Τεύχος 242

ΛΜΒΑΖΙί ΔΕΚΑ Π ΕΝ Θ Η Μ ΕΡΗ ΕΠΙΘ ΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ · ΑΡ. 242 · 27.6.90 · ΔΡΧ. 400

ν1κΛ ΒΨ'Λ° η ® δ 1»

ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΙΒΑΝΗ Βιβλία για το καλοκαίρι ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ NINA ΜΟΑΤΙ: Η Ανατολίτισσα ΜΙΣΕΛ ΝΤΕ ΓΚΡΕΣ: Το παλάτι των δακρύων ΦΡΑΝΣΟΥΑΖ ΣΑΓΚΑΝ: Η Θηλιά ΜΙΚΙ ΣΠΙΛΑΊΉΝ: Νύχτα φόνου ΝΕΣΑΤ ΤΟΖΑΪ: Τα μαχαίρια ΖΑΝ ΚΑΡΙΕΡ: Μαχαμπαράτα ΖΑΝ ΒΙΛΑΡ: Το τανγκό της Βαστίλης ΤΖΩΝ ΑΠΝΤΑΪΚ: Οι μάγισσες του Ιστγουϊκ ΚΟΥΡΤ ΒΟΝΕΓΚΑΤ: Γκαλαπάγκος ΣΑΛΜΑΝ ΡΑΣΝΤΙ: Σατανικοί στίχοι ΣΑΛΜΑΝ ΡΑΣΝΤΙ: Τα παιδιά του μεσονυχτιού ΠΟΑ ΣΟΥΛΙΝΤΖΕΡ: Το χρήμα ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΧΕΜΠΡΑΝΤ: Το χαρέμι

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ: Κρυμμένοι άνθρωποι ΗΛΙΑΣ ΓΚΡΗΣ: Το μάτι του ασύλου PITA ΣΙΔΕΡΑΔΗ: Ο Γιομί ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΟΥΛΟΓΛΟΥ: Έγκλημα στο προεδρικό μέγαρο ΜΠΑΜΠΗΣ ΤΣΙΚΛΗΡΟΠΟΥΛΟΣ: Η οδύσσεια του Μήτσου

ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΜΟΡΙΤΑ — ΙΣΙΧΑΡΑ: Η Ιαπωνία που μπορεί να πει ΟΧΙ ΜΠΟΡΙΣ ΓΙΕΛΤΣΙΝ: Η άλλη άποψη ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΣΑΧΤΟΥΡΗ: Γαια - από το χάος στον κόσμο ΣΤΙΝΓΚ; Αμαζόνιος - μάχη για τη ζωή ΝΙΚ ΚΕΪΒ: Ο βασιλιάς Μελάνι ΡΟΜΠΕΡΤ ΓΚΟΛΝΤΜΑΝ: Οι «ζωές» του Τζων Λένον ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΟΥΛΟΓΛΟΥ: Άπω Ανατολή ΠΟΛΥΣ ΜΥΛΩΝΑΣ: Οι πομάκοι της Θράκης ΚΑΤΙΑ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ: ΠΑΚΙΣΤΑΝ - Η γη των αγνών

...Και καλές διακοπές Κεντρική Διάθεση: ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ-Α.Α. ΛΐΡΑΝΗ^Σόλωνϋς''94Γτηλ. 3600398

ΤΑΒΙΒΛΙΑ<ΒΡΡ ΤΗΪ ΓΝΩΣΗΣ

ΑΝΑΤΟΛΙ ΡΙΜΠΑΚΩΦ ΑΝΑΤΟΛΙ ΡΙΜΠΑΚΟΦ

ΤΟ’ 35 ΚΑΙ Τ’ ΑΛΛΑ ΧΡΟΝΙΑ Ωτο νέο μυθιστόρημα του Ριμπακόφ, που αποτελεί συνέχεια της μεγάλης νωπογρα­ φίας του που άρχισε με τα «Παιδιά από το Αραμπάτ», ο ίδιος ο Στάλιν προετοιμάζει και καθο­ δηγεί την πρώτη χαλκευμένη «παραδειγματική» δίκη της Μόσχας, το 1936, εναντίον κορυφαίων στελεχών του Κόμματος.

0 συγγραφέας δεν στηρίζεται μόνο σε στοιχεία και αξιόπιστες μαρτυρίες, αλλά απο­ τολμά την αναβίωση κομβικών γεγονότων, που ενταφιάστηκαν σκόπιμα, και την ανάπλαση του ίδιου του τρόπου σκέψης του Στάλιν, δημιουρ­ γώντας μια πειστική εκδοχή όσων συνέβησαν, σε όλη την εφιαλτική τους ένταση.

1

i

ε κ δ ό σ ε ις ^ τ

«γνώση»

Κυκλοφόρησαν Τα νέα βιβλία του

ΜΑΡΙΟΥ ΠΑΩΡΙΤΗ

Νέα Π ολιτικά A '

Νέα Π ολιτικά Β '

(1 9 8 0 -1 9 8 4 ) Σχόλια για τψ πτώση της Δεξιάς, την άνοδο του «σοσιαλιστικού κινήματος», τις πρώτες αντιφάσεις του, τα προμαντέματα για την εξέλιξή του. Για τις παγίδες των ελληνοαμεριχανιχών χαι ελληνοτουρκικών σχέσεων, τις ψυχρόπολεμιχές εντάσεις, τον επεκτατισμό

(1 9 8 4 -1 9 8 8 ) Κρίσεις για τη δεύτερη περίοδο της οχταετίας του ΠΛΣΟΚ, για την εάλογή Προέδρου Δημοχρατίας, για τις ιδεολογιχές χαι πρακτικές αυτοαναψέσεις του «χινήματος» χαι τψ «αναθεώρηση» του Συντάγματος, για τις ελληνοτουρχιχές χρίσεις χαι το Νταβάς. Σχόλια α τψ Περεστρόικα, για τψ ειρήνη κ τψ «ειρήνη», για το περιβάλλον,

Ε κ δ ό σ ε ι ς Κ α ς τ α ν ιω τ η . Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Κυκλοφορούν Τ α νέα βιβλία του

ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΚΟΥΡΤΗ

Το χειρόγραφο της Ρωξάνης

Ιστορίες μ ε πολλά στρας

Ο σπαραχτικός σε ειλικρίνεια μο­ νόλογος μιας νέας γυναίκας ττου ψάχνει να βάλει σε μια σειρά τα γράμματα του, μέχρι τώρα, χαμέ­ νου αλφάβητου της ζωής και της προσωπικότητάς της.

Ιστορίες τρυφερές και με χιούμορ, οι περισσότερες σκληρές, ωστόσο όλες αληθινές, όπου καταγράφεται η φθορά και το υπαρξιακό αδιέξο­ δο στις ερωτικές κι λιτικές σχέσεις.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά

Κυκλοφόρησε Το νέο βιβλίο του

ΠΑΥΛΟΥ ΜΑΤΕΣΙ

Η μητέρα του σκύλου Το β ιβλίο αυτό και η ηρωίδα του ξεκίνησαν παρέα για μ ια δολοφονικά εύθυμη εκδρομή m o αρχίζει από την Κ α ­ τοχή. Προχωρούν m λ ύ πρόσχαρα προς ένα άσκοπα τραγικό φινάλε m u θα πραγματω θεί μ ε τά το τέλος του βιβλίου. Συνοδός τους ενοχλητική η Μ ούσα τη ς Τραγω δίας m u κα θ ’ οδόν τή ς τσακίστηκε ο ένας κόθορνος και συνεχίζει κουτσαίνοντας. Κ ι έτσ ι έγινε Μ ούσα εύθυμα μελοδραματική. Ό πω ς η Ελλάς.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα .

Κυκλοφορεί Η νέα συλλογή διηγημάτων του

ΔΗΜΗΤΡΗ ΝΟΛΛΑ

Ονειρεύομαι τους φίλους μου _______________________ Ε ννέα ιστορίες μ ε φίλους, όπου τις σχέσεις, όσο αντιφ ατικές ή αμφιλεγόμενες κι αν είναι, δεν παύει να τις διακρίνει μ ια βαθιά ειλικρίνεια.

ΕΠΙΣΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ • Το τρυφερό δέρμα • Τα καλύτερα χρόνια • Το πέμπτο γένος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα .

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΞΑΝΤΑΣ ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Μετάφοιιαη:

ΕΞΑΝΤΑΣ

θ ω μ ά ς Μ αλοντας

Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισμός • η εξωθεσμική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα

Ανάλυση twv μτταπολτμιχών TifMKVtKwvστέγασης

Τζαβέλλα 1 και Ζωοδόχου Πηγής Τηλ.: 36.04.i885 - 36.13.065

Διακοπές μαζί σας Κ ά ί τώ £>ό γ ι ά π ρ ώχη φο ρ ά

σ’ όλα τα περίπτερα ο «πραγματικός» εραστής της λαίδης Τσάτερλι. Μ ετάφ ραση αριστουργηματική χωρίς περικοπές.

Ο NT. X. ΛΩΡΕΝΣ σ’ όλο του το μεγαλείο. .%'

Ζωοδόχου Πηγής 21, τηλ. 36 15 433

ΤΩΡΑ και

G ID

ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΑ A

V *

φ ύ'ίήΰΐϋ u tu a ju v ih . /ty fr W ϊφ Τ ύ ώ υ

ό ψ ΐία Ότι είχα γυρίσει από το μήνα του μέλιτος, όταν μου ανέθεσαν να βρω τον Λες Βάλενταϊν και να τον πείσω να πληρώσει τα εκατό χιλιάρικα που είχε χάσει στον τζόγο. Ήταν η πρώτη μου δουλειά στο Πουντλ Σπρινγκς και μου φαινόταν εύκολη ως τη στιγμή που βρέθηκα μπλεγμένος με δυο πτώματα και μια βρόμικη υπόθεση διγαμίας. Μα το χειρότερο ήταν ότι δεν είχα την παραμικρή ιδέα για το ποιος ήταν ο φονιάς... ΕΙΝΑΙ BELL. ΔΙΑΒΑΣΤΗΚΕ ΑΠΟ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ Σ ’ ΟΛΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ.

G2D BESTSELLERS

... και ζείτε συγκλονιστικές εμπειρίες

ΔΙΑΒΑΖΩ Α. Μ εταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 242 27 Ιουνίου 1990 Τιμή: Δρχ. 400 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υ­ μηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - 1. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: ΑφοίΤσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Επιμέλεια Η ρακλής Π απαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ: Ε λληνικές μεταφράσεις έργων βουλγαρικής λογοτεχνίας (Γράφει ο Δημ. I. Κ αμπασακάλης)

8 10 11

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Κ ων/νος Δ. Μ αλαφάντης: Η λογοτεχνία στο παιδικό ανάγνωσμα - Εννοιολογικές οριοθετήσεις Ά ν τ α Κατσίκη-Γκίβαλου: 19ος αι.: Α πό τη λογοτεχνία για μεγά­ λους στην παιδική λογοτεχνία Βίτω Αγγελοπούλου: Το παιδί και τα προβλήματά του στη θεματο­ λογία τη ς σύγχρονης ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας Κυριακή Κουλουμπή - Παπαπετροπούλου: Η τέχνη τη ς αφήγησης: μέσο πρώ της επαφής του παιδιού με τον έντεχνο πεζό λόγο Η ρακλής Εμμ. Κ αλλέργης: Για την παιδική φιλαναγνωσία στη χώ­ ρα μ ας Β. Δ. ΑναγνωστόπΟυλος: Η αναγνωστική ικανότητα και τα ενδια­ φέροντα τω ν παιδιών κα τά ηλικία Μ άνος Κοντολέων: Α πόψεις για την αξία και τα κριτήρια επιλογής των βιβλίων για παιδιά Κώστας Χωρεάνθης: Σ χολικά βιβλία και Λογοτεχνία Α λεξάνδρα Βρέττα: Π αιδικές βιβλιοθήκες και Λογοτεχνία Ν τόρα Βυζοβίτου: Κατευθύνσεις στη βιβλιογραφία του παιδικού λο­ γοτεχνικού βιβλίου

18 22 27 33 55 60 67 71 78 83

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463 Εξιίκρυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΟΔΗ ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Γιάννης Μ πασκόζος

85

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

37

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

46

σ το ε π ό μ ε ν ο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Σοφοκλή

Παρακαλούμε τους εκδότες να αποστέλλουν το συντομότερο δυνατόν τα βιβλία τους στα γραφεία του περιοδικού για την άμε­ ση ενημέρωση της συντακτικής επιτροπής, η οποία υπογράφει τα κείμενα που ακολουθούν.

Το να μένει ο αναγνώστης απαθής δεν είναι καλό σημάδι

ΖπψΟΛΟΙ'. Η ρακλής ϊίατταλέξηζ

Είναι λιγοστές οι περιπ τώ σ εις Ελλήνων συγγραφ έω ν π ο υ οι πω λήσεις των βιβλίων τους ξεπερνούν τα 10.000 αντίτυπα. Μια α π ' αυτές είναι η Ευγενία Φακίνου, γνω στή τόσο α π ό τα πα ιδι­ κά της βιβλία - και κυρίως α π ό την περίφημη «Ντενεκεδούπολη» - όσο και α π ό τα μυθιστορήματά της. Η «Αστραδενή», πρ ιν π ολ λ ά χρόνια, ξάφνιασε κοινό και κριτι­ κή. Η ιστορία της μικρής ηρωίδας π ο υ έρχεται α π ό την επαρχία στην Αθήνα και αρχίζει να γνωρίζει τη ζωή και α π ό τις δύο της όψεις, ήταν ένα μυθιστόρημα γεμάτο ευαισθησία και τόλμη. Α­ κολούθησε το «Έβδομο ρούχο», βιβλίο π ο υ γνώ ρισε μεγάλη επ ι­ τυχία με την πλοκή της ιστορίας του έβδομου ρούχου π ο υ αλ­ λάζει κατόχους κι είναι συνυφασμένο με το θάνατο. «Η μεγάλη Πράσινη», το π ιο πολυδιαβασμένο βιβλίο της - έχει πρ α γμ ατο­ ποιήσει την 25η έκδοσή του - αναφερόταν στις αναζητήσεις μιας νέας γυναίκας, η οποία εγκαταλείπει την «κανονική» ζωή της γυναίκας-συζύγου για να περιπ λα νηθεί στη φαντασίωση και μέσα α π ' αυτή στην αυτογνωσία. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι αναφερθήκαμε, έστω κι επιγραμ­ ματικά, στα προηγούμενα μυθιστορήματα της Ε. Φακίνου πριν ασχοληθούμε με το τελευταίο της μυθιστόρημα με τον περίεργο τίτλο «Γάτα με πέταλα». Ο λόγος είναι ότι η «Γάτα με πέταλα» εν-σωματώνεται στην προβληματική της συγγραφ έω ς, η οποία με τις ισχυρές κεραίες της, συλλαμβάνει κάθε φορά, τον παλμό και τις όπο ιες ευαισθησίες του μέσου Νεοέλληνα. Αλλά ενώ στα προηγούμενα μυθιστορήματά της η έννοια της καταγγελίας του κοινωνικού κατεστημένου περνάει έμμεσα και υπαινικτικά, στο τελευταίο της βιβλίο γίνεται αυτό καθαυτό το θέμα της. Η καταγγελία, λοιπόν, ενάντια στη χυδαιότητα της εποχής μας, την ηθική κατάπτω ση και τον κοινωνικό αλληθωρισμό του Νεοέλληνα, είναι ο στόχος του μυθιστορήματος «Γάτα με π έτα ­ λα». "Γάτα με πέτα λα ” είναι μια μεταφορά στα καθ' ημ ά ςτη ςχυδαιότητας π ο υ περιγράφ εται στο βιβλίο. Ο κάθε λογής κομπιναδόρος-δολοπλόκος, μπορεί να χαρακτηριστεί έτσι, μό­ νο και μόνο επειδή καταφέρνει να «λουφάρει», να «επιπλέει» και να κομπάζει για τα ανομήματά του. Το τετρ άπ οδο (κι άλλος υ­ παινιγμός) με τα πέταλα, μεταφορικά, είναι ο ταβερνιάρης Αφρέδος, πρ ώ ην βοηθός επιστάτη ενός κτήματος, πο υ , με χίλιες δυο κομπίνες και με την αγαστή συνεργασία και συνενοχή κι άλ­ λων ομοίων του, π ρ ο σ π α θ εί να καταπατήσει κάποια οικόπεδα. Η κόρη του, η Ρούλα, άγαμη, εγκυμονεί εκτός α π ό πα ιδί και πο λ λ ο ύς κινδύνους για τα άψ ογα σχέδια του πα τέρα της κυρΑφρέδου. Εκείνος απογοητευμένος α π ό το «Παιδί», τον μεγάλο του γιο, δύσμορφο στην όψη, τη γυναίκα του και το ασφυκτικά

χρονικα/9 επαρχιακό περιβάλλον, έχει εναποθέσει όλες τις ελπίδες του στην καταπάτηση τω ν οικοπέδω ν τα οπο ία προορίζει ω ς π ρ ο ί­ κα της κόρης του για ένα σωστό κι αξιοπρεπή γάμο. Αυτή η άκαιρη εγκυμοσύνη της είναι ικανή να αποκαλΰψ ει γεγονότα, τα οποία θα γκρέμιζαν το σ αθρό οικοδόμημα της «λοβιτούρας» και της νεοελληνικής καπατσοσύνης του κυρ-Αφρέδου και μαζί της θα σ υμπαρέσυρε κι όλους τους μεγαλόσχημους επαρχιώ τες, η­ θικούς αυτουργούς. Η ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη και το σχέδιο καταπάτησης των οικοπέδων είναι δυο παράλληλες κι αλληλοεμπλεκόμενες ιστο­ ρίες. Υπάρχει όμως και μια τρίτη, πολιτική ιστορία, η ο πο ία εμ­ μέσως π λην σ αφώς, πλαισιώνει τους χαρακτήρες και την εποχή χωρίς να της δίνεται έκταση. Μόνο και μόνο ότι κάποιος αξιωματούχος της κυβέρνησης με πλασ τό διαβατήριο, μεταμφιεσμέ­ νος, φεύγει λαθραία α π ό τη χώρα με αεροπλάνο της Panamerican για να ζήσει στη Βραζιλία μια άνετη ζωή με βαριές βαλίτσες - α π ό τα κέρδη του α π ό το εμπόριο ό πλ ω ν και τα π ε ­ τρέλαια - και ελαφρά συνείδηση, δείχνει ότι όλες οι π α ρ α νο­ μίες μπορεί να έχουν ένα και μόνο τίμημα: την επιβράβευση. Έ­ τσι κι οι ιστορίες τω ν οικοπέδω ν και της εγκυμοσύνης εξελίσ­ σονται κατ' ευχήν μια και το κοινωνικό π εριβάλλον - βλέπε και το οικονομικο-πολιτικό - ευνοεί κάθε είδους ατασθαλία. Ό λ ο ι κι όλα τελικά αποκαθίστανται. Τέλος καλό, όλα καλά; Οι αντιρρήσεις μας για το μυθιστόρημα της Ε. Φακίνου δεν βρίσκονται ούτε στην πλοκή του μύθου (έχει αποδείξει ότι γ νω ­ ρίζει καλά π ώ ς να τυλίγει και να ξετυλίγει το νήμα των ιστοριών της), ούτε στον τρ ό π ο της διήγησης (διαθέτει ύφ ος και μπορεί να κρατήσει τον αναγνώστη στις σελίδες της), αλλά στο τελικό αποτέλεσμα, π ο υ είναι κάτι π α ρ α π ά ν ω α π ό το α π λ ό άθροισμα της πλοκής, των χαρακτήρων και της διήγησης. Και τελικό α π ο ­ τέλεσμα είναι ο απολογισ μός του αναγνώ στη, αυτό π ο υ εν­ νοούμε ω ς κέρδος του, έχοντας διατρέξει τις σελίδες του μυθι­ στορήματος. Αυτός, λοιπόν, ο α πολογισ μός είναι αντιστρόφ ω ς ανάλογος των προθέσ εω ν της συγγραφ έω ς. Ενώ η Ε.Φ. καταγγέλλει αυτό π ο υ πράγμ ατι μ πορεί να συμ­ βαίνει - και όχι μόνο στην ελληνική επαρχία - ο αναγνώ στης εισπράττει την επιβράβευση αυτής της καταγγελίας. Ενώ φ τιά­ χνει ένα μυθιστόρημα-καταγγελία, ο αναγνώ στης δεν αγανα­ κτεί, άρα δεν συμμετέχει. Το να μένει ο αναγνώ στης α π α θή ς δεν είναι καλό σημάδι. Η λογοτεχνία π ρ έπ ει να κινητοποιεί, τουλά­ χιστον συναισθηματικά, τον αναγνώστη. Επειδή όμως η Ε. Φακί­ νου δεν είναι τυχαία περίπ τω σ η στη λογοτεχνία μας, ελπίζουμε. ΕΥΓΕΝΙΑ ΦΑΚΙΝΟΥ. Γάτα με πέταλα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1990. Σελ. 154.

του ΒΙΒΛΙΟΥ

χρονικά! 11

Ελληνικές μεταφράσεις έργων

Στην Ελλάδα κάθε χρόνο μεταφράζονται και κυκλοφορούν δεκάδες λογο­ τεχνικά έργα από τις χώρες όλου του κόσμου και το ελληνικό αναγνωστικό κοινό έχει τη δυνατότητα ν’ απολαύσει την ξένη λογοτεχνία με τις πνευματι­ κές και αισθητικές της αναζητήσεις, αλλά και τους προβληματισμούς που α­ πασχολούν κάθε σύγχρονο άνθρωπο. Στη χώρα μας έχουμε διαβάσει Γάλλους, Ιταλούς, Ρώσους, Άγγλους, Γερμανούς, Αμερικανούς και Κινέζους ακόμη συγγραφείς, όμως δεν διαβάσαμε, όσο θα έπρεπε, τη λογοτεχνία των γειτονικών μας λαών, των Βαλκανικών, και ιδιαίτερα τη σύγχρονη βουλγαρική λογοτεχνία, η οποία με το δυναμισμό και την πολυμορφία της κατέχει αξιόλογη θέση στην παγκόσμια λογοτεχνία. Ξεκινώντας από τους μεγάλους δημιουργούς Ιβάν Βάζοψ και Ελίν Πελίν και φθάνοντας μέχρι τον δη­ μιουργό τού «Κλέφτης των ροδάκινων», Εμιλιάν Στάνεφ, ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί να διαβά­ σει έργα που καταπλήσσουν με την κλασικότητα και την ψυχογραφία τους, όπως είναι τα «Όπλα» του Κάμεν Κάλτσεφ και «ο Λύκος» του Ε. Στάνεφ. Μα ο Ελληνας αναγνώστης είναι εκείνος που μπορεί και να νιώσει και να συγκινηθεί βαθύτερα α­ πό κάθε άλλο ξένο αναγνώστη, διαβάζοντας τη βουλγαρική ποίηση και πεζογραφία, γιατί μέσα από τους στίχους και τις φράσεις των δημιουργών τους ανακαλύπτει μια ψυχή και μια καρδιά που πάλλει στους ίδιους ρυθμούς με τους δικούς του. Οι Βούλ­ γαροι συγγραφ είς αρέσουν πολύ στον Έλληνα α­

ναγνώστη, γιατί όπω ς γράφει - παρουσιάζοντας το έργο τού Εμ. Στάνεφ «Ο κλέφτης των ροδάκι­ νων» - ο Ά γ γ ελ Μπάλεφσκι, πρόεδρος της Ακαδη­ μίας επιστημών της Βουλγαρίας, η βουλγαρική και η ελληνική ψυχοσύνθεση είναι συγγενικές. Αλήθεια! ποιος ξένος αναγνώστης, εκτός από τον Έλληνα, θα κατανοήσει και θα συγκινηθεί βα­ θιά από το ποίημα του Μπότεφ «Έχε γεια», γραμμέ­ νο σε μοτίβο δημοτικού τραγουδιού, που θυμίζει έντονα παρόμοια δικά μας δημοτικά τραγούδια, ό­ ταν ο νεαρός κλέφτης αποχαιρετάει τη μάνα του και ξεκινάει να πολεμήσει το δυνάστη για να απο­ κτήσει το πιο πολύτιμο αγαθό, τη λευτεριά; Αν η αλληλογνωριμία των λαών είναι ωφέλιμη γιατί στεριώνει τη φιλία, τη συνεργασία και την ει­

12/χρονικα ρήνη στον πλανήτη μας, τότε η αλληλογνωριμία των γειτονικών λαών είναι απαραίτητη και ανα­ γκαία. Κι ο καλύτερος τρόπος να γνωρίσουμε ένα λαό είναι να διαβάσουμε τη λογοτεχνία του. Αν συμφωνούμε ότι ο πολιτισμός ενώνει τους λα­ ούς, τότε μπορούμε να κατανοήσουμε πόσο μεγάλη είναι η συμβολή της λογοτεχνίας προς αυτή την κα­ τεύθυνση, αφού η λογοτεχνία είναι ένα μεγάλο κομμάτι του πολιτισμού κάθε λαού. Α' Πεζογραφία Τ ην πρώτη έρευνα και παρουσίαση έργων βουλγα­ ρικής πεζογραφίας, που μεταφράστηκαν στα ελλη­ νικά μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο, έκανε η Ευαν­ θία Παπαδοπούλου. Τα έργα2 αυτά είναι: 1. Αντόν Στρασιμίροφ, «Σούρα Μπιρ» (1961).

2. Βουλγάρικα διηγήματα (1964). Είναι συλλογή διηγημάτων του Γιάννη Μπενέκου και περιλαμβά­ νει 12 διηγήματα ισάριθμων Βούλγαρων συγ­ γραφέων.

3. Ανθολογία βαλκανικού διηγήματος. Α' βουλγάρικο διήγημα (1974). Η έκδοση είναι της UNESCO και περιλαμβάνει 12 διηγήματα Βουλγάρων συγ­ γραφέων.

4. Ντιμιτάρ Ντίμοφ, «Τα καπνά» (1976).

5. Εμιλιάν Στάνεφ: α) Κλέφτης ροδάκινων (1977), β) Τρεις νουβέλλες: Ένα ήσυχο βράδυ - Η τσαρίνα του Τυρνόβου - Ο ασβός (1978), γ) Ο θρύ­ λος του πρίγκιπα Σιμπίν (1978), δ) Ο αντίχριστος (1985).

6. Ιβάν Βάζοφ, Κάτω από το ζυγό (1977).

7. Ελίν Πελίν, Νουβέλλες και διηγήματα: Για ένα

κομμάτι γης - Οι Γεράκηδες - Το κοινοτάφιο Σπασόφ - Ψυχοσάββατο - Ο Αντρέσκο (1977).

8. Πάβελ Βεζίνοφ, Κά\ω από τ’ άστρα του ουρα­ νού (1977).

9. Αντρέι Γκουλιάσκι, Ο αγώνας συνεχίζεται (Ε­ πεισόδιο στο Μομτσιλοβο) (1977).

3. Βουλγάρικα διηγήματα και νουβέλλες, εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης», Αθήνα 1930, σελ. 164.

4. Η ανθολογία περιλαμβάνει τα διηγήματα: - Ιβάν Βάζοφ: Η κόρη του Πιλότου - Ένα μάθημα - ο ανθυπασπισ τής.

- Μιχαλάκι Γκεοργκίεφ: Πώς έγινε;

10. Γέντζο Στόεφ, Η τιμή του χρυσού (1978).

11. Σύγχρονη Βουλγαρική Λογοτεχνία. Είναι αν­ θολογία ποιημάτων και διηγημάτων του Κώστα Βαλέτα. Περιέχει 6 διηγήματα ισάριθμων Βουλγάρων συγγραφέων.

12. Κύριλ Τοπάλοφ, α) Ανύπαντρη μητέρα, να εί­ σαι ευλογημένη (1980), β) Μη φοβάσαι ανθρωπάκι (1983).

13. Ανθολογία Βαλκανικού Διηγήματος. Συλλο­ γέας είναι ο Γιάννης Μπενέκος. Η συλλογή περι­ λαμβάνει 5 διηγήματα ισάριθμων Βουλγάρων συγ­ γραφέων (1981).

14. Ντιμιτήρ Κορουτζίεφ, Το ήσυχο νησί'(1981). Το βιβλίο περιέχει 11 διηγήματα και νουβέλες.

15. Νικολάι Χάιτοφ, Άγρια διηγήματα (1982).

16. Αντόν Ντόντσεφ, Ο Μανόλ με τα εκατό αδέλ­ φια (1985). Επίσης μεταφράστηκαν τα έργα: α. Το 1930 κυκλοφόρησε η ανθολογία διηγημά­ των με τίτλο: Βουλγάρικα διηγήματα και νουβέλ­ λες.3 Η μετάφραση και η εισαγωγή είναι του Δ.Κ. Βογαζλή. Επιμελητής της έκδοσης δεν αναφέρεται. Ο συλλογέας στην εισαγωγή (σελ. 5-11) παραθέτει σύντομο βιογραφικό σημείωμα για τον Ιβάν Βάζοφ και Αλέκο Κωνσταντίνου. Η ανθολογία περιλαμβά­ νει συνολικά 13 διηγήματα και νουβέλες από 11 συγγραφείς.4 β. Επίσης το 1977 κυκλοφόρησε5 η μετάφραση διηγημάτων του Γκεόργκι Βελίτσκοφ με τίτλο: «Α­ πλά θαύματα». Μεταφραστής του έργου είναι ο Θω­ μάς Σερμπίνης, ενώ επιμελητής της έκδοσης δεν αναφέρεται. Το βιβλίο περιλαμβάνει 16 διηγήματα.6 γ. Σμιρνένσκι Χρ. «Τα σκαλοπάτια - παραμύθι», μετάφραση Στράτου Παπακωνσταντίνου, ΝΕ 102 (1977), 1143-1144. δ. Τέλος, το 1988 εκδόθηκε το μυθιστόρημα «Ά­ σπρα άλογα μες τη νύχτα».7 Η μετάφραση είναι της Μαρίας Χατζηγιάννη και η διόρθωση της Αλε­ ξάνδρας Κεφαλά. Επιμελητής της έκδοσης δεν αναφέρεται.

να - Ζεστό κατάλυμα - Παριζιάνικο σερβίτσιο - Ηλικίες - Η ανθοδέσμη - Προτομή με πολλές φορεσιές - Η λευκή λάμψη - Ρίζες. Πάβελ Βεζίνοφ: Άσπρα άλογα μεσ’ τη νύχτα, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1988, σελ. 463. Ο τίτλος του βουλγάρικου πρωτότυπου: Nostem s belite kone.

χρονικά! 13 Β' Ποίηση α) Η πρώτη ανθολογία1 έργω ν Βούλγαρων ποιη­ τών κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1971. Συλλογέας είναι ο Ά ρης Δικταίος. Μεταφραστής και επιμελη­ τής της έκδοσης δεν αναφέρεται. Ό πω ς φαίνεται α­ πό τον πρόλογο (σ. 7-9) του συλλογέα, η μετάφραση των ποιημάτων έγινε από τα γαλλικά, ιταλικά, αγ­ γλικά και γερμανικά. Ο ίδιος ο συλλογέας αναφέρει ότι το 80% των μεταφράσεων ελέγχθηκε από το φί­ λο του Στέφανο Getchev με βάση το βουλγαρικό πρωτότυπο. Επίσης ο συλλογέας τονίζει ότι η πρό­ θεσή του είναι να φέρει τους δυο γειτονικούς λα­ ούς τον ένα στην καρδιά του άλλου, βοηθώντας τους για μια πιο στενή αλληλογνωριμία και αλληλο­ κατανόηση. Τέλος, αφιερώνει την ανθολογία στον συγγραφέα Dimitar Dimov, τον οραματιστή της έ­ νωσης συγγραφέων στα Βαλκάνια. Στις σελίδες 10-16 υπάρχουν ονόματα ποιητών και έργα τους που περιλαμβάνει η ανθολογία.2 Στις σελίδες 256-257 υπάρχουν φωτογραφίες 16 ποιητών.3 Ο συλλογέας στην αρχή παραθέτει το ποίημα του Κωνσταντίνου, επισκόπου Πρεσλάβας (9ος αι.) με τίτλο: «Αλφαβητική προσευχή» και στη συνέχεια το ποίημα του Δημητρίου Κατακουζηνού με τίτλο: «Στιχηρά προσευχή μετ’ εξομολογήσεως». Ακολου­ θούν 12 δημοτικά τραγούδια4 και μετά 145 ποιήμα­ τα. Η ανθολογία περιλαμβάνει έργα 55 ποιητών και είναι η πιο μεγάλη, συγκριτικά με τις άλλες ανθολο­ γίες που θα παραθέσω στη συνέχεια. Αναμφισβήτη­ τα αυτό το έργο πρόσφερε στο ελληνικό αναγνω­ στικό κοινό μια αρκετά ικανοποιητική γεύση της βουλγαρικής ποίησης. Στο τέλος του βιβλίου υπάρ­ χει εισαγωγή (σ. 249-296) του συλλογέα με τίτλο: «Σύντομη Ιστορία της βουλγαρικής ποίησης, που βοηθάει τον Έλληνα αναγνώστη να καταλάβει κα­ λύτερα τους Βούλγαρους ποιητές». β) Δύο χρόνια αργότερα έχουμε τη μικρή συλλο­ γή ποιημάτων της Ελισσαβέτα Μπαγκριάνα.5 Η α­ πόδοση στα ελληνικά είναι της Ρίτας Μπούμη - Πα­ πά. Επιμελητής της έκδοσης δεν αναφέρεται. Στην αρχή του βιβλίου υπάρχει η εισαγωγή (σ. 7-20) της Ρ. Μπούμη - Παπά που αναφέρεται στη μορφή και το έργο της ποιήτριας. Η συλλογή χωρίζεται σε 10 ενότητες και περιλαμβάνει 27 ποιήματα.6 γ) Η τρίτη συλλογή ποιημάτων που κυκλοφόρη­ σε στα ελληνικά είναι του Λιουμπομίρ Λεβτσέφ7 με τίτλο: Ημερολόγιο για κάψιμο. Η μετάφραση είναι των Ρίτας Μπούμη - Παπά και Πέτερ Εφτίμοφ. Και σ’ αυτή την έκδοση επιμελητής της ύλης δεν αναφέρεται. Το έργο προλογίζει ο Νίκος Παπάς. Η συλ­ λογή χωρίζεται σε τρεις ενότητες και περιλαμβάνει 26 ποιήματα.8 δ) Μια άλλη συλλογή 50 ποιημάτων είναι της Ντόρα Γκάμπε,9 με τίτλο: Εγώ, η μητέρα μου και ο

κόσμος. Η μετάφραση είναι του Γιάννη Ρίτσου, αλλά δεν αναφέρεται αν έγινε απευθείας από τα βουλγάρικα. Επίσης δεν αναφέρεται και ο επιμελητής της έκ­ δοσης. Η εικονογράφηση είναι του Φώτη Φιλιάκου. Τα γραμμικά σχέδια έγιναν από τον μεταφραστή, με βάση τις έγχρω μες εικόνες της Νέβα Τουζιούζοβα που συνοδεύουν τη βουλγαρική και γαλλική έκ­ δοση του πρώτου βιβλίου: «Με τα παιδικά μας μά­

τια». Είναι η τρίτη έκδοση, ενω η πρώτη έγινε το 1965 και η δεύτερη το 1976. Στην αρχή της συλλογής10 υπάρχει η φράση: «Με τα παιδικά μας μάτια». ε) Το 1977 κυκλοφόρησε η συλλογή ποιημάτων του Νικόλα Β απτσάροφ .1 Η απόδοση και η παρου­ σίαση της συλλογής είναι της Ρίτας Μπούμη - Πα­ πά. Επιμελητής της έκδοσης δεν αναφέρεται. Στην αρχή του βιβλίου υπάρχει βιογραφικό σημείωμα (σ.

1-48) και στο τέλος, η ζωή και το έργο του ποιητή. Η συλλογή αποτελείται από 15 ποιήματα.12 στ) Μέσα στο 1977 εκδόθηκε μια άλλη συλλογή ποιημάτων του Γκεόργκι Τζαγκάροφ.13 Η μετάφρα­ ση είναι της Ρίτας Μπούμη και του Νίκου Παπά, ενώ η επιμέλεια της έκδοσης είναι του Νίκου Χατζηγεωργίου. Στη δεύτερη σελίδα υπάρχει φωτογραφία του ποιητή. Στη συλλογή προτάσσεται (σ. 7-12) ει­ σαγωγή για το έργο του ποιητή και αναφέρεται ότι στο πλαίσιο της αλληλογνωριμίας των πνευματι­ κών επιτευγμάτων των λαών, ιδιαίτερα των γειτονι­ κών, κυκλοφορεί αυτή η συλλογή ποιημάτων. Το έρ­ γο χωρίζεται σε δύο ενότητες και περιλαμβάνει 34 ποιήματα.14 ζ) Επίσης το 1977 κυκλοφόρησε και η συλλογή ποιημάτων του Ντιμιτάρ Μετόντιεφ, με τίτλο: Η με­ γάλη μετανάστευση Η απόδοση στα ελληνικά εί­ ναι των Ρίτας Μπούμη, Νίκου Παπά και Πέτερ Εφτί­ μοφ. Επιμελητής της έκδοσης δεν αναφέρεται. Στην αρχή της συλλογής υπάρχει βιογραφικό ση­ μείωμα και εισαγωγή (σ. 1-12) στο έργο του ποιητή από τη Ρίτα Μπούμη και τον Νίκο Παπά. Η συλλογή χωρίζεται σε δυο ενότητες και περιλαμβάνει 21 ποιήματα.16 η) Το 1977 δημοσιεύτηκε και το ποίημα «Συνομι­ λία με τη γη» της Βερονίτσα Πουρουμπάτσου, μετά­ φραση Ρίτας Μπούμη - Παπά, ΝΕ 102 (1977), 635-636. θ) Στα 1978 εκδόθηκε η συλλογή ποιημάτων του Πάβελ Μάτεφ με τίτλο: Πορεία στη γη μου!7 Η με­ τάφραση είναι του Πασκάλ Πασκαλιέφσκι και η λο­ γοτεχνική απόδοση και στιχουργία των Ρίτας Μπούμη και Νίκου Παπά. Στην έκδοση δεν αναφέρεται επιμελητής της ύλης. Προλογίζει ο ίδιος ο ποιητής γράφοντας (σ. 9-10): «Μερικά λόγια για τον εαυτό μου». Στη σελίδα 8 υπάρχει και η φωτογρα­ φία του ποιητή. Ακολουθεί εισαγωγή (σ. 11-16) στο έργο του Μάτεφ από τους Ρίτά Μπούμη και Νίκο Παπά. Η συλλογή χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες και περιλαμβάνει 46 ποιήματα.18 ι) Με τη φροντίδα του Κώστα Βαλέτα κυκλοφό­ ρησε η ανθολογία ποιημάτων και διηγημάτων Βουλγάρων συγγραφέων με τίτλο: Σύγχρονη Βουλ­ γαρική Λογοτεχνία. Στο βιβλίο δεν αναφέρεται ο τόπος και ο χρόνος της έκδοσης. Επίσης δεν αναφέρεται ο μεταφραστής και ο εκδοτικός οίκος. Ό ­ πω ς φαίνεται από τον πρόλογο (σ. 1-2), η έκδοση πι­ θανόν να έγινε το 1978, γιατί ο συλλογέας αναφέ­ ρει ότι στην ανθολογία του συμπεριέλαβε και τον μεγάλο ποιητή Χρίστο Μπότεφ, για να τιμήσει, ό­ πω ς ο ίδιος γράφει, τα 100 χρόνια της βουλγάρικης ανεξαρτησίας και το θάνατο του ποιητή. Επίσης α­ πό τον πρόλογο φαίνεται πω ς η μετάφραση έγινε α­ πό φίλους Βούλγαρους του συλλογέα και ο ίδιος έ­ καμε τη λογοτεχνική απόδοση των κειμένων. Ο Κ.

.15

14/χρονικα Βαλέτας, στον σύντομο πρόλογο, επισημαίνει τα κύρια χαρακτηριστικά της βουλγαρικής πεζογρα­ φίας και ποίησης. Επίσης παραθέτει σύντομο βιογραφικό σημείωμα για κάθε ποιητή και πεζογράφο ξεχωριστά. Η συλλογή περιλαμβάνει (σ. 3-29) έργα 16 ποιητών και 6 διηγήματα ισάριθμων συγ­ γραφέων. ια) Στα 1986 κυκλοφόρησε η συλλογή ποιημάτων του Χρίστου Μπότεφ. 1 Η μετάφραση είναι του Πασκάλ Πασκαλιέφσκι και η επιμέλεια της έκδοσης του Ανέστη Μπελεγρή και της Σοφίας Φίλντιση. Την εικονογράφηση έκαμε ο Τόντορ Παναγιότοφ. Στην ελληνική μετάφραση προτάσσεται βιογραφικό σημείωμα για τον ποιητή Χρίστο Μπότεφ. Η συλ­ λογή περιλαμβάνει 20 ποιήματα.22

Μ ερικές παρατηρήσεις Κλείνοντας την ανακοίνωση αυτή θα ήθελα να κά­ νω μερικές διαπιστώσεις και παρατηρήσεις.

1. Αξιόλογη μεταφραστική προσπάθεια πεζογρα­ φίας παρατηρούμε στη διετία 1977-1978 στη Θεσσα­ λονίκη από τον εκδοτικό οίκο «Ποσειδώνας». Στο χρονικό αυτό διάστημα μεταφράστηκαν συνολικά 7 έργα διάσημων Βουλγάρων συγγραφέων και καλύ­ πτουν σχεδόν όλα τα είδη της βουλγαρικής πεζο­ γραφίας. Δυστυχώς αυτή η προσπάθεια δεν είχε συνέχεια· αποτέλεσμα το ελληνικό αναγνωστικό κοινό να χάσει μια ευκαιρία να γνωρίσει κι άλλα έρ­ γα Βουλγάρων συγγραφέων.

2. Αρκετές μεταφράσεις έργων βουλγαρικής ποί­ ησης έγιναν στα ελληνικά με τη μεσολάβηση μιας άλλης, ξένης, μετάφρασης από τα γαλλικά, αγγλι­ κά, ιταλικά, γερμανικά, όπως είναι η ανθολογία βουλγαρικής ποίησης του Δικταίου. Αυτό νομίζω πως είναι ζημιά για τα πρωτότυπα έργα, τα οποία κινδυνεύουν ν’ αλλοιωθούν, μεταφραζόμενα από τη μια γλώσσα στην άλλη.

3. Στις 10 ανθολογίες ποιημάτων, που μεταφρά­ στηκαν στα ελληνικά, επώνυμοι μεταφραστές είναι: Γιάννης Ρίτσος, Ρίτα Μπούμη - Παπά, Πέτερ Εφτίμοφ που μετέφρασαν από μια ανθολογία και ο Πα-*12 Σημειώσεις 1. Ανθολογία βουλγαρικής ποίησης, συλλογέας Ά ρης Δικταίος, εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα 1971, σελ. 296.

2. Μερικά από τα ποιήματα της Ανθολογίας: a)CHRISTO BOTEV (1848-1877) Η προσευχή μου - Α­ γώνας - Σ’ εκείνην - Στη μητέρα μου. β) IVAN VAZOV (1850-1921) Ή χοι - Τα τραγούδια μου - Στο Μοναστήρι της Ρίλας. γ) MARJA BELCEVA (1868-1937) Επιθυμίες, Ελπίδες, Αυταπάτες - Το βουνό αποζητώ, δ) CANKO TCHERKOVSKI (1869-1926) Ω! Θλίψεις μου! ε) KYRIL CHAISTOV (1876-1953) Φθινοπωρινή νύχτα, στ) DIMITAR POLIANOV (1880-1961) Ο Κορυδαλλός, ζ) ΡΕΪΟ YAVOROV (1878-1914) Δύο όμορφα μάτια - Ο παράξενος. η) DIMITAR BOJADJIEV (1885-1914) Με βαθειά τρυφε­ ρότητα. θ) NIKOLAI LILIEV (1885-1960) Η βροχή - Πέντε τρα­ γούδια. ι) DIMTCHO DEBELIANOV (1885-1916) Plovdiv -

σκάλ Πασκαλιέφσκι που μετέφρασε δύο ανθολο­ γίες. Η Ρίτα Μπούμη - Παπά έκαμε την απόδοση στα ελληνικά σε τρεις ανθολογίες. Δυο ανθολογίες δεν αναφέρουν μεταφραστή. Επιμελητής αναφέρεται μόνο σε δυο ανθολογίες. Επίσης μόνο σε δυο ανθο­ λογίες αναφέρεται και μεταφραστής και επιμελη­ τής. Σε καμιά ανθολογία ποίησης δεν αναφέρεται καλλιτεχνικός και τεχνικός επιμελητής. Επίσης δεν αναφέρεται και ο αριθμός αντιτύπων. Μόνο δυο αν­ θολογίες έχουν εικονογράφηση.

4. Νομίζω πως ο μικρός αριθμός ελληνικών μετα φράσεων έργων βουλγαρικής λογοτεχνίας, αλλά κυρίως η καθυστέρηση, οφείλεται σε τρεις λόγους: α) Στην εμπλοκή της Ελλάδας στον Β' παγκόσμιο πόλεμο, στην τετράχρονη γερμανοϊταλική κατοχή και στη συνέχεια στον εμφύλιο πόλεμο. Ό λα αυτά είχαν σαν αποτέλεσμα την οικονομική κατάρρευση της χώρας. Κι αυτό σαν επακόλουθο είχε τη μείωση του ενδιαφέροντος, τουλάχιστον για μια εικοσαε­ τία (1940-1960), προς το βιβλίο, και ιδιαίτερα προς το λογοτεχνικό, β) στην έλλειψη καλών σχέσεων α­ νάμεσα στις δυο χώρες, με αιτία τις πλάνες και τις προκαταλήψεις του παρελθόντος, και ιδιαίτερα την εμπλοκή των δύο χωρών μας στον Β' παγκόσμιο πό­ λεμο και ακόμη την ένταξή τους σε δυο αντίπαλους συνασπισμούς, γεγονός που δεν ευνοούσε μια λο­ γοτεχνική προσέγγιση ανάμεσα στους δυο λαούς μας και γ) στην έλλειψη βουλγαρομαθών. Στο πα­ ρελθόν λίγοι ήταν οι Έλληνες που γνώριζαν τη βουλγαρική γλώσσα και μπορούσαν να κάνουν με­ ταφράσεις λογοτεχνικών έργων. Σήμερα οι προϋ­ ποθέσεις για μια καλύτερη ποιοτική και ποσοτική μεταφραστική προσπάθεια είναι πιο ευνοϊκές. Η λειτουργία της Σχολής Βαλκανικών Γλωσσών στη Θεσσαλονίκη και η αντίστοιχη Σχολή στην Αθήνα, η φοίτηση Ελλήνων σπουδαστών σε πανεπιστήμια της Βουλγαρίας, η επιστροφή των Ελλήνων πολιτι­ κών προσφύγων, οι ανταλλαγές επιστημόνων και υ­ ποτροφιών, καθώς και η οργάνωση συμποσίων στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία, δημιουργούν το ευ­ νοϊκό κλίμα φιλίας και συνεργασίας, αλλά και τις προϋποθέσεις για μια καλύτερη προσπάθεια μετα­ φράσεων έργων βουλγαρικής λογοτεχνίας. ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ I. ΚΑΜΠΑΣΑΚΑΛΗΣ Θυμάσαι; ια) DORA ΘΑΒΕ (1888- ) Πατρίδα - Σιωπή. ιβ) ELISSAVETA BAGRIANA (1894-) Το τραγούδι - Η συνάντηση. ιγ) NIKOLAI CHRELKOV (1890-1950) Βραδιές, ιδ) ATHANAS DALTCHIEV (1904-) Νεότητα, ιε) ΜLADEN ISSAEV (1907-) Αγάπη, ιστ) NIKOLAS VAPTSAPOV (1909-1942) Πίστη - Γράμ­ μα - Αποχαιρετηστήριο. ιζ) ALEXANDER GEROV (1914-) Αίσθημα, ιη) BLAGA DIMITROVA (1920-) Περίπτυξη, ιθ) DAMIAN DAMIANOV (1935-) Την ώρα του αποχαιρε­ τισμού. κ) NIKOLAS KANTCHEV Ταξίδι.

3. Οι ποιητές αυτοί είναι: PAVEL MATEV, VESSELLIN HANTCHEV, GEORGI DIAGOROV, IVAN RADOEV, BLAGA DIMITROVA, ALEXANDER GEROV, RADOI RALINE, DIMITER METODJEV, BOJILAR BOJILOV, PENIO PENEV, PETER KARAANGOV, SLAV CHR. KARASLAVOV, VLADIMIR BACHEV, DAMIAN DAMIANOV, ANASTASE STOYANOV, LIUBOMIR LEVTCHEV.

χρονικα/15 4. Μερικά από τα δημοτικά τραγούδια: α) Ποιος ήλιος αστραποβολά, β) Τη νύχτα η Νέντα δίψα­ σε, γ) Μια μάνα, μια μονάκριβη κόρη είχε, δ) Περνάς, κοράσι, δίπλα μου, ε) Γυναίκα νια, στ) Κοκκινίζει ο ή­ λιος ζ) Πρώτος μέσα στους μάστορες.

5. Ελισσαβέτα Μπαγκριόβα, Ποιήματα, απόδοση - εισα­ γωγή Ρίτας Μπούμη - Παπά, έκδοση «Γρηγόρη», Αθήνα 1973, σελ. 92.

6. Τα ποιήματα της συλλογής είναι: 1) ΑΙΩΝΙΑ ΚΑΙ ΑΓΙΑ (1919-1927) α) Οι μέρες μου, β) Αμαζόνα, γ) Ενδότερο, δ) Ultimum vale, ε) Ρεβάνς, στ) Στοιχεία, ζ) Το αίμα σου, γη μου, η) Πυρετός 2) ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΗΣ α) Το τραγούδι μου, β) Συνάντηση 3) ΤΟ ΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΝΑΥΤΗ α) Σ.Ο.Σ. β) Τώρα πια ξέρω. 4) ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ α) Νύχτα στο Κανάλε Γκράντε, β) Το κάλεσμα της θάλασσας, γ) Όνειρα στο πάνω καμαράκι δ) Μια ζωή που ήθελα να κάνω ποί­ ηση. 5) ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΑΡΔΙΑ (1932-1936) α) Αυριανή μέρα, β) Τα χέρια, γ) Η Πηνελόπη του XX αιώνα δ) Ο σεισμογράφος της καρδιάς. 6) Η ΓΕΦΥΡΑ (1937-1943) (Αλεξίπτωτο) α) Άλμα β) Επιστροφή [Η «γέφυρα» δημο­ σιεύτηκε και στο ΝΕ 102 (1977) 1090 μετάφραση Μελισάνθη] 7) ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΤΣΙΡΚΟ α) Μιλάει ο Κλόουν. 8) ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΑ ΟΧΘΗ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗ (της Μπογιάνας) (1963) α) Το πηγάδι. 9) ΤΗΣ ΒΡΑΖΙΛΙΑΣ α)_Το φεγγοβόλο δέντρο β) Αερολιμάνια 10) ΑΝΤΙΣΤΙ=ΕΙΣ: περιτει­ χίσματα.

7. Λιουμπομίρ Λέβτσεφ, Ημερολόγιο για κάψιμο· ποιήμα­ τα, μεταφραστές Ρίτα Μπούμη - Παπά και Πέτερ Εφτίμοφ, εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα 1976, σελ. 87.

8. Η συλλογή περιλαμβάνει τα ποιήματα: 1) ΤΗΣ ΛΕΥΤΕ­ ΡΙΑΣ α) Λευτεριά, β) Συνομιλία με τον Δημητρόφ, γ) Ο φονιάς, εγώ και το ψέμα, δ) Συμβουλή, ε) Τα παιδιά των οικοδόμων, στ) Η Εφημερίδα του τοίχου, ζ) Η μητέρα στον παράδεισο, η) Αυτοπορτραίτο. 2) ΣΚΟΠΕΥΤΗΡΙΟ α) Επιτραπέζιο ημερολόγιο, β) Διαφημιστική μπαλά­ ντα, γ) Η εξομολόγηση ενός πρώην θεού, δ) Κάρμεν ή το επινοημένο κορίτσι, ε) Πόζα αριθ. 13, στ) Ευθύς μετά το χωρισμό, ζ) Η θλίψη αγοριού που δεν τ’ αγαπούν η) Ο καλός Σαμαρείτης, θ) Στέγες (το σπίτι του παππού) ι) Πυροβολισμός, ια) Γιορτή. 3) ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΚΑ­ ΨΙΜΟ α) Υστερόγραφο στην αρχή, β) Συλλαλητήριο της Αλήθειας, γ) Επιγραφή, δ) Οι καμπάνες της Ίσλα Νέγκρα, ε) Ατακάμα, στ) Adios Santiago, ζ) Πληγή.

9. Ντόρα Γκάμπε, Εγώ, η μητέρα μου και ο κόσμος, μετά­ φραση Γιάννη Ρίτσου, εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1971, τρίτη έκδοση, σελ. 122.

10. Η συλλογή χωρίζεται σε δύο μέρη και περιλαμβάνει: ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η μαμά - Ο μπαμπάς - Ο μικρός αδελφός - Η γιαγιά - Το σκυλάκι - Η γλάστρα - Έ να γράμμα - Το τηλέ­ φωνο - Το ραδιόφωνο - Η κασέλα - Το βιβλίο - Το παράθυρο - Ο ηλεκτρισμός - Το μήλο και το κυδώνι - Το τραμ - Το και­ νούργιο σπίτι - Η χελιδώνα - Τα παπάκια - Το κουνελάκι - Η ανθισμένη βυσσινιά - Το σπουργιτάκι - Η σημύδα - Το βο­ σκόπουλο - Ο θερμαστής - Οι πεταλούδες - Η Ορνιθομάνα - Η δροσιά - Ο άνεμος - Ο αντίλαλος - Το ποτάμι - Η τσουκνί­ δα - Η δουλειά - Ό λοι τραγουδούν - Το μεγάλο δέντρο - Το γαϊδουράκι. ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Πριν γεννηθώ εγώ (πρόλογος) - Περιμένοντας - Οι διάβολοι - Το σκοτάδι - Μοναξιά - Ο λύκος Τα λευκάνθεμα - Η πιο παλιά σημύδα - Το κακό - Μια τρομε­ ρή γιορτή - Το όνειρο - Φθινόπωρο - Το απόβραδο - Τ’ α­ στέρια.

11. Νικόλα Βαπτσάροφ, ποιήματα, απόδοση - παρουσίαση Ρίτας Μπούμη - Παπά, εκδόσεις «Καρανάσης», Αθήνα 1977, σελ. 76.

12. Τα ποιήματα της συλλογής είναι: Πίστη - Ανάμνηση Περί ρομαντισμού - Μονομαχία - Στην ιστορία - Τρα­ γούδι της γυναίκας του Ισπανού αγωνιστή - Γράμμα Μπότεφ - Θα χτίσω ένα εργοστάσιο - Εποχή - Πούσκιν - Ψαράδικη ζωή - Γράμμα σε φίλο - Αποχαιρετισμός Στο λαό μου.

13. Γκεόργκι Τζαγκάροφ, Πουλιά στη θύελλα· Ποιήματα, α­ πόδοση - εισαγωγή Ρίτας Μπούμη - Νίκου Παπά, εκδο­ τικός οίκος «Bulgarian Books» Π. Κοντοθανάση, Αθήνα

1977, σελ. 96.

14. Η συλλογή περιλαμβάνει τα ποιήματα: ΘΥΕΛΛΑ: Ό ρ­ κος - Φλεβάρης 1944 - Ανάκριση - Ύμνος - Έτσι ξημε­ ρώνει κάθε μέρα - Μετά την ανάκριση - Μάχη - Παρτιζά­ νοι - Ο πιο δυνατός - Πατρίδα - Επίσκεψη στη φυλακή - θύελλα - Ελπίζω - Ανεκπλήρωτη επιθυμία - Ποιητική - Θα ξανάρθω - Με τη σκέψη στους συντρόφους. ΑΕΙ­ ΘΑΛΗ (τα): Η αλήθεια - Αφιέρωση - Στη μητέρα - Νύ­ χτα - Φθινόπωρο - Γιατί ο άνθρωπος γεννιέται; - Σε σέ­ να, γιε μου - Φθινοπωρινή αισιοδοξία - Αγάπη - Ανοιξιά­ τικα αισθήματα - Αϋπνία - Έτσι είναι οι άνθρωποι - Χω­ ρισμός - Άλλοι καιροί - Ελεγεία.

15. Ντιμιτάρ Μετόντιεφ, Η μεγάλη μετανάστευση (ποιήμα­ τα), απόδοση Ρίτας Μπούμη, Νίκου Παπά και Πέτερ Εφτίμοφ, εκδόσεις «Bulgarian Books» Π. Κοντοθανάση, Αθήνα 1977, σελ. 77.

16. Τα ποιήματα της συλλογής είναι: Τραγούδι για τη μετα­ νάστευση των λαών. ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΑ (ποιήματα): Αν δεν υπήρχες στον κόσμο εσύ - Κι ήταν η ώρα - Ποιητική δή­ λωση (1968) - Κι όλο με βασανίζει η σκέψη - Ποτάμια Το τέλος του ποταμού Ουάζ - Παλάτια καθαρίζονται Ανεβαίνοντας στο Σαιν Μπερνάρ - Στα παιδιά μας. ΛΥ­ ΡΙΚΑ: Παλιό παραμύθι - Πέρασε τόσος καιρός - Βυσσι­ νιές - Στη γυναίκα μου - Το σιτάρι - Χειμωνιάτικο παρα­ μύθι (1963-1970) - Νεφερτίτη - Φθινόπωρο - Στη Νατάσα - Χρυσάνθεμο - Φθινοπωρινή αιθρία - Αν ελπίζω σε κάτι.

17. Πάβελ Μάτεφ, Πορεία στη γη μου (ποιήματα), απόδοση Ρίτας Μπούμη, Νίκου Παπά, εκδόσεις «Bulgarian Books» Π. Κοντοθανάση, Αθήνα 1978, σελ. 102.

18. Η συλλογή περιλαμβάνει τα ποιήματα: Α' ΠΟΡΕΙΑ ΣΤΗ ΓΗ ΜΟΥ: Ελεγεία - Στην πατρίδα - Μη και γνωστές ε­ κτάσεις - Τα μυστικά ερείσματα - Στην κίτρινη πλαγιά - Πράσινοι πίδακες και λεύκες - Ελπίδα - Οι ανάπαυλες - Αυτοεπιτήρηση - Ανησυχία - In memoriam - Τ’ άνθη ξα­ νάρχονται κάθε άνοιξη Β" ΜΝΗΜΕΣ: Θρακική νύχτα Τ’ αλογάκια - Στις όχθες του Έβρου - Μνημόνιο - Στοι­ βαγμένες αποσιωπήσεις - Εκείνος ο νεκρός - Παρελ­ θόν - Τσιρπάν. Γ' ΜΟΥΣΙΚΗ: Μουσική - Χορτάρι - Μοτίβο - Κείνο το ηλιοβασίλευμα - Διάθεση - Προαίσθημα θανάτου - Nocturno - Μήπως - Αύγουστος. Δ' ΑΜΑ­ ΡΑΝΤΑ: Πρόσκληση - Μου χάρισε πολλά - Πέρασε κεί­ νη η καταιγίδα - Η βυσσινιά - Άννα - Τελευταία συνά­ ντηση - Εκείνη που έφυγε - Μόνος - Παράκληση - Τι εί­ ναι; - Στον αναγνώστη.

19. Κώστα Βαλέτα, Σύγχρονη Βουλγάρικη Λογοτεχνία, σελ. 56.

20. Τα ποιήματα της συλλογής είναι: ΧΡΙΣΤΟ ΜΠΟΤΣΕΦ, Έ χε γεια. ΝΤΟΡΑ ΓΚΑΜΠΕ, Ανένδοτη. ΕΛΙΣΣΑΒΕΤΑ ΜΠΑΓΚΡΙΑΝΑ, α) Γυναίκα, β) Γνώση. ΑΤΑΝΑΣ ΣΤΑΛΤΣΕΦ, Πέτρα. ΜΠΛΑΝΤΕΝ ΙΣΑΕΦ, Στον μακρινό από­ γονό μου. ΑΛΕΞΑΝΤΕΡ ΓΚΕΡΟΦ, Μιναδόροι, ΝΤΙΜΙΤΑΡ ΜΕΤΟΝΤΙΕΦ, Νεφερτίτη. ΓΚΕΟΡΓΚΙ ΤΣΑΓΚΑΡΟΦ, Πατρίδα. ΠΑΒΕΛ ΜΟΤΕΦ, Η εποχή μας. ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΓΚΟΛΕΦ, Κουβέντα με το αγέννητο ποίημα. ΙΒΑΝ ΝΤΑΒΙΝΤΚΟΦ, Τσεκούρια. ΛΙΟΥΜΠΟΜΙΡ ΛΕΦΤΣΕΦ, Για πάντα. ΣΛΑΒ ΧΡΙΣΤΟΦ ΚΑΡΑΣΛΑΒΟΦ, α) Πορεία β) Δεύτερη συζήτηση με το γιο μου. ΠΕΤΕΡ ΚΑΡΑΑΓΚΟΦ, Αντίστροφη μέτρηση ΑΝΤΡΕΪ ΓΚΕΡΜΑΝΟΦ, α) Τα αντικείμενα, β) Αταβιστικά όνειρα, γ) Σε τελευταία ανάλυση. ΜΠΟΥΖΙΝΤΑΡ ΜΠΟΥΖΙΛΟΦ, α) Λαίλαπας, β) Τρεις στροφές, γ) Ακουαφόρτε.

21. Χρίστο Μπότεφ, ποιήματα, μετάφραση Πασκάλ Πασκαλιέφσκι, Εκδόσεις «Ειρήνη», Αθήνα 1986, σελ. 75. Ο τί­ τλος του βουλγαρικού πρωτοτύπου: Hristo Botev, Stihotvo renija, Sofija Pres, 1982, σελ. 84.

22. Τα ποιήματα της συλλογής είναι: Στη μάνα μου - Στον αδελφό μου - Ελεγεία - Μοιρασιά - Στην πρώτη αγάπη μου - Αποχωρισμός - Κλέφτες (πατέρας και γιος) - Η κλεμμένη - Αγώνας - Ο ξενιτεμένος - Σε κείνη - Τ’ ΑηΓιώργη - Ο πατριώτης - Μήνυμα - Χατζή Ντιμιτάρ - Στο καπηλειό - Η προσευχή μου - Σηκώθηκε μαύρο σύννε­ φο - Ο απαγχονισμός του Λέφσκι - Το πιστεύω της βουλγάρικης κουμούνας.

ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Σπόρος Επαμεινώνδας: Ο Βασί­ λης κι ο Κρεμμύδας.

G/AMW ROPARI

Nat Hentoff: Αυτό το σχολείο θα με τρελάνει

Gianni Rodari

J h k iy g a i(ta παραμύυια

ΑΤΑΛΑΝΤΗ

10YA N TQ N A M ΤΟΥ ΑΟΡΑΤΟΥ

GutenAevp Gianni Rodari: Οι περιπέτειες το Αντωνάκη τον Αόρατον

Marcello Argilli: Πολύχρωμα παρα­ μύθια

ΟΙ ΒΥΧΧΙΝί ΠΙΤΖΙΛΕΧ

Gianni Rodari: Αταλάντη

ΤΑΞΙΛΙΣΤΗ

.Ν Ε ζ Α ΪΔ Ο Χ Ω ^

σκορπίζουν

πανικό

W Αβηνά Παπαδάκη (επιμέλεια): Τα παραμύθια μας

Hazel Townson: Οι βνσσινί π λες σκορπίζουν πανικό

Μ Έρση Ιωάννου: Ταξίδι στη νεραϊόοχώρα

Gutenberg

Το τεύχος του «Διαβάζω» είναι αφιερωμένο σε ένα πολύ σημα ντικό, επίκαιρο και δύσκολο, συνάμα, θέμα: τη σχέση του παιδιού μ ε το λο γοτεχνικό βιβλίο. Σε μια εποχή μεγά λ η ς τεχνολογική ς ανάπτυξη ς και α υτοματισμού, το λο γο τε­ χνικό βιβλίο φαίνεται - και είναι π ρα γμ α τικά - η πνευματική όαση που αναζω­ ογονεί την ανθρώπινη διάνοια. Α ν όμως η εξοικείω ση του ανθρώπου μ ε το λο γο ­ τεχνικό βιβλίο είναι θέμα αγω γής, τό τε αυτή η αγω γή πρέπει ασφαλώ ς να αρχίζει από την παιδική του ηλικία, μ ε την ανάπτυξη καλής σ χέση ς μ ε το παιδικό λογο­ τεχνικό βιβλίο. Στο σημείο αυτό εκπ α ιδευ τικο ί και γονείς έχουν να δια δρα ματί­ σουν ση μα ντικό ρόλο. Η ανάπτυξη όμως της Π αιδικής Λ ο γο τεχνία ς ως ιδιαίτερου και αυτόνομου κλάδου της Λ ογοτεχνία ς μα ς, μ ε ξεχω ριστή παιδαγω γική και αισθητική αξία, ακολουθήθηκε και από την πολύπλευρη θεωρητική διερεύνησή της, που ανέδειξε τα διάφορα μεθοδολογικά, φιλολογικά, αισθητικά, παιδαγω γικά και τεχνικά ζητήμ ατά της. Έ τσ ι το αφιέρωμα του «Διαβάζω» φ ιλοδοξεί να θίξει τα βασ ικότερα σημεία του μεγάλου θέματος και ταυτόχρονα να α π οτελέσει ερέθισμα και υλικό για πα ­ ραπέρα αναζητήσεις από εκπ αιδευτικούς και γονείς. Λ εν πρέπει π ο τέ όμως να λη σμονούμε ότι η Π αιδική Λ ογοτεχνία , ως πρά ξη και θεωρία, εξελίσσεται. Συ­ νεπώς οι απόψεις γύρω α π ’ αυτή ν ποικίλλουν και οι προβ λη μα τισμ οί - ευτυχώ ς - πυκνώνουν. Α ς είναι λοιπόν και το αφιέρωμα τούτο μια αφορμή για προβλη­ μ α τισ μό εκπαιδευτικώ ν και γονέων, που θα βοηθήσει σ τη ν ανάπτυξη καλής σ χ έ­ σης παιδιού και λογοτεχνικού βιβλίου. Επιμέλεια αφιερώματος: Κωνσταντίνος Δημ. Μ αλαφάντης

18/αφιερωμα

προσπάθεια εντοπισμού και προσδιορισμού της έννοιας της Λογοτεχνίας στο παιδικό ανάγνωσμα στηρίζεται κ α τ’ ανάγκην σε συνδυασμένα κριτήρια: αισθητικά αλλά και παιδαγωγικά. Εξάλλου η ολοφάνερη διάδοση και εξάπλωση του παιδικού βιβλίου και της συγγραφικής δραστηριότητας εν γένει, που περιγράφεται ω ς Παιδική Λ ογοτεχνία στις μέρες μας, έχει συντελέσει στην πραγματοποίηση αλληλεπιδράσεων, έχει κάνει πιθανό το ενδεχόμενο μετασχηματισμού - και συνεπώς διαφοροποίησης των ερμηνειών - της Λ ογοτεχνίας.

Η

Από την αρχή θα επισημάνουμε πω ς με την αποδοχή του όρου «Λογοτεχνία», αποδεχόμαστε, ήδη, στην ουσία του παιδικού βιβλίου, μια «δημιουργική τέχνη» που πρέπει να εκτιμηθεί ως «καλολογική».1 Θυμίζω πρόχειρα την πρόταση Wellek και Warren «να θεωρήσουμε ω ς λογοτεχνικά μόνον εκείνα τα έργα, στα οποία η αισθητική λειτουργία είναι κυρίαρχη».2 Οι ίδιοι εξάλλου τονίζουν ακόμα ότι «όχι τα στοιχεία, αλλά ο τρόπος κατά τον οποίο είναι συναρμολογημένα, και η λειτουργία τους, είναι εκείνα που καθορίζουν το αν είναι ένα έργο λογοτεχνικό ή όχι».3 Ό χ ι άσχετα προς αυτά, τονίζεται πω ς η γλώ σσα λειτουργεί με τρόπο διαφορετικό στο λογοτέχνημα: «η λογοτεχνία μετασχηματίζει και επιτείνει τη συμβατική γλώσσα, αποκλίνοντας συστηματικά από την καθημερινή ομιλία».4 Αυτά καθιστούν πιο σύνθετα και περίπλοκα τα πράγματα στην Παιδική Λογοτεχνία, που οφείλει να ικανοποιεί και ένα σκοπό, που διόλου δεν συμπίπτει με το σ κοπό και με τον προορισμό της Λ ογοτεχνίας: η Παιδική Λογοτεχνία οφείλει να ασκεί ουσιαστική επίδραση πάνω στα παιδιά: να συντελεί στη διαμόρφωση προτύπων, στη διάπλαση χαρακτήρα. Οι δύο αυτές διαστάσεις της Π αιδικής Λογοτεχνίας, η αισθητική - λογοτεχνική και η παιδαγωγική, δεν πρέπει να παρουσιάζονται ούτε να λειτουργούν ξεχωριστά κι

αφιερωμα/19 αυτόνομα, αλλά οφείλουν να συνδέονται και να αλληλοεξαρτώνται, κα τά τρόπον ώστε η μεμονωμένη αξιολόγηση κα ι η σημασιοδότηση καθεμιάς α π ’ αυτές να θεωρείται δύσκολη, αν όχι αδύνατη: η αισθητική λειτουργία της Π αιδικής Λ ογοτεχνίας οφείλει να λαμβάνει υπόψη της τουλάχιστον τις βασικές αρ χές της Α γωγής για τον «τρόπο» και την κα ταλληλότητα ή μη του θέματος ή των μέσων που πραγματεύεται, ενώ η παιδαγωγική λειτουργία εξάλλου πρέπει να είναι, εξ ορισμού, - αφού εμπεριέχεται η Λογοτεχνία - απαλλαγμένη από διδακτισμ ό κα ι ανιαρή ηθικολογία, που θα τείνουν να γίνουν α υτοσκ οπός.5

Τέχνης, το οποίο όμως, επειδή φως και των επιστημών της Αγωγής. Ε απευθύνεται στο παιδί, εξετάζεται υπό τοέργο τσι το πα ιδικό λογοτέχνημα αποτελεί

Ο

ορισμός αυτός, που κα ταρχήν φαίνεται αντιφ ατικός κα ι αυτοαναιρούμενος, περιέχει εντούτοις και τη δική του δυναμική και δύναμη επηρεασμού, ώστε τελευταία να κερδίζει πά λι έδαφ ος η άποψη πω ς και τα έργα Τ έχνης πρέπει να χρησιμοποιούνται ω ς διδακ τικά μέσα ό χι μόνο του ωραίου, αλλά και του ηθικού κα ι του καλού.6 Από την άλλη πλευρά, βέβαια, πρέπει να παραδεχτούμε πω ς με τον ορισμό αυτό ανανεώ νονται οι δυσκολίες στον προσδιορισμό της έννοιας της «Τέχνης». Οι δυσκολίες αυτές παρουσιάζονται ευνόητα, πρώ τα πρώ τα, στην ειδική Τέχνη της λογοτεχνικής συγγραφής για πα ιδιά .7 Ή δ η , τον Ιούνιο του 1900, ο Κωστής Παλαμάς έγραφε στην εφημερίδα «Εστία» άρθρο με τίτλο «Ποίησις και Παιδαγωγική»,8 παρεμβαίνοντας στο ζήτημα που είχε τότε τεθεί: «έχομεν ή δεν έχομεν ποίησιν μορφωτικήν της πα ιδικής ψυχής;». Στο σημαντικό αυτό άρθρο ο Π αλαμάς παρεμβαίνει ω ς ένας ποιητής-παιδαγωγός: «Ω σοφοί παιδαγωγοί, υπάρχει εις την ποίησιν δύναμις μορφωτική της πα ιδικής ψυχής και δύναμις εξανθρωπιστική εκεί όπου η επιστήμη σας πολύ φοβούμαι ότι δεν την φαντάζεται». Φ τάνει ακόμα να υποστηρίξει: «Τα ωραιότερα παιδαγωγικά ποιήματα είναι ακριβώς εκείνα που δεν γράφονται για τα παιδιά». Αφού απαριθμούσε τις πηγές, από τις οποίες δεν θα αντλούσε ποιήματα, και τα θεωρητικά και επιστημονικά βάθρα της επο χής για την προσέγγιση αυτών τω ν ποιημάτων, διευκρίνιζε την παιδαγωγική του θεωρία: «Θ α προσέτρεχα εις τους ποιητάς μας· εις εκείνους οι οποίοι με συγκινούν, διότι είναι ποιηταί όχι δια τούτον ή εκείνον τον σκοπόν, όχι δια τα παιδιά, ή δια τα ς κυρίας, ή δια τα ς πα ραμάνας [...], αλλά διότι είναι ποιηταί, χω ρίς σ κοπόν κανένα, ή μόνον διότι είναι, χω ρίς κανέν άλλο διατί ή διότι, εκ μόνης της αγνής τω ν ιδιοσυγκρασίας και της βαθείας ευσυνειδησίας των· [...] Και δεν θα τους έβαζα εις κανένα κόπον τους ποιητάς αυτούς, δεν θα τους προσεκάλουν, δε θα τους επέβαλλον «να κατέλθουν από τα αιθέρια ύψη των μέχρι της πα ιδικής ψυχής», [...] Δια τον λόγον ότι η παιδική ψυχή είναι τι δυσκολοφ άνταστος (sic) υψηλοτέρα κα ι είναι από ύφασμα αιθεριώτερον πολλών άλλω ν ψυχών τα ς ο ποίας βαρύνει ο χρόνος κα ι η πεζότης, δια τον λόγον ότι η παιδική αύτη ψυχή ίσ ταται πολύ πλησιέστερον πά σης αγνής ποιήσεως ή όσον το υποθέτει κα ι αυτή ακόμη η ποίησις. Ακριβώς θα τους παρεκάλουν τους ποιητάς

τούτους να παραμείνουν εις τα αιθέρια ύψη τω ν [...]». α έλεγε κανείς ότι ο Π αλαμάς, προβληματιζόμενος πάνω στο δυϊσμό (ή διχασμό) της Π αιδικής Λογοτεχνίας: Τέχνη - Π αιδεία, επιχειρεί να ξεπεράσει το δίλημμα αποδεχόμενος, τελικά, το πρώ το μέρος του διλήμματος. Α λλά η πιο ακριβοδίκαιη ερμηνεία των λόγων του Π αλαμά θα ήταν, ότι ο ποιητής θεωρεί αυτονόητη την ουσία της Π αιδείας μέσα στην καλή ποίηση. Δεν είναι μακριά από μια τέτοια θέση η γνώμη της Σέλμα Αάγκερλεφ, ότι «το

Θ

παιδικό λογοτέχνημα είναι αληθινό όταν αρέσει τόσο στους μεγάλους όσο και στους μικρούς»· του Γρηγ. Ξενόπουλου, για τα «ωραιότερα, τα ποιητικότερα και τα ουσιαστικότερα πράγματα» που έγραψε για παιδιά ο Χ ανς Κρίστιαν Ά ντερ σεν «φυσικά, αυθόρμητα, πηγαία» και τα οποία «οι μεγάλοι [...] τα γουστάρουν το ίδιο με τα παιδιά σα λογοτεχνήματα, κι ακόμα βρίσκουν σ’ αυτά νοήματα, σύμβολα, ομορφιές, που τα παιδιά τα διαφεύγουν»· ή του Ζαχ. Παπαντωνίου, ο οποίος, έχοντας υπόψη του προφανώς το απόφθεγμα τη ς Α άγκερλεφ, όταν προλόγιζε «Το

20/αφιερωμα παγώνι» του έγραφε: «Για να δώσουμε το βιβλίο τούτο, ξεκινήσαμε από την αρχή πω ς το παιδικό βιβλίο είναι αποτυχημένο αν δεν διαβάζεται με απόλαυση από τους μεγάλους».9

Ω

στόσο για την Π αιδική Λογοτεχνία είναι αρμόδιοι (και πιο συγκεκριμένα οφείλουν)

να έχουν γνώμη και οι εκπρόσωποι των επιστημών της Αγωγής, αφού είναι Τέχνη με λειτουργικό χαρακτήρα και αντικειμενικό (κοινωνικό και μορφωτικό) σκοπό, που υπακούει σε συγκεκριμένες παιδαγωγικές αρχές. Έ τ σ ι όχι σπάνια υποστηρίζεται, ότι έργα που απευθύνονται στα παιδιά και τους νέους δεν θεωρούνται «λογοτεχνικά».10 Και αντίστροφα: λογοτεχνικά έργα κρίνονται ακατάλληλα για παιδικά αναγνώσματα. Η διχαστική αυτή προβληματική ξεκινάει, κατά ένα μέρος, από τη δυσκολία προσδιορισμού της νεότητας, αφού τα χρονικά όρια της παιδικής ηλικίας μετατίθενται ανάλογα με τις αντιλήψεις κάθε ε ποχή ς.11 Ο πω σδήποτε η Παιδική Λογοτεχνία διαφοροποιείται από τη γενική Λ ογοτεχνία εξαιτίας της ιδιαίτερης φύσης του αποδέκτη της και το σ κοπό για τον οποίο γράφεται. Ο συγγραφέας των παιδικών αναγνωσμάτων δεν γράφει ελεύθερα, αλλά έχει διαρκώ ς υπόψη του τον ειδικό αναγνώστη, στον οποίο απευθύνεται, και ανάλογα με την ηλικία και τον αντικειμενικό σ κοπό του προσαρμόζει το υλικό και την Τέχνη του. Επιπλέον το παιδί, στο οποίο απευθύνεται το λογοτεχνικό έργο, απαιτεί τη διατύπωση ορισμένου τύπου αφηγηματικού μηνύματος, αντιληπτού από την ηλικία του. Έ τ σ ι και το μήνυμα αυτό δεν απευθύνεται ελεύθερα, αλλά υπακούει αναλόγω ς, στην ανάγκη μετάδοσης γνώσεων ή στην ηθική και κοινωνική διαπαιδαγώγηση που επιβάλλεται. ΓΓ αυτό οι πρώ τες μορφές της Π αιδικής Λ ογοτεχνίας ήταν έντοντα διδακτικές, παιδαγωγικές (σχολικά εγχειρίδια) ηθοπλαστικές και ηθικοπλαστικές,12 σχεδόν «μη λογοτεχνικές» ή και «αντιλογοτεχνικές».

πω σδήποτε στην προσπάθεια λειτουργίας του παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου ως μέσου Α γωγής, θεωρήθηκε13 πω ς με το χρόνο διαμορφώθηκαν τρεις παιδαγωγικές αρχές: α) η κοινωνιοκεντρική αρχή (κατά τον περασμένο αιώνα), όπου η έμφαση του περιεχομένου του δίνεται στη διαιώνιση της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης και υπαγορεύει στο παιδί τη διάθεση να αποδεχθεί τους θεσμούς της κοινωνίας στην οποία ανήκει· β)η παιδοκεντρική αρχή, με έμφαση στην ικανοποίηση των πνευματικών και ψυχολογικών αναγκώ ν του παιδιού (κυριάρχησε από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας και εξακολουθεί να επηρεάζει τη λογοτεχνική δημιουργία για παιδιά)· γ) η διαλογοκεντρική αρχή, που άρχισε να παραμερίζει την παιδοκεντρική (τις τρεις τελευταίες δεκαετίες) και δίνει έμφαση εξίσου και στην ικανοποίηση των ψυχοπνευματικών αναγκών του παιδιού, αλλά και στην εμπέδωση των κοινωνικών θεσμών. Αν πρέπει να μιλήσουμε για κά τι καινούριο που εμφανίζεται στις μέρες μας, αυ,τό έγκειται στο γεγονός, ότι έχει συνειδητοποιηθεί η ανάγκη να αναγνωριστούν πολύ περισσότερα δικαιώ ματα στο λογοτεχνικό μέρος της Παιδικής Λογοτεχνίας. Γιατί η Π αιδική Λ ογοτεχνία έχει, εκτό ς των άλλων παιδευτικών και μορφωτικών σκοπώ ν της, και τον προορισμό της αισθητικής Παιδείας και μόρφωσης, της καλαισθητικής καλλιέργειας. Ά λ λω σ τε και στην ιστορική επισκόπηση της Παιδικής Λ ογοτεχνίας γίνεται μάλλον εύκολα σαφές, ότι αυτή δεν λειτούργησε κα τά τις πολύ γενικές σχηματοποιήσεις, που αναφέρθηκαν και στο άρθρο. Το «φυσικό» δικαίω μα επιλογής του θέματος από το συγγραφέα, η συγγραφική του ικανότητα, η μόρφωσή του και η ελευθερία στο προσωπικό ύφος και τα μηνύματά του, εντάσσουν στην Παιδική Λ ογοτεχνία πολλά έργα, ποικίλης ποιότητας και περιεχομένου. Και ακόμα πρέπει να υπομνήσουμε, ότι οι γενικές τάσεις και οι σκοποί της Π αιδικής Λ ογοτεχνίας σχετίζονται κάθε φορά με τις κοινωνικές δομές, τις παιδαγωγικές, αισθητικές, φιλοσοφικές, πολιτικές και οικονομικές αντιλήψεις που κυριαρχούν ή με τις νέες, που επιδιώκουν μακροπόθεσμα να τις αντικαταστήσουν, μέσω της Αγωγής του νέου ανθρώπου.14

Ο

αφιερωμα/21 Σημειώσεις 1. Βλ. πρόχειρα Rene Wellek - Austin Warren: Θεωρία Λογοτεχνίας. Πέμπτη έκδοση, Δίφρος, Αθήνα χ.χ., σελ. 17-18.

2. Ό.π., σελ. 32.

3. Ό.π., σελ. 306.

4. Βλ. Terry Eagleton: Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας. Εισαγωγή, θεώρηση μετάφρασης Δημήτρης Τζιόβας. Έκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1989, σελ. 22.

5. Το πολύ σημαντικό θέμα: «Το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο: έργο Τέχνης; μέσο Αγωγής;» εξετάστηκε από το Α' σεμινάριο του «Κύκλου του ελληνικού παιδικού βιβλίου», που έγινε το Φθινόπωρο του 1985 στη Θεσσαλονίκη. Τα πρακτικά του εκδόθηκαν από τις εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1989.

6. Βλ. Μιχ. 1. Μαραθεύτη: «Προβληματισμοί για το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο ως έργο Τέχνης και ως μέσο Αγωγής». Ό .π., σελ. 50, 52.

7. Πβ. τα όσα αναφέρει ο καθ. Μ. Γ. Μερακλής, στο: «Το παιδικό βιβλίο: έργο Τέχνης; μέσο Αγωγής;» Όπου σημ. 5, σελ. 15. Επίσης, αναφέρουμε εδώ τον ορισμό που δίνουν οι ιστορικοί της Παιδικής Λογοτεχνίας: «Με τον όρο "παιδική λογοτεχνία” δεν εννοούμε βέβαια τα λογοτεχνήματα που έχουν γράψει ή που γράφουνε τα παιδιά. Εννοούμε τα αισθητικά δικαιωμένα λογοτεχνικά κείμενα που είναι σε θέση να φέρουν το παιδί σε επαφή με το αισθητικό φαινόμενο της Τέχνης, - και ειδικότερα της Λογοτεχνίας. »Τα λογοτεχνικά αυτά κείμενα αποτελούν, κατά κανόνα, πνευματικά δημιουργήματα των μεγάλων. Γιατί αυτοί κυρίως διαθέτουν την ωριμότητα ή την απαραίτητη ικανότητα να προσφέρουν στο παιδί την αισθητική συγκίνηση που χαρίζει η Τέχνη» (Δημ. Γιάκου: Ιστορία της ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Από τον ΙΘ' αιώνα έως σήμερα. Δ' έκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1984, σελ. 7).

8. Κωστή Παλαμά: Άπαντα. Έκδ. τρίτη, Μπίρης, με την επιμέλεια του «Ιδρύματος Κωστή Παλαμά», τόμ. ΙΣΤ', σελ. 200.

9. Βλ. Δημ. Γιάκου, ό.π., σελ. 9.

10. Βλ. Βίκυς Πάτσιου: Η Λιάπλασις των Παίδων (1879-1922). Το πρότυπο και η συγκρότησή του. Έκδ. Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας. Γ.Γ.Ν.Γ. Αθήνα 1987, σελ. 9.

11. Ό.π., σελ. 9.

12. Ό.π., σελ. 10.

13. Βλ. Μιχ. I. Μαραθεύτη, ό.π., σελ. 56-57.

14. Για το θέμα αυτό βλ. και Χρ. Φράγκου: «Ο ψυχικός κόσμος του παιδιού και το παιδικό βιβλίο». Περιοδ. «Διαβάζω»», αριθ. 94, 1984 (αφιέρωμα στο παιδικό βιβλίο), σελ. 51-53.

22!αφιέρωμα

'Αντα Κατσίκη - Γκίβαλου

19ος αι.: Από τη λογοτεχνία

παιδική λογοτεχνία Ως αφετηρία της νεοελληνικής λογοτεχνίας καθορίζεται ο 11ος μ.Χ. αι., με το έπος του «Διγενή Ακρίτα», που είναι το «πρώτο λογοτεχνικό (γραπτό) κεί­ μενο, όπου χρησιμοποιείται η νέα ελληνική γλώσσα».1Σ’ αυτό συμφωνούν ό­ λοι οι ιστορικοί της νεοελληνικής λογοτεχνίας.2 Η έρευνα όμως του θέματος της μετάβασης από τη λογοτεχνία για μεγάλους στην παιδική λογοτεχνία ο­ δηγεί στο συμπέρασμα, ότι ως σημείο - τομή θα πρέπει να ορίσουμε το 1830, χρονιά, που σηματοδοτεί την «είσοδο» του ρομαντισμού στην Ελλάδα, ταυτό­ χρονα με τη δημιουργία του νεότερου ελληνικού κράτους. Κι αυτό γιατί στην περίοδο από τον 11ο ώς τον 19ο αι. δεν έχουμε λογοτεχνία γραμμένη ειδικά για παιδιά, όπως δεν είχαμε και στην αρχαιότητα.3 «παιδική» λογοτεχνία αρχίζει το 19ο αι. και αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να εξετάσου­ με τη σχέση της με τη γενικότερη λογοτεχνική παραγωγή και τις συνθήκες μέσα από τις οποίες δημιουργήθηκε αυτό το είδος. Μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους (1830) στη λογοτεχνία της εποχής κυριαρχούν τα ανδραγαθήματα του Αγώνα. Τα τραγούδια του

Η

Ρήγα ή η δημοτική ποίηση είναι κτήμα των «μετεπαναστατικών» Ελλήνων. Τα πρώτα ποιητικά λογοτεχνικά δείγματα εμφορούνται από το πα ­ τριωτικό συναίσθημα, τον τόνο του Θούριου, την παραίνεση, τον διδακτισμό, τη ρητορεία. Αυτά τα χαρακτηριστικά επεκτείνονται και στο θέα­ τρο και στον πεζό λόγο. Η επανάσταση και τα γεγονότα του Αγώνα κυριαρχούν στα «Απομνη-

αφιερωμα/23 μονεύματα». Αναφέρω ενδεικτικά τα «Απομνη­ μονεύματα πολεμικά» (1836) του Χρ. Περραιβού, τα «Απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη» από τον Τερτσέτη (1851), τα «Απομνημονεύματα του Μ ακρυγιάννη» γραμμένα από τον Βλαχογιάννη (1907). Π αράλληλα ο Α γώνας τροφοδοτεί σε μεγάλο βαθμό την επτανησιακή ποίηση με κύριους εκ­ προσώπους της τον Α. Κάλβο, το Δ. Σολωμό, τον Αρ. Βαλαωρίτη. Στα επτάνησα συγχωνεύεται η Κρητική και δημοτική παράδοση με την νεότε­ ρη, ανατροφοδοτημένη από την ιταλική, κυρίως, αλλά και γερμανική και γαλλική φιλοσοφία και αισθητική. Στην Αθήνα, όπου το 1833 μεταφέρθηκε η πρω­ τεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, κυριαρχεί στη λογοτεχνία το αισθητικό ρεύμα του ρομαντισμού των Φαναριωτών, οι οποίοι επι­ βάλλονται όχι μόνο πνευματικά, αλλά και διοι­ κητικά και κοινωνικά. Το γαλλικό κυρίως πνεύ­ μα (και πολύ λιγότερο το γερμανικό, με τον Α.Ρ. Ραγκαβή) μεταλαμπαδεύεται στην ελληνική πρωτεύουσα, όπου η κρητική παράδοση και το δημοτικό τραγούδι δεν βρίσκουν πρόσφορο έδα­ φος για να αναπτυχθούν ή να γονιμοποιηθούν. Η λυρική έξαρση από τη μια πλευρά και η απογοή­ τευση του ατόμου, από τη διάστασή του με τον κόσμο, από την άλλη, κυριαρχούν. Στο εκφρα­ στικό πεδίο αντιπαρατίθεται η δημοτική με την καθαρεύουσα, η οποία κυριαρχεί χωρίς όμως να εξαφανίζει τη λαϊκή γλώσσα. Ο Η λίας Τανταλίδης, τελευταίος Φαναριώτης, χρησιμοποιεί και τις δύο μορφές της γλώ σσας. Η επικράτηση της καθαρεύουσας έχει πολλαπλές ερμηνείες. Η κυ­ ριαρχία της ιδεολογίας του ιστορικού ρομαντι­ σμού (Κ. Π απαρρηγόπουλος) που επισημαίνει την ενότητα και συνέχεια του ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι το 19ο αι., καθώς και η α­ νάγκη επιβεβαίωσης της ταυτότητας του ελληνι­ κού έθνους επιβάλλουν την προβολή της συνέ­ χειας της γλώ σσας. Οι Φαναριώτες ως εκφρα­ στές αυτής της ιδεολογίας την υλοποιούν καθώς στελεχώνουν τις δομές του νέου εληνικού κρά­ τους. Η ίδια η ρομαντική ποίηση, καθώς τρέφει ένα θαυμασμό προς την κλασική αρχαιότητα, στρέφεται π ρος την αρχαΐζουσα γλώσσα μετά τις πρώτες «παραχωρήσεις» προς τη δημοτική.4 Ό ­ πως και ο Λ. Π ολίτης παρατηρεί, τη θέση του ρο­ μαντισμού αρχίζει να επηρεάζει «ένας νεοκλασι­ κισμός, που καθορίζει τώρα πια όσο πάει και πε­ ρισσότερο τη ζωή του τόπου».5 Στη συνέχεια, οι ποιητικοί διαγωνισμοί αποκλείουν την υποβολή ποιημάτων στη δημοτική.6 Η ρομαντική ποίηση περνάει οπω σδήποτε κρίση. Οι θρηνωδίες και ο βυρωνισμός, παρά τα στοιχεία αναρχικότητας που ο τελευταίος εκφράζει, δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των καιρών. Η δημοτική γλώ σ­ σα εκφραστής της επίκαιρης σκέψης φαίνεται ό­

τι μπορεί να ανανεώσει το αρρωστημένο κλίμα. Η α\ άθεση από το Π αν/μιο Αθηνών στον Α. Βα­ λαωρίτη να απαγγείλει το ποίημά του για τον Γρηγόριο Ε ' καθώς και η βράβευση, την επόμενη χρονιά, στον Βουτσιναίο διαγωνισμό της συλλο­ γής του Δ. Καμπούρογλου «Η φωνή της καρδιάς μου», γραμμένης στη δημοτική, δείχνουν ότι έχει γίνει συνείδηση το αδιέξοδο στο οποίο έχει οδη­ γήσει η εμμονή στο παρελθόν. Σε δύο χρόνια εμ­ φανίζονται ποιητές, όπω ς ο Γ. Βιζυηνός, ο Κ. Παλαμάς, ο Γ. Σουρής, οι οποίοι εκφράζουν τη νέα ποιητική γενιά. Στα ποιήματά τους υπάρχουν α­ φομοιωμένα στοιχεία της δημοτικής και της εφτανησιακής ποίησης. Έ τ σ ι περνάμε στη γενιά του 1880.

Σ

τα ίδια αυτά μετεπαναστατικά χρόνια εκτός από την ποίηση που καθιερώνεται περισσό­ τερο με τους πανεπιστημιακούς ποιητικούς δια­ γωνισμούς, αναδεικνύεται κα ι η πεζογραφία. Ε­ κτός από τα Α πομνημονεύματα, κυρίαρχη μορ­ φή είναι το μυθιστόρημα και μάλιστα το ρομαντι­ κό. Θ έματά του, τα θέματα της ρομαντικής ποίη­ σης: Ερωτικά πάθη και αδιέξοδα, έξαρση ηρωι­ κών κατορθωμάτων κα τά την περίοδο του Αγώ­ να. Το ελληνικό μυθιστόρημα γράφεται κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Ή δη από την εποχή του Α­ γώνα έχουμε σε ελληνική μετάφραση μυθιστορή­ ματα όπω ς «Τα κα τά Παύλον και Βιργινίαν» (1822, μετφ. Ν. Πίκκολου) ή τα «Ηθικά διηγήμα­ τα» (1825) του Bernadin de Saint-Pierre. Αλλά και ελληνικά ρομαντικά μυθιστορήματα όπω ς ο «Λέ­ ανδρος» του Π . Σούτσου μιμούνται ξένα πρότυ­ πα. Η πρόσφατη ιστορία αποτελεί το βασικό ερέ­ θισμα για τη συγγραφή των πρώτων μυθιστορη­ μάτων: «Λέανδρος» (1834) του Π. Σούτσου, «Ορ­ φανή της Χίου» (1839) του I. Πιτσιπιού. Ο αγώ­ νας του ’21 παραστατικότερα εμφανίζεται στο έργο του Στ. Ξένου «Η ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1852). Το ιστορικό μυθιστόρημα αναφέρεται και στο μεσαίωνα. Ο Α .Ρ. Ραγκαβής θα εμπνευσθεί από το «Χρονικό του Μορέως» και από τον W. Scott και θα γράψει το 1850 τον «Αυθέντη του Μ ορέως» και ο Ζαμπέλιος το 1871 τους «Κρητικούς γόμους». Ο Κ. Ράμφος με τον «Κατσαντώνη» (1860) και το έργο «Αι τελευταίοι ημέραι του Αλή Π ασά» (1862) θα κάνει το ιστορι­ κό μυθιστόρημα λαϊκό ανάγνωσμα. Στο ιστορικό μυθιστόρημα μπορούμε να κατατάξουμε και την «Π άπισσα Ιωάννα» του Ε. Ροΐδη παρά τον εμφα­ νή κριτικό και ειρωνικό χαρακτήρα της και όχι τον αφηγηματικό. Το στοιχείο όμως του ρεαλι­ σμού στο ιστορικό μυθιστόρημα κυριαρχεί στο έργο του Παύλου Καλλιγά «Θάνος Βλέκας» (1855) που αναφέρεται με ιδιαίτερη κριτική οξύ­ τητα σε σύγχρονα γεγονότα της οθωμανικής πε­ ριόδου, όπω ς η ληστοκρατεία και η κακοδιοίκη­ ση. Στα 1879 ο Δ. Βικέλας με το «Λουκή Λάρα»

24/αφιερωμα θα δώσει άλλο ένα δείγμα μπολιάσματος του ρε­ αλισμού στο ιστορικό μυθιστόρημα. Ο ηρωικός τόνος είναι χαμηλωμένος· πλησιάζει η ώρα του η­ θογραφικού διηγήματος που θα ακμάσει στη γε­ νιά του 1880. Η ελληνική, λοιπόν, λογοτεχνία (ποίηση και πεζογραφία) κατεξοχήν ρομαντική με αναφορά σε ιστορικά γεγονότα, έντονα συναισθηματική, με τόνο ρητορικό ή διδακτικό, σε μεγάλο βαθμό

ικανοποιούσε τις κρατούσες τότε παιδαγωγικές αντιλήψεις. Πολλά λογοτεχνήματα που χαρα­ κτηρίζονται από πατριωτική έξαρση, θρησκευτι­ κότητα, διδακτισμό «χρησιμοποιήθηκαν» ως παιδικά αναγνώσματα. Έ τ σ ι στα πρώτα περιοδι­ κά γραμμένα ειδικά για παιδιά, που κυκλοφο­ ρούν αυτή την εποχή, διαπιστώνουμε ότι καταχωρούνται ποιήματα των ρομαντικών φαναριωτών ποιητών ή των επτανησίων, όπω ς π.χ . I. Καρασούτσα, Α .Ρ. Ρ αγκαβή, Α χ. Π αράσχου, Θ. Ορφανίδη, Α. Κατακουζηνού, Α. Λ ασκαράτου στο περιοδικό «Εφημερίς των παίδων » (Αθήνα 1868-1893) κατά τα έτη Θ '-ΙΔ ' της κυκλοφορίας του7, ή των Η. Τανταλίδη, Δ. Σολωμού, Γ. Ζα­ λοκώστα στο περιοδικό για νέους «Αθηναΐς» (Α­ θήνα, 1876- 1882).® Αν εξετάσουμε τα περιεχόμε­ να των πρώτων παιδικών περιοδικών, όπω ς «Παιδική Αποθήκη» (1836), «Η Φ ιλόστοργος Μήτηρ» (1862-1866), «Εφημερίς των Παίδων» (1868-1893), « Ή βη» Α. (1874), «Αθηναΐς» (1876-1882), «Η Διάπλασις των Παίδων» (18791945)9, θα παρατηρήσουμε ότι οι εκδόσεις αυτές κυριαρχούνται από κείμενα που αναφέρονται σε γνω στικές περιοχές του ανθρώπου - μυθολογία, ιστορία, γραμματική, γεωγραφία, φυσική, θρη­ σκεία, γενικότερες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Α­ πό την άποψη των λογοτεχνικών ειδών εκπροσω­ πούνται η ποίηση και η πεζογραφία με διηγήματα και μυθιστορήματα ιστορικού και ηθικοδιδακτικού περιεχομένου. Γλώσσα των περιοδικών αυ­ τών είναι η καθαρεύουσα ή καλύτερα η αρχαΐζουσα. Βασικός σ κοπός τους η υλοποίηση της παι­ δαγω γικής αρχής του «τέρπειν άμα και διδάσκειν», που είναι κυρίαρχη εκείνη την εποχή και στον ευρωπαϊκό χώρο. Ακόμη και ο τίτλος του γαλλικού περιοδικού «Magasin d ’ education et de recreation» (1864-1915), από το οποίο πολλά κεί­ μενα μεταφράστηκαν αργότερα στη «Διάπλαση των Π αίδων»,10 το επιβεβαιώνει. Ό λ α τα περιο­ δικά στο πρώτο φύλο της κυκλοφορίας τους αναφέρονται στον ψυχαγωγικό, ηθικοδιδακτικό, αλ­ λά και μορφωτικό χαρακτήρα τους. κτός όμως από ποιήματα Ελλήνων ρομαντι­ κών της αθηναϊκής ή επτανησιακής σχολής, που φιλοξενούνται στα «παιδικά» περιοδικά, τα οποία εκδίδονται την ίδια αυτή περίοδο, συνα­ ντάμε και πεζά ή ποιητικές συλλογές γραμμένες ειδικά για παιδιά. Συγγραφείς τους, κυρίως Φα-

Ε

ναριώτες ρομαντικοί. Έ τ σ ι έχουμε τα «Παίγνια ή Ποιημάτια διάφορα» (1839) του Η. Τανταλίδη την τρίτομη «Ελληνική Χρηστομάθεια» (1841), του Α .Ρ. Ραγκαβή το «Γεροστάθη» (1858) του Λ. Μελά, τους «Μύθους έμμετρους» του Π. Σούτσου, τους «Μύθους» (1846) του Κατακουζηνού κ .ά .11 Τα έργα αυτά, γραμμένα σε αρχαΐζουσα γλώσσα, διακρίνονται για τον παραινετικό, ρη­ τορικό, διδακτικό τόνο και την προβολή του πα­ τριωτικού συναισθήματος. Έ χουν, δηλαδή, κοι­ νά μορφολογικά και ιδεολογικά στοιχεία με τα κείμενα της σύγχρονής τους ρομαντικής αθηναϊ­ κής λογοτεχνίας. Λείπει, φυσικά, το ερωτκό στοιχείο και τονίζεται η θρησκευτικότητα. Στο «Γεροστάθη», το κ α τ’ εξοχήν αντιπροσωπευτικό μυθιστόρημα για παιδιά, διακρίνουμε την έντονη επίδραση του ιστορικού ρομαντισμού και τον το­ νισμό της ενότητας του έθνους με αναφορές και στην αρχαία εποχή.12 Έ χουμε όμως και κριτική αναφορά στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ο συγγραφέ­ ας αποτρέπει τους νεαρούς αναγνώστες να δια βάσουν τα σύγχρονα μυθιστορήματα, που χαρα­ κτηρίζονται ω ς «ελαφρά». Η χρησιμοποίηση ε­ ξάλλου μύθων στην παιδική ποίηση εξηγείται εύ-

αφιερωμα/25 κόλα, αν λάβουμε υπόψη μας τον ψυχαγωγικό και διδακτικό συγχρόνως χαρακτήρα του μύθου. Δεν είναι τυχαίο ότι παλιότερα ο Γ. Βηλαράς, ι­ διαίτερα ευαίσθητος σε θέματα παιδείας, έγραψε μύθους πάνω στα πρότυπα του Αισώπου και του La Fontaine. Το πνεύμα, λοιπόν, μέσα στο οποίο κινείται η παιδική λογοτεχνία στα πρώ τα βήματα της εμ­ φάνισής της είναι αυτό που κυριαρχεί στη ρομα­ ντική πεζογραφία και ποίηση. Η κυριαρχία των Φαναριωτών στην πνευματική ζωή της πρωτεύ­ ουσας καθώς και στις νευραλγικές θέσεις της δη­ μόσιας διοίκησης, είχε την α ντανάκλασή της και στην αγωγή, τόσο μέσα από τη σχολική παιδεία όσο και από την εξωσχολική λογοτεχνία. Στην ίδια αυτή περίοδο (1830-1880), όμως, έ­ χουμε και λογοτεχνήματα που διαβάστηκαν από νέους χωρίς να έχουν γραφεί γι’ αυτούς. Τ α έργα αυτά και σήμερα διαβάζονται από άτομα νεαρής ηλικίας. Ανάμεσά τους «Η ηρωΐς της ελληνικής επαναστάσεω ς» του Στ. Ξένου, ο «Θ άνος Βλέκα ς» του Π. Καλλιγά, και ο «Λουκής Λ άρας» του Δ. Βικέλα. Το ίδιο συμβαίνει και στην Ευρώ­ πη, όπου πολλά ιστορικά, ιπ ποτικά ή περιπετειώ­ δη μυθιστορήματα διαβάζονται και από παιδιά χωρίς να έχουν γραφεί γι’ αυτά. Έ τ σ ι κλασικά έργα όπω ς «Ο Ροβινσών Κρούσος», «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ», μυθιστόρημα του W. Scott, ή του A. Dumas βρήκαν ανταπόκριση στις ψυχικές και αισθητικές α νάγκες των παιδιών. Τα ίδια κεί­ μενα μεταφρασμένα έγιναν αγαπητά παιδικά α­ ναγνώ σματα και στην Ελλάδα.

Οπως παρατηρεί κανείς, ελάχιστα είναι τα λο­ γοτεχνικά έργα που είναι γραμμένα και απευθύ­ νονται σε παιδιά. Η ύπαρξη λογοτεχνίας απο­ κλειστικά για παιδιά σχετίζεται με το γενικότερο ενδιαφέρον της πολιτείας για το παιδί και την εκ­ παίδευσή του. Ό τ α ν στην Ευρώπη η υποχρεωτι­ κή εκπαίδευση γενικεύεται στο δεύτερο μισό του 19ου αι. καταλαβαίνουμε, γιατί τότε αρχίζει να εντείνεται και το ενδιαφέρον για τη δημιουργία της κατάλληλης για το παιδί λογοτεχνίας. Στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. η ελληνική κοινωνία αρχίζει να οργανώνεται σε νέες βάσεις. Η αστική τάξη με εκφραστή της στην πολιτική τον Χαρ. Τρικούπη προτείνει την αναδιοργάνωση του κράτους. Η δημοτική γλώ σ­ σα επιβάλλεται και παραμερίζει την καθαρεύου­ σα χάρη στους αγώνες του Γ. Ψυχάρη. Η στροφή προς το σύγχρονο ελληνισμό εκφράζεται με τη μελέτη του νεότερου λαϊκού πολιτισμού, στην ο­ ποία πρω τοστατεί ο Λ. Π ολίτης, και με τη μελέ­ τη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής λογοτε­ χνίας (Κ. Σάθας, Σπ. Λάμπρος). Η ποίηση επηρε­ άζεται από το αισθητικό ρεύμα του παρνασσι­ σμού που δίνει έμφαση «στο καθημερινό και οι­ κείο».13 Στην πεζογραφία το ιστορικό μυθιστό­ ρημα διαδέχεται το σύντομο ηθογραφικό διήγη­

μα με αναφορά στην ελληνική ύπαιθρο. Γλώσσα της λογοτεχνίας είναι πια η δημοτική. Η θεματο­ λογία είναι ίδια μ ’ αυτήν του ρομαντισμού, όμως ιδωμένη από ένα εντελώς διαφορετικό πρίσμα. Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο υπερβολής, όλα τα θέματα αγγίζουν τον άνθρωπο μέσα σ’ ένα κλίμα οικειότητας, χαράς, καθημερινής βιωμένης ευ­ τυχίας. Μέσα σ ’ αυτό το κλίμα πρω τεργάτες της παιδι­ κής λογοτεχνίας είναι συγγραφείς που ξεχωρί­ ζουν τόσο για τη συμβολή τους στα νέα λογοτε­ χνικά αισθητικά ρεύματα, όσο και για τους αγώ­ νες για την κυριαρχία της δημοτικής γλώ σσας, ό­ π ω ς ο Ά γγελ ο ς Βλάχος με τα « Ά σ μ α τα σχολι­ κά» (1889), ο Βιζυηνός με τα «Π αιδικά τραγού­ δια» (1877-1884), ο Δ. Καμπούρογλους με τη συλ­ λογή «Μύθοι και διάλογοι προς χρήσιν των ανήβων» (1881) και αργότερα, το 1904, με το βιβλίο «Στίχοι και μύθοι δια τα παιδιά», ο Α. Π άλλης με τα «Τραγουδάκια για παιδιά» (1889) που τα ξανατυπώνει στον «Ταμπουρά και κόπανο» (1907) και αργότερα στα «Κούφια καρύδια» (1915) και φυσικά ο Γρ. Ξενόπουλος με το μυθιστόρημα «Η

26/αφιερωμα αδελφούλα μου» (1891) και με τα ποικίλα δημοσιεύματά του με ψευδώνυμα στη «Διάπλαση». Ο Γρ. Ξενόπουλος θα σηματοδοτήσει όλη την πο­ ρεία της παιδικής λογοτεχνίας και στις πρώτες δεκαετίας του 20ού αι. και θα διαδραματίσει ση­ μαντικότατο ρόλο στην αγωγή και στην αισθητι­ κή καλλιέργεια των παιδιών. Τα κείμενα της τελευταίας εικοσαετίας του 19ου αι. που είναι γραμμένα για παιδιά είναι α­ παλλαγμένα από τον άκρατο διδακτισμό καθώς και από το στενό ηθικοθρησκευτικό πλαίσιο. Το πατριωτικό συναίσθημα ασφαλώς καλλιεργείται, αλλά όχι κατά τρόπο ασφυκτικό. Η δημοτική γλώ σσα καθώς και ο τρόπος αντιμετώπισης της όλης θεματολογίας της παιδικής λογοτεχνίας προσεγγίζουν περισσότερο τον ψυχικό κόσμο του παιδιού και τα ενδιαφέροντά του. Στο χώρο των παιδικών περιοδικών πρωτεύου­ σα θέση κατέχει η «Διάπλαση των Π αίδων», η ο­ ποία φιλοξενεί στους κόλπους της, εκτό ς από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της αθηναϊ­ κής και επτανησιακής σχολής, όλους τους ση­ μαντικούς αργότερα εκπροσώπους της γενιάς του 1880 και μεταγενέστερους όπω ς τους Δ. Καμπούρογλου, Γ. Σουρή, 1. Πολέμη, Γ. Δροσίνη, X. Ά ννινο , Κ. Π αλαμά, Γ. Βιζυηνό, Α. Προβελέγγιο, Ρ. Φιλύρα, Γ. Βλαχογιάννη, Τ. Ά γ ρ α , Σ. Σκίπη, φυσικά τους Αρ. Κουρτίδη και Γρ. Ξενόπουλο, πρω τεργάτες του περιοδικού και πολλούς άλλους. Επίσης δημοσιεύει ξένα έργα σε μετά­ φραση, είτε συγγραφέων «παιδικών», είτε εκπρο­ σώπων των νέων λογοτεχνικών ρευμάτων. Έ τσ ι έχουμε κείμενα του Ά ντερσεν, του Βερν, των Γκριμ, της Σ. Λάγκερλεφ, όπως και των Λέσιγγ, Τσέχωφ, Ουγκώ, Σαίξπηρ, Γκωτιέ, Κοπέ, Μορεάς κ.ά. Πέρα όμως από τα λογοτεχνήματα που δημο­ σιεύονται στη Διάπλαση ή σε άλλα περιοδικά, και στην τελευταία εικοσαετία του 19ου αι. αλλά και στον 20ό, υπάρχει μεγάλο μέρος λογοτεχνι­ Σημειώσεις 1. Λ. Πολίτη, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, γ' έκδ. Αθ. 1980, σελ. 3.

2. Βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Λ. Πολίτης, Μ. Vitti, A. Mirambel Br. Lavagnini κ.ά.

3. Από την αρχαιότήτα ώς το 19ο αι. είχαμε κείμενα λογοτε­ χνίας που τα χρησιμοποιούσαν και ως διδακτικά κείμενα· δεν ήταν όμως γραμμένα για παιδιά. Βλ. Ιστορίες Παιδι­ κής Λογοτεχνίας, Δ. Γιάκου, X. Σακελλάριου, Α. Δελώνη, Β. Αναγνωστόπουλου.

4. Λ. Πολίτη, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας γ' εκδ. Αθ. 1980, σελ. 174.

5. Ο.π. Για την ιδιοτυπία του ρομαντισμού που στρέφεται με θαυμασμό βλ. και Παν. Μουλλά, «Η Λογοτεχνία από τον αγώνα ως τη γενιά του 1880 στην Ιστορία του Ελληνικού έ­ θνους» τομ. ΙΓ, σελ. 505.

6. Στα 1862 αίρεται η απαγόρευση υποβολής έργων στη δημο­ τική, αλλά το αρχαϊστικό πνεύμα κυριαρχεί ώς το 1870.

7. Βλ. Μάρθας Καρποζήλου, «Ελληνικός νεανικός τύπος»

κών έργων, που διαβάζονται από παιδιά χωρίς να απευθύνονται σ’ αυτά, το ίδιο συμβαίνει και με τα μεταφρασμένα έργα. Αναφέρω χαρακτηριστικά τον Π απαδιαμάντη, τον Καρκαβίτσα, τον Ξενόπουλο.

Η σχέση λογοτεχνίας για μεγάλους - παιδικής λογοτεχνίας στα τέλη του 19ου αι. είναι ανάλογη με αυτήν που υπήρχε ώς το 1880. Συγγραφείς, πε­ ριεχόμενο, αισθητική μορφή των έργων πολλές φορές είναι κοινά. Εκείνο που δεν έχει εξαλειφθεί στην παιδική λογοτεχνία είναι ο διδακτισμός, ο οποίος συνδέεται με τις παιδαγωγικές αντιλή­ ψεις, που δεν θεωρούσαν το παιδί ως αυτόνομη προσωπικότητα και δεν αντιμετώπιζαν με τον α­ νάλογο σεβασμό τα δικαίω ματά του στην κοινω­ νία, στην ψυχαγωγία, στη μόρφωση. Συμπερασματικά, η ανάδυση του είδους της παιδικής Λογοτεχνίας στην Ελλάδα συνδέεται με τις συγκεκριμένες κοινωνικές διεργασίες, που κάνουν την εμφάνισή τους τον 19ο αιώνα. Ιδιαίτερα οι οικονομικές και κοινωνικές μετα­ βολές που σηματοδοτούν την άνοδο της αστικής τάξης, επιφέρουν ευρύτερες μεταβολές στις ίδιες τις δομές της οικογένειας, στους τύπους και τις αρχές της εκπαίδευσης, στο ευρύτερο αξιακό πλαίσιο δράσης της ίδιας της κοινωνίας.

Το παιδί αρχίζει να αναδεικνύεται ως αυτόνο­ μη μονάδα που διεκδικεί την ικανοποίηση των α­ ναγκών του, το δικό του «πνευματικό» και μορ­ φωτικό χώρο, τις ιδιαίτερες κοινωνικές του σχέσεις. Σ’ αυτή την απαίτηση έρχεται να ανταποκριθεί η παιδική λογοτεχνία, που σε πρώτη φάση συν­

δέεται οργανικά ή ταυτίζεται με τη λογοτεχνία για μεγάλους, για να αυτονομηθεί σταδιακά, προβάλλοντας τις νέες ηθικο-κοινωνικές αξίες και πρακτικές, που θα επικρατήσουν, διατηρώ­ ντας την κυριαρχία τους, - με τις ανάλογες προ­ σαρμογές - μέχρι τα μέσα του 20ού αι.

(1830- 1914), Καταγραφή, εκδ. Ιστορικό Αρχείο της Ελλη­ νικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, αρ. 12 Αθ. 1987, σελ. 45.

8. Ό.π., σελ. 70.

9. Για τα στοιχεία, τους σκοπούς, τα περιεχόμενα και συνερ­ γάτες των περιοδικών άντλησα από το βιβλίο της Μάρθας Καρποζήλου, «Ελληνικός και Νεανικός Τύπος, Κα­ ταγραφή».

10. Βλ. Βίκυς Πάτσιου, «Η Διάπλασις των Παίδων» (1879-1922) το πρότυπο και η συγκρότησή του», εκδ. Ιστο­ ρικό Αρχείο Ελληνικής νεολαίας, Γεν. Γραμματεία Νέας Γενιάς, αρ. 15, Αθ. 1987, σελ. 69- 84.

11. Για τα πρώτα φανερώματα της παιδικής λογοτεχνίας, βλ. Δ. Γιάκου, Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας, από τον /Θ ' αι. έως σήμερα. Αθ. 1977, σελ. 23-40.

12. Βλ. Π. Μουλλά, «Η Λογοτεχνία από τον αγώνα ως τη γενιά του 1880», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ', σελ. 509.

13. Λ. Πολίτη, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. γ', Αθ. 1980, σελ. 187.

αφιερωμα/27

Βίτω Αγγελοπούλου

Το παιδί και τα προβλήματα του

Στο κείμενο που ακολουθεί καταβάλλεται προσπάθεια να προσδιοριστεί η εμφάνιση του παιδιού στη θεματολογία και την εξέλιξη της σύγχρονης παιδι­ κής λογοτεχνίας. Ιδιαίτερο, μάλιστα, ενδιαφέρον έχει η απεικόνιση στα σύγ­ χρονα λογοτεχνικά έργα για παιδιά, των προβλημάτων του, που συνειδητο­ ποιεί το παιδί, και ο τρόπος που αντιμετωπίζει όσα το απασχολούν. Μια σύντομη αναφορά σε ένα χαρακτηριστικό ιστορικό δείγμα παιδικού λο­ γοτεχνήματος, μπο/: εί να μας εισάγει καλύτερα στο θέμα, δείχνοντάς μας και το είδος της εξέλιξι, ?, που αναφέρθηκε. την «Παιδική Α ποθήκη»,1 το πρώ το παιδι­ κό περιοδικό που κυκλοφόρησε στην Ε λλά­ δα - το 1836 από τον Δημήτριο Π ανταζή - , στο δεύτερο και τελευταίο τεύχος της, βρίσκουμε ένα κείμενο με τον τίτλο «Η ιστορία του Κωνσταντί­ νου Γ. μικρού καλού παιδιού». Αξίζει τον κόπο να παραθέσομε μερικές γραμμές του. «Ο Κωνσταντίνος Γ. ήτον ωραίον μικρόν παι­ δάκι, δυνατόν και υγιές· υπήκουε πάντοτε εις

Σ

τους γονείς του και ανωτέρους του, εκτέλει (sic) προθύμως και ακριβώ ς όλα τα χρέη του προς τον Θεόν και τους ανθρώπους. Εσύχναζε αδιακόπω ς εις το σχολείον, είχε μεγάλην επιμέλειαν και επροχώρει θαυμασίως εις όλα του τα μαθήματα, ηγάπα εγκαρδίως όλους του τους συμμαθητάς, εβοήθει τους πτωχούς με ό,τι ημπόρει· (sic) δια ό­ λα ταύτα τα προτερήματα ο Κωνσταντίνος ηγαπάτο κα ι ετιμάτο από όλους όσοι τον εγνώ ριζον

28/αφιερωμα εδεικνύετο πάντοτε ω ς παράδειγμα κα λής ανα­ τροφής». Στην εξέλιξη της ιστορίας ο μικρός Κωνστα­ ντίνος αρρωσταίνει βαριά κι είναι ετοιμοθάνα­ τος. Α λλά ακόμα κ αι σ τις τελευταίες του στιγμές δεν παύει να είναι πρότυπο αρετής: «Μητέρα μου, απεκρίθη ο κα λός Κ ωνσταντίνος, συ εστάθης προς εμέ τόσον καλή, πάντοτε μου έκαμνες καλόν, συ με εγέννησες, συ με έθρεψες, με εδίδαξες τα χρέη μου και με έστειλες καθημέραν εις το σχολείον, όπου εδιδασκόμην τόσα καλά πράγ­ ματα έως προ ολίγου [...]». Το πνεύμα του διηγήματος αυτού, παρά την σχεδόν ανύπαρκτη λογοτεχνική του αξία, είναι σύμφωνο με το πνεύμα της εποχής που γράφτηκε. Ο 19ος αιώνας, όπω ς είναι γνω στό, είναι ο αιώ­ νας που άρχισε να διαμορφώνεται η λογοτεχνία για παιδιά. Είναι, λοιπόν, φυσικό ν ’ αντανακλά τους προβληματισμούς, τις αξίες και τις τάσεις της κοινωνίας μέσα στην οποία αναπτύσσεται, δείχνοντας ταυτόχρονα τις εκάστοτε επικρατού­ σες αντιλήψεις σχετικά με το νεαρό άτομο και τον τρόπο αγωγής και αντιμετώ πισής του. Το ψυ­ χαγωγικό στοιχείο στο εξωσχολικό ανάγνωσμα όχι μόνον δεν υπολογίζεται - αφού ούτε και το παιχνίδι θεωρείται απαραίτητο για το παιδί αλλά και υποτάσσεται στις απαιτήσεις της αγω­ γής. Μ ιας αγωγής αυταρχικής και συνάμα υπερ­ προστατευτικής, που θεωρεί βέβαιο ότι θα φτάσει στους στόχους της με τη διδαχή, ότι θα δημιουρ­ γήσει, δηλαδή, το προδιαγραμμένο μοντέλο του χρήσιμου στην κοινωνία ανθρώπου. Έ τσ ι, τα παιδιά που παρουσιάζονται μέσα στα βιβλία και κυρίως οι ήρωες, τα βασικά πρόσωπα, είναι πρό­ τυπα συμπεριφοράς, προικισμένα όπω ς «το μι­ κρόν καλόν παιδίον, ο Κ ωνσταντίνος Γ.» μ’ όλες τις αρετές. Από την εποχή εκείνη, όμως, ώ ς σήμερα, ύστε­ ρα από διαδοχικές επαναστάσεις και πα γκό­ σμιους καταστροφικούς πολέμους, μαζί με την εκβιομηχάνιση, την ανάπτυξη των εν γένει επι­ στημών και την κεραυνοβόλα εξέλιξη του τεχνι­ κού πολιτισμού, έγιναν βασικές κοινωνικοοικο­ νομικές ανακατατάξεις. Οι ανακατατάξεις αυ­ τές έφεραν ριζικές μεταβολές στον τρόπο ζωής και νοοτροπίας των ανθρώπων και, ταυτόχρονα, δημιούργησαν πλήθος προβλήματα και ανάγκες, που στη σύγχρονη εποχή, το τέλος του 20ού αιώ­ να, απαιτούν εντελώς διαφορετική αντιμε­ τώπιση. Οι ριζικές αυτές μεταβολές είχαν και έχουν τις επιπτώσεις τους, φυσικά, και στην παιδική ηλι­ κία. Εξάλλου, ύστερα από τις έρευνες και τα πο­ ρίσματα της παιδοψ υχολογίας και της παιδαγω­ γικής, μεταβλήθηκε και η στάση των ενηλίκων α­ πέναντι στο παιδί. Η α υταρχική και υπερπροστα­ τευτική συμπεριφορά έδωσε τη θέση της στις αρ­

χές της ισοτιμίας και του σεβασμού της ιδιαίτε­ ρης προσω πικότητας του παιδιού. Το σύγχρονο παιδί ζει εντελώς διαφορετικά α π’ ό,τι ζούσε, όχι μόνο το προπολεμικό, αλλά και το παιδί των πρώτων μεταπολεμικών χρό­ νων. Οι βιοτικές του συνθήκες, ιδιαίτερα στις α­ στικές περιοχές, έχουν αλλάξει ριζικά - και όχι πάντα προς το καλύτερο - και οι εμπειρίες του - ποικιλόμορφες - και α υτές όχι π άντα θετικές έχουν διευρυνθεί, ύστερα από τον καταιγισμό των εξωτερικών ερεθισμάτων που δέχεται από το κοινωνικό του περιβάλλον, από την τηλεόραση, τη διαφήμιση και τόσα άλλα. Δεν υπάρχει πια προστατευμένη παιδική ηλικία. Εικόνες, σκηνές και απόηχοι από κάθε είδους γεγονότα, που αφο­ ρούν και συγκινούν ολόκληρη την ανθρωπότητα, εισβάλλουν ακόμα και μέσα στα σπίτια μας και προβάλλονται μπροστά στα μάτια των παιδιών μας. Πλήθος, λοιπόν, οι εμπειρίες τους και οι προβληματισμοί τους. Π ροβληματισμοί που α­ φορούν και τα ίδια προσωπικά, αλλά και το εν γένει περιβάλλον τους. Π ροβληματισμοί για την ίδια τη ζωή, πρόωροι, δυσανάλογοι για τις πνευ­ ματικές τους ικανότητες και τραυματικοί για τον συναισθηματικό τους κόσμο. Στους προβληματι­ σμούς αυτούς το παιδί ζητάει απάντηση. Γιατί η απάντηση αυτή θα καθορίσει τις αντιδράσεις του, τη στάση ζωής του. Στον διεθνή χώρο τα βιβλία των σύγχρονων συγγραφέων που απευθύνονται στα παιδιά, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, προσπαθούν να δώ­ σουν απαντήσεις σ ’ αυτούς τους προβληματι­ σμούς. Στα έργα τους τα παιδιά δίνονται όπω ς εί­ ναι σήμερα, με τη δίκιά τους προσωπικότητα, τους καημούς, τις επιθυμίες τους, τις διαμαρτυ­ ρίες τους, την κριτική τους διάθεση. ς δούμε πώ ς παρουσιάζονται τα παιδιά και με ποια κυρίως προβλήματα, στα βιβλία των Ελλήνων συγγραφέων, κα ι μάλιστα σ ’ αυτά της τελευταίας δεκαετίας 1980-1990. Στο δείγμα μου, με 35 μυθιστορήματα και 10 περίπου διηγήματα, τα περισσότερα παιδιά είναι από τη μικροαστική τάξη. Υπάρχουν μερικά από τη μεσαία αστική τάξη, μερικά από την εργατική και ελάχιστα από χωριό. Μένουν σε πολυκατοι­ κίες, συνήθως σε στενόχωρα διαμερίσματα, σε φ τωχικές μονοκατοικίες, σε αυλές. Τα πιο πολ­ λά, αγόρια ή κορίτσια, είναι μοναχοπαίδια. Ό ­ ταν είναι δύο, συνήθως είναι ένα αγόρι κι ένα κο­ ρίτσι. Σπάνια είναι δυο αδέλφια του ίδιου φύλου. Στους πρωτεύοντες ρόλους υπερτερούν τ ’ αγό­ ρια, όπου αυτά ω ς ήρωες ή πρόσωπα που διαδρα­ ματίζουν ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας είναι 45, ενώ τα κορίτσια είναι 25. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται και στον διεθνή χώρο. Η Μυρτώ Γεωργίου-Νίλσεν αναφέρει2 σχετικά τ ’ α­ κόλουθα:

Α

αφιερωμα/29 Με αφορμή μια έρευνα που έγινε στη Γαλλία, η M .J. Chombart de Lauwe παρατηρεί ότι «η σύγ­ χρονη λογοτεχνία ανδροποιείται από το 1930 πε­ ρίπου» και «οι σύγχρονες συλλογές μυθιστορη­ μάτων που απευθύνονται σ τ’ αγόρια παρουσιά­ ζουν σχεδόν αποκλειστικά μορφές αγοριών (86%), ενώ αυτές που προορίζονται για τα κορί­ τσια, περιγράφουν νεαρούς ήρωες και των δύο φύλων, 57% αγόρια και 43% κορίτσια. Στις λεγά­ μενες μικτές συλλογές τ ’ αγόρια υπερτερούν κα­ τά πολύ». Και η κ. Μ. Γ εω ρ γίο υ -Ν ίλσ εν συνεχί­ ζει με την εξής πολύ ορθή παρατήρηση: «Στο σύ­ νολο σχεδόν των ελληνικών και ξένων βιβλίων που απευθύνονται σε παιδιά [...] τα κορίτσια βλέ­ πουν να τους προσδίδεται ένας ρόλος π αθητικός, βασισμένος στις παραδοσιακές γυναικείες δρα­ στηριότητες, γεγονός που τις τοποθετεί στην υ­ πηρεσία των αρσενικών συντρόφων τους». Σε ένα από τα βιβλία του δείγματός μου, είναι χαρακτηριστικά τα λόγια μιας μάνας στην ατί­ θαση κόρη της: «Τώρα πια είσαι μεγάλη, πρέπει να προσέχεις! Να φέρεσαι σαν κορίτσι από σπίτι. Να στρώνεις το κρεβάτι σου, να πλένεσαι, να βοηθάς στις δουλειές [...]. Τι θα λέει ο κόσμος που δεν κάθεσαι μαζί με τ ’ άλλα κορίτσια κι όλο τρέχεις με τ ’ αγόρια;» (Λίτσας Π αναγιωτοπούλου: Σε μια βδομάδα το πολύ). Οι αντιλήψεις αυ­ τές περνούν και στα παιδιά. Έ τ σ ι ο Στέργιος το ζωντανό κι ευαίσθητο χωριατόπουλό, που ξεκα­ λοκαιριάζει στις πλαγιές της Πίνδου, θέλει τις γυ­ ναίκες «όχι γλωσσούδες, αλλά υ ποταχτικές στους ά ντρες τους, γλυκές που δε θυμώνουν μ’ ό­ λες τις ζαβολιές των παιδιών». Ό μ ω ς η Αννούλα, στο ίδιο βιβλίο, μιλώντας γι τ ’ αγόρια, λέει αγανακτισμένη: « Ό π ο υ κι αν πάνε κι όπου βρε­ θούνε τραγουδάν αυτοί. Δεν κάνουν και τίπ ο τ’ άλλο. Τι, το κέντημα θα πάρουν, ή τον αργαλειό, ή τη σκούπα;» (Ζωής Παπαθεοδώρου- Παπαζήση: Έ ν α καλοκαίρι γεμάτο κεραυνούς). Το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών που περ­ νούν μέσα από τα βιβλία ζουν με την οικογένειά τους, που ακόμη κι αν στην πλοκή της ιστορίας βρίσκεται σε δεύτερο πλάνο, καθορίζει τη στάση ζωής και την προσωπικότητά τους. Τα παιδιά α­ πό μικροαστικό ή εντελώς φτωχικό περιβάλλον έχουν πάντα μπροστά τους το οικονομικό πρό­ βλημα που όσο κι αν δεν το συνειδητοποιούν α­ πόλυτα, ωστόσο μπαίνει φραγμός στα όνειρα και τις επιθυμίες τους. Έ τσ ι βλέπουμε παιδιά από φτωχογειτονιές, που παλεύουν να ζήσουν ορφα­ νά, με πατέρα άνεργο, παιδιά που η φτώχεια τα ’διώξε από το χωριό κι ήρθαν στην πρωτεύουσα με χίλια όνειρα. Να τι σκεφτόταν ο δω δεκάχρο­ νος Νικόλας όταν ξεκινούσε για την Αθήνα: «Θα έβλεπα όλα όσα ήξερα α π ’ την τηλεόραση που ’χαν φέρει στο καφενείο. Π ρώτα α π ’ όλα θα πή­ γαινα στο γήπεδο να δω ποδόσφαιρο. Ό τ α ν το τεράστιο στάδιο δονείται απ’ τις φωνές χιλιάδων

φιλάθλων [...] είναι άλλο πράγμα να είσαι και συ μέσα [...] θα πάω στην Ακρόπολη [...]. Στην Ο­ μόνοια με το συντριβάνι. Θα δω κι αυτές τις εξω­ γήινα όμορφες γυναίκες που έχει η Αθήνα, που φοράνε γούνες και τις αλλάζουν τη μια μετά την άλλη [...] κάνουν θαλάσσιο σκι και ξεκουράζο­ νται μετά στα γιοτ. Α πό τις διαφημίσεις μαθαίνει πολλά κανείς». (Ά ν ν α ς Γκέρτσου-Σαρρή: Σπίτι χωρίς αυλή). Η τηλεόραση, όμως, δεν του είχε δείξει πόσο απάνθρωπη είναι η ζωή στην τσιμεντούπολη, δεν του είχε πει ότι θα στριμωχνόταν σ ’ ένα τυφλό στενόχωρο διαμέρισμα χωρίς ήλιο και αέρα, ότι στο γήπεδο θα τρελαινόταν α π ’ τις φωνές, τους τσακω μούς... Α λλά και τα παιδιά από εύπορο περιβάλλον έ­ χουν ιδιαίτερα προβλήματα που δεν τα φαντάζε­ ται ο πολύς κόσμος. Δεν είναι πάντα ευτυχισμέ­ να, ακόμα κι αν ζουν, όπω ς η μικρή Ράνια «χω­

ρίς να τους λείπει τίποτα». Είναι μοναχοκόρη, οι γονείς της είναι στοργικοί και μονοιασμένοι, την υπεραγαπούν, το σ πίτι της είναι ά νετο... Ό μ ω ς η μικρή αισθάνεται δυστυχισμένη γιατί η ζωή της είναι πληκτική, γεμάτη καθήκοντα, υποχρεώ­ σεις, συμβουλές. «Π ολλές φορές, λέει, θα ήθελα να ήμουν σαν εκείνο το γατί που βρήκαμε στο δρόμο και το πήραμε σπίτι μας “ αδέσποτο” , δη­ λαδή να μην έχω ούτε μπαμπά, ούτε μαμά, ούτε συμβουλές, ούτε μαθήματα». Είναι, λοιπόν, επαναστατημένη. Κι όχι μόνον αυτό. Καταλαβαίνει

30/αφιερωμα πω ς δεν υπάρχει επικοινωνία με τους δικούς της. «Ώ ρες-ώ ρες, λέει πιο πέρα, νιώθω το πιο δυστυ­ χισμένο παιδί στον κόσμο, αλλά δεν μπορώ να το πω σε κανέναν, ούτε στον μπαμπά, γιατί θ’ αρχίσει να γελάει [...]». (Ιφιγένειας Αλμπανοπούλου: Χόπιτι- χοπ). Κι ο μπαμπάς είναι ψυχία­ τρος! (Το σχόλιο δικό μου). κριτική αυτή στάση του παιδιού ω ς προς τον τρόπο ζωής του βρίσκεται αρκετά συ­ χνά μέσα στα βιβλία. Και όχι μόνο της προσωπι­ κής του ζωής, αλλά και του περιβάλλοντός του. Περνάει όμως πολύ ήπια, με κάποια παρατήρη­ ση. Για να τονίσει την υπερπροστατευτική στάση της μητέρας της, λόγου χάρη, ένα κορίτσι αναφέ­ ρει τη στιχομυθία που έχει μαζί της, όταν έρχεται να τη δει στην κατασκήνωση: «Η μαμά με καλο­ κοίταξε ανήσυχη. - Γιατί είσαι χλομούλα; Γιατί δεν κοιμήθηκα τη νύχτα. Η Σοφούλα έκλαιγε και μας κράτησε ξύπνιες. - Α! Είπα κι εγώ, μη δεν τρως καλά. Σας ταΐζουνε καλά, έτσι; Ί σ α μ ’ εκεί που δεν παίρνει άλλο, καλέ μαμά! Τι κουβέντες είν’ αυτές; - Καλά, καλά, παιδάκι μου, να μη ρωτήσω και γω κάτι; - Ακου «κά­ τι»! Τα είχε ρωτήσει όλα», σχολιάζει η μικρή (Φράνσης Σταθάτου: Η άλλη μάνα). Κάποιος μπόμπιρας όμως, με μια γλώ σσα α­ διανόητη για το μοντέλο του καλού παιδιού, κρί­ νει και σατιρίζει τους πάντες και τα πάντα. Με συνεχείς επαναλήψεις και με επιμονή στις μικρολεπτομέρειες περιγράφει σκηνές από την καθη­ μερινή ζωή του, που ακόμα και όταν φαίνονται ενθουσιώδεις, χαρακτηρίζουν τη νοοτροπία των ανθρώπων γύρω του. Έ τ σ ι προβάλλουν η αγχώ ­ δης και υπερπροστατευτική μητέρα του, η απο­ λυταρχική και αντιφατική στάση των δασκάλων του, οι σχέσεις των γονιών του μεταξύ τους, οι συμβατικές κοινωνικές σχέσεις (Κυριάκου Ντελόπουλου: Ο Ά κ η ς και οι άλλοι). Οι αλήθειες του βιβλίου αυτού, που ζωγραφίζει την προπολε­ μική ζωή στην επαρχία, ισχύουν και για τη σημε­ ρινή εποχή. Σε μερικά έργα, τα παιδιά βρίσκονται αντιμέ­ τω πα με οικογενειακά προβλήματα. Συχνά έρχε­ ται στο προσκήνιο το ορφανό παιδί. Την έλλειψη του γονιού και ιδίως του πατέρα, τη βρίσκουμε συνηθέστατα ως απλή αναφορά για να ερμηνευ­ τεί η κακή οικονομική κατάσταση, ή ω ς κύριο θέμα με τις ψυχολογικές επιπτώσεις του. Τον με­ γάλο πόνο του μικρού παιδιού για το θάνατο του πατέρα, που δεν μπορεί να τον καταλάβει, τον δίνει πολύ ποιητικά η ακόλουθη σκηνή: «Η μάνα της στάθηκε στο άνοιγμα της πόρτας και κοίτα­ ξε στην κάμαρα: Η Κατερίνα της, με δύο στάλες στα μάγουλα, που όταν έπεφταν και χάνονταν, άλλες δύο... Κι άλλες δύο... Με το χαβάνι στα χέρια κ α ι να το χτυπάει στη μέσα μεριά του. Αρ­ γ ά αργά, πένθιμα... Η πρώτη φορά που στ’ όνομά

Η

της δεν είχε γλυκό! Και το χαβάνι μια λυπητερή καμπανούλα, εκεί που άλλοτε μέσα του χτυπού­ σαν καρύδια και σουσάμι και μύγδαλο για το γλυκό, κάθε χρόνο για τη γιορτή της. Βλέπεις, δεν είχανε περάσει σαράντα μέρες από τότε που είχε φύγει ο πατέρας της... - Βλέπουνε οι πεθα­ μένοι μάνα; ρώτησε πάλι. - Ναι. - Κι ακούνε; - Κι ακούνε, παιδάκι μου... Και πήρε να χτυπάει όλο και πιο δυνατά το χαβάνι. Έ ν α ς ήχος όλο φαρμάκι, που έφτασε να φαρμακώσει όλη τη γει­ τονιά λίγο πριν ξεβγεί ο Νοέμβρης μετά τον πόλε­ μο...» (Σοφίας Φίλντιση: Το Ρηνάκι). Είναι πολλά τα παιδικά πρότυπα με οικογε­ νειακά προβλήματα που περνούν μέσα απο τα βι­ βλία. Παιδιά τοποθετημένα, που όταν μαθαίνουν την αλήθεια αισθάνονται φοβερό ψυχικό κλονι­ σμό και προσπαθούν να βρουν τις ρίζες τους, παιδιά χωρισμένων γονιών που είναι γεμάτα θλί­ ψη και σπαραγμό και προσπαθούν να συνηθί­ σουν στις καινούριες συνθήκες ζωής τους. Κοι­ νωνικά φαινόμενα πολύ συχνά στην εποχή μας, που κάθε παιδί τα συναντά γύρω του, στο περι­ βάλλον των φίλων και του σχολειού του. Επίσης βλέπουμε παιδιά να υφίστανται τις συ­ νέπειες των μεγάλων κοινωνικών συγκρούσεων, του πολέμου, του εμφύλιου σπαραγμού ν’ αντιμε­ τωπίζουν το ρατσισμό, χωρίς να καταλαβαίνουν την αιτία. Σ’ ένα βιβλίο που προαναφέραμε, ένα παιδί έχει συμπαθήσει ένα νιόφερτο κοριτσάκι που το μισό χωριό το αγριοκοιτάζει, γιατί ο πατέ­ ρας του, δάσκαλος, είχε πάρει μέρος στην Αντί­ σταση. Ρωτάει, λοιπόν, τη μάνα του: «Είναι τελι­ κά καλός ή κα κός ο πατέρας της Κατερίνας; Γιατί ο αφέντης τον καταριέται;». Κι εκείνη του απαντά: «Αχ, αγόρι μου, όλα αυτά τα ’κάνε ο πό­ λεμος. Ώ ρ α κακιά τον έφερε. Αυτόν πρέπει να καταριέται ο πατέρας σου... Ώ ρ α κακιά, σου λέω... Ρήμαξε το χωριό» (Ζωής ΠαπαθεοδώρουΠαπαζήση: Έ ν α καλοκαίρι γεμάτο κεραυνούς). Έ ν α άλλο παιδί, μια δεκάχρονη Σαμιώτισσα, ύ­ στερα από τον ανελέητο βομβαρδισμό του νησιού της από τους Γερμανούς, αναρωτιέται: «[...] Για­ τί να γίνονται πόλεμοι; Γιατί να σκοτώνονται παιδιά; Γιατί ν’ αρπάζει ο ένας τη γη του άλλου, να γκρεμίζουν τα σπίτια μας και να μας ξεκληρί­ ζουν; Γιατί ο καθένας να μη ζει ήσυχα στον τόπο του; [...]» (Λίτσας Ψαραύτη: Το διπλό ταξίδι). Τα «γιατί» των παιδιών δεν έχουν τέλος. το δείγμα μου τα θέματα αναφέρονται με την ακόλουθη προτεραιότητα: 1. Έλλειψη του γονιού, ιδιαίτερα του πατέρα: α) Ορφάνια (αναφέρεται πολύ συχνά ως ενδεικτι­ κό απλώ ς στοιχείο και συχνά ω ς κύριο θέμα σε μυθιστορήματα ή διηγήματα), β) Μ ακρόχρονη α­ πουσία του πατέρα (ως κύριο θέμα), γ) Μ ακρό­ χρονη απουσία της μητέρας.

2. Ο πόλεμος, η Κατοχή, ο Εμφύλιος.

Σ

αφιερωμα/31 3. Αντιρατσισμός (Τσιγγάνοι, Εβραίοι).

4. Διαζύγιο.

5. Το θετό παιδί (πάντα κορίτσι).

6. Το ποδόσφαιρο, τα ναρκωτικά, το επαναστατημένο στις κοινωνικές αδικίες και συμβατι­ κότητες παιδί. Η σειρά αυτή της προτεραιότητας, όσο κ ι αν αναφέρεται σ ’ ένα πολύ μικρό δείγμα, είναι ωστό­ σο ενδεικτική. Τα σύγχρονα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά θίγονται πολύ λίγο κι άλλα δε θίγονται καθόλου. Προβλήματα των παι­ διών δεν είναι μόνο το διαζύγιο, που κι αυτό ελά­ χιστα θίγεται, αλλά είναι κι η μοναξιά τους, κι η ανάγκη για επικοινωνία με τους γονείς τους. Σ’ έ­ να μονάχα βιβλίο τη βλέπουμε. Η Μαρούλα Κλιάφα, σε μια συζήτηση στρογγυλού τραπε­ ζιού,3 ανέφερε τ’ ακόλουθα: «Δεν υπάρχει ούτε ένα βιβλίο που να μιλάει για το άγχος του σημερι­ νού νέου στις πανελλήνιες εξετάσεις, για την πα­ ραπαιδεία, την ανεργία και την κοινωνική φαυλότητα. Ενώ θίγουμε πολιτικά θέματα, διστάζου­ με να μιλήσουμε για τις σχέσεις των δύο φύλων, για τη σχέση των παιδιών με τη σύγχρονη τεχνο­ λογία σαν στοιχείο της καθημερινής ζωής, για το ρόλο της μοντέρνας μουσικής στη ζωή τους, για την αναρχία». Μα μήπως μιλάμε σωστά για το νέφος, για τη μόλυνση της ατμόσφαιρας, τη ρύ­ πανση και την καταστροφή του περιβάλλοντος; Εξάλλου, ούτε το μοντέλο του παιδιού που κυ­ ριαρχεί στα περισσότερα βιβλία, ούτε ο τρόπος της ζωής του ανταποκρίνεται με τη σύγχρονη πραγματικότητα. Βέβαια υπάρχουν αρκετοί συγ­ γραφείς που παρουσιάζουν τα παιδιά με περισσό­ τερη πρωτοβουλία κ αι κριτική διάθεση και δε φο­ βούνται να τα τοποθετήσουν μπροστά σε κρίσιμα προβλήματα. Ό μ ω ς ελάχιστα βλέπουμε παιδιά επηρεασμένα από τον σύγχρονο τρόπο ζωής, από την καταναλω τική κοινωνία και την τηλεόραση, επαναστατημένα μπροστά στο φόρτο των υπο­ χρεώσεων (εξωσχολικών μαθημάτων και φροντι­ στηρίων) που τους επιβάλλει η σημερινή ανταγω­ νιστική κοινωνία. Οι περισσότεροι συγγραφείς γράφουν σύμφωνα με τα προσωπικά τους βιώμα­ τα, τις αναμνήσεις της παίδικής τους ηλικίας, διατηρώντας την «προστατευτική» νοοτροπία του ενήλικου απέναντι στο παιδί. Ό μ ω ς δεν προστατεύεις κανέναν κρατώντας τον στην άγνοια. Τον προστατεύεις λέγοντάς του την αλήθεια. Με τρόπο, όμως, που να μην τον τραυματίσεις. Ά λλω στε, τί μπορεί να κρύψει κα ­ νένας σήμερα από τα παιδιά; Τα διάφορα κανά­ λια της τηλεόρασης έχουν αναλάβει την πλήρη ε­ νημέρωσή τους! Και πόσο σωστά!

2. Γεωργία Ανεζίνη-Περάκη: Ο παππούς μου κι εγώ - Λωτός.

3. Ζωή Παπαθεοδώρου-Παπαζήση: Έ ν α καλο­ καίρι γεμάτο κεραυνούς - Gutenberg (ο ένας κεραυνός: θάνατος πατέρα).

4. Σοφία Φίλντιση: Το Ρηνάκι - Καστανιώτης (4 διηγ. ορφάνια από πατέρα - 1 αντιρατσιστικό).

5. Σπύρος Τσίρος: Τα χάρτινα καράβια - Κέ­ δρος (συλλ. διηγημάτων).

Απουσία γονιών 6. Λίτσα Παναγιωτοπούλου: Σε μια βδομάδα το πολύ - Τ.Ι.Ε.

7. Καλλιόπη Σφαέλλου: Για τον πατέρα — Π ατάκης.

9. Ζωρζ Σαρή: Τα χέγια - Π ατάκης (απουσία μητέρας).

Πόλεμος, Κατοχή, Εμφύλιος 9. Ηρώ Π απαμόσχου: Το πέτρινο σπίτι — Π ατάκης.

10. Λίτσα Ψαραύτη: Το διπλό ταξίδι - Π ατάκης (και αντιρατσιστικό).

11. Πέπη Δ αράκη: Τα περιστέρια του καμπανα­ ριού - Σύγχρονη Εποχή.

12. Δημήτρης Ραβάνης-Ρεντής: Παιδιά της Αθή­ νας - Σύγχρονη Εποχή.

13. Χάρης Σακελλαρίου: Αντιστασιακά Παιδικά Διηγήματα - Κέδρος.

14. Αργυρώ Κοκορέλη: Η ζωή με τον πατέρα — Κέδρος (εμφύλιος).

15. Γιώτα Φωτιάδου-Μ παλαφούτη: Ποτέ ξανά Gutenberg (εμφύλιος).

Διαζύγιο 16. Ελένη Βαλαβάνη: Η Κοκκινοπαντουφλίτσα - Κέδρος. Θέτη Χορτιάτη: Ο δάσκαλος με το βιολί και 17. Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: Σπίτι για πέντε - Π ατάκης. το αστέρι - Ά γκυρα.

Οι τίτλοι του δείγματος

Έλλειψη γονιών - Ορφάνια (πατέρας) 1.

32/αφιερωμα 18. Αντώνης Δελώνης: Ά κ ο υ φίλε - Κ αμπανάς.

19. Ιωάννα Καρατζαφέρη: Έ ν α πιάνο με φτερά - Σύγχρονη Εποχή.

20. Σπύρος Τσίρος: Το χαμόγελο της Κυριακής - Κέδρος (συλλογή διηγημάτων).

Αντιρατσισμός 21. Μαρούλα Κλιάφα: Ο κόσμος βαριέται να δια­ βάζει θλιβερές ιστορίες - Κέδρος.

22. Σπύρος Τσίρος: Πήλινες μούσες - Κέδρος.

23. Ελένη Σαραντίτη: Α χ, οι φίλοι μου... - Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

24. Ευγενία Φακίνου: Μια μικρή καλοκαιρινή ι­ στορία - Κέδρος.

Θετό παιδί 2 5 .1.Δ. Ιωαννίδης: Το κορίτσι με τις δυο μητέρες - Κέδρος.

26. Ειρήνη Μάρρα: Μια ιστορία για δύο - Καστανιώτης.

27. Φράνση Σταθάτου: Η άλλη μάνα Καμπανάς.

Ναρκωτικά 28. Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: Στο τσι­ μεντένιο δάσος - Π ατάκης.

29. Κοντολέων Μ άνος: Το ταξίδι που σκοτώνει - Καστανιώτης.

Ποδόσφαιρο 30. Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη: Πριν από το τέρμα - Π ατάκης.

31.

Αγγελική Βαρελά: Σε δύο τρελά ημίχρονα ΑΣΕ.

Διάφορα θέματα (εσωτερική μετανάστευση, η κοι­ νωνία με τα μάτια των παιδιών, μοναξιά, οικογε­ νειακή ζωή, ζωή στην παλιά γειτονιά, δύσκολη ζωή) 32. Ά ν να Γκέρτσου-Σαρρή: Σπίτι χωρίς αυλή - Κέδρος.

33. Κυριάκος Ντελόπουλος: Ο Ά κ η ς και οι άλλοι. Γνώση.

34. Σοφία Φίλντιση: Τα σημαντικά του καπετάν-Σβούρα - Σπονδή.

35. Ιφιγένεια Αλμπανοπούλου: Χόπιτι-χοπ Καστανιώτης.

36. Βάσα Σολωμού-Ξανθάκη: Κοσμάς και Δαμιανός - Γνώση.

37. Τούλα Τίγκα: Οδός Γραβιάς - Μίνωας.

38. Βασίλης Χατζηβασιλείου: Τα χρόνια της αλμύρας - ΑΣΕ.

αφιερωμα/33

Κυριακή Κουλουμπή - Παπαπετροπούλου

Η τέχνη της αφήγησης: μέσο πρώτης επαφής του παιδιού με τον έντεχνο πεζό λόγο «Έ χω παρατηρήσει ότι οι πιο καλοί λαϊκοί παραμυθάδες που άκουσα είναι εκείνοι που ζουν κοντά στην καρδιά των πραγμάτων.»

Ruth Sawyer (1880-1970)

Παραλλάζοντας την άποψη του με­ γάλου Ούγγρου συνθέτη Ζόλταν Κοντάι ότι «η μουσική εκπαίδευση πρέπει ν’ αρχίζει εννιά μήνες προτού γεννηθεί το παιδί», θα μπορούσε κα­ νείς να πει ότι η Αισθητική Αγωγή του παιδιού είναι σκόπιμο ν ’ αρχίζει οπωσδήποτε με τη γέννησή του. Η μουσική και η ποίηση (νανουρίσματα, ταχταρίσματα κ.ά.) αποτελούν τις πρώτες μορφές τέχνης που χαίρεται στον πρώτο κιόλας χρόνο της ζωής του. Λίγο αργότερα, γύρω στα τρία του χρόνια, είναι ικανό να χαίρεται και τον έντεχνο πεζό λόγο με ιστο­ ρίες και παραμύθια (λαϊκά ή επώνυ­ μων δημιουργών) που είτε του διαβά­ ζουν είτε του αφηγούνται οι ενήλι­ κες. Η αφηγηματική τέχνη θεωρείται ένα πολλαπλής αποτελεσματικότητας μέσο, για να γνωρίσουν τα μικρό­ τερα αλλά και τα μεγαλύτερα παιδιά τη Λογοτεχνία και να αρχίσει έτσι μια δημιουργική σχέση, που, ίσως, διαρ­ κέσει όσο και η ζωή τους.

εν είναι δυνατό να προσδιορίσει κανείς με α­ κρίβεια τις απαρχές της αφηγηματικής τέ­ χνης, μπορεί όμως να τις αναζητήσει δικαιολογη­ μένα στην εποχή που οι άνθρωποι άρχισαν να ζουν ομαδικά και ένιωσαν την ανάγκη της επι­ κοινωνίας και της έκφρασης. Αυτή η ανάγκη για επικοινωνία και έκφραση που ωθεί τον πρωτόγο­ νο να σχεδιάσει στο σπήλαιο Λ ασκώ της Ν. Γαλλίας πριν 15.000 χρόνια περίπου, να χορέψει γύ­ ρω από τη φωτιά ή να παίξει μουσική με ένα κού­ φιο καλάμι ή με τη χορδή του τόξου του, αυτή η ίδια ανάγκη που ωθεί να αφηγηθεί μια προσωπική του εμπειρία, από τον πόλεμο ή από το κυνήγι, ή μια ιστορία που άκουσε από άλλους και τον ε­ ντυπώσιασε ή τον ψυχαγώγησε1.

Δ

34/αφιερωμα Με το πέρασμα του χρόνου οι απλές ιστορίες ε­ ξελίχθηκαν σε πολύπλοκες διηγήσεις, με ποικίλο περιεχόμενο (για ήρωες, θεούς και φυσικά φαινό­ μενα), που μεταδίδονταν από στόμα σε στόμα και αποτέλεσαν τους μύθους, τα παραμύθια, τις παραδόσεις των λαών και διασώθηκαν μέχρι σή­ μερα χάρη σ’ εκείνους τους απλούς ανθρώπους, που είχε ευνοήσει η φύση με τη δωρεά του αφηγη­ ματικού λόγου. Έ τσ ι από τους ραψωδούς, τους αοιδούς και τους λογοποιούς της ελληνικής αρ­ χαιότητας, προχωρούμε εξελικτικά στο μεσαίωνα, τη χρυσή εποχή των παραμυθάδων και μάλι­ στα των επαγγελματιών. Η ανακάλυψη της τυπο­ γραφίας περιόρισε βαθμιαία το ρόλο τους, ο ο­ ποίος όμως εξακολούθησε να είναι σημαντικός σε πάρα πολλές κοινωνίες και μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ο Stith Thomson στο μνημειώδες βιβλίο του για το λαϊκό παραμύθι,2 που κυκλοφόρησε το 1946, αναφέρει ότι εκατομμύρια κάτοικοι της Ινδίας, της Κίνας, της Αφρικής, της Αυστραλίας, της Ν έας Ζηλανδίας, των νησιών του Ειρηνικού, των Ινδιάνων της Β. και Ν. Αμερικής, σε περιοχές που δεν έφθαναν τα βιβλία και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, το τραγούδι, το χορό και το παρα­ μύθι είχαν ακόμη μοναδικά μέσα ψυχαγωγίας. Δεν παραλείπει να μνημονεύσει παραμυθάδες ευ­ ρωπαϊκών χωρών, όπω ς της Ρωσίας και ιδιαίτε­ ρα της Ιρλανδίας, όπου υπάρχει πλούσια παρά­ δοση στο είδος. Σήμερα, βέβαια, στις προηγμένες χώρες οι λαϊ­ κοί παραμυθάδες σπανίζουν. Τα παραδοσιακά παραμύθια δεν ακούγονται κατά τα «σπεροκαθίσματα» (βεγγέρες) στα ελληνικά νησιά ούτε στις αποσκιάδες τα μεσημέρια ή στις παραλίες τα βράδια στο φως της ντόλτσας από τους τρατάρη­ δες και γιμιτζήδες. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ο νέος τρόπος ζωής τα έχουν περιορίσει κυ­ ρίως στον κόσμο των παιδιών3. ΙΙαρ ’ όλα αυτά η τέχνη της αφήγησης εξακολουθεί να ζει χάρη στους εκπαιδευτικούς, της πρωτοβάθμιας προ­ πάντων εκπαίδευσης, τους βιβλιοθηκάριους, τους συγγραφείς και άλλους πιστούς της οπα­ δούς, που τη χρησιμοποιούν όχι μόνο για τα παι­ διά αλλά για ενήλικες και άτομα με ειδικές ανά­ γκες. Ιδιαίτερα έντονη εμφανίζεται η αναβίωσή της στην Αμερική και στον Καναδά, όπου διοργανώνονται ακόμη και φεστιβάλ με αφηγήσεις παραμυθιών/ ιστοριών για μικρούς και μεγά­ λους, καθώς και στην Αγγλία. Σε ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά προγράμματα έχει ενταχθεί επί­ σης η ώρα της αφήγησης4. Η αφήγηση παραμυθιών και ιστοριών στο νή­ πιο μπορεί να αρχίσει ευκαιριακά στο σπίτι, εάν βέβαια αυτό ευνοεί τέτοιες δραστηριότητες, και να συνεχιστεί πιο συστηματικά στον νηπιακό σταθμό, στο νηπιαγωγείο και αργότερα στο δη­ μοτικό. Επομένως, λιγότερο οι γονείς και τα με­

γαλύτερα αδέλφια, και περισσότερο οι βρεφονη­ πιοκόμοι, οι νηπιαγωγοί, οι δάσκαλοι και οι βι­ βλιοθηκάριοι σ τις εκσυγχρονισμένες βιβλιοθήκες που προγραμματίζουν ώρες για αφήγηση ή ανά­ γνωση κάποιου βιβλίου (story-telling hour), προ­ βληματίζονται αναγκαστικά πάνω στα εξής θέματα: 1) Στους τρόπους προσφοράς ενός λογοτεχνι­ κού κειμένου 2) Στην ώρα της αφήγησης 3) Στην τεχνική της και 4) στις δραστηριότητες που είναι δυνατό να ακολουθήσουν μετά από αυτήν. Υπάρχουν τέσσερις τρόποι παρουσίασης ενός κειμένου: 1) Ανάγνωση από το βιβλίο 2) Απλή αφήγηση 3) Αφήγηση με χρήση διαφόρων βοηθητικών μέ­ σων. Συγκεκριμένα, ο αφηγητής (story teller) επι­ δεικνύει, κατά ή, προτιμότερο, μετά τη διήγησή του, εικόνες από το βιβλίο που χρησιμοποίησε ή σε φανελοπίνακα αναρτώνται φιγούρες που έ­ φτιαξε ο ίδιος ή τα παιδιά. Χρησιμοποιεί κούκλες κατά τη διήγηση ή τη συνοδεύει με κάποιο μουσι­ κό όργανο (λ.χ. κιθάρα) που παίζει ή με μουσική υπόκρουση από δίσκο ή κασέτα. Η χρήση όλων αυτών των μέσων απαιτεί πολλή δεξιότητα, ώστε να μην αποσπαστεί επικίνδυνα η προσοχή των παιδιών από τη διήγηση, στην οποία πρέπει πά­ ντα να επικεντρώνεται το ενδιαφέρον τους και 4) παρουσίαση του παραμυθιού/ ιστορίας από κα­ σέτα, δίσκο ή video.5 Ο τρόπος προσφοράς που θα επιλέξει κανείς εξαρτάται από το είδος του κειμένου που παρου­ σιάζει, από το ακροατήριό του, από τους παιδευ­ τικούς του στόχους, τις ικανότητές τους, το χρό­ νο που διαθέτει για προετοιμασία και τον υλικοτεχνικό εξοπλισμό του. το ερώτημα-δίλημμα: «ανάγνωση ή αφήγη­ ση» ενός παραμυθιού η απάντηση ομόθυμα δίνεται από όλους, παιδαγωγούς, εκπαιδευτι­ κούς, βιβλιοθηκάριους και σύγχρονους παραμυ­ θάδες: Η αφήγηση αναμφισβήτητα πλεονεκτεί συγκριτικά με την ανάγνωση, όπω ς αποδεικνύεται από μακροχρόνιες παρατηρήσεις. Συκεκριμένα, η αφήγηση αποτελεί διαπροσωπικό γεγο­ νός ανάμεσα στον αφηγητή και στον ακροατή. Αυτήν την ώρα ο ενήλικος, ο οποίος έχει επιλέξει μια ιστορία που του αρέσει και τη μοιράζεται με τους μικρούς ή μεγάλους ακροατές του, χωρίς τη δέσμευση του κειμένου, την αφηγείται ω ς προσω­ πική του εμπειρία και προσδίδει σ’ αυτήν ένα προσωπικό τόνο. Αυτό το πετυχαίνει όχι μόνο με τη μορφή της γλώ σσας που χρησιμοποιεί αλλά και με την έκφραση του προσώπου, τη φωνή, τις κινήσεις και την όλη του στάση. Το ακροατήριό του νιώθει από ένστικτο τη διάθεσή του απέναντι σ ’ όσα διηγείται και ανάλογα διατίθεται και το ί­

Σ

αφιερωμα/35 διο. Η κοινή εμπειρία αφηγητή - ακροατή κα τα­ λήγει σε μια ζεστή ανθρώπινη σχέση πολύπλευρα βιωματική, και βοηθάει το νέο άνθρωπο να νιώ­ σει νοήματα και ομορφιά, να χαρεί ρυθμούς και μουσικότητα της γλώ σσας, που θα αδυνατούσε να φτάσει μόνος του. Ό π ω ς εύστοχα παρατηρεί η Elisabeth Nesbitt, «Η αφήγηση ερμηνεύει στο παιδί δυνάμεις της ζωής που είναι πέρα από τις ά­ μεσες εμπειρίες του και έτσι το προετοιμάζει για την ίδια τη ζωή. Δίνει στον αφηγητή την ευκαιρία να προβάλει τη σημασία και όχι το συγκεκριμένο περιστατικό. Του δίνει τη δυνατότητα, μέσω της μαγείας του προφορικού λόγου, να αποκαλύψει στο παιδί τη γοητεία και τα διακριτικά υπονοού­ μενα των ήχων των λέξεων, όλη τη φευγαλέα ο­ μορφιά που πηγάζει από τους συνδυασμούς των λέξεων και από το ρυθμό, την άμπωτη και παλίρ­ ροια του ρυθμικού πεζού λόγου που δύσκολα ξε­ χνιέται. Μέσω της ερμηνείας όλοι, ενήλικες και παιδιά, φθάνουμε στη γνήσια αποτίμηση. Π ρο­ σεγγίζουμε το σημαντικό, το σπουδαίο, το απέ­ ραντο, με τη βοήθεια ενός νου περισσότερο διεισ­ δυτικού, περισσότερο καθαρού από τον δικό μας. Αυτή είναι η λειτουργία κάθε τέχνης... [Προχωρεί πέρα από την αλήθεια του γεγονότος προς μιαν αλήθεια αναλλοίωτη, που αγκαλιάζει τα πάντα και την καλύπτει με μια ομορφιά που τονίζει τη λάμψη της και κερδίζει νέα ομορφιά με τον έπαινο κάθε επόμενης γενιάς.] Αυτή είναι η τέχνη της αφήγησης, όταν ασκείται σωστά6». Μιαν άλλη διάσταση, πολύ σημαντική, της α­ φηγηματικής τέχνης επισημαίνει ο Καρνέγι Τσουκόφσκι, όταν πλέκει το εγκώμιο των λαϊκώ ν πα­ ραμυθιών. Γράφει: «Ο στόχος των παραμυθάδων είναι εντελώς διαφορετικός. Συνίσταται στο να ενθαρρύνουν το παιδί, με κάθε θυσία, να νιώσει ευσπλαχνία και ανθρωπιά, αυτή τη θαυμαστή ι­ κανότητα που διαθέτει ο άνθρωπος να συνταρά­ ζεται από τις ατυχίες κάποιου άλλου πλάσματος, να χαίρεται για την ευτυχία κάποιου άλλου, να βιώνει τη μοίρα ενός άλλου ως δική του. Οι παρα­ μυθάδες κοπιάζουν να διδάξουν το παιδί, στα πρώτα του χρόνια, να συμμετέχει με ενδιαφέρον στη ζωή φανταστικών ανθρώπων και ζώων και να αποχτάει τη βεβαιότητα ότι έτσι θα ξεφύγει α­ πό τα στενά πλαίσια των εγωκεντρικών του εν­ διαφερόντων και συναισθημάτων»7. Ακόμη ο αφηγητής, κάνοντας αναφορά στο βι­ βλίο από το οποίο παίρνει τη διήγησή του, προε­ τοιμάζει τους μικρούς ακροατές για να βιώσουν τα βιβλία ως μια πηγή χαράς και ικανοποιήσεων και τους προκαλεί την επιθυμία να μάθουν να διαβάζουν μόνοι τους. Διευρύνει τα αναγνωστικά τους ενδιαφέροντα παρουσιάζοντάς τους ποικι­ λία ποιοτικών βιβλίων, τα συνηθίζει να ακούνε τους άλλους και να συγκεντρώνουν την προσοχή τους σε κάτι. Επίσης συντελεί στην ανάπτυξη της δημιουργικής τους φαντασίας, καθώς την ώρα

που ακούνε μια ιστορία οραματίζονται τις σκη­ νές, τη δράση και τους χαρακτήρες8. Ο αφηγητής έχει τη δυνατότητα, με τις κατάλ­ ληλες επιλογές κειμένων, από τη μια να μεταβι­ βάζει στους ακροατές του την πολιτιστική παρά­ δοση του λαού του και από την άλλη να τους δί­ νει την ευκαιρία να γνωρίσουν άλλους λαούς, άλ­ λες φυλές, με διαφορετικά ήθη και έθιμα, με δια­ φορετικά προβλήματα και ανάγκες. Έ τσ ι καλ­ λιεργεί την εθνική και πανανθρώπινη συνείδησή τους. Έ ν α ς ακόμη λόγος για τον οποίο η αφήγηση θεωρείται ότι πλεονεκτεί σε σχέση με την ανά­ γνωση είναι ότι ο ενήλικος που διηγείται π αρακο­ λουθεί άνετα τους ακροατές του. Το βλέμμα του κινείται εντελώς φυσικά από τον έναν στον άλλο, προσελκύει πιο εύκολα την προσοχή τους, παρα­ τηρεί τις αντιδράσεις τους και διαπιστώνει ποιοι έχουν συναρπαστεί από τα εξιστορούμενα, ποιοι βαριούνται και ποιοι είναι ανήσυχοι. Η αντιμετώ­ πιση των τελευταίων προϋποθέτει πολλή διακρι­ τικότητα και ευελιξία από τον αφηγητή, ο ο­

ποίος, χωρίς παρατηρήσεις που διακόπτουν τη ροή της διήγησης, επιβάλλεται και επαναφέρει την ήρεμη και ευχάριστη ατμόσφαιρα μ’ ένα πιο επίμονο βλέμμα, με το δυνάμωμα της φωνής του, παρεμβάλλοντας το όνομα του ανήσυχου σε κά ­ ποια ερώτησή του, δείχνοντας μια εικόνα κ.ά. Ό μ ω ς δεν είναι μόνον οι ακροατές που συ­ γκεντρώνονται ευκολότερα, όταν επικοινωνούν μέσω του βλέμματος με τον αφηγητή. Νομίζω ότι και ο ίδιος έχει ανάγκη αυτή την επικοινωνία, που τον ανατροφοδοτεί. Τα παιδικά μάτια, όταν σ ’ αυτά αντικατοπτρίζεται χαρά και ενδιαφέρον, γιατί όχι και αγάπη γι’ αυτόν που μιλάει, τον εν­ δυναμώνουν και συνεχίζει με περισσότερο ενθου­ σιασμό. Αντίθετα, όταν διαβλέπει αδιαφορία ή α­ νία, είτε προσπαθεί να αποδώσει περισσότερο εί­ τε συντομεύει διασκευάζοντας την ιστορία, που,

36/αφιερωμα παρά τις προσδοκίες του, δεν είναι ευπρόσδεκτη ή κράτησε ίσως πιο πολύ από όσο άντεχαν τα παιδιά. Είναι γνωστό ότι οι παραμυθάδες πάντα πρόσθεταν ή αφαιρούσαν στοιχεία από τις διηγή­ σεις τους ανάλογα με τις προσωπικές τους προτι­ μήσεις και τον πολιτιστικό τους περίγυρο, αλλά και ανάλογα με τις διαθέσεις των ακροατών τους. Ο Bruno Bettelheim, στο γνωστό πια βιβλίο του για τα λαϊκά παραμύθια, προβάλλει την περίπτω­ ση της μάνας του Γκαίτε, που, όντας μια χαρι­ σματική παραμυθού, αναθυμόταν σε προχωρημέ­ νη ηλικία τα πρώτα χρόνια του γιου της και έλε­ γε: «Τον αέρα, τη φωτιά, το νερό και τη γη του τα παρουσίαζα σαν ωραίες πριγκίπισσες και κά ­ θε τι μέσα στη φύση έπαιρνε ένα βαθύτερο νόημα. Επινοούσαμε δρόμους ανάμεσα στα αστέρια και τα μεγάλα πνεύματα που θα συναντούσαμε... Με καταβρόχθιζε με τα μάτια του και αν η μοίρα ε­ νός από τους αγαπημένους του ήρωες δεν ήταν αυτή που επιθυμούσε, μπορούσα να το δω στο θυ­ μό του προσώπου του ή από την προσπάθειά του να μην ξεσπάσει σε κλάματα. Πότε-πότε με διέκοπτε λέγοντας "Μ ητέρα, η πριγκίπισσα δε θα παντρευτεί το δύστυχο ράφτη, ακόμη και αν σκοτώσει το γίγαντα” . Σ’ αυτό το σημείο σταμα­ τούσα και ανέβαλα την καταστροφή για το επό­ μενο βράδυ. Έ τσ ι συχνά τη φαντασία μου αντι­ καθιστούσε η δική του και όταν το επόμενο πρωι­ νό παρουσίαζα την τύχη του ήρωα σύμφωνα με τις δικές του προτάσεις και του έλεγα «το μάντε­ ψες, έτσι έγινε», ήταν πολύ συγκινημένος και μπορούσε να δει κανείς πως η καρδιά του χτυ­ πούσε δυνατά»9.

Ι

διαίτερα χρειάζεται να υπογραμμιστεί η ευχέ­ ρεια που έχει ο αφηγητής να διασκευάζει, συντομεύοντας μιαν εκτενή διήγηση ή επεκτείνοντας μια σύντομη, ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες, στα ενδιαφέροντα και στο επίπεδο του ακροατηρίου του. Θεωρείται αυτονόητο ότι ο διασκευαστής οφείλει να σεβαστεί τη βασική ι­ δέα και το πνεύμα του πρωτοτύπου. Το είδος των παραμυθιών στα οποία ταιριάζει περισσότερο η αφήγηση είναι τα λαϊκά, επειδή έ­ χουν απλή πλοκή και πολλή δράση. Το κάθε ε­ πεισόδιο, παραστατικό και ξεκάθαρο, προσφέρει μια εικόνα σαφή για τη φαντασία, ενώ λείπουν οι περιγραφές και οι αναλύσεις χαρακτήρων. Ό ­ μως υπάρχουν παραμύθια και ιστορίες που επι­ βάλλονται να διαβαστούν. Π ρόκειται για κείμενα με πολύ προσωπικό ύφος, το οποίο χάνεται και με την πιο επιτυχή ελεύθερη απόδοση, που δεν κατορθώνει να διατηρήσει το λεξιλόγιο, τη μου­ σικότητα και τη δομή γενικότερα της γλώ σσας του πρωτοτύπου10. Επίσης θεωρείται απαραίτητο να διαβάζονται τα εικονογραφημένα βιβλία, που συνήθως απευθύνονται σε μικρότερα παιδιά και

στα οποία λόγος και εικόνα αλληλοσυμπληρώνονται και συνιστούν αναπόσπαστα μέλη ενός συνόλου11. Ως π ρος το χρόνο της αφήγησης μπορεί κανείς ανεπιφύλαχτα να πει ότι ο αφηγητής οφείλει να ψάχνει πάντα για την κατάλληλη ώ ρα, που εναρ­ μονίζεται με τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του ακροατηρίου του. Ειδικά στο νηπιαγωγείο δεν υπάρχουν τακτές ώ ρες για καμιά δραστηριό­ τητα12. Τα νήπια μπορούν να ακούσουν παραμύ­ θι στην αρχή της ημέρας, όταν φθάνουν στο σχο­ λείο φέρνοντας μαζί τους από το σπίτι πολλές φορές ανησυχίες. Με το παραμύθι γίνεται η προ­ σαρμογή τους πιο ευχάριστη. Συχνά τους δίνεται στο τέλος του πρωινού, όταν είναι κουρασμένα, για να χαλαρώσουν και να φύγουν από το σχο­ λείο χωρίς ένταση και αγωνία. Ο ευαισθητοποιη­ μένος παιδαγωγός παρατηρεί πότε τα παιδιά εί­ ναι έτοιμα για παραμύθι και προετοιμάζει μιαν ο­ μαλή μετάβαση από τη μια δραστηριότητα στην άλλη. Τα συγκεντρώνει σ’ ένα ευχάριστο και ή­ συχο μέρος, μακριά από θορύβους και περισπα­ σμούς. Τα τακτοποιεί συνήθως σε ημικύκλιο, το ένα κοντά στο άλλο, ώστε να νιώθουν τη συντρο­ φικότητα και να βλέπουν τον ίδιο άνετα. Δη­ μιουργεί μια ατμόσφαιρα χαρούμενη και φιλική και τακτοποιεί κοντά του με τάξη τα βοηθητικά αντικείμενα που πρόκειται να χρησιμοποιήσει κατά τη διάρκεια της αφήγησης. Επιλέγει, ύστερα από προσεκτική μελέτη, πα­ ραμύθια, μύθους, ιστορίες, παραδόσεις που τον συγκινούν, που του αρέσουν και που ταυτόχρονα ανταποκρίνονται στην πνευματική ωριμότητα και τις προτιμήσεις των περισσότερων, τουλάχι­ στον, ακροατών του. Απαγορεύει στον εαυτό του να παρουσιάσει ένα κείμενο στο οποίο δε βρίσκει κάτι που εκτιμάει (θέμα, πλοκή, μηνύματα, πει­ στικούς χαρακτήρες, χιούμορ, εικονογράφηση κ.λπ.) Η σωστή επιλογή προϋποθέτει γνώση του εαυτού μας, των συγκεκριμένων ακροατών μας και γνώση της λογοτεχνίας, λαϊκής και ε­ πώνυμης. Μετά την επιλογή και διασκευή - εάν κριθεί αναγκαία - ακολουθεί η προετοιμασία: Ο αφη­ γητής διαβάζει το κείμενο τόσες φορές, μέχρι να αφομοιώσει καλά την υπόθεση κατά σκηνές ή κατά εικόνες. Ξεχωρίζει τους χαρακτήρες. Την ι­ στορία τη βλέπει, τη ζει, αισθάνεται τη διάθεση και το πνεύμα της. Δεν επιχειρεί να την απομνημονεύσει κατά λέξη. Η τακτική αυτή είναι επικίν­ δυνη, αφού, αν ξεχάσει κανείς μια λέξη ή φράση, χάνει το νήμα όλης της ιστορίας, ενώ αφαιρεί α­ πό τη διήγηση τον αυθορμητισμό, τη φυσικότητα και τη ζεστασιά. Ό μ ω ς α ναγκαστικά απομνημο­ νεύει με σχολαστικότητα μερικές επαναλαμβα­ νόμενες ή κλασικές - θα λέγαμε - φράσεις ή λέξεις που χρωματίζουν το λόγο (λ.χ. λαϊκές) και του προσδίδουν μιαν ιδιαιτερότητα.

αφιερωμα/53 αφηγητής, πριν αρχίσει, μένει σιωπηλός με­ ρικά δευτερόλεπτα και με την όλη του έκφραση προκαλεί ένα συναίσθημα προσμονής. Ό τ α ν ξεκινήσει, είναι ιδαίτερα προσεκτικός στην εισαγωγή, όπου δίνεται ο τόπος, ο χρόνος, τα πρόσωπα και γίνεται πιθανόν νύξη για το πρό­ βλημα που τίθεται. Το ίδιο προσέχει και το τέ­ λος, το οποίο πρέπει να είναι σύντομο, πειστικό και εντυπωσιακό, ώστε να προκαλεί σ τους ακ ρο­ ατές θετικά συναισθήματα. Η φωνή, δώρο από τη φύση, παίζει αποφασι­ στικό ρόλο για την απήχηση που ασκεί ο λόγος σε κάθε περίπτωση, επομένως κα ι στην αφήγη­ ση. Δεν μπορεί κανείς να αλλάξει το μέταλλο ή να απαλείψει σοβαρές φυσικές αδυναμίες της, ό­ μως μπορεί, με προσπάθεια κα ι άσκηση, να βελ­ τιώσει την άρθρωσή του, ώστε να παράγει καθα­ ρούς κα ι ευκρινείς φθόγγους (ιδιαίτερα δυσάρε­ στοι είναι οι ένρινοι κα ι συριστικοί), να απαλλα­ γεί από την ιδιωματική του προφορά, να μάθει να τονίζει τις λέξεις ή τις φράσεις που έχουν βαρύτη­ τα σε μια ενότητα, να υιοθετεί το ρυθμό, την έ­ νταση, το χρώμα και τις παύσεις σύμφωνα με το περιεχόμενο του κειμένου που παρουσιάζει. Ό λ α αυτά ασφαλώ ς τα κατορθώνει ευκολότερα, εάν εφαρμόζει την τεχνική αναπνοή14, εάν μάθει να ακούει τον εαυτό του και να τον αξιολογεί αντι­ κειμενικά. Η αφηγηματική τέχνη έχει και τους κανόνες της τεχνικής της, κανόνες που από ένστικτο ε­ φάρμοζαν οι λαϊκοί παραμυθάδες - αληθινοί δ ά­ σκαλοι του είδους - και διατύπωσε με σαφήνεια υποδειγματική στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας η Α μερικανίδα συγγραφέας και παραμυθού Sara Con Bryant, σ’ ένα βιβλίο κλασικό στον το­ μέα αυτό15. Α πλότητα, αμεσότητα, δραματικότα και ενθουσιασμός, κα τά τη S. C. Bryant, απο­ τελούν τις βασικές προϋποθέσεις μιας ω ραίας α­ φήγησης. Η απλότητα αφορά τον τρόπο της ομι­ λίας αλλά και της ύλης της ιστορίας. Ο κα λός α­ φηγητής μιλάει με τον ίδιο τόνο σε μικρούς και μεγάλους, πιστός στον εαυτό του, χω ρίς προ­ σποίηση ή προσπάθεια μίμησης άλλων, χωρίς προστατευτισμό και γλυκερό ύφος, όταν απευθύ­ νεται σε μικρά παιδιά. Η απλότητα όμως αφορά ακόμη το ύφος, το λεξιλόγιο κα ι τις εικόνες που χρησιμοποεί και που πρέπει να ανταποκρίνονται στις αντιληπτικές ικανότητες του ακροατηρίου, χωρίς να προδίδουν, όσο είναι κατορθωτό, το πρωτότυπο. Με την αμεσότητα η διήγηση κυλάει χωρίς πε­ ριττές περιγραφές, η δράση εκτυλίσσεται πα ρα­ σ τατικά, τα επεισόδια συνδέονται στενά μεταξύ τους, αποφεύγονται οι άσ κοπες παρεκβάσεις και παλινδρομήσεις, ώστε να συλλαμβάνει ο ακροα­ τής την εξέλιξη της πλοκής καθαρά, με εικόνες σαφείς και ζωντανές. Με τη δρ αμ ατικότητα δεν εννοείται ότι ο αφη­

Ο

γητής υποδύεται ρόλους όπω ς ο ηθοποιός ή τονί­ ζει υπερβολικά τα ιστορούμενα. Με φυσικότητα και ζωντάνια, με τις κατάλληλες διακυμάνσεις της φωνής κα ι με μετρημένες κινήσεις και μορ­ φασμούς που υποβάλλουν το περιεχόμενο, ερεθί­ ζει τη φαντασία του ακροατή, ώστε να οραματι­ στεί όσα ακούει. «Ο σ κοπός του αφηγητή δεν εί­ ναι να προσελκύσει την προσοχή στον εαυτό του, αλλά στο θησαυρό που κρύβεται μέσα στο πα ρα­

μύθι. Αυτό πραγματοποιείται με σεβασμό, με θαυμασμό, με διακριτικές προσεγγίσεις», γράφει η Κ ορεάτισσα Ok-Ryen Seung16. Τ έλος, ο ενθουσιασμός διακρίνει τον αφηγητή που διηγείται σε παιδιά που αγαπά μια ιστορία που του αρέσει και την κατέχει. Ξεχνάει τον εαυ­ τό του, ξεπερνάει εμπόδια και με όλες του τις δυ­ νάμεις συμμετέχει στα δρώμενα, συμπάσχει με τους ήρωες και μοιράζεται με τους ακροα τές τού μιαν εμπειρία. Μ ετά την αφήγηση είναι δυνατό να ακολουθή­ σουν ποικίλες δραστηριότητες, που ικανοποιούν την ανάγκη του παιδιού για έκφραση κα ι επικοι­ νωνία. Μ ερικές συγκινητικές ιστορίες, όταν τε­ λειώσουν, δεν αφήνουν περιθώρια για σχόλια, γιατί διαλύεται η μαγεία τους. Συνήθως γίνεται συζήτηση. Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί ο κίνδυνος που καραδοκεί, καθώς εύκολα η συζήτηση παρεκκλίνει από τον αληθινό προορισμό της (δραστηριοποίησης κυρίως του νου) και καταλήγει σε μια στείρα, πνευματοκτόνα προσπάθεια, για να βρει το παιδί το βαθύτερο νόημα, το μήνυμα της διήγησης. Ο Β Bettelheim κατηγορηματικά καταδικάζει αυτή την τακ τική. Γράφει συγκεκριμένα: «Το να εξηγήσεις σ ’ ένα παιδί γιατί ένα παραμύθι το συ­ ναρπάζει, καταστρέφει τη μαγεία του που εξαρτάτα ι σε μεγάλο βαθμό από το γεγονός ότι δεν

54/αφιερωμα ξέρει ακριβώ ς γιατί ευχαριστιέται από αυτό. Κι ό­ ταν χαθεί η δύναμη της μαγείας, χάνεται και η δυνατότητα του παραμυθιού να βοηθήσει το παιδί να αγωνιστεί μόνο του και να κυριαρχήσει στο πρόβλημα που έδωσε νόημα στην ιστορία... Με­ γαλώνουμε, βρίσκουμε νόημα στη ζωή και σιγου­ ριά μέσα μας, αφού κατανοήσουμε και λύσουμε προσωπικά προβλήματα μόνοι μας και όχι αφού μας τα εξηγήσουν άλλοι»17. Τα παιδιά αφήνονται ελεύθερα να εκφράσουν τις σκέψεις, τις απορίες και τις κρίσεις τους, να κάμουν διάλογο μεταξύ τους, ενώ ο αφηγητής παρακολουθεί την αποκάλυψη του ψυχικού τους κόσμου και επισημαίνει σ τοιχεία που επιβάλλουν τη διακριτική του παρέμβαση. Αποφεύγει τις τυ­ ποποιημένες ερωτήσεις (τις σας αρέσει;) και ρω­ τάει με τέτοιο τρόπο, ώστε να δραστηριοποιεί το νου («τι εννοούσε ο ήρωας, όταν έλεγε...», «γιατί νομίζετε ότι συμπεριφέρθηκε έτσι;»). Εξίσου ση­ μαντική με τη συζήτηση είναι και η αφήγηση που προκαλούνται να κάμουν τα παιδιά. Ζητάμε να διηγηθούν μια προσωπική τους εμπειρία, κάποιο γνωστό παραμύθι που έχουν ακούσει ή κάποιο που τα ίδια συνέθεσαν και αποτελεί προσωπική τους δημιουργία. Στόχος μας να γίνουν καλοί α­

φηγητές. Τα ενθαρρύνουμε να συνθέσουν ατομι­ κά ή ομαδικά ιστορίες (παραμύθια, τα οποία μα­ γνητοφωνούμε ή καταγράφουμε σε άλμπουμ, για να τα ακούσουν κάποτε ξανά, να καμαρώσουν για τα έργα τους και, αν θελήσουν, να τα τροπο­ ποιήσουν. Ζητάμε να μας προτείνουν βιβλία που θα επιθυμούσαν να διαβάσουμε μαζί, τους δανεί­ ζουμε όσα θέλουν για το σπίτι, τα οδηγούμε σε παιδικές βιβλιοθήκες, όπου υπάρχουν. Επίσης με τη ζωγραφική, τις ποικίλες χειροτε­ χνικές εργασίες, την αναδιήγηση, τη δραματο­ ποίηση και το κουκλοθέατρο προσφέρεται στα παιδιά η δυνατότητα να εκδηλώσουν και να ανα­ πτύξουν τις καλλιτεχνικές τους δεξιότητες, να μάθουν να συνεργάζονται και να λύνουν από κοι­ νού πολλαπλά προβλήματα. Έ τ σ ι η ωραία αφήγηση ενός λογοτεχνικού κει­ μένου προκαλεί χαρά, ψυχαγωγεί, φρονηματίζει, συντελεί αποφασιστικά στην πνευματική και συ­ ναισθηματική ωρίμανση του ακροατή, στην καλ­ λιέργεια της φ αντασίας, στην ανάπτυξη της κρί­ σης κ αι της γλω σσικής ικανότητας, στην α π οκά­ λυψη έμφυτων δεξιοτήτων ή ταλέντων και συμ­ βάλλει στην αισθητική του αγωγή, που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της αληθινής παιδείας.

Σημειώσεις 1. Μερακλής Μ., Τα παραμύθια μας, Κωνσταντινίδης, Θεσαλονίκη, χ.χ., σ. 41 κ.ε. Baker A.-Green Ε. Story telling, Art and Technique, R.R. Bowker Company, New York- London, 1977, o.l κ.ε., Haviland Virginia, Τα παραμύθια στην επο­ χή της τεχνολογίας, Περ. Διαδρομές, τ. 9/1988, σ.11 κ.ε., Haviland V., Children and Literature, Scott, Foresman and Company, Glenview Illinois, 1973, o. 206 κ.ε. Heeks P., Choosing and Using Books in the First School, Mackmillan Educational, London, 1981, o. 127 κ.ε., Chambers Aidan, Introducing books to children, Heinemann Educ. Books, London, 1983, o. 129 κ.ε.

2. Thomson Stith, The Folkcale, University of California Press, Berkley, Los Angeles, London, 1977, o. 449.

3. Αδαμάντιου Αδαμ. Τηνιακά, Δελτ. Ιστ. και Εθνολ. Εταιρ. της Ελλάδος, Τόμ. Ε', εν Αθήναις, 1896/1900, σ. 291, Κακριδής, Αρχαία Ελλην. Παραμύθια, Επιθ. Παιδ. Λογ., 1988, σ. 10, Λουκάτος Δημ. Εισαγωγή στην Ελλην. Λαο­ γραφία, Μορφ. Ιδρ. Εθν. Τραπ. Αθήνα, 1985, σ. 146, Του ίδιου, Narrateurs d’equipage sur les bateaux helleniques, Fabula, 22 (1981), σ. 90-95, Κλιάφα Μ., Οι λαϊκοί παραμυ­ θάδες και η επιβίωση του παραμυθιού ώς τις μέρες μας, περ. Διαβάζω, τ. 130/1985, σ. 45 κ.ε., Κυριακίδης Σ. Ελλη­ νική Λαογραφία, Μέρος Α \ Ακαδ. Αθηνών, 1965, σ. 278 κ.ε. Του ίδιου, Αι γυναίκες εις την Λαογραφίαν, Αθήνα, 1920, σ. 96 κ.ε., Οικονομίδης Δημ., Λαογραφία, τ.ΛΑ', 1976-78, σ. 29 κ.ε.

4. Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου Λ., Μιλώντας για τα παιδι­ κά βιβλία, Καστανιώτης, 1983, σ. 160, Baker A. - Green Ε., ο.π., σ. 3.

5. Arbuthnot Μ.Η. - Sutherland Ζ., Children and Books, Scott, Foresman and Comp., Glenview, Illinois, London, 1972, σ.

646 κ.ε. Coody B„ Using Literature With Young Children, W.M.C. Brown Compan., Iowa,, 1973, σ. 24 κ.ε.

6. Baker A. - Green Ε, ό.π., σ. 17.

7. Chukorsky K., From Two to Fine, University of California Press, Berkley, Los Angeles, London, 1968, σ. 138.

8. Αγγελοπούλου B., Η πρώτη επαφή με το βιβλίο, περ. Δια­

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

δρομές, τ. 4/1986, σ. 273 Κυριαζοπούλου - Βαληνάκη Π., Νηπιαγωγική, τ. 3, Αδ. Βλάσσης, 1977, σ. 70 Arbuthnot Μ.

Hill, The Arbuthnot Anthlogy of Children’s Literature (Στο κεφ. Telling Stories and Reading Aloud to Children,σ. II) Scott κ.λπ. 1961.

Bettelheim B., The Uses of Enchantment, Vintage Books New York, 1975, σ. 153. Βλ. την απόδοση μύθων και λαϊκών παραμυθιών από τον Γ. Ρίτσο στη συλλογή «Η γκρινιάρα κατσίκα», Κέδρος, 1976. Βλ. Το παραμύθι με τα χρώματα του Α. Κυριτσόπουλου, Κέδρος, 1976 και τα 6 βιβλία της Β. Potter στη σειρά «Το λαγουδάκι, ο Πετρής και η παρέα του».

Abbadie Μ, Τα παιδιά από 4 ώς 5 χρονών στο νηπιαγωγείο, Δίπτυχος 1978, σ. 262 κ.ε. Κυριαζοπούλου - Βαληνάκη Π., ο.π., σ. 74 κ.ε., Μιχαλοπούλου Δημάκη Ε. Μορφές δραστηριοτήτων του νηπιαγωγείου, Ο.Ε.Δ.Β., 1986, σ. 148 κ.ε., Ράπτη Ν. - Καββαδά Α., Εκπαιδευτικοί δραστηριό­ τητες προσχολικής αγωγής, Δίπτυχο, 1973, σ. 256 κ.ε.

Forty Monica, Story-telling in the Nursery και Aylwin Tony, Telling and Retelling, στο περ. Language Matters, N. 2 και 3/1988.

Andersen Pacil, Language Skills in Elementary Education, The Mackmillan Comp., New York, 1964, σ. 299 κ.ε., Pety W. - Jensen M., Developing Children’s Language, Allyn and Bacon, Inc., Boston, 1980, σ. 322 κ.ε., Smith A.S. - Park M.D., Word Music and Word Magic, Allyn and Bacon, Inc., Boston, 1977, σ. 381. Παπακωνσταντίνου Ν., Αγωγή του Λόγου, Δωδώνη, 1979, σ. 42 κ,ε.

Bryant Cone Sara, How to Tell Stories to Children, Gale Research Comp., Detroit,1973, σ. 83 κ.ε. Αναγνωστόπουλος Β., Θέματα Παιδ. Λογ., Α', Καστανιώτης, 1987, σ. 88 κ.ε., Βασιλειάδου Έλλη, Το παιδί της προσχολικής ηλι­ κίας και το παραμύθι, Πρακτικά Κύκλου Ελλην. Παιδ. Βιβλ., Καστανιώτης, 1988, σ. 112 κ.ε.

Seung Ok-Ryen, Psychopedagogie du conte, Edit. Fleurus, 1971, σ. 188.

Bettelheim Β., ο.π., 18 κ.ε.

αφιερωμα/55

Ηρακλής Εμμ. Καλλέργης αρά την ομολογούμενη από όλους τους σ τοχαστές αποφασιστική επίδραση του'ΥΠ λογοτεχνικού βιβλίου στη διαμόρφωση της προσω πικότητας του παιδιού,1 το '» συναφές και σπουδαίο θέμα της παιδικής φιλαναγνωσίας δεν έχει επαρκώ ς διερευνηθεί στη χώρα μας. Α υτός είναι κυρίως ο λόγος που ο «Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου» προκήρυξε πρόσφατα βραβείο για τη συγγραφή μελέτης με τίτλο: «Η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας με την παιδική λογοτεχνία (παράγοντες, τρόποι, μέθοδοι)». Έ ω ς ότου λοιπόν, αποκτήσουμε μια μελέτη που θα εξετάζει το θέμα σε όλη του την έκταση (σύμφωνα με τους όρους της προκήρυξης, η μελέτη θα έχει τουλάχιστο 150 σελίδες), α ς δούμε, όσο γίνεται πιο συνοπτικά, μερικές πλευρές του, και μάλιστα αυτές που σχετίζονται με την ελληνική πραγματικότητα. Θα ξεκινήσω με τη διαπίστωση ότι οι Έ λληνες δεν έχουν γενικά αρμονικές σχέσεις με το έντυπο. Κ αταρχήν, σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία, η χώρα μας έχει τον μεγαλύτερο αριθμό αναλφαβήτων σε όλη την Ευρώπη:2 2 εκατομμύρια, από τα οποία τα 2/3 είναι γυναίκες.3 Α νεξάρτητα όμω ς από αυτό, η σχέση των Ελλήνων με τον γραπτό λόγο φαίνεται καθαρά από τον αριθμό των εφημερίδων που αγοράζονται. Δηλαδή σε ένα σύνολο πληθυσμού περίπου 10 εκατομμυρίων αγοράζουν εφημερίδες οι 900 χιλιάδες, πράγμα που σημαίνει ότι μόνο ο 1 στους 11 διαβάζει εφημερίδα. Τα αντίστοιχα νούμερα σε άλλες χώρες της Ευρώπης δημιουργούν σε κάθε καλόπιστο Έ λληνα μελαγχολία. Σε σύνολο 60 εκατομμυρίων Γερμανών αγοράζουν εφημερίδες τα 20 εκατομμύρια (1 στους τρεις), στην Α γγλία, με πληθυσμό 55 εκατομμυρίων, αγοράζουν τα 15 εκατομμύρια (περίπου 1 στους 5), στην Ιρλανδία, με πληθυσμό το ένα τρίτο του ελληνικού (3,5 εκατομμύρια), αγοράζονται 700 χιλ. φύλλα (δηλ. διαβάζουν ο 1 στους 5).4 Α νάλογοι είναι οι αριθμοί των βιβλίων που εκδίδονται ετησίως. Έ τ σ ι λ .χ ., ενώ στην Ελλάδα ο αριθμός των εκδιδομένων βιβλίων κυμαίνεται στις 3 χιλιάδες,5 στη Γερμανία είναι Ιόπλάσιος: 48.000. Ανάλογη εικόνα εμφανίζεται στην Αγγλία και Ιρλανδία. Εξάλλου, στην Ελβετία και στη Δ ανία, με 6 εκατομμύρια πληθυσμό, εκδίδονται 8 ώ ς 10 χιλιάδες βιβλία το χρόνο (εννοούμε πάντα τίτλους). Στην Ο λλανδία, με 11 εκατομμύρια πληθυσμό, κυκλοφορούν 12.000 βιβλία, στην Π ορτογαλία κα ι στο Βέλγιο, με 9 εκατομμύρια πληθυσμό, ο αριθμός κυμαίνεται στις 7.000. Ας σημειωθεί ακόμη ότι στις χώρες της Ε υρώπης ο αριθμός των αντιτύπων κάθε βιβλίου κυμαίνεται μεταξύ 20 και 30 χιλιάδων, τη στιγμή που στην Ελλάδα δεν ξεπερνά τα 1.000 ώ ς 2.000 αντίτυπα.6 Και η σύγκριση γίνεται θλιβερότερη, αν αναλογισθούμε ότι, σε αντίθεση με ό ,τι συμβαίνει σε άλλες χώρες, στην Ελλάδα σπάνια ένα βιβλίο φτάνει σε β ’ έκδοση. Εάν εξετάσουμε τα πράγματα συγκεντρωτικά, σύμφωνα με στοιχεία της Unesco, 1 βιβλίο αναλογεί σε 92 κατοίκους της Ελλάδας, ενώ σε κάθε κάτοικο της Ιταλίας λ .χ. αναλογούν 7 βιβλία.7 Α ς δούμε τώρα και μια άλλη παράμετρο της φιλαναγνωσίας των Ελλήνων. Στην Ελλάδα λειτουργούν 500 βιβλιοθήκες, ενώ στη Βουλγαρία (με τον ίδιο πληθυσμό) 10.000.8 Στη Δ ανία, με περίπου μισό πληθυσμό του ελληνικού, λειτουργούν 1.000 βιβλιοθήκες, στην Αγγλία 14.000, στη Γερμανία 18.000.9 Είναι επόμενο, μέσα σ’ αυτή την «περιρρέουσα ατμόσφαιρα», η παιδική φιλαναγνωσία στη χώρα μας να παρουσιάζει όχι καλή εικόνα. Σύμφωνα με στοιχεία της Unesco για το έτος 1985, στην Ελλάδα ένας τίτλος βιβλίου αναλογεί σε 12.121 παιδιά, ενώ στη Δ ανία λ .χ. σε 927.10 Για τις βιβλιοθήκες στα σχολεία, και προπάντων τις παιδικές και δανειστικές, δεν έχουμε επίσημα σ τατιστικά στοιχεία σε πανελλήνια κλίμακα, από έρευνες όμως σε τοπικό επίπεδο προκύπτουν συμπεράσματα οπω σδήποτε αποκαρ διω τικ ά.11 Η κατάσταση βέβαια μετά το 1986 εμφανίζεται σαφώς βελτιωμένη, όχι πάντω ς τόσο, ώστε να μεταβληθεί η εικόνα που μας δίνει η Unesco.

Π

Α

Για την παιδική φιλαναγνωσία στη χώρα μας

ς εξετάσουμε, λοιπόν^ τους παράγοντες εκείνους που συνδέονται με το φαινόμενο της περιορισμένης παιδικής φιλαναγνωσίας στη χώρα μας, κά νοντας με την ευκαιρία, όπου χρειάζεται, και τις σχετικές προτάσεις.

1. Είναι εξακριβωμένο ότι οι γονείς στις περισσότερες ελληνικές οικογένειες δεν διαβάζουν παρά μόνο εφημερίδες και λαϊκά περιοδικά. Η βιβλιοθήκη .ου σπιτιού έχει περισσότερο διακοσμητικό και λιγότερο λειτουργικό ρόλο. Το παράπο,Ό , λοιπόν,

υσικά, μετά τους γονείς σπουδαίο ρόλο στην ηλικία αυτή του παιδιού παίζει η νηπιαγωγός, που αν είναι καταρτισμένη και αγαπά τα παιδιά που της εμπιστεύονται, μπορεί να επιτελέσει αληθινά θαύματα στον τομέα της εξοικείωσης του παιδιού με τη λογοτεχνία, πράγμα που θα το καταστήσει αργότερα έναν επαρκή αναγνώστη. Και πρέπει να ομολογήσουμε ότι κάθε χρόνο αυξάνεται ο αριθμός των νηπιαγωγών εκείνων που - χάρη στην ολοένα συστηματικότερη διδασκαλία της παιδικής λογοτεχνίας στις παιδαγωγικές σ χολές16 - μπορούν να μυήσουν το παιδί της προσχολικής ηλικίας στον κόσμο του βιβλίου, παίζοντας μαζί τους - για να χρησιμοποιήσω τα λόγια της Θ. Χ ορτιάτη - το παιχνίδι: «Κυνήγι των πνευματικών θησαυρών στη μαγική χώρα που τη λεν βιβλιοθήκη».17 2. Εάν θέλουμε να βάλουμε το δάκτυλο «επί τον τύπον των ήλων», πρέπει να πούμε ότι για το χαμηλό επίπεδο φιλαναγνωσίας των Ελληνοπαίδων ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης φέρουν και οι διδάσκοντες το μάθημα της λογοτεχνίας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Ε κπαίδευση. Ά σ χε τα από τα πολλά ελαφρυντικά, που αναμφίβολα μπορεί να τους αναγνωρισθούν, εδώ ενδιαφέρει το αποτέλεσμα της όλης διδακτικής τους στάσης. Αδεξιότητες μεθοδολογικές, ελλιπής κατάρτιση ή προετοιμασία, έλλειψη του ανα­ γκαίου ενθουσιασμού, αδυναμία ανανέωσης και προσαρμογής στο πνεύμα της εποχής μας, όλα αυτά συντελούν στο να γίνεται το μάθημα της λογοτεχνίας πληκτικό και αφόρητο, με μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα τη δια βίου απομάκρυνση των μαθητών από το λογοτεχνικό βιβλίο. Π αρά το ότι η κατάσταση, σε σχέση με ό ,τι συνέβαινε στο παρελθόν, εμφανίζεται σαφώς βελτιωμένη, και σήμερα δεν απουσιάζουν οι δάσκαλοι εκείνοι που - χωρίς να το επιδιώκουν - μαραίνουν το ζήλο των μαθητών τους για τη λογοτεχνία με το να τους επιβάλλουν το διάβασμα ορισμένων βιβλίων και την ετοιμασία σχετικών περιλήψεων ή με το να τους αναγκάζουν σε αποστήθιση ποιημάτων και τμημάτων πεζών. Π ρόκειται για πελώριο διδακτικό σφάλμα,18 αφού είναι γνωστό πλέον ότι οι προσπάθειες καλλιέργειας της αγάπης για το βιβλίο οδηγούνται σε αποτυχία, αν δεν βασίζονται στην αρχή ότι το διάβασμα εξωσχολικών κειμένων είναι πρώ τα α π ’ όλα μια μεγάλη ευχαρίστηση. Σύμφωνα με σχετική μελέτη της Unesco, «μια από τις

Φ

ΓΓΓΤΠγ Π ι

56/αφιερωμα των γονιών ότι τα παιδιά τους δεν έχουν κλίση στη μελέτη είναι αδικαιολόγητο, εφόσον οι ίδιοι με τη στάση τους συντελούν στην απομάκρυνσή τους από το βιβλίο. Η αγάπη για το βιβλίο - όπω ς χαρακτηριστικά παρατηρεί μελετητής της παιδικής λ ογοτεχνίας12 - δεν μεταδίδεται κληρονομικά, αλλά καλλιεργείται με σύστημα και υπομονή από τη μικρή ηλικία, κυρίως, με το παράδειγμα των γονιών. Η εξοικείωση του παιδιού με το βιβλίο μπορεί και πρέπει να αρχίζει από τους πρώτους κιόλας μήνες της ζωής του, όπω ς τονίζει η εκπαιδευτικός Ντόροθυ Μπάτλερ στο βιβλίο της «Τα μωρά χρειάζονται βιβλία», που κυκλοφόρησε στο Τορόντο το 1980.13 Ο Ρώσος Κορνέι Τσουκόφσκι (1882-1969), αξιόλογος ποιητής, πεζογράφος, μεταφραστής και κριτικός, στο εξαίρετο βιβλίο του «Από τα δύο στα πέντε» - αποτέλεσμα προσωπικών παρατηρήσεων 40 χρόνων και συστηματικής συνεργασίας με τους γονείς - υποστηρίζει ότι το παιδί στην ηλικία 2 έως πέντε ετών είναι γλωσσική ιδιοφυία, επειδή όχι μόνο μαθαίνει με καταπληκτική ευχέρεια και ταχύτητα τις νέες λέξεις, αλλά γίνεται το ίδιο γλω σσοπλάστης και χαίρεται τη μουσικότητα της ποιητικής γλώ σσας. Γι’ αυτό ο Τ σουκόφσκι πιστεύει ότι η ηλικία αυτή είναι η καταλληλότερη για την εξοικείωση των παιδιών με τους σημαντικότερους ποιητές και την καλλιέργεια της αγάπης τους για τον ωραίο λό γο .14 Έ ν α ς από τους προσφορότερους τρόπους ανάπτυξης της παιδικής φιλαναγνωσίας θεωρείται το να διαβάζουν οι γονείς στα παιδιά τους λογοτεχνικά κείμενα - και όχι μόνο παιδικά. Ο Γάλλος δημοσιογράφος Gaspard Neige γράφει σ χετικά:15 «Είχα τη συνήθεια να διαβάζω ποιήματα στα παιδιά μου από την πολύ μικρή τους ηλικία. Δεν παρέλειπα να τους διαβάζω Baudelaire, Prevert, Villon και Rimbaud... Έ βρισ κα ότι δεν ήταν τόσο σοβαρό να μην καταλαβαίνουν ορισμένες δύσκολες λέξεις. Οι άγνωστες λέξεις καταγράφονται στη μνήμη του παιδιού, που θα τις ξαναβρεί αργότερα στο άκουσμα μιας φράσης. Θεωρώ απαραίτητη την προσέγγιση των παιδιών στην ποίηση, πριν προλάβουν οι διαγωνισμοί του σχολείου να την κατατάξουν οριστικά σε μια βαρετή και κοπιαστική εργασία».

αφιερωμα/57 κύριες αιτίες που αποτυχαίνει κανείς να γίνει αναγνώ στης είναι ότι δεν συνδυάζει το διάβασμα με την ευχαρίστηση».19 Ας προσθέσουμε και τούτο: Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η σχέση του παιδιού με το βιβλίο δεν παραμένει σταθερή και αδιατάρακτη, αλλά υφίσταται ποικίλες διακυμάνσεις, που οφείλονται και στο περιβάλλον (οικογενειακό, σχολικό και κοινωνικό) και στη βιολογική εξέλιξη, που κάποτε εμφανίζεται αλματώ δης και επηρεάζει σημαντικά τον ψυχισμό τους. Μόνο η βαθιά γνώση από τον διδάσκοντα των πορισμάτων της εξελικτικής ψυχολογίας, των επιστημών της αγωγής, της κοινωνιολογίας, όπω ς και η άρτια επιστημονική συγκρότησή του συνδυασμένη με επαρκή εμπειρία στις σύγχρονες διδακτικές μεθόδους της λογοτεχνίας, μπορούν να βοηθήσουν αποφασιστικά το παιδί να διατηρήσει σταθερή και ήρεμη σχέση με το βιβλίο και να το κατευθύνουν σωστά στα αξιόλογα λογοτεχνικά αναγνώ σματα.

3. Το σημερινό Ελληνόπουλο, κυρίως των αστικώ ν περιοχώ ν, από πολύ ενωρίς αναλαμβάνει μια ποικιλία δραστηριοτήτων, που του αφαιρούν τη δυνατότητα να έχει στοιχειωδώ ς επαρκή ελεύθερο χρόνο για το διάβασμα εξωσχολικών λογοτεχνικών βιβλίων. Σχολείο, ξένες γλώ σσες, φροντιστήρια, αθλητισμός, ωδεία κ.λπ . γεμίζουν την ημέρα, και το παιδί ικανοποιεί τις αναγνω στικές του ανάγκες καταφεύγοντας στα κόμ ικς, που τα περισσότερα αποτελούν, όπω ς λέει ο Τσέχωφ «λογοτεχνία για σκύλους». Εξάλλου, ζούμε σε μια εποχή που το πνεύμα της είναι στενά χρησιμοθηρικό και αντιμάχεται κάθε προσπάθεια που δεν εξυπηρετεί αποκλειστικά το συμφέρον του ατόμου, από άποψη υλική και επαγγελματική. Η εσωτερική καλλιέργεια, την οποία προσφέρει το καλό εξωσχολικό βιβλίο, θεωρείται δευτερεύουσα υπόθεση μέσα σε έναν κόσμο όπου η επαγγελματική κατάρτιση κα ι εξέλιξη έχουν αναχθεί σε ύψιστο - και μοναδικό - σ κοπό της ζωής του ανθρώπου. Είναι, λοιπόν, επόμενο τα παιδιά, από πολύ ενωρίς, να στρέφονται, με την παρότρυνση του άμεσου περιβάλλοντός τους, αποκλειστικά στο διάβασμα βιβλίων που θα τους οπλίσουν με τις αναγκαίες γνώ σεις, για να είναι καλοί μαθητές και να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τις εξετάσεις για την εισαγωγή τους στα ΑΕΙ. λλά η έλλειψη ελεύθερου χρόνου και η μονομερής επαγγελματική προετοιμασία παρατηρούνται κυρίως σ τις αστικές περιοχές. Στα χωριά και στις κωμοπόλεις κα τά κανόνα τον ελεύθερο χρόνο - ασφαλώ ς πολύ μεγαλύτερο από των παιδιών των πόλεων - καταβροχθίζει η τηλεόραση. Ό π ω ς έχει διαπιστωθεί,20 εδώ πολλά παιδιά διαθέτουν 3-4 ώρες ημερησίως για την παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραμμάτων, γεγονός που συχνά έχει ολέθριες επιπτώσεις στην πνευματική εξέλιξή τους, επειδή κυρίως στέκεται εμπόδιο στην ανάπτυξη της δημιουργικής τους φ αντασίας. Σε αντίθεση με το βιβλίο, που επιτρέπει στο παιδί να φαντασθεί και να ονειροπολήσει, η τηλεόραση με την εικόνα της επιβάλλεται βίαια και του αφαιρεί αυτή τη δυνατότητα, καλλιεργώ ντας του παράλληλα και την εξωστρέφεια. Τα παιδιά που παρακολουθούν πολλές ώρες τηλεόραση παρουσιάζουν αδυναμία αυτοσυγκέντρωσης, απαραίτητης για το διάβασμα ενός βιβλίου.21 ^ 4. Αν εξαιρεθούν οι αξιόλογες προσπάθειες λογοτεχνικών σωματείων22 και ^ μεμονωμένων ατόμων, δεν υπάρχει ουσιαστική ενημέρωση για το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο από κρατικούς και άλλους υπεύθυνους φορείς. Στις εφημερίδες γίνεται κάποτε παρουσίαση παιδικώ ν βιβλίων, παρουσίαση που είναι συχνότερη σε ορισμένα περιοδικά,23 στο κρατικό όμως ραδιόφωνο και στα κρατικά τηλεοπτικά κανάλια η στάση απέναντι στην παιδική λογοτεχνία ήταν ανέκαθεν εξοργιστική. Σπεύδω πά ντω ς να διευκρινίσω ότι δεν πρόκειται για δυσμενή μεταχείριση μόνο του παιδικού βιβλίου, αλλά γενικότερα του βιβλίου. Η περιφρόνηση της ΕΡΤ προς το I* βιβλίο ήταν, μέχρι πρότινος, καθεστώς. Ε κτό ς από τον ελάχιστο χρόνο που διέθετε για την προβολή του,24 ας θυμηθούμε και το περιβόητο εκείνο σλόγκαν ενδεικτικό της θέσης του βιβλίου στην αξιολογική κλίμα κά της: « Οταν δεν βλέπετε τηλεόραση, διαβάζετε ένα βιβλίο». Α λλά και σήμερα η κατάσταση, παρά την ελαφρά βελτίωσή της, παραμένει ουσιαστικά απαράδεκτη. Ως προς το παιδικό βιβλίο, που μας ενδιαφέρει εδώ, η μισή ώρα την εβδομάδα, που μετά βίας διαθέτει η τηλεόραση σ’ αυτό και τα τρία λεπτά μιας ραδιοφωνικής εκπ ομπής25 δεν μπορούν σε καμιά περίπτωση να θεωρηθούν

Α

58/αφιερωμα χρόνος ικανοποιητικός προκειμένου για ένα θέμα τόσο κεφαλαιώδες, όπω ς είναι η γνωριμία του παιδιού με το βιβλίο, δηλαδή το στυλοβάτη της πνευματικής του καλλιέργειας. Θα ήταν κοινοτυπία, αν επέμενα στην εξαιρετική δύναμη επίδρασης της τηλεοπτικής εικόνας, προπάντω ν στον ανήλικο θεατή, θέμα πολυσυζητημένο.26 Α πλώ ς θέλω να προσθέσω ότι η τηλεόραση, λόγω ακριβώ ς αυτής της δύναμης που διαθέτει, θα μπορούσε να γίνει πολύτιμος σύμμαχος του βιβλίου βοηθώντας τα παιδιά να το γνωρίσουν πληρέστερα, βοηθώντας δηλαδή να ενταχθούν στο χώρο του πνευματικού πολιτισμού, με τον οποίο κυρίως καταξιώ νεται η έννοια του ανθρώπου. Η αύξηση του τηλεοπτικού και ραδιοφωνικού χρόνου που διατίθεται στο παιδικό βιβλίο αποτελεί, νομίζω, επιτακτικ ό αίτημα κα ι θέμα άμεσης προτεραιότητας. Είναι αδιανόητο ό ,τι αφορά το ποδόσφαιρο και τους ηθοποιούς ή τους λαϊκούς τραγουδιστές να προβάλλεται συνεχώς από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ενώ τα γεγονότα και τα θέματα της πνευματικής ζωής να εκτοπίζονται στο περιθώριο ή να αποσιω πώνται ω ς εντελώς επουσιώδη. Με τον τρόπο αυτό προσβάλλεται βάναυσα ο πνευματικός πολιτισμός αυτού του τόπου, εφόσον αντιστρέφεται η κλίμα κα των αξιών και εγκαθίστανται στο κέντρο της ζωής μας τα σύμβολα του εύκολου πλουτισμού και του χω ρίς πνεύμα αθλητισμού, σε σημείο που να δικαιολογείται η απαισιοδοξία γνωστού θεολόγου, που είχε γράψει στο «Βήμα» επιφυλλίδα με τίτλο: «Finis Graeciae».

5. Η αντιπνευματική νοοτροπία που διακρίνει την ΕΡΤ παρατηρείται, δυστυχώς, και στις εκάσ τοτε ελληνικές κυβερνήσεις. Αψευδές δείγμα της νοοτροπίας αυτής είναι το προοδευτικά μειούμενο ποσοστό του Α .Ε .Π ., που διατίθεται για τον πολιτισμό. Λ .χ., το 1988 ήταν 0,49, ενώ το 1989 κατέβηκε στο 0,48, μολονότι στα άλλα κράτη της ΕΟΚ το ανάλογο ποσοστό ξεπερνά το 1%. Π ρέπει όμως να παρατηρήσουμε ότι η στάση του κράτους απέναντι στο βιβλίο δεν φανερώνει απλώ ς αδιαφορία, αλλά και έχθρα, εφόσον όλα τα φορολογικά κα ι άλλα μέτρα, που έχει λάβει ώ ς τώ ρα,27 οδηγούν στη συρρίκνωση της εκδοτικής παραγω γής και καθιστούν το βιβλίο είδος πολυτελείας, ενώ είναι «επιούσιος άρτος». Φ υσικά, τα μέτρα αυτά έχουν σοβαρότατες επιπτώσεις κα ι στην αγορά του παιδικού βιβλίου. Τα βιβλία ιδιαίτερα που απευθύνονται σε παιδιά της προσ χολικής ηλικία ς έχουν γίνει κυριολεκτικά απρόσιτα για το βαλάντιο της μεγάλης πλειοψηφίας των εργαζομένων, επειδή απαιτούν πολλά εκτυπω τικά έξοδα. Π εριττό να τονίσω πόσο η κατάσταση αυτή επηρεάζει δυσμενώς το επίπεδο της πα ιδικής φιλαναγνωσίας.

6. Είναι ευνόητο ότι για τη χώ ρα μας η λύση του προβλήματος των μορφωτικών αναγκώ ν των παιδιών και εφήβων, που σ τις μέρες μας - για τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω - έχει γίνει πιεστικό, συναρτάται στενά με την ύπαρξη και την άρτια οργάνωση πολλών βιβλιοθηκών.28 Δυστυχώς, στο θέμα αυτό πολύ λίγα πράγμ ατα έχουν γίνει. Α ναλογικά με τον πληθυσμό της, η Ε λλάδα έχει τις λιγότερες βιβλιοθήκες α π ’ όλες τις ευρω παϊκές χώ ρ ες.29 Ω στόσο, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι κα τά τη διάρκεια της δεκ αετίας του ’80 έχουν καταβληθεί σύντονες προσπάθειες από τη Γραμματεία Ν έας Γενιάς και την Τοπική Α υτοδιοίκηση για την οργάνωση και στη χώρα μας του θεσμού των παιδικώ ν βιβλιοθηκών, που τόσο έχει προσεχθεί αλλού. Αυτή τη στιγμή, σύμφωνα με εξακριβω μένες πληροφορίες μου, λειτουργούν 22 παιδικές βιβλιοθήκες, οργανωμένες από το «Κέντρο Π αιδικού και Εφηβικού Βιβλίου» - που υπάγεται στη Γραμματεία Ν έας Γενιάς - στις οποίες πρέπει να προστεθούν κα ι τα πα ιδικ ά τμήματα που υπάρχουν σε 39 μεγάλες δημόσιες βιβλιοθήκες της χώρας. Επιπλέον, ο «Κύκλος του Ελληνικού Π αιδικού Βιβλίου» διατηρεί από χρόνια 4 πα ιδικές βιβλιοθήκες, 3 μικρές κινητές, ενώ πολύ σύντομα θα εγκαινιάσει τη λειτουργία 5 ακόμη μικρών κινητών βιβλιοθηκών. Σιγά-σιγά, γίνεται συνείδηση κα ι στη χώ ρα μας ότι η βιβλιοθήκη, σχολική ή παιδική, δεν είναι ένας απλός χώ ρος που στεγάζει σκονισμένα βιβλία, αλλά έν πολιτιστικό κέντρο γεμάτο ζωή· κέντρο όπου αναπτύσσονται πολλαπλές δραστηριότητες,30 όπου ο καταρτισ μένος και με δημιουργική φαντασία βιβλιοθηκάριος επινοεί συνεχώς νέους τρόπους προβολής του λογοτεχνικού βιβλίου, που όχι μόνο διευρύνει τον πνευματικό ορίζοντα του παιδιού και το καλλιεργεί αισθητικά και ηθικά, αλλά κα ι το βοηθεί να γίνει ο επαρκής αναγνώ στης, ο άνθρωπος δηλ. που έχει την ικ ανότητα να απολαμβάνει την εσωτερική ευτυχία που

αφιερωμα/59 προσφέρει ο ωραίος λόγος αποκαλύπτοντας μας τον κόσμο στη συνθετική του ολοκληρία και το άπειρο βάθος της ζωής. Π αρά το ότι οι βιβλιοθήκες, που τόσο χρειάζονται τα Ελληνόπουλα, είναι ακόμα λίγες και ανοργάνωτες, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχει κατανοηθεί από όλους η σ πουδαιότητά τους και ότι γίνεται παντού στην Ελλάδα μια εργώ δης προετοιμασία για τον πολλαπλασιασμό και την εύρυθμη λειτουργία τους. Αυτό που μας κάνει αισιόδοξους είναι ότι ολοένα και περισσότεροι νέοι διψούν για καλό εξωσχολικό βιβλίο. Στην αναγνωστική αυτή δίψα ανταποκρίνονται φυσικά οι εκδοτικοί οίκοι,31 αλλά τα προβλήματα που σχετίζονται με την κίνηση του παιδικού και νεανικού βιβλίου είναι ακόμη πολλά. Ο σπόρος πάντω ς της φιλαναγνωσίας έχει πέσει στις ψυχές των παιδιών και των εφήβων μας. Το αν θα βλαστήσει και θα καρποφορήσει, είναι θέμα που εξαρτάται και από τη δική μας στάση, δηλ. από τη συνεχή επαγρύπνηση και τον αγώνα μας για την εμπέδωση στον τόπο τούτο ενός πνευματικότερου τρόπου ζωής.1

1. Βλ. π.χ. συλλογικούς τόμους: α) Η παιδική λογοτεχνία: η συμβολή της στην πνευματική καλλιέργεια. Εισηγήσεις στο Γ' Σεμινάριο του «Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου» (Αίγιο, 17-18 Οκτ. 1987), Εκδοτικές Επιχειρήσεις Π. Κουτσουμπός, Αθήνα 1989. β) Kinder - und Jugend literatur. Herausgegeben von G. Haas, Reklam, Stuttgart 1984, σ. 7-21 και passim.

2. Εξαιρουμένης φυσικά της Αλβανίας, για την οποία δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία.

3. «Τα Νέα», φ. 24-5-1990, σ. 16.

4. Πβ. Πέπης Δαράκη, Λαϊκές βιβλιοθήκες, Gutenberg Αθήνα 1986, σσ. 39-40 και 68-69.

5. Περιοδικό «Ιχνευτής», τεύχη 52-53 (Μάρτιος-Απρίλιος 1990), σ. 83.

6. Πέπης Δαράκη, ό.π.

7. Πβ. «Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους», τεύχος 1 (1986), σ. 4.

8. «Διαδρομές» ό.π.

9. Πέπη Δαράκη, ό.π., σ. 69.

10. «Διαδρομές», τεύχος 3 (1986), σ. 172.

11. Βλ. σχετικά Β.Δ. Αναγνωστόπουλος, Θέματα παιδικής λογοτεχνίας. Α' Ανιχνεύσεις. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1987, σ. 173 κ.ε.

12. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος, ό.π., σ. 138.

13. Πβ. Βίτω Αγγελοπούλου, Η πρώτη επαφή με το βιβλίο, «Διαδρομές» τεύχος 4 (1986), σ. 267.

14. Βλ. Κούλας Κουλουμπή-Παπαπετροπούλου, Η ποίηση στο νηπιαγωγείο, «Η παιδική λογοτεχνία και το μικρό παιδί». Εισηγήσεις στο Β' Σεμινάριο του κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (Καρδίτσα, 15 και 16 Νοεμβρίου 1987). Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1988, σ. 91 κ.ε.

15. «Διαδρομές», τεύχος 12 (1988), σ. 307.

16. Εννοούμε τις παλαιές Σχολές Νηπιαγωγών και τα νεοσύστατα Παιδαγωγικά Τμήματα Νηπιαγωγών, που τις αντικατέστησαν.

17. «Διαδρομές», τεύχος 12 (1989), σ. 56.

18. Για το ζήτημα ιδιαίτερα των περιλήψεων ποιημάτων, βλ. τις εύστοχες παρατηρήσεις της Μαρίας Δ. Μιράσγεζη, Ποίηση και διδασκαλία, Αθήνα 1978, σ. 106.

19. Βλ. «Δελτίο 1989» του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα, 2 Απριλίου 1988, σ. 66. Στο Δελτίο αυτό, και συγκεκριμένα στις σελ. 58-66 δημοσιεύονται οι προτάσεις του «Κύκλου» προς το ΥΠΕΠΘ για την προβολή του βιβλίου και την καλλιέργεια της αγάπης για το βιβλίο στα παιδιά.

20. Βλ. σχετικά «Τα Νέα», φ. 12-10-1988, σ. 32.

21. Πβ. Σταμάτη Μεσημέρη, Τα μαζικά μέσα ενημέρωσης και η επίδρασή τους στο παιδί, «Το παιδικό θέαμα». Εισηγήσεις στο Α' Πανελλήνιο Συνέδριο, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1989, σ. 44.

22. Κυρίως του «Κύκλου» και της «Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς».

23. Προπάντων στις «Διαδρομές», στο «Διαβάζω» και στην (ετήσια) «Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας».

24. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό «Σύγχρονοι Καιροί» (τεύχος 5, 1984) κατά το πρώτο εξάμηνο του 1983 η ΕΡΤ (1 και 2) διέθεσε: 351 ώρες σε λαϊκά τραγούδια, 272 ώρες σε ποδόσφαιρο και λοιπά αθλητικά θέματα και μόνο 24 λεπτά της ώρας σε παρουσίαση νέων εκδόσεων.

25. Η εκπομπή αυτή («Το φτερωτό ημερολόγιο»), της οποίας την επιμέλεια είχε η Μάρω Λοΐζου, έχει καταργηθεί, χωρίς να αντικατασταθεί από άλλη.

26. Βλ. π.χ. τον τόμο «Το παιδικό θέαμα», που μνημονεύσαμε στη σημ. 21, όπου πολλές και ενδιαφέρουσες απόψεις.

27. Για το θέμα αυτό βλ. πολύ αποκαλυπτικά στοιχεία στις «Διαδρομές», τεύχος 12 (1988), σ. 260.

28. Βλ. το σχετικό αφιέρωμα των «Διαδρομών» (τεύχος 13, 1989), όπου πολλές και αξιόλογες συμβολές. Συγκεντρωμένη την παλαιότερη βιβλιογραφία για το θέμα των βιβλιοθηκών βλ. στο βιβλίο της Πέπης Δαράκη, Λαϊκές βιβλιοθήκες.

29. Πέπη Δαράκη, ό.π., σ. 40.

30. Όπως οργάνωση εκθέσεων βιβλίου, συζητήσεων, διαλέξεων, εκθέσεων έργων ζωγραφικής κ.α.

31. Σύμφωνα με εντελώς πρόσφατα στατιστικά στοιχεία (περιοδ. «Ιχνευτής», ό.π., σ. 90), κατά το 1989, εκδόθηκαν συνολικά 443 παιδικά βιβλία, δηλ. σε σχέση με το 1987 (261 βιβλία) η παραγωγή σχεδόν διπλασιάσθηκε.

60!αφιέρωμα

Β.Δ. Αναγνωστόπουλος

Η αναγνωστική ικανότητα και τα ενδιαφέροντα των παιδιών κατά ηλικία

Μόνιμη, σχεδόν, απορία πολλών γονιών είναι πώς θα κατευθύνουν τα παι­ διά τους στο διάβασμα, πώς θα καλλιεργήσουν τη φιλαναγνωσία και τη σω­ στή επαφή με το βιβλίο, σχολικό και εξωσχολικό.1 Φυσικά το ίδιο πρόβλημα, αλλά από διαφορετική σκοπιά, αντιμετωπίζουν και οι εκπαιδευτικοί μας, κυ­ ρίως της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.2 ο θέμα της αναγνω στικότητας των παιδιών συνδέεται με πολλούς παράγοντες, που α­ σκούν άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική επί­ δραση, όπω ς είναι το οικογενειακό περιβάλλον, η μόρφωση των γονιών, το οικονομικό και κοι­ νωνικό επίπεδο κ.ά. Π ροπάντων όμως με τα εν­ διαφέροντα των παιδιών κατά ηλικία. Στο ση­ μείο αυτή η Ε ξελικτική Ψυχολογία προσφέρει πο­ λύτιμη αρωγή με τη διακρίβωση του βιοσωματικού κόσμου των παιδιών. Και, εξυπακούεται, τα πορίσματά της οφείλουν να έχουν υπόψη τους ό­ λοι, όσοι ασχολούνται, οπωσδήποτε, με τη σω­ ματική και ψυχική ανατροφή των παιδιών. Η λέξη αναγνωστικότητα προσδιορίζει την α­ νάλογη ικανότητα, τον ανάλογο βαθμό ικανότη­ τα ς που εμφανίζει το άτομο σχετικά με το διάβα­ σμα. Και παρατηρούμε πολλές διαβαθμίσεις. Γι’ αυτό γίνεται λόγος για επαρκή ή όχι αναγνώστη, για επιπόλαια ανά-γνωση ή μελέτη, για αναγνω­ στικά προβλήματα και δυσκολίες. Και να διευ­ κρινίσουμε: ως φυσική ικανότητα καλλιεργείται, όπω ς, άλλωστε, όλες οι δεξιότητες του ανθρώ­ που. Η γνώση είναι ορμέμφυτη τάση. Το λεπτό σημείο, όμως, είναι πώ ς θα εφαρμόσουμε μια ε-

Τ

ξατομικευμένη αγωγή, τον ανάλογο κατά περί­ πτωση παιδαγωγικό τρόπο, ώστε να κάνουμε τα παιδιά μας ν ’ αγαπήσουν το βιβλίο και το διάβα­ σμα. Κατευθύνσεις και κανόνες γενικοί υπάρ­ χουν βέβαια, αλλά να μη μας διαφεύγει ότι κάθε παιδί είναι μια αυτόνομη και ιδιαίτερη προσωπι­ κότητα, πλάσμα ζωντανό, που εξελισσόμενο αυτοπραγματώνεται μέσα σε μια κοινωνία με δια­ φορετικές επιρροές, εμπειρίες, φιλοδοξίες, αξίες και προσανατολισμούς. Η καλλιέργεια της αναγνω στικότητας των παιδιών απασχολεί σε παγκόσμιο επίπεδο την εκπαίδευση, την Π αιδαγωγική και Ψυχολογία και δεν είναι πρόβλημα μόνο ελληνικό.3 Ο ισχυ­ ρισμός ότι οι Έ λληνες δε διαβάζουν,4 γιατί δεν έμαθαν να διαβάζουν, ίσως δεν είναι υπερβολι­ κός. Κρύβει μια μεγάλη αλήθεια του λαού: « Ό ,τ ι μικρομάθεις, δε μεγαλαφήνεις», που θα πει, σχε­ τικά με το θέμα μας, ότι το αναγνωστικό κοινό δημιουργείται στις μικρές ηλικίες. Και δεν είναι διόλου τυχαίο ότι υπάρχουν πολλές διεθνείς οργανώσεις5 με κύριο στόχο να καλλιεργήσουν στα παιδιά την αγάπη του βιβλίου και, φυσικά, να ενισχύσουν την αναγνωστική ικανότητά τους.

αφιερωμα/61 Κατά την Ψυχολογία το διαφέρον (ή ενδιαφέ­ ρον) είναι η κινούσα δύναμη της ψυχής, που τρο­ φοδοτείται, ανανεώνεται και πολλαπλασιάζεται με τα ανάλογα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Συνδέεται με την προσπάθεια. Τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού ποικίλλουν και διαμορφώνονται σ ταδιακά, με τη βαθμιαία εξέλιξή του, την ψυχι­ κή ιδιοσυστασία, την ηλικία, τις επιδράσεις από το στενό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Έ χε ι παρατηρηθεί ότι το παιδί ενδιαφέρεται στα πρώ τα στάδια της ανάπτυξής του για τα κο­ ντινά αντικείμενα, τον φυσικό και κοινωνικό πε­ ρίγυρό του, τα παιχνίδια του.6 Και τα αναγνω­ στικά ενδιαφέροντά του περιορίζονται σε ιστο­ ρίες και παραμύθια, πέρα από χρόνο και τόπο και αναφερόμενα σε ζώα, πουλιά κ.λπ . Αργότε­ ρα ενδιαφέρεται για το ευρύτερο περιβάλλον, τους ανθρώπους, τα φυσικά φαινόμενα και ανα­ ζητεί στην περιπέτεια τη χαρά και τη γνώση. Στην προεφηβική και εφηβική ηλικία διευρύνον­ ται τα ενδιαφέροντα, με έντονη παρουσία στοι­ χείων που σηματοδοτούν την τάση του νέου για αυτονόμηση και περισσότερη ελευθερία. Τα ενδιαφέροντα του παιδιού ανάλογα με την ηλικία του συνδέονται με την αναγνω στικότητα. Εξαρτάται, δηλαδή, η ικανότητα για ανάγνωση, η αγάπη προς το βιβλίο και το διάβασμα από τα ενδιαφέροντα που εμφανίζει κάθε παιδί κα τά τη σταδιακή βιοσωματική εξέλιξή του. Και, ασφα­ λώς, είναι λάθος, κάποτε τραγικό, να δίνουμε στα παιδιά βιβλία που δεν ανταποκρίνονται στα ηλικιακά ενδιαφέροντά τους. Α ς σημειωθεί, επί­ σης, ότι τα ίδια βιβλία δε διαβάζονται με την ίδια απόλαυση από όλα τα παιδιά, πράγμα που οφεί­ λεται σε πολλούς λόγους, λ .χ. στην ποιότητα της σχέσης παιδιού και βιβλίου, στην πρόωρη ψυχοπνευματική ανάπτυξη, στο θετικό ή αρνητικό κλίμα της οικογένειας, του σχολείου κ.ά. Ωστό­ σο, όμως, η ανάγκη του παιδιού να γνωρίσει και να κ ατακτήσει τον κόσμο είναι ισχυρή και με κα­ τάλληλη ποδηγέτηση θα βρει διεξόδους. Έ τσ ι, λοιπόν, μιλώντας για την ηλικία του παιδιού και τα βιβλία του δεχόμαστε κα τ’ ανά­ γκη τη ρευστότητα των ορίων που θέτουμε. Για πρακτικούς, όμως, λόγους θ’ ακολουθήσουμε τη διαίρεση: Π ροσχολική ηλικία, πρώτη σχολική, μέση σχολική, εφηβική και νεανική ηλικία.7 Τα βασικά γνω ρίσματα της βρεφικής ηλικίας είναι η προσκόλληση (Attachment) του βρέφους σε πρόσωπα του οικογενειακού περιβάλλοντος, η απόλυτη εξάρτηση α π ’ αυτά, η εμφάνιση του άγχους προς τα ξένα πρόσωπα, εντυπωσιακές αλλαγές στον τομέα τον σωματικό, γνωσιολογικό, γλω σσικό, συναισθηματικό, κοινωνικό κ .ά .8 Ιδιαίτερα κατά τη νηπιακή ηλικία εμφανίζεται η εγωκεντρική σκέψη, η τάση για αυτονομία και πρωτοβουλία, για επίδειξη και επιδοκιμασία, ο μιμητισμός, η εμψύχωση των αντικειμένων, η έν­

τονη μυθοπλασία, η ασαφής αίσθηση του χώρου και του χρόνου, η ορμή για μάθηση με ερωτήσεις, με παιχνίδια κ .ά .9 Με βάση αυτά τα γνωρίσματα διαμορφώνονται τα μαθησιακά και αναγνω στικά ενδιαφέροντα του παιδιού, που έχουν σχέση με το λόγο ω ς ακουστική δραστηριότητα και γενικά την εξάσκηση της μητρικής του γλώ σσας. Η κα ­ ταλληλότερη αγωγή τότε παρέχεται με τα ρυθμι­ κά τραγουδάκια και παιχνίδια, με παραμυθάκια απλά και ιστοριούλες για ζώα και πουλιά και πράγματα που του είναι αναγνωρίσιμα. Στη φάση αυτή της βασικής προετοιμασίας για να προσεγγίσει θετικά το έντυπο και ν’ αγαπήσει αργότερα το διάβασμα, σπουδαίο ρόλο παίζουν α ρχικά η οικογένεια και εν συνεχεία ο Π αιδικός Σταθμός κα ι το Νηπιαγωγείο. Η μητέρα (και, όταν υπάρχουν, η γιαγιά και ο παππούς) αρχίζει πρώτη και ξεδιπλώνει μπροστά στα έκπληκτα μάτια του βρέφους τον γύρω κό­ σμο. Με τα νανουρίσματα, τα ταχταρίσματα, τα γλυκόλογα, τα ρυθμικά παιχνιδάκια και τα πα ­ ραμυθάκια του καλλιεργεί τη χαρά της ακοής, που θα φέρει και τη χαρά της γλώ σσας. Αυτή η ακρόαση είναι για το παιδί η καλύτερη προγύμναση και προπόνηση για να δεχτεί αργότερα, γύρω στον 9ο με 10ο μήνα, ανάμεσα στα παιχνί­ δια του τα πρώ τα ζω ηρόχρωμα βιβλία. Τα βιβλία γι’ αυτή την ηλικία είναι «παιχνίδια» και σε κα ­ μιά περίπτωση δεν αντικαθιστούν τον ζωντανό λόγο, τη ζωντανή αφήγηση, που δηλώνεται όχι μόνο με την ομιλία αλλά με όλη την παρουσία του αφηγητή (μητέρας, γιαγιάς κ .ά.), δηλαδή τις κινήσεις των χεριών, το βλέμμα, την ποικιλία της φωνής, τη στάση του σώ ματος κ .ά. Η ικανότητα, εξάλλου, της ακοής σταθεροποιείται γύρω στο 3ο-4ο έτος, που σημαίνει ό τι οι ιστορίες που αφη­ γούμαστε στα μικρά παιδιά πρέπει να είναι σύν­ τομες και χαρούμενες. Στο Βρεφονηπιακό Σταθμό και στο Νηπιαγω­ γείο συνεχίζεται, πιο συστηματικά όμως, το έργο της οικογένειας. Εδώ παρέχονται ευκαιρίες για ατομική και ομαδική έκφραση, λ .χ. με το σώμα, τα σ υμβολικά παιχνίδια, το θεατρικό παιχνίδι, το χειροτεχνικό υλικό, το τραγούδι και άλλες δρα­ στηριότητες. Οι βρεφονηπιοκόμοι και νηπιαγω­ γοί συζητούν με τα παιδιά, τους αφηγούνται ή διαβάζουν παραμύθια, τραγουδούν, δραματοποιούν ιστοριούλες μαζί τους κ.ά. Π αράλληλα αξιοποιούν τη γωνιά της βιβλιοθήκης, που γίνεται γ ι’ αυτά ελκυστική με τα πολύχρω μα και εντυπω­ σιακά βιβλία της ηλικίας τους. Η γωνιά της βι­ βλιοθήκης είναι ανοιχτή και προσιτή σε όλα τα παιδιά και τα βιβλία της πρέπει να ανανεώνονται συχνά. Α κόμα ο /η νηπιαγω γός να αναπτύξει δραστη­ ριότητες που κεντρίζουν το ενδιαφέρον και την περιέργεια των παιδιών σχετικά με το έντυπο. Λ .χ. με τη συνεργασία των νηπίων μπορεί να

62/αφιερωμα φτιάξει ένα «βιβλίο». Να συνθέσει τα λόγια των παιδιών σε ενιαία ιστορία και να εικονογραφηθεί από τα ίδια. Η πρωτοβουλία αυτή δίνει χαρά και ικανοποίηση στους «μικρούς δημιουργούς», αλ­ λά ταυτόχρονα καλλιεργεί και μια βαθύτερη σχέ­ ση και επαφή των παιδιών με το έντυπο. Τα προε­ τοιμάζει μαζί με τις προαναγνωστικές δραστη­ ριότητες να νιώσουν αργότερα μόνα τους τη χα­ ρά από το διάβασμα.10

Σ

ήμερα στην ελληνική αγορά κυκλοφορεί έ­

νας εντυπωσιακός αριθμός βιβλίων για μι­ κρά παιδιά.11 Για τα πολύ μικρά είναι τα βιβλία με εικόνες, τα λεγάμενα «σιωπηλά βιβλία», βιβλιοπαίχνιδα, η τράπουλα του Βλ. Προπ κ.ά. Για τα προνήπια και νήπια κυκλοφορούν τα εικονο­ γραφημένα βιβλία, με λιγόλεξο κείμενο και πλού­ σια εικονογράφηση. Αυτά είναι: - Αλφαβητάρια - βιβλία μάθησης - βιβλία με ιστορίες για ζώα, πουλιά, φυτά κ.λπ.

- βιβλία πληροφοριών - βιβλία με περιπέτειες - βιβλία φαντασίας - βιβλία χιουμοριστικά - βιβλία με ποιηματάκια και τραγούδια - βιβλία με παραμυθάκια - βιβλία με λογής λογής ιστοριούλες κ.ά. Γενικά στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας α­ ρέσουν: - Τα παραμύθια (λαϊκά, λαϊκότροπα, επώνυ­ μα, μεταφρασμένα, διασκευές, δραματοποιημένα κ.λπ.)

- Οι μικρές ιστορίες (λογοτεχνικά κείμενα γραμμένα από συγγραφείς) - Οι κουκλοθεατρικές ιστορίες - Τα λαϊκά παιδικά τραγούδια, μαντέματα, παιχνίδια - Ποιήματα για νήπια, προσευχούλες, παιχνιδόλεξα, λίμερικ - Ιστορίες που φτιάχνουμε μόνοι μας12 - Κασέτες με παραμύθια, μύθους, θεατρικά, τραγούδια κ.ά. Αν επιμένουμε, κάπω ς αναλυτικότερα, στην προσχολική η λικία είναι γιατί σε αυτή την ηλικία γίνεται η «σπορά» και η «ζύμωση» της παιδικής ψυχής και α π ’ αυτή επηρεάζεται κυριαρχικά η κατοπινή ζωή του ανθρώπου και, φυσικά, η ανα­ γνωστική του συμπεριφορά. Για να αναπτύξει το παιδί την ικανότητα να διαβάζει με άνεση και ικανοποίηση, σημασία με­ γάλη έχουν τα πρώτα σχολικά του χρόνια. Τότε δοκιμάζει τις δυνατότητές του μπροστά στο δά­ σκαλο, πρόσωπο που θαυμάζει περισσότερο ί­ σως από τους γονείς του, τους συμμαθητές του

και μέσα σε μια νέα κοινότητα, το σχολείο. Το νέο περιβάλλον, με τις θετικές και αρνητικές επι­ δράσεις του, θα παίξει αποφασιστικό ρόλο στη στερέωση μέσα του μιας ευεργετικής σχέσης με το βιβλίο. Η αναγνω στικότητα, δηλαδή, του παι­ διού, πέρα από τα ενδιαφέροντα της ηλικίας του, επηρεάζεται βαθύτατα από το σχολικό περι­ βάλλον. Τα γνωρίσματα της ηλικίας παιδιών 6-8 χρό­ νων είναι συνοπτικά: οι αλλαγές στη σωματική διάπλαση, η σταδιακή υποχώρηση του εγωκε­ ντρισμού και της διαισθητικής λογικής, η χρησι­ μοποίηση λογικών νοητικών πράξεων (Piaget), η μεγάλη κινητικότητα, η εντυπωσιακή χρήση της γλώ σσ ας,13 η επιζήτηση επιδοκιμασίας, οι παι­ γνιώδεις επινοήσεις, ο ανθρωπομορφισμός κ.ά. Τα ενδιαφέροντα, εξάλλου, σχετίζονται με το παιχνίδι, το χιούμορ, τα παραμύθια, τους μύ­ θους, τη μυθολογία, τις ιστορίες για ζώα και που­ λιά της αυλής, του δάσους και του κάμπου, τις α­ στείες και φανταστικές ιστορίες, τις περιπέτειες σε εξωτικές χώρες, τα μαντέματα, τις σπαζοκε­ φαλιές, ποιήματα χαρούμενα κ.ά. Το σημαντικό­ τερο είναι ότι τώρα προσπαθεί μόνο του να δια­ βάζει και να προσφέρει ικανοποίηση στον εαυτό του. Αρχίζει να αυτοτροφοδοτείται καλλιεργώ­ ντας την ικανότητα για διάβασμα, ακούοντας τη φωνή του, διαβάζοντας δυνατά και απαγγέλλο­ ντας ποιήματα. Έ τ σ ι σιγά σιγά μαθαίνει την τέ­ χνη να αποκρυπτογραφεί τον γραπτό κώ δικα ε­ πικοινωνίας, να αποκαλύπτει και να κατανοεί το εννοιολογικό περιοχόμενο των λέξεων κ αι γενικά του λόγου. Αν θα ευδοκιμήσει ή όχι η προσπάθειά του αυτή, εξαρτάται κυρίως από τρεις παράγο­ ντες: το σχολείο, την οικογένεια, το βιβλίο.

Ο δάσκαλος και η δασκάλα στις πρώτες τά­ ξεις του Δημοτικού σχολείου, ιδιαίτερα στην Α' τάξη, επωμίζονται τεράστια ευθύνη απέναντι στους «αρχάριους της ζω ής».14 Αυτοί, με τον α­ νάλογο παιδιαγωγικό τρόπο και μέθοδο, θα διδά­ ξουν την τέχνη και την τεχνική της ανάγνωσης, θα τους μυήσουν στη λειτουργία της μητρικής γλώ σσας, στη χαρά που δίνει το βιβλίο. Και οφεί­ λουν να κάνουν την ώρα της ανάγνωσης ώ ρα χα­ ράς και ατομικής κατάκτησης, δημιουργώντας κλίμα ευχάριστο και ενθαρρυντικό. Ασφαλώς διαπιστώνουν ότι όλα τα παιδιά δε διαβάζουν με την ίδια ευχέρεια. Πολλά συνα­ ντούν δυσκολίες στην προφορά αλλά και στην κατανόηση του κειμένου. Οι αναγνω στικές δυ­ σκολίες οφείλονται σε πολλά αίτια: στο οικογε­ νειακό περιβάλλον, στη δειλία του μαθητή, στην ανικανότητα προσαρμογής στη σχολική κοινό­ τητα, στη συμπεριφορά του δασκάλου, των μα­ θητών κ.λπ. Πρέπει να τονιστεί ότι στο σημείο αυτό ο ρόλος του δασκάλου είναι καθοριστικός. Η στάση του πρέπει να είναι απόλυτα θετική, ενθαρρύνοντας το μαθητή να ξεπεράσει τις δυσκο-

αφιερωμα/63 λίες και βεβαιώνοντάς τον ειλικρινά ότι κ αι άλλα παιδιά βρίσκονται στη θέση του και ότι, αν προ­ σπαθήσει λίγο ακόμη, θα τα καταφέρει. Μπορεί, παράλληλα με την ατομική ανάγνωση, να προκαλεί όλα τα παιδιά σε ομαδική ανάγνωση. Προ­ παντός όμως να διεγείρει και να διακριβώνει τα ενδιαφέροντάς τους με τις ανακοινώσεις στην τάξη, με τις συζητήσεις για τις προτιμήσεις τους, τι δηλαδή τους αρέσει περισσότερο σε ένα βιβλίο κ.λπ. Αυτή η καθημερινή τριβή θεμελιώνει και τη σωστή επαφή των παιδιών με το βιβλίο και ενι­ σχύει την αναγνωστικότητά τους.

- βιβλία με θέματα και ήρωες από την ελληνι­ κή και παγκόσμια μυθολογία - βιβλία με ιστορίες για ζώα, πουλιά κ.λπ.

- βιβλία με φ ανταστικές ιστορίες - βιβλία με χιουμοριστικές ιστορίες για ζώα, για παιδιά κ.λπ.

- βιβλία με ποιήματα - βιβλία με λαϊκά τραγούδια και παιχνίδια - βιβλία με απλές γνώσεις για φυσικά φαι­ νόμενα - βιβλία για τη μουσική, το θέατρο, τη ζω­ γραφική, τα ηλεκτρονικά κ.λπ.

Ο ρόλος των γονιών στα πρώτα σχολικά βήμα­ τα τον παιδιού είναι επίσης σημαντικός. Οφεί­ λουν συνεχώς να ενθαρρύνουν και να επιδοκιμά­ ζουν τις προσπάθειές του, να δείχνουν θαυμα­ σμό, εκτίμηση και αληθινό ενδιαφέρον για ό,τι κάνει, να είναι ήρεμοι και με υπομονή και κα τα­ νόηση να στέκονται δίπλα του κι ακόμα να κά­ νουν μαζί του ασκήσείς στο διάβασμα και στην ωραία απαγγελία. Είναι οπωσδήποτε λαθεμένη η συμπεριφορά των γονιών, όταν το κρίνουν αυ­ στηρά, το συγκρίνουν με το γειτονόπουλο, όταν εκνευρίζονται γιατί «δεν καταλαβαίνει», όταν δείχνουν τη δυσαρέσκειά τους γιατί δυσκολεύε­ ται να διαβάσει. Μόνο η σωστή συμπεριφορά τους θα το κάνει να ξαναδοκιμάσει και η επιβρά­ βευση θα το ενισχύσει ψυχολογικά. Πέρα όμως απ’ αυτά, επειδή το παιδί έχει πρό­ τυπα μίμησης τους μεγάλους, οφείλουν οι γονείς οι ίδιοι να είναι το ζωντανό παράδειγμα. Οφεί­ λουν να δημιουργούν στο σπίτι τους θετικό κλίμα αναγνω στικότητας και επαφής με το καλό βι­ βλίο. Και φυσικά το κλίμα αυτό δε δημιουργείται με την αθλητική εφημερίδα και τα φτηνορομάντσα. Η οικογενειακή βιβλιοθήκη είναι απαραίτη­ τη. Δείχνει άλλωστε το πνευματικό επίπεδο και την παράδοση της οικογένειας. Το βιβλίο είναι α­ πόλυτα σεβαστό «αντικείμενο» και προπαντός φίλος. Αυτή η αίσθηση πρέπει να είναι εμφανής και διάχυτη μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον. Και η μικρή βιβλιοθήκη του παιδιού στο δωμάτιό του είναι χώρος εξίσου σεβαστός από τους με­ γάλους. Η τρίτη προϋπόθεση για να έχουμε αποτελέ­ σματα στην αναγνωστική προσπάθεια του παι­ διού είναι τα κατάλληλα βιβλία της ηλικίας του. Στα παιδιά της πρώτης σχολικής ηλικίας αρέ­ σουν τα εικονογραφημένα βιβλία, κείμενα καλο­ γραμμένα που πλαισιώνονται από ωραία εικονο­ γράφηση. Αλλωστε το βιβλίο γίνεται πιο ελκυ­ στικό, όταν είναι και αισθητικά αποδεκτό (καλ­ λιτεχνική εμφάνιση, τύπωμα, χαρτί, τυπογραφι­ κά στοιχεία κ.ά.) Ειδικότερα αρέσουν: - βιβλία με παραμύθια, ελληνικά και ξένα - βιβλία με μύθους (Αισώπου, Λαφονταίν, Κριλόφ κ.ά.)

Για την ηλικία αυτή δεν έχει κανένα νόημα η διάκριση των βιβλίων σε σχολικά και εξωσχολι­ κά. Είναι όλα βιβλία που προσφέρουν ευχαρίστη­ ση στα παιδιά ανοίγοντας νέους ορίζοντες γνώ­ σης. Αυτή την εκτίμηση πρέπει να τη δείχνει προ­ παντός ο δά σκα λος μέσα στο σχολείο, δημιουρ­ γώντας μια μικρή βιβλιοθήκη μέσα στην τάξη του με βιβλία ενδιαφέροντα για το περιεχόμενο και την αισθητική τους. Ιδιαίτερα όμως μπορεί να αξιοποιήσουν οι μαθητές το σχολικό Ανθολό­ γιο (Μέρος Π ρώτο), που περιέχει διαλεγμένα κεί­ μενα, πεζά και ποιητικά, από τη λαϊκή μας πα­ ράδοση και τη νεοελληνική λογοτεχνία. Το Αν­ θολόγιο συνδέει τα παιδιά, ευχάριστα και παιδα­ γωγικά, με τα δημιουργήματα του λαού και των λογοτεχνών, τη μητρική γλώσσα και τον πολιτι­ σμό τους. Είναι μια ευεργετική εισαγωγή στον κόσμο της τέχνης και ειδικά του βιβλίου, γιατί παράλληλα τα ερεθίζει να αναζητήσουν και σε άλλα βιβλία την ευχαρίστηση και τη χαρά του διαβάσματος.

64/αφιερωμα υμπερασματικά τα παιδιά της πρώ της σχο­ λικής ηλικίας με την κατάλληλη βοήθεια και υποστήριξη σχολείου και οικογένειας αρχίζουν να δοκιμάζουν και να καλλιεργούν την ικανότη­ τά τους στο διάβασμα. Τα βιβλία, εξάλλου, που ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντά τους επιβε­ βαιώνουν την προσπάθειά τους και δημιουργούν δεσμούς ισχυρούς, πράγμα που καθορίζει και την περαιτέρω αναγνωστική τους συμπεριφορά.

Σ

Τα παιδιά της μέσης σχολικής ηλικίας, 9-11 χρόνων, μπορούν να έχουν αναγνωστική αυτοδυ­ ναμία κι έχουν ξεπεράσει όλες σχεδόν τις βασι­ κές αναγνωστικές και γλω σσικές δυσκολίες. Διαβάζουν, κατανοούν και διατυπώνουν άνετα τις σκέψεις τους. Γενικά θα λέγαμε ότι η ικανό­ τητα για διάβασμα, η αναγνωστικότητα ω ς στα­ διακή κατάκτηση του παιδιού έχει ολοκληρωθεί. Αν παρατηρείται υστέρηση σε κάποια παιδιά, δεν πρέπει να πανικοβάλλονται οι γονείς. Χρειά­ ζεται να τους δώσουν μεγαλύτερη προσοχή και ψυχολογική στήριξη. Και δεν βλάπτει, αν διαβά­ ζουν βιβλία που είναι για μικρότερα παιδιά. Το σημαντικότερο είναι να διατηρείται και να ενισχύεται η επαφή με το βιβλίο. Τα γνωρίσματα αυ­ τής της ηλικίας είναι: η εμπιστοσύνη που δεί­ χνουν τα παιδιά στο σώμα τους, η υποχώρηση του Εγώ και η ένταξή τους ως συνειδητά μέλη στην ομάδα, η αιτιολογική σύνδεση των πραγμά­ των και των καταστάσεων (αίτιο- αποτέλεσμα), η ικανότητα να διακρίνουν το «καλό» και το «κακό», η κατανόηση του χρόνου (παρόν, πα ­ ρελθόν, μέλλον), η αναστρεψιμότητα, η κινητι­ κότητα κ.ά. Ό λ α αυτά βέβαια, διακριβώνονται κατά τη σταδιακή ψυχοσωματική εξέλιξη και η επισήμανσή τους απαιτεί προσεκτική παρατήρη­ ση από τους γονείς και τους δασκάλους. Και εί­ ναι απαραίτητη η γνώση αυτών των ηλικιακών χαρακτηριστικών, γιατί με βάση αυτά εκδηλώ­ νουν τα παιδιά και τα ενδιαφέροντά τους, ατομι­ κά και γενικά. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας ενδιαφέρονται να ζήσουν την περιπέτεια και το μυστήριο, να ταξι­ δέψουν μακριά από το κοντινό τους περιβάλλον και απαλλαγμένα από την κηδεμονία του σπι­ τιού. Συνεπαίρνονται από μια αστυνομική ή φα­ νταστική ιστορία και τους αρέσουν τα χιουμορι­ στικά κείμενα. Στην ηλικία αυτή διαμορφώνο­ νται διαφορετικές προτιμήσεις ανάμεσα στα α­ γόρια και στα κορίτσια που διαπιστώνονται κα­ θαρότερα στα παιχνίδια ελεύθερου χώρου. Το γε­ γονός, αυτό πάντω ς δεν μας αναγκάζει να δίνου­ με βιβλία χωριστά για κορίτσια, διάκριση που γι­ νόταν παλιότερα.15 Τα παιδικά βιβλία είναι ουδετέρου γένους, είναι βιβλία για όλα τα παιδιά, αγόρια και κορίτσια. Η ηλικία αυτή θεωρείται χρυσή ηλικία διαβά­ σματος και ονομάζεται, επίσης, «ηλικία του Ροβινσώνα», από τον ομώνυμο ήρωα του μυθιστο­

ρήματος «Ο Ροβινσών Κρούσος» του Daniel Defoe. Τα παιδιά διαβάζουν ό,τι τους τύχει, γίνονται βιβλιοφάγοι. Μέσα στην αναζήτησή τους συνα­ ντούν και τα κόμικς, που προσφέρουν, συνήθως, φτηνές περιπέτειες, εύπεπτες ιστορίες, βία και δράση. Το ανησυχητικό σ’ αυτή την περίπτωση δεν είναι, αν διαβάζουν πού και πού κανένα κόμικ, αλλά αν διαβάζουν μόνο κόμικς. Και το α­ ντίδοτο τότε είναι, ανιχνεύοντας τα ενδιαφέρο­ ντά τους, να κατευθύνουμε τα παιδιά προς το λο­ γοτεχνικό εξωσχολικό ανάγνω σμα.16 Η τηλεόραση,17 παίζει αρνητικό ρόλο, έτσι ό­ πω ς έχει, στη φιλαναγνωσία και την αναγνωστι­ κότητα των παιδιών κάθε ηλικίας. Ενώ θα μπο­ ρούσε να προσφέρει πάρα πολλά στην υπόθεση του βιβλίου, εμφανίζεται σαν αντίπαλος και γκρεμίζει, πολλές φορές, ό,τι με κόπο χτίζει το σχολείο. Το θέαμα, βέβαια, αρέσει γενικά σε ό­ λους, πολύ περισσότερο όμως στα παιδιά. Θα μπορούσαν, πιστεύουμε, οι υπεύθυνοι να προσέ­ χουν περισσότερο τα τηλεοπτικά προγράμματα και τις παιδικές εκπομπές και να προβάλλουν ουσιαστικά το παιδικό βιβλίο. Έ χε ι παρατηρηθεί ότι όλα τα παιδιά καρφώ­ νονται κυριολεκτικά στο «γυαλί», όταν η τηλεό­ ραση δείχνει τις περιπέτειες του Σούπερμαν, Μ πάτμαν, Ποπάυ, Κάντυ κ .ά. Και είναι αξιοπρόσ εχτες οι απαντήσεις που έδωσαν τα παιδιά της Δ ' τάξης του Δημοτικού σε σχετική έρευνα.18 Η ερώτηση ήταν «ποιον ήρωα θαυμάζεις κ αι γιατί». Οι απαντήσεις στο πρώτο σκέλος της ερώτησης ήταν κατά σειρά: Ποπάυ, Κάντυ, Μίκυ Μάους, Μ πλεκ, Ταρζάν, Ηρακλής, Μπρους Λη, Πινά­ κιο, Σούπερμαν, Θησέας. Και οι αιτιολογήσεις, αντίστοιχα: γιατί είναι δυνατός· γιατί έχει θάρρος και δεν τρομάζει- γιατί λύνει μυστήρια, έχει δύνα­ μη και εξυπνάδα· γιατί έχει περιπέτειες και δρά­ ση· γιατί έχει δυνατό σώμα· γιατί έχει θάρρος και επιθετικότητα· γιατί κάνει τα πάντα· γιατί είναι δυνατός και θαρραλέος. Φαίνεται, δηλαδή, κα­ θαρά ότι τα παιδιά εντυπωσιάζονται περισσότερο σ ’ αυτή την ηλικία από τη δύναμη (πραγματική ή φανταστική), που οδηγεί στη νίκη, την επιβολή κ αι την αναγνώριση.

Βιβλία, ελληνικά και μεταφρασμένα, που ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντα αυτής της ηλι­ κίας κυκλοφορούν πολλά στην αγορά και όλων των κατηγοριών. Ή τοι: - μυθιστορήματα ιστορικά - μυθιστορήματα κοινωνικά - μυθιστορήματα ταξιδιω τικά - μυθιστορήματα περιπετειώδη - μυθιστορήματα μυστηρίου - μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας - μυθιστορήματα σύγχρονα ρεαλιστικά - μυθιστορήματα για το φυσικό περιβάλλον - μυθιστορηματικές βιογραφίες κ.ά.

αφιερωμα/65 -

συλλογές με ποιήματα συλλογές με θεατρικά διηγήματα κοινωνικά διηγήματα βιογραφικά διηγήματα κα τοχής διηγήματα χριστουγεννιάτικα, πα σχαλιάτι­ κα κ.ά.

- βιβλία γνώσεων για την επιστήμη, την τέ­ χνη, τις εφευρέσεις, το διάστημα, εγκυκλοπαί­ δειες κ.ά. Συμπερασματικά, κα τά το στάδιο της μέσης σχολικής ηλικίας σταθεροποιείται η αναγνω στι­ κή ικανότητα των παιδιώ ν καθώς τα ενδιαφέρο­ ντα πλαταίνουν και εξατομικεύονται, διαγράφο­ ν τας κ αθαρά, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε, την περαιτέρω σχέση ανάμεσα στο άτομο και το βιβλίο. Μια σχέση που κρίνει τελικά σε μεγάλο βαθμό την πνευματική πορεία και τον προσανα­ τολισμό του ανθρώπου. Ο Ζαν Π ωλ Σαρτρ, μι­ λώ ντας για τα παιδικά του χρόνια, θα γράψει: «Για μένα, τα βιβλία μου υπήρξαν πάντα τα που­ λιά μου κι οι φωλιές μου, τα σπιτικά μου ζώα, ο στάβλος μου κι η εξοχή μου· η βιβλιοθήκη ήταν ο κόσμος κλεισμένος σ’ έναν καθρέφτη· είχε την απέραντη πυκνότητα, την ποικιλία κ α ι το απρόο­ πτο του κόσμου».19 Αν η μέση σχολική ηλικία, είναι η «ηλικία του Ροβινσώνα», η προεφηβική και εφηβική ηλικία είναι κατ’ εξοχήν η ηλικία των ηρώων, η περίο­ δος εκείνη κα τά την οποία όλοι οι νέοι (αγόρια και κορίτσια) αναζητούν πρότυπα για μίμηση, πρότυπα ζωής. Και αυτά τα πρότυπα στη σημερι­ νή κοινωνία δεν είναι παρά κα ταναλω τικά, υπη­ ρετούν δηλαδή το μηχανισμό της εμπορευματοποίησης του ανθρώπου. Τέτοια είδωλα προέρχον­ ται από το χώρο του αθλητισμού, του ποδοσφαί­ ρου, της μουσικής, του θεάτρου, του κινηματο­ γράφου, της τηλεόρασης κ.λπ . Η μίμηση αυτή περιορίζεται συνήθως σε εξωτερικά γνω ρίσματα, όπω ς ντύσιμο, χτένισμα κ .ά ., αλλά και σε προτι­ μήσεις και α σχολίες των ειδώλων. Η προσήλωση των εφήβων, μέχρι παροξυσμού κάποτε, στα α­ γαπημένα ινδάλματα, έχει ω ς αποτέλεσμα να εγκαταλείπεται το διάβασμα για αρκετό χρονικό διάστημα. Το γεγονός αυτό μπορεί να δημιουργεί κάποια ανησυχία στους γονείς, αλλά πρέπει να ε­ ξετάζεται μέσα στη γενικότερη έκφραση της εφη­ βικής ηλικίας. Τα παιδιά περνούν τη λεγάμενη κρίση της εφηβείας, άλλα λίγο νωρίτερα, άλλα λίγο αργότερα. Π ράγματι είναι η ηλικία των μεγάλων αποφά­ σεων και αντιφάσεων, των μεγάλων επανασ τά­ σεων στο σώμα και την ψυχή. Οι έφηβοι δεν είναι ούτε παιδιά ούτε ενήλικοι. Η εφηβεία είναι μετα­ βατική περίοδος και η τελευταία στην πορεία της ανάπτυξής τους.20 Τα κύρια γνω ρίσματά της εί­ ναι: βιοσωματικές αλλαγές που έχουν σχέση με τη γενετική λειτουργία, έντονη τάση για μίμηση,

τάση για αυτονόμηση και απομάκρυνση από την οικογενειακή κηδεμονία, τάση για ανεξαρτησία (περισσότερο στα αγόρια και λιγότερο στα κορί­ τσια). έντονη επαναστατική διάθεση, απόρριψη του «κατεστημένου», αφηρημένη σκέψη, κρίση ταυτότητας κ.ά. Οι έφηβοι λαχταρούν τη ζωή κι ονειροπολούν άλλους κόσμους, κρίνουν κι επι­ κρίνουν εύκολα, συχνά παρουσιάζουν συναισθη­ ματικές μεταπτώσεις, είναι αντιφατικοί, ιδεαλι­ στές, προβληματισμένοι, αρνητές και υπέρμαχοι της ζωής. Είναι ανάγκη αυτή την πολυδύναμη φύση της νιότης, «δεύτερη γέννηση» την ονόμασε ο J.J. Rousseau, να την γνωρίζουν γονείς, εκπαιδευτι­

κοί, συγγραφείς, γιατί έτσι θα μπορέσουν να προ­ σεγγίσουν και να κατανοήσουν τα ενδιαφέροντα των νέων. Οι γονείς να συζητούν με τα παιδιά τους, να δείχνουν κατανόηση και αληθινό ενδια­ φέρον. Οι εκπαιδευτικοί με ανάλογο παιδαγωγι­ κό τρόπο να αντιμετωπίζουν τις «παρεκτροπές». Οι συγγραφείς με εντιμότητα στην τέχνη που διακονούν και σ τους νέους να μιλούν για τα σύγχρο­ να προβλήματα και έμμεσα να προβάλλουν πρό­ τυπα ήθους και ύφους. Η ηλικία αυτή ζητεί ερεί­ σ ματα και λ ογικά επιχειρήματα ζωής. Αυτά μπο­ ρούν να τα βρίσκουν στα βιβλία τους. Τα ενδιαφέροντα των νέων σχετίζονται με τα σπορ, τον αθλητισμό, την τέχνη (θέατρο, κινημα­ τογράφο, μουσική κ.λπ .), την επιστήμη, την ι­ στορία, τον πολιτισμό, τη σύγχρονη ζωή και τα προβλήματά της (διαζύγιο, ρατσισμός κ.λπ .), τις σχέσεις των ανθρώπων, τις σχέσεις με το άλλο φύλο. Ενδιαφέρονται να γνωρίσουν για το σεξ, τα ναρκω τικά, τους περιθωριακούς κι ακόμα δεί­ χνουν έντονη νεοφιλία και περιέργεια να δοκιμά­ σουν τη ζωή κα ι ν ’ αποκτήσουν εμπειρίες, ν ’ απο­ κτήσουν ταυτότητα κ.ά. Είναι φυσικό, λοιπόν, οι αναγνω στικές επιλο­ γές των νέων να σχετίζονται με τα ενδιαφέροντα που εκδηλώνουν στην καθημερινή τους ζωή. Αν παρατηρείται μια κάποια απομάκρυνση από το διάβασμα ή ένας γενικός περισπασμός, αυτό δε σημαίνει πω ς κόβεται η σχέση τους με το βιβλίο. Ή δ η , άλλωστε, έχουν αναπτύξει σε επαρκή βαθ­

66/αφιερωμα μό την αναγνωστικότητα και την επαφή με τον κόσμο του βιβλίου κατά τη μέση σχολική ηλικία. Έ τσι, άλλοι νωρίτερα, άλλοι λίγο αργότερα σκύ­ βουν ξανά στα βιβλία για να βρουν αυτό που ζητούν. Η εφηβική και νεανική λογοτεχνία έχει ενισχυθεί πολύ κατά την τελευταία εικοσαετία, 1970 1990, όπου και το ελληνικό βιβλίο γνωρίζει ιδιαί­ τερη άνθηση.21 Σήμερα κυκλοφορούν ειδικές σειρές βιβλίων νεανικής λογοτεχνίας, που περι­ λαμβάνουν έργα πρωτότυπα Ελλήνων συγγραφέ­ ων, αλλά και κλασικά από την παγκόσμια λογο­ τεχνία (μυθιστορήματα, διηγήματα, ποιητικές συλλογές, βιβλία γνώσεων κ.ά.). Η θεματική των νεανικών βιβλίων διευρύνεται συνεχώς και περι­ λαμβάνει θέματα που άλλοτε ήταν ταμπού, όπως διαζύγιο, ναρκωτικά, υιοθεσία, βία κ.ά. Επίσης συνδέει το σήμερα με το χθες, τον πολιτισμό των λαών και την ιστορία με τις προοπτικές του αύ­ ριο, αποβλέποντας στην καλλιέργεια της ανθρω­ πιάς, της ευαισθησίας, της εθνικής και παναν­ θρώπινης συνείδησης. Τα παιδιά της εφηβικής ηλικίας έχουν τη δυνα­ τότητα να διαβάζουν και βιβλία που είναι γραμ­ μένα για μεγάλους, αλλά στα εφηβικά - νεανικά βιβλία που είναι γραμμένα για την ηλικία τους θα αναγνωρίσουν περισσότερο τον εαυτό τους, τα προβλήματα και τα ενδιαφέροντά τους. Συνοψίζοντας όσα αναλυτικά αναφέραμε σχε­ τικά με την αναγνωστική ικανότητα και τα εν­ διαφέροντα των παιδιών κατά ηλικία μπορούμε να καταλήξουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα: *1

- Κάθε ηλικία έχει τα δικά της βιοσωματικά γνωρίσματα.

- Ό λ α τα παιδιά της ίδιας ηλικίας δεν έχουν την ίδια πρόοδο στην ψυχοσωματική τους ε­ ξέλιξη.

- Κάθε ηλικία έχει τα δικά της ενδιαφέροντα.

- Ό λ α τα παιδιά της ίδιας ηλικίας δεν πα­ ρουσιάζουν τα ίδια και στον ίδιο βαθμό ενδια­ φέροντα.

- Η αναγνωστική ικανότητα των παιδιών έ­ χει άμεση σχέση με τα ενδιαφέροντα κατά ηλικία.

- Η αναγνωστική ικανότητα καλλιεργείται και κατακτιέται σταδιακά κατά την παιδική ηλικία.

- Κ ατακτιέται σωστά και με λιγότερα προ­ βλήματα, όταν υπάρχει ανάλογη φροντίδα από την οικογένεια, ανάλογη συμπεριφορά από το δάσκαλο και ανάλογα παιδικά βιβλία. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στην επιλογή των βιβλίων. Πρέπει να ανταποκρίνονται στα εν­ διαφέροντα του παιδιού και την αναγνωστικότητά του. Η μαρτυρία του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, που βρίσκουμε στην αυτοβιογραφία του σχετικά με τα πρώ τα βιβλία που διάβασε, είναι άκρω ς α­ ποκαλυπτική. Σημειώνει, λοιπόν: «Το πρώτο βι­ βλίο. Κάποια “ Πτηνοτρόφος Α γάθια” , εκεί... Αν μου λάχαιναν τότε μερικά παρόμοια βιβλία, δε θα ξαναδιάβαζα ποτέ στη ζωή μου. Ευτυχώς, το δεύτερο ήταν “ Ο Δον Κιχότης” . Αυτό μάλιστα, ήταν βιβλίο. Έ φ τιασα σπαθί κι αρματωσιά από ξύλο και ρήμαζα όλα κι όλους γύρω μου...»

Σημειώσεις

χνουμε ιστορίες για παιδιά), μετ. Μ. Βερτσώνη - Κοκόλη και Αγγουρίδου- Στρίντζη Λ., Αθήνα 1985.

13. «Το μέγεθος του λεξιλογίου, ενώ το 5ο έτος είναι περίπου 2.100 λέξεις, στο 10ο έτος γίνεται 5.400 λέξεις, μια ετήσια αύξηση 600 λέξεων.» Ι.Ν. Παρασκευόπουλος, ό.π. τομ.

3ος, Σχολική ηλικία, σελ. 99.

14. «Κι όλα τα χρόνια, εγώ, ξέρετε, ως δασκάλα... ήμουνα στην πρώτη τάξη. Είχα την πρώτη επαφή με το παιδί, που έρχεται και είναι κουταβάκι. Αλλά ξέρετε τι χαρά είναι, ό­ ταν αυτό το παιδάκι που το πήρες και δεν ήξερε τίποτε, ό,τι ξέρει στο τέλος τους έτους, ξέρεις ότι εσύ τα πρόσφερες. Και τα λέει με κέφι, τα λέει με σοφία, με καμάρι, με αγάπη. Είναι ωραία η πρώτη τάξη. Δεν ήθελα ποτέ να την αλλάξω, γιατί ό,τι γινότανε ήτανε από μένα.» Β.Δ. Αναγνωστόπου­ λος, Θέματα παιδικής λογοτεχνίας, Β' Συζητήσεις, Αθήνα 1990, σελ. 21 κ.ε. (Έλλη Αλεξίου, σελ. 13-27).

15. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος - Αντ. Δελώνης, ό.π. σελ. 61 κ.ε.

16. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος, Α' Ανιχνεύσεις, ό.π. σελ. 155.

17. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος - Αντ. Δελώνης, ό.π. σελ. 36 κ.ε.

18. Περ. «Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους», τ. 15/1989.

19. Ζαν Πωλ Σαρτρ, Οι Λέξεις, μετ. Κ. Σταματίου, Αθήνα 1965, σελ. 49.

20. Για τη χρονολογική οριοθέτηση της εφηβείας υπάρχουν πολλές απόψεις. Γενικά μπορούμε να δεχτούμε τη διαίρεση σε κυρίως εφηβεία (11-16) και εφηβική νεότητα (16-20), Ι.Ν. Παρασκευόπουλος, ό.π. τομ. 4ος, Μέρος VI, Εφηβική ηλι-

1. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος, Θέματα Παιδικής Λογοτεχνίας, Α' Ανιχνεύσεις, Αθήνα 1987, σελ. 135 κ.ε.

2. Αντ. Δελώνης, Βασικές Γνώσεις για το παιδικό και νεανι­ κό βιβλίο, Αθήνα 1988, σελ. 135 κ.ε.

3. Το έτος 1989 είχε κηρυχθεί «Έτος του νεαρού αναγνώστη», το έτος 1990 «Έτος αλφαβητισμού» κ.ά.

4. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος - Αντ. Δελώνης, Παιδική λογο­ τεχνία και Σχολείο, Αθήνα4 1988, σελ. 33 κ.ε.

5. Πρβλ. Διεθνής Οργάνωση βιβλίων για τη νεότητα (1ΒΒΥ), Διεθνής Επιτροπή Βιβλίου, Διεθνής Ομοσπονδία Βιβλιοθη­ κάριων και Βιβλιοθηκών (IFLA), Διεθνής Σύνδεσμος Αναγνωστικότητας (IRA) κ.ά.

6. Μαρία Μιράσγεζη, Το παιχνίδι στην παιδική λογοτεχνία, Εισηγήσεις στο Β' Σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα 1988, σελ. 38 κ.ε.

7. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος - Αντ. Δελώνης, ό.π. σελ. 40 κ.ε.

8. Ι.Ν. Παρασκευόπουλος, Εξελικτική Ψυχολογία, τομ. 1ος. Μέρος III, Βρεφική ηλικία, Αθήνα 1985, σελ. 125 κ.ε.

9. Ι.Ν. Παρασκευόπουλος, ό.π. τόμ. 3ος, Προσχολική 10. Δώρος Θεοδούλου, Η παιδική λογοτεχνία και το μικρό παιδί, Εισηγήσεις στο Β' σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνι­ κού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα 1988, σελ. 69 κ.ε. Επίσης, Κ. Κουλουμπή - Παπατροπούλου, Η ποίηση στο νηπιαγωγείο, ό.π. σελ. 85.

11. Πρβλ. τα βιβλιογραφικά δελτία του περ. «Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους», των ετών 1985-88.

12. Τζιάνι Ροντάρι, Γραμματική της φαντασίας (Πώς να φτιά-

21.

Ηρακλής Εμμ. Καλλέργης, Η μελέτη για το παιδικό βιβλίο τα τελευταία 20 χρόνια, περ. Νεοελληνική Παιδεία, τευχ.

18/1989.

αφιερωμα/67

Μάνος Κοντολέων

λογοτεχνία για παιδιά είναι ένα από τα είδη του έντεχνου λόγου. Αλλά το ότι διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα (το μυθιστόρημα, το διήγημα, την ποίηση, το δοκίμιο) δε σημαίνει πω ς δεν απαιτεί να αντιμετωπίζεται με την υπευθυνότητα που χαρακτηρίζει τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται και πλησιάζονται τα άλλα είδη. Θα ’λεγα, μάλιστα, πως οι απαιτήσεις δημιουργίας ενός γνήσιου λογοτεχνικού κειμένου που απευθύνεται στα παιδιά είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητες, μιας και οι μικροί αναγνώ στες είναι ένα κοινό που το αισθητικό και ιδεολογικό status τους βρίσκεται σε εξέλιξη. Ό π ω ς επίσης δεν πρέπει ν ’ αγνοείται το ότι η λογοτεχνία για παιδιά, δεν είναι μόνο για παιδιά, αλλά και για μεγάλους. Έ ν α καλό βιβλίο που γράφεται για να διαβαστεί από παιδιά, μπορεί να επικοινωνήσει και με τους ενήλικες. Περιπτώσεις σαν κι αυτές της «Α λίκης στη χώρα των θαυμάτων» και του «Μικρού πρίγκηπα» δεν είναι μοναδικές. Κι αν κάποια έργα - κυρίως της πιο πρόσφατης παραγω γής - δεν καταφέρνουν να έρθουν σ ’ επαφή μ’ ένα κοινό ενηλίκων, αυτό δεν είναι πάντα σφάλμα δικό τους, αλλά οφείλεται στο ότι σήμερα όλα τα προϊόντα της ανθρώπινης δραστηριότητας υφίστανται την ασφυκτική πίεση της τυποποίησης. Έ τ σ ι ελάχιστοι, δυστυχώς, είναι οι μεγάλοι που καταφέρνουν να ξεπεράσουν το φράγμα μιας καθωσπρεπίστικης και σοβαροφανούς ανάγνωσης και να χαρούν το απρόοπτο, το φανταστικό, αλλά και το απτό — τα στοιχεία, μ’ άλλα λόγια, που συνήθως χαρακτηρίζουν τα κείμενα που κυκλοφορούν κάτω από την ετικέτα «βιβλία για παιδιά». Μέσα στα κείμενα που ανήκουν στη λογοτεχνία για παιδιά υπάρχουν όλα εκείνα τα στοιχεία που πυροδοτούν τη συγγραφή των έργων της «ενήλικης» λογοτεχνίας. Ιδεολογία, λογοτεχνικότητα, πλοκή, δομή, χαρακτήρες, προβληματισμοί. Το ότι σίγουρα θα συναντήσουμε στα παιδικά βιβλία και κείμενα γραμμένα από ατάλαντους, δε σημαίνει πω ς η παιδική λογοτεχνία είναι υποπροϊόν της Τέχνης του

Η

68/αφιερωμα λόγου. Ταλαντούχους ή μη συγγραφείς θα συναντήσουμε σ ’ όλους τους χώρους· και στο μυθιστόρημα όπω ς και στο ποίημα και στο διήγημα, όπω ς και στο δοκίμιο. Αλλά στο σημείο αυτό, ίσως, θα πρέπει να θυμηθούμε τη θέση που υποστηρίζει ότι ο συγγραφέας που γράφει για παιδιά πρώ τα είναι παιδαγωγός και μετά καλλιτέχνης. Ά ρ α (σύμφωνα πάντα μ’ αυτήν την τοποθέτηση) το έργο του είναι πρώτιστα έργο παιδαγωγικής και στη συνέχεια καλλιτεχνικής δημιουργίας. Είμαι εντελώς αντίθετος μ’ αυτήν την άποψη. Ό χ ι γιατί δεν πιστεύω πω ς η παιδαγωγική δε βρίσκεται ανάμεσα στους στόχους ενός βιβλίου για παιδιά, αλλά γιατί θεωρώ πω ς η Τέχνη είναι πάντα ο πρώ τιστος και σοφότερος παιδαγωγός. Ασφαλώς και ο συγγραφέας που απευθύνεται σε παιδιά πρέπει να έχει κατά νου την ιδιαιτερότητα της ψυχολογικής κατάστασης του μικρού αναγνώστη του, αλλά αλίμονο αν αφεθεί να μετατραπεί σε λογοτεχνίζοντα εκφραστή των παιδαγωγικών απόψεων. Σε μια τέτοια περίπτωση θα ευνουχίσει το έργο του και θα το μετατρέψει από έργο της ψυχής σε δημιούργημα της επιστήμης, δηλαδή σ ’ ένα κείμενο που δε θα διαθέτει τη φρεσκάδα και την πρωτοτυπία που συναρπάζει τον αναγνώστη και τον μετατρέπει σε εραστή του έντεχνου λόγου. Ό λ α αυτά τα σημειώνω για να τονίσω πω ς τα έργα της παιδικής λογοτεχνίας πρέπει και να δημιουργούνται, αλλά και να αναγιγνώσκονται ως έργα καθαρώς λογοτεχνικά.

' Ί η χοντας, λοιπόν, υπόψη αυτή την τοποθέτηση, ας δούμε γιατί θα πρέπει τα παιδιά Χ_/ να διαβάζουν λογοτεχνικά βιβλία. Τί επιτέλους πρόκειται να κερδίσουν από την ανάγνωση βιβλίων της Δ έλτα ή του Ντίκενς, της Ζέη ή του Καλλιότσου, της Σουρέλη, του Ροντάρι, του Έ ντε ή της Πέτροβιτς, του Ιωαννίδη και της Μάρα. (Τα ονόματα ασφαλώς είναι ενδεικτικά και ευτυχώς ελάχιστα σε σχέση με τα όσα θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω σ ΐη θέση τους). Ζούμε σε μια εποχή όχι μόνο τεχνοκρατούμενη, αλλά και συμφεροντολόγα. Τα πάντα τυποποιούνται στο όνομα μιας άμεσα υλικής κερδοσκοπίας. Και οι ιδεολογίες έχουν μετατραπεί σε επιχειρησιακούς μηχανισμούς. Η ατομικότητα με την έννοια της ελεύθερης έκφρασης, της συνειδητής επιλογής και της ζωντανής έρευνας βρίσκει καταφύγιο στους χώρους της Τέχνης. Σ’ αυτούς μπορούμε ακόμα ν’ ανακαλύψουμε εκείνον τον τύπο του ανθρώπου που γνωρίζει την αμφισβήτηση και τον προβληματισμό. Εκεί μπορούμε ακόμα ν ’ ανακαλύψουμε κάποιους ικανούς να χαίρονται την ομορφιά των χρωμάτων, των ήχων, των αγγιγμάτων. Η ποιότητα ζωής δεν έχει ποτέ αποχωριστεί από την πνευματική ενδοσκόπηση και την αισθητική απόλαυση. Αλλά για να δημιουργήσουμε ένα όσο γίνεται πιο συνειδητό εραστή αυτών των αξιών, θα πρέπει να ξεκινήσουμε την εκπαίδευσή του από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Εδώ είναι που το λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά έχει να παίξει τον πρώτιστο ρόλο του. Να δημιουργήσει το όραμα - το όραμα που θα πυροδοτήσει τον αυριανό πολίτη, τον επιστήμονα, τον καλλιτέχνη, τον επιχειρηματία, τον υπάλληλο, τον εργάτη. Χωρίς πνευματικά οράματα, χωρίς ιδέες και αξίες, το όποιο παιδί σταδιακά θα μετατρέπεται σ ’ έναν ενήλικα στείρο, υπόδουλο, ισοπεδωμένο. Ό μ ω ς οι ιδέες εκφράζονται με τη γλώσσα. Ά ρ α δίχω ς αυτήν, τα άτομα δεν μπορούν να εκφράζονται, δε διαθέτουν συνείδηση - ατομική, κοινωνική, εθνική. Σήμερα που οι λαοί πλησιάζουν ο ένας τον άλλο, σήμερα είναι που τίθεται πιο έντονα το αίτημα της ύπαρξης γλωσσικής συνείδησης εθνικής εμβέλειας. Χωρίς εθνική γλώσσα οι λαοί εξαφανίζονται, χάνουν την ταυτότητά τους. Το ελληνικό έθνος έτσι κι αλλιώς καθυστερημένο τεχνολογικά, μπορεί να υπάρξει μόνο αν κρατά ζωντανή τη γλώσσα του. Να ένα σημείο που το λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά έχει να προσφέρει ύψιστες υπηρεσίες. λλά πέρα απ’ όλα αυτά, εκείνο που για μένα είναι ίσως το πιο σημαντικό κέρδος που η Τέχνη γενικότερα και η λογοτεχνία ειδικότερα προσφέρει, είναι η μετατροπή της μοναξιάς από στοιχείο νεύρωσης σε στοιχείο δημιουργικότητας. Η μοναξιά μπορεί να περιέχει την ενδοσκόπηση, τον προβληματισμό, τη δημιουργία. Αλλά για να το πετύχει, πρέπει να εκπαιδευτεί. Το βιβλίο είναι αυτό που θα γνωρίσει στο άτομο την αξία των στιγμών της περισυλλογής. Αυτό είναι που θα βοηθήσει τον κάθε

Α

αφιερωμα/69 άνθρωπο - πόσο μάλλον το κάθε παιδί - να ξεφύγει από τη μαζικοποίηση, το λαϊκισμό, την αγελοποίηση. Θα μπορούσα ν ’ αναφέρω και άλλα κέρδη, ίσως πιο άμεσης εξαργύρωσης, όπω ς για παράδειγμα τη σχολική πρόοδο, αλλά προτιμώ να σταθώ μόνο σε όσα μέχρι τώρα ανέφερα, γιατί πιστεύω πω ς τα γνήσια και μεγάλα κέρδη δε βαθμολογούνται, δεν κατατάσ σο νται σε κλίμα κες πρα κτικ ώ ν ωφελημάτων. Τα παιδιά, λοιπόν, μόνο κερδισμένα έχουν να βγουν από τη γνωριμία τους με το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο. Ό μ ω ς στο σημείο αυτό καταλαβαίνω πω ς τίθεται ένα άλλο ερώτημα: όλα τα βιβλία είναι ωφέλιμα; Βέβαια, όσο κι αν κατανοώ αυτό το ερώτημα, έχω μια πρώτη απάντηση να δώσω: βιβλίο που μπορεί, έτσι από μόνο του, να κάνει κα κό, δεν μου έχει τύχει να συναντήσω. Στα βιβλία ισχύει η έννοια του πλουραλισμού και της αντιπαράθεσης ιδεών. Ό μ ω ς μπορώ να κατανοήσω τον προβληματισμό τω ν ενηλίκων που καλούνται να επιλέξουν (ή να συνεπιλέξουν μαζί με τα παιδιά τους) βιβλία ανάμεσα σε πά μπολλες εκδόσεις. Ποια μπορεί να είναι τα κριτήρια που πάνω τους θα στηρίζουν την επιλογή τους; Θα προσπαθήσω να καταγράψ ω μερικά α π ’ αυτά, σημειώνοντας όμως πω ς πρόκειται για ενδεικτικά κριτήρια και μόνο, κα ι όχι για κανόνες συγκεκριμένους και τελεσίδικους. Στην Τέχνη ισχύει πρώ τα α π ’ όλα ο υποκειμενισμός. Με τα έργα Τέχνης (και με τα βιβλία) αξίζει να είμαστε ερωτευμένοι, αξίζει να μάθουμε να είμαστε ερωτευμένοι. Και ποιος είναι αυτός που επέλεξε τον προσω πικό του έρωτα με κανόνες και νόρμες προκαθορισμένες; Κριτήρια, λοιπόν, επιλογής που σαν βαθύτερο στόχο τους έχουν να βοηθήσουν τον κάθε μικρό αναγνώστη να γίνει φ ανατικός λάτρης της Τέχνης του λόγου.

ομίζω πω ς το πρώ το κριτήριο επιλογής ενός βιβλίου για παιδιά είναι η ηλικία του αναγνώ στη. Θα ήταν περίεργο να δώσουμε σ ’ ένα παιδί 8 ετών ένα μυθιστόρημα το οποίο θα περιέχει έννοιες κα ι κα ταστάσεις παρουσιασμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να γίνουν κατανοητές από αναγνώ στες 12 ετών και πάνω . Βέβαια, αυτό δε σημαίνει πω ς υπάρχουν θέματα μη προσπελάσιμα από μικρά παιδιά. Α λλά ο τρόπος που αυτά υλοποιούνται συγγραφικά είναι εκείνος που καθορίζει το κατώτερο όριο ηλικίας του αναγνώ στη. (Θα ήθελα να τονίσω την έννοια του «κατώτερου» ορίου. Κι αυτό γιατί «ανώτερο» όριο δεν υπάρχει. Έ ν α καλογραμμένο κείμενο που μπορεί να διαβαστεί από έναν ο χτάχρονο, μπορεί άνετα να συγκινήσει και τον όποιο ενήλικο). Εντούτοις το κριτήριο της ηλικίας θα πρέπει κυρίως να νοηθεί ω ς προς την πνευματική ωριμότητα του αναγνώ στη κα ι όχι πάντα από τα χρόνια του. Έ ν α παιδί 10 χρονών, το οποίο προέρχεται από υψηλό πνευματικά περιβάλλον ή διαθέτει μια σημαντική εμπειρία αναγνω στώ ν, μπορεί να διεισδύσει μέσα σ’ ένα κείμενο, το οποίο για κάποιον άλλο δεκάχρονο, με λιγότερες πνευματικές εμπειρίες, είναι ακόμα δυσνόητο. Α ς μην ξεχνάμε πω ς η ανάγνω ση-κατανόηση της λογοτεχνίας επηρεάζεται

Ν

από την εξοικείωση με τα βιβλία. Α λλά - για να προχωρήσουμε στο δεύτερο κριτήριο - κα λό θα είναι να λαμβάνονται υπόψη και τα γενικότερα ενδιαφέροντα του παιδιού, οι προτιμήσεις του. Α κόμ α και στους ενήλικους, στους φ ανατικούς αναγνώ στες, οι προτιμήσεις παίζουν ρόλο στην επιλογή των βιβλίων. Υ πάρχουν εκείνοι που προτιμούν τα κοινωνικά μυθιστορήματα από τα ιστορικά, υπάρχουν εκείνοι που προτιμούν κείμενα περιγραφικά κα ι ό χι ενδοσκοπικά. Το ίδιο - και μάλιστα πιο έντονα παρουσιασμένο — ισχύει κα ι στα παιδιά. Αν θέλουμε, λοιπόν, να κάνουμε το παιδί μας λάτρη του βιβλίου, καλό θα είναι να ξεκινήσουμε την προσπάθειά μας δίνοντάς του βιβλία με θέματα που το ενδιαφέρουν κα ι τρόπους γραφής που θα το προσελκύσουν. Σιγά σιγά θα εξοικειωθεί με τον έντυπο λόγο και έτσι θα μπορέσει να προχω ρήσει σε νέες αναζητήσεις-εξερευνήσεις θεμάτων που στην αρχή το άφηναν αδιάφορο. Ως τρίτο κριτήριο θα αναφέρω τη γλώ σσα με την οποία είναι γραμμένο το κείμενο. Μην ξεχνάμε πω ς μιλάμε για λογοτεχνία, άρα πρέπει ν ’ απαιτούμε ακόμα και η πιο απλή ιστορία να είναι γραμμένη σε γλώ σσα γνήσια λογοτεχνική. Το ότι ίσως έχουμε να κάνουμε με κείμενα που πρόκειται να διαβαστούν από παιδιά 6-8 χρονών, δε

70/αφιερωμα σημαίνει πω ς αυτά τα κείμενα επιτρέπεται να μη διαθέτουν μια γλω σσική υπόσταση αισθητικά καταξιωμένη. ' F J να άλλο, ιδιαίτερα σημαντικό, κριτήριο είναι η ιδεολογική τοποθέτηση του x h κειμένου. Το λογοτεχνικό έργο που αφορά τα παιδιά έχει πάντα μια συγκεκριμένη τοποθέτηση απέναντι στα διάφορα κοινωνικά κα ι ψυχολογικά θέματα. Και δεν μπορούσε να γίνεται διαφορετικά. Η λογοτεχνία είναι, συνθέτει μια πρόταση-στάση ζωής. Κι αν υπάρχουν μερικοί συγγραφείς που διατείνονται ότι στα έργα τους δεν βάζουν την ιδεολογία τους, αυτόματα και ασυναίσθητα αυτοκαταργούνται συγγραφικά. Ό π ω ς και να το κάνουμε, η «Κ οκκινοσκουφίτσα» εκφράζει μια θέση, όπω ς θέση εκφράζει και ο «Π απουτσωμένος γάτος». Ό σ α «λογοτεχνικά» κείμενα θέλησαν να μιλήσουν «ουδέτερα» καλύφθηκαν - και δικαίω ς - από τη λήθη. Ά ρ α τα σωστά έργα έχουν ιδεολογία. Το ζήτημα, λοιπόν, είναι να γνωρίζουμε αυτήν την όποια θέση προτείνουν. Δεν είμαι εκείνος που θα θελήσει να προσφέρει λογοκριμένα έργα στα παιδιά, αντίθετα πιστεύω στην ύπαρξη του πλουραλισμού. Αλλά αυτό δε σημαίνει πω ς δέχομαι την ύπαρξη κάποιων θέσεων που είτε αντιστρατεύονται αυτόν τον πλουραλισμό είτε προωθούν σαν κι αυτές της υποταγής, του καθωσπρεπισμού ή της στενοκέφαλης κοινωνικής αντίληψης. Δεν είναι πω ς ένα βιβλίο με τέτοιες θέσεις πρόκειται να κάνει ιδιαίτερο κα κό στον ανήλικο αναγνώ στη, α λλά γιατί τάχα να βοηθηθεί η κυκλοφορία ενός έργου που πατρονάρει, για παράδειγμα, τον υποταγμένο στη μοίρα του άνθρωπο; Θ εωρώντας πω ς ακόμα και η πιο απλή ιστορία, το πιο σύντομο παραμύθι είναι, πρέπει να είναι ένα ολοκληρωμένο έργο Τ έχνης, απαιτώ από αυτό να διαθέτει - ένα ακόμα κριτήριο - τη σωστή δομή και οργάνωση, το γνήσιο πλάσιμο χαρακτήρω ν, που χαρακτηρίζουν τα άρτια λογοτεχνικά κείμενα. Συνήθως στα παιδιά αρέσουν έργα που κολακεύουν και συντηρούν την εύκολη ανάγνωση. Α λλά τα παιδιά είναι ένα κοινό που οι αισθητικές του απόψεις είναι υπό ανάπτυξη. Δεν πρέπει να στεκόμαστε τόσο σ’ αυτό που τους αρέσει, όσο σ ’ εκείνο που θα έπρεπε να τους αρέσει. Ά ρ α θα πρέπει να τα βοηθήσουμε να γνωρίζουν έργα που δεν απλοποιούν, παραποιούν και υπνωτίζουν, αλλά αντίθετα έργα που διαπλάθουν απόψεις σω στές και καλλιεργούν υψηλών στόχων προδιαγραφές. α μπορούσα ακόμα ν ’ αναφέρω μέσα στο πλαίσιο μιας καταγραφ ής κριτηρίων, το όνομα του συγγραφέα. Είναι, νομίζω, αναγκαίο και στα βιβλία για παιδιά να συμβαίνει αυτό που συναντάμε στα βιβλία για μεγάλους. Τη δημιουργία μιας σχέσης ανάμεσα στον αναγνώστη κα ι στο συγγραφέα, τη δημιουργία των θετικών ή αρνητικών αντιδράσεων που του δημιουργήθηκαν από την ανάγνωση ενός βιβλίου. Είναι σπάνιο ο υπεύθυνος ενήλικος αναγνώ στης να μη θυμάται το όνομα του συγγραφέα του βιβλίου που πρόσφατα διάβασε. Α λλά, δυστυχώς, είναι εξίσου σπάνιο ο μικρός αναγνώ στης να θυμάται ποιος ήταν αυτός που έγραψε το βιβλίο που για μέρες του κρατούσε συντροφιά. Α γαπώ και σέβομαι το βιβλίο σημαίνει πω ς αναγνωρίζω το δημιουργό του. Ά λ λω σ τε το βιβλίο δεν πρέπει να μετατρέπεται σ’ ένα σκέτο κα ταναλω τικό αγαθό και ο αναγνώ στης σε αλλοτριωμένο καταναλω τή. Δεν θα ήθελα να επεκταθώ σε περισσότερα κριτήρια. Προτιμώ να κλείσω αυτές τις σκέψεις μου με μια επισήμανση: το λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά είναι ένα καθαρώς λογοτεχνικό δημιούργημα, ικανό να συναρπάσει, να προβληματίσει, να ψυχαγωγήσει όχι μόνο τα ανήλικα μέλη της βιβλιόφιλης οικογένειας, αλλά και τα ενήλικό της. Σ ’ αυτά τα τελευταία, ας μου επιτραπεί να τους συστήσω, για μια ακόμα φορά, να διαβάζουν τα έργα που τυπώνονται και κυκλοφορούν κάτω από την ετικέτα «Λ ογοτεχνία για παιδιά και νέους». Δεν είναι μόνο για το ότι αξίζει να έχουν προσωπική γνώμη γ ι’ αυτά που διαβάζουν τα παιδιά τους, αλλά και γιατί οι ίδιοι έχουν να κερδίσουν κάτι σημαντικό από ένα ταξίδι σ τις σελίδες αυτού του είδους των βιβλίων - την επανακατάκτηση της χαμένης πα ιδικότητάς τους.

Θ

αφιερωμα/71

Σχολικά βιβλία και λογοτεχνία Το κείμενο αυτό αποτέλεσε το θέμα ομιλίας, που έγινε στη Σ.Ε.Λ.Δ.Ε. Μυτι­ λήνης στις 10 Απριλίου 1989. Απ’ όσους την παρακολούθησαν φοβούμαι πως ελάχιστοι την κατανόησαν, γιατί χρησιμοποιεί μια γλώσσα διαφορετική από κείνη ενός σχηματικού παιδαγωγισμού. Η συζήτηση που έγινε στο τέλος στράφηκε σε πράγματα περίπου άσχετα προς το περιεχόμενό της - ο μόνος που έκαμε μια σχετική ερώτηση ήταν ένας καθηγητής της Φυσικής εκεί! Δη­ μοσιεύεται εδώ με την ελπίδα πως, παίρνοντας έτσι μια μονιμότερη μορφή, θα προβληματίσει εκείνους που ενδιαφέρονται για τα διδακτικά μας πράγμα­ τα. Κι αν γίνει αυτό, τότε έχει επιτελέσει επαρκώς τον προορισμό της. ίναι γνωστή, φαντάζομαι, η προσπάθεια που καταβάλλεται μέσα στα τελευταία χρόνια, για να αντιμετωπιστούν τα διδακ τικά και πα ιδα­ γωγικά πράγματα στα σχολεία μ’ έναν τρόπο διαφορετικό, πιο σύγχρονο, θα έλεγα. Τόσο τα προγράμματα όσο και τα βιβλία που υλοποιούν το περιεχόμενο και τους στόχους των προγραμ­ μάτων αυτών, έχουν συνταχθεί μ’ ένα νέο πνεύ­ μα, απαλλαγμένο όσο γίνεται από μια σχηματικότητα κι από έναν αυτοσχεδιασμό, που για δε­ καετίες ταλαιπώρησαν τη διδακτική πράξη. Στην προσπάθεια αυτή, οι συντάκτες των προ­ γραμμάτων και συγγραφείς των βιβλίων στηρίχθηκαν πάνω στα δεδομένα μιας νέας αντιμετώ­ πισης και μιας νέας μεθοδολογίας, ώστε, τόσο το περιεχόμενο της διδασ καλίας όσο και ο τρόπος διεξαγωγής της να βρίσκεται σε μιαν ανταπόκρι­ ση με τα στοιχεία και τους προβληματισμούς, που η παιδαγωγική επιστήμη σήμερα υιοθετεί.

Ε

Αυτό σημαίνει πω ς, αν σήμερα τα πράγματα εί­ ναι αυτά κα ι η επιστήμη στηρίζεται πάνω σ’ αυτά τα δεδομένα, αύριο θα διαφοροποιήσει τις αντι­ λήψεις της και τη μεθοδολογία της και, με βάση την προηγούμενη εμπειρία, θα προχωρήσει ένα βήμα μπροστά. Και, βέβαια, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Η εξέλιξη είναι μέσα στη δυναμική τω ν πραγμάτων, η διαλεκτική του ανθρώπου με τον κόσμο και το σύμπαν είναι μια κατάσταση διαρκούς αντιπαράθεσης και συμφιλίωσης συνά­ μα, είναι η ροή της πραγματικότητας, που δεν α­ φήνει τίποτα σταθερό κα ι μόνιμο. Η επιστήμη ε­ πιβεβαιώνει αυτή την αλήθεια με τη δεοντολογία και την εντελέχειά της, τόσο που να είναι αυτή που δίνει το στίγμα της εξέλιξης και της προό­ δου. Αυτό το σημειώνω, γιατί δε θα ’θελα με κα­ νένα τρόπο να δημιουργηθεί η εντύπωση πω ς τα προγράμματα και τα βιβλία που τα υλοποιούν, εί­ ναι πράγματα απαράβατα και περιβεβλημένα με

72/αφιερωμα τον πέπλο της τελειότητας, όπω ς γινόταν παλαιότερα: τα σχολικά εγχειρίδια θεωρούνταν «ε­ πίσημα βιβλία του κράτους» και δεν επιτρεπόταν να γίνει γι’ αυτά κανενός είδους κριτική. Θέλω να πω ότι σήμερα αυτό το πνεύμα της αμέτοχης α­ γωγής και της απουσίας στοιχειώδους, έστω κρι­ τικής, ανήκει οριστικά στο παρελθόν. Σήμερα η κριτική είναι δικαίω μα αλλά και υποχρέωση του καθενός από κείνους που αγωνίζονται για μια κα­ λύτερη παιδεία σε τούτον τον ταλαιπωρημένο τό­ πο. Και το δικαίω μα και η υποχρέωση αυτή δε δί­ νονται άνωθεν, είναι κα τακτήσ εις αγώνων και εί­ ναι η βαθύτερη ανάγκη μιας συλλογικής επιβε­ βαίωσης και κατακύρωσης. Στο χώρο του σχο­ λείου αυτή η συλλογική διεργασία είναι περισσό­ τερο εμφανής και όσο περνάει ο καιρός γίνεται και περισσότερο άμεση. Οι αποστάσεις ανάμεσα στους φορείς της αγωγής έχουν σμικρύνει κατά πολύ και οι σχέσεις παιδαγωγών και παιδαγωγουμένων έχουν πάρει ένα διαφορετικό περιε­ χόμενο. Η ανάγκη να μπει στο σχολείο η πραγμ ατικό­ τητα της ζωής, να μη μείνει το σ χολείο ξένο προς την κοινωνία και τα προβλήματά της, έδωσε τη θέση της στην προηγούμενη μακαριότητα και την έλλειψη προβληματισμού. Δεν είναι τυχαία η στροφή των ενηλίκων προς το παιδί, για μια ου­ σιαστική προσέγγιση της ιδιαιτερότητάς του, μέ­ σα στα πλαίσια της δικής του αυτοτέλειας και αυτοδυναμίας. Και, φυσικά, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στο χώρο της επιστήμης σημειώθη­ καν σημαντικές ανακατατάξεις και μετατοπί­ σεις, που στηρίζονται πάνω σε καινούρια δεδομέ­ να που προσφέρει η έρευνα και ο προβλημα­ τισμός. Ό λ ’ αυτά και άλλα ακόμα είχαν κατά νου ε­ κείνοι που ανέλαβαν να συντάξουν τα προγράμ­ ματα και να γράψουν τα βιβλία για το σχολείο, μέσα σ ’ αυτό το νέο πνεύμα και μέσα σ ’ αυτή την εμφανή αλληλεπίδραση των στοιχείων, που η διαλεκτική με τα πράγματα καθορίζει. Αν πέτυχαν ή όχι είναι θέμα που θα το κρίνει ο χρόνος και η ίδια η ζωή, όταν αποστασιοποιηθούμε από την προσπάθεια και δούμε τα δεδομένα της μέσα σε μιαν ολοκληρωμένη θεώρηση. Και, φυσικά, α­ φού με τρόπο επιστημονικό και μόνο, αξιολογη­ θούν τα στοιχεία που προσφέρθηκαν, ώστε οι κρίσεις μας να μην είναι αυθαίρετες και γενικευτικές - πράγμα που συνηθίζεται στον τόπο μας, ακριβώ ς από την έλλειψη επιστημοσύνης - και, ακόμα, οι υποδείξεις μας να έχουν έναν συγκε­ κριμένο χαρακτήρα, ώστε τελικά μέσ’ από την αντιμετώπιση αυτή, να δημιουργηθεί η εξέλιξη και η μετατόπιση προς το καλύτερο. Γιατί μόνο τότε δημιουργείται εξέλιξη, όταν στη θέση εκεί­ νου που κρίνεται απρόσφορο, μπαίνει κάτι καλύ­ τερο, όταν η αναίρεση γεμίζει από μια θέση. Έ τσ ι, όλες οι κρίσεις, θα έλεγα, που αφορούν

στην προσπάθεια αυτή, έχουν χαρακτήρα απο­ σπασματικό και μια από τις εκτιμήσεις που έγι­ ναν για τα νέα σχολικά βιβλία, μέσα σ ’ αυτό το πλαίσιο της αποτελεσματικότητας των θεωρήσε­ ων και των γενικευτικών διαγραφών, ιδιαίτερα ε­ δώ για τα βιβλία «Η γλώ σσα μου», είναι πω ς δε φέρνουν τα παιδιά σε επαφή με τη λογοτεχνία ή τα φέρνουν μ ’ έναν τρόπο όχι σωστό. Μίλησαν από την αρχή σχεδόν που τα βιβλία μπήκαν σε χρήση - για ένα τεχνοκρατικό πνεύμα, που απο­ στεγνώνει την παιδική ψυχή από τον αυθορμητι­ σμό και την πηγαιότητά της. Είπαν πω ς υπάρχει μια σχηματοποίηση, που αναγκάζει το δάσκαλο να λειτουργεί μέσα σε κάποια πλαίσια, αφαιρώντας του έτσι πρωτοβουλίες και ουσιαστικές πα­ ρεμβάσεις. Έ κρ ιναν τα κείμενα των βιβλίων αυ­ τών ω ς απρόσφορα για τη μύηση των παιδιών στην τέχνη του λόγου και ότι δεν τους προσφέ­ ρουν βοήθεια να εκφραστούν είτε γρ απτά είτε προφορικά. Μίλησαν με περιφρόνηση για τη νέα αντιμετώπιση του θέματος της γραμματικής και ακόμα, σε κάποιες περιπτώσεις, αγανάκτησαν που τα νέα βιβλία δεν περιέλαβαν κείμενα σχετι­ κά με το λεγόμενο εθνικό ή θρησκευτικό φρονηματισμό. Ειπώθηκαν κα ι γράφτηκαν πολλά σχε­ τικά με τον «επικοινωνιακό λόγο», που τα βιβλία έπρεπε να υπηρετήσουν και δεν τον υπηρέτησαν επαρκώ ς. Α κόμα, κατηγορήθηκαν γιατί κα τάρ­ γησαν, με τον τρόπο τους, την «έκθεση» α π ’ τα σχολεία και έτσι τα παιδιά θα δυσκολεύονται να εκφράσουν γραπτώ ς τις ιδέες τους. Μ έσα στην ορμή της αρνητικής κριτικής και κείμενα, που αντικειμενικά πλέον, ομολογούνται ω ς κλασικά, κρίθηκαν ακατάλληλα για τα παιδιά, ενώ σε κά­ ποιες περιπτώσεις επαινέθηκαν παλιότερα από τους ίδιους ανθρώπους που τώρα τα κατέκριναν. Τα βιβλία είχαν την τιμή να γίνουν αντικείμενο κριτικής τόσο από ανθρώπους τελείως άσχετους προς την επιστήμη, τη γλώ σσα και τη λογοτε­ χνία, όσο και από καθηγητές πανεπιστημίων και ειδικούς, από ετερόκλητες κοινωνικές ομάδες και από ανθρώπους διαφορετικών ιδεολογικών και κοινωνικών προσανατολισμών. Π ροσπερ­ νώ ντας όλες τις άλλες κρίσεις, θα σταθούμε στο πολυσυζητημένο θέμα, για το αν τα βιβλία φέρ­ νουν το παιδί σ ’ επαφή με τη λογοτεχνία. ροτού όμως προχωρήσουμε σ ’ αυτό, ας δούμε τι εννοούμε με τον όρο «λογοτεχνία». Τα λεξικά, παλαιότερα και νεότερα, ορίζουν τη λογοτεχνία ως «τέχνη του λόγου», «το χειρίζεσθαι εντέχνως τον λόγον», και ω ς το σύνολο των εντέχνων μνημείων ενός λαού, κυρίως των γρα­ πτών. Αυτή η εγκυκλοπαιδική ερμηνεία της λέ­ ξης, καταλαβαίνουμε ότι δεν ικανοποιεί. Πρώτο, γιατί πέρ’ από τη γραπτή λογοτεχνία, υπάρχει και η προφορική - που τα τελευταία χρόνια έγι­ νε αντικείμενο εκτεταμένων μελετών -, που δεν

Π

αφιερωμα/73 είναι παρά η πεμπτουσία του λαϊκού πολιτισμού, η θησαυρισμένη βιοσοφία και μνήμη του λαού. Στην προσπάθειά της να μελετήσει την προφορι­ κή λογοτεχνία, η επιστήμη επεξέτεινε τον κύκλο της ώς την καθημερινή ομιλία και ανακάλυψε ότι και αυτή υποκρύπτει «τέχνη του λόγου», αυτή ό­ μως η τέχνη είναι απρόσωπη και φυσική, λει­ τουργεί ως φυσικό φαινόμενο, όπω ς ακριβώ ς και η γλώσσα που την εκφράζει. Εξάλλου, αυτός ο εντοπισμός ήταν απαραίτητος, αφού η προφορι­ κή γλώ σσα αποτελεί την πηγή της γραπτής, είναι εκείνη που περιέχει δυνάμει τον σχηματικό πλού­ το της προσωπικής γραφής. Δεύτερο, δεν ερμηνεύεται αυτή η «τέχνη του λόγου», δηλαδή σε τί συνίσταται αυτή η έντεχνη μορφή του λόγου - είτε γραπτό ς είναι είτε προ­ φορικός. Γιατί, οπω σδήποτε η τέχνη αυτή περιέ­ χει κάποια στοιχεία, κάποιες σταθερές, που την προσδιορίζουν, ώστε να είναι κάθε στιγμή ανα­ γνωρίσιμη. Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από τον τρόπο που η λογοτεχνία χρησιμοποιεί τα μέ­ σα για ν ’ αποτυπωθεί, κι αυτά δεν είναι άλλα από τα εκφραστικά μέσα, δηλαδή η γλώ σσα με όλον τον λεξιλογικό, νοηματικό, μορφολογικό και ε κ­ φραστικό της πλούτο και μηχανισμό και μ’ όλο το πολιτισμικό, κοινωνικό και ιδεολογικό της περιεχόμενο. Οι διάφορες μορφές της γλώ σσας λειτουργούν και σε κάθε εποχή μ’ έναν διαφορε­ τικό τρόπο, και θα ’θελα εδώ να επισημάνω πω ς η ελληνική γλώ σσα, με τις διάφορες εκφραστι­ κές της μορφές - αρχαία, ελληνιστική κοινή, μεσαιωνική, λόγια, δημοτική - έγινε κάθε φορά και μέσο για την πραγμάτωση και λογοτεχνιών υ­ ψηλής στάθμης. Τα ομηρικά έπη και τα μέλη της αρχαϊκής εποχής, η τραγωδία και η ρητορεία και η φιλοσοφία, η αλεξανδρινή παραγωγή, η εκκλη­ σιαστική ποίηση των βυζαντινών χρόνων, τα ποι­ ήματα της κριτικής αναγέννησης, η σολωμική ποίηση και η νεότερη πλούσια λογοτεχνική πα ­ ραγωγή, αποδείχνουν α π ’ τη μια το δυναμισμό της γλώ σσας μας κι από την άλλη την εκφ ραστι­ κή της ικανότητα σε μια διαχρονική διάρκεια. Η γλώ σσα είναι το πολύτιμο υλικό, που ο ανώνυμος ή ο επώνυμος δημιουργός θα χρησιμοποιήσει για να εκφράσει κάθε φορά τον κόσμο ανανεωμένο και με την αναγκαιότητα της τέχνης. Ωστόσο, οι ερμηνείες και σ’ αυτό είναι ανεπαρκείς, καθώς δεν εξηγούν τον ιδιαίτερο τρόπο που γίνεται η χρήση του εκφραστικού οργάνου, ώστε να μπο­ ρεί να υπερβαίνει το χρόνο και τον χώρο μέσ’ α­ πό το λογοτεχνικό έργο. Τρίτο, θα πρέπει να προχωρήσουμε λίγο βαθύ­ τερα από τον ορισμό, για να μπορέσουμε να συλλάβουμε το «νόημα της τέχνης», κα τά που λέει ο Σ ολωμός, και που ω ς σημείο προσανατολισμού μας οδηγεί στη λογοτεχνία. Κι εδώ βέβαια θα πρέπει να σταθούμε περισσότερο από καθετί άλ­ λο σε μιαν άλλη διάσταση, που το λογοτεχνικό

έργο περιέχει «ως α υτοΰπαρχτος κ όσμος». Κι αυ­ τό δεν είναι άλλο από τη συνέπεια και την αυτο­ δυναμία, που αντανακλά στο πνευματικό επίπε­ δο και που χαραχτηρίζει την αληθινή λογοτεχνία και τη διακρίνει από τα παραλογοτεχνήματα και τα περιθωριακά έργα. Αυτό το στοιχείο περιέχει τη δύναμη, που δίνει στο καλλιτεχνικό έργο την αναγκαιότητα του φυσικού φαινομένου. Αυτή η νομοτέλεια, ωστόσο, κι αυτή η αυθυπαρξία απαι­ τεί την προσοχή μας και την κατανόησή μας, για να μας προσφέρει την αισθητική συγκίνηση, που από τη φύση του προορίζεται το λογοτεχνικό έρ­ γο να δώσει - «την οικεΐαν ηδονήν», κα τά το λό­ γο του Αριστοτέλη. Και η οικεία ηδονή, βέβαια, προϋποθέτει τους άξονες εκείνους, που πάνω τους ή γύρω τους θ’ αναπτυχθεί το έργο για να λειτουργήσει έτσι. Βλέπει, λοιπόν, εδώ κανείς πω ς η λογοτεχνία, πέρ’ από την «τέχνη του λό­ γου», που, βέβαια, δεν είναι ο σ κοπός της, έχει να επιτελέσει ένα πολύ σημαντικό έργο. Κι αυτό είναι η μεταφορά στο πνευματικό πεδίο - δηλα­ δή σε μια περιοχή διάρκειας - του πραγματικού, του περαστικού και του φευγαλέου. Ακινητοποιεί το χρόνο, αλλά ακινητοποιεί και όλα τα στοιχεία εκείνα, που συνιστούν την έννοιά του ω ς αντικει­ μενικού γεγονότος στο ομαδικό πεδίο και ω ς υ­ ποκειμενικού παρακολουθήματος στην ατομική μας περιοχή. Από κει και πέρα, η αυθυπαρξία του δημιουργεί έναν ζωντανό κόσμο, που μέσα στις πολλαπλές του αντανακλάσεις συνθέτει τη δικαίωσή του. Η αφομοίωση των στοιχείων της πραγμ ατικό­ τητα ς και η σύνθεσή τους, ώστε να συντελεστεί το λογοτεχνικό έργο, απαιτεί μια τεχνική, που ο κάθε συγγραφέας χρησιμοποιεί, για να κατορθώ­ σει την αυτοδυναμία και να χαράξει τα όρια της δικής του περιοχής. Η τεχνική αυτή προϋποθέτει κυριαρχία του εκφραστικού μέσου τόσο που να δίνει σε κάθε λέξη κοινή ένα καινούριο νόημα κι αυτό κατορθώνεται μέσα στο συμφραστικό περιβάλλον, που ο συγγραφέας δημιουργεί. Ό ­ μως, με τη διαπίστωση αυτή, φτάνουμε, νομίζω, σ’ ένα καίριο σημείο του ζητήματος στο θέμα της ουσίας, του περιεχομένου, που απορρέει από την τεχνική. Και, για να μην κολυμπήσουμε τώρα σε θολά νερά, ας το πούμε όσο γίνεται πιο απλά: η τεχνική ταυτίζεται με την ουσία, δηλαδή ο τρό­ πος που θέλει να πει κανείς κάτι είναι συνάμα κι αυτό που θέλει να πει. Το πράγμα θα γίνει πιο κα ­ τανοητό, αν φέρουμε στο νου, για παράδειγμα, έ­ να από τα θέματα, που έχουν γίνει αντικείμενο ε­ πεξεργασίας των λογοτεχνών, το θέμα του χωρι­ σμού ή της συνάντησης δυο ανθρώπων, ας πού­ με: είν’ ένα θέμα που από καταβολής κόσμου της λογοτεχνίας απασχολεί τους δημιουργούς. Ο κ α ­ θένας το έχει δώσει με δικό του τρόπο, με την ι­ διαίτερη τεχνική του, κι όμως ο καθένας έχει να πει διαφορετικά πράματα γι’ αυτό, θέλω να πω ό­

74/αφιερωμα τι ο τρόπος που το λέει ομολογεί και τη διαφορο­ ποίησή του από τους άλλους. Ο λογοτέχνης χρησιμοποιεί, για ν ’ αποτυπώσει τον κόσμο του, τις λέξεις, που ξεκινούν από το βάθος των πραγμάτων. Ώ σπ ο υ να φτάσουν στην επιφάνεια, φορτίζονται με εννοιολογικές απο­ χρώσεις αλλά και διάφορες σημασίες μέσα στο συμφραστικό τους περιβάλλον. Ο λογοτέχνης αλλάζοντας λέξη, επιφέρει χημική μεταβολή στο περιεχόμενο της φράσης του. Και αυτό πρέπει να το ξέρει, γιατί διαφορετικά κινδυνεύει να δώσει πράγματα που δε λειτουργούν στο γλω σσικό αί­ σθημα του αναγνώστη του. Η λειτουργική αυτή σημασιολογία είναι πολύ σημαντική πτυχή της ό­ λης γλω σσικής συμπεριφοράς και αποτελεί, ό­ πω ς και άλλες πτυχές της γλω σσικής αντιμετώ­ πισής, όπω ς η δομή της γλώ σσας, η μετασχηματιστική διερεύνηση και η γενετική, το περιεχόμε­ νο της σύγχρονης γλω σσολογίας. Αυτό το ση­ μειώνω εδώ, γιατί η σημερινή γλωσσική αντιμε­ τώπιση εισχωρεί στην ουσία της γλώ σσας, δε στέκεται μόνο στη μορφολογία και στον τύπο και τον κανόνα, όπω ς η λεγόμενη ρυθμιστική α­ ντιμετώπιση, που ενδιαφέρεται μόνο να περιγρά­ φει και να υποδείξει. Στη γλώ σσα δεν έχουμε το δικαίω μα να υποδεικνύουμε, είμαστε υποχρεω­ μένοι να υποταχθούμε και να κυριεύσουμε κά ­ ποια στιγμή το κοινό εκφραστικό όργανο, ώστε να το χρησιμοποιήσουμε ω ς ατομικό μας μέσο ε­ πικοινωνίας και έκφρασης. Ίσ ω ς μακρηγόρησα κάπω ς σχετικά με τη λο­ γοτεχνία. Είν’ ένα θέμα τεράστιο κι επειδή, πε­ ρισσότερο α π ’ οποιοδήποτε άλλο μόρφωμα, συνιστά την πεμπτουσία του ανθρώπινου πολιτι­ σμού, πάνω σ ’ αυτήν εστιάζεται και η σπουδή που το σχολείο προσφέρει στους πνευματικούς του τροφίμους. Κι επειδή το μέσο που η λογοτε­ χνία χρησιμοποιεί είναι κοινό σ ’ όλους τους αν­ θρώπους, η γλώ σσα, δεν είναι δυνατό να ξεχωρί­ σει το ένα από το άλλο. Δε θα επιμείνω στο τί γι­ νόταν στο παρελθόν, λίγο ώ ς πολύ είναι γνωστό: μας έδιναν ένα βιβλίο γεμάτο κείμενα (τα περισ­ σότερα διασκευασμένα βάναυσα), αλλά, πέρ’ α π ’ αυτό, τίποτα. Και γινόταν μέσα στη σχολική αίθουσα ο,τιδήποτε άλλο, μόνο γλωσσική σπου­ δή δε γινόταν. Αυτήν την παρέπεμπαν σ ’ εκείνο το άχαρο δίωρο της γραμματικής, με τις κλίσεις, τους κανόνες, τους τύπους, λες κι ο σ κοπός του σχολείου ήταν να κάμει τους μικρούς μαθητές γραμματικούς επιστήμονες! τη νέα αντιμετώπιση, στηριγμένη, όπω ς α­ ναφέρθηκε προηγουμένως, πάνω στις νεότε­ ρες γλω σσολογικές αντιλήψεις και πάνω σε δια­ φορετικές εκτιμήσεις και προσεγγίσεις των λογο­ τεχνικών κειμένων, όπου η «ανάγνωση», με την καλύτερη σχολική έννοια, δεν ξεχωρίζει από τη γλωσσική σπουδή, και όπου η ανάλυση του κει­

Σ

μένου στηρίζεται πάνω στα εκφραστικά - επο­ μένως γλω σσικά - δεδομένα που το ίδιο προ­ σφέρει, το θέμα της σπουδής της γλώ σσας τέθη­ κε σε νέες βάσεις. Τώρα η γλωσσική σπουδή δέ­ νεται με το περιεχόμενο του αναγνωστικού κειμέ­ νου. Κι αυτό που συνηθίσαμε να λέμε «γραμματι­ κή», αναδεικνύει με τη σπουδή, την ανάλυση και την αξιοποίηση των στοιχείων της, αυτό το περιε­ χόμενο και το φέρνει πολύ κοντά στα παιδιά. Και θα πρέπει να πούμε, γι’ άλλη μια φορά, πω ς άλλο σπουδή της γλώ σσας κι άλλο σπουδή της γραμ­ ματικής. Το σχολείο το ενδιαφέρει η πρώτη, γι’ αυτό το λόγο τα διάφορα γλω σσικά φαινόμενα ιε­ ραρχήθηκαν στο πρόγραμμα μ’ έναν τέτοιο τρό­ πο, ώστε ν ’ αποτελόσουν ένα σύστημα γλωσσι­ κής προσέγγισης, καθόλου τυχαίο και καθόλου αποσπασματικό, όπω ς βιάστηκαν στην αρχή πολλοί να θρηνήσουν βλέποντας την απώλεια της περιγραφικής γραμματικής που η νέα αντιμε­ τώπιση προκάλεσε - οι άνθρωποι γραμματικά κουκιά έφαγαν γραμματικά κουκιά μαρτυράνε. Μόνο εκείνοι που δεν έχουν μελετήσει τα προ­ γράμματα και τα βιβλία εκφέρουν τέτοιες επιπό­ λαιες και αβασάνιστες κρίσεις. Η γλωσσική σπουδή τώρα γίνεται μ ’ ένα συ­ μπαγές σύστημα προγραμματισμού, που γι’ αυτό δούλεψαν όχι μόνο οι ομάδες συγγραφής των προγραμμάτων και των βιβλίων, αλλά και οι ειδι­ κοί γλωσσολόγοι και επιστήμονες κάποιου κύ­ ρους. Μ ολαταύτα, ξέρουμε πω ς οι αντιδράσεις ή­ ταν συχνά αρνητικές, κι αυτό σίγουρα οφειλόταν σε άγνοια των επιστημονικών δεδομένων. Γιατί, αν οι ειδικοί σ ’ έναν τομέα κρίνονται ακατάλλη­ λοι, τότε ποιοι είναι οι κατάλληλοι, οι άσχετοι; Κι ακόμα κάτι σημαντικό που σημάδεψε την ά­ γνοια των επικριτών: επαρκή βοήθεια τόσο για την προσέγγιση των κειμένων όσο και για την α­ ντιμετώπιση και λειτουργία των γλω σσικών φαι­ νομένων δίνει το βιβλίο του δασκάλου. Πολύ φο­ βούμαι πω ς, ακόμα και τώρα, πολλοί από τους ε­ πικριτές δεν έχουν υπόψη τους ή δεν έχουν μελε­ τήσει το βιβλίο αυτό. Και θα ’θελα να πω ότι κι αυτό το βιβλίο είναι το τέλειο εργαλείο, που ο δά­ σκαλος χρησιμοποιεί για να λειτουργήσει μέσα στην τάξη του και να υλοποιήσει τους στόχους της διδασ καλίας του. Είναι, όμως, κάτι μοναδι­ κό στα διδακ τικά μας πράγματα, όχι μόνο γιατί συντάχθηκε για το δάσκαλο, αλλά για την ουσια­ στική προσφορά στην εργασία του. Στο βιβλίο του δασκάλου φαίνεται καθαρά η προσπάθεια που καταβάλλεται.να φτάσει η λογο­ τεχνία στα παιδιά. Γιατί πρέπει να το πούμε ευθέ­ ως: όλα τα κείμενα που περιέχονται στα βιβλία «Η γλώ σσα μου» είναι λογοτεχνικά είτε συνοδεύ­ ονται από κάποιο όνομα είτε όχι. Και πάνω σ ’ αυ­ τό θα ’θελα να κάμω μια διευκρίνηση: Στις τέσ­ σερις κυρίως πρώ τες τάξεις, όπω ς είναι γνωστό, τα περισσότερα από τα κείμενα είναι γραμμένα

αφιερωμα/75 από μέλη τω ν ομάδω ν συγγραφής κ ι αυτό γιατί, σύμφωνα με το πρόγραμμα, τα κείμενα ήταν υ­ ποχρεωμένα να υπηρετήσουν τη γλω σσική σπου­ δή. Κείμενα, λοιπόν, συνταγμένα από τα μέλη των ομάδω ν ευκολότερα θα μπορούσαν να ενσω­ ματώσουν (με κά ποια συχνότητα) το γλω σσικό φαινόμενο. Α υτό με κανένα τρόπο δε σημαίνει π ω ς τα κείμενα αυτά δεν είναι λογοτεχνικά. Για­ τί, πέρ’ α π ’ αυτό, εκείνο που πρυτάνευσε ήταν να δοθούν στα παιδιά κείμενα με γλω σσική ποιότη­ τα κι όχι κείμενα μιας ευκολογραφίας, που αντι­ μετωπίζουν το πα ιδί περίπου σαν ένα ανόητο πλάσ μα, που κα ταπίνει τους «λογοτεχνισμούς» που του προσφέρουν. Και γλω σσική ποιότητα ση­ μαίνει πρ ώ τ’ α π ’ όλα γλώ σσα σωστή, απ αλλαγ­ μένη από έναν φόρτο β ερμπαλιστικό κι από μιαν ύποπτη πολυχρω μία και μια κενότητα, που τόσο ταλαιπώ ρησαν τις παλιότερες γενιές. Να δοθούν στα παιδιά κείμενα, όπου ο λ ογικός συσχετισμός τω ν λέξεων θα λειτουργούσε άμεσα κα ι οι λέξεις θα ήταν πλήρεις - ήταν ένα πρω ταρχικό στοι­ χείο για τη σύνταξη τω ν κειμένων. Λοιπόν, τι άλ­ λο είναι λογοτεχνία, πα ρά η σύνθεση τω ν στοι­ χείων της πρα γμ ατικότητας, που αφομοιώνονται με το εκφ ραστικό - δηλαδή το γλω σσικό - μέ­ σο, που τα αντικρύσματά του έτσι είναι ουσιαστι­ κά; Το παιδί είναι ρεαλιστής στην αντιμετώπιση του περιβάλλοντος κόσμου, με την έννοια πω ς σκέφτεται με π ρά γμ ατα και διαρθρώνει τη σκέψη του με πρά γμ ατα, όπω ς ακριβώ ς ο ποιητής. Αυ­ τόν, λοιπόν, τον πρα γμ ατικό κόσμο επιβάλλεται να δώσουμε στο παιδί κ ι αυτόν προσπάθησαν τα αναγνω στικά κείμενα τω ν βιβλίων να δώσουν. Σ τις μεγαλύτερες τάξεις τα παιδιά μπορούν πια να προσεγγίσουν τα επώνυμα λογοτεχνικά κείμε­ να με περισσότερη ευκολία κι έτσι, καταβλήθηκε προσπάθεια μέσα α π ’ αυτά να γίνει η γλω σσική σπουδή, με κυριότερο κριτήριο την ποιότητά τους. Ό μ ω ς , η πρα γμ ατικότητα είναι αυτή που εί­ ναι, με τα μικρά ή μεγάλα θέματα και τα προβλήματά της. Τα κείμενα τω ν νέων βιβλίων δεν θα μπορούσαν να μείνουν κ ι εδώ έξω ή πίσω από την πρα γμ ατικότητα. Γι’ αυτό κι έδωσαν, ανάμεσα σ τ’ άλλα κα ι θέματα με κοινωνικό προβληματι­ σμό, πράγμ α που έλειψε για δεκαετίες από το σχολείο, όπου παρουσιαζόταν στα πα ιδιά ένα ς ι­ δα νικ ός - άρα εξω π ραγμ ατικ ός - κόσμος, έ­ νας κόσ μος ψεύτικος, που ερχόταν σε αντίθεση με την πρ α γμ ατικότητα. Κι αυτό, συναρτημένο με τη συμβατικότητα του σχολείου, που εκείνον τον καιρό η παιδαγω γία υπογράμμιζε ακόμα πε­ ρισσότερο, με την ανειλικρίνεια κα ι την τυπικότητά της, με τη φορμαλιστική της διδακ τική και τον κομφορμισμό της, είχε ω ς αποτέλεσμα να διαπλάσ ει χαρακ τήρες αντικοινω νικούς, αφού τα πα ιδιά δεν συναντούσαν ποτέ στη ζωή τους έ­ ναν παρόμοιο κόσμο. Δ ηλαδή, γινόταν εξαπάτη­

ση τω ν παιδιώ ν κ ι έτσι έφταναν αρνητές - και μόνο - της δικής μας καλοβολεμένης αντιμετώ ­ πισης, χω ρίς ν ’ αγωνίζονται για το καλύτερο. Στα νέα βιβλία καταβλήθηκε προσπάθεια η πρα γμ ατικότητα να μπει μέσα στο σχολείο με τα προβλήματα κα ι την αλήθεια της: υπάρχει, λ .χ., το θέμα του παιδιού που οι γονείς του μαλλώνουν, του παιδιού που οι γονείς του είναι μετανά­ σ τες, το θέμα της μητριάς, υπάρχει το εργοστά­ σιο που ρυπαίνει το περιβάλλον, η οικολογική καταστροφ ή, το πρόβλημα της ειρήνης, της κοι­ νω νικής δικαιοσύνης, ο αγώ νας τω ν εργαζομέ­ νων, το πρόβλημα της ακρίβειας, τόσα άλλα. Κι ό λ’ αυτά δίνονται μ’ έναν τρόπο απλό και άμεσο,

μέσ’ από τα κείμενα που λειτουργούν στο αντιλη­ πτικό επίπεδο των παιδιώ ν, ανάλογα με την ηλι­ κία τους. Ω στόσο κι εδώ υπήρξε σχετική επίκρι­ ση: ότι αυτά κα ι παρόμοια θέματα δεν έπρεπε να δοθούν στα παιδιά. Ό μ ω ς η λογοτεχνία (και η παιδική λογοτεχνία, επομένως) δε δίνει μόνο τη χαρούμενη και ευτράπελη πλευρά της ζωής και της πρα γμ ατικότητας. Και μάλλον δεν είναι λο­ γοτεχνία εκείνη που δεν προβληματίζεται και δεν προβληματίζει - το αντίθετο είναι μια παρω χη­ μένη αντίληψη. Α κόμα, στην προσπάθεια να μη στρέψει η γλω σσική σπουδή την πλάτη στα σύγχρονα λο­ γο τεχνικά ρεύματα, τα βιβλία συμπεριέλαβαν κα ι κείμενα νεοτερικής γραφής, που είναι στην ε­ ποχή μας κα ι ο μ οναδικός τρόπ ος με τον οποίο εκφράζεται και λειτουργεί η ποίηση αλλά και η πεζογραφία. Βέβαια, εδώ οι αντιδράσεις υπήρξαν οξύτερες, σε μια κλίμα κα που ξεκινούσε από το ξάφνιασμα κι έφτανε ώ ς την ολοκληρωτική άρ­ νηση. Το επιχείρημα - δικαιολογημένο - ήταν πω ς αφού ο φορέας της αγωγής, ο δά σκα λος, διαπαιδαγω γημένος κι ο ίδιος κα τά το μεγαλύτε­

76/αφιερωμα ρο ποσοστό με τη λεγάμενη παραδοσιακή γραφή, αδυνατούσε να προσεγγίσει τη νεότερη λογοτε­ χνία, πώ ς θα την έκανε μέσο αγωγής για τα παι­ διά του; Κι εδώ, παρατηρείται η μεγάλη αντίφα­ ση: απ’ τη μια το βιβλίο του δασκάλου θεωρήθη­ κε ότι αφαιρεί την πρωτοβουλία και τις ευκαιρίες παρέμβασης του δασκάλου, α π ’ την άλλη ο δά­ σ καλος διαμαρτύρεται για τα «δύσκολα κείμε­ να» της νεοτερικής γραφής που έχει να διδάξει, και που επαρκείς αναλύσεις τους και πληροφο­ ρίες υπάρχουν στο βιβλίο αυτό, υπάρχουν δρα­ στηριότητες που φέρνουν κοντά και εξοικειώ­ νουν αυτή τη φαινομενικά απρόσιτη γραφή. Επι­ τέλους, ποιο είναι για τον διαμαρτυρόμενο φορέα της αγωγής το ζητούμενο; ι εδώ, ας μου επιτραπεί να θίξω ένα συναφές ζήτημα: υπάρχει η άποψη π ω ς η ανάλυση Κ καταστρέφει την αισθητική απόλαυση του λογο­ τεχνικού κειμένου και ιδιαίτερα του ποιήματος. Αυτή η άποψη είναι ολωσδιόλου αυθαίρετη και δε στηρίζεται σε κανενός είδους έρευνα ή διαπίστω­ ση. Π αλιότερα, κάποιοι ποιητές, για να σκεπά­ σουν αδυναμίες και εκφραστικές παραδοξότητες είχαν εφεύρει την «ποιητική άδεια», δηλαδή ήταν συγχωρημένο στον ποιητή να λέει ο,τιδήποτε, γιατί του το επέτρεπε δήθεν η ποιητική του εκφο­ ρά. Φυσικό να μην ήθελαν την ανάλυση, γιατί θα αποκάλυπτε τις αδυναμίες και τις αδέξιότητές τους. Αυτή η αντίληψη επικράτησε για πολλές δεκαετίες και επικρατεί ακόμα σε κάποιους κύ­ κλους. Ωστόσο, η ανάλυση δεν κάνει μόνο αυτό, ν ’ ανακαλύπτει αδυναμίες και χαλαρότητες, α­ συνέπειες και λάθη και όλα τα αρνητικά, που μπορεί να έχουν κάποια έργα. Κυρίως, βοηθά σε μια προσέγγιση των κειμένων, σε μιαν αισθητική εκτίμηση, που οπωσδήποτε είναι απαραίτητη προκειμένου ν’ απολαύσει κανείς το λογοτεχνικό έργο και το καλλιτέχνημα γενικότερα και να το νιώσει βαθύτερα. Και ιδιαίτερα στα ποιήματα και σε πεζογραφήματα με ποιητική γραφή, γιατί στην ποίηση ο λόγος είναι συμπυκνωμένος και συχνά ελλειπτικός. Ύ στερα, μην ξεχνάμε και τη συγκι­ νησιακή χρήση της γλώ σσας στην ποίηση, που έρχεται σ’ εμάς με τον τρόπο της ασύμβατης συμπεριφοράς της, υπερβαίνοντας το συντακτι­ κό σχήμα και τον γραμματικό τύπο. Λ .χ.: ο ν ικ ή σ α ν τ α ς τον Ά δη και τον έρωτα σ ώ σ α ντα ς ή Επί την λίμνην ούτως αυγερινά πετάουσι τα πλήθη των μ ε λ ισ σ ώ ν ... ή περασμένα μεγαλεία και δ ιη γώ ν τα ς τα να κλαις...

και πιο πίσω:

στην άρχιση, στην ξύφαση ο αγαπώ μην έ ρ χ ε ι... Τα παραδείγματα είναι νομίζω επαρκή για να πείσουν πω ς, αν δε γίνει μια γλωσσική ανάλυση, θα μείνουν ακατανόητα για κείνους που έρχονται σ ’ επαφή με τα κείμενα. Αναφέρθηκε, μόλις πριν, ότι η ανάλυση μπορεί να γίνει μέσω της γλω σσικής σπουδής, κι αυτό το καταλαβαίνουμε από την απλή διαπίστωση ότι το εκφραστικό μέσο είν’ εκείνο που δίνει και το περιεχόμενο ενός κειμένου. Κι αφού, όπω ς νομί­ ζω, τονίστηκε και αποδείχθηκε προηγουμένως, ότι ο τρόπος που λέει κανείς κάτι είναι κι εκείνο που θέλει να πει, η ανάλυση αυτή του εκφραστι­ κού μέσου είναι ο μόνος δρόμος να φτάσουμε στην καρδιά του κειμένου, να σπάσουμε το φλού­ δι για να βρούμε τον καρπό. Σήμερα η προσέγγι­ ση των λογοτεχνημάτων χρησιμοποιεί τη λεγάμε­ νη μορφολογική ανάλυση, που διερευνά κατά το συνταγματικό άξονα τη σχέση των συστατικών μερών ενός κειμένου κ ι α κόμα τη δομική του ανί­ χνευση κατά τον παραδειγματικό άξονα, δηλαδή τη σχέση των μερών με το σύνολο. Με τον τρόπο αυτόν προσπαθεί να επισημάνει τις σταθερές α­ ξίες και τις μεταβλητές του γλωσσικού οργάνου του συγγραφέα, αφού το ίδιο το έργο του δίνει τα μέσα για μια τέτοια ανάλυση. Σ ’ ένα προχωρημέ­ νο στάδιο ανάλυσης προχωρεί η σημειολογία, που ερευνά τα εκφραστικά μέσα ενός συγγραφέα κα τά το ποσόν και κα τά το ποιόν της χρήσης τους. Έ τσ ι, με τις αναλύσεις αυτές, το λογοτε­ χνικό κείμενο όχι μόνο δεν διαλύεται, αλλά αναδεικνύει τις αρετές του και τις ιδιαιτερότητές του, εφόσον φυσικά πρόκειται για κείμενο που σηκώνει μια τέτοια ανάλυση. Αν δε σηκώνει, τό­ τε πάει να πει πω ς δεν έχει ποιότητα και δεν πε­ ριέχει τα συστατικά εκείνα στοιχεία που του δί­ νουν αντοχή και διάρκεια. Με βάση αυτά τα δεδομένα έχουν γίνει, κατά το μεγαλύτερο μέρος, οι αναλύσεις των λογοτε­ χ νικών κειμένων που υπάρχουν στα βιβλία «Η γλώσσα μου» και περιέχονται στο βιβλίο του δα­ σκάλου. Ό λ ες αυτές οι ερωτήσεις, που ακολου­ θούν το γενικό εισαγωγικό κείμενο (μια προσπά­ θεια αισθητικής προσέγγισης του λογοτεχνικού Κειμένου), εκεί αποσκοπούν, να δώσουν μιαν ό­ σο γίνεται αμεσότερη επαφή μ’ αυτό. Έ ν α περισ­ σότερο όταν πρόκειται για γραφή που νεοτερίζει ή φαίνεται εκ πρώτης όψεως ασυνήθιστη: θυμού­ μαι το ξάφνιασμα πολλών (επώνυμων και μη) α­ ναγνωστών των βιβλίων από φράσεις όπω ς, «κά­ τω η θάλασσα απλωνόταν γαλήνια με γκριζοπράσινες λίμνες...» ή «κοιτάζει τα παιδιά χωρίς να τα βλέπει...» ή «τι χρώμα έχει η χαρά ή η λύπη;» ή, ακόμα, «σφίχτηκε κάθε ζω ή/ γύρω στο αίμα της γερά ...» και άλλες παρόμοιες. Ύ σ τερ' από το πρώτο ξάφνιασμα, ήρθε η κατανόηση με την

αφιερωμα/77 επισήμανσή τους από το βιβλίο του δασκάλου. Γιατί χωρίς ανάλυση και μελέτη, αυτές οι εκφρά­ σεις θα έμεναν ένα κλειστό κέλυφος. Προτού αναφερθώ σ’ ένα συγκεκριμένο κείμε­ νο στο βιβλίο «Η γλώ σσα μου», θα ’θελα να πω δυο λόγια για το «Ανθολόγιο», που αποτελεί κι αυτό εργαλείο γλω σσικής σπουδής για το παιδί. Παλαιότερα, όταν πρω τομπήκε στο σχολείο, η λειτουργικότητά του ήταν απροσδιόριστη, δεν ή­ ταν υποχρεωτική η χρήση του στις διδακ τικές ώ ­ ρες της ανάγνωσης. Βέβαια, όσο και να χρειάζε­ ται σήμερα μιαν αναθεώρηση, περιέχει οπωσδή­ ποτε αρκετά κείμενα αντιπροσωπευτικά της νεο­ ελληνικής μας λογοτεχνίας, τουλάχιστον για το χώρο του σχολείου. Τώρα, κάποια κείμενα από το βιβλίο αυτό προτείνονται σε ορισμένες από τον όλο προγραμματισμό ώρες, να διδαχθούν στα παιδιά μέσα στα πλαίσια της γλω σσικής δι­ δα σκαλίας. Και τα κείμενα αυτά έχουν συνάφεια είτε θεματική είτε εκφραστική είτε μορφολογική με τα κείμενα του βιβλίου «Η γλώ σσα μου». Για τα λογοτεχνήματα αυτά υπάρχουν στο βιβλίο του δασκάλου επαρκείς αναλύσεις και δραστηριότη­ τες, ώστε η αποκάλυψη της ομορφιάς τους να γί­ νεται όσο το δυνατό προσιτότερη στα παιδιά. Έ ­ τσι, το «Ανθολόγιο» φέρνει το παιδί σ ’ επαφή με την επώνυμη λογοτεχνική δημιουργία και, μέσ’ από τα κείμενά του·, η προσέγγιση της γλώ σσας, ως εκφραστικού οργάνου, παίρνει μιαν άλλη διά­ σ ταση, χωρίς ωστόσο κι εδώ ν ’ απομακρύνεται από την ουσία, που είναι τελικά η λειτουργία της γλώ σσας στο επίπεδό του συγγραφέα.

ς μου επιτραπεί να τελειώσω με την αναφο­ ρά σ ’ ένα συγκεκριμένο κείμενο από το βι­ βλίο «Η γλώ σσα μου», που μπορεί να επιβεβαιώ­ σει, όσο αυτό είναι κατορθωτό από μένα, τις δια­ πιστώσεις που αναπτύχθηκαν προηγουμένως. Διαλέγω από το τρίτο τεύχος της Δ ' τάξης το ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη «Τραγούδι κορι­ τσιού», για τους εξής λόγους: Π ρώτο, αυτή η επι­ λογή ας θεωρηθεί ως μια σύνδεση της προσπά­ θειας για τη σπουδή της γλώ σσας στο σχολείο με ένα έργο που ομολογεί πω ς τη γλώ σσα μου έδωσαν ελληνική - αυτή ακριβώ ς η έγνοια της γλώ σσας είναι εδώ το ζητούμενο. Δεύτερο, το ποίημα εντάσσεται στη νεοτερική γραφή και μ’ όλη την εξωτερική του παραδοσιακή διάρθρωση σε στροφές με ρί­ μα, χρειάζεται επομένως μια κάποια μύηση, για να το κατανοήσει, ενδεχομένω ς, ο αναγνώστης. Τρίτο, επειδή ακριβώ ς είναι ένα ποίημα με συ­ μπυκνωμένο λόγο και με ελλειπτικές προτάσεις, που υπονοούν πολύ περισσότερα α π ’ όσα αποτυ­ πώνουν, προσφέρεται κά πω ς περισσότερο, για να γίνει εμφανής αυτή η διαπλοκή της αισθητικής προσέγγισης μέσω της γλω σσικής σπουδής. Και, τέταρτο, στο βιβλίο του δασκάλου η μορφολογι­ κή ανάλυση και η δομική ανίχνευση, που ανα­ φέρθηκε προηγουμένως, δίνουν επαρκείς προ­ σβάσεις, για να μπορέσει κανείς να προχωρήσει, με βάση αυτές, την ανάλυσή του, ώ ς εκεί, βέ­ βαια, που η αντιληπτική ικανότητα των παιδιών επιτρέπει. Αυτά όλα μπορούν ν ’ αποτελόσουν το πλαίσιο, για να πούμε ίσως κάποια άλλα πράγ-

Α

άαλίκηκή Δ ίμ η ν η ε π ιθ ε ώ ρ η σ η θ εω ρ η τ ικ ο ύ -

π ο λ ιτ ικ ο ύ δ ια λ ό γ ο υ

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ - Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ - Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η - Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ε Ι Σ Τ Α Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΑ Κ Α Ι ΣΕ

Κ Ε Ν Τ Ρ ΙΚ Α Π Ε Ρ ΙΠ Τ Ε Ρ Α

Εκδόσεις «Διάλογος & Προοπτική» Μαυρομματαίων 2, 10682 Αθήνα - Τηλ. 8222533

78/αφιερωμα ματα, πέρ’ από κείνα που αναφέρονται εκεί, επεκτείνοντας την προσέγγισή μας. Και, πρώ τα, το ποίημα έχει μια μουσικότητα, που απορρέει από την επιλογή των λέξεων που κάνει ο ποιητής και από τον τρόπο που τις διευ­ θετεί μέσα στο στίχο του. Η επιλογή, όμως, αυτή είναι προσφυής με το θέμα του, που είναι η ευφρό­ συνη επαφή του κοριτσιού με τη φύση, στην ακμή της, όταν έχουν φουντώσει κι ανθίσει τα δέντρα, οι θάμνοι, τα λουλούδια. Ο ποιητής, αντί ν ’ ανα­ φέρει γενικά και αόριστα αυτή την ευφροσύνη, τη δίνει με συγκεκριμένες εικόνες, μέσ’ από συγκε­ κριμένα στοιχεία, κι αυτό γιατί η ποίηση δεν διαρθρώνεται ούτε εκφράζεται με ιδέες αλλά με πράγματα - αυτό διδάσκει «το παράδειγμα των μεγάλων», κα τά που λέει ο Σολωμός. Υστερα, η μουσικότητα αυτή απορρέει από τον τρόπο που ο ποιητής μεταχειρίζεται τη ρημα­ τική του φράση μέσα στο στίχο: σ τις ελλειπτικές προτάσεις της πρώ της και τρίτης στροφής αντιπαραθέτει τις πλήρεις της δεύτερης και τέταρ­ της, σ ’ ένα αντιστικτικό σύστημα μιας μουσικής ισορροπίας. Οι ελλειπτικές προτάσεις δεν κά­ νουν άλλο παρά να εκφράζουν, με τη συγκινησια­ κή χρήση της γλώ σσας, αυτή την ευφροσύνη του μικρού κοριτσιού από τη φύση, καθώς η δυσκο­ λία να εκφράσει κανείς τις βαθιές του συναισθη­ ματικές κα ταστάσεις είναι ένα στοιχείο σταθερό

για την ανθρώπινη φύση μας. Αυτό επίσης δηλώ­ νει και η μουσικότητα του οξύτονου στίχου που ομοιοκαταληκτεί με προπαροξύτονο, δίνοντας μιαν ευλυγισία και μιαν ελαφράδα στις στροφές. Στις υπόλοιπες, όμως, τέσσερις στροφές, η κυ­ ριαρχία και η ταύτιση με τη φύση είναι πλήρεις κι εκείνο που τώρα έχει σημασία είναι να υπογραμ­ μιστούν τα πράγματα εκείνα που στοιχειοθετούν αυτή την κυριαρχία, που συντελεί στην πλήρωση της ευφροσύνης. Κι αυτά είναι το συντριβάνι και το τζιτζίκι - υπονοείται εδώ ότι η εποχή που ο­ ριοθετεί αυτή την ψυχική ευφορία είναι το καλο­ καίρι, η εποχή του φωτός και του ήλιου, που ο ποιητής είναι υμνητής κα ι λάτρης του. Α κόμα, η ευφροσύνη αυτή εκφράζεται με επιφωνήματα και με κινήσεις - χορευτικές θα ’λεγα - και με μιαν ανάταση, που αποτυπώνεται με τα χέρια του παι­ διού, που κρατούν το ένα «μέλισσα θεόρατη» και το άλλο «πεταλούδα που δαγκάνει» (ο υπερρεα­ λισμός εδώ αντιστρέφει τα φυσικά σχήματα, άλ­ λο ένα δείγμα της βαθιάς ευφροσύνης). Αυτά τα στοιχεία (το συντριβάνι, το τζιτζίκι, τα επιφωνή­ ματα, τα χέρια), ο ποιητής για να τα τονίσει και να τα δώσει εμφατικά, τα προτάσσει στις φρά­ σεις του. Ακριβώ ς, όμως, το γλω σσικό φαινόμε­ νο που σπουδάζεται με το ποίημα αυτό είναι η κανονική σειρά των όρων της πρότασης και η πρόταξη όρων για έμφαση. Έ τσ ι, βλέπουμε πω ς η γλω σσική σπουδή συντελεί στην αισθητική προσέγγιση των κειμένων. Εξάλλου, η δομή και λειτουργία της γλώ σσ ας είναι απρόσωπη και φυ­ σική και ο λογοτέχνης α π ’ αυτήν αντλεί τα στοι­ χεία που του χρειάζονται για τη δημιουργία του έργου του. Η αγωγή που το σχολείο προσφέρει στα παιδιά, αυτό επιδιώκει: να ανιχνεύσει αυτή τη δομή κα ι τη λειτουργία και να την κάμει κτή­ μα των παιδιών μέσα από τη χρήση, με τα μόνα μέσα που προσφέρονται γ ι’ αυτό, τα λογοτεχνικά κείμενα. Εκείνο που εξάγεται, νομίζω, α π ’ όλ’ αυτά εί­ ναι ένα: η λογοτεχνία, όχι μόνο γίνεται κτήμα των παιδιών στο σχολείο με τα νέα βιβλία σπου­ δής της γλώ σσας, αλλά γίνεται μ’ αυτά μια εξοι­ κείωση μ’ αυτήν σε κάποιο βάθος, ώστε τα παι­ διά να έρθουν σε ουσιαστική επαφή μ’ αυτήν την αξία, που καθορίζει τη στάθμη του πολιτισμού μας. Με τον τρόπο αυτό τα παιδιά αποχτούν μια στοιχειώδη τώ,. α, μεγαλύτερη αργότερα, ικανό­ τητα, να κρίνουν και να στέκονται σωστά απέ­ ναντι σ’ ένα λογοτεχνικό έργο. Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό, που σήμερα η λογοτεχνική μας αγο­ ρά και ιδιαίτερα ο χώ ρος της παιδικής λογοτε­ χνίας, έχει κατακλυστεί από μια ποσοτική πλημ­ μυρίδα, που οπω σδήποτε είναι σε βάρος της ποιότητας. Το παιδί είναι η κυριότερη μέριμνά μας. Χρέος μας να του δώσουμε την ποιότητα, που επιβάλ­ λουν οι δύσκολοι και απαιτητικοί καιροί μας.

αφιερωμα/79

Αλεξάνδρα Βρέττα

Παιδικές βιβλιοθήκες και Λογοτεχνία

ια να κατανοήσουμε πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος που καλούνται να παίξουν στην Ε λλάδα τού σήμερα οι παιδικές βιβλιοθήκες πρέπει να λάβουμε υπόψη τις συνθήκες που επικρατούν στη χώρα μας: 1) Για την πλειοψηφία των γονιών και των εκπαιδευτικώ ν, το εξωσχολικό διάβασμα είναι ανταγωνιστικό της επίδοσης στα σχολικά μαθήματα, δεν θεωρείται «σοβαρή» ασχολία.

2) Ελάχιστα σχολεία έχουν μια βιβλιοθήκη, όπου μπορούν να καταφύγουν τα παιδιά για να ψυχαγωγηθούν ή για να συμπληρώσουν τις γνώ σεις τους και στην οποία να μπορεί να στηριχθεί ο δά σκα λος για να δώσει στο μάθημά του διαστάσεις άλλες α π ’ αυτές που ορίζει το αναλυτικό πρόγραμμα και το εγχειρίδιο του υπουργείου.1 3) Τέλος, σε σχέση με τις ανάγκες που υπάρχουν, ελάχιστες είναι οι παιδικές βιβλιοθήκες που λειτουργούν σύμφωνα με το πνεύμα και τους στόχους που θα εξετάσουμε στη συνέχεια.2 Συγκεκριμένα, σύμφωνα με μια πλατιά αποδεκτή άποψη, ρόλος της παιδικής βιβλιοθήκης είναι «να οδηγήσει το παιδί στην ανάγνωση και μάλιστα σε μια ανάγνωση όσο το δυνατόν πιο προσωπική».3 Η βιβλιοθήκη, δηλαδή, πρέπει να βοηθήσει τα παιδιά ν ’ αγαπήσουν το διάβασμα βρίσκοντας ευχαρίστηση μέσα α π ’ αυτό, να γίνουν ενεργητικοί αναγνώ στες, να διευρύνουν τους πνευματικούς τους ορίζοντες και να εμπλουτίσουν τον εσωτερικό τους κόσμο, προχω ρώ ντας έτσι προς την αυτονομία τους. Για να λειτουργήσει η βιβλιοθήκη και να πετύχει το σ κοπό της χρειάζονται τέσσερις παράγοντες. Ο βιβλιοθηκάριος είναι ο ενήλικος μεσάζων ανάμεσα στο παιδί και το βιβλίο. Είναι αυτός που θ’ ακούσει με προσοχή και σεβασμό το παιδί και θα προσπαθήσει να ικανοποιήσει την αναζήτησή του, πολλές φορές διευρύνοντας και εμβαθύνοντάς την. Για παράδειγμα, συχνά τα παιδιά ζητούν βιβλία που αποτελούν μέρος μιας «σειράς» με την οποία είναι εξοικειωμένα γιατί υπάρχει παντού η ίδια αφηγηματική δομή και το ίδιο στερεότυπο ύφος. Είναι καθήκον του βιβλιοθηκάριου, αφού κατανοήσει ποια είναι τα στοιχεία που κάνουν τόσο αγαπητά αυτά τα βιβλία στα παιδιά, να τους προτείνει και άλλα καλύτερα, που δεν θα τα απογοητεύσουν αλλά θα τα ευχαριστήσουν, αναβαθμίζοντας ωστόσο τις αναγνω στικές τους προτιμήσεις. Ακόμη ο βιβλιοθηκάριος είναι ο ενήλικος με τον οποίο το παιδί μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να μοιραστεί την εμπειρία του διαβάσματος συζητώντας, κάνοντας κριτική, διασκεδάζοντας, έχοντας πάντα σαν σημείο αναφοράς κοινές απολαύσεις ή απλώ ς κοινά ερεθίσματα. Έ τσι, ούτε το παιδί κλείνεται στα όρια ενός αποκλειστικού κόσμου της παιδικής ηλικίας, ούτε και ο ενήλικος περιορίζεται στον δικό του τρόπο να βλέπει τα πράγματα και τον κόσμο.

Γ

80/αφιερωμα Αφού ο βιβλιοθηκάριος είναι αυτός που, εξαιτίας της θέσης του γνωρίζει καλύτερα πώ ς και τί διαβάζουν τα παιδιά - αυτό δε σημαίνει ότι όλα τα παιδιά έχουν τις ίδιες προτιμήσεις, αλλά ότι ο βιβλιοθηκάριος πρέπει να είναι σε θέση να γνωρίζει τις προτιμήσεις του κάθε παιδιού ξεχωριστά - , είναι και ο καταλληλότερος για να συμβουλέψει, αν χρειαστεί, τους γονείς πώ ς να βοηθήσουν και αυτοί από την πλευρά τους το παιδί τους στην κατάκτηση του διαβάσματος. Επίσης, μπορεί κάλλιστα να ενημερώσει τους εκδότες για τις αναγνωστικές προτιμήσεις και ανάγκες των παιδιών, αφού είναι σε θέση να μελετήσει τις αντιδράσεις τους.4 Ο χώρος της βιβλιοθήκης πρέπει να είναι οργανωμένος σύμφωνα με προδιαγραφές ώστε να είναι λειτουργικός και ευχάριστος για να προσελκύει τα παιδιά και συγχρόνως να καλλιεργεί το αισθητικό τους κριτήριο. Ωστόσο υπάρχει και μια άλλη, πιο ελαστική αντίληψη του χώρου της βιβλιοθήκης, σύμφωνα με την οποία η βιβλιοθήκη βγαίνει από τα «τείχη» της για να συναντήσει τον δυσπρόσιτο αναγνώστη, που σε τελευταία ανάλυση είναι αυτός που την έχει και μεγαλύτερη ανάγκη.5 Το κοινό, δηλαδή τα παιδιά από 2 μέχρι 14 χρονών, συνήθως εξαρτώνται από τις οικογένειές τους ακόμη και για την οργάνωση του ελεύθερου χρόνου τους. Από την εμπειρία μας στις παιδικές βιβλιοθήκες, φαίνεται ότι τα παιδιά που έχουν τη μεγαλύτερη άνεση να περάσουν αρκετό από τον ελεύθερο χρόνο τους στη βιβλιοθήκη και να διαλέξουν ανεπηρέαστα τα βιβλία τους είναι είτε αυτά που και οι γονείς τους είναι συνειδητοί αναγνώστες και αναγνωρίζουν στα παιδιά τους το δικαίωμα της χαράς μέσα από το ελεύθερο διάβασμα, είτε αυτά που οι γονείς τους δεν έχουν τον καιρό ν ’ ασχοληθούν μαζί τους και επομένως επεμβαίνουν λιγότερο στα διαβάσματό τους. Στη σωστή ενημέρωση των γονιών μπορεί πάλι να παίξει σημαντικό ρόλο ο βιβλιοθηκάριος, συμβουλεύοντάς τους για τη στάση που πρέπει να κρατήσουν απέναντι στα παιδιά τους σ’ αυτόν τον τομέα ή υποδεικνύοντας τα βιβλία που θα βοηθήσουν ν’ αγαπήσουν το διάβασμα.6 Η συλλογή έντυπου και οπτικοακουστικού υλικού καταρτίζεται σύμφωνα με κριτήρια που αφορούν την ποιότητα, αλλά και την κάλυψη όσο το δυνατόν περισσότερων θεμάτων. Έ τσι, στη βιβλιοθήκη μπορούν να βρουν τη θέση τους και βιβλία που δεν καλύπτουν όλες τις απαιτήσεις μας για ποιότητα, αλλά που θίγουν ενδιαφέροντα ζητήματα για τα οποία δεν υπάρχουν άλλα καλύτερα.7 Ο καλύτερος τρόπος για την κατάρτιση και τον εμπλουτισμό της συλλογής είναι να γίνεται συλλογικά η επιλογή, από ομάδα βιβλιοθηκάριων στην οποία ίσως μπορούν να συμμετέχουν κι άλλοι ενδιαφερόμενοι για το παιδικό βιβλίο (π.χ. βιβλιοπώλες, εκπαιδευτικοί, γονείς κ.λπ.). Έ τσ ι η επιλογή εμπλουτίζεται από πολλές διαφορετικές οπτικές αλλά και οι διάφοροι συμμετέχοντες μπορούν να επωφεληθούν από την διαφορετική εμπειρία τών υπολοίπων.9 έβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο βασικός κανόνας που θα καθορίσει την επιλογή μας είναι η ευχαρίστηση του αναγνώστη, γιατί αυτή είναι που θα τον κάνει να επαναλάβει την εμπειρία του διαβάσματος. Η βιβλιοθήκη έχει τα μέσα να βοηθήσει το παιδί να εξοικειωθεί και να αγαπήσει το διάβασμα, να το κάνει ανήσυχο και απαιτητικό αναγνώστη, να το μάθει να αναζητά και να βρίσκει αυτό που χρειάζεται μέσα από την τεράστια προσφορά πληροφόρησης που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Ωστόσο, η σχέση του αναγνώστη με το βιβλίο δεν είναι μονόδρομη. Η βιβλιοθήκη σαν χώρος επικοινωνίας ευνοεί και την αντίστροφη κατεύθυνση: το κοινό μπορεί Va εμπλουτίσει τη λογοτεχνία και η βιβλιοθήκη είναι ένας τόπος που διευκολύνει αυτή την επαφή.9 Θα αναλύσουμε διάφορες εκδηλώσεις που γίνονται στη βιβλιοθήκη γύρω από το βιβλίο και που ευνοούν αυτή τη σχέση με τον ένα·ή τον άλλο τρόπο. α) Η ώρα του παραμυθιού. Είναι μια από τις καθιερωμένες εκδηλώσεις στις βιβλιοθήκες, που γίνεται σε συγκεκριμένη ημέρα και ώρα όλο το χρόνο. Ο βιβλιοθηκάριος ή άλλος εξωτερικός συνεργάτης διαβάζει ή διηγείται στα παιδιά ένα παραμύθι ή μια ιστορία. Είναι μια από τις πιο αγαπητές στα παιδιά εκδηλώσεις, μπορεί ν’ απευθύνεται σε ευρύ φάσμα ηλικιών και, βέβαια, στόχος της είναι να τους προσφέρει απόλαυση και ψυχαγωγία, αυτά δηλαδή που πρέπει ν’ ανακαλύψουν στο

Β

αφιερωμα/81 διάβασμα για να το αγαπήσουν. Η Genevieve Patte τονίζει τη σημασία που έχει το ομαδικό άκουσμα μιας ιστορίας: «Το να σου διαβάζουν μια ιστορία που ακούς μαζί με άλλους ή μόνος σου βοηθά να ξεπεράσεις την αγωνία που προκαλεί ένας κόσμος που περιμένει να τον ανακαλύψεις και προετοιμάζει μια κοινή κουλτούρα που εμπλουτίζει σημαντικά την επικοινωνία, εξασφαλίζει τα ίδια σημεία αναφοράς, την ευχαρίστηση των κοινών υπαινιγμών και του κοινού αισθήματος ότι ανήκεις κάπου, τη συμμετοχή σε μια αιώνια κληρονομιά που ανοίγει τη βιβλιοθήκη προς κάτι πιο πα γκόσμιο».10 β) Η π α ρ ο υ σ ία σ η β ιβ λ ίω ν . Μια καλή πρακτική για να μη χάνονται τα καινούρια βιβλία μέσα στη μάζα της συλλογής στη βιβλιοθήκη είναι να εκτίθενται για ένα διάστημα ξεχωριστά και να παρουσιάζονται στα παιδιά. Ο βιβλιοθηκάριος μπορεί να μιλήσει γι’ αυτά στα παιδιά και να τους διηγηθεί κάτι από την πλοκή με τρόπο που θα κεντρίσει το ενδιαφέρον τους. Το ίδιο βέβαια μπορεί - και πρέπει - να γίνεται και με άλλα βιβλία της συλλογής που, για παράδειγμα, διαπραγματεύονται ένα κοινό θέμα, που παρουσιάζουν κοινά στοιχεία μεταξύ τους ή, απλά, που αρέσουν στο βιβλιοθηκάριο κάι θέλει να τα υποδείξει στα παιδιά. (Εννοείται ότι για να έχει αποτέλεσμα η παρουσίαση των βιβλίων, πρέπει ν ’ αρέσουν σ ’ αυτόν που θα τα παρουσιάσει). Στην παρουσίαση μπορούν να συμμετέχουν και τα παιδιά, αρκεί να συμμορφωθούν μ ’ έναν τρόπο σύντομης και περιεκτικής παρουσίασης, ώστε να μην ατονεί το ενδιαφέρον των υπολοίπων. Σε κάθε περίπτωση τα παιδιά, αυθόρμητα, μιλούν πολύ μεταξύ τους γι’ αυτά που διαβάζουν και συστήνουν ένθερμα στους φίλους τους τα βιβλία που έχουν απολαύσει. γ) Οι ε κ θ έ σ ε ις β ιβ λ ίω ν κ α ι ά λ λ ο υ υ λ ικ ο ύ . Αυτές είναι κυρίως θεματικές εκθέσεις που παρουσιάζουν το υλικό της βιβλιοθήκης και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να προσεγγιστεί ένα θέμα. Η επιλογή του θέματος των εκθέσεων μπορεί να γίνει είτε από τα ίδια τα παιδιά είτε από το βιβλιοθηκάριο. Στόχος είναι να παρουσιαστεί ένα θέμα που ενδιαφέρει, αξιοποιώντας και φέρνοντας στην επιφάνεια το ανάλογο υλικό της βιβλιοθήκης. Έ τσ ι τα ενδιαφέροντα των παιδιών διευρύνονται και συγχρόνως μαθαίνουν ν’ αναζητούν την πληροφόρηση με φαντασία μέσα από ποικίλες πηγές. Βέβαια, η βιβλιοθήκη μπορεί να φιλοξενήσει στο χώρο της και εκθέσεις οργανωμένες από εξωτερικούς συνεργάτες, αν αυτές εμπίπτουν στα ενδιαφέροντα του κοινού και συμβιβάζονται με το ρόλο της. δ) Ο ι ε π ισ κ έ ψ ε ις σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν κ α ι ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ ω ν . Αυτού του είδους οι εκδηλώσεις είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες, αλλά χρειάζονται πολλή προετοιμασία και δεν είναι εύκολο πάντα να πετύχουν. Ο βιβλιοθηκάριος πρέπει να δουλέψει με τα παιδιά πάνω στα βιβλία του συγγραφέα που προσκαλείται, ώστε αυτά να είναι γνω στά και να μπορέσει να γίνει συζήτηση. Ακόμη, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η προσωπικότητα του ίδιου του συγγραφέα που μπορεί μεν να γράφει πολύ καλά, αλλά να δυσκολεύεται σε τέτοιου είδους επαφή με τα παιδιά. Στόχος αυτών των συναντήσεων είναι να εξοικειωθούν τα παιδιά με το συγγραφέα, ν ’ αποβάλουν το μύθο που δημιουργούν συνήθως γύρω απ’ αυτόν, να τον δουν στις ανθρώπινες διαστάσεις του και να προσπαθήσουν να κατανοήσουν περισσότερα για το έργο του. Μ ερικές φορές υπάρχει ο κίνδυνος να γίνει το αντίθετο, δηλαδή να τονιστεί πολύ περισσότερο η προσωπικότητα του συγγραφέα από το ίδιο το έργο του. Η Genevieve Patte βρίσκει ότι οι πετυχημένες συναντήσεις συγγραφέων με τα παιδιά είναι όταν αυτοί προσπαθούν να μεταδώσουν κάτι από την τεχνική τους στα παιδιά που ενδιαφέρονται για το γράψιμο. Τότε η επικοινωνία είναι φυσική και τα παιδιά αισθάνονται ότι τα υπολογίζουν και παίρνουν στα σοβαρά τις προσπάθειές τους για δημιουργία.11 Αυτές οι συναντήσεις μπορούν ν ’ αποβούν πολύ χρήσιμες και για τον ίδιο το συγγραφέα αφού θα έχει την ευκαιρία να επικοινωνήσει άμεσα με το κοινό του, ν ’ ακούσει τις παρατηρήσεις του, να τροφοδοτηθεί α π ’ αυτό και να διαπιστώσει ο ίδιος τους απόηχους του έργου του. Μπορεί ακόμα, αν η σχέση με τα παιδιά δεν μένει ευκαιριακή, να συνεργαστεί και να δημιουργήσει μαζί τους. Η Genevieve Patte αναφέρει την περίπτωση μιας εικονογράφου που όταν έπρεπε να εικονογραφήσει ένα βιβλίο, διάλεξε μαζί με τα παιδιά της βιβλιοθήκης τα κομμάτια

82/αφιερωμα που χρειάζονταν εικονογράφηση και μετά πρότεινε τις ιδέες της και τις συζήτησε μαζί το υ ς.12 Κάτι παρόμοιο έγινε σε μια παιδική βιβλιοθήκη του δήμου Θεσσαλονίκης, όταν μια ζωγράφος εξέθεσε τα πρωτότυπα έργα της από την εικονογράφηση δύο παιδικών βιβλίων.13 Συζητώντας με τα παιδιά, τους έδειχνε κι άλλες προσπάθειες που είχε απορρίψει πριν καταλήξει στις οριστικές εικονογραφήσεις κι έτσι αυτά είχαν την ευκαιρία να κατανοήσουν καλύτερα τον τρόπο της δουλειάς της και τις επιλογές της. ε) Οι ομάδες ανάγνωσης. Αυτές μπορούν να συσταθούν από τα παιδιά που συχνάζουν στη βιβλιοθήκη, αλλά είναι και μια συνηθισμένη συνεργασία που μπορεί να γίνεται μεταξύ της βιβλιοθήκης και των σχολικών τάξεων. (Εννοείται όχι ολόκληρης της τάξης αλλά των παιδιών που συμμετέχουν εθελοντικά). Οι ομάδες αυτές μπορεί να κατευθύνονται από τον βιβλιοθηκάριο, από κάποιον άλλο υπάλληλο της βιβλιοθήκης ή και εξωτερικό παράγοντα που μπορεί να έχει ειδικό ενδιαφέρον για ένα θέμα και γι’ αυτό είναι καταλληλότερος να δουλέψει με την ομάδα. Πέρα α π ’ αυτές τις «κλασικές» εκδηλώσεις που γίνονται στις παιδικές βιβλιοθήκες για να «ζωντανέψουν» τη συλλογή της και να τη φέρουν στα χέρια των παιδιών, εξαρτάται από τη φαντασία των βιβλιοθηκάριων να βρουν τους δικούς τους τρόπους, αυτούς που ταιριάζουν καλύτερα στο κοινό τους και στους ίδιους για να δουλέψουν αποτελεσματικά. Ό μ ω ς αυτό που είναι πιο σημαντικό στη δουλειά του βιβλιοθηκάριου είναι οι εξατομικευμένες υπηρεσίες που θα παρέχει στο κοινό του: τα παιδιά είναι στην αρχή αβέβαιοι αναγνώστες. Αν ο βιβλιοθηκάριος δεν καταφέρει να ικανοποιήσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους προτείνοντάς τους «το κατάλληλο βιβλίο την κατάλληλη στιγμή», κινδυνεύει να τα απογοητεύσει και να τα αποθαρρύνει από το διάβασμα. Μπορούμε, λοιπόν, να φανταστούμε το ανυπολόγιστο κέρδος για τα παιδιά που θα έχουν την τύχη να βοηθηθούν σωστά και να βρουν το κατάλληλο έδαφος για να καλλιεργήσουν την απόλαυση του διαβάσματος.14 Ό π ω ς αναφέρθηκε και στην αρχή, οι παιδικές βιβλιοθήκες στην Ελλάδα είναι δραματικά λίγες. Ό μ ω ς δεν πρέπει να είναι για τα παιδιά «τύχη» όταν η βιβλιοθήκη βρίσκεται στη διάθεσή τους. Είναι δικαίω μά τους και η δημιουργία ενός πυκνού δικτύου παιδικών βιβλιοθηκών σ ’ όλη τη χώρα πρέπει να αντιμετωπισθεί από την πολιτεία σαν επείγουσα προτεραιότητα. *1 Σημειώσεις 1. Κυριάκου Ντελόπουλου, «Ανεπαρκείς οι σχολικές βιβλιοθήκες», Καθημερινή, 23 Ιουλίου 1989.

2. Βίτως Αγγελοπούλου, «Βιβλιοθήκες για παιδιά στην Ελλάδα», περ. Διαδρομές, τ. 13, Άνοιξη 1989, σ. και Αργύρη Πόντικα, «Παιδικές βιβλιοθήκες: ακτινογραφία μιας προσπάθειας», Αυγή, 18 Απριλίου 1987.

3. Genevieve Patte, Laissez-les lire!, Les editions ouvrieres, Paris 1983, p. 32.

4. H G. Patte αναφέρει το παράδειγμα των σκανδιναβών και αγγλοσαξώνων εκδοτών, οι οποίοι δουλεύουν σε στενή συνεργασία με τις βιβλιοθήκες και λαμβάνουν υπόψη τους τη ζήτηση που έχουν τα έργα στις βιβλιοθή­ κες όταν πρόκειται να τα επανεκδόσουν, ό.π., σ. 49.

5. Genevieve Patte, «Οι βιβλιοθήκες “Εκτός των τειχών” », περ. Διαδρομές, τ. 13, Άνοιξη 1989, σ. 19-22 και Genevieve Patte, «L’important c’ext le public», στο Livres et bibliotheques pour enfants, Editions du Cercle de la librairie, Paris, 1985, p. 121.

6. Είναι σημαντικό οι γονείς να διαβάζουν τα βιβλία που ενθουσιάζουν τα παιδιά τους. Έτσι δημιουργούν ένα καινούριο πεδίο επικοινωνίας μαζί τους, πολύ πλούσιο και για τις δύο πλευρές. Πέρα απ’ αυτό, βέβαια, έτσι μαθαίνουν και κατανοούν καλύτερα τις προτιμήσεις των παιδιών τους.

7. Βίτως Αγγελοπούλου και Ζωής Βαλάση, Διαλέγουμε βιβλία για παιδιά, Gutenberg, 1989, σ. 15.

8. Nic Van de Wiele, «Les collections et leur utilisation en section enfantine», στο Livres et bibliotheques pour en­ fants, ό.π., σ. 128.

9. Μιλήσαμε ήδη για τη συνεργασία που μπορούν να έχουν οι εκδότες με τους βιβλιοθηκάριους.

10. Genevieve Patte, ό.π., σ. 159.

11. Ό .π., σ. 175.

12. Ό .π., σ. 176.

13. Σέλμα Λάγκερλεφ, Και επί γης ειρήνη, ΑΣΕ, 1985. Την εικονογράφηση έκανε η Μαρία Καραγιάννη.

14. Ο Γιώργος Τσουκάνης, δήμαρχος του Βελβενδού όπου υπάρχει μία αγροτική παιδική βιβλιοθήκη λέει: «Έχει παρατηρηθεί ότι οι νεαροί μαθητές που επισκέπτονται τη βιβλιοθήκη συμμετέχουν επίσης στις δραστηριότη­ τες του Πολιτιστικού Συλλόγου και ενδιαφέρονται για το σύνολο της κοινωνικής ζωής του Βελβενδού. Η επι­ κοινωνία τους με το σύγχρονο κόσμο, με διαφορετικές χώρες και πολιτισμούς κάνει - όσο κι αν αυτό φαίνε­ ται υπερβολικό - τους νεαρούς μαθητές πολίτες της Ευρώπης και πολίτες μιας αγροτικής κοινότητας». Παι­ δικές βιβλιοθήκες, Δελτίο του Κέντρου Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου, τ. 1, σ. 39.

αφιερωμα/83

Κατευθύνσεις στη βιβλιογραφία του παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου Η βιβλιογραφία που ακολουθεί περιλαμβάνει μόνο τα γενικά θεωρητικά έρ­ γα για το παιδικό βιβλίο και την παιδική λογοτεχνία. Δεν περιέχονται σε αυτή άρθρα περιοδικών καθώς και συμβολές σ^ βιβλία. Στόχος της είναι να αποτελέσει μία πρώτη προσέγγιση στο τ ί έχει γραφτεί γύρω από το θέμα αυτό. Ό­ σον αφορά τη δομή της, είναι χωρισμένη σε θεματικές ενότητες έτσι ώστε ο μελετητής να εντοπίζει εύκολα την εξειδικευμένη κατηγορία που τον ενδια­ φέρει. Σε χωριστή ενότητα περιλαμβάνονται οι αναγραφές των ειδικών πε­ ριοδικών που κυκλοφορούν αυτή τη στιγμή. Στο τέλος παρατίθενται τα ονόματα και οι διευθύνσεις των βιβλιοθηκών που μπορεί να συμβουλευτεί ο μελετητής για πιο εξειδικευμένη έρευνα. Ισ το ρ ία κ α ι μελέτη Α να γνω στόπουλος, Β ασίλης. Θέματα παιδικής λογοτε­

χνίας: Α' Ανιχνεύσεις. Αθήνα: Καστανιώτης, 1987. Α να γνω στόπουλος, Β ασίλης (και) Α ελώ νης, Αντώ νης. Παιδική λογοτεχνία και σχολείο. Αθήνα: Πατάκης, 1987. Β ελιαρούτης, Λέων. Τα παιδιά και το λογοτεχνικό βι­ βλίο. Αθήνα: Δίπτυχο, 1985. Κοντολέων, Μ όνος. Απόψεις για την παιδική λογοτε­ χνία. Αθήνα: Πατάκης, 1988. Π έτροβιτς-Α νδρουτσοπούλου, Λ ό τη . Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία. 2η εκδ. Αθήνα: Καστανιώτης, 1987. Σ ακελλαρίου, Χ άρη ς. Ιστορία της παιδικής λογοτε­

χνίας: Ελληνική και παγκόσμια: Από την αρχαιότητα ώς τις μέρες μας. Αθήνα: Φιλιππότης, 1984. Γ κρεμίνγερ, Ά ρ ν ο λ ν τ. Το παιδί και το βιβλίο. Αθήνα: Νότος, (198-;) Ισ το ρ ία κα ι μελέτη -

Ε λλάδα

Α να γνω στόπουλος, Β ασίλης. Τάσεις και εξελίξεις της

παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980. 7η εκδ. Αθήνα: Εκδόσεις των φίλων, 1988. Γ ιάκος, Δ ημήτρ ης. Ιστορία της ελληνικής παιδικής λο­ γοτεχνίας: Από τον ΙΘ' αιώνα έως σήμερα. 8η εκδ. Α­ θήνα: Παπαδήμας, 1987. Δ αραδήμου-Ρ άπτη, Β ιολέττα. Παιδική λογοτεχνία: Η

84/αφιερωμα πεζογραφία της δεκαετίας 1970-1980: Παιδαγωγική και λογοτεχνική εξέταση. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1987. Δ ελώ νης, Α ντώ νη ς. Εισαγωγή στη μεταπολεμική ελλη­ νική παιδική λογοτεχνία. Αθήνα: Κέδρος, 1982. Δ ελώ νης, Α ντώ νης. Ελληνική παιδική λογοτεχνία: 1835- 1985: από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα. Αθήνα: Ηράκλειτος, C1986. Κ οντράρου, Ν ινέττα. Νεοελληνική παιδική λογοτε­ χνία. Αθήνα: Εστία, 1978. Σ ακελλαρίου, Χ ά ρη ς. Η παιδική λογοτεχνία στην αντί­ σταση: Πρώτο σχεδίασμα. Αθήνα: Σύγχρονη εποχή, 1983.

Σεμινάριο του κύ κ λο υ του ελλη νικ ο ύ πα ιδικού βιβλίου

(2ο, 15-16 Νοεμβρίου 1986, Καρδίτσα). Η παιδική λογο­ τεχνία και το μικρό παιδί: Εισηγήσεις στο Β' Σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Αθήνα: Καστανιώτης, 1988. Σεμινάριο του κύ κ λο υ του ελλη νικ ο ύ πα ιδικού βιβλίου (3ο, 17-18 Οκτωβρίου 1987, Αίγιο). Η συμβολή της παι­ δικής λογοτεχνίας στην πνευματική καλλιέργεια των παιδιών: εισηγήσεις στο Γ' Σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου.

Περιοδικά Δ ια δρομές: σ το χώ ρο τη ς λο γο τεχ νία ς για παιδιά και νέους. No 1 (Άνοιξη 1986). Αθήνα, 1986. Τριμηνιαίο. Επιθεώ ρηση Π α ιδικ ής Α ο γο τεχνία ς: ετήσια έκδοση έ­

Βιογραφίες Α λεξίου, Α λ έξ η ς (και) Π απά κο υ-Α α γο ύ, Α υ γή . Σύγ­

χρονα πρόσωπα και έργα της παιδικής λογοτεχνίας. Α­ θήνα: Γιάννης Β. Βασδέκης, c 1986. Σ ακελλαρίου, Χ ά ρη ς. Οι πρωτοπόροι της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας: Α' ποίηση. Αθήνα: Πατάκης, 1989.

Πρακτικά Σεμιναρίων - Συνεδρίων Το βιβλίο για τα παιδιά του νηπιαγω γείου: διήμερο σε­

μινάριο. Θεσσαλονίκη: (χ.ο.), 1986. Δ ιεθνής οργάνω ση βιβλίων για τη νεότητα (15ο συνέ­ δριο: 28 Σεπτεμβρίου-2 Οκτωβρίου 1976, Αθήνα). Συνο­ πτικά πρακτικά. Αθήνα: ΥΠΠΕ, (1976). Σεμινάριο του κύ κ λου του ελλη νικ ο ύ παιδικού βιβλίου

(Ιο, 18-20 Οκτωβρίου 1976, Αθήνα). Το παιδικό λογοτε­ χνικό βιβλίο: Έργο τέχνης; Μέσο αγωγής;: Εισηγήσεις στο Α' Σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Αθήνα: Πατάκης, 1987.

ρευνας και μελέτης. No 1 (1986). Αθήνα: Καστανιώτης, 1986.

Βιβλιοθήκες Εθνική Β ιβλιοθήκη της Ε λλά δο ς.

Πανεπιστημίου 32 τηλ. 36.08.185 Ώ ρες λειτουργίας: Δευτέρα-Πέμπτη 9-8 μ.μ. Παρασκευή-Σάββατο 9-2 μ. μ. Ε .Α .Ι.Α . (Ε λληνικό Α ο γο τεχνικ ό και Ιστο ρικ ό Αρχείο)

Ελανίτου 39-41, Παγκράτι τηλ. 72.32.694 Ώρες λειτουργίας (για τους ερευνητές): Τετάρτη 9-3 μ·μ· Κ έντρο Π αιδικού και Ε φηβικού βιβλίου

Ερμού 56, 2ος όρ. τηλ. 32.39.456 Ώρες λειτουργίας (για τους ερευνητές): ΔευτέραΠαρασκευή 9-2 μμ.

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Παρακαταθήκη τω ν π α λ α ιώ ν τ ε υ χ ώ ν ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ «Σ Ο Λ Ω Ν» ΣΟ ΛΩΝΟ Σ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ.: 36.27.539, FAX: 36.28.938

ΙΑΒΑΖΩ ε m J oy η με στέρεα υλικά του κλασικού πεζού λόγου πιο κοντά στην πραγματικότητα r-T-y Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ Δ . Δ Ρ Α Κ Ο Ν Τ Α Ε ΙΔ Η : Χρόνια Προϋπηρεσίας. Α θήνα, ν -*-1 Ε σ τ ία , 1988.

ιαβάζοντας δεύτερη φορά τα «Χρόνια Προϋπηρεσίας» πραγ­ ματοποιείς και μια δοκιμή στο χρόνο. Το είχα πρωτοδιαβάσει όταν κυκλοφόρησε γύρω στα τέλη του 1988. Τότε με είχε εντυπω­ σιάσει το θέμα του. Το είχα βρει πρωτότυπο για την οπωσδήποτε περιορισμένη θεματογραφικά ελληνική πεζογραφία. Μια χρονική απόσταση, που μεσολάβησε για να το ξαναδώ πιο αναλυτικά, με έκανε να δω και άλλα πρω τότυπα στοιχεία, αλλά κυρίως να διαπι­ στώσω ευκρινώς και άλλες σταθερές που έχει κατακτήσει ο Φ.Δ. Δ ρακονταειδής. Α ς δούμε ξανά την επιλογή του θέματος. Η ζωή και ο κόσμος μιας μεγάλης σύγχρονης επιχείρησης μοιάζει για την ελληνική πε­ ζογραφία σαν εξωτικό θέμα την ώρα που στην κοινωνική πραγμα­ τικότητα είναι ένα καθημερινό γεγονός. Η μέχρι τώρα αναφορά σε χώρους εργασίας και σε εργαζόμενους σε αστικά κέντρα είναι στο ελληνικό μυθιστόρημα πολύ περιορισμένη. Συνήθως οι ήρωες ερ­ γάζονται, αλλά σπανίως τους παρακολουθούμε να δουλεύουν. Α­ κόμα και όταν συμβαίνει αυτό, πρόκειται για υπαλλήλους σε μικροκαταστήματα, τράπεζες ή βιοτεχνίες και σε σπάνιες περιπτώ­ σεις - σ ’ ένα ορισμένο είδος ιδεολογικού μυθιστορήματος - είχα­ με και τον εργάτη σ’ εργοστάσιο. Η πλειοψηφία όμως των ηρώων στην ελληνική πεζογραφία ή εργάζεται ακόμα στην ύπαιθρο ή όσον αφορά στα αστικά κέντρα ασχολείται κυρίως με μικροκομπίνες, περιπλανώμενη στον «εύκολο» - από τη δημιουργική πλευρά χτι­ σίματος του μυθιστορήματος - χώρο του κοινωνικού περιθωρίου.

Δ

ία δεκαετία πριν το 2.000, η θεματολογία της ελληνικής πε­ ζογραφίας αγνοεί στην πλειοψηφία της την κοινωνική δυνα­ μική. Ό χ ι ότι από μόνη της η ενασχόληση με το σήμερα σημαίνει υποχρεωτικά ότι θα παραχθεί και καλή λογοτεχνία, όμως είναι καταθλιπτικά μονότονο ο χώρος του κοινωνικού παρασιτισμού να μονοπωλεί το ενδιαφέρον των δημιουργών, και μερικές φορές ίσως και των πιο αξιόλογων. Π αρεμπιπτόντως έχω την εντύπωση ότι το ίδιο συμβαίνει και σε μια μεγάλη κατηγορία έργων της σύγχρονης

Μ

πεζό ΥΡ, *<Ρ>ι α

86/επιλογη ελληνικής δραματουργίας. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η επιμονή στους γραφικούς τύπους της μικρο-απάτης και του περιθωρίου έ­ χει οδηγήσει στην αναπαραγωγή μιας ξεθυμασμένης ηθογραφίας, έχει στενέψει τις μορφικές αναζητήσεις της πεζογραφίας μας. Αν τα θέματα σε μια τέχνη έχουν δυσκολία να κινηθούν, πόσο μάλλον να μπορέσουν ν ’ απελευθερωθούν οι λογοτεχνικές φόρμες που έχει αποδειχτεί ότι διακρίνονται από μεγαλύτερο βαθμό ανελαστικότητας στην ιστορία της τέχνης. Το θέμα του Φ .Δ. δεν είναι εύκολο και είναι μια πρόκληση η α­ ναμέτρησή του μ’ αυτό. Ο Δρακονταειδής πραγματοποιεί προσω­ πικό άλμα καθώς ξεφεύγει από τη θεματολογία και το ύφος της προηγούμενης δουλειάς του. Τα «Χρόνια Προϋπηρεσίας» φέρουν τον διευκρινιστικό υπότιτλο: ανάγνωσμα, που θα μπορούσε να θε­ ωρηθεί κάτι πιο χαλαρό από ένα μυθιστόρημα. Στην πραγματικό­ τητα όμως δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Πρόκειται για μυθιστόρημα μ’ όλες τις αξιώσεις και τους κινδύνους που μπορεί να κρύβει αυ­ τό. Ο Φ.Δ. με τα «Χρόνια Προϋπηρεσίας» αντιμετωπίζει την πρό­ κληση του συνολικού λόγου, φιλοσοφικού, πολιτικού, κοινωνιολο­ γικού που διέκρινε πάντα το κλασικό μυθιστόρημα. Αν οι αναζητή­ σεις του αιώνα μας μάς συνήθισαν στην ελλειπτικότητα ή και απο­ σπασματικότητα του λόγου, ο Φ.Δ. προσεγγίζει το θέμα του μέσα από συνολικές οπτικές. Εγχείρημα με πολύ μεγάλους κινδύνους α­ φού αναπόφευκτα θα συγκριθεί με μεγάλα λογοτεχνικά μεγέθη. τα «Χρόνια Προϋπηρεσίας» ανατέμνεται η ζωή μιας εται­ ρείας. Αυτή είναι ο 'ήρωας - οδηγός του έργου. Οι εργαζόμε­ νοι, τα προϊόντα, οι σχέσεις μεταξύ αυτών είναι υποσύνολα της ε­ ταιρείας. Σκόπιμα ο συγγραφέας αποτυπώνει στη δομή και λει­ τουργία της εταιρείας τη βασική φιλοσοφική ιδεολογική σύλληψή του για την κοινωνία. Η εταιρεία είναι στα «Χρόνια Προϋπηρεσίας» το παν. Οι εργαζό­ μενοι είναι βιδίτσες που απλά την υπηρετούν, όπω ς καταδείχνει σε κάθε σελίδα ο Φ.Δ. Ανθρωποι και προϊόντα τυποποιούνται μέσα σε μηχανισμούς αφομοίωσης που έχουν την ικανότητα να ενσωμα­ τώνουν τις πλέον «ανήσυχες» πλευρές του «ανθρώπινου παράγο­ ντα». Ό π ω ς χαρακτηριστικά αναφέρει κάπου ο ψυχολόγος της ε­ ταιρείας: «Πολλοί αφήνουν την δική τους (ελευθερία) στην είσοδο, όπως αφήνουμε μια ομπρέλα, και δεν την ξαναπαίρνουν». Ο Φ.Δ. περιγράφει τον ολοκληρωτικό κόσμο των μεγάλων εται­ ρειών χρησιμοποιώντας το διεισδυτικό εργαλείο της βιωμένης ε­ μπειρίας, αφού και ο ίδιος δούλεψε για χρόνια σε μια τέτοια εται­ ρεία. Οι παρατηρήσεις του λαμβάνουν πολλές φορές χαρακτήρα κοινωνιολογικής έρευνας καταλήγοντας σε συμπεράσματα οργουελικής α πολυτότητας. Η εταιρεία είναι το «άλλο εγώ» της σύγχρο­ νης καπιταλιστικής κοινωνίας. Είναι η προβολή της στο παρόν και το μέλλον, μετεξέλιξη ενός καλύτερου παρελθόντος. Η εταιρεία απομυζά τον άνθρωπο ως άνθρωπο. Τον αντικειμενο­ ποιεί πλήρως και τον εξευτελίζει σε απλό εμπόρευμα. Οι ρυθμίσεις που τη διέπουν είναι άτεγκτες παρ’ όλο που δεν λείπουν οι «αντι­ στάσεις», άνθρωποι που διαφεύγουν. Η ουτοπία δεν υπάρχει στο ανθρώπινο «υλικό» της εταιρείας. Η ουτοπία έχει νικηθεί αφού πριν εκφρασθεί, η εταιρεία την προλαβαίνει και την απορροφά. Ξαναγυρίζουμε στη φεουδαρχία διαπιστώνει πικρά ο ήρωας (και ο συγγραφέας;). Αν μπορεί να διατυπώσει κάποιος ένσταση, είναι για την απόλυ­ τη φυσιογνωμία της εταιρείας και την ταυτόχρονα απόλυτη ταύτι­ σή της με τη σύγχρονη κοινωνία. Η εταιρεία κ α τ’ αρχήν εξετάζεται σαν ένα «κλειστό κύκλωμα».

Σ

Σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά και για νέους

ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Στο τσιμεντένιο δάσος

ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ 0 μικρός αδελφός

επιλογη/87 το μυθιστόρημα δεν περισσεύει χώ ρος μεταξύ εταιρείας και κοινωνίας, πόσο μάλλον να εξετασθεί η σχέση τους συναρτή­ σει και άλλω ν παραμέτρων. Σαν κλειστό σύστημα οι διαφυγές στην εταιρεία ή στην κοινωνία τελικά δεν υπάρχουν. Και όσες τελι­ κά εμφανισθούν συγκαταλέγονται στο χώρο του «τυχαίου». Μ’ αυ­ τή την έννοια δίνεται η αίσθηση ότι ο άνθρωπος δεν είναι «το σύνο­ λο των κοινωνικών σχέσεων», δεν έχει «δυνατότητες» διαμόρφω­ σης συνείδησης έξω από την εταιρεία, αυτό το απρόσωπο δηλ. κλειστό σύστημα. Ο Φ .Δ. επέλεξε ανάμεσα στα κεφάλαια του αναγνώ σματος να υ­ πάρχουν κάποιοι διάλογοι, φιλοσοφικού κα ι πολιτικού χαρακτήρα με τον βοηθό του. Η σχέση τους έχει κάτι ανάμεσα Δον Κιχώτη Σάντσο Π άντσα - στους οποίους αναφέρονται συχνά - και τον κύριο Κοϋνερ του Μ πρεχτ στον οποίον παραπέμπει ο σ κω πτικός - θυμοσοφικός του λόγος. Σ ’ αυτούς τους διαλόγους αποτυπώνεται η βαθύτερη θεώρηση του Φ .Δ ., ολοκληρώνεται κ αι δοκιμάζεται η βιωμένη του εμπειρία. Η σημερινή κρίση, το τέλος των οραμά­ των, οι σιδερένιοι νόμοι του κεφαλαίου και ο άνθρωπος είναι μερι­ κά από τα θέματά του. Τα ιντερμέδια αυτά, ενώ περικλείουν τον κίνδυνο να θεωρηθούν ξένο σώμα, κατορθώνουν τελικά να ενσω­ ματωθούν στη συνολική εξέλιξη της ιστορίας μας και προσφέρουν ένα πέρασμα από την πραγματικότητα στη φιλοσοφία της πραγ­ ματικότητας, που στηρίζεται στέρεα στην ικανότητα του Φ .Δ . να διαχέει τον φιλοσοφικό λόγο σ τα υλικά με τα οποία χτίζει την ιστο­ ρία του, η δε ιστορία του να γεννά και να απαιτεί την υποστήριξη φιλοσοφικού λόγου. Έ ν α άλλο ενδιαφέρον στοιχείο που υπεισέρχεται στα «Χρόνια Προϋπηρεσίας» είναι η εργασία. Ό χ ι πια ω ς περιγραφή του χώρου και της λειτουργίας του, όπω ς παλιότερα, αλλά με την κοινωνική δυναμική της. Ως στοιχείο - «πυρήνας» στη διαμόρφωση του αν­ θρώπου. Ο Φ .Δ. παρακολουθεί την πορεία του ήρωά του από μια μικρή διαφημιστική εταιρεία σε μια σύγχρονη μεγάλη εταιρεία πα ­ ραγωγής. Το πέρασμα αυτό οδηγεί τον ήρωα του πεζογραφήματος να συλλάβει τις ολοκληρώσεις που σ υντελούνται στο χώρο της ερ­ γασίας και τις επιπτώσεις τους στο χώρο της κοινωνίας. Αν στη μικρή διαφημιστική εταιρεία ο παράγω ν άνθρωπος εξακολουθεί να πρωταγωνιστεί έστω και σε μια στρεβλή πορεία δημιουργίας ψευ­ δεπίγραφων αποτελεσμάτων, στη μεγάλη εταιρεία αποανθρωποποιείται μέσα ακριβώ ς από την προσπάθεια του να δημιουργήσει συγκεκριμένα «ρεαλιστικά» ωφέλη. Στην πρώτη περίπτωση η ου­ τοπία διασώζεται ω ς ψευδιαίσθηση, στη δεύτερη, εξορίζεται στο ό­ νομα του «πραγματικού». Το πέρασμα αυτό που επισημαίνει ο Φ .Δ . σηματοδοτεί και το αντίστοιχο πέρασμα της ελληνικής κοινωνίας στη διεύθυνσή της από συγκεντρωτικές παραγω γικές μονάδες, που οδηγούνται με μαθηματική ακρίβεια σε ανώτερες ολοκληρώσεις, με κυρίαρχο τον ξένο παράγοντα. Το σχόλιο του Φ .Δ. αφορά φυσικά την ελλη­ νική κοινωνία σαν σύνολο. Η αναρχία στην παραγωγή και στην πολιτική διεύθυνση της κοινωνίας καταλύεται με το χρόνο από α­ πρόσωπες εξωελλαδικές δυνάμεις. Καταλύτης σ’ αυτή τη διαδικασία είναι για τον συγγραφέα ο κα ­ ταναλωτισμός. Η μετατροπή του ανθρώπου σε καταναλω τή υπόκειται στα λεπτομερή σχέδια της εταιρείας. Οι πτυχές αυτές της διαδικασίας αντανακλώνται μέσα από τα «Χρόνια Προϋπηρε­ σίας» με την ακρίβεια σχεδόν πραγματείας της Σχολής της Φραγκφούρτης με παράλληλη, ενδελεχή χρήση της ελληνικής ιδιο­ μορφίας.

Σ

περιοδικά Απόψεις, περιοδική έκ ­ δοση του Συλλόγου Εκ­ παιδευτικών Λειτουργών του Κ ολλεγίου Αθηνών. Τεύχος 5. Αθήνα 1989. Σελ. 432. Απόψεις, περιοδική έκ ­ δοση του Συλλόγου Εκ­ παιδευτικών Λειτουργών του Κολλεγίου Αθηνών. Παράρτημα 3. Τρίτο διή­ μερο εκπαιδευτικού π ρο­ βληματισμού. Οι μαθη­ σιακές δυσκολίες. Αθή­ να, 13-14 Μαΐου 1989, Πρακτικά. Αθήνα 1990. Σελ. 188. Ο Σύλλογος Εκπαιδευτικών Λει­ τουργών του Κολλεγίου Αθηνών Σ.Ε.Λ.Κ.Α. - από το 1983 εκδίδει τις Απόψεις, περιοδική έκδοση, ό­ που δημοσιεύονται μελετήματα των μελών και των φίλων του, που καλύπτουν όλους τους κλάδους της επιστήμης, της παιδαγωγικής και της διδακτικής ειδικότερα, βι­ βλιοκριτικά σημειώματα και χρονικά για τις ευρύτερες επιστημονικές και παιδαγωγικές δραστηριότητες των μελών του. Στο τελευταίο τεύχος των Από­ ψεων (κυκλοφόρησε τον περασμέ­ νο Μάρτη) δημοσιεύονται 17 μελέ­ τες που αναφέρονται στην κλασική ελληνική φιλολογία, τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες, τη νεοελλη­ νική γλώσσα και τη διδακτική της, τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολο­ γιστών στην εκπαίδευση και την έ­ ρευνα, τους νεομάρτυρες, τη νεοελ­ ληνική μουσική και την ιστορία των λογοτεχνικών περιοδικών του 20ού αιώνα. Από τις συνεργασίες αυτές ση­ μειώνουμε ενδεικτικά: Γ.Κ. Χρονόπουλου, Η γένεση της αρχαίας ελ: ληνικής τραγωδίας· Sally L. Smith^ The learning disabled child at home and at school· Μ.Φ. Δραγούμη, H τροπική δομή των οκτώ αναστασίμων απολυτίκιων της Ζακύνθου· και την εργασία του Διευθυντή των Απόψεων Αδαμαντίου Στ. Ανεστίδη

D3P”

88/επιλογη ήρωας του αναγνώ σματος, ο Φ (ίλιππος Δ ρακονταειδής;) αναδείχνεται μια «τραγική» φιγούρα του σήμερα. Έ χε ι πλήρη συνείδηση της ενσωμάτωσής του, που την παρακολουθεί, θα λέγα­ με, «κυνικά» σαν τρίτο πρόσωπο. «Η αποστασιοποίηση αυτή του προσδίδει χαρακτηριστικά "τυπικού” μυθιστορηματικού ήρωα», λιγότερο «ρεαλιστικού» και περισσότερο ενός φιλοσοφικού - ιδε­ ολογικού τύπου ανθρώπου. Π ρόκειται για ένα σύγχρονο ήρωα που φέρει τη σφραγίδα της εποχής του με αυξημένο όγκο πληροφο­ ριών, επίγνωση του παλιού και του καινούριου, γνώση της ιδιοτυ­ πίας του ελληνικού κοινωνικού τοπίου. Αυτό το τελευταίο θα πρέ­ πει να προσμετρηθεί σ τις αρετές του βιβλίου. Η εταιρεία, αν και υπόκειται στις νόρμες και τις προδιαγραφές μιας οποιοσδήποτε α­ ντίστοιχης πολυεθνικής, έχει «ελληνική υπηκοότητα». Οι σχέσεις των υπαλλήλων, η περιγραφή των τυποποιημένων φαντασιώσεών τους, τα όνειρα και οι γήινοι στόχοι τους συντελούνται στην Ελλά­ δα, η δουλειά τους, τα τυπικά χαρακτηριστικά τους, οι μικροπονηριές τους, η κοσμοθεώρησή τους φέρνουν τη σφραγίδα της χώ ­ ρας μας. Οι υπόλοιποι ήρωες, πέρα από τον Φ., ζουν τη δική τους καθημε­ ρινή ενσωμάτωση. Στην ουσία βέβαια δεν ζουν, αλλά «μιμούνται τη ζωή» τους. Η εταιρεία δεν έχει αισθητική, ούτε και αυτοί. Α κό­ μα και όταν η υπάλληλος Μαργαρίτα θα προσπαθήσει να διατυπώ­ σει την ουτοπία της, αυτή θα είναι αφελής. Οι σχέσεις των ανθρώ­ πων της εταιρείας είναι στραγγισμένες. Ο έρωτας, όπου υπάρχει, είναι συνέχεια του ωραρίου και ο γάμος μια αφόρητη σύμβαση αο­ ρίστου χρόνου. Η θρησκευτική πίστη που απαιτεί η εταιρεία είναι ζιζανιοκτόνος. Σκοτώνει την ελπίδα και την αυτο-συνείδηση πριν καν γεννηθούν. Κι όμως μέσα σ ’ αυτό το «μαύρο» σκηνικό που η απαισιοδοξία αποτελεί το κυρίαρχο μοτίβο, εμφανίζεται ο πιο δημιουργικός πα­ ράγοντας, η απελπισία του παραδομένου. Το υποταγμένο στέλε­ χος της εταιρείας - ο Φ. - υπομένει με κυνική εγκαρτέρηση α­ κροβατώ ντας στα όριά του. Υπονομεύει το παιχνίδι της ενσωμά­ τωσης παίζοντάς το έως το τέλος. Δεν λένε ότι το πιο βαθύ μαύρο σκοτάδι είναι λίγο πριν την αυγή; Α ς μην ψάχνουμε απαντήσεις. Ο ήρωας στα «Χρόνια Π ροϋπηρεσίας» υπονομεύει την απολυτότη­ τα του κόσμου που τον περιβάλλει, εξωθώντας την ανθρώπινη α­ ντοχή στα όριά της. Και αυτή η δύναμη που απαιτείται για κάτι τέ­ τοιο, αυτή η απελπισμένη στάση μπορεί να φέρει τη ρωγμή του δια­ φορετικού. Ό σ ες υποθέσεις κι αν κάνετε για το τέλος του αναγνώ­ σματος του Φ .Δ ., το σίγουρο είναι ότι μας φέρνει πιο κοντά στην πραγματικότητα μέσα από τα στερεά υλικά του κλασικού πεζού λόγου.,

Ο

ΓΙΑΝΝΗΣ Ν. ΜΠΑΣΚΟΖΟΣ

“« D Το περιοδικό Πυρσός της Πόλης (1954-1962). Για την καλύτερη χρησιμοποίηση του τόμου δημοσιεύονται στο τέλος περιλήψεις των εργασιών στα ελλη­ νικά ή αγγλικά ή γαλλικά, ανάλογα με τη γλώσσα του πρωτοτύπου, και πίνακας ονομάτων και πραγμάτων. Ως Παράρτημα 3 των Απόψεων, μόλις κυκλοφόρησαν τα πρακτικά του τρίτου διημέρου εκπαιδευτικού προβληματισμού που έγινε πέρυσι στις 13 και 14 Μαΐου, με θέμα τις μαθησιακές δυσκολίες. Τα διήμερα αυτά, που αποτελούν μια σημαντική πρωτοβουλία του Σ.Ε.Λ.Κ.Α., ξεκίνησαν το 1987 και πραγματοποιούνται από τότε κάθε χρόνο (στις 5 και 6 Μαΐου φέτος έγι­ νε το τέταρτο διήμερο), καλύπτουν θέματα διδακτικά ή ευρύτερα εκ­ παιδευτικά επίκαιρα. Αξιομνημό­ νευτο σε όλη αυτή την προσπάθεια είναι το ότι ο Σ.Ε.Λ.Κ.Α. τυπώνει τα πρακτικά των διημέρων αυτών με τις εισηγήσεις αλλά και τις συζητή­ σεις που ακολουθούν. Ο τρίτος, λοιπόν, τόμος των ποακτικών περιλαμβάνει εισηγήσεις για το μεγάλο θέμα των μαθησιακών δυσκολιών της Alba Ν. Amber, Senior research scolar του Κολλεγίου Αθηνών· της Sally L. Smith, του Πανεπιστημίου της Washington· της Τζ. Κουμαντάρη, του Ψυχοπαι­ δαγωγικού Τμήματος του Κολλεγίου Αθηνών· των: Β. Ρότσικα, Α. Σίνη, Ρ. Μαχαίρα, Μ. Βλασσοπούλου, Λ. Λεγάκη, Ρ. Παπαθεοφίλου, Α. Πεχλιβανίδου και Ρ. Σμπώκου, του Κέντρου Κοινοτικής Ψυχικής Υ­ γιεινής των Δήμων Βύρωνα - Καισαριανής· και των Μ.Μ. Φλωράτου και Ε. Καραμούζη, της Ιατροπαιδαγωγικής Υπηρεσίας του Κέντρου Ψυχι­ κής Υγιεινής. Το πόσο απαραίτητα είναι τα διή­ μερα αυτά και πόσο σημαντικά αποδεικνύονται τα πρακτικά τους στην πενιχρή αντίστοιχη ελληνική βιβλιογραφία δεν χρειάζεται να το­ νιστεί. Ο Σ.Ε.Λ.Κ.Α. με τις Απόψεις, τα Πρακτικά των Διημέρων Εκπαι­ δευτικού Προβληματισμού και Τα Ανάλεκτα Απόψεων που αναγγέλ­ λει, στα οποία προγραμματίζει την έκδοση μελετών αυτοτελών που δεν μπορούν να δημοσιευτούν στις Απόψεις λόγω όγκου, συγκροτεί μια βιβλιοθήκη επιστημονική και παιδαγωγικής πολύ αξιόλογη.

Μ.Σ.

Βιβλία για το καλοκαίρι από τις εκδόσεις

GUTENBERG οικα/ίακχχιρι.νέύ (χου

<5 θυ α κβ ω & & ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΤΙΚΑ - Γ. ΜΠΑΡΤΖΗΣ Χ.ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ-Κ. ΧΡΗΣΤΟΥ

Γό την προσχολική ηλικία και για ης τάξεις Α 'Β 'Γ Δ ' και Ε'Δημοηκού ΜΑΝΟΛΗ ΑΣΠΕΤΑΚΗ

-

#

το οχολικο

ΙΤΑΥΡ0ΛΙ1Α

Ακροστιχίδες Αγγλικά - Γαλλικά

Ένα βιβλίο για κάθε τάξη του Δημοτικού και ένα για την Α 'Γυμνασίου

GUTENBERG

“27χρόνιακοντάοτοπαιδί”

4ΕΚ Δ0ΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ δια βάστε το κ αλοκ αίρ ι

Ελληνική πεζογραφία

ΠΕΤΡΟΣ ΑΜ Π ΑΤΖΟ ΓΛΟ Υ Προσωπική αποκάλυψη ΠΕΤΡΟΣ ΑΜ Π ΑΤΖΟ ΓΛΟ Υ Παύλος και Ελένη Σ ΤΕΛ Λ Α ΒΟΓΙΑΤΖΟ ΓΛΟ Υ Το μαγγανοπήγαδο ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Έ να π α ιδί α π' τη Θεσσαλονίκη ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩ ΑΝΝΟΥ Καταπακτή (πεζά κείμενα) ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΙΟΤΣΟΣ Στρατιωτικές ασκήσεις Α Λ ΕΞΑΝ ΔΡΟ Σ Κ ΟΤΖΙΑΣ Η Μηχανή Γ . Γ ε ν ν α δ ίο υ

3 - Τ η λ . 3 6 .0 2 . 0 0 7