Τεύχος 310

_

vj·

<>>ο

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ · ΑΡ. 310 · 28.4.93 · ΔΡΧ. 700

M b

^

^ ΓΑΛΛΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ^ τα 6 0 τελευτα ία χρονιά

OJTENBEDG

Ζητήστε τους καταλόγους των Εκδόσεών μας. Εκτός από τον ΓΕΝΙΚΟ, υπάρχουν κι οι εξής: □ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

□ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΥ

□ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

□ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ & ΑΝΘΡΩΠΟΥ

□ ΦΥΣΙΚΟΥ -ΧΗΜΙΚΟΥ

□ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

□ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Τέλος, ιδιαίτερα κατατοπιστικά είναι τα αναλυτικά φυλλάδια για κάθε εκδοτικό πρόγραμμα του Οίκου μας. Μπορείτε ν’ αγοράσετε τα βιβλία που σας ενδιαφέρουν και με πιστωτικές κάρτες (DINERS, ε θ ν ο κ α ρτ α , ε μ π ο ρο κ α ρτα ). ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ ΤΜΗΜΑ ΑΝΤΙΚΑΤΑΒΟΛΗΣ ΓΙΑ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Σ 0 Α ΩΝ 0 Σ

G Β

U I

103 - Τ Η Α. - F A X

T Β

Ε A

I

Ν 0

Π

3600127

Β

E

Ω

Λ Ε Ι

R

G Ο

ΑΝΟΙΞΙΑΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ 4-16 Μ Α ΪΟ Υ ΠΕΔΙΟΝ ΑΡΕΩΣ

ΟΡΓΑΝΩΣΗ : ΖΥΝΑΕΖΜΟΣ ΕΚΔΟΤΩΝ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοπκή παρουσία σια ελληνικά γράμμαια

ΙΩΑΝΝΑ Κ αρατζαφερη Το χαμένο κουμπί Επιπλωμένα δωμάιια Μπαζαγιάζι Οι δυο τελευταίοι 4 -2 =0 Η ζωή σε τέσσερις πράξεις Ισιορίες γι’ άνιρες

· · · · · · · •

Τα κορίισια ιης Ερεχθείου Τέσσερις Πολωνέζες Καφενείον ο Τέιαριος Κόσμος Ζευγάρια ιης Αθήνας Οι έφηβοι ιου Κολωνού Χωρισμένη σια δύο Η ώρα ιου λύκου Έσθερ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοπκή παρουσία σχα ελληνικά γράμμαια

Τ ατιανα-Γκριτςη Μ ιλιεξ • Χρονικό ενός εφιάλιη • Από την άλλη όχ9η του Χρόνου • Στη σκάλα του Ουρανού • Αναδρομές • Αλλάζουμε; • Και ιδού ίππος χλωρός • Σπαράγματα • Ονειρικά • Η Τρίπολη του Πόντου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοηκή παρουσία σια ελληνικά γράμμαια

Α ντωνης Σ ουρουνης • Οι συμπαίχιες • Μερόνυχτα Φραγκφοόρτης • Οι πρώτοι πεθαίνουν τελευταίοι • Τα τύμπανα της κοιλιάς και του πολέμου • Πάσχα στο χωριό • Υπ’ όμιν της Λίτσας

τα βιβλία της «γνώσης» ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ

Δ εύτερο Ε λάχιστο Η μερολόγιο

... μια συναρπαστική διαστημική περιπέτεια, ένα ανέκδοτο κεί­ μενο του Δάντη προς τον Σωσσύρ, ο ιερός ύμνος του Μαντσόνι για τη Γνώση, ένας αυθεντικός διάλογος μεταξύ δύο Βαβυλωνίων κομπιουτερόπληκτων πριν από εφτά χιλιάδες χρόνια και... και... Ό λ α αυτά και πολλά άλλα, που θα πρέπει να διαβάζονται μεγαλόφωνα μεταξύ φίλων ή κατ ’ ιδίαν σιωπηλά προς παραγω­ γήν προσωπικών variations, «γιατί αυτή είναι η μοίρα της παρω­ δίας: δεν πρέπει να φοβάται την υπερβολή όταν βρίσκει το στόχο της, απλώς προεικονίζει κάτι που αργότερα θα κάνουν οι άλλοι χωρίς να γελάσουν —και χωρίς να κοκκινίσουν—, με απόλυτη και άτεγκτη σοβαρότητα».

I ιτιοκράτους 31, 106 80 Αθήνα Τηλ.: 36 20 941 - 36 21 194 εκδόσεις Για τους Βιβλιοπώλες: Α ποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ ΑΕ «γνώση» Μ αυρομιχάλη 64, 106 80 Αθήνα, Τηλ.: 36 04 161, 3631 975, 36 11 054

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

για ΠΑΙΔΙΑ και για ΝΕΟΥΣ ΓΑΛΑΤΕΙΑ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ-ΣΟΥΡΕΛΗ

• Τα στενά παπούτσια • Όταν ο ήλιος...

• Οι νικητές • Κόκκινη κλωστή δεμένη...

• Ο θησαυρός της Βαγίας • Το ψέμα • Τα γενέθλια • Τα Χέγια • Το παραράδιασμα • Κρίμα κι άδικο • Νινέτ ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

• Το 33 • Δομήνικος • Πέτρινα καθίσματα

• • • •

Παιχνίδι χωρίς κανόνες Πριν από το τέρμα Εμένα με νοιάζει Ο μικρός μπουρλοτιέρης

• Οι τελευταίοι ήρωες • Το διπλό ταξίδι • Το αίνιγμα της πέτρινης γενειάδας • Το αυγό της έχιδνας • Η εξαφάνιση ΤΟΥΛΑ ΤΙΓΚΑ

• Οδός Γραβιάς

ΗΡΩ ΠΑΠΑΜΟΣΧΟΥ

• Το πέρασμα της γάτας • Το πέτρινο σπίτι

ΒΟΥΛΑ ΜΑΣΤΟΡΗ

• Στο γυμνάσιο ΜΑΡΩ ΛΟΪΖΟΥ

ΜΑΡΙΑ ΑΒΡΑΑΜΙΔΟΥ

• Γράμμα στο μοναχικό αδερφό μου ΠΙΤΣΑ ΣΩΤΗΡΑΚΟΥ

• Το φουστάνι της Κλεοπάτρας ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΣΦΑΕΛΛΟΥ

• Για τον πατέρα ΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ

• Για την άλλη πατρίδα • Σπίτι για πέντε • Ο μικρός αδελφός • Στο τσιμεντένιο δάσος • Λάθος, κύριε Νόιγκερ • Τραγούδι για τρεις ΖΩΗ ΒΑΛΑΣΗ - ΒΑΣΩ ΨΑΡΑΚΗ

• Τα τρία δώρα

• Η Ονείρω ΒΕΑΤΡΙΚΗ ΣΑΜΠΑΤΑΚΟΥ

• Πόλη μαγική - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Περσεφόνη, η πάπια που πήγε σχολείο ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΡΕΛΛΑ

•Έξι εναντίον ενός ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ

• Τα μαγικά μαξιλάρια • Φρουτοπία No 1 - Η ιπτάμενη σκάφη • Φρουτοπία No 2 - Ο συναχωμένος τενόρος

ΖΗΤΗΣΤΕ Τ Α Β ΙΒ Λ ΙΑ ΣΕ Ο Α Α Τ Α Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ. 3638362. FAX 3628950

Σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία από τις εκδόσεις Πατάκη

ΖΩΡΖ ΣΑΡΗ Η ΑΝΤΙΠΑΡΟΧΗ

ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΟΙ ΑΣΚΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΕΣΥΛΛΑΣ ΑΧ, ANTPIANHL ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΙΟΤΣΟΣ ΤΑ ΓΟΥΡΟΥΝΙΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ • ΥΠΟΘΕΣΗ Κ.Κ. · ΤΟ ΤΡΑΝΤΑ­ ΓΜΑ ΤΟΥ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΥ ΘΕΑΤΡΟ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ ΚΕ ΝΤ ΡΙΚ Η ΔΙΑ Θ Ε Σ Η :

Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε., Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 36.38.362, Fax.: 36.28.950

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α.Μεταξά26, Αθήνα-106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Τεύχος 310 28 Απριλίου 1993

ΧΡΟΝΙΚΑ

10

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφει ο Η. Παπαλέξης

12

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

13

ΤιμήΔρχ. 700

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία-Ηλεκτρονική ΣελιδοποίησηΜοντάζ: LEGATO Ε.Π.Ε., Χαλκοκονδύλη 9, (πλ. Κάνιγγος) τηλ.: 33.02.055-56 Fax: 36.48.223 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 355, Καματερό, τηλ.: 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑΕ.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάντη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Ανδρέας Σιμόπουλος

15 18

ΡΕΠΟΡΤΑΖ Η γλώσσα στο σχολείο: δι­ δακτικές προσεγγίσεις. Χρο­ νικό του Σ Τ Διήμερου εκ­ παιδευτικού Προβληματι­ σμού του Σ.Ε.Λ.Κ.Α. Γράφει ο Αδαμάντιος Ανεστίδης ΕΡΕΥΝΑ Το ξύλινο αλογάκι ή «Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντι, κυρίου από σόι» του Λόρενς Στερν Γράφει ο Α.Κ. Χριστοδούλου Κοινοί τόποι σε δέκα λατινοαμερικάνικα σήριαλ Γράφει ο Μπάμπης Δερμιτζάκης

ΛΟ Υ Γ

Α λτουςερ Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ Τά γεγονότα

Ε π ιλ ο γ ή β ιβ λ ί ω ν λλ

Βιογραφία

^3

Λουΐ Αλτουσέρ: Το Μέλλον Διαρκεί Πολύ. Τα γεγονότα. Γράφει η Βάσω Κιντή Πεζογραφία

Κωνσταντίνου Θεοτόκη: Απελλής Γράφει ο Μάριος Μαρκίδης Νένας Κοκκινάκη: Ιριδισμοί στην απουσία. Γράφει η Ζωή Σαμαρά Αριστοτέλη Νικολαΐδη: Κά­ τω από τόσα βλέφαρα. Δια­ δοχικές ιστορίες. Γράφει ο Παντελής Κρανιδιώτης Σπύρου Σίγμα: Ο λυπημένος ερωδιός. Γράφει η Έ ρη Σταυροπούλου

εηάογη 9

Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη

38

40

Κωνσταντίνου Σβολόπουλου: Η ελληνική εξωτερική πολι­ τική 1900-1945. Γράφει ο Θ. Ψαλιδόπουλος Μελάτη

45 50

Καλλιόπης Σφαέλλου: Λει­ τουργά κάτω από την Ακρό­ πολη του Νικηφόρου ΒρετΓράφει η Τζίνα Καλογήρου Περιοδικό

Παρουσία: Επιστημονικό Πε­ ριοδικό του Συλλόγου Δ.Π. Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Γράφει ο Νικ. Λυκ. Φορόπουλος Π Λ Α ΙΣ ΙΟ rin

Μελέτη

Id I

Διονυσίου Κωστίδη: Ημερο­ λόγιο Εμφυλίου 1948-1950. Γράφει ο Γιώργος Πετρόπουλος

λλ

Πολιτική

Ι"

Θεόφιλου Βέικου: Εθνικι­ σμός και εθνική ταυτότητα. Γράφει η Χριστίνα Στρατηγοπούλου

37

01 Δ ε λ τ ίο

Πεζογραφία

Ντορέτας Πέππα: Αάινα. Γράφει η Τιτίκα Δημητροΰλια

t λ

Παιδικό

τΤ

Γαλάτειας Γρηγοριάδου Σουρέλη: Αύριο είναι Κυρια­ κή.

Βιβλιογραφικό δελτίο Κριτικογραφία Α φ ιέ ρ ω μ α

53 56 58

^4

Προσεγγίζοντας τον Σαρ

/ν 00

Κριστιάν Τζακομινό: Φρανσίς Πονζ: Ψυχή και σώμα

^

Μπερνάρ Ντελβάιγ: καρδιά του κόσμου

Σώτη Τριαντάφυλλου: 60 χρόνια γαλλικής ποίησης Ζαν Ρουντώ: Σαιν - Ζον Περς, ο γεωμέτρης του κό­ σμου Μπερνάρ Ντελβάιγ: Τα το­ πία του Ζαν Πιερ Ζουβ

Ζαν - Μισέλ Μωλπουά: Ο Μισώ μπροστά στα αινίγμα­ τα του κόσμου Ρενέ

Στην

73

Χένρυ Μίλλερ: Το αρχιπέλα­ γος της αϋπνίας

ηη ' '

Σώτη Τριαντάφυλλου: Εξήντα χρόνια γαλλικής ποίη­ σης - Χρονολόγιο

-

ξένη πεζογραφία π ό τ ο γ ά μ ο τ η ς Μ π έ τ ι Λ ά β ερ με έ ν α ν Ιρ α ν ό γ ια τ ρ ό γε ννή θ η κ ε η κόρη τ ο υ ς Μ α χ τ ό μ π . Τ έσ σ ερ α χ ρ ό ν ια μ ε τ ά ε π ισ κ έ π τ ο ν τ α ι τ η ν ο ικ ο γέ νε ιά τ ο υ σ τ η ν Τ εχ ε ρ ά ν η κι εκ ε ίνο ς α π ο φ α σ ίζ ε ι ε ρ ή ­ μ ην τ ο υ ς ό τι θ α μ είνο υ ν ο ρ ισ τικ ά εκεί. Α ρχίζει ν α τ ο υ ς σ υ μ π ε ρ ιφ έ ρ ε τ α ι β ά ν α υ σ α κ ρ α τ ώ ν τ α ς τ η γ υ ν α ίκ α τ ο υ και τ η ν κόρη τ ο υ α ιχ μ ά λ ω τ ε ς , έ τσ ι ό π ω ς σ υ ν ή θ ω ς σ υ μ β α ίνε ι σ ε μ ια χ ώ ρ α ό π ο υ οι γ υ ν α ίκ ε ς είνα ι σ χ ε δ ό ν σ κ λ ά β ες . Έ ν α π α ρ ά ν ο μ ο δ ί­ κ τυ ο λ α θ ρ ε μ π ό ρ ω ν είναι η μ όνη ε λ π ίδ α δ ια φ υ γ ή ς τ ο υ ς . Α υτή η α λ η θιν ή π ε ρ ιπ έ τ ε ι α τ η ς ο υ γ γ ρ α φ έ ω ς Μπέτι Μαχμούντι, π ο υ π έ ρ α σ ε δ ια π υ ρ ό ς και σ ιδ ή ρ ο υ , γ ια ν α δ ρ α π ε ­ τε ύ σ ε ι μ α ζ ί με τ η ν κόρη τ η ς και ν α φ τ ά σ ο υ ν σ τ η ν Α μερική, ισ το ρ είτα ι σ τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α -μ α ρ τ υ ρ ία Ποτέ χωρίς την κόρη μου (Α θήνα, Ψυχογιός, 1 9 9 3 . Σ ελ. 4 6 4 . Δ ρ χ . 3 .5 0 0 ) σ ε π ο λ ύ καλή μ ε τ ά φ ρ α σ η τ η ς Κώστιας Κοντολέων. Έ κ τ ο τ ε η Μ π έ τ ι Λ ά β ερ , δ ια ζε υ γ μ έν η β έ β α ια α π ό jo v τ υ ρ α ν ν ικ ό τ η ς σ ύ ζ υ γ ο , α σ χ ο λ ε ίτ α ι με π ρ ο β λ ή μ α τ α π α ιδ ιώ ν π ο υ π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό π α ρ ό μ ο ιο υ ς γ ό μ ο υ ς . Η «W ashington Post» και οι «N ew York T im es» υ π ο δ έ χ θ η κ α ν θ ε ρ μ ά τ η ν έκ δ ο σ η τ ο υ β ιβ λ ίο υ γ ρ ά φ ο ν τ α ς ό τι π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια μ ια « σ υ ν α ρ π α σ τ ικ ή π ε ρ ιπ έ τ ε ια » με « έ ν το ν ο π ρ ο β λ η μ α τ ισ μ ό » .

Β

«Σ ήψ η και διαφθορά το εθνικό μα ς ... απορ». (Τ ίτ ­ λος έρευνας του Λ η μ . Κουμάνταρου. «Ελευθερο­ τυπία», 12.4.93). «Η ανευθυνότητα τρόπος ζωής» ( Τ ίτ ­ λος άρθρου του Α γγέλ ο υ Σ τά γκου. «Μ εσημβρινή», 6.4.93) Γίνεται όλο και πιο αισθητή κάθε μέρα η έλλειψη ήθους από τη ζωή μας. Κ αι, μέσα στη δίνη των διαφόρων προβλημάτων, διαπιστώνουμε όλο και περισσό­ τερο ότι αποτελεί ζωτική ανά­ γκη. Είναι φυσικό. Γιατί, αν το καλοεξετάσουμε, το ήθος είναι συνεκτικός δεσμός της κοινω­ νίας, αλλά και προϋπόθεση της ελευθερίας του ανθρώπου και βάση της πνευματικότητάς του. Ό μ ω ς, τι εννοούμε στην επο­ χή μας όταν λέμε ήθος; Ν α πω ς προσδιορίζουν πιο συγκεκριμένα κάποια στοιχεία του οι Γ . Κωστάκος και X . Φραγκονικολόπουλος:

σ υ λ λογ ή δ ιη γ η μ ά τ ω ν Ασύμφορη Συγκομιδή (Α θήνα, Ερμείας, 1 9 92. Σ ελ. 200) τ ο υ Τζόναθαν Καριάρα α π ό τ η ν Κ ένυα, σε μ ε τ ά φ ρ α σ η τ ο υ Νίκου Φω κά, α π ο τ υ π ώ ν ε ι τ ις ισ το ρ ικ ές και κοινω νικ ές εξελ ίξ εις τ η ς π α τ ρ ί δ α ς τ ο υ σ υ γ γ ρ α φ έ α α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς α π ο ικ ιο κ ρ α τ ία ς μ έχρ ι σ ή μ ερ α .

«α) Η μεγαλοθυμία και η α ν εκτικ ό τη τα στη ν α ν τιμ ετώ π ι­ ση των ά λ λω ν... β) Η δύναμη τ η ς δημιουργίας που προτιμάει τα έργα από τα λ ό για ... γ) Η μετριοφροσύνη στα λ ό για και σ τις σκέψ εις και η αρμονική συνεργασία μ ε τους άλλους για τη ν επίτευξη του κοινού κα­ λού... δ) Η αξιοπρέπεια...ε) Κ α ι, τέλος, η α γά πη, μ ιά έν­ νοια πα ρεξη γη μένη , που όλο τη «λιβανίζουμε» σ τις εκκλη σίες και σ τις κουβέντες μ α ς και όλο, συγχρόνως, τη θεωρούμε απλοϊκή και ανεφάρμοστη». («Οι κοινω νικοί ήρω ες του 2.000.» «Κ υριακάτικη Ε λευθε­ ροτυπία», 11.4.93.)

Η .Π

Λ.

τ ο υ ς «Έκπτωτους Αγγέλους» (Α θήνα, Κριτική, 1 9 9 3 . Σελ.

4 0 0 . Δ ρ χ . 2.5 0 0 ) - π ρ ώ τ ο μ έρ ο ς τ η ς «Τ ρ ιλο γία ς τ ω ν Κ όρνις» τ ο υ Κ α να δού Robertson Davies ( μ ε τ ά φ ρ α σ η Κώστα Θ εολό­ γου) τ ο « Σ τοιχειό» σ τ ο κο λέγιο τ ο υ Α γίου Ιω ά νν η , α ν α τ ρ έ π ε ι τ ις π ρ ο ϋ φ ισ τ ά μ ε ν ε ς ισ ο ρ ρ ο π ίε ς και η α ν α τ α ρ α χ ή ο δ η γ ε ί σ τ ο έγκλ η μ α . Μ υ θ ισ τό ρ η μ α γ ρ α μ μ έ ν ο με χ ιο ύ μ ο ρ και μ υ σ τικ ισ τική δ ιά θεσ η .

ί Μ

έπισ η μ ά ^σ α ς

χρονικά 11 Ε Π Α Ν Α Δ Η Μ Ο Σ ΙΕ Υ Σ Η

Α Π Ο α β λ ε ψ ία τ ο υ τ υ π ο γ ρ ά φ ο υ σ τη σ υ ν έ ν τ ε υ ξ η τ η ς κ. Βίκας Δ. Γκιζελή γ ια τ ο β ιβ λίο τ η ς Απλά μαθήματα Κοινωνιολογίας ( Δ ια β ά ζω , N o 3 0 8 , 3 1 .3 .9 3 , σ ελ . 15) με δ υ σ κ ο λ ία δ ια β ά ζ ο ν τ α ι δ ύ ο α π ό τ ις α π α ν τ ή σ ε ις τη ς . Τ ις α ν α δ η μ ο σ ιε ύ ο υ μ ε ζ η τ ώ ν τ α ς σ υ γ γ ν ώ μ η α π ό τη σ υ γ γ ρ α φ έ α και τ ο υ ς α ν α γ ν ώ σ τ ε ς μ α ς.

Αρκεί να μελετήσει κανείς - μη ειδικός - το βιβλίο σας για να σχηματίσει «ολοκληρωμένη εικόνα» για την κοινωνιολογία ως επιστήμη; ΝΟΜΙΖΩ vat, υπό την έννοια όχι ότι παρουσιάζεται ολόκληρη μια συστηματική ύλη Κοινωνιολογίας, αλλά ότι, με βάση τα θεμελιακά κεφάλαιά της, αναπτύσσονται οι έννοιες, σκιαγραφούνται οι βασικές θεωρίες και αναδεικνύεται ο πλουραλισμός των κοινωνιολογικών προσεγγίσεων κάθε ζητήματος. Αλλωστε, πρόθεσή μου δεν ήταν να προσφέρω ένα «πλήρες κοινωνιολογικό υλικό προς εκμάθησιν». Αυτό ας το κάνουν τα πανεπιστημιακά συγγράμματα. Η δική μου έγνοια για τον αναγνώστη ήταν: Μέσα από μια βασική γνώση για την κοινωνιολογία και το αντικείμενό της να αποκτήσει μια βάση χρήσιμη για περαιτέρω κοινωνικές σπουδές, αν το επιθυμεί. Δεύτερον, να αποκτήσει την αίσθηση της κοινωνικής διάστασης των καθημερινών φαινομένων. Να οξυνθεί το κριτικό του πνεύμα για τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα (και αυτά που φαίνονται και αυτά που δεν φαίνονται). Να γίνει ικανός να συνδέει τις καταστάσεις της προσωπικής του ζωής με τα ευρύτερα κοινωνικά δεδομένα και τις κοινωνικές δομές. Αν αυτά επιτυγχάνονται και σε ποιο βαθμό, θα το κρίνουν άλλοι.

Γιατί δεν εμπλουτίσατε την εικονογράφηση αυτής της νέας έκδοσης, όπως κάνατε με το περιεχόμενο του βιβλίου σας; ΤΗΝ υπάρχουσα εικονογράφηση την έχω επιμεληθεί μόνη μου, μια και απορρέει από την πρώτη μου επιστήμη, την αρχιτεκτονική. Ζηλεύω τα ωραία, πλούσια εικονογραφημένα σχολικά βιβλία της γαλλικής λ.χ. μέσης εκπαίδευσης και πρέπει να παραδεχτώ ότι δεν επιχείρησα μια βελτίωση και έναν εμπλουτισμό του βιβλίου στον τομέα αυτόν, μάλλον, από ατολμία, σχετικά με το τί υποδοχής θα τύχαινε κάτι τέτοιο. Είναι βέβαιο ότι ο μαθητής του Λυκείου έχει μια «από θέση» αδιάφορη σχέση με το σχολικό βιβλίο, γιατί αυτή είναι αποτέλεσμα μάλλον έξωθεν εξαναγκασμού παρά συνειδητής επιλογής του. Γι’ αυτό και ο «σχολικός συγγραφέας» έχει αυτός το πρόσθετο χρέος να κερδίσει το μαθητή και να αιχμαλωτίσει το ενδιαφέρον του με όποιο μέσο μπορεί, άρα και με την εικονογράφηση. Για να μην αναφέρουμε και την αξία της για την υποστήριξη της μνήμης ή και για την αποκρυπτογράφηση ακόμα του κειμένου. Ίσ ω ς στο μέλλον.

y \ y o (S7a

Αριστοτέλης - Παγκράτι. Βαγιονάκης - Αθ. Βασιλόπουλος - Χαλάνδρι. Δωδώνη - Αθ. Ενδοχώρα - Αθ. Εσιία - Αθ. Ελευθερουδάκης - Αθ. Εξαρχόπουλος - Αθ. Ίανος - Θεοσ. Κουρκάκης - Καρδίτσα. Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. Λέσχη του Βιβλίιου - Θεσσ. Μεθενίτης - Πάτρα. Όμηρος - Βόλος. Πιτσιλάς - Αθ. Πληθών - Αθ. Πειραϊκή Φωλιά - Πειραιάς. Ραγιάς - Θεσσ. Σάκης - Νέα Σμύρνη. Φιλιπότης - Αθ.

| ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά ΚΕΔΡΟΣ | ΑΛΙΕΝΤΕ I.: Επουράνιο σχέδιο ΩΚΕΑΝΙΔΑ I ΞΑΝΘΟ ΥΛΗΣ Γ.: Η εποχή των καφέδων ΚΑΣΤAN IΩΤΗΣ | ΦΑΚΙΝΟΣ Α.: Το κάστρο της μνημης ΚΑΣΤΑΝ1ΩΤΗΣ I ΕΛΥΤΗΣ Ο.: Εν λευκώ ΙΚΑΡΟΣ | ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ : Γυναίκα από βελούδο ΚΑΚΤΟΣ ΓΚΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Β.: Το ασημόχορτο ανθίζει ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Τανγκό μες στον καθρέφτη ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ ΜΠΟΥΣΚΑΛΙΑ Λ.: Να ζεις ν’ αγαπάς να μαθαίνεις ΓΛΑΡΟΣ

Η γλώσσα στο σχολείο: διδακτικές προσεγγίσεις Χρονικό του ΣΤ'Διήμερου Εκπαιδευτικού Προβληματισμοί του Σ.Ε.Λ.Κ.Α.

Σύλλογος Εκπαιδευτικών Λειτουργών του Κολλεγίου Αθηνών (Σ.Ε.Λ.Κ.Α.) απηχώντας τον προβλη­ ματισμό του εκπαιδευτι­ κού κόσμου για την πο­ ρεία της διδασκαλίας της νεο­ ελληνικής γλώσσας, τώρα που συμπληρώθηκε, για πρώτη φο­ ρά, η έκδοση των νέων σχολι­ κών βιβλίων, από το δημοτικό σχολείο ως το λύκειο, αφιέρω­ σε το ΣΤ' από τα διήμερα εκ­ παιδευτικού προβληματισμού, που οργανώνει κάθε χρόνο, Μάη μήνα, στη διδασκαλία της γλώσσας στο σχολείο για να κριθούν οι διδακτικές προσεγ­ γίσεις και στις τρεις βαθμίδες, το δημοτικό, το γυμνάσιο και το λύκειο. Το διήμερο οργανώθηκε στο θέατρο του Κολλεγίου Αθηνών στις 23 και 24 Μαΐου, κατά το ακόλουθο πρόγραμ­ μα: Την πρώτη μέρα, μετά τους χαιρετισμούς και τα εισα­ γωγικά από την Οργανωτική Επιτροπή, που καθόρισε τους

στόχους του διήμερου, έγιναν οι εξής εισηγήσεις: 1. Ι.Ν. Μπασλής, Δ.Φ., Διδα­ κτικές προσεγγίσεις του μαθή­ ματος της νεοελληνικής γλώσ­ σας. Μια ιστορική ανασκόπη­ ση, 2. Χρ. Παπαρίζος, Σχολικός Σύμβουλος, Η διδασκαλία της γραμματικής με τα βιβλία «Η γλώσσα μου», 3. Θ. Στεφανόπουλος, Σχο­ λικός Σύμβουλος, Η λειτουργι­ κή προσέγγιση της γλώσσας στο Δημοτικό. Μια απόπειρα προσέγγισης, και 4. Άννα Ιορδανίδου, Δρ. Γλωσσολογίας, Επικοινωνιακή γραμματική.

Τη δεύτερη μέρα έγιναν οι ακόλουθες εισηγήσεις: 1. Γ. Σακελλαριάδης, Δρ. Γλωσσολογίας, Οι ειδικές και βουλητικές προτάσεις της Δη­ μοτικής με το πρίσμα των σύγ­ χρονων γλωσσολογικών θεω­ ριών, 2. Χρ. Τσολάκης, Καθηγη­ τής Α.Π.Θ., Γλωσσική διδασκα­ λία στο Λύκειο. Η θεωρία της γλώσσας και η διδακτική πρά­ ξη.

3. Ανθ. Δανιήλ, Φιλόλογος, μέλος της συγγραφικής ομά­ δας του βιβλίου «Έκθεση Έκφραση» της Γ' Λυκείου, Το βιβλίο της Γ'Λυκείου: Έκθεση Έκφραση. Θεωρητική και πρα­ κτική προσέγγιση. Κάθε κύκλο εισηγήσεων ακολούθησε πλούσιος προ­ βληματισμός που εκφράστηκε με ανάλογες ερωτήσεις από το ακροατήριο και απαντήσεις από τους εισηγητές. Στο τέλος η Οργανωτική Επιτροπή συνόψισε τα συμπε­ ράσματα του διήμερου στα εξής:

14 χρονικά

1. Στηρίζεται η γλωσσική μεταρρύθμιση, γιατί είναι η καρδιά της όλης εκπαιδευτι­ κής μεταρρύθμισης και γιατί επιθυμία όλων είναι να προχω­ ρήσει, 2. Επισημαίνεται ότι η συμπλήρωση μιας δεκαετίας από την έκδοση των βιβλίων του δημοτικού και του γυμνα­ σίου για τη νεοελληνική γλώσ­ σα σημαίνει την ώρα για την αναθεώρησή τους με στόχο τη βελτώσή τους, με βάση όσα ως τώρα έχουν επισημανθεί, 3. Για τα βοηθήματα του Λυκείου «Έκθεση - Έκφραση» η θεωρητική υποδομή με τη συζήτηση που προκάλεσε στο­ χεύοντας σε διευκρινίσεις και επεξηγήσεις κρίνεται απαραί­ τητη την ώρα αυτή της πρώ­

της φάσης στη χρήση τους και την αξιοποίησή τους, 4. Η προσπάθεια της διδα­ κτικής της νεοελληνικής γλώσ­ σας, όπως αυτή μεθοδεύεται από το Δημοτικό ως το Λύκειο, με τα νέα βιβλία, πρέπει να στηριχθεί και να συνεχιστεί, με τα πορίσματα και τη συνδρομή της γλωσσολογίας, όπως αυτή διαμορφώνεται πια εδώ και μι­ σό αιώ­ να, και 5. Είν ναι ανά­ γκη οι συνάδελ­ φοι που ^ „ έ χ ο υν την ευθύ­ νη της δι­

δασκαλίας της γλώσσας μας και στο δημοτικό και στο γυμνάσιο και στο λύκειο να ξεπεράσουν τις οδηγίες που δί­ δονται, και τους περιορισμούς που αυτές πολλές φορές επι­ βάλλουν, για να αντιμετωπί­ σουν τα διδακτικά προβλήμα­ τα που προκύπτουν και να τα ξεπεράσουν. Όλα αυτά φυσι­ κά με πολλή μελέτη και επι­ στημοσύνη. Τα πρακτικά του διήμερου θα εκδοθούν σύντομα στη σει­ ρά των παραρτημάτων των «Απόψεων», που είναι η περιο­ δική έκδοση του Σ.Ε.Λ.Κ.Α. Την Οργανωτική Επιτροπή του διήμερου συγκρότησαν οι εκπαιδευτικοί του Κολλεγίου Αθηνών Ε. Αμαριωτάκη-Μιχαηλίδη, Α. Στ. Ανεστίδης, Γ. Βεργιτσάκης, Μ. Βελλοπούλου, Λ. Ζαχάρωφ, Μ. Καλλιώρα, Σπ. Κάντας, Β. Καραγκούνη-Τσίγκου, Ν. Κυριαζή, Ι.Ν. Μπασλής, Μ. Καλοδίκη-Πτερίδη, Π. Τσίγκου και Κρ. Φαντέλ. Από αυτούς την Εκτελεστική Επι­ τροπή αποτέλεσαν οι Αντ. Ανε­ στίδης, Β. Καραγκούνη-Τσίγκου και Ι.Ν. Μπασλής. Αδαμάντιος Στ. Ανεστίδης

ai

To ξύλινο αλογάκι Ή «Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Ιάντι, κυρίου από σόι» του Λόρενς Στερν φόσον εγώ είμαι έγώ ίδιος αυτός και το “έσύ” έσύ είσαι έσύ», λέει ο ασφαλώς ο ταχυδρόμος. Στη Τρίστραμ στον ταχυδρό­ γλώσσα όμως του ταχυδρό­ μου το “έσύ” είναι το “έγώ” μο, πατώντας γερά με τα δυό του ποδάρια πάνω που κρατούσε όρθιο τον Τρί­ στη γη, έτοιμος να ανοίξει στραμ πάνω στη γη. Με μπέρ­ δεψες σίγουρα, σκέφτεται ο θεμέλια για να οικοδομήσει Τρίστραμ. Όταν λοιπόν λέω μιά τίμια ζωή. «Ποιος είσαι έσύ;» ρωτάει όμως η δόλια “έγώ”, δεν είμαι σίγουρα εγώ, φωνή του ταχυδρόμου. «Μη θα ομολογήσει μέσα του ο Σάντι. Εφόσον όμως εγώ είμαι μέ μπερδεύεις», απαντάει ο αυτός που ομολογεί πως δεν Τρίστραμ. Ωστόσο αυτή η κα­ είμαι σίγουρα εγώ, θα ήταν κόβουλη φωνή έχει χαλάσει ίσως λογικό να παραδεχτώ κιόλας την προηγούμενη τάξη. πως υπάρχω έστω κι αν το Στη γλώσσα του Τρίστραμ το “έγώ” ήταν αναμφίβολα ο αυθεντικό μου “έγώ” δε θα

Ε

μπορέσει ποτέ να γεννηθεί. Έτσι ο Λόρενς Στερν, σε ηλι­ κία 47 ετών περίπου, ακο­ λουθώντας το νήμα της προη­ γούμενης ζωής του είδε αμυδρά στο βάθος ένα απατη­ λό προσωπείο να έχει αλλάξει χίλιες μορφές. Ανακάλυψε πως αν και είχε γεννηθεί από φτωχούς Άγγλους γονείς στο Κλόνμελ του Τιπερέρι της Ιρλανδίας, αν και ο πατέρας του ήταν σημαιοφόρος του στρατού, αν και είχε παρακο­ λουθήσει μαθήματα σε κάποιο σχολείο τού Χάλιφαξ, αν και εί­

16 χρονικά-----------------χε σπουδάσει με υποτροφία σε ένα κολλέγιο του Κέμπριντζ, αν και είχε χειροτονηθεί ιερέας και είχε εκτελέσει ως τότε με απόλυτη ευσυνειδησία τα εκκλησιαστικά του καθήκο­ ντα σε μιαν ενορία της Υόρκης, αν και είχε παντρευτεί και είχε κηρύξει το λόγο του Θεού με συνέπεια, αν και ήταν ένας φυματικός που αργοπέθαινε, όλα αυτά δεν ήταν παρά μιά αυταπάτη -απατηλά ψιμύθια που παραμόρφωναν μιάν ανυπόστατη προγενετική σκιά, κρυμμένη σε μιάν απάνθρωπη αλλά και αστείρευτη μήτρα. Ο Στερν είχε καταλάβει πια πως εκείνη η προγενετική σκιά, που δεν ήταν άλλη από αυτά που συμβατικά ονομάζουμε “πνεύμα” η “άνθρώπινο μυα­ λό”, ήταν ένα ακαθόριστο κά­ τι· κάτι «πού δέν έλαμπε δια­ μέσου τού σώματος, άλλά ήταν κλεισμένο σέ ένα σκο­ τεινό κέλυφος άπό μή κρυσταλλική σάρκα καί αίμα» (I, 23) και πως αν ήθελε να εντρυφήσει «στόν. ιδιαίτερο χαρακτήρα του» έπρεπε να ακολουθήσει κάποιον άλλο δρόμο (1,23). Έτσι ο Στερν άρ­ χισε να κατεβαίνει ως το τέλος της ζωής του μιάν ατέλειωτη σκάλα. Ήταν ατέρμονη η ανα­ ζήτηση της αλήθειας (II, 3). Όσο απαράδεκτο κι αν ήταν ένας άνθρωπος να σχολιάζει τον εαυτό του (II, 22), μόνιμο θέμα του Τρίστραμ ήταν ο ίδιος ο εαυτός του. Προσπα­ θώντας “αυτός ο εαυτός” να γεννηθεί, μετασχηματιζόταν κάθε χρόνο σε δυό παράξε­ νους τόμους, που δεν ήταν ού­ τε μυθιστόρημα ούτε παρωδία μυθιστορήματος ούτε βιογρα­ φία ούτε χρονικό ούτε ιστορία ούτε δοκίμιο ούτε φιλοσοφική πραγματεία ούτε θρησκευτικό κήρυγμα ούτε ποίημα ούτε σά­ τιρα ούτε λίβελλος ούτε

ευθυμογράφημα, αλλά ένας απλός τυπογραφικός λαβύριν­ θος -πιστή αντιγραφή των μαι­ άνδρων μες στο τυπογραφείο του μυαλού. Ο Στερν, λοιπόν, άρχισε να στοιχειοθετεί και να αντιγράφει με ανορθόδοξο τυπογραφικό τρόπο και παρά­ λογες τυπογραφικές επινοή­ σεις την τυπογραφική αναρχία που έβλεπε μες στο μυαλό. Ήξερε πως το ανθρώπινο πνεύμα ήταν μιά «άστείρευτη πηγή άσάψειας» (II, 2) - ένα βιβλίο λοιπόν δεν μπορούσε να είναι τίποτα άλλο από τυπο­ γραφική εικόνα και τυπογρα­ φική ομοίωση της σαρκοβό­ ρας εκείνης Ασάφειας που γεννάει και αφανίζει συνάμα κάθε απόκρυφο νόημα. «Μιλώ γιά τήν άστατη χρήση τών λέ­ ξεων πού έχουν κάνει άκόμα καί τά διαυγέστερα καί εύφυέστερα μυαλά νά σαστί­ σουν [...] θά ξέρετε τί τρομε­ ρές μάχες, κοινώς λογομαχίες, έχουν προκαλέσει καί διαιωνίσει οί λέξεις [...] τί πανδαιμόνιο καί μαλλιοκού6αρα έχουν γίνει τά διάφορα Συμβούλια πάνω στήν ουσίαν καί τήν ύπόστασιν [...] πάνω στις ούσίες καί πεμπτουσίες [...] τίς έννοιες καί τό χώρο [...] τί ταραχή έπικράτησε σέ πολύ μεγαλύτερες σκηνές έξαιτίας λέξεων με μικρή βα­ ρύτητα καί έξίσου άκαθόριστο νόημα», μονολογεί ο Στερν ή κάποιο από τα προσω­ πεία του, στο δεύτερο κεφά­ λαιο του δεύτερου τόμου αυτής της πελώριας θεατρι­ κής σκηνής. Εξάλλου ένας άν­ θρωπος που δεν έχει γεννηθεί δεν μπορεί να έχει ούτε γλώσ­ σα ούτε ιδέες. Ο βίος και οι γνώμες λοιπόν του αγέννητου Τρίστραμ Σάντι είναι ένας τίτ­ λος κι ένα βιβλίο που υπονο­ μεύουν λογικά τη διπλή απο­ στολή τους. Πώς θα μπορούσε

ένα βιβλίο να είναι ο βίος ενός ανθρώπου που δεν έχει ακόμα γεννηθεί; Πώς θα μπορούσε να συνο­ ψίσει τις ιδέες ενός ανύπαρ­ κτου προσώπου; Αυτά τα λογι­ κά παράδοξα μόνο μες στο αν­ θρώπινο μυαλό μπορούν να χωρέσουν στο μυαλό που αν και δεν είδε ποτέ του λευκή αρκούδα, μπορεί να στήσει ένα ολόκληρο κεφάλαιο με κύ­ ριο θέμα, το λευκό φάντασμά της. Ο Στερν έγραψε ένα βι­ βλίο «παρεκ-βατικό», ένα βι­ βλίο γεμάτο λογοδρομήματα σε στενά και σοκάκια που δεν οδηγούν σε καμιά περιπόθητη έξοδο. Το πανούργο βιβλίο του είναι μικρογραφία και απο­ μίμηση όλων των ασυνάρτη­ των παρεμβάσεων του ανθρώ­ πινου μυαλού στη θλιβερή μα­ κραίωνη ιστορία του· όλων των φιλοσοφικών, αισθητικών, καλλιτεχνικών, θρησκευτικών, λογικών, μαθηματικών, αστρο­ νομικών, εμπορικών, πολιτι­ κών, μουσικών, ζωγραφικών παρεκβάσεων του ανθρώπινου στοχασμού, που έχει ξεστρατί­ σει αιώνες τώρα από μιαν άγνωστη κοίτη και περιπλανιέ­ ται σε μιά φρικτή και εξίσου άγνωστη ερημιά, κυνηγώντας το πλάνο φάντασμα της γνώ­ σης (II, 3). « Αχ θείε μου! φύγε - φύγε - φύγε μακριά» γιατί η γνώση που κυνηγάς, δεν είναι παρά εκείνο το πονη­ ρό, πανάρχαιο φίδι, κράζει με λύπη το προσωπείο του Στερν (II, 3). Κι όμως, σαρκάζει ο Στερν, μπήγονας αδυσώπητα πιο βαθιά το μαχαίρι, οι παρε­ κβάσεις αυτές είναι η μοναδι­ κή μας λιακάδα. Βγάλτε από το βιβλίο του κόσμου τις παρε­ κβάσεις του νου κι ένας παγε­ ρός ατέλειωτος χειμώνας θα βασιλέψει σε κάθε σελίδα του (I, 22). Ένα αόρατο «λογοτε­ χνικό έκκρεμές» (II, 8) δίνει

------------------ χρονικά 17 την κίνηση στο ρολόι του κό­ σμου. Ο Στερν, πριν από το Τρίστραμ Σάντι, που δημοσι­ εύτηκε σε εννέα τόμους, από το 1759 ως το 1767, είχε γρά­ ψει Ένα πολιτικό ρομάντζο που προκάλεσε σάλο και είχε ρι­ χτεί στην πυρά. Με τον Τρί­ στραμ Σάντι ωστόσο δεν έκανε το ίδιο σφάλμα - έγραψε ένα αινιγματικό και απόκρυφο βι­ βλίο που είχε μορφή ψευτορομάντζου (II, 8). Δεν έκανε το σφάλμα, λέω, με τα μέτρα αυτού τού εύπιστου κόσμου. Με τα μέτρα όμως της δικής του εφιαλτικής λογικής και το δεύτερο βιβλίο του ήταν ένα διαρκές, βασανιστικό (αλλά και συνάμα γλυκύτατο) «σφάλμα», γιατί όσο κι αν «ο'ι νόμοι τής φύσεως ύπερασπίζουν τόν εαυτό τους, τό σφάλμα, κύριε, παρεισφρέει άπό τίς άπειροελάχιστες οπές καί τίς μικροσκοπικές χαραμάδες πού η άνθρώπινη φύση άφήνει άφύλαχτες» (II, 19). Με το σφάλμα ετούτο σαν πανίσχυρη σκαπάνη στο χέρι, ο Στερν γκρεμίζει και αναιρεί όλη την ανθρώπινη σκέψη, για να οικοδομήσει [sic] πάνω στα πνευματικά της ερείπια μιάν άλλη ιδιότυπη σκέψη που είναι κι αυτή μια αναίρεση της ίδιας του της σκέψης, μιά αυτοαναί­ ρεση που σπαρταράει ανάμε­ σα στα τυπογραφικά της συντρίμμια, ανάμεσα σε άπει­ ρες παύλες, σε παράλογα κόμματα, σε μισοτελειωμένες α-ράδες, σε εμβόλιμα (και κα­ ταστροφικά επομένως) λατινι­ κά, ελληνικά ή ξενόγλωσσα αποσπάσματα, σε φύλλα λευκά, σε μισοτυπωμένες σε­ λίδες, σε μαύρες σελίδες, σε θεόρατες παύλες, σε παρεν­ θέσεις, στα ίδια τα διαστήματα που χωρίζουν λογικά τις λέξεις - παραβιάζοντας όλους τους κανόνες της γραμματικής, της

λογικής δηλαδή. «Μεταξύ ούσιαστικοϋ καί επιθέτου πού θά έπρεπε νά συμφω­ νούν κατά γένος, άριθμό καί πτώση» (III, 12) αφήνει ένα συντριπτικό κενό και «στό ένδιάμεσο τής ονομαστικής πτώσης [...] με τήν οποία συντάσσεται τό ρήμα, σταμα­ τάει νά μιλάει [...] δώδεκα φορές» (III, 12). Με το βιβλίο του ο Στερν, που ήταν ζωγρά­ φος και άξιος βιολιστής, δημι­ ούργησε ένα εικαστικό αντί­ γραφο του άπορου μυαλού. Η κριτική αποκαλεί αυτό το με­ γάλο βιβλίο «χιουμοριστικό» ανάγνωσμα. Αν η αδυσώπητη χλεύη του - που ακολουθεί πι­ στά τους κανόνες της Αριστο­ τελικής λογικής - χλεύη που έχει σα μόνιμο στόχο, τη διακωμώδηση, την αναίρεση και την καταστροφή, δηλαδή, όλων των πολυτίμητων ιδεών μας, μπορεί να ονομαστεί “χιούμορ”, τότε ο χαρακτηρι­ σμός της κριτικής είναι σω­ στός. Πίσω όμως από τα σπαρταριστά μας γέλια, ακούγεται πάντα ένα πνιχτό σπαρα­ ξικάρδιο κλάμα, από ένα μωρό που δεν μπορεί να γεννηθεί κι ας είναι ώριμος άντρας. «Τα­ ράσσει τούς 'Ανθρώπους οΰ τά Πράγματα, άλλά τά περί τών Πραγμάτων, Δόγματα» εί­ ναι το μότο του βιβλίου. Ο Στερν, ήξερε καλά πως η Φύ­ ση, αυτό που ονομάζουμε Έξω Πραγματικότητα, ακολουθάει ένα δικό της ανεξήγη­ το, ακατανόητο και ακατάλη­ πτο ταξίδι μέσα στο ουράνιο στερέωμα. Τα Δόγματα όμως των ανθρώπων, τα αστείρευτα εκείνα ποτάμια που πηγάζουν από το ανθρώπινο μυαλό και πνίγουν αιώνες τώρα τον ανυπεράσπιστο και σιωπηλό μας εαυτό, ακολουθούν την ίδια πάντα γνωστή, καταστρο­ φική τους πορεία. Τα φυσικά

φαινόμενα και οι νόμοι της φυσικής δεν είναι ούτε φυσικά φαινόμενα ούτε νόμοι της φυσικής· είναι ονόματα και λέ­ ξεις που επινοούμε εμείς και μας συντρίβουν κάθε φορά με ένα γελοίο τρόπο, όπως συντρίβουν τον Ωβαδία και το Δόκτορα Σλόπ, στο ένατο κε­ φάλαιο του τρίτου τόμου, κι όπως θα συντρίβει για πάντα το όνομα Τρίστραμ, το άθυρμα, την καρικατούρα που ανακάλυψε μέσα του ο Στερν (I, 19). Κλείνοντας αυτή τη μι­ κρή και λειψή παρουσίαση, θα ήθελα να ξεθάψω μέσα από αυτό το βουνό των λαμπρών ερειπίων μια μικρούλα παρά­ γραφο, που αποτελεί νομίζω το μυστικό πυρήνα της απελπι­ στικής και απελπισμένης Λογι­ κής του Στερν: « Αν σ τρέψ εις τό βλέμμα σου στό έσω τερικό του μυαλού σου», λέει ο πατέ­ ρας του Τρίστραμ «καί παρα­ τηρήσεις π ροσεκτικά θά άντιλ η φ τεις ότι όση ώρα μιλ ά με έσύ κι έγώ, όση ώρα σ κεφ τό­ μαστε κ α ί καπ νίζουμε τά τσ ι­ μπούκια μας ή όση ώρα δεχό­ μ αστε διάφ ορ ες ιδ έ ες διαδο­ χικά στό μυαλό μας, ξέρουμε πώς υπάρχουμε κ α ί μ ε τόν τρόπο αυτό μετρ ά μ ε τήν ύπαρξή μας ή τή συ νέχεια τής ύπαρξής μας ή ό,τιδήποτε άλλο άνάλογο με τή διαδο­ χή τών όποιωνδήποτε ιδεών έχουμ ε στό μυαλό μας, μ ε τή διά ρ κειά μας ή.με ό,τιδήποτε συνυπάρχει στή σκέψη μας» (III, 18). Αν και αυτό το «πολύ­ τιμο πετράδι», όπως το απο­ καλεί ο Στερν, αστράφτει στο οντολογικό θησαυροφυλάκιο του κόσμου, δεν παύει ωστόσο να είναι μιά σκέψη χωρίς την παραμικρή χρησιμότητα. Ένα ξύλινο αλογάκι που μάταια αναστατώνει το σύμπαν.

Α.Κ. Χριστοδούλου

Κοινοί τόκοι σε δέκα λαπνοαμερικάνικα σήριαλ πό όλα τα σημερινά «α­ φηγηματικά κείμενα», τα σήριαλ είναι αναμφισβή­ τητα τα εκτενέστερα και με τη μεγαλύτερη ακροα­ ματικότητα, με εξαίρεση ίσως κάποια κινηματογραφικά έργα βορειοαμερικάνικης προ­ έλευσης, κατά κανόνα υποψή­ φια για όσκαρ. Αφού, λοιπόν, ανταποκρίνονται στις «αφηγη­ ματικές προσδοκίες» (αλλιώς: γούστα) ενός τόσο πλατιού κοινού, το οποίο από στατιστι­ κή άποψη αποτελεί ένα σημα­ ντικό δείγμα, μπορούμε να κά­ νουμε υποθέσεις για ολόκλη­ ρο το σώμα του πληθυσμού, για τις αξίες και τις φιλοδοξίες του. Σαν εξάσκηση στα ισπανικά και τα πορτογαλικά, άρχισα να παρακολουθώ από πέρυσι την άνοιξη λατινοαμερικάνικα σή­ ριαλ. (Σε όλες τις χώρες νότια των ΗΠΑ μιλιούνται τα ισπανι­ κά, με εξαίρεση τη Βραζιλία που μιλιούνται πορτογαλικά). Ξεκίνησα με ένα μεξικάνικο και ένα αργεντινέζικο σήριαλ, για να ακολουθήσει στη συνέχεια ένα βραζιλιάνικο. Από τότε πλήθυναν σημαντικά τα λατι-

νοαμερικάνικα σήριαλ που προβάλλονται στα τηλεοπτικά κανάλια. Τη στιγμή που γράφω αυτές τις γραμμές (15 Γενάρη 1993) προβάλλονται έξι λατινοαμερικάνικα σήριαλ, το ένα μεταγλωττισμένο. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα υπόλοιπα σή­ ριαλ που προβάλλονται είναι ελληνικά, μικρής διάρκειας, και κυρίως αγγλόφωνα, και, μάλιστα, βορειοαμερικάνικα. Σήριαλ σε άλλες γλώσσες απουσιάζουν. Σε όλο αυτό το διάστημα αντιλήφθηκα μόνο ένα μίνι σήριαλ στα ιταλικά και δυο γερμανικά. Όταν επιχείρη­ σα να δω τα γερμανικά, πάλι για εξάσκηση της γλώσσας (αφού και οι γερμανικές ται­ νίες είναι ανύπαρκτες, με εξαί­ ρεση τα έργα του Φασμπίντερ που προβάλλονται κατά και­ ρούς), διαπίστωσα με απογοή­ τευση ότι ήσαν μεταγλωττι­ σμένες στα αγγλικά. Πώς μπορεί να ερμηνευθεί αυτή η εισβολή των λατινοαμερικάνικων σήριαλ, που πα­ ρουσιάζονται σαν σοβαρός ανταγωνιστής στα αγγλόφω­ να; Συμπτωματικοί λόγοι και το χαμηλό κόστος μπορούν να

θεωρηθούν σαν αιτίες, όμως όχι οι μόνες. Υπάρχει νομίζω ένας πιο σημαντικός λόγος. Τα σήριαλ αυτά αντανακλούν κοι­ νωνικές καταστάσεις που είναι σε μεγάλο βαθμό όμοιες με τις ελληνικές. Και η Ελλάδα και οι χώρες της Λατινικής Αμερικής είναι αναπτυσσόμενες χώρες, με υπέρογκο εξωτερικό χρέος, και οι κάτοικοί τους είναι με το ένα μάτι στηλωμένο στο όνει­ ρο μιας αστικής επιτυχίας και αποκατάστασης, και με το άλ­ λο στο αγροτικό, επαρχιώτικο παρελθόν τους. Αν τα αμερι­ κάνικα σήριαλ γίνονται δεκτά λόγω μιας ιμπεριαλιστικής πο­ λιτιστικής εισβολής, επιβάλλο­ ντας τα δικά τους πρότυπα και τις δικέ; τους αξίες, τα λατινοαμερικάνικα γίνονται δεκτά γιατί στους ήρωές τους το ελ­ ληνικό κοινό αναγνωρίζει σε μεγάλο βαθμό τον εαυτό του. Μέσα στο χρονικό διάστημα που ανέφερα είδα συνολικά πέντε σήριαλ, και παρακο­ λουθώ αυτή τη στιγμή άλλα πέντε. Τα σήριαλ που είδα εί­ ναι τα εξής: Ρόζα, (Rosa) μεξι­ κάνικο, 160 ημίωρων επεισο­ δίων. Top model βραζιλιάνικο,

------------------χρονικά 19 που ξεκίνησε με ωριαία επει­ σόδια και συνεχίστηκε με ημίωρα, συνολικής διάρκειας περίπου 50 ωρών. Επαναστά­ της (άτυχη μετάφραση του Rebelde, η Ατίθαση) αργεντινέζικο, 138 ωριαίων επεισο­ δίων (στην πραγματικότητα ο χρόνος σε όλα τα σήριαλ είναι μικρότερος, από τον αναγρα­ φόμενο για να χωρέσουν οι διαφημίσεις) που κατ’ απαίτη­ ση των τηλεθεατών άρχισε να προβάλλεται σε επανάληψη. Άσπονδοι φίλοι (ti, ti, ti εσύ, εσύ, εσύ) βραζιλιάνικο, 160 ημίωρων επεισοδίων, Τερέζα (Teresa) μεξικάνικο, 160 ημίω­ ρων επεισοδίων. Τώρα βλέπω τη Σολεδάδ (Soledad) μεξικάνι­ κο, 160 ημίωρων επεισοδίων (το 160 είναι φαίνεται ο μαγι­ κός αριθμός για τους παραγω­ γούς αυτών των σήριαλ), που βρίσκεται κάπου μετά τη μέση, με επανάληψη των εβδομαδι­ αίων επεισοδίων την Κυριακή. Κριστάλ (Crystal) από τη Βενε­ ζουέλα, 250 επεισοδίων των τριών τετάρτων, που βρίσκεται πριν τη μέση. Μάνα και κόρη (Vale tudo, Όλα αξίζουν) βραζιλιάνικο, αγνώστου αριθμού επεισοδίων, που μεταδίδεται καθημερινά εδώ και τρεις μή­ νες περίπου, Ο δρόμος της δό­ ξας (Senda de gloria) μεξικάνι­ κο, το πιο αξιόλογο απ’ όλα, που αναφέρεται στην ιστορία της μεξικάνικης επανάστασης και προβάλλεται εδώ και τρεις περίπου μήνες για το περιορι­ σμένο κοινό του, κάθε πρωί 67 από το mega channel. Νησί του έρωτα (Riacho doce, Γλυκό ρυάκι) βραζιλιάνικο, αγνώστου αριθμού ημίωρων επεισοδίων, που άρχισε να προβάλλεται πριν δυο βδομά­ δες από το mega channel, 1313.30', ώρα μεγάλης ακροαμα­ τικότητας. σαν εξωτική περι­ πέτεια που είναι. Όλα αυτά τα

σήριαλ, με εξαίρεση τα δύο πολύ καθαρά στα εξωτερικά παραπάνω και το Top model, γυρίσματα, που συχνά οι θό­ που προβλήθηκαν από το ρυβοι σκεπάζουν σημαντικά το λόγο των ηθοποιών. mega channel, προβλήθηκαν ή προβάλλονται από την ΕΡΤ.

2. Μια βασική συνταγή του Οι παρατηρήσεις που έκανα σήριαλ είναι η πρόκληση σα­ για τα σήριαλ αυτά είναι οι πα­ σπένς, ώστε να θελήσει ο θεα­ ρακάτω. Και πρώτον, όσον τής να δει το επόμενο επεισό­ αφορά την κατασκευή τους: διο, και φυσικά τις παρεμβαλ­ λόμενες διαφημίσεις. Πολλές 1. Υπάρχει μια εμφανής τά­ ση μείωσης του κόστους πα­ φορές όμως αυτό γίνεται σε βαθμό κατάχρησης (Ρόζα) κα­ ραγωγής. Είναι άλλωστε φυσι­ κό ένα σήριαλ να έχει υποπολθώς σε στιγμές κορύφωσης μιας σκηνής μεταβαίνουμε σε λαπλάσια έξοδα από ό,τι μια κινηματογραφική ταινία για μιαν άλλη, για να κοπεί και αυτή στην πιο κρίσιμη στιγμή ίδιο χρόνο προβολής, αλλιώς

το κόστος θα ήταν δυσβάσταχτο. Έτσι τα εσωτερικά γυρί­ σματα υπερτερούν των εξωτε­ ρικών και η συνεχής παρουσία των ηθοποιών και τους λόγου τους έχει στόχο να αποσπάσει την προσοχή από τα φτωχά ή επαναλαμβανόμενα ντεκόρ. Όσο για την ηχοληψία, γίνεται τις περισσότερες φορές την ίδια στιγμή με τη λήψη της ει­ κόνας, για μείωση του κό­ στους από την εγγραφή στο στούντιο, και αυτό φαίνεται

και να πάμε σε μια τρίτη ή στην προηγούμενη, κ.ο.κ. Αυτά ως προς τα γυρίσματα και τα μοντάζ. Ως προς τη μυθοπλασία τώρα.

1. Το βασικό θέμα, όπως σε όλες τις μυθιστορίες, είναι ο έρωτας. Ερωτευμένοι νέοι χω­ ρίζουν για να ενωθούν ξανά. Στα προαστικά έργα ο χωρι­ σμός ήταν αποτέλεσμα εξωτε­ ρικών συνθηκών, είτε κατέλη­ γε στο happy end της επανέ­ νωσης (Ερωτόκριτος) είτε όχι

20 χρονικά-----------------(Ερωφίλη). Οι ερωτευμένοι νέει είναι χωρισμένοι χωρίς να παύ­ ουν ούτε στιγμή να αγαπιού­ νται. Στα αστικά έργα ο χωρι­ σμός είναι αποτέλεσμα κατά βάση εσωτερικών διεργασιών, δυσκολιών αλληλοκατανόησης και επικοινωνίας. Η αφηγημα­ τική λογοτεχνία εκδραματίζει άλλωστε, είτε σε συμβολικό εί­ τε σε ρεαλιστικό επίπεδο, αυτό που συμβαίνει στην πραγματική ζωή. Παλιά οι ερωτευμένοι κατέληγαν στο χωρισμό κυρίως από επεμβά­ σεις των γονιών, που έβλεπαν το γάμο περισσότερο σαν επι­ χείρηση παρά σαν την ευτυχή κατάληξη ενός αισθήματος. Σήμερα οι ερωτευμένοι οδη­ γούνται στο χωρισμό από δι­ κές τους ασυνενοησίες, πολ­ Francisco Goitia

λές φορές παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των γονιών. Στα λατινοαμερικάνικα σή­ ριαλ, οι ερωτευμένοι χωρίζουν από μια σύνθεση των παραπά­ νω αιτιών. Υπάρχουν πρόσωπα που υπονομεύουν την ευτυχία των ερωτευμένων, συνήθως ξεροκέφαλοι γονείς ή συγγε­ νείς, ή/και αντίζηλοι, που όμως βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στον ψυχισμό των ηρώων, που οδηγούνται έτσι στο χωρισμό. Ενώ νιώθουν βαθύ έρωτα ο ένας για τον άλλο, βρίσκονται σε συνεχείς εντάσεις και πα­ ρεξηγήσεις, για τις οποίες σε μεγάλο βαθμό ευθύνονται και τα πρόσωπα που αναφέραμε, με αποτέλεσμα να κάνουν ασυντόνιστα βήματα, ένα βή­ μα μπρος ένα πίσω, και να μη

μπορούν να σμίξουν παρά μό­ νο στο τέλος του σήριαλ.

2. Το θέμα της σταχτοπού­ τας είναι συχνότατο. Η φτώχιά κοπέλα είναι ερωτευμένη με τον πλούσιο νέο (Ρόζα, Σολεδάδ, Κριστάλ) . Στην Κριστάλ μάλιστα, δίπλα στη σταχτο­ πούτα υπάρχει και ένας σταχτοπούτος.

3. Όμως στην εποχή της χειραφέτησης της γυναίκας, ο πλούσιος σύζυγος δεν αρκεί, αφού, στη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα, αυτό σημαί­ νει υποτέλεια και εξάρτηση. Έτσι οι σταχτοπούτες αποδεικνύεται στο τέλος ότι έχουν πλούσιους γονείς, από τους οποίους για κάποιους λόγους χωρίστηκαν, όταν ήσαν ακόμη πολύ μικρές (Ρόζα, Σολεδάδ, Κριστάλ).

4. Έτσι έχουμε και την «α­ ναγνώριση», ένα από τα στοι­ χεία της αρχαίας τραγωδίας κατά τον Αριστοτέλη, που με­ ταπήδησε ατόφιο στις μυθι­ στορίες. Παιδιά βρίσκονται στο τέλος από τους γονείς τους ή αντίστροφα, μετά από πολλές αναζητήσεις: κδρίτσια από τη μητέρα τους (Ρόζα, Σο­ λεδάδ) ή και από τους δυο γο­ νείς τους (Κριστάλ), την πλού­ σια γιαγιά τους (Τερέζα), αγό­ ρια βρίσκουν τον πατέρα τους (Top model) ή τη μητέρα τους (Άσπονδοι φίλοι), η κόρη τη μητέρα της (Δρόμος της δό­ ξας).

5. Το θέμα του διαζυγίου εί­ ναι επίσης παρόν στα περισ­ σότερα σήριαλ (Rebelde, Ρό­ ζα, Τερέζα, Σολεδάδ, Κριστάλ, Μάνα και κόρη).

6. Υπάρχουν επίσης δυο βιασμοί (Rebelde, Σολεδάδ) και αναπτύσσονται οι τραυμα­ τικές εμπειρίες μάνας και κό­ ρης από το συμβάν.

7. Είναι αξιοπερίεργο ότι ανύπαντρες ή χωρισμένες

χρονικά 21 εγκυμονούσες γυναίκες (μαζί με τις δυο βιασθείσες που αναφέραμε πιο πριν) αποφασί­ ζουν να κρατήσουν τα παιδιά τους, χωρίς όχι απλά να εκβιά­ σουν, αλλά ούτε καν να ενημε­ ρώσουν το φίλο τους με τον οποίο χώρισαν, σε μια στάση υπερήφανης ανεξαρτησίας (Rebelde, Ρόζα, Τερέζα, Κριστάλ, Top model). . Παιδιά ή/και έφηβοι έχουν συχνά έντονη παρουσία στα περισσότερα απ’ αυτά τα σή­ ριαλ (Τερέζα, Σολεδάδ, Rebelde, Ρόζα, Top model, Μάνα καί κόρη), πράγμα πολύ φυσικό για τριτοκοσμικές χώ­ ρες με μεγάλη γεννητικότητα και αυξημένο ποσοστό νεανι­ κού πληθυσμού. Η «παιδολατρεία» αυτή, που έχει αναχθεί σε αξία, έχει να κάνει με τον καθολικισμό των χωρών αυτών (έντονος στην Κριστάλ και στο Δρόμο της δόξας), και εκφρά­ ζεται αφενός με μια απερίφρα­ στη καταδίκη της έκτρωσης, ακόμη κι αν πρόκειται για ανύ­ παντρη ή βιασθείσα μητέρα (Rebelde), και αφετέρου με τη λαχτάρα με την οποία περιμέ­ νουν οι ανύπαντρες ή χωρι­ σμένες μητέρες το παιδί που θα γεννήσουν (Rebelde, Κριστάλ).

Juan Ο’ Gorman

8. Τα ατυχήματα είναι συχνό συμβάν σε όλα τα πα­ ραπάνω σήριαλ, από τα οποία έχουμε θανάτους ή τραυματι­ σμούς, που συνήθως χρησιμο­ ποιούνται για να φέρουν πιο κοντά τους ήρωες μεταξύ τους (Σολεδάδ, Ρόζα, Rebelde, Κριστάλ). Σε τέσσερα σήριαλ κάνει την εμφάνισή της η ανα­ πηρική πολυ­ θρόνα (Rebelde, Σολεδάδ, Τε­ ρέζα, Κριστάλ).

9. Και στα τρία βραζιλιάνικα σήριαλ έχουμε ήρωες που υποφέρουν από κρίσεις άσθματος όταν αναστατωθούν ψυχικά.

10. Οι παραδόσεις της μα­ γείας, που έχουν αφήσει τη

σφραγίδα τους στην πεζογρα­ φία των χωρών αυτών (του Μαρκές, μάλιστα, αποκλήθη­ κε, πολύ ενδεικτικά, μαγικός ρεαλισμός), κάνουν και εδώ την εμφάνισή τους. Χαρακτη­ ριστική είναι η περίπτωση της υπηρέτριας που προλέγει το μέλλον με τα χαρτιά (Τερέζα), της κοπέλας που χρησιμοποιεί βότανα και μαγικές τελε­ τουργίες για να κερδίσει τον άντρα που αγαπά (Κριστάλ) και της μάγισας του χωριού που βλέπει ανταγωνιστικά τον ιερέα (Ν ησίτου Έρωτα).

11. Το θέμα της φτώχιας και της ανεργίας θίγεται επί­ σης αρκετά συχνά. Βλέπουμε ανθρώπους να υποφέρουν,

22 χρονικά-----------------μένη (με τη διπλή σημασία της ανθρώπους να ψάχνουν με μι­ τερης τάξης προκειμένου να λέξης) εκδοχή του amerikan κρότερη ή μεγαλύτερη επι­ ανέλθει κοινωνικά. Δίπλα στην dream. τυχία για δουλειά. (Μάνα και Τερέζα βαδίζει και η Φάτιμα Μια σύγκριση με αμερικανικά κόρη, Ρόζα, Τερέζα, Σολεδάδ, (Μάνα και κόρη) που επίσης σήριαλ θα ήταν πολύ ενδιαφέ­ Κριστάλ, Άσπονδοι φίλοι). όχι μόνο απαρνιέται τον πατέ­ ρουσα. Όμως, χωρίς το κίνη­ 12. Οι χώρες της λατινικήςρα και τη μητέρα της, αλλά θα τρο της γλώσσας, δεν θα κα­ κλέψει κιόλας τη μητέρα της Αμερικής, χώρες τριτοκοσμι­ θόμουν ποτέ να δω τόσα πο­ προκειμένου να κάνει την τύχη κές, με μεγάλες κοινωνικές λύωρα σήριαλ. Αν κάποιοι πα­ της στο Ρίο, ενώ στη συνέχεια αντιθέσεις πλούτου και φτώ­ ρακολουθούν αγγλικά σήριαλ θα καταφύγει σε κάθε αθέμιτο χιας, διακρίνονται από μια αμγια τη γλώσσα, θα μπορούσαν μέσο για να κατακτήσει τον φιθυμική στάση των κατοίκων να αξιοποιήσουν τις δικές μου πλούσιο γαμπρό. τους απέναντι στον κόσμο της παρατηρήσεις για να κάνουν 13. Είναι πάντως χαρακτη­ φτώχιας από τον οποίο προέρ­ μια σύγκριση. χονται, και στον κόσμο του ριστικό ότι η κοινωνική άνοδος Θα μπορούσε να γίνει επί­ πλούτου τον οποίο φιλοδο­ και η επαγγελματική επιτυχία ξούν να αλώσουν, πράγμα που σης μια σύγκριση με ελληνικά επιδιώκεται με τον εύκολο αντανακλάται και στα παραπά­ δρόμο, με εξαίρεση την Τερέ­ σήριαλ. Φοβάμαι όμως ότι κα­ νω σήριαλ. Έτσι, από τη Rosa ζα, η οποία φιλοδοξεί να αξιονένα άτομο ικανό για τέτοιου είδους συγκρίσεις δεν θα το Salvage, την άγρια Ρόζα, τη ποιήσει τις πανεπιστημιακές λαϊκή, αυθόρμητη κοπέλα που έβρισκε σκόπιμο να αφιερώσει της σπουδές. Και ο πιο εύκο­ νιώθει άνετη και υπερήφανη τόσες ώρες παρακολούθησης λος δρόμος, εκτός από το γά­ για το στυλ της και τον κόσμο μο (Rebelde, Τερέζα, Top γι’ αυτό το σκοπό. Ήδη εγώ, απλά και μόνο για να βελτιώ­ της, κόσμο φτώχιας και μιζέmodel, Κριστάλ, Μάνα και κό­ ριας, πηγαίνουμε στην Τερέζα, σω τα ισπανικά και τα πορτο­ ρη) είναι αυτός των μοντέλων, επίσης Μεξικάνο, που απαρτων επιδείξεων και της μόδας γαλικά μου, φοβάμαι ότι πλη­ νιέται τον κόσμο της, τον έρω­ (Rebelde, Top model, Κριστάλ, ρώνω ένα ακριβό αντίτιμο. τά της (αρχικά), τους γονείς Μάνα και κόρη, Άσπονδοι φί­ της, όχι χωρίς τύψεις, για να λοι). Λατινοαμερικάνικο dream Μπάμπης Δερμιτζάκης σχετισθεί με άτομα μιας ανώ­ και κακέκτυπη και καθυστερη­

^ Δ ΙΑ Β Α Ζ Α % Παρακαταθήκη

%

παλαιών τευχών ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΟ Λ Ω Ν Ο Σ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ.: 36.10.366, FAX: 36.28.938

το μέλλον διαρχεί πολΰ τα γεγονότα Λ Ο Υ ΙΑ Λ ΤΟ Υ Σ Ε Ρ . Το Μ έλλον Διαρκεί Πολύ. Τα Γεγονότα. Μετάφραση: Άγγελος Ελεφάντης -Ρ ούλα Κυλιντηρέα. Α θήνα, Ο Π ο λ ί τ η ς , 1992.

Βιογραφία ο Μ έλλον Διαρκεί Πολύ και Τα Γεγονότα είναι τα δύο αυτοβιογραφικά κείμενα του Αλτουσέρ που εκδόθηκαν στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Ο Πολί­ της», σε μετάφραση Αγγέλου Ελεφάντη και Ρούλας Κυλιντηρέα. Η δεύτερη - στο βιβλίο - και συντομότερη αυτοβιογραφία (83 σελ.), γράφτηκε το 1976 για το περιοδικό Ca ira, το οποίο σκόπευε να εκδώσει ο Ρεζίς Ντεμπραί. Το περιοδικό δεν κυκλοφό­ ρησε ποτέ και η αυτοβιογραφία αυτή έμεινε ανέκδοτη έως ότου είδε το φως της δημοσιότητας μαζί με τη νεότερη και εκτενέστερη Το Μ έλλον Διαρκεί Πολύ (327 σελ.). Αυτή η τελευταία συντάχθηκε το 1985 μετά το δραματικό γεγονός του στραγγαλισμού της γυναίκας του Αλτουσέρ, Ελέν Ρυτμάν, από τον ίδιο, το 1980 στο διαμέρισμά τους. Επί­ σης, μετά από εγκλεισμό τριών χρόνων σε ψυχιατρείο, συνέπεια της απόφασης δικαστηρίου που έκρινε ότι ο Αλτουσέρ δεν έπρεπε να διωχθεί ποινικά και να δικασθεί, ως έχων το ακαταλόγιστο.

Ϊ

Στο κείμενο αυτό ο Αλτουσέρ, κατά δήλωσή του, επι­ χειρεί να συντάξει την απάντηση που θα έδινε αν είχε παραπεμφθεί σε κακουργοδικείο. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να εκληφθεί στενά ως απολογία, ευθυγαμμιζόμενη με κάποια υπερασπιστική γραμμή. Όπως σημειώνει και ο ίδιος ο Αλτουσέρ, γράφει αυτό το βιβλίο για τον εαυτό του και για τους φίλους του. Θέλει να καταλάβει και συγχρόνως να δείξει τη μορφή της ύπαρξής του στην οποία ο ίδιος αναγνωρίζεται και στην οποία οι άλλοι θα μπορέσουν να τον αναγνωρίσουν. Με αυτόν τον τρόπο θέλει να σηκώ­ σει τη βαριά ταφόπλακα της σιωπής, η οποία του επιβλή­ θηκε θεσμικά αλλά και ανθρώπινα, και η οποία τον περι­ ζώνει. Δεν θέλει να ανασκευάσει ανακρίβειες ούτε να προστατευτεί από δημοσιογραφικές αδιακρισίες. Θέλει την επανάκτηση του εαυτού του, θέλει να μάθει να ζει. Η δημόσια εξήγησή του είναι, γράφει ο ίδιος, actus essendi: πράξη του υπάρχειν. Ο Αλτουσέρ έγραφε στα φιλοσοφικά του δοκίμια ότι αξίζει κανείς να στοχάζεται στα όρια. Δεν εγκατέλειψε τη συνήθειά του αυτή ούτε στο έσχατο κείμενό του. Τα όρια εδώ δεν είναι οι απώτατες απολήξεις κάποιων σκέψεων αλλά ένα μεταίχμιο, τα σύνορα ανάμεσα στη λογική και την παραφροσύνη, στην ειλικρίνεια και τα προσωπεία, στο θεμιτό και στο αθέμιτο. Έ νας στοχασμός πάνω στην κόψη του ξυραφιού. Ο αναγνώστης περιέρχεται σε θέση εξαιρετικής αμηχανίας. Πώς να δεχθεί, πώς να προσοικει-

ωθεί αυτή την αφήγηση; Να πεισθεί από τις εξηγήσεις του Αλτουσέρ; Μα δεν εκτίθενται για να μας πείσουν. Η έκθεση της ζωής του δεν είναι η διαδοχή αποδεικτικών στοιχείων σε μια φανταστική δίκη. Να εκλάβει τις σκέ­ ψεις του, τωρινές και παλαιότερες, ως παθολογικές ή ως έλλογες; Το τίμημα είναι σκληρό όπως και να το πάρει κανείς. Το έλλογο εγκαλεί την τιμωρία, το παθολογικό την αδιαφορία ή την περιέργεια. Να θεωρήσει την επι­ θυμία του Altusser για ανωνυμία, ανωνυμία που ο ίδιος θεωρεί ότι κατακτά απολογούμενος εκθέτοντας όλα όσα μπορούν να ειπωθούν, ως το δούρειο ίππο μιας περίβλε­ πτης δημοσιότητας που γνωρίζει και δι’ αυτού του εγχει­ ρήματος; Να πιστέψει ότι όσα διαβάζει είναι ειλικρινή και όχι κάποιο άλλο ένδυμα από τα τόσα που απαριθμεί ο Αλτουσέρ αφηγούμενος τη ζωή του; Απάντηση κατηγορηματική δεν μπορεί να δοθεί. Η συναρπαστική περιπλάνηση στον ιδιωτικό βίο του Αλτουσέρ υπό την καθοδήγησή του δεν παρέχει το αιτιακό υπόστρωμα της προσωπικότητάς του, του έργου του ή των πράξεων του, με αποκορύφωμα τη δολοφονία της γυναίκας του. Ο αναγνώστης παρακολουθεί συγκλονι­ σμένος την επίμοχθη προσπάθεια του Αλτουσέρ να αναψηλαφήσει μιαν ολόκληρη διαδρομή, να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα και έξω από τις κλινικές, μέσα και έξω από την ανάλυση, μέσα και έξω από την οικογένεια, μέσα και έξω από τους δημόσιους χώρους, μέσα και έξω από τα γράμματα. Να δει και να δείξει τον εαυτό του τις μέρες εκείνες του φόνου σ’ έναν περίγυρο πνευματικό, αλ­ λά και περίγυρο φίλων που λες και στοιχειώνονταν από την κατάθλιψη, τις απόπειρες αλλά και τις ίδιες τις επι­ νοητικές αυτοκτονίες. Οι παρεκβάσεις σε ζητήματα θεωρίας και πολιτικής διατηρούν τη ρώμη και τη γλαφυρότητα, την οξύνοια και την τόλμη που πάντα διέκριναν τα θεωρητικά κείμενα του Αλτουσέρ. Παρά τα δραματικά γεγονότα που σημάδεψαν το τέλος της ζωής του, τις μεταπτώσεις και τους προσωπι­ κούς κλυδωνισμούς, εξακολουθεί να διαθέτει εκείνο το

πολιτικό αισθητήριο της συγκυρίας που του επιτρέπει να αντιλαμβάνεται δια μιας και να χαρακτηρίζει εύστοχα σημάδια και πράγματα των καιρών. Αντιλαμβάνεται κα­ νείς ότι μιλάει για την υπόθεση του κομμουνισμού από μια θέση που προλέγει τη ραγδαία και ασυγκράτητη πτώ­ ση του. Δεν στέκεται απορριπτικά ούτε νοσταλγικά απέ­ ναντι του. Δεν αναπολεί παλιές εποχές ούτε ευαγγελίζεται νέα κινήματα. Χωρίς να απομακρύνεται από τον σκληρό πυρήνα του φιλοσοφικού του έργου βγάζει από τον κομ­ μουνισμό όλα τα στολίδια και τα ψιμύθια, όλα τα παρα­ μύθια, για να γυμνώσει εκείνες τις ιδέες που θα συνεγεί­ ρουν πάλι τους ανθρώπους σ’ έναν αγώνα που θα τους φέ­ ρει στους κήπους της άνοιξης, των φρούτων και των λουλουδιών. Κομμουνισμός είναι η κατάργηση των εμπορευματικών σχέσεων, λέει ο Αλτουσέρ. Μέσα από τα διά­ κενα του κομμουνισμού στον σημερινό κόσμο, τις αν­ θρώπινες δηλαδή μη εμπορευματικές σχέσεις, θα περά­ σουμε από τη μιαν όχθη του ποταμού στην άλλη. Η κίνη­ ση αυτή δεν είναι ιδεαλιστική ούτε εσχατολογική. «Καμμιά ελπίδα δεν επιτρέπεται στα εσχατολογικά όνειρα μιας θρησκευτικής ιδεολογίας που μας έχει ψοφήσει.» (σελ.

267). Η προτεραιότητα είναι στο πραγματικό, στο συγκε­ κριμένο, στην υλικότητα της ιδεολογίας, και τη γεγονότητα της συγκυρίας, «...ιδεαλιστής είναι ένας άνθρωπος που ξέρει από ποιον σταθμό ξεκινά το τρένο και ποιος είναι ο προορισμός του: το ξέρει προκαταβολικά και όταν ανε­ βαίνει στο τρένο ξέρει πού πάει, μια και είναι το τρένο που τον κουβαλά. Ο υλιστής, αντίθετα, είναι άνθρωπος που πηδάει στο τρένο καθώς αυτός τρέχει, χωρίς να ξέρει ούτε από πού έρχεται ούτε πού πάει.» (σελ. 257). Αξίζει οι αυτοβιογραφίες του Αλτουσέρ να διαβα­ στούν. Και για την απόλαυση του κειμένου αλλά και για τη συναρπαστική περιδιάβαση σε ιδιωτικούς και δημόσι­ ους τόπους. Ό σοι ανέμεναν, κι ήταν αρκετοί, αν κρί­ νουμε από τα σχόλια και στην Ελλάδα τα οποία συνο­ δέυσαν την αρχική αναγγελία και έκδοση των αυτοβιο­ γραφιών, μια χριστιανικού τύπου απολογία και μεταμέ­ λεια θα απογοητευτούν. Ούτε αυτομαστίγωμα, ούτε εξο­ μολόγηση, ούτε αυτοκριτική. Όποιος διαβάσει το βιβλίο θα δει, π.χ., ότι οι δήθεν αναφορές στην άγνοιά του του μαρξισμού και της φιλοσοφίας δεν είναι παρά μνησίκα­ κες προβολές όσων αισθάνονται πως είναι επιτέλους και­ ρός να τελειώνουμε με τον Αλτουσέρ. Οι αυτοβιογραφίες του - που μοιάζουν εκπληκτικά παρά τα όσα μεσολάβη­ σαν - είναι επιχειρήσεις αυτογνωσίας και αναγνώρισης. Εκδιπλώνουν ενώπιον μας τα στοιχεία μιας ζωής που πλανήθηκε σε τόπους πολλούς, σωματικά και πνευματι­ κά, πάντοτε στην επικίνδυνη και μετέωρη κόψη του ξυρα­ φιού που σημαδεύει από τη μια τη δημόσια και διαυγή επικράτεια του λόγου, και από την άλλη τη σκοτεινή και διαλανθάνουσα σφαίρα της ψυχής. Β ά σ ω Κ ιν τη

εκιλογη 25

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Σ Θ Ε Ο Τ Ο Κ Η Σ . Α πελλής. Α θήνα, Ά γ ρ α , 1992. Σελ. 38. Δ ρχ. 1.000.

Π εζογραφ ία λεγαν για το ζωγράφο Απελλή πως ούτε μέρα δεν * άφηνε να πάει χαμένη, ούτε ώρα χωρίς να τρα­ βήξει μια γραμμή. Το δεύτερο πράγμα που λεγα* νε ήταν πως υπέγραφε τα έργα του μ’ ένα «εποίει» -αντί «Απελλής εποίησεν». Γιατί, κανένας λ πίνακας, όπως επίστευε, δεν τελειώνει... Το τρίτο \ β το αποδίδουν στον Αλέξανδρο (που ο Απελλής τον εζωγράφισε στη Μικρασία). Υπάρχουνε, είπε, δύο Αλέξαντροι: ο ένας ανίκητος, ο άλλος αμίμητος. Τον πατέρα του τον ονόμαζαν Πίθιο και ήταν Κολοφώνιος. Χαμένοι τόποι, χαμένες ζωγραφιές. Τι σημαίνει ζωγράφος; Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης κάθησε κι έγραψε ένα παράξενο διήγημα για ν ’ απα­ ντήσει σ’ αυτό το ερώτημα που μπορεί να διατυπωθεί κι ως εξής: Από πού έρχονται στο ζωγράφο οι γραμ­ μές; Περιβάλλον, ιστορία, πρόσωπα, χρυσοντυμένοι Έ λληνες και Κάρες δούλοι, έχουνε στο διήγημα κάτι σαν «αφηρημένο» κάτι σχεδόν σαν άψυχο. Υπάρχει ένα επίπεδο της διήγησης παλιομοδίτικο και κάπως συμβατικό -σ α ν να διαβάζεις γαλλικό νεοκλασικισμό προς ψυχωφελή χρήσιν των γυμνασίων θηλέων. Κι όπως το βιβλίο αυτό, που θα μπορούσε να έχει τη μοί­ ρα του «Παύλος και Βιργινία», συμπεριφέρεται συνο­ λικά στον αναγνώστη με μια τέτοια πυρετική απαιτητικότητα (γι’ αυτό το είπα παραπάνω παράξενο), με μια τέτοια περιφρόνηση του χρόνου και της μόδας, ώστε να αισθάνεσαι διαρκώς ότι του χρωστάς, δεν σου χρωστάει εκείνο. Ό τα ν τελειώνει με τις υποχρεώ­ σεις του, αρχίζει η δική σου αϋπνία. Αυτό δεν οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα στην υπεροψία του μεγάλου ζωγράφου που έχει συνείδηση της μεγαλοσύνης του, ούτε φυσικά στο σκάνδαλο της

ασιατικής του πορφύρας και στη χρυσή περσική μί­ τρα που φορούσε στο κεφάλι -καθόλου ασυμβίβαστη με το φρόνημα ενός ύστερου Έλληνος. Αφού ήδη από τότε, με τον Αλέξανδρο να καλπάζει ασυγκράτη­ τος στην Ασία, πρωτεύουσα του νέου Ελληνισμού πάνε να γίνουνε τα Σούσα. Ο Γρανικός ποταμός πίνει το νερό του Κηφισσού. Συμπληρώνει μάλιστα εν προκειμένω ότι παρασυνηθίζουμε, από την εποχή του Αριστοτέλη, οι Έλληνες να βάζουμε στη μηχανή μας την περίφημη άποψη πως η Ελλάς, κατακτημένη, κατέκτησε τους κατακτητές της. Ενώ η αλήθεια μπορεί να είναι πως η αρχή έγινε με τους Πέρσες: κατατρο­ πωμένοι απ’ τους Ευρωπαίους βαρβάρους, εκμήδισαν την Ευρώπη. Κλείνω όμως αυτή την παρένθεση κι επιστρέφω στην αλλόκοτη σχέση του διηγήματος «Απελλής» με τον αναγνώστη του. Είπα ήδη πως δεν είναι και κανέ­ να συγκλονιστικό διήγημα, μοιάζει μάλλον με κάτι μέτριας ομορφιάς γυναίκες (με ιδιωματική μάλιστα χρήση της γλώσσας) που απορείς πώς τα καταφέρ­ νουν να σκλαβώνουν τους άντρες τους. Είπα ακόμη πως ό,τι δύναμη έχει δεν την οφείλει στην εικόνα ενός αγέρωχου ζωγράφου που αντιστέκεται στους «ανίκη­ τους» ηγεμόνες μόνο και μόνο επειδή έχει συνείδηση του γεγονότος πως ο ίδιος είναι «αμίμητος» - άφτα­ στος. Θα έλεγα, μάλιστα, πως το εντελώς αντίθετο εί­ ναι αυτό που κανονικά συμβαίνει, δεν υπάρχει αληθι­ νός καλλιτέχνης με σίγουρη συνείδηση μεγαλοσύνης, γιατί αν αποκτούσε αυτή τη συνείδηση αυτομάτως θα έσβηνε σαν καλλιτέχνης. Θα περιέπιπτε σε σιγή. Ο καλλιτέχνης είναι μια αδιάπτωτη ναρκισσιστική αγω­ νία του ανέφικτου, κι αν έχει μια συνείδηση της τέ­ χνης του είναι η τραγική συνείδηση που αντιπροσω­ πεύει εκείνο το ανέκδοτο που περιέσωσε ο αρχαίος σχολιαστής: Ο Απελλής σημείωνε στην κάτω δεξιά γωνία του πίνακα «Απελλής εποίει». Ό χ ι «εποίησε». Διότι καμιά ζωγραφιά δεν τελειώνει ποτέ! Μπροστά στο ζωγράφο υπάρχει το τέλειο, που δεν το φτάνει. Νομίζω πως ο Θεοτόκης έπιασε αυτή τη δραματική αλήθεια, κι ήταν επειδή βιαζότανε να τη διεκπεραιώ-

26 ετηλογη--------------------------------------φο το βλέμμα του, δεν αντιστέκεται τίποτα. Εθνικό φρόνημα, έλεος, όρκοι, δεν αξίζουν δεκάρα μπροστά στη μεγάλη αποστολή, που είναι η «αθάνατη ζωή της Τέχνης», μια αθανασία ασφαλισμένη με το θάνατο. Σου χαρίζω την αθάνατη ζωή της τέχνης -έτσι λέει ο Απελλής- αλλά πρέπει γι’ αυτό το λόγο να σε σκοτώ­ σω... «Και οι Σαρμάτες, τραβώντας, έκαμαν να γλυστρήσει το κουφάρι του Θηβαίου πάνου στες μυτερές πέτρες του Τμώλου, που το λάβωσαν, κ’ έκα­ ναν να τρέχει το αίμα βάφοντας τα κόκκινα χαράκια με κοκκινότερο χρώμα. Ο πόνος εζωγραφήθηκε στο πρόσωπο του Διονυσόδωρου, ένα ψιλό φωνατό εβγήκε από το λαρούγγι του, το κεφάλι του εγύρισε ανάπο­ δα, τα μάτια του έλαμψαν ορθάνοιχτα, το στόμα του εζάβωσε. Και ο Απελλής είπε θιαμάζοντας, αλείφο­ ντας χρώμα το χρωστήρα: -Ναι, τέτοιος ήταν». Ποι­ ος; Φυσικά ο Προμηθέας, γιατί κι ο Δίας ήταν κατά βάθος καλλιτέχνης. Εδώ, κοντά στο τέλος των όσων έχω να πω για τον Απελλή τού Θεοτόκη, πρέπει να κάνω τον αναγνώστη να προσέξει. Τι θα πει αθάνατη ζωή της τέχνης; Κάθε άλλο είναι το καλλιτέχνημα παρά αθάνατο -απόδειξη υτή ήταν η μια μορφή που η ματιά της τέχνης η νικηφόρα εκστρατεία του χρόνου ενάντια στις εικό­ χύθηκε απάνω της με ερεθισμένο έρωτα. Η άλ­ νες του ίδιου του Απελλή. Τίποτα, μα τίποτα δεν περι­ λη, η πιο συγκλονιστική και πιο ανέφικτη, ήταν το αρσενικό είδωλό της, μια ομορφιά από σώθηκε απ’ αυτή την αθάνατη τέχνη που ήπιε τόσο αίμα και ξέσκισε τόσο βαθιά τα σώματα για να τα δει την ίδια μήτρα, μα σαν από άλλο κόσμο. Ο να εκφράζονται. Ό λ α τα έκανε σκόνη ο καιρός. Μα Διονυσόδωρος. Ο νέος Διόνυσος έγινε δούλος αθάνατη ζωή της τέχνης δεν είναι το καλλιτέχνημα, μαζί με την επτάπυλη Θήβα, δοκιμαστής των κρασιών ενός «αδιόνυστου» μεθύστακα στρατιώτη είναι το ίδιο το βλέμμα της τέχνης που πάντα ξυπνάει -του Πέρδικα. «Ο ζωγράφος εσήκωσε τα μάτια και ακόρεστο- αυτό νομίζω πως μας αναγκάζει να σκετον είδε. Η μορφή του εφανέρωσε ξάφνου, μια βαθειά φτούμε ο Κ. Θεοτόκης σ ’ αυτό το έλασσον διήγημα συγκίνηση. Ανανοήθηκε πως ο Διονυσόδωρος έμοια­ που αποδεικνύεται στο τέλος μεγάλη παγίδα. Αυτός ζε της αδερφής του, μα πως ακόμα ανώτερη ήταν η είναι ο λόγος που αισθανόμαστε τελειώνοντας πως αντρίκια ομορφιά του [...]. Τ ’ αχτένιγα μαλλιά μακριά του χρωστάμε χρόνο, αντί να απολογηθεί για το χρό­ και σγουρά, εκατέβαιναν μαύρα, σαν κοράκου φτερά, νο που ξοδέψαμε. πάνου στον ώμο του κι εσκορπίζονταν στο μέτωπο... Τα μαύρα του μάτια ανήσυχα, στρογγυλά, είχαν της νύχτας το μυστήριο, των άστρων την αναλαμπή κι υτός ο Προμηθέας ο καρφωμένος στο βράχο, ο ήταν σκοταδερά και λυπημένα. Τ’ όμορφο πρόσωπό άλλος ο Χριστός ο καρφωμένος στο σταυρό, του το εστόλιζε μαύρο γένι πυκνό και σγουρό και τα το ανείπωτο μάτωμα κι ο ανείπωτος πόνος, δεν χείλια του ήταν αχνοκόκκινα, παχειά και μαύρα, γιο­ έχουν άλλη δικαιολογία εκτός απ’ τη βουλιμία μάτα επιθυμίες, αγέλαστα. [...] Ο Απελλής εκοίταζε ενός βλέμματος που θέλει να προχωρήσει από αχόρταγος τον περήφανο Θηβαίο». το «εποίει» στο «εποίησαν», από το ατελές στο Αχόρταγος -αυτή είναι η σωστή λέξη, γιατί το τελειωμένο. Υποφέρουν επειδή τους έλαχε να βλέμμα του ζωγράφου δεν είναι μόνο ερωτικό (από είναι σώματα, βορά της τέχνης των Απελλήδων (που μιαν άποψη μάλιστα η τέχνη, επειδή αποτελεί παροκι οι ίδιοι άλλωστε είναι θύματα μιας εικαστικής θε­ χετευμένη λαγνεία, είναι ανοργασμική κι ανέραστη). άς). Δεν υπάρχει μέρα για τον Απελλή που να μην Είναι μάλλον καννιβαλικό. Για να ζήσει πρέπει να δα­ τραβάει γραμμές. Δεν έχει άλλη ζωή απ’ τη ζωή του γκώσει, να σκίσει με τα δόντια του, να κομματιάσει, βλέμματος -τη ς πιο εγωιστικής ακτίνας. Σκλαβώνετε να καταπιεί. Πρέπει να περάσει πάνω από τον πόνο το αντικείμενο μ’ έναν φιλελεύθερο τρόπο, που τελικά του ινδάλματος, και για να πιάσει τη στιγμή του πό­ αποδεικνύεται πολύ περισσότερο βάναυσος απ’ την νου επιτρέπεται και να τον προκαλέσει. Σ ’ αυτή την πρακτική της σκλαβιάς που επιβάλλει οποιοσδήποτε κολασμένη αποστολή, στην οποία χρεώνει το ζωγρά­ νικητής στρατιώτης. Σκοτώνει το αντικείμενο για να

σει που γυρνούσε αφηρημένα καν σχεδόν άψυχα τις υπόλοιπες σελίδες της διήγησης. Διότι όλη η ψυχή του ήταν εξαρχής δοσμένη σε δύο συμπληρωματικές μορφές που σκλάβωσαν το βλέμμα του ζωγράφου -μολονότι οι ίδιες σκλάβες του. Η πρώτη μια Θηβαία, που γύμνωσε μπροστά του (σαν Κανδαύλης...) ο Αλέ­ ξανδρος, μια Καμπάσπη. «Εκοίταξε με πάθος το ολό­ λευκο κορμί, τες αρμονικές γραμμές, από τους ώμους στη ζώση και από τη ζώση στα λαγγόνια, στα στρογ­ γυλά παχιά μεριά, στες καλοκαμωμένες άτζες, στα μι­ κρά απαλά ποδάρια και με τα μάτια του τεχνίτη εξετίμωνε τα πιθέματά της και τα ’βρίσκε καλύτερα παρά ό,τι απαντύχαινε· μα και η ανθρώπινη καρδιά του δεν έμενε ξένη στη συγκίνηση. Το μάτι του έβγανε μια αχτίδα επιθυμιάς· τα χείλη του ήταν ογρά και η καρ­ διά του ελάγκευε μέσα στα στήθια [...] Κ’ επροσπαθούσε να συναπαντήσει με τη ματιά του το βλέμμα της Θηβαίας, που καρφωμένο στη γης δεν εκοίταζε τί­ ποτες...»

Ι

---------------------------------------εηάογη 27 το «αντιληφθεί» -καν για να το αντιληφθεί πρέπει να το διαπεράσει. Αυτό το «άψυχο» και σαν αφηρημενο του διηγήμα­ τος, για το οποίο μίλησα στην αρχή, βιάζεται να προ­ χωρήσει για να μεταμορφωθεί ξαφνικά σε μια φρικώδη λαγνεία του έμψυχου και του κυριολεκτικού. Τώρα που τα έκανε όλα αυτά το βλέμμα του, ο Απελλής μπορεί να φωνάξει απελπισμένα: -Καμπάσπη, Καμπάσπη! Τα μάτια του πλημμυρίζουν δάκρυα. Τώρα η αγάπη νικά στην καρδιά του την τέχνη, μα ο Προμη­ θέας είναι έτοιμος. Έ τοιμος τάχα για την αθανασία; Ό χι! Έ τοιμος απλώς για το θάνατο, γιατί το βλέμμα δεν τον χρειάζεται πια και γιατί το βλέμμα του ζωγρά­ φου είναι ευαγγελιστής του θανάτου. Υπάρχουν νεο­ ελληνικά κείμενα που μας υπόσχονται προκαταβολι­ κά τα πάντα και μας αφήνουνε στο τέλος νηστικούς.

Τολμώ να πω ότι με τον Απελλή του Θεοτόκη συμβαί­ νει το αντίθετο -κ ι έτσι μπορώ να εξηγήσω και τη γοητεία που άσκησε πάνω σε φίλους μου που ξέρω πως ξέρουν να διαβάζουν: σε ξεκινάει με τις mo ανυποσχετικές προϋποθέσεις και σε τερματίζει με το mo μοχθηρό τέλος. Κι αυτό αποτελεί αναμφισβήτητη αρετή του. Γιατί μετά τόση αναποτελεσματική ηγεμο­ νία των «ανθρωπιστικών αρχών» στο ευρωπαϊκό πνεύμα (που κατέληξαν να ξεκουρντίσουν το «βλέμ­ μα»), ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, τον οποίο ο μέσος αναγνώστης δεν γνωρίζει παρά σαν ένα μάλλον σχη­ ματικό ρεαλιστή, διαψεύδει τις ταξινομήσεις των αναγνώσεών μας ξεκινώντας από μια τρομακτική αφύπνι­ ση του βλέμματος. Την αδικία. Μ ά ρ ιο ς Μαρκίδης

------------------------------- ΙΙΛΑΙΣΙΟ — Ιο βιβλίο του Διονυσίου Κωστΐδη «Ημερολόγιο Εμφυλίου» είναι αυτό ακριβώς που επιγράφεται. Πράγ­ ματι, στις σελίδες του καταχωρούνται κατά χρονολογική τάξη τα γε­ γονότα που συνέβησαν προφανώ ς στον ίδιο (παρά την ένσταση του προλογικοΰ σημειώματος) α π ό τις 15-6-1948 μέχρι και τις 8-1-1950 που υπηρέτησε τη θητεία του. Πρόκειται για καλογραμμένο βι­ βλίο σε ζωντανή και ρέουσα γλώσ­ σα, που καταφέρνει να κρατά αδιάπτω το το ενδιαφέρον του αναγνώστη α π ό την πρώ τη κιόλας σελίδα. Κύριο στοιχείο της επι­ τυχίας του ημερολογίου είναι η αφηγηματική ικανότητα του συγγραφέα και το γλαφυρό του ύφος είτε εξιστορεί πολεμικά συμβάντα είτε εξομολογείται πρ ο ­ σωπικές σκέψεις και συναισθήμα­ τα. Κεντρικό θέμα του ημερολογίου δεν είναι α υτά καθεαυτά τα πολε­ μικά γεγονότα, αλλά ο παράγω ν «άνθρωπος». Παντού αιωρούνται τα εναγώνια, και κυρίως α να πά ­ ντητα, ερωτήματα μιας ολόκληρης γενιάς που σημαδεύτηκε ανεξίτηλα α π ό τη φρίκη του θανάτου και έγι­ νε θυσία στο βωμό τω ν αντιμαχο-

Μελετη ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΚΩΣΤΙΔΗΣ. Ημερολόγιο Εμφυλίου 19481950. Αθήνα, Δωδώνη, 1992. Σ ελ 112 μένων ιδεολογιών. Κύριο χαρακτη­ ριστικό του Δ. Κωστίδη είναι η π ί­ στη στην αξία «άνθρωπος». Γι' αυτό και η στάση του συγγραφέα είναι κριτική απέναντι στα πρόσω ­ π α και όχι επικριτική, αφού σκο­ π ό ς του είναι η αλήθεια γυμνή α πό πολιτικές σκοπιμότητες και ιδεολο­ γικούς υπολογισμούς. Έτσι, πρ ο ­ σπαθεί, και μάλιστα τα καταφέρ­ νει, να είναι δίκαιος στις εκτιμήσεις του και να αίρεται πά νω α π ό τα πάθη της εποχής. Αλλά, πά νω α π ' όλα, ο Διονύσιος Κωστίδης ζητά να ενδοσκοπήσει τα άτομα π ο υ συνα­ ντά κι έτσι να κατανοήσει πληρέ­ στερα πράξεις και γεγονότα. Στην προσπάθειά του αυτή ο συγγραφέας μάς μεταφέρει, πρ ο ­ σεχτικά και χωρίς ακρότητες, στο πολιτικό κλίμα και στις κοινωνικές συνθήκες της εποχής, δίνοντάς μας όχι μόνο την εικόνα της σκληρής πραγματικότητας, ό π ω ς διαμορ-

φώθηκε κάτω α π ό την πίεση της αδήρητης ανάγκης, αλλά και το γε­ νικότερο στίγμα τω ν προσανατολι­ σμών της κοινωνίας. Ρεαλιστής στην περιγραφή του για όσα συμβαίνουν στην καθημερινή ζωή του στρατιωτικού μικρόκοσμου και λυρικός όταν εξωτερικεύει τις μύ­ χιες σκέψεις, τις αγωνίες και τον προβληματισμό του, αφήνει να διαφανούν όλη η φρίκη του εμφυλί­ ου πολέμου, αλλά και η αγωνία της επιβίωσης τω ν αντιμαχομένων και τω ν αμάχων. Κι εκείνο, τελικά, που θριαμβεύει είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Έστω κι αν περ ­ νά πά νω α π ό ξεφτισμένα ιδανικά ή τον τά φ ο του οριστικά απωλεσθέντος παραδείσου πα ντός χρώμα­ τος και πά ση ς ιδεολογίας. Συμπερασματικά, ο Διονύσιος Κωστίδης μέσα στο πραγματικά σπουδαίο βιβλίο του έκλεισε τους πόθους και τα οράματα μιας ολό­ κληρης γενιάς πο υ αν και ήθελε να μεθύσει α πό το άρωμα της ζωής, το μόνο πο υ κατάφερε ήταν να γνωρίσει τον εξευτελισμό, τη φοβέ­ ρα και το θάνατο.

Γιώργος Πετρόπουλος

28 ετηλογη

ιριδισμοί στην απουσία NENA I. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ. Ιριδισμοί στην απουσία. Αθήνα, Δ ό μ ο ς , 1992. Σελ. 101.

Π εζογραφία ο δεύτερο «πεζογράφημα» της Νένας Κοκκινάκη συνεχίζει τον πρωτοποριακό δρόμο που εντυπώσια­ σε τους αναγνώστες της στη Χάρτινη Γυναίκα. Ο γυναικείος λόγος χαρακτηρίζεται από έντονο λυρι­ σμό. Ο στίχος ρέει, αρνείται να σταματήσει πριν το τέλος της γραμμής, γίνεται πεζός λόγος, αλλά μονά­ χα στην όψη, έχει το ρυθμό και την ανάσα της ποί­ ησης. Η Χάρτινη Γυναίκα ήταν ένας ΰμνος στη ζωή, μια έκ­ φραση του πόθου για τη ζωή και της χαράς που φέρνει η ολοκλήρωση. Στους Ιριδισμούς η αφηγήτρια περπατά «στο δρόμο της απουσίας» (σ.σ. 97, 99), που την ωριμά­ ζει, την οδηγεί στην ενδοσκόπηση και μετατρέπει τη δη­ μοσιογράφο σε λογοτέχνη. «Οι μέρες κυλούσαν στην απουσία» (σ. 33), μας εκμυστηρεύεται. Η απουσία επομέ­ νως γίνεται σκηνή πάνω στην οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα. Ταυτόχρονα δρων και σκηνή, είναι ο συμπαρα­ στάτης στο σημειακό σύστημα του έργου. Πάνω σ’ αυτή τη σκηνή, «αναρωτιέσαι αν είσαι συ ή ο Άλλος» (σ. 10). Το δίπτυχο εγώ--άλλος μετατρέπεται σε τρίπτυχο: εγώεσύ-άλλος. Το εγώ αγγίζει τον άλλο μόνο δια μέσου του εσύ. Σημαντική θέση στη ζωή της ηρωίδας κατέχει η μητέ­ ρα της, η Μυρσίνη. Τονίζεται το γεγονός ότι η μητέρα έχει «έναν αέρα νεανικό» (σ. 14), ότι «ουσιαστικά» μητέ­ ρα και κόρη μεγάλωσαν μαζί, ότι τις χωρίζουν μόνο εικοσιτρία χρόνια (σ. 17). Έτσι οι αντιθέσεις που προβάλλο­ νται (λογική/πάθος, μέρα/νύχτα) μοιάζουν με αντιθέσεις που, σύμφωνα με την αναλυτική ψυχολογία και τις αρχετυπικές προσεγγίσεις της λογοτεχνίας, ενώνουν τα δί­ δυμα. Ακριβώς όμως στο συμβολισμό που διέπει τα δί­ δυμα, οι εμφανίσεις της μητέρας μιμούνται το ρυθμό που χαρακτηρίζει τις εμφανίσεις και εξαφανίσεις του Ήλιου.

Ϊ

Ως ήλιος, η Μυρσίνη «ήταν πάντα ερωτευμένη με τη ζω­ ή» (σ. 36). Μάνα και κόρη ενώνονται, όπως το συνειδητό και το ασυνείδητο, να φτιάξουν μια ψυχή από την οποία απουσιάζει το υπερεγώ. Μια αποτυχημένη προσπάθεια να δημιουργηθεί το υπερεγώ, ύστερα από το γκρέμισμα του βάθρου του πατέρα, είναι ο παροδικός έρωτας με τον ώρι­ μο Λάμπρο. Το βάθος του ασυνειδήτου τρομάζει την αφηγήτρια. Γι’ αυτό κοιτάζει ευκολότερα τη νύχτα (ασυνείδητο) μέσα από τη φωνή της μητέρας της (σ. 48). Η ηρωίδα ασκεί αυστηρή κριτική στη μητέρα της από τό­ τε που της «αποκάλυψε την αλήθεια της» (σ. 60): το ασυνείδητο φοβάται να αντιμετωπίσει την αλήθεια. Σύμβολο ημέρας δεν είναι μονάχα η μητέρα, αλλά και ο μεγάλος και παντοτινός έρωτας της ηρωίδας, ο Λευτέρης, με όνομα που σηματοδοτεί το πεπρωμένο του, αφού την απελευθερώνει από τον κλοιό της μητέρας. Με τα ξανθά μαλλιά του, θυμίζει τον Απόλλωνα-Ήλιο (σ. 92), αλλά και τον αγαπημένο της Χάρτινης Γυναίκας: «Είχες γίνει ο ήλιος μου και δεν σκέφτηκα ποτέ να στο κρύψω» (Η Χάρτινη Γυναίκα, εκδ. Δόμος, 1991, σ. 60). Η ημέρα, με το φως της και τη συνειδητοποίηση που το ακολουθεί, είναι η μεγάλη απούσα: «τα μάτια μου ορθά­ νοιχτα πάσχιζαν μάταια ν’ ανακαλύψουν ένα φως ημέ­ ρας» (σ. 55). Η ημέρα έχει την ιδιότητα να γίνεται αόρα­ τη (σ. 89), να εξαφανίζεται όπως η μητέρα, όπως ο Λευτέρης. Η νύχτα είναι η εξορία στην οποία η αφηγήτρια αυτοκαταδικάζεται (σ. 87), επεμβαίνει στο χρόνο, επεμ­ βαίνει στην ημέρα: «Πήρα τη μέρα που ξεψύχησε, την έκανα λευκό κερί και την άναψα» (σ. 89). Αποκτά ένα φαινομενολογικό βλέμμα για να αντιμετωπίσει το χρόνο: «Το χρόνο εμείς τον φτιάχνουμε, εμείς τον χρωματίζουμε, εμείς κάνουμε τα χρονικά παροδικά, εμείς τον στέλνουμε στην αιωνιότητα» (σ. 54). Με φόντο τον έρωτα για τον Λευτέρη (διάρκεια), η αφηγήτρια υφαίνει τον ιστό άλλων ερώτων (στιγμές): της Μυρσίνης, του Λάμπρου, της ηρωίδας του βιβλίου που γράφει, της Μυρτώς. Η ιστορία του Άλλου μεταμορφώνε­ ται σε καθρέφτη που αντανακλά την ιστορία της και με­ τατρέπει τον επίπεδο καμβά σε σκαλοπάτια που οδηγούν στην άβυσσο. Η δική της περιπέτεια επηρεάζει την πο-

-------------------------------------- επάογη 29 ρεία της ιστορίας που γράφει, όπως οι ιστορίες των άλ­ λων παρεμβάλλονται στη δική της, τη βοηθούν να φτάσει στην ωρίμανση: «Η δική μου περιπέτεια όμως έφτασε ν’ αλλάξει την πορεία της ιστορίας μου. Από ένα σημείο και μετά προσπαθούσα να παρασύρω την ηρωίδα μου μέσα στη δική μου αλήθεια, τη συνέθλιβα σ’ ένα happy end, της βρήκα έναν εκπληκτικό εραστή» (σ.σ. 81-82). Η ιστο­ ρία που γράφει η Έλλη είναι, σ’ αυτό το στάδιο, πανό­ μοια με τις ιστορίες που γράφει η Νένα Κοκκινάκη· έχει το ίδιο τέλος με τη Χάρτινη Γυναίκα και τους Ιριδισμούς στην απουσία. Αλλά και οι ιστορίες που παρεμβάλλονται μοιάζουν μεταξύ τους, αλληλο-αντανακλώνται σαν σε παράλλη­ λους καθρέφτες και δημιουργούν μια «σύνθεση στην άβυσσο», που τονίζει την ομοιότητα και την ατέρμονη πορεία του ανθρώπινου πόνου. Όταν ακούει τον Λά­ μπρο, νομίζει πως ξανακούει τη Μυρσίνη: «Ακόυσα την εκ βαθέων εξομολόγηση του Λάμπρου Μάρεση, όπως τό­ τε που άκουσα και τη βαθειά αλήθεια της Μυρσίνης» (σ.

77). Η έννοια του βάθους επαναλαμβάνεται σημαδιακά. Εξάλλου πριν λίγο μας είχε πει ότι ένιωθε ν’ αδειάζει η γη κάτω από τα πόδια της (σ. 77). Η οριζόντια αφήγηση γί­ νεται κάθετη, προκαλεί ίλιγγο. Το δεύτερο βιβλίο της Νένας Κοκκινάκη ακολουθεί και ξεπερνά την πορεία που χάραξε το πρώτο. Και στα δύο μια νέα γυναίκα παλεύει για να γίνει ένα κομμάτι από το τέλειο -το αρχετυπικό- ανδρόγυνο, να κλέψει μια αχτίνα

από τον ήλιο και να τη μετατρέψει σε χαρά και συνειδητοποίηση της χαράς. Για να εκφράσει αυτόν τον απέρα­ ντο πόθο, ο λόγος της Κοκκινάκη γίνεται ρυθμός, αρμο­ νία, χείμαρρος λέξεων και συναισθημάτων. Συχνά η πλη­ θωρική αφηγήτρια αυτοεξορίζεται από το κείμενό της. Μικρές ποσότητες εκφράζουν το άγχος «μπροστά σ’ ένα καινούργιο χρόνο χωρίς γνώριμες στιγμές» (σ. 34). Για μια στιγμή το σκοτάδι, που η αφηγήτρια ανακαλύπτει στην ψυχή της, καταβροχθίζει την ποίηση. Η ηρωίδα φο­ βάται το φως του ήλιου, γιατί θα καταστρέψει «τη γοη­ τεία της μαγείας» (σ. 57). Μα, όπως και στη Χάρτινη Γυναίκα, η ζωή θριαμβεύει· η ποίηση, παντοδύναμη, ανυπόταχτη, μεταμορφώνει τον Έρεβο σε Ημέρα. Η Έλλη-Νύχτα γεννά την Ημέρα, ακριβώς όπως θα το ήθε­ λε ο Ησίοδος: Έκ Χάεος δ’ "Ερεβός τε μέλαινα τε Νύξ έγένοντο. Νυκτός δ’ αΰτ’ Αιθήρ τε και Ήμερη έξεγένοντο. (Θεογονία, στ. 123-124) Φορτώθηκα τη μέρα στους ώμους μου.. Την ζωγράφισα, την δούλεψα με το χρωστήρα της σκέψης, την πήρα στην αγκαλιά μου έτσι όπως θα κουβαλούσα ένα παιδί. Την εναπόθεσα εδώ κοντά μου κι είπα να την μεγαλώσω, να την αναστήσω, να την απλώσω μέσα στα θαύματα του κόσμου, ξεκίνησα να την κάνω, αρχή ενός δρόμου κι επί­ λογο παραμυθιών. (Ιριδισμοί στην απουσία, σ. 96) Ζωή Σαμαρά ------------------------- ΠΛΑΙΣΙΟ —

Μκρής, εύστοχη και κριτική η μελέ­ τη του καθηγητή Θεόφιλου Βέικου. Η ταυτότητα του ατόμου συνδεδεμένη με την πολιτική, πολιτιστική και κοινωνική του δράση αποτελεί σημείο αναφοράς σε θέματα ιδεο­ λογίας και κουλτούρας εφόσον δρα ω ς προϋπόθεση της μορφής της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Οι ακέφαλες φυλές, οι οργανωμένες κοινωνίες, οι παραδοσιακές αντιλή­ ψεις και οι εκσυγχρονισμένοι ρόλοι κατευθύνουν, συγκεκριμενοποιούν και παρουσιάζουν τα κοινωνικά φαινόμενα μέσα α πό τις διαφορές πο υ γεννώνται και που εξισορρο­ πούν κάθε φορά την αντιτιθέμενη πραγματικότητα επικυρώνοντάς την μέσω της διαρκούς αμφισβήτη­ σης. Ο Θεόφιλος ΒεΊκος με ά πτα ι­ στο και ακριβή επιστημονικό τρό­ π ο διακρίνει τα γνωρίσματα και τα κριτήρια της εθνικής ταυτότητας (φυλή, καταγωγή, έδαφος, εργασία κ,λπ.) θέλοντας έτσι να επισημάνει

πολιτική ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΒΕΪΚΟΣ. Εθνι­ κισμός και εθνική ταυτότη­ τα. Αθήνα, 1993. Σελ 61. την υπόκωφη ιεραρχία πο υ δημι­ ουργούν αυτά τα γνωρίσματα και που διακρίνουν, διαφοροποιούν και χαρακτηρίζουν με κάθε λεπτο­ μέρεια έναν πολιτισμό σε σχέση με έναν άλλο, ένα κράτος α π ό ένα άλ­ λο ή ένα έθνος α π ό ένα άλλο. Η εθνική ταυτότητα διαμορφούμενη μέσα α π ό την κουλτούρα, το πνεύμα και η θρησκευτική συμπε­ ριφορά της ομάδας απεικονίζει την κοινωνική κινητικότητα πο υ είναι απαραίτητη για την πολιτισμική διάσταση και την ιδεολογία αυτής της ομάδας ή κατηγορίας ή τάξης και γενικότερα της κοινωνίας. Ουσιαστικά αυτή η ιδεολογία διαποτισμένη με κοινή γλώσσα, θρη-

σκεία ή εθνική καταγωγή διαμορ­ φώνει τον εθνικισμό που με τη σει­ ρά του στηρίζεται στην πεποίθηση π ω ς ένας λαός ζει εφόσον προα ­ σπίζεται και καθοδηγείται α πό τα πα ρα π άνω γνωρίσματα. Συνοπτική, λοιπόν, μα χαρακτη­ ριστικά προσδιοριστική και οργα­ νωμένη η μελέτη του καθηγητή οδηγεί σε αναλυτικά συμπεράσμα­ τα και στοιχεία κριτικής μελέτης καθώς συνάγεται π ω ς η διαφορε­ τικότητα δημιουργεί το ίδιο και το ίδιο μέσω της ταυτότητας οδηγεί στη διαφοροποίηση για να καταλήξει στην ταύτιση και την παραδο­ χή. Εύλογα η εθνικότητα και ο εθνι­ κισμός ω ς δύο αλληλοεπικυρούμενα στοιχεία αντιπαρατίθενται μέ­ σα α π ό την ενδελεχή ανέλιξη στον εθνικό άνθρωπο, ενώ δημιουργούν και νομιμοποιούν το άτομο ω ς πο-

Χριστίνα Π. Στρατηγοπουλου

30 ετηλογη

κάτω από τόσα βλέφαρα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ. Κάτω από τόσα βλέφαρα. Διαδοχικές ιστορίες. Αθήνα, Κ έ δ ρ ο ς , 1992. Σελ. 392.

Πεζογραφία . . ^ ίναι πολύ πιο εύκολο να τον διαβάζεις, παρά II να γράφεις γι’ αυτόν»- έμπαινε, μιαν ώρα πεI I Μ ρισυλλογής, επίμονα στη σκέψη αυτή η φρά11 ση που ξεπερνάει και κάθε μας ναρκισσισμό 1 1 | για ένα γραπτό δικό μας- σαν για να μας \ / μπλοκάρει τις προθέσεις για την ανάλυση αυτήν εδώ. Η φράση πράγματι στον δεύτερό της όρο προδίνει κάποια δυσκολία του σχολιαστή, για το παχύ αυτό βιβλίο με την πυκνότητα των ιδεών, ενώ στον πρώτο όρο της προεξοφλεί και μια δυσχέρεια προσέγ­ γισης απ’ την πλευρά του αναγνώστη. Οι όροι, παρα­ θετικοί απλώς κατά τον τύπο, χωρίς μια στόχευση συγκριτική, είναι εν τη ουσία, έτσι ειπωμένοι αυθόρ­ μητα, προσδιοριστικοί των στάσεων που γεννά η πε­ ζογραφία του Α.Ν. Πρόκειται για ξεχωριστή περίπτω­ ση τω όντι- και ως προς το ύφος και τη γλώσσα του, και ως προς τα θέματά του και ως προς την παρουσία τόσου στοχασμού μέσα σε μια καθαρή λογοτεχνία με γεύση όμοια μ’ αυτήν που μέσ’ απ’ την εικόνα μας έχει δώσει ο εξπρεσιονισμός και ίσως μάλιστα ο πιο σκλη­ ρός. Γιατί εδώ δεν πρόκειται για έναν υπερρεαλισμό σε ύφεση με το ασυνάρτητο, αλλά οικείο εν τέλει θέ­ μα. Αντίθετα, εδώ υπάρχει κάτι ανοίκειο. Απελευθε­ ρωμένα ο λόγος και η γραφή, η γύμνωση των γεγονό­ των, η παρουσία κάποιας εκτροπής ή της ασκήμιας της ανθρώπινης ψυχής, η πρόκληση που απηχεί μιαν ασυγκάλυπτη συγγραφικήν ανάγκη, η χαλαρή δομή που εκβιάζει την ευθύνη και του αναγνώστη (θεατή) θυμίζουν τα τολμήματα κι αυτήν την ανελέητην αλή­ θεια που έχει παρασταθεί από πολύ παλιά, ακόμη και από τα κυκλαδικά ειδώλια, από τον Μπος, ή αργότε­ ρα, τον Γκόγια των αμείλικτων σχεδίων του στο Πράδο μέχρι τον σύγχρονό μας Otto Dix. Και τώρα εδώ, με τον δικό μας Α.Ν. ίδιες και απαράλλακτες φθάνουν οι εντυπώσεις, άσχετα από το είδος της πηγής. Είναι το είδος της τέχνης που ακόμη και μετά την

εγκατεστημένη απήχησή του συνεχίζει να γεννά τα ίδια διερωτήματα: Πόσο άραγε μας επιβάλλονται κά­ ποιοι δημιουργοί με μια δική τους τέχνη, που too πολύ αναστατώνει απ’ όσο συγκινεί, μια τέχνη που πολύ στοχάζεται χωρίς να γαληνεύει, που δεν μεταρσιώνει, φυσικά, και επιπρόσθετα παραβιάζει αποκτημένα αι­ σθητικά μας πρότυπα, και που αιφνιδιάζει μια πληθώ­ ρα απορημάτων που γεννά ένα αμήχανο, πολλές φο­ ρές, και αλυτρωτικό συναίσθημα- μ’ ένα βαρύ φορτίο δηλαδή. Σκεφτόμαστε πως διογκώνοντας τη σκέψη μας μ’ αυτή τη λογοτεχνική γυμναστική ίσως γινόμα­ στε υπέρβαροι - ίσιος και απωθητικοί «μίστερ υφήλιος» της σκέψης - και άσχετοι από τον άνθρωπο που επικοινωνεί και άνετα κινείται, είτε και περιΐπταται, με το οικείο για την καθημερινότητά του βάρος. Αλλά, μήπως και δεν υπάρχει αυτή η ζητούμενη ανά­ λαφρη καθημερινότητα και η τέχνη αυτή - «φορτίο» ανταποκρίνεται ακριβώς στις σύνθετες, περίπλοκες ανάγκες ενός σύγχρονου - χαλκέντερου, υποτίθεται, μέχρι της αποδείξεως του εναντίου - διεγερμένου διαρκώς ανθρώπου που την καλεί μια τέτοια αισθητι­ κή και τέχνη; Ή μήπως άραγε η τέχνη αυτή δεν είναι μόνο μια κοινωνικά ζητούμενη ή κι επιβεβλημένη ανταπόκριση, αλλά η θέληση, η εμμονή κι η δύναμη ενός δημιουργού που είναι ικανός να επιβάλλει την προσωπική και ενδεχόμενα ιδιότυπή του άποψη για το περιεχόμενο της τέχνης και για τη δική του αισθη­ τική; Εάν το θέμα μένει αναπάντητο, τουλάχιστο ως προς τις αναλογίες της συμμετοχής των δυο συνιστω­ σών, αυτή - ειδικά εδώ - η δύναμη της επιβολής προ­ κύπτει αναμφισβήτητη, και φαινομενολογικά ακόμη, απ’ τη βαρύγδουπη - και βαρυσήμαντη στην κυριολε­ ξία της - γραφή, που έστω κι από μόνη της θα ήταν για το Α.Ν. - συρμών, καιρών και αισθητικών ηθών ήδη επιτρεπόντων - και βέβαια αρκετή για να καθιε­ ρώσει την προσωπική αυτή πεζογραφία του.

Λ | ν και παρούσα στα αφηγήματα μια διάθεση I η συναισθηματική, μένει εν τούτοις αμετάγγιστη.

I I Δεν είναι η συγκίνηση εκείνο που χαρακτηρίζει I I την πεζογραφία του Α.Ν. Πάντα προέχει, φυσιI 1 1κά, το ενδιαφέρον για την εξιστόρηση καθεV /f αυτήν που εδώ το παροξύνουν κάποιοι αναμε-

επάογη 31 νόμενοι εντυπωσιασμοί - άλλωστε κι η ζωή του, που κύλησε όλη μες στην ψυχιατρική ήταν γεμάτη τέρατα και σημεία - αλλά το πρώτιστο στοιχείο της πεζογρα­ φίας του είναι ο στοχασμός, προκλητικά υπολανθάνων μες στο στόρυ αν και το «Κάτω από τόσα βλέφα­ ρα» έχει - εκτός από χην πλούσια και ιδιαίτερα πρω­ τότυπη - συχνά και μια πολυεπίπεδη θεματική. Η ανέ­ λιξη του μύθου υφαίνεται ως διαπλοκή των επιφαινομένων δράσεων με τις παράλληλες εσώτερες επιθυμίες και διαδικασίες γενικά του ήρωα από διάφορα κοιτά­ σματα της σκέψης του μαζί - τα γλωσσικά ψυχοσυμπλεγματικά ή εν τω βάθει υπαρξιακά - κινεί τον κάθε μύθο. Με την ανάγνωση αισθάνεσαι πως κάτι ακόμη διαφορετικό συμβαίνει κάτω από τα σημαίνο­ ντα, πως κάθε ενέργεια βαθαίνει σε μια γεώτρηση αιτιοθηρική, που τείνει προς τις υπαρξιακές, ψυχανα­ λυτικές ή γλωσσολογικές ρίζες του ήρωα και των κα­ ταστάσεων - το σύμπλοκο σημαινομένου και σημαί­ νοντος είναι σκοπίμως υπερβολικά πολυσχιδές - και από κείνη τη στιγμή η ανάγνωση υποχρεώνεται ν ’ ακολουθεί, παράλληλα με την επιφανειακή, και μιαν υπόγεια, αλλά ευρύτατα διαπλατυσμένη διαδρομή. Έ τσι, μ’ αυτήν την αναγκαστικά πολυεπίπεδη πορεία, σαρώνοντας τις στήλες από τα νοήματα, πρέπει να απολαμβάνεις τα πιο πολλά αφηγήματα, αν θέλεις ν ’ αποφύγεις από πριν να τα διαβάσεις πάλι.

ι’ αυτούς τους ίδιους λόγους δεν είν’ επίσης εύ­ κολη και μια σαφής γραμματολογική τους έντα­ ξη - πόσο μπορεί αυτά τα κείμενα, κατάφορτα έτσι από νοήματα να ορίζονται διηγήματα - εί­ ναι όμως κάτι άλλο εφικτό, μια ταξινόμηση αδρή του περιεχομένου των «διαδοχικών ιστο­ ριών» αυτών σε μια πρώτη ομάδα, όπου τα εγκεφαλικά συστατικά του αφηγήματος κατέ­ χουν όλο το ενδιαφέρον απέναντι στα βιωματικά· σε μια δεύτερη όπου τα θέματα, αντίθετα, αντανακλούν βιώματα κι όπου το εγκεφαλικό στοιχείο υποχωρεί και το ενδιαφέρον στερεώνεται στον μύθο- και σε μια τρί­ τη ομάδα, όπου καταγράφονται απόψεις, στάσεις και εμπειρίες απέναντι σε γεγονότα, συμβαίνοντα ερήμην του ελληνικού λαού στα χρόνια της δικτατορίας, όπως τα έβλεπε εξ αποστάσεως ο τότε «αυτοεξόριστος» συγγραφέας. Είναι ευνόητο ότι η πλήρης και ξεχωριστή ανάλυση του καθενός από αυτά είναι ανέ­ φικτη σε έναν χώρο περιορισμένο όπως εδώ, Πρέπει όμως να αποτολμάται, τουλάχιστον εν μέρει σε μία πολυνοηματική και ελλειπτική ταυτόχρονα γραφή. Και εδώ αποτολμάται κατά το δυνατόν πιο περιληπτι­ κά, σε πιο αντιπροσωπευτικά για κάθε ομάδα αφηγή­ ματα, που επιλέγονται και ως πιο σημαντικά. Στην πρώτη ομάδα όλα σχεδόν τα αφηγήματα ξε-

τυλίγονται σε χώρες της ευρείας Δύσης- δεν είναι όμως κοσμοπολιτικά. Ο συγγραφέας τους μάλλον «πολίτης του κόσμου» ήταν, κι όχι κοσμοπολίτης· άλ­ λωστε και τα ήθη τείνουν πλέον να είναι διηπειρωτι­ κά. Γι’ αυτό και τα αφηγήματά του μένουν απλώς αν­ θρώπινα, και έχουν κοινό τους τόπο τη θεματική που βρίσκεται μέσα στην ενότητα «ύπαρξη-σκέψη-γλώσσα». Εκφράζονται πολύτροπα, είτε πάνω στις υπαρ­ ξιακές αναζητήσεις μας, λιγότερο μέσ’ απ’ την ιδεολο­ γία και πιο πολύ μες απ’ τον έρωτα με τις φυσιολογι­ κές και παθολογικές του παραμέτρους, είτε στην επι­ κύρωση της ύπαρξης με ανάδειξη της σκέψης (Πυρά­ κανθοι και Κωδικώς), ή το ναρκισσικό της είδωλο στη γλώσσα (Παράξενες διηθήσεις), είτε με τα υπαρ­ ξιακά αδιέξοδα, όπου η απουσία μιας παραμυθίας, άλ­ λοτε κάνει αισθητό το ρίγος του θανάτου (Ο τροχός), άλλοτε ισοδυναμεί με θάνατο μέσ’ από την κοινωνική απουσία (Η άφεση) και μεσ’ απ’ την καταφυγή στις τοξικές ουσίες και τη νόσο (Μαλακόστρακα) κι άλλο­ τε οδηγεί άμεσα στον θάνατο με την αυτοκτονία (Το ξενοδοχείο). Σ ’ αυτό το αφήγημα ειδικά εκφράζεται το αδιέξοδο ενός διανοούμενου, με «τόνους και τόνους σκέψεων που έχουν συσσωρευθεί», «για τις οποίες δεν υπάρχουν κάλαθοι των αχρήστων, ούτε οχετοί αποχε­ τεύσεων» και μόνον «οι πολύτροπες μεθοδεύσεις μας που όμως κι αυτές στουπώνουν» και προπαντός με «το απύθμενο του υποσυνείδητο... σαν ένα βόθρο», οπότε ο διανοούμενος σε μια κορύφωση του αδιεξό­ δου του «εκπαραθυρώνεται». Στις «Μαύρες τρύπες» μεσ’ από τη διαφανή επίφαση του μύθου δύο περιπλανώμενων εραστών, που διώκονται ως τρομοκράτες και που εντέλει μέσ’ στη διωκτική ατμόσφαιρα χωρί­ ζουν, προβάλλεται μια ψυχογλωσσική ανάλυση περί τρομοκρατίας που υπερβαίνει το πολιτικό της νόημα· γιατί ο συνεχώς υπολανθάνων τρόμος που γεννάει στη μηδενική μας ύπαρξη η αίσθηση του σύμπαντος, ενός χαώδους, με τις μαύρες τρύπες του, προπάντων άγνωστου - γι’ αυτό και απειλητικού - Απείρου, αυτός λοιπόν ο τρόμος παραμυθείται από μια πολιτική που αφομοιώνεται μ’ αυτόν.1

^ τσι αφομοιώνοντας αυτόν τον «τρομο-κρατώντας» τον κι ελέγχοντάς τον έτσι - γίνεται η ίδια Η η ζωή «μια νεοπλασματική διάθλαση του τρό­ μου». Θρίλερ, λοιπόν! Αλλά και το «Αντί οφθαλ­ μού» είναι θρίλερ, όπου μία ψυχωσική που κάπο­ τε αυτοεξόρυξε το ένα της μάτι και ο εραστής της, ασθενής κι εκείνος και υποβόλιμος, αφού φοβά­ ται διαρκώς μιαν αυτό- ή ετεροεξόρυξη κι ενός ματιού δικού του, ζούνε την επικοινωνία τους με τον δικό τους τρόπο: έναν παραληρηματικό ιδεασμό περί κοι­ νής βολβοφθαλμολογίας - βαθιά επαναγωγική επικοί-

32 επάογη-------------------------------------νωνία, μέσα από το «παιγνίδι», πιθανή σε μια κατατονικη σχιζοφρενία - κι άλλες πιο κατανοητές φαντα­ σιώσεις - σαν τα περί κοινής τους τύχης στο καζίνο και φυσικά και έναν έρωτα σωματικό κοινό, που τον αποδεχόμαστε, έστω και μέσ’ από το αποτρόπαιο αυτό συναίσθημα και την ξενότητα της τρέλας, σαν μήνυμα οικείο και ζεστό. Ο ήρωας στη «Σημάνθα» εί­ ναι άνθρωπος φυσιολογικός, αλλά δεν ησυχάζει από τις ενοχές του για τη βία που πηγάζει από το φύλο του, «είναι ένας φαυλοφαλλοκράτης» - ποιος όμως είναι ο κρυπτοφαλλοκράτης; - που έχει εγκαταλεκρθεί γι’ αυτό από τη γυναίκα του και που μεταμελείται τώρα με τη μύησή του σε μιαν «αίρεση Αυτοκοπής» (απόη­ χος της αίρεσης των αυτοευνουχιζομένων Σκόπσι στα Ουράλια;), από όπου θα ξεφύγει ευτυχώς μια βλάβη επανορθώσιμη, για να περάσει στη συνέχεια στη φαλλική κατάχρηση, ώσπου να συναντήσει τη Σημάνθα, το ιδεώδες που εξισορροπεί τον πόλεμο ανάμεσα στα δύο φύλα- γιατί η Σημάνθα που κάποτε είχε βιασθεί, έχει οργανωμένη πια την άμυνά της με τη βοήθεια του εκπαιδευμένου σκύλου της, που, σε μια βίαιη ερωτική εκδήλωση του ήρωα, θα εφαρμόσει ακριβώς ό,τι του είχαν μάθει- κι ο ήρωας υφίσταται μια μεταμόσχευση φαλλού - και γιατί όχι επί τη ευκαιρία υπερμεγέθους πλην συνειδητοποιεί ότι ο πόλεμος των φύλων είναι μια λεπτομέρεια σε σχέση μ’ ένα πνεύμα φαλλικό, «πανούκλα» που θα αφανίσει τον πλανήτη. Και, τέ­ λος, στις «Σταγόνες», μια άλλη γυναίκα στήνεται σαν στόχος μέσα σ’ ένα παιγνίδι από λέξεις αλλ’ όμως λέ­ ξεις - σφαίρες που συνεχώς εξοστρακίζονται από την αταλάντευτη αιώνια σύντροφο, που ο αμφίθυμος και εξαρτημένος άνδρας βλέπει σαν το μαρτύριο της στα­ γόνας· - ιδού και μια μαζοχιστική υπαρξιακή παρα­ μυθία. Πολύ σημαντικά επίσης αφηγήματα της ομά­ δας είναι οι «Παράξενες διηθήσεις», όπου εκτός των άλλων, υπάρχει αδιαμόρφωτη και μια τάση εμβά­ θυνσης σε μια συνιστώσα οντογλωσσική της δόμη­ σης του εθνικισμού,2 το γλωσσοπαίγνιο του «Μπατακλάν» κι οι ακατάπαυστα επινοηματικοί «Πυράκαν­ θοι», που όλα τους έχουν εν τω βάθει κοινή μιαν οντογλωσσολογική θεματική, είτε ο μύθος έχει μια πλοκή πιο ουσιαστική (στο πρώτο) είτε υποτυπώδη (στα άλλα δύο.).

τη δεύτερη ομάδα τ’ αφηγήματα έχουν σαν άξο­ νες πολλά από τα βιωματικά ορόσημα των γεω­ γραφικών πλανήσεων του συγγραφέα από την παιδική του ακόμη ηλικία. Η πατρική οικογέ­ νεια -όπου συγγράφει και η ψυχολογία- η παι­ δική ανεμελιά και σκανταλιά, αλλά και η παιδι­ κή ευπάθεια κι η μύηση, τα προανακρούσματα του έρωτα, οι έμπρακτες εισαγωγές στην εφηβεία κι ύστε­

ρα οι σχέσεις των συντρόφων (Ούτις) κι έπειτα και οι άλλες οι φορτισμένες ιδιαίτερα (Το κουκούλι) και οι ευρύτερες κοινωνικές, μέσα σε συγκινήσεις τρυφερές καμιά φορά (Δρόμος στο Πήμποντ) είτε απόμακρες (στο Μαλακώφ) ή δηκτικές (Στεφανία)· αλλά και οι επαγγελματικές ιατρικές αποτυπώσεις του, δραματι­ κές μα και σκαμπρόζικες και εντέλει η γεύση μιας πι­ κρής επιστροφής. Και ειδικότερα, απ’ όλα τα αφηγή­ ματα, το δεύτερο, τρίτο, τέταρτο της συλλογής, φαίνε­ ται σαν να φτιάχνουν ένα τρίπτυχο αυτοβιογραφικό, καθώς αναπαράγουν γεγονότα από την πρώιμη ζωή του συγγραφέα με χρονική διαδοχή. Πρόκειται για τα «Τσίτσι-μάνα-κόκαλα», «Οι μεγάλοι στόχοι» και «Ιερόγλυφο», όπου, μετά την ορατή αφετηρία αναμνήσε­ ων από μια πόλη επαρχιακή με τις αλλοεθνείς κι αλ­ λόδοξες της συνυπάρξεις, ακολουθούν οι μνήμες απ’ τις πρώτες προσηλώσεις στους γονείς, σε ήρωες της βιοπάλης και σε απρόσιτα ερωτικά αντικείμενα, οι μνήμες απ’ την αναπάντεχη και πάντα πρώτη γνωρι­ μία με την ηδονή, και έπειτα οι οιδιπόδειοι στόχοι, οι αποκαθηλώσεις των ειδώλων, κι οι απογοητεύσεις απ’ τους ρόλους των μεσοπολεμικών ανθρώπων, και η προσαρμογή με τα υποκατάστατα και η ρόδινη, επιτέ­ λους, επανάσταση των νιάτων όταν, παράλληλα με μια διαρκώς αναστελλόμενη και εναλλακτικά χυδαϊζόμενη κι εξιδανικευμένη εφηβεία, με αυτό -και ετεροερωτισμούς, με αποτρόπαιες γυναίκες των πορ­ νείων, με μια αποτυχημένη απόπειρα με την, κατά τα τότε ήθη «υπηρέτρια», γίνεται και το τόλμημα στο μά­ θημα χορού με την ξαδέλφη- η τυποποιημένη τότε ει­ σαγωγή στον έρωτα μιας ξεχασμένης εποχής και για τα δύο φύλα- με κείνον τον διαφανή και «επί ξυρου ακμής» ερωτικό διάλογο των υπονοούμενων και, το αποκορύφωμα, την πρώτην εμπειρία της αφής, μα και της γεύσης θαυμάσιο διήγημα! Πλην ίσως, πρέπει να συγκολληθούν σ’ αυτό το τρίπτυχο δύο ακόμη αφηγή­ ματα κατ’ επαφήν του· και εν πρώτοις, το προπορευόμενο «Παράδοξες διηθήσεις», εάν η μητρική μας γλώσσα, της οποίας υπεραμύνονται, είναι αυτό που οριοθετεί τις απαρχές της ύπαρξής μας σαν ατομικής2 και την απόσπασή της από την συνέχεια της συλλογι­ κής σαν είδους· και εκ δευτέρου, σαν συνέχεια των ερωτικών αποπειρών της εφηβείας, η «Αυτοψία», ο έρωτας της μιας επαφής μ’ ένα ψυχρό -«ως προς νεκροτομίαν»- γυναικείο σώμα, όπως τον διακρίνουμε μέσα από το συμβολισμό που διασπείρεται επάνω στον ελλειπτικό ιστό του μύθου, που εδώ έχει τη δομή του ονείρου3. Αλλά και πέρα από τη νεανική αυτή θε­ ματική πολλά είναι τα σημαντικά αφηγήματα απ’ την ομάδα αυτή. Το «Μια άλλη θαυμάσια ημέρα» μας εν­ διαφέρει προπαντός για μιαν ιδιαίτερα απολαυστική αφήγηση, όπου όλα συμβαίνουν σε μια πόλη επικίν­ δυνη, που όλους τους υποψιάζει με συνειρμούς ανή-

ετπλογη 33 συχους, όταν ένας ξεπαγιασμένος άνθρωπος, μπαίνο­ ντας κάπου αιφνίδια για ν ’ αγοράσει γάλα, παρερμη­ νεύεται από τις επί παρεξηγήσεων -ακόμα πιο ανη­ συχητικές- επεξηγήσεις του, ως ληστής. Κι ένας «Δρόμος στο Πήμποντυ», αντιθέτως, συγκινεί διότι κρύβει έναν αποτυχημένο μετανάστη που μ’ άδεια χέ­ ρια δεν μπορεί να ονειρευθεί, όπως, οι άλλοι μια επι­ στροφή, τον νόστο. Στο «Μαλακώφ», μια επίσκεψη σ ’ έναν λυκόφιλο από τα παλιά, γεννά μια ατμόσφαιρα συναισθηματικά απρόσφορη, όπου παρέχεται και εισπράττεται συγκρατημένη μια δηκτική φιλοξενία, που αποκαλύπτει τη συμβατικότητα ανθρώπων και αισθη­ μάτων και ιδεώ ν όμως με έμμονη τη γεύση σ’ όλους του έρωτα, παρόντος ή και παρελθόντος, είτε σαν άγρια ζήλια, είτε σαν καθημερινή ρουτίνα, που εν τούτοις πάντοτε παραμυθεί. Και «Ο τροχός», το σύμβολο του χρόνου που «γυρίζει», μας ξετυλίγει τα βιώματα ενός επαναπατριζόμενου που, μέσα από το πρόσωπο ενός «φτασμένου» πλέον φίλου του, αντιμετωπίζει την ξενότητα του τόπου να τον πολιορκεί· έτσι που οι δύο φίλοι, ξένοι πλέον και οι δύο από το χθες, αναρωτιού­ νται μέσα στου Απότσου «μήπως αιφνίδια βρίσκο­ νταν μέσα στην καντίνα ενός υποθετικού στρατοπέ­ δου συγκεντρώσεως». Η «Στεφανία» είναι η γυναίκα που καλύπτει με τον έρωτα το απύθμενο κενό της και δίνεται χωρίς να διεκδικεί, ούτε να δίνει, χωρίς αντι­ παλότητα κι ίσως ούτε κι αγάπη· γιατί όμως τόσος σαρκασμός για μια γυναίκα που τουλάχιστον, μπορεί να εμπνέει ή να τροφοδοτεί τον αξεδίψαστο ναρκισισμό μας... «Στα Τάρταρα» ενός ψυχιατρείου καταδί­ κων, μεσ’ από τ’ αποτρόπαια πορτρέτα τους ο συγγρα­ φέας κλιμακώνει τον φόβο μας, ίσως για ν’ αποκλιμακώσει έναν δικό του, που τον επικεντρώνει μόνο σε έναν απ’ αυτούς, απ’ τον οποίο και εκλιπαρεί μιαν υποθετική -ακόμα και μονομερή (!)- συνθήκη εκεχει­ ρίας, την ύστατη, έστω και απατηλή του ανακούφιση. Τέλος, «Ο υδροκέφαλος Πρίαπος», μια αριστοτεχνι­ κή περιγραφή πορνό, ίσως, δεν είναι ως θέμα κατα­ σκευασμένο.

A Α αίνεται, μάλλον, ότι η ερεθισμένη φαντασία I 1 του αφηγητή ξεκινά από τα αποκαλούμενα I «παιδιά θαλιδομίδης» από όπου οδηγεί στην I I αποθέωση της έξαψης του έρωτα των βλεννο1 I γόνων και των μεγεθών, που, ναι μεν υπάρχει ' ' πανανθρώπινα, μα βρίσκεται λίγο-πολύ κρυμμένος από μιαν αισθητική, που ο συγγρα­ φέας μ’ ειλικρίνεια εδώ αποφασίζει να αγνοή­ σει. Τέλος σε ό,τι αφορά, το καθαρά βιωματικό αφή­ γημα, «Το έμφραγμα» παρότι έχει φορέσει τα καλά του για να εμφανισθεί σ ’ αυτή την συλλογή, -δεν παύ­ ει να είναι ένα εξωραϊσμένο φύλλο νοσηλείας ή το

πολύ-πολύ φύλλο προσωπικού ημερολογίου. Στην τρίτη ομάδα, τέλος, τα αφηγήματα σαρκάζουν και κατ’ αρχήν σαρκάζει το «Πτερό στον άνεμο» την έκδοση κάθε αντίστασης, όπου η πολιτική απραξία οδηγεί και φθάνει ακόμα ως την απάλειψη της νο­ σταλγίας. Στο αφήγημα «Ο Ροδανός» απεικονίζεται μια ασυνάρτητη και ιδιοτελής αντίσταση του άξονα Αθήνας-εξωτερικού, ήδη φαλκιδευμένη από τους ίδι­ ους τους «αντιστασιαζόμενους» (και όχι αντιστασια­ κούς) και κατασκευασμένη απέναντι σε ένα γεγονός εκεί μεγεθυμένο ματαιόδοξα, αλλ’ όχι και μάταια γι’ αυτούς. Σε άλλα δύο αφηγήματα ο συγγραφέας θ’ ακυρώσει την αντίσταση αυτή, στο μεν ενμέρει και στο άλλο ολοσχερώς. Στο «Μπατακλάν» την παίρνει ως θέμα του για να την «καπελώσει» με τη γλώσσα, επικαλύπτοντας την όλο γλωσσικούς αυτοσχεδιασμούς και από καυστικά κι εύστοχα διφορούμενα, και υποκαθιστώντας την ολόκληρη σαν σημαινόμενο στο «Κωδικώς» με ένα εργώδες και αδυσώπητο παιχνίδι «παρασημαινόντων».

γλώσσα του Α.Ν. με τη γνωστή πληθωρική της γεύση -κυρίαρχο συστατικό της πεζογραφικής μαγειρικής του- είναι ευχάριστα ή και διασκεδαστικά αιφνιδιαστική ή και ξενίζουσα και πά­ νω από όλα αποτελεσματική να πει αυτό που θέ­ λει· παρόλον ότι κουβαλά συχνά τα πλέον δύ­ στροπα νοήματα. Αλλά, είναι ένα άλλο και με­ γάλο θέμα αυτό ή μάλλον μια αυτοτελής διατρι­ βή. Μόνο που εδώ δεν πρέπει τώρα με μιαν ευκαιρία που έρχεται από τον τόμο αυτόν, και να διαφύγει κάτι ενδιαφέρον για τη γλώσσα, που φανερώνει μόνο αυτή η, κατάτμηση σε αφηγήματα, πεζογραφία του Α.Ν. Πρόκειται για τα διάφορα επίπεδα της γλώσσας, που τα διαπιστώνουμε εδώ σαφώς διακριτά σε ορισμένα από τα αφηγήματα αυτά, επίπεδα από τα οποία εκάστοτε μπορεί να εκπορεύεται το γλωσσικό παιχνίδι. Αυτό στο «Μπατακλάν» παίζεται όλο από το πιο απτό, από το επιφανειακό επίπεδο του λόγου, απ’ τις λέξεις· ενώ στο «Κωδικώς» βαθύτερα, απ’ το προλεκτικό υπόθεμα του εκφερόμενου λόγου, από το νόημα που αναζητεί ένα σημαίνον κωδικό, όπως μια λέξη· και στο «Πυράκανθοι» το γλωσσικό παιχνίδι παίζεται ακόμα πιο βαθιά στον τρόπο λόγου ή -ταυτόσημα- σε έναν τρόπο που είναι ικανός να διαφοροποιεί στον λόγο ένα νόημα4· αλλά στο πρώτο αφήγημα «Παρά­ ξενες Διηθήσεις» το γλωσσικό παιχνίδι διακινεί τα σημαινόμενα αυτά που είναι στον πυρήνα, στα σημαινόμενα τα ανομολόγητα της ύπαρξης. Ή δ η αναλύο­ ντας το αφήγημα αυτό η νύξη έχει γίνει και έχει μαρ­ τυρήσει πόσο βαθιά πηγαίνει η αντίληψη του Α.Ν. για τη γλώσσα.

«

34 ετηλογη--------------------------------------Εντέλει σημειώνουμε και μια πολύ ενδιαφέρουσα ιδιαιτερότητα του Α.Ν., που βγαίνει από την ιδιότητά του σαν γιατρού και που εδώ προβάλλει σε αρκετά από τα αφηγήματα αυτά, και όχι σε άλλα του πεζογρα­ φήματα, όπου τυχαίνει, μάλιστα ο ήρωας να είναι για­ τρός5. Το «Κάτω από τόσα βλέφαρα» είναι γεμάτο ψυχιατρική: παράξενες ιδέες, καταστάσεις, εικόνες, συμπεριφορές, συμπλέγματα ευνουχισμού, που εκβάλ­ λουνε στην πράξη, άμετρη φαντασία κάποτε εφιαλτι­ κή, συχνά ανατριχιαστική, μόλις εντεύθεν των ορίων που χωρίζουν τα ομαλά από τα παθολογικά. Πλην όμως ολ’ αυτά περιορίζονται στο θέμα που ο συγγρα­ φέας το κρατά τελείως χωριστό από την τεχνική. Δια­ τηρεί αξιοθαύμαστα την ιατρική του γλώσσα αθέατη στο περιθώριο και κατορθώνει σταθερά να αφίσταται από τη γνώση του- να την επικαλύπτει ολοκληρωτικά η αισθητική, έτσι που μόνον ένας ειδικός μπορεί να την ανακαλύψει. Τρανό παράδειγμα, ένα από τα συχνότερα συμπτώματα ενός σχιζοφρενούς, σύμπτω­

μα κλασικό και θεμελιακό, η δύσκολή του σχέση με το βλέμμα (του άλλου ή με το δικό του) δίνεται παρα­ στατικότατα στη φράση, μα γίνεται εξ ολοκλήρου τέ­ χνη «... ποτέ κατάματα... Τα μάτια μας γλυστρούσαν μόλις συγκρούονταν σαν τα σφαιρίδια ενός μπιλιάρ­ δου» («Αντί οφθαλμού», σ. 104). Καμιά υπόνοια για ένα γεγονός, που ως βίωμα έχει επαναληπτικά εισχω­ ρήσει στον ψυχίατρο και προ πολλού εγκατασταθεί σαν γνώση ειδικής σημειολογίας. Το μόνο φανερό αποτέλεσμα από τη συνύπαρξη του ψυχιάτρου και του συγγραφέα, πέρα από την κατανόηση του αρρώστου ανθρώπου- που επιβάλλεται άλλωστε και γενικά -ε ί­ ναι μια μερική συμπόρευση μ’ αυτόν και μια συγκρα­ τημένη τρυφερότητα για την τρέλα (Αντί οφθαλμού) και για την εγκληματική ακόμη εκτροπή (Στα Τάρταρα)· θαυμάσια συμβολή της τέχνης τελικά για τα ήθη και το πνεύμα.

Παντελής Κρανιδιώτης

Σημειώσεις και παραπομπές ών), όπως εδώ του σεξ, με μια έμπρακτη πνευματική επικοινωνία, 1. Φαίνεται πως εδώ ο Α.Ν. επεξεργάζεται μια ανθρώπινη ψυχολογία και δ) η δευτερογενής επεξεργασία, με την ανάπτυξη έστω και υπο­ που απαντά σε μια απειλή μεσ’ από τον γνωστό «μηχανισμό ταυτοτυπώδους μύθου όπου η συνάντηση ενός άνδρα και μιας γυναίκας ποιήσεως μετά του επιτιθέμενου». σε ξενοδοχείο (όπου στεγάζεται η πορνεία) και η συμπαρουσία 2.0 υπαρξιακός πυρήνας είναι ο χώρος που απειλείται από τις αλλητους εκεί (αλλά όχι «φανερή» ως προς το περιεχόμενο) συνεύρεσή λοδιηθήσεις μεταξύ γλωσσών, καθώς η εθνογλωσσική αυτοτέλεια τους, σε ένα από τα δωμάτια για μια «συνομιλία» και κάποια είναι μια βασικότατη υπαρξιακή μας συνιστώσα. Η άποψη είναι «αυτοψία» (μιαν σωματική, αλληγορικά, και πλήρη γνωριμία), με­ διαχρονικά επίκαιρη, και σήμερα ακόμα πιο πολύ. Εάν η πολυσέλι­ τά από τα οποία τελικά μένουν και οι δύο πάντα ξένοι. Για τη μετά­ δη μονογραφία του Ν. Ανδριώτη («Το ομόσπονδο κράτος των βαση αυτή στο «φανερό» -κατά τους όρους του ονείρου σε αντι­ Σκοπιών και η γλώσσα του», Π έκδοση, Εκδ. Τροχαλία, Αθήνα, διαστολή με το «λανθάνον» -περιεχόμενο του αφηγήματος ονεί­ 1992) για το τεχνητά απομακρυνόμενο από τη βουλγαρική, το ρου τον μίτο δίνει άθελά του ο συγγραφέας με τις φράσεις: «Θέλετε γλωσσικό ιδίωμα, των Σκοπιών είναι μια ιστορική αλήθεια, αντι­ μήπως και την αυτοψία του σώματος» (τουτέστιν: θέλετε απτό και λαμβάνεται κανείς πόσο ζωτική είναι η προσπάθεια κάποιων «φανερό» το όλον και «λανθάνον» θέμα;) «Τότε θα πρέπει να πάμε αταυτοποίητων λαών, να δημιουργήσουν ύπαρξη μέσα από τη κάπου αλλού, είναι θέμα τόπου ή αλληγορίας» (σελ. 91). Με μια τέ­ γλώσσα.

3. Πραγματικά, στη θέση της ελλειπτικής γραφής του αφηγήματος, τοια οπτική -ψυχαναλυτική για ενδεχόμενους μηχανισμούς του ονείρου- μπορεί να διερευνηθεί κάθε ελλειπτική ή αυτοματική γρα­ μπορεί να διαπιστωθούν οι γνώριμοι ψυχαναλυτικοί μηχανισμοί φή. Κι αυτό θα ήταν μια ενδιαφέρουσα διατριβή, εάν δεν έχει γίνει κατασκευής του ονείρου. Τουτέστιν α) η συμπύκνωση (δρώμενων ήδη από την εποχή που ο υπερρεαλισμός συνέζευξε την ψυχιατρική και συναισθημάτων) καθώς ο αγοραίος έρωτας συμπυκνώνεται με τη λογοτεχνία. στον χώρο του -«δωμάτιο ξενοδοχείου» -στο ήθος του -«παρανο­ 4. Το αφήγημα «Πυράκανθοι» είναι ένα δείγμα τεχνικής για τη δημι­ μία ή πορνεία»- και ιδιαίτερα στον τρόπο επαφής -με τις «κοινές ουργία, μέσ’ από τη μίμηση, του υπηρεσιακού τρόπου σκέψης και μεμβράνες»- ετεροφύλων σωμάτων - β) η μετατόπιση του κύριου νοήματος στην ύφεση της έμφασης στο σεξ, και η κύρια του μετα­ που ο συγγραφέας τον κατασκευάζει συσσωρεύοντας ασφυκτικά τόπιση σε παραμέτρους του -όπως παρανομία και ενοχή συναρτητις λεπτομέρειες μιας ανιαρής σχολαστικής επαναληπτικότηυ;,, όμοιας, με τη γραφειοκρατική, ταυτόσημης και με τον υπηρεσιακό, μένες με τις στάσεις του υπερεγώ απέναντι του και σε εξιδανικευμέεπιζητούμενο ν’ αναπαρασταθεί τρόπο σκέψης. να του υποκατάστατα -όπως «πνευματικές ενασχολήσεις» σε μια 5. Α. Νικολαΐδη, «Ο Ανιχνευτής», Μυθιστόρημα, 2ης έκδοσης, συμβολική σεξουαλικότητα, όπου το γυναικείο σώμα γίνεται βι­ βλίο και ο συγγραφέας εραστής αισθάνεται διωκόμενος όπως ο εγκληματίας γ) η δραματοποίηση (με την εικονοποίηση των εννοι­

ετπλογη 35

ο λυπημένος ερωδιός ονειρικό. Ο ήρωας της δεύτερης είναι ένας πρωτόγο­ νος, ο Μιχάλης Ασφόδελος, που βγαίνει από τη θά­ λασσα για να ζήσει στη στεριά πολύ αργότερα από το υπόλοιπο ανθρώπινο γένος. Αν κάι δείχνει εξαιρετική ικανότητα προσαρμογής και μαθαίνει πολύ εύκολα, Π εζογρ αφ ία χρησιμοποιώντας ένα «μαύρο κουτί» που εκπέμπει ιστορικά στοιχεία, μόλις προσπαθήσει να έρθει σε επικοινωνία με τους ανθρώπους θα συλληφθεί ως πι­ Ο λυπημένος ερωδιός, που έχλαιγε θανός τρομοκράτης και θα φυλακιστεί. Στην τρίτη μια ολόκληρη νύχτα «στη μέση της μο­ ιστορία παρακολουθούμε τη δύσκολη πορεία ενός νέ­ ναξιάς του ακίνητου έλους», εμφανίζε­ ται μόνο μια φορά στην αρχή του βιβλί­ ου γιατρού από τη στιγμή που παίρνει το πτυχίο του ου και γίνεται αφορμή στον αφηγητή ως την ώρα που τελειώνει το «αγροτικό» του στα Κα­ να αρχίσει να μιλάει. Η πρώτη α υτή ει­ λάβρυτα και επιστρέφει στην Αθήνα. Και στις τρεις κόνα είναι πολύ μελαγχολική. Είναι το κύριο κοινό θεματικό χαρακτηριστικό είναι η ενα­ και η συνέχεια του μυθιστορήματος γώνια αναζήτηση του έρωτα ή της γνώσης, η πορεία ανάλογη; Δεν μπορούμε να εκφράσουμε προς την ολοκλήρωση, που διακόπτεται, όμως, άδοξα απόλυτη γνώμη, πριν να φτάσουμε στη δεύτερη και την τρίτη ιστορία από εξωτερικές στην τελευταία σελίδα, για τί η πραγμα­ αντίξοες καταστάσεις, ενώ στην πρώτη υπάρχει η κα­ τικά πρωτότυπη «λύση» του έργου θα τανόηση της «ήττας» και η αποδοχή της ανάγκης να μας αναγκάσει να δούμε τα όσα διαβά­ συνεχιστεί η πορεία. σαμε διαφορετικά. Μόνο της πρώτης ιστορίας η αφήγηση γίνεται σε α' πρόσωπο από τον πρωταγωνιστή της, ένα είδος λυρι­ κής εξομολόγησης προς την ιδεατή Βεατρίκη του. Στην αφήγησή του εντάσσονται και αρκετά ποιήμα­ ο νέο «υτό μυθιστόρημα του Σπόρου Σίγμα τα. Ο ίδιος αφηγητής ανοίγει και κλείνει το μυθιστό­ (ψευδώνυμο του γιατρού Σπόρου Σαμοΐλη) ρημα και αφηγείται και τις δύο άλλες ιστορίες, παρό­ κυκλοφόρησε δέκα χρόνια μετά το πρώτο του λο που αυτό το τελευταίο δεν γίνεται εύκολα αντιλη­ και πολύ επιτυχημένο Η σφαγή των εντόμων πτό. Σε μεγάλο μέρος της αφήγησης της ιστορίας τό­ (Ε.Λ.Ι.Α., 1981· τώρα «Σμίλη»), Μεσολάβησε η σο του Μιχάλη Ασφοδέλου, όσο και του νέου για­ νουβέλα Ιστορίες του ήλιου (Σμίλη, 1991). Είναι τρού, ο αφηγητής διεισδύει στον εσωτερικό κόσμο φανερό ότι ο συγγραφέας κινείται με αργά και σταθε­ των δύο ηρώων, ώστε ο αναγνώστης να έχει την ρά βήματα, καθώς δεν θέλησε να εκμεταλλευτεί βια­ ψευδαίσθηση ότι γίνεται αυτόπτης μάρτυρας αφενός στικά την επιτυχία του, ούτε να επιδιώξει τη δημοσιό­ του τρόπου πρόσληψης του κόσμου από τον Ασφόδε­ τητα. Ή δη όμως έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον του λο και αφετέρου των νέων εμπειριών που έχει στη κοινού, αφού χωρίς κάποια ιδιαίτερη διαφήμιση και δουλειά του ο γιατρός. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα δύο μυθιστορήματά του βρίσκονται στην τρίτη τα άλλα πρόσωπα του έργου τα αντιλαμβανόμαστε τους έκδοση. στο βαθμό που τα γνωρίζουν οι δύο κύριοι ήρωες. Στο καινούριο του έργο ο Σπόρος Σίγμα συνθέτει με Ωστόσο, η συνεχής τριτοπρόσωπη αφήγηση διακό­ πτεται σε μερικά σημεία από αποστροφές του είδους: τρεις παράλληλες ιστορίες μια σύγχρονη «Οδύσσεια» «Δεν ξέρω γιατί βρίσκω τόσο μεγάλη δυσκολία να πε­ (η παρομοίωσή μου έχει αφορμή τα 24 μέρη του βι­ ριγράφω τη συνέχεια. Δεν είναι τόσο το βάρος απ’ βλίου αριθμημένα με το ελληνικό αλφάβητο). Ο ήρωαυτές τις αδηφάγες βαλίτσες ούτε η ερημιά των δρό­ ας-αφηγητής της πρώτης ιστορίας αναζητά την ιδανι­ μων που αντίκρισα μόλις βγήκα απ’ το σταθμό. Δε θα κή γυναίκα, τον απόλυτο έρωτα, σε ένα κλίμα καθαρά Σ Π Υ Ρ Ο Σ Σ ΙΓ Μ Α Σ . Ο λ υ π η μ έν ο ς ερωδιός. Α θ ή ­ να, Σ μ ίλ τ \ , 1991. Σελ. 296.

Ι

36 ετηλογη--------------------------------------πρέπει να είναι ούτε το τσουχτερό κρύο που τον περό­ νιασε και θάμπωσε τα γυαλιά του ούτε η σκοτεινιά που έδωσε τη χαριστική βολή στη θλιβερή εικόνα. Πρέπει να είναι αυτή η ξένη εκταφή που επιχειρώ. Ή τα ν δύσκολα. Ό λα. Τώρα είναι ένα απλό στρώμα ζωής γι’ αυτόν. Από πάνω του έχουν κατακαθίσει ένα σωρό άλλα. Τα ξανανεβάζω στο φως, κι αυτό ζωντα­ νεύει επώδυνα. Και για μένα.» (σ. 140), που υποδηλώ­ νουν τη συνεχή παρουσία του προσωποιημένου αφη­ γητή και ενός ακροατή. Ακόμη, στην ιστορία του Μιχάλη η γλώσσα με την οποία περιγράφονται τα όσα βλέπει ο πρωτόγονος ήρωας, υπερβαίνει κάποτε το γνωστικό επίπεδό του, προδίδοντας ότι κάποιος άλλος διαμορφώνει σε λόγο τις σκέψεις και τα όσα αντιλαμ­ βάνεται το πρόσωπο αυτό. Δεν είμαι βέβαιη αν οι τρεις παράλληλες ιστορίες, που φαίνονται να τεμαχίζουν η μία τη ροή της άλλης, κινούν εξίσου το ενδιαφέρον ιων αναγνωστών, τουλάχιστον στην πρώτη ανάγνωση του βιβλίου. Για­ τί πραγματικά θεωρώ ότι το ευρηματικό τέλος επιβάλ­ λει μια επανεκτίμηση του όλου έργου και την αναθεώ­ ρηση των εντυπώσεων που είχε δημιουργήσει. Ό πω ς αποδεικνύεται οι τρεις αυτές ιστορίες εμπεριέχουν η μια την άλλη σε κοινό «σώμα», καθώς ο συγγραφέας φαίνεται να διακηρύσσει τελικά την ενότητα της ιστο­ ρίας του μαζί με την ενότητα του ανθρώπου.

αποστασιοποίηση του αφηγητή από τη δεύτερη και την τρίτη ιστορία, το αίσιο τέλος και το χιούμορ του συγγραφέα δημιουργούν μια μάλλον I ψεύτικη διάθεση ευφορίας από την ανάγνωση I του βιβλίου. Στην πραγματικότητα η κοινωνική I καταγγελία δεν λείπει από τις προθέσεις του δη­ μιουργού, μαζί με κάποιο διδακτισμό που χρω­ ματίζει μερικές σελίδες, ιδιαίτερα εκεί που ο συγγραφέας φαίνεται να αντλεί από τα προσωπικά του βιώματα. Το βιωματικό στοιχείο είναι έντονο στο έργο του Σπόρου Σίγμα και αυτό δημιουργεί σε μεγάλο βαθμό την αίσθηση της συνέχειας στα έργα του. Και στα δύο μυθιστορήματά του ο πρωταγωνιστής είναι το ίδιο πρόσωπο, και παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον συγγραφέα. Αλλά και άλλα δευτερεύοντα πρόσωπα συνεχίζουν την πλασματική τους ζωή και μέσα στις σελίδες του δεύτερου έργου, όπως ο Πανεπιστημιακός Επιμελητής της Χειρουργικής Αλφα Τάμα. Στη μα­ κριά παράδοση των μυθιστορημάτων, που παρουσιά­ ζουν τη νοσοκομειακή ζωή -γραμμένα συνήθως από γιατρούς- έρχονται να προστεθούν τα έργα του Σπό­ ρου Σίγμα για να πλουτίσουν τον πολύ φτωχό αριθμό των αντίστοιχων ελληνικών. Α ν και, το τονίζω αυτό, δεν έχουν αποκλειστικά αυτόν το στόχο. Ακόμη, και ια

[ΙΑ I

στα δύο μυθιστορήματα ένα μέρος της υπόθεσης ξε­ τυλίγεται στα Κουφονήσια, καθώς τόσο ο συγγραφέ­ ας όσο και οι ήρωές του αποδεικνύονται λάτρεις των Μικρών Κυκλάδων (στον ίδιο χώρο ξετυλίγονται και οι Ιστορίες του ήλιου).

λλες όμως ομοιότητες, πέρα από την υπόθεση, είναι πιο εντυπωσιακές και καθοριστικές για την ταυτότητα του συγγραφέα. Έ χοντας δημι­ ουργήσει μια προσωπική μυθολογία και ένα κράμα από σύμβολα, στοιχεία παραμυθιού και ρεαλιστικά στοιχεία, πλάθει το προσωπικό του ύφος, αρχίζοντας από τη φαινομενικά απλή καταγρα­ φή των γεγονότων ως τη σχεδόν ποιητική έκφραση. Ο λόγος του συνδυάζει χιούμορ, ειρωνεία, ακόμη και κάποια υπερρεαλιστικά ψήγματα. Ό λ α αυτά τα στοι­ χεία οδηγούν τον αναγνώστη να συμμεριστεί την οπτική γωνία του αφηγητή και επομένως τον βοηθούν να σταθεί κριτικά απέναντι στα όσα διαδραματίζονται στο βιβλίο. Ακόμη, στο λόγο του εναλλάσσονται οι μεγάλες φράσεις με τις σύντομες, ανεξάρτητες, μονο­ λεκτικές προτάσεις, δημιουργώντας έναν ιδιαίτερο ρυθμό: «Νέα μπουκιά, νέος συνδυαμός. Κεφτεδάκι, χόρτα, φέτα, πατάτα φούρνου. Κρασί. Μελιτζάνα, φέ­ τα, ψωμί. Κρασί. Πιπεριά, ελιές, ψωμί. Κρασί. Αρνά­ κι, πατάτες, χόρτα. Κρασί. Κίτρινα τυριά. Κρασί. Τυριά. Κρασί. Τυριά. Κρασί. Μήλα. Κρασί. Αχλάδια. Κρασί. Κρασί. Κρασί. Σηκώθηκε απάνω. Χόρευαν όλοι. Είχε επισημάνει ποια χόρευε καλύτερα. Λα­ τρεύω το χορό. Αυτός, ο μοναχικός.» (σ. 147). Έ ν α ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είναι το ότι αφηγείται παράλληλες ιστορίες και στα δύο έργα του (δύο στη Σφαγή των εντόμων, τρεις στον Λυιτημένο ερωδιό). Στην καθεμιά παραλλάζει όχι μόνο το θέ­ μα αλλά και ο τρόπος γραφής. Ο συσχετισμός και η αποκρυπτογράφησή τους γίνεται μόνο στις τελευταίες σελίδες των δύο κειμένων, ξεπερνώντας ευχάριστα τις προβλέψεις και τις παρατηρήσεις των αναγνωστών. Προσωπικά προτιμώ τις σκηνές από τη ζωή του νο­ σοκομείου, στις οποίες ο συγγραφέας εκμεταλλεύεται γόνιμα τη λεπτή παρατηρητικότητά του, για να πλά­ σει ζωντανούς ανθρώπινους τύπους και καταστάσεις. Στην ίδια ιστορία αναδεικνύεται κι ένα άλλο σημαντι­ κό προτέρημα του συγγραφέα, η στέρεη και καθαρή αφήγηση και ο ζωντανός διάλογος. Στην ιστορία του Μιχάλη Ασφοδέλου είναι γενικά πολύ αναλυτικός για να δείξει το πλήθος των πραγμάτων που ο ήρωας αγνοεί. Ακόμη, καθώς αυτή η ιστορία προχωρεί, ο τό­ νος αλλάζει. Η αλληγορία της παρουσίας του ήρωα στη ζωή μεταβάλλεται σε ρεαλιστική περιγραφή του επεισοδίου με τη Μαργαρίτα. Γιατί, όμως, οι τρεις ιστορίες δεν διαδραματίζονται

-------------------------------------- ετηλογη 37 την ίδια χρονική περίοδο; Αυτός ο ετεροχρονισμός διακρίνεται καθαρά στην ηλικία του νεαρού γιατρού, όταν επιστρέφει στην Αθήνα, και στον μισό αιώνα ζωής που έχουν διανύσει οι άλλοι δύο ήρωες. Ακόμη, η ιστορία του γιατρού διαδραματίζεται την περίοδο της Χούντας, ενώ του Μ ιχάλη Ασφοδέλου πολύ αργό­ τερα. Αλλά με τον τρόπο αυτό αποδυναμώνεται η δυνατότητα ερμηνείας του χαρακτήρα του γιατρού μέ­ σω των άλλων ιστοριών. Ενώ δηλαδή και οι τρεις αποτελούν μέρη ενός συνόλου, δεν φαίνονται να αλληλοσυμπληρώνονται ή να αλληλοεξαρτώνται. Αυτά, βέβαια, από τη σκοπιά του αναγνώστη, γιατί μια τέ­ τοια προοπτική ανάγνωσης μπορεί να ήταν έξω από

τις προθέσεις του συγγραφέα. Και μια όχι τόσο σχο­ λαστική παρατήρηση: ο πρωταγωνισμός (2 φορές στη σ. 294) δεν είναι μάλλον πρωτογονισμός; Συμπερασματικά, μέσα στην πλούσια, τουλάχιστον ποσοτικά, σύγχρονη πεζογραφία μας Ο λυττημένος ερωδιός του Σπύρου Σίγμα δεν είναι ένα βιβλίο που μπορεί να περάσει απαρατήρητο. Ο συγγραφέας του ξέρει να αφηγείται, να δημιουργεί πρόσωπα, να στή­ νει καταστάσεις. Αυτά του τα προτερήματα πλάθουν ένα ενδιαφέρον κείμενο αλλά και μας δημιουργούν προσδοκίες για την επόμενη «κατάθεσή» του.

Έρη Σταυροπουλου --------------------------------ΠΛΑΙΣΙΟ —

Τα έξι διηγήματα φανταστικής ανα­ ζήτησης που εξέδωσε η Ντορέτα Π έππα με τον τίτλο Λάινα δεν εγκαι­ νιάζουν την ενασχόληση της συγγραφέως με το φανταστικό, μάλλον αποτελούν επιστέγασμά της. Η εμπειρία της γίνεται αισθητή στη δεξιοτεχνία με την οποία δομεί τα -πρωτόλεια εντούτοις- διηγήματά της. Η Π έππα ξέρει καλά τόσο τις συμβάσεις και τους κώδικες της φανταστικής λογοτεχνίας όσο και τα τερτίπια της. Ξέρει να εκμεταλλεύε­ ται τη μακριά παράδοση των φα­ νταστικών κειμένων, αλλά και να ει­ σάγει τα προσωπικά της στοιχεία στην αφήγηση. Εξερευνά τις πολλα­ πλές δυνατότητες του χώρου, φέρνοντάς τον στα δικά της μέτρα αλλά και στα μέτρα της ελληνικής πραγ­ ματικότητας - που δεν έχει ιδιαιτέ­ ρως σημαντική παράδοση στην αμι­ γή φανταστική λογοτεχνία, παρόλη τη σαφή τάση πολλών νέων συγγρα­ φέων προς αυτή την κατεύθυνση. Στα διηγήματα της Ντορέτας Π έππα δεν συναντάμε ούτε πύρ­ γους ούτε φαντάσματα, η ατμόφαιρα δεν είναι καθόλου μαγική: σε επί­ πεδο εκλεκτικής συγγένειας μάλλον θα μιλούσαμε για Μοπασάν ή Νοντιέ; σε επίπεδο όμως πεδίου ανα­ φοράς -κι αυτό είναι το σημαντικό­ τερο- η Π έππα χτίζει τα διηγήματά της με βάση την ελληνική πραγματι­ κότητα της μοναξιάς, του κιτς, της παράδοσης, των προβληματισμών της νεολαίας, της άναρχης, σαρκο­ βόρας ανοικοδόμησης της πρω τεύ­ ουσας. Τα διηγήματα μυρίζουν Αθή-

πεζογραφία ΝΤΟΡΕΤΑ ΠΕΠΠΑ. Λάινα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 115 να, ή μάλλον αθηναϊκό τρόπο ζωής ακόμα και το τελευταίο. Η Π έππα καταφέρνει να εισάγει το φανταστικό στην πιο τετριμμένη καθημερινότητα - όχι γι' αυτό όμως και λιγότερο οδυνηρή - πραγματώ­ νει, για να ανατρέξουμε στον Καστέξ, μια «βίαιη παρείσδυση του μυστηρίου μέσα στο πλαίσιο της πραγματικής ζωής». (Le Conte Fantastique en France, σελ. 8). To φα­ νταστικό αναδύεται ως απάντηση και εκδίκηση στις οδυνηρές, αμφιλε­ γόμενες, αντιφατικές πλευρές του εγώ και του κόσμου. Έρχεται να φω ­ τίσει σκληρά την αλήθεια των πραγ­ μάτων, ξεχασμένη από την επανά­ ληψη, σβησμένη από τη συνεχή ε πα­ φή. Η Π έππα δεν προτείνει πανά­ κειες με τα διηγήματά της: το φα­ νταστικό λειτουργεί ως μεγεθυντικός φακός που χρησιμοποιεί την έκπλη­ ξη και την αβεβαιότητα για να κε­ ντρίσει τον αναγνώστη. Αυτό ακρι­ βώς το δομικό χαρακτηριστικό του φανταστικού κειμένου, η αβεβαιότη­ τα, ο δισταγμός του λειτουργικού αναγνώστη μπροστά στο παράδοξο συμβάν - δισταγμός πολλές φορές και του ίδιου του ήρωα - είναι ευκρι­ νέστατο σε όλα τα διηγήματα: μέ­ νουμε με την απορία σχετικά με την ταυτότητα του ξανθού νεαρού -δο-

λοφόνος ή υπερφυσικό πλάσμα-; μπροστά στις πιθανότητες του φαντασιακού και του φανταστικού στην εκδρομή - ο ήρωας έχει παραι­ σθήσεις ή η πραγματικότητα έχει αλλοιωθεί; Το ίδιο ισχύει για όλα τα διηγήματα. Η έκπληξη του αναγνώ­ στη που α πό μία επαγγελματική συζήτηση κι ένα περίπατο περνάει ξαφνικά σε μια μυστηριώδη εξαφά­ νιση ή εισχωρεί στον κατεξοχήν κό­ σμο του υπερφυσικού - εξωγήινοι, θρύλος - διασφαλίζεται α πό αυτήν ακριβώς την πιστότητα στη μετα­ φορά της καθημερινότητας, από το ρεαλισμό και τη λεπτομέρεια στην περιγραφή της. Ο αναγνώστης αιωρείται -και το απολαμβάνει αυτόστο μεταίχμιο μεταξύ του πραγματι­ κού και της υπέρβασής του, του οι­ κείου και του ανεξερεύνητου. Μια κατάσταση στην οποία συμβάλλει κατά πολύ και η γλωσσική επιλογή της συγγραφέως. Η Π έππα ξέρει πολύ καλά όχι μό­ νο τη νέα ελληνική και τις πολλα­ πλές παραλλαγές και δυνατότητές της. Αποτέλεσμα, η επιτυχημένη δη­ μιουργία μιας γλώσσας που εκφρά­ ζει ακριβώς το μεταίχμιο στο οποίο κινείται η δουλειά της, μια γλώσσα αντανάκλαση της ατμόσφαιρας του έργου της. Η γλώσσα του βιβλίου δεν είναι ούτε αμιγώς δημοτική ούτε λογία. Είναι διφορούμενη, φτιαχτή σαν το σύμπαν στο οποίο καλούμα­ στε να εισχωρήσουμε. Ένα σύμπαν οδυνηρής γοητείας.

Τιτίκα Δημητρούλια

38 επιλογή

η ελληνική εξωτερική πολιτική 1900 - 1945 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ. Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900-1945. Αθήνα, Ε σ τ ί α , 1992. Σελ. 363

Ιστορία καθηγητής Κωνσταντίνος Σβολόπουλος έχει ήδη από ετών παρουσιάσει εξαιρετικά ενδιαφέρον συγγραφικό έργο, αφιερωμένο σε κρίσιμα ζητήματα της ιστορίας του νεότερου ελληνισμού, η οποία αποτελεί και το αντικείμενο της διδακτικής του δραστηριότητας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το νέο του βιβλίο, που εκδόθηκε στις αρχές του καλοκαιρι­ ού, «Η Ελληνική εξωτερική πολιτική 1900-1945», ανήκει και αυτό στην κατηγορία των σοβαρών και εμπεριστατω­ μένων μελετών του συγγραφέα. Το ξεχωριστό ενδιαφέρον και η ιδιαίτερη σημασία, όμως, αυτής της συγκεκριμένης έκδοσης βρίσκονται στο γεγονός ότι αποτελεί την πρώτη ίσως τόσο συστηματική και ολοκληρωμένη έκθεση της ελληνικής εξωτερικής πο­ λιτικής στο πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα. Αξιοποιώντας, σε ορισμένες περιπτώσεις επίσης για πρώτη φορά, άγνωστες στο πλατύ κοινό ή νέες αρχειακές πηγές, ο καθηγητής Σβολόπουλος επιτυγχάνει να συνθέσει πενήντα χρόνια διπλωματικής ιστορίας, μια περίοδο, η οποία άσκησε καθοριστική επίδραση στην πορεία της χώρας και κατά τη διάρκειά της έγιναν αποφασιστικές, για τους διεθνείς της προσανατολισμούς, επιλογές. Το πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα είναι επίσης η πε­ ρίοδος, κατά την οποία τελειώνει η διαδικασία ολοκλή­ ρωσης της κρατικής υπόστασης της Ελλάδας, ενώ τότε ακριβώς σημειώνεται και η μεγάλη, εσωτερική διαπάλη για τη φυσιογνωμία και τον τρόπο ανάπτυξης της χώρας, που πρέπει να ακολουθήσουν οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις. Σ’ αυτήν τη φάση της ελληνικής ιστορίας, είναι φανερό ότι η εξωτερική πολιτική υπήρξε καθοριστικός

παράγων της πορείας και της έκβασης των πολιτικών εξε­ λίξεων, καθιστάμενη'μάλιστα κεντρικό στοιχείο του ελ­ ληνικού, πολιτικού προβλήματος, όπως και της εσωτερι­ κής διαμάχης για την εξουσία. Ακόμη και στις ημέρες μας, ορισμένα από τα μεγάλα προβλήματα της δημόσιας ζωής και των κατευθύνσεων της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας αποδίδονται στην τεσσαρακονταπενταετία, που εξετάζει ο συγγραφέας. Παράλληλα, μπορούν μάλλον εύ­ κολα να διαπιστωθούν τόσο οι διαφορές, όσο και οι ομοι­ ότητες του διεθνούς και ειδικά του βαλκανικού περιβάλ­ λοντος, με πιο τραγική ίσως σύμπτωση το μαρτυρικό Σαράγιεβο. Αλλα, για την Ελλάδα, η ίδια αυτή περίοδος έχει και μιαν ακόμη, ειδικότερη σημασία, η οποία αποτυπώνεται ανάγλυφα στη μελέτη του Κωνσταντίνου Σβολόπουλου. Αυτή αφορά συγκεκριμένα, σε ένα από τα κορυφαία γεγο­ νότα της προπολεμικής εποχής, δηλαδή τη Μικρασιατική Καταστροφή. Γι’ αυτήν, η εμπεριστατωμένη ανάλυση του συγγραφέα ενισχύει στον αναγνώση την πεποίθηση ότι η Καταστροφή σηματοδότησε το τέλος μιας πράγματι μα­ κραίωνης φάσης του ελληνισμού, τερματίζοντας βίαια την ιστορική παρουσία των Ελλήνων σ’ ένα γεωπολιτικό χώρο, όπου ανέπτυξε ζωτικά συμφέροντα ήδη από τους τελευταίους αιώνες της Β'χιλιετίας π.Χ. Με τη Μικρασια­ τική Καταστροφή, το έθνος εισέρχεται ουσιαστικά στη φάση της παρακμής του, πορεία, η οποία δεν φαίνεται να έχει αντιστραφεί.

■ I I I ΛΙ Γ *

ε τη σύνθεση 45 χρόνων ελληνικής διπλωματίας, ο καθηγητής Σβολόπουλος παρέχει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να αποκτήσει ενιαία θεώρηση της εποχής και των προτεραιοτήτων της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Και τούτο είναι ίσως εξαιρετικά χρήσιμο για να κατανοηθούν σωστά δύο αναμφίβολα σημαντικές της παράμετροι, η σχέση της με τον I πολιτικό βίο στο εσωτερικό και ο ρόλος του ξένου παράγοντα. Διευκολύνεται επίσης η ερμηνεία της τακτι­ κής και των στρατηγικών στόχων της πολιτικής που άσκησε μια κορυφαία προσωπικότητα, ο Ελευθέριος Βε-

I

επάογη 39 νιζέλος, φυσιογνωμία, προς την οποία ο συγγραφέας φαί­ νεται ότι τρέφει μεγάλη εκτίμηση. «Ο Βενιζέλος, γράφει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Σβολόπουλος, είχε αποβλέψει στην δυναμική ένταξη σ’ ένα σύστημα πολυκεντρικής ισορροπίας», κατά τη διάρ­ κεια της δεκαετίας ’20-30 και πριν από την εμφάνιση του εθνικοσοσιαλιστικοΰ κινήματος. Αυτόν το στόχο, συνέ­ δεσε με την εδαφική και εθνική ολοκλήρωση του κράτους καθώς και τον εκσυγχρονισμό του στο εσωτερικό και επεδίωξε την επίτευξή του σε συμμαχία με τις ισχυρές, δυτι­ κοευρωπαϊκές δυνάμεις, της Αντάντ. Ή ταν αναμφίβολα μια ενδιαφέρουσα σύλληψη και ένα μεγαλεπήβολο σχέ­ διο, η εφαρμογή του οποίου δεν ολοκληρώθηκε, αλλά ο ελληνισμός ανέκτησε ένα μέρος του εθνικού του χώρου, παρά την απώλεια της Μικρός Ασίας. Στο ίδιο διάστημα, η πρόσδεση της χώρας στα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα της Δύσης φαινόταν αντικειμενικά ως μια λογική κατεύθυνση της εξωτερικής πολιτικής της με βά­ ση τον ισχύοντα τότε πολιτικό χάρτη της Ευρώπης. Όπως είναι, βέβαια, γνωστό, αυτά τα συμφέροντα απο­ δείχτηκαν μείζονος σημασίας σε σχέση με τις ελληνικές προθέσεις, γεγονός που είχε μεγάλες και σοβαρές επιπτώ­ σεις στη μετέπειτα εξέλιξη του τόπου. Ίδια ουσιαστικά παρέμεινε η κατεύθυνση της ελληνι­ κής, εξωτερικής πολιτικής και ύστερα από την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού στην Ευρώπη. Κατά τη φάση όμως αυτή, η κυβέρνηση των Αθηνών ήταν υποχρεωμένη να λαμβάνει υπόψιν ότι το σύστημα της ευρωπαϊκής ισορρο­ πίας έτεινε όλο και περισσότερο να γίνει διπολικό, μέχρις ότου ο πόλεμος επέβαλε εκ των πραγμάτων τη δημιουργία μιας ισχυρής αντιφασιστικής συμμαχίας. Ο συγγραφέας επανεξετάζει με ιδιαίτερη νηφαλιότητα και προσοχή τα ειδικά προβλήματα αυτής της περιόδου και την εξωτερική πολιτική, την οποία άσκησε η δικτατορία του I. Μεταξά, στις συνθήκες ενός περίπλοκου και επικίνδυνου διεθνούς περιβάλλοντος.

την Ελλάδα στη διάρκεια αυτού του αιώνα: τα ενίοτε σο­ βαρά οικονομικά της προβλήματα - διαπλεκόμενα συχνά με εσωτερική πολιτική αστάθεια - και η αίσθηση ότι απειλείται άλλοτε από την πολιτική κατάσταση στα Βαλκάνια, αντιμέτωπη με διατυπωμένες διεκδικήσεις ή κρυ­ φές επιδιώξεις σε βάρος της, άλλοτε εςαιτίας της Τουρκίας κι άλλοτε - όπως ενδεχομένως συμβαίνει τώρα - και από τις δύο αυτές πλευρές. Αυτή η αίσθηση απειλής, η οποία ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα, αλλά κι η οικονομική καχεξία του ελληνικού κράτους, η οποία σχεδόν ποτέ δεν επέτρεψε την άσκηση μιας φιλειρηνικής αλλά και ενεργού διπλω­ ματίας, ώθησαν τους ιθύνοντες πολιτικούς κύκλους να αναζητήσουν στη Δύση προστασία και βοήθεια. Ή ταν η ενδεχομένως ρεαλιστική-πραγματιστική εκτίμηση της κα­ τάστασης, την οποία σε διαφορετικές συνθήκες εκπροσώ­ πησαν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Κωνσταντίνος Κα­ ραμανλής, η οποία ωστόσο, είχε επιπτώσεις στην ανεξαρ­ πως είναι γνωστό, η ευρωπαϊκή κατεύθυνση της ελ­ τησία και την πρόοδο της χώρας. ληνικής εξωτερικής πολιτικής παρέμεινε και συνε­ Απ’ αφορμή την προετοιμασία αυτής της πολύ σημα­ χίζει να αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της και μέχρι ντικής εργασίας, ο Κωνσταντίνος Σβολόπουλος θέτει επί­ σήμερα, «...η ευρωπαϊκή επιλογή, σημειώνει ο σης ένα σπουδαίο πρόβλημα της ιστορικής έρευνας, την Κωνσταντίνος Σβολόπουλος στο επίμετρο της με­ αξιοποίηση αλλά και την πρόσβαση στα ιστορικά αρ­ λέτης του, κρίθηκε πρόσφορη για να συμβάλει μα­ χεία. Ο ίδιος, από την αρχή του βιβλίου σημειώνει, ότι η κροπρόθεσμα και στην κάλυψη των ανεκπλήρωτων ζωτι­ μελέτη τής μετά από το 1945 περιόδου είναι δυσχερής λό­ κών της επιδιώξεων στο πολιτικό πεδίο, με αφετηρία την γω της ανεπάρκειας της ερευνητικής υποδομής. αποκατάσταση συνεργασίας με τα ισχυρότερα ευρωπαϊκά Σε κάθε περίπτωση πάντως, η ελληνική βιβλιογραφία κράτη πάνω σε ισότιμη βάση και με απώτερο σημείο εμπλουτίζεται, ύστερα από την έκδοση αυτή, με ένα ση­ αυτή την ουσιαστική εγγύηση της ασφάλειας της ελληνι­ μαντικό έργο, στις αρετές του οποίου πρέπει να προστε­ κής επικράτειας». Εύστοχα ο συγγραφέας θεωρεί το πρό­ θούν η διδακτική μεταδοτικότητα και η λιτότητα του βλημα της ασφάλειας κεντρικό στοιχείο των στόχων της συγγραφικού ύφους. ελληνικής διπλωματίας. Δύο άλλωστε ήταν τα μεγάλα ζη­

Ο

τήματα, τα οποία απασχόλησαν, όπως και απασχολούν,

Θ. Ψαλιδόπουλος

40 ετπλογη

λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη του Νικηφόρου Βρεττάκου ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΣΦΑΕΛΛΟΥ. Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη του Νικηφόρου Βρεπάκου. Αθήνα, Ν έα Σ ύ ν ο ρ α , 1992. Σελ. 135.

Μελέτη «Είμαστε όλοι υποχρεωμένοι να αντιδράσουμε στο φαινόμενο της έκπτωσης των αξιών που παρατηρείται στη χώρα μας. Βλέπω ότι αυτό κάνετε κ ’ εσείς, έμμεσα, εξετάζοντας το δικό μου έργο. Κ ’ η συγκί­ νηση μου οφείλεται στο ότι στις σκέψεις σας συμμετέχει και η καρδιά σας, μια καρ­ διά πλήρης από αγάπη για το έθνος μας που θα πρέπει να το βοηθήσουμε, να επι­ βιώσει στους δύσκολους αυτούς καιρούς, ανασυνδεόμενο με τις ρίζες και την ιστο­ ρία του».

υτή η επιστολή του Νικηφόρου Βρεττάκου προς τη γνωστή συγγραφέα Καλλιόπη Σφαέλλου (επισημαί­ νουμε ιδιαίτερα την προσφορά της στο χώρο της λο­ γοτεχνίας για παιδιά) προοιμιάζει το μελέτημα της τελευταίας για την πολύστιχη σύνθεσή του Λει­ τουργία κάτω από την Ακρόπολη (εκδ. «Τρία Φύλ­ λα», 1981, συμπεριλήφθηκε στον τρίτο τόμο των Ποιημά­ των του Νικηφόρου Βρεττάκου, εκδ. «Τρία φύλλα», 1991). Παράλληλα είναι ένα θραύσμα που διασώζει την αδιάλει­ πτη αγωνία του ποιητή για την τύχη του τόπου, καθώς και για την αποκατάσταση αυτού του ομφάλιου λώρου που θα μεταγγίσει στο παρόν τους ζωτικούς χυμούς της παράδοσης. Αυτή τη ζωτική αποκατάσταση πραγματοποιεί ο ποιητής με τη Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη. Η Λειτουργία... είναι ένα ποίημα με θεατρικό στήσιμο, ένα «δραματικό» ποίημα. Μέσα από την πολυπρόσωπη ομιλία των ηρώων

χαρτογραφείται η Ελλάδα του πνεύματος και της τέχνης, του ήλιου και του πνευματικού φωτός που ενσαρκώνεται στην αρμονία της καλλιτεχνικής έκφρασης κι ακόμη, η Ελλάδα της αυταπάρνησης και της οδύνης της ηρωικής πράξης και της ζωντανής, ενάρετης φύσης, ομοούσιας με την ψυχή των κατοίκων της. Αυτή η καταβύθιση σε ό,τι αποτελεί την πεμπτουσία του ελληνισμού πραγματοποιείται κυρίως μέσω του Γέροντα: ο Γέροντας είναι μια ιερατική μορφή, ένα είδος ποιητή προ­ φήτη: με την υπερμεγέθη του μνήμη μεταφέρει στο παρόν και ανασυνθέτει όχι μόνο τα κομμάτια του ιστορικού χρό­ νου αλλά και τη συλλογική αίσθηση, το άγραφο και αρχέγονο. Είναι ο ίδιος ενσάρκωση της φυλετικής μνήμης. Η πρώτη ύλη του ποιήματος είναι η ιστορία της Ελλάδας -αρχαιότητα, Βυζάντιο, Τουρκοκρατία-, όλα τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τη φυσιογνωμία της. Όμως μέσα στη σύνθεση ακολουθείται μια πορεία μετάλλαξης της ιστορίας και της αφαίρεσης, μια συνεχής πορεία από το «καθ’ έκαστον» στα «καθόλου»1. Η σύντηξη της ιστορίας με όλες τις εκφάνσεις του ελληνικού πολιτισμού και η στοιχειοθέτηση ενός πλέγματος στο οποίο συμμετέχουν ισότιμα και ταυτόχρονα το δημοτικό τραγούδι και ο Σολωμός, ο Όμηρος και ο Μακρυγιάννης, ο χριστια­ νισμός με τη θρησκεία του Δωδεκάθεου διαρρηγνύουν τα συμβατικά πλαίσια του ιστορικού χρόνου, ο οποίος ανάγε­ ται έτσι στις ασύνορες περιοχές του μύθου. Γι’ αυτό και στους αγώνες των αρχαίων Ελλήνων προβάλλονται οι αγώ­ νες των Ακριτών και των ηρώων της Επανάστασης, του ’21 ή οι αγώνες των Ελλήνων μέχρι και σήμερα. Αυτή η μετάλ­ λαξη της ιστορίας σε μύθο και η ενιαία θεώρηση του ελλη­ νισμού που θυμίζει σαφώς το Μυθιστόρημα του Σεφέρη, τη Ρωμιοσύνη και την Κυρά των Αμπελιών του Ρίτσου, το Αξιόν Εστί του Ελύτη -δημιουργεί ένα χώρο μέσα στον οποίο συνυπάρχουν αρμονικά το έγχορδο του Ρήγα και η λύρα του Απόλλωνα, ο Ιησούς και ο Άδωνις, ο Ακρίτας και ο Σταυρός.

-------------------------------------- ετπλογη 41 Εξάλλου, στη Λειτουργία ο Νικηφόρος Βρεττάκος εκμε­ ταλλεύεται τις πολλαπλές σημασίες του κύριου ονόματος.12 Τα κύρια ονόματα-ανθρωπονύμια ή τοπωνύμια που μνημο­ νεύονται στη σύνθεση (Όμηρος, Μιλτιάδης, Ψαρά, Μακρυγιάννης και πολλά άλλα) προσανατολίζουν βέβαια τον αναγνώστη σ’ έναν συγκεκριμένο χωροχρόνο, αλλά ταυτό­ χρονα εξακτινώνονται σε πλατύτερες περιοχές και υποβάλ­ λουν με ενάργεια όλα όσα μπορεί να χωρέσει η συλλογική μνήμη και αίσθηση. συγγραφέας ξεκινά από την επιθυμία να προχωρήσει σε μια «εκ του σύνεγγυς ανάλυση του έργου» (σελ. 12 - που μας θυμίζει ίσως το close reading των νεο-κριτικών) να εξετάσει τη σύνθεση «από κοντά και με κάθε λεπτομέρεια» (σελ. 17). Αποφεύγοντας, λοιπόν, τους «στείρους γραμματολογικούς χαρακτηρισμούς του έργου» (σελ. 10) και αφού ταύτισα τα συμβολικά πρόσωπα της σύνθεσης χωρίζει η Λειτουργία... σε ήτες με βασικό κριτήριο το περιεχόμενο των λόγων του Γέροντα, ο οποίος άλλωστε αποτελεί την κεντρική μορφή του έργου. Συνήθως η κάθε ενότητα κλείνει με το τριπλό δο­ ξαστικό Αλληλούια που ψάλλεται από το σύνολο του Κό­ σμου. Βέβαια η συγγραφέας τονίζα ότι χρησιμοποια' αυτές τις ενότητες «καταχρηστικά, αφού ουσιαστική τομή δεν υπάρχα» (σελ. 41). Ωστόσο ακολουθεί αυτή τη διευκολυντική κατάτμηση σε ολόκληρη τη μελέτη καταλήγοντας τέλος σε ορισμένες γενικότερες, πιο συνθετικές παρατηρήσας. Επίσης, προτείνα έναν τίτλο για την κάθε ενότητα, υποδει­ κνύοντας κάθε φορά το κατά τη γνώμη της πάντοτε κύριο θέμα. «Ουκ Εάλω», «Γη πανέμορφη», «Το ελληνικό θαύ­ μα», «Ελλάδα και Λευτεριά», «Μάνα αιμόφυρτη», «Μαρ­ τυρολογίο», «Η χαραυγή» «Δάκρυα και Πόνοι», «Διχόνοι­ α» και βέβαια ο «Επίλογος» που ταυτίζεται με τον Επίλογο της ίδιας της σύνθεσης. Ακολουθώντας τους στίχους του ποιήματος η συγγραφέ­ ας προσφέρει πολλές σημαντικές παρατηρήσεις, για την ιδιότυπη, αδούλωτη πάντοτε ψυχή των Ελλήνων για το φως του πνεύματος που γεννά τα αθάνατα έργα της τέχνης και το ασύλληπτο φως που πήρε μορφή «σ’όσους κάθε λογής καλ­ λιτέχνες γέννησε και ενέπνευσε η Ελλάδα» (σελ. 31) για την ελευθερία, γέννημα αγώνων και αιματηρών θυσιών, για το ακατάλυτο ψυχικό σθένος όλων των «Διγενήδων» που αντιστάθηκαν στις δυνάμεις του σκότους. Ακόμη, η Κ.Σ. επιση­ μαίνει την ταύτιση των διαφόρων ιστορικών εποχών ως κύ­ ριο χαρακτηριστικό της Λειτουργίας... (βλ. σελ. 74) και τη συνύπαρξη των Πατέρων της Εκκλησίας με τους φιλόσο­ φους της κλασικής αρχαιότητας (βλ. σελ. 68-69).

Μ

(5

στο κεφάλαιο «Γενικές αποτιμήσεις. Ιδέες, ύφος, γλώσσα» η Κ.Σ. επισημαίνει τους τρόπους με τους οποίους ο Νικηφόρος Βρεττάκος αποφεύγει το διδακτισμό και υλοποιεί αυτό το μοναδικό επίτευγμα της νεοελληνικής ποίησης, με τη χρησιμοποίηση αλλε­ πάλληλων υπαινιγμών:

«[...] ο ποιητικός χείμαρρος καλύπτει μ ’ ανάλαφρη αχλύ τις λεπτομέρειες, χωρίς ν’ αλλοιώνει τα γεγονότα. Οι μεγά­ λες γραμμές της διαφαίνονται καθαρά, καθορίζοντας κά­ ποια κατάσταση, κάποιο επεισόδιο της ιστορίας, ή κάποιον γίγαντα του πνεύματος, καύχημα όχι μόνο του ελληνισμού μα ολόκληρης της ανθρωπότητας» (σελ. 120) Στη συνέχεια η συγγραφέας επισημαίνει τις γενικές έν­ νοιες και ιδέες της Λειτουργίας... (την πολύεδρη έννοια της ελληνικής «ψυχής», την αυτοθυσία και την ενδιάθετη επι­ θυμία της υπεροχής, τη θρησκευτικότητα, την ειρήνη) και προσφέρει ορισμένες παρατηρήσεις για το ύφος της σύνθε­ σης ως συνισταμένη βασικών ρητορικών σχημάτων και για τη δημοτική της γλώσσα πλουτισμένη με ιδιωματισμούς της Λακωνίας και αρχαίες λέξεις. i λ μελέτη της Κ.Σ. αναλύει εξονυχιστικά την πολύστιχη [| σύνθεση, συνδέοντας τους στίχους με τις δικές της I άφθονες αναγνωστικές μνήμες -από το δημοτικό τραI γούδι και τον Σολωμό, τον Βαλαωρίτη και τον ΠαλαI μά, τον Ελύτη- και ένα πλήθος πραγματολογικών I στοιχείων παρμένων από την ιστορία, τη μυθολογία ή τους μύθους της λαϊκής φαντασίας. Όμως αυτός ακριβώς ο φόρτος των πραγματολογικών στοιχείων, αυτή η τάση υπερεξήγησης των στίχων του ποιήματος απο­ δυναμώνουν το συμπυκνωμένο πολύσημο νόημά τους, και καλύπτει το ίδιο το ποίημα, δηλαδή αυτό που είναι αποτέλε­ σμα μιας πολλαπλής επεξεργασίας προς την αφαίρεση. Μπορεί, ακόμη, η μελέτη της Κ.Σ. να στερείται υποσημει­ ώσεων και χρησιμοποίησης μιας συγκεκριμένης βιβλιογρα­ φίας· είναι όμως πάνω απ’ όλα μια θερμή περιήγηση στη σύνθεση αυτή του Νικηφόρου Βρεττάκου, υποκινούμενη από το βαθύτατο θαυμασμό της για το έργο του ποιητή αλ­ λά και τη δική της αγωνία για το παρόν και το μέλλον του ελληνισμού. Τζίνα Καλογηρου

1. Βλ. Αριστοτέλους, Ποιητική, 14516,8-9. Βλ. σχετικά, τις επισημάν­ σεις της Άντας Κατσίκη-Γκιβάλου, «Νικηφόρος Βρεττάκος. Οι ορίζουσες της ποίησης του» στο βιβλίο της Φιλολογικές Διαδρομές. Από τονΠαλαμά στον Βρεττάκο, εκδ. Οδυσσέας 1990, σελ. 290-291.

2. Βλ. σχετικά τη μελέτη του Roland Barthes, «Ο Προυστ και τα ονό­ ματα», «Ο Βαθμός Μηδέν της γραφής - Νέα Κριτικά δοκίμια», μετφρ. Κατ. Παπαϊακώβου, εκδ. Ράππα 1983, σελ. 145-161. Αλλά και σύμφωνα με τον Γιώργο Σεφέρη, τα ονόματα έχουν τριγύρω τους ένα στεφάνι «χρωματισμένο με κάποια ιστορική βαφή σαν να ταξί­ δεψαν κι αυτά μέσα στο χρόνο». Βλ. «Ακόμη λίγα για τον Αλεξανδρινό», «Δοκιμές», τόμος πρώτος, επιμ. Γ. Π. Σαββίδη, Ίκαρος, εκδ. 1984, σελ.

412.

42 ετηλογη

Π Α Ρ Ο Υ Σ ΙΑ . Ε π ισ τη μ ο ν ικ ό Π εριοδικό τον Σ υ λ λ ό γο υ Δ .Π . Φ ιλοσοφ ικής Σ χ ο λ ή ς το υ Π α νε­ πισ τη μ ίο υ Αθηνώ ν. Τ ό μ ο ς Ζ',1991. Σελ. 552.

Π εριοδικό τον πρόλογο επισημαίνεται λακωνικά από το Διοικητικό Συμβούλιο ο άθλος που πραγματο­ ποιήθηκε στη δεκαετία που πέρασε, όχι μόνο με την έκδοση του επιστημονικού περιοδικού (Α' 1982 - Ζ ' 1991), αλλά και των άλλων αυτοτε­ λών δημοσιευμάτων που σήμερα φτάνουν τα δεκατέσσερα (βλ. την αναγραφή στο εξώφυλλο του βιβλίου). Αναμφισβήτητο είναι ότι, με το πέρασμα του χρόνου, η «Παρουσία» πήρε τη θέση που πράγμα­ τι της ανήκα μεταξύ των άλλιον επιστημονικών περιο­ δικών. Ιδιαίτερη βαρύτητα προσλαμβάνει το γεγονός ότι οριοθετώντας την επιστημονική γνώση, μετά από την έρευνα που γίνεται στο πρώτο Πανεπιστήμιο της χώρας, σηματοδοτεί αυξημένες υποχρεώσεις και δυναμική πρωτοπορία. Η μέχρι τώρα εκδιδόμενη «Επιστημονική Επετηρίς» (Α' 1936 - ΚΘ' 1992), δεν κατόρθωσε να αγκαλιάσα όλους τους παράγοντες και να φιλοξενήσει χωρίς διακρίσεις τις εργασίες όλων εκείνων, που κατά καιρούς υπέβαλαν για δημοσίευση. Οι είκοσι τρεις μελέτες που περικλείουν οι σελίδες της «Παρουσίας» και που καλύπτουν όλες σχεδόν τις θεωρητικές θέσεις της φιλολογικής επιστήμης αποτε­ λούν γνώμονα προσέγγισης για τον επιστήμονα που θέλει να ευρύνει τις γνώσεις του. Ό πω ς είναι φυσικό, επειδή δεν θα μπορέσουμε να σταθούμε επίμονα σε όλα τα κείμενα του περιοδικού, με την ίδια άνεση που αφήνει ένα αυτοτελές έργο, κρίνουμε σκόπιμο να με­ ταφέρουμε τα περιεχόμενα του τόμου, ώστε ο αναγνώστης-μελετητής να έχει την εποπτικότητα εκείνη που του χρειάζεται. Πρόλογος (σ. 5), Μαρία ΝτούρουΗλιοπούλου, Ο Χάνδακας στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα (σσ. 7-60), Γεράσιμου Γ. Ζώρα, Μια άγνωστη μετάφραση κωμωδίας του Μολιέρου στα Ελληνικά

(σσ. 61-86), Spyrou Hoida, Relative Time Designated With before / After, ΠΙΝ / ΑΦΟΥ (σσ. 89-103), Αθα­ νασίας Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Θεωρητική και πρα­ κτική θεμελίωση της ελευθερίας της έκφρασης: Η πε­ ρίπτωση του Π. Βράιλα - Αρμένη (σσ. 105-123), Αθ. Ε. Καραθανάση, Αθανάσιος Βογορίδης, Βιογραφικά και Εργογραφικά ενός εκπροσώπου του Νεοελληνι­ κού Διαφωτισμού (126-168), Α γνή Βασιλικοποΰλου, Η Λατινική Ρητορική στο Βυζάντιο (σσ. 169-179), Νικολάου Χρόνη, Η θεματοποίηση των σχέσεων Φι­ λοσοφίας και Επιστήμης στα πλαίσια των προσπαθει­ ών διαμορφώσεως του μέλλοντος (σσ. 181-195), Ρορί Galliadetsou-Coraca, Formation continue et auto­ formation des enseignants de langye: Bilan et perspectives (σσ. 197-210), Μαρία Κικίλια, Μια ανέκ­ δοτη μετάφραση της Λατινικής μεσαιωνικής Sequentia «Dies irae» στην Ελληνική (σσ. 211-219), Maria Th. Anastasopoyloy, Cender and difference french thought in American feminist Criticism (σσ.

221-233), Ααυρέντιος Γ. Δελλασούδας, Απεικόνιση Νοητικών Διεργασιών και Εκπαίδευση (σσ. 235-251), Mary Koytsoydaki, The presence of a «Greek past» in Thornton Willer’s the woman of Andros (σσ. 253262), F. Batsalias-Konti, Sprechhandlungen im Fremdsprachunterricht (σσ. 263-276), Α. Τζούρα, Ακυβέρνητες Πολιτείες, Ανάγνωση Πρώτη, από τη μορφολογία των σημαινόντων (σσ. 277-295), Ε. Α.

Lambadaridou, Patrick White’s religion of the whole individual (σσ. 297-326), Liana Sakelliou-Schuitz, The Monomyth of Love in May Sarton’s small room (σσ. 327-349), Ειρήνη Καλιτζοπούλου-Παπαγεωργίου, Η κατηγορία του Γένους στην Αγγλική. Από το Γραμματικό στο Φυσικό Γένος (σσ. 351-361), Δημητρίου Ευθ. Κουτρούμπα, Η Υπάτη στις «Μεταμορφώ­ σεις» του Απουληΐου (σσ. 363-392), Basil Mandilaras, Restoration of a papyrus mask (σσ. 393-403), Χ ριστί­ να Αγγελούση-Βόσκογλου, Σύντομη Ιστορική επι­ σκόπηση της διαμόρφωσης του πληθυσμού της Μ. Βρετανίας (σσ. 405-432), Μ ήτσα Οικονόμου, Το Προξενείο του Αρχιπελάγους στο Βενετοκρατούμενο Ναύπλιο (σσ. 433-481), Michael Dimitrakopoulos, Idealitat und Realitat in der raumauffassung von

----------------------------------------------επ ιλογή Platon und Kant (σσ. 483-503), Olga VandorouStavropoulou, Le Palais d’hiveret cine-romanun double miroir de la petite bourgeoisie francaise pendant l’entre-deuxguerres (σσ. 505-533). Ακο­ λουθούν οι περιλήψεις των διδακτορικών διατριβών μελών του Συλλόγου Δ.ΓΊ. που εγκρίθηκαν κατά το Ακαδημαϊκό έτος 1989-1990 (σσ. 535-541), ο κατάλο­ γος των μελών του Συλλόγου διδακτικού προσωπικού της Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών (σσ. 543-549) και τα Περιεχόμενα (σσ. 551-552).

Α

πως βλέπει ο αναγνώστης-μελετητής οι περισ-

I I σότερες μελέτες είναι γραμμένες σε μιά από τις I I ευρωπαϊκές γλώσσες, συνοδεύονται όμως και I I από περίληψη στην ελληνική, γεγονός που δι1 I ευκολύνει το βιαστικό αναγνώστη να προσεγγίV σει το θέμα. Το ίδιο γίνεται και με τις μελέτες εκείνες που είναι γραμμένες στην ελληνική, η περίλη­ ψή τους σε μία από τις πλέον γνωστές ξένες γλώσσες, δίνει την ευχέρεια στον ξένο να πλησιάσει με μεγαλύ­ τερη άνεση την ανάπτυξη των θεμάτων. Σημαντική επίσης προσφορά στη φιλολογική επιστήμη αποτε­ λούν οι εγκριθείσες διδακτορικές διατριβές των μελών του συλλόγου Δ.Π., των οποίων και τους τίτλους με­ ταφέρω: 1) Κατερίνας Αναστασίου-Αλεξοπούλου, Η Συστάδα Τάφων του Γυμνασίου και η Μυκηναϊκή Σα­ λαμίνα (σ. 535), Βαγγέλη Αθανασόπουλου, Ο λογοτέ­ χνης ως πρότυπο δημιουργικής δράσης (Θ. Πετσάλης-Διομήδης: πώς ένας συγγραφέας συγκρότησε το πρόσωπο και το έργο του) (σσ. 536-537), Λαυρέντιον Γ. Αελλασούδα, Κοινοτική κοινωνική πολιτική και ει­ δική επαγγελματική κατάρτιση - Προτάσεις εν όψει του 1992 (σσ. 537-538), Μ αρία Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου, Μιχαήλ Δαμασκηνός (1530/35-1592/93). Συμβολή στη μελέτη της ζωγραφικής του. Διδακτορι­ κή διατριβή. Τόμοι Α ' - Γ' Αθήνα (Πανεπιστήμιο Αθηνών) 1988 (σσ. 538-539), Ά ννα Τζούρα, Η διπλή ανάγνωση του κειμένου (Για μία κοινωνιοσημειωτική της αφήγησης) (σ. 540), Ευαγγελίας Μαραγγιαννού, Ο έρωτας και ο θάνατος στον Πλάτωνα και τους ερ­ μηνευτές του (σ. 540), Τριανταφυλλίτσα ΜανιάτηΚοκκίνη, Ο Βυζαντινός θεσμός της πρόνοιας. Συμβο­ λή στη μελέτη του χαρακτήρα (σ. 54), Α θηνά ΚόλιαΔερμιτζάκη, Ο Βυζαντινός «Ιερός Πόλεμος». Η δια­ μόρφωση της ιδέας του θρησκευτικού πολέμου στο Βυζάντιο (σ. 541). Η ανάπτυξη των επιμέρους μελετών από τους συγγραφείς είναι πλήρης, τεκμηριωμένη και με πλού­ σια ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, προωθώντας με επιτυχία την περαιτέρω έρευνα. Η παρουσίαση νέων γραπτών ντοκουμέντων επιστολών ή άλλων από ορι­ σμένους ερευνητές διαφωτίζουν ακόμα περισσότερο

43

τα θέματα και φέρνουν σε φως αυτά που μέχρι σήμερα ελάνθαναν στον επιστημονικό κόσμο. Χωρίς να παραβλέψω την αξία και των άλλων μελετών σταματώ ενδεικτικά στη συνεργασία της κ. Μ ήτσας Οικονό­ μου, η οποία με τη δημοσίευση των εγγράφων διαφω­ τίζει αποτελεσματικά την περίοδο της Βενετικής κυριαρχίας στην Ελλάδα και ιδιαίτερα για το προξε­ νείο του Αρχιπελάγους στο Ναύπλιο και την εμπορι­ κή κίνηση της εποχής. Σχετική με την περίοδο της Βενετοκρατίας και στην Κρήτη είναι η μελέτη της κας Μαρίας Ντούρου-Ηλιοπούλου, η οποία και εξετάζει την επικρατούσα κατάσταση στον Χάνδακα κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Στην ανάπτυξη του θέματός της η συγγραφέας χρη­ σιμοποιεί ανέκδοτες εκθέσεις των δουκών της Κρήτης (σσ. 7-8) από τα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας, που διαφωτίζουν πλήρως το θέμα. Τέλος, θα επισημάνω τη μελέτη του κ. Αθαν. Ε. Καραθανάση που ασχολείται με την προσωπικότητα του Αθανασίου Βογορίδη εκπροσώπου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, καθηγητού της Ακαδημίας Βουκουρεστίου και της ιατρι­ κής Σχολής του Wurzburg. Οι φιλολογικές του ενα­ σχολήσεις που δημοσιεύονται στο περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος», απηχούν τα φιλελεύθερα μηνύματα της εποχής του και είναι επηρεασμένες από τις ιδέες του δασκάλου του Λάμπρου Φωτιάδη και του μετέπειτα φίλου του Αδαμάντιου Κοραή. Η συμμετοχή του στον Αγώνα με τις διάφορες δραστηριότητές του, του επεφύλαξε ιδιαίτερη τιμή.

44 ετηλογη ΠΛΑΙΣΙΟ —

Βέβαια: «Ο Θεός πνεύμα εστί και τους προσκυνούντας αυτόν εν πνευματι και αληθεία δει προσκυνείν» και ω ς εκ τούτου ο θεός δεν έχει ανάγκη α π ό χειροποίη­ τους ναούς. Ωστόσο α π ό ξαρχής ο οργανωμένος χριστιανικός βίος θέ­ λει την προσευχή και τη λατρεία του θεού κοινή μέσα στους ιερούς ναούς, κυρίως κάθε Κυριακή. Σήμερα για διάφορους λόγους οι περισσότερες οικογένειες δεν εκ­ κλησιάζονται, έχουν αποκοπεί α πό τη συμμετοχή στην εκκλησιαστική, τη χριστιανική, τη μυστηριακή ζωή. Έχουν ακόμα λησμονηθεί ή περιφρονηθεί ω ς αναχρονιστικές κάποιες αξίες και κάποιες συνήθει­ ες απλές μεν, τόσο όμως σημαντι­ κές, αφού α ποτελούν το μέτρο κρίσεως της απωλεσθείσης ευαισθη­ σίας μας. Αφήνουμε κατά μέρος τη σημασία της ζωντανής πίστης για τον άνθρωπο. Οι εκδόσεις «Ακρίτας» και η συγγραφέας Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Ιουρέλη με το «Αύριο είναι Κυριακή», στοχεύουν να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στο παιδί-οικογένεια και στην εκκλησία. Η κ. Σουρέλη, με τον ενθουσια­ σμό, τη θέρμη και την πληθωρικότητα που τη χαρακτηρίζει σ' όλες της τις εκδηλώσεις, παίρνει το πα ι­ δί και το οδηγεί στην εκκλησία, ξε­ κινώντας α πό την προετοιμασία του Σαββάτου: Δηλαδή το ζύμωμα του πρόσφορου και όλες τις άλλες διαδικασίες της προετοιμασίας εν αναμονή μιας εορτής και την άλλη μέρα, με τα ερεθίσματα πο υ έχει δώσει με την εισαγωγική ενέργεια, την προεργασία, φτάνει στην Κυριακάτικη λειτουργία, την οποία αντιμετωπίζει ω ς γεγονός καθημε­ ρινό και γι' αυτό υψίστης σημα­ σίας. Οι ήρωές της βιώνουν το καθετί, μετέχουν σε όλα τα δρώμενα, γίνο-

Παιδικό ΓΑΛΑΤΕΙΑ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ-ΣΟΥΡΕΛΗ. Αύριο εί­ ναι Κυριακή. Νέα Σμύρνη, Σειρά «Άγιοι και ήρωες»/ Ακρίτας, 1992/Σελ. 56.

νται μέτοχοι και κοινωνοί των όσων συμβαίνουν και, προετοιμα­ σμένοι καθώς είναι ψυχή τε και σώματι, προσέρχονται με ευλάβεια και παίρνουν το μερίδιό τους α πό τη θεία Μετάληψη. Η όλη εργασία όμως της κ. Σουρέλη εστιάζεται γύρω α πό τα κεντρικότερα σημεία της θείας Λει­ τουργίας με α ποκορύφωμα τη θεία Ευχαριστία. Εμπεδώνει τη δουλειά της αναφέροντας και ερμηνεύο­ ντας αυτά τα ουσιωδέστερα ση­ μεία της θείας Λειτουργίας ό πω ς τα: Βασιλεύ Ουράνιε», μέρος του δοξαστικού, «τής Π αναγίας άχράντου», κ.λπ. το χερουβικό, το «Πι­ στεύω», το «"Αξιόν καί δίκαιον...», το «Λάβετε, φάγετε...», «τά σά εκ των σών...», το «Σέ ύμνοΰμεν...», το «Πάτερ ήμών...» καί τέλος το «Εϊδομεν τό φώς τό άληθινόν». Και κλείνει η παράσταση, στην οποία πήραν μέρος όλα τ α μέλη της οικο­ γένειας κι απόκτησαν την επιδιωκόμενη εμπειρία: Θεέ μου, τι όμορ­ φη π ου είν' η Κυριακή! Ό σο κι αν, θα παρατηρούσε κα­ νείς, ο τόνος της κ. Σουρέλη είναι θριαμβευτικός, όσο κι αν κάποια πράγματα υπερτονίζονται ή δίνε­ ται το κείμενο με τρόπο προσωδια­ κό, που κάποτε κουράζει, δεν π α ύ ­ ει το «Αύριο είναι Κυριακή», ν' α πο ­ τελεί κάτι νέο και ουσιαστικό, α π α ­ ραίτητο, θα έλεγα χωρίς επιφυλά­ ξεις, για τον άνθρωπο, που ζει στον αιώνα της απογύμνωσης και της στέγνιας, τον ρεαλιστή και αρ­

νητή κάθε πράγματος, πο υ δεν έχει αποκλειστική σχέση με την απόκτηση υλικών αγαθών, γι' αυτόν τον παντοδύναμο και πολυγνώστη ενδεή και δυστυχή του 20ού αιώνα. Κακά τα ψέματα, με τα οποία η ξεφτισμένη ζωή μας προσπαθεί να καλύψει τα κενά, πο υ άφησαν οι σκοτωμένες ή παραμελημένες ή περιφρονημένες αξίες. Αυτά τα απλά πράγματα εί­ χαν ένα περιεχόμενο πο υ γέμιζε τη ζωή κι έδινε νόημα στις πράξεις τω ν ανθρώ πω ν τω ν παλιότερων γενεών: Η ευλάβεια της νοικο­ κυράς, πο υ ετοίμαζε μόνη το πρό­ σφορο, το σιτάρι για την εκκλησία, ή τον ζευγά που άρχιζε κι έκλεινε τη μέρα του με το σημείο του σταυρού. Ό λα αυτά τα ελάχιστα είχαν τόση αλήθεια τόση ομορφιά και τόση σημασία... Το βιβλίο εικο­ νογραφημένο, όχι ιδιαίτερα π ε ­ τυχημένα, α π ό τον Δημήτρη Χατζηαποστόλου, συνοδεύεται και α π ό κασέτα, όπου διαβάζει η συγγραφέας με τη συνοδεία της Ελ. Βυζ. Χορωδίας του Λυκούργου Αγγελόπουλου. Η Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη χειρίστηκε το θέμα με αξιοσύνη και ό πω ς εκείνη θεώ­ ρησε σκόπιμο. Και πέτυχε να π ε ­ ράσει στο βιβλίο τη δική της θέρμη και πίστη, χρησιμοποιώντας ως ήρωες-όργανα τα ίδια τα πρόσω ­ πα , στα οποία απευθύνεται. Τώρα πόσο αυτός ο αγώνας θα τελεσφο­ ρήσει, εξαρτάται α πό πολλούς και ποικίλους παράγοντες. Πάντως η συγγραφέας κατάφερε να υπερκα­ λύψει, με τη ζωντάνια και τη μαε­ στρία της, όλα τα στοιχεία και τα σημεία εκείνα, που προβάλλουν προσκόμματα ω ς δήθεν αναχρονι­ στικά χωρίς ενδιαφέρον. Και είναι κι αυτό στο ενεργητικό της.

Ελένη Χωρεάνθη

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται μ ε βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογρα­ φία. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δ εν περιλαμβάνονται εβδομα­ διαία έντυπα. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται μ ε την πολύτιμη συνεργα­ σία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

ρ ενικά Έ ρ γα

Αρ. 3 1 0 24 Φεβρουάριου 9 Μαρτίου 1993 Επιμέλεια: Έφη Απάκη

Νεότερη φιλοσοφία ΜΠΟΖΩΝΗΣ Γ.Α.: Σύγχρονες φιλοσοφικές θεωρίες. Αθήνα, 1993. Σελ. 111. Δρχ. 1040.

Τύπος ΣΚΙΑΔΑΣ Ν.Ε.: Για την τυπογραφική δεοντολογία. Άπαντα. Αθήνα, Gutenberg, 1992. Σελ. 95

Οργανισμοί ΝΙΚΟΥ Β.: Ευρετήριο των αναγνωρισμένων προσφυγικών σω­ ματείων του Πρωτοδικείου Βόλου 1914-1971. (Ανάτ.) Βόλος, 1992. Σελ. 295-314.

Αποκρυφισμός ΜΠΑΡΜΠΗΣ Κ.: Στην υπηρεσία του αντίχριστου. Αθήνα, Λο­ γοθέτης, 1992. Σελ. 327. Δρχ. 2495. ΣΙΕΤΤΟΣ Γ.: Τα Αιγυπτιακά μυστήρια. Αθήνα, Πύρινος Κό­ σμος, 1992. Σελ. 147. Δρχ. 1300. ΣΙΕΤΤΟΣ Γ.: Τα Καβείρια μυστήρια. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1992. Σελ. 101. Δρχ. 1000.

φ ιΛοσοφία

ΣΙΕΤΤΟΣ Γ.: Τα Πυθαγόρεια μυστήρια. Αθήνα, Πύρινος Κό­ σμος, 1992. Σελ. 112. Δρχ. 1000.

Γενικά

Ω ρησκεία

ΑΔΑΜΗΣ Μ. και άλλοι: Οδοιπορία ελπίδας. Σεμινάριο κοινω­ νικού και φιλοσοφικού προβληματισμού. Αθήνα, 1992. Σελ.

199. Δρχ. 1040. ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ Κ. και άλλοι: Οι έλληνες, οι ρωμαίοι και εμείς. Μετ. Κ. Κουρεμένος. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1992. Σελ. 559 Δρχ. 5200. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Κ.: Η αποθέωση της ιστορίας. Μετ. Σ. Κακουριώτης. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1992. Σελ. 195. Δρχ. 2080.

Γενικά ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ.: Συγγράμματα. Τόμος Ε'. Θεσ­ σαλονίκη, Κυρομάνος, 1992. Σελ. 298. Δρχ. 5200. ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ ΙΑ : Η κτίση ως ευχαριστία. Αθήνα, Ακρίτας. Σελ. 123. Δρχ. 1245. ΦΙΛΗΜΩΝ (Επίσκοπος).: Ελεύθερα σαλπίσματα. Αθήνα, 1992. Σελ. 277. Δρχ. 2600.

46

δ ε λ τ ί ο ----------------------------------

SHERRARD Ρ.: Η Εκκλησία ο Παπισμός και ίο Σχίσμα. Μετ. Π. Τσαλίκη. Αθήνα, Πεμπτουσία, 1992. Σελ. 111. Δρχ. 1450.

οινω νικές επιστήμες Κοινωνιολογία ΑΛΕΞΙΟΥ Σ.: Με την απλή λογική. Αθήνα, Ππσιλός, 1992. Σελ. 267. Δρχ. 2600. ΜΑΔΙΑΝΟΥ Δ.: Τα ναρκωτικά στην Ελλάδα. Τόμος Π : Η χρή­ ση ουσιών στο γενικό πληθυσμό. Αθήνα, Ψυχιατρική Βιβλιο­ θήκη. Σελ. 583. Δρχ. 6240. ΠΙΕΡΟΣ Φ.Τ. - ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΔΩΡΗ Δ.: Η κοινωνική πολπική της ΕΟΚ. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 532. ΤΟΜΑΡΑ - ΣΙΔΕΡΗ Μ.: Ανώτατη εκπαίδευση και κοινωνική επιλογή. Αθήνα, Παπαζήσης, 1991. Σελ. 302. Δρχ. 3120.

Πολιτική Περιφερειακή ανάπτυξη και πολπική. Κείμενα από τη διεθνή εμπειρία. Επιμ. - εισ. Κ. Χατζημιχάλης. Αθήνα, Εξάντας, 1992. Σελ. 269. Δρχ. 2160. ΠΡΕΒΕ Κ.: Το ασίγαστο πάθος. Μετ. X. Νάσιος. Αθήνα, Στά­ χυ, 1992. Σελ. 258. Δρχ. 2700.

TREVERTON G.F.: Αμερική Γερμανία και το μέλλον της Ευρώπης. Αθήνα, Το Ποντίκι, 1992. Σελ. 275. Δρχ. 1870.

Δίκαιο ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ.: Ανθρώπινα δικαιώματα στην Ευρώπη και στην Αφρική. Επιμ. X. Θεοδωρόπουλος. Αθήνα, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, 1992. Σελ. 217.

Οικονομία ΚΑΛΑΜΙΤΣΗΣ Σ.Ν.: Το απόρρητο των τραπεζικών καταθέσε­ ων. Αθήνα, Χιωτέλλης, 1993. Σελ. 69. Δρχ. 1500. ΜΑΡΑΒΕΛΙΑΣ Ν.Ν.: Η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρω­ σης και η ελληνική γεωργία στη δεκαετία του ’90. Αθήνα, Πα­ παζήσης, 1992. Σελ. 249. Δρχ. 2600. ΠΑΝΑΓΟΣ Χ.Θ.: Ο επιχειρηματίας σε κρίση. Αθήνα, Παπαζή­ σης, 1992. Σελ. 205. Δρχ. 2080.

VARIAN H.R.: Μικροοικονομική. Μια σύγχρονη προσέγγιση. Μετ. X. Βαλλιάνος. Αθήνα, Κρπική, 1992. Σελ. 348. Δρχ.

5720.

αιδαγωγική - Εκπαίδευση Εκπαίδευση ΙΓΝΑΤΙΑΔΗΣ Γ.Μ. και άλλοι: Ομήρου Οδύσσεια. Σχεδιασμός της διδασκαλίας και ερμηνευτική προσέγγιση. Θεσσαλονίκη, Κώδικας, 1992. Σελ. 285. Δρχ. 2080.

λώσσα Γενικά Ελληνορωσικά κείμενα για γλωσσική προσέγγιση: Μετ. Ο. Αλεξανδροπούλου. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1993. Σελ. 258.

Ελληνική γλώσσα ΜΟΥΡΟΥΤΗ - ΓΚΕΝΑΚΟΥ Ζ.: Ετυμολογικό νεοελληνικής. Αθήνα, 1992. Σελ. 102. Δρχ. 1040.

0 ετικές Επιστήμες Φυσική HEWITT P.G.: Οι έννοιες της φυσικής. Τόμος Βί Μετ. Ε. Σηφάκη. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1992. Σελ. 381. Δρχ. 4050.

Βιολογία ΓΡΑΝΓΓΣΑΣ Α.: Λεξικό βιολογίας και γενετικής. Τόμος Β Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1992. Σελ. 551. Δρχ. 1040.

£ φ α ρ μ ο σ μ έν ες επιστήμες Ηλεκτρονική ΠΑΠΑΠΑΝΝΙΔΗΣ Σ.: Βοηθήστε τους κομπιουτεράδες. Αθή­ να, Θέμα, 1992. Σελ. 115. Δρχ. 1245.

Επιχειρήσεις

Λαογραφία

ΠΑΞΙΜΑΔΗΣ Δ.: Προώθηση πωλήσεων και Direct marketing. Αθήνα, Μπαρμπερόπουλος, 1993. Σελ. 238.

ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Μ.Γ.: Λαϊκή λατρεία και θρησκευτική συμπερι­ φορά των κατοίκων της Σάμου. Αθήνα, 1992. Σελ. 348. Δρχ.

4160.

Λευκώματα

ΡΗΓΑΤΟΣ Γ.: Η υγεία του παιδιού στη λαϊκή μας παράδοση. Αθήνα, Δωδώνη, 1992. Σελ. 341. Δρχ. 4160.

ΠΡΟΣΦΥΠΚΗ ΕΛΛΑΔΑ: Φωτογραφίες από το Αρχείο του Κέ­ ντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Αθήνα, Ίδρυμα Λεβέντη/Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1992. Σελ. 199. Δρχ. 8320.

δελτίο 47 ΑΝΑΙΡΟΥΣΗ Φ. - ΜΥΛΩΝΑΔΗΣ Λ.: Ο κάμπος της Χίου. Κα­ τοικία και περιβάλλον τον καιρό της ακμής. Αθήνα, Ακρίτας. Σελ. 148. ΠΑΝΑΓΟΣ Θ.: Του Αλέξανδρου η χώρα. Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα, 1992. Σελ. 126. Δρχ. 2600.

Ζωγραφική HOURMOUZIOS S. - L.: Salute to Greece, London. Evans Pag. 89. Drs. 2080.

Πεζογραφία ΒΟΙΣΚΟΥ Ε.: Ίσως και σεις τους γνωρίσατε. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 239. Δρχ. 1870. ΔΟΞΙΑΔΗΣ Α.Κ.: Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ. Νουβέλα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 258. Δρχ.

2080. ΘΕΟΦΙΛΟΥ Α.: Μεθυσμένη ορχήστρα. Διηγήματα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 128. Δρχ. 1560. ΚΟΜΝΗΝΟΣ Ξ.: Τα παιδιά του Λειδινού. Μυθιστόρημα. Θεσ­ σαλονίκη, Έντομο, 1992. Σελ. 216.

λασική φιλολογία Αρχαίοι συγγραφείς

ΚΟΡΔΟΣΗ Λ.: Δεκατρείς φωνές της σιωπής. Νουβέλες. Αθή­ να, Φιλιππότης, 1992. Σελ. 222. Δρχ. 1870. ΤΖΙΤΖΗ - ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Ε.: Τα τζιτζίκια σωπαίνουν το φθινό­ πωρο. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1992. Σελ. 179. Δρχ. 1560.

ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ: Οδυσσέως Σΰστασις. Ραψωδία θ. Μετ - επιλεγόμενα Δ. Ν. Μαρωνίτης. Αθήνα, Στιγμή, 1992. Σελ.

68. Δρχ. 1560.

ΧΩΡΕΑΝΘΗ Ε.: Οι ώρες του ερωδιού. Αθήνα, Πλέθρον, 1993. Σελ. 53.

^ ογοτεχνία

Ανθολογία αγγλικού αστυνομικού διηγήματος. Τόμοι A +Β. Μετ. Π. Ισμυρίδου - Α. Αποστολίδης. Αθήνα, Άγρα, 1992. Σελ. 506 +505. Δρχ. 2910 (ο κάθε τόμος).

Η αναζήτηση του Ιερού Γκράαλ. Μετ. Κ. Αντύπας. Αθήνα, Αλε­ ξάνδρεια, 1992. Σελ. 356. Δρχ. 3120.

Ποίηση

ΒΑΛΖΕΡ Ρ.: Ο παραγιός. Μετ. I. Κοπερτί. Αθήνα, Ηριδανός, 1992. Σελ. 317. Δρχ. 3120.

ΑΓΤΈΛΑΚΗΣ X.: Αι Μαρτίου.είδοι. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1993. Σελ. 78.

GREEN G.: Ολοκαύτωμα. Β' έκδοση. Μετ. Κ. Ζελομοσίδου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 456. Δρχ. 2390.

ΖΑΦΕΙΡΙΟΥ Σ.: Η δεύτερη πεταλούδα και η φωτιά. Αθήνα, Νε­ φέλη, 1992. Σελ. 42. Δρχ. 1040.

KING S.: Κάρυ. Μυθιστόρημα. Μετ. Γ. Αβραμίδης. Αθήνα, Επι­ λογή, 1992. Σελ. 249. Δρχ. 2320.

ΚΑΝΤΑΡΤΖΗ Μ.: Στιγμές. Αθήνα, Δωδώνη, 1993. Σελ. 37.

LUDLUM R.: Ο δρόμος για την Ομάχα. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Bell, 1993. Σελ. 633. Δρχ. 950.

ΚΑΡΕΤΣΟΣ Α.: Ποιήματα (1987-1991). Ηράκλειον, Μικρός Ναυτίλος, 1992. Σελ. 28. Δρχ. 1140. ΚΟΚΚΙΝΟΥ Α.: Το μέτωπο. Αθήνα, Πλέθρον, 1992. Σελ. 61. Δρχ. 520. ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ Κ.: Το ασανσέρ. Μια ημιτελής συνουσία. Αθή­ να, Ααγής, 1993. Σελ. 81. ΜΟΣΧΟΒΟΣ Ν.Ι.: Αγναντεύοντας τα όνειρα. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ. 94. ΠΙΠΠΑ Ε.Β.: Πονήματα. Ποιήματα. Αθήνα, Ελληνοεκδοτική, 1992. Σελ. 61. Δρχ. 830. ΣΑΚΕΛΙΟΥ Λ.: Αφές ρέουσες. Αθήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 67. Δρχ. 1245. ΣΤΑΜΕΛΟΣ Κ.: Ad absinthium. Αθήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ.

35. Δρχ. 1040. ΤΣΙΜΠΙΔΑΚΗΣ Π.: Ο ίσκιος του λόγου. Ποιήματα. Αθήνα, Δωρικός, 1992. Σελ. 44. Δρχ. 830. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ.: Ποιήματα 1981-1991. Αθήνα, Ζα­ χαρόπουλος, 1992. Σελ. 44.

EMPE I.: Πνοές. Εισ. - μετ. - σχολ. Π. Αθανασιάδη. Αθήνα, Δόμος, 1992. Σελ. 229.

BARBER Ν.: Ταναμέρα. Μετ. Σ. Μίμη. Αθήνα, Bell, 1993. Σελ.

130. Δρχ. 900.

CHALUMEAN L.: Fuck, μια ροκ ιστορία. Μετ. Λ. Σταματιάδη. Αθήνα, Aquarius, 1992. Σελ. 261. Δρχ. 1660. ΣΟΠΕΝ Κ.: Η αφύπνιση. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Αναστασοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 207. Δρχ. 2080. ΣΠΙΝΡΑΝΤ Ν.: Η μηχανή του ροκ εντ ρολ. Μετ. Δ. Αρβανίτης. Αθήνα, Απόπειρα, 1992. Σελ. 549. Δρχ. 4365.

HERBERT F.: Ο Μεσαίας του Ντιουν. Μετ. Θ. Μαστακόρης. Αθήνα, Space, 1992. Σελ. 261. Δρχ. 1245.

ΜεΑέιες ΓΕΩΡΓΑΝΤΑ Α.: Αιών βυρωνομανής. Αθήνα, Εξάντας, 1992. Σελ. 176. Δρχ. 1765. ΚΟΚΟΛΗΣ Ξ.Α.: Αλληλεγγύη στην πεζογραφία του Τόλη Κα­ ζαντζή. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992. Σελ. 106. Δρχ. 725. ΚΡΑΝΑΚΗ Μ.: Φιλέλληνες. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Ίκαρος, 1992. Σελ. 447. Δρχ. 3120. ΣΑΒΒΙΔΗΣ Γ.Π.: Οι αρχαιολογικές περιδιαβάσεις του ποιητή

48

δελτίο----------------------------------

Γιώργου Σεφέρη. Λευκωσία, Πολπστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κάπρου, 1992. Σελ. 48. Δρχ. 1560.

BACHMANN I.: Ρέκβιεμ για τηυ Φάννυ Γκόλντμαν. Μει. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Αγρα, 1992. Σελ. 76. Δρχ. 1040.

Δοκίμια ΘΟΔΩΡΟΣ.: Ανακατάληψη. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1992. Σελ. 75. Δρχ. 1040.

Αγών. Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης. Σελ. 148. Δρχ. 2390. ΔΙΒΑΝΗ Λ.: Η πολιτική των εξόριστων ελληνικών κυβερνήσε­ ων 1941-1944. Αθήνα, Σάκκουλας, 1992. Σελ. 322. ΚΟΥΚΟΥΡΙΔΗΣ Κ.Β.: Ο Κοραής και η Χίος. Αθήνα, Νέστορας, 1993. Σελ. 207. ΜΗΛΛΑΣ Α.: Πρώτη Αντιγόνη. Τα Πριγκηπόνησα. Αθήνα, Αγρα, 1992. Σελ. 262. Δρχ. 1640.

ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ Π.Μ.: Το όραμα της ελευθερίας στην ελληνι­ κή κοινωνία. Αθήνα, Πορεία, 1992. Σελ. 71. Δρχ. 725.

ΣΑΒΒΙΔΗΣ Α.Γ.Κ.: Μελετήματα βυζαντινής προσωπογραφίας και τοπικής ιστορίας. Αθήνα, Ηρόδοτος, 1992. Σελ. 500. Δρχ.

4160.

ΠΛΗΣΗΣ Κ.: Μετά τη χρεωκοηία του δόγματος. Αθήνα, Αστήρ, 1992. Σελ. 146. Δρχ. 1000.

The Greek Civil War, 1943-1950: Edit. D. H. Close. London, Routledge, 1993. Pag. 265.

ΦΩΤΕΑΣ Π.: Το πλήθος και το πρόσωπο. Δοκίμια. Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1992. Σελ. 148. Δρχ. 1040.

BALTA E.: Rural and urban population in the sancak of Evripos in the early 16th century. (Offprint), Athens, Εταιρία Ευβοϊκών Σπουδών, 1992. Σελ. 185. Δρχ. 2080.

MEDAWAR Ρ.: Τα όρια της επιστήμης. Μετ. Α. Τσουκαλαδάκης. Αθήνα, Τροχαλία, 1992. Σελ. 127. Δρχ. 1455.

Τ

αξίδια

0 έα ιρ ο Κόσμος Γενικά ΤΣΑΝΤΑΡΙΔΗΣ Γ.: San Giacomo. Το πρώτο ελληνικό θέατρο. Β έκδοση. Κέρκυρα, Ελληνοεκδοτική, 1992. Σελ. 55. Δρχ.

1040.

| σιορία

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ Π.: Στο σύνορο του Ευφράτη. Αθήνα, Απάμεια, 1993. Σελ. 117. ΠΙΤΤΑΡΑΣ Δ.: Στη χώρα των πεινασμένων αετών. Αλβανία. Αθήνα, 1992. Σελ. 189. Δρχ. 2080.

|Ί αιδικά

Αρχαιολογία

Ελεύθερα Αναγνώσματα

BETANCOURT Ρ.Ρ.: Η ιστορία της Μινωϊκής κεραμεικής. Μετ. Θ. Ηλιόπουλος. Αθήνα, χ.ε. Σελ. 297. Δρχ. 5200.

ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Το δωμάτιο που ταξιδεύει. Αθήνα, Φιλιππότης, 1992. Σελ. 130. Δρχ. 2080.

Μαρτυρίες

ΠΕΡΩ Σ.: Παραμύθια του παλιού καιρού. Μετ. Π. Διαμαντοπούλου. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1992. Σελ. 108. Δρχ. 830.

ΠΑΤΡΟΥΔΑΚΗΣ Σ.: Η σκιά του χθες. Αθήνα, Κοροντζή, 1993. Σελ. 352. Δρχ. 2080. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ Ι.Ν.: Τα χρόνια που πέρασαν. (Αναμνήσεις 1917-1940). Τόμος ΑίΙωάννινα, 1992. Σελ. 1%. Δρχ. 2080.

£ χο/\ικά

Βιογραφίες

ΤΣΟΥΡΕΑΣ Ε.: Αρχαία Ελληνικά Α'Λυκείου. Αθήνα, Παπαδήμας, 1993. Σελ. 558

ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ Γ.: Τα αυτοβιογραφικά ενός μεγάλου (18791955). Αθήνα, 1992. Σελ. 69. Δρχ. 2600.

ΤΣΟΥΡΕΑΣ Ε.: Αρχαία ελληνική θεματογραφία. Γ'έκδοση. Αθήνα, Παπαδήμας, 1993. Σελ. 410.

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Μ.Μ.: Μαρία Λιουδάκι. Η ιέρεια της παιδείας. Αθήνα, Μορφωτική Στέγη Ιεράπετρας, 1992. Σελ. 253. ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ Λ.: Ο κύριος Αθήναι. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 378. Δρχ. 3430.

Ελληνική Ιστορία Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη: Ο Μακεδονικός

|"| εριοδικά ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Τεύχος 306. Δρχ. 200. ΑΝΔΡΟΜΕΔΑ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχη 11, 12, 13 και 14. Δρχ. 500.

--------------------------------------- δελπο 49 ΑΝΟΙΧΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Διμηνιαίο εκπαιδευτικό περιοδικό. Τεύ­ χος 42. Δρχ. 450. ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ (ΑΠΈΛΙΑΦΟΡΟΣ). Μηνιαίο περιοδι­ κό χριστιανικού προβληματισμού. Τεύχος 901. Δρχ. 120. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επιθεώρηση. Τεύχη 116 και 111. Δρχ. 250. ΑΝΤΙΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ. Τρίμηνη έκδοση θεώρησης του κι­ νηματογράφου. Τεύχος 2. Δρχ. 400. Ο ΑΡΑΜΠΑΣ ΤΟΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ. Μηνιαία σατιρική εφημερίδα. Φύλλο 18. ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ. Τεύχος 9. Δρχ.

1040. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1093. Δρχ. 700. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 307. Δρχ. 700. Η ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΤΟΥ 2000. Φύλλο 46. ΕΠΟΓΠΈΙΑ. Περιοδική έκδοση κρπικής σκέψης. Δρχ. 3640. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 8. Δρχ.

500. ΙΘΑΚΟΣ. Μηνιάτικη εφημερίδα της Ιθάκης. Φύλλο 114. ΛΑΪΚΟΣ ΔΡΟΜΟΣ. Φύλλο 102. Δρχ. 100.

Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 113. Δρχ. 500. ΤΟ ΜΠΙΤΟΝΙ. Έκδοση των φίλων του από μηχανής θεού. Φύλλο 12. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1578. Δρχ. 650. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ. Κρπική επιθεώρηση λόγου και τέ­ χνης. Τεύχος 29. Δρχ. 600. ΠΑΝΟΡΑΜΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Φύλλο 25. ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ. Επιθεώρηση λόγου και τέχνης. Τεύχος 31-32. Δρχ. 500. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 68. Δρχ. 800. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Φύλλο 117. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 14. Δρχ.

400. ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Διμηνιαία έκδοση της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών. Τεύχος 138. Δρχ. 300.

ARTI. Η τέχνη σήμερα. Τεύχος 13. Δρχ. 1560.

INFORMATION. Το περιοδικό του Έλληνα manager. Τεύχος 78. Δρχ. 700.

MEDIA VIEW. Το περιοδικό για τα media και τη διαφήμιση. Τεύχος 1. Δρχ. 600.

DIALOGUE. Τεύχος 99.

ΔΙΑΒΑΖΩ Γ ρ α φ τ είτ ε σ υ ν δ ρ ο μ η τ έ ς ... σ α ς σ υ μ φ έ ρ ε ι Κανονική τιμή 24 τευχών : » » 12 » :

17.400 δρχ.

8.700 δρχ.

Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου Ετήσια (24 τεύχη): 13.000 δρχ. Σπουδαστική: 11.000 δρχ. Εξάμηνη (12 τεύχη): 7.500 δρχ. » : 5.500 δρχ. Οργανισμών, Ιδρυμάτων, Τρα7ΐεζών: 17.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια: 90 δολ. ΗΠΑ Σπουδαστική : 85 δολ. ΗΠΑ Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών: 105 δολ. ΗΠΑ Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 1000 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 700 δρχ. και τα διπλά 1000 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτη Αν. Μεταξά 26,106 81 ΑΘΗΝΑ τηλ.: 33.01.315

Αρ. 310 Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι­ κές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεω ν που δημοσι­ εύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντά­ κτες τους.

2 2 Μαρτίου 4 Απριλίου 1993 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Γενικά Έργα Οδηγοί

Αμυνα

Κουφάκης Ε.Ν.: Οδηγός Οδικής Ασφάλειας (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 28/3)

Ήφαιστος Π. - Πλατιάς Α.: Ελληνική αποτρεπτική στρατηγική (Δ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 1/4)

Επιστήμες

Λαογραφία

Βασιλείου ΘΑ. - Σταματάκης Ν.: Επίτομο εννοιολογικό λε­ ξικό επιστημών του ανθρώπου (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 28/3)

Δημητρακόπουλος Σ.: Ιστορία

ι Δημοτικό Τραγούδι (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 28/3)

Τ έχνες Ψ υχολογία Λοϊζίδη Ν.: Απόγειο Ντολτό Φ.: Σεμινάριο Ψυχανάλυσης παιδιών, τόμος Β 1 (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 4/4)

Κρίση της πρωτοποριακής ιδεολογίας (Π. Μαρτινίδης, Αντί, 2/4)

Γ λώ σαα

Κοινωνιολογία Distoi Ρ.: Εθνική

ι και πολιτική κινητοποίηση (Α. Πανταζόπουλος, Καθημερινή, 30/3)

ΒαμβούκοςΑ·: Τρομοκρατία και διεθνές δίκαιο (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 19/3). Δίπλα X.: Η ελληνοτουρκική διαφορά για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου (Σ. Ευσταθιάδης, Βήμα, 4/4)

Κριαράς Ε.: Η γλώσσα μας (Β. Βασαρδάνη, Ρόπτρο Βόλου, 2) Ζαν Ζ.: Γραφή, η μνήμη των ανθρώπων (Π. Μπουκάλας, Καθη­ μερινή, 30/3) Bouffartigue S. - DelrieuA.M.: Ελληνικές ρίζες στη γαλλική γλώσσα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 28/3)

Κοντός Γ.: Στο γύρισμα της μέρας (Ε. Χουζούρης, Αυγή, 28/3). Κυριαζάτης Φ.: Κραυγή στη νύχτα (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 4/4) Λαϊνά Μ.: Ρόδινος φόβος (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 24/3)

δελτίο 51 ΜαραΒέγιας

Φωτόπρακτα (Κ. Παπαπάνος, Πολιακά Θέμα­ τα, 19/3)

Μαρκόπουλος Γ.: Ποιήματα (Β. ΧατζήΒασιλείου, Ελευθερο­ τυπία, 31/3) Σπηλιωτοπούλου Ε.: Στον καθρέπτη του χρόνου (Κ. ΒαλαΒάυης, Ελεύθερη Ώρα, 28/3) Σταμέλος Κ.: Ad Absintium (Ε. Αραυίτσης, Ελευθεροτυπία, 24/3)

Πεζογραφία Αρκουδέας Κ.: Το παλιό δέρμα του φιδιού (Π. Μπουκάλας, Καθημερινά, 23/3) ΒοΤσκου Ε.: Ίσως και σεις τους γνωρίσατε (Δ. Δασκαλόπουλος, Νέα, 30/3) Γκουρογιόννης Β.: Το ασημόχορτο ανθίζει (Τ. Δημητρούλια, Αντί, 2/4) Θεοδωρίδης Π.: Το θεόπαιδο (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 4/4) Καλιότσος Π.: 1) Τα γουρούνια 2) Στρατιωτικές ασκήσεις (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 4/4) Καπερνάρος Τ.: Λουτρά (Δ. Πανουσάκης, Πριν, 28/3) Μαλκογιάννη Μ.: Πιο δυνατή κι από το θάνατο (Κ. Παπαπά­ νος, Πολιτικά Θέματα, 2/4) Μάρκογλου Π.: Σταθερή απώλεια (X. Παπαγεωργίου, Αυγή, 4/4) Πιερίδης Γ.Φ.: Ο καλός πολίτης και οι άλλοι (Μ. Θεοδοσοπού­ λου, Εποχή, 28/3) Φακίνος Α.: Το κάστρο της μνήμης (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 28/3) Χωμενίδης Χ.Α.: Το σοφό παιδί (Θ. Δ. Φραγκόπουλος, Με­ σημβρινή, 1/4) Λονγκ X.: Το θαυμαστό ταξίδι του Καμπέθα ντε Βάκα (Κ. Τσα­ ούσης, Έθνος, 29/3) Μερτένς Π.: Εκτυφλωτικό σκοτάδι (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 29/3) Ροθ Φ.: Η νόσος του Πορνιόν (Γ. Κωνστανιινίδης, ΜΕΝ, Απρ.

1993)

Παιδικά Καρατζαφέρη I.: Η Τέτη και οι άλλοι (Ε. Σαραντίτη, Ελευθερο­ τυπία, 24/3)

Ιστορία Ηλιόπουλος Δ.: Η Μανθυρέα (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέμα­ τα, 19/3) Μάξιμος Σ.: Πού Βαδίζουμε; (Σ. Καργάκος, Οικονομικός Τα­ χυδρόμος, 25/3) Νικολαΐδης I.: Τα Γιάννινα του Μεσοπολέμου (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 25/3) Παπαστρατής Γ.: Στα χρόνια της φωτιάς (Δ. Γιάκος, Εξόρμηση, 26/3) Ριζάρειο Ίδρυμα: Ζαγοροχώρια (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 31/3) ΣαΒΒίδης Α.Γ.Κ.: Μελειήματα Βυζαντινής προσωπογραφίας και τοπικής ιστορίας (Ν. Νικολούδης, Καθημερινή, 30/3) ΣιάτραςΔ.: Οι αγοραπωλησίες ακινήτων στην Τουρκοκρατού­ μενη Ελλάδα (Κ. Λιάπης, Ρόπτρο Βόλου, 2) ΨελλόςΜ.: Χρονογραφία τόμος Α ,(Τ. Καπερνάρος, Καθημε­ ρινή, 23/3)

Μαρτυρίες Αιδωρίκης Α.: Μίλησα με μορφές του αιώνα μας (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 24/3). Φαράκος Γ.: Μαρτυρίες και στοχασμοί 1941-1991 (Σ. Λιναρδάτος, Βήμα, 4/4) Ψαράκης Τ.: Ανθολόγιο της Αλεξάνδρειας (Β. ΧατζηΒασιλείου, Ελευθεροτυπία, 31/3)

Περιοδικές εκδόσεις Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης (Σ. Ντάλης, Αυγή, 4/4)

Μελέτες Παπαμανώλης Κ.: Οι ανθολογίες ποιήματος και πεζογραφίας για παιδιά (Δ. Γιάκος, Εξόρμηση, 19/3) Πειρόπουλος Γ.: Οι ρομαντικοί του ιθ αιώνα (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά θέματα, 2/4) Ρουμπάνης Δ.: Οράματα και θάματα ή πώς ταξιδεύει ο Στρατη­ γός Μακρυγιάννης (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 28/3) Σπαταλάς Γ.: Άπαντα (Δ. Γιάκος, Εξόρμηση, 2/4) ΧατζηΒασιλείου Β.: Μ. Σαχτούρης (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 28/3)

Λυκιαρδοπούλου Κ.: Ο δάσκαλος (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 2/4) Ροσφουκώ Φ.: Αξιώματα (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 31/3)

ΚΑΝΩ διδακτορικό με θέ­ μα «Τα λογοτεχνικά περιο­ δικά της Κατοχής». Παρα­ καλώ όποιον διαθέτει σχε­ τικό υλικό ας τηλεφωνήσει στην κυρία Μπουφέα. Τηλ.

80 . 30. 412.

Δ ελφίνι

Ε κδόσεις

Οι μεγάλες εκδοτικές επιτυχίες του 1993

Ου μ π ε ρ τ ο ε κ ο Η Ποιητική του Τζαίημς Τζόυς Ο Έκο αποκαλύπτει με την ανάλυσή του το βάθος και το κύρος του μετα­ σχηματισμού που προκάλεσε ο Τζόυς στη Σύγχρονη Λογοτεχνία και γενικό­ τερα στην ιστορία του πολιτισμού μας.

Ι

Μ . Β. ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Ο Ελληνικός λαβύρινθος (Βραβείο Ευρωπαϊκού μυθιστορήματος 1992) Ψάχνω για έναν Έλληνα ζωγράφο ονόματι Αλεκος Φαραντούρης, μάλλον χωρίς άδεια παραμονής και πιθανόν α­ δελφή. Δεν του φαίνεται όμως. Ζωντα­ νό ή νεκρό. Τηλεφώνησε μου.

I Εκδόσεις Δ ελφίνι

θεμιςτοκλεους

23-25,

ιοβη

αθηνα

τηλ .

36 30 955 · fax: 64 50 764

60 χρόνια γαλλικής ποίησης ετά τ ις π ερ ιπ έ τε ιε ς τη ς λο γ ο τ ε χ ν ία ς σ το ν π όλεμο, μ ε τ ά το ν Ρ ομπ έρ Μ π ρα,I 11 II U

ζιγιάκ, το ν Ν τρ ιέ λ α Ρ ο σ έλ κ α ι το ν Σελίν, η Τ έτα ρ τη Δ η μ ο κ ρ α τία (19461958) α π έκ τη σ ε το υ ς δ ικ ο ύ ς τη ς ή ρω ες. Η π οίησ η τη ς Α ν τίσ τα σ η ς επ έζη σ ε ω ς « σ τρ α τευμένη» - μ ε ε λ ά χ ισ το ή, μ ε κα θ ό λο υ ε ν δ ια φ έ ρ ο ν - κ α ι μ ε ρ ικ ο ί μ ε τα ν ό η σ α ν που ε ίχ α ν ε π ιτρ έψ ει σ το ν ε α υ τό το υ ς σ ο υ ρ ρ ε α λ ισ τικ έ ς κα ι I άλλες ε λ ε υ θ ε ρ ιό τη τε ς . Π α ρ ά λλη λα , α ν α π τύ χ θ η κε ένα ε ίδ ο ς «ανθρω π ισ τι­ κής» π ο ίησ ης, λ ιγ ό τε ρ ο π ρ ο σ κ ο λλη μ έν η ς σ τ ις ε π ιτ α γ έ ς το υ Ημερολογίου μιας εθνικής ποίησης (που δ η μ ο σ ίε υ σ ε ο Λ ο υ ΐ Α ρ α γ κ ό ν το 1954) α λλά ό χι λ ιγ ό τε ρ ο κ α ρ τεσ ια ν ή ς, ό χι λ ιγ ό τε ρ ο « αριστερή ς» . Την ίδ ια σ τιγμ ή , ο ι μ υ σ τικ ισ τέ ς , σ α ν το ν Σ α ν Κ εϊρόλ, το ν Λ οΐς Μ ασ όν, το ν Λυκ Ε σ τά ν κ α ι το ν Α λα ίν Μ π ορν ερ ευ ν ο ύ ν ένα χώ ρ ο που μ ο ιρ ά ζ ε τ α ι α ν ά μ εσ α σ το ν επ ίσ η μ ο κα θ ο λ ικ ισ μ ό κ α ι το ν εσ ω σ τρ εφ ή α νθρ ω π ισμό. Δ ίπ λα σ ’ α υ τή τη συ χ νά β α ρ υ σ ή μ α ν τη ποίηση, α ν α δ ύ ο ν τα ι ο ι τρ α ­ γο υ δο π ο ιο ί, οι fantaisistes μ ια ς ε π ο χή ς ευ φ ο ρ ία ς : α ν ά μ εσ ά το υ ς ε ίν α ι ο Μ ω ρ ίς Φ ομπέρ, κι ο Ρ ο ζέ Λαν, σ ύ γ χ ρ ο ν ο ι τω ν μ εγ ά λ ω ν το υ μ ε τα π ο λ ε μ ικ ο ύ cafe chantant, σ α ν το Λ εό Φ ερρέ κ α ι το ν Γκυ Μ π εάρ. Ή δη, απ ό το 1940, δ ή μ ιο υ ρ γο ύ ντα ι κ α ιν ο ύ ρ ιο ι π υρή νες π ο ιη τικ ή ς ζύμω σ η ς που μ ε τα το π ίζ ο υ ν το κέντρ ο το υ κ ό ­ σ μ ο υ : σ τη Λυόν, σ τη ν Τουλούζη, τη Μ α σ σ α λία , α λλά κ α ι σ τ ις μ ικ ρ έ ς π ο λ ιτε ίε ς τη ς π ερ ιφ έρ εια ς , γεν ν ιο ύ ν τα ι ο ι π ο ιη τές τη ς π νευ μ α τική ς α ν τίσ τα σ η ς , σ α ν το ν Α λα ίν Μ π ο ρν ή το ν Ρ ενέ Ταβερνιέ, π ου εκ φ ρ ά ζ ο υ ν τη ν α κ ρ α ία εμ π ειρ ία το υ πο­ λ έ μ ο υ α λλά κ α ι τη μ ε τ ά α π ’ α υ τό ν επιβίωση.

54 αφιέρωμα τσι, μετά το 1945, η ποίηση φαίνεται να αφομοι­ ώνει την κληρονομιά των τεχνικών, ψυχολογι­ κών και αισθητικών ρευμάτων, από τον Μπωντλαίρ μέχρι τους σουρρεαλιστές -και μαζί να ενσωματώνει τις εξεγέρσεις και τις παλινορθώ­ σεις. Πέρα από τη μορφολογικη απελευθέρωση, παρατηρείται μια ανασυγκρότηση γλωσσικής τάξης, στη γραμμή του Κλωντέλ και του Βαλερύ. ποίηση αντιστέκεται στην ταξινόμηση: αποκαλύπτει μόνο κάποιες τάσεις που συγκλίνουν και αποκλίνουν διαδοχικά: έτσι, ο Ζακ Πρεβέρ, γίνεται ο απολογητής της καθημερινότητας, ο λαϊκιστής του λόγου, ενώ ο Ανρί Μισώ εξορκίζει την εχθρότητα του κόσμου. Την ίδια στιγμή, που η Γαλλία κερδίζει τον Ιονέσκο και τον Μπέκετ, το παράλογο και τη σκληρότητα, ποιητές σαν τον Ζοέ Μπουσκέ βρίσκουν στο λυρισμό τις πη­ γές μιας εσωτερικής εποποιίας. Μετά τη γενιά της Απελευθέρωσης, το ωραίο φθι­ νόπωρο του Αντρέ Ζιντ και το τελευταίο σκίρτημα του υπαρξισμού, εμφανίζεται, δίπλα στους επιζώντες, η γενιά της δεκαετίας του ’50, η ταυτισμένη με τον πό­ λεμο της Αλγερίας: δίπλα (κι απέναντι) στον Ζαν Πωλ Σαρτρ, τον Αντρέ Μαλρώ, τον Αλμπέρ Καμύ και τον σοσιαλιστικό ανθρωπισμό του Λουΐ Αραγκόν και του Βερκόρς, αναδύεται η γενιά των «ουσσάρων» και ξεσπάει, ήσυχα, η κρίση του μυθιστορήματος. Το μυθιστόρημα υπονομεύεται από τους εκπροσώπους του «νέου μυθιστορήματος», για να ενισχυθεί επειγό­ ντως από τους παλινορθωτές του: τον Φρανσουά Μωριάκ, τον Ζυλιέν Γκρην, τον Ερβέ Μπαζέν, τον Ρομαίν Γκαρύ -μεταξύ άλλων. Μέσα στο περιβάλλον της Τέταρτης και της Πέμπτης Δημοκρατίας, η πρω­ τοπορία και η αφαίρεση φαίνονται να κερδίζουν έδα­ φος καθώς ο σουρρεαλισμός αποδεικνύεται διαχρονι­ κός και διαποτίζει τον σύγχρονο κόσμο. Και καθώς, ως ιδρυτές πατέρες αναγνωρίζονται ο Λαφόργκ κι ο Βαλερύ, αλλά κι ο Ρεμπώ κι ο Λωτρεαμόν. Ανάμεσα στους ποιητές που συμφιλιώνουν την παλιά και τη σύγχρονη ποίηση είναι ο Ζυλ Συπερβέιγ (1884-1960), ένα πνεύμα παιδικό που επινοεί ξανά τον κόσμο, δια­ σχίζοντας μια «επιλήσμονα μνήμη»: Μ η γυρίζεις το κεφάλι/πίσω σου ειν ’ ένα θαύμα/που παραμονεύει και που θέλει να σε μεταμορφώσει, ενώ τον Συπερβέιγ διαδέχεται ο Πατρίς ντε λα Τουρ ντυ Πεν (1911-1975) με το Μικρό θέατρο του δειλινού, ποιητής που έζησε στη σκιά των επιζώντων του μεσοπολέμου: του Ζαν Κοκτώ, του Λουΐ Αραγκόν, του Πωλ Ελυάρ. Έ τσι, η γαλλική ποίηση στο δεύτερο μισό του εικο­ στού αιώνα, αν κι ακόμα βαθιά διχασμένη πολιτικά και ηθικά, παραμένει κάτω από τον αστερισμό και τη σαγήνη του σουρρεαλισμού: ίσως η πιο ενδιαφέ-

Ε

Η

Ο Πωλ Κλωντέλ το 1948

ρουσα περιοχή της να παραμένει η περιφέρεια του κι­ νήματος, οι πολλαπλές αιρέσεις, οι αμφισημίες και οι αντιφάσεις εκείνων που το πλησίασαν για να το εγκαταλείψουν. Ο Ρομπέρ Ντεσνός (1900-1945) βρίσκεται στη βάση αυτής της μεταβατικής ποίησης χωρίς προ­ ορισμό και χωρίς πλαίσιο, ενώ ο Αντρέ Μπρετόν (που πέθανε το 1966, δηλαδή σαρανταδύο χρόνια μετά το πρώτο μανιφέστο του σουρρεαλισμού) φαίνεται να στοιχειώνει ένα φάσμα δημιουργών από τον Μαρσέλ Μπεαλύ ως τη Ζιζέλ Πράσινος. Οι νεο-σουρρεαλιστές, που πλαισίωσαν για μια σύντομη στιγμή,' το πε­ ριοδικό Les Quatre Vents στα τέλη της δεκαετίας του ’40, φαίνονται στα χρόνια του ’50 πολιτικά διχοτομη­ μένοι: η μια τους πλευρά θα ονομαστεί «επαναστατι­ κός σουρρεαλισμός» αλλά δεν θα βρεθεί χαρακτηρι­ σμός για την άλλη. Μετά τον Ντεσνός και τον ΖανΚλωντ Ρενάρ, ποιητικές γενιές δεν υπάρχουν: ο ΣαινΖον Περς (1887-1975) υποστηρίζει την ποιητική προ­ τεραιότητα ως «τρόπο ολοκληρωτικής ζωής» προγε­ νέστερο και ανώτερο από τις θρησκείες και τους πολι­ τισμούς, κι ο Ανρί Μισώ (1899-1985) γράφει «για να με ανασκοπήσω... Εδώ βρίσκεται η περιπέτεια του να ζεις». Ο Ρενέ Σαρ διατηρεί τη γεύση του σουρρεαλισμού, τις υπνοβατικές εικόνες και την «υγεία της

-----------------------------------αφιέρωμα 55 δυστυχίας» που πλησιάζει τον Αλμπέρ Καμύ -από μια άποψη, είναι ο πιο μεγαλόφωνος-, ενώ ο Πιερ-Ζαν Ζουβ (1887-1975) είναι ο πιο εσωτερικός, ο mo από­ κρυφος: «Είμαι εδώ και πολύ καιρό το αίμα σου/η σκέψη σου όλη και η φλόγα σου.»

γωνιές της πρωτοπορίας, όπως οι λεττριστές (ο Ιζιντόρ Ιζού κι ο Μωρίς Λεμαίτρ) κι εκείνοι του Tel Quel (ο Ζαν Πιερ Φάιγ, ο Ντενίς Ρος, ο Μαρσελέν Πλεϋνέ) αποτελούν πεδία ανεξερεύνητα κι ακόμα δι­ φορούμενα. Τέλος, αυτά τα χρόνια, υπήρξε ένα είδος υπαρξιστι­ κής ποίησης, που εκπροσωπείται, αν μπορεί να εκπρο­ ν και ο Ζακ Πρεβέρ (1900-1977) υπήρξε ο mo σωπηθεί, από τον Ζωρζ Μπατάιγ και το έργο του Μ ί­ δημοφιλής ποιητής της μεταπολεμικής Γαλ­ σος της ποίησης (1947). Στην ίδια ίσως γραμμή, ο λίας, ο σαρκαστικός αρνητής των σπουδαιοφα­ Φρανσίς Πονζ με τους «μεταλλικούς» του στίχους, νών και των ηλιθίων, ο Φρανσίς Πονζ άργησε μοιάζει με το ποιητικό αντίστοιχο του Ντεκάρτ: με να βρει το κοινό του κι ο Ανρί Πισέτ ενόχλησε γοητεία ανάλογη, πιθανώς αμφίβολη. Κι ο Αντρέ τους ορθώς σκεπτόμενους, καταγγέλλοντας τον Φρενώ, ποιητής της νύχτας, του διφορούμενου και πολιτισμό της Δύσης: «Κάνατε το Παρίσι μποτης αποτυχίας, επεξεργάζεται ένα υλικό που θυμίζει τη ντουάρ, τη Νέα Υόρκη μπορντέλο, το Λονδίνο Ναυτία. Αυτό το ποιητικό σύστημα, που υπερασπίζε­ σταυρό, το Ναγκασάκι κάρβουνο... Αλλά, σύντομα, ο ται την τιμή τού να πολεμάς χωρίς ελπίδα, θα ήταν λευκός Ανθρωπος δεν θα βρίσκει πια ησυχία... Βλέπω ίσως το mo συγγενικό στο σύγχρονο πνεύμα, αν ο σ’ όλες τις ουλές το θάνατο να γελάει διάπλατα». Ο Ντεσνός δεν κατάκλυζε -ακόμα- το σώμα της γαλλι­ Ζωρζ Σεαντέ, ο Υβ Μπονφουά (που θυμίζει αμυδρά κής ποίησης. τον Πωλ Βαλερύ) όπως και μια σειρά ποιητών από τις

Α

το αφιέρωμα αυτό, που αναφέρεται συχνά στην Ιστορία της Ποίησης του Ρομπέρ Σαμπατιέ, καθώς και σε ανάλογο αφιέρωμα του Magazine Litteraire, επιχειρείται η υπενθύμιση μόνο μερικών από τους Γάλλους ποιητές του δεύ­ τερου μισού του 20ού αιώνα: αν παραλείπεται ο Ζ. Ζενέ, ο Ζ. Πρεβέρ, ο Π. Ελυάρ κι ο Λ. Αραγκόν είναι γιατί υπάρχει άφθονη βιβλιογραφία γύρω από τα έργα τους. Ακόμα, δεν αναφέρονται ποιητές γεννημένοι μετά το 1945, όπως ο Φρανσουά ντε Κορνιέρ, ο Πατρίς Ντελμπούρ, ο Ζαν-Μισέλ Μωλπουά κι ο Σερζ Σαφράν γιατί το έργο τους δεν έχει με­ ταφραστεί ούτε καν αποσπασματι­ κά. Τέλος, δεν αναφέρονται συγγραφείς που έχουν ποιητικό έρ­ γο στο περιθώριο της δραστηριότητάς τους, όπως ο Μπορίς Βίαν και ο Μισέλ Μπυτόρ.

Σ

Επιμέλεια αφιερώματος: Σώτη Τριαντάφυλλου

Ο Ζνλ Συπερβέιγ το 1939

56

α φ ιέρω μα -

Ζ α ν Ρουντώ

Σαιν-Ζον Περς, ο γεωμέτρης του κόσμου

Ένας ποιητικός χώρος όπου περιστρέφονται οι διάφοροι τομείς των γνώσεων, των αντιλήψεων και των επιθυμιών μας______

Σαιν-Ζον Περς*, ή Αλέξης Σαιν-Λεζέ, γόνος παλιάς οικογένειας της Γουαδελούπης, πό τον Σαιν-Ζον Περς συγκρατούμε εύκολα την ήταν στην αρχή διπλωμάτης και γραμματέ­ εικόνα του διπλωμάτη, του φίλου του Briaud, ας του υπουργείου Εξωτερικών. Από μια του γενικού διευθυντή των εξωτερικών υποθέσε­ άποψη, αποτελεί προϊόν της αποικιοκρα­ ων πριν τον πόλεμο. Έ τσ ι το θέλησε. Του άρεσε τίας, από μια άλλη, τον καρπό μια ς άρνη­ να δείχνει το προφίλ του προσώπου του, με το σης ή μιας αμφισημίας. Με το ψευδώνυμο Σαινβλέμμα να κοιτά στον ορίζοντα του πνεύματος. Ζον Περς, αποκαλύφθηκε ως ποιητής το 1924, Διαχωρίζοντας τη δραστηριότητα του συγγρα­ σε ηλικία 37 ετών: η ποιητική συλλογή είχε τον φέα από εκείνη του διπλωμάτη, θα ήθελε το έργο τ τίτλο «Ανάβαση» και προκάλεσε διάφορες απο­ να ήταν αιώνιο καθώς το όνομα του Σαιν-Ζον Περς χρώσεις αμηχανίας. Αν και ενεργός πριν από τον έπρεπε να αντικατασταθεί με κάτι πιο κοινό, με εκείνο Β' παγκόσμιο πόλεμο, ο Σαιν-Ζον Περς είναι του Alexis Leger. Αλλά οι εντυπώσεις και τα πράγμα­ σύγχρονος των πιο νεαρών ποιητών, ακριβώς τα που είδε, αποτελούν πηγή έμπνευσης για την ποίη­ όπως κι ο Πιερ-Ζαν Ζουβ: δημιουργός αποσπα­ σή του, όπως το τοπίο των Αντιλλών, Les Images a σματικός και ελλειπτικός, μετά την απόλυσή του Grusoe, η Αμερική και η αναφορά των μητροπόλεων από την κυβέρνηση του Βισύ, μπόρεσε να αφοστο Exil· αντίθετος σε όλες τις κοινωνικές δραστηριό­ σιωθεί στην ποίηση, να επισημοποιηθεί, κατά τητες, δημιούργησε ένα λόγο αυστηρότητας και αξιο­ κάποιον τρόπο, και στο χώρο της λογοτεχνίας. πρέπειας παρόμοιο με εκείνο που επικρατούσε στα βι­ Στο Παρίσι γνώρισε τον Φρανσίς Ζαμ και μέσω βλία του. Οι δύο αυτές δραστηριότητες μπορούν να του Ζαμ τον Πωλ Κλωντέλ: την πρώτη εποχή γίνουν κατανοητές για τις δύο πλευρές ενός μόνο σκο­ έγραφε πρόζα -μέρο ς της οποίας δημοσιεύτηκε πού, που συνίσταται στο να χωρομετρά, στο να κατα­ το 1910 στη «Νέα Γαλλική Επιθεώρηση»- αργό­ μετρά και να χαρτογραφεί τον κόσμο. τερα, γνώρισε τον Πωλ Μοράν, έφυγε για τις Ο Σαιν-Ζον Περς κάνει την ποίησή του ευχάριστα ΗΠΑ, μεταφράστηκε στα αγγλικά και το 1960 απαριθμητική: δεν αποφεύγει τις λιτανείες των λέξε­ πήρε το Νόμπελ λογοτεχνίας. Για πολλούς, ο ων, σπάνιες κάθε φορά, εύστοχες, πάντα όμορφες, Σαιν-Ζον Περς είναι επίγονος του Κλωντέλ - για συχνά με κάποια ηχηρή συνοδεία: «Με τα άχυρα και άλλους, είναι ένας βιβλιοθηκάριος της βιβλιοθή­ την άμμο, με τα πιο ελαφρά πράγματα, τα mo μάταια, κης του Κογκρέσου: η γλώσσα του, απόκρυφη τα mo απλά, με την απλή σημασία τού να είσαι κάπου και πολύσημη ξεδιπλώνει τεράστιες συμβολικές καθώς κυλάει η μέρα». Δεν αρκεί μόνο να καταγράφει εκτάσεις, μύθους εξωτικούς και μεγαλειώδη την ποικιλία ή να την ταξινομεί, όπως έκανε στα βιο­ οράματα, ρυθμούς και εικόνες πολλαπλές και λογικού περιεχομένου βιβλία, που τοι .<μεσε τόσο να αλληλοαναιρούμενες. Ανάμεσα στα έργα του πε­ σκέφτεται, αλλά και να τη συγκεντρώνει. Αυτός θα εί­ ριλαμβάνονται η «Εξορία» (συλλογή ποιημάτων ναι ο ρόλος της ποίησης: η φράση του Σαιν-Ζον Περς από το 1942 ως το 1946), η «Πίκρα» και το «Χρο­ παρουσιάζει ένα έργο γεμάτο σαφήνεια πάνω στα νικό». Μετά το θάνατό του, το 1975, εκδόθηκε το πράγματα και μαρτυρεί μια υπερβολική προσοχή στη «Τραγούδι για μια ισημερία», διαθήκη ενός ποιη­ γλώσσα. Τα άφθονα καλολογικά στοιχεία που χρησι­ τή που «γονιμοποιεί μιαν αδαπέραστη γη». μοποιεί, οι μεταθέσεις, οι παρηχήσεις, οι ομοιοκατα­ Σ .Τ . ληξίες έχουν ως σκοπό να συνδέσουν ό,τι έχει δια­ σκορπιστεί, «κατασκοπεύω στο μεγαλύτερο τσίρκο * Ο Σαιν-Ζον Περς στα ελληνικά: Ανάβαση, μτφ. Τ.Κ. Παπατζιδνης, εκδ. «Συνέχεια», 1989. τον πόνο των mo ένδοξων σημείων» και να αποδώ-

0

Α

αφιέρωμα 57

“η απλότητα του να βρίσκεσαι κάπου καθώς η μέρα κυλάει”

σουν με ζωντάνια τα γεγονότα: «Κι η θάλασσα κυκλι­ κά κυλάει τον ήχο της από τα κρανία πάνω στην άμ­ μο». Εάν ο Σαιν-Ζον Περς κληρονομεί στις αρχές του αιώνα το έργο των συμβολιστών πάνω στο θέμα της γλώσσας, στις ομοιοκαταληξίες και τους ρυθμοός και το στρέφει άλλου: στην ποίηση της αφαίρεσης αντιθέτει την παρουσία, στην επιθυμία τις απαιτήσεις της αυστηρότητας, στην επιθυμία του αγνώστου αντιθέτει εκείνη του γνωστού. Δεν επιθυμεί το σκοτάδι, αντίθε­ τα του αρέσει να είναι σαφής: για έναν γενικό όρο herbe (χορτάρι), θα προτιμήσει τη χρήση των ειδικών λέξεων cataire ή gremil. Επειδή ακριβώς ονομάζει τα πράγματα με ακρίβεια, διακρίνει όλες τις διαφορές ξέ­ ροντας τις ομοιότητες. Η αναζήτηση της ακριβούς ονομασίας καθιστά πιο σαφές το βλέμμα και εξασκεί το πνεύμα. Έ τσ ι η ακριβής σημασία του κόσμου βρί­ σκεται σε αρμονία μέσα στο ποίημα. Η ποίηση του Περς είναι ένας χώρος όπου περιστρέφονται οι διάφο­ ροι τομείς των γνώσεων, των αντιλήψεων και των επι­ θυμιών μας. Αυτός ο τρόπος γραφής έχει ένα σκοπό που επαναλαμβάνεται ασταμάτητα σε όλο το έργο: τη γιορτή. «Έ χω λόγο να επαινώ», γράφει στον τόμο Eloges (Έπαινοι), του οποίου ο τίτλος ταιριάζει σε όλο το έργο. Το πνεύμα διαπνέεται από τις αισθήσεις μας και

μόνον: η ποίηση, για παράδειγμα, βασίζεται στο θαύ­ μα τού να βρίσκεσαι στη ζωή: «Θα βγω, γιατί έχω δουλειά. Έ ν α έντομο με περιμένει για να κουβεντιά­ σουμε». Αλλά το Eloges δεν απευθύνεται μόνο στον κόσμο των αισθήσεων: αποσκοπεί στο να γίνει μια συνολική έκφραση του ανθρώπου. Δεν αμελεί ούτε τον τρόπο με τον οποίο η Ιστορία εναποθέτει τα γεγο­ νότα μέσα στη μνήμη, ούτε τα οργανωμένα και συλλογικά όνειρα που είναι μύθοι ή θρησκείες. Το έργο, όπου παρουσιάζονται η Βίβλος και η Βέδα δεν ανήκει σε κανένα θρησκευτικό πεδίο· εάν ανήκει στους ύμνους για τη μεγαλειότητά του, εάν έχει τελε­ τουργικό και ιερό χαρακτήρα είναι επειδή εξελίσσεται σαν τελετή και καθιστά μια ιδιαίτερη λειτουργία: εκεί­ νη του ανθρώπινου λόγου. Οι επικαλούμενες συχνά πορείες είναι η απεικόνιση της εξέλιξης, το ίδιο και του ποιήματος. Ο ποιητής είναι ένας λειτουργός: στην ποίησή του μεταφέρει τον κόσμο όπως τον αντι­ λαμβάνεται, αποκαθιστά το σύμπαν ως οντότητα και μεταφέρει το λόγο στο πιο ψηλό σημείο της σαφήνει­ άς του. Μετάφραση: Ειρήνη Μπουρνά* * Σχετικά με τον Σαιν-Ζον Περς: Σαιν-Ζον Περς, περιοδικό Ditours decriture, τεύχος εκτός σειράς, εκδόσεις Sillages (Τ.Κ. 173,75623 Παρίσι, Κωδ. 13).

58 αφιέρωμα----------Μ περνάρ Ντελβάιγ

Τα τοπία του Ζαν Πιερ Ζουβ Το πορτρέτο ενός εξαίρετου ποιητή, ο οποίος ποτέ δεν έπαψε να αναθεωρεί τη ζωή και το έργο του

Ζαν Πιερ Ζουβ* γεννήθηκε στην Αράς το 1887 (όπως κι ο Σαιν Ζον Περς) και πέθανε το 1975 (όπως κι ο Σαιν Ζον Περς). Στο ευρύ κοινό έγινε γνωστός με το μυθιστόρη­ μά του «Πωλίνα 1880» καθώς και από τα ποιήματα του τα εμπνευσμένα από την Αντίσταση «Η παρθένος του Παρισιού», 1944. Ζουβ επηρεάστηκε από τους συμβολιστές, αλλά, στην πραγματικότητα, εντάσσεται σε ό,τι μάθα­ με να αποκαλούμε «χριστιανική αναγέννηση» του 20ού αιώνα -όπου ανήκει κι ο Πιερ Εμμανουέλ. Μαζί με τον Εμμανουέλ, εκπροσωπούν ένα εί­ δος προφητικής ποίησης με διαστάσεις δράμα­ τος: στην ποίηση του Ζαν Πιερ Ζουβ κυριαρχούν τα θέματα του θανάτου και της Ανάστασης, ο Χριστός και ο Αντίχριστος, η σκοτεινή νύχτα του Αγίου Ιωάννου του Σταυρού, οι Ιππότες της Απο­ κάλυψης, η αγάπη και η γνώση -πραγματικότη­ τες που τείνουν να κατοικήσουν μέσα «στην απουσία του κόσμου». Οι ηχηρές και συχνά «χω­ ρ ίς ραφές» φ ράσεις του Ζουβ θυμίζουν τον ΣαινΖον Περς, αλλά η ομοιότητα τελειώνει όπου αρ­ χίζουν η συγγένεια με τον Γουΐλιαμ Μπλέηκ, μια ποίηση οραμάτων. Ανάμεσα στα έργα του περι­ λαμβάνονται το «Μελόδραμα» (1957), οι «Επι­ νοήσεις» (1958) και οι «Λάμψεις» (1962), συλλο­ γές από κεραυνοβόλες εικόνες, από αίμα, ιδρώ­ τα και καταιγίδα.

Ο

Σ .Τ . * * Ο Π. Ζ. Ζουβ στα ελληνικά: Πωλίνα 1880, μτφ. Λίλα Παπαδούλη-Γκινάκα, εκδ.«Γράμματα», 1983.

Μ

ο πεπρωμένο του κόσμου είναι ο θάνατος», 1 έγραφε ο Μπωντλαίρ στο έργο του «Les Fusees». Η ίδια έννοια του τραγικού χαρα­ κτηρίζει και το έργο του Ζαν Πιερ Ζουβ, ενός από τους σημαντικότερους ποιητές του αιώνα μας και από τους «καλυτέρους της γαλλικής λογοτεχνίας», σύμφωνα με Ο τον Υβ Μπονφουά. Πραγματικά είναι ελάχιστοι οι δημιουργοί που έχουν να επιδείξουν μια τόσο δυναμι­ κή λογοτεχνική και βιογραφική πορεία, που βίωσαν με πάθος τις ποιητικές τους φιλοδοξίες και συγχρόνως αντιμετώπισαν με απαράμιλλο ήθος τις υποχρεώσεις που τους έθετε ο ρόλος τους ως πνευματικών ανθρώ­ πων απέναντι στο άτομο και τις ελευθερίες του. «Πι­ στεύω ότι κανείς δεν μπορεί να εμφανισθεί σαν κάτι διαφορετικό απ’ αυτό που του έχει ορίσα η ίδια του η φύση», υποστηρίζει ο Υβ Μπονφουά και συνεχίζει: «Όπως δεν είναι δυνατόν να προκαθοριστεί το πέταγ­ μα του πουλιού, έτσι και ο καλλιτέχνης δεν μπορεί πα­ ρά ν’ ακολουθεί αποκλειστικά τις επιταγές της δικής του σκέψης. Η καλλιτεχνική δημιουργία δεν εξαρτάται παρά μόνο απ’ αυτόν τον ίδιο και δεν μπορεί να τεθεί στην υπηρεσία κανενός. Ο ποιητής, μόνος και περικυκλωμένος από πολυάριθμους κινδύνους, προ­ σπαθεί να σώσει ό,τι μπορεί από έναν υπό διάλυση κόσμο. Δηλαδή, το ελεύθερο πνεύμα που μπορεί να συγκριθεί με την ισχύ του Θεού και το οποίο κιν­ δυνεύει να καταστραφεί από την ύλη». Η εξέλιξη επομένως του Ζουβ είναι παραδειγματι­ κή. Αφού εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, το 1909, σε ηλι­ κία είκοσι δύο χρόνων συνέχισε την έκδοση του μετασυμβολικής αισθητικής μικρού περιοδικού, «Les Bandeaux d’Or», το οποίο είχε ιδρύσει σε συνεργασία με τον Πωλ Καστιώ στη γενέτειρα πόλη του, Αράς. '

----------------------------------- αφιέρωμα 59 Στη γαλλική πρωτεύουσα συνδέθηκε φιλικά για κά­ ποιο διάστημα με τους ποιητές του Μοναστηριού (L’ Abbaye). Για παράδειγμα, με τον Ντυαμέλ και τον Βιλντράκ που ζούσαν στο γνωστό κοινόβιο της περιο­ χής Κρετέιγ: εκεί υπήρχε τυπογραφείο, όπου και εκδόθηκε, το 1908, η δεύτερη ποιητική συλλογή του Ζυλ Ρομαίν, «La Vie Unanime». Πολλές δεκαετίες αργό­ τερα, το 1972, ο Ζυλ Ρομαίν έγραφε στο τεύχος των «Τετραδίων του Χερν» που ήταν αφιερωμένο στον Ζουβ: «Ένιω σα πολύ ευτυχισμένος την εποχή που φάνηκε να ενστερνίζεται και να θέλει να ενταχθεί στον ομοψυχισμό και πραγματικά λυπήθηκα όταν αποφάσισε να μας εγκαταλείψει». Από ιστορική άπο­ ψη είναι γεγονός ότι τα πρώτα ποιητικά έργα του Ζουβ φέρουν τη σφραγίδα του ομοψυχισμού. Για πα­ ράδειγμα, το ποίημά του «Les Aeroplanes» εμφανίζει μεγά­ λες ομοιότητες με το «Un etre en marche» του Ρομαίν που ήταν γραμμένο σε επική και λυρική μορφή και περιέγραφε τον περίπατο στην εξοχή ενός οικοτροφείου νεαρών κοριτσιών. (“Τι έχει περισσότερο ανά­ γκη, αυτό το βράδυ, η ψυχή μου; κάτι που να υπερβαίνει αυτή την ίδια αλλά και το Θεό;”) To «Les Aeroplanes» αναφέρεται στις ποικίλες συγκινήσεις που δοκιμάζει το ανθρώπινο πλήθος παρακο­ λουθώντας τις επιδείξεις που πραγματοποιεί στον αέρα κά­ ποιο αεροπλάνο. Έ ν α άλλο ποίημα παρόμοιας μορφής, αλλά και περιεχομένου, είναι το «Les ordres qui changent» ενώ το πνεύμα των συλλογών, «Parler», «Presences» ή «Vous etes des homines» θυμίζει τα χαρακτηριστικά των ποιητών του Μοναστηριού και εκφράζει τη συντροφικότητα που υπήρχε ανάμεσα στα μέλη του. Το πρώτο μυθιστόρημα του Ζουβ ήταν το «La rencontre dans le carrefour» που πρωτοκυκλοφόρησε το 1911 με έντονο το πνεύμα του ομοψυχισμού και την έννοια της πόλης, ενώ παρούσα είναι η ψυχή του συγγραφέα, το σώμα του, οι σκέψεις του και γενικά όλα τα χαρακτηριστικά τού Είναι του (ο Μαρινέττι είχε κυκλοφορήσει το 1908 το «La Ville charnelle»). Είναι αλήθεια ότι σήμερα βρίσκουμε σχετικά αδύνα­ μο το στυλ αυτής της πρωτόλειας προσπάθειας κυρίως γιατί γνωρίζουμε, πλέον, το συνολικό μυθιστο­ ρηματικό έργο του συγγραφέα.

("Τα φώτα των αυτοκινήτων, τρυπώντας τις σκιές του λυκόφωτος, χτυπούσαν μέσα στο δωμάτιο σαν συνεχόμενοι ήχοι ρολογιού".) Η παραπάνω αναφορά στην λογοτεχνική πορεία του Ζουβ ήταν, πιστεύω, αναγκαία πριν μελετήσουμε το ρήγμα που ο ίδιος επέφερε, το 1924, στη ζωή και το έργο του. Γιατί, αυτή, περίπου, την εποχή τοποθετεί­ ται η αρχή της "καινούριας ζωής", της vita nuova όπως ο ίδιος την ονόμαζε. Θεωρώ ότι τα βιογραφικά στοι­ χεία είναι λίγο-πολύ γνωστά. Προχωρώ, λοιπόν, στην εξήγηση που ο ίδιος ο Ζουβ δίνει γι’ αυτή τη ρήξη με την προηγούμενη ζωή του στον πρόλογο του έργου του, «Noce». «...Έβρισκα “αποτυχημένο” το πνεύμα όπως και την πηγή έμπνευσης των βιβλίων που είχα γράψει μέχρι τότε. Πιστεύω ότι ο ποιητής οφείλει να απαρνιέται το πρωτόλειο έργο του χάρη της ποίησης». Το πιο σημαντικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τη δεύτερη λογοτεχνική περίοδο του Ζουβ είναι η ανακάλυψη των τοπίων που στο μέλλον αποτέλεσαν το βασικό σκηνικό αλλά και ολό­ κληρο το σύμπαν του έργου του. Σχετικά με το ρόλο που παίζει το τοπίο στο έργο του Ζουβ, ο Ζαν Σταρομπίνσκι έγραψε: «Έ να τοπίο εξαπλώ­ νεται οριζόμενο από μια μαγι­ κή νότα που συνδέει τον ορατό κόσμο με τα τεκταινόμενα της ψυχής: πόλεις πένθιμες, χώρες λησμονημένες, εξαγνισμένα οροπέδια, ιταλικοί ορίζοντες κοντά στις Άλπεις, όπου ο ήχος του καμπαναριού δεσπό­ ζει πάνω στην αισθαντικότητα των χλοερών λιβαδιών. Πρόκειται για τις υλικές εκδη­ λώσεις συναισθημάτων που δεν ορίζονται από κανενός είδους σκηνικό, αλλά χαρακτηρίζονται από την αίσθηση της αμαρτίας, της αγωνίας, της ελπίδας και του απελευθερωμένου πνεύματος». Πρόκειται για τα τοπία που αναφέρονται στα έργα Paulina 1880, Dans les anees profondes και σε κάποια άλλα ποιήματα, τα οποία από γεωγραφική άποψη το­ ποθετούνται στην Αυστρία ή ταυτίζονται με τις λίμνες της Ιταλίας, του Ενγκαντίν, της διαχωριστικής γραμ­ μής των πολιτισμών, όπου ο Βορράς αιωρείται προς το Νότο και όπου ο Χέλντερλιν (τα τελευταία ποιήμα­ τα του οποίου έχει μεταφράσει ο Ζουβ), ονειρεύεται τους Έλληνες Θεούς ανάμεσα στους οποίους ο Νίτσε οδηγεί προς την ολοκληρωτική καταστροφή. Πρόκει­ ται, πραγματικά, για πανέμορφες περιοχές με υπέροχα

60

α φιέρω μα

καλοκαίρια τα οποία, δυστυχώς, είχαν σημαδευτεί από την προαναγγελία του πολέμου. Ζουβ είχε, αμέσως, προαισθανθεί αυτό το αί­ σθημα της καταστροφής - το θάνατο του Θε­ ού, το θάνατο του Νίτσε και τον κατακλυσμό που κρεμόταν πάνω από την Ευρώπη εκείνα τα χρόνια - το οποίο περιέγραφε στον πρόλογο του βιβλίου του «Sueur de sang», ένα κείμενο που έφερε τον τίτλο «Ασυνείδητο, πνευματικό­ τητα και καταστροφή»: «Αυτή τη στιγμή αισθάνομαι ότι η χειρότερη κατα­ στροφή που μπορεί να πλήξει τον πολιτισμό θα προέλθει από τον άνθρωπο, φύση ανήσυχη, μυστηριώ­ δη, ορθολογιστική και ταυτόχρονα επικίνδυνη, αφού αυτός γνωρίζει πολύ καλά να προκαλεί την αίσθηση του θανάτου που ο ίδιος φέρει μέσα του... Η ψυχονεύρωση του κόσμου έχει φθάσει σε τέτοιο σημείο ώστε να προκαλεί πανικό η πράξη της αυτο­ κτονίας».

Ο έρωτας και ο θάνατος αποτελούν το θέμα πολ­ λών ποιητικών συλλογών όπως ήταν: «Noce», «Sueur de Sang» ή «Matiere celeste»: Ο Ζουβ είχε προαισθανθεί την καταστροφή που απει­ λούσε την Ευρώπη, ενώ ο ίδιος απολάμβανε τις τε­ λευταίες ευτυχισμένες ημέρες στα φεστιβάλ του Ζάλτζμπουργκ και της Λουκέρνης, όπου ο Μότσαρτ πρόσφερε τη μοναδική -προσωρινή αλλά πολύ επιτυχη­ μένη- αντιστάθμιση στο αναμενόμενο χάος. Μια και μοναδική τότε σημαία μπορούσε να ανυψωθεί για να εξορκίσει τις δυνάμεις του κακού, και βέβαια ήταν η σημαία της Ελευθερίας. Ο Ζουβ έγραφε ποιήματα τα οποία δημοσιεύονταν στην εφημερίδα Vierge de Paris, και αποτελούσε μαζί με τους Αραγκόν, Ελυάρ, Πιερ Εμμανουέλ και ορισμένους ακόμα, έναν από τους μεθερμηνευτές της «γαλλικής ψυχής».

«Une soie», είναι ένα από τα πιο όμορφα ποιήματα εκέινης της εποχής: «Το χρώμα που επιθυμεί η καρδιά μου είναι το κόκκινο / όχι το κόκκινο αλλά το τρια­ νταφυλλί των αποξηραμένων πετάλων / όχι του λουλουδιοό αλλά η λιλά απόχρωση της αγωνίας / οι τόνοι που αποκτά μετά από καιρό το αίμα του δολο­ φονημένου / του Μαρά». Μετά την έκδοση του Diademe (1949) αρχίζει η τρίτη (στην πραγματικότητα, η τέταρτη) εποχή του λυρικού έργου του Ζουβ. Με τις ποιητικές συλλογές Ode (1950) και Langue (1952) οι στίχοι των οποίων οφείλουν πολλά στον Σεγκαλέν, ο Ζουβ αποδεικνύει για μια ακόμη φορά πόσο καλά ήξερε να χειρίζεται τη γλώσσα αλλά και τον τρόπο να την προσαρμόζει στις προσωπικές του εκ­ φραστικές ανάγκες. Σχετικά με αυτή τη δημιουργική ευκολία που χαρα­ κτηρίζει τον Ζουβ, ο Σταρομπίνσκι έγραφε: «Η συνέ­

χεια του μουσικού ρυθμού αλλά και η ταυτόχρονη έλ­ λειψη μέτρου χαρακτηρίζουν τα ποιήματα του Ζουβ τα οποία οδεύουν προς την εκπλήρωση της ενότητας αποφεύγοντας, όμως, να υποκαταστήσουν την έννοια του απόλυτου και να υποταχθούν στους κανόνες μιας συγκεκριμένης μορφικής τελειότητας». Από το 1956 έως το 1965 ο Ζαν Πιερ Ζουβ εξέδωσε τις τελευταίες του ποιητικές συλλογές: Lyrique (1956), Melodrame (1957), Inventions (1958), Moires (1962) και T enet re (1965) που αποτελούν, άλλωστε, και το καλύτερο τμήμα του έργου του. Πρόκειται για ποιήματα μιας ώριμης ηλικίας. Το τραγούδι είναι βα­ θύ και σοβαρό και ο ρυθμός του στίχου συμβαδίζει με το θάνατο που πλησιάζει. Πρόκειται για ποιήματα, όπως έγραφε ο Γκαμπριέλ Μπουνούρ, «ικανά να αντιμετωπίσουν το ακατανόμαστο». Μελόδραμα, πρόζα, θρησκευτικοί ύμνοι, δεν εί­ ναι τίποτε άλλο από μια πραγματική αλληγορία εμπνευσμένη από τη «φτωχή, την όμορφη και ερωτική ανθρώπινη δύναμη». Μάλιστα ο Μπερνάρν Γκρετυσέν έγραφε με θαυμασμό: «Ο Ζουβ παραμένει ολο­ μόναχος στο κέντρο των φαντασμάτων της ψυχής

ξίζει να σημειωθεί ότι ο εκδοτικός οίκος «Mercure de France» έχει κυκλοφορήσει όλο το ποιητικό και μυθιστορηματικό έργο του Ζουβ σε δύο τόμους την επιμέλεια των οποίων έχει κάνει ο Ζαν Σταρομπίνσκι. Μια άλλη έκ­ δοση με τον τίτλο «Ποίηση» περιλαμβάνει τους τέσσερις τόμους με το σύνολο του ποιητι­ κού έργου που έχει εκδώσει ο οίκος «Mercure» στ οποίους έχει προστεθεί το Le Paradis perdu (1929) και Genie, όλες τις μεταφράσεις που είχε κάνει ο Ζουβ (Γκονγκορά, Σαίξπηρ, Χέλντερλιν κ.λπ.), καθώς και όλες οι σημειώσεις, ντοκουμέντα και τα αποσπάσμα­ τα του Ζουβ που κυκλοφόρησαν από το 1909 έως 1924 και τα οποία στη συνέχεια ο ποιητής απαρνήθηκε. Ο τόμος που φέρει τον τίτλο «Πρόζα» συμπεριλαμ­ βάνει όλα τα μυθιστορήματα και τα διηγήματα καθώς και ένα είδος «Ημερολόγιου» του έργου του. Εκεί βρίσκονται και το πρώτο μυθιστόρημα του Ζουβ, La Rencontre dans le carrefour (1911), HotelDieu (διήγημα γραμμένο στο νοσοκομείο το 1915), Beau Regard, και Moment d’une psychanalyse, τα οποία είναι όλα άγνωστα κείμενα. Ο Ρενέ Μισά πα­ ρουσιάζει, επίσης, ένα σημαντικό αδημοσίευτο κείμε­ νο, Les Beaux Masques, το οποίο παρόλο που γρά­ φτηκε τέλος της δεκαετίας του τριάντα παρέμεινε αδη­ μοσίευτο εξαιτίας των ερωτικών περιγραφών που περιελάμβανε.

Α

Απόδοση: Τόνια Μάκρα

αφιέρωμα 61

'Λ Α νρ ίΜ ισώ * γεννήθηκε στη Ναμύρ (Βέλγιο) 1το 1989 και πέθανε το 1984. Όταν ήταν νέI ος ταξίδεψε πολύ, κι έπειτα, δοκίμασε γεωI γραφικές και χημικές περιπλανήσεις και πειραματίστηκε πάνω στα παραισθησιογόνα. Τέλος, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Όταν ξέσπασε ο Β ' παγκόσμιος πόλεμος, ήταν ήδη ένας συγγραφέας που καταπιανόταν με όλα τα είδη του λόγου. Το 1927 δημοσίευσε το «Αυτός που υπήρξα» και δύο χρόνια αργότερα το «Οι ιδιότητές μου», ενώ ακολούθησε το «Ένας κάποιος Plume» (1930). Η σπουδαιότητά του όμως αναγνωρίστηκε μετά το 1940 με τα έργα του «Ο εσωτερικός χώρος» (1944), «Αλλού» (1948) και «Άνεμοι και σκόνες» (1962). Έμμονη ιδέα του είναι οι «εχθρικές δυνάμεις» που περι­ βάλλουν τον σύγχρονο άνθρωπο. Αυτή η απειλή συμβολίζεται από τις εξωφρενικές περιπέτειες του ήρωά του Plume, το όνομα του οποίου υπαι­ νίσσεται την έλλειψη συγκρότησης και την ευπά-

I

\J

θεία. Όμως, ο ποιητής δει/ παραιτείται: αναζητεί καταφύγιο στην τέχνη του και μ α ζί εκδίκηση κα­ τά της βαναυσότητας της ύπαρξης. Άλλοτε δρα­ πετεύει σε φανταστικές χώρες, τη «Μεγάλη Γκαραμπάν» ή την «Ποντεμά», κι άλλοτε κλείνεται στον εαυτό του και ανακαλύπτει τον «εσωτερικό χώρο». Συχνά, τον ενθαρρύνει η μεσκαλίνη, για την οποία έγραψε το «Άθλιο θαύμα» το 1956. Η διαμαρτυρία του εκφράζεται σε τόνους, άλλοτε παθητικούς και λυπημένους, ενώ άλλοτε, κρύβε­ ται πίσω από μία ψυχρή αντικειμενικότητα ή το σκοτεινό και διφορούμενο χιούμορ του. Ο Ανρί Μισώ δημιούργησε ένα επιθετικό ποιητικό ύφος που παραμερίζει τις συμβατικότητες για να εκφράσει τις φευγαλέες κινήσεις της εσωτερικής του ζωής: εξωτερικεύοντας τα βάθη της ύπαρ­ ξής του, οι λέξεις μοιάζουν με εξορκισμό της κα­ κής μοίρας, της αιώνιας και τρομερής κατάρας. Σ .Τ .

Ζ αν-Μ ισέλ Μ ω λπουά’

0 Μισώ μπροστά στα αινίγματα του κόσμου Πορτρέτο ενός αφελούς ταξιδιώτη που μιμήθηκε τη “φωνή των ρυθμών” και, όπως είπε, τίναξε “τον πάγο και την ακινησία”______ δολοφονία, χρησιμοποιώντας όλα του τα εφόδια για αίνεται παράδοξο ότι ο πιο καθαρός ποιητής να δραπετεύσει ταχύτερα από τις φοβίες του και να του αιώνα μας είναι ακριβώς αυτός που παρα­ ματαιώσει τη δολιότητά του, ο Μισώ δεν άφησε στην τήρησε την ποίηση, με το πιο ανηλεώς καχύποποίηση καμία επιλογή ώστε να ενδυναμώσει κάποια πτο βλέμμα, φθάνοντας μέχρι του σημείου να μέρα καλή φήμη και να επανακτήσει κυριαρχική μα­ γράψει, κρίνοντας το δικό του έργο «δεν ξέρω ταιότητα. Αντιθέτως, απελευθέρωσε τη φύση της κα­ να δημιουργώ ποιητικά, μη με αντιμετωπίζετε 4 4 ως ποιητή, δεν θα βρείτε ποιητικότητα στα ποι-ταγγέλλοντας τα τεχνάσματά της. Μαζί του χάθηκε ο πρώτος «ποιητικός» ποιητής, ο μόνος μέχρι σήμερα ήματά μου και δεν είμαι ο πρώτος που το λέω». που πραγματικά είχε γράψει με την επιθυμία να προ­ Αφομοιώνοντας τη γραφή σαν ένα απολίθωμα ή μία

Φ

62 αφιέρωμα----------------------------------σεγγίσει «το πρόβλημα της ύπαρξης», δαπάνη της ίδιας της ποίησης.

μαλλαρμικών πάγων δεν τον συγκράτησαν: αδιάφο­ ρος στην ηχώ των σαλονιών και των εργαστηρίων, διέσχισε τη λογοτεχνία όπως μία καμήλα το πολυσύ­ χναστο μέρος της αγοράς του Ονφλέρ, με την αγαθό­ το Βιβλίο του Μέλλοντος, ο Μωρίς Μπλανσώ τητα και την ήρεμη υπεροψία αυτού που έρχεται, ού­ παρουσίασε αυτή την ιδιομορφία, χαιρετίζοντας τως ή άλλως, και δεν τον αφορά ο θόρυβος που προτον Μισώ ως «το συγγραφέα που πλησιάζοντας καλεί. τον εαυτό του, ενώθηκε με την ξένη φωνή», δη­ Ό τα ν ακόμα και οι άλλοι είχαν παθιαστεί, η μορφή λαδή ταυτόχρονα τον αηδιασμένο από τα βι­ του καμένου, που μπορεί να ήταν πεζό ή ποίημα, δεν βλία και την ανία τους άνθρωπο, αυτόν που επι­ τον ενδιέφερε, παρά για την ικανότητά του να μεσο­ βάλλει στον εαυτό του ένα λογοτεχνικά περιλαβεί κάποιο σημείο ανάμεσα σε αυτόν και στους πλανώμενο λόγο, καθώς και τον επιτακτικό ποιητή αναγνώστες του. «της επιβολής», ικανό στην τέχνη του, που με αντίτι­ Η γραφή του επιθυμεί να διεγείρει, να διαστρέφει, μο την ειλικρίνεια και τις ακραίες δολιότητες, έφθασε να εξορκίσει το κακό, «να τινάξα τον πάγο και την να καταστείλει τις δυνάμεις, των οποίων ήταν θύμα. ακινησία», να περιστραφεί γύρω από τα λόγια και τις Λίγα έργα προσφέρουν, όπως το δικό του, το αίσθημα σκέψεις που αρμόζουν, δανείζοντας τη «φωνή των της ε7ακίνδυνης φυσικής παρουσίας του δημιουργού ρυθμών» και απαντώντας σε μερικά αινίγματα επιλεγ­ τους, όπου το σώμα σε κάθε σελίδα καταρρέει και μένα από τα μοιραία αινίγματα του κόσμου. Ό ταν ταυτόχρονα ανορθώνεται με θεϊκό τρόπο. υπήρξε ανάγκη, δημιούργησε λέξεις, γρήγορες, δυνα­ 'Ε ξω από τις σχολές και τους γενεαλογικούς καθιατές, ρευστές ή συνδετικές. γιασμούς της ιστορίας, ο Ανρί Μισώ είναι ο φυσικός απόγονος του Ρεμπώ. Φαίνεται σαν να προέρχεται από αυτόν η περίφημη φράση από το Γράμμα του μά ­ ρήξη τού ήταν μια αρχή οικεία, τόσο, που δεν ντη, όπου «η πρώτη σπουδή του ανθρώπου που θέλει έκρινε ποτέ απαραίτητο να πετάξει με τη λάμ­ να γίνει ποιητής είναι η δική του ολοκληρωτική γνώ­ ψη του δικού του λόγου για να το αποδείξει. ση: ερευνά την ψυχή του, την επιθεωρεί, τη δοκιμάζει, Ό λ α τα ερωτήματα της ποιητικής τού φαίνο­ την κατακτά». Ο Μισώ, βεβαίως, δεν ήθελε ποτέ να νταν αδιάφορα. Εφαρμόζοντας σχεδόν τον είναι ποιητής και η περιπέτειά του αρχίζει ακριβώς εσωτερικό λόγο, δεν αισθανόταν θεωρητικός, εκεί όπου σταματάει αυτή του συγγραφέα των Εκλάμ­ συνέχιζε να διακηρύσσει: «η ποίηση είναι ένα ψεων: από τα ταξίδια και τις μετατόπισης όλων των δώρο της φύσης, μια χάρη, όχι ένα επάγγελμα. Η μό ειδών που του επιτρέπουν να κυκλοφορήσει στην ποί­ νη φιλοδοξία να δημιουργήσεις ένα ποίημα, φθάνει ηση που την εννοεί σαν εργασία του λόγου. Η εμπει­ για να το σκοτώσεις». ρία του δείχνει στο τέλος ότι ο Αρθούρος Ρεμπώ δεν Θα μπορούσε κάποιος ευχαρίστως να αποκαλέσει είχε την «ευποιία να αναχωρήσει», ότι μπόρεσε να φύ­ αφελή αυτόν τον απόλυτο εχθρό της ανοησίας και της γει διαφορετικά και να αφήσει για παράδειγμα την άνεσης. Υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, αλλά με τον τρόπο ποίηση στη μήτρα της ίδιας της ποίησης, ωσότου γί­ του Ρούισμπροκ του αγαπητού και του αγίου Ιωσήφ νει ακριβώς η γενεσιουργός αρχή της, η μοναδική της του Κουπερτίνο «που δεν αντιλαμβάνονταν καμία λε­ αξία. πτομέρεια, παρά μόνο την αίσθηση ως το μεδούλι». Διότι από την ποίηση, γνώριζε το κυρίαρχο στοι­ χείο και το έκανε γοητευτικά κατανοητό, διακόπτοΤ ωφεύοντας ολοκληρωτικά στις επιτυχημένες ντας τη σκέψη στα σημεία της γραφής, σαν μια πράξη / μεθόδους της εποχής του, ο Μισώ δεν εργάστηναρκισσιστική, μοναχική στην ηρεμία της, αλλά ανα­ / κε παρά για να καταστρέψει το εσωτερικό της γνωρίζοντας στην ύπαρξη και στο λόγο καθενός διά­ I ταυτότητάς του ως ποιητή. Αποφάσισε να γράπυρου σημείου της ποίησης, αυτά όπου ο παραλογι1 ψει, για να ακτινογραφήσει αυτό το ανοικονόσμός της ζωής και το μάταιο νεύμα της γραφής απο% μητο σώμα του ανθρώπου, του οποίου οι όμοιοι σπώνται και καταποντίζονται, για να ανακουφίσουν ■ >Α προσπάθησαν ακόμα και να το μεταμφιέσουν την πρόσκαιρη ανθρώπινη δημιουργία από τις με το εφήμερο, ενδύοντάς το με ψευδείς αυτοκρατορι«δυσκολίες» της. κούς χιτώνες χωρίς ηλικία. Ποτέ δεν αφέθηκε να γοη­ Ο Μισώ γκρέμισε τους λευκούς πύργους της ποίη­ τεύσει με την αποκαλυπτική του γυμνότητα: η αποτεσης. Δεν ενδιαφέρθηκε να τους επανακατασκευάσει. λεσματικότητα τον ενδιέφερε πολύ για να ονειρευτεί Το έργο του επέβαλε την ελπίδα. Αμφισβητεί το γόη­ την ανικανότητα. Ούτε οι πολύχρωμες λάμψεις της τρο της λέξης για να το μεταβάλει και να βοηθήσει με υπερρεαλιστικής εικόνας, ούτε η λευκότητα των μετάτην τελειότητά του. Δεν κάνει μαθήματα ηθικής, ούτε

Σ

Η

----------------------------------------------------------------------------- α φ ιέρω μα 63 ‘και μόνη η επιθυμία να γράψ εις ένα ποίημα αρκεί για ν α το σκοτώ σει”

μεταμορφώνεται σε εμπόριο φιλοσοφίας. Εργάζεται περισσότερο για «να μεταμόρφωσα τον άνθρωπο σε ποιητή», ταράσσοντας την άνεσή του, διεγείροντας την αντίληψή του, αναζωογονώντας την τρυφερότητα και την οδύνη. Ανορθώνει χωρίς σταματημό μπροστά του, στην επιθυμία της αυθόρμητης μυθολογίας του, στα χτυπήματα των φαντασμαγορικών κατασκευών και των αστραφτερών οραμάτων, τα αινίγματα της δι­ κής του κατάστασης μέχρις ότου να συντρίψει το κουβούκλιο των φαντασιακών πεποιθήσεων, δραπε­ τεύει από τη σκλαβιά της τέρψης και οδηγεί σε ήττα «τις δυνάμεις του περιβάλλοντος εχθρικού κόσμου».

Καλώντας καθένα να αλλάξει στάση, τον προσκαλεί ή τον πιέζει να ενεργήσει από μόνος του. Να διαβάζεις Ανρί Μισώ σήμερα, σημαίνει να συναντάς πλήθος υπάρξεων και να επανατοποθετείς τον εαυτό σου, να επισκέπτεσαι την Ασία και τη μεγά­ λη Γαραμπάν, να τοποθετείσαι σε μία σφαίρα ή να κακογράφεις τα αδιάφορα πρόσωπα. Σημαίνει να εκτελείς πλήθος χειρονομιών που ανανεώνουν το πρόσωπο της ύπαρξής μας και την αντίληψή μας για τον κόσμο και που εμφυσούν τη δύναμη στο φοβισμέ­ νο σώμα μας. Μετάφραση: Δέσποινα Μεταξά

* Ποιητής και κριτικός. Το τελευταίο του έργο «Μην ψά­ χνετε πλέον την καρδιά μου» (εκδ. P.O.L.)

Σινόπουλου) και «Σου γράφω από έναν τόπο μακρινό» (μτφ. Γ. Σεφέρη), περιέχονται στην ανθολογία «Ξένη ποίηση του 20ού αιώνα», μτφ.: Μ. Λαϊνά, εκδ. «Λωτός». Τα ποιήματα: «Σας γράφω από έναν τόπο μακρινό», «'Ενας ήσυχος άνθρωπος», «Κραυγή» και «Κήπος εν εκστάσει», περιέχονται στην «Ανθολογία γαλλικής ποίησης», μτφ.: Χρ. Λιοντάκης, εκδ. «Καστανιωτη».

Ο Ανρί Μισώ στα ελληνικά: Κάποιος Plume, μτφ: Βασιλική Παπαχρήστου - Ζούλη, εκδ. «Χατζηνικολή». Τα ποιήματα: «Στο δρόμο του θανάτου», «Κραυγή» (μτφ. Τ.

64 αφιέρωμα

Ρενέ Σαρ* γεννήθηκε το 1907 στο Βωκλύζ της Προβηγκίας όπου πέρασε τα περισσό­ τερα χρόνια της ζωής του. Ανήκε καταρχήν στη σουρρεαλιστική ομάδα και συνερ­ γάστηκε με τον Αντρέ Μπρετόν: τα ποιή­ ματα αυτής της πρωταρχικής του τεχνο­ τροπίας συγκεντρώθηκαν το 1934 με τον τίτλο «Το αδέσποτο σφυρί». Στη συνέχεια υιοθέτησε πιο ανοιχτά ανθρωπιστικές θέσεις και, στη διάρ­ κεια του πολέμου, προσχώρησε στους Μακί. Οι εμπειρίες του από τον πόλεμο περιλαμβάνονται στα «Φύλλα του Ύπνου» (1946). Ακολούθησαν «Το κονιορτοποιημένο ποίημα» (1947) και «Οργή και μυστήριο» (1948), έργα που τον έκαναν γνω­ στό στο κοινό, αν και ελάχιστα κατανοητό. Ο Ρε­ νέ Σαρ διατήρησε ένα είδος ποιητικής πρόζας, μια «μαγεία της γλώσσας» που τον οδήγησε στον «αιώνιο ρομαντισμό», τον εικονογραφημέ­ νο τόσο ελλειπτικά που καταλήγει αφορισμός κι αξίωμα. Η τέχνη του είναι πυκνή, γενναιόδωρη,

κάτι σαν την πεμπτουσία του Ελυάρ: «Οι άνθρω­ ποι θέλουν τα ποιήματα κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν της ζωής τους», έγραφε το 1947, «φτιαγμένα με λίγες όψεις, με λίγο χώρο, καμέ­ να από τη μισαλλοδοξία.» Ο Σαρ είναι ο ποιητής της στιγμής, με μια συνεχή ενέργεια να κυλάει μέσα στους στίχους του, να δονείται και να εκ­ πλήσσει: «Θα σωθεί όποιος περπατάει με σι­ γουριά δίπλα μου, στο τέλος του ποιήματος. Αύ­ ριο, θα περάσει όρθιος κάτω απ’ τον άνεμο», γράφει στην «Ποιητική τέχνη», μανιφέστο μιας ποίησης βίαιης και συχνά υπαινικτικής, που συνάπτει μια έντονη σχέση μ ε τις φυσικές δυνά­ μεις. Το ποιητικό έργο του Ρενέ Σαρ συγκεντρώ­ θηκε το 1964 στον τόμο με τίτλο «Κοινή πα­ ρουσία». _______________

Σ .Τ.

Ο Ρενέ Σαρ στα ελληνικά: Το αδέσποτο σφυρί, μτφ. Σωκράτης Κ. Ζερβός, εκδ. «Εστία»,

1992.

Ζ α ν Ρουντάν

Προσεγγίζοντας τον Ρενέ Σαρ Η ποίηση του Ρενέ Σαρ, που άδικα χαρακτηρίστηκε ερμητική, φέρει την υπογραφή ενός ανθρώπου εν κινήσει μέσα στη γενέθλια γη

δωρο στρατκυμένο βιβλίο. Στα ίχνη των βημάτων του να πλάσμα μοιάζει με το λόγο του. Ο ι φωτογρα­ μπορεί κανείς να φανταστεί φυτά λεβάντας, πιο πέρα φίες όπου εμφανίζεται ο Ρενέ Σαρ δείχνουν ένα μιμόζες και στο βάθος το ανάκτορο του Μονμιράιγ, οστεώδες κεφάλι να κυριαρχείται από το βλέμ­ στις όχθες του Μάρνη. μα, βλέμμα που κυριαρχεί το χώρο στον οποίο Γιατί η ποίηση του Ρενέ Σαρ συνδέεται μ’ ένα το­ φυτεύεται. Χωρίς άλλο βλέποντας αυτές του τις εικόνες, φανταζόμαστε τον Capitaine Alexandre πίο, μέσα στο οποίο η ποίησή του δεν ασφυκτιά, απλά υπαρκτό πρόσωπο στην Αντίσταση, καθώς και ακουμπά. Οι τίτλοι των περισσοτέρων ποιημάτων του τη σχέση ανάμεσα στη δράση του και τη συγγραφή ανακαλούν χωριά γύρω από την περιοχή Isle - Sur των Feuillets d’ Hypnos, το πιο διαυγές και γενναιό­ Sorgue, όπου συγκλίνουν οι μνήμες του Πετράρχη και

Ε

----------------------------------------------- - α φ ιέρω μα του Σαντ. Στη γένεση του ποιήματος υπάρχει μια αί­ σθηση δεμένη με τη γη, τις μυρωδιές, με το παρελθόν της. Η ποίηση του Ρενέ Σαρ που άδικα χαρακτηρί­ στηκε ερμητική, φέρει την υπογραφή ενός ανθρώπου εν κινήσει μέσα στη γενέθλια γη. Το ποίημα είναι μια συμπυκνωμένη αίσθηση: ένας τρόπος να υπάρχεις ανάμεσα στα πράγματα και το χρόνο όπου η έκφραση σε κάνει να γνωρίσεις την πολυπλοκότητα, τον πλούτο, την αρμονία. Η δυσκολία που μπορεί κανείς να δοκιμάσει διαβάζοντας τα ποιή­ ματα του Ρενέ Σαρ έχει να κάνει με την πυκνότητά τους- επίσης φωτίζονται τα μεν από τα δε: η επαφή με το ποιητικό έργο το κάνει διαυγές χωρίς ωστόσο να το υπεραπλουστεύει. Βιαιότητα και αίνιγμα, εν­ θουσιασμός και μυστήριο παραμένουν υπαρκτά. Δεν είναι η στατική έκφραση μιας κατάστασης, αλλά μια κίνηση ξεριζώματος και παρόρμησης. Μια σιωπή πυκνή και βαθιά είναι ό,τι προηγείται του ποιήματος, καμιά ρητορική οργάνωση, καμιά παιδαγωγική εξέλι­ ξη δεν τον υποκινούν. Η θεμελιώδης φόρμα είναι αυτή της λάμψης που δεν είναι ένα κομμάτι που εκπί­ πτει από το σύνολο, όσο το ισοδύναμο της σπίθας: το ποίημα «γεννημένο ως επίκληση της αλλαγής και τους άγχους για τη στασιμότητα» εκτινάσσεται, φωτί­ ζει, αναλίσκεται. Αυτή η ποίηση ενεργοποιείται από μία ορμή που δεν μπορεί να περιοριστεί σε καμιά συγκεκριμένη περίσταση. Είναι αυτή των χειμάρρων, των αστραπών, των σει­ σμών: «Σήμερα είναι ένα αγρίμι, αύριο θα βρει τον δαμαστή του». Χώρος του ανθρώπου είναι η γη και όχι ο ουρανός

Λ

/ ■'

65

άλλο από αυτό που μας κινεί προς αυτήν,που μας κά­ νει να την αναπαριστούμε, που μας υποχρεώνει να μην αρκούμαστε ποτέ σε ό,τι φανταζόμαστε ότι γνω­ ρίζουμε. Η ποίηση είναι κατ’ αυτό τον τρόπο ένας ηθικός τρόπος να υπάρχεις στον κόσμο· είναι «η μελλοντική ζωή στο εσωτερικό του “ανασκευασμένου ανθρώ­ που”». Δεν υπάρχει σ’ αυτήν ούτε ρομαντική νοσταλ­ γία, ούτε περιττός λυρισμός για την αγάπη, τον θάνα­ το και τις παρηγορητικές ελπίδες. Η ποίηση ορίζεται κατ’ αρχήν από μια αυστηρότη­ τα στην έκφραση, και μια χρήση της ακριβούς εικό­ νας, δηλ. επικοινωνώντας μιαν εμπειρία. Ο ποιητικός λόγος δεν χαρακτηρίζεται ούτε από την εκλεκτική γλώσσα ούτε από την επιτήδευση των συγκρίσεων, αλλά από ένα ρίσκο χωρίς υπερβολές, μια πράξη απλή, στοιχειώδη και επιτακτική· είναι ένα «σφυρί στην κατοχή του κανενός», ένα «αδέσποτο σφυρί». Η ένταση που μεταγράφεται μέσω της ποίησης εί­ ναι αυτή που γεννιέται από την αντιπαλότητα των αντιθέτων, σε σημείο που συχνά παραλληλίζει τη θέαΟ Ρενέ Σαρ το 1977

f

wJ

fm

<\

χάριν του οποίου παρεκκλίνει από τα πρωτόγονα σπήλαια. Είναι μέρος της αποστολής του να κατοικήσει ποι­ ητικά τη γη του: «Να υπερβεί την οικονομία της δημι­ ουργίας, να αυξήσει το αίμα των χειρονομιών του, κα­ θήκον κάθε φωτός». Γήινος, χωρίς φανταστική ελπίδα, αλλά γεμάτος πί­ στη ο Ρενέ Σαρ ανάγει την ποίηση σε μια γλ ω σσικ ή απαίτηση, σε μια ηθική επιταγή: «Μόνος μας προορι­ σμός δεν είνα·, αλλά από την αρχή της αλήθειας;» διερωτάται στο Fureur et mystere. Η ιδέα της εξέλιξης είναι θεμελιώδης στο ποιητικό όραμα του Ρενέ Σαρ· αυτή η εξέλιξη δεν έχει καμιά σχέση με τον θετικισμό: συνιστά την ιδέα της τελείωσης της δημιουργίας. Η αλήθεια είναι καθεαυτή άφατη, γιατί δεν είναι

ση του κόσμου από τον Ρενέ Σαρ με αυτή του Ηρά­ κλειτου. «Στο κέντρο της ποίησης, σε περιμένει ένας αντίλο­ γος. Σε ηγεμονεύει. Να μάχεσαι ειλικρινά εναντίον του». , Η ποίηση ξεφεύγει από κάθε ορθοδοξία. Αν το ποί­ ημα χαρίζει στην αστραπή την αιωνιότητά της, στο παρόν την διάρκεια, στην ποικιλία την αρμονία της, όλα αυτά συμβαίνουν πάντα με τη μορφή μιας «επα­ ναστατικής τάξης». Η οικονομία της έκφρασης επω­ φελείται από την εκρηκτική πλευρά του ποιήματος και χρησιμεύει ώστε η ανάγνωση (της αφήγησης) να γίνει με τη σειρά της για τον αναγνώστη, ένα βήμα προς τα εμπρός. Μετάφραση: Κλημεντίνη Βουνελάκη

66 αφιέρωμα Κ ριστιάν Τζακομινό

Φρανσίς Πονζ: Ψυχή και σώμα Έ νας ποιητής που παίρνει το μέρος τόσο των αντικειμένων της “ονειροπόλας ύλης” όσο και των λέξεων του γαλλικού λόγου

Φρανσίς Πονζ* γεννήθηκε στο Μονπελιέ το 1899 και πέθανε στο Παρίσι το 1988. Από μία άποψη αποτελεί την απάντηση στο λυρισμό και το συμβολισμό του 19ου αιώ­ να. Καθώς δηλώνει πως «παίρνει το μέρος των αντικειμένων», περιγράφει με οξύνοια και υπομονή τον κόσμο των πραγμάτων: τα ποιήματά του, που συγκεντρώθηκαν σ ' ένα τόμο το 1965, θυμίζουν τις νεκρές φύσεις του Σαρντέν. Χάρη στο παιχνίδι της γλώσσας, διαπερνά την υλική πραγματικότητα των αντικειμένων, ανα­ βαθμίζοντας την «παραμικρή νεκρή φύση σε μ ε­ ταφυσικό τοπίο». Έτσι, ο Φρανσίς Πονζ επεξερ­ γάζεται κομμότι-κομμάτι, σύμφωνα με τη διατύ­ πωση του Σαρτρ, μια «Φαινομενολογία της φύ­ σης». Αν ο Μαλλαρμέ έδινε την προτεραιότητα στις λέξεις, ο Πονζ τη δίνει στον περιβάλλοντα χώρο, με τη μορφή των ποιημάτων «σε πρόζα», τα “Proemes", νεολογισμό που αποτελεί τον τίτ­ λο της συλλογής του, τού 1948. Ανάμεσα στα έργα του είναι η «Μανία της έκφρασης» (1952) και η «Δέσμη των χαρτιών» (1948): στα ποιήματα αυτά, η αντικειμενικότητα της γλώσσας ωθείται στα άκρα απελευθερώνοντας από το αντικείμενο το ποιητικό του φορτίο, το μυστήριό του. Ο Φρανσίς Πονζ, παίρνοντας το μέρος των «αντι­ κειμένων», τόσο στην ομώνυμη συλλογή τού 1942, όσο και στα «ορθολογιστικά» ποιήματά του “Dix-courts sur la methode” όπου παραφρά­ ζει τον Ντεκάρτ, ανατρέπει την ποίηση που τρα­ γουδάει και χορεύει. Σ .Τ .

λα συμβαίνουν σαν ο Φρανσίς Πονζ να γνώριζε πάντα ότι είναι φυσικός κληρονόμος κάποιου ανεκτίμητα πολύτιμου αλλά άγνωστου πράγμα­ τος, του οποίου η κατοχή του ξέφευγε. Κάτι από το οποίο βρισκόταν, κατά κάποιο τρόπο, στερη­ μένος κι έπρεπε να το ξαναανακαλύψει πάση θυσία τόσο για την προσωπική του απόλαυση και την ηρεμία της ψυχής του, όσο και για να μπορέ να το εμφανίσει στον κόσμο, να το μεταδώσει με τη σειρά του: ήταν ζήτημα «υπευθυνότητας του πολίτη». Εξαρχής, πάντα, ήταν κάτοχος όλων και ταυτόχρονα στερημένος απ’ όλα έχοντας μείνει με το καθήκον να τα ξαναανακαλύψει. Κι είναι γι’ αυτό που τον διακρίνει αυτή η «διασάλευση των πεποιθήσεων» (σύμφωνα με τη φοβερή αλλά τόσο σωστή έκφραση του Πωλάν), αυτή η υπερβολική βεβαιότητα, αυτή η υπέρμετρη υπε­ ρηφάνεια που τον κάνει να γράφει, το 1928, αυτό το αδιανόητο κείμενο που ονομάζεται «Le Parnasse»: «Τους ποιητές τους αναπαριστώ περισσότερο σε σχέ­ ση με έναν τόπο παρά σε σχέση με το πέρασμα του χρόνου. Δεν θεωρώ ότι αυτά που δίδαξαν ο Μαλέρμπ, ο Μπουαλό, ή ο Μαλλαρμέ, είναι πράγματα που προη­ γούνται από μένα. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι τους αναγνωρίζω σαν να κατέχουν ένα χώρο μέσα μου. Κι εγώ επίσης δεν έχω άλλο τόπο από αυτό το μέρος. Μου φαίνεται ότι αρκεί να προστεθώ σε αυτούς για να είναι πλήρης η λογοτεχνία. Ή καλύτερα: η δυσκολία για μέ­ να έγκειται στο να προστεθώ σ’ αυτούς με τέτοιο τρόπο ώστε η λογοτεχνία να γίνει πλήρης. Όμως αρκεί να μην είμαι τίποτα περισσότερο από τον εαυτό μου για να γίνει αυτό». Μαζί με αυτά τα αισθήματα συνυπάρχει λοιπόν και η ομολογία μιας αμφιβολίας, ενός πείρα-

Ο

αφιέρωμα 67

σμού και μιας θλίψης, τόσο οδυνηρών και τραγικών όσο δεν ξανασυντήσαμε ποτέ ούτε στη γλώσσα μας αλλά ούτε και σε εκείνη του Πασκάλ. Έτσι, στους Σταύλους του Αυγεία, που χρονολογούνται την ίδια εποχή, ο συγγραφέας καταγίνεται με το να καταγγείλει «την ευταξία των επαίσχυντων πραγμάτων στο Παρί­ σι» για να διευκρινήσει ότι αυτό θα συνέβαινε ακόμα και αν «δεν μας ανάγκαζαν να συμμετέχουμε, ακόμα κι αν δεν μας ανάγκαζαν να σκύβουμε το κεφάλι, ακόμα

κι αν όλα αυτά δεν ήταν τόσο μεγα­ λόφωνα, ακόμα κι αν όλα αυτά δεν ήταν τα μόνα που μιλούσαν. Δυστυχώς είναι τα ίδια αποκρουστικά πράγματα που μιλάνε και ξεχει­ λίζουν τη φρίκη μέσα μας μια και δεν έχουμε στη διάθεσή μας ούτε άλλες λέξεις ούτε άλλες μεγαλοστομίες (ή φράσεις, ούτε δηλαδή άλλες ιδέες) εκτός από εκείνες της καθημε­ ρινής χρήσης μέσα σ’ έναν άξεστο κόσμο από τη στιγμή που η αιωνιό­ τητα άρχισε να εκπορνεύει». Άρα πού να ζητήσει κανείς καταφύγιο από όλα αυτά; Φαίνεται ότι περισ­ σότερο από μία φορά στη ζωή του ο Φρανσίς Πονζ, έφτασε στο σημείο να τα εγκαταλείψει. Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τα λεγόμενό του «οι καλύτεροι, άσχετα με όσα λέγονται, δεν είναι εκείνοι που έχουν αποφα­ σίσει να σιωπήσουν» κι ακόμα και μέσα στη σιωπή ο λόγος έχει βάρος. Έτσι, κάθε φορά ωθούμενος από μία έξαρση υπερηφάνειας ξαναρχί­ ζει το ανέφικτο έργο στο οποίο είναι προσηλωμένος και το οποίο συνίσταται στο να «γράψει ενάντια στο λόγο», να τον υποτάξει, να τον συμπιέσει, να τον ταπεινώσει, να τον «παρασύρει μαζί του με τέτοιο τρόπο μέσα στη ντροπή ώστε να καταλήξει να χάσει το περίβλημά του», να τον επαναφέρει από τη συνηθισμένη του (την τιποτένια) χρήση, λίγο κοντότερα σ’ εκείνο που ήταν κατά τη στιγμή της δημι­ ουργίας του και του οποίου τα ίχνη βρίσκουμε στην επίσημη γλωσσο­ λογία; ή ακόμα στην κατάσταση των σχεδόν άφωνων, των σχεδόν συμβολικών, των ανελέητα χειραγωγήσιμων πραγμάτων. «Εργασία συγκινητική (κάνα τον κόπο να προσθέσει) που απαιτεί μία καρδία πολύ προσηλωμένη που θα επιδεικνύει περισσότερη λεπτότητα και καρτε­ ρία από όση χρειάστηκε στον Ηρακλή, προκειμένου να επιτελέσει την απλή και χονδροειδή ηθικά αποστολή του». Όμως μόνο μια τέτοια καρδιά μπορεί να κάνει τελικά ν’ ακουστεί αυτό που είναι στην πραγματικότη­ τα η φωνή του ανθρώπου, αυτό που είναι η πραγματική του φωνή, αυτό που είναι δηλαδή το προϊόν του σώμα­ τός του (η προσωπικότητά του), το πιο φυσικό προϊόν,

68 αφιέρωμα----------------------------------αυτό που δεν μπορεί να μην παραχθεί αλλά που ο λό­ γος πάντα τείνει να το θαμπώνει! Οι περιστάσεις το θέλησαν έτσι ώστε ο Φρανσίς Πονζ να γίνει γνωστός αρκετά αργά, γύρω στα τέλη της δεκαετίας του ’40, σε μια στιγμή που αφενός είχε ανα­ πτύξει πλήρως το δόγμα του και αφετέρου είχε απόλυτη κυριαρχία στα μέσα με τα οποία μπορούσε να το εικο­ νογραφήσει. Πολύ γρήγορα, εμφανίστηκε ως ο άνθρω­ πος που τάχθηκε υπέρ των πραγμάτων της «ονειροπόλας ύλης», του βωβού κόσμου τον οποίο αναγορεύει σε «μοναδική του πατρίδα» και από την άλλη πλευρά, των λέξεων, του γαλλικού λόγου έτσι όπως τον έχει συγκε­ ντρώσει η επίσημη γλωσσολογία. Ο ίδιος πάντα θα επιμένει στην απαραίτητη ισορροπία, διακηρύσσοντας ότι «τίποτα καλό δεν θα μπορούσε να γίνει ούτε στον έγγραφο λόγο, ούτε με εικαστικό ή μουσικό τρόπο, ού­ τε και σε οποιαδήποτε άλλη μορφή τέχνης τέτοιου εί­ δους, εάν η ευαισθησία του επιλεγμένου τρόπου έκφρα­ σης (που στη συγκεκριμένη περίπτωση για τους συγγραφείς είναι η γλώσσα, οι λέξεις), δεν αντιστοιχεί στην ευαισθησία του εξωτερικού κόσμου». Θα πρέπει να τονίσουμε ότι παίρνοντας αυτό το δυϊσμό εντελώς κατά γράμμα και καταλαβαίνοντάς τον με τρόπο πολύ «μηχανιστικό», ο αναγνώστης κινδυνεύει να μην αντιληφθεί αυτό που αποτελεί την απόλυτη πρωτοτυπία

τουλάχιστον στον καιρό μας, του διαβήματος αυτού του ποιητή. Στην πραγματικότητα από την εποχή του πολύ γνωστού Promenade dans nos serres (1919) (Πε­ ρίπατος στα θερμοκήπιά μας) όλο το έργο του ποιητή υπηρετεί την ιδέα πως δεν υπάρχουν από τη μια πλευρά τα αντικείμενα και από την άλλη οι λέξεις, αλλά πως για να μπορέσουν να εισακουστούν οι λέξεις θα πρέπει να φτάσουν στην πιο απλή τους μορφή (στο αρχαϊκό τους στάδιο), ενώ ταυτόχρονα τα πράγματα θα πρέπει να διαβάζονται ως διασκορπισμένα σήματα μιας βουβής γλώσσας. Ο Φρανσίς Πονζ δηλώνει υλιστής και κατά μία έν­ νοια έχει δίκιο. Όμως πώς είναι δυνατό να αγνοήσει κανείς σε αυτή την επιχείρηση της αποκρυπτογράφη­ σης των υλικών μορφών, στην οποία πρωτοστατούσε με τέτοια εμμονή, κάτι που μοιάζει με μακρινό απόηχο νεοπλατωνικών θεωριών, όπως για παράδειγμα του Σκοτ Εριζέν, όταν έγραφε ότι: «τα φώτα της ύλης, τόσο εκείνα που έχουν διατεθεί, από τη φύση στον ουράνιο χώρο όσο και κείνα που έχουν παραχθεί στη γη από την ανθρώπινη τεχνική, αποτελούν εικόνες του κατα­ νοητού φωτός και κατά συνέπεια του ίδιου του Αληθι­ νού Φωτός». Για να προσθέσει ότι: «είναι αδύνατο για το πνεύμα μας να ανυψωθεί στη μη υλική μίμηση και παρατήρηση των ουράνιων ιεραρχιών εάν δεν ακουμπά σε αυτόν τον υλικό οδηγό με τον οποίο είναι συνυφασμένο». Το έργο του Φρανσίς Πονζ απευθύνεται στη λογική μας τόσο, όσο σε καμιά από τις αισθήσεις μας. Ο Πονζ παρ’ όλη τη θλίψη του δεν επιδεικνύει τίποτα που να «προ­ σθέτει στο βάσανο της ψυχής», τί­ ποτα που να «κολακεύει τον ανθρώ­ πινο μαζοχισμό». Δεν θα κάνει τί­ ποτα για να πείσει τον αναγνώστη του, κι ακόμα λιγότερο για να τον αποπλανήσει, παρά εύχεται να τον ξυπνήσει, να του προξενήσει ευχα­ ρίστηση, να τον ενθουσιάσει, να τον πείσει. Νομίζω ότι περιττεύει να πούμε ότι αυτές είναι «μέθοδοι» στις οποίες οι ποιητές δεν μας έχουν συνηθίσει. Όμως τον Φραν­ σίς Πονζ δεν τον ενδιαφέρει να εί­ ναι ποιητής. Είναι ένας εφευρέτης: τα κείμενά του είναι ικανά να καθα­ ρίσουν το αντικείμενο τόσο καλά όσο ένα απορρυπαντικό. Είναι, με τον τρόπο του, ένας δάσκαλος του ζην και του σκέπτεσθαι. Απόδοση: Μυρτιά Ρηγοπούλου

αφιέρωμα 69 Μπλαιζ Σαντράρς* γεννήθηκε στο Σω-ντεσε ακροδεξιά εφημερίδα με αποτελέσματα Φον της Ελβετίας το 1887 και πέθανε στο τουλάχιστον άδοξα: τον αποζημίωσε η επιτυχία Παρίσι τον Ιανουάριο του 1961. Πριν πεθάτου «Χρυσού» και του ταξιδιού του στο Χόλινει έζησε: το 1902 απέκτησε την πρώτη γουντ, όπου ετοίμασε ένα βιβλίο για τη «Μέκκα του μοτοσυκλέτα και το 1904 πήγε στην του κινηματογράφου». Στα χρόνια του ΒΔ πα­ Αγία Πετρούπολη, όπου δούλεψε σε ένα γκοσμίου πολέμου εργάζεται ως πολεμικός ωρολογοποιείο. Στη συνέχεια, έφ τασ ε στη Μ ό­ ανταποκριτής για τη βρετανική αποστολή με σχα, στην Τυφλίδα, στο Νοβγκορόντ, έμεινε για έδρα το Αράς. Στο τέλος βρίσκεται μ ε ένα χέρι λίγο καιρό στη Βέρνη: δεν τον χωρούσε ο τόπος. λιγότερο να γράφει την αυτοβιογραφία του, τον Το 1909 έγραψε το πρώτο του κείμενο που «Κεραυνοβολημένο άνθρωπο»: ο Σαντράρς είναι κυκλοφόρησε σε 14 αντίτυπα. Πέρασε τη νιότη ο σφαγιασμένος θριαμβευτής και μ α ζί ο ποιητής του στα ξενοδοχεία των Βρυξελλών, του Παρισι­ μιά ς ακρωτηριασμένης γενιάς. Ανάμεσα στα έρ­ ού, της Αγίας Πετρούπολης, της Βαρσοβίας, της γα του περιλαμβάνεται «Ο τεμαχισμός τ ’ ουρα­ Νέας Υόρκης (όπου πήγε το 1911 κι όπου έγρα­ νού» (1949) και το «Κομμένο χέρι» (1946), ενώ οι ψε το «Πάσχα»). Στη δεκαετία του ΊΟ, γνώρισε εκδόσεις Ντενοέλ, συγκέντρωναν τα άπαντα των τον Μαρκ Σαγκάλ, τον Απολλιναίρ, το ζεύγος ποιημάτων του τη στιγμή που οι σύμμαχοι απο­ Ντελωναί, τη Φέλα Ποζνάνσκα (που παντρεύτη­ βιβάζονταν στη Νορμανδία. κε), τον Αμεντέο Μοντιλιάνι, τους ντανταϊστές. Σ.Τ. Την ίδια εποχή εργάστηκε στον κινηματογράφο ως κομπάρσος και συνεργάστηκε με τον Κοκτώ στις εκδόσεις της «Σειρήνας». Στη δεκαετία του Ο Μπλαιζ Σαντράρς στα ελληνικά: ’20 βρέθηκε στη Βραζιλία και έγραψε το Πάσχα στη Νέα Υόρκη, μτφ.: Γιάννης Βαρβέρης, εκδ. «Υάκιν­ «Morangavine» και τις «Εξομολογήσεις του Νταν θος», 1987. Γιακ». Στη δεκαετία του '30 έγινε ανταποκριτής Περιπλανήσεις, μτφ.: Γ. Τσιάτσικα, εκδ. «Ροές», 1991.

Ο

Μ περνάρ Ν τελβάιγ

Στην καρδιά του κόσμου Διαβάτης στη Ν. Υόρκη, ταξιδιώτης του Υπερσιβηρικού, τυχοδιώκτης στον Παναμά, ο Σαντράρς είναι ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές του αιώνα Σαντράρς μου δίδαξε ότι πρέπει να ζεις την ποίηση, πριν ξεκινήσεις να γράφεις», τονίζει ο Φιλίπ Σονπώ. Μ ήπως δεν συμφωνούμε όλοι μ ’ αυτό; Απλώ ς ο Σαντράρς μπορεί ίσως να τη ν έχει ζήσει πιο έντονα από τους άλλους. Τ ο αυστηρά ποιητικό έργο του Μπλαιζ Σαντράρς χα­

ρακτηρίζεται από βραχείς τόνους και εκτείνεται σε μία σύντομη περίοδο της συγγραφικής του δραστη­ ριότητας: από τις Υμνολογίες, οι οποίες στη συνέχεια αποκηρύχθηκαν και που γράφτηκαν στα 1910-1912, μέχρι τα επτά ποιήματά του της συλλογής Sud Amtricaines, τα οποία χρονολογούνται από τα 1924. Το απόσπασμα αυτό, το οποίο λόγω του ύφους του, μπορεί να ήταν το τελευταίο του ποίημα Au coeur du

70 αφιέρωμα----------------------------------monde (Στην καρδιά του κόσμου) εκδόθηκε για πρώ­ τη φορά το 1919 στο περιοδικό «Litterature». Δεν με­ νουν παρά τα τρία αριστουργήματα του: Les Paques a New York (εκατόν εξήντα αντίτυπα το 1912), Prose du Transsiberien et de la petite jehanne de France (εκατόν πενήντα αντίτυπα το 1913) και L e Panama ou les aventures de mes sept oncles (πεντακόσια ογδόντα ένα αντίτυπα το 1918), τα οποία αποτέλεσαν μερικά χρόνια αργότερα την τριλογία με τον τίτλο Du monde en entier (τίτλος που ακολουθήθηκε από τον A u coeur du monde φράση κλειδί στο ποιητικό έργο του Σαντράρς) και εξακολουθούν να φαντάζουν στα μά­ τια μας ως οι τρεις μεγάλοι μύθοι της ποιητικής «νεοτερικότητας».

στόσο, αυτή η «νεοτερικότητα», που χαρακτη­ ρίζει το έργο του Σαντράρς και την οποία δεν μπορούμε να συγκρίνουμε παρά μόνο με αυτή του Μαγιακόφσκι ή του Πάουντ, έχει τις ρίζες της στο Μεσαίωνα. Ο Charles-Albert Cingria, που ο τρόπος γραφής του έχει κοινά σημεία με αυτόν του Σαντράρς, τον σύγκρινε με τον Notker le Begue, Ελβετό μοναχό του 9ου αι. που ανή­ κε στο τάγμα των βενεδικτινών και που επίσης έγραψε Υμνολογίες. Για τον Notker το κελάρισμα του νερού και οι ρυθμικοί χτύποι των ξυλουργικών και σιδη­ ρουργικών εργαλείων έμοιαζαν να είναι ο τέλειος τρό­ πος για να δώσει αρμονία και ομοιοκαταληξία στις λέξεις. Κατ’ αυτόν τον τρόπο «ο ρυθμικός χτύπος» των τροχών του Υπερσιβηρικού πάνω στις ράγες αντηχεί σε όλη την Prose του Σαντράρς. Κατά τον Cingria, ο Σαντράρς είναι κυρίως ένας υμνολόγος: «Καλύτερη απόδειξη αυτού το έργο του Panama ou les aventures de mes sept oncles. Αυτό που αποτελεί στήριγμα του έργου του (τα νεύματα, το ύφος από μό­ νο του, τα κίνητρα και τα αίτια για την επιλογή των λέξεων) είναι ένα σχήμα που γίνεται ρυθμός. Είναι η γραμμή που ακολουθεί το δρομολόγιο Ειρηνικός Ατλαντικός, διασχίζοντας το κανάλι και ακολουθώ­ ντας την κατεύθυνση προς Wallawalla, Odgen, Cheyenue, Julesbourg, Omaha, Dixon, Chicago. Σε κάθε στροφή εμφανίζεται αυτός ο ρυθμός, αυτός ο θό­ ρυβος από τις ράγες. Πράγματι, λοιπόν, καταλήγουμε στο ότι: Ο Notker ξαναγεννήθηκε και διαπρέπει». Εάν όντως δίνονται ορισμοί για τη μουσική και τη θρησκευτική υμνολογία, αναρωτιέμαι αν μπορεί να οριστεί και η ποιητική υμνολογία, η οποία θα ήταν κάτι ανάμεσα στον ύμνο και στη λιτανεία, τους ύμνους του Σαντράρς στο Corona benignitatis anni Dei και Litanies de la Rose του Remy de Gourmont. Αρχικά και σύμφωνα με το λεξικό Littre η υμνολογία είναι «μια ψαλμωδία με μέτρο και ομοιοκαταληξία»,

η οποία ονομάζεται και «ανάγνωσμα». Λέγεται δε έτσι, διότι ψάλλεται στους πανηγυρικούς μετά τα «τυπικά» και το «αλληλούια». Εδώ όμως υπάρχει μία μικρή αντίθεση. Οι υμνολογίες του Notker όντως δεν ήταν έμμετρες και εντούτοις ονομάζονταν αναγνώ­ σματα. Η έμμετρη υμνολογία εμφανίζεται μόλις τον 12ο αι. με τον Adam de St. Victor, τον μεγαλύτερο ποιητή λειτουργιών του Μεσαίωνα. Οι Sequences του Σαντράρς (το δεύτερο βιβλίο του που εκδόθηκε μερι­ κούς μήνες μετά το Paques και το οποίο θεωρείται το τρίτο του, εάν ανακαλύψουμε αποσπάσματα από το Legende de Novgorode που τυπώθηκε με άσπρα γράμματα πάνω σε μαύρο χαρτί, στη Μόσχα το 1909) χρονολούνται στα 1910-1912 στην Αγία Πετρούπολη και στη Νέα Υόρκη, θυμίζουν αρκετά τις Oraisons mauvaises του Remy de Gourmont (Mercure, 1900): «Θα ήθελα να σ’ αγαπήσω τόσο μέχρι τα στήθη σου να δακρύσουν», γράφει ο Σαντράρς και ο Gourmont με τη σειρά του: «Ευλογημένα τα στήθη σου που προκαλούν την αμαρτία». Ο τελευταίος στίχος από τις Oraisons: «είναι ο τελευταίος ασπασμός του Ιησού πάνω στο σταυρό», «είναι η τελευταία ένδειξη αγάπης του Ιησού πάνω στο σταυρό», παρουσιάζουν κάποιες ομοιότητες με τον ανάλαφρο ρυθμό του Paques a New York. Τον Απρίλιο του 1912, ο Σαντράρς, έστειλε στον Giourmont από τη Νέα Υόρκη, ένα χειρόγραφο των Sequences. Τον Gourmont τον γνώριζε μόνο από το έργο του Le la tin mystique μελέτη πάνω στους Με­ σαιωνικούς ποιητές των αντιφωναρίων και της συμβολικής. Επιστρέφοντας στο Παρίσι θα στείλει στον Apollinaire ένα αντίτυπο του Paques. Ο τε­ λευταίος θα το παρουσιάσει στον Gourmont. Για την ιστορία θα πρέπει να σημειώσουμε πως στις 29 Σε­ πτεμβρίου του 1915, μερικές ώρες μετά το θάνατο του Remy de Gourmont, ο Σαντράρς λόγω τραυματισμού του στο μέτωπο έχασε το δεξί του χέρι. Επηρεασμέ­ νος από το θάνατο του Gourmont ο Σαντράρς έδωσε στο γιο του, ο οποίος σκοτώθηκε σε μία αερομαχία πάνω από το Μαροκινό έδαφος το 1945, το όνομα Remy.

ια να δικαιολογήσουμε τις επιρροές που έχει δε­ χθεί το έργο του Σαντράρς από το Μεσαίωνα, πρέπει να υπενθυμίσουμε, ότι αν και γεννημένος την 1η Σεπτεμβρίου του 1887 στη Σον-ντε-Φον στο νούμερο 27 της οδού de la Paix, δεν έπαυε να επιβεβαιώνει τον δικό του μύθο που τον θέλει να έχει γεννηθεί στο νούμερο 218 της οδού Saint Jacques (στη καρδιά του κόσμου), στο σπίτι του Je Clopinel, του επονομαζόμενου Jean de Meung, ενός από τους δύο συγγραφείς του Roman de la Rose. Ο ποιητής της Νέας Υόρκης, του Υπερσιβηρικού και

Γ

αφιέρωμα 71

του Παναμά αισθανόταν σαν στο σπίτι του μόνο όταν βρισκόταν στις πλάγιες του βουνού St Genevieve, στο βασίλειο των βιβλίων του και στο Πανεπιστήμιο! Το καλύτερο ποίημα του Σαντράρς είναι κατά τη γνώμη μου το Paques a New York. Είναι το ποίημα της αμεσότητας. Ο Σαντράρς έφθασε στη Νέα Υόρκη στις 12 Δεκεμβρίου του 1911. Περνάει τις μέρες του στη Central Library και διαβάζει, όπως άλλωστε συνήθιζε, ό,τι βιβλίο τού πέφτει στα χέρια, όπως ο Ρεμπώ: «λογοτεχνικά έργα περασμένης εποχής, εκκλη­ σιαστικά λατινικά, κακογραμμένες αισθηματικές ιστορίες, μυθιστορήματα των προγόνων μας, παραμύ­ θια, παιδικά βιβλία, παλιές όπερες, ανούσια τραγού­ δια, απλοϊκά ποιήματα». Η διαβίωση στη Ν. Υόρκη χαρακτηρίζεται από ανέχεια: «Μέρα με τη μέρα, γρά­ φει, έδειχνα ολοένα και χειρότερος, αξύριστος, τα μαλλιά να έχουν μακρύνει, τα παπούτσια στραβοπατημένα, τα παντελόνια τσαλακωμένα, το σακάκι φθαρμένο χωρίς κουμπιά, τα ανύπαρκτα πλέον καπέ­ λο και γραβάτα που πούλησα μία μέρα για ένα σέντσι για να αγοράσω τον χειριστής ποιότητας καπνό στον κόσμο». Ο Χένρυ Μίλλερ, ο οποίος όρισε το έργο τού Σαντράρς ως «μία λαμπρή ποιητική μάζα αφιερωμένη στο αρχιπέλαγος της αϋπνίας», στο έργο του Tpomκός του Αιγόκερω περιγράφει το χιόνι στη Ν. Υόρκη: «Τη νύχτα οι δρόμοι της Νέας Υόρκης ακτινοβολούν

την εικόνα της Σταύρωσης και του θανάτου του Χρι­ στού. Ό τα ν οι δρόμοι είναι χιονισμένοι και βασιλεύει απόλυτη ησυχία, αναδύεται μέσα από τα κακόμορφα κτίρια της Ν. Υόρκης, μια πανηγυρική μουσική που εκπέμπει μια θλίψη, μια απελπισία, μια αίσθηση απο­ τυχίας που μας κάνει να ανατριχιάζουμε». Στις 8 Απριλίου, περπατώντας στο χιονισμένο τοπίο που πε­ ριγράφει πάνω ο Μίλλερ, ο Σαντράρς μπαίνει στην εκκλησία του Αγ. Βαρθολομαίου όπου παίζεται ένα ορατόριο του Χαίντελ. Την ίδια νύχτα αρχίζει και γράφει και ολοκληρώνει το Paques a New York: «Χρειάστηκαν τρεις διορθώσεις, μία τελεία και αυτό ήταν όλο».

To Prose du Transsiberien et de la petite fehanne de France είναι ένα είδος πυροτεχνήματος του «μο­ ντερνισμού», ένα ταξίδι παραισθήσεων στο κρύο, στην κούραση, στην ξενιτιά, στην αϋπνία. Είναι μία πηγή ζεστασιάς στο κρύο του χιονιού. Είναι η SacreCoeur της Μονμάρτης, ένα τραγανό αμυγδαλωτό γλύ­ κισμα, μία τόσο μακρινή ανάμνηση. Είναι το αβέβαιο βήμα που οδηγεί στους δρόμους της Αγίας Πετρούπο­ λης στο βιβλίο του Blok Les Doures. Στο βιβλίο του Blok ο Χριστός προχωρεί μπροστά βαστώντας στο χέρι μία κόκκινη σημαία. Στο βιβλίο του Σαντράρς, «αναγγέλλεται ο ερχομός του Χριστού λουσμένου στο κόκκινο χρώμα της Ρωσικής Επανάστασης...».

72 αφιέρωμα----------------------------------Είναι ανώφελο να αναφέρουμε τις διάφορες διαμά­ χες που ξέσπασαν όσον αφορά, για παράδειγμα την προτεραιότητα του Paques έναντι της Z one του Απολλιναίρ, ποίημα το οποίο αν βρισκόταν στην αρ­ χή της συλλογής Alcools είχε γραφτεί τελευταίο. Ο Απολλιναίρ εμπνεύστηκε τη Z one μετά από ανάγνω­ ση του Paques από τον Σαντράρς, στο σπίτι των κοι­ νών τους φίλων Ντελωναί, και στα δοκίμια του Alcools, επίσης μιμούμενος τον Σαντράρς, κατήργησε τη στίξη. Αλλά το παράδειγμα το είχε δώσει, ήδη, ο Μαλλαρμέ στα τελευταία του σονέτα. Συχνά παρο­ μοιάζουμε τους τρεις στίχους του Arbre (ποίημα δη­ μοσιευμένο σε περιοδικό τον Μάρτιο του 1913 το οποίο ξαναδημοσιεύτηκε αργότερα στο Calligrammes): «Είχαμε κλείσει δύο κουκέτες στον Υπερσι­ βηρικό και κοιμόμασταν εναλλάξ μία ο κοσμηματο­ πώλης και μία εγώ. Αλλά αυτός που επαγρυπνούσε κρατούσε ένα οπλισμένο περίστροφο» με το απόσπα­ σμα του Transsiberien: «Είχαμε κλείσει δύο κουκέτες στην ταχεία και είχαμε 34 κασετίνες με κοσμήματα από το Πφορτσχάιμ... κι ήμουν τόσο ευτυχισμένος που μπορούσα να παίζω με το περίστροφο που μου εί­ χε δώσει».

μοίως έχει αποδειχθεί πως ένα ποίημα όπως το Demiere heure (που ανήκει στη συλλογή Dixneu f poemes elasliques) δεν είναι παρά μία τυπογραφικά παραμορφωμένη επανάληψη ενός άρθρου της εφημερίδας Paris-Midi. Ο Francis Lacassin αποκάλυψε άλλωστε στα στοιχεία που δανείστηκε ο Σαντράρς από τον φίλο του, τον λαϊκό μυθιστοριογράφο Gustave Le Rouge. Έ ν α από τα ποιήματα της συλλογής Kodak το Sur 1’ Hudson αρχίζει ως εξής: «Η μηχανοκίνητη λέμβος γλιστρά αθόρυβα ανάμεσα από τα πολυάριθ­ μα πλοία που είναι αγκυροβολημένα στη μεγάλη εκβολή του ποταμού και πάνω στα οποία κυματίζουν σημαίες όλων των εθνών του κόσμου». Ο Gustave Le Rouge έγραψε στο Le Mysterieux Docteur Cornelius: «Σχεδόν αθόρυβα η λέμβος γλιστρά ανάμεσα από τα πολυάριθμα πλοία που είναι αγκυροβολημένα στην εκβολή του ποταμού και που φέρουν σημαίες όλων των εθνών του κόσμου». Αλλά όλα αυτά είναι ψιλά γράμματα. Τα ποιήματα της συλλογής Documentaires (η οποία έφερε αρχικά τον τίτλο Kodak, τίτλο τον οποίο απέσυρε μετά από αίτημα της εταιρίας που έφε­ ρε την ίδια επωνυμία), της συλλογής Feuilles de route και της Sud-americaines παραμερίζουν τις συμπτώ­ σεις: είναι «φωτογραφίες νοερές» όπως και τα ποιή­ ματα του Morand στο U.S.A. το 1927, είναι «φωτο­ γραφίες λυρικές». Τα Dix n e u f poemes elastiques που εκδόθηκαν το 1919, αλλά που τα περισσότερα είναι

γραμμένα από το 1914 και τα οποία συναστούν ένα εί­ δος γέφυρας ανάμεσα στα τρία μεγάλα ποιήματα και σε αυτά που προανέφερα, υπάγονται άραγε στην «κυβιστική ποίηση» και άραγε υπάρχει «κυβιστική ποίηση»; Το θέμα δεν θα κλείσει ποτέ. Ο Frederic Lefevre έθεσε το ζήτημα στο βιβλίο του La jeunc poesie franqaisc, που εκδόθηκε το 1917, χωρίς να αντιμετωπίσει με ευγένεια τους λεγάμενους «κυβιστές» ποιητές. Ο Michel Decaudin στο έργο του Petite histoire d ’une appellation (περιοδικό Europe Ιούνιος 1982) επανέφερε το θέμα. Ο Max Jacob ήταν ίσως ο μόνος που ικανοποιήθηκε με αυτόν τον όρο. Ο Απολλιναίρ και κυρίως ο Reverdy τον πολέμησαν ανοιχτά. Ή τα ν «μία γενική κατακραυγή, ένα ομό­ ψυχο κίνημα αποδοκιμασίας». Σίγουρα θα μπορούσα­ με να παρομοιάσουμε τα ποιήματα-διαλόγους του Απολλιναίρ και τα τηλεγραφικά ποιήμαρτα του Σα­ ντράρς με τα κολάζ του Braque ή του Πικασσό: ίδια ποικιλία στην επιλογή υλικών, αποκόμματα εφημερί­ δων, χαρτιά από τσιγάρα, διάσπαρτοι χαρακτήρες. Βέβαια ο Juan Gris, εικονογράφησε την «κοιμισμένη κιθάρα» του Reverdy, τίτλος κατεξοχήν κυβιστικός. «Ο λογοτεχνικός κυβισμός» εκφράστηκε στα περιοδι­ κά Sic του Pierre-Albert Birot και στο Nord-Sud του Reverdy. Ο Paul Dermee ήταν ο πρωτοπόρος και εν συνεχεία ανάμεσα στα μεγάλα έργα της κυβιστικής ποίησης ξεχώρισαν Το Ακρωτήρι της Καλής Ελττίδας του Cocteau, μερικά από τα ποιήματα του Salmon, τα πρώτα ποιήματα του Morand, του Soupaut (Aquarium) και φυσικά του Aragon (Feu de joie). Ο τελευταίος δήλωσε σε μία συνέντευξη το 1935: «Προς το τέλος του πολέμου, ενώ ο Απολλιναίρ κυλάει σε ένα ακαλαίσθητο εθνικισμό, γεννιέται ο “λογοτεχνι­ κός κυβισμός”, του οποίου ο κύριος εκπρόσωπος Pierre Reverdy έγινε καθολικός, όπως το απαιτούσε η μεταπολεμική μόδα. Μπορεί κανείς να θεωρήσει πως ο “λογοτεχνικός κυβισμός”, μέσα από τον οποίο μπό­ ρεσα ακόμα κι εγώ ο ίδιος να εκφραστώ, ήταν ένα κί­ νημα με ουσιαστικά αντιδραστικό χαρακτήρα στο χώρο της ποίησης». Με λίγα λόγια ονομάστηκε «κυβιστική» η ποίηση που προηγήθηκε αμέσως πριν το κίνημα του Ντανταϊσμού και η φιλία ποιητών και ζωγράφων είχε ως αποτέλεσμα τη σύζευξη των εκφρα­ στικών δρόμων ζωγραφικής και λογοτεχνίας. Ανώφε­ λο να ειπωθεί ότι ο Σαντράρς δεν είχε αναμιχθεί σε αυτές τις διαμάχες: είχε μόλις συναντήσει τον Raymone, είχε ιδρύσει τις εκδόσεις «La Sirene» και δούλεψε το La fin du monde filmee par l’ange NotreDame και την Anthologie negre. Ή τα ν ήδη ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές του 20ού αι., διαβάτης της Νέας Υόρκης και ταξιδιώτης του Υπερσιβηρικού. Μετάφραση: Σάντυ Σιβρή - Μαρία Τσίμα

αφιέρωμα 73

Χένρυ Μίλλερ

Το αρχιπέλαγος της αϋπνίας Ο Σαντράρς, άυπνος γίγαντας που έβγαλε νοκ-άουτ τον Μίλλερ, ο οποίος δεύτερος κάνει την _________ προσωπογραφία του στο έργο_________ «Τα βιβλία της ζωής μου»

Σαντράρς υπήρξε ο πρώτος Γάλλος συγγραφέ­ ας που ήρθε να με συναντήσει κατά τη διαμο­ νή μου στο Παρίσι1, και ο τελευταίος άνθρωI πος που είδα φεύγοντας από το Παρίσι. Δεν εί­ χα στη διάθεσή μου παρά μερικά λεπτά προτού ι πάρω το τρένο για το Ροκαμαντούρ και έπι­ να ένα τελευταίο ποτηράκι στη βεράντα του ξενοδοχείου μου, κοντά στην Πύλη της Ορλεάνης, όταν εμφανίστηκε ο Σαντράρς. Τίποτε δεν θα μπορού­

σε να μου δώσει μεγαλύτερη χαρά από αυτή την απρόσμενη επίσκεψη της τελευταίας στιγμής. Του εμπιστεύτηκα εν συντομία το σχέδιό μου να επισκεφτώ την Ελλάδα. Έ πειτα βυθίστηκα αναπαυτικά στην πολυθρόνα μου για να απολαύσω την μουσικό­ τητα της φωνής του που πάντοτε μου έδινε την εντύ­ πωση ότι έβγαινε από εκκλησιαστικό αρμόνιο. Αυτή τη στιγμή του αποχαιρετισμού, ο Σαντράρς κατάφερε να μου χαρίσει απλόχερα ολόκληρη σωρεία πληροφο­ ριών, πράγμα που έκανε με την ίδια ακριβώς τρυφερό­ τητα και ζεστασιά που πλημμυρίζουν όλα του τα βι­

74 αφιέρωμα----------------------------------σας σε στάση επίθεσης. Ξέρω ότι με χρησιμοποιούσα­ τε σαν σάκο πυγμαχίας. Και αυτό διότι θεωρώ ότι δεν είμαι ο μόνος που βρέθηκε σ’ αυτή τη θέση, διότι θα ήθελα να μοιραστώ και με άλλους αυτή την κάπως κοινότυπη εμπειρία και συνεχίζω να λέω αυτή τη χα­ ριτωμένη λέξη για σας, παντού οπουδήποτε το επι­ θυμώ, κάθε φορά που το επιθυμώ(...) Ναι, ο Σαντράρς είναι γεμάτος υπερβολές. Υπάρ­ χουν αποσπάσματα που αναπηδούν από το σώμα του κειμένου σαν επιβλητικοί όγκοι. Υπάρχουν περιφρά­ ίχα διαβάσει κάθε έργο τού Σαντράρς που είχε σεις, παρενθέσεις, αποκλίσεις που απαρτίζουν το έμ­ μεταφραστεί στα αγγλικά. Μ’ άλλα λόγια τίπο­ βρυο, τη μελλοντική ύλη των βιβλίων. Είναι παντού τα. Την πρώτη επαφή μαζί του στη μητρική του εμφανής «η άτακτη άνθηση» και η απεριόριστη σπα­ γλώσσα, την είχα την εποχή που γνώριζα, αόρι­ τάλη του υλικού σ’ όλα του τα βιβλία. Ο Σαντράρς ού­ στα, θα έλεγα, τη γαλλική γλώσσα. Άρχισα με τε περιορίζεται, ούτε εξαντλείται. Ό ταν έρχεται η το «Moravagine», ένα βιβλίο δύσκολο να δια­ στιγμή που νιώθει ότι παραδίνεται στη νωχέλεια, πα­ βαστεί από κάποιον που δεν ξέρει καθόλου γαλ­ ραδίνεται. Ό τα ν κρίνει ότι πρέπει να είναι σύντομος, λικά. Το διάβασα σιγά-σιγά έχοντας μαζί μου ένα λε­ είναι και, μάλιστα, κατευθύνεται άμεσα στο στόχο του ξικό, πηγαίνοντας από το ένα καφέ στο άλλο. Το άρ­ σαν βέλος. Βρίσκω πως τα βιβλία του εκφράζουν την χισα στο Cafe de la Liberte, στη γωνία της οδού Dela έλλειψη συγκεκριμένων συνηθειών, ή μάλλον την Gaiete και της λεωφόρου Edgar - Quinet. Το θυμάμαι ικανότητά του να εγκαταλείπει τη συνήθεια. (Αυτό εί­ πολύ καλά. Εάν ποτέ ο Σαντράρς διαβάσει αυτές τις ναι το δείγμα της πραγματικής χειραφέτησης!). Σ ’ γραμμές, ίσως και να ευχαριστηθεί, ακόμη και να αυτές τις «φουσκωμένες» παραγράφους που φέρνουν συγκινηθεί γνωρίζοντας ότι άνοιξα για πρώτη φορά στο νου ταραγμένη θάλασσα και που κάνουν ορισμέ­ βιβλίο του μέσα σ ’ ένα μικρό μπιστρό (...) νους αναγνώστες να σαστίζουν, ο Σαντράρς αποκα­ Διαβάζοντας Σαντράρς έτυχε -και ομολογώ πως λύπτει το ωκεάνειο πνεύμα του. Εμείς που υπερηφαδεν το συνηθίζω αυτό το πράγμα- να φτάσω να εγκα­ νευόμαστε για τον παραλογισμό του αγαπητού μας ταλείπω το βιβλίο για να μπορέσω να σφίξω τα χέρια Σαίξπηρ και τους εκτροχιασμούς της σκέψης του, θα από χαρά ή θλίψη, από αγωνία ή απελπισία. Ο Σα­ φοβηθούμε τώρα τις κοσμικές καταιγίδες; Εμείς που ντράρς άπειρες φορές εμφανίστηκε στον δρόμο μου φάγαμε ολόκληρους του Pantagruel et Gargantua θα τόσο στυγνός όσο ένας δολοφόνος που πιέζει την αφεθούμε να ταραχτούμε από καταλόγους ονομάτων, κάννη από το περίστροφό του στη ραχοκοκαλιά κά­ τόπων, ημερομηνιών και γεγονότων; Εμείς που γεννή­ ποιου. Βέβαια, μου έτυχε συχνά να παρασυρθώ από σαμε τον πιο παράξενο συγγραφέα όλων των γλωσ­ ενθουσιασμό διαβάζοντας ένα έργο του. Όμως, σ’ σών -Lewis Carroll- θα μείνουμε άφωνοι μπρος στα αυτό το σημείο θα ήθελα να μιλήσω για κάτι διαφορε­ λογοπαίγνια, το γελοίο, το γκροτέσκο, το ανέκφραστο τικό από την έξαρση. Θέλω ν’ αναφερθώ σε μια αί­ ή το «αυστηρά αδύνατο»; Χρειάζεται ένας άνθρωπος, σθηση στους κόλπους της οποίας όλες οι συγκινήσεις ένας πραγματικός άνθρωπος, για να πάρει βαθιά ει­ μας λιώνουν και αναμιγνύονται. Θέλω να μιλήσω για σπνοή, όπως το κάνει ο Σαντράρς πριν να «ορμήσει» τα χτυπήματα που σας βγάζουν νοκ-άουτ. μέσα σε μια από τις παραγράφους του που εκτείνονται Ο Σαντράρς με έβγαλε νοκ-άουτ. Ό χ ι μονάχα μια σε τρεις ολόκληρες σελίδες. Τί είπα, έναν άνθρωπο; φορά αλλά πάμπολλες. Ξέρω, ωστόσο, πώς να υπομέ­ Έ ν α ν δύτη για τον απέραντο βυθό. Μια φάλαινα. νω τα χτυπήματα δίχως να κλονίζομαι!!! Ναι, αγαπη­ Συγκεκριμένα, έναν άνθρωπο - φάλαινα. τέ μου Σαντράρς, όχι μόνο με ακινητοποιήσατε, αλλά ακινητοποιήσατε και το χρόνο. Χρειάστηκαν ημέρες, εμβδομάδες, άλλοτε ακόμη και μήνες για να μπορέσω να συνέλθω από αυτές τις επιθέσεις μου μαζί σας. Τό­ Γ Ί ο αξιοσημείωτο είναι ότι αυτός ο ίδιος άνθρω­ πος μάς έδωσε ορισμένες από τις πιο σύντομες σα χρόνια έχουν περάσει και μπορώ ακόμη ν’ αγγίξω φράσεις που γράφτηκαν ποτέ, κυρίως στα ποιήμε το χέρι το σημείο που το χτύπημα με είχε τραυματί­ σει και να νιώσω τον πόνο της παλιάς πληγής. Με δο­ ματά του και στα πεζά. Σ ’ αυτά το ύφος του χα­ ρακτηρίζεται από τις διακεκομμένες φράσεις λοφονήσατε, με γεμίσατε μελανιές: με αφήσατε να ξε­ ας μην ξεχνάμε ότι πριν γίνει συγγραφέας ήταν χωρίζω έχοντας ουλές, όντας σαστισμένος και θλιμ­ * > μουσικός! μένος. (Το παράξενο, είναι το γεγονός ότι όσο πιο πο­ λύ τον γνώριζα -μέσω των βιβλίων του- τόσο περισ­ Χρησιμοποιεί ένα ύφος τηλεγραφικό, (θα μπορούσε σότερο γινόμουν ευαίσθητος). Στεκόμουν απέναντι να χαρακτηριστεί επίσης «τηλεαισθητικό»). Μπορεί

βλία. Ό πω ς το ίδιο το έδαφος που εκτείνονταν κάτω από τα πόδια μας, έτσι και οι σκέψεις του διασχίζο­ νταν από ένα δίκτυο αναρίθμητων υπόγειων «σωλή­ νων». Τον άφησα εκεί δίχως στιγμή να σκεφτώ ότι κυλούσαν πολλά χρόνια μέχρις ότου να ξανακούσω να μιλούν γι’ αυτόν, δίχως να φαντάζομαι ότι ίσως ήταν η τελευταία φορά που έβλεπα το Παρίσι.

Ε

-----------------------------------αφιέρωμα 75 να διαβαστεί το ίδιο γρήγορα όσο και τα κινέζικα, εξάλλου οι λέξεις του μου φαίνεται ότι παρουσιάζουν μια περίεργη συγγένεια με τους κινέζικους χαρακτή­ ρες. Αυτή η ιδιόμορφη τεχνική που χειρίζεται ο Σαντράρς δημιουργεί ένα είδος εξορκισμοΰ: αποδεσμεύεται από το ανυπόφορο βάρος του πεζού λόγου, τα γραμματικά και συντακτικά εμπόδια, τον σαφή, κατά ψευδή τρόπο, χαρακτήρα αυτού που στον προφορικό λόγο δεν χρησιμεύει παρά μόνο στην επικοινωνία. Στο έργο του «L’ Eubage» για παράδειγμα, διακρί­ νουμε μια σιβυλλική ποιότητα έκφρασης και σκέψης. Πρόκειται για ένα από τα πιο παράξενα βιβλία του. Μια ακραία περίπτωση και συνάμα μια απαρχή και ένα τέλος. Είναι αρκετά δύσκολο να κατατάξουμε τον Σαντράρς και κατά βάθος δεν βλέπω το λόγο γιατί να τον κατατάξουμε κάπου. Τον θεωρώ ορισμένες φορές ως ένα «συγγραφέα για τους συγγραφείς», όμως δεν είναι. Αυτό που θέλω να πω μ’ αυτή μου τη φράση είναι ότι ένας συγγραφέας έχει πολλά να μάθει από τον Σαντράρς. Θυμάμαι, όταν πήγαινα σχολείο, που μας συμβούλευαν πάντοτε να έχουμε ως πρό­ τυπα ανθρώπους σαν τον Macalay, τον Coleridge, τον Ruskin ή τον Edmud Burke... καθώς επίσης και τον Maupassant. Γιατί δε μας μίλησαν ποτέ για Shakespeare, για Dante, ούτε για Milton δεν ξέρω να πω. Κανένας από τους καθηγητές δεν πίστευε, δεν τολμούσε να πει, ότι ένας από τους αλήτες που είχε για μαθητές του θα γινόταν μια μέρα συγγρα­ φέας. Αυτοί οι ίδιοι ήταν αποτυχημένοι και έτσι έγιναν καθηγητές. Ο Σαντράρς πάντοτε δήλωνε δίχως περιστροφές ότι ο μοναδικός δάσκαλος, το μοναδικό πρό­ τυπο είναι η ίδια η ζωή. Αυτό που μαθαί­ νει ένας συγγραφέας από τον Σαντράρς, είναι να ακολουθεί τη διαίσθησή του, να υπακούει στις προσταγές της ζωής, να μη λατρεύει άλ­ λο θεό από τη ζωή. Ορισμένοι επικριτές ισχυρίζονται ότι ο Σαντράρς εννοεί «την επικίνδυνη ζωή». Δεν πι­ στεύω ότι ο Σαντράρς θα περιοριζόταν κατά τέτοιον τρόπο. Εννοεί την αγνή και απλή ζωή, με όλες τις πλευρές, τις διακλαδώσεις, τα μυστικά μονοπάτια, τους πειρασμούς και τους κινδύνους της. Παραμένει τυχοδιώκτης σ’ όλους τους τομείς της ύπαρξής του. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι όλες οι φάσεις της ζωής. Τα θέματα που χειρίζεται και που αναπτύσσει είναι εγκυκλοπαιδικά. Έ ν α ακόμη δείγμα της «χειραφέτησης», αυτή η ολική προσάρτηση των πολυάριθμων εκδηλώσεων της ζωής. Συμβαίνει συχνά όταν φαίνεται περισσότερο «ρεαλιστής», παραδείγμα­

τος χάριν όταν έχει την τάση να πατήσει όλα τα πλή­ κτρα του εκκλησιαστικού αρμόνιου. Ο ρεαλιστής εί­ ναι μια αδύνατη ψυχή. Βλέπει μόνο αυτό που υπάρχει μπροστά του, όπως ένα άλογο που έχει παρωπίδες. Ο Σαντράρς είναι πάντοτε προσεκτικός. Πρέπει να πι­ στέψουμε ότι έχει ένα τρίτο μάτι κρυμμένο μέσα στα μαλλιά του, ένα ανοιχτό φεγγίτη με παράξενη λάμψη. Να είστε σίγουροι πως ένας τέτοιος άνθρωπος δεν θα τελειώσει ποτέ το έργο της ζωής, διότι η ζωή θα είναι πάντοτε ένα βήμα πιο μπροστά από αυτόν. Έ ν α άρ­ θρο του Pierre de Latil, στην εφημερίδα «Gazette des lettres» στις 6 Αυγούστου 1949, μας γνωστοποιεί ότι ο Σαντράρς σχεδιάζει να γράψει γύρω στα δώδεκα βι­ βλία τα επόμενα χρόνια. Είναι ένα εκπλητικό σχέιδο

εάν σκεφτούμε ότι ο Σαντράρς έχει περάσει τα 60 χρό­ νια, δεν έχει γραμματέα, γράφει με το αριστερό χέρι και φλέγεται από την επιθυμία να φύγει, να ταξιδέψει και ότι επιπλέον φοβάται να γράφει και θεωρεί αυτή τη δουλειά ισοδύναμη των καταναγκαστικών έργων. Δουλεύει τέσσερα ή πέντε βιβλία ταυτόχρονα. Είμαι σίγουρος ότι θα τα τελειώσει όλα. Παρακαλώ μονάχα να ζήσει ακόμη αρκετό χρονικό διάστημα για να μπο­ ρέσει να διαβάσει την τριλογία των «ανθρώπινων αναμνήσεων» που τιτλοφορείται «Αρχεία απ’ τον φιλ­ ντισένιο μου πύργο» και που περιέχει: «Hommes de Lettres» («Ανθρωποι των Γραμμάτων»), «Hommes d’ Affaires» (Επιχειρηματίες), και «Vie des Hommes Obscurs» (Η ζωή των ανεξιχνίαστων Ανθρώπων).

76 αφιέρωμα----------------------------------Είναι ένας άνθρωπος ερωτευμένος με τη ζωή και αυτό είναι όλο. Τι σημασία έχει αν μερικές φορές το αρνείται, αν στιγματίζει την εποχή ή αν μαστιγώνει την τέχνη των συγχρόνων του, αν συγκρίνει το παρόν με το πρόσφατο παρελθόν για να δώσει έμφαση στις ελλείψεις του πρώτου; Τι σημασία έχει αν θρηνεί για τους ενθουσιασμούς, τις τάσεις, τις φιλοσοφίες και τη συμπεριφορά των ανθρώπων της εποχής· είναι ο άν­ θρωπος του καιρού μας που δημοσίευσε και ανάγγειλε με δυνατή φωνή ότι το σήμερα είναι όμορφο και έχει βάθος. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο αγκυροβόλησε στη μέση της σύγχρονης ζωής και από κει σαν να βρί­ σκεται σε μια γέφυρα, εποπτεύει τη ζωή, ολάκερη τη ια τους ανθρώπους, ο ύπνος είναι ένα σημαντικό ζωή, τη ζωή την παρελθοντική, την παρούσα και τη μέσο ανάκτησης των δυνάμεών τους. Τα ιδιαίτε­ μελλοντική, τη ζωή των άστρων καθώς επίσης τη ζωή ρα άτομα - οι άγιοι, οι γκουρού, οι εφευρέτες, οι των ατέλειωτων θαλασσινών βυθών, τη ζωή σε μικρο­ πολιτικοί, οι επιχειρηματίες ή ορισμένοι τύποι γραφία όπως και τη ζωή σε μεγέθυνση: για όλα όσα τρελών ανθρώπων - έχουν σε πολύ πολύ μικρό προανέφερα τον χρησιμοποίησα ως ένα υπέροχο δείγ­ βαθμό ανάγκη από τον ύπνο. Αλλοι πάλι, όπως μα αρχών, και θετικής στάσης απέναντι στη ζωή. ο Ινδός ασκητής (yogi) και ο γκουρού, όσο πε­ ρισσότερη συνείδηση αποκτούν τόσο πιο ενεργητικοί Κανένας δεν ξέρει καλύτερα από τον Σαντράρς να βυθίζεται στη δόξα του παρελθόντος· κανένας δέν γίνονται και απελευθερώνονται παρακτικά από τη μπορεί να χαιρετίσει το μέλλον με μεγαλύτερη θέρμη· δουλεία του ύπνου. (Γιατί να κοιμόμαστε αν ο σκοπός το αιώνιο παρόν όμως είναι αυτό που δοξάζει και με της ζωής είναι να επωφεληθούμε όσο γίνεται περισσό­ το οποίο είναι σύμμαχος. τερο από τη δημιουργία;). Μου δίνεται η εντύπωση ότι ο Σαντράρς ξεκουράζεται περνώντας απο την ενεργητική ζωή στο γράψιμο και το αντίστροφο. Αυτό ονάχα άνθρωποι σαν κι αυτόν βρίσκονται μέ­ είναι απλώς καθαρά δική του υπόθεση. Αλλά δίχως σα στην παράδοση και τη συνεχίζουν. Οι άλ­ αυτή δεν μπορώ να εξηγήσω πώς μπορεί ένας άνθρω­ λοι είναι οι άνθρωποι που κοιτάζουν πίσω πος να σπαταλά τόση ενέργεια δίχως να εξαντλείται. τους, οι ειδωλολάτρες ή καλύτερα απλά φα­ Ο Σαντράρς αναφέρει κάπου ότι οι πρόγονοί του έζηντάσματα της ελπίδας, αυτοί που πείθουν με σαν πολλά χρόνια. Το λιγότερο που θα μπορούσαμε ψευδολογίες. Με τον Σαντράρς, πέσατε στην να πούμε είναι ότι ξοδεύει με βασιλικό τρόπο την πε­ ιδανική περίπτωση. Και επειδή κατανοεί τόσο ριουσία του. Ό μω ς δεν φέρει κανένα ίχνος κούρασης. καλά το παρόν, επειδή το δέχεται, επειδή γίνεται ένα Αντίθετα μάλιστα θα έλεγε κανείς ότι ζει τη δεύτερη νιότη του. Είναι πεισμένος ότι στα 70 του θα είναι μαζί του, είναι ικανός να προβλέψει το μέλλον χωρίς να κάνει λάθος. Ό χ ι πως είναι μάντης. Ό χι, τις προ­ έτοιμος να ξεκινήσει για νέες περιπέτειες. Κάτι τέτοιο φητικές του παρατηρήσεις τις κάνει διακριτικά· και δεν μου προκαλεί καμιά έκπληξη· τον φαντάζομαι ήδη να αναρριχάται στα Ιμαλάϊα στα 90 του ή να επι­ συχνά βρίσκονται χαμένες μέσα σ ’ ένα πλήθος πραγ­ βιβάζεται στον πρώτο πύραυλο με προορισμό το φεγ­ μάτων που συσχετίζονται μ’ αυτές. γάρι. Σ’ αυτό το σημείο που θυμίζει ένα καλό γιατρό: ξέ­ Όμως, ας ξαναεπιστρέψουμε στη σχέση που δια­ ρει ν’ ανιχνεύει. Πραγματικά ξέρει να σφυγμομετράει, κρίνω ανάμεσα στη λογοτεχνική του κλίση και τις όπως έκαναν άλλωτε οι Κινέζοι γιατροί. Ξέρει να μι­ αϋπνίες... Α ν εξετάσουμε τις ημερομηνίες που υπάρ­ λάει όταν δηλώνει ότι ορισμένοι άνθρωποι είναι άρ­ χουν στο τέλος των βιβλίων του και που δείχνουν τον ρωστοι, ότι ορισμένοι καλλιτέχνες δεν έχουν συνείδη­ χρόνο που χρειάστηκε για να τα γράψει, θα εκπλαγούση ή ότι υπάρχουν διεφθαρμένοι άνθρωποι, πολιτικοί με από την υπερβολική ταχύτητα με την οποία έγραφε στο σύνολό τους, που είναι τρελοί και στρατιωτικοί και με την οποία διαδέχεται το ένα το άλλο (παρά το που είναι εγκληματίες. Είναι ο δάσκαλος που ενσαρ­ γεγονός ότι τα βιβλία του είναι ογκώδη). Ό λ α αυτά, κώνεται μέσα του και μιλάει. κατά τη γνώμη μου, μας φέρνουν στο νου ένα πράγμα: την «έμμονη ιδέα». Για να γράφει, θα πρέπει να ήταν Μετάφραση: Ντόρα Γριβοπούλου κυριευμένος από κάποια εμμονή που τον βασάνιζε. Τι είχε κυριεύσει και βασάνιζε άραγε τον Σαντράρς; Η 1. 'Εζησα στο Παρίσι από το Μάρτιο του 1930 έως τον Ιούνιο ζωή.

1939.

Κυρίως τον δεύτερο τόμο... Έ χω επί μακράν αναρωτηθεί για τις αϋπνίες από τις οποίες έπασχε ο Σαντράρς και τις οποίες επιβεβαιώνει και ο ίδιος. Εάν θυμάμαι καλά, τις αποδίδει στο γεγο­ νός ότι η ζωή του στρέφονταν γύρω από την ιδανική αισθητική. Αναμφίβολα αυτό είναι αλήθεια, υποψιά­ ζομαι όμως πως υπάρχουν και βαθύτερα αίτια. Για ό,τι κι αν πρόκειται, θα ήθελα να τονίσω ότι μου φαίνεται πως υπάρχει μια σχέση μεταξύ της πνευματικής ευφο­ ρίας και των αϋπνιών του.

Γ

αφιέρωμα 11

Σώτη Τριαντάφυλλου

Εξήντα χρόνια γαλλικής ποίησης Χρονολόγιο 1943: Ρενέ Σαρ - Seuls demeurent Ρομπέρ Ντεσνός - Etat de veille Πωλ Βαλερύ - Dialogue de l ’arbre 1944: Λουΐ Αραγκόν - Aur61ien. Je vous salue ma Franqe Πωλ Ελυάρ - A u rendez-vous allemand 1945: Μπλαιζ Σατράρς - L ’hom m e foudroye Ανρί Μισώ - Epreuves, Exorcismes 1946: Ζακ Πρεβέρ - Paroles Λα Τουρ ντε Πεν - Une somme de poesie 1947: Γκιγιώμ Απολλιναίρ - Ombre de mon amour Μαρί Νοέλ - Chantes et Psaumes d ’automne Σαιν Zov Περς - Vents Ρομπέρ Γκανζό - Langage, Tracts 1948: Ρενέ Σαρ - Fureur et mystere - Αντρέ Πιερ δε Μαντιάργκ - Les incongruites monumentales 1949: Ζυλ Συπερβέιγ - Oublieuse memoire Ζωρζ Σεαντέ - Les Poesies Πωλ Ελυάρ - Une legon de morale 1950: Πωλ Βαλερύ - Histoires bris6es Ανρί Μισώ - Passages 1951: Πωλ Ελυάρ - Le Phenix Ζακ Πρεβέρ - Spectacle 1952: Γκιγιώμ Απολλιναίρ-Le guetteur melancolique Ζαν Κείρόλ - Les mots sont aussi des demeures 1953: Υβ Μπονφουά - Du mouvement et de Timmobilite de Douve Ρομπέρ Σαμπατιέ - Alain et le Negre Σαιν Zov - Περς - Amers 1954: Ζωρζ Σεαντέ - La soiree des proverbes Εζέν Γκυγιεβίκ - Trente et un sonnets 1955: Ζαν Κλωντ Ρενάρ - Pere, void que l ’homme Ζαν Ταρντιέ - Theatre de Chambre Ζαν Ζουμπέρ - Les lignes de la main 1956: Κριστιάν Τζαρά - Le fruit permis Πιέρ Σεγκέρ - Racines Πωλ Ζιλσόν - Ce qui m e chante 1957: Ανρί Μισώ - L ’infini turbulent Ζαν Ρουσλώ - Agregation du temps 1958: Λουΐ Αραγκόν - La semaine sainte Υβ Μπονφουά - Hier reignant desert

Πιερ Εμανουέλ - Versant de Page Πιερ Σεγκέρς - Racines

1959: Λουί Αραγκόν - Elsa Υβ Μπονφουά - Pierre ecrite. L ’improbable Ζυλ Συπερβέιγ - Le corps tragique

1960: Λουΐ Αραγκόν - Les poetes Ζαν Ρουσλώ - Le premier m ot fut le premier eclair

1961: Φρανσίς Πονζ - Le grand recueil

1962: 1963: 1964: 1965: 1966: 1967: 1968: 1969: 1970: 1971: 1972: 1973:

Ζαν Ταρντιέ - Histoires obscures Πιερ Σεγκέρ - Piranese Λεοπόλντ Σεντάρ Σενγκόρ - Nocturnes Ζαν Πιερ Ζουβ - Moires Αντρέ Φρενώ - II n ’y a pas de paradis Εζέν Γκιγιεβίκ - Sphere Σαιν Zov Περς - Oiseaux Ντενί Ρος - Eros Energumene Ιζιντόρ Ιζού - Oeuvres du spectacle Ζαν Ωντιμπερτί - Anges aux entrailles Ζωρζ Μπρασένς - Chansons poemes Φρανσίς Πονζ - Pour un Malherbe Ρενέ Σαρ - Le marteau sans maitre. L ’age cassant Ρεϊμόν Καινώ - L ’instant fatal Ζαν Γκροσζάν - Elegies Ζακ Ρουμπώ - ε (με πρόλογο του Αραγκόν) Ζυντ - Στεφάν - Cypres Ζαν Ωντιμπερτί - Race des hommes. L ’Empire de la trappe Ζαν Περόλ - Le coeur vehement Ρεϊμόν Καινώ - Chene et chien. Petite cosmogonie portative. Chant du styrene Ζακ Ρουμπώ - Trente et un au cube Ζυντ Στεφάν - Liberes Ζαν Ντυπέν - L’onglee Ντενί Ρος - Le mecrit Κλωντ Ρουαγιέ Ζουρνού - Le renversement Ζαμ Σακρέ - Coeur elegie rouge Ζαν Τορτέλ - Instants qualifies Εντμόν Ζαμπές - Le livre des questions (6ος τόμος)

78 αφιέρωμα----------------------------------1974: Μπερνάρ Ντελβάιγ - La Nouvelle Poesie

1975:

1976: 1977:

1978: 1979: 1980: 1981:

Frangaise Πιερ Νταινώ - L ’efface eveille Κλωντ Ρουά - Enfantasques Ζακ Ντυπέν - Dehors Κλωντ Ρουαγιέ - Ζουρνού - Cela fait vivant Μπερνάρ Βαργκαφτί - Description d ’une elegie Ζαν Ωντιμπερτί - Poesies Υμπέρ Ζυέν - Lesguerriers du Chaleo Πατρίς Ντελμπούρ - Tobbogans Ζαν Ζουμπέρ - Les poemes (1955-1975) Πιέρ Τορέιγ - Pratique de la Poesie Πιέρ Οστέρ Σουσουέφ - Requetes. Pratique de l ’eloge Μισέλ Μπυτόρ - Boomerang Υμπέρ Ζυέν - Nous Κριστιάν Πρίζαν - Oeufglotte Μαρί Κλαιρ Μπανκάρ - Memoire d ’abolie Ζαν Μαλριέ - Lieu dit Ζαν Τορτέλ - Des corps attaques Μισέλ Μπυτόρ - Envois Εντμόν Ζαμπές - L ’ineffagable inapergu Μαρί Κλαιρ Μπανκάρ - Partition

Υμπέρ Ζυέν - Le rouge des loups 1982: Αντρέ Φρενώ - Haeres Λωράν Γκασπάρ - Sol absolu et autres textes 1983: Μισέλ Μπυτόρ - Expres (Envois 2) Μπερνάρ Ντελβάιγ - Poemes Ζαν Ριστά - Tombeau de Monsieur Aragon 1984: Κλωντ Μισέλ Κλυνυ - Herodote Eros Πιερ Νταινώ - L ’age du temps 1985: Μισέλ Ντεγκυ - Gisants Αντρέ Λωντ - Vingt chants du prince Λιονέλ Ρε - Approches du lieu Ζαν Ρεντά - Beaute suburbaine 1986: Μαρί Κλαιρ Μπανκάρ - Opportunite des oiseaux Κλωντ Μισέλ Κλυνυ - Le livre des quatre corbeaux - Asymetries Φρανσουά ντε Κορνιέρ - Talonnades Ρενέ Ταβερνιέ - Questions au soleil levant 1987: Ματιέ Μπενεζέ - Roman journalier Υβ Μπονφουά - Ce qui fait sans lumiere.

Recits en reve. Les raisins de Zeuxis Εντμόν Ζαμπές - Le livre du partage 1988: Ανρέ Λωντ - L ’ordre des fous 1989: Ρεϊμόν Καινώ - Oeuvre poetique complete

Δ

IΛ DA 7 0

In P n k u

Μένη Κουμανταρέα No 1

Δημήτρη Χατζή No 5-6 Γιώργο Ιωάννου No 9 Διονύση Σαββόπουλο No 10 Γαβριήλ Πεντζίκη No 11 Ιάκωβο Καμπανέλλη No 12 Νίκο Σβορώνο No 18 Μέντη Μποσταντζόγλου No 19 Νίκο Πουλαντζά No 27

Αλέξανδρο Κοτζιά No 28 Στρατή Τσίρκα No 29 Ζωή Καρέλλη No 30 Αλκή Ζέη No 33 Γιάννη Τσαρούχη No 42 Τάκη Σινόπουλο No 46 Νίκο Καρούζο No 48 Κ.Θ. Δημαρά No 53 Διδώ Σωτηρίου No 58 Κυριάκο Σιμόπουλο No 59 Κώστα Ζουράρι No 60 Σπάρο Ασδραχά No 61

αρ,ερ<σ

σεσεγγρσ

Κώστα Μητρόπουλο No 89

Νίκο Κάσδαγλη No 146

Αρ. Νικολαΐδη No 90

Πέτρο Χάρη No 161

Δημήτρη Χριστοδούλου No 92

Δήμητρα Πέτρουλα No 165

Αντώνη Σαμαράκη No 93

Παντελή Πρεβελάκη No 173

Κυρ No 95

Χριστόφορο Μηλιώνη No 186

Νικηφόρο Βρεττάκο No 97

Χερ Χοκβέρντα No 187

Γιάννη Μανούσακα No 99

Κωνσταντίνο Τρυπάνη No 191

Ανάστο Παπαπέτρου No 99

Μάνο Χατζιδάκι No 196

Αλέξη Σεβαστάκη No 99

Σπάρο Ευαγγελάτο No 213

Ιωάννα Μπουκουβάλα -

Πέδρο Μπάδενας

Αναγνώστου No 100

ντε λα Πένια No 213

Φίλιππο Δρακονταειδή No 102

Αλέξανδρο Σχινά No 218

Νάσο Δετζώρτζη No 104-136

Κατερίνα I. Κακούρη No 223

Τάσο Αθανασιάδη No 105

Γιεβγένι Γιεφτουσένκο No 225

Jean-Marie Drot No 107

Μελισσάνθη No 234

Λίζμπεθ Ζβέργκερ No 108

Ντάριο Φο - Φράνκα Ράμε No 247

Θ. Πετσάλη-Διομήδη No 109

Ανατόλι Ριμπακόφ No 251

Ιωάννη Κακριδή No 110

Κωστή Παπαγιώργη No 252

Σπάρο Πλασκοβίτη No 112

Γιώργο Κάτο No 253

Τάκη Βαρβιτσιώτη No 115

Γκερτ Χόφμαν No 256

Θανάση Βαλτινό No 116

Περικλή Σφυρίδη No 260

Γιάννη Δάλλα No 117

Τέρι Ήγκλετον No 263

Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου No 118

Χρήστο Μαλεβίτση No 266

Δημήτρη Τσαούση No 119

Δημήτρη Τομπάίδη No 268

Γιώργο Κατσίμπαλη No 121

Έλλη Αλεξίου No 269

Πέτρο Αμπατζόγλου No 67

Ιωάννα Καρατζαφέρη No 122

Ευάγγελο Μόσχου No 269

Γιάννη Δουατζή No 68

Κώστα Μέντη No 123

Μίλοραντ Πάβιτς No 270

Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ No 71

Παναγιώτη Παπαδούκα No 124

Γεωργία Δεληγιάννη-

Λιλίκα Νάκου No 72

Αλέκο Σακελλάριο No 124

Αναστασιάδη No 272 Γιοχάνες Ίρμσερ No 273

Εμμανουήλ Κριαρά No 62 Αλ. Φιλιππόπουλο No 63 Καίη Τσιτσέλη No 64

Γιώργη Γιατρομανωλάκη No 73

Μανόλη Ανδρόνικο No 125

Στρατή Δούκα No 74

Γ.Θ. Βαφόπουλο No 126

Αμος Οζ No 282

Φρέντυ Γερμανό No 77

Ναταλί Σαρότ No 129

Δούσαν Κοβάτσεβιτς No 283

Νάνο Βαλαωρίτη No 79

Δημήτρη Μαρωνίτη No 130

Πολυξένη Ματέυ-

Γιώργο Χειμωνά No 80

Δημήτρη Παπαδίτσα No 133

Ρουσοπούλου No 285

Μαντώ Αραβαντινού No 81

Νίκο Χουλιαρά No 137

Μισέλ Βόλκοβιτς No 288

Τάσο Βουρνά No 82

Ελένη Βακαλό No 139

Πασκάλ Μπρυκνέρ No 297

Σταύρο Βαβούρη No 85

Χρήστο Γιανναρά No 144

Βιντοσάβ Στεβάνοβιτς No 298

Ασημάκη Πανσέληνο No 88

Ουμπέρτο Έκο No 145

Βασίλης Γκουρογιάννης No 305

( I Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η ΕΠ Ο Χ Η Εκδόσεις 1993 ΖΕΡΜΑΙΝ ΜΑΜΑΛΑΚΗ

ΤΟ ΔΙΗΓΗΜ Α ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΤΟΜΟΣ Β

ΜΑΧΗ ΜΟΥΖΑΚΗ ΧΑΟΗ ΧΑΡΙΤΟΣ

Μ»,η Μ.»<η.η Χ λόη Χαριτοι

ΑΦΙΟΝΙ

ΖΑΝΝΑ Φ. Μ ΕΛΑ-ΦΛΩΡΟΥ

Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΗΠΑ

ΧΕΛΩΝΑΚΙΑ ΚΑΡΕΤΤΑ-ΚΑΡΕΤΤΑ

Τ Ζ Ε ΪΜ Σ Κ ΕΪΝ

ΤΟ ΕΛΚΥΣΤΙΚΟ ΝΗΣΙ

«ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ» Σόλωνος 130, 106 81 Αθήνα, Τηλ. 3620835, Fax: 3613354 Βιβλιοπωλεία «Σ.Ε.»: Μαυροκορδάτον 3, Αθήνα, Τηλ. 3629835, 3629814 Αριστοτέλους 7, Θεσσαλονίκη, Τηλ. 237449 Αποκλειστική διάθεση χονδρικής: «ΔΑΝΑΟΣ Α.Ε.» Τηλ. 3604161

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

Γ Ι Α

Ν Ε Ο Υ Σ

ι. D.H . L awrence , 0 Ά νθρω πος που αγαπούσε τα Νησιά Απόδοση Σπύρος Ηλιόπουλος 2. H onorE de B alzac, Η Γρεναδιέρα (Το Σπίτι με τις Ροδιές) Μετάφραση Έφη Κορόμηλά

5. H erman Bang, Οι Τέσσεροι Διάβολοι Μετάφραση Κώστας Χατζόπουλος 4. James Joyce, Η Πανσιόν και Ά λλα Διηγήματα Μετάφραση Κοσμάς Πολίτης 5. G iovanni Verga, Περιπλάνηση Μετάφραση Ελένη Ροντογιάννη 7. Herman Melville, Η Ισ το ρία τον Τάουν-Χο Μετάφραση Α.Κ. Χριστοδούλου 9. Lafcadio Hearn, Ό λεθρος κ α ι 'Αλλα Διηγήματα Απόδοση Πέτρος Π. Καλονάρος . -

ίο. G abriele D’Annunzio, Επίσκοπο & Σ ία Μετίφ^αση Πέτρος Πικρός 15. G abriele D’Annunzio, Η Γυναικαδέλφη Μετάφραση Πέτρος Πικρός 16. Gustaf G eijerstanl- Το Α γόρι της Κνρά-Λένης Μετάφραση Λέων Κουκούλας 18. Voltaire, Ζαντίγκ, ή Το Πεπρωμένο Μετάφραση Μανόλης Γιαλουράκης 19. Robert Musil, Εικόνες Μετάφραση Γιώργος Κεντρωτής

20 . Charles Baudelaire, 0 Μικρός Γητευτής Μετάφραση Κ.Χ. Σύρρος 21. J an Neruda, Ιστορίες από τη Μάλα-Στράνα Μετάφραση Sofia Dorfiakova-Στάμου 23. G ustaf G eijerstam, 0 Πέτρος με το Έ να Μάτι Μετάφραση Λέων Κουκούλας

Α ι ι’ τις Ε κ δό σ εις G U T E N B E R G Τ Τ ' σειρά «Λ ογοτεχνία για Νέους» απευ1— 1 θύνεται κυρίως σε ηλικίες από την - L X εφηβική και πάνω , στοχεύοντας σε μιαν ουσιαστικότερη εισαγωγή του νέου α να ­ γνώστη στο σοβαρότερο διάβασμα, στο είδος του βιβλίου δηλαδή που θα τον συνοδεύει σ’ όλη του τη ζωή.

®ΚΕΔΡΟΣ

'τ ο ε/\/\ηνικο 6ι6/\ίο

Γιώργη Γιαιρομανωλάκη ΑΝΩΦΕΛΕΣ ΔΙΗΓΗΜΑ

Θεόδωρου Γρηγοριάδη Ο ΝΑΥΤΗΣ

Φονικό στο πανεπιστήμιο Κρή­ της: το ν έο μυθιστόρημα του Γ.Γ. αφορμάται από ένα πραγ­ ματικό γεγονός. Ο συγγραφέας στην προσπάθεια του να ανα­ καλύψει την απόλυτη αλήθεια εμπλέκεται και ο ίδιος στο έγκλημα και υφίσταται όλες τις επιπτώσεις.

Έ ν α τρυφερό 6ι6λίο που προ­ σπαθεί να δείξει την ευαισθη­ σία του ήρωα που μεγαλώνει, ωριμάζει και αναζητά κάποιες απαντήσεις στα αιώνια ερωτή­ ματα της ζωής, του θανάτου μα κυρίως του έρωτα.

Σπόρου Πλασκοβίτη ΤΟ ΠΟΥΚΑΜΙΣΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ Μια σπαρταριστή ιστορία-πορτραίτο του κόσμου της καριέρας. Π ώς φτάνεις κα­ θηγητής πανεπιστημίου όταν ξέρεις να φ οράς κομψά πουκάμισα και να τα αλ­ λάζεις κατά την περίσταση.

Χριστόφορου Μηλιώνη ΧΕΙΡΙΣΤΗΣ ΑΝΕΛΚΥΣΤΗΡΟΣ Ακολουθία διηγημάτων όπου φαντασία και πραγματικότητα, παρελθόν και παρόν, ζωή και τέχνη ισορροπούν με τους επι­ δέξιους χειρισμούς του συγ­ γραφ έα του «Σιλθέστρου».

Σάκη Τότλη Ο ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ Έ δεσσα - Ζυρίχη Οι πρωταγωνιστές είναι δύο. Έ λληνες φίλοι και συνέταιροι. Το πλάνο απλό αλλά φιλόδοξο. Η πο­ ρεία συγκεκριμένη: Έ δεσσ α - Ζυρίχη. Ύστατος στόχος η μεγαλύτερη τράπεζα της Ελβετίας, η καρδιά της παγκόσμιας αποταμίευσης.

Γ. Γενναδίου 3 τηλ. 36.09.712 - 36.02.007