Τεύχος 262

Δ Ε Κ Α Π Ε Ν Θ Η Μ Ε Ρ Η Ε Π ΙΘ Ε Ω Ρ Η Σ Η ΤΟΥ Β ΙΒ ΛΙΟ Υ · ΑΡ. 262 ·

1.5.91 · ΔΡΧ. 500

Τηλεόραση _ και παιδί X

Evelyne Deher

Η ΞΥΠΟΛΥΤΗ AYTOKPATEIPA Αικατερίνη A' της

Στο μυθιστόρημα αυτό, που βασίζεται σε πλατιά και λεπτομερή ντοκουμέντα, η συγγραφέας ξαναζωντανεύει με τη μορφή της εποποιίας την άνοδο αυτής της εξαιρετικής γυναίκας, που ο λαός ονόμασε με ευλάβεια «Μητερούλα».

Εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ - Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Μαυροκορδάτου 3, τη λ. 36 40 713,36 29 835

Εκδόσεις Πλέθρον Σειρά: ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

Βιβλιοπωλείο - Εκδόσεις: Μασσαλίας 20α, 106 80 Αθήνα, Τηλ.: 36.41.260, 36.45.057

Ο ΒΙΒΑΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» ΕΧΕΙ ΤΗΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΣΗ ΝΑ ΑΝΑΓΓΕΙΛΕΙ ΣΤΟ ΦΙΛΟΛΟΓΟ ΚΟΙΝΟ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΚΑΙΝΟΥΡΙΩΝ ΣΕΙΡΩΝ

I. Σ ειρ ά TRIVIUM ( 'Υπεύθυνοι: Π αντελής Μπασάκος, Διονύσης Καψάλης) ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ

1. Jean-Jacques Rousseau, Αοκίμιο π ερί τής καταγωγής των γλωσσών (καί μία μελέ­ τη τοϋ Jean Starobinski).

2. Denis Diderot, Γραπτά γιά τίς καλές τέχνες καί την αισθητική καί ’Επιστολή γιά τούς κωφαλάλους πρός χρήσιν τών άκονόντων καί όμιλονντων. Μετάφραση: Κλαίρη Μιτσοτάκη.

3. Hans-Robert Jauss, Ή ιστορία τής λογοτεχνίας ώς πρόκληση στίς γραμματολογι­ κές σπουδές (καί δύο μεταγενέστερα κείμενα γιά τη «θεωρία τής πρόσληψης»). Μετάφραση: Μίλτος Πεχλιβάνος.

4. Roman Jakobson, Ή γλώσσα στή λογοτεχνία (τρεις μελέτες). Μετάφραση: "Αρης Μπερλής.

5. Jean Starobinski, Τρεις μανίες. Μετάφραση: Χρηστός Άγγελάκος.

6. Jean Genette, Σχήματα.

7. Βελιμίρ Χλέμπνικοφ, Ζαούμ: Διακηρύξεις, Στοχασμοί, 'Οράματα. Μετάφραση, έπιμέλεια, εισαγωγή: Μίλτος Φραγκόπουλος.

8. Παντελής Μπασάκος, Κριτική καί παραδοσιακή θεωρία τής γλώσσας.

9· Paul De Man, Ή άντίσταοη στή θεωρία. Μετάφραση, εισαγωγή: Διονύσης Καψάλης.

10. Peter Burger, θεωρία τής καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Μετάφραση: Ά ντζελίνα Ρόδη.

11. Theodor Adorno, Κείμενα γιά τή λογοτεχνία. Μετάφραση: Ν. Σκουτερόπουλος.

12. Peter Szondi, Φιλολογικά δοκίμια. Μετάφραση: Στέλλα Νικολούδη.

I I. Σ ειρ ά ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Μ ιχάλης Χρυσανθόπουλος, Γεώργιος Βιζυηνός. Δημήτρης Δημηρούλης, ’Εμμανουήλ Ροΐδης. Στέφανος Ροζάνης, Τέλλος "Αγρας: Ή γεωμετρία τής ποιήσεως. "Αρης Μπερλής, Όδυσσέας Έλύτης. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Μίλτος Σαχτούρης. Νίκος Καλταμπάνος, Ό «Κρητικός» τοϋ Σολωμού. Θεανώ Μιχαηλίδη, Κώστας Βάρναλης.

I I I . Σ ειρ ά ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ ( Υπεύθυνος: Γεράσιμος Βώκος) ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ

1. Michel Senellart, Μακιαβελισμός καί κρατική σκοπιμότητα.

2. Pierre-Francois Moreau, Χόμπς: Φιλοσοφία, έπιστήμες, θρησκεία.

3. Etienne Balibar, Ό Σπινόζα καί ή πολιτική.

IV . Σ ειρ ά ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ( 'Υπεύθυνοι: ’Αθανάσιος Ά λεξανδρίδης, Ενη Ζαχαρακοπούλου) ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ

1. "Ιχνη: ’Αφιέρωμα γιά τά πενήντα χρόνια άπό τό θάνατο τοϋ Φρόυντ. Κείμενα Ε λ λ ή ν ω ν καί Γάλλων ψυχαναλυτών.

2. Octave Mannoni, Φρόυντ. Μετάφραση: ’Αλεξάνδρα Βουδούρη.

3. Νίκος Νικολαίδης, θεοφαγία.

■

' ^ 0 Ι39©©@ ©©©Θ0<~

■

----

ΣΥΛΒΙ Ζ Ε ΡΜ Α ΙΝ Τ Ο ΒΙΒΛΙΟ Τ Ω Ν Ν Υ ΧΤΩ Ν Συντροφευμένος από μια μυστηριακή ξανθή σκιά και τα δάκρυα υ πατέρα ο Βίκτορ Φλαντρέν Πενιέλ έρχεται να ζήοει σ’ ένα ακριτικό κυκλωμένο από δάση χωριουδάκι όπου θα γεννήσει πολυάριθμους απογόνους, ση­ μαδεμένους όλους από τη διδυ­ μία και τη βία του πάθους. ΣΤ

αυτή τη γη όπου ο πόλεμος έρ3ΐ και ξανάρχεται, όλα τα πρόσωπα θα παλέψουν μέσα στη νύχτα της ιστορίας, θ’ αγω­ νιστούν ενάντια στο θάνατο, την προδοσία και τη λήθη του έρωτα ακροπατώντας ανάμεσα στο θρύλο, το όνειρο και την πραγ­ ματικότητα. Η Σ.Ζ. γεννήθηκε στην Πράγα. Το Βιβλίο των νυχτών είναι το πρώτο της μυθιστόρημα και έχει τιμηθεί με έξι λογοτεχνικά βρα­ βεία.

ΓΙΑ Ν Ν Η Σ ΒΟ Υ Λ ΓΑ ΡΗ Σ Ο ΔΥΣΚΟΛΟΣ Ε Κ ΣΥ ΓΧ ΡΟ Ν ΙΣΜ Ο Σ Ποιες αιτίες έκαναν δύσκολη την πραγμάτωση μιας οργανικής μεταρρυθμισηκής πολιτικής; Ποιες αντιθέσεις και ποιες συ­ γκρούσεις γέννησαν οι ανάγκες εκσυγχρονισμού και εκδημοκρα­ τισμού του πολιτικού συστήμα­ τος της Ιταλίας; Στα «οικεία» αυτά ερωτήματα απαντά το βι­ βλίο εξετάζοντας την Ιταλία των κρίσιμων δεκαετιών του ’50 και

του '60 με επίκεντρο τις σχέσεις και τις αλληλεξαρτήσεις του τύ­ που ανάπτυξης και των στρατη­ γικών συναίνεσης.

Α Γ Κ Ο Υ Σ Τ ΙΝ Σ Α Ν Τ Σ Ε Θ Β ΙΔ Α Λ Μ Π Ο Υ Ν ΙΟ Υ Ε Λ , Δ Ο Ρ Κ Α N T Α Λ Ι; Τ Ο Α ΙΝ ΙΓ Μ Α Δ ΙΧ Ω Σ Τ Ε Λ Ο Σ Το γεγονός ό η τα 3 διασημότερα ονόματα της Ισπανίας του 20ού αι. υπήρξαν στενοί φ ι το έργο τους σημαδεύτηκε ό τα αισθήματα στοργής, <

νταγωνισμού αλλά και απροκά­ λυπτης εχθρότητας, που έτρε­ φαν ο ένας για τον άλλον, είναι σχεδόν μοναδικό στην ισπανική αλλά και την παγκόσμια ιστορία. Αυτή τη σχέση επιχειρεί να φω­ τίσει η αυστηρή και τεκμηριωμέ­ νη εργασία του Α.Σ.Β. με τη βοή­ θεια πληθώρας ανέκδοτων ντο­ κουμέντων, μαρτυριών και γενι­ κά υλικού που συγκέντρωσε ή συμβουλεύτηκε στην Ισπανία, Γαλλία, Η.Π.Α και Μεξικό. |

Τζαβέλλα 1 - ΑΘΗΝΑ 106 81 -ΤΗΛ. 3604885, Fax. 3613065

^ ^ τ έ ρ μ ο ν η

η ευτυχία* τού να διαλέγεις βιβλία * ψυχική τε και οικονομική

σ το υ γ κ ο 6 ό σ τ π Ζωοδόχου Πηγής 21 - τηλ. 36.15.433

ΔΙΑΒΑΖΩ Α. Μ εταξά 26, Αθήνα -

106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λ ογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 262 1 Μαΐου 1991 Τιμή: Λρχ. 500 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διοβθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΜΟ Λ ΙΣ Κ Υ ΚΛΟΦ ΟΡΗΣΑΝ: Ε πιμέλεια Η ρ α κλ ή ς Π α πα λ έξη ς Η Α ΓΟ ΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ: Το Όνομα του Ρόδου 10 χρόνια μετά (Γράφει ο Α νδρ έα ς Π α να γόπ ουλος)

10 12 13

Α ΦΙΕΡΩ Μ Α

Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - 1. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Α γλαΐα Θ. Σ κρουμπή: Π α ιδί κ α ι τηλεόραση (Έ ρευνα ) Ευγενία Κ ουτσουβάνου: Τηλεόραση κ α ι γλω σσική α νάπτυξη του παιδιού Ά λ κ η σ τις: Σύνθεση στοιχείω ν TV - διαφήμ ισης κ α ι μ άθησης -> Σύγχρονη εκπαίδευση CaO + S 0 3 - C a S 0 4

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

Ο Δ Η ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ

16 45

51

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΕΠ ΙΛ Ο ΓΗ Κ Ο ΙΝ ΩΝΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ο Α ντώ νης Κ άλφ ας Θ ΕΑΤΡΟ : Γράφει ο Κ ώ σ τα ς Χ ωρεάνθης Μ ΕΛ ΕΤΕΣ: Γράφει ο Θ α νά ση ς Π α πα θα να σ ό π ο υλ ο ς

55 57 66

ΔΕΛ ΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛ ΤΙΟ

75

ΚΡΙΤΙΚ Ο ΓΡΑΦ ΙΑ

79

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα: "Το Όραμα στη Λογοτεχνία5

Παρακαλούμε τους εκδότες να αποστέλλουν το συντομότερο δυνατόν τα βιβλία τους στα γραφεία του περιοδικού για την άμε­ ση ενημέρωση της συντακτικής επιτροπής, η οποία υπογράφει τα κείμενα που ακολουθούν.

Ο Μεγ’ Αλέξαντρος κι ο Αμέρικο Βεσπούτσι Είναι γνωστή η προσήλωση των εκδόσεων «Στοχαστής» σε μια σειρά αξιόλογων βιβλίων (πολύ καλές μεταφράσεις, εικονογρά­ φηση και πλήθος σημειώσεων) με θέμα τα «Ταξίδια» και τις «Ανα­ καλύψεις». Κοντεύοντας να φτάσουν στις δυο δεκάδες τόμους, δημιουργούν ήδη για την ελληνική βιβλιογραφία του είδους ένα καλό προηγούμενο. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, θα σταθούμε σε δυο σχετικά πρόσφατα βιβλία αυτής της σειράς για να επισημάνουμε τις αρετές τους συμβάλλοντας έτσι στην αναγνώριση αυτής της προσπάθειας.

Πρώτο βιβλίο είναι «Η Φυλλάδα του Μεγ’ Αλέξαντρου». Ποιος δεν γνωρίζει από την ιστορία τη ζωή και τις κατακτήσεις του Με­ γάλου Αλεξάνδρου. Είκοσι χρονώ γίνεται βασιλιάς της Μακεδο­ νίας. Είκοσι πέντε κατακτά όλη την Περσική Αυτοκρατορία, είκο­ σι επτά χρονώ εισβάλλει στη Σογδιανή, τριάντα εκστρατεύει στις Ινδίες και στα τριάντα τρία του χρόνια πεθαίνει στη Βαβυλώνα ύ­ στερα από πολλές περιπέτειες. Αυτή η εκπληκτική πορεία του Μακεδόνα βασιλιά, που κατάκτησε σε μια δεκαετία όλο τον τότε Αρχαίο Κόσμο φτάνοντας ώς την καρδιά της Ασίας, ήταν φυσικό να αφήσει ανεξίτηλα ίχνη στη φαντασία όλων εκείνων των λαών που κατέκτησε. Πρόσωπο ιστορικέ ο Μέγας Αλέξανδρος, του ο­ ποίου όμως ο ρόλος και η υστεροφημία πήραν μυθικές διαστά­ σεις διατηρώντας τα φυσικά χαρακτηριστικά του όπως δύναμη, αντοχή, ενεργητικότητα, φιλομάθεια, και μανία για κατακτήσεις. Το παραμύθι του Μεγ’ Αλέξαντρου, που δημιούργησε η λαϊκή παράδοση αιώνες μετά το θάνατό του, υπήρξε για τη μεσαιωνική Ευρώπη και Ασία ό,τι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια για τον αρχαίο κό­ σμο. Η ανατολική παράδοση θέλει τον Αλέξανδρο ταξιδιώτη και θαλασσοπόρο να διασχίζει θάλασσες και ερήμους. Εξερευνά τη Β. Αφρική, φτάνει στα ακρότατα σημεία της Ανατολής και Δύσης. Σ’ αυτές τις διηγήσεις τα πραγματικά γεγονότα εμπλέκονται με παλαιότερους μύθους από τις περιπέτειες του Ηρακλή και του Οδυσσέα. Η ασιατική λαϊκή φαντασία παραμορφώνει μεγάλο κομ­ μάτι της ζωής του σκεπάζοντας έτσι τη ζωή και τα κατορθώματα του Αλέξανδρου μ’ ένα πυκνό πέπλο φαντασίας. Το κείμενο «Η φυλλάδα του Μεγ' Αλέξαντρου» ακολουθεί την έκδοση του 18ου αιώνα και σχολιάζεται σε εκτενέστατη ιστορική εισαγωγή ογδόντα σελίδων από τον Α.Α. Πάλλη.

Η δράση του δεύτερου βιβλίου «Ο Νέος Κόσμος» μεταφέρεται σε άλλη ήπειρο, τη σημερινή Αμερική, περιγράφοντας μέσα από

χρονικα/11 4 επιστολές του Αμέρικο Βεσπούτσι όχι τα κατορθώματα ενός η­ ρωικού και μυθικού ταυτόχρονα προσώπου, όπως ο Μεγ' Αλέξαντρος, αλλά τις συνήθειες και τον πολιτισμό άλλων λαών αιώ­ νες μετά. Στα 1499 ο Αμέρικο Βεσπούτσι μέσα από τις τέσσερις επιστο­ λές του, επτά χρόνια από την ανακάλυψη του Κολόμβου, αποκα­ λύπτει ότι εκεί ζούσαν λαοί χωρίς νόμο, ιδιοκτησία, χρήμα και έ­ τρωγαν τους αιχμαλώτους από τους πολέμους. Εκείνο όμως που εντυπώσιασε τον Α. Βεσπούτσι ήταν η αχαλίνωτη σεξουαλική δραστηριότητά τους που δεν υπολόγιζε ούτε γάμο, ούτε συγγέ­ νειες και το ότι κυκλοφορούσαν όλοι γυμνοί χωρίς αιδώ. Ανεξάρ­ τητα αν και τα τέσσερα κείμενα-επιστολές ανήκουν στον Α. Βεσπούτσι και ανεξάρτητα επίσης αν οι ειδικοί δεν κατάφεραν να διαπιστώσουν τον ακριβή αριθμό των ταξιδιών του φλω τεντινού εξερευνητή στην αμερικανική ήπειρο, ένα είναι το γεγονός· τα κεί­ μενα είναι τόσο γλαφυρά και ζωντανά που μπορεί κανείς να τα απολαύσει, έστω και αν δεν ανταποκρίνονται πλήρως στην α­ λήθεια. Η εισαγωγή του Δημήτρη Δεληολάνη είναι κατατοπιστική γιατί παραθέτει όλα εκείνα τα προβλήματα και τις αντεγκλήσεις για την ιστορική αλήθεια που ο αναγνώστης οφείλει να γνωρίζει δια­ βάζοντας αυτές τις επιστολές. Η ΦΥΛΛΑΔΑ ΤΟΥ Μ ΕΓ ΑΛ ΕΞΑΝΤΡΟΥ ή Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάν­ δρου του Μακεδόνος. Βίος, Πόλεμοι και Θάνατος Αυτού. Ιστορική εισα­ γωγή: Α.Α. Πάλλης. Εικόνες από παλαιά Περσικά και Ινδικά χειρόγραφα. Αθήνα, Στοχαστής, 1990-91. Ιελ. 232. Δρχ. 1500.

ΑΜΕΡΙΚΟ ΒΕΣΠΟΥΤΣΙ. Ο Νέος Κόσμος. Επιστολές προς τον Λαυρέντιο των Μεδίκων. Εισαγωγή-Μετάφραση: Δημήτρης Δεληολάνης. Αθήνα, Στοχαστής, 1990. Σελ. 128. Δρχ. 800.

ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗ ΡΕΝΑ ΧΛΤΖΗΔΑΚΗ Κατάσταση Πολιορκίας

ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΠΟΓΛΟΣ ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗΣ 1ΙΡΟΒΕΛΕΠΊΟΣ

0 φόβος του μηδενός παραλλήλου j^ B flB gggg Οδοιπόρος προς την πη γη

ΑΓΓΕΛΟΣ ΑΓΓΕΛΟΓ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ

Αφανειάς

ΒΑΣΙΛΗΣ ΗΛΙΟΠΟΓΛΟΣ —

Σκοπιά Ονείρου

m

J*»KOC. Tkc^OVOtfNOC.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΓΒΕΛΑΚΗΣ

Ο φΟΒΟΙ ΤΟΥ ΟΓ>ΗΔ€]*ΟΣ

0 Γιούκος ΚΑΙ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΙΛΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣΜΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗ

η ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΑΙΟΥ από 1 Απριλίου έως 14 Απριλίου 1991

Αριστοτέλης-ΑΘ., Βαγιονάκης-ΑΘ., Γκρίτσης-Γεωρ γιάδης-Καλλιθέα, Δωδώνη-Αθ., Ελευθερουδάκης-Αθ. Ενδοχώρα-ΑΘ., Εξαρχόπουλος-ΑΘ., Εστία-Αθ., Ιανός Θεσσ., Καραβίας-Ρουσσόπουλος-ΑΘ., Καρδαμίτσας Αθ., Κατώι του Βιβλίου-Θεσσ., Κουρκάκης-Καρδίτσα Κρομμΰδας-Χίος, Λέσχη του Βιβλίου-Αθ., Μεθενίτης Πάτρα, Νέστωρ-Κατερίνη, Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάς Πλέθρον-Αθ., Ραγιάς-Θεσσ. Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη­ σαν 20 βιβλιοπώλες α π ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πω λήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πουλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ Α.: Ο Μέγας Ανατολικός ΑΓΡΑ ΦΑΚΙΝΟΥ Ε.: Ζάχαρη στην άκρη

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΜΑΤΕΣΙΣ Π.: Η μητέρα του σκύλου

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΜΟΡΑΒΙΑ Α. - ΕΛΚΑΝ Α.: Η ζωή του Μοράβια ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ Α.: Γκρίζα πέτρα

ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

LIBRO

ΜΠΙΖΑΚΕ Α.: Η μεγάλη ευρωπαϊκή αγορά του 1993 ΚΑΨΗΣ Γ.: Στρατηγέ, η φρεγάτα σας

ΠΟΝΤΙΚΙ

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

ΜΠΟΥΣΚΑΛΙΑ Λ.: Να ζεις, ν’ αγαπάς και να μαθαίνεις ΤΖΟΫΣ Τζ.: Οδυσσέας

ΓΛΑΡΟΣ

ΚΕΔΡΟΣ

ΛΩΡΕΝΣ Τ.Ε.: Επτά στύλοι της Σοφίας

ΕΣΤΙΑ

m m

ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ X.: Ο Ιησούς από το Βερολίνο

m m

ΖΩΓΡΑΦΟΥ Λ.: Παλαιοπώλης Αναμνήσεων

ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ

mm

ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά

ΚΕΔΡΟΣ

ΧΑΝΤΦΟΡΝΤ Μ.: Πού είναι ο Γουόλι

Α.Σ.Ε.

ΔΩΔΩΝΗ

χρονικά/13

Το Όνομα του Ρόδου δέκα χρόνια μετά

Ο δαιμόνιος Ιρλανδός George Bernard Shaw είχε γράψει αυτοσαρκαστικά: «Όλοι οι συγγραφείς πιστεύουν ότι είναι Σαίξπηρ, αλλά δεν το δηλώνουν. Ε­ γώ το δηλώνω και όλοι νομίζουν ότι αστειεύομαι». Ε, λοιπόν, ο Έκο έμμεσα δηλώνει κάτι χειρότερο: «[...] στην Ελλάυ - έχω σκληρούς ανταγωνιστές (Ό­ μηρο, Αισχύλο, Ευριπίδη, κ.λπ.)» - από γραμμα στον Έλληνα εκδότη του και όλοι τον πιστεύουν. λλωστε, είναι ικανός για όλα. Αυτή η δήλωση είναι αγγελική μπροστά στην αποκάλυψη του ίδιου ότι τον βιβλιοθηκάριο του μοναστηριού Χόρχε τον έκανε εγκληματικό και τυφλό και... Γιώργο «γιατί τα χρέη κάποτε πληρώνονται» (εννοώντας τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες) ή σοβαρή (και αντάξια ί­ σως κάποιων πανεπιστημιακών δασκάλων) μπρο­ στά στην απάντηση που έδωσε στον δημοσιογράφο εκείνο που του ζήτησε στη Φραγκφούρτη να του πει κάτι για Το εκκρεμές του Φουκώ: «Δεν ξέρω ε­ σείς, κύριέ μου, όμως εγώ, σαφέστατα απολαμβά­ νω την αργή εκσπερμάτωση». Ξέχασε μόνο το πού γίνεται αυτή. Ας ξεκαθαρίσουμε όμως ευθύς εξαρχής ότι σ’ αυ­ τή την απόπειρα αποτίμησης και «ισολογισμού» των πρώτων δέκα χρόνων του Ονόματος του Ρόδου δεν έχουμε καμία πρόθεση ν’ αμφισβητήσουμε μι­ κρόψυχα τη λογοτεχνική αξία του βιβλίου, ούτε να ηθικολογήσουμε χαιρέκακα πάνω στο χαρακτήρα του Έκο, ούτε να σχετλιαστούμε ανώφελα για τα 9 εκατομμύρια αντίτυπα που το star-system κατάφερε να τον κάνει να πουλήσει. Αυτό που θα προσπα­

Α

θήσουμε (και μάλιστα χωρίς αυταπάτες ότι αυτή τη φορά θα κάνουμε κανέναν να συγκινηθεί) είναι να επισημάνουμε την ήρεμη αλλά σταθερή και σε πα­ γκόσμιο επίπεδο αντίσταση στη φιλολογική απάτη, που “poetica licentia”(;) πατώντας επάνω της ο Έ­ κο κατάφερε να κάνει όλους τους απληροφόρητους αναγνώστες του να πιστέψουν ότι το χειρόγραφο, για το οποίο χύθηκε ποταμός αίματος, περιέχει δή­ θεν τη γνήσια Περί κωμωδίας πραγματεία του Αρι­ στοτέλη. Επιπλέον, ενέπλεξε σ’ αυτή την περιπέ­ τεια και έναν ριψοκίνδυνο νέο, τον κλασικό φιλόλο­ γο Richard Janko, που τώρα εισπράττει από τους ει­ δικούς σ’ όλα τα φιλολογικά περιοδικά του κόσμου την κριτική... αμοιβή των... κόπων του. Για πρώτη φορά στο τεύχος 67 του περιοδικού Το Τέταρτο (20.12.’86), με πρόσκληση του τότε υπεύθυ­ νου Δημήτρη Καλοκύρη, δημοσίευσα ένα άρθρο με τίτλο «Ο Ουμπέρτο Έκο και το χαμένο βιβλίο της Ποιητικής. Το Όνομα του Ρόδου, ο Αριστοτέλης και ο Tractatus Coislinianus», όπου επισημαινόταν το πρόβλημα. Άμεση αντίδραση καμία. Μόνο αργότε­ ρα ο Γιώργος Μπρουνιάς των Νέων αντέδρασε θε­

14/χρονικα τικά: Φιλόλογος ο ίδιος και με μεταπτυχιακά στην Αγγλία κατάλαβε την επιχειρηματολογία, και την παραμονή της πρώτης προβολής του φιλμ στην Ελ­ λάδα, μου τηλεφώνησε και με ρώτησε αν τυχόν εί­ χα αλλάξει γνώμη πάνω στο θέμα. Τον βεβαίωσα πως όχι και του συνόψισα το πρόβλημα καταλήγοντας ότι το κείμενο του Tractatus περιέχει μια πα­ ρωδία του χαμένου Π ερί κωμωδίας βιβλίου από το Περί ποιητικής του Αριστοτέλη. Την άλλη μέρα έ­ γραψε ένα σύντομο άρθρο πάνω στο θέμα και σε μια παράγραφο έδωσε χωρίς κανένα λάθος (πράγ­ μα φοβερά σπάνιο στις μέρες μας) την άποψή μου με τα σχετικά επιχειρήματα σε σύνοψη. Τον ίδιο καιρό μετέφρασα το άρθρο στα αγγλικά και στα γερμανικά και το πρώτο το έστειλα στους Sunday Times του Λονδίνου ως απάντηση σ’ ένα σχετικό άρθρο τους. Μου απάντησαν ευγενικά με ευχαριστίες και συγχαρητήρια αλλά: «δ γέγονε γέγονε». Θα το έχουμε υπόψη μας, όταν επανέλθουμε στο θέμα. Το γερμανικό το έστειλα στον εκδότη του βιβλίου Η αποκωδικοποίηση του Ονόματος του Ρό­ δου του Ουμπέρτο Έκο, όπου δύο Γερμανοί δημο­ σιογράφοι αποκαλύπτουν κάτι άλλο, εξίσου σοβα­ ρό: ότι όλη η ιστορία περιέχεται σ’ ένα μεσαιωνικό χειρόγραφο που αφηγείται το πραγματικό γεγονός σ’ ένα καθολικό μοναστήρι στην Ευρώπη. Ονόματα, χρονολογίες, λεπτομέρειες. Το ακούσατε ποτέ το βιβλίο αυτό; Όχι βέβαια. To star-system δεν πλήτ­ τεται εύκολα.

δικίας. Η τελική απάντηση ήρθε από τις κριτικές που δη­ μοσιεύτηκαν στα εγκυρότερα περιοδικά κλασικής φιλολογίας του κόσμου τα δύο επόμενα χρόνια. Ό ­ λοι ανεξαιρέτως ισοπέδωσαν τον Janko για την α­ πάτη. Γιατί μπορεί ο Έκο να έχει άλλοθι ότι «λογο­ τέχνης είναι ό,τι θέλει γράφει», αλλά ο Janko είναι κλασικός φιλόλογος και στην έρευνα δεν χωράει «ποιητική άδεια». Προσπάθησε στην αρχή να αντιδράσει και απάντησε σε έναν-δύο με ανάλογη σκαιότητα και στρεψοδικία, αλλά τελικά συνετρίβη. Τώρα κανένας σοβαρός κλασικός φιλόλογος δεν πιστεύει ότι ο Tractatus περιέχει γνήσια αριστοτε­ λικό κείμενο. Όπως έδειξα και στα σχετικά μου δη­ μοσιεύματα, ο Αριστοτέλης είχε προγραμματίσει (μας το λέει στο ένα και μόνο σωζόμενο βιβλίο από το Περί ποιητικής του) να συνθέσει το έργο του σε τρία βιβλία, ένα περί τραγωδίας, ένα περί κωμω­ δίας και ένα περί σατυρικού δράματος ή περί μί­ μων. Το τρίτο δεν γράφτηκε ποτέ, το δεύτερο, το περί κωμωδίας, γράφτηκε, αλλά χάθηκε κάτω από άγνωστες συνθήκες κάποια εποχή μεταξύ του 3ου μ.Χ. αιώνα (μαρτυρία του Έρμιππου από τη Σμύρνη) και του 7ου μ.Χ. αιώνα (μαρτυρία ex silentio του Σύ­ ρου μεταφραστή στα αραβικά τού Περί ποιητικής). Ο Tractatus Coislinianus είναι ένα μεταγενέστερο κείμενο-παρωδία του αριστοτελικού, υποτίθεται, χαμένου βιβλίου Περί κωμωδίας, με το οποίο συ­ μπληρωνόταν το Περί ποιητικής του. Σώζεται σ’ έ­ ναν κώδικα (Codex Coislinianus 120) του 10ου αιώ­ να καλλιγραφημένο. Ο κώδικας αυτός κατά το με­ γαλύτερο μέρος του περιέχει μικρά κείμενα λογίων ναν χρόνο αργότερα βγαίνει το βιβλίο του «εκ του περιπάτου», θεολογικού, φιλοσοφικού, χρο­ Richard Janko με έκδοση του Tractatus, όπου ο κλασικός φιλόλογος-καθηγητής, τότε στονολογικού και λογικού περιεχομένου, και στο τέλος τη μικρή αυτή πραγματεία περί κωμωδίας. Αυτή εκColumbia της Νέας Υόρκης και τώρα στο UCLA, δόθηκε για πρώτη φορά μόλις το 1839 από τον (Λος Άντζελες) θέλει, με μόνο εφόδιο το τερά­ Cramer, έπειτα περιελήφθη στην έκδοση του Αρι­ στιο... θάρρος του, να περάσει το κείμενο ως γνή­ στοφάνη από τον Bergk το 1857, και τελικά εκδόθησια αριστοτελικό. Του γράφω κριτική στο Βήμα της κε, μαζί με ένα άλλο, εξίσου (ουσιαστικά) άσχετο 26.6.88 με τίτλο «Μεταφραστικός εγκιβωτισμός», ό­ κείμενο, που υποτίθεται ότι τα δυο τους αποτελούν που όμως, εκ παραδρομής, κάνω ο ίδιος ένα μικρό «συμπληρώματα» της αριστοτελικής Ποιητικής, λάθος σε ένα δευτερεύον και όχι άμεσα σχετικό ζή­ που εκδόθηκαν από τον J. Bernays το 1968 με τίτλο τημα. Στέλνει ο Janko ένα βίαιο γράμμα στα... Νέα Zwei Abhandlungen iiber die aristotelischen ελληνικά από την Αμερική (Βήμα, 30.10.88) όπου, α­ Theorie des Drama. Ατυχώς το 1984 εκδόθηκε από φήνοντας κατά μέρος το κύριο θέμα, μου επιτίθεται τον Richard Janko ως δήθεν γνήσια αριστοτελικό για τη μικροαβλεψία μου. Εγώ, φυσικά, ζητώ συγ­ με τον τίτλο Aristotle on Comedy (Towards a γνώμη για τη δική μου παραδρομή, αλλά επιμένω Reconstruction o f Poetics II). στο κύριο ζητούμενο και τον καλώ να αναθεωρήσει To κείμενο αυτό δεν είναι απλώς νόθο και ψευδε­ τις ιδέες του με βάση την επιχειρηματολογία, που πίγραφο αλλά και σκόπιμη παρωδία του αριστοτε­ στο μεταξύ είχα αναπτύξει στο βιβλίο μου Κριτικά λικού κειμένου για την τραγωδία (που, πράγματι, και Συγκριτικά. Κανένας Έλληνας, συνάδελφος ή μη, δεν φάνηκε να κατάλαβε τί έγινε - πλην του Λί­ «έχει μητέρα την λύπην») ενός προφανώς φιλοπαίγμονος βυζαντινού λόγιου (στη μονή Coislin έφτασε νου Μπενάκη. Πρέπει και άλλοι να κατάλαβαν και να επείστηκαν, αλλά δεν εκδηλώθηκαν. Το πιο α­ από το Άγιον Όρος), που «παίζων άμα και σπουδάζων» μας άφησε ένα τόσο απολαυστικό jeu d’ στείο όμως είναι ότι μερικοί μικρονοϊκοί θεώρησαν ότι εγώ ηττήθηκα. Απόδειξη, λένε, ότι ζήτησα δημό­ esprit. Πόσο καλά Αρχαία ελληνικά πρέπει να ξέρει σια συγγνώμη! Αυτοί δεν πήραν είδηση. Τους έμει­ κανείς για να εννοήσει το «παίγνιον» του «δΓ ήδονε μόνο η χαιρεκακία κι αυτή, για άσχετο θέμα. Οι νής και γέλωτος περαίνουσα την των τοιούτων πα­ περισσότεροι δεν κατάλαβαν μεν το θέμα, εκτίμη­ θημάτων κάθαρσιν» e contrario προς το «δΓ ελέου σαν όμως το γεγονός ότι εγώ και μπήκα σε μια διε­ και φόβου... κάθαρσιν» της τραγωδίας; Μήπως η θνή φιλολογική διαμάχη από το Βήμα (πράγμα σπά­ παραδοξολογία έχει... πατέρα την πιθανότητα... μη­ νιο, γιατί σε τέτοια θέματα είμαστε διεθνώς ανύ­ τέρα τον Ουμπέρτο Έκο και... μαμή τον Richard παρκτοι) και χωρίς περιστροφές έγραψα “mea Janko; culpa” για ένα μικρό αβλέπτημά του επί δευτερεύΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟ ΥΛΟΣ οντος θέματος, που δεν έθιγε την ουσία της αντι­

Ε

" Ά μ α γρά ψ εις και δια βάσεις, τό τε θα β γεις να π α ίξ ε ις ”. Συνήθως μ ’ αυ τό ν τον τρόπο α π α ντο ύ σ α ν οι γονείς σ τις π α ρ α κ λή σ εις τω ν παιδιώ ν τους ό τα ν τους ζη το ύ σα ν τ η ν ά δεια να β γο υ ν από τα σπίτια τους για να πα ίξουν στο υ ς δρόμους, σ τις α λά ν ες και σ τα πά ρκα. Σ ήμερα τα παιδιά δ ια κ ό π το υ ν τη μ ε λ έτη τους κάπ οια ορισμένη ώ ρα για να πα ρακολουθήσουν, ακινητοποιη μένα μ π ρ ο σ τά σ το ν τη λ εο π τικ ό δ έκ τη , το π ρό ­ γρ α μ μ α της α ρεσ κεία ς τους. Για τα π ερισ σότερα παιδιά εκείνο το είδος του πα ι­ γνιδιού που ενεργοποιεί την κ ινη τικ ό τη τα του σ ώ μα τος και του πνεύ μ α το ς τα υ ­ τόχρονα , έχει α ν τικ α τα σ τα θ εί σ ε μ ε γά λ ο βαθμό από την πα ρακολούθη ση της τηλεόρα ση ς. Η τη λ εο π τικ ή επικοινω νία έγινε α π α ρα ίτη το στοιχείο τη ς καθημερινής μ α ς ζωής, μ εγά λ ω ν και μικρώ ν, τόσο που έχει σ η μ α ντικ ά α λλά ξει τη ν κοινω νική μ α ς συμπεριφορά. Α ν προσδιορίσ ουμε μ ά λ ισ τα τη ν εισ δοχή τη ς τηλεό ρα ση ς σ τη χώ ρα μ α ς σ το τέλ ο ς τη ς δ εκ α ετία ς του ’60, μπ ο ρο ύ μ ε να πούμε ότι έχου με μ π ρ ο σ τά μ α ς τις πρώ τες γενιές που γα λο υ χή θ η κα ν και δια μορφώ θηκαν μ ε αυτό το μέσο. Η «συνανα στροφ ή » του παιδιού μ ε τη ν τηλεόρα ση , ω ς δια μορφ ω τικός π α ρ ά ­ γο ν τα ς της προ σ ω π ικό τη τά ς του, έχει απ α σ χο λ ή σ ει επ α νειλημ μένα και σ ε διε­ θνές επ ίπεδο Π α ιδαγω γούς, Ψ υχολόγους, Κ οινωνιολόγους. Π α ιδ ί και τηλεόρα ση , λοιπόν, είναι το θέμα του πα ρό ντο ς αφ ιερώ ματος. Θέμα που εξ ετά ζετα ι μ έ σ α από δύο έρευνες και τα σ υ μ π ερ ά σ μ α τά τ ο υ ς ■η πρώ τη δημοσ ιεύεται και το π λή ρ ες ερω τη μ α το λό γιο - έγινε σ το ν τόπο μ α ς και η δ εύ τε­ ρη σ τη ν Α μ ερική . Π ιστεύουμ ε ότι ο α να γνώ στη ς δια β άζοντας το αφιέρω μα μ π ο ρ ε ί να β γά λει τα δικά του συ μ π ερ ά σ μ α τα α λ λ ά και να κάνει τις δικές του δια πιστώ σεις για το κα τά πόσο και μ ε ποιο τρόπο η τηλεόρα ση επηρεάζει τη ν προσω πική του ζωή αι κ α τ ' ιέκ τα σ η τη ζωή όλω ν μα ς. Επιμέλεια α φ ιερ ώ μ α το ς

16/αφιερωμα

Αγλαΐα Θ. Σκρουμπή

Τηλεόραση και παιδί

Διαπιστώσεις ξένων κυρίως ερευνητών-μελετητών πό έρευνες που έγιναν στην Αμερική, κυ­ Α ρίως, προκύπτει ότι τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας 2-5 χρόνων είναι οι πολυπληθέστε­ ροι τηλεθεατές, αφού αφιερώνουν στην τηλεόρα­ ση 30- 54 ώρες κάθε βδομάδα, ενώ τα παιδιά από 6-11 χρόνων 25 ώρες και τα μεγαλύτερα παιδιά και οι ενήλικες 23 ώρες τη βδομάδα! Φυσικά, πρέπει να πούμε ότι στην Αμερική υπάρχουν πολ­ λά τηλεοπτικά κανάλια, με διάφορα προγράμμα­ τα, όλες τις ώρες του 24ώρου, και ότι πολλές οικόγένειες διαθέτουν περισσότερους από ένα δέκτες. Τα Αμερικανόπουλα ξοδεύουν στην τηλεόρα­ ση το 1/3 του χρόνου που είναι ξύπνια και μέχρι 16 χρόνων έχουν δει 15.000 ώρες τηλεόραση, που είναι πολύ περισσότερες από αυτές που έχουν πε­ ράσει στο σχολείο. Η καθήλωση του παιδιού επί ολόκληρες ώρες κάθε μέρα μπροστά στην τηλεο­ πτική οθόνη, έχει πολλές δυσμενείς επιπτώσεις πάνω στον ευάλωτο και αναπτυσσόμενο οργανι­

σμό του, ανεξάρτητα από τα προγράμματα που παρακολουθεί. Οι επιπτώσεις αυτές είναι: Κατά τον Mac Louhan το «παιδί της τηλεόρα­ σης» δεν μπορεί να διαβάζει γιατί έχασε την ά­ σκηση των μυών των ματιών που είναι απαραίτη­ τοι για το διάβασμα. Η παρακολούθηση της τηλεόρασης δυσχεραί­ νει τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, γιατί δεν απαιτεί καμιά λεκτική συμμετοχή του, παρά μό­ νο μια παθητική δεκτικότητα. Τ-ο παιδί, όμως, έ­ χει ανάγκη να αποκτήσει βασικές τεχνικές της ε­ πικοινωνίας, δηλαδή να μάθει να διαβάζει, να γράφει, να εκφράζεται με" ευκολία και σαφήνεια, για να λειτουργήσει ως κοινωνικό ον. Η τηλεόραση περιορίζει πολύ τις ζωτικές πνευ­ ματικές και σωματικές δραστηριότητες του παι­ διού με αποτέλεσμα να μην μπορεί το παιδί να α­ νακαλύψει τη δύναμή του και αργότερα, όταν ενηλικιωθεί, να νιώσει πληρότητα τόσο στην ερ­ γασία όσο και στην ψυχαγωγία. Το παιδί ασκεί και τονώνει τη φαντασία του μέσα από δικές του δραστηριότητες και όχι μέσα από αυτές που του προσφέρει η τηλεόραση. Το παιδί πρέπει να μάθει να ζει μέσα στην οι­

αφιερωμα/17 κογένεια ως μέλος της, με την ανάλογη συμπερι­ φορά, για να γίνει μια μέρα ένας σωστός γονιός. Αυτά τα μαθαίνει με τη συμμετοχή του στην οι­ κογενειακή ζωή και με τις δικές του καθημερινές εμπειρίες. Τα «παιδιά της τηλεόρασης» στερού­ νται αυτές τις ευκαιρίες και, έτσι, συ­ γκεντρώνονται στον εαυτό τους και οδηγούνται στον απομονωτισμό. Η τηλεόραση προκαλεί, στα μικρά κυρίως παι­ διά, μια «χαύνωση» απ’ την οποία συνέρχονται όταν αλλάζει το πρόγραμμα ή παρεμβάλλονται διαφημίσεις, κι αυτό γιατί η τηλεόραση απορρο­ φά τα μικρά παιδιά, οι αισθήσεις των οποίων δεν αντέχουν στην υπερφόρτωση που τους παρέχουν τα γρήγορα εναλλασσόμενα ηλεκτρονικά ερε­ θίσματα. Η παρακολούθηση της τηλεόρασης συντελεί στη μείωση του χρόνου που διαθέτουν τα παιδιά για ανάγνωση βιβλίων. Εκτός αυτού, διαφορετι­ κή είναι η επίδραση της ανάγνωσης ενός βιβλίου από την παρακολούθηση ενός τηλεοπτικού προ­ γράμματος. Με την ανάγνωση το παιδί αναπτύσ­ σει τη φαντασία του και δημιουργεί τις δικές του εικόνες που καθρεφτίζουν τις ατομικές του ανά­ γκες, ενώ, όταν παρακολουθεί τηλεόραση, δέχε­ ται παθητικά ό,τι του προσφέρει το πρόγραμμα. Το παιδί μπορεί να επηρεάσει το βαθμό της ανά­ γνωσης, ενώ ως τηλεθεατής δεν μπορεί να επι­ βραδύνει ένα θαυμάσιο πρόγραμμα ή να επιταχύ­ νει ένα ανιαρό. Η τηλεοπτική παρακολούθηση α­ παιτεί έντονο ρυθμό και χωρίς διακοπές, πράγμα που δεν συμβαίνει με το διάβασμα. Η δύναμη των τηλεοπτικών εικόνων αιχμαλωτίζει το παιδί και κρατά αμείωτη την προσοχή του. Πάντως, τα παιδιά προτιμούν την τηλεόραση παρά το διάβα­ σμα, που απαιτεί εντονότερη διανοητική ενέρ­ γεια. Είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύ­ σης να προτιμά ό,τι απαιτεί λιγότερη προ­ σπάθεια. Ο αναγνώστης χρησιμοποιεί τη λεκτική σκέ­ ψη, ασκεί το μυαλό του στη συγκέντρωση και νιώθει τον πειρασμό να προχωρήσει πέρα από το κείμενο, να σκεφθεί τη δική του ζωή κάτω από το φως των νοημάτων του βιβλίου. Ο τηλεθεατής δεν χρειάζεται να βάλει σε κίνηση τις ανώτερες διανοητικές του δυνατότητες. Ψυχαγωγείται, αλ­ λά η παθητική του συμμετοχή δεν τον βοηθάει να αλλάξει ως άνθρωπος. Τα βιβλία είναι πάντα στα χέρια του παιδιού, τα ελέγχει, ενώ η τηλεόραση ε­ λέγχει το παιδί. Η τηλεόραση εμποδίζει το παιχνίδι των παι­ διών που πρέπει να είναι βασική απασχόληση της παιδικής ηλικίας. Μέσα από το παιχνίδι το παιδί χαίρεται τη ζωή και προβαίνει σε δραστηριότητες ζωτικής σημασίας για τη διανοητική, συναισθη­

ματική και κοινωνική του ανάπτυξη. Το παιχνίδι συντελεί στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του παιδιού. Το παιχνίδι δίνει την ευκαιρία στο παιδί να αυτενεργήσει και να χαρεί τις περιπέ­ τειες της ανακάλυψης. Το παιδί που βρίσκεται στην ανάπτυξή του, έ­ χει ανάγκες να βρει ευκαιρίες να δυναμώσει τους θεμελιακούς οικογενειακούς δεσμούς του, ώστε να καταλάβει τον εαυτό του. Η τηλεόραση περιο­ ρίζει αυτές τις ευκαιρίες και επιδβά καταλυτικά στην οικογένεια και στις οικογενειακές συνή­ θειες που έδιναν στα μέλη της το αίσθημα ότι α­ νήκουν σε ένα σύνολο-οικογένεια. Η τηλεόραση εξαφανίζει τις συζητήσεις μέσα στην οικογένεια, την οικογενειακή ψυχαγωγία, τα παιχνίδια, τα α­ στεία, καθώς και άλλες κοινές δραστηριότητες. Η οικογένεια, ενώ παρακολουθεί τηλεόραση, πα­ ραμένει σιωπηλή και καθένας κλείνεται στον ε­ αυτό του, γιατί δεν υπάρχει άμεση οπτική ή λε­ κτική επικοινωνία. Έτσι, πολλοί γονείς διευκο­ λύνονται στην εγκατάλειψη του ρόλου τους της ανατροφής και κοινωνικοποίησης των παιδιών τους, ενώ πολλά παιδιά παρουσιάζουν τάσεις α­ πομόνωσης και κλείνονται στον εαυτό τους. Τα παιδιά που περνούν πολλές ώρες μπροστά στη μικρή οθόνη, που στερούνται την κουβέντα με τους γονείς και το παιχνίδι με τους φίλους τους, νιώθουν έντονη μοναξιά και δείχνουν μια συμπεριφορά επηρεασμένη από την τηλεόραση. «Το παιδί της τηλεόρασης» παρουσιάζει λιγότε­ ρο ανεπτυγμένες ορισμένες ικανότητες του αρι­ στερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου (ικανότητες έκφρασης και σωστής σκέψης) σε σχέση με τις ι­ κανότητες όρασης και χώρου του δεξιού ημι­ σφαιρίου. Παρουσιάζει, δηλαδή, τρόπους δια­ νοητικής λειτουργίας που εξαρτώνται από το δε­ ξιό, μη λεκτικό, ημισφαίριο του εγκεφάλου. Έ ­ τσι, το παιδί δεν μπορεί να σκεφτεί λογικά, δεν έχει φιλοδοξίες και διάθεση ανταγωνισμού, αδια­ φορεί για αναζήτηση αξιών, αποφεύγει το λόγο και στρέφεται προς το «εγώ» του. Αντίθετα, πα­ ρουσιάζει κλίση για τη μουσική και την εκμάθη­ ση μουσικών οργάνων που έχουν το κέντρο τους στο δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου. Από παρα­ τηρήσεις που έγιναν στην Αμερική στη διάρκεια 1964-1968, δηλαδή όταν η πρώτη γενιά της τηλεό­ ρασης έφτασε στην εφηβεία, διαπιστώθηκε η τά­ ση πολλών νέων για ψυχολογική αποξένωση, το ενδιαφέρον τους για τον ανατολικό μυστικισμό και την κοινοβιακή ζωή, καθώς και για ψυχεδελι­ κά ναρκωτικά. Το ποσοστό των νέων 10-18 χρό­ νων που συνελήφθη για χρήση επικίνδυνων ναρ­ κωτικών είχε διπλασιαστεί. Φυσικά, μόνη ένοχη γι’ αυτό δεν πρέπει να θεωρείται η τηλεόραση. Πολλοί υποστηρίζουν ότι η τηλεοπτική βία διε-

* Η Αγλαΐα Θ. Σκρουμπή είναι πτυχιούχος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συντονιστής της έρευνας ήταν ο Δρ. Μιχάλης Γ. Πετράκης.

18/αφιερωμα γείρει την επιθετικότητα των παιδιών, ενώ άλλοι υποστηρίζουν το αντίθετο, ότι δηλαδή το παιδί με το μηχανισμό της προβολής και ταύτισής του με τον επιτιθέμενο ήρωα εκτονώνει την επιθετικότητά του. Και οι δύο απόψεις είναι αμφισβητήρισμες, γιατί απομονώνουν τη βία από το σύνολο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, απομονώνουν την τηλεόραση από το πλήθος παραμέτρων που επηρεάζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και, μά­ λιστα, απομονώνουν ένα είδος τηλεοπτικών προ­ γραμμάτων, εκείνα που περιλαμβάνουν σκηνές βίας. Γεγονός, πάντως, είναι ότι πολλά παιδιά δεν βλέπουν μόνο τα παιδικά, τα εκπαιδευτικά και άλλα κατάλληλα προγράμματα, αλλά και προγράμματα τελείως ακατάλληλα. Έτσι, η βία, το εύκολο κέρδος, η καλυμμένη πορνεία και άλ­ λα μηνύματα περνούν μέσα στο παιδικό μυαλό και πολλά αφομοιώνονται και οδηγούν το παιδί σε αντικοινωνικές εκδηλώσεις. Κρούσματα αρνητικών παιδικών εκδηλώσεων, που οφείλονται στην τηλεόραση, παρουσιάστη­ καν και στη χώρα μας. Το σοβαρότερο είναι η προ ετών απόπειρα αυτοκτονίας ενός αγοριού 11 χρόνων μπροστά στα μάτια της 5χρονης αδελ­ φής του. Το παιδί αυτό, θαυμαστής των τηλεο­ πτικών έργων «Ταρζάν» και «Σογκούν», κρέμα­ σε ένα σκοινί στην πόρτα του δωματίου του, πέ­ ρασε το κεφάλι του μέσα στη θηλιά και σίγουρα θα πνιγόταν, αν δεν προλάβαινε η αδελφή του να ειδοποιήσει τους γονείς τους. Ο Έλληνας καθηγητής κ. Σ. Δοξιάδης υπο­ στηρίζει ότι με την τηλεόραση χάνεται η άμεση ε­ παφή του παιδιού με το κοινωνικό του περιβάλ­ λον, χάνεται η λεκτική του επικοινωνία. Υπάρχει παθητική επικοινωνία και ενισχύεται ο απομονω­ τισμός με όλες τις δυσάρεστες συνέπειες. Ωστό­ σο, κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί πειστικά ό­ τι οι σκηνές βίας οδηγούν σε συνθήκες βίας και εγκληματικότητας, αν δεν βοηθηθούν και από άλλους παράγοντες. Πάντως, τα παιδιά που βλέ­ πουν περισσότερες σκηνές βίας στην τηλεόραση, συνηθίζουν προοδευτικά στην καθημερινότητα του φαινομένου. Εξοικειώνονται, δηλαδή, με τη βία και χάνουν τη δυνατότητα να επηρεάζονται αρνητικά από αυτή. Αυτή την άποψη υποστηρί­ ζουν και πολλοί κοινωνιολόγοι διευκρινίζοντας ότι η βία, με όποιες μορφές κι αν εμφανίζεται στη μικρή οθόνη, επηρεάζει βαθύτατα τη συμπεριφο­ ρά των παιδιών, αλλά δεν είναι η μόνη που τα κά­ νει να συμπεριφέρονται αντικοινωνικά. Η υπερβολική παρακολούθηση της τηλεόρα­ σης δημιουργεί δυσδιάκριτα όρια ανάμεσα στο πραγματικό και στο μη πραγματικό. Επίσης, αμ­ βλύνει την ευαισθησία απέναντι στα πραγματικά γεγονότα, έτσι ώστε, σε μια πραγματική κατά­ σταση (π.χ. σε ένα τροχαίο ατύχημα) οι άνθρω­ ποι και ιδίως τα παιδιά να αντιδρούν λιγότερο ως άτομα με συναίσθηση και περισσότερο ως απλοί

θεατές. Το παιδί ταλαντεύεται ανάμεσα στο πραγματικό και στο μη πραγματικό, το δε συγκι­ νησιακό του επίπεδο πέφτει πολύ χαμηλά. Πολλοί ερευνητές, που ασχολήθηκαν με την ε­ πίδραση των τηλεοπτικών διαφημίσεων στο παι­ δί, τις κατηγορούν ότι εκμεταλλεύονται την ά­ γνοια των παιδιών σχετικά με τις οικονομικές σχέσεις, υπερβάλλουν τα οφέλη των διαφημιζό­ μενων προϊόντων, διεγείρουν τις επιθυμίες και δημιουργούν ανάγκες που δεν θα είχαν προτε­ ραιότητα χωρίς τη διαφήμιση, διαστρεβλώνουν την αλήθεια, εξαπατούν τα παιδιά κ.λπ. Αντίθε­ τα, οι διαφημιστές ισχυρίζονται ότι οι διαφημί­ σεις δεν δημιουργούν ανάγκες, αλλά απλώς προ­ σπαθούν να ενημερώσουν τα παιδιά και τους τη­ λεθεατές γενικότερα, κυρίως για νέα προϊόντα. Πάντως, σχεδόν, όλες οι διαφημίσεις βλέπονται μάλλον ευχάριστα από τα παιδιά και ώς ένα βαθ­ μό τα επηρεάζουν. Πρόσφατα ο ελληνικός και ιταλικός Τύπος α­ σχολήθηκε με τις βλαβερές συνέπειες της τηλεό­ ρασης σε ένα παιδί τρισήμισι χρόνων από τη Νε­ άπολη της Ιταλίας. Πρόκειται για τον μικρό Μπρούνο, που ζει σε ένα δικό του κόσμο, χωρίς παιχνίδια αλλά γεμάτο κιβώτια απορρυπαντι­ κών, πλαστικές μποτίλιες λευκαντικών και σπρέυ. Οι γονείς του (μητέρα καθηγήτρια, πατέ­ ρας δημόσιος υπάλληλος, μια νορμάλ οικογένεια μικροαστών) είναι ανήσυχοι για την κατάστασή του. Το παιδί τους πάσχει, όπως είπαν οι παιδία­ τροι από μια ιδιαίτερη ασθένεια, «το σύνδρομο των τηλεοπτικών σποτς» από ηλικίας οκτώ μη­ νών. Παίζει και μιλάει μόνο με τα κιβώτια των α­ πορρυπαντικών, θυμώνει και βάζει τα κλάματα όταν προσπαθούν να του τα πάρουν. Αρνείται τα άλλα παιχνίδια, ζητάει μόνο νέα κιβώτια απορ­ ρυπαντικών. Το παιχνίδι αυτό του έγινε σιγάσιγά μανία, σύνδρομο. Αυτή τη στιγμή αντιμετω­ πίζει δυσκολίες να παίξει με άλλα παιδιά της ηλι­ κίας του, είναι προβληματικό να μπει σε ένα άσυ­ λο, γιατί υπάρχει κίνδυνος να απομονωθεί τε­ λείως. Σχετικά, ο νευροψυχίατρος καθηγητής της Νεάπολης Giusepe Giordando είπε: «7-8 ώρες μπροστά στην T.V. είναι πάρα πολλές και δη­ μιουργούν στα μικρά παιδιά ένα είδος τηλεξάρτησης. Μπορεί να προκύψουν σοβαρά προβλή­ ματα, αν σε αυτή την ηλικία τα παιδιά απομονώ­ νονται μπροστά στην τηλεόραση και οι γονείς παραμένουν απαθείς. Σε αυτή την περίπτωση εί­ ναι προτιμότερο να πετάξετε την τηλεόρασή σας». Τις παραπάνω αρνητικές επιδράσεις της τηλε­ όρασης στα παιδιά μπορούμε να τις αποφύγουμε ή έστω να τις περιορίσουμε και να έχουμε θετικές επιδράσεις, πάντοτε κατά τη γνώμη ερευνητώνμελετητών, αρκεί τα παιδιά να βλέπουν σε κα­ τάλληλες ώρες προγράμματα κατάλληλα και σχετικά μικρής διάρκειας. Έτσι, τα παιδιά δεν

αφιερωμα/19 χάνουν τις ευκαιρίες για συζήτηση, παιχνίδι και ανάγνωση. Τα προγράμματα που πρέπει να πα­ ρακολουθούν τα παιδιά πρέπει να προσφέρουν ό,τι καλύπτει τις ανάγκες τους, τα ενδιαφέροντα και τις σύγχρονες απαιτήσεις τους και μαζί να τρέφουν τον πνευματικό τους κόσμο και να καλ­ λιεργούν το καλλιτεχνικό τους κριτήριο. Γι’ αυ­ τό, τα κατάλληλα για παιδιά τηλεοπτικά προ­ γράμματα πρέπει να προπαρασκευάζονται από ειδικούς, κυρίως εκπαιδευτικούς, να μην είναι α­ νιαρά, να ενισχύουν την ανάγκη και την επιθυμία για μάθηση, να μην είναι μεγάλης διάρκειας και να στηρίζονται στην εικόνα κυρίως, ο δε λόγος να έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Τέλος, όλοι οι μελετητές τονίζουν ότι την κύ­ ρια ευθύνη για τις δυσμενείς επιδράσεις της τηλε­ όρασης στα παιδιά φέρουν οι γονείς, οι οποίοι εί­ τε γιατί είναι κουρασμένοι, είτε γιατί δεν θέλουν να δυσαρεστήσουν τα παιδιά τους, τα αφήνουν να παρακολουθούν επί πολλές ώρες τηλεοπτικά προγράμματα κάθε είδους, ίσως και ακατάλλη­ λα. Άλλωστε πολλοί γονείς το ομολογούν: «Α­ φήνουμε τα παιδιά να βλέπουν τηλεόραση γιατί βρίσκουμε την ησυχία μας».

την κυρία Μαλικέντζου. Το δείγμα της έρευνας περιελάμβανε 822 παιδιά κάθε σχολικής ηλικίας, τόσο από την Αθήνα όσο και από την επαρχία. Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά και α­ πρόσμενα. Ποιος φανταζόταν ότι: - Στα 100 παιδιά του νηπιαγωγείου Τρικάλων και τα 100 έβλεπαν το «Μια Αθηναία στην Αθήνα», όσο και τη «Λάσση»; - Τα 96,5% των παιδιών του δημοτικού σχο­ λείου στο χωριό Μεγάλα Καλύβια έβλεπαν το «Λούνα Παρκ» και τα 72,4% το «Χριστό ξανασταυρώνεται»; - Ό λες τις εκπομπές των μεγάλων τις έβλε­ παν τα παιδιά περισσότερο απ’ τους με­ γάλους; - Οι ειδήσεις των 9 μ.μ. της ΕΡΤ είχαν από τα παιδιά, σε σχέση με τους μεγάλους, τε­ τραπλάσια ακροαματικότητα στην επαρ­ χία και τριπλάσια στην Αθήνα; - Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της ΥΕΝΕΔ είχε μόνο 3% ακροαματικότητα; Ό λα τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής εί­ ναι αρκετά σημαντικά και θεώρησα πολύ ενδια­ φέρον να δω τί άλλαξε και τί όχι, μέσα στο χρόνο που μεσολάβησε από τότε, κάνοντας κι εγώ μια παρόμοια έρευνα. Αποφάσισα, όμως, τελικά η έρευνά μου να έχει διαφορετικό στόχο και σκοπό, δηλαδή την επίδραση της τηλεόρασης στα παιδιά 3-14 χρόνων και, ειδικότερα, την επίδραση στη συμπεριφορά, στη μελέτη, στη διάθεση του ελεύ­ θερου χρόνου τους, στις αγοραστικές τους συνή­ θειες και ακόμα στον τυχόν περιορισμό του ρό­ λου των γονέων στην ανατροφή και διαπαιδαγώ­ γηση των παιδιών τους.

Το ερωτηματολόγιο

Στόχοι της έρευνας Ό πω ς έχω προαναφέρει, η μόνη έρευνα που εί­ χε πραγματοποιηθεί μέχρι το 1981, είχε γίνει από

Για τη διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποίησα ένα ερωτηματολόγιο με 25 ερωτήσεις, στη σύντα­ ξη του οποίου με βοήθησε σημαντικά ο καθηγη­ τής μου Δρ. Μ. Πετράκης. Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από 23 κλειστές ερωτήσεις και 3 υποερωτήσεις και 2 ανοιχτές ερωτήσεις και 4 υποερωτήσεις. Προτίμησα να συμπεριλάβω όσο το δυνατόν περισσότερες κλειστές ερωτήσεις στο ε­ ρωτηματολόγιο για να είναι πιο εύκολη η επεξερ­ γασία των απαντήσεων. Κι ακόμα γιατί η συ­ μπλήρωση ερωτηματολογίων με κλειστές ερωτή­ σεις είναι πιο γρήγορη, εύκολη και δεν κουράζει τον ερωτώμενο και μπορεί να γίνει από οποιοδήποτε άτομο άσχετα με το μορφωτικό του ε­ πίπεδο.

'20/αφιερωμα

Το δείγμα •α) Είδος της δειγματοληψίας που ♦. χρησιμοποιήθηκε Κατά τη διάρκεια του Pilot Test βεβαιώθηκα ό­ τι ο καλύτερος τρόπος για την πιο ομαλή, εύκολη και γρήγορη διεξαγωγή της έρευνας ήταν οι προ­ σωπικές συνεντεύξεις. Έκανα, όμως, και μία προσπάθεια να χρησιμοποιήσω την τηλεφωνική κλήση, παράλληλα με τις προσωπικές συνεντεύ­ ξεις. Δυστυχώς, όμως, αυτή η προσπάθεια απέτυχε, ενώ 2-3 φορές που κατάφερα να πάρω τηλε­ φωνικές συνεντεύξεις, κατάλαβα ότι οι ερωτώμενοι δυσανασχέτησαν και κουράστηκαν. Αυτό μάλλον οφειλόταν στο μεγάλο μέγεθος του ερω­ τηματολογίου, το οποίο περιλαμβάνει 25 ερωτή­ σεις, ενώ συνήθως αυτά που χρησιμοποιούνται για τις τηλεφωνικές συνεντεύξεις πρέπει να περι­ λαμβάνουν περίπου 6-10 ερωτήσεις. Έτσι, τελι­ κά, κατέληξα στη διεξαγωγή της έρευνας μόνο με προσωπικές συνεντεύξεις, ενώ, συγχρόνως, προσπάθησα να εκμεταλλευτώ όσο καλύτερα γι-, νόταν τα πλεονεκτήματα της μεθόδου αυτής, δη­ λαδή εξοικονόμηση χρόνου και χρήματος, συ­ γκέντρωση δειγματοληπτικών στοιχείων και ι­ δίως εμπειρία στην επικοινωνία. β) Μέγεθος του δείγματος Το δείγμα που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα περιελάμβανε γονείς, που έχουν παιδιά ηλικίας 3-14 ετών (αγόρια-κορίτσια) που βλέπουν τη­ λεόραση. Το δείγμα που είχα αρχικά σκοπό να συμπεριλάβω στην έρευνά μου ήταν γύρω στα 350-400 ά­ τομα. Κατά τη διάρκεια, όμως, της έρευνας, κα­ τάλαβα ότι αυτό ήταν αδύνατο να γίνει. Ο χρόνος που είχα στη διάθεσή μου ήταν περιορισμένος και δεν διέθετα χρήματα για ειδικευμένο ερευνη­ τή,' ο οποίος θα μπορούσε να με βοηθήσει. Κατα­ λαβαίνω, βέβαια, τον σημαντικό ρόλο του μεγά­ λου δείγματος, καθώς επίσης και το ρόλο του βαθμού αντιπροσωπευτικότητας του πληθυσμού στο δείγμα, αλλά οι δυσκολίες που ανέφερα δε μου άφησαν πολλά περιθώρια. Το τελικό δείγμα ανήλθε σε 200 άτομα, από τα οποία 144 ήταν γυναίκες και 56 άνδρες. Η επιλο­ γή τους έγινε με τέτοιο τρόπο, ώστε να συμπεριληφθούν άτομα από διαφορετικές κοινωνικό- οι­ κονομικές και επαγγελματικές κατηγορίες. Επί­ σης, τα άτομα, που αποτέλεσαν το δείγμα, ήταν κάτοικοι Αθηνών από διαφορετικές περιοχές και ηλικίας από 17-56 για τις γυναίκες και 25-63 για τους άνδρες. Ο μεγάλος αριθμός των γυναικών στο δείγμα ήταν εντελώς τυχαίος. Απλώς, ήταν πιο εύκολο να βρεθούν και να δώσουν συνεντεύξεις. Εξάλ­

λου, έχω τη γνώμη ότι γνωρίζουν καλύτερα πό­ σες ώρες βλέπουν τα παιδιά τους τηλεόραση, αν παραμελούν τα μαθήματά τους εξαιτίας της, αν επηρεάζονται απ’ αυτή κ.λπ., κι αυτό γιατί οι μη­ τέρες κυρίως βρίσκονται περισσότερες ώρες κοντά στα παιδιά. γ) Σύνθεση του δείγματος

Γυναίκες Άνδρες

ΑΠ.

144 56

% 72.0 28.0

200

100,0

ΑΠ.

5 39 69 29 2

% 3,5 27,1 47,9 20,1 1,4

Γυναίκες 17-24 25-32 33-40 41-48 49-56 Άνδρες ΑΠ.

17-24 25-32 33-40 41-48 49-56 56-63

-

«7ο -

4 22 24 5 1

7,1 39,3 42,9 8,9 1,8

56

100,0

Συλλογή των στοιχείων της έρευνας Για τη συλλογή των στοιχείων και τη συμπλή­ ρωση των ερωτηματολογίων, επέλεξα την προ­ σωπική συνέντευξη. Προσπάθησα να πάρω συ­ νεντεύξεις από γονείς πηγαίνοντας σε σχολεία κυρίως (όπου πολλοί περίμεναν τα παιδιά τους), σπίτια, γραφεία, αλλά και σε παιδικές χαρές. Η επιλογή των σχολείων, σπιτιών κ.λπ. απ’ όπου πάρθηκαν οι συνεντεύξεις, έγιναν με τυχαίο τρό­ πο, με σκοπό να διασφαλιστεί η τυχαιότητα του δείγματος. Επίσης, έγινε προσπάθεια το δείγμα να είναι όσο το δυνατόν ανομοιογενές, δηλαδή τα άτομα που το αποτέλεσαν να ανήκουν σε δια­ φορετικές οικονομικές, κοινωνικές και επαγγελ­ ματικές κατηγορίες.

αφιερωμα/21 Ερώτηση 2

Ανάλυση των στοιχείων της έρευνας

Πόσα από τα παιδιά σας είναι ηλικίας 3-14 ετών; ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Ερώτηση 1 Είστε παντρεμένος; ΝΑΙ 200, ποσοστό 100% Έ χετε παιδιά; Έχουν παιδιά και οι 200, ποσοστό 100%

3-5 6-9 10-14

Αγόρια 36 84 72

% 18,7 43,8 37,5

Κορίτσια 36 62 56

% 23,4 40,3 36,3

192

100,0

154

100.0

(Σχετικό διάγραμμα 2)

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2 Ηλικίες παιδιών

Κορίτσια

Αγόρια 6 -9

6 -9

36,3%

37,5%

Ερώτηση 3 Βλέπουν τα παιδιά σας τηλεόραση;

Στις περιοχές που έγινε η έρευνα αποδείχτηκε ότι όλα τα παιδιά βλέπουν τηλεόραση, άρα όλα τα σπίτια διαθέτουν τουλάχιστον ένα δέκτη.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3

ΝΑΙ ΟΧΙ

3 -5

ΑΠ.

%

200

100,0

200

100,0

22/αφιερωμα Ερώτηση 4 Βλέπουν τηλεόραση μόνα τους ή με συντροφιά; (πατέρα, μητέρα, άλλα αδέλφια, φίλους κ.λπ.) Με την ερώτηση αυτή επιδιώκεται να διαπι­ στωθεί αν οι γονείς αφήνουν τα παιδιά μόνα τους να βλέπουν τηλεόραση για λόγους «απαλλαγής» τους από την παρουσία των παιδιών και ανακού­ φισής τους. Σ’ αυτή την περίπτωση, η απομόνω­ ση του παιδιού, που οφείλεται στην τηλεόραση, ε­ πιτείνεται αφού το παιδί αισθάνεται μόνο του, καθηλωμένο μπροστά στη μικρή οθόνη και δεν έ­ χει τη δυνατότητα να σχολιάσει ή να ρωτήσει κά­ τι σχετικό με αυτό που βλέπει και ακούει. Οι συ­ νέπειες της απομόνωσης είναι αρνητικά σοβαρές στην ψυχοπνευματική ανάπτυξη του παιδιού.

Ερώτηση 5 Πόσες ώρες περίπου την ημέρα βλέπουν τηλεό­ ραση τις εργάσιμες και πόσες τις αργίες και πα­ ραμονές αργιών; Ό σο περισσότερες ώρες βλέπει το παιδί τηλε­ όραση, τόσο μειώνονται οι ευκαιρίες για παιχνί­ δι, ανάγνωση, συζήτηση με το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον κ.λπ., ενώ παράλληλα αυξά­ νουν οι πιθανότητες αρνητικής επίδρασης στο παιδί. Στόχος μας, λοιπόν, είναι να διαπιστώ­ σουμε τη διάρκεια της παρακολούθησης απ’ το παιδί τηλεοπτικών προγραμμάτων. ΠΙΝΑΚΑΣ 5

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Και μόνα τους και με συντροφιά Μόνα τους Με συντροφιά Δεν απάντησαν

ΑΠ.

%

162 18 18 2

81,0 9,0 9,0 1,0

200

100,0

Ένα μικρό ποσοστό 9% του δείγματος απά­ ντησε ότι τα παιδιά τους βλέπουν τηλεόραση μό­ να τους και το ίδιο ποσοστό ότι τα παιδιά τους βλέπουν τηλεόραση με συντροφιά. Στην πρώτη περίπτωση συμπεραίνουμε ότι τα παιδιά ανήκουν κυρίως στις μεγαλύτερες ηλικίες και πάντα απουσιάζουν απ’ το σπίτι οι μεγαλύτε­ ροι. Φυσικά, αυτή η κατάσταση είναι δϋσμενέστερη, γιατί το παιδί αισθάνεται απομόνωση και συνηθίζει σ’ αυτή, με σοβαρές για την ψυχοπνευ­ ματική του ανάπτυξη συνέπειες. Στη δεύτερη περίπτωση, συμπεραίνουμε ότι τα παιδιά δεν βρίσκονται ποτέ μόνα τους στο σπίτι, ίσως γιατί είναι πιο μικρής ηλικίας, ή έχουν αδέλ­ φια, γιαγιά, παππού κ.λπ. Σ’ αυτές τις περιπτώ­ σεις, το καθηλωμένο στη μικρή οθόνη παιδί δεν αισθάνεται τελείως απομονωμένο, έστω και αν η τηλεόραση αυτή καθεαυτή απομονώνει το παιδί από το περιβάλλον του. Η τρίτη περίπτωση που καλύπτει ποσοστό 81% του δείγματος είναι και η συνηθέστερη. Τα παιδιά, πότε βλέπουν μόνα τους τηλεόραση και πότε με συντροφιά. Και σ’ αυτή την περίπτωση, αφού περιοδικά και όχι μόνιμα βλέπουν μόνα τους τηλεόραση, μειώνονται οι δυσμενείς επι­ πτώσεις της απομόνωσης.

Ωρες 1-2 2-3 3-4 4-5 5 και άνω Δεν ξέρω

Εργάσιμες Αργίες ΑΠ. % ΑΠ. % 132 66,0 30 15,0 43 21,5 64 32,0 13 6,5 43 21,5 2 1,0 34 17,0 1,5 24 12,0 3 5 2,5 7 3,5 200 100,0 200 100,0

Απ’ τις απαντήσεις προκύπτει ότι το μεγαλύτε­ ρο ποσοστό των παιδιών (66%) βλέπουν τηλεό­ ραση κατά τις εργάσιμες ημέρες 1-2 ώρες και ένα ποσοστό 21,5% 2-3 ώρες. Αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά, στη μεγάλη πλειοψηφία, βλέπουν τηλεό­ ραση λίγες ώρες κάθε μέρα. Έτσι, οι πιθανότη­ τες είναι ότι τα παιδιά παρακολουθούν κατάλλη­ λα γι’ αυτά προγράμματα και ότι μένει διαθέσι­ μος χρόνος για παιχνίδι, περιπάτους, μελέτη μα­ θημάτων κ.λπ. Επίσης, μετριάζονται οι περιπτώ­ σεις που τα παιδιά βλέπουν ακατάλληλα προ­ γράμματα. Άρα, περιορίζονται πολύ οι δυνατό­ τητες δυσμενούς επίδρασης της τηλεόρασης στα παιδιά. Εξάλλου, τις αργίες και παραμονές αρ­ γιών οι ώρες που τα παιδιά βλέπουν τηλεόραση αυξάνονται κατά πολύ. Ένα ποσοστό 12% βλέ­ πει τηλεόραση άνω των 5 ωρών. Πολλοί γονείς το δικαιολόγησαν ισχυριζόμενοι ότι τα παιδιά τους τις ημέρες αυτές βλέπουν, εκτός των άλλων, ελ­ ληνικές ταινίες, αθλητικούς αγώνες και, επιπλέ­ ον, έχουν πολλές ώρες ελεύθερες και για ύπνο και για άλλες ασχολίες. Μερικοί γονείς (ποσο­ στό 3,5% τις εργάσιμες ημέρες και 2,5% τις αρ­ γίες και παραμονές αργιών) απάντησαν ότι δεν ξέρουν πόσες ώρες βλέπουν τα παιδιά τους τηλε­ όραση, προφανώς γιατί απουσιάζουν από το σπί­ τι ή γιατί, λόγω άλλων ασχολιών, δεν ελέγχουν τα παιδιά τους. Πάντως, μπορούμε να πούμε ότι τα διάφορα

αφιερωμα/23 ποσοστά πρέπει να θεωρηθούν φυσιολογικά σε σχέση με τον τρόπο ζωής μας και με τον τρόπο ζωής των παιδιών, καθώς και σε σχέση με τις ώ­ ρες λειτουργίας της τηλεόρασης και με τις ώρες προβολής των κατάλληλων για παιδιά προγραμ­ μάτων. Τα μικρά ποσοστά που ξεπερνούν τις 3 ώρες κάθε μέρα αφορούν κυρίως σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, που έχουν πολλές ελεύθερες ώρες. Ερώτηση 6 Μέχρι ποια ώρα βλέπουν TV τα παιδιά σας; Συνήθως, τα παιδικά και κατάλληλα, γενικώς, για παιδιά προγράμματα προβάλλονται τις απο­ γευματινές και πρώτες βραδινές ώρες. Επομέ­ νως, τα παιδιά που βλέπουν τηλεόραση ως αργά το βράδυ είναι πολύ πιθανόν ότι θα δουν και προ­ γράμματα ακατάλληλα. ΓΤ αυτό θεωρούμε πολύ ενδιαφέρον να δούμε μέχρι ποια ώρα βλέπουν τα παιδιά τηλεόραση. __^

ΠΙΝΑΚΑΣ 6

Μέχρι τις Μέχρι τις Μέχρι τις Μέχρι τις Μέχρι τις Μέχρι τις και πέρα Δεν ξέρω

7μ.μ.

8μ.μ.

9μ.μ. ΙΟμ.μ.

11μ.μ.

12 μ.μ.

Εργάσιμες ΑΠ. % 42 21,0 35 17,5 60 30,0 48 24,0 7 3,5 1 7

0,5 3,5

200 100,0

Αργίες ΑΠ. % 11 5,5 12 6,0 30 15,0 41 20,5 48 24,0 53 5

26,5 2,5

200 100,0

(Σχετικό διάγραμμα 6)

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 6

Μέχρι ποια ώρα βλέπουν τα παιδιά τηλεόραση

ώρες 7μ.μ.

8μ.μ.

9μ.μ.

Και στην ερώτηση αυτή παρατηρούμε ότι στις εργάσιμες ημέρες βλέπουν τηλεόραση μέχρι τις 9μ.μ. τα μεγαλύτερα ποσοστά των παιδιών. Ένα ποσοστό 24% μέχρι τις ΙΟμ.μ. και ελάχιστα παι­ διά μετά τις ΙΟμ.μ. Κατά τις αργίες και παραμο­ νές αργιών τα ποσοστά μετατοπίζονται αργότε­ ρα και ένα ποσοστό 26,5% παρατείνει και μετά τα μεσάνυχτα. Κι εδώ είναι προφανές ότι τα παι­ διά που βλέπουν τηλεόραση μετά τις 9μ.μ. είναι

ΙΟμ.μ.

Ιΐμ.μ.

12μ.μ. και άνω

μεγαλύτερης ηλικίας και ότι όσα βλέπουν και με­ τά τα μεσάνυχτα το κάνουν για να δουν το τέλος φιλμ που συμπίπτει τις ώρες αυτές ή κάποιο ψυ­ χαγωγικό πρόγραμμα. Για όσους απάντησαν «Δεν ξέρω» ισχύει η παρατήρησή μου στην ίδια απάντηση της προηγούμενης ερώτησης. Πά­ ντως, μπορώ να πω ότι υπάρχει λογική συσχέτιση των απαντήσεων της ερώτησης αυτής με τις απαντήσεις της προηγούμενης ερώτησης.

24/αφιερωμα Ερώτηση 7 Μερικοί δάσκαλοι υποστηρίζουν ότι πολλά παιδιά στά πρωινά μαθήματα νυστάζουν, επειδή το προηγούμενο βράδυ έβλεπαν ως αργά TV. Ποιους κατηγορείτε γι’ αυτό; Από συζητήσεις με εκπαιδευτικούς (κυρίως δασκάλες, δασκάλους) πληροφορήθήκαμε ότι μερικά παιδιά στα πρωινά μαθήματα νυστάζουν επειδή το προηγούμενο βράδυ έβλεπαν τηλεόρα­ ση ως αργά. Είναι ενδιαφέρον να δούμε οι γονείς των παιδιών ποιον θεωρούν υπεύθυνο γι’ αυτή την κατάσταση. Η απάντηση μπορεί να είναι σύντο­ μη, μπορεί, όμως, να περιέχει και κάποια εξήγη­ ση που θα δώσουν οι ερωτώμενοι γονείς. Επιδιώ­ κεται να διαπιστωθεί αν οι γονείς θα έχουν το θάρρος να αναλάβουν την ευθύνη, γιατί αφήνουν τα παιδιά τους να φτάσουν ως αυτό το σημείο ή θα προσπαθήσουν να την επιρρίψουν σε άλλους παράγοντες. ΠΙΝΑΚΑΣ 7 ΑΠ. % Τους γονείς 165 82,5% Τους γονείς και την TV 5 2,5 Την TV 4 2,0 Τα παιδιά 3 1,5 Κανένα 3 1,5 Γονείς-παιδιά-δασκάλουςσύστημα TV 2 1,0 Τρόπος ζωής-έλλειψη ωραρίου 2 για παιδιά ι,ο 5 Δεν ξέρω 2,5 Δεν απάντησαν 11 5,5 200

100,0

Το μεγαλύτερο ποσοστό (82,5%) του δείγμα­ τος, που ρωτήθηκε, κατηγορεί για την κατάστα­ ση αυτή τους γονείς. Είναι ενθαρρυντικό, ότι οι ίδιοι οι γονείς, στο μεγαλύτερο ποσοστό, θεωρούν τους εαυτούς τους υπεύθυνους για την κατάσταση αυτή που παρατηρείται, κυρίως, σε μικρά παιδιά νηπιαγω­ γείων και πρώτων τάξεων δημοτικού σχολείου. Έτσι, είναι πιθανόν η κατάσταση αυτή να περιο­ ριστεί με τις παρατηρήσεις που κάνουν οι εκπαι­ δευτικοί προς τους γονείς και τα παιδιά για την αποφυγή παρακολούθησης τηλεόρασης ως αργά, με συνέπεια τον περιορισμό των ωρών ανάπαυ­ σης και του ύπνου των παιδιών. Πολύ μικρά πο­ σοστά επιρρίπτουν ευθύνες στα παιδιά, την TV κ.λπ., αλλά είναι άνευ σημασίας. Ένα ποσοστό γονέων 2,5% απάντησε «δεν ξέ­ ρω» και ένα ποσοστό 5,5% δεν απάντησε, προ­ φανώς. διότι δεν τους αφορούσε (λόγω της μι­ κρής ηλικίας των παιδιών τους) και γι’ αυτό δεν ήθελαν να εκφράσουν άποψη.

Ερώτηση 8 Τι είδους προγράμματα συνήθως προτιμούν τα παιδιά σας; Από το είδος των προγραμμάτων που προτι­ μούν τα παιδιά μπορούμε να συμπεράνουμε τις γενικότερες προτιμήσεις τους που έχουν σχέση με την τάση τους και τη συμπεριφορά τους.

Τα προγράμματα που συνήθως προτιμούν τα παιδιά μου είναι: ΑΠ. % 164 82,0 Κινούμενα σχέδια Διαφημίσεις 138 69,0 Ελληνικές ταινίες 126 63,0 75 37,5 Ψυχαγωγικά προγράμματα Εκπαιδευτική τηλεόραση 69 34,5 62 31,0 Τηλεπαιχνίδια Σήριαλ 59 29,5 34 17,0 Διάφορα Οι απαντήσεις δείχνουν τις συνολικές προτιμή­ σεις των 346 παιδιών, γιατί το ίδιο το παιδί βλέπει όχι μόνο ένα, αλλά περισσότερα από τα παραπά­ νω προγράμματα ή και όλα. Από τις απαντήσεις μπορούμε να συμπεράνουμε ότι τα παιδιά χρησι­ μοποιούν την τηλεόραση για να περνούν ευχάρι­ στα, να ψυχαγωγούνται χωρίς να κουράζονται με προσπάθειες να μάθουν κάτι, όπως συμβαίνει π.χ. με τη μελέτη των μαθημάτων τους. Φυσικά, αν βλέποντας TV πλουτίζουν συγχρόνως τις γνώ­ σεις τους (ανάλογα με το πρόγραμμα), αυτό γίνε­ ται εντελώς συμπτωματικά. Είναι μάλλον σίγου­ ρο, ότι αν πούμε στα παιδιά να ανοίξουν την τη­ λεόραση για να παρακολουθήσουν ένα απλό πεί­ ραμα Χημείας που διδάχθηκαν στο Σχολείο, τα περισσότερα δεν θα την ανοίξουν.

αφιερωμα/25 Ερώτηση 9 Βλέπουν τα παιδιά σας δορυφορικά κανάλια; Με την παραπάνω ερώτηση μπορώ να διαπι­ στώσω αν τα παιδιά, πέρα από τα ελληνικά προ­ γράμματα, βλέπουν και ξένα (πολλές φορές έστω και αν δεν γνωρίζουν την αντίστοιχη ξένη γλώσ­ σα) από περιέργεια ή για ψυχαγωγία ή για διεύ­ ρυνση του ορίζοντα των γνώσεών τους ή ακόμα για άσκηση στην εκμάθηση ξένων γλωσσών. ΠΙΝΑΚΑΣ 9 % ΑΠ.

129 64,5 71 35,5

ΝΑΙ ΟΧΙ

200

100,0

(Σχετικό διάγραμμα 9)

Ερώτηση 9α Εάν ΝΑΙ, ποιο κανάλι προτιμούν; Πληροφοριακός ο στόχος της παραπάνω ε­ ρώτησης ΠΙΝΑΚΑΣ 9α Super Channel SAT RAI 1 RAI 2 Γαλλικό CNN SKY Ό ποιο το ενδιαφέρει MTV Σοβιετικό Ισπανικό Ό ποιο έχει παιδικά

ΑΠ. % 85 33,3 34 13,3 23 9,2 22 8,6 18 7,0 15 5,9 14 5,5 13 5,1 11 4,3 9 3,5 6 2,4 5 1,9 255

100,0

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 9 Κι εδώ οι απαντήσεις δείχνουν τις συνολικές προτιμήσεις των παιδιών που είναι περισσότερες από τα παιδιά, αφού κάθε παιδί βλέπει περισσό­ τερα από ένα δορυφορικά κανάλια. Συνήθως, όπως μας είπαν οι γονείς, τα παιδιά ψάχνουν στα δορυφορικά κανάλια ώσπου να βρουν κάτι που τα ενδιαφέρει. Τα περισσότερα παιδιά δε γνωρίζουν κάποια ξένη γλώσσα. Ελάχι­ στα είναι εκείνα που γνωρίζουν κάποια ξένη γλώσσα και παρακολουθούν το αντίστοιχο δορυ­ φορικό κανάλι για εξάσκηση στη γλώσσα. Πά­ ντως, τα περισσότερα παιδιά παρακολουθούν τα αγγλόφωνα κανάλια. Επίσης, όπως μας ανέφε­ ραν πολλοί γονείς, η δορυφορική τηλεόραση πα­ ρότρυνε και ώθησε τα παιδιά στην εκμάθηση του­ λάχιστον μιας ξένης γλώσσας (θετική επίδραση της τηλεόρασης).

Πόσα παιδιά βλέπουν δορυφορικά κανάλια

ΝΑΙ

35,5%

Απάντηση ΝΑΙ 129, ποσοστό 64,5%, ΟΧΙ 71, ποσοστό 35,5%. Είναι προφανές ότι όσα παιδιά έχουν δέκτες με δυνατότητα επιλογής δορυφορι­ κών καναλιών βλέπουν δορυφορικά κανάλια, τα άλλα, όχι.

26/αφιερωμα Ερώτηση 10 Ποιος αποφασίζει τί πρόγραμμα θα παρακο­ λουθήσουν τα παιδιά σας; Αυτή η ερώτηση έχει μεγάλη σημασία γιατί αν αποφασίζουν οι μεγαλύτεροι τί προγράμματα θα παρακολουθήσουν τα παιδιά, τότε μειώνονται οι πιθανότητες παρακολούθησης ακατάλληλων για παιδιά προγραμμάτων από τους μικρούς τηλε­ θεατές.

Ερώτηση 11 Έ χετε παρατηρήσει να έχει επιδράσει η τηλεό­ ραση στη συμπεριφορά των παιδιών σας; Μ’ αυτή την ερώτηση επιδιώκεται να διαπι­ στωθεί αν οι γονείς έχουν παρατηρήσει ή όχι κά­ ποια επίδραση της τηλεόρασης στη συμπεριφορά των παιδιών τους και στην καταφατική περίπτω­ ση σε ποιον τομέα παρατήρησαν την επίδραση. ΠΙΝΑΚΑΣ 11

ΠΙΝΑΚΑΣ 10 Τα ίδια τα παιδιά Κάποιος μεγαλύτερος Και τα δύο παραπάνω Δεν απάντησαν

ΑΠ. % 117 58,5 54 27,0 26 13,0 3 1,5 200

100,0

Από τις απαντήσεις του πιο πάνω πίνακα, προ­ κύπτει ότι κατά το μεγαλύτερο ποσοστό (58,5%) αποφασίζουν τα ίδια τα παιδιά τί προγράμματα θα παρακολουθήσουν. Έτσι, δεν μπορούμε να εί­ μαστε σίγουροι ότι τα παιδιά αυτά, ιδίως όταν βλέπουν μόνα τους τηλεόραση, παρακολουθούν τα πιο κατάλληλα για την ηλικία τους προγράμ­ ματα. Ό πω ς έχουν σήμερα τα πράγματα, οι κίν­ δυνοι αυτοί, βέβάια, είναι πολύ περιορισμένοι, γιατί είναι μικρός ο αριθμός των καναλιών ανά­ μεσα στα οποία μπορούν να επιλέξουν. Εξάλλου, πρέπει και τα παιδιά να έχουν κάποια πρωτοβου­ λία και να μην καθοδηγούνται στο καθετί από τους γονείς. Με την εισαγωγή, όμως, της ελεύθε­ ρης τηλεόρασης και την προβολή διαφόρων ανε­ ξέλεγκτων προγραμμάτων θα πρέπει το θέμα αυ­ τό να απασχολήσει περισσότερο τους γονείς για να αποφευχθούν δυσάρεστες επιπτώσεις. Για τα μικρότερα, κυρίως, παιδιά οι μεγαλύτεροι απο­ φασίζουν τί πρόγραμμα θα παρακολουθήσουν. Πάντως, για το τί πρόγραμμα θα επιλέξουν τα παιδιά εξαρτάται και από το αν βλέπουν τηλεό­ ραση μόνα τους ή με κάποιον μεγαλύτερό τους.

ΝΑΙ ΟΧΙ

ΑΠ. % 107 53,5 93 46,5 200

100,0

(Σχετικό διάγραμμα 11) ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 11

Επίδραση της τηλεόρασης στη συμπεριφορά

Ένα σημαντικό ποσοστό 46,5% του δείγμα­ τος, που πήρε μέρος στην έρευνα αυτή, δήλωσε ότι δεν πιστεύει ότι επέδρασε η τηλεόραση στη συμπεριφορά των παιδιών τους. Το μεγαλύτερο, όμως, ποσοστό 53,5% απάντησε θετικά. Η τηλε­ όραση έχει επιδράσει στη συμπεριφορά των παι­ διών τους. Το ποσοστό των γονέων που απάντησε αρνητι­ κά είναι, κατά τη γνώμη μας, πολύ υψηλό, αν λά­ βουμε υπόψη μας τις παρατηρήσεις των ερευνητών-μελετητών του εξωτερικού που διαπί­ στωσαν την επίδραση της τηλεόρασης στη συ­ μπεριφορά των παιδιών σε πολύ μεγαλύτερα πο­ σοστά. Φυσικά, οι ώρες που τα παιδιά στη χώρα μας παρακολουθούν τηλεόραση είναι λιγότερες σε σχέση με εκείνες των παιδιών της Αμερικής και της Δυτικής Ευρώπης, όπως διαφορετικός εί­ ναι και ο τρόπος ζωής τους. Ίσως, όμως, οι γο­ νείς δεν έχουν προσεκτικά παρατηρήσει πόσο και με ποιον τρόπο η τηλεόραση έχει επιδράσει στη συμπεριφορά των παιδιών τους ή δεν θέλουν να παραδεχτούν ότι «ένας ξένος μπήκε στο σπίτι τους» με σημαντικές δυνατότητες επιρροής στα παιδιά τους.

αφιερωμα/27 Ερώτηση 11α Εάν ΝΑΙ, σε ποιον τομέα; Με την ερώτηση αυτή επιδιώκεται να καθορι­ στεί από τους γονείς ο τομέας της συμπεριφοράς των παιδιών τους, στον οποίο παρατήρησαν ε­ πίδραση. ΠΙΝΑΚΑΣ 11α Τομείς στους οποίους οι γονείς παρατήρησαν επίδραση της τηλεόρασης στη συμπεριφορά των παιδιών τους: - Συμπεριφορά γενικά - Στο λεξιλόγιο - Γίνονται απαιτητικά και προ­ τιμούν συγκεκριμένα προϊόντα - Αυξάνουν τις γνώσεις και τη φαντασία τους - Μιμούνται - Γίνονται επιθετικά, ατίθασα και βίαια - Βοηθούνται στις κοινωνικές σχέσεις - Επιδρά στον τρόπο ζωής - Συναισθηματικά - Γίνονται φιλάρεσκα - Ενδιαφέρονται για τον αθλητισμό - Αναπτύσσουν φοβίες κ.λπ.

- Γίνονται νευρικά και αδιάφο­ ρα για μελέτη - Δεν απαντώ

ΑΠ 18 16

% 14,6 13,0

16

13,0

15 14

12,2 11,4

14

11,4

6 5 4 3

4,9 4,1 3,3 2,4

2 2

1,6 1,6

1 7

0,8 5,7

123

100,0

Οι θετικές απαντήσεις στην ερώτηση 11 είναι 107 (πίνακας 11), ενώ στην ανάλυση των τομέων επίδρασης (πίνακας 11α) εμφανίζονται 123, γιατί ορισμένοι γονείς δήλωσαν για τα παιδιά τους επί­ δραση σε περισσότερους από ένα τομείς που αναφέρονται στον πίνακα 11α. Ποσοστό 14,6% του δείγματος παρατήρησε ε­ πίδραση στη συμπεριφορά γενικά, χωρίς να εξειδικεύσει σε ποιον ακριβώς τομέα της. Μερικοί απ’ αυτούς τους γονείς παρατήρησαν ότι τα παι­ διά τους υιοθετούν πρότυπα συμπεριφοράς απ’ τα τηλεοπτικά προγράμματα που παρακολου­ θούν, άλλοι ότι τα παιδιά τους επηρεάστηκαν στο ν' τρόπο ζωής, στο ντύσιμο και άλλοι, τέλος, ανέφεραν απλώς τη θετική συμβολή της τηλεό­ ρασης στη συμπεριφορά των παιδιών τους. Ποσοστό 13% παρατήρησε βελτίωση του λεξι­ λογίου με την εκμάθηση άγνωστων λέξεων και της σημασίας αυτών. Αυτό, βέβαια, έρχεται σε αντίθεση με τις παρατηρήσεις ξένων ερευνητών που πιστεύουν ότι η τηλεόραση δυσχεραίνει τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, γιατί δεν απαι­ τεί καμιά λεκτική συμμετοχή, παρά μόνο παθητι­ κή δεκτικότητα. Η γνώμη μας στην προκειμένη περίπτωση είναι ότι οι ξένοι μελετητές αναφέρονται κυρίως σε μικρά παιδιά που βλέπουν πολλές ώρες τηλεόραση, χωρίς να έχουν την ευκαιρία να μιλήσουν. Αντίθετα, εκπομπές όπως π.χ. «Ομιλείτε Ελληνικά;», που απευθύνονται κυρίως σε μεγαλύτερα παιδιά και σε ενήλικες, συντελούν στον εμπλουτισμό του λεξιλογίου τους. Γι’ αυτό και οι γονείς θεωρούν θετική την επίδραση της τηλεόρασης στο λεξιλόγιο και τον τρόπο ομιλίας των παιδιών τους.

(Σχετικό διάγραμμα 11α) ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 11α

Τομείς συμπεριφοράς που δέχονται την επίδραση της τηλεόρασης

28/αφιερωμα Ποσοστό, επίσης, 13% διαπίστωσε ότι τα παι­ διά γίνονται πιο απαιτητικά και προτιμούν συ­ γκεκριμένα προϊόντα, προφανώς επηρεασμένα από τις διαφημίσεις. Η επίδραση των τηλεοπτι­ κών διαφημίσεων στα παιδιά είναι αναμφισβήτη­ τη και ίσως το ποσοστό αυτό περιορίστηκε μετά την απαγόρευση της διαφήμισης παιδικών παιχνιδιών. Δώδεκα τοις εκατό περίπου του δείγματος πα­ ρατήρησαν αύξηση των γνώσεων και ανάπτυξη της φαντασίας των παιδιών τους. Δικαιολογώ­ ντας την άποψή τους αυτή, αναφέρθηκαν σε τη­ λεοπτικά προγράμματα-ντοκυμαντέρ Φυσικής Ι­ στορίας, Ανθρωπογεωγραφίας κ.λπ., τα οποία πιστεύουν ότι συντέλεσαν στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των παιδιών τους πάνω σε διάφορα θέματα, να αναπτύξουν τη φιλομάθειά τους και να τα κάνουν πιο μεθοδικά στη μελέτη τους. Ποσοστό γονέων 11,4% παρατήρησε ότι τα παιδιά τους μιμούνται τύπους ή τρόπους συμπε­ ριφοράς (όχι βίαιους και επιθετικούς) που βλέ­ πουν στην τηλεόραση. Αυτό είναι φυσικό. Τα παιδιά μέχρις ότου σχηματίσουν τη δική τους προσωπικότητα και τον δικό τους χαρακτήρα, διακρίνονται στη μίμηση, η οποία συνήθως με την πάροδο του χρόνου υποχωρεί και, τέλος, ε­ ξαφανίζεται. Επίσης, άλλο ένα ποσοστό 11,4% αναφέρει ότι τα παιδιά τους γίνονται επιθετικά, ατίθασα και βίαια. Φυσικά, για να επιδράσει η τηλεόραση σ’ αυτούς τους τομείς συμπεριφοράς, πρέπει τα παι­ διά να βλέπουν και ακατάλληλα προγράμματα, με σκηνές βίας και επιθετικότητας. Κατά τη γνώ­ μη των ειδικών, σ’ αυτή την περίπτωση πρέπει να συντρέχουν και άλλοι παράγοντες, όπως π.χ. η έλλειψη στοργής και αγάπης απ’ τους γονείς, προσωπικά βιώματα κ.λπ. Συνεπώς, μερίδιο ευ­ θύνης ανήκει και στην τηλεόραση και όχι η απο­ κλειστικότητα. Πέντε στους εκατό περίπου των γονέων παρατήρησαν ότι η τηλεόραση βοηθάει στις κοινωνι­ κές σχέσεις των παιδιών τους. Έχουμε προανα­ φέρει, ότι διάφοροι μελετητές υποστηρίζουν το αντίθετο, ότι δηλαδή τα παιδιά οδηγούνται στον απομονωτισμό. Προφανώς, αναφέρονται σε παι­ διά που βλέπουν πολλές ώρες και μόνα τους τη­ λεόραση. Εντούτοις, κατά τη γνώμη μας, υπάρ­ χουν προγράμματα στα οποία εξαίρονται η φι­ λία, οι κοινωνικές συναναστροφές, οι οικογε­ νειακές και κοινωνικές σχέσεις κ.λπ. που επι­ δρούν θετικά στα παιδιά. Ποσοστό γονέων 4,1% δηλώνει θετική επίδρα­ ση της τηλεόρασης στον τρόπο ζωής των παιδιών τους. Συγκεκριμένα, πιστεύουν ότι επιδρά στο να αποκτήσουν τα παιδιά τους ορισμένες ωφέλιμες συνήθειες, όπως π.χ. καθημερινή άσκηση, περι­ ποίηση των δοντιών τους κ.λπ. Ποσοστό 3,3% διαπίστωσε ότι τα παιδιά τους

με την τηλεόραση έγιναν πιο συναισθηματικά και πιο φιλεύσπλαχνα και αυτό το εκδηλώνουν με την επιθυμία να βοηθήσουν αναξιοπαθούντα παι­ διά, σεισμόπληκτα παιδιά, όπως της Αρμενίας πριν λίγο καιρό ή τα πεινασμένα παιδιά της Α­ φρικής κ.λπ. Ίσως, η τηλεόραση να έδωσε το έναυσμα στην εκδήλωση ενός άκρατου συναισθη­ ματισμού που προϋπήρχε και εκδηλώθηκε με τις εικόνες της. Το 3% περίπου των γονέων διαπίστωσαν ότι τα παιδιά τους έγιναν φιλάρεσκα. Πρόκειται για πο­ λύ λίγες περιπτώσεις που παρατηρήθηκαν σε κο­ ρίτσια. Μόνο 1,6% των γονέων του δείγματος διαπί­ στωσε ένα ενδιαφέρον των παιδιών τους για τον αθλητισμό που οφείλεται στην τηλεόραση. Το ποσοστό αυτό το θεωρούμε πάρα πολύ μικρό, γιατί οι επιτυχείς αγώνες μπάσκετ των ελληνι­ κών ομάδων που προβάλλει η τηλεόραση έχουν επηρεάσει βαθύτατα μικρούς και μεγάλους. Επί­ σης, η συνεχής προβολή του αιτήματος της Ελ­ λάδας για την τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα το 1996 έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον όλων των Ελλήνων. Ένα, επίσης, μικρό ποσοστό 1,6% παρατήρη­ σε ότι τα παιδιά τους καταλαμβάνονται από φο­ βίες, κυρίως όταν παρακολουθούν έργα θρίλερ ή αστυνομικά. Σ’ αυτή την περίπτωση πιστεύουμε άτι και άλλοι παράγοντες εκτός απ’ την τηλεόρα­ ση συμβάλλουν στη δημιουργία καταστάσεων φοβίας. Αν και το ποσοστό είναι ασήμαντο, εν­ τούτοις πρέπει να προσεχθεί η περίπτωση αυτή α­ πό τους γονείς των παιδιών αυτών. Σε μία μόνο περίπτωση (ποσοστό 0,8%) παρα­ τηρήθηκε ότι το παιδί έγινε νευρικό και αδιάφορο για μελέτη. Το ποσοστό είναι εξαιρετικά μικρό και πιθανόν στην πραγματικότητα να είναι μεγα­ λύτερο, αλλά οι γονείς δεν το έχουν παρατηρήσει ή δεν σκέφθηκαν να μας το αναφέρουν. Τέλος, ένα ποσοστό 5,7% αρνήθηκε απάντηση χωρίς να δώσει εξηγήσεις παρά την παράκλησή μας. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, αλλά και από τις απαντήσεις που πήραμε από τους γονείς, δια­ πιστώσαμε ότι η πλειοψηφία τους θεωρεί θετική την επίδραση της τηλεόρασης στη συμπεριφορά των παιδιών τους.

αφιερωμα/29 Ερώτηση 12 Συμβαίνει και πόσο συχνά τα παιδιά σας να μι­ μούνται διάφορες σκηνές (βίας κ.λπ.) ή χαρα­ κτήρες που βλέπουν στην TV; Πολλές φορές τα παιδιά μιμούνται σκηνές και χαρακτήρες που βλέπουν στο περιβάλλον τους. Το ίδιο ισχύει και γι’ αυτά που βλέπουν στην τη­ λεόραση. Ιδιαίτερη σημασία, βέβαια, έχει η περί­ πτωση μίμησης επιθετικών σκηνών βίας. Επειδή, ίσως, οι γονείς θα απέφευγαν να ορίσουν το είδος των σκηνών που μιμούνται, αν μιμούνται, τα παι­ διά τους, γι’ αυτό αρκεστήκαμε στο αν μιμούνται συχνά, πολύ συχνά, αραιά ή ποτέ. Από τη συχνό­ τητα της μίμησης μπορούμε να συμπεράνουμε και την ένταση της επίδρασης.

Ερώτηση 13 Πολλοί γονείς παραπονιούνται ότι τα παιδιά τους δεν μελετούν όσο πρέπει, λόγω της TV. Έ ­ χετε και εσείς αυτό το πρόβλημα; Με την ερώτηση αυτή επιδιώκεται η έκφραση της γνώμης των γονέων σχετικά με την επίδραση της τηλεόρασης στη μελέτη των παιδιών τους. ΠΙΝΑΚΑΣ 13 ΑΠ. % 130 65,0 70 35,0 200

ΠΙΝΑΚΑΣ 12

Αραιά Ποτέ Συχνά Πολύ συχνά

100,0

(Σχετικό διάγραμμα 13) ΑΠ. % 86 43,0 70 35,0 39 19,5 5 2,5 200

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 13

Επίδραση της τηλεόρασης στη μελέτη

100,0

Ποσοστό γονέων περισσότερο από το ένα τρί­ το του δείγματος δεν παρατήρησε ποτέ μίμηση α­ πό τα παιδιά τους σκηνών ή χαρακτήρων που βλέπουν στην TV. Όλοι οι υπόλοιποι παρατήρη­ σαν, άλλοι αραιά (43%), άλλοι συχνά (19,5%) και λίγοι (2,5%) πολύ συχνά. Δεν θελήσαμε να εξειδικεύσουμε το είδος της μίμησης για να μη φέ­ ρουμε τους γονείς σε δύσκολη θέση. Από τις συ­ ζητήσεις, όμως, που είχαμε μαζί τους, διαπιστώ­ σαμε ότι τα παιδιά μιμούνται κυρίως κωμικούς τύπους, τρόπους ομιλίας και εκφράσεις ορισμέ­ νων ηθοποιών και σε πολύ λίγες περιπτώσεις σκηνές βίας και επιθετικότητας. Με βάση τα πο­ σοστά μπορούμε να πούμε ότι η επίδραση της τη­ λεόρασης στη μίμηση των παιδιών είναι αρκετά έντονη.

I

Το μεγαλύτερο ποσοστό των γονέων που πήρε μέρος στην έρευνα (65%) απάντησε ότι τα παιδιά τους δεν παραμελούν τη μελέτη λόγω της TV και ένα ποσοστό (35%) απάντησε ότι αντιμετωπίζει το πρόβλημα αυτό. Τα ποσοστά αυτά αν και τα περιμέναμε πολύ διαφορετικά, εντούτοις δε θα πρέπει να μας εκπλήσσουν, αν τα συνδυάσουμε με τη διάρκεια παρακολούθησης της τηλεόρασης από τα παιδιά. Πάντως, πρέπει να επισημάνουμε ότι το ποσοστό 35%, που αντιμετωπίζει το πρό­ βλημα, είναι πολύ σημαντικό και είναι προφανές ότι οι γονείς αυτοί πιστεύουν στην αρνητική επίδράση της τηλεόρασης πάνω στα παιδιά τους.

30/αφιερωμα Ερώτηση 14 Πιστεύετε ότι περιορίζει η TV τις ώρες του παι­ χνιδιού των παιδιών σας; Στόχος της ερώτησης είναι να διαπιστωθεί αν η TV περιορίζει τις ώρες παιχνιδιού, οπότε η ε­ πιρροή της θα είναι αρνητική, αφού είναι δεδομέ­ νη η θετική επίδραση του παιχνιδιού στην εν γένει ψυχοπνευματική και σωματική ανάπτυξη του παιδιού.

Ερώτηση 15 Έ χετε διαπιστώσει ότι τα παιδιά σας έχουν ε­ πηρεαστεί από τις διαφημίσεις της TV; Οι διαφημίσεις επηρεάζουν πολλά παιδιά. Τα κάνουν απαιτητικά και στρέφουν τις προτιμήσεις τους προς τα διαφημιζόμενα προϊόντα. Εάν οι γο­ νείς έχουν διαπιστώσει επίδραση διαφημίσεων στα παιδιά τους, ζητώ να μου πουν επιγραμματι­ κά (με την ερώτηση 15α) τι έχουν παρατηρήσει. Έτσι, θα διαπιστώσω το βαθμό της επίδρασης.

ΠΙΝΑΚΑΣ 14 ΠΙΝΑΚΑΣ 15 ΑΠ. % 128 64,0 72 36,0

ΝΑΙ ΟΧΙ

200

100,0

ΝΑΙ ΟΧΙ

(Σχετικό διάγραμμα 14)

ΑΠ.

%

136 64

68,0 32,0

200

100,0

(Σχετικό διάγραμμα 15) ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 14 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 15

Επίδραση της τηλεόρασης στις ώρες παιχνιδιού

Επηρεασμός από τις διαφημίσεις

Αν λάβουμε υπόψη μας τη θετική και ευεργετι­ κή επίδραση του παιχνιδιού στην ανάπτυξη της φαντασίας, στην καλλιέργεια της αυτοπεποίθη­ σης και της αυτοκυριαρχίας και στην εδραίωση της πίστης των παιδιών στις ικανότητές τους, τό­ τε συμπεραίνουμέ ότι η επίδραση της TV στον πε­ ριορισμό των ωρών του παιχνιδιού, έχει πολύ δυ­ σμενείς επιπτώσεις στα παιδιά. Επομένως, το ποσοστό 64% που απάντησε θετικά στην ερώτη­ ση είναι πάρα πολύ σημαντικό και οι γονείς αυτοί θα πρέπει να παροτρύνουν τα παιδιά τους να μειώσουν τις ώρες που βλέπουν τηλεόραση και να τις αφιερώσουν στο παιχνίδι. Το ποσοστό 36% που απάντησε ΟΧΙ αναφέρεται κυρίως σε παιδιά μικρότερης ηλικίας που έχουν πολλές ώ­ ρες ελεύθερες και για παιχνίδι και για τηλεόραση και για άλλες ασχολίες.

Λίγο περισσότεροι από τα 2/3 των γονέων του δείγματος έχουν διαπιστώσει επίδραση των τηλε­ οπτικών διαφημίσεων στα παιδιά τους. Οι υπό­ λοιποι απάντησαν αρνητικά. Πάντως, το ποσο­ στό αυτών που απάντησαν αρνητικά μου φαίνε­ ται μεγάλο, γιατί πιστεύω ότι σχεδόν στο σύνολό τους τα παιδιά επηρεάζονται από τις διαφημίσεις και το εκδηλώνουν ποικιλοτρόπως. Εξάλλου, ποιο παιδί θα μπορούσε να αντισταθεί στις δια­ φημιζόμενες γαργαλιστικές λιχουδιές και δεν θα ήθελε έστω και μια φορά να τις δοκιμάσει; Απ’ την άλλη πλευρά πάλι, θα μπορούσε να δικαιολο­ γηθεί το ποσοστό αυτό, γιατί δεν μπορώ να χαρα­ κτηρίσω όλα τα παιδιά κοιλιόδουλα. Το ποσο­ στό, όμως, αυτό θα ήταν μικρότερο αν επιτρεπό­ ταν η τηλεοπτική διαφήμιση παιδικών παιχνιδιών.

αφιερωμα/31 Ερώτηση 15α Εάν ΝΑΙ, τι θα λέγατε.επιγραμματικά ότι έχετε παρατηρήσει; ΠΙΝΑΚΑΣ 15α ΑΠ.

- Θέλουν να αγοράσουν τα διαφημιζόμενα - Γίνονται απαιτητικά - Μιμούνται τα διαφημιστικά μηνύματα - Δεν ξέρω - Δεν απάντησαν

%

110 11

73,8 7,4

11 3 14

7,4 2,0 9,4

149

100,0

Ερώτηση 16 Πέρα από άλλες παρατηρήσεις, έχετε παρατη­ ρήσει να έχουν αυξηθεί ειδικά οι οικονομικές α­ παιτήσεις των παιδιών σας, που τις αποδίδετε στην τηλεόραση; Με την ερώτηση αυτή ζητούμε να μάθουμε αν οι γονείς παρατήρησαν αύξηση των οικονομικών απαιτήσεων των παιδιών τους, που τις αποδίδουν στην τηλεόραση γενικά και όχι ειδικά στις δια­ φημίσεις. Έτσι, θα οδηγηθούμε στο συμπέρασμα αν τα παιδιά γνωρίζουν τις οικονομικές δυνατό­ τητες της οικογένειάς τους ή επιζητούν να ικανο­ ποιήσουν τις απαιτήσεις τους αδιαφορώντας για την οικονομική κατάσταση των γονέων τους. ΠΙΝΑΚΑΣ 16

(Σχετικό διάγραμμα 15α) ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 15α

Τομείς που επηρεάζει η διαφήμιση

ΟΧΙ ΝΑΙ

ΑΠ. % 111 55,5 89 44,5 200

7,4% Αν και τα ΝΑΙ στην ερώτηση 15 είναι 136, το σύνολο των παρατηρήσεων στην 15α είναι 149, γιατί ορισμένοι γονείς αναφέρθηκαν σε περισσό­ τερες από μία περιπτώσεις. Απ’ τα ποσοστά διαπιστώνεται ότι η πλειοψηφία των παιδιών που επηρεάζονται απ’ τις διαφη­ μίσεις θέλει να αγοράζει τα διαφημιζόμενα προϊόντα. Μικρότερα ποσοστά, 7,4%, δήλωσαν ότι τα παιδιά τους γίνονται απαιτητικά ή ότι μι­ μούνται τα διαφημιστικά μηνύματα και, κυρίως, τη μουσική τους. Τρεις γονείς αν και απάντησαν καταφατικά στην ερώτηση 15, δεν καθόρισαν ε­ πιγραμματικά τί έχουν παρατηρήσει. Επίσης, 14 γονείς, αν και είπαν ΝΑΙ στην ερώτηση 15, δεν α­ πάντησαν στην ερώτηση 15α παρά τις παρακλή­ σεις μας. Αβίαστα, λοιπόν, βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι τηλεοπτικές διαφημίσεις και κυρίως αυτές που Ψήνονται στα παιδιά εκπληρώνουν τον . ;σμό του· παρασύροντας τα παιδιά. Η επί­ δραση, λοιπόν, των τηλεοπτικών διαφημίσεων στα παιδιά είναι εντονότατη.

100,0

Ένα μεγάλο ποσοστό 44,5% έχει διαπιστώσει ότι έχουν αυξηθεί οι οικονομικές απαιτήσεις των παιδιών τους που τις αποδίδουν στην TV γενικά και όχι μόνο στις διαφημίσεις. Έτσι, π.χ. πολλά παιδιά ζητούν να ταξιδέψουν στο εξωτερικό, σε εξωτικές χώρες, να πάνε κρουαζιέρα, να κάνουν σκι ή προτείνουν στους γονείς τους να αγορά­ σουν ακριβά προϊόντα (αυτοκίνητα, σκάφη, κ.λπ.) αν και οι γονείς τους είναι μισθοσυντήρη­ τοι ή έχουν μικρά έσοδα που δεν επαρκούν για να καλύψουν τις απαιτήσεις των παιδιών τους. Αυτό δείχνει ότι η τηλεόραση απομακρύνει τα παιδιά από την πραγματικότητα και από τα προβλήμα­ τα κυρίως τα οικονομικά, που απασχολούν την οικογένεια. Τα παιδιά ζουν σε ονειρικό κόσμο και αγνοούν τις οικονομικές δυνατότητες της οι­ κογένειας. Έτσι, όταν μεγαλώσουν και βρεθούν μπροστά στην πραγματικότητα και την αδυνα­ μία ικανοποίησης των επιθυμιών τους, καταλαμ­ βάνονται από απογοήτευση, και ίσως, και από άλλα, δυσάρεστα για την οικογένεια και την κοι­ νωνία, αισθήματα. Ά ρα, επίδραση της TV αρ­ νητική.

32/αφιερωμα Ερώτηση 17 Τυχαίνει και πόσο συχνά τα παιδιά σας να σχολιάζουν τα μηνύματα της TV μαζί σας; Είναι ενδιαφέρον να δούμε αν τα παιδιά σχο­ λιάζουν κάτι που βλέπουν στην τηλεόραση για να συμπεράνουμε μέχρι ποιο βαθμό η τηλεόραση α­ πορροφά την προσοχή τους και τα κάνει παθητι­ κούς δέκτες, νεκρώνοντας σχεδόν την κρίση τους. ΠΙΝΑΚΑΣ 17

Σπάνια Συχνά Ποτέ Δεν απάντησαν

(· ΑΠ.

83 79 34 4

% 41,5 39,5 17,0 2,0

200

100,0

(Σχετικό διάγραμμα 17) ΔΙΑΓΡΑΜ Μ Α 17

Συχνότητα σχολιασμού τηλεοπτικών μηνυμάτων

39,5% Ένα ποσοστό 41,5% και 39,5% αντίστοιχα α­ πάντησε ότι τα παιδιά τους σχολιάζουν σπάνια ή συχνά τα μηνύματα της τηλεόρασης μαζί τους. Αυτό δείχνει ότι η τηλεόραση που, όπως υποστη­ ρίζουν πολλοί, απομονώνει τα παιδιά και τους τηλεθεατές γενικότερα από το περιβάλλον τους, γιατί τα καθηλώνει μπροστά στην οθόνη απορρο­ φώντας ολοκληρωτικά την προσοχή τους, δεν έ­ χει εφαρμογή για την περίπτωσή μας, παρά μόνο για ένα ποσοστό 17% που απάντησε αρνητικά. Σ’ αυτό συντελεί και το γεγονός ότι τα παιδιά δε βλέπουν πολλές ώρες τηλεόραση, ώστε να απο­ χαυνώνονται μπροστά στη μικρή οθόνη με νε­ κρωμένη τελείως την κρίση και την περιέργειά τους.

Ερώτηση 18 Πιστεύετε ότι η TV συμβάλλει στη γενική μόρ­ φωση και ανάπτυξη των παιδιών σας; Με την ερώτηση, αν οι γονείς πιστεύουν ότι η τηλεόραση συντελεί στη γενική μόρφωση και α­ νάπτυξη των παιδιών τους και σε καταφατική πε­ ρίπτωση με ποιον τρόπο (ερώτηση 18α), επιδιώ­ κω να καταφανεί η θετική πλευρά της τηλεόρα­ σης, την οποία πρέπει με κάθε τρόπο οι αρμόδιοι να ενισχύσουν. ΠΙΝΑΚΑΣ 18

ΝΑΙ ΟΧΙ Δεν απάντησαν

ΑΠ. % 150 75,0 48 24,0 2 1,0 200

100,0

Τα 3/4 των ερωτηθέντων γονέων απάντησαν θετικά στην ερώτηση και στη συνέχεια με την ε­ ρώτηση 18α καθόρισαν τους τρόπους με τους ο­ ποίους συμβάλλει η TV στη γενική μόρφωση και ανάπτυξη των παιδιών τους.

αφιερωμα/33 Ερώτηση 18α Εάν ΝΑΙ, με ποιον τρόπο; ΠΙΝΑΚΑΣ 18α Ο τρόπος με τον οποίο πιστεύουν ότι συμβάλλει η TV στη γενική μόρφωση των παιδιών είναι: ΑΠ. % - Διεύρυνση-αύξηση γνώσεων 108 70,6 - Βοηθάει στο λεξιλόγιο και 6 3,9 την ευχέρεια λόγου - Ψυχαγωγεί-επιμορφώνει4 2,6 διδάσκει 4 2,6 - Ενημερώνει - Βοηθάει στην ανάπτυξη προ­ βληματισμών, την αύξηση της 4 2,6 παρατηρητικότητας κ.λπ.

- Βοηθάει στην κοινωνικο­ 3 2,0 ποίηση - Συντελεί στην εκμάθηση ξέ­ 2 1,3 νων γλωσσών 3 2,0 - Δεν ξέρω 19 12,4 - Δεν απάντησαν 153

100,0

Ενώ οι θετικές απαντήσεις είναι 150 στην ερώ­ τηση 18, «τους τρόπους (ερώτηση 18α) αναφέρονται 153 μαζί μ’ αυτούς που δεν απάντησαν, γιατί προφανώς κάποιοι γονείς αναφέρθηκαν σε τρόπους περισσότερους από ένα. Το μεγαλύτερο ποσοστό 70,6% απάντησε ότι η TV συμβάλλει στη γενική μόρφωση και ανάπτυ­ ξη των παιδιών με τη διεύρυνση και αύξηση των γνώσεων που παρέχουν τα διάφορα ενημερωτι­ κά, επιμορφωτικά, ιστορικά και ανθρωπογεωγραφικά προγράμματα, καθώς και ντοκυμαντέρ κ.λπ. Ποσοστό 3,9% του δείγματος που απάντησε στην ερώτηση αυτή πιστεύει ότι η TV με τα προγράμματά της πλουτίζει το λεξιλόγιο των παι­ διών και τα βοηθάει στην ευχέρεια λόγου, ενώ άλ­ λα μικρότερα ποσοστά πιστεύουν ότι η TV ψυχα­ γωγεί τα παιδιά, τα διδάσκει, τα ενημερώνει συμ­ βάλλοντας, έτσι, στη γενική μόρφωση και ανά­ πτυξή τους. Ποσοστό, επίσης, 2,6% διαπιστώνει ότι η τη­ λεόραση βοηθάει στην ανάπτυξη προβληματι­ σμών, στην αύξηση της παρατηρητικότητας κ.λπ. και ποσοστό 2% ότι βοηθάει στην κοινωνι­ κοποίηση. Πολύ μικρό είναι το ποσοστό, το οποίο πιστεύ­ ει στη θετική συμβολή της τηλεόρασης, στην εκ­ μάθηση ξένων γλωσσών. Αν και υπάρχουν ειδι­ κές εκπομπές με ξενόγλωσσα μαθήματα, φαίνε­

ται ότι τα παιδιά δεν τις παρακολουθούν γιατί, ή δεν είναι κατανοητές απ’ αυτά, ή δεν τους προκαλούν το ενδιαφέρον, ή δεν προβάλλονται σε ώ­ ρες που μπορούν να τις παρακολουθήσουν. Εν­ τούτοις, αν και τα περισσότερα παιδιά καταφεύ­ γουν για την εκμάθηση ξένων γλωσσών στα ειδι­ κά φροντιστήρια, πιστεύω ότι βοηθούνται αρκε­ τά απ’ τα ξενόγλωσσα προγράμματα, της TV, γιατί εξοικειώνονται στο άκουσμα της ξένης γλώσσας και κάνουν πρακτική εξάσκηση. Συμπερασματικά, μπορώ να πω ότι η επίδραση της TV στη γενική μόρφωση και ανάπτυξη των παιδιών είναι αναμφισβήτητα θετική, αρκεί τα προγράμματα για το σκοπό αυτό να είναι επιλεγ­ μένα και κατάλληλα προετοιμασμένα.

Ερώτηση 19 Έ χετε λόγους (ενδείξεις) να πιστεύετε ότι η πρόοδος των παιδιών σας στο σχολείο επηρεά­ στηκε αρνητικά λόγω της TV; Με την ερώτηση αυτή επιδιώκουμε να διαπι­ στώσουμε αν οι γονείς έχουν ενδείξεις ότι η πρόο­ δος των παιδιών τους στο σχολείο επηρεάστηκε αρνητικά ή θετικά (ερώτηση 19α) από την τηλεό­ ραση. Στην πρώτη περίπτωση, θα συμπεράνουμε ότι τα παιδιά βλέπουν πολλές ώρες τηλεόραση παραμελώντας τη μελέτη των μαθημάτων τους με συνέπεια την πτώση της απόδοσης και της προόδου τους. Το αντίθετο θα ενισχύσει την άπο­ ψη της θετικής επίδρασης. ΠΙΝΑΚΑΣ 19

ΟΧΙ Δεν είμαι σίγουρος ΝΑΙ Δεν απάντησαν

ΑΠ.

137 36 19 8

% 68,5 18,0 9,5 4,0

200

100,0

Το μεγαλύτερο ποσοστό γονέων που ρωτήθη­ καν (68,5%) απάντησε αρνητικά και ένα άλλο σημαντικό ποσοστό (18%) «δεν είμαι σίγουρος». Επομένως, η μεγάλη πλειοψηφία θεωρεί ότι δεν ε­ πηρεάζει αρνητικά η TV την πρόοδο των παιδιών στο σχολείο. Ποσοστό 9,5% απάντησε ΝΑΙ, δηλαδή πιστεύ­ ουν ότι επηρεάστηκε αρνητικά η πρόοδος των παιδιών στο σχολείο, λόγω της TV. Προφανώς, τα παιδιά αυτά βλέπουν πολλές ώρες τηλεόραση, κουράζονται και δε μελετούν τα σχολικά τους μαθήματα όσο πρέπει.

34!αφιέρωμα Ερώτηση 19α Μήπως επηρεάστηκε θετικά; ΠΙΝΑΚΑΣ 19α

ΟΧΙ Δεν είμαι σίγουρος ΝΑΙ Δεν απάντησαν

ΑΠ.

79

% 39,5

63 33 25

31,5 16,5 12,5

200

100,0

(Σχετικό διάγραμμα 19α)

Ερώτηση 20 Πιστεύετε ότι η TV, ενώ συγκεντρώνει τα μέλη της οικογένειας μπροστά στο δέκτη, συγχρόνως τα απομονώνει από γόνιμη συζήτηση; Ό πω ς παραδέχονται πολλοί ερευνητές και με­ λετητές, η τηλεόραση παρ’ όλο που συγκεντρώ­ νει τα μέλη της οικογένειας μπροστά στη μικρή οθόνη, εντούτοις, τα απομονώνει γιατί εξαφανί­ ζει τις ευκαιρίες για γόνιμες συζητήσεις και κάθε τηλεθεατής δέχεται παθητικά και χωρίς να κρίνει ό,τι του προσφέρει η τηλεόραση. Για το θέμα αυ­ τό ζητούμε τη γνώμη των γονέων, γιατί πιστεύου­ με ότι οι γόνιμες συζητήσεις συντελούν στη σύσφιξη των δεσμών μέσα στην οικογένεια και στην ενίσχυση της αγάπης και του σεβασμού των παιδιών προς τους γονείς και τους μεγαλύτερους. ΠΙΝΑΚΑΣ 20

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 19α

Επηρεασμός της τηλεόρασης στη σχολική πρόοδο (θετικός)

ΟΧΙ 39,5%

Δεν είμαι σίγουρος 12,5%

Δεν απάντησαν 31,5%

ΝΑΙ 16,5%

Κι εδώ, η μεγάλη πλειοψηφία των γονέων (39,5% ΟΧΙ και 31,5% Δεν είμαι σίγουρος) πι­ στεύει ότι η πρόοδος των παιδιών τους δεν επηρε­ άστηκε θετικά εξαιτίας της TV. Μόνο ένα ποσοστό 16,5% του δείγματος πι­ στεύει ότι επηρεάστηκε θετικά τόσο με την αύξη­ ση των γνώσεων, όσο και με το κέντρισμα για διεύρυνσή τους προς νέους ορίζοντες. Ποσοστό 12,5% δεν απάντησε, προφανώς για­ τί δεν είχε γνώμη για το θέμα, αν και θα μπορού­ σε να δηλώσει «δεν είμαι σίγουρος».

ΝΑΙ ΟΧΙ Δεν απάντησαν

ΑΠ.

159 34 7

% 79,5 17,0 3,5

200

100,0

Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό από τους ερωτηθέντες γονείς (79,5%) δήλωσε ότι πράγματι η τη­ λεόραση, ενώ συγκεντρώνει τα μέλη της οικογέ­ νειας μπροστά στο δέκτη, συγχρόνως τα απομο­ νώνει, γιατί καθένας δέχεται παθητικά ό,τι του προσφέρει το πρόγραμμα, χωρίς να το κρίνει και να το σχολιάζει με τους άλλους. Έτσι, στερεί την οικογένεια από γόνιμες συζητήσεις, ιδιαίτερα χρήσιμες για τα παιδιά, επειδή συντελούν στη σύσφιξη των δεσμών μέσα στην οικογένεια και στην ενίσχυση της αγάπης και του σεβασμού των παιδιών προς τους γονείς και τους μεγαλύτερους. Αρνητική, λοιπόν, στην περίπτωση αυτή η επί­ δραση της TV. Ποσοστό γονέων 17% του,δείγματος δεν έχει αυτή τη γνώμη, προφανώς γιατί πρόκειται για πολυμελείς οικογένειες, οπότε σε κάποιον δίνε­ ται η ευκαιρία να διακόψει τη σιωπή και να προκαλέσει συζήτηση σχολιάζοντας τα προβαλ­ λόμενα.

αφιερωμα/35

Ερώτηση 21 Πιστεύετε ότι ο ρόλος των γονέων στη διαμόρ­ φωση της νοοτροπίας και συμπεριφοράς των παι­ διών τους μειώθηκε εξαιτίας της TV; Στη διαμόρφωση της νοοτροπίας και συμπερι­ φοράς των παιδιών παίζουν σπουδαίο ρόλο και οι παράγοντες που συνιστούν το περιβάλλον. Ένας απ’ τους παράγοντες αυτούς είναι και η τηλεόρα­ ση, αφού για ώρες ολόκληρες το παιδί σφυροκοπείται από τα λογής-λογής μηνύματά της. Έτσι, λοιπόν, είναι πολύ πιθανόν ότι ο ρόλος των γονέ­ ων περιορίζεται εξαιτίας της TV. Ζητάω τη γνώ­ μη των ίδιων των γονέων πάνω στο σοβαρό αυτό θέμα, γιατί αν οι γονείς αναγνωρίζουν ότι ο ρόλος τους στην εν γένει ανατροφή των παιδιών τους περιορίζεται εξαιτίας της TV, τότε πρέπει να κα­ ταβάλλουν προσπάθειες να ελέγχουν αυτά που βλέπουν τα παιδιά τους και να αυξήσουν τη δική τους επιρροή. ΠΙΝΑΚΑΣ 21

ΟΧΙ ΝΑΙ Δεν απάντησαν

ΑΠ 107 87 6

% 53,5 43,5 3,0

200

100,0

Ένα σημαντικό ποσοστό (43,5%) γονέων του δείγματος πιστεύει ότι ο ρόλος τους στη διαμόρ­ φωση της νοοτροπίας και συμπεριφοράς των παι­ διών τους μειώθηκε εξαιτίας της TV. Είναι γνω­ στό ότι, στην κοινωνικοποίηση των παιδιών, τον σπουδαιότερο ρόλο παίζει το οικογενειακό περι­ βάλλον μέσα στο οποίο το παιδί μεγαλώνει και ανατρέφεται. Η τηλεόραση, την οποία το παιδί πα­ ρακολουθεί καθημερινά, με τα αλλεπάλληλα μη­ νύματά της αποτελεί ένα σοβαρό παράγοντα του περιβάλλοντος και, επομένως, ένα παράγοντα της ανατροφής και κοινωνικοποίησης του παι­ διού, σε βάρος του ρόλου των γονέων. Αν δεν υ­ πήρχε η τηλεόραση, το παιδί θα συζητούσε με τους γονείς, θα έπαιζε μαζί τους και γενικά θα βρισκόταν κάτω από τη συνεχή επίδρασή τους. Αντίθετα, το μεγαλύτερο ποσοστό 53,5% του δείγματος πιστεύει ότι δεν μειώθηκε ο ρόλος των γονέων, προφανώς γιατί οι ίδιοι οι γονείς φροντί­ ζουν να μη χαλαρώσουν οι δεσμοί μέσα στην οι­ κογένεια και να μην αποδυναμωθεί ο απαραίτη­ τος έλεγχος των παιδιών.

Συνηθίζετε και πόσο συχνά να βάζετε τα παι­ διά σας να δουν τηλεόραση ή να παρακολουθή­ σουν κάποιο φιλμ σε VIDEO για να ησυχάσετε; (να εργασθείτε, να κοιμηθείτε, να πάτε επισκέ­ ψεις κ.λπ.) Με την ερώτηση αυτή επιδιώκεται να διαπι­ στωθεί αν οι γονείς, προκειμένου να «απαλλα­ γούν» από την παρουσία και «ενόχληση» των παιδιών τους, τα παροτρύνουν να δουν τηλεόρα­ ση ή VIDEO. Σε καταφατική περίπτωση η ευθύνη των γονέων είναι μεγάλη, αφού τα παιδιά θα έ­ χουν τη δυνατότητα να δουν ανεξέλεγκτα όποιο πρόγραμμα ή βιντεοκασέτα θέλουν. Δεν πρέπει ποτέ, για οποιοδήποτε αντάλλαγμα, να θέτουμε σε δοκιμασία την ανατροφή των παιδιών. ΠΙΝΑΚΑΣ 22

Ποτέ Σπάνια Συχνά

ΑΠ.

106 86 8

% 53,0 43,0 4,0

200

100,0

Είναι ευτύχημα ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων γονέων (53%) δεν καταφεύγει ή σπάνια (ποσοστό 43%) καταφεύγει σ’ αυτή τη λύ­ ση που είναι δυσμενέστατη για το παιδί. Φαίνεται ότι οι γονείς έχουν συνειδητοποιήσει πόσο επιθυ­ μητό είναι από τα παιδιά, αλλά και πόσο ωφέλι­ μο, να βρίσκονται όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο μαζί τους. Γι’ αυτό και όταν βρίσκονται στο σπίτι οι γονείς (γιατί πολλές φορές εργάζεται έξω απ’ το σπίτι και η μητέρα) προσπαθούν να περνούν τις ώρες μαζί τους και όχι να τα απομο­ νώνουν προτρέποντάς τα να δουν τηλεόραση για να ασχοληθούν αυτοί με κάτι άλλο ή να ανα­ παυθούν. Στη λύση αυτή καταφεύγει ένα πολύ μικρό πο­ σοστό γονέων (4%) που έχουν παιδιά κυρίως μι­ κρής ηλικίας. Οι γονείς αυτοί, όπως μερικοί μας δήλωσαν, θέλουν όχι να αναπαυθούν, αλλά να τακτοποιήσουν δουλειές του σπιτιού.

36/αφιερωμα Ερώτηση 23 Παροτρύνετε συνήθως τα παιδιά σας να κά­ νουν κάτι άλλο αντί να παρακολουθούν TV; Πολλοί γονείς, όταν τα παιδιά τους βλέπουν ε­ πί πολλή ώρα τηλεόραση, τους συνιστούν να κά­ νουν κάτι άλλο, π.χ. να μελετήσουν, να παίξουν κ.λπ. Ανάλογα με τις απαντήσεις θα οδηγηθώ σε συμπεράσματα για τις προθέσεις των γονέων, καθώς και για τη γνώμη τους σχετικά με το τί πα­ ραμελούν τα παιδιά χάρη της τηλεόρασης (ερώ­ τηση 23α). ΠΙΝΑΚΑΣ 23

ΝΑΙ ΟΧΙ

ΑΠ.

169 31

% 84,5 15,5

200

100,0

(Σχετικό διάγραμμα 23)

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 23

Παρότρυνση στα παιδιά να κάνουν κάτι άλλο

Σχεδόν 9 στους 10 γονείς, όπως προκύπτει απ’ τις απαντήσεις στην παραπάνω ερώτηση, παρο­ τρύνουν τα παιδιά τους να κάνουν κάτι άλλο αντί να βλέπουν τηλεόραση, γιατί θεωρούν πολλές τις ώρες που καθηλώνονται μπροστά στη μικρή οθό­ νη και γιατί θεωρούν απαραίτητο να ασχοληθούν τα παιδιά τους και με άλλα πιο χρήσιμα και δη­ μιουργικά πράγματα. Οι υπόλοιποι γονείς του δείγματος δεν θεωρούν απαραίτητο να παροτρύνουν τα παιδιά τους να κάνουν κάτι άλλο και τα αφήνουν ελεύθερα να α­ ποφασίσουν αυτά με τί θέλουν να ασχοληθούν.

Ερώτηση 23α Εάν ΝΑΙ, τι συνήθως είναι αυτό; ΠΙΝΑΚΑΣ 23α "Εκείνο, το οποίο συνήθως παροτρύνω τα παιδιά μου να κάνουν αντί να βλέπουν TV, είναι”: - Να παίξουν και να αθληθούν - Να διαβάσουν - Ν’ ασχοληθούν με μουσική, ζωγραφική, κ.λπ.

- Να κάνουν επισκέψεις σε συγγενείς, να πάνε βόλτα, κ.λπ.

- Να συζητήσουν με τους γονείς - Να τακτοποιήσουν το δωμά­ τιό τους - Ν’ ασχοληθούν με το χορό κ.λπ.

- Να κοιμηθούν - Δεν απάντησαν

ΑΠ.

121 104

% 40,4 34,7

35

11,7

17

5,6

8

2,7

7

2,3

3

1,0

1 4

0,3 1,3

300

100,0

Οι προτάσεις ανέρχονται συνολικά σε 300 (μα­ ζί μ’ αυτούς που δεν απάντησαν), ενώ οι παροτρύνοντες γονείς είναι 169, γιατί ορισμένοι απ’ αυτούς προτείνουν στα παιδιά τους περισσότερες από μία εναλλακτικές λύσεις. Το μεγαλύτερο ποσοστό των γονέων παροτρύ­ νει τα παιδιά τους αντί να βλέπουν τηλεόραση, να παίξουν και να αθληθούν, γιατί πιστεύει ότι τα παιδιά τους, που κυρίως είναι κλεισμένα μέσα στο διαμέρισμα, δεν παίζουν και δεν αθλούνται όσο πρέπει. Δεύτερη θέση στις παροτρύνσεις κατέχει το διάβασμα με ποσοστό 34,7%. Εδώ οι γονείς δεν αναφέρονται μόνο στη μελέτη των σχολικών μα­ θημάτων, αλλά και εξωσχολικών βιβλίων, εφη­ μερίδων, περιοδικών κ.λπ. Τρίτη κατά σειρά παρότρυνση (ποσοστό 11,7%) προς τα παιδιά είναι να ασχοληθούν με καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα (μουσική, ζωγραφι­ κή, κ.λπ.). Μικρό ποσοστό (5,6%) των γονέων του δείγμα­ τος παροτρύνει τα παιδιά τους να κάνουν περι­ πάτους, επισκέψεις σε συγγενείς και φίλους και σε ελάχιστες περιπτώσεις (2,7%) να συζητήσουν μαζί τους για διάφορα θέματα, για οικογενειακά ζητήματα ή ό,τι άλλο τα απασχολεί. Η τακτοποίηση του δωματίου από τα παιδιά φαίνεται ότι δεν αποτελεί σοβαρό πρόβλημα για τους γονείς, γι’ αυτό και μόνο 7 (ποσοστό 2,3%)

αφιερωμα/37 προτρέπουν τα παιδιά τους ν’ ασχοληθούν με αυτή. Τρεις γονείς (1%) επιθυμούν και παροτρύνουν τα παιδιά τους ν’ ασχοληθούν με το χορό κάι μό­ νο ένας παροτρύνει το παιδί του να κοιμηθεί, ί­ σως γιατί παρατείνει την παρακολούθηση της τη­ λεόρασης ως αργά.

Ερώτηση 24 Τι νομίζετε ότι θα έκαναν τα παιδιά σας τις ώ­ ρες που τώρα διαθέτουν για την TV; Μία ή περισσότερες απ’ τις πέντε απαντήσεις θα πρέπει να διαλέξει ο ερωτώμενος γονέας σχε­ τικά με το τί θα έκαναν τα παιδιά του τις ώρες που τώρα διαθέτουν για την τηλεόραση. Φυσικά, στην ερώτηση αυτή θα έπρεπε να απαντήσουν τα ίδια τα παιδιά. Ελπίζουμε, όμως, ότι η απάντηση των γονέων θα είναι αντιπροσωπευτική των παι­ διών τους. ΠΙΝΑΚΑΣ 24

- Θα έπαιζαν - Θα διάβαζαν - Θα έβλεπαν φίλους - Θα έκαναν κάτι άλλο πιο χρήσιμο - Δεν ξέρω - Δεν απάντησαν

ΑΠ.

157 107 62

% 43,5 29,6 17,2

23 10 2

6,4 2,7 0,6

361

100,0

Από τις απαντήσεις προκύπτει ότι η τηλεόρα­ ση αντικατέστησε απ’ τις ασχολίες των παιδιών, πρωταρχικά το παιχνίδι (43,5%), το διάβασμα (29,6%), τις συναναστροφές με φίλους (17,2%) ή κάποια άλλη πιο χρήσιμη ασχολία (6,4%), σύμ­ φωνα πάντοτε με τη γνώμη των γονέων. Έτσι, ε­ πιβεβαιώνεται ότι πράγματι η τηλεόραση περιο­ ρίζει τις ώρες παιχνιδιού των παιδιών, με δυσμε­ νείς επιπτώσεις όπως έχουμε προαναφέρει, κα­ θώς επίσης τις ώρες μελέτης σχολικών ή άλλων βιβλίων με αρνητικά αποτελέσματα στην πρόοδο των παιδιών στο σχολείο. Επίσης, η πολύ σημα­ ντική για την κοινωνικοποίηση συναναστροφή των παιδιών με τους φίλους τους, έχει περιορι­ στεί. Έτσι προκύπτει έμμεσα ότι η τηλεόραση ε­ πιδρά αρνητικά στα παιδιά.

Ερώτηση 25 Εάν εσείς αναλαμβάνατε διευθυντής στην ελ­ ληνική τηλεόραση, ποια προγράμματα θα διακόπτατε αμέσως και τί θα βάζατε στη θέση τους; Στην ερώτηση αυτή ζητάω από τους γονείς να μου απαντήσουν, αν ήταν διευθυντές της τηλεό­ ρασης, ποια προγράμματα θα διέκοπταν και με' ποια θα τα αντικαθιστούσαν. Έτσι, θα έχω από­ ψεις σχετικά με το τι θεωρούν ακατάλληλο και τι κατάλληλο για τα παιδιά, κατά τη γνώμη τους. ΠΙΝΑΚΑΣ 25 "Θα διέκοπτα” : - Έργα και σκηνές βίας - Σήριαλ ελληνικά-ξένα (ανάλο­ γα με το περιεχόμενό τους) - Έργα ακατάλληλα για παιδιά - Έργα με ερωτικές σκηνές - Έργα τρόμου και τρομακτικά κινούμενα σχέδια - Διαφημίσεις - Συνεντεύξεις, ανοιχτά χαρτιά κ.λπ.

- Ξένα προγράμματα και ξενό­ γλωσσα παιδικά - Εκπομπές ποδοσφαίρου - Ειδήσεις - Τηλεπαιχνίδια - Ελληνικές ταινίες και ελληνι­ κή μουσική - Αμερικάνικες ταινίες - Video clips - Θα την έκλεινα - Κανένα - Δεν ξέρω - Δεν απάντησαν

ΑΠ.

59

% 21,5

36 27 25

13,1 9,7 9,1

21 12

7,6 4,4

7

2,5

5 4 3 3

1,7 1,5 1,1 1,1

3 2 2 1 1 13 51

1,1 0,8 0,8 0,4 0,4 4,7 18,5

275

100,0

Οι απαντήσεις στην πιο πάνω ερώτηση φανε­ ρώνουν ποια από τα τηλεοπτικά προγράμματα, που βλέπουν ή έχουν τη δυνατότητα να δουν τα παιδιά, ενοχλούν τους γονείς, γιατί τα θεωρούν βλαπτικά για την ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Έτσι, το μεγαλύτερο ποσοστό (21,5%) του δείγματος θα διέκοπτε αμέσως τα έργα και τις σκηνές βίας για τους γνωστούς λό­ γους που έχω πρ'οαναφέρει. Χαρακτηριστικά ση­ μειώνω ότι ορισμένοι γονείς δήλωσαν ότι οι σκη­ νές βίας, που προβάλλονται και σε ώρες που τα παιδιά βλέπουν τηλεόραση, αποτελούν μάστιγα για την ψυχική ισορροπία και τη διαπαιδαγώγη­ σή τους. Κατά τη γνώμη μου, το ποσοστό αυτό είναι μι­ κρό σε σχέση με τη βλαπτική επίδραση που έ­ χουν στα παιδιά οι σκηνές βίας. Φαίνεται, όμως,

38!αφιέρωμα ότι οι περισσότεροι γονείς ή δεν ελέγχουν τα παι­ διά τους ή έχοντάς τα κάτω από τον έλεγχό τους (σχετικά με την ανατροφή και διαπαιδαγώγησή τους) δεν ανησυχούν και ούτε καν υποψιάζονται ότι είναι δυνατόν να γίνουν επιθετικά και βίαια βλέποντας παρόμοιες σκηνές στην TV. Άλλω­ στε, κατά τη γνώμη των ειδικών μελετητών, η τη­ λεόραση δεν μπορεί από μόνη της να συντελέσει στη διαμόρφωση τέτοιων χαρακτήρων, αν δεν συντρέχουν και άλλοι παράγοντες. Ποσοστό 13,1% του δείγματος θα διέκοπτε τα ελληνικά και ξένα σήριαλ (ανάλογα με το περιε­ χόμενό τους), γιατί θεωρεί ότι τα περισσότερα εί­ ναι ανιαρά, έξω απ’ την πραγματικότητα, έως α­ παράδεκτα και γελοία. Έργα ακατάλληλα για παιδιά θα διέκοπτε πο­ σοστό 9,7% γονέων. Οι γονείς αυτοί δεν προσδιό­ ρισαν ακριβώς ποια από τα προβαλλόμενα έργα θεωρούν ακατάλληλα για παιδιά, αλλά απάντη­ σαν γενικά και αόριστα. Ποσοστό γονέων 9,7% θα διέκοπτε έργα με ε­ ρωτικές σκηνές, γιατί, όπως είπαν μερικοί, «τα παιδιά επηρεάζονται και πονηρεύονται». Άλλοι γονείς του δείγματος (ποσοστό 9,1%) θα διέκοπταν έργα και κινούμενα σχέδια τρόμου, γιατί, όπως διευκρίνισαν, οι σκηνές τρόμου δη­ μιουργούν φοβίες στα παιδιά, ιδίως μικρότερης ηλικίας, που εκδηλώνονται με αδυναμία παρα­ μονής σε σκοτεινό χώρο.ή με εφιάλτες στον ύπνο τους. Αν και όπως είδα στη σχετική ερώτηση, οι διαφη­ μίσεις επηρεάζουν τα παιδιά και τα κάνουν πιο α­ παιτητικά, εντούτοις ποσοστό μόνο 7,6% θα κα­ ταργούσε τις διαφημίσεις και αυτό ίσως να οφεί­ λεται στο γεγονός ότι τα παιδιά τις βλέπουν ευ­ χάριστα. Μικρότερα ποσοστά γονέων δήλωσαν ότι θα διέκοπταν τις συνεντεύξεις (2,5%), τα ξενόγλωσ­ σα προγράμματα (1,7%), τις εκπομπές ποδο­ σφαίρου (1,5%), τις ειδήσεις (1,1%) (γιατί τις θε­ ωρούν όχι αντικειμενικές), τα τηλεπαιχνίδια (1,1%), τις ελληνικές ταινίες (1,1%), τις αμερι­ κάνικες ταινίες (0,8%) και, τέλος, τα video clips (0,8%). Ένας γονέας (ποσοστό 0,4%) μου δήλωσε ότι θα την έκλεινε, γιατί τη θεωρεί ολοκληρωτικά καταστρεπτική για τον άνθρωπο και τα παιδιά ειδικότερα. Επίσης, ένας γονέας απάντησε ότι αν ήταν διευθυντής στην ελληνική τηλεόραση δεν θα διέ­ κοπτε κανένα πρόγραμμα. Περίμενα ότι πολλοί περισσότεροι γονείς θα είχαν αυτή την άποψη, ε­ κτιμώντας ότι η ελληνική τηλεόραση με την 25ετή πείρα της καταρτίζει τα προγράμματα κα­ τά τον καλύτερο δυνατό τρόπο για την κάλυψη των απαιτήσεων και αναγκών των τηλεθεατών και των παιδιών ειδικότερα. Φαίνεται, όμως, ότι οι Έλληνες είναι πολύ απαιτητικοί και δεν λαμ­

βάνουν υπόψη τους τις δυνατότητες και τις δυ­ σκολίες που αντιμετωπίζονται για να ικανοποιη­ θεί ο μέσος Έλληνας τηλεθεατής. Τέλος, 13 απάντησαν «δεν ξέρω» (4,7%) και 51 (18,5%) δεν απάντησαν. Αυτά τα ποσοστά είναι πολύ σημαντικά. Στις προσπάθειές μας να εκμαιεύσουμε κάποια απάντηση, μας δήλωσαν ότι τη θεωρούσαν περιττή, αφού δεν υπάρχει περί­ πτωση ποτέ να καταλάβουν μια τέτοια θέση. ΠΙΝΑΚΑΣ 25 (2) "Θα έβαζα”:

- Εκπαιδευτικά - Ντοκυμαντέρ - Ψυχαγωγικά και τηλεπαι­ χνίδια - Μουσική και video clips - Παιδικές εκπομπές και κατα­ σκευές - Ελληνική μυθολογία και ιστορία - Κινούμενα σχέδια - Ενημερωτικές εκπομπές (ναρ­ κωτικά, AIDS κ.λπ.)

- Αθλητικά - Κοινωνικές ταινίες - Κωμωδίες - Χορός, ελληνικές σειρές και ελληνικές ταινίες - Δεν ξέρω - Δεν απάντησαν

ΑΠ.

75 51

% 23,9 16,3

29 20

9,2 6,4

20

6,4

14 13

4,5 4,2

11 10 8 6

3,6 3,2 2,6 1,9

4 7 45

1,2 2,2 14,4

313

100,0

αφιερωμα/39 Οι περισσότεροι γονείς (ποσοστό 23,9%) θα έ­ βαζαν εκπαιδευτικά προγράμματα, δηλαδή θα διεύρυναν την «εκπαιδευτική τηλεόραση» με προγράμματα και από άλλους κλάδους, όπως π.χ. από την Ιστορία κ.λπ. Χαρακτηριστικά μας δήλωσαν ότι η εκπαιδευτική τηλεόραση πρέπει να είναι διαφωτιστική, ενδιαφέρουσα, απλή και να βλέπεται ευχάριστα, ώστε τα παιδιά εύκολα να αντιλαμβάνονται το σχετικό θέμα. Σημαντικό επίσης ποσοστό (16,3%) του δείγ­ ματος θα έβαζε ντοκυμαντέρ γιατί προκαλούν το έντονο ενδιαφέρον των παιδιών και είναι πολύ ε­ πιμορφωτικά. Αποτελούν υλικό μάθησης, το ο­ ποίο αφομοιώνεται εύκολα, γρήγορα και ευχάρι­ στα χάρη στο συνδυασμό εικόνας και ήχου. Το 9,2% των γονέων του δείγματος προτείνουν περισσότερα ψυχαγωγικά προγράμματα και τη­ λεπαιχνίδια, γιατί, κατά τη γνώμη τους, τα μεν ψυχαγωγικά προγράμματα είναι απαραίτητα α­ φού μία απ’ τις βασικές λειτουργίες της τηλεόρα­ σης είναι και η ψυχαγωγία, τα δε τηλεπαιχνίδια προκαλούν το ενδιαφέρον των παιδιών, πλουτί­ ζουν τις γνώσεις τους και τα αναγκάζουν να με­ τέχουν ενεργητικά, ενώ συγχρόνως τα προτρέ­ πουν προς την ευγενή άμιλλα. Μουσική και video clips θα έβαζε ποσοστό 6,4%. Οι γνώμες των γονέων, βέβαια, ως προς το είδος της μουσικής διαφέρουν. Οι περισσότεροι, όμως, προτείνουν κλασική μουσική, γιατί πι­ στεύουν ότι εξευγενίζει την ψυχή και εκλεπτύνει το χαρακτήρα των παιδιών. Ποσοστό επίσης 6,4% θα έβαζε περισσότερες παιδικές εκπομπές, καθώς και εκπομπές με κα­ τασκευές που να προκαλούν την περιέργεια και

J

να αναγκάζουν τα παιδιά να σκέφτονται δη­ μιουργικά και να επινοούν. Το 4,5% των γονέων θα έβαζαν εκπομπές απ’ την ελληνική ιστορία και μυθολογία που συνδυα­ σμένες με σχετικές εικόνες θα προσέφεραν στα παιδιά υλικό για εύκολη και ευχάριστη μάθηση. Επιθυμία ποσοστού 4,2% γονέων του δείγμα­ τος είναι να αυξηθούν οι εκπομπές με κινούμενα σχέδια, γιατί βλέπονται ευχάριστα απ’ όλα τα παιδιά και αποτελούν πηγή χαράς και γέλιου. Ο­ ρισμένοι γονείς εξέφρασαν την επιθυμία των παι­ διών τους, οι ξένες ταινίες με κινούμενα σχέδια να είναι μεταγλωττισμένες στα ελληνικά. Μόνο 3,6% των γονέων θα έβαζαν περισσότε­ ρες ενημερωτικές εκπομπές σχετικά με τα ναρ­ κωτικά, το AIDS κ.λπ. Περίμενα το ποσοστό αυ­ τό μεγαλύτερο λόγω της σοβαρότητας των θεμά­ των που μπορούν να περιληφθούν σε ενημερωτι­ κές εκπομπές, τις οποίες θεωρώ πολύ σημαντι­ κές και απαραίτητες για την προφύλαξη των παι­ διών και της νεολαίας γενικότερα από τις μάστι­ γες του αιώνα μας. Μικρότερα ποσοστά θα έβαζαν περισσότερες αθλητικές εκπομπές κυρίως με αγώνες στίβου, ε­ νόργανης γυμναστικής, μπάσκετ κ.λπ., κοινωνι­ κές ταινίες, κωμωδίες, χορούς, ελληνικές σειρές και ταινίες. Τέλος, 7 γονείς απάντησαν «δεν ξέρω», είτε γιατί δεν παρακολουθούν τηλεόραση, είτε γιατί δεν το έχουν σκεφτεί, ενώ 45 γονείς (ποσοστό 14,4%) δεν απάντησαν δικαιολογούμενοι, όπως και προηγούμενα ανέφερα, ότι δεν υπάρχει ποτέ περίπτωση να αναλάβουν τη διεύθυνση της ελλη­ νικής τηλεόρασης.

40/αφιερωμα

Συμπεράσματα της έρευνας κοπός της έρευνάς μου, όπως αναφέρω και στην αρχή, ήταν να διαπιστώσω ως ποιο βαθμό η τηλεόραση επηρεάζει τα παιδιά θετικά ή αρνητικά, καθώς και αν περιορίζει το ρόλο των γονέων στην ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους, ώστε, στη συνέ­ χεια, να καταλήξουμε σε συμπεράσματα και προτάσεις περιορισμού κατά το δυνατό των αρνητικών επιπτώσεων και ενίσχυση των θετικών, για να γίνει η TV πραγματικά ένας παρά­ γοντας που θα βοηθήσει στην ανάπτυξη και σωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Δεν παραλείπω να τονίσω ότι το δείγμα είναι μικρό και δεν μπορεί να θεωρηθεί πλήρες και αντιπροσωπευτικό, αλλά σ’ αυτό εκπροσωπούνται κυρίως οικογένειες εργαζομένων, οι­ κογένειες της μεσαίας τάξης, που είναι και η πολυπληθέστερη, γι’ αυτό και με μεγάλες πιθα­ νότητες προσέγγισης προς την πραγματικότητα, είναι δυνατόν να το γενικεύσω. Εν πάση περιπτώσει, τα συμπεράσματα που εξάγονται από τις απαντήσεις είναι γενικά τα ακόλουθα:

Σ

Μ Μ Η τηλεόραση έχει μια γοητεία, ασκεί ισχυρή επίδραση στα παιδιά και παρέχει σ’ αυτά μια ευχαρίστηση που κατέχει ειδική θέση στην ιεράρχηση των απολαύσεών τους. Ό λα τα παιδιά βλέπουν τηλεόραση και κατά το μεγαλύτερο ποσοστό και με συντροφιά και μόνα τους. Μ Κατά τις εργάσιμες μέρες, οπότε τα παιδιά πηγαίνουν στο σχολείο, το μεγαλύτερο πο­ σοστό (66%) βλέπει τηλεόραση 1-2 ώρες καθημερινά, 21,5% 2-3 ώρες και μικρότερα ποσο­ στά βλέπουν από 3 ώρες και πλέον. Οι ώρες αυτές εμφανίζονται αυξημένες κατά τις παρα­ μονές αργιών και τις αργίες. Αν λάβουμε υπόψη μας τι γίνεται σε άλλες χώρες όπου η τηλεόραση λειτουργεί περισσότε­ ρες ώρες και με πολλά κανάλια, μπορούμε να πούμε γενικά, ότι δεν γίνεται ή ότι γίνεται πε­ ριορισμένη κατάχρηση στην παρακολούθηση της τηλεόρασης. Μ Η κατανομή των ποσοστών στις ώρες μέχρι τις οποίες τα παιδιά βλέπουν τηλεόραση μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι και στο θέμα αυτό δε γίνεται κατάχρηση παρά από ελά­ χιστα παιδιά, εκτός από τις αργίες και παραμονές αργιών, οπότε οι ώρες παρακολούθησης αυξάνουν και μετατοπίζονται προς τα μεσάνυχτα. Ό μω ς, πολλοί γονείς ανέφεραν ότι όταν τα παιδιά βλέπουν αργότερα τηλεόραση δεν είναι μόνα τους, αλλά μαζί με τους γονείς, οι οποίοι ελέγχουν τα προγράμματα, προς αποφυγή παρακολούθησης ακατάλληλων σκηνών. Κ Ι Εκπαιδευτικοί των δημοτικών σχολείων και νηπιαγωγείων με τους οποίους είχαμε σχετικές συζητήσεις μας δήλωσαν ότι το φαινόμενο της νύστας είναι σύνηθες στους μικρούς μαθητές, κυρίως τις πρώτες ώρες των πρωινών μαθημάτων. Για το φαινόμενο αυτό οι γονείς στη συντριπτική πλειοψηφία θεωρούν υπεύθυνους τους εαυτούς τους. Κ Ι Απ’ τις προτιμήσεις των παιδιών σχετικά με τα προγράμματα που παρακολουθούν, εντύπωση προκαλεί το ποσοστό που παρακολουθεί την εκπαιδευτική τηλεόραση, το οποίο κατά τη γνώμη μου έπρεπε να ήταν πολύ μεγαλύτερο. Ίσω ς τα σχετικά προγράμματα δεν ενδιαφέρουν και δεν ικανοποιούν το σύνολο των παιδιών.

■ μ Το 64,5% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι τα παιδιά τους βλέπουν δορυφορικά κανά­ λια. Επειδή, όμως, δεν γνωρίζουν ξένες γλώσσες συνήθως αναζητούν μεταξύ των δορυφορι­ κών καναλιών προγράμματα κυρίως ψυχαγωγικά που να μπορούν να τα παρακολουθήσουν (μουσικοχορευτικά, κινούμενα σχέδια κ.λπ.). Χαρακτηριστικό είναι ότι με την εισβολή των δορυφορικών καναλιών, όλοι οι γονείς έχουν συνειδητοποιήσει ότι τα παιδιά τους είναι απα­ ραίτητο να μάθουν ξένες γλώσσες. Είναι κι αυτό μια θετική πλευρά της τηλεόρασης.

H Στο μεγαλύτερο ποσοστό (58,5%) τα ίδια τα παιδιά αποφασίζουν τι προγράμματα θα παρακολουθήσουν. Πριν λίγο καιρό η δυνατότητα επιλογής ήταν ανάμεσα στα δύο κανάλια της ΕΡΤ και, συνεπώς, οι γονείς, έστω κι αν δεν παρακολουθούσαν μαζί με τα παιδιά τους τηλεόραση, μπορούσαν να γνωρίζουν τι προγράμματα βλέπουν τα παιδιά τους. Με την εισα­ γωγή, όμως, της δορυφορικής τηλεόρασης τα πράγματα ανατρέπονται και, συνεπώς, απαι­ τείται έλεγχος από μέρους των γονέων. Ο έλεγχος θα γίνει περισσότερο αναγκαίος προσε­ χώς με την εισαγωγή της ελεύθερης και καλωδιακής τηλεόρασης. Γιατί, αν η ίδια η τηλεόρα­ ση έχει δυσμενείς επιδράσεις στο παιδί, τα ακατάλληλα προγράμματα τις επαυξάνουν και μπορεί να κάνουν κακό στην ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών.

αφιερωμα/41 ■ 9 Με μικρή π λειοψηφία (53,5%) οι γονείς απάντησαν θετικά στο ερώτημα αν η τηλεόρα­ ση έχει επιδράσει στη συμπεριφορά των παιδιών τους και καθόρισαν ειδικότερα τους τομείς συμπεριφοράς στους οποίους παρατήρησαν την επίδραση. Ξεχωρίζουμε τους παρακάτω: α) Στο λεξιλόγιο. Ό πω ς μας εξήγησαν οι γονείς,'τα παιδιά τους με τα τηλεοπτικά προ­ γράμματα όχι μόνο έμαθαν τη σημασία πολλών άγνωστων λέξεων, αλλά και πλούτισαν το λεξιλόγιό τους με πολλές καινούριες λέξεις που τα βοηθούν να εκφράζονται πιο ολοκλη­ ρωμένα. β) Γίνονται απαιτητικά και προτιμούν συγκεκριμένα προϊόντα, γεγονός που οφείλεται στον αμερικάνικο, κυρίως, τρόπο ζωής που προβάλλεται απ’ τις διάφορες εκπομπές και τις διαφημίσεις^ γ) Γίνονται επιθετικά, ατίθασα και βίαια. Οι σκηνές βίας επηρεάζουν, κυρίως, τα αγόρια που εκδηλώνουν τέτοιου είδους συμπεριφορά στα ομαδικά τους παιχνίδια. δ) Τα παιδιά βοηθιούνται στις κοινωνικές σχέσεις. Πολλά προγράμματα και κυρίως αμε­ ρικάνικα σήριαλ δείχνουν αγροτικές οικογένειες με στενούς οικογενειακούς δεσμούς και με πολλά παιδιά, που διατηρούν φιλίες με άλλα παιδιά της περιοχής, συνδιασκεδάζουν, ανταλ­ λάσσουν επισκέψεις κ.λπ. Έτσι, τα παιδιά συνηθίζουν σ’ αυτές τις καταστάσεις και θέλουν και τα ίδια να καλλιεργήσουν τις κοινωνικές τους σχέσεις με το περιβάλλον τους. Κ · Ένα σημαντικό ποσοστό γονέων 19,5% απάντησαν ότι τα παιδιά τους συχνά μιμούν­ ται διάφορες σκηνές που βλέπουν στην TV και ένα άλλο ακόμη πιο σημαντικό ποσοστό, 43%, ότι μιμούνται αραιά. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις σημασία έχουν οι μιμήσεις σκηνών επι­ θετικών και βίας, που μπορούν να οδηγήσουν τα παιδιά, όταν βέβαια συντρέχουν και άλλοι παράγοντες, σε ανεπιθύμητες αντικοινωνικές συμπεριφορές. Η Β Το μεγαλύτερο ποσοστό γονέων δεν αντιμετωπίζει πρόβλημα να μη μελετούν τα παι­ διά τους λόγω της τηλεόρασης. Ό μω ς, ένα σημαντικό πι σοστό γονέων (35%) αντιμετωπίζει αυτό το σοβαρό πρόβλημα και το θεωρεί σοβαρό, γιατί πιστεύει, όπως δήλωσε προφορικά, ότι από τη μελέτη εξαρτάται η πρόοδος και το μέλλον των παιδιών τους.

■LL · Αναμφισβήτητα, όπως άλλωστε το δήλωσαν και οι γονείς στην πλειοψηφΐα τους, η TV περιορίζει τις ώρες παιχνιδιού των παιδιών, ιδίως αυτών που κατοικούν σε διαμερίσματα πολυκατοικιών. Το παιχνίδι είναι η ίδια η ζωή για το παιδί. Με κανένα τρόπο και για κανένα σκοπό δεν πρέπει να περιορίζεται γιατί, το παιδί, ενεργώντας μόνο του στο παιχνίδι, παίρνει πρωτοβουλίες, δυναμώνει τη φαντασία του και εδραιώνει την πίστη του στις δυνάμεις και ικανότητές του. (Αρνητική πλευρά της τηλεόρασης).

■ I f l Οι διαφημίσεις, κατ’ αρχήν, βλέπονται ευχάριστα από τα παιδιά γιατί είναι καλά με­ λετημένες, έχουν γρήγορη εναλλαγή εικόνων, ευχάριστη μουσική, είναι σύντομες, περιλαμ­ βάνουν συνήθως παιδιά, γι’ αυτό και τα επηρεάζουν και τα κάνουν πιο απαιτητικά με προτι­ μήσεις κυρίως προς τα διαφημιζόμενα προϊόντα.

MUM Η τηλεόραση αυξάνει τις απαιτήσεις των παιδιών, όπως μας δήλωσαν οι γονείς σε ποσοστό 44,5%. Η αύξηση αυτή δεν οφείλεται μόνο στις διαφημίσεις, αλλά, κυρίως, στον προβαλλόμενο από τα τηλεοπτικά προγράμματα αμερικάνικο ή άλλων δυτικών χωρών, τρόπο ζωής, ο οποίος παρασύρει τα παιδιά σε κόσμους ονειρικούς, μακριά απ’ την καθημε­ ρινή πραγματικότητα και την οικονομική κατάσταση της οικογένειάς τους. · Ε · Η πλειοψηφΐα των γονέων δήλωσε ότι συχνά ή σπάνια τα παιδιά σχολιάζουν μαζί τους τα μηνύματα της τηλεόρασης. Αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία, γιατί αποδεικνύει ότι τα παιδιά δεν παρακολουθούν παθητικά τα τηλεοπτικά προγράμματα και ότι προσπαθούν να λύσουν τις απορίες τους ρωτώντας τους γονείς τους.

■ ΐ.- * Τα 3/4 των γονέων πιστεύουν ότι η τηλεόραση συμβάλλει στη γενική μόρφωση και ανάπτυξη των παιδιών, γιατί διευρύνει και αυξάνει τις γνώσεις με τα διάφορα ενημερωτικά, επιμορφωτικά, εκπαιδευτικά, ψυχαγωγικά κ.λπ. προγράμματα.

■ Γί» Ποσοστό 9,5% των γονέων πιστεύει ότι η πρόοδος των παιδιών τους στο σχολείο ε­ πηρεάστηκε αρνητικά λόγω της TV (κυρίως επειδή δεν μελετούν τα μαθήματά τους όσο πρέ­ πει) και 12,5% ότι επηρεάστηκε θετικά (με την αύξηση και διεύρυνση των γνώσεων). Τα υπό­ λοιπα ποσοστά, που είναι μεγαλύτερα, έχουν απαντήσει ΟΧΙ ή «δεν είμαι σίγουρος», που σημαίνει ότι δεν έχουν διαπιστώσει οποιαδήποτε επίδραση της TV στην πρόοδο των παιδιών τους στο σχολείο.

■ ί ΐ Κατά τη γνώμη της πλειοψηφίας των γονέων (79,5%) η τηλεόραση, ενώ συγκεντρώνει τα μέλη της οικογένειας μπροστά στο δέκτη, συγχρόνως τα απομονώνει από γόνιμη συζήτη­ ση και αποτελεί, μαζί με τον τρόπο ζωής μέσα στα διαμερίσματα, το άγχος της καθημερινό­

42/αφιερωμα τητας κ.λπ., έναν ακόμα παράγοντα απομόνωσης των ατόμων μεταξύ τους και, στη συγκε­ κριμένη περίπτωση, των μελών της οικογένειας. Μ Μ · Ο ρόλος των γονέων στη διαμόρφωση της νοοτροπίας και συμπεριφοράς των παιδιών μειώθηκε εξαιτίας της TV, κατά τη γνώμη ενός μεγάλου ποσοστού γονέων 43,5%. Αναμφι­ σβήτητα, η επίδραση αυτή είναι αρνητική, γιατί κανένας δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ρόλο των γονέων στην ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών.

■ Ι ) Τ Το 96% των γονέων του δείγματος δεν συνηθίζει (ποτέ ή σπάνια) να βάζει τα παιδιά τους να δουν τηλεόραση. Φαίνεται ότι οι γονείς έχουν συνειδητοποιήσει ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιούν την τηλεόραση ως μέσο που θα τους «απαλλάξει» για λίγες ώρες από την παρουσία των παιδιών τους. Εξάλλου, τα παιδιά επιθυμούν οι γονείς τους να βρίσκονται μα­ ζί τους όσο το δυνατόν περισσότερες ώρες και να ασχολούνται μ’ αυτά. Αυτό οι γονείς το έχουν καταλάβει καλά και κάνουν ό,τι μπορούν για να τα ικανοποιήσουν.

■tfiM Το μεγαλύτερο ποσοστό (84,5%) των γονέων παροτρύνει τα παιδιά τους να κάνουν κάτι άλλο αντί να παρακολουθούν τηλεόραση και κυρίως τα παροτρύνουν να παίξουν, να διαβάσουν ή να στραφούν σε άλλες ασχολίες που τις θεωρούν πιο εποικοδομητικές και ω­ φέλιμες.

W Το παιχνίδι, το διάβασμα και οι συναναστροφές με φίλους είναι οι ασχολίες που θα είχαν τα παιδιά αν δεν έβλεπαν TV, σύμφωνα με τη γνώμη της μεγάλης πλειοψηφίας των γονέων. m * m Κατά σειρά προτεραιότητας, οι γονείς εάν υπήρχε περίπτωση να αναλάβουν το ρόλο του διευθυντή της τηλεόρασης, θα διέκοπταν: έργα και σκηνές βίας, ελληνικά και ξένα σή­ ριαλ (ανάλογα με το περιεχόμενό τους), έργα ακατάλληλα για παιδιά, έργα με ερωτικές σκηνές, έργα και κινούμενα σχέδια τρόμου και τις διαφημίσεις. Στη θέση τους θα έβαζαν εκπαιδευτικά προγράμματα, ντοκυμαντέρ, ψυχαγωγικά και τηλεπαιχνίδια, μουσική και video clips, παιδικές εκπομπές, Ελληνική Ιστορία και Μυθολογία, κινούμενα σχέδια και ε­ νημερωτικές εκπομπές. Τέλος, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και στη χώρα μας η τηλεόραση «μπήκε» για τα καλά στη ζωή μας και στη ζωή των παιδιών και ως ένα σημείο, μέχρις εκεί που τα παιδιά είναι αδύνατο να μην ανοίξουν την τηλεόραση, τα εξουσιάζει. Η δύναμη των τηλεοπτικών εικόνων σαγηνεύει και αιχμαλωτίζει τα παιδιά. Η επίδραση της τηλεόρασης πρέπει να θεω­ ρηθεί αναμφισβήτητη με την υπεροχή της αρνητικής έναντι της θετικής. Την ευθύνη για όλη αυτή την κατάσταση φέρουν οι ασχολούμενοι με τα τηλεοπτικά προγράμματα, τα οποία πρέπει να σέβονται την παιδική αθωότητα και να μην την προδίδουν, αλλά και οι γονείς που από τη μια μεριά αφήνουν τα παιδιά τους να βλέπουν ανεξέλεγκτα οποιοδήποτε τηλεοπτικό πρόγραμμα κα από την άλλη, δεν διαθέτουν τον απαιτούμενο χρόνο για την ενδυνάμωση των οικογενειακών δεσμών, την εκδήλωση της αγάπης και στοργής προς τα παιδιά τους και την ενίσχυση του ρόλου τους στην ανατροφή και διαπαιδαγώγησή τους.

Προτάσεις Ύστερα από τα συμπεράσματα που βγήκαν από την έρευνα γενικά, και ειδικότερα από τις αναλύσεις των απαντήσεων στο ερωτηματολόγιο, θεωρώ απαραίτητο να κάνω μερικές προτάσεις, που στοχ· ουν στον περιορισμό της αρνητικής επίδρασης της τηλεόρασης στα παιδιά, ιδιαίτερα μετά την εισαγωγή της ιδιωτικής ελεύθερης τηλεόρασης που εξασφαλίζει τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ πολλών καναλιών, η λειτουργία των οποίων είναι μάλλον ανεξέλεγκτη.

■ ■ Πρέπει να γίνει κατανοητό από όλους ότι το πρόβλημα για τα παιδιά με τον ευάλωτο και αναπτυσσόμενο οργανισμό τους δεν είναι μόνο το περιεχόμενο των τηλεοπτικών προ­ γραμμάτων, αλλά και οι γενικότερες συνέπειες της τηλεοπτικής εμπειρίας. Ό σ ο κακό κάνει στα παιδιά ένα ακατάλληλο πρόγραμμα, άλλο τόσο και περισσότερο κακό κάνει και η επί πολλές ώρες παρακολούθηση της τηλεόρασης, γιατί αδρανοποιεί τα παιδιά και περιορίζει τον ελεύθερο χρόνο και τις ευκαιρίες για άσκηση των διανοητικών και σωματικών τους δε­ ξιοτήτων και δυνάμεων. Μπορεί τα παιδιά, από τη φύση τους, όπως και όλοι οι άνθρωποι, να προτιμούν τη χωρίς προσπάθειες ψυχαγωγία και διάθεση ου ελεύθερου χρόνου που προ­ σφέρει η τηλεόραση, η οποία σημειωτέον δεν φέρνει εύκολα πλήξη, δεν πρέπει όμως οι γο­ νείς να τα αφήνουν χωρίς επίβλεψη και έλεγχο.

αφιερωμα/43 Προτείνω, λοιπόν, τη χρήση της τηλεόρασης και όχι την κατάχρηση. Οι γονείς πρέπει να καθορίσουν τα όρια ανάμεσα στη χρήση και κατάχρηση, να βρουν τη χρυσή τομή, ώστε τα παιδιά τους να μη στερηθούν την τηλεόραση, πράγμα άλλωστε αδύνατο, αλλά να μην περιο­ ρίσουν και τον ελεύθερο χρόνο τους (εξαιτίας της TV) για παιχνίδι, μελέτη, φιλικές συνανα­ στροφές και συμμετοχή στην οικογενειακή ζωή. Χρειάζεται, λοιπόν, η καθιέρωση ελεύθερου χρόνου στη ζωή των παιδιών και ο σεβασμός αυτού του χρόνου από τους μεγάλους. Ο ελεύθερος χρόνος δεν μπορεί να είναι ο ίδιος για όλα τα παιδιά, γιατί εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως οι συνθήκες που επικρατούν στην οικογένεια, ο χαρακτήρας των παιδιών, οι ώρες λειτουργίας της TV, οι ώρες του σχολείου, κ.λπ. Πρέπει, λοιπόν, οι γονείς, σε συνεργασία με τα παιδιά, να τον καθορίσουν και κάθε φορά, ανάλογα με τις συν­ θήκες, να τον αναπροσαρμόζουν.

■ 9 Με την επίβλεψη και ευθύνη των γονέων, πρέπει τα παιδιά να παρακολουθούν μόνο κατάλληλα προγράμματα. Στο σημείο αυτό η ευθύνη πέφτει και στους αρμόδιους των προ­ γραμμάτων της τηλεόρασης. Φυσικά, το καλύτερο θα ήταν η τηλεόραση να παρουσίαζε μέ­ χρι τις 9 ή 10 μ.μ. ειδικά προγράμματα, καλά προετοιμασμένα από εκπαιδευτικούς και άλ­ λους ειδικούς, τα οποία να είναι κατάλληλα για παιδιά, όπως εκπαιδευτική τηλεόραση με ενδιαφέροντα θέματα, παιδικά μορφωτικά και ψυχαγωγικά προγράμματα και τηλεπαιχνί­ δια, ντοκυμαντέρ φυσικής ιστορίας, γεωγραφίας, κοινωνικά σήριαλ κ.λπ. Αν αυτό είναι δύ­ σκολο και ίσως αδύνατο με την εισαγωγή της ιδιωτικής ελεύθερης τηλεόρασης, τουλάχι­ στον να μην προβάλλονται ακατάλληλα προγράμματα και ιδίως προγράμματα με σκηνές βίας και τρόμου. Εδώ θα αναφερθούμε στο σήριαλ «Τόλμη και γοητεία» που προβάλλεται τις μεσημεριανές ώρες (13.45-14.30). Η μανία των μεγάλων να παρακολουθήσουν το σήριαλ αυτό μεταδόθηκε και στα παιδιά όλων των ηλικιών. Πολλά παιδιά σχολικής ηλικίας ζητούν εξηγήσεις από τους γονείς και μεγαλύτερους τι σημαίνει «βιασμός» και γιατί ο βιαστής της Καρολάιν (της πρωταγωνίστριας) καταδικάστηκε. Κι αυτοί (γονείς και μεγαλύτεροι), βρί­ σκονται σε αμηχανία και αδυναμία να απαντήσουν στα παιδιά, αφού αυτά στερούνται των στοιχειωδών σεξουαλικών γνώσεων. Επίσης, ο έλεγχος που γίνεται στις διαφημίσεις και η απαγόρευση διαφήμισης ορισμένων προϊόντων πρέπει να επεκταθεί μελλοντικά και στην ιδιωτική TV. Κ · Το θέμα του ελέγχου του χρόνου παρακολούθησης από τα παιδιά τηλεοπτικών προ­ γραμμάτων, καθώς και της καταλληλότητάς τους, ανήκει αποκλειστικά στους γονείς ή άλ­ λους μεγάλους (αδέλφια, παππούς, γιαγιά) που ζουν μαζί με τα παιδιά. Για την επιτυχία του ελέγχου, η σοβαρότητα του οποίου έχει αρκετά τονιστεί, προτείνω τους εξής τρόπους: - Συμφωνία των γονέων στα θέματα αυτά, καθιέρωση ορισμένων κανόνων και ανυποχώ­ ρητη αυστηρότητα με υπομονή και επιμονή στην τήρησή τους. Γιατί, αν οι γονείς υποχωρούν στις απαιτήσεις των παιδιών (με θερμές παρακλήσεις ή κλαψουρίσματα ή υστερικά ξεσπά­ σματα) ή διαφωνούν μεταξύ τους, τότε οι προσπάθειες ελέγχου μένουν , ορίς αποτέλεσμα.

- Ό ταν οι γονείς δεν διαθέτουν αρκετή δύναμη ή για οποιονδήποτε άλλο λόγο, δεν μπο­ ρούν να βάλουν κανόνες και να επιμείνουν στην τήρησή τους, τότε η θέση της τηλεόρασης μέσα στο σπίτι πρέπει να είναι τέτοια, ώστε να μην είναι άνετη η παρακολούθησή της και, κατά το δυνατόν, να τη δυσχεραίνει. Έτσι, π.χ. πρέπει η συσκευή να μην τοποθετείται στο δωμάτιο των παιδιών, αλλά στο καθιστικό όπου υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να βρίσκεται συγκεντρωμένη η οικογένεια. Εκεί, με τις συζητήσεις, επισκέψεις κ.λπ. περιορίζε­ ται και ο χρόνος που τα παιδιά βλέπουν τηλεόραση, γιατί δεν μπορούν να την ανοίξουν. Αυ­ τό τα παιδιά το δέχονται πολύ καλύτερα και αδιαμαρτύρητα παρά την καθιέρωση κανόνων κάι την πειθαρχία σ’ αυτούς.

- Ό ταν στην οικογένεια δεν υπάρχουν παιδιά με διαφορετική ηλικία που να μπορούν να παίξουν και να διασκεδάσουν μεταξύ τους, τότε πρέπει \ ,. επιδιώκονται οι συχνές .επισκέ­ ψεις φίλων, συμμαθητών και άλλες κοινωνικές δραστηριότητες που βάζουν κάπως στο περι­ θώριο τα τηλεοπτικά προγράμματα.

- Στη μείωση του χρόνου παρακολούθησης κυρίως των μικρών παιδιών μπορεί να βοηθή­ σει (αν η τηλεόραση είναι φορητή) το κλείσιμό της σ’ ένα ντουλάπι ύστερα από κάθε χρήση. Τέλος, στη μείωση του χρόνου παρακολούθησης και στην επιλογή και παρακολούθηση μόνο κατάλληλων προγραμμάτων, μπορεί να συντελέσει και η πειστική διαφώτιση των παι­ διών από τους γονείς τους, ώστε να επηρεαστούν και να μειώσουν το ενδιαφέρον τους για τις τηλεοπτικές εκπομπές. Αυτό το μέτρο μπορεί να πετύχει μέσα σε οικογένειες πού διατη­ ρούν αρχές σεβασμού και τα παιδιά αναγνωρίζουν ότι οι γονείς τους διαθέτουν πείρα, γνώ­

44/αφιερωμα σεις και ευθυκρισία. Γνωρίζω ότι το πρόβλημα του ελέγχου είναι δύσκολο από τη φύση του και ότι το κάνουν πιο δύσκολο η αποδυναμωμένη εξουσία της σημερινής οικογένειας, η έλ­ λειψη υποστήριξης από το σχολείο και από άλλους θεσμούς, η σύγκριση με τους συμμαθη­ τές και η έντονη έλξη της τηλεόρασης με την ποικιλία των προγραμμάτων. Επίσης, η αδυνα­ μία πολλών γονέων να πουν στα παιδιά τους «όχι στην τηλεόραση» και να τηρήσουν τους κανόνες που συχνά οι ίδιοι βάζουν.

■ Ε Ι Πρέπει με κάθε τρόπο να ενδυναμωθεί ο ρόλος των γονέων στην ανατροφή και δια­ παιδαγώγηση των παιδιών τους που περιορίστηκε εξαιτίας της TV, γιατί τίποτε δεν είναι ι­ κανό να αναπληρώσει τους γονείς στο ρόλο αυτό. Η παντοδύναμη παρουσία της τηλεόρασης μέσα στο σπίτι δεν μειώνει μόνο τις δραστη­ ριότητες της οικογένειας, αλλά επηρεάζει με πολλούς τρόπους και τις σχέσεις των μελών της. Έτσι, η τηλεόραση περιορίζει τις ευκαιρίες για κουβέντα, για αστεϊσμούς και παιχνίδια κι ακόμα για συζήτηση των οικογενειακών προβλημάτων. Η αποσύνθεση της οικογένειας που οφείλεται όχι μόνο στην TV αλλά και σε άλλους παράγοντες (εργαζόμενες μητέρες, πολλά διαζύγια, εξαφάνιση της παλιάς γειτονιάς κ.λπ.) διευκολύνει τους γονείς στην εγκα­ τάλειψη του ενεργού τους ρόλου στην ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Ε­ ξάλλου, η ανατροφή ενός παιδιού δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η ενεργητικότητά του, η πε­ ριέργεια, η έλλειψη κρίσης, η συναισθηματική αστάθεια και το απρόβλεπτο των αντιδράσεών του κάνουν την ανατροφή του παιδιού έργο πραγματικά δύσκολο. Χρειάζεται, λοιπόν, ενεργοποίηση των γονέων στον τομέα αυτόν και εκδήλωση του ενδια­ φέροντος και της αγάπης τους προς τα παιδιά με άμεσες εκδηλώσεις (αφιέρωση χρόνου για ομιλία με τα παιδιά, για παιχνίδια και αστεία, για ενθάρρυνση στην απασχόλησή τους όποια κι αν είναι αυτή κ.λπ.). Σχετικά με το θέμα αυτό, οι γονείς πρέπει να διαφωτιστούν επαρκώς. Στο έργο αυτό θα μπορούσε να συντρέξει το σχολείο με συγκεντρώσεις γονέων και ομιλίες από εκπαιδευτι­ κούς κατάλληλα προετοιμασμένους ύστερα από οδηγίες του υπουργείου Παιδείας και Θρη­ σκευμάτων. Επίσης, χρήσιμη θα ήταν και η εκτύπωση με τη φροντίδα του ίδιου του υπουρ­ γείου και η αποστολή στους γονείς, μέσω των λογαριασμών του ηλεκτρικού ρεύματος ή του τηλεφώνου, σύντομου ενημερωτικού φυλλαδίου με περιεχόμενο σχετικό με το θέμα αυτό, το οποίο θα μπορούσε να περιέχει και άλλα θέματα, όπως οι κίνδυνοι που διατρέχουν τα παιδιά της σημερινής κοινωνίας (ναρκωτικά, AIDS κ.λπ.), καθώς και πρακτικοί τρόποι προφύλα­ ξής τους. Νομίζω ότι, για ένα τόσο σοβαρό θέμα που προδιαγράφει το μέλλον των παιδιών, καμία δαπάνη και καμία θυσία δεν πρέπει να θεωρηθεί υπερβολική και για τον λόγο αυτό να μην πραγματοποιηθεί.

Βιβλιογραφία 1.

2.

3.

4.

Δρ. Μιχάλη Πετράκη: Έρευνα Μάρκετινγκ. Μαρί Γουίν: Τηλεόραση (Ένας ξένος στο σπίτι). Ροβήρου Μανθούλη: Το κράτος της Τηλεόρασης. Π. Ελευθεριάδη και Σ. Μαντούβαλου: Σύγχρονη εκπαίδευση και τηλεόραση.

5. Ζαν Καζνέβ: Ο άνθρωπος τηλεθεατής.

αφιερωμα/45

Ευγενία Κουτσουβάνου

Τηλεόραση και Γλωσσική Ανάπτυξη

Από διάφορες έρευνες που έγιναν στις Ηνωμένες Πολιτείες αποδείχθηκε ότι τα παιδιά της ηλικίας μεταξύ 3 και 11 ετών παρακολουθούν κατά μέσον όρο πέντε ώρες τηλεόραση την ημέρα (Nielson, 1977). Σε μια πρόσφατη μελέ­ τη για τη χρήση της τηλεόρασης στην Αυστραλία, στον Καναδά και σε μερι,κές ευρωπαϊκές χώρες, αναφέρθηκαν σχεδόν οι ίδιες εξελικτικές τάσεις στις συνήθειες των παιδιών (Murray, 1980). Ο σημαντικός αυτός χρόνος παρακο­ λούθησης αποτέλεσε την αφορμή διεξαγωγής πολλών ερευνών σχετικά με την επίδραση της τηλεόρασης σε θεατές, οι οποίοι μπορεί να διαπαιδαγωγούνται ή και να επηρεάζονται με άλλους τρόπους από τις εικόνες και τους ήχους της τηλεόρασης. αρ’ όλο που η συζήτηση πάνω σ’ αυτά τα ζητήματα συνεχίζεται, αυτό το αίσθημα διάχυτης ανησυχίας φαίνεται πως έχει μειωθεί και η έρευνα έχει αποκτήσει έναν περισσότερο ψύχραιμο και αναλυτικό χαρακτήρα (Christen­ son 1979). Κι όμως οι μελέτες σχετικά με την επί­ δραση της τηλεόρασης και την ικανότητά της να

Π

επηρεάζει τους θεατές δεν είναι λιγότερο αρνητι­ κές απ’ ό,τι ήσαν πριν. Αντίθετα, καθώς η τηλεό­ ραση αποσπά ένα συνεχώς μεγαλύτερο ποσοστό χρόνου από τη ζωή του ανθρώπου, το ζήτημα α­ ποκτά μεγαλύτερη σημασία. Τα αποτελέσματα μάλιστα μιας δημοσκόπησηης του Nielson (Ά ­ νοιξη του 1977), επιβεβαιώνουν τη συνέχιση μιας

46/αφιερωμα αυξανόμενης τάσης προς την παρακολούθηση της τηλεόρασης. Εκείνό όμως που αποκτά ιδιαί­ τερη σημασία, είναι ότι η ίδια έρευνα αναφέρει ό­ τι τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας παρακο­ λουθούν τηλεόραση περισσότερες ώρες απ’ ό,τι είχε αναφερθεί στο παρελθόν και ξεπερνούν ο­ ποιαδήποτε άλλη ηλικία. Σχετικά με την αποτελεσματικότητα της αμε­ ρικανικής παιδικής σειράς Sesame Street, ως μέ­ σου διαπαιδαγώγησης παιδιών προσχολικής ηλι­ κίας, έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές μελέτες (Ball & Bogatz 1970, Frye 1972, Lesser 1974), οι ο­ ποίες ως πρωταρχικό στόχο έχουν ορίσει τη δι­ δασκαλία. Αν και μερικοί ερευνητές κατέχονται από ένα σκεπτικισμό ως προς την προβαλλόμενη επιτυχία του προγράμματος (Cook et al. 1975), εν τούτοις περισσότερα στοιχεία δείχνουν πως το Sesame Street έχει τραβήξει πολύ την προσοχή των μικρών τηλεθεατών και έχει διευκολύνει τη μάθηση του λεξιλογίου, αριθμών, γραμμάτων και άλλων βασικών γνώσεων. Ο Lesser (1974) με σχε­ τική έρευνά του συμπεραίνει ότι το πρόγραμμα έ­ χει χρησιμοποιηθεί από διαφορετικές κοινότητες και έχει πετύχει τους διδακτικούς του στόχους. Ι­ σχυρίζεται ότι μέσω της τηλεόρασης μπορούν τα παιδιά να αναπτύσσουν το γλωσσικό τους πεδίο, φτάνει τα προγράμματα να παρουσιάζονται με μια μορφή που να τα προσελκύει. Αρκετά προγράμματα που εκπέμπονται από το δίκτυο δημόσιων καναλιών στις ΗΠΑ, το PBS, για παράδειγμα, επιδιώκουν να συμπληρώ­ νουν τις καθημερινές μαθησιακές εμπειρίες των παιδιών της προσχολικής ηλικίας. Αποδείχθηκε ότι, τόσο με το πρόγραμμα Sesame Street όσο και με το πρόγραμμα Mister Rogers’ Neighborhood, η επιρροή που ασκείται στην κοινωνική συμπερι­ φορά των νεαρών τηλεθεατών είναι θετική. Γιατί, όταν τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας παρα­ κολουθούν ένα απ’ αυτά τα προγράμματα επί με­ γάλο χρονικό διάστημα, η συμπεριφορά τους συ­ χνά χαρακτηρίζεται από περισσότερη στοργικότητα, ευγένεια, προθυμία για συνεργασία με τους συμμαθητές τους στο νηπιαγωγείο (Coates, Pusser & Goodman, 1976· Friedrich & Stein, 1973, 1975). Ό μω ς, αξίζει να τονιστεί ότι το να αφή­ νουμε απλώς τα παιδιά μπροστά στην τηλεόραση για να παρακολουθούν ένα τέτοιο πρόγραμμα δεν αποτελεί αποτελεσματική εκπαιδευτική στρατηγική, επειδή τα προγράμματα αυτά προ­ σφέρουν ελάχιστα μόνιμα οφέλη, όταν μάλιστα δεν τα παρακολουθούν και οι ενήλικες, οι οποίοι θα ενθαρρύνουν τα παιδιά να ασκούνται και να ε­ φαρμόζουν τις κοινωνικές αξίες που μαθαίνουν (Friedrich & Stein, 1975· Friedrich-Cofer, Huston-Stein, Kipnis, Susman & Clewett, 1979). Τα παιδιά που συχνά παρακολουθούν προγράμ­ ματα, τα οποία τονίζουν θετικές αξίες, όπως εί­ ναι η γενναιοδωρία, η συνεργασία και η αλληλο­

βοήθεια, έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να γίνουν πιο ευγενικά, συνεργάσιμα και εξυπηρετικά προς τα αδέλφια και τους συνομήλικούς τους, όταν μάλιστα καλούνται να εφαρμόσουν στην πράξη όσα διδάχθηκαν (Friedrich & Stein, 1975Friedrich-Cofer, Huston-Stein, Kipnis, Susman & Kleweet, 1979).

To 1968 η κυβέρνηση των ΗΠΑ και μερικά ι­ διωτικά ιδρύματα, έχοντας υπόψη τον ευεργετι­ κό ρόλο της τηλεόρασης, συνεισέφεραν τους α­ παραίτητους οικονομικούς πόρους για να δημιουργηθεί το Παιδικό Τηλεοπτικό Εργαστήριο. Πρόκειται για έναν οργανισμό που ως κύριο μέλημά του είχε την παραγωγή ειδικών τηλεοπτι­ κών προγραμμάτων, τα οποία θα προσέλκυαν το ενδιαφέρον των παιδιών και θα διευκόλυναν τη νοητική τους ανάπτυξη. Η πρώτη παραγωγή, το πρόγραμμα Sesame Street, σημείωσε μεγάλη επι­ τυχία και αναδείχθηκε ως η δημοφιλέστερη παι­ δική τηλεοπτική σειρά του κόσμου, η οποία μά­ λιστα σήμερα παρακολουθείται από το 85% περί­ που των παιδιών μεταξύ 3 και 5 ετών και εκπέμπεται σε 70 περίπου άλλες χώρες σ’ ολόκληρο τον κόσμο (Liebert et al., 1982· Wright & Huston, 1983). Την πρώτη χρονιά, κατά την οποία εκπέμπονταν το πρόγραμμα αυτό, η Εκπαιδευτική Εξετα­ στική Υπηρεσία θέλησε να αξιολογήσει τις επι­ πτώσεις του, για τούτο και επιχείρησε σχετική έ­ ρευνα. Η έρευνα έγινε σε 950 παιδιά από πέντε περιοχές των Ην. Πολιτειών και όταν αναλύθη­ καν τα στοιχεία, αποδείχθηκε καθαρά ότι το πρόγραμμα πετύχαινε τους στόχους του. Διαπι­ στώθηκε δηλαδή ότι μέσω των τηλεοπτικών εκ­ παιδευτικών προγραμμάτων μπορούν να μεταδο­ θούν πληροφορίες στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας και να συμβάλουν αισθητά στη νοητική τους ανάπτυξη (Ball & Bogatz, 1970). Τηλεόραση και γλωσσική εκμάθηση στερα από τη διερεύνηση που προηγήθηκε, ερχόμαστε τώρα να εξετάσουμε το θέμα «Η τηλεόραση και η εκμάθηση της γλώσσας». Η βιβλιογραφία γύρω από το εξειδικευμένο αυ­ τό θέμα της σχέσεως τηλεόρασης και γλωσσικής ανάπτυξης είναι πολύ περιορισμένη, ενώ, αντίθε­ τα, γενικότερες εργασίες σχετικά με την τηλεό­ ραση είναι αρκετές και πολύ αναλυτικές. Από ελληνικής πλευράς αναφέρεται ο συλλογικός τό­ μος «Τηλεόραση και ΕΠΙ-Κοινωνία», που εκδόθηκε με την επιμέλεια των Κλήμη Ναυρίδη, Γιάν­ νη Δημητρακόπουλου και Γρηγόρη Πασχαλίδη (εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988), όπου και η ευρύτερη ενότητα «Παιδί και Τηλεόραση». Από τον τόμο αυτό ειδικότερα αναφέρονται οι εργασίες των Δημ. Στασινού, «Τηλεόραση και σύνδρομα προβληματικής συμπεριφοράς του

Υ

αφιερωμα/47 παιδιού» (σελ. 367-388), και Θανάση Γκότοβου, «Τηλεοπτική γλωσσική αγωγή: Η παιδαγωγική διάσταση της τελετουργίας» (σελ. 389-408), όπου και σχετική βιβλιογραφία. Στο έργο αυτό, «Τηλεόραση και ΕΠΙ-Κοινωνία», εξετάζονται και διερευνώνται πολλές πλευρές της επιδράσεως που έχει η τηλεόραση στα παιδιά, και ταυτοχρόνως ανασκευάζονται και μερικοί μύθοι ως προς την «οικογενειοκεντρική» συνεισφορά της τηλεόρασης. Η έρευνα διεξήχθη μεταξύ παιδιών και ανωτέρων τάξεων του Δημοτικού Σχολείου και σε διάφορες περιο­ χές της Ελλάδας. Γίνεται κατ’ αρχήν φανερό ότι σήμερα πλέον είναι ελάχιστα τα νοικοκυριά στην Ελλάδα τα οποία δεν διαθέτουν μία τουλάχιστον συσκευή τηλεοράσεως. Δεν είναι όμως γεγονός ότι η τηλεόραση λειτουργεί ως τόπος συγκέντρω­ σης και επικοινωνίας όλης της οικογένειας, παρ’ όλο που η πλειοψηφία των παιδιών παρακολουθεί τα προγράμματα μαζί με τους γονείς, κυρίως τη μητέρα, αν και δεν τα συζητά μαζί της. Τα παιδιά συζητούν μεταξύ τους και κάποτε με τους δα­ σκάλους τους τα προγράμματα που παρακολου­ θούν. Αποδεικνύεται έτσι ότι η γοητεία που η τη­ λεόραση ασκεί στα παιδιά είναι πολύ μεγάλη κι ότι οι εκπαιδευτικές δυνατότητές της δεν έχουν ακόμη εκτιμηθεί: «Φαίνεται ότι η τηλεόραση αντιπροσωπεύει έ­ να "θεμιτό” μέσο διαπαιδαγώγησης των παι­ διών, γιατί αφ’ ενός είναι ήπιο, μη καλύπτοντας ζωτικές ανάγκες, και αφ’ ετέρου είναι αρκετά ε­ πιθυμητό από το παιδί, ώστε να είναι αποτελε­ σματικό» (σελ. 311). Η τηλεόραση επομένως α­ ποτελεί έναν έγκυρο τρόπο προσέγγισης για να διερευνηθούν οι γνωστικές ικανότητες του παι­ διού σε ορισμένους τομείς, όπως π.χ. ο τομέας της γλωσσικής ανάπτυξης. Η έρευνα αυτή επίσης εξετάζει το ρόλο των γονέων στην εξέλιξη των παιδιών, τα αποτελέσματα του υπερ-προστατευτισμού κ.τ.λ. καθώς και τον τρόπο που η τη­ λεόραση εμπλέκεται σ’ αυτό το πλαίσιο ανθρωπί­ νων σχέσεων. Εξειδικευμένες ωστόσο εργασίες γύρω από τη σχέση τηλεόρασης και εκμάθησης της γλώσσας δεν υπάρχουν. Εκ των πραγμάτων επομένως η μελέτη μας στηρίζεται στην ξένη βιβλιογραφία και ιδίως αγγλόφωνη, η οποία μας είναι και πε­ ρισσότερο προσιτή. Η πρώτη, απ’ όσο γνωρίζω, αξιόλογη έρευνα της επίδρασης της τηλεόρασης στα παιδιά έγινε το 1961 από τον Wilbur Schramm, ο οποίος και συσχέτισε την τηλεόραση με τις διαδικασίες ανά­ πτυξης της γλώσσας. Το υποκείμενο των μελε­ τών του ήταν παιδιά που είχαν τουλάχιστον δύο χρόνια στο σχολείο και που προέρχονταν από δύο πόλεις, από τις οποίες η μία έπαιρνε τηλεο­ πτικά σήματα ενώ η άλλη δεν έπαιρνε. Παρ’ όλο που η μέθοδος του Schramm ήταν κάπως υποτυ­

πώδης, εφόσον εκτιμούσε μόνο το επίπεδο του λεξιλογίου, εν τούτοις διαπίστωσε, με μερικές ε­ ξαιρέσεις, ότι τα παιδιά που μεγάλωναν σε κοι­ νωνία με τηλεόραση κατείχαν ένα περισσότερο αναπτυγμένο λεξιλόγιο από τα παιδιά που στε­ ρούνταν του μέσου αυτού. Ο Cassirer (1966) ανα­ φέρει επίσης μελέτες στο Καράκας της Βενεζουέ­ λας, οι οποίες δείχνουν ότι προγράμματα που α­ πευθύνονται ειδικά σε παιδιά προσχολικής ηλι­ κίας οδηγούν στην ανάπτυξη ενός πλουσιότερου και σωστότερου λεξιλογίου. Με βάση τα ανωτέρω δεδομένα η συγγραφέας του άρθρου αυτού έχει πραγματοποιήσει σχετική έρευνα, βασικός στόχος της οποίας ήταν να συ­ σχετιστεί η επίδραση της τηλεόρασης με την α­ νάπτυξη της γλωσσικής ικανότητας του παιδιού, και εν συνεχεία να διαπιστωθεί η ένταση του σκε­ πτικισμού αυτού.

Δείγμα παιδιών: Από πολλές έρευνες έχει αποδειχθεί ότι ο ρυθμός της γλωσσικής ανάπτυξης του παιδιού είναι ραγδαίος κατά την προσχολική ηλι­ κία. Μέχρι τα 5 ή 6 χρόνια το παιδί κατέχει ήδη το μεγαλύτερο ποσοστό της μητρικής του γλώσ­ σας. Μέσα στο πρώτο έτος της ζωής του προφέ­ ρει τις πρώτες λέξεις, μέσα στον δεύτερο χρόνο αρχίζει να διαμορφώνει τις πρώτες του αρχάριες «προτάσεις», και από το τρίτο έτος και μετά η α­ νάπτυξη της γλωσσικής ικανότητας επιταχύνε­ ται εντυπωσιακά, ενώ αντιστοίχως εμπλουτίζε­ ται και το λεξιλόγιό του. Η έρευνά μας επικεντρώθηκε στη σημαντική αυτή ηλικία και διεξήχθη σε δείγμα παιδιών δη­ μοσίων νηπιαγωγείων. Η προκαταρκτική μελέτη του πληθυσμού αυτού κατέδειξε ότι αν και θεω­ ρητικά το φάσμα των συμπεριλαμβανομένων η­ λικιών ήσαν από τα 3 1/2 έως τα 5 1/2 χρόνια, στην πράξη όμως τα περισσότερα παιδιά ήσαν

48/αφιερωμα μεταξύ 4 και 5 1/2 ετών. Για τη συλλογή των στοιχείων, στάλθηκαν ειδικά έντυπα στους γο­ νείς των παιδιών αυτών, τα οποία ζητούσαμε να επιστραφούν συμπληρωμένα. Από τα 200 έντυπα που επιστράφηκαν από τους γονείς, επιλέχθηκαν τα 82, που αντιστοι­ χούν σε ισάριθμα παιδιά. Τα νηπιαγωγεία διατή­ ρησαν σταθερή επαφή με τους γονείς, η συνεργα­ σία των οποίων ήταν απαραίτητη για τη συλλογή των στοιχείων. Οι γονείς με τη σειρά τους έδω­ σαν τις απαραίτητες πληροφορίες για τις συνή­ θειες παρακολούθησης τηλεοπτικών προγραμ­ μάτων από τα παιδιά καθώς και διάφορα δημογραφικά στοιχεία. Εδώ θα μας απασχολήσουν προγράμματα που προέκυψαν από τα ημερολόγια παρακολούθησης της τηλεόρασης όπως συμπληρώθηκαν από τις μητέρες. Από το πρόγραμμα των παρακολουθή­ σεων του κάθε παιδιού, τα τηλεοπτικά προγράμ­ ματα ταξινομήθηκαν σε τρεις κατηγορίες: α. Παιδικά προγράμματα- β. Ελληνικές ταινίες και γ. Τηλεοπτικά παιχνίδια. Γλωσσικά δείγματα: Η γλώσσα που χρησιμο­ ποιούν τα παιδιά και η γλώσσα που χρησιμο­ ποιούν τα τηλεοπτικά προγράμματα αποτέλεσαν και τη βάση της έρευνάς μας. Πρόκειται να ανα­ πτυχθεί μια σταθερή βάση για την ανάλυση της γλώσσας, χρειάστηκε να καθοριστεί μια διαδι­ κασία αξιολόγησης, η οποία θα έπρεπε να στηριχθεί σε διάφορα κριτήρια. Μια εξαντλητική εξέταση των υπαρκτών μέ­ τρων ανέδειξε τη διαδικασία Αξιολόγησης Προο­ δευτικής Ανάπτυξης Προτάσεων (Developmental Sentence Scoring, στο εξής: ΑΠΑΠ) στο πιο κα­ τάλληλο για την ανάλυση των γλωσσικών δειγ­ μάτων που συγκεντρώθηκαν στη διάρκεια της μελέτης (Lee 1974). Με λίγα λόγια, η διαδικασία ΑΠΑΠ παρέχει μια μέθοδο για τη λεπτομερή, με­ τρημένη αξιολόγηση της χρήσης γραμματικών κανόνων της επίσημης αγγλικής γλώσσας από έ­ να παιδί. Η κλίμακα αυτή μεταφράστηκε και προσαρ­ μόστηκε στα ελληνικά, και μία ομάδα συνεργα­ τών επαλήθευσε πειραματικά την εγκυρότητα της εφαρμογής της. Τα γλωσσικά δείγματα των παιδιών συγκε­ ντρώθηκαν σύμφωνα με τις προκαθορισμένες τε­ χνικές που περιγράφει ο Lee για τη διαδικασία ΑΠΑΠ. Γλωσσικά δείγματα της τηλεόρασης συγκε­ ντρώθηκαν από επιλεγμένα προγράμματα, τα ο­ ποία προβλήθηκαν το φθινόπωρο και το χειμώνα του 1989, και από το κάθε δείγμα απομαγνητο­ φωνήθηκαν επίσης 30 προτάσεις προς ανάλυση των προγραμμάτων που παρακολούθησαν τα παιδιά. Οι προτάσεις αυτές κατόπιν αναλύθηκαν ως προς το γραμματικό τους περιεχόμενο και βαθ­

μολογήθηκαν σύμφωνα με τις διαδικασίες που περιγράφονται στην κλίμακα αξιολόγησης ανά­ πτυξης προτάσεων. Η ανάλυση αυτή έδωσε πληροφορίες για τη γλωσσική ηλικία ενός παιδιού (και το γλωσσικό επίπεδο της τηλεόρασης), το βαθμό για κάθε γραμματική κατηγορία στο γλωσσικό δείγμα'του και ένα βαθμό για τον μέσο όρο σύνθεσης των λέ­ ξεων, που χρησιμοποιήθηκαν μέσα σε κάθε γραμματική κατηγορία. Τα στοιχεία από τα ημερολόγια παρακολούθη­ σης της τηλεόρασης ταξινομήθηκαν και κωδικοποιήθηκαν προς ανάλυση. Τα δημογραφικά στοι­ χεία, που έδωσαν οι γονείς, παρείχαν τις απαραί­ τητες πληροφορίες για να ερευνηθούν οι προβλέ­ ψεις της συμβολής του μορφωτικού επιπέδου της μητέρας στην ανάπτυξη της γλωσσικής ικανότη­ τας του παιδιού και της επιλογής των τηλεοπτι­ κών προγραμμάτων σύμφωνα με το μορφωτικό επίπεδο. Η έρευνα αυτή ανέλυσε την επίδραση της πα­ ρακολούθησης της τηλεόρασης στην ανάπτυξη της γλώσσας, από ποσοτικής και ποιοτικής πλευράς. Μια δεύτερη σειρά εξετάσεων αφορού­ σε τις σχέσεις ανάμεσα στο μορφωτικό επίπεδο της μητέρας από τη μια πλευρά και τη γλωσσική ικανότητα του παιδιού και τις συνήθειες του παι­ διού στην παρακολούθηση της τηλεόρασης από την άλλη. Για το σκοπό αυτό διερευνήθηκε ο βαθμός ε­ ξάρτησης του μέτρου της γλωσσικής ικανότητας του παιδιού από έξι (6) ανεξάρτητες μεταβλητές. Οι μεταβλητές αυτές ήσαν· α) ο συνολικός χρόνος παρακολούθησης τηλε­ οπτικών προγραμμάτων εβδομαδιαίως· β) ο χρόνος παρακολούθησης παιδικών προ­ γραμμάτων εβδομαδιαίως· γ) ο χρόνος παρακολούθησης ελληνικών ται­ νιών εβδομαδιαίως· δ) ο χρόνος παρακολούθησης τηλεοπτικών παιχνιδιών εβδομαδιαίως· ε) η ηλικία του παιδιού· στ) το μορφωτικό επίπεδο της μητέρας. Ακολούθησε στατιστική επεξεργασία των δε­ δομένων, που προέκυψαν από την έρευνα, και επελέγη η μέθοδος της πολλαπλής παλινδρόμη­ σης. Η στατιστική επεξεργασία έγινε με το στατι­ στικό πακέτο SPSS PC (Marija J. Norusic, SPSS, Inc., Chicago, Illinois, 1984). Για την κατά το δυνατόν εξαντλητική διερεύνηση του συγκεκριμένου προβλήματος και την α­ πάλειψη των τυχόν αλλοιωτικών αποτελεσμά­ των, τα οποία θα οφείλονταν σε πιθανές ιδιομορ­ φίες του δείγματος, η πολλαπλή παλινδρόμηση εκτελέσθηκε με δύο μεθόδους, ήτοι: α) με προκαθορισμένη σειρά της διαδοχικής ει­ σαγωγής όλων των ανεξάρτητων μεταβλητών στο υπό διαμόρφωση μοντέλο (forced entry), και

αφιερωμα/49 β) με μεθοδική κατά βήματα εισαγωγή (stepwi­ se), όπου αυτομάτως γίνεται η επιλογή των κα­ τάλληλων μεταβλητών και η απομάκρυνση άλ­ λων, σύμφωνα με προκαθορισμένα στατιστικά κριτήρια. Και οι δύο προαναφερόμενες μέθοδοι εφαρμο­ γής της πολλαπλής παλινδρόμησης καταλήγουν, στην περίπτωση αυτής της έρευνας, στο ίδιο συ­ μπέρασμα: ότι τελικά ο μόνος συσχετισμός που μπορεί να θεμελιωθεί και συνεπώς να καταλήξει στην έκφραση κάποιου, μοντέλου είναι μεταξύ του μορφωτικού επίπεδου της μητέρας και στη διαφοροποίηση των συνηθειών του παιδιού στην παρακολούθηση των τηλεοπτικών προγραμμά­ των. Σε ανάλογους πίνακες αναλύεται επίσης η επί­ δραση του μορφωτικού επιπέδου της μητέρας (α­ νεξάρτητη μεταβλητή) σε σχέση με: α) το χρόνο παρακολούθησης τηλεοπτικών προγραμμάτων εβδομαδιαίοςβ) το χρόνο παρακολούθησης παιδικών τηλεο­ πτικών προγραμμάτων εβδομαδιαίως· γ) το χρόνο παρακολούθησης ελληνικών ται­ νιών εβδομαδιαίως, και δ) το χρόνο παρακολούθησης τηλεοπτικών παιχνιδιών εβδομαδιαίως. Η επίδραση του μορφωτικού επιπέδου της μη­ τέρας αποδίδεται από τη συνάρτηση R-Square, η οποία δείχνει κάθε φορά την επίδραση της ανε­ ξάρτητης μεταβλητής σε καθεμία από τις εξαρ­ τημένες μεταβλητές. Οι μεταβλητές που χρησιμοποιούνται στην έ­ ρευνα επελέγησαν μετά από επισκόπηση της αγ­ γλικής και της ελληνικής σχετικής βιβλιο­ γραφίας. Η διατύπωση και το περιεχόμενο των υποθέσε­ ων βασίσθηκε σε έρευνες και αποτελέσματα ε­ ρευνών, τα οποία οριοθετούν τα χαρακτηριστικά του πεδίου της γλωσσικής ανάπτυξης του παι­ διού και την πιθανή επίδραση της τηλεόρασης στην ανάπτυξη αυτή. Γενικά συμπεράσματα της μελέτης και προτάσεις έρευνα αυτή αποτελεί μια προσπάθεια εντο­ πισμού των σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ των διαδικασιών γλωσσικής ανάπτυξης των παι­ διών της προσχολικής ηλικίας και των συνη­ θειών τους στην παρακολούθηση της τηλεόρα­ σης. Η έκταση της έρευνας ήταν μικρή, τα απο­ τελέσματα όμως έχουν αξιόλογη ενδεικτική αξία για τη διεξαγωγή μελλοντικών ερευνών πάνω σ’ αυτό το σημαντικότατο θέμα. Με άλλα λόγια, οι συνθήκες κάτω από τις ο­ ποίες διεξήχθη η έρευνα μείωσαν τις πιθανότητες να διαπιστωθούν αρκετά ουσιαστικά αποτελέ­ σματα. Είναι όμως σκόπιμο, η έρευνα αυτή να α-

Η

ποτελέσει αφετηρία για τη διεξαγωγή άλλων ε­ ρευνών, οι οποίες θα μπορέσουν να εμβαθύνουν περισσότερο και να οδηγήσουν σε λεπτομερέστε­ ρη ανάλυση το μεγάλο ερώτημα της επίδρασης της τηλεόρασης στη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού. Τέλος, η μελέτη αυτή έδειξε τη σημασία της ε­ πίδρασης των γονέων στην επιλογή των τηλεο­ πτικών προγραμμάτων που παρακολουθεί το παιδί. Περισσότερες έρευνες σχετικά με την επί­ δραση των γονέων στον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά παρακολουθούν τηλεόραση, θα αποτελού­ σαν πολύτιμη συμβολή στη βιβλιογραφία, ενώ παράλληλα θα παρείχαν και εμπειρικά στοιχεία άμεσης αξίας. Ο αμυδρός συσχετισμός που αναφαίνεται αφε­ νός μεταξύ της γλωσσικής ανάπτυξης του παι­ διού και των ωρών παρακολούθησης των παιδι­ κών τηλεοπτικών προγραμμάτων και αφετέρου ο

50/αφιερωμα σαφής συσχετισμός μεταξύ του μορφωτικού επι­ πέδου της μητέρας και των ωρών παρακολούθη­ σης παιδικών τηλεοπτικών προγραμμάτων, πρέ­ πει να λειτουργήσουν ως πιλότος, με στόχο τη συνεχή βελτίωση και εμπλουτισμό των προγραμ­ μάτων αυτών. Κάθε νέα τεχνολογική πρόοδος εμπεριέχει και θετικές και αρνητικές εν δυνάμει επιπτώσεις. Τα μέσα επικοινωνίας δεν αποτελούν εξαίρεση του κανόνα αυτού. Πρόοδοι που σημειώθηκαν στα συστήματα επικοινωνίας έχουν ανοίξει νέους ορί­ ζοντες. Τα τηλεοπτικά προγράμματα που απευ­ θύνονται στα παιδιά είναι ένας από τους νεότε­ ρους τομείς που οφείλουν την ύπαρξή τους σ’ αυ­ τή τη συνεχή τεχνολογική εξέλιξη. Ή ταν επόμε­ νο οι εκπαιδευτικοί να επιχειρήσουν την αξιοποί­ ηση μιας τόσο ισχυρής τεχνολογίας για τη διδα­ σκαλία. Ορισμένα προγράμματα, όπως αναφέρ­ θηκε και στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, βοηθούσαν στην πρόοδο των προκαταρκτικών ι­ κανοτήτων ανάγνωσης, χειρισμού αριθμητικών εννοιών, οπτικής διάκρισης, λογικής σκέψης, καθώς και στην προώθηση θετικών τρόπων συ­ μπεριφοράς. Η τηλεόραση έχει όμως ενοχοποιη­ θεί και για την αρνητική επίδραση που ασκεί στα παιδιά, όπως προκύπτει από έρευνες που έγιναν στην Αυστραλία, τη Φινλανδία, τον Καναδά, την Πολωνία και τη Μ. Βρετανία (Parke & Slaby, 1983). Έχει ενοχοποιηθεί ότι προωθεί την παθητι-

Ενδεικτική βιβλιογραφία Ball, S. and Bogatz, C. The First Year of Sesame Street: An Evaluation. Princeton, NJ: Educational Testing Service, 1970.

Cassirer, H. «TV for the Pre-School Child». The UNESCO Courier, Nov. 1966, 4-11.

Christenson, E. «Television: Tiger by the Tail.» In S. Sunderlin (Ed.), Children and TV: Television’s Impact on the Child.

Washington, DC, 1979.

Coates, B., Pusser, H.E. and Goodman, I. «The Influence of “Sesame Street” and “Mister Rogers’ Neighborhood” on Children’s Social Behavior in the Pre-School.» Child Development, 47, 1976, 138-144.

Cook, T.D., Appleton, H., Conner, R., Shaffer, A., Tamkin, G., and Weber, S.J. Sesame Street Revisited: A Study in Evaluation Research. New York, NY: Russel Sage Foundation, 1975.

Eron, L.D. «Parent-Child Interaction: Television Violence and Aggression of Children». American Psychologist, 37, 1982, 197-211.

Friedrich, L.K. and Stein, A.H. «Prosocial Television and Young Children: The Effects of Verbal Labeling and Role-Playing on Learning and Behavior.» Child Development, 46, 1975, 27-38.

Friedrich, L.K. and Stein, A.H. Aggressive and Prosocial Television Programs and the Natural Behavior o f Preschool Children. Monographs of the Society for Research in Child Development, 38 (4, No. SI), 1972.

Friedrich-Cofer, L.K., Huston-Stein, A., Kipnis, D.M. Susman, E.J., and Clewett, A.S. «Environmental Enhancement of Prosocial Television Content: Effects on Interpersonal Behavior.» Developmental Psychology, 15, 1979, 637-646.

κότητα και αποθαρρύνει τη δημιουργικότητα (Eron, 1980, 1982· Liebert & Baron, 1972). Φαίνε­ ται άλλωστε ότι υπάρχει μια ευαίσθητη περίοδος πριν από την ηλικία των 8 ετών, όπου τα παιδιά υφίστανται μακροχρόνιες συνέπειες καλλιέρ­ γειας επιθετικών τρόπων συμπεριφοράς από την παρακολούθηση βίαιων τηλεοπτικών προγραμ­ μάτων (Aletha Stein & Ivnette Friedrich 1972). Παρ’ όλο που έχουν πραγματοποιηθεί πολλές έ­ ρευνες σχετικά με τις επιπτώσεις της τηλεόρα­ σης στη συμπεριφορά των μικρών παιδιών, η συ­ νολική εικόνα παραμένει ακόμη θολή. Επίσης οι επιπτώσεις της τηλεόρασης στη νοητική ανάπτυ­ ξη και τη γλωσσική και σχολική επίδοση είναι αρκετά περίπλοκες. Κατά την ευαίσθητη και καθοριστική ηλικία μεταξύ των 3 και 5 ετών τα παιδιά πρέπει να απο­ λαμβάνουν μια πλούσια κοινωνική αλληλεπίδρα­ ση και δραστηριότητες, οι οποίες απαιτούν ικα­ νότητα στην επίλυση προβλημάτων και φαντα­ σία· πρέπει να ενθαρρύνεται η ελεύθερη έκφραση σκέψεων και αισθημάτων παρά μια εξάρτηση α­ πό διαφημιστικές τεχνικές. Πρέπει να επικρατεί η ενεργητικότητα και όχι η παθητικότητα κατά τα χρόνια αυτά. Ειδικά, σ’ ένα μαθησιακό περι­ βάλλον, τα παιδιά χρειάζονται περισσότερες ε­ νεργητικές και κοινωνικοπροφορικές εμπειρίες παρά εμπειρίες από την παθητική παρακολούθη­ ση τηλεοπτικών προγραμμάτων.

Frye, Karen Η. Television's Sesame Street: An Experiment in Early Education. Los Angeles: UCLA Center for Afro-American Studies. CAA Monograph No. 3, 1972.

Lesser, G. S. Children and Television: Lessons from Sesame Street. New York, NY: Random House, 1974.

Liebert, R. M. Sprafkin, J. N. and Davidson, E.S. The Early Window: Effects of Television on Children and Youth. New York, NY: Pergamon Press, 1982.

Liebert, R. M. and Baron, R. A. «Some Immediate Effects of Televised Violence on Children’s Behavior». Developmental Psychology, 6, 1972, 469-475.

Murray, J. P. Television and Youth: 25 Years of Research and Controvery. Boys Town, NB: Boys Town Center for the Study of Youth Development, 1980.

Nelson, K. «Structure and Strategy in Learning to Talk».

Monographs of the Society for Research in Child Development, 38 (No 149), 1973.

Schramm, W., Lyle, J. and Parker E. Television and the Lives of our Children. Stanford, CA: Stanford University Press, 1961.

Slobin, D.I. «Universal of Grammatical Development in Children». In G.B. Flores d’Arcais and W.J.M. Levelt (Eds.), Advances in Psycholinguistics. New York, NY: American Elsevier, 1970.

Stein, A.H. and Friedrick, L.K. «Television Content and Young Children’s Behavior.» In J.P. Murray, E.A. Rubinstein and G.A. Comstock (Eds), Television and Social Behavior.

Washington, D.C.: US Goverment Printing Office, 1972. Τηλεόραση και Em-Κοινωνία, επιμέλεια: Ναυρίδης Κ., Δημητρακόπουλος Γ., Πασχαλίδης Γ. Θεσσαλονίκη, Παρατη­ ρητής, 1980 * (Συνοπτικό απόσπασμα έρευνας με τον τίτλο: Η Γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας και τηλεόρα­ ση, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Οδυσσέας»).

αφιερωμα/51

Άλκηστις

Σύνθεση στοιχείων TV-διαφήμισης και μάθησης Σύγχρονη εκπαίδευση CaO + SO3 ->CaS04 Κι όμως υπάρχει μια τεράστια βιομηχανία, παγκόσμια, η οποία δεν έχει εισέλθει σε κανένα χρηματιστήριο του κόσμου, η οποία όχι μόνο ρυθμίζει την παραγωγή αλλά επιπλέον διευθύνει και ελέγχει ευρύτερα την κρατούσα τε­ χνολογία. Η βιομηχανία αυτή επομένως διέπει τόσο την οικονομική όσο και την κοινωνική εξέλιξη των βιομηχανικών κοινωνιών, αλλά φυσικά διέπεται και απ’ αυτές. Το αβγό ή η κότα; για τη «βιομηχανία της συνείδη­ ΠΤα ρόκειται σης»1 με προϊόν της την κοινή γνώμη. εργαλεία της βιομηχανίας αυτής είναι τα mass media, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Κατ’ευφημισμό, βεβαίως, μέσα επικοινωνίας, διότι οι λέξεις αναιρούν τον εαυτό τους και δηλώ­ νουν τις αντιφάσεις τους, αφού είναι συγχρόνως μέσα μη επικοινωνίας ή μέσα αποξένωσης και συγχρόνως μέσα μαζικοποίησης, πράγμα που υ­ ποβαθμίζει ή αφανίζει την ιδιαιτερότητα του υπο­ κειμένου. Από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας διαχέεται η μαζική κουλτούρα η οποία μεταβιβάζει ιδέες και πεποιθήσεις στα άτομα ενώ υποσκάπτει αργά την προσωπική τους ύπαρξη, τους διαπαιδαγωγεί και συγχρόνως ελέγχει τον ελεύθερο χρόνο τους. Κυριαρχούν μαζικό μέσο «επικοινωνίας» στον αιώνα μας είναι η τηλεόραση. Οι δέκτες της είναι το σύνολο του πληθυσμού με εξαιρέσεις μικρές ο­ μάδες, κατοίκους αποκομμένων περιοχών, συ­

νειδητούς αρνητές της και βρέφη. Από τη μεγάλη μάζα που είναι δέκτης αυτής της κουλτούρας, έ­ να σημαντικό μέρος είναι τα παιδιά. Στον συγκεκριμένο χώρο μας η διακίνηση αυ­ τής της κουλτούρας γίνεται με τις εισφορές των Ελλήνων καταναλωτών ηλεκτρικού ρεύματος και τις διαφημίσεις. Η βιομηχανία των συνειδήσεων κατασκευάζε­ ται συνειδητά και κατευθυνόμενα από την πολιτι­ κή εξουσία μέσω ποικίλων εκπομπών-προγραμμάτων και από την οικονομική εξουσία μέσω των διαφημίσεων (άμεσων-έμμεσων) και των προσφερομένων προγραμμάτων. Ο Έλληνας δέκτηςθεατής δεν είναι παρά ένα αντικείμενο εν εξελίξει ή εν διαμορφώσει των παραπάνω εξουσιών σε συ­ νάρτηση με την παιδεία. Επικεντρωνόμαστε στις μεταβλητές μας, δια­ φήμιση (εν εξελίξει αντικείμενο) - παιδί και μάθηση. Είναι παρατηρημένο από τους γονείς και τους

52/αφιερωμα εκπαιδευτικούς ότι τα παιδιά αγαπούν ιδιαίτερα τις διαφημίσεις, τις απομνημονεύουν και συχνά τις παρουσιάζουν στο περιβάλλον τους. Η Κριστίνα Λαστρέγκο2 από την ερευνά της διαπίστωσε ότι η διαφήμιση έχει τη μεγαλύτερη ακροαματικότητα στα παιδιά και καταλήγει ότι «τα παιδιά είναι περισσότερο εκτεθειμένα και δε­ κτικά στη διαφήμιση απ’ όσο οι ενήλικοι, επειδή έχουν λιγότερες εμπειρίες από τη ζωή, ώστε να μπορούν να συγκρίνουν τα μηνύματα που προσ­ λαμβάνουν». Για μας βέβαια δεν είναι αυτός ο λόγος ή αυτός μπορεί να ’ναι ένας απ’ τους λόγους. Μια σύντομη σημειολογική ανάλυση της δια­ φήμισης θα καταστούσε σαφείς τους λόγους για­ τί τα παιδιά αγαπάνε τις διαφημίσεις. Οι τηλεοπτικές διαφημίσεις3 είναι μικρές οπτικοακουστικές ενότητες εξαιρετικά πυκνογραμ­ μένες και με συγκεκριμένο στόχο την προώθηση των προϊόντων στα οποία αναφέρονται. Η τηλεοπτική διαφήμιση περιλαμβάνει μια διά­ σταση μη λεκτική, που αποτελείται από τη ροή των εικόνων και του ήχου (φωνή, θόρυβοι, μουσι­ κή) και μια διάσταση λεκτική, που αποτελείται από τον προφορικό και γραπτό λόγο. εικόνα σύμφωνα με τον Metz4 περιέχει ένα μη κωδικοπόιημένο-αναλογικό μήνυμα, που το ονομάζει αντιληπτικό, ένα κωδικοποιημένο που το ονομάζει πολιτιστικό και ένα γλωσσολογικό που μπορεί είτε να προσδιορίζει και να α­ πομονώνει ένα σημαινόμενο απ’ την πολυσημία της εικόνας, είτε να συνοδεύει την εικόνα. Η λεκτική διάσταση όμως συνίσταται όχι μόνο απ’ τον γραπτό αλλά και τον προφορικό λόγο που έρχεται συνδηλωτικά να αλληλεπιδράσει και να τροφοδοτήσει την εικονιστική διάσταση. Η μορφολογία της εικόνας και του λόγου θα παρατηρήσουμε ότι διέπεται από συντομία σε διάρκεια, τα σημεία της είναι ευανάγνωστα και πλήρη, με νοηματική πυκνότητα, ενώ τα πλάνα είναι δυναμικά, εναλλάσσονται ραγδαία, συνδέ­ ονται μεταξύ τους με ποικίλους τρόπους διασυνδέοντας το διαφημιζόμενο αντικείμενο με το χώ­ ρο, το χρόνο, τα πρόσωπα και τη διάθεση ώστε να διαμορφώνουν νοηματικές ενότητες με πολ­ λές σημασίες (ψυχολογικές-κοινωνικές-πολιτιστικές κ.ά.) Η υφολογία πάλι διέπεται από τις ψυχολογικές ανάγκες του θεατή και δίνει μέσα από το ευχάρι­ στο, το ρυθμικά γρήγορο, το πολυτελές, το άνε­ το, το επικίνδυνο, το δυναμικό, το ονειρικό, το ε­ πιθυμητό, δυνατότητες ταύτισης προς τη διαφή­ μιση και τα πρόσωπα-ήρωες. Η μουσική είναι προσαρμοσμένη στις παραπά­ νω προδιαγραφές5 και είναι ευχάριστη, μοντέρ­ να, με γρήγορο ρυθμό ή μεγαλειώδης, παρμένη

Η

αυθαίρετα απ’ τα μουσικά αριστουργήματα. Καημένη Carmen! Και εύλογα αναρωτιέται κανείς «ποιος έδωσε αυτά τα δικαιώματα»5 στους διαφημιζόμενους και στους τηλεοπτικούς σταθμούς; 1. Το δικαίωμα να διακόπτουν οποιαδήποτε εκπομπή που, σύμφωνα με τον Φελίνι, οδη­ γεί τον τηλεθεατή σε αναστολή της νοητικής διαδικασίας, τον εθίζει σε μια γλώσσα με λόξιγκα και τραυλίσματα... τον καταντά κρετΐνο, ανήμπορο να συγκεντρώνεται, να σκέφτεται, να κάνει συνειρμούς.

2. Το δικαίωμα να χρησιμοποιούν οποιαδήπο­ τε εικόνα.

3. Το δικαίωμα να χρησιμοποιούν οποιαδήπο­ τε μουσική.

4. Το δικαίωμα να επαναλαμβάνουν το μήνυμα. Βεβαίως επιπρόσθετα επιβάλλεται η μελέτη της σημειολογίας της διαφήμισης στις τρεις πα­ ρακάτω διαστάσεις6: α) Τη σχέση των σημείων μεταξύ τους (pragmatica), της εικόνας δηλαδή της τηλεοπτι­ κής διαφήμισης και των τηλεθεατών. β) Τη σχέση των ίδιων των σημείων μεταξύ τους (sintattica). γ) Τη σχέση των σημείων και των αναφορών τους - η εικόνα και τα σημαινόμενά της ((semantica). Η διαφήμιση ως υποσύνολο της μαζικής κουλ­ τούρας αναπαράγει και αυτή και ενισχύει τις κυ­ ρίαρχες ερμηνείες της πραγματικότητας7 και κολακεύει το ευνουχισμένο άτομο, εκμεταλλευό­ μενη όλες τις αδυναμίες του εγώ του, τις ανορθολογικές του τάσεις, τα νευρωτικά του συμπτώμα­ τα και τις ναρκισσιστικές του άμυνες. Τις διαφημίσεις a priori τις αποδεχόμαστε ως ένα είδος τέχνης και μάλιστα προωθημένης. Και ως είδος τέχνης θα τοποθετηθούμε δυναμικά α­ πέναντι τους μέσω της φωνής του Adorno8. «Η τέχνη πρέπει να επεμβαίνει ενεργητικά στη συνεί­ δηση μέσω των δικών της μορφών, χωρίς να παίρνει οδηγίες από την παθητική, μονόπλευρη τοποθέτηση της συνείδησης των χρηστών της, συμπεριλαμβανομένου και του προλεταριάτου». Πρόταση: Σε συνάρτηση τόσο της σημειολο­ γίας της διαφήμισης όσο και των αρχών που διέπουν τη μαθησιακή διαδικασία δημιουργείται στους τηλεοπτικούς σταθμούς «τράπεζα» προ­ γραμμάτων διδακτικών ενοτήτων. Τα διδακτικά αυτά προγράμματα, που κάθε ένα μπορεί να ’χει ένα συγκεκριμένο θέμα π.χ. αεροπλάνο, αέρας, κόκκινο κ.ά. και μπορεί να προσφέρονται από μια εταιρία, θα παρουσιάζονται κατ’ επανάληψη και εναλλακτικά. Ο προγραμματισμός και η επε­ ξεργασία των θεμάτων θα θέτει στόχους σε τρεις τομείς, στον γνωστικό9, τον συναισθηματικό και

αφιερωμα/53 τον ψυχοκινητικό και θα ακολουθεί τις καθοδηγητικές αρχές της ταξινόμησης. Επίσης θα σέβε­ ται τις αρχές της μαθησιακής διαδικασίας που ερμηνεύουν οι C. Carpenter*1234567890 και Ε. Dale11 που συνοπτικά είναι12: Παρώθηση για μάθηση, προ­ σωπικό ενδιαφέρον, οργάνωση του μαθησιακού υλικού, επανάληψη και ποικιλία ερεθισμάτων, ρυθμός παρουσίασης μαθησιακού υλικού, σαφής διατύπωση επιθυμητών αποτελεσμάτων, ενεργή συμμετοχή και άσκηση, μεταφορά της μάθησης, στάση του εκπαιδευτικού (συγγραφέα και παρουσιαστή), γνώση των επιδόσεων. Επίσης σύμφωνα με τον R. Gagne12 η δημιουρ­ γία κινήτρων, η εξασφάλιση της προσοχής,η α­ νάκληση προηγούμενων μαθησιακών εμπειριών, η χρήση του κατάλληλου εικονιστικού και λεκτι­ κού υλικού, ο καθορισμός της αναμενόμενης α­ ντίδρασης,η δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την ανάκληση και τη μεταφορά της μάθησης κα­ θώς και η εκτίμηση των αποτελεσμάτων αποτε­ λούν τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις για μια απο­ τελεσματική μαθησιακή διαδικασία. Η πρότασή μας αυτή αποτελεί μια δυναμική προσαρμογή προς το σήμερα, προς το παιδί που είναι γεννημένο και μεγαλωμένο μες στα τεχνο­ λογικά επιτεύγματα και που γι’ αυτό δεν υπάρ­ χουν γκαζές, καραγκιόζης και κουτσό στο πεζο­ δρόμιο, αλλά μια πληθώρα μαγικών ηλεκτρονι­ κών παιχνιδιών και συσκευών που προβάλλουν τον Μαγκάιβερ, τον Μάικλ Νάιτ, τον Κουϊκάρα και τον Καρνέισον. Αλήθεια τη Λόλα απ’ τη φω­ τιά ποιος θα τη βγάλει;... Ο Καρνέισον που έχει δύναμη μεγάλη... Σημειώσεις 1. Enzensberger Hans Magnus, Για μια θεωρία των μέσων επικοινωνίας, Αθήνα, Επίκουρος, 1981, σελ.9.

2. Lastrego Cr. & Testa Francesco, Από την τηλεόραση στο βι­ βλίο, Αθήνα, Διάγραμμα, 1991 σελ. 131.

3. Ναυρίδης Κλήμης, Η Αλίκη στη χώρα των πραγμάτων, Α­ θήνα, Υποδομή, 1986, σελ. 90.

4. Metz C., Au dela de Γ analogie, Γ image, Communications 15, 1970, p. 1-10.

5. Lastrego Cr. & Testa Francesco, Από την τηλεόραση στο βι­ βλίο, Αθήνα, Διάγραμμα, 1991, σελ. 132.

6. Dorfles Gillo, Pubblicita e televisione, Eri Edizioni Rai Radiotelevisione Italiana, p. 175.

7. Αντόρνο, Λόβενταλ, ΜαρκοΟζε, Χορκχάιμερ, Τέχνη και μαζική κουλτούρα, (Σαρίκα Ζήση - εισαγωγή). Αθήνα, Ύ­ ψιλον, 1984, σελ. 19.

8. Adorno Τ., Engagement (1965) στο Schiften 11, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1974.

9. Bloom B.S. & Krathwohl D.R., Ταξινομία διδακτικών στό­ χων, Αθήνα, σελ. 27.

10. Carpenter C., Psychological Concepts and Audiovisual Instruction, A.V. Communication Review, 1967 5 No 1, p.

367-369.

11. Dale E., Principles of learning, The News letter 29, No 4, 1964, Bureau of Educational Research and Service Ohio State University, Columbus.

12. Ελευθεριάδης Π. και Μαντούβαλου Σ., Σύγχρονη Εκπαί­ δευση και τηλεόραση, Αθήνα, Δίπτυχο, σελ. 27-29.

ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΕΙΡΑ' ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΠΩΛΦΩΡ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Μ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

ΡΟΜΠΕΡ ΜΑΝΤΡΑΝ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΤΟΝ ΑΙΩΝΑ ΤΟΥ ΣΟΥΛΕΪΜΑΝ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΠΡΕΠΟΥΣ

Ε

Κ

Δ

Ο

Σ

Ε

Ι

Σ

Δ Η Μ . Ν. Π Α Π Α Δ Η Μ Α Ιπποκράτους 8, τηλ. 36.27.318

ΝΕΕΣ Ε Μ Ε ΙΣ

II «ΑΝΤΙΦΕΜΙΝΙΣΉΚΗ» ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΛΙΛΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

ΣΕΙΡΑ' ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Γυμνασίου - Λυκείου ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Σ. ΚΑΤΕΒΑΙΝΗ

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ μοιι σερβίρετε ένα βασιλόττουλο παρακαλώ

Λ ιλ η Ζ ω γ ρά φ ο υ

ΕΥΣΤΡΑΉΟΣ ΤΣΟΥΡΕΑΣ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΚΘΕΣΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ Η ΤΟΜΟΣ

Ε

Κ

Δ

Ο

Σ

Ε

Ι

Σ

Δ Η Μ . Ν. Π Α Π Α Δ Η Μ Α Ιπποκράτους 8, τηλ. 36.27.318

ΠΑΛΑΙΟΠΩΛΗΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΩΝ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗ

μια εξαιρετικά χρήσιμη συνόψιση VTA

ΤΖΩΝ ΣΠΙΝΚ: Τα παιδιά ως αναγνώστες. Μετάφραση Κυρ. Ντελόπουλος. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1990. Σελ. 175.

ρόκειται για ένα εξαιρετικά χρήσιμο βιβλίο· ο Τζων Σπινκ, επαγγελματίας βιβλιοθηκάριος και παιδαγωγός, έγραψε το βιβλίο Τα παιδιά ως αναγνώστες όχι με σκοπό να καλύψει ένα θεω­ ρητικό κενό στην έρευνα των τελευταίων ετών, αλλά, όπως ο ίδιος σημειώνει στην εισαγωγή του τόμου, «να διασταυρώσει μια σειρά ζητημάτων τα οποία έχουν απασχολήσει τους θεωρητικούς της τέ­ χνης του λόγου, την παιδοψυχολογία και την παιδική λογοτεχνία». Αυτό σημαίνει πως αντιμετωπίζει το θέμα του πολύπλευρα, α­ πευθυνόμενος στο ευρύ αναγνωστικό κοινό το οποίο εμπλέκεται σε αυτό που αποκαλούμε ανάγνωση και αναγνωστική δραστηριότητα του παιδιού- αυτό το μέσο κοινό μπορεί να περιλαμβάνει τόσο τους επαγγελματίες βιβλιοθηκονόμους, τους βιβλιοθηκάριους (κλάδο που βρίσκεται σε απελπιστικ κατάσταση στον ελληνικό χώρο), όσο και τους εκπαιδευτικούς, τους σπουδαστές, το μορφωμένο α­ ναγνωστικό κοινό και εκείνους τους γονείς οι οποίοι από προσωπι­ κό μεράκι νοιάζονται για τον τρόπο με τον οποίο συμπερκρέρεται το παιδί. Το ενδιαφέρον για το οποίο ομιλεί ο συγγραφέας δεν είναι απλώς το αφηρημένο ανθρωπιστικό ιδανικό της καλύτερης παι­ δείας, της παροχής επαρκούς μορφώσεως στους μελλοντικούς πο­ λίτες, δεν ταυτίζεται με τη στεγνή συλλογή καλύτερου υλικού και πληροφοριών που θα εμπλουτίσουν τις, όντως μεγάλες, απαιτήσεις του ισχύοντος εκπαιδευτικού συστήματος.

Π

Τζων Σπινκ παραδέχεται πως η "ανάγνωση” είναι «μία μόνο από τις δραστηριότητες των παιδιών, ένας από τους πολλούς τρόπους γνώσης, κατανόησης και χαράς. Είναι λάθος να αντιμε­ τωπίζεται ξεχωριστά ή να υποστηρίζεται ότι είναι ανεξάρτητη από άλλες. Το παιδί που αυτή τη στιγμή κάθεται και διαβάζει ένα βι­ βλίο, σε λίγο θα σηκωθεί να δει τηλεόραση, μετά θα παίξει ποδό­ σφαιρο, αργότερα θα μαλώσει με κάποιον και θα τσακωθεί, ή θα καθίσει να ακούσει τους γονείς του ή τους συνομιλήκους του ή τους δασκάλους του. Ό λα αυτά βρίσκονται στον κύκλο των αλλη­ λεπιδράσεων οι οποίες ορίζουν τον τρόπο που μεγαλώνουμε. Πρό­ κειται για μια δια βίου διαδικασία, ένα μεγάλο μέρος της οποίας είναι βαθιά απολαυστικό». Το τυπωμένο κείμενο, λοιπόν, αποτελεί πηγή γνώσης, κατανόη­ σης και χαράς και συνδέεται στενά με το ιδιαίτερο εκείνο αίσθημα

Ο

KOI

νω

Κ/0,

56/επιλογη πληρότητας που αισθανόμαστε μετά το τέλος της ανάγνωσης, με την τέρψη και την απόλαυση του αναγιγνώσκοντος, με την καθαρ­ τική λειτουργία της συμμετοχής στον φανταστικό κόσμο της ύλης που καταναλώθηκε από τον απαιτητικό αναγνώστη· η απόλαυση με τη σειρά της ικανοποιεί βασικές ψυχολογικές ανάγκες του ατό­ μου (κατανόηση του κόσμου, χαρά, περιέργεια, ειρωνεία, συμμε­ τοχή, δικαίωση) και επιθυμία για νέες και αποκαλυπτικότερες α­ ναγνώσεις. Η ανάλυση των επιμέρους ζητημάτων, για τα οποία θα μιλήσου­ με παρακάτω, στηρίζεται σε μια θεμελιακή παραδοχή σύμφωνα με την οποία οι βασικοί αντικειμενικοί σκοποί όσων ασχολούνται με τη διάδοση της ανάγνωσης είναι: 1. Να προάγουν την αντίληψη για τις ικανοποιήσεις που προσφέ­ ρουν τα βιβλία και τα συναφή μέσα.

2. Να βοηθούν τη γλωσσική ανάπτυξη.

3. Να προωθούν την ιδέα ότι τα βιβλία και τα συναφή υλικά είναι ουσιώδη μέσα για την ικανοποίηση των αναγκών της πληρο­ φόρησης.

4. Να επεκτείνουν και να εμβαθύνουν την πολιτιστική καλ­ λιέργεια. ικανοποίηση, βεβαίως, των γενικού ενδιαφέροντος στόχων είναι μία μόνον πλευρά της επαφής του νέου αναγνώστη με το πολιτισμικό αγαθό που λέγεται βιβλίο. Τη γενικής αξίας παρα­ δοχή τους δεν αμφισβητεί κανένας και αυτό, θα λέγαμε, είναι κάτι που αφορά εκείνους που ασχολούνται με το παιδί και την ανατρο­ φή του, την ανάπτυξη των ψυχικών και νοητικών του ικανοτήτων: τους δασκάλους, γονείς, και τους άλλους φορείς της θεσπισμένης εκπαίδευσης. Ας πάρουμε ένα πρόχειρο παράδειγμα: την οικογένεια, τους γο­ νείς. Πολλοί είναι εκείνοι που πιστεύουν στη σπουδαιότητά της, για μερικούς μάλιστα μελετητές είναι ιδιαίτερα αποφασιστικός παράγοντας για το μέλλον και τη βοήθεια που μπορούν να'δώσουν στον «μαθητευόμενο αναγνώστη». Οι Bettelheim και Zelan υπο­ γραμμίζουν ότι: «Η έλξη που αισθάνεται το παιδί προς την ανά­ γνωση δεν είναι υποκειμενικό θέμα των επιλογών των γονέων του. Αυτή η έλξη προς την ανάγνωση δεν πηγάζει από λογικούς τυχόν ή ωφελιμιστικούς σκοπούς τους οποίους ικανοποιούν οι γονείς του με την ανάγνωση. Αντανακλάται μάλλον στο παιδί η συγκίνηση που τους προσφέρει η ανάγνωση. Στο παιδί φαίνεται ελκυστικό αυ­ τό που τα γοητεύει. Οι γονείς γνωρίζουν μέσα τους ότι το παιδί τους επιθυμεί να συμμετάσχει σ ’ αυτή τη γοητεία. Οσο πιο μεγάλη είναι η αφοσίωση των γονέων στην ανάγνωση και όσο πιο μεγάλη η πεποίθηση το παιδιού στις μαγικές ιδιότητές της, τόσο πιο εύκο­ λο θα είναι γι’ αυτό η εκμάθησή της και τόσο πιο σπουδαία και ψυ­ χαγωγική θα είναι η ανάγνωση για το παιδί», (από το κείμενο του Τ. Σπινκ, σελ. 89).

Η

μεταφραστής του βιβλίου Κυριάκος Ντελόπουλος τονίζει σε μια σύντομη και περιεκτική εισαγωγή (σελ. 11-15) τη θεωρη­ τική και πρακτική σοφία αυτού του ακάματου εργάτη, ο οποίος ερ­ γάστηκε πάνω από 50 χρόνια κοντά στα παιδιά, ενώ ταυτόχρονα επισημαίνει την καλή του κατάρτιση και γνώση των ρευμάτων του αιώνα μας· ωστόσο, φαίνεται να παρασύρεται σε κάποια σημεία σε έναν υπερβάλλοντα εγκωμιασμό, όταν για παράδειγμα χαρα­ κτηρίζει την πυκνότητα του βιβλίου «εντυπωσιακή», ενώ προσά­ πτει στις ψυχολογικές, γλωσσικές και άλλες αναλύσεις του συγ­ γραφέα επίσης υπερβολικούς χαρακτηρισμούς. Ο Τζων Σπινκ με

Ο

έναν απλό και λιτό τρόπο περιγράφει τα ειδικά και γενικά προβλή­ ματα που απορρέουν από τη μελέτη του αντικειμένου και συνοψί­ ζοντας μάλλον και συνθέτοντας τις ήδη γνωστές από την έρευνα κατακτήσεις της επιστημονικής κοινότητας1 γύρω από τα κάθε φορά αιτήματα της εργασίας του. Τέτοια είναι τα κεφάλαια: 1. (Τι είναι ανάγνωση), 2. (Θεωρίες για την ανάπτυξη), τα οποία συμπυ­ κνώνουν την ερευνητική παραγωγή σύντομα και απλά, αφαιρώντας από αυτές τις αιχμές και προτείνοντας μονάχα «περιλήψεις» αυτών των σχολών. Το πραγματικά χρήσιμο του βιβλίου τούτου, είναι η απρόσκοπτη και πολύπλευρη έκθεση των βασικών θεμάτων τα οποία οφείλει να γνωρίζει και να λαμβάνει υπόψη του κάθε ενη­ μερωμένος πολίτης, είτε αυτός είναι δάσκαλος είτε γονέας. Όλοι αυτοί μπορούν σε σύντομο χρονικό διάστημα να ενημερωθούν για θέματα όπως «Τα καλά και κακά βιβλία» ή, εφόσον ενδιαφέρονται, για «το μέλλον της ανάγνωσης». ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΛΦΑΣ Σημειώσεις 1. Για την έννοια της «ανάγνωσης» και του «αναγνώστη» καθώς και για τη γενικότε­ ρη προβληματική αυτών των όρων στη θεωρία της λογοτεχνίας, βλ. πρόχειρα το αφιέρωμα του περιοδικού Διαβάζω με τον τίτλο Αναγνώσεις και κείμενα, τεύχος 234, 7.3.90 (επιμέλεια του αφιερώματος: Αντώνης Κάλφας). Στο ίδιο τεύχος υπάρ­ χει πλουσιότατη ξενόγλωσση και ελληνική βιβλιογραφία, σσ. 63-66.

"βολαΐς ύγρώσσων σπόγγος ώλεσεν γραφήν” Σ Λ

ΑΙΣΧ ΥΛΟ Υ: Ορέστεια. Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες. Μ ε το αρχαίο κείμενο. Μετάφραση: Κ. X. Μύρης. Αθήνα, Β ιβλιοτίω λ είο ν της Ε σ τ ία ς , I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., 1989. Σελ. 213+3 λευκές. Η γενιά μας και η εποχή μας είναι χρεωμένη ακόμα να κριθεί με μιαν αυθεντική παράσταση της «Ορέστειας» (Κ. Γεωργουσόπουλος, Κλειδιά και κώδικες θεάτρου. I. Αρχαίο δράμα, , 1982, σελ.35).

τσι έγραφε εδώ και αρκετά χρόνια ο μεταφραστής σε κριτική Ε του για το ανέβασμα της «Ορέστειας» από το σκηνοθέτη Τ. Μουζενίδη. Πιθανώς από τότε να σχεδίαζε τη μετάφραση που μας έδωσε. Και θα περίμενε κανείς να παρουσιάσει μιαν εργασία, που θ’ ανταποκρινόταν σ’ αυτή την προοπτική, μιας αυθεντικής παρά­ στασης, που ένα από τα βασικά της στοιχεία θα ήταν οπωσδήποτε και η «αυθεντική» μετάφραση του αισχυλικού κειμένου. Ό μω ς ο Κ. X. Μύρης (Κ. Γεωργουσόπουλος) παρουσίασε μια μετάφραση που ισοπεδώνει τον αρχαϊκό αισχυλικό λόγο, με την πυκνή διατύ­ πωση, τις «γλώττες», το βαθύ λυρισμό, την εκφραστική μιας ποιη­ τικής και δραματικής δύναμης ασυνήθιστης και πρωτογενούς. Η μετάφρασή του, η δέκατη του αιώνα μας, όπως λέει ο ίδιος στο προλογικό του σημείωμα της έκδοσης (σελ. 8), εμφανίζει κά­ ποιες εγγενείς αλλά και εξωγενείς αδυναμίες, κι αυτό είναι φυσικό, και είναι φυσικό να ηττηθεί κανείς σε μιαν αντιμέτρηση με την ποί­ ηση του Αισχύλου - θα θεωρούσα μάλιστα την αντιμέτρηση αυτή

58/επιλογη ένα είδος ηρωισμού, με την έννοια πως η επιλογή γίνεται με την ε­ πίγνωση αυτή της ήττας (ωστόσο «καί τό ήττασθαι των προγενε­ στέρων ούκ’ αδοξον», κατά που λέει και το «Περί Ύψους» [13, 4]) - που συνιστά στην ουσία της μιαν άλλη μορφή συμφωνίας με το λόγο του πρωτοτύπου: για δέκατη φορά ένας μεταφραστής, εξο­ πλισμένος με αρκετή γνώση και σοφία, εκστρατεύει για να πολιορ­ κήσει την Τροία του Αισχυλικού λόγου: δέκατον μέν έτος τόδ’ έπεί Πριάμου μέγας άντίδικος Μενέλαος άναξ ήδ’ ’Αγαμέμνων στόλον Άργείων χιλιοναύτην τήσδ’ άπό χώρας ήραν... (Ά γ. 40-46) Και ίσως φαίνεται υπερβολικό το να δίνεται ένα κλίμα πολέμου στην αντιμετώπιση του μεγάλου αυτού έργου. Όμως, νομίζω πως, τελικά, αυτή είναι η προσπάθειά μας: μια συνεχής πολιορκία, για να μπορέσουμε να εισχωρήσουμε στα ενδότερα αυτού του κειμέ­ νου, όπου ο δραματικός λόγος αποχτά μιαν ασυνήθιστη διάσταση που ίσως δεν την ξαναβρήκε από κει και πέρα ποτέ και όπου η ποί­ ηση κατορθώνει μιαν από τις υψηλότερες κορυφώσεις της σε πα­ γκόσμια κλίμακα. Ωστόσο, απ’ ό,τι ξέρω, δεν έγινε καμιά σοβαρή προσπάθεια κριτικής αντιμετώπισης αυτής της μετάφρασης, ώστε ν’ ακουστούν γνώμες για τη θεωρητική θεμελίωση της άποψης ή του ήθους της, να διατυπωθούν κρίσεις ή να επισημανθούν τα θετι­ κά ή τα αρνητικά της, να διερευνηθεί η γλωσσική της συμπεριφορά απέναντι στο πρωτότυπο. Η δική μας αντιμετώπιση στοχεύει να επισημάνει ακριβώς αυτή τη συμπεριφορά. μεταφραστής, σχετικά με την εργασία του, σημειώνει στο Ο προλογικό του σημείωμα (σελ. 8) πως παραδίδει τη μετάφρα­ σή του «στην κρίση των φιλολόγων, των ποιητών και των θεατρανθρώπων του τόπου, έχοντας εξοφλήσει μαζί με άλλους αξιότερους το χρέος της γενιάς μου κατά τις δυνάμεις που διέθετα». Θα έλεγα, ωστόσο, εδώ, πως δεν καταλαβαίνω αυτή την υπεροψία (την «ύβριν»), που μιλά για την εξόφληση χρέους μιας ολόκληρης γενιάς κατά τις δυνάμεις που διαθέτει ένας άνθρωπος, έστω και κάποιοι «άλλοι αξιότεροι». Με ποιο δικαίωμα παίρνει κανείς επάνω του αυτή την ευθύνη και με ποιο δικαίωμα μιλά στ’ όνομα μιας ολό­ κληρης γενιάς; Το ότι η μετάφραση αυτή είχε την τύχη να παρα­ σταθεί δε σημαίνει πως έγινε εξόφληση χρέους προς τον μέγιστο των τραγικών ποιητών. Κι αυτό το σημειώνω προκαταβολικά, ως σημείο προσανατολισμού, πάει να πει ότι ο μεταφραστής θεωρεί ούτε λίγο ούτε πολύ την εργασία του αντιπροσωπευτική και υπο­ δειγματική, πράγμα, που δεν εξάγεται από τη μετάφραση. Σχετικά τώρα με τη μεταφραστική θεωρία, που πάνω σ’ αυτήν στήριξε τη μετάφρασή του, ο Κ. X. Μύρης στο προλογικό του ση­ μείωμα παραπέμπει (σελ. 8) σε προγενέστερες εργασίες του (προ­ λόγους σε μεταφράσεις τραγωδιών, δοκίμια, διαλέξεις και δημό­ σιες συζητήσεις), απ’ όπου συνάγεται ότι θεωρεί τη μετάφραση μιαν αναλογία, ελεύθερη οπωσούν, ανάμεσα στην αρχαία και τη νέα μας γλώσσα (Ηλέκτρα, 1973, σελ. 7, Ικέτιδες, 1977, σελ. 10, Αντιγόνη, 1980, σελ. 7...). Ωστόσο, θα πρέπει αυτή η αναλογία να τεκμηριωθεί και να κωδικοποιηθεί, τη στιγμή που ο λόγος της τρα­ γωδίας - όπως παραδέχεται «αναφανδόν» ο μεταφραστής - εί­ ναι ένας κώδικας, και δη τυποποιημένος (Ηλέκτρα, ό.π., σελ. 9), όπου μέσ’ από το συμβατικό και το παραδομένο μέσ’ από το μορφοποιημένο και κλειστό, εκτινάσσεται ο τραγικός λόγος. Όμως,

ΑΙΣΧΥΛΟ Υ

ΟΡΕΣΤΕΙΑ ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ, ΧΟΗΦΟΡΟΙ, ΕΥΜΕΝΙΔΕΣ

επιλογη/59 ο λόγος αυτός έχει πολλαπλή λειτουργικότητα και έχει - το ση­ μαντικότερο - τη δύναμη της υπέρβασης, καθώς όλ’ αυτά τα παραδομένα - ή δοσμένα - σχήματα θα πρέπει να λειτουργήσουν ως ένας ζωντανός οργανισμός, ως ένας τετελεσμένος κόσμος, που η κάθαρσή του στην περιοχή της τέχνης αποτελεί την αιτία της ο­ λοκλήρωσής του και η τελείωσή του αυτή συμμετέχει στη ζωντανή πραγματικότητα που την αποτελούν εκείνοι για τους οποίους προορίζεται ο λόγος αυτός: το κοινό. Αν λοιπόν το θέατρο - και προπαντός η τραγωδία - πρώτ’ απ’ όλα είναι λόγος,1 τότε θα πρέπει να προχωρήσουμε πέρ’ από τις αναλογίες, που ο μεταφρα­ στής προβάλλει ως υπόβαθρο για την εργασία του. Ή , αν θέλουμε να λειτουργήσουμε μ’ αυτές, θα πρέπει να εξαντλήσουμε τη συνέπειά μας ως τα ακρότατα όρια της γλωσσικής μας αντοχής. Κι αυ­ τό το σημειώνω, γιατί στη μετάφραση που έχουμε μπροστά μας, υ­ πάρχουν όχι λίγες ασυνέπειες σε σχέση μ’ αυτή την αποδέσμευση του μεταφραστή.2 Και είναι σημαντικό για την περίπτωσή του, καθώς «αύχεΐ» για τη μεταφραστική του μέθοδο όχι λίγες φορές και για το μεταφραστικό του ήθος.

Σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά και νέους

X. Μύρης - προφανώς για να καλύψει κάποιες αδυναμίες O K.μεταφραστικές, πολλές ή λίγες, μεγαλόφωνες ή λανθάνουσες - διατυπώνει τη θεωρία του κινηματογραφικού σκηνοθέτη (Ηλέκτρα, ό.π., σελ. 10 κ.ε.): όπως ο σκηνοθέτης του κινηματογράφου χρειάζεται δυο ή τρεις βδομάδες για να «γυρίσει» το αριστούργημά του, έτσι και ο αρχαίος τραγικός, εργαζόταν όπως στην εποχή μας ο Αϊζενστάιν. «Προσερχόταν στις δοκιμές μ’ ένα κείμενο φορτω­ μένο με σημειώσεις για το μέλος, την όψιν κ.τ.λ. Απ’ όσο ξέρω, καμιά φιλολογική εργασία δεν μπορεί να μας βεβαιώσει αν τα κεί­ μενα που έχοΟμε στα χέρια μας είναι αυτά που υποβλήθηκαν στο χορηγό ή το γραπτό "μοντέλο” μιας παράστασης που δόθηκε και πέτυχε» (ό.π., σελ. 10). Εύκολο είναι να διατυπώνει κανείς θεωρίες και να μεταφέρει τα κριτήρια της εποχής του σε άλλες εποχές, και πάνω σ’ αυτά να στηρίζει τις αδυναμίες του. Ακόμα, ωστόσο, κι αν υποθέσουμε ότι έτσι είχαν τα πράματα, κι αν παραδεχτούμε ότι τα κείμενα που έχουμε δεν είναι τα τελειωτικά, το πράγμα δεν έχει καμιά σημασία για τη μετάφραση. Γιατί, εντέλει, αυτά τα κείμενα μας παραδόθηκαν κι αυτά έχουμε ν’ αντιμετωπίσουμε και μ’ αυτά ν’ αντιμετρηθούμε είτε ως φιλόλογοι είτε ως μεταφραστές είτε ως θεατρικοί φορείς. Κι αν κανείς δεν μπορεί να μας βεβαιώσει για την «αυθεντικότητα» των κειμένων, όμως, τα κείμενα αυτά συνιστούν κατά συντριπτικό ποσοστό το άπαντο που διαθέτουμε για τα δρα­ ματικά έργα της αρχαιότητας, κι αυτό έχει ιδιαίτερη και βαρύνουσα σημασία. Το κείμενο, τελικά, είναι ο «κόσμος» του αρχαίου δράματος, μέσ’ απ’ αυτό προσπαθούμε να μαντέψουμε το "πιθα­ νόν” και μ’ αυτό να πορευτούμε κατά τό "εικός” , μ’ αυτό να συνδιαλλαγούμε με το "αναγκαίον” . Κι αν ο αρχαίος δραματουργός δούλευε και ξαναδούλευε το κείμενό του - και, φυσικά, θα το έκα­ νε ως φορέας ενός υψηλού λειτουργήματος και ως υπεύθυνος δη­ μιουργός («δημιοεργός», κατά την ομηρική ανάλυση) απέναντι σ’ ένα απαιτητικό κοινό - αυτό δε μας απαλλάσσει από το ν’ αντιμε­ τωπίσουμε το κείμενο στη μορφή που μας παραδόθηκε, ως τελειωμένο, με την ευθύνη που το ίδιο απαιτεί και με την προσοχή και την προσήλωση, που η αντανάκλασή της εκπηγάζει από το κοινό, στο οποίο στοχεύει η μετάφρασή μας. Έτσι, εφόσον το κείμενο είναι ό,τι διαθέτουμε από το αρχαίο δράμα και είναι το πολυτιμότερο κληρονόμημα ενός ανέφικτου πολιτισμού, θα πρέπει να το δούμε στην αυτοδυναμία του και στην αυτοτέλειά του, και, το σημαντικότερο, στην ιδιαιτερότητά του. Ο

Ελένη Τσιάλτα

Η γιαγιά μου η μάγισσα

Ελένη Μαντέλον

Η περιπέτεια της Περιπέτειας

60/επιλογη μεταφραστής, ωστόσο, τις διαφορές δεν τις βλέπει στη γλώσσα του κειμένου, αλλά στο μύθο: «Δεν είναι το βαρύ και πλούσιο λεξι­ λόγιο που διαφοροποιεί τον Αισχύλο από τον Ευριπίδη. Στο κάτω κάτω, και ο Προμηθέας και η Ηλέκτρα και η Μήδεια σε ιαμβικούς τριμέτρους διαλέγονται, και όλοι οι χοροί με ανάπαιστους βαδί­ ζουν στην Πάροδό τους» (Ηλέκτρα, ό.π., σελ. 8). Εδώ, όμως, το πρόβλημα απλουστεύεται τόσο, που καταντά μια αφελής αντιμε­ τώπιση. Με την έννοια αυτή, και ανάμεσα στο Σολωμό και τον Κρυστάλλη δεν υπάρχουν διαφορές, γιατί και οι δυο έγραψαν στο δεκαπεντασύλλαβο του δημοτικού τραγουδιού! Και, βέβαια, ο βα­ ρύς και πλούσιος λόγος του Αισχύλου τον διαφοροποιεί από τον Ευριπίδη και τον Σοφοκλή, ένα περισσότερο που στα έργα του ο μύθος είναι απλός σε σχέση με τη δραματική πλοκή στα έργα των δύο μεταγενέστερων τραγικών, τόσο, που θα τον νόμιζε κανείς ι­ σχνό και απραγμάτευτο - «τό δέ άπλοΰν τής δραματοποιίας εί μέν τις πρός τούς μετ’ αύτών λογίζοιτο, φαΰλον άν υπολαμβάνει καί άπραγμάτευτον», καθώς έπισημαίνει ό «Βίος» (16) - και η γλώσσα, ως εκφραστικό όργανο, ως ποιητική μορφή, διαχωρίζει και περιγράφει, διαφοροποιεί και επισημαίνει. Και, μπορεί, βέ­ βαια, ο Αριστοτέλης να λέει για το μύθο ότι είναι το «μέγιστον πά­ ντων», όμως λέει και πολλά άλλα πράγματα, που δεν μπορούμε να τ’ αποχωρίσουμε από την «λέξιν», γιατί όλα είναι δεμένα μεταξύ τους τόσο, που αν τα διασπάσουμε, διασπούμε το δραματικό αυτό είδος σε θραύσματα μιας ανοίκειας ηδονής. Έτσι, όταν (μιλώντας για την ενάργεια του δραματικού έργου) λέει: «δει δέ τούς μύθους συνιστάναι καί τή λέξει συναπεξεργάζεσθαι ότι μάλιστα πρό όμμάτων τιθέμενον οΰτω γάρ άν έναργέστατα [ό] όρων ώσπερ παρ’ αύτοΐς γιγνομένοις τοΐς πραττομένοις εύρίσκοι τό πρέπον καί ήκιστα άν λανθάνοι [τό] τά ύπεναντία» (Περί ποιητ. 1455α 22), θέτει καί­ ρια το πρόβλημα του εκφραστικού μέσου, της «λέξεως», που μ’ αυτό θα διατυπωθεί ο μύθος και θα δημιουργηθεί το έργο: ο δραμα­ τουργός «συνιστά» το μύθο και τον «συναπεργάζεται» με την «λέ­ ξιν» (το λόγο). Γίνεται φανερό, ότι το «συναπεργάζεται» δίνει όχι μόνο την ομολογούσα τεχνική, αλλά και την εκφραστική, δίνει την ταυτόχρονη δημιουργία μορφής και ουσίας, έκφρασης και περιε­ χομένου. Έτσι, εκείνο που, εντέλει, παραμένει, είναι η γλωσσική μορφή του μύθου (κι εδώ δεν μπορώ ν’ αντισταθώ στον πειρασμό να μη δω την απόλυτη συνάφεια του μύθου και του λόγου στην ποι­ ητική περιοχή, αφού η πρωταρχική σημασία του μύθου είναι λό­ γος, όπως μας διδάσκει ο πρώτος ποιητής του κόσμου μας και ο πρώτος μας δάσκαλος, ο Όμηρος). Ό μως, αυτή η γλωσσική μορ­ φή, που διαμορφώθηκε από τη συναπεργασία μύθου και λέξεως, ε­ ξασφαλίζει το δραματουργό από λάθη και ασυνέπειες, από αστό­ χαστα και άπρεπα παρακολουθήματα. Η δραματική τελείωση του μύθου συντελείται στη γλωσσική μορφή του έργου. αρατηρεί, λοιπόν, κανείς, πόσο σημαντικό είναι το κείμενο και πόσο σημαντική είναι η γλωσσική μορφή για τη δραματι­ κή σύσταση. Και, φυσικά, πόσο σπουδαίο παραμένει το γεγονός ό­ τι η γλώσσα, ως δημιουργός ύφους, διαφοροποιεί τον έναν δραμα­ τουργό από τον άλλον. Και θα μπροούσε ν’ αντιστρέφει κανείς το επιχείρημα του μεταφραστή και να πει ότι, στο κάτω κάτω και ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης από τον κοινό μύθο α­ ντλούν το θέμα τους, και οι τρεις για την Ηλέκτρα, λ.χ. μιλάνε, αλ­ λά ο τρόπος που ο καθένας συναπεργάζεται με τη λέξη το μύθο τον διαφοροποιεί από τον άλλο. Εξάλλου, αυτά είναι πράγματα αποδε­ κτά και η κοινόχρηστή τους λειτουργία τα καθιστά μόνιμες και σταθερές αξίες στην περιοχή της λογοτεχνίας. Ό ταν λοιπόν ο με-

Π

επιλογη/61 ταφραστής μιλάει για την εμμονή στα «λεξίδια» που η φιλολογική μελέτη περιορίζεται και με τον τρόπο αυτόν δεν αφήνει περιθώρια στην ερμηνεία του θεατρικού φαινομένου, δείχνει ότι δεν μπορεί ν’ απαλλαγεί από το διδακτικό κλίμα με το οποίο αντιμετωπίζει τα έργα (κι αυτό παθαίνουν όλοι οι εκπαιδευτικοί) κι απ’ την άλλη, απεμπολεί μιαν από τις πρωταρχικές αξίες του έργου της τέχνης και ιδιαίτερα εδώ του δραματικού, όπως την καθορίζει ο Αριστοτέλης, του οποίου έτσι κι αλλιώς θα πρέπει να σεβαστούμε τη γνώμη και τη θέση πάνω σ’ αυτό το ζωτικό πρόβλημα. Τώρα, ο λόγος που ο μεταφραστής συμπεριφέρεται έτσι απέναντι στο κείμενο, δε νομί­ ζω πως χρειάζεται να δηλωθεί: η μετάφρασή του είναι ικανή να το αποδείξει. Το κατηγόρημα του Αριστοτέλη θα πρέπει να μας απασχολήσει κι αλλιώς, εννοώ ως κλειδί για την ερμηνεία της τεχνικής της τρα­ γωδίας. Έχουμε συνηθίσει να λέμε πως η τραγωδία είναι μια κλει­ στή μορφή, με τις συμβάσεις και τις τυποποιήσεις της, όπως και το έπος. Όμως, αυτή η μορφή στην οποία κατέληξε, δεν ήταν απ’ την αρχή δοσμένη, ήταν μια εξέλιξη που έφερε την ολοκλήρωση του είδους και την τελείωσή του, το τέλος του, με την αριστοτελική έννοια της εντελέχειας (βλ. Πολιτ. 1252β 32). Ο φιλόσοφος πάνω σ’ αυτό είναι σαφής: «γενομένη δ’ ούν άπ’ άρχής αύτοσχεδιαστικής... κατά μικρόν ηύξήθη προαγόντων δσονέγίγνετο φανερόν αύτής· καί πολλάς μεταβολάς μεταβαλοΰσα ή τραγωδία έπαύσατο, έπεί εσχε τήν αυτής φύσιν». Καί παρακάτω: «έκ μικρών μύθων [η τραγωδία] καί λέξεως γελοίας διά τό έκ σατυρικού μεταβαλεΐν όψέ άπεσεμνύνθη» (Περί ποιητ. 1449α 2-21). Οπωσδήποτε αυτή η εξέλι­ ξη περιέχει κάτι το φυσικό και οργανικό, εκείνο, όμως, που εδώ θα πρέπει να υπογραμμιστεί είναι και πάλι η πρωταρχική σημασία των δυο βασικών μορίων της τραγωδίας, που συμπλέκονται για να συντελέσουν στην εξέλιξή της: του μύθου και της λέξεως. Κι αυτό το μαντεύουμε στην περιοχή της προκλασικής τραγωδίας, όπου η μορφή είναι ακόμα ατελής και ρευστή και είναι πρόσφορη σε μιαν «άνειμένη» συναισθηματική φόρτιση, καθώς ο διονυσιασμός είναι ακόμα το κυριότερο στοιχείο της δημιουργίας της3. Κι ακόμα το βλέπουμε και στα πρωιμότερα έργα του Αισχύλου, αλλά σχεδόν και σ’ όλη του την κατοπινή εξέλιξη. Ο Αισχύλος δημιουργεί μέσα στο πνεύμα του διονυσιασμού, αυτό σημαίνει πως παραμένει ακό­ μα μέσα του έντονο το διθυραμβικό πλαίσιο της πρώτης αρχής, μόλο που, κατά τη μαρτυρία του Αριστοτέλη, «πρώτος... τά τού χορού ήλάττωσε καί τόν λόγον πρωταγωνιστήν παρεσκεύασε» (Περί ποιητ. 1449α 13). Η μαρτυρία αυτή έχει πολύ μεγάλη σημα­ σία και έχει μιαν ιδιαίτερη βαρύτητα, γιατί ο λόγος στον Αισχύλο όχι μόνο είναι πρωταγωνιστής, αλλά και μια διέξοδος προς ανώτε­ ρη μορφή ποίησης. Ωστόσο, η ουσία αυτής της ποίησης, που ο Αι­ σχύλος την έγραφε μεθυσμένος («μεθύων έποίει» [Αθήν. 1,22· 10, 428]), παραμένει ο διονυσιασμός. Κι έτσι μόνο μπορεί να ερμηνευθεί ο λόγος του Αριστοφάνη, ότι ο Αισχύλος πρώτος από τους Έ λ­ ληνες (ποιητές) πύργωσε ρήματα σεμνά και κόσμησε τον τραγικό λήρο, όταν θεωρηθεί ότι δημιούργησε μέσα σε μια μοναδικήν έντα­ ση, που ξεκινούσε από το διονυσιακό πνεύμα4. Και μέσ’ απ’ αυτή την υψηλή ποίηση, που εκφράζεται μ’ αυτό το συμφυές γλωσσικό όργανο, συντελείται, στο δραματικό πεδίο, η εξέλιξη, για την ο­ ποία μιλά ο Αριστοτέλης. Γιατί, όπως έχει επισημανθεί5, στον Αι­ σχύλο η λέξη δεν είναι φορέας νοήματος αλλά ουσίας, επομένως η ετυμολογική της διαφάνεια είναι ακόμα λειτουργική και ο λόγος του είναι η έκφραση του βαθύτερου προβληματισμού του. Και πώς αλλιώς θα μπορούσε να γίνει, αφού η ποίηση (πάλι σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) «λέγει», δηλαδή με το λόγο εκφράζει τον κόσμο και

/ ---------------- \

V ___________/ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ δακτυλο­ γραφήσεις ελληνικών και α γγλικών κειμένων με ηλε­ κτρονικό υπολογιστή Τηλ. 36.37.324 (πρωινά) και 36.10.779 (απογεύματα)

62/επιλογη τους ορισμούς του, ξαναπλάθει τον κόσμο απ’ την αρχή, και ως ουσία ταυτίζεται με την τεχνική και ως περιεχόμενο συμφύεται με τη μορφή; Ύστερ’ απ’ όλ’ αυτά, πώς θα μπορούσε κανείς να παραβλέψει τη δύναμη του λόγου και την ιδιαιτερότητά του ως συντελεστικού στοιχείου αυτής της διαφοροποίησης ανάμεσα στους τραγικούς ποιητές; Όμως, θα μπορούσε ν’ αναρωτηθεί κανείς, πώς είναι δυ­ νατό ν’ αποδοθεί αυτή η εκφραστική και πού θα βρεθούν τα ισοδύ­ ναμα της νεοελληνικής, για να λειτουργήσουν ως φορείς ουσίας σ’ ένα λόγο τρομακτικά απόκρημνο - «βήμαθ’ ίππόκρημν’ ά συμβαλεΐν ού βάδΓ ήν» (Άριστοφ., Βάτρ., 929-930) - και πού θα βρούμε τις σημερινές αναλογίες, για να μετακενώσουμε αυτό το λόγο; Κι ακόμα: με ποιες αναλογίες θα λειτουργήσουμε, εφόσον ο κάθε δραματουργός έχει τη δική του, την προσωπική εκφραστική, που τον διαφοροποιεί από τους άλλους και συμφύεται με τη δραματική σύσταση του έργου του; Και, βέβαια, δεν ξεχνά κανείς πως η τρα­ γωδία τελειούται στην όψιν6 (θα ήταν αντιμετώπιση ηθελημένα μονόπλευρη αν δεν έβλεπε κανείς αυτό το γεγονός), ωστόσο το δραματικό κείμενο περιέχει την αυτοσκηνοθεσία του,7 περικλείνει στη δυναμική του το θεατρικό πλάσμα» («συναπεργάζεται τή λέξει»). μεταφραστής της αισχυλικής τριλογίας, λοιπόν, επαίρεται ό­ τι η εργασία του είναι ένα δραστικό κείμενο, ότι είναι δυνάμει παράσταση και ότι θ’ αντέξει, εφόσον έχει θεατρική πνοή (σελ. 8). Όμως, αυτό που για τη μετάφρασή του υπερηφανεύεται, το αρνείται για το πρωτότυπό του. Αυτό, για το οποίο και μέσω του οποίου ο ίδιος εμφανίζεται ως φορέας ενός «γλωσσικού, ιδεολογικού και αισθητικού ορίου» (σελ. 8) το υποβιβάζει για το αρχαίο δραματικό κείμενο. Αυτό που, τέλος, ο ίδιος χρησιμοποιεί, για να επιδείξει τις ακροβατικές του ικανότητες στο χείλος του γλωσσικού γκρεμού, το μεταθέτει ως ανοίκειο για τον πρωτογενή τραγικό λόγο. Κι όλ’ αυτά, πέρ’ απ’ οποιαδήποτε άλλη πρόφαση, για να λειτουργήσει ο λόγος θεατρικά. Ωστόσο, όλα όσα ειπώθηκαν παραπάνω, δε ση­ μαίνουν καθόλου πως ο λόγος ο ποιητικός έρχεται σε αντίθεση με την θεατρική έκφραση, αντίθετα, το θεατρικό γεγονός προκαλείται από τη συνάντηση των δύο. Επομένως η μετάφραση θα πρέπει να υπηρετήσει το λόγο, καθώς θα μεταφέρει στο σύγχρονο κοινό το περιεχόμενο και την ουσία της αρχαίας λέξεως, ώστε να λει­ τουργήσει δραματικά. Όμως, θα πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα ως προς την αντιμετώπιση αυτού του λόγου, του θεατρικού: η προ­ σπάθεια να εξομαλύνουμε τους γκρεμούς, να ισοπεδώσουμε τις κορυφώσεις, να καταστήσουμε το ποιητικό πεδίο έναν «οικείο» χώρο, περικλείνει αρκετούς κινδύνους. Και ο σημαντικότερος εί­ ναι να κάνουμε κοινές τις ιδιαιτερότητες τόσο, ώστε να μην έχουμε από πού να πιαστούμε σ’ ό,τι έχει σχέση με τη λειτουργία του λό­ γου αυτού. Τελικά, η ισοπεδωτική αυτή συμπεριφορά των μετα­ φραστών έχει προκαλέσει την απορία πολλών: «Σε τί διαφέρει ο Αισχύλος από το Σοφοκλή ή από τον Ευριπίδη», είναι η ερώτηση που απευθύνουν πολλοί, όταν έρχονται σ’ επαφή με τα έργα των τραγικών μέσ’ από μεταφράσεις. Και η απορία είναι —ως ένα ση­ μείο - δικαιολογημένη, γιατί, μέσ’ από τη γλωσσική μορφή, ξε­ περνά την ιδιαιτερότητα του μύθου - άλλη μια απόδειξη της συναπεργασίας μύθου και λέξεως. Μέσ’ από τη μετάφραση η προσέγγι­ ση των έργων γίνεται «δι* έσόπτρου έν αίνίγματι», όπου οι παρα­ μορφώσεις εξομοιώνουν τις ιδιαιτερότητες. Και το τίμημα αυτού του κινδύνου δεν είναι καθόλου μικρό. Αυτή την ισοπεδωτική συμπεριφορά δεν μπόρεσε ν’ αποφύγει ο

Ο

ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ Στο προηγούμενο τεύχος του Δια­ βάζω (No 261) - αφιέρωμα στους «Ανολοκλήρωτους Έρωτες» - στο άρθρο του Αντρέα Λεντάκη «Ανολο­ κλήρωτοι Έρωτες στην αρχαία ελ­ ληνική λογοτεχνία», χρησιμοποιή­ θηκαν δύο σχέδια του Β. Βασιλειάδη από την Παλατινή Ανθολογία. Ας σημειωθεί ότι τα σχέδια αυτά κοσμούν την Παλατινή Ανθολογία, σε μετάφραση του Γιώργου Ιωάννου από τις εκδόσεις «Κέδρος».

επιλογη/63 Κ. X. Μύρης απέναντι στο αισχυλικό κείμενο, γιατί, βέβαια, ισο­ πεδώνει κανείς όταν, ποιητικές εκφράσεις μιας μοναδικής πυκνό­ τητας και ουσιαστικής δραματικής εκφοράς, όπως αυτές: πνοαί δ ’ άπό Στρυμόνος μολοΰσαι κακόσχολοι, νήστιδες, δύσορμοι. βροτών άλαι, ναών < τε> καί πεισμάτων άφειδεϊς, παλιμμήκη χρόνων τιθεϊσαι τρίβω κατέξαινον άνθος Άργείων... (Αγαμ. 192-198), αποδίδονται έτσι: Του Στρυμόνα φυσούν ξεροβόρια οι ναύτες αλητεύουν στο λιμάνι κατσούφηδες και νηστικοί. Αρμύρα τρώει τα σκαριά, νερό τα παλαμάρια, το χασομέρι μάρανε τα νιάτα των παλικαριών. ή στίχοι, όπως αυτοί: πολλών πατησμόν δ' εΐμάτων άν ηύξάμην, δόμοις προυνεχθέντος έν χρηστηρίοις ψυχής κόμιστρα τήσδε μηχανωμένηι (Αγαμ. 963-965) καταντούν στη μετάφραση έτσι: Ό ταν το γυρισμό σου μελετούσα, αν έφτανε καλός χρησμός απ' τα μαντεία, ευχές και τάμα θα 'κανα σωρό τα υφάδια να πατούσες, απ’ όπου εξατμίζεται κάθε ποίηση και κάθε δραματική ένταση. Αλλά και γενικότερα, με τέτοιο τρόπο, δεν είναι δυνατόν να σπά­ σει το φλούδι και να φανερωθεί ο καρπός. Γι’ άλλη μια φορά, ο αισχυλικός λόγος παραμένει κλειστός και ανερμήνευτος. Όμω ς αυ­ τό έχει τις επιπτώσεις του και, ως κείμενο, η μετάφραση δεν είναι απαλλαγμένη από τα μειονεκτήματα των προηγουμένων. Σε μιαν αντικειμενική θεώρηση - και την αντικειμενικότητα εδώ τη δίνει η ίδια η γλώσσα και η λειτουργία της - η επισήμανση των γλωσσι­ κών ολισθημάτων είναι αναπόφευκτη. Δυστυχώς, ο μεταφραστής δεν μπόρεσε να κυριαρχήσει επάνω στο εκφραστικό του υλικό και, το σημαντικότερο, να λειτουργήσει μέσ’ από το ανέφικτο πρωτό­ τυπό του, και μας έδωσε ένα κείμενο με πάμπολλα* ερμηνευτι­ κά,8 μεταφραστικά,9 πραγματολογικά10 λάθη, κείμενο απ’ όπου δε λείπει η προσπάθεια να εξωραϊστεί το πρωτότυπο,11 ή να «απο­ δομηθεί» και να διαλυθεί έτσι ο πυκνός τραγικός λόγος12 ή να μπολιαστεί με εκφράσεις αλλότριες13 ή λανθασμένες που δεν εν­ σωματώνονται στο ήθος του αισχύλειου δραματικού λόγου. Δε λεί­ πουν ακόμα - αντίθετα αφθονούν - οι περιπτώσεις κατά τις ο­ ποίες ο μεταφραστής δανείστηκε λύσεις παλαιότερων μεταφρα­ στών (κυρίως του Γρυπάρη) και με τον τρόπο αυτόν δεν προωθεί την προσέγγιση ενός από τα δυσκολότερα αρχαία κείμενα και μά­ λιστα εκεί που θα περίμενε κανείς να δώσει καλύτερες λύσεις. Οι μετρικές ασυνέπειες ακόμα είναι, εμφανείς, όπου, στην προσπά­ θεια μιας «φυσικής» εκφοράς της γλώσσας, παραβιάζεται ο ρυθ­ μός (πράγμα διαφορετικό από το τονικό μέτρο).16 Αλλά και τα μέτρα δεν ανταποκρίνονται σε κανέναν εσωτερικό λόγο: κονταρο­ χτυπιούνται ο δεκαπεντασύλλαβος του κωμειδυλλίου με το γρυπαρικό δεκατρισύλλαβο, η πεζολογία με τη λαϊκότροπη ρυθμοποιία χωρίς καμιά συνέπεια και τάξη.17 Τέλος, υπάρχουν κάποια τυπο­ γραφικά ή συναφή λάθη, που ενδεχομένως ο μεταφραστής δε θα τα

ΑΝ, ΟΝΤΩΣ, ΘΕΛΕΤΕ να μά­ θετε τα πάντα γύρω από το σκάκι, τηλεφωνήστε μου: 3638015.

64/επιλογή περίμενε, αφού η έκδοση σιωπηρά επιδεικνύει μιαν άψογη εμ­ φάνιση.18 Η μετάφραση συνοδεύεται από το πρωτότυπο, που δεν είναι πα­ ρά φωτομηχανική αναπαραγωγή του κειμένου της έκδοσης «που υ­ πογράφει ο D. L. Page» (όπως σημειώνει ο μεταφραστής, προφα­ νώς για να δώσει κύρος στο πρωτότυπο που παραθέτει). Ωστόσο, καταφεύγει συχνά στην έκδοση G. Murray, με αποτέλεσμα η μετά­ φραση να μην αντιστοιχεί πάντα στο πρωτότυπο.19 Αυτή η ανακο­ λουθία, όμως, δε δηλώνεται στα επιμέρους, παρά μόνο γενικά προ­ ειδοποιείται ο αναγνώστης στην εισαγωγή (σελ. 8), κι ακόμα δεν εξηγείται επαρκώς αυτή η διαφοροποίηση από το παρατιθέμενο κείμενο: ο λόγος ότι οι λύσεις του Murray θεωρήθηκαν από το με­ ταφραστή προσφορότερες δραματικά έχει μιαν αοριστία, που χρειαζόταν κάποιες διευκρινίσεις. Έτσι όπως δηλώνεται, ο μετα­ φραστής κρατά για τον εαυτό του αυτή την προτίμηση, τη στιγμή που η μετάφραση (και, φυσικά, όλος ο κόσμος που μεταφέρει) γί­ νεται κοινό κτήμα. Έτσι, άλλη μια μετάφραση ενός από τα κορυφαία έργα του αν­ θρώπινου πνεύματος δεν απέδωσε τους αναμενόμενους καρπούς. Ύστερ’ απ’ αυτό, δεν έχει κανείς παρά να επαναλάβει μαζί με την τραγική μάντισσα: «βολαΐς ύγρώσσων σπόγγος ώλεσεν γραφήν» (Αγαμ. 1329). ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ Σημειώσεις 1. Βλ. Τάσου Λιγνάδη «Το ζώον και το τέρας. Ποιητική και υποκριτική λειτουργία του ελληνικού δράματος», Ηρόδοτος, Αθήνα 1988, σελ. 74 (βλ. και βιβλιοκρισία της μελέτης «Διαβάζω», 238 [2.5.’90], σελ. 83-88). Ακόμα, Αλέζη Μινωτή, Εμπει­ ρική θεατρική παιδεία. Δοκίμια. Πρόλογος 'Αγγέλου Τερζάκη, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1988, σελ. 193.

2. Λ.χ. η παροιμιακή έκφραση: «βοΰς έπί γλώσσης μέγας/βέβηκεν». (Αγαμ. 36-37), που μεταφράζεται: «Πατά τη γλώσσα μου μεγάλο βόδι», και που, βέβαια, δε λέει στο σημερινό αναγνώστη ή ακροατή και πολλά πράματα - ωστόσο ο ίδιος ο με­ ταφραστής σε σχετικό του άρθρο ερμηνεύει αυτή την έκφραση: «Τα λεφτά μου βουλώνουν το στόμα» (Κλειδιά και κώδικες θεάτρου, I. Αρχαίο δράμα, 1982, σελ.

243). Ακόμα, Χοηφ. 315 κ.ε., όπου αφήνεται ανερμήνευτη, ενώ θα ’πρεπε να απο­ δοθεί αναλογικά (πράγμα που γίνεται σ’ άλλες περιπτώσεις που δε χρειάζεται!) η παροιμιακή έκφραση: «μεγάλης δε τύχης και υπερβορέου/μείζονα φρονείς». Κι ακόμα, Χοηφ. 704, όπου λέγεται: όμως θα το ’χα βάρος στην ψυχή μου κι ατιμία - προς δυσσεβείας < δ ’> ήν έμοί τοδ’ έν φρεσίν»: «θα το ’χα άτιμία», δεν ανα­ λογεί σε καμιά αντίστοιχη σημερινή έκφραση. Τα δείγματα μπορούν εύκολα να πολλαπλασιαστούν. Βλ. ακόμα για τους κινδύνους αυτής της ελεύθερης αναλο­ γίας, Σπουδαστήριο κλασσικής φιλολογίας. Δ' έδρα αρχαίας ελληνικής φιλολο­ γίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρωτότυπο και μετάφραση. Πρακτικά συνεδρίου, Αθήνα 11-15 Δεκεμβρίου 1978, σελ. 112.

3. Βλ. σχετικά με το προκλασικό δράμα και την καταγωγή της Τραγωδίας, Ablin Lesky, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, Α', Από τη γένεση του είδους ως και το Σοφοκλή. Μετάφραση Νίκου Χ.*Χουρμουζιάδη, Μ.Ι.Ε.Τ., 1987, σελ.

37 κ.ε., 103 κ.ε.

4. Βλ. σχετικά, Φάνη Μιχαλόπουλου, Το μουσικό συναίσθημα στην πρωτόγονη μορ­ φή του, Έκδοση «Μουσικών χρονικών», Αθήνα 1930, σελ. 54 κ.ε. ιδιαίτερα, σελ.

60 κ.ε. όπου γίνεται παραπομπή στον Gevaert. Ας μην ξεχνάμε και τον καίριο προσδιορισμό του Αριστοφάνη (Βατρ., 1259): «Βακχείος άναξ».

5. Albin Lesky, ό.π., σελ. 265. Χαρακτηριστικά λέγεται εκεί για τη γλώσσα του Αι­ σχύλου: «Αυτή η γλώσσα δεν μιλεί αυθαίρετα για τα πράγματα- προέρχεται άμε­ σα από την ίδια την ουσία τους. Γι’ αυτό διατηρείται ακέραιη η μαγεία των λέξε­ ων, που έχουν τη δύναμη να καταριούνται και να ευλογούν. Σε άμεση συνάρτηση με αυτό το στοιχείο είναι και το γεγονός ότι οι συχνές ετυμολογίες δεν είναι άσκο­ πα λογοπαίγνια, αλλά ζητούν μέσα στη λέξη την ουσία ενός πράγματος, μέσα σ’ ένα όνομα τη μοίρα και του φορέα του... Ακόμα κι εκείνο που η μεταγενέστερη επιστήμη της υφολογίας ονομάζει σ χήμ α , στον Αισχύλο δεν είναι εξωτερικός καλλωπιρμός του λόγου- λέξη και ήχος παλεύουν, με μέσα προσιτά στην αίσθη­ ση, να φτάσουν στην ουσία της έκφρασης».

6. Αλέξη Μινωτή, Εμπειρική θεατρική παιδεία, ό.π., σελ. 193, όπου λέγεται με αρκε­ τή πληρότητα: «Πρέπει να φτάσουμε με σύγχρονα αισθητικά μέσα στη σκηνική

επιλογη/65 πληρότητα της μορφής της Τραγωδίας, που, βέβαια, όπως μας απόμεινε, είναι σί­ γουρα Λ όγος και μάλιστα «αυτοδύναμος λόγος», αν θέλετε, αλλά δεν πρέπει να ξεχνιέται πως η Τραγωδία είναι κατ’ εξοχήν θέατρο και πως γι’ αυτό η οπτική της λειτουργία είναι κι αυτή ένα σημαντικότατο και απαραίτητο στοιχείο της θεα­ τρικής της έκφρασης».

7. Τάσος Λιγνάδης, Το ζώον και το τέρας, ό.π., σελ. 71 κ.ε. Βλ. επίσης σελ. 72 όπου επισημαίνεται η βαρύτητα του θεατρικού κειμένου: «Αυτή η έκφραση πρέπει να είναι μια προβολή φωνητική και κινησιογραφική τέτοια, που να δείχνει ότι το ή­ θος των ρόλων και η διάνοια ανήκουν στην σπουδαία πράξη των βελτιόνων, δη­ λαδή στην επικράτεια των σημάτων του μύθου, και ότι η εξωτερίκευση αυτή είναι αρμονικά ανάλογη με τις ποιητικές συνθήκες του κειμένου, δηλαδή με τον ηδυσμένον λόγον που μορφώνεται σε σκηνική πράξη» - η συναπεργασία μύθου και λέξεως. * Εδώ ενδεικτικά σημειώνονται κάποια σχόλια, ένα από κάθε ομάδα - θα πήγαινε πολύ να παρατεθούν όλοι, ή, έστω, επιλεκτικά, μερικοί από τους σχολιασμούς που έγιναν πάνω στο κείμενο της μετάφρασης, στίχο με στίχο σχεδόν. Ευτυχώς, τα ευρύχωρα περιθώρια του βιβλίου βοήθησαν ώστε ο σχολιασμός να γίνει με σχε­ τική άνεση!

8. Λ.χ. Αγαμ.1119: Ποιαν Ερινύα καλείς στο σπίτι να θρηνήσει; Στο κείμενο: «ποιαν Έρινύν τήνδε δωμάτων κέληι/έπορθιάζειν;» Όμως το «έπορθιάζειν» σημαίνει να ψάλλει τον όρθιο ύμνο, δηλαδή τραγούδι θριαμβευτικό, με υψωμένη φωνή, αφού επετέλεσε (η Ερινύα) το καταστρεπτικό της έργο! Ο Γρυπάρης έχει, τουλάχιστο, να «υψώσει θρήνο», κι εδώ που θα περίμενε κανείς να δοθεί σωστότερη λύση, δε δόθηκε.

9. Λ.χ., Χοηφ., 59-60: Αν σπείρεις τρόμο,/σπέρνεις τον πιο τρανό θεό μέσα στον άν­ θρωπο. Στο κείμενο, ωστόσο, λέγεται: το δ’ εύτυχεΐν,/τόδ’ έν βροτοϊς θεός τε καί θεού πλέον - το να ευτυχεί κανείς, αυτό για τους θνητούς είναι θεός και πιο πολύ από θεό! Πού βρέθηκε εδώ ο τρόμος; 10. Λ.χ., Αγαμ., 1199: Μα σε θαυμάζω, που ενώ σε πόλη/αλλόγλωσση μεγάλωσες πέρ’ απ’ τον Πόντο. Ο Πόντος, βέβαια, (με κεφαλαίο, όπως το έχει ο μεταφρα­ στής), είναι ο Εύξεινος Πόντος, η Μαύρη θάλασσα, αλλά η Τροία (αυτή είναι η «άλλόθρους πόλι», η πατρίδα της Κασσάνδρας), δε βρίσκεται πέρ’ απ’ τον Πόν­ το, αλλά στην ανατολική ακτή του Αιγαίου. Το κείμενο («πόντου πέραν τραφεΐσαν άλλόθρουν πόλιν») εννοεί, φυσικά το Αιγαίο πέλαγος, το ομηρικό «μέγα λαΐτμα θαλάσσης» (δ 504, ι 323, κ.α.).

11. Λ.χ., Χοηφ., 167: χορεύει ο φόβος στην καρδιά μου. Όμως στο κείμενο λέγεται: «όρχεΐται δέ καρδία φόβωι» - η καρδιά χορεύει από το φόβο. Προς τι αυτή η αντιμετάθεση; 12. Λ.χ., Αγαμ., 1615: Δε θα γλιτώσεις το κεφάλι σου, να ξέρεις,/από τις πέτρες του λαού και τις κατάρες- κι είναι δίκιο. Στο κείμενο, ωστόσο, η έκφραση είναι πολύ πυκνή, ως συνήθως: «ού φημ’ άλύξειν έν δίκηι τό σόν κάρα/δημορριφεϊς, σάφ’ ΐσθι, λευσίμους άράς». Η αναλυτική απόδοση, όπως συχνότατα συμβαίνει μ’ αυ­ τή τη μετάφραση, καταστρέφει την πυκνότητα του αισχυλικού λόγου και, φυσι­ κά, τον ισοπεδώνει, εξαφανίζοντας την ιδιαιτερότητα του ύφους.

13. Λ.χ. Αγαμ. 154-155: προσμέν’ η οργή/φοβερή να χτυπήσει στην ώρα της, οικόσιτη, πανούργα/και μακρόθυμη... Στο κείμενο η οργή («Μήνις», με κεφαλαίο το αρχικό, γιατί πρόκειται για θεότητα, που στη μετάφραση χάνεται, όπως και άλ­ λες θεότητες, για παράδειγμα η "Ατη, [Αγ. 386, όπου εξηγείται ως τύφλα, 735, ό­ που εξηγείται ως συμφορά], η Πειθώ [Αγ. 106], η "Ερις [Αγ. 698 που χαρακτηρίζε­ ται «αίματόεσσα» και μεταφράζεται ως «αμάχη», ενώ το επίθετο αποδεσμεύεται από την υπόστασή της], κάποτε χάνεται και ο "Αρης [Αγ. 48 και 78]), η οργή, λοιπόν, χαρακτηρίζεται από τον ποιητή «μνάμων» - πώς είναι μακρόθυμη; Μα­ κρόθυμος έχει διαφορετική σημασία απ’ αυτήν που θέλει να δώσει ο ποιητής και θυμίζει τη μακροθυμία του χριστιανικού θεού, πράγμα ανοίκειο, από κάθε άποψη, εδώ. Έχω την υποψία πως ο Αισχύλος εδώ χρησιμοποιεί το επίθετο με την έννοια του συμποσίαρχου (βλ. Πλουτάρχου, Συμπ. προβλ. I προοίμ, «οί γάρ έν Σικελία Δωριείς ώς έοικε τόν έπίσταθμον μνάμονα προσηγόρευον»): η Μήνις είναι «επίσταθμος» σ’ ένα φονικό συμπόσιο.

14. Λ.χ., Χοηφ., 16: την Ηλέκτρα, θαρρώ να προβαίνει με πένθος βαρύ. Η έκφραση «θαρρώ να...» δεν είναι σωστή, γιατί δε λέμε ποτέ «θαρρώ να...» αλλά, «θαρρώ πως, ότι, νομίζω ότι, νομίζω πως... Ενδεχομένως ο μεταφραστής να πήρε για σω­ στή έκφραση από τό τυπογραφικό λάθος στη μετάφραση Γρυπάρη: γιατί να θαρ­ ρώ · η Ηλέκτρα προβαίνει η αδερφή μου, όπου «γραπτέον»: γιατί να, θαρρώ κ’ Ηλεκτρα... (Όπως δε λέγεται έτσι η έκφραση αυτή, άλλο τόσο δε λέγονται με τον τρόπο που τις διατυπώνει ο μεταφραστής, οι εκφράσεις: Αγαμ. 778: παίρνει των ομματιώ και φεύγει - το σωστό, παίρνει των ομματιώ του. - Αγαμ., 1247: να φας τη γλώσσα - το σωστό, να φας τη γλώσσα σου. - Αγαμ. 1497: το λες και ξαναλές - το σωστό, το λες και το ξαναλές.

15. Α.χ., Αγαμ. 659: ν’ ανθίζει βλέπαμε το πέλαγο του Αιγαίου - ο Γρυπάρης: τη θά­ λασσα όλη βλέπαμε ν’ ανθεί του Αιγαίου. Το κείμ.: «όρώμεν άνθοϋν πέλαγος Αίγαΐον...». Ο Γρυπάρης απέφυγε το ολίσθημα και είπε «θάλασσα του Αιγαίου», ε­ δώ, όμως, ορίζεται «πέλαγο του Αιγαίου», που δε λέγεται ποτέ έτσι - στο κείμ. σαφώς, «πέλαγος Αίγαίον». - Χοηφ., 71: αν σπάσει η παρθενιάς ’γγιχτεί, ενώ

ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΤΣΗ : Σύγχρονο Ελληνικό θέατρο

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΤΣΗ ΣΚΪΛΟΣ

■ Jrt

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΤΣΗ

C

φ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ .ΛϋΔΟΝΗ. ΑΘΗΝΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ»

66/επιλογή στο κείμ. «θιγόντι δ’ οΟτι νυμφικών έδωλίων/δκος. - Εύμ., 679: τα πάντα έχουν ειπωθεί - ο Γρυπάρης: Είπαμε όσα είχαμε και μεις. Ό μως στο κειμ.: «ήκούσαθ’ ών ήκούσατ’(ε).

16. Λ.χ. Αγαμ., 593: τέτοια λέγαν και με παίρναν για φευγάτη στο νου. Χοηφ. 291: σε τέτοιους άντρες δε στρώνουν τραπέζι γιορτής. - Ευμ., 435: σε σένα· έχεις επά­ ξια τον απέραντο σεβασμό.

17. Λ.χ., Αγαμ. 949: υφάσματα που κόστισαν ασήμι και χρυσάφι. - Χοηφ. 493: σαν το θεριό, πατέρα μου, έπεσες στην παγίδα. - Ευμ., 433: ξεκίνα την ανάκριση και βγάλε δίκια κρίση. - Αγαμ., 1268: και να στολίσεις άλλο χαμό αντίς για το δικό μου. - Χοηφ., 483: Έτσι μόνο θα στρώσουν για σένα τα δείπνα της παρηγοριάς.

- Ευμ., 398: στον Σκάμανδρο μακριά, όπου διατιμούσα τη γη. - Αγαμ., 1649: τέτοια λες και τέτοια κάνεις; - Χοηφ. 471: το φάρμακο για την πληγή/βρίσκεται στο παλάτι. - Ευμ., 388-395: Και ποιος θνητός δε θα σκιαχτεί/και ποιος τους δε θα σεβαστεί,/όταν ακούσει το θεσμό/που μου ’ταξαν οι Μοίρες/και τον κυρώσαν οι θεοί· αρχαίον ιερό θεσμό/που κανείς δεν τολμά ν’ ατιμάσει,/μ’ όλο που διάλε­ ξα να ζω βαθιά στη γη/και στον ανήλιαγο το ζόφο - αυτός ο ρυθμός του μανιάτι­ κου μοιρολογιού, που μεταφραστής στο τέλος το γυρίζει στον ανάπαιστο και στον ίαμβο χωρίς λόγο, θα ταίριαζε, πιθανώς, στον κομμό της Ηλέκτρας και του Ορέστη στις «Χοηφόρες», αν θέλαμε να λειτουργήσουμε αναλογικά.

18. Λ.χ. τα εισαγωγικά στο στ. Αγαμ., 411, θα 'πρεπε να κλείσουν στο στ. 426, γιατί εκεί σταματούν τα λόγια των «προφητών». - Χοηφ., 719: ω χυψοκόρες των παλατιών προφ. ψυχοκόρες. - Επίσης, Αγαμ., 253, στο πρωτότυπο ο στίχος δυσα­ νάγνωστος.

19. Βλ., κυρίως, Χοηφ., 90 κε., όπου ακολουθείται η σειρά των στίχων της έκδοσης Murray, 585 κ.ε., Ευμ., 523. Από το κείμενο που παραθέτει ο μεταφραστής, παραλείπεται ο στ. Χοηφ., 972: «πάρα τό φως Ιδεΐν». Ο μεταφραστής, πέρ’ από πολλές λέξεις, που συχνά αφήνει αμετάφραστες, και εκφράσεις ακόμα (λ.χ. Αγαμ., 116, 1591, 1656, Χοηφ. 163, 430, 546, 574, 899, Ευμ., 268, 464, 534, 608, 743, 789 κ.α.) αφήνει αμετάφραστους και δυο στίχους: Αγαμ. 871 («πολλήν άνωθεν, τήν κάτω γάρ ού λέγω»), που μπορεί να είναι παρέμβλητος, ωστόσο και ο στίχος, λ.χ. Α­ γαμ., 903 που μπορεί να είναι παρέμβλητος μεταφράζεται, και, Χοηφ., 397: «πι­ στά γένοιτο χώρα».

κρίνοντας τη λογοτεχνία Γ Τ - ι Α ΠΟΣΤΟΛΟΥ Σ Α Χ ΙΝ Η : Τετράδια Κριτικής. Έκτη σειρά. Αθήνα, Ε σ τία , 1990. Σελ. 267.

Απόστολος Σαχίνης είναι αποκλειστικά ο κριτικός της λογο­ τεχνίας. Κι αυτό πρέπει να υπογραμμιστεί με τη δέουσα προ­ σοχή σε μια εποχή που από την πνευματική πολυπραγμοσύνη μας λίγα καλά προκύπτουν τόσο για μας τους ίδιους ως σκεπτόμενων υπάρξεων, όσο και για το ευρύτερο κοινό που συναναστρέφεται με βιβλία, και το οποίο αισθάνεται την ανάγκη ενός οδηγού στις ανα­ ζητήσεις του. Έτσι ο συγγραφέας τούτος διακινεί το πνεύμα στον τόπο μας α­ πό το 1945 μέχρι σήμερα, με άκρα υπευθυνότητα πάντοτε, εμφανί­ ζοντας συχνά σε ιδιαίτερα δημοσιεύματα ή σε πολυσέλιδα βιβλία τους αγλαούς καρπούς της φιλοπονίας του και της εταστικής του ματιάς. Ήδη τα δημοσιευμένα βιβλία του προσεγγίζουν τα τριά­ ντα, και όλα στην υπηρεσία του ανικανοποίητου πνεύματος της ουσιαστικής κριτικής. Το πρώτο από τα «Τετράδια Κριτικής» κυκλοφόρησε το 1978 και έβαλε τα θεμέλια σε μια μεγάλη προσπάθεια για κριτική αποτί­ μηση βάθους έργων ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας. Και η αποτί­ μηση αυτή ακολουθώντας τις απαιτητικές επιταγές της φιλολογι­ κής κριτικής έχει πρωτίστως παιδευτικούς στόχους. Η ανάγνωση των δαψιλών τούτων «Τετραδίων» ποτέ δεν αποτελεί μόχθο περιτ­ τό. Αντίθετα πάντα προκαλεί ευφορία ψυχής και εγρήγορση πνεύ­ ματος. Εδώ θα επισκοπήσουμε με κάθε δυνατή συντομία τον έκτο τόμο.

Ο

επιλογη/67 Στην αρχή καθεμιάς από τις προσεγγίσεις του κ. Σαχίνη στα θέ­ ματά του υπάρχει η ημερομηνία εγγραφής της. Αμέσως μετά το ό­ νομα του συγγραφέα και τον τίτλο του κρινόμενου βιβλίου του, αναφέρεται η χρονολογία έκδοσής του. Άλλοτε οι δυο χρονολογίες απέχουν πολύ κι άλλοτε λίγο. Ποτέ όμως δεν πλησιάζονται σε τρό­ πο ώστε η αντικειμενική κρίση να κινδυνέψει να θολώσει από τους ζεστούς ατμούς της επικαιρότητας. Η απόσταση αισθηματικής α­ σφαλείας υπάρχει πάντα. Αυτή η εύστοχη τακτική των χρονολο­ γούμενων εποπτειών του κ. Σαχίνη πάνω στον ξένο μόχθο θυμίζει διάρθρωση ημερολογίου μιας ψυχής που επιζητεί όχι μονάχα να φωτιστεί αλλά και να φωτίσει. Εδώ πρέπει να θυμηθώ τον Γκαίτε που συνιστούσε στον Έκκερμαν: «Προπάντων βάζετε πάντοτε κά­ τω από κάθε σας ποίημα τη χρονολογία του. Θα έχετε έτσι ένα η­ μερολόγιο των αισθημάτων σας». Ό σο και να μην αποτελούν απο­ κλειστικά ένα ημερολόγιο αισθημάτων τα-αξιοπρόσεκτα τούτα κείμενα φιλολογικής κριτικής, ωστόσο δεν παύουν να δείχνουν με τον τρόπο τους και τον άνθρωπο μιας ορισμένης ψυχοσύνθεσης και ιδιοσυγκρασίας. Ακόμα, δείγμα της υπευθυνότητας, αλλά και του φιλολογικού ε­ ξοπλισμού του συγγραφέα αποτελούν οι συχνές αναφορές του, κα­ τά τον χειρισμό των θεμάτων του, σε κρίσεις άλλων κριτικών πά­ νω στο έργο'που τον απασχολεί κάθε φορά. Ά λλες από τις κρίσεις αυτές τον βρίσκουν σύμφωνο, άλλες όχι. Πάντως τις αναφέρει για να φωτίσει πολυεδρικά το θέμα του, είτε καθώς τις προεκτείνει σε βάθη δικών του κατευθύνσεων, είτε καθώς τις αντικρούει. Έπειτα, προφανώς, βοηθάει πολύ τον αναγνώστη η εναλλαγή ελληνικών και ξένων θεμάτων, αφού η ποικιλία αυτή τον ξε­ κουράζει. Γενικώς και η έκτη σειρά των «Τετραδίων Κριτικής» αποτελεί έ­ να άξιο λόγου βιβλίο, από τα σημαντικότερα θα έλεγα στο χώρο της μεταπολεμικής λογοτεχνικής κριτικής. Μόνο μέσω κάποιων τόσο σοβαρών προσεγγίσεων σαν αυτές που επιχειρεί ο κ. Σαχίνης θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε πως αν θέλουμε να έχουμε καλή λογοτεχνία, θα πρέπει πρώτα να αποκτήσουμε καλή κριτική. Και­ ρός όμως ν’ αρχίσουμε την περιδιάβασή μας σ’ ένα πνευματικό το­ πίο που και μόνο η θέασή του αισθάνομαι να μου προκαλεί δέος. ο βιβλίο αρχίζει με κρίσεις για το Point counter Point του Aldous Huxley. Πρόκειται για ένα βιβλίο που θέτει πολλά θέ­ ματα, αλλά και που αποπειράται να δώσει και απαντήσεις. Μπο­ ρεί να σαρκάζει λ.χ. τον φασίστα, όμως ειρωνεύεται και τον κομ­ μουνιστή. Έ τσι με τη μέθοδο του πολυπρισματικού αντικρύσματος ο συγγραφέας καταφέρνει να αποδώσει σε βαθμό ικανοποιητι­ κό το πολύπλοκο φαινόμενο της ζωής. Αυτός άλλωστε είναι και ο λιγότερο επισφαλής τρόπος ώστε τα έργα του είδους αυτού να δι­ καιωθούν ως τολμηρές μυθιστοριογραφικές καινοτομίες. Η άποψη του κριτικού είναι πως η σύνθεση του έργου τούτου είναι πλαστική στα επιμέρους, στις λεπτομέρειες, και στις σκηνές του, και μουσι­ κή στο σύνολο των επεισοδίων του, καθώς το ένα διαδέχεται το άλλο. Ακολουθεί το κείμενο για το έργο του Maurois «Aspects de la biographie». To βιβλίο αυτό δημοσιεύθηκε το 1928 και η κριτική του αποτίμηση έγινε από τον κ. Σαχίνη το 1953. Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη πάνω στο θέμα της βιογραφίας ως λο­ γοτεχνικού είδους. Ο συγγραφέας βρίσκει πως το βιβλίο αυτό δεν έχει την ενδεικνυόμενη πυκνότητα, όμως ο προικισμένος συγγρα­ φέας εκθέτει τα επιχειρήματά του αναλυτικά, με άνεση και ελευθε­ ρία έκφρασης. Ο κ. Σαχίνης στέκεται κάποτε και σε πολλές σπιν-

Τ

ΛΠΟΣΤΟΛΟΤ ΣΑΧΙΝΗ

ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

68/επιλογη θηροβόλες εκφράσεις του Μορουά που συχνά αποτελούν τη συνισταμένη πείρας ζωής και φιλοσοφικού αντικρύσματός της. Να μια φράση από εκείνες που ξαφνιάζουν: «χρειάζεται μεγαλοφυία για να είναι κανείς τόσο τολμηρά παράλογος όσο ο Θεός». Στην εγγραφή 29-7-1955 αντιμετωπίζεται το βιβλίο του Έ μιλ Λούντβιχ «Ναπολέων». Ο κριτικός διαπιστώνει πως πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα εκτενή βιογραφία, γραμμένη με επιστημονική μέθοδο - καθόλου μυθιστορηματική. Ακόμα και τα προσωπικά συμπεράσματα του Λούντβιχ βασίζονται πάντα στα διαθέσιμα στοιχεία και στις βάσιμες μαρτυρίες. Έ να από εκείνα μάλιστα τα στοιχεία που φαίνεται να προσέχει ιδιαίτερα ο κ. Σαχίνης είναι πως πρόκειται κατά βάση για ένα ψυχογραφικό δοκίμιο της προσωπι­ κότητας του στρατηλάτη, η οποία παρακολουθείται πιο πολύ στις καθημερινές, τις ιδιωτικές και οικείες στιγμές της, παρά στις δη­ μόσιες. Κι ακόμα ο κριτικός βρίσκει πως η πυκνή αυτή προσωπο­ γραφία ζωντανεύει όχι τόσο με τα πλαστικά και τα αναπαραστατικά χαρίσματα του συγγραφέα, όσο με το στοχασμό του, την προ­ σεκτική του ανάλυση, και τον ρυθμό της αφήγησής του. Ακολουθούν οι απόψεις του κριτικού για το ποιητικό βιβλίο του Ά ρη Δικταίου «Πολιτεία Β'». Η συλλογή αυτή κυκλοφόρησε αρ­ χές του 1958 και το κείμενο του κ. Σαχίνη γράφτηκε στις 2 Απρι­ λίου 1958. Ο ποιητής αυτός και στο ξεκίνημά του και στη συνέχεια ήταν ένας από τους σημαντικότερους της γενιάς του και πάντα πο­ ρεύτηκε συνειδητά προς την κατάκτηση δύσκολων λυρικών στό­ χων. Ο κ. Σαχίνης δίκαια θα επισημάνει την επίμονη πνευματική του προσπάθεια για ανανέωση, αρτίωση, πλήρη και άμεση ποιητι­ κή έκφραση. Κι ακόμα θα διαπιστώσει πως η πνευματικότητά του, ο πλούτος των γνώσεων και των εμπειριών του από την ξένη ποίη­ ση, και η αναστροφή του με τα αριστουργήματα των λογοτεχνιών της δυτικής Ευρώπης, δεν τον μετέβαλαν σε στεγνό διανοητικό ή βιβλιακό ποιητή που στρέφει την πλάτη στη ζωή και αγνοεί την πι­ κρή γεύση της. Αντίθετα, πλάτυνε τους ορίζοντες των αναζητήσεών του οι οποίες και διευκόλυναν το σχηματισμό του προσωπικού του δράματος. Κι αφού ο κριτικός διεξέλθει τη συλλογή τούτη θα καταλήξει στο δίκαιο συμπέρασμα πως ο Ά ρ ης Δικταίος είναι έ­ νας προικισμένος νέος ποιητής, «ένας ποιητής που πρέπει να προ­ σέξουμε». την εγγραφή της 12-4-1965 των «Τετραδίων» συναντούμε τις απόψεις του κ. Σαχίνη για την «Ανθρώπινη Μοίρα» του Μαλρό. Εδώ υπάρχει μια παράλληλη πορεία της εξωτερικής και της ε­ σωτερικής περιπέτειας: Επανάσταση στη Σαγκάη, περιγραφή εξε­ γέρσεων και μαχών, και ταυτόχρονα επίμονη παρακολούθηση του εσωτερικού κόσμου τόσο των επαναστατών όσο και των αντιπά­ λων τους. Στο βιβλίο αυτό, όπως παρατηρεί και ξένος κριτικός την άποψη του οποίου παραθέτει ο κ. Σαχίνης, «ο θάνατος είναι το κύ­ ριο πρόσωπο τούτου του δράματος με τις πολλαπλές όψεις: αρχί­ ζει μ’ ένα έγκλημα και τελειώνει με μια εκτέλεση». Ακολουθεί η εγγραφή της 2-12-1965 όπου ο συγγραφέας με αφορ­ μή το βιβλίο του Leon Edel «The Psychological Novel», βρίσκει την ευκαιρία να εκθέσει και τις δικές του απόψεις πάνω στο θέμα, δια­ πιστώνοντας ότι το σύγχρονο ψυχολογικό μυθιστόρημα χρησιμο­ ποιώντας τη μνήμη των προσώπων του για να δημιουργήσει μια σχέση του αναγνώστη με το παρελθόν τους, έχει προσθέσει μια σπουδαία διάσταση στην τέχνη της αφηγηματικής πεζογραφίας. Ακολουθούν οι απόψεις του για τις «Προβολές» του Ανδρέα Καραντώνη. Το βιβλίο δημοσιεύθηκε το 1965, και η κριτική γράφτηκε στις 26 Ιανουάριου του επόμενου χρόνου. Και βεβαίως η άποψή του

Σ

επιλογή!69 πως η συλλογή αυτή μελετημάτων συγκροτεί βιβλίο αξιόλογο που μας πλουτίζει σε ευαισθησία και σκέψη, είναι ορθή. Στην εγγραφή της 20ής Φεβρουάριου 1967 τον απασχολεί το ποιητικό βιβλίο «Η περιπέτεια» του Μηνά Δημάκη. Το βιβλίο τούτο, θα παρατηρήσει εύστοχα ο κ. Σαχίνης, φανερώνει τον Δημάκη σ’ όλη του την ωρι­ μότητα. Από το πρώτο μάλιστα ποίημά του διακρίνεται το ψυχικό βάρος και η ιδιαίτερη ποιότητα των στίχων «που μας κάνει να ξε­ χωρίζουμε αμέσως το γνήσιο ποιητή». Άλλωστε πίσω από κάθε ποίημα του Δημάκη υπάρχει πάντα και ένα ουσιαστικό βίωμά του. Ακολουθούν οι απόψεις του κριτικού για ένα βιβλίο που επηρέα­ σε και τη λογοτεχνία γενικά και την κριτική ειδικότερα. Πρόκειται για τις συνομιλίες του Γκαίτε με τον Έκκερμαν (μετάφραση Ν. Καζαντζάκη). Στο βιβλίο αυτό ο μεγάλος Γερμανός ποιητής συνο­ ψίζει τις βασικές του ιδέες για τη λογοτεχνική δημιουργία. Είναι διατυπωμένες κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του και οι εμπει­ ρίες του περνούν σ’ όλες τις απόψεις του. Στην εγγραφή της 12ης Ιουνίου 1967 γίνεται ευρύς λόγος για την «Πανούκλα» του Αλμπέρ Καμύ. Ο κ. Σαχίνης βρίσκει πως στο βι­ βλίο αυτό υπάρχει πολύς, οξύς και βαθύς προβληματισμός και στοχασμός. Προσωπικός στοχασμός αφηγηματικά μετουσιωμένος. Ακόμα παρατηρεί πως ο άνθρωπος, στο έργο αυτό, γνωρίζει πως αν δεν μπορεί να εξαφανίσει το κακό από τον κόσμο, τουλάχι­ στον μπορεί να το μειώσει. Και χαίρεται τη δημιουργική ανάπλαση της καθημερινής ζωής από τον μεγάλο αυτό στοχαστή και πεζογράφο. το κείμενο για την «Αναβίωση» του Κ. Ουράνη. Στο Α κολουθεί βιβλίο αυτό ο ποιητής συγκεντρώνει διηγήματα και εκτενέ­ στερα αφηγήματά του. Εδώ ο κριτικός θα διαπιστώσει πως η αφη­ γηματική τούτη πεζογραφία έχει όλα τα γνωρίσματα της ποίησης και των ταξιδιωτικών εντυπώσεων του συγγραφέα. Πρόκειται για μια πεζογραφία ρομαντική, που μας διηγείται με τρόπους και κινή­ σεις νωχελικές ή νοσταλγικές, λυπητερές και μελαγχολικές ιστο­ ρίες. Άλλωστε όλα τα αφηγήματα του τόμου είναι αναμνήσεις από τα περασμένα χρόνια και έχουν πάντα έναν προσωπικό, υποκειμε­ νικό τόνο. Ο κ. Σαχίνης είναι κατηγορηματικός: Τα πεζογραφήμα­ τα του τόμου δεν προσθέτουν τίποτα το σημαντικό στο λογοτεχνι­ κό έργο του Ουράνη. Στις 14 Μαρτίου 1969 ο κριτικός ασχολείται μ’ ένα τεράστιο σε έκταση πεζογράφημα, τον «Οδυσσέα» του James Joyce, και δέχε­ ται το κοινώς παραδεκτό ότι ο πεζογράφος αυτός εισήγαγε πρώτος νέες μεθόδους στην αφηγηματική πεζογραφία, όμως οι τεχνικές καινοτομίες του Ulysses απωθούν το περιεχόμενο, την ουσία. Έτσι το θέμα του μυθιστορήματος έρχεται σε δεύτερο επίπεδο. Γενικά ο κ. Σαχίνης κρίνει πως ο στενογραφικός ή τηλεγραφικός τρόπος γραφής του έργου αυτού δε μπορεί να αποδώσει μυθιστοριογραφικά. Συχνά επικαλείται και τις μαρτυρίες ξένων κριτικών που και αυτοί επισημαίνουν τα ίδια σχεδόν πράγματα και κυρίως το ότι ο «Οδυσσέας» υποφέρει από υπερβολικό σχεδίασμά. Εξάλλου για το Quatre-Vinght-treize του Ουγκό, που θα κρίνει στη συνέχεια, θα μας πει για την ανισότητα που παρουσιάζει ως α­ φηγηματικό έργο. Στις 10 Ιανουάριου 1972 θα κρίνει το βιβλίο του Τίμου Μαλάνου «Αναμνήσεις ενός Αλεξανδρινού». Πρόκειται για τα απομνημο­ νεύματα ενός κριτικού ο οποίος, κατά την άποψη του κ. Σαχίνη, έχει μεγάλη ιδέα για το έργο του και για τη συμβολή του στα νεοελ­ ληνικά γράμματα, και ο οποίος, το χειρότερο, ευρίσκεται σε συνε­ χή αντιδικία με τους σημαντικότερους εκπροσώπους της λογοτε-

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΒΡΑΒΕΙΟ FEMINA 1988 Α Μ Ο Ζ ΟΖ Μετάφραση: Μαρία Χωρεάνθη

ΜΙΧΑΕΛ ΕΝΤΕ

Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου

Από το συγγραφέα των

«ΙΣΤΟΡΙΑ ΧΩΡΙΣ ΤΕΛΟΣ»» «ΜΟΜΟ» «0 ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΜΕΣ ΣΤΟΝ ΚΑΘΡΕΦΤΗ» «ΤΟ ΜΑΓΙΚΟ ΦΙΛΤΡΟ»

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 1 ΤΗΛ.: 3602535 - 3618654

70/επιλογη χνίας μας που τους σχολιάζει υποτιμητικά. Ο κριτικός καταλογί­ ζει γενικά στον εγωκεντρικό Μαλάνο ανικανότητα να κατανοήσει τις ανθρώπινες αδυναμίες, και η οποία εξηγείται από έλλειψη πεί­ ρας ζωής. Όμως για το βιβλίο του Δέον Τρότσκι «Λογοτεχνία και Επανά­ σταση», ο κ. Σαχίνης έχει πρόχειρο τον καλό λόγο και υπογραμμί­ ζει τα θετικά στοιχεία που μαρτυρούν την ευθυκρισία του Τρότσκι όταν παινεύει το «μέτρο» στην τέχνη. Κάπου θα μας πει ο άκα­ μπτος αυτός μαρξιστής και τούτο το αξιοσημείωτο: «Πρέπει να μι­ λάμε με τη φωνή που μας έδωσε η φύση, όχι με μια άλλη, πιο δυνατή». Ακολουθούν στις 9 Μαρτίου 1973 οι κρίσεις για την «Ιστορία του Νεοελληνικού θεάτρου» του Γιάννη Σιδέρη. Ο κ. Σαχίνης θα διαπι­ στώσει πως ο συγγραφέας του είναι κακογράφος και ανήμπορος να συνθέσει τις ειδήσεις του και να συναγάγει γενικά συμπερά­ σματα. τη συνέχεια θα συναντήσουμε αρκετές εγγραφές με θέμα διά­ φορα βιβλία του Παλαμά. Κρίνονται οι συλλογές «Δειλοί και σκληροί στίχοι», «Ο κύκλος των τετραστίχων», «Οι Νύχτες του Φήμιου», καθώς και ο Δ' τόμος της αλληλογραφίας του. Ο λόγος του κ. Σαχίνη κι εδώ είναι ακριβοδίκαια ζυγισμένος. Επισημαίνονται οι αδυναμίες, όμως εξαίρονται και οι κορυφαίες στιγμές ενός λυρισμού αρκετά παρεξηγημένου. Στην επόμενη εγγραφή κρίνοντας το μυθιστόρημα του Τουργκένιεφ «Q καπνός», δεν το θεωρεί από τα επιτυχημένα, γιατί το ερω­ τικό και το πολιτικό στοιχείο που συγκροτούν το έργο δεν συγχω­ νεύονται αρμονικά. Στην εγγραφή της 15ης Ιανουάριου 1978 διαβάζουμε σκληρές κρίσεις για τις «Μέρες Δ'» του Σεφέρη. Σ’ όλο το ημερολόγιο συ­ ναντούμε, θα μας πει ο κ. Σαχίνης, συνεχείς επικρίσεις για τους συναδέλφους του Σεφέρη στο Υπουργείο Εξωτερικών κι ακόμα υ­ πάρχουν πολλές άτοπες εγωκεντρικές πολιτικές κρίσεις. Ωστόσο επισημαίνεται το γνωστό πυκνό, σφιχτοδεμένο και ουσιαστικό ύ­ φος του Σεφέρη και η εξαιρετικά προσεγμένη και επιμελημένη γρα­ φή του. Πιο κάτω θα μιλήσει με καλά λόγια για τους δυο πρώτους τό­ μους του «Σοπρακόμιτου» του Διον. Ρώμα, και θα διαπιστώσει πως ο συγγραφέας αυτός πέτυχε να στήσει ένα αφηγηματικό μνη­ μείο στην πατρίδα του, δικαιώνοντας πεζογραφικά όλες τις ιστορι­ κές πληροφορίες, τις λεπτομερειακές περιγραφές και αποδώσεις της Ζακύνθου που χρησιμοποίησε στο εκτεταμένο κείμενό του. Με θετικό εξάλλου βλέμμα αντικρύζει και το μοναδικό μυθιστό­ ρημα του Λέρμοντωφ: «Ένας ήρωας του καιρού μας». Άλλωστε το έργο αυτό, πέρα από τις άλλες αρετές του είναι και το πρώτο ρωσικό ψυχογραφικό μυθιστόρημα και έθεσε τα θεμέλια του ανα­ λυτικού μυθιστορήματος στη Ρωσία. Όμως για την «Πόλη» του Σπύρου Πλασκοβίτη διατυπώνονται επιφυλάξεις. Ο κριτικός θα διαπιστώσει πως η ιστορική σπονδύ­ λωση του έργου κοιταγμένη απέξω φαντάζει απίθανη, αδικαίωτη, μελοδραματική, ενώ το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό περι­ βάλλον του νησιού ωθείται σ’ ένα απόμακρο επίπεδο, σε μια νεφε­ λώδη και απροσδιόριστη ατμόσφαιρα και γίνεται αισθητό στον α­ ναγνώστη με τεχνητό τρόπο. Εξάλλου κρίνοντας το Πολιτικό Η­ μερολόγιο α' του Σεφέρη, ο κ. Σαχίνης θα μιλήσει με πιο σκληρή γλώσσα απ’ ότι για τις «Μέρες Δ'». Θα επισημάνει πως το βιβλίο αυτό δεν προσθέτει τίποτε στο έργο του ποιητή, αλλά αντιθέτως αφαιρεί πολλά πράγματα από τον άνθρωπο Σεφέρη και πρόκαλεί

Σ

επιλογη/71 μεγάλη ζημιά στη γενική εικόνα του ως πνευματικής προσωπικό­ τητας. Εδώ ο Σεφέρης εμφανίζεται ως κακολόγος και μικρολόγος. ια τα «Κείμενα ποιητικής και αισθητικής» του Νικόλα Κάλας, ο κ. Σαχίνης θα υπογραμμίσει την εμμονή του συγγραφέα αυ­ τού σ’ ό,τι θεωρήθηκε πρωτοποριακό το 1930, ενώ έπαψε να παρα­ κολουθεί την εξέλιξη της ζωής και της τέχνης μέχρι σήμερα. Ο νε­ αρός και ανώριμος ακόμα τότε λόγιος και ποιητής, στο βιβλίο αυ­ τό φανερώνει όλες τις αδυναμίες της βιαστικής και ακαταστάλαχτης κρίσης. Στη συνέχεια, «Το Μαγικό Βουνό» του Τόμας Μαν θα κρατήσει την προσοχή του σε αρκετές σελίδες των «Τετραδίων Κριτικής». Το λαμπρό αυτό μυθιστόρημα αναλύεται και κρίνεται ως ένα βαθύ αφηγηματικό κείμενο. Πρόκειται για την πιο πολυσέλιδη κριτική αποτίμηση που υπάρχει στο βιβλίο. Εξάλλου επαινετικός, παρά τις κάποιες εύλογες επιφυλάξεις εί­ ναι και ο λόγος του για τα δοκίμια του Δ.Π. Παπαδίτσα «'Ως δι* έσόπτρου». Τα χαρακτηρίζει «φωτεινά» και επισημαίνει την ενότη­ τα της σκέψης και της πνευματικής προσωπικότητας του ποιητή τούτου καθώς και την ενότητα της καθαρής, πυκνής, περιεκτικής και ουσιαστικής γραφής του. Άλλωστε τα επιμελημένα κείμενά του πετυχαίνουν θαυμαστές διατυπώσεις υποδειγματικής διαύγειας. Ακολουθεί η εγγραφή της 21ης Ιουλίου 1984 με θέμα τα «Οράμα­ τα και θάματα» του στρατηγού Μακρυγιάννη. Εδώ διαφορίζεται α­ πό την πλανημένη γνώμη κάποιων κριτικών και σημειώνει πως το βιβλίο αυτό δεν οφείλεται στη «θρησκοληψία» του «γερασμένου Μακρυγιάννη». Ο Στρατηγός εδώ δεν είναι μόνον ο μεγάλος πα­ τριώτης των απομνημονευμάτων, είναι και ο μεγάλος πιστός της χριστιανικής θρησκείας και της ορθοδοξίας. Με το τέλος των εγγραφών του τόμου τούτου υπάρχει το επίμε­ τρο, όπου ο συγγραφέας παρουσιάζει μια συζήτηση για το γλωσσι­ κό και το μονοτονικό. Πρόκειται για συνέντευξη όπου ο κ. Σαχί­ νης εκθέτει και κρίνει με νηφάλιο πνεύμα τη σημερινή μας γλωσσι­ κή κατάσταση και ψέγει τον βιαστικό τρόπο καθιέρωσης του μο­ νοτονικού συστήματος. Τέλος θεωρεί όχι μόνο ευκταία, αλλά και απολύτως αναγκαία την επιστροφή στο πολυτονικό σύστημα. Από τη βιαστική αυτή πε­ ριδιάβαση ενός τόμου κριτικών αντικρυσμάτων μερικών από τα σημαντικότερα βιβλία ελληνικής και ξένης πνευματικής παραγω­ γής, ο αναγνώστης, και ιδιαίτερα ο συστηματικός ειδικός μελετη­ τής, βγαίνει πολλαπλά κερδισμένος. Γιατί ο κ. Σαχίνης, 1) έχει την ικανότητα να παρατηρεί σε βάθος, 2) η κρίση του είναι πάντα αθό­ λωτη από συναισθηματισμούς ή εμπάθειες, 3) διαθέτει σε μεγάλο βαθμό το χάρισμα της μετάδοσης των ιδεών και των απόψεών του, και 4) οι κρίσεις του είναι τεκμηριωμένες. Το τελευταίο βέβαια ο­ φείλεται στη μεγάλη μόρφωσή του, αλλά και στην πλούσια εμπει­ ρία του ως εκπαιδευτικού (πανεπιστημιακού μάλιστα διδα­ σκάλου). Έτσι κλείνουμε και τον έκτο τόμο των «Τετραδίων Κριτικής» του κ. Απόστολου Σαχίνη, μένοντας με την ικανοποίηση της πνευ­ ματικής πληρότητας που δοκιμάσαμε ερχόμενοι σ’ επαφή με ξε­ χωριστά έργα της ελληνικής και της ξένης λογοτεχνίας μέσω της αισθητικής ματιάς και της ευαισθησίας του. Με το βιβλίο αυτό ε­ δραιώνεται ακόμα καλύτερα η φιλολογική κριτική στον τόπο μας, και η σημασία στις φιλολογικές σπουδές μας αναγνωρίζεται διαρ­ κώς και περισσότερο. ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Γ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΩΝ, κειμενόφιλων, βιβλιόφιλων. Για κάθε βιβλιογραφικό κενό, για κάθε δυσκολία καλέστε το: 3638015.

14η ΓΙΟΡΤΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΖΑΠΠΕΙΟ 4-19 ΜΑΪΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΤΩΝ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΩΝ ΑΘΗΝΩΝ 1991

δελτιο/73

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Ε­ στίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του ο­ ποίου ευχαριστούμε θερμά. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βι­ βλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμο­ σμένο στην ελληνική βι­ βλιογραφία. ΣΕ ΚΑΘΕ κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλ­ φαβητικά οι Έλληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

δ ε λ τ ι ο

2 7 Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο υ 12 Μ αρτίου 1991

β ιβ λ ίο Υ Ρα φ ικ ό

262

Ε π ιμ έλ ε ια : Έ φ η Α πάκη

Η ΚΑΤΑΤΑΞΗ των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα. ΓΙΑ ΤΗΝ ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες εκδόσεις τους.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ Βιβλιογραφία ΑΘΩΝΙΚΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ. Αρχείο Πρωτάτου. Αθή­ να, 1991. Σελ. 321. Δρχ. 3120. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Γ ενικά ΚΑΛΦΑΣ Β. - ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ Μ.Ζ. - ΚΥΡΤΑΤΑΣ Δ.Ι. Τα εσόμενα. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1990. Σελ.

142. Δρχ. 1560. ΝΙΤΣΕ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΣ. Η περίπτωση Βάγκνερ. Νίτσε εναντίον Βάγκνερ. Μετ. Ζ. Σαρίκας. Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Θεσσαλονίκης. Σελ. 103. Δρχ. 620. Αρχαία φιλοσοφία ΜΑΝΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Αξιολογικές έρευνες. Από τον Πλάτωνα στον Ελύτη. Αθήνα, 1991. Σελ. 114. Δρχ.

1560.

ΠΑΠΑΜΑΝΩΛΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ. Εύδοξος και Ηρακλείδης. Δυο εταίροι του Πλάτωνος. (Βίος και έρ­ γα). Αθήνα, 1990. Σελ. 119. Αποκρυφισμός ΛΕ ΠΛΟΝΖΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ. Τα Ιερά Μυστήρια των Μάγιας και των Κίτσες. Αθήνα, Aldebaran. Σελ.

135.

McCANN LEE. Νοστράδαμος. Ο άνθρωπος που εί­ δε μέσα από το χρόνο. Επιμ. — μετ. Καρτεξίνης X. Αθήνα, Στοά, 1991. Σελ. 455. Δρχ. 1870. ΣΤΑΪΝΕΡ ΡΟΥΝΤΟΛΦ. Η Αποκάλυμη του Ιωάννη. Μετ. Αθηνά Ντούργα. Αθήνα, Στοά, 1991. Σελ. 267. Δρχ. 1245. ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Γ ενικά ΦΡΟΜ ΕΡΙΧ. Για την αγάπη της ζωής. Μετ. Ε. Γραμ­ μένος. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1991. Σελ. 214. Δρχ.

1455.

7Α!δελτίο Εφαρμοσμένη μυχό λόγια ΙΣΑΑΚΣ Σ. - ΡΙΤΣΕΪ Γ. «Νομίζω πως μπορώ, ξέρω πως μπορώ!». Μετ. Α. Σωτηρίου. Α8ήνα, Δωρικός, 1991. Σελ. 191. Δρχ. 1245. ΜΟΥΧΙΝΑ Β.Σ. Παιδική μυχολογία. Μετ. Α. Λόλα. Α9ήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1990. Σελ. 367. Δρχ.

2080.

HORNEY KAREN. Αυτοανάλυση. Δ' έκδοση. Μετ. Τ.Χ. Ευδόκας - Κ.Δ. Χριστοφίδου. Αθήνα, Ταμασός. Σελ. 357. Δρχ. 1040.

HORNEY KAREN. Πιστεύετε στην μυχανάλυση; Μετ. Ε. Παπαγκίκα. Αθήνα, Δίοδος. Σελ. 232. Δρχ.

880. ΘΡΗΣΚΕΙΑ Γ ενικά ΘΕΟΔΩΡΟΥΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π. Η εκπόρευσις του Αγίου Πνεύματος κατά τους συγγραφείς του ΙΓ' αιώνος. Θεσσαλονίκη, Κυρομάνος, 1990. Σελ. 176. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ (ΜΟΝΑΧΟΣ ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ). Καλλί­ φωνος αηδών. Άγιον Όρος, 1990. Σελ. 280. Δρχ.

1820. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ (ΜΟΝΑΧΟΣ ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ). Μουσι­ κός θησαυρός του Εσπερινού. Άγιον Όρος, 1990. Σελ. 494. Δρχ. 2080. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ (ΜΟΝΑΧΟΣ ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ). Μουσι­ κός θησαυρός της Λειτουργίας. Τόμοι A' + Β'. Ά ­ γιον Όρος, 1988. Σελ. 888. Δρχ. 3535. Θρησκειολογία ΖΙΑΚΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Δ. Θρησκειολογία. Η θρη­ σκεία των προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων λαών. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1990. Σελ. 188. Δρχ. 1870.

Πολιτική ΖΑΧΑΡΕΑΣ ΑΙΜΙΛΙΟΣ. Αναζητώντας την Αριστερά. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1990. Σελ. 251. Δρχ.

1660. ΖΟΥΛΑΣ Ο.Χ. Πολιτική αρθρογραφία. Αθήνα, Φιλιππότης, 1991. Σελ. 223. Δρχ. 1560. ΜΠΕΛ X. - ΚΟΠΕΛΕΒ Λ. - ΦΟΡΜΒΕΓΚ X. Αντικομμουνισμός σ’ Ανατολή και Δύση. Μετ. Κ. Χατζή. Αθήνα, Δωρικός, 1990. Σελ. 194. Δρχ. 1040. ΤΑΡΚΙ ΜΑΡΚΟ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Η δυτικοποίηση του κόσμου. Μετ. Ελίνα Μουσταΐρα. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέμις, 1990. Σελ. 133. Δρχ. 620. Οικονομία ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Κεϋνσιανή θεωρία και ελληνική οικονομική πολιτική: Μύθος και πραγ­ ματικότητα. Αθήνα, Κριτική, 1990. Σελ. 84. Δρχ.

620. Λαογραφία ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Μ.Γ. Λαογραφικές ειδήσεις από το περιηγητικό έργο «Voyage en Moree» του Fr. Pouqueville (1805). Αθήνα, Αιγέας, 1991. Σελ. 28. Δρχ. 400. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗ-ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΥ Κ. Ιστορικές και λαογραφικές μνήμες από τον Ηλία Βενέζη. Με­ λέτη. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1990. Σελ. 133. Δρχ. 830. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΊΚΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Εκπαίδευση

Κοινωνιολογία ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ. Η δυναμική των σημείων. Επιμ. Α.Φ. Λαγόπουλος κ.ά. Θεσσαλο­ νίκη, Παρατηρητής. Σελ. 485. Δρχ. 2910. ΜΠΑΜΠΑΣ ΣΤΕΛΙΟΣ. Εργασία και κοινωνικές σχέ­ σεις. Αθήνα, Νέα Σκέμη, 1990. Σελ. 192. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΟΛΓΑ. Κράτος πρόνοιας. Αθή­ να, Gutenberg, 1990. Σελ. 147. Δρχ. 1560. ΤΣΑΟΥΣΗΣ Δ.Γ. Η κοινωνία μας.

Gutenberg, 1991. Σελ. 239. Δρχ. 1500.

ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ. Η ιστορία της αλητείας. Θεσσαλονίκη, Κατσάνος, 1990. Σελ. 148. Δρχ.

1245. ΚΡΙΣΤΕΝ ΥΒ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Δαρβίνος: Υπέρ και κα­ τά. Μετ. Δημήτρης Ζώης. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέμις, 1990. Σελ. 138. Δρχ. 620.

HALL JOHN. Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας. Α­ θήνα, Gutenberg, 1990. Σελ. 260. Δρχ. 2600.

Αθήνα,

ΗΛΙΟΥ ΜΑΡΙΑ. Εκπαιδευτική και κοινωνική δυνα­ μική. Γ' έκδοση. Αθήνα, Πορεία, 1990. Σελ. 254. Παιδαγωγική ΜΠΟΥΖΑΚΗΣ ΣΗΦΗΣ. Συγκριτική παιδαγωγική. Τόμος Β'. Αθήνα, Gutenberg, 1990. Σελ. 13; ΜΠΟΥΖΑΚΗΣ ΣΗΦΗΣ. Σύγχρονη παιδαγωγική και εκπαιδευτικά προβλήματα. Αθήνα, Gutenberg, 1989. Σελ. 85.

δελτιο/75 ITARO JEAN. Βίκτωρ. Ο άγριος της Αβεϊρόν. Μετ. Ε.Σ. Σταμούλη. Αθήνα, Δίοδος. Σελ. 127. Δρχ. 830.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΓΛΩΣΣΑ

Αθλητισμός

Γ ενικά

PROS J. - ZBIRKOVA Α. Γυμναστική για την έ­ γκυο και το βρέφος. Μετ. Θ. Αλεξίου. Θεσσαλονίκη, Salto, 1990. Σελ. 160. Δρχ. 1040.

Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 10ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπι­ στημίου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1990. Σελ. 281. Δρχ. 2400. ΑΝΥΦΑΝΤΑΚΗ ΚΕΛΛΥ Α. Ευρωπαϊκές γλώσσες. Τόμος Α'. Αθήνα, 1990. Σελ. 860. Δρχ. 2600.

Οικιακή οικονομία Σύγχρονη Ελληνική Μαγειρική. Αθήνα, Καρακούσης, 1991. Σελ. 192. Δρχ. 5720. ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Αρχαίοι συγγραφείς

Φυσική

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Μήδεια. Μετ. Γ. Γιατρομανωλάκης. Α­ θήνα, Καρδαμίτσας, 1990. Σελ. 293. Δρχ. 2280.

FEYNMAN RICHARD. Ο χαρακτήρας του φυσικού νόμου. Μετ. Ελένη Πιπίνη. Ηράκλειο, Πανεπιστη­ μιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1990. Σελ. 149. Δρχ.

1660. Ζωολογία ΣΦΗΚΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Πουλιά και θηλαστικά της Κύ­ πρου. Athens, Efstathiadis, 1991. Σελ. 121. ΤΕΧΝΕΣ Ζωγραφική BONA FOUX PASCAL. Βαν Γκογκ. Με τον ήλιο μπροστά. Μετ. Α. Δημητρόπουλος. Αθήνα, Δεληθανάσης, 1990. Σελ. 176. Δρχ. 2600. Μουσική ARFANIS S.A. The complete discography of Dimitri Mitropoulos. Athens, Irinna, 1990. Pag. 111. Drs. 2700. Χορός ΜΠΑΖΑΡΟΒΑ Ν.Π. Η τεχνική του μπαλέτου. Μετ. Χρήστος Παπαδημούλης. Αθήνα, Ρυθμός, 1990. Σελ. 285. Δρχ. 2600.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ποίηση ΑΝΔΡΩΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Αδιάκοπη κίνηση. Αθήνα, Διογένης, 1991. Σελ. 29. ΒΑΛΑΚΑ ΜΗΤΣΗ. Ακροβασίες αισθήσεων. Αθήνα, Φιλιππότης, 1990. Σελ. 60. ΒΟΤΣΗ ΟΛΓΑ. Τα ποιήματα. Τόμος Β': (1976-1988). Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1991. Σελ. 368. ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ. Συνάντηση με τη θά­ λασσα. Ποιήματα. Αθήνα, Τρία Φύλλα, 1991. Σελ.

41. Δρχ. 620. ΓΕΩΡΓΕΛΕΣ Π.Η. Το τραγούδι του οδοιπόρου. Ποι­ ήματα. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1990. Σελ. 62. ΘΕΡΙΑΝΟΣ ΑΚΡΙΤΑΣ. Λυρισμός. (Ποιήματα). Αθή­ να, Ιωλκός, 1991. Σελ. 84. Δρχ. 725. ΚΑΡΑΧΑΛΙΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Πραγματοποίηση. Αθήνα, Δίφρος, 1990. Σελ. 76. ΚΟΥΤΡΟΥΜΠΑΣ Δ.Ε. Εκατό φωνές. (Νέα ποιήμα­ τα). Μετ. Μ.Ι. Παπαμιχαήλ. Αθήναι, 1991. Σελ. 67.

KOUTROUVAS D.E. Centum voces (carmina nova). Athenis, 1990. Σελ. 135. ΛΟΡΕΤΗΣ ΛΑΜΠΡΟΣ. Σημειώσεις στο περιθώριο της ποίησης. Αθήνα, Μαυρίδης, 1991. Σελ. 68. ΜΑΥΡΟΕΙΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΥΡΟΕΙΔΗΣ. Ένα τρα­ γούδι για κάθε θάνατο. Αθήνα, Θέμα, 1990. Σελ. 63. Δρχ. 450. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. Το ελάφι την ημέρα του κυνηγιού. Αθήνα, Φιλιππότης, 1990. Σελ. 46.

76/δελτιο ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ ΒΙΚΤΩΡΙΑ. Φωτεινό δείγμα ελάχι στο. Ποιήματα. Αθήνα, Οι εκδόσεις των Φίλων 1990. Σελ. 111. Δρχ. 725.

ΓΙΕΒΤΟΥΣΕΝΚΟ ΓΙΕΒΓΚΕΝΙ. Αρνταμπιόλα. Μετ. Κίρα Σίνου. Αθήνα, Κέδρος. Σελ. 128. Δρχ. 725.

ΣΕΡΕΤΗΣ ΣΑΒΒΑΣ. Ποιήματα. Αθήνα, Θέμα 1990. Σελ. 48. Δρχ. 450.

GASSMAN V. Κάτω από τη σκάλα. Μετ. Τ. Τσίτσοβιτς-Radin. Αθήνα, Κριτική, 1990. Σελ. 289. Δρχ. 1660.

ΣΚΙΑΘΑΣ ΑΝΤΩΝΗΣ Δ. Ο ίππος των κυμάτων. Ποι ήματα. Αθήνα, θέμα, 1990. Σελ. 64. Δρχ. 450.

ΚΛΑΡΚ ΑΡΘΟΥΡ. Ράμα II. Μετ. Ρένα Καρακατσάνη. Αθήνα, Κάκτος, 1990. Σελ. 622. Δρχ. 1870.

ΤΖΙΛΙΒΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ποιητικοί κύκλοι. Μυ θολογίες το χρώμα του ουρανού. Αθήνα, Οδυσσέας 1990. Σελ. 90.

LAFFEATY CHRISTINA. Μακρινή αγαπημένη χώ­ ρα. Μετ. Γιώργος Μπαρουξής. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ. 632. Δρχ. 850.

ΤΡΙΒΙΖΑ-ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗ ΝΑΤΑΣΑ. Αναζητώ ντας την Ίδα. Ποιήματα. Αθήνα, 1991. Σελ. 55.

ΛΩΡΕΝΣ Τ.Ε. Επτά στύλοι της σοφίας. Μετ. Ε. Κιζηλού. Αθήνα, Εστία, 1990. Σελ. 857. Δρχ. 3900.

ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ ΡΕΝΑ. Κατάσταση πολιορκίας. Β' έκ δόση. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1990. Σελ. 47.

MAGORIAN MICHELLE. Πίσω στο σπίτι. Μετ. Σόνια Γελαδάκη. Αθήνα, Ρώσση. Σελ. 355. Δρχ. 900.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΤ1ΝΟΣ. Νεκρή πιάτσα. Πε ξά ποιήματα. Γ' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος 1990. Σελ. 53. ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ ΚΥΠΡΟΣ. Τα τραγούδια της Τριαντα φυλλένης. Λευκωσία, Πνευματική Κύπρος, 1990 Σελ. 45.

BALLARD J. Η μέρα της δημιουργίας. Μετ. Κώστας Μπαρμπής. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ. 318. Δρχ. 550.

SHELLEY Ρ.Β. Ελλάς. Μετ. Μ. Βύρων Ράίζης. Αθή να, 1990. Σελ. 222. Πεζογραφία

ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ ΝΙΚΟΣ Α. Φόβος κι ελπίδα. Αθήνα, Ε­ στία, 1990. Σελ. 195. Δρχ. 1350. ΚΟΥΒΕΑΑΚΗΣ Π. Ο γιούκος. Αθήνα, Γαβριηλί­ δης, 1990. Σελ. 93. Δρχ. 935. ΚΩΣΤΑΡΕΔΟΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΓΓ. Η φωτογραφία και άλλα διηγήματα. Καβάλα, 1989. Σελ. 63. Δρχ. 300. ΜΕΡΙΑ Σ. - ΓΙΑΛΕΣΣΑ-ΛΕΟΝΤΙΔΗ Α. Ξεριζώματα. Από τόπο σε τόπο... Αφήγημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1990. Σελ. 262. Δρχ. 1560. ΜΩΡΑΪΤΙΔΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Τα διηγήματα. Τό­ μος Β'. Αθήνα, Γνώση και Στιγμή, 1991. Σελ. 372. Δρχ. 3120. ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ο ιππότης της ανεμόπορτας. Αθήνα, Δίφρος, 1990. Σελ. 218. ΠΟΑΕΝΑΚΗ ΜΑΡΙΑ. Μη... είμαι ακόμη ζωντανή. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1991. Σελ.

219. Δρχ. 1560. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΜΑΡΙΝΟΣ. Συνομιλίες με τους α­ νέμους. Θεσσαλονίκη, Τα Τραμάκια, 1991. Σελ.

145. Δρχ. 620.

ANDREWS V.C. Όνειρα και αγκάθια. Μετ. Μαρία Σακκή. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ. 410. Δρχ. 650. ΒΑΤΣΟΥΛΙΚ ΑΟΥΝΤΒΙΧ. Ινδικά χοιρίδια. Μυθι­ στόρημα. Μετ. Α. Τσάκαλης. Θεσσαλονίκη, Λέσχη του Βιβλίου, 1990. Σελ. 235. Δρχ. 1455.

ΟΖ ΑΜΟΣ. Το μαύρο κουτί. Μετ. Μαρία Χωρεάνθη. Αθήνα, Ψυχογιός, 1991. Σελ. 281. Δρχ. 1455.

PARKER ROBERT. Το χαμένο χειρόγραφο. Μετ. Α. Μανωλίδης. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ. 190. Δρχ. 400.

PARKER UNA-MARY. Λάμμη και μοναξιά. Μετ. Ανθή Γκιγκέλου. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ. 504. Δρχ.

750. ΡΕΝΩ ΜΑΙΡΗ. Ο Ηνίοχος. Μετ. Ρ. Καρακατσάνη. Α­ θήνα, Κάκτος, 1990. Σελ. 481. Δρχ. 1870.

PERNUSCH SANDRINE. Τα μελένια λόγια. Μετ. Άντα Κλαμπατσέα. Αθήνα, Νεφέλη, 1990. Σελ. 297. Δρχ. 1245.

SCHOLTEN KARIN. Louglife. Το σούπερ τόνικ της μακροζωίας. Μετ. Β. Ραΐση —Κ. Ρεμούνδου. Αθήνα, Aquarius, 1990. Σελ. 300. Δρχ. 1455. ΣΤΟΟΥΝ ΝΤΕΙΒΙΝΤ. Μέχρι το κόκαλο. Μετ. Μαρία Γιαννούτσου. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1990. Σελ.

178.

THOMAS CRAIG. Καταδίωξη μέχρι θανάτου. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ. 411. Δρχ.

750.

FREEMAN C. Ο ήχος της σιωπής. Μετ. Αθηνά Ντούργα. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ. 411. Δρχ. 650. ΧΑΞΛΕΫ ΑΛΝΤΟΥΣ. Ο κίτρινος πύργος. Μετ. Μ. Οικονόμου. Αθήνα, Κάκτος, 1991. Σελ. 198. Δρχ.

935. ΧΟΝΤΖΣΟΝ Ο.Χ. Οι βάρκες του Γκλεν Κάριγκ. Μετ. Θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Αίολος, 1990. Σελ. 200. Δρχ. 1140.

δελτίο 177 Μ ελέτες

Μαρτυρίες

ΓΕΡΑΝΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ. Κώστας Καρυωτάκης. Χωρίς αυθαιρεσίες και παραμορφώσεις. Αθήνα, Σοκόλης, 1990. Σελ. 92.

ΑΡΩΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. Εμφύλιος. Η άλλη ό­ χθη. Μαρτυρίες. Αθήνα, 1990. Σελ. 236. Δρχ. 1245.

MIKE ΜΑΙΡΗ. Λογοτεχνικά πρόσωπα της Καβάλας. Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 1990. Σελ. 79. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΧΑΡΗΣ. Πηνελόπη Δέλτα. Αθήνα, Κίνητρο, 1990. Σελ. 190. ΣΑΛΤΑΠΗΔΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Σταθμοί στη σύγχρονη γαλλική λογοτεχνία. Αθήνα, Ελληνικές Πανεπιστη­ μιακές Εκδόσεις, 1990. Σελ. 234. Δρχ. 2080. ΣΠΑΤΑΛΑΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. Άπαντα. Μελέτεςεπιλογή. Αθήνα, Δίφρος, 1990. Σελ. 299. ΤΣΟΥΡΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Σ. Το θρησκευτικό στοιχείο στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1990. Σελ. 59. Δρχ. 520. Δοκίμια

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΑΡΗΣ. Η άθλια επικαιρότητα. Αθήνα, Άγρα, 1991. Σελ. 62. Δρχ. 620. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ Δ. Το αρχιπέλαγος της γραφής. Αθήνα, Εξάντας, 1990. Σελ. 216. ΜΑΚΡΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ο κρύφιος λόγος. Αθήνα, Δωδώ­ νη, 1990. Σελ. 240. Δρχ. 2080. ΤΕΡΖΑΚΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. Επικεφαλής. Δοκίμια ΙΒ'. Α­ θήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1990. Σελ. 236. Δρχ.

1245. Θ ΕΑ ΤΡΟ

Έ ργα____________________________________ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Γ.Π. Οι τελευταίες ώρες του Χρυσοστό­ μου Σμύρνης. Αθήνα, Μαυρίδης, 1991. Σελ. 20. ΙΣΤ Ο Ρ ΙΑ Γ ενικά

._______________

Χρονικό του 20ού αιώνα. Αθήνα, Τέσσερα Έμιλον, 1990. Σελ. 191. Δρχ. 2080. Αρχαιολογία

___________

DEMOPOULOS Μ.Ρ. The taugib past. Athens, Efstathiadis, 1990. Σελ. 174.

ΚΟΛΑΪΤΗΣ ΠΑΝΑΓΗΣ. Αναφορά ζωής. Κεφαλλονιά, 1990. Σελ. 205. Δρχ. 1040. Βιογραφίες

ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΟΥΛΑ. Με τόλμη. Μονογραφίες ξεχωριστών γυναικών. Αθήνα, Δρυμός, 1991. Σελ.

123. Δρχ. 725. Ελληνική Ιστορία

ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ Η. - ΜΠΑΛΤΑ Ε. Η Καππαδο­ κία των «ζώντων μνημείων». Αθήνα, Πορεία, 1990. Σελ. 94. ΔΗΜΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ. Η πολιτειακή μεταβολή του 1843 και το ζήτημα των αυτοχθόνων και ετεροχθόνων. Αθήνα, θεμέλιο, 1991. Σελ. 248. Δρχ. 1660. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Ξάνθη 1870-1940. Εικό­ νες και μαρτυρίες από την Ιστορία της. Ξάνθη, 1990. Σελ. 174. Δρχ. 5200. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Η Αθηναϊκή Αποκριά. Αθήνα, Φιλιππότης, 1990. Σελ. 158. Δρχ. 1140. ΛΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΤΙΧΗ ΜΑΡΙΑ. Επιστροφή. Αθήνα, 1990. Σελ. 402. Δρχ. 2600. ΠΕΤΡΙΔΗΣ ΠΑΥΛΟΣ. Πολιτικοί και συνταγματικοί θεσμοί στη νεότερη Ελλάδα. (1821-1843). Θεσσα­ λονίκη, University Studio Press, 1990. Σελ. 262. Δρχ. 2455. ΤΡΙΧΑ ΛΥΝΤΙΑ. Διπλωματία και πολιτική. Χαρίλα­ ος Τρικούπης — Ιωάννης Γεννάδιος. Αλληλογραφία 1863-1894. Αθήνα, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτε­ χνικού και Ιστορικού Αρχείου, 1991. Σελ. 453. Δρχ.

4160.

BRIANT PIERRE. Από την Ελλάδα στην Ανατολή. Ο Μέγας Αλέξανδρος. Απόδ. Γ.Γ. Γαλανόπουλος. Αθή­ να, Δεληθανάσης, 1990. Σελ. 176. Δρχ. 2600. Παγκόσμια Ιστορία

ΜΟΥΤΑΦΤΣΙΕΒΑ ΒΕΡΑ. Αγροτικές σχέσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (15ος-16ος αι.). Μετ. Ο Αστρινάκη — Ε. Μπαλτά. Αθήνα, Πορεία, 1990. Σελ. 343. Τ Α Ξ ΙΔ ΙΑ Κόσμος

ΒΕΣΠΟΥΤΣΙ ΑΜΕΡΙΚΟ. Ο Νέος Κόσμος. Εισ.-μετ. Δ. Δεληολάνης. Αθήνα, Στοχαστής, 1990. Σελ. 109.

78/δελτιο ΠΑ ΙΔ ΙΚ Α Ελεύθερα αναγνώσματα

ΜΑΣΤΟΡΗ ΒΟΥΛΑ. Ο καλεσμένος. Β' έκδοση. Α8ήνα, Ψυχογιός, 1991. Σελ. 127. Δρχ. 830. ΑΝΤΕΡΣΕΝ ΧΑΝΣ ΚΡΙΣΤΙΑΝ. Ο μικρός ο Τίτης. Μετ. Σόφη Κεφάλα. Α8ήνα, 1990. Σελ. 12. Δρχ.

2080. ΒΕΛΣ ΡΕΝΑΤΕ. Τα φτερά του δράκου. Μετ. Κίρα Σίνου. Α8ήνα, Ψυχογιός, 1991. Σελ. 143. Δρχ. 830. ΡΟΝΤΑΡΙ ΤΖΙΑΝΙ. Μικροί περιπλανώμενοι. Μετ. Β.Γ. Τριαντάφυλλου. Αδήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991. Σελ. 171. Δρχ. 1245. Γνώσεις

WARD PETER. Ταξιδεύοντας με τον κύριο Δαρβίνο. Μετ. Ελένη Ιωαννίδου. Α8ήνα, Κάτοπτρο, 1990. Σελ. 128. Δρχ. 1400. Τέχνες__________________________________

ΝΙΚΑ-ΜΑΝΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Παράσταση για μένα. Κατερίνη, Μάτι, 1990. Σελ. 108. Δρχ. 1245. Σχολικά

ΔΕΛΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΑΟΣ I. Η Ιλιάδα του Ομήρου. Ραμωδίες Ν-Ω. Τόμος Β'. Α8ήνα, Gutenberg, 1990. Σελ. 345. Δρχ. 1245. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ ΓΕΡ. ΑΝ. Λουκιανού Εκλογές. Α8ήνα, Gutenberg, 1990. Σελ. 184. Δρχ. 1245.

ΠΕΡΙΟ Δ ΙΚ Α

ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ. Αγγελιοφόρος 882. Δρχ.

80. ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ. Τόμος 5, 1987-88. Δρχ. 6240. ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ ΝΕΑ HELLAS. Τεύχος 9-10, 1990. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 111. Δρχ.

520. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 58-59. Δρχ. 700. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βι­ βλίου. Τεύχος 259. Δρχ. 500. ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Τεύχος 19-20. Δρχ. 2200. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τόμος 8, τεύχος 22. Δρχ. 830. ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 1. Δρχ.

520.

ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. Τόμος 6ος, 1989-1990. Δρχ. 5200. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Τεύχη 73Α, 74, 75 και 75Α. ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 165. Δρχ.

500. ΕΠΟΠΤΕΙΑ NEWSLETTER. Τεύχος 7. Δρχ. 5. ΘΡΑΚΙΚΑ. Σύγγραμμα περιοδικόν. Σειρά 24, τόμος 6ος, 1988-1990. Δρχ. 1560. ΙΑΤΡΙΚΗ ΙΑΤΡΟΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. Τόμος 58, συμπλήρ. No 59. ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τριμηνιαία επιστημονική και πολιτική έκδοση. Τεύχος 5-6. Δρχ.

1245. ΜΟΛΥΒΔΟΚΟΝΔΥΛΟΠΕΛΕΚΗΤΗΣ. Τεύχος 2, 1990. Δρχ. 2080. ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑ. Περιοδική έκδοση μουσικής θε­ ωρίας και πράξης. Τεύχος 7-8. Δρχ. 1455. ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλα 25, 26. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 48. Δρχ. 50. ΝΕΟ ΕΠΙΠΕΔΟ. Τρίμηνο δελτίο ποίησης και τέ­ χνης. Τεύχος 10. Δρχ. 400. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 44. Δρχ.

100.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ. Τεύχος 353-355. Ο ΡΑΜΠΑΓΑΣ ΚΙ Ο ΣΚΥΛΟΣ. Ποιητική φυλλάδα. Φύλλα 140, 141, 142. Δρχ. 50. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση εκπαιδευτικών θεμάτων. Τεύχος 56. Δρχ. 520. ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ. Διμηνιαία λογοτεχνική εφημερίδα. Φύλλο 26.

MELODY CLUB. Μηνιαία ενημερωτική και καλλιτε­ χνική εφημερίδα. Φύλλο 11-12.

δελτιο/79

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι ε­ πώνυμες βιβλιοκριπκές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύ­ πο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάf Τ 1 έ'Λ κτες τους. Για κάθε βιβλίο fV 111 ιΥ U σημειώνονται, μέσα σε πα­ ρένθεση: το όνομα του κρι­ τικού και ο τίτλος του εντύ­ που, καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτι­ κής αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκ­ δοσης αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

Πολιτική Ζαχαρέας Α.: Αναζητώντας την Αριστερά (Β. Καπετανγιάννης, Αντί, 5/4) Χάβελ Β.: Εν αρχή ην ο λόγος (Η. Βάσου, Δημοκρα­ τικός Λόγος, 31/3) Κοινωνιολογία Λεξικό κοινωνιολογίας (Η. Βάσου, Δημοκρατικός Λόγος, 7/4) SugarmanB. - Ζαφειρίδης Φ. Οι θεραπευτικές κοι­ νότητες. Απάντηση στα ναρκωτικά. (Γ. Φλώρος, Αντί, 5/4) Δίκαιο Λεβαντής Ε.: Το δίκαιο των εμπορικών εταιρειών (Α.Δ.Π., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 4/4) Λαογραφία Βαρβοόνης Μ.: Λαογραφικές ειδήσεις από το έργο «Voyage en Moree» (Α. Τζιώτης, Αιγαιοπελαγίτικα Θέματα, 20). Λαμνάτος Β.: Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 4/4) Τέχνες __________________________________ Δημητμόκαλλης Γ.: Άγνωστοι βυζαντινοί ναοί της Ιε­ ρός Μητροπόλεως Μεσσηνίας (Δ. Σταμέλος, Ελευθε­ ροτυπία, 3/4)

δ ε λ ι ο

Τ

2 7 Μ α ρτίου 9 Α πρ ιλίο υ 1991

Υ Ρα φ ια

262

Ε π ιμ έλ ε ια : Μ αρία Τ ρ ο υπ ά κη

Κάστρα της Πελοποννήσου (Μ. Μεντζελοπούλου, Διαβάζω, 260) Παπαώάννου Θ.: Ενθύμιον Αθηνών (Η. Βάσου, Δη­ μοκρατικός Λόγος, 31/3) Τσαρούχης Γ.: Δώδεκα ελληνικές τοπικές φορεσιές (Κ. Σταματίου, Νέα, 30/3) Μομ. Σ.: Γκωγκέν (Ε. Μαχαίρα, Καθημερινή, 29/3) Ντ' Ορς Ε. Γκόγια (Ε. Μαχαίρα, Καθημερινή, 29/3) Οντουάν Φ.: Οι σουρρεαλιστές (Ν. Ντόκας, Ελευθε­ ροτυπία, 7/4), (Δ. Παυλάκου), Αυγή, 6/4) Γλώσσα Καρζής Θ.: Τα σωστά Ελληνικά (Η. Βάσσου, Δημο­ κρατικός Λόγος, 7/4) Σταματάκος Γ.: Λεξικόν της νέας ελληνικής γλώσσης (Η. Βάσου, Δημοκρατικός Λόγος, 7/4) Κλασική Φιλολογία Λογγίνος Δ.: Περί ύμους (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 7/4) Ποίηση Αναγνωστάκης Μ.: (Επιμ.) Χαμηλή φωνή (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 31/3) Αυλωνίτη Λ.: Μ’ ένα χαμόγελο (Θ.Μ. Πολίτης, Ελεύ­ θερος, 777) Καλαφάτης Σ. - Μαντζίου Α.: Ιλάειρα (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα), 7/4) Καναβούρης Κ.: Νυχτολόγιο χειρός (X. Ηλιόπουλος, Διαβάζω, 260)

80/δελτίο Κουλούκης Γ.Δ.: Με λογισμό και μ’ όνειρο (Γ.Κ. Μωραΐτης, Ριζοσπάστης, 4/4) Κουτλής Θ.: Νυκτερεία (Σ. Δημούλης, Αυγή, 6/4) Κωσταβάρσς Θ.: Κήποι στον παράδεισο (Θ.Μ. Πολί­ της, Ελεύθερος, 778) Λειβαδίτης Τ.: Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 31/3) Λουλάκης Μ.: Ποίημα ηρώων (Α. Τζιώτης, Αιγαιοπελαγίτικα Θέματα, 20) Παπαδάκη Α.: Ωχρωτάτη έως του λευκού (Χ.Μ., Δια­ βάζω, 260) Πέζαρος Π.: Η σταδιακή οξείδωση της αφής (Α. Τζιώτης, Αιγαιοπελαγίτικα Θέματα, 20) Σαχτούρης Μ.: Η καταβύθιση (Δ. Πανουσάκης, Ριζο­ σπάστης, 28/3) Σέρρες Δ.: Αντίδοτα για την πικρή σιωπή (Θ.Μ. Πο­ λίτης, Ελεύθερος, 775) Χωρεάνθης Κ.: Ταμείον ανέμων (Ν. Μακρής, Νέα Ε­ στία, 1529). Από την ποίηση του Ναζίμ Χικμέτ (Ε. Χωρεάνθη, Διαβάζω, 260)

Ρανσμάγερ Κ.: Ο έσχατος κόσμος (Ν. Μπακουνάκης, Marie-Claire, Απρ. ’91). Σούλιτζερ Π.Λ.: Χάννα (Η. Βάσου, Δημοκρατικός Λόγος, 31/3)

Πεζογραφία

Ντάνεϋ Μ.: Ιησούς (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 4/4)

Ευθυμιάδη· Ν.: Τρυφερός θάνατος (Δ. Κούρτοβικ, Ελευθεροτυπία, 27/3) Καντάς Α.: Στο περιθώριο της πόλης (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 7/4) Μαυροπούλου —Μαρτίνη Τ.: Ο αριθμός που άλλα­ ξε (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 7/4) Μαρία Σ. - Γιαλέσσα - Λεοντίδη Λ.: Ξεριζώματα (Π. Μηλιώρη, Πάνθεον, 2/4) Μοσκόβης Β.: Γενεά έρχεται (Ν. Κοκκινάκη, Διαβά­ ζω, 260) Πανσέληνου Ε.: Η πετροθάλασσα (Η. Γεωργιάδη Λαμπίρη, .Ριζοσπάστης, 4/4) Πασχαλινά διηγήματα Ελλήνων συγγραφέων (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 4/4) Πεντζίκης Ν.Γ.: Υδάτων επερεκχείλισις (Κ. Σταματίου, Νέα 30/3), (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 7/4) Πολενάκη Μ.: Μη... είμαι ακόμα ζωντανή (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 7/4) Σουρούνης Α.: Πάσχα στο χωριό (Α. Μιχαλοπούλου, Καθημερινή, 7/4) Σωτηρίου Δ.: Ματωμένα χώματα (Η. Βάσου, Δημο­ κρατικός Λόγος, 31/3) Τζιαντζή Μ.: Παπούτσια για πέταμα (Α. Κώττη, Ριζο­ σπάστης, 28/3) Χάρης Π.: Τα δέντρα (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 29/3) Έντε Μ.: Το μαγικό φίλτρο (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 29/3) Κοέν Α.: Η ωραία του κυρίου (Ν. Μπακουνάκης, Marie-Claire, Απρ. ’91) Μαχφούζ Ν.: Η αρχή και το τέλος (Ν. Μπακουνάκης, Marie-Claire, Απρ. ’91) Μοράβια Α.: Ο άνθρωπος που κοιτάζει (Κ. Σταματίου, Ταχυδρόμος, 28/3) Ντε Νερβάλ Ζ.: 1) Αυρηλία 2) Συλβί (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 31/3)

Μελέτες Γεράνης Σ.: Κώστας Καρυωτάκης (Δ. Σταμέλος, Ε­ λευθεροτυπία, 27/3) Γιάκος Δ.: Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτε­ χνίας (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 27/3) Δημητρακόπουλος Φ.: Η πρωτοποριακή κίνηση του ’30 Kat το μυθιστόρημα (Μ.Θ., Εποχή, 31/3) Πέτροβπς — Ανδρουτσοπούλου Λ.: Η παιδική λο­ γοτεχνία στην εποχή μας (Μ. Κοντολέων, Αυγή, 31/3) Gordon C.: Όμηρος και Βίβλος (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 5/4) Ο Σάμουελ Μπέκετ για τον Μαρσέλ Προυστ (Η. Βά­ σου, Δημοκρατικός Λόγος, 7/4) Παιδικά

Αλληλογραφία Γράμματα του Βαν Γκογκ στον αδελφό του Τεό (Ε. Μαχαίρα, Καθημερινή, 29/3) Ιστορία Γιώτας Δ.: Οι Μενιδιάτες κατά το 18ο αιώνα και την επανάσταση του ’21 (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 3/4) Λεοντσίνη - Γλυκοφρύδη Α.: Νεοελληνικός διαφω­ τισμός και Αισθητική (Β. Καραλής, Διαβάζω, 260) Προβατάκης Θ.Μ.: Κρήτη (Κ. Σταμέλος, Ελευθερο­ τυπία, 3/4) Βιογραφίες - Μαρτυρίες Κουσαθανά - Ρόε Α.: Η άλλη μου πατρίδα (Α. Τζιώ­ της, Αιγαιοπελαγίτικα Θέματα, 20) Μαυροειδής Λ.: Φάκελλος Καραγιώργη (Α.Χ. Παπασπηλιόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 4/4) Ελκάν Α.: Η ζωή του Μοράβια (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 31/3), (Η.Μ., Αυγή, 3/4). Λόρενς Τ.Ε.: Επτά στύλοι της σοφίας (Ν. Μπακουνά­ κης, Marie Claire, Απρ. ’91) Ταξιδιωτικά Βεσπούτσι Α.: Ο νέος κόσμος (Θ. Παπαρήγας, Ριζο­ σπάστης, 4/4) Η Ελλάδα του Πτολεμαίου. Εκδόσεις χαρτών της Γεωγραφίας 1477-1730 (Γ. Τόλιας, Καθημερινή, 15/3)

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ & ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - GUTENBERG BOTTOMORE Τ.: Κοινωνιολογία (β' ανανεωμένη έκ­ δοση) DURKHEIM Ε.: Κανόνες κοινωνιολογικής μεθόδου GARLAN Υ.: Η δονλεία στην αρχαία Ελλάδα GODELIER Μ.: Η θεωρία της μετάβασης στον Μαρξ GODELIER Μ.: Μαρξιστικοί ορίζοντες στην κοι­ νωνική ανθρωπολογία, τ. Α' GURVITCH G.: Μελέτες γύρω από τις κοινωνικές τάξεις HALL J : Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας LEFEBVRE Η.: Κοινωνιολογία τον Μαρξ LIENHARDT G.: Κοινωνική ανθρωπολογία MICHEL Α.: Κοινωνιολογία τον γάμον και της οι­ κογένειας ΜΟΥΣΟΥΡΟΥ Λ.: Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας ΠΑΝΤΕΛΙΔΟΥ-ΜΑΛΟΥΤΑ Μ.: Πολιτικές στάσεις και αντιλήψεις στην αρχή της εφηβείας ΣΕΡΑΦΕΤΙΝΙΔΟΥ'Μ.: Κοινωνιολογία των μέσων μαζικής επικοινωνίας ΤΑΤΣΗΣ Ν.: Η διδασκαλία της κοινωνιολογικής θεωρίας TIMASHEF Ν. - THEODORSON G.: Ιστορία κοινω­ νιολογικών θεωριών ΤΣΑΟΥΣΗΣ Δ.Γ.: Η κοινωνία τον ανθρώπου ΤΣΑΟΥΣΗΣ Δ.Γ.: Χρηστικό λεξικό κοινώνιολογίας ΤΣΑΟΥΣΗΣ Δ.Γ.: Κοινωνική δημογραφία ΤΣΑΟΥΣΗΣ Δ.Γ.: Η κοινωνία μας ΦΙΛΙΑΣ Β.: Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα ΦΙΛΙΑΣ Β.: Κοινωνικά συστήματα στον 20ό αιώνα, τ. Α' VALLIN J.: Ο πληθυσμός της γης WEBER MAX: Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα τον καπιταλισμού ΣΕΙΡΑ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ

ΙΑΤΡΙΔΗΣ Δ.: Σχεδιασμός κοινωνικής πολιτικής ΣΕΙΡΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΑΟΥ ΟΛΓΑ: Κράτος Πρόνοιας Η ευρωπαϊκή πρόκληση στην τριτοβάθμια εκπαί­ δευση. Επιμέλεια Δ.Γ. Τσαούσης

4

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.02.007

ΝΙΚΟΣ ΚΑΣΔΑΓΛΗΣ

ΟΙ ΕΛΕΗΜΟΝΕΣ Η Μακρόνησος είναι ένας έρημος βράχος σιμά στο Σούνιο. Το στρατόπεδο άνοιξε στα ’47, με μικρές ομάδες εξόριστους στρατιώτες, μα γρήγορα μεγάλωσε μ’ αποστολές κληρωτών που τους υποψιάζονταν για την αφοσίωσή τους στο καθεστώς της εποχής. Αρχές του ’48 έστειλαν και πολιτικούς εξόριστους, αργότερα γυναίκες, και παιδιά ακόμα. Λένε πως 70.000 άνθρωποι πέρασαν απ’ το νησί, κι ο πληθυσμός του έφτασε τις 28.000. Μα δεν έχω τρόπο να ελέγξω αυτούς τους αριθμούς. Τον Ιούλιο, στα 1951, όταν η Κυβέρνηση άλλαξε μ’ εκλογές, η διαβίωση καλυτέρεψε αξιόλογα. Οι πολιτικοί εξόριστοι έφυγαν, κι ο αριθμός των έγκλειστων λιγόστεψε προοδευτικά, ωσότου το στρατόπεδο έκλεισε στα ’56. Η Μακρόνησος είναι πάλι ένας έρημος βράχος σιμά στο Σούνιο. Από το στρατόπεδο, απομένουν κάτι ερείπια - και η απαίσια φήμη του.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΑΠΠΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ

ΖΑΝ ΑΜΠΥΡΖΕ

ΤΟ ΜΕΛΙ ΚΑΙ ΤΟ ΚΩΝΕΙΟ Ξέρω μια κοινωνία, εξηγεί ο Jean Hamburger, όπου πάνω από πενήντα δισεκατομμύρια έμβια όντα σχηματίζουν μιαν αρμονικότατη και ισορροπημένη κοινότητα. Και ξέρω και μιαν άλλη κοινότητα έμβιων όντων, δέκα φορές μικρότερη αριθμητικά που δεν τα καταφέρνει να βρει την ισορροπία της, αλληλοσπαράζεται, αλληλοεξοντώνεται, ανακατεύει απερίσκεπτα, σε μια τρομερή αταξία, τη συνεργασία και τη διχόνοια, την πραότητα και το μίσος. Η πρώτη είναι η κοινωνία των έμβιων κυττάρων που αποτελούν έναν άνθρωπο. Η άλλη είναι η κοινότητα των ανθρώπων που ζούνε

ΡΟΛΑΝ ΜΠΑΡΤ πάνω στην ίδια γη. Πρέπει να αναρωτηθούμε, μήπως η ολοένα αυξανόμενη γνώση μας για τους κρυφούς μηχανισμούς στους οποίους βασίζεται η αρμονία της μιας θα μπορούσε ίσως να χρησιμεύσει και στην άλλη. Οι πρόοδοι της βιολογίας μπορούν, μήπως, να αποτελόσουν την πηγή πληροφόρησης για την αναζήτηση μιας ηθικής; Τόσα ερωτήματα και τόσα δεδομένα, όπου ο καθένας θα μπορεί να βρει υλικό για μελέτη της δικής του φιλοσοφίας. Το Μέλι και το Κώνειο εκθέτει, πριν απ’ όλα, τα γεγονότα. Αλλά, σχολιάζοντάς τα, ο συγγραφέας εμβαθύνει στα ζητήματα του ανθρώπου, που έχει ήδη αναπτύξει στα προηγούμενα έργα του και που θέτουν σε αμφισβήτηση πολλές προκαταλήψεις.

ΣΥΜΒΑΝΤΑ «Μπαίνω στη θέση εκείνου που κάνει κάτι, και όχι σ’ εκείνου που μιλάει για κάτι: δεν μελετάω ένα προϊόν, αναλαμβάνω μια παραγωγή. Καταργώ τον λόγο περί του λόγου. Ο κόσμος δεν έρχεται πια προς εμένα με τη μορφή ενός αντικειμένου, αλλά με τη μορφή γραφής, δηλαδή μιας πρακτικής. Περνάω σ’ έναν άλλον τύπο γνώσης (σ’ εκείνον του Ερασιτέχνη)...»

R. Β. Γισ ένα μεγάλο χρονικό διάστημα πλάγιαζα νωρίς