Τεύχος 164

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι

Φιλέλληνες Ρόμπερτ Γκρέηβς Πάτρικ Γουάιτ Χένρι Μίλλερ Τζέιμς Μέριλ Ρίτσαρντ Μπίλμπη Αώρενς Ντάρελ Μαίρη Ρενώ Τζωρτζ Τζόνστον

Τζων Φώουλς

ΑΡΙΘ. 1 6 4 · 2 5 .3 .8 7 Δ Ρ Χ 2 5 0

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΩΔΩΝΗ

’Αθήνα, Ασκληπιού 3, ® 3613029, 3637973 Γιάννινα, Βλαχλείδη 8, ·» 35026

Οι εκδόσεις «ΔΩΔΩΝΗ» συνεχίζοντας την παράδοση στο χώρο των θεατρικών έργων, παράλληλα με τη σειρά «Παγκόσμιο Θέατρο» που περιλαμβάνει 122 έργα και κυκλοφορούν ήδη οι πρώτοι 100 τό­ μοι, όπως και η σειρά «Ελληνικό Θέατρο» που περιλαμβάνει 57 έργα και κυκλοφορούν ήδη 41 τόμοι, εγκαινίασαν τώρα μια νέα σειρά, τη «Μικρή Θεατρική Βιβλιοθήκη» και κυκλοφορούν τους 10 πρώτους τόμους της που περιλαμβάνουν 11 θεατρικά έργα.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ «Τα φώτα!» είπε (Μυθιστόρημα)

λ ΤΑΤΙΑΝΑ ΓΚΡΙΤΣΗ-ΜΙΛΛΙΕΞ Χρονικό ενός εφιάλτη (1966-1974) 21η Απριλίου 1967. Πραξικόπημα. Ο λαός σιδεροδέσμιος. Η στρατιωτική χούντα καταργεί κάθε έννοια ελευθερίας με όλα τα μέσα: συλλήψεις, εξορίες, φυλακές, βασανιστήρια, θάνατο. Συγκλονιστική η κατάθεση της Μιλλιέξ. Γιατί δεν είναι μόνο η εμπειρία ενός ατόμου που στερήθηκε τα πολιτικά του δικαιώματα, καταδικάστηκε ερήμην, του αφαιρέθηκε η υπηκοότητα, του απαγορεύτηκε η επάνοδος στην πατρίδα. Είναι και τα βιώματα ενός μεγάλου μέρους του ελληνικού λαού. «Δίχως γλώσσα, δίχως τόπο, που είναι η πατρίδα, το σώμα σου δεν έχει χώρο πουθενά», λέει η Μιλλιέξ. «Η στέρηση της γλώσσας είναι σκληρή σαν την πείνα. Έξω από την πατρίδα μου, διαπίστωσα μέσα μου το θάνατο του λόγου και για τρία χρόνια δεν προσπάθησα να ξαναμιλήσω πια. Συσσώρευσα, όμως, θυμό κι αυτός ήταν που μια μέρα έσπασε το φράγμα κι άξαφνα ξεχύθηκαν όλες οι λέξεις μαζί, απαγορευμένες λέξεις, που ανέβαιναν από τα έγκατα στην επιφάνεια υπερασπίζοντας την ύπαρξή μου την ίδια, απαγγέλλοντας το Κατηγορώ εναντίον κάθε βιασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και του πνεύματος». Αυτό είναι το «Χρονικό». ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Το τέταρτο μυθιστόρημά του ο Μάνος Κοντολέων το τοποθετεί στην περίοδο 1950-1980 — περίοδο που η αστική τάξη βίωνε και επέβαλλε τις μεταμορφώσεις της. Ένα αγόρι γίνεται άντρας. Το μυθιστόρημα προβάλλει τις γενικές συνθήκες και τα προσωπικά οράματα μ’ έναν τρόπο που εναλλάσσει το ρεπορτάζ και την εξομολόγηση, αποκαλύπτοντας την ατομική επανάσταση, τα όνειρα, τους συμβιβασμούς, τους έρωτες, την αγωνία μιας ζωής γενικότερα. Κυκλοφορούν: Ένα κι ένα κάνουν όσα θες, Μυθιστόρημα Αφήγηση, Μυθιστόρημα Κι η σιδερώστρα έκοβε την τηλεόραση στα δυο, Διηγήματα Με στοιχεία προσωπικών συνεντεύξεων, Μυθιστόρημα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

στο πρώτο τεύχος: ΚΕΙΜΕΝΑ: Γιώργος θ εοτοκάς, Έ ρ ν ε ο τ Χεμινγουέη, Φ. Σ. Φιτζέραλντ, θ. Δ. Φραγκόπουλος, Αργύρης Χιόνης, G. Garcia Marquez, Τατιάνα Γκρίτση-Μίλλιεξ, Μ. Γ. Μ ερακλής, Φ. Δ. Δρακονταειδής, Λύντια Στεφάνου. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ: Ρούσσος Κούνδουρος, Χρόνης Μίσσιος, Θαν. Ρεντζής, Γιάννης Τσαρούχης, Μ άνος Χατζιδάκις ΚΟΜΙΚΣ: Αντρέας Πετρουλάκης, Στάθης ΕΝΘΕΤΟ: Η Δίκη του Έ ζρ α Πάουντ.

ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

GUTENBERG ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΗΛΙΚΙΑΣ 8 -1 2 ΕΤΩΝ

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ: ΜΑΡΙΑ Δ. ΤΣΑΟΥΣΗ

• φ

• • •

ΠΑΟΥΣΤΟΦΣΚΙΚ. Καλοκαιριάτικες μέρες ΣΤΑΝΕΦ Ε Η Τραμπακούλα και ο Γοργοπόδης ΠΙΚΡΟΥ Π Καραγκιόζης, Μίκυ Μάους ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X. Το θυμωμένο ποτάμι ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ-ΠΑΠΑΖΗΣΗ Ζ. Ένα καλοκαίρι

γεμάτο κεραυνούς ΠΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ A Το δάσος και ο κόσμος του • ΣΚΙΑΔΑ Ν Αχελώος - Το παιδί και το ποτάμι • ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ Ε. Ο θείος Ορέστης • ΑΝΕΖΙΝΗ -ΛΕΡΑΚΗ Γ. Όταν χάθηκε ο κύρ-Μέντιος • ΣΚΙΑΔΑ Ν Δέκα μικροί ταξιδιώτες •

φ ΜΠΑΡΤΖΗ Γ. Τα μυρμήγκια της ειρήνης • ΡΑΒΑΝΗ-ΡΕΝΤΗ Δ Η ωραία Ελένη ίων γαϊδάρων • RODARIG Παραμύθια απ’ όλο τον κόσμο I φ RODARI G Παραμύθια απ’ όλο τον κόσμο II φ RODARI G Παραμύθια απ’ όλο τον κόσμο III • RODARI G Παραμύθια απ’ όλο τον κόσμο IV φ RODARI G Παραμύθια απ’ όλο τον κόσμο V φ RODARI G Παραμύθια απ’ όλο τον κόσμο VI • ΓΟΥΔΕΛΗ Μ Ζώα και φυτά σε στιχάκια φ ΠΑΙΩΝΙΔΟΥ Ε. Γυάλινες, ξύλινες, χάρτινες

κι άλλες ιστορίες

■ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΜΕΔΟΥΣα Β

Η σειρά Μέδουσα H H

Λογοτεχνία

Χ Ε ΡΜ Α Ν ΜΠΡΟΧ ΟΙ Υ Π Ν Ο ΒΑ ΤΕΣ Ι·Ι888,ΠΑΣΕΝΟΒ ή ο ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

«... ένα τολμηρό σε σύλληψη και εκπληκτικά πρωτότυπο ως προς την εκτέλεση έργο, που αναπόφευκτα συναρπάζει με τη μαγεία του τον αναγνώστη.» «...η απόπειρα ενός σοβαρού στοχαστή να επισημάνει συμβολικά την αρρώστια της εποχής μας. Μια ματιά στο χάος, που εμπεριέχει τα σπέρματα της δημιουργίας μιας καινούργιας ανθρωπότητας.» «Βρισκόμαστε στα όρια της έκφρασης... άψογη δεξιοτεχνία.»

Aldous Huxley «Ο Μπροχ είναι ο μεγαλύτερος μυθιστοριογράφος που παρουσιάστηκε στο .χώρο της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας μετά τον Τζόυς.»

George Steiner «Οι Υπνοβάτες είναι ένα από τα λίγα πραγματικά πρωτότυπα και βαθυστόχαστα μυθιστορήματα του αιώνα Sir Stephen Spende·

Β ΑΛΥΣΑΝΑΡΑΤΟΣ■ΠΙΤΟΥΡΟΠΟΥΛΟΣ &ΣΙΑΕΕ.Β '

Σ Ο Λ Ω Ν Ο ίΤ ΪΤ Α Θ Η Ν Α ΐϊίΠ ^ Β

«...αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της παράδοσης του σύγχρονου Ευρωπαϊκού μυθιστορήματος.»

Θ ΑΝ ΑΣΗ Σ ΑΠ ΑΡΤΗ Σ Από τ η ν Α να το λ ή στη Δύση (Μυθιστορηματική αυτοβιογραφία)

Θ Ω Μ ΑΣ ΣΚΑ ΣΣΗ Σ Σ υ λ λ έκ τ η ς αποκο μμ άτω ν (Διηγήματα)

ΚΥΡ. ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Ο Α κης κ α ι οι ά λ λ ο ι

ΜΕΣΑ ΣΕΛΙΜΟΒΙΤΣ

Ο δερβίσης και ο θάνατος Μπισμιλαχιρ-Ραχμανιρ-Ραχίμ! Καλώ γιαμάρτυρα την ημέρα της Κρίσης, και την μυχό που μέμφεται καλώ για μάρτυρα το χρόνο, την αρχή και το τέλος των πάντων — ότι ο άνθρωπος είναι πάντα σε απώλεια. * Αρχίζω αυτή την διήγηση χωρίς κανένα σκοπό, χωρίς όφελος για μένα και για άλλους, από μια ανάγκη δυνατότερη από οφέλη και από λογι­ κή, να μείνει γραπτό δικό μου, για μένα, γραπτή ταλαιπωρία συζήτη­ σης με τον εαυτό μου, με τη μακρινή ελπίδα ότι θα βρεθεί κόποια λύ­ ση όταν γίνει ο λογαριασμός, αν γίνει, όταν αφήσω το ίχνος της μελά­ νης σ' αυτό το χαρτί που περιμένει σαν πρόκληση. Στο αριστούργημα αυτό της σύγχρονης λογοτεχνίας — που πολλοί συγ­ κρίνουν με τη «ΔΙΚΗ» του κόφκα — η εξουσία εμφανίζεται μέσα από πρό­ σωπα χωρίς πρόσωπο και παρουσιάζεται πολύ πιο αμείλικτη μέσα απ' την απρόσωπη μεσολάβηση των οργάνων της. Σ' αυτό το εξαίσιο βιβλίο η λογοτεχνία βρίσκει την απόλυτη δικαίωσή της.

^ V

' Τ%ΤίΤΕ αναλυτικό —

e

,

,

3BUS!BS^ ε κ δ ό σ ε ι ς «γνώ ση»

rpny. Αυξεντίου 26,157 71 Ζωγράφος, Αθήνα Τηλ. 7786441 Ζωοβόχου πηγής 29 106 81 Αθήνα Τηλ. 3620941

Νίκος-’Αλέξης Άσλάνογλου

ΤΡΙΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9, ’Αθήνα, Τηλ.: 360 77 44

T O IL ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΚΙΘΑΡΑΣ

Κ ΥΚΛΟ Φ Ο ΡΕΙ ΤΟ 13ο ΤΕΥΧΟΣ

ΔΙΑΒΑΖΩ ΛΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

H | £ P | E X 0 ]\fj£ N A

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 ΧΡΟΝΙΚΑ Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Το συμπόσιο για την Κοινωνική Ανθρωπολογία. Γράφει ο Παντελής Αργυρής

Τεύχος 164

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

25 Μάρτιον 1987 Τιμή: Δρχ. 250 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333

ΕΠΕ,

Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

8 9

Αφροδίτη Μ. Παναγή: Η ελληνική κληρονομιά στην αγγλική λογο­ τεχνία από τον Μεσαίωνα μέχρι τον 20ό αιώνα Έφη Α. Λαμπαδαρίδου: Ελληνικοί μύθοι και πραγματικότητα Αφροδίτη Μ. Παναγή: Ο ελληνικός μύθος στην ποίηση του Ρόμπερτ Γκρέηβς Ρόμπερτ Κριστ: Απέραντη ψυχή: Το ελληνικό πνεύμα στο έργο «ο Κολοσσός του Μαρουσιού» Λιάνα Σακελλίου - Schultz: Ο Λώρενς Ντάρελ και η Ελλάδα Μάρα Γιαννή: Η Ελλάδα του Τζαίημς Μέριλ: Πρόσωπα και πράγ­ ματα Έφη Λαμπαδαρίδου: Πάτρικ Γουάιτ: Ένας αυστραλός Οδυσσέας Κώστας Δ. Καστανάς: Το ελληνικό πνεύμα στη λογοτεχνία της πέμ­ πτης ηπείρου Έφη Α. Λαμπαδαρίδου: Ο αρχαίος ελληνικός μύθος στη σύγχρονη αγγλόφωνη δραματουργία

12 17 22 26 30 34 40 45 50

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Συνέντευξη με τον Τζων Φώουλς

54

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Ηλίας Κεφάλας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Χρίστος Παπαγεωργίου, Κώστας Χωρεάνθης και Περικλής Σφυρίδης ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει ο Μάνος Κοντολέων

61 63 69

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν ο Χρίστος Παπαγεωργίου και Αντ. Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

Παπάίωάννου

63

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΓΠΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

σ το ε π ό μ ε ν ο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη

Λ

■ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ ·* ?5 Φεβρουάριου έως 10 Μαρτίου 1987

■

1. Α. Ταρκόφσκι: Σμιλεύοντας το χρόνο (Νεφέλη)

..

Libro - Αθ.

Μεθενίτης - Πάτρα

I 1

8 ® k 1

Λέσχη του βιβλίου - Αθ.

< CT ώ 1 < έ 1 ■3

Κοτζιά - Θεσ.

Αιχμή - Αθ.

Δωδώνη - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

Κλάδος - Ηράκλειο

(,,)

Κατώι του βιβλίου - Θεσ.

έναν_(*).

Εστία - Αθ.

(*,).

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα 'βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλάχιστον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβουλεύεσ τε τις σελίδες της «Επιλογής»,

Εξαρχόπουλος - Αθ.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότέρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες α π ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μεγαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται μ ε τρεις άστερίσκους το αμέσως μ ετά μ ε δύο και το τελευταίο μ ε

¥ 1 1

!

5

Λ Λ

2. Π. Ζίσκιντ: Το άρωμα (Ψυχογιός) 3. Γκ. Μαρκές: Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας (Ν. Σύνορα)

Λ

4. X. Μίσσιου: ... Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Γράμματα) 5. Φ. Γερμανού: Η εκτέλεση (Κάκτος) 6. Μ. Κούντερα: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (Εστία) Στο βιβλιοπωλείο Αιχμή, στην Αθήνα, το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Μ. Πετμεζίδου: Κοινωνικές τάξεις και μηχανισμός κοινωνικής αναπαραγωγής (Εξάντας).

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 5500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 5200 δρχ.

15 τευχών 3500 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3200 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 6500 δρχ.

Ιδρυμάτων. Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 δολ Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Κύπρος 25 τευχών 57 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 54 δολ. Κύρπος 15 τευχών 39 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 37 δολ. Αμερική - Α υστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 250 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/9

Το συμπόσιο για την Κοινωνική Ανθρωπολογία

(εύλογες αμφισβητήσεις) Το Συμπόσιο που οργάνωσε το Πανεπιστήμιο Αιγαίου (1-5 Σεπτεμβρίου 1986), στη Μυτιλήνη είχε διπλό ενδιαφέρον: α. - Αποκάλυψε τη θεματολογία και την προβληματική ενός κλάδου των λεγομένων «ανθρωπίνων επιστημών», ο οποίος τουλάχιστον στην Ελλάδα, θεωρείται και είναι ακόμη εμβρυακός. β. - Πρόσφερε μία πρόγευση λειτουργική, του υπό συνεχή ίδρυση Πανεπιστημίου. Οι 38 επιστημονικές ανακοινώσεις που ακούστηκαν και συζητήθηκαν στο ανακαινισμένο κτήριο της Κομνηνακείου Σχολής, διέπονται από μία κοινή -ανεξάρτητα από την αμφισβητούμενη εγκυρότητά της- μεθοδολογία. Για τον κοινωνικό ανθρωπολόγο η επιστήμη την οποία υπηρετεί αυτός, είναι συγχρονική: περιγράφει το θεωρούμενο ως ανθρωπολογικό φαινόμενο, αποδεσμεύει τις λειτουργικές του παραμέτρους και συλλαμβάνει τις υφιστάμενες δομές, αφήνοντας σε άλλους επιστημονικούς κλάδους τη διαχρονική, συγκριτική και ερμηνευτική διάσταση των γνωστικών αντικειμένων. Έτσι, πίσω από τους ακόλουθους ενδεικτικούς τίτλους: «Ηγεμονισμός ή ορθολογισμός, η θέση του ηγεμονισμού στη Σύγχρονη Ελλάδα» -«Ανθρωπολογία και ιστορία, το ζήτημα της κοινωνικής μνήμης στον Ελλαδικό χώρο»- «Το παρόν ως Ιστορία, ο χειρισμός και η ρύθμιση των συγκρούσεων στη Μάνη»- «Η Νομή του φύλου, Ανδρική

Συνεστιατική φιλία και Συγγένεια σε μία κοινότητα της Αιγαιακής Ελλάδας», επιχειρήθηκε η εντόπιση και λειτουργική περιγραφή «δοκιμών», όπως θεωρήθηκαν, συστατικών στοιχείων του καθημερινού βίου της ελληνικής επαρχίας. Αυτονόητα φαινόμενα της κοινωνικής ζωής (ανδρική φιλία), απέκτησαν οντότητα σχεδόν μεταφυσική, ανεξάρτητη από τις συνθήκες οι οποίες τα συντηρούν ή τα αποδυναμώνουν. Καθολικοί και νομοθετικά κατοχυρωμένοι τρόποι ρύθμισης των ιδιωτικών συγκρούσεων (π.χ. προσωρινά μέτρα), παρουσιάστηκαν ως αποκλίνουσες δομικές ιδιαιτερότητες ενός χωριού της Μάνης. Τέλος, αφελή λαογραφήματα ή περιθωριακές, παροδικές και ηθικά διαβλητές ενασχολήσεις («τα καμάκια»), επενδύθηκαν το κύρος του επιστημονικού λόγου. Η καλή εισαγωγική ομιλία του Θεόδωρου Παραδέλλη, η ικανοποιητική διαπραγμάτευση των προβλημάτων διδασκαλίας από τον Άκη Παπαταξιάρχη, καθώς και οι εύστοχες παρεμβάσεις των Δ. Τσαούση, Α. Κυριακίδου-Νέστορος και Peter Loizos, δεν κατόρθωσαν να διασκεδάσουν την άποψη που καταστάλαξε στο τέλος του Συμποσίου: Ή ο επιστημολογικός χαρακτήρας της κοινωνικής ανθρωπολογίας είναι προβληματικός ή η ίδια δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη ως επιστήμη. Ποια όμως είναι τα αμφιλεγόμενα σημεία της κοινωνικής ανθρωπολογίας; Η επιστήμη αυτή, εξ αντικειμένου, είναι διττά εξαρτημένη, όπως και κάθε άλλη κοινωνική

10/χρονικα επιστήμη, από την Ιστορία. Πρώτα-πρώτα, η τελευταία είναι εκείνη που προμηθεύει το ιστοριογραφικό υλικό, το απαραίτητο σύνολο των εξακριβωμένων πληροφοριών, χωρίς το οποίο δεν μπορεί να συγκροτηθεί επιστημονικά το οποιοδήποτε ανθρωπολογικό φαινόμενο. Με άλλους όρους η διαπίστωση της ύπαρξης του φαινομένου προηγείται της όποιας περιγραφής του. Έπειτα, η διαχρονική παρακολούθηση της εξέλιξης του γνωστικού αντικειμένου, καθώς και η συγκριτική του τοποθέτηση, θεμελιώνουν την εξάρτηση της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Και αν ακόμη υποτεθεί ότι οι συγχρονικές δομο-λειτουργικές περιγραφές διεκδικούνται έγκυρα από την κοινωνική ανθρωπολογία, η απουσία της διαχρονικής ερμηνείας καθιστά ανάπηρες τις ανθρωπολογικές κατασκευές: Η ερμηνεία των συνθηκών υπό τις οποίες εμφανίζεται το κοινωνικό φαινόμενο, είναι όρος sine qua non για τη λειτουργική-συγχρονική του κατανόηση. Στο Συμπόσιο διαπιστώθηκε (και αναμενόταν άλλωστε) η αναζήτηση δομικά αυθύπαρκτων, σχεδόν, φαινομένων, τάση που χαρακτηρίζει τις λεγάμενες «επιτόπιες έρευνες». To a priori όμως γνωσιολογικό υπόβαθρο των «σταθερών δομών» που φαίνεται να στηρίζει τις προτάσεις της κοινωνικής ανθρωπολογίας, θα μένει εσαεί αμφισβητούμενο. Οι δόμο-λειτουργικές απόψεις στις οποίες εδράζεται η θεωρούμενη αυτοτέλεια της επιστήμης αυτής, αποτελούν, απλά μία επιστημολογική πρόταση, δεν είναι τετελεσμένη κατάκτηση. Πέρα απ’ αυτά, υπάρχει ένα κρίσιμο σημείο που συνδέεται με την εξέλιξη της επιστήμης της Ιστορίας. Η τελευταία, μετά τις σημαντικές μεθοδολογικές προόδους που προώθησε, κυρίως, η Σχολή των Annales και την ένταξη της γεγονοτολογικής ιστοριογραφίας σε ολιστικές θεωρήσεις, καλύπτει πλέον όχι μόνο τη δυναμική αλλά και τη στατική έρευνα των μηχανισμών της κοινωνικής ζωής. Έτσι, οι λειτουργικές προσεγγίσεις της κοινωνικής ανθρωπολογίας περιορίζονται και συγχρόνως αμφισβητούνται: Απουσιάζει απ’ αυτές η έννοια του χρόνου και του Όλου. Πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι στο Συμπόσιο δεν αποσαφηνίσθησαν τα όρια ανάμεσα στην κοινωνική ανθρωπολογία και τη λαογραφία, δόθηκε δε η εντύπωση, της αλληλοεπικαλύψεως στόχων και μεθόδων. Γενικά το ανθρωπολογικό συμπόσιο της Μυτιλήνης άφησε ανοιχτά τα προβλήματα των σχέσεων μεταξύ των κοινωνικών, όπως λέγονται, επιστημών των οποίων η αντιμετώπιση πρέπει να προηγηθεί, αντί ν’ ακολουθήσει την ίδρυση σχετικών τμημάτων του Αιγαιακού Πανεπιστημίου. Π Α Ν ΤΕΛΗ Σ Α ΡΓΥ ΡΗ Σ

σύγχρονοι αγγλόφωνοι φιλέλληνες Ο ορος Φιλέλληνες μας παραπέμπει, αυτόματα, στους ξένους εκείνους και ιδιαίτερα τους Ά γ γλου ς, οι οποίοι στην εποχή της επανάστασης του 1821 έχοντας πίστη στα ιδανικά της ελευθερίας οδηγήθηκαν στη χοιρα μας με σκοπό να αγωνιστούν για την απελευθέρωσή της. Ό μω ς ο αγώνας δόθηκε κυρίως, με το δημιουργικό τους έργο εμπνευσμένο κι αυτό α^ό τα. ιδανικά της απελευθέρωσης και του αρχαίου πνευ

Σ' αυτούς τους σύγχρονους και με τον τρόπο τους φιλέλληνες θέλησε το «Λιαβαζω>>γα"ά(^ΐερώσει το σημερινό τού τεύχος. 'Ομως η έκτασή του δεν θα ήταν αρκετή για μια αναλυτική αναφορά σ’ όλους τους ξένους . συγγραφείς που άμεσα ή έμμεσα έλκονται από τον αρχαίο και νεοελληνικό ^ π ο λ ιτ ισ μ ό . ΓΓ αυτό περιορίστηκε στους,ρύγχρονους αγγλόφωνους λ κι α υτοέ^ναπρυς καλύπτει εντελώς. Α φήνοντας έτσι τα Λεριθωρια να τοής·παρουσιάσει σ^ένα άλλο αφ ιέρωμα όπως άλλωστε έχει κάνει και στο παρελθόν σε ανάλογες περιπτώσεις.

12/αψιερωμα

Αφροδίτη Μ. Παναγή

Η ελληνική κληρονομιά στην από τον Μεσαίωνα μέχρι τον Οι δυτικές κοινωνίες προσπάθησαν να δουν την εικόνα τους σε συσχετισμό με τα λοιπά συναφή στοιχεία, να καταλάβουν τις δυσχέρειες τους και να ανακαλύψουν τις δυνατότητές τους από τον καιρό ακόμα του Μεσαίωνα. Για να μπορέσουν να απαντήσουν διαφόρων ειδών ερωτήματα πάνω στην κατάστασή τους αναγκάστηκαν να στρέψουν το βλέμμα τους πίσω στην ελληνική κληρονομιά τους για συγκρίσεις και διαφωτισμό. Μονάχα με τον τρόπο αυτό απόκτησαν αυτοπεποίθηση για να καταπιαστούν με τα ιδιαίτερα προβλήματά τους και κατανόησαν με πληρότητα την ιδιαιτερότητα που ο δικός τους κόσμος επέβαλλε. Είναι αναντίρρητο γεγονός ότι ο ελληνικός πολιτισμός είχε βαθύτατη επίδραση στην Ευρώπη, έστω και αν πολλή από την επίδραση αυτή χάθηκε κατά την εποχή του Μεσαίωνα. Αν και τυχαίνει συχνά να διαβάζουμε εκθεια­ στικά κείμενα για το έργο του Ομήρου κατά τον Μεσαίωνα, είναι γεγονός πως δεν τον διά­ βαζαν. Κι ακόμα αξίζει να προσέξουμε ότι ο Τρωικός μύθος μαζί με διάφορους ελληνικούς μύθους έγιναν γνωστοί στους διανοούμενους του Μεσαίωνα, όχι απευθείας από Έλληνες συγγραφείς αλλά από την Αινειάδα του Βιργίλιου και τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου. Άσβηστη επιθυμία του ανθρώπου διαμέσου των αιώνων ήταν να φτάσει την τελειότητα, την οποία ακριβώς τόνιζε ο ελληνικός πολιτισμός. Φυσικά και οι Έλληνες είχαν και τις αποτυχίες και τις αδυναμίες τους, αλλά η τελειότητα ήταν γι’ αυτούς ανώτατη ιδέα που τη λαχταρούσαν, ακόμα κι αν ήταν δύσκολη να αποκτηθεί. Ακό­ μα, οι Έλληνες πίστευαν πως οποιοσδήποτε, άντρας ή γυναίκα, όταν έχει τα απαιτούμενα χαρίσματα, μπορεί να ανέβει οποιαδήποτε κλί­ μακα και να χειριστεί θαυμάσια οποιαδήποτε κατάσταση με επιτυχία. Η πεποίθησή τους για τον ιδανικό άνθρωπο τους οδήγησε να δη­ μιουργήσουν την ιδέα του ήρωα, όπως τον σκιαγράφησε ο Όμηρος. Η σύλληψη της ιδέας του ήρωα περιλαμβάνει όχι μόνο όλες τις στρα­ τιωτικές αρετές, όπως το θάρρος, τη μεγαλοψυ­ χία του νικητή, αλλά ακόμα και την αξιοπρέ­ πεια του νικημένου. Το κίνητρο αυτού του ήρωα είναι να κερδίσει το θαυμασμό εχθρών και φίλων. Επομένως, ο κώδικας που διέπει τη

αφιέρωμα/ / j

αγγλική λογοτεχνία 20ό αιώνα

ζωή και τις πράξεις του είναι κώδικας τιμής. Χρόνια και χρόνια ξένοι μελετητές παλεύουν να μάθουν την Ελληνική Γραμματική, τη φιλο­ σοφία του Πλάτωνα, και την Ποιητική και Ηθική του Αριστοτέλη. Το διάβασμα της ελλη­ νικής σκέψης στη γλώσσα που είχε γραφτεί βοήθησε τους Ευρωπαίους να δουν πως οι Έ λ­ ληνες δεν αντιπροσώπευαν μονάχα το πνεύμα και τη διάνοια, αλλά ήταν στο έπακρο γνώστες του ανθρώπινου πάθους, όπως φαινόταν στην ανάλυσή του μέσα στα ελληνικά δράματα που παίζονταν σε θρησκευτικές γιορτές. Οι Έλλη­ νες δραματουργοί εξερεύνησαν τα σκοτεινά δρομάκια της ψυχής με βαθιά γνώση που δεν είχε κανένα προηγούμενο. Κατά συνέπεια, ο Δυτικός άνθρωπος προσπάθησε να συλλάβει τΟ νόημα αυτής καθ’ εαυτής της ανθρώπινης ε­ μπειρίας και να ξεμπερδέψει τα μυστικά της ψυχής του μελετώντας με πάθος την ελληνική σκέψη, στην προσπάθειά του να υπερβεί τη δι­ κή του κατάσταση. Το πνεύμα του ανθρώπου της Αναγέννησης κεντρίστηκε από την ελληνική κληρονομιά. Η εξάπλωση του Ανθρωπισμού κατόπτριζε μια ιδανική κατάσταση, όπου ο άνθρωπος θα είχε το δικαίωμα να ζει με αξιοπρέπεια και ελευθε­ ρία. Η έννοια που έδωσε ο Αριστοτέλης στην τέχνη ότι δηλαδή είναι μίμηση μιας ιδανικής κατάστασης, όπως και η αναβίωση του Πλατω­ νικού ιδεαλισμού ώθηκε τον άνθρωπο του 16ου

αιώνα να παλέψει για να αποκτήσει εκείνη την κατάσταση με οποιοδήποτε μέσον είχε στα χέ­ ρια του. Η αναβίωση της ελληνικής κληρονο­ μιάς, γι’ αυτό συνέχισε να δυναμώνει κατά τον 16ο αιώνα, ώσπου κορυφώθηκε στους 19ο και 20ό αιώνα. Η ποίηση που γράφτηκε από τους Ελισαβε­ τιανούς έκανε εκτενή χρήση ελληνικών μύθων και ιδεών. Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ έγραψε το Ve­ nus and Adonis (1593), ο Κρίστοφερ Μάρλοου το Hero and Leander, ο Τζων Μάρστον το The Metamorphosis of Pygmalion’s Image (1598), o Μάικλ Ντρέυτον το Endimion and Phoebe (1595), και ο Τζων Χέιγουντ το Oznone and Pa­ ris (1594). Αλλά ο ελληνικός μύθος χρησιμο­ ποιήθηκε ακόμα στην πεζογραφία και τα ελλη­ νικά ρομάντσα γραμμένα από τον Λόγγο, τον Ξενοφώντα και το Δ ίο Χρυσόστομο που επη­ ρέασαν Ελισαβετιανούς μυθιστοριογράφους, όπως οι Λάιλυ, Γκρην, Νας, Λοτζ και Σίντνεϋ. Τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά των ρομάντσων που γράφτηκαν κατά τον 16ο αιώνα ήταν η ιδέα της αναζήτησης σύμφωνα με την οποία ο ήρωας έπρεπε να φύγει ψάχνοντας για αυτο­ γνωσία, οι αρετές του ποιμενικού κόσμου σε αντιπαράθεση με τον κόσμο της Αυλής, η σειρά γεγονότων που οδηγούν στο αποκορύφωμα και η πορεία της ιστορίας προς ένα ευτυχισμένο τέ­ λος, όπου ο ήρωας τις πιο πολλές φορές πα­ ντρεύεται την αγαπημένη του. Η Arcadia (1590)

14/αφιερωμα

Ο Διόνυσος με την ακολουθία του ανακαλύπτουν την Αριάδνη στη Νάξο (αρχαίο ανάγλυφο).

του Φίλιπ Σίντνεϋ είναι χαρακτηριστικό παρά­ δειγμα του Ελισαβετιανού ρομάντσου που γρά­ φτηκε σε κείνη την εποχή και παρουσίασε προ πάντων τον ιδανικό ποιμενικό κόσμο. Η ιστο­ ρία για την Τροία για μια φορά ακόμα χρησι­ μοποιήθηκε από τον Τζωρτζ Πηλ στο Tale of Troy. Επιπλέον, οι ελληνικοί μύθοι πυροδότη­ σαν τη φαντασία των Ελισαβετιανών, που προσπάθησαν να τους χρησιμοποιήσουν στα έργα τους προσθέτοντας κάποια αισθαντικά στοιχεία στη σοβαρότητα του Μεσαίωνα. Αλλά και η ελληνική ποιμενική παράδοση του Θεό­ κριτου χρησιμοποιήθηκε από τον Έντμουντ Σπένσερ στο Shepherd’s Calendar (1579). Επι­ πρόσθετα, το έπος σε συνδυασμό με τις Αρι­ στοτελικές αρετές έγινε το πρότυπο του Σπέν­ σερ για το ημιτελές έργο του Faerie Queene (1596). Πρέπει να θυμηθούμε πως μια ποικιλία ελληνικών μύθων και φιλοσοφικές έννοιες, όπως η Πλατωνική θεωρία για τον έρωτα και την ψυχή, είναι διάχυτες στις αγγλικές συλλο­ γές σονέττων, προπάντων στην The Amoretti (1595) του Έντμουντ Σπένσερ, στην Astrophel and Stella (1591) του Φίλιπ Σίντνεϋ, και στη φημισμένη σειρά σονέττων που έγραψε ο Σαίξπηρ στο 1609. Η σύγκρουση ανάμεσα στη σάρ­ κα και το πνεύμα είναι το κεντρικό θέμα αυτών των ποιημάτων μαζί με τις προσωπικές ιδέες των ποιητών πάνω σε κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα της εποχής τους, και ακόμα, τις δικές τους απόψεις πάνω σε θέματα όπως η φιλία, αγάπη, τιμή, κ.ά. Στο θέατρο, η Ποιητική του Αριστοτέλη γίνεται το προσχέδιο για όλα τα θεατρικά έργα που γράφονται. Οι δραματουρ­ γοί προσπαθούν να μείνουν πιστοί στις Αρι­ στοτελικές ενότητες, όταν γράφουν είτε κωμω­ δία είτε τραγωδία. Στην αρχή του Που αιώνα η επίδραση των Κλασικών περιορίζεται στους οπαδούς του Μπεν Τζόνσον. Μορφή, συμμετρία, διαύγεια σκέψης, βραχυολογία και μέτρο στο ύφος χα­ ρακτηρίζουν την ποίηση του Τζόνσον. Ολόκλη­ ρο το δραματολόγιο του Τζόνσον στηρίζεται στην πιστότητα που έχουν τα έργα του προς τις προδιαγραμμένες ενότητες, καθώς και στην

ανάπτυξη της ιδέας της φύσης. Στον αιώνα αυ­ τό ο Τζέημς Σίρλεϋ έγραψε το Narcissus or the Self-Lover (1646), ο Αβραάμ Κούλυ το The Tragicall Historie o f Pyramus and Thisbe (1633) και ο Σέικερλυ Μάρμιον το εντυπωσιακό έπος του Cupid and Psyche (1637). Ένας άλλος μεγάλος Βρετανός συγγραφέας/ποιητής του Που αιώνα είναι ο Τζων Μίλτον. Ο Μίλτον χειροκροτεί και προσπαθεί να επιτύχει την Αριστοτελική «χρυσή τομή» στα ποιήματά του, δημιουργεί τη Διονυσιακή ατμόσφαιρα στο Comus (1634), χρησιμοποιεί τις τρεις ενότητες στο Samson Agonistes (1671), και ακολουθεί πιστά τους κα­ νόνες της επικής ποίησης, όπως τους βρίσκουμε στον Όμηρο, στο Paradise Lost (1667). Οι Ά ντριου Μαρβέλ και Ρόμπερτ Χέρρικ δανείστη­ καν με απλοχεριά από την ελληνική μυθολο­ γία, καθώς και την ποιμενική παράδοση για την ποίησή τους. Το ενδιαφέρον των διανοουμένων για την ελ­ ληνική κλασική παράδοση αυξήθηκε κατά τη διάρκεια της Παλινόρθωσης και κατά την Νεο­ κλασική περίοδο στην Αγγλία. Η έννοια του ήρωα και ο κώδικας τιμής, ο οποίος έπρεπε να διέπει τις πράξεις και τη ζωή του, διαμορφώ­ θηκαν σαν σύγκρουση ανάμεσα στην αγάπη του ήρωα για μια ωραία κυρία και στο καθήκον του προς τον βασιλιά και τη χώρα του. Το τι διάλεγε ο ήρωας ανάμεσα στα δύο έδινε την ευ­ καιρία στο συγγραφέα να σερβίρει κάποια ανάλυση ηθικής και δικαιοσύνης. Έτσι, ο Αλεξάντερ Πόουπ ανέπτυξε τη θεωρία του για τη φύση με τη συμβουλή πως όλοι οι άνθρωποι πρέπει να ακολουθούν τη φύση, αφού αυτή εί­ ναι η μοναδική πηγή δικαιοσύνης και έμπνευ­ σης. Επιπλέον, στο έργο του Essay of Criticism (1711) τονίζει τα κλασικά χαρακτηριστικά της λογοτεχνίας σαν σαφήνεια, λογική σκέψη, ευ­ πρέπεια, ενότητα δομής και σκοπού, ισορροπία και μορφή. Ο Τζων Ντράιντεν έκτισε μερικά από τα καλύτερα θεατρικά του έργα, όπως το All for Love (1678) και το Aureng Zebe (1672) έχοντας υπόψη του τις Αριστοτελικές ενότητες. Η σκληρή σύγκρουση του πάθους και λογικής

αφιερωμα/15 στην ψυχή του πρωταγωνιστή του υπαγορεύε­ ται από τον κώδικα τιμής. Τα ιδανικά της ελληνικής κληρονομιάς άρχι­ σαν να αναθεωρούνται για μια ακόμα φορά από τους ανθρώπους της σκέψης του 19ου αιώ­ να, και πιο ειδικά από τους ποιητές, σαν ένα από τα αποτελέσματα της Βιομηχανικής Επα­ νάστασης. Ο άνθρωπος είχε τώρα αφήσει την ύπαιθρο για να ζήσει στις πόλεις ψάχνοντας για να βρει δουλειά και, φυσικά, είχε εγκατα­ λείψει τη φύση μαζί με όλες τις αξίες που έβλε­ παν οι Ρομαντικοί σ’ αυτήν. Αφού οι κοινωνι­ κές συνθήκες που επικρατούσαν δεν ήταν αν­ θρώπινες, οι άνθρωποι της σκέψης που ενδια­ φέρονταν για τα κοινωνικά προβλήματα άρχι­ σαν μια εκστρατεία για μεταρρυθμίσεις που θα αποκαθιστούσαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια με την ανθρωπιστική μεταχείριση των κατώτε­ ρων από τους ανώτερους. Οι πολιτικές ιδέες που εκτέθηκαν και σ’ αυτή την περίπτωση ήταν παρμένες από τα έργα του Πλάτωνα. Η φωνή των κοινωνικών συγγραφέων και ποιητών τελι­ κά έφερε αποτελέσματα με τους Μεταρρυθμιστικούς Νόμους (Reform Bills) οι οποίοι ψηφί­ στηκαν και σιγά-σιγά καλυτέρεψαν τις συνθή­ κες εργασίας για την εργαζόμενη τάξη. Ο Πέρσυ Μπυς Σέλλεϋ έγραψε το λυρικό έργο του Prometheus Unbound (1818) για να διατυπώσει τις δικές του ιδέες για τη βρετανική κοινωνία και την αδικία που επικρατούσε σ’ ολόκληρη την Ευρώπη εκείνη την εποχή, μέσα από το πε­ ριεχόμενο και το θέμα του ελληνικού μύθου του Προμηθέα Δεσμώτη. Ακόμα, πρέπει να ση­

μειώσουμε πως ο Σέλλεϋ έκανε χρήση της Πλα­ τωνικής θεωρίας «περί έρωτος», χρησιμο­ ποιώντας την ιδέα του άντίτυπου/πρωτότυπου πέρα για πέρα στα έργα του. Το ενδιαφέρον του Σέλλεϋ για την Ελλάδα και την πολιτιστική κληρονομιά της φαίνεται ακόμα στα ποιήματά του Hellas (1821), «Adonais» (1821), «Song of Apollo» (1820) και «Song of Pan» (1824). H αγάπη του Σέλλεϋ για την Ελλάδα τον έκανε να ενώσει τις δυνάμεις του με την προσπάθεια του Λόρδου Βύρωνα για την υποστήριξη του αγώ­ να του ελληνικού λαού για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού στο 1821. Ο Λόρδος Βύρων είναι μια άλλη μορφή βρετανού διανοούμενου, ο οποίος έμεινε στη νεότερη ιστορία της Ελλά­ δας με ευγνωμοσύνη και θαυμασμό για τη συ­ νεισφορά του στην Επανάσταση της Ανεξαρτη­ σίας της Ελλάδας. Ο Λόρδος Βύρων χρησιμο­ ποίησε την πένα του για να εκφράσει τις επα­ ναστατικές ιδέες του μέσα από την πάλη του ελληνικού λαού, αφιερώνοντας το χρόνο του

Ο Ερμής δείχνει στον Οόνσσέα ένα σωτήριο βοτάνι. Δεξιά: Η νίκη της Σαμο­ θράκης (190 π.Χ. Μουσείο Λούβρου) -

16/αφιερωμα αλλά και τη ζωή του για τον αγώνα των Ελλή­ νων, για τη λεφτεριά τους. Με το πέρασμα του 19ου αιώνα, το ερευνητι­ κό ανθρώπινο πνεύμα υποχρέωσε τους συγγρα­ φείς να εξετάσουν ερευνητικά και στοχαστικά, να συζητήσουν και να κατανοήσουν τα προ­ βλήματα που ήταν στη ρίζα των κακών που παίδευαν την κοινωνία τους. Θρησκευτικές αμ­ φιβολίες, επιστημονικές ανακαλύψεις, εσωτερι­ κές κοινωνικές αναταραχές οδήγησαν συγγρα­ φείς, όπως ο Άλφρεντ Τέννυσον να χρησιμο­ ποιήσουν ελληνικούς μύθους στον «Ulysses» (1842) και «Tithonus» (1860), και αξίες, όπως η δημοκρατία, στο έπος του The Idylls o f the King (1888). Ο Μάθιου Άρνολντ επίσης, χρησιμο­ ποίησε τον ελληνικό μύθο και την ποιμενική παράδοση στα ποιήματά του «Thyrsis» (1866) και «Philomela» (1853) για να εκφράσει τις απόψεις του για την κοινωνία του. Επιπλέον, στο έργο του Culture and Anarchy (1869), ο Άρνολντ εξετάζει κριτικά τη Βικτωριανή Επο­ χή και δίνει τον προσδιορισμό της λέξης «Ελ­ ληνισμός» σαν το αντίθετο της λέξης «Εβραϊ­ σμός». Ελληνισμός, λέει, είναι «ηπιότητα και φως» που οδηγεί σε αντικειμενική αξιολόγηση αξιών, κι ακόμα εκείνη η διαύγεια σκέψης που οδηγεί σε αυθόρμητη έκφραση. Ο Άρνολντ πί­ στευε, όπως άλλωστε και οι σύγχρονοί του, ότι η αγγλική κοινωνία έπρεπε να ξαναγυρίσει στην ελληνική κληρονομιά για να σωθεί από τον ωμό υλισμό. Ένας άλλος ποιητής που χρη­ σιμοποίησε τον ελληνικό μύθο είναι ο Άλγκερνον Τσαρλς Σουίνμπερν στα έργα του Atalanta in Calydon (1865) «Hymn to Proserpine» (1866), και «The garden of Proserpine» (1866) για να εκφράσει την αγάπη του για ελευθερία. Η χρη­ σιμοποίηση ελληνικών μύθων από όλους αυ­ τούς τους Βρετανούς συγγραφείς/ποιητές έφερ­ νε το μήνυμα της σκοτεινιάς που έβλεπαν σ’ ένα αβέβαιο μέλλον, την απόγνωσή τους για το παρόν και την ελπίδα που διέκριναν μονάχα στο παρελθόν. Το πέρασμα στον 20ο αιώνα ήταν φορτωμένο με καταχνιά, αμφιβολία, απελπισία, μια κατά­ σταση που τελικά οδήγησε στο ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου. Η άσκοπη σφαγή χιλιάδων αθώων έκανε τον άνθρωπο να συνειδητοποιήσει πως είχε τη δυνατότητα να επιφέρει ολοκληρωτική καταστροφή στον κό­ σμο του. Η αξιοποίηση των αρνητικών πλευ­ ρών της τεχνολογικής και επιστημονικής προό­ δου από τον άνθρωπο τονίστηκε περισσότερο με την καταστροφή που σκόρπισαν οι ατομικές βόμβες στη Χιροσίμα. Χάθηκε και η ανθρώπι­ νη αξιοπρέπεια με την εξάπλωση του Φασισμού στις δεκαετίες 1920-1930 και 1930-1940, και το τελικό ξέσπασμα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου το 1939, γκρέμισε την εύθραυστη αν­

θρώπινη ελπίδα που είχε γεννηθεί μετά το κτύ­ πημα του πρώτου παγκόσμιου πόλεμου. Οι συγγραφείς έδιναν τώρα πια μια ζοφερή εικόνα του μέλλοντος της ανθρωπότητας και του κό­ σμου της και πουθενά δεν φαινόταν ελπίδα. Κι όμως, κι αυτή τη φορά, η ελπίδα και το φως άρχισαν να εμφανίζονται στα έργα ορισμένων συγγραφέων που προσπάθησαν να επιζήσουν και να σώσουν το όραμά τους της ολοκληρωτι­ κής καταστροφής με το ξαναγύρισμά τους στους μύθους της Ελλάδας. Το έργο Ulysses του Τζέημς Τζόυς, καθώς και η χρήση του μύθου του Ίκαρου/Δαίδαλου στο άλλο του έργο The Portrait of the Artist as a Young Man αποτελούν προσπάθειες να ζωντανέψουν ένα όραμα από τις στάχτες, διαμέσου της καλλιτεχνικής δη­ μιουργίας και του μύθου. Ο Ρόμπερτ Γκρέηβς επίσης χρησιμοποιεί άφθονους μύθους με σκο­ πό να παραμερίσει τα όρια σύγκρουσης μεταξύ «πνεύματος» και «σώματος». Ακόμα, ο Έ ντουϊν Μιούιρ, ο Γέητς, ο Ώντεν και ο Ντάρελ είναι ανάμεσα σε όσους σύγχρονους συγγρα­ φείς χρησιμοποίησαν ελληνικούς μύθους στα έργα τους. Ο μύθος έκανε να αναβιώσει το κυ­ κλικό σχήμα ζωής και έδωσε ελπίδα σε μια εποχή απελπισίας με την εξιλέωση. Μύθοι και σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν για να εξωτερικέψουν διάφορες ψυχολογικές και φιλοσοφικές έννοιες που ήθελαν οι συγγραφείς να μεταφέ­ ρουν στο αναγνωστικό κοινό, γιατί πίστευαν ότι έτσι μπορούσαν να βοηθήσουν την κοινω­ νία τους. Οι ελληνικές αξίες που υπάρχουν μέ­ σα στους μύθους εμπνεύσανε την ελπίδα σε συγγραφείς και τους έδωσαν τη δύναμη να εξα­ κολουθήσουν να ζουν σε έναν κόσμο που απει­ λείται από πυρηνικό αφανισμό. Αφού και οι κύκλοι των διανοουμένων ένιω­ σαν τσαλαπατημένοι από τους πολέμους, ήταν τόσο φυσικό για τους απλούς ανθρώπους να νιώθουν απόγνωση, μοναξιά και φόβο. Μερι­ κοί από τους συγγραφείς επιτυχαίνουν να εξη­ γήσουν ανθρώπινα και φυσικά φαινόμενα, τα οποία η επιστήμη δεν κατάφερε να εξηγήσει πειστικά. Το ελληνικό πνεύμα, οι αξίες που ο Δυτικός κόσμος κληρονόμησε, θα εξακολουθούν να ε­ μπνέουν τους ανθρώπους που ενδιαφέρονται για τελειότητα, ομορφιά, και την απόκτηση της αληθινής τους προσωπικότητας. Το γεγονός ότι ο άνθρωπος παντοτινά θα προσπαθεί να εξηγή­ σει μεταφυσικά ερωτήματα, και να καταλάβει το πολυσύνθετο διάφορων πνευματικών προ­ βλημάτων οδηγεί στο ότι οι ελληνικοί μύθοι, αξίες και θεωρίες, όπως ο Ορφισμός, το Διο­ νυσιακό και το Απολλώνειο, θα παραμείνουν έως το τέλος του κόσμου μέσα έκφρασης και νάματα βαθιάς και πολυσύνθετης γνώσης. Μετάφραση: Έφη Α. Λαμπαδαρίδου

αφιερωμα/17

Έφη Α. Λαμπαδαρίδου

Ελληνικοί μύθοι και πραγματικότητα

Ο Ερρίκος Σλήμαν και η γυναίκα τον Σοφία, που φοράει τα κοσμήματα της *Ωραίας Ελένης». Δεξιά: Μήκυνες, η Πύλη των Λεόντων.

Η πατριαρχική κοινωνία στη δομή του Δυτικού πολιτισμού είδε όλα τα καλά και κακά επακόλουθα της κυριαρχίας της διάνοιας στον 20ό αιώνα. Η απληστία της κορυφώθηκε στην κατάκτηση: του κόσμου σε δύο παγκόσμιους πολέμους, του αέρα με την εφεύρεση του αεροπλάνου, του διαστήματος με το διαστημόπλοιο, αλλά και την εφεύρεση ενός τέλειου τρόπου εξαφάνισης της ζωής με τα πυρηνικά όπλα. Αλλά και διάφορες κοινωνικές επαναστάσεις σταθερά βαδίζουν προς την εξίσωση των δικαιωμάτων όλων των ανθρώπων και την ελευθερία του ατόμου. Σαν αντίδραση στην πληθωρική παρουσία της διάνοιας, όμως, στη σκέψη και τις τέχνες παρατηρήθηκε μια στροφή προς τα μέσα. Η ψυχή ερευνήθηκε με το ψυχολογικό μυθιστόρημα, τον υπαρξισμό, το θέατρο του παραλόγου, την αφηρημένη ζωγραφική και τον συμβολισμό στην έκφραση. Πολλές φορές όλα αυτά έφτασαν στα αντίθετα άκρα. ΛΛΑ προς το τέλος του αιώνα, η εποχή μας βλέπει τον παραπαίοντα άνθρωπο να Α προσπαθεί να ισορροπήσει. Το εσωτερικό ταξίδι για την αναζήτηση της ποίησης και φαντασίας, του μυστικισμού των βαθύτερων στρωμάτων της ψυχής, των ριζών της φυλής, ξανάφεραν στην επιφάνεια τους ελληνικούς μύθους, τους οποίους

η πατριαρχική θρησκεία και η υλιστική κοινωνία είχαν καταφέρει να εξαλείψουν από τη ζωή του Δυτικού ανθρώπου μαζί με τη φαντασία. Στα τελευταία εβδομήντα τουλάχιστον χρόνια οι Δυτικοί διανοούμενοι πλησίασαν τη μελέτη των μύθων από πολύ διαφορετική σκοπιά από εκείνη του 19ου αιώνα, για την οποία «μύθος»

18/αφιερωμα σήμαινε «παραμύθι», «επινόημα», «φανταστική ιστορία». «Μύθος» τώρα σημαίνει «αληθινή, ιε­ ρή, υποδειγματική ιστορία, γεμάτη σημασία».1 Η μελέτη της γλώσσας από τον σύγχρονο φιλόσο­ φο, Έρνστ Κάσσιρερ, καταλήγει στο συμπέρα­ σμα ότι στη μυθική εποχή η λέξη ταυτιζόταν με το πράγμα και, επομένως, το σύμβολο ήταν η πραγματικότητα του αντικειμένου. Αλλά με την εξέλιξη της σκέψης και λογικής οι λέξεις έπαψαν να είναι φορτισμένες με τη συναισθηματική αξία που τους έδινε η νοοτροπία του αρχέγονου αν­ θρώπου. Για να καταλάβει τους μύθους ο σύγ­ χρονος διανοούμενος πρέπει να τους αντικρίσει σαν ποιητική δημιουργία, γιατί μονάχα στο βα­ σίλειο «καλλιτεχνικής έκφρασης η αρχική δη­ μιουργική δύναμη της γλώσσας όχι μόνο διατη­ ρείται αλλά και ανανεώνεται»/ Εκτός κι αν έχει κανείς την άδολη, άλογη πίστη των παιδιών και των απλοϊκών ανθρώπων, που γι’ αυτούς μύθος είναι πραγματικότητα, όπως και στην εποχή που τους γέννησε η ανθρώπινη φαντασία. Ο ένας από τους δύο άντρες που είναι υπεύθυ­ νοι για την επιστροφή των ελληνικών μύθων στη ζωή μας, ο Ερρίκος Σλήμαν (1822-1890), ήταν πάμπτωχο μπακαλόπαιδο με ζωηρή φαντασία και πίστη στον Όμηρο. Έμαθε μόνος του ελλη­ νικά και άλλες γλώσσες, σε μια παγωμένη σοφί­ τα τις νύχτες με το φως του κεριού, και κοιμόταν αγκαλιά με το βιβλίο του Ομήρου. Και η πίστη του στη διήγηση του Όμηρου ανταμείφθηκε, γιατί αξιώθηκε να εκσκάψει την Τροία, σε μια εποχή που για τον κόσμο του πνεύματος τα Ομη­ ρικά έπη ήταν φανταστική ιστορία. Ο Σλήμαν έγινε μεγιστάνας του εμπορίου και το 1871 πήρε την άδεια να ανασκάψει το λόφο Χισαρλίκ στην περιοχή της Τρωάδας. Με την ελληνίδα σύζυγό του ανέσκαψε- ιους κυκλικούς τάφους των Μυ­ κηνών το 1876 και βρήκε ολόκληρο θησαυρό χρυσών αντικειμένων και τη χρυσή μάσκα ενός άντρα. Νομίζοντας πως βρήκε τον τάφο του Αγαμέμνονα, ο Σλήμαν έσκυψε και τη φίλησε με δέος. Ο Μινωικός θησαυρός του Ορχομενού (1881) και το ανάκτορο της Τίρυνθας (1884) ήρ­ θαν με τη σειρά τους στο φως. Παρ’ όλο που η ακατάστατη ανασκαφική δουλειά των εργατών του μπέρδεψε τον σχηματισμό των στρωμάτων στους αρχαιολογικούς χώρους, και παρά τις λανθασμένες χρονολογικές κατατάξεις του ίδιου -ούτε η πόλη ήταν η Ομηρική Τροία, ούτε οι τά­ φοι των Μυκηνών ήταν της Ομηρικής εποχής- ο Σλήμαν προκάλεσε τον ενθουσιασμό της Δύσης. Το όνομά του έμεινε δεμένο με το άνοιγμα της αυλαίας στην εποχή που περιγράφουν τα Ομηρι­ κά έπη, μια μεγαλειώδη περίοδο στις ρίζες του ελληνικού πολιτισμού που τώρα πια προεκτείνε­ ται πέρα από την αρχή της 3ης χιλιετηρίδας. Επιπλέον, αποδείχτηκε ο ιστορικός πυρήνας των ελληνικών μύθων.

ΜΑΓΕΙΑ του μύθου είχε πια εισχωρήσει στον Δυτικό κόσμο, που γοητευμένος σιγάσιγά άρχισε να ξεθάβει από τη λησμονιά τους ελ­ ληνικούς μύθους, όπως παράλληλα έκανε ο αρ­ χαιολόγος με τη σκαπάνη. Δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Σλήμαν ο Άρθουρ Έβανς στην Κρήτη τράβηξε το πέπλο από μια άλλη όψη της ελληνικής προϊστορίας με την ανασκαφή του ανακτόρου της Κνωσού. Βρίσκοντας ολόκληρες αποθήκες γεμάτες με πήλινες πινακίδες με γρα­ φικά σύμβολα -τα ονόμασε «Γραμμική Α» και «Γραμμική Β»- ο Έβανς σχημάτισε την πεποίθη­ ση ότι και ο λαμπρός Μυκηναϊκός πολιτισμός πρέπει να είχε τη δυνατότητα να εκφραστεί με κάποιο είδος γραφής. Παρ’ όλο που η Μινωική γραφή δεν έχει ακόμα αποκρυπτογραφηθεί, η επιστήμη μπόρεσε να κάνει το περίγραμμα της ελληνικής ιστορίας εκείνων των χρόνων με τη βοήθεια και άλλων αρχαιολογικών ευρημάτων.

Η

Την άνοιξη του 1900, όταν ο Έβανς ήταν ακό­ μα απασχολημένος με τα ευρήματά του στην Κνωσό, άρχισε μια κούρσα ταχύτητας από τους αρχαιολόγους. Ο Ντ. X. Χόγκαρθ πρόλαβε τον Έβανς και ερεύνησε το «ιερό σπήλαιο του Ψυ­ χρού» ή το Δικταίο Άντρο, όπου η Ρέα γέννησε τον Δία κρυφά από τον Κρόνο. Ο Χόγκαρθ κα­ τέβηκε στα αβυσσώδη βάθη του, όπως κατέβαι­ ναν οι βασιλιάδες Ραδάμανθυς και Μίνως κάθε εννιά χρόνια για να πάρουν τους καινούριους νόμους από τον πατέρα τους τον Δία3 σε ένα σπήλαιο κατάλληλο για χθόνια θεότητα. Ο Έβανς ανέσκαβε εκείνη την εποχή μαζί με τον Σκοτσέζο Ντάνκαν Μακένζυ τον λόφο της Κε­ φάλας. Αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα ήλθε στο φως το ανάκτορο του Κάδμου στη Θήβα και το παλάτι του Νέστορα στην Πύλο από τον Αμε­ ρικανό Μπλέγκεν το 1952. Το 1952, ένας παλιότερος κύκλος βασιλικών τάφων βρέθηκε έξω από την Πύλη των Λεόντων στις Μυκήνες από τον Βρετανό Άλλαν Γουέις και τους Έλληνες συ­ νεργάτες του και έδειξε τη συγγένεια των ευρη­ μάτων με τον κόσμο που περιγράφει ο Όμηρος. Κι ακόμα βρέθηκε ένα ολόκληρο σπίτι γεμάτο με πήλινες πινακίδες γραμμένες στην «Γραμμική Β», όπως το είχε προβλέψει ο Έβανς. Μετά από έρευνα πενήντα χρόνων ο Βρετανός αρχιτέκτονας Μάικλ Βέντρις μοιράστηκε τη δό­ ξα της μερικής αποκρυπτογράφησης της «Γραμ­ μικής Β» με τον φιλόλογο Τζων Τσάτγουικ, το 1952. Το σπουδαίο αυτό επίτευγμα δημιούργησε μια καινούρια αντίληψη για τον λαό που μιλούσε την αρχαιότατη μορφή της Ελληνικής γλώσσας, την Αιολική,4 στην Κρήτη κατά την τελευταία εποχή του Μινωικού πολιτισμού, στις Μυκήνες, στη Θήβα και στην Πύλο. Η πραγματικότητα των μύθων τώρα πια στηριζόταν όχι μόνο από άψυχα αντικείμενα, αλλά και από την παρουσία

αφιερωμα/19 της σκέψης του λαού που τα δημιούργησε. Ο καινούριος κόσμος κέντρισε οριστικά το εν­ διαφέρον διανοουμένων και καλλιτεχνών. Συνεπαρμένος από την ανασκαφή των βασιλικών τά­ φων από τον 'Αλαν Γουέις, ο Άγγλος πρώην πολεμικός ανταποκριτής του BBC, συγγραφέας ντοκιμαντέρ και θεατρικός παραγωγός, Λέναρντ Κοτρέλ, δημοσιεύει το έργου του Η Πύλη των Λεόντων, όπου αποδείχνει τη συγγένεια των ευ­ ρημάτων με την εποχή που περιγράφει ο Όμη­ ρος. Η ιστορία των ηρωικών ανακαλύψεων αιχ­ μαλωτίζει τον Κοτρέλ και μεταδίδει στο έργο του Ο ταύρος τον Μίνωα (1955) τη μυθιστορηματική περιπέτεια των ανασκαφών με συγκίνηση, επι­ στημονική υπευθυνότητα και πολλή προσοχή στο μύθο. Ο ρομαντικός εραστής των ελληνικών μύ­ θων όχι μόνο μελέτησε με πάθος την βιβλιογρα­ φία του Αιγαιϊκού πολιτισμού, αλλά και επισκέφτηκε τους πιο σπουδαίους αρχαιολογικούς χώ­ ρους, για να μπορέσει να μεταδώσει καίρια στους αναγνώστες του τη δική του συγκίνηση από τον μυθικό κόσμο του Αιγαίου. Τα πολυδιαβασμένα βιβλία του5 ερέθισαν τη φαντασία εκατομμυρίων ανθρώπων, με τη ζωντάνια των ελληνικών μύθων και της περιπέτειας που τους ξανάφερε στη ζωή.

Σ

ΤΗΝ αγγλική λογοτεχνία το ψυχολογικό μυ­ θιστόρημα είχε αρχίσει με τον Τζέημς Τζόυς στο Πορτρέτο τον καλλιτέχνη στη νεανική ηλικία και τον Οόνσσέα στη δεκαετία του 1910-1920 σαν στροφή προς τις ρίζες, όχι μόνο της φυλής αλλά και του Δυτικού ανθρώπου. Συνδυασμένο με την ποιητική έκφραση του Προυστ και των Γάλλων συμβολιστών, αγκαλιάζει τον Μεσογεια­ κό μύθο της Μεγάλης Μητέρας και του Γιου της στην Έρημη Χώρα του Τ.Σ. Έλιοτ, στην ποίηση των Γέητς και Γκρεβς, παράλληλα με το θέμα του Οδυσσέα σε άλλους Ευρωπαίους και στους 'Ελληνες Καζαντζάκη, Καβάφη, Σεφέρη και Ρίτσο. Η Βιρτζίνια Γουλφ βρίσκει την ποίηση στις ρίζες της αγγλικής φυλής στον Ορλάντο (1928). Ο Ντ. X. Λώρενς ψάχνει για ένα νέο τρόπο ζωής στην αισθησιακή αντίληψη των Ετρούσκων και τη βρίσκει λίγο πριν πεθάνει στους Αιγαίους στην Αποκάλνψή του (1931). Ο Αυστραλός Πάτρικ Γουάιτ (1912-) συνοψίζει την έρευνα του Δυτικού ανθρώπου για τις ρίζες του, όταν δια­ λέγει τους ελληνικούς μύθους για το σκηνικό της οδύσσειάς του σε εννιά μυθιστορήματα, που αρ­ χίζει με το έργο Η ιστορία της θείας (1946) και τελειώνει με το Η ερωτική ιστορία τον Twyborn (1979). Το ενδιαφέρον των δημιουργικών καλλιτεχνών για τους ελληνικούς μύθους παίρνει άλλη στρο­ φή το 1955, όταν ο διάσημος και επιτυχημένος ποιητής και μυθιστοριογράφος, Ρόμπερτ Γκρέιβς (1895-1984), εμφανίζεται σαν μυθογράφος με το

δίτομο έργο του, Οι Ελληνικοί μύθοι. Το έργο του Γκρέηβς ξεχωρίζει μέσα στις δεκάδες συλλο­ γές ελληνικών μύθων, που γράφονται τον 20ό αιώνα, γιατί διακρίνει κάτω από τις πατριαρχι­ κές τροποποιήσεις των προελληνικών μύθων της Μητέρας-θεάς την πρόθεση να κρύψουν τη νικη­ μένη και διωγμένη από την κοινωνία και θρη­ σκεία γυναίκα. Η σημασία του δυϊσμού που υπάρχει στους ελληνικούς μύθους εντοπίστηκε για πρώτη φορά από τη μεγαλοφυία του Νίτσε, που στο έργο Η γέννηση της τραγωδίας (1872) απέδωσε την τελειότητα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στην αλληλοεπίδραση και ένωση των δύο αντίθετων μυθολογιών στην ελληνική κληρο­ νομιά, στις μορφές Απόλλωνα/Διονύσου στην Κλασική Ελλάδα.6 Ο διανοούμενος Γκρέιβς υπε­ ρισχύει του ποιητή, όταν θέτει τους ελληνικούς μύθους καθαρά μόνο στο κοινωνικό επίπεδο, σαν μια σύγκρουση μεταξύ δύο συστημάτων. Γιατί με την εμπλουτισμένη επίγνωση ενός αιώνα μετά τον Νίτσε, γνωρίζει ότι στην αρχή της 2ης χιλιετηρίδας π.Χ. πατριαρχικές φυλές Αρίων πολεμιστών που λάτρευαν τους θεούς του ουρα­ νού και του φωτός, εισέβαλαν -πιθανώς από τα Δαρδανέλλια- πρώτα ειρηνικά αλλά στο τέλος της χιλιετηρίδας πιο βίαια και κατέκτησαν τη χώρα. Τα πρώτα φύλα, οι Ίωνες και Αιολείς, σαν στρατιωτική αριστοκρατία συνέζησαν με την Κρητική θεοκρατία και μετά την καταστροφή

20/αφιερωμα της Κνωσού εξήγαγαν τον Μινωικό πολιτισμό στην Πελοπόννησο. Ο Γκρέιβς απογυμνώνει επιτυχημένα τους μύ­ θους από τα πατριαρχικά στοιχεία που προστέ­ θηκαν στους μητριαρχικούς μύθους από κοινω­ νική και θρησκευτική αναγκαιότητα για να πα­ ρουσιάσουν την ήττα της γυναίκας και θεάς από τον άντρα και θεό. Ο πόλεμος της Τροίας πα­ ρουσιάζεται σαν εμπορικός πόλεμος για τα δι­ καιώματα των Αχαιών στον Ελλήσποντο8 και «οι μνηστήρες της Ελένης» είναι μνηστήρες του Ελ­ λήσποντου.9 Η «ωραία Ελένη» είναι η θεά της Σελήνης στην Σπάρτη και δεν πήγε ποτέ στην Τροία, όπως σωστά ο Σικελιανός ποιητής του 6ου π.Χ. αιώνα, Στησίχορος,10 και ο Ευριπίδης στην τραγωδία Ελένη αμφισβήτησαν. Ο «Ιω ­ νάς» Όμηρος από τη Χίο11 ήταν πνευματικός κληροδόχος των ραψωδών της Μινωικής Αυλής και νοσταλγός της χαμένης δόξας της Κνωσού. Έντυσε με λαμπρούς στίχους την κοφτερή σάτι­ ρά του για τους βάρβαρους Αχαιούς της Ελλά­ δας, για να κρύψει τη συμπάθειά του για τους Τρώες που συμπεριφέρονται με ευγένεια και αν­ θρωπιά. Ακριβώς όπως ο Γκόγια ζωγράφισε σε λαμπρά πορτρέτα σατιρικές καρικατούρες της ισπανικής βασιλικής οικογένειας. Προβανώς ο Γκρέιβς αποδίδει το θηλυκό στοιχείο που αφθονεί στην Οδύσσεια μόνο στην καθοριστική πα­ ρουσία μιας γυναίκας πίσω από τον συγγραφέα, όταν λέγει ότι «είναι δύσκολο να διαφωνήσει με την άποψη του Σάμουελ Μπάτλερ, στο έργο Au­ thoress of the Odyssey, ότι η Οδύσσεια γράφτηκε από τη Ναυσικά, νεαρή αριστοκράτισσα της Σι­ κελίας.13 Φαίνεται ακόμα να αποχωρίζει τους μύθους από την ψυχή και να τους τοποθετεί σαν αυτόνομο κοινωνικο-θρησκευτικό δημιούργημα. Προφανώς θεωρεί ασήμαντη την παρουσία του θηλυκού μέρους της ψυχής στην Οδύσσεια και σίγουρα υποτιμά το τεράστιο έργο της ψυχολο­ γίας, όταν λέγει στεγνά: «η αληθινή επιστήμη του μύθου πρέπει να αρχίζει με τη μελέτη της αρχαιολογίας, ιστορίας και συγκριτικής θρη­ σκείας, και όχι στο ιατρείο του ψυχαναλυτή». Όμως η ψυχολογία με την έρευνα των μύθων, προπάντων από τον Γιουνγκ μας έδωσε το χάρτη της ψυχής, όπως η αρχαιολογία μας έδωσε την εικόνα της ιστορίας του ανθρώπου. Ο Γιουνγκ είπε ότι «ψυχολογία είναι μυθολογία δραματοποιημένη». Η πραγματικότητα που κατοπτρί­ ζουν οι ελληνικοί μύθοι είναι, εκτός από κοινω­ νική και θρησκευτική, και η πραγματικότητα της διχοτομίας της ψυχής σαν την ενέργεια της διά­ νοιας και τη δημιουργική μήτρα της φαντασίας, πιστό αντίγραφο της διχοτομίας της φύσης στις μορφές της μητέρας και του γιου της. Περισσότερο από άλλες μυθολογίες, η ανθρώ­ πινη ψυχή εκφράστηκε στους ελληνικούς μύθους σαν σύγκρουση/ένωση των αντιθέτων. 'Αντρας/

γυναίκα στην κοινωνία, θεός/θεά στη θρησκεία, τα κοινωνικά συστήματα πατριαρχία/μητριαρχία έδωσαν στη Ελληνική φυλή την ποίηση του Ομή­ ρου και την ισορροπία των αντίθετων ψυχικών δυνάμεων στη χρυσή τομή της Κλασικής Ελλά­ δας. Ό λα τα αντίθετα είναι η «έρις» με την έν­ νοια του πολέμου, της αρσενικής αρχής του Εμ­ πεδοκλή αλλά και της ψυχολογίας που διαχωρί­ ζει την εμπειρία σε στρώματα. Κι από το άλλο μέρος η «αγάπη» με την έννοια όχι μόνο της ει­ ρήνης, αλλά της θηλυκής αρχής, της φυσικής δύ­ ναμης που ενώνει τα διαχωρισμένα σε ένα αιώ­ νιο χορό διάσπασης της ενέργειας από την ύλη και σύνθεσής των σε νέες μορφές ζωής στην αρ­ μονία του σύμπαντος. Πιο ευαίσθητος, μεταγενέστερος, και οπαδός του Γιουνγκ, ο Τζόζεφ Κάμπελ γράφει επιγραμ­ ματικά με τη συμπλήρωση του τετράτομου έργου του, Οι μάσκες του Θεού (1964): «...βρίσκω πως το κύριο αποτέλεσμα για μένα είναι η επιβε­ βαίωση μιας σκέψης που για πολύ χρόνο τριγύ­ ριζε στο μυαλό μου: η ενότητα της φυλής του αν­ θρώπου, όχι μόνο στη βιολογία της αλλά και στην πνευματική της ιστορία...»15 Ο Κάμπελ δεν κάνει μυθογραφία αλλά συγκριτική πολιτιστική ανθρωπολογία, και γίνεται μυθο-κριτικός με την έννοια που δίνουν οι Γ. Γουίνσατ και Κ. Μπρουξ.16 Παρ’ όλο που δεν ασχολείται μόνο με τους ελληνικούς μύθους, η ευαίσθητη ερμηνεία μυθικών γεγονότων και προσώπων, όπως και της Οδύσσειας είναι ανάλυση ψυχικών καταστά­ σεων και σχέσεων. Ξεκινώντας από τα διδάγμα­ τα της Αγγλίδας Τζέην Χάρισον και του Σουη­ δού Μάρτιν Νίλσον, βλέπει τα δύο Ομηρικά έπη να διαγράφουν την «εναντιοδρομία» του Ηρά­ κλειτου. Στην κατεύθυνση μπροστά, ή στο βασί­ λειο του «Εγώ», άντρες και γυναίκες στην Ιλιάδα φορούν τη μάσκα πατριαρχικών προτύπων: α­ ντρεία, τιμή, ευγενής άμιλλα για τους άντρες, κάλλος, παρθενία και πίστη στη συζυγική κλίνη για τις γυναίκες. Αλλά στην παλινδρόμηση της Οδύσσειας η παραμελημένη θηλυκή αρχή της ψυχής του Οδυσσέα παρουσιάζεται σαν αρνητι­ κές δυνάμεις που εκδικούνται. Έτσι, ο Οδυσσέας μυείται στην ουσία της θεάς με τις τρεις Νύμφες -τα τρία πρόσωπα της προελληνικής θεάς Σελήνης- τη σοφή μεσήλικα Κίρκη, τη γυ­ ναίκα στην ακμή της Καλυψώ, και την αγνή κό­ ρη Ναυσικά. Η Οδύσσεια συμπληρώνει τη γνώση του θηλυκού που του χαρίζει την σοφία της αυ­ τογνωσίας. Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο πώς οι περιπέτειες της Οδύσσειας συμπίπτουν απόλυτα με το ψυχολογικό ταξίδι της ολοκλήρω­ σης (individuation) του ατόμου που περιγράφει ο Γιουνγκ. Με την πένα της Αγγλίδας μυθιστοριογράφου Μαίρης Ρενώ, οι ελληνικοί μύθοι ξαναχρωματίζονται με τη μαγεία της φαντασίας και γίνονται

,17

αφιερωμα/21 συναρπαστικά ρομάντσα (romances).18 Τα δύο πρώτα βιβλία της «ελληνικής» σειράς, Ο βασι­ λιάς πρέπει να πεθαίνει (1958) και Ο ταύρος από τη θάλασσα (1962), αναπλάθουν τον μυθικό κύ­ κλο του Θησέα στο τοπικό πλαίσιο', μέσα στο οποίο ξετυλίγεται η φανταστική πραγματικότητα της κοινωνικής ζωής, θρησκείας, και των ηθών, στην εποχή ειρηνικής συνύπαρξης των Αιολέων και Ιώνων με τους μητριαρχικούς λαούς της Ελ­ λάδας και Κρήτης. Με ζωηρή φαντάσία και επι­ στημονική προσήλωση στη βαθύτερη έννοια του μύθου, η Ρενώ καταφέρνει να τονίσει την αλλη­ λοεπίδραση των δύο διαφορετικών φυλών και θρησκειών, που κάνει τον πατριαρχικό Θησέα να πεθάνει σαν ο ιερός βασιλιάς της μητριαρ­ χίας. Ο Θησέας «πηδά» στη θάλασσα της Σκύ­ ρου, αλλά στην ουσία γκρεμίζεται από την ιέ­ ρεια. Ο θάνατος του πατέρα του, Αιγέα, του Σκίρωνα και του Κερκύονα με το «ρίξιμο» στη θάλασσα είναι καθαρά μητριαρχικό τελετουργι­ κό, αλλά ο θάνατος του γιου του Ιππόλυτου, που σέρνεται από τα αφηνιασμένα άλογα του άρμα­ τός του, δείχνει το δωρικό στοιχείο που επικρά­ τησε στην Αθήνα με τη δωρική πατριαρχία. ΤΑΝ γράφει τα εννιά μυθιστορήματα της «οδύσσειας» του, ο Πάτρικ Γουάιτ είναι το ολοκληρωμένο άτομο που ενδιαφέρεται για αξίες, σχέσεις και το βαθύτερο νόημα της ζωής. Βλέπει και τον Όμηρο και τον ολοκληρωμένο καλλιτέχνη που γνωρίζει εξίσου καλά την αντρι­ κή και γυναικεία νοοτροπία. Στον ποιητικό τρό­ πο της διήγησής του χρειάζεται όλα τα σύμβολα των αντιθέτων από τους ελληνικούς μύθους για να περιγράφει την κοινωνικο-θρησκευτική οδύσ­ σεια του θεού, για να γνωρίσει το ψυχικό του ταίρι, τη θεά. Το ταξίδι που περιγράφει ο Γου­ άιτ είναι η πορεία του Δυτικού ανθρώπου στην ιστορία του πολιτισμού του και η οδύσσεια του ολοκληρωμένου ατόμου. Συμβολικό ορόσημο στο χρόνο της οδύσσειας είναι η αρχή της πατριαρ­ χίας, ο χωρισμός του Οδυσσέα από την Πηνελό-*1

Ο

Σημειώσεις 1. Mircea Eliade, Myth and Reality, trans. by Willard R. Trask (New York: Harper Colophon, 1963), p.l.

2. W. Winsatt and Cleanth Brooks, Literary Criticism: A Short History (London: Routledge and Kegan Paul, 1957), p. 702.

3. Robert Graves, The Greek Myths, 2 vols. (Middlesex: Peli­ can Books, 1982), I, 294.

4. Ibid., I. 295.

5. Leonard Cottrell, Τα καμένα ερείπια της Τροίας, Το παλά­ τι και οι γεμάτοι θησαυρούς τάφοι των Μνχηναίων βασι­ λιάδων, Το θρυλικό σπήλαιο της γέννησης του Δία, και Το απειλητικό παλάτι των βασιλιάδων στην Κνωσό.

6. Joseph Campbell, The Masks o f God, 4 vols. (Middlesex: Penguin Books, 1982), III, 141.

7. R. Graves, The Greek Myths, I, 18.

8. Ibid., II, 302.

9. Ibid., II, 277.

πη, ή η «πρωταρχική εμπειρία», όταν ο άνθρω­ πος με την ανάπτυξη της διάνοιάς του ξεχώρισε το υποκείμενο από το αντικείμενο και τον εαυτό του από τον κόσμο. Η οδύσσεια του Γουάιτ είναι το ταξίδι του ανθρώπου για την επίγνωση που θα τον φέρει πίσω στην «πατρίδα», στη μητέραθεά σε μια καινούρια σχέση ελεύθερης επικοινω­ νίας. ΓΓ αυτό θα περάσει από όλες τις ανθρώπι­ νες σχέσεις για να καταλήξει στη σχέση μητέρας και γιου, που είναι η σωστή σχέση του ανθρώ­ που με το σύμπαν. Τις αρχετυπικές σχέσεις υπο­ δηλώνει ο Γουάιτ με νησιά του Αιγαίου που σχη­ ματίζουν τον κύκλο που διαγράφει ο Οδυσσέας του. Κάθε νησί είναι συνδεδεμένο με τη λατρεία των θεοτήτων που αντανακλά τη σχέση του Οδυσσέα με το αντίθετό του. Έτσι, οι Ολύμπιοι Ζευς και Ή ρα, ο Ορφέας και Διόνυσος, ο Ου­ ρανός -Κρόνος- Δίας συγκρούονται για να σμί­ ξουν τελικά σαν Απόλλωνας/Διόνυσος. Στην πα­ λινδρόμηση στις ρίζες, όμως, υποχωρεί η πα­ τριαρχική μορφή του Διόνυσου/Δία και έρχεται η μητέρα-θεά με τον γιο της στους Απόλλωνα/ Άρτεμη, Ή ρα ή Αριάδνη/Διόνυσο, για να συν­ τεθούν όλες οι θεές στην Αφροδίτη και όλοι οι θεοί στον Ερμή με αποτέλεσμα την ένωσή τους, τον Ερμαφρόδιτο.19 Το ερμαφρόδιτο είναι το τε­ λικό σύμβολο της ένωσης των αντιθέτων της ψυ­

χής-

Οι θεοί και θεές της Ελλάδας αντάμειψαν πλουσιοπάροχα τον Δυτικό άνθρωπο που τους ξέθαψε. Έδειξαν το νόημα της ζωής στο σύμπαν και στον άνθρωπο, καθώς και τη σωστή σχέση του μ’ αυτό. Έφεραν μια νέα αντίληψη ζωής, όπου το σώμα δεν υστερεί από το πνεύμα σε αξία. Γιατί είναι η μαγεία της φαντασίας, πηγή αναγέννησης, η δημιουργική γονιμότητα, η ποίη­ ση, όταν συνδυάζεται με τη διάνοια. Κι ακόμα έφεραν την Αγάπη σαν την Αφροδίτη που γεννή­ θηκε από την έριδα του Ουρανού με τον Κρόνο. Θα γίνουν άραγε η αρχή μιας καινούριας επο­

χής; □ Ibid., II, 276.

Ibid., II, 311.

Ibid., II, 312.

Ibid., II, 312.

Ibid., II, 365-366.

Ibid., I, 21.

J. Campbell, «Foreword» in each one of the four volumes.

W. Winsatt and C. Brooks, Literary Criticism, pp. 699-701.

J. Campbell, The Masks o f God, III, 160-177.

Mary Renault, To τελευταίο κρασί (1956) είναι μια επική περιγραφή των ημερών του μεγαλείου της Αθήνας. Ο υμνολόγος τραγουδιστής (1978) περιγράφει τη λαμπρόή·)τα και τα πάθη στην Ελλάδα την εποχή των τυράννων. Η μάσκα του Απόλλωνα (1966) και η τριλογία του Μακεδο­ νικού ιμπεριαλισμού στο Η φύση του Αλέξαντρον (1975), Φωτιά από τον ουρανό, Ο νεαρός Πέραης (1972) και Νε­ κρικοί Αγώνες (1981).

19. Effie A. Lambadaridou, Magna Mater and her Son-lover (Athens: privaly printed Thesis, 1986), pp. 4-35.

10.

11.

12.

13.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

22/αφιερωμα ΟΝΑΧΑ μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πό­ λεμο ο Γκρέηβς ενδιαφέρθηκε να γράψει ποίηση. Αλλά δεν ήταν γιατί ήθελε να εκφράσει την απέχθεια και το τράνταγμα που έφερε η αλό­ γιστη σφαγή εκατομμυρίων αθώων ανθρώπων, ούτε και ήθελε να εκφράσει την ελπίδα του για το μέλλον. Ο λόγος ήτανε πως θεωρούσε την ποίηση σαν ένα είδος αυτο-θεραπείας. Μετά τον πόλεμο ήρθε μια εποχή ανάμικτων συναισθημά­ των και σκέψεων που άρχισαν να χαράζουν σαν την αυγή, και τότε ενώνοντας παλιές και νέες εμ­ πειρίες του ο Γκρέηβς είδε αποσπασματικές φράσεις να αρχίζουν να παίρνουν μορφή. Η μοί­ ρα του ανθρώπου της δικής του εποχής να ζει με άγχος, απόγνωση και γκρεμισμένες αξίες, έκανε τον Γκρέηβς να στραφεί στον Σίγμουντ Φρόυντ, όταν έψαχνε να βρει φάρμακο για την τραυματι­ σμένη ψυχή του. Έτσι στην προσπάθεια του να θεραπεύσει την στραπατσαρισμένη ψυχή του, ο διανοούμενος Γκρέηβς κατάλαβε την αναζήτηση του ήρωα. Στη δική του αναζήτηση ο Γκρέηβς ταξιδεύει από έναν τρόπο ύπαρξης σε έναν άλλον, απ’ αυ­ τόν τον κόσμο σε κάποιον άλλον, από τη Γη στους Ουρανούς ή 6την Κόλαση. Το δικό του τα­ ξίδι το βλέπει, μ’ άλλα λόγια, σαν πέρασμα από την κοινή ή σαρκική ύπαρξη προς την πνευματι­ κή. Στο ποίημα του «Οδυσσέας» λέγει:

Λ

Η εναλλαγή τους σκόρπιζε τρόμο στο δρό­ μο του. Ή ταν οι πέτρες που ανοιγόκλειναν, οι Συμπληγάδες, αλλά ήταν μαζί κι η Σκύλλα με την Χάρυ­ βδη. Τη μια στιγμή ήταν θύελλες που πάγωναν τα κύματα μ’ αφρό, και την άλλη, η γλυκόπιοτη γαλήνη του νησιού των λωτών.1 Τις Συμπληγάδες τις περνά κανείς μονάχα με τη φαντασία, γιατί μονάχα έτσι μπορεί να αποσκιστείς από την άμεση φυσική πραγματικότητα. Ο ήρωας σιγά-σιγά απορροφιέται από το φως της Πραγματικότητας, από το Ιδανικό, και παρ’ όλο που ενώνεται σαν μια σταγόνα υδράργυρου με το ολικό, δεν εγκαταλείπει τον αγώνα του να μείνει ελεύθερος και ξεχωριστός σαν τον κόκκο της άμμου στην έρημο. Η γαλήνη που ξεπερνά κάθε ανθρώπινη κατα­ νόηση και η παλλόμενη ενέργεια δημιουργίας ενώνονται στο κέντρο του σύμπαντος, όπου όλα τα αντίθετα συμφιλιώνονται. Η αναφορά του Γκρέηβς στις Συμπληγάδες εννοεί τους κινδύ­ νους που ο ήρωας πρέπει να αντιμετωπίσει στην αναζήτησή του. Το γεγονός ότι ο ήρωας/ποιητής αποφασίζει να περάσει μέσα από τις Συμπληγά­ δες μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι επιθυμεί να

Αφροδίτη Μ. Παναγή

Ο ελληνικός μύθος στην ποίηση τον Ρόμπερτ Γκρέηβς

αφιερωμα/23 διαλύσει την έριδα που προέρχεται από τα συγκρουόμενα αντίθετα. Ο ήρωας πρέπει να περά­ σει από το θάνατο, ή σ’ έναν υπερβατικό κόσμο προτού να φτάσει τη γνώση. Κι έστι ο ήρωας, που βγαίνει απείραχτος και νικητής από την ε­ μπειρία αυτή, ξεχειλίζει από έντονη ευτυχία, γα­ λήνη και σιγουριά. Η ποίηση του Γκρέηβς είναι γεμάτη από αμφι­ βολία και δυσπιστία στον εαυτό του, κι ακόμα τη διακρίνει η ειρωνεία. Ο Γκρέηβς είδε με τα μάτια του τον κατακερματισμό του Δυτικού πο­ λιτισμού και πίστεψε ότι ο ποιητής μπορούσε να γίνει προφήτης για τον κοινό άνθρωπο όταν γράψει για τη δική του εμπειρία. Στην ποίησή του εκφράζει τους φόβους του και τα φαντάσμα­ τα του πολέμου, αλλά και τη γνώμη του πως μπορεί ο άνθρωπος να επιβιώσει βρίσκοντας αιώνια λύτρωση μέσα από τους κατάφορτους με νοήματα ελληνικούς μύθους. Ο ποιητής κατάλα­ βε ότι οι μύθοι εκφράζουν τον κοιμισμένο εαυτό της ανθρώπινης ψυχής, κι ακόμα πίστευε πως οι μύθοι μας οδηγούν να νιώσουμε τις ψυχικές τά­ σεις της κοινωνίας και του ανθρώπου. Επομέ­ νως, μέσα από τους μύθους ο Γκρέηβς δημιούρ­ γησε μια θετική στάση απέναντι στη ζωή, που μάχεται το μηδενισμό, την απομόνωση και την αποθάρρυνση. Και μ’ αυτόν τον τρόπο ο ποιητής γίνεται η προφητική φωνή που απευθύνεται στους συγχρόνους του και τους δείχνει το μονο­ πάτι που θα πάρουν για να βρουν στο τέρμα του τη χαρά. Η αγάπη είναι το κυρίαρχο θέμα στην ποίηση του Γκρέηβς. Η αγάπη συμβολίζεται στη μορφή μιας απλής γυναίκας στο ένα επίπεδο, και της Λευκής Θεάς σε ένα άλλο, στο παγκόσμιο επίπε­ δο. Η Λευκή Θεά παίρνει πολλούς ρολους και σημασίες. Είναι η μούσα του ποιητή, και το άλλο μισό του άντρα. Ο Γκρέηβς ανακάλυψε τη μη­ τριαρχική μυθολογία και παραδέχτηκε τη σημα­ σία της για τον άνθρωπο, επειδή τονίζει τη θη-

24/αφιερωμα λυκή πλευρά του ανθρώπου. Έτσι, η μυθολογία έγινε ένα πλούσιο μεταλλείο γι’ αυτόν, απ’ όπου άντλησε όλες τις εικόνες των πολύπλευρων ποιη­ μάτων του, και μέσα απ’ αυτές μετέδωσε το όρα­ μά του για την ανθρωπότητα και το μέλλον της. Από την αρχή της ποιητικής του καριέρας ο Γκρέηβς χαρακτηρίστηκε σαν ρομαντικός ποιη­ τής, γιατί τα θέματά του πηγάζουν από τη ζωή του. Σχεδόν όλα τα ποιήματά του βασίζονται στη σύγκρουση του πνεύματος με τη σάρκα, της ιδεαλιστικής και σαρκικής αγάπης, του φόβου και του άγχους του και της λαχτάρας για γαλήνη και σταθερότητα. Στην αρχή πάλεψε επίμονα με τη δυνατή αίσθηση αηδίας που είχε για τη σαρ­ κική αγάπη. Πέρασε αρκετός καιρός, ώσπου να καταλάβει ότι η σάρκα ήταν ένας ουσιαστικός παράγοντας του είναι του. Κι ήταν αυτή η γνώση που έκανε τον Γκρέηβς να γράψει ποιήματα που υμνούν τη γυναικεία ανωτερότητα, και να διαλέ­ ξει τη Λευκή Θεά, η οποία γίνεται επίτευγμα στην ποίησή του. Μετά από τη μελέτη του Φρόυντ και τη δική του διαίσθηση για την ερμηνεία των μύθων, η ποίηση του Γκρέηβς αλλάζει ως προς τις ιδέες, τη μορφή και την τεχνική. Η ποίησή του ξεπήδησε σαν προϊόν μιας πολύπλοκης διαδικασίας, που ξεκινούσε από την πρωταρχική συνθετική δράση του υποσυνείδητου (της φαντασίας) και μιας αναλυτικής δράσης του συνειδητού, που εί­ ναι η διάνοια. Όμως ο Γκρέηβς ένιωσε και τη διάσπαση της ψυχής του ανάμεσα στην ψυχρή αναλυτική δύναμη του λογικού και στη ζεστή διαισθητική, συνθετική δύναμη της φαντασίας. Σιγά σιγά ο ποιητής πλησίασε όλο και πιο κοντά στο κέντρο της ψυχής του, αλλά και της ανθρώ­ πινης ψυχής γενικά. Τελικά, ο Γκρέηβς γίνεται όλο και πιο ρομαντικός, καθώς κινείται με κε­ ντρομόλο φορά για ν’ αγγίξει τα συναισθήματα του αναγνώστη μέσα από τις πιο μύχιες εμπει­ ρίες του. Ο Γκρέηβς παρουσίασε στους αναγνώστες του μια πανάκεια από ψυχολογικά άλγη αλλά και θεραπείες. Αν και πολλοί από τους αναγνώστες αρνήθηκαν να αποδεχτούν τις θεραπείες που τους πρότεινε, δεν μπορούσαν, εντούτοις, να παραβλέψουν το γεγονός ότι τους είχε προσφέρει μια πρωτότυπη συνταγή. Η ποίησή του δεν έγινε αποδεκτή, εκείνος όμως εξακολούθησε να γρά­ φει κι ούτε άλλαξε τη στάση του απέναντι στον άνθρωπο και στην κοινωνία. Βλέπουμε στην ποίησή του συμβολικές μάχες ανάμεσα στη Θεά και τις αρσενικές θεότητες, που προσπαθούν να της κλέψουν το θρόνο και να υποβιβάσουν τη σημασία της. Στις μητριαρχι­ κές προϊστορικές κοινωνίες η βασίλισσα διάλεγε σε τακτά διαστήματα ένα νέο βασιλιά, τον οποίο θυσίαζε προτού να ελαττωθεί η φυσική δύναμή του, ώστε να διατηρήσει τη γονιμότητα του βασι­

λείου της. Πέρα απ’ αυτό, η Θεά γίνεται η μητέ­ ρα του ανθρώπου, η αγαπημένη, και η γριά γυ­ ναίκα που τον θάβει. Γι’ αυτό είναι υπεύθυνη για τη γέννηση του ανθρώπου, το μέστωμα κάι το θάνατό του. Κι ακόμα περικλείει μέσα της αν­ τίθετες καταστάσεις ύπαρξης, όπως τη ζωή και το θάνατο, ή τη χαρά και τον πόνο σε αρμονία. Σύμφωνα με τη γνώμη του Γκρέηβς, ο άνθρωπος πρέπει να υπακούει και να παραδέχεται τη Θεά, γιατί είναι επικίνδυνη η ασέβεια στη δύναμή της. Η Θεά πάλι έχει τη δύναμη να εμπνεύσει τον ποιητή ώστε να μεταδώσει το όραμα που από­ κτησε στη δύσκολη πορεία του, αφού είναι η σε­ βάσμια μούσα του. Η βαθιά πίστη του Γκρέηβς στη Λευκή Θεά τον έκανε πολυμήχανο και τον βοήθησε να εκφράσει τα συναισθήματά του αποτελεσματικά, Η Θεά εμφανίζεται σε όλα του τα έργα «να προκαλεί το δέος, να είναι μυστηριώδης, άλλοτε η αγα­ πημένη κι άλλοτε βάναυση, μια μορφή που απαι­ τεί υπέρτατο σεβασμό, αφοσίωση, και φόβο.»2 Ό πω ς κι αν την εμφάνισε ο Γκρέηβς, σαν Μητέ­ ρα, Νύμφη, ή Γριά, η Λευκή Θεά αντιπροσω­ πεύει την υπερίσχυση της θηλυκής αρχής πάνω στην αρσενική. Στο ποίημα του «Η Λευκή Θεά» ο Γκρέηβς βλέπει τον εαυτό του σαν μοναχικό προσκυνητή, που έχει απαρνηθεί τη θρησκεία του. Καθώς ψά-. χνει παντού να βρει τη Θεά, τα βήματά του τον φέρνουν στου ........... ηφαίστειου το κεφάλι, τριγυρισμένο με πάγο χοντρό, όπου το μο­ νοπάτι είχε σβηστεί πέρα απ’ τη σπηλιά, όπου κοιμόνταν οι επτά.3 αλλά δεν τη βρίσκει πουθενά. Και ο ποιητής τε­ λειώνει το ποίημα του με την προφητεία πως όλες οι Απολλώνειες θρησκείες, όπως είναι και ο Χριστιανισμός, στο τέλος θα εξαλειφθούν, και η Θεά να ξανακερδίσει την αρχική της δύναμη. Η Λευκή Θεά παρουσιάζεται να είναι η μούσα στο ποίημα «Συμβουλή για την Πρωτομαγιά», στο οποίο προειδοποιεί τους ποιητές πως αν δεν της προσφέρουν ωραία και πρωτότυπη ποίηση, θα θυμώσει και θα τους καταστρέψει τελικά. Και ο Γκρέηβς μέσα απ’ τη Θεά αναφέρει τις δι­ κές του ιδέες για δημιουργική ποίηση, ενώ πα­ ράλληλα υποδείχνει τις αδυναμίες της διδακτι­ κής τέχνης, η οποία και εξοργίζει τη Θεά. Το ποίημα «Θησέας και Αριάδνη» περιέχει όλες τις χαρακτηριστικές ιδέες του ποιητή, κα­ θώς μετακινείται από την οπτική γωνία του Θη­ σέα στην οπτική γωνία της Αριάδνης, ώστε να τονίσει τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην πραγματικότητα και την ψευδαίσθηση. Στο ποίημα αυτό γίνεται χρήση του μύθου της εγκα­

αφιερωμα/25 τάλειψης της Αριάδνης από τον Θησέα στις ακτές της Νάξου, όπου την ερωτεύτηκε και την παντρεύτηκε ο Διόνυσος. Ενώ ο Θησέας εξακο­ λουθεί να πιστεύει πως η Αριάδνη «τριγυρνά μο­ νάχη στα ερείπια και τα ερημωμένα λιβάδια»,*12345 εκείνη έχει ανταμώσει με τον Διόνυσο και «βαδί­ ζει με σταθερό πόδι» κι ακόμα «παίζει το ρόλο της βασίλισσας με τον θεϊκό σύντροφό της». Με την εναλλαγή της οπτικής γωνίας των χαρακτή­ ρων και με τη χρήση ειρωνείας εκφράζεται η δύ­ ναμη και ανωτερότητα της θηλυκής αρχής πάνω στον αντρικό εγωισμό. Τελικά ο Θησέας βγαίνει από την περιπέτεια αυτή ένας ήρωας με κηλιδω­ μένη υπόληψη, ενώ η Αριάδνη είναι η θριαμβεύτρια Κρητική θεά της Σελήνης, που βρήκε και­ νούριο εραστή. Ο Γκρέηβς χρησιμοποίησε μυθικές καταστά­ σεις για να δραματοποιήσει προσωπικές του ε­ μπειρίες. Η ποίησή του γράφτηκε για να δείξει το σεβασμό του για τη Θεά, αλλά και για να γιορτάσει την ερωτική σχέση του ποιητή με τη Θεά. Επιτίθεται με καυστική σάτιρα ενάντια στους εχθρούς της, όπως για παράδειγμα στο ποίημα «Υποχώρηση των κηφήνων». Εκεί ο ποιητής δείχνει, σχεδόν σαν μισάνθρωπος πως ο εγωισμός του σύγχρονου ανθρώπου έχει απορρίψει τη θηλυκή αρχή, επιφέροντας έτσι την κα­ ταστροφή του και την καταστροφή της κοινω­ νίας του. Τονίζει το γεγονός, ότι η εκλογή των ανθρώπων να τιμούν πατριαρχικές θρησκείες κατάληξε σε κοινωνίες που δημιουργήθηκαν επι­ στημονικά και χωρίς πνεύμα, και επέφεραν αθλιότητα, απόγνωση και απομόνωση. Κι ακό­ μα, ο ποιητής πιστεύει πως τιμώντας τη Θεά, ο άνθρωπος θα βρει τη δυνατότητα να λυτρώσει τη στερημένη κοινωνία του με τη φαντασία. Δεν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ο Γκρέηβς φορτώνει το κύριο σύμβολό του, τη Θεά, με συναισθηματική ένταση. Επιπλέον, «οι σκοτεινές και αιματηρές τελετές που ήταν ανα­ πόσπαστο μέρος της λατρείας της Θεάς αντιπρο­ σώπευαν την ιδανική διέξοδο για την έλξη του Γκρέηβς προς το φριχτό, το αλλόκοτο και το υπερφυσικό».6 Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο αναγνώστης καθορίζει την αναζήτηση του Γκρέηβς κάτω από το χώμα, δηλαδή μέσα στο ασυνείδητό του, αλλά και το γυρισμό του από το υποχθόνιο ταξίδι με μια αίσθηση θριάμβου, απέ­ ραντης αγαλλίασης, και διανοητικού φωτισμού. Κατάφερε να δει το σύμπαν, όχι σαν νεκρή ύλη, αλλά σαν ζωντανό οργανισμό. Ο Γκρέηβς συνει­ δητοποίησε την αιώνια ζωή, την κοσμική τάξη και την αγάπη σαν θεμελιώδη αρχή στον κόσμο. Ο Γκρέηβς έφτασε σε ένα όραμα και στην επί­ γνωση της τελικής αλήθειας μέσα από τον πνευ­ ματικό του γάμο με τη Λευκή Θεά. Κατά συνέ­ πεια κατάφερε να διώξει τα φαντάσματα από τη

Η Μεγάλη Μητέρα, θεά της γονιμότητος, Άρτεμις της Εφέσ-

ζωή του, όταν λέει στο ποίημα του «Ό χι άλλα φαντάσματα» Εκεί που (τα φαντάσματα) μπέρδευαν, πρόσβαλλαν, και εξαντλούσαν, ξεχνώντας πώς αναστέναζαν και αμαρτούσαν, δεν μπορούν πια να ταράξουν την αρμονι­ κή γαλήνη μας παρά μονάχα όπως η σκόνη του καλοκαι­ ριού γαργαλάει τη μύτη μας να φταρνιστεί. Βρήκαμε ξανά τις απλές μέρες, είμαστε ελεύθεροι από μέγγενες σκοτεινής αναγκαιότητας, κι ο ένας τον άλλον αναγνωρίζουμε μ’ αυθόρμητη αγάπη που φαίνεται στα μά­ τια μας.7 Ο Γκρέηβς κατάφερε μέσα από τους έλληνικούς μύθους να ανοίξει την ψυχή του στο 'Απειρο, όπου το σφίξιμο των αντίθετων (coincidentia oppositorum) φέρνει ισορροπία. Απάντησε στο κά­ λεσμα της Λευκής Θεάς από τα βάθη της ανθρώ­ πινης ύπαρξης και το αποτέλεσμα ήταν να ανταμειφθεί με γαλήνη και αρμονία στην ψυχή του. Μετάφραση: Έφη Α. Λαμπαδαρίδου Σημειώσεις 1. Robert Graves, Collected Poems (London: Cassell, 1959), p.

87.

2. Douglas Day, The Poetry and Criticism o f Robert Graves: Swifter than Reason (Chapel Hill: University of North Caroli­ na Press, 1963), p. 187.

3. Collected Poems, p. 249.

4. Ibid., p. 208.

5. Ibid.

6. Douglas Day, p. 188.

7. Collected Poems, p. 179.

26/αφιερωμα

Ρόμπερτ Κριστ

Απέραντη ψυχή: Το ελληνικό πνεύμα στο έργο

Ο Κολοσσός του Μαρουσιού Κ’ εγώ να προχωρώ και τότε και τώρα και πάντα, μαζεύοντας και δείχνοντας ακόμα πιο πολλά, ... ατέλειωτα και λογής λογής...

Walt Whitman

ίΑ να λ ο γ ιζό μ ε ν ο ς τις ουσιαστικές αντιλήψεις που επιβεβαιώθηκαν και έγιναν πιο βαθιές με τις συνταρακτικές εμπειρίες του στην Ελλάδα, ο Χένρι Μίλλερ έκανε την παρατήρηση προς το τέλος του

Ο Κολοσσός του Μαρουσιού: «Το να ζεις δημιουργικά... σημαίνει να ζεις όλο και λιγότερο εγωιστικά, να ζεις όλο και περισσότερο μέσα στον κόσμο, να ταυτίζεσαι μ ’ αυτόν κι έτσι να τον επηρεάζεις στον πυρήνα του».1 Οι σκέψεις αυτές είναι κεντρικές στις ιδέες του Μίλλερ για την τέχνη και τον καλλιτέχνη, αλλά και στη συνάντησή του με την Ελλάδα και τους ανθρώπους της, που έγινε από τον Ιούλιο έως τον Δεκέμβριο του 1939 και έκανε την ψυχή του ν ’ απλωθεί.2 Εδώ στην Ελλάδα ο Μίλλερ βρήκε ανθρώπινη συμμετοχή δίχως όρια -αληθινά στενές σχέσεις και ανταλλαγή ανάμεσα στους ανθρώπους και έντονη αλληλοεισχώρηση του ανθρώπου με τη φύση.

Ο ναός της Αρτέμιόος στη Βραυρώνα (5ος αι.)

αφιερωμα/27 ΥΤΗ η πληρότητα της ύπαρξης στην Ελλά­ δα αποκάλυψε στον Μίλλερ αυτή την ίδια την ουσία της ψυχής. Η ψυχή, έμαθε εδώ στην Ελλάδα, είναι μια συλλογική χαρά στο να υπάρ­ χεις, ένα αυθόρμητο δόσιμο και πάρσιμο ανάμε­ σα σε δυο ανθρώπους, στον άνθρωπο και στη γη, στο σώμα και στο πνεύμα, στη γη και στον ουρα­ νό. Στην Ελλάδα, έμαθε με έκσταση ο Μίλλερ, οι άνθρωποι παίζουν σε βουνοκορφές, κι αγγίζουν τ’ αστέρια, σαν τους αθλητές του παλιού καιρού στους Δελφούς. Ο κόσμος της Ελλάδας είναι ένα σόμπαν με κάθε έννοια της λέξης -μια σφαίρα ύπαρξης πουπαίρνει το άτομο μέσα του και το γεμίζει απλό­ χερα με ζωή, συνειδητοποίησε ο Μίλλερ. Στην Ελλάδα τα άτομα ζουν μέσα σ’ αυτό το ζωογόνο κόσμο ζωής, δίνοντας πλουσιοπάροχα και παίρ­ νοντας ακόμα πιο γενναιόδωρα. Εδώ, όλα τα πράγματα, όποιας ουσίας κι αν είναι, από το παρελθόν και το μέλλον, λαμποκοπούν με μια ακτινοβολία που δεν βρίσκεται αλλού. Έτσι η Ελλάδα έγινε για τον Μίλλερ τρόπος ζωής (σ.

206). «Κατάλαβα», γράφει, «πως δεν υπάρχει παλιά και νέα, αλλά μονάχα Ελλάδα, ένας κό­ σμος που τον συνέλαβαν και τον δημιούργησαν στο διηνεκές» (σ. 40). Την ίδια ακριβώς στιγμή φρίκης που η Ευρώ­ πη βυθίστηκε στην πνευματική και φυσική κόλα­ ση του Ναζισμού και ενός παγκόσμιου πόλεμου, ο Μίλλερ ανακάλυπτε στην ελληνική ψυχή και στο ελληνικό έδαφος μια ουσία ζωής, η οποία, πίστευε, μπορούσε να οδηγήσει σε μια νέα τάξη του κόσμου, βασισμένη στην αγάπη αντί για την πλεονεξία, στην ενότητα αντί για τη διαίρεση, στην κατανόηση αντί για την υπεροψία, στη χα­ ρά αντί για τον εμπορικό υλισμό. Το ανθρώπινο πνεύμα, είδε ο Μίλλερ με προφητική ένταση, πα­ γιδεύτηκε μέσα σε νευρώσεις -κλείστηκε σε κλουβί με μίσος και αιμοδιψία, πάγωσε σ’ αυτό, που ο ίδιος θα ονόμαζε «εφιάλτη με σύστημα κλιματισμού» της μεταπολεμικής εποχής. Το μο­ ναδικό αντίδοτο σε κείνη την πνευματική δυ­ σπραγία ήταν το ελληνικό πνεύμα -κάτι που είχε μέσα του την ευαισθησία που συνδυάζει αθωό­ τητα και εξυπνάδα, γαλήνη και έκσταση. Μέσα στην κόλαση του πεσμένου κόσμου, η Ελλάδα πρόσφερε στον Μίλλερ μια ματιά στον ξανακερ­ δισμένο παράδεισο -έναν συναρπαστικό, πραγ­ ματικό κόσμο όπως «ο άνθρωπος πάντοτε τον εί­ χε ονειρευτεί: ένας τόπος όπου βασιλεύει η ομορφιά, η χαρά και η γαλήνη» (σ. 162). Ο Μίλλερ ήταν αυτόπτης μάρτυς στο πόσο η ιστορία κομμάτιασε και ρήμαξε την Ελλάδα από το καθεστώς του Μεταξά, όπως η διαίρεση της οικογένειας του Ατρέα είχε διασύρει το ανθρώ­ πινο πνεύμα στη λάσπη. Αλλά ο ελληνικός λαός, διαβεβαιώνει ο συγγραφέας, ήταν ικανός να ξεπεράσει τέτοια «πύρινη αναρχία», γιατί διατη­

Α

ρούσε την αίσθηση του πρωταρχικού μεγαλείου του ανθρώπου και του κόσμου του. Ξεφεύγοντας από ένα λαβύρινθο μίσους και βίας, όμοιο με τον αγκυλωτό σταυρό του Ναζισμού, το ελληνικό πνεύμα ξεχύθηκε «ελεύθερο και καθαρό στα ψη­ λά οροπέδια» (σ. 21). Ο Κολοσσός τον Μαρουσων, ένα από τα σπουδαιότερα δοκίμια πνευματικής ανακάλυψης σ’ ολόκληρο τον κόσμο, αποκαλύπτει την ισχυρή κατανόηση της ελληνικής ψυχής από τον Μίλλερ -τις διαστάσεις του ελληνικού παγκόσμιου ορά­ ματος και εμπειρίας. Η ουσία της αντίληψης του Μίλλερ είναι ότι στην Ελλάδα ο άνθρωπος έχει διατηρήσει και επεκτείνει την ανθρώπινη ενότη­ τα και ολοκλήρωση. Ενώ ο υπόλοιπος Δυτικός κόσμος έχει στερηθεί τον ανθρωπισμό του εξαιτίας εκείνου που ο Έλιοτ ονόμασε «διαχωρισμό ευαισθησίας», και εξαιτίας μιας Φαουστιανής έγνοιας' μονάχα για τεχνικές, υλικές δυνάμεις και κυριαρχία. Το ελληνικό πνεύμα ποτέ δεν υπέκυψε στη διάσπαση ανάμεσα στο μυαλό και στο σώμα, στην ιδέα και στο πράγμα, στον εαυτό του και στον άλλον. Στην Ελλάδα, ο Μίλλερ αντιλαμβάνεται ότι ο ορισμός του εγώ δεν είναι διαφοροποίηση από κάποιον άλλον εαυτό ή πράγμα. Αλλά το εγώ ή ο εαυτός γίνεται βίωμα σαν παγκόσμια αλληλοεπί­ δραση σε χρόνο και χώρο, ζώο και αντικείμενο, άνθρωπο με άνθρωπο. «Ο Έλληνας δεν έχει τοί­ χους γύρω του», γράφει ο Μίλλερ, «... δίνει και παίρνει χωρίς τσιγγουνιά» (σ. 36). Η ελληνική ψυχή λοιπόν είναι ακριβώς η υπαρξιστική διαπί­ στωση ότι όλες οι σφαίρες του «είναι» υπάρχουν σε ξωτική ενότητα. Έτσι λοιπόν τα πράγματα ανθρωποποιούνται στην Ελλάδα και οι άνθρω­ ποι γίνονται γερά εναρμονισμένοι με τα πράγμα­ τα. Κι αυτοί ακόμα οι βράχοι, όπως τα αστέρια και τα αρχαία ερείπια, απλώνουν τα χέρια για ν’ αγγίξουν ο ένας τον άλλον σε αδελφικό χάδι. Ό πω ς είναι επόμενο, ο άνθρωπος και ο κόσμος του λούζονται σε μια φωτεινότητα πνεύματος, που δεν έχει ταίρι. Ό λα τα πράγματα, σαν τον ήλιο, έχουν μαγικό φως. «Το κάθε τι, γράφει ο Μίλλερ, έχει καθαρό περίγραμμα, είναι ανάγλυ­ φο, είναι χαραγμένο. Ακόμα και οι ερημιές έχουν ένα αιώνιο χαρακτηριστικό πάνω τους. Κάθε ένα πράγμα ξεχωριστά... από τον Θεό ή από τον άνθρωπο φτιαγμένο... ξεχωρίζει σαν ένα καρύδι με ένα φωτοστέφανο από φως» (σ.

146).3 ΤΙΣ περιοχές της Ελλάδας, το πνεύμα και η * Σ αίσθηση δεν διοχετεύονται στο μήκος μιας στενής γραμμής, που χάνεται σ’ ένα αδρανές πα­ ρελθόν και προχωρεί προς κάποια αφηρημένη προσδοκία του μέλλοντος. Αλλά, το ανθρώπινο πνεύμα διαπιστώνει το δυναμικό της ζωής σφαι­ ρικά μέσα στην ίδια τη στιγμή. Ο ελληνικός χώ­

28/αφιερωμα ρος και το τοπίο δεν είναι το κενό που απωθούν την ανθρώπινη διείσδυση. Κάθε μέρος, κάθε στιγμή, είναι μια αιώνια, γεννήτρια μήτρα που τρέφει τη ζωτικότητα συναισθήματος και γνώ­ σης. Ανάλογα ο Μίλλερ περιγράφει το μπάσιμο του πλοίου στο λιμάνι του Πόρου, για παράδειγ­ μα, και το παρομοιάζει «με τη χαρά της εισχώ­ ρησης μέσα από τον τράχηλο της μήτρας». Να νιώσεις τέτοιες αναγέννησες είναι σαν να φτά­ νεις στη Νιρβάνα όντας μέσα στον κόσμο: «τα πόδια μου ποτέ δεν θα αφήσουν εκείνο το πλοίο», συνεχίζει ο συγγραφέας, «τα μάτια μου ποτέ δεν θα αφήσουν εκείνη την σκηνή» (σσ. 5354). Στον Κολοσσό οι μεταφορές του Μίλλερ που αναφέρονται στη μήτρα σχετίζονται με τις θα­ λασσινές μεταφορές που αναφέρονται στη θά­ λασσα, στον ουρανό, στον αέρα και στο φως του ήλιου. Μπορείς να κολυμπήσεις σ’ όλα τα στοι­ χεία: «Στην Ελλάδα έχεις την επιθυμία να κο­ λυμπήσεις στον ουρανό, να πάρεις φόρα και να σαλτάρεις μέσα στο γαλάζιο. Θέλεις να κινηθείς στην επιφάνεια του αέρα σαν άγγελος ή να ξα­ πλώσεις στο γρασίδι άκαμπτος... Πέτρα καί ου­ ρανός, παντρεύονται εκεί. Είναι η αέναη αυγή του ξυπνήματος του ανθρώπου» (σ. 159). Ο τόπος και οι άνθρωποι στην Ελλάδα μαθαί­ νουν στον Μίλλερ την τέλεια διαπίστωση της ζωής. Εδώ έχει κανείς την εμπειρία της ύπαρξης με ένα πάθος που ενώνει το μυαλό με το σώμα, «το οποίο μεταδίδεται από την καρδιά στα πό­ δια, πιάνοντας γερές ρίζες που μεταμορφώνουν το σώμα σε δέντρο δραστικής ομορφιάς» (σ. 47). Ό ταν νιώθει κανείς την ψυχή του να είναι σαν τον ποταμό που ενώνεται με τη θάλασσα της ζωής, τελικά ανακαλύπτει ότι η Ελλάδα είναι ένας τόπος διεισδυτικής ατμόσφαιρας ανάλογης με την ανθρώπινη επιθυμία. Ο δρόμος της ύπαρ­ ξης δεν οδηγεί πια σε αδιέξοδο, αλλά τώρα γίνε­ ται σαν τον ανοιχτό δρόμο προς τη διαπίστωση του Ουίτμαν. «Δεν υπήρχε πια κανένας δρόμος πέρα απ’ εκεί», διαβεβαιώνει ο Μίλλερ, «(στην Ελλάδα) έγινα ένα με το Μονοπάτι» (σ. 56). Η έντονη, πραγματική έμπνευση του Χένρι Μίλλερ από τον ελληνικό κόσμο είναι μια εμπει­ ρία, που όμοιά της νιώθουν μοναχά εκείνοι που τους άγγιξε η μαγεία του ελληνικού φυσικού και ανθρώπινου κόσμου. Ελάχιστοι ξένοι συγγρα­ φείς όμως ενώθηκαν τόσο τέλεια και απέδωσαν το ελληνικό πνεύμα. Επανειλημμένα ο Μίλλερ αφήνει άναυδο τον αναγνώστη του Κολοσσού με τον τρόπο που συνέλαβε τη διεισδυτική ατμό­ σφαιρα της Ελλάδας. Η απεραντοσύνη ζωτικού πνευματικού χώρου, για παράδειγμα, κάνει το μικροσκοπικό έθνος της Ελλάδας - όπως το βλέ­ πει ο Μίλλερ- απέραντο για την εμπειρία των ανθρώπων. «Η Ελλάδα», παρατηρεί, «δεν είναι μια μικρή χώρα -είναι εντυπωσιακά απέραντη. Καμιά από τις χώρες που έχω επισκεφτεί δεν

μου έδωσε τέτοια αίσθηση μεγαλείου» (σ. 49). Εδώ υπάρχει ένας απέραντος και συγχρόνως στενά δικός σου χώρος, μέσα στον οποίο οι άν­ θρωποι φαίνονται, μοναδικά, σα να ’ναι στο δι­ κό τους σπίτι με τον κόσμο και ο ένας με τον άλλον, όταν περπατούν και συζητούν, για παρά­ δειγμα, όπως τους περιγράφει ο Μίλλερ: «Περ­ πατώντας άσκοπα και χαζεύοντας στο καθαρό (Αττικό) φως της δύσης..., η εμφάνισή τους σου έδινε την εντύπωση πως ήταν πολύ Έλληνες, μ’ εκείνη την περπατησιά τους που δεν έχει άλλος στον κόσμο, μ’ εκείνα τα καθαροκομμένα σχέδια στα βήματά τους, μ’ εκείνους τους αιθέριους φι­ δίσιους ελιγμούς... (σ. 39). ΙΑ τον Μίλλερ ο «κολοσσός» -φίλος και οδηγός, ο Γιώργος Κατσίμπαλης- ενσαρκώ­ νει το ελληνικό πνεύμα. Κοσμοπολίτης, γλωσσο­ μαθής, με πλατύ κύκλο γνωριμιών, αναμνήσεων, και γνώστης όλων των χώρων, πολύ ευχάριστος γλεντζές και λουκούλλειος σε φαί και ποτό, ακούραστος συζητητής με εγκυκλοπαιδικές γνώ­ σεις, ξέχειλος από Ορφικο-Διονυσιακή δύναμη ζωής, ο Κατσίμπαλης παρουσιάζεται από τον Μίλλερ να ενσαρκώνει το αρχέτυπο του Έλλη­ να, που οδηγεί τον ξένο στα ιερά χώματα της χώρας του. Ο Μίλλερ ζωγραφίζει τον Κατσίμπαλη τεράστιο σε εμφάνιση, γιατί ο φίλος του είναι χαρακτηριστική προσωποποίηση του ελληνικού κόσμου, «που κόπηκε στα μέτρα του ανθρώπου» (σ. 238). Ένας τέτοιος άνθρωπος, ο Μίλλερ πα­ ρατηρεί, πάντοτε δίνει νέα ζωή στο πνεύμα σου: «Υπάρχουν άνθρωποι τόσο γεμάτοι, τόσο πλού­ σιοι, που δίνουν τον εαυτό τους τόσο ολοκληρω­ τικά που, όταν τους αποχωρίζεται, αν είναι ο χωρισμός για μια μονάχα μέρα ή γιά πάντα, δεν έχει καμιά απολύτως συνέπεια. Έρχονται ξανά σε σένα ξεχειλίζοντας και σε γεμίζουν τόσο που ξεχειλίζεις» (σ. 238). Ο Μίλλερ αποδείχνει πως η Ελλάδα χαρίζει στις καρδιές μια καινούρια πίστη, τη θρησκεία της χαράς που αισθάνεσαι στο χρόνο της στιγ­ μής. Εδώ δεν χρειάζεσαι τη δόξα κατακτήσεων ή απόκτησης αγαθών, γιατί εξουσιάζεσαι και είσαι κτήμα της ίδιας της ζωής. Η παλιά τάξη του κό­ σμου, πιστεύει ο Μίλλερ, πρέπει να πεθάνει και να αντικατασταθεί με το λυτρωτικό ελληνικό πνεύμα που επαυξάνει την ομορφιά και αξία της ζωής. Στο όραμα του Μίλλερ, ο άνθρωπος θα μπορέσει με το ελληνικό πνεύμα να ξεπεράσει τη διαίρεση μέσα στην ίδια την ψυχή του, τη διαί­ ρεση ανάμεσα σε έθνη, και τη διαίρεση ανάμε­ σα στον άνθρωπο και το σύμπαν. Έτσι όλες οι ανθρώπινες υπάρξεις θα μάθουν τον τρόπο να γίνουν παλλόμενες εκδηλώσεις και πομποί ζωής.

Γ

μας αποκαλύπτει το πνεύμα που τον οδήγησε στο κέντρο του κοσμικού «είναι», Ο ΤΑΝ

αφιερωμα/29 ο Μίλλερ γεμίζει το βιβλίο του με τη δύναμη της ελληνικής ζωής να δώσει κάθαρση και να προσ­ τατέψει από τη φθορά. Το ελληνικό πνεύμα ξε­ χύνεται από την πένα του Μίλλερ στις σελίδες του, και από τις σελίδες του στην επίγνωση του αναγνώστη, δίνοντάς του ξανά σφρίγος όπως ακριβώς και ο ίδιος ο θαυμάσιος κόσμος. Είναι ένα μαγευτικό βιβλίο που γιατρεύει, γραμμένο με πεποίθηση ανάλογη του Thoreau, ο οποίος στο Walden γράφει: «Αν λοιπόν θα θέλαμε αλη­ θινά να γιατρέψουμε την ανθρωπότητα με μέσα που χρησιμοποιούν οι Ινδιάνοι (πρωταρχικά), βοτανικά, μαγνητικά ή φυσικά, ας είμαστε κι

εμείς πρώτα το ίδιο απλοί όπως είναι η φύση, ας σκορπίσουμε τα σύννεφα που μας σκιάζουν το μέτωπο, κι ας πάρουμε λίγη ζωή μέσα στους πό­ ρους μας». Γραμμένο στο ίδιο πνεύμα με το πνεύμα του Thoreau και άλλων πνευματικών συντρόφων του, όπως ο Ρίλκε και ο Ουίτμαν, ο Καζαντζάκης και ο Ελύτης, Ο Κολοσσός τον Μαρουσιού είναι ένα από τα μεγάλα σε αξία βι­ βλία που γράφτηκαν για τη ζωή. Το κολοσσιαίο αυτό βιβλίο είναι ιερό μυστήριο για ό,τι πολύτι­ μο υπάρχει στον Ελληνισμό και στους πολυάριθ­ μους ενσαρκωτές του σ’ ολόκληρη τη γη.

□

Μ ετάφραση: Έ φ η Α , Λ αμ παδαρ ίδου

Σημειώσεις 1. Henry Miller, Ο Κολοσσός του Μαρουσιον, μετάφραση Α. Αϊδίνης (Αθήνα: Κάκτος, 1981), σελ. 192. Το πρωτότυπο του κειμένου του Henry Miller, The Colossus o f Maroussi (New York: New Directions, 1941), περιέχει τους αριθμούς σελίδων που αναγράφονται στο άρθρο. Η μετάφραση των υπόλοιπων παραπομπών έγινε από τη μεταφράστρια του άρθρου.

2. «Η μικρή αλλά σημαντική περίοδος (παραμονής) στην Ελλά­ δα», γράφει ο καθηγητής Ουίλιαμ Γκόρντον,«... ήταν, όπως την παρουσιάζει ο Μίλλερ, περίοδος μεγάλης ενόρασης και σημαντικής ανάπτυξης προς την ελευθερία που πάντοτε είχε αναζητήσει». William Gordon, The mind and art o f Henry Miller, Εισαγωγή από τον Lawrence Dwell (Baton Rouge: Louisiana State University Press, 1967, σ. XXX.

3. Ο καθηγητής Γκόρντον παρατηρεί ότι ο Μίλλερ αντιλήφθηκε πως στην Ελλάδα «οι άνθρωποι δεν είναι χωρισμένοι από την χώρα τους. Είναι συνέχειες του χώματος, των βράχων, της σκόνης, των αμπελιών και των ζωντανών, των ελαιό­ δεντρων. Πάνω απ’ όλα συμμετέχουν και φωτίζουν με το φως που λούζει το τοπίο...», (ibid., σ. 181).

4. Στην άριστη μελέτη του, Orpheus in Brooklyn (The Hague: Mouton. 1976),oBertrand Matthieu τεκμηριώνει τα Ορφικά μοτίβα που είναι διάχυτα στο Ο Κολοσσός τον Μαρουσιον. Η Ορφική πίστη στο φως και την αδελφότητα είναι αυτό ακριβώς που η Ελλάδα και ο αρχετυπικός Κατσίμπαλης αν­ τιπροσωπεύουν για τον Μίλλερ. Ο Μίλλερ ακολουθεί την Ορφική αντίληψη για τη μουσική, την οποία θεωρεί σύμβο­ λο και εκδήλωση της αρμονίας που κατευνάζει τη βία και διαίρεση, και, όπως τα έργα του Μόζαρτ, εκφράζει τη χα­ ρά και το θείον.

(Henri Beyle)

STENDHAL

εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ Τζαβέλα 1, τηλ. 36.04.885

ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΥΡΟ Εκαγωγή ■Μετάφραοη ΠΧΙΡΓΟΣ ΣΠΑΝΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ __________ΕΞΑΝΤΑΣ__________

30/αφιερωμα

Διάνα Σακελλίου - Schultz

Ο Λώρενς Ντάρελ καί

Σ

ΤΗΝ εισαγωγή που έκαναν ο Ε. Κήλι και ο Φ. Σέραρντ στα Ά παντα 1924-1955 του Γιώργου Σεφέρη ανέφεραν πως «εθνικός» ποιη­ τής είναι ο Σεφέρης λόγω της εκλογής των θεμά­ των του και λόγω της ενόρασης του που αποδί­ δεται με όρους που χαρακτηρίζουν καλύτερα τον τόπο του: το ιστορικό και μυθολογικό παρελθόν του, τα τοπία του, τη λογοτεχνία του.1 Θά ’θελα να κρατήσω αυτούς τους τρεις όρους που κάνουν «εθνικό» ένα λογοτέχνη, ή καλύτερα που εκφρά­ ζουν το ελληνικό πνεύμα του, και να τους ακουμπήσω στο έργο του Λώρενς Ντάρελ που, Άγγλος, έζησε, συγχωνεύτηκε, διαμορφώθηκε απ’ την Ελλάδα και σκηνοθέτησε ποιητικά τις ψυχολογικές και πρακτικές εμπειρίες του. Στην τέταρτη Παγκόσμια Διάσκεψη για τον Ντάρελ που έγινε στο Πανεπιστήμιο Πένν Στέιτ της Αμερικής, στις 11 Απριλίου του 1986, ο Ντά­ ρελ δεν παρέλειψε να μιλήσει για τη σχέση της σύγχρονης με την αρχαία Ελλάδα και για τη γλώσσα που «γέρασε τόσο λίγο που ο Σωκράτης αν ξαναρχόταν κοντά μας, θα μπορούσε να διαβάσει τα οδικά σήματα και τις επιγραφές των φούρνων και των άλλων

μαγαζιών... Και η καθημερινή ζωή στην Ελλάδα ήταν θησαυρός, θαυμάσια αναψυχή.»2 Στα λόγια του Ντάρελ διακρίνουμε τον ενθου­ σιασμό των Άγγλων πανεπιστημιακών που έρ­ χονται στην Ελλάδα, ψάχνοντας κλασική παι­ δεία στους σύγχρονους Έλληνες, απαγγέλλουν Ομηρικούς στίχους και Αριστοτελικά αποσπά­ σματα, τέλος αρκούνται στο νεύρο των πόλεων, στην άγνοια της επαρχίας και φεύγουν. Ο Ντά­ ρελ έζησε στην Κέρκυρα (1935-1937), μελέτησε την αρχαία ελληνική και μίλησε τη δημοτική. Στη Γαλάζια Δίψα (1975) γράφει πως: Η παλέτα της νεοελληνικής είναι πολύ πλούσια, απλή και παράλληλα εκλεπτυσμένη όταν πραγματεύεται συγκεκριμένες και αφηρημένες έννοιες. Οι Έλληνες μπορούν ακόμα να απολαύσουν το ότι δεν έχουν πετύχει την τελική τους φόρμα. Η γλώσσα τους είναι μόνο 100 χρόνια παλιά. Ξαναεπινοούν τη χώρα τους μεσ’ από λέξεις. Μια λέξη απ’ τον Αριστοτέλη και κάποια ακαταλαβίστικα πράγματα, και ανακαλύπτεις νέο θαύμα.3

αφιερωμα/31

Σ ’ αυτή τη γλώσσα θέλησε να γράψει μερικά απ’ τα πρώτα του ποιήματα που τα τιτλοφόρησε Ελληνικά Ποιήματα. Ο Γάλλος ποιητής Μαρκ Άλυν παρομοίασε την ποίηση του Ντάρελ με το ελληνικό λυρικό ποίημα, για τη ροπή που έχει προς το παρελθόν, για τις εικόνες του που περι­ βάλλονται από ατμόσφαιρα ιστορίας κομ από πολύ φως. Ο Ντάρελ απάντησε:

Σ ’ αυτή τη χώρα συναντάς πάντα τον Αγαμέμνονα, τον Αγαμέμνονα· η φω­ νή του νερού πέφτει στα μαλλιά μες σε σπη­ λιές, το σφυρί του λιθοθραύστη στους τοίχους, όνομα κρατημένο πιο γερά στους κύκλους του γυμνού γρανίτη κι από αυτά τα κυ­ κλάμινα.

Στην Ελλάδα υπάρχει ένα σημείο που το ηλιόφως και το εσωτερικό φως ενώνονται. Ειδικότερα όταν περικυκλωνόμαστε από μνημεία, υπολείμματα και ερείπια. Αυτό το πλήθος των μνημείων είναι τόσο βαρετό που μόνο για να ξεφύγει κανείς απ’ τον εκνευρισμό μπαίνει στον πειρασμό να τα ξαναζήσει και να βάλει ζωή μέσα τους.4

Αλήθεια, εμείς οι κληρονόμοι που περνάμε από εδώ με τη σιγουριά του ρακένδυτου επισκέπτη δεν μπορούμε να σηκώσουμε τα φαντά­ σματα κάτω απ’ την αρχαία πέτρα με τον κρύο ήχο της Αγγλικής. Η αληθινή μας πατρότητα ανήκει στον αε­ τό, τον νιώθουμε να στριφογυρνάει στους τά­ φους του. Τα κόκαλα δεν έχουν στόματα για να σκορπίσουν χαμόγελα από τις κοίτες των ξερών ποταμών που τα συνοδεύουν. Οι μοντέρνες κοπέλες ποζάρουν στον τύμ­ βο χαμογελώντας-

Τα Ελληνικά Ποιήματα ο Ντάρελ τα έγραψε το 1940 και τα ηχογράφησε το Σεπτέμβρη του 1962. Τους έδωσε τίτλους από τα μέρη που επισκέφθηκε: «Νεμέα», «Στο Άργος», «Στην Αρκαδία», «Ασφόδιλοι: Χαλκιδική», «Λέσβος». Ξεχωρίζω και παραθέτω στίχους από το «Στο Άργος»:

32/αφιερωμα Η νύχτα μας παρακολουθεί στο δυτικό κέρας· Ο ύσσωπος5 και το ξίδι χάσαν το νόημά τους, κι αυτό είναι που σπαράζει την καρδιά.6 Εκτός από την αμεσότητα της εικόνας και την επιμονή για την ακριβή λέξη, διακρίνουμε στον Ντάρελ το διχασμό της συνείδησης του σύγχρο­ νου Έλληνα ποιητή που γίνεται μεν ο εαυτός του - η φωνή της πραγματικότητας που ζει - αλ­ λά και που ταυτόχρονα πλανιέται «επισκέπτης» στα ερείπια, προσπαθώντας να συλλάβει τη θεότητά τους και την πατρότητα του. Μέσα από την πάλη του ποιητικού προσωπείου βγαίνει μια οξύτητα στην έκφραση που ανταποκρίνεται στη δύναμη των ενοράσεών του. Ο Ντάρελ διαλέγει την ποίηση σαν το είδος που τον εκφράζει καλύτερα, γιατί «η ποιητική φόρμα είναι ό,τι πιο ενδόμυχο, πιο βαθύ στον άνθρωπο, στη σχέση του με τον κόσμο. Είναι η πιο τρομακτική φόρμα γιατί συμπυκνώνει σε τρεις, πες, στίχους την πιο πολύπλοκη εμπει­ ρία.»7 Αλλού ο Ντάρελ αναφέρει πως η μοναξιά του ποιητή χωρίς το επικάλυμμα του προσωπείου του είναι δύσκολο να εκφραστεί σε στίχους. Όμως στο «Ματάπαν: Σημειώσεις απ’ ένα Ατέ­ λειωτο ποίημα», που έγραψε το 1940, μας μετα­ φέρει την αίσθηση της προσωπικής μοναξιάς και μιας αδιαπέραστης συλλογικής ευτυχίας: ... Καθώς στεκόμουν μόνος στους λόφους είδα την Ελλάδα, το ανθρώπινο σώμα αυτού του ουρανού να αιωρεί ένα κόσμο μέσα σε κρυστάλλινη σφαίρα φυλαγμένο από τα πράσινα φυτίλια των κυπαρισσιών. Μακριά πάνω στο μπλε σαν νότες μουσικές στη σελίδα τα δύο κεφάλια: ο άντρας και η γυναίκα του. είναι πάντα εκεί. Είναι πολύ μακριά για ν’ ακουστεί το τρα­ γούδι.8 Οι στίχοι θυμίζουν Σεφέρη σαν ύφος γραφής και σαν θέμα. Για τον Ντάρελ, Σεφέρης σημαίνει Ελλάδα και τέλεια ποιητική δομή. Τα ποιήματα του Σεφέρη είναι χτισμένα προσεκτικά πολύ, λέξη προς λέξη, αλλά βάλτε τα στον ήλιο και είναι διαφανή, χω• ρίς ραφές. Συγχωνεύτηκα με τους Έλλη­ νες... Ανεξίτηλα σφραγίστηκα με την Ελ­ λάδα, αρχαία και νέα. Φαίνεται στα ποιή-

ματά μου... Προτού με καταλάβετε πρέπει να εκτιμήσετε την Ελλάδα.9 Τι σημαίνει σύγχρονη Ελλάδα για τον Ντάρελ; Στα ταξιδιωτικά και περιγραφικά του βιβλία Το Κελλί του Πρόσπερο (1945) αφιερωμένο στην Κέρκυρα, Σκέψεις για την Θαλασσινή Αφροδίτη (1960) για τη Ρόδο, Η Γαλάζια Δίψα (1975) πάλι για την Κέρκυρα, Τα Ελληνικά Νησιά (1978), υφαίνει προσωπικές αναμνήσεις και πολλές φω­ τογραφίες με ιστορία, μύθους, αρχιτεκτονικές και αρχαιολογικές μελέτες.10 Το ύφος της γρα­ φής του είναι μείγμα ρεπορτάζ και καθαρού ποιητικού λόγου. Αργότερα θα γράψει πως προσπάθησε να δει τους ανθρώπους μέσα από τοπία. Η αίσθηση της πραγματικότητας του ελ­ ληνικού τοπίου με τα χρώματά του. «ξεδιπλώνει το μυαλό σου και αρχίζει να κινεί τις λέξεις- το ελληνικό τοπίο είχε ακριβώς αυτή την επίδραση πάνω ιιου. Ή ταν συνεργάτης στο γράψιμό μου». 1 Το ελληνικό τοπίο, τα χρώματά του, η θάλασσα διαφαίνονται στο έργο του Ντάρελ πολύ πε­ ρισσότερο από τους Έλληνες. Τοπία, τα πε­ ρισσότερα στερημένα από ανθρώπους. Είναι αδύνατο να περιγράψει κανείς το βιολετί του σούρουπου, το καθεαυτό βιολετί φως που μοιάζει να παίζει πάνω απ’ την Ελλάδα. Αν αναρωτηθεί κανείς τι εί­ ναι η Ελλάδα, που η Ιταλία ή η Ισπανία δεν είναι, είναι ακριβώς, αυτό το περίερ­ γο, μαγνητικό, βιολετί υπεριώδες χορευτι­ κό φως και το αίσθημα του νερού, ακόμα κι αν είναι πηγήσιο. Εδώ βλέπουμε τον Ντάρελ να αφομοιώνει το χρώμα αυτό το βιολετί που θα το σκορπίσει σ’ ολόκληρο το έργο του αργότερα. Νιώθουμε έντο­ να «τη φρεσκάδα της πρώτης ματιάς» του. Η Κεφαλού ή Ο Σκοτεινός Λαβύρινθος γρά­ φτηκε το 1947 στην Αγγλία. Οι χαρακτήρες του μυθιστορήματος βρίσκονται στην Κρήτη, ζουν σε θεληματικό σκοτάδι αντίληψης και πρέπει να ελευθερώσουν την όρασή τους. Ό ταν μπαίνουν στο Λαβύρινθο χαράζουν το πεπρωμένο τους σύμφωνα με την οπτική γωνία που βλέπουν τον Μινώταυρο, και σύμφωνα με το βαθμό ανησυ­ χίας που έχουν στη σχέση τους με το λαβύριν­ θο.13 Η Κεφαλού χαρακτηρίστηκε σαν η καλύτε­ ρη αναζήτηση του Ντάρελ για «την αλήθεια». Στην Σαπφώ, το πρώτο του έργο ποιητικού θεάτρου (τέλη δεκαετίας 40), ο Ντάρελ κατα­ σκευάζει τη δίκιά του μυθολογία.14 Αιχμαλωτί­ ζει τη Σαπφώ - κράμα στοχασμού και αποφασι­ στικότητας - σε μια ιστορική στιγμή, στον πόλε­

αφιερωμα/33 μο ανάμεσα στην Αθήνα και στη Λέσβο. Το έργο απαγγέλλεται μόνο. Το Οόυσσέα Γυρνά Πίσω (1970) είναι μιούζι­ καλ και θυμίζει σαν έμπνευση τις «Τρεις Ρόζες ή το Τέλος του Ονείρου» απ’ την Πορνογραφία του Χατζηδάκι.15 Ο Οδυσσέας ασκεί ρόλους εραστή, πατέρα και συζύγου στις μυθικές Κίρκη, Ναυσικά και Πηνελόπη, εξουσιάζεται από την καθεμιά και αντίστοιχα από το νησί της. Οι γυ­ ναίκες έχουν το ίδιο πρόσωπο. Η τραγουδίστρια μόνο αλλάζει περούκες. Το μιούζικαλ, είναι αυ­ θόρμητο και ευφυές. Στο βιβλίο που αφιέρωσε στην Κύπρο, τα Πικρολέμονα, ο Ντάρελ (1958) αντισταθμίζει το θυελλώδες φόντο των πολιτικών αναστατώσεων με τη γοητεία του νησιού.16 Στην Κύπρο ο Ντά­ ρελ έζησε από το 1952 έως το 1956 και εκεί έγρα­ ψε την Ζνστίν, τον πρώτο τόμο του Αλεξανδρι­ νού Κουαρτέτου.17 Έπειτα έφυγε για την Αιγυ­ πτιακή Αλεξάνδρεια. Εκεί βρήκε πως η Ζυστίν, ο χαρακτήρας του μυθιστορήματος του ταίριαζε με την πόλη. Και οι δυο, η Ζυστίν και η Αλεξάν­ δρεια έχουν «μια δυνατή γεύση, χωρίς αληθινό χαρακτήρα», μια αίσθηση παράλυσης και εγ­ κλεισμού.18 Το σχέδιο της πόλης που είναι σχε­ διασμένο από τους κατοίκους της, τους σημα­ δεύει. Έτσι, σχέση πόλης και πολιτών είναι ερ­ μαφρόδιτη. Ο Ντάρελ δημιουργεί το δικό του Πάτερσον σαν τον Γ.Κ. Γουίλιαμς, καί τους δικούς του Δουβλινέζους σαν τον Τζόυς. Μόνο που οι Αλε­ ξανδρινοί δεν είναι «Έλληνες, Σύρϊοι ή Αιγύ­ πτιοι, αλλά νόθοι: ένα μείγμα».19 Το Αλεξανδρινό Κουαρτέτο είναι ένα Τζοϋσικό Bildungsroman - η ιστορία της ενηλικίωσης του Ντάρλεϋ, του βασικού χαρακτήρα στο έργο. Ο Ντάρλεϋ πρέπει ν’ αφήσει «την παράφορη, ανυπόφορη πόλη του έρωτα και της αισχρότη­ τας» και να ζήσει την ανεπιτήδευτη οντότητα ενός απομονωμένου Κυκλαδίτικου νησιού. Εκεί θα ξαναδημιουργήσει την Αλεξάνδρεια σε «με-*1

ταφορική γλώσσα που κρατά όσο και η πόλη».20 Το ελληνικό μπλε βασανίζει το Αλεξανδρινό κουαρτέτο· γίνεται «μεταλλικό μπλε από καρ­ μπόν των Αλεξανδρινών δρόμων» στο Μαουντόλιβ, «χούφτα από μπλε μέρες» και «τα μπλε μά­ τια της Κλέα και του Ναρόνζ» στην Κλέα. Η θεότητα του κουαρτέτου είναι ο Καβάφης και αντιπροσωπευτική φιγούρα της έρημης χώρας του. Εμφανίζεται ανιχνεύοντας οράματα μνή­ μης.22 Οι στίχοι του από το «Μακρυά»: «Μόλις θυ­ μούμαι πια τα μάτια / ήσαν θαρρώ, μαβιά... A ναι, μαβιά / ένα σαπφείρινο μαβί», γίνονται στην Κλέα «Τα υπέροχα μάτια, μπλε, ναι πιο μπλε κι από του ζαφειριού τη μεταλλική ματιά» από τον Ντάρλεϋ, Επιστρέφοντας στο διαμέρισμα, μό­ νος μετά από χρόνια, βλέπει τη φωτογραφία του με την Ελληνίδα και αθώα Μέλισσα. Το παιχνίδι της ξεχασμένης φωτογραφίας που προκαλεί μνή­ μη, των ξεχασμένων στίχων που προκαλούν πα­ ράφραση, μπλέκει τον Ντάρλεϋ σε μια παράφο­ ρη πραγματικότητα. Επικαλείται τη Μέλισσα όπως ακριβώς και ο Καβάφης επικαλείται τους καθρέπτες της μνήμης. Η Καβαφική, αίσθηση της απώλειας διαπλάθει θεματικά την τετραλογία και η ελληνική παρουσία στο κουαρτέτο παραμέ­ νει πηγή αλήθειας και αθωότητας. Σ’ όλο το έργο του Ντάρελ συναντάμε μια ενό­ τητα: τη σχέση του χώρου με το χρόνο, το ιστορι­ κό και μυθολογικό παρελθόν με το τοπίο, τη σχέ­ ση της λογοτεχνίας με το χώρο. Και πάνω απ’ όλα την Ελλάδα, «την καρδιά του Μεσογειακού πολιτισμού», όπως ο ίδιος την ονόμασε, και Πλατωνικό του δαίμονα. Και τη θάλασσα που διατηρεί μιαν ενότητα, μια σταθερότητα με τη ροή της. Εξαρτάται από μας το πόσο περιοριστι­ κά αντιμετωπίζουμε τις διακυμάνσεις της θάλασ­ σας. Και ακόμα το πόσο περιοριστικά αντιμετω­ πίζουμε τον Ντάρελ σαν εθνικό μας λογοτέχνη.

□

Σημειώσεις 1. George Seferis, Collected Poems 1924-1955, ed. Edmund Keeley and Philip Sherrard (London: Jonathan Cape, 1978), xiii.

2. Η ομιλία αυτή του Durrell στο Πανεπιστήμιο του Penn Sta­ te είναι αδημοσίευτη.

3. Lawrence Durrel, The Big Supposer, interview with Marc Alyn (New York: Grove Press, 1972), 91.

4. To ίδιο, 128.

5. Ύσσωπος -Hyssop στην αγγλική- είνομ αρωματικό και απλό φυτό, απαραίτητο για τελετουργικά ραντίσματα.

6. Lawrence Durrell, Greek Poems (London: Jupiter Recor­ dings, 1962), 2. Η μετάφραση και η επιλογή στίχων είναι δική μου.

7. The Big Supposer, 89.

8. Greek Poems, 8.

9. The Big Supposer, 125.

10. Lawrence Durrell. Prospero’s Cell. New York: E.P. Dutton, 1960. Εκδόθηκε μαζί με το Reflections ou a Marine Venus.

11.

12.

18.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

Blue Thirst. Santa Barbara: Capra Press, 1975. The Greek Islands. New York: The Viking Press, 1978.

The Big Supposer, 127.

Blue Thirst, 18.

Lawrence Durrell. CefalU or The Dark Labyrinth. New York: E.P. Dutton, 1962.

Sappho: A Play in Verse. London: Faber and Faber, 1960.

Ulysses Come Back. London: Turret Publishers, 1970.

Bitter Lemons. New York: E.P. Dutton, 1959.

To Alexandrian Quartet περιλαμβάνει: Justine New York: E.P. Dutton, 1957. Balthazar. New York: E.P. Dutton, 1958. Mountolive. New York: E.P. Dutton, 1959. Clea.

New York: E.P. Dutton, 1960.

Justine, 180.

Justine, 27.

Justine, 114.

Mountolive, 160· Clea, 13.

Balthazar, 156. Κ.Π. Καβάφη «Μακρυά» από τα Ποιήματα (1896-1918) (Αθήνα: Ίκαρος, 1963), 57. Την παράφραση του Καβαφι­ κού ποιήματος τη συναντούμε στην Justine, 125 και 81.

34/αψιερωμα ΠΟΙΗΣΗ του Merrill εστιάζεται, σχεδόν αποκλειστικά στον στενό κύκλο της προσω­ πικής μου εμπειρίας, αγνοώντας σε μεγάλο βαθ­ μό τις αναφορές σε ένα ευρύτερο κοινωνικό ή ιστορικό πλαίσιο.1 Γεγονότα της παιδικής ηλικίας, οδυνηρές οι­ κογενειακές καταστάσεις, ερωτικά πάθη, νευρώ­ σεις, συναισθηματικά αδιέξοδα είναι το βιωμα­ τικό υλικό, το οποίο, κατακερματισμένο από τις επιλογές της μνήμης και μεταπλασμένο κατά τα αυστηρότερα αισθητικά και γλωσσικά κριτήρια, τροφοδοτεί συνεχώς την ποίησή του, προσθέτον­ τας ένα έντονα αφηγηματικό στοιχείο στον βαθύ λυρισμό της. Το είδος αυτό της ποίησης αντιστρατεύεται φανερά τη γνωστή θέση του Eliot, στο «Tradition and the Individual Talent», για την πλήρη «εξά­ λειψη της προσωπικότήτας» του ποιητή από το έργο του. Εντούτοις, ο Merrill, όπως και οι κα­ λύτεροι από τους «εξομολογητικούς»2 ποιητές, απέδειξε πως «η προσωπικότητα, όταν χρησιμο­ ποιηθεί σωστά, μπορεί να είναι από τις πιο ισχυ­ ρές και αποτελεσματικές δυνάμεις σε ένα ποίη­ μα.»3 Το υλικό από το οποίο αντλεί η ποίηση του Mer­ rill περιλαμβάνει, κατά ένα σημαντικό μέρος, ε­ μπειρίες, με πρόσωπα και πράγματα ελληνικής καταγωγής· η συχνότητα με την οποία εμφανί­ ζονται σε διάφορα ποιήματα υποδηλώνει μια ιδιαίτερη σχέση με τον ελληνικό χώρο. Αν προσ­ παθήσουμε όμως να ορίσουμε αυτή τη σχέση μέ­ σα από τον ελλειπτικό τρόπο με τον οποίο γίνε­ ται αισθητή στα ποιήματά του -γιατί αυτό κυ­ ρίως ενδιαφέρει- θα συναντήσουμε μεγάλες δυ­ σκολίες. Πρόκειται για μια σχέση πολυεδρική που αντιστέκεται στους συνολικούς ορισμούς. Οι ρίζες της, όπως ήδη αναφέρθηκε, βρίσκονται σε βιώματα του ποιητή, τα οποία έρχονται και ξα­ νάρχονται στην επιφάνεια ή στο βάθος του έρ­ γου του, κάθε φορά σε νέους μετασχηματισμούς. Είναι σχέση ζωντανή διαρκώς εξελισσόμενη, σύμφυτη με τη συνεχιζόμενη πορεία της ποιητι­ κής δημιουργίας του Merrill. Μια πρώτη δυσκολία, η οποία δεν είναι άσχε­ τη με τις επιφυλάξεις που ενδεχομένως γεννά στο μελετητή ενός σύγχρονου ποιητή η έλλειψη της προοπτικής του χρόνου, προκύπτει από το εξής: τούτο έργο του Merrill είναι ακόμη ανολοκλήρω­ το, ενώ υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε μια καμπή καθοριστική για το μέλλον της ποίησής του. Συγκεκριμένα, η τε­ λευταία συλλογή, η τριλογία CLS, πέρα από το ότι είναι το δυσκολότερο έργο του, προδιαγρά­ φει μια νέα κατεύθυνση προς μία περισσότερο φιλοσοσφική και ερμηνευτική ποίηση, σε σχέση με την οποία η πρότερη δημιουργία του εμφανί­ ζεται ως απλή προετοιμασία. Μέσα λοιπόν σε αυτό το ρευστό πλαίσιο, και μέχρι να ολοκληρω-

Μάρα Γιάννη

Η Ελλάδα του

πρόσωπα και πράγματα

θεί ο κύκλος της δημιουργικής αναζήτησης του Merrill, κανένα συμπέρασμα (επομένως ούτε για το θέμα που μας απασχολεί εδώ) δεν μπορεί να είναι οριστικό. Οι ελληνικές αναφορές του Merrill απευθύνον­ ται σε συγκεκριμένα πρόσωπα και πράγματα, με τα οποία συνδέθηκε άμεσα κατά τα διάφορα τα­ ξίδια του στην Ελλάδα. Το γεγονός αυτό θέτει το γενικότερο πρόβλημα της προσέγγισης του ανα­ γνώστη σε αυτού του είδους την «προσωπική» ποίηση. Είναι φανερό πως είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, να διαχωριστεί η ποίηση του Merrill από τη ζωή του. Δημιουργείται η εντύ­ πωση πως ζωή και ποίηση αλληλοσυμπληρώνονται, πως η κατανόηση της μιας προϋποθέτει την άλλη. Από την πρώτη ώς την τελευταία συλλογή ο ποιητής επιχειρεί μια συνεχή ανασκόπηση της ζωής του, συνθέτοντας όπως σωστά ειπώθηκε, «ένα είδος ποιητικής αυτοβιογραφίας.»4 Κι εδώ ακριβώς εντοπίζεται η δυσκολία. Ο αναγνώστης βρίσκεται διαρκώς μετεωρισμέ­ νος στο κενό ανάμεσα σε δύο διαφορετικές και αγεφύρωτες πραγματικότητες της ζωής και της ποίησης- ανυψώντας πότε από τη μια και πότε

αφιερωμα/35

από την άλλη στην προσπάθεια για πληρέστερη κατανόηση. Η ανάγνωση της ποίησης του Merrill συνοδεύεται από την αίσθηση ότι κάθε στιγμή εί­ ναι κρίσιμη: Σε κάθε ποίημα ενεδρεύει ο κίνδυ­ νος να καταρρεύσει το διαχωριστικό της ισορρο­ πίας ανάμεσα στις δυο πραγματικότητες, με αποτέλεσμα τη σύγχυση. Κάτι τέτοιο θα ήταν ασυγχώρητο σφάλμα σύμφωνα με τα θεωρητικά δεδομένα της μοντέρνας αντίληψης για τη σχέση ζωή-ποίηση. Ο Merrill δοκίμασε στα έσχατα όρια την αντοχή αυτής της αντίληψης: «Life is fiction in disguise»», έγραψε κάποτε κρυπτικά δηλαδή, η ζωή είναι μια μάσκα πίσω από την οποία κρύβεται η πραγματικότητα της μυθοπλα­ σίας. Η τολμηρή συγχώνευση των όρων της πραγματικότητας που υποδηλώνει αυτή η φράση συμπυκνώνει επιγραμματικά όλη τη δυσκολία, αλλά και τη γοητεία που ενυπάρχει στο έργο του.

J L την ποίηση του Merrill η Ελλάδα υπάρχει ως απλός γεωγραφικός χώρος, σχεδόν απογυμνωμέ­ νη από ιδεολογικούς προσδιορισμούς που υπο­ δηλώνουν μια διανοητική σχέση με το χώρο.

«Την ημέρα που ανέβηκα στον Παρθενώνα / η ανθρωπιστική λαμπράδα του μ’ έκανε να σκεφτώ Και τι μ ’ αυτό;»5 έγραψε σε ένα από τα ποιήματά του. Αντίθετα με την πρακτική άλλων ποιητών του εικοστού αιώνα, ο Merrill δεν χρησιμοποιεί το παρελθόν της Ελλάδας για να αντλήσει σύμ­ βολα ή υλικό για τη μυθική μέθοδο. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις -ποιήματα με μυθολογικές αναφορές- αλλά αυτές είναι ελάχιστες και δεν βαραίνουν στο συνολικό σχήμα. Η Ελλάδα του Merrill είναι κυρίως ένα σύγχρονο σκηνικό. Εί­ ναι ο χώρος που πλαισιώνει την ποιητική κατα­ γραφή της εμπειρίας του γύρω από μια σειρά πρόσωπα, τα οποία με διαφορετικούς τρόπους και βαθμούς έντασης άγγιξαν τη ζωή του: Στράτος, Κλειώ, γιαγιά, Παναγιώτης, Κώστας Τυμπακιανάκης, Ουρανία, Μαρία Μητσοτάκη, Γιώργος Κοτζιάς, Μιμή και Βασίλης Βασιλικός, και άλλοι που δεν κατονομάζονται. Τα πρόσωπα, όπως παρουσιάζονται στα διά­ φορα ποιήματα, ενδιαφέρουν περισσότερο για τις προεκτάσεις της παρουσίας τους -τα συναι? σθήματα και τις σκέψεις που προβάλλει σε αυτά ο ποιητής, με αφορμή γεγονότα του παρελθό­

36/αψιερωμα ντος, τα οποία συνδέονται με την εμφάνιση τους. Η ατμόσφαιρα που τα περιβάλλει, ο άμεσος χώ­ ρος και τα αντικείμενα, υπάρχουν για τον ίδιο λόγο (το σπίτι της Αθήνας, ο Λυκαβηττός, η Αγία Σοφία, τα παγώνια του εθνικού κήπου, το κομπολόι). Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά: «Όταν δεν μου αρέσει το ποίημα που γράφω, παύω να ασχολούμαι με τον ανθρώπινο παρά­ γοντα. Προσέχω περσισσότερο το πλαίσιο -το δωμάτιο, τα αντικείμενα. Νομίζω ότι τα αντικεί­ μενα είναι πολύ ευαίσθητα κάτοπτρα.»6 Η προ­ τεραιότητα που αποδίδει ο ποιητής στη συμβολι­ κή ύπαρξη προσώπων και πραγμάτων αφορά, βέβαια, το σύνολό του έργου του, όχι μόνο τα «ελληνικά» του ποιήματα. Πρόσωπα και πράγματα λοιπόν, λειτουργούν υπαινικτικά στην ποίηση του Merrill: κατά κα­ νόνα, επισημαίνουν γεγονότα του παρελθόντος που σημάδεψαν την εσωτερική ζωή του. Και κα­ θώς τα περισσότερα από αυτά εμφανίζονται πε­ ριοδικά σε ποιήματα που ανήκουν σε διαφορετι­ κές συλλογές και χρονολογίες, η συμβολική αξία της παρουσίας τους επιδρά «συσσωρευτικά»7 στην ευαισθησία του αναγνώστη. ι

α προηγούμενα έχουν απόλυτη έφαρμογή στα «ελληνικά» ποιήματα. Αυτό είναι εύκολο να το διαπιστώσουμε, αν εξετάσουμε δειγματοληπτικά δύο ποιήματα διαφορετικών συλλογών, στα οποία εμφανίζονται τα ίδια πρόσωπα σε ένα κοινό χώρο: «Days of 1964» (Μέρες του 1964) και «After the Fire» (Μετά τη φωτιά). Και τα δύο συνδέονται άμεσα με τη θεματική της συλλο­ γής F.S., την οποία εγκλείουν σε περένθεση ως πρόλογος και επίλογος: είναι, αντίστοιχα, το τε­ λευταίο ποίημα της αμέσως προηγούμενης συλ­ λογής (N.D) και το πρώτο της επόμενης (Β.Ε.).

To F.S. ονομάστηκε «ελληνικό βιβλίο» γιατί πραγματεύεται, σχεδόν ολόκληρο, την εμπειρία του ποιητή στην Ελλάδα. Κεντρικός θεματικός άξονας είναι το πάθος του ποιητή για έναν Έ λ­ ληνα, τον Στράτο. Το βιβλίο παρακολουθεί την οδυνηρή πορεία της σχέσης προς τη φθορά. Το «Days of 1964» -αναφέρεται στις απαρχές και το «After the Fire» στο τέλος της σχέσης. Στο με καβαφικό τίτλο ποίημα «Days of 1964»x το ζήτημα που απασχολεί τον ποιητή -η αυταπά­ τη στον έρωτα- προβάλλεται στη φιγούρα της Κλειώς. Είναι καθαρίστρια στο σπίτι του ποιη­ τή, στην οδό Αθηναίων Εφήβων, χοντρή, πενη­ ντάρα και με αρθριτικά. Στα μάτια του ποιητή όμως, φαντάζει ως ένα είδος Αφροδίτης που επιβλέπει βουβά την ερωτική σχέση, που μόλις άρχισε να ξετυλίγεται στο χώρο αυτό. «Αναστε­ νάζοντας από αγάπη ή πόνο», καθαρίζει και τα­ κτοποιεί τα λουλούδια που φέρνει ο ποιητής από τις συχνές αναβάσεις του στον γειτονικό Λυκα­

βηττό, δείγμα της ερωτικής ευτυχίας στο σημείο αυτό. Εντούτοις στα μέσα του ποιήματος το σκη­ νικό αυτό γίνεται εφιαλτικό, καθώς η Κλειώ εμ­ φανίζεται καταμεσήμερο να ανηφορίζει την πλα­ γιά του λόφου φορώντας την άθλια μάσκα του αγοραίου έρωτα -το πρόσωπο βαμμένο «κάτα­ σπρο σαν κλόουν», το στόμα κατακόκκινο «σαν φύλλο ποϊνσέττιας», «καταβρόχθισέ με, πλήρωσέ με». Η φοβερή υποψία ότι ο έρωτας μπορεί να είναι αυτή η μάσκα της εξαθλίωσης έρχεται στην επιφάνεια («ήταν αυταπάτη ο έρωτας;») επισημαίνοντας το αδιέξοδο και τις ενοχές του ομοφυλικού πάθους. Παρόλα αυτά, το ποίημα τελειώ­ νει με την ηθελημένη αποδοχή της αυταπάτης. Στο προηγούμενο ποίημα η Κλειώ γίνεται έμ­ βλημα της ερωτικής σχέσης. Εμφανίζεται μετά, ύστερα από χρόνια, εντελώς αλλαγμένη στο «After the Fire», αφού όλα έχουν τελειώσει: «Πόσο αδύνατη, πόσο γερασμένη· / προσπαθεί να χαμογελάσει, χείλια παγωμένα σαν το μού­ χρωμα.» Αλλά και το σπίτι της Αθήνας έχει αλ­ λάξει: ύστερα από μια τυχαία φωτιά «τα παλιοκαιρίτικα χρώματα του τοίχου, καπνισμένο ροζ και ζεστό φθαρμένο ιβουάρ», ξαναβάφτηκαν με ένα «ήρεμο, λογικό, ψυχρό γκρι». Παρ’ όλα αυ­ τά οι αναμνήσεις παραμένουν ζεστές· το ίδιο και οι ενοχές, η γεύση της παρακμής που συνοδεύει τη νοσταλγία του ποιητή για την «απαγορευμέ­ νη» σχέση. Την πλευρά αυτή αντιπροσωπεύει η γιαγιά, μητέρα της Κλειώς, για την οποία υπήρ­ χε μόνο μια νύξη στο «Days of 1964». Η γιαγιά είναι ενενηντάχρονη, μπερδεύει το παρελθόν με το παρόν, και είναι διαρκώς «ζε­ στή». Γεμάτη έξαψη σκορπά τις στάχτες του πα­ ρελθόντος, ξεσκεπάζοντας το ύποπτο ερωτικό παρελθόν της Κλειώς και τη διαφθορά του εγγονού της Παναγιώτη (για τον οποίο επίσης υπήρ­ χε μια μικρή αναφορά στο προηγούμενο ποίη­ μα). Η παράλληλη σύνδεση με το παρελθόν του ποιητή γίνεται αυτόματα με την ξαφνική εμφάνι­ ση του Παναγιώτη, καρικατούρα του ομοφυλό­ φιλου εαυτού του ποιητή. Όλες οι επιστρώσεις του συμβολισμού, από την Κλειώ και το σπίτι των ημερών του 1964 έως τις μέρες μετά τη φω­ τιά, ενεργοποιούνται στη μορφή της γιαγιάς, η οποία ξαφνικά μετατρέπεται σε φιγούρα-κλειδί: στοιχειό του παρελθόντος-ενός «ένοχου» παρελ­ θόντος- έμβλημα της σβησμένης φλόγας του πά­ θους. Με την ανάγνωση των δύο ποιημάτων γίνεται φανερό πως η σημασία που αποδίδει ο ποιητής στα πρόσωπα και τα πράγματα ολοκληρώνεται μόνο ύστερα από επεξεργασία σε διαδοχικά ποιήματα, στη διάρκεια της οποίας φωτίζεται προοδευτικά η βαθύτερη συμβολική τους υπό­ σταση. Η εικόνα της γιαγιάς θα μπορούσε ακόμη να συμπληρωθεί με μια μεταγενέστερη εμφάνισή της στο «Chimes for Yahya» (Καμπάνες για τη

αφιερωμα/37 γιαγιά), της συλλογής D.C.: εδώ η μορφή της συ­ σχετίζεται με το όπιο-λήθη και με τις χριστου­ γεννιάτικες καμπάνες της Αθήνας, χαρακτηρί­ ζοντας την περίοδο του ποιητή κατά την οποία, ήρεμος και απαλλαγμένος από πάθη, μπορεί να θυμάται το παρελθόν έχοντας κλείσει ειρήνη με τον εαυτό του. Ακόμη περισσότερα θα μπορού­ σαν να λεχθούν για την παρουσία της Κλειώς στην τελευταία συλλογή, καθώς και για τις συ­ χνές εμφανίσεις του Στράτου σε διάφορες συλλο­ γές όμως η εξέταση θα ξέφευγε από τους δειγμα­ τοληπτικούς περιορισμούς της.

■Υπάρχουν, βέβαια, και εξαιρέσεις: δυο ποιή­ ματα, στα οποία τα πρόσωπα εμφανίζονται ως ολοκληρωμένοι τύποι, χωρίς ιδιαίτερη προσπά­ θεια να τονιστούν οι συμβολικές τους προεκτά­ σεις. Και τα δυο ανήκουν στη συλλογή F.S. Στο πρώτο, με τίτλο «Kostas Tympakianakis», δια­ γράφεται, με μεγάλη διεισδυτικότητα και αίσθη­ ση χιούμορ, το πορτρέτο ενός σύγχρονου νεαρού Έλληνα. Είναι δραματικός μονόλογος και συγ­ χρόνως το μοναδικό ποίημα του Merrill , στο οποίο ο ίδιος εξαφανίζεται εντελώς για να εκ­ φραστεί ελεύθερα ο ήρωάς του: σε γλώσσα που μιμείται τον τρόπο που μιλάει αγγλικά ένας Έ λ­ ληνας, ο Κώστας παρασύρεται σε εξομολογήσεις που τον χρωματίζουν βίαιο, αφελή, περήφανο και εγωπαθή. Θα μπορούσαμε ίσως να συμπλη­ ρώσουμε την εικόνα που έχει ο Merrill, για έναν ορισμένο τουλάχιστο τύπο νεοέλληνα, και από την εξής περιγραφή από το «Thousand and One Night»: «ήξερα τον τύπο:/υπερόπτης, αρσενικός, φωνακλάς, άπλυτος, ορθόδοξος.» Ελάχιστα κο­ λακευτική είναι και η εικόνα του Στράτου στο ποίημα «Stratos in Plaster» (Ο Στράτος στο γύ­ ψο) της συλλογής Β.Ε.: «εξαίρετος Αθηναίος, / η γυναίκα του μαθαίνει την υποταγή από χτύπημα σε χτύπημα.»

1§ ο δεύτερο ποίημα, «Words for Maria» (Λόγια για τη Μαρία), αποθανατίζει τη φίλη του ποιητή Μαρία Μητσοτάκη (1907-1974), τη μόνη ίσως γυ­ ναίκα που αγάπησε στη ζωή του με ανεξάντλητη αφοσίωση. Εκκεντρική, μυστηριώδης, κοσμοπολίτισσα, με άφθαστη θεατρικότητα στις εκφρά­ σεις, ντυμένη ολόμαυρα χωρίς κοσμήματα, η Μαρία παρουσιάζεται στο ποίημα αυτό ως «η μούσα των ασυνήθιστων ημερών» του ποιητή. Κι εκείνη, ανταποδίδοντας, τον αποκαλεί τρυφερά «L’ Enfant.» Όμως, τι ακριβώς εσήμαινε για τον ποιητή η Μαρία αποκαλύπτεται πολύ αργότερα, όταν, νεκρή ήδη, εμφανίζεται ως μια από τις κεντρικές φιγούρες στην τελευταία συλλογή, C.L.S.: «η Αθήνα θα είναι ανιαρότερη πόλη χω­ ρίς αυτήν.» Στο βιβλίο αυτό η Μαρία και η σκιά του W.H. Auden αποτελούν ένα ιδεατό υποκα­ τάστατο μητέρας / πατέρα -όπως έδειξε η κριτι­

κή-9 αναλαμβάνοντας να καθοδηγήσουν τον ποιητή στις νέες αναζητήσεις του: στο παράξενο αυτό βιβλίο των πεντακοσίων σελίδων, ο ποιη­ τής επιχειρεί μια καινούρια ανασκόπηση της εμ­ πειρίας του, με πρωταγωνιστές τα πρόσωπα που αγάπησε, και σημείο αναφοράς, αυτή τη φορά, όχι τη γήινη, αλλά μια μυθολογική πραγματικό­ τητα, που κατασκεύασε ο ίδιος (με τη βοήθεια του φίλου του David Jackson), χρησιμοποιώντας υλικά από μεταφυσικούς χώρους. ^ ντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα άλλο, μεγάλο ποίημα, το οποίο αναφέρεται στα Γιάννενα. Μια από τις σπάνιες φορές που ο ποιητής έστρεψε την προσοχή του στο ιστορικό παρελθόν της Ελλάδας, είχε ως αποτέλεσμα ένα από τα καλύτερα ποιήματά του: «Yannina», στη συλλογή D.C. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το κατεξοχήν ποίημα ποιητικής του Merrill, το οποίο, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, επιβε­ βαιώνει τη μαθητεία του στον Προυστ. Οι χαρα­ κτηριστικοί ελιγμοί ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν, που συναντάμε σε άλλα ποιήματα, με σκοπό να φωτιστούν συγκεκριμένες πτυχές της ζωής του ποιητή, εδώ έχουν και άλλο σκοπό: δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο όλα τα στοιχεία της εμπειρίας, ακόμη και τα πιο οδυνηρά, κατα­ σταλάζουν στο χωνευτήρι του χρόνου και με­ ταλλάζουν με την επέμβαση της μνήμης σε λυ­ τρωτική έκφραση τέχνης. Ολόκληρο το ποίημα είναι μια εκτεταμένη με­ ταφορά για τη διπλή όψη της πραγματικότητας, όπως αυτή αντιδιαστέλλεται ανάμεσα στην ιστο­ ρία και στο μύθο, στα γεγονότα και στην ερμη­ νεία τους μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Τα Γιάννενα με το θρύλο του Αλή-πασά και τις δύο γυναίκες, τη Βασιλική και τη Φροσύνη, γίνονται πόλη-σύμβολο, το μεταίχμιο όπου η ιστορία συνυφαίνεται με το μύθο.

θ_ »λες οι λεπτομέρειες της περιγραφής υποβάλ­ λουν την αίσθηση της διπλής πραγματικότητας. Σε μια ατμόσφαιρα ονειρική, ο ποιητής και ένας άγνωστος σύντροφος περιφέρονται κοντά στη λί­ μνη, προσπερνώντας μέσα στην ομίχλη την τέντα ενός «μάγου» και το «θέατρο σκιών». Η αφήγη­ ση του θρύλου αρχίζει με αφορμή μια τουριστική κάρτα: Λ α ι στο σκούρο γκρίζο νερό κοιμάται μια που είπε όχι στον Αλή: περίπτερα σ’ όλη την πόλη πουλάν αυτή την κάρτα, «Ο πνιγμός της. κυρά-Φροσύνης», δεμένα χέρια, τ ’ ασπράδια των ματιών σα σβώλοι ναφθαλίνης, κάτω απ’ τ’ ολόγιομο φεγγάρι του λάγνου Αλή

38/αψιερωμα και τελειώνει με μια καταλέξη μετάφραση του γνωστού δίστιχου (χίλια καντάρια ζάχαρη...), το οποίο αποκρυσταλλώνει όλη τη λαϊκή συμπάθεια για τον άδικο χαμό της ηρωίδας. Όμως πα­ ράλληλα με το μύθο, ο ποιητής φροντίζει να αποκαταστήσει και την αλήθεια της ιστορίας, παραπέμποντας -σε δύο υποσημειώσεις- στην αλληλογραφία του Byron και στο βιβλίο του Ρΐοmer.10 Σύμφωνα με αυτά τα δεδομένα η κυράΦροσύνη δεν ήταν η Χριστιανή μάρτυς που ο Αλής έπνιξε επειδή του αντιστάθηκε, αλλά μια άπιστη σύζυγος που τιμωρήθηκε επειδή κοιμό­ ταν με το γιο του τυράννου. Ο πνιγμός της Φροσύνης δεν ήταν λοιπόν πα­ ρά μια «φυσαλλίδα» στην επιφάνεια της λίμνης· εντούτοις, ο ποιητής δηλώνει καθαρά, μέσα στο ποίημα πως προτιμάει την «αλήθεια» του μύθου από την ιστορία. Και αφήνεται να παρασυρθεί από τη γοητεία του μύθου σε περίεργες ταυτίσεις (του Αλή με τον πατέρα του, του Byron με τον εαυτό του, της Φροσύνης και της Βασιλικής με την παρθενική και ερωτική εκδοχή της γυναίκας, αντίστοιχα), βαθαίνοντας τις μεταφορές και επεκτείνοντας τη σημασία του ποιήματος σε πολλα­ πλά επίπεδα. Το ποίημα τελειώνει με μια σιωπη­ λή αναφορά στον Προυστ: ο ποιητής καθισμένος στο γραφείο του, βδομάδες ύστερα από την επί­ σκεψη στα Γιάννενα, μεταφράζει τις εντυπώσεις και τα γεγονότα που έζησε σε ποίηση, γράφο­ ντας το ποίημα «Yannina.»1 ^ ^ ε αφετηρία την τέταρτη ποιητική συλλογή, οι ελληνικές αναφορές του Merrill παρουσιάζο­ νται διάσπαρτες, με σταθερή συχνότητα, στα υπόλοιπα τέσσερα βιβλία του, με εξαίρεση το F.S., το οποίο είναι σχεδόν ολόκληρο αφιερωμέ­ νο στα βιώματά του στην Ελλάδα. Ύστερα από τη δειγματοληπτική εξέταση των ποιημάτων που προηγήθηκε -και με όλες τις επιφυλάξεις που εκφράστηκαν στην αρχή- μπορούμε να προχω­ ρήσουμε, αν όχι σε οριστικά συμπεράσματα, τουλάχιστον σε επιμέρους παρατηρήσεις. Η σχέση με τον ελληνικό χώρο, την οποία υπο­ δηλώνει η ποίηση του Merrill, είναι βιωματική και εκφράζεται κυρίως μέσα από αναφορές σε σύγχρονα πρόσωπα, χώρους και αντικείμενα που συνδέονται, άμεσα ή έμμεσα με βαθιά προ­ σωπικές πτυχές της ζωής του ποιητή. Οι παρου­ σίες αυτές λειτουργούν μεταφορικά- οι περιοδι­ κές εμφανίσεις τους σε διάφορα ποιήματα απαι­ τούν, για μια συνολική εκτίμηση της συμβολικής τους υπόστασης, ένα είδος οριζόντιας και κάθε­ της ανάγνωσης. Επιπλέον, η πορεία που διαγράφουν οι ανα­ φορές αυτές κατά μήκος του έργου -η οποία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πορεία ωρίμανσης της ελληνικής εμπειρίας του Merrill- χαρακτηρίζεται από διαρκή αλλαγή και εξέλιξη, στα «ελληνικά»

ποιήματα των N.D. και F.S., η οπτική γωνία κα­ θορίζεται από την ένταση του ερωτικού πάθους για τον Στράτο. Ό πω ς στο ποίημα «Το my Greek» (Στα Ελληνικά μου), όπου το εγχείρημα του ποιητή να μάθει ελληνικά συνδέεται με το μεθυστικό συναίσθημα της εσωτερικής απελευθέ­ ρωσης, που του χαρίζει η ερωτική του σχέση στην Ελλάδα. Αντίθετα, μια νέα φάση αρχίζει να διαγράφε­ ται με το τελευταίο ποίημα της ομάδας αυτής, στο οποίο καταγράφεται το τέλος της σχέσης: με τίτλο που σχολιάζει ειρωνικά το γνωστό ποίημα του Yeats, το «Flying from Byzantium» (Φεύγο­ ντας απ’ το Βυζάντιο), παρουσιάζει τον ερχομό του ποιητή στην Ελλάδα ως μια φυγή από τον εαυτό του- αλλά φυγή μάταιη αφού δεν κατάφερε να απαλλαγεί από τα κρυφά του τραύματα. Ολόκληρη η επόμενη συλλογή (Β.Ε.) περιέχει ποιήματα μεταβατικού χαρακτήρα, όπου η τυ­ ραννική κυριαρχία του παρελθόντος ματαιώνει κάθε απόπειρα εξισορρόπησης, μεταφέροντας την οδύνη στο παρόν -χαρακτηριστικό δείγμα από τα «ελληνικά» ποιήματα, το «After the Fi­ re». ^ τη συνέχεια της πορείας, τα «ελληνικά» ποιή­ ματα της συλλογής D.C. προβάλλουν ένα εντε­ λώς διαφορετικό είδος εμπειρίας: υπακούοντας στο γενικότερο κλίμα της συλλογής, ποιήματα όπως το «Chimes for Yahya» και «Yannina», το­ ποθετούν τον ποιητή σε μια νέα σχέση εναρμόνι­ σης και φιλίας με τα πρόσωπα και τα πράγματα που γνώρισε στην Ελλάδα και, συνεπώς, με τον εαυτό του. Η σχέση αυτή μεταφέρεται ένα βήμα πιο πέρα με την τελευταία συλλογή C.L.S.: Το σπίτι της Αθήνας, εκείνο των ημερών του 1964 και της φωτιάς, μεταβάλλεται εδώ σε ναό της ποίησης. Πέρα από το ότι ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου γράφτηκε εκεί, το σπίτι αναφέρεται πολ­ λές φορές μέσα στο έργο, παράλληλα με ένα ποίημα-αφιέρωμα: «The House of Athens». Σε αυτό το βιβλίο ένα παράθυρο ανοιχτό στην έμ­ πνευση, από όπου μπαινοβγαίνουν ελεύθερα όλοι οι νεκροί, όσοι έπαιξαν κάποιο ρόλο στη ζωή και την ποίηση του Merrill (ανάμεσά τους η Κλειώ, ο Στράτος, η Ουρανία, η Μαρία, ο Γιώρ­ γος Κοτζιάς, η Μιμή και ο Βασίλης Βασιλικός). Η πορεία που διαγράφουν αυτές οι αναφορές ανάμεσα στην τέταρτη και στην τελευταία συλ­ λογή, δείχνει πως η σχέση με τα ελληνικά πρό­ σωπα και πράγματα η οποία υποδηλώνεται, αλ­ λάζει διαρκώς μορφή καθώς παρακολουθεί την εσωτερική θερμοκρασία του ποιητή -παράγο­ ντας, άλλωστε, καθοριστικός και για τον γενικό­ τερο τόνο κάθε συλλογής. Είναι, δηλαδή, μια σχέση που εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της ποιητικής του Merrill, όπου τα πρόσωπα, κατά κανόνα, μεταμορφώνωνται σε dramatis personae, και ο χώρος σε σκηνικό στην παράσταση του

αφιερωμα/39 εσωτερικού του δράματος. Αυτή η δραματοποιημένη, και, συνεπώς, «απρόσωπη παρουσίαση έν­ τονα προσωπικών στοιχείων»1· τοποθετεί την ποίηση του Merrill σε ένα ανώτερο επίπεδο, απαλλάσοντάς τον από τη μορφή της αυτοεξομο­ λόγησης. Εντούτοις, η ιδιαιτερότητα της ελληνικής ε­ μπειρίας του Merrill μπορεί να αναξητηθεί στη σημασία της έκτασης που κατέχει στο σύνολο του έργου του. Η ποίησή του κινείται γύρω από συγκεκριμένα γεωγραφικά σημεία -Ελβετία, Νέο Μεξικό, Νέα Υόρκη, Στόνιγκτον στο Κοννέκτικατ, Αθήνα. Συγκριτικά τα βιώματα της Αθήνας καταλαμβάνουν τη μεγαλύτερη έκταση, επισημαίνοντας έτσι και την ουσιαστική σημασία τους στο σύνολο των εμπειριών του ποιητή. Τελικά «Το σπίτι της Αθήνας» δεν είναι απλά ένας χώ­ ρος διαμονής του ποιητή στην Ελλάδα, αλλά ένα, ίσως το σπουδαιότερο, στίγμα συγκίνησης στην ποίησή του.

___

□

Σημειώσεις 1. James Merrill (Τζαιημς Μέριλ), γεν. 1962. Το ποιητικό έρ­ γο του περιλαμβάνεται στις συλλογές: 1. First Poems (Πρώτα ποιήματα) 1951, The Country o f a Thousand years of Peace (Η χώρα των χιλίων ετών ειρήνης) 1959, 3. Water Street (Οδός Νερού) 1966, 5. The Fire Screen (To παραπέ­ τασμα της φωτιάς) 1969, 6. Braving the Elements (Πα­ λεύοντας με τα στοιχεία) 1972, 7. Divine Comedies (Θείες Κωμωδίες) 1976, 8. The Changing light at Sandover (To φως που αλλάζει στο Σαντόβερ) 1982. Έγραψε επίσης δύο μυθιστορήματα και δύο θεατρικά. (Οι συλλογές που εμφα­ νίζονται στο κείμενο αναφέρονται με συντομογραφίες όπως 4. N.D., 5. N.D., 6. Β.Ε., 7. D.C., 8. C.L.S.j.

2. Η ομάδα των «εξομολογητικών» (confessional) ποιητών περιλαμβάνει τους Robert Lowell, Sylvia Plath, John Ber­ ryman , Allen Grinsberg, Theodore Roethke, Anne Sexton σύμφωνα με το βιβλίο του Μ. L. Rosenthal, The NewPoets (New York, Oxford University Press, 1967).3. Judith Moffet, James Merrill (New York, Columbia Univer­ sity Press, 1984), σελ. 38.

4. David Kalstone, Five Temperaments (New York, Oxford Univ. Press, 1977), σελ. 79.

5. «Α Thousand and One Nights» (Χίλιες και μία νύχτες) από τη συλλογή N.D. [Η μετάφραση όλων των αγγλικών κειμέ­ νων είναι δική μου. Οι ποιητικές συλλογές που χρησιμο­ ποίησα ανήκουν όλες στις εκδόσεις Atheneum της Νέας Υόρκης], 6. «An Interview with James Merrill», Shenadoah XIX (Sum­ mer 1968), σελ. 9. Αναφέρεται στον Kalstone, σελ. 86.

7. Βλέπε, Kalstone, σελ. 82.

8. Ο θαυμασμός του Merrill με τον Καβάφη δεν εκφράζεται μόνο με τη μίμηση τίτλου καβαφικών ποιημάτων: εκτός από τις μεταφράσεις που έκανε ο ίδιος δημοσίευσε και ένα άρθρο (Marvelous Poet, New York Review o f Books, 22, 1915, σελ. 12-17), με την ευκαιρία της αγγλόφωνης έκδο­ σης των καβαφικών ποιημάτων, με μεταφραστές τους Keeley-Sherrard, επιμέλεια Σαββίδη.

9. Helen Vendler, Part o f Nature (Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1980), σελ. 225. ' 10. William Plomer, The Diamond o f Jannina. Αναφέρεται στη Moffett, σελ. 139.

11. Για μια λεπτομερέστερη ανάλυση του ποιήματος, ιδιαίτερα του τρόπου που λειτουργεί η σχέση μνήμη-χρόνος, βλέπε Moffett, σελ. 138-49.

12. Rosenthal, σελ. 40.

40/αψιερωμα

Έφη Α. Λαμπαδαρίδου

------------------- . P A T R I C K

W H IT E

jE v a g αυστραλός Ο δυσσέας^ Ι Ι π ά ρ χ ο υ ν αρκετές ενδείξεις από τον ίδιο τον Πάτρικ Γουάιτ, τον Αυστραλό νομπελίστα στη λογοτεχνία (1973), ότι θεωρεί τα μυθιστορήματα που έγραψε στην περίδο 1941-1979 σαν το «έργο της τέχνης» το υ.1 Πραγματικά, τα εννιά μυθιστορήματα αποτελούν αλληλένδετα στάδια μιας πορείας σύγκρουσης-αλληλοεπίδρασης-ένωσης των δύο αντιθέτων/διδύμων, του αρσενικού και του θηλυκού. Επίσης φαίνεται από το αυτοβιογραφικό του έργο Ψεγάδια στον καθρέφτη (1981), ότι και ο ίδιος έκανε την ίδια πορεία ολοκλήρωσης σαν άτομο και σχημάτισε το ποιητικό του όραμα μετά τη γνωριμία του με τον Έ λληνα σύντροφο της ζωής του, Μανώλη Λάσκαρη, και με τη «διχοτομία της Ελλάδας» στα χρόνια 1941-1945. Ά λλω στε, η ολότητά του φαίνεται στη διάταξη των έργων του πάνω στον κύκλο που περικλείει το τετράγωνο, σύμβολο της ολότητας του σύμπαντος, όπου η αρσενική αρχή ή η ενέργεια, δηλαδή το τετράγωνο, ενυπάρχει στη'θηλυκή αρχή ή στην ύλη, δηλαδή τον κύκλο.2

αφιερωμα/41 Ε πλαίσιο το αυστραλιανό τοπίο και με το σκηνικό ελληνικών μύθων, ο Γουάιτ δη­ μιουργεί τους χαρακτήρες του πάνω σε αρχετυπικές σχέσεις στην πλοκή των έργων του, που αντανακλά τη ζωή σε δύο ταξίδια. Το άτομο ολοκληρώνει την επίγνωσή του πάνω στο κυκλι­ κό μοτίβο του Γιουνγκιανού ταξιδιού της ολο­ κλήρωσης, το οποίο αντιστοιχεί απόλυτα, θεμα­ τικά και τακτικά, με το μυθολογικό ταξίδι του Οδυσσέα στα δύο αντίθετα Ομηρικά έπη, που αρχίζει και τελειώνει στην Ιθάκη. Σαν την πραγ­ ματικότητα στη ζωή και στην ψυχή, το έργο του Γουάιτ κινείται σε δύο διαφορετικές διευθύνσεις πάνω στον κύκλο:3 τη διάσπαση της αρχικής ολότητας του ατόμου και την ανοδική πορεία της διάνοιας έως τον κολοφώνα της στο τέλος του πρώτου ημικυκλίου και την κάθοδό της σαν τον Οδυσσέα, Διόνυσο, και τον Γιουνγκιανό ήρωα στον ασυνείδητο κόσμο του βασιλείου της Περσεφόνης που χαρίζει την αναγέννηση στην ολό­ τητα.4 Στις ρίζες της ψυχής και της ελληνικής φυλής -που είναι οι ρίζες και του Δυτικού πολι­ τισμού- βρίσκεται η αθάνατη Μεγάλη Μητέρα που διώχτηκε μαζί με τη φαντασία των μύθων από τον θνητό γιο της, το πνεύμα. Μονάχα μαζί της ο γιος δημιουργεί, γιατί κανένα από τα έργα του ανθρώπου στο άτομο, στην κοινωνία και τέ­ χνη ή θρησκεία δεν έχει αιώνια αξία, αν δεν ακολουθεί την ένταξη του αρσενικού μέσα στο θηλυκό, πάνω στο υπόδειγμα της ζωής στο σύμπαν. Στις ρίζες του Δυτικού πολιτισμού ο Γουάιτ ανακαλύπτει το ολοκληρωμένο άτομο στην Ελ­ λάδα, που ο Γιουνγκ ορίζει σαν αυτό που γνωρί­ ζει το ασυνείδητο όπως και το συνειδητό του,5 και ο Όμηρος παρουσιάζει σαν τον σοφό Οδυσ­ σέα μέσα στα δύο έπη του. Ο Γουάιτ το προσδιο­ ρίζει σαν αυτό που γνωρίζει τα κτηνώδη ένστι­ κτα της προέλευσής του τα οποία κρύβει στα μύ­ χια της ψυχής αλλά και τη θεότητα του Δημιουρ­ γού. Η έννοια της Μεγάλης Μητέρας με τον Γιο στη μήτρα της ήταν προσωποποίηση του Χώρου, Τόπου, και Ύλης, της θηλυκής αρχής που γεννά και ξαναδέχεται νεκρή την αρσενική αρχή, δηλ. το πνεύμα. Σαν τη μητέρα-γη που δίνει ζωή στο διγενές πνεύμα της βλάστησης την άνοιξη και το ξαναπαίρνει νεκρό σαν τον σπόρο το φθινόπω­ ρο. Η ίδια έννοια κατοπτρίζει, ακόμα, την ενό­ τητα του θνητού γιου, του ανθρώπου, με την αθάνατη μητέρα, το σύμπαν που ανανεώνεται σε αναρίθμητους κύκλους ζωής στον Χρόνο από την ανακύκλωση νεκρής ύλης. Ο Γουάιτ τοποθε­ τεί την «πρωταρχική εμπειρία», δηλαδή το χωρι­ σμό του ανθρώπου από τον Κόσμο με τη διαφο­ ροποίηση του υποκειμένου από το αντικείμενο,7 στην αρχή του κύκλου, σαν τον χωρισμό του Οδυσσέα από την Πηνελόπη. Και ο γυρισμός στην Ιθάκη μετά το κυκλικό ταξίδι, συμβολίζει

Μ

την ένωση υποκειμένου και αντικειμένου, σαν το ξανασμίξιμο της μητέρας με το παιδί της.8 ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ στην Ιθάκη συμβολίζει ότι ο Οδυσσέας βρήκε την Πηνελόπη στην ψυχή του με τη γνωριμία της προελληνικής ΤριπλήςΘεάς Σελήνης στις τρεις Νύμφες, Κίρκη, Καλυ­ ψώ, και Ναυσικά.9 Και ο Γιουνγκ ισχυρίζεται πως για να ολοκληρωθεί ο άνθρωπος πρέπει να ανασυντάξει τις ψυχικές του δυνάμεις γύρω από ένα νέο πυρήνα στο δεύτερο μισό μέρος της ζωής του ώστε, σαν το υποκείμενο, να αποχωριστεί από τον Κόσμο ή την εικόνα της μητέρας στην ψυχή, για να δημιουργήσει μια νέα σχέση μαζί της, όχι εξάρτησης αλλά ελεύθερης επικοινωνίας συνειδητού κα ασυνειδήτου.10 Τον αποχωρισμό του ανθρώπου από τον Κόσμο τοποθετεί ο Γου­ άιτ στο ιστορικό πέρασμα από τη μητριαρχία στην πατριαρχία. Η πρώτη αλλαγή έγινε στην Ανατολική Μεσόγειο στην αρχή της 2ης Χιλιετη­ ρίδας π.Χ., όταν πατριαρχικές φυλές Αρίων από την Ινδία κατέκτησαν την Ασσυρία, Βαβυλωνία, Φοινίκη, Παλαιστίνη, τα νησιά του Αιγαίου και την Ελλάδα. Την ίδια τύχη είχε και η Ευρώπη που κατακτήθηκε από Ά ριους της Ρωσίας. Με­ τά από μία εποχή συνύπαρξης με τους ιθαγενείς πληθυσμούς, σιγά-σιγά εξοστράκισαν τη μητέραθεά και τη γυναίκα από τη θέση ισχύος. Στην Παλαιστίνη οι θεές εξαλείφτηκαν τε­ λείως11 και η πατριαρχία βρήκε την έκφρασή της στη θρησκεία του τιμωρού Πατέρα-Θεού, Ιεχω­ βά, και αργότερα στο Χριστιανισμό που συνδύα­ σε ιουδαϊκά στοιχεία με ειδωλολατρικά της πα­ λαιστινιακής θρησκείας της φύσης. Στην Ελλά-

Η

42/αφιερωμα δα, όμως, η λατρεία της Μητέρας-θεάς διατηρή­ θηκε στα Μυστήρια που εξακολούθησαν ακόμα και στους χριστιανικούς χρόνους, παράλληλα με την θρησκεία των Ολυμπίων.12 Σαν αποτέλεσμα, το άτομο ολοκληρώθηκε δύο φορές στην Ελλά­ δα, μία φορά στο τέλος της Ηρωικής Εποχής, όπως φαίνεται στα δύο αντίθετα Ομηρικά έπη, κι άλλη μία φορά στην έννοια του Απόλλωνα και Διόνυσου, που συμβολίζει την ισορροπία ψυχι­ κών δυνάμεων στην Κλασική Ελλάδα. Ο Γουάιτ είναι ο πρώτος που διακρίνει την αποδιωγμένη θεά πίσω από τη μάσκα του διγενή Διόνυσου, κατά την πατριαρχία. Κι ακόμα, είναι ο πρώτος που ταύτισε το ταξίδι της Οδύσσειας, όπως το εξηγεί ο Κάμπελ,13 με το Γιουνγκιανό ταξίδι της ολοκλήρωσης. Πάνώ στην έννοια του Χώρου και Χρόνου που δίνει ο ηλιακός κύκλος ζωής, ο Γουάιτ τοποθετεί στην αρχή του πάνω ημικύκλιου το έργο Η ιστο­ ρία της θείας (1946), και παρουσιάζει τον καλλι­ τέχνη πίσω από την αντρο-γυναίκεια φύση της Θεοδώρας. Η ηρωίδα συμβολίζει τα αντίθετα της ψυχής αλλά και τη δυνατότητα ολοκλήρω­ σης. Σε μια αριστουργηματική σκηνή η Θεοδώρα «γονιμοποιείται» πνευματικά από τη μουσική του μεγάλου Έλληνα καλλιτέχνη Μωραίτη, που εκφράζει τη σύγκρουση και ένωση των αντίθε­ των σε θαυμάσια αρμονία. Τα ταξίδια της Οδύσ­ σειας και της ολοκλήρωσης παρουσιάζονται σαν αναζήτηση αυτογνωσίας. Η Θεοδώρα συμφιλιώ­ νει τις αρνητικές με τις θετικές δυνάμεις της ψυ­ χής, βρίσκει την Άνιμα στη νεαρή Κατίνα Παύ­ λου, αλλά διακόπτει το γυρισμό της στην Αυ­ στραλία.

Στο τελευταίο μυθιστόρημα, Η ερωτική ιστο­ ρία τον Twyborn (1979), ο Γουάιτ μας οδηγεί να τον δούμε ολοκληρωμένο, σαν τον ξαναγεννημένο (Twice-Born) Διόνυσο, στο συμβολικό ερμα­ φρόδιτο Ευδοξία/Έντυ/Ήντιθ, από τον καιρό που η Θεοδώρα διέκοψε το ταξίδι του γυρισμού. Τα δύο ταξίδια δραματοποιούνται διαφορετικά, αλλά με τρόπο που να συνδέονται με όλα τα έρ­ γα. Τα ενδιάμεσα επτά έργα συμβολίζουν τα επτά στάδια μύησης της αρσενικής διάνοιας στη θηλυκή φαντασία, του θεού στη θεά, του Οδυσσέα στην Πηνελόπη, και του συνειδητού στο ασυνείδητο, απ’ όπου βγαίνει το Θείο Ερμαφρό­ διτο στην αρχή κάθε μύθου της Δημιουργίας. Στο δεύτερο έργο, Το δέντρο του ανθρώπου (1956), η ολότητα της Θεοδώρας έχει διασπαστεί στην πατριαρχική κοινωνία στα γένη που ενσαρ­ κώνονται από τους Ολύμπιους, Δία και Ήρα. Η ζωή των γεωργών, των Πάρκερ, αναπλάθει την παιδική ηλικία του προϊστορικού Έλληνα αλλά και Αυστραλού γεωργού. Μέσα από τις αντίθε­ τες τροχιές της ζωής τους, ο Σταν ζωντανεύει τη γέννηση της διάνοιας ή του Εγώ και η Έιμυ την αρχή του θανάτου της Σκιάς ή της φαντασίας. Η δημιουργία τους στα παιδιά που κάνουν είναι ψεύτικη και ασήμαντη, αλλά γίνονται το δέντρο της Δύσης, η Έιμυ στις ρίζες και ο Σταν στον κορμό και τα φύλλα. ^ ί Τ Ο τρίτο μυθιστόρημα, Ο Βος (1957), το ανώριμο, κομπαστικό Εγώ στο πρόσωπο του Γερμανού Βος/Ορφέα ξεκινά με μια ομάδα από ανειδίκευτους να κατακτήσει την έρημη ενδοχώρα της Αυστραλίας. Οι «Ορφικοί» ενώνονται α­ ναγκαστικά με τον Τζάντ/Διόνυσο και τους «Διονυσιακούς». Η σύγκρουση των αντιθέτων μυθολογιών φαίνεται στην αντιζηλία του υπερο­ πτικού Βος και του ταπεινού Τζαντ. Η εξερεύνη­ ση είναι μία γνωριμία με την ψυχική χώρα στα αντίθετα, άγρια φύση και πολιτισμένο τοπίο. Η διάνοια του Βος είναι τέλεια απομακρυσμένη από τη φαντασία, προσωποποιημένη από την πνευματική «σύζυγό» του, Δώρα. Η επαφή των δύο ομάδων όμως, ξυπνά το συναίσθημα στους Ορφικούς και κάνει τους Διονυσιακούς πιο εγ­ κεφαλικούς. Όλοι πεθαίνουν εκτός από τον Τζαντ, αλλά το πνεύμα συνειδητοποιεί ταπεινω­ μένο το πεπερασμένο της σάρκας που το περι­ κλείει και αδυνατεί να ακολουθήσει τα φιλόδοξα πετάγματά του. Η θρησκεία σαν πνευματικό δημιούργημα δε­ σπόζει στο έργο Οι επιβάτες τον άρματος (1961). Οι τέσσερις απόκληροι της κοινωνίας ενσαρκώ­ νουν τις λειτουργίες της ψυχής. Διάφοροι ταυτισμοί μητριαρχικών και πατριαρχικών θεοτήτων αποδείχνουν πως μονάχα οι μάσκες του Θεού διαφέρουν, ενώ η θρησκεία είναι μία, όπως η ψυχή. Ακόμα δείχνουν τον αποπροσανατολισμό του ανθρώπου από τη φύση και την αλήθεια. Ο

αφιερωμα/43 «μιγάδας» νέος άντρας, Αλφ Ντάμπο, συμβολί­ ζει την αλληλοεπίδραση των αντιθέτων και εξη­ γεί τη συνέχεια του ιθαγενούς αγοριού, Τζάκυ/ Διόνυσου του Βος. Γίνεται η πρώτη προσέγγιση των δύο μυθολογιών στην Ορφικο-Διονυσιακή λατρεία και πηγάζει η πρωτόγονη καλλιτεχνική δημιουργία του Αλφ. Κι ακόμα, για πρώτη φορά παρουσιάζεται η αγάπη που ο Αλφ/Διόνυσος νιώθει, σαν τον Χριστό, για όλους τους περιφρονημένους της κοινωνίας. Στο έργο Το σταθερό μαντάλα (1966) οι δίδυ­ μοι αδελφοί, Γουώλντο και Άρθουρ, δείχνουν πως ο Διόνυσος έγινε ίσος αντίπαλος του πα­ τριαρχικού θεού Απόλλωνα. Είναι φανερό πως φαντασία και αγάπη πηγάζουν από τον Άρθουρ και όχι από τον στιγνό Γουώλντο που ενσαρκώ­ νει τη διάνοια στο αποκορύφωμά της. Έτσι, ο Γουώλντο θυσιάζεται με αγάπη από τη μητέραθεά πίσω από τη μορφή του Άρθουρ, σαν τον ιερό βασιλιά, το μητριαρχικό σύμβολο γονιμότη­ τας, για το καλό των ανθρώπων. Για πρώτη φο­ ρά έρχεται στο προσκήνιο η μητέρα-θεά στην κ. Πώλτερ και υποχωρεί η μορφή του πατριαρχι­ κού Διόνυσου, όταν παρουσιάζεται σαν ξεμωρα­ μένο παιδί πριν το κλείσουν στο φρενοκομείο. ^ ^ Τ Α υπόλοιπα τρία έργα γίνεται η παλινδρό^Ν μηση στις ρίζες. Στο Ο ζωοτόμος (1970) εκτίθεται η άποψη του Γουάιτ ότι ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι ολοκληρωμένο άτομο, για να δη­ μιουργήσει έργα αιώνιας αξίας. Ο ζωγράφος Το ερμαφρόδιτο-βασιλιάς, από ένα μεσαιωνικό χειρόγραφο Χερτλ Ντάφηλντ/Απόλλων σκοτώνει ό,τι ζωγρα­ πον αποδίδεται στον Thomas Aquinas, (1520) φίζει με τη διάνοια. Ό ταν όμως αναγνωρίζει το παραμορφωμένο δίδυμό του στην καμπούρα τότητα του διγενούς θεού της βλάστησης, Διόνυ­ αδελφή Ρόντα/Άρτεμη, βλέπει την πραγματικό­ σου, στην ένωσή τους. Ό ταν τα αδέλφια ενώ­ τητα φτάνοντας το ασυνείδητο στην ψυχή, όπου νονται, πεθαίνει και η μητέρα με τη μάσκα της κρυβόταν η μητέρα Άρτεμη και ο γιος δενδρικής θεότητας της Μεγάλης Ελληνικής Μη­ Απόλλων, πίσω από τα «δίδυμα αδέλφια» στη # τέρας Ήρας. Οι μύθοι των δεντρικών θεοτήτων, θρησκεία των Ολυμπίων. Το άτομο, λοιπόν, εί­ Ή ρας με τον γιο της Διόνυσο, της Κρητικής ναι ο Θεός, και όχι δημιούργημα του Θεού του. Θεάς Αριάδνης με τον Κρητικό Διόνυσο και της Θεός είναι και ο καλλιτέχνης, που μπόρεσε να Παλαιστίνιας Μαρίας που στη μορφή του Σταυ­ οραματιστεί τον Θεό σαν ανθρώπινο δημιούργη­ ρού παίρνει μέσα της το νεκρό γιο, χρησιμοποι­ μα αντί για Δημιουργό. Ο θάνατος από το πέσι­ ούνται σαν παραλλαγές, για να δηλώσουν την μο του Χερτλ από το βάθρο του είναι η κάθοδος απελευθέρωση του γιου από το Οιδιπόδειο σύμ­ του γιου στο συλλογικό ασυνείδητο με τη μάσκα πλεγμα, και την μεταμόρφωση της μητέρας σε του Διόνυσου για την αναζήτηση της μητέραςθετική από αρνητική δύναμη. θεάς. Στο τελευταίο έργο της οδύσσειας, Μια φράν­ Στο έργο Το μάτι τον κυκλώνα (1973)η Ολύ­ τζα από φύλλα (1976), διασώζεται από το συλ­ μπια Ή ρα η εκδικητική διώκτρια του Διόνυσου λογικό ασυνείδητο η γυναικεία ψυχή μετά από στην πατριαρχία, κατάκοιτη ψυχορραγεί δεκάξι την εμπειρία της αιμομειξίας με τον γιο και τον χρόνια σαν την υπερήλικα Ελίζαβεθ Χάντερ. πατέρα και της γεύσης ανθρώπινης σάρκας. Αλ­ Στο πλευρό της βρίσκεται μια άλλη μητέρα, η λά και γυμνή σαν τη νεογέννητη αλήθεια και σαν διάδοχός της Παρθένος Μαρία, ενσαρκωμένη τον Οδυσσέα που η θάλασσα τον πέταξε γυμνό στην αφοσιωμένη νοσοκόμο, την ανύπαντρη Μα­ στην ακτή των Φαιάκων. Στο πρόσωπο και στη ρία ντε Σάντις. Η Ελίζαβεθ που στάθηκε ανάξια ζωή της Έλεν Ρόξμπουργκ από το Σαιντ Ά ιβς σύζυγος και μητέρα, προσπαθεί να βοηθήσει τα της Κορνουάλης, της χώρας που συνδέεται στενά «ανώριμα» παιδιά της, Ντόροθυ και Μπέιζιλ, να με τους Κελτικούς θρύλους του βασιλιά Αρθού­ ρου, και τον μινωικό πολιτισμό,14 βλέπουμε τη υπερβούν τη διχοτόμηση και να βρουν την ταυ-

44/αψιερωμα Μεγάλη Μητέρα στην Πελοποννησιακή δεντρική θεότητα Ελένη / Σελήνη / Σεμέλη / Αφροδίτη / Περσεφόνη / Άρτεμη / Εκάτη. Η ταλαιπωρία της γυναίκας από τους πατριάρχες είναι φανερή στη μεταμόρφωση της Ελένης από τους Μυκηναίους δυνάστες στη μοιχαλίδα του Τρωικού Πολέμου. Η ερωτική σχέση της Έλεν με τον φυγάδα Τζακ Τσανς / Διόνυσο, που τη διασώζει από τους ιθαγενείς του νησιού Φρέιζερ, είναι η ένωση της μητέρας-γης Σεμέλης με τον γιο της. Η διάσωσή της αντηχεί την κατάβαση του Διόνυ­ σου στον 'Αδη για να τη σώσει και να την κάνει αθάνατη στον Όλυμπο. Η Έλεν απελευθερώνε­ ται από το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας, και ο ήρωας του Γουάιτ δεν έχει πια αρνητικές δυνά­ μεις στην ψυχή του. Ο Γουάιτ διακηρύσσει την πίστη του στην παγκοσμιότητα της ανθρώπινης ψυχής και των μύθων που γεννήθηκαν πάνω στα ίδια αρχέτυπα σε όλες τις ηπείρους, όταν συν­ δέει την Ευρώπη με την Ασία μέχρι και τη Μελα­ νησία, τη Βόρειο Αφρική μέχρι την Αιθιοπία, την Αμερική και την Αστραολία με την παγκό­ σμια λατρεία της Μεγάλης Μητέρας που ήταν η Ζωή κι ο Θάνατος μαζί.1’ ΓΟΥΑΙΤ σαν καλλιτέχνης ενδιαφέρεται να βρει την αλήθεια στην πραγματικότητα της δημιουργίας, ή στη δημιουργία της πραγματικό­ τητας. Βλέπει τον Δυτικό άνθρωπο να έχει γνω­ ρίσει πόσο ψηλά μπορεί να πετάξει το πνεύμα του και διδάσκει την ταπεινοφροσύνη με τη γνώ­ ση της σάρκας που προέρχεται από παρόμοια βάθη. Ταπεινοφροσύνη είναι η αναγκαία θυσία στον κοσμικό χορό του σύμπαντος για την ανα­ γέννηση. Την επιβάλλει η ψυχολογία όταν η αναγέννηση του ατόμου απαιτεί τη θυσία του Εγώ για να βρει τη Σκιά του και η δημιουργία στην Τέχνη με τη θυσία της κοσμικής ταυτότητας του Οδυσσέα για να βρει την Πηνελόπη σαν ο «Κανένας». Τη διδάσκει η Μυθολογία με το μύ­ θο του Γιόυ-Διόνυσου που κατεβαίνει στον Άδη για να σώσει τη Μητέρα, και η Χριστιανική θρη­ σκεία με τον Λυτρωτή του Ανθρώπου που με τον θάνατό του χαρίζει την αθανασία και στο θνητό Σώμα που τον γέννησε.12345*

Ο

Σημειώσεις 1. Patrick White, The Twyborn Affair (Middlesex: King Pen­ guin, 1981) pp. 124 and 278-283. See also Flaws in the Glass (London: Jonathan Cape, 1981), pp. 100 and 187-188.

2. Effie Lambadaridou, Patrick White -Magna Mater and her Son-lover (Athens: privately printed Thesis, 1986), p. vii.

3. Ibid, p. vi.

4. Robert Graves, The Greek Myths, 2 vols. (Middlesex: Peli­ can, 1982), I. 123.

5. C. Jung, The Archetypes and the Collective Unconscious, trans. by R.F.G. Hull (Princeton: Princeton University Press, 1980), pp. 275-276.

Στα εννιά μυθιστορήματα και το αυτοβιογραφικό του πορτρέτο, ο μεγάλος καλλιτέχνης, Πάτρικ Γουάιτ, οδηγεί τον αναγνώστη να δει τον απόλυτο ταυτισμό του με τον σύντροφο της ζωής του, Μανώλη Λάσκαρη.16 Ο Γουάιτ βλέπει την τελική τους σχέση σαν την επιτομή όλων των αν­ θρώπινων σχέσεων και την ένωση όλων των αν­ τιθέτων στη μορφή της Μητέρας με το Γιο της. Είναι η σχέση του ανθρώπου με τον Κόσμο, η ένωση των δύο κομματιών της ψυχής, διάνοιας και φαντασίας, αλλά και η Πατρίδα· στη φυσική σχέση του ανθρώπου με την γη που τον τρέφει και την πνευματική σχέση με τις ρίζες του. Έτσι, ο Γιος-Λυτρωτής, ο ολοκληρωμένος θνητός γιος της φυσικής μητέρας του Αυστραλίας και της πνευματικής μητέρας του Ελλάδας, πεθαίνει το 1940 με τον διγενή πρωταγωνιστή του τελευταίου έργου. Αλλά, ο θάνατός του την παραμονή της αναγέννησής του που έγινε το 1941, σημαίνει την κάθοδο του Ορφέα / Διονύσου στα τρίσβαθα του ασυνείδητου για να ξαναναστήσει τις δύο μητέ­ ρες με τα έργα που έγραψε στη συνέχεια της ζωής του. Στην κοσμοθεωρία του ο άνθρωπος πιάνει ρίζες στη χώρα που τρέφει το σώμα και το πνεύμα του. Άλ)Λοστε ο Γουάιτ διακήρυξε την ελληνικότη­ τά του στο λόγο που ετοίμασε να εκφωνήσει -άσχετο αν δεν πρόλαβε- όταν ήρθε σαν επίση­ μος προσκαλεσμένος της ελληνικής κυβέρνησης για τις εορταστικές εκδηλώσεις του Πολυτεχνεί­ ου, τον Νοέμβριο του 1983. Ήταν πάντα στο πλευρό του ελληνικού λαού στις δοκιμασίες της κατοχής και της δικτατορίας. «Μα ήρθα στη δεύτερή μου Πατρίδα...» είπε σε μια Σουηδέζα φίλη της Ελλάδας που τον ρώτησε γιατί δεν πήγε στη Στοκχόλμη για να παραλάβει το βραβείο Νόμπελ, ενώ, αντίθετα, ανταποκρίθηκε στην ελ­ ληνική πρόσκληση. Ο σύγχρονος Οδυσσέαςήρθε -«ίσως για τελευταία φορά αφού δεν με παίρ­ νουν άλλο τα χρόνια», όπως είπε, για να βροντοφωνήσει «I am one of you», που, σε νοηματική μετάφραση, σημαίνει, «είμαι κι εγώ Έλληνας, σαν κι εσάς».1'

□ 6. J. Cambpell, The Masks o f God, 4 vols. (Middlesex Penguin, 1982), III, 7.

7. C. Jung, Symbols o f Transformation, trans, by R. F.C. Hull (Princeton: Princeton University Press), p. 402.

8. Ibid., pp. 325-326.

9. J. Campbell, The Masks o f God, pp. 161 and 164.

10. C. Jung, Symbols o f Transformation, pp. 301-302.

11. R. Graves, The Greek Myths, I, 19.

12. J. Cambpell, The Masks o f God, III, 40 and 45-54.

13. Ibid., pp. 157-177.

14. Ibid., 67-68 and R. Graves, The Greek Myths, I, 346.

15. J. Campbell, The Masks of God, III, 40, 154-155. Also R. Graves, The Greek Myths, I, 302.

16. P. White, Flaws in the Glass, pp. 165-169.

17. Τα Νέα, στο φύλλο της Τετάρτης, 30 Νοεμβρίου 1983, σελ.

αφιερωμα/45 Μετώπη του ναού τον Δ ιός στην Ολυμπία.

Κώστας Δ. Καστανάς

Το ελληνικό πνεύμα στη λογοτεχνία της πέμπτης ηπείρου ΠΑΡΧΟΥΝ δύο Αυστραλίες· η πρώτη των μαύρων Ιθαγενών που έχει μια μακρά πρω­ τόγονη κουλτούρα- και η άλλη που είναι η προέ­ κταση του ευρωπαϊκού -και προπαντός βρετανι­ κού- πολιτισμού. Ξεκίνησε λίγο πριν την Ελληνι­ κή Επανάσταση, δηλ. το 1788, σαν τόπος φυλά­ κισης και απομάκρυνσης των καταδίκων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Απ’ τα μέσα του δέ­ κατου ένατου αιώνα, αυτή η μακρινή «φυλακή» είχε μετατραπεί σε αποικία της Αυτοκρατορίας και το 1901 έγινε -τουλάχιστον τυπικά- ανεξάρ­ τητο κράτος. Σήμερα είναι μια σχετικά αναπτυγ­ μένη χώρα- μέλος της Βρετανικής Κοινοπολι­ τείας. Οικονομικά είναι στενά δεμένη με την Ια­ πωνία και τις ΗΠΑ. Στην πολιτική της όμως κα­ θοδηγείται από τις ΗΠΑ. ΑΥΤΗ η δεύτερη Αυστραλία άρχισε να αποκτά σημαντικούς λογοτέχνες από τη δεκαετία του 1840: Επί έναν αιώνα εμφανίστηκαν διάφορα ρεύματα εθνικιστικών, αγγλοσαξονικών, και ευ­

ρωπαϊκών τάσεων και άφησαν μερικά έργα που δεν έχουν ξεχαστεί. Στον αιώνα αυτό διαμορφώ­ θηκαν τα περισσότερα θέματα με τα οποία ακό­ μα και σήμερα ασχολείται η αυστραλιανή λογο­ τεχνία. Ωστόσο μόνο από το 1940 παράγονται σε αρκετά μεγάλο όγκο αξιόλογα έργα ούτως ώστε να δικαιολογεί μια θέση στη διεθνή λογοτεχνία και την προσοχή όλων αυτών που ενδιαφέρονται για τη λογοτεχνική δημιουργία πέρα μπό τα στε­ νά εθνικά όρια. Έ να ενδιαφέρον γεγονός είναι ότι μολονότι αυτή η λογοτεχνία είναι αγγλόφωνη και επηρεά­ ζεται από την αγγλική και αμερικάνικη λογοτε­ χνία, το ελληνικό πνεύμα εμφανίζεται σ’ αυτήν για πέντε κυρίως λόγους: α) Το μεγάλο κύρος του πολιτισμού της Αρχαίας Ελλάδας που επηρεάζει κάθε ευρωπαϊκή λο­ γοτεχνία (όπως είναι η αυστραλιανή όχι γεω­ γραφικά αλλά πολιτιστικά) β) Η επαφή των δυο λαών στο Δεύτερο Παγκό­

46/αφιερωμα σμιο Πόλεμο γ) Η μετανάστευση δ) Η έλξη των χωρών των παλαιών πολιτισμών για πολλούς Αυστραλούς διανοούμενους και καλλιτέχνες που τους κάνει να εκπατρισθούν. ε) Ο τουρισμός.

Ο 1968 ο Ρίτσαρντ Μπήλμπυ δημοσίευσε το μυθιστόρημά του Το Σπαθί και η Μυρτιά.1 Το σκηνικό του ήταν η εποχή που οι Έλληνες και οι Πέρσες ήρθαν αντιμέτωποι μετά την ανατροπή των Τυράννων στην Αθήνα το 510 π.χ. Οι έρευ­ νες του Μπήλμπυ συνεχίστηκαν για δεκαπέντε χρόνια για να μπορέσει να συνθέσει με ακρίβεια το περιβάλλον στην κάθε του λεπτομέρεια. Διά­ φοροι κριτικοί τον επαίνεσαν για τη λεπτομε­ ρειακή ανάπλαση της καθημερινής, πολιτικής, και στρατιωτικής ζωής της εποχής αυτής. Μολα­ ταύτα τα κίνητρα για το γράψιμο του βιβλίου δεν ήταν του αρχαιοδίφη. Όταν ο Μπήλμπυ ήταν ακόμα μαθητής, η φαντασία του είχε εμπνευσθεί από την ιστορία του Λεωνίδα, και έφη­ βος ακόμα έγραψε ένα μυθιστόρημα (που ποτέ δεν δημοσιεύθηκε) που ξετυλίγεται στην Αρχαία Ελλάδα. Ωστόσο, ήταν η σύντομη «επίσκεψη» του συγγραφέα στην Ελλάδα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, που του άνοιξε το δρόμο για Το Σπαθί και η Μυρτιά. Σε μια επιστολή με ημερομηνία 18 Οκτωβρίου 1986, απαντώντας σε ερωτήσεις μου, έγραψε: Δεν είχα πολύ χρόνο να σκεφτώ την Ελλάδα - ούτε την αρχαία ούτε τη νεότερη - μέχρι που κάποτε το Μάρτη του 1941 βρισκόμουν σ’ ένα οπλιταγωγό στη μέση της Μεσογείου με προορισμό την Ελλάδα. Δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγα πως πλησίαζα την Αθήνα με το αίσθημα ενός προσκυνητή του Μεσαίωνα τη στιγμή που έμπαινε στην Ιερουσαλήμ. Θυμάμαι πως τότε μου φαινόταν περίπου θαύμα πως η τύχη του πολέμου με έσπρωχνε σαν άνεμος προς το αντικείμενο όλων των ρομαντικών ονείρων μου. Και «άνεμος» είναι η ουσιώδης λέξη που περιγράφει τη στροβιλώδη και δυστυχώς πολύ σύντομη διαμονή μου στην Ελλάδα. Οπωσδήποτε, ούτε και η Luftwaffe (η γερμανική πολεμική αεροπορία του 2ου παγκοσμίου πολέμου) μπόρεσε να με σταματήσει από το να ερωτευτώ την Ελλάδα. Γιατί; Για μένα ήταν μία ξένη χώρα· ωστόσο δεν ένιωθα καθόλου ξένος. Δε μιλούσα τη γλώσσα- ακόμη λιγότερο γνώριζα το λαό · και τα ήθη και έθιμά του. Ωστόσο κατά κάποιο τρόπο ήταν κάτι που δεν μπορώ

να το περιγράψω με άλλα λόγια παρά να το πω το τοπίο της καρδιάς μου.2 Μας πληροφορεί λοιπόν ο Μπήλμπυ πώς οι εμ­ πειρίες του της νεότερης Ελλάδας έκαναν πραγ­ ματοποιήσιμο το μυθιστόρημα της αρχαίας Ελ­ λάδας. Οι ίδιες εμπειρίες τον οδήγησαν να γρά­ ψει δυο άλλα μυθιστορήματα που ξετυλίγονται στην Ελλάδα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέ­ μου. Πρόκειται για το Κανένα μετάλλιο για την Αφροδίτη που διαδραματίζεται στη διάρκεια της υποχώρησης κάτω από την πίεση των Γερμανών στην ηπειρωτική Ελλάδα, και για το Gunner. Ένα μυθιστόρημα της υποχώρησης από την Κρήτη.3 Ο Ρίτσαρντ Μπήλμπυ προλόγισε το βιβλίο Πί­ κρες, μια συλλογή διηγημάτων της Ελληνοαυστραλιανής συγγραφέως Βάσως Καλαμάρα στο οποίο συνδέει την αρχαία με τη νεότερη Ελλάδα. Λέει: Ο ποιητής Ησίοδος γράφοντας οκτώ αιώνες προ Χριστού οδύρεται για τη φτώχεια του στο απελπισμένο χωριό της Ασκράς, το αφιλόξενο κλίμα, το τσουχτερό κρύο του χειμώνα, τις ζέστες του καλοκαιριού, και την έλλειψη χαράς ολόκληρο το χρόνο. Είκοσι οκτώ αιώνες αργότερα, η Καλαμάρα γράφει σ’ ένα από τα πρώτα της ποιήματα πως τα χώματα (της ξενητειάς) είναι σκληρά και πικρό το ψωμί- και πως όλος ο μόχθος και η σοδειά της χρονιάς δε φέρνουν άλλο παρά καταφρόνια. Αυτά τα λόγια είναι η πανάρχαια κραυγή που ηχεί σ’ όλη την ελληνική τραγωδία. Γιατί η Βάσω Καλαμάρα είναι Ελληνίδα που ζει και γράφει στην Αυστραλία, μια χώρα που με τον δικό της τρόπο είναι τόσο σκληρή όσο ήταν η πατρίδα του Ησίοδου.4

ΑΦΗΝΟΝΤΑΣ τώρα τον Μπήλμπυ και την Κα­ λαμάρα, θέλω να πω λίγα λόγια για μια από τις καλύτερες ποιήτριες της Αυστραλίας, τη Ροζμαρύ Ντόμπσον. Η συλλογή της του 1978 Πέρα από τα σύνορα είναι ξέχειλη από το ελληνικό πνεύ­ μα. Το δεύτερο μέρος της, «Ποιήματα από τον Παυσάνιο», περιλαμβάνει και μια σειρά ποιημά­ των, τα «Ελληνικά Κέρματα», που αποτελείται από είκοσι τετράστιχα ποιήματα. Το κάθε τετρά­ στιχο εκθέτει μια οπτική ιδέα που μπορεί να συμπεριληφθεί μέσα στον κύκλο, δηλ. μέσα στο τετράστιχο που έχει το μέγεθος του κέρματος. Η σειρά συνοδεύεται από μικρά σχέδια που έκανε η ποιήτρια. Στο σύνολό του το έργο αυτό αποτε­ λεί ένα πολύ επιτυχημένο φόρο τιμής στο ελληνι­ κό πνεύωα.

αφιερωμα/47 2 · το πρώτο μέρος της συλλογής βρίσκεται το ποίημα «Κνωσός» που υποστηρίζει την άποψη ότι επειδή είναι αδύνατον να αναπαραστήσομε τον αρχαίο κόσμο ακριβώς1 όπως ήταν, καλύτε­ ρα είναι όταν στεκόμαστε μπροστά στα ερείπια να νιώθουμε την πνευματική συνέχεια παρά να ελπίζουμε για το αδύνατον: Καλύτερα είναι να ’κους τον αλέκτορα / Να’ σαι προσεκτικός στον γεωργό που φωνάζει στην κόρη του απ’ το αμπέλι, πήγαινε πίσω στο σπίτι, λέει, πήγαινε πίσω στο σπίτι, θυγατέρα. / 'Ακούσε τον τζίτζικα, / τρίψε λιγάκι αρχαία σκόνη στα δάχτυλά σου.6 0 πως έκανε και ο μυθιστοριογράφος Μπήλμπυ έτσι και η ποιήτρια Ντόμπσον συνδέει την αρχαία με τη νεότερη Ελλάδα. Μέσα από την αναζήτηση αυτής της συνέχειας δημιουργούν πρωτότυπο έργο.

Ο ΠΙΟ ΔΙΑΣΗΜΟΣ Αυστραλός συγγραφέας εί­ ναι ο Πάτρικ Γουάιτ που πήρε το βραβείο Νόμπελ το 1973. Για το^πρώτο του ταξίδι σ’ ελληνικό νησί με τον μόνιμο φίλο του, τον Σμυρνιό Μανόλη Λάσκαρη, έγραψε: Για μένα ήταν το πρώτο στάδιο μιας Οδύσσειας μέσα στην Ελλάδα που ήξερα από τη λογοτεχνία και τους χάρτες της πολεμικής αεροπορίας, αλλά που τώρα ήλπιζα να συνεχισθεί μέσα στην ίδια τη ζωή μου. Μου ’χάνε πει πως είναι αδύνατον μια τέτοια υπόθεση να διαρκέσει και οι εμπειρίες μου μέχρι τότε το είχανε επιβεβαιώσει. Ωστόσο, διήρκησε. Η κ. Έφη Λαμπαδαρίδου υπέβαλλε το 1986 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών διδακτορική διατριβή με τον τίτλο Patrick White. Magna Mater and her Son-Lover, όπου ολόκληρο το έργο του ερμη­ νεύεται σαν Οδύσσεια στο Αιγαίο. Γράφει: Πιστεύω πως The Aunt’s Story (Η ιστορία της θείας) εγκαινιάζει το δεύτερο στάδιο της σταδιοδρομίας το μετά την αναγέννηση της δημιουργικής φαντασίας του μέσω της επαφής του μέ την Ελλάδα και τον 'Ελληνα Μανόλη Λάσκαρη που έγινε μόνιμος σύντροφός του... Η έκδοση της «Αυτοπροσωπογραφίας»8 του, Flaws in the Glass, δείχνει τη σπουδαιότητα στο προσωπικό επίπεδο των σχέσεών του με

Υδατογραφία από το παλάτι της Κνωσού.

48/αφιερωμα στη δεκαετία του ’50. Ο κεντρικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος, Μέρεντιθ, συνελήφθη αλλά σύντομα απολύθηκε από τον Υπολοχαγό της Χωροφυλακής Μανόλη. Η αιτία ήταν κάτι επει­ σόδια που έκανε πάνω στο μεθύσι του.

Η οικογένεια Τζόνστον στην Ελλάδα το 1963. Από αριστερά: Τζωρτζ, Σέιν, Τσάρμαν, Τζέισον και Μάρτιν.

την Ελλάδα και με τον σύντροφό του που έμπνευσε το έργο του μετά το 1941. Οι Έλληνες και η Ελλάδα στο έργο του Γουάιτ έχουν μελετηθεί από δυο άλλους κριτικούς, τον καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Μ.Β. Ραίζη9 και τον κ. David English (Ντέιβιντ Ήνγκλις), υφηγητή από τη Μελβούρνη. Σε μια διά­ λεξη στο Πανεπιστήμιο της Πίζας της Ιταλίας, ο Ήνγκλις πολύ σωστά είπε: «Ο Μανόλης Λάσκαρης, η Ελλάδα, και η ελληνικότητα δεν είναι ένα ακόμα στοιχείο στο έργο του αλλά είναι το οικειοποιημένο Εγώ. Γιατί ο Γουάιτ έχει οικειοποιηθεί την ελληνικότητα του Μανόλη».

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Τζόνστον περιλαμβάνει τρεις συγγραφείς, τον Τζωρτζ Τζόνστον, τον Τσάρμιαν Κλιφτ και το γιο τους, Μάρτιν Τζόνστον. Έζησαν σαν απόδημοι, πρώτα στην Κάλυμνο και μετά στην Ύδρα τη δεκαετία 1954/1964. Σε πολλά έργα τους αναδίδεται το ελληνικό πνεύμα αλλά θα περιοριστώ μόνο σ’ ένα παράδειγμα. Το μυθιστόρημα του Τζορτζ Τζόνστον, Καθαρισμέ­ νο Άχυρο, Τσάμπα, βασίζεται στη ζωή της οικο­ γένειας στην Ύδρα. Ένα επεισόδιο έχει μεγάλο ενδιαφέρον για την κατανόηση, που ο συγγρα­ φέας δείχνει για την κοινωνιολογική και ψυχο­ λογική κατάσταση των Ελλήνων βιοπαλαιστών

Αν το σκεφτείς καλά καταλαβαίνεις πως οι Έλληνες είναι πολύ πιο ανεκτικοί από ότι θα ήμασταν εμείς σε μια παρόμοια περίπτωση. Ο Μέρεντιθ είχε καταλήξει στο συμπέρασμα πως είχε βαρεθεί πια νά ’ναι αλλοδαπός σε μια ξένη χώρα οπού χρειαζόταν κάθε τόσο ανανέωση της άδειας διαμονής και έλεγχος διαβατηρίου, πράγματα που σ’ έφερναν σ’ επαφή με τις μικρές αυστηρότητες των μικρών γραφειοκρατών σαν τον Υπολοχαγό Μανόλη... μολαταύτα... καταπληκτικό ήταν, λαμβάνοντας όλα υπόψη, πως ο αστυνόμος ήταν τόσο υπομονετικός, τόσο ευγενικός, και τόσο επιεικής. Στην πραγματικότητα, σκέφτηκε ο Μέρεντιθ, πρόκειται για μια περίπτωση όπου υπάρχει ένας νόμος για τους πλούσιους και άλλος ένας για τους φτωχούς. Διότι και όταν ακόμα ο ξένος ήταν ένας άπορος αλήτης που, κατά πάσα πιθανότητα, 'ζούσε από ένα πενιχρό έμβασμα που του το χορηγούσαν μόνο και μόνο για να τον κρατήσουν μακριά απ’ τη χώρα του, και τότε ακόμα, σε μια αφηρημένη έννοια, εκπροσωπούσε τη «Δυτική» αφθονία και ανωτερότητα αντίθετα με την ελληνική φτώχεια και κατωτερότητα. Ή ταν τούτη η ανώτερη αφθονία και ο τουρισμός που ερχόταν σαν επακόλουθό του που, υποτίθεται, έβαζε ψωμί μεσ’ τις κοιλιές και παπούτσια στα πόδια των φτωχών συμπατριωτών του Μανόλη. Έτσι λοιπόν ο Μανόλης έβλεπε τις πολλές υπερβολές των ξένων με επιείκεια. Προσπάθησε ο Μερεντίθ να φαντασθεί τι θα γινόταν αν ο ψύλλος ήταν στον δικό του τον κόρφο... Στην Αυστραλία που ο κοσμάκης έχει μεγάλη ξενοφοβία, θα ήταν πολύ αμφίβολο νά ’ταν το ίδιο τυχερός και ο Μανόλης σε μια παρόμοια περίπτωση. Εδώ πρόκειται για το ελληνικό πνεύμα στις πιο ένδοξες και λαμπρές εκδηλώσεις του· εδώ το βλέπουμε κάτω απ’ τις πιο δυσμενείς συνθήκες παλεύοντας να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του.

ΔΕΝ θα ήταν σωστό να κλείσω τούτο το σημείω­ μα χωρίς να αναφέρω το όνομα του Δημήτρη Τσαλουμά. Ο κ. Τσαλουμάς μετανάστεψε στην

αφιερωμα/49 Αυστραλία το 1951, και για πολλά χρόνια έγρα­ φε ελληνική ποίηση εντελώς απομονωμένος από τους Αυστραλούς συγγραφείς.

J ον ανακάλυψαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80 από μεταφράσεις· και όταν η δίγλωσση συλ­ λογή του Το Παρατηρητήριο εκδόθηκε το 1983, του δόθηκε το πρώτο βραβείο της Αυστραλιανής λογοτεχνίας. Έ να πρωτοφανές γεγονός, γιατί αυτό το βραβείο δεν είχε δοθεί ποτέ σε εκπρό­ σωπο μη-αγγλόφωνης λογοτεχνίας. Σήμερα, ο Τσαλουμάς ετοιμάζει μια συλλογή ποιημάτων που είναι γραμμένα στα αγγλικά, και είναι πια αναγνωρισμένος από κριτικούς μεγάλου κύρους στην Αυστραλία, Σουηδία και Αγγλία. Τον υπο­ λογίζουν ανάμεσα στους καλύτερους ποιητές της Αυστραλίας.

J α θέματα του Τσαλουμά δεν είναι τα άμεσα μεταναστευτικά. Το μεγαλύτερο θέμα της απώ­ λειας του παρελθόντος συγχωνεύει τις μεταναστευτικές εμπειρίες του και τους δίνει μια καθολικότητα που τα άμεσα μεταναστευτικά θέματα δεν μπορούν να έχουν. Ωστόσο μ’ όλο που ο Τσαλουμάς γράφει τελευταία στα αγγλικά, δεν σταματά να είναι ποιητής του ελληνικού πνεύμα­ τος· όχι μόνο γιατί τα τοπία του Αιγαίου κυ­ ριαρχούν στην ποίησή του, αλλά και γιατί χωρίς την ελληνική παράδοση και πραγματικότητα, η ποίησή του δεν θα είχε νόημα.*1234567 Σημειώσεις 1. The sword and the myrtle (Sydney: Angus & Robertson).

2. Τη μετάφραση τούτη όπως και τις άλλες μεταφράσεις αγ­ γλικών κειμένων τις έκανε ο γράφων.

3. No medals for Aphrodite (Sydney: Angus & Robertson), Gunner. A novel o f the retreat from Crete (Sydney: Angus & Robertson).

4. V. Kalamaras, Bitterness (Perth: Aptlook), p. 7.

5. Over the frontier (Syndey: Angus & Robertson).

6. Over the frontier, p.6.

7. P. White, Flaws in the glass. A Self portrait (London: Jona­ thon cape, 1981), p. 172. To έργο Flaws in the Glass (Ραγίσματα στον καθρέφτη) είναι η αυτοβιογραφία του Πάτρικ

Κάρβουνο το φιτίλι στο νερό και δύσκολο στη γωνιά το εικονοστάσι. Μια φούχτα αστροφεγγιά παρακαλώ σας πριν σπαταλήσετε τον ουρανό, λίγο παλιό ασημί και φιλιγκράνα γρύλλου απ’ το λαιμό δεκαπενταύγουστης Παναγιάς, έστω και απομεινάρι αχτίδας γαλανής, φευγαλέα μαρμαρυγή αμυδρότατη στις χάλκινες πανοπλίες των βουνών, ένα δεμάτι κρόσσια αγίνωτης αυγής απ’ τα λαμπρά προικιά της νιότης ένα τίποτα και θα τίναζε τα μαλλιά της σαν τη βροχή θα ’βάζε τον αγέρα να τραγουδήσει στην καρδιά της και θα ’ρχονταν να κάτσει στο τραπέζι μου να μπουν οι γείτονες να την καλωσορίσουν.12 ζ ί ν α ι αδύνατον να μην υπάρχει το ελληνικό πνεύμα στη δουλειά του ποιητή των στίχων αυ­ τών, σ’ οποιαφήποτε γλώσσα και να γράψει. Η αγγλική ποίηση του Τσαλουμά διαβάζεται από όλους τους Αυστραλούς που αγαπούν τη σύγ­ χρονη ποίηση· και περιέχει πλήρως το ελληνικό πνεύμα στις εικόνες, στις πλάγιες αναφορές, και στις πιο βαθιές δομές αισθημάτων και νοημά­ των. Από μια άποψη είναι το καλύτερο δώρο της ελληνικής μετανάστευσης στην Αυστραλία. Γουάιτ. Όμως, ο συγγραφέας αρνείται τον όρο αυτοβιο­ γραφία για το βιβλίο του και προτείνει τον όρο αυτοπρο­ σωπογραφία.

8. Ε. Labadaridou, Patrick White. Magna mater and her son lover (Thesis, University o f Athens, 1986), p. 5.

9. Ralzis, M.B.: The image o f the Greek in Australian Litterature (Papers Yugoslavia, Europe and Australia. Ed. Milco Jurak. Ljubljana: Faculty of Arts and Sciences, Edvard Kardelj University, 1983).

10. D. English, Patrick White's greek alter ego (Unpublished lec­ ture at the university of Pisa), p. 8.

11. Clean straw for nothing (London: Collins, 1969), pp. 278-9.

12. Ποίημα Έκτο στη «Μία Ραψωδία Γερόντων» του βιβλίου Ο Άρρωστος Μπαρμπέρης και Άλλα Πρόσωπα (Αθήνα: Ίκαρος, 1979), σ. 53.

50/αφιερωμα

ΣΥΧΝΗ χρησιμοποίηση ελληνικού μυθολο­ γικού υλικού σαν βάση νέων δημιουργιών από θεατρικούς συγγραφείς του εικοστού αιώνα πραγματικά προξενεί την περιέργεια. Βέβαια, αυτό δεν γίνεται για πρώτη φορά, αφού και στο παρελθόν συχνά οι ελληνικοί μύθοι γοήτεψαν δραματουργούς, που τους χρησιμοποίησαν με διάφορους τρόπους. Το ότι όμως αυτή η «νεο­ κλασική» τάση έδωσε ώθηση στη δημιουργία των πιο συναρπαστικών στιγμών που μας πρόσφεραν δράματα του εικοστού αιώνα είναι ένα γεγονός, που φανερώνει την επιστροφή μας στις ρίζες, παρόλο που ζούμε σε μια εποχή εξέγερσης ενάντια σε παραδοσιακές μορφές και έννοιες. Γιατί ο εικοστός αιώνας είναι και εποχή τολμη­ ρού πειραματισμού. Η ανάγκη, που νιώθουν μυθιστοριογράφοι σαν τους James Joyce, Thomas Mann, D. H. Lawrence, T.S. Eliot και Patrick White - για να αναφέρω μονάχα λίγους από ολόκληρο γαλαξία - να στρέψουν το βλέμμα τους προς τα πίσω και να αναστήσουν λησμονημένο αρχαίο υλικό, φα­ νερώνει την προσπάθεια του σύγχρονου ανθρώ­ που να αντλήσει από τη σοφία του αρχαίου προ­ γόνου του. Ο T.S. Eliot δίνει μια ικανοποιητική εξήγηση γι’ αυτό το φαινόμενο, εκεί που υπερα­ σπίζεται τη μέθοδο που χρησιμοποιεί ο Joyce στον Οόνσσέα του. Μιλώντας για τη χρήση του μύθου σε παραλληλισμούς της σύγχρονης με την αρχαία εμπειρία, ο Eliot λέγει ότι «(η χρήση του μύθου) είναι απλά ένας τρόπος να ελέγξουμε, να ρυθμίσουμε, να δώσουμε σχήμα και νόημα στο απέραντο πανόραμα της ματαιότητας και αναρχίας που είναι η σύγχρονη ιστορία».1 Από την τρίτη δεκαετία του εικοστού αιώνα παρουσιάστηκαν συγγραφείς θεατρικών έργων που χρησιμοποίησαν στα έργα τους τη «μυθική

Έφη Α. Λαμπαδαρίδου

Ο αρχαίος μύθος αγγλόφωνη μέθοδο», όπως την ονομάζει ο Eliot. Το συνε­ χιζόμενο ενδιαφέρον των λογοτεχνών για τους μύθους γέννησε τελευταία στη λογοτεχνική κρι­ τική την «αρχετυπική προσέγγιση», την οποία ο Northrop Frye εξύψωσε στο επίπεδο κοινωνι­ κής επιστήμης.2 Ακόμα, μια νέα τερμινολογία δημιουργήθηκε. Ο κριτικός που διακρίνει σε ένα λογοτεχνικό έργο μυθικές προεκτάσεις λέ­ γεται «μυθικός κριτικός» από τους Winsatt και Brooks.3 Η μέθοδος που ακολουθείται όταν ο μύθος χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα ή ερμηνεύεται από τον κριτικό σαν αλληγορία συγκρούσεων ορισμένων καθοριστικών ψυχι­ κών παρορμήσεων που διέπουν τη ζωή των αν­ θρώπων, ονομάζεται «ψυχαναλυτική μέθοδος». Και ο όρος «ψυχομυθολογική μέθοδος» γραφής ή «ψυχομυθολογική προσέγγιση» δηλώνει αντί­ στοιχα τον συγγραφέα ή τον κριτικό που, σαν τον Carl Jung, μέσα από την ποίηση του μύθου και τη δημιουργία του νέου έργου φέρνει στην επιφάνεια τα αρχέτυπα και τις ιερές εικόνες που μένουν κρυμμένα στο συλλογικό ασυνείδη­ το της ανθρώπινης ψυχής σ’ όλα τα γεωγραφι­ κά μήκη και πλάτη.

αφιερωμα/51

ελληνικός στη σύγχρονη δραματουργία Διαβάζοντας ή παρακολουθώντας να παί­ ζονται έργα που γράφτηκαν ή ερμηνεύτηκαν με βάση το μύθο, έχουμε την παράξενη αίσθηση πως η μυθική τάξη, που αποτελεί το υπόστρω­ μα του σύγχρονου έργου, του δίνει τη δυνατό­ τητα να διατηρήσει κάποιο στοιχείο κλασικό, που επιβεβαιώνει μια αλήθεια την οποία συνή­ θως παίρνουμε σαν δεδομένο: ότι υπάρχει μια υπέροχη συνέχεια στην κουλτούρα μας, κατα­ νοητή μόνο από όσους μπορούν να νιώσουν μέ­ σα στην εποχή μας τα εξαιρετικά επιτεύγματα του παρελθόντος. Η μυθική μέθοδος απλώνει γέφυρες προς το παρελθόν, όταν υψώνει «σκα­ λωσιές» για την κατασκευή του σκελετού του νέου οικοδομήματος. Ο μύθος είναι οργανικό υλικό για το έργο, το υλικό πάνω στο οποίο μπορεί να στηθεί η δράση που θα δηλώσει το θέμα. Στην πραγματικότητα, ο μύθος δίνει δινατότητες στην τέχνη. Για να αναφερθώ μονάχα σε Αγγλόφωνους δραματουργούς του εικοστού αιώνα, θα α­ ναγκαστώ να παραμερίσω υπέροχες δημιουρ­ γίες, σαν τα δράματα των Jean Cocteau, La Machine Infernale (Η δαιμόνια μηχανή, 1934),

Jean Paul Sartre, Les Mouches (Οι μύγες, 1943), Henry De Montherlant, Pasiphai, (Πασιφάη, 1928), Jean Anouilh, Antigone {Αντιγόνη, 1942), Jean Giraudoux, Electre (Ηλέκτρα, 1937) και La Guerre de Troie n ’Aura pas Lieu (Ο πό­ λεμος της Τροίας δεν έγινε, 1935), Η. R. Lenormand, Asie (Ασία, 1931) και του Lauro de Bosis, Icaro ( Ίκαρος, 1930). Πιο συγκεκριμένα, θα αναφέρω σε μια θεμα­ τική επισκόπηση τα έργα των Eugene O ’Neill, Mourning Becomes Electra (To πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα, 1931), Tennessee Williams, Or­ pheus Descending (Ο Ορφέας στον Ά δ η , 1957), T.S. Eliot, The Family Reunion (Οικογενειακή συγκέντρωση, 1939), Jack Richardson, The Pro­ digal (Ο άσωτος, 1960), Maxwell Anderson, th e Wingless Victory (Η άπτερη νίκη, 1936)4 και την κωμωδία του Christopher Fry, A Phoe­ nix Too Frequent (Πολύ συχνή αναγέννηση, 1946). Αν ο μύθος του Οιδίποδα τράβηξε την προ­ σοχή του Cocteau για την ψυχοαναλυτική φροϋδική θεωρία του Οιδιπόδειου συμπλέγμα­ τος, ο O’Neill χρησιμοποίησε τον ίδιο μύθο για να παρουσιάσει τη νευρωτική προσκόλληση της πριγκίπισσας Ηλέκτρας στον πατέρα της Αγαμέμνονα, και το μίσος της για τη σύζυγό του και μητέρα της Κλυταιμνήστρα. Ο O ’Neill μένει πισΐός στις λεπτομέρειες του μύθου όταν χαρά­ ζει την τραγική μορφή της κόρης, Λαβίνιας, καθώς και όταν δίνει την ιστορία της ισχυρής οικογένειας των Μάννον. Αντίθετα με τον Co­ cteau, ο οποίος αλλάζει το μύθο παρουσιάζον­ τας τη νεαρή Σφίγγα ερωτευμένη με τον Οιδί­ ποδα και το φάντασμα του Λάιου μάταια να προσπαθεί να αποτρέψει μια αισθησιακή Ιοκάστη να βρεθεί με το νεαρό Οιδίποδα. Κι όπως

52/αφιερωμα στο έργο του Cocteau αναγνωρίζουμε την αξε­ πέραστη ερωτική έλξη του γιου προς τη μητέ­ ρα, όταν ο νεαρός Οιδίποδας παντρεύεται τη μεσόκοπη Ιοκάστη και μαζί βαδίζουν προς την καταστροφή, έτσι και στην ιστορία του O’Neill παρακολουθούμε τη νεαρή κόρη να μένει προσκολλημένη στην αρρωστημένη αγάπη της για τον πατέρα και να σκορπίζει γύρω της θάνατο και συμφορά. Με την ολοκληρωτική καταστρο­ φή της οικογένειας Μάννον, ο O’Neill κατάφερε με επιτυχία να αποδείξει τα ολέθρια αποτε­ λέσματα των ασυνείδητων παρορμήσεων, όταν αυτές διαρκούν πέρα από την πρώτη, υποτυ­ πώδη έλξη των φύλων ανάμεσα σε γονείς και παιδιά και γίνονται νευρώσεις. Ο Αμερικανός Tennessee Williams χρησιμο­ ποιεί τον αρχαίο ελληνικό μύθο σαν υπόβαθρο σε πολλά έργα του,5 αλλά διαλέγω μονάχα το Orpheus Descending, γιατί σ’ αυτό προσπάθησε να βάλει στο επίκεντρο των χαρακτήρων του την ασυνείδητη παρόρμηση που κυβερνά πολ­ λούς ανθρώπους. Στο δράμα αυτό, που αναφέρεται σε μια αγάπη καταδικασμένη να πεθάνει, ο Williams ξαναερμηνεύει το μύθο του Ορφέα και της Ευρυδίκης. Η πρόθεσή του είναι να εξερευνήσει τις ψυχολογικές πιέσεις και τις διαψεύσεις ελπίδων που βασανίζουν τον άν­ θρωπο, όπως είχαν κάνει πριν απ’ αυτόν οι Cocteau και O’Neill. Σαν κι αυτούς, αναζήτησε ένα παγκόσμιο στοιχείο για βάση της καινού­ ριας δημιουργίας του. Το βρήκε στα θεμελιώ­ δη θέματα της ζωής και του θάνατου. Έτσι, το έργο του εμπλουτίζεται φορμαρισμένο πάνω στην ιστορία του ζευγαριού που κατέβηκαν από το βασίλειο των ζωντανών στο βασίλειο των νεκρών και πλησίασαν ακόμα μια φορά τον κόσμο του φωτός προσπαθώντας να ξεφύγουν το θάνατο. Αν οι μύθοι του Οιδίποδα, Ορέστη και Ορ­ φέα προμήθευσαν ορισμένους δραματουργούς με χαρακτήρες, θέματα και σύμβολα που ανα­ πτύσσουν την ιδέα ότι ο άνθρωπος κυβερνιέται από ψυχικές δυνάμεις κρυμμένες μέσα του, η ιστορία του Ορέστη έγινε πηγή έμπνευσης για θεατρικούς συγγραφείς, που θέλουν να παρου­ σιάσουν την όψη του ανθρώπου όταν ενσυνεί­ δητα και ελεύθερα διαλέγει τον τρόπο που θα δράσει. Ο O’Neill μπορεί να θεωρεί τον Ορέ­ στη ένα νευρωτικό νεαρούδι που μισεί τον πα­ τέρα του γιατί είναι ερωτευμένο με τη μητέρα του, αλλά ο Harry Λόρδος Monchensey, δηλα­ δή ο Ορέστης του T.S. Elliot στο The Family Reunion, φανερά αντιπροσωπεύει τις πεποιθή­ σεις του δημιουργού του όταν δηλώνει με έμ­ φαση: «Δεν είναι η συνείδησή μου, μήτε το μυαλό μου άρρωστο, αλλά ο κόσμος όπου πρέ­ πει να ζήσω». Η εξερεύνηση του κόσμου του Harry και ο αυτο-ορισμός του ήρωα μέσα στον κόσμο του είναι αυτό που αποτελεί το περιεχό­

μενο του έργου του Eliot. Πολλά άπ’ όσα συμ­ βαίνουν στον Harry μπορούν να ερμηνευτούν με την ψυχαναλυτική μέθοδο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά ο ίδιος ο δραματουργός δεν το επιχειρεί. Ο Eliot μάλλον ξαναδουλεύει το μύθο της θείας τιμωρίας, για να αυξήσει τη θρησκευτική του σημασία και να εξηγήσει πο­ λυσύνθετες καταστάσεις της ζωής από την οπτική γωνία ενός Χριστιανού -και μάλιστα Ρωμαιοκαθολικού- του εικοστού αιώνα. Γι’ αυτόν το λόγο και αντίθετα με τον Jean Paul Sartre που ξανάστησε για τους Ατρείδες του το σκηνικό του Άργους, ο Eliot χειρίστηκε το μύ­ θο του Ορέστη σε ένα εντελώς σύγχρονο σκηνι­ κό.

The Prodigal του Jack Richardson είναι μια ακόμα παραλλαγή των τραγικών συμβάντων στη ζωή των παιδιών του Αγαμέμνονα. Αιχμα­ λωτισμένη από το μύθο, η φαντασία του Ri­ chardson, όπως και η φαντασία των Γάλλων δραματουργών, δούλεψε με τα μυθικά στοιχεία για να δώσει μορφή σε μια ιστορία νεανικής εξέγερσης. Αντίθετα με τον Giraudoux, όμως, ο Richardson κάνει τον Ορέση αντί για την Αντι­ γόνη ήρωα της εξέγερσης. Εκείνο που απασχο­ λεί τον ήρωα του Αμερικανού δραματουργού είναι το δικαίωμα να λέει «Όχι». Αυτός ο Ορέστης αντιμετωπίζει κυνικά τον ιδεαλισμό και, όπως φαίνεται από τον τίτλο του έργου, δεν έχει ίχνος αφοσίωσης προς τον πατέρα του. Αλλά ούτε και ίχνος από το πάθος που βρίσκε­ ται στην καρδιά των ηρώων των Montherlant, Anouilh και Giraudoux έχει. Δεν έχει τη δύνα­ μη να προχωρήσει πέρα από τη διαμαρτυρία για την ιδιότυπη περίπτωσή του, προς την εξέ­ γερση ενάντια στη γενική περίπτωση, κυρίως γιατί δεν ενοχλείται από τα γεγονότα της ζωής του, ενώ αυτά είναι πηγή αγωνίας για τις Ορεστειακές μορφές των άλλων δραματουργών. Παρά τη μοναδικότητα της εμπειρίας του, όμως, ο Ορέστης του Richardson αντιμετωπίζει τα ίδια τρομερά εμπόδια, όπως εκείνα που συ­ ναντούν οι άλλες επαναστατικές μορφές του ήρωα. Το δράμα The Wingless Victory του Αμερικα­ νού Maxwell Anderson είναι παραλλαγή του μύθου της Μήδειας και έχει για επίκεντρο της έρευνάς του εκείνη την ανωμαλία, που παρατη­ ρήθηκε και από τον Lenormand, και εξελίχτηκε ύστερα από δεκαετίες στο σπουδαίο κοινωνικό πρόβλημα της ρατσιστικής προκατάληψης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Παρόλο που η ηρωίδα του Anderson χύθηκε στο καλούπι της μυθολο­ γικής μορφής, η εμπειρία της είναι όμοια με την εμπειρία οποιουδήποτε ατόμου, το οποίο αντιμετωπίζει τα κακά κάποιας μισαλλοδοξίας. Ο Μύθος της Μήδειας, που δίνει την εικόνα μιας ένωσης καταδικασμένης σε αποτυχία, απλά γιατί τα μέλη της ανήκουν σε διαφορετι­

αφιερωμα/53 κούς λαούς, εξυπηρέτησε τόσο το σκοπό του Anderson όσο και του Lenormand. Αντίθετα με τον Γάλλο συνάδελφό του, όμως, ο Αμερικανός δραματουργός δεν αναζητά κάποια πολιτική αιτία για να εξηγήσει τα δεινά που αντιλαμβά­ νεται. Απλά ικανοποιείται με το να εκθέσει το πρόβλημα και τα επακόλουθά του. Το μοτίβο της εκμετάλλευσης αντηχεί μονάχα σύντομα. Και πάλι μονάχα αμυδρά φαίνεται η υποψία πως ο συγγραφέας σκοπεύει να ρίξει κάποια μομφή στους συμπολίτες του. Η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος του αν­ θρώπου για τις ρίζες του κατά τον εικοστό αιώνα διακρίνεται ακόμα από την αναβίωση του ποιητικού δράματος. Εδώ, το όνομα του Άγγλου Christopher Fry είναι το πιο λαμπρό ανάμεσα στους γνήσιους ποιητές-δραματουργούς που παρουσιάστηκαν, παρόλο που ο Eliot είχε κιόλας γράψει σε στίχους το The Family Reunion. To A Phoenix too Frequent του Fry είναι από τα πιο αντιπροσωπευτικά θεατρικά του έργα τα οποία πλέκει πάνω στο μύθο. Ο θρύλος είναι παρμένος από το Σατυρικόν του Πετρώνιου, και το έργο του Fry διατηρεί το ίδιο σκηνικό, του νεκροταφείου της Εφέσου, όπου μια νεαρή χήρα θέλησε να πεθάνει από ασιτία μέσα στον τάφο του άντρα της, αλλά σύντομα αγάπησε τρελά το φρουρό του νεκρο­ ταφείου. Η επιβλητική ποίηση της γλώσσας του Fry ταιριάζει στο μύθο της αναγέννησης, που είναι φανερός στο σύμβολο του φοίνικα στον

τίτλο του έργου. Ο δραματουργός καταφέρνει να αποδείξει μέσα από το μοτίβο του αρχαίου μύθου και τη δράση του σύγχρονου ανθρώπου μια παγκόσμια αλήθεια: τη συνέχιση της αν­ θρώπινης ζωής, η οποία αυτή καθ’ εαυτή είναι το πραγματικό, το πιο θαυμαστό από όλα τα θαύματα του κόσμου.7 Καιρός είναι, όμως, πριν τελειώσω να εκφράσω επιτέλους το πιεστικό ερώτημα: γιατί οι σύγχρονοι καλλιτέχνες, που είναι τα αντιπρο­ σωπευτικά πνεύματα της εποχής μας, στρέφο­ νται ολοένα και πιο πολύ στους μύθους; Εδώ πρέπει να αφήσω να ακουστεί η φωνή ενός με­ γάλου άντρα, του ψυχίατρου Carl Jung, που με στοργή ανάστησε και εξήγησε τους μύθους σαν ξεχασμένα κομμάτια της ψυχής μας: «Η υπο­ κειμενικότητα του πρωτόγονου ανθρώπου μας εντυπωσιάζει τόσο δυναμικά,» λέει ο Jung, «που θα έπρεπε προ πολλού να είχαμε μαντέ­ ψει πως οι μύθοι αναφέρονται στην ψυχή... Στην προσπάθειά του να εξηγήσει τους μύθους, ο άνθρωπος τα σκέφτηκε όλα εκτός από την ψυχή.»8 Ας ελπίσουμε λοιπόν, πως ύστερα από αιώνες διανοητικής αναζήτησης που κατεύθυνε τη ματιά μόνο μπροστά, το βλέμμα του ανθρώ­ που στρέφεται επιτέλους όχι μόνο προς τα πί­ σω, δηλ. στις ρίζες του, αλλά και προς τα μέσα, στην ψυχή του. Κι αυτή η διπλή στροφή, ας ευ­ χηθούμε, να εγκαινιάσει μια νέα εποχή όπου το αντικείμενο της ανθρώπινης γνώσης θα είναι ο μεγάλος άγνωστος, ο εαυτός μας.

□

54/αφιερωμα ΤΖΩ Ν Φώουλς ανήκει στην σ πάνια κατηγορία των συγγραφέων που έχουν κατακτήσει το ευρύ κοινό, ενώ παράλληλα χαίρουν της εκτιμήσεως των cognoscenti. Γνώρισε την επιτυχία, κυρίω ς χάρη στις επιτυχημένες μεταφορές των έργων του στον κινηματογράφο, όπω ς της «Γυναίκας του Γάλλου υπολοχαγού» από τον Καρλ Ράις, με τη Μέριλ Σ τριπ κα ι τον Τζέρεμι Ά ιρ ο ν ς , του «Συλλέκτη» από τον Τζόζεφ Λ όοζυ με τον Τέρενς Σταμπ και την τηλεοπτική διασκευή του «Εβένινου Πύργου» από το BBC, με τον Λώρενς Ολίβιε. Την εμπορική του επιτυχία τη χρωστά επίσης στη μαγευτική του αφήγηση, που κατορθώ νει να συναρπάσει τον αναγνώστη όσο δύσκολα και αν είναι τα θέματα και η γλώσσα, όσο πρω τοποριακή

Ο

X

Μ I

Η C5

Η 0 Ζ Η Ζ C3 Ν Μ Η

z

και αν είναι η γραφή του. Στον ακαδημαϊκό κόσμο θεω ρείται από τους πρω τοπόρους του μοντερνισμού, συχνά δε η θεωρία δανείζεται από το έργο του. Η κριτική βιβλιογραφία που τον αφορά είναι τεράστια και εκτείνεται και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού, καθώ ς κα ι στον σοσιαλιστικό κόσμο. Τα βιβλία του κυκλοφορούν σε όλες σχεδόν τις γλώσσες. Ο ι δεσμοί του με την Ελλάδα αρχίζουν, όπω ς βλέπει κανείς και από το χρονολόγιο, το 1951, όταν έρχεται να διδάξει στην Α ναργύρειο Σχολή των Σπετσών. Ε ίνα ι εύκολο να τον χαρακτηρίσει κανείς φιλέλληνα επειδή προτιμά ελληνικούς τίτλους στα έργα του, έχει γράψ ει τα «Ελληνικά ποιήματα», και «Ο Γητευτής», το αγαπημένο του μυθιστόρημα,

αφιερωμα/55 εκτυλίσσεται στην Ελλάδα. Π άντω ς δεν μπορούμε ν α τον κατατάξουμε στους φιλέλληλες του τύπου του Λ όρδου Β ύρω να, ούτε όμως κα ι στους μεταπολεμικούς φιλέλληλες γ ια τους ο ποίους έχει γράψ ει κα τά καιρούς δυσμενώς. Ε ίνα ι ένας σκεπτόμενος φιλέλληλας σ υγγραφέας, περισσότερο λάτρης της χώ ρας πα ρ ά τω ν ανθρώ πω ν. Το Λ άιμ Ρ ήτζις, της κομητείας του Ντόρσετ, είναι ένα Β ικτω ριανό παραθαλάσσιο θέρετρο, που οι περισσότεροι γνω ρίζουμε από τη «Γυναίκα του Γάλλου Υ πολοχαγού». Εκεί ζει τα τελευταία χρόνια , μακριά απ ό τη δημοσιότητα, αποφ εύγοντας την τηλεόραση και τις συνεντεύξεις, καθώ ς και τις λογοτεχνικές συναναστροφές. Αυτή η εξορία του όμως, δεν συνεπάγεται και £

χετε ασχοληθεί ιδιαίτερα με το θέμα της εξορίας του συγγραφέα σε όλες της τις διαστάσεις. Θα περιοριστούμε σε ένα σημείο και θα σας θυμίσω κάτι που έχετε γράψει: Η παλιά έννοια της εξορίας για έναν άγγλο συγγραφέα ήταν να πάει στη Μεσόγειο. Να κάνει αυτό που έκανε ο Ντάρελ, ή ο Λώρενς. Για μένα η καλύτερη εξορία, κάπως παράδοξα, είναι μία μικρή πόλη σαν κι αυτή, στην Αγγλία. Αυτό συμβαίνει επειδή οι μυθιστοριογράφοι πρέπει να ζουν σε κάποιου είδους εξορία. Επίσης πιστεύω ότι -περισσότερο από τους συγγραφείς άλλων λογοτεχνικών ειδών- πρέπει να διατηρούν την επαφή τους με τον πατρικό τους πολιτισμό... γλωσσολογικά, ψυχολογικά και με πολλούς άλλους τρόπους.* Εσείς πήγατε στη Μεσόγειο στη νεότητά σας. Θέλετε να μας μιλήσετε για την εμπειρία σας;

ΑΝ με ρωτάτε τι θα συμβούλευα τους νέους συγγραφείς; Πιστεύω ότι η ιδανική περίπτωση είναι να έχουν την εμπειρία της πραγματικής εξορίας. Είναι ωφέλιμο για ένα νέο συγγραφέα να ζήσει στο εξωτερικό, ειδικά όταν προέρχεται από έναν πολιτισμό όπως ο αγγλικός που κατά κάποιο τρόπο είναι στενός. Είναι καλό να πάει σε μια ξένη χώρα και να δει πώς είναι η δομή της κοινωνίας και του πολιτισμού. Αυτή είναι μια απαραίτητη εμπειρία για το νέο συγγραφέα. Επίσης πλουτίζεις τον ίδιο σου τον πολιτισμό, μαθαίνοντας να βλέπεις τη ζωή διαφορετικά από τον τρόπο που η κουλτούρα σου έχει σφραγίσει πάνω σου. Ό ταν ήμουν νέος είχα πρώτα την _ εμπειρία με τη Γαλλία, γιατί σπούδασα γαλλική

α δ ια φ ορία για τα κοινά. Γράφει άρθρα, όποτε νομ ίζει ότι η γνώμη του έχει να συνεισφέρει κάτι κα ι έχει επίσης δημόσιες πολιτικές κα ι φιλοσοφικές απόψεις. Η συνέντευξη που δημοσιεύεται, ακολούθησε μία σειρά συζητήσεων πά νω σε μεταφραστικά ζητήματα καθώ ς κα ι σε γενικότερα λογοτεχνικά θέματα. Ο Τζω ν Φ ώ ουλς μιλά με την ειλικρίνεια κα ι την απλότητα του ανθρώ που που συνυπάρχει ειρηνικά με τον εαυτό του. Δεν ενδια φέρετα ι να κομπάσει ή να κολακεύσει. Ίσ ω ς αυτό ξενίσει τον έλληνα αναγνώστη που έχει συνηθίσει στον άκριτο θαυμασμό τω ν φιλελλήνων,αλλά εμείς πιστεύουμε ότι όπω ς λέει κα ι ο ίδιος, είναι ένα ταρακούνημα, ότι δηλαδή ένας ξένος μας είδε έτσι όπω ς μας είδε. Τη Οννέύτευξη πήρε ο Φαίδων Ταμβακάκης φιλολογία στο Πανεπιστήμιο και ύστερα με την Ελλάδα. Εννοώ ότι γνωρίζω τη γαλλική κουλτούρα πολύ καλύτερα από ό,τι ξέρω την ελληνική, αλλά πάντοτε έλεγα πως έχω τρεις πατρίδες, την Αγγλία φυσικά, τη Γαλλία και την Ελλάδα. Όσον αφορά το σύνολο της ζωής σου, όταν έχεις πια γίνει συγγραφέας, πιστεύω πραγματικά ότι είναι πολύ σημαντικό αν ζεις στο εξωτερικό να έχεις κάτι που θα σου επιτρέψει να κρατήσεις στενή επαφή με τον πατρικό σου πολιτισμό. Κανονικά πιστεύω ότι πρέπει να περάσεις το μεγαλύτερο μέρος της δημιουργικής σου ζωής κοντά στον πολιτισμό της πατρίδας σου, που είναι ο αγγλικός στην περίπτωσή μου. Καταλαβαίνω ανθρώπους σαν τον Ντάρελ, τον Ντ. X. Λώρενς, πολλούς άλλους Άγγλους συγγραφείς που ζουν κυρίως στο εξωτερικό. Ο Ντάρελ, βέβαια, σιχαινόταν την Αγγλία τόσο πολύ που έπρεπε ξεκάθαρα να την εγκαταλείψει. Γενικά όμως δεν θα το συνιστούσα στους νέους συγγραφείς να ζήσουν όλο ή το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, εξόριστοι. Ο Άντονι Μπέρτζες είναι μία ακόμη περίπτωση, αλλά επιστρέφει συχνά στην Αγγλία. Εννοείτε ότι κάτι τέτοιο ισχύει ειδικά για την Αγγλία; Στην εισαγωγή του «Γητευτή», λέτε χαρακτηριστικά ότι στην Ελλάδα είναι δύσκολο να δημιουργήσει κανείς.2 ΑΥΤΗ ήταν η δική μου εμπειρία. Κυρίως επειδή υπήρχαν αποικίες ξένων στην Ελλάδα, είχαν αρχίσει να σχηματίζονται ήδη από τότε που ήμουν εκεί, το 1950, και μου φάνηκε ότι αυτές οι αποικίες των ξένων ήταν πολύ αιμομεικτικές.

56/αφιερωμα Δηλαδή, ζούσαν σε μικρές ομάδες και είχαν στην πραγματικότητα πολλή μεγαλύτερη επαφή μεταξύ τους παρά με τους Έλληνες. Περιστασιακά έβλεπες και Έλληνες, στις μέρες μας υπήρχε η Καίη Τσιτσέλη που την ήξεραν οι πάντες στην Αθήνα και μας έφερνε σε κάποια επαφή με Έλληνες συγγραφείς. Έβρισκα πάντως αυτές τις αποικίες κάπως απομονωμένες από την ελληνική ζωή. Είχα καταλάβει ότι εννοούσατε πως το περιβάλλον περιόριζε τον'καλλιτέχνη, όχι οι άνθρωποι. ΤΟ ένιωσα αυτό επειδή η Ελλάδα είναι τόσο όμορφη. Δε νομίζω ότι οι Έλληνες το συνειδητοποιούν πάντα, το πόσο εξαιρετικά όμορφη είναι για όλους τους ξένους. Πιστεύω ότι όταν πρωτοφθάνεις στην Ελλάδα πέφτεις ανάσκελα, όπως λέμε, γιατί δεν θα μπορούσες ποτέ να πιστέψεις πως μια χώρα μπορεί να είναι τόσο όμορφη. Ως φέρελπις καλλιτέχνης δεν μπορείς να φανταστείς πώς είναι δυνατόν να την μεταφέρεις στο χαρτί, πώς να την περιγράφεις. Αρκετοί Άγγλοι συγγραφείς το πέτυχαν, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ είναι ένας και υποθέτω ότι όλα ξεκίνησαν με τον Βύρωνα. Αυτοί καταφέρνουν κατά κάποιο τρόπο να

μεταδώσουν το πνεύμα της Ελλάδας στον γραπτό λόγο. Νομίζω πάντως πως για το νέο συγγραφέα είναι ανασταλτική. Η Ελλάδα μάλλον σε τρομάζει. Αυτό έγραφα στον «Γητευτή». Ερωτεύεσαι αυτήν την πανέμορφη χώρα, αλλά το πρόβλημά σου ως καλλιτέχνης είναι πώς διάβολο να καταφέρεις να το εκφράσεις με λέξεις. Εγώ προσπάθησα να το κάνω με την ποίηση και τώρα συνειδητοποιώ ότι δεν ήταν ιδιαίτερα σπουδαία ποιήματα. Η Ελλάδα σε εξαναγκάζει να γράψεις καλύτερα από ό,τι μπορείς και τελικά το αποτέλεσμα είναι πολλή κουβέντα. Ό λοι μιλάνε διαρκώς για το τι πρόκειται να γράψουν ή να ζωγραφίσουν, μιλάνε για την Ελλάδα, αλλά πιστεύω ότι πολύ συχνά δεν είναι σε θέση να το κάνουν. Επομένως πιστεύω ότι η Ελλάδα είναι πολύ επικίνδυνη για το νέο ξένο καλλιτέχνη, όχι για τον Έλληνα καλλιτέχνη. Αναφέρετε κάπου ότι ο ρόλος του συγγραφέα είναι να απεικονίσει τον περίγυρό του και να εκφράσει την ιστορική στιγμή που ζει. Θεωρείτε, με άλλα λόγια, την ικανότητα του χρονικογράφου σαν υψηλής σημασίας για τον μυθιστοριογράφο.

ΧΡΟΝΟΑΟΓΙΟ 1926 Ο Τζων Ρόμπερτ Φώουλς, γιος του Ρόμπερτ και της Γκλάντυς Φώουλς, γεννιέται στις 31 Μαρ­ τίου, στο Λη-ον-Ση, του Έσσεξ.

1939-1944 Ειδικεύεται στη γαλλική και γερμανική φιλολο­ γία στη Σχολή Μπέντφορντ.

1944-1947 Υπολοχαγός, εκπαιδευτής των πεζοναυτών στο Ντέβονσηαρ. Μέρος της θητείας του σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.

1947-1950 Σπουδάζει γαλλική και γερμανική φιλολογία στο Νιου Κόλετζ της Οξφόρδης, όπου μαθαίνει να θαυμάζει τον Φλωμπέρ. Θαυμάζει επίσης τον Σαρτρ, τον Καμύ και τον υπαρξισμό τους. Το 1950 αποφοιτά με έπαινο.

1950-1051 Διδάσκει αγγλική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Πουατιέ. Αυτοδιδάσκεται λατινικά και μελε­ τά τους λατίνους ποιητές.

1951-1952 Διδάσκει αγγλικά στην Αναργύρειο Σχολή των Σπετσών, όπου γνωρίζει την Ελίζαμπεθ Ουίτον. Γράφει ποιήματα. Αρχίζει το πρώτο δοκίμιό του «The Magus» («Ο Γητευτής») αμέσως μετά την αναχώρησή του από την Ελλάδα.

1954 Παντρεύεται την Ελίζαμπεθ Ουίτον στις 2 Απρι­ λίου.

1954-1963 Ζει στο Χάμπστεντ του Λονδίνου. Διδάσκει αγ­ γλικά σε διάφορα κολέγια. Γράφει το «The Col­ lector» (Ο Συλλέκτης) μεταξύ 1961-1962.

1963 Κυκλοφορεί το μυθιστόρημα «The Collector» (Ο Συλλέκτης).

1964 Εγκαταλείπει τη διδασκαλία για να αφιερωθεί αποκλειστικά στο γράψιμο. Κυκλοφορεί το «The aristos (Ο άριστος), μια αυτοπροσωπογραφία σε ιδέες».

αφιερωμα/57 ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ το πιστεύω πως είναι μία πολύ σημαντική λειτουργία του μυθιστορήματος, το να περιγράφεις τον κόσμο γύρω σου και όντως αυτό είναι χρονικογραφία κατά κάποιο τρόπο. Αλλά το μυθιστόρημα δεν είναι ιστορία και αυτό είναι κάτι για το οποίο πρέπει να είμαστε πολύ σαφείς. Ό τι δηλαδή όταν γράφεις ένα μυθιστόρημα γράφεις για φανταστικά πρόσωπα και μερικώς φανταστικές καταστάσεις και δεν προσπαθείς να είσαι ένας πιστός δημοσιογράφος ή καλός ιστορικός. Δεν προσπαθείς να είσαι απόλυτα πιστός στον κόσμο γύρω σου. Το μυθιστόρημα δίνει εντυπώσεις πραγμάτων, όχι φωτογραφίες πραγμάτων. Όσον αφορά το διαχωρισμό των συγγραφέων σε εξόριστους και μη, πού θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε την υποχρέωση του χρονικού; ΠΙΣΤΕΥΩ ότι το πρώτιστο καθήκον σου το έχεις απέναντι στην κοινωνία στην οποία έχεις γεννηθεί. Εκεί που έχεις γεννηθεί εκεί πρέπει να είναι το κύριό σου αντικείμενο. Συχνά με κατηγορούν ότι δεν είμαι αρκετά 'Αγγλος, επειδή είχα πολλές ξένες επιδράσεις στη ζωή μου. Αλλά δεν πιστεύω ότι είναι δίκαιη αυτή η

κριτική γιατί συχνά οι ξένοι δίνουν μια πολύ ζωντανή εντύπωση μιας χώρας της οποίας οι κάτοικοι δεν θα ήταν ικανοί να δώσουν. Ένα παράδειγμα στην Ελλάδα, είναι το μυθιστόρημα του Χένρυ Μίλλερ «Ο Κολοσσός του Μαρουσιού». Χρειαζόταν ένας παράξενος αμερικάνος σαν τον Μίλλερ για να δει την Ελλάδα έτσι όπως την είδε τότε. Στην εποχή μου, σε πολλούς Έλληνες δεν άρεσε το βιβλίο και διαμαρτύρονταν. Πάντως πιστεύω ότι είναι καλό να γράφονται τέτοια βιβλία γιατί δίνουν στην κουλτούρα, σε αυτή την περίπτωση την ελληνική, ένα ταρακούνημα. Ό τι δηλαδή ένας ξένος τους είδε έτσι όπως τους είδε. Ο ίδιος ανακατευτήκατε στην κοινωνική ζωή του τόπου; ΖΟΥΣΑΜΕ όπως ζούσαμε στις Σπέτσες σε ένα αριστοκρατικό σχολείο για πλουσιόπαιδα και φυσικά οι περισσότεροι από τους έλληνες που ξέραμε ήταν καθηγητές στο σχολείο και δεν ήταν Σπετσιώτες. Δεν θα έλεγα αν ήμουν ειλικρινής, ότι έγινα φίλος με τον ψαρά ή τους απλούς ανθρώπους των Σπετσών και τα ελληνικά μου ούτως ή άλλως δεν ήταν αρκετά καλά. Όμως αποκτάς μια αίσθηση του πώς ζει ο κόσμος, ακόμη κι αν δεν μπορείς να κουβεντιάσεις μαζί

ΤΖΩΝ ΦΩΟΥΛΣ 1965 Κυκλοφορεί το «The Magus» (Ο Γητευτής), το πρώτο του μυθιστόρημα, που είχε αρχίσει δώδε­ κα χρόνια νωρίτερα.

1966 Μετοικεί στο αγρόκτημα Άντερχιλ, κοντά στο Λάιμ Ρήτζις του Ντόρσετ.

1967-1968 Γράφει το πρώτο σχεδίασμα τού «The French Lieutenant’ s Woman» (Η Γυναίκα του Γάλλου Υπολοχαγού).

1968 Μεταφέρεται από το αγρόκτημα στο Λάιμ Ρήτζις.

1969 Κυκλοφορεί το «The French Lieutenant’ s Wo­ man», το οποίο κερδίζει δύο από τα πιο σημαν­ τικά λογοτεχνικά βραβεία της χρονιάς.

1973 Κυκλοφορεί η ποιητική συλλογή «Poems» (Ποιή­

ματα) στην οποία περιλαμβάνονται τα ελληνικά του ποιήματα.

1974 Κυκλοφορεί το «The Ebony Tower» (Ο Εβένινος Πύργος), συλλογή μιας νουβέλας και τεσσάρων διηγημάτων. Κυκλοφορεί η μετάφρασή του της Σταχτοπούτας του Σαρλ Περώ.

1977 Κυκλοφορεί η μετάφρασή του του «Ουρίκα» της Κλαιρ ντε Ντυρφόρ, το νέο του μυθιστόρημα «Daniel Martin» (Ντανιέλ Μάρτιν) και η άναθεωρημένη έκδοση του «The Magus».

1975-1980 Κυκλοφορεί μία σειρά λευκώματα φωτογραφιών με δικά του κείμενα.

1983 Κυκλοφορεί το «Mantissa» (Μάντισσα).

1985 Κυκλοφορεί το «Α Maggot» (Έ να καπρίτσιο).

□

58/αφιερωμα του με άνεση. Επίσης πήγα στην Πελοπόννησο. Πήγα -νομίζω- παντού στην Πελοπόννησο πεζός, περπατώντας από χωριό σε χωριό και εκεί έβλεπα πολύ ζωντανά την απέραντη φτώχεια της Ελλάδας τότε. Πολλά από τα ορεινά χωριά ήταν σε φρικτή κατάσταση εκείνη την εποχή. Υπήρχε τόση φτώχεια καθώς και ιστορίες τρόμου από τον εμφύλιο και την κατοχή. Μου έχετε αναφέρει αρκετούς διαπρεπείς Έλληνες που γνωρίσατε. Εκτός από την Καίη Τσιτσέλη, θυμάμαι τον Κατσίμπαλη. ΜΕ τον Κατσίμπαλη συναντηθήκαμε στις Σπέτσες... Τον Τσαρούχη; ΜΕ τον Τσαρούχη συναντηθήκαμε στην Αθήνα μαζί με διάσημους άγγλους ποιητές, τον Στήβεν Σπέντερ, που είναι πολύ ηλικιωμένος τώρα και τον Φιλ Κρουζ, που ερχόταν πότε πότε και στις Σπέτσες. Και ο διάσημος σκηνοθέτης ο Κακογιάννης. Νομίζω ότι εμφανίστηκε μία φορά. Αλλά ήμουν λίγο διαφορετικός από τους περισσότερους Άγγλους εκεί, γιατί πάντα με ενδιέφερε η βοτανική και η πτηνοσκοπία. Αυτό σημαίνει να περπατάς ώρες ατέλειωτες χωρίς προορισμό. Υπήρχε και μία αθηναϊκή κοινότητα. Ορισμένοι πλούσιοι Αθηναίοι έστελναν τις γυναίκες και τα παιδιά τους εκεί για το καλοκαίρι και ήταν μια κάπως παλαιομοδίτικη κοινωνία, η των Αθηναίων επισκεπτών. Και πήγαινα στην έπαυλη, που περιγράφω στον «Γητευτή», της οικογένειας Μπότση. Από την Ελλάδα φύγατε πικραμένος. ΕΦΥΓΑ πικραμένος επειδή με απέλυσαν από το σχολείο μαζί με τον άλλο 'Αγγλο καθηγητή και αρκετούς από τους Έλληνες καθηγητές. Στο σχολείο υπήρχαν δύο ομάδες Ελλήνων καθηγητών. Υπήρχε μία μικρή ομάδα επαναστατών που πίστευαν ότι το σχολείο ήταν πολύ κακό, και πράγματι ήταν σε πολλούς τομείς, και υπήρχαν και οι κομφορμιστές που δεν πολυνοιαζόντουσαν, αρκεί να μην έχαναν τη δουλειά τους. Εμείς οι Άγγλοι καθηγητές μάλλον προσεγγίζαμε τους επαναστάτες. Το σχολείο διοικούνταν από την Αθήνα, από μία επιτροπή. Και η επιτροπή είπε: «Έξω, έξω, έξω, είστε κακή επιρροή, γΓ αυτό φύγετε». Υπήρχαν πολλών ειδών προβλήματα στο νησί επίσης, όπως οι συνθήκες διαβίωσης. Αλλά αυτό ήταν ολωσδιόλου ξεχωριστό. Αυτό που συνέβη με το σχολείο ήταν ολωσδιόλου ξεχωριστό από αυτό που συνέβη με την Ελλάδα και μένα. Είμαι

εραστής αυτού που θεωρώ Ά γρια Ελλάδα, και αυτή είναι η ελληνική ύπαιθρος. Την προτιμώ ασύγκριτα πιο πολύ από τις πόλεις. Επέστρεψα στην Κρήτη πέρυσι. Αυτό που συμβαίνει στην Κρήτη σήμερα δεν μου αρέσει, με αυτή την αισχρή ανάπτυξη που είναι τελείως απρογραμμάτιστη και δείχνει απρογραμμάτιστη. Όλοι προσπαθούν να αρμέξουν τους τουρίστες. Αλλά αν περπατήσεις ένα μίλι μακριά από το χωριό που μείναμε, βρίσκεσαι ξανά στην Ελλάδα που ξέρω και θυμάμαι, που είναι υπέροχη και είναι κατά κάποιο τρόπο αναλλοίωτη και δεν υπάρχει κανείς ολόγυρα. Υπάρχει αυτή η εξαιρετική ελευθερία και όλα τα φυσικά πράγματα που ξέρω. Έτσι όταν πηγαίνω στην Ελλάδα σπεύδω να φύγω από τις πόλεις. Τρέχω στην εξοχή. Αφότου φύγατε από την Αναργύρειο, αργήσατε να επιστρέφετε στην Ελλάδα. Η Ελίζαμπεθ κι εγώ πήγαμε κάποια στιγμή το ’60 και περπατήσαμε από την Αρκαδία στη Σπάρτη και τη Μονεμβασιά και το απολαύσαμε. Πάλι περάσαμε τρεις βδομάδες πεζοπορίας. Και ύστερα περάσαμε ένα καλοκαίρι στα Κύθηρα, δεν θυμάμαι πότε ακριβώς. Μείναμε σε ένα κατεστραμμένο λεπροκομείο, που νομίζω είχαν κτίσει οι Βρετανοί στα 1821, ή κάπου 100 χρόνια πριν περίπου. Κι αυτό το απολαύσαμε. Η γυναίκα μου πάει στην Ελλάδα πολύ συχνά. Πηγαίνει κάθε χρόνο τα τελευταία χρόνια με τα εγγόνια μας. Κάτι με φοβίζει ακόμα, λίγο. Το ότι είναι πολύ δύσκολο να γράφεις εκεί. Γιατί η Ελλάδα μοιάζει να απαιτεί πολλή αγνότητα, πολύ αυτοέλεγχο. Νομίζω ότι η περίπτωσή μου είναι σαν εκείνου που έχοντας ερωτευθεί τόσο βαθιά με κάποιαν, η ανάμνηση και μόνο του βάθους του έρωτά του τον αποθαρρύνει από το να επιστρέφει πολύ συχνά. Είναι πάντοτε λίγο ανήσυχος ότι θα ερωτευθεί και πάλι. Ξέρει ότι έχουν συμβεί τόσα πολλά από τότε που την πρωτοερωτεύθηκε. Ίσως αυτό να σας φαίνεται παράξενο. Κρατήσατε στενή επαφή με τα ελληνικά γράμματα αφότου φύγατε; ΟΧΙ, δεν θα το έλεγα. Μου έχετε επανειλημμένα μιλήσει για σύγχρονους έλληνες ποιητές. ΕΙΧΑ πάντοτε τη μεγαλύτερη εκτίμηση για τον Σεφέρη, φυσικά και τον Καβάφη. Ο Καβάφης είναι θαυμάσιος, αν τον θεωρήσεις έλληνα έλληνα. Αλλά το να πω ότι κράτησα στενή επαφή με τα ελληνικά γράμματα δε νομίζω πως είναι ειλικρινές. Είμαι συγγραφέας. Όλοι τώρα

αφιερωμα/59 πιστεύουν ότι οι συγγραφείς είναι μοσοακαδημαϊκοί. Ό τι τη μισή ζωή μας την περνάμε σαν καθηγητές Πανεπιστημίου και την άλλη μισή σαν συγγραφείς. Πάντοτε διαφωνούσα με αυτό. Δεν είμαι πανεπιστημιακός καθηγητής με καμιά έννοια της λέξεως. Δεν το αισθάνομαι καθήκον μου να παρακολουθώ μια άλλη κουλτούρα ή οτιδήποτε παρεμφερές. Αν κάποιος μου στείλει κάτι, να πρόσφατα ο Κήλυ μετέφρασε Ρίτσο, εντάξει, θα το διαβάσω, αλλά δεν είναι κάτι που θα βγω από το δρόμο μου για να το κάνω. Τώρα διαβάζω Σεφέρη και Καβάφη στα ελληνικά με δίγλωσσο κείμενο. Πρέπει να ακολουθώ τις ελληνικές λέξεις προσεκτικά και να κοιτώ απέναντι στα αγγλικά. Που πραγματικά δεν αξίζει στους ποιητές τέτοια μεταχείριση. Περισσότερο νιώθω ότι έχω μια σχέση με τα τοπία της Ελλάδας. Αλλά δεν είναι μόνο η Ελλάδα, το ίδιο ισχύει και για τη Γαλλία. Δεν ξέρω προσωπικά άλλους συγγραφείς, δεν μου αρέσουν οι συγγραφείς σαν ράτσα και ιδιαίτερα δεν μου αρέσουν μικροί κύκλοι συγγραφέων που συναντιούνται διαρκώς και μιλούν μεταξύ τους. Δεν μου φαίνεται και πολύ καλή ιδέα κάτι τέτοιο. (Παύση). Είμαι μονάχικός... Ας επιστρέφουμε στον «Γητευτή». Νομίζω ότι το μυθιστόρημα δίνει μια πολύ ακριβή εικόνα της Ελλάδας του ’50. Ξέρω ότι σκοπός του «Γητευτή» δεν είναι να περιγράφει τη συγκεκριμένη περίοδο στην Ελλάδα. Ο «Γητευτής» κατά κάποιο τρόπο γεννήθηκε στην Ελλάδα. Πριν το γράψω είχε προηγηθεί το πρώτο βιβλίο που δεν προσπάθησα ποτέ να εκδώσω, που ήταν μία σκέτη περιγραφή της Ελλάδας. Το είχα βασίσει στο ημερολόγιο που είχα κρατήσει. Είμαι βέβαιος τώρα ότι δεν είναι πολύ καλογραμμένο αλλά είχα προσπαθήσει να γράψω ένα βιβλίο για την Ελλάδα από τη σκοπιά κάποιου που δεν έχει ζήσει εκεί και σε μορφή μυθιστορήματος. Αλλά η μυθιστορηματική μορφή είχε να κάνει με άλλα πράγματα. Έπρεπε να είναι τοποθετημένο στην Ελλάδα, αλλά δεν έμοιαζε σε τίποτα με τον «Κολοσσό του Μαρουσιού». Εννοώ ότι εκεί είχαμε έναν πολύ ώριμο συγγραφέα να λέει τι αισθάνθηκε εκείνος για την Ελλάδα και ένιωθα ότι για μένα θα ήταν καλύτερο να πω τι μου προκάλεσε η Ελλάδα. Δηλαδή δεν ήταν αυστηρά ένα βιβλίο για την Ελλάδα. Πρέπει να πω επίσης ότι και οι Έλληνες χαρακτήρες του βιβλίου είναι πολύ πειστικοί.

Ελληνική Βιβλιογραφία Η Γυναίκα του Γάλλου Υπολοχαγού. John Fowles, Μετ. Μπέτη Μπαλή, Εκδόσεις Bell, 1985. Ετοιμάζονται από τις εκδόσεις της Εστίας, σε με­ τάφραση Φαίδωνα Ταμβακάκη, τα: - A Maggot (Ένα Καπρίτσιο) - The Collector (Ο Συλλέκτης) - The Magus (Ο Γητευτής)

ΠΟΛΛΟΙ από τους Έλληνες του βιβλίου είναι παρμένοι λίγο πολύ από τι^ζωή. Άνθρωποι από το προσωπικό του σχολείου. Ξέρετε, δεν μπορείς να απεικονίσεις ακριβώς τους ανθρώπους στα μυθιστορήματα. Χρειάζεται να κρύψεις ορισμένα χαρακτηριστικά, ή να αναμείξεις δύο αληθινούς ανθρώπους σε έναν, ένα σωρό τεχνάσματα. Δεν θέλω το βιβλίο να θεωρηθεί φωτογραφία της Ελλάδας. Την ιστορία της κατοχής που έχετε στον «Γητευτή» την ακούσατε στις Σπέτσες; ΤΗΝ ιστορία του δημάρχου και των ανθρώπων που εκτελέστηκαν και που σκοτώνει με το ρόπαλο τον αντάρτη για να σώσει το χωριό, την άκουσα στην Πελοπόννησο. Νομίζω ή στη Σπάρτη ή στην Καλαμάτα. Επίσης τη φρικτή ιστορία των γυναικών που τις ξεκοιλιάζουν ενω παρελαύνει ολόκληρο το χωριό μπροστά τους, κι αυτή δεν προέρχεται από τις Σπέτσες αλλά από μια άλλη ιστορία που άκουσα. Τέτοιες ιστορίες φρίκης τις άκουγες παντού στην Ελλάδα. Και τους κομμουνιστές αντάρτες να παίζουν ποδόσφαιρο με τα κεφάλια παιδιών, αυτή ήταν άλλη μια ιστορία που άκουσα αρκετές φορές. Αυτή φυσικά στην Ήπειρο. Ήταν μια χαοτική περίοδος, επειδή όλα τα αίσχη και οι φρικαλεότητες είχαν συμβεί ένα ή δύο χρόνια πριν και κατά κάποιο τρόπο ήταν σα να συνέχιζαν, και άκουγες όλες αυτές τις αποτρόπαιες ιστορίες, ενώ η ζωή στις Σπέτσες ήταν απόλυτα ειρηνική. Έτσι ήταν σαν κάτι απαίσιο να είχε συμβεί στον ορίζοντα και να ζούσε ακόμη στη σκιά. Συναντήσατε κανέναν από τους εξόριστους κομμουνιστές; Δεν θυμάμαι. Θυμάμαι κάποιον, ήταν σερβιτόρος στο σχολείο, που μου είπε μια μέρα, νομίζω ότι πηγαίναμε με το πλοίο στη Μονεμβασιά, νομίζω ότι καταγόταν από κάπου εκεί, και είχαμε μεθύσει και μου

60/αψιερωμα εκμυστηρεύθηκε ότι είχε πολεμήσει με τους κομμουνιστές και ήταν ακόμη με το μέρος τους, στην ψυχή. Αυτή ήταν η μόνη περίπτωση που θυμάμαι κάποιον να μου το λέει, επειδή ήταν επικίνδυνο εκείνη την εποχή. Επειδή, ξέρετε, είχαν αναγκαστεί να καταφύγουν στην Αλβανία, ή να εξοριστούν στη Μακρόνησο. Αλλά τότε η πλειοψηφία στην Ελλάδα, ειδικά η αξιοπρεπής Ελλάδα του σχολείου, ήταν σίγουρα αντικομμουνιστική. Υπήρχαν αντιρρήσεις για τον βασιλιά, δεν θυμάμαι το όνομά του... Παύλος. Ναι, Παύλος. Και της γυναίκας του... Φρειδερίκη. Δεν ήταν δημοφιλής από ό,τι θυμάμαι. Στο σχολείο πάντως γινόντουσαν μερικές φαμφάρες, ήμαστε όλοι όσο πιο βασιλικοί μπορούσαμε. Η Φρειδερίκη είχε έλθει για κάποια αθλητική εκδήλωση. Φυσικά οι Άγγλοι δεν ήταν και πολύ δημοφιλείς τότε. Μας καταλόγιζαν την ευθύνη για τη φρίκη του εμφυλίου πολέμου, και τώρα πιστεύω, πολύ δίκαια. Ο Τσώρτσιλ και οι άλλοι είχαν φερθεί αποτρόπαια. Μπορείτε να μου μιλήσετε για τη «μελαγχολία του Αιγαίου;» (Γελά). Αυτό ήταν το υποκοριστικό μας για την κατάσταση... Όταν λέω «μας» εννοώ του άλλου Άγγλου καθηγητή κι εμένα. Κι αυτό το νιώθαμε επειδή το μόνο που θέλαμε ήταν να γίνουμε καλλιτέχνες και ήμαστε κολλημένοι σε αυτό το όμορφο νησί με το υπέροχο κλίμα και τις ατέλειωτες λιακάδες, το καλοκαίρι, και πίναμε μάλλον πολύ, και στο τέλος μελαγχολούσαμε τραγικά. Βρισκόμασταν στην κατάσταση που ο κάθε τουρίστας θα θεωρούσε ότι είναι ο επίγειος παράδεισος, μια βδομάδα στο φεγγάρι: οι παραλίες της Ελλάδας. Εμείς το βρίσκαμε πολύ μελαγχολικό. Νιώθαμε τελείως αποκομμένοι από την Αγγλία. Βλέπετε οι Σπέτσες, εκείνες τις μέρες, είχαν ένα καράβι την ημέρα, καμιά φορά ούτε κι αυτό, για την Αθήνα. Νιώθαμε τελείως αποκομμένοι και πικραμένοι με τις θαυμάσιες καιρικές συνθήκες και το πανέμορφο τοπίο (γελά). Πρέπει να έχετε υπόψη σας ότι ήμαστε τότε πολύ νέοι και ζηλεύαμε πολύ όποιον είχε δημοσιεύσει ένα βιβλίο, ή ένα ποίημα, ή είχε κάποια επιτυχία. Η Ύδρα ήταν πολύ πιο διεθνής και σημαντική από τις Σπέτσες τότε. Εκεί ζούσαν οι Χάιντσικ, δεν θυμάμαι, κάποια από τις μεγάλες οικογένειες σαμπάνιας της Γαλλίας και ο Γκίκας, ο ζωγράφος, είχε ένα στούντιο στην Ύδρα. Η Ύδρα ήταν εκεί που πήγαιναν οι περιώνυμοι και οι επιτυχημένοι. Οι Σπέτσες δεν ήταν τίποτα. Ήταν απλώς το επόμενο νησί.

Και σχετικά με την Αθήνα; Μου έχετε πει ότι η Αθήνα ήταν άσχημη και στα χρόνια του πενήντα. Οι νέοι σήμερα ζούμε με την εντύπωση ότι η Αθήνα ήταν υπέροχη πριν την ιλιγγιώδη ανάπτυξη των χρόνων του εξήντα. ΝΑ σας πω... έχετε δει τον παλιό μου πίνακα της Αθήνας; (Δείχνει έναν πίνακα των μέσων του 19ου αιώνα που απεικονίζει την Ακρόπολη με το Θησείο και αραιοκτισμένα σπίτια). Έτσι την περίμενα και θα την ήθελα. Ένα άλλο ζήτημα ήταν ότι η Αθήνα έδινε την εντύπωση της πρωτεύουσας. Και ζώντας τότε σε ένα αποκομμένο νησί σήμαινε πάντα ότι ένιωθες επαρχιώτης. Θυμάμαι ότι πηγαίναμε από τις Σπέτσες στην Αθήνα και συναντούσαμε ανθρώπους στου Ζόναρς, ανθρώπους που μιλούσαν άπταιστα γαλλικά και ελληνικά, που ήταν γεμάτοι ειδήσεις από τον καλλιτεχνικό κόσμο και νιώθαμε τελείως επαρχιώτες. Εννοώ ότι η Αθήνα ήταν κατά κάποιο τρόπο εκθαμβωτική, δηλαδή ήταν κοσμοπολίτικη και οι άνθρωποι έδειχναν να μιλούν πολύ πιο γρήγορα από ό,τι μιλούσαμε εμείς στο νησί. Έτσι το διασκεδάζαμε την πρώτη ή τη δεύτερη μέρα και ύστερα αρχίζαμε να νιώθουμε μια κάποια μελαγχολία, που την ονομάζαμε «μελαγχολία της Αθήνας». Ακόμη και τότε όμως αντιπαθούσα τις πόλεις όλου του κόσμου. Δεν μου άρεσε πραγματικά η Αθήνα τότε. Νομίζω ότι είχε αρχίσει το πρόβλημα του νέφους, ίσως κάνω και λάθος. Αλλά φυσικά ήταν πολύ πιο εύκολο να βγεις από την Αθήνα τότε. Τα προάστια πρέπει να είναι πελώρια τώρα. Φοβάμαι ότι δεν μπορώ να πω ότι μου άρεσε η Αθήνα, αλλά δεν μου αρέσει η Νέα Υόρκη, δεν μου αρέσει το Παρίσι, δεν μου αρέσει καμιά μεγάλη πόλη, οπουδήποτε. Ήμουν στη Μαδρίτη πρόσφατα. Το αίσθημα που είχα στη Μαδρίτη, πολλά αυτοκίνητα, πολλή μόλυνση, πολλοί άνθρωποι, έτσι καθώς θυμάμαι την Αθήνα. Ο Πειραιάς μου άρεσε. Ό ταν πήγαινα στην Αθήνα, έμενα στον Πειραιά, τον έβρισκα πιο ευχάριστο και ελληνικό από την Αθήνα, κάτω στο λιμάνι. Θα πρέπει να έχει αλλάξει τώρα. Τότε είχε αυτή την αίσθηση των υπέροχων ταινιών του Κακογιάννη, όλες οι κοπέλες έμοιαζαν με τη Μελίνα Μερκούρη κι όλα ήταν εύθυμα, γεμάτα ζωή. (Ιανουάριος 1987)*1

Σημειώσεις 1. Από το «Α sort of exile in Lyme Regis», London Magazine (March, 1971).

2. Από τον πρόλογο του «The Magus» (Revised edi­ tion), (Jonathan Cape: London, 1977).

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ r

1

επ ιλ ο γ ή

ποίηση ακριβών και πολύτιμων στιγμών ΝΑΣΟΥ ΒΑΓΕΝΑ: Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη. Ποιήματα. Αθή­ να, Κέδρος 1986, Σελ. 56.

Αν περάσουμε προσεκτικά από την αντίφαση του τίτλου στους μυστικούς χώρους μέσα και πίσω από τα ποιήματα του βιβλίου «Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη» του Νάσου Βαγενά, θα δια­ πιστώσουμε ότι μία είναι η εντύπωση που κυριαρχεί: Της απτι­ κής αίσθησης και προσέγγισης των πραγμάτων. Ο ποιητής προχωρεί ψηλαφητά, ακουμπώντας με δάχτυλα τυφλού τα α­ ντικείμενα του περιβάλλοντος κόσμου και ανταποκρίνεται συ­ γκινησιακά στο ανάλογο ερέθισμα που προκαλείται στην αφή. Η γνώση αυτή, που προηγείται του ονείρου και σχεδόν το αναιρεί ή, υπογείως, του αφαιρεί κάθε λόγο και δικαίωμα ύπαρξης, επιβάλλει και μια ομόλογη, συνήθως, εκφραστική. Το ύφος πειθαναγκάζεται σε μια πεζότητα νομοτελειακή και οι λέ­ ξεις προτρέπονται στη φυσική τάξη των καλοβαλμένων αντικειμένων, στους αυστηρούς περιορισμούς κά­ θε εσωτερικής και εξωτερικής ι­ σορροπίας. Έτσι, η συγκεκριμένη σημασία που υπαινίσσεται η τάξη αυτή, μπορεί από τη μια πλευρά να εμποδίζει τα μεγάλα πετάγματα, από την άλλη προφυλάσσει το στοχούμενο νόημα. Ο λόγος εκφέρεται μέσα από σύντομες εικόνες, η διάρκεια των οποίων δεν επιμηκύ­ νεται ούτε και ως αίσθηση μνήμης ακόμα, πέρα από τα σαφή όρια της αναφοράς των. Τα δέντρα βαδίζουν όλα προς το δάσος για να ενωθούν με κάτι που τα ξεπερνάει.

Το δάσος βαδίζει προς το άλλο δάσος. Ο ταύρος προς την Πασιφάη. Τα λάθη της φύσεως τα διορθώνει η επιστήμη. Τα πέναλτυ τα χτυπούν οι πεπειραμένοι. Η πλώρη είναι πάντα πιο μυτερή απ’ την πρύμη. Ο έρωτας απ’ την ειμαρμένη. Αλλά ο τρόπος αυτός κατακρα­ τεί, μάλλον, κωδικοποιημένο ολό­ κληρο το αφετηριακό ρίγος, σαν ακοινοποίητο μυστικό, προς τέρψιν του δημιουργού και μόνο. Κά­ που πρέπει η έκφραση να ανεβάσει τις λέξεις μέχρι του σημείου εξατμίσεώς των, στη φορτισμένη κατά-

στάση όπου εξαϋλώνονται τα πράγματα και προκαλούνται ρήγ­ ματα στη σημασιολογική διάρθρω­ ση του ποιήματος. Υπάρχει ανάγκη να παραδοθεί το ποίημα εκ των έν­ δον, να επιτρέψει τη διαρροή των μυστικών φωνών, των άλλων εν­ νοιών, που περισώνονται και αμύ­ νονται στσν σκοτεινό βυθό. Και πράγματι, υπάρχουν στιγμές που το ποίημα εξωθείται στην κατάστα­ ση αυτή από μια συνειδησιακή υπεκφυγή μπροστά στην τάση για ρεαλιστική αποτίμηση της ομορ­ φιάς. Ο δημιουργός καταλαμβάνε­ ται από την υπερδιέγερση της ξαφ­ νικής αποκάλυψης αυτού του απει­ ροελάχιστου στοιχείου, του προσ­ διορισμένου μονάχα από την υφή και όχι από τη φύση του, και που επιτρέπει τη γνώση των αλλεπάλ­ ληλων όψεων της αλήθειας. Μιας αλήθειας που οδηγεί στην κατα­ νόηση και αποδοχή του κόσμου και που επιζητεί ως αντάλλαγμα αυτό που η ίδια προσφέρει: Λιτότητα και ταπεινοφροσύνη, ήθος και συγ­ κατάβαση. Θολά, Πράσινα φύλλα. Για'να κόψω ένα μήλο έχω χάσει ένα χέρι. Δεκαπενταύγουστος. Όμως στη μίση της αυλής τόσο χιόνι.

62/οδηγος απασφαλίζει την αβίαστη ροή των επιθυμιών τόσο προς το χώμα, όσο και προς τον ουρανό. Ο Νάσος Βαγενάς αντιστρέφει, κατά κάποιο τρόπο, τη χρήση των μεταφορών και των άλλων εκφραστικών σχη­ μάτων και, μερικές φορές, αντί να προσδώσει φυσικές ιδιότητες στα αντικείμενα, προσδίδει μηχανολο­ γικές. Είναι από τα ευρήματα της νέας ποίησης, που ασπάζεται την τεχνολογική πρόοδο και της δανεί­ ζεται όρους, έννοιες και πρακτι­ κές. Κι ο ήλιος αποσύρθηκε σε μια στεγνή γωνιά του απεί­ ρου για ν’ αλλάξει λάδια. Κάτι σπάει μέσα μας η εικόνα αυτή και ορίζει, αμετάκλητα ίσως, το τέλος πολλών εποχών. Ο ρομα­ ντισμός μπορεί να χάθηκε από και­ ρό, όχι, όμως, και ο απόηχός του. Οι τόποι των ονείρων συρρικνώ­ νονται, ή περνούν στην ουτοπία, για να ανασάνουν τον αέρα της ελευθερίας. Η ομορφιά και το συ­ ναίσθημα περιορίζονται, δεν έχουν πλέον ένα φυσικό αντίκρισμα. Κά­ τω, βαθιά στα υπόγεια του κορμιού εναπομένουν και τα τελευταία κα­ ταφύγια του ανθρώπου. Μυρίζει κολώνια. Ο νεκρός κουρέας ξυρίζει ακόμα. Ζεστό. Ανθισμένο λιβάδι. Ξαπλωμένη η αγελάδα του τίποτα μασάει συνεχώς. Αλλά επέρχονται και πιο φωτει­ νές στιγμές, όταν ο δημιουργός κα­ ταξιώνεται στη μέγιστη προσέγγιση του άβατου χώρου, του χώρου που δεν είναι άλλος παρά ο προορισμέ­ νος για το εκστατικό κοίταγμα του επέκεινα. Εκεί συναντάται η απέ­ ριττη ομορφιά μιας ποίησης ειλι­ κρινούς, άμεσης και απεριόριστης σε διάρκεια. Οι λέξεις έχουν να πουν κάτι περισσότερο από αυτό που πρωταρχικά δηλώνουν, τα μη­ νύματα εγκαταλείπουν τις σαφείς προεκτάσεις και διαφεύγουν σε ανεξιχνίαστους συλλογισμούς. Εί­ ναι η ποίηση των πιο ακριβών στιγμών, των πιο σπάνιων και των πιο πολύτιμων. Νύχτα σε άλλη διάταξη. Με βυσσινί φεγγάρια. Χαμηλά. Που ακουμπάνε στο χώμα.

Κι έντονη μυρωδιά βοτά­ νων. Ή σαν παλιός. Παμ­ πάλαιος ελαιώνας σε πυρ­ καγιά. Κάπου κροτούν κρυφές κι­ θάρες. Κι όλο αργεί να ξη­ μερώσει. Τα ρούχα που φορούσα σκίστηκαν από αόρατες τριανταφυλλιές. Η ποίηση δανείζεται πάντα ιδιό­ τητες της φυσικής κατάστασης για να προσδώσει ζωή και διάρκεια στα υλικά κατασκευάσματα του ανθρώπου ή στα διάφορα άψυχα, γενικώς, αντικείμενα. Μπορεί έτσι να λέει «ωραίο σαν ρόδο», «το σπί­ τι κοιμάται», «ο άνεμος καλπάζει» κ.λπ. χρησιμοποιώντας μεταφορές και παρομοιώσεις που χαρίζουν μια μεγαλύτερη αίσθηση της αγά­ πης, της ομορφιάς, της αφοσίωσης, της συγκεκριμένης προτίμησης και της έμφασης. Η φυσική κατάσταση είναι η μόνη που παρηγορεί, γιατί είναι η μόνη που περικλείει το σπέρμα της αλήθειας, μιας αλή­ θειας που γειτνιάζει με τον συμπαντικό κόσμο του ανθρώπου και

ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

οδηγος/63

πλαίσιο Γ

άνθρωπος-ιδέα ντυμένος τη γύμνια του ΕΛΕΝ ΗΣ Λ Α ΔΙΑ : Χ ι ο λεοντό­ μορφος. Αθήνα, εκό. Βιβλιοπωλεΐον της «Εστίας», 1986. Σελ. 216.

1. Διαβάζοντας κανείς το τελευταίο βιβλίο της Ελένης Λαδιά «Χι ο λεοντόμορφος», ασυναίσθητα κι ανεπαίσθητα βυθίζεται σε μια παγωμένη λίμνη έντονων διαδικασιών και προσδοκιών, αφού καταλύεται κάθε μορφή επικοινωνίας με την πραγματι­ κότητα. Η όλη προσπάθεια έχει ένα αιχμηρό χαρακτηριστικό που τη διαπερνά και τη διαποτίζει και που δεν είναι άλλο απ’ την ενδοσκόπηση συγκεκριμένων αλλά και άναρχων ιδεών. Μέσα από το πρόσωπο και τη σκέψη ενός σύγχρονου ανθρώ­ που, που μπορεί να ζει ανάμεσά μας χωρίς να έχει καταφέρει να ολοκληρώσει σχεδόν τίποτα στην πολυτάραχη ζωή του. Έτσι σηματοδοτείται μια βιογραφία χωρίς τέλος, καθώς ό,τι είναι να γραφεί σαν αποτέλεσμα τόσων εμπειριών πρέπει να έχει την όψη του ανολοκλήρωτου, αφήνοντας στους άλλους την παραπέρα περιπλάνηση.

2. Το έργο διακατέχεται από μια

συνεχή αναζήτηση των ανθρώπι­ νων ιδανικών αλλά και ελπίδων. Η συγγραφέας που αναλαμβάνει να περιγράφει και να αναλύσει την προσωπικότητα του Λεοντόμορφου βρίσκεται πάντα κοντά στο ίδιο σταυροδρόμι. Από τη μια υπάρ­ χουν τα γραπτά και τα προσωπικά αντικείμενα του ήρωα που αποτε­ λούν ντοκουμέντα και από την άλ­ λη ό,τι υποθέτει η ίδια για κείνον. Μ’ αυτόν τον τρόπο τα συμπεράσματά της καταλήγουν πάντοτε στο ίδιο πεδίο που είναι το ανικανο­ ποίητο πάθος του για κάτι το εξω­ πραγματικό και εξωκοσμικό που επιθυμεί να πλησιάσει. Ο ημιτελής ζωγράφος ψάχνει με όλη τη δύναμη της ψυχής και του νου του να βρει διέξοδο σε ό,τι του διαμελίζει την ύπαρξη χωρίς όμως να τα κατα­ φέρνει. Παρ’ όλα αυτά η διαρκής επικράτηση των πνευματικών εικα­

σιών, τον τοποθετεί στη λίστα των ανθρώπων που δεν βολεύονται με εύκολες λύσεις αλλά συνέχεια ανα­ ζητούν ώστε να οδηγηθούν σε μια βίωση τουλάχιστον ανεκτή. Το μή­ νυμα απαισιοδοξίας που εκπέμπει η περίπτωσή του και που τον φτά­ νει στα όρια της αυτοκτονίας και μετά στον ασκητισμό, είναι αρκετό για να φανερώσει και να δηλώσει το γεγονός, ότι τα μεγάλα όνειρα της ανθρώπινης μοναξιάς είναι εκείνα που μένουν τελικά απραγ­ ματοποίητα.

3. Πρώτος στόχος των πνευματι­ κών αλλά και βιολογικών αναζητή­ σεων του Λεοντόμορφου, είναι η απόλυτη ελευθερία, εκεί δηλαδή που μπορεί κανείς να γίνει έρμαιο των συναισθημάτων του και φαινό­ μενο αντικοινωνικής συμπεριφο­ ράς. Τα παιδικά του χρόνια είναι γεμάτα από πράξεις και αισθήματα

τ

ΚΙΚ Η Σ ΚΟ ΚΚΙΝ ΙΑ: Στη δύναμη των πραγμάτω ν. Αθήνα, Ισοκράτης, 1968. Σελ.

64.

Η ερωτική ποίηση έχει χρωματιστεί με πάμπολλα αισθητικά στολίδια, σε όλους τους τόνους και τους ρυθμούς, σε όλες τις μορφές. Έτσι τα από άποψη αριθμού των στίχων μικρά ποιήματα της Κ.Κ. άλλο δεν κάνουν εκτός από το να προσθέτουν μια ακόμα τέτοια ευκαιρία στο ήδη διαμορφωμένο από παλιά γνώρισμα, αυτού του είδους εκτόνωσης. Τα ποιήματά της σχεδόν λεηλατούν το χώρο των αισθήσεων με μια ψυχρή όσο και ευαίσθητη διάθεση που εντοπίζεται κυρίως στο ολιγόστιχο δικαίωμά της για προσωπική έκφραση. Και πράγματι χωρίς να ψάχνει κανείς για επιρροές, εύκολα ανακαλύπτει την καθαρά ατομική κλίση του βιβλίου προς μια αναπότρεπτη δικαίωσή του μέσα στον κυκεώνα των αναμασημάτων και των επαναλήψεων. Ν ΙΚ Ο Υ ΒΑΣΙΛΑΚΗ : Στο χω ριό και στην π όλη . Θεσσαλονίκη, Διαγώ νιος, 1986. Σελ.

64.

Μνήμες πολλές που μετασχηματίζονται σε πηγαίους και συγκινησιακούς συνειρμούς κουβαλάει μέσα του ο ποιητής από τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια που έζησε στο χωριό, μέσα στη δίνη των περιστάσεων που ζει τώρα στη σύγχρονη πόλη. Τα ποιήματα παρότι σε μερικές τους στιγμές εμφανίζονται όχι καλά δουλεμένα ή τουλάχιστον όχι

64/οδηγος ενοχής, τόσο απέναντι στα υπόλοι­ πα παιδιά της ηλικίας του όσο και γενικότερα σε ό,τι συνέβαλε τότε στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Η εφηβεία παρουσιάζεται με κυριότερο γνώρισμα την προσάρ­ τηση στα θεία, κάτι που αργότερα θα απορριφθεί σαν δογματικό. Η ερωτική του ζωή είναι κι αυτή μια ακόμα αποφυγή της εξάρτησης και της υποδούλωσης σε ό,τι το μη ζω­ τικό, γι’ αυτό έχει μια πολύ επίμο­ νη και σκληρή κατάληξη. Η ελευ­ θερία που γίνεται αυτοσκοπός, οδηγεί το Λεοντόμορφο σε μια επώδυνη κατάσταση, την οποία αδυνατεί να αντιμετωπίσει λόγω και της έμφυτης δειλίας του. Μένει λοιπόν να δοκιμάσει ό,τι είναι δυ­ νατόν, προκειμένου να διανύσει την απόσταση που χωρίζει την κοι­ νωνία από το πρόσωπό του, καθώς μέρα με τη μέρα βλέπει να χάνεται μέσα στη δίνη και το στρόβιλο της ατομικής του υπόστασης.

4. Η θέση του βιογραφούμενου βρίσκεται σίγουρα ανάμεσα ορά­ ματος και πράξης. Και ενώ το όρα­ μα θα τον τραβήξει προς μια κα­ τεύθυνση μοναχικής αποφυγής των καθημερινών τριβών, η πράξη εί­ ναι εκείνη που θα σταθεί το μεγάλο εμπόδιο προς την πλήρη εξιλέωσή του. Το συμβάν της φανταστικής συνομιλίας του με τον καλόγηρο στο όρος των Αμώμων, είναι η εξέ­ λιξη της καταχωνιασμένης του επι­ θυμίας να θητεύσει στο χριστιανι­ σμό, αφού όλες οι υπόλοιπες φιλο­ σοφικές και κοινωνιολογικές θεω­ ρίες παίρνουν καθαρά λιγότερο μέ­ ρισμα στην ταραγμένη του ψυχή. Εντούτοις ο ίδιος σκοτώνει ό,τι η πράξη μοιράζει αδρά στους άλλους ανθρώπους, δηλαδή 'ψυχική ισορ­ ροπία, δημιουργία και ιδιόμορφη γνώση. Οι πίνακές του είτε καταστρέφονται είτε μένουν αδούλευ­ τοι· είναι η σπουδαιότερη αιτία, που θα περιπλέξει ακόμα περισσό­ τερο τον γνήσιο καλλιτέχνη, ο οποίος σε ολόκληρη τη ζωή του δεν πίστεψε πουθενά τόσο έντονα όσο στην ανθρώπινη μοίρα.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

5. Γίνεται λοιπόν ο Λεοντόμορφος ένα είδος συμβόλου για να αποκαλύψει τα μύχια αυτής της κατηγο­ ρίας των ατόμων, που παρότι αλυ­ σοδεμένοι απ’ το χρόνο, το χώρο, τη δράση και την εξέλιξη της σκέ­ ψης, γυρεύουν τον σαν από μηχα­ νής θεό, που θα δροσίσει για λίγο τα κουρασμένα τους μέλη. Γίνεται σύμβολο της αντίστασης απέναντι σε ό,τι μαζικό προσφέρεται για κα­ τανάλωση και ταυτόχρονα αναπαράγεται στους ίδιους ρυθμούς και με τις ίδιες συνιστώσες, προκειμέ­ νου να τυλίξει στους κόλπους του κοινωνικά όντα άβουλα και απρό­ σωπα. Ο Λεοντόμορφος θα ανοίξει ένα δρόμο απ’ τον οποίο δεν υπάρ­ χει επιστροφή, καθώς σε κάθε του κομμάτι βρίσκεται αφημένο ζητώ­ ντας έλεος, ένα νέο υπαρξιακό εμ­ πόδιο. Μετά την πίστη και την απόρριψη ό,τι πολυτιμότερου είχε στην κατοχή του, θα εξαφανιστεί από το πρόσωπο της γης, θέλοντας μ’ αυτή του την ενέργεια αφενός να δηλώσει ότι δεν υπήρξε ποτέ και για κανένα, αφετέρου δε πως κά­ που ανάμεσα στη μοναξιά και τον ασκητισμό βρίσκεται το τέλος κάθε θανάσιμα προβληματισμένου ατό­ μου.

Γ Ρ Α Ι Κ Ο Ι Γ Ι Α Ν Ν Η Σ ΣΠΑΝΛΩΝΗΣ

6. Ό λο αυτό το τεράστιο υλικό που κατέχει η συγγραφέας-βιο-

γράφος, έχει πραγματικά ανάγκη από μια εσωτερικών εκτιμήσεων προσέγγιση. Ο ήρωας, πάντα ντυ­ μένος τη γύμνια του παρουσιάζεται εμπρός της σχεδόν ανυπεράσπι­ στος, έτοιμος να προσυπογράψει ό,τι εκείνη νομίζει λογικότερο μέσα στην ευτράπελη και αδιέξοδη ζήση του. Έτσι και ο λόγος οφείλει να υπερσκελίσει τη δυνατότητα και να εμφανιστεί πηγαίος και συνάμα αν­ θρώπινος, κάτι που γίνεται αληθι­ νό μέσα στις σελίδες του μυθιστο­ ρήματος. Το κέντρο βάρους της αφήγησης έχει την έμπνευση και την εμμονή, ιδίως μετά το μέσον, να καταγράψει με σχεδόν αβίαστο πάθος την ιδιαιτερότητα μιας πα­ ρουσίας, που δεν μπόρεσε ν’ αφή­ σει το στίγμα της σε καμιά κοινωνι­ κή ή άλλη εκδήλωση, προτιμώντας μάλιστα πολλές φορές την πλήρη απομόνωση και την αδιάλειπτη απουσία. Ό ταν η επαφή με την πραγματικότητα περνάει σε μια φάση δύσκολη, τέτοια που δεν ση­ κώνει κανενός είδους αντίρρηση, η γραφή δρασκελά με εντυπωσιακό τρόπο τα προβλήματα και αφήνει κυριολεκτικά να σημάνει η γνήσια πεζογραφική θέση που αποφασίζει να φέρει σε πέρας, αυτή την παρά­ ξενη όσο και τολμηρή περιπέτεια.

7. Το μυθιστόρημα «Χι ο Λεοντό­ μορφος» της Ελένης Λαδιά δεν υπακούει σε καμιά από κείνες τις συνισταμένες που θα το χαρακτή­ ριζαν βατό και ευκολοδιάβαστο. Παρά την απλή του διαστρωμάτω­ ση, το κάθε κεφάλαιο κλείνει μέσα του μια μεγάλων διαστάσεων διερεύνηση, σε σημείο που να χρειά­ ζεται αναγνωστική ικανότητα και περισσή εγρήγορση. Ο ήρωας απο­ τελεί ένα άγνωστο κείμενο, το οποίο πρώτα η συγγραφέας-βιογράφος και μετά ο αναγνώστης πρέπει να αποκωδικοποιήσουν, ώστε να γίνουν συνεργοί σε ό,τι ένα ελεύθερο άτομο αγάπησε, μί­ σησε και πίστεψε. Η διαφάνεια του δράματος έρχεται σε τέλεια αντί­ φαση, όχι μόνο με ό,τι θεματολογι-κά έχουμε συνηθίσει να συναντάμε στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, αλλά επίσης και στον τρόπο που αυτό λέγεται. Δεν θα ήταν υπερβο­ λή λοιπόν, αν λέγαμε πως το έργο με το χειρισμό του, την αξία του και την τελική του εμφάνιση κατα­ ξιώνεται σε ό,τι το πρωτοποριακό έχει να επιδείξει η πεζογραφία τα τελευταία χρόνια. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

οδηγος/65

το αλφάβητο της θαλασσινής οικουμένης ΑΓ Ι ΦΩΤΕΙΝΟΥ: Φ υ γ ή . Αθήνα Εκδόσεις Γνώση, 1986. Σελ. 179+5 λευκές. 8ο.

Τώρα που εκδόθηκε και το τελευταίο βιβλίο του Ά γι Φωτεινού -έστω και με καθυστέρηση τεσσάρων χρόνων-, μπορούμε να δούμε στην ολοκλήρωσή του το έργο ενός ανθρώπου, που η θάλασσα (η μοίρα της Ελλάδας και το πεπρωμένο της) τον απασχόλησε απο­ κλειστικά τόσο στη ζωή του όσο και στην καλλιτεχνική του δη­ μιουργία. Γιατί ο Φωτεινός, και μ’ όλη τη βίαιη διακοπή της ζωής του,1 έδωσε ένα έργο που σημαδεύεται από την εξέλιξη και την ανοδική πορεία του δημιουργού του. Και, ιδιαίτερα, το τελευταίο του μυθιστόρημα, χαρακτηρίζεται από μιαν απελευθέρωση των εκφραστικών του μέσων, που θαρρείς πως η φυγή του από τα ρη­ ματικά νεφελώματα των προηγουμένων του έργων είναι μια πραγ­ ματικότητα γεμάτη από το φως της ευτυχίας εκείνης που πλημμυ­ ρίζει την ψυχή όταν συντελείται σ’ αυτήν η ολοκλήρωση. Η φυγή του Φωτεινού από την πραγματικότητα του κόσμου στην περιοχή της καλλιτεχνικής ουτοπίας είναι ένα ψυχολογικό γεγονός άξιο να προβληματίσει όσους αγρυπνούν απάνω στα εκφραστικά μας πε­ πρωμένα. Η αποκλειστική στροφή του Φω­ τεινού στην περιοχή της πεζογρα­ φίας που μπορούμε να τη χαρακτη­ ρίσουμε ως θαλασσογραφία, παίρ­ νοντας τον όρο από τις εικαστικές τέχνες, και κατ’ αναλογία προς την ηθογραφία, εξηγείται βέβαια από το γεγονός ότι ο ίδιος ήταν ναυτι­ κός με οικουμενικές εμπειρίες, κι αυτό πάλι με τη σειρά του θα πρέ­ πει να το στηρίξουμε στο γεγονός της νησιωτικής του καταγωγής. Κι ένας τρίτος λόγος είναι πως ο Φω­ τεινός έβλεπε και ζούσε με μια 6α'θιάν αγάπη και συμπόνια αυτόν το θαλασσινό μικρόκοσμο, πιασμένον στην παγίδα «της στενόχωρης λα­ μαρίνας», όργανο στα χέρια μιας μοίρας ελκυστικής μαζί και κατα­ στροφικής. Ο κόσμος αυτός δεν εί­ ναι παρά μια ζωντανή οικουμένη, που κουβαλά τις οδυνηρές εμπει­ ρίες και τις αμαρτωλές λάμψεις μιας ζωής, που στον έξω κόσμο της

στεριάς φαίνεται σαν κάτι το παραμυθικό. Κι όμως, αυτός ο κό­ σμος, συντηρεί στο βάθος του μια παιδική αδεξιότητα, που τον κάνει να μην μπορεί να ταυτιστεί εύκολα με τον μεγάλο κόσμο της στεριάς και να εντάξει τη διαβίωσή του στον τρόπο της δικής του ζωής. Αυτό για τον Φωτεινό είχε ιδιαί­ τερη σημασία: στα γραφτά του φαίνεται η προσπάθεια να εκφρα­ στεί μ’ έναν τρόπο «φυσικό» ή πα­ ραδεγμένο, ωστόσο αυτό κατορθώ­ νεται δύσκολα. Η εκζήτηση ενδε­ χομένως και η λεξιθηρία που χαρα­ κτηρίζουν κυρίως τα πρώτα του βι­ βλία, δεν είναι υφολογικά στοι­ χεία, που θα μπορούσε κανείς να προσάψει στ’ αρνητικά του έργου του. Είναι οι δυσκολίες της έκφρα­ σης, που πηγάζουν μεσ’ από την υπόστασή μας, από τη στιγμή που θ’ αποφασίσουμε να εκφράσουμε το ενδιάθετό μας, προσαρμόζοντας

τόσο σφικτά, κυριαρχούν στο χώρο της ψυχικής κατάθλιψης για ό,τι ο καθένας πάλεψε χωρίς να νικήσει ή πάλι για ό,τι ο καθένας πεθύμησε χωρίς να το απαντήσει. 'Ενα μάθημα ελάχιστα γνωστό είναι η συλλογή αυτή, από την άποψη ότι για κάθε χτύπημα προσωπικό ή για κάθε ατονία κοινωνική, φταίει σίγουρα η απόρριψη μιας καταγωγής που έχει να προσφέρει πολλά, ακόμη και σήμερα, που κλεισμένοι στα τσιμεντένια κουτιά βλέπουμε την ιδανική καλοπέραση σαν πράγμα αφύσικο, για άλλες εποχές. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Νεοσατνρικά αθυρόστομα. Συλλογή: Κ. Δημητρίου. Ά ρ γος, Αναγέννηση, 1986. Σελ.

Με τον εύστοχο τίτλο «νεοσατυρικά αθυρόστομα» συγκεντρώθηκαν και αποτέλεσαν το περιεχόμενο μιας καλαίσθητης έκδοσης διάφορες παροιμιακές εκφράσεις, πονηρά αινίγματα και δυο δημοτικά τραγούδια, όλα με θέμα τη γενετήσια πράξη και τα σύμβολά της. Τη συλλογή του υλικού έκανε ο κ. Δημητρίου και την ευθύνη της έκδοσης έχουν οι εκδόσεις «Αναγέννηση» στο 'Αργος. Μια προσπάθεια από την επαρχία λοιπόν που δεν πρέπει ν’ αντιμετωπιστεί με καχυποψία ή πουριτανισμό αλλά σαν μια πρσπάθεια που έγινε από μεράκι κι αγάπη για ένα ζωντανό κομμάτι της γλώσσας μας που δεν το πιάνουν ξόρκια. Άλλωστε ανθολογήσεις με παρόμοιο θέμα έχουν προηγηθεί κι άλλες (Γαμοτράγουδα, Κείμενα, Αθήνα 1981 - Μαίρης Κουκουλέ, Νεοελληνικές αθυροστομίες, Νεφέλη, Αθήνα

66/οδηγος την εκφραστική μας σ’ έναν κοινό κώδικα επικοινωνίας. Ο Φωτεινός προσπάθησε με τρόπο δραματικό να προσαρμόσει την έκφραση του στον κώδικα αυτόν, γιατί ερχόταν από έναν κόσμο που το αλφάβητο του κώδικα αυτού του ήταν περί­ που άγνωστο. Η τέχνη του όμως μετουσίωσε το πλέγμα αυτής της αλύτρωτης πραγματικότητας, ανε­ βάζοντας το στιγμιαίο και περιστα­ τικό στην περιοχή του διαρκούς ■ψυχολογικού γεγονότος. Στα μυθιστορήματα του Φωτει­ νού, αλλά ώς ένα βαθμό και στα διηγήματά του,2 δεν υπάρχει η στημονική εξέλιξη του μύθου, που απαιτεί αρχή, μέση και τέλος, ή όπου οι διάφορες φάσεις δέχονται το φως που ο συγγραφέας ρίχνει κάθε φορά πάνω τους για να δυνα­ μώσει την εντύπωση και να οδηγή­ σει την πλοκή εκεί που επιδιώκει και να δώσει τη λύση που η οικο­ νομία του έργου απαιτεί. Εδώ ο μύθος υπάρχει, αλλά με την καθα­ ρά ποιητική έννοια : είναι η αντι­ κειμενική πραγματικότητα που συνθέτει το βάθος της δημιουργημένης κατάστασης και περιβάλλε­ ται από το ένδυμα της έκφρασης ως περιεχόμενο του αντικειμένου της τέχνης. Ο μύθος έτσι, αφού η πραγματικότητα που εκφράζει δεν είναι ενιαία, αλλά κομματιασμένη και σπαραγμένη από τα χέρια μιας αναπότρεπτης μοίρας -εδώ της θα­ λασσινής ειμαρμένης, που μορφώ­ νει την αλλοτρίωση και την οδύνηείναι διαθλασμένος και υπαινικτι­ κός, χωρίς σαφή περιγράμματα και αποστρογγυλωμένη πλοκή. Και από το σημείο αυτό και πέρα, όλα τα στοιχεία του μύθου ακολουθούν αυτή τη συνέπεια- την ηθική της δημιουργίας: τα πρόσωπα, η θεμα­ τική υφή, η περιγραφή. Η έκφρασή του έτσι αποτελείται από ρηματικά αποσπάσματα που δεν βρήκαν την οριακή τους μορφή. Όμως κι έτσι, η γραφή του Φωτεινού είναι βαθιά ποιητική. Η ζωή και η μοίρα της, ο άνθρωπος στο κέντρο του περιγεγραμμένου του κύκλου, η λεπτομε­ ρειακή περιγραφή των απροσδιόρι­ στων εκφράσεων ενός βασανισμέ­ νου κόσμου, δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά τα ποιητικά μορφώματα ενός ψυχισμού: φράση κομμένη, εξωτε­ ρική έλλειψη συνειρμού, μεταπήδηση στις φωτεινές συναρθρώσεις της συνείδησης, πάνω από τα σκοτεινά κενά των λυμένων αρμών των υπο­ συνείδητων κόσμων. Στα τελευταία χρόνια της ζωής

του. που το νήμα της κόπηκε από­ τομα, ο Φωτεινός έγραψε το μυθι­ στόρημα «Φυγή», που έμεινε κι αυ­ τό ασυντέλεστο. Είναι μια δραμα­ τική αναφορά στον κόσμο της νιότης, που νιώθει την απειλή του αφανισμού της με τον εντονότερο τρόπο. Γιατί στο έργο αυτό πλανιέ­ ται απ’ την αρχή ώς το τέλος ο ίσκιος του βαθύτερου από τ’ αν­ θρώπινα βιώματα, του οικουμενικότερου περιεχομένου της ζωής, του θανάτου. Στο μυθιστόρημα αυ­ τό υπάρχει συγκεκριμένη πλοκή: και μόλο που καταγράφει κι αυτό σε μεγάλο βαθμό την εσωτερική πε­ ριπέτεια των ηρώων, η ρηματική φράση φτάνει σε ολοκληρωμένες απολήξεις, σε μια ταυτότητα περιε­ χομένου και ομιλίας. Είχε δηλαδή επιτευχθεί αυτό που ορίζεται ως κυριαρχία των εκφραστικών μέ­ σων, αυτή η απελευθέρωση, που αναφέραμε στην αρχή. Κι εδώ υπάρχει το δοσμένο πλαίσιο της αντικειμενικής πραγματικότητας (η υπόθεσή του αναφέρεται στην πε­ ρίοδο της Κατοχής και της Αντί­ στασης κι ένα σημαντικό μέρος της διαδραματίζεται στο πατρογονικό του νησί, τη Χίο). Υπάρχει ακόμα κάτι πολυτιμότερο: τα διαδραματι­ ζόμενα (σύμφωνα με προσωπική του ομολογία5) είναι εμπειρίες και βιώματα του συγγραφέα τους: ήθε­ λε ν’ απελευθερωθεί από την απο­ ταμίευση των προσωπικών του κα­ ταπιέσεων, πραγματοποιώντας τη μεταφυσική του φυγή από την ασχήμια της πραγματικότητας, πραγματοποιώντας ακόμα την ποιητική του φυγή από τον κομμα­ τιασμένο κόσμο της θαλασσινής του μοίρας. Ωστόσο η φυγή αυτή, έγινε, κατά μια τραγική σύμπτωση, και σωματική: λίγο πριν αποτε­ λειώσει το έργο, ένα τυχαίο ολί­ σθημα έκαμε να σταματήσει για πάντα αυτός ο αγώνας και η φυγή δεν βρήκε την ολοκλήρωση που εκείνος ποθούσε. Οι τελευταίες φράσεις που έγραψε, και βρέθηκαν έτσι στο τελευταίο χαρτί πάνω στη γραφομηχανή του, την ημέρα που συνέβη το μοιραίο (και αποτελούν, φυσικά, και τις ακροτελεύτιες του μυθιστορήματος) ήταν αυτές: «Αυτά που έζησα εγώ ήταν μια φυσική αντίδραση που μπορούσε να συμβεί στον καθένα. Πρέπει να ζήσω έναν ωραίο θάνατο. Τότε θα ’μαι νικητής. Μόνο έτσι θα πετύχω τη φυγή από τα τόσα δεινά που με δυναστεύουν».

οδηγος/67 Η μιοίρα, δυστυχώς, δεν του έδω­ σε να ζήσει αυτόν τον ωραίο θάνα­ το, μόλο που του πρόσφερε τη φυ­ γή από τα τόσα δεινά που τον δυ­ νάστευαν. Ωστόσο, ο θάνατος ενός

Σημειώσεις 1. Το πραγματικό του όνομα ήταν Αγη­ σίλαος Κιτριλάκης. Γεννήθηκε στη Χίο το 1915, όπου τέλειωσε τις εγκύ­ κλιες σπουδές του. Ακόμα, στο γενέθλιο νησί, σπούδασε γαλλικά, και, στην Αθήνα, ισπανικά, στου Μπέρλιτς. Από το 1935 άρχισε τα ταξίδια ως ναυτικός, κι από τότε η θάλασσα σφράγισε τη ζωή του και τη μοίρα του. Παντρεύτηκε το 1941 και για ένα διάστημα έζησε στην Ιαπωνία. Με τα καράβια ταξίδεψε σ’ όλη τη γη και «πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω», ένας πολίτης του κό­ σμου. Για ένα χρονικό διάστημα ερ­ γάστηκε ως πιλότος στη λιμνοθάλασ­ σα του Μαρακάιμπο (στην Καραϊβική). Ύστερα σταμάτησε να ταξιδεύει κι εργάστηκε ως αρχιπλοίαρχος στην εταιρεία, που στα κατάβια της υπη­ ρέτησε. Από ένα τυχαίο ολίσθημα, κατά την επιθεώρηση ενός πλοίου το 1982, έχασε τη ζωή του. 'Εγραφε από μαθητής Γυμνασίου, την επίσημη όμως εμφάνισή του έκαμε στη λογο­ τεχνία το 1959. Από τότε και ώς την τελευταία του στιγμή έγραφε χωρίς διακοπή.

2. Η αναγραφή των δημοσιευμένων έρ­ γων του έχει δοθεί στο βιβλίο με λαν­ θασμένες χρονολογίες δημοσίευσης και λανθασμένους τους εκδοτικούς οίκους. Τα έργα του Φωτεινού δημο­ σιεύτηκαν όπως δίνονται εδώ: « Ο

δημιουργού, που αφήνει πίσω του ένα ζωντανό έργο, δεν είναι παρά μια άλλη μορφή ζωής. ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ Μικρός κόσμος, μυθιστόρημα από τη ζωή των ναυτικών». Αθήναι, 1959. Στον κολοφώνα γράφει ότι τυπώθηκε στο τυπογραφείο «Νέα Εστία». «Ναγκασάκι». Αθήνα, 1960 (μυθι­ στόρημα, με πρόλογο του Νίκου Μαραγκού, χωρίς εκδοτικό οίκο). «Ο “Ωκεανός” σαλπάρησε, μυθιστό­ ρημα». Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα, 1962. «Από το φιλιστρίνι». Εκδοτικός οίκος Φέξη, Αθήνα, 1966 (διηγήματα, με πρόλογο Άρη Δικταίου). «Η θάλασσα δε γαληνεύει» (μυθιστόρημα, δημοσιευμένο σε συ­ νέχειες στην τοπική εφημαρίδα «Χιακός Λαός», το 1972). «Κούρο Σίβο (Ιστορίες στην Κίτρινη θάλασσα)». Εκδόσεις Φέξη, Αθήναι, 1978. Περ’ από τις λανθασμένες αυτές αναγρα­ φές, η έκδοση του βιβλίου μαρτυρεί κάποια προχειρότητα.

3. Στην εικοσάχρονη φιλία μου με τον Φωτεινό μπόρεσα να εκτιμήσω την ανθρωπιά, τη σεμνότητα και τιμιότη­ τα, τον ευθύ και ήρεμο χαρακτήρα του, ιδιότητες που σπανίζουν σήμερα στην ανθρώπινη αγέλη. Το μυθιστό­ ρημά του «Φυγή», μου το εμπιστευό­ ταν, στην πρόοδο της εργασίας του, για κάποιες γλωσσικές διευθετήσεις. Σημειώνω ακόμα εδώ ότι στα κατά­ λοιπά του βρέθηκαν μερικά πεζογρα­ φήματα, μυθιστορήματα και διηγή­ ματα, ποιήματα, μελέτες και θεωρη­ τικές αναπτύξεις φιλοσοφικού περιε­ χομένου, όλ’ αυτά πολύ περισσότερα απ’ όσα δημοσίεψε.

ο Μανώλης Μπαρμπουνάκης και οι συνεργάτες του σας περιμένουν στα βιβλιοπωλεία i l j j ΛΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΪ 4. ΤΗΛ. 228 882 |Z k ΕΓΠΛΤΙΑ190. ΤΗΛ. 239 918

* το μοναδικό παιδικό βψλιοπωλι Με βιβλία, χιλιάδες βιβλία για σας και τα παιδιά σας αχό 30 δρχ. Εγκυκλοπαίδειες, παιδικές και μεγάλες,με τις καλύτερες τιμές.

1983) και νομίζω ότι είναι πια συνείδηση πως οι αθυροστομίες που πηγαία αναβλύζουν στην ιστορική εξέλιξη της γλώσσας μας, εκφράζοντας το παμπάλαιο σατυρικό ελληνικό και νεότερο σατιρικό ελληνορωμαϊκό πνεύμα, πλουτίζουν παρά εκχυδαίζουν τον γλωσσικό μας εξοπλισμό.

ΓΙΩΡΓΗ ΔΙΛΜΠΟΗ: Ο παρθενώνας είναι από πλαστικό. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1986. Σελ. 36.

Μια αληθινή ιστορία που έζησε ο επιθεωρητής Μ.Ε. κ. Γιώργης Δίλμποης έγινε ένα απολαυστικό διήγημα με τίτλο «Ο Παρθενώνας είναι από πλαστικό». Μια ηλιόλουστη μέρα ο συγγραφέας πηγαίνει στον ιερό βράχο του Παρθενώνα να μαζέψει κάπαρη και εκεί αντιμετωπίζει τη βιαιότητα ενός άκαμπτου αρχαιοφύλακα, τις ειρωνικές συστάσεις του προϊσταμένου του και τέλος την επίθεση των σκύλων. Με σαρκαστικό λόγο ο κ. Δίλμποης περιγράφει την περιπέτειά του κινούμενος -θέλω να πιστεύω- όχι από το μένος του αγανακτισμένου πολίτη, αλλά από τη διαίσθηση του πραγματικού συγγραφέα ότι έχει να κάνει μ’ ένα λογοτεχνικά αξιοποιήσιμο θέμα. Η παράθεση στο βιβλίο, των αναφορών του κ. Δίλμποη με τις οποίες διαμαρτύρεται για την περιπέτειά του προς το ΥΠΠΕ ή διάφορους φορείς καθώς και οι απαντήσεις που έλαβε αποκαλύπτουν μια γλαφυρή εικόνα της γραφειοκρατίας και αποτελούν απολαυστικά δείγματα ύφους αλληλογραφίας κράτους-πολίτη. ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

68/οδηγος

στην αγγλική ύπαιθρο τον 19ο αιώνα Μ ΑΙΡΗ ΓΟΥΕΜΠ: Το ακριβό φαρμάκι. Π ρόλογος Ά γ γε λο ν Σιχελιανού. Μετάφραση Ά ν να ς Σιχελιανού. Αθήνα, Νεφέλη. 1986. Σελ. 432

«Το ακριβό φαρμάκι» (Precious Bane) γραμμένο το 1924 είναι το καλύτερο -και τελευταίο- μυθιστόρημα της Μαίρης Γουέμπ. Η Μαίρη Γουέμπ (Mary Webb) γεννήθηκε στις 6 Μαρτίου 1881 στο Leighton του Shropshire και πέθανε στις 8 Οκτωβρίου 1927 στο St. Leonard’s Sussex. Έζησε όλη τη σύντομη ζωή της στην επαρχία αυτή της Αγγλίας, εκτός από τα τελευταία έξι χρόνια της που έμενε στο Λονδίνο. Το μυθιστόρημά της αυτό αναφέρεται στη ζωή, την κοινωνία και τις παραδόσεις της αγγλικής υπαίθρου του 19ου αιώνα. Διαβάζοντας «Το ακριβό φαρμάκι» δεν με συνάρπασε μόνο ο μύθος, το στήσιμο των χαρακτήρων και οι συγκρούσεις των ηρώων αλλά -κ ι αυτό χωρίς να το έχω προβλέψει- συμμετείχα ενεργά σ’ όσα διαδραματίζονταν την εποχή εκείνη στη συγκεκριμένη αγγλική επαρχία. Το μυθιστό­ ρημα που αναπτύσσεται ρεαλιστικά, με οδηγούσε στη συμμετο­ χή χωρίς παρανοήσεις ή κενά, κάτι, που αν είχε άλλο τρόπο γραφής, θα έπρεπε να συμπληρώνω εγώ σαν αναγνώστης, χω­ ρίς να διαθέτω τις απαραίτητες εμπειρίες και γνώσεις. Όταν τέλειωσα το διάβασμα του βιβλίου αυτού, δεν είχα μόνο ζων­ τανές εντυπώσεις από το Shropshire και τους κατοίκους του, αλλά μπορώ να πω ότι ένιωσα και το ιδιαίτερο κλίμα της επο­ χής εκείνης, που το χαρακτήριζε το δέσιμο του ανθρώπου από τη μια με τη φύση κι απ’ την άλλη με τη θρησκεία και την παράδοση. Κεντρικά πρόσωπα του μυθιστορή­ ματος είναι τα αδέλφια Προύε και Γεδεών Σαρν. Η ιστορία αρχίζει με το θάνατο του πατέρα τους ύστερα από έναν έντονο καβγά, που είχε ο νεαρός Γεδεών μαζί του. Κατά τη διάρκεια της κηδείας, η οικογένεια δεν βρήκε κριματοφάγο (κάποιο φτωχό που θα έτρωγε ψωμί και θα έπινε κρασί πάνω στην κάσα του νεκρού) γεγονός που ανάγκασε τον Γεδεών να γίνει ο κριματοφάγος του πατέρα του, παίρνοντας πάνω του -κατά την παράδοση- και τ’ αμαρτήματα του γονιού του. Από την άλλη μεριά, η αδελφή του Προύε γεννήθηκε λαγόχειλη και

κατά την παράδοση πάλι, φέρνει σ’ όσους τη συναναστρέφονται κακή τύχη. Ο Γεδεών αποφασίζει να δουλέψει σκληρά στο κτήμα, να οργανώσει όλη τη χέρσα έκταση και να πλουτίσει. Ορκίζει την Προύε να του συμπαρασταθεί. Η εκ γενετής αναπηρία της Προύε, την οδηγεί από τη μια στη φύση και τη σκληρή δουλειά δίπλα στον αδελφό της, σαν ίση προς ίσο, με τη μάνα τους να κοιτάζει το σπίτι και τα ζώα, αλλά από την άλλη της δημιούργησε πνευματικές ανησυ­ χίες, που για την εποχή εκείνη ήταν να μάθει να διαβάζει και να γρά­ φει. Σαν δάσκαλό της -με αντιπα-

ροχή να του κάνει δουλειές- έχει κάποιο γείτονά τους, τον γέρο Μπεγκλιντύ, που παράσταινε το μάγο και το γιατρό, ένα είδος τσαρλατάνου της εποχής, που για να βγάλει λεφτά, δεν δίσταζε ακό­ μα και να μισθώσει τη μοναχοκόρη του Τζένσις υπηρέτρια σ’ άλλους γεωκτήμονες ή ακόμα να θέλει να τη στείλει σαν ερωμένη στο γιο του πυργοδεσπότη της περιοχής επ’ αμοιβή. Τα πράγματα όμως δεν του ήρ­ θαν όπως τα λογάριαζε. Η κόρη του θα ερωτευθεί τον Γεδεών και θα το σκάσει από κει που δούλευε σαν υπηρέτρια. Ο Γεδεών όμως αναβάλλει το γά)1ο τους γιατί θέλει κι αυτός να πλουτίσει πρώτα. Κι όταν, πράγματι, κατάφερε μια κα­ λή σοδειά και γέμισαν θυμωνιές τα χωράφια του, προχωράει σε ερωτι­ κές σχέσεις με τη Τζένσις. Ο Μπεγκλιντύ για να τον εκδικηθεί, επειδή του είχε χαλάσει τα σχέδια, βάζει φωτιά στις θυμωνιές του παρ' ολί­ γο γαμπρού του. Η συμφορά ήταν αβάσταχτη. Ο Γεδεών κατέρρευσε και έπεσε σε κατάθλιψη. Θεώρησε τη Τζένσις καταραμένη και την έδιωξε. Εν τω μεταξύ η Προύε είχε γνω­ ρίσει τον υφαντή Κέστερ της περι­ φέρειας, που ήταν ένας λεβέντης, γεμάτος ανθρωπιά κι ευαισθησίες, σε βαθμό που να κινδυνέψει τη ζωή του για να σταματήσει το έθι­ μο με τις σκυλο-ταυρομαχίες που επικρατούσε στην περιοχή. Τον έσωσε η Προύε, που βρήκε το κου­ ράγιο να σκοτώσει μ’ ένα μαχαίρι ένα άγριο σκυλί, που του είχε ρι­ χτεί. Το μυθιστόρημα τελειώνει σαν

οδηγος/69 τραγωδία. Η Τζένσις και ο Γεδεών πληρώνουν με τη ζωή τους (αυτοκτονώντας κι οι δυο στη λίμνη) τις αμαρτίες των γονιών τους, ενώ η αγάπη θα νικήσει, παρά την προ­ κατάληψη, στην περίπτωση της Προύε και του Κέστερ. Το μυθι­ στόρημα είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, με αφηγήτρια την Προύε, που κρατούσε ημερολόγιο. Επικρατεί η αντίληψη ότι η απο­ μάκρυνση του ανθρώπου από τη φύση άμβλυνε τις ευαισθησίες του. Στο «ακριβό φαρμάκι» γίνεται φα­ νερό ότι αυτό εξαρτάται τόσο από την ιδιοσυγκρασία του κάθε ατό-' μου, όσο και από τη σχέση του κά­ θε ανθρώπου με τη φύση. Η Προύε, ίσως λόγω και της αναπη­ ρίας της, βρίσκει στη φύση και στη μοναξιά των εξοχικών τοπίων κα­ ταφύγιο. Παρατηρεί τη ζωή από τα δέντρα και τα λουλούδια στις διά­ φορες εποχές, χαίρεται το βιολογι­ κό κύκλο των εντόμων στο πέρα­ σμα του χρόνου, ακούει το κάλε­ σμα των πουλιών, ακόμα μετράει το δικό της χρόνο με το κύλισμα των εποχών. Οι ωραίες περιγραφές της φύσης (τα χωράφια, η λίμνη, τα δέντρα, τα πουλιά) είναι καμιά φορά σχοινοτενείς, χωρίς όμως να κουράζουν ιδιαίτερα, τουλάχιστον λιγότερο από άλλες αντίστοιχες πε­ ριγραφές Άγγλων συγγραφέων του μεσοπολέμου.

Ο Γεδεών από τη φύση θέλει χρήμα (το ακριβό φαρμάκι). Αντι­ μάχεται μαζί της, απαιτεί να του αναταποδώσει όλο το μόχθο του, γι’ αυτό και δουλεύει όλο και πε­ ρισσότερο, χωρίς να λυπάται ούτε τον εαυτό του. Γίνεται σκληρός· όλα τα υπολογίζει με το κόστος και το προσδοκόμενο κέρδος. Κι όταν ο Μπεγκλιντύ του καίει τις θυμωνιές, γεμίζει μίσος. Διώχνει τη Τζένσις, και την ξαναδιώχνει όταν ετοιμοθάνατη επιστρέφει κάποια μέρα με το παιδί του αγκαλιά. Κι ακόμα περισσότερο, φαρμακώνει και τη μάνα του, που ανήμπορη από αρρώστιες δεν μπορούσε να προσφέρει πια στην οικογενειακή οικονομία. Μέχρι που τρελάθηκε και αυτοκτόνησε. Θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε επίσης, ότι η φύ­ ση (όπως και τα έθιμα κι οι παρα­ δόσεις) δίνονται απ’ τη σκοπιά του φτωχού αγρότη, κι όχι του αριστο­ κράτη γεωκτήμονα όπως π.χ. στον «Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι» του Λώρενς. Τα ήθη και τα έθιμα, αλλά και οι προκαταλήψεις της εποχής, ανα­ βιώνουν μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος της Γουέμπ. Τα παντρολογήματα, οι τρόποι δια­ σκέδασης, ο θερισμός, η ατμόσφαι­ ρα της ταβέρνας, το παζάρι στην κωμόπολη, όπου οι χωρικοί που­ λούσαν τις πραμάτιες τους ή διέθε­ ταν τους εαυτούς τους κατά επαγ­

γέλματα για μίσθωση, οι σκυλο­ ταυρομαχίες, τα νυχτέρια, ο υφαν­ τής (ανυφαντής) που γυρνούσε από σπίτι σε σπίτι και ύφαινε με το με­ ροκάματο και τόσα άλλα, παλιά, ξεχασμένα, τελείως άγνωστα για μας τους νεότερους. Τέλος, μια βαθιά θρησκευτική ατμόσφαιρα, μια αίσθηση επικείμε­ νης καταδίκης για όσες ανθρώπινες αδυναμίες θεωρούνταν αμαρτίες, ρήσεις από το ευαγγέλιο -ηθικές επιταγές, περίτεχνα ενσωματωμέ­ νες σ’ όλα τα κεφάλαια, όπως «Ο Κύριος ήγγικεν», η παρομοίωση δηλαδή του Κέστερ από την Προύε σαν τον Χριστό εραστή κι η αγάπη που τους σώζει. Απεναντίας το προπατορικό αμάρτημα κι η έλλει­ ψη πραγματικής αγάπης (από τη μεριά του Γεδεών) καταδικάζουν σε αφανισμό το άλλο ζευγάρι, τον Γεδεών δηλαδή και τη Τζένσις μαζί με το παιδί τους. Όλο το βιβλίο εί­ ναι ποτισμένο από τις λαϊκές θρη­ σκευτικές αντιλήψεις των αρχών του περασμένου αιώνα, που μετα­ δίδονται στον αναγνώστη με τρόπο πετυχημένο. Τέλος η μετάφραση εί­ ναι άψογη, καθώς η Άννα Σικελιανού φαίνεται να μπήκε στο πε­ τσί της Γουέμπ, τόσο που να μη μας ενοχλούν και μερικές λέξεις ή φράσεις ξεπερασμένου πια δημοτι­ κισμού. ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΣΦΥΡΙΔΗΣ

ο κόσμος ενός ανθρώπου ΕΛΕΝΗΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗ: Ο άλλος κόσμος. Σκίτσα: Υβέτ Παπαδοπούλον. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1986. Σελ. 103.

Τον τελευταίο καιρό ολοένα και πληθαίνουν οι συλλογές διη­ γημάτων που απευθύνονται σε παιδιά (κυρίως των τελευταίων τάξεων του Δημοτικού και των πρώτων του Γυμνασίου) και οι οποίες στηρίζονται πάνω σε βιώματα των ίδιων των συγγρα­ φέων, όταν ήταν κι αυτοί μικροί. Και δεν είναι περίεργο που αυτά τα βιώματα μετουσιώνονται λογοτεχνικά με τη μορφή του διηγήματος και όχι του μυθιστορήματος. Είναι οι σκόρπιες στιγμές του παρελθόντος που επιβάλλουν αυτή τη μορφή, μιας και σπάνια η ζωή του ανθρώπου κατά την παιδική του ηλικία περιλαμβάνει τέτοια γεγονότα, ώστε να αποτελέσει μια μυθι­ στορηματική σύνθεση.

70/οδηγος

Σχετικά δε, με την αξία ύπαρξης -σε θεματολογικό επίπεδο- τέτοιων διηγημάτων βασισμένων σε καθη­ μερινές εμπειρίες του παρελθόντος, πρέπει να πούμε πως δικαιώνεται αν το λογοτεχνικό δημιούργημα καταφέρνει να εκφράσει τη σύνδε­ ση του παρελθόντος με το παρόν, ίσως και με το μέλλον. Η σύνδεση δημιουργεί κίνηση, η κίνηση δράση και όταν οι νεαροί αναγνώστες παρασύρονται μέσα στη ροή των γε­

γονότων και επικοινωνούν με κα­ ταστάσεις που με μια πρώτη ματιά, ίσως, να μην τους ενδιέφεραν. Η Ελένη Χωρεάνθη -που το βι­ βλίο της «Ο άλλος κόσμος» στάθη­ κε η αφορμή να γραφτούν οι πιο πάνω σκέψεις- είναι κυρίως γνω­ στή σαν ποιήτρια. Η ενασχόλησή της με την πεζογραφία έχει δη­ μιουργήσει μια ανάπλαση των μύ­ θων του Αισώπου και τώρα αυτή τη συλλογή διηγημάτων.

Έτσι, λοιπόν, ο λόγος της διακρίνεται από μια ποιητική ενόρα­ ση, αν και έχει γνήσια πεζογραφικά στοιχεία. Κι αυτή η σμίλη ποιη­ τικής ματιάς και πεζογραφικής πα­ ρουσίας, έχει σαν αποτέλεσμα μια ενδιαφέρουσα γραφή, που είναι και το κυριότερο προσόν αυτού του βιβλίου. Τα διηγήματα στηρίζονται -τα περισσότερα, τουλάχιστον- σε κά­ ποιες στιγμές-καταστάσεις του πα­ ρελθόντος ή ανασυνθέτουν πρόσω­ πα που έζησαν και έδρασαν πριν χρόνια. Κι αυτό το παρελθόν αγγί­ ζει σχεδόν την αρχαιότητα για να καταλήξει στην προηγούμενη μέρα της σημερινής. Όμως, κυρίως αφο­ ρά την περίοδο την μεταπολεμική, τότε δηλαδή, που τα σημερινά προ­ βλήματα της αστικοποίησης, της αλλοτρίωσης, της μόλυνσης δεν υπήρχαν. Η Ελένη Χωρεάνθη προσπαθεί να υποστηρίξει την ανάγκη να ξαναϋπάρξουν οι κανό­ νες ζωής και αντίληψης εκείνου του «άλλου κόσμου» στο σημερινό. Του «άλλου κόσμου» που -η Ε.Χ. δεν το κρύβει- από ένα σημείο και μετά δεν είναι κάποιος προηγουμέ­ νων καιρών, μα ένας που κατοικεί -ή έτσι θα έπρεπε- μέσα στον κάθε άνθρωπο. Αυτό το στόχο καλούνται να εξυπηρετήσουν τα διηγήματα της συλλογής. Και το κάνουν, χωρίς όμως απόλυτη επιτυχία -από τη σκοπιά της δομικής υπόστασής τους. Τα πρόσωπα και οι καταστά­ σεις περιγράφονται σωστά μεν, αλ­ λά και ασφυκτικά. Δεν κορυφώνονται, δεν οδηγούνται σε κάθαρ­ ση -ίσως, όχι τόσο λογοτεχνική, μα, ναι, κυρίως αυτό!- συναισθη­ ματική. Το διήγημα απαιτεί και δομή και φόρτιση. Η Ε.Χ. προσπάθησε να διεκπεραιώσει αυτές τις απαιτή­ σεις, δίχως να ξεχνά την ποιητική της συγγραφική παιδεία. Κι όσο κι αν αυτό έδωσε στη γλώσσα τις ευ­ αίσθητες αποχρώσεις, από την άλ­ λη παραγκώνισε τους νόμους της πεζογραφίας. Κι όμως, λύση στο πρόβλημα υπάρχει. Είναι αυτό που ίσως θα έπρεπε να ονομαστεί «ποιητική πρόζα». Και η Ε.Χ. φαίνεται πως δεν το αγνοεί. Αυτό αποδεικνύει το τελευταίο κείμενο της συλλογής η «Γιασεμή». Ένα πραγματικό μι­ κρό διαμάντι. Το χαίρεσαι. ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

ΔΕΛΤΙΟ \SMaXlaS ~ β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό δελτίο α ρ ιθ . 164 • Ιο Βιβλιογραφικό Δελτίο αυντάοοεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οπ οίον ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σ ε κάθε' κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Επιμέλεια: Έφη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνοί με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλιηερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΜΙΤΣΙΓΓΑΣ ΣΤΕΛ. Ασυνεχείς διάλογοι-στοχασμοί και αντεκπαίδευοη του ανεπανάληπτου. Λευκωσία, 1986. Σελ. 86.

LEVI-STRAUSS CL. Η δομική ανάλυση του μύθου. Μετ. Νίκη Νικολουδάκη-Σουρή. (Ανάτ. από τα «Φιλο­ λογικά», τεύχος 9-10). Γιάννινα, 1986. Σελ. 61.

Η Μ Ε Ρ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΙΩΝ. Φύλλα ημερολογίου Ε ' (19131917). Αθήνα, Ερμής, 1986. Σελ. 202. Δρχ. 600.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΓΕ Ν ΙΚ Α ΚΡΑΝΑΚΗ ΜΙΜΙΚΑ. Διαβάζοντας τον Φρόυντ. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 181. Δρχ. 450.

Γ Ε Ν ΙΚ Α ΚΟΥΜΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Εισαγωγή στη φιλοσοφία. Τόμος Α'. Αθήνα, 1986. Σελ. 204. ΚΟΥΜΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ X. Νίκος Καζαντζάκης. Θε­ μελιώδη προβλήματα στη φιλοσοφία του. Β' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 143.

Ε Φ Α Ρ Μ Ο Σ Μ Ε Ν Η Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΛΕΜΠΟΝ ΓΟΥΣΤΑΥΟΣ. Η ψυχολογία των επανα­ στάσεων. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1986. Σελ. 95. Δρχ. 300.

72/δελτιο

ΧΑΞΛΕΫ ΑΛΝΤΟΥΣ. Πάνω στην ψυχεδελική εμπει­ ρία. Μετ. Νίκος Νικολόπουλος. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1986. Σελ. 170. Δρχ. 530.

γυναίκας και η κοινωνική ποινή της. (Ανάτ. από την περιοδική έκδοση του ΕΚΚΕ «Επιθεώρηση Κοινωνι­ κών Ερευνών», τεύχος 61, 1986). Αθήνα, 1986. Σελ.

212-230.

PITSIOU ELENI. Life styles of older athenians. Vol. I. Athens, National Centre of Social Research, 1986. Tag. 308.

PITSIOU ELENI. Social and psychological adaption to aging among older athenians. Vol. II. Athens, National Centre of Social Research, 1986. Pag. 99.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η

Π Α Ρ Α Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ COULIANO ΙΟΑΝ Ρ. Εμπειρίες της έκστασης. Μετ. Λήδα Παλλάντιου. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1986. Σελ.

187. Δρχ. 1.000.

ΓΕΝ ΙΚ Α ΓΑΛΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Κάτοπτρα ύψους. Αθήνα, Συν­ τροφιά. Σελ. 106. ΜΗΤΣΑΚΗΣ Κ. Βυζαντινή υμνογραφία. Αθήνα, Γρηγόρης, 1986. Σελ. 589. Δρχ. 2.500. ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Π.Α. Ματθαίος Τουπίκλην Βλάσταρης. Αθήνα, Ορθόδοξος Τύπος, 1986. Σελ. 113. ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Π.Α. Η μεταφραστική σιγή στην εκ­ κλησιαστική υμνογραφία. Ά γιος Νικόλαος, 1986. Σελ.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ B. Πολιτική ένταση και σύνταγμα. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ.

234. Δρχ. 650. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑΣ ΘΕΟΔ. Α. Παπανδρέου, ο ακρο­ βάτης πολιτικός. Β' έκδοση, Αθήνα, 1985. Σελ. 217. Δρχ. 400. ΧΕΡΤ ΡΟΜΠΕΡ ΝΤΕ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ρωσία, η τελευ­ ταία αυτοκρατορία; Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1986. Σελ. 92. Δρχ. 300.

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ ΔΕΡΒΓΓΣΙΩΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Ν. Ποιοτικός έλεγχος και παραγωγικότητα. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, 1985. Σελ.

230. Δρχ. 950. ΣΦΑΚΙΑΝΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Κ. Η λογιστική του φό­ ρου προστιθέμενης αξίας. Αθήνα, Interbooks, 1987. Σελ. 199. Δρχ. 1.250.

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Λ Ο ΓΙΑ Δ ΙΚ Α ΙΟ ΑΜΗΡΑ ΑΝΝΑ-ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ ΕΦΗ-ΤΕΠΕΡΟΓΛΟΥ ΑΦΡΟΔΙΤΗ. Ο θεσμός της ανοικτής προστασίας των ηλικιωμένων στην Ελλάδα. Έρευνα γιά τα ΚΑΠΗ. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 1986. Σελ. 118. ΚΟΒΑΝΗ ΕΛΕΝΗ. Οι εμπειρικές έρευνες στην αγρο­ τική Ελλάδα. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 1986. Σελ. 143. ΛΙΑΚΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Η εμφάνιση των νεανικών ορ­ γανώσεων. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης. (Ανάτ. από τα πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου «Ιστορικό­ τητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας). Αθήνα, 1986. Σελ. 593-619.

ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΥ ΚΩΣΤΑΣ. Ο εξοπλισμός του διαστήματος. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 118. Δρχ. 450.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η

ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Π.Α. Η εργασία των εγκλείστων βοη­ θάει στην επαγγελματική τους αποκατάσταση μετά την αποφυλάκιση; (Ανάτ. από το περιοδικό «Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών», τεύχος 56, 1985). Αθήνα, 1986. Σελ. 155-176.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΚΙΜΩΝ Ν. Εισαγωγή στην παιδα­ γωγική. Αθήνα, Καρανάσης, 1986. Σελ. 188.

ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Π.Α. Ο επαγγελματικός χρόνος της

ΛΟΜΠΑΡΝΤΙ ΦΡΑΝΤΟ. Οι παιδαγωγικές αντιλή-

δελτιο/73 ψεις του Αντόνιο Γκράμσι. Μετ. Τάσος Δαρβέρης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 130. Δρχ. 400.

Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η ΓΚΟΤΟΒΟΣ Α.Ε. Η λογική του υπαρκτού σχολείου. Αθήνα, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 1986. Σελ. 223. ΜΑΣΣΙΑΛΑΣ ΒΥΡΩΝ. Το σχολείο, εργαστήριο ξωής. Αθήνα, Γρηγόρης, 1986. Σελ. 248. Δρχ. 1.000.

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Β ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ ΚΡΙΜΠΑΣ ΚΩΣΤΑΣ Β. Δαρβινικά. Αθήνα, Ερμής, 1986. Σελ. 257. Δρχ. 700. ΡΟΫΜΠΙΝ ΝΤΑΙΗΒΙΝΤ. Ό λα όσα θέλατε πάντα να μάθετε για το sex και δεν τολμούσατε να ρωτήσετε. Μετ. Α. Κοντοσιάνος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 344. Δρχ. 800. ΣΤΟ ΤΕΥΧ Ο Σ ΤΟ Υ Μ Α Ρ ΤΙΟ Υ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΔΕΛΤΑ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ Γράψουν Ηλίας Ευθυμιόπουλος, Θύμιος Παπαγιάννης, Γιώργος Σαμιώτης, Αργύρης Καλλιανιώτης. ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ___________________

Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΑ APPLE MICHAEL. Ιδεολογία και αναλυτικά προ­ γράμματα. Μετ. Τάσος Δαρβέρης. Θεσσαλονίκη, Πα­ ρατηρητής, 1986. Σελ. 334. Δρχ. 950.

Κίμων Χατζημττίρος: Λήμνος το νησί της φω­ τιάς.

ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ___________________ Μιχάλης Μοδινός: Η πανελλαδική συνάντη­ ση των Φίλων της Νέας Οικολογίας.

ΤΕΧΝΕΣ

ΔΙΑΛΥΤΗΡΙΑ____________________

Α ΡΧ ΙΤ Ε Κ Τ Ο Ν ΙΚ Η

ΔΙΑΛΟΓΟΣ_____________________

Μια απάντηση στο Νίκο Μάργαρη.

ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ Δ. Ψηφίδες του νεοελληνικού μύθου. Αθήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 278. Δρχ. 3.000.

ΖΩ ΓΡΑΦ ΙΚ Η Θεόφιλος. Ζωγραφικοί πίνακες. Δήμος Μυτιλήνης -

Λεωνίδας Λουλούδης: Οικολόγοι και πολιτι­ κή

ΗΠΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ________ Ειδήσεις και εφαρμογές: Επιμέλεια: Μάνθος Σανταμούρης.

74/οδηγος Μουσείο Θεόφιλου, 1986. Σελ. 179. ΛΥΚ1ΣΣΑΣ ΜΙΧΑΗΛ Γ. Η Κέρκυρα, εστία αγιογρα­ φίας. Αθήνα, 1986. Σελ. 102. Δρχ. 350.

Φ Ω Τ Ο ΓΡΑ Φ ΙΑ KELLY JOHN. Η φωτογραφία του γυμνού μοντέλου. Μετ. Μάριος Βερέττας. Θεσσαλονίκη, ΜαλλιάρηςΠαιδεία, 1987. Σελ. 173.

Χ ΙΟ Υ Μ Ο Ρ WOLINSKI. Σκέψεις. Μετ. Γ.Ξ. Αθήνα, Ροές, 1986. Σελ. 187. Δρχ. 550.

ΓΛΩΣΣΑ

1ΩΑΝΝΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Π. Σιδερένια πουλιά. Αθή­ να, Μαυρίδης, 1987. Σελ. 14. ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ωραία μπλε. Αθήνα, 1986. Σελ. 30. ΚΑΣΤΑΝΑΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. Έξοδος κινδύνου. Αθή­ να, Έξοδος Κινδύνου, 1986. Σελ. 28. ΚΑΨΑΛΗΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Ακόμη μια φορά. Αθήνα, Ά γρα, 1986. Σελ. 88. ΚΛΕΟΠΑΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ραδιενεργά τοπία. Αθήνα, Έψιλον, 1986. Σελ. 45. ΚΟΛΟΖΩΦ ΑΝΝΑ. Η κόκκινη σελήνη. Αθήνα, Σύγ­ χρονη Εποχή, 1986. Σελ. %. ΛΕΚΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Α. Γιοχάνεσμπουργκ. Αθήνα, Ιωλκός, 1986. Σελ. 27. ΛΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΤΤΙΧΗ ΜΑΡΙΑ. Ιλισός. Ποίη­ ση. Αθήνα, 1986. Σελ. 75. ΜΟΥΖΑΚΙΤΗΣ ΑΝΤΡΕΑΣ. Τροποποίηση. Αθήνα, Στοχαστής, 1986. Σελ. 32. ΜΠΑΪΡΑΚΤΑΡΗ ΜΕΤΑΞΙΑ Σ. Γαζίες. Αθήναι, 1986. Σελ. 32. ΜΠΑΣΑΝΤΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ. Κυματοδρομία. Αθή­ να, Οδυσσέας, 1986. Σελ. 29.

ΓΕΝ ΙΚ Α ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ Ε. - ΣΙΑΦΛΕΚΗΣ Ζ. - ΓΡΑΜΜΑΤΑ θ . Σεμινάριο για τα νέα ελληνικά. Κατερίνη, Νομαρ­ χιακή Επιτροπή Λαϊκής Επιμόρφωσης, 1986. Σελ. 57.

ΜΠΕΣΙΟΣ ΤΑΣΟΣ. Με το απόγευμα στον κρόταφο. Αθήνα, Πλέθρον, 1986. Σελ. 69. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ-ΜΕΣΤΟΥΣΗΣ ΝΙΚΟΛΑΣ. Σα­ τιρικά. Ποιήματα. Αθήνα, 1986. Σελ. 45. ΠΕΠΠΑΣ ΠΑΝΑΓΟΣ. Η ακακία της Ανδρομάχης. Αθήνα, 1986. Σελ. 45. ΠΕΤΡΗ ΜΑΡΙΝΑ. Ο χρυσός βυθός. Αθήνα, 1986. Σελ. 28.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Α Ρ Χ Α ΙΟ Ι ΣΥΓΓΡΑΦ ΕΙΣ ΜΟΥΛΑΚΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ερωτικό Αιγαίο. Αρχίλοχος-Σαπφώ-Αλκαίος-Ανακρέων. Εισ.-κειμ.-μετ. Αθή­ να, Gutenberg, 1986. Σελ. 99. ΡΟΥΣΣΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ. Ηράκλειτος (περί φύσεως). Αθήνα, Παπαδήμας, 1987. Σελ. 209.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΣΙΩΤΗΣ ΝΤΙΝΟΣ. Κλιματιζόμενοι διάδρομοι. Αθή­ να, Νεφέλη, 1986. Σελ. 73. ΣΚΟΥΦΑ-ΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΝΑ. Στοχασμός σε έξι ενότητες. Αθήνα, Φιλιππότης, 1986. Σελ. 61. ΣΤΑΜΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ. Δημοσθένης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 32. ΤΑΛΑΓΑΝΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Ο δρόμος. Ποιήματα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 61. Δρχ. 200. ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ ΝΤΙΝΟΣ. Η δική μας πόλη. Λυρική σά­ τιρα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1986. Σελ. 60. ΦΛΩΡΟΥ ΜΑΙΡΗ. Αγάπη και θάλασσα. Ποιήματα. Αθήνα, Απανεμιά, 1986. Σελ. 32. ΦΩΣΚΑΡΙΝΗΣ ΘΑΝΟΣ. Βαλπαντάνα. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1986. Σελ. 42. ΦΩΤΙΑΔΟΥ-ΜΠΑΛΑΦΟΥΤΗ Γ1ΩΤΑ. Με τ’ ασπροπούλια τ’ ουρανού. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ.

34.

Π Ο ΙΗ Σ Η

ΧΑΡΤΟΜΑΤΣΙΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Ο ξένος. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, 1986. Σελ. 30.

ΓΙΟΣΗ ΕΥΤΥΧΙΑ. Αισθαντικά. Ποίηση. Αθήνα, 1986. Σελ. 20. ΖΗΒΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Σε ήχο... ευθύ... Σέρρες, 1986. Σελ. 47.

ΧΑΤΖΗΜΗΝΑΣ ΙΟΡΔΑΝΗΣ. Χώρος λευκός. Αθή­ να, Νεφέλη, 1986. Σελ. 40. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Τραβώντας Ανα­ τολικά. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1987. Σελ. 31.

δελτιο/75

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

σημ.-σχολ. Γιάννης Παπακώστας. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 93. Δρχ. 380. ΜΑΛΑΝΟΣ ΤΙΜΟΣ. Ο Καβάφης έλεγε. Αθήνα, Πρόσπερος, 1986. Σελ. 65.

ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Τα πληγωμένα άλογα. Διηγήματα. Γ' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 112. Δρχ. 300. ΒΑΛΕΝΤΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Τα γεράκια. Αθήνα, Φάρος, 1985. Σελ. 555. Δρχ. 900. ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ ΜΑΡΙΑ. Σπίτι μου της Μικρασίας. Αθήνα, Δωρικός, 1986. Σελ. 111. Δρχ.

400. ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ ΜΑΝΟΣ. «Τα φώτα!» είπε. Μυθιστό­ ρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 213.

ΘΕΑΤΡΟ

ΕΡ ΓΑ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΑΚΗΣ. Σπυριδιόνε Σπυριδιόνε... Αθή­ να, Ντουντούμης, χ.χ. Σελ. 238.

ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ. Ο άγιος πρίγκηψ. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 118.

ΠΑΜΠΟΡΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Πουτάνα κοινωνία. (Χω­ ρίς εκδοτικά στοιχεία). Σελ. 183.

ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ. Ο άλλος Αλέξανδρος. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 101.

ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Ν.Ρ. Του λιναριού τα πάθη. Πεζά. Αθήνα, 1986. Σελ. 44.

ΧΑΡΤΟΜΑΤΣΙΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Το ασανσέρ. Μονό­ πρακτο. (Χωρίς εκδοτικά στοιχεία). Σελ. 29.

ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ ΜΑΡΙΑ. 6 ώρες πάνω, 6 ώρες κάτω. Αθήνα, 1986. Σελ. 207. ΧΑΤΖΗΘΕΟΚΛΗΤΟΣ ΚΛΗΤΟΣ. Σημειώσεις με­ ταρρυθμιστών. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 165. Δρχ.

320. ΧΑΤΖΗΦΩΤΙΟΥ ΖΑΧΟΣ. Ιστορίες της Αθήνας και άλλων... μεγαλουπόλεων. Αθήνα, Πατσούρης. Σελ.

155. Δρχ. 600.

EXUPERY ANTOINE DE SAINT. Ταχυδρομεία του Νότου. Μετ. Ά ννα Παπαδημητρίου. Αθήνα, Λυχνάρι, 1986. Σελ. 203. ΚΑΒΑΜΠΑΤΑ Γ1ΑΣΟΥΝΑΡΙ. Η λίμνη. Μετ. Ντίνα Κισκίνη. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 152. Δρχ. 400.

CARPENTIER ALEJO. Ο αιώνας των φώτων. Μετ. Ισμήνη Κανσή-Βικτωρία Τράπαλη. Αθήνα, Εξάντας, 1986. Σελ. 461. Δρχ. 1.300.

KULKARNI VENKATESH. Γυμνός στο Ντεκάν. Μετ. Β. Κατσάνης. Αθήνα, Ροές, 1985. Σελ. 236. Δρχ. 450. ΜΙΣΙΜΑ ΓΙΟΥΚΙΟ. Μετά το συμπόσιο. Μετ. Ντίνα Κισκίνη. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 251. Δρχ. 450. ΜΠΛΙΞΕΝ ΚΑΡΕΝ. Επτά γοτθικές ιστορίες. Μετ. Κώστας Κουντούρης. Αθήνα, Μέδουσα, 1986. Σελ.

461. Δρχ. 1.300. ΝΤΥΡΑΣ ΜΑΡΓΚΕΡΙΤ. Ο ναύτης του Γιβραλτάρ. Μετ. Έφη Κορόμηλά. Αθήνα, Εξάντας, 1986. Σελ.

311. Δρχ. 800.

STEVENSON ROBERT LOUIS. Η παραλία του Φαλεζά. Μετ. Λίλα Κονομάρα. Αθήνα, Index, 1986. Σελ.

148. Δρχ. 450.

Μ ΕΛ ΕΤ ΕΣ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ Κ.Γ. Ανάγκη χρηστότητος. Εισ.-

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΓΕ Ν ΙΚ Α ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ I. Εισαγωγή στη μεσαιωνι­ κή ιστορία και τη μελέτη της. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1986. Σελ. 87.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΙΣ ΤΟ ΡΙΑ ΚΩΣΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Οι τράπεζες και η κρίση 19291932. Αθήνα, Ιστορικό Αρχείο/Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1986. Σελ. 147. Δρχ. 500. ΜΠΟΝΑΝΟΣ ΓΡ. Η αλήθεια. Αθήναι, 1986. Σελ. 357. Δρχ. 1.000. ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ ΑΛΕΞΗΣ Δ. Δίκαιο και δικαστική εξουσία στη Σάμο, 1550-1912. Αθήνα, Ιστορικό Αρ­ χείο/Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1986. Σελ. 215. ΣΙΟΛΑΣ ΑΓΓΕΛΟΣ Γ. Η φυσιογνωμία των χωριών της Αρκαδίας. Αθήνα, Κοκοτσάκης, 1986. Σελ. 109. Δρχ. 700. ΣΤΑΥΡΙΝΟΥ ΜΙΡΑΝΤΑ. Η αγγλική πολιτική και το κρητικό ζήτημα. 1839-1841. Αθήνα, Δόμος, 1986. Σελ.

204. Δρχ. 800. ΤΣΟΤΣΟΡΟΣ ΣΤΑΘΗΣ Ν. Οικονομικοί και κοινωνι­ κοί μηχανισμοί στον ορεινό χώρο. Γορτυνία (17151828). Αθήνα, Ιστορικό Αρχείο/Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1986. Σελ. 329.

76/δελτιο

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘ ΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜ ΑΤΑ ΚΑΣΣΙΑΝΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ. Τα νύχια του κακού. Ο Φώτης. Διηγήματα. Αθήνα, χ.χ. Σελ. 125. ΜΑΡΙΝΟΣ Γ.Μ. Ιστορία για το τσίρκο. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1986. Σελ. 44. Δρχ. 450. ΜΠΑΛΟΥΜΗΣ ΕΠΑΜ. Γ. Αργοναύτες για την Κολχίδα. Β' έκδοση. Αθήνα, Λωτός, 1986. Σελ. 166. Δρχ.

400. ΤΡΙΒΙΖΑΣ ΕΥΓΕΝΙΟΣ. Ο ταύρος που έπαιζε πίπιζα. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 33. Δρχ. 500. ΚΟΡΣΟΥΝΟΦ ΙΡΙΝΑ. Ο γουνίτσας. Μετ. Σοφία Κασσαλάκη. Αθήνα, Λωτός, 1986. Σελ. 79. Δρχ. 500. ΠΕΤΑΝ ΖΑΡΚΟ. Πώς ο κόσμος έγινε χρωματιστός. Μετ. Λόισκα Αβαγιανού. Αθήνα, Λωτός, 1986. Σελ.

100. Δρχ. 350. ΠΡΟΪΣΛΕΡ ΟΤΦΡΙΝΤ. Το μικρό φαντασματάκι. Μετ. Ρένα Καρθαίου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1986. Σελ. 135. Δρχ. 400.

Σ Χ Ο Λ ΙΚ Α ΚΕΣΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ. Κοντά στη γλώσσα μας. Α '+ Β ' βιβλίο. Θεσσαλονίκη, Αιγαίο, 1986. Σελ.

64+63. Δρχ. 700+700. ΛΟΓΟΣ ΓΙΩΡΓΗΣ-ΜΠΟΤΤΟΝ ΜΑΡΚΟΣ. Θέματα οργανικής χημείας για τους υποψήφιους 1ης και 2ης .δέσμης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 200. ΜΠΑΛΤΑΣ ΧΑΡ. ΑΘ. Εκθέσεις συγχρόνου προβλη­ ματισμού για τους μαθητές του Λυκείου και τους υπο­ ψηφίους για τα Α.Ε.Ι. Αθήνα, Παπαδήμας, 1986. Σελ.

212. ΤΟΠΟΥΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Κείμενα σύγχρονης ποίησης. Τόμος Γ' για το Λύκειο. Αθήνα, Gutenberg, 1986. Σελ.

223.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ. Περιοδική έκδοση θεωρίας και πρακτικής. Τεύχος 6', 1985. Δρχ. 450. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 340. Δρχ. 100.

ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσσικής παιδείας. Τεύχος 13. Δρχ. 250. ΓΡΥΛΛΟΣ. Τεύχος β'. Δρχ. 100. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 966. Δρχ. 200. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 62. Δρχ. 230. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 161. Δρχ. 200. ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Τεύχος 12. Δρχ. 750. ΔΕΛΤΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΝΕΟΛΟΓΙΣΤΩΝ. Τεύχος 1, 1986. Δρχ. 400. ΔΙΟΤΙΜΑ. Επιθεώρηση φιλοσοφικής ερεύνης. Τεύχος 14. Δρχ. 500. ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό εκπαι­ δευτικού και κοινωνικού προβληματισμού. Τεύχος 6. Δρχ. 300. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΨΥ­ ΧΟΣΩΜΑΤΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ. Τεύχος 1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τόμος 4, τεύχος 10. ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχη 52, 53. Δρχ. 100. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Ετή­ σια έκδοση έρευνας και μελέτης. Τόμος 1. Δρχ. 1.000. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 45. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύ­ χος 182. Δρχ. 150. ΙΝΤΕΡΜΕΔΙΟ. Ποιητική περιοδική έκδοση. Τεύχος 2. Δρχ. 200. ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ ΕΠΟΧΗ. Τεύχος 32-42, 1986. Δρχ.

300. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ. Τεύχος 2, 1986. Δρχ.

300. ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ. Διμηνιαίο μορφωτικό λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 15. Δρχ. 200. ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ. Περιοδικό σύγγραμμα λαογραφίας. Τόμος Γ', 1986. Δρχ. 1.500. ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ. Λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 381382. Δρχ. 200. ΟΛΥΜΠΟΣ. Μηνιαία πνευματική πολιτιστική εφημε­ ρίδα. Φύλλο 13. ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση της Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδας. Φύλλο 105. Δρχ.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 21. Δρχ. 400.

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 874. Δρχ. 200. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ. Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμη­ νίαν εκδιδόμενον. Τόμος ΚΗ', αρ. 2. Δρχ. 300. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 93. Δρχ.

300.

ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 139-140. Δρχ. 130.

ΠΡΟΣΩΠΑ. Τεύχος 9. Δρχ. 250.

δελτιο/77 26 Φεβρουάριου 1987

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρονσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

Υπόμνημα — ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΔ: Α. Δελώνης Α θ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΓΖ: Γ. Μπαμιαχζής ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίχσης ΕΒ: Ε. Βαλχά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΗΚ: Η. Κεφάλας ΘΠ: θ . Μ. Πολίχης ΘΥ: θ . Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Καχσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Νχελόπουλος ΚΣ: Κ. Σχαμαχίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κσντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιχσόπουλος

^

ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παραχηρηχής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίχης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Νχουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνισχής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Ανχί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιαχί ΓΤ: Γράμμαχα και Τέχνες ΔΗ: Δημοκραχικός Λόγος ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίχης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και χο Βιβλίο ΕΙ: Εικόνες Ε θ: Έθνος ΕΛ: Ελευθερσχυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπχεία

Γενικά έργα Κουμαριανού Α, κ.ά.: Το ελληνικό βιβλίο 1476-1830 (Ε. Πρεβελάκης, ΝΣ, 1429) Μυγδάλης Λ.: Ελληνική βιβλιογραφία Φ. Σίλλερ 1813-1986 (Β. Λαζανάς, ΝΣ, 1431)

Φιλοσοφία Δραγώνα-Μσνάχου Μ.: Φιλοσοφία και ανθρώπινα δικαιώμα­

ΕΣ: Ελεύθερος (Σχερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη Π θ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίχης ΠΡ: Πορφύρας ΠΣ: Περίπλους ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

τα (Ν. Γεωργοπούλου, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 4) Η φιλοσοφική ερμηνευτική (Δ. Λαμπρέλλης, Ελληνική Φιλο­ σοφική Επιθεώρηση, 4) Μαλεβίτσης X.: Περί του τραγικού (Ν. Μακρής, ΚΑ, 26/2) Πανέρης 1.: 1) Η κοσμολογία του Πλάτωνα (Δ. Κούτρας, Ελ­ ληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 4) 2) Προσωκρατικοί φιλό­ σοφοι (Μ. Μαρκουλάκη, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση,

4) Χάιντεγγερ Μ.: Η προέλευση του έργου τέχνης (Ν. Μακρής, ΔΙ, 162)

78/δελτίο Πολιτική Βαληνάκης Γ.-Κίτσος Π. (επιμ.): Ελληνικά αμυντικά προβλή­ ματα (Κ. Ιωάννου, Διεθνές Δίκαιο και πολιτική, 2) Καγκελάρης Κ.:. Νότια Αφρική (ΚΝ, ΚΑ, 19/2) Κιτρομηλίδης Π.: Νεώτερη πολιτική θεωρία τεύχ. 1,2 (Σ. Βιρβιδάκης, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 4) Μπράτσο.ς I.: Η αλήθεια για τους ευρωπυραύλους (ΠΑ, ΟΤ, 19/2) Ρουμελιώτης Π.: Η ενοποίηση της ΕΟΚ (Ν, ΟΤ, 1712)

Κοινωνιολογία Δυο συνέδρια για ελεύθερα και άρα δημοκρατικά Μέσα Μαζι­ κής Ενημέρωσης (ΧΛ, Μακεδονία, 26/2) Κάρτερ Γ.: Τηλεόραση, θέσεις και καταθέσεις (Μ, ΡΙ, 15/2) Λεντάκης Α.: Είναι η γυναίκα κατώτερη από τον άνδρα; (Α θ, ΗΜ, 26/2) Πλεύρης Κ.: Κοινωνιολογία (Η.Λ. Τσατσόμοιρος, ΔΣ, 62) Κεκριδής Σ.: Ιχνηλασίες σε νεανικούς προβληματισμούς (ΦΤ, ΔΡ, 11/2 και ΤΚ, 4/2) Παπαθεμελής Σ.: Ορθοδοξία και κοινωνία (Κ.Π.Κ., ΚΑ, 19/2) Παππάς Γ.: Παράλογο και προνομιούχος τόπος (Σ. Μακρής, ΝΣ, 1431) Πλησής Κ.: Ο ένδον κόσμος (Δ. Παπακωνσταντίνου, ΝΣ, 1431) Σαμολαδάς Ζ.: Πανανθρώπινη ένωση και κοινωνικό πρόβλη­ μα (ΦΤ, ΔΡ, 18/2 και ΤΚ, 14/2) Wittgenstein L.: Πολιτισμός και αξίες (Β. Τσούνα, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 4)

Δίκαιο Πιλάλης Β.: Δικαστήρια στην Πάτρα (ΠΑ, ΟΤ, 1712)

Οικολογία Μοδινός Μ.: Μύθοι της ανάπτυξης στους τροπικούς (ΘΥ, ΕΙ, 18/2)

Οικονομία Ζούμπος Γ.: Η συμβολή των Λαυρεωτικών μεταλείων στην ακ­ μή της Αθηναϊκής πολιτείας (ΚΝ, ΚΑ, 19/2) Καρατζάς X.: Καταθέσεις σε συνάλλαγμα (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 19/2) Κιούκης Γ.: Η έννοια του άμεσου μάρκετιγκ (Ν. Στερεό, ΟΤ, 19/2)

Εφαρμοσμένες επιστήμες Τσόκλας X.: Η αμφισβήτηση της θεωρίας της σχετικότητας (ΛΑ, ΟΕ, 93) Φιλιππίδου Ν.: Η θυσία του Αβραάμ στον υπολογιστή (Σ. Χαϊκάλης, ΟΤ, 19/2) Connor V.: Πώς να διαλέξετε και ν’ αγοράσετε ένα computer (ΛΑ, ΠΕ, 93)

Τέχνες Αφιέρωμα στο γλύπτη-ζωγράφο Δ. Οικονόμου (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 15) Γαλαξιδιώτικα καράβια (ΚΣ, ΝΕ, 14/2) Εικόνες. Συλλογή Δ. Οικονομόπουλου (Μ. Μεντζελόπουλου, , ΔΙ, 162) Ιωάννου-Γιαννάρα Τ.: Ελληνικές κλώστινες συνθέσεις (ΚΣ, ΝΕ, 14/2) Κοντελάκης X.: Τα ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέ­ χρι το 1700 (ΚΣ, ΝΕ, 14/2)

Λάρισα - εικόνες του χτες (ΚΣ, ΝΕ, 14/2) Μαυρίδης Μ.: Βυζαντινοί ναοί στην Πόλη (ΚΤ, Ε θ , 15/2) Μουτσόπουλος Ε.: Η αισθητική του J. Brahms (Μ. Μαρκάκης, ΔΣ, 62)

Γλώσσα Καλιόρης Γ.: Γλωσσικά. Παρεμβάσεις II. (ΒΧ, ΑΥ, 24/2) Κριαράς Ε.: Πρόσωπα και θέματα από την ιστορία του δημο­ τικισμού (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1428) Παπακώστας Γ.: Ο Φ. Φωτιάδης και το αδελφάτο της Εθνικής γλώσσας (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1431)

Κλασική φιλολογία Μυλωνάς Π.: «Βιτρούβιου: Τα δέκα προοίμια» (Α. Κεσίσογλου, ΝΣ, 1431) Φίνλεϋ Τ.: Θουκυδίδης (Κ. Χωρεάνθης, ΔΙ, 162)

Ποίηση Αγιασσώτου-Λαμπρινού Μ.: Ξεχειλίσματα (Δ. Ροδινός, το Κουτί της Πανδώρας, 15) Αρνοκούρου-Κερεστετζή Υ.: Για δυο κλωνιά φεγγάρι (Τ. Νατσούλης, Το Κουτί της Πανδώρας, 15) Ατακτίδου Μ.: 1) Το παράθυρο 2) Αξέχαστη νύχτα (ΦΤ, ΔΡ, 21/2 και ΤΙ, 15/2) Βαβούρης Σ.: Πού πάει πού με πάει αυτό το ποίημα (Ε. Χωρεάνθη,ΔΙ, 162) Βαρβέρης Α.: Ο θάνατος το στρώνει (Γ. Βέης, ΔΙ, 162) Βλαβιανός X.: Υπνοβασίες (Δ. Παπακωνσταντίνου, ΝΣ, 1429) Βρεττάκος Ν.: Εκκρεμής Δωρεά (ΘΠ, ΕΣ, 20/2), (ΚΣ, ΝΕ, 21/ 2) Δαββέτας Ν.Γ.: Λευκή φούγκα (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 162) Δεπούντης I.: Κεφάλι από ρολόι (ΔΚ, ΠΡ, 39) Διαμάντη-Παπαϊωάννου Τ.: Φωνές στο χάος (Κ.Γ. Σταυρόπουλος. Πρωινός Λόγος Τρικάλων, 26/2) Ζωγράφου Ε.: Ελεγεία στη Μάνα (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1429) Καβάκου-Στρατηγού Λ.: Ανηφοριές (ΦΤ, ΔΡ, 29/1) Καμαρινάκης Γ.: Ενδόμυχα (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1429) Καμβύσης Ν.Β.: Ισάγγελοι (Κ.Π.Μ., ΔΣ, 62) Καραβασίλης Γ.: Καλλιέργεια του αίματος (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1429) Καραμβάλης Δ.: 1) Διέξοδος 2) Απολογισμός (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1429) Καρούζος Ν.: Συντήρηση ανελκυστήρων (Π. Ρεζής, ΕΗ, 22/21) Καρούσος Α.: Πινγκπονικά (ΦΤ, ΔΡ, 26/2) Κάσσος Β.: Στα ριζά της σιωπής (Β. Τασιόπουλος, Ιντερμέδιο, 2) Κόκκινης Σ.: Ποιητική ανθολογία Ειρήνης (Α.Κ., ΡΙ, 15/2) Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Περπατώ και ονειρεύομαι (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1429) Λυσιώτης Ξ.:. Ρεμβασμοί του στερνού Ιουλίου (ΦΤ, ΔΡ, 19/2 και ΤΚ 8/2) Μελισσάνθη: Οδοιπορικό (Π. Ρεζής, Εξόρμηση, 15/2) Μπαναντής Δ.: Κυματοδρομία (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 162) Νικολαίδης Α.: Προσωπική σημειολογία (Σ. Κατής, ΔΙ, 159) Νικολόπουλος Ν.: Έαρ το ερχόμενον (Σ. Γεράκης, ΔΙ, 162) Νταϊφάς I.: Η τελευταία διαδρομή (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1429) Παπαδίτσας Δ.Π.: Το Προεόρτιαν (Ε. Λαδιά, ΔΙ, 162) Παπανικολάου X.: Ποιητικές αναπαραστάσεις (ΦΤ, ΔΡ, 26/2) Παπάς Ν.: Το ημερολόγιο ενός βαρβάρου (Μ, ΡΙ, 15/2) Πολιτόπουλος Θ.Δ.: Τραγούδια (ΘΠ, ΕΣ, 23/1) Σαλβαρλής Γ.: 1) Τα λουλούδια των πειρασμών 2) Έντεκα νό­ τες για φλάουτο (ΘΠ, ΕΣ, 13/2) (ΦΤ, ΔΡ, 19/2 και ΤΚ 8/2) Σκουλαρίκου Ν.: Επί πνοής υδάτων (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 15) Στήνιος Π.: Τα πεζοδρόμια της ζωής (Α. Ροδινός, Το Κουτί της Πανδώρας, 15) Στογιαννίδης Γ.Ξ.: Επί συνόλου (ΔΚ, ΠΡ, 39) Σφακιανάκης Γ.: Ποιήματα (ΦΤ, ΔΡ, 29/1) Τζανετάκης Γ.: Όσο ακούω σε χρώμα (Β. Τασιόπουλος, Ιντερμέδιο, 2)

δελτιο/79 Φλώρου Μ.: Αγάπη και θάλασσα (Α. Ροδινός, Το Κουτί της Πανδώρας, 15) Φωτιάδης θ.: Μητρώσν (Σ. Σαράκης, Εβδόμη, 15/2) Χρυσάνθης Κ.: Με το βιολί των είκοσι χρονών (Κ.Π.Μ., ΔΣ, Δάντης: θεία Κωμωδία (ΓΖ, ΔΗ, 15/2) Οικονόμου Μ.: Ανθολογία άγγλων ποιητών εμπνευσμένων από την Ελλάδα (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1428) Φίνας Κ.: Q φόρος προστιθέμενης αξίας (Α.Δ.Π., ΟΤ, 19/2)

Πεζογραφία Αρβανίτης Δ.: Ορχήστρα πλήρες (ΣΚ, ΕΛ, 23/2) Γαλαιός Σ.: Σενάριο σε δύο διαστάσεις (Η.Λ.Τ., ΔΣ, 62) Λογαράς Κ.: Ύποπτοι δρόμοι (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 162) Βρεττάκος Ν.: 1) Το γυμνό παιδί 2) Μπροστά στο ίδιο ποτάμι 3) Δυο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου (ΚΣ, ΝΕ, 21/2) Πετσετίδης Δ.: Δώδεκα στο δίφραγκο (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 162) Ραπτόπουλος Β.: Τα τζιτζίκια (Β. Τασιόπουλος, Ιντερμέδιο, 2) Σπρούζα-Μαργαρίτη Σ.: Η κυρά της Σμύρνης (ΦΤ, ΔΡ, 20/2) Σφυρίδης Π.: Τίμημα χωρίς αντίκρυσμα (ΗΚ, ΔΙ, 162) Φραγκιάς Α.: Το πλήθος (Α. Παναγόπουλος, ΒΗ, 1/2) Γκαρσία-Μάρκες Γ.: Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας (ΚΤ, Εθ, 18/2) Καλβίνο I.: Τα κοσμοκωμικά (ΠΚ, ΑΥ, 22/2) (ΘΥ, ΕΙ, 25/2) Κοφίνιο Μ.: Η τελευταία γυναίκα και η επόμενη μάχη (A, ΡΙ, 15/2) Λερού Γ.: Η στοιχειωμένη θέση (ΚΤ, Εθ, 18/2) Μπακ Π.: Ανατολικός άνεμος και δυτικός άνεμος (Κ, ΡΙ, 15/2) Μπελ X.: Οι απόψεις ενός κλόουν (ΔΑ, ΠΗ, 17/2) Νεσίν Α.: Η τελετή του καζανιού (ΘΥ, ΕΙ, 18/2), (ΔΑ, ΠΗ, 17/2) Ντερί Τ.: Ξεκαθάρισμα λογαριασμών (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 162) Μαυρίδης Μ.: Ψηφόπετρες (ΚΤ, Εθ, 15/2) Μπαλούμης Ε.: Αετόπουλα (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1431) Μποσινάκης Δ.: Μονόδρομος (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 15) Μυριβήλης Σ.: Η ζωή εν τάφω (Κ.Π. Μιχαηλίδης, Ευθύνη, 182) Οικονομέα-Πανίτσα Α.: Αγάπες του Μισσισιπή (ΑΦ, ΑΚ, 1/ 1), (ΓΣ, ΑΗ, 29/11), (Σ. Αρτεμάκης, ΒΡ, 8/11) Οικονόμου Π.: Παιδιά ήρωες του Μακεδονικού Αγώνα (ΦΤ, ΔΡ, 8/2 και ΤΚ, 10/2) Παπαθανασόπουλος θ.: Έγκατα (Δ. Παπακωνσταντίνου, ΝΣ, 1429) Πατρινού Δ.: Η πεσούσα δρυς (ΦΤ, ΔΡ, 20/2 και 17/2) Ζακόπουλος Ν.: Ώρα πλην Δύο (ΣΚ, ΕΛ, 23/2) Καρυδογιάννη X.: Νέοι Κένταυροι (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 15) Κέδρος Α.: Η φωτιά κάτω από τη θάλασσα (ΚΤ, Ε θ, 25/2) Φόρστερ Ε.Μ.: Ένα δωμάτιο με θέα (ΘΥ, ΕΙ, 25/2)

Παιδικά Αγγελοπούλου Β.: Η Ακρόπολη και η ιστορία της (Α.Π. Ψ, Επιθεώρηση παιδικής Λογοτεχνίας, 1) Ανεζίνη-Λεράκη Γ.: Η νεραϊδούλα του χιονιού (Θ.Κ. Επιθεώ­ ρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 1) Βαλασάκης Π.: Οι 12 άθλοι του Ηρακλή (ΘΚ, Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 1) Βλαχοπούλου Σ.: Το ψαράκι που ήθελε να ζήσει (ΘΚ, Επι­ θεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 1) Γουλιμή Α.: Η αόρατη σελίδα (Σ. Πλιάτσικα-Θ. Καραγιάννης, Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 1) Δαράκη Π.: Το στοίχημα (ΑΠ, Ψ, Επιθεώρηση Παιδικής Λο­ γοτεχνίας, 1) Γκαρσούλη Γ.: Στα χρόνια του Μινώταυρου (ΑΠ-Ψ, Επιθεώ­ ρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 1) Το χρυσό μήλο (ΓΖ, ΔΗ, 15/2)

Βερν I.: Από τη γη στη σελήνη (ΧΣ, Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 1)

Ιστορία Βακαλόπουλος Α.: Τα κάστρα του Πλαταμώνος και της Ωριάς Τεμπών και ο Τεκές του Χασάν Μπαμπά (ΦΤ, ΤΚ, 12/2) Κατσιρέλος Π.: Ο προσφυγιάτικος συνοικισμός Ιωνίας (Κ.Γ. Σταυρόπουλος, Πρωινός Λόγος Τρικάλων, 21/2) Κραψίτης Β.: Οι μουσουλμάνοι τσάμηδες της Θεσπρωτίας (Σ. Μαλάμης, Πανηπειρωτική, 105) Κυρρής Κ.: Τουρκία και Βαλκάνια (Π. Ζέρβας, ΚΑ, 19/2) Μαγουλιώτης Α.Β.: Αγναντερό Καρδίτσας (Κ.Γ. Σταυρόπου­ λος, Πρωινός Λόγος Τρικάλων, 12/2) Μέλλιος Λ.: Ο εξισλαμισμός του Μητροπολίτη Μσγλενών Φλωρίνης (ΦΤ, ΤΚ, 10/2 και ΔΡ, 8/2) Παπαϊωάννου Γ.: Η ιστορία της επαρχίας Δωρίδος (Κ.Γ. Σταυρόπουλος, Πρωινός Λόγος Τρικάλων, 12/2) Πετρίδης Π.: Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Ιστορία 18211940 (Δ.Ι., Λοίζος, ΔΙ, 162) Σιμόπουλος Κ.: Ιδεολογία και αξιοπιστία του Μακρυγιάννη (ΚΝ, ΚΑ, 19/2) Σταμέλος Δ.: Ιστορία της επαρχίας Δωρίδας (ΘΥ, ΕΙ, 25/2), (ΝΜ, ΡΙ, 22/2), (X. Καρέλας, ΕΜ, 15/2) Στεργίου Α.: Η Ά ννα Κομνηνή και οι πολιτικές διεκδικήσεις της (ΦΤ, ΔΡ, 26/2) Φωτιάδης Δ.: Μεσολόγγι (ΣΤ, ΕΛ, 26/2), (ΓΖ, ΔΗ, 15/2) Μπεναρόγια Α.: Η πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλε­ ταριάτου (X. Λάζος, ΔΙ, 162) Φοντέν Α.: Η ιστορία της ύφεσης (1962-1981 (ΘΥ, ΕΙ, 18/2)

Εκπαίδευση Σταυρίδης Μ.Γ.: Η μουσική στην εκπαίδευση (Σ. Ουλκέρογλου, Το Κουτί της Πανδώρας, 15)

Αρχαιολογία Λυριτζής Γ.: Αρχαιομετρία (ΛΑ, ΠΕ, 93) Σιώτης Μ.: Αι τελευταίοι ανακαλύψεις αρχαίων χειρογράφων (ΦΤ, ΤΚ, 18/2)

Λαογραφία Ορφανίδης Κ.: Παραδοσιακά επαγγέλματα που χάθηκαν (ΦΤ, ΤΚ, 12/2) Παπατρέχας Γ.: Ακαρνανικά παραμύθια (ΘΠ, ΕΣ, 16/1)

Βιογραφίες-Μαρτυρίες-Απομνημονεΰματα Αγγελίδης Α.: Οδοιπορικό ενός στρατιώτη 1940-41 (Η.Λ.Τ., ΔΣ, 62) Βούλγαρης X.: Χρονολογία των γεγονότων του βίου του Από­ στολου Παύλου (ΦΤ, ΤΚ, 18/2) Βρεττάκος Ν.: Το αγρίμι (ΚΣ, ΝΕ, 21/2) Καρατζένης Δ.: Από την Πνευματική Άρτα και η Τζένη Διαμάντη-Παπαϊωάννου (Κ.Γ. Σταυρόπουλος, Πρωινός Λόγος Τρικάλων, 26/2) Κράμβή Κ.: Πρώτη Αντίσταση (ΦΤ, ΔΡ, 18/2 και ΤΚ, 142) Μανούσακας Γ.: Ο Εμφύλιος (ΣΤ, ΕΛ, 26/2) Φλούντζης Α.: Χαϊδάρι (Α, ΡΙ, 22/2), (ΣΤ, ΕΛ, 26/2) Τρουαγιά Α.: Τσέχοφ (Π. Ρεζής, ΕΜ, 15/2) Χεμινγουέη Ε.: Αέναη γιορτή (ΓΜ, ΠΗ, 17/2)

Μελέτες Αδάμος Τ.: Πνευματικές γνωριμίες (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 15/2) Αργυρίου Α.: Δεκαεπτά κείμενα για το Γ. Σεφέρη (ΒΧ, ΑΥ, 17/2) (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 15/2) Δανιήλ Γ.: Αίγλη και άγχος (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 15/2)

80/μικρες αγγελίες

μ ικ ρ έ ς α γ γ ι λ ί ι ς

ΟΜΑΔΑ γιατρών του «Δρομοκαίτειου» προσπαθεί να οργα­ νώσει μια στοιχειώδη βιβλιοθή­ κη με βιβλία κατάλληλα για την ■ψυχαγωγία των αρρώστων. Αν θέλετε να στείλετε κάποια βι­ βλία, η διεύθυνση είναι: «Δρομοκαίτειο Θεραπευτήριο Ψυχι­ κών Παθήσεων», τμήμα «Θεολόγειο», κ. Ευανθία Σοφρά, Ιερά Οδός 343, 12 141 Αθήνα. Μπορείτε επίσης να ζητήσετε πληροφορίες από την κ. Σοφρά στο τηλ. 58.11.500

Διοματάρη Ο.: Ο ποιητής γράφει την ιστορία του κόσμου (Μ. Μαρκάκης, ΔΣ, 62) Λεοντάρης Β.: Δοκίμια για την ποίηση (Σ. Μακρής, ΝΣ, 1431) Λυχναρά Λ.: Το μεσογειακό τοπίο στον Ελύτη (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 15/2) Μόρας Σ.: Κ. Βάρναλης (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 15/2) Μερακλής Μ.Γ.: Προσεγγίσεις στην ελλ. πεζογραφία (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1428), (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 15/2) Παπαϊωάννου Μ.Μ.: Από τον Ψυχάρη στον Γληνό (Β. Κάσσος, ΒΗ, 22/2) Ραυτόπουλος Δ.: Κρίσιμη λογοτεχνία (Ν Ντόκας, ΕΛ, 15/2), (Τ. Μενδράκος, ΑΥ, 22/2) Σαχίνης Λ.: Τετράδια κριτικής (Γ. Κότσιρας, Ευθύνη, 182)

Δοκίμια Καλλίνικος Π.Γ.: 'Επεα πτερόεντα (θ. Παπαθανασόπουλος, ΝΣ, 1429)

Ταξιδιωτικά Κωνσταντινίδη Ν.: Τουριστικά χαμόγελα της Δράμας (ΦΤ, ΤΚ, 6/2) Νέζης Ν.: Όλυμπος (Κ.Γ. Σταυρόπουλος, Πρωινός Λόγος Τρικάλων, 21/2)

Περιοδικά θρακικά Χρονικά (ΦΤ, ΡΔΡ, 6/2 και ΤΚ, 5/2)

ΑΠ Ο ΣΕΝΑ ΓΙΑ ΣΕΝΑ. Κυ­ κλοφορούν ΠΕΝΤΕ βιβλία της Φανής Γκούμα. Γραμμένα από την Αποκάλυψη του ΕΝΑ.

1) « 0 = 1» 2) «Αντικρύζοντας η Ιδέα την 'Υλη» 3) «Η Βιογραφία του θ ε α ν ­ θρώπου του Εαυτού Σου» 4) «Πανανθρώπινη Συγκέντρώση» 5) «Νεο Μεταθανάτιο Φως στη Γη» Πληροφορίες: 64.48.039

ΑΓΟΡΑΖΩ από δεύτερο χέρι, εύχρηστη ελαφριά ηλεκτρονική γραφομηχανή. Τηλ.: 75.18.794, πρωινά 8-9.

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μπαλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέιμς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Άγιον Όρος (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μικρασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μπορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμας Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μπαρτ (No 93) Παιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λαπαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μακρυγιάννης (No 101) Λουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Άγρας (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καίρης (No 106) Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περό, Γκριμ, Άντερσεν (No 108) Έρμαν Έσσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111)

Εντγκαρ Άλαν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κυπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Λακάν (No 126) Ζαν-Πωλ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Βυζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Λώρενς (No 132) Τ.Σ. Έλιοτ (No 133) Μαργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μπωβουάρ (No 136) Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) Φ.Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμς (No 139) Ανδρέας Κάλβος (No 140) Φουτουρισμός (No 141) Γιώργος Σεφέρης (No 142) Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) Γλωσσολογία (No 144) Ουμπέρτο Έκο (No 145) Βιβλίο και στρατός (No 146) Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) Άγκαθα Κρίστι (No 149) Φρόυντ (No 150) Αντονέν Αρτώ (No 151) Όσκαρ Ουάιλντ (No 152) Βιρτζίνια Γουλφ (No 153) Γ.Β. Γκαίτε (No 154) Αυτοβιογραφία (No 155) Μετάφραση (No 156) Κώστας Καρυωτάκης (No 157) Κλωντ Λεβί-Στρως (No 158) Έρνεστ Χεμινγουέη (No 159) Ζαν Κοκτώ ίΝο 160» Μάρτιν Χάιντεγκερ (No 161) Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (No 162) Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία (No 163)

Α. Μεταξά 26 - 106 81 Αθήνα. Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007

Δημητρής Χριστοδούλου ΤΟ ΝΗΣΙ Στο νέο του μυθιστόρημα, το ενδέκατο σε μια σειρά μυθιστορημάτων που ξεκινάνε από το ΓΟΥΠΑΤΟ 1976 και μέχρι σήμερα, συνεχίζει την πλατειά του πορεία, να εικονογραφήσει, να διϋλίσει και να εντοπίσει την καταγωγή της νεώτερης κοινωνίας μας. Το ΝΗΣΙ είναι στο σκηνικό που παίζεται το παιχνίδι της παλαιός, της νέας και της νεώτερης κοινωνικής ομάδας που συγκρουόμενη ανεβαίνει. Το ανέβασμα το κόβει ο ξένος παράγοντας γιατί δεν τον συμφέρει μια κοινωνική μετάλλαξη στη χώρα χωρίς τον έλεγχό του. Το σκληρό παιχνίδι σε βάρος της χώρας συνεχίζεται και ο Χριστοδούλου με το ΝΗΣΙ ειδοποιεί.

Κωστονλα Μητροπούλον

ΔΙΑΔΡΟΜΗ 35 ΚΑΙ ΚΑΤΙ Ολόκληρο το μυθιστόρημα, είναι μια παράλληλη διαδρομή, ανάμεσα στο πραγματικό γεγονός μιας εκδρομής δυο ανθρώπων, και στην καταγραφή μιας επιθυμίας για μια «ιστορία αγάπης». Α Έ να γυμνό πτώμα γυναίκας στην παραλία της βιομηχανικής περιοχής που σταθμεύουν, δημιουργεί μιαν έντονη αισθησιακή ανάγκη στη Γυναίκα να ταυ­ τιστεί μαζί της. Ο «δολοφόνος» είναι ο Άντρας.

Δημοσθένης Κονρτοδικ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑΣ Πώς εξελίχτηκε η σεξουαλική ζωή τού ανθρώπου; Ποια ήταν η σεξουαλική συμπεριφορά των μακρινών προγόνων μας, που κατέβηκαν από τα δέντρα και προσαρμόστηκαν στη δίποδη βάδιση; Ποια σεξουαλικά γνωρίσματα έχουμε κληρονομήσει απ’ τους πιθήκους; Ποιος ήταν ο ειδικός ρόλος που έπαιξε το σεξ στην πορεία της εξέλιξης του ανθρώπου; Σε όλα αυτά τα ερωτήματα δίνει απάντηση το βιβλίο του Κούρτοβικ, που συγκεντρώνει όλα τα παλιότερα και νεότερα στοιχεία της επιστήμης γύρω από αυτό το συναρπαστικό θέμα και προτείνει μια νέα θεωρία για την ερμηνεία τους.

Άλμπερ Μάνφρεντ ΜΑΞΙΜΙΛΙΑΝΟΣ ΡΟΒΕΣΠΙΕΡΟΣ Υπάρχουν στην ιστορία ονόματα που ούτε ο χρόνος, ούτε τα πάθη μπορούν να διώξουν από την μνήμη ολόκληρων γενεών. Τέτοιο είναι και το όνομα του Μαξιμιλιανού Ροβεσπιέρου. 'Οταν θανατώθηκε στο ικρίωμα, ήταν μόλις τριάντα έξι χρονών. Ήταν ο μόνος, απ’ όλους τους αρχηγούς της επανάστα­ σης που διέτρεξε μαζί της, επικεφαλής της, όλη τη διαδρομή μέχρι το τέλος. «Ο Ροβεσπιέρος βάδιζε με τολμηρό βήμα μέσα στο αίμα και το αίμα δεν τον μίαινε», (όπως λέει ο Ρώάσος δημοκράτης επαναστάσης Herzen).