Τεύχος 327

ΔΕΚ Α Π Ε Ν Θ Η Μ Ε Ρ Η ΕΠΙΘ ΕΩ ΡΗΣΗ ΤΟ Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ · ΑΡ. 327 · 19.1.94 · ΔΡΧ. 700

Τα β ιβ λ ία της «γνώ σης» $

< 9 ..

ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Ενθύμιον Σύρου Φωτογραφίες και καρτ ποστάλ από το 1860 έως το 1950

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Ενθύμιον Αθηνών Αφιέρωμα στα 150 χρόνια της Αθήνας

\

εκδόσεις «γνώση» Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα - τηλ. 36 20 941, 36 21 194

γα

Ευρώττη. Από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ως τον ψυχρό πόλεμο Γράφει ο Σωτ. Ντάλης Μελέτη Χριστόφορου Χαραλαμπάκη: Νεοελληνικός Λόγος. Μελέτη για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το ύφος Γράφει η Νένα Κοκκινάκη

94

Ποίι\^

Χ Ρ Ο Ν ΙΚ Α ΜΟΛΕ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφει ο Ηρ. Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ Τα «Θεατρολογικά» κείμενα του Denis Diderot Γράφει η Χαρά Μπακονικόλα ΕΡΕΥΝΑ «Με τους αβαντγκαρντίστες στις Βουνοκορφές». Μια λο­ γοτεχνική επισκόπηση της Αυστρίας Γράφει η Αθανασία Σπάθη

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ Ποίηση Στέλιου Καραγιάννη: Η έκ­ πληξη της κάθε μέρας Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη Δοκίμιο Τάσου Αθανασιάδη: Από τον εαυτόμας στους άλλους Γράφει ο Διον. Κωστίδης Πεζογραφία Θεόδωρου Γρηγοριάδη: Ο Ναύτης Γράφει η Κυριακή Πετράκου Πεζογραφία Ακακία Κορδόση: Δεκατρείς φωνές της σιωπής Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη

ΠΛΑΙΣΙΟ

λω

"0

ΓΔ

δδ

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Περιεχομένων Β' εξαμήνου 1993

Δ ε λ τίο 57 62

Βιβλιογραφικό Δελτίο Κριτικογραφία

Α φ ιέ ρ ω μ α 56

Πεζογραφία Νίκου Νικολαΐδη: Άπαντα. Τα τρία καρφιά Γράφει ο Λευτέρης Παπαλεοντίου

ηι 11 ηη IΔ

Πεζογραφία Joseph Conrand: Με τα μά­ τια ενός δυτικού Γράφει ο Θ. Ψαλιδόπουλος Ιστορία Ν. Γ. Βασιλάτου: Κάστρα και Πύργοι της Εύβοιας Γράφει ο Ν. Λ. Φορόπουλος

75

Ιστορία Θάνου Βερέμη: Ελλάδα -

Γ. Γιορνά: Τα καθημερινά Γράφει ο Γ. Πετρόπουλος Δοκίμιο Ζανέτ Κυδωνιάτου: Όπου πνεύμα Κυρίου και Ελευθερία Γράφει ο Γ. Πετρόπουλος Πεζογραφία Αλέξανδρου Ίσαρη: Ανάμεσά τους η μουσική Γράιρει η Σ. Τριανταφόλλου

nr /D ηη Ιθ

Χρονολόγιο Γεωργίας Σάνδη (1804-1876) Ορόρ Σάνδη: Πορτρέτο της Γεωργίας Σάνδη Ζανίν Μπουισουνοΰζ: Γεωργία Σάνδη: Η κοινωνική της προσφορά Αντρέ Μωρουά: Το μεγα­ λείο της Γεωργίας Σάνδη Ντόρα Αλιβάνιστου: Η δραματική τέχνη στη ζωή της Γεωργίας Σάνδη Λοΰσυ Μακάλουμ-Σουάρτζ: Συναισθήματα και αισθήσεις: οι σεξουαλικές σχέσεις στα πρώτα μυθιστορήματα της Γε­ ωργίας Σάνδη.

1993 »

ΝΕ Α Β Ι Β Λ Ι Α

">

1993

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ/ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΧΟΥΑΝ ΚΑΡΛΟΣ ΟΝΕΤΙ Το ναυπηγείο (Μυθιστόρημα)

ΝΑΝΤΊΝ ΓΚΟΡΝΏΜΕΡ Μια ιδιοτροπία της φύσης (Μυθιστόρημα)

ΚΓΝΓΚΣΛΕΫ ΕΪΜΙΣ Ένας χοντρός Εγγλέζος

ΧΟΥΑΝ ΠΕΡΟΥΤΣΟ Οι φυσικές ιστορίες (Μυθιστόρημα)

9 ΟΥΙΛΛΙΑΜ ΣΛΙΞΠΗΡ Δωδέκατη νύχτα

(Μυθιστόρημα)

ΣΙΜ Εύθυμη Ιατρική

ΓΙΑΣΟΥΝΑΡΙ ΚΑΒΑΜΠΑΤΑ Κιότο

ΕΜΑ TENANT Το παραμύθι της Εύας

(Μυθιστόρημα)

ΤΡΟΥΜΑΝ ΚΑΠΟΤΕ 'Οταν οι προσευχές εισακούονται (Ένα ημιτελές μυθιστόρημα)

ΛΕΚΛΕΖΙΟ Έρημος (Μυθιστόρημα)

ΧΑΡΟΥΚΙ ΜΟΥΡΑΚΑΜΙ Το κυνήγι του αγριοπρόβατου (Μυθιστόρημα)

ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ Διόρθωση παλιών μύθων και άλλες ιστορίες ΣΟΜΕΡΣΕΤ ΜΩΜ Τσάι και ματαιοδοξία (Μυθιστόρημα)

ΚΕΕΣ ΝΟΟΤΕΜΠΟΟΜ Η ακόλουθη ιστορία (Μυθιστόρημα)

(ΗθοπλαστικΛ ιστορία)

ΤΖΟΥΝΙΤΣΙΡΟ ΤΑΝΙΖΑΚΙ Σβάσπκα (Μυθιστόρημα)

9 ΤΖΩΝ ΚΕΝΕΝΤΥ ΤΟΥΛ Συνασπισμός ηλιθίων (Μυθιστόρημα)

9 ΝΊΈΪΒΙΝΤ ΧΟΜΕΛ Ηλεκτρικές καταιγίδες (Μυθιστόρημα)

ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΕΖΡΑ ΠΑΟΥΝΤ Τα άσματα της Πίζας

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ ΙΝΠΘ ΓΟΥΟΡΤΟΝ Τα χρόνια της αθωότητας ΚΑΖΟΥΟ ΙΣΙΓΚΟΥΡΟ Τ’ απομεινάρια της μέρας ΛΙΟΝΟΡ ΦΛΕΪΣΕΡ Ήρωας κατά λάθος

1993 w Ν Ε Α Β Ι Β Λ Ι Α

1993

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ/ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΝΤΟΡΑ ΠΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Η πρόβα του νυφικού (Μυθιστόρημα) 9 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΥΑΠΈΛΙΔΗΣ

Το χέρι κάτω από το ρούχο (Μυθιστόρημα)

9

ΝΕΝΗ ΕΥΘΥΜΙΑΑΗ

Οι πολίτες της σιωπής (Μυθιστόρημα)

9 ΖΥΡΑΝΝΑ ΖΑΤΕΛΗ

Και με το φως του λύκου επανέρχονται

Ερώτων και ασπασμών λαμπρόν ανάγνω σμα (52+1 διηγήματα Ελλήνων συγγραφέων γραμμένα και εικονογραφημένα για το Playboy) 9 ΦΑΙΔΩΝ ΠΑΤΡΙΚΑΛΑΚΙΣ

Θεράπευαν με την μουσική (Μυθιστόρημα) 9 ΤΑΣΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ

Ο καιρός της Λίζε (Νουβέλα) 9 ΓΙΩΤΑ ΣΕΧΙΔΟΥ

Η Καλάμιτυ που μισούσε τ’ άλογα

9

(Μυθιστόρημα) 9 ΠΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΖΙΩΓΑΣ

Το συμπόσιο της Σελήνης

(Μυθιστόρημα σε δέκα ιστορίες)

Όπως τα κούρντισες, Θε’ μου (Μυθιστόρημα)

9 ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΙΖΗΛΟΣ

Στα μάτια της τίγρης (Μυθιστόρημα) 9 ΗΑΙΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΚΟΣ

Μαύρο πουλί στο βλέμμα

(Μυθιστόρημα) 9 ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΣΦΥΡΙΑΗΣ

Τίμημα χωρίς αντίκρισμα (Διηγήματα) 9 ΑΡΗΣ ΦΑΚΙΝΟΣ

Το κάστρο της μνήμης

(Νουβέλα) 9 ΚΩΣΤΑΣ ΛΟΓΑΡΑΣ

(Μυθιστόρημα)

Τα δυο της δάχτυλα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ/ΠΟΙΗΣΗ

(Διηγήματα) 9 ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ

Τα δέντρα (Μυθιστόρημα)

$

ΤΑΤΙΑΝΑ ΓΚΡΓΓΣΗ-ΜΙΛΛΙΕΞ

ΜΙΧΑΛΙΙΣ ΓΚΑΝΑΣ

Παραλογή Μαύρα λιθάρια 9 ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΜΟΥΝΤΕΣ

Το αλώνι της Εκάτης

Τα αντίποινα

(Μυθιστόρημα)

Ημερολόγιο

9 ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΠΟΥΛΙΟΣ

9 ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΡΑΜΟΣ

Αντί της σιωπής

Βρεγμένο ρούχο (Διηγήματα) 9 ΜΑΞΙΜΟΣ ΟΣΥΡΟΣ

Πολιτεία (Ποιητικό αφήγημα) 9 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

[Το λάβαρον] (Νέα, ολοκληρωμένη έκδοση)

(Ζωγραφική: Τάσος Μοντζαβίνος) 9 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΠΟΥΝΤΖΗ

Η κλινήρης Δευτέρα 9 ΝΤΤΝΟΣ ΣΙΩΤΗΣ

Η μηχανή των μυστικών 9 ΛΛΕΞΗΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ

Αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων

ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ ΕΡΩΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΙΑΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

ΠΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ 7 ΠΑΡΑΜΥΘΕΝΙΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕ

• '" 'S S f T o il U n » · » » ''

W

gyffO

ΠΤΤΓ

vlllvl

εκδόσεκ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

g y p Π Α ΤΑΚΗ

Ελληνική ΡΟΥΛΑ ΚΑΚΛΑΜΑΝΑΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ

εχνια

ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΛΑΖΑΝΗΣ ΕΓΩ, 0 ΠΕΤΡΟΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Λ*>ΛΝΤΡ/ΑΝΗ.'...

αιακη ΑΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μ πενάκη 16, 106 78 Αθήνα ιλ.: 36.38.362, Fax: 36.28.950

ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΕΣΥΛΛΑΣ Η ΚΡΥΠΤΗ

Σ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Μένη Κουμανταρεα Η ΣΥΜΜΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΠΑΣ Τι θα κάνατε αν συναντούσατε ένα γεροπαράξενο καθηγητή να τρώει στο φασι-φουντ με δερμάτινα γάντια; Και τι θα λέγατε αν εκείνος σας προσκαλούσε σπίτι του να γνωρίσετε τον ερμαφρόδιτο υπηρέτη του και τη μικρομέγαλη μαθήτριά του που παίζει άρπα; Όλα αυτά θα τα μάθετε ή θα νομίζετε ότι τα μάθατε σ’ αυτό ίο μουσικό μυθιστόρημα για το τέλος του αιώνα.

Μέσα στα χαρτιά του Ασημάκη Πανσέληνου βρέθηκε το χειρόγραφο αυτό που σήμερα έρχεται στη δημοσιότητα. Είναι ένα ημερολογιακό κείμενο γραμμένο μέρα με τη μέρα, κάτω από την πίεση και την αγωνία των γεγονότων. Αποτελεί μια προσπάθεια να βάλει ο συγγραφέας σε κάποια τάξη και προοπτική τα πρωτόγνωρα και φοβερά βιώματα ενός πολέμου και μιας Κατοχής.

Ν’ΑΚΟΥΩ ΚΑΛΑ Τ’ ΟΝΟΜΑ ΙΟΥ

Σωτήρη Δημητρίου Ν’ ΑΚΟΥΩ ΚΑΛΑ Τ’ ΟΝΟΜΑ ΣΟΥ

Είναι η κπορία μιας ηπειρώτικης οικογένειας. Από ίο συνοριακό χωριό Πόβλα στο Περδικάρι της Βορείου Ηπείρου και στο Ελμπασάν της Αλβανίας. Από εκεί, με το προσφυγικό κύμα, στη σύγχρονη Αθήνα. Από γενιά σε γενιά.

Βασίλη Τσιαμπούση ΕΚΤΟΣ ΕΔΡΑΣ

Μια ιστορία περιπτώσεων που παλινδρομούν μέσα στο χρόνο, σε ένα τοπικό πλαίσιο που η στενότητα και η ασφυκπκότητά του δημιουργούν ένα ψυχολογικό κλίμα που βρίσκει το πλησιέστερο ανάλογά του στην ηττοπάθεια και το δέος του επαρχιώτη ποδοσφαιριστή, όταν ξεκινά για κρίσιμο εκτός έδρας αγώνα στο

ανθολογίες Α/ 11 I

I I

βιβλιοθήκη ως τόπος περισυλλογής, ανάπαυσης, ανάγνωσης ή μελέτης, ως χώρος που εμπνέει ερωτισμό, ως τόπος μεταφυσικός, ουτοπικός και ιδανικός, ως πηγή απέραντων γνώσεων, ως τόπος οργάνωσης εγκλημάτων, ως εχθρός του χρήστη της, ως μεσάζων για την ανακάλυψη θησαυρών έχει απασχολήσει πολλούς συγγραφείς. Ο Borges χαρακτηριστικά είχε πει: «Η ταξινόμηση της βιβλιοθήκης είναι η άσκηση /με ηρεμία και απλότητα/ της τέχνης της κριτικής». Κείμενα, λοι­ πόν, δεκατεσσάρων ξένων και Ελλήνων συγγραφέων συνθέ­ τουν τη βιβλιοφιλική ανθολογία Περί βιβλιοθηκών (Αθήνα, Άγρα, 1993. Σελ. 264). Ανθολογούνται κείμενα: του Ιουλίου Βερν για τη βιβλι­ οθήκη του Ναυτίλου στις «20.000 λεύγες κάτω από τη θά­ λασσα» στην οποία υπήρχαν βιβλία που κάλυπταν όλο το φάσμα των ανθρώπινων γνώσεων, όπως, τηρουμένων των αναλογιών, συνέβαινε και με τη βιβλιοθήκη στο «Μεγάλο Ανα­ τολικό», του Ανδρέα Εμπειρίκου- δύο ποιήματα του Jorge Luis Borges για την ουτοπική βιβλιοθήκη την οποία ο Umberto Eco ονομάζει cauchemar (εφιάλτης) σε μια ομιλία του για τα είκοσι πέντε χρόνια από την εγκατάσταση της Κοινοτικής Βιβλιοθήκης του Μιλάνου. Η Dorothy Sayers χρη­ σιμοποιεί τη βιβλιοθήκη ως σκηνικό φόνου, ενώ η βιβλιοθήκη του Jacques Roubaud σκαρφίζεται διάφορα για να μη παραδώσει τα βιβλία της στους αναγνώστες. Ο George Perec θεω­ ρεί την ταξινόμηση των βιβλίων μιας βιβλιοθήκης μεγίστη π ε­ ριπέτεια θυμίζοντάς μας τον Εμμανουήλ Ρόίδη, ο οποίος, ως έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης από το 1880 ως το 1903, σχολιάζει τους αυτοσχεδιασμούς των βιβλιοθηκάριων. Ο Walter Benjamin αναφέρεται στη διαδικασία της αποσυσκευασίας της βιβλιοθήκης του, ο Henri Meschonnic γρά­ φει για την «ατέρμονη βιβλιοθήκη και τα βιβλία της» και ο Ray Bradbury περιγράφει στο «Φαρενάιτ 451» μια εφιαλτική κοι­ νωνία όπου τα βιβλία καίγονται ως απαγορευμένο είδος. Αντί επιλόγου παρατίθενται σύντομα κείμενα του Gerard de Nerval και του Δημήτρη Καλοκύρη. Τέλος, ο τόμος κλείνει με σκίτσα του Walt Disney όπου στη βιβλιοθήκη του θείου

--------------Σκρουτζ κρύβεται ένας πραγματικός θησαυρός. Αναζητώντας, λοιπόν, οι βιβλιόφιλοι το θησαυρό μιας αλη­ θινής απόλαυσης ας ανατρέξουν στο «Περί Βιβλιοθηκών» βιβλίο τυπογραφικά άψογο. Οι πολύ καλές μεταφράσεις εί­ ναι των: Αλ. Σκαλίδου, Αχ. Κυριακίδη, Δ. Καλοκύρη, Α. Σιδέρη, Αν. Αποστολίδη, Λ. Τσιριμώκου και Β. Μπιτσώρη.

κόσμος να χαλάσει, ακόμη και τα πιο απίθανα γεγονότα να συμβούν, δύο φαινόμενα δεν θα πάψουν ποτέ να υπάρχουν και να επαναλαμβάνονται. Η παπαρούνα πάνω στην έκρηξη της Ανοιξης και το βιβλίο πάνω στην έκρηξη των Ιδεών. Ή και το αντίστροφο». Αυτά είναι λόγια του Οδυσσέα Ελύτη προλογίζοντας ένα γενέθλιο βιβλίο του «Ίκαρου». Πενήντα αναμμένα κεράκια για τη συμπλήρωση πενήντα πρώτων χρόνων του σημαντικού για τα γράμματα στην Ελλάδα εκδο­ τικού οίκου «Ίκαρος». Τότε, το Δεκέμβρη του '43, ο Ν. Καρύδης, ο Α. Πατσιφάς και ο Μ. Πλωρίτης έδωσαν τα χέρια κι αποφάσισαν να γίνουν εκδότες. Στο γενέθλιο αυτό βιβλίο γράφουν για το «Πέταγμα του Ίκαρου» οι σημερινές εκδότριες Χρύση και Κατερίνα Καρύδη, ο Μ. Πλωρίτης, η Α. Ζέη, η Μ. Σεφέρη, ο Γ. Π. Σαββίδης, ο I. Μόραλης, ο Ν. X. Γκίκας, ο Σ. Πασχάλης, ο Ε. Αρανίτσης, κοσμείται δε από σχέδια του Γ. Τσαρούχη, Γ. Μόραλη, Ν. X. Γκίκα, Ν. Εγγονόπουλου, Ο. Ελύ­ τη, Α. Φασιανού, Σ. Βασιλείου, οι οποίοι φιλοτέχνησαν κατά καιρούς εξώφυλλα βιβλίων. Τέλος, αναφέρονται όλα τα βι­ βλία του Ίκαρου ανά έτος σ' αυτή τη διαδρομή των πενήντα πρώτων παραγωγικών του χρόνων. Προσεγμένη και καλαίσθητη εκδοτική δουλειά τυπωμένη σε ανακυκλωμένο χαρτί με σκληρό εξώφυλλο. Τί άλλο παρά ευχές εκ μέρους μας για ψηλά ψηλά πετάγματα.

0

Η.Π.

χρονικά

9

έη ισ η μ ά ^σ α ς «Δεν θα με εξέπληττε αν η χωρά σας γνώριζε κάποτε ένα δεύτερο χρυσό αιώνα». (Φρανσουά Μιτεράν) ❖ * «Στην Ελλάδα υπάρχει η δυνατότητα για ποιότητα. Όλοι τη ν αναγνωρίζουν όταν βλέπουν τις κολόνες στη Δήλο ή τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Κ ι αν υπήρξε κάποτε η ποιότη­ τα σε έναν τόπο μπορεί να επι­ στρέφει πάλι». (Πίτερ Μπρουκ) ❖ ♦ ❖ «Η Ευρώπη θα περίμενε από τη ν Ελλάδα νέες ιδέες και πο­ λιτισ μικές προτάσεις». (Σεγκελά) ❖ ♦ ♦ ·> Μας τα θυμίζει ο Δ ημ ήτρης Κουμάνταρος που οραματίζεται «Μία ελληνική ουτοπία». («Ελευθεροτυπία», 1-2.3.94). Ουτοπία; Κ ι όμως υπάρχουν τρόποι... ❖ Άσχετο (;;;). Οι σπουδαστές του τμήματος βιομηχανικού σχεδιασμού του Α Κ Τ Ο υπέβα­ λαν τη ν πρόταση να καθιερω­ θεί ένα νέο συγκοινωνιακό μέσο 10 θέσεων, το T A X I-B U S ♦♦ Ιδέα: Α ς συνεισφέρουν όλες οι σχολές, ανώ τατες και ανώτε­ ρες, προτάσεις συγκεκριμένες, τεκμηριωμένες, εφαρμόσιμες, στους τομείς τη ς ειδικότητάς τους, για ελληνικά ή διεθνή προβλήματα. Κ αι τότε θα δού­ με πόσο μακρινές είναι οι ουτο­ πίες... Αφού «τα χρόνια τη ς αθωό­ τη τα ς τερματίστηκαν» («Με­ σημβρινή», 3.1.94), ας περά­ σουμε πια στα χρόνια τη ς υπευθυνότητας. Α.

y

\

y o fs > c ^

Αριστοτέλης - Αθ. Βαγιονάκης - Αθ. ΓκοΒόστης - Αθ. Δωδώνη - Αθ. Ελευθερουδάκης - Αθ. Ενδοχώρα - Αθ. ΕξαρχόπουΑος - Αθ. Εστία - Αθ. Ευριπίδης - Χαλάνδρι. Ιανός - Θεσσ. Κεντρί - Λαμία. Κουρκάκης - Καρδίτσα. Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. Λοξίας - Αθ. Μεθενίτης - Πάτρα. Νέστωρ - Κατερίνη. Πλαίσιο - Ρέθυμνο. Πρίσμα - Πειραιάς. Σάκης - Νέα Σμύρνη. Χνάρι - Αθ.

| Αλφαβητάριο: Τα καλά παιδιά (1949) ΤΟΥΜΠΗΣ Αλφαβητάριο: (1964) ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

I ΖΑΤΕΛΗ Ζ.: Και με το φως του λύκου επανέρχονται ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ | ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ.: Η εκτέλεση ΚΑΚΤΟΣ Ημερολόγιο: Χρονιά για γέλιο ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ Ημερολόγιο: Πάμε 94 ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΚΑΡΕΖΗ Τ.: Τετράδια ζωής ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ | ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Λουλούδι της κανέλας ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ Ημερολόγιο: Νταλί ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ ΣΤΡΙΓΑΣ Δ.: Παγκόσμιοι εντολοδόχοι ΝΕΑ ΘΕΣΗ | ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Μ.: Η συμμορία της άρπας ΚΕΔΡΟΣ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ Μ.: Τα δέντρα ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΓΚΟΥΛΙΚ Β.: Φόνος στην Καντόνα ΘΕΜΕΛΙΟ ΓΚΟΥΛΙΚ Β.: Εικόνες Κρητικής Τέχνης ΒΙΚΕΛΑΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΓΗ

ο γαλλικό θέατρο του ' 18ου αιώνα επιδιώκει, ως ένα βαθμό, να βαδί­ σει πάνω στα ίχνη του προηγούμενου, έστω και εισάγοντας κάποιες νεο. > τεριστικές παραλλαγές σ ’ εκείνο που ο γαλλικός κλα­ σικισμός ονόμαζε τραγωδία και κωμωδία. Βέβαια, πόρρω απέχει από το να είναι ο Βολταίρος γνήσιο τέκνο του Ρακίνα ή του Κορνέιγ όπως και ο Μαριβώ γνήσιος απόγονος του Μολιέρου. Η τραγωδία δεν ανακτά την παλιά της δύ­ ναμη1, και η κωμωδία, όποτε δεν προσπαθεί πεισματικά, και χωρίς θεαματικά αποτελέσμα­ τα, να μιμηθεί κωμικούς τύ­ πους της δραματικής παράδο­ σης (από τον Πλαύτο μέχρι το Μολιέρο), μετατοπίζεται σε ελάσσονες τόνους της ηθο­ γραφίας, είτε σε αισθηματικές ή σατιρικές διαστάσεις μιας κωμωδίας πνευματώδους και επιφανειακά αστραφτερής2. Το νέο κεφάλαιο που προστί­ θεται μετά το 1750, στη γαλλι­ κή δραματουργία, ανήκει σε μια μερίδα λογίων του γαλλι­ κού Διαφωτισμού με ριζοσπα­ στικές καλλιτεχνικές ιδέες, από τους οποίους προτείνεται και προωθείται ένα ενδιάμεσο δραματικό είδος. Την καινού­ ρια αυτή δραματουργία δεν θα μπορούσαμε να τη θεωρή­ σουμε ως την ακμαιότερη στιγμή της ιστορίας του γαλλι­ κού θεάτρου. Έ ργα του '

Τα «θεατρολογικά» Κείμενα του Denis Diderot Sedaine3, του Diderot4, ή του Baumarchais5, ανεβαίνουν για κάποιο διάστημα με επιτυχία, άλλοτε μικρή, άλλοτε μεγάλη, στις γαλλικές σκηνές και σε θέατρα άλλων χωρών6, χωρίς να σφραγίσουν έντονα την ιστορία του δράματος. Το βέβαιο είναι πως η νέα δραματουργία του Διαφωτι­ σμού έχει μέχρι σήμερα εκτιμηθεί περισσότερο ως αγαθή πρόθεση (και μάλιστα όχι ως αμιγώς καλλιτεχνική πρόθεση) παρά ως ευτυχές αποτέλεσμα. Κι αυτό δεν είναι άσχετο με το γεγονός ότι οι δραματουργοί του Διαφωτισμού δεν αρκέσθηκαν να δώσουν το θεατρι­ κό στίγμα μιας νέας εποχής με νέα έργα, αλλά και με θεωρη­ τικά κείμενα. Ο Ντιντρό, ο Μπωμαρσαί, ο Λέσινγκ, ακόμα και ο «κλασικίζων» Βολταίρος, και ο «αντιθεατρικός» Ρουσώ (μολονότι αυτοί οι δύο τε­ λευταίοι δεν συνέβαλαν καθό­ λου στην ανανέωση του θεά­ τρου, ο καθένας για διαφορε­

τικούς λόγους), φροντίζουν επίμονα, είτε με μεγάλα, είτε με αλλεπάλληλα δοκίμια και επιστολές (οι οποίες, μάλιστα, εκείνον τον καιρό, επωμίζο­ νταν συχνά το ρόλο του μανι­ φέστου, του κοινωνικού ή του καλλιτεχνικού credo), να δια­ κηρύξουν τις θέσεις τους γύ­ ρω από το θεατρικό κείμενο, το σκηνικό έργο, τη δουλειά του ηθοποιού κ.λπ.7. Το καινούριο, αντικλασικό πνεύμα, που διέπει τους δραματουργούς/«θεατρολόγους» του γαλλικού διαφωτισμού, βρίσκεται πληρέστερα δια­ τυπωμένο στα θεωρητικά κεί­ μενα του Ντιντρό. Εμπνεόμενοι από το δικό του δραματικό και θεατρικό όραμα, διατύπω­ σαν σύντομα και τις δικές τους αισθητικές αρχές ο Μπωμαρ­ σαί και ο Λέσινγκ, θαυμαστές και οπαδοί του νέου τύπου θε­ άτρου, που προοριζόταν για τον νέο τύπο θεατή, ο οποίος γεννιόταν από την αδιάβρωτη ακόμη, ανερχόμενη αστική κοι­ νωνία8.

12

χρονικά ------------------

κού κειμένου. Ο Ντιντρό εξαι­ ρεί την αξία ενός είδους που τοποθετείται μεταξύ της τρα­ γωδίας και της κωμωδίας, δη­ λαδή του δράματος, που αντι­ στοιχεί προς ό,τι εκείνος αποκαλεί «σοβαρό είδος» στον χώρο της δραματουργίας. Αυτό το δράμα δεν αποτελεί αποκρυστάλλωμα μιας νέας καθαρά αισθητικής απαίτη­ σης. Εκείνο που τονίζεται στην «προπαγάνδα» της καινούριας δραματουργίας, δεν είναι τό­ σο το γεγονός πως τα παρα­ δοσιακά είδη είναι πια ξεπερα­ σμένα, αλλά η ανάγκη να υπάρξει ένα θέατρο ηθικοπλα­ στικό, δηλαδή ωφέλιμο για τη ζωή. «Πρέπει πάντοτε όταν κα­ νείς γράφει, να έχει υπόψη του την αρετή και τους ενάρετους ανθρώπους»11. Είναι εκπληκτικό το πώς, ορμώμενοι από την ίδια επι­ θυμία και προσβλέποντες στο ίδιο κοινωνικό όραμα, ο Ρουσώ και ο Ντιντρό έφτασαν να διατυπώσουν δύο διαμετρι­ κά αντίθετες θέσεις για το ρό­ λο του θεάτρου στην αστική κοινωνία. Κατά την άποψη του πρώτου, το θέατρο -οποιοδήποτε θέατρο- είναι πηγή κα­ κών εμπνεύσεων για τον τίμιο άνθρωπο, ο οποίος παρακο­ λουθεί μιαρά πάθη, νιώθει συμπάθεια για ανάξιους αμαρ­ τωλούς, συγκινείται μπροστά στη διαφθορά, και γενικά παρασύρεται σε αισθήματα που δεν θα δοκίμαζε στην καθημε­ ρινή του ζωή στη θέα χαμηλών παθών και αισχρών καταστά­ σεων, παρόμοιων με εκείνες I. Το δραματικό κείμενο που στο θέατρο κερδίζουν τη συναισθηματική του προσχώ­ ρηση12. Το θέατρο, κατά τον α θέματα που προσεγγί­ Ρουσώ, είναι κίνδυνος για τον ζονται σ’ αυτό το πεδίο αγαθό λαό, επειδή ασκεί εκεί­ αφορούν κυρίως τη θεμα­ τική και το ιδεολογικό φάσμα,νη, ακριβώς, τη θυμική επίδρα­ ση, την οποία ο Ντιντρό, από αφενός, και αφετέρου τη μορ­ την πλευρά του, θεωρεί ευερ­ φική επεξεργασία του θεατρι­

Τα περί θεάτρου και δράμα­ τος κείμενα του Ντιντρό, θα δι­ στάζαμε να τα εντάξουμε στον χώρο της καθαρής δοκιμιο­ γραφίας, μολονότι διαθέτουν σαφώς δοκιμιακό χαρακτήρα. Ωστόσο η μορφή τους δεν εί­ ναι τυπικά δοκιμιακή. Το έργο που φέρει τον τίτλο «Το παρά­ δοξο σχετικά με τον ηθοποιό» αποτελεί ένα διάλογο ανάμε­ σα σε δύο άνδρες, των οποίων οι απόψεις γύρω από τον τρό­ πο με τον οποίο πρέπει να λει­ τουργεί ο ηθοποιός, διίστανται μεταξύ τους. Την ίδια μορφή έχει κι ο πρόλογος «Συζητή­ σεις γύρω από τον Νόθο γιο», ο οποίος γράφτηκε το 1757 με αφορμή το ομώνυμο δράμα, και με σκοπό τη διάδοση της νέας δραματικής και σκηνικής αισθητικής. Από την άλλη πλευρά, έχουμε δοκίμιο του συγγραφέα υπό μορφή επι­ στολής: το «Περί της δραματι­ κής ποίησης», που απευθυνό­ ταν στον Γκρίμ9 και που συνό­ δευε ως δραματικό μανιφέστο το δράμα Ο οικογενειάρχης (1758). Τέλος, κάποια (λιγότε­ ρο γνωστά) κείμενα αισθητι­ κής είναι απλά δοκίμια, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν το «Εγκώμιο του Richardson» και ο «Garrick ή οι Άγγλοι ηθοποι­ οί»10. Τρεις είναι οι κύριοι άξονες γύρω από τους οποίους περι­ στρέφεται η θεατρολογική σκέψη του Ντιντρό: το δραμα­ τικό κείμενο, η σκηνική πραγ­ ματικότητα και η λειτουργία του ηθοποιού.

Τ

γετική, και μάλιστα a priori, αφού «μόνον πηγαίνοντας στο θέατρο, οι έντιμοι άνθρωποι θα γλιτώνουν από τη συντρο­ φιά των φαύλων από τους οποίους περιβάλλονται»13. Φυσικά, όταν ο Ντιντρό μι­ λάει για θέατρο, έχει στο νου του ένα είδος «ηθικού δράμα­ τος» που να συνδυάζει τη λάμ­ ψη της αρετής με τη ζωντάνια της τέχνης. Αν η φαυλότητα δεν είναι εγγενής στην ανθρώ­ πινη φύση, αλλά πηγάζει από τις «άθλιες συμβατικότητες» που διαστρέφουν την ψυχή, και αν το θέατρο διαθέτει τη δραστική ικανότητα να συνταράσσει την ψυχή του θεατή, τότε μπορούμε να είμαστε αι­ σιόδοξοι: εκείνο που χρειάζε­ ται, είναι όχι να καταργηθεί το θέατρο, αλλά να υπάρξει ένα θέατρο «υπό όρους», που να συγκινεί τον θεατή. Οι όροι αυτοί είναι θεματικοί, ιδεολογι­ κοί και μορφικοί. «Εξαίρετος ποιητής είναι εκείνος, του οποίου η εντύπω­ ση παραμένει επί πολύ καιρό μέσα μου»14. Το ζητούμενο εί­ ναι, αρχικά, «να φέρει κανείς έναν λαό σε κατάσταση αμη­ χανίας και ενόχλησης»15. Με άλλα λόγια, για τον Ντιντρό, το θέατρο που χρειάζεται σε μια αστική κοινωνία, είναι πρά­ ξη εισβολής στη συνείδηση του θεατή, απόπειρα αφύπνι­ σης και αναθεώρησης της πα­ ραδοσιακής ηθικής και, συνα­ κόλουθα, της παραδοσιακής αισθητικής. Ιδεολογικά και θεματικά, το νέο δραματικό είδος, το οποίο ευαγγελίζεται ο μεγάλος εγκυκλοπαιδιστής, είναι ένα δράμα που να προβληματίζει τους αδίκους, και να συγκινεί τους δικαίους, με κάποιο δρα­ ματικό μύθο συγγενή προς τη ζωή του καθημερινού σύγχρο­ νου ανθρώπου. Εκείνο που θα

----------------- χρονικά υπογραμμίζει, δεν είναι η αθλιότητα της ανθρώπινης φύ­ σης, αλλά η αθλιότητα των κοινωνικών συμβάσεων και της κοινωνικής αδικίας, η οποία πρέπει και μπορεί να εκλείψει, αν ο άνθρωπος αυτοσυνειδητοποιηθεί και προσπαθήσει να γίνει καλύτερος. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί, αν το θέ­ ατρο εκφράζεται με σαφήνεια, και αν καθιστά το θεατή «έμπι­ στο» του δραματικού προσώ­ που, δυνάμει της συγκίνησης που θα του προκαλεί για τα άδικα δεινά του ήρωα. Αρετή και αλήθεια πρέπει να χαρακτηρίζουν το «ενδιάμε­ σο» είδος δράματος, που ο Γάλλος εγκυκλοπαιδιστής αποκαλεί «οικιακή και αστική τραγωδία» ή «σοβαρή κωμω­ δία»16. Η παριστώμενη στο θέ­ ατρο αρετή αιχμαλωτίζει το ενδιαφέρον του θεατή ευκολό­ τερα και από την απεικόνιση του ελαττώματος. Όσο για την αλήθεια του δράματος, αυτή πρέπει να παραπέμπει στην επίκαιρη πραγματικότητα, και όχι σε παρωχημένες εποχές, καταστάσεις και μορφές: «Λοι­ πόν, εγώ νομίζω πως σ ’ ένα έργο, όποιο κι αν είναι, πρέπει να γίνεται ευδιάκριτο το πνεύ­ μα του αιώνα του. Αν η ηθική αποκαθαίρεται, αν η προκατά­ ληψη αποδυναμώνεται, αν τα πνεύματα κλίνουν προς τη γε­ νική αγαθοεργία, αν έχει δια­ δοθεί η αγάπη για τα ωφέλιμα πράγματα, αν ο λαός ενδιαφέρεται για τις δραστηριότητες του υπουργού, πρέπει να το αντιλαμβάνεται κανείς αυτό, ακόμη και σε μια κωμωδία», διατείνεται ο Ντορβάλ, ο οποί­ ος, στις «Συζητήσεις γύρω από τον Νόθο γιο» εκφράζει τις προσωπικές θέσεις του συγγραφέα17. Με βάση τις παραπάνω δι­ ευκρινίσεις, καταλαβαίνουμε

εύκολα γιατί ο Ντιντρό θεωρεί ανώφελη τόσο την κλασική τραγωδία, όσο και την «εύ­ θυμη» κωμωδία, παρά την κα­ λοπιστία του και τις σποραδι­ κές θετικές παρατηρήσεις που διατυπώνει σχετικά μ’ αυτά τα δραματικά είδη. Οι δύσκολες καταστάσεις τις οποίες υφίστανται οι γίγαντες της ιστο­ ρίας, οι βασιλείς και οι αριστο­ κράτες, αποτελούν θέματα αδιάφορα για το λαό, του οποίου τα προβλήματα και οι δυστυχίες σε τίποτε δεν μοιά-

Ν π ν ί Ντιντρό

ζουν μ’ εκείνα των μεγάλων της μυθοποιΐας του γαλλικού κλασικισμού. Με τη σειρά τους, οι ιλαρές κωμωδίες, που έχουν ως θέμα τη γελοιότητα των ανθρώπων και των ελατ­ τωμάτων τους, δεν προσφέ­ ρουν τίποτε, το θετικό στον θεατή. Αντ’ αυτών προτείνεται η «σοβαρή κωμωδία», που έχει ως θέμα την αρετή και τα κα­ θήκοντα του έντιμου ανθρώ­ π ου18. Ας σημειωθεί ότι το εν λόγω

13

δραματικό είδος που ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του Ντιντρό δεν συμπίπτει καθό­ λου με την τραγικωμωδία, στην οποία εναλλάσσονται «δύο δραματικά είδη απομα­ κρυσμένα και διακεκριμένα με­ ταξύ τους με ένα φυσικό χώρι­ σμα. Εδώ, δεν περνούμε από ανεπαίσθητες αποχρώσεις. Σε κάθε βήμα πέφτουμε στις αντι­ θέσεις, και έτσι εξαφανίζεται η ενότητα19. Στην ανθρώπινη πραγματικότητα, δεν υπάρχει πόλωση καλού και κακού, ούτε άλματα από το αστείο στο έσχατα θλιβερό. Εξάλλου, η ίδια η τραγωδία και η κωμωδία αποτελούν οριακά είδη, που εκφράζουν ακραίες στιγμές της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτήν ακριβώς την πολικότητα έρχεται να άρει, ως μή κοινωνήσιμη πλέον στον κόσμο του, το «σοβαρό είδος» που υπερα­ σπίζεται ο Ντιντρό. Η κοινωνική και ηθική ιδεο­ λογία του Ντιντρό διαπνέεται από την αισιοδοξία των ιδεών του Διαφωτισμού. Ο κόσμος δεν είναι κακός, αλλά μπορεί να γίνει καλύτερος. Οι άνθρω­ ποι δεν είναι απόλυτα αγαθοί ή φαύλοι. Η καλοσύνη συνδέε­ ται πιο αδιαίρετα μαζί μας από όσο η κακία, και γενικά, απο­ μένει περισσότερη καλοσύνη στην ψυχή ενός κακού από όση κακία στην ψυχή του κα­ λού ανθρώπου»20. Αυτό το κα­ λόπιστο και ειλικρινές βλέμμα πάνω στον κόσμο επιτρέπει στον «υλιστή» Ντιντρό να πι­ στεύει, ούτε λίγο ούτε πολύ, ό,τι και ο πλατωνικός Σωκρά­ της, δηλαδή πως η αρετή είναι διδακτή. Και αυτή η πεποίθηση φιλτράρεται αυτούσια στις θέ­ σεις του για το σύγχρονο θεα­ τρικό κείμενο. Η αστική τρα­ γωδία, έτσι όπως ο ίδιος τη συλλαμβάνει, θα είναι μια ανυπόκριτη και άμεση έκφρα­

14

χ ρ ο ν ικ ά ------------------

ση της ανθρώπινης αλήθειας και της φύσης, μια δραμα­ τουργία σε τελευταία ανάλυση στρατευμένη, θα λέγαμε σήμε­ ρα, υπό το λάβαρο μιας σύγ­ χρονης και απροκατάληπτης ηθικής, που προβάλλει την αρετή και τη δικαιοσύνη. Αλλά τα νέα υλικά και θέμα­ τα μιας τέτοιας δραμα­ τουργίας απαιτούν μοιραία και μια αναθεώρηση της φόρμας, της δραματικής έκφρασης και των μέσων επεξεργασίας τους.

1.

Ο δραματικός λόγος

ύμφωνα με τη νέα ποιητι­ κή του Ντιντρό, ο λόγος πρέπει να χρησιμοποιείται όχι με τρόπο που να εντυπω­ σιάζει, αλλα με τρόπο που να πείθει τον θεατή. Οι ασύνδε­ τες ή ρητορικές εκφράσεις και ο θορυβώδης ή πομπώδης λό­ γος, η εκζήτηση ή η δαψίλεια της γλώσσας, η ανοίκεια για τον θεατή λέξη, ο «κατ’ ιδίαν» λόγος (το λεγόμενο aparte) με τον οποίον ο συγγραφέας δί­ νει συχνά την εντύπωση ότι προσπαθεί να κάνει μάθημα στο κοινό του, οι σχοινοτενείς μονόλογοι (tirades) που ανα­ στέλλουν τη δράση, πρέπει να αποφεύγονται, διότι αποσπούν το θεατή από τη μαγεία του θεάτρου. Ο λόγος του δράμα­ τος πρέπει να είναι «πεζός λό­ γος», δραστικός, λιτός, και συνάμα εκφραστικός κι απο­ καλυπτικός, απλός στα νοήμα­ τα και συνάμα εμπλουτισμένος φαντασιακά, αφού, χωρίς τη φαντασία, «ο λόγος καταντάει μηχανική συνήθεια εφαρμο­ γής συνδυασμένων μεταξύ τους λέξεων»21. Ωστόσο, ο απλός μονόλο­ γος -που δεν μοιάζει με τις κλασικές φλύαρες και ρητορι­ κές tirades- εντυπωσιάζει απο­

καλύπτοντας μυστικά και προ­ θέσεις των ηρώων, και επιπλέ­ ον είναι χρήσιμος αφού ο θεα­ τής πρέπει να ξέρει όσο γίνε­ ται περισσότερα γύρω από τα τεκταινόμενα και την έκβαση της ιστορίας, ώστε να έχει τη δυνατότητα, ανενόχλητος από την πλοκή, να προβλημα­ τίζεται πάνω σε ό,τι είναι και σε ό,τι θέλησαν να πράξουν οι ήρωες22. Ο Ντιντρό υπολογίζει αναμ­ φίβολα στην κυριαρχία του έναρθρου λόγου μέσα στο θέ­ ατρο. Παρ’ όλα αυτά, θεωρεί την παντομίμα ένα επίσης ση­ μαντικό τμήμα του δράματος, αφού υπάρχουν πτυχές του αι­ σθήματος που δεν στηρίζονται στον λόγο (που δεν χωρούν σε λέξεις) προκειμένου να κοινωνηθούν στους θεατές23.

2.

Η πλοκή

πάρχουν δράματα «α­ πλά» και «σύνθετα». Στα πρώτα, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο λόγο. δεύτερα, εκείνο που προσελ­ κύει την προσοχή είναι η υπό­ θεση. Ο Ντιντρό υποστηρίζει πως ο δραματικός μύθος και η πλοκή πρέπει να είναι απλά. Μόνο το απλό και το αναγκαίο για τη δραματική κίνηση και τον σκηνικό ρυθμό αφήνουν στον θεατή την ελευθερία να προβληματιστεί πάνω στις ιδέ­ ες που υποβάλλονται με το έρ­ γο. Ο περίπλοκος μύθος και τα περιττά επεισόδια, που φορ­ τώνουν ανώφελα το δράμα, δεν είναι βιώσιμα στη συνείδη­ ση του θεατή. «Αν ένα δρα­ ματικό έργο πρόκειται να πα­ ρασταθεί μια φορά και να μην εκδοθεί ποτέ, θα πω στον ποι­ ητή: κάνετέ το όσο περίπλοκο θέλετε. Θα συγκινήσετε και θα απασχολήσετε σίγουρα την προσοχή των θεατών. Αλλά αν

Υ

θέλετε να διαβαστείτε και να παραμείνετε στη μνήμη τους, να είστε απλός»24. Αντί των αλ­ λεπάλληλων γεγονότων και του συνδυασμού επεισοδίων, που εμπλέκουν τα πρόσωπα σε πολλαπλές σχέσεις και συγκεχυμένες, αμφίσημες κα­ ταστάσεις, ο Ντιντρό προτιμά­ ει «ένα πάθος, έναν χαρακτή­ ρα που αναπτύσσεται βαθμι­ αία και που καταλήγει να εμ­ φανιστεί σε όλη του τη δρά­ ση», όπως άλλωστε και ένα απλό συμβάν που γεννά πολ­ λές σκηνές και που, εξάλλου, μαρτυρεί τη μεγαλοφυΐα του συγγραφέα25. Το δράμα χρει­ άζεται πολλές ιδέες, αλλά όχι πολλά επεισόδια.

3.

Οι δραματικοί κανόνες

0

Ντιντρό επισημαίνει τη δυστυχία του μεγα­ λοφυούς ποιητή που δεν μπορεί ατιμωρητί να αποδώσει μια εικόνα παρμένη από τη φύ­ ση, αν αυτή δεν είναι εγγε­ γραμμένη στο πλέγμα των Στα προκαταλήψεων του λαού προς τον οποίο απευθύνεται. Αν, για τον Ντιντρό, τα ήθη και οι προκαταλήψεις ενός λα­ ού παρακωλύουν το έργο του δραματουργού, τροχοπέδη γ ι’ αυτόν αποτελούν, κατά μείζονα λόγο, και οι καθιερωμένοι δραματικοί κανόνες. Οι κατα­ σκευαστές και οι υπέρμαχοι των δραματικών κανόνων δεν είναι εκείνοι που έπλασαν αρι­ στουργήματα, αλλά εκείνοι που θεώρησαν τα μεγάλα πρό­ τυπα της δραματουργίας ως παραδείγματα προς μίμηση και τη μορφή τους ως απαρά­ βατους νόμους του δράματος. Ωστόσο - και ο Ντιντρό έχει πολύ δίκιο σε αυτό - τα μεγά­ λα έργα δεν γεννήθηκαν από πιστή υπακοή σε κανόνες, αλ­ λά από την έμπνευση της με-

------------------χρονικά γαλοφυΐας, η οποία μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να τους πα­ ραβαίνει. Αν δεν συνετελείτο αυτή η υπέρβαση της παράδο­ σης, τότε θα είχαμε αέναη επανάληψη των αυτών μορ­ φών δράματος και του θεά­ τρου. Δεν έχει καμιά σημασία, λοιπόν, πόσες φορές εμφανί­ ζεται ο ήρωας στην κάθε πρά­ ξη, ή αν το μήκος των πράξε­ ων είναι περίπου το ίδιο σε όλες. Μια πράξη δράματος πρέπει απλώς να ολοκλη­ ρώνεται, ώστε να επιδέχεται κάποιον τίτλο ενδεικτικόν του περιεχομένου της. Εκείνο, λοι­ πόν, που έχει σημασία, είναι αυτό που είναι αναγκαίο να εκ­ φραστεί και ωφέλιμο για να επιτευχθεί η ενότητα της δρα­ ματικής σύνθεσης και για να συντηρηθεί το ενδιαφέρον του θεατή για τη δραματική κατά­ σταση26. «Λίγοι γενικοί κανόνες υπάρχουν στην ποιητική τέ­ χνη. Ωστόσο, να ένας του οποίου καμιά εξαίρεση δεν γνωρίζω: Ο μονόλογος είναι στιγμή ανάπαυσης για την πράξη και ταραχής για το δρα­ ματικό πρόσωπο»27. Σε ό,τι αφορά στην επεξερ­ γασία του δραματικού υλικού, το πρώτο βήμα που πρέπει να γίνει είναι η σκιαγράφηση του σκελετού του έργου και στη συνέχεια να δουλεύονται οι σκηνές και ο διάλογος. Ο δρα­ ματικός ποιητής δεν πρέπει να ξεκινάει ποτέ από μια λεπτομε­ ρειακή ιδέα που πρόκειται να την ενσωματώσει αργότερα στο πλάνο του έργου. Στην αι­ σθητική του συγγραφέα μας, πέρα από την εντιμότητα και τον ορθό λόγο, με τα οποία οφείλει να εργάζεται ο ποιη­ τής, κεφαλαιώδη σημασία έχει και η δυνατότητα να συλλαμ­ βάνει σφαιρικά το θέμα του έργου, πριν να αρχίσει να

δουλεύει τις επιμέρους σκη­ νές28. Καθώς ο Ντιντρό ενδιαφέρεται κατά κύριο λόγο να εξα­ σφαλίσει μια λογικοφανή σύν­ δεση μεταξύ των δραματικών γεγονότων με τρόπο όσο γίνε­ ται πιο απλό, δεν επιδιώκει να θέσει σε αχρηστία το νόμο των τριών ενοτήτων, που τόσο πο­ λύ σκανδάλιζε όλους τους «προοδευτικούς» συγγραφείς του καιρού του. Αντίθετα, μά­ λιστα, στις «Συζητήσεις»29, βά­ ζει τον Ντορβάλ να υπερασπί­ ζεται αυτό το αίτημα του κλα­ σικισμού, αλλά για διαφορετι­ κούς λόγους: η ενότητα του χρόνου, του χώρου και της πράξης εξυπηρετεί τους πρα­ κτικούς σκοπούς του νέου θε­ άτρου, που είναι το να πείσει το κοινό του για την αλήθεια της ιστορίας που παριστάται, αλλά επίσης το να καλύψει τις τεχνικές αδυναμίες του θεά­ τρου. Η ίδια η αλλαγή σκηνι­ κού, προκειμένου να μεταφερ­ θεί η συνείδηση του θεατή σε διαφορετικόν κάθε φορά τόπο και χρόνο, όχι μόνο είναι δύ­ σκολη πρακτικά, αλλά και ψυχολογικά διασπά τον θεατή και τον αποστρέφει από τον προβληματισμό γύρω από την ουσία του δράματος.

4.

Πρόσωπο και κατάσταση

α ελάχιστα δραματικά πρόσωπα που θέλει ο Ντιντρό για τη νέα δραμα­ τουργία, πρέπει να έχουν ένα έντονο περίγραμμα και οι δρα­ ματικές καταστάσεις μέσα στις οποίες θα δράσουν πρέ­ πει να είναι ισχυρές. Η στέρεα σχεδιασμένη φυσιογνωμία του κάθε ρόλου δεν πρέπει να συγχέεται με καμία άλλη, αλλά είναι προτιμότερη η απλή δια­ φορά των χαρακτήρων από την αντίθεσή τους. Ο Ντιντρό

Τ

15

επιδοκιμάζει μάλλον τις αντι­ θέσεις των αισθημάτων και των εικόνων στην τέχνη και όχι την αντίθεση των χαρακτήρων, η οποία, αν εμφανίζεται με ισόρροπη δύναμη, καθιστά το έργο ηθικά αμφίσημο και άρα διχάζει τη συνείδηση του θεα­ τή. Έτσι η θετικότερη αντίθε­ ση, είναι η «αντιπαράθεση των χαρακτήρων προς τις κατα­ στάσεις και των ενδιαφερό­ ντων προς άλλα ενδια­ φέροντα»30.

II.

Η σκηνική πραγματικότητα

ο ζητούμενο στο θέατρο δεν είναι ο εντυπωσι­ ασμός του κοινού, αλλά η μετάδοση της αλήθειας του δράματος. Δεν χρειάζεται πλούσιο σκηνικό, αλλά ενημέ­ ρωση του θεατή: «Ας αλληλοαγνοούνται τα πρόσω­ πα, αν θέλετε. Αλλά ο θεατής ας τα γνωρίζει όλα»31. Είναι λάθος να παραμένει ο θεατής σε γνωσιακή εκκρεμότητα. Το επιχείρημα του Ντιντρό είναι πως οι κλασικές τραγωδίες εί­ χαν γνωστή πλοκή εκ των προτέρων και ωστόσο αυτό δεν τις εμπόδιζε να γοητεύουν το κοι­ νό τους, προκαλώντας του συγκίνηση. Η αλήθεια της ζωής δεν εί­ ναι ασυμβίβαστη στο θέατρο με τη σκηνική ψευδαίσθηση που, για τον Ντιντρό, πρέπει πάση θυσία να συντηρείται. Για το σκοπό αυτόν, δεν χρειά­ ζεται ούτε πλούσιο σκηνικό, ούτε coup de theatre32, ούτε πολυτελή κοστούμια και εξαρ­ τήματα. Αρκεί να εξασφαλί­ ζεται η ενότητα του τόνου του ηθοποιού και της παράστα­ σης. Αρκεί να παίζουν οι ηθο­ ποιοί σαν να μην έχει σηκωθεί η αυλαία33, και να μη μένει η σκηνή κενή παρά μόνο στο τέ­ λος της κάθε πράξης34. Η αλη­

Τ

16

χρ ο ν ικ ά ------------------

θοφάνεια είναι απαραίτητη και γ ι’ αυτό επιτρέπεται το θαυμα­ στό, αλλά όχι και το θαύμα. Βαθιά αντιμεταφυσικός ο Ντιντρό, απορρίπτει οτιδήποτε αντιστρατεύεται τη λογική, ενώ αποδέχεται οποιοδήποτε εξαιρετικό μη κανονικό φαινό­ μενο που επιφυλάσσει στον άνθρωπο η φύση35, αρκεί να μην υπερβαίνει τα όρια του συλλογικού ενδιαφέροντος. Η τέχνη εκπορνεύεται όταν απα­ σχολείται με παραλογισμούς, όπως οι υπερφυσικές μετα­ μορφώσεις, οι δεισιδαιμονίες, οι μαγικές πρακτικές κ,λπ.30. Το κύριο αίτημα είναι εδώ, να αποδοθεί πειστικά η αληθι­ νή φύση των πραγμάτων (ακό­ μα και όταν υπερβαίνει την κα­ νονικότητα παρουσιάζοντας εξαιρετικά φαινόμενα). Αυτό δεν σημαίνει πως ο τρόπος αυτής της απόδοσης πρέπει να είναι καθημερινός. Ο Ντιντρό αντιλαμβάνεται αυτόν τον κίνδυνο παρανόησης και επισημαίνει πως μια σκηνή σα­ λονιού, αν μεταφερθεί αυτού­ σια στο θέατρο, θα είναι ανα­ ποτελεσματική. Ο καθημερι­ νός τόνος της εκφοράς του λόγου είναι αδύναμος για τη σκηνή, όπως ο θεατρικός τό­ νος θα είναι κραυγαλέος αν μεταφερθεί στη ζωή. Η ποιητι­ κή διάσταση του θεάτρου πρέ­ πει να εξασφαλίζεται προς χά­ ρη της θεατρικής ψευδαί­ σθησης37.

III. Η λειτουργία του ηθοποιού Ντιντρό είναι ο πρώτος θεωρητικός της υπο­ κριτικής τέχνης και μάλι­ στα προηγείται των γνωστών θεωριών περί του ηθοποιού κατά ενάμιση περίπου αιώνα. Ο διάλογός του με τον τίτλο «Το παράδοξο σχετικά με τον

Ο

ηθοποιό», αποτελεί καθαυτόν ένα ιστορικό παράδοξο της ευρωπαϊκής θεατρολογίας: σε μια εποχή όπου δεν υπήρχε μια ολοκληρωμένη ιδέα για τη σκηνοθεσία και όπου ο ηθο­ ποιός επέθετε την προσωπική του σφραγίδα στο ρόλο και συχνά σε ολόκληρη τήν παράσταση, ένας δραματικός συγγραφέας - που δεν έχει καμιά εσωτερική σχέση με τη σκηνική δραστηριότητα - αφή­ νει στα συρτάρια του πεθαίνοντας μια πλήρη και σαφή θεω­ ρία για τη δραστηριότητα του ηθοποιού, για το «τί» και για το «πώς» της σκηνικής του έκ­ φρασης. Οι δύο φίλοι του φανταστι­ κού διαλόγου, ο «Πρώτος» και ο «Δεύτερος», δεν συζητούν επί ίσοις όροις. Όπως συμβαί­ νει και με τους πλατωνικούς διαλόγους, όπως συμβαίνει και με τους άλλους θεωρητι­ κούς διαλόγους του Ντιντρό, ο ένας συνομιλητής (ο «Πρώ­ τος», στην προκειμένη πε­ ρίπτωση) διαθέτει μια στέρεη άποψη για το θέμα που συζητείται, ενώ ο άλλος απλώς τροφοδοτεί τον διάλογο και συμβάλλει έμμεσα με τις αντιρρήσεις του στην αποσα­ φήνιση ορισμένων καίριων για τη θεωρία σημείων38. Οι θέ­ σεις του μνημειώδους αυτού κειμένου διαγράφονταν, ήδη από το 1770, αυτούσιες στο δοκίμιο «Γκάρρικ ή οι Αγγλοι ηθοποιοί». Αποτολμώντας έναν ανα­ χρονισμό θα πούμε πως η περί υποκριτικής θεωρία του Ντιντρό τοποθετείται μεταξύ των δύο ακραίων θέσεων που επρόκειτο να διατυπωθούν πο­ λύ αργότερα στη σύγχρονη Ευρώπη από τον Στανισλάβσκι και τον Μπρεχτ αντιστοίχως. Με άλλα λόγια, ο Γάλλος δια­ φωτιστής βλέπει τον ιδανικό

ηθοποιό ως μεταδότη συγκίνη­ σης, αλλά όχι και ως συγκι­ νησιακό πλάσμα. Αν ο Στανισλάβσκι ζητούσε από τους ηθοποιούς του να βιώσουν και να εκφράσουν τη συγκίνηση, αν ο Μπρεχτ, αντί­ θετα, απαιτούσε εξωτερική και εσωτερική αποστασιοποίηση των ηθοποιών από τους ρό­ λους, ο Ντιντρό ζητάει έναν φαινομενικά αντιφατικό συνδυασμό λειτουργιών. Η πρόκληση συγκίνησης είναι, φυσικά, απαραίτητη για την ηθική κινητοποίηση του κοινού και αυτήν πρέπει πρώτιστα να επιδιώκει ο ηθοποιός. Αλλά αυτό δεν προϋποθέτει την ψυχική και συναισθηματική παράδοση του ηθοποιού στο ρόλο του. Αντίθετα, μάλιστα, απαιτείται θυμική απόσταση και κριτική στάση του υποκρι­ τή έναντι του προσώπου που αυτός υποδύεται, μέχρι του σημείου να παρατηρεί τον εαυτό του την ίδια στιγμή που παίζει39. «Οι μεγάλοι ποιητές, οι με­ γάλοι ηθοποιοί και ίσως εν γένει όλοι οι μεγάλοι μιμητές της φύσης σε κάθε είδος, προικι­ σμένοι με ωραία φαντασία, με μεγάλη κρίση, με λεπτή αίσθη­ ση, με πολύ στέρεο γούστο, εί­ ναι κατά τη γνώμη μου τα λιγό­ τερο ευαίσθητα πλάσματα», γράφει ο Ντιντρό και, εύλογα, δείχνει φανερά την προτίμησή του για τη διάσημη ηθοποιό της εποχής του Κλαιρόν, που μιμείται απλώς τη συγκίνηση και αυτοκυριαρχείται παίζο­ ντας με το λογικό της, σε αντί­ θεση προς την επίσης περίφη­ μη Ντυμενίλ, η οποία παίζει με το συναίσθημα40. «Τι είναι λοι­ πόν, το αληθινό ταλέντο; Το να γνωρίζεις τα εξωτερικά συμπτώματα της δανεισμένης ψυχής, το να απευθύνεσαι στην αίσθηση εκείνων που σε

----------------- χρονικά ακούνε, που σε βλέπουν και να τους εξαπατάς με τη μίμηση αυτών των συμπτωμάτων, με μια μίμηση που να μεγεθύνει τα πάντα μέσα στο μυαλό τους και που να γίνεται κανόνας για την κρίση τους»41. Καλός ηθοποιός για τον Ντιντρό, είναι εκείνος που α) είναι ώριμος και έμπειρος και που το αίμα του δεν κοχλάζει στις φλέβες του, β) ασκείται σε έναν «έξοχο πιθηκισμό», μι­ μούμενος την εξωτερικότητα του συναισθήματος, γ) είναι ψυχρός, νηφάλιος και διαθέτει διανοητική λεπτότητα και πα­ ρατηρητικότητα («τα δάκρυα του ηθοποιού κατεβαίνουν από τον εγκέφαλό του, ενώ τα δάκρυα του ευαίσθητου αν­ θρώπου ανεβαίνουν από την καρδιά του»), δ) δεν εγκαταλείπεται στην τυχαιότητα της συναισθηματικής έξαρσης, η οποία καθιστά το παίξιμό του αναπόφευκτα άνισο, αλλά ακολουθεί ένα «σύστημα εκ­ φοράς» του λόγου, του λυγμού, της συγκινησιακής γλώσσας: μια τεχνική, που δια­ σώζει την ψυχική και καλλιτε­ χνική ισορροπία του ηθοποιού, αλλά και την ποιητική δημι­ ουργία από τον κίνδυνο έκ­ πτωσής της σε τόνους οικεί­ ους, που την καθιστούν γελοία ή ανιαρή (ακόμη και τα πιο οι­ κεία πράγματα δεν μπορούν να ειπωθούν με οικείο τόνο στο θέατρο)42, ε) αυτοεκμηδενίζεται ως προσωπικότητα και ως χαρακτήρας, προς χάρη του εκάστοτε δραματικού προσώπου που υποδύεται. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφέρουμε μια εύστοχη πα­ ρατήρηση σχετικά με την αδυναμία του ηθοποιού να αποδώσει σωστά στη σκηνή έναν χαρακτήρα που ταυτίζε­ ται με τον ίδιον. Αν ο ηθοποιός παίξει τον εαυτό του, υποδυό-

μενος τον φιλάργυρο, τότε εν­ σαρκώνει έναν φιλάργυρο και όχι τον φιλάργυρο εν γένει. Η ύπαρξη του δραματικού προ­ σώπου επί σκηνής απαιτεί την παραίτηση του ηθοποιού από τον εαυτό του. «Ο μεγάλος ηθοποιός είναι τα πάντα και δεν είναι τίποτα». «Και ίσως επειδή ακριβώς δεν είναι τίπο­ τε, είναι τα πάντα κατ’ εξοχήν, καθώς η ιδιαίτερη μορφή του δεν αντιστέκεται ποτέ στις αλλότριες μορφές που αυτός οφείλει να παίρνει»43. Ο καλός ηθοποιός έχει δι­ καίωμα να αισθάνεται αλλά όχι να είναι ευαίσθητος. Έχει υπο­ χρέωση να αποδίδει τη φύση, αλλά δεν πρέπει να παίζει σύμ-

Ο Ντιντρό από τον Φραγκονάρ

17

φωνα με τη δική του φύση. Τέ­ λος, οφείλει να υποτάσσει τη φαντασία του σε εκείνη του ποιητή. «Ο μεγάλος ηθοποιός είναι ένα θαυμάσιο ανδρείκε­ λο, του οποίου τον σπόγγο κρατάει ο ποιητής, που του υποδεικνύει σε κάθε γραμμή την αληθινή μορφή, την οποία εκείνος πρέπει να προσλάβει»44. Από ένα σύνολο «θεατρολογικών» κειμένων που απαριθ­ μούν περισσότερες από τρια­ κόσιες σελίδες, θα μπορούσα­ με να ανοίξουμε μια συζήτηση μακράς διάρκειας, αφού μάλι­ στα αρκετές θέσεις του Ντιντρό είναι γοητευτικές αλλά και αμφισβητήσιμες.

18

χρονικά ------------------

Παρά τις αντιρρήσεις μας (που κι αυτές δεν διαφεύγουν τον κίνδυνο να αμφισβητηθούν με τη σειρά τους), οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως η θεω­ ρία του Γάλλου διαφωτιστή αποτελεί σταθμό στην ιστορία της θεατρικής και της δραμα­ τικής αισθητικής. Οι ιδέες του για τη χωρική διεύρυνση του σκηνικού παιχνιδιού, οι προτά­ σεις του για συγχρονική από­ δοση σκηνών και για αντικα­ τάσταση του coup de theatre από το tableau, η ανάγκη εναλλακτικών επιλογών μετα­ ξύ απόδοσης και αφήγησης ενός συμβάντος κ.ά. παρουσι­ άζουν θετικό ενδιαφέρον και μάλιστα μερικές από αυτές τις απόψεις είναι πρωτοποριακές για την εποχή τους. Εξάλλου, η προβληματική του περί της τέχνης του ηθοποιού αποτελεί την πρώτη στέρεη θεωρητική οπτική πάνω σε αυτό το θέμα. Είδαμε παραπάνω πως, κα­ τά τον Ντιντρό, ο σκοπός του θεάτρου είναι να μιμηθεί πι­ στά, αλλά και αληθοφανώς τη φύση, αποβλέποντας στη θυμική αντίδραση του θεατή και, μέσω αυτής, στην ηθική του αφύπνιση και βελτίωση. Όλα αυτά, ωστόσο, πρέπει να επι­ τυγχάνονται μέσα στα πλαίσια της θεατρικής αισθητικής και ο Ντιντρό υπογραμμίζει αυτή την ανάγκη, ως άνθρωπος ευ­ φυής, με βαθιά καλλιέργεια και ανοικτό πνεύμα. Ωστόσο, όντας επίσης κοινωνικά ευαι­ σθητοποιημένος και έχοντας συναίσθηση των αναγκών μιας κοινωνίας που μεταβάλλεται ραγδαία, οδηγεί την αισθητική του στα όρια μιας αστικής ηθι­ κής, οραματιζόμενος ένα εί­ δος στρατευμένης τέχνης. Τα πιο τρωτά επιμέρους σημεία αυτής της θεωρίας νομίζουμε πως είναι τα παρακάτω: 1. Η τάση να αποτιμάται η ηθική αποτελεσματικότητα

πρόκληση ψυχικής αναστάτω­ του έργου από την ποσότητα σης και χιλιάδων δακρύων. δακρύων που θα φέρει στα μά­ Από την άλλη πλευρά, αυτό τια των θεατών. Ο ίδιος ο όρος το εύκολο δραματικό μέσον «comedie larmoyante» που συνδέεται αποκλειστικά με οι­ προτείνεται ως ονομασία του κείες στιγμές μιας ολότελα κα­ νέου δράματος, δεν είναι λιγό­ τανοητής αστικής ζωής και πο­ τερο αστείος από τον χαρα­ τέ με εξώλογες εμπειρίες της κτηρισμό «σπαρταριστή κωμω­ εσωτερικής ζωής. Μεταφυσι­ δία» (που τον διαβάζουμε με­ κός φόβος, εσωτερικός διχα­ ρικές φορές σε περιοδικά σμός, όνειρο, πνευματική κρί­ έντυπα), αφού ο συγγραφέας ση, διαίσθηση, αισθήματα που φαίνεται και στις δύο περιπτώ­ αιωρούνται στην ατμόσφαιρα σεις να προσδιορίζει το είδος του δράματος δίχως συγκεκρι­ της τέχνης του βάσει μιας μένη μορφή, δεν έχουν καμιά πρόβλεψης που αφορά την θέση στη δραματουργία του συγκινησιακή αντίδραση του Ντιντρό, ούτε φυσικά ενδιαφέ­ κοινού του και όχι τις δικές ρουν τη λογοκρατική θεωρία του αισθητικές (ή, έστω και του για το δράμα, η οποία άλ­ ιδεολογικές) προθέσεις45. λωστε είναι απολύτως σύμφω­ 2. Η αναγωγή της «συγκίνη­ νη με το πνεύμα του Διαφωτι­ σης» σε κεντρικό μοχλό της σμού, το ορθολογικό, το επι­ ηθικής και κοινωνικής ευαιστημονικό, το «υλιστικό». «Ο σθητοποίησης του κοινού. Η Ντιντρό και η ομάδα του επι­ εν λόγω συγκίνηση είναι μονο­ χειρούν να διατυπώσουν μια διάστατη, μονοδρομημένη συνολική αντίληψη του κό­ (προς την κατεύθυνση του κοι­ σμου. Αλλά ο κόσμος του είναι νωνικού και ηθικού γίγνεσθαι), περιορισμένος, μικρός. Όλη η αλλά και προβάλλεται ως απο­ προσπάθειά του δεν πραγμα­ κλειστικός τρόπος για να οδη­ τοποιεί τίποτε άλλο από μια γηθεί το κοινό στη συνειδητοφτηνή παρωδία της Σούρας» ποίηση της ανθρώπινης πραγ­ γράφει ο Baty46. ματικότητας. Η τέχνη, όμως, Και εδώ πρέπει να επισημάακόμη και η πιο «στρατευμένουμε τη βασική αντίφαση της νη», αν είναι γνήσια, διαθέτει θεωρίας: ένα λογικό αίτημα δικούς της τρόπους μετάδο­ στηρίζεται εξ ολοκλήρου στη σης των μηνυμάτων της, που λειτουργία όχι της νόησης, αλ­ δεν είναι καθαρά συναισθη­ λά του αισθήματος, ή αλλιώς: ματικοί ή λογικοί ή ψυχολογι­ η κοινωνική θεματική διοχετεύ­ κοί ή ηθικοί. Αλλά ακόμη κι αν εται μέσω μιας εύκολης ψυ­ υποθέταμε ότι η τέχνη έχει δι­ καίωμα να στηρίζεται σε εξωχολογίας. Μπορούμε, στην ανάγκη, να συμφωνήσουμε με καλλιτεχνικά μέσα για να επι­ αυτήν τη μέθοδο εξάλειψης κοινωνήσει με τον θεατή (υπό­ των προκαταλήψεων, της υπο­ θεση που είναι εντελώς εσφαλμένη), υπάρχουν και άλ­ κρισίας κ,λπ. Αλλά τότε, χά­ λοι τρόποι για να αφυπνίσει το νουμε συνήθως το καλλιτεχνι­ κοινό της: η κριτική επεξερ­ κό αποτέλεσμα. Αυτό, ακρι­ γασία του θέματος, η ενσωμά­ βώς, απέδειξε η βραχεία σκηνι­ κή ζωή των έργων του Ντιντρό. τωση ιστορικών ντοκουμέ­ ντων, η έκθεση συλλογισμών 3. Η σημασιολογική «μείω­ και ο αποδεικτικός τόνος κ.λπ. ση» της λέξης «φύση». Εδώ, η Όλα αυτά δεν είναι λιγότερο φύση υποδηλώνει μόνο τα πά­ επικίνδυνα για την τύχη του θη, τον χαρακτήρα και τα προ­ έργου από όσο η πόση θυσία βλήματα του αστού, αφού ρη-

------------------χρονικά τά απορρίπτεται το δράμα ενός βασιλιά ή ενός ευγενούς (του οποίου την ανθρώπινη υπόσταση εννοεί να αγνοεί ο Ντιντρό). Φυσικά αυτή η στά­ ση μαρτυρεί όχι μόνο το απο­ κλειστικό ενδιαφέρον για τον απλό άνθρωπο, αλλά και μια σαφή αντίδραση ενάντια στα θέματα και εν γένει στην αι­ σθητική του κλασικισμού. Ο Ντιντρό, πολέμιος των προκα­ ταλήψεων, φαίνεται να περι­ χαρακώνει ο ίδιος το «σοβαρό δραματικό είδος» με μια διπλή προκατάληψη, ιδεολογική και αισθητική.

4. Η άτακτη παλινδρομική κίνηση ανάμεσα στην αλήθεια και την αληθοφάνεια, την οποία πολύ εύστοχα επισημαί­ νει ο Roubine47. Ο Ντιντρό αντιλαμβάνεται πως όταν η μί­ μηση της αλήθειας της φύσης είναι πιστή, γίνεται ανιαρή, ή τερατώδης και αποτρόπαια πάνω στη σκηνή. Και προτείνει μια ποιητική (άρα όχι καθαρά ρεαλιστική) απόδοση της αλή­ θειας, η οποία όμως να μην αφίσταται της αληθοφάνειας. Αλλά ακόμη και όταν υποβάλ­ λει την ιδέα αυτή, έχει και πάλι κατά νου τη δραστική μετάδο­ ση μιας ηθικής στάσης και όχι την περιφρούρηση της τέχνης από την πεζότητα της καθημε­ ρινής έκφρασης. Αν ο Ντιντρό επικαλείται την ευπρέπεια και το καλό γούστο, είναι κυρίως για να προσελκύσει τον μέσο άνθρωπο στην καινούρια (ωφέλιμη) δραματουργία και όχι για να αναβαθμίσει τη δραματική τέχνη ή το αισθητι­ κό κριτήριο του κοινού.

5. Η αντιφατική προβληματι­ κή σχετικά με τους «δραματι­ κούς νόμους». Για τον Ντιντρό, η τέχνη προχωρεί χάρη στις μεγαλοφυΐες, χάρη στους προικισμένους εκείνους αιρε­ τικούς που έχουν το σθένος να απαρνηθούν τους καλλιτεχνι­

19

κούς κανόνες και να ανοίξουν διανοητική του διαύγεια ούτε νέους δρόμους. Τα αρι­ με τη δυνατότητα αυτοελέγ­ στουργήματα της θεατρικής χου. Δεν υπάρχει ηθοποιός λογοτεχνίας δεν προέκυψαν απόλυτα απαλλαγμένος από από την υποταγή σε δραματι­ το «εγώ» του κατά τη στιγμή κούς νόμους, αλλά από την που παίζει. Μπορεί πολύ καλά ελεύθερη δραστηριότητα του να «αυτοθυσιάζεται» παραχω­ ρώντας το είναι του στις απαι­ ποιητή. Για τούτο, πρέπει να καταργηθεί κάθε δραματήσεις του ρόλου δυνάμει της τουργικό συνταγολόγιο. Παρ’ τεχνικής του, αλλά αυτό δεν όλα αυτά, ο ίδιος ο συγγραφέ­ αποκλείει και την ψυχική του συμμετοχή σε αυτό που κάνει ας, στο «Περί της δραματικής ποίησης», διατυπώνει μια θε­ ή λέει σε κάποιες στιγμές (ή ματική και μορφική δεοντολο­ κάποιες βραδιές σε μικρό βαθ­ γία, που καταλήγει να γίνεται μό, κάποιες άλλες πολύ πιο ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό έντονα). Και είναι σωστή η πα­ και τεχνοτροπιακό σχήμα, στο ρατήρηση του Touchard ότι η οποίο οφείλει να υποταχθεί το ιστορικά αποδεδειγμένη εκδή­ δράμα της νέας εποχής. Αλλά λωση αναισθησίας μερικών αν ο μεγάλος ποιητής πράγ­ σ πουδαίων ηθοποιών, σε στιγ­ ματι δεν χρειάζεται κανόνες μές δραματικής κορύφωσης και δεν πρέπει να χειραγωγεί­ του ρόλου τους, δεν είναι άλ­ ται από αυτούς, τότε για ποιον λο από άμυνα, μια ασφαλιστι­ κή δικλείδα, που τους προστα­ λόγο θα όφειλε να ασχολείται μόνο με τα προβλήματα και τα τεύει από τη συγκινησιακή φόρτιση της στιγμής49. βάσανα του καθημερινού, κοι­ νού ανθρώπου και όχι και με Ο ηθοποιός-ανδρείκελο, ο εκείνα των ανθρώπων που εί­ ηθοποιός-μαριονέττα που ναι ξεχωριστοί καθ’ οιονδήποεξυμνεί ο Ντιντρό, όπως πριν τε τρόπο; Αυτή η αντίφαση μας από αυτόν έκανε και ο Kleist50, δίνει τη δυνατότητα να υποθέ­ και όπως στις αρχές του αιώνα σουμε το ένα από τα δύο: ή ότι μας έκανε και ο Craig51, είναι ένα ιδεατό, διανοητικό σχήμα μια τέτοια θεωρία δεν ελπίζει ανεφάρμοστο στην πραγματι­ στη δημιουργία αριστουργη­ μάτων, αλλά στη δημιουργία κότητα του ηθοποιού, που έχει έντιμων (αγαπημένη λέξη της) απορριφθεί τόσο λογικά όσο και μέτριων δραμάτων, ή ότι οι και εμπειρικά: το ανθρώπινο πλάσμα δεν μπορεί να αναχθεί κανόνες που η ίδια θέτει αφο­ σε πράγμα. Άλλωστε η ίδια η ρούν τους μέτριους και τίμιους βραχύτατη ζωή αυτών των δραματουργούς, εξαιρώντας καλλιτεχνικών οραμάτων το δηλαδή συγχωρώντας - τους έχει ήδη αποδείξει. μεγαλοφυείς ποιητές που, «Έτσι η διεκδίκηση ενός ενδεχομένως, θα γεννήσει η αμιγούς ρεαλισμού καταλήγει σύγχρονη θεατρική λογοτε­ να κατακρεουργηθεί από τους χνία48.

6. Η μονομερής θεώρησηίδιους τους υποκινητές της», γράφει ο Roubine52. Επρότου ηθοποιού. Ο ηθοποιός δεν κειτο άραγε για αίτημα ενός είναι ποτέ μόνον ένας ψυχρός ακέραιου ρεαλισμού, ή μήπως ερμηνευτής, ούτε μόνον ένας το μόνο αμιγές στοιχείο αυτής ευαίσθητος ενσαρκωτής ρό­ της αισθητικής ήταν εξ αρχής λου. Η ευαισθησία, η δυνατό­ μια αγαθή (ηθική) πρόθεση; τητα να συγκινείται ο ηθοποι­ ός την ώρα που παίζει, δεν εί­ Χαρά Μπακονικόλα ναι ασυμβίβαστη ούτε με τη

20

χρονικά

Σημειώσεις 1. Τάση προς συντήρηση των κλασι­ κών τραγικών προτύπων διακρίνεται τόσο σε συντηρητικούς δραμα­ τουργούς όπως ο Crebillon, όσο και σε διαφωτιστές όπως ο Βολταίρος, ο οποίος, μολονότι κατ’ αρχήν εκφράζει την «προοδευτική» στάση της δραματουργίας και θαυμάζει αρχικά τον Σαίξπηρ απορρίπτοντας την αρχαΐζουσα μυθοποιΐα και το στόμφο του κλασικισμού, υιοθετεί τελικά μια μετριοπαθή και μικτή, θα λέγαμε, στάση έναντι της αριστο­ τελικής δραματικής παράδοσης και της ρακίνειας αισθητικής.

2. Τόσο οι κωμωδίες των Destouches, Piron, Gresset, όσο και των Dufresny, Le Sage και άλλων ελασσόνων της περιόδου αυτής, πα­ ρουσιάζουν σήμερα ιστορικό μάλ­ λον παρά σκηνικό ενδιαφέρον.

3. Ο Sedaine έγινε γνωστός με την κωμωδία του Le philosophe sans le savoir, που πρωτοπαίχθηκε το 1765, και που θεωρήθηκε το πιο πετυχημένο έργο της καινούριας δραματουργίας.

4. Ο Ντιντρό συνέθεσε δύο δράματα με αντίστοιχους τίτλους Le fils nature! («Ο νόθος γιος» - 1757) και Le pdre de famille («Ο οικογενειάρ­ χης» - 1758), και μια κωμωδία με τίτλο Est - il bon? Est - il mechant? («Είναι καλός; Είναι κακός;» 1781).

5. Εκτός από τις πασίγνωστες και πολυπαιγμένες κωμωδίες Ο κουρέας της Σεβίλλης (1775) και Οι γόμοι του Φιγκαρό (1778), ο Μπωμαρσαί έγραψε και τρία δράματα, σύμφω­ να με το νέο «δακρύβρεχτο» και εποικοδομητικό ύφος: είναι η Ευγε­ νία (1767), Οι δύο φίλοι (1770) και Η ένοχη μητέρα (1792). Επίσης, συνέθεσε κι ένα λιμπρέτο όπερας με τον τίτλο Tarare.

6. Στην «Αμβουργιανή Δραμα­ τουργία» του, ο Λέσινγκ, αναφερόμενος στην παράσταση του «εξαι­ ρετικού έργου» του Ντιντρό Ο οι­ κογενειάρχης (στο θέατρο του Αμβούργου, 19 Φεβρουάριου 1768), επισημαίνει πως το δράμα αυτό δεν άρεσε στους Γάλλους (και για τούτο πάίχθηκε μόνο μια ή δύο φορές στο Παρίσι), ενώ αντί­ θετα, στις γερμανικές σκηνές, προ­ βλέπει πως θα παίζεται για πολύν καιρό - «και γιατί όχι πάντα;» «Dramaturgie de Hambourg», Paris, 1869, Didier, μτφρ. Ed. de Suckau, σ. 390). Οι διαφορές γούστου και

τα αίτια επιτυχίας ή αποτυχίας ενός έργου είναι ποικίλα και, μερι­ κές φορές, άδηλα.

7. Από τους παραπάνω συγγραφείς, ο Ρουσώ υπήρξε φανατικά αντιθεα­ τρικός. Αν εξαιρέσουμε την όπερα Le devin du village («Ο μάντης του χωριού»), που πάίχθηκε το 1752 στο Φονταινεμπλώ, ο Ρουσώ δεν έγραψε τίποτε άλλο για τη σκηνή. Η αρνητική σχέση του με το θέα­ τρο εκτίθεται, και αιτιολογείται μά­ λιστα, στη μνημειώδη επιστολή του προς τον d’Alembert, με θέμα τα θεάματα, η οποία αποτελεί ένα μακροσκελέστατο ανηθεατρικό μανι­ φέστο.

8. Ο Μπωμαρσαί προτάσσει, εν είδει προλόγου, στην Ευγενία, το «Δοκί­ μιο περί του σοβαρού δραματικού ύφους», όπου εκφράζει ρητά τον θαυμασμό του για τον Ντιντρό, συντασσόμενος ανεπιφύλακτα με τη νέα αισθητική, και φτάνοντας συχνά σε αντικλασικές υπερβολές. Παρόμοιον θαυμασμό διακρίνουμε, λίγο αργότερα, και στην «Αμβουργιανή Δραματουργία» του Λέσινγκ.

9. Πρόκειται για τον βαρώνο Melchior Grimm, Γερμανό συγγραφέα και κριτικό (1723-1807), συντάκτη μιας λογοτεχνικής αλληλογραφίας που στόχευε στην ενημέρωση διαφό­ ρων εστεμμένων της Ευρώπης γύ­ ρω από την πνευματική ζωή του Παρισιού, θεωρήθηκε αυστηρός κρπικός και σκεπτικιστής διανοού­ μενος.

10. Ο Αγγλος μυθιστοριογράφος Samuel Richardson (1689-1761) υπήρξε ο πρώτος λογοτέχνης που περιέγραψε τα αστικά ήθη και επι­ δίωξε να υποβάλει ηθικές ιδέες στον αναγνώστη. Το μυθιστόρημά του Παμέλα ή η ανταμειφθείσα αρε­ τή έγινε πολύ γρήγορα γνωστό διε­ θνώς. Ο Ρίτσαρντσον επηρέασε βαθιά τον Ντιντρό, αλλά και τον Ρουσώ. - Όσο για τον David Garrick (1717-1779), είναι ο διασημότερος Αγγλος ηθοποιός του 18ου αιώνα. Πλούσιο ταλέντο, ικα­ νός να ενσαρκώσει οποιονδήποτε ρόλο, ο Γκάρικ διηύθυνε το θέατρο Drury Lane επί 30 χρόνια και έγρα­ ψε αρκετά θεατρικά έργα, αποκαθιστώντας συνάμα τον Σαίξπηρ στην αγγλική σκηνή.

11. «De la po’sie dramatique» (βλ.

Diderot, OEuvres esthdtiques, Paris, 1959, Gamier, επιμ. κειμένων Paul Vernifcre), σ. 193.

12. «Lettre a d’Alembert» (μαζί με το

«Discours sur les sciences et les arts», Paris, 1987, Gallimard/ Folio), a 179.

«De la podsie...», σ. 192. Αυτ., σ. 197. Αυτ., σ. 197. Βλ. αυτ., σσ. 191, κ.εξ., 216 κ.α.

«Entretiens sur le Fils nature/» (μαζί με τον «Paradoxe sur le com6dien», Paris, 1985, Fiammarion), a 73.

18. «Da le podsie...», σ. 82.

19. «Entretiens...», σ. 82.

20. Αυτ., σ. 73.

21. «De la po^sie...», σ. 219.

22. Αυτ., σ. 229.

23. Αυτ., σ. 269.

24. Αυτ., σ. 200.

25. Αυτ., σ. 257.

26. Αυτ., σσ. 233,248 κ.α.

27. Αυτ., σ. 258.

28. Βλ. αυτ., σ. 206.

29. «Entretiens...», σσ. 30-31.

30. «De la poesie...», σ. 236.

31. Αυτ., σ. 228.

32. Αυτ., σ. 265.

33. Αυτ., σ. 231.

34. «Entretiens...», σσ. 30-1.

35. «De la po6sie», σ. 213.

36. «Entretiens...», σσ. 103-4.

37. «De la poesie», σ. 265.

38. Ο διαλογικός τύπος ανάπτυξης ενός θέματος χρησιμοποιείται από τον Ντιντρό συχνά, και όχι μόνο για την έκθεση αισθητικών απόψεων.

39. Βλ. «Garrick ou les acteurs Anglais» (στον τόμο Les chefs-d’oeuvre de Diderot, Paris, La renaissance du livre, t. II), σσ. 118-119.

40. Βλ. αυτ., σ. 118.

41. «Paradoxe...», όπ. παρ., σ. 170.

42. «Gerrikk», σ. 156.

43. «Paradoxe», σ. 156.

44. Αυτ., σ. 161.

45. Αυτ., σ. 167.

46. Gaston Baty, «Le masque et I’encensoir», Paris 1976, Editions d’Aujourd'hui, a 165.

47. Jean-Jacques Roubine, «Intro­ duction aux grandes theories du Th6Stre», Paris, 1990, σ. 61.

48. Παρ’ όλα αυτά, ο Ντιντρό υποστη­ ρίζει πως «η ποίηση θέλει κάτι τε­ ράστιο, βάρβαρο και άγριο» («De la po6sie...», σ. 261).

49. Βλ. Pierre - Aim6 Touchard, «L’amateur de theatre» (μαζί με το «Dionysos», Paris, 1968, Seuil), σσ.

190-93.

50. Στο κείμενό του για τις «Μαριονέτες».

51. Στη συλλογή κειμένων του για την «Τέχνη του θεάτρου».

52. Όπ.παρ., σ. 62.

13.

14.

15.

16.

17.

χρονικά

21

*

Μ

ια επισκόπηση της ιστο­ ρίας της Αυστριακής λο­ γοτεχνίας, τα τελευταία χρόνια, καταλήγει σε πολλές ομοιότητες για το έργο και τη γραφή μιας ολό­ κληρης σειράς Αυστριακών λογοτεχνών. Η γεωγραφική, οικονομική και πολιτική ύπαρξη της Αυστρίας, αποτελούν τον βα­ σικό καμβά της λογοτεχνικής δημιουργίας. Αυτό τονίζει ο Χέλμουντ Άινσεντλε, ο οποίος πιστεύει ότι υπάρχει πάντα η έντονη επίδραση αυτών των τριών παραγόντων στη διαμόρφωση του τρόπου σκέ­ ψης, των μοτίβων και των με­ θόδων έκφρασης των λογοτε­ χνών. Στην αυστριακή πεζογραφία και διηγηματογραφία υπάρχει πάντα η εικόνα του παραδο­ σιακού τοπίου (πυργίσκοι, αγροτόσπιτα, λίμνες, ποταμοί, χωριά, τυπικές μορφές οικογέ­ νειας της επαρχίας κ,λπ.). Ως παράδειγμα αναφέ­ ρουμε τον Κόνραντ Μπάγιερ (κλασικό της αυστριακής μεταπολεμικής περιόδου) που στο αντιπροσωπευτικό έργο του georg der laufer - πρόκει­ ται για την ιστορία ενός επαρ­

Με τους αβαντγκαρντίστες στις Βουνοκορφές χιώτη πενηντάρη - συνδέει την ψυχοσύνθεση του ήρωα με την αγριότητα του τόπου: άγριος και ανυπότακτος όπως η φύση ολόγυρά του. Χαρα­ κτηριστικό είναι και το παρά­ δειγμα του Μπαντ Μπάγιερ με το «der stein der weisen». Και βέβαια δεν είναι οι μόνοι που ανήκουν σ ’ αυτό το ιδιαίτερο ρεύμα' μέσα από εξιστορήσεις παροτρύνουν τον ίδιο τον ανα­ γνώστη να περιπλανηθεί και να νιώσει πρωτόγνωρα, δυνατά αισθήματα, να συνειδητοποιή­ σει τη γνησιότητα του τοπίου. Ο δρόμος, η ανάβαση προς τις κορυφές! Ένα τυπικό, ίσως, αυστριακό μοτίβο. Βουνά, βέβαια, υπάρχουν πα­ ντού, αλλά δεν λειτουργούν όπως στη συγκεκριμένη περί­ πτωση: ως αλληγορία που συνδέει τον αγώνα του ήρωα να ξεπεράσει τις δυσκολίες της καθημερινής ζωής με την

ανάβαση στις περήφανες, ανυπέρβλητες κορυφές των χιονισμένων βουνών της αυστριακής επαρχίας. Ο Γιόσεφ Βίνκλερ μόνο για λίγο θα αναπαύεται σε κάποια πλαγιά' ανασηκώνεται σύντο­ μα για να σκαρφαλώσει σε έναν ψηλότερο βράχο κοιτάζο­ ντας πίσω του την επαρχία της Κορινθίας. Θα μπορούσαμε να χαρα­ κτηρίσουμε ως ριζοσπαστική αυτήν την τεχνοτροπία. Για τον Βέρνερ Κόφλερ το ίδιο το γράψιμο είναι μια περιπλάνη­ ση. Υπάρχει ένα παιχνίδι αλή­ θειας και ψεμάτων: το τι βλέ­ πει κανείς και τι όχι. Ένα παιχνίδι που ελκύει τον ανα­ γνώστη και τον κατευθύνει προς το δικό του τρόπο σκέ­ ψης· ίσως αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως κακο­ ποίηση της Τέχνης της Λογο­ τεχνίας από τους πιο συντηρη-

Μια λογοτεχνική επισκόπηση της Αυστρίας

22

χρονικά

Η εκκλησία τον Αγίου Στεφάνου

Το Δημαρχείο της Βιέννης

τικούς. Σ’ αυτό το σημείο ο Βέρνερ Κόφλερ κατηγορείται ότι δεν αφήνει περιθώρια για αντικειμενική κριτική. Ότι δηλ. η εγχώρια αυτή επίδραση στην εξέλιξη των ηρώων δεν αφήνει περιθώρια για μια περαιτέρω εκτίμηση από τον αναγνώστη. Ο Πέτερ Χάντκε έρχεται να προσθέσει: «Η λογοτεχνία εί­ ναι ρομαντική» και συνεχίζει:

«Όσο πιο περίπλοκη γίνεται η λογοτεχνική φόρμα, τόσο πιο απόμακρη και ψεύτικη αί­ σθηση αναδίδει». Αλλά ο Βέρνερ Κόφλερ αντεπιτίθεται, επικροτώντας την πολυπλοκότητα της φόρ­ μας αυτής και τονίζοντας την ύπαρξη της συμβολικότητας στη γραφή. Το άγριο βόρειο τοπίο λει­ τουργεί αλληγορικά. Βλέ­

πουμε κυρίως ότι οι Αυστρια­ κοί αβαντγκαρντίστες εμπι­ στεύονται κατά κάποιο τρόπο τα αυστριακά βουνά ως μέσο γραφής ή ακόμα μέσο δια­ φυγής; Ο μεγάλος Αυστριακός ποι­ ητής Άντρεας Οκοπένκο γ ι’ αυτό το ιδανικό της αυστρια­ κής λογοτεχνίας, παραθέτει με διάθεση ειρωνίας: «στους ψη­ λούς πάγους μας, στους αγρότοποΰς μας επιζούμε». Η πραγματικότητα αποτελεί βέβαια τη βάση, αλλά η Τέχνη συλλαμβάνει την ύψιστη στιγ­ μή των φαινομένων αφού - για να θυμηθούμε και τον Γκαίτε αναγνωρίζει σε αυτήν το νόμο της τελειότητας, της σκόπιμης αναλογίας, την κορυφή της ομορφιάς, το κύρος του νοή­ ματος, το ύφος του πάθους. Και έτσι ο καλλιτέχνης, ευγνώ­ μων προς αυτή τη φύση που τον γέννησε, της ανταποδίδει μια δεύτερη φύση· μια φύση όμως που τη νιώθουμε, τη σκε­ φτόμαστε, μια φύση τελειωμένη ανθρώπινα... Α θ α ν α σ ία Σ πά θη

η έκπληξη της κάθε μέρας ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ. Η έκπληξη της κάθε μέρας. Στο εξώφυλλο: Σχέδιο του Μυταρά. Αθήνα, Α σ τ ρ ο λ ά β ο ς / Ε υ θ ύ ­ ν η , 1992. Σελ. 96.

Ποίηση εκινώντας ένα μυθικό ταξίδι, ο ποιητής συναντά, συναναστρέφεται και διαλέγεται με πρόσωπα μυθικά, όπως του Οδυσσέα, πα­ νούργο και πολύπειρο θαλασσοδρόμο, «σχε­ διάζοντας τα δικά του -ποιητικά- ταξίδια»

(9). Όμως ο πολύπαθος ήρωάς του θα του θυμίσει ορισμένα πράγματα: πως σημασία έχει το ωραίο ταξίδι ή την ξεχασμένη «αίσθηση της νοσταλγίας» και θα του δείξει «την παλιά πληγή πάνω από το γόνατο» (11). Που σημαίνει επιστροφή σε κάποια λησμονημένα και όμως σημαντικά πράγματα. Θα συναντήσει ακόμα τον μοναχικό, φτωχό αοιδό, που ψάχνει το δικό του χώρο να εκφραστεί, προδομένος ακόμα και από τις λέξεις, αφού όλα έχουν ειπωθεί και ο Οδυσσέας έχει αλλοτριωθεί μέσα σε έναν κόσμο, που έχει απομυθοποιήσει τα πάντα και όλα έχουν χάσει το αληθινό τους νόη­ μα. Ωστόσο υπάρχουν κάποια πράγματα αναλλοί­ ωτα. Ο ήλιος, η θάλασσα, το αλάτι και οι περήφα­

νοι γλάροι, που πετούν πάνω από την πεζότητα (17) και ο Ιάσονας με τα μεγάλα ταξίδια, προς τη χώρα του χρυσού οράματος, ο Ορέστης με τις τύ­ ψεις, η Κασσάνδρα με το «ερειπωμένο πρόσωπο», που δίνει χρησμούς, αλλά δεν μπορεί να ξεφύγει από την πικρή της μοίρα. Το ίδιο και ο ποιητής. Και εκείνη η τρυφερή Χρυσόθεμις, που εξακο­ λουθεί να πιστεύει, όπως και ο ποιητής, «πως τί­ ποτα δεν πάει χαμένο» (24), η όμορφη και ανίκα­ νη να υπερασπιστεί τον εαυτό της Χρυσηίδα, ανάμεσα στους δυνατούς, η Ιφιγένεια, η αγέρα­ στη, η δοξασμένη έγνοια, όχι μόνο του Ευριπίδη (28) και τέλος ο τυφλός γέροντας, ο ασήμαντος, που ψάχνει το δρόμο του κάθε φεγγαρόλουστο βράδυ ανάμεσα στους λεμονανθούς... Ο Σ. Κ. στο πρώτο μέρος του βιβλίου γράφει τη δική του περιπλάνηση στη μυθική γεωγραφία με πρόσωπα που τον γοητεύουν. Τους αφαιρεί όμως το αρχέγονο προσωπείο, μιμούμενος τον άλλο ποιητή, τα αφήνει έκθετα και ανήμπορα, αναπο­ φάσιστα σχεδόν, απόμακρα, φορτωμένα πείρα και απόγνωση μέσα στη νέα κατάσταση πραγμάτων. Το μυθικό ταξίδι του σύγχρονου Οδυσσέα -ποιητή- είναι απόπειρα επιστροφής στις ρίζες. Η αναστροφή του με τα μυθικά πρόσωπα αποτελεί συναίρεση του χρόνου και του χώρου: τότε και τώρα, εκεί και εδώ, γλώσσας, μύθου και ζωής. Ενότητα αδιάσπαστη. Ο μυθικός και ο σύγχρονος Οδυσσέας. Συναντιούνται και συνυπάρχουν σε χρόνο άχρονο, στο ακίνητο σημείο του κόσμου ίσως. Στο όνειρο, στο πουθενά, στην άλλη διά­ σταση, στην ουτοπία...

24 ετπλογη -------------------------ε «το αλογάκι της παιδικής ηλικίας», ο ποιητής μας εισάγει σε έναν άλλο κύκλο ποιημάτων, όπου δεν υπάρχει όραμα για τον αταξίI δευτο, τον ανονείρευτο σύγχρονο ρεαλιστή. Ι | Υπάρχει «ένα ψωριάρικο και γέρικο σκυλί» i f (31), μια πίστη κακοπεσμένη στον πυθμένα της παρωχημένης αθωότητας ή μιας «κουρασμένης αιωνιότητας» (34) που οδεύει συλλαβίζοντας μια γλώσσα δίχως νόημα, σκάβο­ ντας «τις νύχτες στους τάφους των αναμνήσεων, ψάχνοντας για την τρυφερή παράδεισο...» Στην τρίτη και τελευταία ενότητα: ο ρακοσυλ­ λέκτης έρχεται πάλι από το παρελθόν, μαζεύοντας «τα αποφόρια του κόσμου» ή μιλώντας για τον πατέρα, που «ονειρευόταν στη μέση του χω­ ραφιού» (63) ή για τον παππού ή για τις πέντε λύ­ πες (69-70). Η αναφορά στο παρελθόν γίνεται εν­ δεικτικά με ρήμα παρατατικού ή αορίστου: ήταν, ήμουν, είχε ή με χρονικό σύνδεσμο ή επίρρημα: I

II I

όταν, τότε, κάποτε, έτσι κάθε ποίημα προϋποθέτει κάτι προηγούμενο, τη συνέχιση μιας ιστορίας μι­ σοτελειωμένης, μιλώντας μια γλώσσα απλή και καθαρή, σοβαρή και καθημερινή, που αρκετές φο­ ρές αρθρώνεται ποιητικά, ωραία, χωρίς εξάρσεις, χωρίς ανόητα στιχηρά -ηχηρά- ιδιόμελα, κατα­ σταλαγμένη. Ο Στέλιος Καραγιάννης πορεύεται στο δρόμο που χάραξαν προηγούμενοι ομότεχνοί του, τόσο ως προς την επιλογή των θεμάτων, όσο και ως προς την ανάπτυξη του μύθου (Ρίτσος - Καβάφης - Σεφέρης), πίσω από την «πανάρχαια πομπή των ποιητών» (83), μέσα στον κόσμο της αθωότητας, όπου όλα είναι «φωτεινά, διάφανα και οικεία» ( 86).

Δίκιο δεν είχε ο μυθικός Οδυσσέας όταν του έλε­ γε: «Στ’ αλήθεια ήμουνα το ωραίο ταξίδι»; (11).

Ελένη Χωρεάνθη

-------------------------------- ΠΛΑΙΣΙΟ —

Ηποιητική συλλογή του Γ. Γιορνά «Τα Καθημερινά» άνετα θα μπο­ ρούσε να χαρακτηρισθεί ανθολόγιο τάσεων και ρευμάτων. Πράγματι, ο ποιητής μας, γράφει υπερρεαλιστι­ κή και ελεύθερη ποίηση, χωρίς όμως να παραλείπει το χάι-κάι ή να δέχεται επιδράσεις αλλότριες. Αναφορικά με τα υπερρεα­ λιστικά του ποιήματα οι παρατη­ ρήσεις μας εντοπίζονται στην όχι και τόσο επιτυχή αναζήτηση της θεμελιώδους λέξεως που θα σηκώ­ σει το βάρος των, έτσι και αλλιώς, δυσερμήνευτων σημαινομένων και στην έλλειψη του στοιχείου του ισχυρού εντυπωσιασμού που θα παρασύρει τον αναγνώστη σε πρωτόφαντα ποιητικά μονοπάτια. Τα πέντε χάι-κάι του, στιχουργικά τέλεια, ακολουθούν απόλυτα την ορθοδοξία του ποιητικού αυτού

ποίηση Γ. ΓΙΟΡΝΑΣ. Τα Καθη­ μερινά. Αθήνα, Ιωλκός, 1993. Σελ. 40.

είδους, που μάλιστα (ραίνεται να προσιδιάζει απόλυτα στον ποιητή. Αντίθετα, παρατηρούμε κάποια ανισομέρεια στα ποιήματα ελεύθε­ ρης γραφής. Εκείνα που έχουν κοι­ νωνικό προσανατολισμό κρύβουν βαθιές και απόλυτες αλήθειες και διακρίνονται για τη νοηματική τους πληρότητα και τη διαύγεια της έκ­ φρασης. Από τα υπόλοιπα, άλλα εκφράζουν βιώματα του ποιητή και άλλα ζητούν να περιγράφουν καταστάσεις, έτσι όπως υπέπεσαν

στην αντίληψή του και μέσα από τη δική του οπτική γωνία. Όμως, φοβάμαι ότι τους λείπει ο απαραί­ τητος εκείνος οίστρος που θα δώ­ σει πνοή στις νεκρές λέξεις και δύ­ ναμη στην έκφραση. Αναφορικά, τώρα, με το ποίημα «Τώρα πόσο άδεια η θάλασσα», θα παρατηρήσουμε σίγουρα τη θεματολογική της πρωτοτυπία, αλλά και την επίδραση του Κων. Καβάφη στο θέμα της διπλής, εσωτερι­ κής και εξωτερικής, ομοιοκαταλη­ ξίας. Τελικά, αν πρέπει να συμβουλεύ­ σουμε κάτι τον Γ. Γιορνά είναι μια πιο επίπονη και συγκροτημένη αναζήτηση θεμάτων και εκφραστι­ κών μέσων που σίγουρα θα αναδεί­ ξουν το ταλέντο του.

Γιώργος Πετρόπουλος

ετηλογη 25

από τον εαυτό μας στους άλλους ΤΑΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ. Από τον εαυτό μας στους άλλους. Δοκίμια. Αθήνα. Β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο ν τ η ς Ε σ τ ία ς , 1993.

Δοκίμιο*I 1 | | ρόκειται για μια συλλογή δοκιμιακών κειμέI νων εξαιρετικής σπουδαιότητας και σημα­ σίας, του κορυφαίου πεζογράφου και ακα­ δημαϊκού Τάσου Αθανασιάδη. Κατάσπαρτη σε περιοδικά και εφημερίδες η δοκιμιακή εργασία του κ. Αθανασιάδη, έχει συγκε­ ντρωθεί, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, σ’ ένα τό­ μο διακοσίων ενενήντα (290) πυκνογραμμένων σελίδων, ώστε να αποφευχθεί η απώλεια της ση­ μαντικής αυτής, για τον τόπο μας, πνευματικής παρακαταθήκης. Πολύπειρος πνευματικός δημι­ ουργός ο κ. Αθανασιάδης, έχει διατηρήσει και στα δοκιμιακά του κείμενα, όπως και στα αφηγη­ ματικά του έργα, τα καλά στοιχεία της λογοτεχνι­ κής παράδοσης, προχωρώντας όμως, με δυναμι­ κότητα, όπου και όταν χρειάζεται, σε ριζοσπαστι­ κές τομές ανανέωσης και εκσυγχρονισμού του κα­ θαρού δοκιμιακού λόγου. Έτσι, στα κείμενα που αναφέρονται σε θέματα κοινωνικά, αποφεύγει τε­ λείως τις αόριστες αναφορές και τις εξεζητημένες αφαιρετικές κατασκευές, τόσο συνηθισμένες σ’ αυτούς τους καιρούς της προχειρότητας και της ματαιολογίας, ενώ στα κείμενα φιλοσοφικής υφής, αν και καταδικάζει κάθε προσπάθεια εκλαΐκευσης που παραποιεί και νοθεύει το βαθύ­ τερο νόημα των καταγραφών, εκθέτει εντούτοις τις απόψεις του, και σ’ αυτή την περίπτωση, με καθαρότητα και ευλυγισία. Το ύφος των κειμένων του βαθύτατα ανανεωτικό, είναι εφάμιλλο του ύφους επιφανών γάλλων δοκιμιογράφων. Το βιβλίο διαιρείται σε τρία μέρη, περιλαμβάνει δε και μία διαφωτιστική προσθήκη, ως επίμετρο. Στο πρώτο μέρος με τον τίτλο «Ανιχνεύσεις» πε­ ριλαμβάνονται κείμενα κοινωνικής σημασίας, θέ­

ματα ανθρωπίνων σχέσεων, διαπλεκόμενων ή εμπορευόμενων ιδανικών, σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες φιλοσοφικές, θρησκευτικές, ακόμη και επιστημονικές δεσμεύσεις, παραποιήσεις και εκφυγές. Προβλήματα του αέναου χρόνου και της αισθητής ματαιότητας θίγονται επίσης στο μέρος αυτό. Σημαντικότατο από την άποψη των εννοι­ ών, αλλά και εξαιρετικής διαύγειας και καλλιέπει­ ας είναι το κεφάλαιο «η ανώνυμη μέρα», με τις συγκλονιστικές σχετικές αναφορές του, όπως και το παράλληλο κεφάλαιο που επιγράφεται «Το αί­ σθημα της βίωσης του χρόνου». Ακόμη, ιδιαίτερα θα σημειώσουμε το πρώτο κεφάλαιο του μέρους αυτού «από τον εαυτό μας στους άλλους», που δί­ νει και σ’ ολόκληρο το βιβλίο τον τίτλο του, όπου με εμβαθυντικές διατυπώσεις και με αναφορές στις σχετικές απόψεις κορυφαίων διανοητών και συγγραφέων, ξεκαθαρίζεται ολόκληρο το πλέγμα των ανθρωπίνων σχέσεων, η αναγκαιότητα της συναναστροφής, η αναγκαιότητα του άλλου, του «πλησίον» ανθρώπου και οι ανάλογες ψυχότροπες καταστάσεις, απαυγάσματα ψυχικής επαφής ή και κρυφής αντιπάθειας και λυκοφιλίας, ακόμη και συμβατικότητας. Θα σημειώσουμε επίσης το κεφάλαιο «η κοινωνία δημιουργός ιδανικών», όπου αναλύεται με περισσή ευκρίνεια η κοινωνι­ κή πορεία του ανθρώπου, ακμάζουσα όταν εξελίσ­ σεται και, ταυτόχρονα, διατηρεί ακέραια τα ιδανι­ κά της και πτωτική όταν αρχίζει η (εσωτερική) διάβρωση των θεσμικών θεμελίων της. Πολύτιμες οι σκέψεις του συγγραφέα στο σημείο αυτό, επει­ δή βρίσκουν αντικρύσματα και στις σημερινές κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις. Η ίδια εμβαθυντική διερεύνηση χαρακτηρίζει και τα άλλα κε­ φάλαια του μέρους αυτού. Η «λειτουργία της αναπλήρωσης» διαπιστώνει την ανάγκη της αγωνι­ στικότητας μπροστά στις αντιξοότητες της ζωής και στα σύμφυτα επακολουθήματα, μπροστά στις δυστυχίες που ωθούν σε καταστάσεις αναπλήρωσης και προσαρμογής, αναγκαίες για την προχώρηση της βιοτικής μέριμνας και της κοινωνικής ανέλιξης. Η «ευεργετικότητα της αυταπάτης» αποδεικνύει με πειστικότητα ό,τι ο τίτλος υποδη­ λώνει, πάντοτε με παραπομπές στις απόψεις κο­

26 ετηλογη

------------------

ρυφαίων πνευματικών ανθρώπων. Υπάρχει και παραστατικότατο το επιμύθιο του συγγραφέα, όπως και στα άλλα κεφάλαια. Το «δαιμόνιο στοι­ χείο στον έρωτα» αναμοχλεύει τα ψυχικά ενδότε­ ρα και εσώτερα αυτού του συναισθήματος, με την ενστικτώδη και άλογη παρόρμησή του, που έρχε­ ται καμιά φορά και σε αντίθεση με τις κατά και­ ρούς παραδεκτές «ηθικές» αντιλήψεις. «Μέσα στο ανθρώπινο τοπίο» ανευρίσκει ο συγγραφέας ό,τι σταθερό, κατά τη διατύπωσή του, απομένει σε πείρα συλλογική, απ’ τη διαδοχή των γενεών. Το συμπέρασμά του είναι αυτό ακριβώς που αναφέ­ ρει και συγκεκριμενοποιεί ένας απ’ τους ήρωες του μυθιστορήματος του «οι τελευταίοι εγγονοί»: Μπορεί ο άνθρωπος να επέζησε χάρη στο ένστι­ κτό του, η ανθρωπότητα όμως διασώθηκε μόνο χάρη στο πνεύμα αυτοθυσίας των «λίγων». Και τις οίδε; Απ’ το πέλαγος του αγνωστικισμού ο κ. Αθανασιάδης ανασύρει μια αμυδρή ελπίδα πως ίσως να υπάρχει κάποια (υπέρλογη πάντως) πιθα­ νότητα εσχατολογικής επιβίωσης, αλλά και αυτή, ως αναγκαία ίσως αυταπάτη. Στο δεύτερο μέρος «το ήθος και οι άνθρωποι» περιλαμβάνεται διεισδυτική αναφορά στα γεγονό­ τα του ελληνοϊταλικού πολέμου, βασιζόμενη σε αξιόπιστες σχετικές μαρτυρίες, τις οποίες μεταπλάθει ο κ. Αθανασιάδης με τη γνωστή άνεση του δεξιοτέχνη αφηγητή. Περιλαμβάνεται ακόμη διε­ ξοδική μελέτη για την αποκαλούμενη γενεά του τριάντα, τόσο σημαντική, όπως στη συνέχεια αποδείχτηκε, για τα γράμματα και την πολιτιστική προχώρηση του τόπου μας, με την υιοθέτηση από τη γενιά αυτή ηθών και συρμών της φιλελεύθερης Ευρώπης. Δείχνοντας και σ’ αυτό το σημείο, ο κ. Αθανασιάδης, αυτοσυγκράτηση, αλλά και μετριο­ πάθεια, παρ’ ότι και ο ίδιος θεωρείται, αν και νεό­ τερος, ότι ανήκει, λόγω της ευρύτητας και της κα­ τεύθυνσης του έργου του, στη δημιουργική αυτή γενιά, παραλείπει ωστόσο να αναφερθεί στη δική του προσφορά. Στο ίδιο μέρος και μεταξύ των πα­ ραπάνω κεφαλαίων, παρεμβάλλεται απρόοπτα κάπως, μια πολύ χαρακτηριστική μελέτη για τις συμπεριφορές και τις διαθέσεις, στον κοινωνικό και πολιτικό περίγυρο της πατρίδας τους, δύο με­ γαλοφυών πνευματικών ανθρώπων, του Γκαίτε και του Μπετόβεν. Τα σχετικά περιστατικά περιγράφονται με τρόπο γλαφυρό, όπως μας έχει συνηθίσει η έμπειρη γραφίδα του κ. Αθανασιάδη. Αναλύονται εξαντλητικά και οι υφιστάμενες εν­ δείξεις για τον χαρακτήρα και τη δομή του ψυχι­ σμού τους, σε συνδυασμό πάντοτε με την κοινω­ νική και πολιτική τότε κατάσταση στις χώρες της Μεσευρώπης.

Στο τρίτο μέρος ο συγγραφέας μας εισάγει στα άδυτα της τρίτης σειράς της ελκυστικής Πινακο­ θήκης του. Οι δύο προηγούμενες σειρές έχουν περιληφθεί στα προεκδοθέντα δοκιμιακά του συγ­ γράμματα, Αναγνωρίσεις (1965, 1974), Βεβαιότη­ τες και Αμφιβολίες (1980). Πρόκειται για επισημαινόμενες, πολύ ενδιαφέρουσες, ακρότητες και αντιθέσεις επιφανών προσώπων, για σκιαγραφή­ ματα και υπάρχουσες μαρτυρίες για τη ζωή και το έργο διακεκριμένων συγγραφέων και άλλων, εγχω­ ρίων και αλλοδαπών (Ντοστογιέφσκι, Προύστ, Καραντώνη, Καραβία, Χουρμούζιου, Σαχίνη, Μινωτή, Μυριβήλη, Στασινόπουλου, Κανελλόπουλου, Θεοτοκά). Με τρόπο λαγαρό εξειδικεύο­ νται στοιχεία που αφορούν στους επιφανείς αυτούς πνευματικούς ανθρώπους και είναι απα­ ραίτητα για την αξιολόγηση του έργου τους. Το επίμετρο, τέλος, του βιβλίου περιλαμβάνει μια συνέντευξη του συγγραφέα στην κυρία Γιολάντα Πατεράκη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Νέα Εστία» (τεύχος 1413 της 15ης Μαΐου 1986). Η συνέντευξη αυτή είναι άκρως σημαντική, γιατί μας παρέχει αυθεντικά στοιχεία και δεδομένα για τη ζωή και το έργο του κ. Αθανασιάδη, για τις πρώτες νύξεις του ταλέντου του, για την απαρχή της τόσο επιτυχημένης λογοτεχνικής σταδιοδρο­ μίας του και την εξέλιξή της, αλλά και για τις επι­ διώξεις και την ουσία του έργου του. Ο κ. Αθανα­ σιάδης βαθαίνει στον ίδιο τον εαυτό του, αυτοαναλυόμενος, καθώς εμφανίζει τις τάσεις, τις προ­ τιμήσεις και τα ενδιαφέροντά του, τον τρόπο της λογοτεχνικής δημιουργίας του, και της γραφής του. Εξομολογείται, και αυτό είναι πολύ σημαντι­ κό για τους μελετητές του έργου του, ότι ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία υπάρχουν στα βιβλία του, ότι τον συνεπαίρνει η φυγή απ’ την καθημερινή ζωή σε μια πλασματική πραγματικότητα, την οποία και περιγράφει με επιμονή και πάθος. Επί­ σης, ότι αντιστέκεται στο άγχος γράφοντας με ηρεμία αλλά και συνεχείς διορθώσεις, επειδή κυρίως τον ενδιαφέρει η σαφήνεια, η πυκνότητα, η αμεσότητα και η αναπαραστατική πλαστικότη­ τα των κειμένων του και διότι αποστρέφεται τη λεξιθηρία και τις εξεζητημένες κατασκευές. Είναι ακριβώς οι αρετές που χαρακτηρίζουν και τα πα­ ρόντα δοκιμιακά κείμενα, με τα οποία, πέρα άπ’ τα επιμέρους θέματα, αξιολογούνται και αναλύο­ νται πολύπλοκα κοινωνικά, υπαρξιακά και αισθη­ τικά ζητήματα, που φανερώνουν και το επιβλητι­ κό πνευματικό ανάστημα του πεζογράφου και ακαδημαϊκού Τάσου Αθανασιάδη.

Διον. Κωστίδης

ετπλογη 27

ο ναύτης ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ. Ο Ναύτης. Αθήνα, Κ έ δ ρ ο ς , 1993. Σελ. 411.

ζωή του κάμπου, φαινομενικά ειρηνική με υπο­ λείμματα παραδοσιακότητας, ενώ το μεγάλο κε­ φάλαιο την επιβουλεύεται και το σεξουαλικό ένστικο με τις εκκεντρικότητές του την υπονομεύει. Ο ήρωας και ορισμένοι άλλοι ενδιαφέρονται για την καταστροφή αυτή του περιβάλλοντός τους, αλλά είναι πολύ αδύναμοι, πολύ απασχολημένοι με τις εσωτερικές τους συγκρούσεις για να της αντισταθούν. Είναι ένας ήρωας άξιος του ονόματός του, «εραστής, τρελός και ποιητής», μονήρης ο δεύτερο αυτό μυθιστόρημα εσωτερικής εστίασης του Θ.Γ. θα μπορούσε να θεωρηθεί και δαιμονιακός, ένα προβληματικό πρόσωπο σε ψυχολογικό κατά τον κλασικό ορισμό του ανοιχτή ή καλυμμένη ρήξη με τον κόσμο. Ζώντας Lucacs καθώς είναι προσανατολισμένο στην όμως σε μια εποχή από την οποία απουσιάζει το ανάλυση της εσωτερικής ζωής του ήρωά του, έπος, αδυνατεί να αποκτήσει μέγεθος, να παραδε­ αλλά δεν είναι πραγματικά: ο εξωτερικός κό­ χτεί ότι η μόνη δυνατή του λύση είναι η υπέρβα­ σμος είναι κάθε στιγμή παρών. Είναι γραμμένοση. Αναζητά απεγνωσμένα μια συνδιαλλαγή πρώ­ περισσότερο όπως ήθελε η Virginia Woolf σαν να τα μέσω του αισθησιασμού και της βιωμένης «καταγράφει τα άτομα καθώς πέφτουν πάνω στο εμπειρίας και της διανοητικής εξέλιξης. Αρχικά νου», αλλά πολύ απέχει επίσης από τον εσωτερικό δεν έχει συνείδηση της ιδιαιτερότητάς του: προ­ μονόλογο. Παρά την εντυπωσιακή παρουσία του σπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο και να βρει μια εξωλογικού στοιχείου, είναι στην πραγματικότη­ θέση μέσα σε αυτόν. Η διαφορά του από τους άλ­ τα ένα κλασικό δυτικό μυθιστόρημα: ουσιαστικά λους βρίσκεται στη νοητική σφαίρα και δεν τον μια βιογραφία ενός «προβληματικού» ήρωα, με καθιστά ικανότερο να χαράξει ένα δικό του δρό­ την έννοια του ατόμου που δεν υιοθετεί τους προ­ μο. Μάλλον τον παραλύει. Στην πράξη είναι εξί­ φανείς στόχους που του δίνονται από το περιβάλ­ σου δέσμιος των κοινωνικών μηχανισμών και της λον, αρνείται να εγκλιματιστεί και αναζητά αυθε­ σεξουαλικότητας. Χρησιμοποιεί τη δεύτερη για ντικές αξίες και ιδεώδη. «Ερευνά» τον κόσμο, να περάσει στο περιθώριο των πρώτων. Η μέθο­ γυρεύοντας να ανακαλύψει τα ύστατα μυστικά του, απελπισμένος από την υποβάθμιση που συνα­ δος αποδεικνύεται τόσο ανεπαρκής όσο και κάθε άλλη στο να επιτρέψει στους δύο κόσμους, τον ντά σε κάθε του απόπειρα. Η αφήγηση γίνεται σε εσωτερικό-ιδεατό και τον εξωτερικό να συνυπάρ­ πρώτο πρόσωπο και ο ενδοδιηγητικός αφηγητής ξουν. Η ζωή κοντά στη φύση δεν είναι παράδει­ (Genette) αναπόφευκτα χαρακτηρίζεται από παθητικότητα και ταυτόχρονα πολύ ευρεία συνείδη­ σος: η παιδική σεξουαλικότητα, κάθε άλλο παρά ση, ώστε να αδυνατεί να βρει ικανοποίηση από πρωτόγονη και αθώα, διαποτισμένη από έναν αυτά που ο κόσμος μπορεί να προσφέρει. Το είδος ιδιόμορφο μέχρι διαστροφής αισθησιασμό, σφρα­ αυτό έχει μια ιδιομορφία: η ακόμα ευρύτερη γίζει και καταστρέφει την ενήλικη ζωή, συνοδεύο­ συνείδηση του συγγραφέα δεν διαφαίνεται. Είμα­ ντας τα θύματά της μέχρι τον τάφο. Το Παγγαίο, στε υποχρεωμένοι να μοιραστούμε τους περιορι­ με το συμβολικό αιμομικτικό μύθο του, μοιάζει να σμούς και τα προβλήματα του ήρωα και να παρα­ μολύνει όσους ζουν κάτω από τον ίσκιο του και κολουθήσουμε την πορεία του συνοδοιπορώντας. τα παιδικά αμαρτήματα εξιλεώνονται στην ώριμη Ωστόσο η περιπέτειά του δεν είναι αυστηρά ηλικία μέσα από τη δυστυχία και τη συμφορά. Η προσωπική. Είναι παράλληλα η καταγραφή της καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος μοιάζει προϊούσας διάβρωσης ενός χώρου και ενός τρό­ να επιτείνει αυτή την αμείλικτη μοίρα. Ό σοι επι­ που ζωής που βαθμιαία χάνονται. Ο χρόνος και ο χειρούν να της ξεφύγουν αποτυγχάνουν, αλλά και τόπος είναι απόλυτα ρεαλιστικοί: η Ελλάδα, μερι­ η προσπάθειά τους δεν πείθει ότι είναι ειλικρινής. κά τμήματά της τουλάχιστον, εποχή σύγχρονη. Η Φαίνονται περισσότερο σα να επιζητούν την τέλι-

Πεζογραφία

Ι

28 ετπλογη

------------------

κή τιμωρία και να τη δέχονται με ανακούφιση. Στο τέλος ο ήρωας μοιάζει να υπερβαίνει το περι­ βάλλον του και τη δυσαρμονία ανάμεσα στην εσωτερικότητά του και τις εξωτερικές απαιτήσεις μέσω της συνειδητοποίησης, της ερμηνείας και της καταγραφής. Το αν η κατακτημένη γνώση θα επιφέρει και την ωριμότητα, τη δυνατότητα δηλα­ δή να επιδράσει κανείς στον κόσμο, ο συγγραφέ­ ας αντίθετα από τη συνήθειά του να προδικάζει και να δημιουργεί suspense, στο σημείο αυτό κλείνει τα χαρτιά του. Αρνείται να πάρει θέση σχετικά με το αν οι αισθητικές αξίες αποτελούν ή όχι την πολυπόθητη λύτρωση. Παραμένει ανεξι­ χνίαστος ή ίσως επιφυλακτικός. Η αφήγηση είναι χρονικά γραμμική, η φόρμα ρεαλιστική. Ωστόσο, πλάι στην εκβιομηχάνιση και τους οικονομικούς μηχανισμούς, συνυπάρχει το μαγικό στοιχείο, η εξίσου ισχυρή άλογη διά­ σταση της ζωής. Ο Θ.Γ. μοιράζεται με ορισμένους Νοτιοαμερικανούς συγγραφείς την αντίληψη

“ ΤΊ δυάδα των δοκιμίων που συγκροτούν το σώμα του βιβλίου της Ζανέτ Σ. Κυδωνιάτου η αναζή­ τηση του υψηλού, του πραγματικά συμπαντικού, του μεγάλου και του αληθινού είναι καθοριστική. Ο προσδιορισμός των αξιών και των ιδανικών του σύγχρονου κόσμου, όπως διαμορφώθηκαν μέσα από την κοσμοαντίληψη των αρχαίων προγόνων μας, του Γουώλτ Ουίτμαν και του δημοτικού τραγουδιού, είναι ο κύριος άξονας των δοκιμίων της συγγραφέως που επιγράφο­ νται: «Όπου πνεύμα Κυρίου και Ελευθερία» και το «Δημοτικό Τρα­ γούδι». Και οφείλουμε να ομολογή­ σουμε ότι με θαυμαστή ενάργεια, δωρική έκφραση, πνευματική συγκρότηση και, πάνω απ' όλα, οξύτατη κριτική αντίληψη, η Ζανέτ Σ. Κυδωνιάτου ανατέμνει όλες εκεί­ νες τις παραμέτρους που συνέβα­ λαν, κατά το ένα ή τον άλλο τρό­ πο, στην κοινωνική, εθνική και αισθητική διαμόρφωση κάποιων εποχών, όχι και πολύ μακρινών. Θα επισημάνουμε την αστείρευτή της γνώση, αλλά και το πραγματικά εντυπωσιακό αποδει­ κτικό της υλικό, που θεμελιώνει κα­ τά τον πιο ασφαλή τρόπο το θεω-

αυτή, όπως είναι επίσης φανερό από το πρώτο του μυθιστόρημα («Κρυμμένοι άνθρωποι»). Διαφωνεί με τη φιλοσοφία και τη σύγχρονη φυσική στην ιδέα του τυχαίου: πιστεύει ότι η τυχαιότητα είναι φαινομενική και ότι στην πραγματικότητα όλα εί­ ναι μέρος ενός Μεγάλου Σχεδίου, μιας δύσκολα αποκαλυπτόμενης και δυσκολότερα ερμηνευόμε­ νης αιτιοκρατίας. (Πολλοί μεταφυσικοί, ο Einstein και μια ομάδα σύγχρονων φυσικών έχουν την αντίληψη αυτή, αλλά δεν έχουν ακόμα κατορθώσει να αποδείξουν την ορθότητά της). Ο συγγραφέας όμως είναι ελεύθερος να φτιάξει το σύμπαν του όπως αυτός θέλει. Ο Θ.Γ. δίνει στην αρχή της ιστορίας του τα δεδομένα για τις εξισώ­ σεις που στο τέλος βρίσκουν τη λύση τους και ολοκληρώνουν τις καμπύλες. Μολονότι όμως οι τιμές των αγνώστων ορίζονται σαφώς, η λύση αφήνει να διαφανεί ένα ακόμα πυκνότερο μυστή­ ριο.

δοκίμιο ΖΑΝ ΕΤ Σ. ΚΥΔΩ­ Ν Ι ΑΤ Ο Υ . Όπου πνεύμα Κυρίου και Ελευθερία. Αθήνα, 1993. Σελ. 84.

ρητικό της οικοδόμημα. «Ένα οικο­ δόμημα που διακρίνεται για τις στέρεες ηθικές του βάσεις και για τον ευρύ ορίζοντα των πνευματι­ κών του προσανατολισμών. Ειδικά, δε αυτήν την εποχή, που οι έννοιες διέρχονται δεινή δοκιμασία και οι λέξεις έχουν χάσει τη σημασία τους, οι προσανατολισμοί που πα­ ρέχονται από το ανά χείρας βιβλίο είναι κάτι περισσότερον από απα­ ραίτητοι. Όμως, η Ζανέτ Σ. Κυδω­ νιάτου δεν περιορίζεται σε επιση­ μάνσεις, κρίσεις και αποδείξεις. Αντίθετα, μάλιστα, με το μεράκι αληθινού ερευνητού ανατρέχει για να βρει τις αιτίες των πραγμάτων αλλά και την πηγή της σύγχρονης ελληνικής πολιτισμικής κακοδαιμο­ νίας. Και το καταφέρνει χάρη σε μια πραγματικά αξιοθαύμαστη αναλυτική δύναμη που διαθέτει,

Κυριακή Πετράκου

αλλά και στη συμπυκνωμένη εμπει­ ρία της παρατήρησης ενός κόσμου, του κόσμου μας, που καθημερινά γίνεται πτωχότερος σε αξίες, πιο πεζός και πιο υλιστικός. Βεβαίους, δεν πρέπει να παρα­ λείψουμε να κάνουμε λόγο και για τις αισθητικές αποτιμήσεις της συγγραφέως, κυρίους για το δημο­ τικό τραγούδι. Με ωριμότητα, κρι­ τική ικανότητα αλλά και αγάπη σκύβει πάνω στο δημοτικό τρα­ γούδι για να καταθέσει την προσω­ πική της αισθητική άποψη γι' αυτό που μέσα στην υποκειμενικότητά της αντικατοπτρίζει την αντικειμε­ νική αντίληψη για τη δυναμική, τον χαρακτήρα και τη συμβολή του από την εποχή του Ομήρου μέχρι και τα χρόνια της Επανάστασης του 1821. Θα έγραφε κανείς άνετα ότι η σχέση της Ζανέτ Σ. Κυδωνιά­ του με το Δημοτικό τραγούδι είναι ερωτική- όπως, βέβαια, και με την Ελληνικότητα, είτε αυτή παρουσιά­ ζεται αυτόνομα, είτε ενταγμένη στο παγκόσμιο οικοσύστημα, άσχετα από τις ιδιαιτερότητες που τη χαρακτηρίζουν.

Γιώργος Πετρόπουλος

ετπλογη 29

δεκατρείς φωνές της σιωπής ΑΚΑΚΙΑ ΚΟΡΔΟΣΗ. Δεκατρείς φωνές της σιωπής. Νουβέλες. Αθήνα, Φ ιλ ι π π ό τ η ς . Σελ. 222.

Πεζογραφία*I I ε το χαρακτηριστικό αυτό τίτλο (και κατά I οξύμωρο σχήμα), η Μεσολογγίτισσα I συγγραφέας έδωσε δεκατρείς νουβέλες, πίναI κες καθημερινής ζωής, ψυχογραφήματα ανJII θρώπων με ανολοκλήρωτες επιθυμίες, » ™κυρίως γυναικών, που έφτασαν στην κορυφή I του ονείρου, αλλά δεν το πρόλαβαν ή τους | ξέφυγε μέσα από τα χέρια, την τελευταία στιγμή (Καλειδοσκόπιο, σελ. 85-92). Που θέλη­ σαν να αλλάξουν τη μοίρα τους προς το καλύτε­ ρο, αλλά τους πήγε στραβά η προσπάθεια ( Υπο­ ταγή, σελ. 77-84). Μέσα από τις 222 σελίδες του καλοτυπωμένου βιβλίου παρελαύνουν τύποι ανθρώπων καθημερι­ νοί, απλοί με τις χάρες και τις μικρότητές τους, άνδρες σκληροί και πεισματάρηδες, αδιάφοροι, αφεντάδες, με τις γυναίκες σκλάβες, χωρίς όνομα, υποτακτικές, υπομονετικές, που δέχονται συχνά τη μοίρα, όπως τους έρχεται, άλλοτε γελούμενη και άλλοτε πικρή (Κυριακές, σ. 135-146). Οι ήρωές της απλοί συγκαταβατικοί, προπαντός οι ηρωίδες της, δεν διαμαρτύρονται, δεν κλαίνε γοερά για ό,τι πολύτιμο χάνουν, κλείνουν τα μάτια και χώνονται στη σιωπή, μιλούν με τη σιωπή τους. Λένε όσα δεν μπόρεσαν να πουν, ζούνε το όνειρο που σβήνει μες στης μνήμης την αχλύ... και πίσω μένει μια θλίψη αδιόρατη διακριτική! Όμως μια θλίψη και ένας πόνος βουβός διαρρέ­ ουν όλα τα καλογραμμένα διηγήματα, αξιοπρόσεχτα για την κοσμιότητα και την αξιοπρέπεια, την απλότητα, τη λιτότητα και το ανεπιτήδευτο, που τα διακρίνει, έστω και αν κάποιες φορές η αφή-

γηση χαλαρώνει ως τα όρια του παιδαριώδους και του καθημερινού, κυρίως στα επιστολικά κείμενα. Οπωσδήποτε, όμως, η κυρία Κορδόση έχει τον τρόπο της να πείθει τους αναγνώστες της με την ειλικρίνεια και τη γνησιότητα του λόγου της. Και επιπλέον, χειρίζεται άνετα τη γλώσσα. Κάτι πάρα πολύ σημαντικό. Έ χει γράψει και άλλα βιβλία, διηγήματα, δοκί­ μια, θεατρικά, μελέτες, που μου είναι άγνωστα. Στα γράμματα εμφανίστηκε το 1973 με διηγήμα­ τα, όπως φαίνεται από τον κατάλογο των έργων της, είναι καθηγήτρια Γαλλικής με σπουδές, κλα­ σικής και μοντέρνας φιλολογίας στην Αθήνα και στη Γαλλία. Ζει και εργάζεται στο Μεσολόγγι. Οι «Δεκατρείς φωνές της σιωπής» έχουν βραβευτεί από τη Γαλλική Ακαδημία. Παραθέτω την τελευταία παράγραφο από τον πρόλογο της γαλ. έκδοσης: «Η A. Κ. (...) προτιμά τη γκρίζα θάλασσα και ζωγραφίζει τους βωβούς πόνους, την ανέλπιστη (;) υποταγή στη μοίρα (...) μας μπάζει σε μια Ελλάδα ασυνήθιστη για μας κι αληθινή, μια τέχνη σοφή που συγγενεύει με αυτή του Τσέχοφ. Υπάρχει μεγαλύτερος έπαινος από αυτόν;» (σ. 10-11).

Ελένη Χωρεάνθη

30 ετπλογη

τα τρία καρφιά ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ. Άπαντα. Τα τρία καρφιά. Αθήνα, Κ έ δ ρ ο ς , 1992. Σελ. 301.

Πεζογραφία Ν. Νικολαΐδης (όπως και ο Δ. Βουτυράς) εί­ ναι από εκείνους τους λογοτέχνες, οι οποίοι δεν χωρούν στο πλαίσιο ενός λογοτεχνικού ρεύματος, ούτε βολεύονται στα όρια μιας κανονιστικής κριτικής. Αντικομφορμιστές, ξεφεύγουν από τα τετριμμένα, ελκύονται από το παράδοξο, αρέσκονται να καταπιάνονται με πρόσωπα του περιθωρίου, να σκιαγραφούν μιαν ατμόσφαιρα καταθλιπτική. Φαίνεται ότι δεν τους ενδιαφέρει αν συγκινούν τον μέσο αναγνώ­ στη, εκείνον που γοητεύεται από ελκυστικά, γεμά­ τα δράση, επεισόδια. Ιδιαίτερα διαφωτιστικός για την περίπτωση του Ν. Νικολαΐδη και του Δ. Βουτυρά είναι ο τρόπος με τον οποίο η νεοελληνική κριτική υποδέχτηκε το έργο τους. Πέρα από τις επιφυλάξεις και τις επικρίσεις και οι δύο πεζογράφοι (ιδιαίτερα ο πρώτος), απέσπασαν πολύ ευνοϊκές ώς εγκω­ μιαστικές κριτικές, κυρίως γύρω στο 1920. Οι μετασυμβολιστές κριτικοί φαίνεται ότι γοητεύτηκαν από τον βαθύ ψυχισμό των (καταπονημένων) ηρώων διαπίστωσαν ότι τα αδιέξοδα και οι ακραίες πράξεις των προσώπων αντικατόπτριζαν τις δικές τους ανησυχίες και την ατμόσφαιρα της εποχής. Στη συνέχεια, από τη δεκαετία του 1930 και εξής, οι δύο πεζογράφοι απορρίπτονται, περ­ νούν στο περιθώριο και καταδικάζονται στη σιω­ πή. Δεν εγκρίνονται οι ιδιόμορφοι τύποι με την αντικοινωνική ή αποκλίνουσα συμπεριφορά, η απαισιοδοξία και η διάλυση, η «ταραγμένη» αφή­ γηση. Μόνο τα τελευταία χρόνια άρχισε να γίνε­ ται προσπάθεια επαναξιολόγησης του έργου τους, καθώς μάλιστα άρχισαν (ή αναμένεται να αρχί­ σουν) να επανεκδίδονται τα δυσεύρετα πεζογραφήματά τους.

Το μυθιστόρημα του Ν. Νικολαΐδη Τα Τρία καρφιά (το οποίο αποτελεί τον τρίτο τόμο των Απάντων του που βγαίνει από τις εκδόσεις «Κέ­ δρος», ύστερα από το Βιβλίο του Μοναχού και την πρώτη σειρά των Διηγημάτων του) σκιαγρα­ φεί με μελανά χρώματα τη ζωή του Κασσιανού από την παιδική ηλικία ως το θάνατό του. Από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα σκιαγραφείται, σχεδόν αποκλειστικά, η μορφή του κεντρικού ήρωα. Δεν υπάρχουν άλλοι βασικοί χαρακτήρεςτα άλλα πρόσωπα είναι σκιές, που φωτίζουν ακό­ μα περισσότερο (και μάλλον αρνητικά) τον χαρα­ κτήρα του πρωταγωνιστή. Η αφήγηση κυλά με αργό ρυθμό, νηφάλια, χωρίς εξαιρέσεις και «ελ­ κυστικά» (εξωτερικά) επεισόδια. Η δράση συντελείται υπόγεια, στον εσωτερικό κόσμο του Κασσιανού: παρακολουθούμε τον «τραγικό» ήρωα να διέρχεται όλα τα στάδια της ταπείνωσης και του εξευτελισμού, με απώτερο σκοπό να γίνει κι αυτός «κάτι» στην κοινωνία- δηλαδή να αποκατασταθεί οικονομικά, να κάνει οικογένεια και να αποκαταστήσει το όνομά του. Ο στιγματισμένος από το κοινωνικό περιβάλλον και «βουλωμένος του Σα­ τανά» ήρωας δέχεται καρτερικά τα χτυπήματα της Μοίρας. Παιδί ακόμα, μένει ορφανός από μητέρα και εγκαταλείπει το χωριό του για να εργαστεί στη «Χώρα». Ωστόσο, ούτε η οικονομική αποκατά­ σταση ούτε οι δύο όψιμοι γάμοι του τον καθι­ στούν ευτυχισμένο ή, έστω, κοινωνικά αποδεκτόγια να κερδίσει, ως ψιλικατζής, την οικονομική άνεση, γίνεται μισητός και αντικοινωνικός. Και όταν αποφασίζει σε μεγάλη ηλικία, να παντρευτεί, δεν είναι σε θέση να έχει ολοκληρωμένη ερωτική σχέση. Η μεγάλη του επιθυμία να αποκτήσει παιδί δεν πραγματοποιείται ούτε με το δεύτερο γάμο. Ιδιαίτερα συγκλονιστικές είναι οι τελευταίες σκηνές του έργου. Κατατρυχόμενος από τη μονα­ ξιά και την ψυχική αποξένωση, ο Κασσιανός θέ­ λει να προσφέρει σε κάποιο πρόσωπο την αγάπη του, αυτήν που στερήθηκε σε όλη του τη ζωή. Φτάνει στο σημείο να θεωρεί ως δικό του το παιδί που είχε αποκτήσει η δεύτερη γυναίκα του από τον εραστή της. Ονειρεύεται ότι υιοθετεί το «μούλικο» (το όνειρο αποδίδεται με περίτεχνη συνειρ-

--------------------------------- ετπλογη 31 μική γραφή) καν την έσχατη στιγμή, όταν ψυχο­ μαχεί πλαισιωμένος από το χορό των γυναικών της γειτονιάς, αναγκάζεται να αναγνωρίσει ότι το παιδί που κατέστησε γενικό κληρονόμο της περι­ ουσίας του ήταν ο γιος ενός άλλου. Στο πρόσωπο του Κασσιανου αναγνωρίζουμε ανάλογους «τύπους» σε κείμενα του Κυπρίου πεζογράφου (όπως το Στραβόξυλο και τον Σκέλεθρα στα ομώνυμα έργα, τη Μελανή στο διήγημα «Η παραμονή του Σωτήρος», τις δύο ανύπαντρες αδελφές στη νουβέλα Πέρα από το καλό και το κακό), οι οποίοι βουλιάζουν κάτω από το βάρος του κοινωνικού περίγυρου, αποξενώνονται ψυχι­ κά, εξευτελίζονται, αλλά δεν παύουν να αγωνίζο­ νται - σύμφωνα με το δόγμα του αισθητισμού Υια την «αποκατάσταση». Ο συγγραφέας κατορ­ θώνει με τον τρόπο αυτό να δείξει από τη μια την ψυχική δύναμη του ανθρώπου μπροστά στα χτυ­ πήματα της Μοίρας και από την άλλη να υποδεί­ ξει ότι το άτομο επηρεάζεται άμεσα από το περι­ βάλλον του: Διεισδύει με τη μέθοδο της ψυχανά­ λυσης στον εσώτερο κόσμο των προσώπων, για να εξιχνιάσει τις βαθύτερες αιτίες της ψυχικής αποξένωσης ή της ερωτικής ή άλλης αναπηρίας τους και να πιστοποιήσει ότι αυτές οφείλονται σε μεγάλο βαθμό σε κοινωνικούς παράγοντες. Διαβάζοντας το μυθιστόρημα Τα τρία καρφιά δημιουργείται κάποτε η εντύπωση ότι η υποτυπώ­ δης πλοκή, τα λίγα πρόσωπα δεν αρκούν για να γεμίσει ένα μυθιστόρημα τριακοσίων σελίδων. Σί­ γουρα το έργο αυτό δεν έχει την πυκνή γραφή και τη σοφά υπολογισμένη δομή μερικών διηγημάτων του Ν. Νικολαΐδη. Όπως συμβαίνει στο Στραβό­ ξυλο (το πρώτο ίσως μυθιστόρημα της εφηβικής ηλικίας στη νεοελληνική λογοτεχνία), έτσι και εδώ ο συγγραφέας συμπαρατάσσει πλήθος από μι­ κρά (φαινομενικά ασήμαντα) επεισόδια, τα οποία ωστόσο αρθρώνουν και συνωθούν τις ψυχολογι­ κές μεταπτώσεις του κεντρικού ήρωα. Με άλλα λόγια, ο δημιουργός «δείχνει» τα πράγματα, δεν τα λέει με το όνομά τους. Αυτό το βασικό στοι­ χείο της ποιητικής του λογοτέχνη το υπέδειξε από νωρίς ένας από τους πιο σημαντικούς κριτικούς του έργου του, ο Χριστ. Χριστοδουλίδης, ο οποί­ ος αναφερόμενος στο πρώτο μυθιστόρημα του Ν. Νικολαΐδη είχε σημειώσει ότι οι ψυχολογικές αναλύσεις των προσώπων «δίνονται με άρτιες και θαυμάσιες σκηνές και έτσι ο συγγραφέας δεν επι­ μένει στην ανάλυση της ψυχολογίας τους, αλλά ο αναγνώστης συνάγει από τις χαρακτηριστικές αυτές σκηνές τελείαν την ψυχή του καθενός» (περ. Αβγή, Λεμεσός, τχ. 1, Απρ. 1924, σ. 17). Οι πολλαπλές επαναλήψεις, η ελλειπτική γρα­

φή, η αργοκίνητη ροή της αφήγησης, η χαλαρή δομή, η βαριά ατμόσφαιρα με τα μελανά χρώμα­ τα, μέσα από τα οποία αναδύεται η «καταραμένη» μορφή του Κασσιανού, σίγουρα δεν ελκύουν τον απλό αναγνώστη. Χρειάζεται ιδιαίτερη προσπά­ θεια για να εμβαθύνει κανείς στην ποιητική του Ν. Νικολαΐδη· τότε θα του αποκαλυφθεί μια περί­ τεχνη μοντερνιστική γραφή, η οποία ωσάν να συμπυκνώνει διδάγματα από την ψυχανάλυση και τον εξπρεσιονισμό, αποτυπώνει με εξαιρετική εκ­ φραστική ενάργεια και οικονομία λόγου τους ψυ­ χικούς κραδασμούς, τον εσωτερικό ταραγμένο κόσμο των προσώπων. Φαίνεται, τελικά, ότι το έργο του Ν. Νικολαΐδη είναι για απαιτητικούς αναγνώστες.

Λεύτερης Παπαλεοντίου

32 ετπλογη

με τα μάτια ενός δυτικοί JOSEPH CONRAND. Με τα μάτια ενός Δυ­ τικού. Μετάφραση: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης. Αθήνα, Ε ρ α τ ώ , 1992. Σελ. 431.

Πεζογραφία προστά στα μάτια ενός Δυτικού, θα υπάρ­ χουν πάντοτε οι περίφημοι στίχοι του ποιητή: «Με το μυαλό δεν καταλαβαίνεις τη Ρωσία, στη Ρωσία μπορείς μόνο να πιστεύεις». Αυτός, βεβαίως, είναι ένας αφορισμός, κα­ τάλληλος ίσως για να συμβουλεύσει όλους τους επιγόνους του Καντ για τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να προσεγγίσουν «την μεγαλύτερη χώρα του κόσμου» ή ό,τι είναι αυτό, που συνιστά τη ρωσική διαφορετικότητα. Γεγο­ νός είναι, όμως, ότι με ή χωρίς αυτήν τη σοφή και παράξενη συμβουλή, ποτέ ουσιαστικά η ορθολο­ γική Ευρώπη δεν κατόρθωσε να συμβιώσει ομαλά με τη Ρωσία, παρ’ όλο που όχι μια φορά στην Ιστορία ήταν υποχρεωμένη να το κάνει. Σε ορι­ σμένες περιπτώσεις, φαίνεται ότι η πρόσκαιρη συμμαχία μαζί της ήταν περισσότερο μια προ­ σπάθεια ελέγχου, παρά συνεννόησης με τον ακα­ τανόητο γίγαντα, που απλώνεται σε δύο ηπείρους. Την τελευταία μάλιστα φορά, πριν από περίπου πενήντα χρόνια, αυτή η συμμαχία ήταν, κατά πα­ ράδοξο τρόπο, ένας υποχρεωτικός όρος για την επιβίωση του πολιτισμένου κόσμου. Μπορεί άραγε η λογοτεχνία να δώσει λύση σε ένα πρόβλημα, που μέχρι σήμερα - ίσως ακόμα περισσότερο σήμερα - δοκιμάζει την αντοχή των πολιτικών και την εμβρίθεια των ιστορικών ανα­ λύσεων; Ο Τζόζεφ Κόνραντ αυτό στην ουσία ανέλαβε, όταν στις αρχές αυτού του πολυτάραχου αιώνα έγραφε «Με τα μάτια ενός Δυτικού», ένα βιβλίο, που θυμίζει τον Ντοστογιέφσκι και που η παράξε­

νη συνάντηση της Ιστορίας με τη Μοίρα έκανε προφητικό, επίκαιρο και σχεδόν αναγκαίο. Ο ίδιος ο συγγραφέας, ένας από τους σημαντικότε­ ρους εκπροσώπους της αγγλικής λογοτεχνίας στο μεταίχμιο μεταξύ του 19ου και του 20ού αιώνα, εί­ χε πολλές προϋποθέσεις για να αναζητήσει απα­ ντήσεις στα μυστήρια της ρωσικής ψυχής. Γεννη­ μένος στην Ουκρανία, το 1857, σε οικογένεια πο­ λωνικής καταγωγής (το πραγματικό του όνομα ήταν Θεόδωρος-Ιωσήφ Κορζενιόβσκι) έζησε από κοντά τη ρωσική ιδιομορφία. Η οικογένειά του, λόγω της συμμετοχής του πατέρα του στην πολω­ νική επανάσταση εξορίστηκε στη Βόλογκντα της βόρειας Ρωσίας, γεγονός που αναμφίβολα πρέπει να άσκησε κάποια επίδραση στην απόφασή του να αναφερθεί στο ρωσικό επαναστατικό κίνημα και μάλιστα με παρατηρήσεις, τις οποίες η Ιστο­ ρία κατέστησε εξαιρετικά εύστοχες. Ο Κόνραντ, βεβαίως, δεν φαίνεται να αγαπούσε τους Ρώσους ή να «πίστευε στη Ρωσία», όπως θα ήθελε ο ποιητής. Έφερε, άλλωστε, τα βιώματα της πολωνικής του συνείδησης. Αναγνώριζε, όμως, ότι στο βάθος της ιδιόμορφης και πολύπλο­ κης ρωσικής ψυχοσύνθεσης δεν βρίσκεται αυτό που οι Δυτικοί θα ονόμαζαν «βαρβαρότητα» αλλά ένας άλλος, διαφορετικός πολιτισμός. Μια άλλη κουλτούρα, μια διαφορετική πνευματικότητα, που μπορεί να αντιδρά στο περιβάλλον με εξίσου εκλεπτυσμένους τρόπους και να εκδηλώνει εξίσου βαθιά καλλιέργεια και ευγένεια. Γιατί είναι οι Ρώσοι «διαφορετικοί»; Σε δύο μάλλον λόγους ο συγγραφέας αποδίδει αυτή την ιδιομορφία. Ο πρώτος είναι η φύση. Αυτό το απέραντο και αχανές του γεωγραφικού ορίζοντα που προσδίδει στην ανθρώπινη μονάδα την αίσθηση ότι βρίσκε­ ται ανυπεράσπιστη και εξουθενωτικά μόνη και την εξαναγκάζει να επιστρατεύσει τη φυσική και τη νοητική της δύναμη, προκειμένου να επιβιώ­ σει. Έτσι, αυτός ο μόνος και ανυπεράσπιστος, ο ασήμαντος και πεπερασμένος άνθρωπος αποκτά μια ξεχωριστή σημασία, γίνεται δυνατός και στη-

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Β' ΕΞΑΜΗΝΟΥ 1993 (ΤΕΥΧΗ 314-325)

Επιμέλεια: Κατερίνα Γρυπονησιώτη

ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ Βιβλιογραφικό δελτίο, 314/23, 315/35, 316/153, 317/23, 318/29, 319/21, 320/49, 321/49, 322/37, 323/25, 324/87, 325/61 Επισημάνσεις, 315/9, 317/13, 319/11, 320/15, 322/11, 323/13, 324/45, 325/29 Η αγορά του βιβλίου, 314/8, 315/10, 316/28, 317/14, 318/14, 319/12, 320/16, 321/10, 322/12, 323/14, 324/46 Κριτικογραφία, 314/28, 315/40, 316/158, 317/28, 318/39, 319/26, 320/54, 321/54, 322/42, 323/32, 324/92, 325/66

ΧΡΟΝΙΚΑ Έρευνα Γιαννακόδημος Κωστής: Lord Nugent και «Ιόνιος Ανθολογία», 314/10 Καραμβάλης Δημ.: Ο νέος νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία, 320/17 Κουκουλομμάτης Δημ.: Για το σχολείο του αύ­ ριο, 318/15 Μπενάτσης Απόστολος: Δημήτρης Χατζής: Μια συνείδηση της ρωμιοσύνης, 321/11 Ντάλης Σωτήρης: Διεθνείς εξελίξεις και Εξωτε­ ρική Πολιτική, 320/25 Παπαδόπουλος Γ.: Τραγωδία: Σημείο και Σημα­ σία, 315/16

Πετράκου Κυριακή: Η Κβαντομηχανική και το Θέατρο του Παραλόγου, 322/13 Πετρόπουλος Γιώργος: Το Θέατρο του Ρομαντισμού (1830-1880), 324/47 Σαμουήλ Αλεξάνδρα: Ο Σεφέρης, ο Gide και το ημερολογιακό μυθιστόρημα, 320/31 Τσατσούλης Δημ.: Πορνογραφία ή ερωτικό μυθιστόρημα; 315/13 Ρεπορτάζ Ηλιανός Ορέστης: Η Ελλάδα: Τιμώμενη χώρα στην έκθεση βιβλίου της Γενεύης, 315/11

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Αρανίτσης Ευγένιος, 315/24 Ευθυμιάδη Νένη, 322/23 Ζατέλη Ζυράννα, 325/34

Λακλάου Ερνέστο, 324/56 Χατζηκυριάκος-Γκίκας Ν., 320/36 Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, 321/18 33

II β εξάμηνο ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Βοκκάκιος: 17 ιστορίες από το Δεκαήμερο, 320/15 Δημητρακόπουλος Γ.: Χρηστικό Λεξικό εννοιών και όρων, 319/10 Έλστερ Πέτρα: Σακατεμένη Γενιά, 323/12 Ένγκελμαν Μπερντ: Ξενοδοχείο Μπίλντερμπεργκ, 323/12 Επίτομο εγκυκλοπαιδικό λεξικό του Μαθητή, 315/8 Ερνώ Αννί: Πάθος, 318/12 Ζαμάτου Ρένα: Ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος - Επίσκεψη Τόπων και Προσώπων, 317/13 Ζαούσης Αλέξης - Στράτος Κων.: Οι εφημερί­ δες 1974-92, 322/11 Καρζής Θόδωρος: Η Γυναίκα στον 20ό αιώνα, 314/6 Κένεντυ Τουλ Τζων: Συνασπισμός ηλιθίων, 318/13 Κριεζή Μαριανίνα: Μια τίγρη φοβερή, φοβερή και τρομερή, 323/13 Κριεζή Μαριανίνα: Στης καμηλοπάρδαλης τη μύτη, 323/13 Κριεζή Μαριανίνα: Αχ, γιατί να είμαι Γάτα!, 323/13 Κριεζή Μαριανίνα: Ένα βάτραχο μικρούλη, τον Εμμανουήλ Α. Μπακακούλη!, 323/13 Λώρενς X. Ντ. Γιοι και Εραστές, 321/9 Ματάκιάς Αργύρης: Λεξικό εννοιών, 319/11 Μέντελσον Φέλιξ: Ο κόσμος της Οπερας. Εκα­

τό Όπερες, 322/10 Μπάλτας Αθ. Χαρ.: Λεξικό αναπτυγμένων εννοι­ ών, 319/10 Μπόκκα Τζώρτζιο: Εμείς οι τρομοκράτες, 314/7 Μπράμος Γιώργος: Βρεγμένο Ρούχο, 317/12 Νίκολσον Τζακ, 322/10 Ουάιλντ Όσκαρ: Το έγκλημα του Λόρδου Άρθουρ Σάβιλ, 320/14 Ουάιλντ Όσκαρ: Το μοντέλο εκατομμυριούχος, 320/14 Παιδιά του κόσμου, Μικρή εγκυκλοπαίδεια, 325/28 Πίτερς Έλις: Ριγμένος στο λάκκο, 322/11 Ρώσσης Γιάννης: Το παιδί και το ροδάκινο, 314/7 Σηφουνάκης Νίκος: Άγνωστη Αρχιτεκτονική. Οι Μάντρες στη Λήμνο και στα άλλα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, 325/29 Σίνγκλερ Απτόν: Η ζούγκλα, 315/9 Σολωμός Δ.: Η γυναίκα της Ζάκυθος, 324/44 Σμυρνιάδου Δέσποινα: Έκθεση - Ένθεση ή το σοκ του παρόντος, 319/11 Τα Άγρια ζώα. Μικρή εγκυκλοπαίδεια, 325/28 Το σώμα μου. Μικρή εγκυκλοπαίδεια, 325/28 Τριανταφυλλόπουλος Β.: Τα Επταήμερα του Βοκκάκιου, 320/15 Φουέντες Κάρλος: Η εκστρατεία, 314/7 Ψυχοπαίδης Γιάννης: Αγγελικό και Μαύρο Φως, 324/45

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ Εξωτισμός, 314/31 Γουίλιαμς Πάτρικ: Ο Κιμ και ο οριενταλισμός, 314/57 Ο «πρωτογονισμός» του Γκωγκέν, 314/71 Παπαδογιαννάκης Μιχάλης: Ενδεικτική φιλμογραφία για τον εξωτισμό, 314/76 Σούμας Θόδωρος: Εξωτισμός και ερωτισμός στον Φριτς Λανγκ και στον Τζ. Στέρνμπεργκ, 314/68 Τριανταφύλλου Σώτη: Σημείωμα για τον εξωτι­ σμό, στην τέχνη και τη λογοτεχνία, 314/32 Meyers Jeffrey: Ο Ντ. X. Λώρενς στην Κεϋλάνη, 314/53 Spittles Brian: Η αφρικανική αρένα, 314/62 Jourda Pierre: Η Ελλάδα και το Ισλάμ των ρομαντικών, 314/65 34

Λογοτεχνία της Αργεντινής, 315/43 Κορτάσαρ Χούλιο: Αξολότλ, 315/73 Κουτσουδάκη Μαίρη: Ο Μινώταυρος του Μπόρχες στα διηγήματα «Τα Κυκλικά Ερείπια» και «Ο Κήπος των Μονοπατιών που διακλαδώνονται», 315/65 Λουγκόνες Λεοπόλντο (Αργεντινή 1874-1938), 315/54 Μπαζίκ-Τομαζεούσκα Αλίσια: Οι ισπανικές επιδράσεις στα σονέτα του Gustavo Garcia Saravi, 315/50 Μπάσνετ Σούζαν: Βγαίνοντας από το Λαβύριν­ θο: Γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Λατινι­ κή Αμερική, 315/61 Μπόρχες Χόρχε Λούις: Ελληνική μουσική (ποίη­ μα), 315/49

---------------------------Μπρουγκέτι Ρομουάλντο: Νέα ιστορία της ζωγραφικής και της γλυπτικής στην Αργεντινή, 315/77 Πανδή-Παυλάκη Ευθυμία: Τα σημαντικότερα γεγονότα της Ιστορίας της Αργεντινής, 315/44 Πανδή-Παυλάκη Ευθυμία: Το θέατρο στην Αργεντινή από την εμφάνισή του μέχρι τη δεκα­ ετία του ’60, 315/58 Ροντρίγκες Φράνσια Άννα Μαρία: Η εξέλιξη της ισπανικής γλώσσας στην Αργεντινή, 315/45 Ροντρίγκες Φράνσια Άννα Μαρία: Alfredo R. Bufano: Μια νέα ερμηνεία του Αργεντινού ποιη­ τή, 315/55 Χάουαρντ Σ. Νταίηβιντ: Ο νους ως πραγματικό­ τητα: «Τα Κυκλικά Ερείπια» του Μπόρχες και «Εκατό Χρόνια Μοναξιάς» του Γκαρσία Μάρκες, 315/68 Παρουσιάσεις 600 βιβλίων 90 εκδοτικών οίκων (Α' εξάμηνο 1993), 316/29 Ελληνική Πεζογραφία Αλεξάκης Βασίλης: Παρίσι - Αθήνα, 316/30 Αντωνοπούλου Κόπα: Η κυρία Ουίλσον ταξιδεύ­ ει, 316/30 Αρανίτσης Ευγένιος: Λεπτομέρειες για το τέλος του κόσμου, 316/30 Άστρας Νίκος: Ταξιδιώτης της αλμύρας, 316/31 Βιτάλη Αία: Η τρομοκρατία της μνήμης, 316/31 Γιατρομανωλάκης Γιώργης: Ανωφελές διήγημα, 316/31 Γρηγοριάδης Θεόδωρος: Ο Ναύτης, 316/32 Ευθυμιάδη Νένη: Οι πολίτες της σιωπής, 316/32 Λαμπαδαρίδου - Πόθου Μαρία: Με τη λάμπα θυέλλης, 316/32 Μηλιώνης Χριστόφορος: Χειριστής Ανελκυστήρος, 316/33 Μοίρας Μιχάλης: Παίχτης στο χρόνο, 316/33 Μπολέτσης Στέργιος: Τρεις ιστορίες, 316/33 Μπράμος Γιώργος: Βρεγμένο ρούχο, 316/34 Μυριβήλης Στράτης: Η ζωή εντάφω, 316/34 Πανώριος Μάκης: Το Ελληνικό Φανταστικό Διήγημα, 316/34 Παπαδόπουλος Αλεξ.: Κόρη ευπειθής και άλλα διηγήματα, 316/35 Πλασκοβίτης Σπύρος: Το πουκάμισο του καθη­ γητή, 316/35 Ροΐδης Εμμανουήλ: Η πάπισσα Ιωάννα, 316/36 Σιδέρη Δήμητρα: Πατρίδες, 316/36 Σφυρίδης Περικλής: Τίμημα χωρίς αντίκρυσμα, 316/36 Τερζάκης Άγγελος: Οι Επαναστατημένοι, 316/37

β εξάμηνο III

Το διήγημα της Αντίστασης - Ανθολογία. Τόμος Β' 316/37 Τότλης Σάκης: Ο Συνδυασμός, Έ δεσσα - Ζυρί­ χη, 316/37 Χατζηκυριάκος - Γκίκας: Όνειρα, 316/38 Χωμενίδης Α.Χ.: Το σοφό παιδί, 316/38 Ξένη Πεζογραφία Άλντις Μπράιαν: Δράκουλας Λυόμενος, 316/41 Αντρέγεφ Λεονίντ: Νυκτερινή κουβέντα, 316/41 Απολλιναίρ Γ.: Τα κατορθώματα ενός μικρού Δον Ζουάν, 316/41 Βάλζερ Ρόμπερτ: Ο Παραγιός, 316/42 Γκογιέν Γούίλιαμ: Το σπίτι των αναπνοών, 316/42 Γκόρντιμερ Ναντίν: Μια ιδιοτροπία της φύσης, 316/42 Γκρην Γκράχαμ: Το υπουργείο του φόβου, 316/43 Ερνώ Αννί: Πάθος, 316/43 Καβαμπάτα Β.: Η χορεύτρια από το Ιζού, 316/43 Κέθερ Γουίλα: Ο γείτονας Ροζίσκι, 316/44 Κλαβέλ Μπερνάρ: Η σιγή των όπλων, 316/44 Κλο Ρενέ-Ζαν: Το Μέντιουμ, 316/45 Κόρτι Μαρία: Το τραγούδι των σειρήνων, 316/45 Ντε Κρεσέντσο Λουτσιάνο: Ωραία Ελένη, σ ’ αγαπώ, 316/45 Ντι Λαμπεντούζα Τζουζέπε Τομάζι: Η σειρήνα και άλλα διηγήματα, 316/46 Machiavelli Nicollo: Η ζωή του Καστρούτσο Καστρακάνι, 316/46 Μαμλέγιεφ Γιούρι: Οι Περιθωριακοί, 316/46 Μαν Τόμας: Δόκτωρ Φάουστους, 316/47 Μάνσφηλντ Κάθριν: Η Αλόη, 316/47 Μαχμούντι Μπέτι και Χόφερ Ουίλλιαμ: Ποτέ χω­ ρίς την κόρη μου, 316/47 Μισίμα Γιούκιο: Ο ναυτικός που αρνήθηκε τη θάλασσα, 316/48 Μόνταλμπαν Μάνουελ Βάθκεθ: Ο ελληνικός λαβύρινθος, 316/48 Ντε Μπαλζάκ Ονορέ: Ένα επεισόδιο την εποχή της τρομοκρατίας, 316/49 Ντε Μπαλζάκ Ονορέ: Ζ. Μάρκάς, 316/49 Μπάουμ Βίκυ: Γκραντ Οτέλ, 316/49 Burnett R.W.: Το τέλος της διαδρομής, 316/49 Burnett R.W.: Αντίο Σικάγο, 316/49 Μπουλγκάκοφ Μιχαήλ: Μορφίνη, 316/50 Μπρέχτ Μπέρτολτ: Διόρθωση παλιών μύθων και άλλες ιστορίες, 316/50 Ντοστογιέφσκι Φιοντόρ: Έγκλημα και τιμωρία, 316/51 35

IV β εξάμηνο

----------------------------

Ντύρενματ Φρίντριχ: Η κοιλάδα της αταξίας, 316/51 Όκρι Μπεν: Ο αδηφάγος δρόμος, 316/51 Ονέτι Χουάν Κάρλος: Το Ναυπηγείο, 316/52 Πορτσία Αντόνιο: Επιλογή από τις Voces, 316/52 Potocki Jean: Δεκατέσσερις ημέρες από τη ζωή του Αλφόνσου Βαν Βόρντεν. Ένα χειρόγραφο που βρέθηκε στη Σαραγόσα, 316/53 Ρέντελ Ρουθ: Τυφλή ετυμηγορία, 316/53 La Rochefoucauld: Αξιώματα, 316/53 Σαγκάν Φρανσουάζ: Τα θαυμάσια σύννεφα, 316/54 Σάσια Λεονάρντο: Ανοιχτές πόρτες, 316/54 Σέλλεϋ Μαίρη: Φρανκεστάιν ή ο σύγχρονος Προμηθέας, 316/55 Σίνγκλαιρ Απτόν: Η ζούγκλα, 316/55 Σνίτσλερ Α.: Παιχνίδι τα χαράματα, 316/55 Σπαρκ Μιούριελ: Η Πύλη της Ευτυχίας, 316/56 Σταντάλ: Η ηγουμένη του Κάστρο, 316/56 Σταντάλ: Βικτόρια Ακοραμπόνι, 316/56 Στόουκερ Μπραμ: Δράκουλας, 316/56 Τολστόη Δέον: Ανάσταση, 316/57 Κένεντι Τουλ Τζών: Συνασπισμός ηλιθίων, 316/57 Φουέντες Κάρλος: Η εκστρατεία, 316/57 Χάουτττμαν Γκεόργκ: Ο Κλειδούχος Τιλ, 3216/58 Χόθορντ Μπραντ: Ίθαν Μπραντ, 316/58 Χόμελ Ντέιβιντ: Ηλεκτρικές καταιγίδες, 316/58 Χόφμαν Α.Τ.Ε.: Κρέσπελ και Αντωνία, 316/59 Ανθολογίες Φανταστικές Φανταστικές 316/61 Φανταστικές Φανταστικές Φανταστικές Φανταστικές 316/62

ιστορίες 1: Ο νεκρός, 316/61 ιστορίες 2: Παράξενοι Έρωτες, ιστορίες 3: ιστορίες 4: ιστορίες 5: ιστορίες

Η μουσική, 316/61 Το τέρας, 316/62 Η τρέλα, 316/62 6: Όνειρο-εφιάλτης,

Ελληνική Ποίηση Αγγελάκη-Ρουκ Κατερίνα: Άδεια Φύση, 316/65 Αρχαίοι Λυρικοί, 316/65 Αστρινάκη Ελένη: Πάθη φωνηέντων, 316/65 Γιόση Μαίρη: Ο ιγάμοι, 316/65 Γκανάς Μιχάλης: Παραλογή, 316/66 Γκόνης Θοδωρής: Η πύλη της ξηράς, 316/66 Γκρης Ηλίας: Η Έφεσος των Αλόγων, 316/66 Ίσαρης Αλέξανδρος: Οι Τριστάνοι, 316/67 Καπώνης Πάνος: Αρχιπέλαγος Αϋπνίας, 316/67 36

Κοροπούλης Γιώργος: Ουκ έστιν ώδε, 316/67 Μαρκόπουλος Γιώργος: Ποιήματα, 316/68 Μπουκάλας Παντελής: Η εκδρομή της Ευδο­ κίας, 316/68 Νούτσος Παναγιώτης: Η των Αισθήσεων Αγάπησις, 316/68 Οσύρος Μάξιμος: Πολιτεία, 316/69 Πλαστήρα Αλεξάνδρα: Νερό στο πρόσωπο, 316/69 Πούλιος Λευτέρης: Αντί της σιωπής, 316/69 Σταμάτης Αλέξης: Αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων, 316/70 Σταμέλος Κυριάκος: AD ABSINTHIUM, 316/70 Τριανταφύλλου Λευτέρης: OMNIA VITAE, 316/70 Χωρεάνθη Ελένη: Οι ώρες του ερωδιού, 316/71 Ξένη Ποίηση Νταουσάνης Αθαν. Η ποίηση της μαύρης Αφρι­ κής, 316/71 Morisson Jim: Τα Νέα Πλάσματα, 316/71 Stevens Wallace: Adagia, 316/72 Μελέτες Δημηρούλης Δημήτρης: Το φάντασμα της θεω­ ρίας. Λογοτεχνία - Κριτική - Ιστορία, 316/75 Δημητρακόπουλος Α.Φ.: Για τον Σεφέρη και την Κύπρο, 316/75 Μόσχος Ν.Ε.: Η μεταφυσική αγωνία στον Παλαμά. Δοκίμιο κριτικής, 316/75 Νικολούδης Π.Η.: Από τον Προμηθέα στον Σωκράτη. Το οδοιπορικό του ανθρώπινου πολι­ τισμού, 316/76 Χάρης Πέτρος: Έλληνες Πεζογράφοι. Τόμος 8ος, 316/76 Σαββίδης Π.Γ.: Βασικά θέματα της ποίησης του Καβάφη, 316/76 Έκο Ουμπέρτο: Η ποιητική του Τζαίημς Τζόυς, 316/77 Χάινε Χάινριχ: Η ρομαντική σχολή, 316/77 Δοκίμια Αξελός Κώστας: Γιατί σκεφτόμαστε; Τι να πράξουμε;, 316/78 Βέϊκος Θεόφιλος: Ενπολέμω, 316/79 Κιτρομηλίδης Πασχάλης: Το όραμα της ελευθε­ ρίας στην ελληνική κοινωνία, 316/79 Κριμπάς Κώστας: Θραύσματα κατόπτρου, 316/79 Τζούλης X. Θανάσης: Ψυχανάλυση και λογοτε­ χνία, 316/80

----------------------------Μαν Τόμας: Πάθος και μεγαλείο του Ρίχαρντ Βάγκνερ, 316/80 Bellmer Hans: Μικρή ανατομία του Σωματικού Ασυνείδητου ή Η Ανατομία της Εικόνας, 316/81 Μπωντλαίρ: Επιλογή από τα Journaux Intimes, 316/81 Napoleon: Εγχειρίδιο Πολέμου, 316/81 Ιστορία Καιροφύλας Γιάννης: Η Αθήνα στη δεκαετία του ’50, 316/82 Καλοστύπης I.: Μακεδονία, Μελέτη οικονομική, γεωγραφική, ιστορική και εθνολογική της Μακεδονίας, 316/82 Καρζής Θ.: Η γυναίκα στον 20ό αιώνα, Βιομηχα­ νική Επανάσταση, Μάχη της ψήφου, Γυναίκες στον πόλεμο, Κοινωνική Επανάσταση, 316/82 Παπαδριανός Ιωάννης: Οι Έλληνες Απόδημοι στις Γιουγκοσλαβικές χώρες (18ος-20ός αιώ­ νας), 316/82 Πετρίδης Παύλος: Οι Αντιμοναρχικοί αγώνες του Γεωργίου Παπανδρέου στον μεσοπόλεμο, 316/83 Σκοπετέα Έλλη: Η Δύση της Ανατολής. Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, 316/83 Σπυρόπουλος Σ. Ηλίας: Μακεδονία και Μακεδόνες στον Ηρόδοτο, 316/83 Η φυλλάδατου Μεγαλέξανδρου, 316/84 C.H.B. και Μ. Quennell: Η καθημερινή ζωή στους προϊστορικούς χρόνους, 316/84 Molova Μ.Κ. - Obereckaja L.E.: Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Ελλάδα, 316/85 Sissa Giulia - Detienne Marcel: Η καθημερινή ζωή των θεών στην Αρχαία Ελλάδα, 316/85 Mosse Claude: Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, 316/85 Μπόγιερ Ο. Ρίτσαρντ και Μορέ Μ. Χέρμπερτ: Η άγνωστη ιστορία του Εργατικού Κινήματος των ΗΠΑ, 316/85 Pekridou-Gorecki Anastasia: Η μόδα στην αρ­ χαία Ελλάδα, 316/86 Πυώ Ρενέ: Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, 316/86 Tserniaski Milos: Οι Σέρβοι. Το χρονικό της μεγάλης μετανάστευσης, 316/86 Fukuyama Frangis: Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος Άνθρωπος, 316/87

β εξάμηνο V

Η Σοβιετική Ένωση: Από τη Μετεξέλιξη στην Αποσύνθεση, 316/88 Επετηρίδα Αμυντικής και Εξωτερικής Πολιτικής ’93, 316/88 Ιωακειμίδης Παναγιώτης: Ευρωπαϊκή Πολιτική Ένωση: Θεωρία - Διαπραγμάτευση, Θεσμοί και Πολιτικές, 316/89 Ο Καραμανλής της μεταπολίτευσης, 316/89 Κύρκος Λεωνίδας: Το αδιέξοδο βήμα του εθνικι­ σμού. Σκέψεις για το Μακεδονικό, 316/89 Διάκος Α., Ελεφαντής Α., Μανιτάκης Α., Παπαδημητρόπουλος Δ.: Ο Ιανός του Εθνικι­ σμού και η Ελληνική Βαλκανική Πολιτική, 316/89 Λυγερός Σταύρος: Κύπρος. Στα όρια του αφανισμού, 316/90 Λυμπέρης Χρήστος: Ελληνική αμυντική στρατηγική. Δομή δυνάμεων, σύγχρονες προ­ κλήσεις, 316/90 Ξύδης Αλέξανδρος: Κυπριακό, 316/90 Παππάς Τάσος: Η χίμαιρα της μεγάλης αριστε­ ρός, 316/90 Τσούκαλης Λουκάς: Η Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα: Η πρόκληση της προσαρμογής, 316/91 Πρέβε Κοστάντστο: Το ασίγαστο πάθος, 316/91 Τέχνες Αλεξίου Νίκος: Αναφορά στην τέχνη, 316/94 Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Παρισιού: Ομά­ δες - Κινήματα - τάσεις της σύγχρονης τέχνης μετά το 1945, 316/94 Κείμενα για την Τέχνη, 316/94 Κουνέλλης Γιάννης: Λιμναία Οδύσσεια. Κείμενα και Συνεντεύξεις 1966-1989, 316/95 Λοϊζίδη Νίκη: Απόγειο και κρίση της πρωτοπο­ ριακής ιδεολογίας, 316/95 Starobinski Jean: Τρεις μανίες, 316/95 Φωρ Έλι: Ιστορία της τέχνης. Η Αρχαία Τέχνη (Α' τόμος) και Η Τέχνη του Μεσαίωνα (Β' τό­ μος), 316/96 Ζωγραφική Βυζάντιος, 316/96 Ίσαρης Αλέξανδρος: Ζωγραφική 316/96

1984-1992,

Πολιτική

Αρχιτεκτονική

Γιαλλουρίδης Χριστόδουλος - Τσαρδανίδης X.:

Μουτσόπουλος Κ.Ν.: Παραδοσιακή Αρχιτεκτο­ 37

VI j? εξάμηνο

----------------------------

νική της Μακεδονίας. 15ος-19ος αιώνας, 316/97 Μουτσόπουλος Νίκος: Ελλάδα, 316/97 Φωκά Ιωάννα - Βαλαβάνης Πάνος: Ανακαλύπτω την Αρχαία Ελλάδα. Αρχιτεκτονική και Πολεο­ δομία, 316/98 Μουσική Ζακυνθηνός Αλέξης: Δισκογραφία ελληνικής κλασικής μουσικής, 316/98 Σλιώμης Θωμάς: Τα κάτοπτρα της φαντασίας. Κείμενα για τη μουσική και τα μαζικά μέσα, 316/99 Adams Bryan, 316/99 Θέατρο Αμολοχίτου - Βλαχάκη Αγλαΐα: Θεατρικά μονό­ πρακτα, 316/100 Βέλτσος Γιώργος: Camera degli sposi, 316/100 Δρομάζος Ιω. Στάθης: Αρχαίο δράμα, 316/100 Γκολντόνι Κάρολος: Ο υπηρέτης δύο αφεντάδων, 316/101 Πούσκιν Αλέξανδρος, 316/101 Ένκβιστ Περ Όλοβ: Η ώρα του Λύγκα, 316/101 Ίψεν Ερρίκος: Τα παλικάρια στο Χέλγκελαντ, 316/102 Ίψεν Ερρίκος: Τα άσπρα άλογα (Ρόσμερσχολμ), 316/102 Ίψεν Ερρίκος: Η αγριόπαπια, 316/102 Kirro H.D.F.: Η Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, 316/103 Mac Donald Cornford Francis: Η Αττική Κωμω­ δία, 316/103 Mac Donald Marianne: Αρχαίος ήλιος, Νέο Φως - Το αρχαίο ελληνικό δράμα στη σύγχρονη σκη­ νή, 316/103 Μολιέρος: Ο κατά φαντασίαν ασθενής, 316/104 Πούχνερ Βάλτερ: Η ιδέα του Εθνικού Θεάτρου στα Βαλκάνια του 19ου αιώνα, 316/104 Φωτογραφία Σαίξπηρ Ουίλλιαμ: Ρωμαίος και 316/105 Wich Anna: Εν Αθήναις..., 316/105

Ημερολόγια Χριστοφής Χριστόφορος: Ημερολόγιο για περαστικούς, στα τέλη του αιώνα, 316/107 Τβεταγιέβα Μαρίνα: Γήινα σημεία, 316/108 Φιλοσοφία Βαλλιάνος Περικλής: Σκεπτέον. Έρευνες για την Κοινωνική Διάσταση της Γνώσης, 316/108 Γεωργούλης Δ.Κ.: Φιλοσοφία της Ιστορίας, 316/108 Παπαϊωάννου Κώστας: Η αποθέωση της Ιστο­ ρίας, 316/109 Χριστοδουλίδη - Μαζαράκη Αγγελική: Η φιλοσοφική ιδιοτυπία του Herbert Marcuse, 316/109 Laplanche Jean: Σημειώσεις για τον Marcuse και την ψυχανάλυση, 316/109 Guenon Rene: Ο συμβολισμός του σταυρού, 316/109 Guthrie C.K.W.: Οι Έλληνες Φιλόσοφοι. Από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη, 316/110 Wittgenstein Ludwig: Φιλοσοφικές παρατηρή­ σεις, 316/110 Σοπενάουερ: Επιλογή από το έργο του, 316/110 Μαλικιώση - Λοΐζου Ν.: Συμβουλευτική Ψυχο­ λογία, 316/113 Σκόρδα Ε.: Η ψυχολογία της γυναίκας, 316/113 Ντολτό Φρανσουάζ: Όταν οι γονείς χωρίζουν, 316/113 Seggal Η.Μ. - Pasen R.P. - Berry W.J. Poortinga H.Y.: Διαπολιτιστική ψυχολογία, 316/113 Τόμσον Ρόμπερτ: Η ιστορία της ψυχολογίας, 316/114 Θρησκεία Κείμενα των λαών: Το βιβλίο των νεκρών, 316/115

Ιουλιέττα,

Κινηματογράφος Σούμας Θόδωρος: Έρωτας, ψυχολογία και αιθητική στο χολλυγουντιανό σινεμά, 316/106 Φλέσσας Γιάννης: Μουσική στα 35mm - Οι συνθέτες της 7ης Τέχνης, 316/106 38

Φλέισερ Λιονόρ: Ή ρωας κατά λάθος, 316/106

Μαρτυρίες Μπάκα Τζόρτζιο: Εμείς οι τρομοκράτες, 316/115 Ράλλης Γεώργιος: Κοιτάζοντας πίσω, 316/116 Σακκάτος Βαγγέλης: Μεραρχία «Άκουι». Η σφα­ γή των Ιταλών στην Κεφαλλονιά. Η αντίσταση, 316/116

β εξάμηνο V II Βιογραφ ίες Μ ποτουροπούλου Ιφιγένεια: Ο Ernest Renan και η Σύγχρονη Ελλάδα, 316/117 Redgrave Vanessa: Αυτοβιογραφία, 316/117

Συνείδηση. Μια ανθρωπολογική προσέγγιση, 316/123 Λιντς Ρ. Εντμουντ: Πολιτισμός και Επικοινωνία, 316/124 Λαογραφία

Κοινωνιολογία Κονιαβίτης Θωμάς: Π λουραλισμός στην Κοινωνιολογία, 316/118 Μ ουσούρου Μ. Λουκία: Γυναίκα και απασχόλη­ ση. Δέκα ζητήματα, 316/118 Χρηστάκης Λεωνίδας: Η ιστορία της αλητείας, 316/118

Γεωργιάδης Νέαρχος: Ρεμπέτικο και πολιτική, 316/124 Μολινός Στρατής: Τα λαογραφικά του Δωδεκάμηνου, 316/124 Πετρόπουλος Ηλίας: Η Φουστανέλα, 316/125 Θέατρο Σκιών: Παράδοση και νεοτερικότητα, 316/125

Οικονομία

Ταξίδια

Δερτιλής Β.Γ.: Ατελέσφοροι ή Τελέσφοροι: Φό­ ροι και Εξουσία στο Νεοελληνικό Κράτος, 316/119 Κωστής Κώστας: Αφορία, ακρίβεια και πείνα. Οι κρίσεις διατροφής στην ελληνική χερσόνησο (1650-1830), 316/119 Τσοτσορός Ν. Στάθης. Η Συγκρότηση του Βιομηχανικού Κεφαλαίου στην Ελλάδα (18981939). Τόμος Α' Η Αργόσυρτη Εκβιομηχάνιση, 316/120

Ανταποκρίσεις από την Ελλάδα 1879-1897: Εθνικές διεκδικήσεις: Ολυμπιακοί Αγώνες - Κα­ ταστροφή του ’97, 316/126 Καΐμημ Τζούλιο: Ελληνικά τοπία, 316/126 Μουχάμαντ Ιμπραήμ Ιμπν: Το πλοίο του Σουλεϊμάν, 316/127 Επιστήμες Hofstadter R. Douglas - Dennett C. Daniel: To εγώ της νόησης, 316/127

Λεξικά Βιβλιογραφία Δημητρακόπουλος Γ.: Χρηστικό λεξικό εννοιών και όρω ν σύγχρονου προβληματισμού, 316/121 Μπούτουρας X. Αθαν.: Τα νεοελληνικά κύρια ονόματα. Ιστορικώς και γλωσσικώς ερμηνευό­ μενα, 316/121 Εξάντας - Duden: Επίτομο Εγκυκλοπαιδικό Λε­ ξικό του μαθητή, 316/121 Αλληλογραφία Ουράνης Κώστας: Ένα ειδύλλιο. 36 ανέκδοτες επιστολές, 316/122 Παπαδιαμάντης Αλέξανδρος: Αλληλογραφία, 316/122 Κοινωνική Ανθρωπολογία Δημητρίου Σωτήρης: Η Εξέλιξη του ανθρώπου. Τα πρώτα βήματα, 316/123 Παπαταξιάρχης Ε. - Παραδέλλης Θ.: Ανθρω πο­ λογία και Παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, 316/123 Μιχαήλ Δόμνα: Έθνος, Εθνικισμός και Εθνική

Μ ακρυνικόλα Αικατερίνη: Βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου, 316/128 Παιδικά Βαλάση Ζωή: Η Χρυσομαλλούσα, 316/131 Διακοπές με Φαντασία. Για παιδιά που τελείω­ σαν την Α' Δημοτικού, 316/131 Διακοπές με Φαντασία. Για παιδιά που τελείω­ σαν τη Β 'Δ ημοτικού, 316/131 Διακοπές με Φαντασία. Για παιδιά που τελείω­ σαν τη Γ Δημοτικού, 316/131 Διακοπές με Φαντασία. Για παιδιά που τελείω­ σαν τη Δ ' Δημοτικού, 316/131 Δημάκη Άντζελα: Η πρεμιέρα, 316/131 Ζαραμπούκα Σοφία: Θέατρο, Δημοτικό και Νηπιαγωγείο, 316/131 Ζέη Άλκη: Θέατρο, 316/132 Ιωαννίδης Δ.Ι.: Μια πόρτα στο δέντρο, 316/133 Καλέντης Δημήτρης: Ο μαυροπίνακας, 316/132 Κανέλλης Λευτέρης: Ο Κουστό και η βόμβα νετρονίου, 316/133 39

V III 11? εξάμηνο ---------------------------Κλιάφα Μαρούλα: Δύσκολοι καιροί για μικρούς πρίγκιπες, 316/133 Κοντολέων Μάνος: Ο χιονάνθρωπος που δεν ήθελε να λιώσει, 316/133 Λοΐζου Μάρω: Ελλήνων Έρωτες, 316/134 Μαμαλίγκα Μαρία: Το φάντασμα του πειρατή και άλλες ιστορίες, 316/134 Μαντουβάλου Σοφία: Σου χαρίζω μια καρδού­ λα, 316/134 Μελά-Φλώρου Φ. Ζάννα: Χελωνάκια Καρέττα Καρέττα, 316/134 Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λότη: Ιστορίες που ταξιδεύουν με το Μαρίνο και τη Μαρίνα, 316/135 Το πουλί, 316/136 Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λότη: Εφτά κόκ­ κινες κλωστές, 316/136 Ρώσσης Γιάννης: Το παιδί και το ροδάκινο, 316/136 Σαρή Ζωρζ: Νινέτ, 316/137 Σουρή Σούλα: Ταξίδι με αυτοκίνητο, 316/137 Σουρή Σούλα: Ταξίδι με αεροπλάνο, 316/137 Σουρή Σούλα: Ταξίδι με πλοίο, 316/137 Σφήκας Γιώργος: Άνθρωποι και ζώα, 316/138 Τίγκα Τούλα: Η εποχή των υάκινθων, 316/138 Τριβιζάς Ευγένιος: Το μυστικό της μαξιλαροθή­ κης, 316/138 Τριβιζάς Ευγένιος: Οι τρεις αποκριάτικες κορδέλες, 316/138 Τριβιζάς Ευγένιος: Η μεγάλη φαγούρα, 316/138 Τριβιζάς Ευγένιος: Το ανώνυμο γράμμα, 316/138 Ασίμωφ Ισαάκ: Βιβλιοθήκη του σύμπαντος. Οι Αστεροειδείς, Η Σελήνη της Γης, Γη: το σπίτι μας, Πώς γεννήθηκε το Σύμπαν, Η γέννηση και ο θάνατος των Άστρων, 316/139 Το βιβλίο μου για την Ευρώπη, 316/139 Ανακαλύπτω την Ευρώπη. Άτλαντας με αυτοκόλλητα, 316/139 Πάμε διακοπές. Βιβλιοθήκη κουνελάκια, 316/139 Οι κατοικίες των ζώων. Βιβλιοθήκη κουνελάκια, 316/139 Η ζωή τη νύχτα. Βιβλιοθήκη κουνελάκια, 316/140 Μεγάλο ή μικρό; Βιβλιοθήκη κουνελάκια, 316/140 Γουάιλκς Α.: Οι πρώτες μου λέξεις, 316/140 Χάινστ Μ.: Οι πρώτοι μου αριθμοί, 316/140 Λιγουέλλυν Κ.: Το πρώτο μου βιβλίο για το χρό­ νο, 316/140 Κίπλινγκ Ράντγιαρντ: Το βιβλίο της ζούγκλας, 316/140 40

Κορμιέρ Ρόμπερτ: Ο πόλεμος της σοκολάτας, 316/141 Λεξικό με κινούμενες εικόνες. Οι πρώτες μου 100 Γαλλικές λέξεις. Οι πρώτες μου 100 Αγγλι­ κές λέξεις. Οι πρώτες μου 40 Αγγλικές φρά­ σεις, 316/141 Κουντρέ Ζαν-Λυκ.: Ο Μαρσέλ, το πρόβατο, 316/141 Σολέ Μπερτράν: Οι ιστορίες του μπαρμπά-Γκινιόλ, 316/141 Μαξ Βέλθιους: Ο Ερωτευμένος Βάτραχος, 316/141 Μακ Κι Ντέιβιντ: Το μυστήριο με τα μπλε-βέλη, 316/142 Μόργκενστερν Σούζυ και Αλίγια: Τέρμα! Εδώ κατεβαίνουν όλοι, 316/142 Μορφές και Δημιουργίες, 316/142 Πλαστελίνες, 316/142 Χάρτινες συνθέσεις, 316/142 Λοφ Ζαμπίνα: Φτιάχνω με χάντρες, 316/142 Λοφ Ζαμπίνα: Φτιάχνω με κουτάκια, 316/143 Μποναφού Πασκάλ: Μια Κυριακή με τον Ρέμπραντ, 316/143 Όλλφρεϋ Κατερίνε: Το όραμα στη χαράδρα, 316/143 Ντ’ Όρτα Μαρτσέλο: Ο Θεός μας έπλασε τζά­ μπα, 316/143 Πάρκερ Στηβ: Γαλιλαίος και σύμπαν, 316/144 Pearson Anne: Η Αρχαία Ελλάδα, 316/144 Symes F.R. - Harding R.R.: Κρύσταλλοι και πολύτιμοι λίθοι, 316/144 Πώς μεγαλώνουν: Το κουνελάκι, 316/144 Πώς μεγαλώνουν: Το αρνάκι, 316/145 Πώς μεγαλώνουν: Το κοτοπουλάκι, 316/145 Πρώτες ύλες και αντικείμενα, 316/145 Ανακαλύπτοντας τη φύση, 316/145 Η ζωή άλλοτε και τώρα, 316/145 Ρίτσμοντ Ρόμπιν: Γνωριμία με το γλύπτη - ζω­ γράφο - ποιητή Μιχαήλ Άγγελο, 316/145 Rauprich Nina: Ο μικρός Μανουέλ και οι φάλαι­ νες, 316/146 Chanton Eric: Το σώμα μου, 316/146 Vandewiele Agnes: Το αγρόκτημα, 316/146 Swindells Robert: To δωμάτιο No 13, 316/146 Σουΐφτ Τζόναθαν: Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ, 316/147 Χέζλεγουντ Τζούλιετ: Γνωριμία με τον Πικάσσο, 316/147 Χιτσιλμάζ Γκαγιέ: Ενάντια στη θύελλα, 316/147 Θεωρία του κινηματογράφου, 317/31 Αλκαλά Μπρουνό: Φιλοσοφώντας μετά του κινηματογράφου: Ζιλ Ντελεζ, χρόνος και σκέ­ ψη, 317/47

β εξάμηνο IX Δημητρίου Σωτήρης: Ο κινηματογράφος ως λει­ τουργία αναπαραγωγής, 317/39 Μαστ Τζέραλντ: Τι δεν είναι κινηματογράφος, 317/59 Μπαρζονέ Μαρσέλ: Κινηματογράφος και φιλοσοφία, 317/54 Ομς Μαρσέλ: Ο Ζαν Μιτρύ είναι η ανάγκη της Ιστορίας, 317/63 Παπαδογιαννάκης Μιχάλης: Βιβλιογραφία στα ελληνικά, 317/77 Πένλεϋ Κόνστανς: Η «φεμινιστική» ψυχανάλυση και η θεωρία του κινηματογράφου, 317/68 Τζούντορ Άντριου: Εισαγωγή στις θεωρίες του κινηματογράφου, 317/32 Τριανταφύλλου Σώτη: Γύρω από την κινηματογραφική θεωρία στον αγγλοσαξωνικό κόσμο, 317/71 Οικολογία και Πολιτική, 318/41 Δεμερτζής Νίκος: Το Πράσινο Κίνημα και το Πράσινο Κόμμα στην Ελλάδα, 318/74 Κόουτς Ίαν: Το Εθνικό Μέτωπο και η πράσινη ιδεολογία, 318/59 Σταυρακάκης Γιάννης: Για μια πρώτη προσέγγι­ ση του οικολογικού πολιτικού χώρου, 318/42 Dobson Α.: Εισαγωγή στην «Πράσινη Πολιτική», 318/55 Larsen E.S.: Είναι η φύση πράγματι φυσική;, 318/47 Quigley Ρ.: Ο επαναπροσδιορισμός της αντί­ στασης: περιβαλλοντισμός, λογοτεχνία και μεταστρουκτουραλιστική θεωρία, 318/67 Χατζόπουλος Κώστας, 319/29 Ιλίνσκαγια Σόνια: Συμβολιστικές διαστάσεις στην ποίηση του Κ. Χατζόπουλου, 319/42 Καψωμένος Ερατοσθένης: Ο διαλογικός προσανατολισμός της αφηγηματικής γραφής στον Κ. Χατζόπουλο, 319/48 Μπενάτσης Απόστολος: Οικονομικοί κώδικες στο έργο του Χατζόπουλου, 319/63 Νούτσος Παναγιώτης: Η κοινωνιστική σκέψη του Κ. Χατζόπουλου: Δυναμική και όρια, 319/37 Σταυροπούλου Έρη: Χρονολόγιο Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, 319/30 Σταυροπούλου Έρη: «Κίτρινα σκαρπίνια, κόκκι­ να γοβάκια, τρύπιες παντόφλες». (Ο ρόλος του ενδύματος στην πεζογραφία του Γ. Χατζό­ πουλου), 319/69 Σταυροπούλου Έρη: Συμπληρωματικά στη βιβλιογραφία του Κ. Χατζόπουλου, 319/79 Τριάντου Ιφιγένεια: Η αναπαράσταση της εσωτερικής ζωής στο «Φθινόπωρο» του Κ. Χα­ τζόπουλου και ο ρόλος της οπτικής γωνίας, 319/56

Ραϊμόν Κενώ, 320/57 Αρνώ Νοέλ: Πολιτικές επιλογές του Κενώ, 320/72 Καλογνωμής Άκης: Γλώσσα που περιγράφει, γλώσσα που δημιουργεί, γλώσσα που αυτοσαρκάζεται, 320/65 Κουκουβίνου Λίζα: Η Ζαζί στο Μετρό. Ένα ταξί­ δι που δεν έγινε ποτέ ή μήπως έγινε; 320/68 Κουκουβίνου Λίζα: Ραϊμόν Κενώ: Ασκήσεις δο­ μής ή παραλλαγές σ ’ ένα θέμα, 320/74 Λάιος Α.Ι.: Χρονολόγιο Ραϊμόν Κενώ (19031976), 320/58 Λάιος Α.Ι.: Ασκήσεις Ύ φους (1947), 320/78 Παπαγεωργίου Χρίστος: Ελληνική Βιβλιογρα­ φία Ραϊμόν Κενώ, 320/79 Λογοτεχνία και Ζωγραφική, 321/57 Μπασκόζος I.: Η εισαγωγή στο μυθιστόρημα ως εικόνα, 321/76 Μπωντλαίρ Σαρλ: Τα χρονικά του πολέμου, 321/72 Ο. ντε Μπαλζάκ: Το Άγνωστο στο Αριστούργη­ μα, 321/63 Σαρτρ Ζαν-Πωλ: Το κόκκινο, το πράσινο και η ξι­ νή χαρά του μήλου, 321/69 Σβαμπ Μαρσέλ, Πάολο Ουτσέλλο, ζωγράφος, 321/65 Το απόλυτο στη ζωγραφική, 321/59 Τσατσούλης Δημήτρης: Η Ζω-γραφική της Αφήγησης στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, 321/74 Sollers Philippe: Οι εκπλήξεις του Φραγκονάρ, 321/66 Εθνικισμός, 322/45 Βεντούρα Λίνα: Ερμηνευτικά σχήματα της «ε­ θνικής παρακμής» στα εγχειρίδια ιστορίας (1922-1928), 322/59 Γιαννάς Πρόδρομος: Η ελληνική εξωτερική πολιτική ανάμεσα σε δυτικοστρεφείς και εθνικιστές, 322/77 Δεμερτζής Νίκος, Εννέα θέσεις για τον εθνικι­ σμό, 322/51 Θαλάσσης Γιώργος: Το Σώμα και το Έθνος, 322/73 Θεοδωρίδης Μπάμπης: Μερικές παρατηρήσεις για τους βαλκανικούς εθνικισμούς του 19ου αι­ ώνα, 322/66 Κουλούρη Χριστίνα: Το έθνος και ο χώρος. Όψεις του ελληνικού εθνικισμού στη διδασκα­ λία της γεωγραφίας (1880-1914), 322/64 Λέκκας Παντελής: Εθνικιστική ιδεολογία και παράδοση, 322/46 Λίποβατς Θάνος: Τα διφορούμενα του Εθνικι­ σμού, 322/54

41

X β εξάμηνο

----------------------------

Κοινωνική Ανθρωπολογία, 323/35 Γκέφου - Μαδιανού Δήμητρα: Ανθρωπολογία Οίκοι: Για μια κριτική της «Γηγενούς Ανθρωπο­ λογίας», 323/44 Μπακαλάκη Αλεξάνδρα: Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις της σύγχρονης ελληνικής κοινω­ νίας, 323/52 Παπαταξιάρχης Ευθύμιος: Για την ανθρωπολο­ γία σήμερα. Θέσεις, αμφισβητήσεις, αναθεωρή­ σεις, 323/36 Παραδέλλης Θ.: Βασική βιβλιογραφία Κοινωνι­ κής Ανθρωπολογίας (από το 1970 ως σήμερα), 323/78 Παρουσιάσεις 15 βιβλίων Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, 323/63 Gellner Ernest: Έθνη και Εθνικισμός, 323/63 Godelier Maurice: Μαρξιστικοί Ορίζοντες στην Κοινωνική Ανθρωπολογία, 323/64 Λιτς Ρ. Έντμουντ: Πολιτισμός και επικοινωνία: Η λογική της διαπλοκής των συμβόλων, 323/65 Ντυμόν Λουί: Δοκίμια για τον Ατομικισμό: Μια Ανθρωπολογική προοπτική πάνω στη σύγχρονη Ανθρωπολογία, 323/66 Cowan Κ. Jane: Dance and the Body Politic in Northern Greece, 323/67 Danforth M. Loring: Firewalking and Religious Healing: The Anastenaria of Greece and the Firewalking Movement, 323/68 Gefou - Madianou Dimitra: Alcohol, Gender and Culture, 323/69 Herzfeld Michael: Πάλι Δικά μας: Λαογραφία, Ιδεολογία, και η Οικοδόμηση της Σύγχρονης Ελλάδας, 323/70 Loizos Peer & Papataxiarchis Evthymios: Contested Identities: Genter and Kinship in Modern Greece, 323/71 Παπαταξιάρχης Ευθύμιος και Παραδέλλης Θεόδωρος: Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα: Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, 323/71 Παπαταξιάρχης Ευθύμιος και Παραδέλλης Θεόδωρος: Ανθρωπολογία και Παρελθόν: Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, 323/73

Sant-Gassia Paul & Bada Constantina: The Making of the Modern Greek family: Marriage and Exchange in Nineteenth - Century Athens, 323/74 Seremetakis C.N.: The Last Word: Women, Death and Divination in Inner Mani, 323/75 Stewart Charles: Demons and the Devil: Moral Imagination in Modern Greek Culture,. 323/76 Vernier Bernard: La Genese Sociale des Sentiments. Aines et cadets I’ile greque de Karpathos, 323/77 Τσαούσης Δημήτρης: Κοινωνική Ανθρωπολογία και Κοινωνική Πολιτική, 323/59 Τόμας Χάρντυ, 324/99 Κόκσατ Τζ. Ο.Α.: Η φιλοσοφία του Χάρντυ, 324/110 Κουμπαράκη Βάσω: Ελληνική βιβλιογραφία του Τόμας Χάρντυ, 324/134 Ο Χάρντυ και η περιοχή του Γουέσεξ, 324/126 Στυλιανού Άντζελα: Βίος και έργα του Τόμας Χάρντυ, 324/100 Τριανταφύλλου Σώτη: Ο Τόμας Χάρντυ στον κινηματογράφο, 324/131 Φελπς Γκίλμπερτ: Φύση και Μοίρα σε δύο μυθιστορήματα του Χάρντυ, 324/119 Περιβάλλον και Παιδί, 325/73 Βιβλία ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας με οικολογικό περιεχόμενο, 325/105 Κατέβας Ι.Γ.: Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Σχεδιασμός, Πρόγραμμα, Εφαρμογή, 325/82 Παπαδάτος Γιάννης: «Οικο»-δάσος και ελληνική παιδική λογοτεχνία, 325/97 Παπαδοπούλου Όλγα: Η περιβαλλοντική εκπαίδευση: κατάσταση, παράμετροι, προοπτι­ κές, 325/91 Ρωμαντζής Μανόλης: Τα περιβαλλοντικά ζητή­ ματα επίκεντρο της θεματολογίας της περιβαλ­ λοντικής εκπαίδευσης, 325/76 Σάρρας Σπύρος: Πρώτη ευαισθητοποίηση για το Περιβάλλον από το «Γλώσσα μου» της Α' Δημοτικού, 325/88 Σπανός Γιώργος: Περιβαλλοντική εκπαίδευση: το πρόβλημα, το αίτημα και η διδακτική, 325/74

ΕΠΙΛΟΓΗ Ανθρωπολογία

Αρχιτεκτονική

Αυδίκος Βαγγέλης: Πρέβεζα 1945-1990, 318/19 Νιτσιάκος Βασίλης: Παραδοσιακές κοινωνικές δομές, 318/21

Φέσσα-Εμμανουήλ Ελένη: Κτίρια για δημόσια χρήση στη νεότερη Ελλάδα, 1827-1992, 322/27

42

----------------------------Δοκίμιο Μόσχος Ν.Ε.: Η Μεταφυσική Αγωνία στον Παλαμά, 322/32 Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου Χαρά: Οπτικές και προοπτικές του δράματος, 319/19 Φατούρος Δημήτρης: Θεσσαλονίκη: Επιβίωση ή μεγάλη πόλη, 323/23 Εκπαίδευση Μαυρογιώργος Γ.: Εκπαιδευτικοί και Διδασκα­ λία. Για μια αντί(-παλη) Πρόταση, 319/13 Ιστορία Αναιρούση Φανή - Μυλωνάδης Λεωνίδας: Ο κά­ μπος της Χίου, 319/17 Δήμου Μιχάλης: Ο πυρετός, 317/21 Σιώρης Γιώργος: Ένας Έλληνας πρωτοσύμβουλος στο Σιάμ, 325/55 Φελλός Μιχαήλ: Χρονογραφία, 315/32

εξάμηνο X I

Γιατρομανωλάκης Γιώργης: Ανωφελές διήγημα, 324/69 Δοξιάδης Απόστολος: Ο θείος Πέτρος και η Ει­ κασία του Γκόλντμπαχ, 321/33 Λάμπρος Γ. Παύλος: Μετασυμπαντική Αρμονία, 321/35 Μανιώτης Γιώργος: Σταυροβελονιές, 321/37 Ξανθούλης Γιάννης: Η εποχή των καφέδων, 325/46 Ραπτόπουλος Βαγγέλης: Ο εργένης, 325/48 Σαμαράκης Αντώνης: Η κόντρα, 319/15 Σωτηροπούλου Έρση: Χοιροκάμηλος, 323/17 De I’lsle-Adam Villiers: Σκληρές Ιστορίες, 322/31 Thomsen Knud: Η καμπάνα της Μακεδονίας, 314/21 Περιοδικά Γκρέκου Αγορή: Ζωή (1902-1922), 324/80 Καραόγλου Λ.Χ.: Ο Διόνυσος, (1901-1902), 324/80 Πάτσιου Βίκυ: Ηγησώ (1907-1908), 324/80 Ποιητική Έκδοση (1913-1914), 324/80

Κλασικά Γ ράμματα Ποίηση Ανώνυμος: Περί Ύψους, 318/26 Μελέτες Αθανασόπουλος Βαγγέλης: Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού, 323/20 Βασδέκης Γρηγόρης: Θείο δράμα και μητριαρ­ χία στην Οδύσσεια, 321/39 Βελουδής Γιώργος: Ψηφίδες. Για μια θεωρία της λογοτεχνίας, 324/81 Γρηγοριάδης Νίκος: Αναγνώσεις λογοτεχνικών κειμένων, 325/51 Πανσέληνου Έφη: Λυρικές προσεγγίσεις, 320/46 Παρίσης Νικήτας: Μελέτες - Αναγνώσεις, 325/53 Guthrie C.K.W.: Οι Σοφιστές, 321/41 Guthrie C.K.W.: Σωκράτης, 321/41

Βαλαβάνη Ν.: Τέλος Εποχής, 315/27 Δρούζα Ελένη: Πηνελόπη η ατίθαση μηχανή, 317/15 Κάλβος Ανδρέας: Η Ιωνιάς, 314/13 Κιζήλου Β.: Gloria Victis, 315/27 Κιντζονίδης Λευτέρης: Εριώλη - Σκιόφωτα και χαραυγές, 315/29 Λιάρου-Αργύρη Εύα: Και με τις σκιές και με τις λάμψεις, 314/18 Λουκάτος Γεράσιμος: Η γεωμετρία της μνήμης, 317/16 Μόραλης Γιώργος: Συναναστροφές της σιω­ πής, 322/29 Σεβαστάκης Νικόλας: Βέβηλες Σκέψεις, 325/43 Τα ποιήματα του Stephane Mallarme, 324/67 Χοροσκέλη Δ.: Ασκήσεις Μιθριδατισμού, 314/20 Πολιτική

Παιδικά Κοντολέων Μάνος: Ερωτικές ιστορίες μιας παιδικής ηλικίας, 323/19 Σακελλαρίου Χάρης: Μικρός Δραπέτης, 321/28 Πεζογραφία

Μεταξόπουλος Αιμίλιος: Πολιτικός Σκεπτικι­ σμός: Ο μύθος του θεμελίου, 320/39 Castellan Georges: Η Ιστορία των Βαλκανίων, 321/25 Sterns Monteagle: Περίπλοκες Συμμαχίες. Η αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα, την Τουρκία και την Κύπρο, 317/18

Γαλανάκη Ρέα: Θα υπογράφω Λουΐ, 325/44 43

X II β εξάμηνο Σημειολογία

Τέχνες

Τζούμα Άννα: Η διπλή ανάγνωση του κειμένου. Για μια κοινωνιοσημειωτική της αφήγησης, 324/76

Κούρια Αφροδίτη: Εικόνες του παιδιού στην Ελληνική Τέχνη του 20ού αιώνα, 318/23

ΠΛΑΙΣΙΟ Καπερνάρος Τάσος: Λουτρά, 322/33 Μαμαλάκη Ζερμαίν: Αφιόνι, 317/20

Λογοτεχνία Centre de la Traduction Litteraire: La Grece en frangais. Guide des livres de la litterature grecque traduits en frangais et des livres sur la Grece du XVeme siecle a nos jours, 324/79 Μελέτες Γουίν Μαρί: Τηλεόραση. Ένας ξένος στο σπίτι, 318/25 Πεζογραφία Βαλέτας Κώστας: Το Τρίγωνο της Σιωπής, 322/28 Γαϊτάνος Γιάννης: Το τελευταίο πέρασμα, 325/47 Ζαμιάτιν Ευγένιος: Η πλημμύρα, 317/17

Ποίηση Αλεξοπούλου Στέλλα: Δωρεάν διαδρομή, 322/30 Γαρδικιώτη-Κοΐνη Κατερίνα: Του κάβου και Επέκεινα, 315/28 Καριζώνη-Χεκίμογλου Κατερίνα: Τα παγώνια της Μονής Βλατάδων, 321/32 Κρεμμύδας Κώστας: Το ασανσέρ - Μια ημιτε­ λής συνουσία, 315/31 Μουζάκη Μάχη: «Νηστεύω Σύμπαν», 319/16 Σουέρεφ Κώστας: Αλληλογραφία, 315/34 Τασιόπουλος Βαγγέλης: Το δάκρυ του Πολύφη­ μου, 318/20 Χατζηκοκολάκη Σοφία: Μικρά Τραγούδια και ένα Νανούρισμα, 324/68

ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ Αγγελόπουλος Γ., 323/70 Απάκη Έφη, 314/23, 315/35, 316/153, 317/23, 318/29, 319/21, 320/49, 321/49, 322/37, 323/25, 324/87, 325/61 Αστρινάκη Ράνια, 323/69 Βαλάση Ζωή, 316/29 Βεντούρα Λίνα, 322/59 Βοζίου Άννα, 315/45 Βουγιούκα Άννα, 323/75, 325/51 Γαβαλάκη Τζένη, 315/55, 315/73 Γαλάνη-Μουτάφη Βασιλική, 323/63 Γιαννακόδημος Κωστής, 314/10 Γιαννάς Πρόδρομος, 322/77 Γκέφου-Μαδιανού Δήμητρα, 323/44 Γκομές ντε Φαρία Νίκος, 315/73 Γρηγοριάδης Νίκος, 315/50 Γριβοπούλου Ντάρα, 317/54, 324/110 Δεμερτζής Νίκος, 318/74, 322/51 Δερμιτζάκης Μπάμπης, 314/21,325/46 Δημητρίου Σωτήρης, 317/39, 318/19, 318/21 44

Δημητρούλια Τιτίκα, 316/29, 317/47, 322/31, 324/79, 325/47 Δημοπούλου Μαρία, 324/110 Δρακονταειδής Φ., 325/44 Εξαρχοπούλου Λίλυ, 316/29 Ζαρκάδα Μαρίνα, 317/63 Ζεγγίνης Δημήτρης, 324/56 Ζησιμόπουλος Γ., 319/17 Ζωγράφου Λένα, 315/50 Ηλιανός Ορέστης, 315/11 Ηλιόπουλος Χρήστος, 314/20, 315/27, 317/15 Θαλάσσης Γιώργος, 322/73 Θεοδωρίδης Πέτρος, 322/66 Θέου Τίνα, 317/32 λίνσκαγια Σόνια, 319/42 Ιωσηφίδου Μαρίνα, 323/76 Κάβουρας Παύλος, 323/65 Καλαμαράς Βασίλης, 316/29 Καλογνωμής Άκης, 320/65, 320/72 Καλόμαλος Θαν., 315/32

■β εξάμηνο X III ΙΚαλπουρτζή Εύα, 323/74 Κάλφας Αντώνης, 323/23, 324/81, 325/53 Καραγιάννης Θανάσης, 323/80 Καραμβάλης Δημ., 320/17 Καρατσινίδου Χρ. 315/29 Κατέβας Ι.Γ., 325/82 Καυταντζόγλου Ρωξάνη, 323/73 Καψωμένος Ερατοσθένης, 319/48 Κοκκινάκη Νένα, 314/18, 316/29 Κολοβός Νίκος, 324/76 Κονταξάκη Αλεξάνδρα, 314/53, 317/59 Κορτάσαρ Χούλιο, 315/73 Κουβαράς Γιάννης, 319/15 Κουκουβίνου Λίζα, 320/68, 320/74 Κουκουλομμάτης Δημ., 318/15 Κούλα Χριστίνα-Αννα, 315/55, 315/73 Κουλούρη Χριστίνα, 322/64 Κουμπαράκη Βάσω, 314/57, 315/61, 315/68, 324/119, 324/134 Κουτσουδάκη Μαίρη, 315/65 Κρανιδιώτης Παντελής, 324/69 Κωστίδης Διον. 321/35, 322/28, 324/68 Λάζος Χρήστος, 325/55 Λάιος Α.Ι., 320/58, 320/78 Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μαρία, 322/32 Λέκκας Παντελής, 322/46 Λιόση Άννα, 315/73 Λίποβατς Θάνος, 322/54 Λυχναρά Λίνα, 321/33 Μαΐστρου Ελένη, 322/27 Μάκρα Τόνια, 314/71 Ματθαίου Ηλίας, 315/54 Μεταξά Δέσποινα, 314/65, 317/68 Μικελίδης Νίνος-Φενέκ, 316/29 Μιχαλοπούλου Αμάντα, 316/29 Μιχαλοπούλου-Βεΐκου Χριστίνα, 323/71 Μπαζίκ-Τομαζεούσκα Αλίσια, 315/50 Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, 323/52 Μπασκόζος Γιάννης, 316/29, 318/26, 321/76 Μπάσνετ Σούζαν, 315/61 Μπενάτσης Απόστολος, 319/63, 321/11 Μπρουγκέτι Ρομονάλντο, 315/77 Νάσιουζικ Ζωή, 320/46 Νικολάου Κατερίνα, 321/18 Νούτσος Παναγιώτης, 319/37 Ντάλης Σωτήρης, 316/29, 320/25, 321/25 Οικονόμου Λεωνίδας, 323/66 Πανδή-Παυλάκη Ευθυμία, 315/44, 315/50, 315/58 Πανόπουλος Πάνος, 323/67

Παπαγαλάνη Λίντα, 323/77 Παπαγαρουφάλη Ελένη, 323/64 Παπαγεωργίου Χρίστος, 316/29, 320/79 Παπαδάτος Γιάννης, 321/28, 325/97 Παπαδόπουλος Γ., 315/16 Παπαδοπούλου Όλγα, 325/91 Παπαδογιαννάκης Μιχάλης, 314/76, 317/77 Παπαλεοντίου Λευτέρης, 322/29 Παπαταξιάρχης Ευθύμιος, 323/36 Παραδέλλης Θεόδωρος, 323/68, 323/78 Πέρσης Θοδωρής, 316/29 Πετράκου Κυριακή, 319/19, 321/37, 322/13 Πετρόπουλος Γιώργος, 315/28, 315/31, 315/34, 316/29, 317/20, 317/22, 318/20, 319/16, 321/32, 322/33, 324/47, 325/43 Ρηγοπούλου Μυρτώ, 314/62 Ροντρίγκες Φράνσια Άννα Μαρία, 315/45, 315/55 Ρωμαντζής Μανόλης, 325/76 Σαμουήλ Αλεξάνδρα, 320/31 Σάρρας Σπύρος, 325/88 Σκουλιράκη Σοφία, 315/50 Σούμας Θόδωρος, 314/68 Σπάθη Αθανασία, 324/44 Σπανάκη Μ., 323/20 Σπανός Γιώργος, 325/74 Σταυρακάκης Γιάννης, 318/42, 320/39, 324/56 Σταυροπούλου Έρη, 319/30, 319/69, 319/79 Στυλιανού Άντζελα, 324/100 Σφαέλλου Κ., 317/21 Τιούντορ Άντριου, 317/32 Τοπάλη Καίτη, 319/13 Τριανταφύλλου Μαρώ, 321/57, 322/30 Τριανταφύλλου Σώτη, 314/32, 316/29, 317/21, 324/131 Τριάντου Ιφιγένεια, 319/56 Τσατσούλης Δημ., 315/13, 316/29, 321/74, 323/17, 323/59, 325/48 Τσικνάκης Κώστας, 321/18 Φάις Μισέλ, 316/29 Χατζηκυριάκου Περ., 318/23 Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, 321/18 Χωρεάνθη Ελένη, 317/16, 318/25, 323/19 Χωρεάνθη Μαρία, 318/55, 318/59, 318/67 Χωρεάνθης Κώστας, 314/13, 321/41,324/67 Ψαλιδόπουλος Θ „ 317/18 Ψαρράς Στέφανος, 321/39 Didier Castilo, 315/49 Larsen E.S., 318/47

45

Δ

ΙΑΒΑΖΩ αφιερώ ματα

Αντίσταση και Λογοτεχνία No 58* Λατινοαμερικανική Λογοτεχνία No 59* Η Γενιά των Μττήτνικ No 64* Οι επίγονοι του Φρόυντ No 65* Επιθεώρηση Τέχνης No 67 Αγιον Όρος No 68 Γερμανόφωνο Θέατρο No 70 Σημειωτική No 71* Μικρασιατικός Ελληνισμός No 74 Λογοτεχνία και Κινηματογράφος No 75 Ιταλική Λογοτεχνία No 76 Σύγχρονα Ολ\ανδικά Γράμματα No 84 Αστυνομική Λογοτεχνία No 86 Νεοελληνικό Θέατρο No 89 Παιδικό Βιβλίο No 94* Βιβλίο και Φυλακή Ν 1 99 Λαϊκό Αισθηματικό V ^ιστόρημα No 100 Αρχαία Λυρική Ποίηση No 107 Φινλανδικά Γράμμιίτα No 114 Δοκίμιο No 117 Κοινωνιολογία No 119 Ελληνικός Υπερρεαλισμός No 120 Κυπριακά Γράμματα No 123 Χιούμορ No 124 Θεσσαλονίκη No 128 Βυζάντιο No 129 Ελληνικό Παραμύθι No 130 Φουτουρισμός No 141 Γλωσσολογία No 144 Βιβλίο και Στρατός No 146 Βιβλία για το καλοκαίρι No 148 Αυτοβιογραφία No 155 Μετάφραση No 156 Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία No 163 Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι Φιλέλληνες No 154 Αλληλογραφία No 170 Επιλογή Βιβλίων ’86-’87 No 172 Οι επιστήμες στον κόσμο μας No 175 Παιδικό βιβλίο No 180 Κριτική No 184 Μουσική και Λογοτεχνία No 185 Διανοούμενοι και Εξουσία No 186 Βιβλίο και Νέες Τεχνολογίες No 188 Το νέο Μυθιστόρημα No 189 Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας No 194 Πολιτισμός και Κουλτούρα No 195 Διακοπές και Βιβλίο No 196 Το Ελληνικό Φεμινιστικό Έντυπο No 198 Βιολογία No 203 Εξπρεσιονισμός No 208 Η Πράγα των συγγραφέων No 209 Ψυχιατρική και Ψυχανάλυση No 210 Θέατρο και Παιδί No 214 Ραδιόφωνο και τηλεόραση No 215 Γαλλική Επανάσταση No 216 Κόμικς No 217 Ροκ No 219 Επιστημονική Φαντασία No 220 Ομοιοπαθητική No 221

Κοινωνικές επιστήμες No 222 Βιβλίο - Η αγοραστική συμπεριφορά του κοινού No 224 Ρομαντισμός No 225 Στρουκτουραλισμός No 227 Νέοι και Λογοτεχνία No 232 Ελληνική Κοινωνία και Κράτος No 233 Αναγνώσεις και κείμενα No 234 Το παιχνίδι και το παιδί No 236 Σύγχρονη Αμερικανική Πεζογραφία No 237 Ψυχογλωσσολογία No 238 Έγκλημα - Απόπειρες Ερμηνείας No 239 Το όνειρο στη λογοτεχνία No 240 Κοινωνιολογία της Σύγχρονης Οικογένειας No 241 Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί No 242 Θάλασσα και ταξίδια No 244 48 εκδότες προτείνουν 460 βιβλία για πς διακοπές σας No 244 Λαογραφία No 245 Ομοφυλοφιλία No 246 Δημόσια και Ιδιωτική Εκπαίδευση No 247 Βιβλίο και Εικονογράφηση No 248 Ρεαλισμός No 250 Θεολογία No 251 Τα ελληνικά μπεστ-σέλερ του 1990 No 252 Επιλεκπκή βιβλιογραφία για τα Χριστούγεννα No 252 Μεταμοντέρνο No 254 Κοινωνική Ψυχολογία No 255 Ανολοκλήρωτοι έρωτες No 261 Τηλεόραση και παιδί No 262 Το Όραμα στη Λογοτεχνία No 263 Το λυκόφως της ψυχανάλυσης No 264 Κινηματογράφος και Ιστορία No 266 Η Πολιτική γελοιογραφία No 268 Πρωτοπορίες και Κινήματα No 270 Λογοτεχνία και Φωτογραφία No 271 Τρέλα και Κοινωνία No 272 Η εξουσία και η Κοινωνία No 276 Παιδί και Γιορτές No 277 Μεσοπόλεμος και Πεζογραφία No 279 Μοναξιά και Λογοτεχνία No 280 Ασθένειες συγγραφέων No 281 Η Περιπλάνηση στη λογοτεχνία No 282 Ο Αναχρονισμός στον αιώνα μας No 283 Οι Αυτόχειρες στη Λογοτεχνία No 284 Μεσαίωνας No 288 Η Λογοτεχνία και το Κακό No 289 Το Σενάριο No 290 Το Ιστορικό Μυθιστόρημα No 291 Βιβλία Α' Εξαμήνου 1992 No 292 Το Χρονογράφημα No 293 Η Ν. Υόρκη στη λογοτεχνία No 295 Φετιχισμός No 301 Δεκαετία του ’50 No 302 Βιβλία Β' Εξαμήνου 1992 No 303 Το Σώμα στο Λόγο και στην Τέχνη No 307 Δεκαετία του ’60 No 308 Γαλλική Ποίηση τα τελευταία 60 χρόνια No 310 Εξωτισμός No 314 Λογοτεχνία της Αργεντινής No 315 Βιβλία Α' εξαμήνου 1993 No 316 Θεωρία του Κινηματογράφου No 317 Οικολογία και Πολιτική No 318 Λογοτεχνία και Ζωγραφική No 321 Εθνικισμός No 322 Κοινωνική Ανθρωπολογία No 323

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΚΩΣΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΟΥΡΑΝΗ ΣΕΙΡΑ «ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ»

Γενική φιλολογική έποπτεία : ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΣΑΧΙΝΗΣ

1. Στεφάνου Ξένου, 'Η Ήρωΐς τής *Ελληνικής ’Επαναστάσεως (τόμοι A -f- Β), φιλολογική επιμέλεια: Βικτωρία Χατζηγεωργίου - Χασιώτη.

2. Άνδρέα Κάλβου, Ώδαί, φιλολογική έπιμέλεια: Στέφανος Διαλησμας.

3. Γεράσιμου Μαρκορα, Ποιήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Π. Δ. Μαστροδημήτρης.

4. ’Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, Διηγήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Φώτης Δημητρακδπουλος.

5. ’Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, *0 Αύθέντης τον Μωρέως, φιλο­ λογική έπιμέλεια: ’Απόστολος Σαχίνης.

6. Κωστη Παλαμά, Ή Φλογέρα τοϋ βασιλιά, φιλολογική έπιμέλεια: Κ. Γ. Κασίνης.

7. Γρηγορίου Παλαιολόγου, 'Ο Ζωγράφος, φιλολογική έπιμέλεια: Άλκης ’Αγγέλου.

8. Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, Κρητικοί γάμοι, φιλολογική έπιμέλεια: ’Αθανάσιος Καραθανάσης.

9. Samuel Sheridan Wilson, 7ο Παλληκάριον, φιλολογική έπιμέλεια: Δημήτριος Πολέμης.

10. Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, Φθινόπωρο, φιλολογική έπιμέλεια: Πέτρος Χάρης.

11. Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, 7ο Βιβλίο τής αύτοκράτειρας ’Ελισάβετ, φιλολογική έπιμέλεια: ’Απόστολος Σαχίνης.

12. Λορέντζου Μαβίλη, Τα Ποιήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Γ. Άλισανδράτος.

13. Παύλου Καλλιγα, Θάνος Βλέκας, φιλολογική έπιμέλεια: Ε. Ν. Χωραφας.

14. Γεωργίου Βιζυηνου, Τα Διηγήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Άθανασόπουλος.

15. Ψυχάρη, Ζωή κι αγάπη στη μοναξιά, φιλολογική έπιμέλεια: Βασίλειος Φρ. Τωμαδάκης.

16. Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, 7α ποιήματα, φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Βελουδής.

17. Ίωάννου Κονδυλάκη, 'Ο Πατούχας, "Οταν ήμουν δάσκαλος, Πρώτη ’Αγάπη, φιλολογική έπιμέλεια: Μ. Γ. Μερακλής.

18. Λάμπρου Πορφύρα, Τά Ποιήματα, φιλολογική έπιμέλεια, Ε ­ λένη Πολίτου - Μαρμάρινου.

19. Γιάννη Βλαχογιάννη, 7α Μεγάλα Χρόνια καί 7α Παληκάρια τά Παλιά, φιλολογική έπιμέλεια: Έπαμ. Μπαλούμης.

ΜΙΚΡΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

G U T E N B E R G

Ed*ar Allan

η

Εύρηκα ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ: ΣΠΥΡΟΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

Ό πρώτος σταθμός σ ’ ένα μακρύ ταξίδι αναψυχής. Χωρίς συστάσεις.

G U T E N B E R G

ΜΙΚΡΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ετηλογη 49 ρίζει τη ζωή του πάνω σε αυτή τη φοβερή αντί­ φαση: γίνεται δυνατός, επειδή είναι αδύναμος. Το ενδιαφέρον στη Ρωσία είναι, ίσως, το γεγονός ότι αυτή ακριβώς η αντίφαση, που ισχύει γενικά στην εξέλιξη του πολιτισμού, εξαπλουστεύεται και γί­ νεται πολύ περισσότερο εμφανής απ’ ό,τι στη Δύ­ ση. Ο δεύτερος λόγος βρίσκεται στην εξουσία, την πολιτική δηλαδή έκφραση αυτής της σχέσης προς τη φύση. Γι’ αυτό και θα μπορούσαμε να χαρα­ κτηρίσουμε ως απολύτως εύστοχη την επιλογή του Κόνραντ να πλέξει το μύθο του βιβλίου αυτού, μέσα στην ατμόσφαιρα της πολιτικής και, μάλιστα, ακριβώς στο σημείο όπου η αυταρχική εξουσία συναντά την εναντίον της εξέγερση. Κι ίσως δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο πειστική αναφορά σε αυτές τις περίπλοκες σχέσεις, από τη σκιαγράφηση ενός πραγματικού αντιήρωα - με­ γάλη πρωτοτυπία για τη λογοτεχνία των αρχών του αιώνα -, ο οποίος συνθλίβεται και εξοντώνε­ ται, καθώς επάνω του εφαρμόζονται χωρίς κανένα έλεος, ο κρατικός αυταρχισμός και η επαναστατι­ κή αυθαιρεσία.

τυχαίων περιστατικών, που τον μετατρέπουν σε δεσμώτη μιας ηθικής, την οποία δεν συμμερίζεται και σε ύποπτο για ένα κράτος, το οποίο φοβάται. Στη ζωή του εκφράζονται ακραίες και ανατιθέμε­ νες μεταξύ τους συμπεριφορές, ζει σε μια διαρκή κατάσταση εξτρεμισμού και αποφεύγει την πα­ ράνοια ή τη σχιζοφρένεια επειδή ξέρει να σκέ­ πτεται και να αντιδρά με τη λογική του. Αλλά η λογική του Ραζούμωφ είναι ένα προτέρημα, που απέκτησε εξαιτίας του φόβου του, εξαιτίας της δειλίας του, της αδυναμίας του να ανασταθεί, εξαιτίας της υποταγής σε οαδήποτε είναι ισχυρό ή ισχυρότερο από τον ίδιο, στο αυταρχικό κράτος ή το επανασταακό κίνημα.

ήμερα, αφού πια η Ιστορία μας έδωσε τα απαραίτητα στοιχεία, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ό α Ραζούμωφ θα υπήρχαν και κατά τη διάρκεια της σοβιετικής εξουσίας. Το «Με τα μάτια ενός Δυτικού» εκδόθηκε το 1911 και λίγα χρόνια μετά από την Οκτω­ βριανή Επανάσταση κυκλοφόρησε και στη Ρω­ σία. Έ χει ίσως ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η σο­ βιετική κριτική επεφύλαξε στον Κόνραντ πολύ συγκρατημένη υποδοχή χαρακτηρίζοντας το βι­ ι άλλο, όμως, ήταν η πολιτική και η εξουσία βλίο του, όπως και ολόκληρο το έργο του, «νεοστη Ρωσία από μια σχέση ανάμεσα στον αυταρχισμό της κάθε φορά εξουσίας και την ρομαντικό». Θεώρησε μάλιστα ότι εκεί εκφραζό­ αυθαιρεσία της προοδευτικής αλλαγής, την ταν «έλλειψη εμπιστοσύνης προς την σοσιαλιστι­ εκάστοτε επανάσταση, που και αυτή με τη κή επανάσταση» και πως «το επαναστατικό κίνη­ σειρά της μετατρεπόταν σε αυταρχική εξου­ μα ήταν ακριβώς και το θέμα του συγγραφέα» [βλ. σία, σε μια μακρόχρονη ιστορική αλληλουχίαΣοβέτσκιι εντσικλοπεντίτσεσκιι σλοβάρ, 5η έκδο­ από τους Βογιάρους στον Μεγάλο Πέτρο, από ση, Μόσχα 1989, Ντζόζεφ Κόνραντ, σελ. 627). τους τσάρους στην Οκτωβριανή Επανάσταση κι Σε ό,τι αφορά τις πολιτικές πεποιθήσεις του απ’ αυτήν στον «υπαρκτό σοσιαλισμό» ως τις Κόνραντ, ίσως οι Σοβιετικοί να είχαν δίκιο. Το ημέρες μας... Είναι πράγματι εντυπωσιακή η κα­ σίγουρο είναι όμως, ότι αυτό το βιβλίο δεν είναι θαρότητα, με την οποία ο Κόνραντ προειδοποιεί πολιτικό, όπως δεν είναι και μια τυπική ιστορική γι’ αυτήν την τροπή της εξέγερσης, αναφερόμενος περιπέτεια. Πολύ ορθά παρατηρεί η Σώτη Τριαστο ρωσικό επαναστατικό κίνημα, λίγα μόλις νταφύλλου στο Επίμετρο ότι πρόκειται για «ένα χρόνια πριν από την Επανάσταση του 1917. ντοκυμαντέρ που καταφέρνει να καταγράψει την Κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου είναι ο Κύριλ ανθρώπινη ψυχολογία, τη συλλογική, την ατομι­ Σιντόροβιτς Ραζούμωφ («ράζουμ», στη ρωσική κή, τη γραμμή της συνάντησής τους» ή αλλιώς γλώσσα, σημαίνει «το λογικό», «η νόηση»), ένας πως «είναι ένα βιβλίο που μιλάει για τα πάντα», ασήμαντος φοιτητής, ο οποίος εμπλέκεται στην ένα πραγματικά «μεγάλο μυθιστόρημα», όπως και καταπληκτική ιστορία του Κόνραντ, προσπαθώ­ η ζωή στη Ρωσία, όπως και η ζωή... ντας να χρησιμοποιήσει την εξαιρετική δύναμη του λογικού του, προκειμένου να αποστρατευθεί, να απομακρύνει τις επιπτώσεις αλλεπάλληλων Θ . Ψ α λιδόπο υλος

Ι

50

επιλογή

καστρα και πύργοι της Ν. Γ. ΒΑΣΙΛΑΤΟΣ. Κάστρα και Πύργοι της Εύβοιας. Αθήνα, Μ π ά λ ν τ ε ρ ΕΠΕ, 1992. Σελ. 170 + εικόνες.

Ιστορία

και κεντρική Ευρώπη για να προστατεύονται από τους επιδρομείς που λυμαίνονταν τότε τα παράλια της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας. Η κα­ τάληψη του νησιού το 1470 από τους Τούρκους είχε σαν συνέπεια όχι μόνο την εξόντωση του με­ γαλύτερου μέρους του πληθυσμού, αλλά και την καταστροφή πολλών πύργων και κάστρων της Εύβοιας. Ο τόπος βρέθηκε κάτω από τη θηριωδία των βαρβάρων. Οι Τούρκοι κατακτητές κα­ τέστρεψαν μεταξύ των άλλων, ολοκληρωτικά «σβήνοντας» από το χάρτη και μεταβάλλοντας σε «κρανίου τόπο» την καστροπολιτεία της Κούπας, που ο συγγραφέας σε ιδιαίτερο κεφάλαιο του βι­ βλίου του προσπαθεί με την περιγραφή του να αναστήσει (βλ. σσ. 35-39).

ε καλαίσθητη έκδοση μεγάλου σχήματος με έγχρωμη εικονογράφηση και σύντομη περί­ ληψη στα αγγλικά κυκλοφόρησε το βιβλίολεύκωμα του δικηγόρου-συγγραφέα Νίκου Γ. Βασιλάτου. Το έργο που καλύπτει πράγ­ ματι ένα μεγάλο κενό της μεσαιωνικής ιστορίας της Εύβοιας, ζωντανεύει με τα πολυπλη­ θή και διάσπαρτα μεσαιωνικά του μνημεία μια I προσέγγιση σε έναν κόσμο ιστορίας και σημαντική πολιτιστική κληρονομιά του νησιού.

I θρύλου την οποία επιχειρεί ο συγγραφέας, Η Εύβοια με την πλούσια ιστορία της από των οριοθετεί την αφετηρία μιας πλέον συστημα­ αρχαιοτάτων χρόνων1 μέχρι και σήμερα, αποτελεί τικής και εξονυχιστικής μελέτης της μεσαιω­ ανεξάντλητη πηγή μελέτης και έρευνας. νικής περιόδου με όλες τις παραμέτρους, Είναι ο τόπος του ελλαδικού χώρου, που από αγκαλιάζοντας και αυτά που μέχρι σήμερα νωρίς προσέλκυσε το ενδιαφέρον των Ελλήνων έχουν μελετηθεί από Έλληνες και ξένους και ξένων ιστορικών και αρχαιολόγων αλλά και επιστήμονες. Η πλούσια βιβλιογραφία πλαι­ των περιηγητών, που με τις περιγραφές τους μας σιωμένη από τα θαυμάσια χαρακτικά αρι­ διέσωσαν ειδήσεις που σήμερα δεν θα είχαμε. Η στουργήματα των Α.Μ. Chenavard και Ε. Rey με περίοδος με την οποία ασχολείται ο συγγραφέας τις οχυρώσεις της Χαλκίδας τον 19ο αιώνα κ.ά. είναι η λιγότερο μελετημένη. Η Μεσαιωνική Εύ­ θα βοηθήσουν αποτελεσματικά στην πραγματο­ βοια έχει να αποκαλύψει πολλά στον ιστορικό, ποίηση του εγχειρήματος. Η Εύβοια μια ζωτική άγνωστα στοιχεία και ντοκουμέντα, που θεμελιώ­ περιοχή της πατρίδος μας που έχει να επιδείξει νουν την ιστορική συνέχεια, ενός τόπου με ιδιαί­ από την αρχαιότητα μια ιδιαίτερη ευαισθησία πο­ τερη φυσική ομορφιά. Η προσέγγιση που επιχει­ λιτιστικής δραστηριότητας, αξίζει πράγματι την ρεί ο κ. Βασιλάτος με το βιβλίο του καλύπτει ένα ακτινοβολία εκείνη που επιβάλλουν τα πράγματα σημαντικό μέρος της περιόδου αυτής και μάλιστα και η ιστορία της. Ο συγγραφέας στην προσπάτο πιο εντυπωσιακό, τους πύργους και τα κάστρα, θειά του να προσφέρει κάτι το σημαντικό, μας χά­ που μέχρι σήμερα ορθώνονται αψευδείς μάρτυρες ρισε το καταπληκτικό για την Εύβοια λεύκωμα. Η της πολυτάραχης μεσαιωνικής περιόδου. περιγραφή των ιστορικών δεδομένων με την Οι ξένοι κατακτητές Φράγκοι (1204), Λομβαρ­ αψευδή παρουσία των εικόνων χαρίζουν στον δοί, Βενετσιάνοι, Γενοβέζοι, Καταλανοί, έκτισαν αναγνώστη-μελετητή την ευωχία εκείνη που περικάστρα και πύργους στα πρότυπα των οχυρωματι­ κλύει η περιδιάβαση του χώρου. Το ζωντάνεμα κών κτισμάτων που υπήρχαν στη βορειοδυτική ενός κόσμου, που η μοίρα του χρόνου έχει αγγίξει

0

--------------------------- ετπλογη 51 καταλυτικά, δεμένο με τη φύση του χώρου αρμο­ νικά, έστω και ως «χαλάσματα», παρελαύνει μπροστά μας επιτακτικά, θυμίζοντας ό,τι απόμεινε από τα οχυρωματικά μνημεία της αρχιτεκτονικής της Εύβοιας.

ύμφωνα με τον πίνακα περιεχομένων η διάρ­ θρωση της ύλης παρουσιάζει την παρακάτω δομή: Πρόλογος (σσ. 9-10), Εισαγωγή (σσ.

11-16), Πύργοι (σσ. 17-25), Κάστρα (σ. 27), Ριζόκαστρο (σσ. 29-30), Φύλλα (σσ. 31-33), Κούπα ή Κόπα (Cuppa ή Coppa) (σσ. 3539), Κάρυστος (Castel Rosso) (σσ. 41-46), Το Κά­ στρο (σσ. 47-51), Κάστρο παραλίας Καρύστου (Μπούρτζι) (σσ. 53-55), Φούρκα (Καραμπαμπά) (σσ. 57-59), Το Κάστρο (σσ. 61-65), Επίμετρο (σ.

67), Γλωσσάριο (σ. 69), Castles and towers of Evia (Αγγλική περίληψη) (σσ. 73-74), ΕικόνεςPlates (σσ. 76-166) ενενήντα (90) έγχρωμες φωτο­ γραφίες, Βιβλιογραφία (σσ. 169-170). Το βιβλίολεύκωμα κοσμούν επιπλέον και οκτώ (8) γκραβούρες με διάφορα θέματα. Ό πω ς αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης, ο συγγραφέας, φρόντισε να εξετά­ σει το θέμα του με ιδιαίτερη φροντίδα αγκα­ λιάζοντας τα ιστορικά δεδομένα των σημαντικό­ τερων μνημείων του Ευβοϊκού χώρου. Χωρίς να απομακρύνεται από τη βασική βιβλιογραφία, κα­ τόρθωσε να πλουτίσει τις ειδήσεις, περιγράφοντας, σε συνάρτηση με το φυσικό περιβάλλον, την υπάρχουσα κατάσταση των μνημείων. Τα οχυρωματικά μνημεία της Εύβοιας που αποτε­ λούν την πολιτιστική κληρονομιά του ευρωπαϊ­ κού πολιτισμού είναι οι ζωντανοί μάρτυρες της ιστορικής αυτής περιόδου του νησιού, της περιό­ δου που σημαδεύεται από τις αλλεπάλληλες κα­ ταλήψεις μετά την τέταρτη Σταυροφορία (1204). Χωρίς να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες των περιγραφών που με σαφήνεια και χάρη μας χαρί­ ζει ο συγγραφέας, επισημαίνουμε την προσπάθειά του να αναστήσει οχυρωματικά έργα που σήμερα μόνο υπολείμματα υπάρχουν και θυμίζουν τις επο­

χές εκείνες που οι διάφοροι κατακτητές έστησαν για την ασφάλειά τους. Η περιδιάβαση την οποία επιχειρεί ο κ. Βασιλάτος στην κεντρική Εύβοια στην τοποθεσία Δραγωνέρα κοντά στα χωριά Επισκοπή και Βρύση της οροσειράς Δίρφυος, αποδεικνύει του λόγου το αληθές για την περιγρα­ φή της μεσαιωνικής Κούπας (σσ. 35-39). Το αξιολογότερο μεσαιωνικό φρουριακό συγκρότημα της Εύβοιας το Castel Rosso της Καρύστου, το Κά­ στρο της παραλίας της Καρύστου (Μπούρτζι) και το Κάστρο φρούριο του Καραμπαμπά, υπήρξαν ισχυρά προπύργια της ελευθερίας εκείνων που κα­ τά καιρούς τα είχαν στην κατοχή τους. Χαρακτη­ ριστικά αναφέρουμε την προσπάθεια των Ελλή­ νων επαναστατών που από την πρώτη στιγμή ήθε­ λαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το κάστρο της Καρύστου. Σήμερα, από την ιστορική καστροπολιτεία της Καρύστου σώζονται ακόμη μόνο οι βά­ σεις μερικών πύργων και προμαχώνων, οι αξιόλο­ γες θολοσκεπείς δεξαμενές της, καθώς και τα αξιοπρόσεκτα υπολείμματα ανεπτυγμένων τουρ­ κικών λουτρών. Το κάστρο του Καραμπαμπά σχέ­ διασε ο Βενετός εξωμότης Γερόλυμος Γκαλόπο (Gerolimo Galopo) για λογαριασμό των Τούρκων μετά την εγκατάλειψη της σημαίας του Αγίου Μάρκου. Το κάστρο του Καραμπαμπά έχει ευρω­ παϊκή φυσιογνωμία και μόνο οι επάλξεις του και ο εσωτερικός του χώρος θυμίζουν τουρκικό κάστρο. Το φρούριο του Καραμπαμπά αποτέλεσε έναν από τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην απο­ τυχία των Βενετών να καταλάβουν τη Χαλκίδα, το 1868, και να ταπεινωθεί ο δραστήριος Βενετός δόγης, Φραγκίσκος Μοροζίνης. Ο συγγραφέας φρόντισε με κάθε επιμέλεια να πλαισιώσει τις εικόνες του με το κείμενο εκείνο που είναι ικανό να κατατοπίσει πλήρως τον ανα­ γνώστη.

Νικ. Λυκ. Φορόπουλος 1 1. Επαμ. Α. Βρανόπουλου, Ιστορία της Αρχαίας Εύβοιας, από τους προϊστορικούς χρόνους ως και τη Ρωμαιοκρατία, Αθήνα 1987, βιβλιοκρισία στο «Διαβάζω» από τον γράφοντα.

Μ ικ ρ ή Α γ γ ελ ία

Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ Ο Σ , μ ετα φ ρ ά σ τρ ια ιτα λ ικ ή ς ζητά σ υ νερ γα σ ία με π ερ ιο δ ικ ό ή εκ δοτικ ό οίκο. Τηλ.: 5310472

52 ετπλογη

Ελλάδα-Ευρώπη

γάλη χρηματιστηριακή κρίση του Οκτωβρίου 1929 και τους αντίκτυπους στην Ευρώπη. Η διεθνής πολιτική στο μεσοπόλεμο (19181939) απασχολεί το συγγραφέα στο δεύτερο μέ­ ρος της μελέτης του. Σε όλο το διάστημα του μεσοπολέμου οι ευρω­ παϊκές δυνάμεις προσπάθησαν με πολλές διεθνείς πράξεις και με τη δημιουργία της Κοινωνίας των Ι σ τ ο ρ ία Εθνών να διασφαλίσουν την παγκόσμια ειρήνη και να οργανώσουν τις σχέσεις των κρατών με βάση τις αρχές της δικαιοσύνης και της καλής θέ­ λησης. Παρ’ όλες τις προσπάθειες των ευρω­ α προβλήματα του μεσοπολέμου (1919παϊκών δυνάμεων, η σκιά του απερχόμενου 1939), η εμπλοκή του κόσμου στο δεύτερο Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου διαγράφεται κα­ παγκόσμιο πόλεμο, η Σοβιετική Ένωση, ο θαρά μετά το 1933-34. Έ νας Παγκόσμιος Πόλε­ μεταπολεμικός κόσμος κα οι διεθνείς σχέσεις της Ελλάδας στην περίοδο 1923-1953, εξετά­ μος που άρχισε σαν ξεκαθάρισμα παλιών λογα­ ριασμών ανάμεσα σε έθνη της «γηραιός ηπείρου» ζονται στο τελευταίο βιβλίο του καθηγητή της Πολιτικής Ιστορίας, στο Πανεπιστήμιο Αθη­και κατέληξε στον υποβιβασμό των μεγάλων νών, Θάνου Βερέμη. Ευρωπαίων εμπολέμων σε δυνάμεις δεύτερης κα­ Οι ιστορικές εξελίξεις στην πρώην Ανατολική τηγορίας, αναδεικνύοντας ως ρυθμιστές της τύχης Ευρώπη και η διάλυση του Συμφώνου της Βαρσο­ του κόσμου, τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση. βίας, μείωσαν τα διαπραγματευτικά χαρτιά της «Η πρώτη με τη μεγάλη οικονομική και τεχνο­ Ελλάδας έναντι των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, αντιθέλογική της ισχύ κληρονόμησε σταδιακά τους πα­ τως, η Τουρκία, σημειώνει ο Θάνος Βερέμης, καγκόσμιους χώρους επιρροής των δυτικοευρω­ τάφερε με τις προσβάσεις της στους Τουρκομανιπαϊκών δυνάμεων, ενώ η Σοβιετική Ένωση κούς πληθυσμούς της πρώην Σοβιετικής Έ νω ­ εδραίωσε τη στρατηγική της υπεροχή στην Ανα­ σης, το ρόλο της ή τις πιθανές υπηρεσίες που θα τολική Ευρώπη και κατέστησε, μετά τη συντριβή προσέφερε στις ΗΠΑ σε σενάρια νέας σύρραξης της Ιαπωνίας, αισθητή την παρουσία της στην στον Περσικό Κόλπο και, τέλος, τη μουσουλμανι­ Ασία», σημειώνει στο τρίτο κεφάλαιο ο συγγρα­ κή σφήνα μέσα στη Βαλκανική, να εμφανίζεται με φέας. ανεβασμένες τις μετοχές της. Ό σον αφορά στην κρίση της ελληνικής εξωτε­ ην ανασυγκρότηση του μεταπολεμικού κό­ ρικής πολιτικής και στην απομόνωση της Ελλά­ σμου καλύπτει το τέταρτο κεφάλαιο του βι­ δας από τους συγκυριακούς αλλά και εσωτερικούς βλίου. Οι νέες ισορροπίες και ο «ψυχρός πό­ παράγοντες, μετριάζονται μόνο από τη σχέση της λεμος» είναι δύο σημαντικά ζητήματα που χώρας με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, υποστηρίζει εξετάζονται στο κεφάλαιο αυτό. «Η σοβιετι­ ο συγγραφέας και υπογραμμίζει την ανάγκη για κή πρόκληση: 1917-1953» τιτλοφορείται το μια δηλωμένη συναίνεση των ελληνικών κομμά­ πέμπτο μέρος της μελέτης. Εδώ ο Θάνος Βερέμη των στα καίρια αιτήματα της ελληνικής εξωτερι­ σε είκοσι περίπου σελίδες κατορθώνει να μας δώ­ κής πολιτικής. σει μια πλήρη εικόνα της πρώην Σοβιετικής Με λιτό και εύληπτο λόγο, ο θάνος Βερέμης Ένωσης. στο πρώτο μέρος του βιβλίου καταγράφει τα προ­ Ιδιαίτερη επισήμανση αξίζει το τελευταίο κε­ βλήματα του μεσοπολέμου, τις αιτίες του πρώτου φάλαιο που αναφέρεται στις διεθνείς σχέσεις της Παγκοσμίου Πολέμου, το ρόλο των ΗΠΑ, τη με­ Ελλάδας στην περίοδο 1923-1953. Στα χρόνια

ΘΑΝΟΣ ΒΕΡΕΜΗΣ: Ελλάδα - Ευρώπη. Από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ως τον ψυχρό πόλεμο. Αθήνα, Π λ έ θ ρ ο ν . 1992. Σελ. 114.

Ι

Ι

--------------------------------- ετηλογη 53 αυτά το μείζον ελληνικό πρόβλημα ήταν «η περι­ οδική έλλειψη κεφαλαίων για παραγωγικές επεν­ δύσεις» στη χώρα. Ο Θάνος Βερέμης τοποθετεί τα γεγονότα που εξιστορεί μέσα στο πλαίσιο των τότε οικονομικών συνθηκών. Στο βιβλίο του «Ελλάδα - Ευρώπη. Από τον Πρώτο Πόλεμο ως τον Ψυχρό Πόλεμο», ο Θάνος Βερέμης μακριά από τον ελληνοκεντρισμό που

People are strange when you're a stranger 0 μικρός τόμος των τεσσάρων διηγημάτων του Αλέξανδρου Ίσαρη είναι αφιερωμένος στον Αντρέι Ταρκόσφκι. Ίσως να μη μπορούσε να αφιερωθεί σε κανέναν άλλον: οπωσδήποτε, όχι σε κάποια αόριστη αρραβωνιαστι­ κιά - οπωσδήποτε όχι. Και αυτό, γιατί πρόκειται για ένα λόγο ποι­ ητικό, που θυμίζει, σε διαστροφικοΰς αναγνώστες, τον Μορίς Μπλανσό και ακόμα, περιέργως, την Πέτρα της τρέλας του Φερνάντο Αραμπάλ. Τέλος, δεν θυμί­ ζει τίπ οτα πέρα απ ό το διακρι­ τικό και συγκροτημένο π α ­ ραλήρημα ενός ανθρώπου μέσα στο μοναχικό πλήθος. Δεν πρό­ κειται για «ευχέρεια» στο λόγο και λαγνεία των λέξεων και ακρί­ βεια και χάρισμα: αυτά είναι δε­ δομένα. Στο Ανάμεσά τους η μουσική, οι ήρωες, αποσπασμα­ τικοί και σκιώδεις, εναλλάσσο­ νται μαζί με τα φοβερά συ­ ναισθήματα, εκείνα που αναγνω­ ρίζουν οι happy few. Είναι η πλή­ ξη, το spleen, η απορία, η ήσυχη

χαρακτηρίζει μελέτες άλλων ιστορικών, φωτίζει τις εξελίξεις της περιόδου 1919-1968 και κατα­ γράφει ένα πολύ χρήσιμο υλικό, απαραίτητο όχι μόνο για τους ιστορικούς αλλά και για οποιονδήποτε θα τον ενδιέφεραν οι διεθνείς εξελίξεις της περιόδου αυτής.

πεζογραφία ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΙΣΑΡΗΣ. Ανάμεσά τους η μουσική. Αθήνα, Άγρωστις, 1991. Σελ. 60.

έκπληξη των απελπισμένων και ακόμα, είναι η οδύνη και η θυσία του έρωτα, η περιπλάνη­ ση σε αυτές τις πόλεις όπου κομματιάστηκε η ζωή μας. Τέ­ λος, είναι το ερωτηματικό μπρο­ στά στην αρρώστια και το θά­ νατο, μπροστά στη διάλυση, τα γηρατιά, την αυτοκτονία. Στις εξήντα αυτές σελίδες συμπυκνώ­ νεται η διάθεση του σύγχρονου ανθρώπου-παρατηρητή που ζει μέσα σε ένα στρόβιλο διφορού­ μενου αλλά που επιμένει σε μιαν ευγενική understatement. Η γρα­ φή ανταποκρίνεται σε αυτό το εσωτερικό πάθος και την εξωτε­ ρική αταραξία και μαζί σε μια σοφία ακριβοπληρωμένη: Κοίτα­ ζε τον Ιβάν Πέτροβιτς ίσια στα μάτια και, σφίγγοντας τους ώμους με δύναμη είπε: «Θα π ε ­

Σωτήρης Ντάλης

ράσουμε μέρες και μέρες αμέ­ τρητες, τη μια μετά την άλλη, μεγάλα, ατέλειωτα βράδια - θα υποφέρουμε καρτερικά τις δοκι­ μασίες που θα μας στείλει η μοί­ ρα και θα πεθάνουμε αγόγ­ γυστα... Θ ' αναπαυτούμε! Θ' ακούσουμε τους αγγέλους και η ζωή μας θα γίνει ήρεμη και τρυφερή. Το πιστεύω... αυτό, το πιστεύω... Δεν γνωρίσαμε στη ζωή μας χαρές, όμως περίμενε... Θ' αναπαυτούμε!» Τα διηγήματα, αν και αποπνέ­ ουν μια βόρεια διάθεση - βόρειας ψυχής κάτω απ ό ήλιο εκτυφλω­ τικό - , αποτελούν ένα γνήσια ελ­ ληνικό λόγο, αν κάτι σημαίνει αυτό. Πλην όμως κατ' εξαίρεση, χωρίς την αφόρητη μυρωδιά της επαρχίας: ακόμα και η Θεσσαλο­ νίκη που δεινοπαθεί μέσα στο φολκλόρ της εγχώριας πεζο­ γραφίας, αναδύεται εδώ σαν μια πόλη «με τους μύθους και τις επάλληλες μορφές της - αλοιφή για τις πληγές μου που παραμέ­ νουν ανοιχτές». Ανοιχτές, όπως όλων μας.

Σώτη Τριαντάφυλλου

54 ετηλογη

νεοελληνικός λόγος ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ. Νεοελληνικός Λόγος. Μελέτες για τη γλώσ­ σα, τη λογοτεχνία και το ύφος, Αθήνα, Ν ε φ έ λ η , 1992. Σελ. 381.

Μελέτη στερα από την επίσημη, τουλάχιστον, ανα­ γνώριση της δημοτικής γλώσσας από την πολιτεία, το γλωσσικό ζήτημα - δημοτική ή καθαρεύουσα - φάνηκε πως βρήκε πια τη λύ­ ση του. Το γλωσσικό πρόβλημα ωστόσο, δη­ λαδή η επικράτηση μιας επαρκούς νεοελλη­ νικής γλώσσας σε όλους τους τομείς (λογοτεχνία, διοίκηση, νόμοι, θεωρία, θετικές επιστήμες, ακό­ μα και στον δημοσιογραφικό λόγο, με τον οποίο συντελείται σήμερα κυρίως η διαλεκτική επι­ κοινωνία) είναι φανερό ότι παραμένει άλυτο. Η μεγαλύτερη απόδειξη γι’ αυτό δεν είναι βέβαια μό­ νον οι σχετικές συζητήσεις που ξαναγύρισαν με αρκετή οξύτητα γύρω από το γλωσσικό. Η ελλι­ πής γλωσσική αγωγή θεωρούμενη από πολλούς αποκύημα του συστήματος διδασκαλίας που επι­ μένει να στηρίζεται σε απαρχαιωμένα πρότυπα, παραβλέποντας την παράμετρο της επικοινωνίας και της προσωπικής έκφρασης, συνεχίζει να υφίσταται. Οι συνέπειές της γίνονται φανερές όχι μόνο κάθε καλοκαίρι με τον τραγέλαφο που δημιουργείται στα βαθμολογικά κέντρα γύρω από τις επιδόσεις των υποψηφίων στην Έκθεση, αλλά και την καθημερινή περιπέτεια της νεοελληνικής γλώσσας που ακούγεται και μιλιέται κυρίως από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η σύγχρονη ωστόσο γλωσσική αγωγή εδράζε­ ται στη νέα αντίληψη για τη διδασκαλία της γλώσσας που επικεντρώνεται στην επιδίωξη να παράγει ο μαθητής και κατ’ επέκταση ο ώριμος νεοέλληνας συνεχή λόγο με διακριτικά στοιχεία την ευστοχία, την ακρίβεια και την πληρότητα. Φαίνεται, όμως, πως ο δρόμος για την υλοποίησή

της είναι ακόμα μακρύς, παρά τα επαγγελλόμενα των νέων σχολικών εγχειριδίων, τα οποία βασί­ στηκαν στα νέα δεδομένα της γλωσσολογίας με στόχο την αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας. Ο καίριος λόγος παραχωρεί τη θέση του σε μια ολοένα και ευρυνόμενη σύγχυση. Οι αιτίες ακούγεται να αποδίδονται στη λανθασμένη χρήση της γλώσσας, τη λεγόμενη «γλωσσική κακοποίηση» αλλά και στη συνέχιση της γλωσσικής μας εξάρ­ τησης από ξένες γλώσσες. Σε αυτά προστίθεται και ο γλωσσικός λαϊκισμός με την εξεζητημένη χρήση λαϊκότροπων εκφράσεων και κυρίως με την υποβάθμιση που επιχειρείται μέσα από τις γλωσσικές επιδείξεις μιας κενολόγου ρητορικής ορισμένων διανοουμένων (ή ψευτοδιανοουμένων), η οποία δεν απέχει βέβαια πολύ από την άλλη υποβάθμιση που δημιουργεί η κομματι­ κοποίηση της γλώσσας και η υπηρετική της θέση σε ιδεολογικές ορθοδοξίες. Ο ιστορικός της γλώσσας γνωρίζει βέβαια ότι «η ακατάπαυστη λο­ γοδιάρροια για την παρακμή της γλώσσας είναι τόσο παλιά, όσο και η ίδια η γλώσσα» (Χρ. Χαραλαμπάκης, Νεοελληνικός Λόγος, σ. 145). Η ευαισθητοποίηση στο θέμα δίνει τη θέση της στην ανοχή μπροστά στη «γλωσσική αδράνεια», για την οποία μιλούσε ο Μανόλης Ανδρόνικος εννοώντας το αντίθετο της «γλωσσικής ευ­ αισθησίας», της φροντίδας δηλαδή για την ακριβολογία και την αγάπη των άπειρων εκείνων εκ­ φραστικών αποχρώσεων, την ανάγκη για πλουτι­ σμό του λεξιλογίου [Βλ. Δημόσιος διάλογος για τη γλώσσα, Δόμος, 1985, σελ. 118]. Το πρόβλημα της γλωσσικής κρίσης, ιδωμένο γενικότερα, δεν είναι ανεξάρτητο ούτε από το γενικότερο εθνικό μας πρόβλημα, ούτε βέβαια από την κοινωνιολογία, την ψυχολογία και την πολιτική (πράγμα που υποστήριξε στην ίδια εισήγηση ο Μαν. Αν­ δρόνικος). Το βάρος των αιτιών και αιτιάσεων πέφτει σχε­ δόν πάντα στους ώμους ανυποψίαστων εκπαι­ δευτικών που «σε πείσμα των επανειλημμένων ενημερώσεων εξακολουθούν να διδάσκουν ως σοφολογιώτατοι γραμματικοί» [Βλ. Νίκου Γρηγορι-

------------------------------- ετπλογη 55 άδη «Φύση, διαστάσεις, όρια και στόχοι του γλωσσικού μαθήματος» επιμορφωτικό σεμινάριο, 1991, εκδ. Πατάκη, σελ. 109], Πότε όμως η κατανόηση του γραπτού λόγου και η εξοικείωση των μαθητών με τα διάφορα επί­ πεδα ύφους αποτέλεσε αληθινή μέριμνα του Έλληνα εκπαιδευτικού; Και πότε ο Έλληνας εκ­ παιδευτικός είχε αληθινή γνωστική επάρκεια, ώστε να είναι ικανός να μεταδώσει όλες εκείνες τις άπειρες σε αριθμό δεξιότητες - γλωσσικές και νοητικές - με τις οποίες το άτομο χειρίζεται το σύ­ στημα της γλώσσας πετυχαίνοντας την επικοι­ νωνία με τα μέλη της γλωσσικής κοινότητας, στην οποία ανήκει; Στη χώρα του Ομήρου και του Σολωμού ο μέ­ σος (και ανυποψίαστος) Έλληνας εκπαιδευτικός μέσα σε δυσμενείς ιστορικές συγκυρίες αλλά και μπροστά στα τεχνολογικά άλματα που συνετέλεσαν σε μεγάλο βαθμό στη διάδοση των επι­ κοινωνιών σε κάθε γωνιά του πλανήτη, μοιάζει εντελώς αδύναμος να εμποδίσει τη «γλωσσική υποβάθμιση». Γιατί κάτι τέτοιο χρειάζεται ευρύ­ τητα γνώσης, συγκράτηση, ακόμα και βιβλιογρα­ φική ενημέρωση μέσα από σύγχρονα πια δεδομέ­ να. Οι διάφορες όψεις της γλώσσας (με τον πλού­ το της ελληνικής) και οι γλωσσολογικές θεωρίες δεν θα έπρεπε να ενδιαφέρουν αποκλειστικά τους ειδικούς επιστήμονες, αλλά γενικότερα τους εκ­ παιδευτικούς, αφού «αποστολή του δάσκαλου με την ευρύτερη έννοια του όρου είναι να βοηθήσει τους μαθητές του να γίνουν καλοί παρατηρητές του τρόπου λειτουργίας της γλώσσας για να μπο­ ρέσουν έτσι να διατυπώσουν απόψεις, οι οποίες δεν θα στηρίζονται σε αυθαίρετες κρίσεις και προ­ καταλήψεις» [X. Χαραλαμπάκη, Νεοελληνικός Λόγος, σελ. 151]. Μια τέτοια αποστολή έχει αναμφισβήτητη προ­ ϋπόθεση τη γνώση πορισμάτων της σύγχρονης Γλωσσολογίας, ώστε να μπορέσει κάποτε και στον τόπο μας να γίνει η γλώσσα μέσο συνειδη­ τής αγωγής της κριτικής ικανότητας και αξιολο­ γικής ευαισθησίας, αλλά και μέσο προαγωγής της σκέψης και της σωστής επικοινωνίας. Η συμβολή του βιβλίου του καθηγητή της Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Χριστόφορου Χαρα­ λαμπάκη, Νεοελληνικός Λόγος (Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το ύφος) μέσα σε μια τέτοια προοπτική είναι καθοριστική. «Ο προσδιορισμός της έννοιας της γλώσσας προϋποτίθεται σε κάθε σοβαρή γλωσσική μελέ­ τη», σημειώνει ο Χ.Χ. στην εισαγωγή, όπου το­ ποθετείται η καθαρά θεωρητική προβληματική. Μακριά από το σύνηθες (και αρκετά βολικό)

φαινόμενο της προβολής του «αλάθητου» του δά­ σκαλου, που εμποδίζει την αυτοκριτική και εντεί­ νει την «κρίση», ο Χ.Χ. παραθέτει τον προ­ βληματισμό του πάνω στη σωστή χρήση της δη­ μοτικής γλώσσας (Ιο δοκίμιο του 2ου μέρους του βιβλίου). Ο Έλληνας εκπαιδευτικός μέσα στη σύγχρονη βαβυλωνιακή ποικιλία των απόψεων πάνω στο γλωσσικό αποκτά τον σωστό προ­ βληματισμό πάνω στο παντοτινά μεταβαλλόμενο - ίσως και παντοτινά άγνωστο - αντικείμενο: τη γλώσσα. Οι έννοιες της γλώσσας και του ύφους εξετάζονται στο Ιο δοκίμιο του βιβλίου (σελ.: 1520) με γνώμονα το συμπέρασμα ότι μια οποιαδή­ ποτε θεωρητική αφετηρία για τον προσδιορισμό της έννοιας του ύφους δεν πρέπει να είναι μόνο γλωσσικό, αλλά επιβάλλεται να λαμβάνονται υπόψη και τα πορίσματα συγγενών επιστημών, όπως της ανθρωπολογίας, της Θεωρίας της Λογοτεχνίας, της Κοινωνιολογίας, της Ψυχανά­ λυσης, της Ψυχολογίας. Αν υπάρχει ελπίδα να ερ­ μηνευτεί κάποτε το πρόβλημα του ύφους, τότε η ελπίδα αυτή θα πρέπει να αναζητηθεί σε μια συστηματική, διεπιστημονική συνεργασία, στην οποία η Γλωσσολογία θα έχει πρωταρχικό ρόλο, σημειώνεται στη σελ. 35. Μια ουσιαστική (και συστηματική) ενημέρωση των δασκάλων κρίνεται στο σημείο αυτό και επιβεβλημένη και απα­ ραίτητη. Γιατί «με απληροφόρητους και ταπεινω­ μένους δασκάλους δεν μπορείς να κάνεις περήφα­ νους για τη γλώσσα τους μαθητές» [σημείωμα στο «αφιέρωμα στον Παπανούτσο», τόμ. Α, σελ. 8587, 106], Οι αναγκαιότητες των καιρών επέβαλαν στη Γλωσσολογία την εξάπλωση και σε άλλα πεδία εννοιολογικών εφαρμογών, όπως στη Σημειωτική ή την Ψυχανάλυση (που στο ξεκίνημά τους βασί­ ζονταν αποκλειστικά και μόνο στη Γλωσσολο­ γία). Έ να πληρέστερο όραμα της γλωσσολογικής λειτουργίας και γενικά της λειτουργίας των εν­ νοιών επιβάλλει την αναθεώρηση παραδοσιακών ορισμών. Ο Χ.Χ. στο 3ο δοκίμιο των μελετών του («Το πρόβλημα της κατηγορικής ερμηνείας λει­ τουργικών εννοιών») διακρίνει τους ορισμούς σε σημασιολογικούς, τυπικούς και ψυχολογικο-επικοινωνιακούς και ασχολείται με το σημασιολογικό ρόλο του υποκειμένου ως δραστικού, πάσχοντος, ουδέτερου, οργανικού, δεκτικού, τοπικού και εργατικού. Σε ένα επόμενο δοκίμιο για τη σχέ­ ση ανάμεσα στο γραμματικό και το φυσικό γένος των ονομάτων παρατίθενται τα μοντέλα που προ­ σπαθούν να ερμηνεύσουν τη σχέση γλώσσας και φύλου. Η επικοινωνιακή στρατηγική γίνεται και εδώ καθοριστική: «μόνον οι δημοκρατικές αλλα­

56 ετηλογη

------------------

γές στην κοινωνία και η πραγματική ισότητα ανά­ μεσα στον άνδρα και στη γυναίκα θα οδηγήσουν και τη γλώσσα σε ανάλογες προσαρμογές», συμπεραίνει ο συγγραφέας. Στο 3ο κεφάλαιο ο λόγος περί Λογοτεχνίας και της σχέσης της με τη γλώσσα. Όπως ποικίλλει η υφή, η ένταση και η ποιότητα της εσωτερικής παρόρμησης που οδηγεί ένα συγγραφέα στην ίδια την τέχνη του γραπτού λόγου, έτσι και ο τρόπος γραφής ποικίλλει από συγγραφέα σε συγγραφέα και από έργο σε έργο. Οι δέκτες του συγγραφέα συλλαμβάνουν αθέατα χρώματα και άδηλους ήχους, μηνύματα άγνωστα στον μη ασκημένο. Η μελέτη της ποίησης του Ελύτη, του συγγραφικού έργου του Μακρυγιάννη ή του Κονδυλάκη, οι ιδιωματισμοί και η επίδραση των διαλέκτων θα γίνουν αντικείμενο τεκμηριωμένης έρευνας, θέμα­ τα που αναλύθηκαν και παρουσιάστηκαν σε πα­ ραδόσεις και σεμινάρια που έδωσε ο καθηγητής X. Χαραλαμπάκης στα Πανεπιστήμια Κρήτης, Αθηνών και Munster. Η μελέτη της ποιητικής ει­ δικά γλώσσας γίνεται αντικείμενο ιδιαίτερης αγά­ πης και έρευνας. Προτάσσεται η εξοικείωση με τις διαλεκτικές ποικιλίες της νεολληνικής, χωρίς την οποία «οδηγούμαστε σε μια άκαμπτη και τυποποιημένη γλώσσα» (σελ. 191) και «όσοι νέοι λογοτέχνες φιλοδοξούν να ξεπεράσουν την πρό­

σκαιρη φήμη, θα πρέπει να γίνουν άριστοι γνώ­ στες της πλούσιας ελληνικής ποιητικής παράδο­ σης βρίσκοντας τρόπους να εμβολιάζουν τα έργα τους με λεξιλογικά στοιχεία απ’ αυτήν ύστερα από μακρά και επίμονη αναζήτηση της καίριας λέξης» (όπ.αν.). Είναι φανερό ότι η γλώσσα διαλέγεται με την ιστορική μνήμη και με όλη την ατομικότητα της φυσιογνωμίας της δεν μπορεί να μείνει κλειστή μέσα στην ίδια αυτή ατομικότητα. Η γλώσσα ως σύλληψη, οργάνωση και έκφραση του κόσμου εί­ ναι εθνική παρουσία και ως τέτοια θα πρέπει να παραδίδεται στις επόμενες γενιές. Η αναγκαιότητα της θεωρητικής υποδομής του Έλληνα εκπαιδευτικού στη σύγχρονη εποχή της αναζήτησης ταυτοτήτων καθιστά τις μελέτες του X. Χαραλαμπάκη για τη γλώσσα και το ύφος απα­ ραίτητες για τον σύγχρονο Έλληνα εκπαιδευτικό, ουσιαστικές για το θεωρητικό του οπλισμό. Ίσως, γιατί οι καιροί μας είναι πάντα «μεταιχμιακοί» και αναπροσαρμοζόμενοι, ίσως γιατί ο Έλληνας εκπαιδευτικός βρίσκεται πάντα στο σταυροδρόμι, χωρίς να τολμά να βγει στη λεωφόρο μιας αληθι­ νά πνευματικής άνθισης. Φαίνεται τελικά ότι το μεγάλο εμπόδιο είναι η έλλειψη ουσιαστικής θεω­ ρητικής υποδομής.

y* U ΛΙΑΒΑ70 in P n tlft

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Νένα I. Κ ο κ κ ιν ά κ η

m

Παρακαταθήκη

■v

παλαιών τευχών ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΟ Λ Ω Ν Ο Σ 116 - Α Θ Η Ν Α 106 81 - ΤΗΛ.: 36.27.539, FAX: 36.28.938

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνικό βιβλιογρα­ φία. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομα­ διαία έντυπα. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργα­ σία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

θ

Αρ. 327 24 Νοεμβρίου 7 Δεκεμβρίου 1993 Επιμέλεια: Έ φη Απάκη

ρησκεία

Γενικά

Γενικά

ΓΚΙΚΑΣ Σ. Εισαγωγή am φιλοσοφία. Αθήνα, Σαββάλας, 1993. Σελ. 278. Δρχ. 2600.

Η μυσταγωγία του Αγίου Μάξιμου του Ομολογητού. Εισ.κειμ.κριτ. υπόμν.-μετ. X. Γ. Σωτηρόπουλος. Β' έκδοση. Αθήναι, 1993. Σελ. 264. Δρχ. 3640.

ΓΚΙΚΑΣ Σ. Λεξικό όρων. Επιστημονικών - φιλοσοφικών. Αθή­ να, Σαββάλας, 1993. Σελ. 375. Δρχ. 3120. ΛΕΟΠΑΡΝΤΙ Τ. Στοχασμοί. Μετ.-εισ. Κ. Βασιλικού. Αθήνα, Printa, 1993. Σελ. 127. Δρχ. 1350.

ψυχοΑογία Γενικά

ΣΥΜΕΩΝ (ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ). Νηφάλιος μέθη. Β' ανατύπωση. Αθήνα, Αγρα, 1993. Σελ. 36. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Χ.Γ. Θέματα ασκητικής ζωής εις ία «Κεφά­ λαια Αγάπης» του Αγίου Μάξιμου ίου Ομολογητού. Αθήνα, 1993. Σελ. 290. Δρχ. 3120. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Χ.Γ. Σύγκρισις μυσταγωγικών κειμένων. Αθήναι, 1993. Σελ. 47. Δρχ. 625.

οινωνικές επιστήμες______

ΛΑΚΑΝ Ζ. Η αγγλική ψυχιατρική και ο πόλεμος. Μετ. Γ.Δ. Οι­ κονόμου. Αθήνα, χ.χ. Σελ. 45. Δρχ. 1040.

Κοινωνιολογία Εφαρμοσμένη ψυχολογία ΚΟΥΠΤΑ-ΔΑΜΙΡΑΛΗ Π. Κυνηγώντας την ευτυχία. Αθήνα, Σιδέρης, 1993. Σελ. 215. Δρχ. 2500.

NORFOLK D. Το στρες και πώς να το αποφύγετε. Μετ. Σ. Παπαθωμόπουλος. Αθήνα, Δήλος, 1993. Σελ. 248. Δρχ. 3950.

ΣΑΚΕΛΛΗΣ Γ. Πληθυσμός και εργατικό δυναμικό στην Ελλά­ δα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1993. Σελ. 235. Δρχ. 6240. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Ευρωπαϊκή κοινωνική πολπική. Αθήνα, Κριτική, 1993. Σελ. 191. Δρχ. 2910. ΧΤΟΥΡΗΣ Σ. Θεσμοί και ρυθμίσεις της κοινωνικής πολιτικής. Αθήνα, 1993. Σελ. 219. Δρχ. 2080.

58

δ ελτίο

--------------------------

ΧΤΟΥΡΗΣ Σ. Σύνθετες διαδικασίες του κοινωνικού αποκλει­ σμού και ο ρόλος της οικογένειας στην κοινωνική προστασία. Αθήνα, 1992. Σελ. 256. Δρχ. 3120.

£ φαρμοσμένες επιστήμες

Οικονομία

Τεχνολογία

ΚΑΡΑΝΙΚΑΣ Χ.Ζ. Ο πολίτης και ο παραγωγός. Αθήνα, Φιλόμυθος, 1993. Σελ. 277. Δρχ. 3120.

ΠΟΣΤΕΛ Σ. Η τελευταία όαση. Μπροστά στη λειψυδρία. Μετ. Λ. Ιωαννίδου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 252. Δρχ.

2080.

ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ Α. Η σύγκλιση που δεν έγινε. Αθήνα, Παπαζήσης, 1993. Σελ. 132. Δρχ. 1870. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Η νεοφιλελεύθερη συναίνεση και η κρίση της οικονομίας ανάπτυξης. Αθήνα, Γόρδιος, 1993. Σελ. 336. Δρχ. 3120.

Επιχειρήσεις ΚΟΣΚΙΝΑΣ Π. 70 χρόνια ελληνικής διαφήμισης. 1870 1940. Αθήνα, Selector, 1993. Σελ. 204. Δρχ. 10000.

Λαογραφία

LEHMANN D.R. - WINER R.S. Ανάλυση του σχεδιασμού μάρ­ κετινγκ. Μετ. X. Ριζοπούλου. Αθήνα, Τρίαινα, 1993. Σελ. 195.

ΒΑΣΙΛΑΤΟΣ Ν. Το κρητικό μαχαίρι. Αθήνα, Κλασικές Εκδό­ σεις, 1993. Σελ. 191. Δρχ. 9360.

McCORMACK Μ. Το ιδανικό του 110%. Μετ. Μ. Λάδδα. Αθή­ να, Δήλος, 1993. Σελ. 254. Δρχ. 3950.

ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Λ. Ο αυτοσχεδιασμός στον ελληνικό δημοτικό χορό. Αθήνα, 1993. Σελ. 205. Δρχ. 7800.

J εχνες

ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ Γ.Κ. - ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ Σ.Γ. Αθηναϊκό ημερολό­ γιο 1994. Αθήνα, Φιλιππότης, 1994. Σελ. 256. Δρχ. 3120.

Γενικά

ΡΟΥΣΚΑΣ Γ. Τα «καΐκια» της Παμθώτιδας. Αθήνα, Ελληνικό Ινστιτούτο Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης, 1993. Σελ.

65. Δρχ. 2285.

Ιστορία της τέχνης. Επιμ. A. Chatelet - Β. Groslier. Τόμος Α' Μετ. Γ. Παρίσης. Αθήνα, Βιβλιόραμα. Σελ. 226. Δρχ. 12480.

ΤΑΣΟΥΛΑΣ Μ. Μαρία η Μαγδαληνή. Ιστορία - θρύλοι - παρα­ δόσεις. Αθήνα, Ο δός Πανός, 1993. Σελ. 157. Δρχ. 1560.

FAURE Ε. Ιστορία της τέχνης. Μετ. Β. Τομανάς. Αθήνα, Εξά­ ντας, 1993. Σελ. 414. Δρχ. 2600.

£ κπαίδευση - παιδαγωγική

Ζωγραφική ΖΙΛΛΟΥ Ζ.-Φ. Οι μεγάλοι ζωγράφοι. Μετ. Ε.Χ. Μαρμαρίδου. Αθήνα, Γκοβόστης. Σελ. 221. Δρχ. 14560.

Εκπαίδευση CHAPMAN L.H. Η Διδακτική της τέχνης. Μει. Α. Λαπούρτας κ.ά. Επιμ. Π. Χριστοδουλίδης. Αθήνα, Νεφέλη, 1993. Σελ.

434. Δρχ. 4365.

J1 ήώσσα Γενικά ΚΡΙΑΡΑΣ Ε. Τα πεντάλεπτά μου. Β' έκδοση. Αθήνα, Μαλλιάρης - Παιδεία. Σελ. 300.

HAGEGE C. Η πνοή της γλώσσας. Μει. Α. Νικολοπούλου. Αθήνα, Κάτοπτρο, 1993. Σελ. 335. Δρχ. 4055.

Γλυπτική ΦΛΩΡΑΚΗΣ Α.Ε. Σχέδια Τηνιακής μαρμαρογλυπτικής. 19ος και 20ός αιώνας. Αθήνα, Φιλιππότης, 1993. Σελ. 310. Δρχ.

7280.

Φωτογραφία Μνήμες αξέχαστων πατρίδων. Πάτρα, Δήμος Πατρέων, 1993. Σελ. 55. Δρχ. 1040. ΚΑΡΑΠΙΔΑΚΗΣ Ν. - ΚΟΥΡΚΟΥΜΕΛΗΣ Δ. - ΤΣΟΥΓΚΑΡΑΚΗΣ Δ. Κέρκυρα, Ιόνιον φως. Δήμος Κερκυραίων, 1993. Σελ.

190. Δρχ. 16640.

£ νασχοΛήσεις

0 ετικές επιστήμες Οικιακή οικονομία Φυσική COEHN-ANNOUDJIG. Οι παγκόσμιες σταθερές. Μει. Α. Κλαδούχου. Αθήνα, Κάτοπτρο, 1993. Σελ. 137. Δρχ. 1660.

LAMBERT-GOCS Μ. Τα ελληνικά κρασιά. Μετ. Ν.Α. Γκούμας. Αθήνα, Τρίαινα, 1993. Σελ. 306.

BAYGAN L. Μακιγιάζ. Η τεχνική του μακιγιάζ με 900 φωτο-

------------------------------------ δελτίο 5 9 γραφίες. Met. Β. Τραϊανός. Αθήνα, Εξάντας, 1993. Σελ. 180. Δρχ. 8320.

ΣΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Με το σουραύλι του καλοκαιριού. Αθήνα, 1993. Σελ. 41.

δασική φι/\ο/\ογια________

ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Π. Ευμελίδες και νυγμοί. Λεμεσός, 1993. Σελ.

96.

Αρχαίοι συγγραφείς ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Άλκηστις. Met. Τ. Ρούσσος. Αθήνα, Κάκτος, 1993. Σελ. 154. Δρχ. 1245. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Βάκχαι. Εισ.-μει.-σχόλ. Κ. Τοποΰζης. Αθήνα, Επικαιράτητα, 1993. Σελ. 185. Δρχ. 1245. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ελένη. Μετ.-εισ.-σχόλ. Κ. Τοποΰζης. Αθήνα, Επικαιρότηια, 1993. Σελ. 193. Δρχ. 1245. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ηρακλής. Εισ.-μει.-σχόλ. Κ. Τοποΰζης. Αθήνα, Επικαιράτητα, 1993. Σελ. 168. Δρχ. 1245. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ιφιγένεια εν Αυλίδι. Εισ.-μει.-σχόλ. Κ. Τοποΰζης. Αθήνα, Επικαιράτητα, 1993. Σελ. 198. Δρχ. 1245. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Κύκλωψ. Εισ.-μετ.-σχόλ. Κ. Τοποΰζης. Αθήνα, Επικαιράτητα, 1993. Σελ. 130. Δρχ. 1245. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ρήσος. Μετ.-εισ.-σχόλ. Κ Τοποΰζης. Αθήνα, Επικαιράτητα, 1993. Σελ. 133. Δρχ. 1245. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. Βίοι παράλληλοι. Αλέξανδρος - Καίσαρ. Εισ.μετ.-σχόλ. Μεταφραστική Ομάδα Κάκτου. Αθήνα, Κάκτος, 1993. Σελ. 385. Δρχ. 2495.

I

^ ογοιεχνια______________

Γενικά ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ Α. Φύλλα ημερολογίου. Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 167. Δρχ. 1800.

ΣΥΡΙΩΤΗΣ Σ. Τραγουδώ την Κάλυμνό μου την Κύπρο μου. Αθήνα, Βασιλείου, 1993. Σελ. 110. ΤΣΙΑΜΗΣ Μ.Ν. Λόγιον μνημοσύνης. Αθήνα, Παπαδήμας, 1993. Σελ. 28. ΦΡΑΝΤΖΗ Α. Στεφάνι. Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 19. Δρχ.

900. ΧΡΟΝΑΣ Γ. Κίτρινη όχθη. Τόμος Α' Αθήνα, Ο δός Πανός, 1993. Σελ. 71. Δρχ. 1040.

NERUDA Ρ. Todo El Amor. Επιλ.-μετ.-σχόλ. Κ. Σουέρεφ. Αθή­ να, Έ ψιλον, 1993. Σελ. 63. Δρχ. 1245.

Πεζογραφία *I. ΑΓΓΈΛΟΥ Μ. Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί. Μετ.

I. Καρατζαφέρη. Αθήνα, Πατάκης, 1993. Σελ. 359. Δρχ. 2300. ΑΝΔΡΙΩΤΗΣ Γ. Των ονείρων πάθη. Αθήνα, 1993. Σελ. 56. ΠΟΒΑΝΝΑ. Βαμμένος ήλιος. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Δελφίνι, 1993. Σελ. 275. Δρχ. 2600. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Σ. Ν’ ακούω καλά τ’ όνομά σου. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 117. Δρχ. 1500. ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ Γ. Ο έψιλον έρως. Αθήνα, 'Υψιλον / Βιβλία, 1993. Σελ. 57. Δρχ. 1040. ΘΑΝΟΣ Π. Πορνογραφήματα κι άλλες παραμυθίες. Αθήνα, Λωτός, 1993. Σελ. 165. ΙΩΑΚΕΙΜ Β. Διήγησις. Αθήνα, 1992. Σελ. 36. ΚΑΒΒΑΘΑΣ Β. Ωραίο το φουστάνι σου Γιώργο μου. 10 χρόνια μετά... Αθήνα, Κάκτος, 1993. Σελ. 301. Δρχ. 2080.

Ποίηση

ΚΑΚΛΑΜΑΝΑΚΗ Ρ. Αναδρομικός θάνατος. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πατάκης, 1993. Σελ. 352.

ΑΛΜΗΣ Γ. Έπεφτε μια ψιλή, λιγνή βροχή. Αθήνα, Ποίηση, 1993. Σελ. 46.

ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Μ. Αποφάσισα να σκοτώσω τον Ερμόλαο. Αθή­ να, Δελφίνι, 1993. Σελ. 90. Δρχ. 1000.

ΑΝΩΒΟΛΙΩΤΗΣ Γ. Άνθη σε μαύρο βάζο. (Ποιήματα). Αθήνα, 1993. Σελ. 43.

ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Γ. Το κόκκινο σαλόνι της γιαγιάς. Μυθιστόρη­ μα. Β' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 248.

ΓΚΙΜΟΣΟΥΛΗΣ Κ. Ο ξυλοκόπος πυρετός. Β' έκδοση. Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 70.

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α. Τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Αθή­ να, Άγκυρα, 1993. Σελ. 146.

ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Γ.Π. Χαίρε Κωνσταντινούπολη. Νίκαια, Έ νωση Σμυρναίων, 1993. Σελ. 70.

ΠΟΛΓΤΑΚΗΣ Α. Δομές ονείρου. Διηγήματα. Αθήνα, Μαυρίδης. Σελ. 127.

ΚΟΚΛΑ Γ. Πανάρχαιο κοχύλι. Αθήνα, Πάραλος, 1993. Σελ.

46.

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Λιμενάρχης Ευρίπου. Διηγήμα­ τα. Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 207. Δρχ. 1900.

ΚΟΡΦΗΣ Τ. Εγκώμια. Ποιήματα. Αθήνα, Πρόσπερος, 1993. Σελ. 42. ΛΑΘΥΡΗΣ Γ. Αστραπόσιγμα. Αθήνα, Δίφρος, 1993. Σελ. 91.

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ Ν. «Περίτριμμ’ αγοράς Θεσσαλονίκιον». Κείμενα παιδιόφραστα περί του παιζω-γράφου Ν.Γ. Πεντζίκη. Αθήνα, Άγρα, 1993. Σελ. 119. Δρχ. 1870.

ΜΠΑΣΟΥΚΑ Σ. Αιματηροί καταράκτες. Αθήνα, Καλοκάθης, 1993. Σελ. 47.

ΧΑΤΖΗΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Τ. Ο μικρός πραματευτής. Αθήνα, Άγκυρα, 1993. Σελ. 131.

60 δελτίο ----------------------------------ΧΑΤΖ1ΔΑΜ Ν.Θ. Ξένοι στην πόλη. Διηγήματα. 1969-1991. Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 271. Δρχ. 2800. ΧΡΎΣΟΧΟΟΥ I. Η μάνα. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ. 112. Δρχ.

1100.

ANDERSCH Α. Ζανζιθάρη ή ο ύστατος λόγος. Μα. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1993. Σελ. 167. Δρχ. 1765.

VAN GULK R. Το κόκκινο περίπτερο. Μα. Τ. Κίρκης. Αθήνα, Θεμέλιο, 1993. Σελ. 238. Δρχ. 1765. ΓΚΡΙΣΑΜ Τ. Η ααιρεία. Απόδ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Πατάκης, 1993. Σελ. 531. Δρχ. 2950.

CARVER R. Για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για αγάπη. Διη­ γήματα. Μα. Γ. Τζώρτζης. Αθήνα, Απόπειρα, 1993. Σελ. 175. Δρχ. 1870. ΜΩΠΑΣΑΝ Γ. ΝΤΕ. Διηγήματα. Μα. Φ.Ι. Πιομπίνος. Αθήνα, Ηριδανός, 1993. Σελ. 301. Δρχ. 4160.

DELANY R.S. Αυτοκρατορικό αστέρι. Νουβέλα. Εισ.-μα. Γ. Ανδρέου. Αθήνα, Απόπειρα, 1993. Σελ. 119. Δρχ. 1245.

SALGARI Ε. Οι πειρατές της Μαλαισίας. Μα. Τ. Κονβερτίνο. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1993. Σελ. 275. Δρχ. 1870. ΣΙΜ. Εύθυμη ιατρική. Μα. Ν. Ζαγκούρογλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 222. Δρχ. 2285.

HILL S. Ο χειμώνας της κυρίας ντε Γουίντερ. Μα. Α. Λασκαρίδου. Παλλήνη, Παλλιντρόμ, 1993. Σελ. 432. Δρχ. 2500. ΧΙΤΣΚΟΚ Α. Το μυστήριο της ασημένιας αράχνης. Μα. Μ. Κονδάκη. Αθήνα, Ψυχογιός, 1993. Σελ. 157. Δρχ. 1870.

Μελέτες ΓΚΡΕΚΟΥ Α. Ζωή (1902-1922). Περιοδικά λόγου και τέχνης. Αθήνα, Διάττων, 1993. Σελ. 100. ΡΟΖΑΝΗΣ Σ. Το εξόριστο όνειρο. Τέσσερις σπουδές για τον Διονύσιο Σολωμό. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1993. Σελ. 44. Δρχ. 935. ΣΙΑΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Παλαμάς, Καβάφης. Δύο ποιητές, δύο κό­ σμοι. Αθήνα, Πανέζης, 1993. Σελ. 173. Δρχ. 2080. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ Ι.Μ. Καβαφικά. Αθήνα, Παρουσία. Σελ. 166. Δρχ. 1560.

Δοκίμια ΠΑΛΛΗΣ Μ. Το πρόβλημα του κακού και άλλες μελέτες. Μα. Τ. Αθανασόπουλος - Ν. Ποταμιάνου. Αθήνα, Πεμπτουσία, 1993. Σελ. 86. Δρχ. 1400.

ΣΟΛΔΑΤΟΣ Γ. Αλέξης Δαμιανός. Αθήνα, Αιγόκερως, 1993. Σελ. 158. Δρχ. 1245.

WILLIAMS D. Κανείς στο πουθενά. Μα. Μ.-Α. Κόντη. Αθήνα, Αποσπερίτης, 1993. Σελ. 274. Δρχ. 2285.

Βιογραφίες MEER F. Πιο ψηλά από την ελπίδα. Η βιογραφία του Νέλσον Μοντέλα. Μα. Α. Παπαθανασοπούλου. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ. 490. Δρχ. 5000.

Ελληνική Ιστορία Περιηγητές στη Μάνη 15ος - 19ος αι. Γύθειο, Ιστορικό Εθνο­ λογικό Μουσείο Μάνης, 1994. Σελ. 142. Δρχ. 2600. ΒΑΛΛΑΣ Σ. Μινω-Μυκηνάίκός Διόνυσος (Διθύραμβος - Βάκ­ χος). Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 474. Δρχ. 3120. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Κ.Δ. Τελευταίες ώρες - τελευταία λόγια των αγωνιστών του ’21. Αθήνα, 1993. Σελ. 349. Δρχ. 2600. ΣΟΚΟΛΗΣ Κ.Σ. Αυτοκρατορία. Αθήνα, Ροές, 1993. Σελ. 138. Δρχ. 1560.

BELLE Η. Ταξίδι στην Ελλάδα. Μέρος Β'. Μα. Λ. Σταματιάδη. Αθήνα, Ιστορητής, 1993. Σελ. 262. Δρχ. 3120.

Παγκόσμια Ιστορία Σύνολα, σύμβολα, σταθερότητα. Αθήνα, Κίνηση Πολπών, 1993. Σελ. 13. ΔΕΛΗΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ι. Οι σάλπιγγες της Ιεριχούς και τα τείχη του Κρεμλίνου. Αθήνα, Επτάλοφος, 1993. Σελ. 438. Δρχ. 2500.

|"| αιδικά Ελεύθερα αναγνώσματα ΣΜΑΡΑΓΔΑΚΗ Ρ. «115 παιδικά τιτιβίσματα». Ηράκλειο, 1993. Σελ. 86. Δρχ. 1040.

CARROLL L. Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων. Μα. Ρ. Ρώσση-ΖαΙρη. Αθήνα, Ρώσσης, 1992. Σελ. 127.

DICKENS C. Η ζωή του Κυρίου μας. Μα. Σ. Ροζάνης. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1993. Σελ. 76. Δρχ. 830.

JORDAN J. Το πιο όμορφο χριστουγεννιάτικο δέντρο. Απόδ. Μ. Βερέττας. Αθήνα, Αγκυρα, 1993. Σελ. 28.

Jστορία εριοδικά Μαρτυρίες ΒΑΪΑΝΟΣ Μ. Αναμνήσεις. Αθήνα, Ιωλκός, 1993. Σελ. 72. Δρχ. 1560.

ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 137. Δρχ.

830.

---------------------------------ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 907.

δελτίο 61

ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 142. Δρχ.

350.

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επιθεώρηση. Τεύχος 540. Δρχ. 300.

ΦΩΚΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Ετήσια έκδοση. Τεύχος 5. Δρχ. 1500.

Ο ΑΡΑΜΠΑΣ ΤΟΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ. Μηνιαία σατιρική εφημερίδα. Φύλλο 26. Δρχ. 200.

ΧΡΟΝΙΚΑ. Ό ργανο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδας. Φύλλο 128.

ΠΑΤΙ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 221-222. Δρχ. 800.

THE ART MAGAZINE. Τεύχος 2. Δρχ. 2500.

ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1102. Δρχ. 700. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 144. Δρχ. 800. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 325. Δρχ. 700. ΕΜΒΟΛΙΜΟΝ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 18-19. Δρχ.

2080. ΕΡΕΥΝΑ. Φύλλο 35. Δρχ. 500. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 264. Δρχ. 800. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 249. Δρχ. 800. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Ετήσια επιστημονική έκδοση. Τόμος Λ' 1990. Δρχ. 1560. ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ. Περιοδικό για την τέχνη και τη ζωή. Τεύχος 2. ΜΠΕΣΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 28-29. Δρχ. 350. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 15%. Δρχ. 650. ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 110. Δρχ. 500. ΝΟΥΜΑΣ. Επιθεώρηση τέχνης γραμμάτων. Τεύχος 22. Δρχ. 300. ΟΘΟΝΗ. Περιοδικό για τον κινηματογράφο. Τεύχος 47. Δρχ. 600. ΟΙΚΟΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 24. Δρχ. 500. ΠΑΝΑΙΓΎ! Π ΙΑ. Τεύχος 54. Δωρεάν. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 70. Δρχ. 100. ΠΟΙΗΣΗ. Εξαμηνιαίο περιοδικό για την ποιητική τέχνη. Τεύ­ χος 2. Δρχ. 1660. ΠΡΙΝ ΑΓΟΡΑΣΩ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 33. Δρχ. 200. ΡΕΥΜΑΤΑ. Απόψεις - κείμενα - τέχνες. Τεύχος 16. Δρχ. 800. ΤΟ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟ ΦΟΡΟΥΜ. Περιοδική έκδοση σύγχρο­ νου αριστερού προβληματισμού. Τεύχος 4. Δρχ. 600. ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση σπουδής στην Ορθοδοξία. Τεύ­ χος 48. Δρχ. 1000. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΎΠΠΩΤΩΝ. Φύλλο 204. ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΧΟΡΗΓΟΙ. Τρίμηνη έκδοση. Τεύχος 17. Δωρε­ άν. Ο ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφική επιθεώρησις. Τεύχος 42. Δρχ. 1000. ΦΙΛΟΛΟΠΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ 1994. Ετήσια λογοτεχνική και καλλπεχνική έκδοση. Τόμος 51ος. Δρχ. 3000.

DANISH LITERARY. No 5.

NEWSLETTER ΕΠΟΓΠΈΙΑ. Τεύχος 37.

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι­ κές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσι­ εύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντά­ κτες τους.

Τ ύπος Ψαράκης Τ.: Εφημερίδες και δημοσιογράφοι. (Λ.Μ., Αυγή, 5/12).

Βιβλιογραφία Μακρυνικόλα Α.: Βιβλιογραφία Γ. Ρήσου 1924-1989. (Κ. Νιελόπουλος, Καθημερινή, 14/12).

Φ ιλοσοφία Βλαστός Γ.: Σωκράτης. (Α. Παυαγόπουλος, Βήμα, 5/12). Κύρκος Β.: Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός και Σοφιστικό. (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 5/12).

Ψ υχολογία Φρόυντ Σ.: Η ερμηνεία των ονείρων. (Ν.Γ., Αθηνόραμα, 10/12).

Πολιτική Δρεττάκης Μ.: Ευρωεκλογές και βουλευτικές εκλογές: 19891990. (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 2/12). Λοβέρδος Α.: Κυβέρνηση, Συλλογικό λειτουργία και πολιτικό ευθύνη. (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 9/12).

Κοιυωυιολογία Μαυράκης Γ.: Κάτω από ξένους ουρανούς. (Σ. Καργάκος, Οι-

Αρ. 327 31 Ν οεμβρίου 16 Δ εκεμβρίου 1993 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

κονομικός Ταχυδρόμος, 16/12).

Οικονομία Τραγάκης Γ.Ε.: Οι κανόνες ανταγωνισμού στην Ευρωπαϊκό Κοι­ νότητα. (Δ.Σ., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 9/12). Τσοτσορός Σ.: Η συγκρότηση του βιομηχανικού κεφαλαίου στην Ελλάδα 1898-1939. (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 16/12/93), (π. Πιζάνιας, Καθημερινή, 14/12). Η νέα Ευρώπη του Μάαστριχτ και η Ελλάδα του 2000. (Δ.Σ., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 16/12).

Δίκαιο Βαρβιτσιώτης I.: Συνταγματικοί προβληματισμοί. (W, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 2/12). Κρουσταλάκης Ε.: Η σύμβαση των Βρυξελών και το ελληνικό αστικό δικονομικό δίκαιο. (Ν. Αλεξίου, Νέα, 14/12).

Δημόσια διοίκηση Σπανού Κ.: Οργάνωση και Εξουσία. (Θ. Διαμαντόπουλος, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 16/12).

Δ ημόσιες σχέσεις Μαγκλιβέρας Δ.: Δημόσιες σχέσεις. (Κ: Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 3/12).

δ ελ τ ίο

63

Π εζογραφία Στάπας Ν.: Ολέθρια ηαραχώρση. (Δ. Φρεζούλης, Αλήθεια Χί­ ου, 25/11).

Υγεία Θεοδώρου Μ.: Εξωνοσοκομειακή περίθαλψη oto ΙΚΑ. (ΣΤ.Χ., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 2/12). Χαριτάκης Γ.Ε.: Η σιωπή των γιατρών. (Τ. Παπαδοπούλου, Αντί, 10/10).

Διατροφή Μιχελή Λ.: Το τετράδιο της Ερατώς. Η Σμυρνάίκή κουζίνα. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 6/12), (Μ. Φάις, Ελ. Τόπος, 12/12).

Τ έχν ες Βαλκανική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 12/12). Δούρδαρης Α.: Σωτήριος Χρησιίδης. (Δ. Σταμέλος, Ελευθερο­ τυπία, 8/12). Λαζαρίδης Σ.: South side story. (Δ. Δημητριάδης, Νέα, 7/12). Παπάς Γ.: (Επιμ.). Κείμενα για την τέχνη. (Σ. Καργάκος, Οικο­ νομικός Ταχυδρόμος, 9/12). Ταλιάνης Δ.: Κέρκυρα - Ιόνιον Φως. (Γ. Σταματόπουλος, Αυ­ ριανή, 5/12).

Δάλκος X. - Κατσέλης Ν.: Συντακτικόν Εν Κωμικογραφήμασιν. (Σ. Μοσχονάς, Καθημερινή, 7/12). Κονεμένος Ν.: Το ζήτημα της γλώσσας. (Μ. Τσάτσου, Καθημε­ ρινή, 7/12).

Βιτάλη Λ.: Η τρομοκρατία της μνήμης. (Β. Χαιζηβασιλείου, Ελευ­ θεροτυπία, 15/12). Γιατρομανωλάκης Γ.: Ανωφελές διήγημα. (Π. Κρανιδιώτης, Δια­ βάζω, 324). Γηρίτση-ΜιλλιέξΤ.: Ημερολόγιο. (Δ. Φρεζούλης, Αλήθεια Χίου, 25/11). Δεσύλλας X.: Η κρύπτη. (Δ. Φρεζούλης, Αλήθεια Χίου, 9/12). Δημητρίου Σ.: Ν’ ακούω καλά τ’ όνομά σου. (Ν.Γ.Ξ., Αθηνόραμα, 3/12). Ζατέλη Ζ.: Και με το φως του λύκου επανέρχονται. (Ε. Σαραντίτη, Ριζοσπάστης, 2/12), (Τ. Δημητρούλια, Αντί, 10/10). Κεκροπούλου Ε.: Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 13/12). Λογαράς Κ.: Παλιές αμαρτίες. (Δ. Φρεζούλης, Αλήθεια Χίου, 9/12). Παπαδάτος Ο.: Η Τέταρτη Εποχή. Το ταξίδι στη Μόσχα. (Ε. Ζω­ γράφου, Ριζοσπάστης, 2/12). Ρούσσος Τ.: Ο καιρός της Λίζε. (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθερο­ τυπία, 15/12). Σκούρτης Γ.: Το συμπόσιο της σελήνης. (Δ. Δασκαλόπουλος, Νέα, 7/12). Τριανιαφυλλόπουλος Ν.Δ.: Λιμενάρχης Ευρίπου. (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 12/12). Τσιαμπούσης Β.: Εκτός έδρας. (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 5/12). Ψύρρας Θ.: Πυκνός Καιρός. (Α. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρι­ σας, 5/12).

Wild Ο.: Τέλενυ. (Γ. Βουγιούκας, Penthouse, Δεκ. ’93). Κράπον Μ.: Junassic Park. (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 12/12). Μωπασάν Γ.: Διηγήματα. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 5/12). Σάνσομ Ο.: Το σώμα. (Ν. Κώτσιου, Αυγή, 8/12). Τέναντ Ε.: Το παραμύθι της Εύας. (Δ. Φρεζούλης, Αλήθεια Χί­ ου, 9/12).

Μ ελέτες Ποίηση Βαρβέρης Γ.: Ο κύριος Φογκ. (Τ. Μενδράκος, Αντί, 10/10), (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 14/12). Δημητριάδης Δ.: Τα ηχεία του κινήτρου και της υποταγής. (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 12/12). Μισμαγιά. (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 5/12). Παπαθανασόπουλος Θ.: Διηγήσεις. (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Μεσημβρινή, 2/12). ΠούλιοςΛ.: Αντί της σιωπής. (Δ. Πανουσάκης, Ριζοσπάστης, 10/12). Ρίτσος Γ.: Ποιήματα. Τόμ. ΙΑ. (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 8/ 12). Τοπούζης Κ.: Οι παράμετροι της ένταξης. (Γ. Καραβίδας, Ριζο­ σπάστης, 2/12). Τσούκας Π.: Γειά σας αδέλφια. (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 16/12). Φραντζή Α.: Στεφάνι. (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 1/12). Χατζηκοκολάκη Σ.: Μικρά τραγούδια κι ένα νανούρισμα. (Δ. Κωστίδης, Διαβάζω, 324). Τα ποιήματα του Stephane Mallarme. (Κ. Χωρεάνθης, Διαβάζω,

Βελουδής Γ.: Ψηφίδες. (Α. Κάλφας, Διαβάζω, 324). Βέλτσος Γ.: Autodefe. (Δ. Καψάλης, Καθημερινή, 7/12). Λαδογιάννη Γ.: Κοινωνική κρίση και αισθητική αναζήτηση στον Μεσοπόλεμο. (Α. Κάλφας, Αυγή, 5/12). Μουλλάς Π.: Εισαγωγή στη μεταπολεμική πεζογραφία. (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 1/12). Μπαλάσκας Κ.: Κ. Θεοτόκης. (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 12/12). Τζούμα Α.: Η διπλή ανάγνωση του κειμένου. (Ν. Κολοβός, Δια­ βάζω, 324).

Παιδικά Αντερσεν Χ.Κ.: Ιστορίες και παραμύθια. (Ε. Σαραντίτη, Ελευθε­ ροτυπία, 1/12). Μπούλπσεφ Κ.: Αλίκη, το κορίτσι από τη γη. (Θ. Καραγιάννης, Ριζοσπάστης, 16/12).

Ιστορία Ζορμπαλάς Σ.: ΕΠΟΝ. (Δ. Κηπουρός, Ριζοσπάστης, 16/12).

64 δελτίο Παπαχρήσιος Δ.: (Επιμ.)· Εκ των υστέρων. (Ν. Νιόκας, Ελευ­ θεροτυπία, 12/12). Τρόισκι Λ.: Τα Βαλκάνια και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913. (Σ. Νιάλης, Αυγά, 1/12).

Περιοδικά Γκρέκου Α.: Ζωά (1902-1922). (θ. Καραγιάννης, Διαβάζω, 324). Καράογλου Χ.Λ.: Ο Διόνυσος (1901-1902). (Θ. Καραγιάννης, Διαβάζω, 324). Πάτσιου Β.: Ηγησώ (1907-1908). (Θ. Καραγιάννης, Διαβάζω, 324). Ποιπηκά Έκδοση (1913-1914). (Θ. Καραγιάννης, Διαβάζω, 324).

Τα π οιη τικ ά βιβλία του Γ ΙΑ Ν Ν Η Β Α Ρ Β Ε Ρ Η

• ΠΙΑΝΟ ΒΥΘΟΥ • Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟ ΣΤΡΩΝΕΙ • ΑΝΑΠΗΡΩΝ ΠΟΛΕΜΟΥ • ΤΟ ΡΑΜΦΟΣ - ΕΝ ΦΑΝΤΑΣΙΑ, ΚΑΙ ΛΟΓΩ,

Μόλις κυκλοφόρησε

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΨΙΛΟΝ

Ζ. Πηγής 34. Τηλ.: 3638257

ήκον μού φαίνεται μισητό (...). Δεν έχω ανάγκη τον κόσμο, τη φασαρία, τα θεάματα και τα στολίδια, αλλά την ελευθερία. *

Γ. Σάνδη ,1 εν, η μετονομαζόμενη μπαίνογ^ΚΓστους λογοτεχνιδη, ιπτήρξβ-ρ«τδυναμική προσωπικότητα που σημά19ου αιώνα. Λάτρεψε την ελευθερίες τον έρωτα και τα 'ν’ αγαπάμε γιατί «μόνο τούτο το καλό υπάρχει σ ’ αυτή ινε^το αγάπησε με Της άρεσε να ωραιοποιεί εξφανικεύει τα ία. «Τέχνη δεν είναι η μελέτη ικότητι ’ * : ιδ α ν ικ ή ς ^ ΰ θ ε ια ς » . ιςπι Ο ενθουσιώδι τη θε ισμός της σθηματικό και ίπιστικό σοσιαλΐ£ΐ| :νη στα κοινωνικ» Ευαισθητι οβληματα της ε των κοινωνικών ελευθερία ισότητα. Την ισ< χαρίσει στη γυ\ λων. ε><ί ουσ ια σ τ^η ο ϊΐί ^ ιθέρωση, την πνευμ Η Γ ε ^ γ ί α Σάνδη έγραφε, έγραφε ια το Ιρι, - ^ ’.φαντασιώσεις και την ο της διαφαίνεται ο χαρακτήρας μιας επλήρη αντίθεση με τα ήθη και έθιμα της ................ συναισθηματικής ύπαρξης. Η Γεωργία-Σάνδη αγάπησε δυνατά α γ α π ή σ ε ι να πεθάνώ». ^ μεγάλης Κυρίας των γραμμάτων ο Βίκτωρ Ουγκό, μ ^ ? η ς , γράφει: «Κλαίω μια νεκρή και χαιρετίζω μια αθάνατη».

Επιμέλεια αφιερώματος: Ντι

Λ

66 αφιέρωμα

Χρονολόγιο* Γεωργίας Σανδη (

1804 - 1876 )

1804 1η Ιουλίου. Γενν έται στο Παρίσι, από τον Μωρίς Ντιπέν και την Αντουανέτ-Σοφί-Βικτώρια Ντελαμπόρτ, η Αμαντίν-ΟρόρΛουσίλ Ντιπέν, γνωστή αργότερα ως Γεωργία Σάνδη.

Η Γ. Σάνδη όπως την είδε ο Μισό

1808 Επιστρέφουν οικογενειακά στο Νοάν, όπου η Ορόρ περνάει τα παιδικά της χρόνια.

1808 Σεπτέμβριος. Πεθαίνει από ατύχημα ο πατέρας της, Μωρίς Ντι­ πέν, και λίγο αργότερα ο μικρός της αδελφός. Αναλαμβάνει την κηδεμονία της Ορόρ η γιαγιά της.

1818-1820 12 Ιανουάριου 1818 - 12 Απριλίου 1820. Η Ορόρ βρίσκεται εσώ­ κλειστη στο Μοναστήρι των Αγγλίδων καλογραιών του Τάγμα­ τος του Αγίου Αυγουστίνου, στο Παρίσι.

1820 Απρίλιος. Η Ορόρ επιστρέφει στο Νοάν.

1821 26 Δεκεμβρίου, πεθαίνει, στο Νοάν, η γιαγιά της.

Η Γ·Σ·

μεταχειριζόταν αυτόν τον σουγιά, που ανήκε στον πατέρα της, Μωρίς Ντιπέν, όταν τα-

1822 ξίδευε' 17 Σεπτεμβρίου. Η Ορόρ Ντιπέν παντρεύεται με τον Καζιμίν Ντιντεβάν.

1823 30 Ιουνίου. Γεννιέται στο Παρίσι ο γιος της, Μωρίς Ντιντεβάν (Μωρίς Σάνδης).

αφιέρωμα 67 1828 13 Σεπτεμβρίου. Γεννιέται η κόρη της Σολάνζ Ντιντεβάν.

1830 30 Ιουλίου. Η Ορόρ Ντιντεβάν γνωρίζεται με τον Ζιλ Σαντό (1811-1883). Ο Καζιμίρ Ντιντεβάν δέχεται να μένει η γυναίκα του τον μισό χρόνο στο Παρίσι.

1831 4 Ιανουάριου. Η Ορόρ Ντιντεβάν εγκαταλείπει το Νοάν κι εγκα­ θίσταται στο Παρίσι, συζεί με τον Ζιλ Σαντό. Δεκέμβριος. Εκδίδεται το Ρόζα και Λευκή - συνεργασία της Ζιλ Σάνδη (αργότερα θα επιλέξει το Γεωργία) και του Ζιλ Σαντό.

1832 Μάιος. Η Ορόρ Ντιντεβάν εκδίδει με το ψευδώνυμο Γεωργία Σάνδη (George Sand) το Ιντιάνα, το πρώτο της μεγάλο μυθιστό­ ρημα.

1833 Ιανουάριος. Η Γ. Σάνδη γνωρίζεται με την ηθοποιό Μαρί Ντορβάλ. Μάρτιος. Χωρίζει με τον Ζιλ Σαντό. Γνωρίζεται με τον Αλφρέν Μισέ.

31 Ιουλίου. Εκδίδεται το βιβλίο της Λέλια.

12 Δεκεμβρίου. Φεύγει με τον Μισέ για την Ιταλία.

1834 Ιανουάριος-Ιούλιος. Η Γ. Σάνδη βρίσκεται όλο αυτό το διά­ στημα στη Βενετία. Μέχρι το Φεβρουάριο με τον Μισέ και μετά με το γιατρό Παζελό. Αύγουστος. Η Γ. Σάνδη επιστρέφει στο Παρίσι με τον Παζελό. Οκτώβριος. Ο Παζελό γυρίζει στην Ιταλία, η Σάνδη επανασυνδέεται με τον Α. Μισέ με τον οποίο τελικά χωρίζει τον Μάρτιο του 1835.

1836 29 Ιουλίου. Μετά από δικαστικούς αγώνες το ζεύγος Καζιμίν και Ορόρ Ντιντεβάν χωρίζει οριστικά. Η Ορόρ-Γεωργία Σάνδη κρα­ τά το σπίτι στο Νοάν.

1837 Φεβρουάριος-Μάρτιος. Ο Φρ. Λιστ κι η Μαρί ντ’ Αγκόν επι­ σκέπτονται τη Γ. Σάνδη στο Νοάν. Εκδίδεται το «Μοπρά». Πε­ θαίνει η μητέρα της.

1838 Ο Μπαλζάκ φιλοξενείται στο Νοάν από τη Γ. Σάνδη. Ιούνιος: Αρχίζει η σχέση της με τον Φ. Σοπέν. Ο Ντελακρουά θα ζωγραφίσει το διπλό πορτρέτο τους. Τον Σο­ πέν να παίζει πιάνο και τη Γ. Σάνδη να τον ακούει.

Ααχτυλίδια χρυσά από τη Φλωρεντία, που χάρισε ο A. de Musset στη Γ.Σ. στο ταξί­ δι τους στην Ιταλία το I860. Χαραγμένες οι λέξεις ΜΕΑ LUX (φως μου)

68 αφιέρωμα ---------------------------------------------1838-1839 Νοέμβριος-Φεβρουάριος. Η Σάνδη κι ο Σοπέν βρίσκονται στη Μαγιόρκα.

1841 Βγαίνει το πρώτο τεύχος της Ανεξάρτητης Επιθεώρησης, συνεργασία των Πιέρ Λερόν, Λουί Βιαρντό και Γ. Σάνδη.

1846 Η Γ. Σάνδη εγκαινιάζει το θέατρο Commedia dell’arte στο Νοάν.

1847 Ρήξη στη σχέση Σάνδη και Σοπέν. Το Μάιο της ίδιας χρονιάς παντρεύεται η κόρη της Σολάνζ τον γλύπτη Αυγ. Κλέσινγκερ. Ο γιος της, Μωρίς Σάνδης, ιδρύει το θέατρο μαριονέτας στο Νοάν.

1838-1848 Η Γεωργία Σάνδη εκδίδει πολλά βιβλία και δημοσιεύει πληθώρα άρθρων σε επιθεωρήσεις και περιοδικά. Ο Σύντροφος του Γύρου της Γαλλίας (1840), Κονσουέλο (1843), Η Κόμισσα του Ριντοστάλντ (1843), Ο Μυλωνάς του Ανζιμπό (1845), Ο Βάλτος του Διαβόλου (1846), Το αμάρτημα του Μ. Αντουάν (1847), Φρανσουά, το έκθετο (1847), η Μικρή Φαντέτ (1848).

Ο Λιστ στο πιάνο

1848 23 Φεβρουάριου: Ξεσπάει στο Παρίσι η Επανάσταση.

1η Μαρτίου. Η Σάνδη φτάνει στο Παρίσι. Τους πρώτους οκτώ μήνες του 1848 δημοσιεύει πολλά δοκίμια και γράμματα στην «Bulletin de la Republique» στη «La Vraie Republique» και σ’ άλλες πολιτικές εφημερίδες.

1849-1869 Η Γ. Σάνδη αποτραβιέται όλο και περισσότερο στην εξοχή, στο σπίτι της στο Νοάν. Οι απογευματινές θεατρικές παραστάσεις στο Νοάν γίνονται ένας τακτικός τρόπος διασκέδασης. Έργα της παρουσιάζονται στο Παρίσι με επιτυχία. Συνεχίζει να γράφει και να εκδίδει βιβλία της. Les Maitres Sonneurs, Η ιστο­ ρία της ζωής μου, Οι αγαθοί κύριοι του χρυσωμένου δάσους, Ο Χιονάνθρωπος, Εκείνος και Εκείνη, Ο Μαρκήσιος ντε Βιλμέρ, Κονστάνς Βεριέ, Η οικογένεια ντε Ζερμάντρ, Αάουρα, ο τε­ λευταίος έρωτας, Κάντιο, Δεσποινίς Μερκέμ.

1851 2 Δεκεμβρίου. Η Γ. Σάνδη μαθαίνει ότι η Δεύτερη Δημοκρατία έπεσε. Κάνει πολλά διαβήματα υπέρ των πολιτικών κρατου­ μένων.

1857 Η Σάνδη μένει κατά διαστήματα στο Γκαρζιλές.

1860-61

Το μελανοδοχείο της Γ.Σ.

------------------------------------------------------------------------- — — Αρρωσταίνει από τυφοειδή πυρετό αλλά συνεχίζει να γράφει.

1862 Ο Μωρίς Σάνδης παντρεύεται με τη Λίνα Καλαμάτα, κόρη του χαράκτη Λ. Καλαμάτα, φίλου της Γ. Σάνδη.

1864 Ο Μαρκήσιος ντε Βιλμέρ παίζεται στο θέατρο Οντεόν του Παρι­ σιού με μεγάλη επιτυχία.

1865 Πεθαίνει ο Μανσό.

1866 Η Γ. Σάνδη επισκέπτεται τον Φλωμπέρ στο Κρουασέ.

1869 23-26 Δεκεμβρίου. Ο Φλωμπέρ περνάει τα Χριστούγεννά του στο Νοάν με τη Γ. Σάνδη.

1872 Γράφει πολλές παιδικές ιστορίες για τις δύο εγγονές της.

1873 Ο Μισέλ Λεβί εκδίδει την πρώτη σειρά από τα Παραμύθια της Γιαγιάς.

1875 Ιούνιος. Επισκέπτεται για τελευταία φορά το Παρίσι.

1876 8 Ιουνίου. Η Γεωργία Σάνδη πεθαίνει στο Νοάν. * Βασισμένο στο Χρονολόγιο από την έκδοση του Μουσείου της Γεωργίας Σάνδη: «George Sand: The woman and Her world»

αφιέρωμα 69

70 αφιέρωμα

«...μια έφηβη που ερευνά με πάθος τη μοίρα εκείνων που θα καθόριζαν τη δική της μοίρα». Π α σ τέλ της Μ α ρί-Ο ρόρ ντε Σαξ. Μ ουσ είο κα ρ να β α λέ Π αρίσι.

Η εικόνα μιας Γεωργίας Σάνδη σκανδαλώδους, είχε από καιρό κυριαρχήσει στο μυαλό των συγχρόνων της. Νάτην τώρα και επικίνδυνη. Α π ό το βιβ λίο τη ς Ί ν κ ε τ Μ πο υσ α ρντό : Γ εω ργία Σ ά νδη Ε κδό σ εις Σ.Ι. Ζ α χα ρόπου λος

Τα παπούτσια της Γ.Σ. που φορούσε στο θέατρο. Πράσινο σατέν κεντημένο με πουλιά και λουλούδια από τη νύφη της, Λίνα Σαντ Καλαμάτα.

αφιέρωμα 71

Ο ρόρ Σ άνδη

Πορτρέτο της Γεωργίας Σάνδη ει ακόμα στο χρόνο, κινείται ακόμη στις ψυχές μας... Λεπτή, ευκίνητη, καστανή με ωραία χαρακτηριστικά κι υπέροχα μά­ τια... Περπατούσε αθόρυβα, χωρίς περιτ­ τές κινήσεις, απλή παρατηρώντας όλες τις όψεις της ζωής και της φύσης. Έδει­ χνε ήρεμη ακόμα κι όταν πόναγε σωματι­ κά ή ψυχικά γιατί είχε κουράγιο και περη­ φάνια. Η φωνή της ήταν σοβαρή, γλυκιά κι ήρε­ μη. Λιγομίλητη, ονειροπόλα, απελπιζό­ ταν μερικές φορές σε σημείο που να σκέφτεται την αυτοκτονία καθώς το πά­ θος της για το Ωραίο ήταν τόσο έντονο βαθύ που τη βασάνιζε. Η δύναμή ■Η ηθική. Ναι, την ηθική της δύ­ ναμη μόνο φοβόταν κι αυτή πάντα τη στήριζε. «Ορόρ». Κούκλα που αναπαριστά μια μάγισσα. Την έφτιαξε ο Μωρίς Σαντ το 1860

Χαιρόταν με τη χαρά και την ευτυχία ( ) των άλλων. Αγαπούσε τα παιδιά, τη ί . \ )/ νεολαία, τα γέλια, τα παιχνιδίσματα \ \ V( του πνεύματος και τους μύθους του θεά- \ \ τρου και του μυθιστορήματος. \ \ Η αγάπη που είχε μέσα της είχε μεταβληθεί ' σε λατρεία και σεβασμό για τις θεϊκές δυνάμεις. Η Γεωργία Σάνδη, περισσότερο από φιλόσοφος ή μυθιστοριογράφος, ήταν μια μεγάλη ιέρεια της τέχνης. Μετάφραση: Ντάρα Αλιβάνιστου Σφραγίδες με τα αρχικά A.D. (Aurorre Dudevant) και G.S. (George Sand)

72 αφιέρωμα ----------------

Ζανίν Μπουισουνοΰζ

Γεωργία Σάνδη: η κοινωνική της προσφορά

Γεωργία Σάνδη, απ ό τα νεα­ νικά της χρόνια, είχε επ η ρ ε­ αστεί απ ό τις ιδέες του ΖανΖακ Ρουσώ, τον οποίο σ υ­ νέχισ ε να θαυμάζει και στην υπόλοιπη ζωή της. Στον Ρουσώ, λοιπόν, ως επ ί το πλ στον, και αρ γότερα σ τους σ ύγχρ ο νο ύ ς της Μ ισέλ Μ πουρζ και Πιέρ Λ ερουά οφείλει το πάθος της για ισότητα και ελευθερία κα­ θώς και τη στράτευσή της για κοι­ νωνική δικαιοσύνη.

Β

Το σπίτι της Γ.Σ. στο Νοάν

πρόωρος και δυστυχισμένος γάμος της, ο χωρισμός και τα προσωπικά της προβλήματα την είχαν αποστασιοποιήσει από τον κοινωνικό της περίγυρο. Δεν απο­ δεχόταν πλέον ούτε το γάμο ούτε τον έρω­ τα. Ο Μισέλ Μπουρζ αναλαμβάνει την πο­ λιτική ενημέρωση της Σάνδη και κατορθώ­ νει να πείσει γρήγορα αυτή την τόσο γενναία γυναίκα. Ή δη, το 1837 η Σάνδη γράφει στο φίλο της, Άντολφ Γκερούλ: «Μια αρχή αναγνώριζα πά­ ντοτε, την αρχή της κατάργησης της ιδιοκτη­ σίας». Έκτοτε η προσφορά της Γεωργίας Σάνδη στο κοινωνικό σύνολο είναι τεράστια. Η γνωριμία της και η σύνδεσή της με τους Πιέρ Λερού, Λαμενέ και Αγκρικόλ Περντιγκέ σημάδεψαν την πορεία της. Το 1840 εκδίδεται το βιβλίο της Ο σύντροφος στο Γύρο της Γαλλίας. Ιδρύει με τον Πιέρ Λερουά την Ανεξάρτητη Επιθεώρηση. Ό ταν ο Λαμενέ γίνεται διευθυντής της εφημερίδας Μοντ, παρότι η Σάνδη απεχθανόταν τη δημοσιογραφία, γράφει τα Γράμματα στη Μ αρσί ως ένδειξη αφοσίωσης στον Λαμενέ.

0

Εμπιστεύεται στον Μπουζόλ πως δεν δουλεύει για να κερδίσει λεφτά και πως προκειμένου να ευχαριστήσει τον Λαμενέ θα δεχόταν να δούλευε και δωρεάν. Όμως σύντομα έρχεται σε ρήξη με τον Λαμενέ και σταματά τη δημοσίευση των Γραμμάτων όταν ο τελευταίος κάνει περικοπές στο Τρίτο γράμμα στη Μαρσί. Παρ’ όλα αυτά η Σάνδη δεν του κρατά κακία και όταν εμφανίζεται το έργο του Λαμενέ το Βι­ βλίο του Λαού, είναι έτοιμη να αφιερώσει ένα άρ­ θρο της σ’ αυτό το βιβλίο στην Επιθεώρηση των Δύο κόσμων. Αντιτίθεται όμως στην κριτική του καθηγητή Λερμινιέ για το συγκεκριμένο βιβλίο και του γράφει: «Αναγνωρίζετε ευθύς εξ αρχής την κυριαρχία του λαού, ταυτισμένη με την κυριαρχία του ανθρώπινου πνεύματος, μα δεν του παραχωρείτε ούτε ένα μικρό μέρος στη διαχείριση της κοινωνίας που ο ίδιος ο λαός συνθέτει! Τον βάζετε, λοιπόν, στο περιθώριο. »Συμφωνείτε εντούτοις ότι ο λαός έχει δικαίω­ μα να ζήσει και να εξελιχθεί, αλλά δεν του παρα­ χωρείτε το δικαίωμα να διακυβερνήσει την κοι­ νωνία: αν δεν έχει το δικαίωμα να επέμβει στη

αφιέρωμα 73 διακυβέρνηση, δεν θα μπορέσει να ζήσει και να αναπτυχθεί παρά μόνο βασιζόμενος στην καλή θέληση των αστών, των παντοδύναμων αστών»1. Ο Λερμινιέ της απαντά στην Επιθεώρηση και αρχίζει μια διαμάχη. Το δεύτερο γράμμα, ανταπά­ ντηση της Σάνδη, δημοσιεύεται στην Επιθεώρη­ ση στο τεύχος του Μαρτίου. Τέλη του 1938, τον Οκτώβριο, η Σάνδη φεύγει από το Παρίσι με τον Σοπέν για τη Μαγιόρκα... έκα χρόνια αργότερα, όταν ξεσπάει η Επανάσταση που τόσο περίμενε, η Σάνδη βρίσκεται στο Νοάν. Φτάνει βιαστικά στο Παρίσι. Διασχίζει την πόλη απ’ άκρη σ’ άκρη, με μάτια ορθάνοιχτα και πνεύμα σε εγρήγορση, παρατηρώντας και κα­ ταγράφοντας όλα τα γεγονότα. «Οι πλούσι­ οι σαν να περίμεναν καινούρια γεγονότα κρύβο­ νταν. Ο λαός καταβεβλημένος, δεν εμφανιζόταν παρά μόνο έξω από το Δημαρχείο. Μόνο αυτό το ειρηνικό πλήθος, έβλεπε κανείς στους δρόμους, που δέχεται τα πάντα αμφισβητώντας τα πάντα, αυτό το πλήθος που βλέπει να γράφεται η ιστορία μπρος στα μάτια του, χωρίς όμως να παίρνει μέ­ ρος»2. Η Σάνδη παθιάζεται και γράφει στις 8 Απριλί­ ου, ανεβάζοντας τους τόνους: «Η συντηρητική αστική τάξη φοβάται και το ομολογεί. Κρύβει τα λεφτά της, χαμογελά συγκαταβατικά, μα τα πόδια της τρέμουν. Έντιμοι αστοί, τι είστε! Αγνοείτε τι σημαίνει η λέξη Γαλλία; Ξεχάσατε, λοιπόν, ότι εδώ και 20 αιώνες το όνομα αυτού του έθνους ήταν για όλο τον κόσμο

i

συνώνυμο της λέξης τιμή και θάρρος; Αγνοείτε, επίσης, ότι στο εξωτερικό λένε: γενναίος ως Γάλ­ λος, Δεν είδατε, αστοί, τον Ιούλιο και τον Αύγου­ στο, τα γυναικόπαιδα του Παρισιού να προτεί­ νουν άοπλα τα στήθη τους στα βόλια. Σίγουρα δεν τους είδατε γιατί κρυβόσασταν από φόβο»3. Η Σάνδη είναι στη διάθεση της προσωρινής κυβέρνησης. Τον Μάρτιο συντάσσει τα Γράμμα­ τα στο Λαό με τίτλο Χθες και Σήμερα Σήμερα και Αύριο και βγάζει, τον Απρίλιο, σε συνεργασία με τον Βίκτωρα Μπορί, την εφημερίδα Υπόθεση τον Λαού. Το πρώτο της γράμμα τελειώνει κάπως έτσι: «Η κοινωνική αλήθεια δεν τυποποιείται... Ο νόμος της ανθρωπότητας λέει ότι η αλήθεια δεν βρίσκε­ ται στην απομόνωση, αλλά χρειάζεται τη συν­ δρομή όλων μας. [...] Η σταθερότητα και η δικαι­ οσύνη θα ζήσει. “Σε σένα, λαέ, του σήμερα και του χθες”». το δεύτερο γράμμα της, αναφωνεί: “Ω λαέ”, όταν έγραφα προχθές, “θα είσαι αγαπητός γιατί το αξίζεις”, δεν γελιόμουν και η πίστη μου παρέμεινε ακλόνητη». Οι εκλογές ενώ αρχικά είχαν οριστεί για τις 9 Απριλίου, μετατέθηκαν την Κυριακή του Πάσχα 23 Απριλίου. Ανήσυχη, η προ­ σωρινή κυβέρνηση, από την επιτυχία των σοσια­ λιστών, προσπαθούσε να αναχαιτίσει το κίνημα. Δεν τολμούσε να ζητήσει οικονομική βοήθεια από τους αστούς που ανασυντάσσονταν. Η Γεωρ­ γία Σάνδη τους κατηγορεί ότι διασπείρουν τον

74 αφιέρωμα τρόμο, δημιουργούν ψευδο-ειδήσεις και παραπο­ νιούνται για την οικονομική κρίση: «απειλούν και βλάπτουν ύπουλα... θέτουν σε κίνδυνο την τύχη του Κράτους». τις 24 Μαρτίου, η Γεωργία γράφει στο γιο της Μωρίς, δήμαρχο του Νοάν: «Η κυβέρ­ νηση και ο λαός αναμένουν την ύπαρξη κα­ κών βουλευτών και συμφωνούν να τους πετάξουν από το παράθυρο». Η Υπόθεση του Λαού, η εφημερίδα της, βγαίνει τον Απρί­ λιο. «Η έκδοση της εφημερίδας, βασίζεται σε μια αρχή», δηλώνει η Σάνδη «και αυτή περιέχεται σε μια λέξη: δεν θεωρούμε την ελευθερία ως προσωπική μας κτήση». Στα δύο πρώτα φύλλα, εμφανίζονται τα Γράμματα στο Λαό, κείμενα για τον Σοσιαλισμό και ένα θεατρικό, με τίτλο Ο βα­ σιλιάς περιμένει, που παίχτηκε στις 9 Απριλίου

Σ

Ό λα γύρω του άλλαξαν. Βλέπω ένα βασιλιά, ανα­ φωνεί, έναν βασιλιά που δεν τον λένε πια Λουδο­ βίκο 14ο. Ονομάζεται λαός! Ο κυρίαρχος λαός!... Ναι, τώρα τον αναγνωρίζω γιατί εκεί ανήκω και εγώ, εκεί όπου συνυπάρχει το πνεύμα και η καρ­ διά...». Ο βασιλιάς περιμένει. Ό μως αυτός ο βασι­ λιάς δεν είναι άλλος από το λαό και γι’ αυτόν το λαό του Παρισιού και των περιχώρων θα παίζει το Θέατρο της Δημοκρατίας. Στις 15 Μαΐου ξεσπάει η πρώτη διαδήλωση στο Παρίσι. Διαλύεται από ένοπλες δυνάμεις. Δύο ημέρες αργότερα η Γεωργία Σάνδη καίει όλα τα ενοχοποιητικά χαρτιά και φεύγει για το Νοάν. εv είναι εύκολο να εξηγηθεί αυτή της η από­ φαση. Άραγε φοβόταν να θεωρηθεί αναμεμιγμένη στα γεγονότα της 15ης Μαΐου; Ήθελε με την παρουσία της να βάλει τέλος στην αντικομμουνιστική καμπάνια που είχε εκδηλωθεί στο Νοάν όπως και αλλού στην επαρχία; Εγκατέλειψε το Παρίσι της Επα­ νάστασης, όπως παλιά εγκατέλειπε έναν εραστή, για να βρεθεί στην ησυχία του οικογενειακού της περιβάλλοντος; Όποιος και να ήταν ο λόγος, αυτή της η απόφαση σήμαινε και το τέλος της ποΚΓ λιτικής της καριέρας. Μεψ τά το μακελειό τον Ιούνιο Ρ'ν του 1848, γράφει η Γεωργία W Σάνδη: «Δεν πιστεύω πια στην ύπαρξη μιας Δημοκραf τίας που σκοτώνει τους προλετάριούς της... Ντρέπομαι που εί­ μαι Γαλλίδα, εγώ που πριν λίγο καιρό ήμουνα τόσο ευτυχισμένη».

i

Διασκευή-απόδοση: Ντάρα Αλιβάνιστου

Ένας φάκελος με την υπογραφή Ορόρ Σάνδη. Με το χτενάκι από ταρταρούγα, η Γ. Σ. έπιανε τα μαλλιά της κό-

1848 στο Θέατρο της Δημοκρατίας. Είναι ένα χο­ ροθέατρο, όπου ο Μολιέρος κουρασμένος, αποκοιμιέται και ονειρεύεται. Εμφανίζονται μπροστά του μεγάλοι ποιητές που εξυμνούν την ελευθερία και το λαό. Να, λοιπόν, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Σαίξπηρ, ο Βολταίρος χέρι-χέρι με τον Ρουσώ, ο Μπωμαρσέ. Ο Μολιέρος ξυπνά.

Σημειώσεις 1. Γεωργία Σάνδη. Γράμμα στον Μ. Λερμινιέ, 1η Φεβρουάριου 1838.

2. Αναμνήσεις του ’48.

3. Αναμνήσεις του ’48.

----- αφιέρωμα 75 Αντρέ Μωρουά

Το μεγαλείο της Γεωργίας Σάνδη π ά ρ χ ο υ ν σ υγγ ρ α φ είς π ο υ για να τους γνω ρίσ ουμ ε χρειάζεται να ψ άξουμε ό λο τους το έρ γο , άλλοτε γιατί η ζωή τους δ εν είναι π ο λύ γνωστή, και ά λλο­ τε γιατί μ έσ α α π ό το έ ρ γ ο τους άφ η ­ σ α ν να π εράσ ει μ όνο μια πνοή αυτών π ο υ ή θ ελα ν να πουν.

Η Γ.Σ. από τον Ναντάρ

περίπτωση όμως της Γεωργίας Σάνδη δια­ φέρει. Εκτός από το μυθιστορηματικό της έργο, στο οποίο η Σάνδη ακολούθησε το πνεύμα της εποχής της, τα κείμενα που την αναδεικνύουν ως μεγάλη συγγραφέα, κρα­ τώντας ακόμη και σήμερα ανέπαφη τη δρο­ σιά τους, είναι οι επιστολές της. Το Προ­ σωπικό ημερολόγιο και η Ιστορία της Ζωής μου. Το ύφος της άλλαξε, όταν σταμάτησε να γράφει για τους κριτικούς και τους συναδέλφους της και αφέθηκε στις σκέψεις της μόνο γι’ αυτή την ίδια και για μερικούς φίλους της. Ή δη στα Γράμματα σ ’ ένα Ταξιδιώτη διαφαίνεται μια λυρικότητα, η οποία γίνεται πιο έντονη στα προσωπικά της γράμματα. Δεν θα δίσταζα να πω ότι η Γεωργία Σάνδη εί­ ναι η πρώτη επιστολογράφος. Οι επιστολές της Μαντάμ ντε Σεβινιέ, έχουν βέβαια τη χάρη τους και τη ζωντάνια τους. Όμως παρατηρούμε, μέσα από ένα πρωτότυπο τρόπο γραφής και έκφρασης, μια επιθυμία της να διαφοροποιηθεί. Η Γεωργία Σάνδη γράφει, γιατί έχει να εκφράσει ιδέες και αισθήματα. Οι φράσεις δένονται με το πάθος. Οι επιστολές της είναι μια φλόγα που καίει. Ερωτευμένη ή απαυδισμένη μιλάει όπως και εμείς, όταν αγαπάμε και όταν απογοητευόμα­ στε. Ανάμεσα σε τόσα γραπτά γυναικών δεν βρί­ σκω τίποτα πιο αισθησιακό απ’ το ημερολόγιο

Η

Ϊ

που κρατούσε όταν χώρισε με τον Μισέ ή από τα ασθμαίνοντα από έρωτα γράμματά της προς τον Μισέλ ντε Μπουρζ. Στην αλληλογραφία της με τον Φλωμπέρ, στα γεράματά της, φτάνει μέσα από το φιλικό της ύφος, σε μια αμίμητη τελειότητα. Κωμικά ή τρυφερά, τα γράμματά της γίνονται, όταν το θέ­ λει, πηγή υψηλών πολιτικών και φιλοσοφικών ιδεών στην προσπάθειά της να ανακουφίσει από την απαισιοδοξία τον «παλιό της τροβαδούρο». Αξιοθαύμαστο και καθόλου φτιαχτό είναι το ύφος της, όταν αυτοκατηγορείται ότι δεν υπήρξε μια συγγραφέας όπως το εννοούσε ο Φλωμπέρ. Η Γεωργία Σάνδη κατηγορήθηκε έντονα για την ιδιωτική της ζωή. Προσπάθησα να αποδείξω ότι υπήρξε μια γεν­ ναία, για την εποχή της, γυναίκα. Επέλεξε να ζήσει τη ζωή της και να γευτεί την κάθε της στιγμή. Έ κανε ίσως λάθη, ποιος το αρνείται ή ποιος είναι αλάνθαστος; Μα αφήνοντας στην άκρη την προσωπική της ζωή, βλέπουμε πως ο ρόλος της και η προσφορά της στην κοινωνία υπήρξε σημαντικός. Σε μια εποχή που οι γυναίκες ζούσαν σκλαβω­ μένες, αυτή πάλεψε για να κατοχυρώσει την αλή­ θεια του κορμιού τους και των αισθημάτων τους. Απόδοση: Ντόρα Αλιβάνιστου

76 αφιέρωμα -------------

Ντόρα Αλιβάνιστου

Η δραματική τέχνη στη ζωή της Γεωργίας Σάνδη

ια τη Γεωργία Σάνδη το θέατρο ήταν «η σπουδαιότερη τέχνη, η τέχνη π ου περι­ κλείει όλες τις άλλες... η πιο σ υναρπα­ στική έκφραση του ονείρου της ζωής, π ολύ ουσιώδης για την ισορροπία της πραγματικής ζωής». Η δραματική τέχνη ασκεί μια ιδιαίτερη γοητεία σ ’ αυτή την υ π ρ οχη γυναίκα. Γράφει πολλά θεατρικά έρ ­ γα, τα περισσότερα εκ των οποίω ν πα­ ρουσιάζει η ίδια. Το ένστικτο του θεάτρου εμφανίζεται σ ’ όλη την ύπαρξη της Γεωρ­ γ ία ς Σάνδη.

Γ

πό παιδί ακόμη διηγείτο ατέλειωτες ιστο­ ρίες, ένα ανακάτεμα ακουσμάτων και φα­ ντασίας. Της άρεσε και θα της αρέσει για πάντα να «παίζει στο θέατρο» και να μεταμφιέζεται. Το 1849, το έργο της, Φρανσουά, το έκθετο, προσαρμοσμένο για τη σκηνή, παίχτηκε στο θέατρο Οντεόν με πο­ λύ μεγάλη επιτυχία. Δύο χρόνια αργότερα την ίδια τύχη είχε και το έργο της Κλωντίν στο θέα­ τρο της Πορτ-Σαν Μαρτέν. Τεράστια επιτυχία εί­ χαν επίσης τα έργα της ο Μοπρά και ο Μαρκήσιος ντε Βιλμέρ που παίχτηκαν στο Οντεόν το ένα το 1853 και το άλλο το 1864. Το 1846 δημιουργείται το θέατρο του Νοάν στο οποίο η Γ. Σάνδη δίνει όλη της την ψυχή. Το 1847 ανεβάζουν τον Δον Ζ ουάντου Μότσαρτ. Σιγά σι­ γά το θεατράκι του Νοάν γίνεται ένα πειραματικό θέατρο όπου η Σάνδη δοκιμάζει τα έργα της. Το 1851 γράφει στην Πωλίν Βιαρντώ: «Ζούμε ως πλανόδιοι θεατρίνοι. Το Νοάν δεν είναι πλέον το Νοάν που ήξερες, είναι ένα απέραντο θέατρο, τα παιδιά μου δεν είναι πλέον παιδιά μου είναι ηθοποιοί... Και παντού κυριαρχεί μια ατμόσφαιρα

Α

Αριστερά, τα μπουκάλια ταξιδιού της Γ.Σ. Κάτω, εργαλειοθήκη της Γ.Σ. που χρησιμοποιούσε κατά την πα­ ραμονή της στο μοναστήρι της Valldemosa με τον Σοπέν, το 1838-39

--------------- αφιέρωμα 77 της «Νύχτας Χριστουγέννων» μίλησε για την αναγκαιότητα ύπαρξης των μικρών πειραματι­ κών θεατρικών ομάδων. Η Γεωργία Σάνδη δεν θα ήταν παράλογο να θεωρηθεί προφή­ της του κινηματογράφου, καθότι προέβλεψε, χωρίς να το ξέρει, τις δυνατότητες μιας άλλης δραμα­ τικής τέχνης, της κινηματογρα­ φικής. «Υπήρξε, όπως πολύ σωστά έγραψε η Ντόρια Φάχουεϊ, μια πιστή του θεάτρου και η κλίση της για την δραματική τέχνη είχε τη μεγαλοσύνη του κλήρου». Η Γεωργία Σάνδη εξέφρασε το μεγαλείο της δραματικής τέ­ χνης, που τόσο έντονα αι­ σθανόταν, κυρίως μέσα από τα γραπτά της που αναφέρονταν στο θέατρο παρά στο ίδιο το θεατρικό της έργο.

χαράς και δημιουργίας. Διασκεδάζουμε όλοι μας κι έτσι οι στενοχώριες και τα βάσανα της τέχνης δεν μας αγγίζουν». Λίγο πιο κάτω προσθέτει: «Όλη αυτή η κα­ τάσταση με ωφελεί πολύ. Βλέπω το έργο μου και μπορώ να το κρίνω. Ό ταν λοιπόν δεν μ’ ευχαρι­ στεί, το κατεβάζω». Αργότερα, ο γιος της, Μωρίς, δημιουργεί το θέ­ ατρο μαριονέτας. Αυτό το θέα­ τρο από το 1871 και μετά θα λει- Τα „ροσωπικά είδη ταξιδιού της γ .ς . τουργεί μόνο στο Νοάν. Το θέα- Η κροκοδειλένια τσάντα, το ψάθινο καπέλο και τα γάντια από σαμουά τρο μαριονέτας τού Μωρίς δεν απευθυνόταν μόνο σε παιδιά. Ο Μωρίς κι η Γεωργία έγραψαν μαζί πολλά θεατρικά κομμάτια γι’ αυτό το θέατρο, το οποίο δεν θεωρούσε καθόλου κατώτερο: «Το Θέατρο μαριονέτας», λέει η Σάνδη, «μπορεί να κάνει για οποιονδήποτε έχει πνεύμα ή ευφράδεια, ταλέντο ή κέφι- κι αν προσθέσουμε την εφευρετικότητα και την καλαισθησία, μπορεί να πάρει ενδιαφέρουσες διαστά­ σεις». Κείμενα και αναφορές αφιε­ ρωμένα στο θέατρο, στην απο­ στολή του και στην τεχνική του συναντάμε σ’ όλο το έργο της Σάνδη, στα μυθιστορήματά της, στους προλόγους και στα άρθρα της, στις αναμνήσεις και στα γράμματά της... Στο προοίμιο

78 αφιέρωμα

Αοΰσυ Μακάλουμ - Σουάρτζ

Συναισθήματα και αισθήσεις:

οι γυναικεία, λοιπόν, ερωτική απελευθέρωση, η ευχαρίστηση κι η απόλαυση του έρωτα χωρίς προκαταλήψεις και δισταγμούς συντελείται σταδιακά σε τρία βιβλία της Γ. Σάνδη: Ρόζα και Λευκή ή η ηθοποιός και η μοναχή (1831), Λέλια (1833), Η Κόμισσα Ρουντολστάντ (1843). Διαβάζοντας προσεκτικά τα τρία αυτά έργα της παρατηρούμε πως η Γεωργία Σάνδη απελευθερώ­ νει σιγά-σιγά τις ηρωίδες της σε σημείο που η τε­ λευταία να απολαμβάνει την ηδονή του έρωτα. Σε πολλά από τα έργα της Γ. Σάνδη οι ερωτικές σχέσεις εμφανίζονται μέσα από δύο διαφορετικές οπτικές - τον συναισθηματισμό και τον αισθη­ σιασμό. Θα ’λεγε, λοιπόν, κανείς ότι η Σάνδη αντιλαμβάνεται τον έρωτα αφενός ως πλατωνικό, ιδανικό κι αγνό, χωρίς να παραλείπει αφετέρου τον αισθησιασμό, την ηδονή των αισθήσεων του σώματος. Αυτές οι δύο μορφές του έρωτα βρίσκο­ νται σε μια διαρκή διαμάχη στο έργο της. Στο Ρόζα και Λευκή σκιαγραφεί τα χαρακτηρι­ στικά ενός μεταφορικού αγώνα που επανέρχεται σ’ όλα της σχεδόν τα μυθιστορήματα. Η δομή του στηρίζεται σε μια σειρά αντιθέσεων: Ρόζα/ Λευκή, ηθολοποιός/μοναχή, ζέστη/κρύο, ερυθρίασμα/χλωμάδα, διαφθορά/αγνότητα, ζωή/θάνατος. Με μια πρώτη ματιά, το μυθιστόρημα αυτό μοιάζει μ’ ένα φτηνό μελόδραμα, μια διαμάχη με­ ταξύ της κακής και της καλής, του κορμιού και του πνεύματος. Όμως μια πιο προσεκτική ανάγνωση μας αποκαλύπτει κι άλλα στοιχεία. Καταρχάς δεν είναι η Ρόζα, η ηθοποιός, η φιλή­

Η

Α

ναφερόμενη η Γεωργία Σάνδη στις ερωτικές σ χέσ εις μεταξύ άνδρα και γυναίκας π ροσπάθησε να μιλήσει για την ισότητα των δύο φύλω ν κι ιδιαίτε­ ρ α για τη γυναικεία σεξουαλική απ ε­ λευθέρω ση.

σχεσεις στα πρώτα δονη. Αποκαλύπτει τον πραγματικό της εαυτό στην πρώτη της συνάντηση με τον Οράς. Η έλξη για τη Σάνδη είναι ένας αγώνας εξου­ σίας και επιβολής. Η Ρόζα γίνεται ψυχρή κι έτσι αντιστέκεται στον Οράς. Η ψυχρότητα συνδέεται με τη δύναμη αντίθετα από την τρυφερότητα και το ερυθρίασμα που δείχνει την αδυναμία της γυ­ ναίκας να αντισταθεί. Η Λευκή, η μοναχή, δεν διαθέτει τη δύναμη της Ρόζας και δεν μπορεί ν’ αντισταθεί στους άντρες. Είναι φιλήδονη, κι αυτή η αδυναμία της την οδηγεί στο θάνατο. Η Λευκή έλκεται από τον Λαορέν, έναν άρρωστο που βρί­ σκει καταφύγιο στην εκκλησία. Είναι «ταραγμέ­ νη, κόκκινη σαν κεράσι», «...η καρδιά της χτυ­ πούσε δυνατά, δεν μπορούσε ούτε να φύγει, ούτε να μείνει· το βλέμμα του αρρώστου την κρατούσε καθηλωμένη, ανυπεράσπιστη σαν την πέρδικα που μαγνητίζεται από το βλέμμα του κυνηγόσκυ­ λου». Είναι η γυναίκα που γίνεται θύμα, θύμα της δικής της φιληδονίας και επομένως βορά στα χέ­ ρια του άντρα. Τελικά απελευθερώνεται από τους άντρες, αρνούμενη την ηδονή που τόσο φοβάται, αλλά το πετυχαίνει με το θάνατό της.

- Λέλια (1833) Σ’ αυτό το μυθιστόρημα βρίσκεται το κλειδί των σχέσεων άντρα-γυναίκας. Η Λέλια, μια ανώτερη ύπαρξη, επιθυμεί να ενω­ θεί με το Θεό ή με κάποιο θεϊκό πλάσμα. Μεταμορφώνει, λοιπόν, έναν άντρα σε θεό και τον λατρεύει. Η ίδια επιθυμεί μια τρυφερή, πλα­ τωνική αγάπη, ενώ αυτός επιδιώκει έναν ολοκλη­ ρωμένο έρωτα. Η Λέλια πιστεύει πως το δόσιμο, ο

αφιέρωμα 79 ολοκληρωμένος έρωτας που ζητά ο Στένιο, ο αγα­ πημένος της, σημαίνει υποταγή της γυναίκας και τον απομακρύνει. Με την άρνησή της η Αέλια αποκτά πάλι δύναμη, και δίνει στον άντρα το ρό­ λο του γιου που δεν τον λατρεύει όπως η Παναγία, αλλά τον εξουσιάζει όπως η Θεά-μητέρα.

- Η Λύση στο «Η Κόμισσα ντε Ρουντολστάντ» Στο Λέλια η γυναίκα ανακτά τη δύναμη που δεν είχε στο Ρόζα και Λευκή. Εντούτοις οι σχέ­ σεις άντρα-γυναίκας δεν είναι ακόμη ισότιμες και η γυναίκα δεν έχει ακόμα καταφέρει την ικανοποίησή της στον έρωτα. Τα προβλήματα αυτά θα λυθούν, με συμβολικό τρόπο, στη συνέ­ χεια του Κονσουέλο, κόμισσα ντε Ρουντολστάντ.

μυθιστορήματα της Γεωργίας Σάνδη Η Κονσουέλο γνωρίζει τον γεμάτο πάθος έρω­ τα στην αγκαλιά ενός μασκοφόρου αγνώστου που την απελευθερώνει από τη φυλακή. Η γοητεία που ασκεί επάνω της ο άγνωστος την παραλύει, δεν μπορεί να του αντισταθεί. Είναι μια μαγική δύνα­ μη -η δύναμη της μοιρασμένης επιθυμίας. Ό ταν η Κονσουέλο οφείλει πια να διαλέξει ανάμεσα στον αισθησιακό έρωτα που της πρόσφερε ο Λιβερανί, ο άγνωστος μασκοφόρος, ή την τρυφερή και πλατωνική αγάπη που έτρεφε για τον Αλμπέρ ντε Ρουντολστάντ διαλέγει τον δεύτε­ ρο. Τελικά ανακαλύπτει πως ο Λιβερανί κι ο Αλ­ μπέρ είναι το ίδιο πρόσωπο, έτσι λοιπόν «συνδυά­ ζει τον έρωτα με την αρετή». Το σπουδαιότερο, βέβαια, είναι ότι καταφέρνει να συνδυάσει τους δύο της έρωτες, τις δύο πλευρές της προσωπικό­ τητάς τους. Η Κονσουέλο, λοιπόν, γίνεται η τέ­ λεια και ολοκληρωμένη ηρωΐδα της Σάνδη. Αυτή που έχει την περηφάνια της Ρόζας αλλά δεν αι­ σθάνεται πια το φόβο της Λευκής. Δέχεται την ηδονή κι ευχαριστιέται τον έρωτά τους χωρίς να χάνει τη δύναμή της ή να νιώθει υποταγμένη. Η Κονσουέλο βρήκε τον άντρα που μάταια έψαχνε η Λέλια, τον ανώτερο άνθρωπο που της συμπεριφέρεται ως ίσος προς ίσον. Στο Κόμισσα ντε Ρουντολστάντ η Γ. Σάνδη μας παρουσιάζει μια θετική όψη της γυναικείας σεξουαλικότητας και μια ανακωχή ανάμεσα στα δύο φύλα, στο αρσενικό και το θηλυκό. Μοναχός. Το ρούχο είναι μάλλινο πράσινο ύφασμα και το κεφά­ λι, τα χέρια και τα πόδια από σκαλισμένο ελεφαντόδοντο. Το έφερε η Γ.Σ. από τη Valldemosa το 1839

Διασκευή - Απόδοση: Ντόρα Αλιβάνιστου

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ

Επιμέλεια: Νίκος Κουτσιαράς

Μ. Π. Π. Η. Ν.

Αντωνοπούλου Γέμτος Κοζάκος Κατσούλης Κουτσιαράς

Β. Κρεμμϋδάς Γ. Κριμπάς Α. Κύρτσης Θ. Λίποβατς Ν. Μαραβέγιας Σ. Παπασπηλιόπουλος

ΔΙΑΒΑΖΩ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΟΛΚΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ ματαιοτης ματαιοτήτων... Μετάφραση: Αλέξανδρος Ίσαρης Επίμετρο - Σχόλια: Μ.Ζ. Κοπιδάκης

ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ μια ολοκληρωμένη και σχολιασμένη μετάφραση του «Εκκλησιαστή», του βιβλίου της Παλαιός Διαθήκης που επηρέασε βαθιά πλείστους λογοτέχνες, ζωγράφους, μουσικούς, κινηματογραφιστές και κάθε είδους διανοητές και καλλιτέχνες. Γράφτηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 3ου αιώνα π.Χ. και ασχολείται όσο κανένα άλλο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αποκλειστικά με τη ματαιότητα των ανθρωπίνων πραγμάτων. Λόγω του «αιρετικού» χαρακτήρα του έγινε δεκτό στον Κανόνα μόλις το 100 μ.Χ. Βουκουρεστίου 3 - 105 64 Α θήνα - Τηλ.: 3254538 - Τηλ./FAX: 3253172

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΔΙΓΕΝΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ

Η Ελένη και ο Δημήιρης Καλοκΰρης παρουσιάζουν το έπος του ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΔΙΓΕΝΗ ΑΚΡΙΤΑ Το περίφημο μεσαιωνικό-ποιητικό μυθιστόρημα που περιγράφει τη ζωή και τα κατορθώματα ενός θρυλικού ήρωα. Έ να κείμενο διασκευασμένο ειδικά για παιδιά, που κρατάει όλο το πνεύμα των πρωτοτύπων παραλλαγών. Εικονογραφημένο με κολάζ που συνδυάζουν σύγχρονη ζωγραφική με βυζαντινές αγιογραφίες.

ΜΕΓΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

Η Σοφία Ζαραμπούκα παρουσιάζει το ΜΕΓΑΛΕΕΑΝΔΡΟ Έ να ιστορικό παιδικό βιβλίο που ζυγιάζεται ανάμεσα στο μύθο και στην πραγματικότητα. Έ να κείμενο που πετυχαίνει να δώσει με ξεχωριστή ευστοχία τη μυθική, πέρα από το μέτρο, προσωπικότητα του Μεγαλέξανδρου. Η εικονογράφηση, αναπόσπαστο μέρος του κειμένου, κατακλύζεται από χρώμα και φως.