Τεύχος 330

ΕΡΕΥ Ν Α : M E / ΕΡΕΥ Ν Α : Η A' Ε Ρ Ε Υ Ν Α : IIT C

Κ

Υ

Κ

Λ

Ο

Φ __ Ο___ Ρ

Ε___ I

ΠΑΝ. X. ΔΟ ΡΜ ΠΑΡΑΚΗΣ

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ - ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ

ΑΠΟ ΤΟ Δ Ε Κ Α Η Μ Ε Ρ Ο Μ ετ ά φ ρ α σ η ΖΩΗ ΒΑ Λ Α ΣΗ

εκδόσεις «γνώση» Ιπποκράτους 3 1 , 106 80 Α θήνα - τηλ. 36 20 941, 36 21 194

1993 »

ΝΕΑ ΒΙ ΒΛΙ Α »

1993

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΜΠΑΝΑΝΑ ΓΙΟΣΙΜΟΤΟ

Kitchen

ΧΟΥΑΝ ΚΑΡΛΟΣ ΟΝΕΤΙ

Το ναυπηγείο (Μυθιστόρημα) 9

9

ΧΟΥΑΝ ΠΕΡΟΥΤΣΟ

ΝΑΝΤΙΝ ΓΚΟΡΝΤΙΜΕΡ

Οι φυσικές ιστορίες

Μια ιδιοτροπία της φύσης (Μυθιστόρημα)

9 ΚΙΝΓΚΣΛΕΫ ΕΪΜΙΣ

Ένας χοντρός Εγγλέζος (Μυθιστόρημα)

(Μυθιστόρημα) 9

ΟΥΙΛΛΙΑΜ ΣΑΙΞΠΗΡ

Δωδέκατη νύχτα 9

ΣΙΜ

Εύθυμη Ιατρική 9

ΓΙΑΣΟΥΝΑΡΙ ΚΑΒΑΜΠΑΤΑ

ΕΜΑ TENANT

K ioto (Μυθιστόρημα)

Το παραμύθι της Εύας (Ηθοπλαστική ιστορία) 9

ΤΡΟΥΜΑΝ ΚΑΠΟΤΕ

'Οταν οι προσευχές εισακούονται (Ένα ημιτελές μυθιστόρημα)

ΤΖΟΥΝΙΤΣΙΡΟ ΤΑΝΙΖΑΚΙ

Σβάστικα (Μυθιστόρημα) 9

9

ΤΖΩΝ ΚΕΝΕΝΤΥ ΤΟΥΛ

ΛΕΚΛΕΖΙΟ

Συνασπισμός ηλιθίων

Έρημος

(Μυθιστόρημα)

(Μυθιστόρημα)

9

9

Ηλεκτρικές καταιγίδες

ΧΑΡΟΥΚΙ ΜΟΥΡΑΚΑΜΙ

Το κυνήγι του αγριοπρόβατου (Μυθιστόρημα) 9

ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

Διόρθωση παλιών μύθων και άλλες ιστορίες 9

ΣΟΜΕΡΣΕΤ ΜΩΜ

ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΟΜΕΛ (Μυθιστόρημα)

ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΕΖΡΑ ΠΑΟΥΝΤ

Τα άσματα της Πίζας

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ ΙΝΤΙΘ ΓΟΥΟΡΤΟΝ

Τα χρόνια της αθωότητας

Τσάι και ματαιοδοξία (Μυθιστόρημα) 9

ΚΕΕΣ ΝΟΟΤΕΜΠΟΟΜ

ΚΑΖΟΥΟ ΙΣΙΓΚΟΥΡΟ

Τ’ απομεινάρια της μέρας 9

Η ακόλουθη ιστορία

ΛΙΟΝΟΡ ΦΛΕΪΣΕΡ

(Μυθιστόρημα)

Ήρωας κατά λάθος

1993 »> ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ »

1993

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ/ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΝΤΟΡΑ ΓΤΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Η πρόβα ιου νυφικού (Μυθιστόρημα) 9

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΥΑΓΓΈΛΙΛΗΣ

Το χέρι κάτω από το ρούχο (Μυθιστόρημα) 9

ΝΕΝΗ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗ

Οι πολίτες της σιωπής (Μυθιστόρημα) 9

ΖΥΡΑΝΝΑ ΖΑΤΕΛΗ

Ερώτων και ασπασμών λαμπρόν απάνθισμα (52+1 διηγήματα Ελλήνων συγγραφέων γραμμένα και εικονογραφημένα για το Playboy) 9

ΦΑΙΔΩΝ ΠΑΤΡΙΚΑΛΑΚΙΣ

Θεράπευαν με την μουσική (Μυθιστόρημα) 9

ΤΑΣΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ

Ο καιρός της Λίζε (Νουβέλα) 9

ΓΙΩΤΑ ΣΕΧΙΔΟΥ

Η Καλάμιτυ που μισούσε τ’ 'Αλογα

(Μυθιστόρημα οε δέκα ιστορίες)

(Μυθιστόρημα) 9

9 ΒΑΣΙΛΗΣ ΖΙΩΓΑΣ

Το συμπόσιο της Σελήνης

Και με το φως του λύκου επανέρχονται

Όπως τα κούρντισες, Θε’ μου (Μυθιστόρημα)

9 ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΙΖΗΛΟΣ

Στα μάτια της τίγρης ΗΛΙΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΚΟΣ

Μαύρο πουλί στο βλέμμα (Νουβέλα) 9

ΠΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ (Μυθιστόρημα) 9

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΣΦΥΡΙΛΗΣ

Τίμημα χωρίς αντίκρισμα (Διηγήματα) 9

ΑΡΗΣ ΦΑΚΙΝΟΣ

Το κάστρο της μνήμης (Μυθιστόρημα)

ΚΩΣΤΑΣ ΛΟΓΑΡΑΣ

Παλιές αμαρτίες (Διηγήματα) 9

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ

Τα δέντρα (Μυθιστόρημα) 9

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ/ΠΟΙΗΣΗ ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΚΑΝΑΣ

Παραλογή Μαύρα λιθάρια

ΤΑΤΙΑΝΑ ΓΚΡΓΓΣΗ-ΜΙΛΛΙΕΞ

Το αλώνι της Εκάτης (Μυθισιόρημα)

Ημερολόγιο

ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΠΟΥΛΙΟΣ

9

Αντί της σιωπής

Βρεγμένο ρούχο

(Ζωγραφική: Τάσος Μαντζαβίνος) 9

ΠΩΡΓΟΣ ΜΠΡΑΜΟΣ (Διηγήματα) 9

ΜΑΞΙΜΟΣ ΟΣΥΡΟΣ

Πολιτεία (Ποιητικό αφήγημα) 9

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΑΙΑΜΑΝΤΗΣ

[Το λάβαρον] (Νέα, ολοκληρωμένη έκδοση)

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΠΟΥΝΤΖΗ

Η κλινήρης Δευτέρα 9

ΝΤΙΝΟΣ ΣΙΩΤΗΣ

Η μηχανή των μυσακών 9 ΑΛΕΞΗΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ

Αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων

ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Ενθύμιον Σύρου Φωτογραφίες και καρτ ποστάλ από το 1860 έως το 1950

\

εκδόσεις «γνώση» Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα - τηλ. 36 20 941, 36 21 194

ΟΙ Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ ΗΛΕΚΤΡΑ ♦ ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ♦ ε ισ α γ ω γ ή ♦ μ ε τ α φ ρ α ς η ♦

σ χ ό λ ια :

Χρήστου Σάμουηλίδη

ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΪΣΤΟΡΙΑΙ Τ Ο Μ Ο Ι ΠΕΝΤΕ ♦ π ρ ο λ ο γ ο ς : Ι.Θ. Κακριδή ♦ ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ♦ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ♦ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ♦ ΣΧΟΛΙΑ:

Δ. Ν. ΜαρωνίΐΠ, Λεωνίδα Ζενάκου, Ηλία Σπυρόπουλου

ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ Τ Ο Μ Ο Ι ΤΕΣΣΕΡΙΣ ♦ π ρ ο λ ο γ ο ς : I. Θ. Κακριδή ♦ ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ♦ ε ισ α γ ω γ ή ♦ μ ε τ α φ ρ α ς η ♦ σ χ ό λ ια :

Έλλης Λαμπρίδη

ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΔΑ Τ Ο Μ Ο Ι ΔΥΟ ♦ ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ♦ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ* Ιακ. Πολυλά ♦ ε ισ α γ ω γ ή ♦ ΣΧΟΛΙΑ: Τίμου

|Σ

Ε

L 1

Υ κ

Π

Ε Ο

Υ

Στεφανάκη

e γ Β

Ν

Ε

Η Ο

Σ

Κ

Δ Τ

Ο

Σ Μ

Η

]

Νεφέλη /Γ λ ω σ σ ολ ογία

ΐΤΤΤΤΤΤΓΤΤΤΤΤΤΤΤΤ^ΓΤΤΤΤΤ^Τ

ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΜΟΤΣΙΟΤ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ Ε ισαγω γή στη θεωρητική γλω σσολογία Πρόκειται για μια πρωτότυπη μελέτη όπου εξετάζονται θέματα του λεξιλογίου της νέας ελληνικής αλλά και αρκετά θεωρητικά και μεθοδολογικά προβλήματα της λεξιλογικής έρευνας. Είναι μια συστηματική εισαγωγή στη λεξικολογία με ιδιαίτερη έμφαση σε προβλήματα του νεοελληνικού λεξιλογίου.

ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΣΕΙΡΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

£η4

J ff

A . ΣΤΡΙΝΤΜΠΕΡΓΚ Οί δανειστές ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Μ. ΜΕΛΜΠΕΡΓΚ

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

Προωθούν το κ αλό β ιβ λ ίο £ ΑΣΚΛΗΠΙΟΤ 6, ΑΘΗΝΑ 106 80 - ΤΗΛ.: 3607744 - FAX: 3639962'

ANDRE MARTINE Θέματα λειτουργικής σύνταξης

LOUIS PRIETO Μηνύματα και σήματα

γτττττττττττττττττττττττττ

R. Η,. ROBINS Σύντομη ιστορία της γλωσσολογίας

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΛΑΙΡΗΣ Θέματα γενικής γλωσσολογίας

NOAM CHOMSKY Συντακτικές δομές

DENISE FRANQOIS-GEIGER Θέματα κοινωνικής και

TONI ΜΟΡΙΣΟΝ

θεωρητικής γλωσσολογίας

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ Νεοελληνικός λόγος

ΕΙΡΗΝΗ ΦΙΛΙΠΠΑΚΗ

ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ (ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ)

Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία

Ν όμπελ λογοτεχνίας

Διεύθυνση: Φώτης Καβουκόπουλος

Προωθούν το καλό βιβλίο ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ...Προωθούν το καλό βιβλίο Ασκληπιού 6, Αθήνα - Τηλ: 3639962

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 - ΑΘΗΝΑ 106 80 - ΤΗΛ.: 3607744 4.4.4>4.4.4.4-44.44-4.4.4.4.4-44.44-44.4-4.a

1974 - 1994 2 0 Χ ρ ό ν ια Ε κ δ ό σ ε ις Π Α Τ Α Κ Η

V. '

Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ • 01 ΣΥΖΥΓΟΙ · ΑΣΠΡΗ ΜΕΡΑ • ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΘΑΝΑΤΟΥ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ • ΥΠΟΘΕΣΗ Κ.Κ. · ΤΟ ΤΡΑΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΥ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ Τ ΠΑΡΑΜΥΘΕΝΙΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ 0 ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΟΣ ΠΥΡΟΣΒΕΣΤΗΣ

ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ ΕΡΩΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΙΑΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Κόψτε το απόκομμα και ταχυδρομήστε το στην παρακάτω διεύθυνση, για να σας στείλουμε το Γενικό Κατάλογο των εκδόσεών μας: Σ ΠΑΤΑΚΗΣ ΑΕ ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 14 10680 ΑΘΗΝΑ (ΤΗΛ 3638362, FAX: 3628950) Ονοματεπώνυμο..................................................................................... Διεύθυνση.................................................................................. Πόλη..................................................... Τ.Κ.......................... Επάγγελμα...........................Ηλικία (ΔΙΑΒΑΖΩ 3/94)

-------------------------ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μ πενάκη 16, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 36.38.362, Fax: 36.28.950

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α. Μεταξά 26,

Αθήνα-106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Τεύχος 330 2 Μαρτίου 1994 Τιμή: Δρχ. 700 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτη, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτη Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία-ΗλεκτρονικήΣελιδοποίησηΦίλμς-Μοντάζ: LEGATO Ε.Π.Ε., Χαλκοκονδύλη 9 (πλ. Κάνιγγος), τηλ.: 33.02.055-56 Fax: 36.48.223 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ.: 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΧΡΟΝΙΚΑ

10 12 13 16 18

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάντη 9 τηλ. 237.463

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφει ο Ηρ. Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ Η αυτονομασία και η αυτο­ πάθεια του Οιδίποδα Γράφει η Μυρτώ Ρήγου ΕΡΕΥΝΑ Μελέτες για την Ιστορία της Ελλάδος - μια γερμανική έκ­ δοση Γράφει ο Θεόδ. Θεοδώρου ΕΡΕΥΝΑ Ιστορία των Ελληνικών Κομμάτων. Μια νέα προσέγ­ γιση από το εξωτερικό Γράφει ο Αγαθοκλής Αζέλης ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

32 33

Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

26

Ιστορία

29

Ιστορία

Βιβλιογραφικό δελτίο Κριτικογραφία

ΠΛΑΙΣΙΟ

27 28

Ιωάννη Νικολαΐδη: Τα Γιάν­ νινα του Μεσοπολέμου Γράφει ο Ν. Λ. Φορόπουλος Τζορτζ Χόρτον: Αναφορικά με την Τουρκία Γράφει ο Γιώργος Ζησιμό­ πουλος

Μελέτη

Στερ. Φασουλάκη: Η εκπαί­ δευση στη Χίο Γράφει ο Γ. Ζησιμόπουλος

Δ ελ τ ίο

35 40

Πεζογραφία

Χριστόφορου Μηλιώνη: Χειριστής ανελκυστήρος Γράφει η Έρη Σταυροπούλου

Μελέτη

Τάκη Μαμαλούκα: Λευκαδίτικα ευθυμογραφήματα Γράφει η Χρ. Στραχηγοπούλου

Ποίηση

Μάρκου Χαρίτου: Έφιππα και πεζά Γράφει ο Γ. Πετρόπουλος Πεζογραφία

Ελένης Λυγιανή: Η γυναίκα με ταμαύρα Γράφει ο Διον. Κωστίδης Ποίηση

Ιάσονα Ιωαννίδη: Έλεος και φόβος Γράφει ο Γ. Πετρόπουλος 04

J '

Ποίηση

Θάνου Ασίκη: Σημεία φυγής Γράφει ο Γ. Πετρόπουλος

ί

Α φ ιέ ρ ω μ α

44 ΓΛ

ΓΓ

^

Χρονολόγιο Α. ντε ΣαιντΕξυπερύ (1900-1944) Ειρήνη Παπασπυρίδου: Ο Σαιντ-Εξυπερύ είναι πιλότος και στο χώρο της φιλοσο­ φίας Τασία Ευθυμιάτου-Αλισανδράτου: Ο Ουρανισμός στο έργο του Σαιντ-Εξυπερύ

ηη I'J

Πιερ-Ανρί Σιμόν: Συναντώ­ ντας τον Μικρό Πρίγκιπα... Αντουάν Μισελάν: 50 χρόνια μετά - Σταθμός μας: το Αστέρι του Μικρού Πρίγκι­ πα

ηη

Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ:

/L

“C itadelle”

ηη 11

Αντουάν Μισελάν: ΣαιντΕξυπερύ: ένα χαρτονόμισμα

ηη 10

Ελληνική βιβλιογραφία του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ

best-seller

Ο.Σ.Ε. κατά την αναχώρηση για την πτήση Παρίσι - Σαϊγκόν

παιδικά

ο

ε αναγνώστες από δέκα ετών και πάνω απευθύνεται Το θαύμα της ζωής (μτφρ. Δ. Αυγερινός, Αθήνα, Πατάκης, 1993. Σελ. 32. Δρχ. 1500). Ανήκει σε μια σειρά βιβλίων γνώσε­ ων με το γενικό τίτλο ο «Αόρατος κόσμος», σκοπός της οποί­ ας είναι να εξηγήσει με πληρότητα και σαφήνεια τον «αόρα­ το» μικρόκοσμο της βιολογίας. «Το θαύμα της ζωής» βοηθά τον αναγνώστη, μικρό ή μεγάλο, να κατανοήσει τις λει­ τουργίες του αναπαραγωγικού συστήματος από τη σύλλη­ ψη και την εγκυμοσύνη έως τη γέννηση. Τα απλά, αλλά με επιστημονική ακρίβεια κείμενα συνοδεύ­ ονται από καλλιτεχνικές εικόνες, οι οποίες ανακαλύπτουν όλα τα μυστικά και την πολυπλοκότητα της αναπαραγωγής του ανθρώπινου είδους. Για τους απαιτητικούς υπάρχει ευρετήριο και γλωσσάρι στο τέλος του βιβλίου.

I

ο Παίζω με τα χρώματα και τις γραμμές. Ζωγραφίζω γραμ­ μές και σχήματα (Αθήνα, Σ. Εποχή, 1994. Σελ. 50) της Μ. Καραλάζου - Καραμπουρνή ζωγραφισμένο από την Εόα Μελά απευθύνεται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Σκοπός του είναι να βοηθήσει τα νήπια να μη γράφουν «ψειρίτσες» και «ορνιθοσκαλίσματα». Γι' αυτό πρώτα πρέπει να εξοικειωθούν με τις διάφορες γραμμές χαράσσοντας ευθείες, καμπύλες, ανοιχτές, κλειστές για να μπορέσουν παράλληλα να γράψουν και τα πρώτα τους γράμματα της αλφαβήτου. Η μοναδική μας ένσταση είναι τα μουντά χρώματα στην πλούσια εικονογράφηση αυτού του καλαίσθητου βιβλίου.

χρονικά 11

κοινωνιολογικά

£

ισαγωγή στις έννοιες που εισήγαγε ο Γερμανός κοινωνιολόγος Μ αξ Βέμπερ αποτελεί η μελέτη του Άντονι Γκίντενς Πολιτι­ κή και Κοινωνιολογία στη σκέψη του Μαξ Βέμπερ (Μτφρ. Β. Ιακώβου - Γ. Σταυρακάκης. Αθήνα, Οδυσσέας, 1993. Σελ.

96. Δρχ. 1300). Ερευνάται το περιβάλλον που δημιούργησε τις ιδέες του Βέμπερ, τα πολιτικά του έργα και το περιεχόμενό τους. Ανιχνεύεται επίσης η επίδραση του μεθοδολογικού και θεωρητι­ κού πλαισίου πού είχε υιοθετήσει ο Βέμπερ στο κοινωνιολογι­ κό του έργο. Προβλήματα όπως αυτό της ηγεσίας, του εξορθολογισμού και της γραφειοκρατίας διατρέχουν αυτή την ενδιαφέρουσα μελέτη.

ελληνική πεζογραφία

ι

ο μυθιστόρημα του Βασίλη Λιόγκαρη με τίτλο Τι θα γίνει επι­ τέλους με τη μαμά (Αθήνα, Σ. Εποχή, 1993. Σελ. 200. Δρχ.

1.800) αφορά στα προβλήματα που θέτει το κοινωνικό μας περιβάλλον στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας. Μ ια εβδομηνταπεντάχρονη γυναίκα, ενώ προσπαθούν όλοι γύρω της να την κάνουν να νιώσει παρείσακτη, αποφασίζει να κάνει την προσωπική της επανάσταση αποδεικνύοντας ότι το δικαίωμα στη ζωή δεν είναι μόνο δικαίωμα των νέων.

ξένη πεζογραφία ριστούργημα της παγκόσμιας κλασικής λογοτεχνίας το μυθι­ στόρημα του Ρώσου Αλέξανδρου Πούσκιν Η κόρη του Λο­ χαγού (Μτφρ. Τ. Ιακώβου - Ραχματούλινα. Αθήνα, Σ. Επο­ χή, 1993. Σελ. 184. Δρχ. 2.000). ι Ιστορικό μυθιστόρημα «Η κόρη του λοχαγού», για τί εκτυλίσ! σεται το 1774, εποχή της αγροτικής εξέγερσης του Πουγκατσόφ, εναντίον των ευγενών και της δουλοπαροικίας· ερωτι­ κό, γ ια τί αναφέρεται σε μια ιστορία αγάπης και, ταυτόχρο­ να, αυτοβιογραφικό· δεν έχει χρεία άλλων συστάσεων.

ο β ιβ Λ \& υ ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο

Αριστοτέλης - Αθ. Βαγιονάκης - Αθ. Γκοβόστης - Αθ. Ειρμός - Δράμα. Ελευθερουδάκης - Αθ. Ενδοχώρα-ΑΘ. Εξαρχόπουλος - Αθ. Εστία-Αθ. Ιανός-Θ εσσ. Λοξίας-Θεσσ. Μεθενίτης - Πάτρα. Μποστάνογλου - Πειραιάς. Όμηρος - Βόλος. Παράμετρος - Χολαργός. Πιτσιλάς - Αθ. Ραγιάς - Θεσσ. Σάχης - Νέα Σμύρνη. Σύχρονη Εποχή - Αθ. Φιλιππότης - Αθ. Χνάρι - Αθ.I

I ΖΑΤΕΛΗ Ζ.: Και με το φως του λύκου επανέρχονται ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ Το αλφαβητάρι ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ | Αλφαβητάριο.: Τα καλά παιδιά ΤΟΥΜΠΗΣ | ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ.:

Η

Εκτέλεση ΚΑΚΤΟΣ

| ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Σ.: Ν’ ακούω καλά το όνομά σου ΚΕΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Α.: Σκισμένο ψαθάκι ΚΑΛΕΝΤΗΣ | ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ.: Τα ερωτικά της Κορσικής ΚΑΚΤΟΣ ΚΑΡΕΖΗ Τ.: Τετράδια μιας ζωής ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΟΥΟΡΤΟΝ Ε.: Τα χρόνια της αθωότητας ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ Το έπος του Γκιλγκαμές ΙΣΤΟΣ

«Κάλλιο να σου βγει το μάτι παρά το όνομα».

τον τόπο του τραγικού ο Οιδίποδας, κεντρισμέ­ νος από τη Σφίγγα, δη­ λαδή από ένα κακό που πίστεψε ότι θα θεραπεύ­ σει, βγάζει το μάτι του και τ ’ όνομά του. Αν το συναίσθημα του τραγικού στον Νίτσε σημαίνει το αθερά­ πευτο μέσα στη Φύση ή όπως η Φύση, η τραγικότητα του Οιδίποδα συνίσταται στο ότι η Φύση αρνείται να θεραπευθεί. Και αν προσωρινά λύνει το αί­ νιγμα και νομίζει ότι κατα­ σ τρέφει τη δύναμη τη ς Σφίγ­ γας, αυτή η καταστροφή υπηρετεί καλύτερα το Νόμο της. Το ιερό όνομά της, Σφίγ­ γα, οδηγεί τον ίδιο τον Οιδίποδα στην καταστροφή, τον με­ τατρέπει σε εξιλαστήριο θύμα της. Ο Οιδίποδας πιστεύει ότι με φυσικό τρόπο θα φτάσει στη λύση του αινίγματος, θα λύσει τη σιωπή, επειδή υποτί­ θεται ότι υπάρχει κάποια φυσι­ κή ορθότητα της γλώσσας: η κατονομασία. Ονομάζει, ορίζει τον άνθρωπο, πιστώνοντας την όρασή του. Ο Οιδίποδας-άνθρωπος παρατηρεί με προσο­ χή (αναθρείν) και συλλογίζεται εκείνο που έχει δει (όπωπε): εί­ ναι θέμα όρασης. Όμως «αν και ανοιχτά έχει τα μάτια», δεν θέλει να αυτοσαρκαστεί, για τί

Σ

πιστεύει στον εαυτό του και στη διανοητική του δύναμη, που είναι ικανή να συλλάβει την αλήθεια και να εξοντώσει τη ζωώδη παρουσία της Σφίγ­ γας. Εκεί που η οπτική δύναμη του ματιού δεν μπορεί να δει τη Φύση ως παρέκκλιση από το φυσικό, δηλαδή την αλή­ θεια ως διεστραμμένη θηλυ­ κότητα, εκεί τυφλώνεται. Ονο­ μάζει τον άνθρωπο1, και νομί­

τό τε θα εισπράττει αιωνίως ψευδαισθήσεις αντί για αλή­ θειες» επειδή «η αλήθεια είναι μια κινούμενη στρατιά μετα­ φορών, μετωνυμιών, ανθρω­ πομορφισμών»2 ένα ερωτημα­ τικό γεννιέται: Μήπως η Σφίγ­ γα δεν στέκεται απέναντι στον Οιδίποδα αλλά είναι η ίδια μια ανθρωπομορφία και μια μετα­ φορά του; Η Σφίγγα διαγράφει την απαρχή ενός πεπρωμένου

Η αντονομασία και η αυτοπάθεια τον Οιδίποδα ζει ότι κατέχει την αλήθεια το υ - μια αλήθεια ταυτολογική, γ ια τί δίνοντας τον ορισμό του ανθρώπου και εξετάζοντας κα­ τόπιν τον εαυτό του, γνωρίζει την «ανθρωπιά» που τον δια­ χωρίζει και τον τοποθετεί απέ­ ναντι από το τερατώ δες της Σφίγγας-σημείου ενός ζωώ­ δους ανθρωπομορφισμού. Μή­ πως όμως ο Οιδίποδας είναι το τέρας; Ανακαλώντας τον ορισμό τη ς αλήθειας από τον φιλόσο­ φο τη ς υποψίας που επισημαί­ νει ότι «αν / ο άνθρωπος / δεν θέλει να αρκείται στην αλήθεια με τη μορφή τη ς ταυτολογίας,

που είναι ταυτόχρονα μυστή­ ριο και αναγκαιότητα. Ακόμη και οι θεοί οφείλουν να συντρέξουν την άτροπο Ανά­ γκη. Βρίσκονται στα χέρια του πατροκτόνου και του αιμομίκτη. Η βούληση του Οιδίποδα διαμορφώθηκε από τη στιγμή που αντίκρισε τη Σφίγγα: θέλει να παρα-βιάσει τη Φύση, να λύσει το μυστήριο και η πο­ ρεία του είναι αίτιο της βούλη­ σής του ακόμη κι αν αγνοεί το αιτιατό που θα παραγάγει μέ­ σα του αυτή η βούληση. Νομί­ ζει ότι προ-βλέπει, ότι μπορεί να παραβγεί τη Μοίρα του, όμως εθελοτυφλεί (βγάζει το

14 χρονικά ---------------μάτι του) μπροστά στο αίνιγμα που κολακεύει το νου του: απόλυτη αλήθεια ή εκμηδένιση. Το «ήτα» εδώ έχει ήδη σημάνει την ήττα του· η επιλογή είναι ταυτολογία και ο Οιδίποδας την επιλέγει. Κοροϊδεύει τον Τειρεσία όταν τον καλεί γ ια να του προφητέψει ποιος είναι ο φονιάς του Λάιου κι αυτός αρνείται: εγώ, λέει «ο ανίδεος Οιδίπους τη Σφίγγα αποστόμωσα, με τη δική μου γνώση, χωρίς να μάθω τίποτε από τα όρνια» κι εσύ, ένας προφήτης, δε μαντεύεις την αλήθεια για τί «είσαι τυφλός στ’ αυτιά, στο νου, στα μά­ τια»3. Όμως, ο Οιδίποδας δεν βλέπει σε ποια κατάντια βρί­ σκεται και η βεβαιότητά του ότι οδηγήθηκε στην απόλυτη αλήθεια έχει ως τίμημα την τύ ­ φλωση. Μόνο τα λόγια του βλέπουν με τα μάτια του νου και τ ’ αυτιά του: «να μ’ εκείνος εγώ, τ ι θωρώ με τ ’ αυτιά»4. Ό ταν φτάνει στον Κολωνό, στηριγμένος στην Αντιγόνη, στον τόπο των φοβερών θεών του σκότους, των Ερινύων (πότνιαι δεινώπες) ή Ευμενι­ δών (τας πάνθ’ ορώσας Ευμε­ νίδας) ακούει τους Αθηναίους να τον ερωτούν ποιο θα είναι το κέρδος το υς από έναν που δεν βλέπει. Κι ο Οιδίποδας απαντά: «όσα πούμε να βλέ­ πουν θα τα πούμε»5. Τι λέει ο Οιδίποδας στους Αθηναίους, ποια τα ενοφθαλ­ μισμένα λόγια του; Με διώχνε­ τε «τρέμοντας μόνο τ ’ όνομά μου κι όχι τούτο το κορμί και τ ις πράξεις μου. Τι εγώ από κείνες περισσότερο έχω πάθει, παρά οι άλλοι, αν θα ’πρεπε να πω για μάνα και πατέρα, απ’ όπου με φοβάστε, όπως καλά το ξέρω. Γιατί, πώς είμαι εγώ κακούργα φύση, που σαν έπαθα, χτύπησα, έτσι που και να ’χα γνώση τη ς πράξης μου δεν

θα ’μουνα κακούργος»6. Τι δε γνώριζε ο τραγικός ήρωας; Ο Οιδίποδας δεν κατά­ λαβε τη μεταφορική φύση του ονόματος του, δηλαδή τη μεταφορική φύση της γλώσ­ σας. Πίστεψε στην αλήθεια τη ς γλώσσας, στην κυριολε­ ξία, στη γραμματική, στην πε­ ριγραφική ονομασία. Όμως, του βγήκε το όνομα ή, μάλλον, το όνομα του τη βγήκε. Γι’ αυτό και τυφλώθηκε: εμπιστεύθηκε τα ονόματα στην κοινοτοπία τους. Δεν διείδε ότι στη μεταφορά του ονόματος του και όχι στον ορισμό του ανθρώπου παιζόταν η ίδια του η ζωή. Είχε χάσει τη γνώση των λέξεων και βάδιζε γοργά στη βία τη ς πράξης, στο νεκρι­ κό υμέναιο. Όμως, «πρέπει να περπατάει κανείς με αργά βήματα πάνω στο δρόμο με τις νεκρές πέτρες, ιδίως αυτός που ’χει χάσει τη γνώση των λέξεων. Είναι μια γνώση απερίγραπτη που πιάνει φωτιά με αργές εκρήξεις. Κι όποιος την κατέχει δεν το γνωρίζει. Αλλά και οι Άγγελοι ακόμα δεν γνωρίζουν, για τί κάθε αληθινή γνώση είναι σκοτεινή»7. Ακόμη και η φυσιολογία μας μαθαίνει κάτι γ ι’ αυτό: ο αμφι­ βληστροειδής του ματιού, ο χι­ τώνας ο κείμενος μεταξύ του χοριοειδούς και υαλοειδούς σώματος, ως είδος δικτύου, εί­ ναι παράγωγο του ρήματος αμφιβάλλω. Ο φιλόσοφος που, όπως ο Οιδίποδας, αναγνωρί­ ζει το λόγο του ως αλήθεια και δεν αμφιβάλλει για το από­ λυτό του, συνηγορεί σε μια προκατάληψη, σε ένα ψέμα: ψεύδεται φτάνοντας δια της λήθης στην αλήθεια, που πάει να πει στην «υποχρέωση του καθενός να λέει την αλήθεια, δηλαδή να χρησιμοποιεί τις συνήθεις μεταφορές, άρα, για να εκφραστούμε ηθικά, για την υποχρέωση να ψεύδονται όλοι

σύμφωνα με μια πάγια συνθή­ κη»8. Ο Νίτσε όρισε την αλή­ θεια ως μεταφορά αλλά και με μία μεταφορά: Μήπως η αλή­ θεια είναι «μια γυναίκα που έχει λόγους να μην μας αφήνει να δούμε τους λόγους της; Μήπως το όνομά της είναι για να μιλήσουμε ελληνικά Βαυβώ;»9. Ποια μορφή παίρνει η αλή­ θεια κάτω από το πρόσωπο της Βαυβώς; Η Βαυβώ είναι ένα πρόσωπο με διπλή όψη, αναφέρει ο Ζ.-Π. Βερνάν, στο δοκίμιό του πάνω στο «Βλέμμα του Θανάτου». Εμφανίζεται ως είδος δράκαινας, όπως η Γοργώ, η Μορμώ και η Έμπουσα, αλλά και ως καλή γριά που με τα αστεία τη ς καταφέρνει να διακόψει τη νηστεία της Δήμη­ τρας για τη χαμένη Κόρη και να την κάνει να γελάσει. Σύμ­ φωνα με τον Βερνάν, «η σύ­ γκριση των κειμένων που διη­ γούνται αυτό το επεισόδιο, με τα αγαλματίδια της Πριήνης που απεικονίζουν κάποια γυναικεία μορφή όπου το πρό­ σωπο είναι συγχρόνως και υπογάστριο, δίνει στη χει­ ρονομία της Βαυβώς, που ανασηκώνει το φουστάνι για να δείξει τα απόκρυφά της, ένα ξεκάθαρο νόημα: αυτό που η Βαυβώ δείχνει στη Δήμητρα είναι ένα αιδοίο μακιγιαρισμένο σαν πρόσωπο, ένα πρόσω­ πο με τη μορφή γυναικείου αι­ δοίου· θα μπορούσαμε να πούμε: ένα αιδοίο που γίνεται προσωπείο. Μορφάζοντας, το αιδοίο αυτό γίνεται ξέσπασμα γέλιου, ...στο οποίο απαντά το γέλιο της θεάς, όπως στον τρομακτικό μορφασμό της Γοργώς απαντά η φρίκη εκεί­ νου που την ατενίζει»10. Η αλή­ θεια ως Βαυβώ βρίσκεται ανά­ μεσα στα δύο άκρα: τη φρίκη του τρομακτικού (Βαυβώ-Μέδουσα) και τη γελοιότητα του γκροτέσκου (Βαυβώ-προσω-

---------------πείο). Έ τσι ο φιλόσοφος που, όπως ο Οιδίποδας, διακα­ τέχεται από μια θέληση να βρει την αλήθεια («Με την προϋπόθεση πως επιθυμούμε την αλήθεια, για τί να μην προ­ τιμάμε τη μη αλήθεια; Και την αβεβαιότητα; Και αυτήν ακόμα την άγνοια; Το πρόβλημα τη ς αξίας τη ς αλήθειας μας παρουσιάστηκε ή μήπως πα­ ρουσιαστήκαμε εμείς μπροστά στο πρόβλημα; Ποιος από μας εδώ είναι Οιδίποδας; Ποιος η Σφίγγα;»*1), και αναζητά τη λύ­ ση του αινιγματικού, κινείται ανάμεσα σε δύο παραλλαγές: Με τη βεβαιότητα τη ς κατοχής της η σκέψη του πετρώνει. Δεν είναι, μάλιστα, άμοιρο σημα­ σίας για το ν Μύθο ότι η Μέ­ δουσα φρουρεί τα σύνορα τη ς επικράτειας τη ς Περσεφόνης, για τί όποιος την κοιτάξει κατά­ ματα περνάει στο βασίλειο των νεκρών. Ο φιλόσοφος που ψά­ χνει την αλήθεια ως επαναλαμ­ βανόμενο νόημα, ταυτολογία, δόξα, απολιθώνεται. Αυτή η δόξα είναι όμως ταυτόχρονα και το γκροτέσκο, η γ ε­ λοιογραφία τη ς γνώσης, που μετατρέπει την τραγωδία σε παρωδία τη ς ύπαρξης. Ο φιλόσοφος, ένας κωμικοτραγι­ κός, στέκεται «απέναντι σε αυτήν την ειδωλολατρεία / που / τον ξεμασκαρεύει... Ό ταν η ελπίδα αναδύεται από μια σκέ­ ψη, προκαλεί θλίψη ή γέλιο. Υπάρχει μια απρέπεια στο να δίνουμε πολύ μεγάλη προσο­ χή στις μεγάλες λέξεις... και είναι καιρός πια η φιλοσοφία, ρίχνοντας σε ανυποληψία την Αλήθεια να απαλλαγεί από όλα τα κεφαλαία»12. Ο τρόπος τη ς απαλλαγής δίδεται σε μια αινιγματική πρόταση του Νίτσε: «Η αλή­ θεια είναι άσχημη», όπως η Μέδουσα. «Κατέχουμε την τ έ ­ χνη για να μη καταποντιστούμε από την αλήθεια»13. Ποια

χρονικά 15

είναι αυτή η τέχνη; Μήπως το τέχνασμα του Περσέα, δηλα­ δή το τέχνασμα του καθρέφτη, τη ς κυνέης, τη ς γυαλιστερής ασπίδας; Με άλλα λόγια, η τ έ ­ χνη του χαρούμενου βλέμμα­ το ς πάνω από εφήμερες κεφα­ λές; Ή μήπως το προσωπείο τη ς Βαυβώς, η μάσκα, το μασκάρεμα που από αυτό εκπηγάζει το γέλιο; Όμως, προς το παρόν, ζούμε την τραγωδία, είμαστε μέσα στη θρησκεία κι έχουμε ανάγκη από τον ήρωα, τον διαφορετικό: «τα εγκλήμα­ τα του Οιδίποδα σημαίνουν το τέλο ς κάθε διαφοράς, αλλά επειδή αποδίδονται σε ένα επιμέρους άτομο, αποβαίνουν μια νέα διαφορά, η τερατω δία του Οιδίποδα και μόνο»14. Ο Οιδί­ ποδας είναι Μοναδικός στο εί­ δος του. Την τερατω δία του δεν θα μπορούσε να την ονο­ μάσει κάποιος - ακόμα κι ο Φρόυντ - χωρίς να κινδυνεύ­ σει, γ ια τί ο Οιδίποδας παρα­ βιάζοντας τη Φύση συνέτριψε

τους νόμους με τους οποίους θα είχε κριθεί. Ποιος μπορεί συνεπώς να τον κρίνει, να τον κατονομάσει, αφού ο ίδιος έδωσε όνομα στη διαστροφή του; Ο Οιδίποδας, ένας ονο­ ματοθέτης, ένας πρωταρχικός που προσφέρει τ ους πρώτους νόμους της αλήθειας για το καθαρό και το ακάθαρτο, το άμωμο και τ ο μιαρό, τυφλώνε­ ται, αποκτά ένα τρ ίτο μάτι και αποχαιρετά το φως στον Κολωνό, το άφεγγο φως που κά­ ποτε ήτανε δικό τ ο υ 15 και που φώτιζε ό,τι δεν μπορούσε να δει. Το αποχαιρετά και το μέμφεται. Προχωρεί χωρίς οδηγό και βγαίνει από την αριστερή πάροδο τη ς φιλοσοφικής σκη­ νής, αφήνοντάς μας σαν υπο­ θήκη τη μνήμη («μέμνησθέ μου») του ονόματος του: Οιδί­ πους, κάποιος που γνωρίζει (οίδα: παρακ. του είδω με ση­ μασία ενεστώτα) που τον οδη­ γούν τα βήματά του.

Σημειώσεις

δα. Καίτοι πώς έγώ κακός φύσιν, δστις παθών μέν άντέδρων, ώστ’ εί φρονών έπρασσον, ούδ’ άν ώδ’ έγιγνόμην κακός;».

7. Α. Αρτώ, Η μεγάλη μέρα και η μεγά­ λη νύχτα, μετ.: Σ. Ευθυμιάδης, Αιγόκερως, 1981, σελ. 32.

8. Φ. Νίτσε, ό.π., σ. 29.

9. Φ. Νίτσε, Χαρούμενη Επιστήμη, μετ. Ζ. Σαρίκα, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 1993, σ. 14.

10. Ζ.-Π. Βερνάν, Το Βλέμμα του Θανά­ του, μετ. Γ. Παππάς, Αλεξάνδρεια 1992, σελ. 39-40.

11. Φ. Νίτσε, Πέραν του καλού και του κακού, μετ. Ν. Ζωγράφου - Κ. Μεραναίου, Μαρή, σελ. 9.

12. Ε.Μ. Σιοράν, Εγκόλπιο ανασκολοπισμού, μετ. Κ. Παπαγιώργης, Εξά­ ντας, 1988, σελ. 327.

13. Φ. Νίτσε, «Το πάθος για την αλή­ θεια», μετ. Γ. Τζαβάρα, περ. «Εποπτεία», No 36-37, 1979, σελ. 603.

14. Ρ. Ζιράρ, Το εξιλαστήριο θύμα, μετ. Κ. Παπαγιώργης, Εξάντας 1991, σελ. 130.

15. Σοιροκλέους, Οιδίπους τύραννος, ό.π., σελ. 96: «Ή φως άφεγγές, πρόσθε πού πότ’ ήσθ’ έμόν».

1. «"Ανθρωπον κατέλεξας, δς ήνίκα γαΐαν έφέρπει, / πρώτον έφυ τετράπους, νήπιος έκ λαγάνων. / Γηραλέ­ ος δέ πέλων τρίτατον πόδα βάκτρον έρείδει, / αύχένα φορτίζουν, γήραί καμπτόμενος».

2. Φ. Νίτσε, «Περί αλήθειας και ψεύ­ δους υπό εξωηθική έννοια», στο Η αλήθεια και η ερμηνεία, μετ. Θ. Πενολίδης, Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991, σελ. 26 και 29.

3. Σοιροκλέους, «Οιδίκους τύραννος», μετ. Κ.Π. Φωτιάδου, Πάπυρος 1941, σ. 32: «τυφλός τά τ’ ώτα τόν τε νουν τ ά τ ’ όμματ’ εΐ».

4. Σοιροκλέους, «Οιδίπους επί Κολωνώ», μετ. Γ. Σπαταλά, Πάπυρος 1941, σ. 19.

5. ό.π., σ. 15: «"Οσ’ άν λέγωμεν πάνθ’ όρώντα λέξομεν».

6. ό.π., σ. 25: «έλαύνετε, όνομα μόνον δείσαντες; ού γάρ δή τό γε σώμ’ ούδέ τάργα τάμ’· έπεί τά γ’ έργα μου πεπονθότ’ έστί μάλλον ή δεδρακότα, εί σοι τά μητρός και πατρός χρείη λέγειν, ών ούνεκ’ έκφοβή με. Τοϋτ’ έγώ καλώς έξοι-

Μυρτώ Ρήγου

Μ ε τον τίτλο «Eherecht und Familiengut in Antike und Mitelalter» εκδόθηκαν σ’ ένα τόμο οι εισηγήσεις που έγι­ ναν στο 22 Kolloquien που οργάνωσε το Stiftung Historisches Kolleg του Μονάχου. Ο τόμος εκδόθηκε με την εποπτεία του Dr. Prof. Dieter Simon, ο οποίος έγραψε και την εισαγωγή, απ’ τις εκδόσεις R. Oldenbourg του Μονάχου (χρ. έκδ. 1992). Πρόκειται για τόμο ιδιαίτε­ ρου ενδιαφέροντος (ειδικό­ τερα για τους Έλληνες ανα­ γνώστες) όσον αφορά στην ιστορία και τη νομική ρύθμιση θεμάτων οικογενειακής περι­ ουσίας κατά την αρχαιότητα και τον μεσαίωνα. Οι εργασίες που περιέχονται σ’ αυτόν, είναι, κατά τη σειρά που έχουν στον τόμο, οι εξής: 1. Του Dr. Prof. Walter Selb (Βιέννη), με τον τίτλο «Zur Christianisierung des Eherechts». Ο συγγραφέας υπο­ μιμνήσκοντας το χωρίο της προς Εφεσίους επιστολής του Παύλου, κεφάλαιο 5, εδ. 21-23, εξετάζει την ουσιαστική εξέλι­ ξη και τον τύπο του γάμου υπό την επίδραση του χριστιανι­ σμού.

2. Της Dr. Marie Theres Fogen (Φραγκφούρτη του Μάιν),

Μελέτες για την Ιστορία της Ελλάδας μια γερμανική έκδοση

με τον τίτλο «Muttergut und γάμου (ειδικότερη αναφορά υπάρχει στο Προοίμιο και τα Kindesvermogen bei Kon­ κεφάλαια 1-8 της «Εκλογής»). stantin d. Gr. Justinian und 4. Του Dr. Andreas Eustathios Rhomaios».

H Schminch (Φραγκφούρτη του συγγραφέας παραθέτει το εδ.

1.14 απ’ τη «Ρίτα» (στο ελληνι­ Μάιν), με τον τίτλο «Zum 19.

Titel der Eisagoge - Ober die κό πρωτότυπο και σε γερμανι­ Eheschenkung». Ο συγγρα­ κή μετάφραση), όπου αναφέφέας εξετάζει τον 19ο τίτλο ρεται η τύχη υπέρ των παιδιών του φαλκιδίου που υπεκράτητης «Εισαγωγής του νόμου» σε ο πατέρας, ο οποίος χώρι­ (ελληνικά στο κείμενο), την οποία θέσπισε η ονομαζόμενη σε απ’ τη γυναίκα του και της Μακεδονική δυναστεία, καταρ­ ξανάδωσε την προίκα, κι εξε­ τάζει την τύχη τη ς μητρώας γώντας την προηγούμενη νο­ μοθεσία των Ισαύρων και εισάπεριουσίας σύμφωνα με τους νόμους του Κωνσταντίνου του γοντας τη δική της, αρχής γεΜεγάλου και του Ιουστινιανού. νομένης το 886 απ’ τον Βασί­ 3. Του Dr. Ludwig Bur-λειο Α', πρώτο αυτοκράτορα gmann (Φρανγκφούρτη του αυτής της δυναστείας. Ο Dr. A. Μάιν), με τον τίτλο «Refor­ Schmink εξετάζει ειδικότερα mation Oder Restauration? τον 19ο τίτλο της «Εισαγωγής Zum Eheguterrecht der Ecloτου νόμου», που επιγράφεται ga». Ο συγγραφέας εξετάζει «Προ του γάμου ή δια γάμου τη νομοθεσία των Ισαύρων δωρεάς», κι αποτελεί μια λε­ (που αυτοί θέσπισαν με την πτομερειακή και συνολική εξέ­ «Εκλογή») σ’ ό,τι αφορά την ταση, με στοιχεία απ’ την περιουσία κατά το δίκαιο του προηγούμενη και τη μεταγενέ­

---------------στερη της «Εισαγωγής» νομο­ θεσία.

5. Του Dr. Joelle Beaucamp (Aix-en-Provence), με τον τίτλο «L'Egypte byzantine: biens des parents, bien du couple?» Ο συγγραφέας εξετάζει ένα ει­ δικό ζήτημα: την τύχη τη ς οι­ κογενειακής περιουσίας στη Βυζαντινή Αίγυπτο, κατά τον 6ο και 7ο αιώνα, με βάση ντο­ κουμέντα συγκεκριμένων περι­ πτώσεων που αφορούν τη γ ο ­ νική περιουσία.

6. Της Dr. Βασιλικής Κράβαρη (Παρίσι), με τον τίτλο «Les actes prives des monasteres de I’Athos et I’unite du patrimoine familial». Η συγ­ γραφέας εξετάζει συγκεκρι­ μένες επίσης περιπτώσεις με βάση γραπτά ντοκουμέντα που υπάρχουν στα μοναστή­ ρια του Άθω, των αιώνων 12ου έως 15ου, κι αφορούν την οι­ κογενειακή περιουσία και την ενότητά της.

7. Της Dr. Ruth Macrides (Σαιντ Άντριους, Μ. Βρετανία), με τον τίτλο Dowry and Inheritance in the Late Period: some cases from the Pa­

triarchal Register». Πρόκειται επίσης για εξέταση συγκεκρι­ μένων περιπτώσεων του 14ου και 15ου αιώνα.

8. Του Dr. Prof. Fausto Goria (Τορίνο), με τον τίτλο «Zur ehelichen Gutergemeinschaft in philosophisschen Denken der Griechen von Xenophon bis loannes Stobaios». Ο συγγρα­ φέας εξετάζει την εξέλιξη της αντίληψης και τη ς φιλοσοφικής σκέψης των Ελλήνων πάνω στο ζήτημα τη ς κοινότητας των αγαθών (περιουσίας) που δημιουργείται με το γάμο.

9. Του Dr. Prof. Gerhard Tur (Μόναχο), με τον τίτλο «Armut - Gedanken zu Eheguterrecht und Familienvermogen in der griechischen Polis». Ο συγγρα­ φέας εξετάζει το δίκαιο της οι­ κογενειακής περιουσίας στην αρχαιοελληνική «Πόλιν». Υπάρ­ χει επίσης στο κείμενο αναφο­ ρά έργων συγγραφέων που εξετάζουν περιστατικά και γ ε­ γονότα στις αρχαιοελληνικές «Πόλεις» που αφορούν το προκείμενο θέμα.

10. Του Dr. Prof. Σπύρου Ν. Τροϊάνου (Αθήνα), με τον τίτλο

Θεόδωρος Ε. Θεοδώρου

Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ Επιμέλεια: Νίκος Κουτσιαράς

Μ. Π. Π. Η. Ν.

Αντωνοπούλου Γέμτος Καζάκος Κατσούλης Κουτσιαράς

Β. Γ. Α. Θ. Ν. Σ.

Κρεμμϋδάς Κριμπάς Κύρτσης Λίποβατς Μαραβέγιας Παπασπηλιόττουλος

ΔΙΑΒΑΖΑ

χρονικά 17

«Zolibat und Kirckenvermogen in der friih und mittelbyzantinischen kanonischen Gesetzbuch». Ο συγγραφέας εξετάζει την απαγόρευση γά ­ μου σε ορισμένη κατηγορία κληρικών και την εκκλησιαστι­ κή περιουσία στην πρώτη και τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Ει­ δικότερα εξετάζει τη σχέση τη ς υπηρεσίας του επισκόπου και της οικογένειας, τη σχέση επισκόπου κι εκκλησιαστικής περιουσίας, τον διοικητικό βαθμό και τ ις υπηρεσίες του «Οικονόμου» στην εκκλησία, την ιουστινιάνεια νομοθετική ρύθμιση και τη μετάίουστινιάνεια εξέλιξη.

11. Τέλος, της Dr. Ελευθε­ ρίας Παπαγιάννη (Αθήνα), με τον τίτλο «Vorkaufsrecht und Cerwandtschaft». Η συγγρα­ φέας εξετάζει το θέμα Ρωμα­ νού Α' (10ος αιώνας), απ’ την οποία αφορμάται για ν’ ανα­ τρ έξει στο σύνολο τη ς ρω­ μαϊκής (βυζαντινής) νομοθε­ σίας που αναφέρεται στο υπό εξέταση ζήτημα.

Ιστορία των Ελληνικόν Κομμάτων Μιανεαπροσέγγιση απότοεξωτερικό ΓΊ

ον Δεκέμβριο του 1992 ' κυκλοφόρησε στη Γερ­ μανία ένα μνημειώδες έργο γ ια τη νεοελληνική ιστοριογραφία· μια δίτο­ μη μελέτη με αντικείμενο « » τα πολιτικά κόμματα της Ελλάδας από το 1821 έως το 1936, γραμμένη από τον καθη­ γητή τη ς νεοελληνικής ιστο­ ρίας και λογοτεχνίας στο Ινστι­ τούτο Βυζαντινών και Νεοελ­ ληνικών σπουδών του Πανεπι­ στημίου τη ς Βιέννης Gunnar Hering, του οποίου το ιδιαίτε­ ρα αξιόλογο βιβλίο: Οικουμενι­ κό Πατριαρχείο και ευρωπαϊκή πολιτική 1620-1638, εκδόθηκε σε ελληνική μετάφραση από το Μ.Ι.Ε.Τ. στις αρχές του ίδι­ ου έτους. Π ρόκειται για ένα έργο, που λόγω της θεματι­ κής, τη ς μεθοδολογίας και της γραφής του θα πρέπει να θέ­ σει σε κίνηση ένα ζωηρό και προς ποικίλες κατευθύνσεις διάλογο ανάμεσα στους ιστο­ ρικούς τη ς νεοελληνικής ιστο­ ρίας, καθώς επιχειρεί με επι­ τυχία να (επανα)τοποθετήσει σχεδόν στην ολότητά τους τα '

Gunnar Hering: Die politischen Parteien in Griechenland 18211936.

Munchen (R. Oldenbourg Verlag) 1922, 2 τόμ., o. 1253.

προβλήματα της πολιτικής ιστορίας του τόπου μας από την επανάσταση του 1821 μέ­ χρι τη δικτατορία του Μεταξά. Πρόκειται, δηλαδή, για την πρώτη επιστημονική μελέτη που ασχολείται με την ιστορία των ελληνικών πολιτικών κομ­ μάτων σε μια τόσο μακρά διάρκεια. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι η παρούσα βιβλιοπαρουσίαση δεν αποτε­ λ εί την πρώτη αναφορά στο βι­ βλίο του G. Hering στην Ελλά­ δα· ήδη το Φεβρουάριο του 1993 ο καθηγητής Α. Διάκος παρουσίασε, σε μία θετική βι­ βλιοκριτική, επισταμένως το βιβλίο από τις στήλες τη ς εφη­ μερίδας «Καθημερινή» (16-21993), γεγονός που όχι μόνο συνηγορεί υπέρ τη ς σπουδαιότητας του βιβλίου αλλά φανε­ ρώνει και μία μεταβολή στο χώρο των Ελλήνων ιστορικών κατά τα τελευταία χρόνια, αφού υποδηλώνει μία αλλαγή συμπεριφοράς απέναντι στην γερμανόφωνη ιστορική πα­ ραγωγή, για την οποία έχουμε την εντύπωση ότι στο παρελ­ θόν παραμελήθηκε αρκετά.

---------------αφήγησης και τον τονισμό γ ε­ γονότων ή τρόπων συμπεριφο­ ράς μεμονωμένων πολιτικών ενίσχυε τις προκαταλήψεις των αναγνωστών. Η παρουσίαση «χαοτικής» ανάπτυξης της επέ­ τρεπε να εισάγει υπαινικτικές κατηγορίες και δύσκολα ανα­ γνωρίσιμες αξιολογικές κρί­ σεις. Η ετυμηγορία της στρα­ τιωτικής δικτατορίας του 1967 για τα ελληνικά κόμματα, οι αποστροφές του δικτάτορα Ιω­ άννη Μεταξά, ο οποίος έθεσε τέλος στη δημοκρατία του με­ σοπολέμου, είχαν διατυπωθεί πρωτύτερα από ιστορικούς, συμπεριλαμβανομένης και της ίδιας τη ς επιλογής του λεξιλο­ γίου. Προκειμένου να κατανοή­ ι σκοποί τη ς εργασίας σουν κάπως το συγκεχυμένο συνοψίζονται στους ακό­ και ξενίζον παρελθόν αυτής λουθους: Περιγραφή τη ς τη ς χώρας, για το οποίο μέχρι δημιουργίας και τη ς διάλυσης πρόσφατα δεν υπήρχαν καν των κομμάτων, έρευνα των χρηστικά εγχειρίδια, πολλοί ιδεολογικών τους θέσεων, των παρατηρητές κατέφευγαν προγραμμάτων, των στόχων ευχαρίστως σε τ έτο ιες προφα­ και των αποφάσεών τους στην νώς ευλογοφανείς ερμη­ καθημερινή πολιτική πράξη, νείες»2. της οργανωτικής το υς δομής, Σ’ αυτό το σημείο θα κά­ της κοινωνικής βάσης και τη ς νουμε μία παρένθεση, για να στελέχωσής τους, τη ς εκλο­ θίξουμε ένα θέμα που συνδέε­ γικής τους συμπεριφοράς, και τα ι με τα παραπάνω. Ο των μεθόδων προσηλυτισμού. συγγραφέας αναφέρεται στο Οι προγραμματικές δηλώσεις, μείζον πρόβλημα τη ς ιδεολογι­ τα ιδεολογήματα και οι απο­ κής χρήσης τη ς ιστορίας και φάσεις αναφορικά με την πο­ ιδιαίτερα σ τους κινδύνους που λιτική πράξη παρουσιάζονται ελλοχεύουν στις περιπτώσεις , μέσα στη συνάρτηση των αντι­ που ο ιστορικός δεν είναι σε παραθέσεων μεταξύ των κομ­ θέση να ξεχωρίσει: α) σε τ ί μάτων, αναλύεται δε η σχέση διαφοροποιείται ο επιστημονι­ αυτών των κομματικών αντιπα­ κός από τον μη επιστημονικό ραθέσεων με τις κοινωνικές λόγο και β) το επίπεδο του συγκρούσεις και τα προβλή­ αντικειμένου και το μεταματα τη ς εποχής1. επίπεδο του λόγου γ ια το αντι­ Η μελέτη αυτή, γράφ ει ο κείμενο. Προσπαθεί τελεσφόσυγγραφέας της, προέκυψε ρως να καταδείξει την κατα­ «από την κριτική αντιπαράθεση στροφική λειτουργία τη ς σύγ­ με την παλαιότερη ιστοριογρα­ χυσης των δύο επιπέδων. φία. Αυτή, αντί να αναλύει πο­ Όπως φαίνεται πολύ καθαρά λιτικές διαδικασίες, διέδιδε, τόσο στις ποικίλες θεωρητικές όπως παρουσιάζεται λεπτομε­ αναλύσεις του όσο και στη με­ ρέστερα στο εισαγωγικό κεφά­ θοδολογία του, διαχωρίζουμε λαιο, τη δυσαρέσκεια εναντίον με επιστημολογικά τεκμηριω­ των κομμάτων. Με το ύφος της Πριν προχωρήσουμε σε μια σύντομη παρουσίαση των κε­ φαλαίων και τη ς προβληματι­ κής του βιβλίου, καθώς και των ποικίλων μεθοδολογικών ζητημάτων που τίθενται κατά τη διαδικασία τη ς ανάγνωσής του, θα παρουσιάσουμε εν συντομία τους ρητούς στό­ χους του συγγραφέα καθώς και τ ις συνθήκες γενέσεως του βιβλίου, όπως αυτές δηλώνο­ νται στον πρόλογό του, για τί νομίζουμε ότι πρέπει να τις έχει ο αναγνώστης διαρκώς κατά νου, καθώς είναι αρκετά ενδεικτικές για την ακο­ λουθούμενη μεθοδολογία.

Ο

χρονικά 19

μένη αυστηρότητα το επίπεδο του αντικειμένου από το μεταεπίπεδο του λόγου για το αντικείμενο· έτσι η ιδεολογία του, οι αγωνίες και οι αναζη­ τήσεις του δεν παρεμβαίνουν στο επίπεδο του αντικειμένου, παρά μόνο στο μετα-επίπεδο. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί και ως ένα είδος χρυσού κανόνα του επιστημονικού λόγου και θα λέγαμε ότι εντάσσεται στην παράδοση του Popper και του Hempel. τη συνέχεια κρίνουμε απαραίτητη μία πολύ γενι­ κή παρουσίαση των κεφα­ λαίων του βιβλίου, ώστε να δο­ θεί στον Έλληνα αναγνώστη μια πρώτη γενική εικόνα. Το έργο χωρίζεται σε επτά κεφά­ λαια, από τα οποία το πρώτο είναι εισαγωγικό. Σ’ αυτό το πρώτο κεφάλαιο ο συγγραφέ­ ας παρουσιάζει αφενός κριτι­ κά όλες τις κύριες τάσεις στη βιβλιογραφία που αναφέρεται στην ιστορία των ελληνικών κομμάτων, βιβλιογραφία που εκτείνεται από την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κρά­ τους μέχρι σήμερα. Στην πο­ ρεία αυτής της κριτικής αντι­ παράθεσης με την υπάρχουσα βιβλιογραφία παρουσιάζει εύ­ στοχα τόσο τα μεθοδολογικά προβλήματα που διακρίνει, όσο και τα ιδεολογήματα ανα­ φορικά με τα κόμματα και την πολιτική, που δημιουργήθηκαν από ιστορικούς και κοινωνιο­ λόγους και εντάχθηκαν στη συνέχεια άκριτα ως δεδομένα στον κορμό της κατοπινότερης ιστοριογραφίας. Πα­ ράλληλα επιχειρεί να επανατοποθετήσει το πρόβλημα της ιστορίας των ελληνικών πολιτι­ κών κομμάτων ακολουθώντας μια εννοιολογική αυστηρότητα και συνέπεια - στοιχεία απα­ ραίτητα για την επαλήθευση μιας επιστημονικής υπόθεσης

Σ

20 χρονικά ---------------- και τοποθετώντας το πρό­ βλημα στην ευρωπαϊκή του διάσταση, απομυθοποιώντας όμως παράλληλα αυτό που μέ­ χρι πρόσφατα θεωρείτο ως «ευρωπαϊκή διάσταση»: η ύπαρξη ενός πρότυπου κοινωνικοπολιτικού συστήμα­ το ς (και συστατικών του στοι­ χείων, π.χ. κομμάτων) στη Δυτική Ευρώπη3 του 19ου αι., του οποίου κακέκτυπο, αποτέ­ λεσμα μιας «deformation» υπήρξε το ελληνικό πολιτικό σύστημα και τα συστατικά του στοιχεία. Επειδή αυτή η απο­ μυθοποίηση αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, μία από τις θεμε­ λιώδεις συνεισφορές του G. Hering στη συζήτηση για τη νεοελληνική πολιτική ιστορία, θεωρούμε χρήσιμη την παρά­ θεση ενός χαρακτηριστικού αποσπάσματος τη ς κριτικής του στη γνωστή θέση του κα­ θηγητή Β. Φίλια για τη «νόθα αστικοποίηση»4, η οποία από τη δημοσίευσή τη ς μέχρι τις μέρες μας βρήκε μεγάλη απή­ χηση και αποδοχή στις τά ξεις τη ς ελληνικής επιστημονικής κοινότητας: «Η χρήση αξιολο­ γικών, κρυπτοκανονιστικών εν­ νοιών όπως “νόθος” για την περιγραφή και ερμηνεία κοι­ νωνικών φαινομένων, καθιστά εκ των προτέρων αδύνατη κά­ θε ανάλυση, καθώς δεν πλη­ ροφορούμαστε τίποτε για την πραγματικότητα, παρά μόνο για τη θέση του συγγραφέα ως προς αυτήν. Η σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες δεί­ χνει ότι ο βαθμός τη ς εκβιομη­ χάνισης (ή γενικότερα του εκ­ συγχρονισμού) δεν αποτελεί την καθοριστική παράμετρο για την ερμηνεία τη ς γένεσης και τη ς σταθερότητας πο­ λιτικών κομμάτων: σε μια αγροτική χώρα όπως η Δανία προέκυψε ένα σταθερό σύστη­ μα, η Νορβηγία είχε από το 1814 ένα σύγχρονο κοινοβού­

συνάρτηση τη ς δημιουργίας νέων πολιτικών ρευμάτων με την εμφάνιση στη δημόσια σκηνή μιας νέας γενιάς αν­ θρώπων, χωρίς την εμπειρία τη ς επανάστασης. Εντελώς νέα είναι η τοποθέ­ τηση του G. Hering για την πε­ ρίοδο 1862-1875, η οποία απο­ τελεί και μία από τις πλέον βαρύνουσες συνεισφορές του βι­ βλίου, καθώς για την περίοδο αυτή υπάρχει ελάχιστη βιβλιο­ γραφία με επιστημονικές αξιώ­ σεις. Ο τίτλος του («Βοναπαρ­ τισμός ή κοινοβουλευτική δη­ μοκρατία;») αντικαθρεφτίζει εν περιλήψει τη θέση του συγγραφέα, ότι σ’ αυτήν την τόσο σημαντική για την συνταγματική μας ιστορία πε­ ρίοδο λαμβάνει χώρα μια έντο­ το δεύτερο κεφάλαιο μενη διαμάχη στον τομέα τη ς πο­ λετάται η γένεση πο­ λιτικής ιδεολογίας και πράξης λιτικών ρευμάτων και κομ­ μάτων στην Ελλάδα από τηνανάμεσα σε ένα αυταρχικό επανάσταση μέχρι το οθωνικόρεύμα, που εκφράστηκε κυρίως από τον Δ. Βούλγαρη, σύνταγμα, και συγκεκριμένα η και στις παρατάξεις που υπο­ διαδικασία διάλυσης ξεπερα­ στήριζαν την κατανομή της σμένων δικτύων προστασίας εξουσίας στα κόμματα της και υποταγής και η σταδιακή εποχής. Περιγράφονται με λε­ συγκρότηση από ομάδες συμφερόντων των «ξενικών» πτομέρεια και εν τω γενάσθαι οι απόψεις των κομμάτων για κομμάτων, των οποίων οι το πολίτευμα καθώς και η στά­ διαφορές προσδιορίζονται ση τους σε κάθε μείζον ζήτημα στο επίπεδο των επιλογών τη ς πολιτικής ζωής. Το κεφά­ στην εσωτερική πολιτική και λαιο κλείνει με τη θεμελίωση όχι όπως συνήθως θεωρείται, του κοινοβουλευτισμού μετά στην εξωτερική. Παρουσιάζε­ την καθιέρωση τη ς «δεδη­ τα ι η δομή, η κοινωνική βάση, λωμένης». τα στελέχη, η ηγεσία, τα προ­ γράμματα (όπως τα αποτο πέμπτο κεφάλαιο εξε­ κρυπτογραφεί ο συγγραφέας από σύγχρονες πηγές), η προ­ τάζεται η δημιουργία του παγάνδα , η γεωγραφική τους δικομματικού συστήμα­ τος, μέχρι την αποχώρηση του εξάπλωση. Τρικούπη από την πολιτική το τρίτο κεφάλαιο εξετά­ ζωή. Μολονότι τα τελευταία χρόνια έγιναν αρκετές αξιό­ ζεται η ιστορία των πολιτι­ κών κομμάτων κατά την λογες μελέτες για την εποχή, περίοδο τη ς συνταγματικής παρατηρεί κανείς ότι οι μοναρχίας και οι συνθήκες ερευνητές έχουν επικεντρώσει που οδήγησαν στο ξεπέρασμα το ενδιαφέρον και την προσο­ και τη διάλυση των «ξενικών» χή τους στον Τρικούπη και κομμάτων. Παρουσιάζεται η ελάχιστα ασχολούνται με τον

λιο, ενώ η Σουηδία μόλις το 1866 κατάργησε την αντι­ προσωπεία των τάξεων (Standereichstag). Για τον 19ο αι. έχει αμφισβητηθεί εξάλλου και η συχνά υποτιθέμενη αλλη­ λεξάρτηση τη ς κομματικής ορ­ γάνωσης και τη ς κομματικής πειθαρχίας. Το βάρος τοπικών συμφερόντων, τα οποία καθό­ ριζαν τη συμπεριφορά των εκλογέων και επηρέαζαν τους βουλευτές ισχυρότερα απ’ ό,τι η κομματική πίστη και που με αυτόν τον τρόπο προκαλούσαν μια συγκεκριμένη αστάθεια των ορίων τη ς παρά­ ταξης, έχει αποδειχθεί και ερμηνευθεί καλά για την περί­ πτωση τη ς Αγγλίας»5.

Σ

Σ

---------------Δηλιγιάννη, θεωρώντας τον σε γενικές γραμμές ως άρνηση του τρικουπισμού, ως εκπρό­ σωπο ενός λαϊκιστικού συντη­ ρητικού ρεύματος που αποτε­ λούσε άρνηση και εμπόδιο στην εκσυγχρονιστική προ­ σπάθεια του Τρικούπη. Άλλος ένας νεοτερισμός του G. Hering είναι η συστηματική ενασχόληση και με τις πολύ συγκεκριμένες κατά περίπτω­ ση πολιτικές θέσεις και γενικό­ τερα την ιδεολογία και την κοι­ νωνική βάση του δηλιγιαννικού κόμματος, απομυθοποιώντας ακόμα μία γενίκευση τη ς ιστο­ ριογραφίας μας. ο έκτο κεφάλαιο ασχολείται με τα πολιτικά κόμμα­ τα από το 1894 μέχρι το 1922. Εξετάζεται η κρίση των κομμάτων και του πολιτικού λόγου και πράξης μέχρι το 1909, κρίση που οξύνθηκε από τα αδιέξοδα που εντάθηκαν ιδιαίτερα μετά την ήττα του 1897, της οποίας το τέλο ς ση­ ματοδοτεί η κυριαρχία των φι­ λελευθέρων στην πολιτική σκηνή της χώρας, μετά το στρατιωτικό κίνημα του 1909. Παρουσιάζεται με ακρίβεια η συγκρότηση του κόμματος των φιλελευθέρων, η πύκνωση αντιβενιζελικών κομμάτων και η συγκρότηση των πρώτων αριστερών κομμάτων, καθώς και ο εθνικός διχασμός, οριοθετού μένος από τη συ­ νταγματική κρίση, την δικτατο­ ρία των φιλελευθέρων και τη μικρασιατική καταστροφή. Στο τελευταίο κεφάλαιο εξε­ τάζονται τα πολιτικά κόμματα από τη μικρασιαστική κατα­ στροφή έως την καταστροφή τη ς κοινοβουλευτικής δη­ μοκρατίας, που οριοθετείται από τη δικτατορία του Μεταξά. Ιδιαίτερη μνεία απαιτεί το υποκεφάλαιο «Τα κόμματα και οι πραιτωριανοί», όπου ανα­

Τ

πτύσσεται ένα νέο σχήμα ανά­ λυσης τη ς παρέμβασης του στρατού στην εσωτερική πολιτική σε συνδυασμό με τη χρησιμοποίησή του από πολι­ τικά κόμματα ως μέσου επιβο­ λής, διαδικασία που θα απολήξει στην κατάργηση του κοινοβουλευτισμού και στο τ έ ­ λος μιας περιόδου της ελλη­ νικής πολιτικής ιστορίας. Για πολλά από τα θέματα που εξε­ τάζονται στο δ εύτερο μισό του πέμπτου και στο έκτο κεφά­ λαιο υπάρχει ήδη αξιόπιστη βι­ βλιογραφία (π.χ. Μαυρογορδάτος). Πρέπει όμως να τονι­ σ τεί η ιδιαίτερη αξία της έντα­ ξης και ερμηνείας των κομμά­ των εκείνης τ η ς περιόδου από τον συγγραφέα σε μια μεγαλύ­ τερη διάρκεια. Άξιο μνείας θεωρούμε τον ιδιαίτερης χρησιμότητας και χρηστικότητας αναλυτικό πί­ νακα ονομάτων και πραγμά­ των στο τέλο ς του Β' τόμου, δεδομένου ότι - σε αντίθεση με τη συνηθισμένη πρακτική, να συντάσσονται δηλ. πίνακες λέξεων και όχι εννοιών - περι­ λαμβάνει συν το ις άλλοις αθροιστικά λήμματα, τα οποία μπορεί να μην απαντούν ως λέξεις παρά μόνο ως έννοιες στο βιβλίο (π.χ. μιλιταρισμός, προβλήματα ταυτότητας κλπ.). Αυτό κάνει το έργο ιδιαίτερα εύχρηστο και για τον αναγνώ­ στη που αναζητά μεμονωμένα στοιχεία και δεν θέλει να δια­ βάσει ολόκληρο το έργο. έσα σ τα πλαίσια μιας βιβλιοπαρουσίασης είναι αδύνατον να παρουσια­ στεί στο σύνολό της μια τη και να αναπτυχθούν ανα­ λυτικά προβληματισμοί που προκύπτουν από την ανάγνω­ ση ενός ιδιαίτερα αξιόλογου, καινοτόμου και ογκώδους έρ ­ γου. Για λόγους χώρου δεν θα αναφερθώ, όσο είναι δυνατόν,

Μ

χρονικά 21

σε θέματα που θίγονται στην βιβλιοπαρουσίαση του Α. Διά­ κου. Θα αρκεστώ, λοιπόν, στη συνέχεια να παρουσιάσω με μεγάλη συντομία μερικές αρε­ τές του βιβλίου, οι οποίες το καθιστούν υποκατάστατο εγ­ χειριδίου μεθοδολογικού για την ιστορία. Καταρχήν γίνεται ένταξη των υπό ανάλυση κομματικών φαινομένων στο ευρύτερο ιστορικό γίγνεσθαι. Αυτό δεν γίνεται τόσο για να κατατο­ πιστεί ο μη γνώστης των ελλη­ νικών πραγμάτων ξένος ανα­ γνώστης, όσο γιατί στην ελλη­ νική ιστοριογραφία επικρατεί το παράδοξο, πολλές φορές να μην είναι γνωστά τα ιστορι­ κά γεγονότα (δεν αναφερόμα­ στε στις θεμιτές, αν όχι επιβεβλημένες, διαστάσεις στην ερμηνεία τους). Σε κάθε εποχή, κάθε παράταξη επικα­ λείται μια δική της εκδοχή των γεγονότων και συχνά ο ιστορι­ κός βρίσκεται προ αδιεξόδου. Ο G. Hering, λοιπόν, έπρεπε πρώτα απ’ όλα, πριν προχωρή­ σει σε οποιαδήποτε ερμηνεία, να αποκαταστήσει το γεγονοτολογικό πλαίσιο, χρησιμοποι­ ώντας όλες τις διαθέσιμες ιστορικές πηγές. Το έργο μπο­ ρεί ως εκ τούτου να διαβαστεί συν το ις άλλοις και ως μια πλήρης πολιτική και κοινωνική ιστορία τη ς νεότερης Ελλά­ δας. Αξίζει να τονιστεί ο όγκος του δημοσιευμένου και αδη­ μοσίευτου αρχειακού υλικού καθώς και άλλων πρωτογενών πηγών που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας, ο εξαιρετικά με­ γάλος αριθμός αθηναϊκών και επαρχιακών εφημερίδων και μελέ­ το σύνολο σχεδόν της βιβλιο­ γραφικής παραγωγής, η οποία αναφέρεται στη νεοελληνική ιστορία, σε όλες τις ευρω­ παϊκές γλώσσες, δυτικές και ανατολικές, ασυνήθιστο - αν όχι μοναδικό - φαινόμενο στα

22 χρονικά ---------------η διαρκής διάκριση των συνθηκών γενέσεως ενός μη­ χανισμού ή ενός φαινομένου και τη ς λειτουργίας ή της κα­ τάστασής του σε δεδομένη στιγμή, καθώς η λειτουργία δεν εξαρτάται διαρκώς από τις συνθήκες γενέσεως. Αποδομώντας κανείς το βι­ βλίο μπορεί να συγκροτήσει ένα μεθοδολογικό πλέγμα, που με την πολυσυνθετότητά του ξεπερνάει κατά πολύ τα έτοιμα σχήματα ανάλυσης της ιστορι­ κής πραγματικότητας και της σύνθεσης ενός ιστορικού έρ­ γου. Ο συγγραφέας καταρρί­ πτει με αυτόν τον τρόπο την αξία των απλοϊκών αναλυτικών πίσης πρέπει να τονιστεί σχημάτων. Όπως γράφ ει χα­ ο συστηματικός ορισμός ρακτηριστικά ο Α. Διάκος, ο των εννοιών που χρησιμο­ συγγραφέας αποδεικνύει με ποιεί στο μεταεπίπεδο, καθώς πειστικότητα ότι το ιστορικό και η συγχρονική (όχι όμως έργο δεν εφαρμόζει ή πιστο­ στατική) θεώρηση εννοιών στο ποιεί έτοιμα θεωρητικά σχήμα­ επίπεδο του αντικειμένου. Θε­ τα, αλλά αποτελεί ένα πεδίο μελιώδης αποδοχή του, που ακούγεται ως αυτονόητη, όμως η εμπειρία δείχνει το Σημειώσεις αντίθετο, είναι ότι ο ιστορικός 1. Τόμ. Α' σελ. 7. δεν πρέπει να ερμηνεύει μια 2. Τόμ. Α' σελ. 7. εποχή με τις δικές του αξίες, 3. Δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε αλλά με βάση τις αξίες τη ς τί μπορεί να σημαίνει ο όρος, πέρα ίδιας τη ς εποχής που εξετάζει, από τη συγκεκριμένη γεωγραφική αλλιώς παρερμηνεύει την ενότητα. Δε νομίζουμε ότι μπορεί να λειτουργήσει περιληπτικά για τόσο ιστορική πραγματικότητα. Χα­ διαφορετικά κράτη, όπως π.χ. η Αγ­ ρακτηριστικό είναι το παρά­ γλία, η Γαλλία, η Γερμανία ή η Ιταλία δειγμα τη ς διαφθοράς, δηλ. του 19ου αι. τη ς κατάχρησης μιας δημό­ σιας θέσης για την ικανοποίη­ ση ατομικών συμφερόντων, την οποία μερίδα των ιστορι­ κών την αντιμετωπίζει συνή­ θως με τα μέτρα τη ς εποχής τους και δεν λαμβάνουν υπό­ ψη ότι μπορεί να είναι σύμπτω­ μα μιας εποχής, όπου τα όρια του ιδιωτικού και του δημόσι­ ου δεν είναι ακόμα σαφή6. Αυτό μπορεί κανείς να το πι­ στοποιήσει, θα προσθέταμε εμείς, με τη μελέτη ανάλογων κοινωνιών, π.χ. τη ς Σερβίας. Ένα άλλο στοιχείο που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής είναι

χρονικά τη ς ελληνικής ιστο­ ριογραφίας. Όσον αφορά τις πηγές, πρέπει να σημειωθεί ότι λαμβάνει υπόψη την κειμενικότητά τους και τη λει­ τουργία τους μέσα στην εποχή τους. Αυτό μας υπενθυμίζει ότι οι «πηγές» είναι δευτερογενώς πηγές, δεν συγκροτήθηκαν για να εξυπηρετήσουν τον ιστορι­ κό του μέλλοντος αλλά γ ια να επιτελέσουν συγκεκριμένες λειτουργίες. Μόνο έχοντας αυτό υπόψη μπορεί ο ιστορι­ κός να βγάλει σωστά συμπε­ ράσματα, χωρίς να εκβιάσει το υλικό του.

Ε

επαφής διαλόγου μεταξύ υφι­ σταμένων σχημάτων, ελέγχου τους, συγκρότησης νέων θεω­ ριών με βάση νέα δεδομένα ή συνδυασμό δεδομένων.

λείνοντας θα θέλαμε να τονίσουμε ότι το βιβλίο του G. Hering, καρπός σίγουρα - πολύχρονου μό χθου, άρτιας μεθοδολογικής εξάρτυσης και σπάνιας επιστη­ μονικής επάρκειας αποτελεί πλέον έναν θεμέλιο λίθο της νεοελληνικής ιστοριογραφίας και απαραίτητο ανάγνωσμα για όποιον καταπιάνεται με τα προβλήματά της. Συνυπολο­ γισ μ ένο υ μάλιστα ότι η θεμα­ τική του έχει ένα ενδιαφέρον που ξεπερνά κατά πολύ τον κύ­ κλο των ιστορικών, ελπίζουμε να μεταφραστεί το συντο­ μότερο δυνατόν στα ελληνικά.

Κ

Αγαθοκλής Αζέλης

4. Θεωρούμε ότι περπτεύει η έστω και εν περιλήψει παράθεση της σχετι­ κής θεωρίας, καθώς είναι αφενός πασίγνωστη, και αφετέρου μπορεί κανείς εν πάση περιπτώσει να την αναζητήσει στο βιβλίο του: Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα. 1. Η νόθα αστικοποίηση, 1800-1864. Αθήνα 1986 (5η έκδ.).

5. Τομ. Α'σ. 34.

6. Βλ. σελ. 39-40.

χειριστής ανελκυστήρος ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΜΗΛΙΩΝΗΣ. Χειριστής ανελκυστήρος. Αθήνα. Κ έδ ρ ο ς, 1993. Σελ.

176.

Πεζογραφία *1 ' Λ / I 1

αμιά φορά τούτη η δουλειά που κάνω -το κερατένιο τούτο επάγγελμα του λογοτέχνη, που λέει ένας ποιητής- μου δίνει την εντύπωση πως δεν είμαι παρά

«

1 ένας “γκρουμ”, δηλαδή ένας χειριστής Α ανελκυστήρος, που με κατεβάζει στα υπόγεια του ύπνου και του ξύπνου, εκεί που κατοι­ κούν τα όνειρα. Κι από κει, ακόμα πιο κάτω, στα υπόγεια του θανάτου» (σ. 169). Έ τσι αρχίζει ο Χριστόφορος Μηλιώνης το -τελευταίο στη σει­ ρά- διήγημα «Χειριστής ανελκυστήρος», που δί­ νει τον τίτλο του σ’ ολόκληρη τη συλλογή. Στο καίριο αυτό απόσπασμα βρίσκουμε διατυπωμένα δύο από τα κύρια στοιχεία, που φαίνονται να «βα­ σανίζουν» τον συγγραφέα στο βιβλίο του. Πρό­ κειται για τη συγγραφική τέχνη και το ζήτημα του χρόνου. Η σχέση τους, όπως διατυπώνεται πιο πάνω αλλά και σε άλλα διηγήματα, καθορίζεται από τον θάνατο, που λειτουργεί ως τέλος του χρό­ νου αλλά και ως αφετηρία για το γράψιμο, που πρέπει να κρατήσει αναλλοίωτη την ανάμνηση. Ο συγγραφέας, άλλωστε, το διατυπώνει καθαρά: «έ­ χω την εντύπωση πως η δουλειά που κάνω δεν έχει άλλο νόημα παρά να ξορκίσω το θάνατο» (σ.

169). Μαζί με ένα τρίτο στοιχείο, τον έρωτα, απο­

τελούν τις βασικές θεματικές συνιστώσες, που διατρέχουν τα έντεκα πεζά της συλλογής και συμβάλλουν στην ενότητά τους. Πράγματι, παρά την αυτοτέλεια των επιμέρους ιστοριών η ανά­ γνωση του βιβλίου αυτού κερδίζει πολύ, κατά τη γνώμη μου, όταν εντοπίσουμε τον άξονα που τις συνδέει, δημιουργώντας έτσι ένα πολύ ενδιαφέ­ ρον σύνολο επάλληλων αναπτύξεων αυτών των κύριων ιδεών. Έ ν α άλλο ισχυρό ενοποιητικό στοιχείο, που εύ­ κολα εντοπίζουμε, είναι η πρωτοπρόσωπη αφήγη­ ση (εξαίρεση αποτελεί το διήγημα «Η επίσημη υποδοχή») από ένα πρωταγωνιστή που εμφανίζει σχεδόν τα ίδια κύρια χαρακτηριστικά σε όλες τις ιστορίες: είναι μεσήλικος, φιλόλογος, ασχολείται με τη λογοτεχνία. Στο πρώτο διήγημα, «Ο ίλιγ­ γος», αναλαμβάνει να ξεναγήσει στους Δελφούς μια νέα και όμορφη Γιουγκοσλάβα φοιτήτρια και η σύγκρουση των επιθυμιών του, των απαγορεύ­ σεων και των δυνατοτήτων, του αφήνει μόνιμο μειονέκτημα ένα έντονο αίσθημα ιλίγγου. Στο δεύτερο, «Το σχήμα του κύκλου», το ταξίδι του στην Κύπρο και η συνάντηση με μια παλιά φίλη, ίνδαλμα της νιότης του, τον προσγειώνει από τις ρομαντικές του ονειροπολήσεις. Στα διηγήματα «Ο φιλόκαλος ληστής» και «Δικαιοσύνη» ανακα­ λεί στη μνήμη πρόσωπα που συνάντησε και τον εντυπώσιασαν για τη στάση τους στη ζωή, αλλά τελικά δεν πρόλαβε να τα γνωρίσει αρκετά. Δύο τυχαίες συναντήσεις του αφηγείται και στα «Ο άλλος δρόμος» και «Το παγερό του βλέμμα». Στα κείμενα αυτά, όμως, αναλύεται η αρνητική, απέ­ ναντι στους δύο άντρες που συναντά, διάθεση του αφηγητή, που αγγίζει τα όρια του μίσους, και προ-

24 ετηλογη -------------------------------καλεί σχέδια για την εξόντωσή τους. Στο «Ετερο­ δημότης» ζωντανεύει ο Περικλής, τόπος επαρχιώ­ τη κομμουνιστή, που παρά τις κοσμογονικές αλ­ λαγές των τελευταίων χρόνων στις ανατολικές χώρες δεν απαρνιέται τα ιδανικά του, ούτε χάνει την αγωνιστικότητά του. Αντίθετα, αλλοτριωμέ­ νος, σχεδόν νεκρός φαίνεται πως είναι ο ήρωας του «Επίσημη Υποδοχή», αφού το μακάβριο όνει­ ρο της κηδείας του δεν είναι παρά μια σαρκαστι­ κή απόδοση της εισδοχής του στην Ακαδημία. Στο διήγημα «Το καρδιογράφημα», καθώς ο ήρω­ ας προχωρεί προς τη Δεξαμενή ανήσυχος για μια πιθανή καρδιοπάθεια, θυμάται στον ίδιο χώρο μια παλιά ερωτική ιστορία, που έληξε άδοξα. Μ’ αυτή τη σύντομη αναφορά μου σε μερικά από τα διηγή­ ματα του βιβλίου θέλησα, στον αναγκαστικά πε­ ριορισμένο χώρο ενός κριτικού σημειώματος, μό­ νο να χαράξω τις βασικές αδρές γραμμές της θε­ ματικής τους ποικιλίας, αφήνοντας αναγκαστικά έξω πάρα πολλά στοιχεία. Ο αφηγητής τους, όπως είδαμε, είναι σε ένα οριακό σημείο της βιολογικής και πνευματικής του εξέλιξης και φαίνεται να κάνει την επανεκτί­ μηση, ίσως και την απολογία, της ζωής του. Θα αποφύγω εδώ το σκόπελο της επισήμανσης αυτοβιογραφικών στοιχείων που, αν μας φέρνει κοντά στο συγγραφέα Μηλιώνη, δεν νομίζω ότι προσφέ­ ρει κάτι ουσιαστικό στην ανάγνωση του έργου του. Στα διάφορα διηγήματα αυτός ο αφηγητής-ήρωας άλλοτε βιώνει καταστάσεις, στις οποίες παίζει καθοριστικό ρόλο η σύμπτωση, και άλλοτε ζει πε­ ριπέτειες στο μεταίχμιο της πραγματικότητας και του ονείρου. Σε όλες τις περιπτώσεις η μεγέθυνση ποικίλων λεπτομερειών φέρνει στο φως λεπτές ψυχολογικές παρατηρήσεις για τα διάφορα πρό­ σωπα. Η αναζήτηση του «χαμένου» χρόνου μοιάζει να είναι το αίτημα του αφηγητή, που σε μερικά διη­ γήματα προσθέτει στην ταυτότητά του και τον τίτλο του συγγραφέα. Χαμένος χρόνος, γιατί πέ­ ρασε οριστικά η εποχή της νεότητας για τον αφη­ γητή-πρωταγωνιστή αλλά και η εποχή του ηρωι­ σμού για άλλα πρόσωπα. Χαμένος, γιατί τα πράγ­ ματα δεν έγιναν ποτέ, όπως τα ονειρεύτηκε, όπως τα πόθησε ο ήρωας. Χαμένος, γιατί αν ο συγγρα­ φέας δεν καταγράψει τα όσα συνέβησαν, θα λη­ σμονηθούν για πάντα. Χαμένος, τέλος, γιατί ίσως μερικές φορές να μη συνέβη τίποτα και οι ανα­ μνήσεις να μην είναι τίποτε άλλο από επινοήσεις του συγγραφέα. Επισημαίνω ότι στα διηγήματα της συλλογής το αφηγηματικό παρόν είναι αρκε­ τά απομακρυσμένο από το χρόνο της δράσης, κά­

ποτε δεκαετίες ολόκληρες. Η μνήμη μόνο συνδέει τα γεγονότα, μερικές φορές κάτω από την ισχυρή πίεση του αφηγητή-συγγραφέα να θυμηθεί και να γράψει τα όσα συνέβησαν, γιατί αλλιώς «δε θα υπάρχει και κανείς να θυμάται» (σ. 130). Η αδιάκοπη σύγκριση ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν βοηθά στη συνειδητοποίηση μιας μεγάλης αντίθεσης: τίποτε δεν είναι όπως ήταν, ούτε οι άνθρωποι, ούτε τα αισθήματα, ούτε οι ιδέ­ ες. Μοτίβο των διηγημάτων, λοιπόν, η αποτίμηση της ζωής: «τα ίδια και τα ίδια λόγια, δίχως νόημα - τριάντα χρόνια στίψιμο, τι νόημα να ’χουν» («Το σχήμα του κύκλου» σ. 33). Αν ο αφηγητήςπρωταγωνιστής ξανακοιτάζει μια επαγγελματική ζωή τριάντα χρόνων, ως συγγραφέας επανεκτιμά την πνευματική του δημιουργία ίδιας διάρκειας: «Εκείνο πάντως που θέλω να πω είναι πως κι αυτό - όπως και όλα τα άλλα μυστικά της ζωής και της τέχνης - τα μαθαίνει κανείς σιγά σιγά, με τον και­ ρό, παθαίνοντας και μαθαίνοντας, πληρώνοντας δηλαδή με λαχτάρες την απειρία του. Πολύ περισ­ σότερο που για τη λογοτεχνία δεν υπάρχουν επαγ­ γελματικές σχολές ούτε αργαστήρια, όπου να σ ’ επιβλέπει κάποιος και να σε προφυλάγει από τις κακοτοπιές. Ό,τι κάνεις το κάνεις μόνος σου, ψά­ χνοντας στα τυφλά» (σ. 46. Ας σημειωθεί και μια σύμπτωση: το 1961 εκδόθηκε το πρώτο βιβλίο του συγγραφέα, η συλλογή διηγημάτων Παραφωνία, ενώ το διήγημα «Ο Φιλόκαλος ληστής», που με απασχολεί εδώ, πρωτοδημοσιεύτηκε ακριβώς 30 χρόνια μετά, το 1991). Το μεγάλο ερώτημα που μπαίνει και στις δύο περιπτώσεις είναι: «Τι πρόλαβε να ζήσει και τι να γράψει;» κι ακόμη «αυτό που γεύτηκε ο άνθρωπος και αυτό που δημιούργησε ο συγγραφέας ήταν αληθινό, ήταν η ουσία της ζωής;» Χαρακτη­ ριστικό είναι από την άποψη αυτή το διήγημα «Συλβάνα», όπου τα ερωτήματα που θέτει ο αφηγητής-πρωταγωνιστής: έζησε μια ιστορία ερωτι­ κού πάθους με άδοξο τέλος ή μια σχέση που από τη μεριά της γυναίκας άρχισε τυχαία και αδιάφο­ ρα σαν προκάλυμμα μιας άλλης σχέσης; και ποια ήταν τελικά η αλήθεια; ανατρέπονται συνεχώς για να καταλήξει στην υπέρβαση: μπορεί η ιστορία της Συλβάνας να ήταν μόνο ένα πλάσμα της φα­ ντασίας του, αφού δεν έχει απομείνει πια κανένα σημάδι του πραγματικού παρελθόντος. Υπάρχει, άλλωστε, μεγαλύτερη αβεβαιότητα από τον έρω­ τα, που θεριεύει την αμφιβολία; Ανάμεσα, λοιπόν, στην ανάμνηση και το όνει­ ρο, την αλήθεια και το ψέμα, την πραγματικότητα και τη φαντασία, υπάρχει μια συνεχής διάψευση, μια σειρά από απώλειες μέσα στη ροή της ζωής

-------------------------------------και αντί για την απελπισία υπάρχει μόνο αποδοχή ή εγκαρτέρηση συνδυασμένη με μια λεπτή ειρω­ νεία. Αλλά σε όλη τη συλλογή η κίνηση δεν σχε­ τίζεται μόνο με το χρόνο. Υπάρχει ακόμη μια συνεχής μετακίνηση μέσα στο χρόνο, στο κέντρο της Αθήνας, στη Λευκωσία, στους Δελφούς, στα Γιάννενα και ιδιαίτερα στο ηπειρωτικό τοπίο, που ζωγραφίζεται με ζωηρά χρώματα, τονισμένα με τη νοσταλγική αγάπη του συγγραφέα. Συχνά η πεζο­ πορία του αφηγητή γίνεται ανάβαση, λες και η κί­ νηση ανταποκρίνεται στα όσα λέει στον «Ίλιγ­ γο»: «ένιωθα πάντα μέσα μου μια δύναμη ανοδι­ κή, λες κι ήμουν - πώς να το πω; Έ να μπαλόνι με υδρογόνο που το αμολάς στο πανηγύρι και χάνε­ ται ψηλά. Ή , για να το πούμε αλλιώς, σαν να ήμουν προορισμένος για ανώτερες σφαίρες», (σ.

9). Για την αντίστροφη, καθοδική πορεία, που δεν λείπει, βέβαια, από το βιβλίο, παραπέμπω πρώτα τον αναγνώστη στο απόσπασμα που παραθέτω στην αρχή του κειμένου μου. Εκτός, όμως, από αυτή τη μεταφορική κάθοδο στο χώρο των ονεί­ ρων και της έμπνευσης, υπάρχει και η πραγματι­ κή, που λειτουργεί στο βιβλίο συμβολικά ως έκ­ πτωση από τον καιρό της νιότης, της δυνατότη­ τας δράσης και της ομορφιάς. Ό λη αυτή η μετα­ κίνηση, οι αδιάκοπες διαδρομές στο χώρο, που μεταβάλλονται σε μετατοπίσεις μέσα στο χρόνο, μοιάζει συνυφασμένη, κατά τη γνώμη μου, με το ρυθμό της ζωής μας που επιβάλλει την αλλαγή, το ξερίζωμα, το χωρισμό από φίλους και γνωστά μέ­ ρη και μεταθέτει την ήρεμη και στοχαστική ώρα της περισυλλογής στη διάρκεια ενός ταξιδιού. Πρέπει, βέβαια, να διευκρινίσω εδώ ότι παρά τη συνεχή μου αναφορά στην παρουσία του πρω­ ταγωνιστικού προσώπου αυτών των ιστοριών, κά­ θε άλλο παρά έχουμε στα χέρια μας ένα βιβλίο που ασχολείται με μιαν ατομική περιπέτεια. Αντί­ θετα, σε αρκετά διηγήματα βλέπουμε να κα­ θρεφτίζονται όψεις της σύγχρονης ζωής του τό­ που μας μαζί με έναν προβληματισμό γύρω από το πρόβλημα της ύπαρξης και της δημιουργικότητας. Η γραπτή αφήγηση αποδίδει το ρυθμό της προ­ φορικής διήγησης «εις εαυτόν». Πολύ περισ­ σότερο ο συχνά μακροπερίοδος λόγος, στέρεος, γυμνός από επιδεικτικά λογοτεχνικά στολίδια, ζω­ ντανεύει με άνεση, ακρίβεια και εξαιρετική καθα­ ρότητα, τις λιτές αλλά περιεκτικές εικόνες του χώ­ ρου και των προσώπων και υποβάλλει τα συναι­ σθήματα. Ο συγγραφέας επιδίδεται με διάθεση χιουμοριστική και σε ένα λεκτικό παιχνίδι με την κυριολεκτική και τη μεταφορική σημασία των λέ­ ξεων. Στην τεχνική του πρέπει να προσθέσουμε τις αναφορές σε κείμενα άλλων δημιουργών,

επιλογή

25

όπως σε παραθέματα. Στην περίπτωση του διηγή­ ματος «Δικαιοσύνη», η όλη του ιστορία φαίνεται να αναπτύσσει και να σχολιάζει το σεφερικό στί­ χο «Κανείς δεν τους θυμάται. Δικαιοσύνη» (Μυθιστόρημα Δ')· Στο «Το παγερό του βλέμμα» πάλι, η ανάπτυξη της υπόθεσης στηρίζεται στην ανάγνωση από τον ήρωα του γνωστού διηγήμα­ τος του Edgar Allan Poe. «Το καρδιοχτύπι που αποκαλύπτει» («The tell-tale heart»), που του υποβάλλει ανάλογα αισθήματα αγωνίας και τρό­ μου. Αλλά και στη «Συλβάνα» η παρομοίωση του τέλους «Μετά από τόσα χρόνια, δεμένος εδώ στην οδό Ιπποκράτους σαν γέρικος σκύλος» φέρ­ νει στο νου του αναγνώστη την ανάλογη φράση του Παπαδιαμάντη «Καθώς ο σκύλος, ο δεμένος με πολύ κοντόν σχοινίον εις την αυλήν του αυθέντου του, δεν ημπορεί να γαυγίζη ούτε να δαγκάση έξω από την ακτίνα και το τόξον τα οποία δια­ γράφει το κοντόν σχοινίον, παρομοίως κι εγώ», συνδέοντας το ερωτικό όνειρο του ήρωα με το σκιαθίτικο «Όνειρο στο κύμα». Απομένει μια τελευταία παρατήρηση. Πολλοί αναγνώστες του Μηλιώνη δεν θα αντιστάθηκαν στο συσχετισμό της συλλογής αυτής με το Κάλα­ μός και Αχέροντας (1985, που τιμήθηκε το 1986 με το Α ' Κρατικό Βραβείο διηγήματος), συσχετι­ σμό που άλλωστε έκανε ήδη η κριτική. Είναι μοι­ ραίο, η μεγάλη επιτυχία ενός έργου να εξαργυρώ­ νεται και με τη διαρκή σύγκρισή του με τα επόμε­ να του συγγραφέα. Στη νέα αυτή συλλογή ξαναβρίσκουμε πολλά στοιχεία της προσωπικής μυθολογίας του συγγραφέα μαζί με τον γνωστό τρόπο να ανάγεται συνειρμικά από το παρόν στο παρελθόν. Ακόμη, υπάρχουν διηγήματα που εντάσσονται στο θεματικό κλίμα του προηγούμε­ νου βιβλίου, όπως, τα «Ο φιλόκαλος ληστής» και «Ετεροδημότης». Αλλά είναι φανερή και ουσια­ στική η μετακίνηση του συγγραφέα σε κάτι και­ νούριο. Αφετηρία του αφηγητή είναι πια η πόλη η Αθήνα - και η ώριμη ηλικία· η στροφή στην ύπαιθρο και στην επαρχία και οι αναδρομές στο παρελθόν δεν αποτελούν κύριο στόχο της ιστορί­ ας αλλά αφορμές για να ερμηνευτεί το παρόν. Αναμφισβήτητα ο Χριστόφορος Μηλιώνης με τον Χειριστή ανελκυστήρος, όπως και με τα προηγούμενα έργα του, δεν προσπαθεί να εντυπωσιάσει. Αντίθετα με τρόπο λιτό και χαμη­ λούς τόνους, υποβάλλει στον αναγνώστη ερωτή­ ματα και κάποτε δίνει την προσωπική του απά­ ντηση για ζητήματα, που αναφέρονται τόσο στο ατομικό όσο και στο συλλογικό επίπεδο της σύγ­ χρονης ελληνικής πραγματικότητας.

Έρη Σταυροπούλου

26 ετηλογη

τα Γιάννινα του Μεσοπολέμου ΙΩΑΝΝΗΣ Π. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ. Τα Γιάννινα του Μεσοπολέμου. Τόμος Α'. Προαπελευθερωτική περίοδος - 1914, Ιωάννινα 1992. Σελ.

257+περιεχόμενα.

Ιστορία*IV Λ κύριος Νικολαΐδης αποτολμά ένα I 1 περιδιάβασμα στον ιστορικό χώρο των Γιαννίνων για το χρονικό διάστημα 19131940, από μια «άλλη οπτική γωνία», την κα­ ί I θημερινή ζωή της πόλεως με τους απλούς V ανθρώπους και τις αδυναμίες τους, με τους σπουδαίους και σπουδασμένους, με τους γενναί­ ους και μαχητές με όλους εκείνους, που η πα­ ρουσία τους σημάδεψε αποφασιστικά την τύχη της Ηπείρου και ειδικότερα των Γιαννίνων. Το εγ­ χείρημα είναι μεγάλο, γιατί αφορά περίοδο περί­ που τριών δεκαετηρίδων πρόσφατης ιστορίας, με πρόσωπα που έζησαν έντονα τις μεγάλες συγκινή­ σεις και τις αγωνίες της απελευθερώσεως και τα συγκλονιστικά γεγονότα της μέρας εκείνης. Χω­ ρίς καμιά νόθευση των γεγονότων υπόσχεται ο συγγραφέας σειρά τόμων για ολοκλήρωση του έρ­ γου του. Η ιστορική μνήμη υφαίνεται γύρω από τη ζωή μιας οικογένειας Ζαγοριανής καταγωγής που ζει και κινείται στα Γιάννινα. Τα γεγονότα που δια­ δέχονται το ένα το άλλο συμπαρασύρουν πρόσω­ πα και πράγματα. Πολλοί οι πρωταγωνιστές που συνθέτουν μια έντονη παρουσία στο σκηνικό των εθνικών, πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και άλλων εκδηλώσεων με πανελλήνια εμβέλεια, πέραν από τα στενά όρια μιας πόλεως. Οι γραπτές μαρτυρίες και τα προσωπικά βιώματα θα ζωντανέ­ ψουν με κάθε ενάργεια τον Ηπειρωτικό αγώνα, θα θεριέψουν το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα και θα σταθμίσουν τους παράγοντες εκείνους που θα πο­ δηγετήσουν τους νέους προς νέους αγώνες.

I I I I

Ο συγγραφέας συγκινημένος από το πλησία­ σμα των πηγών αφοσιώθηκε ολόψυχα να μας πα­ ρουσιάσει στον πρώτο τόμο ό,τι ταίριαζε στα Γιάννινα του Μεσοπολέμου, με το γλαφυρό ύφος της περιγραφής που επιβάλλεται σ’ ένα ελεύθερο αφήγημα, ξεκομμένο κάπως από την αυστηρή εποπτεία της επιστημονικής ιστορικής γνώσεως. Και όμως πέτυχε, όσο λίγοι, η αφήγησή του να στηθεί σε γερά θεμέλια. Ο καθημερινός Τύπος και μάλιστα η επαρχιακή εφημερίδα «Ήπειρος» του Γ. Χατζή-Πελλερέν της περιόδου 1913-14 και αρ­ γότερα η «Σημαία» από του 1914, με εκδότηδιευθυντή τον Ν. Λάππα, στάθηκαν οι κύριες πη­ γές του, όπως ο ίδιος μας αναφέρει στον πρόλογο (σ. 6). Το βιβλίο μετά τον πρόλογο (σσ. 5-6) χω­ ρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια: Πρώτο: Η προαπελευθερωτική περίοδος (σσ. 7-32), Δεύτερο: Ο πρώτος χρόνος (σσ. 33-114), Τρίτο: Ο αγώνας για την Ήπειρο (σσ. 115-191), Τέταρτο: Ο Μεγάλος Πόλεμος (σσ. 192-257). Κύριο πρόσωπο της αφήγησης των γεγονότων που ακολουθούν είναι ο Πέτρος Κωστίδης και τα πρόσωπα της οικογένειάς του, τα οποία με τον άλ­ φα ή τον βήτα τρόπο έπαιξαν ρόλο στα διαδραμα­ τιζόμενα της περιόδου αυτής. Η παρουσία τους ζωντανεύει την περιγραφή και συνδέει τις απλές καθημερινές έννοιες με τις πολλαπλές κοινωνικές εκδηλώσεις. Ο αντίκτυπος του τούρκικου φανατι­ σμού εκδηλώνεται σε όλο του το μεγαλείο. Τα προνόμια που μέχρι σήμερα γεύονταν με την ευλο­ γία της Μεγάλης Εκκλησίας πάνε να χαθούν. Οι άνθρωποι του καθημερινού μόχθου το νιώθουν στο πετσί τους. Οι Γιαννιώτες ξέρουν. Τις παρα­ μονές του ’97 η Ήπειρος και πάλι βρίσκεται «επί ποδός». Η λευτεριά φτερούγισε πάνω από τις σκλαβωμένες πολιτείες, η Μεγάλη Ιδέα ζωντανεύ­ ει τα όνειρα των υποδούλων. Μάταια όμως, ο διά­ δοχος Κωνσταντίνος δε θα τα μετρήσει καλά, ο θείος Δημήτρης με την αποτυχία θα απογοητευθεί όπως και οι περισσότεροι Έλληνες για να ξεχάσει αργότερα, αν και τα χρόνια τον έχουν δαμάσει. Ο μητροπολίτης Γεράσιμος (ο Τανταλίδης 19061910) και αργότερα ο Γερβάσιος Ωρολογάς (1910-

-----------------------------1916) μαζί με τους άλλους παράγοντες θα παίξουν το ρόλο τους. Ο Σπόρος Σπυρομήλιος, ο οποίος θα ιδρύσει την «Ηπειρωτική Εταιρεία» στην Αθήνα, θα συμβάλλει αποφασιστικά στον απελευθερωτικό αγώνα. Ποιους να παρουσιάσεις και ποιους να αφήσεις. Ποια γεγονότα να εξάρεις και ποια όχι, οι σελίδες του βιβλίου, αλλεπάλληλα επισημαί­ νουν τα συμβαίνοντα και πάντοτε με πρωταγωνι­ στή τον Πέτρο και την οικογένειά του. Είναι η πε­ ρίοδος που θα πέσει το Μπιζάνι, το σημαντικότε­ ρο γεγονός της προαπελευθερωτικής περιόδου. Ό λα ξεχάστηκαν, η απελευθέρωση χαροποίησε όλους, τώρα περιμένουν να υποδεχθούν το νικη­ τή, οι παλαιότερες πίκρες για το πρόσωπο του Διαδόχου έχουν ξεχαστεί. Τα λείψανα των Τούρ­ κων τραβιούνται προς τα βόρεια για να σωθούν, δυστυχώς όμως προς το μέρος της Βορείου Ηπεί­ ρου. Τα σύννεφα του πολέμου απομακρύνθηκαν για λίγο, μα οι απαιτήσεις της Βουλγαρίας για τη Θεσσαλονίκη και ολόκληρη τη μαρτυρική Μα­ κεδονία παραμένουν. Οι Ιταλοί και Αυστριακοί βυσσοδομούν για να αρπάξουν την Ήπειρο, τα νησιά του Αιγαίου κινδυνεύουν και πάλι να τα πάρουν οι Τούρκοι. Η ελευθερία, που τόσους αιώ­ νες ονειρεύονταν οι πρόγονοι, ήλθε, αλλά οι ώρες είναι δύσκολες. Στην εφημερίδα «Ήπειρο», ο Γ. Χατζής θα καυτηριάσει τη στάση των Ιταλών με άρθρα, σχόλια και ανταποκρίσεις. Ο Γάλλος στρατηγός Εντού, που είχε φτάσει στα Γιάννινα,

εκλογή 27

διοργάνωνε το στρατό για να είναι ικανός να στα­ θεί ισότιμα στον πόλεμο εναντίον των Τούρκων με τους συμμάχους τότε, Βούλγαρους και Σέρβους. Από τις αρχές του 1913 τα πράγματα δεί­ χνουν για νέο πόλεμο στα Βαλκάνια, ο κίνδυνος από τους Βούλγαρους είναι ορατός. Οι περισ­ σότερες μεραρχίες της Στρατιάς φεύγουν από την Ήπειρο και πάνε στη Μακεδονία. Ό λα αυτά κρα­ τούν σε αναστάτωση τους Ηπειρώτες για την κοι­ νωνία των Γιαννίνων, με πρώτο και καλό τον ήρωά μας, μια που ο γιος του Δημήτρης, γιατρός, από τους πρώτους στάλθηκε στη Θεσσαλονίκη. Ο θόρυβος που δημιουργούσαν οι Ιταλοί και Αυστριακοί για δήθεν καταδιώξεις των μουσουλ­ μάνων έπεφταν στο κενό, γιατί γινόταν για λό­ γους εντυπωσιασμού της κοινής γνώμης. Η φήμη δε ότι Διεθνής Επιτροπή θα εξέταζε την εθνολο­ γική σύνθεση του πληθυσμού και θα χάραζε τα σύνορα ανάμεσα στην Ελλάδα και το νεοσύστατο κράτος της Αλβανίας αναστάτωσε τους Ηπειρώ­ τες, πολύ δε περισσότερο τους Κορυτσαίους, που η πόλη τους θα ενσωματωνόταν με το νέο Κρά­ τος. Μάταια διαμαρτύρονταν με παραστάσεις και υπομνήματα στην Επιτροπή και τις Μ. Δυνάμεις, γιατί παραγνωρίζονταν τα δίκαιά τους. Τα Γιάννι­ να, με την αίγλη της ιστορίας και της πνευματικής παράδοσής τους, αλλά και την αγωνιστική στάση κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, έγινε γνωστή ανά το πανελλήνιο. Άρθρα σε εφημερίδες, Ημερο----------------------------- ΠΛΑΙΣΙΟ —

Ησυλλογή αυτή του Μάρκου Χαρίτου περιλαμβάνει ποιήματα ελεύ­ θερης γραφής και δυο σύντομα πε­ ζά κείμενα. Ξεκινώντας από τα ποίηματά του παρατηρούμε ότι θεματολογικά καλύπτουν, ως επί το πολύ, όλο το φάσμα των ερωτι­ κών δρώμενων: από την έλξη ως την ολοκλήρωση της ερωτικής πράξης, ενώ δεν λείπουν και κά­ ποια με κοινωνικό προσανα­ τολισμό. Η ποίηση του Μάρκου Χαρίτου έχει ένα ιδιότυπο λυρισμό, που συγκινεί τον ευαίσθητο ανα­ γνώστη και τον οδηγεί στην έξαρση κάποιου σύγχρονου ρομαντισμού, καθώς όλα του τα ποιήματα δημι­ ουργούν την ατμόσφαιρα που προσιδιάζει σ' αυτή τη σχολή. Μνήμες, έρωτες, βροχές και με­ λαγχολία συνηγορούν στην άποψή μας. Ακόμη, άξια ιδιαιτέρας προσο-

ποιηση ΜΑΡΚΟΣ ΧΑΡΙΤΟΣ. Έφιππα και πεζά. Αθή­ να, Εντροπία, 1993. Σελ.

χής είναι η χρήση από τον ποιητή, με αρκετή πάντως φειδώ, κάποιων λέξεων της καθαρεύουσας, οι οποί­ ες πραγματικά στολίζουν το κείμε­ νο και πιστοποιούν, αν μη τι άλλο, ότι ο Μάρκος Χαρίτος χειρίζεται άνετα τη γλώσσα μας και αποφεύ­ γει την προχειρογραφία στην οποία έχουν εθιστεί πολλοί σύγχρονοι ποι­ ητές. Το μειονέκτημά του, και δυστυχώς όλων σχεδόν των ποιη­ τών της εποχής μας, είναι η εγκα­ τάλειψη των σημείων στίξης.

Στα πεζά του αποσπασματικές εικόνες και συναισθήματα συνθέ­ τουν μιαν αδιέξοδη αναζήτηση, που πηγάζει από τη ρουτίνα του καθημερινού γίγνεσθαι και τη συνε­ χή ατελέσφορη παρατήρηση. Σαν συγγραφέας ξέρει να δίνει τον ρυθμό. Και όπου χρειάζεται με μι­ κρές και κοφτές προτάσεις παρου­ σιάζει την ένταση και την ταχύτη­ τα, ενώ όταν πρόκειται να αποδώ­ σει την εικόνα κάποιου ερωτικού ινδάλματος γίνεται αναλυτικός και, σχεδόν, λυρικός. Ο λόγος του είναι αβίαστος, στρωτός και με αρκετή περιγραφική δύναμη. Γενικά, ο Μάρκος Χαρίτος ξαφ­ νιάζει ευχάριστα και, αν συνεχίσει έτσι, ενδεχόμενα να αποτελέσει κε­ φάλαιο για τα Ελληνικά Γράμματα.

Γιώργος Πετρόπουλος

28 ετηλογη -------------------------------λόγια και άλλες δημοσιεύσεις μιλούσαν για τα οχυρά του Μπιζανίου, τα αξιοθέατα της πόλης, τους θρύλους για τη λίμνη, το κάστρο, τις εκκλη­ σίες και τα τζαμιά, το νησί, τον Αλή πασά με τους θησαυρούς του κ.ά., γεγονότα που δημιούργησαν έναν πόλο έλξης επισκεπτών. Μεταξύ των επισκε­ πτών οι εφημερίδες διέκριναν το γιο του ήρωα Παύλου Μελά, το Μίκη, σπουδαστή της Σχολής Ευελπίδων, που ήλθε να προσκυνήσει τα ελεύθε­ ρα χώματα της Μακεδονίας, εκεί που ο πατέρας του έδωσε τη ζωή του. Με την απελευθέρωση πο­ λύς κόσμος έχει συγκεντρωθεί από την Παλαιά Ελλάδα. Εκτός του στρατού, πολλοί υπάλληλοι καταφθάνουν για να στελεχώσουν τους τομείς της διοικήσεως. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο συγγραφέ­ ας το βουλευτή Αιτωλοακαρνανίας Στέφανο Γρανίτσα (βλ. Παν. Κων. Βλάχου, ο Στέφανος Γρανίτσας εθελοντής εις τους απελευθερωτικούς αγώ­ νας του 1912-Ί3, Αθήναι 1983) και πολλούς άλ­ λους επιστήμονες και καθηγητές. Μεταξύ των συλλόγων και σωματείων αναφέρει τον «Λαϊκό Πολιτικό Σύλλογο», στον οποίο είχαν γραφεί οι περισσότεροι από τους αγωνιστές. Το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας στις 4/17 Δε­ κεμβρίου 1913 δεν άφησε πλέον περιθώρια για ψευδαισθήσεις, η μισή Ή πειρος χανόταν, η ανα­ κήρυξη της αυτονομίας της Β. Ηπείρου ήταν μια πράξη ενθουσιασμού χωρίς κανένα αποτέλεσμα,

350.000 Έλληνες παραδίνονταν στους Αλβανούς χωρίς καμιά εγγύηση. Μάταια ο Γ. Χατζής, προ­ σπαθούσε να εκβιάσει τα πράγματα κατηγορώ­ ντας τον Βενιζέλο για την πολιτική του απέναντι στο Ηπειρωτικό ζήτημα. Οι σχέσεις ανάμεσα στην ελληνική και την προσωρινή κυβέρνηση της Αυτόνομης Ηπείρου μέρα με τη μέρα χειρο­ τέρευαν, αφού η πρώτη φρόντιζε να φανεί συνε­ πής στις διεθνείς της υποχρεώσεις αγνοώντας προκλητικά τις αντιδράσεις των Ηπειρωτών. Πολλά μας αποκαλύπτει η αλληλογραφία του στρατηγού Π.Γ. Δαγκλή, διοικητή τότε της Στρα­ τιάς Ηπείρου, περιγράφοντας τα γεγονότα προ της κηρύξεως του μεγάλου πολέμου, προσπαθεί ο συγγραφέας να μας κατατοπίσει σε ό,τι πραγματι­ κά συνέβαινε στο διεθνή και ελλαδικό χώρο, πέρα από τη λεπτομερή αφήγηση εκείνων που διαδρα­ ματίζονταν στα Γιάννινα. Η πίστη του Βενιζέλου, ότι με την τοποθέτησή μας στο πλευρό της Entente θα μας έδινε το δικαίωμα μετά τον πόλε­ μο να ικανοποιήσουμε τις εθνικές μας διεκδική­ σεις, απεδείχθη σωτήρια. Η πολιτική ζωή της χώ­ ρας, όμως, δηλητηριάστηκε μετά τη σφοδρή σύ­ γκρουση Βενιζέλου - Κωνσταντίνου, που είχε ως αποτέλεσμα τον εθνικό διχασμό, ο οποίος επηρέ­ ασε αρκετά και τους Ηπειρώτες. Νικ. Λυκ. Φορόπουλος --------------------------- ΠΛΑΙΣΙΟ —

Η

Ελένη Λυγιανή (κατάγεται από τη Λυγιά Κορινθίας) έχει μια αξιοσημείωτη πεζογραφική πα­ ρουσία. Έχει δημοσιεύσει μέχρι σήμερα δύο μυθιστορήματα, τέσσερις συλλογές διηγημάτων και δύο ταξιδιωτικά αφηγήματα. Η εργασία της έχει αποσπάσει ευνοϊκά σχόλια από διακεκριμέ­ νους κριτικούς της λογοτεχνίας (Ι.Μ. Παναγιωτόπουλο, Α. Καραντώνη, Αγγελο Φουριώτη, Ελε'νη Ουράνη, Βασ. Λαζανά, Σπ. Κατσίμη). Και η «Γυναίκα με τα μαύ­ ρα», η τελευταία συλλογή διηγημάτων της, εμφανίζει τα ίδια προτερήματα που οι κριτι­ κοί έχουν εντοπίσει στα προη­ γούμενα βιβλία της. Η Ελένη Λυγιανή εικονογραφεί με πολύ καλή παραστατικότητα και αφηγηματικότητα σκηνές από τη σύγχρονη ζωή, αλλά και περι-

πεζογραφία ΕΛΕΝΗ ΛΥΓΙΑΝΗ. Η γυναίκα με τα μαύρα. Συλλογή διηγημάτων. Αθήνα, Π ιτσ ιλά ς, 1989. Σελ. 99. στατικά από τα περασμένα δύ­ σκολα χρόνια, από την εποχή της ξενικής κατοχής, που τα αναθυμάται με πολλή συγκίνηση και πόνο. Η ευαισθησία της Λυγιανής βρίσκει ικανοποιητική ανταπόκριση σε αυτά τα αφηγή­ ματα, όπου η γραφή της τρέχει ανεμπόδιστα και το ταλέντο αναπαράστασης και λογοτεχνι­ κής καταγραφής λειτουργεί υπεύθυνα και σωστά. Ιδιαίτερα θα σημειώσουμε το ομότιτλο διή­ γημα «η γυναίκα με τα μαύρα»

όιτου σωρεύεται η απέχθεια της πεζογράφου για τις γυναίκες που υποτάχτηκαν στις ορέξεις των κατακτητών, αλλά και η συμπόνια και η κατανόησή της για τις ανάγκες και τους κατα­ τρεγμούς εκείνης της φοβερής εποχής που έσπρωχναν αυτές τις γυναίκες σε τέτοιο κατήφορο και, τελικά, τις οδηγούσαν σε κα­ ταστάσεις απέραντης δυστυχίας και καταστροφής. Στο ίδιο επί­ πεδο κινείται και το διήγημα «ένα δελτίο ψωμιού» όπου το αίσθη­ μα της πείνας και τα επακό­ λουθά του περιγράφονται με έντονο και διεισδυτικό τρόπο. Γε­ νικά, θα θεωρήσουμε την Ελένη Λυγιανή άξια πεζογράφο με πολλές δυνατότητες, αλλά και ικανότητες άμεσης και στέρεης γραφής.

Διον. Κωστίδης

εΐπλογη 2 9

αναφορικά με την Τουρκία ΤΖΟΡΤΖ ΧΟΡΤΟΝ. Αναφορικά με την Τουρκία. Πρόλογος: Γιάννης Καψής. Μετά­ φραση: Όλγα Μαύρου. Αθήνα, Ν έα Σ ύ ­ ν ο ρ α , 1992. Σελ. 245.

ούτε και το ήδη εξαντλημένο οικονομικά και στα πρόθυρα της κοινωνικής και πολιτικής διάλυσης Ελληνικό κράτος που τους (υπο)δέχτηκε. Οι συνέπειες της Μικρασιατικής καταστροφής αφο­ ρούν τον Ελληνισμό στο σύνολό του. Ας μην ξε­ χνάμε ότι με αυτήν μπήκε η ταφόπλακα στη «Με­ γάλη Ιδέα», από τη μια, και ότι τερματίστηκε από­ τομα μια συνεχής και πάνω από τρεις χιλιάδες χρόνια παρουσία του εκεί από την άλλη. Παρά τα κάποια ανεβοκατεβάσματα η παρουσία των Ελλήνων ήτανε έντονη, σημαντική και αδιά­ λειπτη εκεί, ενώ αντίθετα ο χώρος της τωρινής ο ότι το 1453, με το που «πάρθεν η Ρωμανία», Ελλάδας πέρασε περιόδους όχι απλώς παρακμής διαλύθηκε μια αυτοκρατορία με ζωή πάνω μα και ιστορικής αφάνειας. από χίλια χρόνια, δεν εμπόδισε κανένανε από Αλλά και πάλι, η Μικρασιατική καταστροφή όλους όσους αφορούσε αυτό, να πιστεύει ότι δεν αφορά μόνο την Ελλάδα και το Ελληνικό εκεί η κατάσταση ήτανε ανατρέψιμη. Οι θρύλοι και οι θρήνοι τους οποίους ενέπνευσε η άλω­ στοιχείο. Θα λέγαμε ότι αφορά εξίσου και τους ση, σχεδόν όλοι, κατέληγαν σε ένα ελπιδοφόρο,υπόλοιπους χριστιανικούς λαούς. Η Ελληνική για τους υποδουλωμένους, μήνυμα, το οποίο πανωλεθρία είναι ταυτόχρονα και μια δική τους συμπυκνώνεται στο γνωστότατο «πάλι με χρόνια στρατηγική υποχώρηση, έστω και μν είχαν συντεμε καιρούς...» λέσει, με τον τρόπο τους, σ’ αυτή. Ο ρόλος της Αντίθετα, η κατάσταση όπως διαμορφώθηκε με­ Μικρός Ασίας με το Ελληνικό και Χριστιανικό τά το 1922, τον «διωγμό» όπως τόνε λένε οι ίδιοι, εκεί στοιχείο, είναι από τους σημαντικότερους δεν επέτρεπε στους πρόσφυγες να έχουνε, έστω στη διαμόρφωση του σημερινού τους «είναι», και ελάχιστες, ελπίδες για επιστροφή στην προη­ τουλάχιστον όσον αφορά τον δυτικό πολιτισμό. γούμενη κατάσταση. Ας πούμε ενδεικτικά ότι τη Μασσαλία την Η ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στα δύο, έτσι κι ίδρυσαν Φωκαείς και ότι τους κατοίκους της συ­ αλλιώς σημαδιακά, γεγονότα, βρίσκεται στο ότι, γκλόνισε τότε η καταστροφή της Φώκαιας, δεδο­ ενώ κατά την άλωση παρέμειναν αναλλοίωτα με­ μένου ότι δεν είχαν πάψει αιώνες μετά να τη θεω­ ρικά από τα βασικότερα σημεία αναφοράς κάθε ρούν Μητρόπολή τους. ανθρώπου, το 1922 χάθηκαν τα περισσότερα από Ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος ήτανε Εβραίος αυτά, μεταξύ των οποίων σπουδαιότερο είναι βέ­ Μικρασιάτης από την Ταρσό της Κιλικίας, μερι­ βαια ο χώρος. κές από τις επιστολές του, ιερά κείμενα για όλους Η σημασία της καταστροφής στη Μικρά Ασία, τους Χριστιανούς (προς Γαλάτας, προς Εφεσίους, δεν περιορίζεται όμως στο ότι κάποιοι άνθρωποι και προς Κολασσαείς), σε πόλεις της Μικρός διώχτηκαν βίαια από τους τόπους τους. Ούτε στο Ασίας τις έστειλε. ότι αυτοί οι άνθρωποι άφησαν πίσω τους, φεύγο­ Ακόμα και οι επτά Εκκλησίες, που αναφέροντας, ό,τι ορίζει την έννοια της πατρίδας. Η γενο­ νται στην Αποκάλυψη, στη Δυτική Μικρά Ασία κτονία των Ελλήνων που με τόση επιμέλεια οργά­ βρισκότανε. Και το κυρτότερο: η Σμύρνη ήτανε η νωσαν αυτοί που την οργάνωσαν, εκτέλεσαν οι τελευταία που κρατούσε ακόμα την ιδιότητά της Τούρκοι, και με περισσήν υποκρισία ανέχτηκαν αυτή μια και οι υπόλοιπες είτε έπαψαν να υπάρ­ οι ξένοι, δεν αφορούσε μόνο τους Μικρασιάτες, χουν ως πόλεις είτε είχανε αποψιλωθεί από καθετί

Ιστορία

Ι

30 ετηλογη

-----------------------------------

το Χριστιανικό. Μέχρι το 1922 όμως που την κα­ τέστρεψαν οι Τούρκοι και έδιωξαν τους χρι­ στιανούς... Τα πιο πάνω, και μάλιστα αυτά που αφορούν τις ευρύτερες συνέπειες της Μικρασιατικής Κα­ ταστροφής, είναι το καταστάλαγμα από την ανά­ γνωση του βιβλίου ενός ανθρώπου, ο οποίος πρέ­ πει να θεωρείται κατά τεκμήριο ως αντικειμενικός και με ελάχιστα ίχνη μεροληψίας. Ο λόγος για το βιβλίο, που με τον τίτλο «Ανα­ φορικά με την Τουρκία», κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Νέα Σύνορα Α. Λιβάνη». Συγγραφέας του ο George Horton γενικός, τότε, πρόξενος της Αμερικής στην Σμύρνη. Οι δύο περίοδοι της θη­ τείας του (1911-1917 και 1919-1922) καλύπτουν και την Τουρκική αρχικά και την Ελληνική φάση αργότερα, από τις οποίες πέρασε η Σμύρνη. Το γε­ γονός αυτό του επιτρέπει να κάνει κάποιες συγκρίσεις. Αυτό μαζί με το ότι ήτανε πολίτης μιας τρίτης, σε σχέση με την Ελλάδα και την Τουρκία, χώρας καθιστά τη μαρτυρία του αξιόπι­ στη και απαλλαγμένη από εθνικιστικές σκοπιμό­ τητες και υποκειμενικές στρεβλώσεις. Αντικειμε­ νική θα τη λέγαμε, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μπορούμε να τον κατατάξουμε στους οπαδούς της θεωρίας των ίσων αποστάσεων. Πέραν αυτών όμως το ότι υπήρξε εκπρόσωπος και άλλων χω­ ρών, εκτός της Αμερικής, στην περιοχή, και μά­ λιστα ανταποκρίθηκε με επάρκεια στα καθήκοντά του αλλά και ότι τιμήθηκε από αυτές, δείχνει πως δεν ήτανε απλώς ένας διπλωμάτης ρουτίνας αλλά μια σημαντική προσωπικότητα αντίστοιχη του­ λάχιστον των περιστάσεων. Το κέντρο βάρους και η μεγάλη αξία του βιβλί­ ου βρίσκονται στο πρώτο μέρος του, όπου υπάρ­ χει αυτούσια η αναφορά του διπλωμάτη αυτού την οποία έστειλε αμέσως μετά την καταστροφή (27/9/22) στον Υπουργό των Εξωτερικών της Αμερικής. Ο λόγος γι’ αυτό είναι προφανής. Ακριβώς επειδή πρόκειται για ένα κείμενο του οποίου προορισμός ήτανε η υπηρεσία και όχι η δημοσίευση, η ενημέρωση των υπερκείμενων του συντάκτη του οργάνων και όχι η προπαγάνδα, πρέπει να θεωρηθεί ότι είναι απαλλαγμένο από κάθε διάθεση εντυπωσιασμού και, γι αυτό, ως αξιόπιστη μαρτυρία για τα όσα συνέβησαν τότε εκεί. Το δεύτερο μέρος έχει και αυτό την αξία του, όχι όμως αυτήν του εξ ορισμού αντικειμενικού και «αδιάβλητου» τεκμηρίου, δεδομένου ότι απη­ χεί προσωπικές απόψεις του συγγραφέα του, μια και αποτελείται από αποσπάσματα από ένα του βιβλίο το οποίο με τίτλο «Η Πληγή της Ασίας»

κυκλοφόρησε ο Horton, το 1926, στην Αμερική. Σ’ αυτό δεν δεσμεύεται από τους υπηρεσιακούς περιορισμούς, γεγονός που καθιστά το κείμενο πιο άμεσο, ανθρώπινο θα το λέγαμε, χωρίς κατ’ ανάγκην αυτό να σημαίνει ότι η «αναφορά» είναι ένα ξερό και χωρίς ανθρωπιά κείμενο. Όμως μέ­ σα από αυτό δεν μπορεί να κρυφτεί η βαθιά γνώ­ ση των διπλωματικών παρασκηνίων της εποχής, όπως και της ιστορίας της περιοχής και του τρό­ που με τον οποίο αυτή επηρέασε την παγκόσμια. Οι καίριες παρατηρήσεις του και η οξύνοια μαζί με την εμβρίθεια την οποία φανερώνουν αυτές, το τόσο προσωπικό κείμενο το κάνουν να γίνεται ένα σημαντικό τεκμήριο, απαραίτητο για την κα­ τανόηση των γεγονότων, αλλά και την ερμηνεία των ενεργειών κάποιων αμφιλεγόμενων προσώ­ πων όπως π.χ. υπήρξε ο Στεριάδης. Στο δεύτερο αυτό μέρος, ο Horton αναφέρει τις δικές του εμπειρίες από την καταστροφή, αλλά και μαρ­ τυρίες άλλων ανθρώπων που έζησαν αυτήν την τραγωδία. Οι άνθρωποι αυτοί δεν ήταν μόνο διωγμένοι Έλληνες, αλλά και ουδέτεροι, θα λέγα­ με, πολίτες άλλων χωρών. Αξιοσημείωτο να πού­ με είναι το ότι οι μαρτυρίες των τελευταίων αυτών παρά το ότι τους λείπει το βίωμα του κυνηγη­ μένου, εντούτοις είναι πιο έντονες από αυτές των Ελλήνων, ίσως γιατί ενυπάρχει σ’ αυτές το στοι­ χείο της, οδυνηρής, έκπληξης, στοιχείο το οποίο η από αιώνες συμβίωση των τελευταίων με τους Τούρκους είχε ήδη εξαλείψει. Οι τίτλοι των κεφαλαίων του δεύτερου αυτού μέρους, είναι δηλωτικοί του περιεχομένου του αλ­ λά και της αγωνίας του Horton να ανιχνεύσει τα αίτια μιας τέτοιας καταστροφής. Η αντίληψή μας έτσι όπως τη διαμόρφωσε το βιβλίο είναι ότι η κα­ ταστροφή οφείλεται στην εξαιρετικά σπάνια, για να μην πούμε μοναδική στην Ιστορία, σύμπτωση προμελέτης, ανικανότητας και αδιαφορίας. Αδια­ φορία των ξένων, ανικανότητα της Ελληνικής ηγεσίας και προμελέτη από την πλευρά των Τούρ­ κων, οι οποίοι με την αποψίλωση της περιοχής από το Ελληνικό της στοιχείο θέλησαν προφανώς να αποκαταστήσουν το «λάθος» του 1453. Χωρίς ο επιμερισμός των ευθυνών να ερμηνεύεται, βέ­ βαια, ως προσπάθεια για μείωση του μεριδίου που αντιστοιχεί στον καθένα από τους φορείς αυτών των χαρακτηριστικών. Είναι τόσο μεγάλο το Ιστορικό έγκλημα που έγινε τότε, ώστε η καταδί­ κη τους να παραμένει βέβαια. Το ζητούμενο όμως από το συγγραφέα και το νηφάλιο, πιστεύουμε, αναγνώστη, δεν (πρέπει να) είναι απλά ο εντοπι­ σμός και η καταδίκη των όποιων ενόχων (προσώ­ πων, κρατών ή και αντιλήψεων), αλλά κυρίως η

----------------------------------συναγωγή εκείνων των διδαγμάτων που θα απο­ τρέπουν στο μέλλον τέτοιες καταστροφές. Και το μεγαλύτερο από αυτά είναι, το χιλιοειπωμένο άλ­ λωστε, ότι και η αδράνεια και η απουσία δεν είναι κατ’ ανάγκην συνώνυμες με την αθωότητα. Καταλήγοντας, ας πούμε ότι το βιβλίο αυτό εί­ ναι απαραίτητο βοήθημα όχι μόνο για τον ιστο­ ρικό ερευνητή, αλλά και για τον καθένα ο οποίος θέλει, πολίτης ων, να ερμηνεύει και όχι να ακο­ λουθεί. Υ.Γ. Δεν γνωρίζουμε το αγγλικό πρωτότυπο. Το Ελληνικό όμως κείμενο της κ. Ο. Μαύρου θα μπο­ ρούσαμε να λέγαμε ότι είναι στρωτό και ευ­ χάριστο, αν αυτό δεν ερχότανε σε αντίθεση με τα περιεχόμενα του. Μερικές παρατηρήσεις έχουμε να κάνουμε μόνο, σχετικά με ορισμένες, ελάχι­ στες, αστοχίες, οι οποίες οφείλονται σε συγγνω­

Η

ποιητική συλλογή του Ιάσονα Ιωαννίδη που επιγράφεται «Έλε­ ος και φόβος» διαιρείται σε δύο ενότητες. Η πρώτη έχει τίτλο «Έγκατα και Επιφάνειες» και πε­ ριλαμβάνει ποιήματα διαφόρων μεγεθών, ενώ η δεύτερη με τον τίτλο «Ξυλογραφίες Δ» περιλαμ­ βάνει αποκλειστικά πεντάστιχα. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις έχουμε ελεύθερη ποίηση, που τη διακρίνει η διαύγεια, η νοηματική πληρότητα, η αμεσότητα της έκ­ φρασης και η καλαισθησία. Από θεματολογικής πλευράς, η ανά χείρας συλλογή του Ιάσονα Ιωαννίδη συνάδει απόλυτα με το κλίμα της εποχής. Πρόκειται για ποίηση εξομολογητική, όπου οι μνήμες και οι καθημερινές εμπει­ ρίες γίνονται αφορμές για μια πι­ κρή αποτίμηση των όσων συμβαίνουν γύρω μας. Ο ποιητής με την ψυχολογία του ανθρώπου που «πολλών ανθρώπων είδεν άστεα και νόον έγνω» έρχεται κα­ τασταλαγμένος να μας καταθέ­ σει το στοχασμό του με φιλοσο­ φική διάθεση. Κύριοι άξονες της ποίησής του είναι η σύγχρονη κοινωνία, οι μετασχηματισμοί της και ο άνθρωπος μέσα σε αυτήν.

ετηλογη 31

στές αβλεψίες. Οι παρατηρήσεις αφορούν π.χ. τον τύπο «επιτίθονταν» στη σελίδα 31, ή ακόμα την ανύπαρκτη στα Ελληνικά λέξη «προμενάδα» της σελίδας 122, όπου εννοείται βέβαια η λέξη «περί­ πατος». Πέραν αυτών στη σελίδα 124, γίνεται αναφορά «στο καθεστώς των παραχωρήσεων», ενώ πρέπει να γίνει σε αυτό των «διομολογήσε­ ων». Ακόμα τα λουτρά της Ντιάνας είναι βέβαια της Αρτέμιδας. Βούρλα δεν υπάρχουν στην Μ.Α. υπάρχουν όμως τα Βουρλά ή τα Βρύουλα, πόλη 30.000 κατοίκων, τότε, νοτιοδυτικά της Σμύρνης. Οι παρατηρήσεις αυτές που γίνονται με καλή πί­ στη, δεν έχουν για σκοπό να ανατρέψουν τα όσα θετικά αναφέραμε πιο πάνω για τη μετάφραση, αλλά μόνο και μόνο να εντοπίσουν τις ενισχυτικές του κανόνα εξαιρέσεις.

ποίηση ΙΑΣΟΝΑΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ. Έ λ εο ς και Φόβος. Α θ ή ­ να. Α σ τ ρ ο λ ά β ο ς Ε υ θ ύ ν η , 1992. Σελ. 64.

Όμως, κι αυτό είναι το αξιέπαι­ νο, ο ποιητής δεν αναλώνεται σε κραυγές και κατάρες για όσα προκαλούν την απαρέσκειά του. Αντίθετα, μάλιστα, με την ψυχραιμία του νηφάλιου παρα­ τηρητή αρκείται στην παρουσία­ ση των πραγμάτων, περιγράφοντας όλη την ασκήμια και την ευτέλεια ανθρώπων και κατα­ στάσεων αποστασιοποιούμενος οπτό κάθε συμβατικότητα. Ιδεο­ λόγος και ασυμβίβαστος ο Ιάσονας Ιωαννίδης ανατέμνει με εξαι­ ρετική επιτυχία την ανθρώπινη φύση, χαρτογραφεί τις αιτίες του κακού και σαρκάζει τις «α­ ξίες» του τέλους του εικοστού αι­ ώνα, που οδηγούν στη μοναξιά, στη σιωπή και στην αποξένωση. Προϊόντα του σύγχρονου αστι­ κού τρόπου ζωής του καταναλω­ τισμού και του ευδαιμονισμού.

Γιώργος Μ, Ζησιμόπουλος

Τέλος καταγγέλλει την εξουσία, τα σύμβολά της και όσους συμβι­ βάστηκαν και εφησυχάζουν. Στον αισθητικό τομέα, ο στί­ χος ρέει αβίαστος στα πλαίσια της καθημερινής κουβέντας και είναι αψεγάδιαστος από πάσης πλευράς. Αξιος χειριστής του λό­ γου ο Ιάσονας Ιωαννίδης κατευθύνει τη γραφίδα του με μαστοριά και αξιοσύνη προς το επιθυμητό αποτέλεσμα χωρίς τί­ ποτε το περιττό ή κραυγαλέο. Γι' αυτό, πέρα από όλα τα άλλα, θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρί­ σουμε και σαν ποιητή του μέ­ τρου. Μόνο μια παρατήρηση πριν κλείσουμε το σημείωμα αυτό. Ο τίτλος του ποιήματος «Ωδή» αναιρείται από το περιεχόμενο, τη μορφή και την έκταση (μόλις πέντε στίχοι) του έργου. Αφού είναι γνωστό ότι η αρχαία ωδή αναφέρεται σε υψηλά θέματα, έχει ικανό μέγεθος και διαιρείται στις ισομεγέθεις στροφή και αντιστροφή και στην κατά τι μι­ κρότερη επωδό. Ενώ και η Κάλβεια έχει το ανάλογο μήκος και συγγενή θεματολογία.

Γιώργος Πετρόπουλος

32 ετηλογη

λευκαδιτικα ευθυμογραφήματα ΤΑΚΗΣ Α. ΜΑΜΑΛΟΥΚΑΣ. Λευκαδιτικα ευθυμογραφήματα. Λευκάδα, Εφημερίδα “Λ ε ύ κ ά ς ” , 1992. Σελ. 255.

Μελέτη α ευθυμογραφήματα εκτός του ότι είναι ευχά­ ριστα γραπτά κείμενα, παρουσιάζουν, αναλύ­ ουν και εκφράζουν το ιδιαίτερο ύφος μιας κοινωνικής μερίδας ανθρώπων σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Η χάρη τους έγκειται στο γεγονός ότι είναι διαχρονικά. Η κοινωνική διαστρωμάτωση που τα τρέφει και τα εναγκαλίζεται καλλιεργώντας έτσι τη χαρωπή τους πορεία ανάμεσα στους κοινωνούς, αρκείται στο διαρκές του μήνυμα: ο σπουδαίος ρόλος που διαδραματίζουν οι συμπαθείς τύποι κοινωνικοποι­ εί και κοινωνεί τα άτομα μέσα από ηθογραφικές εμπειρίες. Εν προκειμένω τα «Λευκαδιτικα Ευθυμο­ γραφήματα», όπως άλλωστε και ο τίτλος υπαινίσ­ σεται, γραμμένα από το λογοτέχνη-δικηγόρο Τάκη Λ. Μαμαλούκα με σπάνιο ύφος και εξαιρετικό τόνο καταγράφουν τα όσα συνέβαιναν κατά και­ ρούς στην κοινωνία της Λευκάδας. Ξεκούραστη και ψυχαγωγική η αφήγηση του συγγραφέα, ανατρέχει και σε παλαιότερα χρόνια της κοινωνι­ κής συμβίωσης των ατόμων. Σκιαγραφώντας τις διάφορες φιγούρες της εποχής, τον Διαμαντή, τον Γεράσιμο, τον Μανιώρο, τον Μιχαλάκη, τον Ζά­ χαρή και άλλους καταφέρνει να απεικονίσει με ανείπωτη σχεδόν ευκολία και εντέλεια τη Λευκαδίτικη φυσιογνωμία που εξελίσσεται μέσα από το πνευματικό, πολιτιστικό και εθιμοτυπικό περίγυ­ ρο και όχι μόνο. Διαβάζοντας κανείς τα ευθυμο­ γραφήματα μπορεί να σχηματίσει γνώμη για τις ιδιαιτερότητες του νησιού. Τα καθιερωμένα πρό­ τυπα συμπεριφοράς των Λευκαδιτών μέσα από τις

ποικίλες πράξεις της καθημερινότητας διαντιδρούν και συντελούν στα επάλληλα γεγονότα που υποβοηθούν στην πληρότητα και την εξέλιξη των ευθυμογραφημάτων. Εν γένει η ενδελεχής σπουδή της λευκαδίτικης κοινωνίας μέσα από τη σοβαρή και σαφή αφήγη­ ση των τύπων και των συμβάντων που περιστοιχί­ ζουν τη ζωή εξοικειώνει τον αναγνώστη με τα ιδι­ αίτερα χαρακτηριστικά του τόπου, ενώ έμμεσα τον διδάσκει πώς να ανασχηματίζει κάποιες ηθο­ γραφικές καταστάσεις, που πιθανώς να συνάντη­ σε σε ενδεχόμενες επαφές του με Λευκαδίτες. Αξιόλογη πηγή και από ανθρωπο-κοινωνιολογική πλευρά η μελέτη αυτή συμβάλλει στην ευρύτερη κατανόηση της ξεχωριστής κοινωνίας των Λευκαδιτών και στην ερμηνεία των παραδο­ σιακών κανόνων που διατηρούν και διαιωνίζουν οι κοινωνοί μέσα από το «έθος»1 της πράξης τους.

Χριστίνα Π. Στρατηγοπούλου Σημείωση 1. Max Weber, «Social Action and its Types» Theories o f Socie­ ty: Foundations o f Modern Sociological Theory, by Talcott Parson et al (The Free Press of Glencoe, Inc., 1961) Vol. 1, p.

177.

ετπλογη 33

η εκπαίδευση στη Χίο ΣΤΕΡ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ. Η εκπαίδευση στη Χίο. Από την Εκκλησία στο Αστικό στοιχείο. Έκδοση Επιτροπής Εορτασμού 200 χρόνων του Γυμνασίου Χίου, 1993. Σελ. 16.

Μελέτη πό τα μέσα περίπου του δέκατου όγδοου αιώνα η Χίος άρχισε να γνωρίζει μια στα­ διακή, σταθερή όμως, οικονομική ανά­ πτυξη, η οποία υπήρξε καρπός τόσο της γε­ νικότερης συγκυρίας όσο και των αναμφι­ σβήτητων ικανοτήτων των κατοίκων της. Οι μεταβολές στην οικονομία του νησιού και η διεθνοποίηση των σχετικών δραστηριοτήτων, έκαναν από πολύ νωρίς φανερό ότι η εμπειρία και το ταλέντο δεν επαρκούσαν στις νέες απαιτήσεις. Η ανάγκη για την εξεύρεση ενός πιο συ­ γκροτημένου τρόπου μετάδοσης στους επιγενόμενους και καλλιέργειας της σχετικής γνώσης, οδή­ γησε μέσα από ένα, περισσότερο ή λιγότερο, δό­ λιχό δρόμο στη δημιουργία, το 1792 τελικά, της Σχολής της Χίου. Η Σχολή λειτουργεί, μέχρι τις μέρες μας, ως Γυμνάσιο Αρρένων παλαιότερα και Πρώτο Γυ­ μνάσιο (και Λύκειο) Χίου τώρα. Λόγω του μικρού χρονικού βάθους στο οποίο ανιχνεύεται η αφετηρία των γεγονότων της νεότε­ ρης ιστορίας μας και με δεδομένη τη σημασία των συμβάντων που μεσολάβησαν, οι δύο αιώνες αυτοί είναι ένα τεράστιο χρονικό διάστημα. Γι’ αυτό και οι σχετικοί εορτασμοί, από τους απο­ φοίτους του, ήτανε μεγάλοι. Ανάμεσα στις εκδηλώσεις που έγιναν με αφορ­ μή αυτή την επέτειο ήτανε και η διάλεξη την οποία έδωσε, στις 4 Ιουλίου του ’92, ο κ. Στέρ. Φασουλάκης ένας από τους πιο σπουδαίους και μάλιστα όχι μόνο μεταξύ των εν ζωή, αποφοίτους του.

Το κείμενο της διάλεξης αυτής, εκδόθηκε από την επιτροπή, η οποία είχε αναλάβει τον εορτα­ σμό, με τη μορφή ενός μικρού φυλλαδίου. Το ενδιαφέρον του αναγνώστη κινείται από το εξώφυλλο ακόμα, όπου το θέμα συμπυκνώνεται με ευστοχία στον τίτλο και στον υπότιτλο: «Η εκπαί­ δευση στη Χίο» και «Από την Εκκλησία στο Αστικό Στοιχείο». Ο κ. Φασουλάκης ξεκινά διαπιστώνοντας την έλλειψη των σχετικών με την εκπαίδευση στη Χίο πηγών, από το μεσαίωνα μέχρι και τη γενουοκρατία, και συνεχίζει αναφέροντας τα όσα πιο πάνω εισαγωγικά αναφέραμε. Η ίδρυση της Σχολής, λοιπόν, σύμφωνα με τον συγγραφέα, σηματοδοτεί το πέρασμα από την Εκκλησία, ως ιθύνουσα κατάσταση στο νησί, στην ανερχόμενη τότε αστική τάξη. Από την αρ­ χή την ευθύνη για τη χρηματοδότηση και τη λει­ τουργία της Σχολής την είχαν οι παραγωγοί και οι έμποροι, ενώ ο ρόλος των εκκλησιαστικών παρα­ γόντων ήταν διακοσμητικός.

ο θέμα πρωτότυπο θα το λέγαμε, που ξεφεύ­ γει από τις συνήθεις κενόλογες μεγαλοστομίες αντίστοιχων εορτασμών. Το ενδιαφέρον όμως δε βρίσκεται μόνο εκεί. Ούτε στο ότι το πραγματεύεται στηριζόμενος ο κ. Φασουλά­ κης σε μια πληθώρα στοιχείων και με επιστη­ μονική αρτιότητα. Αναμενόμενο άλλωστε ήτα κάτι τέτοιο, μια και ο ίδιος είναι καθηγητής σ Πανεπιστήμιο της Αθήνας και η αναγνώρισή το διεθνής. Το ενδιαφέρον του, λοιπόν, βρίσκεται κυρίως στο ότι, διαβάζοντάς το, συνειδητοποιού­ με ότι αποτελεί ένα καλό παράδειγμα τού πώς (πρέπει να) είναι γραμμένο ένα κείμενο του οποί­ ου προορισμός είναι η εκφώνηση μπροστά σε ακροατήριο και όχι η κατ’ ιδίαν ανάγνωση. Σε μια διάλεξη όπου και ο ομιλητής αλλά και ο ακροα­ τής δεν έχουν τη δυνατότητα της επανάληψης και όπου το «έπος» μοιραία, είναι «πτερόεν», πρέπει ο λόγος, με δεδομένη την ακρίβεια των νοημάτων, να ακροβατεί συνεχώς μεταξύ του κατανοητού και του σύντομου. Χρειάζεται γνώση, λοιπόν, τό-

Ι

34 επιλογή ----------------------------σο του υλικού όσο και της γλώσσας που να αγγί­ ζει την πληρότητα αλλά και ευαισθησία, ιδιότητες που ο κ. Φασουλάκης αποδεικνύεται ότι κατέχει σε περίσσεια. Ας κλείσουμε εδώ, αναφέροντάς μας την παρά­ θεση στο τέλος της ομιλίας, της αφήγησης ενός Άγγλου ιερέα, ο οποίος επισκέφθηκε τη Σχολή αμέσως μετά τις σφαγές του 1822. Ας μην πούμε τίποτα για «τη μελανή περιγραφή του ξένου επι­ σκέπτη». Ας μείνουμε μόνο στη διαπίστωση που

Μέσα στον ορυμαγδό των ποιη­ τικών συλλογών που συνήθως κυκλοφορούν χωρίς λόγο κι αφορμή, αφού κατά κανόνα δεν έχουν τίποτε να πουν, η συλλογή του Θάνου Ασίκη «Σημεία Φυγής» μοιάζει με πραγματική όαση. Ο ποιητικός λόγος του Θάνου Ασίκη είναι μεστός, στιβαρός και ολοκληρωμένος. Παράλληλα δε λιτός, σχεδόν δωρικός- όχι, όμως γι' αυτό και λιγότερο λυρικός. Οι στίχοι του πηγάζουν αβίαστα, προϊόντα γνήσιας έμπνευσης και έχουν αισθαντικότητα και αυθε­ ντικότητα που συναρπάζουν, αφού διακρίνονται για την αμεσό­ τητα της προσλαμβάνουσας ε­ μπειρίας και όχι από τον στείρο ακαδημαϊσμό που μυρίζει από χι­ λιόμετρα διακοπή της επικοινω­ νίας από τη ζώσα πραγματικό­ τητα. Ο Θάνος Ασίκης, μέσα από την ελεύθερή του ποίηση, διακονεί συνειδητά τη σκεπτόμενη ποίηση- αυτήν που ανοίγει δρό­ μους και γεννά οράματα, έχο-

κάνει χαρακτηρίζοντας τους σπουδαστές «διαφαινόμενη ελπίδα της χώρας», για να καταλά­ βουμε τη σημασία ενός τέτοιου εκπαιδευτικού κέ­ ντρου, όπως, πράγματι υπήρξε από την ίδρυσή της η Σχολή. Αλλά και να συνειδητοποιήσουμε τις παγίδες στις οποίες ο κ. Φασουλάκης δεν έπε­ σε, έχοντας να χειριστεί ένα τόσο φορτισμένο υλικό.

ποίηση Θ Α Ν Ο Σ ΑΣΙΚΗ Σ. Ση­ μεία Φυγής, Αθήνα, Ό μ β ρ ο ς , 1993. Σελ.

48.

ντας σαν άξονα αναφοράς την αγάπη στον καθόλου άνθρωπο. Μοιραία το έργο του γίνεται ύμνος και αίνος για τη ζωή και τον αγώνα των ταπεινών αλλά και μήνυμα ελπίδας και απαντο­ χής, αναρριπώντας τα ψευτοΰπαρξιακά διλήμματα αρκετών σύγχρονων ομοτέχνων του, που από μόνα τους οδηγούν σε πα­ ραίτηση ή τις κούφιες ωραιολογίες των απανταχού λεξιλάγνων. Φυσικά, δεν είναι δυνατόν να μη κάνουμε μνεία για τα καλολο­ γικά στοιχεία της παρούσας συλλογής: τις μεταφορές και, κυρίως, τις παρομοιώσεις. Όμως και οι λέξεις χωρίς καμιά εκζήτη­ ση είναι προσεκτικά διαλεγμένες

Γιώργος Μ . Ζησιμόπουλος

και όχι σπάνια δίνουν στα ποιή­ ματα μια ελαφρώς υπερρεαλίζουσα χροιά, χωρίς πάντως να βλάπτουν το νόημά τους. Νόημα το οποίο ενίοτε έχει τη μορφή αποφθέγματος που είναι το καταστάλαγμα της πείρας και δί­ νει το ειδικό βάρος του ποιήμα­ τος. Ενώ οι εικόνες που μας χαρί­ ζει έχουν ορμητικότητα, ζωή, κί­ νηση. Τελικά, δεν είναι και τόσο «βλαβερό», όπως ισχυρίζονται πολλοί (νεο)συντηρητικοί κριτι­ κοί, ο ποιητής να οιστρηλατείται από πολιτικοκοινωνικά ιδεώδη, αφού προσφέρει το μήνυμα της ελπίδας και τις αγωνιστικές διε­ ξόδους στο κοινωνικό σύνολο, που αλλοτριωμένο ζητά, στη σύγχρονη εποχή της «νέας τάξης πραγμάτων», από κάπου να πιαστεί. Αρκεί, βέβαια, να είναι ο εκάστοτε γράφων πραγματικός ποιητής. Όπως στην προκειμένη περίπτωση ο Θάνος Ασίκης.

Γιώργος Πετρόπουλος

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογρα­ φία. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομα­ διαία έντυπα. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργα­ σία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

Αρ. 330 5 Ιαυουαρίου 18 Ιανουαρίου 1994 Επιμέλεια: Έφη Αηάκη

Ι' ενικά έργα_______________

ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ Α. Ψυχική Οικονομία και δυναμική στις ορια­ κές καταστάσεις. Μετ. Ε. Αστερίου. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1993. Σελ. 141. Δρχ. 2100.

Βιβλιογραφία

JULIEN Ρ. Για την πατρότητα. Μετ. Π. Βαρδής. Αθήνα, Ελληνι­ κά Γράμματα, 1993. Σελ. 158. Δρχ. 1870.

Βιβλιογραφία και τεχνολογία. Πρακτικά Δευτέρου Συνεδρίου Ελληνικής Βιβλιογραφίας. Αθήνα, 1993. Σελ. 259. Δρχ. 3120.

φ ιλοσοφία

ΝΤΟΛΦΟ Φ. - ΝΤΟΛΤΟ - ΤΟΛΓΓΣ Κ. Έφηβοι. Προβλήματα και ανησυχίες. Μετ. I. Παπαγιάννη. Αθήνα, Πατάκης, 1993. Σελ. 171. Δρχ. 1700.

PARRY G. Ψυχολογικές κρίσεις και η αντιμετώπισή τους. Μετ. Ν. Ρώντα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1993. Σελ. 213. Δρχ. 2285.

Γενικά LEOPARDI G. Σκέψεις. Μετ. Δ. Κούρτοβικ. Αθήνα, Opera, 1993. Σελ. 93. Δρχ. 1350.

0 ρησκεία

Αποκρυφισμός

Γενικά

JUNG C.G. Ουσιαστική λατρεία. Ο συμβολισμός της στη Θεία Λειτουργία. Μετ. Λ. Μυγιάκης. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1993. Σελ.

124. Δρχ. 1560.

CASTELOT F.J. Πώς να γίνεις αλχημιστής. Αθήνα, Aldebaran. Σελ. 96. Δρχ. 1245.

ψ υχο/\ογία Εφαρμοσμένη ψυχολογία Ψυχολογικά θέματα παιδιών και εφήβων. Επιμ. I. Κούρος. Τόμος Β'. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1993. Σελ. 221. Δρχ. 2285.

ΣΠΥΡΑΚΗΣ Α.Η. Χριστιανική επιχειρηματολογία. Αθήνα 1993. Σελ. 300. Δρχ. 1950. ΜΙΕΝΕ J.-P. Ελληνική Πατρολογία. Τόμος 73. Αθήναι, Κέ­ ντρου Πατερικών Εκδόσεων, 1993. Σελ. 1096. Δρχ. 3560.

οινωνικές επιστήμες Γενικά Κοινωνικές επιστήμες: Σε αναζήτηση του πολιτικού. Επιμ. Ν. Κουτσιαράς. Αθήνα, Διαβάζω, 1993. Σελ. 253. Δρχ. 2080.

36 δελτίο -----------------------------Κοινωνιολογια

ΤΖΑΡΤΖΑΝΟΣ Α.Α. Γραμματική της αρχαίας ελληνικής γλώσσης. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1993. Σελ. 184. Δρχ. 2600.

LOUREAU R. Ο θεσμός υπό άρνηση. Μει. Μ. Λογοθέτη. Αθή­ να, Ελευθεριακή Κουλτούρα, 1993. Σελ. 27. Δρχ. 260.

Ξένες γλώσσες

ΜΠΟΥΚΤΣΙΝ Μ. Ξαναφτιάχνοντας χην κοινωνία. Μει. Τ. Κυπριανίδης. Αθήνα, Εξάντας, 1993. Σελ. 209. Δρχ. 3120.

Hyper lexicon. English-greek greek-english. Επιμ. Δ. Σταφυλίδης. Αθήνα, Σταφυλίδης. Σελ. 1359. Δρχ. 15600.

Πολιτική ΓΛΗΝΟΣ Δ. Η φασιστική ιδεολογία. Αθήνα, Α/συνέχεια, 1993. Σελ. 465. Δρχ. 830. ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΗΣ Α.Ν. Εισαγωγή στην προπαγάνδα. Αθήνα, Λή­ δρα. Σελ. 93. Δρχ. 1560.

IBANEZ Τ. Για μια ελευθεριακή πολιτική εξουσία. Μετ. Μ. Λο­ γοθέτη. Αθήνα, Ελευθεριακή Κουλτούρα. Σελ. 16. Δρχ. 200.

MILLS C.N. Η αριστοκρατία της εξουσίας σπς Ηνωμένες Πολι­ τείες. Μετ. Α. Νίκας. Αθήνα, Αρσενίδης. Σελ. 547. Δρχ. 5200.

Οικονομία ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Α.Κ. Η σημασία της γεωργικής και βιο­ μηχανικής ανάπτυξης στις αναπτυσσόμενες χώρες. Αθήνα, 1993. Σελ. 116. Δρχ. 2600.

£ φαρμοσμένες επιστήμες Ιατρική DLIRER G. - ΖΕΙΒ G. Προετοιμασία τοκετού. Αθήνα, Καλοκάθπς, 1993. Σελ. 134. Δρχ. 2390.

SONTAG S. Η νόσος ως μεταφορά. To AIDS και οι μεταφορές του. Μετ. Γ. Λυκιαρδόπουλος - Σ. Ροζάνης. Αθήνα, Ύψιλον/ Βιβλία, 1993. Σελ. 189. Δρχ. 1560.

J έχνες____________________ Λευκώματα

RELFE M.S. Το νέο σύστημα χρήματος. Μετ. Τ. Δαρβέρης. Αθήνα, Στερέωμα, 1993. Σελ. 255. Δρχ. 2080.

Παπαρούνες στο συρματόπλεγμα. Αθήνα, Τυποεκδοτική, 1993. Σελ. 81. Δρχ. 4160.

Επικοινωνίες

TRUMUER G. Άθως το Άγιον Όρος. Μετ. Ε. Σακαλή. Αθήνα, Adam, 1993. Σελ. 195. Δρχ. 12480.

McQUAIL D. - WINDAHL S. Μοντέλα επικοινωνίας. Για τη με­ λέτη των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Εισ.-μετ. Σ. Παπαθανασόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 187. Δρχ. 5200.

Οικολογία ΤΣΟΥΝΗΣ Γ. Τα δρώμενα στην ελληνική φύση. Αθήνα, Δελ­ φίνι, 1993. Σελ. 81. Δρχ. 1560.

|"| αιδαγωγική - εκπαίδευση Παιδαγωγική ΜΠΟΥΖΑΚΗΣ Σ. Συγκρπική παιδαγωγική. Τόμος Π Αθήνα, Gutenberg, 1993. Σελ. 225. Δρχ. 4160.

Κινηματογράφος ΜΩΡΑΪΤΗΣ Κ.Ε. Διονύσης Παπαγιαννόπουλος. (1912-1984). Αθήνα, Βασδέκης, 1993. Σελ. 189. Δρχ. 3950.

Φωτογραφία ΡΙΒΕΛΛΗΣ Π. Σκέψεις για τη φωτογραφία. Αθήνα 1993. Σελ.

349. Δρχ. 3950.

Χιούμορ ΙΩΑΝΝΟΥ Γ. Τραγωδία στο μαντρί. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 175. Δρχ. 3120.

£ νασχοΑήσεις______________

ΣΤΡΙΦΤΟΥ - ΚΡΙΑΡΑ Α. Ψυχολογικά και παιδαγωγικά μελετήματα και άρθρα. Θεσσαλονίκη, 1993. Σελ. 356. Δρχ. 3120.

Γενικά

ZUKUNFT - HUBER Β. Βήμα-Βήμα. Η φυσιολογική ανάπτυξη του βρέφους. Μετ. Σ. Μαυρίδης. Αθήνα, Μαλλιάρης - Παι­ δεία, 1993. Σελ. 202. Δρχ. 3640.

Περιέργειες. Αθήνα, Connection/Λέλης Κορμικιάρης, 1991. Σελ. 187. Δρχ. 7280.

J1 Λώσσα___________________

I^ ογοιεχνία________________

Γενικά

Γενικά

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Κ. Περί της γνήσιας προφοράς της ελληνικής γλώσσης. Τμήμα Α' Εισ. - σχόλ. Γ. Μαγούλας. Αθήνα, Φιλόμυθος, 1993. Σελ. 219. Δρχ. 3120.

ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ Λ. Το ψωμί στην ελληνική ποίηση. Αθήνα, Δελ­ φίνι, 1993. Σελ. 47. Δρχ. 620.

------------------------------- δελτίο 37 Ποίηση ΒΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ν. Ο ήχος του χιονιού. Πάτρα, 1993. Σελ.

57. ΓΟΥΡΓΟΥΡΗΣ Σ. Αυτόχθονες. Αθήνα, Πλανόδιον, 1993. Σελ. 77. ΚΑΒΑΦΗΣ Κ.Π. Κρυμμένα ποιήματα. Αθήνα, Ίκαρος, 1993. Σελ. 209. Δρχ. 3120. ΚΕΝΤΡΟΥ - ΑΓΑΘΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Η σκοτεινή διάρκεια των ημερών. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1993. Σελ. 49. Δρχ. 1040.

ΠΑΠΑΔΑΚΗ Α. Σκισμένο Ψαθάκι. Αθήνα, Καλέντης, 1993. Σελ. 241. Δρχ. '2080. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Είδωλα. Αθήνα, Μέδουσα, 1993. Σελ.

177. Δρχ. 1660. ΠΑΤΕΡΑΚΗ Β.Γ. Η κληρονομιά της Χαιρώνειας. Αθήνα, Πανεζής, 1993. Σελ. 165. ΣΠΥΡΑΚΟΥ - ΓΚΟΥΡΑ Α. Από Κορινθίους Επιστολή. Αθήνα, 1993. Σελ. 448. Δρχ. 1500. ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΗΣ Α.Ν. Η διαδικασία του ύπνου. Αφήγημα. Αθή­ να, Λήδρα, 1993. Σελ. 61. Δρχ. 1040.

ΜΠΟΥΡΑΣ Κ. Έ ρω ς ηλιότροπος. Αθήνα, Πλέθρον, 1993. Σελ. 187.

ΨΥΡΡΑΣ Θ. Πυκνός καιρός. Αθήνα, Κανάκης, 1993. Σελ.

196. Δρχ. 2080.

ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ Α. Ακίδες και δείγματα. Αθήνα, Πλέθρου, 1993. Σελ. 45.

ΜΑΝΤΑΜ ΝΤΕ ΣΕΒΙΝΙΕ. Γράμμα από το Βισύ. Μετ. - Εισ. Β. Χασάνδρα. Αθήνα, Δελφίνι, 1993. Σελ. 179. Δρχ. 2080.

ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Η. Ποτέ και τίποτα. Αθήνα, Νεφέλη, 1993. Σελ. 116. Δρχ. 1660.

MILLER W.M. Η παράσταση. Μετ. X. Λιθαρής. Αθήνα, Alien. Σελ. 109. Δρχ. 1040.

ΠΡΑΤΙΚΑΚΗΣ Μ. Τα δυσεύρετα χρώματα του τέλους. Αθήνα, Ίκαρος, 1993. Σελ. 51.

BARNES J. Σκαντζόχοιρος. Μετ. Δ. Κούρτοβικ. Αθήνα, Ψ υχο­ γιός, 1993. Σελ. 143. Δρχ. 1765.

ΣΚΑΝΑΤΟΒΙΤΣ Τ. Η κιβωτός των μυστικών. Αθήνα, Νέα Σκέ­ ψη, 1994. Σελ. 62.

PERUCHO J. Οι φυσικές ιστορίες. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Παπαδολαμπάκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 229. Δρχ.

2600.

ΦΩΚΑΣ Ν. Έ να σημείο προσήλωσης. Αθήνα, Ύψιλον/ Βι­ βλία, 1993. Σελ. 42. Δρχ. 1040.

Πεζογραφία ΑΚΡΙΤΑ Ε. - ΚΥΡΓΓΣΗΣ Γ. Γόβα στιλέτο. Αθήνα, Κάκτος. Σελ.

527. Δρχ. 2600. ΑΝΩΝΥΜΟΥ. Το ρόδο του έρωτα. Μετ. Κ. Θεοδωρίδου - Β. Νικολαίδης. Αθήνα, Ερατώ, 1993. Σελ. 162. Δρχ. 1870. ΓΚΙΖΙΩΤΗΣ Θ.Π. Απορία εν πλω... Ευρώτας. Σελ. 111. Δρχ.

1560. ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ Γ. Ιχώρ. Ο Μαμμούθ. Αθήνα, Δελφίνι, 1993. Σελ. 280. Δρχ. 3120. ΚΕΚΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 228. Δρχ. 2080. ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ I. Ο Πατούχας. Όταν ήμουν δάσκαλος. Η πρώτη αγάπη. Αθήνα, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη/Ίδρυμα Κώ­ στα και Ελένης Ουράυη, 1993. Σελ. 374. Δρχ. 2700.

POHL F. Άνθρωπος συν. Μετ. X. Παπαϊωάννου. Αθήνα, Alien, 1993. Σελ. 335. Δρχ. 2700.

SILVERBERG R. Οι Θήβες των εκατό πυλών. Μετ. X. Μανώλη. Αθήνα, Alien, 1993. Σελ. 141. Δρχ. 1245.

SWIFT J. Τα ταξίδια του Γκάλλιβερ. Μετ. Μ. Φραγκόπουλος Β' έκδοση. Αθήνα, Ύψιλον/ Βιβλία, 1993. Σελ. 354. Δρχ. 2600.

CHANDLER R. Αναζητώντας το κορίτσι. Μετ. Μ. Τζιαντζή. Αθήνα, Ερατώ, 1993. Σελ. 99. Δρχ. 1455.

CHANLDER R. Μπέυ Σίτυ μπλουζ. Μετ. Μ. Τζιαντζή. Αθήνα, Ερατώ, 1993. Σελ. 145. Δρχ. 1870. ΧΑΛΛΟΦ Λ. Για χάρη της αρκούδας. Αθήνα, Opera, 1993. Σελ. 207. Δρχ. 2080.

HEMINWAY Ε. Άντρες χωρίς γυναίκες. Μετ. - επίμετρο. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης. Αθήνα, Δελφίνι, 1993. Σελ. 203. Δρχ. 2080.

Αλληλογραφία

ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ Α. Η διαφανής αμπούλα. Αθήνα, Libro, 1993. Σελ. 140. Δρχ. 2080.

ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν. ...και σ’ αγαπώ παράφορα. Αθήνα, Ίκαρος, 1993. Σελ. 154. Δρχ. 5720.

ΜΟΥΝΤΖΟΥΡΗ Ε. Το ένδυμα της μορφής. Αθήνα, Εκδόσεις, 1993. Σελ. 152. Δρχ. 1245.

ΚΑΡΑΠΑΝΝΗΣ Β.Α. Ανέκδοτα σημειώματα και γράμματα του Στρατή Μυριβήλη κ.λπ. - κ.λπ. Αθήνα, Φιλιππότης, 1993. Σελ.

95. Δρχ. 1040.

ΜΠΑΡΤΖΗΣ Γ. Την προηγούμενη μέρα. Αθήνα, Κασταυιώτης, 1993. Σελ. 212. Δρχ. 2080. ΜΠΑΤΗΣ Ε. Η μάχη των ωκεανών. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1993. Σελ. 181. Δρχ. 2080. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ Φ. Σπύρος ο Θεός. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Ο ρφέας, 1994. Σελ. 142.

ΜΟΥΓΟΠΑΝΝΗΣ Γ. Κωστής Παλαμάς - Κ. Π. Καβάφης. Τρεις συνεντεύξεις. Βόλος, Ώ ρ ες, 1993. Σελ. 61. Δρχ. 1000.

Δοκίμια ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ Γ.Δ. Η κατάσταση των πραγμάτων. Είκοσι άρ­ θρα. Αθήνα, 1994. Σελ. 95.

38 δελτίο -----------------------------ΜΑΡΚΑΚΗΣ Μ. Δοκίμια του νεοελληνικού πνεύματος. Αθήνα, Δρυμός, 1994. Σελ. 306. ΤΗΜΕΝΟΥ. 'Οταν έρθουν οι Έλληνες. Αθήνα, Φιλόμυθος, 1993. Σελ. 168. Δρχ. 1245. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Φ.Ι. Ο απόηχος των ουρανών. Δοκίμια. Αθή­ να, 1994. Σελ. 198.

ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ Σ. Ο Ιωάννης Μεταξάς και οι Μεγάλες Δυνά­ μεις (1936-1940). Αθήνα, Προσκήνιο, 1993. Σελ. 206. Δρχ.

2910. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ Ι.Ν. Τα Γιάννινα του Μεσοπολέμου 1923-1924. Τόμος Ε' Ιωάννινα, 1993. Σελ. 263. Δρχ. 2080. ΣΑΡΔΕΛΗΣ Κ. Παύλος Μελάς. Τότε και τώρα. Αθήνα, Τήνος, 1993. Σελ. 57. Δρχ. 470.

0 έαιρο____________________

ΨΕΛΛΟΣ Μ. Χρονογραφία. Τόμος Β'. Μει.-επιλ.-βιβλ. Β. Καραλής. Αθήνα, Άγρωσπς, 1993. Σελ. 515. Δρχ. 4680.

Γενικά

VERNANT J.P. Η ελληνική σκέψη. Μετ. Σ. Αναγνωστοπούλου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1993. Σελ. 47. Δρχ. 830.

ΧΟΡΝ Π. Τα θεατρικά. Τόμος Α' Εισ.-επιμ. Ε. Βαφειάδη. Αθή­ να, Ίδρυμα Γουλανδρή - Χορν, 1993. Σελ. 572. Δρχ. 3640.

MILLER W. Ελλάδα. 100 χρόνια ελεύθερου βίου. Εισ-μετ. Φ.Κ. Βώρος. Αθήνα, Ειρμός, 1993. Σελ. 422. Δρχ. 3950.

Έργα

Παγκόσμια Ιστορία

ΡΟΥΓΓΕΡΗ Κ. Αντζελίνα η Σταχτοπούτα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 89. Δρχ. 1870.

ABELE Μ. Η καθημερινή ζωή σιο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Μει. Λ. Στεφάνου. Αθήνα, Παπαδήμας, 1944. Σελ. 384. Δρχ.

3640.

SHAKESPEARE W. Δωδεκάτη νύχια. Μετ. X. Μπάμπου - Παγκουρέλη. Αθήνα, Καστανιώιης, 1993. Σελ. 155. Δρχ. 1560.

STRINDBERG Α. Ο χορός τού θανάτου. Μετ. Σ. Γούτης. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 1993. Σελ. 150. Δρχ. 1560.

Μελέτες GIRARD R. Σαίξπηρ. Οι φλόγες της ζηλοτυπίας. Μετ. Κωστής Παπαγιώργης. Αθήνας, Εξάντας, 1993. Σελ. 541. Δρχ. 4160.

| στορια___________________ Μαρτυρίες ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ι. Η μαρτυρία ενός Πρωθυπουργού. Αθήναι, Το Οικονομικόν, 1993. Σελ. 486. Δρχ. 4160. ΚΟΣΜΑΣ Ν.Β. Γιώργος Κοτζιούλας ο ποιητής της Εθνικής Αντίστασης. Αθήνα, Δωδώνη, 1993. Σελ. 44. ΚΟΣΜΑΣ Ν.Β. Μαρτυρίες του Γιώργου Κοτζιούλα από την πε­ ρίοδο του Εμφυλίου. Αθήνα, Δωδώνη, 1993. Σελ. 75. ΠΡΙΦΤΗ Κ. Αντίσταση ή χρέος; Αθήνα, 1993. Σελ. 183. Δρχ.

3120. ΤΣΑΤΣΟΥ I. Κυδαθηναίων 9. Αθήνα, Αστρολάβος/ Ευθύνη, 1993. Σελ. 164,+Φωτ. Δρχ. 1870.

ΚΑΗ G.H. Προς μια παγκόσμια δικτατορία. Μει. X. Αρβανιτίδη. Αθήνα, Στερέωμα. Σελ. 220. Δρχ. 2080.

KESSLER R. Στα άδυτα της CIA. Μετ. Τ. Δαρβέρης. Αθήνα. Το Ποντίκι, 1992. Σελ. 417. Δρχ. 2600.

MENDES F. Περιπλάνηση. Ένας Πορτογάλος του 16ου αιώνα στην Κίνα και την Ιαπωνία. Εισ.-μει.-σχόλ. Μ. Φερρέιρα. Αθή­ να, Στοχαστής, 1993. Σελ. 267. Δρχ. 2600.

H αιδικά___________________ Τέχνες ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ Ν. Μια μέρα με τον Λούνιβιχ. Μουσική πα­ ράσταση για παιδιά. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 55. Δρχ.

2080.

Ελεύθερα αναγνώσματα Αποσπάσματα από τον Ηράκλειτο. Ο σκοτεινός λόγος. Μετ. Β. Ραπτόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 36. Διάλογοι από τον Λουκιανό. Ιξίων. Μετ. Β. Ραπτόπουλος. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 30. Ιστορίες από τον Ηρόδοτο. Ο άλαλος γιος του Κροίσου. Μετ. Β. Ραπτόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 32.

Βιογραφίες

ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Μ. Δομήνικος. Αθήνα, Πατόκης. Σελ. 134.

CENDRARS Β. Μοραβαζίν, βίος και πολιτεία. Μει. I. Σπανός. Αθήνα, Opera, 1993. Σελ. 279. Δρχ. 2600.

ΛΟΪΖΟΥ Μ. Η Κατερίνα και ο αόρατος σιο μαγικό νησί. Αθή­ να, Πατόκης. Σελ. 46.

ΕΜηνική Ιστορία ΓΕΩΡΠΟΥ Λ. Το Άσιυ. Οδοιπορικό σιο χρόνο και στο χώρο. Αθήνα, Τροχαλία, 1993. Σελ. 199. Δρχ. 3740. ΚΕΚΑΥΜΕΝΟΣ. Στρατηγικόν. Μει.-εισ.-σχόλ. Δ. Τσουγκαράκης. Αθήνα, Άγρωσπς, 1993. Σελ. 295. Δρχ. 3120.

|Ί εριοδικά_________________ ΑΚΤΗ. Περιοδικό λογοτεχνίας και κριτικής. Τεύχος 17. Δρχ.

800.

------------------------------ δεληο 39 ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Τεύχος 314. Δρχ. 200. ΑΝΘΡΩΠΟΘΕΩΡΙΑ. Περιοδικό γενικής ανθρωπολογικής με­ λέτης και τέχνης. Τεύχος 5-6. Δρχ. 2080. ΑΡΝΑΙΑ. Περιοδική έκδοση Ιστορικής - Αρχαιολογικής και Λαογραφικής Ενημέρωσης και Καταγραφής. Τεύχος 20. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του θιδλίου. Τεύχος 328. Δρχ. 830. ΕΛΛΟΠΙΑ. Περιοδικό για τα εθνικά θέματα. Τεύχος 18. Δρχ. 700. Ο ΕΝΕΡΓΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαίο περιοδικό για την ενη­ μέρωση πολιτών - καταναλωτών. Τεύχος 1. Δρχ. 500. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ. Τεύχος 16. Δρχ. 3000. ΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑΤΑ. Περιοδικόν του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας. Τόμος 23. Δρχ. 6500. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 307. Δρχ. 600. ΚΑΘ’ ΟΔΟΝ. Περιοδική έκδοση του Θεολογικού Συνδέσμου. Τεύχος 5. Δρχ. 1000.

ΣΕΡΡΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τόμος 11ος, 1993. Δρχ. 3640. ΣΚΟΥΠΙΔΙΑ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ. Τεύχος 8. Δρχ. 500. ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ. Τεύχος 47-48. Δρχ. 1000. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Διμηυιαίο περιοδικό για την παιδεία και την εκπαίδευση. Τεύχος 19. Δρχ. 400. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΠΩΤΩΝ. Όργανο των επαναπατρισμέυων Ελλήνων της Αφρικής. Φύλλο 206. ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ. Ετήσιο φιλολογικό ιστορικό λαογραφικό λο­ γοτεχνικό περιοδικό σύγγραμμα. Τόμος 13ος, 1993. Δρχ.

4160. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 74. Δρχ. 725.

THE ART MAGAZINE. Τεύχος 3. Δρχ. 2600.

MEDIA VIEW. Το περιοδικό για τα media και τη διαφήμιση. Τεύχος 5. Δρχ. 600.

MODERN GREEK SOCIETY. Vol. XIX, No 2, 1992.

MODERN GREEK SOCIETY. Vol. XX, No 1,1992.

ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 15-16. Δρχ.

1560. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. Περιοδική έκδοση για τον τύ­ πο - ραδιόφωνο -τηλεόραση - διαφήμιση. Τεύχος 1. Δρχ. 400.

ΔΕΣΠΟΙΝΑ Μ. ΔΑΜΙΑΝΟΥ

Η ΛΕΣΧΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ. Τεύχος 4. Δρχ. 200. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα από τη Μύκονο. Φύλ­ λο 58. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο πολιτιστικό περιοδικό. Τεύχος 4 (221). ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1599. Δρχ. 650. ΝΕΑΝΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 11. ΝΕΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ. 15θήμερη επαναστατική εφημερίδα. Φύλ­ λο 93. Δρχ. 100. ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ. Φύλλο 171-172. Δρχ. 1. ΝΟΥΜΑΣ. Επιθεώρηση τέχνης, γραμμάτων και πνευματικού προβληματισμού. Τεύχος 24. Δρχ. 300. ΟΠΕΡΑ. Τεύχος 4. Δρχ. 1000. ΠΑΝΤΑ. Περιοδικό για το παρόν και το μέλλον του Ελλη­ νισμού. Τεύχος 3. Δρχ. 450. ΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΘΝΗ. Τριμηνιαίο ιεραποστολικό περιοδικό. Τεύ­ χος 47. Δρχ. 125. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Τεύχος 186. ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ. Τετράδια για τα γράμματα και τις τέχνες. Τεύχος 37. Δρχ. 830. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ. Τεύχος 372. ΡΙΖΑ ΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Περιοδική έκδοση του «Συλλόγου των ευ Αθήναις Αγρινιωτών». Τεύχος 15. Δρχ. 1500.

ndfaHYOid τις χιβ

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι­ κές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσι­ εύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντά­ κτες τους.

Αρ. 330 14 Ιανουάριου 27 Ιανουαρίου 1993 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Φ ιλοσοφία

Ποί

Θεοδωρίδης X.: Επίκουρος. (Α. Ζενάκου, Βήμα, 23/1).

Spranger Ε. Το αίνιγμα Σωκράτης. (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 14/1).

Βαγενάς Ν.: Βάρβαρες ωδές. (Α. Σουλογιάννη, Γράμματα και Τέχνες, 69). Βαρβέρης Γ.: Ο κύριος Φογκ. (Δ. Πανουσάκης, Ριζοσπάστης, 20/1). Γκονζάλεθ - Λασηθιωτάκη Ν.: Περπατώντας. (Γ. Καραβίδας, Ρι­ ζοσπάστης, 27/1). Γιορνάς Γ.: Τα καθημερινά. (Γ. Πετρόπουλος, Διαβάζω, 327).Καραγιάννης Σ.: Η έκπληξη της κάθε μέρας. (Ε. Χωρεάνθη, Δια­ βάζω, 327). Κόρφης Τ.: Εγκώμια. (Θ Α Φραγκόπουλος, Μεσημβρινή, 20/1). Μουντές Μ.: Νηπιοβαπτισμός. (Κ. Πειράκου, Γράμματα και Τέ­ χνες, 69). Τσακνιάς Σ.: Ορατότης μηδέν. (Π.Σ. Φωτίου, Γράμματα και Τέ­ χνες, 69). Φωκάς Ν.: Ένα σημείο προσήλωσης. (Γ.Π. Σαββίδης, Νέα, 25/1). Χατζηπαναγή X.: Τενηριδών Επάνοδος. (Κ. Χρυσάνθης, Πνευ­ ματική Κύπρος, 69).

θ ρ η σ κ ε ία Burkert W.: Αρχαία ελληνική θρησκεία. (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 23/1).

Πολιτική Κανάς Α.: Η αυι-απάιη του ’89. (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 16/1). ΠαπαδοπούλουΤ.: Μια άλλη Ευρώπη (Σ. Λιναρδάτος, Βήμα, 23/1), (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 25/1). Σαρλής Π.: Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. (Μ. Τσουκαλά, Με­ σημβρινή, 17/1).

Οικονομία Δερπλής Γ.: Ατελέσφοροι ή τελέσφοροι; (X. Λυριντζής, Καθη­ μερινή, 25/1).

Οικολογία Μοδινός Μ.: Το παιχνίδι της ανάπτυξης. (Δ. Τσατσοΰλης, Αντί, 21 /1 ).

Κλασική Φιλολογία Romilly D.: Βάσια καρδιά μου. (Α. Παναγόπουλος, Γράμματα και Τέχνες, 69).

Πεζογραφία Βαμβουνάκη Μ.: Λουλούδι της κανέλλας. (Ε. Ζωγράφου, Ριζο­ σπάστης, 20/1). Γρηγοριάδης Θ.: Ο Ναύτης. (Κ. Πειράκου, Διαβάζω, 327). Δημητρίου Σ.: Ν’ ακούω καλά τ’ όνομά σου. (Κ Τσαούσης, Έθνος, 17/1). Δόμβρος Α.: Τα Ερυθραιώτικα. (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 16/1). Ίσαρης Α.: Ανάμεσά τους η μουσική. (Σ. Τριανταφύλλου, Δια­ βάζω, 327). Καραγάτσης Μ.: Νεανικά διηγήματα. (Κ Τσαούσης, Έθνος, 23/1).

Κορδόση Α.: Δεκατρείς φωνές της σιωπής. (Ε. Χωρεάνθη, Δια­ βάζω, 327). Κουμανταρέας Μ.: Η συμμορία της άρπας. (Δ. Βασιλόπουλος, Νέα, 18/1), (Δ. Χουλιαράκης, Elle, Φεβρ. ’94), (Ε. Κοτζιά, Κα­ θημερινά, 16/1). Λιόγκαρης Β.: Τι θα γίνει επιτέλους με τη μαμά. (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 27/1). Νικολαίδης Ν.: Άπαντα. Τα τρία καρφιά. (Λ. Παπαλεοντίου, Δια­ βάζω, 327). Ντελόπουλος Κ.: Οδός Αρχαίων Ελλήνων. (Τ. Μενδράκος, Αυγά, 16/1). Πατρίκιος Τ.: Συνεχές ωράριο. (Γ. Σταματελόπουλος, Αυριανά, 23/1). Πετράπουλος Γ.: Η σκέψη. (Π. Μπουκάλας, Καθημερινά, 18/1), (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 16/1). Σίμος Γ.: Ο ζωντανός τόπος των αναμνήσεων. (X. Παπαγεωργίου, Αυγά, 23/1). Σκοΰρτης Γ.: Το συμπόσιο της Σελήνης. (Δ. Παπανικολάου, Κέρδος, 19/1). Τσιαμπούσης Β.: Εκτός έδρας. (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθερο­ τυπία, 26/1).

Conrand S.: Με τα μάτια ενός Δυτικού. (Θ. Ψαλιδόπουλος, Δια­ βάζω, 327). Σατωμπριάν Ρενέ. (Μ. Θεοδοσοπούλου, Καθημερινά, 18/1).

Μελέτες Μπουμπουλίδης Φ.: Νεοελληνικά μελετήματα. (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 14/1). Σιατόπουλος Δ.: Παλαμάς - Καβάφης. (Δ. Σταμέλος, Ελευθε­ ροτυπία, 26/1). Χαραλαμπάκης X.: Νεοελληνικός Λόγος. (Ν. Κοκκινάκη, Δια­ βάζω, 327).

Moisan C.: Η λογοτεχνική ιστορία. (Δ. Μέντη, Αντί, 21/1).

Δοκίμια Αθανασιάδης Τ.: Από τον εαυτό μας στους άλλους. (Δ. Κωστίδης, Διαβάζω, 327). Ανωβολιώτης Γ.: Ποιητική ομορφιά. (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 14/1). Κυδωνιάτου Ζ.: Ό που πνεύμα Κυρίου και Ελευθερία. (Γ. Πετρόπουλος, Διαβάζω, 327). Μόσχος Ε.Ν.: Το πρόσωπο της Ευρώπης. (Θ. Παπαθανασόπουλος, Πνευματικά Κύπρος, 371).

Παιδικά Κουτσόγιωργα I.: Για τη γνωριμία των παιδιών με τον υπολογι­ στή και τη LOGO. (Ε. Χωρεάνθη, Ριζοσπάστης, 27/1).

Ιστορία Αποστολόπουλος Δ.Γ.: Ο «ιερός κώδιξ» του Πατριαρχείου Κων/ πόλεως στο 6' μισό του ΙΕ' αιώνα. (Γ. Πιτσάκης, Βάμα, 23/1). Αργυρού Φ.: Φόρεϊν όφις. (Κ. Χρυσάνθης, Πνευματικά Κύπρος, Βασιλάτος Γ.: Κάστρα και πύργοι της Εύβοιας. (Ν.Λ. Φορόπουλος, Διαβάζω, 327). Βερέμης Θ.: Ελλάδα - Ευρώπη. (Σ. Ντάλης, Διαβάζω, 327). Γιαννακόπουλος Κ.: Μεσαιωνικός Δυτικός Πολιτισμός και οι κό­ σμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ. (Σ. Ντ., Αυγά, 19/1). Κεκαυμένος: Στρατηγικόν. (Α. Μαρκόπουλος, Βάμα, 23/1). Νεφελούδης Β.: Ντοκουμέντο. (Β. Γεωργίου, Ριζοσπάστης, 23/1). Σούτος Δ.: Η συμβολή των Ταυριωτών στον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα 1940-45. (Σ. Κανατάκης, Ριζοσπάστης, 22/1). Ψελλός Μ.: Χρονογραφία. (Α. Μαρκόπουλος, Βάμα, 23/1), (Ε. Κοτζιά, Καθημερινά, 23/1). Σόνταγκ Σ.: Η νόσος ως μεταφορά. (Ν.Γ., Αθηνόραμα, 21/1). Φερώ Μ.: Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος 1914-1918. (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανά, 23/1).

Βιογραφίες - Μαρτυρίες Καρέζη Τ.: Τετράδια ζωής. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 24/1). Κεπέσης Ν.: Η δίκη μου και όχι μόνο. (Γ. Τριανταφύλλου, Ριζο­ σπάστης, 20/1). Λένης Α.: Το δράμα των Καλαβρύτων. (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανά, 16/1). Σαρδέλάς Κ.: Ο ασάλευτος ταξιδιώτης. (Δ. Σταμέλος, Ελευθε­ ροτυπία, 26/1). Τσάτσου I.: Κυδανθηναίων 9. (Α.Λ., Μεσημβρινά, 27/1). Μπουά Ν.: Ρομαίν Γκαρύ. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 16/1).

Ταξιδιωτικά Χατζηφώτης Ι.Μ.: Οδοιπορία στο Άγιον Όρος. (Δ. Σταμέλος, Ελευ­ θεροτυπία, 26/1).

Μικρή αγγελία ΔΑΚΤΥΛΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ με ηλεκτρονι­ κή μηχανή στο σττίτι μου. Κάτω Χα-

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦ ΙΝΙ

φ

ΛΈΩ Ν IΔ Α Σ Χ Ρ Η Σ Τ ΑΚΗΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΛΗΤΕΙΑΣ Η αληθινή ζωή βρ ίσκεται στην αν α ζήτη­ ση της ελ ευ θερ ία ς- αυτήν που προτίμη­ σαν δ εκ ά δ ες Έ λληνες, εγκαταλείπ ον τα ς την τακτοπ οιημένη το υς βολή. Ε­ κτός από τα β ιογρα φ ικά 65 Ελλήνων από την αρ χ α ιό τη τα μέχρ ι σήμερα, υπάρχει και μια εισ αγω γή στο θ έμ α της Αλητείας.

Ο ΚΥΡΙΟΣ ΑΘΗΝΑΙ Β ιοφ αντασιώ σεις του Leo Christ στην π εριήγησή του στην Αθηναϊκή κοινωνία όπου τα πρόσωπα και οι κατασ τά σ εις συ­ γ κρ ού ονται πάνω στην πολιτική πραγματικότητα.

ΤΑ ΨΕΥΔΩΝΥΜΑ Μ ια σχολιασμένη κοινωνική π εριγραφή πάνω στα εκ α το ν τά δ ες πρόσωπα της ν ε­ ο ελληνικής λ ο γ ο τεχ ν ία ς που χρησιμο­ ποίησαν έν α ή πολλά ψευδώνυμα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦΙΝΙ Θεμιστοκλέους 23τ25 Τηλ.: 3630955, Fax: 6450764

ΗΒΗΒ

Αντονάν

ντε Σαιντ

Α ν τ ο ν ά ν ντε Σ α ιντ-Ε ξνπερν, ο ενα ίσθ ητος α εροπόρος-ποιητης έφ νγε - νέ­ ος ακόμα - π ρ ιν από 50 χρό νια για να σ ν να ντή σ ει το ν Μ ικρό τον Π ρίγκι­ πα σ το ν π λα νή τη Β 612. Ο «Saint-χ» ά φ ησ ε πίσω τον ένα μ ικρό σ ε έκτα σ η α λλά π ολύ σ η μα ντικό σνγγρα φ ικό έργο. Τ η γοη τεία τον τη χρω στά σ τη ν ειλικρίνεια μια ς σκέψ ης πον αναφ έρεται σ ε ένα ενγενικό ανθρώ πινο ιδεώ­ δες. Π α ρόλο πον τα β ιβλία τον β α σ ίσ τη κ α ν κνρίω ς σ ε γεγονότα πον έζησε ως πιλότος, δεν είναι απ λά περιγραφικά, είναι εμ π λο ντισμ ένα μ ε μ ια σννεχ ή φ ιλοσ οφ ική αν α ζήτη ση τη ς Γ νώ σης. Το ύφος τον, σνγκεκριμένο και ελ λειπ τι­ κό στις περιγραφικές σκηνές, μετονσιώ νετα ι σ ε λν ρ ικ ά δίσ τιχα σ τα φ ιλοσοφικά μέρη. Ο «Ά ρχοντα ς της άμμον», όπως το ν είχα ν ονομάσει οι Μ α νριτανοί, διακρινότα ν για το κονρά γιο τον, το ιπποτικό τον πνεύμα, τ η ν ενγένειά τον και τη βαθιά ανθρω πιά τον. Μ ε τη σννειδ η το π ο ίη σ η τη ς β αθιά ς α λ λη λεγγύ η ς τον ανθρώ πινον είδονς, γεννήθη κε ο σκεπ τικ ισ τή ς Σ α ιντ-Ε ξνπ ερύ μ έ σ α από έν α ν κα τεξ ο χή ν ά ν ­ θρωπο της δράσης. Το αεροπλά νο τον έμαθε τα ντόχρονα το εύθρα νσ το τον ανθρώπον, τ η ν α λ λη λεγγύ η τον πληρώ ματος και τ η ν α π ερα ντοσύνη της γης. Ω ς πι­ λ ό το ς τη ς γραμμής, α ισ θα ν ό τα ν σ τ η ν επ α φ ή τον μ ε το ν άνεμο, τη ν άμμο ή τη θά­ λα σ σ α , τη ν α δελφική α λ λη λεγγύ η μ ε τη «γη τω ν ανθρώπων». « Έ ν α σπά νιο πλά σμα , ένα π λά σμ α μοναδικό και πολύτιμο, ένας Π ρίγκιπας, ένας Π ρίγκιπα ς καλοκάγαθος και ανεκτικός, πον είχε χα θ εί μ έσ α σ τ ο ν κόσμο μας». Έ ν α ς Π ρίγκιπα ς πον ταντίζεται - σ τη μ ν ή μ η όλω ν μ α ς - μ ε το μικροκαμω μ ένο γλνκ ό ανθρω πάκι πον έκλεινε για π ο λλ ά χρό νια σ τ η ν καρδιά τον: το ν Μ ι κ ρ ό Π ρ ί γ κ ι π α . Η π α ιδικότη τα και η α γνό τη τα τη ς ψ νχής τον έμ εινα ν αν εξίτη ­ λ α χαρα γμ ένες στις γρα μμές αν το ύ τον δ ιηγήμα τος, πον απέδειξε ότι «το καλύτερο παιδικό β ιβλίο είναι εκείνο πον μπ ο ρ ο ύ ν να το δ ια β ά σονν και οι μεγάλοι». Ο Μ ι­ κρός Π ρίγκιπας, σ τ η ν ω ριμότητά τον - είναι πια 51 χρό νω ν - εξα κολονθ εί να εί­ ναι ο μό ν ο ς πον μ π ο ρ εί να μ α ς μά θει να βλέπ ο νμ ε πέρα από το προφανές, να διακρίνονμε ένα καπέλο από ένα β όα πον χω νεύει, έν α ν ελέφ α ντα και ένα άδειο κα­ σόνι από εκείνο πον κρύβει μέ σ α έν α κοιμισμένο προβατάκι... Επιμέλεια αφιερώματος: Υπατία Βασιλάκου

44 αφιέρωμα

Χρονολογώ Αντουάν ντε Σ αιντ-Εξυπερΰ (

1900 - 1944 )·

1900 29 Ιουνίου: Γεννιέται στη Λυών ο Αντουάν Μαρί Ροζέ ντε ΣαιντΕξυπερύ, τρίτο παιδί του κόμη Ζαν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, ασφαλι­ στικού επιθεωρητή, και της Μαρί ντε Φονσκολόμπ.

1902 Γεννιέται ο αδελφός του, Φρανσουά.

1904 Θάνατος του Ζαν ντε Σαιντ-Εξυπερύ. Η οικογένεια, τρία κορί­ τσια -η Μαρί-Μαγκνταλέν, η Σιμόν και η Γκαμπριέλ- και δύο αγόρια -ο Φρανσουά και ο Αντουάν- φεύγει από το σπίτι της Λυών. Από τότε, και μέχρι τα δέκα του χρόνια, οι αναμνήσεις του μοιράζονται ανάμεσα σε δύο πύργους: αυτόν του Σαν-Μωρίς ντε Ρεμένς (στην Εν) και αυτόν του Μολ (στη Βαρ). Ξυπνά το πάθος των μηχανών: ταξίδι με ατμομηχανή, όνειρα στα πρώτα αεροπορικά ταξίδια, εφεύρεση ενός ποδηλάτου-αεροπλάνου.

1909 7 Οκτωβρίου: ο Αντουάν μπαίνει εξωτερικός στο κολλέγιο των Ιησουιτών της Νοτρ-Νταμ του Σαντ-Κρουά στο Μ αν. Άτακτος και όχι ιδιαίτερα καλός μαθητής, θα μείνει σ’ αυτό το σχολείο μέ­ χρι το 1914.

1912 Ο μικρός, που μόλις έχει αρχίσει να μαθαίνει λατινικά, μεταφρά­ ζει κρυφά Ιούλιο Καίσαρα για να μάθει... πώς λειτουργούσαν οι πολεμικές μηχανές των Ρωμαίων. Παίρνει το εναέριό του βάπτισμα στο αεροδρόμιο του Αμπερνέ με τον διάσημο πιλότο Βεντρίν. Την ίδια μέρα, προς τιμήν του ιερέα Μαργκότα, καθηγητή του των γαλλικών, εγκαινιάζει την αεροναυτική λογοτεχνία με ένα ποίημα από το οποίο σώζονται τρεις στίχοι: Βασισμένο στα χρονολόγια δύο βιβλίων: - «Saint-Exupiry», Luc Estang, Bourges 1956. Editions du «Seuil».

- «Saint-Exup6ry», Collection G0nies et Realites, Paris 1963. Editions «Hachette».

—

----------------------------------------------------------------------------------------αφιέρωμα 45

«Les ailes fr6missaient sous le souffle du soir Le moteur de son chant bergait l ’ame endormie Le soleil nous frolait de sa couleur palie»} Πρώτο μάθημα βιολιού.

1914 Ο Αντουάν και ο αδελφός του, Φρανσουά, μαθητές αρχικά στο κολλέγιο του Μονγκρέ στο Βιλφράνς-συρ-Σων και μετά στο κολλέγιο των αδελφών Μαριανών του Φρίμπουργκ, στην Ελβετία.

1917 Επιστροφή στη Γαλλία λόγω της κατάστασης της υγείας τού Φρανσουά που έχει καρδιακούς ρευματισμούς. Ιούνιος: Τελειώνει το σχολείο και παίρνει το μπακαλορεά. Ιούλιος: Πεθαίνει ο Φρανσουά. Οκτώβριος, Παρίσι: κάνει προχωρημένα μαθηματικά και προε­ τοιμάζεται για τη Ναυτική Σχολή. Απείθαρχος μαθητής.

1919 Ιούνιος. Περνάει τις γραπτές εισαγωγικές για τη Ναυτική Σχολή, αν και είχε ένα 7 στα 20 Γαλλικά. Κόβεται στα προφορικά. Εγγραφή στη Σχολή Καλών Τεχνών, στο τμήμα της Αρχιτεκτο­ νικής.

1921 2 Απριλίου: στρατιωτική θητεία στο 2ο σύνταγμα της Αεροπο­ ρίας, στο Στρασβούργο. Πληρώνει για να πάρει μαθήματα πιλό­ του. Πρώιμη απογείωση: μόνος του στο εκπαιδευτικό αεροπλάνο. Π ρ ώ τ ο α τ ύ χ η μ α : τίποτα το σοβαρό.

17 Ιουνίου: έχει μετατεθεί στο 37ο σύνταγμα της Αεροπορίας στο Ραμπά- εκεί παίρνει δίπλωμα πιλότου πολιτικής αεροπορίας.

1922 5 Φεβρουάριου: παίρνει δίπλωμα πιλότου στρατιωτικής αεροπο­ ρίας.

10 Οκτωβρίου: προαγωγή σε έφεδρο ανθυπολοχαγό. Τέλος της θητείας. Μέλος της ομάδας κυνηγιού του 33ου συντάγματος της Αεροπορίας. Δ ε ύ τ ε ρ ο α τ ύ χ η μ α : κρανιακά κατάγματα.

46 αφιέρωμα--------------------------------------------------1923 Επιθεωρητής κατασκευής στις Τουιγιερί του Μπουαρόν.

1924 Αντιπρόσωπος της φίρμας των φορτηγών Saurer, στην περιοχή του Μοντλυσόν. Μόνη παρηγοριά: πτήσεις όσο πιο συχνά γίνεται.

1925 Δεκέμβριος. Ο Σαιντ-Εξυπερύ συναντάει τον Ζαν Πρεβόστ στο σπίτι της ξαδέλφης του, Υβόν Λεστράνζ.

1926 Απρίλιος, στο περιοδικό της Αντριέν Μονιέ, «Le navire d’argent», δημοσιεύεται για πρώτη φορά κείμενο του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, με την αιγίδα του Ζαν Πρεβόστ: είναι η νουβέλα «L’aviateur» (Ο αεροπόρος), απόσπασμα από το διήγη­ μα «L’Evasion de Jacques Bernis» (Η Απόδραση του Ζακ Μπερνί) το χειρόγραφο του οποίου έχει χαθεί. Αυτή η νουβέλα αποτε­ λεί μία πρώτη μορφή του «Courrier Sud». Άνοιξη: πρόσληψη στη Γαλλική Αεροπορική Εταιρεία του Πιερ Λατεκοέρ.

1927 Άνοιξη: ο Σαιντ-Εξυπερύ, πιλότος της γραμμής, έχει αναλάβει τα ταχυδρομεία Τουλούζ-Ντακάρ-Καζαμπλάνκα.

19 Οκτωβρίου: αρχηγός του αεροπορικού ταχυδρομικού σταθ­ μού στο Καπ Ζυμπύ (Ρίο ντε Όρο), την εποχή της αποσκίρτησης του Μαρόκου. Έ ν α πάρα πολύ πετυχημένο έργο δεκαοχτώ μη­ νών. Τις νύχτες γράφει το «Courrier Sud».

Μαθητής στο 37ο σύνταγμα Αεροπορίας στο

1928 Τέλος του χρόνου: εκδίδεται το «Courrier Sud» (Ταχυδρομείο του Νότου) με πρόλογο του Αντρέ Μπεκλέ. Η «γραμμή» Αεροηάστα Αργεντίνα

1929 Μάρτιος, ανώτερα μαθήματα αεροπλοΐας στην Μπρεστ: δίπλωμα.

19 Οκτωβρίου: Μπουένος Άιρες, όπου έχει τοποθετηθεί ως δι­ ευθυντής αξιοποίησης της Εταιρείας «Αεροπόστα Αργεντίνα». Πρέπει να δημιουργήσει μία γραμμή που να συνδέει το Μπουέ­ νος Άιρες με το Πούντα Αρένας. Γι’ αυτό πραγματοποιεί πολλές αναγνωριστικές πτήσεις και οργανώνει πολλούς αερολιμένες ανεφοδιασμού. Ο Σαιντ-Εξυπερύ εμπνέεται από αυτή τη δουλειά για να γράψει τη «Νυχτερινή Πτήση».

1930 7 Απριλίου: ιππότης της Λεγεώνας της τιμής στον τομέα της Πο­ λιτικής Αεροναυτικής για τα κατορθώματά του στο Καπ Ζυμπύ. Νοέμβριος, γνωρίζει την Κονσουέλο Σουνσίν, χήρα του δημο­ σιογράφου Γκομές Καρίγιο.

αφιέρωμα 47 1931 Μάρτιος: παντρεύεται την Κονσουέλο Σουνσίν στο Αγκαί ντ’Αντουάν, στη Γαλλία.

13 Μαρτίου: εκποιείται η εταιρεία του Αεροταχυδρομείου. Ο Σαιντ-Εξυπερύ θα παραιτηθεί από τη θέση του διευθυντή αξιο­ ποίησης στη Νότια Αμερική. Μάιος: Εξασφαλίζει τη σύνδεση των ταχυδρομείων Γαλλίας-Νοτίου Αμερικής με νυχτερινή πτήση από Καζαμπλάνκα προς Πορτ-Ετιέν. Δεκέμβριος: η «Νυχτερινή Πτήση»2, με πρόλογο του Αντρέ Ζιντ, παίρνει το βραβείο Φέμινα. Το βιβλίο μεταφράζεται αμέσως στα αγγλικά και γυρίζεται ταινία με Αμερικανούς παραγωγούς.

1932 18 Φεβρουάριου: οικονομικές δυσκολίες τον οδηγούν σε οριστι­ κή επιστροφή του στο Αεροταχυδρομείο. Πρόλογος στο «Destin de Joseph Marie Le Brix» του Λε Μπουσέ.

1933 Μάιος: Συγχώνευση όλων των γαλλικών αεροπορικών εταιρειών με το όνομα Αιρ Φρανς. Γίνεται πιλότος δοκιμών για υδροπλάνα στην Κατασκευαστική Εταιρεία Λατεκοέρ. Νοέμβριος, τ ρ ί τ ο α τ ύ χ η μ α , λόγω λάθος χειρισμού, παραλίγο να καταλήξει σε πνιγμό του στον όρμο Σαν-Ραφαέλ. Πρόλογος στο βιβλίο «Grandeur et Servitude de I’Aviation» του Μορίς Μπουρντέ. Σενάριο του φιλμ «Anne-Marie» στο οποίο δεν δίνεται συνέχεια.

1934 26 Απριλίου: προσλαμβάνεται στην υπηρεσία προώθησης της Αιρ Φρανς. Τον στέλνουν σε διαλέξεις στη Γαλλία και στο εξωτερικό. Στο Παρίσι, ντεκουπάζ του «Courrier Sud» που θα σκηνοθετήσει ο Πιερ Μπιλόν. Ο Σαιντ-Εξυπερύ θα πάρει μέρος στις λήψεις στο Μαρόκο και θα ντουμπλάρει τον πρωταγωνιστή, ΠιερΡισάρ Βιλμ, στις σκηνές των αεροπορικών πτήσεων.

48 αφιέρωμα Ο Σ.Ε. και η γυναίκα του, Κονσουέλο, επιστρέφουν από την Αίγυπτο

15 Δεκεμβρίου: Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας No 759.308 για έναν μη­ χανισμό προσγείωσης αεροπλάνων. Είναι το πρώτο από τα δε­ κατρία που θα καταθέσει μέχρι τις 29 Φεβρουάριου 1940. Ό λα έχουν σχέση με μηχανικές βελτιώσεις σε αεροπλάνα.

1935 Απρίλιος-Μάιος. ρεπορτάζ στη Μόσχα για την «Paris-Soir»· τα άρθρα του δημοσιεύονται στις 3,14,16,19,20 και 22 Μαΐου. Για τις διαλέξεις της η Αιρ-Φρανς του αναθέτει έναν - δυστυχώς απογοητευτικό - «γύρο της Μεσογείου» με ένα Simoun.

7:00 π.μ., 29 Δεκεμβρίου: Αποπειράται, με προετοιμασίες μόλις 15 ημερών, την πτήση Παρίσι - Σάίγκόν, με το «Simoun» του, προκειμένου να καταρρίψει το ρεκόρ του Japy. Τ έ τ α ρ τ ο α τ ύ ­ χ η μ α : αναγκαστική προσγείωση στην έρημο, διακόσια χιλιόμε­ τρα πριν το Κάιρο.

1936 Έ να καραβάνι περισυλλέγει τους Σαιντ-Εξυπερύ και Πρεβό μετά από πέντε μέρες πεζοπορίας και τους φέρνει στην Αλεξάνδρεια. Σύλληψη της ιδέας του αεριωθούμενου αεροπλάνου. Πρώτες σημειώσεις για το «Citadelle». Αύγουστος: η «Intransigeant» τον στέλνει να κάνει ρεπορτάζ για τον Ισπανικό Εμφύλιο στο μέτωπο της Καταλωνίας· τα άρθρα του δημοσιεύονται στις 12,13,14,16 και 19 Αυγούστου. Μάρτιος: επιστροφή στο Παρίσι. Ιούνιος: η «Paris-Soir» τον στέλνει να κάνει ρεπορτάζ για τον Ισπανικό Εμφύλιο στη Μαδρίτη- τα άρθρα του δημοσιεύονται στις 27 και 28 Ιουνίου και στις 3 Ιουλίου. Σεπτέμβριος: πρόταση στο Υπουργείο Αεροπορίας για δοκιμα­ στική πτήση Νέα Υόρκη - Γη του Πυρός με το Simoun.

1938 Ιανουάριος: επιβίβαση στο πλοίο «Νορμανδία» για τη Νέα Υόρ­ κη μετά από αποδοχή της πρότασης από το Υπουργείο.

15 Φεβρουάριου: απογείωση από Νέα Υόρκη και προσγείωση χω­ Ύστερα από την αναγκαστική προσγείωση ρίς προβλήματα στη Γουατεμάλα όπου γίνεται το π έ μ π τ ο α τ ύ - στην έρημο

αφιέρωμα 49 χ η μ α , πολύ σοβαρό, αυτή το φορά στην απογείωση. Το αεροπλά­ νο έχει γίνει κομμάτια και ο Σαιντ-Εξυπερύ μένει πολλές μέρες σε κώμα. Έχει υποστεί εγκεφαλική διάσειση και πολλαπλλά κατάγμα­ τα στο κρανίο και στα άκρα: δεν θα είναι ποτέ πια τελείως καλά.

28 Μαρτίου: Νέα Υόρκη. Ανάρρωση που του επιτρέπει τη συγκέ­ ντρωση και διόρθωση των κειμένων του «Γη των Ανθρώπων». Άνοιξη: επιστροφή στη Γαλλία. Ιούλιος: πρόλογος στο βιβλίο της Άνν Μόρροου-Λίντμπεργκ, «Le vent se leve». Οκτώβριος: δημοσίευση άρθρων στην «Paris-Soir» στις 2, 3 και 4 Οκτωβρίου με θέμα «Ειρήνη ή Πόλεμος;».

1939 16 Φεβρουάριου: εκδίδεται το βιβλίο του «Γη των Ανθρώπων»3. Απρίλιος: η συλλογή δοκιμίων «Γη των Ανθρώπων» παίρνει το βραβείο «Grand Prix du Roman» της Γαλλικής Ακαδημίας. Ιούνιος, το έργο του εκδίδεται στις Ηνωμένες Πολιτείες με τον τίτλο «Wind, sand and stars» (Άνεμος, άμμος και αστέρια). Το διαλέγουν σαν «Βιβλίο του Μήνα» και γίνεται μπεστ σέλερ. Μάιος, απονέμεται στον Σαιντ-Εξυπερύ η ροζέτα της Λεγεώνας της Τιμής.

7 Ιουλίου: επιστροφή στη Νέα Υόρκη, που επιβάλλεται από την επιτυχία του βιβλίου «Γη των Ανθρώπων».

26 Αυγούστου: βιαστική επιστροφή σε μία Γαλλία που προαι­ σθάνεται τον επικείμενο πόλεμο.

2 Σεπτεμβρίου: Πόλεμος!

4 Σεπτεμβρίου: με την επιστράτευση, ο λοχαγός Σαιντ-Εξυπερύ πηγαίνει στην Τουλούζ και αναλαμβάνει την τεχνική διδασκαλία.

3 Νοεμβρίου: με επίμονα διαβήματα και παρά την ιατρική γνω­ μάτευση που τον έχει κρίνει ακατάλληλο, καταφέρνει να εντα­ χθεί στην μονάδα αναγνώρισης 2/33. Χειμώνας του «drole de querre»4. Αποστολές - όχι πολλές - που όμως γίνονται όλο και πιο επικίνδυνες. Πρώτες σημειώσεις του «Μικρού Πρίγκιπα».

1940 22 Μαΐου: Αποστολή αναγνώρισης στο Αρρά, που θα του εμπνεύσει το «Πιλότος Πολέμου».

2 Ιουνίου: εύφημος μνεία στην Αεροπορία, που περιλαμβάνει τον πολεμικό σταυρό με τον φοίνικα.

17 Ιουνίου: η κατάρρευση. Ό λοι οι αξιωματικοί της ομάδας 2/33 στέλνονται στην Αλγερία. Ο Σαιντ-Εξυπερύ περιμένει εκεί την αποστράτευσή του. Αύγουστος: Γαλλία. Δουλεύει πάνω στο δοκίμιο «Citadelle». Οκτώβριος, περνάει δύο μέρες στον Λεόν Βερθ, στον οποίο θα διαβάσει την αρχή του «Citadelle». Έχοντας επιστρέφει στην ελεύθερη ζώνη, σκέφτεται να φύγει για τις Ηνωμένες Πολιτείες.

5 Νοεμβρίου: αναχώρηση για Πορτογαλία μέσω Μαρόκου. Δεκέμβριος, αναχώρηση για τη Νέα Υόρκη.

1941 Άνοιξη: παραμονή στην Καλιφόρνια. Αρχίζει να γράφει το «Πι­ λότος Πολέμου».

50 αφιέρωμα-------------------------------------------------1942 20 Φεβρουάριου: έκδοση στις Ηνωμένες Πολιτείες του «Πιλότος Πολέμου»5, με τον τίτλο «Flight to Arras» (Πτήση στο Αρρά). Θα είναι στην κορυφή των μπεστ σέλερς για έξι μήνες. Το βιβλίο εκδίδεται στη Γαλλία την ίδια χρονιά. Η λογοκρισία κόβει μόνο μία πρόταση: «Ο Χίτλερ είναι ένας ηλίθιος». Οι Γερμανοί κατακτητές θα το απαγορέψουν το 1943.

1 έως 5 Μαΐου: ταξιδεύει και δίνει διαλέξεις στον Καναδά.

6 Νοεμβρίου: συμμαχική απόβαση στη Βόρεια Αφρική.

29 Νοεμβρίου: «An open letter to Frenchmen every where» (Ανοιχτό γράμμα στους απανταχού Γάλλους) που δημοσιεύεται σε «New York Times Magazine» και «Le Canada de Montreal». Γράμμα στους Νέους Αμερικανούς. Πρόλογος στο «La France que j’aime» της Έλεν Μακαίη. Δεκέμβριος, με το κείμενο που έγραψε την επομένη της συμμα­ χικής απόβασης στη Βόρεια Αμερική, για να παρακινήσει τους Γάλλους να συμφιλιωθούν, δημιουργεί εχθρούς. Πτήση στο Αρράς· η αγγλική έκδοση

1943 Φεβρουάριος: το «Lettre a un Otage» (Γράμμα σ’ έναν Όμηρο) δημοσιεύεται στη Νέα Υόρκη. Μάρτιος: «Lettre a un Ami» (Γράμμα σ’ έναν Φίλο»), 6 Απριλίου: εκδίδεται «Ο Μικρός Πρίγκιπας»6.

16 Μαΐου: παρά το αξεπέραστο - σύμφωνα με τον κανονισμό εμπόδιο των σαράντα τεσσάρων του χρόνων, ο Σαιντ-Εξυπερύ, χάρη στην παρέμβαση του υιού Ρούζβελτ, πετυχαίνει να ενταχθεί στην Ούντζντα, στην Αλγερία, στην μονάδα 2/33 που έχει τώρα αμερικανική διοίκηση. Ιούνιος: εκπαιδεύεται σχεδόν από την αρχή για να μπορέσει να πιλοτάρει τα Lightnings Ρ38. Το σμήνος θα μεταφερθεί στο Άλγκερο της Σαρδηνίας. Οι ελεύθερες ώρες είναι αφιερωμένες στο «Citadelle».

25 Ιουνίου: προάγεται σε ταγματάρχη.

31 Ιουλίου: φωτογραφική αποστολή πάνω από την κοιλάδα του Ροδανού, που καταλήγει σε μία προβληματική προσγείωση. Ο Αμερικανός διοικητής βρίσκει σ’ αυτή την αποτυχία τη δικαιο­ λογία που χρειάζεται για να εφαρμόσει τον κανονισμό για το όριο ηλικίας.

12 Αυγούστου: «έφεδρος κατά διαταγή», ο Σαιντ-Εξυπερύ έχει τα χέρια του δεμένα και περιμένει σε ένα δωμάτιο στο Αλγέρι. Μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στα μαθηματικά και στο χειρό­ γραφο της «Citadelle». Απόσπαση στο Βιλασέρντο της Σαρδηνίας. Πτήσεις εξάσκησης και επίμονα διαβήματα στην Νεάπολη με την ελπίδα να ξαναενταχθεί στην μονάδα 2/33.

1944 Μάιος: ο Σαιντ-Εξυπερύ καταφέρνει το σκοπό του και ξαναγίνε­ ται ταγματάρχης: του επιτρέπουν όμως να πραγματοποιήσει μό­ νο πέντε αποστολές.

17 Ιουλίου: το σμήνος μεταφέρεται από το Άλγκερο στο Μπόργκο, νότια της Μπάστιας, στην Κορσική. Ο Σαιντ-Εξυπερύ έχει ήδη κάνει οκτώ αποστολές αντί για τις πέντε που του είχαν αρχι-

αφιέρωμα 51 κά επιτραπεί. Επιμένει συνέχεια να του εμπιστευθοΰν κι άλλες. Οι αρχηγοί του σκέφτονται να τον «παροπλίσουν» αποκαλύπτοντάς του το μυστικό της απόβασης στη Νορμανδία.

31 Ιουλίου: τελευταία αποστολή που την αποσπάει χαριστικά: την επομένη πρόκειται να προστατεύσουν τον Σαιντ-Εξυπερύ από τον εαυτό του χάρη στο Μεγάλο Μυστικό. Στόχος: η περιο­ χή Γκρενόμπλ-Αννεσύ. 08.30: απογείωση. 13:30: δεν έχει ακόμα επιστρέφει: απομένει μόνο μίας ώρας βενζίνη. 14:30: είναι αδύ­ νατον να πετάει ακόμα. Είναι κοινό μυστικό, μετά τη μαρτυρία του πάστορα Χέρμαν Κορθ, ότι το αεροπλάνο του καταρρίφθηκε από Γερμανούς που τον κυνηγούσαν έξω από την Κορσική, 100 χιλιόμετρα βόρεια του Μπάστια. Ο σμήναρχος Γκαβουάλ όμως που, εκείνη την εποχή, διοικούσε το σμήνος, πιστεύει ότι ο Κορθ μπέρδεψε δύο ημερομηνίες και ότι η μαρτυρία αυτή δεν είναι απαραίτητα η αιτία του χαμού του Σαιντ-Εξυπερύ.

3 Νοεμβρίου: απονέμεται - μετά θάνατον - παράσημο τάγματος του Στρατού στον Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ.

1945 22 Απριλίου: δημοσιεύεται στους «New York Times» το «Un Plaidoyer pour la Paix» (Συνηγορία για την Ειρήνη).

1946 1 Μαρτίου: έκδοση του «Citadelle»7.

10 Απριλίου: δημοσιεύεται στο «Le Figaro Litteraire» το «Lettre au general X...» (Γράμμα στο στρατηγό X...). Ιούλιος: δημοσιεύεται στο περιοδικό «La Table Ronde» το «Seigneur Berbere» (Βερβερίνος άρχοντας).

1953 Έκδοση των «Lettres de Jeunesse» (1923-1931) (Γράμματα της Νεότητας).

1955 Έκδοση των «Lettres a sa mere» (1908-1944) (Γράμματα στη μητέρα του).

1956 Συρραφή των άρθρων και των ρεπορτάζ του που εκδίδονται με τον τίτλο «Un Sens a la vie» (Έ να νόημα στη ζωή).*1

Σημειώσεις 1. «Το φτερά τρεμόπαιζαν από το βραδινό φύσημα Η μηχανή με τον ήχο της μας νανούριζε την αποκοιμισμένη ψυχή Ο ήλιος μόλις που μας άγγιζε με το σβησμένο του χρώμα».

2. «VoldeNuit».

3. «Terre des Hommes».

4. «drole de guerre», δηλ. περίεργο πόλεμο, ονόμασαν οι Γάλλοι την πρώτη φάση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου εξαιτίας της ηρεμίας που επικρατούσε σε όλο το μέτωπο. (Σ.τ.Μ.)

5. «Pilote de guerre».

6. «Le Petit Prince».

7. To έργο του αυτό δεν έχει μεταφραστεί. Ο Στρατής Τσίρκας όμως, στην εισαγω­ γή του στη μετάφραση του «Μικρού Πρίγκιπα», το αποδίδει ως «Κάστρο».

5 2 α φ ιέ ρ ω μ α -------------Ε ιρ ή ν η Π α π α σ π υ ρ ίδ ο υ

0 Σαιντ-Εξυπερύ είναι πιλότος και στο χώρο της φιλοσοφίας τον ταραγμένο αιώνα μας, η από­ λυτη απαισιοδοξία της λογοτεχνίας έφτασε να δώσει με το σουρεαλι­ σμό μια αγωνία χωρίς διέξοδο.

Σ Αναχώρηση για την πτήση Παρίσι - Σαϊγκόν

ρχεται το σουρεαλιστικό μανιφέστο του Αντρέ Μπρετόν που εισάγει την αυτόματη γραφή. Εδώ μετράνε μόνο οι στιγμές του ονείρου, όπου η ζωή και ο θάνατος, το πραγματικό και το φανταστικό, το παρελ­ θόν και το μέλλον, παύουν να είναι αντιφα­ τικά. Αργότερα έρχεται το μυθιστόρημα φα­ ντασίας με το Ζιροντού και τον Μπορίς Βιάν. Ο Ζιονό μάς φέρνει το λυρικό μυθιστόρημα, ο Ζωρζ Ντυαμέλ, το κυκλικό που ζωντανεύει τη ζωή μιας οικογένειας ή μιας εποχής και, τέλος, το μυθιστόρημα της ανθρώπινης μοίρας με τον Μαλρό και τον Σαιντ-Εξυπερύ. Μετά την αγωνία χωρίς διέξοδο του σουρεαλι­ σμού, ο Εξυπερύ παρουσιάζεται σαν όαση στον ταραγμένο αιώνα μας. Γεννημένος το 1900, πιλό­ τος στα 21 του χρόνια, άνθρωπος της δράσης, λα­ τρεύει το επάγγελμά του και αφιερώνεται σε αυτό με υπευθυνότητα και ηρωισμό. Το 1927 αρχίζουν οι μεγάλες αποστολές. Διοικητής σε ένα ισπανικό οχυρό, διευθυντής της Αεροπορίας Αρζαντίν στο Μπουένος Άιρες, διορίζεται το 1934 στην υπηρε­ σία προπαγάνδας της Αιρ-Φρανς με αποστολές

Ε

Είχαν βέβαια προηγηθεί ο Φρόυντ με τη θεωρία του για τη λίμπιντο, ο Μπερξόν, οι συγγραφείς Προυστ και Ζιντ που μελέτησαν τη σφαί­ ρα του ασυνείδητου, απ’ όπου ξεκινούν όλες οι ψυχοσωματικές αναπηρίες. Απελευθερωμένοι οι συγγραφείς από όλες τις απαγορεύσεις του παρελθόντος, μιλούν ελεύθερα για τις πιο απόκρυφες σεξουαλικές επιθυμίες και φθάνουν στο «ντανταϊσμό» που καταργεί κάθε ίχνος λογικής και αυτή την κοινωνική δομή.

στο εξωτερικό. Το 1935, ανταποκριτής στη Μό­ σχα, το 1937 ανταποκριτής του Παρί-Σουάρ στη Μαδρίτη, το 1938 σε μια πτήση αντοχής - Νέα Υόρκη - Γη του Πυρός, το αεροπλάνο πέφτει και ο Εξυπερύ πληγώνεται σοβαρά. Εντούτοις στην επιστράτευση ζητά και πάλι να σταλεί στο μέτωπο. Πράγματι το κατορθώνει. Το Νοέμβριο πηγαίνει στην Πορτογαλία και από εκεί στη Ν. Υόρκη. Το 1942 κυκλοφορεί το βιβλίο του «Πιλότος Μάχιμος». Το 1943, παρά το όριο ηλι­ κίας επιμένει να κάνει πτήσεις. Κατατάσσεται στο σμήνος του, που βρίσκεται στην Αλγερία, υπό αμερικανική διοίκηση. Ύστερα από μια κακή προσγείωση, τον έχουν σε προσωρινή διαθεσιμό­ τητα και μελετά τα προβλήματα των αεριωθουμέ­ νων. Του επιτρέπουν ακόμη πέντε πτήσεις, κάνει οκτώ. Στις 31/7/43 ώρα 8.30, απογειώνεται. Σε μια τελευταία αποστολή πάνω από την Γκρενόμπλ Αννεσύ- τον χτυπούν γερμανικά αεροπλάνα στα ανοιχτά της Κορσικής. Το αεροπλάνο δεν βρέθη­ κε ποτέ... Ο Εξυπερύ, μέσα από την υπευθυνότητα του επαγγέλματος, μετέχει στη ζωή. Η Participation

-----------------------------------αφιέρωμα 53 δηλ. η συμμετοχή σ’ ένα έργο και η αφοσίωση με πάθος σε αυτό, είναι το ιδανικό του. Δουλεύει σκληρά σαν μοναχός. Μόνη του ανά­ παυση το βράδυ, όταν γράφει στη μητέρα του που λατρεύει. Τότε κάνει τον απολογισμό της ημέρας του. Μιλά για την εσωτερική ζωή που έχει τόση σημασία γι’ αυτόν. Στην Αφρική, γνωρίζει την ομορφιά της ερήμου και τη σημασία της σιωπής. Ο Σαιντ-Εξυπερύ πιστεύει στο Θεό, όμως από αυτό το Θεό, δεν δέχεται κανένα σημάδι, γιατί η απόδειξη του Θεού είναι η ίδια η σιωπή. Μαθαίνεις να προσεύχεσαι, όταν μαθαίνεις να σωπαίνεις. Εκεί αρχίζει η αγάπη, όταν δεν περιμένεις πια κα­ νένα δώρο. Η αγάπη πρώτα είναι άσκηση της προσευ­ χής και η προ­ σευχή άσκηση της σιωπής. Με τα βι­ βλία του «Πι­ λότος Μάχι­ μος», «Η Γη των ανθρώ­ πων», «Νυχτε­ ρινή πτήση», «Μικρός Πρί­ γκιπας», ο Εξυπερύ δίνει στον απογοη­ τευμένο και αγχωτικό άν­ θρωπο του ΧΧού αιώνα, μια συνείδηση, μια θρη­ σκεία στα μέτρα του, την ξεχασμένη γεύση του θαύματος. Απομονωμένος στην έρημο, γράφει για τη μο­ ναξιά του ανθρώπου. Τώρα δεν έχει άλλη φροντί­ δα. Θέλει να Ο ι κ ο δ ο μ ή σ ε ι τον Άνθρωπο, να τον πλουτίσει. Για τον Εξυπερύ, η πνευματική ζωή αρχίζει με την αγάπη, με τις ανθρώπινες σχέσεις. Στο έργο του η Γη των Ανθρώπων λέει κάπου: «Μόνο μέσα σ ’ ένα επάγγελμα οι άνθρωποι συναντιούνται. Δεν υπάρχει παρά μια αληθινή πολυτέλεια. Κι αυτό είναι οι ανθρώπινες σχέσεις» (σελ. 5-6). Σε­ λίδες αφιερωμένες στη συναδελφοσύνη, τη φιλία, τον ηρωισμό, το θάρρος, την ευθύνη. «Το να είσαι υπεύθυνος - λέει κάπου - είναι να γνωρίσεις τη ντροπή, για μια αθλιότητα που δεν εξαρτάται από σένα. Είναι να είσαι περήφανος για τη νίκη των συναδέλφων σου. Να νιώσεις πως βάζεις κι εσύ το πετραδάκι σου, για να χτιστεί ο κόσμος».

Το 1942 οι γερμανικές αρχές κατοχής αποσύ­ ρουν αμέσως μετά την έκδοσή του το βιβλίο του «Πιλότος Μάχιμος». Κι εδώ ξαναβρίσκουμε τα ιδανικά του για επικοινωνία-και συμμετοχή. «Τι είμαι, αναρωτιέται, αν δεν μετέχω; Για να υπάρχω έχω την ανάγκη να μετέχω. Η τροφή μου είναι η ποιότητα των συντρόφων μου... Η εξυπνά­ δα δεν έχει αξία παρά όταν υπηρετεί την αγάπη. Τότε μόνον οι πράξεις δίνουν συμμετοχή στη ζωή. Τότε θεμελιώνουν την Ύ π α ρ ξ η » . Αλλά γι’ αυτά όλα χρειάζεται κανείς να μαθη­ τεύει. Να μάθει τη συμμετοχή. Δύσκολη δουλειά. Πρέπει να ξεπεράσει δυσκολίες, ανθρώπινες απο­ γοητεύσεις, για να πλησιάσει τον συνάνθρωπο. Στην υπηρεσία της Α γ ά π η ς , λοιπόν, και η Δ ρ ά σ η και η Ε ξ υ π ν ά δ α . Στο έργο του Νυχτερινή Πτήση, προχωρεί ακό­ μα περισσότερο σε μια Τ ρ υ φ ε ρ ό τ η τ α στις αν­ θρώπινες σχέσεις, που θα έκανε τους ανθρώπους αιώνιους. Μας λέει χαρακτηριστικά: «Ή θα χτί­ σουμε την ευτυχία μας πάνω στον εγωισμό μας και δεν θα αφήσουμε κανένα αχνάρι από την επο­ χή μας ή θα θυσιάσουμε αυτή την ευτυχία και θα δεχθούμε το Κ α θ ή κ ο ν » . Ό ταν αντικαταστήσουμε τον εγωισμό από τη συναδελφοσύνη, θα δημιουργήσουμε μέσα στο άτομο την επιθυμία της τέλειας μορφής αγάπης, που δεν είναι πια να κοιτάζει ο ένας τον άλλο, αλ­ λά οι δύο μαζί να κοιτάζουν προς τον ίδιο σκοπό». Ο Εξυπερύ υποστηρίζει το ακαταμάχητο αξίω­ μα: «Μια Ύ π α ρ ξ η δεν είναι ούτε σύνολο χημι­ κών ενώσεων, ούτε αλχημεία Υ λ ικ ώ ν . Πρέπει να μάθουμε νωρίς να απελευθερωνόμαστε από το υλικό μέρος των εαυτών μας. Και μέσα από την καλλιέργεια και την παιδεία, να μάθουμε η συ­ μπεριφορά μας προς τον εαυτό μας και προς τους άλλους, να είναι ελεύθερη άσκηση της Α γ ά π η ς .

54 αφιέρωμα----------------------------------«Ο πολιτισμός, λέει ο Εξυπερύ στο « Π ιλό το ς Μ ά χιμ ο ς» , είναι κληρονόμος του Θεού. Έκανε τον κάθε ένα Υ π ε ύ θ υ ν ο για όλους τους ανθρώ­ πους κι όλους τους ανθρώπους υπεύθυνους για τον Έ ν α . Νά το μεγαλείο του πολιτισμού μου. Εκατό ανθρακωρύχοι πρέπει να διακινδυνεύουν τη ζωή τους για τη σωτηρία ενός που έχει ταφεί κάτω από τη γη. Τα μηνύματα, λοιπόν, της φιλοσοφίας του Εξυπερύ είναι η συμμετοχή στη ζωή μέσα από την άσκηση ενός επαγγέλματος, υπευθυνότητα, αγά­ πη στο συνάνθρωπο, ιερότητα της φιλίας. Αυτά τα υψηλά ιδανικά, ζητούν από το σύγχρο­ νο άνθρωπο, ένα κάποιο ηρωισμό. Αυτός όμως ο ηρωισμός δεν είναι ένα παιχνίδι ή ένα περίσσευ­ μα ζωής, που ξεχύνεται ασυλλόγιστα. Είναι αυτό που λέει στην απολογία του ο Σωκράτης. «Κάνεις λάθος εσύ που σκέφτεσαι πως όταν ο άνθρωπος είναι κάπως ωφέλιμος για τους άλλους, πρέπει να μετρά τις πιθανότητες ζωής ή θανάτου. Α ν τ ί θ ε τ α . Πρέπει να κοιτάζει αν αυτό που κά­ νει είναι δίκαιο ή άδικο. Α ν είναι η πράξη ενός τί­ μιου ανθρώπου ή ενός κακού». [Σελίδες για το θάρρος - σ. 18 - για τον τεχνικό πολιτι­ σμό σ. 19Συχνά μιλά με το Θεό σ. 23 - σ. 25, σ. 26]

Στο μεταθανάτιο έργο του, τη Citadelle, την Ακρόπολη, εξαντλημένη ήδη, ο Εξυπερύ με σύμβολα-κλειδιά μάς μιλά για το θάνατο. Ό χι, ο Εξυπερύ δεν φοβάται εκείνο το θάνατο που έρχεται να ισορροπήσει μια ζωή, πλούσια από δράση και δεσμούς. Μια ζωή που έφτασε στην πληρότητά της. Ο θάνατος όμως στον πόλε­ μο, δεν ωφελεί σε τίποτα. Σπάνε οι δεσμοί. Οι άνθρωποι ξαναγυρίζουν στα ένστικτα του ζώου.

τάξει στους δικούς της κόσμους. Εδώ ο Εξυπερύ μιλά με σύμβολα. Έ να πανέ­ μορφο τριαντάφυλλο, όλο κοκεταρία, συμβολίζει τη Μ α τ α ιο δ ο ξ ία . Έ νας απόλυτος μονάρχης, την Α υ τ α ρ χ ι κ ό τ η τ α . Ο αλκοολικός, που πίνει για να ξεχάσει ότι είναι πότης. Ο πολυάσχολος επιχειρηματίας που μετρά - μετρά αδιάκοπα, ακό­ μα και τα αστέρια, γιατί έτσι πιστεύει ότι θα τα κάνει δικά του. Η πονηρή αλεπού, που μοναδικό ενδιαφέρον της είναι το Σ υ μ φ έ ρ ο ν , κυνηγά κο­ τόπουλα. ΓΓ αυτήν τα αστέρια ή τα τριαντά­ φυλλα, δεν έχουν καμιά ομορφιά, γιατί δεν εξυ­ πηρετούν το συμφέρον της. Έ τσι παρουσιάζεται ο κόσμος μας σε αυτόν τον εύθραυστο Μικρό Πρίγκιπα κι αυτό γιατί έχουμε νεκρώσει τον κόσμο των συναισθημάτων. Κι ο Εξυπερύ καταλήγει; «Δεν βλέπει κανείς καθαρά, παρά μόνο με την καρδιά». Φιλόσοφος λοιπόν, ο Εξυπερύ ηθογράφος; Έ να ευγενικό επάγ­ γελμα, μια ευθύνη μέσα στην επικίνδυνη δράση, μια αλληλεγγύη, μια Υ π έ ρ β α σ η του εαυτού μας. Τον αληθινό ΝΕΟ Ά ν θ ρ ω π ο , η νέα εποχή τον θέλει ήρωα, από πνευματική κίνηση και ηθικό μεγαλείο. Έ να ιδανικό ανθρωπιστικό που έρχεται κατευ­ θείαν από τον ελληνικό πολιτισμό. Και είναι πε­ ρισσότερο μια διανοητική διάθεση, μια κατά­ σταση της ανθρώπινης ζωής με Δ ικ α ι ο σ ύ ν η Ε λ ε υ θ ε ρ ία - Γ ν ώ σ η - Α ν ο χ ή - Γ λ υ κ ύ τ η τα - Η ρ ε μ ία και την Υ π ε υ θ υ ν ό τ η τ α απένα­ ντι στους άλλους.

[Μας περιμένει, λοιπόν, ο θάνατος. Αλλά με τί ανταλ­ λάσσουμε τη ζωή μας; σελ. 32-33-34]

ια τον περισσότερο κόσμο ο Εξυπερύ είναι ο συγγραφέας του Μικρού Πρίγκιπα, που πριν μερικά χρόνια μεταφέρθηκε και στον κινη­ ματογράφο. Από τα τελευταία του έργα (1943) αφιερωμένο στον Leon Werth, τον καλύτερό του φίλο, που ζει την πείνα και την κατοχή στη Γαλλία και θέλει να τον παρηγο­ ρήσει. Είναι ένα παραμύθι για μεγάλους, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρει και παρουσιάζει ένα μικρό πρίγκιπα, που έπεσε από κάποιο άλλο αστέ­ ρι, στο δικό μας πλανήτη, όπου όλα του φαίνο­ νται ανεξήγητα. Έ χει τόση αγνότητα και αθωότητα, που πολλοί πιστεύουν πως συμβολίζει την ψυχή του ανθρώ­ που, ξένη σε αυτή τη γη και πάντα έτοιμη να πε-

Γ

αφιέρωμα 5 5

Τ α σ ία Ε υ θ υ μ ιά τ ο υ -Α λ ισ α ν δ ρ ά τ ο υ

0 Ουμανισμός στο έργο του Σαιντ-Εξυπερΰ

τη δεκαετία του 1930 δημιουργείται στη Γαλλία μια πολύ σοβαρή κοινωνι­ κή και πολιτική κρίση, που κλονίζει την κοινοβουλευτική Δημοκρατία μέ­ σα στην οποία ζούσε επί εξήντα χρό­ νια η χώρα (από τ ο 1871). Η κυβέρνη­ ση του Λαϊκού Μετώπου, που κέρδισε τις εκλογές του 1936, κάνει αγώνα ενάντια στις «200 οικογένειες» που «κυβερνούσαν» τη Γαλλία και ενάντια στο φασισμό. Στην πραγματικότητα, όμως, ο λαός δεν θα μπορέσει να απαντήσει αποτελεσματικά στη χιτλερική επίθεση. Μετά την ήττα, τον Ιούνιο του 1940, δεν άργησε να αναπτυχθεί η Αντίσταση για να αποτινάξει τον οριστικό χαρακτηρισμό της ήττας και το καθεστώς του Vichy, αλλά και για να ξαναστήσει, με­ τά το διώξιμο του Γερμανού εισβολέα, μια Δημοκρατία πιο δίκαιη και πιο δυναμική.

Σ

Η πνευματική ατμόσφαιρα της δεκαετίας του '30 στη Γαλλία ι πνευματικοί άνθρωποι αυτής της γενιάς, στην οποία ανήκει και ο Saint-Exupery (S.E.), προσπαθούν να εντοπίσουν καλύτε­ ρα την κρίση του πολιτισμού και να προσ­ διορίσουν τα χαρακτηριστικά ενός καινού­ ριου ανθρώπου. «Αντίδραση», «Μάχη», «Νέα Τάξη», «Πλάνα», «Ο Καινούριος Άνθρωπος», είναι ονόματα λογοτεχνικών περιοδι­ κών αυτής της περιόδου. Ο κόσμος πιστεύει ότι η Ιστορία είναι γεμάτη κινδύνους. Επομένως ο ρό­ λος του πνευματικού ανθρώπου δεν είναι να κλει­ στεί μέσα σ’ ένα γυάλινο πύργο ή να παρουσια­ στεί ως κάποιος προφήτης. Ο ρόλος του είναι να δει καθαρά τα πράγματα σε κάθε τομέα της ζωής, να βρει λύση στα προβλήματα, να κάνει πιο συγκεκριμένες τις επιλογές, αλλά και να διατυπώ­ σει τους κινδύνους που αυτές εμπεριέχουν. Από τον Emmanuel Mounier (Εμμανουέλ Μουνιέ) ώς τον Sartre (Σαρτρ) και τον Camus (Καμύ), η λογοτεχνία για τους διανοούμενους

αυτής της εποχής δεν θα έβρισκε δικαίωση, αν δεν ήταν δεσμευμένη (engagee). Από τη δεκαετία του ’30 ώς τη δεκαετία του ’50, οι πνευματικοί άνθρω­ ποι δεν έμειναν αδιάφοροι στα τραγικά μηνύματα της Ιστορίας: οικονομική κρίση, Δεύτερος Πα­ γκόσμιος Πόλεμος, βόμβα της Χιροσίμα και οι κάθε είδους αντιπαραθέσεις Ανατολής και Δύσης αποτελούν τον τραγικό διάκοσμο της πνευματι­ κής περιπέτειας αυτής της εποχής. Ο περσοναλισμός, η φαινομενολογία και ο υπαρξισμός, με τις φιλοσοφικές ιδιαιτερότητές τους, καταγράφονται ως αντίδραση στον ορθολο­ γισμό του Leon Brunschvicg (Λεόν Μπρουνσβίκ) και στον σπιριτουαλισμό του Henri Bergson (Ανρί Μπερξόν). Η επίδραση του νεοθωμισμού χάρη στον Jacques Maritain (Ζακ Μαριτέν) και τον Etienne Gilson (Ετιέν Ζιλσόν) είναι δραστήρια αλλά περιορισμένη. Θεωρητικός του μαρξισμού δεν υπάρχει αυτήν την εποχή στη Γαλλία. [Τα έρ­ γα του Lukacs (Λούκατς) θα μεταφραστούν πολύ

56 αφιέρωμα---------------------------------αργότερα στα γαλλικά]. Ο εξιστανσιαλισμός και ο περσοναλισμός εκφράζουν την πρωτοτυπία τους ακριβώς σε σχέση με το μαρξισμό: επιδιώ­ κουν να ενσαρκώσουν μέσα στην Ιστορία αξίες που, έχοντας πρώτα ζήσει μέσα στην ατομική συνείδηση, υπερβαίνουν στη συνέχεια την Ιστο­ ρία. Από τον Malraux (Μαλρό) ως τον Saint Exupery, από τον Celine (Σελίν) ως τον Aragon (Αραγκόν), από τον Bernanos (Μπερνανός) ως τον Sartre (Σαρτρ) και τον Camus, ο μυθιστοριογράφος δεν καταγίνεται με πάθος στην έκφραση του εγώ, αλλά κάνει στροφή προς τον κόσμο· όχι για να τον περιγράφει, αλλά για να τον αμφισβη­ τήσει ή να τον οικοδομήσει. Ακόμα και οι συγ­ γραφείς της προηγούμενης γενιάς, Jules Romains (Ζυλ Ρομαίν), Duhamel (Ντυαμέλ), R. Martin Du Gard (Ρ. Μαρτέν ντυ Γκαρ) προτείνουν μαθήμα­ τα ουμανισμού μέσα από τις τεράστιες ιστορικές και κοινωνικές τοιχογραφίες που επιχειρούν. Προσπαθούν να περισώσουν τις αξίες που βλέ­ πουν να απειλούνται. Ό σ ο για τον Andre Malraux (Αντρέ Μαλρό), αυτός φιγουράριζε ήδη ως ο αντι-Proust (Προυστ). «Το σύγχρονο μυθι­ στόρημα, παρατηρούσε, είναι ένα προνομιούχο μέσον για να εκφράσουμε την τραγικότητα του ανθρώπου και όχι τη διασάφηση του ατόμου»1. Γι’ αυτόν, όπως και για τον Aragon (Αραγκόν), ο κόσμος δεν είναι ένα μυστήριο που καλούμαστε να διαλευκάνουμε, αλλά μια πραγματικότητα που πρέπει να αμφισβητήσουμε ή να αλλάξουμε. Επομένως η γενιά του ’30 είναι μια γενιά ηθι­ κολόγων συγγραφέων (moralistes). Μέσα στα έρ­ γα τους προτείνουν ένα ύφος ζωής. Το μυθιστό­ ρημα γίνεται μια μαρτυρία των εμπειριών τους, μέσα από το οποίο αμφισβητούνται οι παραδε­ δεγμένες αξίες και αναζητούνται καινούριες. Εγκαταλείπονται οι ευχάριστες και ανώδυνες αναλύσεις της εσωτερικότητας, που είχαν τόση επιτυχία στη δεκαετία του ’20. Οι συγγραφείς προ­ τιμούν τώρα να απεικονίζουν την τραγική ανθρώ­ πινη μοίρα και τον ηρωισμό της δράσης, αντί να καταγράφουν σε βάθος την ψυχολογία του ατό­ μου. Την αστική ασφάλεια και την πνευματική γαλήνη των προηγούμενων γενεών διαδέχεται η αγωνία τού πώς θα ζήσουμε μέσα στις τραγικές ανασφάλειες του κόσμου. «Ο ηρωισμός για τον Malraux (Μαλρό), λέει ο Gaetan Picon (Γκαετάν Πικόν), το θάρρος και το καθήκον για τον SaintExupery, η χριστιανική και γαλλική τιμή για τον Bernanos (Μπερνανός), η δικαιοσύνη για τον Aragon (Αραγκόν), η συμμετοχή στη ζωή της φύ­ σης για τον Giono (Ζιονό), η εναλλαγή για τον Montherlant (Μοντερλάντ), όλα αυτά τα στοιχεία

μας προτείνουν έναν τύπο σωτηρίας, ένα κλειδί της ζωής». Ο Saint-Exupery, όπως και ο Malraux, ο Vercors (Βερκόρ) και ο Roger Vaillant (Ρ. Βάγιάν) κάνουν την ενεργό και δραστήρια ζωή τους θέμα των βιβλίων τους και θεμέλιο του στοχασμού τους. Βρήκαν την πλήρη δύναμή τους και ένα με­ γάλο αναγνωστικό κοινό κατά τη διάρκεια του πολέμου και αντικριστά με το θάνατο. Ηρωισμός και Ηθική

ουμανισμός στο έργο του Antoine de Saint-Exup6ry (1900-1944) δεν είναι ούτε ιδεολογικά ούτε θρησκευτικά χρωματισμέ­ νος. Ο «Ιππότης του ουρανού», όπως τον αποκαλούσαν, δεν εντάχθηκε ποτέ - παρά την ταραγμένη εποχή του - σε καμιά οργά­ νωση ή κόμμα, μέσα ή έξω από τη Γαλλία. Ο ίδιος, ως άτομο ή στο πλευρό των Συμμάχω αγωνίστηκε και βρήκε ηρωικό θάνατο (31 Ιουλίου 1944) πολεμώντας για την απελευθέρωση της πα­ τρίδας του. Επίσης, παρά τη χριστιανική αγωγή και το θρη­ σκευόμενο και με τίτλους ευγενείας οικογενειακό του περιβάλλον, τα μυθιστορήματά του, ακόμη και η «Citadelle», στην ημιτελή μορφή της μετα­ θανάτιας έκδοσής της (1948), δεν απηχούν την επίσημη μεταφυσική του καθολικού δόγματος. Γι’ αυτό και η μη σαφής έκφραση της απόλυτης πί­ στης του στο Θεό, ως πηγή και σκοπό του ανθρώ­ που, ως Αρχή και Τέλος, προκάλεσε παρερμηνείες ή πικρία και κάποια αρνητικά σχόλια από καθολι­ κούς συγγραφείς2. Οι σκέψεις πάλι και οι στοχασμοί του γύρω από τον άνθρωπο, τη μοίρα και τη θέση του μέσα στο Σύμπαν, όπως διατυπώνονται στο λογοτεχνικό του έργο, σε καμιά περίπτωση δεν αποτελούν ένα αυστηρά συγκεκριμένο φιλοσοφικό σύστημα. Ο ουμανισμός του κινείται στο πλαίσιο του ηρωικού και της ηθικής πράξης, που ξεπερνάει τα όρια της παραδεδεγμένης ηθικής. Το ουμανιστικό του σύ­ στημα στηρίζεται βασικά στον σεβασμό του Ανθρώπου, με τον οποίο δημιουργούνται δεσμοί που συνδέουν τους ανθρώπους μεταξύ τους, «πό­ λεων κόσμοι τε και δεσμοί φιλίας συναγωγοί», όπως θα έλεγε ο Πλάτων («Πρωταγόρας», 322 c). Η σκέψη του αυτή εκφράζεται και μέσα στην τρα­ γική επικαιρότητα του πολέμου και της Γερμανι­ κής Κατοχής στη Γαλλία του 1940. Στο «Γράμμα σ’ έναν όμηρο» (1943), αφιερωμένο στον Leon Werth, έναν καταδιωκόμενο Γαλλοεβραίο φίλο του, μιλάει για τον πόλεμο, που δεν ήταν τίποτε

Ο

----------- αφιέρωμα 57 λέει, και όχι ο λογοτέχνης άλλο παρά η σύγκρουση αισθάνεται καλύτερα την δύο διαφορετικών ουρανι­ ποίηση της Γης». Η ιδέα εί­ σμών: ο ναζιστικός επιδιώ­ ναι, βέβαια, πολύ αμφισβηκει να κάμει τον άνθρωπο τήσιμη, αλλά εκφράζει την ρομπότ. μιας μυρμηκοφωαντίδρασή του στον αφηρηλιάς, ενώ η διαφύλαξη της μένο διανοουμενισμό. ανθρώπινης αξιοπρέπειας Από λογοτεχνική πλευρά πρέπει να στέκεται ψηλότε­ τα βιβλία του Saint-Exupery ρα από συντεχνιακές και παρουσιάζουν, επομένως, άλλες επιδιώξεις, για να εξα­ ένα διπλό ενδιαφέρον: είναι σφαλίσει την ενότητα των μαρτυρίες και ποίηση. Στο Αντιστασιακών, που ενωμέ­ Courrier Sud και στο Vol de νοι «θ’ απελευθερώσουν τα Nuit υπάρχει μια μικρή πλο­ σαράντα εκατομμύρια ομή­ κή που είναι σχεδόν ανύ­ ρους που κρύβει η Γαλλία»3. παρκτη στο Terre des Ο S. Ε. δεν είναι συγγρα­ Hommes. Εδώ ο συγγραφέ­ φέας που τοποθετεί το ας αναφέρει τις προσωπικές ουμανιστικό του πιστεύω του περιπέτειες ή τις τραγι­ μέσα σε καθορισμένο φιλο­ κές ιστορίες των συντρόφων σοφικό πλαίσιο. Εκείνο που του: του Mermoz, που τον θα κρατήσει από τις πολυά­ κατάπιε η ατλαντική νύχτα, ριθμες προτάσεις σχετικά ή του Guillaumet, που με την υπερβατικότητα και χάθηκε μέσα στα χιόνια των το γίγνεσθαι του Όντος, με Άνδεων. ό,τι μπορεί να δώσει ένα «Προικισμένος μ’ ένα νόημα στο καλό και στο κα­ θαυμάσιο ταλέντο περι­ κό, στην ύπαρξη και στο γραφής, ανακάλυψε ουράνια αντίθετό της, θα πάρει στο Ο Σ.Ε. το 1944 στη Σαρδηνία και επίγεια τοπία, απ’ το πα­ έργο και στον στοχασμό ράθυρο του πιλοτηρίου, που του τη μορφή μιας πρόδηλης κατάφασης, που θα κανένα ανθρώπινο μάτι δεν είχε ακόμη γνωρίσει. εκφράζει, όπως άλλωστε και η ίδια η ζωή του, την Είδε ό,τι ούτε ο Chateaubriand (Σατωμπριάν), ού­ ηθική υπεροχή του Ανθρώπου απέναντι στο άτο­ τε ο Flaubert (Φλωμπέρ), ούτε ο Loti (Λοτί) δεν μο. «Θα πολεμήσω για τον Άνθρωπο. Ενάντια μπόρεσαν να θαυμάσουν: μια καινούρια προοπτι­ στους εχθρούς του. Αλλ’ ακόμη κι ενάντια σ’ εμέ­ κή του ορίζοντα και των άστρων», λέει ο Pierreνα τον ίδιο»4, γράφει, σ’ ένα είδος απλής και Henri Simon (Πιερ Ανρί Σιμόν)5. Κάποιες σελίδες συγκινητικής ομολογίας πίστεως, στον Pilote de μάς αφήνουν μια δροσερή αίσθηση παρθενικότηGuerre. Αυτή η επιθυμία οικοδόμησης κι αυτή η τας. Έ χει κανείς την εντύπωση ότι ο Saintανάγκη να πάει κατευθείαν στο σκοπό, για να φω­ Exupery εύρισκε μέσα στην ίδια του την εμπειρία τίσει ό,τι φαίνεται πολυσύνθετο και σκοτεινό, του το φως του πρώτου πρωινού του κόσμου και το είχε γίνει κανόνας συμπεριφοράς. συγκέντρωνε σ’ ένα ύφος εντελώς κλασικό, καθα­ Εξάλλου, ο S. Ε. δεν ασχολιόταν αποκλειστικά ρό και διάφανο. Από την άλλη πλευρά, θα έλεγε με τη λογοτεχνία (αισθανόταν μάλιστα αληθινή κανείς πως η επιτάχυνση του ρυθμού που μεταδί­ αποστροφή για ό,τι ήταν πόζα). Αντιπροσωπεύει δει η μηχανή και η πειθαρχία στην άσκηση του ένα νέο τύπο συγγραφέα, γιατί δεν είναι ο επαγεπαγγέλματος αποτυπώνουν έντονες ιδιότητες στη γελματίας λογοτέχνης· είναι ο άνθρωπος ενός γραφή του: αφηγηματική συντομία, περιεκτικότη­ επαγγέλματος, του πιο μοντέρνου και πιο επικίν­ τα στους χαρακτηρισμούς. Ο Joseph Kessel (1898δυνου (ήταν αεροπόρος), μεσ’ από το οποίο βιώνει 1979) είχε εκμεταλλευθεί αυτόν το ρυθμό στο βι­ τη ζωή και τον πολιτισμό και θεμελιώνει μιαν Ηθι­ βλίο του L ’Equipage (1923), το πρώτο μεγάλο κή. Ο ίδιος, μάλιστα, νομίζει ότι το επάγγελμα, δη­ μυθιστόρημα για την αεροπορία, αναζητώντας λαδή μια συστηματική επιβολή της θέλησης στην κυρίως το περιπετειώδες. Ο Saint-Exupery τονίζει αντίσταση που προβάλλουν τα πράγματα του εξω­ το τραγικό μάλλον στοιχείο της περιπέτειας. τερικού και του εσωτερικού μας κόσμου, ανοίγει Ο αεροπόρος-ποιητής ζει μιαν ιδιαίτερη ηθική. τον καλύτερο δρόμο στην ποίηση. «Ο χωρικός, Η συνεχής γειτνίαση με το θάνατο, η ανάγκη μιας

58

α φ ιέ ρ ω μ α

τεράστιας ενέργειας και θάρρους, η συνήθεια της υπευθυνότητας και η υποταγή στο καθήκον δημι­ ουργούν κάποια φυσική σχεδόν αρμονία ανάμεσα στην ψυχή του και στο ηρωικό στοιχείο. Αυτήν τη θέση ακολούθησε στο Vol de Nuit. Ο Ζιντ λέει στον πρόλογο: «Νομίζω ότι αυτό που μου αρέσει περισσότερο σ’ αυτήν την παλλόμενη αφήγηση, είναι η ευγένειά της. Τις αδυναμίες, την εγκατάλει­ ψη, την κατάπτωση του ανθρώπου, όλ’ αυτά τα γνωρίζουμε. Εξάλλου και η λογοτεχνία των ημε­ ρών μας είναι παραπάνω από ικανή για να τα κα­ ταγγείλει. Αλλ’ αυτό το ξεπέρασμα του εαυτού μας που καταφέρνει η επίμονη θέλησή μας, αυτό είναι που έχουμε προπαντός ανάγκη να μας δείξουν»6. Το θέμα του ηρωικού μεγαλείου ο Andre Gide το είχε δει στον ήρωα τού Vo7 de Nuit, όπου δεν είναι ο πιλότος που δίνει τη ζωή του, αλλά ο προϊστάμενός του που του την παίρνει. Στη συ­ νείδηση του Riviere (προϊστάμενος του Fabien) υπάρχει το ηθικό πρόβλημα που θέτει η επιλογή για το μεγαλείο: αξίζει άραγε γι’ αυτό το μεγαλείο η θυσία της ευτυχίας και της ζωής των άλλων; Ο Riviere αναρωτιόταν: «Στο όνομα ποιου πράγμα­ τος τους πήρα (τους αεροπόρους) μακριά από τα πρόσωπα των γυναικών τους, “μέσα στο χρυσό τέμενος των νυχτερινών φώτων”»;7 Ο πρώτος νό­ μος δεν είναι άραγε να προστατεύουμε αυτές τις χαρές; Βρίσκει την απάντηση στη σκέψη ότι αυτές οι χαρές είναι εφήμερες και ότι πρέπει να ασκούμε τα άτομα στην αναζήτηση άλλων πιο σταθερών για την υπέρβαση του θανάτου. «Υπάρ­ χει ίσως κάτι άλλο που πρέπει να σώσουμε. Είναι εκείνο το κομμάτι του ανθρώπου που κατεργάζε­ ται ο Riviere. Αλλιώς δεν καταξιώνεται η πρά­ ξη»8. Το θέμα είναι ότι ο Riviere εξαναγκάζει τους ανθρώπους να ξεπεράσουν την κοινή ευτυ­ χία για να κατακτήσουν τη χαρά του ήρωα, και τους υπερασπίζεται ενάντια στον εαυτό τους με τη δική του άτεγκτη αυστηρότητα. Εδώ, όπως και στα άλλα μυθιστορήματά του, βασική πηγή του στοχασμού του S.-E. είναι το οξύ αίσθημα της θνητής ιδιότητας του ανθρώπου και η θέληση να το παρακάμψει με μιαν αδιάλλα­ κτη ηθική κατακτητή και οικοδόμου. Μιλώντας για τις βαριές πέτρες που μετέφεραν οι Incas στις κορυφές των βουνών δεν διστάζει να πει ότι: «αν ο αρχηγός των λαών [αυτών] δεν ένιωσε οίκτο για τα βάσανα και τις κακουχίες των ανθρώπων, αισθάνθηκε όμως απεριόριστο οίκτο για το θάνατό τους. Ό χ ι για τον ατομικό θάνατο του ανθρώπου, αλλά για το [ανθρώπινο] είδος που θα καλυφθεί απ’ τη θάλασσα της άμμου. Και οδηγούσε έτσι το λαό του, για να σωριάζει τουλάχιστον πέτρες που δεν θα σαβανώσει η έρημος»9.

Η αλληλεγγύη

αναπαίρνοντας το ίδιο βασικό πρόβλημα στη «Γη των Ανθρώπων», ο Saint-Exupery ακολουθεί τώρα μια κατεύθυνση πιο αν­ θρώπινη. Πρόκειται πάλι για ένα βιβλίο του ηρωικού επαγγέλματος, που όμως αυτήν τη φορά γράφεται από εκείνον που δρα και Η αναλαμβάνει τους κινδύνους και όχι από εκείνον που κατευθύνει και απαιτεί θυσίες. Η ηθι­ κή της δράσης και της περιπέτειας δεν είναι τάχα πιο γενναιόδωρη; Αυτήν την κατάκτηση του θεού που είναι μέσα μας, ποια άλλη ευδαιμονία θα μπο­ ρούσε άραγε να την πλησιάσει; Δεν πρόκειται, βέ­ βαια, για κάποια εγωιστική χαρά του ήρωα. Το Vol de Nuit εδίδασκε ότι υπάρχει ίσως «ένα καθή­ κον πιο μεγάλο από την αγάπη»9, η Γη των Ανθρώπων ξαναφέρνει τον ήρωα στην αγάπη και στην ευτυχία. Και πρώτα-πρώτα στην αγάπη του κόσμου: Η επικίνδυνη ζωή του αεροπόρου τον φέρνει σε επαφή με τα πράγματα, του ξαναδίνει «μιαν αρετή χωρικού (Une vertu paysanne)». Χα­ μένος μέσα στη νύχτα του ουρανού και βλέποντας κάτω στη γη τα φώτα που το καθένα τους αντι­ προσωπεύει μια μοίρα, καταλαβαίνει καλύτερα τί αξίζει η γη για τον άνθρωπο: «Η Γη μας μαθαίνει πολύ περισσότερα πράγματα από όλα τα βιβλία του κόσμου, γιατί μας αντιστέκεται», μας λέει στη Γη των Ανθρώπων10. Ύστερα είναι και το αερο­ πλάνο, που από όργανο άθλου και παλικαριάς, θα γίνει αύριο όργανο εξυπηρέτησης όλων των αν­ θρώπων. Υπάρχει προπαντός η αγάπη των συνα­ δέλφων, η κοινή δωρεά του εαυτού μας για τον ίδιο σκοπό, ανάμεσα από τους ίδιους κινδύνους. «Το μεγαλείο του επαγγέλματος είναι, ίσως, πάνω από καθετί να ενώνει τους ανθρώπους... Δεμένοι με τους αδελφούς μας σε έναν κοινό στόχο που βρίσκεται έξω από τους εαυτούς μας, αναπνέουμε ελεύθερα. Τότε μόνο η εμπειρία μάς δείχνει ότι αγάπη δεν είναι καθόλου να κοιτάζουμε ο ένας τον άλλον, αλλά να κοιτάζουμε μαζί προς την ίδια κατεύθυνση»11. Η ζωή μέσα στους κινδύνους πλα­ ταίνει την ανθρώπινη αλληλεγγύη ανάμεσα σ’ εκείνους που αγωνίζονται μαζί ενάντια στο θάνα­ το. Στον βεδουΐνο της Λιβύης που του σώζει τη ζωή δίνοντάς του να πιεί, ο Saint-Exupery βλέπει τον Πλησίον, τον Φίλο: «Είσαι ο Άνθρωπος... Σε βλέπω... λουσμένο στην ευγένεια και στην καλο­ σύνη... Ό λοι μου οι φίλοι, όλοι μου οι εχθροί μέ­ σα από σένα πορεύονται προς εμένα και δεν έχω πια ούτε έναν εχθρό στον κόσμο»12.

-----------------------------------αφιέρωμα 59 Η υπ ερ β ατικό τη τα της ηθικής πράξης

Saint-Exupery δεν ξεχωρίζει τη σκέψη από την πράξη, ως μέσο υπέρβασης του εαυτού μας, γιατί πιστεύει ότι είναι συγχρόνως και μέσον αυτοπροσδιορισμού μας. Για να προσδιορίσει τον εαυτό του, κάθε άνθρω­ πος πρέπει να δώσει μια μάχη, η έκβαση της οποίας μπορεί να αποβεί μοιραία γι’ αυτόν. Στον άνθρωπο όμως υπάρχει το άτομο που κυριαρχεί και αυτό οδηγεί στην έκπτωση, αν δεν απελευθερωθεί από τον εγωισμό του. Αλάνθαστο αντίδοτο στην υποβάθμιση της ανθρώπινης ποιό­ τητας είναι η δράση. Μ’ αυτήν ξεχνιόμαστε, προσφερόμαστε χωρίς περιορισμό και μετέχουμε κα­ λοπροαίρετα στην αναζήτηση της καθαρότητας. Έ τσ ι γινόμαστε άτρωτοι, όπως εκείνο το «πλήρω­ μα των νικητών», που ο Saint-Exupery οδήγησε πίσω στη βάση του, μέσα και πάνω από την ήττα (Pilote de Guerre). To Vol de Nuit είναι η εξιστόρηση μιας αποτυχίας, αλλά η αποτυχία δεν μειώ­ νει σε τίποτε την «ποιότητα της αυταπάρνησης» του Fabien. Στη Γη των Ανθρώπων ο συγγραφέας διηγείται πως ο Guillaumet, σε ένα ατύχημα στις Άνδεις, είχε αποφασίσει να κατεβεί από τις ψηλές κορυφές, όπου είχε συντρίβει το αεροπλάνο του για να μπορέσουν οι συνάδελφοί του να βρουν το σώμα του. Η γυναίκα του δεν θα μπορούσε να εισπράξει το ποσόν της ασφάλισης, παρά μόνο αν παρουσίαζε τις απτές και τυπικές αποδείξεις του θανάτου του. Επί πέντε ημέρες και πέντε νύχτες θα αντιμετωπίσει το κρύο,' θα παλέψει ενάντια στη νύστα και την πείνα. Περπατώντας θα σκέ­ φτεται ασταμάτητα. «Θα είναι ατιμωτικό για μέ­ να, αν δεν περπατήσω, γιατί η γυναίκα μου, οι συνάδελφοί μου, όλοι όσοι έχουν εμπιστοσύνη σε μένα, θα σκέφτονται ότι προχωρώ, αν είμαι ακό­ μη ζωντανός»13. Καθήκον του, λοιπόν, να μην προδώσει την εμπιστοσύνη τους. Ό τα ν αργότερα ο Guillaumet θα συναντήσει το φίλο του SaintEx., όπως τον αποκαλούσαν οι συνάδελφοί του, θα του εξομολογηθεί: «Ό,τι έκαμα, τ’ ορκίζομαι, ποτέ κανένα ζώο δεν θα το είχε κάμει». Και ο Saint-Exup6ry του είπε: «Αυτή η φράση, η ευγενέστερη απ’ όσες γνωρίζω, αυτή η φράση είναι που οριοθετεί τον άνθρωπο» ( Terre des Homines)14. Η πράξη μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε τί εί­ μαστε και συγχρόνως να σεβαστούμε αυτό που αποτελεί την ιδιαίτερη φύση μας. Έ τσ ι η πράξη γίνεται ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε δυό περι­ πέτειες. Η μια είναι τελείως εσωτερική, η άλλη ανταποκρίνεται σε μιαν ανάγκη χειραφέτησης, σε μια κατάσταση απελευθέρωσης.

Ο άνθρωπος μέσα στο Συμπ αν

θέαση του κόσμου, όπως τη βλέπουμε μέ­ σα σ’ όλο το έργο του Saint-Exupery, έχει εύρος και ποίηση, αλλά και δυναμισμό, όπως τον συναντάμε στον Bergson και στον Pere Teilhard de Chardin. Οι σκέ­ ψεις του Saint-Exupery συγγενεύουν πολύ με τις μεγάλες εικόνες, τις γεμάτες έξαρση και μεγαλείο, που προσφέρουν τα κείμενα αυτώ των δύο μεγάλων φιλοσόφων του αιώνα μας. Η μεγαλειώδης ιδέα της εξέλιξης και της βιο­ λογικής ή μεταφυσικής μοναξιάς του ανθρώπου είναι από τις πρώτες σκέψεις στις οποίες οδηγή­ θηκε ο Bergson από τα φοιτητικά του χρόνια. Ο Teilhard de Chardin κατέληξε στην ίδια διατύπω­ ση από τους στοχασμούς που του γέννησαν οι σπουδές του στην Ανθρωπολογία. Αντίθετα, το κοσμικό και μεταφυσικό όραμα γεννιέται στον Saint-Exupery από την εμπειρία

Η

Ο Σ. Ε. ξαναβρίσκει με τον Guillaumet

του αεροπόρου που πετάει απομονωμένος από τους ανθρώπους, πάνω από έναν πλανήτη γυμνό. Διαπιστώνει πόσο εύθραυστη είναι η ζωή και πό­ σο αυτή η ζωή ρέπει προς την αγωνία. Όμως, όπως στον Bergson και στον Teilhard de Chardin,

60 αφιέρωμα---------------------------------έτσι και στον Saint-Exupery θα ξεπροβάλλει η ίδια κοσμική εικόνα της ζωής που διασχίζει την ύλη σαν ένα ανοδικό και δημιουργικό ρεύμα. Από το Vol de Nuit ώς το Pilote de Guerre, το αεροπλάνο γίνεται ένα μέσον με το οποίο ο συγ­ γραφέας περιγράφει το όραμα ενός απογυμνωμέ­ νου πλανήτη, όπου η απόσταση σβήνει την αν­ θρώπινη παρουσία, ένα μέσον με το οποίο ξαναγυρίζουμε στους γεωλογικούς αιώνες, όπου δεν υπήρχε ακόμη ζωή. Απ’ αυτόν τον εφιάλτη, απ’ αυτήν την αγωνία θα γεννηθούν οι στοχασμοί και ακόμη και η ηθι­ κή του Saint-Exupery. Στις εικόνες μοναξιάς και απόγνωσης ακολουθούν εικόνες όασης: ο προβλεπόμενος ενδιάμεσος σταθμός, η ανθρώπινη ζε­ στασιά κ.λπ. Στη Citadelle περισσότερο από όλα τα έργα του διακρίνεται η μεταφυσική διάσταση των στο­ χασμών του. Η αγωνία είναι η συνείδηση της ίδιας της προσωπικής μας μοίρας που μας κάνει να ξεκινάμε κάθε στιγμή από το μηδέν, ανοίγοντας μπροστά μας ένα μέλλον, μέσα στο οποίο η ύπαρξή μας πρέπει να κάνει τις επιλογές της. Βρι­ σκόμαστε ανάμεσα σε δύο άκρα, τη ζωή και το θάνατο. Για τον Saint-Exupery δεν έχει σημασία να εξετάζουμε θεωρητικά τη χρησιμότητα ή τη μη χρησιμότητα ή το παράλογο της ζωής και του θα­ νάτου, αλλά να τους δώσουμε ένα νόημα. Το άτο­ μο πρέπει να τα δεχθεί ως βασικές αξίες και τότε μόνο θα αρχίσει να υπάρχει. Έ τσι μόνο θα απε­ λευθερωθεί από το συναίσθημα του κενού που μας κυριεύει, όταν προσπαθούμε να διαλευκάνουμε το μυστήριο του θανάτου. Θα χρειασθεί, λοιπόν, να γεννηθούμε. Ο S.E. φορτίζει τη λέξη με μιαν ιδιαί­ τερη σημασία, που είναι η έννοια της προσπάθει­ ας, της διαρκούς τάσεως προς ένα σκοπό που θέ­ τουμε και που είναι έξω από τον εγωιστικό εαυτό μας. Με αυτού του είδους το πιστοποιητικό γεννήσεως ανακαλύπτουμε τις ιδιότητες του ανθρώπου που υπάρχουν μέσα μας εν δυνάμει. Το άτομο αρ­ χίζει να είναι, είναι έτοιμο να κατασκευάσει το μέλλον του ξεκινώντας αποκλειστικά προς το πα­ ρόν. «Το να κατασκευάσουμε το μέλλον είναι να κατασκευάσουμε το παρόν. Είναι να δημιουργή­ σουμε μιαν επιθυμία που είναι για σήμερα, που εί­ ναι από το σήμερα προς το αύριο» (Citadelle)15. Αυτές είναι οι αρχές του γίγνεσθαι του ατόμου, αρχές τις οποίες είναι απαραίτητο να ακολουθή­ σει ο κάθε θνητός, αν θέλει να περάσει από την κατάσταση του ατόμου στην κατάσταση του Αν­ θρώπου. Παράλληλα επιβάλλεται στον άνθρωπο να απορρίπτει τις υλικές απολαύσεις και να προ­ σπαθεί να ανακαλύψει το δεσμό, τον ενωτικό κρί­

κο που τον ενώνει με τα πράγματα. Απ’ αυτό το επίπεδο μπορούμε να αγκαλιάσουμε τον κόσμο σε όλη του την έκταση και από ψηλά. Πού οδηγεί αυτή η πορεία; Για τους πιστούς Χριστιανούς στη γνωριμία του Απολύτου Όντος, στο οποίο μετέ­ χουν όλες οι συνειδήσεις που αγαπούν το Καθολι­ κό, το Γενικό και, τέλος, στην ταύτιση με το Θεό. Στο θέμα αυτό ο S.E. έχει επιφυλάξεις. «Δεν φθά­ νουμε ποτέ στο Θεό. Ο Θεός μας προσφέρεται ως πρόταση» (Citadelle)16. Αυτόν τον σιωπηλό Θεό, που μόνο το Πνεύμα καταφέρνει να διαβάσει, τον έχουμε συλλάβει κι εμείς κατά κάποιον τρόπο. Το ότι τον σκεφτόμα­ στε αρκεί για να μας φανερώσει την παρουσία του. Όμοια με τη δίψα που κάνει τους αιχμαλώ­ τους της ερήμου να ονειρεύονται πηγάδια, η ανά­ γκη για θεϊκή τροφή μας οδηγεί προς εκείνον που την παραχωρεί αφειδώλευτα. Ίσως, ποτέ δεν κα­ ταφέρουμε να φτάσουμε ώς το τέλος, εκείνο όμως που έχει σημασία είναι η κίνηση, η τάση προς, η ορμή και η ζέση (la ferveur) που μας σπρώχνουν στην κατάκτηση του απόλυτου. Αφιερώνοντας τον εαυτό μας σε κάποια δραστηριότητα, ανεβαί­ νουμε σιγά-σιγά από τον Άνθρωπο στο Θεό. Με τον ιερό του χαρακτήρα ο άνθρωπος θα γίνει σε­ βαστός, και θα γίνει σεβαστός εκείνος που σέβε­ ται τους άλλους. «Σεβασμός του ανθρώπου!... Εδώ βρίσκεται η λυδία λίθος» (Lettre a un Otage)11. Ο άνθρωπος που φέρει μέσα του κάτι μεγαλύτερο από αυτόν τον ίδιο, οφείλει να τιμά αυτό το κομμάτι του εαυτού του που τον κάνει ανώτερο απ’ αυτό που είναι. Αυτό το κομμάτι του εαυτού του δεν το βρίσκει παρά στους άλλους. Θυσία, λέει ο S.E. στο Pilote de Guerre, «δεν ση­ μαίνει ούτε ακρωτηριασμό, ούτε τιμωρία»16. Εί­ ναι πράξη δωρεάς του εαυτού μας και ταπείνω­ σης. Το να δεχθείς την ταπείνωση σε όλη της την τραχύτητα είναι να γνωρίσεις τον εαυτό σου και συγχρόνως να αναγνωρίσεις στον εαυτό σου την παρουσία μιας ύστατης αξίας, την οποία δεν είναι δυνατόν να αντιληφθούμε παρά μόνο βγαίνοντας έξω από τον εαυτό μας. Ο ι δεσμοί με τα πράγματα

έσα από την αστραφτερή φαντασμαγορία των εικόνων, των συμβόλων και παραβο­ λών ο Μικρός Πρίγκιπας δίνει τις πραγμα­ τικές διαστάσεις του πλανήτη Γη. Είναι ένας πλανήτης ανάμεσα σε πολλούς άλ­ λους. Η κατοικημένη επιφάνεια είναι ελά­ χιστη. Με λίγη τάξη «θα μπορούσαμε να στοιβάξουμε την ανθρωπότητα πάνω στο πιο μι-

-----------------------------------αφιέρωμα 61 κρό νησάκι του Ειρηνικού». Αλλά εδώ υπάρχουν οι αναρίθμητοι και ανεξάντλητοι θησαυροί του κόσμου των ζώων, των φυτών και των μετάλλων, που ο άνθρωπος δεν μπορεί καν να υποψιαστεί. Ας θυμηθούμε το φίδι, τα τριαντάφυλλα, τα βουνά, που έχουν τόσα να πουν στον Ανθρωπο. Και ο άνθρωπος πού είναι; τί κάνει; Στα δύο δι­ σεκατομμύρια ενήλικων υπάρχουν 111 μονάρχες (μαζί με τους νέγρους βασιλιάδες) που νομίζουν ότι βασιλεύουν σαν απόλυτοι άρχοντες. Υπάρ­ χουν ακόμη 7.000 γεωγράφοι, που νομίζουν ότι ξέρουν τον κόσμο, 900.000 επιχειρηματίες, που νομίζουν ότι κρατούν τα άστρα, επειδή είναι οι πρώτοι που σκύφτηκαν να τα κατακτήσουν. Τα μετράνε, τα ξαναμετράνε αδιάκοπα, γράφουν τους αριθμούς σε ένα μικρό χαρτί και το κλείνουν σε ένα συρτάρι. Κι αυτό το ονομάζουν τοποθέτηση στην τράπεζα. Μέθυσοι υπάρχουν 7.500.000, που πίνουν ακούραστα για να ξεχάσουν ότι ντρέπονται που πίνουν. Τα 311 εκατομμύρια των ματαιόδοξων αυτοθαυμάζονται. Οι 462.511 φα­ νοκόροι - ο κόσμος των ερ­ γαζομένων - είναι οι μόνοι που ασχολούνται με κάτι άλ­ λο εκτός από τον εαυτό τους. Η τιμή ή η τάξη των πραγ­ μάτων είναι το μόνο που εν­ διαφέρει τους μεγάλους. Για να προκαλέσεις το ενδιαφέ­ ρον τους πρέπει να τους μιλή­ σεις όχι για το αόρατο, για βόες κλειστούς ή ανοιχτούς ή ακόμη για πρόβατα σε κασό­ νια, αλλά για το χρήσιμο ή για το άμεσο. Όπως φαίνεται καθαρά, ο Μικρός Πρίγκιπας εισάγει σε δίκη τον πολιτισμό μας. Αυτή τη «δίκη» την είχαμε διαβάσει και στη Γη των Α ν ­ θρώπων. Ποιος είναι άραγε ο Μικρός Πρίγκιπας, Εμείς όλοι στην ηλικία των έξι ετών, τότε που τρεφόμασταν με όνειρα και ανόητες φαντασίες, αλλά που νιώθαμε τον πραγματικό δεσμό ανάμε­ σα σε μας και τα πράγματα. Ο ωφελιμισμός και ο αρριβισμός δεν μας είχαν ακόμη αγγίξει. Το σό­ μπαν το δικό μας ήταν τότε γεμάτο από το τρα­ γούδι των νερών, το γέλιο των άστρων ή των μα­ κρινών λουλουδιών, που είναι μοναδικά, εύ­ θραυστα και που απειλούνται από τη λαιμαργία κάποιου προβάτου της φαντασίας μας. Αυτό το παιδί, για το οποίο ουσιαστικό είναι το

αόρατο, ο πολιτισμός το σκότωσε μέσα μας. Μπορεί να ξαναγεννηθεί, αν αφήσουμε τον Μι­ κρό Πρίγκιπα να έρθει κοντά μας. Θα μας μάθει ό,τι κι αυτός έμαθε από την αλεπού. Το θετικό μέ­ ρος του μηνύματός του βρίσκεται ακριβώς εδώ: δεν βλέπουμε καλά παρά μόνο με την καρδιά. Ας θυμηθούμε τη ρήση του J.J. Rousseau: «Le coeur a ses raisons que la raison ne connait pas»19. To ουσιαστικό είναι ακριβώς οι πραγματικοί μα κρυμμένοι δεσμοί που συνδέουν τους ανθρώπους μεταξύ τους και με τα πράγματα. Ο άνθρωπος γί­ νεται έτσι ο κόμβος των σχέσεων. Αυτές τις σχέ­ σεις δεν τις αποκτάμε με την επιφανειακή συγκα­ τοίκηση ή την ωφελιμιστική συνεργασία. Πρέπει να τις εξημερώνουμε, να δημιουργούμε δεσμούς ή να συνειδητοποιούμε τους ήδη υπάρχοντες. Αυτό σημαίνει ότι συνειδητοποιούμε τις ευθύνες μας, τις αναλαμβάνουμε ώς τη θυσία, εκτιθέμεθα στον

πόνο, στο χωρισμό ή στην αποτυχία. Αλλά αυτό πάλι σημαίνει ότι δίνουμε στη ζωή μας ένα πλή­ ρες νόημα. Το ουσιαστικό για μια ζωή με νόημα είναι ότι, κάπου πέρα από το ορατό, υπάρχει κάτι που αγαπάμε και στο οποίο αφιερωνόμαστε ολο­ κληρωτικά ώς τη θυσία. Γι’ αυτό το κάτι αισθανό­ μαστε υπόλογοι. Αυτό το κάτι είναι για τον S.E. αυτό που συνδέει τον άνθρωπο με τους ομοίους του και με το Σύμπαν και με την απεριόριστη ανά­ πτυξη του ανθρώπου μέσα στη ζωή σύμφωνα με το Πνεύμα.

62 αφιέρωμα---------------------------------Η κοινότητα των ανθρώπων και η Citadelle

Ο S.E. απορρίπτει κατηγορηματικά τις φιλο­ σοφίες της φυγής. Είναι αγνωστικιστής λόγω του αντιδιανοουμενισμού του (απόρριψη των λογι­ κών κατασκευών) και παραμένει πιστός στη χριστιανική θρησκεία λόγω του βασικού του σπιριτουαλισμού. Ο Θεός για τον S.E. είναι σιω­ πηλός, αλλά είναι καλύτερα έτσι. «Ένας Θεός που μπορούμε να εγγίξουμε, δεν είναι πια Θεός».

άνω από κάθε αρχή (θρησκεία, κράτος, πολιτικό σύστημα, οποιοδήποτε αρχηγό) υπάρχει η αρχή του δεσμού που συνδέει τις ανθρώπινες σχέσεις. Πάνω σ’ αυτήν την αρχή στηρίζεται η κοινότητα των ανθρώ­ πων. Η κοινότητα αυτή δεν είναι το άθροι­ Ο Υπαρξισμός σμα των ανθρώπων. Είναι οργάνωση, δομή και ο Saint-Exupery και όχι πρόσθεση. Είναι πάνω απ’ όλα πνευματι­ κή κοινότητα. Ελευθερία είναι η πνευματική ε τον βασικό του δυναμικό άξονα - πράτ­ άσκηση. Έ τσ ι εξηγούμε την αλληλεξάρτηση των τω για να είμαι - ο ουρανισμός του S.E. ανθρώπων. Είμαστε υπεύθυνοι οι μεν για τους δε. μπορεί να συνδεθεί με όλη τη «μεταφυσι­ Το καθήκον μας είναι να συμβάλλουμε στην κή» λογοτεχνία της δεκαετίας του ’40. ισορροπία και στη συνεχή λειτουργία αυτής της Όπως το είπαμε ήδη, πριν απ’ αυτό το σηκοινότητας, απ’ την οικογένεια ώς τη διαχείριση μείο-στροφή, ο S.E. και άλλοι σύγχρονοί των κοινών. Η ισότητα για τους ανθρώπους είναι του αναγγέλλουν μια καινούρια λο­ κάτι πάρα πάνω απ’ την ορθολογική κατανομή γοτεχνία. Πολλοί συγγραφείς, φιλόσοφοι και διτων αγαθών βασίζεται στην αμοιβαιότητα των ανοητές της εποχής του βλέπουν σ’ αυτόν περισ­ δεσμεύσεων, με τις οποίες βεβαιώνεται η πίστη σότερο έναν πρόδρομο των νέων προσανατολι­ μας στον άνθρωπο και στον εαυτό μας. Ο S.E. επεχείρησε να περιγράψει μια πνευματι­ σμών στη λογοτεχνία και λιγότερο έναν συνεχι­ κή κοινότητα ανθρώπων στο τελευταίο μυθιστό­ στή της προηγούμενης γενιάς. Ο Merleau-Ponty (1908-1961) εκτός από μερι­ ρημά του, την Citadelle. Το βιβλίο παρουσιάζει κά παραδείγματα που αντλούσε από τον S.E. για δυσκολίες στην ανάγνωση, επειδή ο συγγραφέας το άφησε σε πρόχειρη μορφή σημειώσεων. Οι να εικονογραφήσει τη Φαινομενολογία της Αντί­ στοχασμοί ντύνονται κι εδώ με μιαν εικόνα. Μας ληψης, στο τελευταίο κεφάλαιο του Sens et non μεταφέρει κάπου στην Αφρική, όπου ένας νεαρός sens παρουσιάζει τον Pilote de Guerre ως την πρίγκιπας της ερήμου δέχεται με σεβασμό τα μα­ τυπική κατάσταση του σύγχρονου ήρωα, ο οποίος θήματα του πατέρα του. Ό ταν με τη σειρά του γί­ αντίθετα με την αποκλειστικά «ηθική» θέση του νεται υπεύθυνος αρχηγός, αφιερώνει τη σκέψη ήρωα των προηγούμενων γενεών, επιχειρεί βασι­ του στα προβλήματα της διακυβέρνησης του κά­ κά ερωτήματα για το νόημα της ζωής και της πρά­ στρου του: πώς να εξασφαλίσει δηλαδή συνέχεια ξης· ξανακατακτά το είναι του (son etre) μέσ’ από και πρόοδο στο φρούριο-προμαχώνα της κυριαρ­ τη δέσμευσή του (son engagement). χίας του. Το ερώτημα είναι ποιες είναι οι ουσια­ Ο Jean Paul Sartre είναι ακόμη πιο σαφής. Πεστικές δομικές αρχές που θεμελιώνουν έναν πολι­ ριγράφοντας την εποχή του Μεσοπολέμου κάνει τισμό. Οι απαντήσεις είναι πάλι οι ίδιες: η αγωγή, λόγο για μια λογοτεχνία που απλώς επιβιώνει. η υπευθυνότητα, η φιλία, η σιωπή, η αξία του χρό­ Αποδίδει το αδιέξοδο «στην αυξανόμενη απόστα­ νου, η ελευθερία και η πίεση και, τέλος, η τάξη. ση ανάμεσα στον λογοτεχνικό μύθο και στην Υπογραμμίζει επίσης την αξία των τελετουργιών ιστορική πραγματικότητα». «Η απόσταση αυτή, και των παραδόσεων, με τις οποίες ο άνθρωπος συνεχίζει, γίνεται αισθητή ήδη από το 1930, πολύ συνειδητοποιεί τη διαδοχή των γενεών, την αξία πριν εκδοθούν τα πρώτα μας βιβλία και μυθιστο­ και το νόημα της κληρονομιάς που δέχθηκε. ρήματα για τον Υπαρξισμό. Αυτήν την εποχή, οι Απορρίπτει τον ουρανισμό που θα είχε ως απο­ περισσότεροι Γάλλοι ανακάλυψαν την ιστορικόκλειστική βάση τον οικονομικό παράγοντα ή μό­ τητά τους»20. Η απόσταση και η διαφορά εμφανί­ νο τις πολιτιστικές αξίες. Καλλιτέχνες και εργάτες ζονται πρώτα στη συνειδητοποίηση της ιστορι­ έχουν μια συγκεκριμένη θέση μέσα σ’ αυτή την κότητας του συγγραφέα και της λογοτεχνικής δη­ πνευματική πολιτεία. Το πνεύμα είναι για τον μιουργίας που επιβάλλεται από το 1930 και ύστε­ S.E., η αρχή και το τέλος απ’ όπου πηγάζουν και ρα. ΓΓ αυτό το θέμα ο Sartre λέει τα εξής: προς το οποίο συγκλίνουν οι γραμμές δύναμης. «Αν δεν ανάφερα προηγουμένως ούτε τον Μόνο αυτές δίνουν κύρος στη ζωή του ανθρώπου Malraux ούτε τον Saint-Exupery, είναι γιατί ανή­ και της κοινότητας. Το Πνεύμα συλλαμβάνει αυ­ τές τις γραμμές δύναμης μέσα στο φως της δρά­ κουν στη γενιά μας. Έγραψαν πριν από μας και σης και της δέσμευσης. είναι αναμφίβολα λίγο πιο μεγάλοι από μας.

Π

--------------------------------- αφιέρωμα 63 Αλλά, ενώ για ν’ ανακαλύψουμε τον εαυτό μας χρειαστήκαμε την επείγουσα κατάσταση και τη σωματική πραγματικότητα της σύγκρουσης, ο πρώτος είχε την τεράστια αξία ν’ αναγνωρίσει απ’ το πρώτο κιόλας έργο του, ότι είμαστε σε πόλεμο. Έγραψε έργα πολεμικής λογοτεχνίας, όταν οι σουρεαλιστές, ακόμη και ο Drieu de La Rochelle, καταγίνονταν με τη λογοτεχνία ειρήνης. Ο δεύτε­ ρος, αντίθετα προς τον υποκειμενισμό και τον ησυχασμό (quietisme) των προκατόχων μας, έδω­ σε τα μεγάλα χαρακτηριστικά στοιχεία μιας λογο­ τεχνίας της εργασίας και του εργαλείου. Στις σελί­ δες που ακολουθούν θα δείξω ότι είναι ο πρόδρο­ μος της λογοτεχνίας οικοδόμησης (litterature de construction), που τείνει ν’ αντικαταστήσει τη λο­ γοτεχνία της κατανάλωσης. Πόλεμος και οικοδό­ μηση, ηρωισμός και εργασία, έχειν και είναι, αν­ θρώπινη μοίρα, στο τέλος αυτού του κεφαλαίου θα δούμε ότι όλ’ αυτά είναι τα βασικότερα σημε­ ρινά λογοτεχνικά και φιλοσοφικά θέματα. Όταν λέω “εμείς”, κατά συνέπειαν, νομίζω ότι μπορώ να μιλάω και γι’ αυτούς»21. Ο Sartre τοποθετεί τον S.E. στους συγγραφείς της γενιάς του και βλέπει σ’ αυτόν θέσεις που δεν θα διστάσει ν’ ασπασθεί το 1947. Με τη συνολική δομή του λογοτεχνικού του έργου ο S.E. είναι ένας «μεταφυσικός» συγγραφέας με την έννοια που έδινε ο Sartre, δηλαδή ότι τα έργα του συ­ γκροτούν «μια ζωντανή δύναμη που, αγκαλιάζουν από μέσα την ανθρώπινη μοίρα στο σύνολό της». Στο δοκίμιό του για τη Λογοτεχνία ο Sartre πα­ ραλληλίζει, άλλες δυο φορές, ορισμένες ιδιαίτερες θέσεις του S.E. με τη θεματική της δικής του λο­ γοτεχνικής γενιάς. Μιλώντας για την ανθρώπινη μοίρα, που δεν εξασφαλίζεται πια από την αναλ­ λοίωτη φύση, αλλά εξαρτάται από την εκλογή και τις πράξεις του απομονωμένου ή μοναχικού αν­ θρώπου, ο Sartre αναφέρει, εκτός από το παρά­ δειγμα των Αντιστασιακών, και το παράδειγμα του S.E. σε αποστολή πάνω από το Arras. Ο Pilote de Guerre, αλλά και το Vol de nuit και η Terre des Hommes ανήκουν σ’ εκείνη την κατη­ γορία που ο ίδιος προσδιορίζει ως «λογοτεχνία των ακραίων καταστάσεων»22. Ο υπαρξιστής φι­ λόσοφος αναγνωρίζει στον S.E. ένα πρόδρομο των «υπαρξιακών» θέσεων. «Για μας», λέει, «το πράττειν είναι αποκαλυ­ πτικό του είναι»23, όχι με την κλασική έννοια της σχολαστικής φιλοσοφίας, σύμφωνα με την οποία «το πράττειν ακολουθεί το είναι», αλλά με την έν­ νοια ότι ο κόσμος δεν αποκαλύπτεται παρά μόνο δια μέσου ενός ορισμένου τρόπου του να είσαι στον - κόσμο. «Ο Saint-Exupery, γράφει αναφε-

ρόμενος στο Terre des Hommes, μας άνοιξε το δρόμο. Έδειξε ότι το αεροπλάνο είναι για τον πι­ λότο ένα όργανο αντίληψης». Και αμέσως μετά, υπογραμμίζοντας τη σπουδαιότητα αυτής της νέ­ ας προοπτικής και στον τομέα της λογοτεχνικής τεχνικής, προσθέτει: «Ύστερα από αυτόν, ύστερα από τον Hemin­ gway, πώς τάχα θα μπορούσαμε να σκεφτούμε την περιγραφή; Πρέπει να βουτήξουμε τα πράγματα μέσα στην πράξη: η πυκνότητα τού είναι τους θα μετρηθεί για τον αναγνώστη με το πλήθος των σχέ­ σεων που αυτά θα διατηρήσουν με τα πρόσωπα»24. Ο Jean-Louis Major (Ζαν Λουΐ Μαζόρ) παρα­ τηρεί εδώ ότι η πλευρά «λογοτεχνία οικοδόμη­ σης»25 δεν είναι πάντοτε αμέσως σαφής στο έργο του S.E.. Χρειάζεται, δηλαδή, να προσέξουμε, αφε­ νός τη συνολική εννοιολογική δομή του έργου του και αφετέρου την ένταση με την οποία διατυπώνει την αλήθεια της προσωπικής και λογοτεχνικής εμπειρίας του. Αυτή η ένταση αποτελεί ένα στοι­ χείο από τα πλέον σημαντικά του ύφους του S.E. και απαιτεί τη συνεχή παράθεση της ποιητικής ει­ κόνας δίπλα στην αφηρημένη και γενική διατύπω­ ση των σκέψεών του. Αυτή η ένταση δίνει στο έρ­ γο του το ρόλο του αρμού, του κρίκου ανάμεσα στις δύο λογοτεχνικές γενιές: του ’30 και του ’40. Συμπεράσματα

υνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι δύο είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα τον ηρωικό ουρανισμό ή κατ’ άλ­ λους26 τον σπιριτουαλιστικό ρεαλισμό του S.E. Ο ηρωισμός είναι από τη μια πλευρά ουσιαστική τελειότητα της ψυχής - τα επι­ τεύγματα του εξωτερικού κόσμου θεωρού­ νται λιγότερο σημαντικά από το ύφος που καλ­ λιεργείται στην εσωτερική ζωή. Από την άλλη πλευρά, μακριά από το να κλείνει το άτομο στον εαυτό του, αυτός ο ηρωισμός το προσφέρει ανοι­ χτό στη φιλία των πραγμάτων και στην αγάπη των ανθρώπων. Και με τις δύο αυτές έννοιες ο S.E. εξανθρωπίζει το άτομο, αφού προηγουμένως με αυτό το άτομο οικοδομήσει τον ήρωα και τον τοποθετήσει μέσα στην ανθρωπότητα. Ο αριστο­ κρατισμός που ενδεχομένως ενυπάρχει στην ανώ­ τερη ανθρώπινη φύση την οποία αυτός ο ηρωι­ σμός τείνει να δημιουργήσει, δεν καταστρέφεται, αλλά γονιμοποιεί τον ουρανισμό, αφού ο ήρωας τίθεται στην υπηρεσία του λαού και αφού αυτός ο αριστοκρατισμός προσφέρει τη δυνατότητα σε κάθε άνθρωπο να βαδίσει στα ίχνη του ήρωα. Ο λυρικός μοραλισμός, όπως λέει ο Jean-Claude Ibert (Ζαν Κλωντ Ιμπέρ)27, με τον οποίο ο S.E.

Σ

64 αφιέρω μα---------------------------------προσπαθεί να ξαναζωντανέψει μερικές έννοιες όπως ο Άνθρωπος, το Πνεύμα, η Αδελφοσύνη, του επέτρεψε να διατηρήσει μια φαινομενική συμφωνία με την εποχή του. Στο μέτρο που ανα­ λαμβάνει να μιλήσει για τις αξίες της εποχής του, αυτή η συμφωνία είναι πραγματική. Συγχρόνως όμως έδωσε σε ορισμένες έννοιες μιαν ιδιαίτερη αξία που τα λογοτεχνικά σχήματα μας επιτρέπουν να εννοήσουμε. Αυτές όμως οι έννοιες εκφράζο­ νται ενίοτε με κάποιες αφηρημένες διατυπώσεις, όπως στο τέλος του Pilote de Guerre, που δημι­ ουργούν ασάφειες στον αναγνώστη. Το έργο του S.E. είναι παραδοσιακό και καινοτόμο. Συγκινεί και απογοητεύει. Εκφράζει τη συ­

νάντηση μιας καθιερωμένης σκέψης και μιας προσωπικής πορείας που φωτίζεται με απόλυτη γνησιότητα. Είναι μια προοδευτική καταβύθιση στη συνείδηση, συχνά με ταλαντεύσεις, άλλοτε με απαιτήσεις. Είναι μια υψηλή λογοτεχνική δη­ μιουργία που αποτελεί μια λαμπρή μαρτυρία και μια υψηλή έκφραση του ανθρώπου. Είναι, τέλος, ένα έργο αισιόδοξο και απαισιόδοξο, αλλά στο βάθος, με έκδηλη την πίστη στον Άνθρωπο που θα επιβιώσει και θα καρποφορήσει. Οι δύο τελευ­ ταίες φράσεις του Pilote de Guerre εκφράζουν πο­ λύ παραστατικά αυτή την πίστη. «Οι ηττημένοι πρέπει να σιωπούν. Όπως οι σπόροι»28.

Σημειώσεις 1. Histoire de la Litt6rature Frangaise, τόμ. 2, Collection U, 1970, o. 949.

2. Jean Sonet, S. J., «L’Humanisme d’Antoine de Saint-Exyp6ry: 'Evolution et Qualite» περ. Les E tudes Classiques, Οκτώβριος 1951, σσ. 344-365.

3. Antoine de Saint-Exupery, Oeuvres, Bibliotheque de la PI6iade, Gallimard, 1959, σ. 405.

4. Pilote de Guerre, Folio, 1987, κεφ. XXVII, σ. 218.

5. Pierre-Henri Simon, H istoire de la Litterature Frangaise au X X s S., τόμ. 2, Armand Colin, Paris, σ.

128.

6. V ol de nuit, προλ. του Andre Gide, Gallimard, Paris, 1931, σσ. XII-XIII. 7. V ol de nuit, ο.π., σ. 121.

8. V ol de nuit, ο.π., σσ. 121-122.

9. V ol de nuit, ο.π., σ. 123.

10. V ol de nuit, ο.π., σ. 122.

11. Terre des hom m es, Folio, 1988, σ. 9.

12. Terre des hom m es, ο.π., σ. 169 13. V ol de nuit, Folio, 1988, σ. 157.

14. Terre des hom m es, Folio, 1988, σ. 43.

15. Terre des hom m es, ο.π., σ. 46.

16. Citadelle, Antoine de Saint-Exupery, Oeuvres, ο.π., κεφ. CXIV, σ. 759.

17. Citadelle, Antoine de Saint-Exupery, Oeuvres, ο.π., σ. 637.

18. L ettre a un Otage, Antoine de Saint-Exup6ry, Oeuvres, ο.π., σ. 602.

19. Pilote de G uerre, Folio, 1987, σ. 208.

20. «Η καρδιά έχει τους δικούς της λόγους, που η λογι­ κή δεν τους γνωρίζει».

21. J. Ρ. Sartre, Situations II, Gallimard, 1951, σ. 241.

22. J. Ρ. Sartre, Situations II, ο.π., σ σ . 326-327 (σημ. 9.)

23. J. Ρ. Sartre, Situations II, ο.π., σ. 250.

24. J. Ρ. Sartre, Situations II, ο.π., σ. 264.

25. J. Ρ. Sartre, Situations II, ο.π., αυτόθι.

26. Jean-Louis Major, «Entre deux generations littdraires», Les Critiques de notre tem ps, Gamier Freres, 1971, σ. 64.

27. Jean-Claude Ibert, A n to in e de Saint-Exupery, Edi­ tions Universitaires, Paris, 1960, σ. 50.

28. Pilote de Guerre, Folio, 1987, σ. 222.

Βιβλιογραφία Γενικά έ ργα

Μ ο νο γρα φ ίες

1. Bedier Hazard, H istoire de la L ite r a tu re Frangaise, Larousse 1949.

2. Pierre-Henri Simon, H istoire de la Litt6rature Fran­ gaise au X X e. S., τόμ. 2, Armand Colin, 1957.

3. Lacarde et Michard, X X e Siecle, Bordas, 1966.

4. Jean Thoraval, Les G randes Stapes de la civilisation frangaise, 1967.

5. Germaine Bree, LittSrature Frangaise, L e X X e Siecle (1920-1960), Arthaud, 1978.

6. H istoire de la littSrature frangaise, τόμ. 2.., Collection U, 1970.

7. Textes Frangais e t H istoire Litteraire, X X e Siecle, Fernard Nathan, 1980.

1. Pierre Chevrier, Saint-Exupdry, La Bibliotl^que Ideale, 1958.

2. Antoine de Saint-Exup6ry, O euvres, Bibliotheque de la P16iade, 1959.

3. Jean-Claude Ibert, A n to in e de Saint-Exupdry, Editi­ ons Universitaires, 1960.

4. R. M. Alb6r0s, Saint-Exupdry, Albin Michel, 1961.

5. Les critiques de notre tem ps e t Saint-Exupdry, Gamier Frferes, 1971.

6. Cahiers Saint-Exupery, τόμ. 2., NRF, Gallimard, 1981.

αφιέρωμα 65

Πιερ-Ανρί Σιμόν

Συναντώντας τον Μικρό Πρίγκιπα...* Μικρός Πρίγκιπας» είναι ένα πα­ γκόσμιο best-seller: είναι το έργο του Σαιντ-Εξυπερύ που μεταφρά­ στηκε, διαβάστηκε και άρεσε περισσότερο. Φαινομενικά είναι το πιο εύκολο και το πιο απλό, αφού το παρουσιάζει σαν μια ποιητική διήγηση, ένα παιδικό βιβλίο. Στην πραγματικότητα όμως είναι το πιο αλληγορικό αν όχι το πιο βαθύ και σίγουρα το πιο πλούσιο σε έννοι­ ες. Πιστεύω ότι μπορεί να γίνει πλήρως κα­ τανοητό μόνο αν τοποθετηθεί στο σύνολο ή μάλλον στην εξέλιξη ενός συγγραφικού έργου που όπως διαπιστώσαμε «στέκει» από κάθε άποψη. Ίσως, όμως, να μη βλέ­ πουμε πάντα ότι αυτή η ενότητα, η καθαρά διαλεκτική, είναι ένα «ξεδίπλωμα» όπου οι αντιθέσεις δημιουργούνται και ξεπερνούν η μία την άλλη προς μια ανώτερη τάξη. ντε χρόνων συλλογισμών και προόδου του πνεύ­ λλωστε, αν ήθελε κανείς να θεωρήσει τον ματος προς τη χαρά του και της τέχνης προς την Σαιντ-Εξυπερύ αποκλειστικά ένα στρατευπληρότητά της. Αυτό δεν θα μπορούσαμε να το μένο συγγραφέα σε μια επικίνδυνη δουλειά αποδείξουμε χωρίς να ρίξουμε μια ματιά προς τα κι ένα «μαιτρ» της ηρωικής πράξης, ρόλο πίσω στις διαδοχικές εκφράσεις μιας διάνοιας που που έπαιζε στην πραγματικότητα στη ζωή διέθετε ένα χαρακτήρα ζωτικότητας: εννοώ μ’ του, στο έργο του και στο θάνατό του, «Ο αυτή την ενότητα μιας τάσης στην ποικιλία των Μικρός Πρίγκιπας», αυτό το λιτό τραγούδι της μελαγχολίας και της στοργικότητας, αυτήκινήσεων. η Αρχίζοντας με το «Νυχτερινή Πτήση», αυτή απολογία της φιλόστοργης καρδιάς, δεν θα ήταν παρά ένα λάθος βήμα, μια παρέκκλιση, μια στιγ­ την ηρωική ωδή, το ξεκίνημα του Σαιντ-Εξυπερύ έμοιαζε με αυτό του Μαλρό. Και στους δύο μπο­ μή αμφιβολίας και κόπωσης στην ανοδική πορεία ρούμε να αισθανθούμε, στην αρχή της πράξης του της ψυχής προς την κορυφή της ανδρικής σοφίας σκέπτεσθαι και της πρόθεσης του συγγράφειν, μια -ενώ αποτελεί την κορυφή και το άνθος δεκαπέ-

Α

Απόσπασμα από το ομώνυμο κείμενο του Pierre-Henri Simon, «Saint-Exup0ry», Collection Ginies et Rialites, Paris 1963. Editions «Hachette». Σελ. 189-196.

66 αφιέρωμα----------------------------------γιγαντιαία αίσθηση του εφήμερου της ζωής και της θνησιμότητας του ανθρώπου, και μια θέληση να υπερπηδήσουν το θάνατο με την αλαζονεία του κατακτητή και του δημιουργού. Από αυτό προέρχεται και το κάλεσμα στην ενέργεια που γοήτευε τον Ζιντ, όχι ο επικούρειος ποιητής των γήινων Τροφών αλλά η αφοσίωση του Προμηθέα, αυτού που αγαπούσε λιγότερο τον άνθρωπο από αυτό που τον κατασπαράζει. «Νομίζω ότι αυτό που μ’ αρέσει σ’ αυτή την παλλόμενη διήγηση, εί­ ναι η ευγένειά της· τις αδυναμίες της, τις παραιτή­ σεις και τις πτώσεις του ανθρώπου, τις γνωρί­ ζουμε ως εκ περισσού και η σημερινή λογοτεχνία είναι πολύ έξυπνη για να τις καταγγείλει.» Στο «Γη των Ανθρώπων» τα ίδια βασικά προ­ βλήματα καταρρίπτονται, αλλά σε άλλο τόνο, και οι λύσεις μοιάζουν να βρίσκονται στον τόπο του ηθικά χριστιανικοποιημένου ανθρωπισμού παρά στον νιτσεϊκό ηρωισμό που διαφαίνεται στο «Νυχτερινή Πτήση». Νά που ο αεροπόρος που αντι­ μετωπίζει το θάνατο διασχίζοντας τις Άνδεις και τις αφρικανικές ερήμους δεν είναι μόνο ένας ήρωας που δίνει το παράδειγμα με το κουράγιο του, τη μοναχική συνεί­ δηση της αξίας του, αλλά ένας αδελφός των ανθρώπων, που τους υπηρετεί με τις πράξεις του, και κυρίως που μοιράζεται μαζί τους την πίστη και τα ρίσκα. Μέσα στο βεδουΐνο που του σώζει τη ζωή δί­ νοντας του να πιει, ο ΣαιντΕξυπερύ αναγνωρίζει και χαιρετά το διπλανό, το φίλο, τον άνθρωπο: «Είσαι ο Άνθρωπος... Είσαι ο αδερφός ο πολυαγαπημένος. Και με τη σειρά μου θα σε αναγνωρί­ σω μέσα σε όλους τους ανθρώπους... Μου φάνη­ κες βαφτισμένος την ευγένεια και τη συγκατάβα­ ση... Ό λοι μου οι φίλοι, όλοι μου οι εχθροί μέσα από σένα έρχονται σε μένα και δεν έχω πια μήτε έναν εχθρό στον κόσμο.»1 Αυτές τις φράσεις, τις ξέρουν όλοι και τις έχουν επαναλάβει άπειρες φορές και σίγουρα αυτές που θέλω ακόμα να παραθέσω είναι λιγότερο γνωστές. Νομίζω, όμως, ότι δίνουν ακριβώς την πνευματική θερμοκρασία του έργου στο επίπεδο του «Γη των ανθρώπων» και σταθεροποιούν το ύψος του επιπέ­ δου στο οποίο βρέθηκε με τον «Μικρό Πρίγκιπα». «Έχω πάντα μπροστά μου την εικόνα της πρώ­ της νυχτερινής πτήσης μου στην Αργεντινή, μια σκοτεινή νύχτα όπου χαμηλά αστραποβολούσαν

σαν αστέρια φώτα σκορπισμένα στην πεδιάδα. Καθένα τους σημάδευε μέσα στον ωκεανό των σκοταδιών, το θαύμα μιας συνείδησης. Εκεί κάτω κάποιος διάβαζε, μετά αναπολούσε ή εμπιστευό­ τανε τις εξομολογήσεις του σ’ ένα φίλο. Κάπου αλλού ίσως οι άνθρωποι βυθομετρούσαν το άπει­ ρο ή έκαναν έρωτα. Κάπου απόμερα φέγγανε στον κάμπο αυτές οι φωτιές σαν να ζητούσαν να ξαναγεννηθούν. Ακόμα κι ως τ’ απόμερα που βρι­ σκόταν ο ποιητής, ο δάσκαλος, ο μαραγκός... Μα, ανάμεσα σ’ αυτά τα ζωντανά αστέρια, πόσα σβησμένα φώτα, πόσοι άνθρωποι που κοιμόντουσαν! Χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να κάνεις όλα τούτα να ταιριάζουν. Πρέπει να δοκιμάσω να επικοινωνήσω με μερικά απ’ αυτά τα φώτα που φεγγίζουν από μακριά μέσα στον κάμπο.»2 Είναι μια από τις ωραιότερες ει­ κόνες του ανθρώπινου κόσμου του Σαιντ-Εξυπερύ. Είναι νυ­ χτερινή, αφού ο άνθρωπος έζησε λυπημένος. Αλλά η νύχτα είναι γεμάτη φώτα, αφού αυτός ο πεσι­ μιστής διέσωσε την ελπίδα... Αυτά τα φώτα: κάποιες αφυπνισμένες, ζωντανές συνειδήσεις. Ποιος εί­ ναι, λοιπόν, ο ρόλος του συγγρα­ φέα, του πνευματικού ανθρώπου; Καταρχήν να κάνει να ξυπνή­ σουν κι άλλες συνειδήσεις, να ανάψει νέα φλόγα από τα ερείπια, και μετά, ανάμεσα σ’ όλες αυτές τις σπίθες να πλάσει αυτές τις φλό­ γες, έτσι ώστε στο τέλος, να υπάρ­ χει μόνο μια μεγάλη λάμψη που θα αναγκάσει το μίσος και τη δυστυχία να υποχωρήσουν. Να, λοιπόν, ήδη κατά πολύ ξεπερασμέ­ νο, ως προς τη λειτουργία μιας πνευματικής κοινωνίας, το επίπεδο μιας καθαρής αλληγορίας της προσωπικής ολο­ κλήρωσης μέσα από τη δράση και την ενέργεια. Με τα έργα του πολέμου, «Πιλότος Πολέμου» και «Γράμμα σ’ έναν Όμηρο», η πρόοδος κλίνει προς μια σύνεση λιγότερο δραστική απ’ ό,τι θεω­ ρητική. Σ ’ αυτή την περίοδο εισάγονται ή γενικεύ­ ονται στο λεξιλόγιο κάποιοι όροι που θα γίνουν οι λέξεις-κλειδιά των τελευταίων κομματιών του συγγραφικού του έργου, κυρίως του «Μικρού Πρίγκιπα»· θα κρατήσω δύο από αυτούς: «έκτα­ ση» και «παρουσία»4. Για τον Σαιντ-Εξυπερύ, η έκταση είναι στο χώ­ ρο ό,τι είναι η διάρκεια στο χρόνο. Πίσω από τον μαθηματικό χρόνο των ρολογιών, όπου το λεπτό διαρκεί ένα λεπτό και όπου μια ώρα δεν έχει ποτέ

α φιέρω μα

67

ενοχλητική παρουσία, αφού κανένα από τα άτομα πάνω από εξήντα λεπτά, υπάρχει μία διάρκεια, που το απαρτίζουν δεν έχει, στα μάτια μας και προβολή του χρόνου στη συνείδηση· κι εκεί, όπως τόσο καλά το έθεσε ο Προυστ, όλες οι στιγμές σί­ στην καρδιά μας, «πρόσωπο». Και αντίστοιχα, τα γουρα δεν είναι ίσες στην ένταση της ζωής και πράγματα που μας περιβάλλουν, για όσο καιρό εί­ στο φως της ψυχής. Κατά τον ίδιο τρόπο, υπάρχει ναι απλά αντικείμενα αδιάφορα στην ψυχή μας ο χώρος, ο χειροπιαστός και ο αντικειμενικός κό­ -βρίσκονται δηλαδή στον μή δικό μας χώρο, δεν ανήκουν στην έκτασή μας- δεν αποτελούν πα­ σμος, και η έκταση, που είναι η προβολή του στη συνείδηση. Η έκτασή μου, είναι λοιπόν το σύνο­ ρουσία για εμάς, είναι δηλαδή σαν να μην υπήρ­ χαν. Αντίθετα τα πρόσωπα και τα πράγματα που λο και το σύστημα όλων των σημείων του χώρου αγαπάμε μάς επιβάλλουν την παρουσία τους και που με αγγίζουν, που αναφέρονται σε μένα: αυτό που μ’ ενδιαφέρει, αυτό που ξέρω, αυτό που αγα­ ξυπνούν, απαιτούν τη δική μας. Τον περισσότερο καιρό όμως, δεν είμαστε περισσότερο παρόντες πώ. Αν δεν έχω ενδιαφέρον, επιθυμίες κι αγάπη, ο χώρος ο πιο πλούσιος σε αντικείμενα, η πιο όμορ­ στον εαυτό μας απ’ ό,τι στα πρόσωπα και τα πράγματα που έχουν μηχανοποιηθεί από τη φη πόλη ή το πιο ωραίο νησί είναι για μένα μια ρουτίνα, παγώσει από την αδιαφορία, ή αναδι­ ανιαρή και φρικτή έρημος. Αλλά αν, στη μέση της πιο εχθρικής ερήμου, με καταλάβει η ανάμνη­ πλωθεί στον εγωισμό μας. Οι μεγάλες στιγμές της εσωτερικής μας ζωής, οι καθαρά ποιητικές αλλά ση ενός σπιτιού που με περιμένει στην πατρίδα και πνευματικές στιγμές, είναι όταν έχουμε το μου, η σκέψη μιας αγάπης που πλημμυρίζει την συναίσθημα της παρουσίας. Αυτό, ο Σαιντκαρδιά μου, κι αν ξέρω να ακούω όλα αυτά που η Εξυπερύ το έχει καταλάβει το ίδιο καλά με τον σιωπή του κόσμου κρατά μυστικά και υπόσχεται να πραγματοποιήσει, τότε «αόρατες θεότητες χτί­ Προυστ, και το λέει σε όλα του τα έργα, κυρίως μετά το 1940. Και γι’ αυτόν, αυτή η παρουσία, ζουν ένα δίκτυο κατευθύνσεων... Δεν υπάρχει πια όταν δεν είναι μόνο αυτή ενός αντικειμένου, αλλά ομοιομορφία· όλα έχουν ένα προσανατολισμό, μιας ψυχής, μεταφράζεται συνήθως με τη λάμψη όλα πολώνονται»· έτσι ο χώρος γεμίζει, όλα τα ενός χαμόγελου: το χαμόγελο, είναι το σημάδι άστρα είναι σαν το άστρο των Μάγων και η ψυχή που δίνουμε σε κάποιον για να του δείξουμε ότι βασιλεύει σε μια έκταση. Είναι μια ιδέα πολύ απλή και -πιστεύω- πολύ βαθιά. Η δική μας έκτα­ δεν μας είναι αδιάφορος, ακόμα κι αν είναι ένας άγνωστος· τη στιγμή που του χαμογελάμε, τον ση είναι το μέρος του κόσμου που αντανακλάται ανακαλύπτουμε ως πρόσωπο, και η ανταπόδοση στη συνείδησή μας, και είναι ακόμα πιο πλούσια αφού υπάρχουν περισσότεροι δεσμοί, περισσότε­ του χαμόγελου δηλώνει ότι και γι’ αυτόν είμαστε ένα πρόσωπο. ρες σχέσεις ανάμεσα σε εμάς και τον κόσμο. Κάθε Έτσι, στο «Πιλότος Πολέμου» ο Σαιντ-Εξυπεφορά που κάνουμε ένα βήμα στο δρόμο της αγά­ ρύ φέρεται σαν να θέτει μια ερώτηση τελείως δια­ πης, κάθε φορά που ένας καινούριος δεσμός δημιφορετική από αυτές που ενδιέφεραν τους χαρα­ ουργείται ανάμεσα σε εμάς και ένα αντικείμενο ή κτήρες δράσης τού «Νυχτερινή πρόσωπο, η έκτασή μας πλουτί­ Πτήση», και ακόμα τού «Γη των ζει. Αλλά η γνώση είναι η προ­ Ανθρώπων»: τί αξίζουμε όταν ϋπόθεση της αγάπης: με αυτή δεν δρούμε; Δε μιλάμε πια για το την έννοια, η καλλιέργεια δεν εί­ αν αξίζει η δράση ενός θαρραλέ­ ναι παρά μια πρόθεση και μια μέ­ ου ανθρώπου, αλλά για το τί αξί­ θοδος για να διευρύνουμε την ζει έξω από αυτήν. Και νά η απά­ έκτασή μας, για να δημιουργή­ ντηση. «Για τον Δομηνικανό που σουμε ανάμεσα σε εμάς και τον προσεύχεται, είναι μια πυκνή πα­ κόσμο σχέσεις γνωριμίας που ρουσία. Αυτός ο άνθρωπος δεν προετοιμάζουν τις σχέσεις αγά­ είναι ποτέ πια άνθρωπος παρά πης· και η σοφία, στην κορυφή μόνο όταν είναι γονυπετής και της, είναι και πάλι μια θέληση ακίνητος. Για έναν Παστέρ που και μια τέχνη διεύρυνσης και ορ­ κρατά την αναπνοή του πάνω γάνωσης της έκτασης. από το μικροσκόπιό του, είναι Είναι φανερό πως η έννοια της μια πυκνή παρουσία. Ο Παστέρ «έκτασης» συναντά πολύ φυσικά δεν είναι ποτέ πια άνθρωπος πα­ αυτή της «παρουσίας» της τόσο ρά μόνο όταν παρατηρεί: τότε προσφιλούς στον Σαιντ-Εξυπερύ. Έ να πλήθος δεν είναι ακόμα Ο Σ.Ε. ετοιμάζεται για πτήση. Σχέδιο του προοδεύει, τότε βιάζεται, τότε προχωρά με γιγάντια βήματα, αν για εμάς παρά μια σκοτεινή και Λώρενς Ίρβινγκ

68 αφιέρωμα----------------------------------και ακίνητος, και ανακαλύπτει την έκταση. Έ τσι ακίνητος και σιωπηλός απέναντι στο πρώτο σχέ­ διο ο Σεζάν είναι μία ανεκτίμητη παρουσία. Δεν είναι ποτέ πια άνθρωπος παρά μόνο όταν σιωπά, δοκιμάζει και κρίνει. Τότε ο πίνακας γίνεται γι’ αυτόν πιο μεγάλος κι από τη θάλασσα». Ο Δομηνικανός που προσεύχεται ή η απόκρυφη ζωή· ο Παστέρ που παρατηρεί ή η επιστημονική δραστη­ ριότητα- ο Σεζάν μπροστά στον πίνακά του ή η καλλιτεχνική δημιουργία: αυτές είναι οι τρεις ανώτερες απόψεις της ενσυνείδητης ζωής και, σε όλες τις περιπτώσεις, ο άνθρωπος μεγαλώνει γιατί φτάνει στην παρουσία του κόσμου και γιατί δι­ ευρύνει και ζωντανεύει την έκτασή του. Έ χει πε­ ράσει το κατώφλι μίας φιλοσοφίας της οποίας οι πιο υψηλές αξίες δεν είναι πια αυτές της δράσης αλλά του στοχασμού- χωρίς αμφιβολία οι πρώτες δεν θα αποκλειστούν ποτέ, αλλά να που βρίσκο­ νται σε δεύτερη μοίρα- ο άγιος, ο σοφός και ο καλλιτέχνης έχουν το προβάδισμα απέναντι στον άνθρωπο της δράσης και της περιπέτειας, στον ίδιο τον ήρωα. Σε αυτό το σημείο, είναι έντονος ο παραλληλισμός ανάμεσα στην ενέργεια του Μαλρό και αυτήν του Σαιντ-Εξυπερύ. Το πέρασμα από τον δωρεάν ηρωισμό της Voie Royale στον ηρωισμό της Ανθρώπινης Προϋπόθεσης και της Ελπίδας, και στη συνέχεια, από το κατώλφι των Noyers de l’Altenburg, στον λυτρωτικό αισθητι­ σμό της Ψυχολογίας της Τέχνης, είναι ανάλογο με αυτό που οδηγεί τον Σαιντ-Εξυπερύ από το «Νυχτερινή Πτήση» στη «Γη των Ανθρώπων», και μετά από το «Ο Μικρός Πρίγκιπας» στο «Citadelle» (Κάστρο). Αυτή η προοπτική είναι αυτή ακριβώς που ανοίγει με τον «Μικρό Πρίγκι­ πα» και θα φωτίζει την πιο αλληγορική σημασία. Το 1942, ο Σαιντ-Εξυπερύ βρίσκεται στη Νέα Υόρκη, στην εξορία που του επιβάλλουν η κατο­ χή στη Γαλλία και η αντιστασιακή δράση του στην Αεροπορία. Οι δεσμοί του με την πατρίδα του που είναι ταπεινωμένη και κομμένη στα δύο περιορίζονται σε σκέψεις, αναμνήσεις, αγάπη και λύπη. Νιώθοντας την ανάγκη να το σκάσει, το κά­ νει στη φαντασία του: γράφει ένα ποίημα. Δια­ λέγει να διηγηθεί στον εαυτό του μία ιστορία χω­ ρίς προφανείς σχέσεις με τα γεγονότα που τον απασχολούν, αλλά κρύβει σ’ αυτήν πίσω από συμβολισμούς τις πεποιθήσεις, τις μελαγχολίες και τις ελπίδες που καίνε την ψυχή του. Αξιοση­ μείωτο το ότι αυτό το ποίημα θα έχει φαινομενικά τη μορφή και τη σημασία μιας παιδικής ιστορίας. Αυτή η εκλογή είναι χαρακτηριστική: δεν θα μπο­ ρούσε να την κάνει παρά μόνο ένας άνθρωπος που έζησε την παιδική του ηλικία και αυτόματα

βρίσκει σ’ αυτήν καταφύγιο σαν να ήταν η μυστι­ κή του πατρίδα. Από αυτά που μας είπαν όσοι τον έζησαν, από τα προσωπικά του χαρτιά που έχουν δημοσιευθεί, από τα άρθρα του, από τα γράμματά του, γνωρίζουμε ότι ο Σαιντ-Εξυπερύ ήταν από αυτούς τους ανθρώπους, αυτούς τους καλλιτέχνες που κρατούσαν πάντα επαφή με την παιδική τους ηλικία, όπως και με το νεανικό και πλούσιο εσω­ τερικό τους κόσμο. «Η παιδική ηλικία, έγραψε, αυτή η μεγάλη περίοδος απ’ όπου όλοι έχουν βγει. Εγώ από πού κατάγομαι; Κατάγομαι από την παι­ δική μου ηλικία σαν να κατάγομαι από μία χώ­ ρα»5. Είναι ο ίδιος άνθρωπος που σημείωνε ήδη στο «Γη των Ανθρώπων», ότι «ο τοίχος ενός δι­ κού μας κήπου μπορεί να προστατέψει περισσότε­ ρα μυστικά από το Σινικό Τείχος». Έτσι, σύντο­ μα ανακαλύπτουμε σ’ αυτόν, αυτό που θα μπορού­ σαμε να ονομάσουμε η Grand Meaulnes πλευρά του, αυτή την αγνότητα των ονείρων της πρώιμης ηλικίας που λάμπει σ’ αυτόν όπως στον Αλέν Φουρνιέ. Αναφέρει πολύ λίγες γυναίκες στα διηγήματά του, αλλά είναι σχεδόν πάντα πολύ νέες κοπέλες και μοιάζουν κάπως στην Yvonne de Galais, καθώς τις περιβάλλει κι αυτές ένα απαλό ποιητικό φως που κάνει τις εφηβικές καρδιές να χτυπούν. Συνεπώς, το διήγημα που επιχειρεί να γράψει σαν ένα καταφύγιο για τη δυστυχία θα εί­ ναι, ακόμα πέρα από ένα παιδικό διήγημα, ένα ποίημα της παιδικής ηλικίας. Ό λος ο κόσμος γνωρίζει την εντυπωσιακή περιπέτεια αυτού του μικρού (κάτω από εκατό σελίδες) κειμένου: γράφτηκε σε ένα σχολικό τε­ τράδιο και στο περιθώριο των σελίδων του ο συγγραφέας είχε κάνει πρόχειρα κάποια απλοϊκά σχέδια. Το τετράδιο δόθηκε σε έναν εκδότη στη Νέα Υόρκη και έγινε «Ο Μικρός Πρίγκιπας». Πρωτοεκδόθηκε το 1943 στις Ηνωμένες Πολιτείες και γνώρισε αμέσως επιτυχία. Το 1945, στην απελευθερωμένη Γαλλία, θα αποτελέσει ένα θρίαμβο που θα διαρκέσει αφού, μέσα σε μία δε­ καπενταετία, αυτό το βιβλίο θα μεταφραστεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες και θα πωληθεί σε εκα­ τομμύρια αντίτυπα. Μία επιτυχία που ξαφνιάζει ακόμα πιο πολύ, δεδομένου ότι το έργο είναι δι­ φορούμενο, δύσκολο να τοποθετηθεί σε κάποια κατηγορία και έχει κρυφές προθέσεις που δύσκο­ λα γίνονται αντιληπτές μέσα από την ίδια του τη διαφάνεια. Το πλαίσιο και η φαντασία, η διαδοχή των περιπετειών που είναι ταυτόχρονα αξιοθαύ­ μαστες και απλοποιημένες, ικανές να κεντρίσουν την παιδική φαντασία, μοιάζει αρχικά να είναι ένα διήγημα που πρέπει να βάλουμε πλάι σε αυτά

αφιέρωμα 69 του Περό, του Ντίκενς και του Άντερσεν. Αυτός ο μικρός πρίγκιπας που ξεπηδά ξαφνικά στην καρ­ διά της ερήμου, πέφτοντας από τον μικροσκοπικό του πλανήτη, και που έχει ταξιδέψει σε γνώριμα άστρα - όπου σε ένα κατοικούσε ένας βασιλιάς χωρίς υποκείμενα, σε άλλο ένας μεθύστακας, σε άλλο ένας φαναρανάφτης - πριν συναντήσει μέ­ σα στην έρημο τον αεροπόρο που είχε προ­ σγειωθεί λόγω μηχανικής βλάβης, αυτό το πραγ­ ματικά βασιλικό παιδί που διατάζει τα φίδια, κά­ νει φίλη του μία αλεπού και δεν γνωρίζει ούτε την πείνα, ούτε τη δίψα6 ούτε το φόβο: ναι, είναι ακρι­ βώς ο ήρωας ενός παιδικού παραμυθιού, όπως μπορεί να γραφτεί στον αιώνα της επιστήμης, όπου ΕΧΝ σημαίνει Εποχή Χωρίς Νεράιδες, αλ­ λά όπου άλλα θαύματα συνηθίζουν τη φαντασία των δέκα ετών στο θαυμαστό των αστροναυτικών περιπετειών, που είναι πιο εντυπωσιακές από αυτές των μάγων που δημιουργούσαν οι φαντα­ σίες των παππούδων μας. Υπάρχει, λοιπόν, μια έντονα παιδική πλευρά σ’ αυτή την ιστορία: ο νε­ αρός αναγνώστης του «Μικρού Πρίγκιπα» κρατά από τη διήγηση την επαργυρωμένη και λαμπερή της επικάλυψη, το ποιητικό της φως, τη χάρη της απιθανότητάς της. Αλλά στην πραγματικότητα τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα απ’ ό,τι φαίνονται. Πράγματι, πρέπει να παρατηρήσουμε καταρχήν ότι ο Σαιντ-Εξυπερύ έχει αναποδογυρίσει τα δε­ δομένα αυτού του είδους. Συνήθως, ένα παιδικό παραμύθι, είναι μια ιστορία για μεγάλους γραμμέ­ νη για μικρούς. Το παιδί είναι περίεργο να γνωρί­ σει τον κόσμο των μεγάλων, αλλά τον φαντάζεται με τη λογική του που είναι περισσότερο ευφάντα­ στη παρά λογική. Ο παραμυθάς δημιουργεί λοι­ πόν για τον εαυτό του έναν κόσμο μεγάλων αν­ θρώπων όπου υπάρχουν βασιλιάδες, υπουργοί, πριγκίπισσες, και μετά προσθέτει γίγαντες και δράκους. Έ νας παπουτσωμένος γάτος γίνεται ση­ μαντικό πρόσωπο όπως και μια κολοκύθα μπορεί να μεταμορφωθεί σε καρότσα. Γενικεύοντας, τα αισθήματα που εμπνέουν τις πράξεις -καλοσύνη, κακία, φιλία, αγάπη- βρίσκονται σε μια απλοποι­ ημένη κατάσταση που νομίζουμε ότι αρμόζει στη συνείδηση του παιδιού όταν εκείνο φαντάζεται τη συνείδηση των μεγάλων. Έ ν α παιδικό παραμύθι, λοιπόν, στους κλασικούς παραμυθάδες, αλλά ακόμα και στις περιπέτειες του Τεντέν, είναι μια ιστορία ενηλίκων προσαρμοσμένη στην παιδική φαντασία. Αντίθετα, «Ο Μικρός Πρίγκιπας» εί­ ναι, μια ιστορία παιδιών γραμμένη για μεγάλους: ο Σαιντ-Εξυπερύ το δηλώνει ξεκάθαρα στην αφιέ­ ρωση του βιβλίου στο φίλο του, Leon Werth:

Σχέδιο του Σ.Ε.

«Ζητώ συγγνώμη από τα παιδιά γιατί αφιέρωσα σ’ έναν μεγάλο τούτο το βιβλίο. Έχω μια σοβαρή δικαιολογία: ο μεγάλος αυτός είναι ο καλύτερός μου φίλος στον κόσμο. Έχω κι άλλη μια δικαιο­ λογία: ο μεγάλος αυτός μπορεί και τα καταλαβαί­ νει όλα, ακόμη και τα παιδικά βιβλία. Έχω μια τρίτη δικαιολογία: ο μεγάλος αυτός ζει στη Γαλ­ λία, όπου τώρα πεινάει και κρυώνει. Έ χει μεγάλη ανάγκη από παρηγοριά. Αν όλες αυτές οι δικαιο­ λογίες δεν αρκούνε, τότε κι εγώ αφιερώνω το βι­ βλίο τούτο, στο παιδί που ήταν άλλοτε αυτός ο μεγάλος. Ό λοι οι μεγάλοι ήταν πρώτα παιδιά. (Λίγοι τους όμως το θυμούνται). Διορθώνω, λοι­ πόν, την αφιέρωσή μου: Στον Leon Werth όταν ήτανε μικρό αγόρι.»6 Βασική πρόθεση του Σαιντ-Εξυπερύ γράφο­ ντας τον «Μικρό Πρίγκιπα» είναι να κάνει ένα βι­ βλίο για τους μεγάλους που ξέχασαν ότι υπήρξαν παιδιά και να ξυπνήσει αυτόν που κοιμάται στο βάθος της καρδιάς του. Και γράφοντας αυτό το βιβλίο δεν υπακούει μόνο σε μια εσωτερική πα­ ρακίνηση, αλλά ακολουθεί ένα από τα σημαντικά και περιεκτικά σύγχρονα ρεύματα της σκέψης και της ευαισθησίας, ένα ρεύμα που επηρεάζει πολ­ λούς τομείς της λογοτεχνίας, και δεν αποτελεί μό­ νο ένα θρίαμβο του παιδιού αλλά και της παιδικής ηλικίας (...) Μετάφραση: Υπατία Βασιλάκου*1

Σημειώσεις 1. Σελ. 147, Κεφ. VII, 7. «Η Γη των Ανθρώπων». Μετάφραση: Νίκος Αθανασιάδης. Αθήνα, I. Ζαχαρόπουλος, 1983.

1. Σελ. 5. «Η Γη των Ανθρώπων». Μετάφραση: Νίκος Αθανασιάδης. Αθήνα, I. Ζαχαρόπουλος, 1983.

3. «etendue».

4. «presence».

5. «Je suis de mon enfance comme d’un pays».

6. Μετάφραση: Στρατής Τσίρκας. Εκδ. Ηριδανός. Αθήνα χ.χ., (σελ. 5).

70

α φ ιέ ρ ω μ α

---------

Αντουάν Μισελάν Νέα Υόρκη και η Pierpont Morgan Library τίμησαν το πιο διάσημο παιδί του κόσμου σε μία έκθεση που έκλεισε στις 2 Ιανουάριου. Εδώ και πενήντα χρόνια, ο Μικρός Πρίγκιπας, η αντανάκλαση της ψυχής του Σαιντ-Εξυπερύ, αιχμα­ λωτίζει τους νοσταλγούς του χαμένου παραδείσου...

50 χρόνια μετά Σταθμός μας: το Αστέρι του Μικρού Πρίγκιπα

άτια ολοστρόγγυλα, μαλλιά να ανεμίζουν, ένα μακρύ παλτό γεμάτο αστερόσκονη. Σε μια γωνιά του τραπεζιού, στην άκρη του τραπεζομάντι­ λου, ο μικροκαμωμένος ήρωας παίρνει υπόσταση. «Τι σχεδιάζετε εκεί;», ρωτά έξαφνα ο εκδότης Cutrice Hitchcock που αντιλαμβάνεται το αφηρημένο βλέμμα του συνομιλητή του. Απέναντι του, ο Αντουάν ντε ΣαιντΕξυπερύ χαμογελάει, ίσως με κάποια μελαγχολία. «Τίποτα σπουδαίο», b απαντά. «Είναι απλά ένα αστείο ανθρωπάκι που έχω εδώ και πολλά χρό­ νια κλεισμένο στην καρδιά μου». Έ τσι γεννήθηκε σε ένα εστιατόριο της Νέας Υόρκης, στην αρχή του 1942, η ιδέα της δημοσίευσης του Μικρού Πρίγκιπα. Μι­ σό αιώνα αργότερα, ο Μικρός Πρίγκιπας είναι το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο στον κόσμο, έχοντας πραγματοποιήσει 25 εκατομμύρια πωλήσεις σε 75 γλώσσες. Για τον εορτασμό της αμερικανικής γέννησης του έργου αυτού, που δημοσιεύθηκε ταυτόχρονα στα αγγλικά και στα γαλλικά την άνοιξη του 1943, η Pierpont Morgan Library της Νέας Υόρκης οργάνωσε μία έκθεση. Ανάμεσα στα κυριότερα εκθέματα και το πρωτότυπο χειρόγραφο του Μικρού Πρίγκιπα: είναι αρκετό για να αποδείξει τη μέθοδο εργασίας του συγγραφέα. Λεκέδες από καφέ και καψίματα από τσιγάρο μας αναπαριστούν τις λευκές νύχτες που πέρασε ο Σαιντ-Εξυπερύ πάνω από τα γραπτά του. Ο Αντρέ Μορουά διηγιόταν, μετά τον πόλεμο, την μποέμικη ζωή στο σπίτι του Λονγκ Άιλαντ όπου είχε απομονωθεί ο αεροπόρος-ποιητής. Ο Αντουάν τον ξυπνούσε συχνά μέσα στη νύ­ χτα για να του διαβάσει ένα απόσπασμα από το κείμενό του, όπως έκανε με τη μητέρα του όταν ήταν παιδί. Ο Μορουά τότε ετοίμαζε καφέ και αυγά μπρουγιέ για να στηρίξει τη δημιουργική προσπάθεια του φίλου του. Η αγνότητα του ύφους, η μοναδική σαφήνεια, ξεγυμνωμένη σχεδόν, δεν είναι τόσο φυσικές όσο δείχνουν στην ανάγνωση. Ιδιαίτερα απαιτητικός, ο Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ γράφει και σβήνει συνέχεια. Κόβει και ελαφραίνει ασταμάτητα θέ­ λοντας να κρατήσει μόνο τις ουσιαστικές λέξεις που χτυπούν, που αγγίζουν την καρδιά. Οι εικόνες έρχονται πριν από τις λέξεις. Ο Bernard Lamotte ήταν εκείνος που κλήθηκε αρχικά να αποθανατίσει τα χαρακτηριστικά του Μικρού Πρίγκιπα. Ή ταν εκείνος που είχε εικονογραφήσει τη Νυχτερινή Πτήση, ένα βιβλίο που θριάμβευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά το σκίτσο του δεν είχε αθωότητα και «Point dc Vue», No 2370, 4 Ιανουάριου 1994, σελ.: 40-41

αφιέρωμα 71 δεν κατάφερνε να καθρεφτίσει όλο τον ονειρισμό του κειμένου. Έτσι, έχοντας περάσει κάποιο καιρό στη Σχολή Καλών Τεχνών, ο Σαιντ-Εξυπερύ αποφασίζει να εικονογραφήσει ο ίδιος το βιβλίο του. Έ νας φίλος του, ο Denis de Rougemont, άφησε μία συγκινητική περιγραφή των δημιουργικών στιγμών του καλλιτέχνη. «Είναι ένας καλοκάγαθος γίγαντας με διεισδυτική ματιά, με ακριβείς και επιδέξιες κινήσεις, που πιάνει τα μικρά μαθητικά πινέλα, και με τη γλώσσα να προεξέχει στη γωνιά του στόματός του, συγκεντρώνεται στο να είναι καθαρές οι γραμμές της ζωγραφιάς του». Η Pierpont Morgan Library εξέθεσε πολλές ανέκδοτες υδροκομμιογραφίες του Μικρού Πρίγκιπα, σε μία από τις οποίες ο Σαιντ-Εξυπερύ μπαίνει ο ίδιος μέσα στη ζωγραφιά, αποκοιμισμένος στους αμμόλοφους έχοντας πίσω του, σε δεύτερο πλά­ νο, το αεροπλάνο του. Άλλοι θησαυροί ήταν ένα γράμμα του συγγραφέα στη γυναίκα του, Κονσουέλο, είκοσι περίπου φωτογραφίες της Σαρδηνίας λίγο πριν τον χαμό του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, μία πρωτότυπη έκδοση του Μικρόν Πρίγκι­ πα με προσφώνηση του συγγραφέα, καθώς και εκδόσεις σε διάφορες γλώσσες. Θέλοντας να δώσει ζωή στο γεγονός, ο Charles Ε. Pierce, διευθυντής της βι­ βλιοθήκης, πρότεινε επίσης στους επισκέπτες μία ταινία μικρού μήκους με τίτλο Mon ami devenu grand, Saint-Exypdry1: ο Μικρός Πρίγκιπας διηγείται μέσα σε είκοσι λεπτά τη ζωή του δημιουργού του και τη δική του γέννηση. Στο τέλος του 1943, τη στιγμή που εγκαταλείπει τη Νέα Υόρκη για να πάει στη Βόρεια Αφρική και να συναντήσει ένα βομβαρδιστικό σμήνος, ο Σαιντ-Εξυπερύ προσφέρει το χειρόγραφο του Μικρόν Πρίγκιπα σε μια Αμερικανίδα φίλη, τη Sylvie Hamilton Reinhardt. Είκοσι πέντε χρόνια αργό­ τερα έρχεται στην κατοχή της Pierpont Morgan Library, που ήταν ήδη κάτοχος πολλών σημαντικών λογοτεχνικών χειρογράφων απ’ όλο τον κόσμο: ο μι­ κρός κάτοικος του αστεροειδή Β 612 θα μείνει στη γη που του έδωσε ζωή. Η Stacy Schiff που βάζει τις τελευταίες πινελιές σε μία βιογραφία του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, έδωσε μία διάλεξη για τον Μικρό Πρίγκιπα στη Pierpont Morgan Library. Ή ταν μία ευκαιρία γι’ αυτήν να αποκαλύψει μερικά κλειδιά του έργου, που είχε ήδη φέρει στο φως η Michele Persane-Nastorg*12, συγγραφέας ενός βιβλίου αφιερωμένου στη μητέρα του Αντουάν, τη Μαρία ντε Σαιντ-Εξυπερύ. Ο τόσο γλυκός τρόπος με τον οποίο έφυγε ο Μικρός Πρίγκιπας για το αστέρι του, θυμίζει απόλυτα το θάνατο του Φρανσουά, αδελ­ φού του Σαιντ-Εξυπερύ, που πέθανε άρρωστος στα δε­ καεπτά του χρόνια. «Μη φοβάσαι... Δεν υποφέρω. Εί­ ναι το σώμα μου. Καταλαβαίνεις. Είναι πολύ μακριά. Δεν μπορώ να κουβαλήσω κι αυτό το σώμα. Είναι πο­ λύ βαρύ...». Τα τελευταία λόγια του προς τον μεγάλο του αδελφό, που σπαράζει από τον πόνο του χωρισμού, τα τελευταία λόγια, σχεδόν απαράλλαχτα, του Μικρού Πρίγκιπα στο φίλο του, τον αεροπόρο. Μετάφραση: Υπατία Βασιλάκου

Σημειώσεις 1. Απόδοση: «Ο φίλος μοο είναι πια μεγάλος, Σαιντ-Εξυπερύ».

2. «Marie de Saint-Exupery ou Γέίοίΐε du Petit Prince» par Michele Persane-Nastorg. 'Editions Robert Laffont, 315 pages.

&

72 αφιέρωμα

Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ: “Citadelle” Ρ ^ ο «Citadelle» είναι ένα φιλοσοφικό δο­ κίμιο που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1948 από τις εκδόσεις Gallimard. Οι εκδότες σημειώνουν ότι το κείμενο που δημοσιεύουν «αναπαράγει πιστά το . . χειρόγραφο στο οποίο δούλευε ο Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ πριν χαθεί». Θ ε­ ωρείται από τα σημαντικότερα έργα του Σαιντ-Εξυπερύ, αλλά στην Ελλάδα δεν έχει γίνει ιδιαίτερα γνωστό καθώς δεν έχει μ ετα ­ φραστεί. Το σημείωμα που ακολουθεί προ­ λογίζει την πρώτη έκδοση του έργου.

στις κριτικές. Επέστρεψε ιδιαίτερα απογοητευμέ­ νος μετά από αυτή την ανάγνωση, ψάχνοντας να μάθει αν είχε παρασυρθεί σε ένα δρόμο που δεν ι πρώτες σελίδες αυτού του έργου γράφτη­ του άρμοζε- εκείνος, ένας άνθρωπος που τον ενδικαν το 1936. Άρχιζαν ως εξής: «Ήμουν έφερε μόνο η εσωτερική περιπέτεια. Βερβερίνος άρχοντας και γύριζα στο σπίτι Η ανάμνηση της ζωής του στη Σαχάρα διέγειρε μου. Είχα μόλις πάρει μέρος στο κούρεμα τη σκέψη του και τον έσπρωχνε να διαλέξει την των χιλίων προβάτων της ιδιοκτησίας μου. έρημο σαν τόπο περισυλλογής. Εκεί κάτω δεν φορούν ποτέ αυτά τα Αν θεωρήσουμε το έργο του Σαιντ-Εξυπερύ κουδουνάκια που, από την πλαγιά των λό­ στο σύνολό του, μας εντυπωσιάζει η εμμονή σε φων που είναι προς τα άστρα, σκορπούν την μια κίνηση που τον οδηγεί από τη μορφή του ευλογία τους. Μιμούνται μόνο τον θόρυβο του μυθιστορήματος του «Courrier Sud» (Ταχυδρο­ τρεχούμενου νερού, και για εμάς που βασανίζει η μείο του Νότου) στο λιτό σχήμα του «Citadelle» δίψα, και μόνο αυτή η μουσική είναι καθησυ(Κάστρο). Η ηθική απασχόληση, που είναι αυτή χαστική...». Τα πλαίσια στα οποία κινήθηκε το του συγγραφέα, καταλαμβάνει λίγο-λίγο τα γρα­ έργο έμειναν τα ίδια παρόλο που ο τόνος δεν έχει πτά του, διώχνοντας καθετί το λογοτεχνικό. Τα ακριβώς την ίδια απόσταση. πρόσωπα όμως παραμένουν. Ο Σαιντ-Εξυπερύ Ο Drieu La Rochelle και ο Cremieux στους αναγνωρίζει την ανάγκη της παραβολής αλλά οποίους ο Σαιντ-Εξυπερύ διάβασε τις πρώτες σε­ -στο μέγεθος όπου αυτός ο όρος μένει συνδεδεμέλίδες φάνηκαν διατακτικοί. Γι’ αυτούς ο Σαιντνος με την Καινή Διαθήκη- μίας άμεσης παραβο­ Εξυπερύ ήταν ο ποιητής της δράσης, ένας ανδρο­ λής χωρίς να υπάρχει ο διπλός χρόνος της εικό­ πρεπής συγγραφέας από τον οποίο ο κόσμος πε- νας και της αναπόλησης. ρίμενε βιβλία με καινούριες περιπέτειες. Η μετρι­ Ποτέ απενσαρκωμένη, η αντίληψή του περί οφροσύνη του Σαιντ-Εξυπερύ τον έκανε ευάλωτο ηθικής βρίσκεται μόνο στο εσωτερικό μίας «γλώσσας» ήδη δημιουργημένης. Δεν αμφισβητεί «Citadelle», Antoine de Saint-Exupery, Paris 1948. Editions ποτέ την ανάγκη της οικουμένης που έφτιαξε «Gallimard». Σελ.7-11. Σημείω μα των εκδοτών

Ο

αφιερωμα 73

H Citadelle, ακοναρελλα του Αντρέ Ντεραίν

έναν τέτοιο τύπο ανθρώπου: ο άνθρωπος υπεύθυ­ νος απέναντι στους άλλους ως μέλος αυτής της οικουμένης. Γιατί παρόλο που εύχεται την ανε­ ξαρτησία του πνεύματος, δε δέχεται έναν άνθρω­ πο ανεύθυνο απέναντι στην κοινότητά του: «...Γιατί ζητάς να είσαι καλά βολεμένος, γεμά­ τος δικαιώματα και υποχρεώσεις, και υπεύθυνος, αλλά στη ζωή δεν φορτώνεσαι το βάρος ενός αν­ θρώπου όπως φορτώνεται τα βάρη ο οικοδόμος σε μια οικοδομή, δεν δεσμεύεσαι όπως ο επιστάτης απέναντι στους σκλάβους. Νά που είσαι άδειος αν γίνεις φυγάς». Ψάχνοντας να θεσπίσει τις προϋποθέσεις μίας ζωής γεμάτης ενθουσιασμό, ο Σαιντ-Εξυπερύ με­

λετά τα ουσιαστικά στάδια που ενώνουν το άτομο με το Θεό: η οι­ κογένεια, το σπίτι, η δουλειά, η ανθρώπινη κοινότητα, και η υπερβατικότητά τους μέσα από την προσπάθεια προς ένα μεγαλείο που τους ξεπερνά. «Ο άνθρωπος θέλει να δώσει κάποιο νόημα στη σκληρή του δουλειά». Αλλά τί προτείνει στον άνθρωπο για να δώσει νόημα στη σκληρή του δουλειά; Δεν προσφέρει παρά μία κίνηση υπερβατικότητας από τον άνθρωπο προς το Θεό περιφρονώντας τη στατική κατοχή και τη στατική ευχαρίστηση. Ή δη από το «Νυχτερινή Πτήση», έχει σχη­ ματίσει τη σκέψη του: να ανταλ­ λάξει το φθαρτό του σώμα... Την επαναλαμβάνει στο «Citadelle»: «Τι είναι αυτό, μπαλωματή, που σε κάνει τόσο χαρούμενο; Δεν άκουγα όμως καθόλου την απά­ ντηση, γνωρίζοντας ότι θα έκανε λάθος και θα μου μιλούσε για τα χρήματα που κερδίζει, ή για το γεύμα που τον περίμενε ή για την ξεκούραση. Μη γνωρίζοντας ότι η ευτυχία του ήταν να μεταμορφώ­ νεται σε χρυσές babouuches»2. Αυτή η εικόνα της ανταλλαγής επανέρχεται συνεχώς: «Έτσι δού­ λεψαν σε όλη τους τη ζωή για έναν άχρηστο πλουτισμό, ανταλλάσσοντας τον ίδιο τους τον εαυτό με το αδιάφθορο κέντη­ μα...». Με αυτή και μόνο την ιδέα του, ο Σαιντ-Εξυπερύ αποκηρύσσει κά­ θε σύστημα που θα έχει σαν τελικό του στόχο την υλική ευημερία. Ο ανθρωπισμός του είχε επιτρέψει στους μεγα­ λύτερους πολέμιούς του, σε πολιτικό και κοινωνι­ κό επίπεδο, να τον επικαλούνται στις πολεμικές τους, ή να χρησιμοποιούν αποσπάσματά του για να στηρίξουν τις θέσεις τους. Στο εξής, τέτοιες προσεγγίσεις της σκέψης δεν θα είναι δυνατές. Στο «Citadelle», ο Σαιντ-Εξυπερύ ξαναπαίρνει ακούραστα τα θέματά του, σαν να φοβόταν ότι θα μπορούσε να υπάρξει κάποια πα­ ρεξήγηση στην ερμηνεία των πιστεύω του. Για να αποδείξει τη διδασκαλία του, τη διανθίζει με όσα παραδείγματα μπορεί να βρει. Το κάνει τόσο κα­

74 αφιέρωμα-----------------------------------λά, που αν θα θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε ένα απόσπασμα, θα μπορούσαμε εύκολα να το βγά­ λουμε από το κείμενο και να το κρατήσουμε ως επιγραφή, αλλά καθώς ο Σαιντ-Εξυπερύ δεν έχει αφήσει κανένα από τα πιστεύω του στην τύχη, δεν θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε με την ίδια ευκολία αυτά τα αποσπάσματα για να στηρίξουμε κάποιο πολιτικό ή ηθικό αξίωμα. Το έργο του Σαιντ-Εξυπερύ που εκδόθηκε μετά το θάνατό του έμεινε σε μια κατάσταση που εκεί­ νος ονομάζει «La gangue», δηλαδή περικάλυμμα. Σε εκείνους που τον ρωτούσαν για την ημερομη­ νία έκδοσης αυτού του έργου, απαντούσε γελώ­ ντας: «Ποτέ δεν θα έχω τελειώσει... Θα εκδοθεί μετά θάνατον!». Φεύγοντας για τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Δε­ κέμβριο του 1940, ο Σαιντ-Εξυπερύ έπαιρνε μαζί του σημειώσεις δακτυλογραφημένες και χειρό­ γραφες που αντιπροσώπευαν περίπου δεκαπέντε από τα κεφάλαια του έργου που εκδόθηκε τελικά. Μερικά από αυτά τα διορθωμένα κεφάλαια είχαν περίπου την τελική τους φόρμα - κυρίως αυτά που μιλούν για «το Παλάτι του Πατέρα μου», «τη Βα­ σανιζόμενη», «τις Γυναίκες» - αλλά δεν είχαν τη διδακτική δύναμη αυτών που θα ακολουθούσαν. Η σύλληψή τους είχε γίνει σε μια εποχή ευκολίας, κα­ τά την οποία η πνευματική ακαταστασία, λιγότερο εμφανής, δεν τον έκανε να αισθάνεται τόσο έντο­ να την ανάγκη να εκφράσει τα ηθικά του πιστεύω. Ο πόλεμος, η ήττα που έζησε, αυτή η διαίρεση των συμπατριωτών του καθώς και τα γεγονότα των οποίων υπήρξε μάρτυρας στις Η.Π.Α. μετα­ βάλλουν τη ροή των σκέψεών του και κατευθύ­ νουν την ηθική του προς μια κοινωνική κατα­ σκευή. Στην αρχή του 1941, ο Σαιντ-Εξυπερύ εγκατα­ λείπει τη Νέα Υόρκη και πηγαίνει στην Καλιφόρνια για θεραπεία. Κατά την ανάρρωσή του κρατάει σημειώσεις και δουλεύει τη δομή του «Citadelle». Επιστρέφοντας στη Νέα Υόρκη, γράφει το πρώτο μέρος του «Πιλότος Πολέμου», όπου αφηγείται τις αναμνήσεις του από μια αποστολή στο Αρράς και μετά σταματά. Σε μια εποχή όπου το κομματικό πνεύμα μεγα­ λώνει τη σύγχυση των ιδεών, όπου οι περισσότε­ ροι ζητούν συνθήματα και πολεμικές κραυγές, ο Σαιντ-Εξυπερύ θέλει να μεταβιβάσει καθαρά και ευνόητα τις πεποιθήσεις που ορίζουν τις πράξεις και τη σκέψη του.

To «credo» που αποτελεί το τέλος του «Πιλότος Πολέμου» δείχνει το πέρασμα από το παλαιότερο ύφος του σε αυτό που του έρχεται πιο φυσικό εφε­

ξής, αυτό του έργου που εκδόθηκε μετά θάνατον. Υπάρχουν πολλοί Γάλλοι που δεν τον κατανο­ ούν και συχνά αποτελεί στόχο συκοφαντιών έτσι, τα χρόνια της εξορίας του γίνονται τα πιο σκληρά που έχει ποτέ βιώσει. Χωρίς πικρία ή θυμό, ο Σαιντ-Εξυπερύ μεταβάλλει την προσωπική του θέση: «Αυτός ο τραγουδιστής που χαρακτήρισαν φάλτσο επειδή τραγουδούσε παθητικά στην ξεχαρβαλωμένη αυτοκρατορία κι έτσι δόξαζε ένα νεκρό Θεό...». Δεν θα πει ποτέ τίποτα εναντίον των εχθρών του, αλλά θα μιλήσει για τους Βερβερίνους πρόσφυγες: «Επέβλεπαν οι μεν τους δε σαν τα σκυλιά που γυρίζουν γύρω από τη σκάφη με το φαγητό» και για τον εαυτό του: «τοποθετώντας με έξω από ψεύτικες διαμάχες στην ανεπανόρθωτη εξορία μου, μη υποστηρίζοντας τους μεν ή τους δε. Ούτε τους δεύτερους εναντίον των πρώτων, κυριαρχώ­ ντας στις κλίκες, τα κόμματα, τις φατρίες, παλεύο­ ντας για το δέντρο μόνο του κατά των στοιχείων του δέντρου και υπέρ των στοιχείων του δέντρου, ποιος θα διαμαρτυρηθεί εναντίον μου;» Έ τσι παρ’ όλο που το «Citadelle» δεν ακουμπά τον αναγνώστη με αυτό τον εμπιστευτικό τόνο του «Μικρού Πρίγκιπα» που αποκαλύπτει τη λε­ πτότητα της ψυχής του Σαιντ-Εξυπερύ, αυτό το έργο δεν είναι, παρά τη μορφή του, πολύ μακριά από το συγγραφέα και οποιοσδήποτε παρακολού­ θησε από κοντά την παρουσία του Σαιντ-Εξυπερύ, θα βρεί μέσα από αυτές τις σελίδες τα γεγονό­ τα, τα χτυπήματα και τις σταθερές της ζωής του. Η ενότητα του «Citadelle» δημιουργείται από τη φωνή του κεντρικού προσώπου όπως αυτή εκφράζεται. Κατά τη διάρκεια των πρώτων τραγουδιών, νέος ακόμα, αυτός ο αρχηγός μορφώνε­ ται από τον πατέρα του, αρχηγό της αυτοκρατο­ ρίας, και από τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Τα­ πεινός, ακούει και αφήνεται να φωτισθεί από αυτόν που θα του κληροδοτήσει την εξουσία. Ανώτατος άρχων με τη σειρά του, παρατηρεί αυτό που κάνει το λαό του να ενθουσιάζεται ή να συνει­ δητοποιεί την πραγματικότητα ενδυναμώνοντας έτσι ή αποσυνθέτοντας την αυτοκρατορία του. Η διατήρηση της συνέχειας του έργου οφείλε­ ται περισσότερο στον τόνο παρά στη συνέχεια των γεγονότων. Ακριβώς γι’ αυτό μερικοί αποδί­ δουν στη μορφή αυτού του κειμένου, το χαρακτη­ ρισμό της βιβλικής. Δεν πιστεύουμε όμως ότι πρέ­ πει ως εκ τούτου να συμπεράνουμε ότι ο ΣαιντΕξυπερύ επηρεάστηκε από τα ανατολίτικα γρα­ πτά. Η στροφή του προς αυτό το στυλ είναι μια φυσική κίνηση της καρδιάς του. Σε στιγμές εν­ θουσιασμού, είχε την τάση να εκφράζεται με τη

-----------------------------------αφιέρωμα 75 μορφή λυρικού ρετσιτατίβου· έτσι όταν εξηγούσε μία από τις αγαπημένες του ιδέες (π.χ. τη διατήρη­ ση της ποιότητας) τοποθετούσε τον εαυτό του σε απόσταση από τον αρχηγό του «Κάστρου» που σκεπτόταν το λαό του. Αυτό το έργο, που «συνοψίζει», τον ΣαιντΕξυπερύ, και που συγκεντρώνει τους πολυετείς συλλογισμούς του, έφτασε σε εμάς με τη μορφή ημιτελών προχείρων, δυσανάγνωστων ως επί το πλείστον, που συνοδεύονταν από 985 δακτυλο­ γραφημένες σελίδες. Ο Σαιντ-Εξυπερύ δούλευε πολύ τη νύχτα, και μετά, πριν κοιμηθεί, υπαγόρευε στο μαγνητόφωνο τη δουλειά της βραδιάς. Η δακτυλογράφος ερχό­ ταν το πρωί να πάρει τις μαγνητοταινίες, και μετέ­ γραφε με ακρίβεια όσα άκουγε. Αλλά από αυτές τις 985 σελίδες, ο Σαιντ-Εξυπερύ δεν ξανα­ διάβασε παρά μόνο πολύ λίγες. Θεωρούσε ότι είχε να πει πολλά ακόμη πριν αρχίσει να περικόπτει και να διορθώνει. Το κείμενο δεν είναι συ­ μπυκνωμένο και περιέχει, ανάμεσα σε άλλα, πολ­ λά λάθη που έγιναν λόγω αυτής της υπαγόρευσης: ομώνυμα, λάθη οφειλόμενα στις liaisons, κ.ά. Ο αναγνώστης θα βρει, λοιπόν, κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης αρκετές δυσνόητες φράσεις, κα­ θώς και κάποια κεφάλαια που αποτελούν πα­ ραλλαγές στο ίδιο θέμα. Δεν θεωρήσαμε τους

εαυτούς μας ικανούς να υποκαταστήσουμε τον Σαιντ-Εξυπερύ για να διαλέξουμε κάποια κεφά­ λαια ή να διορθώσουμε το νόημα ή τη σύνταξη μερικών φράσεων. Ο Σαιντ-Εξυπερύ σκοτώθηκε σε αερομαχία στις 31 Μαρτίου 1944. Έφυγε μία πανέμορφη μέ­ ρα, γαλήνιος, με το αγαπημένο του εργαλείο στα χέρια. Καθώς δεν έστειλε κανένα μήνυμα πριν καταρριφθεί, μπορούμε να πιστέψουμε ότι το αερο­ πλάνο του έπεσε πολύ γρήγορα δεχόμενο γερμανι­ κά πυρά. Αλλά ήταν έτοιμος και απόλυτα ήρεμος: «Daigne faire l’unite pour ta gloire, en m ’endormant aux creux de ces sables ddserts o ’ j ’ai bien travaille». Μετάφραση: Υπατία Βασιλάκου

Σημειώσεις τ.Μ.

1. Ο τίτλος «Citadelle» αποδόθηκε ως «Κάστρο» από τον Στρατή Τσίρκα στο εισαγωγικό σημείωμα που έκανε προλογίζο­ ντας τη μετάφρασή του για τον «Μικρό Πρίγκιπα».

2. Η περσικής προέλευσης αραβική λέξη «b&boikch» δηλώνει τις δερμάτινες παντόφλες χωρίς τακούνι και ανοιχτές από πί­ σω, που χρησιμοποιούν σαν παπούτσια στις χώρες του Ισλάμ.

3. «Liaison» ονομάζεται η συνήθεια των Γάλλων να ενώνουν, στον προφορικό λόγο, το τελευταίο γράμμα ορισμένων λέξε­ ων με το πρώτο της επόμενης. Έ τσι δημιουργούνται πολλά ομόηχα και μπορούν εύκολα να υπάρξουν παρερμηνείες.

76

α φ ιέ ρ ω μ α

------------------------------------------------------

Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερυ: «Citadelle» ΚΕΦΑΛΑΙΟ I

Γ

ιατί είδα πολύ συχνά τον οίκτο να απομακρύνεται. Αλλά εμείς που κυβερνούμε τους ανθρώπους, έχουμε μάθει να εξετάζουμε τις καρδιές τους προκειμένου να παραχωρή­ σουμε τη φροντίδα μας μόνο σε ένα αντικείμενο άξιο προσοχής. Αλλά αυτό τον οίκτο, τον αρνούμαι στις επιδεικτικές πληγές που βασανίζουν την καρδιά των γυναικών, κα­ θώς και στους ετοιμοθάνατους και τους νεκρούς. Και γνωρίζω το γιατί.

Υπήρξε μια εποχή της νεότητάς μου κατά την οποία έδειχνα οίκτο στους ζητιάνους και στα έλκη τους. Πλήρωνα γι’ αυτούς θεραπευτές και αγόραζα φάρμακα. Τα καραβά­ νια μου έφερναν, από κάποιο νησί, αλοιφές με βάση το χρυσό που ξαναράβουν το δέρμα στη σάρκα. Αυτά έκανα μέχρι τη μέρα που κατάλαβα ότι θεωρούσαν εξαιρετική πολυτέλεια τη βρό­ μα τους, καθώς τους είχα συλλάβει να ξύνονται και να λερώνονται με κοπριά όπως εκείνος που λιπαίνει τη γη για να μπορέσει να ξεριζώσει το πορφυρό λουλούδι. Έδειχναν ο ένας στον άλλο τη σήψη τους με αλαζονεία ρουφώντας ματαιοδοξία από τα αναθήματα που δέχονταν, γιατί αυτός που κέρδιζε τα περισσότερα εξομοίωνε τον εαυτό του με τον μεγάλο ιερέα που εκθέτει σε μια ειδική τελετή το πιο όμορφο ανάθημα. Αν συναινούσαν να συμβουλευτούν τον γιατρό μου, το έκαναν επειδή ήλπιζαν ότι η πληγή τους θα εξέπληττε με τη μόλυνσή της και το μέγεθός της. Και κινούσαν τα ακρωτηριασμένα τους μέλη για να κρατήσουν κάποιο χώρο μέσα στον κό­ σμο. Έ τσι δέχονταν τις φροντίδες σαν ένα φόρο τιμής προσφέροντας τα μέλη τους στις κα­ θάρσεις που τους κολάκευαν. Μόλις όμως εξαφανιζόταν το κακό, έβρισκαν το εαυτό τους χω­ ρίς σημασία, σαν άχρηστο, χωρίς να έχουν πια τίποτα εκ φύσεως δικό τους. Και ασχολούνταν στο εξής με το να ξαναζωντανέψουν αυτό το έλκος που ζούσε απ’ αυτούς. Τυλιγμένοι στη δυστυχία τους για μια ακόμα φορά, δοξασμένοι και ματαιόδοξοι, ξαναέβγαιναν στη ζητιανιά, κατά μήκος του δρόμου των καραβανιών και, στο όνομα των δικών τους βρόμικων θεών, απαιτούσαν χρήματα από τους ταξιδιώτες. Υπήρξε επίσης μια εποχή κατά την οποία έδειχνα οίκτο στους νεκρούς. Πιστεύοντας ότι αυτός εκεί που θυσίαζα στην έρημό του χανόταν σε μια απελπισμένη μοναξιά, χωρίς να υπο­ πτεύομαι τότε ότι δεν υπάρχει ποτέ μοναξιά γι’ αυτούς που πεθαίνουν. Χωρίς να έχω σκοντάψει στη συγκατάβασή τους. Είδα όμως τον εγωιστή ή τον τσιγγούνη, αυτόν τον ίδιο που φώναζε τόσο δυνατά ενάντια σε κάθε απογύμνωση, φτάνοντας στην τελευταία του ώρα, να προσεύχε­ ται να συγκεντρωθούν γύρω του γνώριμα πρόσωπα, και στη συνέχεια, με μια υπεροπτική δικαι­ οσύνη, να μοιράζει τα καλά του σαν ασήμαντα παιχνίδια σε παιδιά. Είδα τον πληγωμένο μι­ κρόψυχο, τον ίδιο που θα είχε ουρλιάζει για να ζητήσει βοήθεια στη μέση ενός μικροκινδύνου, έχοντας πραγματικά καταρρεύσει, να απομακρύνει από τον εαυτό του κάθε συνδρομή αν πί­ στευε ότι με αυτή θα διακινδύνευαν τη ζωή τους έστω και λίγο οι σύντροφοί του. Εγκωμιάζουμε μια τέτοια θυσία. Αλλά ακόμα κι εκεί δεν βρήκα παρά ένα διακριτικό σημάδι περιφρόνησης. Γνώριζα αυτόν που μοιράζεται το φλασκί του όταν αυτό στεγνώνει ήδη στον ήλιο, ή την κόρα του ψωμιού του στο απόγειο του λιμού. Και το κάνει αυτό γιατί δεν τα έχει πια ανάγκη και, γε­ μάτος βασιλική αδιαφορία, αφήνει τον άλλο να πάρει αυτό το κόκαλο. (...) κCitadelle», Antoine de Saint-Exupiry, Paris 1948. Editions «Gallimard*. Σελ.: 15-16

Μετάφραση: Υπατία Βασιλάκου

αφιέρωμα 77

Αντουάν Μισελάν

Σαιντ-Εξυπερύ: ένα χαρτονόμισμα best-seller Έφτασε πριν δύο μήνες περίπου το καινούριο χαρτονόμισμα. Πενήντα γαλλικά φράγκα που αξίζουν πάνω από όλα για τα δύο πρόσωπα που απεικονίζουν: τον Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ και τον Μικρό Πρίγκιπα. Μικρανεψιός και εκτελεστής του λογοτε­ χνικού έργου του συγγραφέα, ο Frederic d ’A gay αποκαλύπτει τ ί κρύβεται πίσω από αυτή την εθνική περιπέτεια.

ριν από τέσσερα χρόνια» αναφέρει ο Frederic d’Agay,

«Π

«ο Διοικητής της Τράπεζας της Γαλ­ λίας μου έστειλε μια επιστολή στην οποία μου ζητούσε την άδεια να κυκλοφορήσει ένα χαρτο­ νόμισμα με την εικόνα του μεγάλου θείου μου, Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ». Στην αρχή, ο εκτελεστής του λογο­ τεχνικού έργου του αεροπόρου-ποιητή νόμισε ότι ήταν φάρσα κάποιου φίλου του και δεν έδωσε σημασία. Μερικές εβδομάδες αργότερα, όμως, έλαβε τηλεφωνικώς μια πρόσκληση από τη Διεύθυνση κατασκευής χαρτονομισμάτων στην έδρα της στο Puteaux. Δεν ήταν δυνατόν να συνεχιζόταν η φάρσα. Όμως πώς νη». κατέληξαν αυτή την επιλογή; «Πολλές δημοσκοπήσεις είχαν αποδείξει ότισυνεργασία οι Γάλλοι είχαν ανάγκη Το σχέδιοσεέπρεπε φυσικά να μείνει αυστηρά μυστικό. Ο Frederic d’Agay σε με τους υπεύ­ από ένατου σημερινό ήρωα. Οι Gallimard, νέοι ονειρεύονταν αεροπόρο. περιπέτεια θυνους εκδοτικού οίκου επιτρέπειέναν στους τεχνικούςΗτης Τράπεζαςτου τηςΑεροταχυδρομείου Γαλλίας, να προ­ έμοιαζε ιδανική. Μέσα σετου αυτάΜικρού τα πλαίσια, η επιλογή του Αντουάν Σαιντ-Εξυπερύ ήταν έρευνα αναμενόμε­ σαρμόσουν τα χρώματα Πρίγκιπα στις ανάγκες τους.ντε Τους κατευθύνει στην των διαφόρων εγγράφων που έχουν σχέση με τον συγγραφέα. «Είμαι πολύ ευτυχής με την επιλογή της φω­ τογραφίας του Αντουάν. Πάρθηκε τη στιγμή που παραλαμβάνει το βραβείο Φέμινα για τη Νυχτερινή Πτήση το 1931. Μια σημαντική επιτυχία που πούλησε ένα εκατομμύριο αντίτυπα την πρώτη μόλις χρο­ νιά. Την ίδια χρονιά ο Guerlain βγάζει ένα άρωμα με αυτό το όνομα, και, στο Χόλιγουντ, ο Κλαρκ Γκέημπλ γυρίζει μια ταινία βασισμένη στο βιβλίο». Η επιλογή του αεροπλάνου που απεικονίζεται στο χαρ­ τονόμισμα είναι κι αυτή συμβολική, αφού πρόκειται για το αεροπλάνο του «Courrier Sud» Ταχυδρομείο

78 αφιέρωμα-------------------------------------------------------------------------------------------του Νότου, ένα Breguet 14. Τέλος, ο Frederic d’Agay τελειοποίησε την ιδέα της αναπαράστασης μιας πλανίσφαιρας προσθέτοντας το ακριβές δίκτυο της γραμμής Αφρική-Αμερική του Αεροταχυδρομείου και το διάγραμμα της πτήσης Παρίσι-Σαϊγκόν που επιχείρησε ο ΣαιντΕξυπερύ. Εδώ και δύο μήνες δια­ κόσια εκατομμύρια Μικροί Πρίγκιπες αποκαλύπτουν στον κόσμο ότι ακόμα και οι τραπεζίτες μπορούν να ζωγραφίσουν ένα πρόβατο... Μετάφραση: Υπατία Βασιλάκου Υ.Γ. Τελικά το χαρτονόμισμα αυτό απεδείχθη το ίδιο περπετειώδες με το ν Σαιντ-Εξυπερύ. Π αρόλο που κυκλοφορεί εδώ και τρεις μήνες περίπου, η σπανιότητα αυτών τω ν πρώ τω ν σειρώ ν ανακαλύφτηκε μόλις στις 17/2/94. Α ιτία της, ένα τυπογραφικό λάθος! Τ ο επίθετο του συγγραφέα διαθέτει σ ’ αυτές τις σειρές ένα ν τόνο που είναι ό χι μό­ νο άχρηστος, αλλά αποτελεί και σοβαρό λάθος στη γαλλική γλώ σσα, αφού -ως γνωστόν- το “e ” π ρ ιν το “χ” δεν τονίζεται ποτέ. Έ τ σ ι αυτές ο ι πρώτες σειρές τω ν 50 F που φέρουν το όνομα του συγγραφέα γραμμένο ω ς “SaintE xupery” θα αντικατασταθούν με τις επόμενες που θα γράφουν, σω στά, ελπίζουμε, αυτή τη φορά το όνομα του A ntoine de Saint-E xu p ery .

Σημείωση

«Point de Vue», No 2370, 4 Ιανουάριου 1944, σελ. 41.

Ελληνική Βιβλιογραφία του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ 1. «Νυχτερινή Πτήση» (μυθιστόρημα). * Μ ετάφραση: Ε ιρή νη Μ πουζάλη. Π ρόλογος Α ντρέ Ζ ιντ. Α θήνα 1969. Ε κδόσεις «Γαλαξία». * Μ ετάφραση: Α ννα Π απαδημητρίου. Α θήνα 1977. Ε κ­ δόσεις «Λυχνάρι». Σελ. 118. * Μ ετάφραση: Δημήτρης Ζ ορμπαλάς. Α θήνα 1984. Ε κ­ δόσεις «Ψυχογιός». Σελ. 96.

2. «Γη των Ανθρώπων» μίων).

(συλλογή δοκι­

* Μ ετάφραση: Α. Μ οσχοβάκης. Α θήνα 1963. Ε κδόσεις «Γαλαξία». * Μ ετάφραση: Ν ίκος Α θανασιάδης. Α θήνα 1983. Ε κδόσεις «Ζ αχαρόπουλος». Σελ. 176. * Μ ετάφραση: Δημήτρης Ζ ορμπαλάς. Α θήνα 1985. Ε κ­ δόσεις «Ψυχογιός». Σελ. 135.

3. «Π ιλότος Πολέμου» (διήγημα). * Εκδοτική εταιρεία «Ιω. Κ αμπανάς Α.Ε.», Σειρά «Διε­ θνή Βιβλία - Λ ογοτεχνία 1». Α θήνα 1970. Σελ. 191.

4. «Γράμμα σ’ έναν όμηρο» (δοκίμιο). * Μ ετάφραση: Γ. Φρέρη. Θ εσσαλονίκη 1976. Τ υπογρα­ φείο «Η Δωδώνη». Σελ. 21.

5.

«Ο Μικρός Πρίγκιπας» (διήγημα εικονο­ γραφημένο από το συγγραφέα).

* Μετάφραση: Ρένα Οικονομίδου. Αθήνα 1957. Εκδό­ σεις «Δίφρος». * Μετάφραση: Ρένα Οικονομίδου. 2η έκδοση. Πρόλο­ γος Roger Milliex. Αθήνα 1967. Εκδόσεις «Δίφρος». * Μετάφραση: Στρατής Τσίρκας. Αθήνα χ.χ.. Εκδόσεις «Χρυσές Εκδόσεις». * Μετάφραση: Νίκος Αθανασιάδης. Αθήνα 1983. Εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος». Σελ. 107. * Μετάφραση: Στρατής Τσίρκας. Αθήνα χ.χ. Εκδόσεις «Ηριδανός». Σελ. 95. * Μετάφραση: Δημήτρης Ζορμπαλάς. Αθήνα 1984. Εκ­ δόσεις «Ψυχογιός». Σελ. 95. * Μετάφραση: Τάκης Κουνέλης. Αθήνα 1988. Εκδό­ σεις «Ύψιλον». Σελ. 91. * Μετάφραση: Γιάννης Θωμόπουλος. Συμπλήρωμα πραγματοποιημένο από τους: Κριστιάν Μπιέ, ΖανΠωλ Μπριγκελί, Κατσίλια Πιέρι, Ζαν-Λυκ Ρισπάιγ με εικονογράφηση του Φιλίπ Μυνς. Αθήνα 1992. Εκδό­ σεις «Μίνωας». Σελ. 132. * Μετάφραση: Φώντας Κονδύλης. Αθήνα 1993. Εκδό­ σεις «Καστανιώτης». Σελ. 94.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Τζον Γκρίσαμ Συρίλ Κολλάρ Άγριες νύχτες

|ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΛΚΗ

Ντερκ Μπόγκαρντ Τζέρικο

Η εταιρεία (THE FIRM)

Μάγια Αγγέλου Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μπενάκη 16,106 78 Αθήνα, Τηλ.: 36.38.362, Fax: 36.28.950

2 0 ΧΡΟΝΙΑ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ρούλα Κακλαμανάκη

Α ναδρ ομ ικός θάνατος Οι δυνατές εσωτερικές συγκρούσεις, ο έντονος προβληματισμός, οι προσωπικές επιλογές -που συχνά γίνονται μέσα από τη «ματωμένη» σχέση της ηρωίδας με το περι­ βάλλον τη ς- συνθέτουν ένα δυνατό μυθι­ στόρημα, γραμμένο με νεανικό αφηγηματι­ κό ύφος.

•

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

2 0 ΧΡΟΝΙΑ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμρ. Μπενάκη 16,106 78 Αθήνα, Τηλ.: 36.38.362, Fax: 36.28.950

„ ΜΑΝΟΛΗΣ -> I ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ! υ .γ .

Η ΧΑΜΗΛΗ ΦΩΝΗ Τ α λυρικά μιας π ερα σμ ένη ς ε π ο χ ή ς στους π α λιού ς ρυθμούς ΜΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ

ί ► I

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

...Προωθούν το ελληνικό βιβ λ ίο ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 - ΑΘΗΝΑ 106 80 - ΤΗΛ.: 3607744

* . 4 . * * 4 4 4 4 Ψ.Ψ 4 .* 4 4 4 4 .4.4 4 4 4 .4 .4 .

Ν ΙΚ Ο Σ - Α Λ Ε Ξ Η Σ Α Σ Λ Α Ν Ο Γ Λ Ο Υ

Ο ΔΥΣΚΟΛΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΡΙΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΝΕΦΕΛΗ ΑΣΚΛΗΠΙΟΤ 6, ΑΘΗΝΑ 106 80, ΤΗΛ. 3607744

*

Μένη Κουμανταρέα Η ΣΥΜΜΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΠΑΣ Τι θα κάνατε αν συναντούσατε ένα γεροπαράξενο καθηγητή να τρώει στο φαστ-φουντ με δερμάτινα γάντια; Και τι θα λέγατε αν εκείνος σας προσκαλούσε σπίτι του να γνωρίσετε τον ερμαφρόδιτο υπηρέτη του και τη μικρομέγαλη μαθήτριά του που παίζει άρπα; Όλα αυτά θα τα μάθετε - ή θα νομίζετε ότι τα μάθατε - σ’ αυτό το μουσικό μυθιστόρημα για το τέλος του αιώνα.

ΚΕΔΡΟΣ ίο ε?\/\ηνικό 6ι6/\ίο