Τεύχος 335

π ε ρ ρ ε α η ισ

Πεδίον 6 έως 22 Μαΐον

εγώ διαβάζω... ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΤΩΝ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

Γ ιώ ρ γ ο ς Μ α νιώ τ η ς

Το π ο ν η ρ ό μ ο ν ο π ά τ ι μυθιστόρημα

Μ ό λ ι ς

κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα Τήλ.: 36.31.078, Fax: 36.28.950

Σύγχρονη ελλψ ικη ποίηση

Σύγχρονη ελλψ ικη πεζογραφία.

ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ Τα ποιήματα του δολοφόνου μου. ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ Η χαμηλή φωνή. ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ Τ.Γ. ΝΙΚΟΣ-ΑΛΕΞΗΣ ΑΣΛΑΝΟΓΛΟΤ Δύσκολος θάνατος. ΝΙΚΟΣ-ΑΛΕΞΗΣ ΑΣΛΑΝΟΓΛΟΤ Τρία ποιήματα. ΝΑΝΟΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ Στο κάτω κάτω της γραφής. ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ Η νοσταλγία των ουρανών. ΒΕΡΟΝΙΚΗ ΔΑΛΑΚΟΤΡΑ Ο ύπνος. ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΑΛΛΑΣ Ποιήματα 1948-1988. ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΝΙΗΛ Πρόκες. ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΤ Ποιήματα 1950-1900. ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΤ Το βιβλίο των γάτων. ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΤ Σάτιρες. ΣΤΑΤΡΟΣ ΖΑΦΕΙΡΙΟΤ Η δεύτερη πεταλούδα και η φωτιά. ΒΑΣΙΛΗΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ Θεράπων έρως. ΒΑΣΙΛΗΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ Επαρχία Τεμένους. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΙΣΑΡΗΣ Οι Τριστάνοι. ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ 3Μ+3Μ=6Μ. ΣΠΤΡΟΣ ΚΑΎΣΙΜΗΣ Ο Νάρκισσος. ΚΛΕΙΤΟΣ ΚΤΡΟΤ Τα πουλιά και η αφύπνιση. ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΒΑΡΑΣ Ο φόβος του ακροβάτη. ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΒΑΡΑΣ Στο βάθος του χρώματος. ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΩΣΤΑΝΤΕΛΛΗΣ Τπέρ της τυχαίας αντιστροφής. ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΙΚΟΣ Ποιήματα 1944-1987. ΔΙΟΝΪΣΗΣ ΜΕΝΙΔΗΣ Το φως της νύχτας. ΜΙΚΡΑ ΛΤΡΙΚΑ από την αρχαία ελληνική ποίηση. ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ Νύχτα. ΜΑΞΙΜΟΣ ΟΣΤΡΟΣ Στη νοσταλγία του ψυχιατρείου. ΠΑΤΛΙΝΑ ΠΑΜΠΟΤΔΗ Το μαύρο του πράσινου. ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΙΠΙΝΗΣ Αναγραμματισμοί. ΣΤΕΛΛΑ ΠΟΤΓΚΑΚΙΩΤΟΤ Αύγουστος και μαύρο. ΛΙΑΝΑ ΣΑΚΕΑΛΙΟΤ Αφές ρέουσες. ΣΑΠΦΩ Ποιήματα. ΝΤΙΝΟΣ ΣΙΩΤΗΣ Κλιματιζόμενοι διαάδρομοι. ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΤΑΜΕΛΟΣ Ad Absinthium. ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΤΛΟΣ Τα ποιήματα Α ' (1944-1965). ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΤΛΟΣ Τα ποιήματα Β ' (19651983). ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΤΛΟΣ Ο ήλιος του μεσονυχτιού. ΣΩΤΗΡΗΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ Βίος ασωμάτων. ΑΜΑΛΙΑ ΤΣΑΚΝΙΑ Το μπαλκόνι. ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΑΟΎΣΗΣ Δύσκολα χαμόγελα. ΑΡΓΥΡΗΣ ΧΙΟΝΗΣ Εσωτικά τοπία. ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ Ο χρόνος είναι πάντα με το μέρος του. ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΧΪΤΗΡΗΣ Τόποι νέοι. ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΧΤΤΗΡΗΣ Σαν να συνέβη.

ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ ΝΑΝΟΣ Α π ’ τα κόκκαλα βγαλμένη ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΝΙΚΟΣ Αγάθος ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΝΙΚΟΣ Άγημα τιμών ΔΑΛΑΚΟΤΡΑ ΒΕΡΟΝΙΚΗ Το παιχνίδι του τέλους ΔΗΜΟΤ ΝΙΚΟΣ Τολμηρές ιστορίες ΔΗΜΟΤ ΝΙΚΟΣ Παρ’ όλα αυτά ΔΗΜΟΤ ΝΙΚΟΣ Μικρά βήματα ΔΗΜΟΤ ΝΙΚΟΣ Ημερολόγιο του καύσωνα ΕΤΑΓΓΕΛΟΪ ΑΝΕΣΤΗΣ Το ξενοδοχείο και το σπίτι και άλλα πεζά ΖΑΡΟΚΩΣΤΑ .ΚΑΤΕΡΙΝΑ Τόμεκ ΚΑΖΑΝΤΖΗΣ ΤΟΛΗΣ Το τελευταίο καταφύγιο ΚΑΡΑΛΗ ΜΑΛΒΙΝΑ Τα κορίτσια στη Σαβάνα ΚΑΡΤΠΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Πρωταθλητής καταδύσεων ΚΑΨΑΣΚΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πίσω από το χαμόγελο ΚΑΨΑΣΚΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Παντοκράτορας χωρίο τση Ζάκυνθος ΚΕΣΜΕΤΗ ΝΑΤΑΣΑ Το αιώνιο ρολόι ΚΟΤΤΣΟΪΚΟΣ ΗΛΙΑΣ Καλύτερα να νικούσαν οι κόκκινοι ΛΑΔΑΣ ΝΙΚΟΣ Ημερολογιακές σημειώσεις ΜΑΝΟΠΟΤΛΟΣ ΘΩΜΑΣ Η Πάολα του Ρίο ΝΟΛΛΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Νεράιδα της Αθήνας ΝΟΛΛΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Πολυξένη ΞΕΞΑΚΗΣ ΜΑΝΩΛΗΣ Πού κούκος; Πού άνεμος; ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Κυράνω ΠΕΛΛΑΣ ΟΜΗΡΟΣ Στάλαγκ VIC ΠΕΤΣΕΤΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Το παιχνίδι ΣΩΤΗΡΟΠΟΤΛΟΐ ΕΡΣΗ Εορταστικό τριήμερο στα Γιάννενα ΤΣΙΑΜΠΟΤΣΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Η Βέσπα και άλλα επαρχιακά διηγήματα ΧΑΡΤΟΜΑΤΣΙΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Το παλιό κτίριο ΧΟΤΛΙΑΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Ζωή, την άλλη φορά ΧΟΤΛΙΑΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Ο Λούσιας ΧΟΤΛΙΑΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Τό άλλο μισό ΧΟΤΛΙΑΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Μπακακόκ ΧΟΤΛΙΑΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Μια ιστορία του μακρύ χειμώνα ΧΟΤΛΙΑΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Η μέση βροχή

Μόλις κυκλοφόρησαν

Μόλις κυκλοφόρησαν

ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΓΚΙΚΑΣ Ωφέλιμα ποιήματα. ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ Λάφυρο αγαπημένων ημερών. ΤΑΚΗΣ ΠΑΤΛΟΣΤΑΘΗΣ Σημεία του εξαφανισμένου τρίτου: ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΙΧΑΚΗΣ Η άνοιξη στο πένθος. ΝΙΚΟΣ ΧΟΤΛΙΑΡΑΣ Οι λεπτομέριες του μαύρου. ΗΛΙΑΣ ΠΕΤΡΟΠΟΤΛΟΣ Ποτέ και τίποτα. ΗΛΙΑΣ ΠΕΤΡΟΠΟΤΛΟΣ Ποιήματα.

ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ ΝΑΝΟΣ Η ζωή μου μετά θάνατον εγγυημένη. ΜΗΤΣΟΤ ΑΝΤΡΕΑΣ Ο ακροβάτης έχει φοβηθεί. ΜΑΝΟΠΟΤΛΟΣ ΘΩΜΑΣ Το Καραμοσάλι. ΠΕΤΣΕΤΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Επίλογος στα χιόνια ||

ΕΚΔΟΣΕΙΣ --

Π ρ ο coθο ϋ ν

ΝΕΦΕΛΗ

τα eλ λ η ν ι x ά γ ρ άμ.μ. α τ a

Α Σ Κ Λ Η Π ΙΟ Υ 6, Α Θ Η Ν Α 106 80 Τ Η Λ . 3 6 0 7 7 4 4 - FA X : 3 6 3 9 9 6 2

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 1979- 1 9 9 4 Δ ε κ α π έ ν τ ε Χ ρ ό ν ι α Ν ε φ έ λ η

ΤΟΝΙ

ΜΟΡΙΣΟΝ

ΤΖΑΖ Z

orn' Την ξερό γυναίκα ΖοΟ

Λεωφόρο Λένοξ. Ξέρω και τον άνδρατης. Ξεμυαλίστη­ κε με μια μικρή δεκαοκτώ χρόνων. Ήταν από εκείνους I τους ολέθριους, παράξενους I έρωτες: τον έκανε να ν τέτοια ευτυχία και λύηι ακόιωαε την κοπέλα μόνο και μόνο για να κρατήσει ζωΝ-χανό αυτό το αί-

3ΐ και να χαρακώσει το νεκρό του πρόσωπο, ο κόσμος έπεσε ιιάνω της την πέταξε έξωαπό την εκκλησία. Τότε εκείνη άρχισε να τρέχει μέσα

κλουβιά τους, άνοιξε ταπαράθυρα και τ’άφησε ελεύθερα να παγώσουν ή ναηετάξουν μαζί και τον παπαγάλο, που τηνώραεκείνηείπε: Ύ αγαπώ".

Μόλις κυκλοφόρησε

ΝΟΜΠΕΛ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ...προωθούν το καλό βιβλίο ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 - ΑΘΗΝΑ 106 80 - ΤΗΛ. 3607744

τα βιβλία της «γνώσης» Αρχαίοι Συγγραφείς Φ

M A I f l E N i O W

m m

Si;:;®:;: · "

ί .■'· # φ

# *& :·.·.#

ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ Χαρακτήρες

(

ΔΙΟΓΕΝΗ ΛΑΕΡΤΙΟΥ1 Διογένης ο Κυνικός · ΣΟΥΗΤΩΝΙΟΥ Νέρωνας ΗΡΟΔΟΤΟΥ :ψ φ Η εκστρατεία κατά των Σκυθών

■

Κλασικοί Συγγραφείς ΓΚΑΜΠΡΙΕΛΕ NT ΑΝΝΟΥΝΤΣΙΟ Δύο ιστορίες από την Πεσκάρα ΝΑΘΑΝΙΕΛ ΧΩΘΟΡΝ Ο νεαρός αγαθός Μπράουν ■

Σύγχρονοι Συγγραφείς ΜΑΡΤΣΕΛΟ NT ΟΡΤΑ (ανθ.) Εγώ ελπίζω να τη βολέψω ΜΑΡΤΣΕΛΟ NT ΟΡΤΑ (ανθ.) Ο Θεός μας έπλασε τζάμπα ΜΑΡΤΣΕΛΟ NT ΟΡΤΑ (ανθ.) Ο Ρωμαί ος και η Ιουλιέτα αρραβωνιαστήκανε από κάτω

ΕΝΤΣΟ ΡΟΥΣΣΟ Η Συμμορία Καπαρούτσι

Τ.ΒΟΣ-ΝΤΑΜΕΝ ΦΟΝ ΜΠΟΥΚΧΟΛΖ Η Αυτοκρατορία των τεσσάρων ανέμων

εκδόσεις «γνώση »

Ιπποκράτους 3 1 ,1 0 6 80 Αθήνα τηλ. 36 20 941, 36 21 194

Τα βιβλία της «γνώσης»

ΚΑΡΑ ΓΙΟΥΝΑΣ ΛΟΥΒΕ ΑΛΚΜΒΙΣΤ

Γιατί όχι: ΒΟΚΚΑΚΙΟΣ

ΝΙΚΟΣ ΧΑΤΖΗ ΚΥΡΙΑΚΟΣ

/7 Ιστορίες από το δεκαήμερο

Τα όνειρα

ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΓΟΥΛΦ

TEN T ΧΙΟΥΖ

Φλας ΠΗ ΤΕΡ ΚΑΡΕΫ

Μύθοι τον πρώιμου κόσμου ΝΑΘΑΝΙΕΛ ΧΩΘΟΡΝ

Ο χοντρός στην ιστορία

Το άλικο γράμμα

ΛΑΡΑ ΚΑΡΝΤΕΛΛΑ

ΜΠΑΡΜ ΠΕ N T ' ΩΡΕΒΙΓΥ

Γύρω από τη Λάονρα

Οι διαβολικές

ΛΑΡΑ ΚΑΡΝΤΕΛΛΑ

Ήθελα να φορέσω παντελόνια

ΖΑ ΝΕΤ ΟΥΪΝΤΕΡΣΟΝ

Έχει κι αλλού πορτοκαλιές

ΜΑΡΙΑ ΚΟΡΤΙ

ΤΖΟΥΖΕΠΕ ΠΟΝΤΙΤΖΑ

Το τραγούδι των σειρήνων

Η μεγάλη βραδιά

ΑΝΝΑ ΜΕΣΣΙΝΑ

ΛΕΒ ΡΑΖΓΚΟΝ

Η φοινικιά του Ρουσαφά Η γεροντοκόρη

Χωρίς επινοήσεις Ο ΣΕΣΑΝ - I. ΜΠ. ΜΑΣΛΟΦΣΚΙ Εσείς που δενέτυχε ποτέ να σας σκοτώσουν

ΜΑΝΦΡΕΝΤ ΜΠΗΛΕΡ

ΣΑΒΕΡΙΟ ΣΤΡΛ Η

ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ ΜΠΑΛΖΑΚ

Ήρεμη σαν τη νύχτα

Ο άνθρωπος mo βάθος του πηγαδιού

ΑΝΡΙ-ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΜΠΛΑΝ

ΓΚΟΥΕΡΡΙΝΌ ΤΖΟ ΡΤΖΕΤΊ

Τα αγρίμια παλεύουν στο λυκόφως

Α νθρωποι και άλλα ζώα

ΖΑΝΕΤ ΟΥΪΝΤΕΡΣΟΝ

ΦΟΥΛΒΙΟ ΤΙΜΙΤΣΑ

Το φύλο της κερασιάς

Ηβενετσιάνα κληρονόμος

ΤΟΜΑΣ ΧΑΡΝΤΥ

Κάτω από το δέντρο

ΓΚ. Κ. ΤΣΕΣΤΕΡΣΟΝ

Η αθωότητα τον πατρός Μπράουν ΣΕΡΤΖΙΟ ΦΙ ΡΡΕΡΟ

Στη σκιά ΙΙΛ ΤΡΙΤΣΙΑ ΧΑΪΣΜΙΘ

Οι απρόσκλητοι ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

Ο ανύπαρκτος ιππότης ΦΟΥΛΒΙΟ ΤΟΜΙΤΣΑ

Αντίστροφες φυγές ΑΝΡΙ-ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΜΠΛΑΝ

Δαιμονομανία

εκδόσεις «γνώση » \

Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα τηλ. 36 20 941, 36 21 194

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ ΝΙ Α Χρηστός Δεσύλλας Η κρύπτη Ένα δυνατών συγκινήσεων μυθιστόρημα, ένα πρωτότυπο ερωτικό έργο. Παράλληλα, μια καταβύθιση στην ψυχή, που ζητάει να πετάξει ελεύθερη από τις γήινες δεσμεύσεις της... Η πάλη του ανθρώπου ν' αποφεύγει την επιλογή του Κακού, που προβάλλει συχνά μπροστά του μέσα από θελκτικούς πειρασμούς...

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα ι Τήλ.: 36.31.078, Fax: 36.28.950

Τα ποιητικά βιβλία τού Γ ΙΑ Ν Ν Η Β Α Ρ Β Ε Ρ Η

• ΠΙΑΝΟ ΒΥΘΟΥ • Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟ ΣΤΡΩΝΕΙ • ΑΝΑΠΗΡΩΝ ΠΟΛΕΜΟΥ • ΤΟ ΡΑΜΦΟΣ - ΕΝ ΦΑΝΤΑΣΙΑ, ΚΑΙ ΛΟΓΩ,

Μ ό λ ις κυ κλ οφ ό ρη σε

ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ Υ Ψ ΙΛ Ο Ν

Ζ. Π ηγής 34. Τηλ.: 3638257

Ε

Κ

Δ

Ο

Σ

Ε

Ι

Σ

Γ

Α

Β

Ρ

Ι

Η

Λ

Ι

Δ

Η

Σ

Φ ΙΝ Ε Α Σ ΑΕ. - Α ρ ισ τοτέλους 9 5 - Αθήνα 1 0 4 3 4 Τ ηλ. 8 8 .3 7 .6 9 6 F a x 8 8 .3 2 .5 6 6

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΚΩΣΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗ Σ ΟΤΡΑΝΗ ΣΕΙΡΑ «ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ»

Γενική φιλολογική έποπτεία : ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΣΑΧΙΝΗΣ

1. Στεφάνου Ξένου, Ή Ή ρω ΐς τής *Ελληνικής Έπαναστάσεως (τόμοι A -f- Β), φιλολογική επιμέλεια: Βικτωρία Χατζηγεωργίου - Χασιώτη.

2. Άνδρέα Κάλβου, Ώ δαί, φιλολογική έπιμέλεια: Στέφανος Διαλησμας.

3. Γεράσιμου Μαρκορα, Ποιήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Π. Δ. Μαστροδημήτρης.

4. ’Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, Διηγήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Φώτης Δημητρακόπουλος.

5. ’Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, Ό Αύθέντης τοϋ Μωρέως, φιλο­ λογική έπιμέλεια: ’Απόστολος Σαχίνης.

6. Κωστη Παλαμά, Ή Φλογέρα τοϋ βασιλιά, φιλολογική έπιμέλεια: Κ. Γ. Κασίνης.

7. Γρηγορίου Παλαιολόγου, Ό Ζωγράφος, φιλολογική έπιμέλεια: "Αλκής ’Αγγέλου.

8. Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, Κρητικοί γάμοι, φιλολογική έπιμέλεια: ’Αθανάσιος Καραθανάσης.

9. Samuel Sheridan Wilson, To Παλληκάριον, φιλολογική έπιμέλεια: Δημήτριος Πολέμης.

10. Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, Φθινόπωρο, φιλολογική έπιμέλεια: Πέτρος Χάρης.

11. Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, Τό Βιβλίο τής αυτοκράτειρας ’Ελισάβετ, φιλολογική έπιμέλεια: ’Απόστολος Σαχίνης.

12. Λορέντζου Μαβίλη, 7α Ποιήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Γ. Άλισανδράτος.

13. Παύλου Καλλιγά, Θάνος Βλέκας, φιλολογική έπιμέλεια: Ε. Ν. Χωραφας.

14. Γεωργίου Βιζυηνοϋ, 7α Διηγήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Άθανασόπουλος.

15. Ψυχάρη, Ζωή κι άγάπη στη μοναξιά, φιλολογική έπιμέλεια: Βασίλειος Φρ. Τωμαδάκης.

16. Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, 7α ποιήματα, φιλολογική έπιμέλεια : Γιώργος Βελουδής.

17. Ίωάννου Κονδυλάκη, Ό Πατούχας, "Οταν ήμουν δάσκαλος, Πρώτη ’Αγάπη, φιλολογική έπιμέλεια: Μ. Γ. Μερακλής.

18. Λάμπρου Πορφύρα, Τά Ποιήματα, φιλολογική έπιμέλεια, Ε ­ λένη Πολίτου - Μαρμάρινου.

19. Γιάννη Βλαχογιάννη, Τά Μεγάλα Χρόνια καί Τά Παληκάρια τά Παλιά, φιλολογική έπιμέλεια: Έ παμ. Μπαλούμης.

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ ΑΠΑΝΤΑ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ Ο Λ' ΤΟΜΟΣ

_

3 =

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦΙΝΙ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 23-25, Α Θ ΙΙλΑ

Τ η λ .: 3 6 3 0 0 5 5 , Fax : Ο'ι 5 0 7 6 'ι

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α .Μ εταξά26, Α θ ή να - 106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315 FAX: 33.01.315

Τεύχος 335

ΧΡΟΝΙΚΑ 12

11 Μαΐου 1994 Τιμή: Λρχ. 700 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτη, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Αθανασία-Σπαθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου

14 15

18

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφουν οι: Τιτίκα Δημητρούλια (Τ.Δ.) και Γιάννης Μπασκόζος (Γ.Μ.), Επιμέλεια Ηρ. Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ο Αναστάσιος Καραναστάσης μιλάει στην Ιουλία Χατζηπαναγιώτη

.ΝεάποΤ

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάντη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης Η εικόνα του εξωφύλλου είναι λεπτομέρεια από πίνακα του Ντελβώ

Κοινωνιολογία

Σήλιας Νικολαΐδου: Η κοι­ νωνική οργάνωση του αστι­ κού χώρου Γράφει η Χριστίνα Στρατηγοπούλου Πολιτική

ΕΡΕΥΝΑ Η βιβλιογράφηση των κειμέ­ νων της Νεοελληνικής Δρα­ ματουργίας Γράφει η Γεωργία Λαδογιάννη

Στοιχειοθεσία-Ηλεκτρονική ΣελιδοποίησηΦίλμς-Μοντάζ: LEGATO Ε.Π.Ε., Χαλκοκονδύλη 9 (πλ. Κάνιγγος), τηλ.: 33.02.055-56 Fax: 36.48.223 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ.: 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε.

η

LJ

ΙαΑέρμο

James Dougherty - Robert Pfaltzgraff: Ανταγωνιστικές θεωρίες διεθνών σχέσεων. Μια συνολική αποτίμηση Γράφει ο Σωτήρης Ντάλης

25

Ποίηση

Νάσου Βαγενά: Βάρβαρες ωδές Γράφει η Κυριακή Πετράκου

ηη

Ποίηση

"'

Δημήτρη Πιστικού: Ηλιοπαιδεία Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη

ΟΛ

Πεζογραφία

Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ: Το αλώνι της Εκάτης Γράφει η Χριστίνα Φίλη

Δ ε λ τίο 31

Βιβλιογραφικό Δελτίο

36

Κριτικογραφία

Α φ ιέ ρ ω μ α

40

ντομη Ιστορία του Υπερρεα­ λισμού 30

Υπερρεαλισμός και Έρωτας

52

° ανεξάντλητος έρωτας

56

Κλωντ Αμπασταντό: Η αγά­ πη: «Η άπληστη αιτία της ζωής».

58

Φερνήνάν Αλκιέ: Φιλοσοφία του σουρρεαλισμού. Η ανα­ μονή και η ερμηνεία των ση­ μείων

59

Ο μοναδικός έρωτας και ο μύθος του ανδρόγυνου

65

Ζαν-Πωλ Αντοβάν: Το τρε­ λό σεξ

Ιωάννα Παπασπυρίδου: Σύ­

68

Έρωτας, Ανατρεπτική Δύνα­

69 73

Έρωτας και Θάνατος

78

Σουρρεαλισμός φυλοφιλία

μη

Σύντομο λεξικό του έρωτα και του σουρρεαλισμού και

ομο­

φιλοσοφία δεύει πρός το τέλος του το πολύτομο έργο Η Σοσιαλιστική Σκέψη στην Ελλάδα από το 1875 ως το 1974 (Τόμος Γ', Αθήνα, Γνώση, 1993, σελ. 774, δρχ. 7.000) του καθηγητή της Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Παναγιώτη Νουτσου με την έκδοση και αυτού του τόμου. Το έργο επιχειρεί μια καταγραφή κειμένων, βιογραφιών και εργογραφιών με εκτιμήσεις, υπομνηματισμό και εκτενή εισαγωγή του επιμελητή και ανθολόγου των κειμένων που χαρακτήρι­ σαν την αντιφατική και όχι χωρίς εμπόδια πορεία της σοσιαλιστικής σκέψης στην Ελλάδα. Η σημασία του έργου είναι πολλαπλή. Πρώτον, προσφέρει μια συγκομιδή πηγών εν πολλοίς αγνώστων στους μελετητές της ιστορίας της σοσιαλιστικής σκέ­ ψης στην Ελλάδα. Δεύτερον, είναι από τις ελάχιστες φορές που η σοσιαλιστική φι­ λοσοφία και ιδεολογία αντιμετωπίζονται ολοκληρωμένα από την πλευρά της επι­ στημονικής ιστοριογραφίας. Τρίτον, έχει χρηστική αξία αφού είναι έργο που αποκαθάρει τη σοσιαλιστική σκέψη από την ιδεολογική της χρήση, στοιχείο που την κατέτρεχε σχεδόν από τα πρώ τα χρόνια της εμφάνισής της. Έτσι και οι παλιότερες μελέτες (π.χ. Κορδάτος) μπορεί να αντιμετωπιστούν με ένα νέο βλέμμα. Η προσπάθεια του Π. Νούτσου ανοίγει το δρόμο για παραπέρα διερευνήσεις σε συνολικότερα ή μερικότερα θέματα της εξέλιξης των σοσιαλιστικών ιδεών - ένα κομμάτι της δικής μας δύσκολης ιστορίας. Ο τόμος αυτός έχει ένα επιπρόσθετο ενδιαφέρον γιατί, στην εξεταζόμενη π ε­ ρίοδο, αντικείμενο είναι η διαμόρφωση του «μαρξισμού - λενινισμού», οι αποκλί­ σεις και οι ετερογενείς επεξεργασίες του, τα θεμέλια δηλαδή της ιδεολογικής δια­ πάλης στο χώρο της Αριστερός για τις επόμενες δεκαετίες. Ίσως εδώ υπάρχει το υλικό για ανεπίδοτες απαντήσεις που θάφτηκαν μέσα στη σιωπή, τη διαστρέβλω­ ση και τις ευκαιριακές αυτοβιογραφίες ή μαρτυρίες που κατά κανόνα δικαίωναν τους συγγραφείς τους. Γ.Μ.

Ο

Α. Γκεντέ έγραψε το βιβλίο του Η Φιλοσοφία της κρίσης (Μτφρ. Απ. Οικονόμου. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1994) στη δεκαετία 1970-'80: όταν ακόμα η κατάρρευση του σοσιαλισμού δεν είχε σημαδέψει οδυνηρά τις σύγχρονες κοινωνίες. Εξέταζε τις ποικίλες μορφές που ενδύεται η καπιταλιστική κρίση, όταν ο καπιταλισμός ταυτί­ ζεται με το σύνολο του πολιτισμού, του σύμπαντος. Τα νέα δεδομένα αποτελούν μια πρόκληση στη διαχρονικότητα του βιβλίου: η ευφορία της αστικής τάξης αναι­ ρεί τη φιλοσοφία της κρίσης, άραγε; Ο συγγραφέας παραμένει αμετακίνητος στις

Ο

χρονικά 13 απόψεις του και προτείνει μια εκ νε'ου θεώρηση του μαρξισμού και της μεθοδολογίας του, στηριγμένης όμως στο γόνιμο παρελθόν του: καθότι η φιλοσοφία της κρίσης και η ίδια η κρίση εξακο­ λουθούν να παραμένουν ίδιες. Τ.Δ.

ελληνική πεζογραφία ο πρώτο μυθιστόρημα της Μαρίας Γαβαλά, Η Υπηρέτρια των Αγγέλων (Αθήνα, Εστία, 1994, σελ. 216) διηγείται την ιστορία μιας ευαίσθητης γυναίκας που γίνεται υπηρέτρια σ' ένα ξενοδοχείο και στη συνέχεια συγγραφέας. Η Μ. Γαβαλά περιγράφει έναν κόσμο σαπισμένο από την πυρηνική ενέρ­ γεια χωρίς να γίνεται στερεοτυπικά διδακτική, παρακολουθεί την επάνοδο του ανθρώπου σε πρωταρχικές ενασχολήσεις και την προσπάθειά του να αισθανθεί, εκ νέου. Οι εικόνες της είναι από τα πιο στέρεα και γοητευτικά στοιχεία του μυθι­ στορήματος της, πολύ κινηματογραφικές, ο λόγος της απο­ φεύγει το μελοδραματισμό, οι «αστυνομικές» διαστάσεις της πλοκής δεν την παραφορτώνουν. Μια πολύ ενδιαφέρουσα πρώτη δουλειά. Τ.Δ.

Ι

ποίηση Κ. Μοσκώφ επιμένει... αραβικά και δεν κάνει καθόλου άσχη­ μα. Αίγες φορές έχουμε τη δυνατότητα να δούμε τον κόσμο από μια διαφορετική οπτική γωνία - με άλλα κριτήρια, με άλ­ λο «θεό» - και η ποίηση έρχεται αρωγός σε μια τέτοια προ­ σπάθεια. Με την ποιητική αυτή ανθολογία Αραβική Ποίηση, επιλογή-μετάφραση: Κ. Μοσκώφ, (Αθήνα, Καστανιώτης, 1994, σελ. 168) παίρνουμε γεύση από εδέσματα άγνωστων σε μας συνταγών, οσμιζόμαστε αρώματα που κάτι μας θυμί­ ζουν, αλλά δεν ξέρουμε τί. Πείραμα το αποκαλεί ο μεταφρα­ στής. Θα έλεγα, αναγκαίο βάπτισμα στις πηγές των πανάρχαιων πολιτισμών μήπως και ανακαλύψουμε ότι η γη δεν κι­ νείται γύρω από την - κατά τα άλλα άξια - Ευρώπη. Γ.Μ.

Ο παιδικά

Γ. Ξανθούλης με τα θεατρικά του έργα Ο Μάγος με τα χρώ­ ματα (Αθήνα, Καστανιώτης, 1993, σελ. 90) και Μέσα στο νε­ ρό δασκάλα (Αθήνα, Καστανιώτης, 1993, σελ. 78) επιδίδεται στην οικολογική διαπαιδαγώγηση των παιδιών μέσα από τη διασκέδαση. Στο πρώτο, ο μάγος Σκορδάλευρος, που αντλεί τη μαγική του δύναμη από το βήχα του, προσπαθεί να κα­ λυτερέψει τον κόσμο μέσα από τις περιπέτειες των ζώων, των νομισμάτων, των γλυκισμάτων. Στο δεύτερο, η Αλίκη διδά­ σκει τα ψάρια στο βυθό και τελικά διδάσκεται απ ' αυτά το σε­ βασμό της φύσης. Έργα σύγχρονα για τα σύγχρονα παιδιά. Τ.Δ.

Ο

Επισημάνσεις □ «Αισθάνομαι σα να υπάρχουν κάτω από τα πόδια μα ς χιλ ιά δ ες στοές. Σ α να κλυδω νίζονται τα πάντα. Λ ες και πρόκειται να βουλιάξει το έδαφος...

□ Έ χω - θέλω να έχω - την αι­ σιοδοξία ότι παρά τις ακραίες περιπτώσεις που ζούμε, είμαστε προς το τέλος της καταστροφής. Κ ά τ ι θα γίν ε ι και θα ξανασυντονιατεί η ζωή, θα βρεθ εί μ ια και­ νούρια ισορροπία...

□ Κ α ι μακάρι το τέλος της κα­ ταστροφής να μ η μα ς στοιχίσει ανθρώπινες ζωές. Ν α μ η χρ εια ­ στεί η αναγέννηση να περάσει ξανά μέσα από την οριστική σ τ ά χτ η ...

Να μ η ν ξαναφτάαουμε στην στάχτη του πολιτισμού, προκειμένου να ξαναγεννηθούμε...

□ Αυτή τη φορά, ελπίζω πως θα την προλάβουμε τη στά χτη...» {Τάκης Π αλαντζίδης, « Ε ΙΚ Ο ­ Ν Ε Σ », 19.4.94).

□ Η λύση; «Κ άνε αυτό που μπο­ ρείς, όσο καλύτερα γίνεται!» (Α π ’ την εισαγω γή της ίδιας συνέντευξης).

□ Κ α ι τότε: «Μέρες καλύτερες θα ρθουν, το λ έε ι το ένστικτό μου / αυτό το κάτι μέσα μου, το εντελώ ς δικό μου», που λ έε ι κ ι ο καινούριος Σαββύπουλος. Α.

ι λ

ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο

; Α

γ ο ρ > & χ ο υ

β ,β λ ί ο υ

Βαγιονάκης - Αθ. Βιβλιογωνία - Αθ. Γκοβόστης - Αθ. Δωδώνη - Αθ. Ελευθερουδάκης - Αθ. Ενδοχώρα Αθ. Εστία - Αθ. 'Ηλιος - Δράμα. Ιανός - Θεσσ. Κεντρί - Θεσσ. Κρομμύδας - Χίος. Λέξη Καλαμάτα,Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. Λέσχη του Βιβλίου - Θεσσ. Μεθενίτης - Πάτρα. Πλέθρον - Αθ. Πειραϊκή Φωλιά - Πειραιάς. Σάκης - Νέα Σμύρνη. Σύγχρονη Εποχή - Αθ. Φιλιππότης - Αθ.

| ΖΑΤΕΛΗ Ζ.: Και με το φως του λύκου επανέρχονται ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ Αλφαβητάρι ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ | ΜΕΡΚΟΥΡΗ Μ.: Γεννήθηκα Ελληνίδα ΖΑΒΡΑΝΟΣ | ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ.: Τα ερωτικά της Κορσικής ΚΑΚΤΟΣ I ΖΩΓΡΑΦΟΥ Λ.: Η αγάπη άργησε μια μέρα ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Π.: Η πρώτη εμφάνιση ΕΣΤΙΑ ΦΑΚΙΝΟΥ Ε.: Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ | ΠΛΕΥΡΗΣ Κ.: Οι Βάρβαροι ΝΕΑ ΘΕΣΙΣ ΧΩΜΕΝΙΔΗΣ Κ.: Το σοφό παιδί ΕΣΤΙΑ I I ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ: Από την κατοχή στον εμφύλιο ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ : Η εκτέλεση ΚΑΚΤΟΣ ΓΚΑΜΠΙΟΝ ΤΖ.: Μαθήματα πιάνου ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ΕΣΚΙΒΕΛ Λ.: Σαν νερό σε ζεστή σοκολάτα ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΜΑΧΜΟΥΝΤΙ ΜΠ. - ΧΟΦΕΡ Ο.: Ποτέ χωρίς την κόρη μου ΨΥΧΟΓΙΟΣ

Η βιβλιογράφηση των κείμενων της Νεοελληνικής Δραματουργίας

βιβλιογραφική παράδοση στη χώρα μας, δείκτης της πορείας τη ς επιστή­ μης τη ς νεοελληνικής φι­ λολογίας, αρχίζει όταν εμφανίζονται όροι ευνοϊκοί, κοινωνικοί γενικά και πνευματι­ κοί ειδικά, για την π ρόσ οψ η τη ς ιστορίας εκκρεμεί μια πλή­ μιας ερευνητικής κατεύ­ ρης σύνθεσή τη ς2 θυνσης που έπαιρναν οι φιλο­ Το αυξημένο ερευνητικό εν­ διαφέρον για τα γενικότερα λογικές σπουδές στα ευρω­ ζητήματα του νεοελληνικού παϊκά κέντρα των ξένων ελλη­ θεάτρου, που παρατηρήθηκε νιστών. κατά τη δεκαετία του 1970, Δεν είναι τυχαίο ότι ο πρώ­ τος Έλληνας που θα ακολου­ ανέδειξε το βιβλιογραφικό κε­ νό και την ανάγκη της κά­ θήσει το παράδειγμα τη ς Βίλυψής του με ανάλογες εργα­ bliographie Hellenique του σίες υποδομής, ώστε να εξαEmile Legrand θα είναι ο Ν.Γ. Πολίτης, με την Ελληνική Βι­ σφαλισθούν οι προϋποθέσεις μιας συστηματικότερης επι­ βλιογραφία, στις αρχές του αι­ στημονικής έρευνας. ώνα μας. Βέβαια, η αφετηρία Ως συντάκτρια τη ς πρώτης δεν προεξοφλεί και την αυτό­ ματη ανάπτυξη ή τη συστημα­ βιβλιογραφίας της δραματουργικής παραγωγής των αρ­ τική εξέλιξη. Οι γενικότερες χών του νεοελληνικού θεά­ «καθυστερήσεις» που επισητρου3, έχω τη γνώμη ότι σή­ μαίνονται για την Ελλάδα ως μερα μπορούμε να συζητή­ προς την εμφάνιση και εξέλιξη σουμε κάποιες μεθοδολογικές φαινομένων ευρωπαϊκής προ­ προϋποθέσεις, αφενός, και, έλευσης σημειώνονται και αφετέρου, να συμπληρώ­ στην περίπτωση της βιβλιο­ σουμε το πρώτο βιβλιογραφι­ γραφικής έρευνας1. κό εγχείρημα. Η έμφαση του προβλήματος Η εμπειρία από τις πρόσθετες καθίσταται προφανής για ειδι­ ερευνητικές δυσχέρειες που μου κές περιοχές τη ς νεοελ­ έθεσε η ιδιομορφία του υλικού, ληνικής φιλολογίας, όπως η καθώς και οι παρατηρήσεις δραματουργική παραγωγή, τη ς κριτικής του βιβλίου μου4, που, ακόμη, και στο επίπεδο

Η

συνθέτουν ένα σύνολο προτά­ σεων που η συζήτησή τους θα ενισχύσει στο εξής τη θέση του ερευνητή να αντιμετωπίσει παρόμοια προβλήματα. Η ιδιαιτερότητα του θέμα­ τος εγείρει εξαρχής και το πρώτο, βασικό μεθοδολογικό ερώτημα: το δραματουργικό κείμενο ως ένα μέρος μιας σύνθετης τέχνης, του θεά­ τρου, βιβλιογραφούμενο, μπο­ ρεί να περιοριστεί στα όρια μιας αυτόνομης συγγραφικής/ εκδοτικής παραγωγής ή οφεί­ λει, ταυτόχρονα, να αναδεικνύει τις αρθρώσεις αναγωγής του στην πολιτισμική οντότητα (θέατρο, θεατρική κίνηση) στην οποία εντάσσεται; Η πληρότητα της δεύτερης επιλογής ανταποκρίνεται επαρκέστερα στην ιδιαίτερη φύση του δραματικού κειμέ­ νου. Για το λόγο αυτό, όταν αναφερόμαστε στις αρχές του νεοελληνικού θεάτρου, μέχρι την εποχή του «εξελληνισμού» της αθηναϊκής θεατρικής κίνη­ σης και της καθοδήγησης ολό-

16 χρονικά

-----------------------

κλήρου του ελληνόφωνου θε ά ­ τρο υ από τ ις επιλογές τη ς πρωτεύουσας, μια συνεπής καταγραφή τη ς θεατρικής δραστηριότητας δ εν πρέπει να αγνοήσει το χαρακτήρα τη ς γεω γραφικής αποκέντρωσής τη ς.

στόσο, είναι συχνά τα φαινόμενα τη ς επικοινω­ νίας των αποκεντρωμέ­ νων χώρων, τόσο στο επίπεδο τη ς σ υγγραφής όσο και του δραματολογίου των παραστά­ σεων. Ενδεικτική είναι η περί­ πτωση τη ς παράδοσης του προεπαναστατικού θεάτρου, που μ εταφ έρ εται στον «ελλαδικό» χώρο από το υς ίδιους το υς φο ρ είς τη ς (Γ. Πραντούνας, Α.Κ. Αρισ τίας). Έτσι, άμ ε­ σα τ ίθετα ι το πρόβλημα ταξινόμησης των- έργω ν π.χ. Αθήναι Ελευθερωμένοι (Ναύ­ πλιο 1830) του Γ. Πραντούνα και Αρμόδιος και Αριστογείτων ή τα Παναθήναια (Αθήνα 1840) του Α.Κ. Αριστία. Δηλαδή, δύο έργω ν που προέρχονται από το κλίμα του προεπανα­ στατικού θεάτρ ου, αλλά εκ­ δοτικά και σκηνικά (θεατρικά), τουλάχιστον για το έρ γο του Πραντούνα, σταδιοδρομούν στην «ελλαδική» επικράτεια. Κι ακόμη, αν προστεθεί και η έκ ­ δοση του έργου του Π ραντού­ να στη Σμύρνη (1873), με αλ­ λαγμένο τον τίτλο χωρίς το όνομα του συγγρ αφ έα και με επεμβάσεις των εκδοτών στο κείμενο, τό τε η χαρτογράφηση τη ς θεατρικής πραγματικότη­ τ α ς καθίσταται ένα πολύπλοκο πρόβλημα που σ υνδέεται με προσλήψεις και αφομοιώ σεις σε διαφορετικό πολιτισμικό τόπο και χρόνο. Στην περίπτωση αυτή κρι­ τήριο προτεραιότητας για την ορθή έν ταξη μιας έκδοσης

Ω

αποτελεί η συνδρομή πολλα­ πλών όρων, που όχι μόνο δεν θα αλλοιώ νουν τη ν κοινωνική και πολιτισμική λειτουργία του έργου, αλλά και θα συμβάλ­ λουν στη σύνθεση τη ς θεα τρ ι­ κής φυσιογνωμίας του περι­ βάλλοντος τη ς προέλευσής το υς. Μ ε βάση αυτό το κριτή­ ριο, τ α προαναφ ερθέντα έρ γα εντάσσονται στην παραγωγή του «ελλαδικού» χώρου. Εξίσου χαρακτηρισ τική είναι και η περίπτωση των «τραγω­ διών» του I. Ζαμπέλιου: τ α έρ ­ γα του γράφονται στη Λευκά­ δα, εκτό ς του πρώτου ('Τιμολέων) που γρ ά φ ετα ι στην Ιταλία και ανήκουν στο ιταλικό πολιτι­ σμικό υπέδαφος τη ς επτανη­ σιακής λογοτεχνικής παράδο­ σης· εκδίδονται στη Βιέννη, τη ν Κέρκυρα, την Α θήνα και τη Ζάκυνθο - ανεβαίνουν στις σκη­ νές του Βουκουρεστίου, της Κέρκυρας και τη ς Αθήνας· γίνονται δραματουργικά πρό­ τυπα σ υγγραφέω ν δ ιαφορετι­ κού πολιτισμικού περιβάλλο­ ντος: Υπατίου Ζ. Αυγερινού, Πονήματα δραματικά , Τ ερ γ έ­ στη 1844· Ν.Τ. Βουλγάρεως του Κερκυραίου, Κωνσταντί­ νος Παλαιολόγος, Α θήνα 1847 και Μιχαήλ ο Ψαρομήλιγγος, Κ έρκυρα 1851. Εδώ, ισχυρό­ τερ ο είναι το κριτήριο τη ς γεω ­ γραφικής πολιτισμικής εντοπιότητας του έργου, εφόσον η διάχυση τη ς επίδρασης και τη ς λειτουργικότητάς το υς δεν μας παρέχει ασφαλή και σ τα θερά στοιχεία γεω γραφι­ κής ιθαγένειας. Χωρίς, βέβαια, να αποκλείεται και η δυνατό­ τη τα να αποδοθεί όλο το ε ύ ­ ρος τη ς διαδρομής του, με επαναληπτικές καταγραφές, αρκεί να μην καταργεί κάποια βασικά διακριτικά στοιχεία τ η ς δραματουργικής του ένταξης. Πάντως, ανεξάρ τη τα από τη μ έθοδο ταξινόμησης του υλι­

κού, οι δ υσ χέρειες μιας ανα­ δρομικής βιβλιογραφίας δ υσ χέρειες εξακρίβω σης και διασταύρωσης των πηγών, προβλήματα πληρότητας κ.ά.

- αυξάνονται στην περιοχή τ η ς δραματουργίας. Συχνά, ο προ­ βληματισ μός για τη ν ορθή χρονολογική καταγραφή δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο τον κίνδυνο του φιλολογικού ατο­ πήματος, αλλά προσκρούει σε ουσιαστικότερα και πιο καίρια διλήμματα. Το πιο βασικό, η επιλογή ανάμεσα στο χρόνο έκδοσης και το χρόνο γρ αφ ή ς ή τη ς οποιοσδήποτε άλλης, εκτός τη ς εκδοτικής, μορφής δημοσιοποίησης ενός έργου: με την υποβολή του σε δ ραμα­ τικό διαγωνισμό, με τη δημοσίευσή του σε περιοδικό, με τη ν παράστασή του από σκηνής. Δ εδομένης τη ς δυνα­ μικής που εγκλείει το «ανέκδο­ το» θεατρικό κείμενο, μια βιβλιογραφία που προτίθεται να συνδιαλεχθεί με το σύνολο τη ς θεατρ ικής κίνησης μιας εποχής, χρήσιμο είναι να «ι­ στορεί» τη σταδιοδρομία του έργου από την προεκδοτική του περίοδο.

πειτα, για την «ιστόρηση» των επανεκδόσεων μπο­ ρεί να υ ιο θετηθεί η μορ­ φή τη ς διπλής βιβλιογράφησης: α. αναγραφή των μετα­ γενέσ τερω ν εκδόσεων α μ έ­ σως μετά το λήμμα τη ς πρώ­ τη ς έκδοσης, ώστε να καταδει­ κνύεται με ευ χέρ εια η διαχρονικότητά της- β. καταχώρηση (επαναληπτική) και στη χρονολογική σειρά, ώστε να αξιολογείται στη σύνθεση τη ς φυσιογνωμίας μιας συγχρο­ νίας. Μ ε τις τελευ τα ίες προτά­ σεις νομίζω ότι αντιμετωπίζε­ τα ι και το πρόβλημα τη ς βιβλιογράφησης έργω ν των

Ε

-----------------------οποίων η έκδοση υπερβαίνει τ α όρια μιας βιβλιογραφίας, ενώ αντίθετα, η παράστασή το υς εμπίπτει στα χρονικά όρια τη ς εργασ ίας (π.χ. Ο Χά­ σης, έρ γο του 1786, παίχτηκε 1795, πρώτη έκδοση 1851).

Ο ι προτάσεις α υ τές είναι μόνο ενδεικτικές, γιατί μια βι­ βλιογραφία των δραματικών κειμένων, ανάλογα με το μ εθο­ δολογικό τη ς προσανα­ τολισ μό, μπορεί να μας κα­ τευθύ ν ει σε πολύπλευρες «α­ ναγνώσεις» τ η ς θεατρ ική ς μας *1

χρονικά 17

ιστορίας, καταρχήν. Οι προτά­ σεις που κατατέθηκαν δ εν εξ α ­ ντλούν τ α ειδικά προβλήματα, όμως, νομίζω, αντιμετωπίζουν το αρχικό θέμ α του γενικού μεθοδολογικού χαρακτήρα μιας παρόμοιας βιβλιογρα­ φίας.

Γεωργία Λαδογιάννη

ιατί, εφόσον αναφερόμα­ σ τε σε μια μορφή βι­ Ιστορικά Νεοελληνικά Θεάτρου, βλιογραφίας που υπερ­ Σημειώσεις Αθήνα, Παϊρίδης, 1984, ο. 55. βαίνει την απλή συγκέντρωση 3. Γεωργία Λαδογιάννη, Αρχές εκδόσεων, η ανάδειξη της 1. Έτσι, ο πρώτος συστηματικός του νεοελληνικού θεάτρου. (Βι­ συγχρονικής και διαχρονικής Έλληνας βιβλιογράφος των βλιογραφία των εντύπων λειτουργίας ενός κειμένου Ελλήνων λογοτεχνών, ο Γ.Κ. εκδόσεων 1637-1879). Πανεπι­ προσκομίζει πλείονα στοιχεία Κατσίμπαλης, ανήκει στη «γενιά στήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα του θεατρικού γίγνεσθαι: τ ά ­ του ’30». Ακόμη, είναι ζητούμε­ 1982. σεις και προτιμήσεις· ρή ξεις νο μια Εθνική Βιβλιογραφία.

4. Δημ. Σπάθης, «Προβλήματα θε­ και αναντισ τοιχίες δραματικής 2. Β. Πούχνερ, «Ερευνητικά προ­ ατρικής βιβλιογραφίας», περ. βλήματα στην ιστορία του παραγωγής και παραστάσεω ν Τα Ιστορικά, τχ. 1 (Σεπτ. 1983): νεοελληνικού θεάτρου», στο: 212-220 . μετατοπίσ εις και γεω γραφική πολιτισμική διάχυση. Γε­ νικότερα, προσφ έρεται στη συναγωγή στοιχείων μέτρη ­ σης και τεκμηρίωσης φαινο­ μένων που θα μας οδηγήσουν στη διατύπωση ασφαλών συμπερασμάτων, σχετικά με ζητήματα τη ς ιστορίας του νε­ οελληνικού θεάτρ ου. Συχνά, παρόμοια πορίσ ματα είναι εκ­ πληκτικά και αποκαλυπτικά πολλαπλών όρων που μας δ εί­ χνουν τη ν πορεία π.χ. αφομοί­ ωσης ενός μοντέλου. Από την άποψη αυτή, είναι χαρακτηρι­ Σ ύγχρονη Ελληνική Π εζογραφία σ τικές οι περιπτώσεις των σ χέ­ σεων τη ς νεοελληνικής δρα­ ματουργίας του 19ου αιώνα με Ματαιότης Ματαιοτήτων το έρ γο του Byron και το υ V. Hugo. (Δ ΙΗ Γ Η Μ Α Τ Α ) Οι ενδ είξεις πρόσληψης των συγκεκριμένων συγγραφέω ν προηγούνται, χρονικά, των μ ε­ ταφράσεω ν των έργων τους, οι οποίες, με τη σειρά το υς, γ ί­ 1979-1994. ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ ΝΕΦΕΛΗ νονται μεν πρότυπα, αλλά τ α έρ γ α που γράφονται είναι δια­ φορετικού χαρακτήρα, απομα­ ΑΣΚΛΗΠΙΟΤ 6 - ΑΘΗΝΑ 106 80 - ΤΗΛ. 3607744 κρυσμένα τόσο από τ α αρχικά πρότυπα, όσο και από τ α έρ γα τη ς πρώτης περιόδου τη ς πρόσληψης.

Γ

ΓΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤΤ

ΤΟ Λ Η Σ ΚΑ ΖΑ Ν ΤΖΗΣ

Μόλις Κυκλοφόρησε

...Προωθούν το ελληνικό βιβλίο

Α ν α σ τά σ ιο ς Κ α ρ α να σ τά σ η ς: “Η ιταλική επίδραση επί των επτανησιακών ιδιωμάτων είναι πιο έντονη [...] απ’ ό,τι στα ελληνικά ιδιώματα της Κάτω Ιταλίας” Αναστάσιος Καραναστάσης, συντάκτης του Ιστορικού Λεξικού της Ν έα ς Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών, εκτός από τις διάφορες άλλες πολυάριθμες γλωσσολογικές και εθνογραφικές του μελέτες, έχει προσφέρει στην ελληνική επιστημονική βιβλιογραφία ένα πολύτιμο πεντάτομο λεξικό των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιτα ­ λίας και ετοιμάζει και μια Γραμματική τους.

0

Τη συνέντευξη πήρε η Ιουλία Χατζηπαναγιώτη

[···] Κύριε Καραναστάση, θα θέλαμε να μας μιλήσετε για τη δουλειά σας στη σύνταξη του Ιστορικού Λ εξικού της Ν έας Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών. Ασχοληθήκατε από την αρχή με τους ελ­ ληνόφωνους πληθυσμούς της Κάτω Ιταλίας ή προηγήθηκε η ενασχόλησή σας με κάποιο άλλο επιστημονικό αντικείμενο;

ΑΠΟ το 1954 ως το 1962 είχα, ως συντάκτης του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής, τομέα ερεύνης μου τα Δωδεκάνησα. Εργάστηκα σ’ όλα τα Δωδεκάνησα και κατέγραψα πλούσιο γλωσσι­ κό υλικό, το οποίο απόκειται στο αρχείο του Ιστο­ ρικού Λεξικού. Στο αρχείο αυτό τα δωδεκανησιακά ιδιώματα φέρονται από τα πιο αντιπροσω­ πευτικά.

Από το 1962 η Ακαδημία Αθηνών, κατά σύστα­ ση του διάσημου Γερμανού γλωσσολόγου Ger­ hard Rohlfs, μου ανέθεσε να ερευνήσω τα κατωιταλικά ιδιώματα. Οι έρευνές μου συνεχίστηκαν ως το 1982 επί δύο μήνες κάθε καλοκαίρι. Σε ποιες περιοχές της Ιταλίας είναι εγκατεστημέ­ νοι ελληνόφωνοι πληθυσμοί;

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΟΙ της Κάτω Ιταλίας βρίσκο­ νται σε δύο περιοχές: στη χερσόνησο του Σαλέντο της Απουλίας, νοτίως του Μπρίντιζι, στο «τα­ κούνι» ακριβώς της «μπότας» που διαγράφει στο γεωγραφικό χάρτη η ιταλική χερσόνησος, και στις πλαγιές και στις βουνοκορφές της οροσειράς του Ασπρομόντε, 70 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά

Τ ο κείμενο είναι απόσπασμα από συνέντευξη του γλωσσολόγου Αναστάσιου Καραναστάση στην ιστορικό Ιουλία Χατζηπαναγιώτη, που έγινε στο πλαίσιο πολιτιστικών εκπομπών του Δημοτικού Ραδιοφωνικού Σταθμού Κω.

--------------------------------------------------

συνέντευξη 19

άλλη υποστήριξε ο Γερμανός γλωσσολόγος Ger­ hard Rohlfs το 1924. Σύμφωνα με τον Rohlfs, η γλώσσα των ελληνοφώνων της Κάτω Ιταλίας προέρχεται απευθείας από τους αποίκους της Με­ γάλης Ελλάδος, κι ότι από τότε έως σήμερα δεν διακόπηκε η ελληνική γλωσσική παράδοση στην Κάτω Ιταλία. Πρέπει να πω, ότι πολύ πριν από τον Rohlfs, την άποψη αυτή την είχε υποστηρίξει ο Γεώργιος Χατζηδάκις, αλλά δεν είχε γίνει γνω­ στή σε ευρεία κλίμακα. Η σημερινή μορφή της γλώσσας των ελληνο­ φώνων παρουσιάζει διάφορα στρώματα, από τα οποία φαίνεται η εξέλιξή της. Στο γλωσσικό υπό­ στρωμα με τα δωρικά και άλλα αρχαϊκά στοιχεία κάθεται το στρώμα με τα στοιχεία της ελλη­ νιστικής κοινής, και πάνω σε αυτό το στρώμα με τα βυζαντινά στοιχεία. Ακολουθεί το στρώμα με τα νεότερα στοιχεία· ανάμεσα σ’ αυτά υπάρχουν και τα ιταλικά δάνεια. Αυτό, δηλαδή, το συμπέρασμα έδειξαν να στηρί­ ζουν και οι προσωπικές σας έρευνες;

ΝΑΙ, αυτό έδειξαν.

του Ρηγίου Καλαβρίας, ακριβώς στη μύτη της «μπότας». Σε τι ύψος ανέρχεται σήμερα ο αριθμός τους;

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΟΙ και των δύο περιοχών ανέρχονται σε πενήντα χιλιάδες περίπου. Μ ιλούν ένα ή περισσότερα ιδιώματα;

ΜΙΛΟΥΝ το τοπικό ιταλικό ιδίωμα, την κοινή ιταλική και την ελληνική τους. Μέχρι ηλικίας τριάντα ετών καταλαβαίνουν την ελληνική, αλλά δεν την μιλούν. Οι μεγαλύτεροι, από σαράντα ετών κι επάνω, διατηρούν ακόμα τη μητρική τους γλώσσα, την ελληνική. θ α μπορούσατε να μας περιγράψετε την ιστορική εξέλιξη των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιτα­ λίας;

ΓΙΑ την καταγωγή της γλώσσας των ελληνο­ φώνων της Κάτω Ιταλίας υπάρχουν δύο θεωρίες. Τη μία υποστήριξε στα τέλη του προηγούμενου αιώνα ο Ιταλός γλωσσολόγος Giuseppe Morosi, ο οποίος πίστευε ότι προέρχεται από τη γλώσσα βυζαντινών αποίκων του 9ου και 10ου αιώνα. Την

Θα μπορούσατε να μας δώσετε μερικά δείγματα των ιδιωμάτων των ελληνοφώνων της Κάτω Ιτα­ λίας;

ΚΑΠΟΙΑ παροιμία, γνωμικό ή δημοτικό τρα­ γούδι; Ναι.

«ΣΑΝ ο πίσκοπο πεινάει μοναχόν dou στο μ-μύ­ λο πάει».* Ό ταν πεινάει ο επίσκοπος, πάει μόνος του στον μύλο να του αλέσουν το σιτάρι να κάμει ψωμί. Η παροιμία θέλει να πει, ότι η ανάγκη κα­ ταργεί τους τίτλους. «Το σπολάσ-σιν άθ-θιε, ο λύκο σών-νει φάει τη μ-μάνα μ-μου είπεν do χιμαίρι». Ο ασπάλαθος άν­ θησε, ο λύκος τώρα μπορεί να φάει τη μάνα μου, είπε το ’ρίφι. Γιατί -εννοείται- τώρα θα τρώω τα φύλλα του ασπάλαθου και δεν έχω ανάγκη το γά­ λα της. Η παροιμία αυτή είναι για την περίπτωση της αχαριστίας, της βαριάς αχαριστίας μάλιστα. Έ ν α γνωμικό: «Λίρι τη π-πουρ-πή. εμύα στη μ* Η ακριβής φωνητική καταγραφή ορισμένων από τους γλωσ­ σικούς τύπους των κατωιταλικών ιδιωμάτων απαιτεί ιδιαίτερους τυπογραφικούς χαρακτήρες τους οποίους δεν διαθέτει ένα τυπο­ γραφείο μη εξειδικευμένο στην εκτύπωση τέτοιων κειμένων. Για τον λόγο αυτό απουσιάζουν σε ορισμένες περιπτώσεις κάποια από τα διακριτικά σύμβολα που όφειλαν να συνοδεύουν ορισμέ­ να στοιχεία.

20 συνέντευξη

------------------------------------------------

μονή, λίρι τη β-βραδεία, sgova στην δουλεία». Δηλαδή, λίρν, ίρις, το αρχαίο ουσιαστικό ίρις, το ουράνιο τόξο, αν φανεί το πρωί, έμπα στο σπιτάκι της εξοχής γιατί θα βρέξει. Ουράνιο τόξο, αν φα­ νεί το βράδυ, πήγαινε στη δουλειά σου, γιατί θα επακολουθήσει καλοσύνη. Και τέλος, ένα δημοτικό τραγούδι από την Καλημέρα: «Άσκα, καλέά-α μου, να παρευτεί, τι φσεμερών-νει Κιουριακή πωρνό να βάλει τη gouv-ed-da τη κ-καλή καν ο μαντήλι το μεταφσωτό». Το μεταφράζω: Άσκα, σήκω, ωραία μου να ετοιμαστείς, γιατί ξημερώνει Κυριακή πρωί. Να βάλεις την ωραία φούστα και τη μεταξωτή ποδιά. «Να πάει να κανονιστεί μες το γυαλί, να δει αν σου πρέβει άσπρο ο ροδινό». Να πας να κοιταχτείς μες τον καθρέπτη, το γυα­ λί, να δεις αν σου ταιριάζει, αν σου πάει άσπρη ή κόκκινη, ροδινή. «Αν σου πρέβει άσπρο άμονε κείνοι που κασχείς άην gapdia και gouaiv-νει ασήμι». Αν σου ταιριάζει άσπρη ποδιά, άμε σ’ εκείνους, που τους σκίζεις την καρδιά και βγαίνει ασήμι, βγαίνει χρήμα. «Λ ν σου πρέβει ροδινό άέλα σε μένα που κασχίζει άην gapdia και gouaiv-νει γαίμα». Αν σου ταιριάζει ρόδινη, κόκκινη ποδιά, έλα σε μένα, που σχίζεις την καρδιά μου και βγαίνει αί­ μα, βγαίνει αγάπη, έρωτας. Έ χετε παρατηρήσει από τις έρευνες σας να υπάρ­ χει κάποιο τμήμα του γλωσσικού υλικού, που να είναι περισσότερο δεκτικό σε ιταλικές επιδρά­ σεις;

ΑΣΦΑΛΩΣ το λεξιλόγιο της καθημερινής ομι­ λίας είναι καθαρά ελληνικό. Βέβαια κάπου κάπου υπάρχουν τα ιταλικά δάνεια, τα κάτ’ ανάγκην. Πρέπει να σημειώσουμε, πως καθώς οι άνθρωποι μιλούν την κοινή ιταλική, το ιταλικό ιδίωμα του τόπου και την ελληνική τους, είναι φυσικό, στο λόγο, εκείνη τη λέξη που τους έρχεται πρώτη, εκείνη να δώσουν. Αλλά η ελληνική τους είναι ατόφια. Είναι γνήσια ελληνική. Ποιο ήτον η εξέλιξη του ενδιαφέροντος των Ελλήνων επιστημόνων για τους ελληνόφωνους της Κάτω Ιταλίας;

ΌΠΩΣ είπα παραπάνω, πρώτος ο Γεώργιος Χατζηδάκις, περί τα τέλη του περασμένου αιώνα, διατύπωσε την άποψή του σχετικά με την κατα­ γωγή της γλώσσας των ελληνοφώνων στο έργο

του «Einleitung in die griechische Gramatik» (Ει­ σαγωγή στην Ελληνική Γραμματική) και σε μια νεκρολογία του για τον Morosi, ο οποίος πέθανε πολύ νέος, 47 ετών, δημοσιευμένη στο περιοδικό «Αθηνά». Αργότερα, μεταξύ του 1940 και του 1960, οι καθηγηταί του Πανεπιστημίου Θεσσαλο­ νίκης Στυλιανός Καψωμένος, Αγαπητός Τσοπανάκης και Σταμάτης Καρατζάς, ενίσχυσαν με δημοσιεύματά τους τη θεωρία του Rohlfs. Μιλήστε μας για τη δική σας έρευνα.

Η ΓΝΩΡΙΜΙΑ μου με τον Rohlfs και η συνερ­ γασία μας σε μια γλωσσολογική έρευνα στα Δω­ δεκάνησα και την Κρήτη, την άνοιξη του 1962, στάθηκε η αφορμή να υποδείξει ο Rohlfs την απο­ στολή μου στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιτα­ λίας στην Ακαδημία Αθηνών. Κατά σύστασή του ξεκίνησα τις έρευνές μου από το ελληνόφωνο χω­ ριό του Σαλέντο, την Καλημέρα, όπου η ελληνική ομιλείται από μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Πόσες επιστημονικές αποστολές πραγματοποιή­ σατε στην Κάτω Ιταλία;

ΕΙΚΟΣΙ, εκτός βέβαια, από τις ολιγοήμερες επι­ σκέψεις που έκανα επ’ ευκαιρίας συνεδρίων. Μια και αναφέρατε την Καλημέρα, που είναι ίσως και το πιο γνωστό από τα ελληνόφωνα χω ­ ριά της Κάτω Ιταλίας, ας πάμε σε κάτι, ας πούμε, ανεκδοτολογικό. Υπάρχει κάποια παράδοση, που να αιτιολογεί την ονομασία του χωριού;

ΝΑΙ. Στην περιοχή της Καλημέρας υπήρχαν, λέ­ νε, κτήματα των κατοίκων του Μαρτάνο, διότι η Καλημέρα από το Μαρτάνο απέχει 5 με 6 χιλιό­ μετρα σε μια πεδινή έκταση. Πηγαίνοντας το πρωί να εργαστούν στην περιοχή της Καλημέρας, έλεγαν Καλημέρα. Ας επιστρέφουμε στην έρευνά σας. Π όσο σας βοήθησε σε αυτήν η γνώση των δωδεκανησιακών ιδιωμάτων και της ιταλικής γλώσσας;

ΠΟΛΥ. Η γνώση των δωδεκανησιακών ιδιω­ μάτων με βοήθησε πολύ, γιατί το γλωσσικό υπό­ στρωμα και στη Δωδεκάνησο και στα ελληνικά ιδιώματα της Κάτω Ιταλίας είναι δωρικό, και γι’ αυτό παρατηρείται καταπληκτική ομοιότητα στη φωνητική εξέλιξη των δωδεκανησιακών και των κατωιταλικών ιδιωμάτων. Και η γνώση της ιτα­ λικής με βοήθησε, αν και βρέθηκα σε περιπτώ­ σεις, που οι πληροφοριοδότες μου μιλούσαν μόνο το τοπικό ιταλικό ιδίωμα. Γι’ αυτό βάλθηκα και

συνέντευξη 21 έμαθα την ελληνική τους και έτσι συνεννοούμασταν καλύτερα. Πρέπει να προσθέσω, ότι, πριν ξεκινήσω τις έρευνές μου, είχα μια πρώτη επαφή με τα ελληνι­ κά ιδιώματα της Καλαβρίας, αποδελτιώνοντας τον τόμο: «Testi neogreci di Calabria», έναν τόμο που περιέχει παραμύθια, παροιμίες και άσματα από τα ελληνόφωνα χωριά της Καλαβρίας. Εκδόθηκε από το Βυζαντινό και Νεοελληνικό Ινστι­ τούτο στο Παλέρμο, υπό την εποπτεία του καθη­ γητή Lavagnini, και περιέχει άσματα, παροιμίες, παραμύθια, προπαντός, τα οποία είχαν δημοσιευ­ τεί παλαιότερα, κατά καιρούς, σε περιοδικά και εφημερίδες. Εάν συγκρίνουμε τις ελληνικές διαλέκτους της Κάτω Ιταλίας με το επτανησιακό ιδίωμα, τι συμπεράσματα θα αποκομίζαμε για την επίδραση της ιταλικής γλώσσας; Ί σ ω ς βέβαια αυτή η ερώ­ τηση να είναι λίγο παρακινδυνευμένη επιστημονι­ κά.

όμως το 6ο άρθρο του Συντάγματος της Ιταλικής Δημοκρατίας επιτρέπει στις γλωσσικές μειο­ νότητες να διδάσκουν τη γλώσσα τους στα σχο­ λεία τους. Παρατηρήσατε κατά τη διάρκεια των επισκέψεών σας στους ελληνοφώνους της Κάτω Ιταλίας, μια φθίνουσα πορεία της γλώσσας; ΙΙοια είναι η ση­ μερινή της κατάσταση;

Ο ROHLFS στην αρχή των ερευνών του, το 1922, υπολόγιζε ότι η ελληνική στην Κάτω Ιταλία θα ακουγόταν επί είκοσι ακόμα, ή το πολύ, τριάντα χρόνια. Εγώ άρχισα την έρευνά μου το 1962. Δη­ λαδή, μετά σαράντα ολόκληρα χρόνια. Κι όχι μό­ νο δεν είχε σιγήσει η ελληνική, αλλά και μπόρεσα να συλλέξω πολύ περισσότερο γλωσσικό υλικό, από όσο είχε συλλέξει εκείνος. Εάν δεν κάνω λάθος, έχει υποστηριχθεί η άποψη, ότι θα πρέπει να σταλούν Έ λληνες δάσκαλοι στους ελληνόφωνους της Κάτω Ιταλίας. Θα σας παρακαλούσα να σχολιάσετε ως γλωσσολόγος τις πιθανότητες επιτυχίας μιας τέτοιας προσπά­ θειας, εάν θέτει ως στόχο της τη διατήρηση των κατωιταλικών ελληνικών ιδιωμάτων.

ΌΧ Ι, καθόλου. Η ιταλική επίδραση επί των επτα­ νησιακών ιδιωμάτων, μη σας φανεί παράξενο, εί­ ναι πιο έντονη απ’ ό,τι είναι αυτή στα ελληνικά ιδιώματα της Κάτω Ιταλίας, παρά την επί τόσους αιώνες συμβίωσή τους με τα τοπικά λικά ιδιώματα. Η γλώσσα των ελληνοφώ­ νων κράτησε αυτοάμυνα, γι’ αυτό διατή­ ρησε την ταυτότητά της. Εκτός από τη γλώσσα, μπορεί να δια­ κρίνει ο ερευνητής κι άλλα στοιχεία ελ­ ληνικότητας στους ελληνόφωνους της Κάτω Ιταλίας;

Ο ΙΤΑΛΙΚΟΣ λαός και προπαντός οι Κατωιταλοί συγγενεύουν πολύ με τους Έλληνες, έχουν τα ίδια έθιμα. Επομένως, δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, ότι ένα έθιμο των ελληνοφώνων είναι γνήσια ελληνικό, ότι διατηρήθηκε από την αρχαία εποχή, όπως η γλώσσα τους.

Σύγχρονη ελληνική πεζογραφία

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΕΤΣΕΤΙΔΗΣ Επίλογος στα χιόνια (ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ)

ΙΙοια είναι η στάση του ιταλικού κρά­ τους απέναντι στους ελληνόφωνους, ως γλωσσική μειονότητα;

ΕΠΙ ΦΑΣΙΣΜΟΥ είχε διαδοθεί η φήμη, ότι όσοι μιλούσαν τη γλώσσα των ελλη­ νοφώνων ήσαν αγροίκοι και άξεστοι. Αυτό επηρέασε μερικούς από τους ελλη­ νόφωνους και απέφευγαν να μιλούν δη­ μοσίως τη μητρική τους γλώσσα. Σήμερα Μ ~

«h b w h ·—

Μόλις Κυκλοφόρησε ...

Προωθούν τό ελληνικό βιβλίο

Α ΣΚ Λ Η Π ΙΟ Τ 6 - ΑΘΗΝΑ 106 80 - ΤΗΛ.: 3607744

22 συνέντευξη

------------------------------------------------

Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ Ελλήνων διδασκάλων για να δι­ δάξουν στα παιδιά των ελληνοφώνων τη νεοελ­ ληνική, είναι μια ενέργεια άκρως επιζήμια και εκ των προτέρων καταδικασμένη σε αποτυχία. Αν ασκεί γοητεία η ελληνική της Κάτω Ιταλίας, κι αν προσελκύει διεθνώς το ενδιαφέρον των επι­ στημόνων, είναι γιατί εξελίχθηκε επί αιώνες στον προφορικό μονάχα λόγο, χωρίς την επίδραση της γραπτής, δηλαδή της λόγιας γλώσσας, διατηρώ­ ντας μέχρι σήμερα ακέραιη την ταυτότητά της. Όπως ετόνισα επανειλημμένα σε συνέδρια και συνελεύσεις, μόνο ένας τρόπος διατήρησης -Π|ς γλώσσας υπάρχει: να πειστούν οι γονείς, όσοι μι­ λούν ακόμα την ελληνική, να τη μιλούν στο σπίτι, γιατί μόνο έτσι θα τη μαθαίνουν χωρίς κόπο τα παιδιά και θα είναι οι αυριανοί συνεχιστές της. Οποιαδήποτε άλλη ενέργεια θα βλάψει και θα αποτύχει. Υποθέτω όμως, ότι κι αυτός ο τρόπος θα εκλείψει σταδιακά, καθώς οι μικτοί γόμοι δεν θα είναι μάλλον κάτι το σπάνιο.

ΠΟΛΥ ΣΩΣΤΑ κάνετε αυτή την παρατήρηση. Μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, επικρα-

ΔΟΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΟΥΣ Κο'κττας Ακριβός

τούσε ενδογαμία. Μετά τον πόλεμο άρχισαν να έχουν μεγαλύτερη επαφή με τον ιταλικό λαό κι άρχισαν οι μικτοί γάμοι. Από τη στιγμή που δεν μιλιέται η γλώσσα στο σπίτι, υποχωρεί. Σας ρώτησα προηγουμένως, εάν μπορεί να διατηρηθεί η γλώσσα των ελληνοφώνων της Κά­ τω Ιταλίας. Να σας ρωτήσω τώρα αν πρέπει να διατηρηθεί. Με άλλα λόγια, αν τάσσεστε υπέρ της γλωσσικής πολυμορφίας, τί προσφέρει αυτή- αν προσφέρει.

ΜΕ ΤΟΝ ΟΡΟ γλωσσική πολυμορφία εννοείτε τη διατήρηση διαλέκτων και ιδιωμάτων παράλ­ ληλα με την κοινή νεοελληνική, αυτά, με τη συχνή επαφή των κατοίκων της υπαίθρου με τους αστικούς πληθυσμούς και το κέντρο και με την ανάπτυξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας, τεί­ νουν να εξαλειφθούν. Οπότε η ίδια, η πραγματι­ κότητα δεν αφήνει περιθώρια. Ό σο για τα κατωιταλικά ιδιώματα και την τσα­ κωνική διάλεκτο, αποτελούν μια μοναδική περί­ πτωση επιβιώσεως, ευρισκόμενα και συμβιούντα μέσα σε ένα ξενόγλωσσο περιβάλλον τα μεν και μέσα σε μια αδελφή γλώσσα, που κυριαρχούσε σε όλο τον ελληνικό χώρο η δε. Ασφαλώς οι σύγχρίονοι γλωσσολόγοι δεν θα ήθελαν να σιγήσουν επί της εποχής τους οι δύο αυτές περισπούδαστες γλωσσικές νησίδες. Καρπός των πολύχρονων ερευνών και μελετών σας είναι ένα πεντάτομο λεξικό, που αποτελεί και την πιο εξαντλητική καταγραφή των κατωιταλικών ιδιωμάτων, που έχει να παρουσιάσει η ελλη­ νική και διεθνής βιβλιογραφία. Κατά πόσο υπο­ στήριξαν το έργο σας τα ελληνικά επιστημονικά ιδρύματα;

ΤΙΣ ΠΕΝΤΕ πρώτες επιστημονικές αποστολές μου τις χρηματοδότησε η Ακαδημία Αθηνών. Τις εννέα επόμενες το Πάγγειο Τδρυμα και τις υπόλοιπες τις πραγματοποίησα με δικές μου δα­ πάνες. Τα έξοδα της έκδοσης του Λεξικού ανέλα­ βε η Ακαδημία Αθηνών. Ποια ήταν η απήχηση του έργου σας στο επιστημονικό κοινό;

ΕΑΝ κρίνω από τις θετικές βιβλιοκρισίες, που έγιναν σε ελληνικά και ξένα περιοδικά, κι από τη ζήτηση των τόμων του Λεξικού, βρήκε σημαντική απήχηση. Οι Ιταλοί γλωσσολόγοι έχουν προτεί­ νει τη μετάφρασή του στα ιταλικά. [···] □

η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου ΣΗΛΙΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ. Η κοινωνική οργά­ νωση του αστικού χώρου. Αθήνα, Π α π α ζή σ η ς , 1993. Σελ. 419.

Κοινωνιολογία συνοπτική μελέτη της Σ. Νικολαΐδου είναι μια ικανοποιητική κριτική έρευνα τόσο από κοινωνιολογική σκοπιά όσο και από πολιτι­ κή και πολιτισμική θεώρηση. Η συγγραφέας ανατρέχει στην ιστορική μνήμη του Ελληνι­ σμού και τη συγκρότηση του αρχαίου αστε­ ίος αναδιφώντας στα διάφορα πρότυπα πόλε­ ων που έχουν σαν κοινωνική ισορροπία την ιδανική συνύπαρξη πόλης-κράτους. Το μοντέλο της κοινωνίας στηρίχθηκε στην αλληλόδραση και την ευνοϊκή συνύπαρξη των κοινωνών της. Με σαφείς υπαινιγμούς ως προς την ωφέλεια και την περαιτέρω πολιτισμική εμβάθυνση του πλατωνικού και αριστοτελικού λόγου ως ιδεολο­ γική οριοθέτηση της πόλης, η συγγραφέας παρα­ τηρεί τα συμβολικά δείγματα της ελευθερίας των πολιτών, ενώ η οργάνωση της πόλης είναι μια ευρύτερη παράθεση ιδεών, θεσμών και σχέσεων εξουσίας. Το άστυ είναι κατεξοχήν η αρένα της πολιτικής και κοινωνικής διαμάχης, αντιπαράθε­

σης, αλληλοεξουδετέρωσης και αλληλοσυμπλή­ ρωσης των πολιτισμικών χαρακτηριστικών που βρίσκονται εκεί ακριβώς για να αντιπαραβάλλονται και να πλαισιώνουν την αιώνια πολιτική ταυτότητα ενός έθνους. Μέσα από την ανάλυση της συγγραφέως για τη μεσαιωνική και αναγεννησιακή πόλη καθώς και τη μελέτη της περί του νεοελληνικού κράτους του 19ου-20ού αιώνα παρατηρείται η έντονη προ­ σπάθεια να ερμηνευθούν οι τυχόν αδυναμίες της κοινωνικής οργάνωσης της πόλης που μέσα από τις κοινωνικές ανισότητες παρεμβαίνει η εθνική συνείδηση και η αναζήτηση αστικών προτύπων συμπεριφοράς που ιδιαίτερα στον ελληνικό χώρο παρουσιάζονται αντιτιθέμενα έντονα σε σχέση με τα εγκαθιδρυμένα αστικά πρότυπα του εξωτερικού. Αν και γίνεται υπερβολική χρήση θεωρητικών κοινωνιολόγων ως ερμηνευτικών εργαλείων για τις διάφορες μορφές κοινωνικής διαστρωμάτωσης που η συγγραφέας εξετάζει, η αξιόλογη βι­ βλιογραφία που παρατίθεται και τα επιστημονικά παραδείγματα διαμορφώνουν μια καλλιεργημένη άποψη περί της κοινωνικής ανασυγκρότησης της πόλης. Η αναζήτηση και η πρόταση ευνοϊκότε­ ρων κριτηρίων για την επανάκτηση του αστικού χώρου αν και κατηχητική εν μέρει, είναι ανοιχτή ως προς το πεδίο σύνθεσης και διερεύνησης των προβλημάτων του αστικού χώρου.

Χριστίνα Π. Στρατηγοπούλου

24 εηάογη

ανταγωνιστικές θεωρίες διεθνών σχέσεων JAMES DOUGHERTY - ROBERT PFALTZGRAFF: Ανταγωνιστικές θεωρίες διεθνών σχέσεων. Μια συνολική αποτίμηση. Τόμος Α' και Β'. Αθήνα, Π α π α ζ ή σ η ς , 1992. Σελ. 339 και 378.

σφέρει στο παρελθόν κορυφαίοι μελετητές των διεθνών σχέσεων στην προσπάθειά τους να προ­ σεγγίσουν τη διεθνή πολιτική συμπεριφορά. Μέσα από μια συγκριτική παράθεση ερευνητι­ κών πορισμάτων συγκρουόμενων και αλληλοσυμπληρούμενων θεωριών του κλάδου των διεθνών σχέσεων ο αναγνώστης είναι σε θέση να καταλήξει στα δικά του συμπεράσματα. Σημαντική ώθηση για μια σοβαρή μελέτη των διεθνών σχέσεων στις Ηνωμένες Πολιτείες έδωσε η ανάδειξη της χώρας αυτής σε παγκόσμια δύνα­ μη. Ωστόσο, οι ασάφειες στην εξωτερική πολιτι­ κή των ΗΠΑ, σε συνδυασμό με τον απομονωτι­ πό την εποχή του Αριστοτέλη η μελέτη των σμό των δεκαετιών του ’20 και του ’30, εμπόδισαν σχέσεων του ανθρώπου με το περιβάλλον την ανάπτυξη των διεθνών σχέσεων σε ξεχωριστό αποτελούσε αντικείμενο φιλοσοφικής προσέγγισης. Σήμερα, με δεδομένο το γεγο­ θεωρητικό κλάδο, σημειώνουν οι δύο Αμερικανοί νός ότι οι διεθνείς σχέσεις αναδείχθηκαν σε συγγραφείς. Από τις αρχές του εικοστού αιώνα, η μελέτη κλάδο των κοινωνικών επιστημών χωρίς να των διεθνών σχέσεων έχει περάσει μέσα από τρία περάσουν από κάποιο μεταβατικό στάδιο φιλοσο­ φικής σύλληψης, είναι απαραίτητη μια προσπά­ στάδια, που μπορούν να χαρακτηρισθούν ως ου­ θεια εμβάθυνσης των προβλημάτων που εμφανί­ τοπικό, ρεαλιστικό και συμπεριφορικό, ή με άλλα ζουν οι διεθνείς σχέσεις, καθώς και των παραγό­ λόγια, κανονιστικό, εμπειρικό-κανονιστικό και ντων που επιδρούν σ’ αυτές. συμπεριφορικό-ποσοτικό. Από το τέλος της δεκα­ Αποφεύγοντας τη συνοπτική εξέταση και τον ετίας του 1960, η μελέτη των διεθνών σχέσεων κίνδυνο υπεραπλουστεύσεων, η δίτομη μελέτη έχει εισέλθει στην τέταρτη φάση της. Σε αυτή την των James Dougherty και Robert Pfaltzgraff για τέταρτη, μετασυμπεριφορική φάση, συνεχίζεται η τις ανταγωνιστικές θεωρίες των διεθνών σχέσεων, αναζήτηση εννοιών και μεθοδολογιών από άλ­ αποτελεί μια διεπιστημονική μέθοδο που αντλεί λους επιστημονικούς κλάδους, αλλά με λιγότερη γνώσεις από παραδοσιακά και συμπεριφορικάσιγουριά ή αισιοδοξία ως προς τα αποτελέσματα επιστημονικά πεδία. τέτοιων προσπαθειών απ’ ό,τι στην προηγούμενη Στηριζόμενοι στη βεβαιότητα ό,τι στις διεθνείς φάση, γράφουν οι Dougherty και Pfaltzgraff. σχέσεις, όπως στις κοινωνικές επιστήμες γενικά, Θεωρητικές προσεγγίσεις στις διεθνείς σχέσεις, η θεωρία κατανοείται καλύτερα όταν συνδέεται περιβαλλοντικές θεωρίες, ισχύς και ρεαλιστική και οικοδομείται επάνω στις σταθερές γνώσεις θεωρία, συστημικές θεωρίες των διεθνών σχέσε­ του παρελθόντος, οι δύο συγγραφείς ενσωματώ­ ων, επανάσταση και πόλεμος και θεωρίες λήψης νουν νεότερες με παλαιότερες θεωρίες καθώς και αποφάσεων είναι μερικά από τα θέματα που εξε­ γνώσεις από διαφορετικές θεωρήσεις σε διεθνή τάζονται σ’ αυτό το δίτομο έργο, που προσφέρει φαινόμενα. σοβαρές βάσεις για να κατανοήσει ο αναγνώστης Σ’ αυτό το δίτομο έργο καταγράφεται ό,τι χρή­ το πολιτικό φαινόμενο στον διεθνή χώρο. σιμο για την ερευνητική διαδικασία έχουν προ­ Σωτήρης Ντάλης

Πολιτική

Ϊ

ετπλογη 25

βάρβαρες ωδές ΝΑΣΟΣ ΒΑΓΕΝΑΣ. Βάρβαρες Ωδές. Αθή­ να, Κ έ δ ρ ο ς , 1992. Σελ. 45.

Ποίηση*I j Λ ατά τη χεγκελιανή άποψη ένα ποίημα είναι 1 / απλώς ένα πρελούδιο σε μια θρησκευτική Μ σύλληψη και σ’ ένα προωθημένο λυρικό I I ποίημα, το πνεύμα είναι τόσο μακριά από τις 11 αισθήσεις, ώστε η τέχνη βρίσκεται στο σηI Α μείο που μεταμορφώνεται σε θρησκεία. Ωστόσο σήμερα, μετά από ενάμιση αιώνα μαρξι­ σμού, οι περισσότεροι ποιητές αποφεύγουν τη με­ ταφυσική: προτιμούν την κοσμική ενατένιση. Οι «Βάρβαρες Ωδές» είναι η έκτη ποιητική συλλογή του Ν.Β., που είναι επίσης έγκυρος κρι­ τικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας και ιδιαίτερα της ποίησης. Ξεκινώντας (Πεδών Άρεως, 1974) από την πολιτική, ακολουθεί μια πορεία αναπό­ φευκτη κατά τον Emerson, «από τον άνθρωπο και όχι προς τον άνθρωπο». Αν και παλιότερα είχε υιοθετήσει την άποψη του Wallace Stevens ότι «η ποίηση είναι το θέμα του ποιήματος», ο Ν.Β. έχει το βλέμμα στραμμένο τόσο προς τον εξωτερικό κόσμο όσο και προς τον εσωτερικό, επισκοπώ­ ντας συνεχώς την αλληλεπίδρασή τους. Δεν είναι καταδηλωτικός ούτε ερμητικός: η ποιητική διερ­ γασία είναι εξαιρετικά σύνθετη και χρειάζεται αποκρυπτογράφηση και όπως για κάθε αποκρυ­ πτογράφηση, μια διαίσθηση και ίσως μια πνευμα­ τική συγγένεια είναι απαραίτητες. Ακόμα μια γνώση προσώπων και πραγμάτων. Ίσω ς η «βαρβαρότητα» έγκειται στην άκρα εκλέπτυνση, στην κτηνωδία της διανοητικής επεξεργασίας, που είναι ένας βιασμός της φύσης, ούτως ή άλ­ λως. Η νέα του συλλογή μοιάζει με το δεύτερο μέ­ ρος μιας σονάτας, όταν η μουσική με adagio ή andante λυγίζει κάτω από το βάρος της εμπειρίας

και της σκέψης που αυτή προκαλεί. Η έξαρση απομακρύνεται, το εύρος (που υπήρχε π.χ. στην προηγούμενη συλλογή «Η Πτώση του Ιπτάμε­ νου») περιορίζεται, η εμβάθυνση εντείνεται. ...Αλλά και η μέρα για λίγο μόνο ξεφεύγει από τη ρωγμή του μηδενός. Κι όμως αυτό το λίγο εξαλείφει τη ρωγμή πέρα ως πέρα. Η αισιοδοξία βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με την απαισιοδοξία. Κι είμαστε ακόμα σε άλλη εποχή. Σε λίγο τίποτα δεν θα ηχεί κάτω από το χιόνι. Στην ωριμότητά του ο ποιητής καταλαβαίνει το νόημα της ήττας και ιδιαίτερα αυτής που κρύβεται μέσα στη νίκη: πρόξενός της είναι ο χρόνος. Ο χρόνος παίζει άνετα στο δέρμα μου όπως η Αρσενάλ σε βρεγμένο γήπεδο σκοράροντας ασταμάτητα. Ωστόσο μπορεί κανένας να ζει για τη ζωή κα­ θώς η αγάπη (την προτιμά από τη λέξη έρωτας) παραπλανά και αποπλανά μέσω των αισθήσεων. Το σκοτεινό σώμα σου αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της αλήθειας. Όμως ο αισθησιασμός του ποιητή, διαποτισμένος (ή μολυσμένος) από διανοητικότητα, δεν λυ­ τρώνει. Τα χέρια μιας γυναίκας που ακονίζουν στο στή­ θος μου /λεπίδες της αγάπης. Γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα τη ματαιοπονία του σωματικού έρωτα, δηλαδή τη ματαιο-

26 εηάογη

-------------------------------------------------------

πονία τού να προσπαθείς να βρεις την πλήρωση μέσα από αυτόν. Το σώμα σου είναι μια σχοινένια γέφυρα που προσπαθώ να περάσω. Πέφτοντας πάντα με το κεφάλι σ ’ ένα φουσκωμένο θολό ποτάμι. Η συνειδητοποίηση συμβαδίζει με τις ψευδαι­ σθήσεις. Το βίωμα του χρόνου είναι διπλό: φθορά και αιώνια νεότητα. Φαίνεται πως η ωριμότητα, δηλαδή η παραδοχή της πραγματικότητας και κά­ ποια εξουσία πάνω σε αυτήν, δεν υπάρχει ή τουλάχιστον δεν διαρκεί. Είναι κανένας ή παιδί ή γέρος, ιδιαίτερα μάλιστα αν έχει μια ποιητική ιδιοσυγκρασία. Ό λη τη νύχτα ξεριζώνω αισθήματα από το στήθος μου που μένει πάντα πράσινο Ξερόχοτρα με ρίζες αιωνιότητας. Τα σύμβολα επανέρχονται από συλλογή σε συλλογή: το γυναικείο σώμα, τα τακούνια, πάντα η σελήνη πολλαπλά συνδηλωτική, μητέρα, ερω­ μένη και σύμβολο του κοσμικού και στην οποία μονίμως απευθύνεται σε όλη την γκάμα των τό­ νων, από την οικειότητα μέχρι τον ύμνο. Προαιώνια, πρόκοσμη, προκατακλυσμιαία πολύτροπη, πλατυτέρα, πανδαμάτειρα, παντοτινή. Συλλαβή του ανείπωτου, θηλή του τίποτα, χίμαι­ ρα. Είσαι κυρίως ο ήχος από τ ’ όνομά σου. Είσαι η ορατή πλευρά του μηδενός.

Η σχέση του ποιητή με τον κόσμο: του αφιε­ ρώνει όλο και λιγότερη προσοχή και οδεύει προς την ενατένιση και τον κοσμικό στοχασμό για να καταλήξει στην αναπόδραστη μοίρα του στοχα­ στή, που δεν είχε προβλέψει η καρτεσιανή ρήση. Σκέφτομαι σημαίνει σκέφτομαι το θάνατο. Είναι μια ποίηση με χαμηλό πυρετό. Μπορεί κανένας να ζήσει με αυτόν για πολύ, να βασανίζε­ ται κι ακόμα να τον βρίσκει απολαυστικό. Ανα­ πόφευκτη κατάσταση σε ένα ακόμα fin de siecle, όπου η ιστορική κούραση προσδίδει στους ποιη­ τές μια νωχελική απουσία πάθους. Έ νας λυρι­ σμός καρυωτακικού τύπου εξελίσσεται προς το σκεπτικισμό μάλλον παρά προς την απελπισία. Συχνά υποβόσκει ένα ανεπαίσθητο χιούμορ, μια νότα αυτοειρωνείας. Ο ποιητής κρατά μια από­ σταση από τα πράγματα, αλλά όχι πολύ μεγάλη. Είναι βέβαια νεορομαντικός, όπως (κατά Bloom) είναι όλοι οι νεότεροι ποιητές, αλλά συνδυάζει μαζί με την αντιπάθεια για την πεζότητα μια ξαφ­ νική επιθυμία για την πεζότητα, σαν τέχνασμα συνδιαλλαγής με την πραγματικότητα, στην προσπάθειά του να την υπερβεί. Υπάρχουν πολλών ειδών ηδονές. Η πιο μεγάλη είναι όταν πέφτει μια ξαφνική βροχή βάζοντας όλα τα πράγματα στη θέση τους. Η στάση που επιλέγει ο Ν.Β. είναι κάπου ανάμε­ σα στη σκέψη και το αίσθημα, την ανάμνηση της συμμετοχής και τη μη παραίτηση, to be and not to be. Ο στοχαστής, ο μελετητής έχουν μπολιάσει τον λυρικό ποιητή που αδυνατεί να αγνοήσει την πολλαπλή και αινιγματική φύση των πραγμάτων. Κάνοντας μαζί με τη φιλοσοφία και την επιστήμη του αιώνα μας την περίφημη υπόθεση Α ν η συνείδηση κι ο κόσμος είναι ένα (για την ορθότητα της οποίας κανένας δεν φαί­ νεται να έχει ολότελα πειστεί), καταλήγει σε μια συμφιλίωση που βασίζεται στη γνώση των ορίων. Εγώ που δεν είμαι παρά μόνο ο εαυτός μου μια πλήρης απάντηση σε μια ερώτηση που δεν έχει γίνει αταλάντευτη, αμετάκλητη, μολαταύτα σε κοιτάζω τρυφερά. Κυριακή Πετράκου

ετηλογη 27

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΣΤΙΚΟΣ. Πειραιάς, 1992.

Ηλιοπαιδεία.

Ποίηση Ηλιοπαιδεία είναι το δεύτερο βιβλίο του ποι­ ητή. Όμως θα ξεκινήσω από την «Ανάγνω­ ση», το πρώτο του βιβλίο, γιατί όντως είναι μια «Πρώτη ανάγνωση», αναγνώριση του χώρου και των πραγμάτων του περιβάλλο­ ντος κόσμου. Εδώ ο ποιητής αντικρίζει τον κόσμο με παρθενική ματιά, ψαύει όλα τα πράγματα με άδολη τρυφερή αθωότητα, μέ­ νοντας εκστατικός, μπροστά στα πεπρωμένα και στα παθήματα του βιωμένου χρόνου του λαού μας και του έθνους μας για να αναχθεί με αρχέγονα σύμβολα στην πανανθρώπινη κοινωνία, στον άνθρωπο-πολίτη του κόσμου, δίνοντας το προβάδι­ σμα. Το αποκαλυπτικό τρίστιχο που προτάσσει στην «Ανάγνωση»: Τα μαντολίνα της Ζάκυθος και του Αράκυνδου τα τραγούδια τα θεία δώρα των γονιών μου δίνει το στίγμα του και ανοίγει στον αναγνώστη το δρόμο της επικοινωνίας με την ποίησή του, η οποία, εξαιτίας της μίξεως των στοιχείων της επτανησιακής παράδοσης με εκείνα του αδρού ρουμελιώτικου λαού, παίρνει μιαν άλλη διάστα­ ση, καθώς ο ποιητής, περνώντας μέσα από τα μοιρολόγια και τα τραγούδια της χαράς, ατενίζει με αισιοδοξία την επόμενη ημέρα. Οι στίχοι του όλοι φέρνουν το βάρος της οδύ­ νης και της πίκρας, της θλίψης και της καταστα­ λαγμένης πείρας, όπως ο ποιητής βγαίνει ατόφιος από τα σπλάχνα της ελληνικής γης, ξωμάχοςποιητής, αγρότης ποιητής, βιοπαλαιστής διανο­ ούμενος, κουβαλώντας μνήμες από χώμα και νερό

και καπνοχώραφο- τη γέψη της ελιάς και του πορ­ τοκαλιού, την ευωδιά του ελελίφασκου, τα μύρα της πικρής πατρίδας, γράφοντας τη μοίρα του στο περιβόλαιο της ζωής ως εξουσία πάνω στα πράγ­ ματα. Εξάλλου μέσα από τους μύθους, τα σύμβο­ λα της μυθικής πραγματικότητας περνάει ιδέες και οράματα, το παρόν ταξιδεύοντας στα φωτεινά τοπία τού, αποθησαυρισμένου μέσα του, βιωμένου χρόνου και κόσμου. Ενώ παράλληλα, το πα­ ρελθόν ενσωματώνεται στις μέρες και στα έργα του παρόντος, ως κάτι αναπόσπαστα δικό του, και οικειώνονται τα πάντα μέσα στην προοπτική ενός προσφιλούς και οικείου, πάλι, μέλλοντος. Πρόκειται για μια ποίηση, όπου όλα ρέουν μέ­ σα σε μια γαλήνια, τρυφερή νηφαλιότητα, ωσάν ο δημιουργός να βλέπει τον κόσμο για πρώτη φοράκι ας αναφέρεται σε παθήματα και πάθη, σε δεινά και σε πίκρες του λαού μας, θεωρώντας τον στη διαχρονική πορεία του. Έ νας ομφάλιος λώρος ενώνει τον σύγχρονο άνθρωπο-Έλληνα με τον μυθικό πρόγονό του και τον ιστορικό προπάτορά του. Έ τσ ι η ποίηση αυτή λειτουργεί σε πολλά επί­ πεδα, που προκαλούν πολλαπλές ανακλάσεις· εί­ ναι ποίηση πολυεδρική, πολυδιάστατη, πολυσή­ μαντη, όπου ο μακρόκοσμος συμπυκνώνεται στο μικρόκοσμο και βολεύεται μέσα σε αυτόν ως σε μήτρα παρθένου, για να εκφραστεί με στίχους απλούς: Θέλω οι μεγάλες λέξεις να χωράνε στο στόμα μου σαν δυο μοσκοκάρφια σαν φιλιά που αγάπησα θέλω ό,τι αγαπάω νάναι στο ανάστημά μου.(35) Συχνά οι τόνοι είναι βιβλικοί, περνώντας από τη γλώσσα του εκκλησιαστή, ενώ η μουσική των στίχων του συμπορεύεται με τη «μουσική των υδάτων». Και η ευθύνη του ποιητή και η αισιοδο­ ξία κυανοβλέφαρη: Ωκεανός μπροστά, μα θα διαβούμε διαβάζοντας μ ’ ένα καινούριο αλφαβητάρι. (63) Όπου η παρήχηση του β, δίνει περισσότερη έμ­ φαση στο λόγο.

28 ετηλογη πειτα η διαπλοκή του στίχου, τόσο στα παρα­ δοσιακά, όσο και στα ελευθερόστιχα ποιήμα­ τα της «Ανάγνωσης» αλλά περισσότερο στις μεγαλόπνοες συνθέσεις της Ηλιοπαιδείας εί­ ναι μουσική, υποβλητική, λειτουργική. Στο σύνολό της η Ηλιοπαιδεία, είναι ένα βιβλικό επίτευγμα, πέρα για πέρα σύνθεση δομημένη στέρεα υλικά, όπως είναι όλα τα ελληνικά στοι­ χεία που χρησιμοποίησαν όλοι οι σημαντικοί προγενέστεροι ομότεχνοι, από τον αξεπέραστο, μεγάλο Σολωμό ως τον Σικελιανό, τον Ρίτσο, τον Ελύτη και συχνά χρησιμοποιώντας τα, όπως διδά­ χτηκε από τους γονείς και τους ανθρώπους της υπαίθρου, τη μητρική λαλιά και ενσωματώνοντάς τα στην πηγαία ποίησή του. Παρατηρείται ένα άπλωμα της σκέψης σε στί­ χους αινιγματικούς - ηθελημένα υποθέτω - οπότε και το ποιητικό τοπίο έχει περισσότερο καθαρό­ τητα και είναι πλέον ευδιάκριτη η μετάβαση από τη μια εποχή στην άλλη και από το ένα συμβάν στο άλλο και η συναίρεση του χωροχρόνου γίνε­ ται ομαλά. Κατά κανόνα οι εικόνες είναι βιβλικές, αλλά έχουμε συχνά και επική, μεγαλειώδη σύλληψη. Η δομή του έργου τούτου ακολουθεί τη δομή της τραγωδίας, όμως τα γεγονότα εδώ εκτυλίσσονται όχι σε μια μέρα και στον ίδιο ακριβώς χώρο, όπως συμβαίνει στο κλασικό θέατρο, αλλά σε διαφορε­ τικές χρονικές περιόδους και περιοχές. Ξεκινάει από τη μυθική πραγματικότητα, διέρχεται όλα τα στάδια και τις εποχές του ιστορικού ελληνικού και χριστιανικού βίου - Αρχαία Ελλάδα, Βυζά­ ντιο, Τουρκοκρατία - κα καταλήγει στη σύγχρονη πραγματικότητα. Βέβαια δεν έχουμε απαρίθμηση ιστορικών ή μυθικών γεγονότων ή φαινομένων. Έχουμε ποιητική προσέγγιση της πραγματικότη­ τας αυτής σφαιρικά και διαχρονικά, σ’ όλο δηλ. το φάσμα του μυθικού και του ιστορικού γίγνε­ σθαι με μια εξουσιαστική επιβολή πάνω στα πράγματα, χαράσσοντας συνειδητά το δρόμο προς τη χαμένη (;) παράδεισο της φυλής και της ζωής, με γνώμονα και πυξίδα την αγάπη προς κα­ θετί, που έχει σχέση με τον άνθρωπο:

Ε

«Λεν έμαθα ν ’ αγαπώ παρά σηκώνοντας τον άν­ θρωπο / την ώρα που γεννιέται και τη στιγμή που επιστρέφει / ξανά στο σκοτάδι»(14). Γι’ αυτόν «Δεν υπάρχουν εχθροί και φίλοι», υπάρ­ χουν μόνο άνθρωποι, όποιοι κι αν είναι κι αξίζουν την αγάπη ακόμα και για «τη βαθειά τους άγνοια για τα απλά ετούτου και του άλλου κόσμου» (14).

Τη σωτηρία και τον καθαρμό του ανθρώπου προσδοκά από τη σύζευξη του χριστιανικού και του αρχαιοελληνικού λόγου: «Και θα καθαριστείς (...) με τον αγιασμό του Αισχύλου που έρχεται στο δικό σου αιώνα» (23). Και από την επιστροφή στις πατρογονικές ρίζες, στη γη, που μας ανάστησε, τιμώντας και δοξάζοντας τη γη της Αιτωλίας, μετης δοξασμένη κι αιματοπότιστη γη της Ελλάδας: «Μας κράτησαν οι πικραλήθρες και τα βούρλα δένοντας κόμπο το λυγμό μες στις πελάδες που περπατούσαν στα κύματα» (87) κι ο ομηρικός απόηχος ακολουθεί τους συ­ νειρμούς της γένεσης του ποιητικού του οράμα­ τος, συναρμοσμένος με τα παράδοξα της Αποκά­ λυψης, όπως και με τα στάδια της Γένεσης στη Βί­ βλο. Είναι χαρακτηριστική η δομή του βιβλίου: ΕΙΣΟΔΙΑ - ΠΡΩΤΟ ΣΤΑΣΙΜΟ - ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΑΣΙΜΟ - ΕΞΟΔΟΣ. Η παρατακτική σύνταξη δίνει στην ποίηση του Δ.Π. πιο έντονο βιβλικό χαρακτήρα και φανερώνει τη σχέση και τη συνάφειά της με τα ομηρικά, τα κλασικά κείμενα, τη Βίβλο, τη «Γυναίκα της Ζάκυθος». Και η αναφο­ ρά στη νήσο του Ποιητή των Ελεύθερων Πολιορκημένων είναι σαφής: «Και θα καθαριστείς (...) με το αγίασμα του εικοσιένα και του ποιητή την κό­ ψη / τη βιαστική / των άλλων ημέρα (...) με τα σκολειά απ’ τους ασχημονούντες γυρολόγους» (53), στο γαλάζιο όραμα του ποιητή, μέσα στο τρικυμιώδες πέλαγο της μνήμης, στην άλλη διά­ σταση του νου: «Σ’ ένα νησί ευλογημένο, τρισύλλαβο που ζώνονταν απ’ την ηχώ του θήτα» (59). Και «αναστημένος από το βάραθρο» της καθημε­ ρινότητας, μιλώντας γλώσσα ελληνική, «πεζοπο­ ρώντας ανάμεσα από μανάδες πέτρινες (...) στα σκοπευτήρια της Αγίας Τριάδας» (72), στο Αγρί­ νιο, όπου εκτελέστηκαν αθώοι τη Μεγάλη Παρα­ σκευή του ’44 (;), θα θυμηθεί το πολύπαθο νησί, την Κύπρο που τη λέει «Πύκρο. / Και άλλοι Κρύπτο, Μακαρία, Οφιούσα, Ακαμαντίδα. / Και εγώ Ηλιόνησο».

ι οράσεις, οι εικόνες, οι περιγραφές του εί­ ναι βιβλικές και επικές. Η σχέση του με τον κόσμο είναι διαλεκτική. Οι λέξεις, οι φρά­ σεις, ο λόγος του, όλα είναι σχέσεις εννοιών και πραγμάτων. Ο ποιητικός του λόγος εί­ ναι μεστός, επίσημος, συγκρατημένα μεγα­ λοπρεπής, διαυγής, ευσεβής, εορταστικός συχνά, τρυφερός. Ακόμα κι όταν μιλάει για πάθη και πα-

-------------------------------------------------------

βήματα, κι όταν αναφέρεται στους «γυρολόγους» και τους «εξουσιαστές», ο λόγος του έχει ήθος και κοσμιότητα, δεν ξεπέφτει ποτέ στο σύνθημα ή τη χυδαιολογία. Και πώς θα μπορούσε να είναι δια­ φορετικά, αφού δεν έχει άλλον τρόπο να μιλήσει, παρά, όπως για «ένα βροχερό απόγιομα» και για «όσα έζησε περιμένοντας να καρπίσει η αμάρα­ ντη ελιά / που μέσα του υπάρχει»; (75) Αυτός που «κοίταξε τόσα φεγγάρια σε καταχιόνιστα βουνά», ξάγρυπνος πάντα, παγιδευμένος στην αγάπη του ανθρώπου και του σύμπαντος κόσμου, πιστός «στα αρχαία ρήματα» και ελεύθερος με «χέρια σηκωμένα», ταυτισμένος με τη φυλή και το Γένος, πάντα παθαίνοντας, υπομένοντας και χορεύοντας - «με το ωχ και το όπα» - ετούτη η ποίηση αγγίζει τα όρια του μεγαλείου μιας εξόδου από τη σύγ­

ετηλογη 29

χρονη, περιφερόμενη ποιητική ανία και ανοίγει την προοπτική μιας άλλης, ουσιαστικής θεώρη­ σης του κόσμου «ετούτου και του άλλου», του φυσικού και του πνευματικού, του ανθρώπου και του πολιτισμού, μιας θεώρησης ποιητικής. Και δι­ καιούται να διαδραματίσει το ρόλο που υπαινίσ­ σεται ο ποιητής της: «Ψάχνω το δρόμο για να δείξω στο λαό μου μια κορυφή ν’ αράξει η κιβωτός του (...) ωκεανός μπροστά μα θα διαβούμε διαβάζοντας μ ’ένα καινούριο αλφαβητάρι» («Ανάγνωση» 63)

Ελένη Χωρεάνθη

( β έ έ ϋ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

---------------------------------------------

I j M ΠΑΤΑΚΗ

---------------------------------------------

· -m m ssm m r:

Σειρά: Παρουσίες Γ ίίτ ε ρ

Ν τίκινσον

ΑΚ -%»

Σε μια φανταστική χώρα της Αφρικής που σπαράζεται από εμφύλιο πόλεμο, καδώς η δικτατορία προσπαθεί να επιβληθεί στους ανεξάρτητους πατριώτες, ο Πολ -ο ήρωάς μας- ανδρώνεται μαθαίνοντας να εμπιστεύεται μόνο το όπλο του. Το ΑΚ. | ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα Τήλ.: 36.31.078, Fax:

30 ετηλογη

το αλώνι της Εκάτης ΤΑΤΙΑΝΑ ΓΚΡΙΤΣΗ - ΜΙΛΛΙΕΞ. Το αλώ­ νι της Εκάτης. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1993. «Πόσο πολλά, πόσα κομμάτια έχει η μνήμη!» [Τατιάνα Γκρίτση - Μιλλιέξ]

ΠεζογραφίαI* I ε το βιβλίο της αυτό η Μιλλιέξ επιβεβαιώνει I και πάλι τις πρωτεϊκές συγγραφικές της I ικανότητες. Η καινούρια συλλογή διηγημάI των «Το αλώνι της Εκάτης» αποτελείται III από προηγούμενα διηγήματα μια και από μι** κρά καινούρια διηγήματα, αληθινά «χάι| κάι» της πεζογραφίας. Η εξέλιξη της ελλει| πτικής γραφής της αποκαλύπτει δυσδιάκρι­ τες αποχρώσεις, μεταχρωματίζει φθαρμένες στιγ­ μές, μεταπλάθει το αναδυόμενο ασχημάτιστο σε εκστατικούς φθόγγους. Ακάματη και συνάμα απαιτητική ερευνήτρια, η Μιλλιέξ κατορθώνει να ανατρέπει τα κλασικά πλαίσια, να μεταθέτει τα σημεία μέχρι την επό­ μενη δυναμική ανέλιξη, να μετακινεί τα όρια του ορίζοντα που την περιβάλλει. Έ τσι κάθε φορά δι­ ευρύνει τα «όρια» και παρασύρει και παρασύρεται στο παιχνίδι της προσέγγισης του ορίου που όλο έχει τη δύναμη να το απομακρύνει από κοντά της. Με επιμέλεια και σιγουριά κατακτά όλο και βαθύ­ τερες δομές της αφαίρεσης, πετώντας πίσω της κάθε περιττή περιγραφή, κάθε ανώφελο στολίδι. Κάθε της λέξη, κάθε της φράση είναι σωστά ζυγι­ σμένη και τοποθετημένη, κάθε παραλλαγή τους θα έβλαπτε ανεπανόρθωτα το γλωσσικό της οικο­ δόμημα, το τόσο δωρικό στη λιτή του απεικόνιση. Ο χώρος και ο χρόνος υπακούουν σε αφύσι­ κους νόμους, διαστέλλονται, συστέλλονται, αναστρέφονται, συγκλίνουν, αποκλίνουν, ταυτίζονται

μέσα από ένα λόγο που διατρέχει όλη την κλίμα­ κα των συναισθημάτων. Τόνοι, ημιτόνια, ηχο­ χρώματα, κρυφές διαστάσεις της καθημερι­ νότητας, ανθρώπινες συγκινήσεις, μεταφυσικές συλλήψεις, εξωπραγματικές εικόνες, ονειρικές κα­ ταστάσεις, θεσπέσιες πλευρές της προσωπικής ζωής, προβάλλονται ανάγλυφα με τη διαπερα­ στική «όραση» της Μιλλιέξ που διαθλάται μέσα από τον σπαραγμό της υποκειμενικότητας και τον μετατρέπει σε δημιουργική επίνοια. Έ να διχτυωτό πλασμένο από φαντασία και πραγματικότητα, από απουσία και παρουσία, από θάνατο και ζωή, από όνειρα και εφιάλτες τυλίγει τον αναγνώστη που εισχωρεί όλο και πιο βαθιά στη μεταστοιχείωση του πραγματικού σε φαντα­ στικό. Το φανταστικό αλλά και το εξω­ πραγματικό, το υπερβατικό αλλά και το ασύλλη­ πτο συνυπάρχουν αρμονικά και συναποτελούν τη λογική και τον παραλογισμό, τους ψιθύρους και τις κραυγές, το καλό και το κακό, την έξαρση και την εωσφορική αναδίπλωση, τους αγγέλους και τους δαίμονες. Το σκοτάδι και το φώς, ο θάνατος και η ζωή, η φθορά και η αφθαρσία λειτουργούν καταλυτικά μέσα από το φίλτρο του χρόνου, επι­ τρέποντας στη μνήμη να τινάξει τη σκόνη, να διαλύσει την άχνα της λησμοσύνης και να αναδιατάξει τα κομμάτια της. Η Μιλλιέξ βυθίζεται σ’ αυτή την αναδιάταξη και απολαμβάνει τις μεταθέσεις, τις διατάξεις, τους συνδυασμούς της διαμερισμένης μνήμης. Η νοσταλγία και η θύμηση δεν είναι για τη μεγάλη μας πεζογράφο η γλυκερή καραμέλα που θα επουλώσει τις πληγές και τα τραύματα, είναι το κοφτερό μαχαίρι που θα τη βοηθήσει να φθάσει στο κόκαλο και από εκεί στο μεδούλι. «Πόσο πολλά, πόσα κομμάτια έχει η μνήμη!» αναλογίζεται η Μιλλιέξ και προσπαθεί μέρα τη μέρα να αναζητά, να αξιολογεί και να συγκολλά τα απειροστά κομμάτια της μνήμης για να μπο­ ρέσει να αγγίξει ακέραιη τη μορφή της αυτογνω­ σίας.

Χριστίνα Φίλη

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογρα­ φία. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομα­ διαία έντυπα. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργα­ σία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

ενικά έργα Βιβλιοθηκονομία ΒΕΡΝI. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Περί βιβλιοθηκών. Μετ. Α. Σκαλίδου κ.ά. Αθήνα, Άγρα, 1993. Σελ. 260. Δρχ. 2495.

φ ιλοσοφία Γενικά ΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ I. θ . Από τον λόγο στην αλογία. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1993. Σελ. 291. Δρχ. 4160.

Γ ενικά

DOR J. Εισαγωγή στην ανάγνωση του Lacan. Τόμος Α'. Μετ. I. Μποτουροπούλου. Αθήνα, Πλέθρου, 1994. Σελ. 272. Δρχ.

3640.

Παραψυχολογία LUEBECK W. Ο απόκρυφος κόσμος της αύρας. Μετ. Μ. Λά­ μπρου. Αθήνα, Διόπτρα, 1994. Σελ. 269. Δρχ. 2180.

θ) ρησκεια Γενικά

ANANDA Κ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Μειοίκηση, μετεμψύχωση, με­ τενσάρκωσα Μετ. Τ. Αθανασόπουλος - Ν. Ποταμιάνου. Αθή­ να, Πεμπτουσία, 1993. Σελ. 103. Δρχ. 1400.

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

JUNG Ε. Άνιμους και άνιμα. Μετ. Β. Μόσχου. Αθήνα, Ιάμβλι­ χος, 1993. Σελ. 118. Δρχ. 1560.

ΠΑΣΧΟΣ A. I. Ο Μέγας Βασίλειος πεπαιδευμένος γενικός ια­ τρός. Ιωάννινα, 1994. Σελ. 75. Δρχ. 1560.

Αποκρυφισμός

16 Μαρτίου 29 Μαρτίου 1994

ψ υχολογία

ΜΠΕΓΖΟΣ Μ. Φιλοσοφική ανθρωπολογία της θρησκείας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1994. Σελ. 349. Δρχ. 3120.

NIETZSCHE F. Φιλοσοφικά αποσπάσματα. Εισ.-επιλ. κει­ μένων Ζ. Ντελέζ. Μετ. Σ. Σαρίκας. Αθήνα, Εξάντας, 1993. Σελ.

109. Δρχ. 1350.

Αρ. 335

η

ΖΟΥΜΑΣ Ε. Δ. Σχεδίασμα παράλληλης βιβλικής και κορανικής ανθρωπολογίας. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1993. Σελ.

167. Δρχ. 1560.

οινωνικές επιστήμες Κοινωνιολογία Κοινωνικό κράτος και κοινωνική πολιτική: Η σύγχρονη προ-

32

δελτίο

----------------------------

βληματική. Επιμ. Π. Γεη'μης - Δ.Ν. Γράβαρης. Αθήνα, Θεμέ­ λιο, 1993. Σελ. 473. Δρχ. 4680. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Η καταστολή της χρήσης ναρ­ κωτικών στην Ελλάδα. Β' έκδοση. Αθήνα, Εξάντας, 1993. Σελ.

169. Δρχ. 1560. ΛΙΤΣ Ε. Ρ. Πολιτισμός και επικοινωνία. Η λογική της διαπλο­ κής των συμβόλων. Μετ. Ε. Σουρράπα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 151. Δρχ. 2080.

Πολιτική ΔΟΥΔΟΥΜΗΣ Γ. Ε. Βαλκανικές εξελίξεις. Αθήνα, Δωδώνη, 1994. Σελ. 155. ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Ιδεολογία του δεξιού κράτους 19491967. Αθήνα, Παπαζήσης, 1993. Σελ. 180. Δρχ. 2080. ΜΠΕΝΑΚΗΣ Θ. Κρίση στα Βαλκάνια. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1993. Σελ. 101. Δρχ. 830. ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ Σ. Ευρώπη - Τουρκία. Τόμος Α'. Αντα­ νακλάσεις και διαθλάσεις. Τόμος Β'. Ιδεολογία και ρητορεία. Αθήνα, Θεμέλιο, 1993. Σελ. 429+458. Δρχ. 4160+4680.

Ο ικονομία ΣΤΕΡΠΟΥ Δ. Είκοσι καμένα χρόνια. Αθήνα, Παπαζήσης, 1994. Σελ. 231.

STEEDMAN I. Διεθνές εμπόριο. Μετ. X. Ανδροβιτσανέας. Αθήνα, Κριτική, 1993. Σελ. 224. Δρχ. 3015.

ρ ήώσσα Γ ενικά ΤΣΙΚΟΠΟΥΛΟΥ X. Η μονοτονική γραφή ο σύγχρονος Δούρειος Ίππος. Αθήνα, Παρουσία, 1993. Σελ. 43. Δρχ. 520.

0 ετικές επιστήμες Φ υσική WILL C. Μ. Είχε δίκιο ο Αϊνστάιν; Μετ. Μ. Παναγιωτάκης. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994. Σελ.

367. Δρχ. 3845.

£ φαρμοσμενες επιστήμες Επιχειρήσεις LE POOLE S. Οδηγός επιτυχημένων διαπραγματεύσεων. Μετ. Α. Σοκοδήμος. Αθήνα, Το Κλειδί, 1994. Σελ. 211. Δρχ. 2080.

J εχνες Γ ενικά

Δημόσια διοίκηση ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Γ. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση στη σύγχρονη δημοκρατία. Αθήνα, Σάκκουλας, 1993. Σελ. 38.

Ιστορία της τέχνης. Larousse. Τόμος Β'. Αθήνα, Βιβλιόραμα, 1994. Σελ. 254. Δρχ. 13500.

Λευκώματα Επικοινωνίες BAUDRILLARD J. Οι μάζες. Η εισβολή του κοινωνικού στα μέ­ σα. Αθήνα, 1993. Σελ. 16. Δρχ. 310.

Λαογραφ ία ΒΑΟΣ Ζ. - ΝΟΜΙΚΟΣ Σ. Ο ανεμόμυλος στις Κυκλάδες. Αθή­ να, Δωδώνη, 1993. Σελ. 406. Δρχ. 16640. ΚΥΡΙΑΚΙΔΟΥ-ΝΕΣΤΟΡΟΣ Α. Λαογραφικά μελετήματα. Τόμος Β'. Αθήνα, Πορεία, 1993. Σελ. 383. Δρχ. 4160. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Η. Η Εθνική φασουλάδα. Αθήνα, Νεφέλη, 1993. Σελ. 88. Δρχ. 1200.

£ κπαίδευση

Λειβαθώ. Αθήνα, Σύλλογος Λειβαθώ Κεφαλονιάς, 1993. Σελ. 149. Δρχ. 7280.

Ζω γραφική ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Φ. Ζωοδόχος Πηγή Παιανίας. Δώδεκα αγι­ ογραφίες. Παιανία, Μπιλιέτο, 1994. Δρχ. 1560. ΦΑΣΙΑΝΟΣ Α. Το ζωγραφείον. Αθήνα, Πατάκης, 1993. Σελ.

69. Δρχ. 1400.

Γλυπτική Μουστάκας Β. Γλυπτική, Αθήνα 1993. Σελ. 301. Δρχ. 15600.

Κ ινηματογράφος ΚΟΛΟΒΟΣ Ν. Δοκίμια θεωρίας και κριτικής κινηματογράφου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 243. Δρχ. 3120.

ΤΑΣΙΟΣ Θ. Π. Παιδεμός παιδείας. Αθήνα, Λύχνος, 1993. Σελ.

259. Δρχ. 2390.

Φ ωτογραφία

ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ X. Γλώσσα και εκπαίδευση. Αθήνα, Γεννάδειος Σχολή, 1994. Σελ. 121.

ΞΑΝΘΑΚΗΣ Α. Ξ. Ιστορία της φωτογραφικής αισθητικής 1839-1975. Αθήνα, Αιγόκερως, 1994. Σελ. 182. Δρχ. 1870.

-----------------------------------------------------------

δελτίο 33

ΣΧΟΙΝΕΖΟΣ Γ. Κ. Η φωτογραφία της φύσης. Τέχνη και τεχνι­ κή. Αθήνα, Κορφή, 1993. Σελ. 143. Δρχ. 8320.

ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ Μ. Τα δέντρα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1993. Σελ. 252. Δρχ. 2600.

Μουσική

ΜΠΕΚΑΣ Μ. Αφροδίτη βγάλε τα μαύρα. Αθήνα, Στοχαστής, 1993. Σελ. 132.

STAMBLER I. Εγκυκλοπαίδεια της pop, rock και soul. Τόμος Β'. Μετ. Β. Δουβίτσας. Αθήνα, Νεφέλη, 1994. Σελ. 488. Δρχ.

4680.

Χορός DODD C. Εγκόλπιον του καλού μπλοφαδόρου για το μπαλέτο. Μετ. Α. Κωστάλας. Αθήνα, Δίαυλος, 1993. Σελ. 107. Δρχ. 935.

^

ογοτεχνία

ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ Π. Ο μάντης. Αθήνα, Άγρα, 1994. Σελ. 60. ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Μ. Γυάλινα χρώματα. Αθήνα, Απόπειρα, 1993. Σελ. 46. Δρχ. 830. ΠΑΛΑΒΙΤΣΙΝΟ Φ. Η ρητορική της πορνείας σε δύο δια­ λόγους. Μετ.-διασκ. Ε. Πατρικίου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 262. Δρχ. 3120. ΠΑΛΛΑΝΤΙΟΥ Λ. Τοπία. Οι δρόμοι της λύτρωσης. Αθήνα, 1994. Σελ. 127.

Γενικά

ΠΕΤΣΕΤΙΔΗΣ Δ. Επίλογος στα χιόνια. Αθήνα, Νεφέλη, 1993. Σελ. 123. Δρχ. 1200.

ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ Κ. Γ. Ποιήματα και πεζά. Επιμ. Γ. Π. Σαβθίδης. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ. 297. Δρχ. 2500.

ΠΟΛΙΤΗΣ Κ. Στου Χατζηφράγκου. Τα σαραντάχρονα μιας χα­ μένης πολιτείας. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ. 285. Δρχ. 2400.

Ποίηση

ΡΟΙΔΗΣ Ε. Η Πάπισσα Ιωάννα. Επιμ. Α. Αγγέλου. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ. 410. Δρχ. 2600.

ΑΡΤΕΜΗΣ A. Α. 'Οταν τα φλογοβόλα σωπαίνουν στην Κύπρο. Ποιήματα. Πάφος, 1994. Σελ. 48.

ΣΙΜΟΣ Γ. Ο ζωντανός τόπος των αναμνήσεων. Πεζογράφημα. Αθήνα, Πατάκης, 1993. Σελ. 124. Δρχ. 1300.

ΓΑΛΑΝΑΚΗ Ρ. Πλην εύχαρις. Τα ορυκτά. Ποιήματα. Αθήνα, Άγρα, 1994. Σελ. 55. Δρχ. 1040.

ΣΚΟΥΛΑΡΙΚΟΣ Γ. Μ. Πύργος - Κατάκωλο, με τον Κωλοσούρτη. Αθήνα, 1993. Σελ. 187. Δρχ. 2080.

ΕΥΑΓΓΈΛΟΥ Α. Το χιόνι και η ερήμωση. Ποιήματα. Θεσ­ σαλονίκη, Χειρόγραφα, 1994. Σελ. 45.

ΤΕΡΤΙΠΗΣ Β. Ν. Φλόγες από τη ζωή. Καλαμάτα, 1993. Σελ.

92. Δρχ. 1560.

ΚΑΝΤΑΡΤΖΗ Μ. Στιγμές. Αθήνα, Δωδώνη, 1993. Σελ. 33.

ΤΡΟΥΜΠΗ Μ. Ανοιχτό κλουβί. Αθήνα, Βασιλείου, 1994. Σελ.

213. Δρχ. 2285.

ΚΟΥΡΗΣ Β. Ελληνικός εσπερινός. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1993. Σελ. 158. ΟΣΥΡΟΣ Μ. Πολπεία. Ποιητικό αφήγημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 143. Δρχ. 1870.

Π εζογραφία ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ Β. Ζ. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1994. Σελ. 443. Δρχ.

2600. ΓΟΥΔΕΛΗΣ Τ. Πρωινή επίσκεψη. Αθήνα, Ερατώ, 1993. Σελ.

102. Δρχ. 1660. ΓΚΡΙΤΣΗ-ΜΙΛΛΙΕΞ Τ. Το αλώνι της Εκάτης. Διηγήματα. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 172. Δρχ. 2080. ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ Μ. Το αόρατο που σε κοιτά. Αθήνα, Γαβριηλίδπς, 1993. Σελ. 56. Δρχ. 1870. ΘΕΟΤΟΚΗΣ Κ. Το 6ιό της κυράς Κερκύρας. Αθήνα, Νεφέλη, 1993. Σελ. 35. Δρχ. 830.

ΤΣΙΡΟΓΙΑΝΝΗ Μ. Οι κόρες. Πεζογραφήματα. Αθήνα, Ζώδιο, 1993. Σελ. 79. ΦΩΤΕΑΣ Π. Οι ραβδοσκόποι. Αθήνα, Αστρολάβος/Ευθύνη, 1993. Σελ. 73. Δρχ. 780. ΧΙΟΥ Ε. Η Νενέ η Σμυρνιά. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1993. Σελ. 161. Δρχ. 1560. ΨΥΧΑΡΗΣ Γ. Το ταξίδι μου. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ. 263. Δρχ. 2000. ΒΙΣΚΟΝΤΙ Λ. Άντζελο. Μετ. Α. Χρυσοστομίδης. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 159. Δρχ. 1660.

GROULT Β. Τα αγγεία της καρδιάς. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 269. Δρχ. 2080.

KOLTES Β. - Μ. Η νύχια μόλις πριν από τα δάση. Μετ. Μ. Λυμπεροπούλου. Αθήνα, Άγρα, 1993. Σελ. 84. Δρχ. 1450.

ΚΟΡΟΛΗΣ Δ. Πληγωμένες αντιλόπες. Αθήνα, 1993. Σελ. 142. Δρχ. 1040.

KORNBLUTH C. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Αν το Τρήο Ράιχ... Μετ. Θ. Βέμπος. Αθήνα, Εκδόσεις της Γαίας, 1994. Σελ. 197. Δρχ.

2285.

ΚΥΡΟΥΣΗΣ Π. Γ. Διαταγή για εκτέλεση. Αθήνα, 1993. Σελ.

88. Δρχ. 1350.

MACLEAN Ν. Ένα ποτάμι κυλάει ανάμεσά μας. Μετ. Ν. Μαστρακούλης. Αθήνα, Το Κλειδί, 1994. Σελ. 180. Δρχ. 1765.

ΚΩΤΣΑΚΗI. Ολίγη αγαπημένη πολιτεία. Θεσσαλονίκη, Παρα­ τηρητής, 1993. Σελ. 158. Δρχ. 1870.

BENNETT Α. Η Άννα των πέντε πόλεων. (Άννα Τελράϊτ). Μετ. Σ. Γεροδήμου. Αθήνα, Ερμείας. Σελ. 288. Δρχ. 3120.

34 δελτίο ΜΩΠΑΣΑΝ Γ. ΝΤΕ. Διηγήματα. Μει. Φ. Πιομπίνος. Αθήνα, Ηριδαυός, 1993. Σελ. 301.

CHEKHOV Α. Ο γλάρος. Απόδ. Μ. Πλωρίτης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 133. Δρχ. 1560.

MAUPASSANT G. DE. Ο λύκος και άλλα διηγήματα. Β' έκδο­ ση. Εισ.-μετ.-σημ. Α. Ζήρας. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1993. Σελ. 240. Δρχ. 1870.

J

BRACCO S. Ρέκβιεμ στον ήλιο. Αθήνα, Γκοβάστης. Σελ. 102. Δρχ. 2080.

Αρχαιολογία

NABOKOV V. Το μάτι. Μετ. Γ.-1. Μπαμπασάκης. Αθήνα, Ερα­ τώ, 1993. Σελ. 134. Δρχ. 1870.

ΚΑΡΑΛΗ Λ. Λεξικό αρχαιολογικών - περιβαλλοντικών όρων. Αθήνα, Βιβλιοσυνεργατική, 1994. Σελ. 109. Δρχ. 1560.

DOCTOROW Ε. L. Ραγκτάϊμ. Μυθιστόρημα. Μετ. Γ. Μαθιόπουλος - Γ. Γαλάτης. Θεσσαλονίκη, Επιλογή, 1993. Σελ.

349. Δρχ. 2910.

ΒΑΗΝ Ρ. Εγκόλπιον του καλού μπλοφαδόρου για την αρχαιο­ λογία. Μετ. Θ. Κατσούλης. Αθήνα, Δίαυλος, 1993. Σελ. 108. Δρχ. 935.

στορία

ΣΤΡΑΣΕΡ Τ. Το κύμα. Μετ. Κ. Καούκη. Θεσσαλονίκη, Επιλο­ γή, 1993. Σελ. 150. Δρχ. 1560.

Μαρτυρίες

ΜεΑέιες

ΜΑΡΙΝΟΣ Θ. Με οδηγό την αλήθεια... Αθήνα, Παπαζήσης, 1994. Σελ. 110. Δρχ. 1245.

Ο Καβάφης του Σεφέρη. Τόμος Α'. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ.

299. Δρχ. 2300.

ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Το Λαϊκό Διδασκαλείο Πελοποννήσου. Αθήνα, Νέα Σκέψη, 1993. Σελ4>70. Δρχ. 725.

ΖΕΛΛΙΟΥ-ΜΑΣΤΡΟΚΩΣΤΑ Ε. Γ.Θ. Βαφόπουλος ο ποιητής της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1993. Σελ.

65. Δρχ. 1245.

ΧΑΤΖΗΠΑΤΕΡΑΣ Κ. Ν. - ΦΑΦΑΛΙΟΥ Μ. Σ. Μαρτυρίες. Κρήτη 1941. Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 501. Δρχ. 10000.

ΚΟΝΙΔΑΡΗ-ΦΑΒΗ Α. Το μέγα ρόδο στην Οδύσσεια του Ν. Καζαντζάκη. Αθήνα, Βασιλείου, 1994. Σελ. 254. Δρχ. 3120.

ΠΑΚΟΕΛ Γ. Απομνημονεύματα 1941-1943. Εισ.-επιμ. Φ. Αμπατζοπούλου. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1993. Σελ.

123. Δρχ. 1870.

ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ Μ. Οδυσσέας Ελύτης ένα όραμα του κόσμου. Β' έκδοση. Αθήνα, Παπαδήμας, 1994. Σελ. 224. Δρχ. 2600.

MIKE Μ. Η «Βάρδια» του Νίκου Καββαδία. Αθήνα, Άγρα, 1994. Σελ. 112.

Δοκίμια ΒΩΡΟΣ Φ. Κ. Η διδασκαλία της ιστορίας με αξιοποίηση της ει­ κόνας. Αθήνα, 1993. Σελ. 142. Δρχ. 2285. ΘΑΒΩΡΓΤΗΣ Μ. Ταξίδι και άνθρωπος. Αθήνα, 1993. Σελ. 93. Δρχ. 800. ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ Ε. Σημειώσεις γενικής δοκιμής. Αθήνα, Αστρολάβος / Ευθύνη, 1993. Σελ. 85. Δρχ. 830.

Ω έαιρο Γενικά ΠΑΝΑΠΩΤΟΥΝΗΣ Π. Ν. Επίτομη ιστορία νεοελληνικού θεά­ τρου. (Από τον 18ο στον 20ό αιώνα). Αθήνα, Σχολή Σταυρόκου, 1993. Σελ. 173. Δρχ. 1870.

Έ ργα

Ελληνική Ιστορία Η Ελλάδα του ’40. Επιστημονικό Συμπόσιο. Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1993. Σελ. 249. Δρχ. 1245. Πρακτικά της Δ' έν Αθήναις Συντακτικής Συνελεύσεως. Θεσ­ σαλονίκη, University Studio Press, 1994. Σελ. 486. ΠΟΧΑΛΑΣ Τ. Π. Ελληνικά επώνυμα, ονόματα και τοπωνύμια των αλβανικών κοινοτήτων της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας. Αθήνα, 1993. Σελ. 103. Δρχ. 3120. ΚΑΚΑΜΠΟΥΡΑΣ Δ. Η βρετανική πολιτική, ο Μπάϋρον και οι Έλληνες του ’21. Αθήνα, Ιστορητής, 1993. Σελ. 250. Δρχ.

3425. ΚΟΛΛΑΣ X. Β. Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα. Τόμος Α' Ύπαιθρος και νησιά. Κέρκυρα, 1994. Σελ. 472. Δρχ. 6840. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Κ. Δημιουργοί και παραχαράκτες της πα­ γκόσμιας ιστορίας. Αθήνα, XXI Αιώνας, 1993. Σελ. 284. Δρχ.

4160. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ Ν. Α. Ζηλωτικά πόλεως Θεσσαλονίκης (13421349). Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1993. Σελ. 408. Δρχ. 2600. ΠΑΚΓΠΉΣ Ν. Α. Το Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας. Θεσσα­ λονίκη, 1992. Σελ. 77. Δρχ. 1350.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η έξοδος. Νίκαια, 1993. Σελ 47. Δρχ. 620.

CLAUDEL Ρ. Η ανταλλαγή. Μετ. Α. Στάϊκος - Π. Πανταζή. Αθήνα, Γαλλικό Ινστπούτο Αθηνών, 1994. Σελ. 110. Δρχ.

1560.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Οι κρίσεις στην Ελλάδα 18301857. Τόμος Α': 1830-1845. Αθήνα, Κριτική, 1994. Σελ. 334. Δρχ. 2600.

COCTEAU J. Ανθρώπινη φωνή. Μετ. I. Δεσύλλα. Αθήνα, Έψιλον, 1994. Σελ. 24. Δρχ. 1040.

ΠΑΡΤΣ ΙΩΣΗΦ. Η νήσος Κέρκυρα. Μει. Π. Βέγιας. Εν Κερκύρα 1892. (Επανέκδοση). Σελ. 299. Δρχ. 3640.

—

Παγκόσμια Ιστορία Το τουρκικό τόξο εναντίου της Ελλάδας και της ευρω-Ορθοδοξίας. Αθήνα, Ε.Κ.. Σελ. 383. Δρχ. 5000.

— -----------------------------------------------

δελτίο 35

ΔΥΤΙΚΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Έτος Ε' 1994. Δρχ.

3120. ΕΙ. Τεύχος 4. Δρχ. 600.

ΞΥΔΙΑΣ Β. Η Βαλκανική Κοινοπολιτεία. Αθήνα, Δόμος, 1994. Σελ. 48. Δρχ. 830.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Δίμηνο περιοδικό για την εκ­ παίδευση. Τεύχος 24. Δρχ. 450.

J αξίδια____________________

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ. Έκδοση Ελληνικής Κοινότητας Νεαπόλεως - Κομπανίας για την Ομογέυεια. Φεβ. 1994. ΕΠΟΠΤΕΙΑ NEWSLETTER. Τεύχος 40.

ΕΔΔάδα ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Τ. Σάρα. Ιστορική μνήμη. Περιήνηση. Ερμούπολη, 1993. Σελ. 127. Δρχ. 2080. ΖΗΣΗΣ Σ. Αχελώος. Οδοιπορικό στον απολλώνειο ποταμό. Αθήνα, Ηράκλειτος, 1993. Σελ. 198. Δρχ. 6240.

Κόσμος ΒΑΓΈΝΑ-ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ I. Αξιοθέατα και αξιομνημόνευτα στην Ευρώπη. Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Ομάδα, 1993. Σελ.

263. Δρχ. 2285. ΘΑΒΩΡΠΉΣ Μ. Οδοιπορικό Μικρός Ασίας. Αθήνα, 1994. Σελ. 115. Δρχ. 1000. ΜΕΓΑΛΟΜΜΑΤΗΣ Κ. Έξι άστρα της Ανατολής. Αθήνα, Δό­ μος, 1994. Σελ. 235. Δρχ. 2700.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδοση ευρωπαϊκού προβληματισμού. Τεύχος 12. Δρχ. 700. ΙΘΑΚΟΣ. Μηυιάτικη εφημερίδα της Ιθάκης. Φύλλο 124. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Επιθεώρηση κοινωνικών επιστημών. Τεύχος 32. Δρχ. 1000. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Περιοδική έκδοση του ΕΚΚ(τ), Ελληνικού Τμήματος της Ποσαδικής 4ης Διεθνούς. Φύλλο 7. Δρχ. 300. ΝΑΥΠΑΚΠΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα ενημέρωσης της Ομο­ σπονδίας Συλλόγων Ναυπακτίας (Ο.ΣΥ.Ν.). Φύλλο 67. Δρχ.

50. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Διμηνιαίο περιοδικό Γενικού Επιτε­ λείου Ναυτικού. Τεύχος 485. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1604. Δρχ. 650.

| | αιδικά ΕΔευθερα αναγνώσματα ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ Α. 'Οταν οι Πέρσες. Αθήνα, Αστήρ. Σελ.

225. Δρχ. 1400.

|"| εριοδικά ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη ηολπική και πολιτιστική επιθεώρηση. Τεύχος 548. Δρχ. 300. ΑΡΝΑΙΑ. Περιοδική έκδοση Ιστορικής - Αρχαιολογικής και Λαογραφικής Ενημέρωσης και Καταγραφής. Τεύχος 21. ΑΡΝΟΥΜΑΙ. Επιθεώρηση για τη μη βία, του αντιμιλπαρισμό, τα δικαιώματα και την κοινωνική οικολογία. Τεύχος 10. Δρχ. 600. ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ. Τεύχος 13. Δρχ. 1040. ΒΙΒΛΙΟΣΥΛΛΕΚΤΗΣ. Παλαιό, σπάνια και δυσεύρετα βιβλία. Τεύχος 3. ΠΑΤΙ. Τεύχος 225. Δρχ. 400. ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσσικής παιδείας. Τεύχος 32. Δρχ. 500. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1106. Δρχ. 700. ΔΙΑΒΑΖΩ: Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 333. Δρχ. 700.

ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Κείμενα παιδευτικού προβληματισμού. Τεύχος 69. Δρχ. 900. ΝΟΥΜΑΣ. Επιθεώρηση τέχνης, γραμμάτων και πνευματικού προβληματισμού. Τεύχος 26. Δρχ. 300. ΟΥΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση θεωρίας και πολπισμού. Τεύχος 9. Δρχ. 1245. ΠΑΝΟΡΑΜΑ. Φύλλο 29. ΠΑΝΤΑ. Περιοδικό για το παρόν και το μέλλον του Ελλη­ νισμού. Τεύχος 4. Δρχ. 450. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Τεύχος 187. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΧΑΝΙΑ. Περιοδική έκδοση της ένωσης πνευματικών δημιουργών Χανίωυ. Τεύχος 13-14-15. Δρχ.

1000. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 16. Δρχ.

700. ΠΟΛΥΤΕΚΝΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. Τεύχος 61. Δωρεάν. Η ΣΑΪΤΑ. Μηνιαία παιδική εφημερίδα. Φύλλο 3. Δρχ. 350. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΓΠ. 40ήμερη περιοδική έκδοση εκ­ παιδευτικού προβληματισμού. Τεύχος 369. Δρχ. 500. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΒΕΛΕΣΤΙΝΟΥ. Εφημερίδα του συλλόγου Βελεστινιωτώυ Αθηνών. Φύλλο 13 (62). Δρχ. 100. ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΚΟΥΡΔΙΣΤΑΝ. Περιοδικό του Εθνικού Απε­ λευθερωτικού Μετώπου του Κουρδιστάν. Τεύχος 36. Δρχ. 300.

BALKAN STUDIES. Vol. 33, No 1-2,1992. Drs. 9360.

Στην Κρπικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι­ κές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσι­ εύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντά­ κτες τους.

Αρ. 335 8 Απριλίου 21 Απριλίου 1994 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Τύπος

Λαογραφία

Δρετάκης Μ.: Η κυκλοφορία των εφημερίδων 1975-1992. (Γ. Μ., Αυγή, 20/4)

Σταμέλος Δ.: Λαογραφική Πινακοθήκη. (Δ. Γιακουμάκης, Ναυτι­ κή Πνευματική Καλλιέργεια, 43).

Φιλοσοφία Χέγκελ Γ.: Φαινομενολογία

Τέχνες πνεύματος. (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 8/4).

Ο ικονομία Γκαλμπραίηθ Τ.Κ.: Η κοινωνία της ικανοποίησης. (Γ. Ν. Οικο­ νόμου, Διαβάζω, 333).

Κοινωνιολογία Νικολαΐδου Σ.: Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου. (Ν.Κ. Μουτσόπουλος, Καθημερινή, 19/4). Ψυχοπαίδης Κ.: Ο Max WebeT και η κατασκευή εννοιών στις κοινωνικές επιστήμες. (Ε. Κασίμη, Αντί, 15/4).

Οικολογία Μοδινός Μ.: Το παιγνίδι της ανάπτυξης. (Σ. Ντάλης, Διαβάζω, 333).

Τζαμπζής Α.Ι.: Τα κοκκάλινα ομοιώματα πλοίων της συλλογής Ωνάση. (Δ. Γιακουμάκης, Ναυτική Πνευματική Καλλιέργεια, 43). Χατζίσκος Ν.: Η ζωή και το έργο του. (Γ. Σαρηγιάννης, Νέα, 12/4).

Ποίηση Κορφής Τ.: Εγκώμια. (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 17/4). Κουλούκης Γ.: Σταλάζον και ανυψούμενο. (Κ. Παπαπάνος, Πο­ λιτικά Θέματα, 8/4). Ξύδη Α.: Γνώριμες σκιές. (Δ. Κωστίδης, Διαβάζω, 333). Πορφύρας Λ.: Τα ποιήματα. (Γ.Π. ΣαΒβίδης, Νέα, 19/4).

Πεζογραφία Ζουμπουλάκη Δ.: Το κορίτσι του φεγγαριού. (Δ. Σταμέλος, Ελευ­ θεροτυπία, 13/4). Κοκκινάκη Ν.: Μια πολυθρόνα στο σαλόνι. (Ε. Χωρεάνθη, Δια­ βάζω, 333). Κουμανταρέας Μ.: Η συμμορία της Άρπας. (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 10/4).

Μη ο 37 Μουζάκη Μ.: Χλόη Χάριτος. (Γ. Πετρόπουλος, Διαβάζω, 333). Πετσειίδης Δ.: Επίλογος σια χιόνια. (Ν. Νιόκος, Ελευθερο­ τυπία, 10/4) (Μ. Θεοδοσοποΰλου, Εποχή, 17/4). Σιδερωμένος Ν.: Το καΐκι που ’κλαψε. (Δ. Γιακουμάκης, Ναυ­ τική Πνευματική Καλλιέργεια, 43). Σόκολης Δ.: Ροζ κολάν παντελόνι. (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 8/4). Ταισόπουλος Π.: Η πρώτη εμφάνιση. (Δ. Δασκαλόπουλος, Νέα, 12/4). Φακίνου Ε.: Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 16/4). Χατζιδάκι Ν.: Ξένοι στην πόλη. (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 10/4). Κάρβερ Ρ.: Για ιί πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για αγάπη. (Α. Μιχαλοπούλου, Καθημερινή, 19/4). Κάναν Μ.: Κακό λίκνισμα. (Β. Αθανασόπουλος, Καθημερινή, 19/4). Κις Ν.: Η εγκυκλοηαίδια των νεκρών. (Ν.Γ.Ξ., Αθηνόραμα, 8/4). Λαν Κ.: Το μαύρο αγόρι. (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 15/4). Πάβιτς Μ.: Η εσωτερική πλευρά του ανέμου. (Ε. Αρανίισης, Ελευθεροτυπία, 13/4). Σνίνσλερ Α.:Η Δεσπινίς 'Ελζε. Ο ανθυπολοχαγός Γκούσιλ. (Ν. Κώτσιου, Αυγή, 13/4).

Ιστορία Κωστόπουλος Δ.: Βαλκάνια. (Σ. Κουρουζίδης, Καθημερινή, 19/4). Πεσμαζόγλου Σ.: Ευρώπη-Τουρκία. (Γ. Καρτάλης, Βήμα, 17/4).

Μαρτυρίες Κοσιώρης I.: Το χρονικό της Εθνικής Αντιστάσεως Πελοποννήσου (1941-1945). (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 15/4). Χατζηπατέρας Ν.Κ. - Φαφαλιού Μ.: Μαρτυρίες. Κρήτη 1941. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 10/4).

Τ αξιδιωτικά Η Ελλάδα, τα νησιά και η Μικρά Ασία του Καρόλου Κρούμπαχερ. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 9/4). Φλωμπέρ Γ.: Το ταξίδι στη Ρόδο. (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 15/4).

Περιοδικά Ουτοπία. (Γ. Οικονόμου, Πριν, 9/4).

Μελέτες Στεφάνου Λ.: Γενικά και ειδικά για την ποίηση. (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 13/4).

Easterling Ρ.Ε. - Knox B.M.W.: Ιστορία της Αρχαί­ ας Ελληνικής Λογοτεχνίας. (Γ.Μ., Αυγή, 17/4).

Δοκίμια Γεωργουσόπουλος Κ.: Θίασος Ποικιλιών. (Ε. Χα τζηιωάννου, Νέα, 19/4) Μορέν Ε. - Κερν Μ.: Γη - Πατρίδα. (Π. Μπουκά λας, Καθημερινή, 12/4), (Μ. Τσουκαλά, Μεσημβρι νή, 11/4)

Παιδικά Κοντολέων Α.: Ένας πλανήτης στο πλυντήριο. (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 15/4). Τριβιζάς Ε.: Το σεντούκι με τις 5 κλειδαριές. (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 15/4). Γκάρλαντ Σ.: Σκιές στον αχυρώνα. (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 15/4). Χάουγκεν Τ.: Τα πουλιά της νύχτας. (Δ. Τσατσούλης, Αντί 15/4). Κορρές Μ.: 1) Ο Μίδας έχει αυτιά γαϊδάρου. 2) Το πατάρι (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 15/4).

Δεξιόστροφα από πάνω αριστερά: Μαξίμ Αλεξάντρ, Λου( Αραγκόν, Αντρέ Μπρετόν, ΛουίΜ πονουέλ, Ζαν Κωπίν, Πωλ Ελυάρ, Μαρσέλ Φονριέ, Ρενέ Μαγκρίτ, Αλμπέρ Βαλαντέν, Αντρέ Τιριόν, Υβ Τανγκύ, Ζωρζ Σαντούλ, Πωλ Νουζέ, Καμίγ Γκεμάνς, Μαξ Ερνστ, Σαλβαντόρ Νταλί Στο κέντρο πίνακας τον Ρενέ Μαγκρίτ, 1929. Η εικονογράφηση τον αφιερώματος είναι από το βιβλίο τον Πάτρικ Βάλντμπεργκ, Σουρρεαλισμός. Εκδόσεις ΥΠΟΔΟΜΗ

C cJl

Υπερρεαλισμός και Έρωτας

«Σουρεαλισμός,

όνομα αρσ. Α υ το μ α τισ μ ό ς ψυχικός καθαρός μ ε τον οποίο προτίθεται κανείς να εκφράσει είτε προφορικά είτε γραπτά, είτε μ ε οποιονδήποτε ά λλο τρόπο, τη ν πρα γμα τική λειτουργία της σκέψης. Υ π α ­ γόρευση της σκέψης, μ ε τη ν απουσία κάθε ελέγχου από τη λογική, έξω από κάθε προκα τά ληψ η α ισ θητική ή ηθική.

Ε γ κ υ κ λ . Φ ι λ ο σ . Ο σουρρεαλισμός στηρίζεται σ τ η ν πίστη, σ τη ν α­ νώτερη πρα γμα τικότητα ορισμένω ν τύπων συ σ χετισμώ ν αγνοημένω ν ως τώρα, σ τ η ν πα ντοδυναμία του ονείρου, σ το αδιάφορο παιχνίδι της σκέψης. Τείνει να καταλύσει οριστικά όλους τους άλλους ψυχικούς μ η χα νισ μούς και να υποκα­ Ε β δομ ήντα χρό νια μετά τη δημοσ ίευση του πρώ του Μ α ν ι φ έ σ τ ο υ τ ο υ τα σ τα θεί σ τη θέση τους σ τη λ ύ σ η τω ν κυριότερω ν προβλημά τω ν της ζωής». Σ ο υ ρ ρ ε α λ ι σ μ ο ύ , ο ορισμός αυτός του Μ π ρετόν οριοθετεί, α λλά ταυτόχρονα περιορίζει το ν σουρρεαλισμό. Τι ή τα ν σ τ ’ αλήθεια ο σουρρεαλισμός; Μ ια απ λή λο γο τεχνική σ χο λ ή που κατόρθω σε να εισβάλει και σ ε άλλους χώ ρους έκφ ρασης - ζωγραφική, κινηματογράφο - ή ένα επ ανα στατικό κίνημα που μ ετέβ α λε ριζικά τη ν Τ έχνη και τη Ζωή; Μ ια νέα ποιητική ανακάλυψ η ή η απελευθέρω ση πρω τό­ γνω ρω ν ψυχικώ ν δυνάμεων; Π ρο ϊό ν συγκυριώ ν ή καπρίτσιο μια ς ομάδας επαναστα τη μένω ν νέων; Ο ίδιος ο Μ πρετόν, δέκα μ ό λ ις χρόνια μ ετά το ν ορισμό του Σουρρεαλισ μού σ το Π ρ ώ τ ο Μ α ν ι φ έ σ τ ο έγραφε: «Λέω πως, ξεπηδώ ντας πριν από δεκαπέντε χρόνια από ένα εύρημα που έμοιαζε να ενδιαφέρει μόνο τον ποιητικό λόγο, ο σουρρεαλισμός συνεχίζοντας τη ν πορεία του επεκτάθηκε θορυβωδώς όχι μό νο σ τ η ν τέχνη αλλά και σ τη ζωή, πως προκάλεσε καινούριες συνειδησιακές καταστάσεις, γκρέμισε τους τοίχους πίσω από τους οποίους φα ινόταν αδύνατο εξ αμνημονεύτου χρόνου να δει κανείς, άλλα ξε τη ν ευ ­ αισθησία, έκα νε ένα β ήμ α προς τη ν ενοποίησ η της προσω πικότητας, αυτή ς της προσω πικότητας που τη ν είχε βρει να οδεύει σ ε μια όλο και πιο βαθιά διάλυση».

(Q u ’est-ce que le surrealisme? Τι είναι ο σουρρεαλισμός; Actual, L e Tem ps q u ’il fait, 1986 - Δ ιά λεξη που δόθηκε τ η ν 1η Ιουνίου 1934 στις Βρυξέλες). Η σύντομ η ιστορία του σουρρεαλισ μού που ακολουθεί, σ κια γραφ εί μ ε αδρές γραμμές τ η ν πορεία αυτού του κινήματος που σφ ράγισ ε μ ε τη ν παρουσία του το ν αιώνα μας. Επιμέλεια αφιερώματος. Ιωάννα Παπασπυρίδου Τα ανυπόγραφα κείμενα ανήκουν στην επιμελήτρια του αφιερώματος

40 αφιέρωμα------------------------------

Ιωάννα Παπασπυρίδου

Σύντομη Ιστορία του Υπερρεαλισμού 1916 8 Φεβρουάριου: Γέννηση του ντανταϊσμού στη Ζυρίχη. Το λογο­ τεχνικό αυτό κίνημα, που δημιουργείται ως αντίδραση στον «πό­ λεμο των χαρακωμάτων», τον φριχτότερο που δοκίμασε ποτέ η ανθρωπότητα, έχει σαν πνευματικούς του πατέρες τον Τριστάν Τζαρά, ένα νεαρό Ρουμάνο ποιητή, τον Γερμανό Χουελσενμπέκ και τον Αλσατό ζωγράφο και γλύπτη Χανς Αρπ. Η λέξη «dada», στην οποία οφείλει το όνομά του το λογοτεχνικό και καλλιτεχνι­ κό κίνημα του ντανταϊσμού, σημαίνει στη γλώσσα των παιδιών «άλογο» και υιοθετήθηκε σκόπιμα για να υπογραμμίσει τη σαρ­ καστική διάθεση των ιδρυτών του κινήματος απέναντι στη σο­ βαροφανή αστική κοινωνία που υπήρξε υπεύθυνη για τον Α' Πα­ γκόσμιο Πόλεμο. Ο ντανταϊσμός επηρέασε βαθύτατα τον σουρρεαλισμό. Αν δεν είχε προηγηθεί, η εξέλιξη του σουρρεαλιστικού κινήματος θα ήταν αναμφισβήτητα εντελώς διαφορετική. Στο Παρίσι, στη χώρα των γραμμάτων κυριαρχεί ο Απολλινέρ. Ο Μπρετόν τον γνωρίζει προσωπικά και γοητεύεται. Δημοσιεύο­ νται τα πρώτα ποιήματα του Ελυάρ και του Σουπώ. Οι θεωρίες του Φρόυντ αρχίζουν να γίνονται γνωστές και ανα­ στατώνουν. Ο Αντρέ Μπρετόν συναντά τον Ζακ Βασέ στη Ναντ.

Υπερρεαλιστικό σχέδιο του Ζαν Αρπ

1917 Ο Μπρετόν γνωρίζει τον Αραγκόν και τον Φιλίπ Σουπώ στο Πα­ ρίσι.

1918 Συνάντηση Αντρέ Μπρετόν και Πωλ Ελυάρ.

1919 Ίδρυση του περιοδικού Litterature (Λογοτεχνία) από τους Αρα­ γκόν, Μπρετόν και Σουπώ. Ο Πωλ Ελυάρ γίνεται μέλος της ομά­ δας. Ο Μπρετόν και ο Σουπώ δημοσιεύουν Τα Μαγνητικά Πεδία (ανακάλυψη «αυτόματης γραφής»), Μπρετόν: Ενεχυροδανει­ στήριο. Ο Ζακ Βασέ αυτοκτονεί.

Ζαν Αρπ, Το ρολόι, 1932

αφιέρωμα 41 1920 Ο Τριστάν Τζαρά έρχεται στο Παρίσι. Προσπαθεί από την πρώ­ τη στιγμή να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα σκανδάλου «ανεβά­ ζοντας» τα περίφημα «θεάματα - dada» της Ζυρίχης. Ο Πικαμπιά, ο Αραγκόν, ο Μπρετόν, ο Ελυάρ, ο Ντυσάν γίνονται μέλη του κινήματος και δημοσιεύουν ανατρεπτικά μανιφέστα: «Όχι πια ζωγράφοι, όχι πια λογοτέχνες, όχι πια μουσικοί, όχι πια γλύ­ πτες, όχι πια θρησκείες, όχι πια δημοκρατικοί, όχι πια βασιλικοί, όχι πια σοσιαλιστές, όχι πια μπολσεβίκοι, όχι πια πολιτικοί, όχι πια προλετάριοι, όχι πια δημοκράτες, όχι πια στρατοί, όχι πια αστυνομία, όχι πια πατρίδες, αρκετά με όλες αυτές τις ηλιθιότη­ τες, τίποτα πια, τίποτα, τίποτα, ΤΙΠΟΤΑ, ΤΙΠΟΤΑ, ΤΙΠΟΤΑ» (Μανιφέστο του Αραγκόν). Ο Περέ προσχωρεί στην ομάδα της LittSrature.

19 2 1 Πιστεύοντας πως το κίνημα Νταντά δεν μπορεί να περιορίζεται στο να φωνάζει, αλλά πως πρέπει να δράσει στιγματίζοντας τους ιθύνοντες της Τέχνης, ο Μπρετόν οργανώνει τη δίκη του Μπαρρές, καθιερωμένου συγγραφέα της εποχής. Πρώτες τριβές μεταξύ των μελών του κινήματος. Ο Μπρετόν επισκέπτεται τον Φρόυντ στη Βιένη.

1922 Προσχώρηση των Ζακ Μπαρόν, Ρενέ Κρεβέλ, Ροζέ Βιτράκ και Ρομπέρ Ντεσνός στον όμιλο της Litt6rature. Περίοδος υπνωτι­ σμού. Ο Μπρετόν επιχειρεί να διοργανώσει ένα «Διεθνές συνέδριο για τον καθορισμό των κατευθυντήριων γραμμών και την υπε­ ράσπιση του μοντέρνου πνεύματος». Ο Τζαρά αρνείται να συμμετάσχει, δηλώνοντας πως ο ντανταϊσμός αρνείται τη μο­ ντέρνα όπως και την παραδοσιακή τέχνη, την τέχνη γενικότερα. Η προσπάθεια του Μπρετόν ναυαγεί και το γεγονός αυτό επιτα­ χύνει τη ρήξη του Μπρετόν και των φίλων του με το ντανταϊστικό κίνημα. Ο Κρεβέλ παίρνει το μέρος του Τζαρά. Αραγκόν: Οι περιπέτειες του Τηλέμαχου. Ο Μαν Ρέυ και ο Μαξ Ερνστ έρχονται στο Παρίσι.

LIT5

1923 Τελευταία βραδιά «νταντά» στο Παρίσι. Ο Μπρετόν και οι φίλοι του δέχονται επιθέσεις από τους ντανταϊστές όταν επιχειρούν να διαδηλώσουν κατά του ντανταϊσμού. Ο Αντρέ Μασόν γίνεται δεκτός στους «σουρρεαλιστές».

1924 Ίδρυση του Σουρρεαλιστικού Κινήματος με τη δημοσίευση του πρώτου Μανιφέστου από τον Μπρετόν. Στην ομάδα προσχω­ ρούν οι Αντονέν Αρτώ, Μαξ Ερνστ, Μαξ Μορίζ, Πιερ Ναβίλ, Ρεϋμόν Κενώ, Μαξίμ Αλεξάντρ, Αντρέ Μασόν, Χουάν Μιρό, Μισέλ Λερίς, Ζωρζ Λεμπούρ.

RATURES Σχέδια του Φρανσίς ΙΙικαμπιά από εξώφυλλα του «Litterature» (Γυμνή γυναίκα με άλογο, Οκτώβριος 1922- Lits et Ratures, Δεκέμβριος 1922)

42 αφιέρωμα--------------------------------------------------------------------------Ίδρυση του «Γραφείου σουρρεαλιστικών ερευνών». Ίδρυση επίσης της Σουρρεαλιστικής επανάστασης, του περιο­ δικού που σημαδεύει την πορεία του κινήματος. Διαφέρει αρκετά από τα συνηθισμένα λογοτεχνικά περιοδικά και προσπαθεί να εκλάβει έναν πιο «επιστημονικό» τόνο. Το εξώφυλλο του πρώ­ του τεύχους περιορίζεται σε μια σύντομη πρόταση: «Πρέπει να καταλήξουμε σε μια νέα διακήρυξη των δικαιωμάτων του αν­ θρώπου». Σύνταξη του λίβελλου «Ένα πτώμα» που επιτίθεται στον Ανατόλ Φρανς την επομένη του θανάτου του. Το σκάνδαλο είναι με­ γάλο, καθώς ο σεβασμός στην μνήμη του νεκρού θεωρείται δεδο­ μένος. Ο Αραγκόν γίνεται ιδιαίτερα προφητικός ρωτώντας: «Έχετε ποτέ χαστουκίσει ένα νεκρό;» Αραγκόν: Έ να κύμα ονείρου.

1925 Ο Ζακ Πρεβέρ, ο Μαρσέλ Ντυαμέλ και ο Υβ Τανγκύ προσχω­ ρούν στο κίνημα. Ο Κρεβέλ επανέρχεται στην ομάδα. Λίβελλος κατά του Πωλ Κλωντέλ. Διακήρυξη της 27ης Ιανουάριου 1925. Απομάκρυνση του Σουπώ. Έρευνα με θέμα «Η αυτοκτονία είναι λύση;» Οι σουρρεαλιστές σκανδαλίζουν με τη συμπεριφορά τους στη διάρκεια της δεξίωσης που δόθηκε προς τιμήν του Σεν Πωλ Ρου. Έρχονται σε επαφή με την ομάδα Clart6 που πρόσκειται στο κομμουνιστικό κόμμα. Ο Αραγκόν δημοσιεύει την Αιώνια κίνηση.

1926 Ρήξη της ομάδας με τον Σουπώ. Αραγκόν: Ο χωριάτης του Παρισιού. Ίδρυση σουρρεαλιστικής ομάδας στο Βέλγιο. Μπρετόν: Νόμιμη άμυνα. Κρεβέλ: Ο δύσκολος θάνατος. Ελυάρ: Πρωτεύουσα της λύπης. Επινόηση του παιχνιδιού «Το θεσπέσιο πτώμα».

1927 Ο Αραγκόν, ο Μπρετόν, ο Ελυάρ, ο Περέ και ο Υνίκ προσχω­ ρούν στο κομμουνιστικό κόμμα. Η λογοτεχνία παύει να είναι αυτοσκοπός· αντίθετα υπηρετεί ορισμένες αρχές. Χρειάζεται δράση, πράγμα το οποίο καθιστά απαραίτητη τη συμμετοχή της ομάδας σε ένα επαναστατικό κόμμα. Ρήξη με τον Αρτώ και τον Βιτράκ. Κρεβέλ: Βαβυλών. Ντεσνός: Ελευθερία ή έρωτας. Εγκαίνια της «Σουρρεαλιστικής γκαλερί» (Galerie Surrealiste) στο Παρίσι.

19 2 8 Απομάκρυνση του Ντεσνός. Γνωριμία με τον Πικασσό.

Βίκτορ Μπράουνερ, Αντρέ Μπρετόν, Ζακ Ερόλντ και Υβ Τανγκΰ

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- —

αφιέρωμα 43

Αραγκόν, Δοκίμιο για το ύφος. Μπρετόν: Nadja, Ο Σουρρεαλισμός και η Ζωγραφική. Ελυάρ: Απαγορεύεται η γνώση. Ταινία: Έ νας Ανδαλουσιανός σκύλος από τον Μπονιουέλ.

1929 Ρήξη με τους Μπαρόν, Ντεσνός, Λερίς, Λεμπούρ, Πρεβέρ, Κενώ. Προσχώρηση των Ρενέ Σαρ, Σαλβαντόρ Νταλί, Ζωρζ Υνιέ, Ζωρζ Σαντούλ, Αντρέ Τιριόν, καθώς και με τους Τριστάν Τζαρά και Ρενέ Μαγκρίτ. Ίδρυση σουρρεαλιστικής ομάδας στην Τσε­ χοσλοβακία.

1930 Μπρετόν: Δεύτερο Μανιφέστο του σουρρεαλισμού. Επιχειρείται ο επαναπροσδιορισμός των στόχων του κινήματος με βάση την προσχώρησή του σε μια πολιτική ομάδα. Πρώτο τεύχος του περιοδικού Ο Σουρρεαλισμός στην υπηρεσία της επανάστασης. Πρόκειται για το νέο όργανο του κινήματος, μετά την προσχώρηση του μεγαλύτερου αριθμού των μελών της ομάδας στο κομμουνιστικό κόμμα. Ο Μπρετόν και ο Ελυάρ δημοσιεύουν την Άμωμη σύλληψη, μια συλλογή πεζοτράγουδων πρωτόγνωρη στο χώρο της λογο­ τεχνίας. Στο δεύτερο μέρος της συλλογής επιχειρείται η μίμηση παρανοϊκών καταστάσεων (ντελίριο, μανία, γενική παράλυση) σε μια προσπάθεια να αποδειχθεί ότι δεν υπάρχει χάσμα μεταξύ φυσιολογικών και μη ανθρώπων. Ο Ντεσνός έρχεται σε ρήξη με τους σουρρεαλιστές και προ­ σχωρεί στους αποστάτες που εκδίδουν λίβελλο («Ένα πτώμα») κατά του Μπρετόν. Δημιουργία «σουρρεαλιστικών αντικειμένων με συμβολικό χαρακτήρα». Ο Αραγκόν και ο Σαντούλ πηγαίνουν στη Σοβιετική Ένωση για να παραβρεθούν στο συνέδριο του Kharkou. Προβάλλεται η ταινία των Μπονιουέλ και Νταλί Ο Χρυσούς Αιώνας (ξεσπά σκάνδαλο με αφορμή την προβολή της ταινίας).

1932 Οι σουρρεαλιστές προσχωρούν στο «Σύνδεσμο των επαναστα­ τών συγγραφέων και καλλιτεχνών». Τζαρά: Ο κατά προσέγγιση άνθρωπος. Μπρετόν: Η ελεύθερη ένωση. Προσχώρηση των Ροζέ Καγιουά, Μωρίς Ανρύ, Ζιλμπέρ Λελύ, Ζυλ Μονρουά. ΥΠΟΘΕΣΗ ΑΡΑΓΚΟΝ. Επιστρέφοντας από τη Σοβιετική Ένωση, ο Αραγκόν δημοσιεύει το ποίημα «Κόκκινο μέτωπο», όπου ζητά τη «δολοφονία των ιθυνόντων» και των «σοφών αρ­ κούδων της σοσιαλιστικής δημοκρατίας». Η κυβέρνηση τον κα­ τηγορεί για «παρακίνηση σε δολοφονία» και κινδυνεύει να φυλα­ κιστεί για 5 χρόνια. Οι σουρρεαλιστές υπερασπίζονται το σύ­ ντροφό τους συγκεντρώνοντας περισσότερες από 300 υπογρα-

Σχίδιο γιο Το θεσπίσω πτώμα από τους Υβ Τανγκΰ, Μον Ρίυ, Μας Μορ(ζ και Χουάν Μιρό

Μαν Ρίυ, 1931

44 αφιέρωμα---------------------------------------------------------------------------φές. Όμως η όλη υπόθεση προκαλεί συζητήσεις και ο Μπρετόν δηλώνει πως «το κοινωνικό δράμα υπάρχει, όπως και το ποιητι­ κό». Ο Αραγκόν θέλησε να εκφράσει το πρώτο και παρέλειψε το δεύτερο. Η υπόθεση καταλήγει στη ρήξη του Αραγκόν με τους σουρρεαλιστές, σοβαρή απώλεια για την ομάδα του Μπρετόν. Ρήξη επίσης με τους Σαντούλ, Αλεξάντρ και Υνίκ. Ο Μπρετόν δημοσιεύει τα Συγκοινωνούντα δοχεία και το Ρεβόλ­ βερ με τ ’ άσπρα μαλλιά. Κρενέλ: Το πιάνο του Diderot. Ελυάρ: Η άμεση ζωή.

1933 Ο Μπρετόν διαγράφεται από το Κομμουνιστικό Κόμμα και από το Σύνδεσμο Επαναστατών Συγγραφέων και Καλλιτεχνών. Ο Κρενέλ και ο Ελυάρ θα ακολουθήσουν. Εκδίδεται το τελευταίο τεύχος του Σουρρεαλισμού στην Υπη­ ρεσία της Επανάστασης. Ίδρυση του περιοδικού Μινώταυρος.

1934 Οι σουρρεαλιστές προσχωρούν στην Επιτροπή επαγρύπνησης των διανοούμενων. Απομάκρυνση του Ctiar. Προσχώρηση των Ζακ Ερόλντ, Ζιζέλ Πρασσινός και Οσκάρ Ντομινγκέζ. Οι σουρρεαλιστές τιμούν τη Βιολέτ Νοζιέρ, πατροκτόνο και θανατοποινίτισσα (δολοφόνησε τον πατέρα της επειδή την είχε κα­ κοποιήσει). Ίδρυση σουρρεαλιστικής ομάδας στην Αίγυπτο με αρχηγό τον Ζωρζ Ενέν. Μπρετόν: Ο Αέρας του νερού, Ξέφωτο.

Ctiar: Το σφυρί χωρίς αφέντη. Ελυάρ: Το Δημόσιο Ρόδο.

1935 Στο «Συνέδριο των συγγραφέων για την προάσπιση του πολιτι­ σμού», αφαιρείται ο λόγος από τον Μπρετόν. Αυτοκτονία του Κρεβέλ. Οριστική ρήξη των σουρρεαλιστών με το Γαλλικό Κομμουνι­ στικό Κόμμα. Ο Μπρετόν εκδίδει την Πολιτική θέση του σουρρεαλισμού. Η Ζιζέλ Πρασσινός (15 ετών) γράφει και εκδίδει συλλογή σουρρεαλιστικών ποιημάτων με τον τίτλο Η Αρθριτική Ακρίδα. Προσχώρηση στην ομάδα του Βόλγκανγκ Πάαλεν. Ο Πικασσό γράφει τα πρώτα του σουρρεαλιστικά ποιήματα. Διεθνείς σουρρεαλιστικές εκθέσεις στην Κοπεγχάγη και στην Τενερίφη.

1936 Οι σουρρεαλιστές πλησιάζουν τον Ζωρζ Μπατάιγ και συμμετέ-

αφιέρωμα 45 χουν στην έκδοση των τευχών της «Αντεπίθεσης», μιας Αντι­ φασιστικής Ένωσης Επαναστατών Διανοουμένων. Σουρρεαλιστικές εκθέσεις στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Ίδρυση σουρρεαλιστικής εφημερίδας στο Τόκιο.

1937 Οι σουρρεαλιστές αντιτίθενται στις δίκες της Μόσχας. Ο Περέ κατατάσσεται στον Ισπανικό Δημοκρατικό Στρατό. Ο Χανς Μπελμέρ, με την περίφημη «Κούκλα» του και η Λεονόρα Κάρρινγκτον φτάνουν στο Παρίσι. Ο Αρτώ μπαίνει σε ψυχια­ τρείο. Μπρετόν: Τρελλός Έρωτας.

1938 Διεθνής σουρρεαλιστική έκθεση στο Παρίσι. Στην Galerie des Beaux-Arts, εκτίθενται τα έργα 70 καλλιτεχνών από 14 χώρες (Γερμανία, Αγγλία, Αυστρία, Βέλγιο, Δανία, Ισπανία, ΗΠΑ, Γαλλία, Ιταλία, Ρουμανία, Σουηδία, Ελβετία, Τσεχοσλοβακία, Ιαπωνία). Πρόκειται όχι μόνο για πίνακες και γλυπτά, αλλά και για βιβλία, σχέδια, φωτογραφίες, «κούκλες» που το πολυάριθμο κοινό μπόρεσε να γνωρίσει και να θαυμάσει. Ενώ απειλητικά σύννεφα πολέμου γεμίζουν τον ουρανό, ο σουρρεαλισμός εμφα­ νίζεται ως η μεγάλη πρόκληση. Πρόκληση «απέναντι στο Παρί­ σι, τη Γαλλία, το γαλλικό γούστο, τη γαλλική τέχνη, την τέχνη με δυο λόγια». Ο Μπρετόν συναντά τον Τρότσκυ στο Μεξικό. Εκδίδει με τον Ντιέγκο Ριβερά το μανιφέστο «Για μια ανεξάρτητη επανα­ στατική τέχνη».

46 αφιέρωμα---------------------------------------------------------------------------Διεθνής σουρρεαλιστική έκθεση στο Άμστερνταμ. Ίδρυση της F.I.A.R.I. (Διεθνής Ομοσπονδία της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης). Ο Ελυάρ έρχεται σε ρήξη με τους σουρρεαλιστές και προσχωρεί στο Κομμουνιστικό κόμμα. Έκδοση του φυλλαδίου «Ούτε τον πόλεμο, ούτε την ειρήνη σας». Μπρετόν - Ελυάρ: Επίτομο λεξικό τον σουρρεαλισμού. Ζυλιέν Γκρακ: Στο Κάστρο του Αργκόλ. Λερίς: Η Ηλικία του ανθρώπου.

1939 Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Απομάκρυνση του Νταλί από το σουρρεαλιστικό κίνημα. Επιστράτευση των Μπρετόν, Ελυζέ και Περέ. Αναχώρηση των Νικόλαος Κάλας (Έλληνας), Νταλί και Τανγκύ στο εξωτερικό (ΗΠΑ). Έκδοση του Κλειδού, δελτίου της «Διεθνούς Ομοσπονδίας της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης».

1940 Ο Περέ, που κατά την επιστροφή του από την Ισπανία είχε φυλα­ κιστεί για την επαναστατική του δράση, δραπετεύει και πηγαίνει στο Μεξικό. Οι σουρρεαλιστές συγκεντρώνονται στη Μασσαλία. Διεθνής σουρρεαλιστική έκθεση στο Μεξικό. Μπρετόν: Ανθολογία του μαύρου χιούμορ, Fata morgana.

1941 Ο Μπρετόν, ο Ερνστ και ο Μασόν φτάνουν στις ΗΠΑ. Ίδρυση του περιοδικού Τροπικοί από τον Αιμέ Σεζέρ στη Μαρ­ τινίκα. Εμφανίζεται σουρρεαλιστική ομάδα στο Βουκουρέστι (Λούκα, Τροστ).

1942 Χάρη στην προσωρινή μετανάστευση του Μπρετόν, ο σουρρεαλισμός κατακτά νέες χώρες και κερδίζει σύντομα οπαδούς. Ίδρυση του περιοδικού VVV στη Ν. Υόρκη. Ο Μπρετόν γράφει τα Προλεγόμενα σ ’ένα Τρίτο Μανιφέστο του σουρρεαλισμού ή όχι. Δημοσιεύει επίσης την Κατάσταση του σουρρεαλισμού, στον μεσοπόλεμο.

1943 Διεθνής σουρρεαλιστική έκθεση στη Ν. Υόρκη.

1945 Ο Περέ εκδίδει στο Μεξικό την Καταισχύνη των ποιητών,

Η Λεονόρα Κάρρινγκτον με τον Μαξ 'Ερνστ

αφιέρωμα 47 φυλλάδιο κατά των στρατευμένων ποιημάτων του Ελυάρ, του Αραγκόν και άλλων. Ο Μπρετόν πηγαίνει στην Αριζόνα, στο Νέο Μεξικό και στην Αϊτή. Εκεί, μια διάλεξή του προκαλεί φοιτητική διαδήλωση και επανάσταση (Πτώση της κυβέρνησης). Ο Ντεσνός πεθαίνει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Τσε­ χοσλοβακία. Μπρετόν: Αρκάνα 17, Ωδή στον Σαρλ Φουριέ. Μωρίς Ναντώ: Ιστορία του σουρρεαλισμού.

1946 Επιστροφή του Μπρετόν στη Γαλλία. Ο Αρτώ βγαίνει από το ψυχιατρείο και οργανώνεται μια βραδιά προς τιμήν του στο θέατρο Σάρα Μπερνάρ.

1947 Οι σουρρεαλιστές δημιουργούν επεισόδια στη διάλεξη του Τζαρά στη Σορβόννη. Διεθνής σουρρεαλιστική έκθεση στη γκαλερί Ματ στο Παρίσι.

1948 Θάνατος του Αρτώ. Επιστροφή του Περέ στο Παρίσι. Ίδρυση του σουρρεαλιστικού περιοδικού Νέον. Οι σουρρεαλιστές συμμετέχουν στο κίνημα «Πολίτες του κό­ σμου» του Γκάρυ Ντέιβις. Ρήξη με τους Ματά και Μπράουνερ. Διεθνής σουρρεαλιστική έκθεση στην Πράγα. Μπρετόν: Μαρτινίκα, γόησσα φιδιών.

1950 Σουρρεαλιστικό αλμανάκ μισού αιώνα. Γκρακ: Η Λογοτεχνία στο στομάχι. Ο ίδιος δημοσιεύει φυλ­ λάδιο κατά των λογοτεχνικών βραβείων. Ο Νταλί προσχωρεί στον Καθολικισμό.

19 5 1 Στο Μεξικό, ο ποιητής Οκτάβιο Παζ εκδίδει το έργο Aguilla ο sol. Ο Μισέλ Καρούζ, γνωστός για τις καλές σχέσεις του με τον κα­ θολικισμό, προσχωρεί στο σουρρεαλισμό και δημοσιεύει το έργο Ο Α ντρέ Μπρετόν και τα θεμελιώδη δεδομένα του σουρρεαλισμού. Ρήξη Μπρετόν - Καρούζ. Ο Ζυλιέν Γκρακ βραβεύεται με το βραβείο Γκονκούρ, αλλά δεν το αποδέχεται. Θάνατος του σουρρεαλιστή Ροζέ Βιτράκ. Οι σουρρεαλιστές συνεργάζονται στον Libertaire (αναρχική εφημερίδα). Ο ΑντονένΑρτώ το 1948

48

αφιέρω μα

195 2 Επιστροφή του Πααλέν στο Παρίσι. Πρώτο τεύχος του Μέντιουμ. Εγκαίνια της γκαλερί «Το Σφραγισμένο Αστέρι». Δίκη του Μπρετόν που κατηγορείται για καταστροφή δημόσιου μνημείου (άγγιξε μια τοιχογραφία σε προϊστορικό σπήλαιο). Οι σουρρεαλιστές παρακολουθούν τις διαλέξεις του Ρενέ Αλλώ για την αλχημεία. Μπρετόν: Συνεντεύξεις. Γκρακ: Η όχθη τωνΣυρτ. Θάνατος του Πωλ Ελυάρ.

1953 Ρήξη με τον Υβ Τανγκύ. Άφιξη της Τζόυς Μανσούρ. Επινόηση του παιχνιδιού «Το ένα μέσα στο άλλο».

1954 Αποκλεισμός του Μαξ Ερνστ, επειδή αποδέχθηκε το Μεγάλο Βραβείο της Μπιεννάλε στη Βενετία. Οι σουρρεαλιστές υποστηρίζουν την αντιαποικιακή πολιτική στην Αλγερία. Θάνατος του Φρανσίς Πικαμπιά.

19 5 5 Θάνατος του Υβ Τανγκύ.

1956 Πρώτο τεύχος του Σουρρεαλισμού, ακόμη. Φερντινάν Αλκιέ: Φιλοσοφία του σουρρεαλισμού. Περέ: Ανθολογία της Υπέρτατης Αγάπης. Ουγγαρία, Ανατέλλων Ήλιος: έκδοση προς τιμήν της εξέγερσης στη Βουδαπέστη.

195 7 Ομαδικό πείραμα με τον τίτλο «Οι κάρτες αναλογίας».

1958 Φυλλάδιο κατά των ατομικών ερευνών. Αυτοκτονία του Οσκάρ Ντομινγκέζ.

1959 Θάνατος του Περέ. Διεθνής σουρρεαλιστική έκθεση στο Παρίσι με θέμα τον Έρωτα.

1960 Ο Μπρετόν γίνεται μέλος της επιτροπής για την εκλογή τού «Πρίγκιπα των ποιητών».

Οσκάρ Ντομινγκέζ, 1957

αφιέρωμα 49 1961 Πρώτο τεύχος του περιοδικού Η Ρωγμή. Αυτοκτονία της Κέυ Σέιτζ, γυναίκας του Υβ Τανγκύ και σουρρεαλίστριας ζωγράφου.

196 3 Θάνατος του Τζαρά.

196 4 Μεγάλη σουρρεαλιστική έκθεση στο Παρίσι (στην Γκαλερί Σαρπαντιέ). Ο Μπρετόν διαμαρτύρεται γιατί δεν του είχε ανατεθεί η οργάνωση.

1965 Διεθνής έκθεση στο Παρίσι με τον τίτλο. «Η Απόλυτη απομά­ κρυνση». Ρομπέρ Μπενεγιούν: Ερωτικό τον σονρρεαλισμού.

1966 Θάνατος του Μπρετόν. Εκδήλωση για τον σουρρεαλισμό στο Σεριζύ-λα-Σαλ.

1967 Πρώτο τεύχος του Αρσιμπρά.

196 8 Δύο χρόνια μετά το θάνατο του αρχηγού του σουρρεαλιστικού κινήματος, η φαντασία έρχεται στην εξουσία, έστω και αν πρό­ κειται για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Στην εξέγερση των φοιτητών τον Μάη του ’68, χρησιμοποιούνται φράσεις των σουρρεαλιστών ως συνθήματα. Ειδικά τεύχη του Αρσιμπρά για τον Μάη του ’68 και την κατα­ στολή της επανάστασης στην Τσεχοσλοβακία.

1969 Τελευταίο τεύχος του Αρσιμπρά. Διάλυση της σουρρεαλιστικής ομάδας.*

* Για τη σύνταξη της «Σύντομης ιστορίας του σουρρεαλισμού», χρησιμοποιήσαμε τα εξής βοηθήματα: - Ανρί Μπεάρ - Μισέλ Καρασού, Le Surrealisme, Textes et Dibats (Ο Σουρρεαλισμός. Κείμενα και συζητήσεις), Παρίσι, Le Livre de Poche, 1984.

- Μωρίς Ναντώ, Histoire du surrealisme (Ιστορία του σουρρεαλισμού), Παρίσι, Ed. du Seuil, 1964.

- Πατρίκ Βαλντμπέργκ, Surrealism (Σουρρεαλισμός), Thames - Hudson, 1968.

50 αφιέρωμα

Υ π ε ρ ρ ε α λ ισ μ ό ς και ν αγαπάτε την ΑΓΑΠΗ τότε θ’ αγαπήσετε και τον ΣΟΥΡΡΕΑΛΙΣΜΟ»1,

«A

έρ ω τα ς «...Τοποθετώ όλες μου τις ελπίδες στην αγάπη και στην επανάσταση». (Αραγκόν)

διαβάζουμε σε μια από «Τίποτε δε συγκρίνεται με την αγάπη...» τις περίφημες «Σουρ(Μπρετόν) ρεαλιστικές πεταλούδες» του 1924, «Στην αγάπη εναποθέτω λοιπόν, όχι την ελπίδα, μα την ενώ δηλαδή βρισκόμαστε στις αρ­ πεποίθηση, τη χαρούμενη σιγουριά πως, από μια σκόρ­ χές του κινήματος. πια ζωή, θα μαζέψει τα κομμάτια, τα ψίχουλα». Από το 1927 έως το 1932, όπως (Κρεβέλ) δηλώνει και ο Μπρετόν στις Συνε­ «Η ζωή μπορεί να θριαμβεύει μέσα στο χρόνο, μα η αγά­ ντεύξεις του, ο έρωτας είναι το πη νικά πάντοτε στην αιωνιότητα, που είναι ο κατ’εξοχήν κυρίαρχο σουρρεαλιστικό θέμα. χώρος της.» Εκείνη την περίοδο, τα μέλη του λ μ (Σαντούλ) κινήματος κυκλοφορούν το μανι­ φέστο «Κάτω τα χέρια από τον (Αποσπάσματα από την Έ ρευνα για τον έρωτα που δημοσιεύτηκε στο έρωτα» (Hands off Love) διαμαρπεριοδικό Σουρρεαλική Επανάσταση στις 15.12.29). τυρόμενα για τις κατηγορίες περί ανηθικότητας εναντίον του Τσάρλι Τσάπλιν, ενώ ο Ελυάρ, ο Ντεσνός και ο Μπαρόν γράφουν μερικά από τα ωραιότερα ερωτικά ποιήματά τους. Έ νας νεαρός ιερωμένος, ο Γκεγκενμπάχ, γράφει στη Σουρρεαλιστική Επανάσταση πως Έγραφα πρόσφατα, σαν εισαγωγή σε μια αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει έρευνα της Σουρρεαλιστικής Επανάστασης: από ερωτική απογοήτευση και γί­ “Αν υπάρχει μια ιδέα που ξέφυγε, μέχρι σήμε­ νεται δεκτός με ενθουσιασμό από τους σουρρεαλιρα, από κάθε προσπάθεια για μείωση, που αντιστές. στάθηκε στους μεγαλύτερους πεσιμιστές, νομί­ «Θα περιορίσουμε την τέχνη στην πιο απλή έκ­ ζουμε ότι αυτή είναι η ιδέα του έρωτα, που είναι η φρασή της, που είναι ο έρωτας», δηλώνει κατηγο­ μόνη ικανή να συμφιλιώνει κάθε άνθρωπο, στιγ­ ρηματικά ο Μπρετόν2. Οι δηλώσεις του αυτές τον μιαία ή όχι, με την ιδέα της ζωής”»3. απομακρύνουν ακόμη περισσότερο από τη μαρξι­ Η κοινωνική επανάσταση περνά, λοιπόν, πρώτα στική θεωρία· με το σουρρεαλισμό, ο έρωτας παύ­ από την απελευθέρωση του έρωτα που καταπιέζε­ ει να είναι ένα απλό λυρικό μοτίβο, η αφορμή για ται από το μικροαστικό κατεστημένο μέσω κοινω­ ένα ωραίο ποίημα. Αντίθετα μετατρέπεται σε έναν νικών θεσμών, όπως ο γάμος, ταμπού σχετικών με από τους τροχούς της αλλαγής και της επανάστα­ τη σεξουαλικότητα αλλά και από τις ανδροκρατι­ σης: «Το πρόβλημα της γυναίκας είναι ό,τι πιο κές θεωρίες που καταδικάζουν τη γυναίκα σε ένα θαυμάσιο και ταραχώδες υπάρχει στον κόσμο. ρόλο κατώτερου όντος, ενός ωραίου «αντικειμέ­ Και αυτό μάλιστα στο ίδιο το μέτρο που μας οδη­ νου» που δεν έχει άλλο λόγο στο κοινωνικό γίγνε­ γεί στην πίστη ότι ένας άνθρωπος που δεν έχει σθαι εκτός από εκείνον της συζύγου και μητέρας. διαφθαρεί πρέπει να είναι σε θέση να συμβάλλει Ο σουρρεαλισμός επιδιώκει να θέσει τέρμα όχι μόνο στην Επανάσταση, αλλά και στον έρω­ στην περιθωριοποίηση του ερωτικού συναισθή­ τα. Επιμένω σ’ αυτό τόσο περισσότερο όσο η επι­ ματος, αγωνιζόμενος κατά της υποκρισίας της μονή αυτή μου φαίνεται ότι μου στοίχισε τα πε­ ρισσότερα μίση...

Σουρρεαλισμός και έρωτας... Δυο αδιαχώριστες και αλληλένδετες έννοιες

αφιέρωμα 51 γαλλικής κοινωνίας. Ο έρωτας, δηλαδή το κατα­ λυτικό πάθος, η συναισθηματική αναστάτωσή που δεν γνωρίζει φραγμούς ούτε περιορισμούς, αποτελεί για τους ποιητές του κινήματος την υπέρτατη σύνθεση του υποκειμενικού και του αντικειμενικού, τη μεγάλη αποκάλυψη, κάτι που ξεπερνά τον υπαρκτό, υλικό κόσμο μας. Περιορισμένοι από τους αμείλικτους νόμους της καρτεσιανής λογικής, είμαστε υποχρεωμένοι να αγνοούμε δυνάμεις που μόνο το ερωτικό συναίσθημα μπορεί να απελευθερώσει και που θα μας επέτρεπαν να συμφιλιωθούμε με τη Φύση και την ίδια τη Ζωή. Ο σουρρεαλισμός μας καλεί να αρνηθούμε το κλασικό πνεύμα της αρμονίας και της αταραξίας και μας καλεί να ζήσουμε το απροσδόκητο, το «καθημερινό θαύμα» της αγά­ πης που θα μας οδηγήσει σε ένα είδος υπέρτατης γνώσης του Κόσμου μας. πως γράφει, χαριτολογώντας, ο Φερντινάν Αλκιέ στη Φιλοσοφία του σουρρεαλισμού: «Ο σουρρεαλισμός δεν επιθυμεί να χάσει το μυαλό του: επιθυμεί ό,τι το μυαλό μας κάνει να χάνουμε- αυτή την απουσία υποθέσεων και την ουσιαστική ερώτηση»*1234. Και ο Μωρίς Ναντώ προσθέτει: «Πραγματική επανά­ σταση για τους σουρρεαλιστές, σημαίνει νίκη της επιθυμίας». Τα γραπτά των σουρρεαλιστών έρχονται να επιβιώσουν την μπρετονική θεωρία. Καταδικάζο­ ντας τους ορθολογιστές, ο Ροζέ Βιτράκ γράφει: «...Είναι χειρότεροι εκείνοι, που στα ερωτικά ζη­ τήματα, βολεύονται με τη λογική και την αφηρημένη σκέψη. Χαράζουν το περίγραμμα της καρ­ διάς με ένα διαβήτη, έφτιαξαν συσκευές που κα­ ταγράφουν... την ένταση της ευτυχίας και τους παλμούς της λύπης»5. Σχολιάζοντας την προβολή της ταινίας του Μπονιουέλ «Ο Χρυσός Αιώνας», ο Ελυάρ γράφει με τη σειρά του: «Η ΑΓΑΠΗ μό­ νο παραμένει έξω από τα νοητά όρια και κυριαρ­ χεί από το βάθος του ανέμου, από το βυθό του διαμαντιού, στις πνευματικές κατασκευές και τη λογική της σάρκας»6. Σε ένα κόσμο όπου η εμπορευματοποίηση του έρωτα δεν αποτελεί πλέον έκπληξη αλλά καθημε­ ρινό φαινόμενο, όπου ένας φτωχός και στείρος ερωτισμός συνοδεύει τα διαφημιστικά μηνύματα κι όπου βασιλεύει όχι απλώς η απελευθέρωση αλλά η πλήρης ασυδοσία, η σουρρεαλιστική τοποθέτηση για τον έρωτα μπορεί να φανεί αναχρονιστική. Και αυτό συμβαίνει γιατί απαιτεί ολοκληρωτικό δόσι­ μο του εαυτού μας και προϋποθέτει άτομα γενναιό­ δωρα. Ο δρόμος που ακολουθεί είναι σίγουρα υπέ­ ροχος· δεν παύει όμως να είναι και επικίνδυνος. Ίσως γιατί μόνο αν διακινδυνεύσουμε, θα μπορέ­ σουμε να ανοίξουμε την πύλη του έναστρου πύρ-

Ο

Ρενέ Μαγκρίτ: Η μαγεμένη περιοχή, 1953

γου, αυτού του υπέροχου ερωτικού συμβόλου του Μπρετόν, που παραμένει απρόσιτο στους περισσό­ τερους θνητούς. Η μαγική του πέτρα έχει τη δύνα­ μη ν’ αλλάξει τη ζωή: «Στην πλευρά του γκρεμού, χτισμένος σαν τη φιλοσοφική λίθο, ανοίγει την πύ­ λη του ο έναστρος πύργος»7. Ας ταξιδέψουμε, λοιπόν, μαζί στον κόσμο των επιθυμιών και του έρωτα, όπως τον περιέγραψαν και τον ζωγράφισαν οι σουρρεαλιστές. Ίσω ς να κατορθώσουμε, στο τέλος της μαγευτικής αλλά και δύσκολης πορείας μας, ν’ αντικρίσουμε τον υπέροχο έναστρο πύργο του Μπρετόν που μπορεί ν’ αλλάξει τη ζωή μας. Σημειώσεις 1. «Σουρρεαλιστικές πεταλούδες», Σονρρεαλιστικά τρακτ και ομαδικές δηλώσεις, (1922-1969), εκδ. Λοσφέλντ, Παρίσι, 1980-82.

2. Διαλυτό Ψάρι, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1969, κείμενο 7, σελ. 100. (όλες οι μεταφράσεις είναι δικές μου, πλην των Μανκρέ3. Μανιφέστα του σουρρεαλισμού, Δωδώνη, Αθήνα 1983, σελ.

117 (μετ. Ελ. Μοσχονά).

4. Φιλοσοφία του σουρρεαλισμού, Παρίσι, Φλαμαριόν, 1955, σελ. 118.

5. Ροζέ Βιτράκ, Γνώση του θανάτου, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1927, σελ. 101-102.

6. Πωλ Ελυάρ, «Ο Χρυσούς Αιώνας», δημ. στα Τρακτ, op.cit., σελ. 162-163.

7. Αναφορά από την Τρελλή Αγάπη του Μπρετόν, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1984.

52 αφιέρωμα

Ο ανεξάντλητος έρωτας

κφραση των κρυφών επιθυμιών αλλά και πη­ γή γνώσης, καταλυτικό συναίσθημα και συνάμα μοχλός κοινωνικών αλ­ λαγών, ο έρω τας αποτε­ λεί, λοιπόν, κεντρικό θέ των σουρρεαλιστικών ενασχο­ λήσεων.

Ε

Ίσως ο Μ πρετόν να μην αναφ έρεται σ ’ αυτόν από το Π ρ ώ τ ο Μ α ν ι φ έ σ τ ο του. Όμως στο Δ ε ύ τ ε ρ ο Μ α ­ ν ι φ έ σ τ ο του δίνει την αρμόζουσα θέση του στον πίνακα των σουρρεαλιστικών αξιών, ενώ αναγνωρίζει φανερά τη σημασία του στην έρευνα της Σ ο υ ρ ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή ς Ε π α ν ά σ τ α σ η ς του 1929. Ήδη έγρ αφ ε στη Ν α τ ζ ά : «Μόνη η αγάπη όπως την καταλαβαίνω εγώ, δηλαδή η μυστηριώδης, η απροσδόκητη, η μοναδική, η αναμφισβήτητη, αυτή που μα ς μπερδεύει...»1. Αργότερα θα προσθέσει στην Α ρ κ ά ν α 1 7 , προϊόν της γνωριμίας του μ ε τη γυναίκα· παιδί, την Ελίζα: «Επέλεξα στην αγάπη, την προσωπική και αποκλειστική μ ορφή της, τείνο­ ντας να απαγορεύσω ό,τι έχει σχέση μ ε το βόλεμα, το καπρίτσιο, την παρεκτροπή»2.

ράγματι, για τους σουρρεαλιστές η αγάπη ταυτίζεται με μια μοναδική, θαυμάσια εμπειρία, γεμάτη υπέροχες συγκινήσεις. Επηρεασμένοι βαθύτατα από τη μεσαιωνι­ κή ποίηση, που εξυψώνει τη γυναίκα-αντικείμενο λατρείας και θεοποιεί το ερωτικό ι » συναίσθημα, διαβάζουν με θαυμασμό τον «Ύμνο» του Μπωντλαίρ, το «Αγαπήστε» του Ζερμέν Νουβώ..., και βέβαια τα ποιήματα Ερω­ τευμένες του Ελυάρ και το Υπέροχο εγώ του Περέ: «Με σένα πηγαίνω από το φως στο φως Από τη ζέστη στη ζέστη Μέσα από σένα μιλώ κι είσαι στο κέντρο

Κάθε πράγματος σαν ένας ήλιος που δέχεται την ευτυχία»3, γράφει ο Ελυάρ, ίσως ο περισσότερο λυρικός από τους σουρρεαλιστές. Είναι γνωστά τα ποιήματα που αφιερώνει στην Γκαλά, την πρώτη και σημα­ ντικότερη μούσα του, που ενέπνευσε επίσης τον Μαξ Ερνστ και τον Νταλί, μετέπειτα σύζυγό της: «Η καμπύλη των ματιών σου κάνει τον γύρο της καρδιάς μου Έ να κύκλο χορού και γλυκύτητας Φωτοστέφανο του χρόνου, κούνια νυχτερινή και σίγουρη, Κι αν δε γνωρίζω πια ό,τι έζησα

αφιέρωμα 53 Είναι γιατί τα μάτια σου δεν με κοίταζαν πάντα».

(■■■/ «τραγουδώ τη μεγάλη χαρά να σε τραγουδώ Τη μεγάλη χαρά να σ ’ έχω ή να μη σ ’ έχω την αθωότητα της αναμονής σου, την αθωότητα της γνωριμίας σου, Ω εσύ που σβήνεις τη λήθη, την ελπίδα και την άγνοια, Που σβήνεις την απουσία και μου δίνεις ζωή, Τραγουδώ για να τραγουδώ, σ ’ αγαπώ για να τρα­ γουδώ το μυστήριο όπου η αγάπη με δημιουργεί κι ελευθερώνεται. Είσαι αγνή, είσαι πιο αγνή κι από μένα»5. εξύμνηση της αγάπης συναντάται στα περισσότερα γραπτά των σουρρεαλιστών, με εξαίρεση την ποίηση του Αρτώ, μελαγχολικού και απογοητευμένου, και του Κρεβέλ, που λόγω της ομοφυλοφιλίας του στρέ­ φεται προς άλλες μορφές του έρωτα (πλην του ιδανικού), όπως θα δούμε αργότερα. Αιώνιος ερωτευμένος, ο Αραγκόν σημειώνει: «- Τι είναι η αγάπη; - Έ νας χρυσός κρίκος στα σύννεφα»6. «Η αγάπη είναι μια κατάσταση σύγχυσης του πραγματικού και του θαυμάσιου»7. «Δεν σκέπτομαι τίποτε εκτός κι αν πρόκειται για την αγάπη. Δεν υπάρχει ούτε μια ιδέα που η αγάπη να μην μπορεί να σβήσει. Ό ,τι είναι αντί­ θετο με την αγάπη θα εκμηδενιστεί, αν αυτό εξαρτάται μόνο από μένα»8. Η αγάπη είναι, λοιπόν, κεντρι­ κός άξονας της ανθρώπινης ύπαρξης, και μάλιστα η ιδανική αγάπη, αυτή που μας εξαγνίζει και μας οδηγεί προς τον κόσμο, το θεϊκό. Ο Μπενζαμέν Περέ, ακολουθώντας τις θεωρίες του Μπρετόν, γράφει την Ανθολογία του υπέρτατου έρωτα και σημειώ­ νει με έμφαση: «Προαιώνια, η αγάπη, ακόμη κι αν τη δούμε με την πιο στοιχει­ ώδη μορφή της, υπήρξε ο άξονας της ανθρώπινης ζωής. Παραμέ­ νει, είτε είναι πηγή έξαρσης και λυρισμού, είτε υπέρτατη στον υψηλότερο βαθμό χάνοντας κάθε άμεση επαφή με τον άνθρωπο για να αποκτήσει μια υπερκόσμια σημασία ή για να εκλάβει μια

Η

μυστικιστική αξία». (...) «...Ο υπέρτατος έρωτας... προϋποθέτει τον υψη­ λότερο βαθμό εξύψωσης, το οριακό σημείο όπου συνδέονται όλα τα άυλα πράγματα..., τον γεωμε­ τρικό χώρο όπου η ελπίδα, η σάρκα και η καρδιά λιώνουν σχηματίζοντας έναν αναλλοίωτο διαμά­ ντι. Είτε πρόκειται για την Ελοΐζα, είτε για τον δούκα ντε Νεμούρ, είτε για τον Αμβρόσιο ή τον Μπωντλαίρ, η υπέρτατη αγάπη φαίνεται ως ένα συναίσθημα που γεμίζει τη ζωή του ανθρώπου, ο οποίος αναγνωρίζει στο αγαπημένο ον τη μοναδι­ κή πηγή ευτυχίας»9. Ο Έρωτας αποτελεί, επομένως, ένα είδος υπεραξίας για τον σουρρεαλισμό. Είναι η θρη­ σκεία των νέων αυτών δημιουργών, με το τελε­ τουργικό, την «κοινωνία» της, το αίσθημα της λα­ τρείας και της έκστασης που συνοδεύει την πίστη σε ένα υπέρτατο Ον. Η Γυναίκα δεν είναι πλέον η αμαρτωλή Εύα της χριστιανικής θρησκείας που οδηγεί τον σύ­ ντροφό της στην Πτώση. Αντίθετα, με την αγάπη της, τον λυτρώνει από τα δεσμό της πεζής πραγ­ ματικότητας. Όπως παρατηρεί ο Μπρετόν: «Αναδύθηκε από τα ερείπια της χριστιανικής θρησκείας, όσο ζούσε ακόμη ο Πασκάλ, χωρίς όμως να αποφύγει την “κόλαση” στα πρώτα της βήματα (στον Λακλό, στον Σαντ και στον Λιούις) μια εντελώς διαφορετική μορφή της γυναίκας, που ενσαρκώνει τη μεγαλύτερη ευκαιρία του άντρα και, σύμφωνα με την τελευταία σκέψη του Γκαίτε, που απαιτεί να θεωρείται από τον άντρα σαν το κλειδί του οικοδομήματος»10. Και προσθέτει: «Εί-

54 αφιέρωμα ναι αρκετό να λεχθεί ότι στο σημείο αυτό ο σουρρεαλισμός εσκεμμένα απομακρύνεται από τα περισσότερα παραδοσιακά δόγματα, κατά τα οποία ο σαρκικός έρωτας είναι αντικατοπτρισμός, ο έρωτας-πάθος, αξιοθρήνητη μέθη από αστρικό φως, στην έννοια που θεωρείται ότι την προεικά­ ζει ο όφις της Γένεσης. Αν αυτός ο έρωτας ανταποκρίνεται σ’ όλα τα σημεία στην παθιασμένη ιδιότητά του, δηλαδή αν προϋποθέτει την εκλογή, σε όλη την έκταση του όρου, ανοίγει τις πύλες σ’ ένα κόσμο όπου, εξ ορισμού, δεν θα μπορούσε πια να υπάρχει ζήτημα κακού, πτώσης ή αμαρτίας»11. υνεχίζοντας τη με­ σαιωνική παράδο­ ση, σύμφωνα με την οποία η αγα­ πημένη είναι τόσο αγνή ώστε να απο­ τελεί αντικείμενο λατρείας, αλλά και τη μετέπειτα ποίηση των Χέλντερλιν, Νοβαλίς, Νερβάλ, Βινύ, Γκαίτε και, βεβαίως, του Μπωλνταίρ ο σουρρεαλισμός θεοποιεί τη γυναί­ κα και τον Έρωτα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι χαρακτηρισμοί που αποδίδονται στην αγα­ πημένη μοιάζουν εκπλη­ κτικά με τις ονομασίες της Παναγίας στη χρι­ στιανική θρησκεία: «Θαυμαστή μητέρα. Θρόνε της σύνεσης... Κατοικία γεμάτη δόξα... Μυστικό Ρόδο... Πύλη του ουρανού... Πρωινό Αστέρι...»12. Ακούραστη Μούσα, μεσίτρια ανάμεσα στον ποιητή και τον υλικό κόσμο με τον οποίο διατηρεί μυστικούς δεσμούς, η γυναίκα είναι το κέντρο μιας πραγματικής θρησκείας για τον Αραγκόν: «Ήρθε ο καιρός, δηλώνει, να ενθρονίσουμε την θρησκεία της αγάπης»13. Στα ποιήματά του, η Έ λσα Τριολέ είναι συχνά ένα είδος τεμένους, κι ο ποιητής της απευθύνει έναν ψαλμό («Ψαλμός στην Έλσα») και μια «Προσευχή». Δηλώνει μάλιστα: «Όλα εί­ ναι θεϊκά, αφού όλα σου μοιάζουν»14 Το ρήμα «λατρεύω», που αποδίδεται συνήθως σ’ ένα Ανώτερο Ον, χρησιμοποιείται συχνά από τους σουρρεαλιστές:

Σ

«...λατρευτή μου ομορφιά μεγάλη μου ομορφιά που λατρεύω...»15. Ο Μπρετόν υμνεί, μάλιστα, την αγαπημένη του σ’ ένα τόνο που θυμίζει έντονα τους Ψαλμούς και το Άσμα ασμάτων «Γυναίκα μου με φλογάτα μαλλιά του δάσους» «Γυναίκα μου με το στήθος του Βαλ ντ’ Ορ των συναντήσεων στο ίδιο το κρεβάτι το'υ χει­ μάρρου...»16 «Οι πύλες του Παραδείσου έχουν το σχήμα της γυναικείας καρδιάς»11, και ο Ελυάρ εξυμνεί την αγαπημένη του που πληρεί τον κόσμο και κυρι­ αρχεί παντού με μια υπε­ ράνθρωπη δύναμη: «Εγώ η ομορφότερη εγώ η μοναδική Κρατώ το κύμα του πο­ ταμού σαν βιολί Αφήνω να περνούν οι μέρες Αφήνω να περνούν τα πλοία τα σύννεφα Η ανία πεθαίνει κοντά μου Κρατώ την ηχώ του παι­ διού τους θησαυρούς μου Μαζί με το γέλιο στον λαιμό μου»16 Ακόμη και στα γράμ­ ματά του στην περίφημη Γκαλά, ο ποιητής δίνει δείγματα ενός σεβασμού που ξεπερνά το ανθρώπι­ νο μέτρο: «...σε φιλώ με θρησκευτική ευλάβεια...», γράφει.19 Πράγματι, η Γκαλά είναι ίσως η γυναίκα εκείνη που ενσαρκώνει το ιδανικό των σουρρεαλιστών και που υμνήθηκε περισσότερο από κάθε άλλη. Κόρη Ρώσου δικηγόρου, συνάντησε τον Ελυάρ στο σανατόριο του Κλαβαντέλ στην Ελβετία και τον συνεπήρε με την προσωπικότητά της. Η σχέ­ ση τους υπήρξε θυελλώδης και ο γάμος τους αρκε­ τά σύντομος. Το 1922, η συνάντησή της με τον ζωγράφο Μαξ Ερνστ είναι καταλυτική. Εγκατα­ λείπει τον Ελυάρ για να ακολουθήσει τον Ερνστ που εγκαταλείπει με τη σειρά του τη γυναίκα του.

------------------------------------------------------

Το καλοκαίρι του 1929, η Γκαλά πηγαίνει στην Ισπανία. Εκεί συναντά τον Σαλβαντόρ Νταλί που την ερωτεύεται τρελά και σχεδόν τη θεοποιεί: «Μου έμαθε την πραγματικότητα. Μου έμαθε να ντύνομαι, να κατεβαίνω τα σκαλιά χωρίς να πέ­ φτω εκατό φορές, να μη χάνω τα χρήματά μου, ...να διακρίνω τους εχθρούς μου. Υπήρξε ο άγγε­ λος της ισορροπίας, της αναλογίας που προανήγ­ γειλε τον κλασικισμό μου»20. ετά το γάμο τους, ο ζωγράφος συνήθιζε να υπογράφει πολλούς πίνακες και με τα δύο ονόματα, αναγνωρίζοντας έτσι το ρόλο της στο έργο του. Για τον Νταλί, η Γκαλά είναι η Αγία Τριάδα, αυτή που προχωρεί και μεταμορφώνεται («Γκραντίβα»). Χρη­ σιμεύοντας ως μοντέλο για την Άμωμη Σύλληψη, στολίζει τη σημαία που ο Χριστόφορος Κολόμβος έβαλε στο αμερικανικό έδαφος (στον πίνακα «Ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χρι­ στόφορο Κολόμβο»). Τέλος, χρησιμεύει σαν μο­ ντέλο για τη νιτσεϊκή υπερ-γυναίκα: στην Ανάλη­ ψή της στον ουρανό τον βοηθούν άγγελοι (στον «A SSU M PTA LIN A»).

C O R PU SC O LA PIA

LAPISLAZU-

Η αγαπημένη γυναίκα παίρνει, λοιπόν, την κυρίαρχη θέση που μέχρι τώρα κατείχε ο άντρας. Η αποκατάσταση των γυναικείων αξιών διαίσθηση, ευαισθησία, παράλογο, ερωτική γοη­ τεία - είναι απαραίτητη στον άνδρα που επιθυμεί να συμφιλιωθεί με τον κόσμο: «Στην πραγματικό­ τητα, η αγάπη και οι επιπτώσεις της έπαιζαν ένα μεγάλο ρόλο στη ζωή μας», ομολογεί ο Φιλίπ Σουπώ. «Οι γυναίκες γίνονταν πάντα σεβαστές μέχρι λατρείας, και κανείς από μας δε θα τολμού-*1234567890 Σημειώσεις 1. Νατζά, Π α ρ ίσ ι , Γ κ α λ ιμ ά ρ , 1964, σ ε λ . 159.

2. α π ό τ ο Α ρκάνα 17, Π α ρ ίσ ι , Π ω β έ ρ , 1965.

3 . Ε λ υ ά ρ , Αδιάκοπη Π οίηση, Π α ρ ίσ ι , Γ κ α λ ιμ ά ρ , 1946, σ ε λ . 26.

4. Ε λ υ ά ρ , Απαντα, « Π ρ ω τ ε ύ ο υ σ α τ η ς λ ύ π η ς » , Π α ρ ίσ ι, Γ κ α λ ιμ ά ρ , 1 9 6 8 , τ ό μ ο ς I, σ ε λ . 196.

5. O p . c it„ σ ε λ . 197.

6. Λ ο υ ί Α ρ α γ κ ό ν , Η Α ιώ νια κίνηση, Π α ρ ίσ ι , Γ κ α λ ι­ μ ά ρ , 1 9 2 5 , σ ε λ . 72.

7. Α ρ α γ κ ό ν , Ο Χω ρικός τον Παρισιού, Π α ρ ίσ ι , Φ ο λ ιό , 192 6 , σ ε λ . 24 8 .

8. Α ρ α γ κ ό ν , Ε ισ α γ ω γ ή α π ό τ η ν Ελευθεριότητα, Μ υθι­

στορηματικά έργα της Έ λ σ α Τ ριολέ και του Α ρ α ­ γκόν, Π α ρ ίσ ι , 1964.

9. Π ε ρ έ , Α νθολογία της υπέρτατης αγάπης, Π α ρ ίσ ι, Α λ μ π έ ν Μ ισ έ λ , 195 6 , σ ε λ . 7 κ α ι 9.

10. Μ ανιφέστο, o p . c it., « Α π ό τ ο ν σ ο υ ρ ρ ε α λ ισ μ ό σ τ α ζ ω ν τ α ν ά τ ο υ έ ρ γ α » , σ ε λ . 1 51-152.

αφιέρωμα 55

σε να κοροϊδέψει τις συμπάθειές μας, ακόμη κι αν ήταν φευγαλέες»21. Τοποτηρητής των σουρρεαλιστικών αξιών, ο Μπρετόν είναι, ίσως, εκείνος που θεμελιώνει θε­ ωρητικά τις απόψεις του κινήματος για τον έρω­ τα. Αν τα Μανιφέστα ήταν σχετικά φτωχά σε αναφορές, αντίθετα το Αρκάνα 17 αποτελεί έναν ύμνο στον Έρωτα και στην Αιώνια Γυναίκα: «Η μεγάλη κατάρα λύθηκε, στην ανθρώπινη αγάπη βρίσκεται όλη η δύναμη αναγέννησης του κό­ σμου», πανηγυρίζει ο αρχηγός των σουρρεαλιστών22. Πεπεισμένος πως οι γυναικείες αξίες θα βελτίωναν τον κόσμο μας, δηλώνει: «...να κυρι­ αρχήσει η ιδέα της σωτηρίας του κόσμου από τη γυναίκα, της υπερβατικής ικανότητας της γυναί­ κας,...»23. Για τον Μπρετόν, η γυναίκα είναι η υπέρτατη μεσίτρια και το κλειδί της υπερπραγματικότητας που αναζητά ο σουρρεαλισμός. Είναι η αναμάρτητη Εύα που κρατά τα μυστικά του σύμπαντος, η γυναίκα-νεράιδα ή η γυναίκαπαιδί, που ο ποιητής ταυτίζει με την όμορφη Μελυζίν μυθικό πρόσωπο με σώμα γυναίκας και ουρά φιδιού. Τα φιδίσια πόδια της την κρατούν σε επικοινωνία με τη γη και τις αρχέγονες δυνάμεις της φύσης, αλλά με τα φτερά της μπορεί να πετάξει, δηλαδή να παραβιάσει τους νόμους και τη λο­ γική της συνηθισμένης πραγματικότητας: «...Αυτήν επικαλούμαι, βλέπω πως μόνο αυτή μπορεί να εξαγοράσει αυτή την άγρια εποχή», λέ­ ει ο ποιητής. «Είναι ολόκληρη η γυναίκα κι εν τούτοις η γυναίκα όπως είναι σήμερα, η γυναίκα χωρίς την ανθρώπινη υπόστασή της, φυλακισμέ­ νη από τις κινούμενες ρίζες της όσο θέλουμε, αλ­ λά και χάρη σ’ αυτές σε προνοιακή επικοινωνία με τις στοιχειώδεις δυνάμεις της φύσης».24 11. O p . c it., σ ε λ . 1 53-154.

12. Ξ α β ιέ ρ Γ κ ω τ ιέ , Σ ουρρεαλισμός και σεξουαλικό­ τητα, Π α ρ ίσ ι, Γ κ α λ ιμ ά ρ , 1971, σ ε λ . 157.

13. Ο Χω ρικός του Παρισιού, o p . c it., σ ε λ . 21 9 .

14. O p . c it., σ ε λ . 209-2 1 0 .

15. Ε λ υ ά ρ - Μ π ρ ε τ ό ν , Η Άμωμη Σύλληψη, στα Άπαντα το υ Ε λ υ ά ρ , o p . c it., σ ε λ . 322.

16. Ξέφωτο, Π α ρ ίσ ι , Γ κ α λ ιμ ά ρ , 1966, σ ε λ . 93.

17. Ξ α β ιέ Φ ο ρ ν ε ρ έ , Η Σ ουρρεαλιστική Επανάσταση, ν ο 1 1 ,1 5 .3 .2 8 , σ ε λ . 19.

18. Ε λ υ ά ρ , Άπαντα, o p . c it., σ ε λ . 897.

19. Γράμματα στην Γκαλά, Π α ρ ίσ ι , Γ κ α λ ιμ ά ρ , 1984, σ ε λ . 255.

2 0. Η Κρυφή ζω1ί του Σ αλβαντόρ Νταλί, Π α ρ ίσ ι, Λ α Τ α μ π λ Ρ ο ν τ , 1952.

2 1. Φ ι λ ίπ Σ ο υ π ώ , Α ναμ νή σεις της λήθης, Π α ρ ίσ ι, Γ κ α λ ιμ ά ρ , σ ε λ . 61.

2 2. Α ρκάνα 17, o p . c it., σ ε λ . 59.

23. O p . c it., σ ε λ . 53.

24. O p . c it., σ ε λ . 69.

56

α φ ιέ ρ ω μ α ------------

Κλωντ Αμπασταντό

Η αγάπη: “Η άπληστη αιτία της ζωής”* «μεγάλη δύναμη είναι η επιθυμία» και αυτή η επιθυμία ονομάζεται Έ ρω ­ τας.

Η

«“Για τον Έρωτα και τη μάχη κατά του Έρω τα”. Στην αινιγματική του μορφή, αυτή η αναφώνηση του Φρόυντ κατορθώνει μερικές μέρες να μου γίνεται έμμονη ιδέα όπως μπορούν να το κάνουν μόνο μερικοί στίχοι»1. Κάθε δύναμη είναι «τάση προς» κάτι· η επιθυμία θέλει να γίνει πα­ ρουσία στον κόσμο. Για τους σουρρεαλιστές, αντικείμενό της δε θα μπο­ ρούσε να είναι η αναζήτηση μιας υπέρβασης· βρίσκεται σε μια σταθερή εμπειρία. Ο κοινωνικός καταναγκασμός, που λογοκρίνει την επιθυμία, κάνει κοινωνικό θε­ σμό ένα σύνολο σεξουαλικών απαγορεύσεων. Γι’ αυτό παίρνει, γενικά στις σουρρεαλιστικές ενασχολήσεις, μια προνομιούχο θέση. Είναι η πρωταρχική μορ­ φή της επιθυμίας, η πρώτη παρουσία στον κόσμο, η συνάντηση με τον άλλο. Ο Αραγκόν, το 1924, στην εισαγωγή της Ελευθεριότητας, εκφράζει αυτό το αίσθη­ μα που είναι αίσθημα όλης της ομάδας: «Δεν σκέφτομαι τίποτε αν δεν είναι η αγάπη (...) Δεν υπάρχει για μένα ούτε μια ιδέα που η αγάπη να μην επισκιάζει. Ό ,τι αντιτίθεται στην αγάπη θα εκμηδενι­ στεί όσο αυτό εξαρτάται από εμένα. Αυτό είναι που εκφράζω χονδροειδώς όταν ισχυρίζομαι πως είμαι αναρχικός. Αυτό θα με φέρει στις χειρότερες εξάρσεις, κά­ θε φορά που θα νιώσω πως η ιδέα της ελευθερίας διακυβεύεται έστω και για μια στιγμή». Τα δύο τελευταία τεύχη της Σουρρεαλιστικης Επανάστασης1 αφιερώνουν ένα μεγάλο μέρος στο πρόβλημα της αγάπης: το ένα περιέχει τις «έρευνες για τη σε­ ξουαλικότητα», το «ρόλο της αντικειμενικότητας», τις «ατομικές αποφάσεις», και το «βαθμό συνείδησης» που μπορούν να υπάρχουν σ’ αυτό το χώρο· το δεύτε­ ρο είναι μια έρευνα που οι ερωτήσεις της αμφισβητούν όλη τη σουρρεαλιστική σκέψη: «Τι είδος ελπίδας έχετε για την αγάπη; Πώς αντιμετωπίζετε το πέρασμα από την ιδέα της αγάπης στο γεγονός τού να αγαπάτε; Θυσιάζετε την ελευθερία σας για την αγάπη; Το έχετε κάνει; Θα συγκατατίθεστε στο να θυσιάσετε μια ιδέα, που θεωρούσατε πως έπρεπε να υπερασπιστείτε μέχρι τότε, για να φανείτε αντάξι­ της αγάπης; Θαβιβλίο δεχόσαστε μησουρρεαλισμό, γίνετε αυτός που Μπροντάς, θα μπορούσατε να είσαστε *οιΑπόσπασμα από το Εισαγωγήνα στον Παρίσι, 1986. αν με αυτή τη θυσία θα μπορούσατε να γευθείτε πλήρως τη βεβαιότητα της αγά­ πης; Πώς θα κρίνατε έναν άνδρα που θα μπορούσε ακόμα και να προδώσει τις πε-

αφιέρωμα 57

Πορτρέτο της Μ. Όπενχάιμ από τον Μαν Ρέν, 1933

ποιθήσεις του για να αρέσει στη γυναίκα που αγαπά; Έ ν α τέτοιο εχέγγυο θα μπο­ ρεί να ζητηθεί, να αποκτηθεί; Θα αναγνωρίζατε στον εαυτό σας το δικαίωμα να στερηθείτε για λίγο καιρό την παρουσία του όντος που αγαπάτε, ξέροντας σε ποιο σημείο η απουσία δημι­ ουργεί ενθουσιασμό για τον έρωτα, αλλά αναλαμβανόμενος τη μετριότητα ενός τέτοιου υπολογισμού; Πιστεύετε στη νίκη της υπέροχης αγάπης εναντίον της πένθιμης ζωής ή της πένθιμης ζωής εναντίον της υπέροχης αγάπης;» Αυτή η έρευνα, της οποίας ο Μπρετόν προτείνει και πάλι τις ερωτήσεις στους ακροατές του το 1952, επιδιώκει να καθορίσει την αγάπη σαν συμπεριφορά, σαν σχέση με τον άλλο και σαν σχέση με τον κόσμο, όσον αφορά τη φύση της και τη σημασία της. Αλλά η αγάπη δεν είναι μόνο για τους σουρρεαλιστές, ένα θέμα στοχασμού. Είναι αυτή που αποκαλύπτει το ασυνείδητο. Είναι μια πηγή λυρικής έμπνευσης. «Θα περιορίσουμε την τέχνη στην πιο απλή της έκφραση που είναι η αγάπη»·4 Είναι ένα σημάδι· ο Μπρετόν λέει μάλιστα πως οι ιδεολογικές συγκρούσεις της ομάδας εξηγούνται από τις διαφορετικές απόψεις για τον έρωτα: «Είναι κάτι το χτυπητό, μπόρεσα να επαληθεύσω εκ των υστέρων πως οι πε­ ρισσότεροι καυγάδες στον σουρρεαλισμό που είχαν σαν πρόσχημα πολιτικές αποκλίσεις καθορίστηκαν όχι όπως υπαινίχθηκαν από τα πρόσωπα, αλλά από μια αμείωτη διαφωνία γι’ αυτό το θέμα»5. Η αγάπη είναι τέλος «η άπληστη αιτία της ζωής» του ανθρώπου6.*123456

Σημειώσεις 1. Η Τρελλή Αγάπη, σελ. 45.

2. No 11,15 Μαρτίου 1928· No 12,15 Δεκεμβρίου 1929.

3. Συνεντεύξεις, σελ. 139.

4. Αντρέ Μπρετόν, Διαλυτό Ψάρι, Παρίσι, Κρα, 1925, κείμενο 7, σελ. 100.

5. Αρκάνα 17, σελ. 10-18, σελ. 146.

6. Ρενέ Σαρ, Το Σφυρί χωρίς αφέντη, Παρίσι, Κορτί, 1945, σελ. 27.

58

α φ ιέ ρ ω μ α --------

Φερντινάν Αλκιέ

Φιλοσοφία του Η αναμονή και η ερμηνεία ίων σημείων Ο έρωτας απομάκρυνση από το πραγματικό της καθημερινότητας ήταν πάντοτε, για τους σουρρεαλιστές, στην υπηρεσία μιας θετικής ελπίδας κατάκτησης και ανακάλυψης. Ο σουρρεαλισμός δεν είναι φυγή στο μη-πραγματικό και στο όνειρο, αλλά απόπειρα διείσδυσης σ’ αυτό που έχει περισσότερη οντότητα από το λογικό και αντικειμενικό σόμπαν. Είναι, λοιπόν, εύκολο να παραβάλουμε την ανάγκη που το δημιουργεί και την αναμονή του νπερ-πέραν, να συγχέ­ ουμε τη σουρρεαλιστική συνείδηση με τη θρησκευτική συνείδηση· και οι δύο είναι αναζητήσεις του Όντος, και παραχωρούν μια σημαντική θέση στη λατρεία. Αλλά, αντίθετα με το θρησκευτικό υπερ-πέραν, το σουρρεαλιστικό υπερ-πέραν δεν μπορεί να τοποθετηθεί ούτε έξω από τον κόσμο ούτε μετά το χρόνο της ζωής μας. Κατά παράδοξο τρόπο, είναι ένα σταθερό υπερπέραν, που βρί­ σκεται μέσα στα ίδια τα όντα των οποίων η εμπειρία μας δίνει τη φαινομενικότητα, των οποίων η αντί­ ληψη σημαίνει για μας την παρουσία. Δεν θα μπορούσαμε ν’ ανακαλύψουμε την εκδήλωσή του παρά μόνο σε καταστάσεις που, σ’ αυτόν τον κόσμο, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να νιώσουν, και όπου το αντικείμενο, που φαίνεται πως ξεπερνά τον εαυτό του, αποκαλύπτεται συγχρόνως ως καθημερινό και σχεδόν ιερό, φυσικό και ανατρεπτικό. Ο Μπρετόν δηλώνει πως η έκπληξη, που, κατά τη γνώμη του, «πρέπει ν’ αναζητηθεί γι’ αυτό που η ίδια είναι, χωρίς προϋποθέσεις», υπάρχει μόνο «στη συμπλοκή σε ένα και μοναδικό αντικείμενο του φυσικού και του υπερφυσικού»1. Γι’ αυτό η αγάπη, δηλαδή εδώ η παθιασμένη αγάπη, κατέχει, από την πρώτη στιγμή στις σουρρεαλιστικές ενασχολήσεις, την πρώτη θέ­ ση. Στην αγάπη συναντάται όλο το γόητρο του σύμπαντος, όλη η δύναμη της συνείδησης, όλη η ταρα­ χή του συναισθήματος: μ’ αυτήν πραγματοποιείται η υπέρτατη σύνθεση του υποκειμενικού και του αντικειμενικού και μας δίνεται πάλι η αγαλλίαση που οι σουρρεαλιστικοί σπαραγμοί καθιστούσαν αδύ­ νατη. Οι σουρρεαλιστές περιμένουν τη μεγάλη αποκάλυψη από την αγάπη, και η ηθική τους έννοια πε­ ριορίζεται συχνά στο να μη φανούν ανάξιοί της. Όπως γράφει ο Σαρ: «Στον ασυμβίβαστο χώρο της σουρρεαλιστικότητας, ο προνομιούχος άνθρωπος δεν μπορεί παρά να είναι η λεία της άπληστης αιτίας της ζωής του: της αγάπης»2. Μα η αγάπη δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός αφού κρυφή πρόθεσή της είναι να είναι αγάπη αυτού που αγαπά. Ή δη στο Συμπόσιο, ο Σωκράτης απορρίπτει μ’ αυτή την έννοια το ρητορικό εγκώμιο που ο Αγάθων πρότεινε για τον έρωτα: η αγάπη, λέει, αγαπά κάτι άλλο εκτός από τον εαυτό της, τείνει προς κάτι που της λείπει. Αποκλείονται έτσι όλες οι ναρκισσιστικές μορφές της αγάπης· πραγματική αγάπη είναι η αγάπη του έξω κόσμου· ν’ αγαπάς σημαίνει να βγαίνεις από τον εαυτό σου κι όχι ν’ αγαπάς τον εαυτό σου που αγαπά. Ο σουρρεαλισμός δεν ξεφεύγει από αυτή τη λογική. Βλέπει συχνά στην αγάπη τη λησμονιά του εαυτού μας: «Αγαπά, αγαπά να ξεχνά τον εαυτό της», γράφει ο Ελυάρ3- [ο ποιητής] εξυψώνει το αγαπημένο ον, δηλαδή «τη γυναίκα, που κατέχει στον πίνακα των σουρρεαλιστικών αξιών, τη θέση του Θεού»

Η

Σημειώσεις 1. Α. Μπρετόν, Η τρελλή Αγάπη, σελ. 122-123.

2. Ρενέ Σαρ, Το σφυρί χωρίς αφέντη, εκδ. Ζοζέ Κορτί, 1945, σελ. 27.

3. Πωλ Ελυάρ, Η αγάπη, η ποίηση, Γκαλιμάρ, 1929, σελ. 12.

αφιέρωμα 59

Ο μοναδικός έρωτας και ο μύθος του ανδρογύνου Τ αταλυτικός

και ακαταμάχητος, ο σουρρεαλιστικός έρ ω τας δεν είναι, όπως είδαμε, απλώς προϊόν περιγραφής. Δεν θα \ συναντήσουμε την ψυχολογία , , λ του συναισθήματος στα σουρρεαλιστικά γραπτά. Αντίθετα, ο έρ ω τας βιώνεται σαν μια ακα­ τανίκητη ανάγκη του ανθρώπου και η μοναδική μορφή που θα μπορούσε να εκλάβει είναι αυτή του τρελού έρωτα, του πάθους που κατακλύζει την ανθρώπινη ύπαρξη, τη μ ετα μορ­ φώνει κυριολεκτικά και συμβολίζεται μ ε το ηλιοτρόπιο.

/

ί \

Η χορεύτρια. Λιθογραφία του Μαξ Ερνστ

ας εύχομαι ν’ αγαπηθείτε τρελλά», γρά­ φει στην κόρη του ο Μπρετόν1, για τον οποίο η «ομορφιά θα είναι σπασμωδι­ κή»2. Σήμερα, ξέρουμε πως αυτή η φρά­ ση δεν αποτελεί λεκτική υπερβολή· για την ομάδα των σουρρεαλιστών, οι υστε­ ρικές κρίσεις των γυναικών της Σαλπετριέρ αποτελούσαν την υπέρτατη μορφή σουρρεαλιστικής τέχνης. Ο Μπονιουέλ, με τη σειρά του, αφιερώνει το έργο του Ο Χρυσός Αιώνας σ’ αυτό το πρωτόγνω­

«Σ

ρο συναίσθημα: «Για μένα, επρόκειτο επίσης και κυρίως - για ένα φιλμ πάνω στον τρελλό έρω­ τα, μια ακαταμάχητη ώθηση που ρίχνει, τον ένα προς τον άλλο, όποιες κι αν είναι οι συνθήκες, έναν άνδρα και μια γυναίκα, που δεν μπορούν πο­ τέ να ενωθούν»3. Αυτός ο τρελός έρωτας δεν ταυτίζεται, παρ’ όλα αυτά, με τη σεξουαλική ασυδοσία. Αντίθετα, η μοναδικότητα του ερωτικού αντικειμένου είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη βίωσή του. Όπως τονίζει ο Μπρετόν στο Αρκάνα 17:

60 αφιέρωμα---------------------------------------------------«Μιλώ φυσικά για τον έρωτα που κατέχει όλη την εξουσία, που δίνει όλη τη διάρκεια της ζωής, "που συγκατατίθεται βέβαια ν’ αναγνωρίσει το αντικείμενό του σε ένα και μόνο ον»4. Συνεχιστής της λογοτεχνικής παράδοσης, ο Μπρετόν αντλεί τη θεωρία του στο έργο του Ρουσώ και την περίφημη Ελοΐζα του, στο θέατρο του Σαίξπηρ, στα γράμματα της Πορτογαλίδας μοναχής, στο έργο του Νοβαλίς και στο βιβλίο του Τόμας Χάρντυ Ιούδας ο Σκοτεινός. Στο έργο του, οι ερωτευμένοι αποτελούν ένα και μοναδικό φωτεινό και συμπαγές σύνολο. Ή δη στη Σουρρεαλιστικη Επανάσταση, είχε καταδικάσει ρητά τη σεξουαλική ασυδοσία: «Πρεβέρ. - Μπρετόν, τι εννοείτε όταν λέτε ασυΜπρετόν. - Διάθεση για ευχαρίστηση με σκοπό μό­ νο την ευχαρίστηση, Κενώ. - Επιδοκιμάζετε ή αποδοκιμάζετε; Μπρετόν. - Αποδοκιμάζω ρητά. Υνίκ. - Πιστεύετε πως η ασυδοσία ενός άνδρα αφαιρεί απ’ αυτόν κάθε δυνατότητα ν ’ αγαπήσει; Μπρετόν. - Χωρίς αμφιβολία. Νόλλ. - Το ίδιο πιστεύω κι εγώ»5.

ναζήτηση της επιθυμίας, ο σουρρεαλιστικός έρωτας δεν είναι ποτέ πλατωνικός. Δεν παύει όμως να στοχεύει σε ένα ανώτε­ ρο είδος ευτυχίας που ξεπερνά την απλή ικανοποίηση των αισθήσεων: «Έρωτα, μοναδικέ έρωτα που υπάρχεις, σαρκικέ έρωτα, λατρεύω, δεν έπαψα ποτέ να λατρεύω τη δηλητηριασμένη σκιά σου, τη θα­ νάσιμη σκιά σου»6, γράφει ο Μπρετόν. Ας μην ξεχνάμε πως ο σουρρεαλισμός καταδί­ κασε τη σεξουαλική επανάσταση της δεκαετίας του ’60, υπενθυμίζοντας πως δεν επεθύμησε ποτέ να γίνει η σεξουαλικότητα κάτι το ανώδυνο ή ο έρωτας κάτι το συνηθισμένο. Η σεξουαλική αγω­ γή απογοητεύει τους νέους. Η είσοδος στη σε­ ξουαλική ζωή είναι μια μύηση, και μύηση σημαί­ νει κάτι το ιερό. Η απότομη κατάργηση των τα­ μπού καταστρέφει αυτή την ιερότητα του έρωτα κι αυτό είναι το «τίμημα» που, πάντοτε σύμφωνα με τον Μπρετόν, θα πρέπει να πληρώσουμε εάν θέλουμε να βιώσουμε το υπέροχο αυτό συναί­ σθημα. Η μονογαμική σχέση, η πρώτη αγάπη που κρα­ τά ολόκληρη τη ζωή και η αμοιβαιότητα του ερω­ τικού συναισθήματος είναι, λοιπόν, το ιδανικό των σουρρεαλιστών που θεωρούν την απιστία ως μια ακόμη πληγή της μικροαστικής κοινωνίας.

Συμβατικός γάμος και συζυγική απιστία είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, της κοινωνικής διαφθοράς και της υποκρισίας. Αντίθετα, ο Μπρε­ τόν επηρεάζεται από τον Ένγκελς που δήλωνε στην Προέλευση της οικογένειας (1884): στην καινούρια κοινωνία, η μονογαμία θα εκλείψει σε τέτοιο βαθμό ώστε να δημιουργηθεί και πάλι από την αρχή. Έ να και μοναδικό ον συγκεντρώνει, λοιπόν, ό,τι μπορεί να «περιμένει κανείς από τον εξωτερι­ κό και τον εσωτερικό κόσμο»7. Στον Χωρικό του Παρισιού του Αραγκόν, η αγαπημένη γυναίκα παίρνει τις διαστάσεις της Φύσης: «... είσαι η περίληψη ενός υπέροχου κόσμου, του φυσικού κόσμου, και ξαναγεννιέσαι όταν κλείνω τα μάτια...»8. Ό λη η ποίηση του Ελυάρ εξυμνεί το μοναδικό ον που κυριαρχεί στο σύμπαν: ΕΚΕΙΝΗ, Η ΠΑΝΤΟΤΙΝΗ, ΟΛΗ

«Αν σας λέω: “τ ’ άφησα όλα” Είναι γιατί εκείνη δεν ανήκει στο κορμί μου, Δεν το παινεύτηκα ποτέ, (...)

Για τη βεντάλια του στόματός της, για την ανταύ­ γεια των ματιών της, Μόνο εγώ μιλώ. Μόνον εγώ περιβάλλομαι Α π ’ αυτόν τον τόσο μηδαμινό καθρέφτη που ο αέ­ ρας κυκλοφορεί μέσα μου Κι ο αέρας έχει ένα πρόσωπο, ένα αγαπημένο πρόσωπο Έ να πρόσωπο που αγαπά, το δικό σου πρό­ σωπο...»9 Ακόμη κι ο Μπενζαμέν Περέ, γνωστός για τα προκλητικά θέματά του, υμνεί σε λυρικούς τόνους την αγαπημένη στο Υπέροχο εγώ: «Σ’ αγαπώ όπως η αλλοτινή φτέρη αγαπά την πέ­ τρα που την έκανε εξίσωση Σ ’ αγαπώ σαν ένα αυτί παρασυρμένο από τον άνεμο»10. Επιλέγοντας την ιδανική αγάπη, ο Μπρετόν δέ­ χεται ταυτόχρονα και τη θεωρία του προορισμού. Οι δύο ερωτευμένοι γεννήθηκαν για να συ­ ναντηθούν και να αγαπηθούν. Η ποίηση προα­ ναγγέλλει συχνά αυτές τις συναντήσεις. Έτσι, το ποίημα του Μπρετόν «Ηλιοτρόπιο» προανήγγειλε τη συνάντησή του με την αγαπημένη. Στο Αρκά-

αφιέρωμα 61 να 17, λέει στην Ελίζα: «Ξέρεις καλά πως βλέποντας σε την πρώτη φορά, σε αναγνώρισα χωρίς τον παραμικρό δισταγμό»11. Ο μύθος που εμπνέει τον Μπρετόν και γενικότερα τους σουρρεαλιστές, είναι, λοιπόν, ο μύθος του Ανδρογύνου.

Ο μύθος του Ανδρογύνου Το όνειρο και η ουτοπία του τον σουρρεαλισμό η γυναίκα θα έχει αγαπηθεί και τιμηθεί σαν τη μεγά­ λη υπόσχεση που εξακο­ λουθεί να υπάρχει κι αφού εκπληρωθεί. Το σύμβολο προτίμησης που δίνεται σ’ αυτήν και που αξίζει για έναν μόνο (ας αναλάβει να το ανακαλύψει καθένας) είναι αρκετό να καταδικάσει τον δήθεν δυϊσμό της ψυχής και της σάρκας. Σε τέ­ τοιο βαθμό είναι απόλυτα βέβαιο ότι ο σαρκικός έρωτας είναι ένα με τον πνευματικό. Η αμοιβαία έλξη πρέπει να είναι αρκετά ισχυρή για να πραγματοποιήσει την ακέρια οργανική και μαζί ψυχική ενότη­ τα. Ασφαλώς δεν θέλουμε να αρνηθούμε ότι η πραγματοποίηση αυτή προσκόπτει σε μεγάλα εμπό­ δια. Πάντως αν έχουμε μείνει άξιοι να την επιδιώκουμε, δηλαδή αν δεν έχουμε διαφθείρει μέσα μας την ιδέα ενός τέτοιου έρωτα στην ίδια του την πηγή, τίποτε στη ζωή δεν θα μπορούσε να υπερισχύσει από τη δίψα που μας συνέχει γι’ αυτήν. Φοβερές αποτυχίες σ’ αυτόν το δρόμο (που συχνά πρέπει να αποδοθούν στην κοινωνική αυθαιρεσία που γενικά περιορίζει στο έπακρο τα μέσα εκλογής και κάνει το ακέριο ζευγάρι στόχο που πάνω του θα ασκηθούν έξωθεν όλες οι δυνάμεις διαίρεσης) δεν θα μπορούσαν να μας απελπίσουν για τον ίδιο αυτό το δρόμο. Πρόκειται πράγματι, περισσότερο από όσο για άλλα πράγματα, για την ανα­ γκαιότητα ανασύστασης του

Σ

Από τα Γράμματα στην Γκαλά (1924-1948) του Πωλ Ελυάρ Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1984

(βμπάν;) (τέλος) 29 Μαΐου (1927) «Αγαπημένη μου, λατρεμένη μου, μου λείπεις μέχρι θανάτου. Όλα εί­ ναι άδεια. Έχω μόνο τα ρούχα σου για να τα αγκαλιάζω. Το κορμί σου, το στόμα σου, όλη σου η ύπαρξη μου λείπουν. Είσαι η μόνη, θα σε αγαπώ αι­ ώνια. Όλες οι θλίψεις που υπέστην δεν είναι τίποτε. Αγάπη μου, η αγάπη μας τις καίει. Όταν ξαναγυρίσεις θέλω να σε ντύσω υπέροχα (...) Μείνε όσο το δυνατόν πιο λίγο απούσα. Ξαναγύρνα γρήγορα. Χωρίς εσένα, δεν είμαι τίποτα. Όλες τις άλλες επιθυμίες, τις πραγματοποιώ στα όνειρά μου. Την επιθυμία που έχω για σένα, την πραγματοποιώ στην πραγματι­ κότητα...» (σελ. 21)

6 Μαρτίου 1933 (...) Σ’ αγαπώ εδώ και είκοσι χρόνια, είμαστε αχώριστοι. Αν μια μέρα είσαι μόνη και λυπημένη, θα με ξαναβρείς. Γιατί δεν θέλω, παρά την άσχημη τροπή που πήρε η ζωή μου, να σ’ εγκαταλείψω. Πάντα σε σένα. Αν πρέ­ πει να γεράσουμε, δεν θα γεράσουμε χωριστά. Είμαι ένας καταραμένος πεσιμιστής ηλίθιος, αλλά ζω για σένα. Αν απαρνιόμουν τη ζωή, θα ήσουν η αιτία, ή μάλλον θα ήταν η απελπισμένη μου αγάπη για σένα που θα με σκότωνε.» (σελ. 204)

Μονλινιόν, 23 Μαρτίου 1933 (...) Γκαλά, μου, ζωή μου. Είμαι αδύνατος, αδύνατος. Χωρίς εσένα, φυτοζωώ, χωρίς την αγάπη που έχω για σένα, θα πέθαινα. Μικρή μου Γκαλά, Γκαλά, Γκαλά» (σελ. 210) «Μισώ την αγάπη, αγαπώ την Γκαλά»

Παρίσι, 17 Σεπτεμβρίου 1933 «Είμαι σε εξορία, για πάντα. Είσαι η πνευματική μου πατρίδα. Πρέπει να με πιστέψεις: η πίστη μου σε σένα είναι ακλόνητη, παρά τα φαι­ νόμενα. (...) Πίσω από ό,τι κάνω είσαι εσύ, θα είσαι πάντα εσύ». (σελ. 225)

Μονλινιόν, Απρίλιος 1936 (...) Έχεις μια σημαντική θέση στη ζωή μου. Είσαι η ρίζα της ζωής μου θα πεθάνω με τη συνείδηση ότι υπήρξαμε ένα.» (σελ. 263) (Το διαζύγιο του Ελυάρ με την Γκαλά χρονολογείται από το 1929, όμως παρά τον γάμο της Γκαλά με τον Νταλί, και του Ελυάρ με τη Νους, η αλληλογραφία τους συνεχίζεται μέχρι το 1948, τέσσερα χρόνια πριν το θάνατο του ποιητή).

62 αφιέρωμα---------------------------------------------------Αρχέγονου Ανδρογύνου, για το οποίο μας μιλούν όλες οι παραδόσεις και για τη μέσα σε μας ενσάρ­ κωση του, πάνω από κάθε ποθητό και χειροπια­ στό»12, γράφει ο Μπρετόν. Η ίσως μακροσκελής αυτή αναφορά είναι απα­ ραίτητη για την κατανόηση της θεωρίας περί Ανδρογύνου του Μπρετόν και η οποία αφορά το σύνολο των σουρρεαλιστών. Δεν πρόκειται ασφαλώς για κάτι το πρωτόγνω­ ρο. Ο μύθος του Ανδρογύνου ενυπάρχει σε κάθε κοσμογονική θεωρία: η σύνθεση των αντιθέτων δημιουργεί την ενότητα. Αν εφαρμόσουμε τη θεω­ ρία αυτή στον άνθρωπο, θα εκλάβει βεβαίως μια ερωτική σημασία: η ένωση των δύο ερωτευμένων αποτελεί ένα είδος επιστροφής στην αθωότητα, στη χαμένη ενότητα. Από τον ινδουισμό και την αρχαία Αίγυπτο, μέ­ χρι την αρχαία Ελλάδα και τους Πατέρες της Εκκλησίας, το σύμβολο του Ανδρογύνου κατέχει μια κεντρική θέση στα ιερά κείμενα. Ο Αδάμ δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα ανδρόγυνο, δηλαδή ένα ον με τις δύο ιδιότητες, του αρσενικού και του θη­ λυκού ταυτόχρονα. Τέλος, το Συμπόσιο του Πλάτωνα αναλύει διε­ ξοδικά το μύθο. Σύμφωνα με το κείμενο: «Ανδρόγυνον γαρ εν τότε μεν ήν, και είδος και όνομα εξ αμφοτέρων κοινόν του τε άρρενος και θήλεος»13. Αυτό το ον είχε τέσσερα χέρια, τέσ­ σερα πόδια και δύο πρόσωπα και, κατά συνέπεια, ήταν πολύ δυνατό και περήφανο. Αλλά ο Δίας, θεός ζηλιάρης, το έκοψε στα δύο για να μειώσει τη δύναμή του: «έτεμνε τους ανθρώπους δίχα»13. Ο άνθρωπος είναι, λοιπόν, το ήμισυ αυτού του όντος: εκεί είναι και η προέλευση της αγάπης. Αναζητούμε το χαμένο ήμισυ, δηλαδή τη χαμένη ενότητα: «ζητεί δη αεί το εαυτού έκαστος σύμβολον»14. Η πλατωνική θεωρία δεν μεταφέρεται αυτούσια από τον Μπρετόν. Υπάρχουν ουσιαστικές διαφο­ ρές μεταξύ τους. Για παράδειγμα, ο Πλάτωνας διακρίνει τρεις κατηγορίες ερωτευμένων: τους άνδρες που έλκονται από τις γυναίκες και αντίστρο­ φα, τις γυναίκες που «μάλλον προς τας γυναίκας τετραμμέναι εισί» και τους άνδρες που «φιλούσι τους άνδρας». Η τελευταία αυτή κατηγορία είναι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, και η περισσότερο προνομιούχος. Ο Μπρετόν αγνοεί τις δύο τελευταίες κατηγο­ ρίες και εστιάζει το ενδιαφέρον του στον ετεροφυλοφιλικό έρωτα. Αν ο Έρωτας μας επιτρέπει να αγγίσουμε τον Ιδεατό κόσμο, την πατρίδα της ψυχής μας, οδη­ γώντας μας κάθε φορά στην ανακάλυψη νέων

αξιών, αυτό συμβαίνει χάρη στις πολλαπλές επι­ λογές ερωτικών συντρόφων, σύμφωνα με τον Πλάτωνα. Η εναλλαγή προσώπων εμποδίζει, να συγχέουμε την Ομορφιά με ένα και μοναδικό ον. Ο Μπρετόν διαφωνεί ριζικά με αυτήν την άπο­ ψη: η αγάπη αφορά ένα και μοναδικό ον. Είναι επιλεκτική. Όλες οι συναντήσεις με την αγαπημέ­ νη γυναίκα είναι προκαθορισμένες από τη μοίρα: η Νατζά ξέρει, όταν πρωτοβλέπει τον Μπρετόν, τι πρόκειται να συμβεί. Ο Έρωτας είναι κεραυνοβό­ λος, και γι’ αυτό δεν ξέρουμε γιατί αγαπάμε το συγκεκριμένο πρόσωπο και όχι κάποιο άλλο. Η «συγχώνευση» των δύο ερωτευμένων είναι απόλυτη. Γράφει ο Ελυάρ: «Στη λύπη και στη χαρά είμαστε ένα Ίδιο χρώμα ίδια μυρωδιά ίδια γεύση Ίδια πάθη ίδια ξεκούραση ίδια ισορροπία Σε φιλούσα με φιλούσες φιλούσα εμένα τον ίδιο Φιλούσες τον εαυτό σου και δεν ξέραμε πια ποιοι είμασταν»14 Η συνάντηση του άλλου μισού είναι, λοιπόν, απαραίτητη και η αναζήτησή του παίρνει συχνά τραγικές διαστάσεις. Ο Πιερ Μαμπίγ περιγράφει τη μοναξιά του ανθρώπου, εξόριστου σε έναν εχθρικό κόσμο: «...το δειλινό, τις άδειες Κυριακές, το μοναχικό ον απελπίζεται, μην του μιλήσετε για την ενότητά του, για την ενότητα του σώματός του, για την ενότητα της σκέψης του· αν προφέρουμε τη λέξη “ένα”, θα απαντήσει “μόνο”· έχει την επώδυνη αίσθηση πως το σώμα του είναι ατελές, σαν ακρωτηριασμένο, πως τα χέρια του είναι κενοί δε­ σμοί, που η μοναδική αποδεκτή γεωμετρία τους θα ήταν να τυλιχτούν γύρω από το αγαπημένο ον»15. Πώς όμως συμβιβάζεται η θεωρία με την πρά­ ξη; Ο ίδιος ο Μπρετόν ξέρουμε ότι δεν αγάπησε μια και μόνη γυναίκα: εκτός από τους τρεις γό­ μους του (με τις Σιμόν, Ζακλίν και Ελίζα), γνώρι­ σε αρκετές εφήμερες περιπέτειες (όπως με τη Βαλαντίν Ουγκώ, τη Σουζάν Μυζάρ, τη Μαρσέλ και τηΤερέζ Τρεζ). Την εξήγηση προσπαθεί να μας δώσει ο ίδιος ο συγγραφέας στα Συγκοινωνούντα Λοχεία: οι γυναίκες που αγαπήθηκαν απλώς προανήγγειλαν την εκάστοτε αγαπημένη. Στην ουσία πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, αφού τις αγάπησε από ψευδαίσθηση, περιμένοντας την πραγματική αγά­ πη. Το αίσθημα της αγάπης παραμένει, λοιπόν, το ίδιο. Αλλάζει μόνο το ερωτικό «αντικείμενο». Και ο Μπρετόν προσθέτει: «Αυτό που αγάπησα, είτε

αφιέρωμα 63 το κράτησα είτε όχι, θα το αγαπώ πάντα»16. Τι συμβαίνει, όμως, με τους υπόλοιπους σουρρεαλιστές; Ο Ελυάρ συμφωνεί, βέβαια, με τις απόψεις του Μπρετόν, αλλά και στη δική του περίπτωση η θε­ ωρία διαφέρει από την πράξη. Εδώ δεν ευθύνεται ο ποιητής, μα οι εξωτερικές συνθήκες. Η Γκαλά, «η εκλεκτή», τον εγκαταλείπει για τον Ερνστ και κατόπιν για τον Νταλί. Η αγαπημένη του Νους πεθαίνει: «Είκοσι οκτώ Νοεμβρίου χίλια εννιακόσια σαρά­ ντα έξι Λεν θα γεράσουμε μαζί. Η μέρα είναι περιττή: ο χρόνος ξεχειλίζει. Η τόσο ελαφριά αγάπη μου βαραίνει σαν μαρ­ τύριο»11. Ο ποιητής είναι καταδικασμένος να ζήσει μό­ νος του; Ο ερχομός της Ντομινίκ ξυπνά μέσα του ξεχασμένες αισθήσεις και όνειρα:

ΑντρέΜπρετόν. Ο Μεγάλος Ανεπιθύμητος,

Α νρί Μ πεάρ:

Παρίσι, Καλμάν-Λεβύ, 1990. Από το Α ρκ όνα1 7του Μπρετόν, Παρίσι, Πωβέρ, 1971 «Πριν να σε γνωρίσω, είχα συναντήσει τη δυστυχία, την απελπισία. Πριν να σε γνωρίσω, έλα τώρα, αυτές οι λέξεις δεν έχουν νόημα, ξέρεις πως βλέποντάς σε την πρώτη φορά, σε αναγνώρισα χωρίς τον παραμικρό δι­ σταγμό. Από ποια όρια καλά φυλαγμένα από όλους ήρ­ θες, ποια μύηση στην οποία κανείς ή σχεδόν κανείς δεν έγινε δεκτός, σε έχρισε αυτό που είσαι. Όταν σε είδα, υπήρχε ακόμη όλη η ομίχλη, ενός ανείπωτου εί­ δους στα μάτια σου. Πώς μπορεί κανείς, και κυρίως ποιος μπορεί να αναγεννηθεί από την απώλεια μιας ψυχής, ενός παιδιού που είναι ό,τι αγαπάμε, κυρίως όταν ο θάνατός του προήλθε από ατύχημα...;» (σελ. 26)

Ο ΦΟΙΝΙΚΑΣ

«Είμαι ο τελευταίος στο δρόμο Η τελευταία άνοιξη το τελευταίο χιόνι Η τελευταία μάχη με το θάνατο Και να που είμαστε πιο χαμηλά και πιο ψηλά όσο ποτέ άλλοτε Η φλόγα είναι το σύννεφο της καρδιάς Και όλα τα κλαδιά του αίματος Τραγουδά το σκοπό μας Διαλύει την καταχνιά του χειμώνα μας Νυχτερινή και τρομακτική έκαψε τη λύπη Οι στάχτες άνθισαν στη χαρά και στην ομορφιά Γυρίζουμε πάντοτε τη ράχη στη δύση

(ο συγγραφέας περιγράφει τη συνάντηση του Μπρετόν με την Ελίζα) « Μια από αυτές τις νεοϋορκέζικες νύχτες με τις φοβερές χιονοθύελλες, μπήκε για να φάει Στου Λαρρέ, ένα μικρό γαλλικό εστιατόριο της 56ης Οδού, ακριβώς απέναντι από το σπίτι του. Ξαφνικά έρχεται μια μελαχροινή Χιλιανή με γαλάζια μάτια, τριαντάρα, που μιλάει τέλεια πολλές γλώσσες, η Ελίζα. Και η ίδια μόλις έζησε ένα δράμα. Μετά το θάνατο της κορούλας της από ατύ­ χημα επιχείρησε να αυτοκτονήσει. Χωρίς δισταγμό, γράφει στην Αρκάνα 17, αναγνώρισε σ’ αυτήν εκείνη που ήταν προορισμένη γι’ αυτόν, σύμφωνα με τον πλα­ τωνικό μύθο της αγάπης». (σελ. 356-357)

Ό λα έχουν το χρώμα της αυγής»18. Ο φοίνικας, δηλαδή το ζευγάρι των πρωτό­ πλαστων σύμφωνα με την εξήγηση του Ελυάρ, ξαναγεννιέται από τις στάχτες του κι η καρδιά του ποιητή πλημμυρίζει από χαρά: «Ήρθες κι ήμουν λυπημένος είπα ναι Από σένα είπα ναι στον κόσμο Κοριτσάκι σ ’ αγαπούσα όπως ένα αγόρι Μπορεί ν ’ αγαπά τα παιδικά του χρόνια»19. Ο ποιητής επιθυμεί, λοιπόν, τη μοναδική σχέ­ ση. Κάθε γυναίκα είναι ξεχωριστή και προαναγ­ γέλλει την εκλεκτή που θα έρθει στο μέλλον:

«Στο δρόμο Από έναν άνδρα κάνουμε δύο Κι από όλες τις γυναίκες ξεχωρίζουμε τη μονα­ δική»20.

ονογαμικοί, λοιπόν, οι σουρρεαλιστές; Αναμφίβολα, αφού σύμφωνα με τον Μπρετόν, η μοναδική αγάπη είναι και η πιο επαναστατική...: «Η αναδημιουργία, ο διαρκής αναχρωματισμός του κόσμου σε ένα και μοναδικό ον, όπως εκπληρώνονται με την

64 αφιέρωμα----------------------------------------------------αγάπη, φωτίζουν μπροστά με χίλιες ακτίνες την πορεία της γης»21. Μπορούμε να φανταστούμε πως οι γραμμές αυτές αποτέλεσαν ένα ακόμη σημείο τριβής με­ ταξύ του Μπρετόν και του κομμουνιστικού κόμ­ ματος. Την εποχή που ο Μαρκούζε επαναστα­ τούσε εναντίον της καταπίεσης της ηδονής από τον πολιτισμό και ζητούσε την πλήρη ερωτική ελευθερία, ενώ ο Λένιν διακήρυσσε το δικαίωμα στο διαζύγιο και ο Τρότσκυ καταδίκαζε την οικο­ γενειακή καταπίεση, οι σουρρεαλιστές τάσ­ σονταν υπέρ της μονογαμίας και μάλιστα φανα­ τικά. Βέβαια υπήρξαν και διαφωνίες. Ο νεαρός Αραγκόν έγραφε: «Είναι αλήθεια πως αγαπάμε μόνο μια φορά στη ζωή μας;... Αντιτίθεμαι βίαια σ’ αυ'., την απάνθρωπη αντίληψη»22. Είναι γνωστή η τάση του Αραγκόν για ερωτική ασυδοσία, όπως και η έλξη του από τον αγοραίο έρωτα. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως δεν έχει συναντήσει ακόμη την εκλεκτή του, την Έ λσα Τριολέ για την οποία θα γράψει: «Η αγάπη μου έχει μόνο ένα όνομα»23. Ο Αραγκόν και η Έ λσα αποτέλεσαν, χωρίς αμ­ φιβολία, το πρότυπο του αχώριστου ζευγαριού που τίποτε δεν μπορεί να καταστρέφει. Ό σ ο για τους σουρρεαλιστές ζωγράφους, αναπαριστούν το θέμα με κάποια δόση ειρωνείας. Στον πίνακα του Ερνστ Το ζευγάρι (1923), είναι δύσκολο να ξεχω­ ρίσει κανείς ποιος είναι ο άνδρας και ποια η γυναίκα, γιατί φορούν αλλόκοτα ρούχα, ενώ στο

Σημειώσεις 1. Η Τρελλή Αγάπη, op.cit., σελ. 110.

2. Νατζά, op.cit., σελ. 189-90.

3. Λουί Μπονιουέλ, Η Τελευταία μου ανάσα, Παρίσι, Ρ. Λαφόν, 1982, σελ. 141.

4. Αρκάνα 17, op.cit., σελ. 30.

5. Η Σουρρεαλιστική Επανάσταση, νο 11,15.3.28, σελ. 40.

6. Η Τρελλή αγάπη, op.cit., σελ. 110.

7. Op.cit., από τις «Παραπομπές».

8. Ο Χωρικός του Παρισιού, op.cit., σελ. 208-210.

9. Ελυάρ, op.cit., «Πρωτεύουσα της λύπης», σελ. 140-141.

10. Περέ, Εγώ υπέροχο, στα Άπαντα, Παρίσι, Λοσφέλντ, 1972, τόμος II, σελ. 134-135.

11. Αρκάνα 17, op.cit., σελ. 23.

12. Μανιφέστα «Από τον σουρρεαλισμό στα ζωντανά του έρ­ γα», op.cit., σελ. 152-53.

13. Πλάτων, Άπαντα, τόμος IV, «Το Συμπόσιο», Παρίσι, Belles

έργο του Πιο ερωτευμένοι παρά ζωντανοί (1925) δύο πουλάκια βρίσκονται πίσω από τα σίδερα. Στο έργο του Μιρό Άνδρας και γυναίκα (1931), που ανήκει παραδόξως στη συλλογή του Μπρε­ τόν, δύο ζώα, ένα πτηνό και μια βδέλλα, είναι δε­ μένα με μια αλυσίδα. Το υπονοούμενο σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι σαφές: η κτητικότητα χαρακτηρίζει την ερω­ τική σχέση και τη μετατρέπει συχνά σε βασα­ νιστήριο. Στην ποίηση του Ελυάρ, τα κτητικά επί­ θετα χρησιμοποιούνται αφειδώς, ενώ ο Μπρετόν στο ποίημά του Ελεύθερη ένωση επαναλαμβάνει, όπως είδαμε, την προσφώνηση: «Γυναίκα μου». Ανεξάρτητα, λοιπόν, από τις δυσκολίες εφαρ­ μογής της μονογαμίας, οι σουρρεαλιστές δέχο­ νται, στο σύνολό τους, τις απόψεις του Μπρετόν. Ο μύθος του Ανδρογύνου, που τον συναντάμε στη λογοτεχνία από πολύ νωρίς, και βέβαια στους ρο­ μαντικούς, στον Νοβαλίς, τον Μπαλζάκ και τον Ρίτερ, συνδέεται με τη νοσταλγία της χαμένης ενότητας. Αν ο Αδάμ είχε και τα δύο φύλα, για τον ποιητή η αγαπημένη γυναίκα: «Έχει το σχήμα των χεριών μου Έ χει το χρώμα των ματιών μου Χάνεται μέσα στη σκιά μου»24. Η ένωση των δύο εραστών είναι πλήρης. Ο άν­ δρας συμφιλιώνεται με τον κόσμο και γίνεται ο ίδιος ένας μικρόκοσμος. Αποκρυπτογραφεί το μυστήριο του θανάτου και της γέννησης και κερ­ δίζει την Υπέρτατη Γνώση.

Lettres 1966, αναφέρεται από την Γκωτιέ, Σουρρεαλισμός και σεξουαλικότητα, op.cit., σελ. 71.

14. Ελυάρ, Ένα Μάθημα ηθικής, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1953, σελ.

51.

15. Πιερ Μαμπίγ, Το θαυμάσιο, Παρίσι, Εκδ. Μινουί, 1962, σελ. 54-55.

16. Από την Τρελλή Αγάπη, op.cit.

17. Ελυάρ, Τελευταία ερωτικά ποιήματα, Παρίσι, Σεγκέρ, 1962, σελ. 69.

18. Op.cit., σελ. 121-123.

19. Op.cit., σελ. 126.

20. Ελυάρ, Άπαντα, op.cit., τόμος I, «Το Ανοιχτό βιβλίο», σελ.

1015.

21. Η Τρελλή Αγάπη, op.cit., σελ. 115.

22. Ο Χαζός της Ιρέν, Παρίσι, SCON, 1928, σελ. 65.

23. «Ψαλμός στην Έλσα» από τα Μάτια της Έλσα, Νεσατέλ, εκδ. Μπακονιέρ, 1942, σελ. 113.

24. Ελυάρ «Πρωτεύουσα της λύπης», Άπαντα, op.cit., σελ. 51.

αφιέρωμα 65

Ζαν Πωλ Αντοβάν

Το τρελό σεξ

ττό τον Ια νουάριο του 1928 έω ς τον Α ύγουστο το υ 1932, ο Αντρέ Μ π ρετόν οργάνωσε «συνε­ δρίες» όπου οι σουρρεαλισ τές φίλοι του είχαν το δικαίωμα να πουν τα πάντα για τις σ εξουαI λικές τους συνήθειες και τις φαντασιώσεις L τους. Τα πρακτικά αυτών των απίστευτω ν συγκεντρώσεων μόλις δημοσιεύθηκαν. *

Ό ταν ο Αντρέ Μπρετόν ερευνούσε τη σεξουαλικότητα Γ

| ίποτα δεν είναι πιο ασυνήθιστο, πιο ξεκαρ­ διστικό - πιο συγκινητικό ίσως; - απ’ αυτές τις δώδεκα Συζητήσεις που, εδώ και μισό αι­ ώνα, είχαν ξεχαστεί σαν παγωμένα λόγια στα αρχεία του σουρρεαλισμού. Μέχρι τότε, μόνο τα αυτιά των διανοουμένων μπόρεσαν * > να συλλέξουν τα γραφικά ή αισχρά τους ξε­ σπάσματα, αλλά το πλατύ κοινό αγνοούσε την ουσία αυτών που ειπώθηκαν στη διάρκεια τεσσά­ ρων ετών, γύρω από τον Αντρέ Μπρετόν και για θέματα εξίσου καθοριστικά όπως ο οργασμός, ο σοδομισμός, ο στοματικός έρωτας, η κτηνοβασία, η οφθαλμολαγνεία, η ομοφυλοφιλία, ο αυνανι­ σμός ή ο σατανικός έρωτας. Αρκεί, από εδώ και στο εξής, να παραμερίσουμε το σκέπασμα με το οποίο καλύφθηκαν από ντροπή αυτά τα κείμενα για να εισχωρήσουμε, εν ονόματι της λογοτεχνι­ κής ιστορίας, σε μια συζήτηση που η μεθοδική παράνοιά της και η εκπληκτική ανοησία της δεν έχουν όμοιές τους. Ας διευκρινίσουμε τα γεγονό­ τα και τις συνθήκες. Τον Ιανουάριο του 1928, λοιπόν, οι σουρρεαλιστές αποφασίζουν να συγκεντρωθούν, στο Πα­ ρίσι, στον αριθμό 54 της οδού Σατώ, για να εκφράσουν τις θέσεις τους σχετικά με τις φαντα­ σιώσεις και τις σεξουαλικές τους συνήθειες. Πράγματι, εδώ και μερικούς μήνες, ανεπαίσθητες διαφωνίες αντιπαραθέτουν, στους κόλπους της ομάδας, τους οπαδούς του τρελού έρωτα με τους οπαδούς του Σαντ, και ο Μπρετόν εκτιμά πως αυτή η διάσταση απόψεων δεν ευνοεί τη φήμη της ομάδας του. Θα οργανώσει, μέχρι τον Αύγουστο του 1932, δώδεκα συνεδρίες στις οποίες θα συμμετάσχουν ο Αραγκόν, ο Ελυάρ, ο Μαξ Ερνστ, ο Κενώ, ο Μαν Ρέυ, ο Πρεβέρ, ο Μπενζαμέν Περέ, ο Αρτώ, τα βασικά του στελέχη. Οι γυναίκες, η Νους, η Σιμόν Βιόν, η Ζανέτ Τανγκύ θα συμμετά* (Σ.τ.Μ. - το 1990 από τις εκδόσεις Γκαλιμάρ).

66 αφιέρωμα

Διάλογοι από τις Έρευνες για τη σεξουαλικότητα (Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1990)

Πρόκειται για συζητήσεις οργανωμένες από τους σουρρεαλιστές. Θα πρέπει νά Κόβουμε υπόψη μας ότι τέτοιες συζητήσεις ήταν αδιανόητες 60 χρόνια πριν. (Ιανουάριος 1928-Αύγουστος 1932). Μπενζαμέν Περέ - Τι σκέφτεσαι για την ομοφυλοφιλία; Ρεμόν Κενώ - Από ποιά άποψη; Ηθική; Περέ - Εστω. Κενώ - από τη στιγμή που δύο άντρες αγαπιώνται, δεν έχω καμιά ηθική αντίρρηση για τις σωματικές τους επαφές. Διαμαρτυρίες του Μπρετόν, του Περέ καί του Υνίκ. Πιερ Υνίκ. - Από σωματικής πλευράς, η ομοφυλοφιλία με αηδιάζει όπως τα περιττώματα, και από ηθικής πλευράς, την καταδικάζω. Ζακ Πρεβέρ - Συμφωνώ με τον Κενώ. Κενώ - Διαπιστώνω πως υπάρχει στους σουρρεαλιστές μιά παράξενη προκατάληψη για την ομοφυλοφιλία. (σελ. 39) Αντρέ Μπρετόν - θα σας ήταν ευχάριστο ή δυσάρεστο να κάνετε έρωτα με μια γυναίκα που δεν μιλά γαλλικά; Μπενζαμέν Περέ - Εντελώς αδιάφορο. Ζακ Πρεβέρ - Πολύ καλό. Αντρέ Μπρετόν - Ανυπόφορο. Μισώ τίς ξένες γλώσσες. Υβ Τανγκύ - Πολύ ευχάριστο. (σελ. 54) Αντρέ Μπρετόν - Ο Κενώ είναι μαζοχιστής, με πιν ευρεία σημασία της λέ­

ξης: Ρεμόν Κενώ - Καθόλου. Είμαι μάλλον σαδιστής. Ζώρζ Σαντούλ - Έχω μια πολύ έντονη τάση για τον μαζοχισμό και τον σαδισμό σε ηθικό επίπεδο, χωρίς αυτό να αποκλείει για μένα το σωματικό επίπεδο. Μαρσέλ Ντυαμέλ - Μάλλον σαδιστής και στα δύο επίπεδα. Ζακ Μαπρόν - Είμαι μάλλον σαδιστής στο σωματικό επίπεδο. (σελ. 73) Μάξ Ερνστ - Είστε μονογαμικός; Δηλαδή πιστεύετε πως υπάρχει μια γυναίκα που προορίζεται για σας, εξαιρουμένης κάθε άλλης; Αντρέ Μπρετόν - Φυσικά. Ερνστ, Σαντούλ, Νολλ - Ναι, χωρίς καμιά αμφιβολία. Ερνστ Υνίκ - Ναι (διατακτικός). Ραιμόν Κενώ - Όχι ποτέ. (Αναταραχή). Καμιά γυναίκα δεν θα μπορούσε να με ικανοποιήσει ή να με κάνει μονογαμικό, (σελ. 118)

σχουν μόνον μετά την όγδοη Συνε­ δρία, αλλά οι δύο πραγματικές Ηγερίες, η Έ λσα και η Γκαλά, ήταν πο­ λύ απασχολημένες με τα δικά τους προβλήματα - τη σύλληψη του Αραγκόν και του Νταλί - για να συγκατανεύσουν σ’ αυτές τις μονο­ μαχίες, και η απουσία τους μας στε­ ρεί για πάντα μερικές σημαντικές πληροφορίες. Ας προσθέσουμε, εξάλλου, πως αυτές οι παράξενες συζητήσεις γίνονται σε μια περίοδο πολύ ταραγμένη για το κίνημα (δη­ μοσίευση του Δεύτερου Μανιφέ­ στου, ρήξη με τον Αραγκόν). πό τη μία, ο Μπατάιγ, δηλη­ τηριώδης αντίπαλος και αδελφός-εχθρός, παίρνει με το μέρος του όλους τους απο­ γοητευμένους από τον σουρρεαλισμό- από την άλλη, το Κομμουνιστικό Κόμμα, με τη μεγάλη επαναστατική του επιφά­ νεια, καταστρέφει το μικρό «εμπό­ ριο» του Μπρετόν. Ο τελευταίος θα πρέπει, λοιπόν, χωρίς καθυστέρηση, να ανασυντάξει τα στρατεύματά του, να επιστρατεύσει αξιωματικούς και απλούς στρατιώτες για να προ­ λάβει την τραγική υποχώρηση. Κά­ τω απ’ αυτές τις συνθήκες, θέτει πά­ λι το παλιό «θέμα της σεξουαλικό­ τητας», γιατί μαντεύει από ένστικτο, πως οι αντίπαλοί του γνωρίζουν ακόμη και λεπτομέρειες. Ο ποντίφηκας φορά, λοιπόν, το ειδικό σκά­ φανδρο για τις κρίσιμες εποχές, δεν θα επιτρέψει σε κανέναν να τον ξεπεράσει με μια καλύτερη διαχείριση του ασυνείδητου. Ποιος είναι ο σκο­ πός του; Διαυγής από στρατηγική και τεχνική άποψη: αφού ο κομ­ μουνισμός προτείνει τα σοβιέτ συν τον ηλεκτρισμό, δηλώνει πως ο σουρρεαλισμός θα είναι η λογοτε­ χνία συν η διαφάνεια. Εξ ου τα νέα συνθήματα: η αλήθεια είναι καθή­ κον, η ντροπή είναι συνθηκολόγη­ ση, το κρυφό είναι ήττα, ένας σουρρεαλιστής θα πρέπει να μπορεί να γδυθεί - ψυχή και σώμα - μπρο­ στά στους πρωτοπόρους συναδέλ-

Α

α φ ιέρω μα φους του. Ομολογούν με τη βία στις δίκες της Μό­ σχας; Ο Μπρετόν θα αποδείξει πως μπορεί να κά­ νει το ίδιο, χωρίς τον Βυσίνσκι και τον Γκεπέου. Είναι 32 χρονώ και μόλις δημοσίευσε το «Ρεβόλ­ βερ με τα λευκά μαλλιά». Είναι μια ιδιοφυία της χειραγωγίας, ένα είδος Προσπέρο μεγαλόπρεπου, που απολαμβάνει τις θύελλες που προκαλεί. Αυτός ο άνθρωπος δεν θα αποκαλύψει ποτέ καλύ­ τερα την υπέροχη ικανότητά του για διαστροφή, παρά μόνο σ’ αυτές τις δώδεκα συνεδρίες. Υποταγμένοι, διψασμένοι για ταπεινώσεις, με­ θυσμένοι από το άρωμα της ύπνωσης με το οποίο τους παρφουμάρει ο Μπρετόν, οι άλλοι συμμετέχοντες ομολογούν. Μαστιγώνονται, κοκορεύο­ νται, δεν λείπει το γέλιο απ’ αυτές τις σκηνές. Ο Αραγκόν ομολογεί αμέσως πως έχει «ανολοκλή­ ρωτες στύσεις» και «δεν μετανιώνει γι’ αυτό πε­ ρισσότερο από το ότι δεν μπορεί να σηκώσει ένα πιάνο». Ο Ελυάρ εντυπωσιάζει την ομήγυρη διεκδικώντας «από πεντακόσιες μέχρι χίλιες κατακτή­ σεις» και «έντεκα συνουσίες σε μια νύχτα». Κά­ ποιος Μπάλντενσπέργκερ διηγείται λεπτομερώς τα ζευγαρώματά του με έναν θηλυκό γάιδαρο δι­ ευκρινίζοντας την αηδία του για τις βρόμικες γυναίκες. Ο Μπρετόν ρωτά τον Ελυάρ: «Τι γνώμη έχεις για τον έρωτα στο αυτί μιας γυναίκας;» και τον Αραγκόν: «Πώς θα σου φαινόταν να εμφανιστείς γυμνός και χωρίς κάλτσες;» Μαθαίνουμε επίσης πως την ύστατη στιγμή, ο Κενώ λέει «Α!», ότι ο Μ αξΕρνστ περιορίζεται στο πο­ λύ κλασικό «Αλήτισσα», ενώ ο Μπενζαμέν Περέ ηδονίζεται στον ήχο του «Λουλού μου». Ρυθμοί, μυρωδιές, εκκρίσεις όλων των ει­ δών, συχνότητα των αυνανι­ σμών, ποιότητα του σπέρματος ή του τεχνητού πέους, ερωτικές φα­ ντασιώσεις περιγράφονται και συγκρίνονται. Ο Αρτώ, ο μόνος που δεν φοβάται τον Μπρετόν, διεκδικεί το άγριο μίσος του για τη σεξουαλικότητα. Ο Κενώ βε­ βαιώνει, αντίθετα με το δάσκαλό του, πως η μονογαμία είναι αντισουρρεαλιστική, αλλά και πως η ελευθεριότητα ανήκει σε μια ξε­ περασμένη αισθητική. Ό λοι αναρωτιώνται για τη «δυνατότητα»της ταυτόχρονης ηδονής, ενώ' κανείς δεν τολμά να μιλήσει με σιγουριά για τον γυναικείο οργα­ σμό. Κατά τη διάρκεια αυτών των

67

συζητήσεων, ο Μπρετόν παρατηρεί, διακόπτει, ελέγχει, ανυπομονεί. Διασκεδάζει πολύ, αυτό εί­ ναι εμφανές. Η διασκέδαση αυτή είναι και η ηδο­ νή του.

ια να σοβαρευτούμε λίγο, τα κείμενα αυτά υπενθυμίζουν το βάρος της άγνοιας ή της αμνησίας, το μέγεθος του σουρρεαλιστικού πουριτανισμού. Πώς μπόρεσαν να αθωώ­ σουν τον Μπρετόν - απόντος του Κρεβέλ για το ρατσισμό του εναντίον των ομοφυλο­ φίλων για τον οποίο υπερηφανεύεται κατη­ γορώντας τους ομοφυλόφιλους ότι «προτείνουν στην ανθρώπινη ανεκτικότητα μια πνευματική και ηθική έλλειψη που τείνει να γίνει σύστημα και να οδηγήσει στην παράλυση των αξιών που σέβο­ μαι», εξ ου και το μίσος του για τους οίκους ανο­ χής - που «ονειρεύεται να κλείσει» - ή της απε­ ριόριστης περιφρόνησής του για τη διαιώνιση (του είδους); Γιατί αναστατώνεται στην ιδέα της «ερωτικής πράξης με μία νέγρα»; Ό σο για το εγκώμιό του του «υπέρτατου έρωτα», που ταιριά­ ζει παράδοξα με την αποστροφή του για τον «α­ κάθαρτο αισθησιασμό», μας εκπλήσσει εκ μέρους ενός ατόμου, που ισχυριζόταν πως βρίσκεται στην πρωτοπορία της τόλμης. Δηλώνει, εν τούτοις, σε μια ύστατη απόπειρα εξομολόγησης: «Δεν ένιωσα ποτέ σεξουαλική ηδονή». Είναι λοιπόν σαφές, και ίσως θα ήταν καλύτερα να ξεκινούσε από εκεί...

Γ

68 αφιέρωμα

Έρωτας, ανατρεπτική δύναμη* έννοια του έρωτα ως ανατρεπτικής δύναμης υπήρξε, λοιπόν, ένα από τα πιο διαρκή και εποικοδομητικά λάιτμοτίβ του σουρρεαλιστικού πνεύματος. Αλλά το πρόβλημα θα ήταν να μάθουμε ποια είναι, για τους σουρρεαλιστές, η φύση αυτού του έρωτα.

Η

Έ νας από αυτούς που επέσεισαν σαν ρόπαλο το ερωτικό σκάνδαλο, ο Σαλβαντόρ Νταλί, υπήρξε και ο μόνος που δέχτηκε το φασιστικό καθεστώς και συνεργάστηκε μαζί του. Σοκάρει, καταστρέφει, ποδοπατεί τις ιερές αξίες, ανατρέπει τις σημασίες που δίνουμε συνήθως στα αντικείμενα, τις ανακατεύει, τις αναστρέφει, και σύμφωνα με το σύστημά του της φαγώσιμης ομορφιάς, τις τρώει, τις χωνεύει και τις απορρίπτει. Αλλά στόχος του, όταν ενεργεί έτσι, είναι να προκαλέσει τη δυσπιστία μας: «Αν η επανάσταση χρησίμευε σε κάτι, γράφει στην Κρυφή ζωή του Σαλβαντόρ Νταλί, θα ήταν να ξαναβρούμε, με σπασμούς, τα χαμένα στοιχεία μιας παράδοσης»1. Διαμαρτυρήθηκε, εξάλλου, πως το έρ­ γο, του οποίου το σενάριο είχε ετοιμάσει με τον Μπονιουέλ, Ο Χρυσούς Αιώνας, έγινε αντι­ ληπτό σαν ένα φιλμ κατά των κληρικών και της αστικής τάξης». (...)

Μπορούμε, λοιπόν, να αναρωτηθούμε ποια ήταν η σημασία του σουρρεαλιστικού σκανδά­ λου και αν προερχόταν από μια αυθεντική επαναστατική πνοή. Το γεγονός ότι έγινε αργά μα αρκετά καλά αποδεκτό από την κοινωνία και το ότι ενσωματώθηκε σ’ αυτήν, ότι ενοχλεί πο­ λύ λιγότερο και φαίνεται να έχει πάρει τη θέση του στα επίσημα μουσεία, κινδυνεύει να κάνει ύποπτες τις επαναστατικές του προθέσεις; Αυτό το θέμα, που ευρύ για να το προσεγγίσουμε άμεσα, μπορεί να ιδωθεί μέσα από την εξέταση της θέσης της επανάστασης, και του ρόλου που μπορεί να παίξει στην αντίληψη που είχαν οι σουρρεαλιστές για τη σεξουαλικότητα. Η κοινωνία μέσα στην οποία ζουν εμποδίζει την απαίτησή τους για ελεύθερη αγάπη, και το πρόβλημα αυτού του κοινωνικού καταναγκασμού, όπως και της διεκδίκησης, που εμπε­ ριέχεται σ’ αυτό, είναι παρόν στα περισσότερα σουρρεαλιστικά έργα σε όλα τα επίπεδα. Στο επίπεδο της συνάντησης με το αντικείμενο του έρωτα (ποια είναι αυτή η γυναίκα; πώς να την πλησιάσω; θα ενδιαφερθεί; ένας άνδρας κοντά της είναι εχέγγυος της χειραφέτησής της ή της κηδεμονίας της (;) στο επίπεδο της ερωτικής πράξης, της έννοιας που πρέπει να δοθεί στον δεσμό, στο επίπεδο της ανάγκης αλλαγής [ερωτικού] αντικειμένου. Ο Χρυσούς Αιώνας του Μπονιουέλ δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια διαμαρτυρία κατά της διεφθαρμέ­ νης κοινωνίας των παπάδων, των ανώτερων υπαλλήλων, των οικογενειών, των αστυνομι­ κών. Σοκαρισμένη, τρομοκρατημένη από το σκάνδαλο που αποτελεί η αγάπη από τη φύση της, αυτή η κοινωνία επιχειρεί με όλα τα μέσα να χωρίσει τους εραστές, να τους απομακρύνει, να τους φιμώσει, να τους βασανίσει. Η επίθεση είναι σαφής, και το γαλλικό κοινό δεν έσφαλλε, όταν κινητοποίησε την «Λίγκα των πατριωτών» και την «Αντι-εβράίκή λίγκα» για να μποϋκοτάρει το φιλμ, κι όταν διαμαρτυρήθηκε «για την ανηθικότητα αυτού του μπολσεβικικού θεάματος»2. Ο Μπρετόν διαμαρτύρεται έντονα γιατί «η αρχική επιλογή της αγάπης» είναι ασυμβίβα­ στη με το κοινωνικό σύστημα- βεβαιώνει πως μόνο η «καταστροφή της οικονομικής βάσης της σύγχρονης κοινωνίας» θα το επέτρεπε. «Μόνο μια ριζική αλλαγή που θα είχε σαν απο­ τέλεσμα να καταργήσει μαζί με την καπιταλιστική παραγωγή, τις προϋποθέσεις ιδιοκτη­ σίας που τη χαρακτηρίζουν, θα οδηγούσε στον θρίαμβο της αμοιβαίας αγάπης, στο επίπεδο Σημειώσεις της πραγματικής ζωής»3. * Απόσπασμα από το βιβλίο της Ξαβιέρ Γκωτιέ, «Σουρρεαλισμός και Σεξουαλικότητα», Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1977 1. Σαλβαντόρ Νταλί, Η κρυφή ζωή του Σαλβαντόρ Νταλί, Παρίσι, Λα Ταμπλ Ροντ, 1960, σελ. 281 2. Αναφέρεται από τον Αδωνι Κόρου, Λουί Μπονιουέλ, Παρίσι, Σεγκέρ, 1962, σελ. 31.

3. Αντρέ Μπρετόν, Η Τρελλή αγάπη, σελ. 34

αφιέρωμα 69

Έρωτας και θάνατος ν ο σουρρεαλνσμός έφερε στο ζενίθ της αυτή την «ευγενική» αγάπη, ...έσκυψε επίσης συχνά με αγωνία στο ναδίρ της, κι αυτή η διαλεκτική ενέργεια έκανε να λάμψει η ιδιοφυία του Σαντ, σαν ένας μαύρος ήλιος (...). Το θαυμάσιο, το εκτυφλωτικό φως της φλόγας δεν θα πρέπει να κρύβει από τί είναι φτιαγμένη, να εξα­ φανίζει τις βαθιές στοές των κοιτασμάτων, που διαπερνούν αποπνικτικές πνοές...»1, δηλώνει ο Μπρετόν. Πράγματι, ο έρωτας έχει δύο όψεις για τους σουρρεαλιστές. Εξαγνιστικός και υπέροχος, αλλά ταυτόχρονα και επικίνδυνος:

Α

«Έρωτα θανάσιμο αμάρτημα Πυρά φτιαγμένη από τους ανθρώπους Ατσάλινε θάμνε Αφρισμένο σιδηρουργείο θανά­ σιμο μαστίγιο...»2 τραγουδά ο Ροζέ Βιτράκ, ενώ ο Ρενέ Σαρ συ­ μπληρώνει: «Ο έρωτάς μου είναι θλιβερός Γιατί είναι στην ταραγμένη φύση του έρωτα να είναι θλιβερός Όπως το φως είναι θλιβερό Η ευτυχία θλιβερή»3. «Δεν μπορώ να φανταστώ αγάπη χωρίς τη γεύ­ ση του θανάτου, απογυμνωμένη εξάλλου από κά­ θε συναισθηματισμό κι από κάθε λύπη», λέει ο Ντεσνός4. Στα κείμενά του, η αγάπη-AMOR και ο θάνατος -M ORT είναι δύο έννοιες στενά συνδεδεμένες. Στο βιβλίο του Ελευθερία ή αγάπη, η Λουίζ Λαμ και ο Κορσέρ Σανγκλό συναντιώνται για πρώτη φορά... στον αστερισμό του σαδι­ στή δολοφόνου, του Τζακ του Αντεροβγάλτη. Εραστές πεθαίνουν κατά την ερωτική πράξη. Η Λουίζ έρχεται διαρκώς αντιμέτωπη με το θάνατο, μπλέκοντας σε ερωτικές μονομαχίες:

Ρενέ ΜαΥκΡ,τ: Σωτήρια υπόσχεση (1928)

70 αφιέρωμα----------------------------------------------------«Έρωτα μοιραίε, απόλυτε και θανάσιμε»5. «Η αγάπη με το τραχύ στήθος και τον ψυχρό λαι­ μό. Η αγάπη με τα χέρια που φυλακίζουν. Η αγά­ πη με τα ταραγμένα ξενύχτια, για δύο, σ ’ ένα κρε­ βάτι στρωμένο με δαντέλλες»6. Στα έργα του Μπονιουέλ, υπάρχουν σαφείς αναφορές στην σχέση αγάπης-θανάτου. Ο ίδιος λέει: «...για λόγους που μου διαφεύγουν, έβρισκα πάντοτε στη σεξουαλική πράξη μια κάποια ομοιό­ τητα με το θάνατο, μια κρυφή αλλά σταθερή σχέ­ ση. Επιχείρησα, μάλιστα, να μεταφράσω αυτό το ανεξήγητο συναίσθημα σε εικόνες, στον Ανδαλουσιανό σκύλο, όταν ο άνδρας χαϊδεύει το γυμνό στήθος της γυναίκας, και ξαφνικά το πρόσωπό της γίνεται το πρόσωπο ενός πτώματος»7. Η σύνδεση της ερωτικής πράξης με το θάνατο και το φόβο είναι, λοιπόν, κοινός τόπος στους πε­ ρισσότερους σουρρεαλιστές. Ο Νταλί διηγείται πώς η Γκαλά τον μύησε κυριολεκτικά στον έρωτα, ενώ την παρακαλούσε να μην... του κάνει κακό. Στους πίνακες του Λαμπίς, η γυναίκα είναι διαβο­ λική, ενώ ο Ματά στην Πεινασμένη γυναίκα αναπαριστά μια γυναίκα πεινασμένη σεξουαλικά: το πρόσωπό της είναι μια τεράστια σταγόνα-αιδοίο. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει εδώ για φαλλικό σύμβολο. Στον πίνακα του Νταλί Η Φαλλική γυναίκα, το κρανίο της ανοίγει για να δεχθεί ένα ανδρικό όργανο. Η γυναίκα καταβροχθίζει τον αγαπημένο της, του προσφέρει την ηδονή και το θάνατο ταυτόχρονα. Στον πίνακα του Μασόν Η Μεταμόρφωση των εραστών, οι δύο αγαπημένοι μεταμορφώνονται διαδοχικά σε σαλιγκάρια, φυτά και βδέλλες, καταβροχθίζοντας ο ένας τον άλλο. Η γυναίκα είναι συχνά ένα είδος αράχνης (mante religieuse) που τρώει το αρσενικό μετά την ερωτική πράξη. Ξέρουμε πως ο Μπρετόν εξέ­ τρεφε αυτό το είδος της αράχνης, ενώ ο Ελυάρ θε­ ωρούσε την ερωτική της ζωή ως το ιδανικό των σεξουαλικών σχέσεων. Μοιραία και επικίνδυνη, η γυναίκα αυτή μας απομακρύνει από το θεϊκό πλάσμα που συναντή­ σαμε στις προηγούμενες σελίδες. Σύμφωνα με τον Μπενζαμέν Περέ, υπάρχουν δύο τύποι γυναικών: «...η γυναίκα παιδί και η μάγισσα, η πρώτη απο­ πνέει την αισιόδοξη έκφραση της αγάπης, η δεύ­ τερη την απαισιόδοξη πλευρά της»8. Αυτή η μυστηριώδης και απρόσιτη γυναίκα συναντάται συχνά στα γραπτά του Μπρετόν: «Αυτή η γυναίκα που περνά, πού να πηγαίνει; Τι ονειρεύεται;...»9. «Μένω εδώ και δύο μήνες στην πλατεία Μπλανς. Ο χειμώνας είναι πολύ γλυκός

και, στον εξώστη ενός καφενείου όπου γίνεται εμπόριο παραισθησιογόνων, οι γυναίκες κάνουν σύντομες και γοητευτικές εμφανίσεις»10. Σε αντίθεση με τη γυναίκα-παιδί, που οδηγούσε τον αγαπημένο της σε ένα κόσμο ιδανικό, η μοι­ ραία γυναίκα τον παρασύρει στην καταστροφή. Ο Ντεσνός δηλώνει άφοβα: «Κι αν πρέπει να σ’ ακο­ λουθήσω μέχρι την άβυσσο, θα σ’ ακολου­ θήσω»11. Ο φόβος του άνδρα για την ωραία και μοιραία γυναίκα είναι έκδηλος στον πίνακα του Νταλί «Το φάντασμα του σεξ-απήλ» όπου η Αιώ­ νια Γυναίκα είναι ένα ακρωτηριασμένο τέρας. «Διαβολικό όργανο», η γυναίκα είναι επικίνδυνη και στα γραπτά του Αραγκόν. Η Ματίς είναι «...ο πάνθηρας που καταστρέφει τους Ισπανούς ευγενείς, ωθεί τα παιδιά στην αυτοκτονία, τους επι­ στάτες στην κλοπή, τους τραπεζίτες στη χρεωκοπία, τους μαθητές στη δολοφονία»12. Η γυ­ ναίκα δηλητηριάζει τον αγαπημένο της στην ποί­ ηση του Ελυάρ: «...Από το πεσμένο σας χαμόγελο Μου εμπιστεύεστε τα δηλητήριά σας...»13.

Το Μέντιουμ δύναμη αυτής της γυναίκας ξεπερνά συχνά το ανθρώπινο μέτρο. Βρίσκεται σε επαφή με το παράλογο και την έκτη αίσθηση, και επικοινωνεί με άγνωστους κόσμους. Η Νατζά «ξέρει πως έχει αυτή τη δύναμη σε ορισμένους άνδρες, μεταξύ άλλων στους μαύρους, οι οποίοι, όπου κι αν βρί­ σκεται, είναι υποχρεωμένοι να της μιλήσουν»14. Κατέχει το χάρισμα της προφητείας και δηλώ-

------------------------------------------------------

νει στον Μπρετόν: «Βλέπω το σπίτι σας. Τη γυναίκα σας. Μελαχροινή βέβαια. Κοντή. Ό μορ­ φη»15. Και προλέγει: «Βλέπεις αυτό το παράθυρο, εκεί; Είναι σκοτεινό, όπως όλα τ’ άλλα. Κοίταξε καλά. Σ’ ένα λεπτό θα φωτιστεί. Θα γίνει κόκκι­ νο»16. Πράγματι το παράθυρο φωτίζεται και γίνε­ ται κόκκινο. Οι κουρτίνες του είναι κόκκινες. Ο Μπρετόν αρχίζει να φοβάται.

Η Μάγισσα άτοχος μιας μαγικής δύναμης, η γυναίκα μπορεί να είναι η καλή νεράιδα ή μια επι­ κίνδυνη μάγισσα. Στο Αρκάνα 17, η Ελίζα είναι η νεράιδα Μελυζίν, ενώ στον πίνακα του Μπράουνερ «Η Φιλοσοφική λίθος», η λίθος ανακαλύ­ πτεται από μια γυναίκα. Συχνά, όμως, η μαγική δύναμη της γυναίκας εί­ ναι διαβολική. Στα γραπτά του Αρτώ και του Μπατάιγ, η γυναίκα είναι «σκοτεινή», παραδομένη σε καταχθόνιες δυνάμεις, ενώ η Τζόυς Μανσούρ, ποιήτρια της δεύτερης σουρρεαλιστικής γε­ νιάς, παρουσιάζει στα γραπτά της την αναίσχυ­ ντη γυναίκα. Έρωτας και θάνατος είναι και εδώ στενά συνδεδεμένοι: «Ανήκω σε ένα άλλο είδος, δηλώνει η Μαρί, ηρωίδα των Ικανοποιημένων ξα­ πλωμένων. Ακόμα και νεκρή, θα έρθω να συνου­ σιαστώ στον κόσμο»17. Στα μυθιστορήματα του Κρεβέλ, η γυναίκα εί­ ναι επίσης ένα πλάσμα διαβολικό, που εμπνέει μί­ σος και φόβο. Στη Βαβυλώνα, μια ομάδα γυναι­ κών επιτίθεται στον συγγραφέα και τον απειλεί καταστρέφοντας το δωμάτιό του: «Άλλες που ξεχνώ, στολισμένες με τερατώδη

αφιέρωμα 71

αποστήματα, όταν δεν έχουν δύο κεφάλια που με βρίζουν χυδαία, με απειλούν και σπάνε τα πολύτι­ μα μπιμπελό μου». Πολιορκημένος μέχρι το κρεβάτι μου, αμύνο­ μαι αλλά με ρίχνουν κάτω. Η καθεμιά παίρνει θέ­ ση. Και την απόλαυσή της. Μέχρι να κάνω εμετό. Με σκισμένο το πουκάμισο, με το σώμα ποδοπατημένο, παραδίνομαι. Κι αυτές φεύγουν»18. Τέλος, στη σουρεαλιστική ζωγραφική, η γυ­ ναίκα έχει συχνά υπερφυσικές δυνάμεις και γνώ­ σεις αλχημείας. Η Λεονόρα Κάρρινγκτον και η Ρεμέντιος Βαρό, κυρίως, ασχολήθηκαν με τον μυστικισμό και χρησιμοποίησαν τη ζωγραφική για να διηγηθούν τις εμπειρίες τους. Στον πίνακα της Βαρό Η Δημιουργία των πουλιών (1958), η γυναίκα κατέχει το μυστικό της αλχημείας. Γίνεται, όμως, και επικίνδυνη. Η Λεονόρ Φινί, με τις Μάγισσες Αμωρί (1949) αναπαρέστησε τη γυναίκα που χρησιμοποιεί τη μαύρη μαγεία για να υποδουλώσει τον άνδρα. Τον μαγεύει με την ομορφιά της καταφεύγοντας σε σκοτεινές δυνά­ μεις. Η εξουσία των γυναικών είναι, πράγματι, μα­ γική, ποτέ πολιτική. Στον πίνακα του Μπράουνερ Ανάμνηση της άμεσης εξωπραγματικότητας (1952), το γυναικείο πρόσωπο περιβάλλεται από ένα μαγικό υγρό. Βασίλισσα της αμαρτίας, επικίνδυνη Κίρκη, η σουρρεαλιστική γυναίκα είναι λοιπόν αφορμή δυστυχίας. Οδηγεί τον άνδρα στην καταστροφή και την αιώνια καταδίκη και θυμίζει τις διαβολι­ κές εκείνες γυναίκες του Μεσαίωνα που οδηγού­ νταν στην πυρά και τη δημόσια ατίμωση.

Η Πόρνη κπρόσωπος ενός άλλου τύπου «κακής» γυναίκας, πέρα από τη ζωώδη και δαιμονι­ κή που καταβροχθίζει το αρσενικό της, η πόρνη δίχασε τους σουρρεαλιστές. Οι περισσότεροι από αυτούς απορρί­ πτουν την πορνεία, φαινόμενο της αστι­ κής κοινωνίας. Ο Μπρετόν δήλωνε: «Δεν μου συνέβη ποτέ να κοιμηθώ με μια πόρνη, πράγ­ μα που οφείλεται, από τη μια, στο ότι δεν αγάπη­ σα ποτέ - και δεν νομίζω ότι μπορώ να αγαπήσω μια πόρνη, από την άλλη, στο ότι είμαι πολύ εγκρατής, όταν δεν αγαπώ».19 Πράγματι, η φιλοσοφία των σουρρεαλιστών πε­ ρί έρωτα δύσκολα θα μπορούσε να συμβιβαστεί με την αποδοχή τού επί πληρωμή έρωτα. Στις Έρευνες για τη σεξουαλικότητα, ο αρχηγός του κινήματος δήλωνε μάλιστα για τους οίκους ανο­ χής: «Ονειρεύομαι να τους κλείσω». «...Είναι μέ­

72 αφιέρωμα---------------------------------------------------ρη όπου όλα πληρώνονται και κάτι σαν τα άσυλα και τις φυλακές».20 Παρ’ όλα αυτά, ο τύπος αυτός της γυναίκας ασκεί έναν πρωτόγνωρο μαγνητισμό στους εκ­ προσώπους του κινήματος. Ο ίδιος ο Μπρετόν γράφει: «...βλέπω τις υπέροχες πόρνες,,,» «...βλέπω τα στήθη τους που είναι αστέρια στα κύματα τα στήθη τους όπου κλαίει για πάντα το αόρατο γαλάζιο γάλα»21. Για τον Μωρίς Ναντώ, η πόρνη είναι μια γυ­ ναίκα που δεν εκπολιτίστηκε ποτέ. Γι’ αυτό και διατηρεί μια αγνότητα και μια αφέλεια: «συχνά­ ζουμε στα μπορντέλα, αναζητώντας την ωμή φύ­ ση της πόρνης»22. Αξίζει όμως να σταθούμε περισσότερο στην πε­ ρίπτωση του Αραγκόν, που αποδέχτηκε και ύμνη­ σε την πορνεία. Το εμπόριο του έρωτα μετα­ μορφώνεται τελείως στο έργο του: οι πόρνες υπη­ ρετούν την ηδονή. Ο συγγραφέας χαίρεται την τα­ χύτητα και την ευκολία αυτής της ερωτικής επα­ φής: «Η σχέση με την πόρνη επιτρέπει την απο­ φυγή συγχύσεων αισθηματικής υφής, την ατελεί­ ωτη προετοιμασία, την υποχρέωση του φλερτ, τις παρεξηγήσεις, τους συμβιβασμούς που η κοινωνι­ κή δομή επιβάλλει συχνά τις σχέσεις με μια “τίμια γυναίκα”, παρατηρεί η Εαβιέρ Γκωτιέ23. Ο ίδιος ο Αραγκόν σημειώνει: «Σ’ αυτά τα μέρη αισθάνο­ μαι απελευθερωμένος από τις συμβάσεις»24. Βω­ μοί απαραίτητοι σε κάθε μεγαλούπολη, οι οίκοι ανοχής έχουν ως αποστολή την ικανοποίηση του άνδρα. Μπορούμε να φανταστούμε πως οι απόψεις αυτές του Αραγκόν αποτέλεσαν σημείο τριβής με τον Μπρετόν, αλλά και με άλλους σουρρεαλιστές. Για Σημειώσεις 1. Μπρετόν, Συνεντεύξεις, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1969, σελ. 144145.

2. Βιτράκ, Ζάρι-Λύρα, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1964, σελ. 96.

3. Ρενέ Σαρ, Ντουλάπι για έναν δρόμο των μαθητών, Παρίσι GLM, 1937, IV. 4. Ντεσνός, Το Τείχος της βελανιδιάς, Παρίσι, 1925, σελ. 194.

5. Ρομπέρ Ντεσνός, Ελευθερία ή έρωτας, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1962, σελ. 22.

6. Op. cit., σελ. 62.

7. Μπονιουελ, Η Τελευταία μου ανάσα, op. cit., σελ. 21-22.

8. Ανθολογία της υπέρτατης αγάπης, Παρίσι, Αλμπέν Μισέλ, 1956, σελ. 27-28.

9. Αντρέ Μπρετόν, Τα Συγκοινωνούντα δοχεία, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1955, σελ. 86-87.

10. Αντρέ Μπρετόν, Τα Χαμένα βήματα, Παρίσι Γκαλιμάρ, 1924, σελ. 129.

11. Ρομπέρ Ντεσνός, Ελευθερία ή έρωτας, op. cit., σελ. 43.

παράδειγμα, ο Κρεβέλ καταδικάζει το αίσθημα οί­ κτου (χριστιανικής προέλευσης) με το οποίο η κοινωνία περιβάλλει τις πόρνες και απορρίπτει τους οίκους ανοχής εξαιτίας της σχέσης τους με τον καπιταλισμό και την αποικιοκρατία: «... η αρσενική αυτάρκεια θέλει πόρνες για να κά­ νει έρωτα μαζί τους και μικρές, μεσαίες και μεγά­ λες εγκεφαλικές (γυναίκες), για να τις σέβεται ή να τις κοροϊδεύει ανάλογα με την περίπτωση».25 Αν η έλξη που ασκεί ο αγοραίος έρωτας είναι αναμφισβήτητη, οι σουρρεαλιστές απορρίπτουν, σχεδόν στο σύνολό τους, τέτοιου είδους πρακτι­ κές που υποβιβάζουν την γυναίκα, αλλά και τον άνδρα που τις αποδέχεται. Ο έρωτας δεν ταυτίζε­ ται με την απλή ικανοποίηση μιας σωματικής ανάγκης, αλλά με ένα πλέγμα διαδικασιών που σκοπό έχει να οδηγήσει στην Υπέρτατη Γνώση και στην Ολοκλήρωση.

Οι σουρρεαλιστές απέδωσαν, λοιπόν, στον έρωτα και στη γυναίκα τα πιο αντιφατικά κι αλληλοσυγκρουόμενα χαρακτηριστικά. Αιθέριος και αγγελικός, ο έρωτας μπορεί να γίνει πηγή δυ­ στυχίας και να οδηγήσει στο θάνατο. Άγγελος και δαίμονας, μούσα, νεράιδα και μάγισσα, η αγαπη­ μένη είναι η σωτηρία, αλλά και ο χαμός του άν­ δρα. Συμβολίζει την αγνότητα και την αμαρτία. Δίνει τη ζωή και το θάνατο. Είναι ταυτόχρονα Θεός και Διάβολος: «Γλυκό τέρας κρατάς τον θάνατο Γλυκό τέρας στα στήθη σου μιλά το καλό γάλα»26 Εφεύρεση του αρσενικού, η σουρρεαλιστική γυ­ ναίκα ενσαρκώνει όλους τους παραδοσιακούς μύ­ θους της Αιώνιας Γυναίκας.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

Η Ελευθεριότητα, op. cit., σελ. 234-235. Ελυάρ, Άπαντα, op. cit., «Σαν δυο σταγόνες νερό», σελ. 413. Νατζά, op. cit., σελ. 115.

Op. cit., σελ. 84.

Op. cit., σελ. 94-95. Παρίσι, Πωβέρ, 1958. Παρίσι, ΚΡΑ, 1927, σελ. 221-222. Τα Συγκοινωνούντα δοχεία, op. cit., σελ. 84. Η Σουρρεαλιστική Επανάσταση, νο 11,15.3.28. Το Ρεβόλβερ με τα λευκά μαλλιά, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1966, «'Ενας άνδρας και μια γυναίκα απόλυτα άσπροι». Μωρίς Ναντώ, Ιστορία του σουρρεαλισμού, Παρίσι, Σέιγ, 1964, σελ. 62. Σουρρεαλισμός και σεξουαλικότητα, op. Cit, σελ. 175-176. Ο Χωρικός του Παρισιού, op. cit., σελ. 132. Το Πιάνο του Ντιντερό, Παρίσι, Πωβέρ, 1966, σελ. 90-91. Ελυάρ, «Συναντήσεις», «Το Ανοιχτό βιβλίο», Άπαντα, ορ. cit., σελ. 94.

------------------------------------------------------------------ α φ ιέρω μα 73

Σύντομο λεξικό του Έρωτα και του Σουρρεαλισμού Ερωτισμός: «Μεγαλόπρεπη τελετή σ ’ ένα υπόγειο πέρασμα»

1

ονοπάτι που οδηγεί στην Υπέρτατη Γνώση και τον Χαμένο Παράδεισο, αλ­ ί ι λά και Μ οχλός κοινωνικών αλλαγών, ο έρ ω τας δεν θα μπορούσε να περι1 / χαρακωθεί, να π εριοριστεί σε κάποια στεγανά: «Η αγάπη δεν θα νικήσει,

1/

δηλώνει ο Μπρετόν, όσο δεν απορρίπτεται σε παγκόσμια κλίμακα η ατιμωτική χριστιανική ιδέα της αμαρτίας. Δ εν υπήρξε ποτέ απαγορευμένος καρπός. Μόνο ο πειρασμός είναι θεϊκός»1. Ο ι σουρρεαλιστές διεκδικούν την ελεύθερη, άγρια αγάπη και καταφ εύγουν στο απαγορευμένο: «Πίστευα πάντοτε, λέει και πάλι ο Μπρετόν, ...πως μια κάποια ανωμαλία, στον ερωτικό τομέα, για την οποία εκστασιαζόμαστε στα όνειρά μ α ς σε σημείο ώστε να κρατάμε την πιο σκληρή νοσταλγία στο ξύπνημα, είναι ότι μπόρεσε να δώσει στον άνθρωπο την ιδέα του παραδείσου»2. Η ιδέα της παραβίασης του απαγορευμένου δεν είναι βέβαια κάτι το νέο. Ο μαρκήσιος ντε Σαντ, ένα από τα είδωλα των σουρρεαλιστών, είχε ερευνήσει το ερωτικό πάθος επιζητώντας μέσ α από τη φυλακή του την απελευθέρωση του έρω τα και εξυψώνοντας την αρχή της αλγολαγνείας. Ο Φουριέ ζητούσε τη χει­ ραφ έτηση της γυναίκας και του έρω τα γενικότερα. Δεχότα ν βέβαια τις ερωτικές διαστροφές. Ρομαντικοί ποιητές, όπως ο Μπλωνταίρ, ύμνησαν τη λαγνεία, ενώ ο Φρόυντ δήλωνε πως ο ερωτισμός απελευθερώνει τον άνθρωπο από την τυραννία των απαγορεύσεων και αποκαθιστά την αρχή της απόλαυσης. «Διαποτισμένος μ ε τα μ α θήματα του Σαντ και του Φουριέ, (ο σουρρεαλισμός) γράφει στην Ερωτική του σουρρεαλισμού ο Ρομπέρ Μπενεγιούν, όπως και μ ε τα μα θήματα της «ευγενικής» αγάπης και του ρομαντισμού, θα ξεπεράσει το βασικό πεσιμισμό του Φρόυντ, θα αποκαταστήσει τον άνθρωπο στην κα τάσ τα ­ ση της αθωότητας, δηλαδή της πλήρους παιχνιδιάρικης απόλαυσης του σώμα­ τός του, θα φωτίσει και θα εξυψώσει τις ερω τικές δραστηριότητες μ ε την άσκη­ ση της φαντασίας, θα προωθήσει την επιθυμία στην πράξη δημιουργώντας μια νέα ζωτική κατάσταση...»3. Απομένει να δούμε πώς οι σουρρεαλιστές πέρασαν από τη θεωρία στην πρά­ ξη, πώς προχώρησαν στην απελευθέρωση του ερωτισμού μέσ α από τα γραπτά τους ή τους πίνακές τους και τα κινηματογραφικά έργα. Κατόρθωσαν, άραγε, να θέσουν σε εφαρμογή τις διακηρύξεις του Μ πρετόν που δήλωνε στα Μανιφέστα: «Σ’ αυτή την προοπτική, έπρεπε να περιμένουμε ότι η σεξουαλική επιθυμία που τα ταμπού είχαν ως τό τε λίγο ώς πολύ απωθήσει στη σκοτεινή ή στην κακή συνείδηση, θα εμφανιζόταν σ ε τελευταία ανάλυση, απομακρύνοντας το ιλιγγιώδες και ανεκτίμητο “εν τό ς ” που πάνω στην απεριόριστη προέκτασή του το αν­ θρώπινο όνειρο είχε κτίσει όλα τα “υπερπέραν”»4.

■ *»ι

74 αφιέρωμα----------------------------------------------------Α. Σύντομο λεξικό των διαστροφών «Αγάπη, μοναδική αγάπη που υπάρχει, σαρκι­ κή αγάπη, λατρεύω, δεν έπαψα ποτέ να λατρεύω τη δηλητηριασμένη σκιά σου, τη θανάσιμη σκιά σου. Θα έρθει μια μέρα όπου ο άνθρωπος θα μπο­ ρέσει να σε αναγνωρίσει σαν μοναδικό κύριό του και θα σε τιμήσει ακόμη και στις μυστηριώδεις διαστροφές με τις οποίες περιβάλλεσαι»5. Τα λόγια τούτα του Μπρετόν, αν και θεωρή­ θηκαν διφορούμενα από ορισμένους μελετητές (αν η αγάπη είναι δηλητηριασμένη, αυτό σημαί­ νει πως υπάρχει η έννοια της αμαρτίας), ορίζουν την πορεία του σουρρεαλιστικού κινήματος και αποτελούν μια απολογία της διαστροφής. Ανα­ τρεπτική και εντελώς απομακρυσμένη από τον εκχυδάίσμό στον οποίο την καταδίκασε ο δυτικός πολιτισμός, η διαστροφή είναι για το σουρρεαλισμό η έκφραση του ανυπότακτου απέναντι στη λογοκρισία και τα ταμπού. Ό λα επιτρέπονται στον έρωτα και «Ο πιο ειλικρινής εραστής είναι ένας διεφθαρμένος Το στόμα του γνώρισε να δοκιμάζει όλα τα φιλιά Α ν έκανε όλες τις διαστροφές Θα ήταν ακόμη καλύτερα»6 «Ό,τι με ενδιαφέρει περισσότερο; ό,τι, στον σαρκικό έρωτα, προέρχεται από το χώρο της δια­ στροφής», λέει και πάλι ο Μπρετόν στη Σουρρεαλιστική επανάσταση. Και στην ερώτηση του Κενώ «Μπρετόν, καταδικάζετε αυτό που ονομά­ ζουμε σεξουαλικές διαστροφές;» απαντά: «Καθό­ λου». Το σύντομο λεξικό που ακολουθεί είναι μια πε­ ριπλάνηση στο σκοτεινό κόσμο των σουρρεαλιστικών διαστροφών, ένα ταξίδι επικίνδυνο, προ­ κλητικό μα συνάμα συναρπαστικό. Αυνανισμός Οι σουρρεαλιστές μιλούν πολύ λίγο γι’ αυτόν. Συναντούμε περισσότερες αναφορές στο χώρο της ζωγραφικής. Ο Νταλί, στον πίνακά του «Ο Μεγάλος αυνανιζόμενος» (1929), αναπαριστά ένα τέρας. Στη θέση του ανδρικού οργάνου υπάρχει ένα μεγάλο έντομο. Ο Μπελμέρ ζωγραφίζει επί­ σης γυναίκες που αυτοϊκανοποιούνται («Μικρό δοκίμιο ηθικής», 1968). Γενικά, ο αυνανισμός ταυτίζεται με την άρνηση της σεξουαλικότητας (Μαρσέλ Ντυσάν, «Η Νύφη απογυμνωμένη από τους ίδιους τους εργένηδες», 1915-1923).

Η μόνη του αρετή είναι η μεγάλη θέση που πα­ ραχωρεί στη φαντασίωση. Χαρακτηρίζει δε κυ­ ρίως τον νάρκισσο. Ο Κρεβέλ δηλώνει: «Βλέπω, αγγίζω, αγαπώ την κοιλιά μου, τους μοιρούς μου, τον εαυτό μου, στο φως, στην απόλυτη μοναξιά, στην απόλυτη επιθυμία»8. Επιδειξιομανία - Οφθαλμολαγνεία Και οι δύο αυτές διαστροφές δεν είναι ιδιαίτερα αγαπητές από τους σουρρεαλιστές: «Υνίκ: Σκέφτομαι πολύ άσχημα για την επιδειξιομανία. Περέ: Γιατί; Υνίκ: Μου φαίνεται αντίθετη με την ιδέα που έχω για τον έρωτα»9. Πράγματι, οι θεωρίες περί ιδανικού και μονα­ δικού έρωτα δύσκολα ταυτίζονται με την επιδειξιομανία και την αδελφή-διαστροφή, την οφθαλ­ μολαγνεία. Μόνο ο Αραγκόν, που εμφανίζεται συχνά ως πιο απελευθερωμένος από τους υπό­ λοιπους σουρρεαλιστές, τολμά να δημιουργήσει έναν ήρωα που απολαμβάνει τον έρωτα παρακο­ λουθώντας τις ερωτικές δραστηριότητες της κό­ ρης του (στο βιβλίο Ο Χαζός της Ιρέν). Στο χώρο της ζωγραφικής, ο Κλοβίς Τρούιγ ζωγραφίζει μια γυναίκα που κοιτά σκηνές βίας και σαδισμού (La Voyeuse - 1950). Κοπροφιλία Συναντάται επίσης σπάνια στον σουρρεαλισμό. Ο Μπελμέρ, στο «Μικρό Δοκίμιο Ηθικής» (1968), αναπαριστά μια κοπέλα που αφοδεύει. Ο Αρτώ χρησιμοποιεί συχνά λέξεις με περιεχόμενο σχετικό με την αφόδευση: «Η καρδιά μου μύριζε σκατά,... αλλά ήμουν εγώ το περίττωμα». (Κριτική, νο 29) Υπάρχει τέλος ο πίνακας του Νταλί «Το Πένθιμο παιχνίδι» (1932) όπου βλέπουμε έναν άνδρα με το εσώρουχο λερωμένο από περιττώματα. Ο πίνακας συγκέντρωσε τα πυρά των φίλων του σουρρεαλιστών. Ο Ελυάρ ρώτησε την Γκαλά αν ο Νταλί εί­ χε παράξενες σεξουαλικές προτιμήσεις, ενώ ο Μπρετόν καταδίκασε αυτού του είδους την τέχνη. Γενικά παρατηρούμε μια ασυμφωνία μεταξύ θεω­ ρίας και πράξης στον Μπρετόν. Υπερασπίζεται την απελευθέρωση του ερωτισμού, αλλά απορρί­ πτει μερικές διαστροφές χρησιμοποιώντας ηθικά κριτήρια.

------------------------

αφιέρωμα 75

Κτηνοβασία Ρηξικέλευθος, ο Αραγκόν πε­ «Τανγκύ: Και τα ζώα; ριγράφει μια σκηνή ομαδικού Μπρετόν: Πρόκειται για έρωτα στην Ελευθεριότητα: «Ο αστείο»10. καθένας γινόταν σ’ αυτό το χάος Και όμως δεν είναι αστείο. ο γεωμετρικός τόπος κάποιων Είναι μια άλλη μορφή έρωτα, μερικών απολαύσεων. Η θέρμη καταδικαστέα και πάλι από τον καθενός μοιραζόταν ανάμεσα σε Μπρετόν. Εμφανίζεται σπάνια πολλούς, όλη η αίθουσα ήταν στα σουρρεαλιστικά έργα. Ο ένα κορδόνι μπερδεμένο από Κρεβέλ, πάντα ριζοσπαστικός, κάποιον άταχτο... Καθένας ικα­ τολμά να την αναφέρει: νοποιούνταν με πολλά βίτσια «... άκουσα να λένε πως τα και ικανοποιούσε πολλά. ζώα προσφέρονται ευχαρίστως Το δύσκολο ήταν να ξαναστην ερωτική περιέργεια των βρείς τον εαυτό σου»13. ανθρώπων»11 Ο ίδιος καταδικάζει την πρα­ Στη ζωγραφική, η Ντοροθέα κτική αυτή στο βιβλίο του Ο Τάννινγκ αναπαριστά συχνά Χαζός της Ιρέν. «Αφού έχτισαν έναν χοντρό σκύλο, όπως στον μια πυραμίδα με τα κορμιά πίνακα «Ταμπλώ βιβάν» όπου ο τους, εξάντλησαν τη φαντασία τους»14. σκύλος αγκαλιάζεται με έναν άνδρα. Στην γκραβούρα του Τέλος, στη ζωγραφική, ο Μπελμέρ «Τρόπος χρήσης» Κλοβίς Τρούιγ τιτλοφόρησε (1967), βλέπουμε ένα ζώο να έναν πίνακά του «Η Παρτούυποχρεώνει μια γυναίκα σε στο­ Σ. Νταλί: Το Πένθιμο παιχνίδι (Λεπτομέρεια) ζα» (1930). ματικό έρωτα. Σαδομαζοχισμός Τέλος, στο μυθιστόρημα της Μανσούρ Ιούλιος Γαλουχημένοι με τα γραπτά του Σαντ και την Καίσαρας, η νταντά είναι γοητευμένη από μια με­ γαλόσωμη μαϊμού12. ποίηση του Λωτρεαμόν και του Μπωντλαίρ, οι σουρρεαλιστές αναφέρονται συχνά στον σαδισμό και αρκετοί από αυτούς τον θεωρούν αναπόσπα­ Νεκροφιλία στο μέρος της ερωτικής πράξης: Φανατικοί αναγνώστες του Πόε, οι σουρρεαλι«Ο παλιός μανιχαϊσμός και ο Σαντ, γράφει ο στές διάκεινται ευνοϊκά απέναντι σ’ αυτήν τη δια­ Μπρετόν, κυβερνούν πράγματι ασυζητητί τη στά­ τροφή. Η Μανσούρ περιγράφει στο μυθιστόρημά ση ανθρώπων όπως του Νερβάλ, του Μπορέλ, του της Ιούλιος Καίσαρας την έντονη επιθυμία ενός Μπωντλαίρ, του Κρο, του Ρεμπώ, του Λωτρεα­ άνδρα μπροστά στο άψυχο σώμα μιας γυναίκας μόν, του Μαλλαρμέ που κατά μεγάλο μέρος καθό­ που μόλις δολοφόνησε. ρισε τη δική μας»15. Η νεκροφιλία είναι επίσης προσφιλές θέμα του Μαξ Ερνστ στα κολλάζ του «Μια εβδομάδα καλοσύνης»: άνθρωποι κάνουν έρωτα με σκελε­ Τα γραπτά του Ντεσνός βρίθουν από αναφορές στον σαδισμό: τούς. «Αγαπώ τους λαιμούς σας τους σημαδεμέ­ Τέλος, για τον Ντεσνός, έρωτας και θάνατος νους...»16 συνδέονται στενά. Στο βιβλίο του Ελευθερία ή Αλλού τραγουδά σ’ ένα τόνο που θυμίζει πολύ τον έρωτας ο ήρωας αισθάνεται μια ακατανίκητη επι­ Μπωντλαίρ: θυμία για το πτώμα μιας γυναίκας. «Θα βυθίσω τον χάλυβα στα λατρεμένα της μά­ τια»17 Ομαδικός έρωτας Η διαστροφή αυτή καταδικάζεται γενικά από Στο βιβλίο του Ελευθερία ή αγάπη, η ερωτική τους σουρρεαλιστές: πράξη και ο πόνος είναι αναπόσπαστα. Ο Κορ«Μπρετόν: Τι πιστεύει ο Μορίς για τον σωμα­ σαίρ Σανγκλό μαστιγώνει με μεγάλη απόλαυση τικό έρωτα ενός άνδρα με δύο γυναίκες; μικρά κορίτσια: «... μερικές φορές όταν το χτύ­ Μορίς: Είναι κάτι που δεν έκανε ποτέ. πημα είχε τραυματίσει ιδιαίτερα το παιδί, ένα άλ­ Υνίκ: Είμαι μάλλον κατά. Δε με ενδιαφέρει. μα το έκανε να αναπηδήσει περισσότερο, οι μηροί Περέ: Το έκανα, αλλά με απογοήτευσε»12 μισάνοιγαν κι ήταν ένα αισθησιακό θέαμα που

76 αφιέρωμα----------------------------------------------------συγκινούσε μια άλλη κοπέλα, που περίμενε σε μια γωνιά του δωματίου τη σειρά της για να τιμωρη­ θεί»18

στά μια γυναίκα με ένα μαστίγιο στο χέρι. Ανατρέποντας τη φύση των πραγμάτων, ο Ντεσνός ικετεύει:

Ο Περέ ομολογεί:

«Βύθισε τα δυο σου χέρια στο πειθήνιο μυαλό μου Δάγκωσε τα χείλη μου κάνοντας πως μου δίνεις ένα φιλί...»23.

«Αν υπάρχει μια ευχαρίστηση Είναι το να κάνεις έρωτα Με το σώμα δεμένο με σχοινιά Και τα μάτια κλειστά με λάμες ξυραφιού»19 Οι στίχοι του Κρεβέλ θυμίζουν έντονα τον Μπωντλαίρ: «Ας είστε ευλογημένα δάκρυα που ομολογείτε τον πόνο»20 «Οι σεξουαλικές μας αναζητήσεις μπορούν να εξηγηθούν εξάλλου πολύ αληθοφανώς με το αξίω­ μα: Η ηδονή εξαρτάται από τον πόνο»21 Στο βιβλίο του Με τα πόδια στο πιάτο, ένας κομμωτής τρελαίνεται και βασανίζει μια πελάτισσά του ενώ αυνανίζεται. Η πρόζα της Τζόυς Μανσούρ έχει πολλά σαδιστικά στοιχεία. Στους Ικανοποιημένους ξαπλωμέ­ νους, υπάρχει μια σαδομαζοχιστική σχέση ανάμε­ σα στη Μαρί (την ηρωίδα) και τον δολοφόνο της. Η βιαιότητα των σαδιστικών σκηνών σοκάρει ακόμη και σήμερα: «Όλα είναι ψέματα, αίνιγμα στη γυναίκα, λέει ο δολοφόνος, αλλά υπάρχει ένα όνομα γι’ αυτό το αίνιγμα κι αυτό είναι η πληγή. Και σε δύο σημεία, έσκισε την κοιλιά της γυναί­ κας με μια παραμάνα: “Να η αλήθεια”, είπε, με πε­ ριφρόνηση»22. Στα κολλάζ του Μαξ Ερνστ «Μια εβδομάδα καλοσύνης» βλέπουμε γυναίκες να βασανίζονται, ενώ στη «Γυναίκα με τα 100 κεφάλια» δύο αστοί κάνουν πειράματα με ένα κουτί που περιέχει τα κομμένα πόδια μιας γυναίκας. Η κούκλα του Μπελμέρ είναι κομμένη σε κομμάτια, ακρωτηρια­ σμένη. Ο σαδισμός είναι και εδώ πηγή απόλαυ­ σης. Στον πίνακα «Σφαγή» (1934) του Μασόν ένας άνδρας οπλισμένος με ένα πέος και ένα μα­ χαίρι ξεκοιλιάζει μια γυναίκα. Ό σον αφορά τον Νταλί, δημιουργεί τη «γυναίκα-φάντασμα», ένα αντικείμενο γοητείας που θα προσφέρεται από τη φύση του στη θανάτωση. Πράγματι, ο σαδισμός είναι στην αντρική φύση περισσότερο, ενώ για τους σουρρεαλιστές η γυναίκα είναι από τη φύση της δέκτης μαζοχιστικών τάσεων. Έ τσι ο Κλοβίς Τρούιγ που, αντιτιθέμενος στην αρχή του Σαντ σύμφωνα με την οποία η γυναίκα είναι ο δήμιος, ζωγραφίζει τη Ζυστίν (του Συντ) δεμένη σε έναν πάσσαλο («Ζυστίν», 1937). Αντίθετα ο Μολινιέ στο Είδωλο αναπαρι-

Τέλος, ο βιασμός είναι αρκετά διφορούμενος. Στον πίνακα του Μαγκρίτ «Οι γιγαντιαίες μέρες» (1928), η γυναίκα μοιάζει να προκαλεί το βιασμό της, ενώ στο έργο του Τρούιγ «Η βιασμένη του πλοίου-φαντάσματος» (1948), μια γυναίκα βια­ σμένη είναι εγκαταλελειμμένη σε ένα βραχώδες νησί. Το πλοίο φάντασμα απομακρύνεται. Αλλά δεν έχει επιβάτες. Ποιος είναι ο βιαστής; Κανείς. Σοδομισμός Από τις αγαπημένες διαστροφές των σουρρεαλιστών: «Πρεβέρ: Τι σκέπτεται ο Μπρετόν για τον σοδο­ μισμό; Μπρετόν: Ό,τι καλύτερο. Πρεβέρ: Το κάνετε ήδη; Μπρετόν: Απόλυτα»24 Στα γραπτά του Ντεσνός, ο σοδομισμός ταυτί­ ζεται με την ταπείνωση της γυναίκας και μια κά­ ποια σαδιστική ικανοποίηση: «Όταν ο έρωτας υπέροχο τανγκό έχει γίνει μια θύελλα από κραυγές και λυγμούς...»25. Στοματικός έρωτας Για τους σουρρεαλιστές είναι αναπόσπαστο τμήμα της ερωτικής πράξης. Υπερασπιζόμενοι τον Τσάρλι Τσάπλιν (που κατηγορήθηκε για ανηθικότητα από τη γυναίκα του - μεταξύ άλλων επειδή της ζητούσε να κάνουν στοματικό έρωτα), οι σουρρεαλιστές έγραφαν στον λίβελλο «Hands off Love»: « Είναι κωμικό να θεωρείται ως ανώμαλη, παρά φύσιν, διεστραμμένη, διεφθαρμένη και άσεμνη η συνήθεια του στοματικού έρωτα» 26 Και ο Μπρετόν παρατηρεί πως «όλα τα παντρε­ μένα ζευγάρια το κάνουν». Αξίζει να σημειωθεί πως ο στοματικός έρωτας είναι κατ’ εξοχήν σουρρεαλιστική πράξη: δεν στοχεύει στη διαιώνιση του είδους, αλλά στην απόλαυση. Αποτελεί «παρεκτροπή» από τον σκο­ πό της ερωτικής πράξης: «Η αναπαραγωγή είναι το χαρακτηριστικό του είδους, αλλά η αγάπη είναι το χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Κι εγώ βύθισα το κεφάλι μου στα σκοτάδια των μηρών», παρατηρεί ο Ντεσνός27.

-----------------------------------------------------

Φετιχισμός «Έχω μια εντελώς φετιχιστική αντίληψη της αγάπης σε γενικές γραμμές», δηλώνει ο Μπρετόν που απέδωσε μεγάλη σημασία στη γυναικεία εμ­ φάνιση (στο Διαλυτό Ψάρι τα μαλακά υφάσματα κατέχουν σημαντική θέση, όπως η δαντέλλα, το μετάξι, τα φτερά και η ερμίνα). Ο Βιτράκ υμνεί στη Γνώση του θανάτου τη γυναικεία ένδυση και εξαιρεί τις αρετές των φετιχιστών που θεωρεί ανώτερα όντα: «... Πόσο είστε ζηλευτοί! Έ να δερμάτινο λουράκι, ένα μεταξωτό δίχτυ, ένα απλό βέλο είναι σημάδια μιας ιδέας στενά δεμένης με τη γυναίκα, και που πλησιάζει με την ιδέα της ίδιας της γυναίκας»28. Για τον Λερίς, ένα κραγιόν ή ένα πομπόν της αγαπημένης είναι εξίσου πολύτιμα με μια ρανίδα του αίματός της, «αυτό το ανεξίτηλο κόκκινο που φεύγει από μας μόνο για να παραχωρήσει τη θέση του στα χρώματα του θανάτου»29. Ο Ντεσνός αφιερώνει αρκετές σειρές των γρα­ πτών του στο φετιχισμό. «Είναι το ρουζ σας, είναι η πούδρα σας, είναι η φιδίσια τσάντα σας, είναι οι μεταξωτές σας κάλτσες..., κι αυτό το λακάκι ανά­ μεσα στο αυτί και τον σβέρκο, στην αρχή του λαι­ μού, είναι το μεταξωτό σας παντελόνι και το πουκάμισό σας και το γούνινο παλτό σας»30. Ο ήρωας του βιβλίου Ελευθερία ή αγάπη μοιάζει να ικανοποιείται μόνο με την κατοχή αντικειμένων της αγαπημένης. Αναπολεί «... αυτές τις αναμνή­ σεις γυναικών που ήρθαν μέχρι το κρεββάτι του (μου), όλες γυμνές εκτός από τις κάλτσες και τα ψηλοτάκουνα παπούτσια»31. Η οσμή του παντε­ λονιού της Λουΐζ Λαμ τον κάνει να ονειροπολεί:

Σημειώσεις 1. Η τρελλή αγάπη, op. cit., σελ. 105.

2. Μπρετόν, Ο Σουρρεαλισμός και η ζωγραφική, Παρίσι, NRF, 1962, σελ. 242.

3. Ρομπέρ Μπενεγιοόν, Ερωτική του σουρρεαλισμού, Παρίσι, Πωβέρ, 1964, σελ. 53.

4. Μανιφέστα, op. cit., «Από τον σουρρεαλισμό στα ζωντανά του έργα», σελ. 153.

5. Η Τρελλή αγάπη, op. cit., σελ. 185.

6. Ρομπέρ Ντεσνός, Δημόσιος χώρος, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1953, σελ. 226.

7. Ρενέ Κρεβέλ, Το σώμα μου και εγώ, Παρίσι, KRA, 1926, σελ. 141.

8. Η Σουρρεαλιστική Επανάσταση, op. cit., σελ. 34.

9. Op. cit., σελ. 33.

10. Κρεβέλ, Το Σώμα μου και εγώ, op. cit., σελ. 138.

11. Τζόυς Μανσούρ, Ιούλιος Καίσαρας, Παρίσι, Σεκέρ, 1958.

12. Σουρρεαλιστική Επανάσταση, op. cit., σελ. 35.

13. Η Ελευθεριότητα, op. cit., σελ. 194.

14. Ο Χαζός της Ιρέν, op. cit., σελ. 19-20.

15. Το Κλειδί των αγρών, Παρίσι, Σαζιτέρ, 1953, σελ. 119.

αφιέρωμα 77

«Το ξεδίπλωσα, έχωσα το κεφάλι μου με ηδονή. Η πιο προσωπική οσμή της Λουΐζ Λαμ το διαπό­ τιζε»32. Ο φετιχισμός είναι πανταχού παρών στο έργο του Νταλί, όπως ο φετιχισμός του ποδιού στον πί­ νακα «Αντικείμενο» (1931): μέσα σε ένα γυναι­ κείο παπούτσι βρίσκεται ένα ποτήρι ζεστό γάλα. Τέλος, έγινε συχνά λόγος για τον φετιχισμό στις ταινίες του Μπονιουέλ. Είναι γνωστή η σκη­ νή του Ανδαλουσιανού σκύλου όπου ένας νεαρός χαϊδεύει το στήθος μιας κοπέλάς: το στήθος είναι διαδοχικά κρυμμένο και γυμνό. Το ρούχο είναι εδώ ένα σύμβολο: τροφοδοτεί την επιθυμία, αλλά αποτελεί και ένα εμπόδιο στην ικανοποίηση. Εν τούτοις ο Μπονιουέλ αρνείται πως είναι ο ίδιος φετιχιστής: «Το ενδιαφέρον μου για τον φετιχισμό ήταν ήδη αισθητό στην πρώτη σκηνή του «Ελ» και στη σκηνή με τα μποτίνια του Ημερο­ λογίου μιας καμαριέρας, αλλά επιμένω πως δεν αισθάνομαι για τη σεξουαλική διαστροφή παρά μια θεωρητική και εξωτερική έλξη»33. Η αυστηρή διαπαιδαγώγηση του Μπονιουέλ ίσως να είναι υπεύθυνη για τέτοιου είδους δηλώ­ σεις. Πάντως ο φετιχισμός είναι από τις αγαπη­ μένες ερωτικές αποκλίσεις των σουρρεαλιστών που έφθασαν πολλές φορές μέχρι την καθαρή πρόκληση. Η Ντοροθέα Τάννιγκ φορούσε συχνά ένα κοστούμι λεοπάρδαλης σκεπασμένο με στή­ θη, ενώ η Λεονόρ Φινί και η Λεονόρα Κάρινγκτον (σουρρεαλίστριες ζωγράφοι) εμφανίζονταν γυμνές σε δημόσιους χώρους. Σήμερα, τέτοιου εί­ δους θεάματα είναι τετριμμένα. Μπορούμε όμως να φανταστούμε το σκάνδαλο την εποχή εκείνη.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

Ντεσνός, Δημόσιος Χώρος, op. cit., σελ. 61.

Op. cit., σελ. 169. Ελευθερία ή έρωτας, op. cit., σελ. 169. Περέ, Το Μεγάλο Παιχνίδι, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1928, «Οι οσμές της αγάπης», σελ. 120. Το Σώμα μου κι εγώ, op. cit., σελ. 100.

Op. cit., σελ. 113. Οι Ικανοποιημένοι ξαπλωμένοι, Παρίσι, Πωβέρ, 1958, σελ.

72. Δημόσιος Χώρος, op. cit., σελ. 223. Σουρρεαλιστική Επανάσταση, op. cit., σελ. 34. Ελευθερία ή έρωτας, op. cit., σελ. 70-71. Σουρρεαλιστική επανάσταση, op. cit., σελ. 2. Ελευθερία ή έρωτας, op. cit., σελ. 27. Βιτράκ, Γνώση του θανάτου, op. cit. σελ. 107-108. Λερίς, Λέξεις χωρίς μνήμη, Παρίσι, Γκαλιμάρ, 1969, σελ.

30-31. Δημόσιος Χώρος, op. cit., σελ. 93. Ελευθερία ή έρωτας, op. cit., σελ. 20.

Op. cit., σελ. 22. Η Τελευταία μου ανάσα, op. cit., σελ. 298

78 αφιέρωμα

Σουρρεαλισμός και ομοφυλοφιλία 1. Ανδρική ομοφυλοφιλία

2. Γυναικείο ομοφυλοφιλία

Παρά τις δηλώσεις τους περί απελευθέρωσης του έρωτα, οι σουρρεαλιστές εμφανίστηκαν αρκε­ τά συντηρητικοί στο θέμα της ομοφυλοφιλίας, καταδικάζοντας αυτή τη μορφή έρωτα: «Υνίκ:... η ομοφυλοφιλία με αηδιάζει όπως τα περιττώματα και την καταδικάζω από ηθικής πλευράς»1. Ο όρος και μόνον «ομοφυλόφιλος» αποτελεί ύβρη. Ευτυχώς, όλοι οι σουρρεαλιστές δεν εμφανίζο­ νται τόσο απόλυτοι. Ο Κενώ δηλώνει: «Από τη στιγμή που δυο άνδρες αγαπιούνται, δέν έχω κα­ μιά ηθική αντίρρηση για σωματικές σχέσεις μετα­ ξύ τους»1. Ό σο για τον Αραγκόν, «η ομοφυλοφιλία, όπως και οι άλλες σεξουαλικές προτιμήσεις, είναι μια σεξουαλική συνήθεια»2. Στο μυθιστόρημά του Η Ελευθεριότητα, η μάχη ανάμεσα σε δύο άνδρες τελειώνει με μια ερωτική χειρονομία. Η ομοφυλοφιλία εκδηλώνεται μέσα σε μια πά­ λη και στο έργο του Ντεσνός: «Ο Ροζέ και εγώ νιώσαμε τη μέθη του αγκαλιάσματος μετά από έναν τσακωμό που κατέληξε σε μάχη»3. Ο μόνος ομοφυλόφιλος του κινήματος, ο Κρεβέλ, καταδικάζει την υποκρισία των ομοφυλόφι­ λων συγγραφέων που μετατρέπουν τους άνδρες σε γυναίκες στα γραπτά τους (όπως ο Προυστ που έκανε τον Αλμπέρ Αλμπερτίν). Για τον Κρεβέλ, η ομοφυλοφιλία ανατρέπει εντελώς τους παραδο­ σιακούς ρόλους άνδρα -γυναίκας: «Αυτοί που δεν βρήκαν τη δική τους αλήθεια προσπαθούν να βρουν μιαν άλλη ύπαρξη», δηλώ­ νει4. Προκλητικός και ανατρεπτικός, ο Κρεβέλ δεν δίστασε να δηλώσει (στα Πόδια μέσα στο πιάτο) πως είχε σεξουαλικές σχέσεις με άτομα και από τα δύο φύλα, και μάλιστα με μερικούς σκύλους. Η πρόκληση δεν είναι τυχαία: η ομολογία της ομο­ φυλοφιλίας και του πανσεξουαλισμού επιχειρεί να αμφισβητήσει την καθεστηκυία τάξη με τρόπο πιο αποτελεσματικό από τη λογοτεχνική εκμετάλλευση των διαστροφών.

Η γυναικεία ομοφυλοφιλία είναι περισσότερο αποδεκτή από την ανδρική. Θεωρείται πως δεν προκαλεί τόσο πολύ. Ας μην ξεχνάμε πως η ζω­ γραφική χρησιμοποίησε συχνά σαν θέμα γυναίκες σε τρυφερή στάση. Δύο «γλυκές» υπάρξεις που αγκαλιάζονται δεν απειλούν το κατεστημένο. Εξάλλου, δεν πρόκειται για ολοκληρωμένη σε­ ξουαλική σχέση, αλλά για προετοιμασία της ερω­ τικής πράξης. Οι σουρρεαλίστριες ζωγράφοι αναπαριστούν συχνά λεσβιακές σκηνές. Στον πίνακα της Ντοροθέα Τάννινγκ «Παλαίστρα», νεαρές κοπέλες αγκαλιάζονται. Ο κόσμος της Λεονόρ Φινί έχει μια έντονη γεύση λεσβιακού έρωτα (όπως στον πίνακα «Η Σχεδία»). Αλλά και στον γραπτό λόγο, η ομοφυλοφιλία μεταξύ γυναικών είναι ένα θέμα που δεν σοκάρει ιδιαίτερα. Ελευθεριότητα του Αραγκόν παρουσιά­ ζει τη λεσβιακή σχέση ανάμεσα στην κόρη του γείτονα και τις αδελφές της. Στα κείμενα της Τζόυς Μανσούρ, η γυναίκα καταφεύγει στη γριά ερωμένη της κουρασμένη από τους ετεροφυλοφιλικούς έρωτές της: «Αγαπώ τις κάλτσες που σφίγγουν τα πόδια σου Αγαπώ τον κορσέ σου που στηρίζει το τρεμάμενο σώμα σου Τις ρυτίδες σου, το πεσμένο σου στήθος το πεινασμένο σου ύφος Τα γεράματά σου πάνω στο σώμα μου...»5 Η γυναικεία ομοφυλοφιλία βιώνεται, λοιπόν, χωρίς τύψεις και χωρίς αποστροφή από τους σουρρεαλιστές. Μόνο στους πίνακες του Πιερ Μολινιέ χάνει την αθωότητά της και γίνεται μια πραγματική μορφή σεξουαλικότητας. Βίαιη, σαδομαζοχιστική πολλές φορές, η λεσβιακή σχέση γίνεται απειλή. Οι τίτλοι των έργων είναι χαρακτηριστικοί: «Ολοκαύτωμα ναι, ολοκαύτωμα όχι»,«Η επαναστατημένη αγωνία». Οι γυναίκες του Μολινιέ βα­ σανίζουν και βασανίζονται δίνοντας επικίνδυνες διαστάσεις στη χαμένη τους αθωότητα.

-----------------------------------------------------

της Οπενχάιμ

Παρ’ όλες τις παλινδρομήσεις που υπαγορεύο­ νταν από τη διαπαιδαγώγηση και τις κοινωνικές απαγορεύσεις, οι σουρρεαλιστές επεδίωξαν την απελευθέρωση του έρωτα και την κατάργηση των ταμπού. Δεν συνηγόρησαν όμως ποτέ υπέρ της πλήρους ασυδοσίας, του ξέφρενου ερωτισμού: «Η εσωτερι­ κή εμπειρία του ερωτισμού ζητά από αυτόν που τη βιώνει μια ευαισθησία εξίσου μεγάλη στην αγω­ νία που στηρίζει το απαγορευμένο, καθώς και στην επιθυμία που οδηγεί στην παράβασή του. Αυτό το απαγορευμένο... που εξακολουθεί να επιβάλλεται σε όλα τα μήκη και πλάτη, από τους υποτιθέμενους “άγριους” μέχρι τους υποτιθέμε­ νους “πολιτισμένους” είναι ο σκοπός του ερωτι­

αφιέρωμα 79

σμού. Πιστεύουμε πως θα διευκρινιστεί καλύτερα αν κατορθώσουμε να το ελευθερώσουμε από τον πυκνό θάμνο των προκαταλήψεων που το σκεπά­ ζει. Εντούτοις, θα ήταν μάταιο να θελήσουμε να προχωρήσουμε στο άπλετο φως. Όποιος κολα­ κεύεται ότι μπορεί να αψηφήσει συγχρόνως... την προκατάληψη και την απαγόρευση, δεν θα μπορέ­ σει να μιλήσει για τον ερωτισμό, γιατί θα έχει πα­ ραγνωρίσει... τη βασική του ανάγκη για παράβα­ ση»*123456. Τα λόγια τούτα του Μπρετόν καθορίζουν και την ιδιαιτερότητα του σουρρεαλιστικού κινήμα­ τος: το απαγορευμένο είναι απαραίτητο στην ερω­ τική ζωή, ώστε η παράβασή του να προσδίδει πε­ ρισσότερο ενδιαφέρον σ’ αυτή τη δραστηριότητα που στον καιρό μας ισοπεδώθηκε και έχασε τον χαρακτήρα του ιερού και του απαραβίαστου με τον οποίο προσεγγίστηκε από τον σουρρεαλισμό. Σημειώσεις 1. Σουρρεαλιστική Επανάσταση, op. cit.,.

2. Η Ελευθεριότητα, op. cit., σελ. 84.

3. Ελευθερία ή έρωτας, op. cit., σελ. 78.

4. Κρεβέλ, Το Σώμα μου και εγώ, op. cit., σελ. 54.

5. «Κραυγές» στο Αρπακτικά, Παρίσι, Σεγκέρ, 1960, σελ. 55.

6. Διεθνής Έκθεση του σουρρεαλισμού (1959-60) (Θέμα: Ο Ερωτισμός), Παρίσι, S.I.P., 1959, «Ο Αντρέ Μπρετόν στους επισκέπτες», σελ. 6.

ΠΟΛΙΣ μόλις κυκλοφόρησαν δυο κλασσικά κείμενα της εποχής του Διαφωτισμού Επιλογή από το Φιλοσοφικό Λεξικό και τις Φιλοσοφικές Επιστολές του Βολταίρου Πρόλογος: Α.Δ. Παπαγιαννίδης

Δοκίμιο με θέμα το γούστο του Μοντεσκιέ Πρόλογος: Παν. Μονλλάς

ετοιμάζεται: Ντιντερό: Το παράδοξο με τον ηθοποιό Πρόλογος: Βασ. Παπαβασιλείου

ΔΙΑΘΕΣΗ: Α. ΧΡΙΣΤΑΚΗΣ, ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 10, ΤΗΛ.: 36.07 .876 , 36.3 9.3 36

Η Ε Κ Θ Ε Σ Η Τ Ο Υ Δ ΙΟ ΙΚ Η Τ Η Τ Η Σ Τ Ρ Α Π Ε Ζ Η Σ Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ κ . Γ ιά ν ν η Μ π ο ύ τ ο υ για το έ τ ο ς 1 9 9 3

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ Α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η κ α ι ε π ο π τ ε ία τ ο υ π ισ τ ω τ ικ ο ύ συσ τήμ ατος

Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει αρχίσει να κάνει χρήση μέσων πολιτικής για τον έμμεσο έλεγχο της ρευστότητας και τον επηρεασμό των επιτοκίων, ανάλογων με εκείνα που χρησιμοποιούν οι κεντρι­ κές τράπεζες στις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η βελτίωση και η ευρύτερη χρήση των μέσων παρέμβασης της Τράπεζας της Ελλάδος κα­ τά την άσκηση της νομισματικής πολιτικής προ­ ϋποθέτει τη λειτουργία αγορών χρήματος και κεφα­ λαίου, οι οποίες διαθέτουν επαρκές βάθος και εύρος κάλυψης. Η πρόοδος που έχει συντελεστεί τα τε­ λευταία χρόνια είναι σημαντική. Πρόθεση της Τρά­ πεζας της Ελλάδος είναι να συμβάλει στην περαιτέ­ ρω εμβάθυνση και διεύρυνση των αγορών χρήμα­ τος και κεφαλαίου, επιταχύνοντας την ανάπτυξη των αγορών αυτών με την αποδοχή περισσότερων κατηγοριών τίτλων εκ των οποίων θα γίνονται πρά­ ξεις ανοικτής αγοράς, με τη δημιουργία δευτερογε­ νούς αγοράς τίτλων του Δημοσίου και τη βελτίωση των μεθόδων διάθεσής τους. Η δημιουργία μιας ενεργού και δευτερογενούς αγοράς χρεογράφων, με επαρκές βάθος, θα συμβάλει στην απρόσκοπτη και αποτελεσματική λει­ τουργία της αγοράς συναλλάγματος, καθώς και στην ανάπτυξη των αγορών προθεσμιακών πράξε­ ων σε συνάλλαγμα και άλλων παράγωγων προϊό­ ντων που χρησιμεύουν για την κάλυψη συναλλαγ­ ματικών ή άλλων κινδύνων αγοράς. Μια δευτερογε­ νής αγορά χρεογράφων, με ανταγωνιστική λει­ τουργία , προϋποθέτει την καθιέρωση ενός σύγχρο­ νου συστήματος διακανονισμών, όπως επίσης και την έκδοση κρατικών χρεογράφων σε λογιστική μορφή, ώστε να διασφαλίζεται η ταχύτητα, η διαφά­ νεια και η ασφάλεια των συναλλαγών σε χρεόγρα­ φα. Στον τομέα αυτό έχει σημειωθεί τελευταία ση­ μαντική πρόοδος και είναι έτοιμη η υποδομή για τη λειτουργία ενός αυτοματοποιημένου συστήματος διακανονισμών στην Τράπεζα της Ελλάδος, ενώ παράλληλα έχει ολοκληρωθεί η μελέτη και η προε­ τοιμασία για την καθιέρωση του συστήματος έκδο­ σης κρατικών χρεογράφων σε λογιστική μορφή. Α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς κ ί ν η σ η ς κ ε φ α λ α ίω ν

Μετά την άρση όλων των συναλλαγματικών ελέγ­

χων και περιορισμών στις τρέχουσες συναλλαγές στα μέσα του 1992, έγιναν αποφασιστικά βήματα κα­ τά το 1993 προς την κατεύθυνση της πλήρους απελευθέρωσης της κίνησης κεφαλαίων, με την εξαί­ ρεση τεσσάρων μόνον κατηγοριών κινήσεων κεφα­ λαίων. Εξάλλου, από την 1η Ιουλίου φέτος, θα αρ­ θούν και οι περιορισμοί αυτοί, τόσο για τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και για τις τρίτες χώρες. Η πλήρης απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων και η ενοποίηση των χρηματοπιστωτικών αγορών στην Ευρωπαϊκή Ένωση δημιουργούν νέες συνθή­ κες και δυνατότητες από τις οποίες η χώρα θα αποκομίσει σημαντικά οφέλη, αν μπορέσει να τις αξιοποιήσει. Οι δυνάμεις του ανταγωνισμού θα ενισχυθούν, συμβάλλοντας στην περαιτέρω ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό των αγορών χρήματος και κεφαλαίου, επομένως και στην αποτελεσματικότε­ ρη διοχέτευση και κατανομή των οικονομικών πό­ ρων, στη βελτίωση της ποιότητας των χρηματοπι­ στωτικών υπηρεσιών και στη μείωση του κόστους της τραπεζικής διαμεσολάβησης. Η πλήρης απε­ λευθέρωση θα προσφέρει τη δυνατότητα στους δα­ νειζόμενους - επιχειρήσεις και ιδιώτες - να διαφο­ ροποιούν τις πηγές, τα μέσα και το νόμισμα της χρηματοδότησης, με ευνοϊκές επιπτώσεις στο κό­ στος των κεφαλαίων. Θα δώσει επίσης την ευχέρεια σε κατοίκους του εξωτερικού να κάνουν επενδύσεις στην Ελλάδα, γεγονός που θα καταστήσει δυνατή την προσέλκυση κεφαλαίων και επενδύσεων, υπό την προϋπόθεση, βέβαια, ότι θα υπάρξει στην χώρα πρόσφορο οικονομικό περιβάλλον. Η σύνθεση του χαρτοφυλακίου των επενδυτών θα εξαρτάται πλέον από τις σχετικές καθαρές αποδόσεις των εναλ­ λακτικών επενδυτικών μέσων, τους συναλλαγματι­ κούς κινδύνους και τις λοιπές παραμέτρους διαχείρισης διαθεσίμων. Από το άλλο μέρος όμως, η πλήρης απελευθέρω­ ση της κίνησης κεφαλαίων θα μεταβάλει ριζικά τις συνθήκες λειτουργίας του πιστωτικού συστήματος και βα περιορίσει ακόμη περισσότερο τη δυνατότη­ τα της Τράπεζας της Ελλάδος να ασκεί αυτόνομη νομισματική πολιτική, ιδιαίτερα πολιτική επιτο­ κίων, ανεξάρτητα από την πορεία των διεθνών επι­ τοκίων και τις οικονομικές συνθήκες στις χώρες του εξωτερικού. Επίσης, θα αυξήσει τα περιθώρια για την εκδήλωση κερδοσκοπικών πιέσεων στο ισο­ ζύγιο πληρωμών και στην αγορά συναλλάγματος, ιδίως όταν η δημοσιονομική πολιτική και η πολιτι­ κή επιτοκίων δεν εναρμονίζονται με την αντίστοιχη πολιτική στις χώρες του εξωτερικού.

Λ Ο Υ Λ Ο Υ Δ ΙΑ Τ Η Σ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Σ Υ Π Α Ι Θ Ρ Ο Υ

Από την ομώνυμη συλλογή της ζωγράφου Ζάννας Φ. Μελά —Φλώρου συγγραφέως του βιβλίου Χελωνάκια Καρέττα —Καρέττα (Εκδ. Σύγχρονη Εποχή).

ΔΕΚΑΟΧΤΩ ΚΕΙΜΕΝΑ 'Έ να βιβλίο σταθμός στην Ιστορία τοϋ Κέδρου. Κυκλοφορεί σέ αναμνηστική έκδοση ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ ΝΟΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ ΑΛΕΞ. ΑΡΓΥΡΙΟΥ ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙΝΟΣ ΛΙΝΑ ΚΑΣΔΑΓΛΗ ΝΙΚΟΣ ΚΑΣΔΑΓΛΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ ΤΑΚΗΣ ΚΟΥΦΟΠΟΥΛΟΣ ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗΣ ΡΟΔΗΣ ΡΟΥΦΟΣ ΤΑΚΗΣ ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙΗ ΤΣΙΤΣΕΛΗ ΣΤΡΑΤΗΣ ΤΣΙΡΚΑΣ Θ.Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΕΙΜΩΝΑΣ Με τη συμπλήρωση 40 χρόνων άπό τήν ίδρυσή του, ό Κ Ε Δ Ρ Ο Σ άνατύπωσε καί κυκλο­ φορεί, σέ πανομοιότυπη έκδοση, τόν τόμο των Δ ε κ α ο χ τ ώ Κ ε ι μ έ ν ω ν πού έχει άπό χρόνια έξαντληθεΐ. Τιμή στους πρωτεργάτες του, σ’ αυτούς πού τόλμησαν ομαδικά καί έπωνύμως νά δηλώσουν τήν άντίθεσή τους στή δικτατορία, λύνοντας τήν σιωπή τους, υστέρα άπ’ τήν άρση τής προληπτικής λογοκρισίας. Τ ά Δ ε κ α ο χ τ ώ Κ ε ί μ ε ν α , όπου λόγος καί πράξη γίνονται ένα, σηματοδοτούν μιά κορυφαία στιγμή άδελφοσύνης καί άλληλεγγύης μπροστά σέ απτούς κινδύνους καί δέν μπο­ ρεί παρά νά είναι άναφορά γιά τίς νεώτερες γενιές όταν, άπροκάλυπτα ή μέ τρόπους «εκσυγχρονισμένους», υπονομεύεται ή ελευθερία.