Τεύχος 295

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ · ΑΡ. 295 · 30.9.92 · ΔΡΧ. 600

ΔΙΑΒΑΖΩ αφιερώματα σε

Ο. ντε Μπαλζάκ No 40* Δ. Γληνός No 61* Τ. Τζόυς No 62* Κ. Χατζηαργύρης No 63 Ζ. Ζενέ No 66 Νέοι λογοτέχνες No 69 Αριστοφάνης No 72 Ζ. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ.Π. Καβάφης No 78 Χ.Λ. Μπόρχες No 79 Μ. Κούντερα No 80* Μ. Γιουρσενάρ No 81 Α. Κοραής No 82 Κ. Μαρξ No 83* Μ. Βίαν No 85 Νέοι Λογοτέχνες No 87 Κ. Βάρναλης No 88* Τ. Μαν No 90 Φ. Νίτσε No 91 Κ. Θεοτόκης No 92 Ρ. Μπαρτ No 93 Ν. Λαπαθιώτης No 95 Ε. Ροίδης No 96 Ε. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 Μακρυγιάννης No 101 Λουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 Τ. Αγρας No 104 I. Βερν No 105 Θ. Καίρης No 106 Παραμυθάδες No 108 Ε. Έσσε No 109 Α. Καμύ No 110 Β. Ουγκό No 111 Ε. Αλαν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου No 113 Σ. Μπέκετ No 115 Κ. Πολίτης No 116 Α. Πάλλης No 118 Β. Μαγιακόφσκι No 121 Ε. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Ζ. Λακάν No 126

Ζ. Πωλ Σαρτρ No 127 Φ. Ντοστογιέφσκι No 131 Ν. X. Λώρενς No 132 Γ.Σ. Έλιοτ No 133 Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No 135 Σ. ντε Μπωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 137 Φ. Σ. Φιτζέραλντ No 138 Τ. Ουίλιαμς No 139 Α. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. Φλωμπέρ No 143 Ο. Έκο No 145 Α. Δουμάς No 147 Α. Κρίστι No 149 Σ. Φρόυντ No 150 Α. Αρτώ No 151 Ο. Ουάιλντ No 152 Β. Γουλφ No 153 Γ.Β. Γκαίτε No 154 Κ. Καρυωτάκης No 157 Κ. Λεβί-Στρως No 158 Ε. Χέμινγουεϊ No 159 Ζ. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No 161 Β. Ναμπόκοφ No 162 Α. Παπαδιαμάντης No 165 Π. Λεκατσάς No 166 Αίσωπος No 167 Λ. Αραγκόν No 168 Α. Τσέχωφ No 169 Σ. Τσίρκας No 171 Τ. Στάινμπεκ Νά 173 Όμηρος No 174 Μ. ντε Θερβάντες No 176 Βολταίρος No 177 Ε. Πάουντ No 178 Ι^ολιέρος No 179 Δ. Χατζής No 180 Ε. Ίψεν No 181 Ν. Χάμμετ No 182 Π. Βαλερί No 183 Ζ. Μπατάιγ No 187 Ν. Καζαντζάκης No 190

Θουκυδίδης No 191 Φ.Γ. Λόρκα No 192 Ρ. Τσάντλερ No 193 Ρ. Ράιχ No 197 Ρ. Μούζιλ No 199 Λ. Τολστόι No 200 Π. Ελυάρ No 201 Ζ. Σιμενόν No 202 Γ. ντε Μωπασάν No 204 Γ. Ρίτσος No 205 Α. Ζιντ No 206 Α. Μπρετόν No 207 Μ. Μπρεχτ No 211 Α. Αλεξάνδρου No 212 Δ. Σολωμός No 213 Α. Λουπέν No 218 Φ. Πετράρχης No 218 Τζ. Όργουελ No 226 Τ. Λειβαδίτης No 228 Κ. Ντίκενς No 229 Δάντης No 230 Γκ. Γκ. Μάρκες No 223 Γκ. Απολλιναίρ No 231 Ρ. Βελεστινλής No 235 Σοφοκλής No 243 Κέρουακ No 249 Μαρκ Τουαίν No 252 Γιούκιο Μισίμα No 253 Μοράβια No 256 Μαριβό No 257 Μ. Καραγάτσης No 258 Άρθουρ Μίλλερ No 259 Χένρυ Τζαίημς No 260 Γ. Ξενόπουλος No 265 Γκράχαμ Γκρην No 267 Γ. Σκαρίμπας No 269 Χένρυ Μίλλερ No 273 Ράινερ Μαρία Ρίλκε No 274 I. Καποδίστριας No 275 Γ. Βιζυηνός No 278 Ζαχαρίας Παπαντωνίου No 285 Νόρμαν Μαίηλερ No 286 Μισέλ Τουρνιέ No 287

Τα βιβηία της «γνώσης» Μικρή σειρά με μεγάλη φροντίδα από τη «γνώση»

ΖΑΝΕΤ ΟΥΙΝΤΕΡΣΟΝ

I

τ αγρίμιαπαλειόιν

ΤΟ ΦΥΛΟ ΤΗΣ ΚΕΡΑΣΙΑΣ ΑΝΡΙ-ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΜΠΛΑΝ Τ ΑΓΡΙΜΙΑ ΠΑΛΕΥΟΥΝ ΣΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ

&

i <fy-

%

ΑΝΝΑ ΜΕΣΣΙΝΑ Η ΦΟΙΝΙΚΙΑ ΤΟΥ ΡΟΥΣΑΦΑ ΓΚΟΥΕΡΡΙΝΟ ΤΖΟΡΤΖΕΤΤΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΖΩΑ

£ % ^ ) 0 ( J £ c C ΐΓ'ποκράτους 31,106 80 Αθήνα Τηλ.: 3620941 - 3621 194 t ~ Για τους Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ Α.Ε. i Q i « γ ν ώ σ η » Μαυρομιχάλη 64, 106 80 Αθήνα, Τηλ.: 3604 161. 36.il 375, 3611 054 'Δ ']

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

ΦΑΝΙ ΦΛΑΓΚ τηγανητές ντομάτες οτο Χουίσιλ Στοπ Καφέ Μυβίστόρημα ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗ

αφιερώματα ιΓ εν.6τωνΜηη

τΝ ο65

s ^ to s ^ " ·" £ Ε » « Α Ν° ^ W

*

" l l i No 75

t& n s & z

kr»

iK S S ^ c S t· Νεοελλ^νι* . No 94*

s

i s

s

K o S o W Y ta No^

- r " oii6

no

”

120

6JkM*«*J2 Γράμματα N° 123 ΚϋΙ,ρ ,α κ 6 Γ Ρ ^ χιούμορ**® No Α2β θεοοαλονίΚΜ βυ^ντιαΝ ο , Νο 130 Ελληνικό Παρ Ρ

141

φουτοαρ>αν·οζ 1Α4 ΓΚωοσοΚο^α Ν τώς Νο 146 Βιρλίο *°> 7 ^αΚΟκα'Ρ1 Ν° « Η .* »

Μουσική *° ά,ανοουμε ^ w

και Εξουσία Ν τεχνολογίες

S S U

β.

1#8

· · " ° « No 19*

’. C ^ S S “w ”s n ° W ΐ ? Γ » ο , Β·Ρ«» Ν° ’% iu » o NO 19»

Γ ^

6» Γ

. £ * = 5 = .- -'

i%T Z ^ Z oo»V0»9‘“

<re

0εμα ηλεόρααΟ

Κοινωνικά ανορθ<’·π’α' BipW° "

5s^a οS,s &£ rS s s ^«s* ΧΤΡ0° Λ ονθ^Χ ^°η7 κ ρ;το ς No ^ Νέ°' * . κοινωνία *°* PNo 23A ΡΚΚηνίκΠ Ko,:„ , κείμενα Ν°

ζΰ » -ζΆ ***~ » 7

ψι)χον^ω ΕνκΚΠ\»α

οκονία Ν° Ε ρμ ηνείας Ν° 239 Λ^όπειΡες 2Α0 . ,Mo 2ΑΑ κονοτεχνια 0 ,*ογενειας

Τ° όνε'Ρ°ονία t«K Χύνίί*τια*δί Ν° 242

Αβ ε . ^ Γ ο α ^ ° 244

rΒ,ρΜ° X « Νο^ 250; ^ " No Β,ΡΚί°ο ρ 6 ^ ° 250 ρεαΜ

ι« Ηο 2&Α

i i c n του

1990 ι Χρ'°τ°

s s - * * · " - *“ ■

Λνο Κ α ^ ρ

T

οι παιδί W

^ ^ to T

Νο 2

J ^ 0

Η εί,οασία και ^ Νο 277 παιδί κα' Γ,ορ Λ ηεζονΡ®4*

u n e p 'llKaVt' Ar στον αιών

« ? -2 Π « « 0Μεσαίωνας ' Μ ’ “ “ Γ ν ο 2»»

ομ

. ^αντΜΑΡ^0

Πρ. Μεριμέ ΝΟΥΒΕΛΕΣ Βιλλιέ Ντ' Ιλ Ανιάμ ΣΚΛΗΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Ενχ. Α. Αμποτ ΕΠΙΠΕΛΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Γιοβάννα

Το Π λρλουρο Σ τον Α λλο Τοίχο

Κ. Κωνσταντέλλος

Το Π άρκο Τ ου Φ εγγαριού

Γκ. Ντελέντα Ο ΚΙΣΣΟΣ Ουίλ. Φόκνερ ΤΟ ΧΩΡΙΟΥΑΑΚΙ Ντ.Χ. Λόρενς Ο ΠΑΡΑΒΑΤΗΣ Βλ. Ναμπόκοφ ΑΠΟΓΝΩΣΗ Χ .ΤζέιμςΤί ΗΞΕΡΕ Η ΜΕΪΖΙ

Α. Γιαλούρη Μ ύθοι Α ρχαίων

των

Ε λλήνων γ ια ΤΟΥΣ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΥΣ

Για παιδιά

Αγγ. Βαρελλά

Το Φ εγγάρι Π α ιζ ε ι ...Σκα' κ Τ Μ. Βερέπας η

Α γν ω στη Μ υθολογία

ΒιβλίοI ΕΡΩΣ ΚΑΙ ΨΥΧΗ

ΕΚΑΟΣΕΙΣ ΑΕΑΦΙΝΙ

Θεμιστοκλέους 23-25 Αθήνα τηλ.3630955 fax 6450764

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 57 - ΤΗΛ. 3241200, 3241958 - Fax 3241790 CACTUS EDITIONS - 57, PANEPISTIMIOU AV. - TEL. 3241200, 3241958 - Fax 3241790 - ATHENS

Μ ΟΜ ΠΙ-ΝΤΙΚ ή Η ΦΑΛΑΙΝΑ (ΔΥΟ ΤΟΜ ΟΙ - 1.280 ΣΕΛΙΔΕΣ) •

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η - Σ Χ Ο Λ ΙΑ Τ Ο Υ Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η Τ Η Σ Α Μ Ε Ρ ΙΚ Α Ν ΙΚ Η Σ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ Σ

•

•

Χ Α ΡΟ Α Ν Τ

Μ Π ΙΒ Ε Ρ .

Ν Ε Α Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Τ Ο Υ ε π ιμ ε λ ε ια

Λ. Κολοκοντές.

Σ. Κόκκαλη

Λ Ε Ξ ΙΛ Ο Γ ΙΟ - Ε ΙΚ Ο Ν Ο Γ Ρ Α Φ Η Σ Η

ΑΥΟ ΤΟΜΟΙ - ΤΙΜΗ 4.000 ΑΡΧ. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 52 ΤΗΛ.: 3628446, 3629157, FAX: 3241 790

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα -

106 81

Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Τεύχος 295 30 Σεπτεμβρίου 1992 Τιμή: Δρχ. 600

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέ­ ξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, ΤΗΛ./FAX: 33.01.330 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Γράφει ο Ηρακλής Π απαλέξης Η ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΥ: (Επιμ.: Π ό νο ς Μ παλτάξ) Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: - Η Ελλάδα στην καρδιά της Ευρώπης.

- To Oxford University Press για τη μουσική. Ε λλά δα ... γιόκ. (Γράφει ο Α νδρέας Παναγόπουλος) ΕΡΕΥΝΑ: Η έγγειος ιδιοκτησία στην Αττική μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους (Γράφει ο Σταμ. Πορτελάνος)

14 16

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ντομένικα Μινίτι-Γκώνια: Χ ρονολόγιο Αντόνιο Γκράμσι Ντάριο Μάσιμι: Πολιτιστικές εκδηλώσεις στην Ιταλία για τα εκατό χρόνια του Γκράμσι Λ ουκάς Αξελός: Η Πολιτική του «Α ν» και η Εκδοτική μας πραγματικότητα σε σχέση με το έργο του Α ντόνιο Γκράμσι Μ άκης Τρικούκης: Πνευματική και πολιτική ευθύνη Τσέζαρε Βαζόλι: Η ολοκληρωτική δημοσιογραφία Στέφανο Τζενσίνι: Γλώσσα και πρότυπα σκέψης: σημειώσεις για τον Λεοπάρντι και τον Γκράμσι Ντομένικα Μινίτι-Γκώνια: Ιταλοί διανοούμενοι και λογοτέχνες από την Α ναγέννηση έως τον αιώνα μας Λ ουκάς Α ξελός: Βιβλιογραφία Α ντόνιο Γκράμσι στα ελληνικά

24 27 29 34 38 41 45 49

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΑΤΡΟ: Γράφει η Κυριακή Πετράκου ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Η λίας Κεφάλας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν η Ελένη Χωρεάνθη και η Ά λ κ η σ τ ις Σουλογιάννη ΜΕΛΕΤΗ: Γράφει η Ό λ γ α Μπαρμουζή ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Θ. Ψ αλιδόπουλος

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε.

ΠΛΑΙΣΙΟ

Κεντρική διάθεση:

Γράφουν οι Αντώ νης Κάλφας και Γιάννης Κουβαράς

Αθήνα: «Διαβάζω»

ΔΕΛΤΙΟ

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463

10 12 13

53 55 59 65 69

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα: Η Νέα Υόρκη στη λογοτεχνία

10/χρονικα

Μια θέση στη νεοελληνική λογοτεχνία

Ο Λ I Σ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΓΡΑΦΕΙ ο Ηρακλής Πατταλέξης

Ω, υπάρχουν τόσοι τρόποι για να κοροϊδέψεις τον άλλον, ενώ ένας μόνον όταν θέλεις πραγματικά να αποκαλυφθείς. Και το μεγαλύτερο εμπόδιο δεν είναι ο φόβος μήπως δεν σε αποδεχθεί ο ακροατής σου ή η επιθυμία να φτιάξεις μια πιο κολακευτική εικόνα του εαυτού σου χρησιμοποιώντας το συνομιλητή σου ως καθρέφτη. Το μεγαλύτερο εμπόδιο είναι ότι συχνά δεν γνωρίζεις ο ίδιος αυτό που φλέγεσαι να αποκαλύψεις.

Η Κατερίνα Ζαρόκωστα είναι μια σεμνή και διακριτική παρου­ σία στα πολιτιστικά μας πράγματα. Έχει συνεργαστεί με την Κρατική Ραδιοφωνία (Α' και Γ' πρόγραμμα), σεναριογράφος στον τηλεοπτικό «Κοχλία», συντόνιζε τις συζητήσεις στην τηλε­ οπτική εκπομπή «Μικροί και Μεγάλοι». Έχει κατά καιρούς δη­ μοσιεύσει άρθρα και συνεντεύξεις σε περιοδικά κι έχει μεταφρά­ σει Μαργκερίτ Γιουρσενάρ και Μπορίς Βιάν. Στο χώρο της λο­ γοτεχνίας ουσιαστικά εμφανίστηκε σε μια συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Το Λεκαντώ» (1986). Ο «Τόμεκ» είναι η πρόσφατη συλλογή διηγημάτων που κυ­ κλοφόρησε μέσα στο καλοκαίρι. Στα τέσερα διηγήματα οι ήρωες περιπλανιώνται από τόπο σε τόπο και περιηγούνται σαν τουρίστες ή ταξιδευτές, έρμαιοι ή τυχοδιώκτες την ελληνική ενδοχώρα, τη Θεσσαλονίκη και τις πόλεις του κόσμου όπω ς η Ν. Υόρκη και η Μαδρίτη. Αυτά τα συμβολικά ταξίδια στο χώρο δεν είναι παρά οι αφορμές για αποκρυπτογράφηση της ουσιαστι­ κής σημασίας που μπορεί να αποκτούν τα συναισθήματα, οι ε­ μπειρίες, οι μνήμες κι οι αισθήσεις των ηρώων από τις γεωγρα­ φικές μετατοπίσεις, τις μύχιες καταδύσεις τους. Τα αίτια; Ο έρω­ τας, η φιλία, η μοναξιά, η αναζήτηση της υποκειμενικής α­ λήθειας. Στο ομώνυμο πρώτο διήγημα της συλλογής ο «Τόμεκ», ένας νεαρός Έλληνας εγκαταλείπει μια «γκρίζα χώρα του Βορρά» τόπος εξορίας των γονιών του - κι εγκαθίσταται στην Αθήνα, προσπαθώντας να εξοικειωθεί στην καινούρια γι’ αυτόν πρα γ­ ματικότητα. Στις περιπλανήσεις του μαθαίνει κι ανακαλύπτει τον κόσμο γύρω του κι εντός του. Μαθαίνει πω ς το «Ωραίο δεν κατοικεί μόνο στην ομορφιά», πω ς ή γλώσσα μπορεί «να χρησι­ μοποιηθεί για να καλύψει τις διαθέσεις της ψυχής»· μαθαίνει ε­ πίσης «να αποσύρεται στις λευκές εκτάσεις εντός του που τον γαληνεύουν», το καταφύγιό του. Ανακαλύπτει τη σημασία του παρελθόντος του, μέσα από τις μνήμες, και το σημαντικότερο, την απροσδιόριστη έλξη που ασκούν κάποιοι χαρισματικοί άν­ θρωποι, αρκεί να τους γνωρίσεις και να τους αφοσιωθείς. Στο πρόσωπο μιας ηλικιωμένης «λευκής κυρίας», της μαντάμ Σουζύ, μάντισσας από την Ιωνία, ο «Τόμεκ για πρώτη φορά προσδιορί­ ζει τον ζωτικό του χώρο μέσα από το βλέμμα της». Μαζί της και με τον Πολωνό Αούντβιχ περιοδεύουν ανά τη χώρα. Ο Τόμεκ α­ νακαλύπτει σιγά-σιγά τον εαυτό του και νιώθει ότι υπάρχει

χρονικα/11

γι’αυτόν μια θέση στον κόσμο. Γνωρίζει τον έρωτα στο πρόσω ­ π ο της Μάρθας και την εγκαταλείπει. Παραστέκεται στην αρ­ ρώστια και στο θάνατο της μαντάμ Σουζύ, σαν πιστός υπήκοος. Μέσ’ α π ’ αυτήν ανακαλύπτει τον απέραντο όσο κι ελάχιστο χώ­ ρο γύρω του. Άστοχη η φράση: «Οι τελευταίες εικόνες του κα­ λοκαιριού καθυστερούσαν στα σύδεντρα που ήταν ακόμη πρ ά­ σινα και γελαστά (;)» (σελ. 44). Τα τρία διηγήματα που ακολουθούν κινούνται σε άλλο κλίμα α π ’ αυτό του «Τόμεκ». Γήινες οι διαστάσεις των ηρώων. Το φα­ νταστικό, το μεταφυσικό, το ονειρικό στοιχείο κι οι ενδοσκοπή­ σεις για το νόημα της ζωής - κεντρικοί άξονες της προβληματι­ κής της συγγραφέως στο «Τόμεκ» - στα τρία επόμενα διηγήμα­ τα εστιάζονται σε επιμέρους αναζητήσεις. Ο «Τόμεκ» όχι ως διή­ γημα, αλλά ως νουβέλα, λειτουργεί αυτόνομα όπω ς αυτόνομα θα μπορούσαν να υπάρχουν τα άλλα τρία διηγήματα. Εξαιρετι­ κής ευαισθησίας το «Αυτός ο εύθραυστος ήχος», ενώ το «Έβρεχε στον αυτοκινητόδρομο» κάνει τον αναγνώστη να απορεί γιατί συμπεριλήφθηκε στη συλλογή. Η γραφή της Κατερίνας Ζαρόκωστα κινείται σε χαμηλούς τό­ νους. Δεν κραυγάζει, δεν επαίρεται. Αποκαλύπτει μικρές αλή­ θειες για τον έρωτα, το χωρισμό, την αγάπη, τις ηδονές, τις αν­ θρώπινες σχέσεις χωρίς ν’ ανεβάζει την ένταση στη διαπασών. Γιατί φαίνεται να γνωρίζει πω ς η ευαισθησία δεν επιδεικνύεται περιστασιακά, αλλά όταν και σε όποιο βαθμό υπάρχει, αναδεικνύεται με τρόπο φυσικό κι αβίαστο, ιδίως στη λογοτεχνία.

Ένας νέος ποιητής Ο

Αλέξης Σταμάτης, ένας νέος πρωτοεμφανιζόμενος ποιητής, καταθέτει τη δική του άποψη για την ποίηση με τα τριάντα τρία ποιήματά του που περιλαμβάνονται στη συλλογή «Κόσμος γω­ νία», τίτλος που, ακουστικά τουλάχιστον, παραπέμπει στην «Κοσμογονία». Η ποίηση του Αλέξη Σταμάτη ακροβατεί, ως προς τη μορφή, άλλοτε σ’ ένα ποιητικό υπερρεαλισμό κι άλλοτε αποκαλύπτει την προσπάθειά του να επιλέξει λέξεις-εικόνες που, φορτίζοντάς τες κατάλληλα, θα τον απαλλάξουν από το βάρος της α­ γωνίας του για τον έρωτα και τη μοναξιά. Πολλά ποιήματα με σχεδιάσματα ποιημάτων προσομοιά­ ζουν, ενώ άλλα διαθέτουν αισθητική και «νοηματική» πληρότη­ τα, ρυθμό και ένταση. Το ταλέντο κάθε νέου ποιητή για να βρει το στόχο του πρέπει πρώτα να τιθασευτεί. Δείγμα γραφής: Η ίδια αγωνία, ο ίδιος φόβος, ένας θολός και άστοργος πόνος, σημείο στίξης ενός παφλασμού που ακατάπα υστα διεγείρεται μέσα στο στόμα κι εξαγνίζει τις αμαρτίες όλων των διπλωμένων σωμάτων π ου υπήρξα. Ό μορφη αισθητικά η ποιητική συλλογή και το κόσμημα του εξωφύλλου. Τα παροράματα όμως, και μάλιστα σ’ ένα ξέχωρο φύλλο χαρτιού, δείχνουν προχειρότητα και βιασύνη.

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΖΑΡΟΚΩΣΤΑ. Τόμεκ. Διηγήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 104. Δρχ. 1.500.

ΥΚΑΟΦΟΡΗΣΑΝ ΣΥΝΤΟΜΙΑ

Α/\ΕΞΗΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ «Κοσμος γωνία» Αθή να, Σοκόλης, 1992. Σελ. 48

12/10, Δε, 8.30 μ.μ. Θεατρική Βραδιά αφιερωμένη στο βιβλίο, με την επιμέλεια του Βασίλη Παπαβασιλείου και τη συμ­ μετοχή Ελλήνων και Γερμανών ηθο­ ποιών. Εκδήλωση των εκδόσεων «Οδυσ­ σέας», στο Ινστιτούτο Γκαίτε Αθηνών.*

Α πό τον Οκτώβριο. Η Στέλλα Βρανοπούλου χρησιμοποιεί τους αρχαίους ελ ­ ληνικούς μύθους για την αναγνώριση και κατανόηση των δικών μας προσωπι­ κών εσωτερικών χαρακτηριστικών. Σεμι­ νάριο 14 συναντήσεων, στο Κολέγιο Αθηνών. Από τον Οκτώβριο. Αγγλόγλωσσα σεμι­ νάρια: «Poetry writing workshop» (με την Alba Ambert, 14 συναντήσεις), «Through the po e t’s eye» (με την Elaine Culshaw, 10 συναντήσεις) και ^Ancient greek: A reading course for beginners» (με την Elaine Culshaw, 28 συναντή­ σεις), στο Κολέγιο Αθηνών. Μ έχρι 4/10. Κυ: 9 π.μ.-l μ.μ. και 6-11 μ.μ., Δε-Πα: 6-11 μ.μ., Σα: 9 π.μ.-Ι μ.μ. και 6-11 μ.μ. Έκθεση βιβλίου, οργάνω­ ση: Πνευμαηκό Κέντρο Δήμου Περιστε­ ριού (τηλ. 5736800). Στο χώρο της Βιο­ τεχνικής Έκθεσης Περιστεριού.* 29/9-2/10, Τρ-Πα, 7.30 μ.μ. Το περιοδι­ κό «Miris» διοργανώνει συνέδριο με θέ­ μα την αρχαία Ελλάδα και την ανθρω­ πολογία της αρχαιότητας. Στο Γαλλικό Ινσητούτο Αθηνών (29-30/9), Σίνα 31, τηλ. 3624301-5) και στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (1-2/10, Βασ. Κωνσταντίνου 48, τηλ. 7229811-5).* 1/10, Πε, 6.30 μ.μ. Ο Πέτρος Βέργος (τηλ. 3614897) διοργανώνει δημοπρα­ σία 475 παλιών βιβλίων, χαρακτικών και ντοκουμέντων. Στο ξενοδοχείο «Εσπέρια» (Σταδίου 22).*

1/10, Πε, 8.30 μ.μ. Ο Robert Aulotte (ε­ πίτιμος καθ. στο Πανεπιστήμιο Paris IV), ο Jean Ceard (καθ. στο Πανεπιστήμιο Paris ΧΙΙ-Creteil), η Κυριακή Χριστοδού­ λου (καθ. στο Πανεπιστήμιο Αθηνών), ο Claude-Gilbert Dubois (καθ. στο Πανεπι­ στήμιο Bordeaux III) και ο Ευάγγελος Μουτσόπουλος (ακαδημαϊκός, καθ. στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) συζητούν για τον Montaigne και την Ελλάδα. Στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών.* 5/10, Δε. Ο καθ. Richard Clogg, με την ευκαιρία της έκδοσης του τελευταίου βι­ βλίου του με τίτλο «Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας» (Cambridge University Press, 1992), αναφέρεται στους Έ λλη­ νες της διασποράς της σύγχρονης επο­ χής. Στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν (Μάρκου Αυρηλίου 5, Πλάκα, τηλ.

3219196).* 7/10, Τε, 8.30 μ.μ. Ο Ντίνος Σιώτης μι­ λάει για τον Ελληνοαμερικανό ποιητή Νίκο Σπάνια. Στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση (Μασσαλίας 22, τηλ. 3629886).* 8-9/10, Πε-Πα, 6.30 μ.μ. Η «Βιβλιοφιλίρ» (τηλ. 3614332) διοργανώνει την •28η Δημοπρασία Σπάνιων Βιβλίων Ελλήνων Βιβλιόφιλων» (791 κομμάηα). Στην Ένωση Ανταποκριτών Ξένου Τύπου Ελλάδας (Ακαδημίας 23).* 12-16/10, Δε-Πε: 9.30 π.μ.-9 μ.μ., Πα: 9.30 π.μ.-8 μ.μ. Οι εκδόσεις «Οδυσσέας» διοργανώνουν έκθεση υλικού από το αρχείο του Ιδρύματος Μούζιλ, με πρώ­ τες εκδόσεις των έργων του, φωτογρα­ φίες, αφίσες, χειρόγραφα κ.λ.π. Με την ευκαιρία της ελληνικής έκδοσης του βι­ βλίου «Άνθρωπος χωρίς ιδιότητες», στο Ινστιτούτο Γκαίτε Αθηνών (Ομήρου 14-16, τηλ. 3608111).*

12-30/10, Δε-Πα: 10 π.μ.-Ι μ.μ. και 6-9.30 μ.μ., εγκαίνια: 12/10, Δε, 8 μ.μ. «Παλαιός Κόσμος - Νέος Κόσμος»: έ κ ­ θεση βιβλίου με θέμα την επέτειο των 500 χρόνων από την ανακάλυμη της Α­ μερικής από τον Κολόμβο. Με τη συνερ­ γασία του Πολιτισηκού Τμήματος της Πρεσβείας των ΗΠΑ, στην Ελληνοαμε­ ρικάνικη Ένωση.* 14/10, Τε, 8 μ.μ. Προβολή ταινίας του Σλέντορφ, από το μυθιστόρημα του Μούξιλ «Ο νεαρός Τέρλες», με τον Ματιέ Καρέρ. Εκδήλωση των εκδόσεων «Οδυσσέ­ ας», στο Ινσητούτο Γκαίτε Αθηνών.* 16/10, Πα, 8 μ.μ. Η μεταφράστρια Τούλα Σιετή, ο βιογράφος του Μούξιλ δρ Καρλ Κορίνο, η Ανέτ Ντάιγκερ του Ιδρύ­ ματος Ερευνών Ρ. Μούξιλ και ο μετα­ φραστής Α. Κεντρωτής συζητούν για τον «Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες» του Μούξιλ. Εκδήλωση των εκδόσεων «Οδυσσέας», στο Ινστιτούτο Γκαίτε Αθηνών.* 17/10, Σα. Ο δραματουργός Wolfgang Storch αποκαλύπτει τις σχέσεις του Richard Wagner με τις ινδοευρωπαϊκ ές μυθολογίες. Ομιλία, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Βασ. Σοφίας, τηλ.

7225511 και 7221164).* 19/10, Δε, 8 μ.μ. Ο Ευγένιος Αρανίτσης παρουσιάζει το έργο του Νίκου Γκάτσου. Στο βιβλιοπωλείο «Οδός Πανός» (Διδότου 39 και Ιπποκράτους, τηλ.

3616782).* Α πό 21/10, κάθε Τε, 4-8 μ.μ. Σεμινάριο, 25 συναντήσεων, καλλιτεχνικής βιβλιο­ δεσίας. Στη Χριστιανική Ένωση Νεανίδων (Αμερικής 11, Σύνταγμα, τηλ.

3624291-3).*

* είσοδος ελεύθερη Επιμέλεια: Πόνος Μπαλτάς

ψ

ρ

η ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΑΙΟΥ

·

από 30 Αυγούστου έως 12 Σεπτεμβρίου 1992 Αριστοτέλης-ΑΘ., Αριστοτέλης-Παγκράτι, ΔιάλογοςΒΰρωνα, Δωδώνη-ΑΘ., Ελευθερουδάκης-Αθ., Ενδοχώρα-ΑΘ., Εξαρχόττουλος-Αθ., Εστία-ΑΘ, Ή λιοςΔράμα, Ιανός-Θεσσ., Κατώι του Βιβλίου-Θεσσ., Αέσχη του Βιβλίου-Αθ., Μεθενίτης-Πάτρα, ΝέστωρΚατερίνη, Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάς, Πλέθρον-Αθ., Ρόμβος-Αθ., Φιλιττττότης-Αθ.

Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη­ σαν 20 βιβλιοπώλες α π ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πω λήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

| ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΦΡ.: Γυναίκα από βελούδο ΚΟΥΝΤΕΡΑ Μ.: Η αθανασία

ΚΑΚΤΟΣ

ΕΣΤΙΑ

W & M ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Τανγκό μες στον καθρέφτη

ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ

h /£ W ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά

ΚΕΔΡΟΣ

i f c f l i ΒΛΑΧΟΥ Ε.: Πενήντα και κάτι (2ος τόμος)

ΖΗΔΡΟΣ

ΜΠΙΟΥΜΠΙ Φ.: Σχέσεις οργής ΠΙΛΤΣΕΡ Ρ.: Σεπτέμβρης m H

ΕΞΑΝΤΑΣ

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

ΠΑΠΑΔΑΚΗ Α.: Το χρώμα του φεγγαριού

ΚΑΛΕΝΤΗΣ

I ΔΙΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ Κ.: Είναι Έλληνας ορθόδοξος. Σφάξτε τον ΜΟΥΖΙΛ Ρ.: Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες

ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ

| ΒΑΦΕΙ ΑΔΗΣ Μ.: Απομνημονεύματα (5ος τόμος)

ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ

14/χρονικα

^εττο^ταζ

Η Ελλάδα στην καρδιά

Έγινε από 26 μέχρι 30 Ιουνίου στο Wdrzburg της Γερμανίας (Φραγκονία, μεταξύ Φραγκφούρτης και Νυρεμβέργης) διεθνές Συμπόσιο με θέμα «Αρχαιοελληνικά μοτίβα στη σημερινή Ευρω­ παϊκή λογοτεχνία». Το Συμπόσιο οργάνωσε το «Ευρωπαϊκό Κέ­ ντρο Επιστημονικής και Πολιτιστικής Συνεργασίας» και η «Ελληνογερμανική πρωτοβουλία» του Πανεπιστημίου του Wdrzburg με Πρόεδρο τον Έλληνα καθηγητή κ. Ευάγγελο Κωνσταντίνου.

κούστηκαν 27 ανακοινώσεις, που κάλυ­ πταν τις πιο σημαντικές περιπτώσεις ε­ πιρροής της κλασικής ελληνικής γραμμα­ τείας όλων των ειδών (έπους, λυρικής ποίη­ σης, δράματος, φιλοσοφίας, ιστοριογρα­ φίας, ρητορικής) στο έργο διαπρεπών λογο­ τεχνών διαφόρων χωρών και γλωσσών της Ευρώπης σήμερα. Κλασικοί φιλόλογοι, βυζαντινολόγοι, Νεο­ ελληνιστές και συγκριτολόγοι από όλες σχε­ δόν τις Ευρωπαϊκές χώρες επισήμαναν τις ο­ φειλές, επιδράσεις, μιμήσεις, εμπνεύσεις, κλοπές, παρωδίες κ.ά. σ’ αυτό τον τόσο εν­ διαφέροντα χώρο. Η ελληνική γλώσσα αρχίζει σιγά-σιγά να αποχτάει νέα παγκοσμιότητα, καθώς από το Συμπόσιο δεν έλειψαν όχι μόνο Έλληνες ει­ σηγητές, αλλά και ανακοινώσεις στη Νεοελ­ ληνική Γλώσσα (με περιληπτική απόδοση στα γερμανικά). Από αυτή την άποψη ο ελλη­ νικός ρόλος στο Συμπόσιο ήταν πρωταγωνι­ στικός. Παρούσα και η Κύπρος με σύνεδρο τον φιλόλογο υπουργό της Προεδρείας της Δημοκρατίας κ. Πάτροκλο Σταύρου, που μί­ λησε για τις κλασικές καταβολές στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Και κάτι εντελώς νέο και πρωτότυπο. Στο Συμπόσιο πήραν μέρος και μίλησαν για τις κλασικές ελληνικές επιδράσεις στο δικό

Α

τους λογοτεχνικό έργο πολλοί διαπρεπείς λογοτέχνες, ένας Άγγλος, ένας Ιρλανδός, μια Γερμανίδα, μια Γαλλίδα, ένας Σέρβος, έ­ νας Γερμανός, ένας Αυστριακός και ένας Έλληνας, ο ποιητής Τάκης Βαρβιτσιώτης. Σε μια εποχή φιλελληνικής ανομβρίας αυ­ τή ήταν μια γερή συμβολή προς την κατεύ­ θυνση αντιμετώπισης του προβλήματος αυ­ τού. Δεν είναι καθόλου λίγο να διευθύνει ένα διεθνές Συμπόσιο για τις οφειλές της σύγ­ χρονης Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας στην Ελλά­ δα στην καρδιά της Ευρώπης, και μάλιστα με εξαιρετική επιτυχία, ένας δικός μας καθηγη­ τής Γερμανικού Πανεπιστημίου ο κ. Κων­ σταντίνου, και να παρακολουθούν διαπρε­ πείς Ευρωπαίοι ομότεχνοι τον καθηγητή των Ιωαννίνων κ. Γιάννη Δάλλα να μιλάει για τον Κάλβο και τις οφειλές του στον Ησίοδο, την κ. Ευαγγελία Δάτσα για τον μύθο του Οιδίποδα στις σύγχρονες λαϊκές διηγήσεις (και μά­ λιστα και τους δύο αυτούς στα Νέα ελληνικά καθώς οι περισσότεροι σύνεδροι ξέρουν και την τωρινή μας γλώσσα) και τον γράφοντα το παρόν για θέματα τεχνικής στην αρχαιο­ γνωσία του Γιώργου Σεφέρη. Ήταν ένα μείζον γεγονός για τη φιλολο­ γία και για τη χώρα μας στο εξωτερικό σε πο­ λύ επίκαιρη ώρα.

χρονικα/15

To Oxford University Press

πως φαίνεται και στη φωτογραφία, στο κεφάλαιο «Η μουσική διαμέσου των αιώνων», αμέσως μετά την εποχή του λίθου έρχεται η... αρχαία Ρώμη. Πλάι όμως στο κτιριακό σύμβολο (εν προκειμένω το Κολοσσαίον) έχει παραστάσεις των οργάνων και των χορών, που είναι αρχαιοελληνικές. Αμέ­ σως μετά περνάει στον Μεσαίωνα. Δηλαδή, ούτε λίγο ούτε πολύ, για τον κύριο και την κυρία McLeish και το ένδοξο O.U.P. η αρχαία Ελλάδα δεν υπάρχει καθόλου στην ιστορία της μουσικής! Ούτε Πυθαγόρας, ούτε Πλά­ των, ούτε Αριστοτέλης, ούτε ο περίφημος περιπατητικός θεωρητικός του ρυθμού και της αρμονίας, ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος. Και καλά, δεν ήξεραν ή δεν ήθελαν να βά­ λουν κύρια ονόματα για να μη χρειαστεί να περάσουν μέσα από την Ελλάδα. Πώς όμως δεν πρόσεξαν ότι και η ίδια η λέξη music προέρχεται από τα ελληνικά (μαζί με άλλες περίπου 42 χιλιάδες λέξεις, δηλ. το 1/4 του αγγλικού λεξιλογίου); Και τα rhythm, harmony, melody, theatre, chorus, orchestra, symphony και οι άλλοι βασικοί όροι της μου­ σικής, σε στενότερη ή ευρύτερη έννοια, ων ουκ έστι αριθμός, από πού προέρχονται; Από την εποχή και τη γλώσσα του πολιτισμού του Λίθου, της αρχαίας Ρώμης ή της μεσαιωνι­ κής Ευρώπης;

Ο

Ο sancta simplicitas! Οποία παχυλή αμά­ θεια (ή σκόπιμη διαστρέβλωση;)! Αυτό μοιά­ ζει με την άποψη του (παλινωδήσαντος) Γάλ­ λου υστερικού ιστορικού Ντυροζέλ ότι η ι­ στορία της Ευρώπης αρχίζει από τον Καρλομάγνο (δηλ. από τη Γαλλία, φυσικά). Και αυτό το βιβλίο μουσικής αγωγής για παιδιά διδά­ σκεται διεθνώς, αφού η αγγλική γλώσσα εί­ ναι τώρα η «lingua franca» του κόσμου και το O.U.P θεωρείται, και είναι (ήταν τουλάχι­ στον), από τα εγκυρότερα και σοβαρότερα εκδοτικά κέντρα του κόσμου. Και, για να μη μείνει καμία αμφιβολία για το μέγεθος της ανυποψίας (ή της απάτης;), σε άλλη σελίδα, κάτω από μια παράσταση α­ πό κλασικό ελληνικό αγγείο έχει ως λεζάντα το εξής κωμικοτραγικό: «Ρωμαία παίζει ένα έγχορδο όργανο (από αγγειογραφία).» Δηλ. «άρες μάρες κουκουνάρες» ή, στη γλώσσα τους, «airy-fairy waffle». Ποια Ρωμαία; Ποιο έγχορδο; Ποια αγγειογραφία; Μήπως πρέπει το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών, οι Πανεπιστημιακές Σχολές Μουσικών Σπουδών, τα Ωδεία και οι Σύλλο­ γοι Καθηγητών Μουσικής να διαμαρτυρηθούν στο O.U.P. και στο εδώ Βρετανικό Συμ­ βούλιο γι’ αυτή την τρομερή ανακρίβεια; ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

ίΐεπορταζ

Πρόκειται ή για ανατριχιαστική άγνοια ή για ασυγχώρητη παρα­ πληροφόρηση με άγνωστα (;) κίνητρα! Το ζεύγος Kenneth και Valery McLeish συνέγραφαν και κυκλοφορούν εδώ και δέκα χρό­ νια (και στην Ελλάδα!) ένα βιβλίο μουσικής για παιδιά με τίτλο The Oxford First Companion to Music των περίφημων Πανεπιστη­ μιακών εκδόσεων Oxford University Press (1982).

16/χρονικα

^ έγγειος ιδιοκτησία στην Αττική μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους

Η χρήση και η κτήση της γης εμφανίζεται ιστορική από τη στιγμή που ο πρωτόγονος άνθρωαναδρομή πος δημιουργεί τις προϋποθέσεις εκείνες για να επιβιώσει και να συμβιώσει ειρηνι­ κά με τους άλλους συνιστώντας τον πρώτον γόνο της κοινότητας. Η ατομική ιδιοκτησία παρατηρήθηκε πρώτα στην κυνηγετική βαθμίδα και περιλάμβανε τα κινητά α­ γαθά. Αργότερα περιέλαβε και την κτηνοτροφική και επεκτάθηκε στις ποιμενικές αγέλες όπου μόνον οι χώροι βοσκής ήσαν κοινόχρηστοι. Τέλος, η ατο­ μική ιδιοκτησία εμπλουτίσθηκε και με ακίνητα οικο­ νομικά αγαθά εδάφους, κατοικίας κ.ά. Από την ατομική ιδιοκτησία που ίσχυσε για τα καλλιεργούμενα εδάφη, αλλά και σε χώρους κοινής βοσκής ή δάσους, με την πάροδο του χρόνου με την επιρροή γενών, πατριών, φυλών, βασιλέων, στρα­ τιωτικών, ιδιωτών κ.ά. εξελίχθηκαν σε ιδιοκτησίες κοινοτικές, κρατικές, οικογενειακές και ατομικές. Η άνιση διανομή του εδάφους στους παλαιούς χρόνους υπήρξε το αποτέλεσμα προσωπικής υπε­ ροχής, κοινωνικής ισχύος, επαγγελματικής ικανό­ τητας ή και πολιτικών αναγκών και συμφερόντων, ενώ σήμερα όλα αυτά συνιστούν εκτός του αποτε­ λέσματος, και την αιτία του κοινωνικού σχηματι­ σμού και μετασχηματισμού. Η διαφορά έγκειται στο νέο στοιχείο της ανέλιξης της κοινωνίας που εί­ ναι εκτός της εδαφικής και η πνευματική καλλιέρ­ γεια που εξοστρακίζει και τις αιτίες των ανισοτή­ των χωρίς βία. Για παράδειγμα προς αποφυγήν, η μικρή ιδιοκτησία στους πρώτους Ρωμαϊκούς χρό­ νους που μετατράπηκε σε ευρύτερη, τα γνωστά Latifundia, όταν η εργασία αντικαταστάθηκε από την εκμετάλλευση της πολιτικής κυριαρχίας με συ­

νέπεια ο πολίτης να γίνεται οκνηρός και σαρκο­ λάτρης. Η Ρώμη και η Ελλάδα στους χρόνους της παρακ­ μής των και μάλιστα με κοινοβουλευτικές δημοκρα­ τίες επαγγέλλονταν ισότητα πολιτικών δικαιωμά­ των και το μέγα ισχυρό κράτος προωθούσε τις ι­ σχυρές αντιθέσεις των κοινωνικών τάξεων. Όμως το υγιές κοινοβουλευτικό ή δημοκρατικό πολίτευμα προϋποθέτει μικρή ^διαφορά πλούτου, πνευματικό και ηθικό φρόνημα όλων των πολιτών, χαλάρωση του εγωισμού και ένταση του πνεύματος κοινωνι­ κής αλληλεγγύης. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλοσόφησαν θετικά υπέρ της αρχής της ατομικής ιδιοκτησίας όταν ο Αριστο­ τέλης επίσημα ανήγγειλε ότι αυτή δεν καθιστά τον βίον «πάμπαν αδύνατον». Δηλαδή καταφέρθηκε στην καθολική κρατοποίηση της γης και υποστήρι­ ξε πως η κοινωνική ευημερία επιτυγχάνεται με τη διξονική κατεύθυνση της εδαφικής ιδιοκτησίας, ό­ που με τον ένα άξονα να προβάλλεται η κοινή (κρα­ τική ή κοινοτική) ιδιοκτησία και με τον άλλο η ι­ διωτική. Κατά την εποχή της ελληνικής αναγέννησης από το 650 π.Χ. το δικαίωμα της ιδιοκτησίας αναφέρεται υπό των Ελλήνων ως ιερό και προστατευόμενο από τους Θεούς. Ο Σάλωνας δεν ει ,έτρεψε την αύξηση των μεγάλων αγροτικών κτημάτων και ο Λυκούρ­ γος της Σπάρτης διένειμε τη γη ισότιμα μεταξύ των Σπαρτιατών. Στους χρόνους της παρακμής των Αθηνών οι άρ­ χοντες και οι δικαστές των Αθηνών αναλαμβάνο­ ντας τα αξιώματά των ορκίζονταν να μην επιτρέ­ ψουν τον αναδασμό της γης λόγω των καταχρήσε­ ων. Όταν η Ελλάδα απώλεσε την ανεξαρτησία της, η κυριότητα της γης Αθηνών και Σπάρτης μετατοπί­

χρονικα/17 σθηκε στους μεγαλοκτηματίες για να θεωρηθεί επί Ρωμαϊκής κατακτήσεως ως μονοκρατορία του προ­ σώπου επί του πράγματος. Η έννοια του όρου ιδιοκτησία δημιούργηο όρος σε εύλογα ερμηνευτικά προβλήματα γιαιδιοκτησία τί σε κάθε εποχή το περιεχόμενό της πα­ ράλλαζε και τη νομοθεσία. Γενικά υπό τη στενή έννοια ο όρος ταυτίζεται με το δικαίωμα της κυριότητας και με την ευρεία περι­ λαμβάνει και τα εμπράγματα δικαιώματα επάνω σε αλλότριες γαίες ή ακίνητα. Στο μουσουλμανικό-οθωμανικό δίκαιο αντίθετα με το βυζαντινο-ρωμαϊκό διακρινόταν σε τέλεια και περιορισμένη. Δεν ήταν όμως διαμορφωμένες οι νομικές έννοιες της νομής της κυριότητας και των εμπραγμάτων δικαιωμάτων επί των αλλοτρίων α­ κινήτων. Το μεταγενέστερο ελληνικό δίκαιο που είχε σαν βάση το βυζαντινορωμαϊκό ταυτιζόταν με την από­ λυτη κυριότητα, δηλ. πλήρη και τέλεια ιδιοκτησία, ενώ τα εμπράγματα δικαιώματα, που παράλληλα υ­ πήρχαν, της εμφυτεύσεως, της επιφάνειας, της «νο­ μής», των δουλειών κ.ά. παρείχαν δικαιώματα πε­ ριορισμένης ιδιοκτησίας. Αντίθετα στο οθωμανικό δίκαιο τα εμπράγματα δικαιώματα παρείχαν το δι­ καίωμα της ισόβιας κάρπωσης και χρήσης ή μπο­ ρούσαν να μεταβιβασθούν ή κληρονομηθούν, δηλ. την πεποίθηση της πλήρους ιδιοκτησίας. Δεν μπορεί να ανάφερθεί κανείς στην έγγειο ι­ διοκτησία, μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κρά­ τους, χωρίς να κάνει λόγο για την κατάσταση που υπήρχε γύρω απ’ αυτήν προεπαναστατικά στη σκλαβωμένη χώρα μας. προεπανα- Στις παραμονές της τουρκικής κατάκτησταπκά σης της Ελλάδος το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής γης, ιδίως οι πεδιάδες, α­ νήκαν στο Δημόσιο, δηλ. στα δεσποτάτα του Βυζα­ ντίου και μετέπειτα σε άρχοντες και Μοναστήρια. «Το τσιφλίκι δεν αποτελεί επιβίωση των αρχαϊ­ κών οθωμανικών δομών. Ο θεσμός του αναπτύχθη­ κε όχι πάνω στο οθωμανικό σώμα, αλλά πάνω στη διαδικασία της διάλυσης αυτού του σώματος». Η εμφάνιση του τσιφλικιού ήταν έκφραση ιδιωτι­ κής εξουσίας επί μεγάλων εκτάσεων γης και έκανε την πρώτη εμφάνιση το 17ο αιώνα όπου η διάστασή του ήταν παραμορφωτική για το ανθρώπινο πρόσω­ πο. Ευνοούσε, δηλ., ανάπτυξη νομική, γεωγραφική, διεύρυνση εξουσιών τσιφλικούχου κ.ά. Όπως υποστηρίζει ο Τούρκος Ιστορικός Η.

Inalcik, η οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τον 18ο αιώνα επηρεάσθηκε από το δυτικό καπιταλισμό για να εισάγει τη δουλοπαροικία. Οι ελεύθεροι γεωρ­ γοί ήσαν ολίγοι, ιδίως στα ορεινά μέρη, οι οποίοι πλήρωναν πολλούς φόρους, ενώ αυτοί που εργά­ ζονταν στις μονές και στους προνομιούχους ιδιώ­ τες (ονομαζόμενους χρυσοβουλάτους ή εξκουζάτους) εξαιρούνταν από μερικές υποχρεώσεις ή βάρη. Οι Τούρκοι με την κατάληψη της χώρας μας επέ­ βαλαν ένα νέο σύστημα γαιοκτησίας: α) σέβονται την ιδιοκτησία στους χώρους όπου δεν βρίσκουν αντίσταση ή συνθηκολογούν και ιδιαίτε­ ρα σε αγροτικές μικροϊδιοκτησίες, τα αποκαλούμε-

να μούλκια (δωρεές Σουλτάνου για εξαιρετικές ερ­ γασίες). β) τα κτήματα του βυζαντινού κράτους και των μη υποταχθέντων αρχόντων περιήλθαν στο τουρκικό κράτος. γ) αφού η θρησκεία του Ισλάμ αναγνώριζε μέσα από το επίσημο βιβλίο της (κοράνι) και σεβόταν και αρχές του χριστιανισμού είχε ευμενή επίδραση επί των εκπροσώπων ή των φορέων του. Έτσι πολλοί χριστιανοί για να αποφύγουν πιέσεις και βαριά φο­ ρολογία αφιέρωναν τα κτήματά των σε μοναστήρια και κρατούσαν μόνο κάποια ωφέλιμη έκταση για εκ­ μετάλλευση, δηλ. είδος εμφύτευσης. Έτσι έχουμε την επέκταση των μοναστηριακών κτημάτων μετά τη βυζαντινή εποχή. Ο Καμπούρογλου, για παράδειγμα, αναφέρει πως η εύνοια των Τούρκων προς τη Μονή Πεντέ­ λης, που εκτός του σεβασμού που έτρεφαν οι Τούρ­ κοι προς αυτήν, υπήρχε και ένας άλλος ειδικός λό­ γος, δηλ. η παροχή δώρι ν στους ισχυρούς προστά­ τες της στην Αθήνα και τη Βασιλεύουσα, γιατί θα μπορούσαν να τιμωρούσαν κάθε παρεκτροπή που θα την έβλαπτε. Και η ανατολική εύνοια όταν δεν στηρίζεται σε κάποιο κέρδος, στηρίζεται σε κάποιο φόβο. Πώς άλλωστε το Μοναστήρι αυτό θα μπο­ ρούσε χωρίς αυτούς τους συμβιβασμούς να διατη­ ρεί και το κρυφό Σχολειό; δ) δημιούργησαν υπο-δημόσιες γαίες, δηλ. γαίες που τη δημιουργική εξουσίαση, δηλ. κυριότητα (Τεσσαρούφ), είχε το κράτος, αλλά το δικαίωμα κάρπωσης παραχωρείτο στους ιδιώτες και η εί­ σπραξη φόρων και η επιτήρηση της ιδιοκτησίας ή εκμετάλλευσης ασκούνταν από τον τιμαριούχο στρατιωτικό διοικητή της περιφέρειας, το λεγόμε­ νο σπαχή. Ενώ γνωρίζουμε, σε αντίθεση με την Ευρώπη, πως η δουλοπαροικία δεν αναγνωριζόταν από τον ιερό νόμο (Σερί) των Τούρκων οι σπαχήδες επέβα­ λαν και πολλές φορές βίαια στους γεωργούς να μην εγκαταλείπουν τα κτήματά των, ώστε να μην έ­ χουν απώλεια από τους φόρους. Όταν όμως σπα­ χήδες και σουμπασήδες, δηλ. επιστάτες τσιφλικιών, ήθελαν να γίνουν οι ίδιοι κάτοχοι των κτημά­ των τότε είτε ασκούσαν πιέσεις με δυσβάστακτους όρους δανεισμού είτε κατέβαλαν οι ίδιοι τους καθυ­ στερημένους φόρους. επιρροή της Με τη Γαλλική επανάσταση του 1789, γαλλικής η οποία εκήρυξε την πολιτική ισότητα, επανάστασης την ελευθερία και τη δικαιοσύνη καταργείται το φεουδαρχικό σύστημα βαθμηδόν σε όλη την Ευρώπη. Η φεουδαρχική δου­ λοπαροικία αντικαθίσταται από την ατομική ιδιο­ κτησία. Στην Ελλάδα οι αντιλήψεις της Γαλλικής ε­ πανάστασης, αφού εμπνέουν και τους Έλληνες για το ξεσηκωμό, βρίσκουν εφαρμογή μετά το 1821 και στο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Η μαχόμενη τον τουρκικό ζυγό Ελλάδα θεωρού­ σε το τσιφλίκι όχι μόνο ότι προωθούσε τη συσσώ­ ρευση του ιδιωτικού πλούτου με δημιουργία πανί­ σχυρων επαρχιακών ηγεμόνων, αλλά απάνθρωπο και αντιδημοκρατικό, γιατί ο δικαιούχος του πλεο­ νάσματος είχε και τη δυνατότητα ελέγχου ακόμη και της ιδιωτικής ζωής, όταν αυτό δεν τον ικανό-

18/χρονικα ποιούσε. Το αντίδοτο όμως του τσιφλικιού ήταν για τους πρώτους ανυπότακτους στη δουλεία Έλληνες αρματολούς το τσελιγγάτο. Ήταν το ειδικό όργανο παραγωγικής συνεργασίας στα ψηλώματα της χώ­ ρας, κύριος τροφός του Έθνους στις πολεμικές και κρίσιμες στιγμές του, αλλά και στις ειρηνικές ο προμηθευτής των κτηνοτροφικών ειδών. Ιδού γιατί το τσιφλίκι δημιούργησε τα πρώτα ρήγματα στη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. η επανάσταση Οι αρχές και το πνεύμα της Επανάστακαι για την σης του ’21 αποτυπώνονται μετά 9 μήιδιοκτησία νες στη Διακήρυξη της 1ης Ιανουάριου 1822, «ο κατά των Τούρκων πόλεμος είναι πόλεμος εθνικός, πόλεμος ιερός του οποίου η μόνη αιτία είναι η ανάκτησις των δικαίων της προ­ σωπικής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής...». Οι στόχοι αυτοί επαναλαμβάνονται πιο έν­ τονα στην Ρ Εθνοσυνέλευση, στην Τροιζήνα, το 1827 από τον Πρόεδρο της Συνέλευσης Γ. Σισίνη, «πολεμούμεν προς τους αρπακτήρας δια την γην μας, δια την πατρικήν κληρονομιάν μας, δια την φιλτάτην πατρίδα μας, τας παρθένους, τα φίλτατα τέκνα μας. Πολεμούμεν προς τους ληστάς Οθωμα­ νούς δια τας ιδιοκτησίας μας, δια τους καρπούς των κόπων και ιδρώτων μας...» Το 1828 η Ελλάδα με την ανεξαρτησία της εισά­ γει το ρωμανογερμανικό νομικό πλαίσιο με περι­ πλοκές στην έγγειο ιδιοκτησία, αφού οι προστάτιδες δυνάμεις προσπαθούν με πρωτόκολλα να επι­ βάλουν την «επικυριαρχία» του Σουλτάνου στην Ελ­ λάδα με καταβολή φόρων και αποζημιώσεων για κτήματα που εγκατέλειψαν οι Τούρκοι. Η ενίσχυση του Σουλτάνου, επί Μαχμούτ Β' (1808-1839), ως κεντρική εξουσία έχει μεγάλη σημα­ σία αφού η Πύλη αρχίζει να αισθάνεται πως οι Έλ­ ληνες καταφέρνουν ν’ αποδυναμώνουν τις τοπικές τους διοικήσεις. Ακόμη και η τουρκική τοπική διοί­ κηση (πασάδες, αγιάνηδες και ντερεμπέηδες) στρέ­ φονται εναντίον της, γιατί ενισχύει την κεντρική ε­ ξουσία. Τούτο το γεγονός αποτελεί και το πρώτο μέρος της οθωμανικής μεταρρύθμισης (Tanzimat). Την πολιτική που ακολούθησε το νεοσύστατο ελ­ ληνικό κράτος σχετικά με την έγγειο ιδιοκτησία της Αττικής μπορεί να τη διακρίνουμε στις παρακάτω περιόδους: α' περίοδος Α) την περίοδο από το 1828 μέχρι το (1828-1836) 1836, η οποία χαρακτηρίζεται από την έ­ ντονη πολιτική του Καποδίστρια, την προσπάθειά του για αποκατάσταση των αγωνιστών του ’21, την απόδοση εθνικών κτημάτων σε ακτήμονες και γενικότερα αξιοποίηση της Εθνικής γης, έρ­ γο το οποίο δεν ολοκληρώθηκε με τη στυγνή ξενο­ κίνητη δολοφονία του. Ακόμη η περίοδος αυτή πε­ ριλαμβάνει τη σύναψη πρωτοκόλλων και Συνθηπρωτόκολλο Κι ενώ το πρωτόκολλο του Λονδίνου του Λονδίνου το Μάιο του 1896 θεωρούσε τα κτήμα­ τα ως ιδιοκτησία των Τούρκων και προέβλεπε χορήγηση αποζημιώσεως· με τη δυναμι­ κή επέμβαση του Καποδίστρια, διαμορφώθηκε το πρωτόκολλο της 3ης Φεβρουάριου 1830. Σ’ αυτό η

αποζημίωση περιορίσθηκε στα τουρκικά κτήματα που κατείχε ο τουρκικός στρατός, δηλ. της Εύβοιας και του μεγαλύτερου τμήματος της Αττικής. Μ’ αυ­ τό τον τρόπο εξασφαλίστηκε και μεγάλη περιουσία υπέρ του ελληνικού δημοσίου. Με τη συνθήκη της 19ης Ιουλίου 1832 που υπογράφηκε στην Κων/πολη μεταξύ των αντιπροσώ­ πων των Μ. Δυνάμεων και της Οθωμανικής Πύλης και ήταν περίληψη των προηγουμένων, στην παρά­ γραφο 7 προσδιοριζόταν ο χρόνος εκποίησης των ιδιοκτησιών όσων επιθυμούσαν να εγκαταλείψουν το ελληνικό έδαφος και τα επωφελή δικαιώματα. Αυτά αφορούσαν στα ιδιωτικά δικαιώματα ιδιόρ­ ρυθμης μορφής, που προσομοίαζαν με εμπράγμα­ τα, και στην υποκατηγορία των βακουφίων που η ε­ νεργοποίηση είχε σχέση και με τη σύσταση των ελ­ ληνικών επαρχιών μετά την απεμπλοκή της τουρκι­ κής ιδιοκτησίας. Αυτό συνετέλεσε και στη διοικητι­ κή διαίρεση του ελληνικού κράτους και την οριοθέτηση των Δήμων με απόφαση της 27/12/1833. προσάρτηση Αττικής στο νεοελληνικό κράτος

Η ημερομηνία αυτή είναι σημαδιακή και για την Αττική γιατί το 1833 προσαρτήθηκε με σημαντική καθυστέρηση στο ελληνικό κράτος το οποίο δεσμεύτηκε έναντι του τουρκικού ως προς την ανα­ γνώριση των «κεκτημένων δικαιωμάτων» των οθω­ μανικών υπηκόων που παρέμειναν στην Αττική. Η υ­ ποχρέωση αυτή προφύλαξε για ορισμένους τα τουρκικά κτήματα της Αττικής από την εθνικοποίη­ ση που επιβλήθηκε στην υπόλοιπη Ελλάδα, για άλ­ λους όμως υστέρησε το αίτημα για κοινωνική δι­ καιοσύνη με τη δημιουργία μικροϊδιοκτησιών.

σύσταση Σύμφωνα με τις επιταγές του Πρωτομικτών κόλλου του 1830 και των Συνθηκών του επιτροπών 1832 ανατέθηκε στις λεγάμενες Μικτές ελληνο-οθωμανικές Επιτροπές η εποπτεία εκποιήσεων των μουσουλμανικών ιδιο­ κτησιών. Από ελληνικής πλευράς συμμετείχε «επιτροπή για τις εκποιήσεις κατά την Αττική και Εύβοια τουρ­ κικών ιδιοκτησιών» και από οθωμανικής ο Χατζή Ι­ σμαήλ μπέη ΜΟλλά, η οποία πολλές φορές επανασυστάθηκε ή αντικαταστάθηκε γιατί ανέκυπταν συ­ νεχώς προβλήματα σχετικά με τη μορφή των ιδιο­ κτησιακών οθωμανικών τίτλων που μπορούσαν να πωληθούν. Κυριότεροι απ’ αυτούς τους τίτλους ή­ ταν: α) τα ταπιά, δηλ. χειρόγραφα βεβαιωτικά των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων που είχαν τη νομική ι­ σχύ τίτλων ιδιοκτησίας μετά από μεταβιβάσεις ή παραχωρήσεις δημοσίων γαιών και β) τα χοτζέτια, που ήταν αναγνωριστικές αποφάσεις των μουσουλ­ μανικών ιεροδικείων για ακίνητα ή κτήματα μετά κυρίως από αγοραπωλησία συνήθως πλήρους ιδιο­ κτησίας (μουλκ), αλλά και από δωρεές που συντάσ­ σονταν από ιεροδίκη (καδί) και με μάρτυρες. προβλήματα Τα προβλήματα που προέκυπταν στην εφαρμογή αφορούσαν: α) τη σύγκρουση δητων πρωτοκόλλων μοσίου με το ιδιωτικό συμφέρον με πολιτικές προεκτάσεις και συμφέροντα που προέκυψε από το διορισμό ειδι­ κών επιτροπών με «διττή εξουσία συμβιβαστική και

χρονικά/19 δικαστική» (αρθρ. 4 του Διατάγματος 26/6-8-1836) που η μία διαδεχόταν την άλλη, όπως για παράδειγ­ μα φαίνεται στο διοριστήριο έγγραφο του Σ. Καλογερόπουλου ως κυβερνητικού εκπροσώπου στην Εύβοια και την Αττική της 2-12-1831. Εκεί αναφέρεται ότι «η κυβέρνηση ενέκρινε να παύση προς το παρόν η εξέταση των χοτζετίων στην πώληση των τουρκικών ιδιόκτητων κτημάτων». β) η θολή ερμηνεία της έννοιας τεσσαρούφ που ήταν η δημιουργική εξουσίαση επάνω σε γαίες, που αν δεν μπορούσε να ταυτισθεί με το δικαίωμα της κυριότητας, ήταν οπωσδήποτε ιδιόρρυθμο ιδιωτικό δικαίωμα «εμπράγματης» μορφής. γ) η εξέταση βίαιων και εκβιαστικών μεταβιβάσε­ ων ελληνικών ιδιοκτησιών σε Οθωμανούς προεπα­ ναστατικά ή νοθεύσεων οθωμανικών τίτλων. δ) άρνηση του οθωμανικού εκπροσώπου να ανταποκριθεί σε αίτημα του Καποδίστρια, το 1831, για να διαθέσει προς αντικειμενική τήρηση των όρων των Πρωτοκόλλων το τουρκικό κτηματολόγιο και το διάταγμα του Σουλτάνου Σουλεϊμάν (το γνωστό Κανουνναμές) με το οποίο καθορίζονταν οι όροι διάκρισης ιδιωτών από τις κρατικές περιουσίες. Αυ­ τό είχε σαν αποτέλεσμα την έλλειψη δυνατότητας άμεσης εξακρίβωσης από επίσημες κρατικές οθω­ μανικές πηγές των νόμιμων ή καταχρηστικών εκ­ ποιήσεων που αφορούσαν τα λεγάμενα βακούφια ή τα μαχλούλικα, δηλ. αδέσποτα κτήματα. Διάταγμα Με το Διάταγμα της 17/11/1836 περί «ι1836 διωτικών δασών» αν και γίνεται αναφορά σε ιδιοκτησιακούς τίτλους και μάλιστα πλήρους ιδιοκτησίας, αυτοί δεν κατονομάζονταν, ο­ πότε ως «ιδιωτικά δάση... θεωρούνταν μόνο εκείνα όσα με έγγραφα που είχαν εκδοθεί με τους νόμι­ μους τύπους από τις αρμόδιες αρχές, αποδειχτούν ότι υπήρχαν και πριν από την αρχή του υπέρ της α­ νεξαρτησίας αγώνα ως ιδιοκτησίες πλήρεις ι­ διωτών». Επειδή οι Τούρκοι, ως απολυταρχικό και μου­ σουλμανικό κράτος, δεν αναγνώριζαν τα νομικά πρόσωπα των κοινοτήτων και δεν ευνοούσαν τόσο τις Μονές ώστε ν’ αναγνωρίζουν αυτές ως κυρίους και εξουσιαστές δασών, γι’ αυτό το λόγο σύμφωνα με το νομοθετικό διάταγμα του 1836 από τη μικτή Ε­ πιτροπή (αποτελουμένη από το Γραμματέα του Βα­ σιλικού Οίκου, το Γραμματέα του Υπουργείου Εξω­ τερικών και το Γραμματέα του Υπουργείου Οικονο­ μικών) δεν αναγνωρίσθηκαν, εφόσον δεν επέδειξαν τίτλους, παρά ελάχιστα δάση ως ιδιωτικά, ιδίως στην Εύβοια και την Αττική. Τα περισσότερα των υ­ πόλοιπων δασών ;ης χώρας θεωρούνταν δημόσια αν και πολλά διεΑδικούνταν από κοινότητες ή μονές. διαπιστώσεις Οι διαπιστώσεις για την περίοδο για την α' περίοδο αυτή μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: α) Ενώ το Διάταγμα της 3/12/1833 αναγνώριζε τους κατόχους λιβαδιών των οποίων η επικαρπία είχε δοθεί από την οθωμανική εξουσία σε κάποιο ιδιώτη με τίτλο, αλλιώς όλα τα λιβάδια θεωρούνταν δημόσια, το Διάταγμα του 1836 με την είσοδο της λέξης «δάσος» δημιουργεί για την ιστορία της εγγείου ιδιοκτησίας τεράστιο

θέμα και πρόβλημα που θα βασανίσει αρκετά το ελ­ ληνικό κράτος. Και τούτο γιατί θα μπορούσε να ερμηνευθεί «κατά το δοκούν», αφού δεν προεβλέποντο ταυτόχρονα με λεπτομερή άρθρα η σύστασή του, η διαχείριση και η προστασία του. β) Και σε μεταγενέστερα του 1836 Διατάγματα α­ γνοήθηκαν τελείως οι όροι περιορισμένο ή κλασμα­ τικό δίκαιο που αφορά «εμπράγματα δίκαια επί δα­ σών είτε περιορισμένης καρπώσεως επί αλλοτρίων δασών υπέρ ορισμένου δεσπόζοντος προσώπου ή πράγματος». Παράδειγμα κλασματικού δικαίου εί­ ναι η δυνατότητα αποκομιδής ξύλου βοσκής από τα πλησίον κείμενα δάση. γ) Υπήρξε πρόβλημα της διερεύνησης των οθω­ μανικών τίτλων από τη νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων που προσπαθούσε, χωρίς να παραπέ­ μπει πάντα στην εφηβική τότε ελληνική νομοθεσία, να διασαφηνίσει όχι μόνο τις διατάξεις του οθωμα­ νικού δικαίου αλλά και τους προβαλλόμενους ως α­ ληθείς ισχυρισμούς των διαδίκων. σύσταση Η φιλοσοφία για την αποκέντρωση του Δήμων ελληνικού κράτους με τη δημιουργία Δή­ μων όπου θα κατέληγαν όλοι οι κλάδοι Διοικήσεως του κράτους για να κυβερνηθεί αποτε­ λεσματικότερα γίνεται πραγματικότητα με το ΦΕΚ 2/837 του 1836. Σ’ αυτό μνημονεύεται και ο Δήμος Μαραθώνα με πρωτεύουσα την ομώνυμη πόλη του που δεν έχει σχέση με την αρχαία πόλη ή την Ακρό­ πολη που ήταν γύρω από το Μετόχι του Βρανά. Οι περιοχές που περιλαμβάνει είναι: Σεφέρι, Βρανοί, Σούλι, Ανω και Κάτω Ξυλοκερατιά, Ραπίνισα, Διό­ νυσος, Βαρνάβας, Γραμματικό, Βελιαξίκι, Σιρόκο, Καλάντσι, Σταμάταις, Καπανδρίτι, Σπατατσίκι.

6' περίοδος Β) Την περίοδο από 1836-1871. Αυτή χα(1836-1871) ρακτηρίζεται ιδιαίτερα από τις αντιδρά­ σεις ύπαρξης ενιαίου κτηματολογίου λόγω συμφερόντων και την αγροτική μεταρρύθμι­ ση του 1871. Οι ιστορικές μαρτυρίες για την εκκρεμότητα της εγγείου ιδιοκτησίας είναι αποκαλυπτικές. Στις αρχές του 1857 συγκροτήθηκε Επιτροπή που την απάρτιζαν αντιπρόσωποι των προστάτιδων δυνάμεων Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας για να εξε­ τάσει τη δημοσιονομική κατάσταση της Ελλάδας. Ο έλεγχος δεν οφειλόταν όπως υποστηρίχθηκε για τη δυνατότητα αντιμετώπισης οφειλών του Δημο­ σίου (τοκοχρεωλυσίων δανείου του 1832), αλλά από αφορμή για την προκλητική στάση της Ελλάδας κα­ τά τον Κριμαϊκό πόλεμο όταν υποστήριξε τη Ρωσία μετά της οποίας η Βρετανία βρισκόταν σε πόλεμο. Στο κείμενο της Έκθεσης της Επιτροπής που υπογράφηκε μετά 3 χρόνια (27-4-1860) διαπιστώθηκε ότι «η εθνική κτήση δεν είχε οροθετηθεί, ούτε αναγνωρισθεί σαν τέτοια με συνέπεια τη συνεχή ελάτ­ τωσή της από καταπατήσεις». Εκτός των άλλων δια­ πιστώσεων για την ελληνική πραγματικότητα - κα­ ταπάτηση φορολογικών νομοθετημάτων, κυβερνη­ τική ανωμαλία στην αιτιολόγηση δαπανών από το 1845 - η επιτροπή συνιστούσε ιδιαίτερα το σταμάτημα του σφετερισμού της δημόσιας περιουσίας με τη δημιουργία κτηματολογίου ή και με τον έλεγχο των τίτλων ιδιοκτησίας και οποιοδήποτε άλλο μέ­

20/χρονικά τρο που θα ανταποκρινόταν στο επιθυμητό απο­ ρεών Τιμόθεο με ασκητές που συγκέντρωσε από τέλεσμα. δρυμούς και σπήλαια της Αττικής. Διάφορες Μονές που είχαν ατονήσει ή εγκαταλειφθεί προσκολλήθηύπαρξη Η ύπαρξη κτηματολογίου φαίνεται καν σ’ αυτήν ως Μετόχια. Αυτό παρατηρείται στην κτηματολογίου; πως δεν ευνοούσε ούτε τους μεγαπερίφημη Μονή Ταώ, Μονή Καλολιβάδίου όπως και λογαιοκτήμονές, ούτε' τους γεωρ­ γούς με μικρό κλήρο, ούτε τους ακτήμονες που ό­ άλλες που βρίσκονταν στα Καλήσια, στο Έτοσι, λοι τους ήλπιζαν σε κάποια καταπάτηση. Για παρά­ στη Βραώνα, στο Βουρβά (τοποθεσία στα Σπάτα) δειγμα, ο θεωρητικός Καρούσος έκανε προσπάθεια „ και στου Βρανά. για σύνταξη ενός κτηματολογίου και ακόμα ένας απώλεια Το 1834, όπως σημειώνει ο ίδιος, ζηεντελώς «αγνοημένος» «πρακτικός» της εποχής κτηματολογίου τείται από την επίσημη Αρχή το έγτου Καποδίστρια ο Σπυρίδων Παλαιολόγος που πε­ Μονής Πεντέλης γραφο κτηματολόγιο της Μονής και ριήλθε την Αττική βήμα προς βήμα και κατέγραψε δυστυχώς η απάντηση ήταν πως κα­ όλα τα τουρκικά κτήματα, όμως το πολύτιμο έργο ταστράφηκαν τα έγγραφά της και ότι σώθηκε μόνο του δεν αναγνωρίσθηκε. Κατά παρόμοιο τρόπο α­ η παλιά εικόνα της Παναγίας και η αγία κάρα του Τι­ γνοήθηκε «πολύφυλλος κατάλογος που περιελάμ- μοθέου, την οποία έβγαλαν από μια κρυψώνα στις βανε ονομαστικά τα βακούφια της Αττικής και Εύ­ αρχές του Αγώνα για να τη χρησιμοποιήσουν εναν­ βοιας, το καθένα κατά κτήμα, κατά χωριό, κατά κα­ τίον των ακρίδων. Στην ίδια αυτή κρυψώνα όλα τα τηγορία και έκταση με τα οροθέσιά τους» που είχε • άλλα που περιείχε... καταστράφηκαν. παραδώσει στην ελληνική κυβέρνηση ο αντιπρόσω­ Το 1839-1840 παρατηρείται αύξηση πληθυσμού πος της Οθ. Πύλης Χατζή Ισμαήλ Μπέης και μάλι­ στην Αθήνα και αισθητή αγροτική ανάπτυξη στην στα μετά από εντολοδόχο Νόμο του ΦΞΔ/25-6-1859. Αττική έστω και με τις προαναφερόμενες εξελίξεις Και τούτο γιατί είχαν δημιουργηθεί μεγάλα συμφέ­ αυτής της περιόδου. Τούτο έχει σαν αποτέλεσμα ροντα στην κατάσταση της γαιοκτησίας. Ακόμη και την έκδοση του ΦΕΚ 22/1840 της 11-9-1840, όπου ο αντιπρόσωποι του Έθνους ήταν σε μεγάλο ποσο­ στό νεοτσιφλικάδες μερικοί από τους οποίους και Δήμος Μαραθώνα με πρωτεύουσα το Καπανδρίτι επεκτείνεται αφού περιλαμβάνει 4 νέες περιοχές: στο Μαραθώνα, όπως ο Ραγκαβής, ο Μπενάκης, ο Μπέι, Βιλιώτι, Μάζι και Κεραμίδι. Σκουζές και άλλοι. Τέλος, η Επιτροπή ενδιαφέρθηκε, ως εκ της προη αγροτική Η αγροτική μεταρρύθμιση του 1871 με ελεύσεώς της, για τη τύχη των κοινοτικών γαιών μεταρρύθμιση το νόμο ΥΛΑ και το αρθρ. 3 «περί δια(κυρίως βοσκοτόπων) που οι περισσότερες είχαν νομής και διαθέσεως της εθνικής γης» περιέλθει στο κράτος από αδυναμία αποδείξεως τί­ του 1971 έδινε ριζοσπαστικότερο τόνο στις δια­ τλων κυριότητάς τους όπως επέβαλε ο νόμος «περί θέσεις του πολίτη, όριζε λοιπόν ότι «διανεμητέες συστάσεως Δήμων» (27-12-1833). Μετά παρέλευση αρκετών ετών, το 1864 με το νόμο ΚΘ' «περί βοσκή­ είναι όλες οι καλλιεργούμενες ή καλλιεργήσιμες ε­ θνικές (δημόσιες) γαίες όπως και αυτές των διαλεσιμων γαιών» εδέησε να καταργηθεί το άρθρο αυτό λυμένων μονών, εξαιρούνται όμως τα δάση κατά τα που επέτρεπε την κατακράτηση γαιών από το προσδιορισμένα όρια ή αυτά που πρόκειται να κράτος. προσδιορισθούν». Παρ’ όλα αυτά οι αγρότες ενέρ­ ακύρωση από Στην περίοδο αυτή πρέπει να γησαν παρανόμους εκχερσώσεις δασών προς απόΌθωνα γεωργικού μνημονευθεί και η ακύρωση από κτησιν γεωργικών γαιών, ελαιώνων, αμπελών κ.ά. προγράμματος τον Όθωνα (1833-1862) του γεωρ­ γικού προγράμματος του Καθη­ το ιδιοκτησιακό Το ίδιο έτος το καθεστώς των μεγάλων ιδιωτικών εκτάσεων της Αττικής γητή Θιέρσου που πρόβλεπε απαλλοτριώσεις και της Αττικής παρέμεινε αμετάβλητο, δηλ. 17.000 διανομή της γης στους ακτήμονες. Ο Βασιλιάς τότε αμετάβλητο στρέμματα ή 40% περίπου του συνό­ Όθωνας, περιστοιχιζόμενος από το Συμβούλιο της λου, τα οποία είχαν τσιφλικοποιηθεί από την εποχή Αντιβασιλείας, ευνοούσε τους γαιοκτήμονες και αυτούς που εκμεταλλεύονταν τα εθνικά κτήματα, υ­ της ανεξαρτησίας. Μια σειρά από δικαστικές απο­ πέκυψε και αρνήθηκε να εφαρμόσει το μεγαλεπή- φάσεις είχαν κάνει τους κατόχους των με δικαιώμα­ βολο γεώργικό πρόγραμμα του συμπατριώτου του. τα πλήρους ιδιοκτησίας παρά τη σύγκρουση της κυ­ Ο ΚαμπούρΟγλου σχετικά με τα Μοναστήρια της βέρνησης Κουμουνδούρου με τα συμφέροντα των Αττικής αναφέρει πως «ήταν ισχυρά και ακμαία μέ­ μεγάλων σιτο-καλλιεργητών Αττικής. χρι κυρίως της βασιλείας του Όθωνα. Είχαν κατορ­ θώσει εκτός των άλλων προνομίων να διατηρήσουν γ' περίοδος Γ) Η τρίτη περίοδος περιλαμβάνει τα έτας απεράντους κτήσεις των και να τις επαυξήσουν (1871-1930) τη 1871-1930. Περικλείει 2 μεταρρυθμί­ σεις του 1917, του 1922 και την εγκα­ μάλιστα, αποτελούντα μικροδυναστείας ανεξαρτή­ τους ελληνικωτάτας... Και συνεχίζει: αλλ’ οι προ­ τάσταση των προσφύγων από τη Μ. Ασία. Οι στρατιωτικοί-Βενιζελικοί αγγλικού τύπου ήθε­ αιώνιοι αυτοί ολίγοι Έλληνες της Αττικής και καλόγηροί μας των Μονών, συνετέλεσαν εις το να μη λαν την ανάπτυξη όπου το κράτος θα ήταν επιπρό­ διακοπεί στην Αττική η ελληνική παράδοση και να σθετος εγγυητής και έμπρακτα προστάτης του πο­ ζήσουν οι θρύλοι μέσα στα σπήλαια και οι μύθοι δί­ λίτη. Αντίθετα το λαϊκό κόμμα βιομηχανικής ανά­ πλα στις πηγές». πτυξης γερμανικού τύπου στηριζόταν στην παντο­ Στον «Αναδρομάρη» του αναφέρει πως μεγάλο δυναμία του κράτους. Το αποκορύφωμα των διαφο­ μέρος της Αττικής είχε περιέλθει στη Μονή Πεντέ­ ρών ήταν το ξέσπασμα του εμφύλιου και η εξέγερ­ λης που είχε ιδρυθεί το 1578 από τον Επίσκοπο Ω- ση στο Γουδί (1909).

χρονικά/21 ο Βενιζέλος Το 1917 ο Βενιζέλος έθεσε σε εκαι η αγροτική φαρμογή μια σειρά από νομοθετικά μεταρρύθμιση διαταγμάτα για την αγροτική μεταρ­ ρύθμιση, τα οποία επρόκειτο να γί­ νουν νομική βάση για τη διάλυση των μεγάλων κτη­ μάτων και τη δημιουργία μικροκαλλιεργητών με ευ­ ρύτατο αναδασμό της γης που ακολούθησε το κύμα των προσφύγων από τη Μ. Ασία το 1922. εγκατάσταση Η εγκατάσταση των προσφύγων της προσφύγων Μ. Ασίας, αναπτύχθηκε στους χώρους Αρχαίο Δήμο της Προβαλίνθου και στους Δήμους Μαραθώνα, Οινόη και Κάτω Σούλι. Προς το σκοπό αυτό έγιναν και απαλλοτριώσεις. Μεγάλο μέρος της απαλλοτριωμένης περιοχής ανήκε στη Μονή Πεντέλης και η κάθε παραχωρούμενη έκταση παρείχετο στους πρόσφυγες έναντι της ανταλλάξιμης περιουσίας που εγκατέλειπάν στη Μ. Ασία με βάση την υπογραφείσα συμφωνία (Ιούνιος 1930) περί ανταλλαγής πληθυσμών Χρι­ στιανών και Τούρκων. Από το 1911 ο Υπουργός Εσωτερικών Εμ. Ρέπουλης εισηγείτο για το θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκη­ σης και τόνιζε την απόδοση κάθε χωριού, κώμης, κοινότητος με την πεποίθηση πως ο τοπικός πα­ τριωτισμός προάγει και παράγει τον εθνικό...

με το Νόμο 998. Ν. 998/79 αυτόν το νόμο δάσος νοείται η έδασικού Δικαίου κτασιΊ που καλύπτεται εν όλω ή σποραδικώς από άγρια και ξυλώδη φυ­ τά, συμβάλλει στη διατήρηση της φυσικής και βιο­ λογικής ισορροπίας ή εξυπηρετεί τη διαβίωση του ανθρώπου. Ως δασική έκταση νοείται κάθε έκταση της επιφάνειας του εδάφους καλυπτομένη από α­ ραιά ή πενιχρά υψηλή ή θαμνώδη, ξυλώδη βλάστη­ ση οιασδήποτε διαπλάσεως και εξυπηρετεί μία ή περισσότερες λειτουργίες του δάσους όπως προαναφέρθηκαν. Ο Νόμος 998/79 αναλύει τις κατηγορίες των δα­ σών και δασικών εκτάσεων και αναφέρεται και σε προϋποθέσεις για αναγνώριση μη δημοσίων δασι­ κών ή αυτοτελών δασυλλίων. Ακόμη θέτει όρους για εκχερσώσεις ιδιωτικών δασών και δασικών ε­ κτάσεων. Ο νόμος ασφαλώς αποτέλεσε μία συμβο­ λή στην αοριστία της μορφής της γης και στο ανενέργητο πολλών εκτάσεων φερομένων ως «δασικών». Στο άρθρ. 49 του ίδιου Νόμου ως προς την επέ­ κταση πόλεως και δημιουργία νέων οικιστικών πε­ ριοχών απαγορεύεται τούτο σε δασική περιοχή που αποτελείται από ιδιωτικές ή δημόσιες εκτάσεις. Ε­ πιτρέπεται μόνο με Προεδρικό Διάταγμα και με την προσυπογραφή του Υπουργείου Γεωργίας και συ­ ναφών φορέων, το ίδιο συμβαίνει όταν πρόκειται για δημιουργία οικοδομικών συνεταιρισμών, τουρι­ στικών εγκαταστάσεων ή βιομηχανικών. Εδώ είναι το «ανοιχτό» παράθυρο του κράτους που θέλει να αισθάνεται δυνατό και να αισθάνεται τον πολίτη πλήρως εξαρτημένο απ’ αυτό χωρίς την ομαλή κοι­ νωνικοποίηση του ατόμου. Αυτό επαληθεύεται και από τις ανενέργητες απαγορεύσεις και ανεφάρμο­ στες διατάξεις του παραπάνω Νόμου.

μεγαλύτερη Έτσι με το Διάταγμα της 31-8-1912 αποκέντρωση ΦΕΚ 262/92 γίνεται περισσότερη απο­ κέντρωση για τούτο και ο Δήμος Μα­ ραθώνα τώρα περιλαμβάνει: Κ. Σούλι, Βρανά, Μαγδαλέζα, Ξυλοκερατιά, Ραπεντόσα, Γεροτσακούλι, Βόθωνας (τ. Καλέντζι), Ξερολίθι (τ. Μπέη), Πλεξίδα, Διόνυσος (τ. Λατομεία). Και με Διάταγμα της 31-8-1926 (ΦΕΚ 296/1926) ο Συνοικισμός Ν. Μάκρης αποσπάται της Κοινότητας Μαραθώνα που μειώθη­ κε σε Κοινότητα από το 1917 για να αναγορευθεί και πάλι σε Δήμο απολαμβάνοντας την αρχαία του δόξα το 1989. Ο Αρχαιολόγος Γ. Σωτηριάδης που έρχεται για ανασκαφές το 1925 στο Μαραθώνα, διαπιστώνει πως και πέραν της έκτασης από τη Προβάλινθο, προς δυσμάς, του συνοικισμού Ν. Μάκρης μέχρι Ραμνούντας και Δρακονέρας παντού είναι ευλογία το άροτρο και η σκαπάνη του καλλιεργητή ή η αξίνη του υλοτόμου, αλλά μαζί με τη συχνή καλλιέργεια είναι τέλεια καταστροφή για τις ανασκαφές και για την εξαφάνιση των αρχαίων ή επιτύμβιων ενεπί­ γραφων στηλών του Μαραθώνα. Ο Σωτηριάδης α­ κόμη μνημονεύει άλλη μια έκταση, ελώδη, που η α­ ποστράγγισή της από τον δισεκατομμυριούχο της Αμερικής Ροκφέλερ ήταν ευεργετική και για την υ­ γεία των κατοίκων, αλλά και γιατί αποδόθηκαν στρέμματα γης στην καλλιέργεια. Καταπατήσεις στην περιοχή αυτή έγιναν αρκετές όπως εκείνες, για παράδειγμα, γύρω από το χώρο της I. Μονής Αγ. Γεωργίου Βρανά.

περι Έπρεπε να λυθεί και ένα άλλο πρόβλήμα που σχετιζόταν με τα αδέσπο­ τα ή αζήτητα κτήματα. Για το λόγο αυ­ τό γίνεται επέκταση του βυζαντινορωμαϊκού δι­ καίου το 1946 με τα άρθρα του Αστικού Κώδικα 1054, 1055, 1041, 1042 που θέσπισαν τη χρησικτη­ σία. Δηλ. όταν ένα πράγμα αποκτάται κατά κυριότη­ τα και τελεί υπό γονική μέριμνα, επιτροπεία ή δικα­ στική αντίληψη. Η χρησικτησία μπορεί να είναι τακτική όταν α­ πορρέει από ισχυρούς τίτλους και έκτακτη όταν α­ πορρέει από αδιάλειπτο νομή 20ετίας. Η χρησικτησία αναστέλλεται και διακόπτεται στην περίπτωση απώλειας νομής ή έγερσης διεκδικητικής αγωγής κατά του χρησιδεσπόζοντος (αρθρ. 1047, 1048, 1049, 256 Α.Κ.). Η παραπάνω θεσμοθέτηση έλυσε ορισμένα προ­ βλήματα αλλά, από την άλλη, ενεθάρρυνε και την αυθαίρετη καταπάτηση σε αφύλακτα κτήματα ή για διάφορους λόγους εγκαταλειμμένα.

θ' περίοδος Δ) Η ιστορία της εγγείου ιδιοκτησίας (1930-σήμερα) δεν τελειώνει με τη συνθήκη του 1930 για τους πρόσφυγες. Παρέμεινε για αρκετές δεκαετίες η ασάφεια για την ερμηνεία του όρου δάσος. Μετά τις ΑΠ 735/75, 60/78 οριστικοποιείται το δασικό δίκαιο με κάποια μορφή το 1979

Παρατηρείται μετά τη σύσταση του νεοελληνι­ κού κράτους ως προς την έγγειο ιδιοκτησία και με ' τη μελέτη αρκετών στοιχείων η εξής κατάσταση:

χρησικτησίας

Συμπεράσματα

22/χρονικα α) ύπαρξη ολίγων Νόμων μαζί με τα Πρωτόκολλα αλλά πολυάριθμες αποφάσεις δικαστικές και νομο­ λογίες που αποδεικνύουν κάποια αδυναμία στη νο­ μοθετική εξουσία ή σκοπιμότητες «εκ του πονηρού». β) το κράτος μέσα από την ασάφεια ή την ελλειπτικότητα, ανεπάρκεια ενός Νόμου θέλει να διατη­ ρεί την εξουσιαστική δύναμη και εξάρτηση του πολίτη. γ) όπως φάνηκε και από την ιστορική αναδρομή μερικές ιστορικές μορφές μπορούσαν να έχουν λύ­ σει το πρόβλημα της εγγείου ιδιοκτησίας, αλλά προσέκρουσαν σε μεγάλα και οργανωμένα συμφέ­ ροντα όταν μάλιστα το νεοσύστατο κράτος βρισκό­ ταν υπό την απειλή των όπλων. δ) Μετά και την ύπαρξη του Ν. 998/1979 φαίνεται πως η κοινωνία μας δεν έλυσε τα προβλήματά της, αφού οι μεγάλες πυρκαϊές από το 1980 έγιναν μόνι­ μη απειλή για τη ζωή μας και οι αναδασώσεις και κατεδαφίσεις με νόμο θεσπισμένες αποτελούν τις πομφόλυγες μιας αναξιόπιστης πολιτικής. ε) τα αυθαίρετα συνεχίζουν σαν στιγμιαίες φωτο­ γραφίες να παρουσιάζονται μπροστά μας και άναρ­ χα να εμφανίζονται στον ορίζοντα. στ) η ανομοιομορφία, η έλλειψη του αρχαίου κάλ­ λους που έπληξε ακόμη και την ύπαιθρο Αττική εί­ ναι δηλωτικό της επιδημίας, της εκμετάλλευσης και της αυθαιρεσίας σε αντίθεση με το συλλογικό και δημοκρατικό ήθος που μαζί με την αισθητική θα έ­ πρεπε να διακρίνει τους νεοέλληνες. Λ ύσεις α) Η πολιτεία να πάψει να θεσπίζει ελαστικούς νόμους ώστε μέσα απ’ αυτούς να λειτουργεί το κομ­ ματικό συμφέρον. Το ότι η αυθαιρεσία, η ιδιοτέλεια και η κρατική νομοθεσία που καταστρατηγούσε στοιχειώδεις κανόνες δικαίου συνιστούσαν τη μετεπαναστατική ταυτότητα του Έλληνα δεν είναι τιμή του να συνεχίζει να την περιφέρει έτσι αλλοιωμένη και σήμερα. β) Άμεσα και τάχιστα η πολιτεία αψηφώντας πο­ λιτικό κόστος και καταπολεμώντας την επικίνδυνη σκοπιμότητα να συντάξει εθνικό κτηματολόγιο και να προχωρήσει σε αναδασμό της γης. γ) Να δημιουργηθεί οικιστικό σχέδιο ολόκληρης της Αττικής εφόσον ο αστισμός διογκώθηκε. Μόνο έτσι μπορεί και το δάσος να προφυλαχτεί αλλά και οι άστεγοι και άκληροι ν’ αντιμετωπισθούν με αίΒιβλιογραφία 1. C. LECONTE, «ETUDE ECONOMIQUE DE LA GRECE», PARIS, 1847.

2. P. ILIOPOUCOS, «L'ATTIQUE AU POINT DE VUE PHYSIQUE ET ECONOMIQUE, (P. ATHANASSIADES) ATHENES, 1951 3. Α. ΜΑΝΣΟΛΑΣ, «Στατιστικοί πληροφορίαι περί Ελλά­ δος», Αθήναι, 1867.

4. Π. ΔΕΡΤΙΛΗΣ «Η Επανάστασις του 1821 και τα εθνικά κτήματα», ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, 23-3-1972.

5. Τ. STOIAKOVICH, «ACTES DU IER CONGRES BALKANIQUE», SOFIA, 1969.

6. Κ. ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ, «Το Αγροτικό Ζήτημα στην Ελλά­ δα», Εξάντας, 1975.

σθημα κοινωνικής αλληλεγγύης αποκόπτοντας τη συνήθεια της αυθαιρεσίας και αναρχίας. Αλίμονο αν και η Αττική καταντήσει με τους απάνθρωπους συντελεστές δόμησης της Αθήνας. δ) Να ελεγχθεί αν μπορούν να υπάρξουν ή να δια­ τηρηθούν ιδιωτικά δάση αφού τα δημόσια βρίσκουν καταχραστές, παραμελούνται και η δαπάνη για προστασία είναι τεράστια. Μήπως έτσι θα αποθαρ­ ρυνθούν και οι καταπατητές ή εμπρηστές; Μήπως το δημόσιο καλλιεργεί την αδιαφορία και την ε­ γκληματική αμέλεια και ανευθυνότητα; ε) Οι διάσπαρτες βίλες στα δάση, η αυτόματη εμ­ φάνιση προκατασκευασμένων σπιτιών προεκλογι­ κά ή η χρήση ισχυρής κοινωνικής ισχύος από ορι­ σμένες ομάδες υψηλά ισταμένων προσώπων στο χώρο ολόκληρο της Αττικής για αυθαίρετη ανέγερ­ ση ή κτήση θα αποτελεί πάντα κίνδυνο στην οικολο­ γική ισορροπία του τόπου. Καθημερινά βρίσκουμε στις εφημερίδες αρκετά άρθρα για τέτοιου είδους ατοπήματα. στ) Το κράτος πρέπει να πάψει να βλέπει τον πο­ λίτη σαν αντίδικο, αλλά σαν μέλος του ιδίου σώμα­ τος της κοινωνίας, που συλλογικά ενδυναμώνεται και συνυπάρχει. Ο άνθρωπος όχι τέλειος αλλά αδύναμος βασανί­ ζεται και επαναστατεί για την πνευματική και υλική αποκατάστασή του. Όμως φαίνεται η αδυναμία του όταν χωρίς να σκέπτεται τον άλλον ανταγωνίζεται λυσσαλέα μόνο για τα δικά του και τον πολλαπλα­ σιασμό τους. Η εξαγνισμένη όμως ελευθερία είναι αυτοπροσφορά σαν ρυθμιστής της κοινωνικότητας, της ισοπολιτείας και ισονομίας. Ο Αγ. Ιω. ο Χρυσό­ στομος είναι κατηγορηματικός στο στοιχείο της ι­ διοκτησίας σημειώνοντας πως όταν θα εκλείψει η άγρια διαμάχη για το δικό μου και το δικό σου, που αποτελεί τη ρίζα των κοινωνικών κακών, τότε θα πάψει να δηλητηριάζεται και η ζωή των ανθρώπων. Όταν η ιδιοκτησία δεν συνιστά ούτε γίνεται αιτία εκμετάλλευσης είτε από ιδιώτη, είτε από συνεταιρι­ σμό, είτε από κομματική ή κρατική νομενκλατούρα αλλά μέσον για κοινωνική δικαιοσύνη, τότε ο κό­ σμος θ’ αλλάξει και η ιδιοκτησία δεν θα αποτελεί αυτοσκοπό αλλά μέσο για την τελείωση του ανθρώ­ που. Τότε η ιδιοκτησία θα συμπίπτει με τη δημιουρ­ γία και την κοινωφελή δράση, με την αγάπη και την εφαρμογή της μακριά από εγωκεντρισμούς και ά­ καρπες θεωρίες. ΣΤΑΜ. ΠΟΡΤΕΛΑΝΟΣ

7. Ν. ΜΟΥΖΕΛΗΣ, «ΝεοεΛΛηνική Κοινωνία, όψεις υπανά­ πτυξης», Εξάντας, 1978.

8. Γ.Π. ΝΑΚΟΥ, «Το νομικό καθεστώς των τέως δημοσίων οθωμανικών γαιών 1821-1912», Θεσ/κη, 1984.

9. Δ.Γ. ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ, «Ο Αναδρομάρης Αττικής», εκδ. Μ. Ζηκάκης, Αθήνα, 1920.

10. Α. ΑΝΔΡΕΑΔΟΥ, ΔΗΜΟΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, εκδ. Ν. ΤΖ ΚΑ, Αθήνα 1924.

11. Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1932.

12. Κ. ΒΑΒΟΥΣΚΟΥ, «ΓΕΩΡΓΙΚΟΝ ΚΑΙ ΔΑΣΙΚΟΝ ΔΙ­ ΚΑΙΟΝ», εκδ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, θεσ/κη, 1985.

13. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ Α­ ΘΗΝΩΝ ΑΕ.

14. Δ. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, «ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», ΑΘΗΝΑΙ, 1948.

15. Δασική Ελληνική Ιστορία, Π.Η. Κόντου, Αθήναι, 1929.

Α

ντόνιο Υκράμσι

Στις 27 Απριλίου 1937, μετά από ένδεκα χρόνια φυλακής, πέθανε σ ’ ένα νοσο­ κομείο της Ρώμης ο Antonio Gramsci, κριτικός της λογοτεχνίας, θεωρητικός, και ιδρυτής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας. Ο φασισμός ήταν τότε στην ακμή του. Μαθαίνοντας α π ’ το ραδιόφωνο την είδηση του θανάτου τού Gramsci, πολλοί πρέπει να πίστεψαν ότι δε θα ξανακουστεί το όνομά του και ακόμη ότι οι νέοι, που γεννήθηκαν όταν ο Gramsci ήταν ήδη στη φυλακή, δεν έπρεπε ποτέ να μάθουν ότι έζησε ένας τέτοιος άνθρωπος και το μέγεθος της προσωπικότη­ τάς του. Η ιστορία, όμως, τους διέψευσε. Έξι χρόνια αργότερα, όταν έπεσε ο φασι­ σμός, αφού είχε παρασύρει την Ιταλία στην καταστροφή, ο Antonio Gramsci α­ ναστήθηκε με όλο το ηθικό βάρος της μαρτυρίας του. Ό σα είχε γράψει στη φυ­ λακή για τη λογοτεχνία, τους διανοούμενους, την ιδεολογία ταξινομήθηκαν και δημοσιεύθηκαν σε πολλούς τόμους, καθώς επίσης και τα γράμματά του, τα ο­ ποία έγιναν ανάρπαστα και στο ευρύτερο κοινό, καθότι διαποτισμένα από το πνεύμα της ελευθερίας και της υψηλής αφοσίωσης του Gramsci στο μεγάλο ιδε­ ώδες της κοινωνικής δικαιοσύνης. Από τότε, η σκέψη του αποτελεί αντικείμενο έρευνας και το παράδειγμά του πηγή έμπνευσης, προβληματισμού και δράσης για τους διανοούμενους και δημοκράτες όλου του κόσμου. Στην Ιταλία οι προβληματισμοί του Gramsci είναι ακόμη στο επίκεντρο της πολιτιστικής και πολιτικής ζωής. Η ικανότητά του να ανοίγει το διάλογο ανάμε­ σα στους κοινωνικούς παράγοντες, η αυστηρή ηθική, το δίδαγμα και ο ανθρωπι­ σμός του είναι περισσότερο παρά ποτέ ζωντανά και αποτελεσματικά. Επιμέλεια αφιερώματος: Ν τομένικα Μ ινίτι-Γκώνια

24/αφιερωμα

Ντομένικα Μινίτι - Γκώνια

Χρονολόγιο Αντόνιο Γκράμσι (1891-1937) 1891 22 Ιανουάριου: Γεννιέται στο Ales (επαρχία του Gagliari της Σαρδηνίας) από τον Francesco και την Giuseppina, τέταρτο από εφτά παιδιά. Ο πατέρας του προερχόταν από Ηπειρωτική οικο­ γένεια που κατέφυγε στη Νότια Ιταλία μετά την επανάσταση τόυ ’21. Η μητέρα του καταγόταν από αριστοκρατική οικογέ­ νεια της Σαρδηνίας.

Ο Αντόνιο σε ηλικία δεκαπέντε χρονώ

1894-96 Την εποχή αυτή παθαίνει ένα ατύχημα που θα τον αφήσει παρα­ μορφωμένο για όλη του τη ζωή.

1897-1908 Ο πατέρας του πέφτει θύμα μιας σκευωρίας των πολιτικών α­ ντιπάλων του και φυλακίζεται. Η οικογένεια Gramsci βρίσκεται ξαφνικά σε οικονομική ανέχεια και ο μικρός Antonio αναγκά­ ζεται να διακόψει τις σπουδές του για να δουλέψει. Επιστρέφει στο γυμνάσιο μετά από δυο χρόνια και με μεγάλες θυσίες εκ μέ­ ρους της μάνας του.

1909-1911 Παρακολουθεί το λύκειο στο Cagliari όπου ζει σε συνθήκες με­ γάλης φτώχειας. Μαζί με τον αδερφό του αρχίζει τα πρώτα σο­ σιαλιστικά αναγνώσματα. Κερδίζει μια υποτροφία που θα του επιτρέψει να μεταβεί στο Torino και να γραφτεί στην εκεί Φιλο­ σοφική Σχολή.

1912-1913 Περνά τη φοιτητική του ζωή με στερήσεις και άσχημη κατά­ σταση υγείας. Παρακολουθεί κυρίως τα μαθήματα Γλωσσολο­ γίας και Φιλοσοφίας, καθώς και Δικαίου. Γίνεται μέλος του Σο­ σιαλιστικού Κόμματος (PSI).

1914-16 Συμμετέχει σε εργατικές διαδηλώσεις και ιδρύει πολιτιστικούς προλεταριακούς συλλόγους. Δηλώνει εναντίον της εισόδου της χώρας στον πόλεμο. Εγκαταλείπει τις σπουδές του και αρχίζει να γράφει στην εφημερίδα «L’Avanti!» ως κριτικός θεάτρου.

« Ά ρ χισ α να δουλεύω από τα 11, κερδίζοντας 9 λιρέττες το μήνα (δη­ λαδή ένα κιλό ψωμί) για 10 ώρες δουλειά την ημέρα και τις Κυριακές, που τις περνούσα σηκώνοντας κα­ ταλόγους πιο βαρείς από μένα. Τη νύχτα έκλαιγα κρυφά γιατί όλο το σώμα μου πονούσε. Γνώρισα μόνο την πιο άσχημη πλευρά της ζωής. Α λλά, τα κατάφερα». (Από τα «Γράμματα από τη. φυλακή»)

αφιερωμα/25

1919 1η Μαΐου: Κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος της σοσιαλιστικής πο­ λιτιστικής επιθεώρησης «Ordine nuovo» (Νέα Τάξη), της ο­ ποίας είναι γραμματέας. Δημοσιεύει άρθρα των Barbusse, Gor’Kij, κ.ά. Συμβάλλει στην δημιουργία των «εργοστασιακών συμβουλίων» στη FIAT.

1921 Κυκλοφορεί υπό τη διεύθυνσή του η εφημερίδα «L’Ordine nuo­ vo». Ιδρύεται στο Λιβόρνο το Κ.Κ. Ιταλίας και ο Gramsci συμ­ μετέχει στην Κ.Ε. Συναντιέται, πιθανόν, με τον φασίστα ποιητή G. D’Annunzio.

1922 Μεταβαίνει στη Μόσχα ως εκπρόσωπος του κόμματός του. Νο­ σηλεύεται σε νοσοκομείο όπου γνωρίζει τη μέλλουσα γυναίκα του, Τζούλια Σουχτ (Gialia Schucht). 28η Οκτωβρίου: Οι φασί­ στες αναλαμβάνουν με τη βία τη διακυβέρνηση της Ιταλίας.

«Πολυαγαπημένε μου Delio, γράψε μου πάντα για όσα σ' ενδιαφέρουν περισσότερο στο σχολείο. Εγώ πι­ στεύω ότι η ιστορία σού αρέσει γιατί αφορά τους ζωντανούς ανθρώπους, και όλα αυτά που αφορούν όλους τους ανθρώπους του κόσμου που ε­ νώνονται μεταξύ τους και φτιάχνουν μια κοινωνία, και εργάζονται, και α­ γωνίζονται για τη βελτίωσή τους, δεν μπορεί παρά να σου αρέσει πά­ νω απ’ οτιδήποτε άλλο, έτσι δεν

1923-24 Εκδίδεται ένταλμα σύλληψης του Gramsci, ο οποίος όμως βρί­ σκεται στη Μόσχα. Εκλέγεται βουλευτής και γυρίζει στην Ιτα­ λία. Κυκλοφορεί το πρώτο φύλλο της εφημερίδας «L’Unita» (Η ένωση) που εκδίδεται μέχρι και σήμερα (γίνεται πατέρας ενός παιδιού, του Delio).

(«Γράμματα από τη φυλακή»)

1925 Γωνρίζει στη Ρώμη την αδερφή της γυναίκας του, την Τατιάνα, η οποία θα γίνει αργότερα συμπαραστάτης και κυριότερος πα­ ραλήπτης των «Γραμμάτων από τη φυλακή».

1926 Γράφει το σημαντικό δοκίμιό του «Alcuni temi della Questione Meridionale», στο οποίο αντιμετωπίζει τα προβλήματα του χά­ σματος μεταξύ Βορρά και Νότου. Στις 8 Νοεμβρίου, παρά το βουλευτικό του άσυλο, συλλαμβάνεται και κρατείται σε απόλυ­ τη απομόνωση στις φυλακές της Ρώμης. Στην εξορία στο Ustica διοργανώνει σχολείο για τους πολιτικούς κρατούμενους, αναλαμβάνοντας ο ίδιος τα φιλολογικά μαθήματα.

V Τατιάνα Σουχτ

26/αφιερωμα

1928 Το φασιστικό δικαστήριο της Ρώμης καταδικάζει τον Gramsci σε 20 χρόνια κάθειρξη.

1929 Στις φυλακές του Turi η υγεία του σιγά σιγά κλονίζεται. Αρχίζει να κρατά σημειώσεις στο πρώτο από τα 33 «Τετράδια της φυ­ λακής». Οι σημειώσεις του αφορούν την αναδιοργάνωση της ι­ ταλικής διανόησης, τη φιλοσοφία του Groce και τον ιστορικό υ­ λισμό, την κριτική της λογοτεχνίας. Πραγματικά εντυπωσια­ κός είναι ο κατάλογος των βιβλίων που διαβάζει κάθε ε­ βδομάδα.

1930-32 Διοργανώνει «περιπατητικές» συζητήσεις με τους συγκρατούμενούς του για το ρόλο του διανοούμενου μέσα στο κόμμα. Γράφει σχεδιάγραμμα για ένα δοκίμιο γύρ& άπό άσμα της «Κό­ λασης» του Δάντη. Αποτυγχάνουν οι διαπραγματεύσεις για την ανταλλαγή πολιτικών κρατουμένων μεταξύ Ιταλίας και Σοβ. Ένωσης.

1932-35 Η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται με αιμορραγίες και νευρικούς κλονισμούς. Αρνείται όμως να υποβάλει αίτηση χάριτος. Η Τατιάνα κατορθώνει να τον εξετάσει γιατρός της εμπι­ στοσύνης της. Μεταφέρεται επειγόντως σε ιδιωτική κλινική. Α­ ποκτά την ελευθερία υπό όρους. Στο Παρίσι συγκροτείται επι­ τροπή για την απελευθέρωσή του.

1937 Αποκτά την ελευθερία του αλλά πεθαίνει τις 27 Απριλίου από εγκεφαλική αιμορραγία, έχοντας να δει την οικογένειά του από το 1926. Στο εξωτερικό αντιφασιστικά κινήματα τιμούν την μνήμη του.

«Για είκοσι χρόνια πρέπει να εμπο­ δίσουμε αυτό το μυαλό να λει­ τουργεί» (Δήλωση του εισαγγελέα)

«Θα ήθελα να αναπτύξω "ανιδιοτελώ ς” τέσσερα θέματα: μια έρευνα για τους ιταλούς διανοούμενους, μια μελέτη συγκριτικής γλωσσολογίας, μια για το θέατρο του Pirandello [Πιραντέλλο] και ένα δοκίμιο για τη λαϊκή λογοτεχνία» (Από τα «Γράμματα»)

αφιερωμα/27

Πολιτιστικές εκδηλώσεις στην Ιταλία για τα εκατό χρόνια του Γκράμσι Το πόσο επίκαιρη είναι ακόμη και σήμερα στην JraAia, αλλά όχι μόνο, η μορφή του Antonio Gramsci και πόσο πλούσιο είναι το έργο του σε διδάγμα­ τα και αξίες, έχει αποδειχθεί από τις ζωντανές και παθιασμένες αντιθέσεις που έως σήμερα αναπτύσσονται γύρω από την προσωπικότητά του και το έρ­ γο του. ολυάριθμα ήταν τα συνέδρια και οι στρογ­ γυλές τράπεζες που διοργανώθηκαν μέσα στο 1991, για τον εορτασμό των εκατό χρόνων α­ πό τη γέννηση του Gramsci, στην Ιταλία και στο εξωτερικό. To Istituto Gramsci στη Ρώμη, που έ­ χει ιδρυθεί πριν από σαράντα χρόνια και πάνω με σκοπό τη μελέτη και διάδοση της σκέψης του με­ γάλου Ιταλού στοχαστή, έπαιξε κεντρικό ρόλο σ’ όλες αυτές τις εκδηλώσεις: πήρε μέρος ενεργά στην οργάνωση μερικών συνεδρίων, ενώ εκεί που η πρωτοβουλία ξεκίνησε από άλλους φορείς, ου­ σιαστικές υπήρξαν οι παρεμβάσεις των ερευνη­ τών και μελετητών του Istitutfi. Σημαντικό εκδοτικό γεγονός αποτέλεσε η δη­ μοσίευση στο Α' τεύχος των Χρονικών του Istitu­

Π

to μιας βιβλιογραφίας του Gramsci, επιμελημένης από τον καθηγητή John Cammet της Νέας Υόρκης, η οποία περιλαμβάνει περισσότερους από 6.000 τίτλους από δοκίμια, μονογραφίες και με­ λέτες αφιερωμένες στον μεγάλο διανοούμενο. Ό σον αφορά άλλες εκδοτικές πρωτοβουλίες, ε­ πισημαίνω ότι, ύστερα από πρόταση του Istituto, γίνεται συζήτηση για την εθνική έκδοση των Α­ πάντων του Gramsci για λογαριασμό της Προε­ δρίας της Ιταλικής Δημοκρατίας. Εντούτοις, δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί η δημοσίευση του όλου έργου του από τον οίκο Einaudi του Torino με την επιμέλεια δύο μελετητών του Istituto, του* * Διευθυντής της βιβλιοθήκης του Istituto Gramsci.

28!αφιέρωμα Valentino Gerratana και του A. Santucci. Επίσης, σε πρόσφατη συνάντηση στην ΓΊαβία τέθηκε με ε-* πιμονή το πρόβλημα μιας νέας κριτικής έκδοσης του πολυσυζητημένου έργου του Gramsci, «Τε­ τράδια της φυλακής». Πρόκειται για φιλολογικά προβλήματα, πίσω από τα οποία, όμως, κρύβονται τεράστια πολιτι­ κά ερωτηματικά. Ο στόχος είναι η ανασυγκρότη­ ση των σκέψεων και των σημειώσεων του Gram­ sci, κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του, - οι ο­ ποίες παρουσιάζουν γενικά αποσπασματικότητα - έτσι ώστε να προβάλλουν νέες σχέσεις και συλλογισμοί, διαφορετικοί από αυτούς που έως τώρα φαίνονταν μέσα από τις διάφορες εκδόσεις των Τετραδίων. Πέρα από τις πολεμικές που πε­ ριοδικά εμφανίζονται γύρω από τη σχέση της φυ­ λάκισης του Gramsci με ανώτατα στελέχη του Κ.Κ.Ι., κυρίως με τον Τολιάτι, επιβάλλεται τώρα

μια ερμηνεία του έργου του Gramsci που να·είναι εναλλακτική σε σχέση μ’ εκείνη της Κομμουνι­ στικής Διεθνούς. Αυτού του είδους τα προβλήματα έχουν προ­ φανώς άμεσο αντίκτυπο στην πολιτική αντίθεση στην οποία βρίσκεται η ιταλική αριστερά μετά τις καταρρεύσεις των, αυτοαποκαλούμενων κομ­ μουνιστικών, καθεστώτων της ανατολικής Ευ­ ρώπης. Οι τόνοι της συζήτησης γύρω από τη μορ­ φή του Gramsci και τα διδάγματά του γίνονται συχνά έντονοι και υπάρχει ο κίνδυνος να παραβλεφθεί η ιστορική σημασία του έργου του προς όφελος διαφόρων σκοπιμοτήτων. Αλήθεια, αυτή είναι λίγο πολύ η μοίρα όλων των μεγάλων πολιτικών διανοουμένων το ξέ­ σπασμα των παθών που προκαλούν ακόμη μετά από δεκαετίες είναι η πιο σαφής ένδειξη της με­ γάλης ζωτικότητας των ιδεών τους.

Γράμμα στη μητέρα τον. 6 Ιανουάριον 1927

Τ C ? .,

~

/ν

Μ

3*1

C

ν'*—** ~

τ .

’

>4u; - — Γ,/ ^

er J U X

, nU» ^ * -4' «Μ. Λ »»4> m •4. . tmJSmJp

f *. ^

itkAr.

» to«w

*»■■-> y

tppmtJm

m·

«»■

~tr-

f £

W

-

m

*4

i , **■

* / -- -A-

^

e—...·#».i. ♦

yOA

»«'« 0^ 4 »

4»»*

αφιερωμα/29

Λουκάς Α ξελός

Η Πολιτική του "Αν” και η Εκδοτική μας πραγματικότητα σε σχέση με το έργο του Αντόνιο Γκράμσι* <Η π ο λ ιτικ ή του " α ν " έ χει π ο λ λ ο ύ ς ο π α δο ύ ς... γ ια τί το " α ν " τους α π α λ λά σ σ ει από το να σκ έφ το ν τα ι και να μελετο ύ ν » . [Αντόνιο Γκράμσι, Σοσιαλισμός και Κουλτούρα]

I αρ’ όλη τη φήμη που τον συνόδευε στην πα­ τρίδα του, αλλά και σε ορισμένες ευρωπαϊ­ κές χώρες, ελάχιστα πράγματα ήταν γνωστά α­ πό το έργο, αλλά και τη ζωή και τη δράση του ί­ διου του Γκράμσι, στην προδικτατορική Ελλά­ δα. Μέχρι και την 21η Απριλίου δεν είχε κυκλο­ φορήσει κανένα βιβλίο του και τα δυο-τρία μικρά αποσπάσματα από τα Τετράδια της Φυλακής που είχαν δημοσιευτεί στον περιοδικό τύπο, είναι αμφίβολο αν θα μπορούσαν να διεκδικήσουν τον τίτλο της κορυφής του παγόβουνου. Είναι γνωστό ότι η επιβολή της δικτατορίας έ­ θεσε επί τάπητος ένα σύνολο από ζητήματα. Έ ­ χοντας ήδη αλλού εκτεταμένα αναλύσει την πε­ ρίοδο αυτή θα αρκεστώ εδώ στο να επισημάνω συνοπτικά μερικά μόνο σημεία.1 Κοινή παραδοχή αποτελεί σήμερα το γεγονός ότι η πολύπλοκη εσωτερική και εξωτερική πραγ­ ματικότητα, συνδεδεμένη με τα άμεσα προβλή­ ματα που ανάδειξε το στρατιωτικό πραξικόπη­ μα, τα αναπάντητα ερωτηματικά, δημιούργησαν ένα πρώτο, μικρό, αξιόλογο όμως ρήγμα στην ι­ στορικά διαμορφωμένη εκδοχή του μαρξισμού στην Ελλάδα. Από το άνοιγμα αυτό χύθηκε ορ­ μητικά το θολό νερό μιας ασφυκτιούσας και δι­ πλά καταπιεσμένης αριστερός. Τα συνταρακτι­ κά γεγονότα της δεκαετίας ’60-’70, σφραγισμένα από την επικράτηση αντάρτικων κινημάτων και τη συγκρότηση ρευμάτων κοινωνικής και πολιτι­ στικής αμφισβήτησης, σε συνδυασμό με τη δι­ κτατορία, λειτούργησαν σαν καταλύτης στις α­

Π

πόψεις που μέχρι τότε είχε επιβάλει η κυρίαρχη αριστερή εκδοχή. Έ τσι όχι μόνο η σαφής αντίθε­ ση στη δικτατορία, αλλά και η σαφής άρνηση μιας συγκεκριμένης αριστερής παραδοσιακής λογικής υπήρξε το συνεκτικό στοιχείο της πολιτικής-εκδοτικής δραστηριότητας εκείνης της περιόδου. * Το κείμενο αυτό γράφτηκε για το αφιέρωμα του «Διαβάζω». Λαμβανομένου υπόψη ότιΜφορά το ιστορικό των εκδόσεων του Γκράμσι στα ελληνικά, στο πρώτο μέρος αναπόφευκτα ε­ παναλαμβάνει στοιχεία και προβληματισμούς που ήδη έχω ξαναεκθέσει σε προηγούμενα κείμενά μου.

30!αφιέρωμα Μέσα σ’ αυτές τις δύσκολες και αντιφατικές συνθήκες διαμορφώθηκε βασανιστικά μια και­ νούρια κατάσταση που απορρίπτοντας τις κροκοδείλιες αυτοκριτικές, τις τυποποιημένες απα­ ντήσεις και τις εκδοχές εκ του ασφαλούς, έκανε για πρώτη φορά με λειτουργικούς όρους πράξη, αν και εξαιρετικά περιορισμένα, τον πλουραλι­ σμό και την ετερογένεια. Αυτό που κάποτε θεωρούνταν υπέρτατη αρετή, ο μονολιθισμός στη σκέψη και τη δράση, άρχισε να αμφισβητείται και ανοικτά πια, από λίγους α­ ναμφίβολα, που θολά και αντιφατικά, συνειδητο­ ποιούσαν, ότι όχι μόνο δεν αποτελούσε άρνηση των κυρίαρχων αντιλήψεων, αλλά, σε σημαντικό βαθμό, την ακραία φυσική προέκτασή τους. Η πραγματικότητα αυτή, ενισχυμένη από το γεγονός της ολοκληρωτικής απαγόρευσης της νόμιμης πολιτικής δράσης, γέννησαν την τάση για το άνοιγμα ενός διαλόγου που θα ενίσχυε τις οριακές ανάγκες για πληροφόρηση, διασταύρω­ ση και κριτικό έλεγχο των ιδεών που κυκλοφο­ ρούσαν. «Έ τσι μέσα σε συνθήκες δικτατορίας ξεφύ­ τρωσαν νέοι εκδοτικοί οίκοι, μεταφραστές, συγ­ γραφείς κ.λπ. Άνθρωποι - αγωνιστές που έψα­ χναν ν’ ανοίξουν νέους δρόμους μέσα στη σύγχυ­ ση και το χάος της νέας εποχής - άγνωστοι με­ ταξύ τους, μέσα κι έξω από τις φυλακές "πορεύ­ τηκαν” ανάμεσα σε άλλα και προς τον Γκράμσι.»2 Αξίζει, φρονώ, να σταθώ λίγο για να (ξανα) πε­ ριγράφω το πώς συγκεκριμένα μεταφράστηκαν και κυκλοφόρησαν τα πρώτα του έργα. Διανύοντας τη μεσοβασιλεία του ο αντικοινοβουλευτισμός, ο πρώτος μεταφραστής έργων του Γκράμσι, ο Θάνος Παπαδόπουλος έχει λίγο και­ ρό που γύρισε από την εξορία όπου και άρχισε να πρωτομεταφράζει τους Διανοούμενους που θα κυκλοφορήσουν το 1972 - από τον «Στοχαστή». Ο Κώστας Φιλίνης βρίσκεται στις φυλακές όπου με πρωτοβουλία του μεταφράζει τις Σημειώσεις στο Μακιαβέλι, που περνώντας από πολλά χέρια θα εκδοθεί τελικά από τον «Ηριδανό» με τα αρχι­ κά Φ.Κ. Τέλος, ο Θανάσης Αθανασίου βρίσκεται κι αυτός φυλακισμένος στον Κορυδαλλό και ξε­ κινάει από μόνος του τη μετάφραση του Παρελ­ θόν και Παρόν, την οποία λίγο αργότερα, θα τη στείλει σταδιακά από μέσα3 στον «Στοχαστή», για να την κυκλοφορήσει αυτός με τη σειρά του λίγο πριν τη μεταπολίτευση. Την ίδια εποχή (1971-’72) δυο παλαίμαχοι των γραμμάτων μας η Φούλα Χατζιδάκη και ο Δημήτρης Ραυτόπουλος δίνουν στον «Ηριδανό» ένα μέρος από τα Γράμματα από τη φυλακή του Γκράμσι που από καιρό είχανε μόνοι τους ξεκι­ νήσει να μεταφράζουν. Τέλος, στο ίδιο περίπου διάστημα, άρχισε να μεταφράζει τον Ιστορικό Υ­ λισμό ο Τίτος Μυλωνόπουλος, που και συμβολι­

κά θα κυκλοφορήσει σαν πρώτο βιβλίο του «Οδυσσέα», το 1973. Έ τσι το έργο του Γκράμσι μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Πραγματικά από μια τραγική ειρωνεία της τύχης η πλειοψηφία των Ελλήνων μεταφραστών μετά­ φρασε τα Τετράδια της φυλακής, στις φυλακές και τις εξορίες. Αυτές οι συνθήκες βάζανε καθή­ κοντα για τα οποία κανένας ουσιαστικά δεν είχε προετοιμασθεί. «Κατά συνέπεια, οι μεταφράσεις, τα έργα αυτής της περιόδου, δεν υπακούουν στα συνηθισμένα φιλολογικά κριτήρια μιας ομαλής μη-μεταβατικής εποχής».4 ναμφίβολα αυτό που παραπάνω περιέγραψα σε σχέση με τη μετάφραση και έκδοση έρ­ γων του Γκράμσι στα ελληνικά, ίσχυσε και για πολλά άλλα βιβλία και έντυπα της περιόδου εκεί­ νης. Περιόδου, που αναδείκνυε θετικές πτυχές, που στόχευε όχι μόνο στην πολιτική αλλά και την ηθική αναμόρφωση της κοινωνίας, διαμορ­ φώνοντας ήθη άγνωστα ή ξένα στο σημερινό με­ ταπολιτευτικό φολκλόρ. Ό λ α αυτά σήμερα φαντάζουν μακρινό παρελ­ θόν. Ωστόσο όσοι εξακολουθούν να πιστεύουν ό­ τι η λήθη είναι ο εν όπλοις σύντροφος κάθε αντι­ δραστικού ή καιροσκόπου, δεν πρέπει να ξε­ χνούν ότι αρκετοί εκδότες της περιόδου εκείνης βρέθηκαν σε αποφασιστικά πολιτικά και οικονο­ μικά διλήμματα και ότι όχι λίγοι συγγραφείς και μεταφραστές προσπάθησαν με βάση μια πολιτι­ κή και μόνο επιλογή τους να αντιδράσουν στους συμβιβασμούς τού «ας περιμένουμε» ώς τους κονφορμισμούς τού «εμείς κάνουμε τέχνη και όχι πολιτική». Γιατί ας μη γελιόμαστε. Στο βαθμό που κά­ ποιος επιζητά μιαν υπέρβαση του υπάρχοντος, δυο βασικοί τρόποι του μένουν για να παρέμβει στη συγκεκριμένη πραγματικότητα. Ο πρώτος να παρέμβει με τις όποιες δυνάμεις και δυνατό­ τητες έχει, κόντρα στο ρεύμα, προσπαθώντας να εξαντλήσει τα υποκειμενικά του όρια με βάση την αντίληψη ότι «ο συγγραφέας είναι ένας δρα­ ματουργός που δεν ξεστρατίζει από το δρόμο του για να μαζέψει λουλουδάκια». Κι ο δεύτερος εί­ ναι, αγνοώντας την προτροπή του Μπαλζάκ, να μαζεύει λουλουδάκια τα οποία μετά μιαν εικοσα­ ετία, να τα εκθέτει, μαραμένα - φ ε υ - στα πλα­ στικά ανθοδοχεία των φιλόξενων μεταπολιτευτι­ κών εφημερίδων, τηλεοράσεων ή περιοδικών. Είτε λοιπόν το θέλουμε, είτε όχι, τα γεγονότα είναι σαν τις πρόκες αιχμηρά. Κι είναι σχετική, η δύναμη και η δυνατότητα των σύγχρονων ορθο­ δόξων ή νεορθοδόξων πελταστών, που με βάση τα σημερινά φολκλορικά επιφαινόμενα των κάλ­ πικων εντυπώσεων και των ασφαλών συνδυα­ σμών προσπαθούν να μηδενίσουν τα τότε πε­ πραγμένα. Αυτά που «οι Αλεξανδρείς, οι Αντίο-

Α

αφιερωμα/31 χείς, οι Φελευκείς κι οι πολυάριθμοι επίλοιποι Έλληνες» της Αριστερός, πλην Λακεδαιμονίων, γιομάτοι λάθη, βέβαια, και ατέλειες, αλλά και α­ νιδιοτέλεια και πάθος, διαμορφώσανε περπατώ­ ντας ξυπόλυτοι στις εκτεταμένες επικράτειες των καινούριων συνθηκών.

II ε τη μεταπολίτευση τα πράγματα αλλά­ ζουν, τόσο στο χώρο της πολιτικής, όσο και στο χώρο της κίνησης των ιδεών. Οι πολιτικές ή επαγγελματικές προτεραιότη­ τες φαίνεται να δεσπόζουν και ένα μεγάλο τμήμα από αυτούς που ασχολήθηκαν με τον Γκράμσι στα χρόνια της καταφρόνιας, απέπλευσε για να ανοιχθεί στο πέλαγος της άμεσης πολιτικής δρά­ σης ή επαγγελματικής αποκατάστασης. Οι δια­ φοροποιήσεις αυτές δεν σταμάτησαν τις προσπά­ θειες για την έκδοση των έργων τους. Μόνο που η αποδυνάμωση από την αποχώρηση του αρχι­ κού πυρήνα - που είχε πια στοιχειωδώς εγκλιματισθεί και «ενηλικιωθεί» - ήταν, πια, εμφανής. Από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα κυκλοφό­ ρησαν εννέα βιβλία με έργα του Γκράμσι, εννέα άρθρα του και ένα ανθολόγιο κειμένων του σε διάφορα περιοδικά και δέκα βιβλία και εβδομή­ ντα δύο άρθρα5 που αναφέρονται σ’ αυτόν και το έργο του. Οι νέες εκδόσεις βελτιώνουν αισθητά την εικό­ να των προηγουμένων έχοντας ενσωματώσει και κεφαλαιοποιήσει τα θετικά και αρνητικά τους. Έ τσι παρουσιάζεται μια κατάσταση πιο ευνοϊκή που έχει όμως να αντιμετωπίσει και αυτή μια σει­

Μ

ρά από προβλήματα διόλου ευκαταφρόνητα. Θα σταθώ στα πιο χαρακτηριστικά: Το πρώτο και σημαντικότερο είναι ότι το κυ­ ρίως έργο του Γκράμσι έγινε σχετικά πρόσφατα γνωστό μέσα από διαδοχικές προσεγγίσεις, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην ίδια την πα­ τρίδα του την Ιταλία.6 Το δεύτερο είναι ότι ούτε στην Ιταλία, ούτε σε ολόκληρη την Ευρώπη υπάρχει μέχρι σήμερα μια πλήρης και ολοκληρωμένη έκδοση έργων του α­ πό έναν εκδοτικό οίκο.7 Οι ιταλοί εκδότες του Γκράμσι και ειδικότερα οι εκδόσεις «Riuniti» και «Einaudi» (που διακρίνονται όχι μόνο για τις συ­ στηματικές προσπάθειες που έχουν καταβάλει, αλλά και για την ευσυνειδησία με την οποία διεξήγαγαν τις προσπάθειες αυτές), παρ’ όλο ότι πε­ ριλαμβάνουν πια το σύνολο, σχεδόν, του έργου του, παρουσιάζουν ορισμένα κενά, ιδιαίτερα γύ­ ρω από την κατάταξη και κατανομή των έργων της πρώτης, πριν τη φυλάκισή του, περιόδου. Θε­ τικό πάντως γεγονός αποτελεί η από την αρχή επανέκδοση των έργων του με βάση τις χρονολο­ γίες δημοσίευσής τους που θα βοηθήσει τον νέο Έλληνα εκδότη, χωρίς όμως να επιλύει τεχνικά και οικονομικά προβλήματα του παλιού, που έ­ χει πριν δυο δεκαετίες ξεκινήσει την έκδοση έρ­ γων του Γκράμσι με βάση το κυκλοφορούν υλικό. Έ να τρίτο πρόβλημα είναι ότι η κατάρρευση των Ανατολικών Χωρών και η δομική κρίσηπαρακμή της ιστορικά διαμορφωμένης κομμου­ νιστικής εκδοχής, έθεσαν σε κρίση και το ίδιο το έργο του Γκράμσι και ανέκοψαν την αξιόλογη προσπάθεια έρευνας, μελέτης και έκδοσης των έργων του, αφού ένα σημαντικό τμήμα των ίδιων..

32/αφιερωμα των υποστηρικτών του απεδήμησεν εις εύφορες περιοχές. Ένα τέταρτο πρόβλημα είναι η ήδη διαμορφω­ μένη στην Ελλάδα πραγματικότητα. Το θετικό, δηλαδή, γεγονός ότι είμαστε από τις ελάχιστες, μετά την Ιταλία, χώρες στην Ευρώπη, που έχου­ με να κάνουμε με μια ποσοτικά σημαντική παρα­ καταθήκη εκδόσεων σχετικά με τον Γκράμσι, αλλά πιο αρνητικό ότι ορισμένα από τα κυκλο­ φορούντο έργα του είναι ενταγμένα στις αντικει­ μενικές και υποκειμενικές αδυναμίες μιας εποχής. Τέλος σημαντικό πρόβλημα παραμένει η δυ­ σκολία που παρουσιάζει όχι μόνο η μετάφραση έργων του Γκράμσι καθεαυτό, αλλά και η ανά­ δειξη μεταφραστών που να έχουν όλη την απαιτούμενη υποδομή αλλά και τη βούληση να φέ­ ρουν σε πέρας ένα τόσο δύσκολο μεταφραστικό εγχείρημα. Ανεξάρτητα πάντως από τα προβλήματα που παραπάνω αναφέρθηκαν, γεγονός παραμένει ότι και με το ήδη υπάρχον υλικό ξεπεράσαμε, πλέον, το στάδιο της «πρωταρχικής συσσώρευσης». Και δεν είναι υπερβολικό να ισχυριστούμε ότι το έργο του Γκράμσι σε αυτά τα είκοσι χρόνια που παρήλθαν, επηρέασε με έναν ορισμένο τρόπο τη σκέψη πολλών Ελλήνων διανοουμένων και έμμε­ σα τους προβληματισμούς ενός αξιόλογου τμή­ ματος της αριστερός. Η συντριπτική ιστορική της ήττα, ήττα που έπληξε καίρια διανοητές όπως λ.χ. ο Λένιν, δεν εί­ χε τον ίδιο σφοδρό αντίκτυπο για διανοητές ό­ πως η Λούξεμπουργκ ή ο Γκράμσι, διανοητές που στάθηκαν σταθερά στην άποψη ότι «ελευθε­ ρία είναι το δικαίωμα του καθένα να σκέφτεται διαφορετικά» και ότι «το να λέμε πάντα την αλή­ θεια είναι πολιτική αναγκαιότητα». Αυτό άμεσα αντανακλάται και στην κυκλοφο­ ρία των έργων του Γκράμσι λ.χ., που παρ’ όλη τη μεγάλη τους υποχώρηση γλίτωσαν την εξαφάνι­ ση ή τον καταποντισμό που σημείωσε η πλειοψηφία των κυκλοφορούντων έργων κομμουνιστών συγγραφέων. Κι αυτό όχι μόνο γιατί εκφράζουν μιαν εν μέρει διαφορετική πολιτική εκδοχή, αλλά -κ υ ρ ίω ς - γιατί ανήκουν σε μιαν άλλη πολιτι­ σμική σφαίρα που ουσιαστικά τα διαφοροποιεί α­ πό τους τετριμμένους λενινιστικούς ή σταλινι­ κούς κώδικες και την ξύλινη γλώσσα των τριτοδιεθνιστών διανοουμένων. Σ’ αυτό το αδιαμφι­ σβήτητο πολιτισμικό υπόβαθρο έρχεται να προ­ στεθεί μια ουσιαστική γνώση της πνευματικής και λογοτεχνικής ζωής του καιρού του και μια κριτική-υπαινικτική ματιά διανθισμένη από χιού­ μορ, σαρκασμό, αυτοκριτική διάθεση και ει­ ρωνεία. Κι είναι παρήγορο ότι ένα, μικρό έστω, τμήμα των σκεπτόμενων αναγνωστών έχει τη δυνατότη­ τα να αντιληφθεί τα διακριτά αυτά στοιχεία και

να διαβάσει τον στερημένο αυτόν Σαρδηνό, όπως πραγματικά ήτανε· χωρίς τη μετά θάνατον «φω­ τογένεια» των αφισών ή τις «εκτός σχεδίου προε­ κτάσεις», που του προσέδωσε ο ανανεωμένος σταλινισμός.

Ill υτό περίπου είναι το ιστορικό της έκδοσης των έργων του Γκράμσι στα ελληνικά. Μια ιστορία εκδοτική, αλλά όχι μόνο. Γι’ αυτό και σωστά επισημάνθηκε ότι όποιος θέλει σήμερα να μιλήσει με τον τρόπο του Γκράμσι, είναι υποχρε­ ωμένος να αποτολμήσει μιαν έρευνα αυτού του πνευματικού κινήματος, των όρων και των συνε­ πειών του «ερχομού» του Γκράμσι στην,Ελλάδα, Μια τέτοια προσέγγιση θα έθετε ουσιαστικά ε­ κτός μάχης την πολιτική του «αν», αναγκάζο­ ντας τον καθένα να σκεφθεί ότι είναι υποχρεωμέ­ νος να μελετήσει σοβαρά τους ειδικούς όρους που στοιχειοθετούν την πολύπλοκη αυτή σχέση κουλτούρας, πολιτικής και ηθικής και όχι να ε­ κτίθεται σε δίκες συνοπτικής διαδικασίας και παπικούς αφορισμούς. Δυστυχώς ούτε οι «δίκες», ούτε οι αφορισμοί λείψανε. Δίπλα στους επιφανείς ιππότες της αποκαλύψεως «των μεταφραστικών και εκδοτικών αθλιοτήτων» πάνω στο έργο του Γκράμσι, Γρηγόριο Φαράκο και Μάκη Τρικούκη, ήρθε να συ­ μπαραταχθεί και ένας έτερος, ο Αγγελος Ελειράντης, ο οποίος στο περιοδικό «Ο Πολίτης» διατύ­ πωσε την άποψη ότι:

Α

«Οποιοσδήποτε θελήσει να γνωρίσει το μετα­ φρασμένο έργο του Γκράμσι θα διαπιστώσει ότι δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε στα ελληνικά ως τις αρχές της δεκαετίας του ’70... Α λλά και η συνέ­ χεια δεν ήταν ιδιαίτερα καρπερή: Είδαν το φως μερικά σπαράγματα από έργα του Γκράμσι πα­ ρουσιασμένα τις περισσότερες φορές με μιαν ε­ γκληματική προχειρότητα και ανήκουστη μετα­ φραστική ευκολία.».

Αυτήν ακριβώς την άποψη έθεσα σε έναν από τους τρεις πρώτους μεταφραστές έργων του Γκράμσι στα ελληνικά, τον Κώστα Φιλίνη, και ι­ δού η απάντησή του: «Είναι αλήθεια αυτό που λέει ο Ά γγ ελ ο ς Ελεφάντης; Εγώ θα απαντήσω με μια μικρή ιστορία που με αφορά, και που μοιάζει με ανάλογες μι­ κρές ιστορίες άλλων δύο τουλάχιστον αγωνι­ στών, που βρισκόμασταν είτε στις φυλακές, είτε στις εξορίες, τις παλιότερες αλλά κυρίως της Χούντας. Μέσα σε κείνους λοιπόν τους χώρους λιγάκι δύσκολα μπαίνανε επαναστατικά βιβλία στην ελληνική γλώσσα. Κι ήταν ακόμα πιο δύσκολο να τα διαβάσεις από τις επανειλημμένες έρευ­ νες. Οι μεταφράσεις επομένως ξενόγλωσσων βιμλίων αποτελούσαν επιτακτική ανάγκη για εκα-

αφιερωμα/33

Ο Αντόνιο στα χέρια της μητέρας τον τ οντά δες και χιλιά δες κρατουμένων και κυκλο­ φ ορούσαν χειρόγραφες και ψ ιλογραμμένες, με μεγάλη μεταφραστική δ υσκολία, κι ήταν βέβαια «εγκλη μα τικ ές» μια κι ήταν γ ρ α μμ ένες α πό κα ­ ταδίκους. Εγώ μετάφρασα α πό τα ιταλικά στα τέλη του ’67 α πό τα Τετράδια της Φυλακής του Γ κράμσι τις σημειώσεις του σ χετικά με τον Μακιαβέλη, την Π ολιτική και το σ ύγχρονο Κράτος, (Εκδ. Εϊνάουντι). Διαβεβαιώνω ότι παιδεύτηκα τρομερά, όχι γιατί φ οβόμουν κάποια φιλολογική κριτική, α λλά ανησυχούσα διότι, είτε αμφέβαλα σε ορισμένα σημεία αν είχα μπει στην ουσία του : ειμένου, είτε φοβόμουν ότι δεν θα ήταν σαφής σε ά λλα σημεία η μετάφραση σ ’ αυτούς που θα στραβω νόντουσαν για να την διαβάσουν. Βέ­ βαια αυτές οι ανησυχίες μου ποτέ δεν διασκεδά­ σ τηκαν, γιατί πιστεύω κα'ι σήμερα ότι οι α δυνα­ μίες ποιότητας έπρεπε να είναι σ ημαντικές. Σε α νταπόδοση όμω ς, τα χειρόγραφα αυτά όχι μό­ ν ο δια βά ζοντα ν α λλά πρ οκα λούσα ν και πολύ γόνιμες συζητήσεις σε επ ο χ ές (πρώτα χρόνια της δ ιάσπασης) όπου το κ α λό πολιτικό επ α να ­ στατικό βιβλίο αποτελούσε πηγή έμπνευσης και πνευματικής παρακίνησης για την αντιμετώπι- *1

Ση μειώσεις 1. Για περ. βλέπε Λουκά Αξελού, Εκδοτική δραστηριότητα και κίνηση των ιδεών στην Ελλάδα, εκδ. «Στοχαστής», Α­ θήνα 1984, σελ. 33 επ.

2. Για περ. βλέπε Θάνου Παπαδόπουλου, Ο Γκράμσι, οι μετα­ φράσεις του και η ελληνική πνευματική ζωή, περ. «Αντί», τευχ. 142, Γενάρης 1980, σελ. 40 επ.

3. Για περ. βλέπε Θανάσης Αθανασίου, Γράμμα από τη φυλα­ κή, περ.· «Τετράδια», τευχ. 17-18, Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987, σελ. 69 επ.

4. Για περ. Θ. Παπαδόπουλου, Ο Γκράμσι..., ο.π.

5. Ο μεγαλύτερος αριθμός α τό τα άρθρα αυτά πευ λαμβάνεται στα εκτενή αφιερώματα για τα πενήντα χρόνια από το θάνα­ τό του, που έγιναν στο «Αντί» και τον «Πολίτη» και το διπλό τεύχος των «Τετραδίων» που ήταν αποκλειστικά αφιερωμέ­ νο στην επέτειο αυτή. Για περ. βλέπε παρακάτω τη Βιβλιο­ γραφία Αντόνιο Γκράμσι στα Ελληνικά.

6. «Η μέχρι το 1975 έκδοση των έργων του Γκράμσι ήταν αυ­ θαίρετα διατεταγμένη κάτω από γενικούς τίτλους και χωρι­ σμένη σε τόμους με, κατά κάποιο τρόπο, όμοια θέματα. Αυ­ τά όλα έγιναν με τις οδηγίες του Παλμίρο Τολιάτι, ο οποίος κράτησε και ορισμένα κείμενα αδημοσίευτα στο συρτάρι. Α­ πό κει και μετά όλες οι μεταφράσεις: η γαλλική τω ν Editions

ση πρωτότυπων αγωνιωδών πολιτικώ ν προβλη­ μάτων της χώ ρα ς μ α ς και του αριστερού κινή­ μα τος τότε. Α π ό δω πήγασ αν και οι π ροτροπ ές συντρόφω ν να δίνονται τέτοια κείμενα για δημο­ σίευση σε κείνους τ ους εκ δότες που ή ταν πρόθυ­ μοι να αψηφήσουν τους κινδύνους διώξεων από τη Χ ούντα. Γιατί α ς μην ξεχνάμ ε πω ς όλη η Ελ­ λά δα ήταν μια φυλακή τότε. Τέτοιες περίπου ή­ τα ν οι περιπτώ σεις και ά λλω ν συντρόφω ν που μετάφ ρασαν κείμενα του Γκράμσι με α νά λογες ή με μικρότερες μεταφραστικές αδυναμίες. Α λλά α πό τότε έχου ν περάσει πάνω α πό 16 χρόνια πολιτικής και πνευματικής ζωής, χωρίς βέβαια τους κινδύνους και τις διώξεις της επ ο ­ χή ς εκείνης. Και υ πά ρχουν π ολλα π λά σιοι μετα­ φραστές. Γιατί δεν ήρθαν να αντικαταστήσουν τις πρώτες εκ είνες μεταφραστικές προσπάθειες; Θα μπορούσαμε τουλάχισ τον ν α κά ναμ ε μια πιο αντικειμενική αποτίμηση σήμερα. Μ έχρι που να γίνει κάτι τέτοιο, εγώ θα έλεγα ότι θα βοηθούσε αν θα αποφεύγαμε ένα ν ανιστόρητο ελιτισμό, α­ κόμη και στην περίπτωση που διατυπώνεται χω ­ ρίς "ανήκουστη ευκολία ” και χω ρίς "εγκλημ α ­ τική προχειρότητα” .8

Είναι προφανές ότι συμφωνώ με μια τέτοια δια­ τύπωση και κυρίως με μια τέτοια λογική που θέ­ λω να πιστεύω ότι δεν απομακρύνεται από τη διαπίστωση του ίδιου του Γ κράμσι - για να κλείσω με κάτι δικό του - ότι «Μια γενιά μπορεί να κριθεί με την ίδια κρίση που αυτή κάνει για την προηγούμενη γενιά, μια ιστορική περίοδος με τον ίδιο τρόπο θεώρησης της περιόδου η οποία προηγήθηκε απ’ αυτήν. Μια γενιά που μειώνει την προηγούμενη γενιά, που δεν καταφέρνει να δει τα επιτεύγματά της και την αναγκαία σημασία της, δε μπορεί παρά να είναι πενιχρή και χωρίς εμπι­ στοσύνη στον εαυτό της, έστω και αν κομπάζει παράφορα για το μεγαλείο της. Αποδοκιμάζει κανείς το παρελθόν για να μην υπολογίσει το κα­ θήκον του παρόντος».9 Sociales, η αγγλική, που αναπαράχθηκε στην Αμερική, η ρω­ σική, κλπ., κλπ., είναι επιλογές σύμφωνα με τα κριτήριά του κάθε επιμελητή ή μεταφραστή... Η κριτική έκδοση των τε­ τραδίων του Γκράμσι κυκλοφόρησε μόλις τον Ιούλιο του 1975 και αποτελείται από τέσσερεις τόμους: τρεις τόμους με αναπαραγμένα, κατά χρονολογική σειρά γραφής, τα τετρά­ δια της φυλακής κι ένας τόμος με περιγραφή των τετραδίων και σχόλια επί των κειμένων». Για περ. βλέπε Τίτου Μυλωνόπουλου, Απάντηση στον Μάκη Τρικούκη - Οι εκδόσεις του Γκράμσι στα ελληνικά, περ. «Αντί», τεύχ. 146, Φλεβά­ ρης 1980, σελ. 56.

7. «Η αναγγελία των εκδόσεων Suhrkamp, πριν δέκα χρόνια, για την έκδοση των Απάντων του Γ κράμσι δεν έχει ακόμα καρποφορήσει. Δεν έχει εκδοθεί ούτε ένας τόμος. Στα γερ­ μανικά υπάρχουν μόνο αποσπασματικά κείμενα και επιλο­ γές». Για περ. βλέπε Έ λμαρ Αλτφάτερ, Οι δρόμοι της θεω­ ρητικής δεξίωσης. Σοσιαλδημοκρατικός θεωρητικιαμός και εξτρεμισμός, περ. «Ο Πολίτης», τεύχ. 79, Μάης 1987, σελ.

81.

8. Για περ. βλέπε Κώστα Φιλίνη, Η νέα αντίληψη της ηγεμο­ νίας, Συνέντευξη-συζήτηση με τον Λουκά Αξελό, περ. «Τε­ τράδια», τευχ. 17-18, Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987, σελ. 19 9. Αυτοί που κατασκευάζουν σοφίτες, ό.π., σελ. 126.

34/αφιερωμα

Μάκης Τρικούκης

Πνευματική και πολιτική ευθύνη ην πρώτη μου επαφή με το έργο του Γ κράμσι Τ την είχα στις αρχές της δεκαετίας του ’60, ό­ ταν κάποιος φίλος επιστρέφοντας από ταξίδι στην Ιταλία, μου ’φερε δο>ρο ένα βιβλίο με κείμε­ νά του και τίτλο «Ο ιστορικός υλισμός και η φι­ λοσοφία του Μπενεντέτο Κρότσε». Ο Γκράμσι ή­ ταν την εποχή εκείνη ουσιαστικά άγνωστος ακό­ μη στην Ελλάδα. Στην ίδια τη χώρα του άλλω­ στε, μόλις πριν μια δεκαετία περίπου είχαν αρχί­ σει να εκδίδονται σταδιακά τα έργα του. Την εποχή εκείνη κάποιες εξελίξεις άφηναν να διαφαίνεται στον ορίζοντα μια νέα πορεία. Ά λλο τώρα αν τα πράγματα κατόπιν δεν πήραν την ε­ ξέλιξη που τότε διαφαινόταν. Στη Σοβιετική Έ ­ νωση είχε προηγηθεί λίγα χρόνια πριν (1956) η καταδίκη του σταλινισμού από τον Χρουστσώφ, ενώ στις ΗΠΑ είχε πρόσφατα αναδειχθεί στην προεδρία ο Κένεντυ αναζητώντας νέα σύνορα για την αμερικανική πολιτική. Στην Κούβα μια επα­ νάσταση γεμάτη τότε νεανικό δυναμισμό ανέβαι­ νε στην εξουσία. Ό σο για την Ελλάδα διευρυνόταν διαρκώς ένα ρεύμα που έτεινε να σπάσει τα ασφυκτικά πλαίσια μιας ουσιαστικά ανάπηρης μετεμφυλιακής κοινοβουλευτής δημοκρατίας. Τον Χρουστσώφ και 'την πολιτική του ανέτρεψε αργότερα ο Μπρέζνιεφ. Ο Κένεντυ δολοφονήθη­ κε. Ακολούθησε ο βρόμικος πόλεμος στο Βιετ­ νάμ και στην Ελλάδα η δικτατορία. Μέσα σ’ εκείνο λοιπόν το κλίμα των ελπίδων που κυριαρχούσαν στις αρχές του ’60, νεαρός τό­ τε φοιτητής, ενταγμένος στην Αριστερά και γε­ μάτος - όπως πολλοί άλλοι νέοι - πνευματικές και πολιτικές ανησυχίες, έκανα την πρώτη μου ε­ παφή με τη σκέψη του Γκράμσι. Διαβάζοντας το βιβλίο εκείνο με εντυπώσιασε ο όλος τρόπος της σκέψης του Γκράμσι. Η φιλοσο­ φία αντιμετωπιζόταν εδώ μ’ έναν τρόπο ριζικά διαφορετικό από εκείνον που είχα μέχρι τότε γνωρίσει. Ό χ ι μόνο δεν επρόκειτο για ένα από τα συνηθισμένα εγχειρίδια μαρξιστικής φιλοσοφίας με τους ψυχρούς τυπικούς κανόνες, αλλά ούτε για ένα ακαδημαϊκό κείμενο, όπου η φιλοσοφία μοιάζει κάτι το εξώκοσμα απροσπέλαστο. Ο

Γκράμσι έχει το μεγάλο πλεονέκτημα, δίχως να καθιστά τη φιλοσοφία κάτι το απλοϊκό και σχη­ ματικό αλλά διατηρώντας όλο το εύρος και τον πλούτο των προβληματισμών της, να την κάνει κάτι το ολοζώντανο που απαντά σε καίρια προ­ βλήματα της ζωής και της ύπαρξής μας. Είναι ι­ διαίτερα αποκαλυπτική από αυτή την άποψη η συσχέτιση και ταυτόχρονα διάκριση που κάνει α­ νάμεσα στη φιλοσοφία και την κοινή γνώμη, κα­ θώς και η θέση του πως μ’ ένα ορισμένο τρόπο «όλοι οι άνθρωποι είναι φιλόσοφοι» στο βαθμό που όλοι τους έχουν μια υποτυπώδη έστω άποψη για τη ζωή και τον κόσμο.1 Ό σ ο εικονοκλαστι­ κή και αν μοιάζει αυτή η θέση και όσο παράξενα και αν ακούγεται, αποτελεί ωστόσο την πεμ­ πτουσία της δικής του προσέγγισης που θέλει να δώσει μια νέα διάσταση στη φιλοσοφία και να την κάνει ένα οργανικό κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού. Η ανάγνωση του βιβλίου εκείνου έκανε για μέ­ να φανερό πως στην περίπτωση του Γ κράμσι έχει κανείς να κάνει με μια σκέψη πραγματικά πρω­ τότυπη, που δεν την περιορίζουν προκατασκευασμένα σχήματα και δεν στέκεται στην επιφάνεια την πραγμάτων αλλά αναζητά τη βαθύτερη ουσία τους. Οι εντυπώσεις εκείνες με ώθησαν στη συστη­ ματικότερη μελέτη ολόκληρου του έργου του από τα νεα' .κά γραφτά του μέχρι τους ώριμους στο-

αφιερωμα/35 χασμούς, που κατέγραψε σε τετράδια στη διάρ­ κεια της φυλάκισής του από τον ιταλικό φασισμό. Οι τελευταίοι μάλιστα αποτελούν εκτός όλων των άλλων και μια επιβεβαίωση πως οι προϋπο­ θέσεις του ελεύθερου στοχασμού είναι κάτι πολύ βαθύτερο και ουσιαστικότερο από τις εξωτερικές συνθήκες· πως δεν αρκούν μονάχα οι συνθήκες ελευθερίας για να υπάρξει πράγματι και ελεύθερη σκέψη και ακόμη πως για το πνεύμα που είναι πραγματικά ελεύθερο δεν υπάρχουν δεσμά ικανά να το περιορίσουν. Έχουν περάσει κοντά τριάντα χρόνια από τις πρώτες εκείνες εντυπώσεις μου από τη σκέψη του Γκράμσι. Στα τριάντα αυτά χρόνια και ιδιαί­ τερα στα τελευταία έχουν γίνει συγκλονιστικές αλλαγές κι όχι μονάχα στον κόσμο γύρω μας αλ­ λά και στον κόσμο μέσα μας. Μερικοί, είναι αλή­ θεια, αρνούνται πως έχουν υποστεί ένα τέτοιο ε­ σωτερικό συγκλονισμό. Δικαίωμά τους. Δεν ξέ­ ρω όμως αν αυτό αποτελεί τόσο ένδειξη ακλόνη­ της σταθερότητας όσο μάλλον έλλειψης επαφής με την πραγματικότητα. Στο κάτω-κάτω ο εσω­ τερικός συγκλονισμός δεν ταυτίζεται με την απάρνηση των ιδεών στις οποίες πίστεψε κανείς. Οι πρώτες, λοιπόν, εκείνες εκτιμήσεις ισχύουν για μένα πάντα, θα έλεγα, μάλιστα, ότι η περί­ πτωση του Γκράμσι ως στοχαστή και πολιτικού με το βαθύ αίσθημα πνευματικής και πολιτικής ευθύνης που τον διακατείχε σε όλη την προσωπι­ κή του πορεία, θα μας ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη στους σημερινούς χαλεπούς καιρούς. Δεν εννοώ ασφαλώς να αντικαταστήσουμε άλ­ λα εικονίσματα με το δικό του. Ούτε πως στο έρ­ γο του δεν υπάρχουν πλευρές στις οποίες θα μπο­ ρούσε κανείς να εκφράσει αντιρρήσεις και επιφυ­ λάξεις. Θα ήταν περίεργο μάλιστα να μην υπήρ­ χαν. Ο ίδιος άλλωστε δεν είχε ποτέ την τάση να αποφαίνεται για κάτι με τρόπο κατηγορηματικό, μη επιδεχόμενο συζήτηση. Το ύφος του είναι ε­ ντελώς διαφορετικό. Προτιμά πάντα να θέτει τα προβλήματα - κι έχει πράγματι το πλεονέκτημα ότι τα θέτει με τρόπο καίριο και ουσιαστικό - ανοίγοντας ο ίδιος απλώς το δρόμο της έρευνας. Προσεγγίζει δε το αντικείμενό του με τρόπο κρι­ τικό, απαλλαγμένο από υποκειμενισμούς και το­ ποθετώντας το σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο. Σ’ αυτό τον βοηθούσε ιδιαίτερα η πολύ πλατιά αντίληψή του και η ευρύτατη και καθόλου μονομερής παι­ δεία του. Έ νας τέτοιος, λοιπόν, τρόπος από την ίδια του τη φύση δεν αποσκοπεί ασφαλώς στο, να δημιουργήσει οπαδούς αλλά στο να παρακινήσει τον αναγνώστη στην κριτική διερεύνηση της α­ λήθειας. Στην αναζήτησή της ωστόσο ο Γ κράμσι δεν α­ ποδέχθηκε ποτέ ούτε τις ψευδαισθήσεις ενός «ε­ πιστημονισμού», ούτε τις αυταπάτες μιας οριστι­ κής, «αντικειμενικής» αλήθειας. «Αν οι επιστη­

μονικές αλήθειες ήταν οριστικές - παρατηρεί η επιστήμη θα είχε πάψει να υπάρχει ως τέτοια, ως έρευνα, ως νέοι πειραματισμοί και η επιστη­ μονική δραστηριότητα θα είχε περιορισθεί σε μια διάδοση των όσων είχαν ήδη ανακαλυφθεί. Πράγμα που δεν συμβαίνει ευτυχώς για την επι­ στήμη».2 Η ίδια η επιστήμη - συνεχίζει - είναι μια κατηγορία ιστορική, είναι μια «κίνηση σε συ­ νεχή ανάπτυξη». Το ουσιαστικότερο για την επι­ στήμη δεν είναι τόσο η αντικειμενικότητα του πραγματικού, όσο ο ίδιος ο άνθρωπος που επε­ ξεργάζεται τις μεθόδους της έρευνάς του, διορ­ θώνει συνεχώς το υλικά του εργαλεία, τα οποία ενισχύουν τα αισθητήριά του όργανα, διορθώνο­ ντας ταυτόχρονα και τα λογικά εργαλεία του, με τα οποία διακρίνει και επιβεβαιώνει, δηλ. τον πο­ λιτισμό, την κοσμοθεώρηση. Έξω από αυτή τη σχέση του ίδιου του ανθρώπου με την πραγματι­ κότητα μέσω της τεχνολογίας, δίχως την ανθρώ­ πινη δραστηριότητα που δημιουργεί αξίες συμπε­ ριλαμβανομένων και των επιστημονικών αξιών, ποιο αλήθεια νόημα - αναρωτιέται ο Γκράμσι θα μπορούσε να έχει η «αντικειμενικότητα»; τα μάτια ορισμένων παρόμοιες παρατηρή­ σεις έμοιαζαν με ολισθήματα προς έναν υπο­ κειμενισμό αν όχι με παραχωρήσεις στον ιδεαλι­ σμό. Ό μ ω ς στην πραγματικότητα συνέβαινε α­ κριβώς το αντίθετο. Αν δεν βλέπουμε έτσι τα πράγματα - πίστευε ο Γκράμσι - , τότε αναπό­ φευκτα οδηγούμαστε σ’ ένα διαχωρισμό της σκέ­ ψης από το είναι, της φύσης από τον άνθρωπο, τότε η ύλη διαχωρίζεται από τη δραστηριότητα, το αντικείμενο από το υποκείμενο. Τότε η υλική ενότητα του κόσμου είναι μόνο φραστική και δί­ χως να το καταλάβουμε έχουμε οδηγηθεί σ’ έναν ανομολόγητο δυϊσμό. Ο Γκράμσι διαπίστωνε ότι η «αντικειμενική πραγματικότητα», όπως την κατανοεί η κοινή αντίληψη (senso comune) έχει τις ρίζες της στη θρησκεία και τη μυθολογία. Σύμφωνα μ’ αυτές η αντικειμενική πραγματικότητα, ο κόσμος υπάρ­ χει επειδή τον έπλασε κάποιος θεός ανεξάρτητος από τον άνθρωπο και προγενέστερός του. Μια τέτοια όμως αντίληψη είναι σήμερα αναχρονιστι­ κή και ανίκανη να προσδιορίσει τους πραγματι­ κούς δεσμούς αιτίας και αποτελέσματος. Θεωρεί δε ως «αντικειμενικό» κάτι που δεν είναι παρά έ­ νας αναχρονιστικός «υποκειμενισμός».3 Δε δίνει την πραγματική αλλά την αναστραμμένη εικόνα του κόσμου. Μια σύγχρονη όμως θεώρηση του κόσμου δεν μπορεί να στηρίζεται σε έναν τέτοιο τρόπο κατανόησης της αντικειμενικής πραγμα­ τικότητας. Δεν υπάρχει ασφαλώς αμφιβολία ότι η ιστορία του ανθρώπου είναι ένα μονάχα κομμά­ τι, το τελευταίο, της ιστορίας/της φύσης. Μόνο που δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνεται λόγος για ι­ στορία της φύσης, αν δεν είχε προηγηθεί μια ι-

Σ

36/αφιερωμα στορική πορεία του ανθρώπου, ένα από τα απο­ τελέσματα της οποίας ήταν'η διαμόρφωση μιας επιστημονικής κατανόησης της φύσης και της «ι­ στορίας» της. Υπάρχει όμως σε όλα αυτά και κάτι άλλο εξί­ σου σημαντικό. Ο Γκράμσι βλέπει την επιστήμη ενταγμένη μέσα στο πλαίσιο του πολιτισμού ευ­ ρύτερα και έτσι έχει τη δυνατότητα να προσδιο­ ρίζει απροκατάλυπτα τη σχέση της με τις διάφο­ ρες κοσμοθεωρίες και ιδεολογίες που είναι κι αυ­ τές επίσης στοιχεία του πολιτισμού. Ή επιστήμη, παρατηρεί, δεν παρουσιάζεται πο­ τέ'ως’ μια γυμνή αντικειμενική γνώση. Έ χει κι αυτή πάντοτε κάποια ιδεολογική επένδυση. Στην πραγματικότητα μάλιστα επιστήμη είναι η συ­ νάντηση του αντικειμενικού γεγονότος με μια υ­ πόθεση ή ένα σύστημα υποθέσεων. Η ίδια δε η ε­ πιστημονική μέθοδος μας δίνει τη δυνατότητα να διακρίνουμε κάθε φορά την αντικειμενική γνώση από το σύστημα των υποθέσεων.4 Η σχέση συνεπώς της επιστήμης με τις κοσμο­ θεωρίες και τις ιδεολογίες είναι μια υπόθεση σύν­ θετη και καθόλου απλή. Έ νας απόλυτος διαχω­ ρισμός μεταξύ τους όχι μόνο δεν είναι δυνατός, αλλά δεν θα ήταν προς όφελος της επιστήμης, α­ φού θα της στερούσε τη δυνατότητα να κάνει υ­ ποθέσεις στην αναζήτηση της αλήθειας. Ό μω ς, ταυτόχρονα, κάθε ταύτιση οποιοσδήποτε κοσμο­ θεωρίας με την επιστήμη όχι μόνο δεν είναι εξί­ σου νοητή αλλά στην πραγματικότητα αφενός θα αγκύλωνε την επιστήμη στο πλαίσιο μιας ιδεολο­ γίας και αφετέρου, η τελευταία όσο και αν διακή­ ρυσσε την «επιστημονικότητά» της, θα κατέληγε να γίνει μια καλυμμένη θρησκεία. Το πρόβλημα συνεπώς δεν είναι να αποκηρύ­ ξουμε τις ιδεολογίες και τις κοσμοθεωρήσεις στο όνομα μιας υποτιθέμενης επιστημονικής καθα­ ρότητας, αλλά να γνωρίζουμε τον συγκεκριμένο ρόλο που παίζει καθεμιά από αυτές στο γενικότε­ ρο πολιτισμικό γίγνεσθαι, χωρίς να συγχέουμε τη μια με την άλλη. Εδώ ακριβώς τίθεται το θέμα των σχέσεων του Γκράμσι με τον μαρξισμό. Ο Γκράμσι δεν έπαψε ποτέ να εμπνέεται ούτε από τον Μαρξ ούτε από τον Λένιν. Σ’ αυτή όμως την έμπνευση δεν υπάρ­ χει τίποτε το παθητικό. Στη σκέψη τους δεν ανα­ ζητά το καταφύγιο της πνευματικής βεβαιότη­ τας, αλλά την παρακίνηση σε μια διαρκή αναζή­ τηση. Η αξία γι’ αυτόν της διδασκαλίας του Μαρξ δεν μπορούσε να κλειστεί στα όρια μιας, αμφίβολης σημασίας άλλωστε, «ορθοδοξίας» και η προσήλωση σ’ αυτή δεν είναι ζήτημα ομο­ λογίας πίστεως, που δεν έχει επίσης καμιά αξία καθεαυτή. Για τον ίδιο ο μαρξισμός, και δεν είναι τυχαίο που χρησιμοποιεί τον όρο «φιλοσοφία της πράξης», αποτελεί «μια στιγμή του σύγχρονου πολιτισμού».5 Ό ση απλή και αν είναι η διατύ­ πωση αυτή είναι πλούσια σε νοήματα. Τον οδηγεί

κατ’ αρχήν σε μια άλλη διατύπωση ότι ο μαρξι­ σμός είναι η θεωρία των αντιθέσεων της σύγχρο­ νης κοινωνίας, όντας όμως ο ίδιος ένα στοιχείο αυτών των αντιθέσεων κι όχι η έκφραση της υ­ πέρβασής τους.6 Έ να δεύτερο ζήτημα που συνε­ πάγεται η τοποθέτησή του είναι πως ο μαρξισμός δεν μπορεί να θεωρείται η τελευταία πράξη στην ιστορία των ιδεών. Και πράγματι για τον ίδιο τον Γκράμσι, αν πριν τον Μαρξ υπάρχει ο Μακιαβέλλι, ο Ρουσσώ, ο Χέγκελ και μάλιστα όχι ως μια γραμμική πορεία ανέλιξης με κατάληξη τον Μαρξ, ανάμεσα στον Μαρξ και τον Λένιν υπάρ­ χει από τη μια ο αναρχοσυνδικαλιστής Σορέλ και ο νεοχεγκελιανός ιδεαλισμός του Κρότσε. Ο ίδιος δεν θα κάνει ποτέ το λάθος να οδηγηθεί σε μια μανιχαϊστική διάκριση ανάμεσα στη μαρ­ ξιστική σκέψη από τη μια, ως εξ ορισμού αναμ­ φισβήτητο κάτοχο της αλήθειας και την «αστική σκέψη», από την άλλη, ως εξ ορισμού λανθασμέ­ νη. Αντίληψη από την οποία δεν ήταν απαλλαγ­ μένος ούτε ένας διανοητής του επιπέδου του Λούκατς.7 α ήταν βέβαια λάθος να βγάλει κανείς το συμπέρασμα πως με τον τρόπο αυτό ο Γκράμσι οδηγούνταν στην άποψη ότι ο χώρος των ιδεών είναι αποσπασμένος και ανεπηρέα­ στος από το κοινωνικό γίγνεσθαι και τις αντιθέ­ σεις του. Κάθε άλλο. Έβλεπε όμως τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο κατά δύο έννοιες. Η αναμ­ φισβήτητη για τον ίδιο αλληλεξάρτηση του χώ­ ρου των ιδεών, της φιλοσοφίας, της επιστήμης κ.λπ. με το πεδίο της οικονομικής παραγωγής και των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων δεν είναι καθόλου απλή και μηχανιστική αλλά σύνθε­ τη. Αφετέρου η διαπάλη των ιδεών και η ηγεμο­ νία σ’ αυτές είναι επίσης μια σύνθετη και όχι μια κατά παράταξη μάχη. Από την άποψη αυτή είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ένα απόσπασμά του και ας μου επιτραπεί να το μεταφέρω αυτούσιο εδώ: «Στην τοποθέτηση των κριτικοϊστορικών προ­ βλημάτων, δεν θα πρέπει να κατανοούμε την επι­ στημονική συζήτηση σαν μια δίκη, στην οποία υ­ πάρχει ένας κατηγορούμενος κι ένας κατήγορος που από υπηρεσιακό καθήκον οφείλει να αποδεί­ ξει ότι ο κατηγορούμενος είναι ένοχος και γι’ αυ­ τό πρέπει να τού απαγορευθεί να κυκλοφορεί. Στην επιστημονική συζήτηση, αφού υποτίθεται πως εκείνο που ενδιαφέρει είναι η έρευνα της α­ λήθειας και η πρόοδος της επιστήμης, αποδεικνύεται πιο "προωθημένος” , εκείνος που τοπο­ θετείται από την οπτική γωνία ότι ο αντίπαλος μπορεί να εκφράζει μια ανάγκη η οποία πρέπει να ενσωματωθεί, έστω και ως μια υποταγμένη στιγ­ μή, στη δική του κατασκευή. Το να κατανοεί και αξιολογεί κανείς ρεαλιστικά τη θέση του αντιπά­ λου (και μερικές φορές είναι αντίπαλος όλη η προηγούμενη σκέψη) σημαίνει ακριβώς να είναι

Θ

αφιερωμα/37 ελεύθερος από τη φυλακή των ιεολογιών (με την κατώτερη έννοια, τυφλού ιδεολογικού φανατι­ σμού), δηλ. να τοποθετείται από μια "κριτική” οπτική γωνία, τη μόνη γόνιμη στην επιστημονική έρευνα»8. Για τον Γκράμσι το γεγονός ότι η σκέψη του Μαρξ αποτελούσε τη σύνθεση κατά έναν ορισμέ­ νο τρόπο*των μεγάλων επιτευγμάτων της αγγλι­ κής οικονομικής επιστήμης, τη ς κλασικής γερ­ μανικής φιλοσοφίας και της γαλλικής πολιτικής θεωρίας δεν ήταν μια υπόθεση οριστικά κλειστή, με την έννοια πως δεν ήταν κάτι που ο Μαρξ το έκανε μια για πάντα για λογαριασμό ολόκληρης της μεταγενέστερης σκέψης. Η αξιοποίηση των επιτευγμάτων της επιστήμης, της φιλοσοφίας και της θεωρίας είναι ένα διαρκές καθήκον9 κάθε κριτικού στοχασμού, κάθε σκέψης που θέλει να έχει τη δυνατότητα να αδράχνει τους προβλημα­ τισμούς των καιρών της. Βλέποντας έτσι τα πράγματα ο Γκράμσι υπήρ­ ξε ο μοναδικός μαρξιστής που ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει κριτικά τον ίδιο τον μαρξισμό. Βλέποντάς τον ως μια στιγμή του σύγχρονου πο­ λιτισμού μπόρεσε να δει τις «περιπέτειές» του στο πλαίσιο του πολιτισμού αυτού. Επισήμανε έ­ τσι αφενός ότι ο μαρξισμός από ορισμένες από­ ψεις έχει κι αυτός γονιμοποιήσει διάφορα, αντί­ θετά του μάλιστα, ρεύματα της σύγχρονης σκέ­ ψ ης.10 Από την άλλη, στην ευρύτερη διάδοσή

του, προκειμένου να ξεπεράσει τον κυρίαρχο στα λαϊκά στρώματα θρησκευτικό υπερβατισμό ταυ­ τίστηκε με τον ωμό και χονδροειδή υλισμό, που είναι κι αυτός μια διαστρωμάτωση της κοινής γνώμης και των λαϊκών πεποιθήσεων. Καθώς δε η λαϊκή θρησκεία είναι στενά δεμένη με τη μα­ γεία και τις προκαταλήψεις, στις αντιλήψεις των οποίων η ύλη παίζει πάντα σημαντικό ρόλο, είναι αυτή ακριβώς η λαϊκή εκδοχή της θρησκείας που διατήρησε τον ωμό υλισμό.11 Νά γιατί ο δογματι­ κός μαρξισμός παίρνει τα χαρακτηριστικά ενός είδους θρησκευτικής πεποίθησης. Τις «περιπέτειες» αυτές του μαρξισμού, ο Γκράμσι τις παρακολουθεί κριτικά, χωρίς να πε­ ριορίζεται σε καταδίκες και αφορισμούς. Δίχως την ελάχιστη αφ’ υψηλού περιφρόνηση. Ό σ ο ό­ μως και αν αιτιολογεί, δεν δικαιολογεί. Και ενώ κατανοεί γιατί στους απλούς ανθρώπους ορισμέ­ νες αντιλήψεις παίρνουν συγκεκριμένα χαρακτη­ ριστικά, είναι ιδιαίτερα αυστηρός με εκείνους που είναι σε θέση να δουν και δεν το κάνουν είτε από πνευματική νωχέλεια είτε από πολιτική ανευθυνότητα. Ο ίδιος αφιέρωσε όλη την πολιτική δράση του, ολόκληρη την πλούσια πνευματική δημιουργία του, όλη τη ζωή του με μια πρωτοφα­ νή αίσθηση πολιτικής και πνευματικής ευθύνης για να συμβάλει στο άνοιγμα των πιο πλατιών δρόμων στον ελεύθερο στοχασμό και στην απε­ λευθέρωση του ανθρώπου.

Σημειώσεις

7. Αρκεί κανείς να δει τον τρόπο με τον οποίο βλέπει τη φιλο­ σοφία από τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα μέχρι τις πρώτες του δικού μας στο, κατά τα άλλα πολύ ενδιαφέρον, βιβλίο του G. Lukacs. La distruzione della ragione, τόμοι I-II, εκδ. Einaudi 1974.

8. A. Gramsci, όπου πιο πάνω, σελ. 21.

9. Στο ίδιο, σελ. 91.

10. Στο ίδιο, σελ. 81.

11. Στο ίδιο. σελ. S3

1. A. Granisci, II materialismo strorico e la filosofia di Benedetto Croce. Εκδ. Einaudi 1955, σελ. 3.

2. Στο ίδιο, σελ. 55.

3. Στο ίδιο,, σελ. 55.

4. Στο ίδιο, σελ. 56.

5. Στο ίδιο, σελ. 81.

6. Στο ίδιο. σελ. 94.

Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου Ετήσια 12.000 - Σπουδαστική 11.000 δρχ. Εξάμηνη 6.500 - Σπουδαστική 5.500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων 14.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια 90 δολ. (ΗΠΑ) Σπουδαστική Ετήσια 85 δολ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών 105 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 1000 δ ρ χ ., τα δεκαπενθήμερα 600 δρχ. και τα διπλά 1000 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

38/αφιερωμα

Cesare Vasoli*

'Ή ολοκληρωτική δημοσιογραφία” Αναγνώστης πολύ προσεκτικός εκείνω ν των περιοδικών που, κυρίως, μεταξύ του 1910 και του πολέμου είχαν εκφράσει τις συγκεχυμένες ανάγκες ανανέω­ σης κάποιων ιταλικώ ν πνευματικών ομάδω ν εμψυχωτής του μοναδικού τυπο­ γραφικού οργάνου της ιταλικής αριστερός, που μεταπολεμικά, είχ ε να αντι­ μετωπίσει το μεγάλο πρόβλημα του σχηματισμού μιας κουλτούρας «προλετα­ ριακής», ο Gramsci ξέρει πολύ καλά ότι η διάδοση των ιδεών σ τις μ εγά λες μάζες είναι συνδεδεμένη με την απ οτελεσματικότητα μιας έξυπνης και υπο­ χωρητικής δημοσιογραφίας, ικανής να κατακτήσει τη «συναίνεση» ενός κοι­ νού πολύ μεγάλου και διαφορετικού. ο να φτάνεις με μεθόδους ξεχωριστές και Τ διαφορετικές, τα διάφορα στρώματα της κοινής γνώμης· το να προσελκύεις την προσοχή των ομάδων και των κοινωνικών μ αζών που είναι φυσικά ξένες στη σχολική οργάνωση· το να πραγματοποιείς το έργο της λεπτής «πεποίθη­ σης» που διαφεύγει ακόμα και από τους ίδιους τους πολιτικούς θεσμούς· το να διατηρείς και να υπερασπίζεις την ουσιαστική ιδεολογική ενότητα της κοινωνίας, είναι εξίσου σημαντικοί στόχοι που μπορούν να επιτευχθούν μόνο από μια απο­ τελεσματική οργάνωση τύπου. Είναι πολύ σαφής η σκέψη του Gramsci ότι δε θα ήταν δυνατή η δια­ τήρηση της πολιτικής ηγεμονίας στο πολύπλοκο κοινωνικό σύνολο μιας μοντέρνας χώρας, εάν α­ πούσιαζε η εκπαιδευτική και πολιτιστική λει­ τουργία της εφημερίδας ή καλύτερα ενός συνό­ λου εφημερίδων και περιοδικών, ενιαίο ως προς τον στόχο του, αλλά φυσικά διαφοροποιημένο στις μεθόδους και στις τεχνικές. Νά γιατί στα Τετράδια προτείνει μια νέα μορφή «ολοκληρωτικής δημοσιογραφίας», η οποία όχι μόνο «ικανοποιεί όλες τις ανάγκες (μιας συγκε­ κριμένης κατηγορίας) του κοινού της», αλλά δί­ χως άλλο «δημιουργεί και αναπτύσσει αυτές τις ανάγκες και συνεπώς... προκαλεί, μ’ ένα συγκε­

κριμένο τρόπο το κοινό της και... επεκτείνει προοδευτικά την έκτασή της».1 Η στερεά οργανωτική βάση είναι όμως μόνο η προϋπόθεση της αληθινής και κατάλληλης δημο­ σιογραφικής δραστηριότητας. Σε αυτήν ανήκει η «παρακολούθηση και ο έλεγχος όλων των κινη­ μάτων και των πνευματικών κέντρων που υφίστανται και σχηματίζονται στη χώρα». Έ τσι, η σύνταξη μιας σειράς δηιιοσιογραφικών πρωτο­ βουλιών θα πρέπει να συνίσταται στη σύνταξη του «πνευματικού και ηθικού χάρτη της χώρας». Δηλαδή στην καταγραφή των κινημάτων, ιδεών και κέντρων της πολιτιστικής και πολιτικής ζω­ ής της χώρας. Τέτοια ανάλυση θα επεκταθεί προς κάθε κατεύθυνση· δε θα αγνοηθούν δίπλα στα ήδη καθιερωμένα και αποδεκτά κινήματα, υ­ ποδεέστερες ομάδες και τάσεις που με τη δύναμη της μετριοπάθειάς τους, ασκούν συχνά μια λει­ τουργία λιγότερο εντυπωσιακή αλλά πιο ευρεία. Και όχι μόνο: χρήσιμο θα είναι επίσης να ακο­ λουθούν προσεκτικά ακόμα και περιοδικά των νέων γιατί απ’ αυτά μπορούν να ξεπηδήσουν νεοτερισμοί και καινοτομίες σημαντικές.2 Είναι σαφές ότι για να πραγματοποιήσει αυτά τα καθήκοντα, η σύνταξη ενός περιοδικού, μιας εφημερίδας ή οποιοσδήποτε άλλης δημοσιογρα-

* Ο Gesare Vasoli είναι καθηγητής στο Π αν/μιο του Cagliari. Εδώ μεταφράζονται αποσπάσματα από άρθρο του που περιλαμβάνεται στον τόμο Gramsci e la cultura contemporanea, Rinniti ituto Gramsci, Roma 1969, σσ. 281-299.

αφιερωμα/39

la voce

φικής δραστηριότητας πρέπει να είναι πάντα συνδεδεμένη/με ένα «πειθαρχημένο κίνημα βά­ σης»,.με μια πολιτική δύναμη, με μια κοινωνική ομάδα που υφίσταται και δρα μέσα στην πραγ­ ματικότητα. Εκείνα τα περιοδικά «που απευθύνονται σε όλους και σε κανένα», μοιραία, μεταβάλλονται σε «μικρές ομάδες "άοπλων προφητών” , οι οποίες δεν καταφέρνουν να αντι­ μετωπίσουν «τις χαοτικές κινήσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στα διαφορετικά στρώματα των αναγνωστών» και τα ωθούν στην απόσχιση. Γι’ αυτό ακριβώς ο Gramsci υπογραμμίζει πως «τα περιοδικά καθαυτά είναι στείρα αν δεν γί­ νουν η κινητήρια δύναμη πολιτιστικών θεσμών με μαζικό χαρακτήρα».3 Η λειτουργία της ιδεολογικής διαφάνειας και ταυτόχρονα, της διάδοσης στα διάφορα επίπεδα ενός νέου τύπου κουλτούρας, προορισμένου να αναπτύξει μια διαφορετική πολιτική και ηθική συνείδηση, εφαρμόζεται, κυρίως, από το περιοδι­ κό ως όργανο της πολιτικής elite. λλά, χρειάζονται μάλλον διαφορετικοί τύ­ ποι περιοδικών και ξεχωριστοί, σύμφωνα με τα ιδιαίτερα έργα και τους σκοπούς τους. Ο πρώ­ τος τύπος χαρακτηρίζεται «από τον συνδυασμό των οργανωτικών στοιχείων που διαπιστώνο­ νται, π.χ. στην Critica του Β. Croce». Ταυτόχρο­

Α

να μ’ αυτά τα περιοδικά, ο Gramsci ορίζει ένα δεύτερο τύπο με «κριτικό-ιστορικό-βιβλιογραφικό» χαρακτήρα, ο οποίος αντιπροσωπεύεται από τον συνδυασμό των τυπικών στοιχείων του Leonardo, της L ’Unita και της La Voce. Ο Gramsci αφιερώνει ίσως το πιο σημαντικό μέρος των σημειώσεών του στην ανάλυση του «κριτικο-ιστορικο-βιβλιογραφικού τύπου». Ο τύ­ πος αυτός θα απευθύνεται σ’ ένα μέσο κοινό, δηλ. σε «μη ειδικούς» αναγνώστες, ικανούς ό­ μως να αντιμετωπίζουν μερικά προβλήματα πο­ λιτιστικού χαρακτήρα. Η μέθοδος που θα ακο­ λουθείται σ’ αυτόν τον τύπο περιοδικού είναι η α­ ναλυτική εξέταση των έργων και των προβλημά­ των που απασχόλησαν, έτσι ώστε να φανούν οι διανοητικές πράξεις και οι διαδικασίες που χρειάστηκαν για το αποτέλεσμα. Ο κοινός ανα­ γνώστης - γράφει ο Gramsci - «για να αναπτυ­ χθεί διανοητικά χρειάζεται να έχει μποροστά του, εκτός από το σύνθετο δοκίμιο, όλη την δρα­ στηριότητα αναλυμένη στο σύνολό της...»· και γι’ αυτό χρειάζεται να του δοθούν όχι μόνο «οι ή­ δη επεξεργασμένες και οριστικοποίημένες έν­ νοιες» αλλά κυρίως «όλη η σειρά των ενδιάμε­ σων συλλογισμών».4 Ακριβώς γι’ αυτό ο Gramsci θεωρεί ότι για ένα παρόμοιο περιοδικό είναι κυρίως χρήσιμες και α­ παραίτητες μερικές στήλες, γύρω από τις οποίες θα έπρεπε να αρθρώνεται μια υπομονετική, συ­ στηματική δουλειά πολιτιστικής εκπαίδευσης. Καταρχάς, κάθε τεύχος θα έπρεπε να περιέχει έ­ να «εγκυκλοπαιδικό λεξικό πολιτικο-επιστημονικο-φιλοσοφικό» αποτελούμενο από «μια ή μι­ κρότερες μονογραφίες εγκυκλοπαιδικού χαρα­ κτήρα πάνω σε πολιτικές, φιλοσοφικές και επι­ στημονικές έννοιες» ευρείας χρήσεως, αλλά δύ­ σκολα αντιληπτές στον μέσο αναγνώστη. Οι συντάκτες θα πρέπει κυρίως να διασαφηνίζουν τα πιο συνηθισμένα λάθη, που οφείλονται στην κοινή γνώμη, και να παρουσιάζουν τα διάφορα θέματα σε σχέση με δημοσιεύματα «ανωτέρου τύπου». Ό μ ω ς η επιμορφωτική λειτουργία του περιοδι­ κού δε θα είχε επιτυχία αν έλειπαν οι κριτικές βι­ βλίων και μια κριτική βιβλιογραφία. Αυτές επέ­ τρεπαν στους αναγνώστες να ξεκαθαρίσουν τις ι­ δέες τους και να φτάσουν στην «πηγή όλων των εσφαλμένων εννοιών» που είναι ευρέως διαδεδο­ μένες στα διάφορα επίπεδα της εθνικής και «το­ πικής»5 κουλτούρας. Και ακόμα: για να είναι πραγματικά προσιτό «στη μέση κουλτούρα του μέσου αναγνώστη» κάθε τεύχος περιοδικού θα έ­ πρεπε τουλάχιστον να περιέχει: 1) «ένα ευρετήριο όπου όλα τα ονόματα και οι ξένες λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν στα διάφορα άρθρα» κατα­ γράφονται «σύμφωνα με μια φωνητική μεταγλώττιση, όσο το δυνατόν πιο πιστή στην ι­ ταλική γλώσσα»· 2) «μια στήλη στην οποία δόθη­

40/αφιερωμα κε η ερμηνεία των ειδικών λέξεων στα διάφορα γλωσσικά ιδιώματα (φιλοσοφικό, πολιτικό, επι­ στημονικό, θρησκευτικό, κ.λπ) ή εξειδικευμένη στη χρήση ενός συγκεκριμένου συγγραφέα». Η σπουδαιότητα αυτών των τεχνικών βοηθημάτων υπογραμμίζεται από τον Gramsci, ο οποίος προ­ βάλλει το σοβαρό εμπόδιο «στο να θυμάται κα­ νείς και να εκφράζει τη γνώμη του» εξαιτίας «της άγνοιας του πώς προφέρονται ορισμένα ονόματα και της ερμηνείας ορισμένων όρων».6 ^ 7 εκινώντας από τις παραπάνω μεθοδικές σκέψεις ο Gramsci στοχεύει στην αντιμετώ­ πιση των προβλημάτων που προκύπτουν από την οργάνωση του περιοδικού ως οργάνου πολιτιστι­ κής και πολιτικής εκπαίδευσης. Τα προβλήματα αυτά αφορούν την εξωτερική εμφάνιση του πε­ ριοδικού, το είδος και τις σκοπιμότητες της ξέ­ νης συνεργασίας, τη μέθοδο των κριτικών των βι­ βλίων, τις συστηματικές έρευνες οικονομίας και, τέλος, τα θέματα νομοθεσίας τα οποία ενδιαφέ­ ρουν πλατιά στρώματα αναγνωστών. Και ακό­ μα: ο Gramsci μελετά τον καθημερινό τύπο, στις διαφορετικές του ιδιότητες ως «τύπου πληροφό­ ρησης» και ως «τύπου γνώμης». Στις αναγκαστι­ κά σύντομες σημειώσεις των Τετραδίων προσεγ­ γίζει όλα τα θέματα που θα μπορούσαν να αφο­ ρούν μια «επιμορφωτική» δημοσιογραφία, ενταγ­ μένη σε ένα πρόγραμμα διάδοσης πολιτιστικής και ιδεολογικής επεξεργασίας. Πρόκειται - όπως έγινε αντιληπτό απ’ όσα ει-

το βήμα Ν. Μουζέλης: Ηφτώχεια της

κοινωνιολογικής θεωρίας Π. Τερλεξής : Το εγελιανό κράτος

και η σύγχρονη θεωρία Ε. Μπόλιας: Ηδημοκρατία στο

σύγχρονο κόσμο J. Habermas : Τα νέα κοινωνικά κινήματα Α. Γεωργουλας: Κοινωνική αναπαραγωγή στην Ελλάδα /. Τσιγγάνου: Ναρκωτικά και νομοθετική πολιτική Αντίλογος : «Είδωλαπολιτισμού»: κριτική στο βιβλίο του Κ. Τσουκαλά ΤΕΥΧΟΣ 7 - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1992

πώθηκαν ως εδώ - για υποδείξεις λεπτομερείς και τεχνικές στις οποίες αντικατοπτρίζεται η μακρά δημοσιογραφική εμπειρία του Gramsci. Το ουσιώδες και αποφασιστικό σημείο είναι ακρι­ βώς η συνεχής επιμονή του πάνω στον ορθολογι­ κό χαρακτήρα, ο οποίος πρέπει να οδηγήσει μια σοβαρή επιμορφωτική πρωτοβουλία στο χώρο του πολιτικού τύπου και του κόμματος, την αυ­ στηρή καταδίκη του αυτοσχεδιασμού και του δυ­ σάρεστου εμπειρισμού, οι οποίοι έτσι είχαν εμπνεύσει συχνά την ιταλική σοσιαλιστική δημο­ σιογραφία. Για να αντιμετωπιστεί το μεγάλο ι­ στορικό πρόβλημα του σχηματισμού μιας πραγ­ ματικής πολιτικής εθνικής συνείδησης, για να κατασκευαστεί μια νέα λαϊκή νοοτροπία πραγ­ ματικά «σύγχρονη», για να δημιουργηθεί μια κουλτούρα η οποία δεν είναι πια το κλειστό μο­ νοπώλιο των κυρίαρχων τάξεων και των «υπηρε­ τών» τους, χρειάζεται πρώτα απ’ όλα, και κυ­ ρίως, τιμιότητα, διανοητική αυστηρότητα και μια αδιάλλακτη άρνηση εκείνων των πιο ριζωμέ­ νων και «διαρκών» «κακών συνηθειών». Η «α­ ποδιοργάνωση, η προχειρότητα στην επιστημονι­ κή δραστηριότητα, η απουσία πολιτιστικής συγκέντρωσης, η μαλθακότητα και η ηθική επιεί­ κεια στο πεδίο της επιστημονικο-πολιτιστικής δραστηριότητας»7 αποτελούσαν, στην εποχή του Gramsci σοβαρά προβλήματα της ιταλικής διά­ νοιας. Το παράδειγμα ορισμένων^διανοούμενων ή ψευδο-διανοούμενων της ιταλικής αριστερός είναι σταθερά παρόν στον Gramsci, ο οποίος στις σκέψεις του στη φυλακή, θυμάται τον μακρύ α­ γώνα, ήδη από τα χρόνια της Grido del popolo και της Citta futura τη δημιουργία μιας νέας κουλτούρας και μιας «φιλοσοφίας» και «ηθικής» του λαού. Τώρα, ετοιμάζοντας στη φυλακή τα διανοητικά εργαλεία για την αναγέννηση μιας νέ­ ας επαναστατικής βούλησης, ο Gramsci επανέρ­ χεται στο να καθορίσει ως θεμέλιο της πολιτικής εκπαίδευσης, τους ουσιαστικούς χαρακτήρες του σύγχρονου πολιτισμού: η επιστημονική πει­ θαρχία, η σοβαρότητα και η ακρίβεια της έρευ­ νας, το κριτικό και φιλολογικό πνεύμα, χωρίς τα οποία δεν μπορεί να υπάρξει η υπεύθυνη συνείδη­ ση των ιστορικών καθηκόντων του καθενός. Μετάφραση: Διονύσιος Αγγελάκης Ηλιάνα Σταυράκογλου

5. ο.

6. ο.

7. Ο.π

αφιερωμα/41

Stefano Gensini*

Γλώσσα και πρότυπα σκέψης: σημειώσεις για τον Λ εοπάρντι και τον Γκράμσι ν, σε καιρούς παράλληλων επετείων, νόμι­ μο και χρήσιμο είναι να προσεγγίσουμε δυο μεγάλους διανοητές της ιταλικής πνευματικής παράδοσης, όπως ο Λεοπάρντι1 και ο Γκράμσι, θα μπορούσαμε ίσως να κάνουμε την υπόθεση ό­ τι, λόγω ακριβώς της δυναμικής και πειραματι­ κής φύσης στην αντίστοιχη πορεία που ακολού­ θησε η σκέψη τους, στον διαγώνιο χαρακτήρα της» εδώ έγκειται για μας, ο μη επιφανειακός λό­ γος σύγκρισης και διασύνδεσης μεταξύ των δύο. Ασφαλώς και διαφέρει πρώτιστα το ιστορικό πλαίσιο αναφοράς, όπως πολύ διαφορετικές εί­ ναι οι εμπειρίες και οι ανάγκες που πυροδοτούν τα δυο κείμενα. Δεν μας διαφεύγει όμως η εντύ­ πωση ότι το «Zibaldone» και τα Τετράδια της φυ­ λακής αντέχουν στην παιδεία μας, διεκδικώντας πεισματικά την αναγκαιότητά τους σε μια ιδεώ­ δη βιβλιοθήκη του «μοντέρνου», χάρη κυρίως στον τρόπο με τον οποίο δομείται ο λόγος τους, χάρη σε μια επιστήμη η οποία συνάδει βαθιά με τα χαρακτηριστικά του ανοίγματος της μορφής, παρόντα σήμερα σε κάθε διανοητικό γίγνεσθαι και που τίθενται εναλλακτικά απέναντι στη δογ­ ματική σκέψη. Μάλλον θα πρέπει να τονισθεί πως και στους δύο συγγραφείς, αυτό το πρότυπο έρευνας παίρνει μορφή καθώς συγκρούεται με ι­ στορικές περιόδους τις οποίες χαρακτηρίζει βα­ θύτατη κρίση τόσο στην πολιτική, όσο και στα ι­ δεολογικά συστήματα. Από τη μία η Παλινόρθω­ ση με την εξασθένηση της γιακωβίνικης εμπει­ ρίας και την οπισθοχώρηση του Διαφωτισμού. Α­ πό την άλλη ο φασισμός με την ήττα της Επανά­ στασης στη Δύση και τη βαθιά αναδιάταξη του καπιταλιστικού Κράτους στην Ευρώπη της δεκα­ ετίας του Τριάντα. Κι όμως, είτε στον Γκράμσι είτε στον Αεοπάρντι, το παρατηρητήριο που σχηματίζουν η γλώσ­ σα και οι γλώσσες, διαπερνά και θέτει σε κίνηση το σύνολο του υπό εξέταση υλικού, όπως εύκολα θα δούμε - έστω μέσα από μία τάχιστη ανα­ σκόπηση. Ο Λεοπάρντ θεωρεί την ιδιότητα της γλώσσας

Α

Τζάκομο Λεοπάρντι

ως έναν από τους συστατικούς κανόνες που συν­ θέτουν την ανθρώπινη φύση και τις γλώσσες που από εδώ απορρέουν, στις μεμονωμένες κοινωνι­ κές ομάδες, να συνοδεύουν και να γίνονται διά­ λεκτοι με την ασταθή ισορροπία μεταξύ φύσης και λογικού όπως συντελείται στις ιστορικές ε­ ποχές. Δεδομένης της λειτουργίας της γλώσσας, μαζί με τον Λάιμπνιτς, τον Λοκ και τους ideolo­ gues, η δεσμευτική λειτουργία του λόγου πάνω στη σκέψη (πρβλ. «Zibaldone» 1053-54, 1657 κ.λπ.) και, αντιστρόφως, δεδομένης της επιρ­ ροής που το σύνολο των υλικών σβέσεων μιας κοινωνίας ασκεί επί της γλώσσας (πρβλ. * Ο Stefano Gensini είναι επίκουρος καθηγητής στο Παν/μιο του Cagliari και συνεργάτης του Τ. De Mauro.

42/αφιερωμα «zibaldone» 1215), οι γλώσσες θα επιδεικνύουν κάθε φορά, ίσαμε τις πιο εσώτερες μορφικές δο­ μές τους, το επίπεδο της φαντασιακής και εκ­ φραστικής ελευθερίας που διαθέτει κάθε πολιτι­ σμός. Ή ακόμη τη σύνδεση της κοινωνίας με τα πολιτικά, οικονομικά, πολιτισμικά όριά της, στους χώρους της πρωτοτυπίας που επιτρέπο­ νται στο συγγραφέα, καθώς επίσης και στον με­ μονωμένο ομιλούντα. Χάρη σ’ αυτό το νοητικό σχήμα, η γλωσσολογική οπτική καθίσταται στον Λεοπάρντι ένα υπερευαίσθητο «θερμόμετρο», ι­ κανό να ενοποιήσει τη λεπτή γλωσσική σημασία και τη μακροϊστορική παρατήρηση, συνδυάζον­ τας την έρευνα με δύο μεγάλες «σταθερές»: την ανθρώπινη κατάσταση εν γένει και την εποχή κρίσης στην οποία έτυχε να ζήσει. Ιστορική απο­ γοήτευση και ανάλυση των εσωτερικών ορίων της Γαλλικής Επανάστασης, κριτική της ανθρωπολογικής αντίφασης σύμφυτης στον άνθρωπο και χρησιμοποίηση της αντινομίας λογικούφύσης, ως εκείνο το κλειδί διερεύνησης της φαι­ νομενολογίας αυτής της αντίφασης, όλες οι πιο γνωστές θέσεις του Λεοπάρντι διαπνέονται από γλωσσολογικά δεδομένα και κυριαρχούνται από ένα φιλοσοφικό και συνάμα κοινωνικό ερώτημο^. Ποιοι είναι οι όροι μιας πλήρους επανάκτησης της humanitas, η οποία συμπίτει με την πλήρη ε­ ξωτερίκευση των εκφραστικών δυνατοτήτων, μια γλώσσα δηλ. που να συμβαδίζει με τις «μον­ τέρνες» ιδέες, αλλά που να διατηρεί συνάμα τη φυσικότητά της. Μια γλώσσα που να αντλεί από τον «διάλογο», αλλά που δε θα χάνει τον «λαϊκό της χαρακτήρα». Μια γλώσσα που θα παντρεύει τη γαλλική στιγμή της κοινωνικής επικοινωνίας με την «ιταλική» στιγμή της ποικιλομορφίας και ελευθερίας των φωνών και τεχνοτροπιών. Ιδού, λοιπόν, μια περίπτωση εκείνης της «προβληματι­ κής» πορείας της σκέψης όπου η επικρατούσα ο­ πτική επιτρέπει να φωτισθεί η ολότητα, χωρίς ταυτόχρονα να την εξαντλεί και απαραιτήτως να παραπέμπει σε άλλες οπτικές, ζητάει να ενσωμα­ τωθεί σε αυτές. Η γλωσσολογία του Λεοπάρντι δεν αποτελεί ίσως παρά την πλέον κρυστάλλινη από τις δυνατές διαδρομές για να αντιπροσωπευθεί αυτή η μορφή, αυτή η μεθοδολογία συλλο­ γισμών. τον Γκράμσιη γλώσσα παρουσιάζεται, από τα νεανικά γραπτά όπου γίνεται πλέον αι­ σθητό το μάθημά του Μπάρτολι,2 μέχρι τα γνω­ στά τετράδια στην Τάνια της 19ης Μαρτίου του 1927 και της 17ης Νοεμβρίου του 1930, ίσαμε τα «Τετράδια», ως εκείνο το κλειδί με το οποίο προ­ σεγγίζουμε τον «πυρήνα των προβλημάτων» που αποτελούν τον ορίζοντα της ιστορικο-πολιτικής του έρευνας και της τοτινής προοπτικής του. Στον Γκράμσι εξαφανίζεται κάθε μεταφυσική α­ ναφορά του γλωσσικού θέματος, ενώ αναπτύσσε­

Σ

ται πλήρως η γνωστική καθώς και η φιλοσοφικοκοινωνική του σπουδαιότητα. Αυτό το θέμα «πρέπει τεχνικά» να τεθεί σε πρώτο επίπεδο, από τη στιγμή κατά την οποία η φιλοσοφία θα ξεπεράσει την εξειδικευτική της μονομέρεια και θα ε­ παναπροσδιοριστεί ως εκείνο το συλλογικό έργο, διανοητικό και μαζί υλικό, που τείνει να μετα­ μορφώσει τον κόσμο (πρβΑ. «Τετράδια» σελ.

1330). Είναι συνεπώς, από μια άποψη, μία ερμη­ νευτική οπτική για να τονισθούν οι αποφασιστι­ κοί «κόμποι» στη σχέση διευθυνόντων-δευθυνομένων, φιλοσοφίας-κοινού αισθήματος. Ενώ από μία άλλη άποψη, αποτελεί το σύνορο εκείνο που θα διαβούμε για την κατάκτηση της λογικής αυ­ τής της σχέσης και τροποποιώντας το, να ενερ­ γοποιηθεί ένα ηγεμονικό γίγνεσθαι. Η γλώσσα εί­ ναι από μόνη της «συλλογικό όνομα», χρήσιμη τόσο στο να χαρακτηρίζουμε την πολιτισμική φυσιογνωμία ενός ατόμου, όσο και στην αναφο­ ρά μας σε μία κοινωνική ολότητα. Τη στιγμή ό­ μως κατά την οποία χάνεται μέσα στο κύκλωμα μιας φιλοσοφίας της πράξης, προωθεί τη φιλοσο­ φική και πολιτική κατηγορία για να ορίσει την πορεία σχηματισμού του «ενωτικού γλωσσικού ε­ θνικού κονφορμισμού» («Τετράδια», σ. 2343). Καταδεικνύει το πώς οι αυθόρμητες ή ενδελεχείς γραμματικές που ενυπάρχουν στα μεμονωμένα άτομα ή και μέσα στις κοινωνικές ομάδες μπο­ ρούν να συγκλίνουν προς μία κανονιστική γραμ­ ματική που τείνει να δημιουργήσει ένα διάχυτο πολιτισμικό κλίμα, μία κοινή στάση,πνευματική μαζί και ηθική. Στην ουσία το «γλωσσικό ζήτημα» χρησιμεύει στον Γκράμσι για να γράψει εκ νέου τη μη εθνικο-λαϊκή ιστορία των Ιταλών διανοουμένων και να προβάλλει, πολύ προσεκτικά, τα τεχνικά επίσης όργανα του εγχειρήματος, τη μεταστροφή αυτής της κοσμοπολίτικης τάξης καθώς εμπλέ­ κεται πρωτόγνωρα στη σχέση λαϊκών μαζών και κράτους. Ά ρ α το γλωσσικό ζήτημα είναι πλή­ ρως «μεταφορά του κοινωνικού», ενσωματώνε­ ται «τεχνικά» στους κύριους πόλους των απόψε­ ων του Γκράμσι (διανοούμενοι-ηγεμονία-κοινωνία των πολιτών-πολιτική κοινωνία-Κράτοςκοινό αίσθημα-φιλοσοφία κ.ά.) εκφράζοντας ο­ πωσδήποτε την αλληλοεξαρτώμενη λειτουργία του. Παρουσιάζεται εκ νέου αυτή η «διαγώνια» κατάσταση στους συλλογισμούς μας και αποτε­ λεί τον άξονα της δικής μας ερμηνευτικής πρότασης. Η «επιστημική» σύγκλιση που η γλωσσολογι­ κή οπτική επιτρέπει να διακρίνουμε μεταξύ «Zibaldone» και Τετραδίων ενισχύεται, εάν από τη γενικόλογη θεώρηση μετασχηματισμού της γλώσσας περάσουμε στη συγκεκριμένη συζήτη­ ση της «Ιταλικής περίπτωσης», όπως οι Λεοπάρντι και Γκράμσι εξέτασαν στα γραπτά τους. Στα γράμματα προς την Τάνια και σ’ ένα βασικό χω-

αφιερωμα/43 ρίο του Τετραδίου 21, η γκραμσική «ιδέα» επι­ κεντρώνεται γύρω από έναν πυρήνα προβλημά­ των: τα χαρακτηριστικά του «δημόσιου ιταλικού πνεύματος» με την ιδέα της παραδοσιακής απο­ μόνωσης των διανοουμένων η μη λαϊκότητα της λογοτεχνίας- η απουσία ενός εθνικού θεάτρου· το γλωσσικό ζήτημα από τον Μαντζόνι και μετά κ.ά. ποιος διατρέξει το ημερολόγιο του Λεοπάρντι, λαμβάνοντας υπόψη τις ψηφίδες μιας ανάλογης διάταξης, θα δει παράγραφο την παρά­ γραφο, grosso modo μεταξύ του φθινοπώρου του 1821 και του 1823-24, να συμπληρώνεται το μω­ σαϊκό. Κατά τον Λεοπάρντι η πολιτική, γλωσσι­ κή και πολιτισμική αντίθεση μεταξύ Ιταλίας και Γαλλίας, έγκειται στην απουσία απ’ τη χώρα μας μιας «πρωτεύουσας» που να εκφράζει έναν κανό­ να ηθών, στην ανυπαρξία μιας «στενής κοινω­ νίας» σε επίπεδο κυρίαρχων τάξεων που να επι­ τρέπει έναν πραγματικό «διάλογο» μεταξύ των πόλεων και των τάξεων, στη «διάκριση» πολιτι­ κών και θεσμικών πραγμάτων απέναντι στο «Λαό» και το «Έθνος», στο τείχος που υψώθηκε από το 1700 ανάμεσα στους «λογίους» και το «λαό», στην έλλειψη μιας «κοινωνίας των πολι­ τών» («Zibaldone», σ. 2129), η οποία απαγορεύει μια πραγματική σχέση μεταξύ ομιλουμένης και γραπτής γλώσσας. Και στην ως τα σήμερα λίγο μελετημένη Συζήτηση για τη σημερινή κατάστα­ ση στα ήθη των Ιταλών, που συνήθως ανάγεται στο 1824, ο Λεοπάρντι επικεντρώνει την προσο­ χή του σ’ ένα νοηματικό πρόβλημα που οι ανα­ γνώστες του Γκράμσι κι ακόμα νωρίτερα του I. Ά σκολι,3 δεν μπορεί να μη νιώσουν οικείο:

Ο

Κι αν ακόμη παραβλέψω το ότι το Έ θνος, μη διαθέτοντας ένα κέντρο, δε διαθέτει πράγματι έ­ να ιταλικό κοινό, κι αν ακόμη παραβλέψω την

έλλειψη μιας νεότερης Εθνικής λογοτεχνίας η ο­ ποία στα μεγαλύτερα Έθνη του καιρού μας α­ ποτελεί ένα πάρα πολύ μεγάλο μέσον ομοφω­ νίας ως προς τις γνώ μες, τα γούστα, τα ήθη, τους τρόπους, τα ατομικά χαρακτηριστικά όχι μόνο μέσα στα πλαίσια του ιδίου Έ θνους, αλλά ακόμα και μεταξύ περισσοτέρων Εθνών (...) Αν παρέβλεπα λοιπόν όλους αυτούς καί άλλους π ολλούς (λόγους) και περιοριζόμουν μόνο στην απουσία κοινωνίας, αυτό οφείλεται στο ότι στην Ιταλία δεν έχουμε έναν προκαθορισμένο τρόπο (...) Κι όχι μονάχα κάθε ιταλική πόλη, αλλά και κάθε Ιταλός να συμπεριφέρεται διαφορετικά.

Καθένας από τους όρους του Λεοπάρντι, όπως άλλωστε κι εκείνοι που χρησιμοποίησε ο Άσκολι, σε μια πηγή γνωστή στον Γκράμσι, στο Προοίμιο, φαίνεται πως προοιωνίζονται τις νοη­ ματικές κατηγορίες της θεωρίας της ηγεμονίας των Τετραδίων, όπου φυσικά κάθε όρος (κοινω­ νία των πολιτών, Έθνος-Λαός, γλωσσική συμ­ φωνία κ.ά.) ανανεώνεται νοηματικά μέσα από μια συνολική οπτική κάι κυρίως πολιτική (με την ευρεία και συγκροτημένη έννοια που η λέξη αυτή έχει στον Γκράμσι). Δε μας διαφεύγουν εντούτοις δυο βασικά ερωτήματα: πώς εξηγούνται τέτοιες συγκλίσεις στην ανάλυση και κυρίως στην ορο­ λογία; Πώς μπορεί να καθοδηγούν και να ενο­ ποιούν χωρίς υπερβολές, σκέψεις και σχέδια δυο διανοουμένων τόσο απόμακρων στο χρόνο και με τόσο διαφορετική στάση στην κοινωνία; Κατά τη γνώμη του γράφοντος, περισσότερο α­ πό φιλολογικούς λόγους (που άλλωστε δεν ανά­ γονται εύκολα στην περίοδο της φυλακής), πρέ­ πει να επικαλεσθούμε, να εξηγήσουμε τις κοινές καταβολές των δυο κειμένων, αποδίδοντάς τες σε μια απόμακρη και πολύ πιο διαφοροποιημένη αλυσίδα στη σκέψη είτε του Γ κράμσι είτε του Λεοπάρντι, οι οποίοι εντελώς ανεξάρτητα ο ένας απ’ τον άλλο, στάθηκαν συνάμα οφειλέτες και συμμέτοχοι. Υπαινίσσομαι εκείνο το πλουσιότα­

44/αφιερωμα το ρεύμα προβληματισμών το οποίο από τον Δάντη ώς το 1700 με τους Μουρατόρι,4 Τζενοβέζι5 και φθάνοντας ίσαμε τον επόμενο αιώνα (19ο) με τον Φώσκολο, το Μαντζόνι και τον Ά σκολι, διαμέσου των αιώνων είχε διερευνήσει α­ ναμφισβήτητα την ιταλική περίπτωση. Από το «De vulgari eloquentia» κιόλας, τα κριτικά ση­ μεία αυτής της περίπτωσης - η απουσία μιας πολιτικο-κρατικής Αυλής και η συνακόλουθη αποσάρθρωση της τάξης των διανοουμένων - εί­ χαν άπλετα φωτισθεί. Και σε κάθε φάση του' γλωσσικού ζητήματος, όπως άλλωστε ο Γκράμσι επιβεβαιώνει με λαμπρή σαφήνεια, είχε τεθεί ξα­ νά με ενεργητικότητα το πρόβλημα της «ταυτό­ τητας» των καλλιεργημένων τάξεων, είχε αναδυθεί ο άγνωστος X της τοποθέτησής τους απέναντι στους «μικρούς» πληθυσμούς, καθώς επίσης α­ πέναντι στην πολιτική ισχύ, στα θεσμικά όργανα της επικοινωνίας και της παιδείας. Στη διάρκεια του 1700, καθώς αναδύονται οι πρώτοι σταθεροί πυρήνες της αστικής τάξης και προωθούνται πολιτικά και πολιτισμικά προ­ γράμματα συνδυαζόμενα ποικιλοτρόπως με ρε­ φορμιστικές προσπάθειες, οι θεματικές εμβαθύνονται και ο προβληματισμός για τη γλώσσα επι­ στρέφει, ως ένας κεντρικός άγνωστος X, όπως ε­ κείνος των μέσων ενσωμάτωσης της κοινωνίας, των διαύλων διάδοσης ενός διανοητικού, πολιτι­ κού και εκφραστικού κανόνα. Να ληφθούν υπό­ ψη οι θεωρήσεις του για τη συσπειρωτική λει­ τουργία στη ζωή μιας σύγχρονης χώρας, η οποία ξεκινάει από την πρωτεύουσα, αληθινό θεμέλιο κοινών μορφών σκέψης και γλώσσας. Ας δούμε επίσης τους οξείς συσχετισμούς της ιταλικής κα­ τάστασης με την πολύ πιο εξελιγμένη αντίστοιχη αγγλική. Στην Αγγλία υπάρχει η μακρόχρονη ι­ στορικά και διαστρωματοποιητική συνήθεια της κοινωνικής «ανταλλαγής» των εμπορικών και πολιτισμικών συναλλαγών μεταξύ της μιας και της άλλης περιοχής, το κλειδί για μια γλωσσική ενοποίηση, η οποία ξεκινά από τα κάτω. Στην I - . ταλία αντίστροφα, προεξάρχει για αντίθετους λό­ γους, αυτό που με όρους Ντε Σωσυριανούς θα μπορούσαμε να περιγράφουμε ως «επαρχιώτικο πνεύμα». Θα ήταν δυνατόν επί μακρόν να αναφερόμα­ στε στα γραπτά ολόκληρου του 18ου και των αρ­ χών του 19ου αιώνα. Θα βλέπαμε συνεχώς να πα­ ρουσιάζεται πάλι αυτή η διαφοροποιημένη ανά-*1 Σημειώσεις 1. Giacomo Leopardi (1798-1837). Μεγάλος Ιταλός ποιητής, εκ­ φραστής του «κοσμικού πεσιμισμού». Αξεπέραστη η λυρική του συλλογή «Canti». Σημαντικά επίσης τα πεζογραφικά του έργα όπως το «Zibaldone».

2. Μ. Bartoli (1837-1946). Γλωσσολόγος, συντάκτης του Γλωσ­ σικού Άτλαντος της Ιταλίας. Υπήρξε καθηγητής του Gramsci, ο οποίος με την καθοδήγησή του είχε αρχίσει να ασχο-

λυση της ιταλικής «περίπτωσης», έχοντας ως ε­ πίκεντρό της την έλλειψη θεμελίων μιας σύγχρο­ νης εθνικής κοινωνίας (πολιτική πρωτεύουσα, ο συσχετισμός μεταξύ διαφορετικών συνιστωσών της κοινωνίας, η διαπλοκή του εμπορικού, πολι­ τικού στοιχείου με το γλωσσικό και πολιτισμικό ζήτημα) στοιχεία όλα που από μόνα τους μπο­ ρούν να εγγυηθούν μια συνοχή στα γλωσσικά και επικοινωνιακά μέσα. Είναι αρκετά προφανές, έ­ στω και μέσα από αυτά τα σύντομα παραδείγμα­ τα, ποια παράδοση σκέψης είχε κατά νου ο Λεοπάρντι όταν έγραφε τις διεισδυτικές σημειώσεις του, αντικείμενο έρευνας στην προηγούμενη πα­ ράγραφο. Και είναι, ή μάλλον θα έπρεπε να είναι προφανές, όταν ο Ά σκολι προβάλλει τη θεωρία του για την «πυκνότητα της παιδείας», η οποία κατόπιν θα αναπτυχθεί ευρέως ως εκείνη η κοι­ νωνιολογική και γλωσσική αντίληψη περί «κύ­ ρους», το οποίο δεν πέφτει στο κενό, αλλά αντλεί από μια κληρονομιά κριτικών θεωρήσεων, γερά ριζωμένων στη σκέψη και τη νοοτροπία των Ιτα­ λών διανοουμένων. Ο πίνακας των αντιστοιχιών που ως εδώ ανα­ φέρθηκαν, συμπληρώνεται με τα «Τετράδια» του Γκράμσι. Το έργο του ακολουθεί ασφαλώς το δρόμο της σκέψης του Άσκολι και του Μπαρτόλι όπου, από την έννοια του «κύρους», απορρέ­ ουν τα κεντρικά σημεία της θεωρίας της «ηγεμο­ νίας». Πιστεύω πως είναι απαραίτητο να προστε­ θεί, ότι οι παραλληλισμοί Γκράμσι-Άσκολι και Άσκολι-Λεοπάρντι, γίνονται περισσότερο αντι­ ληπτοί, αν τους αναγάγουμε στη συζήτηση γύρω από το γλωσσικό ζήτημα στο 1700, αλλά και σε προηγούμενες βάσεις της ιταλικής ιστορίας. Το να υπογραμμίσει κανείς την ενότητα της σκέψης του Λεοπάρντι και του Γκράμσι ίσως να είναι ιδιαίτερα χρήσιμο σήμερα, κάτω από το φως τω^ πολλών ερωτημάτων γύρω από τις αρ­ χές της γνωστικής διαδικασίας. Τόσο για τον έ­ ναν όσο και για τον άλλον, πρόκειται για την α­ ναζήτηση διεξόδου από δογματικές μορφές της σκέψης. Η καθολική-πνευματιστική αλλά και ρασιοναλιστική, στην περίπτωση του Λεοπάρντι, η ιδεαλιστική και γενικά μαρξιστική, στην περί­ πτωση του Γκράμσι. Μια διέξοδο, δηλαδή, από «δυνατές» μορφές φιλοσοφίας χωρίς όμως κανέ­ να πειρασμό για μη-ορθολογικές στάσεις. Μετάφραση: Ό λγα Μαρκεζίνη λείται συστηματικά με τη γλώσσα της Σαρδηνίας.

3. G.J. Ascoli (1829-1907). Πρωτοπόρος γλωσσολόγος, εξέφρασε τη θεωρία «των γλωσσικών περιοχών». Το πιο ση­ μαντικό του έργο είναι η «Εισαγωγή (Proemio) του Ιταλικού Γλωσσολογικού Αρχείου».

4. L. Muratori (1672-1750). Υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες του Διαφωτισμού και συνέταξε πολλούς τόμους για την ιστορία και τον πολιτισμό του Μεσαίωνα.

5. A. Genovesi (1713-1769). Φιλόσοφος, οικονομολόγος και θε­ ωρητικός του Διαφωτισμού.

αφιερωμα/45

Ντομένικα Μινίτι-Γκώνια

Ιταλοί διανοούμενοι και λογοτέχνες από την Αναγέννηση έως τον αιώνα μας (Μια περιδιάβαση των Quaderni) Νικολό Μακιαβέλλι

«Ο A n tonio Gramsci υπήρξε μια από τις λαμπρότερες π ροσω πικότητες του αιώ να μας, όχι τόσο για την π ολιτικ ή δραστηριότητα και την καθορι­ στική συμμετοχή του στη μοίρα της ιταλικής πολιτικ ής ζωής, όσο για τις τοποθετήσεις του σε θεμελιώ δη προβλήματα του πολιτισμού, της λ ο γο ­ τεχνίας και της τέχνης. Ο σα χρόνια διήρκεσε η φυλάκισή του, ο Gramsci αφοσιώ θηκε στη μελέτη π ολιτικ ώ ν, ηθικώ ν, λο γο τεχνικ ώ ν και κα λλιτε­ χν ικ ώ ν ζητημάτων γράφοντας τις εντυπώ σεις, τους σ υλλογισμούς και τις απόψ εις του σε σημειώσεις, υποσημειώ σεις, δοκίμια, τα οποία δ ίνουν το μέγεθ ος και το βάθος της σκέψ η ς του».

Η περιγραφή αυτή, που ανήκει στο «σεβάσμιο γέρο» της ιταλικής κριτικής, Mario Santoro, παρουσιάζει κατάλληλα την προσωπικότητα του Gramsci. Πα­ ράλληλα εκφράζει το πνεύμα αυτής της σύντομης και επιλεκτικής θεώρησης της συμβολής του μεγάλου στοχαστή στα ιταλικά γράμματα. Στόχος της θα είναι η ανάδειξη μιας λιγότερο γνωστής, στο ευρύτερο ελληνικό κοινό, πτυ­ χής της δραστηριότητάς του.

κρίση της περιόδου που ακολούθησε τον Α' παγκόσμιο πόλεμο είχε επιφέρει στην Ιτα­ λία μια κατάσταση «φοβερού αντιδραστικού κλί­ ματος» που κατέληξε στο φασιστικό καθεστώς. Ο Antonio Gramsci, έγκλειστος στις φυλακές του Mussolini, αναζητούσε τα βαθύτερα αίτια της ήτ­ τας των δημοκρατικών δυνάμεων. Πίστευε α­ κράδαντα ότι τα αίτια αυτά δεν ήταν αποτέλε­ σμα συγκυριών ή εσφαλμένης τακτικής. Αντίθε­ τα, κατά τη γνώμη του, έπρεπε να αναζητηθούν αντικειμενικά στην ίδια τη φύση των παραγό­ ντων που αποτελούσαν τον πυρήνα των προοδευ­ τικών δυνάμεων, δηλαδή το διανοητικό δυναμι­ κό της χώρας. Πραγματευόμενος τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη, διαπί­ στωνε ότι δεν υπήρχε «προσέγγιση ανάμεσα στους διανοούμενους και τους "απλούς” έτσι, ώ­ στε η επιστημονική δραστηριότητα να διευρύνει

Η

τα όριά της και να δημιουργηθεί ένα μπλοκ πνευ­ ματικών και ηθικών δυνάμεων που θα πραγματο­ ποιήσει τη μαζική, πολιτιστική πρόοδο». (Gli Intellettualit, Riuniti, Torino 1975, σ. 21). Η πε­ ποίθησή του αυτή τον οδήγησε να ερευνήσει το γιατί η παιδεία ανήκε αποκλειστικά στις μορφω­ μένες τάξεις, αντί να εισχωρήσει από αυτές στον ευρύτερο κοινωνικό ιστό.1 Φιλοδοξία του ήταν να γράψει μια ιστορία της ιταλικής διανόησης από τις απαρχές της ω ς τις μέρες του. Γράφει σχετικά: «Στάθηκα σε τρία ή τέσσερα θέματα, ένα από τα οποία είναι ο κο­ σμοπολίτικος ρόλος των ιταλών διανοουμένων ως το 1700. Αν είχα τη δυνατότητα να συμβου­ λευτώ την απαραίτητη ύλη, πιστεύω θα μπορούσε να βγει ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που ακόμα δεν υπάρχει» (Lettere dal Carcere, Einaudi, Torino 1976, σ. 103). «Φοβερή εργασία», όπως ο ίδιος τη

46/αφιερωμα χαρακτήρισε, αν σκεφθεί κανείς ότι έλειπαν οι ό­ ποιες προπαρασκευαστικές μελέτες, καθώς και ανάλογα έργα άλλων συγγραφέων επίσης, ο Gramsci δε διέθετε την κατάλληλη, επαρκή βι­ βλιοθήκη. Το μεγαλόπνοο σχέδιό του δεν πραγ­ ματοποιήθηκε παρά μόνο αποσπασματικά εξαιτίας του πρόωρου θανάτου του. Τα διασωθέντα έργα του είναι ενδεικτικά της σαφήνειας και του πνευματικού του μεγαλείου. Η ιστορία του της ιταλικής διανόησης δε σκο­ πεύει στη σκιαγράφηση γνωστών λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών συμβάντων. Βασικός σκοπός της είναι να αναδείξει τον δεσμό των ιστορικών, κοινωνικών, πολιτικών, ηθικών αιτιών που ευθύνονται για την απόσταση των ιταλών διανοουμέ­ νων από τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα . της χώρας τους. Σε γράμμα του ο Gramsci δηλώ­ νει πως σχεδιάζει αυτή την ιστορία: «Με τη Ρω­ μαϊκή Αυτοκρατορία καθιερώθηκε η κοσμοπολί­ τικη προσωπικότητα του ιταλού διανοούμενου· από το Μεσαίωνα ως το 1700 οι ιταλοί διανοού­ μενοι είχαν έναν ρόλο μη-εθνικό, καθολικό (στις υπηρεσίες της εκκλησίας ή της αυτοκρατορίας): συνέβαλλαν ως ειδήμονες και επιστήμονες στην πολιτισμική διοργάνωση άλλων κρατών, πρόσφεραν διοικητικό προσωπικό σε όλη την Ευρώ­ πη. Μόνο μετά το 1700 μπορούμε να μιλάμε για εθνικούς ιταλούς διανοούμενους» (Lettere, σ.

196). Σύμφωνα με το σχέδιό του, η μελέτη ξεκινά από τις απαρχές της ιταλικής λογοτεχνίας (1200) και επικεντρώνεται σε δυο σημαντικές εποχές: την Αναγέννηση και το 1800 (Ριζορτζιμέντο). Η Αναγέννηση και το Ριζορτζιμέντο χετικά με την Αναγέννηση η γνώμη του Gramsci είναι ουσιαστικά αρνητική. Πριν α­ πό αυτόν, επικρατούσε η κριτική αντίληψη που θεωρούσε την εποχή αυτή ως μεγάλο κίνημα πο­ λιτιστικών νεοτερισμών, θαυμάσιο φορέα της προόδου του επιστημονικού ορθολογισμού και του ελεύθερου πνεύματος, σύμβολο της απελευ­ θέρωσης του ανθρώπου από την κηδεμονία της θρησκείας και της θεολογίας. Ο Gramsci παρα­ κάμπτει την καθιερωμένη αντίληψη χωρίς εν τούτοις να αγνοεί ορισμένες αναμφισβήτητες κατα­ κτήσεις της Αναγέννησης - λαμβάνοντας υπό­ ψη το βασικότερο γι’ αυτόν γεγονός, δηλαδή ότι η Αναγέννηση υπήρξε έργο ανθρώπων πεφωτι­ σμένων αλλά αδιάφορων στα βαθύτερα ρεύματα της εθνικής ζωής· το έργο αυτό, το πολιτισμικό, το ανθρωπιστικό, το επαναστατικό, ο Gramsci πιστεύει ότι δεν επηρέασε καθόλου την πλειοψηφία του έθνους, δηλαδή τα λαϊκά στρώματα, τα οποία δεν έρχονταν σε επαφή με την παιδεία, με αποτέλεσμα να μη συμμετέχουν στις πολιτιστι­ κές και πολιτικές εξελίξεις. Πρόκειται ασφαλώς

Σ

για πρωτότυπη θεώρηση της Αναγέννησης, η ο­ ποία αν και δέχθηκε επικρίσεις από μεταγενέστε­ ρους κριτικούς, εντούτοις εξακολουθεί να απα­ ριθμεί σχολιαστές και υποστηρικτές.2 Στις πλούσιες σημειώσεις του Gramsci για το 1800, η κεντρική ιδέα είναι η εξής: ότι σ’ αυτή τη σημαδιακή εποχή της ενωτικής ιστορίας της Ιτα­ λίας, οι μετριοπαθείς μονοπώλησαν την πολιτική πρωτοβουλία, αναλαμβάνοντας την πνευματική και ηθική καθοδήγηση του επαναστατικού κινή­ ματος.3 Κατά συνέπεια οι δημοκρατικές φιλοδο­ ξίες της αγροτικής τάξης εκμεταλλεύθηκαν από την Εκκλησία και τις συντηρητικές οργανώσεις. Μεταφέροντας την κριτική του από το ιστορικό στο λογοτεχνικό επίπεδο, ο Gramsci κατευθύνει τις αιχμές του σε ορισμένους συγγραφείς του Ρο­ μαντισμού (π.χ. τον Manzoni) που βασίζουν την επιτυχία τους στην εξιστόρηση της ζωής των α­ γροτών. Στα μυθιστορήματά τους ο Gramsci πα­ ρατηρεί ότι δείχνουν γενικευμένη συμπαράσταση στις ανησυχίες και διεκδικήσεις των φτωχών, προσφέροντάς τους ως μόνη διέξοδο την πίστη στην Εκκλησία, ενώ στην ουσία ελάχιστα συναι­ σθάνονται τον πόνο τούς.4 Ο Santoli έδωσε μια πετυχημένη εικόνα του νοήματος που εμπεριέχεται στις σημειώσεις για το 1800. Σύμφωνα με αυτόν, η θέση του Gramsci ήταν η εξής: ότι το Ριζορτζιμέντο απέτυχε διότι έ­ λειπε από αυτό το κίνημα εκείνο το πνεύμα του ιακωβινισμού που κατέστησε δυνατή τη Γαλλική Επανάσταση. Αυτή η ιδέα του ιακωβινισμού, ο Santoli πιστεύει ότι, χαρακτηρίζει και τις σημειώ­ σεις για τον Machiavelli, όπου το αριστούργημά του Ο Πρίγκηψ διαβάζεται κάτω από το φως της

αψιερωμα/47 επαναστατικής του σημασίας. «Αυτός ο πεφωτι­ σμένος μαικήνας των γραμμάτων και των τε­ χνών, - γράφει ο Santoli - ο έξοχος και συνάμα φοβερός ηγέτης που θα οδηγούσε τα ιταλικά κρα­ τίδια στην ένωση και την υπεροχή, αυτός ο ιδεα­ τός πρίγκηπας που ο Machiavelli ονειρευόταν, α­ ποτελούσε το ιδεώδες και του Gramsci, καθώς αντιπροσώπευε το σύγχρονο επαναστατικό κόμ­ μα της κοινωνικής δικαιοσύνης που ο Gramsci α­ γωνίστηκε να συγκροτήσει».5 Εθνική λογοτεχνία αυστηρότητα της σκέψης του Gramsci, μαζί με την ακαταμάχητη ειρωνία του, χαρακτη­ ρίζουν τις σελίδες που αφιέρωσε στους σύγχρονούς του διανοούμενους και λογοτέχνες. Σε αυ­ τούς καταλογίζει την «ανοργανωτικότητα», δη-, λαδή την έλλειψη συστηματικού πνεύματος, την αφέλεια στη διεξαγωγή της επιστημονικής δρα­ στηριότητας, το Laissez-Faire με το οποίο αντιμε­ τωπίζουν τα προβλήματα της διαμόρφωσης της εθνικής παιδείας. Τα γραπτά του ξεχειλίζουν από επιγραμματικές, αιχμηρές κρίσεις για καθηγη­ τές, συγγραφείς, κριτικούς της τέχνης, φιλοκαθεστωτικούς και μη. Στοχαζόμενος την ανάγκη για μια σοβαρή και συμπαγή παιδεία, κατάλληλη να εκφράσει και να διαμορφώσει όλο το κοινωνικό σώμα, ο Gramsci αντιπαραθέτει στον «καλλιγραφισμό» μια λογο­ τεχνία και μια τέχνη «του περιεχομένου», «επει­ δή — όπως γράφει - κανένα έργο τέχνης δεν μπορεί να μην έχει περιεχόμενο, δηλαδή να μην

Η

Τζιουζέπι: Ονγκαρέτι

ΙΙιερ-Πάολο Παζολίνι

είναι συνδεδεμένο μ’ έναν ποιητικό κόσμο και αυτός ο κόσμος, με τη σειρά του,, μ’ έναν κόσμο πνευματικό και ηθικό» (Lettaratura e vita nazionale, Riuniti, Torino 1975, σ. 96). Η κριτική του δε στοχεύει τόσο στην αισθητική αξιολόγηση του έργου τέχνης, όσο στην ανάδειξη της «οργα­ νικής» σχέσης - εφόσον αυτή η σχέση υφίσταται - ανάμεσα στο έργο τέχνης και το κοινό, ειδικό­ τερα δηλαδή ανάμεσα σε ορισμένες ηθικές, παι­ δαγωγικές, εθνικολαϊκές αξίες και τις λαϊκές τά­ ξεις. Έτσι, εστιάζοντας το κριτικό ενδιαφέρον του στην ιταλική λογοτεχνία, παρατηρεί ότι τα κυριότερα προβλήματά της είναι ο μη-εθνικός χαρακτήρας της και η έλλειψη, μιας λαϊκής έκ­ φρασής της. Απόρροια αυτών των προβλημάτων ήταν, κυρίως, μια λογοτεχνία εξεζητημένη και κλασικίζουσα, επιδιδόμενη στη ρητορική εξύ­ μνηση βδελυρών ιδεωδών, εκπρόσωπος της ο­ ποίας ήταν ο ποιητής-πολεμιστής D’Annunzio.

48/αφιερωμα Πιραντέλο και Ουγκαρέτι ε γνώμονα τις παραπάνω θεωρητικές πε­ ποιθήσεις ο Gramsci προχωρεί στην περι­ διάβαση της σύγχρονης, αλλά και προγενέστε­ ρης ιταλικής λογοτεχνίας, φθάνοντας σε πρωτο­ πόρες θεωρήσεις και, όπως τις ονομάζει ο ίδιος, «μικρές ανακαλύψεις». Ανακαλύπτει μια ανα­ πάντεχη πλευρά του Δάντη στο δέκατο άσμα της Κόλασης6. Πρώτος συνειδητοποιεί την αξία του Pirandello ως δραματουργού και διαδίδει το έργο του από τη θεατρική του στήλη στην εφημερίδα «L’Avanti». Πιστεύει ότι ο «καλύτερος» Pirandello δεν είναι αυτός που τόσος λόγος γίνε­ ται για τις φιλοσοφικές, ξενόφερτες ιδέες του, αλλά αυτός που γράφει τα θεατρικά του κείμενα στη διάλεκτο της Σικελίας, ανυψώνοντας με τον τρόπο αυτό την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα μιας περι­ φερειακής πραγματικότητας σε καθολικό, ευρω­ παϊκό επίπεδο. Ας διαβάσουμε τι γράφει σχετι­ κά: «Στα πλαίσια της σύγχρονης λογοτεχνίας ο Pirandello υπήρξε πιο αποτελεσματικός ως ανανεωτής της πνευματικής ατμόσφαιρας, παρά ως δημιουργός έργων τέχνης: Συνέβαλε πολύ περισ­ σότερο από τους Φουτουριστές στο να απαλλα­ γούν οι Ιταλοί από τον επαρχιωτισμό τους και την παραδοσιακή "μελοδραματική” νοοτροπία του 1800» (Letteratura e vita nazionale, σ. 62). Οι Φουτουριστές και οι Ερμετιστές, όπως άλ­ λα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής, δεν ξεφεύ­ γουν από τη γραφίδα του Gramsci). Με αυστηρό­ τητα βλέπει τις πυρετικές ζυμώσεις και τους γλωσσικούς πειραματισμούς των εκπροσώπων των νέων ποητικών τάσεων. Γι’ αυτούς εφευρί­ σκει το χαρακτηρισμό «νεολαλιστές». Τον «νεολαλισμό», δηλαδή την αδυναμία για επικοινωνία και έκφραση, με την επακόλουθη δημιουργία μιας «μυστικής», εσωτερικής γλώσσας, θεωρού­ σε ο Gramsci ένα από τα σοβαρότερα συμπτώμα­ τα της κρίσης που περνούσε ο πνευματικός κό­ σμος της Ιταλίας. Ιδιαίτερα αυστηρή είναι η κρι­ τική του για την τάση των ποιητών να αποδράσουν από τη σκληρή πραγματικότητα του αυταρχισμού και να καταφύγουν στις εκλεπτυσμένες μορφές και το ύφος μπαρόκ του 1600. Ενδεικτικά *1

Μ

Σημειώσεις 1. Το θέμα αυτό αντιμετωπίζει διεξοδικό ο R. Garin στο άρθρο του «Politica e cultura in Gramsci. Π probiema degli intelettua Η», που περιλαμβάνεται στον τόμο Gramsci e la cultura contemporanea, Riuniti-Ist. Gramsci, 1975, σσ. 37-74.

2. Από τους σχολιαστές του, αναφέρονται ενδεικτικά οι: S. Chemotti, της οποίας βλ. το δοκίμιο Umanesimo, Rinascimento e Machiavelli nella critica gramsciana, Bulzoni, Roma 1975, σσ. 129 και A. Asor Rosa, Storia della Letteratura Italiana, Firenze 1985, σ. 118.

3. Για λεπτομερή ανάλυση των πολιτικών σχημάτων του Ριζορτζιμέντο, καθώς και τις αναλογίες του με το αντίστοιχο

είναι όσα γράφει για τον Ungaretti, τον κατ’ εξο­ χήν εκπρόσωπο αυτής της «ελιταριστικής» ποίη­ σης; «Ο Ungaretti λέει ότι τα ποιήματά του αρέ­ σουν σε όσους από τους συμπολεμιστές του προ­ έρχονται από τη λαϊκή τάξη. Ασφαλώς η προτί­ μησή τους αυτή εκφράζει τη λαϊκή πεποίθηση ότι η "ακαταλαβίστικη” ποίηση θα πρέπει να είναι και ωραία και ότι ο απόμακρος ποιητής θα είναι και σπουδαίος άνθρωπος. Τούτο, που συνέβη και με τους Φουτουριστές, αποτελεί μια όψη της λα­ τρείας του λαού για τον διανοούμενο» (Lett, e vita Naz., σ. 117). Ο «νεολαλισμός» απασχολεί τον Gramsci από μια ακόμη άποψη, δηλαδή ως ευρύτερο πολιτι­ στικό φαινόμενο, ως τάση προς μια χρήση της γλώσσας αυθαίρετη και ανεξέλεγκτη. Γράφει χα­ ρακτηριστικά: «Είναι εύκολο να μιλάμε διαφορε­ τικά από τους άλλους, να είμαστε "νεολαλιστές” . Δύσκολο είναι να ξεχωρίσουμε από τους άλλους χωρίς να ακροβατούμε» (Lett, e vita Naz., σ. 30). Στην αποφθεγματική αυτή φράση του Gramsci πρέπει να διαβάσουμε μιαν ακόμη έκκλησή του προς τις δημοκρατικές, πνευματικές δυνάμεις για να συσπειρωθούν γύρω από εθνικούς, κοινούς στόχους και να υιοθετήσουν έναν σοφό, αποτελε­ σματικό τρόπο έκφρασης για την καταπολέμηση του αυταρχισμού και την πνευματική ανάσταση της χώρας. Ο ίδιος με τις ιδέες και το έργο του, απέδειξε ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτή η ταύτιση της σκέψης με την πράξη, την οποία πραγματεύεται στην ιστορία του της ιταλικής διανόησης. Πολλοί διανοούμενοι στην Ιταλία, αλλά και σ’ όλο τον κόσμο, ενστερνίσθηκαν αυτό το θεμε­ λιώδες δίδαγμα του Gramsci. Άλλοι, πάλι, το αμφισβήτησαν και αλλού έστρεψαν το βλέμμα για να λάβουν τα φώτα τους. Ξεχωριστή και τρα­ γική περίπτωση, εκείνη του Pasolini: γι’ αυτόν, η βαθειά ανάγκη να κάνει δικό του το μήνυμα του Gramsci και να επικοινωνεί με το λαό, με τους φτωχούς και τους αδικημένους, στάθηκε αιτία για την πνευματική του οδύνη, την αγωνία του καλλιτέχνη που δεν μπορεί να εισχωρήσει σ’ ε­ κείνο τον «άγνωστο» κόσμο.7 κίνημα στην Ελλάδα βλ. του Α. Λιάκου, Η ιταλική ενοποίη­ ση και η Μεγάλη Ιδέα, Θεμέλιο 1985, σσ. 275.

4. Ειδικότερα για τον Manzoni πβλ. τα εξής ενδιαφέροντα άρ­ θρα: του C. Salinari, «La struttura tofologica del Prome, ■ sposi», Critica Marxista, 3-4 (1974), 183-200, και του N. Sapegno, «Manzoni tra de Sanctis e Gramsci», Societa, 1 (1952), 7-20.

5. V. Santoli, «Α. Gramsci scrittore», II ponte, 3 (19 47), 125.

6. D. Minniti-Γκώνια, «Οι παρατηρήσεις του Γκράμσι γύρω α­ πό το δέκατο άσμα της Κόλασης», Διαβάζω, 230 (1990), 62-67.

7. Την αγωνία αυτή του Pasolini, περιγράφει ο W. Siti στον ανε­ πανάληπτο σχολιασμό του της ποιητικής συλλογής του Le ceneri di Gramsci (Οι στάχτες του Gramsci).

αφιερωμα/49

Λο υκάς Α ξελό ς

Βιβλιογραφία Α ντόνιο Γκράμσι στα ελληνικά*

I. Έργα του Αντόνιο Γκράμσι Α. Βιβλία 1. Οι Διανοούμενοι, εισαγωγή Λ ουτσιάνο Γκρούππι (μτφρ. εισαγωγής Μ πάμπης Λυκούδης), εισαγωγή μετάφραση - σχόλια Θ·Χ· Π α π αδόπ ουλος, εκδ. «Σ τοχαστή ς», σ ελ. 200, Αθήνα 1972.

2. Γράμματα από τη Φυλακή, π ρ όλογος Φούλας Χ ατζιδάκη, χρονογραφία, μετάφραση Δημήτρης Ραυτόπ ουλος - Φούλα Χ ατζιδάκη, εκδ. «Η ριδανός», σελ. 178, Αθήνα 1972.

3. Η Οργάνωση της Κουλτούρας, μετάφραση - σχόλια Θ.Χ . Π απ αδόπ ουλος, εκδ. «Σ τοχαστή ς», σελ. 128, Αθήνα 1973.

4. Ιστορικός Υλισμός, μετάφραση Τίτος Μ υλωνόπουλος, εκδ. «Ο δυσσέας», σ ελ. 244, Αθήνα 1973.

5. Παρελθόν και Παρόν, μετάφραση Θ ανάσης Αθα­ νασίου, εκ δ. «Σ τοχα στή ς», σελ. 132, Αθήνα 1974.

6. Για τον Μακιαβέλη..., μετάφραση Φ.Κ. [Κώστας Φιλίνης], εκδ. «Η ριδα νός», σ ελ. 208, Αθήνα χ .χ .ε .

[1974], 7. Τα Εργοστασιακά Συμβούλια και το Κράτος της Εργατικής Τάξης, εισαγωγή - μετάφραση - σ χόλια Θ.Χ . Π απ αδόπ ουλος, εκδ. «Σ τοχα στή ς», σ ελ. 354, Αθήνα 1975.

8. Η Αλληλογραφία Γκράμσι Τολιάττι για την Κατά­ σταση στο Κόμμα των Μπολσεβίκων, μετάφραση Μ .Μ ., εκδ. «Το Φως που Καίει», σελ. 104, Αθήνα 1975.

9. Πολιτικά Κείμενα, μετάφραση Μυρσίνη Ζορμπά, * Η βιβλιογραφία αυτή αποτελεί τη συνέχεια και συμπλήρωση της βιβλιογραφίας που δημοσιεύτηκε στο περ. «Τετράδια», τεύχος 17-18, Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987, που ήταν αφιερωμέ­ νο στον Αντόνιο Γκράμσι. Περιλαμβάνει όσα έργα του Γκράμσι έχω υπόψη μου ότι κυκλοφόρησαν σε αυτοτελή βιβλία ή δη-

εκδ. «Ο δυσσέας», σ ελ. 180, Αθήνα 1976.

10. Λογοτεχνία και Εθνική Ζωή, εισαγωγή - σχόλια - ε­ πιμέλεια Χ ρήστος Μ αστραντώνης - Ντάνυ Πιέρρου, μετάφραση Χ ρήστος Μ αστραντώνης, εκδ. «Σ τοχα στή ς», σελ. 351, Αθήνα 1981.

11.

-12. Α' Το Δέντρο του Σκαντζόχοιρου, μετάφραση Μάρθα Σαλάκου, εκδ. «Ιστορικές Ε κδόσεις», σελ.

144, Αθήνα 1981. Β! Το Δένδρο του Σκαντζόχοιρου, παρουσίαση Τζουζέπε Ραβενιάνι, μετάφραση Α ργυρής Αργυράκης, εκδ. «Σύγχρονη Ε ποχή », σ ελ. 179, Αθήνα 1991.

13. Σοσιαλισμός και Κουλτούρα, εισαγωγή Paolo Spriano, μετάφραση - σχόλια Γιώργος Μ αχαίρας Tania Gori, επιμέλεια Ν τάνυ Πιέρρου, εκδ. «Στοχα­ στής, σελ. 355, Αθήνα 1982.

14. II Risorgimento, εισαγωγή Λ ουκά ς Α ξελό ς, μετάφραση-σχόλια Γιώργος Μ αχαίρας, εκδ. «Στο­ χα στής», σελ. 362, Αθήνα 1987.

15. Αμερικανισμός και Φορντισμός, μετάφραση Ρούντι Ρινάλντι, εκ δόσ εις « Α /σ υνέχεια » , σ ελ. 94, Αθή­ να χ .χ .ε . [1988],

Β. Μ ελέτες και άρθρα 1. Γκράμσι: Καβαλκάντε και Φαρινάτα, ένα Σχόλιο στο 10Ρ Ά σμα της Κόλασης, περ. «Επιθεώρηση Τέχνη ς», τεύχ. 130-32, σελ. 504 -8, ΝοέμβρηςΔ εκέμβρης 1965.

2. Ο Σχηματισμός των Διανοουμένων, περ. «Επιθεώμοσιεύτηκαν σε διάφορα περιοδικά. Περιλαμβάνει επίσης το σύνολο σχεδόν των κειμένων που κυκλοφορούν σε αυτοτελή βι­ βλία ή που δημοσιεύτηκαν σε διάφορα περιοδικά και που αναφέρονται στον ίδιο ή τις εκδόσεις των έργων του. Η παράθεση των τίτλων γίνεται με αυστηρή χρονολογική σειρά.

50/αφιερωμα ρηση

Τ έχνη ς»,

τευχ.

143-44,

σελ.

356-65,

Ν οέμβρης-Δεκέμβρης 1966.

3. Τρία Κείμενα για τους Διανοούμενους, περ. «Π ο­ ρεία», τευχ. 15, σελ. 35-46, Ιούλιος 1970 (Παρίσι).

4. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, περ. «Ν έοι Στόχοι», τευχ. 4, σελ. 79-88, Οχτώ βρης 1971.

5. Αυθορμητισμός και Καθοδήγηση, περ. «Ν έοι Στό­ χοι», τευχ. 6-7, σ ελ. 94-98, Γενάρης 1972.

6. Το Σοσιαλιστικό Κίνημα - Το Πρόβλημα των Νέ­ ων, περ. «Σύγχρονα Θ έματα», τ όμος Α ', τευχ. 3, σελ. 93-96, Μ άρτης 1972.

7. Μελετάμε την Ιταλική Πραγματικότητα, περ. «Κομμουνιστική ' Επιθεώρηση», σελ.

77-79, Γενάρης-Μ άρτης 1973.

8. Τρία Κείμενα για την Ανώτατη Εκπαίδευση, περ. «Δ ύ ο», τευχ. 2, σελ. 99 επ ., Ιούλιος 1973.

9. Το Επαγγελματικό Σχολείο, περ. «Θ ούριος», τευχ.

4, Σεπτέμβρης 1974.

10. Παρέμβαση στο Συνέδριο της Ομοσπονδίας των Νεολαίων, περ. «Θ ούριος», τευχ. 5, Ο χτώ βρης 1974.

11 . Η Φιλοσοφία της Πράξης και η Σύγχρονη Κουλτού­ ρα, περ. «Π ρω τοπορία», τευχ. 1, σελ. 22 επ ., Γενά­ ρης 1975.

12. Η Έννοια της Μεγάλης Δύναμης, περ. «Α ντί» τευχ. 37, σελ. 24 επ. Γενάρης 1976.

13. Ο Νεώτερος Ηγεμόνας, περ. «Δευκαλίω ν», τευχ.

22, σ ελ. 271-282, Ιούνιος 1978.

14. Το Κίνημα των Εργοστασιακών Συμβουλίων στο Τουρίνο, περ. «Α ντί», τευχ. 107, σελ. 35-38, Σε­ πτέμβρης 1978. (Κυκλοφόρησε και σε α υτοτελές το­ μίδιο με τίτλο Άρθρα για την Αυτοδιαχείριση, εκδ. «Α νδρομέδα», μετάφραση Δ . Βεργίδη, σ ελ. 43-55, Αθήνα 1979).

15. Αντόνιο Γκράμσι: Ordine Nuovo 5 Ιανουάριου 1921, περ. «Το Δέντρ ο», τεύχ. 13, σελ. 109, Μ άρτης-Απρίλης 1980.

16. Γράμματα από τη Φυλακή, περ. «Ο Π ολίτης», τευχ. 78, σελ. 65-72, Α πρίλης 1987.

17. Αμερικανισμός και Φορντισμός, (περιλαμβάνονται τα λήμματα: Αμερικανισμός και Φορντισμός, Ε-

ξορθολογισμός της Ευρωπαϊκής Δημογραφικής Σύνθεσης, Οικονομική Αυτάρκεια της Βιομηχα­ νίας, Οι Υψηλοί Μισθοί, Μερικές Πλευρές του Σε­ ξουαλικού Ζητήματος, Το Ζωώδες και ο Βιομηχα­ νισμός, Αμερικανικός και Ευρωπαϊκός Πολιτι­ σμός, Εκτεϋλορισμός και Εκμηχανισμός του Εργα­ ζόμενου), περ. «Ο Π ολίτης», τευχ. 79, σελ. 19-29, Μ άης 1987.

18. Gramsci, Togliatti, Tecaccim, MafTi, Humbert-Droz:

Αναφορά από τη Συνεδρίαση του Εκτελεστικού στις 14/10/1924, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σ ελ.

101-106, Καλοκαιρι-Φ θινόπωρο 1987.

19. Αντόνιο Γκράμσι: Αμετάφραστα Κείμενα. Ανθολό­ γιο από το Εργο του, (περιλαμβάνονται τα λήμμα­ τα: Ο Μεταμορφισμός, Μεθοδικά Κριτήρια, Βολον­ ταρισμός και Κοινωνικές Μ ά ζ ε Μ α κ ια β έ λ ιΒολονταρισμός και Γκαριμπαλντισμός, Για την Α ­ λήθεια ή για το να Αέμε την Αλήθεια στην Πολιτι­ κή, Τα Βελανίδια και η Βελανιδιά, Αυτοί που κατα­ σκευάζουν Σοφίτες, Η Ιστορία των 45 Ούγγρων Ιπ­ πέων, Αισιοδοξία και Απαισιοδοξία, Κινέζικη Γλώσσα, Μεγάλες Φιλοδοξίες και Μικρές φιλοδο­ ξίες, Πέρασμα από τον Πόλεμο Ελιγμών... στον

Πόλεμο Θέσεων. Επίσης και στο Πολιτικό Πεδίο, Δυο Επαναστάσεις, Ο Καισαρισμός, Για το Αστυ­ νομικό Μυθιστόρημα, «Λεγκαλισμός» και «Καρμποναρισμός» στο ΚΚΙ, Αναγνώσματα, Πέρασμα από το Ξέρω, στο Κατανοώ, στο Αισθάνομαι και Αντίστροφα, από το Αισθάνομαι, στο Κατανοώ, στο Ξέρω, Επιστήμη και Σύστημα, Κρίση για τις Περασμένες Φιλοσοφίες, Ο Κοσμοπολίτικος Χαρα­ κτήρας της Ιταλικής Φιλολογίας, Η Πατρίδα του Χριστόφορου Κολόμβου, Ερασιτεχνισμός και Πει­ θαρχία, Τρία Γράμματα από τη Φυλακή, περ. «Τε­ τράδια», τευχ. 17-18, σελ. 117-163, ΚαλοκαιριΦθινόπωρο 1987.

II. Βιβλία-μελέτες-άρθραπολεμικές για τον Γκράμσι και τις εκδόσεις των έργων του Α . Β ιβλία 1-2. Δημήτρης Δημητράκος: Α . Πολιτική Εξουσία και Επανάσταση, εκ δ. « Ε ξά ντα ς», σελ. 294, Αθήνα 1976*. Β. Παιδεία και Κοινωνική Αναμόρφωση. Μια Γκραμσιανή Προσέγγιση, εκ δ. «Ν εφέλη», Αθήνα χ .χ . έκδ. [1984], 3. Λ ουτσιάνο Γκρούππι: Η Έννοια της Ηγεμονίας στον Γκράμσι, μετάφραση Π .Δ . Κ αστορινός, εκδ. «Θεμέλιο», σελ. 166, Αθήνα 1977.

4. Τζουζέπε Φιόρι: Αντόνιο Γκράμσι. Η Ζωή ενός Ε­ παναστάτη, μετάφραση Αία Α λεξιάδου-Μ αρία Μ ουργιάννη εκδ. «Ο δυσσέας, σελ. 330, Αθήνα 1977.

5. Κουίντιν Χ όαρ-Τζέφρι Ν όουελ Σμιθ: Για τον Γκράμσι, μετάφραση Δ ή μ ο ς Βεργής, εκ δ. «Σ τοχα ­ σ τής», σελ. 156, Αθήνα 1980.

6. Ν ίκος Π ουλαντζάς: Για τον Γκράμσι. Μεταξύ Σαρτρ και Αλτουσέρ - Παρεμβάσεις, μετάφρασηεπιμέλεια Τ ά κη ς Κ αφετζής, εκ δ. «Π ολύτυπο», σελ.

155, Αθήνα 1982.

7. Κριστίν Μ πυσί-Γκλυκσμάν: Ο Γκράμσι και το Κράτος, μετάφραση Π .Δ . Κ αστρινός, εκ δ. «Θεμέ­ λιο», σ ελ. 497, Αθήνα 1984.

8. Πέρι Ά ν τερ σ ο ν : Οι Αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι, μετάφραση Σταύρος Ο ρφανογιάννης, επιμ. μετάφρασης Σ. Βωβού, διόρθωση Α . Α μπάβηΣ. Βωβού, εκ δ. «Μ αρξιστική Συσπείρωση», σελ.

91, Αθήνα 1985.

9. Μ άκης Τρικούκης: Πολιτική και Φιλοσοφία στον Γκράμσι, εκ δ. «Ε ξά ντα ς» , σελ. 135, Α θήνα, χ .χ . εκ δ. [1986], 10. Φ ράνκο Λ ομπάρντι: Οι Παιδαγωγικές ήψεις του Αντόνιο Γκράμσι, μετάφραση Τ ά σ ο ς Δαρβέ* Το βιβλίο του Δ. Δημητράκου δεν αναφέρεται αποκλειστικά στον Γκράμσι. Αφιερώνει όμως ένα εξαιρετικά σημαντικό μέ­ ρος του σ' αυτόν. Γι' αυτό και το καταχωρούμε, ενώ δεν κάνου­ με το ίδιο για άλλα βιβλία, όπως λ.χ. του Νίκου Πουλαντζά, που και αυτά αναφέρονται ή και ασχολούνται με τον Γ κράμσι, όχι όμως πρωταρχικά και ξεχωριστά.

αφιερωμα/51 ρης, εκ δ. «Παρατηρητής», σ ελ. 130, Θ εσσαλονίκη 1986.

Β. Μ ελέτες-άρθρα-πολεμικές 1-6. Θάνος Παπαδόπουλος: Α. Εισαγω γικό Σημείω μα Πάνω στη Ζωή και το 'Εργο του Αντό νιο Γκράμσι, περιλαμβάνεται σαν εισαγωγή στην έκδοση των Διανοουμένω ν, εκδ. «Στοχαστής», σελ. 7-21, Αθή­ να 1972. Β. Η Κριτική των Ιδεώ ν και η Κρίση της Θ εολογίας - Απάντηση στον Γρηγόρη Φαράκο, περ. «Τετρά­ διο», τευχ. 5, 1974. Γ. Βιογραφικό, περ. «Α ντί», τευχ. 37, σελ. 20 επ ., Γενάρης 1976. Δ . Ο Γκράμσι στη ν... Ε λλά δα και η Π αρθενογένε­ ση της Ε λλη νική ς Κ ουλτούρας, περ. «Οικονομία και Κοινωνία», τευχ. 6, σελ. 70-72, Ν οέμβρης 1979. Ε. Ο Γκράμσι οι Μ εταφράσεις του και η Ελληνική Π νευματική Ζωή, περ. «Α ντί», τευχ. 142, σελ. 40 επ ., Γενάρης 1980. ΣΤ. Κοινωνία τω νΠ ω λητώ ν και Κοινωνία τω νΚ ο λλητώ ν, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σελ. 33-39, Καλοκαιρι-Φ θινόπωρο 1987.

7-8. Λουτσιάνο Γκρούππι: Α . Εισαγω γή στη ν Έ κδοση των Διανοουμένω ν, μετάφραση Μ πάμπης Λυκούδης, εκδ. «Στοχαστής», σελ. 22-52, Αθήνα 1972. Β. Θρησκεία, μετάφραση Παύλος Κρέμος, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 79, σελ. 84 ε π ., Μάης 1987.

9. Φούλα Χατζιδάκη: Π ρόλογος στα Γράμματα από τη Φυλακή, εκδ. «Η ριδανός», σελ. 5-9, Αθήνα 1972.

10. Ζαν Τεξιέ: Γκράμσι. Ιστορική Αναγκαιότη τα και Δημιουργικότητα, περ. «Επίκαιρα Διεθνή Θέμα­ τα», τευχ. 3 (18), 1974.

11-17. Δημήτρης Δημητράκος: Α. Η Επικαιρότητα της Σκέψης του Α ντόνιο Γκράμσι, περ. «Κομμουνιστι­ κή Θεωρία και Πολιτική», τευχ. 8, σελ. 68 επ ., Γε­ νάρης 1976. Β. Ο Γκράμσι και η Επαναστατική Πρωτοβουλία, περ. «Α ντί», τευχ. 37-38, σελ. 20-25, 40-44, Γενάρης-Φλεβάρης 1976. Γ. Το Π ρόβλημα της Επαναστατικής Π ρωτοβου­ λ ία ς ή «Τι να Κάνουμε»:, περ. «Κομμουνιστική Θε­ ωρία και Πολιτική», τευχ. 13, ΑύγουστοςΣεπτέμβρης 1976. Δ . Απάντηση σ τονΜ ά κη Τρικούκη, περ. «Κομμου­ νιστική Θεωρία και Πολιτική», τεύχος 16, σελ.

114-117, Γενάρης-Φλεβάρης 1977. Ε. Ο Γκράμσι, η Κατάκτηση της Ε ξουσίας και το IKK, περ. «Οικονομία και Κοινωνία», τευχ. 6, σελ.

50 επ ., Νοέμβρης 1979. Σ Γ. Η γεμονία, Περιφέρειακότητα και Ν εοελληνική Ιδεολογία, περ. «Σύγχρονα Θέματα», τευχ. 15 και .7 , Σεπτέμβρης 19S2 και Φλεβάρης 1983. Ζ. Η Κ α τάκ πιση της Εξουσίας. Το Π ολιτικό Μάθη μα του Γκράμσι, περ. «Α ντί», τευχ. 347, σελ. 33 επ ., Μάης 1987.

18. Βασίλης Βασιλικός: Α π ολείπειν ο Θεός Αντώ νιον Γκράμσι, περ. «Α ντί», τευχ. 39, σελ. 39-41, Φλεβά­ ρης 1976.

19-22. Μ άκης Τρικούκης: Α. Κριτική σε Δ υο Α ρ θ ρ α του Δ . Δημητράκου, περ. «Ελληνική Αριστερά», τευχ. 1, σελ. 23, Ιούλιος 1976.

Β. Α π άντηση σε Α ρ θ ρ ο του Δ . Δημητράκου, περ. «Κομμουνιστική Θεωρία και Πολιτική», τευχ. 16, σελ. 110 επ ., Γενάρης-Φλεβάρης 1977. Γ. Η Η γεμονία στο Έ ργο του Γκράμσι, περ. «Οικο­ νομία και Κοινωνία», τευχ. 4, σελ. 57 επ. Α ύγουστος-Σεπτέμβρης 1979. Δ . Απάντηση σε Αρθρο του Α ο υ κά Α ξελο ύ, περ. «Α ντί», τευχ. 141, σελ. 38 επ ., Δεκέμβρης 1979.

23. Π έτρος Π απασαραντόπουλος: Για να Γνωρίσουμε τον Γκράμσι, Εφημ. «Θεσσαλονίκη», 11 Απρίλη 1977.

24. Γιώργος Γάτος: Α ντόνιο Γκράμσι. Έ νας Π ρόδρο­ μ ο ς του Ευρω κομμουνισμού, περ. «Α ντί», τευχ. 74, σελ. 36-37, Ιούνιος 1977; 25. Massimo Salvadori: Η Επικαιρότητα του Γκράμσι, μετάφραση Χ ρίστος Βέλτας, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 11, σελ. 62 επ ., Ιούνιος-Ιούλιος 1977.

26-30. Λ ουκάς Α ξελός: Α. Η Κριτική των Έ ργω ν και οι Σ ύγχρονοι Φιλισταίοι-Οι Εκδόσεις του Γκράμσι στα Ε λληνικά, περ. «Α ντί», τευχ. 136, σελ. 45 επ., Οχτώβρης 1979. Β. Α πάντηση στο Γράμμα του Μ άκη Τρικούκη, περ. «Α ντί», τευχ. 141, σελ. 39 επ ., Δεκέμβρης 1979. Γ. Σ τοιχεία Β ιβλιογραφίας Α ντό νιο Γκράμσι στα Ε λληνικά , παράρτημα στο βιβλίο των Κ. ΧόαρΤ.Ν . Σμιθ Για τον Γκράμσι, εκδ. «Στοχαστής», σελ. 151-156, Αθήνα 1980. Δ . Διαβάζοντας το Risorgim ento, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σ ελ. 41-49, Καλοκαιρι-Φ θινόπωρο 1987. Ε. Οι Ε κδόσεις του Γκράμσι στα Ε λληνικά, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σελ. 107-116, ΚαλοκαιριΦθινόπωρο 1987.

31-32. Φώντας Λάδης: Α . Α π ό πού Έ ρχεται και πού Π ηγαίνει ο «Ευρω κομμουνισμός», ή Ο ρισμένες Πα­ ραποιήσεις της Σκέψης του Γκράμσι, περ. «Οικο­ νομία και Κοινωνία», τευχ. 5, σελ. 27 επ ., Οχτώ­ βρης 1979. Β. «Ευρω κομμουνισμός»: Τύπος και Ουσία, περ. «Οικονομία και Κοινωνία», τευχ. 7, σ ελ. 74-5, Δ ε­ κέμβρης 1979.

33-34. Γιάννης Βούλγαρης: Α. Η Π ολιτική Φυσιογνω­ μία και Π ρακτική του ΚΚΙ, περ. «Οικονομία και Κοινωνία», τευχ. 7, σελ. 65 επ ., Δεκέμβρης 1979. Β. Η Μ εγάλη Π ολιτική και ο Γκράμσι, περ. «Αντί», τευχ. 347, σελ. 38 επ ., Μάης 1987.

35. Τίτος Μ υλωνόπουλος: Απάντηση στο Μ άκη Τρικούκη - Οι Ε κδόσεις του Γκράμσι στα Ελληνικά, περ. «Α ντί», τεύχ. 146, σελ. 56-57, Φλεβάρης 1980.

36. Ν ίκος Δεμερτζής: Η Κριτική του Ν. Π ουλαντζά στη νΓ κ ραμ σιανή Έ ννοια της Η γεμονίας, περ. «Οι­ κονομία και Κοινωνία», τευχ. 15, Δεκέμβρης 1980.

37-38. Ν ικόλα Μ πανταλόνι: Α. Οι Ο ικονομικές και Κοινω νικές Ρίζες της Π ολιτική ς στ ο ν Α ντόνιο Γκράμσι, περ. «Α γώ νας», τευχ. 4, Θεσσαλονίκη, X I εκδ. Β. Η Φ ιλοσοφία της Π ράξης, μετάφραση Π αύλος Κρέμος, περ. «Ο Π ολίτης», τευχ. 79, σελ. 86 επ ., Μάης 1987.

39-40. Π άολο Σπριάνο: Α. Εισαγω γή σ την Έ κδοση του Σ οσιαλισμός και Κ ουλτούρα, μετάφραση Γιώργος Μ αχαίρας, εκδ. «Στοχαστής», σ ελ. 7-51, Αθήνα 1982.

52/αφιερωμα Β. Κομματική Αλαζονία, μετάφραση Κώστας Βάκκας-Τζούλια Τσακίρη, περ. «Αντί», τευχ. 347, σελ. 30 επ ., Μάης 1987.

41-42. Μ πάμπης Νούτσος: Α. Ο Γληνός, ο Γκράμσι και τα Λ ατινικά, δημοσ. στον τόμο Δημήτρης Γλη­ νός. Π αιδαγω γός και Φιλόσοφος, Τομέας Φιλοσο­ φίας Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, εκδ. «Gutenberg», σελ. 82-96, Αθήνα 1983. Β. Οι Ε κπαιδευτικοί ως Διανοούμενοι. Μια Γκραμσιανή Π ροσέγγιση της Κοινωνικής Λειτουργίας των Εκπαιδευτικών, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 79, σελ.

67 επ ., Μάης 1987.

43. Γκεόργκ Μοσσέ: Χρειαζόταν ο Γκράμσι στη Θέση του Έ νγκελς, δημοσ. στον τόμο Ο Μ α ρξ σ το Τέλος του 20ου Αιώνα, μετάφραση Μ. Βακαλοπούλου-Τ. Δρακοπούλου, εκδ. «Ωκεανίδα», σελ. 125-128, Α­ θήνα 1983.

44. 'Α γγελος Ελεφάντης: Γ κράμσι: Η Επέτειος μιας Α ­ πουσίας, περ. «Ο Πολίτης» τευχ. 78, σελ. 56 επ ., Α­ πρίλης 1987.

45. Hugues Portelli: Ο Γκράμσι και οι. Ε κ λο γές (Από­ σπασμα), περ. «Ο Πολίτης» σελ. 61 επ ., Απρίλης 1987.

46. Τζεζάρε Λουπορίνι: Κοινός Ν ους και Φιλοσοφία, μετάφραση Κώστας Βάκκας και Τζούλια Τσακίρη, περ. «Αντί», τευχ. 347, σελ. 28 επ ., Μάης 1987 και στο περ. «Ο Πολίτης» σε μετάφραση Παύλου Κρέμου, τεύχ. 79, σελ. 84, Μάης 1987.

47-48. Τζιουζέπε Πρεστιπίνο: Α. Δημοκρατικός Φιλό­ σοφος, μετάφραση Κώστας Βάκκας-Τζούλια Τσα­ κίρη, περ. «Αντί», τευχ. 347, σελ. 29, Μ άης 1987. Β. Ιακωβινισμός, ό .π ., σελ. 29, επ.

49. Ρενάτο Ζάνγκερι (Renato Zangheri): Ιστορικό Μ πλοκ, μετάφραση Κώστας Βάκκας-Τζούλια Τσα­ κίρη, περ. «Αντί» τευχ. 347, σελ. 31, Μ άης 1987. Δημοσιεύτηκε και στο περ. «Ο Πολίτης» με λάθος όνομα (Μπένετο) Σανγκέρι και τίτλο Ιστορικός Συ­ νασπισμός σε μετάφραση Νώντα Παπαμιχαήλ, τευχ. 79, σελ. 85, Μάης 1987.

50. Τζιουζέπε Πετρόνιο: «Λ α ϊκό ς» Π ολιτισμός, μετά­ φραση Κώστας Βάκκας-Τζούλια Τσακίρη, περ. «Αντί», τευχ. 347, σελ. 31 επ ., Μάης 1987.

51. Eric Hobsbawn: Για την Κατανόηση των Κατώ τε­ ρω ν Τάξεων, περ. «Αντί», τευχ. 347, σελ. 36 επ ., Μάης 1987.

52. Αιμίλιος Μ εταξόπουλος: Α ντόνιο Γκράμσι: Επιστή­ μη - Τεχνική - Φιλοσοφία, περ. «Αντί», τευχ. 347, σελ. 40 επ ., Μ άης 1987.

53. Χ .Γ.Π . [απουτσάκης]: Αναζητώ ντας τα Ίχνη των Π ρογόνω ν του Α ντόνιο Γκράμσι, περ. «Αντί», τευχ. 347, σελ. 44, Μάης 1987.

54. Λουί Αλτουσέρ: Ο Μ αρξισμός δεν είναι Ιστορικισμός, μετάφραση Βαγγέλης Σταματιάδης, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 79, σελ. 30 επ ., Μάης 1987.

55. Μπιάτζιο Ντε Τζιοβάνι: Ο Γκράμσι και η Κατηγορία της Π ολιτικής, μετάφραση Μ αριλένα Κόμη, περ. «Ο Πολίτης», τεύχ. 79, σελ. 45 επ ., Μάης 1987.

56. Λεονάρντο Πάτζι: Α π ό τον Λ ένιν στο ν Μαρξ, με­ τάφραση Βάσω Θεοδωρίδου, περ. «Ο Πολίτης», τεύχ. 79, σελ. 50 επ ., Μ άης 1987.

57. Θανάσης Γιαλκέτσης: Μ ορφές του Κράτους και Σ τρατηγικές Η γεμονίας στον Γκράμσι. Κρατική Συγκρότηση και Κοινωνία, περ. «Ο Πολίτης«, τευχ. 79, σελ. 61 επ ., Μάης 1987.

58. Α ν Σασσούν: Το Κίνημα των Γυναικών. Ο Φεμινι­

σμός ως Ηθική και Πνευματική Αναμόρφωση, με­ τάφραση Πάολα Καενάτσο, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 79, σελ. 72 επ ., Μάης 1987.

59. Αντρέ Τοζέλ: Μ πορεί Α κ όμη να Χρησιμεύσει. Μια Δ ύσκ ολη Διείσδυση, μετάφραση Ν ίκος Προκόβας, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 79, σελ. 75 επ ., Μάης 1987.

60. Έ λμαρ Αλτφάτερ: Οι Δρόμοι της Θεωρητικής Δ ε ­ ξίωσης. Σοσιαλδημοκρατικός Θεωρητικισμός και Εξτρεμισμός, μετάφραση Γιώργος Πασχαλίδης, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 79. σελ. 79 επ ., Μάης 1987.

61. Ρ οσάνα Ροσάντα: Μήπως Α γνοήθηκε στην Πατρί­ δα του; Κανένας Φόβος δεν έχει Κληρονόμους, με­ τάφραση Γ. Ρωμαίος, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 79, σελ. 83, Μάης 1987.

62. Ουμπέρτο Τσερόνι: Συναίνεση, μετάφραση Νώντας Παπαμιχαήλ, περ. «Ο Πολίτης», τευχ. 79, σελ. 86, Μάης 1987.

63. Alessandro Natta: Έτσι ο Γκράμσι μα ς Έμαθε να Ανανεώ νουμε την Τόλμη. Συνέντευξη στους Franco Ottolenghi και Giuseppe Vacca, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σελ. 5 επ ., Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987.

64. Κώστας Φιλίνης: Η Ν έα Αντίληψη της Ηγεμονίας, Συνέντευξη-συζήτηση με τον Λουκά Α ξελό, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σ ελ, 19 επ ., ΚαλοκαιριΦθινόπωρο 1987.

65. Karin Priester: Η Γαλλική Ε πανάσταση σαν Π αρά­ δειγμα για τη Γένεση ενός «Ο λοκληρω μένου Κρά­ τους», μετάφραση Λευτέρης Ρούσσος, περ. «Τε­ τράδια», τευχ. 17-18, σελ. 25 επ ., ΚαλοκαίριΦθινόπωρο 1987.

66. Arturo Peregalli: Γκράμσι: Ιδεαλισμός, Π αραγω γι­ κότητα και Έθνος, μετάφραση Θεόδωρος Μπενάκης, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σελ. 51 επ ., Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987.

67. Δημήτρης Δεληολάνης: Ή ταν ο Γκράμσι Σ οσιαλ­ δημοκράτης; περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σελ. 63 επ ., Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987.

68. Θανάσης Αθανασίου: Γράμμα από τη Φυλακή, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σελ. 69 επ ., Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987.

69-70. Βαγγέλης Χωραφάς: Α. Ζητήματα Συνέχειας στην Π ολιτική Π ρακτική του Γκράμσι, περ. «Τε­ τράδια», τευχ. 17-18, σελ. 73 επ ., ΚαλοκαιριΦθινόπωρο 1987. Β. Το Κ Κ Ι και η Ά ν ο δ ο ς του Φασισμού, ο .π ., σελ.

99 επ.

71. Χρήστος Τυροβούζης: Για την Γκραμσιανή «Φιλο­ σοφία της Πράξης». Μερικά Κρίσιμα Ερωτήματα, περ. «Τετράδια», τευχ. 17-18, σελ. 87 επ., Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987.

72. Pier Paolo Pasolini: Για την Γλώ σσα του Gramsci, μετάφραση Σάκης Δ ρόσος, περ. «Τετράδια», τευχ.

17-18, σελ. 93 επ ., Καλοκαιρι-Φθινόπωρο 1987.

73-74. Domenica Minniti-Γκώνια: Α . Οι Παρατηρήσεις του Γκράμσι Γύρω από το Γ Ά σ μ α της «Κ όλα­ σης», περ. «Διαβάζω », τευχ. 230, σελ. 33 επ ., 1990. Β. Ο Γ κράμσι και η Λογοτεχνία (Τα Επιφυλλιδορομάντζα), περ. «Ομπρέλα», τευχ. 11, σελ. 67 επ., 1991.

75. Giorgio Barrata: Ο Γκράμσι και η Κριτική του Αμερικανισμού, μετάφραση Δημήτρης Δημούλης, περ. «Θέσεις», τευχ. 37, σελ. 75 ε π ., 1991.

ΙΑε ΒΑ ΖίΙ mJopn μ ία ε ν τ ω β ά θ ε ι π ρ ο σ έ γ γ ισ η '-α Λ

ΓΙΩ ΡΓΟΥ Π. ΠΕΦΑΝΗ: Το Θεατρικό. Σκιαγράφηση μιας Φαινομενοχογικής θεατρολογίας. Αθήνα-Γιάννενα, Δ ω δ ώ ν η , 1991. Σελ.

212.

πάρχουν στη χώρα μας αρκετές θεατρολογικές μελέτες με ποικίλα αντικείμενα, περισσότερο ή λιγότερο επιστημονικές. Άλλοτε πρόκειται για προσπάθειες ερμηνείας της θεατρικής ε­ μπειρίας, άλλοτε για αναλύσεις και αποτιμήσεις θεατρικών κειμέ­ νων, σχολιασμούς και αναλύσεις θεωριών, ερευνητικά πορίσματα και ιστορία του θεάτρου. Πολύ λιγότερα είναι τα δοκίμια που αφο­ ρούν στη φιλοσοφία του θεάτρου και στην αποκάλυψη της βαθύτε­ ρης ουσίας και λειτουργίας του μέσα στο πολιτισμικό γίγνεσθαι, αλλά και στον υπαρξιακό ανθρώπινο πυρήνα. Το βιβλίο του Γιώρ­ γου Πεφάνη, που αναφέρεται σε μια «φαινομενολογική θεατρολο­ γία» και εξερευνά τη βαθύτερη σχέση αντικειμένου και ειδώλου, εί­ ναι μια θετική προσφορά στη θεωρία του θεάτρου και αποτελεί μια σπανιότερη αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσέγγιση της τέχνης από φιλοσοφική άποψη. Το αντικείμενό της είναι όχι η έννοια του θεάτρου στην πρακτική ή ιστορικο-κοινωνική της διάσταση αλλά η φαινομενολογική οντο­ λογία του, δηλαδή η αποκάλυψη της βαθύτερης ουσίας του και η μέσω αυτής θέαση του κόσμου αλλά και οι ιδιαίτεροι κώδικες που απαρτίζουν τη σημειωτική του. Το θέατρο καθρεφτίζει - διαχωρι­ ζόμενο έτσι από τη λογοτεχνία - τη διάκριση ανάμεσα σ’ αυτό που ο άνθρωπος είναι και σ’ αυτό που θέλει να γίνει ή που υποκρί­ νεται πως είναι, μέσα από τη σχέση ηθοποιού-θεατή, στο αέναο, μη μετρήσιμο γίγνεσθαι της θεατρικής παράστασης.

Υ

ο έργο τέχνης δεν αποκτά την αληθινή του υπόσταση παρά μόνο στη συνείδηση του θεατή-κριτικού. Βρίσκεται έτσι σε μια διαλεκτική σχέση με την κοινωνία που το παράγει και το κρίνει, επηρεάζοντάς την και επηρεαζόμενο από αυτήν. Ειδικά το θέατρο, χρησιμοποιώντας το συνδυασμό λέγειν-τεύχειν με όλες τις συνδη­ λώσεις των δύο αυτών εννοιών, αποκαλύπτει στο βαθμό που ερμη­ νεύεται, το βαθύτερο είναι του κοινωνικο-ιστορικού. Το εμμενές του θεατρικού έργου είναι το «θεατρικό», η ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι, που εντοπίζεται στην αισθητική αξία ως σύμβολο και τη σύμπτωσή της με το αντικείμε­ νο. Μέσω της καλλιτεχνικής διαδικασίας το σύμβολο-ειδικό ανά­ γεται στο γενικό και το συγκεκριμένο τείνει στο αφηρημένο. Η α­ ξία ενός έργου δεν είναι ούτε αντικειμενική ούτε υποκειμενική: εί-

Τ

54/επιλογη ναι φαντασιακή και από την άποψη αυτή διαθέτει μιαν αέναη ρευ­ στότητα με μοναδικό σταθερό χαρακτηριστικό τη μετάβαση από το γεγονός στο πρέπον ή την επιθυμία της μετάβασης αυτής και συνεπώς την έλλειψή της. Μπορεί να ανήκει στο ταυτόν και να γί­ νεται εύκολα αποδεκτή εφόσον είναι προφανείς οι ρίζες της στην κοινωνία ή στο έτερον με μια νεοτερική, ρηξικέλευθη αντίληψη, ο­ πότε νά ξενίζει και να απορρίπτεται ή να αποσιωπάται. Ο καλλιτέ­ χνης ποτέ δεν ανήκει απόλυτα στη μια ή στην άλλη κατηγορία, αλ­ λά μετέχει περισσότερο ή λιγότερο και στις δύο. Το έργο τέχνης, σαν υλοποίηση της έννοιας του ωραίου, εξαρτάται από τη σύλληψή του στην ανθρώπινη συνείδηση. Η ομορφιά και το αισθητικό ιδεώδες του θεατρικού έργου τέχνης είναι ακρι­ βώς ο κόσμος της δημιουργίας και η αλήθεια του, η αναγωγή του καλλιτεχνικού συμβόλου στο γενικό κοινωνικό: συνοπτικά το φαι­ νόμενο που μπορεί να ονομαστεί «ανοιχτή αρτίωση». Στην έννοια αυτή παρεμβαίνει η πρόσληψη και η ερμηνεία της συνείδησης σε έναν αδιάρρηκτο δεσμό και αιώνιο γίγνεσθαι. ο θέατρο, ως σημειωτικό σύστημα, διαθέτει δύο βασικά γνωρί­ σματα: τη δυνητική ιδιότητα και την κινητικότητα, που συ­ νέχονται μέσα σε ένα καθολικότερο τρίτο, την πολυλειτουργικότητα, η οποία μέσω της αισθητικής εμπειρίας οδηγεί το θεατή σε μια νέα αντίληψη της κοινωνικής ζωή£. Η μονοσημία είναι αδιανόητη γιατί το θέατρο καλείται να ανταποκριθεί διαλεκτικά στην πολυπλοκότητα του κόσμου. Μέσω της ασάφειας ενός μηνύματος υπο­ δηλώνονται μετασχηματισμοί νοημάτων παράλληλα με τη ροή της συνείδησης. Πέρα από την εξωτερική, μεταδόσιμη γνώση αφυπνί­ ζει την εσωτερική, την ενορατική γνώση: πρόκειται για ένα είδος αποκάλυψης. Φαινομενολογικά το θεατρικό έργο είναι κυρίως μια απουσία με την έννοια ότι υφίσταται κυρίως σαν συγκινησιακό βίωμα, μια νέα πραγματικότητα του μη πραγματικού. Αυτού του είδους η υπέρβαση της πραγματικότητας παραπέμπει στον υπαρ­ ξιακό ορισμό της ελευθερίας. Η τελικότητα του έργου τέχνης που σε τελευταία ανάλυση είναι η αισθητική εμπειρία και απόλαυση, ταυτίζεται ή έστω συσχετίζε­ ται με αυτήν του παιχνιδιού σαν ενέργεια επικοινωνίας με ένα ευρύ­ τερο σύμπαν έξω από τη σφαίρα της αναγκαιότητας. Φυσικά η δη­ μιουργικότητα της τέχνης υπερκαλύπτει δραστικά αυτήν του παι­ χνιδιού. Το θέατρο (όπως και κάθε τέχνη σε ένα βαθμό), συνιστά μιαν αυτόνομη διάσταση της λεγάμενης πραγματικότητας, έναν καινούριο κόσμο. Η παιδεία του θεατή παίζει σημαντικό ρόλο στην κατανόηση και την αισθητική απόλαυση. Τα θεατρικά ση­ μεία αποκτούν πληρέστερη σημασία γι’ αυτόν, μολονότι η υποβλη­ τικότητα του θεατρικού επηρεάζει και τον απαίδευτο. Το θέατρο είναι μια υπέρβαση προς μια άλλη μορφή συνείδησης, μια πολλα­ πλότητα δυνατοτήτων. Ο θεατής είναι ο (παραμελημένος) παρά­ γων για την ολοκλήρωση του αισθητικού βιώματος, στη συνείδηση του οποίου επικυρώνεται η σύνδεση του φανταστικού με το πραγ­ ματικό και του άτομικού εγώ με την ολότητα, με τον κόσμο.

Τ

στιάζοντας στο πρόσωπο του ηθοποιού, μπορεί να μελετηθεί το ζήτημα της διυποκειμενικότητας του θεατρικού φαινομέ­ νου. Ο ηθοποιός, ταυτιζόμενος με το υποδυόμενο πρόσωπο, χρησι­ μοποιεί τον εαυτό του σαν «ανάλογο». Ο ρόλος αποτελεί το με­ ταίχμιο της υπέρβασης, ενώ ταυτόχρονα ο ηθοποιός διεισδύει σ’ αυτόν. Μέσα από αυτό το σύστημα εσωτερικών σχέσεων καταδείχνεται η πραγματικότητα του κόσμου της αισθητικής φαντασίας αληθινότερη από αυτήν της εμπειρίας, καθώς αποκαλύπτει την α-

Ε

επιλογη/55 θέατη όψη της δεύτερης, την ενότητα των ιδεών, τη διυποκειμενική ενότητα των ανθρωπίνων συνειδήσεων, τη βαθύτερη συνάφεια του πραγματικού και του μη πραγματικού κόσμου. (Το θεατρικό υπάρ­ χει παντού αλλά ταυτόχρονα πουθενά, όταν υποβιβάζεται σε μια πλαστή κοινωνικότητα, η οποία εγκαθιστά μια παρεύρεση στη θέ­ ση της ύπαρξης). Περισσότερο από τη διαλεκτική σχέση η διαί­ σθηση στηρίζει την ενορατική αίσθηση της παρουσίας του ετέρου και τη διάνοιξη προς το κοινωνικο-ιστορικό. Το θεατρικό (φαινόμενο) υπάρχει σαν παραδοχή του θεατρικού παρελθόντος και ταυτόχρονα σαν υπέρβασή του. Δημιουργεί νέες μορφές δράσης και αντίληψης, νέες σημασίες για τον κόσμο και τη ζωή: είναι μια συνείδηση μπροστά στην πραγματικότητα που καλείται να την κατανοήσει και να τη θεμελιώσει ως καθαρή ση­ μασία. Η πολυπλοκότητα του κοινωνικο-ιστορικού νομιμοποιεί διαφορετικές ερμηνείες. Οι δύο μέθοδοι νοηματοδότησης ή έστω σύλληψης του νοήματος του κόσμου και της ζωής, ο αντικειμενι­ κός και ο υπερβατολογικός υποκειμενικός, έχουν εκάστοτε ποικί­ λες εφαρμογές στους διάφορους τομείς της γνώσης και της εξου­ σίας. Το θεατρικό μετέχει και των δύο με τη γεγονότητα της παρά­ στασης και την υπέρβαση των προεκτάσεών του. Μέσα από το ταυτό αναδύεται το άλλο και συγκροτείται ένας κόσμος εν κόσμω, ο οποίος καθρεφτίζει το αντικείμενό του, το περιέχει και το υπερ­ βαίνει και εν τέλει διευρύνει επ’ άπειρον τα όρια του επιστητού. Εί­ ναι μια πράξη ελευθερίας, ενώ η ανθρώπινη ελευθερία που ανήκει σε ένα ον με ιστορικότητα είναι μια θεατρική πράξη. Το θεατρικό θέτει το ανοιχτό ερώτημα για τον άνθρωπο και τον κόσμο του. ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΕΤΡΑΚΟΥ

π ο ιή μ α τ α μ ε έ ρ ω τ α κ α ι χ ώ μ α ΓΧλ

ΑΝΤΩΝΗ ΚΑΛΦΑ: Σημειώσεις για την αθωότητα. Ποιήματα. Θεσ­ σαλονίκη, Τ ρα μ ά κ ια , 1992. Σελ. 48.

Αντώνης Κάλφας, αποτραβηγμένος στον εντόπιο χώρο του, ζει την ιδιόμορφη σχέση που προσφέρει το τοπίο των παιδι­ κών του βιωμάτων αλλά και της μετέπειτα βιολογικής και επαγ­ γελματικής του εξέλιξης. Έχοντας επιστρέφει στην Κατερίνη μετά τις σπουδές του στην Αθήνα και τη Γερμανία και υπηρετώντας τις ανάγκες της Μέσης Εκπαίδευσης, διακονεί την ποίηση και την κριτική μέσα από το άλγος της επαρχιακής μοναξιάς, αλλά και της καθαρότητας με την οποία ορά τα πράγματα. Ο χρόνος της ε­ παρχίας, διαστελλόμενος από τη φύση του, προσφέρει τη δυνατό­ τητα θέασης του κόσμου κάτω από συνθήκες περισσότερης νηφα­ λιότητας και ενδελεχούς παρατηρητικότητας. Ο Αντώνης Κάλφας, αναπνέοντας τον αέρα του ανοιχτού χώ­ ρου, στηριζόμενος και στηρίζοντας το πιερικό τοπίο, εντάσσεται στη μικρή και ιδιότυπη χορεία των ποιητών, που λειτουργούν κάτω από το ασφυκτικό βάρος του εντόπιου χώρου. Η εντοπιότητα συνιστά μια ασυναίσθητη εξωτερικά, αλλά βαθιά ριζωμένη στο υποσυνείδητο συμπεριφορά, ώστε να επηρεάζει το χαρακτήρα και τις ενγένει εκδηλώσεις του ανθρώπου. Στην ποίηση αναφαίνεται σαν μια κρυφή δύναμη που διοχετεύεται στο λόγο, συμπαρασύροντας όλους τους πάτριους ανέμους, μαζί με το ζων­

Ο

ποι Η ση

56/επιλογη τανό αίμα των προγόνων, με την πίκρα και την κατάρα της αρχι­ κής κοιτίδας. Ο τρόπος εκφοράς του εντόπιου λόγου είναι κοινός για όλους τους ποιητές, που διακατέχονται από τη μαγγανία του: Λόγος μα­ τωμένος και υπόγειος, μουσκεμμένος από τα έγκατα της μνήμης. Αλλά είναι και κοινός ο χώρος: Η βορειοδυτική Ελλάδα. Το πέτα­ λο που ξεκινάει από την Ήπειρο, περνάει από τη Θεσσαλία και καταλήγει στη βορειοκεντρική Μακεδονία δημιουργεί μια αρμαθιά από επάξιους ποιητές. Από τον καημό του σταυραετού του Κρυστάλλη φτάνουμε στην απελπισμένη αναζήτηση της μικρότατης Ά ρτας του Γ. Δάλλα. Από τα μεγάλα, έρημα βουνά του Ν. Χουλιαρά φτάνουμε στη μαύρη ενδοχώρα του Μ. Μέσκου. Από τα γυά­ λινα Γιάννενα του Μ. Γκανά στα φαντασμαγορικά Τρίκαλα του Ν. Παππά. Και αν προχωρήσουμε στους νεότερους ποιητές συναντά­ με τις βουνίσιες φωτογραφίες του Β. Γκουρογιάννη, την πεδινή μαυρόη του Β. Κάσσου και το πικρό, γενικά, θεσσαλικό τοπίο, ό­ που καλπάζουν των αλόγων τα φαντάσματα του X. Μπράβου (και του υποφαινομένου, οπωσδήποτε). έβαια, υπάρχουν και ποιητές από άλλες περιοχές, αλλά με πο­ λύ αχνές επιστροφές στα πάτρια εδάφη, με ευκαιριακές ανα­ φορές και αόριστη νοσταλγία. Οι αναφερθέντες ποιητές δεν έχουν χάσει την επαφή τους με το χώμα που γεννήθηκαν. Το μεταφέρουν στην καθημερινή τους σκέψη, η φωνή τους γίνεται πήλινη, η ποίη­ σή τους μαρτυρική. Ο λόγος τους είναι ένα διαρκές μνημόσυνο των νεκρών τους, ένα μαγικό αντικαθρέφτισμα μιας χαμένης υπαί­ θρου, ροή ασταμάτητη των νερών που κρέμονται στις σκοτεινές ρεματιές, ένα άγριο, σπαρακτικό βέλασμα των μακρινών κατοι­ κίδιων. Μέσα σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο ο Κάλφας, αίφνης, εγείρεται ως ένας προικισμένος ποιητής, με όλα τα εχέγγυα της αληθινής ποίη­ σης, γνωρίζοντας το βάρος των αισθημάτων, αλλά και τις δυνατό­ τητες της γραφής. Οι συνθήκες που διαμορφώνουν το λόγο και οι επιτεύξεις που τον χαρακτηρίζουν αντικαθρεφτίζονται καίρια πά­ νω στις προσπάθειες του Κάλφα. Ένα σημαντικό γνώρισμα της ποίησης του Κάλφα είναι η πατριδολατρεία του. Τα περισσότερα ποιήματά του πλέκονται γύρω από μια τριπλή ενδοσκόπηση: Ο ποιητής υποδύεται συγχρόνως το πρό­ σωπο του δημιουργού, το πρόσωπο του αναγνώστη και το πρόσω­ πο της πατρίδας γύρω του. Η πατρίδα παίρνει τη σημασία του ελά­ χιστου οικείου χώρου, όπου απλώνεται η καθημερινή αναγκαιότη­ τα, αλλά και, ξαφνικά, εκτείνεται σε μια απέραντη έκταση, όπου χωράει η παγκοσμιότητα του ανθρώπινου πόνου. Πατρίδα είναι η πληγή, ο χώρος όπου πληγώθηκε και πόνεσε ο καθένας. Αλλά και η ασήμαντη εικόνα, που όμως σαρκώνεται μέσα στο χρόνο και με­ ταλλάσσεται σε μια συσσωρευμένη απελπισία.

Β

Πατρίδα είναι ανύπαντροι άντρες... Ένα μελανοδοχείο επαρχιακής γραμματέως... Ο Κάλφας μοιράζεται σε δύο πόλους: Στον έρωτα και το χώμα που πατά, το χώρο όπου αντιπαρέρχεται τους «δολοφόνους» του κόσμου, τους μεταπράτες των διαχρονικών αξιών, των αξιών που δίνουν υπόσταση στην ιδεολογία και την ονειροφαντασία. Η επαρ­ χία - λίκνο βιωμάτων και αφετηρία γνώσεως του κόσμου - υπει­ σέρχεται στο ποίημα τόσο γεωγραφικά, με το στίγμα των λυπημέ­ νων χωμάτων της, όσο και πραγματολογικά. Ο πόνος της επαφής

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΙ δακτυ­ λογραφήσεις κειμένων σε Η/Υ. Τηλ. 93.73.345. Κα Βουγιουκλάκη.

επιλογη/57 με τα πράγματα και τις σημασίες τους μετουσιώνεται σε λόγο αφο­ ριστικό, πολεμώ ντας το κακό συνηθίσαμε τα μνημόσυνα αλλά και αποφασιστικό: τίποτα δεν είναι κακό από μόνο του. οικείος χώρος καταγωγής δημιουργεί θύλακες μνήμης, κρυ­ σταλλωμένους σε στιγμές αγωνίας, που χαρακτηρίζουν ακό­ μα με τρόπο οδυνηρό το τοπίο.

Ο

Ξέρω μια πόλη όπου εις πείσμα των καιρών Βρέχει Εδώ Και Χιλιάδες Χρόνια Χωροφύλακες Τέτοιες εικόνες συνιστούν παγιωμένες καταστάσεις φόβου και απαισιοδοξίας, που τροφοδότησε το μετεμφυλιακό κλίμα στην Ελ­ λάδα. Οι ποιητές της δεκαετίας του 1980, χαρακτηρισμένοι τόσο στον τρόπο απόδοσης του ποιητικού λόγου, όσο και στον τρόπο σύλληψης, από το ιδιωτικό όραμα, σπανίως έχουν επαφή με τις α­ γωνίες που εξέθρεψε η κατοχή και η ήττα των αριστερών δυνάμε­ ων. Τόσο η χρονική απόσταση όσο και η εξέλιξη των πολιτικών καταστάσεων είναι μεγάλη. Ωστόσο, σε μερικούς ποιητές φτάνει ένα αίσθημα ιδεολογικής ασφυξίας ή και πολιτικής μοναξιάς (του­ λάχιστον στα μέχρι τώρα βιβλία τους), που οφείλεται στην από δεύτερο ή τρίτο χέρι επαφή με τα εμφυλιακά ή μετεμφυλιακό γεγο­ νότα (οικογενειακά βιώματα) και την από προσωπικό ενδιαφέρον ιστορική παρακολούθηση. Σε όλες τις περιπτώσεις, όμως, (Κάσσος, Καραγιάννης, Γκιμοσούλης, Χουρδάκης) η ανάπλαση αυτών των προ δύο και τριών δεκαετιών ιστορικών και κοινωνικών πραγ­ μάτων γίνεται μέσα από τις εικόνες της επαρχιακής ζωής, που εξε­ λίσσεται πάντα πιο αργά, πιο ράθυμα και πιο βασανιστικά. τον Κάλφα φτάνει αυτός ο απόηχος μέσα από στοιχειωμένες συνθήκες ζωής, που αναρριγούν από την ακοίμητη συλλογική μνήμη, μια μνήμη που υπεισέρχεται έστω και αόριστα στη διαμόρ­ φωση των πραγμάτων του παρόντος.

Σ

Ο χρόνος κοίταγε κλεφτά εικόνες και βαφτίσια, άγριες ρίμες των καλών, ρολόγια πεθαμένων κι όλα του βγαίνανε λειψά, κολόνες χαλασμένες, σαν κάτι ίσκιους βιαστικούς που κάνουν στα τετράδια, παιδιά μικρά των ναυαγών κι ανίψια σκοτωμένων. («Εμφύλιος») Ο Κάλφας αναζητάει τους παλιούς συντρόφους, τους εναπομείναντες φίλους με μια βαθιά γλωσσαλγία. Ο λόγος του ματώνει γιατί η γλώ σσα πικρίζει στα δόντια, πικρίζει πάντοτε η γλώσσα, γιατί είναι ο ασυναίσθητος εκφραστής της υποσυνείδητης αλήθειας. Η ποίητη του Αντώνη Κάλφα είναι υπερμέτρως συγκινησιακή, με την υγρασία της να ξεχειλίζει ανάμεσα στις λέξεις. Τίποτα όμως δεν είναι υπερβολικό και εξεζητημένο. Και το «υπερμέτρως» που

ΕΠΑΓΓΕΛ Μ ΑΤΙΑΣ διορθώ­ τρια αναλαμβάνει διορθώσεις και επιμέλεια κάθε είδους κει­ μένων. Τηλ. 8648601, απογευ­ ματινές ώρες.

58/επιλογη αναφέραμε εντάσσεται μέσα στα φυσιολογικά πλαίσια των εκφρά­ σεων ενός δημιουργού, που βιώνει τη συγκίνηση με πάθος και αλή­ θεια. Μακριά οι κίβδηλοι και οι κιβδηλοποιοί. Η υγρασία της συ­ γκίνησης, αυτή η ιδιότυπη εκφραστική αλληλουχία, καταδηλώνεται όχι μόνο μέσα από τις αναφορές των υγρών και ρευστών κατα­ στάσεων, αλλά και από την παρασημαντική της συμπαράταξης των υγρών φθόγγων της γλώσσας. Το «λ» και το «ρ» επικάθονται στον ποιητικό λόγο με ένα αίσθημα μόνιμης κατοχής («εισχώρηση πλήρης», μονολογεί ο Κάλφας, «υγρές ερημώσεις»). λύπη είναι το πικραμύγδαλο του κάθε ποιήματος. Και ο υγρο­ βιότοπος του Κάλφα προδίδει την ανθοφορία μιας ανελέητης λύπης. Ένα απτό κατακάθι πίκρας.

Η

Θάλασσα περισσότερο α π ’ όλα αγαπημένη ο βυθός σου είναι από καμένα τσιγάρα Βέβαια, το αδιέξοδο της μεγαλούπολης δεν είναι άγνωστο. Ο ποιητής δεν ξεχνά να βλέπει πίσω του, στο άστυ, όπου μαίνεται ο «εμφύλιος των πολυκατοικιών», στην ασφυκτική απομόνωση των διαμερισμάτων, όπου οι «καθρέφτες μας πάνε εκδρομές στο δω­ μάτιο», στον αδηφάγο και τερατώδη χρόνο της αβυσσαλέας πόλης (Αθήνας), που γίνεται θύτης και θύμα: αγχώνει το προσαρμοσμένο στη μέγγενή του άτομο, το σμπαραλιάζει, αλλά διασπάται και αυ­ τός με τη σειρά, τεμαχίζεται σε ασύνδετα κομμάτια, σε «παρέες που πια δεν γνωρίζονται μεταξύ τους». Ο Κάλφας ζει το χρόνο του παρόντος με όλα τα προβλήματα που συνεπάγεται η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα. Είναι προσ­ γειωμένος στα προβλήματα του καιρού του, είναι ένας καθρέφτης που αντανακλά την αγωνία του περιβάλλοντος κόσμου. Η ποίησή του είναι κατεξοχήν κοινωνική, δηλαδή καίρια πρόταση, συγκε­ κριμένη και επαληθευμένη από το ιστορικό περιβάλλον, και όχι α­ όριστη και οντολογική, με όλα τα ενδογλωσσικά και ιδεοληπτικά αδιέξοδα. Η κοινωνική ποίηση, ευρύτερη της οντολογικής, έχει την ελευθερία πάντοτε να αναψηλαφεί τις εσχατιές της ύπαρξης, τόσο μέσα στην ιστορική πραγματικότητα, όσο και έξω στην πε­ ριοχή του ονείρου και της ακραιφνούς φαντασίας. ο ποίημα «Το περίστροφο του Καρυωτάκη» είναι ο αδιάψευ­ στος μάρτυρας του ενδιαφέροντος και της βαθιάς συγκίνη­ σης του ποιητή για την αγωνία που διακατέχει τον σύγχρονο άν­ θρωπο, αλλά και τη σχέση που διατηρεί η ποίηση γενικότερα με τον ανθρώπινο πόνο, καθώς η προσωπική περίπτωση του Καρυω­ τάκη συνταιριάζεται άψογα με τη γενικότερη ανασφάλεια και τη διηνεκή απελπισία του κόσμου.

Τ

Είναι κάτι βραδινά που τρέμει το φως και πλησιάζει η Πρέβεζα επικίνδυνα το μυαλό του εργάτη που διαβάζει την εφημερίδα όχι γιατί φοβάται για τη μάνα του όχι γιατί τον νοιάζει η ώχρα της σπειροχαίτης ούτε γιατί δεν έχει να πληρώσει η ποίηση το νοίκι της

ΔΑΚΤΥΛΟΓΡΑΦΗΣΗ με P.C. Επεξεργασία κειμένου (Word Perfect). Εκτύπωση Laser Pri­ nter. Τηλ. 9916142 και 9936763. Κα Κουτροκόη.

επιλογη/59 αλλά γιατί χιλιάδες απεργούν χιλιάδες βάζουν το περίστροφο στον κρόταφο και πυροβολούν ψύχραιμα για μια θέση στο δημόσιο. την ομώνυμη με τη συλλογή ενότητα «Σημειώσεις για την αθω­ ότητα» ο ποιητής αξιώνεται σε σύντομους αφορισμούς, που όλοι μαζί συνθέτουν το πικρό ελεγείο των για πάντα χαμένων ή, με άλλα λόγια, συνθέτουν εν σμικρώ αυτόν καθ’ αυτόν τον ορισμό της ποίησης:

Σ

Τον καιρό του πόνου γελάνε οι ανύποπτοι ή Το λίγο του μυαλού ας συγχωρέσει τα υπόλοιπα ή Ακόμα και το θάνατο η ζωή τον χαλάει Ο υγρός λόγος του Κάλφα αφορά αυτούς που ταλανίζονται από μια μη συνειδητοποιημένη ημεδαπή εξορία. Αυτούς που χαραμί­ ζουν τη ζωή τους ξένοι μπροστά στο κατώφλι του σπιτιού τους. Που, πασχίζοντας για το ανάξιο, τελειώνουν «σφίγγοντας στο χέρι τους το κέρμα του θανάτου». Ό σο για τους συνειδητοποιμένους, αυτούς που «προκαλούν με το κορμί τη λογική», τους «κατά τύχην ριγμένους στα ουσιώδη», αυτοί δουλεύουν σ’ άλλα πλάτη: Αυτοί είναι οι «Χτίστες που αφήσανε μισάνοιχτες τις πόρτες για να μπού­ νε - ποιοι άλλοι; - οι νοσταλγοί». Μια τέτοια, μισάνοιχτη πόρτα είναι και η ποίηση του Αντώνη Κάλφα. Ας τη διαβούμε. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

η μ ετά π λ α σ η τη ς π εζή ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς σ ε π ο ίη σ η

ΓΛ

Α Λ Ε Κ Α Σ ΡΙΤΣΟ Υ: Μη σκοτώ νετε τις πεταλούδες, Μυθιστόρημα. 'Ελληνες πεζογράφοι 63. Ε ξώ φυλλο-σχέδια: Γωγώ Ρίτσου. Αθήνα, Φ ιλ ιπ π ό τ η , 1991. Σ ελ. 124. Οι υπερβατικοί. Μυθιστόρημα. Έ λλη νες πεζογράφοι 66. Εξώ φυλλο: Δημήτρης Ρ ίτσος. Αθήνα, Φ ιλ ιπ π ό τ η ς , 1991. Σ ελ. 132.

Αλέκα Ρίτσου παρουσιάστηκε στα γράμματα το 1982 με την ποιητική συλλογή «Μετά τη μομφή» (εκδόσεις «Ερμείας»), για να περάσει στο χώρο της πεζογραφίας με τα μυθιστορήματα: «Οι τελευταίοι δεινόσαυροι», 1985, (εκδόσεις «Εστία») και «Εισα­ γωγή στη μοναξιά», 1987, (εκδόσεις «Ροές»). Τέσσερα χρόνια με­ τά κυκλοφορούν δυο μυθιστορήματά της με σύγχρονους κοινωνι­ κούς προβληματισμούς. Το «Μη σκοτώνετε τις πεταλούδες», με τα χαρακτηριστικά και πολύ εκφραστικά σχέδια της Γωγώς Ρίτσου, είναι ένα αδρό, ρεαλι­ στικό, κοινωνικό μυθιστόρημα, με διάσπαρτες ποιητικές ανταύ­ γειες. Πρόκειται για μια σκληρή όσο και συγκινητική ιστορία, που, κι αν δεν είναι πραγματική στη βάση της, ανήκει σε κείνες

Η

πεζό

Μ

*<Ρ>ι α

60!εταλογη που γράφονται καθημερινά πίσω από τα ροζ παραπετάσματα του έντιμου καθ’ όλα κοινωνικού μας βίου. Κεντρικό πρόσωπο είναι η Μαρία, ετών δέκα οχτώ και κάτι, όχι η Μαρίνα των κρίνων, η Μαρία μ’ ένα νόθο παιδί (από τον αδερφό της; τον πατέρα της; το Στέλιο; κανείς δε θα μάθει...), που ζει σ’ έναν κόσμο, πίσω από τα ροζ τριαντάφυλλα, που δεν ξέρει από πού και γιατί ήρθε μήτε προς τα πού και γιατί πορεύεται. Ο χρόνος είναι σταματημένος πίσω από τα στόρια, πάνω ρ’ ένα βρόμικο κρεβάτι όπου κάποιος αρσενικός ασέλγησε πάνω «στο χάρτινο κορμί της Μαρίας», της όποιας Μαρίας και συνεχίζεται σ’ ένα βρόμικο ξενοδοχείο κι από κει πάνω σ’ έναν πάγκο κάποιου μαιευ­ τηρίου, όπου ο καρπός του παράνομου έρωτα θα θέσει ξανά σε κί­ νηση το χρόνο, που θ’ αρχίσει να συντονίζεται με τους χτύπους της καρδούλας ενός ανεπιθύμητου αγοριού, αζήτητου... Μαρία είναι θύμα; Είναι ένα πλάσμα διεστραμμένο που δεν διστάζει να μπλέξει τους πάντες στα βρόμικα σχέδιά της; Εί­ ναι τρελή; Είναι η συνισταμένη της μιζέριας, της ζωής πίσω από την κουρτίνα με τα ροζ τριαντάφυλλα; Είναι μια ανόητη πεταλού­ δα που τριγυρίζει ανώφελα ανάμεσα στους «μαραμένους κατηφέδες» του ξερού λόφου με τις βρόμικες παράγκες, όπου τα μωρά με­ γαλώνουν με το δάχτυλο στο βρόμικο στόμα κι οι γυναίκες με τα λυγισμένα γόνατα, περιμένουν τους άντρες τους που μυρίζουν μπό­ χα, κρασί και φονικό και φτηνή ηθική, για να επιδοθούν πίσω από τα ροζ τριαντάφυλλα στον εύκολο αιμομικτικό έρωτα; Και την αυ­ γή θα βγουν στο δρόμο μ’ ένα λερωμένο κατηφέ στο πέτο κι ένα μαχαίρι στο ζωνάρι, τεκμήριο οικογενειακής τιμής και θα χαμογε­ λάσουν στους γείτονες, σίγουροι πως κι εκείνοι έχουν τα ίδια στις αποσκευές τους από τη νύχτα τους; Τι είναι, λοιπόν η Μαρία; Η συγγραφέας δίνει τούτη την απάντηση: Η Μαρία είναι «απίστευτα μικρή, μια κουκίδα στο φως του δρόμου» (121), όπως μικρός, ασή­ μαντος είναι κι ο κόσμος πίσω από τα πατζούρια με τα ροζ τρια­ ντάφυλλα, ο κόσμος της. Εκείνο, ωστόσο που έχει βαρύνουσα σημασία, εδώ, είναι η ικα­ νότητα της συγγραφέως να περιγράφει τα φυσικά και τα ανθρώπι­ να τοπία, να δίνει την ψυχογραφία των ταπεινών ανθρώπων, που είναι οι ήρωες του μυθιστορήματος μέχρι του σημείου που μέσ’ από τα ίδια τα πρόσωπα του καθημερινού δράματος και τις καταστά­ σεις που δημιουργούνται και μέσ’ από τα διαπλεκόμενα γεγονότα να καταγγέλλει τα εγκλήματα, ενώ τα όρια ανάμεσα στα θύματα και τους θύτες είναι δυσδιάκριτα.

Η

πιπλέον δίνει θαυμάσιες εικόνες εσωτερικού και εξωτερικού Ε χώρου, διεισδύοντας επιδέξια στα γεγονότα, στις καταστά­ σεις, την καθημερινότητα κι αποκαλύπτει τις πραγματικές και τις ποιητικές προεκτάσεις πίσω από τα φαινόμενα, όπως τα αντιμετω­ πίζει η κοινωνική λειτουργός-αφηγητής. Διαφορετικό είναι το σκη­ νικό στους «υπερβατικούς». Ενώ στο προηγούμενο βιβλίο ο χρό­ νος είναι το παρόν, οπότε και τα γεγονότα αντιμετωπίζονται με α­ μεσότητα, εδώ ο χρόνος, ουσιαστικά είναι παρελθόν, που λανθάνει σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή: στην ώρα του κυριακάτικου μεσημεριανού τραπεζιού, που η καθωσπρέπει οικογένεια συγκε­ ντρώνεται από πατροπαράδοτη συνήθεια. Εκεί, μέσ’ από ένα πο­ τήρι κρασί, η Ισμήνη, η ηρωίδα, η οποία αφηγείται, φέρνει στο νου της το παρελθόν της θείας Δάφνης, ποιητικό όσο και θλιβερό. Αυ­ τό είναι το προσκήνιο. Ό μ ω ς μέσα στην ψυχή της ηρωίδας παίζε­ ται το προσωπικό της δράμα. «Ο Βασίλης έφυγε και δε θα ξαναγυρίσει ποτέ». Αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα, που την απα-

επιλογη/61 σχολεί. Πάνω σ’ αυτό το οικογενειακό τραπέζι καθένας αποθέτει το σάκο με τις δικές του αποσκευές, ό,τι αποκόμισε από τη ζωή κι είναι σωρευμένο στην ψυχή του, με πιο βαρύ το σάκο της θείας Δάφνης. Η Ισμήνη, βλέποντάς την μαραγκιασμένη και ουδέτερη φέρνει στο νου της όλες τις στιγμές της τραγικής της ιστορίας, της ευτυχίας και της δυστυχίας της. Αναλογίζεται τους ενόχους και α­ ποδίδει ευθύνες στον καθένα, ανάλογα με τη συμπεριφορά του. Και η Δάφνη ήταν κάποτε μια τρυφερή κι ανάλαφρη πεταλούδα, που κυνηγούσε τον έρωτα στους ανθώνες των εαρινών ονείρων της, ώ­ σπου να φτάσει ο χειμώνας που θα σαρώσει κάθε ανθό και κάθε ό­ νειρο· κι η πεταλούδα θα βρεθεί ολομόναχη κάτω από γυμνωμένα γέρικα δέντρα... Κυριαρχεί στο μυαλό της, ενώ η συνεστίαση συνε­ χίζεται, το δράμα της θείας, αντί να την απασχολεί, φανερά τουλά­ χιστον η δική της ζωή, το δικό της παρόν, που είναι εγκατάλειψη και μοναξιά, φόβοι, αβεβαιότητα, ευθύνες, το μέλλον των παιδιών τους. Αυτά περνούν διακριτικά και καλύπτονται πίσω από το φά­ σμα της μοίρας της Δάφνης. Ισμήνη, ηρωίδα-αφηγήτρια, είναι αποφασισμένη να μην επι­ τρέψει σε κανέναν να ανακατευτεί με τα προσωπικά της προ­ βλήματα. Το πάθημα της θείας της έχει γίνει μάθημα. Μόνη της θα σηκώσει το βάρος της μοναξιάς, κυνηγώντας το όνειρο και την ελ­ πίδα «μέσα σε χρώματα και ψυχική ευφορία... Έ να πρωί θα σηκώ­ σω το πόδι μου και θ’ ανέβω το σκαλοπάτι...»,11 δηλώνει ευθύς ε­ ξαρχής. Η ρωγμή, άλλωστε, που άνοιξε στην ψυχή της και στη ζωή της, με το που έφυγε ο πατέρας των παιδιών της, είναι τόσο πλατιά και βαθιά, ώστε δεν έχει περιθώρια ν’ αφήσει χαραμάδες για να εισχωρήσουν οι άλλοι. Αντιπαρέρχεται τους πάντες μ’ έναν εύσχημο τρόπο, με νηφαλιότητα, πικρία, τελικά όμως με γενναίοτητα. Είναι ρομαντική; Είναι ανεδαφική; Δε θα έλεγα. Η Ισμήνη είναι μια αισθαντική γυναίκα του καιρού μας, με πλούσιο εσωτερικό κόσμο και τρυφερό διάκοσμο, που ξέρει να κρατάει τις απο­ στάσεις ασφαλείας από τον περίγυρό της. Είναι απλή, ξέρει τι θέ­ λει, έχει οράματα κι ελπίζει. Δεν παρασύρεται από τους ιριδι­ σμούς, ζει τη σύγχρονη πραγματικότητα κι επιβάλλεται σ’ όλους με αφοπλιστική δεξιοσύνη. Μια δεξιοσύνη γεμάτη ποίηση και αν­ θρωπιά.

Η

Αλέκα Ρίτσου ανήκει σε κείνη την ομάδα γυναικών πεζογράφων, που ενώ πατάει γερά στη γη, έχει τη δύναμη να βλέπει πέρα από τις κορυφογραφές της συμβατικότητας και της πεζότη­ τας. Τα κείμενά της έχουν πνοή. Επιπλέον κινείται άνετα τόσο στο κοινωνικό, όσο και στο ηθικό, το φιλοσοφικό και το ερωτικό επί­ πεδο. Και μια πίστη στη ζωή και τους ανθρώπους δίνουν διάσταση και κάνουν δημιουργική κι αξιοπρόσεκτη την προσφορά της. Γιατί η Αλέκα Ρίτσου ξέρει να εκμεταλλεύεται την πείρα της ζωής και να μεταπλάθει την πεζή πραγματικότητα σε ποίηση. ΓΓ αυτό και η Ισμήνη της καλοφτιαγμένης ιστορίας της δεν χάνεται και δεν χά­ νει. Ίσ α ίσα! Κερδίζει την παρτίδα του έρωτα και της ζωής αφού την περιμένει «ο Βασίλης με το κοστούμι που πήρε απόψε από δω και τη μεταξωτή γραβάτα λυμένη...» (132). Ο Βασίλης έκαμε τον κύκλο της επανάστασής του και ξαναγύρισε, νικημένος, στην οικογενειακή εστία και την περιμένει έχοντας «στο τραπέζι μπροστά του ένα ποτήρι (από το αγαπημένο τους) κρασί». (132). Οι μεγάλες μάχες κερδίζονται με σύνεση, υπομονή, καρτερία. Στοιχεία μιας άλλης, εσωτερικής άμυνας, που προϋπο­ θέτει ψυχική υγεία. ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

Η

ΖΗΤΕΙΤΑΙ έμπειρος παραγωγός διαφημίσεων από περιοδικό. Υψηλά ποσοστά κέρδους, Τηλ. 360.46.30 και 724.55.53.

62/επιλογη

" τ η ν α κ ο ύ ς τη θ ά λ α σ σ α ;” VTA

IRIS M URDOCH: Θάλασσα, θάλασσα. Μ ετάφραση: Ιλιάνα Μ έρ­ μη γκα. Αθήνα, Χ α τ ζ η ν ι κ ο λ ή , 1990. Σ ελ. 528.

θάλασσα είναι ο σιωπηλός μάρτυρας αλλά και ο αυστηρός ε­ πιτηρητής του Τσαρλς Άρρομπυ, διάσημου σκηνοθέτη του θεάτρου και κεντρικού προσωπείου του βιβλίου, που αποφάσισε να επιχειρήσει έναν έντιμο (;) απολογισμό της ζωής του (έξι δεκαετίες και πλέον) ως αναχωρητής σε ένα ερημικό σπίτι στην κορυφή από­ κρημνων βράχων. Το βιβλίο αποτελεί την καταγραφή αυτού του α­ πολογισμού, όπως όμως διηθείται μέσα από τα γεμάτα ένταση πε­ ριστατικά της αφήγησης, που αφορούν στον Άρρομπυ, κατά την «απομόνωσή» του στο ερημητήριό του, και κατατίθενται και αυτά κατανεμημένα, κυρίως, σε έξι ιστορίες που αντιπροσωπεύουν την κυρίως δομή του βιβλίου. Τη σειρά των έξι ιστοριών συμπληρώ­ νουν: α) η προϊστορία του θέματος, δηλαδή μια μακρά εκ βαθέων εξομολόγηση του Άρρομπυ που μοιάζει μάλλον λόγος προς εαυ­ τόν, και β) ένα υστερόγραφο με τον υπότιτλο «Η ζωή συνεχίζεται», που καταγράφει ακριβώς τη συνέχεια της ζωής του Άρρομπυ, α­ φού ξαναγύρισε στον κόσμο, ως συνέπεια όλων όσων συνέβησαν κατά τη διάρκεια της «απομόνωσής» του στο ερημητήριό του. Χρησιμοποιώ τη λέξη απομόνωση με εισαγωγικά: η αναχώρηση του Άρρομπυ στην κορυφή των απόκρημνων βράχων μόνον απο­ μόνωση δεν υπήρξε, αφού αυτή η περίοδος απέβη πραγματική όσο και τραγική αναβίωση όλης σχεδόν της προηγούμενης ζωής του, με άλλα λόγια: επαναφορά του αντικρύσματος του αναδρομικού ε­ λέγχου που ο Άρρομπυ είχε την πρόθεση να επιχειρήσει όταν ξεκι­ νούσε για το ερημητήριό του. Ο αναδρομικός έλεγχος ζωής σε συνδυασμό με την παράλληλη εξιστόρηση «σύγχρονων» περιστατικών (το αφηγηματικό παρόν) είναι η διαδικασία που ακολουθεί η Murdoch κατά τη διαχείριση του θεματικού υλικού της. Το βιβλίο δίνει την εντύπωση ότι γράφε­ ται σταδιακά και κάθε φορά λίγο μετά τη συντέλεση των γεγονό­ των της αφήγησης, τα οποία (γεγονότα) αποτελούν μια καλή αφορ­ μή για τις ποικίλες κατευθύνσεις που το κεντρικό προσωπείο Τσαρλς Άρρομπυ ακολουθεί στον αναδρομικό έλεγχο της ζωής του.

Η

αυτο-αναφορικότητα της συγγραφής είναι ένα βασικό στοι­ χείο της σημασιολογικής διάρθρωσης του βιβλίου, που ανα­ γνωρίζεται ως διαδικασία αυτογνωσίας για το κεντρικό προσωπείο του. Η Murdoch υπενθυμίζει συνεχώς ότι πρόκειται για συγγραφή βιβλίου με δείξεις τα συνεχή σχόλια του κεντρικού προσωπείου που αποτελούν σαφή τεκμήρια του μηχανισμού της συγγραφικής παρέμβασης. Εξίσου σαφή τεκμήρια της συγγραφικής παρέμβα­ σης είναι και τα ποικίλα σχόλια του κεντρικού προσωπείου που διακόπτουν συχνά την αφήγηση, ενίοτε και μέχρις υπερβολής, ως φαινομενικά αδιάφορα, αν και στην ουσία ανήκουν στο σημασιολογικό κλίμα των συμφραζομένων, και ως εκ τούτου δεν αποφορ­ τίζουν ουδέ προς στιγμήν τη σημασιολογική ένταση που κυριαρχεί στο βιβλίο. Σ’ αυτή την κατηγορία των σχολίων ανήκουν, π.χ., οι καταπληκτικές οδηγίες μαγειρικής που δίνει ο Άρρομπυ στο περι­ θώριο της αφήγησης και που αποκαλύπτουν τον καημό του να γρά­ ψει τις «Οδηγίες για να μαγειρεύεται σε τέσσερα λεπτά» (σ. 15). Αυτές οι οδηγίες εντάσσονται στην πληθώρα των πραγματικών-

Η

πεζό Μ*<Ρ>

ια

επιλογή!63 στοιχείων (pragmatics) που περιέχει το βιβλίο και είναι τακτοποιη­ μένα σε τρία θεματικά επίπεδα: α) στην περιγραφή και τη συμπερι­ φορά των προσωπείων, β) στην περιγραφή και τη «συμπεριφορά» του ερημικού σπιτιού του Άρρομπυ, και κυρίως γ) στην περιγραφή και τη «συμπεριφορά» της θάλασσας. Τα προσωπεία του βιβλίου συνθέτουν μια πολυσήμαντη και πολυεπίπεδη τοιχογραφία με επίκεντρο εστίασης το κεντρικό προσω­ πείο Τσαρλς Άρρομπυ, που διεκπεραιώνει την αφήγηση (ελέγχο­ ντας την οπτική της) σε πρωτοπρόσωπο λόγο. Η ανάπτυξη της συμπεριφοράς των περιφερειακών προσωπείων του βιβλίου (η μείζων οικογένεια του Άρρομπυ, οι ερωτικές και οι επαγγελματικές σχέσεις του παρελθόντος, καθώς και οι ποικίλες προεκτάσεις ό­ λων αυτών των δεδομένων), όπως αναγνωρίζεται σε δύο επίπεδα: τόσο ως «σύγχρονο» αφηγηματικό γεγονός όσο και ως παρελθόν στοιχείο, αποτελεί στην ουσία ανάπτυξη παραμέτρων που προσ­ διορίζουν ακριβώς τον Άρρομπυ ως κεντρικό προσωπείο του βι­ βλίου. Τα περιφερειακά αυτά προσωπεία έρχονται από το αφηγη­ ματικό παρελθόν ως δυναμικά τεκμήρια του αναδρομικού ελέγχου ζωής του Άρρομπυ και δεσμεύουν το αφηγηματικό μέλλον ως προοπτική με πληροφορίες/προειδοποιήσεις, οι οποίες συνυπολογιζόμενες με τις πληροφορίες του αφηγηματικού παρελθόντος συν­ θέτουν το αφηγηματικό παρόν του βιβλίου. Αυτό το αφηγηματικό παρόν προβάλλεται στο φυσικό τοπίο της αφήγησης, δίκην χωρο­ χρόνου, και όταν λέω φυσικό τοπίο της αφήγησης, εννοώ κυρίως το ερημικό σπίτι Σραφ Εντ στην κορυφή του γκρεμού επάνω από τη θάλασσα, αλλά όχι μόνον: φυσικό τοπίο της αφήγησης είναι α­ κόμα η απόκρημνη ακτή, ένα κατασκεύασμα που λέγεται Ξενοδο­ χείο «Το Κοράκι», η εκκλησία με το ναυτικό νεκροταφείο ή η τα­ βέρνα «Μπλακ Λάιον» μέσα στα τοπογραφικά πλαίσια ενός παρα­ θαλάσσιου χωριού. Κυρίως όμως εδώ ενδιαφέρει το σπίτι. Το σπίτι, λοιπόν, φαίνεται να έχει ένα μυθικό παρελθόν που ο Άρρομπυ υπο­ πτεύεται ότι ανασύρεται στην επιφάνεια επί των ημερών του, ασχέ­ τως αν εκ των υστέρων ανακαλύπτει ότι το μόνο που ανασύρεται στην επιφάνεια είναι το δικό του (από μια άποψη, μυθικό κι αυτό) παρελθόν. Το ερημικό σπίτι του Άρρομπυ προσδιορίζεται: α) ω ς το πεδίο δράσης σε όλα τα φορτισμένα με εξαιρετική σημασιολογική ένταση γεγονότα του αφηγηματικού παρόντος που οδηγούν το βιβλίο προς την έξοδο, αλλά και β) ως ένα στοιχείο σχεδόν προσωποποιημένο που αντιδρά συμπάσχοντας με τον ιδιοκτήτη του κατά την εξέλιξη των δραματικών γεγονότων της αφήγησης. ο υπόλοιπο φυσικό τοπίο επί ξηράς, κυρίως η απόκρημνη α­ κτή, συμπληρώνει τη δυναμική και τη λειτουργικότητα του σπιτιού μέσα στην αφήγηση. Ιδιαίτερα σημαντικό μέγεθος του βι­ βλίου είναι η θάλασσα, πράγμα για το οποίο άλλωστε προειδοποιεί ο τίτλος του. Η θάλασσα δεν είναι απλώς η μία από τις δύο εκφάνσεις/διαστάσεις του φυσικού τοπίου της αφήγησης, αντιβαλλόμενη προς την ξηρά. Διαθέτει πολυσήμαντο χαρακτήρα, πράγμα που σημαίνει πολυσήμαντη διάθεση, παράλληλα ομόλογη προς τη διά­ θεση του κεντρικού προσωπείου του βιβλίου. Διαθέτει μια μυθική διάσταση που ενισχύεται από την «εμφάνιση» θαλάσσιων τεράτων (ασχέτως αν η αφήγηση εκ των υστέρων αποκαλύπτει ότι πρόκει­ ται για φώκιες ή ίσως και για παραισθήσεις - κατάλοιπα μιας παλαιότερης χρήσης LSD που ακόμα δεσμεύει τον Άρρομπυ) - μυ­ θική λοιπόν διάσταση, ομόλογη προς το μυθικό παρελθόν του σπι­ τιού αλλά και προς το από μια άποψη μυθικό παρελθόν του Ά ρ ­ ρομπυ. Κυρίως, σε επίπεδο σημασιολογικής διάρθρωσης του βι­ βλίου, η θάλασσα είναι μέγεθος δηλωτικό θανάτου,'τόσο εξ υπο­

Τ

RIS MURDOCH

Θ Α ΛΑ ΣΣ Α , ΘΑΛΑΣΣΑ

64/επιλογη κειμένου = σε σχέση προς το κεντρικό προσωπείο Άρρομπυ (έ­ στω και αν σ’ αυτή την περίπτωση ο θάνατος παραμένει στο στά­ διο της απόπειρας), όσο και εξ αντικειμένου - σε σχέση προς περιφερειακά προσωπεία που όμως και πάλι δεσμεύει τη συμπερι­ φορά του κεντρικού προσωπείου (στη διάσταση του επαπειλούμενου κινδύνου, αλλά και στη διάσταση του συντελεσμένου γεγονό­ τος). Από αυτή την άποψη η θάλασσα ανάγεται σε πραγματικό δρων στοιχείο της αφήγησης που υπονομεύει τη γαλήνη του κειμενικού κόσμου του βιβλίου. υτό το δρων στοιχείο μάλλον: αυτός ο δρων παράγων παρα­ στέκεται και ταυτόχρονα δίνει την αίσθηση δεσμευτικού ε­ λέγχου στο κεντρικό προσωπείο Αρρομπυ, το οποίο τελικά υπο­ χρεώνεται σε μια πικρή αυτο-ανάλυση, σε μια οδυνηρή εκτίμηση των προσωπικών του σχέσεων κυρίως στο επίπεδο των απωλειών, σε ένα βασανιστικό όσο και κυνικό σκεπτικισμό απέναντι στην τέ­ χνη (του) και στη μετά θάνατον ζωή ή απέναντι στην ανατολική φι­ λολογία και στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των Θιβετιανών, κάτω από το βάρος του εφιάλτη που συχνά ταυτίζεται με την πραγματι­ κότητα αποκλείοντας έτσι την ανακούφιση που προσφέρει το ξύ­ πνημα. Ό λες αυτές οι πληροφορίες του βιβλίου κατατίθενται κυ­ ρίως με τη διαδικασία του πρωτοπρόσωπου λόγου που διεκπεραιώνει το κεντρικό προσωπείο της αφήγησης Τσαρλς Άρρομπυ, σε συνδυασμό με το σχήμα της επιστολογραφίας (επιστολές και ση­ μειώματα που γράφουν τα περιφερειακά προσωπεία αλλά και ο Άρρομπυ). Τα τρία θεματικά επίπεδα στα οποία η Murdoch έχει τακτοποιή­ σει τα πραγματικά στοιχεία του βιβλίου (όπως τα επεσήμανα προηγουμένως: τα προσωπεία, το ερημικό σπίτι, η θάλασσα), απο­ τελούν τις παραμέτρους του κειμενικού κόσμου που προσδιορί­ ζουν κυρίως παράγοντες προερχόμενους από το εξ υποκειμένου (το κεντρικό προσωπείο Άρρομπυ) παρελθόν. Οι παράγοντες αυ­ τοί μπορούν να ομογενοποιηθούν: α) στην κατηγορία εκείνων που ο Άρρομπυ προσπαθεί να αποφύγει, και β) στην κατηγορία εκεί­ νων που ο Άρρομπυ προσπαθεί να επαναφέρει/ανακαλέσει. Ως προς την κατηγορία (α): το αφηγηματικό παρόν του Ά ρρο­ μπυ εξακολουθεί να ελέγχεται και να δεσμεύεται από τους παράγο­ ντες του παρελθόντος του παρά τις απεγνωσμένες προσπάθειες α­ πόδρασης και αποκλεισμού που καταγράφει το βιβλίο. Ως προς την κατηγορία (β): το παρελθόν δεν ανακαλείται με κανένα τρόπο, και όλες οι σχετικές απόπειρες (ακόμα και με τη χρήση της βίας) δεν έχουν άλλο αποτέλεσμα από την οδυνηρή ανακάλυψη ότι το παρελθόν είναι όντως παρελθόν. Επομένως ο Άρρομπυ είναι υπο­ χρεωμένος να παραδεχθεί ότι η ζωή συνεχίζεται, πράγμα που δη­ λώνει η αφήγηση στο τελευταίο τμήμα του βιβλίου. Η διατύπωση «Σ’ αυτό το δαιμονόπληκτο προσκύνημα που είναι ο ανθρώπινος βίος, τι άλλο μας περιμένει, θα ’θελα να ξέρω!», που ορίζει επι­ γραμματικά τις δεσμευτικές συντεταγμένες (δαίμονες + θεοί) για την επί γης πορεία όλων μας, κλείνοντας το κείμενο του βιβλίου ως σημασιολογικού συνόλου, δηλώνει ακριβώς την υποταγή τού Ά ρ ­ ρομπυ στα γεγονότα, και αποτελεί τόσο α) κατάθεση γνωστικού και βιωματικού φορτίου, όσο και β) θωράκιση προς το σκοπό της επιβίωσης.

Α

πό αυτή την άποψη το βιβλίο μπορεί να θεωρηθεί τεκμηρίωση Α σε θέματα αυτογνωσίας μέσα στο πλαίσιο βιο-κοσμο-θεωρίας. Παράλληλα και κυρίως όμως το βιβλίο (φαίνεται να) είναι δοκίμιο για τη μυθική/δαιμονική διάσταση των ανθρωπίνων σχέ­

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ υπεύθυνες με­ ταφράσεις Ιταλικών. Τηλ.

68.78.720. Κα Σπανού.

επιλογη/65 σεων. Αυτή η θεωρητική, ψυχρή πλευρά του βιβλίου αναγνωρίζεται κάτω από την έντονη συναισθηματική φόρτιση που διέπει την αφη­ γηματική συμπεριφορά των προσωπείων, και ανάμεσα στις πτυχές μιας εκτενούς ανθρωποκεντρικής-ανθρωπομετρικής τοιχογραφίας που σχολιάζει τα σημαινόμενα του βιβλίου. Η Murdoch για άλλη μια φορά (εννοώ: όπως και στα άλλα βιβλία της και παραπέμπω κυρίως, ως ευνόητο για λόγους πρακτικούς, στα βιβλία της που έ­ χουν μεταφρασθεί στα ελληνικά, π.χ. Μέσα στο δίχτυ, Ένα κομ­ μένο κεφάλι, Ο μαύρος πρίγκηπας) κατορθώνει να συντονίζει τις θεωρητικές της θέσεις με τα σημαινόμενα του βιβλίου, έτσι ώστε τα σημαινόμενα να αποβαίνουν τελικά υποδειγματική εφαρμογή των θεωρητικών της θέσεων. Συνδυάζοντας τις δύο μεθόδους δομικής οικονομίας: τον πρωτοπρόσωπο λόγο και το σχήμα της επιστολογραφίας, η Murdoch κατορθώνει μια συνεχή, απρόσκοπτη ροή κειμένου, όπου κυριαρ­ χεί ένα ευρηματικό θέμα. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η αποδεκτικότητα του κειμένου παρά τον σχεδόν τρομαχτικό όγκο των πληροφοριών που καταλαμβάνουν εξακόσιες περίπου πυκνές σελίδες. Η ρέουσα μετάφραση της Ιλιάνας Μέρμηγκα εξυπηρετεί με δη­ μιουργικό και αισθητικά άψογο τρόπο τα σημαινόμενα του κειμέ­ νου, αφού κατορθώνει να προωθεί στην επιφάνεια όλες τις απο­ χρώσεις του πολυσήμαντου πάθους (η λέξη στην πλήρη ισχύ της) που δηλώνει η έννοια ανθρώπινος βίος. ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ

τ α ξ ί δ ι μ ε ο δ η γ ό τ ο β ιβ λ ίο ν~Γ-\

Α π ό τον Γουτεμβέργιο στο D eskTop Publishing. Αθήνα, Γενικ ή

Γ ρ α μ μ α τεία Ισ ό τη τα ς 1991. Σελ. 240.

Σ ύ ν δ εσ μ ο ς Ε κ δο τώ ν Β ιβ λίου,

τα τέλη του περασμένου Φεβρουάριου παρουσιάστηκε από τη Γενική Γραμματεία Ισότητας και το Σύνδεσμο Εκδοτών Βι­ βλίου το βιβλίο με τίτλο «Από τον Γουτεμβέργιο στο DTP». Πρό­ κειται για ένα συλλογικό έργο, το οποίο στο σύνολό του - περιε­ χόμενο και μορφή - σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από τις γυναί­ κες που παρακολούθησαν το πρόγραμμα κατάρτισης σε εκδοτικές εργασίες και DeskTop Publishing, στο πλαίσιο των σεμιναρίων που διοργάνωσαν οι παρακάνω φορείς. Θέμα του είναι το βιβλίο ως πο­ λιτιστικό αλλά και ως τεχνικό προϊόν και η διερεύνηση της πο­ ρείας του εκδοτικού χώρου στην Ελλάδα ενόψει της εισαγωγής νέ­ ων τεχνολογιών και των προοπτικών που διανοίγονται στην ενωμέ­ νη Ευρώπη. Μετά τα προλογικά κείμενα, που διαφωτίζουν το σκοπό της έκ­ δοσης, το έργο περιλαμβάνει τέσσερις ενότητες· 1. Τστορικά Στοι­ χεία, 2. Το Βιβλίο στην Ελλάδα, 3. Οι Στρατηγικές του Βιβλίου στην Ευρώπη, και 4. Στην Εποχή του DTP. Η πρώτη ενότητα, «Ιστορικά Στοιχεία», αναφέρεται στους κυριότερους σταθμούς από τους οποίους διήλθε το έντυπο βιβλίο (... αυτό το «αντικείμενο» που την παρουσία του θεωρούμε όλοι, ανε­ ξάρτητα από το πόσο και τί διαβάζουμε, αυτονόητη στη ζωή μας) στις χώρες της Δύσης και στην Ελλάδα. Από την αναδρομή αυτή, που συμπυκνώνεται στο τέλος της ενότητας με το «Χρονολόγιο της Εξέλιξης της Τυπογραφίας», καταδεικνύεται ότι το έντυπο βι­

Σ

66!επιλογή βλίο, από την πρώτη κιόλας· περίοδο της ιστορίας του, λειτούργη­ σε τόσο ως πολιτιστικό όσο και ως τεχνικό και οικονομικό προϊόν, που συμμετείχε και, κάποιες στιγμές, πρωταγωνίστησε στις κατά καιρούς πνευματικές και κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις των πέντε τελευταίων αιώνων στον Δυτικό κόσμο και στην Ελλά­ δα. Γίνεται, επίσης, σαφής η συνέχεια αυτής της πορείας, παρά τις καινοτομίες που συντελέστηκαν κατά διαστήματα και ιδιαίτερα μετά τη βιομηχανική επανάσταση, με αποκορύφωμα τα τελευταία μεταπολεμικά χρόνια. Ο ρόλος της ιστορικότητας και της συνέ­ χειας είναι εμφανής σε χώρες με παράδοση στον εκδοτικό τομέα, όπως για παράδειγμα στη Γερμανία, πατρίδα της τυπογραφίας, ό­ που η ανάπτυξη της βιβλιαγοράς, που συντελέστηκε ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα, συνεχίζεται και σήμερα προσαρμοσμένη στα σύγχρονα δεδομένα. Από την άλλη μεριά, η ελληνική εκδοτική πα­ ραγωγή, που στα πρώτα χρόνια της ιστορίας του έντυπου βιβλίου άκμασε έξω από τον ελλαδικό χώρο, φαίνεται να αντιμετωπίζει α­ κόμα και σήμερα προβλήματα που επισημαίνονταν και κατά τον περασμένο αιώνα («η δυσαναλογία μεταξύ παραγωγής και καταναλώσεως επέφερε την εμπορικήν πτώσιν»), κριβώς την κατάσταση της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής και Α βιβλιαγοράς πραγματεύεται η δεύτερη ενότητα του βιβλίου. Εδώ, με βάση τη μελέτη «Το βιβλίο στην Ελλάδα» της Διεύθυνσης Οικονομικών Μελετών της Εμπορικής Τράπεζας, τα στατιστικά στοιχεία της ΕΣΥΕ, που περιορίζονται χρονικά μέχρι το 1984 και την έρευνα του περιοδικού «Ιχνευτής» (τεύχος 1, 1991), επιχειρείται η χαρτογράφηση της εκδοτικής δραστηριότητας και εξετάζε­ ται ο προσανατολισμός και το μέγεθος της ετήσιας παραγωγής βι­ βλίων. Επίσης, περιέχονται στοιχεία που αφορούν στην κατανάλω­ ση του βιβλίου και στη στάση του αναγνωστικού κοινού. Ένα ακό­ μα σημαντικό θέμα που θίγεται είναι η πολιτική του επίσημου ελ­ ληνικού κράτους απέναντι στο βιβλίο και τους ανθρώπους που ερ­ γάζονται γΓ αυτό. Ουσιαστικό στο κεφάλαιο αυτό, που τιτλοφορεί­ ται «Η Κατάσταση στον Εκδοτικό Χώρο και Στοιχεία Κρατικής Πολιτικής», δεν είναι μόνο ότι συμπυκνώνει πληροφορίες και δε­ δομένα που βρίσκονται σκόρπια σε διάφορα έντυπα (κυρίως αυτά που προαναφέρθηκαν), αλλά και το ότι καθιστά σαφή την έλλειψη αξιόπιστων και επεξεργάσιμων πηγών, που να παρέχουν τα απα­ ραίτητα στοιχεία για τη χάραξη μιας στρατηγικής (από τους εκδό­ τες και τους αρμόδιους φορείς της πολιτείας), ικανής να οδηγήσει στην επίλυση των προβλημάτων του εκδοτικού χώρου. υτά τα προβλήματα επισημαίνονται στη συνέχεια της δεύτε­ ρης ενότητας, στο κεφάλαιο με τίτλο «Οι Παράγοντες της Εκδοτικής Διαδικασίας». Εδώ, στο ερώτημα «ποιος νομίζετε ότι είναι ο ρόλος της δουλειάς σας στην όλη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου και ποια τα προβλήματά της;» απαντούν άνθρωποι απ’ όλο το φάσμα της εκδοτικής παραγωγής (συγγραφέας, εκδότης, λογοτεχνικός πράκτορας, μεταφραστής, επιμελητής, διορθωτής, γραφίστας, στοιχειοθέτης σε DTP, φωτολιθογράφος, τυπογράφος, βιβλιοδέτης). Επίσης, εξετάζονται προβλήματα που αφορούν στη διακίνηση των βιβλίων και στην οργάνωση των βιβλιοπωλείων. Σε αυτά αναφέρονται τα επόμενα κείμενα του κεφαλαίου, που συνο­ δεύονται από τα αποτελέσματα δύο αντίστοιχων ερευνών (διενεργήθηκαν από τις γυναίκες που παρακολούθησαν το πρόγραμμα κατάρτισης υπαλλήλων βιβλιοπωλείων και εκδοτικών οίκων σε νέες τεχνολογίες). Δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί εδώ η αναφο­ ρά στη βιβλιοκριτική και την παρουσίαση των νέων βιβλίων.

Α

επιλογη/67 Είναι φανερό ότι πολλοί από τους ανθρώπους, που λειτουργούν και παράγουν σήμερα στον εκδοτικό χώρο, έχουν αρχίσει να απο­ σαφηνίζουν τα προβλήματα της δουλειάς τους και της θέσης τους στην αλυσίδα της παραγωγής. Η ανάγκη του εκσυγχρονισμού και μάλιστα με γρήγορους ρυθμούς, που ν’ ανταποκρίνονται στην τα­ χύτητα με την οποία συντελούνται οι βαθιές αλλαγές στο χώρο του βιβλίου, επισημαίνεται λίγο πολύ από όλους. Οι δισταγμοί της α­ ξιοποίησης των δυνατοτήτων που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολο­ γία έχουν αρχίσει να παραμερίζονται και η προσήλωση στους πα­ ραδοσιακούς τρόπους παραγωγής έχει πάψει να θεωρείται η μονα­ δική συνεπής πρακτική. Αντίθετα, κερδίζει διαρκώς έδαφος η ά­ ποψη ότι ο ελληνικός εκδοτικός χώρος πρέπει να παρακολουθήσει τις εξελίξεις στο χρόνο κατά τον οποίο συντελούνται και όχι εκ των υστέρων, όταν αυτές θα τον έχουν ξεπεράσει. ο παράδειγμα των ευρωπαϊκών χωρών και εταίρων της Ελλά­ δας στην Κοινότητα θα μπορούσε να βοηθήσει σε σημαντικό βαθμό προς αυτή την κατεύθυνση. Την αξιοποίηση αυτής της ε­ μπειρίας είχε στόχο η ημερίδα που διοργανώθηκε το Νοέμβριο του 1991 στο Ινστιτούτο Γκαίτε με τον τίτλο «Οι Στρατηγικές του Βι­ βλίου στην Ευρώπη». Τον ίδιο τίτλο έχει η τρίτη ενότητα του βι­ βλίου. Εδώ περιέχονται τα κείμενα των εισηγητών της ημερίδας (Διαμ. Μπασαντής, δρ. του Παντείου Πανεπιστημίου, Dag Smith, διευθυντής του Book House Training Centre, Γιάγκος Ανδρεάδης, αν. καθηγήτής του Πάντειου Πανεπιστημίου, Stefano Mauri της Σχολής Βιβλιοπωλών Umberto-Elisabetta Mauri, Αλεξ. Παπάζο­ γλου, διευθύντρια Βιβλιοθηκών του Ελληνοαμερικανικού Εκπαι­ δευτικού Ιδρύματος, Κ. Ρ. Engelhardt, καθηγητής της Σχολής Βι­ βλιοπωλών του Ντύσελντορφ, Μυρσίνη Ζορμπά, εκδότρια). Οι ει­ σηγήσεις περιστρέφονται γύρω από το ρόλο του βιβλίου απέναντι στην προοπτική της ενωμένης Ευρώπης και ιδιαιτέρως την ανάγκη της εκπαίδευσης των ανθρώπων που συμμετέχουν στην παραγωγή, στη διακίνηση και στην προβολή του βιβλίου. Επίσης, διερευνάται η πολιτική της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για τα θέματα του βιβλίου και οι δυνατότητες ένταξης των ελληνικών εκδοτικών οίκων στα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται από τους εισηγητές δείχνουν ό­ τι, αν και παραδοσιακό πολιτιστικό προϊόν, το βιβλίο έχει ακόμα πολλές δυνατότητες, οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν στο σύγ­ χρονο κόσμο της τεχνολογίας και των ηλεκτρονικών ΜΜΕ. Το ζή­ τημα των πολλών διαφορετικών γλωσσών που μιλιούνται και γρά­ φονται στην Ευρώπη αποτελεί, σε σχέση με ό,τι συμβαίνει με άλλα πολιτιστικά προϊόντα, εμπόδιο στην κυκλοφορία του βιβλίου μετα­ ξύ των χωρών-μελών της Κοινότητας. Εντούτοις υπάρχουν σημεία στα οποία οι χώρες αυτές μπορούν να συναντηθούν και να συνερ­ γαστούν προς όφελος του βιβλίου και της αναβάθμισης της ποιότη­ τάς του.

Τ

να από τα σημαντικότερα σημεία είναι ο τομέας της κατάρτι­ σης και της εκπαίδευσης σε θέματα σχετικά με το βιβλίο. Η Βιβλιολογία είναι επιστημονικός κλάδος σε πολλά ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, ενώ πλήθος σχολών επαγγελματικής και ανώτερης εκπαίδευσης λειτουργούν σε πολλές χώρες της Δύσης. Ο Ενδεικτι­ κός Πίνακας Εκπαίδευσης στα Εκδοτικά Επαγγέλματα, ο οποίος παρατίθεται στο τέλος της τρίτης ενότητας, είναι αρκετά διαφωτιστικός και προβληματίζει με την ποικιλία των σχολών που λει­ τουργούν στην Ευρώπη και την Αμερική και των θεμάτων που απο­ τελούν αντικείμενο ακόμα και μεταπτυχιακών σπουδών.

Ε

ποίηση ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΠΑΥΑΑΚ Ο Υ : Τα μάτια του σκ ύ­ λ ο υ. (Ποίηση). Αθήνα,

Ναυσικά, 1992. Σελ. 56. Σαραντατέσσερα ολιγόστιχα ποι­ ήματα περιλαμβάνονται στο και­ νούριο ποιητικό βιβλίο της Δ. Παυλάκου: αιχμηρά, σύγχρονα, σπαρα­ κτικά, τρυφερά, διηγούνται την αν­ θρώπινη περιπέτεια με μια γλώσσα εξίσου σκληρή και αθυρόστομη.

Το ’ξερε η μάνα μου κάθε παιδί που γεννιέται χρωστάει (από τότε) Εν τω μεταξύ μεγάλωσα Μπήκαν οι τόκοι Ενημερώθηκα Η ιδιαίτερα οξυμένη και ασκημένη ευαισθησία της Δ.Π. συναντά τα θύματα των κυρίαρχων συμπεριφο-

68/εηιλογη Από τις εισηγήσεις των Ευρωπαίων ομιλητών της ημερίδας φαί­ νεται ότι οι εταίροι της Ελλάδας στην Κοινότητα περνούν σε μια φάση εκσυγχρονισμού της παραγωγής και προωθημένου μάρκε­ τινγκ στο χώρο του βιβλίου. Αντίθετα η Ελλάδα φαίνεται να παρα­ κολουθεί με δυσκολία ακόμα τις εξελίξεις που συντελούνται στην Ευρώπη και στο δυτικό κόσμο γενικότερα. Η πορεία όμως της κα­ θυστέρησης παρουσιάζεται αναστρέψιμη, αν έγκαιρα και ορθολο­ γικά θελήσει ο εκδοτικός χώρος να εκμεταλλευτεί τις εγγενείς δυ­ νάμεις του, καταβάλλοντας το απαιτούμενο κόστος για την κα­ τάρτιση των ανθρώπων του και τις λίγες αλλά πολύτιμες δυνατό­ τητες που προσφέρουν τα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Κοινότη­ τας. «Πρόκειται για προγράμματα που δε δίνουν άμεσο κέρδος στους εκδότες, αλλά που λειτουργούν προς όφελος του βιβλίου και της ανάγνωσης, που καλύπτουν το κόστος της έρευνας, της επι­ μόρφωσης και της τεχνογνωσίας, που ανανεώνουν το ανθρώπινο δυναμικό που απασχολείται στον κλάδο, ανεβάζοντας έτσι όχι μό­ νο το κύρος αλλά και τη συνείδηση βιβλίου ολόκληρης της κοινω­ νίας μας». ο βιβλίο «Από τον Γουτεμβέργιο στο DTP» επιχειρεί, λοιπόν, μια συνολική και κατά το δυνατόν σε βάθος εξέταση της κατάστασης που διαμορφώνεται στον εκδοτικό χώρο ενόψει μιας πραγματικότητας που κινείται, όπως προαναφέρθηκε, γύρω από δύο άξονες: την ευρωπαϊκή ενοποίηση και την είσοδο νέων τεχνο­ λογιών. Εκείνο που επαναλαμβάνεται σε όλο το βιβλίο είναι η α­ νάγκη της κατάρτισης και ακόμα περισσότερο της εκπαίδευσης στα εκδοτικά επαγγέλματα, στην οποία ο εκδοτικός χώρος οδη­ γείται ανεπιστρεπτί, εφόσον υιοθετεί τη σύγχρονη τεχνολογία και την εξειδίκευση, θέματα τα οποία θίγονται στην τελευταία ενότητα με τίτλο «Στην Εποχή του DTP». Ό σ ο κι αν είναι δύσκολο να συνηθίσει κανείς στην ιδέα αυτή, ό­ σο κι αν είναι ευεξήγητη η αντίσταση σε καθετί νέο, υπάρχουν ση­ μαντικοί τεχνικοί και οικονομικοί λόγοι για να δεχτεί την τεχνολο­ γία, όχι ασφαλώς ως αυτοσκοπό, αλλά ως μέσο που μπορεί υπό προϋποθέσεις να συντελέσει στη βελτίωση της ποιότητας της εκ­ δοτικής παραγωγής. Αλλά ας μη διαφεύγει το γεγονός ότι το βι­ βλίο είναι προϊόν με ρόλους πολύπλευρους και διαφορετικούς από των άλλων αγαθών που παράγονται και καταναλώνονται στη σύγ­ χρονη κοινωνία. Έτσι, για να είναι ουσιαστικά αποδοτική η χρήση της τεχνολογίας, απαιτείται υψηλού επιπέδου ανθρώπινο δυναμικό με βαθιά γνώση του αντικειμένου. Αν ο πραγματικός στόχος είναι να εξακολουθήσει το βιβλίο να πρωταγωνιστεί στον πολιτισμό του σήμερα και του αύριο και να περάσει στη συνείδηση όλο και περισ­ σότερων ανθρώπων, οφείλει πρώτα να λάβει τη θέση η οποία του αρμόζει στη συνείδηση των ανθρώπων που το παράγουν.

Τ

ΟΛΓΑ ΜΠΑΡΜΟΥΖΗ

ρών, υπερασπίζεται τα δίκαια των απόβλητων υπο-ομάδων, των ατό­ μων δηλαδή εκείνων που δεν συ­ γκροτούν τις επίσημες κοινωνικές αξίες. Για να γίνω πιο σαφής, ας χρησιμοποιήσουμε μια φράση, δα­ νεισμένη από το (χαλκέντερο) βι­ βλίο του Κ. Τσουκαλά Είδωλα πολι­ τισμού (1091:531): «Όποιος δεν τρώει, δεν ντύνεται, δεν ευπρεπίζε­ ται ή δεν κινείται περίπου όπως και οι άλλοι, όποιος δηλαδή δεν συμ­ μορφώνεται προς τους καταναλω­ τικούς πολιτισμικούς κώδικες, στιγ­ ματίζεται ως απόβλητος της κοινω­ νίας των εργαζομένων και καταν'αλισκόντων κοινωνιών. Ο αλήτης, ο άστεγος, ο κουρελής, ο βρώμικος, ακόμα και ο αγράμματος εκπέ­ μπουν το σήμα του "περιθωρια­ κού” και του "αντικοινωνικού”. Τα ίδια πράγματα καταγράφει και η ποιητική συλλογή (έβδομη κατά σειράν) της Δ. Παυλάκου, τα ίδια στιγματίζουν και «Τα μάτια του σκύ λου» στρέφοντας τον αναγνώστη για παράδειγμα - στο ποίημα της σελίδας 11:

Την είδα να τρέχει ανάμεσα στο πλύιθος πίσω της έτρεχαν οι μπλε στολές με τα σκυλιά Λύθηκε το τσαντόρ της έπεσε η κονσέρβα και μια τούφα μαύρα κατσαρά μαλλιά σκάλωσε στα παπούτσια μου.

ΑΝ 1ΩΝΗΣ ΚΑΛΦΑΣ

η ι σ τ ο ρ ία ε ν ό ς γεω γρ ά φ ου *-c-v

ΑΜΙΝ ΜΑΑΛΟΥΦ: Λ έω ν ο Αφ ρικανός. Μετ.: Μαρία Γιούνη. Θεσσαλονίκη, Β ά νια ς, 1991. Σελ. 442.

υναρπαστική πλοκή, αριστουργηματική και πλούσια απόδο­ ση της αραβικής παράδοσης, απόλυτη κυριαρχία πάνω σ’ ένα τεράστιο ιστορικό υλικό και κυρίως η αίσθηση της «μεγάλης λογο­ τεχνίας» είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά του «Λέοντα του Α­ φρικανού». Έργο του Λιβανέζου δημοσιογράφου Αμίν Μααλούφ, βραβευμένο και μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες, δημοσιεύθηκε το 1986 στο Παρίσι, αποσπώντας δικαιολογημένα θερμές κριτικές. Πρόκειται για την αφήγηση της ζωής του Ά ραβα γεωγράφου Χασάν-Ιμπν Μωάμεθ-Αλ Βαζάν (1494-1550;) που έγινε γνωστός με το όνομα Λέων ο Αφρικανός. Μια αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο, σαν ένα είδος κληρονομιάς από τον πατέρα στον γιο, της πολυκύ­ μαντης πορείας μιας προσωπικότητας που «πολλών ανθρώπων ι­ δεών άστεα και νόον έγνω». Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας Αράβων της Γρανάδας, ο Λέων έζησε στη Φεζ ύστερα από την κατάργηση του αραβικού κράτους στην Ισπανία, όπου και εκπαιδεύθηκε, σύμφωνα με τις παραδόσεις του γένους του. Γνώστης από πολύ νέος της αραβικής παιδείας, περιηγήθηκε τη Βόρεια Αφρική και τη Νοτιοδυτική Ασία και κατέγραψε τις εντυπώσεις του στην περίφημη «Περιγραφή της Αφρικής», πολύτιμο και σπάνιο έργο που εκδόθηκε στη Βενετία και μεταφράστηκε στην ιταλική, γερμανική και γαλλική γλώσσα, ενώ ακόμη και σήμερα χρησιμοποιείται ως μια από τις πλέον εν­ διαφέρουσες ιστορικές πηγές.

Σ

ο όνομα Λέων, ο Ά ραβας γεωγράφος απέκτησε το 1520, όταν Τ αιχμαλωτίσθηκε από χριστιανούς πειρατές. Λόγω της πολυμάθειας που τον διέκρινε δωρήθηκε στον Πάππα Λέοντα Γ των Μεδίκων, ο οποίος και έγινε προστάτης του. Ασπάσθηκε τον χρι­ στιανισμό, συνδέθηκε με ηγετικούς παράγοντες του Βατικανού, δι­ δάχτηκε λατινικά και ιταλικά και δίδαξε ο ίδιος αραβικά στη Ρώ­ μη και την Μπολώνια. Εξ ονόματος του προστάτη του και της Α­ γίας Έ δρας ανέλαβε και εκπλήρωσε διπλωματικές αποστολές, που αποσκοπούσαν στη βελτίωση των σχέσεων της χριστιανικής Δύσης με τον αραβικό κόσμο. Υπήρξε εν γένει πρόσωπο με έντονη πολιτική δράση, στο ιστορικό μεταίχμιο μεταξύ του 15ου και 16ου αιώνα. Αλλά, ο Μααλούφ δεν αρκείται σε μιαν έστω διαφορετική βιο­ γραφία. Εκθέτει τη Φιλοσοφία, το πάθος για τη ζωή και την τραγι­ κή, μερικές φορές, πρόσδεση του ήρωά του σε ό,τι η αραβική πα­ ράδοση προσδιόρισε ως κάλεσμα της μοίρας και της Ιστορίας. Ο Λέων διακατέχεται κατά τον Μααλούφ από έναν παράξενο, σχε­ δόν καταστροφικό έρωτα για την ιστορική στιγμή, διακρίνεται για την υπαρξική του αφοσίωση στην υπέρβαση του μέτρου και του μέ­ σου όρου. Έ χει μιαν έμφυτη κλίση στην υπερνίκηση κάθε μετριό­ τητας στις ανθρώπινες πράξεις και τα ανθρώπινα συναισθήματα. Η ζωή του υπήρξε ταραγμένη, όπως και το πνεύμα του αποδίδε­ ται ανήσυχο, ευφάνταστο και ευφυές, με στέρεη λογική και ευρυ­ μάθεια αλλά και με μοιραία δύναμη. Μοιραία για τους ανθρώπους

70/επιλογη που αγάπησε, τις γυναίκες που βρέθηκαν κοντά του και τελικά για εκείνον τον ίδιο. Λέων, εκχριστιανισμένος Αραβας διανοούμενος, βιώνει και εκφράζει την ένωση δυο διαφορετικών κόσμων. Στη σκέψη του αλληλοσυμπληρώνονται δυο αντίπαλες θρησκείες και τα ήθη δυο συγκρουόμενων πολιτισμών, σχηματίζοντας μια εκρηκτική προσωπικότητα, φυσιογνωμία στην οποία συμπυκνώνονται γνώση και παιδεία αποκτημένες μαρτυρικά. Τον ήρωα του Μααλούφ χα­ ρακτηρίζει σχεδόν πάντοτε η συνειδητοποίηση της ασημαντότητας του ατόμου μπροστά στους ιστορικούς νόμους, που τον κάνει να υποτάσσεται και να υπακούει σχεδόν μοιρολατρικά, την ίδια στιγμή που αναγνωρίζει το μεγαλείο και τη φοβερή δύναμη της αν­ θρώπινης μονάδας. Ο συγγραφέας φαίνεται ότι αγαπά τον Λέοντα. Ισως στο βάθος συμμερίζεται την πορεία του. Επισκέπτης και ο ίδιος περισσοτέ­ ρων από εξήντα χωρών είναι κι εκείνος «γιος της πορείας», η πα­ τρίδα του μπορεί να «είναι το καραβάνι» και η ζωή του «ο απροσ­ δόκητος διάπλους», από τον μαρτυρικό Λίβανο στη Γαλλία και τον κόσμο.

Ο

Θ. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ

ποίηση

ΑΝΤΩΝΗ I. ΚΑΖΑΝΤΖΟΓΛΟΥ: Πόθος για τα Μύγδαλα, χ.χ. Σελ.

48. Οι περισσότερες συλλογές πρωτοεμφανιζομένων ποιητών πά­ σχουν συνηθέστατα από σύνδρομο επιδρασιοπληξίας. Ένας σεφεροελυτισμός που εξικνείται από κακέ­ κτυπη μίμηση έως και - σπανιότε­ ρα - δημιουργική αφομοίωση. Πί­ σω από τη φωνή τους (όταν έχουν) ακοΰγεται ως υποβολέας και σκε­ πάζει ενίοτε τη δική τους ο ήχος του Ελΰτη ή του Σεφέρη, σπανιότε­ ρα κάποιου τρίτου, αφού συνήθως τα διαβάσματά τους σταματούν κά­ που εκεί. Ο Α.Ι.Κ. υπερβαίνει αυτή την πα­ γίδα των μεγάλων. Σαφώς έχει δική του φωνή, έστω κι αν συχνά χάνει το μουσικό βηματισμό της ή διολι­ σθαίνει σε δοκιμιακούς τόνους και προπαντός είναι αποκαθαρμένη α­ πό οιοδήποτε ίχνος επίδρασης άλ­ λων, γεγονός που την καθιστά αξιο­ πρόσεκτη. Μια συλλογή χωρίς κα­ μιά ένδειξη στο εξώφυλλο ή στο ο­ πισθόφυλλο, ούτε καν το όνομα του συγγραφέα, την εκλαμβάνεις για τετράδιο και σε προϊδεάζει ταυ­

τόχρονα για κάτι το πολύ προσω­ πικό που τελικά όντως υπάρχει. Λείπει επίσης οιαδήποτε χρονολο­ γική ένδειξη ή τόπος έκδοσης. Το ε­ ξώφυλλο κοσμείται από σχέδιο του A. JUAN. Η έκδοση είναι δίγλωσση, αριστερά το ελληνικό κείμενο και δεξιά η αγγλική μετάφραση του Α.

JUAN και D. STRATAKIS. Σε λίγα χρόνια, υποθέτω, όχι μόνο όλες θα βγαίνουν δίγλωσσες αλλά οι έλληνες ποιητές θα γράφουν απευθείας αγγλικά ή έστω «μιξοευρωπαϊστί» (κατά την έκφραση του Ελύτη). Πολλές πάντως οι τυπογραφικές ατέλειές της που κάποτε ενδεχομέ­ νως να αλλοιώνουν το νόημα. Ο α­ ναγνώστης προσκρούει και στην κρυπτικότητα του τίτλου. Τα Μάγδαλα ανάγονται σε μυθολογικό σύμβολο, άλλοτε παραπέμπουν σε πρόσωπο κι άλλοτε σ’ ένα είδος Ταορμίνας τού Ουράνη ή Καβαφικής Ιθάκης. Έντονη η τάση για γλωσσοπλα­ στικές αναζητήσεις και ανησυχίες χωρίς όμως να ευοδώνονται πάντα οι προσπάθειές του. Ένα ιδιότυπο μίγμα παλαιομοδίτικων λέξεων αλ­ λά και σύγχρονου ύφους, δεν έχει πάντα θετικό αποτέλεσμα. Οι λεκτι­ κές του επιλογές κινούνται ενίοτε στα όρια εκζήτησης, ενώ τα σύνθε­

τα επίθετα στα οποία αρέσκεται ι­ διαίτερα ο Α.Κ. συχνά είναι δύσκα­ μπτα (πολυχρυσοπτεροτράχυλος, κ.ά.) και παραπέμπουν στην Καζαντζακική Οδύσσεια. Κινείται σ’ έ­ να κλίμα ιδιότυπου υπερρεαλι­ σμού, άλλοτε στο μουσικό κλίμα του νεοσυμβολισμού (14), ενώ συ­ χνότερα ρέπει σε δοκιμιογραφία, ε­ νώ δεν λείπουν και απόηχοι του 15σύλλαβου. Ίσως και αυτό να υ­ ποδηλώνει η έλλειψη οιασδήποτε χρονολογικής ένδειξης. Πάντως το πρόβλημα των εκφραστικών μέσων μένει ανοιχτό. Οι καλύτερες στιγμές είναι εκείνες που υπηρετούν μια εμπράγματη ποίηση και δεν αφήνουν την αίσθη­ ση του κενού στον αναγνώστη, αλ­ λά του μετακενώνουν την ποιητική αίσθηση. Ποιήματα όπως «Νυχτέριος οχετός σωμάτων» με την ένδει­ ξη (Κέντρο εκπ. Παλάσκας 2/9/89), «Το αόρατο κορίτσι», το φιλόδοξο «Αιωναία αλς» και «Ο τροβαδούρος» είναι άρτια από κάθε άποψη. Μια συλλογή, λοιπόν, που αξίζει περισσότερο για τα όσα προοιωνί­ ζει, παρά για τα όσα ήδη προ­ σφέρει.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΒΑΡΑΣ

ΙΑΒΑΖβ, συνεντευξεΐβ Μένη Κουμανταρέα (No 1) Δημήτρη Χατζή (No 5-6) Γιώργο Ιωάννου (No 9) Διονύση Σαββόπουλο (No 10) Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11) Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβορώνο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά (No 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Αλκή Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ.Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κώστα Ζουράρι (No 60) Σπόρο Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Λιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γιώργο Χέιμωνά (No 80) Μαντώ Αραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαβούρη (No 85) Ασημάκη Πανσέληνο (No 88) Κώστα Μητρόπουλο (No 89) Αρ. Νικολαίδη (No 90) Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντώνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γιάννη Μανούσακα (No 99) Ανάστο Παπαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μπουκουβάλα-Αναγνώστου (No 100) Φίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάσο Δετζώρτζη (No 104) (No 136) Τάσο Αθανασιάδη (No 105) Jean-Marie Drot (No 107) Λίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) Θ. Πετσάλη-Διομήδη (No 109)

με

to u s:

Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) Τάκη Βαρβιτσιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιώργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιωάννα Καρατζαφέρη (No 122) Κώστα Μόντη (No 123) Παναγιώτη Παπαδούκα (No 124) Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Ανδρόνικο (No 125) Γ.Θ. Βαφόπουλο (No 126) Ναταλί Σαρότ (No 129) Δημήτρη Μαρωνίτη (No 130) Δημήτρη Παπαδίτσα (No 133) Νίκο Χουλιαρά (No 137) Ελένη Βακαλό (No 139) Χρήστο Γιανναρά (No 144) Ουμπέρτο Έ κο (No 145) Νίκο Κάσδαγλη (No 146) Πέτρο Χάρη (No 161) Δήμητρα Πέτρουλα (No 165) Παντελή Πρεβελάκη (No 173) Χριστόφορο Μηλιώνη (No 186) Χέρο Χοκβέρντα (No 187) Κωνσταντίνο Τρυπάνη (No 191) Μάνο Χατζιδάκι (No 196) Σπύρο Ευαγγελάτο (No 213) Πέδρο Μπάδενας ντε λα Πένια (No 213) Αλέξανδρο Σχινά (No 218) Κατερίνα I. Κακούρη (No 223) Γιεβγένι Γιεφτουσένκο (No 225) Μελισσάνθη (No 234) Ντάριο Φο - Φράνκα Ράμε (No 247) Ανατόλι Ριμπακόφ (No 251) Κωστή Παπαγιώργη (No 252) Γιώργο Κάτο (No 253) Γκερτ Χόφμαν (No 256) Περικλή Σφυρίδη (No 260) Τέρι Ή γκλετον (No 263) Χρήστο Μαλεβίτση (No 266) Δημήτρη Τομπαΐδη (No 268' Έλλη Αλεξίου (No 269) Ευάγγελο Μόσχου (No 269) Μίλοραντ Πάβιτς (No 270) Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη (No 272) Γιοχάνες Ίρμσερ (No 273) Ά μ ος Οζ (No 282) Δούσαν Κοβάτσεβιτς (No 283) Πολυξένη Ματέυ-Ρουσ'οπούλου (No 285) Μισέλ Βόλκοβιτς (No 288)

ΙΣ. ΡΟΖΕΝΤΑΛ-ΚΑΜ ΑΡΙΝΕΑ: Ή έλληνιχή διααπορά στην έξέλιξη γλώσσας χαί λογοτεχνίας Μ .Γ . Μ ΕΡΑΚΛΗΣ: Μεταβλητές χαί σταθερές τοΰ φαινομένου τής διασπορας Θ .Δ . ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ: Ή λογοτεχνία τών άποδήμων ΓΙΑ Ν Ν Η Σ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ: Φαντασία τής ξενιτιάς - π.χ. τοΰ Νίχου Καζαντζάχη ΓΙΩΡΓΟΣ Κ ΑΝΑΡΑΚΗ Σ: Ή λογοτεχνία τών 'Ελλήνων στους αντίποδες ΘΟΔΩΡΟΣ ΚΑΛΛΙΦΑΤΙΔΗΣ: Τά προβλήματα τής γλώσσας χαί ή λογοτεχνία τής διασπορας (Μια συνομιλία μέ τόν Ά ντώ νη Φωστιέρη καί τόν Θανάση Ν ιάρχο) Μ ΙΜ ΙΚ Α ΚΡΑΝΑΚ Η ΖΙΖΕΛ Π ΡΑ ΣΙΝ ΟΣ ΙΑΣΩΝ ΔΕ Π Ο Υ Ν ΤΗ Σ Α Ν ΔΡ ΕΑ Σ ΚΕΔΡΟΣ Α Ν Τ. ΔΕΚΑ ΒΑ ΛΛΕΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Δ Α Ν ΙΗ Λ Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ ΒΑΤΖΙΑΣ Ν ΙΚ Η Α ΪΝ ΤΕΝ Α ΪΕΡ ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ Β. Κ Ω Ν ΣΤΑ ΝΤΙΝ Ο Σ ΚΑΡΛΟΣ ΣΠ ΙΝ Ε Δ Ι Χ ΡΗ ΣΤ Ο Σ ΤΣ ΙΑ Μ Η Σ ΡΗΓΑΣ ΚΑΠΠΑΤΟΣ

ΑΛΕΞΑΝ ΔΡΟΣ ΣΧ ΙΝ Α Σ Α Ν ΤΩ Ν Η Σ ΖΕΡΒΑΣ ΑΛΙΚΗ ΦΟΣΣΙ ΙΩΑΝΝΑ ΦΙΛΙΠΠΙΔΟΥ ΣΩΤΗΡΗΣ ΤΣΑΜ Π Η ΡΑ Σ ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ Α Ν ΑΣ Τ. ΒΙΣ ΤΩ Ν ΙΤΗ Σ ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΚΟΓΚΟΣ ΔΗ Μ . ΔΕΛΗΟΛ ΑΝ ΗΣ ΓΚΑΜ Π ΡΙΕΛΛΑ Μ ΑΚΡΗ ΟΡΕΣ ΤΗ Σ ΗΛΙΑΝΟΣ ΔΗ Μ Η Τ Ρ Η Σ ΛΕΟΣ Ν . ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ

η έΑΑηνική \ο\ οιι:\ιία iwg Sittonopag άψ ι i ρω μα ΖΑΚ ΜΠΟΥΣΑΡ: Ό "Ομιλος 'Ελλήνων Λογοτεχνών τοΰ Μόντρεαλ ΕΠ ΤΑ Π ΟΙΗΤΕΣ ΣΤΟΝ ΚΑΝΑΔΑ: Ά ντώ νη ς ’Αντωνίου, Ί ρ ις Κ ανέα, Φ. Κομπορόζος, Στέφανος Κωνσταντινίδης, Λΰντια Σχάλκου, Πόπη Σωτηρίου, Βησσαρίων Χατζηδαυΐδ ΒΑΓΓΕΛΙΩ ΤΣΑΡΟΥΧΑ-ΣΑΜΠΟ: Τά έλληνιχά γράμματα στην Ουγγαρία ΑΘΗΝΑ ΣΧ ΙΝ Α : Σολομώντειο αίνιγμα — διλήμματα τών είχαστιχών τής διασπορας Ζωγραφική καί γλυπτική έλλήνων καλλιτεχνών τοΰ έξωτερικοΰ

ίούλιοςαΰγουστος ’92

1 1 0

ειδικό τεΰχος: δρχ. 1000

δελτιο/73

Τ Ο Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ο Δ ελ τίο συντά σ σετα ι μ ε την π ο λ ύ τιμ η σ υ ν ερ γα σ ία του β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο υ τη ς «Ε­ στίας», τη δ ιε ύ θ υ ν σ η και το π ρ ο σ ω π ικ ό το υ ο ­ π ο ίο υ ε υ χ α ρ ισ το ύ μ ε θ ε ρ μ ά . Η Τ Α Ξ ΙΝ Ο Μ Η Σ Η των β ι­ β λίω ν γίνεται μ ε β ά σ η το γνω στό Δ ε κ α δ ικ ό Σ ύ σ τη μ α Τ α ξ ιν ό μ η σ η ς , π ρ ο σ α ρ μ ο ­ σ μ έ ν ο σ τ η ν ε λ λ η ν ικ ή β ι­ β λιο γρ α φ ία .

δ ε λ Τ 1 ο

2 9 Ιουλίου 11 Α υγούστου 199 2

βιβλίο γρα

Σ Ε Κ Α Θ Ε κ α τη γο ρ ία β ιβ λ ίω ν π ρ ο η γ ο ύ ν τα ι αλφ α β η τικ ά οι Έ λ λ η ν ε ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς και α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν οι ξένοι.

%

295 Ε π ιμ έλ ε ια : Έ<Ρη Α πάκη

Η Κ Α Τ Α Τ Α Ξ Η των ξένω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν γίνετα ι σ ύ μ φ ω ν α μ ε το ε λ λ η ν ικ ό α λ φ ά β η το . Σ Τ Η Ν Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ ΙΑ των π ε ρ ιο δ ικ ώ ν δ ε ν π ερ ιλ α μ β ά ν ο ν τα ι ε β δ ο μ α δ ια ία έντυπα . ΓΙΑ Τ Η Ν α κ ό μ η μ ε γ α λ ύ τε ρ η π λ η ρ ό τη τ α το υ Δ ελ τίο υ , π α ρ α κ α λ ο ύ ν τα ι ο ι ε κ δ ό τ ε ς να μ α ς σ τ έ λ ν ο υ ν έ γκ α ιρ α τις κ α ιν ο ύ ρ ιε ς ε κ δ ό σ ε ις τους.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΧΑΝ I. Ο μυστικισμός του ήχου. Μετ. Α. ΝάνουΤσάκαλη. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1992. Σελ. 112. Δρχ. 900.

Δημοσιογραφία ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ ΖΩΗ. Ο δημοσιογράφος Ελευθέριος Βενιζέλος στα χρόνια της Κρήτης (1887-1910). Αθή­ να, Μπρατζιώτη, 1992. Σελ. 342. Δρχ. 6240.

Ψ ΥΧΟ ΛΟ ΓΙΑ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ROBACK Α.Α. Ιστορία της μυχολογίας. Μετ. Ζ. Σαρίκρς. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992. Σελ. 218. Δρχ.

1560.

Γ ενικά

Αποκρυφισμός AL HUANG C. Η ουσία του Τάϊτζί. Μετ. Πέτρος Κουρόπουλος. Αθήνα, 1992. Σελ. 214. Δρχ. 2900.

MARRS Τ. Απόκρυφη πλανητική συνωμοσία. Μετ. Γ. Γούλης. Θεσσαλονίκη, Μπίμπης. Σελ. 288. Δρχ.

1870.

FORTUNE D. Θέματα εσωτερισμού. Μετ. Χριστίνα Μινηλίτσα. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1992. Σελ. 116. Δρχ.

10-. J.

Παραμυχολογία AIVANHOV Ο.Μ. FI επιστήμη των δύο αρχών πνευ­ ματική γαλβανοπλαστική. Αθήνα, Prosveta, 1992. Σελ. 240. Δρχ. 900.

74/δελτίο

Θ ΡΗΣΚΕΙΑ Γ ενικά Ο πειρασμός της Ρώμης (Συνοδικά και Πατριαρχικά κείμενα). Άγιον Όρος Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου, 1992. Σελ. 131. Δρχ. 620. ΒΟΥΛΓΑΡΑΚΗΣ Η. Αυτοκτονία και εκκλησιαστική ταφή. Αθήνα, Αρμός, 1992. Σελ. 139. Δρχ. 1040.

τραγούδια. Αθήναι, Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, 1992. Σελ. 413. Δρχ. 5200. ΛΟΥΚΑΤΟΣ ΔΗΜ. Σ. Ευρετήριο των πέντε εποχι­ κών βιβλίων του. Αδήνα, Φιλιππότης, 1992. Σελ.

102. Δρχ. 1040. ΜΠΟΥΤΣΙΚΑΣ Α.Δ. Σλάβοι και τοπωνύμια στην Η­ λεία. Αθήνα, 1992. Σελ. 136. Δρχ. 1560. ΤΙΓΚΑΣ Κ.Π. Τα τοπωνύμια Κρυοπηγής (Ζερετσίου) Καρδίτσης. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ. 180. Δρχ.

1560.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ-ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Πολιτική ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Π.Κ. Η Ευρώπη σε αναζήτηση νέας αρχιτεκτονικής. Α8ήνα, θεμέλιο, 1992. Σελ. 136. Δρχ. 1140.

Εκπαίδευση

ΚΙΟΥΠΚΙΟΛΗΣ Κ. Ιδεολογικές προσεγγίσεις. Τό­ μος Β'. Αθήνα, Γρηγόρης, 1992. Σελ. 230. Δρχ.

1850.

The Southeast European Year Book 1991. Athens, ELIAMEP, 1992. Pag. 478. Drs 3640.

ΒΑΡΜΑΖΗΣ Ν.Δ. Η αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία ως πρόβλημα της νεοελληνικής εκπαί­ δευσης. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1992. Σελ. 247. Δρχ. 1975. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Ρ.-ΤΣΙΛΙΝ}ΕΝΗ Τ. Η παιδική λογοτεχνία στο νηπιαγωγείο. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 230. Δρχ. 2600.

ΛΕΝΙΝ B.I. Κριτικά σημειώματα πάνω στο εθνικό ζή­ τημα. Γία το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών. Αθή­ να, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 175. Δρχ. 1040.

ΠΥΡΓΙΩΤΑΚΗΣ Ι.Ε. Η Οδύσσεια του διδασκαλικού επαγγέλματος. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1992. Σελ. 255. Δρχ. 3640.

STEARNS Μ. Περίπλοκες συμμαχίες. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, «Το Ποντίκι», 1992. Σελ. 205. Δρχ. 1245.

ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Η.Σ. Αρχαιο-ελληνικός λόγος και σύγχρονη εκπαίδευση. Αθήνα, Γκοβόστης, 1992. Σελ. 144. Δρχ. 880.

Δίκαιο

ΓΛΩΣΣΑ

ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ Ν.Κ. Η συνταγματική θέση των Ενό­ πλων Δυνάμεων. Αθήνα, Σάκκουλας, 1992. Σελ.

305. Δρχ. 3000.

Ελληνική γλώσσα

Οικονομία ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Προβληματικές επιχει­ ρήσεις. Αθήνα, Κριτική, 1992. Σελ. 454. Δρχ. 4160. ΣΤΑΜΑΤΗΣ Γ. Κείμενα οικονομικής θεωρίας και πολιτικής. Τόμος Α'. Αθήνα, Κριτική, 1992. Σελ.

429. Δρχ. 5200.

HIOTAKIS M.S. English-greek dictionary of legal-business terms. Αθήνα, Δαίδαλος. Σελ. 783. Δρχ. 10.000. Δημόσια διοίκηση ΣΤΑΘΗΣ Θ.Χ. Η Εθνική Άμυνα και η αχίλλειος πτέρνα της. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 210. Δρχ. 1870. Λαογραφία ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ.Κ. 170 Γορτυνιακά δημοτικά

ΙΟΡΔΑΝΙΔΟΥ Α. Τα ρήματα της νέας ελληνικής. Α­ θήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 391. Δρχ. 1500. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ. Η γλώσσα της Μακεδονίας. Α­ θήνα, Ολκός, 1992. Σελ. 274. Δρχ. 3950. Θ ΕΤ ΙΚ ΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Αστρονομία Ταξίδι μέσα στο Σύμπαν. Γαλαξίες. Αθήνα, Καπόπουλος, 1992. Σελ. 144. Δρχ. 6240.

δελτιο/75 ΕΦΑΡΜΟΣΜ ΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜ ΕΣ

8ήνα’ ΔωΡ|Κ°9, 1992· Σελ· 157· Δ ΡΧ·

156° ·

Πεξογραφία Ιατρική GRMEK M.D. Η ιστορία του AIDS. Μετ. Ε. Ταμβάκη. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1992. Σελ. 332. Δρχ.

5200. ΤΕΧΝ ΕΣ Φωτογραφία NELLY’S. Πρόσωπα της Κρήτης. (Χωρίς εκδοτικά στοιχεία). Σελ. 109. Δρχ. 6000.

ΓΑΪΤΑΝΟΣ Γ. Το τελευταίο πέρασμα. Αθήνα, Εστία, 1992. Σελ. 341. Δρχ. 2300. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Β. Ο πρώτος Κυβερνήτης. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 253. Δρχ. 1975. ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΙΩΝ. Μαρτύρων και ηρώων αίμα. (Φωτογραφική ανατύπωση της Α' έκδοσης). Αθήνα, Μαλλιάρης-Παιδεια, 1992. Σελ. 143. Δρχ. 1245. ΖΑΡΟΚΩΣΤΑ Κ. Τόμεκ. Διηγήματα. Αθήνα, Νεφέ­ λη, 1992. Σελ. 180. Δρχ. 1560. ΚΥΠΡΙΩΤΕΛΗΣ Π. Τα Καρταλέικα. Αφηγήματα. Α­ θήνα, Πύλη, 1992. Σελ. 114. Δρχ. 830.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΜΑΓΚΛΗΣ Γ. Τα παιδιά του άρχοντα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 446. Δρχ. 2080.

Αθλητισμός

ΜΠΙΟΥΜΠΙ Φ. Σχέσεις οργής. Αθήνα, Εξάντας, 1992. Σελ. 178. Δρχ. 2080.

ΚΟΝΤΟΣ Γ. Ολυμπία και Ολυμπιακοί Αγώνες. (Η φιλοσοφία). Τόμος Α'. Αθήνα, 1992. Σελ. 69. Δρχ.

1040.

ΜΠΟΥΤΟΣ Β. Γυναίκες στα πάρκα. Διηγήματα. Α­ θήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 125. Δρχ. 1560.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΝΙΚΟΛΑΙΔΗΣ Α. Κάτω από τόσα βλέφαρα. Διαδοχι­ κές ιστορίες. Αθήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 391. Δρχ.

2800.

Μελέτες

ΣΤΑΘΑΚΗΣ Ν.Α. Βότσαλα II. Αφηγήματα. Αθήνα, 1992. Σελ. 300. Δρχ. 2080.

REDFIELD J.M. Η τραγωδία του Έκτορα. Φύση και πολιτισμός στην Ιλιάδα. Μετ. Ο. Μπακάλη. Αθήνα, Ευρύαλος, 1992. Σελ. 359. Δρχ. 3120.

ΤΣΙΡΚΙΝΙΔΗΣ X. Συνταγματάρχης Θεμιστοκλής. Θεσσαλονίκη, Παρθενών, 1992. Σελ. 347. Δρχ.

2385.

ΛΟ ΓΟ ΤΕΧΝΙΑ

KING S. Η λάμμη. Μετ. Γ. Αναστασοπούλου. Αθήνα, Το Κλειδί, 1992. Σελ. 538. Δρχ. 2390.

Ποίηση

COSTELLO Ρ. Ο πραγματικός κόσμος του Σέρλοκ Χολμς. Μετ. Μ. Παπαγιαννίδου. Αθήνα, Κωσταράκης, 1992. Σελ. 261. Δρχ. 2700.

ΚΑΛΒΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Ιωνίας. Επιμ. Γ. Δάλλας. Αθή­ να, Συνέχεια. Σελ. 221. Δρχ. 2900. ΤΖΑΝΕΤΑΚΗΣ Γ. Με φώτα ερήμου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 39. Δρχ. 620.

GONZALEZ-LASIZIOTAKI D. Caminando. Περπα­ τώντας. Ποίηση. Μετ. Μ. Ευθυμάκη-Χ. Στελλάτου. Α-

ΜΑΣΑΝΤΟΥ Ι.Μ. Ο φρενίατρος. Μετ. Α. Σπυράκου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1992. Σελ. 123. Δρχ. 1040.

MACE-SCARON J. Τραπεξούντα. Οι τελευταίες η­ μέρες της Αυτοκρατορίας. Μετ. Α. Φιλιππάτος. Αθή­ να, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 239. Δρχ. 1980. ΜΠΑΛΖΑΚ ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ. Σεραφίτα. Μετ. Ε. Αστε­ ριού. Αθήνα, Πεμπτουσία, 1992. Σελ. 215. Δρχ.

1800. ΜΠΑΡΝΣ Τ. Το δάσος της νύχτας. Μετ.-επιμ. Π.Ι. Χατξηδάκης. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1992. Σελ. 214. Δρχ. 1765. ΜΠΕΚΕΤ Σ. Χωρίς. Μετ.-σημ. Π. Χριστοδουλίδης. Αθήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 42. Δρχ. 620. ΜΠΛΑΝ Α.Φ. Τ’ αγρίμια παλεύουν στο λυκόφως. Μετ. Μ. Καραβίτη. Αθήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 140. Δρχ. 1140.

76/δελτιο BAUCHAU A. Η Διοτίμα και τα λιοντάρια. Μετ. Έφη Κορόμηλά. Αδήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 74. Δρχ.

935.

ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ-ΦΙΛΙΑΣ Γ. Ελπίδες-ενθουσιασμοί, πόνοι Kat απογοητεύσεις. Αθήνα, Αντίκοσμοι, 1992. Σελ. 394. Δρχ. 2600.

ΜΠΡΑΝΤΜΠΕΡΥ Ρ. Ο εικονογραφημένος άνθρω­ πος. Μετ. Γ. Βαλούλδος-Δ. Κερεβάντη. Αδήνα, Από­ πειρα, 1992. Σελ. 255. Δρχ. 2080.

ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Εξομολογήσεις ε­ νός έλληνα διαφημιστή. Αθήνα, Αδάμ, 1992. Σελ.

246. Δρχ. 2080.

ΝΑΜΠΟΚΟΦ Β. Ο γητευτής. Μετ. Μ. Χατζή. Αθήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 99. Δρχ. 1040.

BEERS C.W. Αναζητώντας τον χαμένο εαυτό μου. Μετ. Σ. Ανδρεοπούλου. Αθήνα, Δίοδος, 1992. Σελ.

266. Δρχ. 1975.

ΟΥΙΝΤΕΡΣΟΝ Ζ. Το φύλο της κερασιάς. Μετ. Σ. Παπασταύρου. Αδήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 235. Δρχ.

1350. ΧΙΟΥΖ Τ. Μύθοι του πρώιμου κόσμου. .Μετ. Α. Μανούση. Αδήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 159. Δρχ. 1040.

Βιογραφίες ΠΑΛΜΕΡ-ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ ΕΥΑ. Ιερός πανικός. Εισ.μετ.-σχόλ. J.P. Anton. Αθήνα, Εξάντας, 1992. Σελ.

257. Δρχ. 3120.

Μελέτες ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ Β. Ο Κωστής Παλαμάς ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αδήνα, Θεμέλιο, 1992. Σελ. 478. Δρχ. 3640. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Η.Χ. Επί πηλών αύρας νυκτερινής. Πέντε κείμενα για τον Παπαδιαμάντη. Αδήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 83. Δρχ. 1560. ΤΡΑΠΑΛΗΣ Γ. Γλωσσάρι στο έργο του Νίκου Καββαδία. Αδήνα. Άγρα, 1992. Σελ. 117. Δρχ. 1040.

HUNGER Η. Βυζαντινή λογοτεχνία. Τόμος Β'. Μετ. Τ. Κόλιας κ.ά. Α' Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1992. Σελ. 653. Δρχ. 4470. Δοκίμια ΒΕΛΤΣΟΣ Γ. Το βέλτιστο επιχείρημα. Αθήνα, Πλέδρον, 1992. Σελ. 138. Δρχ. 1560.

FUHRMANN M.-TRANKLE Η. Πόσο κλασική είναι η κλασική αρχαιότητα; Μετ. Μ. Πεχλιβάνος. Αδήνα, Καρδαμίτσας, 1992. Σελ. 103. Δρχ. 830.

Ελληνική Ιστορία ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Α. Οδοιπορικό στο Πακιστάν. Στα ίχνη του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αθήνα, Κέντρο Έρευνας και Μελέτης Ελληνισμού, 1992. Σελ.

134. Δρχ. 1350. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ Γ.Δ. Η διαχρονική πορεία του ελλη­ νισμού στη Μακεδονία. Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1992. Σελ. 111. Δρχ. 1040. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ι. Η συμβολή της Ελλάδος στην έκβαση των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Αδήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1992. Σελ. 159. Δρχ. 1500. ΚΛΗΜΗΣ Ο.-Κ. X. Ιστορία νήσου Κέρκυρας. Κέρκυ­ ρα, 1992. Σελ. 180. Δρχ. 2080. ΠΡΟΜΠΟΝΑΣ Ι.Κ. Η ελληνικότητα της Μακεδονίας μέσα στους αιώνες. Αδήνα, 1992. Σελ. 30. Δρχ. 415.

SYRMOPOULOS G. The Gordian knot in the Middle East. Athens, Biblioekdotiki, 1992. Παγ.

213. Δρσ. 3120.

REANNEY D. Ο θάνατος του αιώνιου. Μετ. Γ. Σκαρβέλη. Αθήνα, Κωσταράκης, 1991. Σελ. 309. Δρχ.

2700.

ΤΑΞΙΔΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ

HARRER Η. Ταξίδι στον Αμαζόνιο. Μετ. Γ. Ανδρουτσόπουλος. Αδήνα, Το Κλειδί, 1992. Σελ. 155. Δρχ.

1450.

Κόσμος

Μαρτυρίες ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ X. Οδοιπορικό στην κόλαση. Α­ θήνα, Παρασκήνιο, 1991. Σελ. 63. Δρχ. 620. ΒΑΦΕΙΑΔΗΣ ΜΑΡΚΟΣ. Απομνημονεύματα. Τόμος 5ος: Εμφύλιος. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 572. Δρχ. 3950. ΔΙΛΜΠΟΗΣ Γ. Ο άνεμος της παληκαριάς. Αδήνα, 1991. Σελ. 11. Δρχ. 725. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ Γ. Λουκάς Δούκας. Αδήνα, Φιλιππότης, 1992. Σελ. 64. Δρχ. 620.

δελτιο/77 ΠΑΙΔΙΚΑ Γ υώσεις BESSON J.-L. Το βιβλίο των ανακαλύψεων και των εφευρέσεων. Μετ. Ν. Μάμαλης. Αθήνα, Δεληθανάσης, 1991. Σελ. 100. Δρχ. 1870.

Τέχνες________________ ____________

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τεύχος 8. Δρχ. 1000. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΝΕΑ. Τεύχος 124-5. ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Τεύχος 1-2-3. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ. Αφιέρωμα Θεσσαλονίκη. Τεύχος 9. Δρχ. 1200. ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ. Μηνιαία πολιτική εφημερίδα. Φύλ­ λο 17. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύ­ χος 248. Δρχ. 350.

PAROYTY Μ. Μότσαρτ ο αγαπημένος των θεών. Μετ. Γ. Γέρμνας-Ε. Κρεμμυδά. Αθήνα, Δεληθανάσης, 1992. Σελ. 192. Δρχ. 2900.

ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ. Τριμηνιαία επιθεώρησις. Τεύχος 478. Δρχ. 1000.

Ελεύθερα αναγνώσματα

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου­ δών. Τόμος 62, τεύχος 2.

ΚΑΣΣΙΑΝΟΥ Α. Τα πουλιά. Παιδική ποίηση και δι­ ηγήματα. Αθήνα, 1992. Σελ. 109. Δρχ. 620. ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΙΘΑΚΟΣ. Μηνιάτικη εφημερίδα της Ιθάκης. Φύλλο 108. ΙΣΤΟΣ. Τεύχος 7-8. Δρχ. 600.

ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ. Τρίμηνη έκδοση. Τεύχος 5.

ΙΧΝΕΥΤΗΣ. Βιβλία και στατιστικές. Τεύχος 1. Δρχ.

800.

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επι­ θεώρηση. Τεύχος 500. Δρχ. 250.

ΚΑΣΤΑΛΙΑ. Τριμηνιαίο λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 108.

Ο ΑΡΑΜΠΑΣ ΤΟΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ. Μηνιαία σατιρική ε­ φημερίδα. Φύλλο 10. Δρχ. 200. ΓΙΑΤΙ. Μηνιάτικη επιθεώρηση. Τεύχος 205. Δρχ.

400.

ΛΙΜΝΙΩΝΑΣ. Περιοδική πολιτιστική έκδοση της Ζα­ γοράς. Τεύχος 5. Δρχ. 700.

ΔΕΛΤΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΝΑΥΠΛΙΟΥ. Τεύχος 45. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 69-70. Δρχ. 900. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βι­ βλίου. Τεύχος 292. Δρχ. 600.

Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 42. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 475. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1563. Δρχ. 500.* ΝΕΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ. 15μερη επαναστατική εφημερί­ δα. Φύλλο 59. Δρχ. 100.

NOΥΜΑΣ. Επιθεώρηση τέχνης-γραμμάτων. Τεύχος 10. Δρχ. 200. ΟΔΗΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΟΣ ’92. Ετήσια έκδοση. Δρχ. 10000. ΟΙΚΟΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 19. Δρχ.

400. ΤΟ ΠΑΡΑΜΙΛΗΤΟ. Περιοδικό τέχνης. Τεύχος 12. Δρχ. 400. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Μηνιαία έκδοση γνώμης. Τεύχος 55. Δρχ. 100. ΠΑΡΟΔΟΣ. Λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 8. Δρχ.

935. ΠΟΡΕΙΑ ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ. Δεκαπενθήμερη εφη­ μερίδα. Φύλλο 28. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 61-62. Δρχ. 520. Ο ΡΑΜΠΑΓΑΣ ΚΙ Ο ΣΚΥΛΟΣ. Φύλλο 159 (32). Δρχ. 50.

78/δελτιο

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι ε­ πώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιο­ δικό και επαρχιακό τύπο, ό­ σες ήταν δυνατόν να εξα­ σφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνο­ μα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου, καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής αν πρό­ κειται για εφημερίδά, ή ο αριθμός έκδοσης αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

δ ε λ Τ 1 ο

5 Α υγούστου 31 Α υγούστου 199 2

κριτικό γρα φια 295 Ε πιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Δημοσιογραφία

Κοινωνιολογία

Χαλιβελάκης Δ.: Η εξομολόγηση ενός δημοσιογρά­ φου (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 9/8)

Δανιηλίδης Δ.: Η νεοελληνική κοινωνία και οικονο­ μία (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 6/8) Κορωναίου Α.: Νέοι και μέσα μαζικής επικοινωνίας (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 20/ 8) Μόσχου-Σακορράφου Σ.: Ιστορία του Ελληνικού φε­ μινιστικού κινήματος (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Πορφύ­ ρας, 61-62) Μουζέλης Ν.: Μεταμαρξιστικές προοπτικές (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19/8) Τσουκαλάς Κ.: Είδωλα πολιτισμού (Π. Τερλεξής, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 13/8)

θρησκεία Eliade - Couliano. Λεξικό των θρησκειών (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 9/8) Πολιτική - Άμυνα Διαμαντόπουλος Θ.: Οικολογισμός και πολιτική (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 30/8) Ηρακλείδης Α.: Η αραβοϊσραηλινή αντιπαράθεση (Α.Δ.Π., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 20/8) Κουλουμπής Θ. - Βαληνάκης Γ.: (επιμ.) Οι δια­ πραγματεύσεις CFE και η Ελλάδα (Σ. Ντάλης, Οικο­ νομικός Ταχυδρόμος, 20/8) Μάππα Σ. (Επιμ.): Φιλοδοξίες και ΐ)ευδαισθήσεις της συνεργασίας Ευρώπης και Τρίτου Κόσμου (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 6/8) Ντελόρ Ζ.: Η Ευρωπαϊκή πρόκληση (Σ. Ντάλης, Αυ­ γή, 9/8) Ντεριντά Ζ.: Η τελευταία λέξη του ρατσισμού (Β. Χατξηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 12/8)

Οικονομία Μάππα Σ.: (επιμ.) Κριτική και εγκώμιο των θεωριών της ανάπτυξης (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 6/8) Εκπαίδευση Γέρος Θ.: Η ελληνική παιδεία (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 6/8) Chariot Β.: Το σχολείο αλλάζει (Ν. Τσούλιας, Εξόρ­ μηση, 28/8)

δελτιο/79

Οικολογία Βάλελι Μ.: 1001 τρόποι για να σωθεί ο πλανήτης (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 23/8) Τέχνες Χουλιαράς Ν.: Ζωγραφική 1966-1991 (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 12/8) Κλασική Φιλοσοφία (Κείμενα - Μελέτες) Γιατρομανωλάκης Γ.: Πόλεως σώμα (Φ.Ι. Κακριδής, Βήμα, 30/8) Λαζανάς Β.Ι.: Τα αρχαία ελληνικά αναθηματικά και προτρεπτικά επιγράμματα (Α. Παναγόπουλος, Βήμα, 23/8) Ποίηση Κάρτερ Γ.: Ενδόμηση (Δ. Κονιδάρης, Πορφύρας, 61-62) Κολτσίδας Δ. - Μίχας Σ.: (Π. Καραβασίλης, Εξόρ­ μηση, 7/8) Υφαντής Γ.: Ποιήματα κεντήματα στο δέρμα του δια­ βόλου (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 5/8) Πεζογραφία Αντωνακόπουλος Ν.: Γυάλινη θάλασσα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 30/8) Βέργης Α.: Στον κάτω κόσμο (Δ. Γιάκος, Εξόρμηση, 28/8) Γερμανός Φ.: Γυναίκα από βελούδο (Δ. Σταμέλος, Ε­ λευθεροτυπία, 26/8) Μπιούμπι Φ.: Σχέσεις οργής (ΓΙΑΝ Μ., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 20/8) Μπούτος Β.: Γυναίκες στα πάρκα (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 21/8) Νικολαΐδης Α.: Κάτω από τόσα βλέφαρα (Δ. Σταμέ­ λος, Ελευθεροτυπία, 5/8) Νόλλας Δ.: Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα (Σ. ΤσαtfXSZTH Λέξη, 110) Πέππα Ν.: Λάινα (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 21/8) Ραπτόπουλος Δ.: Η αυτοκρατορική μνήμη του αίμα­ τος. Βιβλίο πρώτο (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 7/8)

Ρούσσος Τ. Αγγελόπορτα (Δ. Τσατσούλης, Βήμα, 23/8), (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 23/8) Σίγμας Σ.: Ο λυπημένος ερωδιός (Δ. Σταμέλος, Ελευ­ θεροτυπία, 5/8) Σμυρλή Α.: Η επιστροφή του Αγαπήνορα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 26/8) Στασινοπούλου Κ.: Επτά φορές στην Αμοργό (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 23/8) Σφυρίδης Π.: Χαράμι (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθε­ ροτυπία, 5/8) Σωτηροπούλου Ε.: Χοιροκάμηλος (Ε. Κοτζιά, Καθη­ μερινή, 30/8) Χαριτόπουλος Δ.: Από δω πέρασε ο Κιλρόι (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 12/8) Ακουταγκάουα Ρ.: 1) Κάπα 2) Ρασομόν και άλλες ι­ στορίες (Κ. Τσαούσης, Εθνος, 30/8) Κοινωία και Φύση (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Οικονο­ μικός Ταχυδρόμος, 13/8) Μπόουλες Τ.: Απλές απολαύσεις (Α. Κώττη, Ριζο­ σπάστης, 6/8) Ριό Μ.: 1) Αληγείς άνεμοι 2) Η βέργα του παπαγά­ λου (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 9/8) Τάουνσεντ Σ.: Οι ειλικρινείς εξομολογήσεις του Άλτριαλ Άλμπερτ Μολ (Α. Κώττη, Ριζοσπάστης, 6/8) Φαριάν Φ.: Όνειρα με χαρταετούς και περιστέρια (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 16/8) Μελέτες Μηλιώνης X.: Παπαδιαμάντης και ηθογραφία ή ηθο­ γραφική αναίρεσις (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 7/8) Σφυρίδης Π.: Πεζογράφοι της Θεσ/νίκης ’80-’90 (Ν.Α. Καββαδίας, Πορφύρας, 61-62) Τοντόροφ Τ.: Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 21/8) Δοκίμια Παπαγιώργης Κ.: Η κόκκινη αλεπού — Οι ξυλοδαρ­ μοί (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 9/8) Αμπυρζέ Ζ.: Το μέλι και το κώνειο (Γ. Σταματόπου­ λος, Αυριανή, 30/8) Pinard J.: Η βιομηχανική αρχαιολογία (Α.Δ.Π., Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 6/8) Παιδικά Χατζάκης Σ.: Ο Κοκορίκος της αυγής (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 12/8) Εκο Ο.: Οι νάνοι του Γκνου (Ε. Αρανίτσης, Ελευθε­ ροτυπία, 19/8) Σίλβερ Ν.: Δεν υπάρχουν τίγρεις στην Αφρική (Ε. Σα­ ραντίτη, Ελευθεροτυπία, 19/8) Ιστορία Marabini J.: Η καθημερινή ζωή στο Βερολίνο την ε­ ποχή του Χίτλερ (Τ. Μενδράκος, Αντί, 7/8)

4#* ΔΙΑΒΑΖΩ

%

w

Παρακαταθήκη

■ X

παλαιών τευχών ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΟΛΩΝΟΣ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ.: 36.10.366, FAX: 36.28.938

• ΒΙΒΛΙΟ: Ο φίλος τον εκπαιδευτικού • ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ: Ο φίλος τον βιβλίου • GUTENBERG: Η σωστή σχέση με το βιβλίο

και τους φίλους του Με το επίδομα προμήθειας βιβλίων έγινε το πρώτο βήμα...

GUTENBERG ΓΕΝΙΚΟΣ ΤΙΜΟΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΚ Η Ε Ν Η Μ Ε ΡΩ Σ Η

...το επόμενο βήμα ΕΚΔΟΣΕΙΣ

GUTENBERG ΓΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΣΑΣ ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΟΥΣ ΕΙΔΙΚΟΥΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ GUTENBERG

ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΑΙΟΠΩΑΕΙΑ GUTENBERG · ΣΟΛΩΝΟΣ 103 · 106 78 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦ. 36.00.127

Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.02.007 - 36.09.712

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΥΓΕΑΣ Ό λ ο και πιο λίγες ΠΕΤΡΟΥ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Μια συνηθισμένη μέρα Η απόλυτη μοναξιά του ανθρώπου μέσα σε μια μεγάλη αλλά αδιάφορη πόλη - η μοναξιά μέσα στο πλήθος.

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΑΝΙΩΤΗ Ορίστε τα ρόδα, μαμά! Διηγήματα μυστηρίου, ονείρου και έρωτα· το καθένα κι ένα κομμάτι της σύγχρονης πραγματικότητας.

ΒΑΓΓΕΛΗ ΡΑΠΤΟΠΟΥAOΥ Η αυτοκρατορική μνήμη του αίματος Η ιστορία ενός «πιστού υπηκόου στο σκοτεινό, ακυβέρνητο, παράλογο και αδυσώπητο "βασίλειο του Συναισθήματος”».

ΔΕΣΠΟΙΝΑΣ ΛΑΛΑ-ΚΡΙΣΤ Νόστος

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ Κάτω από τόσα βλέφαρα

Έ να «ταξίδι» στο χρόνο και στο χώρο, συχνά οδυνηρό λυτρωτικό, όπου ξετυλίγονται πτυχές του νεότερου πολιτισμού.

Μια σειρά από διαδοχικές ιστορίες με κοινό παρονομαστή την αγωνία, τον έρωτα και την περιπλάνηση.

ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΣΜΥΡΑΗ Η επιστροφή του Αγαπήνορα Τα γεγονότα που συγκλόνισαν την Κύπρο τα τελευταία 30 χρόνια δοσμένα με τον τρόπο της λογοτεχνίας από μια γυναίκα που τα έξησε.

ΕΡΣΗΣ ΣΩΤΗΡΟΠΟ ΥAOΥ Χοιροκάμηλος Πέντε ιστορίες με φανταστικά θέματα ή καθημερινές καταστάσεις που κρατούν σε διέγερση την προσοχή του αναγνώστη.