Τεύχος 69

1ΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

νέοι λογοτέχνες

[νίτσης

Πατίλης Πρατικάκης Αλ. Ίσαρης

ΑΡΙΘ. 69 *18.5.83 · ΔΡΧ. 100

ΝΕΑ ΣΕΙΡΑ 18 Σταύρος Βαβούρης

Ποίηση

Carmina Profana

Ποιήματα 1967-1977

19 Πεζογραφία Ελένη Λαδιά

22 Δοκίμιο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος

’Αποσπασματική Σχέση 20 Κωστής Γκιμοσούλης

21 Ποίηση Ρούλα Κακλαμανάκη

Τό Δίχτυ καί τό Μέλι Ποίηση 23 Πεζογραφία Σπύρος Τσακνιάς

Ό Ξυλοκόπος Πυρετός

'Η Βαλίτσα τού Ξένου

στην ίδια σειρά 1 Πεζογραφία Γιώργος Ίωάννου

7 Θέατρο Γιώργος Μανιώτης

12 Ποίηση Γιώργος Μαρκόπουλος

Πολλαπλά Κατάγματα

Περιπλανώμενη Ζωή ‘Αγία Κυριακή

Οί Π υροτεχνουργοί

2 Δοκίμιο Κώστας Γεωργουσόπουλος Κλειδιά καί Κώδικες Θεάτρου

3 Πεζογραφία Φίλιππος Δρακονταειδής Στά ’Ίχνη τής Παράστασης

8 Ποίηση Ματθαίος Μουντές Τά ’Αντίποινα

9 Ποίηση Ζέφη Δαράκη

4 Δοκίμιο Νίκος Φωκάς

Τό Μοναχνικό Φάντασμα τής Λ ένας ’Ό λεμ-Θ άλεια

’Επιχειρήματα γιά τή Γλώσσα, γιά τή Λογοτεχνία

10 Πεζογραφία Γεώργιος Χόρτων

5 Θέατρο Παύλος Μάτεσις

Κωνσταντίνος

’Εξορία

6 Ποίηση Σπύρος Τσακνιάς Π τέρ υ ξ Χρονιών Παθήσεων

11 Πεζογραφία Λουκάς Κούσουλας Τό Βουνό

13 Πεζογραφία Πέτρος Τατσόπουλος Τό Παυσίπονο

14 Θέατρο Σοφοκλής Νάσκος Ό Γάμος · Τό Σαββατοκύριακο· Ή Μ οιχεία

15 Ποίηση Νανά Ήσαΐα Συναίσ θηση Λήθης

16 Πεζογραφία Φίλιππος Δρακονταειδής Πρός Ό φρύνιο

17 Πεζογραφία Φαίδων Ταμβακάκης Εύμορφία

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» Ι.Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε. ΣΟΛΩΝΟΣ 60 - ΑΘΗΝΑ 135 - ΤΗΛ. 3615077

Μήν ξεχνάτε τή μεγάλη προσφορά τοϋ «Διαβάζω» Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14)

τά αφιερώματα:

’Αντίσταση καί λογοτεχνία (No 58)

Βιβλία γιά π α ιδιά (No 24)

Λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία (No 59)

Γυναικεΐος Λόγος (No 36)

Ό νορ έ ντε Μ παλζάκ (No 60)

Γκέοργκ Λ ουκατς (No 41)

Δημήτρης Γληνός (No 61)

Φράντς Κάφκα (No 50)

Τζέημς Τζόυς (No 62)

Νίκος Καζαντζάκης (No 51)

Κώστας Χατζηαργύρης (No 63)

Μαρσέλ Προύστ (No 52)

Ή γενιά τών μπήτνικ (No 64)

Ούίλλιαμ Φώκνερ (No 54)

Οί έπίγονοι τοΰ Φρόυντ (No 65)

Α γγλική λογοτεχνία (No 56)

Ζάν Ζενέ (No 66)

Σοβιετική λογοτεχνία (No 57)

’Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) "Αγιον "Ορος (No 68)

τίς συνεντεύξεις: Μένη Κουμανταρέα (No 1)

Τάκη Σινόπουλο (No 46)

Γιώργο Ίω άννου (No 9)

Νίκο Καρούζο (No 48)

Διονύση Σαββόπουλο (No 10)

Λ ογοτέχνες τής νεότερης γενιάς (No 50)

Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11)

Κ. Θ. Δημαρά (No 53)

Ιά κ ω β ο Καμπανέλλη (No 12)

Αιδώ Σωτηρίου (No 58)

Νίκο Σβορώνο (No 18)

Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59)

Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19)

Κώστα Ζουράρη (No 60)

Νίκο Πουλαντζά (No 27)

Σπΰρο Ά σ δρ α χά (No 61)

’Αλέξανδρο Κοτζιά (No 28)

’Εμμανουήλ Κ ριαρά (No 62)

Στρατή Τσίρκα (No 29)

Ά λ . Φ ιλιππόπουλο (No 63)

Ζωή Καρέλλη (No 30)

Καίη Τσιτσέλη (No 64)

"Αλκή Ζέη (No 33)

Πέτρος Ά μ πα τζόγλου (No 67)

Γιάννη Τσαρούχη (No 42)

Γιάννης Δουατζής (No 68)

ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1982 Σ τίς 29 ’Απριλίου 1982 έγινε ή Τακτική Γενική Συνέλευση τώ ν μετόχων τής Τραπέζης τής 'Ελλάδος, όπου ό Δ ιο ικητής της κ. Γεράσιμος Αρσένης άνακοίνωσε τήν έκθεσή του γιά τόν ’Ισολογισμό τού 1982. Από τήν έκθεση αυτή δημοσιεύουμε ένα τμ ήμ α πού άναφέρεται στίς οικονομικές έξελίξεις τό 1982.

1. Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Ε Σ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΟ 1982 Σύμφωνα μέ τά διαθέσιμα στοιχεία, ή πτωτική πορεία τής οικονομίας, πού άρχισε μέ τή δεύτερη πετρελαϊκή κρίση τό 1979, άνακόπηκε τό 1982 καί οΐ προοπτικές πού διαγράφονται σήμερα συγκλίνουν στή διαπίστωση ότι ή άνάκαμψη τής οικονομικής δραστηριότητας θά άρχίοει μέσα στό τρέχον έτος. Παράλληλα, στό 1982 έπιτεύχθηκε σημαντική πρόοδος στήν άνάσχεση τού πληθωρισμού καί στόν περιορισμό τού έλλείμματος τού ισοζυγίου τρεχου­ σών συναλλαγών. 'Η διατήρηση όμως γιά άρκετά χρόνια πολύ χαμηλού ρυθμού άνόδου σέ συνδυασμό μέ τή σταθερή αύξηση τού έργατικοό δυναμικού, πού διευρύνθηκε καί άπό τό αύξανόμενο ρεύμα τής έπανόδου τών Ελλήνων έργατών, είχε σάν άναπόφευκτο άποτέλεσμα τήν άνοδο τής άνεργίας. Τό άκαθάριστο εγχώριο προϊόν, όπως έκτιμάται άπό τήν Υπηρεσία ’Εθνικών Λογαριασμών τού Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, αύξήθηκε τό 1982 κατά 0,2%, ένώ τόν προηγούμενο χρόνο είχε μειωθεί κατά 0, 2%. Ή μικρή αύξηση τού έγχώριου προϊόντος τό 1982 προήλθε άπό τό γεωργικό τομέα, πού σημείωσε άνοδο 3,5% ένώ τό 1981 είχε σημειώσει πτώση 1,4%, καί άπό τόν τομέα τών ύπηρεσιών, τό προϊόν τού όποιου ύπολογίζεται ότι αύξήθηκε 1,6% έναντι άνόδου 1,5% τό 1981. Αντίθετα, τό εισόδημα άπό τό δευτερογενή τομέα μειώθηκε σημαντικά γιά τρίτο χρόνο (1982:-3,7%, 1981:-2,5%, 1980:-2,4%), έξέλιξη, ή σοβαρότητα τής όποιας, τόσο γιά τή βραχυχρόνια άνάκαμψη όσο καί γιά τή μακροχρόνια άνάπτυξη τής οίκονομίας, δέν ύπότιμάται άπό τίς οικονομικές καί νομισματικές άρχές. Ή αύξηση τού έγχωρίου προϊόντος τό 1982, στηρίχτηκε κυρίως στήν έσωτερική ζήτηση καί ειδικότερα στήν άνοδο τής κατανάλωσης καί τών δημόσιων επενδύσεων, ένώ ύστέρησαν καί κατά τό 1982 οί έπενδύσεις τού Ιδιωτι­ κού τομέα. ’Αρνητική, έξάλλου, φαίνεται ότι ήταν ή συμβολή τού εξωτερικού τομέα τής οικονομίας, τόσο λόγω τής μείωσης τοΰ όγκου τών έξαγωγών όσο καί λόγω τής αύξησης τής διείσδυσης είσαγωγών στήν έγχώρια άγορά, πού σέ όρισμένους κλάδους δημιούργησε όξύτατα προβλήματα. Σημαντική πρόοδος, όπως άναφέρθηκε, έπιτεύχθηκε στήν προσπάθεια γιά τήν καταπολέμηση τού πληθωρισμού καί γιά τήν άποδυνάμωση τών πληθωριστικών προσδοκιών. Ό ρυθμός άνόδου τού δείκτη τιμών καταναλωτή, σέ μέσα έτήσια έπίπεδα, μειώθηκε κατά 3,5 ποσοστιαίες μονάδες καί έπεσε σέ21%, άπό 24,5% τό 1981. Τά έπιτεύγματα στόν τομέα αύτό συνδέονται άμεσα μέ τήν άποτελεσματικότερη λειτουργία τού πιστωτικού συστήματος, τή συγ­ κράτηση τής πιστωτικής έπέκτασης καί τού έλλείμματος τού δημόσιου τομέα σέ σχέση μέ τό έθνικό εισόδημα. Στό χρόνο πού πέρασε, τό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών τής χώρας παρουσίασε σαφή δείγματα βελτίωσης, παρά τίς δυσμενείς συνθήκες πού έπικράτησαν στή διεθνή οικονομία καί πού έπηρέασαν σοβαρά τόσο τή ζήτηση γιά έξαγωγές όσο καί τή διαμόρφωση τών βασικών κονδυλίων τών άδηλων πόρων καί τήν εισροή ιδιωτικών κεφα­ λαίων. "Ετσι, τό έλλειμμα τού ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών μειώθηκε κατά 500 έκατ. δολλάρια καί περιορίστη­ κε σέ 1.900 έκατ. δολλάρια περίπου, δηλαδή στό 4,8% τού άκαθάριστου έθνικοΰ προϊόντος, άπό 6,3% πού ήταν τό 1981. Εκτός άπό τή μείωση τής δαπάνης γιά εισαγωγές, πού ήταν κυρίως άποτέλεσμα τής ύποτονικότητας πού χαρακτήρισε τήν έγχώρια ζήτηση, άλλά καί τής μείωσης τών τιμών τών είσαγωγών σέ δολλάρια, εύνοϊκή έπίδραση στή διαμόρφωση τού έλλείμματος τών τρεχουσών συναλλαγών εϊχε ή προσαρμογή τής πολιτικής άποθεμάτων καυσίμων στίς νέες συνθήκες τής άγοράς πετρελαίου καί ή βαθμιαία πτώση τών έπιτοκίων στίς διεθνείς χρηματα­ γορές. Παρά τόν ούσιώδη περιορισμό τού έλλείμματος τρεχουσών συναλλαγών, ή συνέχιση τής μείωσης τής είσροής ιδιωτικών κεφαλαίων, πού είχε άρχίσει άπό τίς άρχές τού 1981, είχε ώς άποτέλεσμα τήν αύξηση τού δανει­ σμού τού δημόσιου τομέα -στόν όποιο περιλαμβάνεται καί ή Τράπεζα τής Ελλάδος- ό όποιος όμως έγινε χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα καί μέ εύνοϊκούς όρους χάρη στήν ύψηλή πιστοληπτική ικανότητα τής χώρας. Ή χαλαρότητα τής οίκονομικής δραστηριότητας πού διατηρείται ήδη γιά τέσσερα χρόνια εϊχε άναπόφευκτα δυσμενείς συνέπειες στό ύψος τής όστασχόλησης, έπομένως καί στό έπίπεδο άνεργίας. ’Αρχικά οί έπιπτώσεις αύτές συγκαλύπτονταν μέ τή διόγκωση τής ύποαπασχόλησης καί τή διεύρυνση τής παραοικονομίας. Μέ τή συνέχιση όμως τής ύφεσης τά περιθώρια αύτά εξαντλήθηκαν, ώστε ή άνεργία πήρε άνοικτές διαστάσεις καί ή άντιμετώπισή της πιεστικό χαρακτήρα.

Κ ΥΚ ΛΟ Φ Ο ΡΕΙ 28 Α Π Ρ ΙΛ ΙΟ Υ

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΦΕΜΙΝΙΣΤΡΙΕΣ Εφημερίδες και περιοδικά του 19ου αιώνα στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ΤΟΥ 1924 Ενα οδοιπορικό μαρτυρία... Στα περίπτερα

Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΖΑΛΕΥΚΟΥ Ο «ιστορικός συμβιβασμός» στη Μεγάλη Ελλάδα ΚΙΝΗΜΑ 1ης ΜΑΡΤΙΟΥ 1935 Η «μεγάλη καμπή» στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΑΘΗΝΑ 1816 Ένα σπάνιο ντοκουμέντο... βιβλιοπωλεία

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ 28 ΑΠΡΙΛΙΟΥ

ΥΠΟΘΕΣΗ ΠΛΟΥΜΠΙΔΗ Αγνωστα στοιχεία και γεγονότα - Φως στο παρασκήνιο της εποχής

Κάδεμέραεγκαίνια Κάθε μέρα ’Από τό 1841. Πάντα κάτι έγκαινιάζουμε: καταστήματα, όργανωτικά σμστήματα, τρόπους έπικοινωνίας, αύτοματισμούς, μηχανογραφικές έξελίξεις, διαδικασίες άπλούστερες καί έπωφελέστερες γιά τό κοινό. Γι’ αυτό 6 μισός ένεργός πληθυσμός τής χώρας μας συνεργάζεται μέ τήν Εθνική Τράπεζα, γι’ αυτό κάθε δυναμική μορφή συναλλαγής φέρνει τήν υπογραφή μάς, Μέ τήν παράδοση οικοδομούμε τό μέλλον.

ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

1

ΔΙΑΒΑΖΩ Όμηρου 34, ’Αθήνα - 135 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.26.910

Τεϋχος 69 18 Μαΐον 1983 Τιμή: Δρχ. 100 ’Εξώφυλλο Γιώργου Γαλάντη Ιδρυτής: Περικλής Άθανασόπουλος ’Αρχισυντάκτης: Νίκος Στεφανάκης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Σοφία Γεμενάκη, Βασίλης Καλαμαράς, 'Ηρακλής Παπαλέξης Γραμματεία Σύνταξης: Γιώργος Σαρηγιάννης Οικονομικός ύπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Διορθώσεις: Πέτρος Στεφανάκης Σελιδοποίηση: Νένη Ράις Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, Παγκράτι, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες: Δ. Π. Άγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 ’Εκτύπωση: Βαλασάκης - Άγγελής Ο.Ε., Ταύρου 21, τηλ. 34.66.927 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος & Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49,951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Όμηρου 34 Τηλ. 36.40.488 Πειραιάς: Βιβλιοπωλείο «Κιβωτός» Δραγάτση 1 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά καί Σία Τσιμισκή 78 Τηλ. 279.720, 268.940 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. ΆνδρέΟυ καί Σία Ρηγαίνης 64 Λευκωσία Υπεύθυνος τυπογραφείου: Κ. Λεμπέση, 'Υμηττού 219, Παγκράτι

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Ν. Κοντολέων, Σ. Μυλωνάς, Γ. Κεχαγιόγλου, Δ. Βαρθολομαίου καί Θ. Γιαννίκος ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Βιβλιοπειρατεία (γράφει ό Δ. Γκιώνης) Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

6 8 10 12

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Συνεντεύξεις μέ νέους λογοτέχνες (Ευγένιος Άρανίτσης, Γιάννης Βαρβέρης, Γιώργος Βέης, Ρέα Γαλανάκη, ’Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, ’Αλέξανδρος Τσαρης, Γιώργος Καραβασίλης, Μαρία Κυρτζάκη, Γιώργος Μαρκόπουλος, Αία Μεγάλου-Σεφεριάδη, Τόλης Νικηφό­ ρου, Μανόλης Ξεξάκης, Παυλίνα Παμπούδη, Γιάννης Πατίλης, Μανώλης Πρατικάκης, Έρση Σωτηροπούλου, Άντεια Φραντζή, ’Αντώνης Φωστιέρης, Νατάσα Χατζιδάκι)

13

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ: Γράφει ό Τ. Σπητέρης ΜΟΥΣΙΚΗ: Γράφει ό Β. Παγκουρέλης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ό Γ. Μαρκόπουλος ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ή Ό λγα Μαρκεζίνη ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ό Γ. Διζικιρίκης ΘΕΑΤΡΟ: Γράφει ή Κωστούλα Μητροπούλου

-

59 61 62 65 66 71

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ό Βάιος Παγκουρέλης

61

ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ: Γράφει ή Έ . Παμπούκη

71

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

79

ΧΡΟΝΙΚΑ Ευχαριστίες ΣΤΟ προηγούμενο τεύχος μας είχαμε ήδη έκφράσει τις θερμές εύχαριστίες μας σέ συνεργάτες, έκδότες, βιβλιο­ πώλες, άναγνώστες, τόν ήμερήσιο τύ­ πο καί τά κρατικά μέσα ένημέρωσης γιά τή συμμετοχή της στό πένθος τού «Διαβάζω». Τό ίδιο θερμά εύχαριστοϋμε τόν Μ. Κυριαζίδη καί τόν X. Παπουτσάκη πού φιλοξένησαν στόν «Ταχυδρόμο» καί στό «Αντί», άντίστοιχα, μικρά άφιερώματα γιά τή ζωή καί τή δράση τού πρόωρα χαμένου φί­ λου μας Περικλή Άθανασόπουλου. 'Ακόμη, έκφράζουμε τις εύχαριστίες μας πρός τό τμήμα τών «Σχέ­ σεων μέ τό Δημόσιο» καί τή «Γραμματεία» τής Τράπεζας τής Ελλάδος γιά τις συμβολικές οικονομικές ένισχύσεις τους μέ τά ποσά τών 8.500 καί 7.500 δρχ. καθώς καί πρός τόν Παύλο Πέζάρο, έναν άπό τούς πρωτεργάτες τού «Διαβάζω» καί φίλο τού Περικλή πού, άντί γιά στεφάνι, πρόσφερε στό «Δ» 2.000 δρχ.

Μέ αισιοδοξία καί πίστη ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ γιά τή συγγραφή παιδι­ κών έργων κάνουν συχνά τήν έμφάνισή τους τά τελευταία χρ-νια. Σέ ποιό ποσοστό όμως τά βραβευμένα έργα κυκλοφορούν κάποτε σέ βιβλία ή γί­

προ λ εγ ο μ ένα Τό χρηματικό ποσό πού συνοδεύει τή βράβευση άνέρχεται συνήθως σέ τέτοιο ύψος πού δέν καλύπτει ούτε τό 1/10 τών έξόδων ένός παιδικού βι­ βλίου (ύπολογίζοντας πάντα τήν άπαραίτητη εικονογράφηση μέ σειρά πο­ λύχρωμων είκόνων -βασικό στοιχείο γιά τό άναγνωστικό του κοινό). "Αρα­ γε βοηθάει ένα βραβείο τό συγγρα­ φέα νά βρει έκδότη ή θεατρικό παρα­ γωγό (δταν μάλιστα σ’ αύτό τό χώρο φαίνεται νά ύπάρχει έλλειψη, άν κρί­ νει κανείς τίς διάφορες Χάιντι καί Πίπη Φακιδομύτη πού άλώνουν τίς αί­ θουσες συνοικιών καί έπαρχίας); Σέ τελευταία προκήρυξη ένός τέ­ τοιου διαγωνισμού, ζητήθηκε άπό τούς ύποψήφιους διαγωνιζόμενους νά γράψουν τά έργα τους «σέ κλίμα αισιοδοξίας καί πίστης στή ζωή». Δέν θά έπρεπε δμως καί οί προϋποθέσεις νά 'ναι τέτοιες, ώστε νά έξασφαλίζεται καί στούς συγγραφείς ένα κλίμα αισιοδοξίας καί πίστης στή ζωή;

150

χρόνια Κοραής ΤΟΣΑ χρόνια έχουν περάσει άπό τό θάνατο τού πιό χαρακτηριστικού έκπρόσωπου τού νεοελληνικού διαφωτινονται παραστάσεις (δταν ό διαγωνι­ σμός στήν προκήρυξή του περιλαμβά­ νει καί τή συγγραφή θεατρικού έρ­ γου) είναι άγνωστο.

«Διήμερο Κοραή» πού όργανώθηκε μέ τήν εύκαιρία τής 150ετηρίδας άπό τό θάνατό του. ΟΙ φορείς πού άνάλαβαν τό «Διήμερο Κοραή» ήταν τό Κέντρο Νεοελληνικών 'Ερευνών τού Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών καί τό Νεοελληνικό 'Ινστιτούτο τού Πανεπι­ στημίου τής Σορβόννης. Μετά άπό προσφωνήσεις τού καθηγητή J. Bompaire, προέδρου τού Παν/μίου ParisSorbonne Paris IV, καί τήςκαθηγήτριας Αίκ. Κουμαριανοϋ, διευθύντριας τού Νεοελληνικού Ινστιτούτου τού Παν/ μίου Paris-Sorbonne Paris IV, ξεκίνησε τό διήμερο μέ εισαγωγή τής διευθύν­ τριας τού Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών τού Ε.Ι.Ε. Λουκίας Δρούλια

Τό πολυσήμαντο γιά τά έλληνικά γράμματα έργο του έτυχε Ιδιαίτερης φροντίδας καί άφοσίωσης άπό όμάδα έλλήνων μελετητών. Οί περισσότεροι άπό τούς όποιους συμμετείχαν στό

καί ή πρώτη είσήγηση έγινε άπό τόν καθηγητή Κ. Θ. Δημαρά. Ακολούθη­ σαν οί εισηγήσεις τών: Αλκή Αγγέ­ λου, Vincenzo Rotolo, Ντ. Γεωργούδη, Έμμ. Φραγκίσκου, R. Baladie, Ν. Νικο­ λάου, Π. Κιτρομηλίδη, Αίκ. Κουμαριανοϋ, Φιλ. Ήλιού. Μέ τήν εύκαιρία τού «Διήμερου Κο­ ραή» όργανώθηκε έκθεση κοραϊκοϋ βιβλίου καί είκονογραφικοϋ ύλικοϋ. 'Επίσης άνατυπώθηκαν, φωτομηχανικά, 10 πολιτικά φυλλάδια τού Κοραή μέ εισαγωγικό κείμενο τής Λουκίας Δρούλια. Τό «Διαβάζω» προγραμμάτι­ σε μελλοντικό τεύχος του νά τό άφιερώσει στήν προσωπικότητα καί τό έρ­ γο τού Αδαμάντιου Κοραή.

χρονικα/7 Καμένα βιβλία Η 10 τοϋ Μάη θά πρέπει νά θεωρηθεί ή χειρότερη μέρα στήν ιστορία τοϋ βιβλίου. Γιατί αύτή τή μέρα, πρίν πε­ νήντα χρόνια στή Γερμανία, κάψανε τά βιβλία τών γνωστότερων γερμανών λογοτεχνών κι έπιστημόνων μέ τή δι­ καιολογία δτι τό μεγαλύτερο ποσοστό τών βιβλίων όνήκαν σέ συγγραφείς πού είχαν όντίθετη Ιδεολογία άπό τόν άνερχόμενο ναζισμό, δηλαδή κομου­ νιστές, σοσιαλδημοκράτες, Εβραίους καί μή άρειους. 01 δημιουργοί αύτοί, πού σήμερα τό έργο τους έχει κατα­ ξιωθεί άνάμεσα σ’ αύτό τών μεγαλύ­ τερων έκπροσώπων τής έποχής τους, σκορπίστηκαν μετά άπό τό διωγμό τους σέ γειτονικές χώρες τής Γερμανίας άλλά καί σέ μακρινές. Ό Μπέρτολτ Μπρέχτ, ό Όσκαρ Μαρία Γκράφ, ό Φράντς Βέρφελ, ή Νέλλυ Σάξ, ό Βάλτερ Χαζενκλέβερ, ό Κάρλ Τσουκμάγιερ, ό Κλάους Μάν, ή "Αννα Ζέγκερς, ό Βίλλι Μπρέντελ καί άλλοι, περιπλανώμενοι άπό τόπο σέ τόπο συ­ νέχισαν νά μάχονται γιά τά Ιδανικά τους μέ τήν πένα τους δημιουργών­ τας έτσι τή «λογοτεχνία τής έξορίας.» Αύτό είναι καί τό θέμα τών δύο έκδηλώσεων πού έτοίμασε τό 'Ινστιτού­ το Goethe: τήν έκθεση έντύπων πού δημοσίευσαν οι συγγραφείς σέ χώρες πού φιλοξενήθηκαν μετά τόν έκπατρισμό τους καί πού είχαν κυρίως άντιχιτλερικό χαρακτήρα καί τή διάλεξη τοϋ Βέρνερ Μπέρτχολντ μέ θέμα «Λογοτεχνία στήν έξορία». Είναι μακρινές οι μέρες πού κάψαν τά βιβλία στή Γερμανία, κοντινές δμως οί μέρες πού όπαγόρευσαν βι­ βλία στόν τόπο μας.

Ό Μαύρος Καβαλάρης ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ καί πολιτικός ό Ν. Πλαστήρας, γνωστός στή νεότερη Ιστορία άπό τήν πολύπλευρη δράση του στό βορειοηπειρωτικό όγώνα, στό κίνημα τής Θεσ/νίκης, στις έκστρατειες τής Ούκρανίας καί Μ. ’Ασίας. Μετά τό 1922 ύπήρξε ό ένας άπό τήν τριανδρία πού έξανάγκασε τό βασιλιά Κων/νο σέ παραίτηση. Γνωστός άκόμη γιά τήν εύθύνη πού άνέλαβε τής θα­ νατικής ποινής τών 6 πού καταδικά­ στηκαν γιά τή μικρασιατική καταστρο­ φή. Έπί τής πρωθυπουργίας του ύπογράφεται ή συμφωνία τής Βάρκιζας. Τό 1950 Ιδρύει τό κόμμα τής ’Εθνικής Προοδευτικής Ένώσεως Κέντρου, καί κερδίζει τις έκλογές σχηματίζοντας συμμαχική κυβέρνηση. Παραμένει

στήν έξουσία ένα χρόνο. Στις έκλογές τοϋ ’52 δέν έκλέγεται οϋτε βουλευ­ τής. Τά παραπάνω όποτελοΰν ένα πρό­ χειρο βιογραφικό σημείωμα γιά τή ζωή καί τή δράση τοϋ Ν. Πλαστήρα, πού μπορεί κανείς νά διαβάσει σέ όποιαδήποτε έγκυκλοπαίδεια ή σέ όποιαδήποτε συνοπτική Ιστορία τής νεότερης 'Ελλάδας. 01 συντοπίτες του δμως άπό τήν Καρδίτσα, καί συγ­ κεκριμένα ή "Ενωση Έπιστημόνων Ν. Καρδίτσας, στό πλαίσια τών έορταστικών έκδηλώσεων γιά τά τριάντα χρό­ νια άπό τό θάνατο τοϋ Ν. Πλαστήρα, προκηρύσσει διαγωνισμό Ιστορικής μελέτης μέ θέμα: «Ό Πλαστήρας, άγωνιστής καί έπαναστάτης». Γιό δσους ένδιαφέρονται, γνωρί­ ζοντας καί άλλες πτυχές, Ισως άγνω­ στες, γιά τήν πολιτική καί στρατιωτική δράση του, άς στείλουν τις έργασίες τους στήν Ένωση 'Επιστημόνων (Κω-

μέ θέμα τή ζωή καί τό έργο τοϋ Ν. Πλαστήρα. ’Εξάλλου βραβείο 30.000 δρχ. θά άπονεμηθεϊ γιά τή συγγραφή ένός βιβλίου μέ γενικό θέμα: «Παραμυθάκια (ίστοριοϋλες) γιά μικρά παι­ διά». Ή άπονομή τών βραβείων θά γί­

νει στήν Καρδίτσα μέσα Δεκεμβρίου. Οί ένδιαφερόμενοι όφείλουν μέχρι τις 31-10-83 νά στείλουν, μέ ψευδώ­ νυμο καί μέσα σέ άδιαφανή φάκελο, τά στοιχεία τους καί δύο άντίτυπα δα­ κτυλογραφημένα στή διεύθυνση: Βασ, Άναγνωστόπουλο, 'Αλαμανή 13, Καρδίτσα, ή νά έπικοινωνήσουν μέ τόν άριθμό 0441/28357 γιά περισσότε­ ρες λεπτομέρειες.

Γερμανόφωνο μεταπολεμικό θέατρο λέτη 9, Καρδίτσα, τηλ. 0441-21007) ώς τά μέσα Σεπτεμβρίου. Ειδική έπιτροπή -για τί άραγε δέν άνακοινώνονται όνόματα;- θά έπιλέξει τήν καλύτερη, ή όποια θά βραβευ­ τεί σέ ειδική έκδήλωση πού θά γίνει στό Δημοτικό Κινηματοθέατρο Καρδί­ τσας στις 30 ’Οκτωβρίου μέ τό χρημα­ τικό βραβείο τών 70.000 δραχμών. ’Ισχυρό δέλεαρ.

Κι άλλος διαγωνισμός στήν Καρδίτσα ΑΚΟΜΗ μιά προκήρυξη διαγωνισμού μέ χρηματικά βραβεία στήν Καρδίτσα. Ό σύνδεσμος φιλολόγων Ν. Καρδί­ τσας βραβεύει μέ 50.000 δρχ. τό κα­ λύτερο παιδικό ιστορικό μυθιστόρημα

ΦΙΛΟΔΟΞΟ, χωρίς Ιχνος μετριοφρο­ σύνης, μπορούμε νά χαρακτηρίσουμε τό έπόμενο μεγάλο άφιέρωμα τοϋ «Διαβάζω» στό γερμανόφωνο μεταπο­ λεμικό θέατρο. Μέ μιά κατατοπιστική εισαγωγή ό Π. Μάρκαρης σκιαγραφεί τά δρια καί τις έπιδράσεις τοϋ σύγ­ χρονου γερμανόφωνου θεάτρου, ό Π. Σκούφης γράφει γιά τό μοναδικό έργο-σταθμό τοϋ Βόλφγκανγκ Μπόρχερτ, «"Εξω άπό τήν πόρτα», ή Μ. Κοιλάκου γιά τόν μεταπολεμικό Μ. Μπρέχτ, ή Λ. Μαράκα γιά τό θέατροντοκουμέντο, τόν Πέτερ Βάις καί τόν Μάρτιν Βάλζερ, ό Β. Παγκουρέλης γιά τόν Μάξ Φρίς, ή Σ. Ματζίρη γιά τόν Φράντς Ξάβερ Κρόετς καί ό Γ. Βαρβέρης γιά τόν Φρίντριχ Ντύρρενματ. Τέλος, τό άφιέρωμα πλαισιώνεται άπό έναν πλήρη κατάλογο βιβλίων πού έκδόθηκαν καί τών θεατρικών παραστάσεων τοϋ γερμανόφωνου με­ ταπολεμικού θεάτρου πού άνέβηκαν στήν 'Ελλάδα. ’Εξάλλου, στό Ιδιο τεϋχος δημο­ σιεύεται μιά άποκαλυπτική καί ένδιαφέρουσα συνέντευξη τής Τατιάνας Γκρίτοη-Μιλλιέξ.

8/χρονικα

διάλογοι "Ολα τά γράμματα, πού άπευθύνονται άποκλειστικά ατό «Διαβάζω» καί πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται είτε όλόκληρα (έφόσον είναι σύντομα) είτε άποσπασματικά (έάν είναι έκτενή). Γιά τό λόγο αύτό, παρακαλούνται οι άναγνώστες πού μάς γρά­

Πού ό Ρωμανός; Αγαπητό «Διαβάζω», Καλά τά λέει ό κ. Γεωργουσόπουλος, στις «Σημειώσεις» του («Δ» No 60, σελ. 10-11) γιά τίς διάφορες έλλείψεις στόν έκδοτικό χώρο, βασικών έργων. Θά ’θελα καί γώ νά προσθέσω έδώ τόν Ρωμανό τόν Μελωδό. Δέν ύπάρχουν, δυστυχώς, συγκεντρωμένα τά κείμενά του (μέ προσεγμένες με­ ταφράσεις, έννοεϊται, καί σχόλια ή άλλα έρμηνευτικά). Χρόνια πρίν, ξέρω δτι είχε βγει μιά πολύτομη, πολυδά­ πανη έκδοση (έννοώ πανάκριβη) του Τωμαδάκη. Καλή, καλότατη μάλιστα, άλλά πού μάλλον δέν κυκλοφόρησε πλατιά, δέν «κινήθηκε», δέν έγινε χρηστική δσο έπρεπε κι άπό τήν άλλη «έδειξε» έξαντλημένη γρήγορα. Τώ­ ρα, πάντως, δέν ύπάρχει... Θέλει, δη­ λαδή, κάποιος νά ένημερωθεϊ (άς τό πούμε έτσι) γι’ αύτόν τόν μεγάλο βυ­ ζαντινό ύμνογράφο καί δέν βρίσκει τόν τρόπο, έκτός άπό τό νά πάει στήν 'Εθνική Βιβλιοθήκη. Άλλά, έπί τέ­ λους, θέλει κανείς τόν ποιητή στή βι­ βλιοθήκη του, άνά πάσα στιγμή... ΑΰΕύχαριστώ γιά τή φιλοξενία Ν. Κοντολέων Σωκίων 19 Έθήνα Υ.Γ. Καί μέ τήν εύκαιρία, μιά καί μιλά­ με γιά έκδοτικές έλλείψεις. Πώς θά γίνει νά ξανακυκλοφορήσει ένα πολυζητούμενο, όπως διαπίστωσα συχνά, βιβλίο: Τά 400 γράμματα τού Ν. Καζαντζάκη στόν Πρεβελάκη. (Είναι θέ­ μα 'Ελένης Καζαντζάκη ή άλλων έκδοτικών συμφερόντων;)

Κυπριακή καί έλληνική λογοτεχνία Αγαπητό «Διαβάζω», Κάπως καθυστερημένα, λόγω γρίππης πού μέ καθήλωσε ένα μήνα στό κρεβάτι, άπαντώ στόν καθηγητή κ. Γιώργο Κεχαγιόγλου σχετικά μέ τό

φουν νά είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώ­ νουν τό πλήρες ύνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, γιά νά δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά ’χ ει φτάσει ατά γραφεία τού περιοδικού τουλάχιστον τρεις έβδομάδες πριν άπό τήν ήμέρα κυκλοφορίας τού τεύχους.

έπίμαχο θέμα άν υπάρχει «κρατική λογοτεχνία». Πράγματι, στό πρώτο μέρος τού προλόγου του γράφει δτι ή «νεώτερη έλληνοκυπριακή λογοτεχνία (είναι) τμήμα άναπόσπαστο τής εύρύτερης έλληνικής». Όμως σέ άλλο σημείο άναιρεϊ τά πιό πάνω, άφοΰ γράφει δτι «ή ποίηση τού κυπριακού κράτους (sic) δέν είναι παρά ή τελευταία φάση μιάς μακρόχρονης, άσταμάτητης πο­ ρείας». Άρα έδώ σταματάει καί ή κυ­ πριακή λογοτεχνία, άφοϋ είναι ή τε­ λευταία φάση τής πορείας, δηλαδή στό κυπριακό κράτος. Έδώ άκριβώς είναι πού ό κ. καθη­ γητής τά 'κάνε θάλασσα. Ίσως άπό άβλεψία θά πεί ό καλοπροαίρετος άναγνώστης. Άλλά τέτοιες άθλεψίες είναι άπαράδεκτες άπό τούς φιλόλο­ γους πού άσχολοϋγται μέ τή λογοτε­ χνία. Καί μάλιστα δσον άφορά τήν Κύ­ προ, πού έδώ καταβάλλεται άπό τούς «θεωρητικούς» καί «Ιστορικούς» τού «νεοκυπριακοϋ» πνεύματος έντονη προσπάθεια νά άποδείξουν δτι οί Κύ­ πριοι δέν είναι "Ελληνες άλλά έτεοκύπριοι (sic) (βλέπε βιβλίο «Τά Κυπρια­ κά» Κ. Γραικού καί σχετικές άνακοινώσεις τού «Νεοκυπριακοϋ ΣυνδέΣχετικά μάλιστα μέ αύτό τό θέμα, έκτός άπό τά δυό κεφάλαια πού άφιερώνω στό βιβλίο μου «’Εθνική κρίση», Λευκωσία 1979, έχω γράψει καί άναλυτικό άρθρο γιά τήν άλλοτρίωση τής έλληνικής έθνικής συνείδησης στήν «’Ελεύθερη Κύπρο» τό Μάη τού 1979. Χαίρω φυσικά πού ό κ. Κεχαγιόγλου στήν άπάντησή του κάνει αύτή τή διόρθωση, ή όποια είναι τόσο άπαραίτητη σήμερα πού έδώ στήν Κύπρο πολλοί όμιλούν γιά «κυπριακή λογο­ τεχνία», γιά «λογοτεχνία τού κυπρια­ κού κράτους» γιά κυπριακή έθνική συνείδηση. Εύχαριστώ Σπύρος Μυλωνάς δημοσιογράφος-συγγραφέας Κρήτης 7 Λευκωσία (135) Κύπρος Ό συνεργάτης μας Γιώργος Κεχαγιόγλου, ύπόψη τού όποιου θέσαμε τήν έπιστολή τοϋ Σπύρου Μυλωνά, μάς

έστειλε τήν παρακάτω άπάνΆγαπητό «Διαβάζω», 'Ομολογώ δτι ή δεύτερη έπιστολή τοϋ κ. Μυλωνά καταφέρνει νά άποδείξει τή θέση τοϋ έπιστολογράφου σας: ώς «έτεοέλληνας», έξακολουθεϊ νά έπιβεβαιώνει τήν έμπειρική παρατή­ ρηση δτι, συνήθως, οί Έλληνες συνε­ χίζουν νά διαφωνούν άκόμη καί δταν συμφωνούν, νά διαμαρτύρονται άκό­ μη καί δταν ή άπροσεξία τους είναι έκδηλη. Πέρα, λοιπόν, άπό τήν αύταπόδεικτη έπικύρωση τής έπιθυμίας τού κ. Μ. νά μήν είναι «έτεοκύπριος» άλλά «έτεοέλληνας», καί γιά νά περιοριστώ μόνο σέ δ,τι άφορά τή «φιλολογική θαλασσοταραχή» τοϋ κειμένου μου, χρειάζεται νά πώ δτι: 1. Στό συντακτικό τής «έτεοελληνικής», έκτός άπό τή «γενική τοϋ δη­ μιουργού» καί τή «γενική κτητική», ύπάρχουν καί πολλά άλλα είδη γενι­ κής· άν ό κ. Μ. προσπαθήσει, θά μπο­ ρέσει νά βρει τό σωσίβιο γιά νά κατα­ νοήσει τόν συνδυασμό «ποίηση τοϋ κυπριακού κράτους».

2. Στά λεξικά τής «έτεοελληνικής», τό έπίθετο «τελευταίος» δέν έχει μό­ νο τή σημασία «τελικός», άλλά καί «τελευταίος ώς αύτή τή στιγμή»· άν ό κ. Μ. άνησυχεϊ γιά καλύτερα λιμάνια, άς είναι βέβαιος δτι ή ζωή καί ή λογο­ τεχνία συνεχίζονται, μαζί ή άνεξάρτητα άπό τά κράτη. Καί πρίν νά φτάσει στό φιλολογικά αύθαίρετο, πρόχειρα δημοσιογραφικό συμπέρασμα τοϋ τέλους τής δεύτε­ ρης παραγράφου τοϋ κειμένου του, άς παρηγορηθεϊ μέ τήν άκόλουθη «στιγμή» τοϋ «έτεοελληνοκύπριου» ποιητή Κώστα Μάντη: Ποιό «κράτος», κύριοι, ποιό «κρά­ τος»; / Σ’ άλλεπαλλήλους σωρούς «κρατών» πατάμε. / Δέν καταλαβαίνε­ τε πώς μέ τεχνητά μέσα / κρατάμε τήν Ιστορία στή ζωή; Μέ τιμή Γιώργος Κεχαγιόγλου Σπουδαστήριο Νεότερης Έλληνικής Φιλολογίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

χρονικά/9 Ταλαιπωρίες φιλαναγνωστών Αγαπητό «Διαβάζω», Λέγεται πώς ή 'Εθνική Βιβλιοθήκη είναι γνωστή γιά τήν άπροθυμία τών ύπαλλήλων της. Αύτό όμως πού συμ­ βαίνει μέ τούς ύπαλλήλους τής βι­ βλιοθήκης του θεατρικού Μουσείου είναι χωρίς προηγούμενο. Τό ίδρυμα αύτό, πού λειτουργεί, ύποθέτω, μέ σκοπό νά προβάλλει τή θεατρική μας παράδοση καί τούς συν­ τελεστές τους, τούς ήθοποιούς, τρέ­ φει τή μεγαλύτερη άπάθεια γιά όποιο δυστυχή μαθητή θεάτρου καταφύγει πρός βοήθειαν. Τό άναγνωστήριο δέν είναι χώρος άναγνώσεως άλλά τόπος γιά νά θορυ­ βούν οί ύπάλληλοι συζητώντας άσκο­ πα έπί ώρες. Διαθέτουν ένα κακό φωτοτυπικό μηχάνημα τού όποιου τά άποτελέσματα είναι ύποχρεωμένος ν’ άκριβοπληρώνει κανείς, γιατί ή βιβλιοθήκη δέν είναι δανειστική όπως ή 'Εθνική ή τής Βουλής, μέχρις ότου κάποιος άρμόδιος τό έπιδιορθώσει. Καί τό κυριότερο, οί τρεις ύπάλληλοι δέν μπορούν νά φωτοτυπήσουν παραπάνω άπό δέ­ κα μέ δεκαπέντε σελίδες ήμερησίως! Όταν τό πρωί τής 8ης Μαρτίου '83 χρειάστηκα τίς φωτοτυπίες δέκα σε­ λίδων, άπαίτησαν χρονικό περιθώριο τεσσάρων ώρών, γιά νά τίς έχουν έτοιμες στίς 1 μ.μ. Καί τί τούς νοιάζει άν αύτός πού τίς ζητά έχει ξεκινήσει άπό πολύ μακριά γιά νά 'ρθει έδώ έκ μέρους ένός θεα­ τρικού όργανισμοϋ πού τίς έχει άμε­ ση άνάγκη; Φωτοτυπίες είκοσι έξι σε­ λίδων μπορεί νά τίς παραλάβει κανείς μόνο μετά μιά μέρα! Όταν διαμαρτυρήθηκα, μοϋ άπάντησαν πώς άν δέν μοϋ άρέσει, νά πάω στήν 'Εθνική Βιβλιοθήκη γιά νά δούμε ' πότε θά μοϋ τίς είχαν έτοιμες αύτοί. Κι αύτό έκανα. Ή Εθνική Βιβλιοθήκη μέ έπικεφαλής τή διευθύντρια τού άναγνωστηρίου κ. Εύγ. Κεφαλληναίου καί τόν φωτοτύπη κ. Παλαμά μ’ έξυπηρέτησαν άμέσως, όπως άλλωστε όλους τούς έκει άναγνώστες. Κι αύτό γιατί ό καθένας τους είναι ύπεύθυνα ειδι­ κευμένο άτομο καί εύσυνείδητο στήν έργασία του. Μπορείτε νά μοϋ πείτε ποιά ή άνάγκη λειτουργίας τής Θεατρικής Βιβλιοθήκης όταν, όντας τόσο μικρή, άντιμετωπίζει τέτοιες βασικές άδυναμίες, μεγαλύτερες άπό αύτές τής Εθνικής; Είναι τό λιγότερο θλιβερό γιά τό τμήμα αύτό τού Μουσείου νά έπιβιώνει κάτω άπ’ αύτές τίς συνθή­ κες καί μ’ αύτά τά πρόσωπα. Καί ποιός ό λόγος άλλωστε όταν οί φίλοι καί οί άνθρωποι τού θεάτρου μπορούν νά καταφύγουν σ’ όποιον άλλο χώρο άντιμετωπίζοντας τήν πρέπουσα συμπε­ ριφορά καί καλύτερες συνθήκες;

"Ας λάβουν τά μέτρα τους οί άρμόδιοι γιά νά πάψει αύτή ή άθλια κατάΠαρακαλώ είλικρινά τό διευθυντή τού Μουσείου κ. Μ. Κορρέ, έπειδή τέ­ τοιου είδους γεγονότα έπανειλημμένα έχουν δημιουργηθεΐ έκεΐ καί μέ άλλους όμοιοπαθεϊς, νά έπιστήσει τήν προσοχή τών ύπαλλήλων στή συμπε­ ριφορά τους. Ή στοιχειώδης νοημο­ σύνη διδάσκει πώς δέν μπορεί κανείς νά είναι πάντα κυρίαρχος τού νευρι­ κού του συστήματος. Τό άναγνωστήριο τού Θεατρικού Μουσείου δέν μπορεί νά είναι όρνιθώνας κυρίως γιά τούς φίλους καί τούς μαθητές τού θεάτρου. Μέ τιμή Δημήτρης Βαρθολομαίου

’Αντιρρήσεις άναγνώστη Αγαπητό «Διαβάζω», Μέ άπορία μου είδα ότι στό τεύχος 63 τής 23-2-83 τού «Διαβάζω» περιέχονταν καί ή συνέντευξη τού κ. ’Αλ. Φιλιππόπουλου. Όταν μάλιστα διάβα­ σα καί τό κείμενο τής συνεντεύξεως, διαπίστωσα ότι δέν ήταν τίποτα άλλο παρά μιά άφορμή γιά διαφήμιση τής έφημερίδας πού διευθύνει καί γιά μιά ύπερφίαλη παρουσίαση τών «προσόν­

των» του -χωρίς βέβαια νά άναφέρει καί τό μοναδικό προσόν τής κατοχής τού βραβείου τής «Χρυσής Πένας» πού τού άπένειμε ή Χούντα. Άναριωτιέμαι γιατί δημοσιεύσατε αύτή τή συνέντευξη. Αγνοείτε μήπως τό παρελθόν του, παρά τή φασαρία πού έγινε γύρω άπό αύτό τό θέμα, ή μήπως δέν σάς ένδιαφέρει τό παρελ­ θόν τών άνθρώπων πού προβάλλετε; Τί κενό καλύπτει άραγε ή συνέντευξη αύτή ή ποιόν έμπλουτίζει ή πληροφο­ ρεί; (Εμένα πάντως μέ προκάλεσε.) Ή μήπως τού παραχωρήσατε τίς σελί­ δες σας μέ άφορμή τήν κυκλοφορία τού -άμφιθόλου ποιότητας άλλωστε (έπιεικώς)- βιβλίου του; Εύχαριστώ γιά τή φιλοξενία καί πε­ ριμένω μιά άπάντηση. Θόδωρος Γιαννίκος Ρούσβελτ 101-103 Ηλιούπολη Ό φίλος άναγνώστης δέν διά­ βασε προσεκτικά τόν πρόλογο στή συνέντευξη του Αλ. Φιλιππόπουλου. ’Εκεί χαρακτη­ ριστικά άναφέρουμε: « Αφορ­ μή γιά τή συνέντευξη στάθη­ κε ή έκδοση τοΰ βιβλίου του "Ό δημοσιογράφος" (έκδ. Κάκτος, σελ. 360), πού είναι ένας δημοσιογραφικός όδηγός πάνω στόν όποιο στηρί­ χτηκε ό σχεδιασμός καί ή λει­ τουργία του Έθνους».

ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΑΤΟΜΟΥ Πέντε διηγήματα σύγχρονου προβληματισμού, με τίτλους "Διάσπαση Ατόμου","Νευρόσπαστο No 2 , "Παρείσακτες σε ψυχαγωγία άνιση, Ό υποβιβασμός" και'Το Αστείο" εκτείνονται στις Ι20 σελίδες του καινούργιου βιβλίου του θ ω μ ά Φλαμουρτζόγλου.

έκδοση Βιβλιοπωλείου της "ΕΣΤΙΑΣ"

10/χρονικα

Βιβλιοπειρατεία Ένα ποσοστό 50 μέ 60% τών ξένων βιβλίων πού κυκλοφορούν μεταφρασμέ­ να στήν Ελλάδα είναι κλεψίτυπα, κι ένας μεγάλος άριθμός άπό έκεϊνα πού κυκλοφορούν νόμιμα είναι έπίσης κλεψίτυπα, άπό τή στιγμή πού δέν είναι εύκολο νά έλεγχθει ό άριθμός τών άντιτύπων πού ρίχνονται στό έμπόριο. Αύτό είναι τό συμπέρασμα τής έρευνας πού κάνα­ με. Μιας έρευνας πού άποκαλύπτει μιά άκόμα πτυ­ χή τού χάους πού λέγεται βιβλίο στήν 'Ελλάδα. Πολλοί θά θυμούνται τήν έπίσκεψη τού Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες στήν 'Αθήνα, λίγους μήνες πρίν πάρει τό Νόμπελ, καί τήν έκπληξή του σέ συ­ νέντευξη πού έδωσε στήν «’Ελευθεροτυπία», όταν πληροφορήθηκε δτι δχι μόνο κυκλοφορούν έδώ τά βιβλία του άλλά καί μοσχοπουλιοϋνται. Τό πράγμα (δηλαδή τά συγγραφικά του δικαιώμα­ τα) διευθετήθηκε μέ τόν έρχομό στήν 'Ελλάδα άνθρώπου τού πρακτορείου πού τόν έκπροσωπει καί πού έδρεύει στήν ’Ισπανία. Τά όνόματα δέν έχουν σημασία, γιατί δέν πρόκει­ ται γιά ένα μεμονωμένο φαινόμενο. Καί θά καταδειχτεϊ στή συνέχεια.

’Άλλο ένα ξέφραγο άμπέλι Τό δτι καί ή ξένη πνευματική Ιδιοκτησία είναι ξέ­ φραγο άμπέλι γιά τήν Ελλάδα, φαίνεται άπό τήν παρακάτω έπιστολή πού έστειλε ή Διεθνής "Ενωση Έκδοτων πρός τήν Πανελλήνια 'Ομοσπονδία ’Εκδο­ τών Βιβλιοχαρτοπωλών (άναδημοσίευση άπό τό όρ­ γανο τής ΠΟΕΒ «Εμείς καί τό Βιβλίο», Φλεβάρης 1982): Γενεύη, 10 Νοεμβρίου 1981 'Αγαπητέ κύριε, Σάς γράφω γιά νά σάς πληροφορήσω ότι τό πρό­ βλημα τής παράνομης άναπαραγωγής βιβλίων, τό λεγόμενο τής «βιβλιοπειρατείας», άποτέλεσε άντικείμ ενο πολλών συζητήσεων σέ πολλές άπ’ τις συ­ νελεύσεις μας στή Φραγκφούρτη. 'Ε πανειλημμένα ά ρ κετοί έκδ οτες έχουν παραπονεθεί γιά π ειρατικές έκδόσεις στήν 'Ελλάδα. 'Ο λόκληρες συλλογές έρ ­ γων έκδίδονται παράνομα στήν 'Ελλάδα καί πωλούνται στά βιβλιοπωλεία. Π ολλοί έκ δ ότες άποφάσισαν νά προβοϋν σέ δικαστικές ένέρ γ ειες σέ βά­

ρος έλλήνων βιβλιοπωλών. ΟΙ έλληνικές άρχές έχουν ήδη ένημερω θεί άπ' αύτούς τούς έκδότες. Πιστεύω δτι ή Πανελλήνια 'Ομοσπονδία 'Εκδοτών Βιβλιοπωλών μπορεί νά βοηθήσει τούς συναδέλ­ φους της τού έξω τερικοϋ προειδοποιώντας τά μέλη της νά προσέχουν τήν προέλευση τών βιβλίων πού τούς προτείνονται. Ή «βιβλιοπειρατεία» πού πλήτ­ τ ει τά ξένα βιβλία άπειλεϊ στή συνέχεια τά έθνικά βιβλία. ΕΙλικρινά δικός σας (ύπογραφή)

«’Απ’ τούς χειρότερους στόν κόσμο» «'Από πλευράς πνευματικής προστασίας ή 'Ελλάδα είναι άπό τίς χειρότερες τού κόσμου», θά μάς πει ό κ. 'Αλκαίος Άγγελόπουλος, πού άπό τό 1944, μέσω τής ’Επιχείρησης Μορφωτικών Ειδών πού διευθύ­ νει, έκπροσωπει (χωρίς νά είναι ό μόνος πού κάνει αύτή τή δουλειά) ένα μεγάλο άριθμό ξένων έκδοτικών οίκων καί συγγραφέων στήν 'Ελλάδα. «Είναι άδύνατο νά έλεγχθει ό άριθμός τών ξένων βιβλίων πού κυκλοφορούν παράνομα στήν 'Ελλάδα, καί εί­ ναι δύσκολο, άπό τή στιγμή πού θά διαπιστωθεί μιά παρανομία, ν’ άντιμετωπιοτεϊ άποτελεσματικά», λέει. Καί έξηγεί γιατί: «Προσωπικά, δσες φορές έχουμε καταφύγει στή δικαιοσύνη έχουμε κερδί­ σει, άλλά τό έρώτημα είναι: συμφέρει; Γιατί άν είναι ν’ άσχοληθούμε τρία χρόνια, νά βρούμε μάρτυρες, ν’ άποδειχθεϊ τί χάσαμε καί στό τέλος νά συμψηφι­ στεί τό διεκδικούμενο ποσό μέ τά δικαστικά έξοδα καί νά καταδικαστεί ό άντίδικός μας μ’ ένα μήνα, πού μπορεί νά έξαγοράσει, ποιό τό δφελος; Νά σκεφθεϊτε δτι άπό μιά πρόχειρη ματιά πού έριξα στόν όδηγό βιβλίου πού κυκλοφόρησε στήν 11η Πανελλήνια "Εκθεση Βιβλίου διαπίστωσα δτι στήν 'Ελλάδα κυκλοφορούν πάνω άπό 50 βιβλία πού έκπροσωπώ. "Αντε νά βρεις άκρη... "Αν δέν βασιζό­ μουν σέ άλλα τμήματα τής δουλειάς μου (φίλμς, περιοδικά κλπ.) θά είχα κλείσει».

χρονικα/11

Προκαταβολές καί ποσοστά Τό γραφείο του κ. Άγγελόπουλου εισπράττει ένα ποσοστό 5 μέ 10% άπό τό ποσοστό τού ξένου έκδότη ή συγγραφέα, πού είναι άπό 5-12% πάνω στήν πώληση τοϋ βιβλίου. (Άπό άλλη πηγή θά πληροφορηθούμε ότι οί σοσιαλιστικές χώρες ζητάνε μικρό­ τερα ποσοστά καί είναι πιό έλαστικές στίς πληρω­ μές.) Μιά συμφωνία γιά τήν έκδοση ένός βιβλίου έπικυρώνεται μέ μιά προκαταβολή πού δέν πρέπει νά ξεπερνά τά 1.000 δολλάρια. Αύτό είναι τό άνώτατο ποσό πού έπιτρέπει ή Τράπεζα τής 'Ελλάδος νά έξαχθεϊ γι’ αύτό τό σκοπό. ’Αλλά καί πάλι μέ χίλιες γραφειοκρατικές διαδικασίες, πού έξοργίζουν τούς ξένους συναλλασσόμενους. Όσα άλλα ποσοστά θγούν στή συνέχεια άπό τήν κατανάλωση τοϋ βι­ βλίου μπαίνουν σ’ ένα λογαριασμό σέ μιά τράπεζα στ’ όνομα τοϋ ξένου έκδότη ή συγγραφέα, κι είναι άπό κεϊ καί πέρα ένα άλλο πρόβλημα πώς θά τά πά­ ρουν. Συνήθως δμως τά συνολικά ποσοστά δέν ξε­ περνούν τήν προκαταβολή γιατί σπάνια όμολογεΐται (καί είναι δύσκολο νά έλεγχθεΐ) ό άκριβής άριθμός τών άντιτύπων ένός βιβλίου. Τό περίεργο είναι δτι ένώ πολλοί έκδότες είναι φειδωλοί στά νούμερα πού δίνουν δταν πρόκειται νά πληρώσουν ποσοστά ή τήν έφορία, άντίθετα φουσκώνουν τά νούμερα δταν πρόκειται νά διαφη­ μίσουν κάποιο βιβλίο. "Ενα έρώτημα στό όποιο δέν είναι εύκολο νά δο­ θεί άπάντηση είναι ή άναλογία τών ξένων βιβλίων πού κυκλοφορούν μεταφρασμένα στήν 'Ελλάδα, σέ σχέση μέ τά έλληνικά. Σέ τίτλους ύπερέχει σίγουρα άριθμητικά τό έλληνικό βιβλίο. Σέ πωλήσεις δμως (μάς βεβαιώνουν έκδότες καί βιβλιοπώλες) ύπερέχει τό ξένο. "Ενα έλληνικό βιβλίο πού κυκλοφορεί δέν σημαίνει δτι θά βρει όπωσδήποτε άναγνώστες. (Σκεφθείτε μόνο πόσες ποιητικές συλλογές βγαί­ νουν τό χρόνο.) Μιά μετάφραση δμως ποντάρει σέ κάποιους άναγνώστες, πού συνήθως τούς έχει.

«Χαλάνε τήν άγορά» «Δέν θησαυρίζουμε άπό τά βιβλία καί ειδικότερα άπό τά ξένα», λέει ό κ. Όδυσσέας Χατζόπουλος («Κάκτος»), 7 χρόνια έκδότης,μ’ ένα νούμερο έκδόσεων-ρεκόρ: 350 τίτλοι, άπό τούς όποιους οί μισοί ξένοι. Τά περισσότερα τά έκδίδει σέ άπ’ εύθείας συνεννόηση μέ τούς ξένους έκδότες καί συγγρα­ φείς. Ό κ. Χατζόπουλος έπιμένει δτι είναι έναντίον τών πειρατικών έκδόσεων γιατί χαλάνε τήν άγορά. Τό ίδιο μάς λέει ό συνάδελφός του κ. Γιώργος Δαρδανός, έκδότης ένός μεγάλου άριθμοϋ βιβλίων (κυρίως έκπαιδευτικών) πού βγάζει σέ άπ’ εύθείας συνεννόηση μέ τούς ξένους έκδότες καί συγγρα­ φείς. «Όλες αύτές οί πειρατείες μάς κάνουν άναξιόπιστους στούς ξένους, έτσι πού δταν άκοϋνε 'Ελλάδα κουμπώνονται.» Φυσικά δέν περιμένουμε άπό τούς ίδιους τούς έκδότες νά μάς ποϋν άν κάνουν πειρατικές έκδόσεις καί άν καί κατά πόσο είναι έντάξει στίς νόμιμες έκδόσεις τους. Γιατί στό «άλαλούμ» (κατά τήν έπικρατούσα έκφραση) πού κυριαρχεί, αύτοί πού είναι νόμιμοι φτάνουν νά χαρακτηρίζονται «κορόιδα». Θά μπορούσαμε νά άναφέρουμε δεκάδες βιβλία πού κυκλοφορούν παράνομα στήν 'Ελλάδα. Δέν θά έξυπηρετοϋσε σέ τίποτα. Τό κακό είναι δυνατό ν' άρχίσει νά διορθώνεται μέ τόν έκσυγχρονισμό τοϋ νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Κάτι άνακοίνωσε τό φορτωμένο μέ μύρια δσα άλλα προβλήμα­ τα ύπουργεΐο Πολιτισμού. 'Αλλά ώσπου νά δούμε κάτι νά φτάνει στή Βουλή θά περάσει σίγουρα πο­ λύς καιρός άκόμα. Μόνο κάποια ισχυρή πίεση άπό τούς άρμόδιους φορείς θά μπορούσε ίσως νά έπισπεύσει τά πράγματα (μιά καί τό νομοσχέδιο φιλο­ δοξεί νά καλύψει δλο τό φάσμα πού λέγεται πνευ­ ματική Ιδιοκτησία). ’Αλλά κι αύτή δέν τή βλέπουμε. ’Ίσως γιατί αύτοί πού βολεύονται μέ τήν ύπάρχουσα κατάσταση καταφέρνουν νά άδρανοποιούν κι έκείνους πού δέν βολεύονται. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΙΩΝΗΣ

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Άπό 20 ’Απριλίου έως 3 Μαΐου

έ

Λ

Λ

2. Ν. Πλατή: Κάμα Τσούχτρα (Εξάντας)

Λ

I

θ

Λ

..

3. Ν. Δήμου: Ή χώρα τού έδώ καί τώρα (Νεφέλη)

<

| Χνάρι- Άθ.

ο

I Μεθενίτης - Πάτρα | Πιτσιλός - Άθ.

Αθ.

Βιβλίου - Θεσ.

| 1

Λ

| Ένδοχώρα | Εστία - Άθ.

ί 1 1

| Κατώι τού

| !

Αθ.

Αιχμή - Άθ.

1. Γ. Ράλλη: "Ωρες εύθύνης (Εύρωεκδοτική)

ω Ο

α> <

|Δωδώνη -

1

Β ΙΒ Λ ΙΑ

|Δοκιμάκης - Ηράκλειο

I

| Λέσχη τού Βιβλίου - Άθ. | | Libra - Άθ.

Επειδή όμως είναι τεχνικά άδύνατο νά δημοσιεύονται δλα τά βιβλία πού άναφέρουν οΐ βιβλιοπώλες, ό πίνακας περιλαμβάνει τελικά έκείνα τά βιβλία πού δηλώθηκαν άπό δύο το υ ­ λάχισ τον βιβλιοπώλες. "Οσο γιά τό ένδιαφέρον κα ί τή ν ποιότητα τών βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι νά συμβου­ λ ε ύ εσ τε τις σελίδες τής «’Επιλογής».

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τά έμπορικότερα βιβλία ένός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ έ τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες άπ’ δλη τή ν Ελλάδα, δηλώνοντας ό καθένας τους τά τρία βιβλία πού είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στό βιβλιοπωλείο του κα­ τά τά διάστημα αύτό. Έτσι, τό βιβλίο μ έ τις μ ε ­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώ νεται μ έ τρ εις ά στερίσκους (**), τό άμέσως μ ετά μ έ δυο (**) κα ί τό τελευ τα ίο μ έ έναν ( , ).

**

Λ

4. Τ. Φόντα: Γυμναστική-Άερόμπικ (Κάκτος)

„

5. Μ. Λαμπαδαρίδου-Πόθου: Γράμμα στο γιό μου κι ένα άστρο (Φιλιππότης)

Λ

6. Κ. Μ. Γουντχάουζ: Καραμανλής. Ό άνορθωτής τής έλληνικής δημοκρατίας (Μορφωτική Εστία) 7. Ν. Ψυρούκη: 'Ιστορία τής σύγχρονης 'Ελλάδας (1967-1974).Τ. Δ' 8. Α. Βακαλόπουλου: Ό χαρακτήρας τών Ελλήνων Σημείωση: Στό βιβλιοπωλείο ΑΙχμή - Άθ. τό βιβλίο πού είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Τ. Βουρνά: Ή διάσπαση τού ΚΚΕ (Τολίδη). Στή Λέσχη τού Βιβλίου: Ό Μάρξ στό τέλος τού εικοστού αΙώνα (Ώκεανίδα). Στό Χνάρι: Κ. Γιαννουλόπουλου: Τζάζ. 'Οδηγός δίσκων (Απόπειρα).

ΔΙΑΒΑΖΩ κυκλοφόρησε ή νέα σειρά τόμων τού «Διαβάζω» (έκτός άπό τόν α’ τόμο, πού έχει έξαντληθεΐ)

προμηθευτείτε τους έγκαιρα

Δεκαεννέα λογοτέχνες τής νεότερης γενιάς Πριν ένα 'χρόνο τό «Διαβάζω» δημοσίευσε συνεντεύξεις μέ 18 λογοτέχνες τής νεότερης γενιάς. Πιστοί στην υπόσχεσή μας δτι θά άκολουθήσουν καί άλλα άφιερώματα μέ νέους δημιουργούς, σάς παρουσιάζουμε 19 έκπροσώπους τής νεότερης συγγραφικής γενιάς. Τά τυπικά καί ουσιαστικά κριτήρια πού χρησιμοποιήθηκαν γιά τήν επιλογή τους, είναι τά ϊδια μ ’ αυτά τοϋ περσινού άφιερώματος. Δηλαδή: δτι δλοι πρωτοπαρουσιάστηκαν στά γράμματα άπό τό 1965 καί δώθε κι δτι ή μέχρι τώρα προσφορά τους, αν τήν κρίνουμε άντικειμενικά, θεωρείται ποσοτικά καί κυρίως ποιοτικά επαρκής. ’Από τά παραπάνω δμως δέν πρέπει νά νομιστεϊ δτι τά κριτήρια πού χρησιμοποιήθηκαν γιά τήν επιλογή των δσων παρουσιάζονται, υπήρξαν άπόλυτα άξιολογικά. Δέν σημαίνει δηλαδή δτι αυτοί θεωρήθηκαν άξιολογότεροι άπό άλλους πού θά παρουσιαστούν μελλοντικά, σέ ανάλογα άφιερώματα πού θ’ άκολουθήσουν. ’Επίσης, θά πρέπει νά υπενθυμίσουμε στούς άναγνώστες τού «Διαβάζω» δτι στις σελίδες μας θά εξακολουθήσουν νά δημοσιεύονται συνεντεύξεις μέ πνευματικούς δημιουργούς, κατά κύριο λόγο των προηγούμενων γενεών, κι δχι άποκλειστικά άπό τό χώρο τής λογοτεχνίας.

(Τό άφιέρωμα έπιμελήθηκε ό Γιώργος Γαλάντης)

14/αφιερωμα

Ευγένιος Άρανίτσης

Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σε οδήγη­ σαν νά εκφραστείς με τό γραπτό λόγο; ΔΕ νομίζω ότι αυτά τά έρεθίσματα είναι πρωτό­ τυπα ή άξια λόγου. Συνέβη άπλώς ό,τι συμβαίνει στίς πιό πολλές περιπτώσεις των ανθρώπων πού γράφουν, θέλω νά πώ ότι αύτό πού όνομάζετε «έρεθίσματα» έχει κάποια άπροσδιόριστη σχέση με τίς έμπειρίες καί τά διαβάσματα τής έφηβείας καί τής παιδικής ήλικίας. Μ’ άρέσει νά πιστεύω ότι αύτή ή σχέση είναι λιγάκι μυστηριώδης καί άνεξήγητη. "Ενα παιδί πού διαβάζει μπορεί (άν είναι άρκετά μελαγχολικό καί κλεισμένο στόν έαυτό του ώστε ν’ άσχοληθεϊ σοβαρά μ’ ένα τέ­ τοιο καθήκον) νά συνδεθεί ή νά ζήσει αυτούς τούς μύθους (τούς μύθους τής λογοτεχνίας άπ’ όπου θά δει νά άναβλύζουν ή παραδοξότητα καί ή ομορφιά) μέ άληθινή ένταση. Ά π ’ τό διάβα­ σμα στό γράψιμο ή άπόσταση είναι καμιά φορά πολύ μικρή, όσο καί ή άφελής έπιθυμία κάποιου νά μιμηθεί αύτό πού τόν γοητεύει. Ά πό κεί καί πέρα τά πράγματα δυσκολεύουν. Σημασία έχει κυρίως τό τί θέλεις νά έκφράσεις: αύτό καθορί­ ζει ως ένα σημείο καί τά μέσα πού χρησιμοποι­ είς. Ό Ευγένιος Άρανίτσης είναι γιουγκοσλαβι­ κής καταγωγής, γεννήθηκε στην Κέρκυρα τό 1955, καί άπ’ τό 1975 ζεϊ καί εργάζεται στην ’Αθήνα. Έ χει γράψει πολλά δοκίμια πού τά θέματά τους είναι κυρίως παρμένα άπ’ τήν ιστορία τοϋ ερωτισμού, τήν περιθωριακή καί «καταραμένη» λογοτεχνία καί τούς μύθους τής παιδικής ηλικίας. Βιβλία του: «Τό σύμ­ πλεγμα τοϋ Κάιν» (1980), «Ιστορία των ηδο­ νών» (1982), «Ξενοδοχείο των ντελικάτων έραστών» (1982), «Τό φετίχ» (1983)... Ό Ευ­ γένιος Άρανίτσης έχει δουλέψει γιά λογαρια­ σμό τής «’Ελευθεροτυπίας», των εκδόσεων «’’Ακμών» καί των εκδόσεων «’Ερατώ».

Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημο γιά τό έργο σου; Καί άκόμη, διαπιστώνεις νά έχεις άπέναντί τους ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις; Καί σέ ποιά σημεία; ΣΥΝΕΧΙΖΩ (μ’ έναν τρόπο πού δικαιολογημένα θά χαρακτηρίζατε ύπερβολικό ή καί άλαζονικό) νά μήν άντιλαμβάνομαι τό νόημα ορισμένων λέ­ ξεων, όπως γιά παράδειγμα «παρακαταθήκες». Κατά τή γνώμη μου, ύπάρχουν βιβλία πού ζοϋν αιώνια, βιβλία πού διατηρούν τό ένδιαφέρον τους γιά ένα διάστημα, καί βιβλία πού άπλώς περιττεύει νά έκδοθοϋν. Ή έλληνική λογοτεχνι­

αφιερωμα/15

κή παράδοση έχει νά έπιδείξει σελίδες σπάνιας ομορφιάς, άλλά δεν θά μπορούσα νά ονομάσω «ορόσημα» τίποτα περισσότερο άπ’ τό Σολωμό, τόν Κάλβο, τόν Καβάφη, την κρυστάλλινη πρόζα τού Ροίδη, την πρώτη περίοδο τού Σεφέρη, τόν Εμπειρικό, τίς °Έξι καίμιά τύψεις καί Τό φωτόόεντρο τού Έλύτη... ’Αλλά τά «ορόσημα» έχουν συνήθως σχέση με τόν τρόπο πού τά άφομοιώνεις. Γιά παράδειγμα, άν καί άντιπαθώ τό ρεαλι­ σμό καί την ηθογραφία, τρέφω την πεποίθηση ότι Τό τρίτο στεφάνι τού Ταχτσή δέν είναι ούτε ρεαλισμός ούτε ηθογραφία δπως ισχυρίζονται άρκετοί μυωπικοί άνθρωποι, άλλά ένα ιδιοφυές έργο. Ά π ’ την άλλη μεριά θεωρώ «ορόσημα» τά έργα ορισμένων ξένων συγγραφέων όπως τού Ναμπόκωφ, τού Τόμας Μάν, τού Ντύρενματ, τού Μπόρχες, τού Γκόμπροβιτς, τού Ζενέ, τού Μαίηλερ, καθώς καί έργα παλιότερων εποχών -τά ’Απομνημονεύματα τού Καζανόβα, τό Φάνυ Χίλ, τη βικτοριανή ερωτική λογοτεχνία, τά πεζά τού Μπωντλαίρ καί τού Βερλαίν,τόν Στήβενσον, τόν Σούιφτ, τόν Άντερσεν, τόν Πόε, τόν Ντέ Κουίνσυ, τόν Λούις Κάρολ, τή λογοτεχνία τού μεσοπόλεμου, τό άμερικάνικο νουάρ κλπ. Ό λ ’ αυτά μέ έχουν έπηρεάσει μέχρι τού σημείου νά άφήνω νά έννοηθεΐ κάποια άντιπάθεια γιά τή λε­ γάμενη «ελληνικότητα». Παρ’ όλ’ αυτά, «έλληνικότητα» σύμφωνα μέ τήν άποψη έκείνου τού άκριβολόγου καί σοφού άνθρώπου, τού Σεφέρη, είναι «τό σύνολο τών αυθεντικών έργων πού γράφονται στά ελληνικά». Αυτή ή διαφωτιστική άποψη μού δίνει κατά κάποιο τρόπο τό δικαίω­ μα νά συνεχίσω νά άσχολούμαι μέ μύθους πού δέν έχουν σχέση μέ τή λεγάμενη έλληνική καθη­ μερινή ζωή. Τρέφω μιά άφύσικη κλίση πρός τίς περιοχές καί τίς εποχές τής λογοτεχνίας όπου οί άνθρωποι συνήθιζαν νά γράφουν διασκεδαστικά καί μυστηριώδη πράγματα. Οί μεγάλοι αφηγητές υπήρξαν στήν πραγματικότητα μεγάλοι παραμυ­ θάδες. Αυτό είναι κάτι πού έλειψε άπ’ τήν Ε λ ­ λάδα... "Οσο γιά τίς διαφοροποιήσεις πού λέτε, νομίζω πώς συνοψίζονται στό ότι μέ διακρίνει μιά τραγελαφική άντίληψη γιά τόν κόσμο κι ένα παλιομοδίτικο καί παραδοξολόγο πνεύμα πρό­ θυμο -ευτυχώς ή δυστυχώς- ν’ άσχοληθεΐ πε­ ρισσότερο μέ τά μυστήρια τού ερωτισμού ή τής φαντασίας, παρά μέ τά μυστήρια τής πολιτικής. Α ντί νά προσπαθώ ν’ άπαλλαγώ άπ’ αυτά τά άναχρονιστικά στοιχεία, επιμένω νά τά καλλιερ­ γώ μέ όσο πάθος μού επιτρέπουν έκείνοι πού θά τά γευτούν, κι αύτό γιατί μού έχει καρφωθεί ή ιδέα ότι έκεί κρύβεται τό μυστικό τής έπιβίωσης τής λογοτεχνίας. Ή λογοτεχνία -κατά τή γνώμη μου πάλι- είναι ένα άντικείμενο μαγικό. Ή κρι­ τική οφείλει ν’ άντιληφθεϊ αύτή τήν όνειρική κα­ τάσταση, κι όχι νά προσποιείται διαρκώς πώς τήν άγνοεϊ.

’Επιδιώκεις ή κριτική σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Η ΚΡΙΤΙΚΗ τής λογοτεχνίας, δπως καί τό κάθε τί εξάλλου, είναι ένα προϊόν πού καταναλώνε­ ται. Συνεπώς ή μόνη ιδεολογία πού τής επιτρέ­ πεται καί τής έπιβάλλεται, έπίσημα τουλάχιστο, νά έχει, είναι ή καλή ποιότητα. Νομίζω ότι μιά καλογραμμένη, μιά έξυπνη σελίδα, άποτελεί άπό μόνη της ένα άντικείμενο πού μάχεται σιωπηλά γιά ένα καλύτερο κόσμο, άσχετα μέ τό ποιος τήν υπογράφει ή μέ τί θέση παίρνει ό κύριος αυτός σχετικά μέ τήν πάλη τών τάξεων καί τίς άμερικάνικες βάσεις. Γράφοντας κριτική άκολουθεϊς κάποιες γενικότερες άρχές; ΑΚΟΛΟΥΘΩ βρισμένες άρχές πού επιβάλλον­ ται άπ’ τά μέσα αυτής τής κριτικής. Ή κριτική μπορεί, γιά παράδειγμα, νά είναι φιλάρεσκη όσο καί ή λογοτεχνία, τής όποιας άποτελεί τή σκιά. Δέν ξέρω άλλες γενικές άρχές, εκτός άπ’ τό καλό γούστο, τό χιούμορ, τά τεχνάσματα τής έκπλη­ ξης, τήν ευφράδεια καί, φυσικά, τήν έντιμότητα τού νά λές κάτι κι όχι νά γράφεις γιά νά γρά­ φεις. Πώς βλέπεις τή θέση τής λογοτεχνικής κριτικής στόν τόπο μας; ΥΠΑΡΧΕΙ άρκετός επαγγελματισμός κακής ποιότητας άνακατεμένος μέ σοβαροφάνεια, φι­ λολογία καί έπιστημοφανεϊς κοινοτυπίες. Αύτό έμποδίζει τήν κριτική νά γίνει ενδιαφέρουσα. "Οσοι θέλουν ν’ άσχοληθούν μ’ αυτήν θά πρέπει, κατά τήν ταπεινή μου γνώμη, νά άντιληφθοΰν έγκαίρως ότι ή κριτική πρέπει νά προσφέρει στόν άνα/νώστη της όχι μόνο πληροφορίες καί κρίσεις, άλλά καί απόλαυση, δπως έλεγε καί ό Σέρ Φράνσις Μπέικον, πού έζησε σέ καιρούς πιό εύτυχεϊς καί ίσως πιό ειλικρινείς.

σμα

16/αφιερωμα

Γιάννης Βαρβέρης Ποιά είναι τά ερεθίσματα πού σε οδήγη­ σαν νά εκφραστείς μέ τό γραπτό λόγο; ΑΡΧΙΚΑ, ή επιθυμία μου νά παρηγορήσω έφηβικά προβλήματα, έν φαντασία καί λόγω. ’Αρ­ γότερα, ή ανάγκη νά παρηγορήσω τά προβλήμα­ τα. Άλλωστε, ή τέχνη είναι θαρρώ άμυνα. "Οσο γιά τήν επιλογή μου τής ποίησης, διά τής είς άτοπον μπορώ νά πώ δτι έπειδή ούτε τό χέρι μου έπιανε στή ζωγραφική, ούτε μουσικό όργανο εί­ χαμε στό σπίτι, δέν έμενε άλλο άπ’ τό πιό άνέξοδο, τό χαρτί καί τό μολύβι. Θυμάμαι πάντως δτι μικρός έγραφα ένα «μυθιστόρημα» σέ συνέχειες καί τό πουλούσα στούς γονείς του κάθε Σάββατο 5 δραχμές. "Οπως καί νά ’ναι, ό ποιητικός λόγος μέ ενδιαφέρει καί μέ «πραΰνει» όταν κατατείνει στό γνωστό εκείνο, στήν κατάσταση τής μουσι­ κής πού τήν κυνηγώ μ’ αύτόν τόν έμμεσο τρόπο, κι όταν έγκαθιστά ένα σύμπαν-άλλοθι μέ κρυφές καί φανερές άντιστοιχίες στό πραγματικό γιά νά κουρνιάζω έκεί. Τέλος, ό ουσιαστικός βέβαια γραπτός λόγος, σήμερα πού κατακλυζόμαστε άπό τή χυδαιότητα ιδίως τής εικόνας, μοϋ φαίνε­ ται κατ’ έξοχήν ήθικός, ειρηνικός καί διαλεκτι­ κός. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημα στό έργο σου; Κι άν ύποτεθεί πώς αυτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν διαφοροποιή­ σεις ή άναστολές; ΕΚΕΙΝΑ πού μπορώ νά πώ μέ βεβαιότητα είναι δύο: Πρώτο, ότι ή άνάγνωση τής παλιότερης καί γενικά τής ποίησης συχνά δραστηριοποιεί τήν έπιθυμία μου νά γράψω ποίηση καί, δεύτερο, ότι είμαι άπό κείνους πού πιστεύουν ότι δέν θά είχαν ποιητικά αρθρώσει ούτε τό άλφα, χωρίς όλους τούς προγενέστερους έλάσσονες. Μπορεί νά φα­ νεί ύπερβολή άλλά θεωρώ πώς όφείλουμε πολλά καί στόν Ούράνη καί στόν Ζαλοκώστα καί στόν Έφταλιώτη, πού συχνά οί νέοι τούς αγνοούμε. "Αραγε ό Παλαμάς δέν άνδρώθηκε έπειδή ξεπέρασε τήν ’Αθηναϊκή Σχολή; Τώρα έμεϊς μπορεί νά νομίζουμε δικά μας ορόσημα τούς πολύ μεγά­ λους ή έκείνους πού άγαπάμε καί ξαναδιαβά­ ζουμε· νομίζω όμως πώς δέ νομιμοποιούμαστε νά προσδιορίζουμε τί καί ποιοί μάς σφράγισαν

άληθινά, γιατί κάτω άπ’ αύτούς υπάρχουν άλλοι ή γιατί μπορεί νά αγαπήσαμε άλλους άπό κεί­ νους πού ύπουλα καί άθόρυβα μάς έπηρέασαν. "Οσο γιά τίς διαφοροποιήσεις, έ καί βέβαια υπάρχουν, άλλά αύτό είναι ένα πελώριο ζήτημα. Άρκούμαι νά πώ ως προσωπική κατάθεση ότι νοσταλγώ τίς συνθήκες πού έπέτρεπαν στούς παλιότερους τά μεγάλα δράματα καί κατόρθωναν τά συνθετικά ποιήματα. Αύτό βέβαια είναι καί θέμα κατακερματισμού τών δικών μας καιρών καί σύγχυσης καί οκνηρίας. ’Αντίθετα, οί νεότε­ ροι νομίζω πώς σέ άντιστάθμισμα διαθέτουμε περισσότερη οργή καί νεύρο, άλλά πού έξατμίζονται γρήγορα. ’Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. ΑΣ έβγαιναν κάποια μέρα οί εφημερίδες μέ με­ γάλο τίτλο: «Δέν υπάρχει ποίηση χωρίς κοινωνι­ κό άντίκρισμα!» Λοιπόν, νά τελειώνουμε μ’ αυτή τήν κομματική πεπονόφλουδα: Καί τό πιό προ­ σωπικό ποίημα, έφόσον είναι καλό ποίημα, όχι μόνο έχει κοινωνικό άντίκρισμα, άλλά είναι ίσα ίσα άντικαθρέφτισμα τής έστω καί άρνητικής έπιρροής πού είχε ό κοινωνικός περίγυρος στό δημιουργό του. Έφόσον ό άναγνώστης έπικοινωνεί σέ όποιοδήποτε θεματικό επίπεδο μέ τό λόγο τού δημιουργού, ή διαλεκτική σχέση λει­ τουργεί. Ό κακός «κοινωνικός» ποιητής, δηλα­ δή ό κακός ποιητής, πού καταγράφει τίς -θεμι­ τές- πολιτικές του άνησυχίες, είναι κατ’ έξοχήν άντικοινωνικός ποιητής. Δέν γνωρίζω μέ άσφάλεια τούς όραματισμούς τών άλλων, ώστε νά μιλήσω σχετικά. Γνωρίζω τούς προσωπικούς μου, πού έντελώς έπιγραμματικά θά μπορούσαν νά συνοψιστούν σέ μιά δια­ κεκριμένη (έννοώ διαφοροποιημένη) μυθολογία καί φωνή, πού θά καταγράφει καί θά άμβλύνει τά άλγη τού συγκεκριμένου χώρου καί χρόνου πού ζώ, μέ ιδιαίτερη βαρύτητα στά δύο μεγαλύ­ τερα άνθρώπινα γεγονότα: τίς στιγμές τού έρωτα καί τό μοναχοπαίδι τους, τή στιγμή τού θανά­ του. Πάντως, οί όραματισμοί μου όπως τούς λές, δέν είναι διαφημιστικά άποδοτικοί, πρώτα γιατί μεταβάλλονται μέ τήν τυχαιότητα καί μετά γιατί κινούνται στό χώρο τών άποχρώσεων μάλλον

αφιερωμα/17

παρά σ’ έκεΐνον τών χοντρών έννοιολογικών πε­ ριγραμμάτων. Πώς άντιμετιοπίζεις τή γλώσσα στην ποιη­ τική σου έργασία, πρωτότυπη καί μετα­ φραστική, καί γενικά τό φαινόμενο τής γλώσσας όπως διαμορφώνεται σήμερα; ΣΤΗΝ ποιητική μου έργασία άρνοϋμαι, ώς πρό­ θεση, τά γλωσσικά στεγανά. "Ολες οί λέξεις έχουν ϊσα δικαιώματα, φτάνει νά τούς δημιουρ­ γήσεις τίς προϋποθέσεις γιά νά ένταχθούν καί νά γίνουν λειτουργικά πολυεπίπεδες. Μέσα στό ποίημα ή σχέση μέ τή γλώσσα πιστεύω πώς είναι έρωτική ή μάλλον πανσεξουαλική. ’Αντίθετα όμως, νομίζω ότι αυτή ή διαθεσιμότητά της πρέ­ πει νά έξισορροπεΐται άπό τό άρχαιοελληνικό ιδεώδες τής καίριας σήμανσης μέσω τής βραχύ­ τερης δυνατής όδοϋ. "Αλλωστε ή άφαίρεση είναι σήμερα έπιταγή. Στό μεταφραστικό έπίπεδο, είμαι ύπέρ τής χαμαιλεοντικής προσαρμοστικότητας. Ή γλώσσα, άν χρειαστεί καί μέσω τής άναλογίας, όφείλει νά ανακαλεί τό ύφος (ώστε νά κομίσει καί τό ήθος) τού πρωτότυπου. Ή μετάφραση είναι έργασία άλτρουιστική, άρα άχαρη γιά τόν ποιητή, πού πρέπει νά έξαφανίζεται πίσω της. 'Ως πρός τό γενικότερο φαινόμενο τής γλώσ­ σας στίς μέρες μας καί ιδίως στόν τόπο μας, έπικρατεί ή τρομερή νεοπλουτίστικη σύγχυση τής δημοτικής, πού ξεκινώντας άπό κατάκτηση, κα­ ταλήγει σέ μπούμερανγκ· όπως ή βαθιά παιδεία τείνει νά θεωρείται άντιδραστικότητα, έτσι καί ό έμπλουτισμός τής νεαρής μας δημοτικής άπό τό παραδοσιακό υλικό προσαρμοσμένο στούς τύ­ πους της, ναρκοθετείται λαϊκίστικα. Τά μαζικά μέσα ένημέρωσης -ιδίως ό τύπος-, τά ξενόφερτα γλωσσικά καί άλλα ήθη καί ό μιμητισμός, σ’ έναν τόπο πού χάνει λίγο λίγο τίς άντιστάσεις του, προοιωνίζουν ένα λαό άναρθρο. 'Ως πρός τό θέ­ μα αύτό, ή λογοτεχνία βέβαια είναι τό άξιολογότερο μετερίζι. Επειδή όμως γενικά είναι «άσύμφορη», τής πετοϋν ένα ξεροκόμματο γιά νά μή γαυγίζει. Είσαι άπό τούς λίγους νέους πού άσχολοΰνται σοβαρά μέ τή θεατρική κριτική. Πώς τήν άντιμετιοπίζεις ώς λειτουργία; ΜΕ όση μπορώ περισσότερη προσοχή. ’Αφενός ό χώρος τού θεάτρου είναι άχανής, άφετέρου οί σπόροι φασισμού στήν κριτική πιθανότατοι. ’Από τήν άλλη όμως, ή άγάπη μου γιά μιά δια­ φορετική μορφή ποίησης, όπου τά πράγματα γί­ νονται κι έτσι είσπράττονται ευχερέστερα άπ’ τό κοινό, σέ συνδυασμό μέ τόν παλμό τής ζωντανής έμπειρίας, · μοϋ δίνουν μιά αίσθηση ιδιαίτερης

Ό Γιάννης Βαρδάρης γεννήθηκε στήν ’Αθήνα τό 1955. ’Εξέδωσε τίς ποιητικές συλλογές «Έ ν φαντασία καί λόγω» (1975), «Τό ράμ­ φος» (1978) καί «’Αναπήρων πολέμου» (1982). Συνεργάστηκε μέ ποιήματα, βιβλιο­ κρισίες καί μεταφράσεις σέ λογοτεχνικά πε­ ριοδικά καί έφημερίδες. Σέ βιβλία μετέφρασε Λεό Φερρέ, Ζάκ Πρεβέρ, Ζώρζ Μπρασένς, Λεονόρα Κάρινγκτον, Σλάβομιρ Μρόζεκ. Γράφει κριτική θεάτρου άπό τό 1976 (περιο­ δικά «Τομές», «ΉΛέξη»). συμμετοχής, όχι μόνο στό αισθητικό, άλλά καί στό κοινωνικό γίγνεσθαι. Παραπέρα, πιστεύω στήν άνάγκη μιας έπιστημονικής πιά άντιμετώπισης τής θεατρικής κριτικής στήν Ελλάδα, χωρίς νά πρεσβεύω ότι οί θεατρικές άποτιμήσεις καί τεκμηριώσεις δέν πρέπει νά βασίζονται καί στήν υποκειμενική κατάθεση. ’Εδώ άκριβώς υπεισέρ­ χεται τό θέμα τής συζητήσιμης θεώρησης έκείνων πού δέχονται τήν κριτική: υποθέτουν πολλοί ότι ό κριτικός ύπάρχει γιά μόνη τήν προβολή ή κα­ ταξίωσή τους, ένώ παράλληλα έκείνος έπιτελεί ένα αυτόνομο έργο, ένα λειτούργημα πού οφεί­ λει νά τό προασπίζει άπό τίς έπικαιρικές, δικές τους, άλλά καί δικές του, σκοπιμότητες. Μέ τήν έννοια αύτή, προσπαθώ νά δίνω έναν χαρακτή­ ρα δοκιμιακό σ’ αυτές τίς προτάσεις κριτικής, ώστε νά άποτελέσουν, άν τό μπορέσουν, άρθρώσεις μιας έργασίας πού δέν θά εξαντληθεί στή δημοσίευσή τους, άλλά θά όλοκληρώσει κάποτε ένα corpus γιά τό θεατρικό γεγονός· κι αύτό όχι μέ προαποφασισμένη, άλλά μέ ραχοκοκολιά πού θά διαμορφωθεί μέσα στά χρόνια. Γι’ αυτόν καί γιά άλλους λόγους, πιστεύω πώς ή θεατρική κρι­ τική όφείλει νά σιωπά άπέναντι στίς όμολογημένα υποβαθμισμένες μορφές θεάματος γιά νά μήν έκτρέφει, έστω καί μέ τό λίβελλό της, τά παρασιτικά ύποκατάστατα τού θεάτρου.

■

18/αφιερωμα

Γιώργος Βέης Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σέ όδήγησαν νά έκφραστεΐς με τό γραπτό λόγο;

ραμένει ή συγγραφή μερικών κειμένων, πού μόνο μέ τόν έρωτα θά μπορούσα νά τή συγκρίνω.

ΥΠΑΡΧΟΥΝ μερικά έρεθίσματα γιά τά όποια άσφαλώς καί μπορώ νά σοϋ μιλήσω. Μπορώ μά­ λιστα καί νά τά ταξινομήσω σχετικά εύκολα. Κι αύτό τό υπογραμμίζω, γιατί θέλω νά τά άντιδιαστείλω μέ τά «άλλα», πού ούτε τά έλέγχω, ούτε καί ξέρω πολλά πράγματα γι’ αυτά, μιά κι έπιμένουν νά άνήκουν στή σκοτεινή μου πλευρά. Γιά τά πρώτα λοιπόν έχω νά σοϋ πώ τά έξης: Μικρός, έμενα πολλές ώρες μόνος, παιδιά τής ήλικίας μου έβλεπα μόνο στό σχολείο, ήταν επό­ μενο συνεπώς νά στραφώ κάποια στιγμή, μ’ όλο τό παιδικό θάρρος, στό λογοτεχνικό, κυρίως, βι­ βλίο, πού τραβούσε πολύ έντονα τή φαντασία μου. Ή γοητεία πού άσκησε πάνω μου ή γραφή, άπό τά χρόνια έκεϊνα μέχρι σήμερα, άποδείχτηκε μιά έξαιρετικά άποκαλυπτική έμπειρία. Στά πιό πολλά κείμενα άρχιζα ν’ άνακαλύπτω σταδιακά κάτι άπ’ τόν έαυτό μου. Ό χρόνος μου γέμιζε άπ’ τίς πιό ένδιαφέρουσες συγκινήσεις. Μέσα στά βιβλία έβλεπα νά διαγράφεται, άμυδρά στήν άρχή, όλο καί καθαρότερα μετά, τό ίδιο μου τό πρόσωπο. Καί πέρασε πολύς καιρός μέχρι νά διαπιστώσω τί ήταν έκεϊνο πού μέ έθελγε πε­ ρισσότερο, άπ’ αύτή τήν αίσθηση τού άναπάντεχου καί τού συμπτωματικοϋ, πού περιέχει κατ’ αρχήν ή ήδονή τής άνάγνωσης. Κάποτε, τελείως αυθόρμητα, δέχτηκα τήν ύπόγεια, χρόνια, πλήν όμως καλοκάγαθη πρόκληση τών συγγραφέων πού άγαπούσα τότε καί πήρα μέρος στό σοβαρό αύτό παιχνίδι τής γραφής. Είχε συμβεΐ δηλαδή αύτό πού προετοίμαζε μυστικά τόσον καιρό μέ­ σα μου ή έξημμένη φαντασία μου, ή τάση μου γιά μίμηση, ή άνάγκη τής εξόδου άπ’ τήν τόσο θλιβερή σιωπή πού χαρακτηρίζει συνήθως τά παιδικά χρόνια καί φυσικά ή πεποίθησή μου (πώς άλλιώς νά τό πώ) πώς δέν είχα νά κάνω τίποτα άλλο άπολύτως. Βέβαια, άπό τότε μέχρι σήμερα, πού έχω ορι­ στικά έμπιστευθεΐ τήν ποίηση, πολλά έχουν άλλάξει. Πάντως ή αυθεντικότερη πράξη μου πα­

Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημα γιά τή δική σου θεώρηση τού κό­ σμου; Καί σέ ποιά σημεία διακρίνεις ιδεο­ λογικές, μορφικές ή θεματικές διαφορο­ ποιήσεις καί άναστολές; Ο ΑΓΩΝΑΣ γιά τήν άκριβολογία τού στίχου καί τού ρήματος, ή έπανατοποθέτηση τού ποιητικού λόγου δίπλα στό ύ"ψηλότερο Ιδανικό τού πολιτι­ σμού, δηλ. τήν ελευθερία, πού έπέτυχε ό Ά νδρέας Κάλβος, ή έμπέδωση αύτού πού τόσο χα­ ρακτηριστικά ονομάστηκε «στιλπνότητα τού ελ­ ληνικού ποιητικού λόγου», ή βασανιστική έξερεύνηση τών άπροσδόκητων δυνατοτήτων τής ποιητικής μας γλώσσας πού εγκαινίασε ό Αισχύ­ λος καί πού συνεχίζεται, τηρούμενων βέβαια τών άναλογιών, άπ’ τούς άξιους νεοέλληνες ποιητές, ή άναγωγή τής ποίησης σέ έσχατο μέσο άμυνας τού άτόμου, πού έπιχειρήθηκε άπ’ τούς ποιητές τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, οί όξύτατες έπικλήσεις τών άρχών τού άφθαρτου ιδιόμορφου σουρεαλιστικού ιδεώδους άπ’ τόν Άνδρέα ’Εμ­ πειρικό, ως καί τά διδάγματα τών μεσοπολεμικών καί μεταπολεμικών άγγλοαμερικανών ποιη­ τών, πού διεύρυναν μέ τόν τρόπο τους τή λει­ τουργικότητα τού ποιητικού λόγου καί πολλα­ πλασίασαν σημαντικά, στή γλώσσα τους βέβαια άλλά καί πρός όφελος μας, τίς χρήσεις τού ποιη­ τικού όργάνου, είναι, τελείως συνοπτικά, τά κυριότερα στοιχεία πού είχα κατά νού στή μέχρι τώρα προσπάθειά μου. Αυτά άκριβώς στάθηκαν τά ορόσημα τής δικής μου θεώρησης τού κόσμου. Τίποτα δέν είναι ξεκομμένο στήν ποίηση, κι άς φαίνεται κάποτε έτσι. Ή συνείδηση τών ποιητών τού καιρού μας είναι ένα κομμάτι τής συνείδη­ σης τών προγόνων τους ποιητών καί φορέας της είναι φυσικά ή γλώσσα ή ποιητική, πού κληρο­ νομείται, θά τολμούσα νά πώ άναγκαστικά, άπ’ τόν ένα στόν άλλο. Έ τσι καί γιά μένα φυσικά

αψιερωμα/19

ισχύει ότι χωρίς τίς κατακτήσεις πού προανέφερα (κι άλλες πολλές) θά ήταν σχεδόν άδύνατο νά γράψω έστω κι ένα στίχο. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησε μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΕΓΩ δέν έπιδιώκω τίποτα, άπλά τό έλάχιστο πού κάνω, όταν είμαι μόνος («μόνος», τρόπος τού λέγειν δηλαδή) καί προσπαθώ ν’ άρθρώσω τούς στίχους μου, είναι νά χαλιναγωγήσω τή γλώσσα, νά κυριαρχήσω πάνω της τήν ώρα έκείνη καί μέ τή βοήθειά της νά βγάλω στό φώς τής μέρας όσα ζεστά κομμάτια μπορέσω, άπ’ τό πε­ ρίεργο εκείνο υλικό πού είναι έτοιμο πιά νά άναδυθεϊ καί νά γίνει ποίημα. Τώρα, άν όλα αύτά πού γράφω καί κάποτε δημοσιεύω έχουν καί κά­ ποιο κοινωνικό άντίκρισμα (φαντάζομαι ότι θά εννοείς «άντίκτυπο» λέγοντας «άντίκρισμα» καί μ’ αυτή τήν προϋπόθεση συνεχίζω) είναι κάτι τε­ λείως διαφορετικό, πού σχεδόν δέν μέ άφορά. Ά πό τότε πού έγραφα τά παιδαριώδη πολυσέλι­ δα «μυθιστορήματα» μου, πού τά διάβαζαν τά παιδιά στήν τάξη, καί ή δασκάλα, άφοΰ θύμωνε πού δέν πρόσεχαν τό μάθημα, τά ’παίρνε μετά μαζί της στό σπίτι γιά νά τά διαβάσει καί ή ίδια, κάτι πού γιά μένα φαινόταν τότε άσφαλώς εξαι­ ρετικά συναρπαστικό, μέχρι τώρα, γράφω γιά νά αισθανθώ λίγο καλύτερα. Αυτή ή ιαματική λει­ τουργία τού γραψίματος έμεινε γιά μένα άναλλοίωτη καί οικεία. Πάντως, παραδέχομαι ότι, όταν ένα ποίημα είναι άρτιο ή άπλώς καλό καί σάν αυτόνομη οντότητα δρά καί σάν κοινω­ νικό γεγονός πρέπει νά άντιμετωπίζεται· έγώ όμως άπό ένα σημείο καί μετά, άφοΰ τό δημο­ σιεύσω, «ούδεμίαν ευθύνην φέρω». "Οσο γιά τό δεύτερο σκέλος τού έρωτήματός σου, έχω νά παρατηρήσω ότι προσωπικά διαπι­ στώνω ότι άπό τό 1970 κι ύστερα, καί μάλιστα ώς ένα χρονικό σημείο πού φρονώ ότι είναι κά­ πως νωρίς άκόμα νά τό καθορίσουμε άκριβώς, διαμορφώθηκε άπ’ τά συγκεκριμένα κείμενα τών συγγραφέων πού πρωτοεμφανίστηκαν μέσα στό διάστημα πού προανέφερα, αύτό πού σχηματικά λέμε γενιά τοϋ ’70. Τούτο όμως δέ σημαίνει ότι πρέπει σώνει καί καλά νά προσδώσουμε στή γε­ νιά τοϋ ’70, πού καί γι’ αυτήν άκόμα τήν υπό­ στασή της πολλά άντιλέγονται άπό δυό-τρεϊς εκ­ προσώπους της, ένα κάποιο όραμα. "Οχι, δέν υπάρχει κάτι τέτοιο. Γενικά δέν υπάρχουν πιά δράματα. ’Αντίθετα πιστεύω ότι σ’ αύτό τό ίδιο τό έργο πάντα τών συγγραφέων πού δημοσίευ­ σαν γιά πρώτη φορά μέσα στήν ύπό έξέταση πε­ ρίοδο, μπορούμε νά έξακριβώσουμε τόσο μιά συγγένεια θεματικών κι έννοιολογικών άναπτύ-

Ό Γιώργος Βέης γεννήθηκε στήν ’Α θήνα τό 1955. Σπούδασε νομικά. Πρωτοδημοσίευσε ποιήματά του τό 1973 καί μέχρι σήμερα εχει έκδώσει τίς έξης ποιητικές συλλογές: «Φόρμες καί άλλα ποιήματα 1970-73» (1974), «Κι άλλη ποίηση» (1976), «"Ολοι κοιμούνται στό καρά­ βι» (1979). Ποιήματα, κείμενά του καί μετα­ φράσεις δημοσιεύτηκαν σέ περιοδικά, εφημε­ ρίδες κι άνθολογίες. *Έχει μεταφραστεί στήν Αγγλία, ’Ιταλία καίΉ.Π.Α. ’Υπήρξε ιδρυτι­ κό μέλος τοϋ «Κέντρου πειραματικών κειμέ­ νων κι Ανακοινώσεων» (1973). Α π ’ τό 1978 άσχολεϊται μέ τήν κριτική ποίησης κι απ’ τό 1980 ακολουθεί τή διπλωματική σταδιοδρο­ μία. Μέσα στή χρονιά πρόκειται νά έκδοθεί σέ βιβλίο ή μετάφρασή του «Τό βιβλίο τών φανταστικών δντων» τοϋ J.L. Borges καί ή συλλογή του « Ό δράκος τοϋ μεσημεριού». ξεων όσο καί μιά κοινότητα έκφραστικών μέσων, όπως π.χ. «εριστικό» καί συνωμοτικό ύφος (σ’ όρισμένους μάλιστα είναι άρκετά έντονο τό κοι­ νό αύτό στοιχείο, σέ μιά πρώτη φάση τής δη­ μιουργίας τους), άτημέλητη καί έξαιρετικά νευ­ ρώδη έκφραση, συνθηματικές έκφορές, άμφισβήτηση πότε όξεία καί πότε έμμεση τών τρεχουσών άξιων, στροφή άποφασιστική πρός τό σώμα καί άνύψωσή του σέ άπόλυτο άξονα αύτοαναφοράς τών περισσοτέρων, ώς καί κάτι άλλο πού θά τό ονόμαζα άβίαστα «κοινό ψυχισμό». "Ο,τι καί νά

20/αφιερωμα πούμε δμως, τό πολυφωνικό έργο τής γενιάς τού ’70 είναι καί παραμένει ό μόνος Αδιάψευστος μάρτυρας, πού πάνω του στηρίχτηκαν οί σημερι­ νοί μελετητές του καί πού πάνω του θά βασι­ στούν οί μελλοντικοί σχολιαστές του- αύτό δέν πρέπει ποτέ νά τό ξεχνάμε. "Ολα τ’ άλλα είναι, προφανώς, έκ τού πονηρού. Πώς ξεκινάς νά γράψεις ένα ποίημα; Ποιές είναι συνήθως οί Αφορμές σου; ΟΛΑ γίνονται, στην περίπτωση αύτή, τελείως συμπτωματικά-Τό γράψιμο τό πρωταρχικό ενός ποιήματος, τό ύπογραμμίζω αύτό, κι όχι ή έπεξεργασία ένός τέτοιου κειμένου, δέ νομίζω νά υπακούει σέ κάποιο συγκεκριμένο «λογικό» κα­ νόνα. Πρόκειται γιά μιά στιγμή πού συμπυκνώ­ νει, κατά τή γνώμη μου, τό μυστήριο τής Αλληλε­ ξάρτησης τής ζωής καί τού θανάτου, θέλω νά πώ ότι ή ποιητική γραφή συνδράμει κι αύτή μέ τόν δικό της τρόπο τή διαιώνισή μας μέσα στό νού καί στην καρδιά τών έπερχομένων. Νομίζω ότι τήν Αφορμή γιά νά γράψω ένα ποίημα τήν παίρ­ νω άπ’ τό οτιδήποτε κινείται ή Αναπαύεται γύρω μου ή μέσα μου. Τά ευτελέστερα μπορούν νά κα­ ταστούν έντελεχέστερα, άν τά ντύσουμε μ’ ένα ζεστό ποιητικό ένδυμα.

Άσχολεϊσαι μέ τήν κριτική ποίησης τά τε­ λευταία τέσσερα-πέντε χρόνια. Αύτή ή συγκεκριμένη στάση συνδέεται άμεσα μέ τό κύριο ποιητικό σου έργο; ΒΕΒΑΙΑ. Κρίνοντας τό ποιητικό βιβλίο ένός συναδέλφου μου άφενός μέν τό συγκρίνω μέ τά «Αντικειμενικά» αισθητικά μέτρα καί σταθμά πού έχω καταφέρει μέχρι σήμερα νά σχηματίσω, Αφετέρου δέ Ασκούμαι γιά μιά άκόμη φορά στό χώρο τής γραφής, μιά καί θεωρώ τήν κριτική, ιδίως τώρα, στή φάση αύτή τής Αναρχίας πού περνάει στόν τόπο μας, όπου ούσιαστικά χειμάζε­ ται, ώς καθαρά πρωτότυπη, καθαρά «δημιουργι­ κή», όπως λέμε, εργασία. Συνεπώς οί έπιπτώσεις τής κριτικής πού γράφω πάνω στή δική μου ποίηση είναι άρκετά σημαντικές. Γράφοντας γιά τούς άλλους, νιώθω νά γίνομαι, σταδιακά, όλο καί πιό αύστηρός μέ τή δουλειά μου. Αύτό βέ­ βαια δέ μού είναι πάντα καί πολύ εύχάριστο, γιατί τά έμπόδια πού βάζω έγώ ό ίδιος στόν έαυτό μου καί πολλά καί δύσκολα είναι ταυτόχρο­ να. Έτσι κι Αλλιώς δμως τό κέρδος παραμένει μεγάλο· άλλωστε δέν είναι κι εύκολο νά παραι­ τηθώ άπ’ όσα αισθάνομαι δημιουργώντας ένα κείμενο μέσα Ακριβώς στην παλλόμενη μήτρα ένός άλλου, ξένου έργου.

■

ΕΣΕΙΣ ΠΕΡΑΣΑΤΕ ΑΠΟ ΤΗΝ... ΚΙΒΩΤΟ; Αξίζει τον κόπο! Δύο άξιοι αρχιτέκτονες, οι Θ. Μόσχος και Σ. Ιακώβου, διαμόρφωσαν ένα πρωτότυπο, τριώροφο, μαγαζί. Στο ΥΠΟΓΕΙΟ Θα βρείτε βιβλία παιδικά εκπαιδευτικά παιχνίδια Στο ΙΣΟΓΕΙΟ χαρτικά αφίσσες βιβλία περιοδικά Στο ΠΑΤΑΡΙ έκθεση καλλιτεχνικής φωτογραφίας του Σταύρου Λαγκαδιανού

στον ΠΕΙΡΑΙΑ ΑΡΑΓΑΤΣΗ 1 (νέο δημαρχιακό μέγαρο)

αφιερωμα/21

Ρέα Γαλανάκη Ποιά ερεθίσματα σέ οδήγησαν νά εκφρα­ στείς μέ τό γραπτό λόγο; Ο ΓΡΑΠΤΟΣ λόγος μοϋ φάνηκε πιό άμεσος καί πιό πλούσιος άπό τίς δώδεκα ξυλομπογιές μου -κ ι έπειτα άνοιξε τό μεγάλο λιονταρίσιο στόμα του καί μέ κατάπιε. Γιατί τότε ήμουν εννέα χρό­ νων καί τό χειρόγραφο τετράδιο ονομάστηκε «Τό κόκκινο ρόδο». Δέν είχα άλλο μέσο γιά νά έκφραστώ εκτός άπ’ τό μολύβι καί τό τετράδιο, υπήρξα όμως θύμα τών παραμυθιών. Μπαινόβγαινα στό θηρίο χρόνια καί τώρα, στην άπειροστή επέτειο τών γενεθλίων μου, ξέρω πώς τό σκοτάδι είναι πιό πολύ άπό τό φώς σ’ αυτή τήν κίνηση. Καί πώς δέν είναι τό ένα ή τό άλλο πού σοϋ δίνουν τό ερέθισμα, είναι ό τρόπος πού άδιάκοπα σμίγουν καί χωρίζουν, θυμίζοντας καί καταργώντας τή γεωμετρία τού έρωτα. Τό «άρνητικό» ερέθισμα είναι ίσως τό πιό ένδιαφέρον στή ζωή ενός συγγραφέα, ή μάλλον τό κρυφτούλι θετικού κι άρνητικοΰ, τό φώς καί τό σκοτάδι, όπως είπα πρίν. Λόγου χάριν μοϋ συνέ­ βη, μέσα άπό μιά ,ζωή πολύ πολιτικοποιημένη καί έπικίνδυνη στά χρόνια τής δικτατορίας, νά κάψω πολλά παλιά χειρόγραφα καί κατόπιν σχε­ δόν σπάνια νά καταφεύγω σέ μικρά έσωστρεφή ποιήματα. Κι άκόμη δέν έχω καταλάβει εντελώς τή σημασία αύτοϋ τού ρήγματος. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημο στό έργο σου; Καί άν ύποτεθεϊ πώς αυτές οί γενιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις ότι υπάρχουν διαφορές; ΘΕΛΕΤΕ νά πείτε κατά πόσο έπηρεάζει ό Παρ­ θενώνας τή ζωή τού σύγχρονου "Ελληνα; Δύσκο­ λη έρώτηση πού προκαλεϊ ποικίλες άπαντήσεις. Πρώτη πιθανή άπάντηση: Έχω κατά καιρούς άγαπήσει διάφορους λογοτέχνες, πού άντιπροσωπεύουν διάφορες περιόδους τής ελληνικής γλώσσας, άπό τήν άρχαιότητα μέχρι σήμερα. Κι έχω επίσης άγαπήσει ξενόγλωσσους λογοτέχνες,

πού διάβασα είτε μεταφρασμένους είτε στό πρω­ τότυπο. Συνέβη δηλαδή νά εισχωρήσω στή συγ­ κίνηση καί τή σκέψη άλλων εποχών καί άλλων τόπων χωρίς ιδιαίτερες καί άποκλειστικές προτι­ μήσεις. Αύτό δέν είναι μιά μορφή έλευθερίας; Δεύτερη πιθανή άπάντηση: ’Αρχίζω μέ τήν κοινοτυπία ότι σήμερα ή πληροφόρηση είναι πο­ λύ πιό εύκολη κλπ. Αύτό άφορά καί τό λογοτέ­ χνη, δηλαδή μπορεί νά διαβάζει, νά βλέπει, νά ακούει πολύ πιό εύκολα άπό άλλες έποχές. Μ’ αύτό καθόλου δέν θέλω νά πώ ότι είναι λιγότερο ή περισσότερο καλλιεργημένος, άξιόλογος καί άλλα διάφορα. Έ χει ίσως κάπως άλλάξει καί ή διαδικασία τής λογοτεχνικής του παραγωγής. Θέλω μόνο νά έπισημάνω μιάν «έπικάλυψη» πιό έντονη καί πιό προσιτή σήμερα, τών ειδών τής τέχνης. Γιατί τό τελευταίο έργο τού Βίμ Βέντερς μπορεί νά έπιδράσει σά συμπυκνωμένο διάβα­ σμα μηνών, καί γιατί όσοι συνομήλικοί μου με­ γαλώσαμε στήν πόλη δέν μπορούμε ν’ άρνηθούμε τόν Έλβις Πρίσλεϋ τού γυμνασίου στή λογοτε­ χνική μας παραγωγή. Τρίτη πιθανή άπάντηση: 'Ορόσημο γιά μένα καί κάποιους άλλους φίλους στάθηκε ό επίχρυ­ σος βικτοριανισμός τής πατριαρχικής οικογέ­ νειας, τής εκπαίδευσης, τής όδυνηρής πολιτικής συνείδησης, τών άπελευθερωμένων άντρων καί γυναικών, τού λογοκριμένου κι άπελπισμένου ήρωισμοϋ, τής έξέλιξης τής κούκλας σέ παιδί κλπ. Οί άγριες άντιφάσεις τής ζωής μας άπό δε­ καετία σέ δεκαετία. Αυτά κυρίως μάς καθόρισαν καί μάς παράλλαξαν. Θέλω νά πώ, ως ένα μεγά­ λο ποσοστό, μάς έδωσαν (ή δέν μάς έδωσαν) μιάν άλλη γλώσσα. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τό όραμα τής γενιάς σου στή λογοτεχνία. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ άντίκρισμα; Γιατί στήν ίδια έρώ­ τηση ή λέξη όραμα; Εννοείτε κοινωνικό όραμα; Ό νεορεαλισμός; Ό πεπαλαιωμένος μαρξι­ σμός; Τά «εργαλεία» τού λογοτέχνη πού υποστη­ ρίζουν τήν άγιότητα τφν κομμάτων καί διαιρούν

22/αφιερωμα

γραμμένο τό κείμενο, κι αύτό είναι τό μεγάλο βήμα, ή μεγάλη παραδοχή πού άποδέσμευσε τή στρατευμένη τέχνη άπό τήν έπιστράτευση. Οί όροι κοινωνικό άντίκρισμα καί κοινωνικό όραμα είναι τελείως άδόκιμοι, άν λέγονται μέ τό πνεύ­ μα τής προηγούμενης παραγράφου. Ό άναγνώστης έχει άλλους τρόπους γνώσης καί μέθεξης στή λογοτεχνία. Καί τό ίδιο τό λογοτεχνικό κεί­ μενο δέν είναι πιά άντικείμενο μελέτης μόνο τής φιλολογίας ή μόνο τής ιστορίας τής λογοτεχνίας. Μήπως μέ τό κοινωνικό άντίκρισμα εννοούσα­ τε μπέστ-σέλερ; Δέν πιστεύω! 'Υπάρχουν συχνά μυθολογικά πρόσωπα στά γραφτά σου. Θέλεις νά μάς μιλήσεις γι’ αύτό;

Ή Ρέα Γαλανάκη γεννήθηκε στό ’Ηράκλειο Κρήτης τό 1947. Σπούδασε ιστορία καί άρχαιολογία στή Φιλοσοφική ’Αθηνών. ’Έχει έκόώσει τά παρακάτω ποιητικά βιβλία: «Πλήν εϋχαρις» (1975), «Τά ορυκτά» (1979), «Τό κέικ» (1980), «Πού ζεϊ ό λύκος;» (1982). ’Έχει δημοσιεύσει διάφορα άρθρα αέ περιοδι­ κά κι έχει επίσης μεταφράσει τό «’Άσπρο ξε­ νοδοχείο» τοϋ Ντ. Μ. Τόμας. την κοινωνία σέ τρεις τάξεις, εκ τών όποιων ή μιά σίγουρα κακή καί ή άλλη σίγουρα καλή κι έπαναστατική; Αυτά, σήμερα στήν Ελλάδα; ’Όχι δεν γράφονται πιά καλά λογοτεχνικά βι­ βλία μ’ αυτά τά μυαλά. Καί ή ίδια ή ερώτηση μοϋ φαίνεται παράξενη, μοϋ φαίνεται νά κρύβει μιάν άντίληψη γιά τή λογοτεχνία καί τό λογοτέ­ χνη πού μοϋ προξενεί θλίψη. Μακάρι νά είχα ζήσει σ’ άλλες εποχές, όταν αύτά ήταν ωραία άκόμη καί λαμπρά. ’Αλλά γιά νά μή γίνει παρεξήγηση, νομίζω ότι κάθε κείμενο εμπεριέχει τήν εικόνα πού έχει σχη­ ματίσει ό συγγραφέας του γιά τόν κόσμο πού ζεϊ (τήν κοινωνία, άν θέλετε), μόνο πού αυτή ή εικό­ να σχετίζεται άμεσα καί μέ τόν τρόπο πού είναι

ΟΠΩΣ σάς είπα, άπό πολύ νωρίς ύπήρξα θύμα τών παραμυθιών. Δηλαδή τής δυνατότητας επι­ κοινωνίας μέσα άπό τό φανταστικό, τής ταύτι­ σης, τής έξιδανίκευσης κλπ. Ξέρω επίσης ότι συ­ χνά τά πρόσωπα αύτά μοϋ χρησίμεψαν σάν μά­ σκες, πού έδιναν στόν άναγνώστη μερικά βασικά σημεία άναφοράς γιά τό πρόσωπο πού ήθελα νά περιγράψω κρύβοντάς το, έτσι πού κι αυτός κα­ ταλάβαινε κι εγώ έκρυβα. Μετά προχωρούσα στήν επεξεργασία τοϋ μυθικού προσώπου. ’Αλλά γιά νά είμαι τελείως ειλικρινής, τό κρυ­ φτούλι συγγραφέα καί άναγνώστη, τουλάχιστον τήν ώρα πού γράφεται κάτι, δέν σημαίνει τίποτε άλλο άπό τό ζεύγος συγγραφέας-άγωνία τού συγγραφέα γιά γλώσσα. Δέν υπάρχει άλλος άναγνώστης άπό τόν ίδιο τόν συγγραφέα. ’Αν κάτι θέλει νά κρατήσει άνέκφραστο ό συγγραφέας άπ’ τόν «άναγνώστη», τό κρύβει ή τό άπαγορεύει άπό τόν έαυτό του. Κάποτε μ’ ένδιέφερε πιό πολύ ή άναφορά ή ή τροποποίηση τής γνωστής σ’ όλους ιστορίας μυ­ θολογικών προσώπων. ’Ακόμη μ’ ένδιαφέρει, μόνο πού μ’ άρέσει νά προσπαθώ νά συγκροτή­ σω μυθολογικά πρόσωπα όχι παλιά, άλλά σύγ­ χρονα, πού καμιά φορά μπορεί νά έχουν καί στοιχεία άπό τά παλιά. Κάποτε δηλαδή εστιαζό­ μουν σ’ άλλη έποχή, ένώ τώρα νιώθω ότι μπορώ νά μιλήσω πιό έλεύθερα γιά τή σύγχρονη. Καί τό γράψιμό μου έχει άλλάξει σημαντικά άπό τή μιά έποχή στήν άλλη. Πιστεύεις ότι ύπάρχει «γυναικεία γραφή»; ΠΙΣΤΕΥΩ άκόμη στά όσα δημοσίευσε ή «Λέξη» μέ τίτλο «Ή γυναικεία γραφή καί ή καταραμένη Πανδώρα», στήν εισήγησή μου δηλαδή στίς γυ­ ναίκες τοϋ Φιλοπρόοδου "Ομίλου 'Υμηττού. Θά ήθελα νά μέ συγχωρέσετε, άλλά δέν μπορώ νά πώ τά ίδια μέ άλλα λόγια, ούτε πιό άναλυτικά.

αφιερωμα/23

Αλεξάνδρα Δεληγιώργη Ποια είναι τά ερεθίσματα πού σέ οδήγη­ σαν νά έκφραστεΐς με τό γραπτό λόγο; ΠΡΙΝ άπό 15 χρόνια, οί άνθρωποι πού γνώρισα. Τώρα, τό νά θέλω νά γράψω, τό πού δέν έμαθα δηλαδή τίποτα άλλο νά κάνω πού νά με πείθει ότι κάτι κάνω πραγματικά. ’Αλλά άν είναι γι’ αύτό τό λόγο, νά θεωρούμαι λογοτέχνης, θά προτιμούσα νά ’μουν ιστορικός. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημα στό έργο σου; Κι άν ύποτεθεΐ πώς αύτές οί γε­ νιές (ή γενιά) άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν ιδεολο­ γικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιή­ σεις ή αναστολές;

στικοί ή έπίδοξοι. "Οπως καί είναι. Κάτω άπ’ αύτές τίς οικογενειακές συνθήκες, τό γράψιμο δέν είναι περιπέτεια, είναι παιγνίδι μέ τυπο­ ποιημένους κανόνες, είναι συνταγή, είναι αύτοκατανάλωση. Τέτοιες ιδιωτικές ύποθέσεις, δέν βλέπω πώς θά μπορούσαν νά έχουν κοινωνικό άντίκρισμα. Στήν Έλλαδα, γιά νά διαβαστείς (κι έπομένως νά γράψεις), πρέπει νά δεχτείς τόν δρο νά κλειστείς σέ μιά τρύπα (κύκλωμα, έπάγγελμα, πολιτικές εκδηλώσεις). ’Αλλά έτσι καί δεχτείς αύτό τόν δρο, παύεις νά γράφεις, άντιγράφεις, άναμασάς, μοντάρεις, στό βάθος δέν κάνεις τί­ ποτα άλλο άπ’ τό νά διαβάζεις μέ σημειώσεις. "Οπως δταν γράφουμε διατριβές. Κάτω άπ’ αύ­ τές τίς συνθήκες, τό γράψιμο έχει έλάχιστες πι-

ΚΑΤΑΛΑΒΑΙΝΩ τόν Κάλβο, τόν Βιζυηνό, τόν Παπαδιαμάντη, τόν Ροΐδη. Καί τούς θαυμάζω. ’Αλλά νιώθω καλύτερα μέ τόν Ρεμπώ, τόν Μίλλερ, τόν Πέτερ Χάντκε, ή τόν “Ιταλό Καλβίνο, καί δέ φταίω έγώ γι’ αύτό. Σίγουρα πάντως άντιπαθώ τή γενιά τού ’30 μέσα άπό τίς άλλεπάλληλες νεκραναστάσεις της. Θεωρώ κατάρα, τελικά μοιραία, γιά τή σημερινή λογοτεχνία, τό γεγονός δτι συγγραφείς, άναγνώστες καί κριτικοί της χώ­ νεψαν τόσο καλά τίς συνταγές, τίς υποθήκες, τό ύφος καί τήν παραγωγή αυτής τής γενιάς. ’Επιδιώκεις τό έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. ΑΠ’ ΟΣΟ ξέρω, οί άναγνώστες τής λογοτεχνίας (τών νέων, δπως τούς άποκαλεΐτε, λογοτεχνών) είναι καί οί παραγωγοί της, πραγματικοί, φαν­ ταστικοί ή έπίδοξοι. Μεταξύ μας τά λέμε καί με­ ταξύ μας μπορούμε νά λέμε δ,τι θέλουμε. Τό ίδιο ισχύει καί γιά τούς κριτικούς. Είναι οί φίλοι τών λογοτεχνών. ’Αλλιώς δέν θά ’ταν κριτικοί, θά ’ταν κι αυτοί συγγραφείς, πραγματικοί, φαντα­

Ή ’Α λεξάνδρα Δεληγιώργη γεννήθηκε στή Θεσσαλονίκη τό 1947. Σπούδασε φιλοσοφία στό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης καί κοινώ­ ν ιολογία στό Παρίσι. Δημοσίευσε παλιότερα σέ διάφορα περιοδικά, διηγήματα. Βιβλία της: «’Ιστορίες στό πρώτο πρόσωπο» (1969), «Οί φωνές» (1975), «Άνόρόγυς (ιδεολογικό ρομάντζο)» (1980), «Οί φωνές ή τό απάτητο μονοπάτι τών μυστηρίων τοϋ φόνου» (1982).

24/αψιερωμα θανότητες νά ’ναι επαναστατικό· λιγότερες κι άπ’ τίς κινήσεις ένός μικροεπιχειρηματία. ’Ακό­ μα κι όταν καταφεύγει σ’ έναν έκλυτο βίο επιθέ­ των, είναι άδύνατο ν’ άναπληρώσει τό κενό τού ρηματικού λόγου πού πετυχαίνει μιά ζωή έξω άπό τρύπες ή μιά ζωή μέσα σ’ όλες τίς τρύπες. Οί μόνες μας διέξοδοι, κατά καιρούς, οί στηλιτεύσεις, ή γκρίνια, τά μοναχικά μανιφέστα. Καί γιατί όχι. ’Αλλά κι όταν τό κάνουμε, καταφεύ­ γουμε σέ άκρως γενικά σχήματα, δηλαδή σέ κενά σχήματα. Έτσι, δέν ξέρω σέ ποιά γενιά άνήκω κι ούτε θά μ’ ενοχλούσε ν’ άνήκω άκόμα καί σέ κάποια τού 1700· έτσι κι άλλιώς, εδώ, ζοΰμε (κι έτσι γράφουμε) μέ τό σημάδι τής χρονικής υστέ­ ρησης, τίς περισσότερες φορές. Δέν άναπνέουμε γράφοντας, άγκομαχούμε, όπως τά τρένα μας. 'Υπάρχει γυναικεία λογοτεχνία; ΑΝ εννοείτε γυναίκες πού γράφουν, ναί, υπάρ­ χουν πολλές γυναίκες πού γράφουν, καί θά ’ναι ολοένα καί περισσότερες. Αύτό συνέβηκε καί μέ τούς άνδρες· κάποτε άρχισαν νά γράφουν καί συνεχώς γράφουν ολοένα καί περισσότεροι. ’Αλ­ λά οί άνδρες συγγραφείς δέν καθιέρωσαν παρά μονάχα τή λογοτεχνία. Γιατί θά πρέπει οί γυναί­ κες νά καθιερώσουν τή γυναικεία λογοτεχνία; Προσωπικά δέν πιστεύω στά έργα πού άπευθύνονται σέ σύνολα άνθρώπων πού θεωρούνται

άπό έξω ή άπό μέσα μειονότητες σ’ ό,τι άφορά τήν ευαισθησία ή τίς δυσκολίες. Νομίζω πώς μιά λογοτεχνία πού θά οριζόταν είτε άνδρική είτε γυναικεία θά ’ταν μιά λογοτεχνία γιά πάντα λει­ ψή. Τό καφενείο ή ό γυναικωνίτης ήταν λειψές ανθρώπινες σχέσεις, κι εύτυχώς πέρασαν. Γι’ αύτό πιστεύω πώς περισσότερο άπό ποτέ σήμε­ ρα, όσοι γράφουν, όταν γράφουν, είναι άναγκαστικά ερμαφρόδιτοι. Σ’ απασχολεί ή μορφή στό έργο σου; ΑΥΤΑ πού θέλει νά πεί κανείς ποτέ δέν συμβαί­ νει νά ’ναι ανεξάρτητα άπ’ τό πώς θά τά πεί. Επομένως, πώς όχι; Πάντως, όταν γράφω, δέν αισθάνομαι νά κρατάώ φωτογραφική μηχανή στό ένα χέρι, άκόμα κι όταν χρειάζεται ν’ άποδώσω τίς φαντασίες μου. Γενικά, τό μόνο μηχά­ νημα στό όποιο μπορεί νά καταφύγει ή λογοτε­ χνία είναι αύτό πού λειτουργεί σάν μολύβι στήν έκάστοτε έποχή. Θά ’θελα ό άναγνώστης πού θά διάβαζε τή δουλειά μου νά πληρώνει τό βιβλίο μέ τόν κόπο κάποιας συμμετοχής. Ά ν θά ’πρεπε νά χρειάζομαι έναν κανόνα στό γράψιμο, όπως καί τόν χρειάζομαι, θά διάλεγα εκείνον πού θά μού θύμιζε συνεχώς πώς τό βιβλίο είναι δοκιμα­ σία, είναι άπόλαυση, δέν είναι loisir. Κι όταν τό γράφεις κι όταν τό διαβάζεις. Έτσι, ό,τι έγραψα ώς τώρα είναι σχεδιάσματα.

■

αφιερωμα/25

’Αλέξανδρος Ίσαρης Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σ’ έκαναν νά εκφραστείς μέ τό γραπτό λόγο; ΤΟ θέμα τής καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι τόσο σκοτεινό καί σύνθετο, πού δεν πιστεύω πώς μπορεί νά περι-γραφεϊ · μέ εικασίες καί νύξεις μπορούμε ίσως νά τό προσεγγίζουμε τμηματικά καί στιγμιαία, χωρίς πάλι νά είμαστε σίγουροι γιά την άποτελεσματικότητα τής προσπάθειας. Ό καλλιτέχνης είναι συνήθως ένα ευάλωτο, άνασφαλές καί διαρκώς δονούμενο άτομο μέ ύπεροξυμένες αισθήσεις πού τόν τυραννούν αλ­ λά συγχρόνως τόν καθιστούν προνομιούχο ώς πρός τούς υπόλοιπους άνθρώπους. Τά έρεθίσμα­ τα πού τόν οδηγούν σέ έναν ή πολλούς τρόπους έκφρασης, οί συντελεστές πού διαμορφώνουν αύτό τό ιδιαίτερο πλέγμα τών δραστηριοτήτων του είναι πολλοί καί άστάθμητοι. Ά π ό τίς πιό παλιές άναμνήσεις πού περισώζονται στό μυαλό μου βλέπω ένα παιδί δύσκολο, μοναχικό, νευρω­ τικό, πού καταγίνεται μέ χαρτιά, λέξεις, μουσι­ κές καί χρώματα. Γιατί αύτό; Δέν ξέρω. Πι­ στεύω πώς έτσι γεννιέται κανείς. Μέ ένα είδος κατάρας-εύλογίας πού θά τόν άκολουθεί ισόβια. Τό πάθος τής έκφρασης συνδυάζεται καί στη δική μου περίπτωση μέ μιά ζωή έξαιρετικά δυ­ σάρεστη, στερημένη καί λειψή. Ή καλλιτεχνική έκφραση είναι μιά μορφή εκδίκησης γιά όλ’ αυ­ τά. Καί συνδυάζεται σχεδόν πάντα μέ τήν άνάγκη τού δημιουργού νά άγαπηθεί άπό δσο γί­ νεται περισσότερους άνθρώπους. Ό Μότσαρτ, αύτό τό χαρακτηριστικό παράδειγμα χαρισματι­ κού άνθρώπου, δταν παρουσίαζε σέ νεαρή ηλι­ κία τίς συνθέσεις του στά σαλόνια τής αυστρια­ κής άριστοκρατίας, δέ δεχόταν νά καθήσει στό πιάνο, άν δέν τόν βεβαίωναν ένας ένας οί παριστάμενοι δτι τόν άγαπούν!... Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου καί τού έργου σου; Καί σέ ποιά σημεία διακρίνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, θεματικές καί μορφικές διαφοροποιήσεις; ΥΠΑΡΧΕΙ μιά σειρά καλλιτεχνικών έντυπώσεων πού κατά έποχές μέ παρασύρει καί μέ συνταρά­ ζει. Ή ένταση βέβαια μέ τά χρόνια ελαττώνεται,

άλλά τό γεγονός παραμένει. "Οταν κανείς συνη­ θίσει σ’ αύτό τό είδος τής επικοινωνίας μέ δη­ μιουργούς ζωντανούς ή πεθαμένους, σιγά σιγά χάνει τήν αίσθηση τής άπόστασης, γιατί, λόγω τής οικειότητας πού δημιουργεΐται, καταργούνται οί άντικειμενικές άποστάσεις. Νομίζω πώς κάθε καλλιτέχνης πού άνακάλυπτα, άποτελούσε συγχρόνως κι ένα όρόσημο γιά μένα. Γιά μεγάλο διάστημα ήμουν ύπό τόν άμεσο έλεγχο τής προ­ σωπικότητάς του. Ή διάρκεια καί ή ποιότητα αύτών τών «ερωτικών επαφών» (γιατί γιά κάτι τέτοιο πρόκειται) θά μπορούσε ίσως νά άποτελέσει κριτήριο γιά μιά αυστηρή επιλογή άνάμεσα στίς μορφές πού μέ επηρέασαν περισσότερο. Γιά νά περιοριστώ στό χώρο τής λογοτεχνίας, θά άνέφερα τόν Καβάφη, πού ή άγάπη μου γι’ αυ­ τόν χρονολογείται άπό τήν εποχή πού άνακάλυ­ πτα τήν ποίηση. Ό Καβάφης ήταν ή πρώτη με­ γάλη «άνακάλυψη». Νομίζω πώς αύτός μού έδει­ ξε τί είναι μεγάλη ποίηση, τί σημαίνει ποίηση γε­ νικά. ’Αργότερα, στή διάρκεια τών σπουδών μου μελέτησα μέ πάθος τή γερμανική λογοτεχνία, μιά λογοτεχνία άγνωστη σχεδόν στή χώρα μας, καί πολύ άργότερα μετέφρασα Τόμας Μάν καί Ρόμπερτ Μούζιλ -μέ τόν τελευταίο μάλιστα άσχολήθηκα κάπως πιό συστηματικά. Όρόσημο γιά μέ­ να υπήρξε καί ή γνωριμία μου μέ τόν Πεντζίκη καθώς καί ή φιλία μου μέ τόν Χειμωνά, δυό λο­ γοτέχνες πού έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στή δια­ μόρφωση τής σκέψης μου. Ό τελευταίος πε­ ρισσότερο άπ’ τόν πρώτο ήταν γιά πολλά χρόνια ένα είδος σημείου άναφοράς. Ό Προύστ είναι μιά άνακάλυψη πρόσφατη σχετικά. "Ομως ή πο­ λύ στενή έπαφή πού είχα τά τελευταία χρόνια μέ οτιδήποτε τόν άφορούσε (κι άφορμή γι’ αύτό στάθηκε πάλι μιά μετάφραση), μού άνοιξε ένα χώρο πού μέχρι τότε μού ήταν άγνωστος. Ό συγγραφέας τής «’Αναζήτησης» μεταμορφώθηκε βαθμιαία σέ ένα βλέμμα πού παρακολουθεί κάθε μου ενέργεια. ’Απαντώντας στό δεύτερο σκέλος τής ερώτη­ σης, θά έλεγα πώς ή σημερινή γενιά τών λογοτε­ χνών περιγράφει κυρίως τήν ύποβάθμιση τών ιδεολογιών, τή βαθιά κρίση τών ανθρώπινων άξιών, τήν άπομυθοποίηση καί τήν άμφισβήτηση. Σέ μιά έποχή δπου δέν ύπάρχουν σημεία

26/αφιερωμα

'Ο Αλέξανδρος "Ισαρης γεννήθηκε στις Σέρ­ ρες. Σπούδασε άρχαεκτονική καί έζησε ως τό 1978 στη Θεσσαλονίκη. Τά τελευταία τέσσερα χρόνια ζείκαί έργάζεται στην Αθήνα. Συνερ­ γάστηκε μέ τά περιοδικά «Διαγώνιος», «Λωτός», «Τράμ», «Δέντρο» καί «Χάρτης». ’Επί οχτώ χρόνια ήταν υπεύθυνος γιά τήν ελληνική σύνταξη τού περιοδικού «Ausblicke». Γιά τό βιβλίο του «"Ομιλος φίλων θαλάσσης - 'Ο ισορροπιστής» πήρε τό βραβείο Μ. Ράλλη (1976). "Εχει μεταφράσει τά βιβλία «Άνδόρρα» τού Μ. Φρίς, «Τόνιο Κρέγκερ» τού Τ. Μάν, «'Ο νεαρός Τέρλες» τού Ρ. Μούζιλ, «Τό μαγεμένο σπίτι - Ή Γκρίτξα» τού Ρ. Μούζιλ, «Μαρσέλ Προύστ» τού Ρ. Σάτακ, καί «'Η αγωνία τού τερματοφύλακα κατά τήν εκτέλε­ ση τού πέναλτι» τού Π. Χάντκε. Παράλληλα άσχολεϊται μέ τή ζωγραφική καί συνεργάζε­ ται μέ έκδοτικούς οίκους σάν γραφίστας καί επιμελητής εκδόσεων. αναφοράς, ή ϊδια ή λογοτεχνία μοιάζει νά είναι γι’ αυτούς τό μόνο σημείο άναφοράς... Αύτό εί­ ναι νομίζω καί τό στοιχείο πού τούς διαφορο­ ποιεί άπό τούς παλιότερους. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησε μας γιά τούς όραματισμούς τής σύγχρονης έλληνικής λογοτεχνίας. Η ΑΛΗΘΙΝΗ τέχνη έχει πάντοτε χαρακτήρα άνατρεπτικό, καταλυτικό, είναι μιά άρνηση τής έφησυχασμένης, άνυποψίαστης ζωής, μιά άρνη­ ση τής εξουσίας κάθε είδους. Ή δική μου καλλι­

τεχνική δραστηριότητα δεν ξέρω άν έντάσσεται σ’ αύτή τήν κατηγορία. Γιά κείνο πού είμαι σί­ γουρος είναι δτι προσπαθώ νά ύπάρχει πάντα μιά ειλικρινής άντιστοιχία άνάμεσα στίς σκέ­ ψεις, στά πιστεύω καί στό έργο πού παράγω. Ούτε μιά στιγμή δέ σκέφτηκα άν κάποιο ποίημα ή κάποιος πίνακάς μου θά έχει αύτό πού όνομάζετε «κοινωνικό άντίκρισμα». Ζωγραφίζω ή γράφω ώθούμενος άπό μιά βαθύτατη άνάγκη νά τό κάνω, γιά νά μπαλώσω άν θέλετε τίς τρύπες τής ζωής μου, γιά νά μπορέσω νά συνεχίσω νά ζώ. "Οταν ύπάρχουν άνθρωποι πού συγκινούνται άπό όποιαδήποτε έκφρασή μου, αύτό μέ γε­ μίζει ικανοποίηση. "Οσο περισσότεροι είναι αύτοί, τόσο έλαττώνεται ή μοναξιά μου. Ό καθέ­ νας χρειάζεται μιά κοινωνική επιβεβαίωση -οί καλλιτέχνες άκόμα περισσότερο. "Ομως αύτό πού επιδιώκει κυρίως ό δημιουργός, είναι νά διατυπώσει ορισμένα πράγματα μέ δσο γίνεται καλύτερο τρόπο. Αύτή είναι ή πρώτιστη έπιδίωξη. Ή άναγνώριση έρχεται (ή δέν έρχεται) μετά, δταν τό έργο λειτουργεί αύτόνομα, δταν φεύγει άπό τά χέρια του. "Ομως τήν περίοδο τού τοκε­ τού είναι τελείως μονάχος καί τό μόνο πού τόν άπασχολεί είναι ή άρτιμέλεια τού δημιουργήματός του. Τίποτ’ άλλο. "Οσο γιά τούς «όραματισμούς», νομίζω πώς ή λέξη αύτή δέν έχει καμιά θέση στίς μέρες μας. Ή ζωή μας κινείται σέ τόσο ύποβαθμισμένα πλαίσια, πού είναι περιττό νά μιλάμε γιά όραματισμούς. ΟΙ άνθρωποι πού οσμίζονται τή σήψη καί τούς καπνούς τών πτω­ μάτων καί τών ερειπίων, πού βλέπουν τή βαρβα­ ρότητα πού άνεβαίνει καί άπλώνεται άσταμάτητα, δέν είναι δυνατόν νά έχουν ψευδαισθήσεις. Αύτές τίς άφήνουν γιά τούς άφελείς (καί άξιοζήλευτους γιά τήν άφέλειά τους) οπαδούς ένός βρι­ σμένου πολιτικού κόμματος. Σήμερα δέν ύπάρ­ χουν δράματα ή ιδεολογίες πού θά μπορούσαν νά μάς στηρίξουν, κι έκεί βρίσκεται ή τραγωδία δλων μας. Στόν ελληνικό χώρο καί ιδιαίτερα στόν άθηναϊκό, δπου ή άσφυξία έχει φτάσει σέ δρια συναγερμού, ό καθένας προσπαθεί νά στα­ θεί άπλώς στά πόδια του, προγραμματίζοντας τό πολύ τά επόμενα εικοσιτετράωρα τής μιζέριας του. «Σήμερα δέν ύπάρχουν λύσεις πού νά άφορούν όλόκληρη τή ζωή γενικά» γράφει κάπου ό Πέτερ Χάντκε. «Ό Χριστός καί ό Μάρξ είναι άπό χρόνια πεθαμένοι. 'Υπάρχουν μονάχα λύ­ σεις τής στιγμής, τής μιάς ημέρας. Τό νά καταφέ­ ρεις νά διέλθεις μιά όλόκληρη μέρα είναι μεγάλο κατόρθωμα. Είναι σχεδόν ή εύτυχία!...» Πόσο σέ άπασχολεί ή μορφή στά ποιήματά σου; ΕΧΩ γράψει πολύ λίγα ποιήματα. Ή ποίηση εί­ ναι πολύ δύσκολη ύπόθεση. Στόν τόπο μας γρά­

αφιερωμα/27 φονται χιλιάδες, έκατομμύρια στίχοι. Έ χει κα­ νείς την εντύπωση πώς δλοι οί Έλληνες γρά­ φουν. Τί μένει άπ’ δλ’ αύτά; Πέντε δέκα βιβλία ίσως. Τήν ποίηση τη φοβάμαι. Γράφω πολύ δύ­ σκολα. Ό σο εύκολο μοϋ είναι νά όργανώσω τό χώρο μιας λευκής έπιφάνειας μέ χρώματα καί σχήματα, τόσο άβάσταχτα δύσκολο βρίσκω νά συνθέσω μερικούς στίχους. ’Από τά ποιήματα πού έχω δημοσιεύσει υπάρχουν δεκάδες πα­ ραλλαγές, γιατί ποτέ δέν είμαι ικανοποιημένος άπ’ τή διατύπωση, άπ’ τη σειρά ή τη στίξη. Ίσως γι’ αύτό καί μέ τά χρόνια εγκαταλείπω τήν ποίη­ ση. Ίσως νά μήν ξαναγράψω ποιήματα. Ένα καλό ποίημα άπαιτεϊ πάρα πολύ μόχθο καί άφοσίωση. Προσηλώνομαι σιγά σιγά στή ζωγραφι­ κή. Νομίζω πώς είναι έκεϊνο πού μπορώ νά κά­ νω καλύτερα. Ή βασική σου άπασχόληση έχει έπηρεάσει τήν ποίησή σου; ΤΗΝ έχει έπηρεάσει άπό τήν άποψη δτι δέν είχα ποτέ τόν άπαιτούμενο χρόνο νά άσχοληθώ δσο θά ’πρεπε μαζί της. Τά τελευταία χρόνια μάλι­ στα ό χρόνος αυτός τείνει πρός τό μηδέν. “Οταν κάποιος έχει τήν ικανότητα νά κάνει πολλά πράγματα, παρασύρεται σέ παράλληλες δραστη­ ριότητες, ώθούμενος άπό έσωτερικές άνάγκες, πού δμως τελικά τόν διασπούν, τόν άγχώνουν

καί τόν τυραννοϋν, γιατί θά ήθελε νά έχει τόν πενταπλάσιο χρόνο άπ’ αυτόν πού τού προσφέρεται στή διάρκεια μιάς ζωής. "Οταν έπιπλέον αύτός ό κάποιος έπιθυμεϊ νά έχει τό μέγιστο ποιοτικό αποτέλεσμα στόν έκάστοτε τομέα τής έργασίας του, έπιστρατεύοντας δλες του τίς δυ­ νάμεις γιά νά τό πετύχει, τότε τά χαρίσματά του αύτά άποβαίνουν είς βάρος του. Κατάλαβα κά­ ποια στιγμή πώς έπρεπε νά περιοριστώ σ’ αύτό πού μ’ ένδιέφερε περισσότερο- καί διάλεξα τή ζωγραφική. Τό κακό είναι πώς ή ζωγραφική εί­ ναι μιά πάρα πολύ άκριβή καί πολυτελής ενα­ σχόληση, πού προϋποθέτει μεγάλη οικονομική άνεση καί συνθήκες τελείως διαφορετικές άπ’ τίς «ύπάρχουσες»... "Ομως τά οικονομικά μου είναι μονίμως άθλια, πράγμα πού δέν μοϋ έπιτρέπει νά άπορρίπτω διάφορες προτάσεις πού μέ άποσποϋν άπ’ αύτό πού λέτε «βασική άπασχόληση», άλλά πού μέ άνακουφίζουν οικονομικά. Τώρα, άν ή ζωγραφική μου έχει έπηρεάσει τά γραφτά μου, νομίζω πώς τό ποσοστό έπηρεασμοΰ είναι έλάχιστο. Ή εικαστική γλώσσα είναι τελείως διαφορετική άπό τήν ποιητική. Είναι άλλες οί δυνατότητες καί άλλοι οί κώδικες τού κάθε χώρου. Θεματικά μπορεί νά ύπάρχουν άναφορές καί συγγένειες, άλλά ούσιαστικά πι­ στεύω πώς πρόκειται γιά δύο διαφορετικά πράγ­ ματα, πού, λόγω τής κοινής πατρότητας, προδί­ δουν άπλώς τήν καταγωγή τους.

■

ΠΡΟΣΦΟΡΑ 60.000 ΒΙΒΛΙΩΝ Με την ευκαιρία της 14ης Μαίου: ημέρας του βιβλίου Ο εκδοτικός οίκος GUTENBERG αντί για διαφήμιση προσφέρει, για τέταρτη χρονιά, σε παιδιά ηλικίας 7-13 χρόνων 30.000 βιβλία της σειράς ΜΥΣΤΙΚΟΙ ΕΦΤΑ No 12 (περιπέτειες των εφτά φίλων και του σκύλου τους Σκάμπερ), και 30.000 βιβλία της νέας ολοκληρωμένης σειράς ΠΕΝΤΕ ΛΑΓΩΝΙΚΑ No 1 (περιπέτειες των πέντε φίλων και του σκύλου τους Μπάστερ). Οι σειρές αυτές έχουν την υπογραφή της πιο πολυδιαβασμένης από τα παιδιά όλου του κόσμου Αγγλίδας συγγραφέως ENID BLYTON.

28/αφιερωμα

Γιώργος Κ. Καραβασίλης Ποιά είναι τά ερεθίσματα πού σε οδήγη­ σαν νά έκφραστείς με τό γραπτό λόγο; ΝΟΜΙΖΩ πώς υπήρχε μέσα μου μιά προδιάθε­ ση, περισσότερο γιά την ποίηση, άλλά καί γενι­ κότερα γιά τό γραπτό λόγο, άπό τίς άρχές τής έφηβείας μου. Τά πρώτα έρεθίσματα στάθηκαν τελείως επιδερμικά, όπως διάφορα ιστορικά γε­ γονότα, πρόσωπα κλπ. “Οταν άρχισα νά ζώ πραγματικά καί νά διαβάζω πολύ, τότε άρχισε σιγά σιγά νά φωτίζεται ό δρόμος μου, πού ελπί­ ζω πώς θά συνεχίζεται γιά πολύ άκόμα. Τό βα­ σικό έρέθισμα ήταν τό γυναικείο σώμα καί σ’ αύτό πρωταρχικά όφείλω ίσως τίς καλύτερες σελί­ δες μου. ’Αλλά ή ποίηση βρίσκεται παντού, μάς γνέφει, άρκεΐ νά ξέρουμε νά τήν εκμεταλλευτού­ με, όπως ό Ροκφέλλερ πού προσπαθούσε νά βγά­ λει χρήματα άπ’ τήν εκμετάλλευση τού παραμι­ κρού άντικείμενου πού έπεφτε στήν άντίληψή του... Μέ όλ’ αυτά θέλω νά πώ ότι μέ τό χρόνο τά έρεθίσματα αυξήθηκαν, πλουτίστηκαν ίσως στό τέλος γιά νά πριμοδοτήσουν άκόμα περισσό­ τερο τό βασικό έρέθισμα τών στίχων μου. ’Αλλά συνέχεια πρέπει ν’ άναρωτιέται ό έργάτης τής τέχνης άν τά άλλα, πέρ’ άπό τό βασικό, έρεθί­ σματα δέν άποδυναμώνουν κάποτε τόν κορμό τής δουλειάς του ή άν ένισχύουν τήν τεχνική του τουλάχιστον. Γι’ αυτό, τό τεράστιο φάσμα τών έρεθισμάτων είναι δίκοπο μαχαίρι. Έ ν πάση περιπτώσει είμαι άπό κείνους πού άρκετές φορές χτυπούν τή μπουνιά τους πάνω στό μαχαίρι.

τα, σύμφωνα καί μέ άντικειμενικά άλλά καί μέ τά υποκειμενικά μου κριτήρια, γυρίζω καί ψά­ χνω μές στό χρόνο τήν όσο γίνεται πυκνότερη φόρτιση τού λόγου πού θά μέ γοητεύσει καί θά μέ βοηθήσει. Σ’ ενα μεγάλο σημείο μέ βοήθησε ό Έ ζρα Πάουντ μέ τίς υποδείξεις του μές άπ’ τά δοκίμιά του, σέ σημείο πού μ’ έπεισε πώς είναι νόμιμο νά άνανεωθούν οί παλιές φόρμες καί οί παλιοί μύθοι μέ τά σημερινά δεδομένα. ’Απ’ τούς δικούς μας ποιητές νιώθω περισσό­ τερη πνευματική συγγένεια μέ τούς Σολωμό, Καρυωτάκη, Σικελιανό, Έλύτη, Καρούζο, Παπαδίτσα. Φυσικά δέν είναι δυνατόν ν’ άποκλείσω καί άλλους, καθώς καί όρισμένα ποιήματα πού μέ συγκλόνισαν όπως « Ό βασιλιάς τής Άσίνης» τού Σεφέρη κ.ά. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; ΝΟΜΙΖΩ πώς κάθε έργο τέχνης διαθέτει καί τό δικό του κοινωνικό έκτόπισμα, έστω κι άν ό δη­ μιουργός του τό άποφεύγει όπως ό διάβολος τό λιβάνι. Φυσικά καί στούς δικούς μου στίχους διαφαίνεται κάτι τέτοιο, άν καί στή συγκεκριμέ­ νη περίπτωση έρχεται σέ δεύτερη μοίρα σέ σχέση μέ άλλα άντικρίσματα πού έπιδιώκω. 'Οπωσδή­ ποτε πάντως είμαι έναντίον τής σαφώς πολιτικο­ ποιημένης, τής λεγάμενης στρατευμένης ποίησης, τουλάχιστον όπως κατάντησε στόν αιώνα μας. Πώς ξεκινάς νά γράψεις ένα ποίημα;

Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν όρόσημα στό έργο σου; Κι άν υποτεθεί πώς αυτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις ή άναστολές; ΠΟΤΕ δέν σκέφτηκα νά κρατήσω παρακαταθή­ κες άπό συγκεκριμένες προηγούμενες γενιές, άλ­ λά άπό προηγούμενους ποιητές καί έργα. Πάν­

ΠΡΙΝ άπ’ όλα, όπως είπα παραπάνω, υπάρχει τό βίωμα καί μετά λειτουργεί ή μνήμη. Συχνά βιώματα προσώπων, καταστάσεων, άκόμα καί υποθετικών ή φανταστικών πού άλληλοσυμπλέκονται ή «παίζουν» στό δικό τους αυτόνομο πε­ δίο, δημιουργούν τό ποίημα. Συχνά άπ’ αλλού ξεκινάς κι άλλού φτάνεις, αρκεί κάποια στιγμή νά ξέρεις γιατί έφτασες έκεί. Πρόκειται γιά συν­ τριπτική ευθύνη, γιατί, όπως έγραψε κιό Έλιοτ, γράφουμε έχοντας πίσω μας κληρονομιά αιώ­ νων. Φυσικό λοιπόν είναι άπ’ τήν αρχή μέχρι τό

αφιερωμα/29 τέλος τής δημιουργίας νά κυριαρχεί ένα άδιάσπαστο πλέγμα εξαφάνισης τής προσωπικότη­ τας, άλλά ταυτόχρονα καί τό γεγονός πώς αυτό έπιτεύχθηκε άπό μιά υπερβολική φόρτιση τής προσωπικότητας πού βρήκε τά συνδετικά της νήματα μέ τό παρελθόν καί πήρε τη θέση της μές στό χρόνο. Ίσως, χωρίς νά έχω καμιά πρόθεση, νά έδωσα έναν κάποιο ορισμό τού ύφους, άλλά κι άν αυτό δέν έχει συμβεϊ, πιστεύω πώς πρέπει νά τείνει κανείς πρός την άμέσως παραπάνω φράση. Ίσως γιά νά συντελεστούν αυτές οί προ­ τάσεις, δέν άρκεϊ μιά ζωή. Έτσι, πολύ λίγα ποιήματα μπορούν νά θεωρηθούν τελειωμένα. Πάντως, δπως είπες προηγουμένως, τό πρώτο καί βασικό ερέθισμά σου γιά νά γράψεις ένα ποίημα είναι τό γυναικείο κορμί. ΜΕ άποκάλεσαν ερωτικό ποιητή καί τό δέχομαι. Κάτω όμως άπό τήν ετικέτα θέλω νά πιστεύω πώς έλλοχεύουν κι άλλα πράγματα πού δέν έχουν έντοπιστεΐ δπως έπρεπε, δπως ή μεταφυ­ σική κι ό ίδιος ό θάνατος, άλλά δέν ήρθε ή στιγ­ μή, είναι πολύ νωρίς γιά νά εξομολογηθώ γιά τά γραπτά μου. "Ομως πάντα ή σχεδόν πάντα τό σημείο άναφοράς μου είναι ή γυναίκα, καί δέν βλέπω τό λόγο νά τό άφήσω. Γράφοντας κριτική, άκολουθείς κάποιες γενικότερες άρχές; ΑΚΟΛΟΥΘΩ πάντα τίς άρχές πού μού δίνει τό ίδιο τό βιβλίο. "Αλλο άν ενδιάμεσα περιπλανιέ­ μαι σέ φαινομενικά διαφορετικούς δρόμους άπό τό βιβλίο πού άναλύω· αύτό μέ άναγκάζει άκόμα περισσότερο νά σφίξω στή χούφτα μου τίς λαβές πού μού δίνει. Γιατί προσπαθώ νά συλλάβω τόν πυρήνα βιωμάτων τού δημιουργού, νά έντοπίσω τίς έπιδράσεις πού άσκούνται πάνω του, νά προσδιορίσω τη θέση του μές στό χώρο, κι άν μού δίνει τίς δυνατότητες, νά τόν κρίνω τότε μέ υψηλότερα καί αύτηρότερα κριτήρια, γιά τά όποια σάς μίλησα σέ προηγούμενη ερώτησή σας καί πού τά ’χω θέσει γιά μένα. Πάντως, δταν γράφω γιά κάτι, ξεκινώ μέ άγάπη καί κατανόηση κι έχοντας υπόψη μου πώς δέν είναι δυνατόν νά μή λαθέψω κάποτε, δέν μπορώ δά νά χωρέσω κι άπόλυτα στό πετσί τού καθενός πού γράφει μέ άξιώσεις, προσπαθώ νά μήν είμαι καθόλου επιεικής άπέναντι στόν εαυτό μου. Νά λοιπόν πού ή κριτική μου μέ έλέγχει καί σάν δημιουργό. "Ομως τό έχω πάρει άπόφαση νά γράφω τού λοι­ πού κριτική μόνο γιά άπαντα ή γιά έργα τελειωμένων άνθρώπων τών γραμμάτων, γιά νά όξύνω άφενός τά κριτήριά μου καί γιά νά πάψουν πιά νά μέ πιέζουν έπώνυμοι καί άνώνυμοι έστω καί

Ό Γιώργος Κ. Καραβααίλης γεννήθηκε στην Αθήνα, τό 1948. Σπούδασε ένα διάστημα πο­ λιτικές καί οικονομικές έπιστήμες καί θέατρο κοντά ατό Δημήτρη Ροντήρη. Έξέδωσε τέσ­ σερις ποιητικές συλλογές, ενρεία έπιλογή τών όποιων βρίσκεται στό έργο του «Ποιήματα 1970-1980», καί τά δοκίμια « Ό κανόνας τοϋ παιχνιδιού τοϋ Ζάν Ρενουάρ» καί « Ή γυναί­ κα τών νερών στή λυρική ποίηση» (1977). Με­ τέφρασε, ανάμεσα στ’ άλλα, έργα τών Στρίντμπεργκ, Έλυάρ, Πιέρ Λουί, Γκωτιέ, Βιλιέ ντέλ’ Ίλ Άντάμ, Φουριέ, Άντρέγιεφ κ.ά. ’Ασχολήθηκε καί μέ τήν κριτική τοϋ βιβλίου σέ διάφορα περιοδικά καί στήν «Καθημερι­ νή» γιά τρία περίπου χρόνια. γιά νά τούς βρίσω... Φυσικά δέν θεωρώ τόν έαυτό μου κριτική αυθεντία, άλλά κι ό λίβελλος σή­ μερα θεωρείται διαφήμιση... Οί μεταφράσεις σου νομίζεις πώς επηρέα­ σαν τήν ποίησή σου; Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ είναι πρίν άπ’ δλα ένα μεγάλο σχολείο. Σέ μαθαίνει νά διεισδύεις σέ διάφορα στύλ, σέ πλουταίνει συνεχώς, σού άνοίγει ορί­ ζοντες, σέ βοηθάει νά ξεπεράσεις άδιέξοδα πού δέν είχες φανταστεί πώς, σού «εξασφαλίζει» καινούρια, κι αύτό λογίζεται σάν άπό τίς άπολαυστικότερες ηδονές τού λογοτέχνη, άλλά καί σέ πειθαρχεί άναγκαστικά τελικά. Είχα τήν εύκαιρία νά μεταφέρω στή γλώσσα μας κάποια κομμάτια, άλλά καί βιβλία ολόκληρα τής παλιάς καί νέας γαλλικής λογοτεχνίας ώς επί τό πλεϊστον πού μέ συγκινούν πολύ. 'Ορισμένα άπό τά ποιήματα πού μετάφρασα οπωσδήποτε έπαιξαν κάποιο ρόλο στή διαμόρφωση τής ποιητικής μου,

30/αφιερωμα δέν πιστεύω όμως ότι έπέδρασαν άπάνω μου κα­ ταλυτικά. Υπάρχει κάποια φήμη ότι σου άρέσει ιδιαίτερα ή λογοτεχνία άνθρώπων τού πε­ ριθωρίου καί γενικά ή «καταραμένη» λο' γοτεχνία. “Αν αυτό άληθεύει μπορείς νά μάς έξηγήσεις τό γιατί; ΔΕΝ άπέχει καί πολύ άπ’ την άλήθεια αυτή ή φήμη. Μάλιστα νιώθω ικανοποιημένος πού άνέσυρα άπ’ τή λήθη τέτοιους σημαντικούς άνθρώπους των γραμμάτων ντόπιους καί ξένους στόν τόπο μας. Νιώθω μιά ίδιάζουσα έλξη γιά έργα καταραμένης ή περιθωριακής τέχνης πού γιά

διάφορους λόγους περιφρονήθηκαν ή υποτιμή­ θηκαν. Είμαι πάντα άνοιχτός σέ τέτοιου είδους άνακαλύψεις καί θά ’λεγα πώς τίς κυνηγώ. Σέ πολλά σημεία αισθάνομαι συγγενής μαζί τους, άν καί οί ιδιορρυθμίες τους σάν άτομα όταν τά γνωρίσω προσωπικά τίς πιό πολλές φορές μέ κουράζουν ή καί μέ εκνευρίζουν άκόμα. Τό ότι πάντως συχνάζω κι έγώ σ’ ένα περιθωριακό μπάρ λέει πολλά. Γιά νά τελειώνουμε όμως, τά χαρίσματα τής κλασικής τέχνης καί έν προκειμένω τής λογοτεχνίας παραμένουν άνεπανάληπτα καί περιέχουν φυσικά καί τά όποιαδήποτε έπιτεύγματα κάθε είδους περιθωρίου.

Μαρία Κυρτζάκη Ποιά είναι τά ερεθίσματα πού σ’ έκαναν νά εκφραστείς μέ τό γραπτό λόγο; Ο ΛΟΓΟΣ υπήρξε άνέκαθεν γιά τόν άνθρωπο τό πρώτο σημάδι τής παρουσίας του στόν κόσμο. Ο άρθρωμένος λόγος. Ό γραπτός λόγος υπάρ­ χει πάντοτε ως δείγμα μόνο τής προσπάθειας μιας συνεχούς άνάδυσης όσων δέν πρόκειται πο­ τέ νά αρθρωθούν. Δηλαδή, ό γραπτός λόγος ήταν -καί είναι- γιά μένα τό συγχρόνως καί τό μετά άπό μιά κατάδυση. Τό είδος τού έρεθίσματος πού τήν προκάλεσε λίγο ενδιαφέρει. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο γιά τή δική σου θεώρηση τού κό­ σμου; Καί σέ ποιά σημεία διακρίνεις ιδεο­ λογικές, μορφικές ή θεματικές διαφορο­ ποιήσεις καί άναστολές; ΜΙΑ διευκρίνιση πρώτα: Δέ μέ βρίσκετε σύμφω­ νη μέ τόν όρο λογοτεχνική γενιά. Καθαρά συμ­ βατικός, άφορά μόνο τούς ιστορικούς τής λογο­ τεχνίας -ένας τρόπος ίσως νά μακραίνει ή σειρά τών καλαθιών. Τό καλάθι πού μάς χωράει όλους

-ή πιθανόν ένας τρόπος νά συνεννοούμαστε άποφεύγοντας τά βαθιά νερά πού, κακά τά ψέ­ ματα, πνίγουν. Ύστερα, είναι όλα τόσο σχετικά. Έ ν πάση περιπτώσει, πώς νά δεις, νά τό στή­ σεις άπέναντι, ό,τι έπέδρασε καί επιδρά αποφα­ σιστικά στή δουλειά σου. Τό γράψιμο είναι τρό­ πος ζωής, άδυνατώ νά καθορίσω έγώ τά μόρια, ή τούς άξονες πού μέ χάραξαν έτσι κι όχι άλλιώς. Μιά λέξη, ένας στίχος, ή σκοτεινή πλευρά μιάς πρότασης γίνονται πολλές φορές ή άφορμή πού ανοίγουν οί κλειστοί δρόμοι τού νοϋ -οί έν δυνάμει άνοιχτοί- καί βέβαια τό τίμημα είναι πάντα άκριβό: Ή ψυχή καί τό σώμα. Στή μακριά γραμμή τών γραπτών κειμένων πού έκτείνεται πίσω μας καί αντανακλάται μπροστά μας, μπορώ νά δώ άρκετές προεξοχές. (Εννοείται πώς γιά τόν καθένα είναι διαφορετι­ κές.) Δέν ξέρω πόσο μέ έπηρέασαν στό γράψιμο. 'Οπωσδήποτε όμως έπέδρασαν άποφασιστικά στή ζωή μου. Μπορώ νά άναφέρω κάποιες ένδεικτικά καί μόνο. Υπάρχει, π.χ., ή ακρίβεια τού θουκυδίδειου λόγου όπως τόν είσέπραξα άπό τήν καθαρά ένστικτώδη έπαφή μαζί του στά γυ­ μνασιακά χρόνια. Αύτή ή έκπληξη γιά τόν τρόπο πού δομείται ή πρόταση. Ή μετοχή. Τό άπαρέμ-

αψιερωμα/31 φατο. Τό κατηγορούμενο -προπάντων αυτό. Κι ύστερα, ό Θουκυδίδης στό Πανεπιστήμιο άπό τό Δημήτρη Μαρωνίτη, τό δάσκαλο πού διάβαζε κάτω άπό τίς λέξεις, πού παρακολουθούσε άκριβώς τη δομή αύτοϋ τού λόγου γιά νά δείξει πέρα άπό τήν έκθεση των ιστορικών γεγονότων τήν προσωπική γραφή. 'Υπάρχει ή «Γυναίκα τής Ζάκυθος» τού Διονυσίου Σολωμού, ένας λόγος τό­ σο μελλοντικός. 'Υπάρχουν οί «’Ωδές» τού Ά νδρέα Κάλβου. Ή ποίηση τού Κωνσταντίνου Καβάφη. Ή τρέλα καί τό όνειρο τού δημοτικού τραγουδιού. Σήμερα, ό λόγος τού Γιώργου Χει­ μώνα. Κι άκόμη κι άλλες προεξοχές. Σημασία δέν έχουν τά ονόματα. Σημασία έχει νά βρίσκε­ ται πάντα τό αιχμηρό εργαλείο πού θά σκάψει καί θά σκάβει πρός τή σκοτεινή πλευρά τού φεγ­ γαριού. Επιδιώκεις τό έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. Η ΤΕΧΝΗ δέν δύναται νά έχει έκ προθέσεως κοινωνικό άντίκρισμα. Ά π ό τήν εποχή τών σπη­ λαίων άκόμη ήταν υπόθεση προσωπική. Ό κα­ θένας κουβαλά καί εκφράζει τή δική του υποκει­ μενική πραγματικότητα. Τό αίτούμενο ίσως είναι ή υποκειμενική μου πραγματικότητα νά συμπέσει μέ τήν υποκειμενική πραγματικότητα τού άλ­ λου, έστω τού ενός. Ή σύμπτωση πολλών ύποκειμενικών πραγματικοτήτων συνιστά πιθανόν δ,τι ονομάζετε κοινωνικό άντίκρισμα. Ά λλ’ αυ­ τό δέν μπορώ νά τό προδικάσω. Ούτε νά τό επι­ διώξω. Τό δεύτερο σκέλος τής ερώτησης νομίζω πώς έμμεσα έχει ήδη άπαντηθεϊ. (Μιά διευκρίνιση μόνο πρός άρσιν κάθε παρεξηγήσεως. Πιστεύω πώς καθετί πού συμβαίνει γύρω μας γιά νά εκ­ φραστεί στήν τέχνη διυλίζεται άπαραίτητα άπό

Ή Μαρία Κνρτζάκη γεννήθηκε στήν Καβάλα τό 1948. Σπούδασε νεοελληνική φιλολογία στή Φιλοσοφική Σχολή τον Άριστοτελείον Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. ’Έχει έκδώσει τά βιβλία: «Σιωπηλές κραυγές» (1966), «Οί λέξεις» (1973), «Ή γυναίκα μέ τό κοπάδι» (1982). τήν άτομική συνείδηση, άφού άπ’ αυτήν πρωτίστως είσπράττεται.) Πιστεύεις ότι υπάρχει αυτό πού λέμε «γυ­ ναικεία ποίηση»; Καί άν ναί, ή ποίησή σου ανήκει σ’ αυτή τήν κατηγορία; ΟΧΙ άπλώς δέν τό πιστεύω άλλά είμαι πέρα γιά πέρα αντίθετη. Ή ποίηση καί γενικά ή τέχνη εί­ ναι θηλυκή, μέ τήν έννοια ότι προϋποθέτει καί έμπεριέχει τή γονιμότητα, είτε άντρας είναι ό δημιουργός είτε γυναίκα.

32/αφιερωμα

Γιώργος Μαρκόπουλος Ποιά είναι τά ερεθίσματα πού σέ οδήγη­ σαν νά εκφραστείς με τό γραπτό λόγο; ΘΑ μπορούσα νά σάς διηγηθώ μιά τετριμμένη ιστορία γιά τό πώς άρχισα νά γράφω ύστερα άπό μιά σύμπτωση, ένα τυχαίο συμβάν ή μιά συγκυ­ ρία, πού δεν έχει δμως καμιά χρησιμότητα, μιας καί οί λόγοι πού άρχίζει κανείς αύτή την περιπέ­ τεια, αύτό τό παιχνίδι μέ τη ζωή, τόν θάνατο, τόν χρόνο καί τά πράγματα είναι πολύ βαθύτε­ ροι. Γιατί αύτό πού ονομάζουμε «γραπτός λό­ γος» δέν είναι τίποτα άλλο άπό μιά άπάντηση στόν εαυτό μας, πού ποτέ δέν τολμήσαμε μέ άμε­ σο τρόπο. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες των προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημο γιά τό έργο σου; Κι άν υποτεθεί πώς αυτές οί γενιές (ή ή γενιά) άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφο­ ροποιήσεις ή άναστολές; ΠΟΤΕ δέν μπορεί νά ξεχωρίσει κανείς ποιά άπό τά προηγούμενα επιτεύγματα στάθηκαν γιά αύτόν χρήσιμα. Προσωπικά πάντως πιστεύω δτι μέ συγκίνησε κάθε τί πού έκρυβε μιά βαθιά άλήθεια, ποιότητα, κατάκτηση, οδυνηρή πορεία αυ­ ταπάρνησης, κάθε τί πού άποτελούσε μόνιμη προσπάθεια γιά μιά «διαρκή άπόσβεση τής προ­ σωπικότητας», όπως έλεγε καί ό Τ. S. Eliot, πού είχε μιά βαθιά πνευματική ήθική καί τή δύναμη νά μάς σώζει κάθε φορά άπό έναν «βέβαιο πνιγ­ μό» (φράση άπό ποίημα τού Μανώλη Πρατικάκη), άπό έναν σίγουρο θάνατο. Επιδιώκεις τό έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. ΘΑ άρχίσω κάπως παράδοξα: Κάποτε, πίστευα δτι οπωσδήποτε τό ποιητικό έργο πρέπει νά έμ-

περιέχει στή δομή του δλα αύτά τά «συστατικά» καί τίς συνισταμένες, οί όποιες, μέ τήν τρέχουσα σημασία πού έχει έπικρατήσει, ορίζουν τήν έν­ νοια τού «κοινωνικού άντικρίσματος». Καί πί­ στευα δτι τά ποιήματά μου συμφωνούσαν από­ λυτα μέ αύτή μου τήν άποψη. “Εμεινα δμως έκ­ πληκτος δταν μετά άπό χρόνια συνειδητοποίησα δτι αύτό ήταν μιά φενάκη καί δτι ενώ νόμιζα κά­ τι τέτοιο, στήν ουσία ήμουν σάν τόν τρελό τρο­ χονόμο τής 'Ομόνοιας, μέ τό χρωματιστό καπέ­ λο, πού νομίζει δτι διευθετεί τήν κυκλοφορία. Σκέπτομαι, λοιπόν, τώρα πόσο άσχημα θά έπρε­ πε νά ένιωθαν δλοι αύτοί πού θά είχαν καταλά­ βει δτι έκρυβαν στίς τάξεις τους έναν «παράφρονα». Καί γιά νά έλθουμε στή συζήτησή μας, πι­ στεύω δτι ή τέχνη, ή ποίηση, καί γενικά δλη μας ή συμπεριφορά, άποτελεΐ άπό μόνη της μιά κοι­ νωνική πράξη. Τό νά νομίζει δμως κανείς δτι «κοινωνικό άντίκρισμα» ή «μεγάλη ποίηση»(!) είναι μόνο αύτή πού τού άναπαράγει δσα μέ τή στενή έννοια τής πολιτικής τοποθέτησης επιθυ­ μεί, είναι λάθος. Φοβούμαι δτι δσοι κόπτονται γιά τήν ύπαρξη αυτού τού είδους «κοινωνικού άντικρίσματος» είναι έκεΐνοι πού ξέρουν πολύ καλύτερα άπό όλους μας τήν ίσχνότητα καί τήν άδυναμία τού έργου τους. Προσωπικά έπιδιώκω τά ποιήματά μου νά εκφράζουν άβίαστα τίς άληθινές παρορμήσεις μου, μακριά άπό έπικαιρισμούς, έτικέτες καί πυροτεχνήματα. Έπιδιώκω νά βοηθώ τόν έαυτό μου καί στή συνέχεια τόν «περίγυρό» μου νά ζεϊ μιά στιγμιαία ονειρική κατάσταση μέσα στήν ευτέλεια τών καιρών, νά έπαναποκτά τή χαμένη του άθωότητα μέσα σέ έναν κόσμο άνταλλακτικών άξιών, θωράκων, προσχημάτων καί θλιβερών άλλοθι, καί αύτό άποτελεΐ γιά μένα καί τό σπουδαιότερο κοινωνι­ κό άντίκρισμα τού έργου μου. "Οσο γιά τούς «όραματισμούς» τής «γενιάς» μου, θά ήθελα νά τονίσω δτι, όπως ξεκίνησε νά επικρατήσει αύτή ή έκφραση, είναι πολύ ύποπτη καί απατηλή. Επινοήθηκε γιά νά «στεγάσει» αρ­ χικά μιά μικρή ομάδα ποιητών πού έγιναν «φί­ λοι» κάτω άπό τήν άπειλή(!) κοινών κίνδύ-

αφιερωμα/33

νων(ϋ), κάτω άπό την κοινή δράση γιά την επι­ κράτηση ευτελών επιδιώξεων. Επινοήθηκε γιά νά άποτελέσει «ένα λεωφορείο», δπως κατά μία άτυχή έκφραση χαρακτηρίστηκε, δπου δσοι πρόφτασαν νά επιβιβαστούν, πρόφτασαν. Τό πρό­ βλημα δμως δεν είναι πόσοι πρόφτασαν νά επι­ βιβαστούν, άλλά τό πόσοι άπό τούς ήδη έπιβαίνοντες θά έξέλθουν άνεπαισθήτως σε κάποια στάση, πρίν τό «όχημα» φτάσει στόν τελικό προορισμό του. Συγχωρήστε τό παραπάνω ύφος μου, άλλά γιά λόγους συνέπειας άπέναντι στόν εαυτό μου είμαι υποχρεωμένος νά οριοθετήσω διαφορετικά τήν ύπαρξη αυτής τής γενιάς, δπως έκ τών ένδον τήν παρακολούθησα, μακριά άπό τίς μέχρι τώρα προσπάθειες παραχάραξής της, καί νά τονίσω δτι, δπως σέ δλες τίς περασμένες έποχές, έτσι καί σήμερα, υπάρχουν ποιητές μέ κατάρτιση καί ταλέντο· μέ προσωπική γραφή καί δικές τους αυ­ τόφωτες άναζητήσεις· πού τά «δράματά» τους (άφού τό θέτετε έτσι, γιατί έγώ προσωπικά δέν πιστεύω πιά σήμερα ούτε κάν στά δράματα, πο­ λύ δέ περισσότερο στά «κοινά ποιητικά» τοιαΰτα) συνίστανται άπό μιά σύνεση καί μιά σεμνό­ τητα, άπό μιά λάμπουσα υπομονή άπέναντι στή μοναξιά. Ή άληθινή ποίηση άποτελεΐ πάντα άπό μόνη της έναν αύθύπαρκτο ισχυρό οργανισμό μέ κύριο γνώρισμά του τήν ποιότητα καί δέν έχει άνάγκη «στέγασης». Γιατί λοιπόν μέ φράσεις σάν «τά οράματα τής γενιάς σου» νά παίζουμε καί εμείς αύτό τό επικίνδυνο παιχνίδι τών μέσων πληροφόρησης καί νά νομιμοποιούμε άνθρώπους μέ ισχνό ταλέντο καί μέτρια πετάγματα; Γράφεις κάθε τόσο καί κριτικά σημειώμα­ τα γιά ποιητικά βιβλία σέ διάφορα περιο­ δικά. ’Αποτελεί γιά σένα αύτό ένα όργανο αυτογνωσίας γιά τή δική σου ποίηση; Καί τό βρίσκεις αύτό άρνητικό ή θετικό; ΚΑΤ’ άρχήν θέλω νά άντικαταστήσω τή φράση «κριτικά-σημειώματα» μέ τή φράση «άξιοπρεπείς βιβλιοπαρουσιάσεις» ή «σημειώσεις στό περιθώ­ ριο», νά σάς τονίσω δτι πλησιάζω τά κείμενα μέ τό δικαίωμα τού ποιητή καί όχι τού κριτικού λειτούργημα γιά τό όποιο σίγουρα δέν διαθέτω τά εφόδια. Καί στή συνέχεια νά σάς δηλώσω δτι αυτή τήν «εκδρομή» στήν «ξένη γλώσσα» τή θεω­ ρώ οπωσδήποτε ένα βαθύτατο όργανο αυτογνω­ σίας γιά τή δική μου ποίηση, καί τή βρίσκω πολύ θετική καί άπαραίτητη. Προσωπικά, μέ τήν «ένασχόληση» αυτή έχω βοηθήσει πολύ τόν έαυτό μου στό νά συγκρίνει καί νά έπανεντάσσει μέ­ σα στή συνείδησή του τό έργο, τούς ποιητές μέ τήν πραγματική άξια καί νά άπορρίπτει άλλους πού έκαναν κάποιον υποβολιμαίο «θόρυβο», στό νά άποκτά δλο καί περισσότερο έναν «πνευματι­

Ό Γιώργος Μαρκόπουλος γεννήθηκε στή Μεσσήνη τό 1951. Σπούδασε οικονομικά. *Εχει έκδώσει τίς ποιητικές συλλογές: « Εβδομη συμφωνία» (1968), «’Οκτώ σύν ένα εύκολα κομμάτια καί ή κλεφτουριά τοϋ κάτω κόσμου» (1973), «Ή θλίψις τοϋ προαστίου» (1976), «Οί πυροτεχνουργοί» (1979), «Ποιή­ ματα 1968-1976» (έπιλογή άπό τίς συλλογές τής περιόδου αυτής, 1980). κό σεβασμό» άπέναντι σέ έργα πού χρειάστηκαν μεγάλη ικανότητα γιά νά γίνουν καί, τέλος, στό νά άποκτά σέ κάποιον καλό βαθμό τήν αίσθηση τού μέτρου, πού τόσο λείπει στίς ημέρες μας. Στά ποιήματά σου «κυκλοφορεί» ένα ειδι­ κό πλήθος «ηρώων» καί μάλιστα σέ μιά, συχνά, ορισμένη «χρονική στιγμή τής εβδομάδας». Μίλησέ μας γι’ αύτό. ΣΤΑ ποιήματά μου ένυπάρχουν δλα τά στοιχεία πού έπήγασαν κατευθείαν άπό τά βιώματά μου. Γιατί σέ ένα μή εγκεφαλικό έργο τά βιώματα καί οί «ήρωες» (μέ τούς όποιους δέν έννοούμε μόνο τά έμψυχα δντα, άλλά ολόκληρο τό σύμπαν) πού άναπόδραστα μάς κατοικούν, ορίζουν τόν χαρα­ κτήρα του καί δχι εμείς. Ενυπάρχει τό «περι­ βάλλον» καί ταυτόχρονα μιά ζωή γεμάτη τραυ-

34/αφιερωμα

ματισμένους ανθρώπους άπό την άγωνιώδη προσπάθειά τους νά συν-ευρεθούν καί νά έπικοινωνήσουν. Τραυματισμένους άπό τη δειλία, τίς φοβίες τους καί τίς άναστολές τους. Τούς συ­ ναντάμε όλους αυτούς στό «Όκτώ σύν ένα εύκο­ λα κομμάτια καί ή κλεφτουριά τού κάτω κό­ σμου», στό «Ή θλίψις τού προαστίου», στό «Οί πυροτεχνουργοί», καί πιό έντονα (θά φανεί) στό «Ή ιστορία τού ξένου καί τής λυπημένης» πού δουλεύω τώρα καί πού δέν είναι τίποτα άλλο πέ­ ρα άπό την ιστορία δύο άνθρώπων πού ό «βίος» τους υπήρξε παράλληλος, άλλά πού ποτέ στήν ουσία δέν «συναντήθηκαν», παγιδευμένοι κάτω άπό τό βαρύ πέλμα τής μοναξιάς τους, φοβισμέ­ νοι κάτω άπό τίς άόρατες μαχαιριές τών παιδι­ κών τους τραυμάτων, τραγικοί, κάτω άπό τήν άδυναμία τού έρωτα καί τής άγάπης, έτσι όπως λειτουργεί σήμερα, νά τούς ένώσει. Στήν πορεία τους λοιπόν αύτή θά προσπαθήσουν νά ξαναγίνουν άθώοι. Τυφλοί, θά προσπαθήσουν νά ξαναγυρίσουν στίς πηγές πού τούς γέννησαν, ενώ στήν ούσία αύτό δέν είναι τίποτα περισσότερο άπό τό νά προσπαθούν νά «χωρέσουν» ό ένας στόν άλλο, ζητώντας ό καθένας τό δικό του άόρατο κομματάκι πού κάποτε έπίμονα στή ζωή

Τάκης Γιαννόπουλος ΕΠΑΝΟΔΟΣ

'Αθήνα 1982

Κυκλοφόρησε ή νέα ποιητική συλλογή τού Τάκη Γιαννόπουλου μέ 100 ποιή­ ματα καί 35 σχέδια τής ζωγράφου ’Αλίκης Τόμπρου. Στό βιβλίο τήν 19-1-83 άπονεμήθηκε ή διάκριση τής ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ τού διμήνου ’82-83 γιά την ποίηση, άπό έπιτροπή πού άποτελεϊται άπό τούς: Γιώργο Βαλέτα, Μανώλη Γιαλουράκη, Γιωργή Κότσιρα, Δημήτρη Σιατόπουλο, Ήλία Σιμόπουλο, Πέτρο Σπεντζή.

τού άρνήθηκαν. Έτσι, ένας χώρος άπό άπωθημένες μακρινές ταπεινώσεις θά γεννηθεί. Μιά καταστροφική δύναμη, όπου ό «ισχυρότερος» ή μάλλον ό πιό «αυτάρκης» βγαίνει στό τέλος φαι­ νομενικά «νικητής», μιάς καί μέσα σέ έναν κό­ σμο «πανοπλιών» δέν μπορεί κανείς νά περιμένει τίποτα τό διαφορετικό. Ή λυπημένη θά παραμείνει στήν ούσία ή «βασίλισσα μέ τήν εύθραυ­ στη αίγλη» της. Μέ τίς άδιόρατες πίκρες της άνάμεσα στά «φώτα τού γλεντιού». Μέ τίς κρυ­ φές άυπνίες της, τά στακτοδοχεΐα μέ τά είκοσι κάθε βράδι σβησμένα τσιγάρα -κάθε ένα καί μιά ματαίωση- καί τίς συμβατικές «σχέσεις» της πού στήν ούσία δέν είναι τίποτα άλλο άπό μιά έντονη άνάγκη νά άγαπηθεΐ, άπό μιά καλυμμένη έμμονη άγωνία άπέναντι στή μοναξιά καί τή νύκτα. Καί ό ξένος; (θά παραμείνει έπίσης) ένας άνθρωπος «σημερινός». Ό ξένος! Αύτός πού όλοι τόν «συμπάθησαν», κανένας όμως δέν τό έμπασε στό σπίτι του. "Οσο γιά τήν «όρισμένη χρονική στιγμή τής έβδομάδας» πού άναφέρετε στήν έρώτησή σας, σίγουρα θά υπονοείτε τήν ημέρα τής Κυριακής, πού τόσο συχνά όντως χρησιμοποιώ. Αύτό είναι μιά άλήθεια, γιατί ή ημέρα αύτή (καί δή τό άπόγευμά της) μέσα μου συμβολίζει τή θλίψη ένός έπαναλαμβανόμενου μικρού τέλους, τό πηλίκον τής μεγάλης διαίρεσης τής αιωνιότητας μέ τόν θάνατο, τού όνείρου μέ τήν έπιθυμία. Άρέσκεσαι νά χρησιμοποιείς τά ρήματα τών προτάσεών σου μέσα στήν ποίηση σέ ένα χρόνο άόριστο ή παρατατικό. Τί έπιδιώκεις; ΚΑΙ αυτό, όπως καί όλα τά άλλα, δέν τό έπιδιώκει κανείς. Είναι κάτι πού πηγάζει άπό τήν ιδιο­ συγκρασία του. Γιατί, πράγματι, πιστεύω ότι ό παρατατικός σημαίνει μέσα μου μιά «ζύμωση». Σημαίνει τή λύτρωση καί τήν πίκρα τού τελεσίδι­ κα χαμένου, τού τελεσίδικα παρελθόντος, πού τελικά περισώζει τήν «άκαταδεξιά» μας άπέναντι στίς εύκολες λύσεις καί τά τεχνάσματα τής μι­ κροπρέπειας πού χρησιμοποιεί κανείς γιά νά διατηρήσει άνευ ουσιαστικού άντικρίσματος κα­ τακτήσεις καί κάνει τή φωνή μας μουσική στή νύχτα τών δειλών, αύτών πού νομίζουν ότι κρα­ τούν στόν έλεγχό τους τό παρόν καί τό μέλλον, καθιστώντας τους έτσι άκόμη πιό περιφρονημένους καί μίζερους. "Αλλωστε μήπως καί αύτό δέν είναι ένα άπό τά χαρίσματα τής ποίησης; Νά γίνεται δηλαδή ένα τρυφερό μνημοσκόπιο, θαθατηφόρο όσο καί αύτό πού γιά πάντα χάθηκε καί έμεινε στή θύμηση καί τήν καρδιά, λευκή, σάν τήν άγάπη μας στόν ύπνο.

αφιερωμα/35

Αία Μεγάλου- Σεφεριάδη Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σέ όδήγησαν νά έκφραστεΐς μέ τό γραπτό λόγο; Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ δέν είναι εύκολη, δεδομένου δτι υπάρχουν στοιχεία -ένδεχομένως τά πιό καθορι­ στικά- πού ό δημιουργός δέν τά έχει συνειδητο­ ποιήσει. ’Αφήνοντας άναγκαστικά τόν άστάθμητο αυτό χώρο στήν ψυχανάλυση, θά προσπαθή­ σω νά έντοπίσω τούς άπτούς παράγοντες πού μέ ώθησαν στό γραπτό λόγο. Ό βασικότερος πρέ­ πει νά είναι ή κληρονομική μου έσωστρέφεια, πράγμα πού σημαίνει πολύ άπλά δτι μου ήταν πάντα ευκολότερο νά γράφω παρά νά μιλάω. Σημαντικό ρόλο πρέπει νά έπαιξε καί τό γεγονός δτι υπήρξα μοναχοπαίδι, περνούσα δηλαδή -ιδιαίτερα τό χειμώνα- άτέλειωτες ώρες μονα­ ξιάς. Μιας μοναξιάς διόλου έπώδυνης, δεδομέ­ νου δτι τή γέμιζα μέ παιχνίδια, δπου άναγκαστι­ κά έκτος άπ’ τόν εαυτό μου υποδυόμουνα δσα καί όποια άλλα πρόσωπα ήθελα. Μιά έξαιρετική άσκηση φαντασίας, λοιπόν. Περ’ άπ’ αυτά, διά­ βαζα έπίσης πολύ καί ή χαρά πού μοϋ προσφέρανε τά βιβλία ήταν άνείπωτη. Θαύμαζα συνε­ πώς αυτούς πού τά έγραφαν καί προφανώς ήθε­ λα νά τούς μοιάσω. Γιά νά ’μαι ειλικρινής, άπ’ τό δημοτικό άκόμη σκάρωνα ποιήματα. Ποιές άπ’ τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημα στό έργο σου; Κι άν υποτεθεί πώς αυτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις; Η ΕΡΩΤΗΣΗ είναι τόσο βαρύγδουπη, ώστε ή έτσι κι άλλιώς άνεπαρκής άπάντηση θά φανεί άκόμη άνεπαρκέστερη. Έ ν πάση περιπτώσει, κάθε γενιά άποτελεί τόν κρίκο μιάς άλυσίδας κι δ,τι προϋπήρξε τήν καθορίζει ως ένα βαθμό. Προσωπικά άδυνατώ ν’ άνακαλύψω όρόσημα καί παρακαταθήκες. "Ομως δέν μπορεί παρά νά υπάρχει ή άφομοιωμένη έπίδραση κάποιων συγ­ γραφέων πού κατά καιρούς μέ γοήτευσαν, μά

πολύ περισσότερο θαρρώ ποιητών, μέ άπροσδιόριστο τό βαθμό επίδρασης τού καθενός. "Ολα εί­ ναι φοβερά συγκεχυμένα. ’Εξάλλου καθένας έλκεται άπ’ τά στοιχεία πού ταιριάζουν σ’ αύτόν τόν ίδιο! "Οσο γιά τίς κάθε λογής διαφοροποιή­ σεις, αύτές δέν άντικατοπτρίζουν παρά άντίστοιχες διαφοροποιήσεις στή ζωή. Ή κατάφαση άντικαταστάθηκε άπ’ τήν άμφισβήτηση, οί μεγά­ λες ιδέες άπ’ τίς μικρές. Τά πάντα κινούνται σέ χαμηλή κλίμακα. Τά θέματα άντλοΰνται άπ’ τήν καθημερινότητα κι άνάλογα προσδιορίζουν τή γλώσσα καί τή μορφή τους. Λείπει ή μεγάλη πνοή άπ’ τή ζωή άρα κι άπ’ τή λογοτεχνία. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου. ΚΑΤΑΡΧΗΝ ή λέξη «έργο» πέφτει βαριά γιά τήν περίπτωσή μου. 'Απλώς κάνω τή δουλειά πού μοΰ έλαχε δσο καλύτερα μπορώ. Τώρα, τί άντίκρισμα μπορεί νά έχει -άσχετα άπ’ τίς επι­ διώξεις μας- δχι μόνο ή λογοτεχνία, πού άποκλείει τή μαζική πρόσβαση, άλλά καί γενικά ή τέχνη, σέ μιά κοινωνία άνθρωποφαγική, δπου οί κοινωνικοί άγώνες διεξάγονται γιά νά καλυ­ φθούν οί έπιτακτικές άνθρώπινες άνάγκες τής έγχρωμης καί τού βίντεο; Σέ μιά κοινωνία γε­ λοιότητας καί άλλοτρίωσης, δπου ή φιλία άντικαθίσταται άπ’ τίς δημόσιες σχέσεις κι δπου άκόμη κι ό έρωτας είναι τόσο ξεθυμασμένος σά νά πρόκειται γιά κάποιο μέτρο ύγιεινής, πού ού­ τε μάς προσθέτει ούτε μάς άφαιρεί τίποτα; Μιά κοινωνία πού καταφέρνει μέ τά πολυτελή χαρτιά περιτυλίγματος καί τίς θωπείες τού ψευτοπροοδευτισμοΰ νά σαχλοποιεΐ τά πάντα, έτσι ώστε κάθετι έλπιδοφόρα έπικίνδυνο νά εκφυλίζεται σέ μόδα; Βέβαια τά πράγματα δέ διαφέρουν ου­ σιαστικά καί στίς λοιπές χορτάτες άχόρταγες κοινωνίες. ’Άθελά μου συγκρίνω τόν εμφύλιο τής ’Ισπανίας μέ τή γενοκτονία τών Παλαιστί­ νιων. Τότε ξεκίνησαν άνώνυμοι κι έπώνυμοι άπό τά πέρατα τής γής νά πολεμήσουν γιά τό δίκιο. Σήμερα παραμένουμε άπλοι τηλεθεατές καί κάθε

36/αψιερωμα παραγωγικότητας; ’Ακόμα κι άν υπάρχουν κά­ ποια όνειρα κοινωνικής άνάτασης βαθιά κατα­ χωνιασμένα, προτιμούμε νά μήν τά πούμε ούτε στόν εαυτό μας. Γιά μένα θ’ άρκούσε νά πήγαινε ή νοσοκόμα στόν κατάκοιτο βοσκό τήν πάπια δί­ χως κατοστάρικο. Κι είναι αύτό τόσο άπιαστο καί μακρινό, πού θά μπορούσε νά θεωρηθεί όραματισμός! Ευτυχώς πού ύπάρχει άκόμα ό τρελός καί δίνει μάχη, γιά νά μήν κοπεί τό πεύκο τής στροφής. Εύτυχώς πού ξεφυτρώνει άκόμα έκεί πού δέν τό περιμένεις μιά λατέρνα στή γωνιά. Εύτυχώς πού υπάρχει άκόμα κάποιος φίλος νά πετάει τά ρολόγια καί τίς βέρες του στά πόδια σου, όταν χορεύεις... Γιατί προτιμάς τό διήγημα καί τή νουβέ­ λα; Ή Λ ία Μεγάλου-Σεφεριάόη γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη τό 1945. ’Α π ’ τό ’65 ζεϊ στην ’Αθήνα. Πρώτη έμφάνιση στις «’Εποχές» τό 1966 μέ τό διήγημα «Έντεκα γράμματα κι ένα υστερόγραφο». ’Ακολούθησαν δημοσιεύσεις πεζών καί ποιημάτων σέ περιοδικά καί συλ­ λογικές έκδόσεις. Τό 1973 έκδόθηκε ή ποιητι­ κή της συλλογή «Ό δραπέτης ατό δέντρο». *Αλλα έργα: «Οί κατακόμβες» (πεζογραφήμα­ τα), «Τά μικρούτσικα» (παραμύθια γιά μικρά παιδιά), «’Εξάλλου ό Λένιν ήτο πολύ καλής οικογένειας» (διηγήματα), ενώ αυτές τίς μέ­ ρες θά κυκλοφορήσει μιά νουβέλα της, μέ τίτ­ λο «Τά 92 συρτάρια». Πεζά καί ποιήματά της μεταφράστηκαν σέ ξένες γλώσσες. Έ χει δη­ μοσιεύσει έπανειλημμένα στό περιοδικό «Μοντέρνοι Καιροί» τοΰ Σάρτρ κι έχει μετα­ φράσει διάφορα -κυρίως κοινωνικοπολιτικάβιβλία. άντίθετη πρόταση φαντάζει ουτοπική. Ζοϋμε σέ μιαν έποχή άδιέξοδη, έποχή παρακμής, δπου ή κούφια πολιτικολογία παίρνει καί δίνει. Εμείς ένημερωμένοι, μέ τά έπιχειρήματά μας. Εκείνοι έγκαταλειμμένοι, μέ τούς νεκρούς τους. Ένας συγγραφέας πού δέ μένει κλεισμένος σέ κάποιον γυάλινο πύργο, μοιραία άπεικονίζει τό γύρω του κόσμο καί ψευδαισθητικά παρεμβαίνει σ’ αυτόν. Τό ίδιο κάνω κι έγώ μέ μιά παλινδρομική αίσθη­ ση ματαιότητας, πού τή διασκεδάζει κάπως ή πί­ στη μου πώς ότιδήποτε φέρει μιάν άλήθεια δέν πάει τελικά έντελώς χαμένο. ’Αλλ’ ίσως πρόκει­ ται γιά μιάν άκόμη αυταπάτη. Στήν ούσία τό γράψιμο είναι ένα σωσίβιο. Καμιά φορά χρησι­ μεύει καί σ’ άλλους ναυαγούς. Μετά άπ’ δλ’ αυτά, ποιοι όραματισμοί καί πώς; Μήπως μέ τά εύκολα συνθήματα, πού δέ στοχεύουν παρά στήν αύξηση τής κομματικής

Η ΛΑΚΩΝΙΚΟΤΗΤΑ, ή άκριβολογία, ή λιτότη­ τα είναι στοιχεία πού μέ χαρακτηρίζουν γενικά. Ίσως έδώ νά βρίσκεται καί ή εξήγηση στό παρα­ πάνω ερώτημα. Δέν άποκλείεται όμως νά έπαι­ ξαν ρόλο καί οί άντικειμενικές συνθήκες. Ποτέ δέν είχα πολυτελή χρόνο στή διάθεσή μου: ό βιο­ πορισμός, ό έρωτας, τά παιδιά κατείχαν πάντα τή μερίδα τού λέοντος στή ζωή μου. Βέβαια οί δύο τελευταίοι λόγοι έχουν σχεδόν γενική ισχύ γιά τίς γυναίκες, πού εμπλέκονται συναισθημα­ τικά, όσο άφορά δέ τά παιδιά καί πρακτικά, μέ άποτέλεσμα νά παραμελούν τή δουλειά καί τίς φιλοδοξίες τους, σ’ άντίθεση μέ τούς άντρες, πού τίποτα δέ θεωρούν σοβαρότερο άπ’ τήν καριέρα τους. Χωρίς φυσικά νά δέχομαι στό σύνολό του τό ρόλο πού μάς έπιβλήθηκε διαμέσου τών αιώ­ νων, δέ βρίσκω πάντως καί τό λόγο γιατί θά πρέπει στή δεδομένη περίπτωση νά υιοθετήσου­ με τήν άντρική στάση, όταν είναι όλοφάνερο πώς άποστεγνώνει τή ζωή δδηγώντας μές άπό μιά άλυσίδα σκοπιμοτήτων, συμβιβασμών, μεθοδεύσεων καί προγραμματισμών σέ πλήρη άλλοτρίωση. Ή κυριαρχία δέν είναι συνώνυμη τής άπελευθέρωσης. 'Ο άντρας είναι κι αυτός παγιδευμένος. Έ ν πάση περιπτώσει, άν τυχόν ή έκδοχή τών άντικειμενικών συνθηκών εύσταθεΐ γιά τήν περί­ πτωσή μου, τότε δέν άποκλείεται, λίγο πρίν γίνω μέ τό καλό γιαγιά, νά γράψω καί κανένα μυθι­ στόρημα! Πιστεύεις ότι υπάρχει λογοτεχνία πού μπορεί νά χαρακτηριστεί γυναικεία; Κι άν ναί, έσύ έντάσσεσαι σ’ αυτήν; Ο ΟΡΟΣ «γυναικεία λογοτεχνία», μολονότι νε­ φελώδης, έχει τελικά πολιτογραφηθεί άφήνοντας περιθώρια γιά ποικίλες υποθέσεις, σοβαρές ή λι­ γότερο σοβαρές. Κατά τήν άποψή μου, άκρογω-

αφιερωμα/37 νιαΐος λίθος τής λογοτεχνίας έκείνης ή οποία θά μπορούσε ίσως νά χαρακτηριστεί «γυναικεία», πρέπει νά είναι ή άμφισβήτηση τού άντρικού συ­ στήματος άξιων, πού επίκεντρό του έχει την εξουσία. Πιστεύω πώς μιά κοινωνία άνθρωπινότερη προϋποθέτει άντρες πού νά είναι λιγότερο άντρες. Ά π ’ αυτήν κυρίως τη σκοπιά, θά μπο­ ρούσα νά πώ δτι γράφω «γυναικεία» κι ίσως μέ τό γράψιμό μου συμβάλλω κι έγώ άπειροελάχιστα στην προσπάθεια τών γυναικών ν’ άπαγκιστρωθούν άπ’ τά άντρικά πρότυπα καί νά προ­

βάλουν δικές τους άξιες. Πράγμα όχι καί τόσο άπλό, γιατί ό ιδεολογικός ιμπεριαλισμός δρά υπόγεια, γι’ αύτό καί τόσο άποτελεσματικά. Καί γιά νά μήν πάμε μακριά, μιά καί τά έλλαδικά είναι άρκετά γιά νά μάς τρώνε τό συκώτι, άναφέρω γιά παράδειγμα τήν εργατική τάξη, πού τό όραμά της είναι ή μικροαστικοποίησή της. Θυ­ μάμαι, άλλοτε, τά γιαπιά άντιλαλούσαν άπ’ τό τραγούδι τών μαστόρων. Τώρα δουλεύουνε βου­ βοί, στούς άρραβώνες τους όμως άνοίγουνε σαμ­ πάνιες.

Τόλης Νικηφόρου Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σέ όδήγησαν νά έκφραστεϊς μέ τό γραπτό λόγο; ΔΕΝ έκφράζομαι μόνο μέ τό γραπτό λόγο άλλά καί μέ τόν προφορικό, μέ τήν καθημερινή μου πράξη στό καμίνι τής άσφάλτου κι ίσως καλύτε­ ρα μέ τίς άκρες τών δαχτύλων μου. 'Ο πατέρας μου είχε μαζί του στη Μικρασιατι­ κή έκστρατεία ένα σακίδιο γεμάτο βιβλία. Θά πρέπει νά τού ήταν έξίσου πολύτιμα μέ τό νερό, άφού τόν συντρόφεψαν στην πορεία μέσα άπό την 'Αλμυρή έρημο καί στήν οπισθοχώρηση ώς τά καράβια κι άπό κεί στή Θεσσαλονίκη. Μερι­ κά άπό τά βιβλία αύτά έφτασαν άργότερα στά παιδικά μου χέρια. Σήμερα άποτελοϋν τη μονα­ δική μου κληρονομιά. Δέν θά ’ναι υπερβολή άν πώ ότι μαθητής τού δημοτικού είχα ήδη διαβάσει έκατοντάδες βιβλία κι άναρίθμητα άλλα έντυπα κι είχε πιά μέσα μου άποκρυσταλλωθεΐ ή πεποί­ θηση ότι θά γινόμουν συγγραφέας. 'Ο γραπτός λόγος επιδέχεται τήν κατάλληλη έπεξεργασία πού μπορεί νά τόν καταστήσει σύν­ τομο, σαφή καί εύστοχο καί, θεωρητικά τουλάχι­ στον, έπιτρέπει τήν σέ βάθος επικοινωνία μέ με­ γάλο άριθμό άνθρώπων, γεγονός ιδιαίτερα ση­ μαντικό γιά μένα. “Ενα άκόμη συναρπαστικό στοιχείο είναι ή ιδιαίτερη έκείνη γοητεία τής λο­ γοτεχνίας πού δημιουργεί ό άξιος τεχνίτης καί πού άναβλύζει άπό τήν ίδια τή μαγεμένη του ψυ­ χή·

Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημο στό έργο σου; Κι άν υποτεθεί πώς αυτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά ύπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις ή άναστολές; Ο Miguel Hernandez είπε: «Ή λεμονιά στήν αυ­ λή μου άσκεί μεγαλύτερη επίδραση στή δουλειά μου άπ’ όλους μαζί τούς ποιητές». Έγώ προσθέ­ τω: «Τά μάτια τού παιδιού μου, τά μάτια τών παιδιών τού στρατοπέδου Σάμπρα άποτελούν τό φώς καί τό θεμέλιο γιά τή δική μου θεώρηση τού κόσμου». ’Ακούστε. ’Ανήκω στή διαχρονική γε­ νιά τών 2 ώς 4 ετών πού κέρδισε τή γνώση χωρίς νά χάσει τήν άθωότητα. Τ’ άδέρφια μου σημάδε­ ψαν όλες τις συμβατικές γενιές μ’ ένα μελάνι άνεξίτηλο. Μπορεί νά μήν τούς άναφέρει ή επί­ σημη ιστορία καί νά τούς άγνόησαν οί έπιτροπές άπονομής βραβείων, αυτοί όμως θά είναι πάντα ό μεγάλος σφυγμός τής μητέρας γής. Ή παρακα­ ταθήκη τής γενιάς μου είναι ή παιδική, παρθενική ματιά στόν κόσμο πού δέχεται καί συμμετέ­ χει, γελάει καί κλαίει μπροστά στό θαύμα τής ύπαρξης καί τήν όδύνη τού άνθρώπου. 'Όμως έγώ ζώ στό τέλος τού εικοστού αιώνα. Τά θέματά μου έχουν τήν ιδιαιτερότητα καί τό ειδικό βάρος τής έποχής, ή μορφή τού λόγου μου

38/αφιερωμα

Ό Τόλης Νικηφόρου, γιός προσφύγων από τη Μικρασία καί την ’Ανατολική Ρωμυλία, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη τό 1938. ’Άλλαξε πολλά επαγγέλματα, έζησε τά χρόνια τής δι­ κτατορίας ατό Λονδίνο καί ταξίδεψε σέ πολ­ λές χώρες. Τελικά, σπούδασε διοίκηση έπιχειρήσεων καί από τό 1973 άακεϊ τό έπάγγελμα τού συμβούλου όργανώσεως. Διηγήματα καί ποιήματά του έχουν δημοσιευτεί σέ δεκάδες έφημερίόες καί περιοδικά. “Έχει λάβει μέρος σέ πολλές δημόσιες λογοτεχνικές εκδηλώσεις. °Ενας κύκλος ποιημάτων του έχει μελοποιη­ θεί άπό τό συνθέτη Μάριο Μαυρομάτη. Συμ­ μετέχει ένεργά στήν πολιτιστική ζωή τού τό­ που. *Έργα του: «Οι άταφοι» (ποίημα, 1966), «Άλμπατζάλ ή Πώς βούλωσα τά μεγάφωνα» (διηγήματα, 1971), «Έγνατία ’Οδός» (διηγή­ ματα, 1973), «Όνειροπολών εγκλήματα» (διηγήματα, 1976), «’Αναρχικά» (ποιήματα, 1979), « Ό μεθυσμένος ακροβάτης» (ποιήμα­ τα, 1979), «Τό μαγικό χαλί» (ποιήματα, 1980), «’Ελεύθερος σκοπευτής» (ποιήματα, 1982), «Μέ τή φωτιά στά μάτια» (συγκεντρω­ τική έκδοση, ποιήματα, 1982).

ότι μιά άνθρωπότητα, μαστουρωμένη άπό τή δύναμη-άδυναμία της, τά ναρκωτικά καί τήν κατα­ νάλωση, τρεκλίζει στό χείλος τής άβύσσου, είναι γιά μένα καταλυτική. Δέν υπάρχει λογοτέχνης ή άλλος δημιουργός πού νά μην παίζει, είτε τό θέ­ λει είτε όχι, είτε τό αντιλαμβάνεται είτε όχι, ένα άντικειμενικό κοινωνικό καί πολιτικό ρόλο. Ή πιό στρατευμένη λογοτεχνία είναι έκείνη πού γί­ νεται έσκεμμένα άκατανόητη, έκείνη πού ισχυρί­ ζεται ότι είναι ουδέτερη ή άπολιτική. Τί κοινό θά μπορούσα νά έχω μέ τούς χάρτι­ νους λογοτέχνες οποιοσδήποτε ηλικίας πού σέ μιά ύπό συντέλεια έποχή βυθίζονται σέ αισχρή όμφαλοσκόπηση, άναρριχώνται μέ τίς δημόσιες σχέσεις καί αύτοϊκανοποιούνται άπό τίς σελίδες των βιβλίων τους καί τών διαφόρων λογοτεχνι­ κών περιοδικών; Έγώ διάβηκα τίς πύλες τής κόλασης καί μέσα στό πιό μαύρο σκοτάδι κατάκτησα τήν αισιοδο­ ξία τής άπόγνωσης καί διάλεξα νά μιλήσω άπλά καί τίμια όπως ή φωτιά. Διατηρώ τό δικαίωμα πού πηγάζει άπό τήν πρωταρχική άθωότητα τής ματιάς μου στόν κόσμο. Έ να χρέος πού πηγάζει άπό τά δάκρυα καί τό αίμα τών άδερφών μου. Συμπονώ τούς δειλούς, καταλαβαίνω τούς υπο­ κριτές άλλά σιχαίνομαι τούς προδότες καί τούς δολοφόνους καί στέκομαι όρθιος άνάμεσα στά θύματα. ’Αγωνίζομαι ένα διπλό άγώνα πόύ δέν έχει τέ­ λος. Ά π ό τή μιά μεριά νά κατακτήσω τά εκφρα­ στικά μου μέσα κι άπό τήν άλλη νά φωτίσω τίς κοινωνικές συνθήκες άλλά καί τίς καρδιές τών άνθρώπων, νά φέρω ένα μήνυμα όχι άπόγνωσης, υποταγής καί αύτοκτονίας άλλά άγάπης, συν­ τροφικότητας καί άγώνα γιά τήν άπόκτηση τής άνθρώπινης άξιοπρέπειας. 'Οραματίζομαι μιά έποχή πού ή λογοτεχνία θά περάσει στή συνείδηση τού κάθε άνθρώπου, θά γίνει κτήμα, βίωμα άλλά καί έκφρασή του καί ή σημερινή χυδαία, τυποποιημένη μή-έπικοινωνία θά άντικατασταθεί άπό τόν καίριο, ζωντανό καί ποιητικό λόγο σέ μιά άτέρμονη πορεία γιά υψη­ λότερες μορφές ζωής. Είναι γεγονός ότι τά περισσότερα θέματά σου βασίζονται σέ προσωπικά βιώματα;

καθρεφτίζει μιά αίσθηση κατεπείγοντος μπροστά στό εκτελεστικό άπόσπασμα. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησε μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. ΠΟΤΕ άλλοτε στήν ιστορία τοϋ άνθρώπου ή προοπτική τού άφανισμού, άτομικοϋ καί συλλο­ γικού, δεν ήταν τόσο άμεση. Ή τραγική αίσθηση

ΟΙ γονείς μου χώρισαν όταν ήμουν έξι χρονών. Φέτος συμπληρώνω 26 ολόκληρα χρόνια σκληρής βιοποριστικής έργασίας. Είχα τό προνόμιο νά περάσω τήν κοιλάδα τών δακρύων, νά φτάσω στήν αυτοκτονία καί νά έπιβιώσω. Έζησα συγ­ κλονιστικά κοινωνικά γεγονότα καί μιά ζωή πλούσια σέ άγάπη, πλούσια σέ συντροφικότητα, πλούσια σέ ταξίδια καί κάθε λογής έμπειρίες. Γνώρισα άνθρώπους πού δέν άγγίζει ό θάνατος καί ή πορεία μου χαρακτηρίστηκε, ίσως γιά νά

αφιερωμα/39 ταιριάσει στην ιδιοσυγκρασία μου, από έντονες μεταπτώσεις, άπό την κορυφή τοϋ κύματος στό χάος τοϋ γκρεμού. Αυτές ύπήρξαν καί συνεχίζουν νά είναι γιά μένα πηγές ανεξάντλητες μέ πεντακάθαρο νερό. Ποιοι είναι οί λόγοι πού σ’ έκαναν ν’ άσχοληθεϊς περισσότερο μέ τό διήγημα; ΞΕΚΙΝΗΣΑ πολύ νέος νά γράψω μυθιστόρημα. "Οσο περνούσαν τά χρόνια, ή βαθύτερη άνάγκη

γιά συντομία καί συμπύκνωση γινόταν πιό έντο­ νη καί σήμερα δέν ξέρω πιά άν μπορώ νά έκφράσω τόν έαυτό μου καί τήν εποχή μας μέ ποιητικά ή πεζά κείμενα μεγαλύτερα άπό μερικές σελίδες. Τό τραγούδι, τό κλάμα ή ή κραυγή πρέπει νά εί­ ναι στά μέτρα πού έπιβάλλουν οί καιροί, καί χω­ ρίς άμφιβολία δέν χρειάζονται πολλές λέξεις γιά νά πεις πράγματα άπλά καί συνηθισμένα όπως «σ’ άγαπώ», «κράτα τό χέρι μου σφιχτά», «έγώ είμαι έδώ» ή νά φωνάξεις «βοήθεια».

Μανόλης Ξεξάκης Ποιά είναι τά ερεθίσματα πού σέ οδήγη­ σαν νά έκφραστεΐς μέ τό γραπτό λόγο; ΠΟΛΥ συχνά αυτό πού κυριαρχεί στή ζωή μας μορφοποιεϊται έκ τών υστέρων. Καί μορφοποιείται γιά νά στηρίξει μιά άλυσίδα άπό πράξεις, γε­ γονότα καί είδωλα πού μάς σημάδεψαν. Έτσι, γιά μένα, ή άπάντηση στήν έρώτησή σας σημαί­ νει τήν εφεύρεση ενός μοντέλου τό όποιο νά λει­ τουργεί άμφίδρομα· νά στηρίζει τό παρελθόν καί ταυτόχρονα νά παρέχει σύνολα λύσεων γιά τό μέλλον. Καί δέν σημαίνει καθόλου τά πραγματι­ κά έρεθίσματα πού βρίσκονται βουλιαγμένα στό σκοτάδι τής ψυχής. Εξάλλου μιά έπαρκής άπάν­ τηση θά έδινε μηχανιστικό χαρακτήρα στό γρα­ πτό λόγο. Είναι πασίγνωστο δτι άπό τίς δημιουργίες τοϋ έγκεφάλου ή γλώσσα είχε τήν πιό άποφασιστική σημασία στόν κοινωνικό άνθρωπο, γιατί πάνω της στηρίχτηκε ή συλλογική δράση καί σκέψη. Γιά νά υπάρξει γραπτός λόγος χρειάζεται καταρχήν ένα σύνολο άπό «σημεία» καθιερωμένα γιά χρήση άπό μιά κοινωνική ομάδα. Ό πρωτό­ γονος πού δέν έχει γλώσσα μέ άναλυτική δομή πού νά τείνει σέ κβαντική, ζωγραφίζει, σκαλίζει ολόκληρο τό άντικείμενο στό βράχο. Ή δημιουργία τής γλώσσας έπέτρεψε τήν κατά τεμάχια έκφραση τής εμπειρίας καθώς καί τή διαδοχή τών ιδεών. Σ’ έναν πίνακα τά πάντα είναι παρόντα τήν

ίδια στιγμή. Δέν θά μπορούσα νά είμαι ζωγρά­ φος. ’Εκφράζομαι μέ τά σταγονίδια σέ διαρκή ροή, καί αυτό μού τό επιτρέπει μόνο ό γραπτός λόγος. Στήν άρχή έγραφα γιά νά μπορώ νά άναπαράγω μετά, μέ τήν άνάγνωση, τή χοάνη τών έμπειριών. Τώρα νομίζω πώς μπορώ νά πώ κοινότυπα πώς γράφω γιά νά έκφραστώ. Αύτό παραπέμπει κατευθείαν στήν ιδέα τής έπικοινωνίας. Μά μέ ποιούς θέλει νά επικοινωνήσει κανείς; Ή πρό­ χειρη άπάντηση είναι: μέ τούς άνθρώπους, μέ τό διπλανό του. Δέν μέ ικανοποιεί. Νομίζω πώς σήμερα ό καλλιτέχνης θέλει νά έπικοινωνήσει μέ τίς δομές. Ό «μή καλλιτέχνης» έπικοινωνεΐ μέ τό διπλανό του μέ άλλους θεσμισμένους εκφραστικούς τρόπους. Πίνει ένα ούζο. 'Ο καλλιτέχνης φοβάται τίς δομές καί έπιδιώκει ταυτόχρονα νά μετρηθεί μαζί τους έκθέτοντας τόν έαυτό του στό καφτερό φώς. Έτσι εξηγείται καί ή παράγωγη λειτουργία τών γραπτών κειμέ­ νων στή διαμόρφωση τών κοσμοθεωριών. Ό λο­ γοτέχνης, άν καί συχνά δέν έχει τήν πρόθεση, λογχίζει τή γαστέρα τού όργανωμένου κοινωνι­ κού συνόλου. Αυτή ήταν μιά άπάντηση φιλολογική στήν έρώτησή σας. "Ας γυρίσουμε πίσω. Στό σπίτι πού γεννήθη­ κα, στό Ρέθυμνο, δέν υπήρχαν βιβλία. Θυμάμαι μόνο τίς «Δύο ορφανές», τή «Σύνοψη», τόν «Τσελεμεντέ» καί τή «Μυστηριώδη νήσο» μετά-

40/αφιερωμα

στευα· δέν ήξερα ότι ό καλλιτέχνης είναι ό πιό έκτεθειμένος καί διάτρητος άπό τά φαρμακερά βέλη τής καθημερινότητας. Στό γυμνάσιο πάλι έφτιαχνα παρλάτες γιά τίς γιορτές ή κείμενα γιά τήν «Αντιγόνη» καί τά διάβαζα στούς συμμαθητές μου. Ξεκίνησα έπηρεασμένος άπό τά έπιφαινόμενα. Δέν ένιωθα τόν ήδονικό χαρακτήρα τού λόγου αυτού καθαυτού. Επικοινωνούσα μ’ αυτό πού έγραφα διαβάζοντάς το σέ κάποιον. Τώρα αισθάνομαι τό άντίθετο. Αφήνομαι νά πνιγώ μέσα σ’ αύτό πού γρά­ φω, καί αύτό μού φτάνει. Ά ν άγγίζει καί κάποι­ ους άλλους, τόσο τό καλύτερο. Πρός τήν ελευθε­ ρία πηγαίνει κανείς ύπακούοντας σέ κάποιες με­ γάλες άπογοητεύσεις. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημα στό έργο σου; Κι άν ύποτεθεϊ ότι αύτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά ύπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές καί θεματικές διαφοροποιήσεις ή άναστολές; Ό Μανόλης Ξεξάκης γεννήθηκε ατό Ρέθυμνο τό 1948. Σπούδασε στη Φυσικομαθηματική Θεσσαλονίκης. ’Έγραψε τά βιβλία: «’Ο θάνα­ τος τοϋ ιππικού» (αφηγήματα, 1977), «Πλόες ερωτικοί» (ποιήματα, 1980), «’Ασκήσεις μα­ θηματικών» (ποιήματα, 1980).

φρασμένη στήν καθαρεύουσα. Νομίζω πώς ό κά­ ποιος στόμφος ατά κείμενά μου προέρχεται από έκείνη τή μετάφραση, πού άρχιζε έτσι: «- Άναβαίνωμεν; - Ούχί, τουναντίον καταβαίνωμεν.

- Ρίψατε τό έρμα...» Κάτι άλλο. 'Ο μέσος άνθρωπος δέν θαυμάζει αρκετά ούτε άπορεϊ. ’Ίσως νά μήν προλαβαίνει. Πολύ μέ πείραζε αυτό. Μόνο στίς εθνικές γιορ­ τές έβλεπα τούς μεγάλους έκστατικούς μπροστά ατούς αγοραίους ρήτορες τής ημέρας. Σχημάτισα τήν εντύπωση πώς τό γραφτό προκαλεΐ τό θαυ­ μασμό. ’Άλλο. Συνέπεσε νά έχω ένα φιλόλογο στό γυ­ μνάσιο, τόν Κώστα Στραιιδάκη, πού σταματού­ σε τό μάθημα καί διάβαζε ποιήματα τού Σολωμοΰ χειρονομώντας καί συγκινημένος μέχρι δα­ κρύων. Έτσι άρχισα κι εγώ, δεκαπέντε χρονών, νά γράφω, έπιδιώκοντας νά δημιουργήσω αυτό πού θά μπορούσε νά συγκινήσει κάποιον άλλο. Μέ διαπότιζαν τότε τά τοπία τής Κρήτης, τά λικνιστικά βήματα τών κοριτσιών πάνω στήν άμμο καί... τά πάθη τού Χριστού. Κι άκόμη -γιατί νά μήν τό πώ;- ή «δόξα» τών λογοτεχνών. Έτσι πί­

ΔΕΝ καταλαβαίνω τί ακριβώς μέ ρωτάτε. Ή γε­ νιά είναι μιά γραμματολογική κατηγορία, μιά ταξινόμηση γιά διδακτικούς λόγους, Τό πρόσω­ πο άναγνωρίζει πρόσωπα μόνο. Στήν Κρήτη, όπου έζησα μέχρι τά δεκαοχτώ μου, ύπάρχει ένας περίεργος φιλελευθερισμός, άπό παράδοση, πού εμποδίζει τήν ταξική συνειδητοποίηση. ’Ά ρ­ γησα νά καταλάβω ότι ό άνθρωπος είναι καί οι­ κονομικές σχέσεις. Επηρεάστηκα μικρός άπό τά βιβλία τής εκ­ κλησίας αλλά ταυτόχρονα άπό τά περιπετειώδη πού διάβαζα στή «Μάσκα». Διάβαζα μανιωδώς καί κάποια ψιλοπορνό. Μάλιστα έκοψα κάποτε ένα πιπεράτο φύλλο άπό τόν «Εραστή τής λαί­ δης Τσάτερλι», πού είχα δανειστεί άπό τή δημο­ τική βιβλιοθήκη, καί... τό χρησιμοποιούσα συ­ χνά. Έ τσι είναι φτιαγμένος ό άνθρωπος. Ύστερα ό Καζαντζάκης. Είδα κι έπαθα νά γλιτώσω άπ’ αύτόν. Νομίζω πώς κοντά στήν ποίηση ήρθα μέ τό Σολωμό. Είχα πάθει μέ τό ρυθμό του. Πιστεύω πώς ό ρυθμός είναι ό χώρος μέσα στόν όποιο γί­ νεται ή άποθήκευση τών πληροφοριών. Καί αύτός ό ρυθμός, στούς ποιητές, παράγεται κατά τή διάρκεια τής διαμόρφωσης ενός μοντέλου συνεί­ δησης τό όποιο έχει ύπόβαθρο ένα βιολογικό κώδικα, άλλά τροποποιείται συνεχώς άπό τό φορτίο τών εμπειριών. Στό πανεπιστήμιο θυμά­ μαι παρατούσα τά εργαστήρια κι έτρεχα κι άκουγα τό Σαββίδη. Μιά χρονιά, πού έκανε Σο­ λωμό, άκουσα τή «Γυναίκα τής Ζάκυνθος». Ά ρρώστησα κυριολεκτικά. Έγραψα ένα περίεργο

αφιερωμα/41

κείμενο τότε, τόν «Καπετάν Σούπερ Πριοβόλο», σάν εκμαγείο στό λόγο τού Σολωμοΰ. Τί νά πώ τώρα γιά τις γενιές; Θέλω ν’ άναφέρω τόν Έλύτη περισσότερο άπό τό Σεφέρη, άν καί τά «Κρυφά ποιήματα» παραμένουν μέσα μου πάντα. Πρόκειται γιά μιά βόμβα πού δέν έσκασε άκόμη στη φιλολογική πιάτσα. ’Άν στά υπόλοι­ πα ποιήματά του ό «παμπόνηρος γέρος» φορά κουστούμι, στά «Κρυφά ποιήματα» είναι τελείως γυμνός. Οί κριτικοί δέν έχουν άκόμη αποφασί­ σει νά τά τεμαχίσουν έπαρκώς. Ό Ρίλκε, ό Έλιοτ καί ό Πάουντ ήταν επίσης άγαπημένοι ποιητές. Ό Βρεττάκος σ’ εκείνα τά πρώτα ποιήματα τά κατάστιχτα άπό τή θλίψη τής έλληνικής επαρχίας. Ό Ήλίας Πετρόπουλος μέ τό δυνατό άρσενικό του λόγο, μέ τά λάθη, τίς άνακολουθίες καί τήν άκατανίκητη ερευνητική υπομονή του μ’ επηρέασε πολύ. Μόλις τώρα πι­ στεύω πώς κάπως έχω Απαλλαγεί άπό τήν ψύχω­ ση μέ τά κείμενά του. Μά είναι πάντα φίλος μου γιατί εύθαρσώς έγραψε έναντίον «τής άκατανί­ κητης τρομερής πλειοψηφίας τών μοχθηρών» πού μισεί τούς καλλιτέχνες ενώ ταυτόχρονα κα­ ταναλώνει τά έργα τους. Καταλαβαίνω πολύ καλά τά γραπτά κείμενα πού ταιριάζουνε στήν Αναπνοή μου καθώς τά διαβάζω φωναχτά. Σάν φοιτητής, μ’ ένα φίλο μου, τόν Κωστή Άνδρουλιδάκη, πού τώρα υπο­ δύεται τό δικηγόρο, ενώ είναι ποιητής, είχαμε έξασκηθεί σέ τέτοια διαβάσματα μέ συνοδεία ποταμών οινοπνεύματος. Ξεκινούσαμε μέ τήν Αφταστης τελειότητας «Σονάτα τού σεληνόφω­ τος» τού Ρίτσου, περνάγαμε στό «Άξιον έστί», μετά στήν «Τρελή ροδιά» καί καταλήγαμε βρα­ χνιασμένοι στόν «Τελευταίο σταθμό». Αυτά. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό Αντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. ΒΕΒΑΙΩΣ επιδιώκω καί δέν ντρέπομαι καθόλου γι’ αύτό. Δέν σημαίνει όμως Αμοραλισμό γιά τά μέσα. Αδιαφορώ γιά τήν κοινή γνώμη πού θέλει τόν ποιητή Απομονωμένο γενειοφόρο καί κουρε­ λή. Αλλά, Αλλά, έπιτέλους, θά ήθελσ νά μήν ξε­ κοιλιάζομαι δλη μέρα στή δουλειά γιά νά βγάλω ένα Αξιοπρεπές ψωμάκι καί τό βράδι, Αντί νά πάω μιά βόλτα, νά κάθομαι καί νά «συγγράφω» «γιά νά σώσω τόν κόσμο» ή νά «έκφράσω τίς Ανησυχίες τής γενιάς μου Απέναντι στόν πόλεμο, τό φασισμό καί άλλα μπλά-μπλά»... Οί καλλιτέχνες γίνονται ίδιοτελεϊς σέ κάποιο βαθμό έπειδή δέν υπάρχει κρατική μέριμνα. Μέ τούς έκδοτες δέν τά βρίσκει κανείς εύκολα. Τό υπουργείο Πολιτισμού Αγοράζει Αντίτυπα καί σοϋ δίνει δεκαπέντε χιλιάδες. Ή μασονία άνά-

μεσά μας επιβάλλει νά μήν έχεις γνώμη. Τί νά πώ άλλο; Τέλος πάντων, έπειδή στήν έποχή μας ή μόνη Απειλητική δικτατορία είναι ή δικτατορία τής έπιστήμης, σύντομα θά έκλείψουν οί «μεγάλοι λόγοι» άπό τίς προγραμματικές δηλώσεις καί τών καλλιτεχνών. Καί κάποτε έπίσης πιστεύω νά γίνει φανερό πώς καλύτερη ιδεολογία είναι αύτή πού (στήν έφαρμογή της) παράγει καλύτερης ποιότητας Ανθρώπους. Οί κοινωνικοί σχηματισμοί (στήν πράξη) Αδιαφορούν γι’ αύτό. Προσφέρουν στά λιοντά­ ρια παντεσπάνι καί σάρκες στά ώδικά πτηνά. Καί ή ζωή συνεχίζεται. Έτσι ήταν πάντα. Γιατί βεβαίως δέν ύπάρχει καμιά διαφορά στό νά Ανή­ κει κανείς στήν αύλή τού αύτοκράτορα Από τό νά Ανήκει στόν Αντίστοιχο σημερινό κομματικό μηχανισμό ή νά τόν έκμεταλλεύεται καί μετά νά δηλώνει ψιλοανάρχα. Δέν υπάρχει Αρχή καί τέ­ λος στήν «κίνηση». Υπάρχει Αρχή καί τέλος στήν παρατήρηση τής κίνησης. Τελευταία μέ γοητεύουν οί θεωρίες γιά τήν τέ­ χνη τό ίδιο μέ έκεϊνες γιά τήν έξέλιξη τού σύμπαντος. Μπορεί κάποτε οί ποιητές νά προτεί­ νουν έξισώσεις γιά δείγματα δουλειάς. Γιατί όχι; Έδώ γιά τήν τέχνη έχει προταθεϊ δτι είναι Απο­ τέλεσμα παράπλευρων διασυνδέσεων τών νευρι­ κών κυττάρων. Δηλαδή, ένώ ή κανονική λογική διαδικασία προϋποθέτει οικονομική σύνδεση τού κυττάρου Α μέ τό κύτταρο Β, αύτό στήν τέ­ χνη γίνεται άπό παράπλευρους δρόμους, πού οί μεταφυσικοί έπιστημολόγοι τούς συνδέουν μέ τήν Αλληλεπίδραση τών πεδίων τών κυττάρων. "Οταν π.χ. ονειροπολεί κανείς δέν κάνει καμιά λογική διεργασία. Τώρα ό ποιητής μπορεί νά ξαναγυρίζει σ’ αυτά τά πλευρικά μονοπάτια, νά τά στερεοποιεί καί Ακολουθώντας τήν πρακτική όδό νά τά υλοποιεί σάν Αναλογικό μοντέλο τής διαδικασίας πού Ακολουθήθηκε. Αλλά φύγαμε πολύ. Έγώ έχω μειώσει στό έλάχιστο τίς φιλοδοξίες μου καί Αγνοώ τούς όραματισμούς τής γενιάς μου. Αγαπώ αύτό πού κάνω. Διαβάζω καί γράφω έπιδιώκοντας τήν ήδονή. Δέν διαβάζω έπειδή πρέπει νά ξέρω τά τάδε καί τά τάδε καί δέν γράφω γιά νά μπώ στήν Ακαδημία. Μέ μικρά όνειρα πετυχαίνει ίσως κα­ νείς μεγάλα ταξίδια. Ή βιοποριστική δουλειά σου σ’ έπηρεάζει στή λογοτεχνική παραγωγή σου; ΚΑΙ ναί καί δχι. Τό βασικό είναι ό χρόνος. Πα­ ραμένω καλλιτέχνης τής Κυριακής δπως καί πολλοί άλλοι. Αλλά υπάρχουν κι άλλα. Κάνον­ τας μάθημα στά παιδιά κερδίζεις πολύ άπό τήν καθαρότητα τού έφηβικοΰ μυαλού τους. Θυμά­ μαι είχε χτυπήσει τό κουδούνι σ’ ένα φροντιστή­

42/αφιερωμα ριο πού έκανα μάθημα καί βγήκα νά τούς φωνά­ ξω νά μπούνε μέσα. Κάποιο παιδί μού είπε: «Μά, κύριε, τώρα είναι ή καρδιά τού παιχνι­ διού». Βούτηξα αστραπιαία τή φράση κι έβαλα τίτλο στό αφήγημα πού έγραφα «Ή καρδιά τού παιχνιδιού». Κι άλλα τέτοια. 'Υπάρχουν δμως κι άρνητικά. Παρέα μέ τά παιδιά ξεχνάς τόν κόσμο τών μεγάλων καί τή φρίκη τών σχέσεων πού τόν διασχίζουν. "Οπως οί διευθυντές ξεχνούνε τόν κόσμο τών διευθυνομένων.

ΤΑ τελευταία δύο χρόνια δέν μπορώ νά γράψω ποιήματα. Δέν έπιχειρώ κάν. Νιώθω γεμάτος άπό ένα υλικό πού δέν μπορεί νά τεμαχιστεί. ’Αλλά, πέρυσι τό Φεβρουάριο, γιά νά άντιτάξω σ’ ένα προσωπικό γεγονός διάρκειας ένα άντίστοιχο πού νά έμβολεϊ τό χρόνο, άρχισα νά γρά­ φω ένα μυθιστόρημα. Δέν ξέρω πότε θά τό τε­ λειώσω. Μού φαίνεται πώς αυτή ή μεγάλη φόρ­ μα άναστέλλει την ψύχωση μέ τή γλώσσα, πού ένιωθα γράφοντας ποίηση.

Τί γράφετε τώρα;

Παυλίνα Παμπούδη Ποιά ήταν τά ερεθίσματα πού σέ όδήγησαν νά εκφραστείς μέ τό γραπτό λόγο; ΤΟ ότι δέν έκανε θόρυβο, ούτε καί λέρωνε. (Χμ! Ένιωσε πάλι τόν πειρασμό ν’ άπαντήσει κάτι τέ­ τοιο. Αύτό συμβαίνει γιατί, παρόλο πού στά ποιήματά της είναι μάλλον τραγικό πρόσωπο, δταν βρεθεί σέ δύσκολη θέση, σέ θέση, άς πούμε, άπολογούμενού, καί πρέπει νά έξηγεί πώς καί γιατί, γίνεται τουλάχιστον αναιδής.) Ποιος; ΕΓΩ, φυσικά. Έκανα αύτό τό άποστασιοποιημένο σχόλιο μέσα στήν παρένθεση, γιά νά μέ δι­ καιολογήσω. Επειδή είμαι άλλος άνθρωπος δταν άπαντάω σέ έρωτήσεις. Καλά. Καί θά συνεχίσεις έτσι; ΟΧΙ. Θά προσπαθήσω νά συγκρατηθώ. Δέν κά­ νει νά λογοπαίζω. Είμαι σχεδόν σεβάσμια: Συμ­ πληρώνω είκοσι χρόνια στήν άσκηση τού γρα­ πτού λόγου. ("Αν καί ή ένταξή μου στή γενιά τού

’70 μού χαρίζει τήν αιώνια νεότητα.) Εντάξει. Θά σοβαρευτώ. Λοιπόν. Τά έρεθίσματα πού μέ όδήγησαν στό ν’ άρχίσω νά γράφω... 'Υποθέτω πώς ήταν τά ίδια πού όδηγούν δλους τούς έφη­ βους. Ήθελα νά καρυκεύσω, καί νά σχολιάσω, καί νά άναγάγω σέ μοναδικότητες τά (κοινότοπα καί έν πολλοϊς φανταστικά) βιώματά μου. Ε ρω ­ τικά καί πολιτικά. ("Ημουν ένα ζωηρό καί σφο­ δρά πολιτικοποιημένο παιδί άπ’ τά 12 μέχρι τά 19 μου.) Διατυπώνοντάς τα μέ λέξεις, μπορούσα νά τά κάνω ή πιό πραγματικά ή πιό φανταστικά. Λίγο άργότερα άνακάλυψα πώς μπορούσα έπίσης νά συλλάβω μιά αίσθηση άσαφή καί νά τή μεταστοιχειώσω σέ κάτι άκόμα πιό άσαφές -σ ’ άλλο επίπεδο. Ή ταν γοητευτικό παιχνίδι, καί δέν ήταν πιά παιχνίδι. Ή πρώτη μου έπαφή μέ τήν ποίηση ήταν βέ­ βαια τυχαία. Διάβασα Σικελιανό, ξεχασμένη στή γωνιά ενός σαλονιού σέ μιά συγκέντρωση μεγά­ λων. «Λυρικό βίο» βιβλίο Γ', νομίζω. Είχα κατακοκκινίσει. Διαισθανόμουν πώς έμπαινα στόν ρού κάποιας παράλληλης στή ζωή κίνησης. Κάτι υπήρχε εκεί. Καί ντρεπόμουν, σά νά τό ’χα διαπράξει έγώ, κι ένιωθα άμηχανία, κι ήθελα νά

αφιερωμα/43

έπέμβω καί νά διορθώσω. Μέ είχε ίσως σοκάρει ό άσεμνος βερμπαλισμός πού έκρυβε καί έδειχνε καί ξανάκρυβε τόν σεμνό λόγο. Κι έπειτα πάλι ήταν ό Έλύτης, σάν άποκάλυψη. Θυμάμαι πώς είχα ξημερωθεί μέ κλάματα στην υποψία τής κατανόησης ενός καί μοναδι­ κού στίχου (όχι λιγότερο μεγαλόστομου άπό τούς στίχους τού Σικελιανοΰ πού μ’ είχαν θίξει). Καί είχε άποφασιστεϊ πιά. "Αρχισα νά γράφω κάπως πεισμωμένα, μέ έπαρση, σά νά ’ταν άνεπαρκή γιά την αντίληψή μου αύτά πού μπορούσα νά άντιληφθώ. Σά νά μέ χρειάζονταν πιό πολύ άπ’ δ,τι εγώ τά χρειαζόμουν. Τώρα, ή στάση μου είναι πιό ταπεινή. Εξακο­ λουθώ νά έχω αυτή την έμμονή στά πράγματα πού μού διαφεύγουν, άλλά γράφω έχοντας πάν­ τα τή συναίσθηση πώς ένοχλώ κάτι ασύλληπτο. Τή συμπαντική μνήμη, άς πούμε. Πού τής άφαιρώ ένα έλάχιστο επίχρισμα καί τό διυλίζω καί καταγράφω άπλώς τήν άντίδραση μέ άτελή όρ­ γανα. Γράφω πάντως. Γιατί ή άσκηση αύτή ισορροπεί κάπως τήν (συχνή) έλλειψη συντονι­ σμού εσωτερικού καί εξωτερικού ρυθμού. Έλε­ γα πώς όφείλεται, πότε σέ μιά μικρή μου άνεπάρκεια νά ζήσω, πότε σέ μιά άφόρητη ύπερεπάρκεια. Καί φόβος βέβαια είναι τό γράψιμο, καί όχυρωματικά έργα άλλόκοτα: τοίχοι ψηλοί μέ πάνω τους προκλητικά συνθήματα έπικοινωνίας. Νομίζεις πώς υπάρχει κοινωνικό άντίκρισμα στό έργο σου; ΝΑΙ, γιατί όχι; Κοινωνικό άντίκρισμα έχουν κατ’ εξοχήν όλα τά είδη δώρων, άχρηστα, λει­ τουργικά, διακοσμητικά. Γιατί νά μήν έχουν καί τά ποιήματα; (Δέν μπορεί, βλέπεις, νά τό άντέξει συνέχεια, γιά πολλές παραγράφους. Πάντως, τώρα πού τό είπε καί ήσύχασε, θά μπορέσει νά τό χειριστεί καί σοβαρά τό θέμα.)

Ή Πανλίνα Παμπούόη γεννήθηκε στήν ’Αθή­ να τό 1948. Είναι πτυχιοϋχος τής Φιλοσοφι­ κής. Ε χει έκδώσει: «Ειρηνικά» (1964), «Σχε­ δόν χωρίς προοπτική δυστυχήματος» (1971), «Τά μωρά τών άγγέλων άσπρα καί τυφλά» (1974), «Δεκαπεντέμισι κάπως περίεργα πα­ ραμύθια» (1975), «Αύτός έγώ» (1977), «Τό φανταστικό τσίρκο» (1979), «Κάρτ ποστάλ» (1980), «Μέ τό Α καί τό Β» (1981), Milne: «Ή Γουίννυ, ό Πούφ» (μετάφραση, 1982), «Ό Σιγανός πού μιλάει μέ τά πράγματα» (1982). Ποιήματά της έχουν δημοαιευθεί σέ ξένα πε­ ριοδικά καί ανθολογίες. γούμενων γενεών, κι άν ναί, ποιές είναι οί ιδεολογικές, μορφικές καί θεματικές δια­ φοροποιήσεις ή άναστολές πού μπορεί νά καθορίζουν τό έργο σου;

Εντάξει. Λοιπόν; ΤΩΡΑ, μάλιστα. ΛΟΙΠΟΝ, δέν ξέρω. Κάτι πρέπει νά υπάρχει. ’Αλλά όχι σέ κοινωνικό επίπεδο, σέ άτομικό. Πι­ στεύω πώς κάποιος, καί κάποιος άλλος, καί πολ­ λοί άλλοι πιθανόν, μέσα στήν ερημιά τού πλή­ θους καί τού χρόνου, θά συλλάβουν κάτι άπ’ τόν κώδικά μου καί θά τό μεταφράσουν στόν δικό τους κώδικα. Καί θά ’χει συντελεστεί πολύ ου­ σιαστική έπικοινωνία. Πράγματα τής ψυχής έξαργυρώνει καί πράγματα τής ζωής εξαγοράζει κι αύτός πού γράφει κι αυτός πού διαβάζει.

ΑΥΤΟ θά ’θελα νά ρωτήσω κι έγώ: Δηλαδή; Κα­ λά, άσε. Μπορούμε, ελπίζω, νά πάρουμε ένα ένα τά σκέλη αύτής τής σαρανταποδαρούσας ερώτη­ σης. Λοιπόν, έπιρροές. Πολλές βέβαια. "Ολη ή γενιά μου είναι προϊόν άπανωτών διασταυρώ­ σεων, άπό πολλές ράτσες: σαλονιοΰ-κυνηγετικά-φύλακες-όδηγοί τυφλών...

Πές μου γιά τίς έπιρροές πού δέχτηκες άπό διαβάσματα. ’Αναγνωρίζεις παρακα­ ταθήκες καί όρόσημα στό έργο τών προη­

ΝΑΙ, κι αύτή τή φορά δέν φταίω έγώ. Έρεθί-

Δηλαδή;

Μιλάει πάλι ό άλλος άνθρωπος;

44/αφιερωμα στηκε άπό τις σοβαροφανείς ερωτήσεις. Τέλος πάντων. "Ας προσπαθήσουμε νά δώσουμε καί άνάλογη άπάντηση: Ό χρόνος είναι σχετικός -καί στήν ποίηση επίσης. Έχω δεχτεί έπιρροές κι άπ’ τίς προηγούμενες, άλλά (ελπίζω) κι άπ’ τίς σύγχρονες, καί (υποψιάζομαι) άπ’ τίς επόμε­ νες γενιές. Τά διαβάσματά μου ήταν (κι είναι ακόμα) ένα είδος συγκέντρωσης στήν κρυστάλλι­ νη σφαίρα, γιατί άπό ένα σημείο καί πέρα, ξέφευγα σέ ονειροπόληση κρατώντας μόνο οπτική επαφή μέ τό ποίημα -κι όμως ήμουν μέσα. Είναι μαγική αύτή ή σχέση- δέν μπορώ νά τό διατυπώ­ σω καλύτερα. "Οπως έλεγα καί πριν, συμβαίνει σχεδόν ή ίδια διαδικασία καί στό διάβασμα καί στό γράψιμο. Σά νά ’ναι όχι τυχαίες οί αναλο­ γίες τών λέξεων, καί σ’ ευνοϊκές συνθήκες νά γί­ νεται μιά χημική άντίδραση -οπότε συλλαμβά­ νεις στόν άέρα αύτές τίς πτητικές ουσίες, τά «μη­ νύματα» πού λέμε. 'Ορόσημα καί παρακαταθήκες τώρα... Δέν ξέ­ ρω. Είναι πολύ επίσημοι καί λόγιοι δροι. Καί κάπως στατικοί. Θέλω νά πιστεύω πώς έχω μιά ζωντανή σχέση μέ τό έργο τών ποιητών πού άνιχνεύω. Σολωμό καί Ρεμπώ, άς πούμε, Σεφέρη καί Έλιοτ, Ρίτσο, Έλύτη... Είναι ποίηση πού αγαπώ, ή άγαπώ μέ πάθος, ή ζηλεύω, ή μέ καθη­ συχάζει, ή μέ κάνει έξω φρενών, ή μέ παρηγορεί -ή όλα αυτά συγχρόνως. Ά , μέ τόν Έλύτη θά μπορούσα νά πώ πώς συμβαίνει κάτι ιδιαίτερο.

Οί καταβολές μου είναι κυρίως σ’ αυτόν, άλλά τώρα τόν άντιμετωπίζω σχεδόν σάν άπόγονο. Είπαμε όμως, ό χρόνος είναι σχετικός. Τί άλλο; Ναί, οί διαφοροποιήσεις κλπ. ’Ιδεο­ λογικά καί θεματικά δέν νομίζω πώς μπορούν νά υπάρξουν άξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις. Τό άντικείμενο τών υποκειμένων πού είμαστε, είναι πάντα τό υπαρξιακό δράμα, είτε μέ φόντο καί υπόκρουση τά παράλληλα κοινωνικά-πολιτικά δρώμενα, είτε σέ μαΰρο-άσπρο. ’Αλλάζουν βέ­ βαια οί οπτικές γωνίες, πάντως δέν υπάρχουν δυνατότητες (άφού δέν υπάρχει καί φαντασία, κι είναι μόνο τά δισεκατομμύρια τών πιθανών συνδυασμών άναμνήσεων). Μορφικά -ναί. "Ισως προσπάθησα νά πετύχω διαφοροποίηση μορφικά, αίφνιδιάζοντας συχνά τή σύνταξη τών προτάσεων γιά νά ξαναφορτίσω λέξεις καί έννοιες. Είναι έπικίνδυνο, άν δέν ήταν όμως δέν θά μ’ ένδιέφερε. Σπάει πιό εύκο­ λα έτσι τό κέλυφος τών λέξεων καί μετά μπορείς νά τίς δοκιμάσεις σάν δόλωμα καί κάτι ν’ άνασύρεις άπ’ τά βάθη. Γιά τίς άναστολές τώρα. Είχα πάντα ένα φόβο γιά τό βερμπαλισμό (τό άνέφερα πριν ώς παιδι­ κό τραύμα). Προσπάθησα όσο μπορούσα νά κα­ ταπνίξω τίς λυρικές μου έξάρσεις καί τόν πειρα­ σμό τής λεξιθηρίας άλλά συχνά μπερδεύτηκα κι έγώ στόν ιστό μου. Αυτά.

ΚΕΔΡΟΣ: ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ 0 ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΘΑΡΑ Ποίηοη

0- ^

ζ ώ ;::—

Li

*y» ■ΤΖΕΝΗ ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ

OLGA IITOWINSKY ΒΕΒΕ WILLOUGHBY ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

Γεωργίου Γενναδίου 6 (πάροδος ’Ακαδημίας) - Τηλ.: 36.15.783

αφιερωμα/45

Γιάννης Πατίλης Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σε όδήγησαν νά έκφραστεΐς με τό γραπτό λόγο; ΚΙ όχι, λόγου χάρη, με τόν προφορικό; Δεν εί­ μαι, άκριβώς, ό -σπάνιος πιά- τύπος τού «προ­ φορικού λόγιου». Κι ωστόσο, νιώθω -κι άκόμη περισσότερο: ένιωθα- πολλή ποίηση μέσα στόν προφορικό λόγο. Εννοώ τόν λόγο τής παρέας τών φίλων, όσο είχε νά κάνει μέ τό πνευματικό, χωρίς καθωσπρεπισμούς καί λόγιες άναστολές ή προτιμήσεις... Ένώ γύρω άκούγονταν μουσικές καί βλέπαμε εικόνες. Κυρίως εικόνες φευγαλέες νέων κοριτσιών. Κι έμεϊς θέλαμε «νά έκφραστούμε». Τί άνόητη έκφραση! ’Αντάξια μιας εποχής πολιτιστικού παραδαρμού, σάν τή δική μας. Στήν πραγματικότητα, εμείς θέλαμε νά ζήσουμε: μέ έπάρκεια πνευματική καί αισθητική. Δέν υπήρχαν λοιπόν περιθώρια γιά «επιλογές» (άλλο πολιτιστικό διαβατήριο), γιατί ή έπιλογή ήταν μία! Οί νότες, τά χρώματα, οί στίχοι ήταν τό στοιχείο τό συμπτωματικό. Αύτό πού προεϊχε ήταν ή μεταμόρφωση. Κι ούτε πάλι θά μπορούσα νά φτάσω στόν «γραπτό λόγο», γιατί αύτό πού ένδιέφερε ήταν ό λόγος ό ποιητικός. Γινόμουν -καί μόνο όσο γινόμουν- ποιητής όσο μέ συμπαράστεκε ή ποίηση τής ζωής καί ή ποίηση τής ποίησης. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημο στό έργο σου; Κι άν ύποτεθεϊ πώς αυτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις ή άναστολές; ΜΕ κολακεύετε υπερβολικά ώς συνεντευξιαζόμενο! Πρώτα μού φορτώνετε ούσιαστικώς άγνω­ στες λόγω πλημμελούς άσκήσεως κριτικής «πα­ ρακαταθήκες» καί κατόπιν μού κάνετε τήν τιμή νά μού άναγνωρίσετε «έργο» τού όποιου θά μπο­ ρούσαν νά σταθούν καί ώς «όρόσημο»! Δέν σάς άδικώ γιατί πιθανόν νά μή γνωρίζετε τούς κύ­

κλους τών λογίων -συμπεριλαμβάνω τούς «καλ­ λιτέχνες»- άπό τά μέσα: όπου δέν μπορούν νά σνομπάρουν, μιλάνε γιά «δουλειά». Γι’ αύτή τή δουλειά μου, σέ σχέση μέ τό ζωντανό ή πεθαμένο παρελθόν, θά σάς μιλήσω, λοιπόν, καί γιά κάτι πού νομίζω κρισιμότερο: γι’ αυτά πού προσδιό­ ρισαν, όπως τό τοποθετείτε: θετικά ή άρνητικά, τήν πνευματική ευαισθησία ή τή συνείδησή μου. ’Εγώ, κυρίως, θεωρώ παρακαταθήκη προηγου­ μένων γενεών ό,τι μέ συνειδητοποιεί περί τής ιδιαιτερότητας τού νεοελληνικού πνευματικού βίου, πού συμπίπτει, σέ μεγάλο βαθμό, μέ τή συ­ νείδηση τής ίδιας τής ένδημικής του πνευματικής κρίσης, καί όχι τά λοιπά. Παρακαταθήκη γιά μέ­ να είναι «Ή κριτική τού μεταπολέμου» τού Ρένου Άποστολίδη καί όχι «Τό έλεύθερο πνεύμα» τού Θεοτοκά. Κι άκόμα ό Σολωμός (όχι ό γλωσ­ σικός γιακωβινισμός του), ό Καβάφης, ό Παπαδιαμάντης, ό Βιζυηνός, ό Καρυωτάκης, ό Περι­ κλής Γιαννόπουλος, ό Άποστολάκης (τό έμπνευσμένο του καί τό πνευματικό του ήθος, όχι ή στε­ νότητα τών κριτηρίων), ό άγνοημένος Λαούρδας, ό Λορεντζάτος (μ’ όλες τίς άπό Κηφισιάς συγκαταβάσεις του), ό Χρήστος Γιανναράς, ό Νίκος Καρούζος, ό Σαχτούρης, ό ’Αλεξάν­ δρου... Καί νά μέ συγχωρείτε άν άνακατεύω ποιητές μέ κριτικούς, γιατί άπό τήν πλευρά πού μάς ένδιαφέρει τήν ίδια δουλειά κάνουν: βρί­ ζουν τό πνευματικό. Καί τί μέ «άναστέλλει»: ή «γραμμή» Σεφέρη, π.χ., πού τραβά έν λιτανεία τό πανελλήνιο. Γιατί οδηγεί κατευθείαν στίς «σότο βότσε» άκαδημίες τής έποχής μας (τίς άλ­ λες δέν τίς σηκώνουν οί καιροί), δίνοντας πολλή δουλειά στούς φιλολόγους καί λίγη στούς ποιη­ τές. Κι άκόμη τό σημαντικότερο: γιατί μεταφερόμενο τό νόημά του άπό τήν ποιητική ζώνη στήν πνευματική ζωή γίνεται έπικίνδυνο, άφού έν τελευταία άναλύσει είναι ένα ψιθυριστό -καί ποιητικά γνήσιο, άναμφίβολα- «ξέχασε» καί «κοιμήσου», μιά ποίηση «τής παρηγοριάς»... Κάτι πού δέν θά μάς βοηθήσει νά ξεπεράσουμε τήν έθνική μας μιζέρια. ’Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά

46/αφιερωμα

Ό Γιάννης Πατίλης γεννήθηκε στην ’Αθήνα τό 1947. Σπούδασε νομικά καί ελληνική φιλο­ λογία στό Πανεπιστήμιο ’Αθηνών. Δημοσίευ­ σε τίς συλλογές: «'Ο μικρός καί τό θηρίο» (1970), «’Αλλά τώρα, προσέχτε!...» (1973), «Υπέρ των καρπών» (1977), «Κέρματα» (1980) καί τή συγκεντρωτική έκδοση «Μή κα­ πνιστής σέ χώρα καπνιζόντων» (1983). Δου­ λεύει στή μέση εκπαίδευση. τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. ΕΥΛΟΓΟ τό έρώτημά σας. 'Υποθέτω δέν θά υπάρξουν πολλοί πού θά σάς άπαντήσουν κατα­ φατικά. Έγινε περίπου συρμός νά γράφουν όλοι «γιά την τέχνη». Στην πραγματικότητα έχουμε μιά μικρή μετατόπιση: τό «κοινωνικό άντίκρισμα» ξέφυγε άπό τό «έργο» πρός τόν «δημιουρ­ γό» του. ’Αρκεί νά ’χει ό ίδιος «κοινωνικό άντίκρισμα», τό «έργο» του λογοδοτεί μόνο στή Μούσα. 'Ωστόσο, έγώ πιστεύω πώς τό πνευματι­ κό έχει τεράστιο κοινωνικό άντίκρισμα. Είναι αύτό πού μάχεται τήν «ψευδή συνείδηση», τήν πιό βαθιά άντιδραστική καί, γι’ αύτό, άντικοινωνική δύναμη, πού, δυστυχώς, δρά καί κυριαρ­ χεί -μέσα άπ’ τό γενικευμένο θέαμα- καί στήν έποχή μας. Θά τό θεωρούσα τιμή μου νά ’χε ή δουλειά μου κοινωνικό άντίκρισμα. Ό χ ι γιατί επιδιώκω όταν γράφω ένα ποίημα νά έχει κάτι τέτοιο, άλλά τό γράφω όντας ό ίδιος -κι δσο μοΰ είναι μπορετό- κοινωνικά συνειδητοποιημένος. "Οσο γιά τούς «όραματισμούς» τής γενιάς μου, τί νά σάς πώ; Δέν έχω κάτσει νά πιώ ένα κρασί μ’ έναν άνθρωπο πού νά τόν ξέρω πρίν τό εβδομήν­ τα καί νά μήν έχω άκούσει τριάντα «κάπου»: «κάπου δέν τή βρίσκω», «κάπου δέν υπάρχει», «κάπου δέν μοϋ πάει» -μέχρι καί διαφήμιση τό ’δα προχτές σέ μιά εφημερίδα: «κάπου σάς ένδιαφέρει». Κι αυτά ούτε άπό τούς πιό νέους, ού­ τε άπό τούς μεγαλύτερους. Πέστε μου τώρα έσεΐς, μπορεί νά ’χάνε πράγματι δράματα οί άν­ θρωποι τής γενιάς μου, πρίν δεκαπέντε χρόνια, καί τώρα νά βρίσκονται στό «κάπου»;... Ή μπο­ ρεί νά γίνει όραμα ή «άμφισβήτηση» (των χορτά­ των), τό ρόκ, ό πασιφισμός κι ή χορτοφαγία; Καί γιατί ή γενιά πρίν άπ’ τή δίκιά μας -ή γενιά τού εμφυλίου- πού είχε καί έχασε πράγματι τά όράματά της, δέν λέει «κάπου»; "Οσο γιά τούς «όραματισμούς» της στή λογοτεχνία, έγώ νομίζω πώς είναι ζήτημα άν υπάρχουν καί τέσσεριςπέντε πού νά ’χουν -όχι όραμα!- έστω μιά γνή­ σια λογοτεχνική φιλοδοξία. Πού νά βάζουν τό ποιητιλίκι τους πάνω άπό τό επαγγελματικό ή «κοινωνικό τους άντίκρισμα». Κι άν είχα γνωρί­ σει έστω κι έναν τής γενιάς μου μέ τέτοιο όραμα, πιστέψτε με, κι έγώ θά ’μουνα καλύτερος ποιη­

τής. Πόσο προφητικός, σκέφτομαι τώρα, βγήκε ό (προφορικός τότε) στίχος τού φίλου μου Τάκη Παυλοστάθη (άγνώστων λοιπών στοιχείων ποιητοϋ καί «προφορικού λογίου»), όταν τόν έβαζα στό έξώφυλλο τής δεύτερης συλλογής μου, τό 73: καί τά δράματα σάν παροράματα Περί παροραμάτων πρόκειται... ’Εσύ έργάζεσαι σάν φιλόλογος στή μέση έκπαίδευση. Θά ήθελες νά μάς μεταφέρεις κάτι άπ’ τήν έμπειρία σου σχετικά μέ τίς «τύχες» τής ποίησής μας, ή καί τής γλώσ­ σας μας γενικότερα, στά νέα παιδιά; ΔΟΥΛΕΥΩ στή Δραπετσώνα. Χαίρομαι πού δουλεύω σέ δημόσιο κι όχι σέ ιδιωτικό. Οί άσπροι τοίχοι μού φέρνουν έμετό. Στό σχολειό δέν υπάρχει ούτε ποίηση, ούτε γλώσσα. Καί τό σχολειό δέν φταίει γι’ αύτό, όταν γύρω του πε­ θαίνουν καί ποίηση καί γλώσσα. Καί δέν υπερ­ βάλλω. Μόλις χτές κάναμε στήν τάξη τήν ’Ιθάκη άπό τό νέο -μέ μονοτονικό- άναγνωστικό. Μόλις έφτανε τό παιδί στό στίχο Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια, διάβαζε: ’Αλλά... - «Άλλα... παιδί μου», - ’Α λ­ λά... τό παιδί! Κι αύτό καί μέ τόν δεύτερο καί μέ τόν τρίτο μαθητή. Καί τόν στίχο πάλι: τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις, τόν διάβαζε: ... δέν θά ’βρεις!... Παραδέχομαι πώς υπάρχουν συνάδελφοι πού κοπιάζουν, κι ή ίδια ή πολιτεία τέτοιο χάλι δέν θά τό ’θελε. Καί παρά τή γενική έπιχωμάτωση υπάρχουν παιδιά πού σκιρτούν γεμάτα ζωή. Προχτές άκόμη μιά μικρή μαθήτρια μού ’φερνε τό στίχο της: Όλοι απολαμβάνουν το απογευματινό μπάνιο στη θάλασσα / Η Όλγα με τα «ΝΙΚΕ» χοροπη­ δάει εδώ κι εκεί... Τόσο δροσερό! Θά ταίριαζε όμορφα σέ μιά γενιά τού... ’80. Όμως, ποίηση καί -πάνω άπ’ δλαγλώσσα βρίσκονται σέ γενική υποχώρηση. "Αν είχε τήν «τύχη» κανείς νά πάρει μέρος στίς διορ­ θώσεις τών έκθέσεων τών άποφοίτων λυκείου γιά τίς δημόσιες υπηρεσίες θά πρέπει νά τό ’πιασε τό μήνυμα: τό «άνθρωπιστικό» σχολείο έχει ολοκληρωτικά άποτύχει. Μήπως θά πρέπει, άφού ξαναδιαβάσουμε τίς διαλέξεις τού Νίτσε «Γιά τό μέλλον τής άνθρωπιστικής παιδείας στή Γερμανία», νά τό γυρίσουμε σεμνά σεμνά, καί νά μάθουμε στά παιδιά πέντε χρήσιμα πράγματα γιά νά μή γυρνούν, κατά δεκάδες χιλιάδες, σάν άγέλες πνευματικώς συφοριασμένων, καί ταπει­ νώνονται μπρος στίς πύλες τών ύπουργείων, μ’ έξίσου ταπεινωτικά, στήν άσυνταξία τους, θέμα­ τα, τύπου «ή εύθύνη καί ή συμβολή τού πολίτη στά σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα»!;...

αφιερωμα/47

Μανώλης Πρατικάκης Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σέ όδήγησαν νά έκφραστεΐς μέ τό γραπτό λόγο; ΚΑΤ’ άρχήν ή δυσκολία νά έκφράσω προφορικά συναισθήματα πού άπαιτούν κάποια άκρίβεια. Κάποια σιωπή καί προσήλωση. Γιατί έκεΐ στά τρία δάχτυλα πού σφίγγουν τό μολύβι, γεννιέται ένα άλλο στόμα, μιά έσωτερική προβολή τής άηχης λαλιάς. Έ να ήσυχο μουρμουρητό άπό κρα­ δασμούς άνείπωτων καί άθέατων πραγμάτων, γιά τή συχνότητα τής ήχηρής στή βιασύνη της καί τόσο άποφατικής γλώσσας. "Ισως άκόμη ή άνάγκη μιάς βαθύτερης καί ούσιαστικότερης έπικοινωνίας, μαζί μέ τήν άνάγκη συνειδητοποίησης, άποκρυστάλλωσης καί τελικά προβολής τού δικού μου έσωτερικοϋ προσώπου, τής δικής μου ιδιαίτερης καί προσωπικής ταυτό­ τητας, μέσα στόν γενικό χώρο τών μαζικών συ­ νειδήσεων καί ταυτοτήτων. ’Αλλά πέρα άπ’ αυτά τά κοινά καί τετριμμένα, οί γενεσιουργές αιτίες πού όδηγοϋν κάποιον νά έκφραστεί μέ τό γρα­ πτό λόγο είναι έν πολλοϊς άνεξιχνίαστες καί μή προσδιορίσιμες, μιά πού τά πρωταρχικά έρεθί­ σματα δέν έχουν σχεδόν ποτέ καμιά λογική σχέ­ ση μέ τό άποτέλεσμα πού έκεϊνα σάν ένα άδιόρατο έναυσμα προκάλεσαν. Δέν ξέρω δμως γιατί κάτι τέτοιο μπορεί νά ένδιαφέρει τόν άναγνώστη. ’Αφού μιά δρισμένη άλληλουχία λέξεων πού έχει προκληθεϊ άπό ένα έξωτερικό ή έσωτερικό έρέθισμα γίνεται συχνά πηγή νέων έρεθισμάτων πάνω στή μορφή καί στό νόημα, πού άλληλοεπιδρούν καί άλληλομεταμορφώνονται μέσα σέ μιά άκατάπαυστη μεταστοιχείωση ένός βιωματικού υλικού (καί δχι μόνον αυτού) πού τίς περισσότε­ ρες φορές είναι φορτισμένο άπό υποσυνείδητα φορτία. Τό κάθε τι μπορεί νά ξυπνήσει μνήμες, εικόνες, συναισθήματα πού ζητούν νά μπούν σέ μιά τάξη αισθητική. Ζητούν μιά διαφορετική σχέση μαζί μας, διαμέσου τής σχεδόν μαζικής λειτουργίας τής ποίησης. Τό ποίημα είναι τό ένδόμυχο ύφος μας. Τό έκφραστικότερο καί δρα­ στικότερο πρόσωπό μας. Ή ποιητική λειτουργία μάς δίνει τή δυνατότητα νά άρνούμαστε τίς δο­

μές. Νά αισθανόμαστε τή ροϊκότητα μέσα στίς μορφές τών άκίνητων πραγμάτων. Τόν χώρο άνάμεσα στήν ομορφιά καί τήν άσκήμια. Τήν αιωνιότητα τής στιγμής μέσα στή μηδαμινότητα τού χρόνου. Αύτό πού δέν μπορούμε νά τό ζήσουμε βιωματικά τό κάνουμε τέχνη. ’Αλλά κςμ αύτό πού ζοΰμε κάποτε σάν έμπειρία τό κάνουμε εικόνες ζωής διαφορετικών ποιοτήτων, πού μάς άποδίδουν τή χαμένη τους συγκίνηση. Κατά μιά έννοια μάς δίνεται ένας τρόπος νά ξαναζήσουμε τό παρελθόν έμπλουτισμένο τώρα άπό τό παρόν καί τό μέλλον. Μάς δίνεται ή αίσθηση -νά έκ­ φράσω αύτό τόν παραλογισμό- πώς τό παρελθόν δέν είναι... αναπότρεπτο. Μέσα άπό τίς λέξεις μάς δίνεται ή δυνατότητα νά άναστήσουμε δλες έκείνες τίς μορφές τών άνθρώπων πού υπήρξα­ με. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν όρόσημα στό έργο σου; Κι άν υποτεθεί πώς αυτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις ή άναστολές; Η ΘΕΩΡΗΣΗ τού κόσμου, οί ιδεολογίες κτλ. άπτονται γενικότερων προβληματισμών, πέρα δηλ. άπό γενιές καί όπωσδήποτε όχι άποκλειστικά άπό τήν παράδοση τής λογοτεχνίας. Γιά τό πρώτο σκέλος τής έρώτησής σας θά μπορούσα πιό άπλά νά πώ ποιά άπό τά έργα τής παράδο­ σης έπηρέασαν καί βοήθησαν τό έργο μου: “Ολη ή ζωντανή καί καρποφόρα τέχνη πού έμεινε άφθαρτη άπό τό χρόνο. Στήν περίπτωσή μου υπάρχει μιά χρονική άνακολουθία. Πρώτα ήρθα σέ έπαφή μέ τούς σύγχρονους ποιητές (έννοώ τούς καλούς ποιητές τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς), καί άργότερα γνώρισα τούς παλιότερους. Έτσι, τά στοιχεία πού πήρα άπό τούς πρώτους μεταπολεμικούς, ενσωματώθηκαν στήν ποίησή μου άνεπεξέργαστα καί άναφομοίωτα

48/αφιερωμα πάντα σάν οί γνησιότερες καί αυθεντικότερες πηγές έμπνευσης. ’Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία.

Ό Μανώλης Πρατικάκης γεννήθηκε ατό Μύρτος Ίεραπέτρας τό 1943. Τέλειωσε τό γυ­ μνάσιο στην Ίεράπετρα καί την Ιατρική στήν ’Αθήνα. ”Εχει πάρει τήν ειδικότητα τοϋ ψυ­ χιάτρου, έπάγγελμα πού έξασκεϊ. Άρχισε νά πρωτοδημοσιεύει σε περιοδικά καί έφημερίόες τό 1970-71. Βιβλία του: «Ποίηση 197174», «Οι παραχαράχτες» (1976), «Λιβιδώ» (1976), «Νύχτα έφημερίας» (1980), «Ή παραλοϊσμένη» (1980), «Τό σώμα τής γραφής» (1982). *Έχει συνεργαστεί μέ πολλές έφημερίόες καί περιοδικά. Ποιήματά του έχουν συμπεριληφθεϊ σε πολλές άνθολογίες. καί τής έδωσαν τόν δικό τους τόνο. Ή επιρροή υπήρξε άμεση, γιατί υπήρχαν άμεσα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα τήν έποχή εκείνη (1970-74) που μοΰ έπέβαλαν βιαίως νά τά έκφράσω, κάτω άπό ένα είδος χρέους (αυτή πάντα ή παγίδα). Καί καθώς δεν είχα διαμορφώσει κάποια δική μου φωνή, έγραφα τίς ιδέες καί τίς οδύνες μου μέ δανεικό ύφος. ’Αργότερα άρχισα νά γυρίζω πρός τά πίσω: ’Εμπειρικός, Έλύτης, Σεφέρης, Έλιοτ, Πάουντ, Καβάφης, Ρεμπώ, καί όλο πρός τά πίσω· Σολωμός, Κορνάρος καί άπό κεϊ δλο καί πιό πίσω ώς τόν Εμπεδοκλή καί τόν Η ρ ά­ κλειτο. Σχηματικά θά μπορούσα νά πώ πώς υπάρχει μιά σκάλα πού κατεβαίνει: Σεφέρης Καβάφης - Σολωμός - Κορνάρος - Σοφοκλής Αισχύλος - Ηράκλειτος, καί πού φυσικά άνεβαίνει. Αυτοί μέ έπηρεάζουν τώρα καί ίσως γιά

ΚΑΠΟΤΕ πίστευα πώς μπορεί νά υπάρχει ένα έμμεσο κοινωνικό άντίκρισμα. Σήμερα όχι. Ή , άν υπάρχει, άφορά μιά τόσο μικρή μειονότητα, ένα είδος ποιητικού γκέτο πού άποτελεϊται άπό τούς ίδιους τούς ποιητές καί τούς άναγνώστες τής ποίησης, πού πολύ συχνά δέν είναι άλλοι κι οί ίδιοι άπό ματαιωμένοι ποιητές. Βέβαια ή ποίηση, όπως κάθε έργο τέχνης, είναι φαινόμενο κοινωνικό, άφού, άν καί όχι πάντα, έκφράζει μιά κοινωνική πραγματικότητα, άκόμη καί στήν περίπτωση πού προσπαθεί νά τήν άρνηθεϊ μέ φανατισμένη άντικοινωνικότητα, ιδιαίτερα τότε. Οί καρποί της κάποτε είναι λαμπροί καί χυμώδεις. ’Αλλά δυστυχώς δέν είναι έμπορεύσιμοι καί καταναλώσιμοι. Σαπίζουν στά καφάσια τών βιβλιοπωλείων. 'Υπάρχει προσφορά χωρίς ζήτη­ ση. Αύτός ό νόμος τής άγοράς άνοίγει στό περι­ θώριο τής ζωής μας τίς χωματερές. (Είμαστε ένα είδος γεωργοί πού δουλεύουμε στίς άπόκρημνες πλαγιές τών βιβλίων κάτω άπ’ τό κόστος παραγωγής.)'Η καλλιέργεια τών ιδεών δέν μπορεί λοι­ πόν σέ άλλο νά έλπίζει, άπό κείνη τήν επάρατη ελπίδα κάποιων κρατικών, φεύ, επιδοτήσεων. Καί άπό τήν άλλη μεριά υπάρχει τέτοιος πληθω­ ρισμός πού μοιραία δημιουργεί πραγματική σύγ­ χυση. "Οσο γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς μου: Είναι μιά γενιά πού άκριβώς τή χαρακτηρίζει ή έλλειψη όραματισμών. Μιά πού ή έποχή μας δέν προσφέρεται γιά κανενός είδους οράματα -άν θέλει νά είναι συνεπής μέ τόν έαυτό της. Μέ τήν έννοια αύτή ή γενιά μου είναι λιγότερο ουτοπι­ κή, χωρίς γι’ αύτό νά είναι λιγότερο φιλόδοξη. Καθένας ξεχωριστά τραβά διαμέσου τής άμφισβήτησης πρός τή δική του άδιαμφισβήτητη δό­ ξα. ’Εδώ θά ’θελα νά άναφέρω ότι στό χώρο τού δοκιμίου καί τής κριτικής μελέτης, έξαιρετική έκπληξη άποτέλεσε γιά μένα ή εμφάνιση τού νέου κριτικού-δοκιμιογράφου Ευγένιου Άρανίτση, πού ή ματιά του, ή φρεσκάδα του, ή όξυδέρκεια τής σκέψης του, ή μπαρτική φόρμα του, άποτελούν μιά καινούρια πραγματικότητα, γιά τό είδος αύτό τού λόγου, στήν 'Ελλάδα. Στήν ποίησή σου κυριαρχεί ένας ονειρικός καί φανταστικός κόσμος μέ κάποια στοι­ χεία ιστορικά. Πώς εξηγείς αυτό τό πάν­ τρεμα;

αφιερωμα/49

ΤΟ φανταστικό καί τό άνειρικό, ή μαγεία καί ό μύθος, δεν είναι άλλο άπό έκφάνσεις μιας καί τής αυτής πραγματικότητας μέσα στά έπιμέρους σύνολα άπειρων πραγματικοτήτων. Χωρίς φαν­ τασία καί όνειρο θά καταντούσαμε κοντόφθαλ­ μοι άπεικονιστές καί φωτογράφοι, μιας θέας πού βλέπει τό γυμνό μάτι καθώς έχει δεχθεί μέσα στην ιστορική τριβή άτέλειωτες παραμορφώσεις. Πέρα άπό τή λογική καί την άντικειμενική κρίση πού χρησιμοποιούμε γιά νά άντιλαμβανόμαστε τόν ορατό, ιστορικό καί φανερωμένο κόσμο, υπάρχουν μέσα μας ή φαντασία καί τό όνειρο πού μάς άποφυλακίζουν άπό τίς δοσμένες δομές. Ό κοινός καθημερινός ή ιστορικός χρόνος γίνε­ ται διαχρονικός καί ύπερχρονικός. Μέ αύτά τά εργαλεία γίνεται μιά άποϊεράρχηση τών πραγμά­ των καί τών φαινομένων. Μέ αύτά τά στοιχεία μπαίνει στη διάνοια ή έννοια τού άλογου σάν ή άγνωστη καί συμπληρωματική όψη τού έλλογου. ’Αρχίζει νά γράφεται μιά ιστορία πού άκυρώνει τούς ιστορικούς. Γιατί μιά τέτοια άντίληψη τής ιστορικότητας δέν έχει άνάγκη τά ίδια τά γεγο­ νότα. Έτσι λοιπόν θεωρώ πολύ φυσικό αύτό τό πάντρεμα πού λέτε, μιά πού τά ιστορικά στοι­ χεία μέ εκείνα τής φαντασίας καί τού ονείρου άλληλοεπιδρούν καί άλληλοπροσδιορίζονται. 'Υπάρχουν καί λειτουργούν στην ύπόστασή μας κι άπό κεί άναζητούν τό δικό τους άνάλογο μέσα στην τάξη τού λόγου καί στήν τάξη τού κόσμου. ’Αναζητούν δηλαδή μιά νέα συναίσθηση ύπαρ­ ξης καί ζωής. Ποιος είναι ό δικός σου προβληματισμός ώς πρός τή μορφική έξέλιξη τού έργου σου; ΑΠΟ την «Ποίηση 1971-74» ώς τήν «Παραλοϊσμένη» καί «Τό σώμα τής γραφής» μπορεί κα­ νείς, νομίζω, νά διακρίνει μιά γενικότερη άνέλιξη τής ποιητικής μου λειτουργίας. Αύτή ή άνέλιξη είναι καί μορφική, άλλά όχι μόνο μορφική. Γιατί μορφή καί περιεχόμενο, σημαίνον καί σημαινόμενο άποτελούν, όπως είναι γνωστό, μιά άδιάσπαστη ενότητα, μιά ύλη ρευστή καί άξεχώριστη πού σιγά σιγά κρυσταλλώνεται καί παίρνει μιά όρισμένη φυσιογνωμία. Προσωπικά έπιδιώκω μιά γλώσσα πού νά μπορεί νά χωρέσει μιάν άτακτη εκφορά νοημάτων, τήν ξαφνική εισδοχή μιας εικόνας σέ ένα χώρο άλλου συνειρμού. Τό κυνήγι τών συναισθημάτων ώς τόν άπόκρημνο έκείνο χώρο πού τά φορτίζει ή τά συντρίβει. Έ να λόγο πού νά μπορεί νά χωρέσει ή παρα­ φροσύνη τών σημασιών. Έ να λόγο πού τείνει νά ύπονομεύσει τήν κοινή τάξη τού λόγου, δηλαδή τή γλωσσική άρχουσα τάξη. ’Αλλά οί προθέσεις δέν άρκούν. ’Εκείνο πού έχει σημασία είναι τί τελικά κατορθώνεται στό ποίημα. Καί νομίζω

πώς είμαι ό μόνος άναρμόδιος νά μιλήσω γι’ αύ­ τό. Ή δουλειά σου, τού ψυχιάτρου, σέ έχει έπηρεάσει; Καί σέ ποιό βαθμό; ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ ναί. Κάτι πού είναι όλοφάνερο στά κείμενα άλλά καί στούς τίτλους τών βιβλίων: «Λιβιδώ», «Παραλοϊσμένη» κτλ. Πολύ συχνά τά βιβλία μου τά διατρέχει ό Οίδίποδας σάν ό «Πλανόδιος όργανοπαίχτης στόν Κολωνό» ή σάν καθημερινός άρρωστος μέ τά οιδήματα στό «Γε­ νικό Νοσοκομείο». Έ να μου ποίημα, « Ό ύποσκότεινος θάλαμος τών άνακτόρων», δέν είναι τίποτε άλλο άπό τήν έμπειρία μιάς ψυχοθερα­ πείας, ψυχοδυναμικού τύπου. (Μιά κοπέλα πού έρωτεύεται τόν ψυχίατρό της, άναζητώντας σ’ αύτόν τή μυθική πατρική φιγούρα.) Ή γνώση τής ψυχολογίας καί τού τρόπου πού άπαρτιώνεται ή άνθρώπινη συμπεριφορά· ή έπαφή μου μέ τόν ψυχικά άρρωστο, καί τίς αιτίες πού δημιουργούν τά, πολλές φορές, φωτεινά πα­ ραληρήματα καί τίς άλλες ψυχικές άναστατώσεις, οπωσδήποτε μέ βοήθησαν σέ μιά βαθύτερη αύτογνωσία στην προσπάθεια νά συνδέσω τά ύποσυνείδητα μέ τά συνειδητά περιεχόμενα, γιά νά διακρίνω τό άτομο τό άκόμη άτεμάχιστο καί άτμητο. Ή προσπάθεια νά σκαλίσω κάτω άπό εκατομμύρια λέξεις-λέπια, γιά νά συναντήσω ένα πρόσωπο βουτηγμένο οδυνηρά μέσα στή νεύρωση. Τίς άπρόσωπες καί άσχημάτιστες εκεί­ νες μορφές, άνεβάζοντας στό φώς τού λόγου καί στό φώς τής συνείδησης, αύτά πού οί άλλοι ίσως πραγματοποιούν στά σκοτεινά.

50/αφιερωμα

Έρση Σωτηροπούλου Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σέ οδήγη­ σαν νά έκφραστεΐς μέ τό γραπτό λόγο;

Ή *Έρση Σωτηροπούλου γεννήθηκε τό 1953 στην Πάτρα. 'Έζησε άρκετά χρόνια στην ’Ιτα­ λία καί σπούδασε πολιτιστική ανθρωπολογία στή Φλωρεντία. Τό φθινόπωρο τοϋ 1981 συμ­ μετείχε στό διεθνές πρόγραμμα σεμιναρίων τοϋ Πανεπιστημίου τής Iowa, Η. Π.Α. Πήρε μέρος στήν πρώτη διεθνή έκθεση Poesia Visiνα στήν ’Αθήνα καί συνεργάζεται μέ άμερικάνικα καί Ιταλικά γκρούπ οπτικής καί συγκε­ κριμένης ποίησης. Ποιήματά της έχουν δημοσιενθεϊ σέ περιοδικά καί άνθολογίες. ’Έχει γράφει τήν ποιητική συλλογή: «Μήλο + Θά­ νατος + ... + ...» (1980), τό μυθιστόρημα «Διακοπές χωρίς πτώμα» (1980) καί τή νουβέ­ λα «Έορταστικό τριήμερο ατά Γιάννενα» (1982).

ΑΥΤΟ πού λέμε ζωή μού διαφεύγει. ’Ανάμεσα σ’ αύτή καί σέ μένα υπάρχει πάντα μιά άπόσταση, κάτι τό άσυμβίβαστο. Πολύ σπάνια, δταν εί­ ναι κανείς ερωτευμένος, έχει γιά στιγμές τήν έντύπωση δτι μιά σπίθα πετάγεται, κάτι σαλεύει στό βάθος καί, ώ τού θαύματος, αύτά τά δύο ταυτίζονται. ’Αλλά συνήθως ό έρωτας χειροτε­ ρεύει τά πράγματα καί τότε αύτή ή άντίθεση εκτεθειμένη πάνω σέ γυμνό βράχο είναι ίσως ή μόνη δυνατή έρωτική εμπειρία. Νομίζω δτι πολύ μικρή ένιωσα αύτή τήν άπόσταση, ένιωσα δτι ήταν οριστική κι δτι ταυτό­ χρονα άπό τή στιγμή πού γίνεται άντιληπτή, δέν υπάρχει επιστροφή. ’Επιστροφή πού; Μά στίς ζωές τών άλλων ανθρώπων, σ’ αύτές τίς ύπέροχες ζωές, τά άπαγορευμένα φρούτα πού μέ γεμί­ ζουν νοσταλγία καί χαράζουν τήν πρώτη σύντα­ ξη τής επιθυμίας μου. ’Άρχισα νά γράφω γι’ αύτό τό λόγο. ’Επειδή ή ζωή είναι μιά άπαγορευμένη ζώνη, επειδή έκεϊ είναι ό πόλος δλης μου τής επιθυμίας, έπειδή δέν πρόκειται νά τή γνωρίσω ποτέ, μόνο μέ τό γρά­ ψιμο μπορώ νά ταυτιστώ μαζί της. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημα στό έργο σου; Κι άν ύποτεθεΐ πώς αύτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τοϋ κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά ύπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις ή άναστολές; ΝΙΤΣΕ, Έλιοτ καί Σοπενχάουερ. Κάντ. Ρεμπώ καί Ούλρίκε Μάινχοφ. Έ ζρα Πάουντ, Σάρτρ. Γσέ Γκεβάρα καί ’Ιούλιος Βέρν. Τά χρόνια τής εφηβείας διάβαζα μανιωδώς, άκατάσχετα, δ,τι έπεφτε στά χέρια μου. Οί παραπάνω είναι εκεί­ νοι πού μέ έπηρέασαν περισσότερο ή πού εγώ ασχολήθηκα μέ κάποια συνέχεια μαζί τους.

αφιερωμα/51 Εκείνη την έποχή ή προσφορά τους ήταν κυρίως ηθική. Μέσα στή δικτατορία, στό μεσαίωνα τής Πάτρας πού πήγαινα σχολείο καί μεγάλωνα, μοϋ έδωσαν τή δύναμη νά άρθρώσω έναν ανεξάρτητο κώδικα, έπέτρεψαν καί διαμόρφωσαν ένα όραμα καί μιά στάση ζωής. Σήμερα τί μπορώ νά πώ; Τί μέ διαφοροποιεί άπό αυτούς; Νομίζω ότι οί πε­ ρισσότεροι μέσα στό έργο τους δημιούργησαν έναν ολοκληρωμένο κόσμο, υπάρχει μιά έσωτερική συγκρότηση πού άκριβώς ορίζει τό μέγεθος τής άξίας τους, ενώ εγώ έχω κάνει μιά τρύπα στό νερό. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. ΟΧΙ, δέν πρόκειται νά ξεσηκώσω τά πλήθη. "Οσον άφορά τούς όραματισμούς τής γενιάς μου στή λογοτεχνία, άπό τή μιά διαφωνώ μέ αυ­ τόν τόν βιολογικού τύπου διαχωρισμό σέ λογοτε­ χνικές γενιές κι άπό τήν άλλη δέν νομίζω ότι στήν Ελλάδα σήμερα οί νεότεροι συγγραφείς έχουν άκόμα παρουσιάσει έργα τέτοιας έσωτερικής δομής καί δύναμης πού στό σύνολό τους νά προβάλλουν κάποιο όραμα. Ξεκίνησες γράφοντας ποίηση, καί στή συ­ νέχεια στράφηκες στόν πεζό λόγο. Τί σέ ώθησε σ’ αύτό; Η ΘΕΛΗΣΗ γιά έξουσία στόν εαυτό μου καί στά πράγματα. Βέβαια, τό «Διακοπές χωρίς πτώμα» γράφτηκε συμπτωματικά, άπό μιά προ­ σωπική συγκυρία. Γράφοντάς το όμως κατάλαβα (επειδή σχεδόν πάντα ένα πεζογράφημα έκτείνεται καί άπαιτεί μεγαλύτερο διάστημα χρόνου άπό ό,τι τό ποίημα, ή τουλάχιστον αύτό συμβαί­ νει σέ μένα) ότι μπορούσα νά άσκήσω περισσό­ τερη έξουσία στόν εαυτό μου καί νά τού επιβάλω μεγαλύτερη πειθαρχία. Έπειτα, όντας ή γραφή μιά μορφή έξορκισμού, αυτή ή ίδια έξουσία ασκείται ταυτόχρονα καί στόν έξωτερικό κόσμο. Πιστεύεις ότι υπάρχει αύτό πού λέμε «γυ­ ναικεία ποίηση»; Καί άν ναί, ή ποίησή σου άνήκει σ’ αύτή τήν κατηγορία; ΔΕΝ ύπάρχει γυναικεία κι άντρική λογοτεχνία. Τό ότι όλο καί περισσότερες γυναίκες έκφράζονται μέ τό γραπτό λόγο σήμερα, άφορά τήν κοινωνιολογία κι όχι τήν τέχνη. Δέν είναι τυχαίο ότι τόν τόσο «θηλυκό» μονόλογο τής Μόλλυ τόν έγραψε ένας άντρας, γιατί στή λογοτεχνία τά μό­ να πού μετράνε είναι τό ταλέντο καί ή δουλειά.

ΤΌΔΕΝΤΡΟ ΤΌΔΕΝΤΡΟ ΤΌΔΕΝΤΡΟ ΤΌΔΕΝΤΡΟ

52/αφιερωμα

’Άντεια Φραντζή

.

Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σ’ έκαμαν νά εκφραστείς με τό γραπτό λόγο;

1

ΕΡΕΘΙΣΜΑ-έκφραση-γραπτός λόγος: μοιάζει λίγο με πρόβλημα μηχανικής. "Ας είναι. Οί λέ­ ξεις μοϋ φαίνονται περισσότερο πλούσιες σέ δυ­ νατότητες. Έχουν ήχο, σχήμα, κινητικότητα, χρώμα καί μπορούν συχνά νά έχουν μυρουδιά, γεύση καί άφή άκόμη. Αύτά, βέβαια, περνούν άπ’ τό μυαλό μου τώρα. Τό γιατί, δμως, μού συ­ νέβη αυτό καί μέ ποιές διεργασίες μπήκα σ’ αύτό τό χορό, δέν μπορώ νά τό προσδιορίσω. Ίσως, άπλά καί μόνο, νά σχετίζεται μέ τό είδος τής παιδείας πού είχα από μικρή καί μέ την έξοικείωσή μου μέ τά γράμματα.

1 h ia % \

Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου καί τού έργου σου; Καί σέ ποιά σημεία διακρίνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, θεματικές καί μορφικές διαφοροποιήσεις;

-

4» I

Jfk

’■ \ -

Ή ’Άντεια Φραντζή γεννήθηκε στην ’Αθήνα τό 1945 από Κωνσταντινουπολίτες γονείς. Σπούδασε φιλολογία στό Πανεπιστήμιο ’Αθη­ νών καί στό ’Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπον­ δών τής Σορβόννης. ’Έχει έκδώσει όνο ποιη­ τικά βιβλία: « Ή περιπέτεια μιας περιγραφής» (1979) καί «Μεταποίηση, υλικών» (1983).

ΟΙ προηγούμενοι είναι σάν τούς γονείς μας. Μάς μεγαλώνουν καί μάς δίνονται. Μάς προστατεύ­ ουν καί μάς δυναστεύουν. Τούς άγαπάμε, συχνά τούς θαυμάζουμε, άλλά θέλουμε καί ν’ απαλλα­ γούμε άπ’ τήν έπιρροή τους. Ευτυχώς, ή ζωή -σοφότερη άπό μάς- έχει προνοήσει καί τούς διαιωνίζουμε. Ή ρήξη -δταν υπάρχει- σχετίζε­ ται μέ κάποια επανάσταση. "Οταν αύτή δέν υπάρχει, είναι ματαιοπονία νά υποστηρίζουμε τίς συνέπειές της. Τιμώ τό παρελθόν ως υπαρκτό μέσα στό παρόν. Γιά νά πλησιάσω, όμως, τήν ερώτηση, έχω νά πώ πώς δέν πιστεύω στά ορό­ σημα. Έχω άγαπήσει τά πιό ετερόκλητα -φαινο­ μενικά- λογοτεχνικά είδη καί επιμένω σ’ αύτή τήν ελευθερία. Τό νά ταξινομεί κανείς σέ κατη­ γορίες είναι καί χρήσιμο καί άναγκαϊο, τό νά υποχρεώνεται, δμως, κάποιος σέ άμείλικτες άπο-

αφιερωμα/53 φάσεις αποδοχής ή άρνησης, δεν μοϋ ταιριάζει· δέν άνήκει καθόλου στην ιστορική διάθεση πού νιώθω μέσα μου νά υπάρχει. “Οσο γιά τίς ιδεο­ λογικές, θεματικές καί μορφολογικές διαφορο­ ποιήσεις πού ρωτάτε, νομίζω ή δυσκολία τής άμεσης άπάντησης βρίσκεται κυρίως στό γεγονός δτι όσα γράφω βρίσκονται πολύ κοντά στό μάτι μου καί δυσκολεύομαι νά τά δώ. Ή σχέση πού έχω μέ τά γραπτά μου είναι περισσότερο ακου­ στική. Προσπαθώ νά καθυστερώ μιά δημοσίευ­ ση, άλλά τό πρόβλημα φοβάμαι πώς δέν είναι τόσο ό χρόνος πού μεσολαβεί, όσο τό γεγονός τής ταυτότητας. Είμαι -όπως καί νά τό κάνουμετό ίδιο πρόσωπο πάντα: πού άκούει, πού σκέ­ φτεται, πού όνειρεύεται, πού θυμώνει, πού τελι­ κά συμμετέχει στό δημιούργημα καί πού -ποιος ξέρει- άσκεϊ μέ τό δικό του τρόπο τήν έξουσία του πάνω στό γεννημένο. “Αν μέσα στό χρόνο με­ ταβληθώ σέ ένα τόσο διαφορετικό πρόσωπο, μέ άλλη αντίληψη καί άλλο αίσθημα, είναι κάτι πού σήμερα δέν μπορώ νά προβλέψω καί επομένως δέν μπορώ νά φανταστώ τή στάση πού θά έχω τότε. Ή άναζήτηση τής διαφοράς σχετίζεται σέ με­ γάλο βαθμό μέ τήν άνίχνευση τής ομοιότητας. Υπάρχουν, κατά τή γνώμη μου, πολλές ομοιότη­ τες μέ τήν (τίς) προηγούμενη(ες) γενιά(ές): τό­ που, γλώσσας, κοινωνικών προσδιορισμών, άτομικής άγωνίας. 'Ομοιότητες πού, βαδίζοντας μέ­ σα στό χρόνο, άλλοτε γερνάνε κι άλλοτε γεννάνε. Τά ύπόλοιπα -ή συμπεράσματα- είναι μία άλλου τύπου συζήτηση καί προϋποθέτουν άλλες βε­ βαιότητες. ’Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής σύγχρονης ελληνι­ κής λογοτεχνίας. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ άντίκρισμα νοούμενο, όμως, πώς; Ν’ άγγίξω τούς συγκαιρινούς μου, άλλά πώς; Πάσχουμε τώρα μέσα άπό τή φόρτιση τού πα­ ρελθόντος. "Οσο γιά τό μέλλον, παραμένει άμορ­ φο. Αύτοϋ τού είδους ή μελλοντολογία πού έχει μάλιστα προσδιορισμό τή λέξη όραμα μέ άφήνει μόνιμα σιωπηλή. Αυτό δέ σημαίνει πώς έχω γλι­ τώσει τελείως άπό τή νεοελληνική μάστιγα νά έχω άποψη γιά όλα τά ζητήματα. Είναι κάτι, πάντως, πού προσπαθώ νά άποφεύγω. Ή προσ­ πάθεια γιά έπικοινωνία είναι ένα ζήτημα πού καταλύεται διαρκώς άπό τόν περιορισμό άνταλλαγής διακοσίων περίπου λέξεων. “Οσο γιά τό «όραμα» τής σύγχρονης έλληνικής λογοτεχνίας, είναι ένα ζήτημα πού -ίσως- άπασχολήσει τόν γιαλάκια τοϋ μέλλοντος, σύμφωνα μέ διατύπωση εύαίσθητου άνδρός. ’Ακολουθείς έναν δικό σου τρόπο γραφής;

Είσαι δηλαδή δέσμια ενός συγκεκριμένου τρόπου γραφής όταν ξεκινάς νά γράψεις; ΓΙΑ τήν «ιδιοκτησία» τής γραφής, τά έχουν πει θαυμάσια πολύ πιό πρίν άπό μένα· δέν τήν πι­ στεύω τήν «παρθενογένεση». “Οσο γιά τό άν νιώ­ θω δέσμια, θά πρέπει νά διευκρινίσω ότι μέ δε­ σμεύει ό έαυτός μου μέ ό,τι έχει άφομοιώσει. ’Ίσως, όμως, περισσότερο άπό όλα μέ κατέχει ή προφορική εκφορά τοϋ λόγου· άκούγονται μέσα μου, όλα όσα γράφω, σχεδόν μεγαλόφωνα. Πιστεύεις ότι υπάρχει αυτό πού λέμε «γυ­ ναικεία ποίηση»; Καί άν ναί, ή ποίησή σου άνήκει σ’ αυτή τήν κατηγορία; ΘΑ μ’ άρεσε πολύ ένας ισχυρισμός ότι υπάρχει «γυναικεία ποίηση», γιατί κάτι τέτοιο θά σήμαινε τήν ξεχωριστή μας ύπαρξη. ’Αλλά τό πράγμα σκοντάφτει στούς σχετικούς κοινωνικούς άγώνες (!). Καί άς μέ συγχωρέσουν οι φεμινίστριες. Βέ­ βαια, γράφει κανείς καί μέ τό σώμα του. ’Αλλά ποιος άντέχει -άντρας ή γυναίκα, άδιάφορο- νά είναι μόνο τό σώμα του καί τό φύλο του; Γιατί τό σώμα μάς θυμίζει μέ βάρβαρο τρόπο τό τέλος του: τή φθορά καί τό θάνατο. Γιατί τό σώμα μας είναι άμείλικτα -καθημερινά- πρόσκαιρο καί διαθέτει μόνο παρήγορες άναμνήσεις. Γιατί ή γέννα, αύτή πού κάναμε ή αυτή πού φανταστή­ καμε, άνήκει τό ίδιο καί στούς άντρες, στό βαθ­ μό πού δέν άσκούμε ανθρωπολογία ή γυναικολο­ γία. Ό καυγάς γιά γυναικείο ή άντρικό λόγο εί­ ναι ό καυγάς γιά τό πάπλωμα πού δέν έχουμε -νομίζω. Γιατί -περίπου τυφλοπόντικες- ψηλα­ φούμε.

γιατί

54/αφιερωμα

Άντώνης Φωστιέρης Ποιά είναι τά έρεθίσματα πού σέ οδήγη­ σαν νά έκφραστεϊς μέ τό γραπτό λόγο; ΑΡΧΙΣΑ νά γράφω ποιήματα όταν ήμουν δέκα χρόνων καί πήγαινα στήν Ε' δημοτικού. Έχουν περάσει άπό τότε είκοσι χρόνια καί δέ θυμάμαι καθαρά ποιά ήταν τά έρεθίσματα πού μ’ έσπρω­ ξαν στό γράψιμο. Θυμάμαι όμως πολύ καλά ότι τό πρώτο μου ποίημα μιλούσε γιά τήν άνοιξη καί ήτανε άνοιξη όταν τό ’γραψα. ’Εμένα δέ μ’ ένοιαζε καθόλου πού ήτανε άνοιξη, αυτό πού μ’ ένοιαζε ήταν νά φτιάξω ένα ποίημα πού νά μ’ άρέσει καί πού νά είναι ιδιωτικής χρήσεως· νά τό διαβάζω μοναχός μου καί νά ’ναι γιά μένα. "Ως έκείνη τή στιγμή όλα τά ποιήματα πού ήξερα ήτανε αύτά στό αναγνωστικό τού σχολείου, πού τ’ άπαγγέλλαμε τήν ώρα τής άνάγνωσης ή στίς γιορτές. Τά θαύμαζα εκείνα τά ποιήματα, άλλά δέν τ’ άγαπούσα. Νόμιζα πώς θά μπορούσα νά γράψω καλύτερα άπό τόν ’Ιωάννη Πολέμη, γι’ αυτό άρχισα ν’ άσχολούμαι μέ τήν ποίηση. "Αλ­ λος λόγος πού μέ οδήγησε στό γράψιμο είναι τό ότι βαριόμουνα νά μιλάω μέ τούς συμμαθητές μου κι ούτε έπαιζα μαζί τους μπάλα γιατί δέν τά κατάφερνα. Τό μόνο όμαδικό παιχνίδι πού μ’ άρεσε ήταν ό πόλεμος. Ήμασταν τότε δυό συμ­ μορίες στή γειτονιά καί κάναμε μάχες μέ ξύλα καί πέτρες. Κάθε τόσο γυρνούσα ματωμένος στό σπίτι καί τρεις φορές είχα κάνει άντιτετανικό. Γι’ αυτό οί γονείς μου δέ μ’ άφηναν νά πολυβγαίνω. Καθόμουνα λοιπόν άναγκαστικά μές στό δωματιάκι μου, κλειδωνόμουνα κι έγραφα ποιήματα. Χαιρόμουνα κιόλας στή σκέψη πώς άμα θά διάβαζα έκείνα τά ποιήματα ύστερα άπό είκοσι χρόνια θά έκλαιγα καί θά ’λεγα: «Τί ώραία πού ήταν όταν ήμουνα παιδί κι έγραφα αύτά τά ποιήματα, τήν ώρα πού οί άλλοι παίζα­ νε μπάλα στό διπλανό οικόπεδο!». Τέτοιες σκέ­ ψεις κάνω καί τώρα όταν γράφω. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημα στό έργο σου; Καί άν υποτεθεί πώς αύτές οί

γενιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τού κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις ή αναστολές; ΓΙΑ νά είμαι ειλικρινής, ποτέ δέν ένιωσα ιδιαί­ τερο ένθουσιασμό γιά τίς «παρακαταθήκες τών προηγούμενων γενεών». Μ’ άρεσε καί μ’ αρέσει νά διαβάζω παλιούς ποιητές, άλλά ή φωνή τους μού φαινότανε πάντα μακρινή καί ξένη. Ή έπαφή μαζί τους μέ συγκινεΐ, όπως μέ συγκινεί νά σκαλίζω παλιές φωτογραφίες, χωρίς όμως νά βρίσκω μέσα τους ποτέ τόν έαυτό μου. Ή άγάπη μου γιά τήν ποίηση έχει κάτι τό άφηρημένο καί ίσως ρομαντικό- δέν αφορά τόσο συγκεκριμέ­ νους ποιητές, όσο μιά ολόκληρη κατάσταση ζωής, μιά ουτοπική άντίληψη, πού μέ νύχια καί μέ δόντια πολεμάει τή χυδαία σοβαροφάνεια τού κόσμου. Σέβομαι τή δουλειά τών παλιότερων άλ­ λά δέν τή ζηλεύω, γιατί δέν έκφράζει καθόλου αύτά πού σκέφτομαι, αύτά πού θέλω νά πώ. Γε­ νιές καί γενιές πνιγήκαν σέ μιά θάλασσα μελάνι, στήν προσπάθειά τους νά μάς έντυπωσιάσουν μέ έπιδέξιες κολυμβητικές άσκήσεις. ’Αναλωθήκανε στήν ώραιολογία, στά θεαματικά τεχνάσματα, στούς σικελιανικούς ύμνους καί στούς παλαμικούς μεγαλοϊδεατισμούς. "Ομως ή ποίηση, όπως τή βλέπουμε σήμερα, δέν είναι ό μπογιατζής πού δουλειά του είναι νά έπιχρυσώνει τό κάδρο τής καθημερινής ζωής. Είν’ ένα ταξίδι, μιά άναχώρηση πρός τό πουθενά- μιά ώραία περιπλάνηση στή νύχτα τού τίποτα. ’Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει κάποιο κοινωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λο­ γοτεχνία. Η ΠΟΙΗΣΗ είναι τόσο δύσκολη υπόθεση, ώστε τό μόνο πού μπορείς νά «έπιδιώκεις» είναι νά τήν κατακτήσεις. ’Από κεϊ καί πέρα, όποιαδήποτε άλλη έπιδίωξη είναι έκ τού πονηρού καί έξ

αφιερωμα/55 υστεροβουλίας. Άλλωστε γιά ποιό «κοινωνικό αντίκρισμα» μιλάμε, όταν ή κοινωνία αυτή στη συντριπτική της πλειοψηφία θεωρεί -κατά βά­ θος- τό γράψιμο σάν ίδιάζουσα μορφή άναπηρίας, σά μεγαλομανία ή άδυναμία προσαρμογής; Συναντάω συχνά στό δρόμο παλιούς συμμαθη­ τές, συμφοιτητές μου, μέ κουστουμάκι τώρα καί τσάντα δερμάτινη, νά κυνηγάνε τή δουλειά καί τό φάντασμα τού παλιού έαυτού τους. Καμιά φορά μέ ρωτάνε: «Τί κάνεις; Γράφεις άκόμη;». Καταλαβαίνω τότε τό περίφημο «κοινωνικό άντίκρισμα» όλου αυτού τού ξοδέματος καί μού ’ρχεται ένα ξαφνικό κύμα άγάπης (άς μήν πώ: συμπόνιας) γιά όλους έκείνους, τούς γνωστούς ή τούς άγνωστους, πού τυραννιούνται άπάνω στά χαρτιά περιμένοντας τή λέξη νά ρθεϊ στό γάμο τους νά εύλογήσει τό ύδωρ εις οίνον. Μέσα σέ μιά τέτοια γενική κατάσταση, τί «όραματισμούς» νά έχει ή γενιά μας, ή όποιαδήποτε γενιά; Σ’ ένα χάος ζεστό καί ύγρό σάν μήτρα, τυφλή συστρέ­ φεται καί όνειρεύεται -ψάχνει τήν έξοδο πρός αυτό πού ίσως θά ’πρεπε νά λέγεται ζωή. Βλέπεις νά ύπάρχουν διαφοροποιήσεις άνάμεσα στίς συλλογές σου, καί πού τίς έντοπίζεις αύτές; ΤΟ ΠΡΩΤΟ μου βιβλίο, «Τό μεγάλο ταξίδι», τό έβγαλα τό 1971, τελειώνοντας τό γυμνάσιο. Πέρ’ άπό τή συγκίνηση πού νιώθω κάθε φορά πού τό ξεφυλλίζω, έχω τή φριχτή υποψία πώς μέσα στά (μάλλον άτεχνα) ποιήματά του ύπάρχουν έν σπέρματι όλα όσα έγραψα κατόπιν καί ίσως όλα όσα θά ’θελα νά γράψω στό μέλλον. Βέβαια μέ τόν καιρό οί άρχικές έκεϊνες ιδέες βγάλανε κλα­ διά καί παρακλάδια, όμως ή ρίζα τους είναι πάντα ή ίδια. Αύτό μ’ εύχαριστεϊ κατά βάθος, γιατί έτσι όλη μου ή δουλειά έχει ένα κλίμα κοι­ νό καί λίγο-πολύ τό κάθε βιβλίο μου έρχεται σά συνέχεια ή συμπλήρωμα τών προηγουμένων. Εκείνο πού κυρίως μ’ ένδιαφέρει δέν είναι νά φτιάξω μερικά «ωραία» ποιήματα, άλλά νά βγά­ λω στό φώς, μέ τόν τρόπο μου, κομμάτι κομμάτι όλόκληρη τή νεκρή πολιτεία πού βρίσκεται θαμ­ μένη μέσα μου. Τό στυλό πού γράφω είναι κάτι σάν άρχαιολογική σκαπάνη· μέ βοηθάει ν’ άνασύρω έναν κόσμο πού ξέρω τήν ύπαρξή του, άλ­ λά πού μέχρι τήν ωρα τής άνασκαφής άγνοώ τά όρια καί τίς λεπτομέρειές του. Ό «Σκοτεινός έρωτας» καί «Ό διάβολος τραγούδησε σωστά» είναι τά βιβλία πού τ’ άγαπώ περισσότερο καί πού μέ δένει μαζί τους μιά περίεργη σχέση άντιστροφής: άντί νά τά βλέπω σά νά ’χουν βγει άπό μένα, αισθάνομαι πώς αυτά μέ δημιούργησαν· μέ κάνανε νά γνωρίσω τόν πραγματικό μου έαυτό, μέ γεννήσανε.

Ό Άντώνης Φωστιέρης γεννήθηκε στήν ’Αθήνα στίς 16.5.1953. Σπούδασε νομικά στήν ’Αθήνα καί στό Παρίσι. ’Έχει έκδώσει τά ποιητικά βιβλία: «Τό μεγάλο ταξίδι» (1971), «’Εσωτερικοί χώροι ή Τά είκοσι» (1973), «Σκοτεινός έρωτας - Ποίηση μές στήν ποίηση» (1977). Άπό τό 1974 ως τό 1976 έβγαζε τό περιοδικό «Ή Νέα Ποίηση». Σέ συνεργασία μέ τόν Θ. Θ. Νιάρχο: μετάφρασε τόν «Καιρό τών δολοφόνων» τον Χένρυ Μίλλερ (1978) καί τά «Ποιήματα» τοϋ Μπορίς Βιάν (1982), διευθύνει άπό τό 1975 τήν έτήσια άνθολογική έκδοση «Ποίηση», καί οστό τό Γε­ νάρη τοϋ 1981 έκδίδει τό περιοδικό «Ή Λέξη».

Ή κριτική τής ποίησης πού άσκείς κάπουκάπου είναι ένα όργανο αύτογνωσίας γιά τή δική σου ποίηση; Καί τό βρίσκεις αύτό άρνητικό ή θετικό; ΘΑ έλεγα ότι ισχύει μάλλον τό άντίθετο: ή γνώ­ ση τού έαυτού μου εϊν’ έκείνη πού μέ βοηθάει νά γνωρίσω καλύτερα τούς γύρω μου, όπως έπίσης ή προσωπική έμπειρία τής γραφής μού εύκολύνει τήν πρόσβαση πρός τά έργα τών άλλων. Δέ δι­ στάζω νά πώ ότι ή κριτική είναι γιά μένα άπασχόληση παράπλευρη κι ότι ποτέ δέ σκέφτηκα στά σοβαρά νά διεκδικήσω αύθεντία «κριτικού». Ή άποκαρδιωτική έλλειψη άνθρώπων πού ν’ άσχολούνται σοβαρά καί συστηματικά μέ τήν κριτική μάς άναγκάζει πολλές φορές νά μπαί­ νουμε σ’ ένα παιχνίδι πού ίσως νά μή γνωρίζου­ με πολύ καλά τούς κανόνες του καί πού ίσως νά μήν τό παίζουμε σωστά.. Αύτό πού συμβαίνει σή-

56/αφιερωμα μέρα στην Ελλάδα είναι φαινόμενο καταπληκτι­ κό: ή κριτική έχει τόσο υποβαθμιστεί, ώστε ή πο­ ρεία ενός έργου έλάχιστα έξαρτάται άπό την υποδοχή πού θά τοϋ έπιφυλάξουν οί κριτικές στήλες· έξαρτάται κυρίως άπό τή γενική έντύπωση πού κυκλοφορεί στόμα με στόμα, άπό τό δια­ φημιστικό πλασάρισμα ή -σημείο τών καιρώνάπό τήν τηλεοπτική του προβολή. Τά κείμενα πού γράφω κατά καιρούς γιά διάφορα ποιητικά

βιβλία είναι περισσότερο μικρά δοκίμια πάνω σε θεωρητικά προβλήματα (πού μοϋ άνακινοϋνται άπό τό διάβασμα) παρά διεξοδική άνάλυση τών συγκεκριμένων βιβλίων. Κι αύτά τά προβλήματα θά ήτανε δύσκολο, άν όχι άδύνατο, νά τά ύποπτευθώ σάν άναγνώστης, άν δέν τά είχα πρίν άντιμετωπίσει ό ίδιος σέ άνάλογες περιπτώσεις, στή διαδικασία τοϋ γραψίματος.

Νατάσα Χατζιδάκι Ποιά είναι τά ερεθίσματα πού σέ ώθησαν νά εκφραστείς μέ τό γραπτό λόγο; ΔΕΝ ξέρω τί άκριβώς εννοείτε μέ τή λέξη ερεθί­ σματα. Κατά τή γνώμη μου, ερέθισμα είναι μιά κατάλληλη πίεση νά βγει πρός τά έξω, ή νά εκτε­ θεί, κάτι πού ήδη ύπάρχει. Μιά τυχαία καί ίσως αυτονόητη διάτρηση κατά τήν όποια ό φλοιός σπάει καί έκτινάξεται κρουνηδόν, ή ήρεμα καί φιλικά, μιά υπόγεια -δηλαδή άφανής- λιμνάζουσα κατάσταση πού ώς τότε βρισκόταν σέ στασι­ μότητα καί όχι σέ άναταραχή, στάσιμη = κατα­ σταλαγμένη. Τώρα, πώς λίμνασε, άπό ποιά βου­ νά κατέβηκε, ποιά βροχή, πώς ενθυλακώθηκε καί γιατί, είναι κάτι στό όποιο κανένα ερέθισμα δέν έπαιξε ρόλο. Τσως κάτι δέν πήγαινε καλά. Ά π ό τήν αρχή συνήθως. Γιατί τό άτομο μέ τραυ­ ματικές, άποθηκευτικές ένθυλακώσεις, αποτελεί μιά παρέκκλιση. Τσως γιατί ποτέ δέν είπε: σήμε­ ρα έχει πάλι ήλιο, τί ευτυχία! Αλλά: νά πάρει ό διάβολος πάλι έχει ήλιο σήμερα... Λοιπόν κάτι δέν πήγαινε καλά μέ μένα. Τό άνακάλυψα νομί­ ζω όταν έγραψα τήν πρώτη μου έκθεση στό δη­ μοτικό κι έκεί μέσα άρχισαν νά ξεφυτρώνουν λέ­ ξεις τών όποιων τή σημασία δέν γνώριζα. Δέν τίς είχα άκούσει ποτέ, άλλά παραδόξως ταίριαζαν άπολύτως, βρίσκονταν στήν κατάλληλη θέση. Τσως γιατί ό πατέρας τοϋ παπποϋ μου ήταν ένας αυτοσχέδιος έρμηνευτής βοτάνων. Βρήκα τά πράσινα μπουκάλια του μέ τό φελλό σέ κάποια άραχνιασμένη γωνιά ενός βενετσιάνικου, έκτός κανονικής προσέγγισης, παράθυρου. ΤΗταν στε­ γνά, υπήρχε όμως εμφανής ή προηγούμενη στάθ­ μη. Καί τριμμένα παράξενα φύλλα. Επίσης πο­ λύ άργότερα, στίς εκθέσεις τοϋ γυμνασίου,

έβγαινα συνεχώς άπό τό θέμα, άλλά, ώ τοϋ θαύ­ ματος, κατέληγα πάντα στό σωστό συμπέρασμα, πράγμα πού δημιουργούσε πονοκέφαλο στούς έκάστοτε φιλολόγους μου, άλλά στό τέλος μοϋ έβαζαν μονίμως 19 στά νέα έλληνικά, τσιγκουνευόμενοι τήν τελευταία μονάδα, ίσως λόγω συμπεράσματος. Αύτό τό πλήρωσα άκριβά άργό­ τερα. Γιατί στίς εισαγωγικές τής Φιλοσοφικής φορτώθηκα ένα κομψότατο τεσσάρι. Σέ τίποτε όμως δέν άλλαξα άπό τότε δυστυχώς. Καί μέ όλα αύτά, τά έκτός θέματος, θέλω νά σάς πώ ότι δέν γνωρίζω τί ήταν αύτό πού μέ έσπρωξε νά έκφραστώ μέ τό γράψιμο καί άντί νά τρέχω στίς βουνο­ πλαγιές καί νά τραγουδάω μαντινάδες, άντιθέτως έτρεχα στούς άγρούς καί καθισμένη στό χορ­ τάρι έγραφα ποιήματα. Ποιές άπό τίς παρακαταθήκες τών προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημα στό έργο σου; Κι άν υποτεθεί πώς αυτές οί γε­ νιές άποτέλεσαν τό θεμέλιο γιά τή δική σου θεώρηση τοϋ κόσμου, σέ ποιά σημεία διαπιστώνεις νά υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις ή άναστολές; ΔΕΝ ξέρω άν άφησαν παρακαταθήκες οί προη­ γούμενες γενιές, κι άν πράγματι άφησαν ποιές είναι, κι άν αύτό έγινε έν γνώσει τους ή όχι. Νο­ μίζω πάντως πώς τό μόνο πού θά τούς απασχο­ λούσε όταν έγραφαν, θά ήταν στήν κυριολεξία: «πώς νά σώσουν τό τομάρι τους». Δηλαδή, πώς νά υπάρξουν ή νά μαντέψουν μέ ποιό τρόπο υπάρχουν, γράφοντας... Τό γράψιμο είναι κάτι πού ξεφεύγει άπό κάθε κανόνα, είναι τό πιό πα-

αφιερωμα/57 ράδοξο πλεκτό πού βγαίνει άπό τίς πιό παράδο­ ξες κόκκινες βελόνες. Πλέει στόν πιό έντονο καί περιττό ατατικό ηλεκτρισμό καί άπό κεΐ καί πέ­ ρα άκολουθεΐ αύτή τή μοίρα. Ή ποιότητα, ή έν­ ταση καί ή ποσότητα τού τραβήγματος καί τής δύναμης αύτού τού ειδικού, χωρίς περιφερεια­ κούς ενισχυτές, στατικού ηλεκτρισμού. "Οσο πιό «άκρυλικά» συμπεριφέρεται ή / ό συγγραφέας, τόσο τό χειρότερο γι’ αυτήν / αυτόν. Έστω καί προσωρινά. Επιδιώκεις τό έργο σου νά έχει καί κοι­ νωνικό άντίκρισμα; Μίλησέ μας γιά τούς όραματισμούς τής γενιάς σου στή λογοτε­ χνία. Πιστεύεις δτι υπάρχει γυναικεία λογοτε­ χνία; Κι άν υπάρχει, πιστεύεις ότι ή δική σου εργασία άνήκει σ’ αύτό τό είδος λογο­ τεχνίας; ΠΡΙΝ άπ’ όλα θά ήθελα νά προτείνω τό έξής: Αύτή τήν ερώτηση νά τήν κάνετε καί στούς άνδρες συναδέλφους καί όχι μόνο στίς δεσποινίδες - όπως υποπτεύομαι. Κι έμάς -τίς δύστυχες γυ­ ναίκες- νά μάς ρωτάτε πότε πότε: τί λέτε, μαν­ τάμ, υπάρχει ανδρική λογοτεχνία; Επίσης, άς ρωτήσετε καί κανένα συνταξιούχο στό Ζάππειο, ή τόν ταμία στόν όποιο πληρώνετε τόν λογαρια­ σμό τού Ο.Τ.Ε. -αν φοράει βέρα: Έχετε παιδά­ κια; Είναι άνδρικά ή γυναικεία; -μέ τήν έννοια τής προέλευσης βέβαια. ’Αλλά μάλλον άστειεύομαι. Πιστεύω ότι υπάρχουν πράγματα πού χαρα­ κτηρίζουν -καί επομένως διαχωρίζουν- όχι τή γυναικεία λογοτεχνία άπό τήν άνδρική, άλλά τή θηλυκή άπό τήν άρσενική. 'Ο χωρισμός σέ λογο­ τεχνία γυναικών καί άνδρών, δέν στέκει ούτε ιστορικά. Πολλά άπό τά δακρύβρεκτα ρομάντσα, αύτό τό κατ’ έξοχήν βιομηχανοποιημένο εί­ δος πεζού λόγου, τίς περισσότερες φορές είναι γραμμένα άπό άνδρες πού χρησιμοποιούν γυναι­ κεία ψευδώνυμα. Τυπώνονται άπό άνδρες εκδό­ τες. Διανέμονται άπό άνδρες διανομείς. Καί ό νοών νοείτω. Γιατί αύτοί πού κλείνουν τίς γυ­ ναίκες τους στό σπίτι ξέρουν τί κάνουν. Αύτά τά θύματα έχουν άνάγκη άπό κάποιο ντοπάρισμα γιά νά μπορέσουν νά τά βγάλουν πέρα μέ τήν πιό «άνανδρη» καθημερινότητα. Πού τίς έξαπολύει κάθε ήμίωρο άπό τόν μπακάλη στό φούρνο, άπό τό κομμωτήριο στό νεροχύτη, άπό τίς κρεβατο­ κάμαρες καί τά σέξυ νάυλον νυχτικά καί τίς παντούφλες μέ τή ρόζ φούντα, στό προσκεφάλι τού πιό σκοτωμένου μωρού άνεξαρτήτως φύ­ λου... Νομίζω πώς ή ποίηση, σάν διαδικασία, σάν κατάσταση, καί στή φάση τής δημιουργίας άλλά καί τής κατανάλωσης, είναι θηλυκή. Είναι ή πιό «μέσα» άπ’ όλες τίς τέχνες τού λόγου, μέ τή με­

Ή Νατάσα Χατζιδάκι γεννήθηκε -ώς Γενοβέφα- ’Αναστασία- στόν Μέρωνα Ρέθυμνου τό 1946, μήνα ’Απρίλιο, όπου τελείωσε τό δημο­ τικό. Δώδεκα έτών έφυγε άπό τό πατρικό της σπίτι καί άκόμη δέν έχει επιστρέφει. Βιβλία της: «Στίς εξόδους των πόλεων» (1971, ποιή­ ματα άποκηρυγμένα, άλλά χρήσιμα), «’Α κρυ­ λικά» (1976, ποιήματα), «Συνάντησέ την, τό βράδι» (1979, πεζογράφημα), καί μερικά προσεχώς όπως τό: «Στάχτη στά μάτια».

γαλύτερη αύτοκαταστροφική δύναμη, λιγότερο σχηματική. Αύτό πού εκφράζει καί τήν ίδια στιγμή είναι. Είτε γράφεται άπό γυναίκες είτε άπό άνδρες. Τό δοκίμιο καί ή κριτική, σάν εί­ δος, είναι τό κατ’ έξοχήν άρσενικό. Καί κυρίως στήν άκαδημαϊκή μορφή των. Είναι μιά άπό καθέδρας, επιθετική καί άπό «θέση ισχύος» άντιμετώπιση αύτών τών φυσικών φαινομένων, πού .εί­ ναι τά έργα τέχνης. Είναι αιχμηρή καί διατρητική λειτουργία. "Οσο γιά τά μυθιστορήματα, αύ­ τά σίγουρα χωρίζονται σέ θηλυκά καί άρσενικά. ’Αλλά πολύ συχνά καί σέ... μικτά. Νομίζω πώς τό παραδοσιακό μυθιστόρημα εκφράζει τήν πα­ τριαρχική δομή τής κοινωνίας. Τήν έπικράτηση τού τεχνητά πλήρους καί τεχνητά ολοκληρωμέ­ νου. Τό ρασιοναλιστικό ιδεώδες. ’Αντίθετα τό μυθιστόρημα στίς πιό πρόσφατες μορφές του, εί­ ναι τό κατ’ έξοχήν θηλυκό. ’Ακόμη καί όταν δέν τό γράφουν μόνο ή Βιρτζίνια Γόύλφ, ή Ναταλί

58/αφιερωμα Σαρρώτ, ή Μαργκερίτ Ντυράς καί ή Μαργαρίτα Καραπάνου. ’Αλλά ό Τζαίημς Τζόυς, ό Τζών Ντός Πάσσος, ό Ούίλλιαμ Φώκνερ καί ό Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης. "Οσο γιά τόν Έρνεστ Χεμινγουαίη, κανείς φαντάζομαι δέν μπορεί νά έχει αντίρρηση πώς είναι συγγραφέας ένός κατ’ εξοχήν άρσενικοϋ έργου, άπό τή στιγμή μάλιστα πού -όπως λέει ό Κίμων Φράιερ- έγραφε όρθιος, δηλαδή όπως όταν... κατουρούσε. Ποιά κοινά στοιχεία βλέπεις νά διατη­ ρούνται μέσα στό έργο σου κατά τήν έξέλιξή του; ΕΓΩ ή ίδια βρίσκομαι πραγματικά σέ εξέλιξη. Κάθε μέρα άλλάζω. Παρατηρώ τίς αλλαγές πού συμβαίνουν χωρίς έμένα. Κάθε μέρα βλέπω μέ άλλο μάτι έμένα τήν προηγούμενη. Καί αυτά πού έχει κάνει αυτή ή προηγούμενη. Πού τά περισσό­ τερα δέν μέ άφορούν. Καί δέν ξέρω πώς νά ξεμ­ πλέξω. Κι αυτά όλα πέφτουν άπάνω μου σάν μιά σκιά πού μεγαλώνει, όπως όταν κυνηγούσε τό έλικόπτερο τόν Κάρυ Γκράντ στό φίλμ τού Χίτσκοκ North, By Northwest -αλήθεια, πού βρί­ σκονται άραγε τώρα οί άντρες στύλ Κάρυ Γκράντ, μ’ αυτές τίς υπέροχες μεταξωτές γραβά­ τες καί τά γκρί κοστούμια; Έχουν πεθάνει όλοι ή οί γυναίκες σταμάτησαν νά τούς γεννούν καί

νά τούς μεγαλώνουν; Λοιπόν αυτή ή σκιά, υπάρ­ χει σ’ αύτά πού γράφω, όπως καί σ’ αυτά πού έγραφε ή προηγούμενη, καί πολύ φοβάμαι πώς θά υπάρχει καί σ’ αύτά πού θά γράφει ή έπόμενη. Αυτός ό άπειλητικός ίσκιος, πού μέ προστα-, τεύει άπό τόν καυτό ήλιο στίς άκρογιαλιές, άλλά καί στήν όδό 'Αγίου Κωνσταντίνου πού κατε­ βαίνω τώρα κάθε μέρα, είναι μάλλον μπαρόκ καί κάπως βαρύς, πάσχει άπό υπερβολική κινητικό­ τητα, έχει όμως πολλά χρώματα καί φιλοδοξώ σιγά σιγά νά τόν μετατρέψω σ’ ένα δωμάτιο μέ πράσινες άνταύγειες, βικτοριανές κουρτίνες, πράσινα φυτά εύρωστα μέ μεγάλα φύλλα, μέ φύλλα όλων τών ειδών. Θά ήθελα κάπου σ’ αύτό τό δωμάτιο νά υπάρχουν μερικοί ξεροί κορμοί δέντρων, όπου άνάμεσά τους θά κινούνται άκατάπαυστα μικρές πράσινες σαύρες άπό τήν Κρή­ τη. Μόλις νομίζουν ότι άκοΰνε κάποιο θόρυβο, θά σταματούν καί θά σηκώνουν τό κεφάλι. Δέν θά τίς πληγώνουν όμως ποτέ τά κλαδιά μέ τ’ άγκάθια τού φράκτη. Ούτε θά τίς λιώνουν τά λά­ στιχα τών άγροτικόν, πού θά παίρνουν μέ δυσκο­ λία τή στροφή, γιατί έκεί άκριβώς ό δρόμος ξε­ χειλώνει, δηλαδή γκρεμίζει. "Οπως στά βιβλία τών plagiarists -καί τούς προδίδει. Θέλω έπίσης νά προσθέσω τά έξής: 1. Μήν κοιτάτε τή φωτο­ γραφία. Αύτή δέν είμαι έγώ, καί 2. Ή λιακάδα δέν είναι αυτονόητη. Δέν βρίσκεται έκεί τυχαία.

Μήν ξεχνάτε τή μεγάλη προσφορά τού «Διαβάζω», Οί έγκυκλοπαίδείες καί τά κριτήριά τους (No 9) , „ _ Ό Παπαδιαμάντης σήμερα (No 9) TO O p t i p O ’Ερωτήματα γιά τήν επαρχιακή λογοτεχνία (No 10) ’Ιούλιος Βέρν: Ταξίδι μέ τό όνειρο (No 12) Πώς φθάσαμε στό βιβλίο (No 13) 1941-1944: Ή ’Εθνική ’Αντίσταση μέσα άπό βιβλία (No 14) Ό Γκόρκι καί τό βιβλίο (No 15) Περί κόμικς καί άλλων δεινών (No 15) Ή πεζογραφία άπό τό 1880 ως τό 1940 (No 16) Ή πεζογραφία άπό τό 1940 ως τίς μέρες μας (No 17) Ή ΕΣΣΔ μέσα άπό τά κείμενα τών ιστορικών της (No 17) Ελληνική κινηματογραφική βιβλιογραφία (No 19) Γνωριμία μέ τόν Μισέλ ντέ Μονταίνι (No 20) Φανταστικό καί έπιστημονική φαντασία (No 20) Οί εκδόσεις τού Μάρξ (No 21) Συγκριτική τής μοντέρνας ελληνικής ποίησης (No 22) Εισαγωγή στή μεσοπολεμική πεζογραφία (No 25) Ξαναδιαβάζοντας τόν Θερβάντες (No 26) Τό βιβλίο καί τά πολιτικά κόμματα (No 32) Χίλιες καί μία νύχτες (No 33) Όλιβερ Τουίστ (No 34) Τό θέατρο τού παράλογου στήν Ελλάδα (No 37) Ό Ντοστογιέφσκι καί τό «Έγκλημα καί τιμωρία» (No 38) Ξαναδιαβάζοντας τή «Μαντάμ Μποβαρύ» (No 42) Ξαναδιαβάζοντας τόν Άγγελο Σικελιανό (No 46) Τό θέατρο τού Γιάννη Καμπύση (No 53)

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή

]

συνεισφορά στη μελέτη άνεξερεύνητων χώρων Σ Τ ΕΛ ΙΟ Υ ΛΥ ΔΑ ΚΗ : Μ ιά πολύτι­ μη γλυπτοθήκη. Τό A ' νεκροταφείο ’Αθηνών. ’Αθήνα, Ίδρυμα Αισθη­ τικής Μιχελή, 1981. Σελ. 182 + εΐ-

ΣΤΕ Λ ΙΟ Υ ΛΥ ΔΑ ΚΗ : Οι Ελληνες γλύπτες. Τόμος Ε'. Ή νεοελληνική γλυπτική. Ίστορία-τυπολογία-λεξικό γλυπτών. ’Αθήνα, Μέλισσα, 1981. Σελ. 506.

Ό γνωστός ιστορικός τής τέχνης δρ. Στέλιος Λυδάκης, μετά την τετράτομη διεξοδική παρουσίαση τής νεοελληνικής ζωγραφικής, συνεχίζει την προσφορά του στη μελέτη τοϋ εικαστικού μας χώ­ ρου καλύπτοντας καί τόν τομέα τής γλυπτικής. Σέ μιά πρώτη προσπάθεια άσχολεΐται μέ τη «γλυπτοθήκη», όπως ονομάζει τό Α ' νεκροταφείο Αθηνών, τό όποιο ιδρύθηκε σέ μιά άκόμη ρο­ μαντική εποχή, τό 1850, κατά τή βαυαροκρατία. Στό χώρο αυτό αντιπροσωπεύεται ένα μεγάλο μέρος τής δημιουργίας τών πιό διάσημων γλυπτών τής νεότερης Ελλάδας. Ό συγγραφέας ταξινόμησε τό πολύτιμο υλικό, πού τό πρόσφερε τό Α ' νεκροταφείο ’Αθηνών, καί τό παρουσιάζει σέ δώδεκα θεματικά μέρη: α) τό πνεύ­ μα τοϋ θανάτου, β) έπιτύμβιες στή­ λες μέ ανθέμια, γ) επιτάφιες πα­ ραλλαγές τοϋ μνημείου τοϋ Λυσικράτη, δ) ναόσχημα άνάγλυφα καί μικροί ταφικοί ναοί, ε) σαρκοφά­ γοι, στ) τεφροδόχοι, ζ) ταφικά μνημεία αιγυπτιακού ρυθμού, η) σπασμένοι κίονες, θ) κοιμώμενες, ι) γυμνές γυναικείες μορφές πάνω σέ τάφους, ια) ταφικές προτομές, ιβ) μεγάλα ταφικά μνημεία. Τό νεκροταφείο, επειδή άναπτύσσεται παράλληλα μέ τή νέα πρωτεύουσα, άντανακλά τήν ιδεο­

λογία καί τίς αισθητικές άντιλήψεις μιάς νεοπαγούς άστικής κοι­ νωνίας μέ βάση τό ρομαντικόκλασικιστικό πνεύμα. Συνεπώς έχει σάν πρότυπο τήν άρχαιότητα καί άντιμετωπίζει τό γεγονός τού θα­ νάτου περίπου μέ τόν ίδιο τρόπο. Τό μάρμαρο, λόγω τής έξαιρετικής άντοχής του, άποτελεί τό ιδανικό ύλικό γιά τή διαιώνιση τής μνήμης τού νεκρού καί τή διαχρονική του παρουσία άνάμεσα στούς ζωντα­ νούς. Ά ς σημειωθεί δτι δέν ύπάρχει ό χρωματισμός τού μαρμάρου πού συναντάμε στήν άρχαιότητα. ’Ανάμεσα στά πιό σημαντικά μνη­ μεία τού Α' νεκροταφείου, πού βρίσκονται σέ έξαιρετικές φωτο­ γραφίσεις μέσα στήν έκδοση, ξεχω­ ρίζουν τά έργα τού Κρίστιαν Τσήγκελ (1808-1883), πρώτου δασκάλου τής γλυπτικής στό Σχολείον τών

ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΧΡΗΣΤΟ Υ ΚΟ ΥΜ ΒΑΚ ΑΛΗ - ΑΝ ΑΣΤΑ ΣΙΑΔ Η ΜΥΡΤΩΣ: Νεοελληνική γλυ­ πτική 1800-1940. ’Αθήνα, Εμπορι­ κή Τράπεζα τής ’Ελλάδος, 1982. Σελ. 289 + εικόνες.

Τεχνών, καί τών μαθητών του άδερφών Μαλακατέ, άδερφών Φυτάλη, άδερφών Άπέργη, τού Λάμ­ πρου καί τού Βιτάλη. Στή συνέχεια τού Γ. Βρούτου (1883-1908), τού Δ. Φιλιππότη (1839 ή 40-1919 ή 1920), τού Ί. Βιτσάρη (1834-1892) καί τέ­ λος τού μεγάλου Γιαννούλη Χαλε­ πά (1851-1938). Τό βιβλίο συμπλη­ ρώνεται μέ έκτενή κατάλογο εικό­ νων στά έλληνικά καί στά γαλλικά καί βιβλιογραφία ένσωματωμένη μέ σημειώσεις. Ή έκτύπωση είναι άρκετά καλή σέ σχέση μέ τίς δυ­ σκολίες πού παρουσιάζουν ή φωτογράφιση στό ύπαιθρο καί ή ύφή τού μαρμάρου. Έ να χρόνο άργότερα ό Στέλιος Λυδάκης παρουσιάζει κάτι πιό σύνθετο, πού περιλαμβάνει έργα καί καλλιτέχνες άπό δλη τήν Ε λ ­ λάδα, άπό τήν άπελευθέρωση μέχρι τίς μέρες μας. Τά διάφορα κεφά­ λαια είναι τά άκόλουθα: α) ή νεοελληνική γλυπτική, άρχές καί δρια, 6) οί πρώτες γλυπτικές έπιδόσεις (ξυλόγλυπτα εκκλησιαστικά καί λαϊκά, άσημόγλυπτα, λιθόγλυπτα ναίφ ή πριμιτίβ), γ) οΐ δυτι-

60/οδηγος

κοευρωπαϊκές προϋποθέσεις τής νεοελληνικής γλυπτικής, δ) ή Κερκυραϊκή Σχολή,* ε) τά τηνιακά μαρμαρογλυφεία καί τό Μόναχο, στ) ό άναπροσανατολισμός τής ελ­ ληνικής γλυπτικής, τό ξάνοιγμα στό Παρίσι, ζ) προσαρμογή στά νέα ιδεώδη - ή γενιά τοϋ μεσοπολέ­ μου καί ή γαλλική γλυπτική - τό ξάνοιγμα πρός τούς μοντέρνους. Στή συνέχεια, μετά τή σύντομη ιστορία τού Α ' νεκροταφείου ’Α­ θηνών, γραμμένη άπό τήν Ελένη Άγγελομάτη-Τσουγκαράκη, άκολουθεί ή τυπολογία τών βασικών ταφικών μοτίβων: πενθούν πνεύμα, έπιτάφιες στήλες μέ ανθέμιο, έπιτύμβιοι ναΐσκοι, ναόσχημα επιτύμ­ βια άνάγλυφα, άετωματικές στή­ λες, μνήμες μέ αιγυπτιακές έπιρροές, ή σπασμένη κολόνα, ή σαρ­ κοφάγος, οί παραλλαγές τοϋ μνη­ μείου τοϋ Λυσικράτη, ό άποχαιρετισμός καί γενικά τά θέματα πού άναφέρονται στό προηγούμενο βι­ βλίο του γιά τό Α' νεκροταφείο ’Αθηνών. Τέλος, ένα κεφάλαιο είναι άφιερωμένο στό ελληνικό μετάλλιο. Τό βιβλίο συνοδεύεται άπό τίς σχετι­ κές ύποσημειώσεις, ένα εύρετήριο όνομάτων καί ένα άλφαβητικό λε­ ξικό τών νεοελλήνων γλυπτών μέ έπιλεγμένες φωτογραφίες τών έρ­

όπως στή «Νεοελληνική ζωγραφική τού 19ου αί.», έκδοση τής Τράπε­ ζας τής Ελλάδος. Τό έργο διαιρείται σέ δύο μέρη: Τό πρώτο πραγματεύεται ό Χρύ­ σανθος Χρήστου καί άναπτύσσει τά θεωρητικά κείμενα πού καλύ­ πτουν όλη τήν εξέλιξη τής νεοελλη­ νικής γλυπτικής άπό τήν άπελευθέρωση μέχρι καί τό Β' παγκόσμιο πόλεμο, δίνοντας παράλληλα καί τή σχετική βιβλιογραφία πού προηγήθηκε. Μετά άπό μιά εύρεία εισα­ γωγή στήν όποια έκθέτει τίς άρχές τής γλυπτικής καί πλαστικής, περ­ νά στήν εξέταση τού έργου τών γλυπτών ώς έξής: α) ή γενιά τών προεπαναστατικών γλυπτών, β) ή γενιά τής ’Επανάστασης (18221843), γ) ή όθωνική γενιά (184463), δ) ή γενιά τής περιόδου 18641881, ε) ή γενιά τής περιόδου 18821897, στ) έκείνη τού 1898-1922 καί . ζ) ή γενιά τού μεσοπολέμου 19231940. Βέβαια ή υποδιαίρεση αύτή είναι ουσιαστικά πλασματική, για­ τί άκολουθεί τούς μεγάλους ιστορι­ κούς σταθμούς, καί σχηματική, αλ­ λά βοηθά στήν πιό εύκολη άφομοίωση τοϋ βιβλίου. Ό χ ι λιγότερο σημαντικό καί έξίγων τους. Πρόκειται γιά μιά πολύ­ σου έπίπονο είναι τό δεύτερο μέ­ μοχθη εργασία άρκετά πλήρη, πού ρος, τής κυρίας Κουμβακάληάξιοποιεί τό υλικό πού είχε μαζέ­ Άναστασιάδη, τό όποιο περιλαμ­ ψει ό συγγραφέας επί χρόνια, συμ­ βάνει: ένα μικρό βιογραφικό τού πληρωμένο άπό τά στοιχεία πού κάθε καλλιτέχνη χρονολογικά έξετοϋ πρόσφεραν οί ίδιοι οί καλλιτέ­ ταζομένου, τήν κυριότερη έργοχνες. Ή έκδοση είναι πολυτελής, γραφία, τή σχετική βιβλιογραφία σέ μεγάλο σχήμα (4ο) καί σχετικά καί ύποσημειώσεις. Λημματογραπροσιτή στήν τιμή. φούνται 166 γλύπτες γνωστοί άλλά καί άγνωστοι. Πάντως ή έκταση Ή Εμπορική Τράπεζα τής Ε λ ­ τών λημμάτων είναι άνιση τόσο σέ λάδος, συνεχίζοντας τίς άπό μήκος όσο καί σέ εΰρετηρίαση.

25ετίας εμπεριστατωμένες καί κα­ ’Ακολουθεί τό είκονογραφικό λαίσθητες εκδόσεις της (άναφέρουμέρος μέ 230 εικόνες, τό όποιο με πρόχειρα τούς «Έλληνες ζω­ όμως δέν καλύπτεται άπό τό γενικό γράφους τού 19ου αί.» τό 1957, τό εύρετήριο τοϋ βιβλίου. ’Επιπλέον ή «Θεόφιλο» τό 1966, τό «Χαλεπά»· έκτύπωση είναι κατώτερη άπό τό τό 1972 καί τήν «Έρμούπολη» τό άποτέλεσμα πού θά περιμέναμε καί 1980), παρουσίασε πέρυσι τή ή φωτογραφική άπόδοση σέ πολλά «Νεοελληνική γλυπτική 1800-1940» σημεία κακή. τού καθηγητή τοϋ Πανεπιστημίου Παρά όμως τίς έπιμέρόυς τεχνι­ ’Αθηνών Χρύσανθου Χρήστου καί κές ή άλλες άδυναμίες καί έλλείτής άρχαιρλόγου Μυρτώς Κουμβαψεις ή προσπάθεια κρίνεται ώς ση­ κάλη-’Αναστασιάδη. Παρά όμως μαντική γιά τήν έρευνα ενός χώρου τή θεματική συγγένεια τού βιβλίου άρκετά άνεξερεύνητου, καί εύχόαύτού μέ τά δύο προηγούμενα, ή μαστε νά έπεκταθεί ή έξέταση τής μεθοδολογία του διαφέρει καί προ­ νεοελληνικής γλυπτικής καί στή με­ σεγγίζει τίς θεωρίες τού γερμανοΰ ταπολεμική περίοδο μέχρι τίς μέρες αισθητικού W. Pincler. Πράγματι, μας. ή νεοελληνική γλυπτική άντιμετωπίζεται καί ταξινομείται χρονολο­ ΤΩΝΗΣ Π. ΣΠΗΤΕΡΗΣ γικά κατά γενιές δημιουργών. Τή μέθοδο αύτή τή χρησιμοποίησε καί * “Αν καί άμφιοβητοϋμε τήν ΰπαρξή σέ άλλα του βιβλία ό συγγραφέας, της.

οδηγος/61

οι μεταμορφώσεις μιας τέχνης

π λαίσ ιο ΜΗΤΣΟ Υ ΚΑΣΟ ΛΑ: Ή άλλη ’Αμερική. ’Αθήνα, Κέδρος, 1982. Σελ. 218.

ΒΑΣΙΛΗ ΝΙΚΟΛΑΪΑΗ: Μαρία Κόλλας. Οι μεταμορ­ φώσεις μιας τέχνης. ’Αθήνα, Κέδρος, 1982. Σελ. 294.

Είναι πραγματικά δύσκολο νά «άναστήσει» κανείς ατό χαρτί μιά χαρισματική προσωπικότητα τής σκηνής: Οί λέξεις δεν γίνονται λό­ γος. Κι άν ή προσωπικότητα αύτή μάλιστα άνήκει στό μουσικό (λυρι­ κό) θέατρο καί όχι στό δραματικό, τότε ή δυσκολία είναι άκόμη πιό μεγάλη, άφοΰ ούτε οί φωτογραφίες δέν μπορούν νά άποδώσουν τούς ήχους καί περιορίζονται μόνο στις έκφράσεις τού προσώπου γιά νά «μιλήσουν» γιά τό άντικείμενό τους. Γι’ αυτό καί τό βιβλίο τού Βασί­ λη Νικολαίδη είναι ένα άπόκτημα, όχι μονο γιά τήν παρουσίαση τής «Ντίβας» (Θείας - θεϊκής φωνής), άλλά καί γιά τόν τρόπο διαπραγ­ μάτευσης ένός τέτοιου θέματος. (Ίσως, βέβαια, οί έπαΐοντες τής

όπερας νά έχουν διαφωνίες, πράγ­ μα άπόλυτα θεμιτό, καί σπεύδω νά ξεκαθαρίσω ότι δέν κοιτάζω τήν «Κάλλας» τού Νικολαίδη άπό τή σκοπιά τού κριτικού τής όπερας. Δέν θά μπορούσα άλλωστε. Άλλά άπό τή σκοπιά τού άπλοΰ άναγνώστη πού έχει μιά μικρή θητεία σάς πολυθρόνες των θεάτρων καί τό ξεφύλλισμα τών βιβλίων...) Τί είναι αύτό πού κάνει λοιπόν τό βιβλίο σημαντικό στό είδος του; Πρώτα άπ’ όλα ή δομή του. Ε ξε­ τάζει τό «φαινόμενο Κάλλας», μέ­ σα άπ’ τίς ίδιες τίς εκφάνσεις του, χρησιμοποιώντας μιά σχεδόν εργα­ στηριακή τεχνική στήν άποκάλυψη τού άντικειμένου. Έτσι, ένώ άπ’ τή μιά άποφεύγονται όλοκληρωτικά «εύκολες λύσεις» (συνεντεύξεις, κείμενα γιά τήν Κάλλας) καί παρα-

ΟΤΑΝ πρωτοκυκλοφόρησαν (1972) τά κείμενα αυτά τού Μήτσου Κασόλα έκαναν πραγματικά μεγάλη αίσθηση, καθώς μέ τήν αμεσότητα τής πίκρας έδιναν τήν «άλλη όψη» τής Αμερικής καί κυρίως τού εκεί έλληνισμού καί άπογύμνωναν τό ρόζ καί άφράτο ζαχαρωτό στά νοθευμένα άνθυγιεινά στοιχεία πού τό άποτελούν. Άλλά καί σήμερα, τό χρονικό (γιατί ουσιαστικά γιά τό χρονικό τής πολύμηνης παραμονής τού συγγραφέα στόν Νέο Κόσμο πρόκειται) κρατάει τήν άξια του. Σίγουρα, βέβαια, ’Αμερική δέν είναι μόνο ή σκοτεινή άλλη όψη τού άναφομοίωτου -ή καί τού άφομοιωμένου- μετανάστη. Στήν παρουσίαση όμως αυτής τής σκοτεινής πλευράς, τό βιβλίο τού Κασόλα, μέ τήν εύθύβολη ύποκειμενικότητά του, δημιουργεί σέ ύψηλή ποιότητα τήν έντονη συναισθηματική φόρτιση πού έπιδιώκει.

17. ΜΟΣΧΙΔΗ: Σχέδια-Λιθογραφίες. ’Αθήνα, Dada. Σελ. 108.

Η ΓΥΝΑΙΚΑ, ό έρωτας, ή ήδονή. Ή σάρκα έχει τή δική της υπόσταση. Δέν στέκει μπρος στά μάτια τού θεατή, εισχωρεί πίσω τους, υπάρχει μέσα τους. Τά σχέδια (μελάνι, μολύβι, κάρβουνο) ή οί λιθογραφίες πού παρουσιάζονται στό λεύκωμα, «ξεχειλίζουν» άπό τή γυναίκα, τόν έρωτα, τή σάρκα, τίς γλυκές καί χαύνες ώρες τής μνήμης, τήν εύεξία τής ζωής. Έ να έπικούρειο πνεύμα

62/οδηγός πομπές σέ ξένες -κριτικές ή μή- όπτικές, άπό τήν άλλη διατηρείται μιά άπόλυτα προσωπική θεώρηση βάθους, μέ στοιχεία μιά συνοπτική έπιλογή βιογραφικών, μιά άκόμη πιό μικρή άνάλυση τής φωνής τής Ντίβας καί μιά εκτεταμένη παρου­ σίαση (σχεδόν ιστορική) καί άνά­ λυση δλων τών ρόλων πού έρμήνευσε ή Κόλλας στή σταδιοδρομία της!... Κάθε άνέβασμα δπερας κρίνεται καί συγκρίνεται, γιά νά ξεπηδήσει μέσα άπ’ αυτό άκέραια ή φυσιο­ γνωμία τής καλλιτέχνιδας πού άνέβασε τή λυρική τέχνη στό άνώτατο ως τώρα σημείο καί έγινε όρόσημο νέας έποχής. Βέβαια, ό Νικολαίδης έχει θέση, άλλά δέν διστάζει -δσο

κι άν θαυμάζει άπεριόριστα τήν Κάλλας- νά τής καταμαρτυρήσει καλλιτεχνικά έλαττώματα καί άδυναμίες, άποτυχίες καί μεταπτώσεις. (Καί οί άποτυχίες μιας θεάς, όμως, είναι καλύτερες άπό τίς έπιτυχίες μέτριων θνητών...) Δέν μπορεί νά προβλέψει κανείς κατά πόσο τό βι­ βλίο θά μπορούσε νά σταδιοδρομή­ σει στό έξωτερικό σέ σοβαρούς καλλιτεχνικούς κύκλους (τονίζον­ τας τό «σοβαρούς», γιά νά μήν υπάρξει σύγχυση μέ έκείνη τή «βιο­ γραφία» τής Κάλλας πού έγραψε ή δεσποινίς Άριάννα Στασινοπούλου έν Λονδίνω). Θά άξιζε ίσως μιά προσπάθεια μετάφρασής του, άν καί δ τρόπος αύτός έξέτασης μιάς προσωπικότητας είναι κοινός

τόπος έκτός Ελλάδος. Εκεί, πάντως, πού τού πρέπει μιά ευρύτερη διάδοση είναι έδώ, πού στό κάτω κάτω είναι ή πατρί­ δα τής Ντίβας. Καί άξίζει νά άσχοληθοϋν μέ τό βιβλίο, όχι μόνο οί φίλοι τής δπερας (πού σίγουρα θά σπεύσουν νά τό πάρουν), μά καί οί πιό άνίδεοι. Θά κερδίσουν καί θά κερδηθοϋν... Ό σο γιά τό μικρό πρόβλημα μέ τούς καθαρά μουσικούς δρους, λύ­ νεται εύκολα: Στή δεύτερη έκδοση (γιατί πρέπει καί μπορεί νά ύπάρξει δεύτερη έκδοση), άς μπει στό τέλος ένα ευρετήριο, καί δλοι θά είναι ευχαριστημένοι... ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

κριτής καί χλευαστής Μ ΙΧ ΑΛΗ ΚΑΤΣΑΡΟ Ϋ: 4 μαζινό. ’Αθήνα, Θεμέλιο, 1982. Σελ. 65.

Κρατώντας στά χέρια μου κάθε καινούριο βιβλίο τού Μιχάλη Κατσαροΰ, φέρνω πάντα στόν νοΰ μου ένα άπόσπασμα άπό κείμενο πού είχα γράψει γιά αύτόν παλαιότερα καί πού άναφέρεται οτήν έκ νέου «άνακάλυψή» του, κάπου στά χρόνια τής δικτατορίας. Τό παραθέτω πάλι, καί άν κάποιος τό έχει διαβάσει, λυπούμαι πού θά τού γίνω κουραστικός, άλλά ή άληθινή άντιμετώπιοη τής περί­ πτωσης τού Κατσαροϋ μοϋ τό έπιβάλλει (μιλάμε γιά τά χρόνια άμέσως μετά τόν εμφύλιο καί τήν ήττα τού προοδευτικού χώρου): «Τά νοσοκομεία, τά ξερονήσια, ή διαστρέβλωση, ό καταποντισμός. Καθένας καί κάπου. Πλήρωσαν δλοι μέχρι καί τόν τελευταίο όβολό τους. Καί οί πνευματικοί άνθρω­ ποι. Καί 6 Κατσαρός φυσικά. Ό Κατσαρός χάθηκε γιατί ύστερα άπό τήν προσωπική του περιπέ­ τεια, δέν μπόρεσε νά προωθήσει ό ίδιος τό έργο του. Ό Κατσαρός χάθηκε, γιατί σέ αύτούς πού έμενε ή ύποχρέωση νά προωθήσουν τό έργο του, βλέποντας τελείως στενά,

δέν θέλησαν νά κάνουν κάτι τέ­ τοιο. Νά πού δλα όμως παίρνουν τόν δρόμο τους. Κάποιος κάποτε σκοντάφτει σέ κάτι καί τό βάζει σκοπό του. Μέ κάθε άγνότητα. Ό Κατσαρός έπανεκδίδεται, καί τότε δλοι τόν θυμούνται.. Είναι μερικοί πού παίρνουν μέ τιμιότητα αύτή τήν ένέργεια. Είναι καί ή άλλη πλευρά: ό Κατσαρός μυθοποιείται. Ό Κατσαρός είναι άκίνδυνος. Άρθρα, έφημερίδες, μελοδραματι­ κά δάκρυα, συναγωνιστές, άντίπα-

λοι, κριτικοί, παλιοί χρεοφειλέτες, όδηγοί, ιδιοκτήτες μπουάτ, έκδότες, τυπογράφοι, λογοκριτές του, κινηματογραφιστές, φοιτητές, φοι­ τήτριες, διευθυντές έκπομπών στό ραδιόφωνο, νέοι ποιητές, καί ένα σωρό άλλος κόσμος πού κοιτάζουν νά πάρουν λίγο άπό τήν “τούρτα τής άθανασίας του” θά λέγαμε. Ό Κατσαρός, αύτό τό σβέλτο άεράκι, αύτή ή σημαία τής άγέρωχης διάθε­ σης άνασύρεται. Τόν ξανακάνουν τώρα πιά δχι μόνον ποιητή μέ “πολλά βιβλία”, άλλά καί τραγου­ διστή, συνθέτη, κλόουν, μενού τής Παρασκευής μας, συγγραφέα φιλο­ σοφικών, οικονομικών καί λοιπών κειμένων, ζωγράφο εικόνων, μελε­ τητή άρχαίων γραφών κλπ., κλπ., ένώ στό βάθος ή μοναχική περιπέτειά του, ό μύθος τού Σίσυφου, γράφεται άπό τόν έμφύλιο ως τήν έρημιά τών περιβολιών τού Μο-

οδηγος/63

Μιχάλης Κατσαρός (σκίτσο Δ. Κακουλί6η)

αχάτου, δπου ό ύψηλός σάν δέν­ τρο, άτίθασος δπως πάντα, μέ δί­ χως τίποτα περισσότερο άπό τή μοίρα του αυτός άνθρωπος συνεχί­ ζει την κατάθεσή του. Βιβλία πολ­ λά στήν άγορά, καί ευεργέτες πολ­ λοί. Τελειώνοντας αυτό τό μικρό σημείωμα, θυμάμαι τόν στίχο τού Διονύση Σαββόπουλου, “θεία Μά­ ριο καλέ θεία Μάρω, φύλαξε καί γιά μάς λίγο χαλβά”, ή τόν στίχο τού ίδιου τοϋ Κατσαρού: “αυτούς πού βλέπεις πάλι θά τούς ξαναδείς/ θά τούς γνωρίσεις πάλι./Πάλι στόν κόσμο θά γυρνούν/μέ περηφάνεια πιό μεγάλη”. Καί πράγματι, ό Κα­ τσαρός ήταν άπό τούς λίγους πού είχε τό τραγικό προνόμιο νά τούς “ξαναδεί” δλους πάλι, αύτούς πού δέν ήθελε. Παλιούς συναγωνιστές, έχθρούς, έκδότες, έμπόρους καί μέ­ τριους λογοτέχνες νά πατρονάρουν μόνοι τους τό έργο του.» Ή παράθεση τού πιό πάνω κει­ μένου, ή μέχρι σημείου έμμονης πί­ στη μου σέ αύτό καί ή άρκετά ύψηλή ποιότης τοϋ «4 Μαζινό», με­ τριάζουν τήν «ένοχή» μου γιά συμ­ μετοχή ίσως σέ μιά ακόμη κακο­ ποίηση τού Κατσαρού καί άφήνουν τόν συναισθηματικό μου χώρο έλεύθερο νά γευτεί τήν ποιητική συγγένεια -έστω καί σάν άπόηχοςτοΰ βιβλίου μέ τούς άνυπέρβλητους πιά «Σαδδουκαίους», τή θεματογραφική του συνέχεια καί τήν άλλόφρονα, σουρεαλιστική, υπερβα­ τική, καλπάζουσα, «ύπεροπτική», άπελπιστικά μονήρη, «έγωκεντρική» καί μεσσιανική ποιητική διά­ θεση τού Κατσαρού. Δεχόμενος τό

συχνά, σταθερά σχεδόν σέ δλο τό σημείο χρησιμοποιούμενο σύμβολο -«πόλις» σάν μιά άφετηρία τής έπανάστασης, αφήνω τελείως έλεύ­ θερο τόν έαυτό μου άπό όποιεσδήποτε προκαταλήψεις γιά νά γευτώ καί πάλι τήν πίκρα τής ήττας δο­ σμένη μέ φόντο μιά πολυτάραχη έποχή ήρωική καί μάταιη, μέσα άπό μιά «μεταποιημένη» άθλιότητα, ένα κοινωνικό τέχνασμα ή ψέ­ μα καί μιά άτέλειωτη, μοιραία άκαταστασία (Νέα Πολιτικά 1, 2, 3). ’Αφήνω τόν έαυτό μου τελείως έλεύθερο νά γευτεί τούς άπόηχους τών άκαθόριστων χρονολογιών, άλλά τόσο κοντινών δμως, τόσο γνωστών καί τόσο όδυνηρών σέ έμάς. ’Αφήνω τόν έαυτό μου μέσα άπό τήν καμουφλαρισμένη, ίεραρχική, άποστολική γλώσσα τού ποιητή νά γευτεί τήν τραγικά καί βίαια έπιβεβλημένη ματαίωση. Μιά ματαίωση φορτισμένη μέ πρόσφα­ τες ιστορικές μνήμες. Μιά ματαίω­ ση μέ τά όνειρά της άφημένα στή δίνη τού έμφύλιου καί τών τραγι­ κών γεγονότων του. (Αύτό πρέπει νά προσεχτεί: Ό Κατσαρός ξεκι­ νάει πάντα άπ’ τήν ήττα τού έμφύ­ λιου καί ποτέ άπό τήν κατοχική άντίσταση.) ’Αφήνω τόν έαυτό μου έλεύθερο νά γευτεί τά μετέπειτα γεγονότα δπως αύτά διαφαίνονται μέσα άπό τή γοητεία τής «νύξης», πού τόσο πλούσια καί εύστοχα είναι χρησι­ μοποιημένη στόν ρητορικό λόγο τού Κατσαρού. Μιας νύξης τραγι­ κής, πικρής, γιά λογαριασμό τής βασιλεύουσας εΰτέλειας καί τής παντελούς έλλειψης πολιτικής, ή, πιό σωστά, έπαναστατικής ηθικής: «Πώς διήλθεν τά· έτη, ό χρό­ νος........... Ό άετός έζύγιασεν τό μέγεθος τών πτερύγων/του καί έκ τής φλόγας έξήλθεν./Διέγραφεν τόν κύκλο τών όρέων σου/καί τό άτίθασον βλέμμα του έώρακέ με./Έκεϊ έπαίται έσυνάχθησαν. ’Εκεί σιμώνοντας/Ικοπτον χόρτον - θούρια έψάλλοντο/κι ή καλτσοπλέκτης έδίκαζεν έπί τώ έδωλίω». ’Αφήνω τόν έαυτό μου τελείως έλεύθερο γιά νά γευτεί τό βάθος τού σπαραγμού στό καλύτερο ίσως, στό πιό χαρα­ κτηριστικό γιά τόν Κατσαρό ση­ μείο τού βιβλίου: «Σού έδιδον γήν καί ΰδωρ/καί έζητούσες τό αίμα./ Σού έδιδον μέλη καί όστά/καί ήθε­ λες τήν συντριβήν σου./Σέ έσυνάντησα εις τήν όδόν Μέρλιν/ένα άπόγευμα./Ξέρεις άκριβώς τί έγινεν./ Έπρεπε νά διέλθω νά δώ μόνον τό

διαπνέει δλη τή δουλειά τού Μοσχίδη, μιά άκόμη έλπίδα στή ζυγαριά, ύπέρ τού άνθρώπινου στή δημιουργία...

Τ Ο Μ ΑΣ ΣΑ Ζ: Ή βιομηχανία τής τρέλας. Μετ. Εφης Χαΐρη-Σκαράγχα. Θεσσαλονίχη, Ίανός, 1983. Σελ. 170.

ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ διανοούμενος ψυχίατρος ό καθηγητής Τόμας Σάζ έγινε διάσημος άμφισβητώντας τήν έννοια τής ψυχικής άρρώστιας καί διαλύοντας τή μυθολογία πού τήν περιβάλλει. Προχωρημένο στίς άπόψεις είναι καί τούτο τό βιβλίο του, δπου προσπαθεί νά άποδείξει «πώς καί γιατί άποτελούν μιά άνήθικη ιδεολογία μισαλλοδοξίας οί ήθικές καταδίκες καί οΐ κοινωνικές διευθετήσεις πού βασίζονται στήν ιδέα τής ψυχικής άρρώστιας». Καί μάλιστα, παραλληλίζει τή σημερινή κοινωνική άντιμετώπισή της μέ τή μεσαιωνική δίωξη τής μαγείας, τηρουμένων βέβαια τών άναλογιών. ’Ενδιαφέρον, πολύ ένδιαφέρον. ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ ΠΟΥΚΕΒΙΛ: Ταξίδι στή Δ ντιχή Μακεδονία. Μετ. Γιάν. Τσάρα. Θεσσαλονίχη, ’Α φ ο ί Κνριαχίδη. Σελ. 122.

ΕΝΑ κομμάτι άπό τήν ιστορική γνώση γιά τήν Ελλάδα τής έποχής τής τουρκοκρατίας όφείλεται στούς ξένους περιηγητές (πού εύρύτερα τούς γνώρισε στό κοινό ό άκούραστος μελετητής Κυρ. Σιμόπουλος). Κι ένας άπ:ό τούς παρατηρητικότερους περιηγητές -δπως φαίνεται άπό τά κείμενά του- ήταν ό γάλλος γιατρός καί διπλωμάτης Φραγκίσκος Πουκεβίλ. Έτσι, άπό τό (Εξάτομο) ’Οδοιπορικό του

64/οδηγος

φώς σου/νά άγωνίζεται νά έξέλθει τής θύρας.ΓΕπρεπε μέ τόν Λουκάν νά μέ όδηγήσεις/είς τήν άλλοδαπήν σου./Καί εις τάς φυλακάς ή Θεο­ δώρα νά μοΰ/φέρνει πουκάμισα./ Καί μετά νά σταματάς τά άποσπάσματα/μήπως μέ έκτελέσουν./Ένώ τό πλήθος εις τήν πλατείαν Έλευθερίας/νά προσεύχεται/καί οί φρουροί νά κλαίουσιν./Ελευθε­ ρίαν μου έζήτησες καί σοϋ έδιδον/ μήπως ποτέ θά σταματήσει;/Τώρα έπί τού έδάφους τού μαρτυρίου μου/κατοικεϊς/καί έγώ/δέν έχω ούτε ναόν ούτε στέγη./Ποιός ήτο τό μήλον τής έριδος;» Ή : «Καί τώρα θρηνώ στήν πόλιν./Μόνος χωρίς ύπηρέτες./Μόνος χωρίς έναν ιστό

τό λάβαρο νά στήσω./Χωρίς εισιτή­ ρια διά τά Γιακοβίτικα/τού Τουχατσέφσκι./Μόνος χωρίς Καλαμάτα/ ένα λιμάνι ένα πλοίο έναν ύάκινθο/ γιά κάποιο μνήμα./Είμαι λοιπόν ή δέν εϊμαι/ό Παλαιών Πατρών Γερμανός/ή πίνω καφέ στή Νεάπολη/μέ έναν σκύλο./Ποΰ λοιπόν; Ποϋ; Μέ τί; Μέ ποιόν γιά ποιόν/νά έξέλθω;/ Νά έξέλθω ώς γίγας καλύπτων τόν οΰρανόν/τρίγωνα κι άστρα/άπό κά­ που πού είμαι καλά καί ήρεμα/χωρίς έσένα;...» ’Αφήνω τόν έαυτό μου έλεύθερο νά γευτεί δλη τή με­ γαλοπρέπεια τής άτομικής συντρι­ βής τοΰ «όνειροπαρμένου» έπαναστάτη, τοϋ «άπροσάρμοστου», τοΰ ιδιόρρυθμου, ρομαντικού καί πλή­

Γ «ΕΠ ΙΣΤΗ Μ Ο ΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ» α φ ιέ ρ ω μ α

αναλύου ^-σχολιάζουν-συζητού\ι πλευρές του έργου του ^ μ εγά λ ο υ επαναστάτη στοχαστή^

ρως μοναχικού. ’Αφήνω τόν έαυτό μου νά παρακολουθήσει άβίαστα δλες τίς φάσεις τής μετάπτωσής του, τήν «άκαταστασία» τών δνομάτων καί τών τοπωνυμίων, άπό τήν άρχική φωτιά τής έπανάστασης τού Ί7 μέχρι τά περίχωρα τής νεα­ νικής Κυπαρισσίας, άπό τήν άρχαιοκρατούμενη ήρεμία του μέχρι τή σημερινή έξίσου έγκόσμια άλλά καί έξίσου μεταφυσική, άναρχη καί καταλυτική άπέναντι στά πάντα συμπεριφορά του. Γιατί, πράγματι, ό Μιχάλης Κατσαρός στά φωτεινά του διαλείμματα, δπως τό βιβλίο αυτό, ξαναγίνεται αυτός ό άτίθασος άνεμος. Ό χ ι τόσο όρμητικός καί εύστοχος βέβαια δπως στούς «Σαδδουκαίους», άλλά άρκετά τρυ­ φερός καί πάντοτε άνθρώπινος: «’Ανύπαρκτος άγέραστος άμίλητος γυμνός/καθώς εΰρέθηκες τί ήθελες νά γίνει/πού άπό τήν ΠλάςΚονκόρντ τών Άθηνών/γυρνάνε καί άποβιβάζονται/μετά άπ’ τή βουή μετρό - Όμόνοια/Θησεϊο καί ύπόγειο σταθμό Βικτώρια./Έσένα δέν σέ άγγιξε κανείς/καθώς γυμνός - Ά δάμ γυρνούσες/σέ ξένη γή μα­ κριά μας/άπό μάς άπ’ τό δικό μας είδωλο/μέ δύναμη έφήμερη λαού/ καί μέ έπιδιώξεις πνευματικές/καί προπάντων άγνοώντας μας/έμάς πού ώς πρέπει στή δική μας ίστορία/τά είχανε έκ τών προτέρων κα­ νονίσει». Γιατί ό Μιχάλης Κατσα­ ρός στά φωτεινά του διαστήματα ξαναγίνεται ό άδέσμευτος, σκληρός χείμαρρος πού άντλεΐ τή δύναμή του άπό τήν ίδια τή φύση του, άπό τήν άπλότητα καί τό πάθος τού λό­ γου του; «Νά πυρπολείς τίς πιό κα­ λές καί τίς/χρωματιστές έλπίδες των/νά καις ν’ άνάβεις τούς πυραύλους/καί μή φοβάσαι δτι μπορούν νά κάνουν τίποτα μέ συγκεντρώ­ σεις/ τού νοΰ ή στίς πλατεΐες./Νά σπέρνεις τό θανατερό χιτώνιο/σ’ άραβικές έκτάσεις/καί σ’ Εύρωπαίους/κι άπό τό φρούριο τό δικό μας/ νά άνάβεις τό παλιό κανόνι μας./ Πρόσεξε είναι άνθρωποι καί θέλουν/νά στολιστούν μ’ όλόχρυσα γιά νά ποζάρουν/σέ φωτογράφους καί χορούς νά στήνουν». Γιατί δ Μιχάλης Κατσαρός στά φωτεινά του διαστήματα ξαναγίνεται μέ τή συνέπειά του άπέναντι στήν έπαναστατική ήθική του ό κριτής καί ό χλευαστής τής σημερινής κοινωνι­ κής, πνευματικής, καλλιτεχνικής εύκολίας καί ματαιοδοξίας μας. ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ

οδηγος/65

απο το έπος τοϋ λούμπεν προλεταριάτου ΠΙΕΡ Π Α Ο Λ Ο ΠΑΖΟΛΙΝΙ: Μιά βίαιη ζωή. Μετ. Βαγγέλη Ή λιόπονλον. Έπιμ. Ντάνυ Πιέρρου. 'Αθήνα, Όόυσσέας, 1982. Σελ.

368.

Μέ τό «Μιά βίαιη ζωή» (1959) λήγει ατό χώρο τοϋ μυθιστορήμα­ τος τό έπος τοϋ λούμπεν προλεταριάτου έτσι όπως ό Π. Π. Παζολίνι τό εζησε στή Ρώμη, τήν καρδιά τής παποσύνης, στή δεκαετία τού ’50. Θά ολοκληρωθεί έντούτοις στά πρώτα του κινηματογρα­ φικά έργα τής δεκαετίας τοϋ ’60. Ή κρίση τής λέξης-σημεΐο (μυθι­ στόρημα), ειπώθηκε, τόν οδήγησε στήν είκόνα-σημεϊο (κινηματογραφο). Μπορούμε νά πούμε δτι είναι ή συ­ νέχεια τών «Παιδιών τής ζωής» (1955) καί συνάμα ή στιγμή τής κρίσης. Πράγματι, έδώ κλονίζεται ή άπόλυτη έπαναστατικότητα τού άμόλυντου ΰποπρολεταριάτου, μιας κι άρχίζει ή μικροαστική του διάβρωση. Σ’ άντίθεση μέ τό πρώ­ το, τό κατηγόρησαν ώς υπερβολικά μυθιστόρημα, μέ τόν θετικό ηρώα καί τίς τραβηγμένες Ιδεολογικές προκατασκευές τού συγγραφέα, ιδιαίτερα έκεΐ δπου στό «κόκκινο κουρελόπανο», τη σημαία στά γρα­ φεία τού κόμματος, «λαμπυρίζει κάποια έλπίδα». ”Αν στό πρώτο ή σκοτεινή έλλειπτική βρισιά-άργκό υψωνόταν άπειλητικά, έδώ έμπλουτίζεται μέ τή διάλεχτο. Γι’ αύτό είναι τολμηρό τό εγχείρημα τού μεταφραστή, πού πρέπει μέ τήν άπαραίτητη γνώση καί φαντασία νά άναπλάσει τό κείμενο. ’Αρετές πού έχει ό μεταφραστής. Βέβαια πάντα κάτι χάνεται καί κάτι κερδί­ ζεται. Μιά μικρή διαφωνία μόνο: τό caccoloso δέν είναι «μυγοχεσμένο».

"Αν τό άγροτικό, προκαπιταλιστικό Φριούλι (ιδιαίτερη πατρίδα τής μητέρας του), ένέπνευσε στόν Παζολίνι τήν άγάπη γιά τή διάλε­ χτο καί τίς άξιες ένός χαρούμενου καί μαγευτικού πολιτισμού, ή συνάντηση-σύγκρουση μέ τίς έξαθλιωμένες μάζες στίς παραγκογειτονιές τής Ρώμης θά τόν σημαδέψει όριστικά. Μέσα άπό τόν πρωτογο­ νισμό τής ζωής τών ένστίχτων (τό σώμα είναι ιερό γιά τόν Παζολίνι, έχει τή δική του θρησκεία) τών νεαρών κυρίως ύποπρολετάριων καί παρά τίς μισερές πράξεις τους (τό βήμα άπό τήν άθώα άνεμελιά ώς τή ληστεία ή τήν πορνεία είναι έλάχιστο), θά έξυμνήσει τήν παιδι­ κή τους άθωότητα. "Οπως λέει ό Μοράβια στή θαυμάσια εισαγωγή του, θά τούς άγαπήσει ερωτικά καί θά τούς έξιδανικεύσει ιδεολογικά, καταγράφοντας μέ φιλολογικό ένδιαφέρον τήν άργκό-διάλεχτό τους. Ή «αιώνια πείνα», φυσική καί σε­ ξουαλική, πανίσχυρο κίνητρο στίς πράξεις τών μικρών αυτών άπόκληρων τής άστικής κοινωνίας, ζώ-

άπομονώνονται έδώ δσα γράφει γιά τή Δυτική Μακεδονία, δημιουργώντας μιά «εύχρηστη» μονάδα κειμένου, πού γίνεται άκόμη πιό εύχρηστη χάρη στήν εισαγωγή καί τά σχόλια τού μεταφραστή. Ε Ν ΤΟ ΥΑΡΝ Τ ΧΑΙΗΑ ΜΠΙΡΣΤΑΝΤ: Ή μεγάλη προδοσία. Μετ. Ιωσήφ Κασσεσιάν. ‘Αθήνα, Κέντρο ’Αρμενικών Μελετών, 1982. Σελ. 210.

ΑΝ καί ό άναγνώστης περιμένει -όδηγημένος άπ’ τόν τίτλο- σφαιρικότερη καί πιό έμπεριστατωμένη άντιμετώπιση, έντούτοις τό βιβλίο παραμένει ιδιαίτερης βαρύτητας ντοκουμέντο γιά τό ρόλο τών Μεγάλων Δυνάμεων στή Μικρασιατική Καταστροφή καί τή σφαγή Ελλήνων καί ’Αρμενίων. Συγγραφέας ένας ’Αμερικανός έπίσημος τό 1924, πού μέ έκθέσεις καί άλλα σπάνια στοιχεία παρουσιάζει τήν έγκληματική άδιαφορία -πίσω άπό τήν όποια υποδεικνύονται οικονομικά καί πολιτικά συμφέροντα- στίς ένέργειες τών Τούρκων. Δηλαδή, πράγματα πολύ γνωστά, πού έρχεται τώρα άλλη μιά φωνή νά τά έπιβεβαιώσει... Γ. Μ ΟΥΣΤΑΚΗ: Κοινω νιολογία γιά τόν καθένα. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983. Σελ. 362.

ΤΟ βιβλίο (παρά τόν άπωθητικά άμερικάνικο τίτλο του) πείθει δτι ό συγγραφέας μπορεί νά γράψει καί ουσιαστικότερα πράγματα άπό τά διάφορα κείμενα πού κατά καιρούς δημοσιεύει σέ έφημερίδες καί περιοδικά. ’Εδώ, δίνει μιά συνοπτική εισαγωγή στήν κοινωνιολογία καί -άν καί συχνά όλισθαίνει σέ άχρηστες «δημοσιογραφικές κορώνες»- κατορθώνει, έστω καί μέ άτέλειες, νά δομήσει μιά

66/οδηγος

Πιέρ Πάολο Παζολίνι

νει άπειλητικά την αιώνια πρωτεύ­ ουσα τού καθολικισμού. Γοητεύει τό συγγραφέα ή ψυχολογία τού ύποπρολετάριου πού, σ’ αντίθεση μέ τόν άστό, ζεϊ στό σήμερα μέ τήν άκράτητη ζωτικότητά του, δέν άγωνιά ιδεολογικά γιά τό αύριο (άρετή μέ έπαναστατική άξια, πού θά τή συμβολίσει μέ τόν γνωστό άκραϊο τρόπο στό «Θεώρημα» -

1967). Τό κυνήγι των λεφτών δέν είναι ποτέ αυτοσκοπός, είναι μέσο γιά τήν ικανοποίηση των πιό στοι­ χειωδών αναγκών. ’Αλλά συνάμα εισβάλλουν καί οί πρώτες μικροα­ στικές άνησυχίες: Παιδί τής ζωής κι ό Τομαζίνο, γιός ξεριζωμένου άπ’ τόν πόλεμο χωρικού, ένστιχτωδώς φασιστάκος στήν άρχή, θά πλησιάσει τούς χριστιανοδημοκρά­ τες μέ τήν ελπίδα νά βολευτεί κά­ που, μέσα άπό τήν ένορία τού συ­ νοικισμού, γιά νά καταλήξει στά τοπικά γραφεία τού κομουνιστικού κόμματος, μετά τήν άγωνιστική έμπειρία στό Σανατόριο. Τό κατανα­ λωτικό πρότυπο πού διαβρώνει τήν άγνή ύποπρολετάρια νοοτροπία του, εισβάλλει μέ τό καινούριο δια­ μέρισμα στίς λαϊκές πολυκατοικίες καθώς καί μέ τόν περίπατο, έμπρός στίς πολυτελείς βιτρίνες σέ κεντρι­ κό ρωμαϊκό δρόμο, μαζί μέ τή μικροαστή άρραβωνιαστικιά, πού τούς κάνει νά ζηλεύουν καί νά θαυμάζουν μαζί τούς καλοντυμέ­ νους (μικρο)άστούς. Τό τέλος τού Τομαζίνο θά σημάνει τήν κάθαρση: πεθαίνει ήρωικά άπό καλπάζουσα

φυματίωση, γιατί σώζει μιά πόρνη άπό τή νεροποντή. Εξιλεώνεται γιά δλες του τίς πράξεις: τελευ­ ταία, ή μέχρι τελευταίας πεντάρας ληστεία τού φουκαρατζίκου όμοφυλόφιλου στό λαϊκό σινεμά. ’Ακριβώς έδώ πιά ή τέχνη παρα­ πέμπει άλλοΰ, στό σημείο όπου ζωή καί τέχνη συμπλέκονται. ’Εν­ νοούμε τήν τραγική του δολοφονία άπό ένα παιδί τής ζωής τό 1975 σέ μιά άμμουδιά τής Όστια. Ό Πα­ ζολίνι, είναι άλήθεια, παντρεύον­ τας τή ζωή μέ τήν τέχνη του επιζή­ τησε τό σκάνδαλο καί ύπαρξιακά καί ιδεολογικά. Ό θάνατός του προκάλεσε κι αύτός τό σκάνδαλο αυτής τής σεξουαλικής ιδιαιτερό­ τητας, φτάνοντας, σ’ άντίθεση μέ άλλες δολοφονίες άσημων όμοφυλόφιλων πού περνούν στά ψιλά, ως τίς πρώτες σελίδες τών έφημερίδων, άγγίζοντας όλους μας. Αύτή άλλωστε είναι καί ή δύναμη τής δη­ μιουργίας στήν τέχνη: νά έπιβάλλεται στή ζωή ταρακουνώντας συνει­ δήσεις όταν αύτή ή ίδια δέν είναι σέ θέση νά τό κάνει. ΟΛΓΑ ΜΑΡΚΕΖΙΝΗ

τό μάρκετινγκ μιας τυποποιημένης πνευματικής τροφής καί οι εξαιρέσεις του ΠΕ ΤΡΟ Υ ΜΑΡΤΙΝΙΔΗ: Συνηγορία τής παραλογοτεχνίας. ’Αθήνα, Πολύτυπο, 1982. Σελ. 239.1

1. Στίς «ιστορίες» τών τεχνών καί στίς αισθητικές θεωρίες, οί ει­ δικοί -σχεδόν άποκλειστικά- μίλησαν μόνο γιά τά «υψηλά έργα». Στήν «Αισθητική» τού Hegel καί στους κατοπινούς μελετητές τής τέχνης συναντούμε τίς έκφράσεις: «αυθεντικό έργο», «καλλιτεχνι-

οδηγος/67 κό αριστούργημα», «υψηλό έργο», «γνήσια τέχνη» κ.ά. Κι όμως στην εποχή πού ό Hegel μελετούσε μιά θεωρία γιά τό μυθιστόρημα χαρακτηρίζοντας το σάν μιά ιδιαίτερη φάση τής «ιστορίας τού πνεύματος» (πού ένεργεΐ όμως «μέσα άπό τήν άνθρώπινη δρά­ ση»1), υπήρχε μιά, ευρύτατης κατανάλωσης, λαϊκή λογοτεχνία -ή Trivialliteratur- (πού θά λέγαμε ελληνικά «παραφιλολογία»), μέ χιλιάδες αναγνώστες. Ούτε ό Hegel, ούτε οί έπίγονοί του, ούτε άλλοι μελετητές έδωσαν καμιά προσοχή σ’ αύτοΰ τού είδους τή λαϊκή τέχνη «τής άστικής επο­ χής». "Ολοι τους είχαν μιάν άριστοκρατική άντίληψη καί θεωρού­ σαν τή λαϊκή δημιουργία σάν μιά κατώτερη καλλιτεχνική έκφραση. Ό ρομαντισμός, άν καί πρόσεξε τά έργα τής λαϊκής τέχνης, τά είδε πε­ ρισσότερο σάν ένα έπιχείρημα ένάντια στόν όρθολογισμό τού κλα­ σικισμού, πρός όφελος τού δικού του ιρασιοναλισμού. ’Ανάμεσα στά θεωρούμενα σάν «παραφιλολογία» έργα υπήρχαν καί ορισμένα είδη -τά άστυνομικά μυθιστορήμάταπού μερικοί σύγχρονοι μελετητές τά χαρακτήρισαν σάν διαφορετικά άπό τά «κλασικά πρότυπα», άλλά όχι γι’ αυτό λιγότερο καλλιτεχνικά. ’Αν πραγματικά θέλουμε νά έμβαθύνουμε στά θέματα όχι μόνο τής λογοτεχνίας άλλά καί τού και­ ρού μας, είναι άνάγκη νά έρευνήσουμε αύτά τά ποικίλα είδη τής «παραφιλολογίας». Μιλώ γιά τήν έλληνική μας πραγματικότητα, πού παρουσιάζει τέτοια πολύ ένδιαφέροντα φαινόμενα ήδη άπό τόν πε­ ρασμένο αιώνα. Οί ποικιλώνυμες «Βοσκοπούλες» καί οί «Άγαπητικοί» τους, ή «Γκόλφω» ή ό «Τσακιτζής», πού στίς μέρες μας δέχτηκαν τίς εύκολες ειρωνείες τών ειδικών καί μή, είναι ένα μεγάλο πεδίο με­ λέτης άπό άποψη αισθητική, λογο­ τεχνική κριτική, κοινωνιολογική ή ψυχαναλυτική καί δομική έρευνα. Καθήκον μιας αισθητικής ή κοινω­ νιολογικής κριτικής είναι άκριβώς νά άποκαλύψει μέσα άπό τά ποσο­ τικά γεγονότα τά ϊδιάζοντα ποιοτι­ κά. Τά έργα τής «παραφιλολογίας» πού φύτρωσαν μέσα στήν άστική κοινωνία -καί άκμάζουν στίς μέρες μας- έκφράζουν έπίσης τίς άνάγκες καί τίς άπόψεις τού σύγχρονου κό­ σμου μας, άντανακλοΰν όρισμένες μορφές, γούστα καί συναισθήματα μιάς πολύ μεγάλης μερίδας τού κοινού. Ή περιφρόνηση τής μελέ­ της τού είδους ίσοδυναμεϊ άκριβώς μέ εγκατάλειψη τού κοινού στήν άσυδοσία καί τήν αισχροκέρδεια

σειρά θέσεων περιγράφοντας τό άντικείμενο τής επιστήμης του· άντικείμενο στό όποιο δέν άνήκουν βέβαια μερικά κεφάλαια, τού τύπου «Οί θόρυβοι σπάζουν τά νεύρα καί άρχαΐα μνημεία»...

τών κατασκευαστών μιας χυδαίας ΝΤΙΝΑΣ ΤΑΚΑΡΗ: φιλολογίας σ’ δλες τις μορφές και Κ οινω νιολογία. ’Αθήνα, τά είδη: στά ποικίλα σημερινά κό­ 1983. Σελ. 302. μικς, στά διάφορα εικονογραφημέ­ να περιοδικά, στά άθλια τραγού­ ΓΡΑΜΜΕΝΟ γιά νά καλύψει δια γιά «λαϊκή κατανάλωση», στόν βασικά διδακτικές άνάγκες τής χυδαίο κινηματογράφο. μέσης καί άνώτερης Είναι λάθος εντούτοις νά νομί­ έκπαίδευσης, μέ μιά ζουμε δτι μέσα άπ’ αυτόν τό χεί­ -άπλοποιημένη άλλά όχι μαρρο δέν θά συναντήσουμε παρά άπλοϊκή- σύνοψη τής έπιστήμης μόνο τήν εύτέλεια. ’Ηδη άπό τό τής κοινωνιολογίας, τό βιβλίο 1938 ό Μπρέχτ είχε έπισημάνει τό προχωρεί καί πιό πέρα. «καλό άγγλικό άστυνομικό μυθι­ ’Αναπτύσσοντας σφαιρικά καί στόρημα», πού «έμφανίζει χωρίς έξω άπό a priori θέσεις τά άμφιβολία δλα τά χαρακτηριστικά θέματα πού άφορούν τίς μορφές λογοτεχνικού κλάδου σέ άνθιση».2 τής κοινωνικής συμβίωσης καί 2. Έδώ άκριβώς έστιάζεται καί όργάνωσης, τά συστήματα καί ή άξια τού βιβλίου τού Πέτρου τά κοινωνικά προβλήματα, Μαρτινίδη, Σννηγορία τής παρακερδίζει καί τόν μέσο λογοτεχνίας. Ό συγγραφέας μελε­ άναγνώστη, πού θέλει νά πάρει τά αύτά τά έργα τής παραλογοτεμιά γενική εικόνα γύρω άπό τά χνίας μέσα άπό τή διατύπωση σέ κοινωνικά φαινόμενα καί τίς πληθυντικό: «γιατί διαβάζονται;» διάφορες ερμηνείες τους. Ή μεταπήδηση, γράφει, τού ένικού προσώπου («γιατί τά διαβάζω») σέ ΚΩ ΣΤΟ ΥΛΑ Σ πληθυντικό («γιατί διαβάζονται») Μ ΗΤΡΟΠΟΥΑΟΥ: μπορεί νά μήν είναι άρκετά όρθόΑ υτό τό θέατρο ήταν δοξη, «παραμένει δμως ψυχοκοιέκεϊνος. ’Αθήνα, νωνιολογικά περισσότερο δόκιμη Κέδρος, 1982. Σελ. 155. (σάν έξήγηση τού άτομικοΰ μέσω τού οικουμενικού καί σάν πέρασμα ΜΕ γραφή προσωπική, άπό τήν κριτική στήν αύτοανάλυέλλειπτική, χωρίς άναίτιους ση, άντί τού νά περνά κανείς, δπως συμβολισμούς, άλλά μέ άγωνία γίνεται τελευταία, τήν αύτοανάλυπού χώνεται βαθιά στούς ση γιά κριτική)». δρόμους τού παράλογου (έτσι Ό συγγραφέας μελετά τά σύγ­ δπως τόν δίδαξαν τά πεζά τού χρονα είδη τής άστυνομικής φιλο­ Μπέκετ), μέ τόν έρωτισμό νά λογίας όπως είναι ό SAS, τά κό­ μετατοπίζει τό κέντρο βάρους μικς, τά μυθιστορήματα «έπιστημοκαί τήν κινητικότητα νά νικής φαντασίας», τό άστυνομικό άνατρέπει τήν παραίτηση, τό μυθιστόρημα τού James Hadley νέο μυθιστόρημα τής Chase. «“Οταν, παρατηρεί ό συγ­ Κωστούλας Μητροπούλου είναι γραφέας, κάθε πρώτη έκδοση μιάς πιθανότατα τό πιό ένδιαφέρον νέας περιπέτειας τού “SAS” είναι ως τώρα κείμενό της.

500.000 άντίτυπα καί, τό 1979, τά "Οσοι άποζητοΰν κλασικές βιβλία τής Christie ξεπέρασαν τά δομές καί έξέλιξη τού μύθου 500 εκατομμύρια, τότε κάτι πρέπει σύμφωνα μέ τά συμβατικά νά συμβαίνει μέ τόν “SAS” καί πρότυπα, θά μείνουν μακριά τήν Christie, ή κάτι μέ τόν κόσμο άπό τήν ούσία τού βιβλίου. Οί πού τούς διαβάζει. Τόσο ή μία όσο άναζητητές, δμως, νέας φόρμας καί ή άλλη εκδοχή είναι πρός άνάγιά τούς περιπάτους τής λυση». Στό πρώτο δοκίμιο: SAS ή 43 άγορεύσεις φασιστικής πολιτικής γεωγραφίας, ό συγγραφέας μελετά

68/οδηγος

Άπό τό Σπάιντερμαν

καί καταλήγει στή διάκριση μιας πληρότητας πολιτιστικών καί ιδεο­ λογικών συνεπειών πού προκύ­ πτουν άπό την άνάγνωση τής σύγ­ χρονης άστυνομικής φιλολογίας. Πρώτη διαπίστωση: ό SAS γεννή­ θηκε γιά νά πετύχει εμπορικά, πράγμα πού έπέτυχε. Καί ή έμπορική έπιτυχία του όφείλεται στή δομή τού είδους: σαφώς «κινημα­ τογραφικό» λογοτεχνικό στύλ, γλωσσικό έπίπεδο τών κειμένων του χαμηλό, «ένώ ή μερίδα τού κοι­ νού του ή ικανή γιά πιό σύνθετη καί περισσότερο όργανωμένη άνά­ γνωση αυξάνει». Ό τύπος αύτοϋ τού είδους ρίχνει στήν άγορά τά πιό διαδεδομένα μοντέλα ζωής, στάσεις, ένδιαφέροντα καί άπεικονίσεις. Κι έπειδή τό περιεχόμενο τού είδους είναι λι­ γότερο συγκεκριμένο, άς πούμε, άπό τό μοντέλο ένός πουκάμισου κάποιας φίρμας, τό κοινό, μέ μι­ κρές παραλλαγές κάθε φορά, άποδέχεται τό «πρωτότυπο», τό «άνεπανάληπτο», τό «μοναδικό» κάθε νέας έπανάληψης. Οί συγγραφείς αυτής τής παραφιλολογίας -καί στήν περίπτωση τού SAS, ό G. de Villiers—εκμεταλλεύονται τό γεγο­ νός δτι ό σύγχρονος άναγνώστης τών περιοδικών καί τών έφημερίδων πού μυθιστορηματοποιούν τίς καθημερινές δημοσιογραφικές είδήσεις, θέλει νά βρίσκει άκριβώς αύτές τίς μυθιστορηματικές συγκυ­ ρίες.

Σαδιστικές περιγραφές, εγκλή­ ματα καί ρατσιστικές διακρίσεις δέν λείπουν άπ’ αύτά τά έργα γιά νά ικανοποιήσουν ή νά κολακέ­ ψουν ένα ορισμένο κοινό πού ψυ­ χολογικά παρουσιάζει συμπτώματα άνασφάλειας, μέσα στήν καταπίεση πού δέχεται, άπό άνισχυρότητα καί πνεύμα συντηρητισμού, καλλιερ­ γούμενο άπό παράδοση. Ό G. de Villiers καί οί δμότεχνοί του βασί­ ζονται σ’ έναν τύπο άναγνώστη πο­ λύ συνηθισμένο πού δέν ζητά τίπο­ τε -ούτε καί ή λογοτεχνία αύτού τού είδους τού ζητά τίποτε. Πρό­ κειται γιά άναγνώστη πού παραμέ­ νει σ’ ένα είδος συναισθηματικής ύπνηλίας, χωρίς έξεγέρσεις, χωρίς κανένα στοιχείο μεγαλείου ή άθλιότητας. Σάν στά μάρκετινγκ, αυτού τού είδους ή λογοτεχνία προσφέρει τυποποιημένη πνευματι­ κή τροφή χωρίς τίποτε τό θρεπτι­ κό. Γιά όρισμένους «λεπταίσθητους» κοινωνιολόγους -παρατηρεί ό Πέ­ τρος Μαρτινίδης- ή έπιτυχία αύτής τής λογοτεχνίας είναι τό άποτέλεσμα μιάς σκευωρίας τής άστικής τάξης στήν προσπάθειά της νά κρατήσει έφησυχασμένες τίς μάζες, προσφέροντας, μέ τόσο επιδέξιο τρόπο, ένα νέο όπιο. Ό συγγρα­ φέας δείχνει δυσπιστία σ’ αύτή τήν έκδοχή: άν υποτεθεί πώς υπάρχει σκευωρία, πρόκειται γιά μιά σκευωρία πραγματικά σατανική «έφόσον καταφέρνει νά έπιλέγει

καί νά προωθεί τά πιό ευφυή μέλη τών λαϊκών στρωμάτων, δσα έχουν τό χάρισμα τού λόγου καί τής πέ­ νας, γιά νά τούς μεταβάλει σέ πρά­ κτορες». Ό G. de Villiers, δπως καί οί δμότεχνοί του, γνωρίζει κα­ λά τό κοινό του. Είναι έπιτυχημένος καί άποδεκτός. Φυσικά είναι ρατσιστής, μανιχαϊστής, φασίστας καί άποδεκτός. ’Εντούτοις, παρα­ τηρεί ό συγγραφέας, κανένας δέν παίρνει κατά γράμμα τίς φιγούρες τού de Villiers, δπως κανείς δέν με­ θοδεύει τίς έρωτικές του δραστη­ ριότητες σύμφωνα μέ τίς άποκλειστικές ενδείξεις τής πορνογραφίας πού διαβάζει. Τά έργα αύτά, σύμ­ φωνα μέ τόν συγγραφέα, προ­ σφέρουν κατά κανόνα μιά δραπέ­ τευση χωρίς συνέπειες. Καί ευτυ­ χώς περιέχουν καί τό άντίδοτό τους: είναι γραμμένα ταχύρρυθμα καί άβασάνιστα, ύπαγορεύοντας άντίστοιχα καί μιά ταχύρρυθμη καί άβασάνιστη άνάγνωση. Οί συνέ­ πειες αυτής τής λογοτεχνίας ίσως βρίσκονται, κατά τόν συγγραφέα, άλλοΰ: σέ μιάν άθροιστική δράση πού συμπληρώνεται άπό άλλα άναγνώσματα, άπό άλλα άντιδραστικά θεάματα ή άκροάματα. ’Αλλά κι έδώ υπάρχει τό άντίδοτο: είναι οί έξωτερικές κοινωνικές άντιθέσεις, «πού τό ξεπέρασμά τους βρίσκεται

3. Κατά τόν ίδιο τρόπο καί τά κόμικς διαδίδουν τήν ίδια Ιδεολο­ γία: ένα πολυπληθές κοινό μαθαί­ νει μέσα άπό αύτά πώς ένα άνδρικό δωμάτιο έχει περισσότερο δι­ καίωμα στήν άταξία άπ’ δσο ένα γυναικείο, καί δτι οί προωθημένες τεχνικές κατασκευές, γεμάτες αύτοματισμούς, άρμόζουν σέ ιδιοκτή­ τες προικισμένους μέ μεγάλες ικα­ νότητες καί άφθονα δικαιώματα μιάς «χαρισματικής» έξουσίας. Τά μυθιστορήματα τής «έπιστημονικής φαντασίας» χαρακτηρίστηκαν σάν έπέκταση τού διαχρονικού θέματος τής άναζήτησης τής ούτοπίας, θέμα πού ξεκίνησε άπό τόν Πλάτωνα καί πέρασε στόν More, τόν Campanella καί τόν Swift. Ή άλήθεια είναι δτι ή λογοτεχνία τής «έπιστημονικής φαντασίας» μπορεί νά γίνει άντικείμενο πολλών μελετητών: κοινω­ νιολόγων, ψυχολόγων, ψυχαναλυ­ τών, αισθητικών. Ό Μαρτινίδης άναλύει μέ έξαρση αυτό τό τμήμα τής μελέτης του -πού είναι ίσως καί τό πιό καλογραμμένο- άποκαλύπτοντας δλες τίς άποχρώσεις τού είδους καί τίς διαπλοκές μέσα άπό

οδηγος/69

ποικίλες σημασιολογήσεις τών έργων. Καθώς μάς πληροφορεί ό συγγραφέας, αυτή ή λογοτεχνία έχει διαφορές καί ξεχωρίζει άπό τά άλλα είδη τής παραφιλολογίας, καί διαθέτει πέρα άπό ένα τεράστιο πλήθος άφοσιωμένων άναγνωστών, έδρες σέ άμερικάνικα καί ευρωπαϊ­ κά πανεπιστήμια, δπου διδάσκεται ή ιστορία, ή κοινωνιολογία καί ή τεχνική τής συγγραφής της. Είναι χαρακτηριστικό άκόμη δτι αυτή ή λογοτεχνία τής «έπιστημονικής φαντασίας» -μέ άξιοσημείωτες έπιδόσεις καί στόν κινηματογράφοκάνει ευρύτατη χρήση δλων τών έπιστημών: ή δαρβίνεια θεωρία τής έξέλιξης, ή άστρσνομία, ή ιατρική, ή παραψυχολογία, ή γεωγραφία, οί μεγάλες έπιστημονικές υποθέσεις, τά πειράματα τοϋ Volta στοΰς νε­ κρούς βάτραχους, οΐ ιστορίες γιά έπαναφορά στή ζωή άνθρώπων νε­ κρών, ή θεωρία τής σχετικότητας, οί άντευκλείδιες γεωμετρίες, δλα αύτά άνακατωμένα μέ τά πιό έτερόκλητα στοιχεία καί φορτωμένα μέ υπερβολές καί παραβολές. Τό πιό παράξενο, τά έργα αυτά πα­ ρουσιάζουν ταυτόχρονα μεγάλες διαφορές μεταξύ της, άλλά παρου­ σιάζουν έπίσης έξαιτίας τών σχέ­ σεων τους καί τήν πιό βαθιά όμοιογένεια: τήν άναγωγή τής όνειροπόλησης σέ άπόλυτο κόσμο, «άλλον», ξένο κι ωστόσο γειωμένο άπολύτως στήν πραγματικότητα έκείνου πού όνειροπολεΐ. Ό συγγραφέας βεβαιώνει πώς ή «έπιστημονική φαντασία» έμφανίζεται σάν άντιδραστική κόρη τής ουτοπίας, άλλά ταυτόχρονα μ’ αύτό τό είδος χαίρεται κανείς «έκεϊνο πού είναι ένώ δέν είναι, έκεϊνο πού δέν είναι ένώ είναι». Ποιά είναι ή θέση τής γυναίκας στήν παραφιλολογία; Οί περισσότερες ψυχολογικές περιγραφές -διαπιστώνει ό συγ­ γραφέας- άφιερώνονται στούς άν­ τρες. 'Ωστόσο «μόνο οί γυναίκες ή κυρίως αύτές, ξέρουν νά θέλουν καί τί θέλουν, κακές ώς τήν έσχατη συνέπεια ή θυσιαζόμενες χωρίς τήν παραμικρή έπιφύλαξη». . Ένώ οί ήρωες τοϋ Chase βρίσκονται συνή­ θως σέ άδιέξοδα, οί γυναίκες -όμορφα άντικείμενα κατά τά άλ­ λα- άντιμετωπίζουν συνειδητά τίς έπιπλοκές. Οί άντρες άντιδρούν μέ σπασμωδικότητα. Ή άντιφατικότητα έξάλλου διακρίνει δχι μόνο τίς θέσεις τών δύο φύλων, άλλά λίγο-πολύ όλες τίς άξιες πού διατρέ­

χουν τίς καταστάσεις αύτών τών βιβλίων.

4. Ο δρος παραλογοτεχνία -δπως διευκρινίζει ό συγγραφέας«καλύπτει δλες έκεϊνες τίς περιοχές τής λογοτεχνίας οί όποιες έχουν μέν μιάν εύρεία λαϊκή κατανάλω­ ση, λειτουργούν συχνά σάν ψυχα­ ναληπτικές φυγές, μέ μιάν άνακουφιστική παρείσφρυση μέσα στίς χωρίς άλλη “θέα” ώρες τής καθη­ μερινότητας, καί διακρίνονται κα­ τά κανόνα άπό μιά σχετική ευκολία παραγωγής άλλά τονίζει έξίσου καί τήν πλευρικότητα τοϋ τυποποιημέ­ νου -στηριγμένου σέ φόρμουλεςθεματολογίου τους, δίπλα στό συ­ νεχώς άνοικτό καί πολύμορφο θεματολόγιο τής κυρίως λογοτε­ χνίας». Ποιά θέση παίρνει ό συγ­ γραφέας άπέναντι σ’ αύτό τό είδος προπαντός άπό τήν ιδεολογική άποψη; Θά ’θελα νά σημειώσω δτι ύπάρχει σήμερα τό πρόβλημα τοϋ λαϊ­ κού. Στίς μέρες μας -περισσότερο ίσως άπό κάθε άλλη έποχή- άνοίγεται ένα άβυσσαλέο βάραθρο άνάμεσα σέ όρισμένες μορφές τέ­ χνης καί στό μεγάλο κοινό. Οί πιό πολλές άπό τίς σύγχρονες πρωτο­ ποριακές (ή καί άπλώς νεοτεριστικές) λογοτεχνικές τάσεις, άποκλείουν θελημένα κάθε μορφή τέχνης πού στηρίζεται σ’ αύτό πού ό Μπάρτ όνομάζει «αισθητική τοϋ κοινού». ’Αντίθετα, σάν μόνη άξια μορφή αναγνωρίζουν μιά λογοτε­ χνική γλώσσα πού διαφέρει, δπως λένε, «ριζικά» άπό τόν κοινό καθη­ μερινό κώδικα, γλώσσα «συμβολι­ κή» σάν τά μαθηματικά, πού «δέν άναφέρεται σέ κανένα όν» (Μπλανσό) καί δέν έπιδιώκει κα­ μιά έπικοινωνία. Τελικά, μιά γλώσσα «χωρίς σημαινόμενο», ταυ­ τόσημη μέ τόν «άπόκρυφο λόγο». Τό δίλημμα, λοιπόν, πού έθεσε ή σύγχρονη λογοτεχνία καί ή θεωρία της είναι: - ή «αισθητική τού κοινού», δη­ λαδή «χυδαία κραυγή», - ή γλώσσα συμβολική, δμοια μέ άπόκρυφο λόγο, σάν μόνη άξια. Άλλά φυσικά τό δίλημμα είναι πολύ συζητήσιμο, άν λάβουμε υπό­ ψη μας μιά λογοτεχνία (δπως ή δη­ μοτική μας ποίηση) πού ένώ βασί­ ζεται στήν αισθητική τού κοινού, δέν είναι ούτε χυδαία κραυγή, ούτε άπόκρυφος λόγος. ’Εξάλλου τό μεγάλο κοινό έχει τή δική του λογοτεχνία, άνεξάρτητα πώς θά τήν άξιολογήσουν οί

έσωτερικής όμιλίας τους, είναι σχεδόν σίγουρο πώς θά γοητευθοΰν. Μ ΑΡΣΕΛ ΑΙΜΕ: Ό άνθρωπος πού περνούσε μέσα ά π ’ τούς τοίχους. Μετ. Ρένας Χατχοντ. 'Αθήνα, Γράμματα, 1983. Σελ. 207. .

ΤΗ σπιρτάδα τής γραφής τού Μαρσέλ Αίμέ έχει γνωρίσει καί τό έλληνικό κοινό (κυρίως τό παλιότερο) άπό παραστάσεις τών θεατρικών του έργων. Έδώ, δμως, σ’ αύτήν τή συλλογή διηγημάτων, ή εύφυία τού «μεγάλου τίποτα», τού θαυμαστά έξυπνου λόγου καί τής κατάληξης κάθε ιστορίας, είναι τόσο ανάγλυφη, ώστε χαρακτηρίζεται πιά δχι μόνο ό συγγραφέας μά καί όλόκληρη ή -γαλλική- λογοτεχνική σχολή πού ύπηρέτησε. Έτσι, ό άναγνώστης θά άπολαύσει -μέ δλη τήν κυριολεξία τού δρουτά δέκα κείμενα τού Αίμέ καί μετά θά τά λησμονήσει δικαίως.

θ εμ έλια τών έπιστημών (τόμος 4ος). ’Αθήνα, Gutenberg. Σελ. 106.

ΣΤΟΝ τόμο τούτο (τέταρτο τής σειράς) περιλαμβάνονται όρισμένες εισηγήσεις πάλι άπό τό σεμινάριο «Θεμέλια τών Έπιστημών», πού όργάνωσε τό Φυσικό Τμήμα τού Πανεπιστημίου ’Αθηνών μαζί μέ τήν Ένωση Ελλήνων Φυσικών. "Ομως, άπό τά έξι κείμενα τού τόμου, μόνο δύο έχουν σαφή προσανατολισμό πρός τή φυσική. Τά ύπόλοιπα έξετάζουν διάφορες πτυχές τής σχέσης ιδεολογίας καί γνώσης (είτε ειδικά τών φυσικών έπιστημών είτε άπρόσωπα τοϋ γενικού πλέγματος), έτσι ώστε νά ύπάρχει στό βιβλίο μιά περιμετρικότερη άντιμετώπιση τής έννοιας τής έπιστήμης.

ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

70/οδηγος

«έπαίοντες»; «πόσο γουστάρω νά βλέπω κασκόλ, νά γίνονται φάσεις, νά μπαίνουνε γκολ»

ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΟΝ ΚΑΝΩ ΝΑ ΠΑΡΑΤΗΣΕΙ ΤΟΝ ΤΖΟΝΑΙ ΑΛΛΙΩΣ ΘΑ ΤΟΝ ΣΚΟΤΩΣΕ!

'Από τό Σπάιντερμαν

είναι σκωπτικό τραγούδι τού Κηλαϊδόνη που καχέκτησε τό πανελ­ λήνιο. Ή σύγχρονη λαϊκή προτίμη­ ση πρός όρισμένα είδη -πού δέν έχει καί μεγάλη σημασία πώς θά τά όνομάσουμε- δέν ένδιαφέρεται φυ­ σικά γιά τά ύπατα αισθητικά φανε­ ρώματα. Έ χει δρισμένες καλλιτε­ χνικές άνάγκες καί προσπαθεί νά τίς ικανοποιήσει. Ό συγγραφέας τονίζει τήν ιδεο­ λογία τής παραλογοτεχνίας καί έπισημαίνει δτι ό συντηρητισμός, ό άνδρικός σοβινισμός κι ό εύκολος έντυπωσιασμός δέν έχουν έντούτοις τήν πηγή τους σ’ αύτά τά έργα. Ούτε τό κοινό πού τά διαβάζει εί­ ναι άθώο ή άνυποψίαστο. Εξάλ­ λου οΐ δποιες άπολαύσεις πού άποκομίζουν άπ’ αύτά οί άναγνώστες παραμένουν άνοιχτές σέ δλες τίς ιδεολογίες. Οΐ πολέμιοι έντούτοις τού είδους χαρακτηρίζουν δλη αύτή τήν παρα­ φιλολογία σάν μέσο τόσο τής δια­ μόρφωσης τής ιδεολογίας τού άμερικανικοϋ κοινού, δσο καί σάν δπλο, γενικά, τού ιμπεριαλισμού, μέ τό όποιο διοχετεύει τήν άντιδραστική προπαγάνδα του. Προ­ παντός άπευθύνεται στά παιδιά καί στή νεολαία. Οί ύπερήρωες έχουν ένα βασικό μοντέλο: τόν μίστερ ΰφήλιο. Εξωτερική εμφάνιση πού τονίζει ιδιαίτερα τή σωματική δύναμη, πρόσωπα μέ τετράγωνα σαγόνια, φουσκωμένοι μΰς, σώμα μυώδες, κεφάλι μικρό σέ σχέση μέ τό σώμα. Ή βία καί ή σκληρότητα είναι βασικές άρετές, συνοδευόμενες άπό μιά φαλλοκρατική άντίληψη καί συμπεριφορά άφέντησκλάβου άπέναντι στή γυναίκα, καί άπό έντονο ρατσισμό. Αυτός δ τελευταίος έμφανίζεται ιδιότυπα: δέν άπουσιάζει ό μαύρος ύπερήρωας. Εντούτοις μπροστά στό λευ­ κό ύπερήρωα είναι ό κατώτερος, ό βραδύστροφος, κάποιες φορές ό χρήσιμος σάν έρωτικό άντικείμενο. Ό συγγραφέας άποπειράται, δπως λέει, μιά σχετικότητα ώς πρός τίς άξιολογήσεις τών έξεταζομένων παραλογοτεχνικών έργων, έλπίζοντας δτι στό πέρας μιας άνάγνωσης καί τών πέντε δοκιμίων ή άντιφατικότητα θά ’χει ξεπεραστεΐ. Ή παρατεινόμενη άντίφαση -συνε­

χίζει δ ίδιος- είναι ίσως προτιμότε­ ρη άπό τήν εύκολία μιας άποφασιστικής θέσης πού θά κατέληγε στό συμπέρασμα δτι δλη ή παραλογοτεχνία είναι λογοτεχνικό προϊόν άποκλειστικά γιά τέρψη τών ήμιμαθών. Εξάλλου ή προοδευτικότητα καί ό συντηρητισμός, μέσα άπό συμπλη­ ρώσεις καί διαμορφώσεις, σχετικοποιούνται στό έπακρο μέσα σέ δλες τίς μορφές τής παραλογοτεχνίας. Οί ιδεολογικές συνέπειες τόσο τής παραφιλολογίας, δσο καί τών άλλων όπτικοακουστικών μέσων (τηλεόραση, κινηματογράφος), έγι­ ναν άντικείμενο μελέτης πολλών ει­ δικών. Οί άπόψεις είναι διχασμέ­ νες. ’Αναμφίβολα μερικά άπό τά έργα αύτοΰ τού είδους παρουσιά­ ζουν πολυεδρικό ενδιαφέρον κοι­ νωνιολογικό καί αισθητικό, καί εί­ ναι καλογραμμένα. ’Εντούτοις τά κακογραμμένα έργα καί μέ μιά ιδεολογία άπό συντηρητική ώς φα­ σιστική άπό τήν άρχή ώς τό τέλος, κατέχουν τό μεγαλύτερο ποσοστό. Είναι άρκετοί αύτοί πού συμμερί­ ζονται τίς άπόψεις τού συγγραφέα καί υποστηρίζουν δτι τελικά ή έπίδραση στή νεολαία καί στό μεγάλο κοινό τού είδους δέν είναι τόση δση πιστεύουν οί πολέμιοί της. Δυ­ στυχώς δλες οί μελέτες στηρίζονται σέ έπισφαλή στατιστικά δεδομένα. Θά ’λεγα πολύ γενικά, δτι υπάρχει τό πρόβλημα. Φυσικά είναι δύσκο­ λο νά δώσουμε στήν παραφιλολο­ γία μιά «σταθερά», μέ προσδιορι­ σμένα θέματα καί ιδιαίτερο ύφος. Είναι χωρίς άλλο ιστορικό φαινό­ μενο πού φανερώνεται σ’ δλα τά θέματα, γι’ αύτό καί θά πρέπει νά σπουδάζεται περίπτωση πρός περί­ πτωση. Τό μάρκετινγκ έχει καί τίς έξαιρέσεις του. Ό Μαρτινίδης με­ λέτησε μέ πολλή έπιμέλεια τό θέμα του, φέρνοντας χειροπιαστά παρα­ δείγματα καί μέ πλούσια βιβλιο­ γραφική τεκμηρίωση. Δέν λείπει καί ή σημειολογική προσέγγιση, διακριτική δμως καί συνεπής, προ­ παντός άπαλλαγμένη άπό τίς συχνά άνυπόφορες βερμπαλιστικές άσάφειες ένός όρισμένου κύκλου διανοητών. ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΙΖΙΚΙΡΙΚΗΣ Σημειώσεις: 1. G.W.F. Hegel, Estetica, Einaudi, To­ rino 1963, σ. 53.

2. Μπ. Μπρέχτ, Γιά τό ρεαλισμό. Γιά τό άστυνομικό μυθιστόρημα, έκό. Πλα­ νήτης, σελ. 108.

οδηγος/71

πλαίσιο για παιδια

«ένα βιβλίο γιά δλους, σέ οποία δχθη κι αν άραξαν» ΒΑΣΙΛΗ Μ ΗΤΣΑΚΗ: Ή δική μας οικογένεια. ’Αθήνα, Πύλη, 1982. Σελ. 109.

Έ να βιβλίο, μιά παράσταση, μιά όλόκληρη έποχή καί ή άπάνθρωπη άγωνία τού μεγάλου έρωτηματικοϋ: «Μά γιατί δλ’ αυτά; Άφοΰ έγώ άγωνίστηκα. Δέ γίνεται ό άγώνας μου νά πήγε στά χαμένα!» ’Αρχές τής δεκαετίας τοϋ πενήν­ τα. Οί έξορίες άδειάζουν άξαφνα, ή διαταγή τού Πλαστήρα καί ή ώρα τοϋ γυρισμού. Μιά οικογένεια σάν χίλιες άλλες ίδιες, ζεΐ ξεριζωμένη στά προσφυγικά μιας έπαρχιακής μεγαλούπολης, μ’ ένα «σημάδι» σφραγίδα στή ζωή της πού τήν έμποδίζει νά όρθοποδήσει: Ό πατέ­ ρας, καπετάνιος στόν ΕΛΑΣ στό πρώτο άντάρτικο, τρώει τή ζωή του στά ξερονήσια καί δπου νά ’ναι γυρίζει σπίτι του μέ τά νέα μέ­ τρα. Αυτός δ πατέρας δέν είναι ένας άνθρωπος πού θά μπεί στό σπίτι του, θά βρει τήν άδεια θέση του νά τόν περιμένει καί θά συνεχί­ σει τή ζωή του μέ τούς άλλους όμαλά. Είναι ένας άνθρωπος πού έπρεπε νά ξεχάσει σπίτι, γυναίκα, παιδιά, ζωή, πόλη, φώτα, δλα, γιά ν’ άντέξει σ’ αύτό τόν άγώνα πού είναι δλη του ή ζωή καί ή μοναδική δικαιολογία του γιά νά έξακολου-

θεί νά υπάρχει. Είναι ένας άγωνιστής χωρίς άναιρέσεις καί άνακατατάξεις στις πράξεις του. "Ενας ίδεολόγος «έπαγγελματίας έπαναστάτης» πού μπαίνει στή ζωή τού σπιτιού τοϋ δικού του σάν ξένο σώμα -ένας παρείσακτος άγαπημένος, άλλά ωστόσο ξένος. Σ’ αύτό τό σπίτι είναι ή μάνα καί ό μεγάλος γιός ό Νάσος πού είναι οί «αρχη­ γοί» τοϋ σπιτιού, είναι ό Ήλίας ό μεσαίος γιός, άπολιτικός καί σημε­ ρινός, ή Κατερίνα ή κόρη πού «πρέπει» νά παντρευτεί αυτόν πού τή ζήτησε, είναι κι ό "Αρης πού τόν δώσανε σέ μιά πλούσια οικογένεια μωρό καί σά νά μήν είναι, είναι κι ό πιό μικρός ό Δημήτρης πού γρά­ φει ποιήματα καί ζεΐ μέ τήν άνασφάλεια αύτών πού έχουν έρωτηματικά. Ή έπιστροφή τού πατέρα είναι μιά άναστάτωση γιά τήν οι­ κογένεια μέ τό μεγάλο πρόβλημα τής έπιβίωσης. Είναι άκόμα πιό

Τά άνάποδα παραμύθια. Τρεις ιστορίες τον Δημήτρη Ποταμίτη ζωγραφισμένες όσιό τήν Τατιάνα Βολανάκη. ’Αθήνα, Γνώση, 1982.

ΕΝΑ μικρό βιβλιαράκι. Τόσο μικρό πού νά χωρά στήν παιδική χούφτα, καί μαζί μέ τήν κασέτα του στή χαρτονένια θήκη τους. Στήν κασέτα τραγούδια μέ μουσική τού Γιάννη Ζουγανέλη καί άφήγηση τού κειμένου άπό τό Δημήτρη Ποταμίτη. Περιεχόμενα: Μικρές μυθολογικές ιστορίες, ή μιά άντιπολεμική. Έ να άντιπαραμύθι. Κακός δέν είναι ό λύκος άλλά ή Κοκκινοσκουφίτσα. "Ηρωας δέν είναι τό πριγκιπόπουλο άλλά ή Χιονάτη. Μιά ιστορία γιά τή ρύπανση βασισμένη σέ λέξεις μέ άρχικά τά γράμματα Ρ-Υ-Π-Α-Ν-Σ-Η, νετρόνιο, ήχορύπανση κ.ά. Έ να βιβλιαράκι πού θά άγαπήσουν τά παιδιά.

ΕΛΕΝΗ ΠΑΜΠΟΥΚΗ

72/οδηγος

πολύ μιά πρόσωπο μέ πρόσωπο άντιμετώπιση τής πραγματικότητας μέσα άπό την άγάπη καί τη σύγ­ κρουση δύο κόσμων. Ό πατέραςσύμβολο δέν άντέχει στην άνελέητη «έρευνα» τού φακού μιας καθημε­ ρινότητας πού ισοπεδώνει τίς άξιες, τίς ιδεολογίες, τά ιδανικά, τίς θυσίες. Γίνεται ένα κοινό άνθρωπάκι μέ χιλιάδες άδυναμίες καί έρωτηματικά πού τόν άλαφιάζουν καί τού «κλέβουν» τη μοναδική αι­ τία γιά νά ύπάρχει: Την ιδιότητα τού ηρώα. Ό λοι, άκόμα καί ή μά­ να πού τόν λατρεύει, έχουν άπό κείνον τήν άπαίτηση νά είναι πιό γήινος, προσγειωμένος, καί -γιατί δχι;- συμβιβασμένος μέ κάποια «κακώς κείμενα» πού αυτούς δέν τούς ένοχλοΰν, ένώ έκεϊνον τόν άφανίζουν. Μόνο ή Κατερίνα ή κό-. ρη του δέν τού ζητάει τίποτα· χω­ ρίς νά είναι ή ίδια συνειδητοποιη­ μένη πολιτικά, τόν θαυμάζει τόσο, πού δέν έχει περιθώρια μέσα της γιά καμιά άμφισβήτηση. Μιά όλόκληρη έποχή άντιηρωικής άντιμετώπισης καί νοοτροπίας «περνάει» μέσα άπό τίς άμέτρητες καταστά­ σεις αυτού τού μικρόκοσμου πού είναι ή οικογένεια τού άγωνιστή πατέρα πού έπιστρέφει. Έλειπε χρόνια. Κι δταν γύριζε, πάντα γιά

λίγο, γιά νά σπείρει ένα παιδί, γιά νά «συντηρήσει» τήν παρουσία τής άπουσίας του, ήτανε πάντα μιά μορφή δχι τού κόσμου τούτου. Πιό πολύ ένα σύμβολο καί πιό λίγο ένας άνθρωπος, μιά ιδέα καί μιά λεζάντα τού άγνωστου γιά τούς άλ­ λους άγώνα καί δχι ένας πατέρας. Τώρα, δλοι έχουν μεγαλώσει -μό­ νοι τους, χωρίς αύτόν, δέν τόν χρειάζονται πιά έτσι, δέν χρειά­ ζονται σύμβολα καί επαναστάτες καί ήρωες σ’ αύτή τή χαμοζωή πού τη στρώσανε μόνοι τους. Θέλουν έναν πατέρα κι αυτός δέν ήτανε ποτέ, γιατί δέν πρόφτασε, δέν ήξε­ ρε πώς είναι νά είσαι άπλά «ένας πατέρας», δέν έμαθε. Ή μοναξιά του είναι γεγονός καί τόν σημαδεύει. Ή άγωνία του γιά τό πελώριο έρωτηματικό «δέ γίνε­ ται ό άγώνας μου νά πήγε στά χα­ μένα» είναι μιά πολύ άνθρώπινη μορφή πανικού πού θά μπορούσε νά τόν όδηγήσει στήν αυτοκτονία. Είναι δ άπελπισμένος ίδεολόγος ένός δονκιχωτικού (γιά τούς άλ­ λους) άγώνα, πού δέν έχει πιά πι­ στούς. “Ολα έχουν τελειώσει. Ό λα τά παιδιά του έφυγαν. Μόνο ή συντρόφισσά του, ή μάνα, θά μεί­ νει μαζί του νά τόν βεβαιώνει πώς «δχι, δέ γίνεται νά πήγαν δλα στά

χαμένα». Κι άς μήν τό πιστεύει στό βάθος καί κείνη πώς είναι έτσι. Κι άς μήν είναι τίποτα εύκολο γιά τή ζωή ένός έπαγγελματία ήρωα πού άγωνίζεται νά ζήσει ήρεμα καί ει­ ρηνικά, άνώνυμος καί χαμένος μέ­ σα στό πλήθος. Τίποτα δέν ύπόσχεται ή αυριανή μέρα. Οΐ ήρωες δέν «βολεύονται» ποτέ μέσα στις πολι­ τείες καί στά φώτα πού τούς υπό­ σχονται άνωνυμία καί γαλήνη. Κι αύτός ό καιρός δέν χωράει πιά ήρωες, λείψανε τόσο πολύ οί άν­ θρωποι, αύτούς γυρεύει, αυτούς. Πρώτα είδα τήν παράσταση καί μετά τό βιβλίο. Αυτό ήταν τό κέρ­ δος μου. Γιατί μπορώ νά ξέρω σέ άπειροελάχιστες λεπτομέρειες τήν άντίδραση στά πρόσωπα αύτής τής «δικής μας οικογένειας», τής τόσο καθημερινής καί τόσο ιδιαίτερης μαζί. Κάτι φαινομενικά άσήμαντα «γεγονότα» πού έγιναν οί μικροίμεγάλοι «σταθμοί» γιά τήν πορεία τής σχέσης τών δύο κόσμων. Ή φράση π.χ. τού πατέρα άγωνιστή γιά τόν καλύτερό του φίλο: «τόν σκότωσα μέ τά ίδια μου τά χέρια» λέει καί αύτό είναι γιά κείνον όλόκληρη βιοθεωρία, καί στάση ζωής καί τό πιστεύω του. «Έπρεπε νά γίνει έτσι. Αύτός ήταν ό νόμος τού άντάρτικου». Ό «βιασμός» μιάς δασκάλας, ή παράλογη ήθική τού καπετανάτου, ό άπόηχος ένός άλλου κόσμου πού δέν άκούγεται σωστά, δέν άκούγεται καθόλου σ’ αύτόν έδώ τόν κό­ σμο τών άντιηρωικών μεροκαματιάρηδων τής άγωνίας, ή άπόσταση πού δλο καί μεγαλώνει άνάμεσα σ’ αύτόν καί στήν οίκογένειά του, ή έρημιά του, ή άγωνία γιά τή σπαταλημένη ζωή του, «δέ γίνεται ό άγώνας μου νά πήγε στά χαμένα», ή τελική του «άπομόνωση», πού εί­ ναι μιά καταδίκη καί ένας νόμος ζωής, νά ή «άναφορά» καί ή τίμια καταγγελία τού Βασίλη Μητσάκη σ’ ένα θέμα πελώριο πού γέμισε πληγές τήν Ελλάδα καί άκόμα ψά­ χνει γιά ώραίες «δικαιολογίες ζωής» μάταια. “Οσοι δέν είδατε τήν παράσταση, έχετε τό βιβλίο. Είναι μιά σπαρα­ κτική κραυγή γιά τόν άδικο, άκα­ τανόητο καί άπάνθρωπο διαχωρι­ σμό τών άνθρώπων σέ πολίτες α', β', γ ' κατηγορίας, σέ ήρωες καί θύ­ ματα, σέ θύτες καί κολασμένους. Είναι ένα βιβλίο γιά δλους, σέ δποια όχθη κι άν άραξαν. ΚΩΣΤΟΥΛΑ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΔΕΛΤΙΟ 21 Άπριλίου4 Μαίου .1983

βιβλιογραφικό δελτίο άριθ. 69 • Τό Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται μ έ την πολύτιμη συνερ­ γασία τού βιβλιοπωλείου τής « ’Εστίας», τή διεύθυνση κα ί τό προσωπικό τοϋ όποιου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Ή ταξινόμηση τών βιβλίων γίνε­ ται μ έ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην έλληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σ έ κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά ο ί έλ-

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

’Αναφορά στον I. Ν. Θεοδωρακόπσυλο, στήν προσω­ πικότητα καί τό έργο του. Τετράδια Ευθύνης, άριθ.

18. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 150. Δρχ. 320. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ. I. Μελετήματα φιλοσοφίας. Σειρά 3. ’Αθήνα, Παπαζήσης, 1982. Σελ. 217.

DUMONT LOUIS. Ή γένεση τής έννοιας τοϋ άτομικισμοϋ στή δύση. Μετ. Ρύσπος. Σειρά Β' / Σπουδές, άριθ. 4. ’Αθήνα, Imago, 1983. Σελ. 194. Δρχ. 350.

Έπιμέλεια: Έφη Άπάκη

ληνες συγγραφείς κα ί άκολουθοϋν ο ί ξένοι.

• Ή κατάταξη τών ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα μέ τό έλληνικό άλφάβητο.

• Στην κατηγορία τών περιοδικών όέν περύ.αμβάνονται έβδομαδιαια έντυπα.

• Γιά την άκόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα τού Δελτίου, παρακαλοΰνται ο ί έκδότες νά μάς στέλ­ νουν έγκαιρα τίς καινούριες έκόόσεις τους.

κόσμου. Ή ζωντανή ιστορία τοΰ Φρανσίσκο Καντίνο Σαβιέρ. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 156. Δρχ. 250.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ Βίος 'Οσίου ’Αλεξάνδρου. Είσαγωγή-μετάφραση άρχιμ. Πολυκάρπου Κοροβέση. ’Αθήνα, Τήνος, 1983. Σελ. 87. Δρχ. 100.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΠΑΡΑ Ψ Υ Χ Ο Λ Ο ΓΙΑ ΖΗΚΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ν. Τό μεγαλύτερο μέντιουμ

Θ ΕΟ Λ Ο ΓΙΑ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Τό άλφαβητάρι τής πίστης. ’Αθήνα, Δόμος. Σελ. 254. Δρχ. 400.

74/δελτιο

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΓΕΝΙΚΑ Ελληνικό Πανεπιστήμιο. Φοιτητικό Κίνημα 1983. ’Αθήνα, Α/Συνέχεια, 1983. Σελ. 126. Δρχ. 180.

ΟΙΚΟΝΟΜ ΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΛΙΒΑΝΗ ΜΑΡΙΑ. Ή προβλημα­ τική ελληνική βιομηχανία καί οί κάποιες λύσεις της... Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983. Σελ. 341. Δρχ. 550.

MAPS Κ. Βάσεις κριτικής τής πολιτικής οικονομίας.

(Grundrisse). Μετ. Γιάννη Χοντζέα. ’Αθήνα, AJ Συνέχεια, 1983. Σελ. 63 + 169. Δρχ. 100 + 220.

ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ. I. Ό δικά τροχαία ατυχήμα­ τα. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 44. Δρχ. 150.

Λ ΑΟΓΡΑ ΦΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΜΑΓΚΛΙΒΕΡΑΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ Κ. Εισηγήσεις στή βιο­ μηχανική κοινωνιολογία. Ή νέα κοινωνία. ’Αθήνα, Παπαζήσης, 1983. Σελ. 156. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. ’Αντιμέτωποι μέ τήν άλήθεια. ’Αθήνα, Όμάδα Προβληματισμού Μαθητών Λεόντειου Λυκείου Ν. Σ., 1983. Σελ. 61. Δρχ. 50. ΜΠΟΝΤΡΙΓΙΑΡ ΖΑΝ. Ρέκβιεμ γιά τά μέσα επικοινω­ νίας. Μετ. Ά ρη Μαραγκόπουλου. ’Αθήνα, ’Ελεύθε­ ρος Τύπος. Σελ. 48. Δρχ. 75. ΝΤΟΟΥΛΙΝΓΚ ΚΟΛΕΤ. Τό σύνδρομο τής Σταχτο­ πούτας. Μετ. Μαρίνας Λώμη. ’Ανθρωπιστικές ’Επι­ στήμες, άριθ. 21. ’Αθήνα, Γλάρος, 1983. Σελ. 285. Δρχ. 300.

DOYLE CHARLES HUGO. Λέμε νά παντρευτούμε. Μετ. Λαζάρου Β. Σαρόγλου. ’Αθήνα, Τήνος. Σελ. 197. Δρχ. 200.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Εισαγωγή στήν πολιτική. ’Αθήνα, Σάκκουλας, 1983. Σελ. 284. Δρχ.

500. ΚΩΝΣΤΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. Θεωρία καί μεθοδολογία τών διεθνών σχέσεων. Τόμος Α'. ’Αθήνα, Σάκκουλας, 1983. Σελ. 229. Δρχ. 450. ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ ΔΗΜΟΣ ΜΑΡΚΟΣ. ’Αποκαλύπτω τούς κορυφαίους τού ΠΑΣΟΚ. ’Αθήνα, 1983. Σελ.

168. Δρχ. 400. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ. Ή άλλη όψη τού έλληνικοϋ έργατικοΰ κινήματος (1918-1930). ’Αθήνα, 1983. Σελ. 170. Δρχ. 300. ΡΟΥΣΣΕΑΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Καπιταλισμός καί καταστρο­ φή. Μετ. Πάνου Γκαργκάνα. ’Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1982. Σελ. 225.

ΚΟΦΙΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ελλάδα πατρίδα μου. (Λαογραφία-ποίηση). ’Αθήνα, ’Αστραπή, 1983. Σελ. 141. Δρχ. 200. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΕΛΙΟΣ. Ή χαλκοτεχνία στόν έλληνικό χώρο, 1900-1975. Τόμος Α'. Ναύπλιο, Πελοποννησιακό Λαογραφικό "Ιδρυμα, 1982. Σελ. 219. ΣΚΑΝΔΑΛΙΔΗΣ MIX. ΕΥΣΤ. Τό τοπωνυμικό τής Χάλκης Δωδεκανήσου. Σειρά Αυτοτελών ’Εκδόσεων, άριθ. 14. Ρόδος, Στέγη Γραμμάτων καί Τεχνών Δωδε­ κανήσου, 1982. Σελ. 119. ΣΚΟΥΒΑΡΑΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. ’Από τό λειμώνα τής πα­ ράδοσης: Πηλιορείτικα Β'. ’Αθήνα, Άστήρ. Σελ. 278. Δρχ. 200.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ ΓΕΝΙΚΑ ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ ΚΟΡΝΗΛΙΑ. Πληροφόρηση γιά τά άγροτικά έπαγγέλματα. ’Επαγγελματική διαπαιδαγώ­ γηση. ’Αθήνα, Παπαδήμας, 1983. Σελ. 232. Δρχ. 400.

ΕΚ Π Α ΙΔΕΥ ΣΗ ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ ΚΟΡΝΗΛΙΑ. Μάθηση-άσκηση γιά λή­ ψη άποφάσεων. ’Επαγγελματική διαπαιδαγώγηση. ’Αθήνα, Παπαδήμας, 1983. Σελ. 123. ΠΑΠΑΝΑΟΥΜ-ΤΖΙΚΑ ΖΩΗ. Ή άξιολόγηση τής σχολικής έπίδοσης: δυνατότητες καί δρια. Παιδαγωγι­ κές Μελέτες καί Έρευνες, άριθ. 1. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1983. Σελ. 58.

δ ε λ τ ιο/75

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛ ΕΥ Θ ΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜ ΑΤΑ ΔΕΛΩΝΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Ί ο μεγάλο σχέδιο. Μυθιστό­ ρημα μυστηρίου καί περιπέτειας γιά μεγάλα παιδιά. Β' έκδοση. ’Αθήνα, Γνώση, 1983. Σελ. 82. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΕΛΕΝΗ. Τρυφεροί ήχοι. Εικονογρά­ φηση Λουίζας Μοντεσάντου. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 57. Δρχ. 300. ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΚΗ-ΨΥΧΟΓΙΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ. Τό γλαράκι καί μιά άλλη ιστορία. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1983. Σελ. 30. Δρχ. 150. ΙΝΚΙΟΦ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. ’Εγώ κι ή Κλάρα κι δ γάτος μας ό Μπιρμπίλης. Μετ.: Ρένα Καρθαίου καί Μάριος Λάκων-Στελλάκης. Εικονογράφηση: Τράουντλ καί Βάλτερ Ράινερ. ’Αθήνα, Μετόπη. Σελ. 104. Δρχ. 250.

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΠΟΥΑΟΥ ΛΙΤΣΑ - ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΔΕΣΠΟΙΝΑ. Κύθηρα. Ελληνική Παραδοσιακή ’Αρχιτεκτονική. ’Αθήνα, Μέλισσα, 1983. Σελ. 32. Δρχ. 350. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΠΑΥΛΟΣ X. Οΐ στέγες στήν οικοδομή σάν μορφολογικά καί φέροντα στοιχεία. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 286. Δρχ. 800. ΚΑΡΤΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ. Σύρος. Ελληνική Παραδο­ σιακή ’Αρχιτεκτονική. ’Αθήνα, Μέλισσα, 1983. Σελ.

40. Δρχ. 350. ΡΩΜΑΝΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ. Μύκονος. Ελληνική Πα­ ραδοσιακή ’Αρχιτεκτονική. ’Αθήνα, Μέλισσα 1983. Σελ. 40. Δρχ. 350.

ΖΩΓΡΑΦΙΚ Η APOLLINAIRE GUILLAUME Οί κυβιστές ζωγρά­ φοι. Μετ. Τώνιας Μαρκετάκη. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1983. Σελ. 216. Δρχ. 350.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ ------------------ ?----------------------------Βαλάκας Λευτέρης. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 48.

ΙΑΤΡΙΚΗ

ΚΙΝΗΜ ΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

ΚΟΥΣΟΥΡΗΣ ΠΑΥΛΟΣ. Γερμανοελληνικόν λεξικόν ιατρικών δρων. Άθήναι. Σελ. 615. Δρχ. 1950. ΚΛΙΜΟΦ A. Ν. - ΛΙΠΟΒΕΤΣΚΙ ΜΠ. Μ. Πώς νά άποφύγετε τό έμφραγμα. Μετ. Α. Μαύρου. ’Αθήνα, ’Ιατρική. Σελ. 112. Δρχ. 200.

ΓΙΟΥΤΚΕΒΙΤΣ ΣΕΡΓΚΕΪ. Μοντέλα πολιτικού κινη­ ματογράφου. Μετ. Λίντας Πρόκου. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1983. Σελ. 280. Δρχ. 450.

ΟΓΚΑΝΟΒ ΡΑΦΑΗΛ. Σώστε τήν καρδιά σας. 1983. Σελ. 98.

ΤΕΧΝΕΣ

ΜΠΑΖΕΝ Α. - ΓΚΛΥΞΜΑΝ A. - ΝΤΟΡ Μ. ΑΚΤΣΟΓΛΟΥ Μ. Τό γουέστερν. Μετ. Μπάμπη Άκτσόγλου. ’Αθήνα, Αίγόκερως, 1983. Σελ. 126. Δρχ.

250.

Μ ΟΥΣΙΚΗ Πυθαγόρας. 30 χρόνια τραγούδια. ’Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα, 1983. Σελ. 326. Δρχ. 450.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΠΙΡΜΠΙΛΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ. Κέρ­ κυρα. Ελληνική Παραδοσιακή ’Αρχιτεκτονική. ’Αθή­ να, Μέλισσα, 1983. Σελ. 40. Δρχ. 350. ΑΡΝΑΟΥΤΟΓΛΟΥ ΧΡΥΣΑΥΓΗ. Σκύρος. Ελληνική Παραδοσιακή ’Αρχιτεκτονική. ’Αθήνα, Μέλισσα, 1983. Σελ. 40. Δρχ. 450. ΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ ΠΑΝΟΣ - ΜΑΚΡΗ ΕΛΕΝΗ - ΜΙΓΑΔΗ ΣΟΦΙΑ - ΝΤΕΛΛΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ - ΣΠΗΛΙΩΤΟ-

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜ ΙΑ Μαγειρική Σκαρνταίηλ. Μετ. Α. Άιδίνη. ’Αθήνα, Κά­ κτος, 1983. Σελ. 226. Δρχ. 300.

76/δελτιο

ΓΟΥΙΤΜΑΝ ΣΥΝΘΙΑ. Διακοσμητικά φυτά γιά τό σπίτι καί τό γραφείο. Μετάφραση-έπιμέλεια: Ζωής Ράλλη-Τζελέπη. ’Αθήνα, Φυτράκη - Όρφανίδης, 1983. Σελ. 285. Δρχ. 1800.

INFO ’83. 'Οδηγός άγορών. ’Αθήνα Infopublica, 1983. Σελ. 630. Δρχ. 750.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Α ΡΧΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΑΡΤΕΜΙΔΩΡΟΣ ΔΑΛΔΙΑΝΟΣ. ’Ονειροκριτικά: Τό­ μος Α'. Μετ.-σχόλια: Γιώργου Παπασταμόπουλου. ’Αθήνα, Αίγόκερως, 1983. Σελ. 127. Δρχ. 250.

ΜΕΡΤΑΝΗ-ΛΙΖΑ ΑΡΤΕΜΙΣ. Γοργώ ή μέδουσα. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 157- Δρχ. 400. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΟΛΥΒΙΟΣ. Ίσκαντάρναμα. Κυπρογένεια, 1982. Σελ. 40. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΟΛΥΒΙΟΣ. Προδιαγραφή γιά τούς νέους ποιητές άπό τήν ’Αμμόχωστο. Β' έκδοση. Κυπρογένεια, 1982. Σελ. 33. ΠΟΥΛΙΟΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ. ’Ενάντια. ’Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 58. Δρχ. 150. ΣΚΑΝΑΤΟΒΙΤΣ ΤΑΚΗΣ. Ή άκρόπολη τών πηγών. Ποίηση. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 46. Δρχ. 100. ΦΙΛΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ. Χρόνος άγήραος. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 48. ΦΩΤΙΟΥ-ΒΛΑΧΟΥ ΜΑΡΙΑ. Χαμηλά ν’ άκοϋς τή φωνή σου. Ποιήματα. Ελληνική Ποίηση, άριθ. 1. ’Αθήνα, Γλάρος, 1983. Σελ. 61.

WOLS. Ποιήματα. Σχέδια-πίνακες-φωτογραφίες. Παρουσίαση-μετάφραση Ε. X. Γόνατά. ’Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 158. Δρχ. 250.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Π ΕΖΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΓΛΗΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. "Απαντα. Τόμος Α'. 18981910. Τόμος Β': 1910-1914. ’Εκδοτική φροντίδα, είσαγωγή-σημειώσεις Φίλιππου Ήλιου. ’Αθήνα, Θεμέλιο, 1983. Σελ. 612 + 591. Δρχ. 1400 + 1400.

ΒΡΑΝΑ ΣΠΕΡΑΝΤΖΑ. Τό τίμιο μπορντέλο. ’Αθήνα, Κάκτος, 1983. Σελ. 185. Δρχ. 250. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΦΡΕΝΤΥ. Περισσότερο σέξ... σέ λίγο. (Καί τό λεξικό τής άλλαγής). ’Αθήνα, Κάκτος, 1983. Σελ. 221. Δρχ. 300. ΚΑΝΛΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Τό συμβάν. Σειρά Γ' / Λογο­ τεχνία, άριθ. 4. ’Αθήνα, Imago, 1983. Σελ. 117. Δρχ.

200.

Π Ο ΙΗ ΣΗ ΒΑΒΟΥΡΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Carmina Profana. Ποίηση, άριθ. 18. ’Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 57. ΓΚΙΜΟΣΟΥΛΗΣ ΚΩΣΊΉΣ. Ό ξυλοκόπος πυρετός. Ποίηση, άριθ. 20. ’Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 71. ’Ερωτικά. Νεοελληνικά ερωτικά ποιήματα. ’Αθήνα, Μορφές. Σελ. 145. Δρχ. 220. ΚΑΚΛΑΜΑΝΑΚΗ ΡΟΥΛΑ. Ποιήματα 1967-1977. Ποίηση, άριθ. 21. ’Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 97. ΚΑΡΥΔΗΣ ΝΙΚΟΣ Καπνός αί ήμέραι μου. ’Εξώφυλ­ λο καί προμετωπίδα: Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα. ’Αθή­ να, "Ικαρος, 1983. Σελ. 57. Δρχ. 300. ΚΟΝΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Το χρονόμετρο. Δ ' έκδοση. ’Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 70. Δρχ. 150. ΚΟΥΝ ΚΑΡΟΛΟΣ. Είκοσι δύο ποιήματα. Καλοκαίρι 1938. ’Αθήνα, "Ικαρος, 1983. Σελ. 53. Δρχ. 250. ΛΑΔΙΑ ΕΛΕΝΗ. ’Αποσπασματική σχέση. Πεζογρα­ φία, άριθ. 19. ’Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 273. ΛΑΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Όρφέας καί Εύριδίκη. Θεότης καί λυρισμός. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 60. Δρχ. 80.

ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΕΥΡΙΠΑΙΟΣ. Καινούρια βλάστηση. Διηγήματα. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1983. Σελ. 173. Δρχ. 250. ΛΙΑΝΙΔΗΣ ΣΙΜΟΣ. Μνήμες καί καημοί. Διηγήματα. ’Αθήνα, Βησσαρίων, 1983. Σελ. 126. ΜΕΡΤΑΝΗ-ΛΙΖΑ ΑΡΤΕΜΙΣ. Καπετάν Άντρέας Μπούμης. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 186. Δρχ. 400. ΤΣΑΚΝΙΑΣ ΣΠΥΡΟΣ. Ή βαλίτσα τού ξένου. Διηγή­ ματα. Πεζογραφία, άριθ. 23. ’Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 128. ΦΛΩΡΑΚΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ. Επιστροφή στό μέλλον. Γ' έκδοση βελτιωμένη. ’Αθήνα, "Απειρον, 1983. Σελ.

205. Δρχ. 250. ΦΛΩΡΑΚΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ. Τά πονοτρόνια καί οί άναρχικοί. Γ' έκδ. βελτιωμένη. ’Αθήνα, "Απειρον 1983. Σελ. 168. Δρχ. 250. ΚΑΜΥ ΑΛΜΠΕΡ. Εύτυχισμένος θάνατος. Μετ.: Λ. Γούσιος. Θεσσαλονίκη, Κατσάνος, 1983. Σελ. 147. Δρχ. 250. ΛΟΡΥ ΜΑΛΚΟΛΜ. Τό μονοπάτι τής βρύσης. Μυθι­ στόρημα. Β' έκδοση. Μετ. Στρατή Τσίρκα. ’Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 125. Δρχ. 220.

δελτιο/77

ΜΠΟΥΚΟΦΣΚΙ ΤΣΑΡΛΣ. Γυναίκες. Μετ. Χρύσας Τσαλικίδου. ’Αθήνα, Όδυσσέας, 1983. Σελ. 349. Δρχ.

320.

ΠΡΙΦΤΗ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ. Κύπρος. Τό νησί μέ τήν άνοιχτή πληγή. ’Αθήνα, Τό Ελληνικό Βιβλίο, 1983. Σελ. 99. Δρχ. 200.

ΦΟΛΛΕΤ ΚΕΝ. Τό μάτι τής βελόνας. Μετ. "Ολυμπου Τσεκούρα. ’Αθήνα, Τερζόπουλος, 1983. Σελ. 370. Δρχ.

650.

Μ ΑΡΤΥΡΙΕΣ

Μ ΕΛΕΤΕΣ

ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Είκοσι χιλιάδες μέρες. ’Αθήνα, Εξάντας, 1983. Σελ. 215. Δρχ. 300. ΚΥΠΡΑΙΟΥ ΕΛΕΝΗ. Χρήστος Λ. Φιλιππίδης. (2 χρόνια άπό τό θάνατό του). ’Αθήνα. Σελ. 16. Δρχ.

150.

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΝΕΑΣ ΙΩΝΙΑΣ. Μνήμη Τάκη Σινόπουλου. Νέα ’Ιωνία, 1983. Σελ. 39. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ. Πρακτικά τού Α' Συμ­ ποσίου Νεοελληνικής Ποίησης. Τόμος Β'. ’Επιμέλεια Σωκρ. Λ. Σκαρτσή. ’Αθήνα, Γνώση, 1983. Σελ. 259. Δρχ. 450.

ΝΤΕΚΟΣΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Τεπελένι. ’Αθήνα, Παπαδήμας, 1983. Σελ. 194. Δρχ. 300.

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Δ. Τό δίχτυ καί τό μέλι. Δοκίμιο, άριθ. 22. ’Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

112.

MERCHANT PAUL. Τό έπος. Ή γλώσσα τής κριτι­ κής. Μετ. Ίουλιέτας Ράλλη καί Καίτης Χατζηδήμου. ’Αθήνα, Ερμής, 1983. Σελ. 167. Δρχ. 140.

SECRETAN DOMINIQUE. Ή γλώσσα τής κριτικής. Μετ. Άριστέας Παρίση. Κλασικισμός, άριθ. 26. ’Αθή­ να, Ερμής, 1983. Σελ. 128. Δρχ. 140.

ΘΕΑΤΡΟ ΕΡΓΑ ΖΙΩΓΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Τό μπουκάλι. Πολιορκία καί έξοδος. ’Αθήνα, Ερμής, 1983. Σελ. 83. Δρχ. 160. ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ. Ό κοριός. Β' έκδοση. Θεατρικά, άριθ. 3. ’Αθήνα, Άντιπαράλληλα, 1983. Σελ. 92. Δρχ. 150.

ΚΛΕΑΝΘΗΣ ΦΑΝΗΣ Ν. "Ετσι χάσαμε τή Μικρασία. 'Ιστορική Έρευνα. ’Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 200. Δρχ. 400. ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΝΙΚΟΣ. Κρήτη 1941. Τό λυκόφως τών έλπίδων. ’Αθήνα, 1983. Σελ. 447. Δρχ. 1500. ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ. Οί πρώτοι Παλαιολόγοι. Προβλήματα πολιτικής πρακτικής καί ιδεολο­ γίας. ’Αθήνα, Σύλλογος πρός Διάδοσιν τών Ελληνι­ κών Γραμμάτων, 1983. Σελ. 147. Δρχ. 300. ΣΚΑΛΤΣΑ ΜΑΤΟΥΛΑ X. Κοινωνική ζωή καί δημό­ σιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στήν ’Αθήνα τού 19ου αιώνα. Θεσσαλονίκη, 1983. Σελ. 704. ΨΥΡΟΥΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. 'Ιστορία τής σύγχρονης Ελλά­ δας (1967-1974). Τό καθεστώς τής 21ης ’Απριλίου. Τό­ μος Δ'. ’Αθήνα, Έπικαιρότητα, 1983. Σελ. 538. Δρχ.

750.

ΞΕΝΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΑΑΑΑΑ

ΝΕΖΙΝ ΑΖΙΖ. Κάνε κάτι Μέτ! Μετ. Έρμου Άργαίου. ’Αθήνα, Άντιπαράλληλα, 1983. Σελ. 80. Δρχ. 150. ΦΟ ΝΤΑΡΙΟ. Κλέψε λιγότερο. Μετ. Σωτήρη Μαγκριώτη. Θεσσαλονίκη, Κατσάνος, 1983. Σελ. 75. Δρχ.

150.

LEFKOWITZ MARY. The lives of the greek poets.

Duckworth. Σελ. 187. Λίρ. 18.

ΙΣΤΟΡΙΑ

MALONEY G. - SAVOIE. Cinq cents ans de biblio­ graphic hippocratique (1473-1982). Belles Lettres. Σελ.

295. Γαλ. φρ. 180 (δεμένο).

ΓΕΝΙΚΑ ΒΩΡΟΣ Φ. Κ. Δοκίμια εισαγωγής στή νεότερη καί σύγχρονη ιστορία. ’Αθήνα, Νέα Παιδεία, 1983. Σελ.

179.

MACLEOD C. W. Homer; Iliad, book 24. Cambridge University Press. Λίρ. 15 (άδετο 5.95).

RENFREW C. - WAGSTAFF M. An island polity: the archaelogy of exploitation in Melos. Cambridge Univer­ sity Press. Λίρ. 35.

RHODES P. J. A commentary on the Aristotelian «Athenaion Politeia». Oxford University Press. Σελ. 795. Λίρ. 45.

RICOEUR PAUL. Etre, essence et substance chez Pla­

78/δελτιο

ton et Aristote. CDU - Sedes. Σελ. 264.

SIMON ERIKA. The ancient theater. Methuen. Λίρ.

6.95 (δεμένο). Λίρ. 2.95 (άδετο).

TRYPANIS C. A. Greek poetry. (From Homer to Seferis). Faber. Σελ. 896. Λίρ. 25.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Άργολική επιθεώρηση ενημέρωσης καί προβληματισμού. Φύλλο 145. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική έπιθεώρηση. Τεύχη 229 καί 230. Δρχ. 50. ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΑΠΟ ΤΑ ΜΟΥΔΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΓΥΡΩ. Φύλλο 3. ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ ΑΡΝΑΙΑΣ. Φύλλο 58. ΑΣΠΙΣ ΠΡΟΝΟΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 1. Δρχ.

20.

ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΑ. Μηνιαίο περιοδικό ιστορίας λαογραφίας - γραμμάτων - τεχνών καί έπικαιρότητας. Τεύχος 16. Δρχ. 100. ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσσικής παιδείας.Τεΰχος 1. Δρχ. 150. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαία έπιθεώρηση τέ­ χνης, κριτικής καί κοινωνικού προβληματισμού. Φύλ­ λο 16. Δρχ. 100. ΓΥΝΑΙΚΑ. Τό περιοδικό τής ελληνικής οικογένειας. Τεύχος 866. Δρχ. 80. ΔΑΥΛΟΣ. Τεύχος 16. Δρχ. 60. ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ. Φύλλο 24-25. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη έπιθεώρηση τού βιβλίου. Τεύχος 67. Δρχ. 100. ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Τεύχος 38. ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Τρίμηνη έκδοση τής Μορφωτικής Έ νω ­ σης Λεχαινών « Ό ’Ανδρέας Καρκαβίτσας». Τεύχος 18. Δρχ. 80. ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Τεύχος 3/1982. Δρχ. 450. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΦΩΝΗ. Φύλλο 22. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Όργανο τής Πανελλήνιας 'Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοχαρτοπωλών. Φύλλο 45. ΕΕΩΡΑΪΣΤΙΚΟΣ - ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΕΝΤΕΛΗΣ. Πληροφοριακό δελτίο. Φύλλο 54. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη περιοδική έκδο­ ση κοινωνικών έπιστημών. Τεύχος 11. Δρχ. 150. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 12. ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματισμού. Τεύχος 136. Δρχ. 200. ΘΟΥΡΙΟΣ. Κεντρικό όργανο τής ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος. Φύλλο 174. Δρχ. 30. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 177. Δρχ.

130.

Η ΛΕΞΗ. Ελληνική καί ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 23. Δρχ. 300. ΜΑΚΡΙΝΙΤΣΑ. Μηνιάτικη έφημερίδα τού Προοδευτι­ κού Συλλόγου Μακρινίτσας. Φύλλο 15. ΜΑΝΤΑΤΟΦΟΡΟΣ. Δελτίο νεοελληνικών σπουδών. Τεύχος 21. ΜΝΗΜΩΝ. Τόμος 8. Δρχ. 1000. ΤΟ ΜΩΛΥ. Δίμηνη έκδοση λόγου - τέχνης - έπιστήμης. Τεύχος 1. Δρχ. 100. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Φύλλο 1. Δρχ. 20. ΝΕΑ ΕΣΤΊΑ. Τεύχος 1339. Δρχ. 175. ΟΜΠΡΕΛΑ. Γράμματα - τέχνες - πολιτισμός. Τεύχος 8-9. Δρχ. 100. ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. Διμηνιαία έπι­ θεώρηση. Τεύχη 6 καί 7. Δρχ. 120. ΟΥΡΑΝΟΙ. ’Αεροδιαστημική έπιθεώρησις. Φύλλο 198. Δρχ. 50. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 775. Δρχ. 60. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΡΟΥΜΕΛΗ. Έπιθεώρηση ποικίλου προβληματισμού. Τεύχος 20. Δρχ. 100. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Περιοδική έκδοση γραμμάτων-τεχνών. Φυλλάδιο 16. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ. Όργανο τής «Κίνησης γιά τή Νεό­ τητα». Φύλλο Β/11. Δωρεάν. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΑΣΟΠΟΝΙΑΣ. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχος 40-41. ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ. Φύλλο 8. Δρχ. 10. ΡΗΞΗ. Πολιτικό δελτίο πληροφόρησης γιά μιά προλε­ ταριακή άριστερά. Τεύχος 10. Δρχ. 100. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΑ. Μηνιαία έκδοση τού Τουριστικού Όμιλου Σπετσών. Φύλλο 42. ΤΟ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ. Τεύχος 4. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία περιοδική έκδοση γραμμάτων καί τεχνών. Φύλλο 78. Δρχ. 7. ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΑΙΡΟΙ. Περιοδικό τής ζωντανής σκέ­ ψης. Τεύχος 4. Δρχ. 120. ΣΥΜΒΟΛΗ. Περιοδική έκδοση Επιμορφωτικού Συλ­ λόγου Παιανίας. Τεύχος 21. Δρχ. 50. ΤΟΤΕ... Μηνιαίο περιοδικό γιά τήν έλληνική ιστορία. Τεύχος 1. Δρχ. 120. ΤΡΙΦΥΛΙΑΚΗ ΕΣΤΙΑ. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχος 49-50. Δρχ. 150. Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ. Όργανο τού Χριστιανοσοσιαλιστικού Κινήματος τής Χριστιανικής Δημοκρατίας. Φύλλα 220 καί 221. Δρχ. 15. ΧΡΟΝΙΚΑ. Όργανον τού Κεντρικού Ίσραηλιτικού Συμβουλίου τής Ελλάδος. Τεύχος 58.

GREEK LETTERS. A modern greek literature annual.

Vol. 1.

POET. An international monthly. Vol. 23, No 11.

δελτιο/79 7 ’Απριλίου20 ’Απριλίου 1983

κριτικογραφία

’Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται δλες ο ΐ έπώννμες βιβλιοκριτικές πού δημοσιεύονται στόν ήμερήσιο άθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, έπίσης, καί κριτικές δημοσιευμένες στόν περιοδικό κα ί έπαρχιακό τύπο, δσες φυσικά φροντίζουν νά μας στέλνουν ο ί συντάκτες τους. Γιά κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σέ παρένθεση: τό όνομα τοϋ κριτικού κα ί ό τίτλος τού έντύπου (βλ. ’Υπόμνημα), καθώς κα ί ή ημέρα δημοσίευσης τής κριτικής, αν πρόκειται γιά έφημερίδα, ή ό άριθμός έκδοσης, αν πρόκειται γιά περιοδικό έντυπο.

'Υπόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. ’Αργυρίου ΑΘ: Π. ’Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη , ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Άγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΑΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΚ: Δ. Κσνιδάρης ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΠ: Ε. Παμπούκη ΕΡ: Ε. Ρόζος EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Άνδρονικάς ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Έμονίδης ΚΛ: Κ. Λάμψα ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου ΟΠ: Ό Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος

ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΔ: Σ. Δρακοπούλου ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος TP: Κ. Τρίγκου ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΤ: Φ. Τριάρχης XX: X. Χειμώνας ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: ’Απογευματινή ΑΚ: Άκρόπολις ΑΝ: ’Αντί ΑΠ: ’Απανεμιά ΑΥ: Αύγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Ή Βραδυνή ΓΙ: Γιατί ΓΤ: Γράμματα καί Τέχνες ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΕΒ: ’Εμείς καί τό Βιβλίο ΕΘ: Έθνος ΕΛ: ’Ελευθεροτυπία ΕΚ: Έλικώνας ΕΟ: Έποπτεία ΕΠ: ’Επίκαιρα ΕΣ: ’Ελεύθερος (Στερ. Έλλ.)

ΕΨ: ’Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: ’Ελεύθερη "Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος καί Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Ή Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τά Νέα ΝΣ: Νέα Εστία ΟΙ: Οικολογία καί Περιβάλλον ΟΠ: Ό δός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη ’Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Ή Χριστιανική

Φιλοσοφία Δεσποτόπουλος Κ. I.: Φιλοσοφία τής Ιστορίας κατά Πλάτωνα (Ν. Σαρρής, ΚΑ, 7/4) θεοφάνους Κ.: Ρονσώ καί Ντιντερώ (ΤΜ, ΕΠ, 766) Τατάκης Β. Ν.: Ή βυζαντινή φιλοσοφία (Τ. Τζαμαλίκος, ΚΑ, 7/4)

θρησκεία

Μασγκραίηβ Ρ.-Μπάρμπανκ H.-Μασγκραίηβ Π.: Δημόσια οικονομική στή θεωρία καί πράξη (ΑΘ, ΕΩ, 17/4)

Δημόσια διοίκηση Άθανασόπουλος Δ. Π.: ’Ελληνική διοίκηση (ΑΘ, ΕΩ, 17/4)

Ή Βίβλος (Σ. ’Αλεξίου, ΚΑ, 7/4)

Λαογραφία

Κοινωνιολογία

Κουτρουμπάς Μ.: Λασγραφικά-παροιμίες (Κ. Μαμαλάκης, Προμηθέας δ Πυρφόρος, 32)

θωμόπουλος Ε.: Προστασία τοϋ άνηλίκου (Γ. Δημ., ΟΤ, 14/4) Φουριέ Σ.: Ή ιεραρχία τοϋ κερατώματος (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 85)

Οικολογία

Πολιτική

Κρόουλ Σ.-Ράνκιν Γ.: Οικολογία γιά άρχάριους (ΒΠ, ΔΙ, 66)

Γουντχάουζ Κ.: Καραμανλής. Ό άναμορφωτής τής έλληνικής δημοκρα­ τίας (ΤΜ, ΕΠ, 766) Ζαρόντοφ Κ. I.: Οίκονομία καί πολιτική στην Επανάσταση (Π. Λινάρδος-Ρυλμόν, ΟΤ, 14/4)

Παιδικά

Οικονομία Κοινή ’Αγορά καί άνιση άνάπτυξη (ΑΘ, ΕΩ, 17/4) Παπανδρέου Β.: Πολυεθνικές έταιρεϊες καί άναπτυσσόμενες χώρες (ΠΑ,

’Αλεξίου Ε.: Παίζουμε κουκλοθέατρο; (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 85) Παμπούδη Π.: Ό Σιγανός πού μιλάει μέ τά πράγματα (ΕΠ, ΔΙ, 66) Schmidt Α.: Ή Βρωμίτσα καί ό Μουτζούρης μαγειρεύουν (ΕΠ, ΔΙ, 66)

θετικές έπιστήμες Bernal J. D.: Ή έπιστήμη στήν ιστορία. Τ. α' (θ. Βαλαβανίδης, ΔΙ, 66) Σβάρτζ Τ.-Μάκ Γκίννες Μ.; Ό ’Αϊνστάιν γιά άρχάριους (ΒΠ, ΔΙ, 66)

8 0/δελτιο

Τέχνες

μικρές αγγελίες «ΟΛΟΣΩΜΗ»... άθικτη φωτο­ γραφική μηχανή CANNON F1 πουλιέται σέ τιμή ευκαιρίας. Πριν τήν άγοράσετε πρέπει νά συνεννοηθεΐτε μέ τόν κάτοχό της ατό: 82.36.099, τά πρωινά, ή ατό 82.22.219, τά άπογεύματα.

Βακαλό Ε.: Ή φυσιογνωμία τής μεταπολεμικής τέχνης στην Ελλάδα. Τ. β' (ΤΜ, ΕΠ, 766) Γιαννουλόπουλος Κ.: Τζάζ. Όδηγός δίσκων (ΚΝ, ΚΑ, 14/4) Ελληνική παραδοσιακή άρχιτεκτονική. ’Ανατολικό ΑΙγαΐο. Σποράδες. Εφτάνησα (Ν.Κ.Χ., Τά Ψαρά, 31-33) Ελληνική παραδοσιακή άρχιτεκτονική. Κυκλάδες (Ν.Κ.Χ., Τά Ψαρά, 31-33) Λυγίζος Γ.: Παλιά άντριώτικα σπίτια (ΒΠ, ΔΙ, 66) Ραφαηλίδης Β.: Λεξικό ταινιών (ΚΤ, Εθ, 13/4) Ρουμελιωτάκης Μ.: Δυναμικές τεχνικές σκοτεινού θαλάμου (ΒΠ, ΔΙ, 66) Σπητέρης Τ.: Δάσκαλοι τής έλληνικής ζωγραφικής τού 19ου καί 20ού αιώνα (ΤΜ, ΕΠ, 766) Χρήστου X. - Κουμβακάλη-Άναστασιάδη Μ.: Νεοελληνική γλυπτική 1800-1940 (ΤΜ, ΕΠ, 766)

Γλώσσα Τομπαίδης Δ.: Διδασκαλία τής νεοελληνικής γλώσσας (α.α., ΝΕ, 16/4)

Ποίηση

ΕΙΝΑΙ καιρός, άν έχετε παιδιά τού δημοτικού ή τού γυμνα­ σίου, νά μάθουν γαλλικά. Πτυχιοΰχος τού Γαλλικού ’Ινστι­ τούτου άναλαμβάνει υπεύθυνα νά τούς τά διδάξει. Άποφασίστε το καί τηλεφωνήστε στό 57.21.754.

ΤΑ παιδιά σας πάνε στό δημο­ τικό ή στό γυμνάσιο κι άντιμετωπίζουν δυσκολίες στά μαθήματά τους; Φοιτήτρια τής Παντείου μέ γνώσεις καί πείρα άναλαμβάνει νά τά κάνει ξε­ φτέρια, αρκεί νά τό άποφασίσετε καί νά τηλεφωνήσετε στό 77.52.323. * ΑΝ έχετε σειρές παλιών περιοδι­ κών, κατά προτίμηση τού 19ου αιώνα ή τών άρχών τού 20οΰ, καί θέλετε νά τά πουλήσετε, τηλεφω­ νήστε στό 7232.694. (Κάθε λέξη στις «μικρές άγγελίες» στοι­ χίζει ΙΟ μόνο δρχ.)

Αντωνίου Κ.: Μετάγγισμα (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 10/4) ΓιαννόπουλοςΤ.: ’Επάνοδος (Γ. Μπαρμπαγιάννης-Προσήλιος, Νέος Λό­ γος, 407) Δαλακούρα Β.: Ό ύπνος (Γ. Βέης, ΓΤ, 13) Δαράκη Ζ.: Τό μοναχικό φάντασμα τής Λένας Όλεμ. θάλεια (Γ. Βέης, ΓΤ, 13) Ζαχαριάδης Τ.: Μετά ή 29η (Β. Χατζηβασιλείου, ΤΟ, 85) Ζιόβας Γ.: Τό ύδωρ (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 10/4) Καλαντζής Κ.: Καισαριανή (ΝΠ, ΡΙ, 17/4) Μπουρατζή-θώδα Λ.: Βροντή στό φώς (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 10/4) Ντούσιας Λ.: Οί νικητές (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 10/4) Παπαγεωργίου Κ.: Τό σκοτωμένο αίμα (Γ. Βέης, ΔΙ, 66) Σόκαλης Λ.: Ίλασμός (Ν. Γαλάζης, Τά Άμαρύνθια, 40) Σφακιανάκη-Ξενάκη Σ.: Βαλσαμωμένα πουλιά (Φ. ΖαμπαθάΠαγουλάτου, ΡΙ, 10/4) Τζούλης θ.: Ή γλώσσα τού Άδάμ (ΒΠ, ΔΙ, 66) Τσέχος Η.: ’Ανθέμια (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 10/4) Χατζοπούλου-Καραβία Λ.: 30 ποιήματα ζωής καί θανάτου (Γ. Βέης, ΓΤ, 13) 3 Ιταλοί ποιητές (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 85)

Πεζογραφία Γλυκοφρύδη-Τσάτσουλα Κ.: Πανωραία (Β. Χατζηβασιλείου, ΤΟ, 85) Νεοφώτιστου Μ.: Ή λάβα (ΚΤ, Εθ, 13/4) Παπαϊωάννου Κ.: Ή ιστορία τής κυρίας Ού (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 85) Παρασκευαίδης θ.: Τά λιόδεντρα και οί ξωμάχοι πάνω στη Λέσβο (Ν.Κ.Χ., Τά Ψαρά, 31-33; Χριστοφιλάκης Γ.: Πετροπόλεμος (ΑΚ, ΡΙ, 17/4) θέρμπερ Τ.: Τό άσπρο έλάφι (ΚΤ, Εθ, 13/4) Λώρενς Ντ. X.: Ό πρώσσος άξιωματικός (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 85)

Μελέτες Μπωντλαίρ Σ.-Τοντόροφ Τ.: Έντγκαρ-Άλλαν Πόε (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 85)

Θέατρο Karagoz (Β. Πουχνερ, ΔΓ, 66) Παπακυριάκης Γ.: Δάτς ώλ (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 85) Παπαντωνίου Β.: Μαζντάκ (ΕΖ, ΡΙ, 17/4)

'Ιστορία-Μαρτυρίες Άντωνάκος Σ.: Άμύκλαι (ΤΜ, ΕΠ, 767) Βενιζέλος Ε.: Τά κείμενα. Τ. β' (ΤΜ, ΕΠ, 767) Γουσίδης Δ.: Μάρκος Βαφειάδης (ΚΤ, Εθ, 13/4) Γρηγοριάδης Σ.: Παπαφλέσσας (ΤΜ, ΕΠ, 767) Δουατζής Γ.: Οί ταγματασφαλίτες (γ.κ., ΡΙ, 17/4) ’Εγχειρίδια Ιστορίας. Τ. α\ β', γ' (ΤΜ, ΕΠ, 767) Ή έξοδος. Τ. β' (ΚΣ, ΝΕ, 9/4) Ή Σμύρνη καίγεται (ΚΣ, ΝΕ, 9/4) Κυρρής Κ.: Τό Βυζάντιον κατά τό ΙΔ' αιώνα. Τ. α' (ΤΜ, ΕΠ, 767) Πολιουδάκης Μ.: Ή μάχη τής Κρήτης στό Ρέθυμνο (ΚΣ, ΝΕ, 9/4) Σβορώνος Ν.: Άνάλεκτα νεοελληνικής Ιστορίας καί Ιστοριογραφίας Σκιαδάς Ν. Ε.: Χρονικό τής έλληνικής τυπογραφίας. Τ. γ' (ΘΠ, ΟΤ, Χατζηπατέρας Κ.-Φαφαλιού Μ.: Μαρτυρίες 40-41 (ΚΣ, ΝΕ, 9/4) Χουτας Σ.: Ή μάχη τού Μακρυνόρους (ΚΣ, ΝΕ, 9/4)

κυκλοφορούν δυο βιβλία με ξεχωριστό ενδιαφέρον. ΠΙΕΡ ΒΙΝΤΑΛ - ΝΑΚΕ «Ο Μαύρος κυνηγός» Μέσα απο την περιπέτεια τον αθηναίου έφηβου φωτί­ ζεται το περιθώριο στην αρχαία Ελλάδα. Η μοίρα του δούλου και του τεχνίτη, η θέση της γυναίκας. Μια επαναστατική θεώρηση των μορφών σκέψης και ζωής στην αρχαία Ελληνική κοινωνία.

Επίσης ΤΖΩΡΤΖ ΟΡΓΟΥΕΛ «Το τσιφλίκι των ζώων»

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ - ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ

Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ & 2.ΙΑ e.fc. ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

«ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» Σόλωνος 94, Τηλ. 3600.398 - 3610.589

■\

το σύνδρομο <της Σταχτοπούτας Ο φόβος της γυναίκας μπροστά στην ανεξαρτησία

ΚΙ Εκδόσεις Γλάρος ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31 · ΑΘΗΝΑ 141 . ΤΗΛ. 36 18 457