Τεύχος 45

ΜΗΝΙΑΙΑ

• Τί διαβάζουν οι γυναίκες • Περιοδικά τού έξω έλληνισμοϋ • Βιβλία γιά παιδιά • Τό Μορφωτικό Ίδρυμα τής ΕΤΕ • ΟΙ έκδόσεις «Όδυσσέας» • Ανταποκρίσεις άπό τό έξωτερικό • Κριτική παρουσίαση 26 βιβλίων • Τά best-seller τοϋ μήνα • 'Όλες ο! νέες έκδόσεις

ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΚΟΥΡΤΗ

Αυτά

κι άλλα πολλά τό βιβλίο-έκπληξη

εκδόσεις «ΑΣΤΕΡΙ»

"Ενα άπό τά πιό μοντέρνα κλασικά έργα. Άντιεξουσιαστικό, άναρχικό, ξεκαρδιστικό! Καί πέρα άπ’ όλα αάτά ένας προβληματισμός πάνω στό μυ­ στήριο τοϋ συμπαντικοϋ Κακού. Τό βιβλίο πού θά γοητεύσει κάθε έπαγγελματία άναγνώστη!!!

Τά Δάκρυα είναι

ΕΚΔΟΣΕΙΣ/ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ «ΑΣΤΕΡΙ» Σόλωνος 121 - τηλ. 3606597/3619802

Κυκλοφόρησε γιά πρώτη φορά σέ ολοκληρωμένη μετάφραση στά ελληνικά

«ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ» («Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΖΩΗ») τοϋ Α. Σ. Μ Α ΚΑ ΡΕΝ ΚΟ μυθιστόρημα σέ δύο τόμους, όπου ό Α. Σ. Μακαρένκο περιγράφει τίς πρωτοποριακές παιδα­ γωγικές μεθόδους πού έφάρμοσε στό σταθμό «Μαξίμ Γκόρκι».

«Τό βιβλίο αυτό δεν 'έχει προηγούμενο, είναι ένας νέος τύπος βιβλίου. Τίπο­ τα δεν μπορεί νά σκιάσει την ακτινοβολία του ή νά φράζει τό μέλλον του» Λουί Ά ρ α γ κ ό ν

Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» Ζητείστε το στά βιβλιοπωλεία «Σύγχρονη ’Εποχή» ΑΘΗΝΑ: ’Ακαδημίας 78, τηλ. 3608.132 ΠΕΙΡΑΙΑΣ: Καραΐσκου 86, τηλ. 4127.967 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: ’Αριστοτέλους 7, τηλ. 261069.

•

·

1

Γραφτείτε συνδρομητές Ε σ ω τερ ικ ο ύ Σπουδαστική* (6 τευχών): 550 δρχ. » (12 τευχών): 1.000 δρχ.

'Απλή (6 τευχών): 650 δρχ. » (12 τευχών): 1.200 δρχ.

’Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτω ν (12 τευχών): 1.800 δρχ.

Ε ξ ω τε ρ ικ ο ύ

’Ασία Κύπρος Εύρώπη ’Αφρική ’Αμερική Αύστραλία

'Απλή (6 τευχών): Δολ. » (12 τευχών): Σπουδαστική* (6 τευχών): Δολ » (12 τευχών): Σχολών Βιβλιοθηκών Ιδρυμάτων (12 τευχών): * Οί σπουδαστές μέσης, άνώτερης καί άνώτατης έκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές μέ τήν έπίδειξη ή τήν άποστολή φωτοτυπίας τής σπουδαστι­ κής τους ταυτότητας ή τής άστυνομικής (άν είναι μαθητές).

33

25 47 22 41

28 52 24 45

29 55 25 47

34 65 30 56

46

54

59

62

72

ΗΠΑ

20 38

ΗΠΑ

18

’ Ε μ β ά σ μ α τα σ τή δ ιε ύ θ υ ν σ η : Βάσω Σπ άθή π ε ρ ιο δ ικ ό «Διαβάζω » Ο μ ή ρο υ 34 ’Α θ ή ν α (135)

Συμπληρώστε τή σειρά Τιμή άπλων τευχών: 120 δρχ. Τιμή διπλών τευχών: 180 δρχ. Τά παλιά τεύχη τού «Διαβάζω» μπορείτε ή νά τά άγοράσετε άπό τά γραφεία τοϋ περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, νά ζητήσετε νά σάς τά στείλουμε μέ άντικαταβολή.

Τώρα καί σε τόμους Κ υ κλο φ ο ρ ο ύ ν ο ί τό μ ο ι: 1/ 2/ 3/ 4/ 5/ 6/

1976-77 1978 1979 Α 1979 Β 1980 Α 1980 Β

(τεύχη (τεύχη (τεύχη (τεύχη (τεύχη (τεύχη

1-9): 1.200 δρχ.

10-15): :900 δρχ.

16-21): ι900 δρχ.

22-26): 850 δρχ.

27-32):'900 δρχ.

33-37): 850 δρχ.

Ζ η τείσ τε τούς τόμους του «Διαβάζω» άπό τά γραφεία τοϋ περιοδικού ή, άν μ έ ν ε τε σ τήν έπαρχία, ζη τε ίσ τε νά σάς τούς σ τείλο υ μ ε μ έ άντικαταβολή. Μ πορείτε άκόμα νά ά ν ταλλά ξετε τά τεύχη πού έχ ετε μ έ δεμένου ς τόμους, πληρώνοντας μόνο τή βιβ λιοδεσία (240 δρχ. γιά τόν α ' τόμο, 180 δρχ. γιά τούς υπόλοιπους).

Γραφεία: 'Ομήρου 34, ’Α θήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Άθανα σόπουλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Αημήτρης Δεληπέτρος, Παύλος Πέζα ρος, Βασίλης Ταάμης, Ντορίνα Τσοτσορον. Γραμματεία: Γιώργος Σαρηγιάννης Διαχείριση: 'Ηρακλής Παπαλέξης. Συνδρομές: Βάαω Σπάθή. Διορθώσεις: Πέ τρος Στεφανάκης. Σελιδοποίηση: Φούλη Καρύόα-Στααινάκη. Στοιχειοθεσία Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, 'Υμηττού 219, τηλ. 751-6333. ’Εκτύπωση: Βαλασάκης Άγγελής Ο.Ε., Ταύρου 21, τηλ. 346-6927. Διαφάνειες: Δ. Π. Άγγελής, Πει ραιώς 1, τηλ. 324-4325. Βιβλιοδεσία: Νικόλαος Κατριβάνος & Σία Ο.Ε., Στυ λιανού Γόνατα 48, τηλ. 574-9951. Διανομή: Νέον Πρακτορείου Τύπον.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τεύχος 45 1Αύγουστος 1981

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

5

ΔΙΑΛΟΓΟΙ

Τιμή: Δρχ. 120

Γράφουν οί Κ. Μ πίνη, Κ. Γιαννουλόπουλος, Α. Μπερλής, X. Ρή­ γας, Τ. Π απαδόπούλος κ α ί Κ. Κουλουφάκος

6

ΧΡΟΝΙΚΑ

Εξώφυλλο Γιώργον Γαλάντη

Ε Κ ΔΟ ΤΙΚ Α Η Α ΓΟ ΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΕΓΟ Ν Ο ΤΑ: Τό βιβλίο στίς προβιομηχανικές κοινω νίες Π Α ΡΑ Π Ο Μ Π Ε Σ: Στατιοττική βιβλιοκριτικών - Νέα διοίκηση Ε κ δ ο τώ ν - Βραβεία κα ί χορηγίες ΕΚ ΔΟ ΤΕΣ: Ό δυ σσέα ς Π Ο ΡΤΡΑ ΙΤΑ: Τό Μ ορφωτικό Ίδ ρ υμ α τής Ε θ ν ικ ή ς Τράπεζας ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: ’Α νταποκρίσεις τής Ν ατάσας Χ ατζιδάκι (Λ ονδίνο), τής Μ αρίας Μαρινέσκου-Χύμου (Βουκουρέστι) καί τώ ν Νίκου Δεμερτζή - Χρυσσύλας Π απαδάκου (Ντουμπρόβνικ)

11 13 14 15 16 18 20

ΑΡΘΡΑ Τασία Χατζή: Ή γυναίκα διαβάζει...

28

ΟΔΗΓΟΙ Μίλτης Π αρασκευαΐδης: Τ ά περιοδικά τοΰ έξω έλληνισμοΰ «Βούρδουλας» τής Πόλης καί «Κόπανος» τής Σμύρνης

Κεντρική διάθεση: Άθή9α: «Διαβάζω» Όμηρου 34 Τηλ. 360ί3011 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά & Σία Τσιμισχή 78 Τηλ. 279-720, 268-940 Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Άνδρέου & Σία Ρηγαίνης 64 Λευκωσία

34

ΕΠΙΛΟΓΗ Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ : Γράφουν ό Γιώργος Π απαγοϋνος καί ό Π α να ­ γιώ της Νοϋτσος Κ Ο ΙΝ ΩΝΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ό Ν ίκος Δεμερτζής Π Ο ΙΗ ΣΗ : Γράφει ή Μ αρία Κ έντρου-Ά γαθοπούλου Π Ε Ζ Ο ΓΡΑ Φ ΙΑ : Γράφουν οί Γιώργος Καραβασίλης, Βασίλης Ά γγελικ ό πο υ λο ς καί Γιώργος Π αγανός ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

42 47 50 52 61

ΔΙΑΒΑΖΩ ΓΙΑ Π ΑΙΔΙΑ (Ε πιμ έλ εια : Ε λ ένη Π αμπούκη)

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

81 3

ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΒΑΝΗΣ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» Σόλωνος 94, τηλ. 36.10.589 — 36.00.398

Οι εκδόσεις μας επέτυχαν μια επιλογή εκλεκτών έργων ξένης λογοτεχνίας πολυβραβευμένων, πολυδιαβασμένων και παγκόσμια καταξιωμένων συγγραφέων

προλεγόμενα Σέ χώρες δπου ή άνάπτυξη έχει ακολουθήσει εξαρχής ένα στρεβλό δρόμο, όπου ή οικονομία τής εκμετάλλευσης λειτουργεί απόλυτα καί όπου ή θεο­ ποιημένη άτομική πρωτοβουλία καταφέρνει νά έξοβελίζει κάθε συλλογική προσπάθεια, ή διακίνηση καί έμπορία όποιουδήποτε προϊόντος τελικής παραγωγής άποτελοϋν τό μεγάλο βραχνά άλλά καί τό «άλυτο» πρόβλημα όσων θά ήθελαν νά βάλουν κάποια τάξη στά πράγματα. Ένώ ή πορεία πού άκολουθεΐ ένα προϊόν άπό τόν παραγωγό στόν κατανα­ λωτή του προδιαγράφει, σέ τελευταία άνάλυση, κατά πόσον έξυπηρετοϋνται πραγματικά καί προστατεύονται οί σκοποί καί τά συμφέροντα τών δύο άμεσα ένδιαφερομένων μερών, μολοντούτο, στήν πράξη έπικρατοϋν κριτήρια πού ελάχιστα λαβαίνουν ύπόψη τους τά δύο μέρη. Τό περίφημο λοιπόν πρόβλημα τών μεσαζόντων, πού στήν περίπτωση τής χώρας μας άποκτά τό χαρακτήρα μόνιμου σκάνδαλου, μπροστά μας! Μήν πάει ό νοϋς σου, φίλε άναγνώστη, ότι έδώ μιλάμε γιά τά γεωργικά π.χ. προϊόντα! Μιλάμε γιά τό δύστυχο τό βιβλίο, πού, βέβαια, έξομοιώνοντάς το μέ τό τυρί ή τά ροδάκινα, ’ίσως προκαλοϋμε τούς εύαίσθητους. Άλλά, όπως καί νά τό κάνουμε, είναι κι αύτό ένα «προϊόν», μέ τούς παραγωγούς του (συγγραφέα, έκδοτη) καί τούς καταναλωτές του (κοινό, άναγνώστες). Μιλάμε γιά τό βιβλίο, πού δέν έχει προβλεφτεΐ καί γι’ αύτό μιά «κοινή ορ­ γάνωση άγοράς», κι έπομένως δέν ύπάρχει μηχανισμός πίεσης ή χρηματοδό­ τησης άπό μέρους τής ΕΟΚ (!) πού νά μάς ύποχρεώνει νά προβοϋμε σέ κά­ ποιες, στοιχειώδεις έστω, ένέργειες σχετικά μέ τήν έμπορία του. Μιλάμε γιά τό βιβλίο, πού κανένα μέρος δέν προστατεύει τά συμφέροντά του ούτε έκπληρώνει στό άκέραιο τούς στόχους του. Παράγοντες όπως έλαχιστοποιηση κόστους, λογικό κέρδος, χαμηλή τιμή, παραγωγικότητα, ταχεία προώθηση, αύξηση «καταναλωτικής» προτίμησης, προμήθεια, ποιοτικά πρό­ τυπα καί δεκάδες άλλοι, έπηρεάζονται, άλλος λίγο άλλος πολύ, άπό τις δο­ μές έμπορίας του. Καί άσφαλώς, μέσα σ’ αύτά πού έχουμε νά έπισημάνουμε, μιά διαπίστωση φέρνει ιδιαίτερο βάρος: τό γεγονός, δηλαδή, ότι οί δομές διακίνησης καί έμπορίας τού βιβλίου, όπως λειτουργούν σήμερα στόν τόπο μας, έχουν τό μεγαλύτερο ’ίσως μέρος τής εύθύνης γιά τή χαμηλή κυκλοφο­ ρία τού βιβλίου καί, κατ’ έπέκταση, γιά τό χαμηλό πνευματικό έπίπεδο τού νεοέλληνα. ’Εφόσον όμως δούμε τό βιβλίο σάν «προϊόν» μέ κοινωνικοοικονομικό χα­ ρακτήρα, ή λύση ’ίσως νά βρίσκεται σέ μιά παλιά, δοκιμασμένη συνταγή, πού σπάνια άπέτυχε έκεϊ πού έφαρμόστηκε. Σκεφτόμαστε, δηλαδή, ότι τό πρό­ βλημα θά μπορούσε νά λυθεϊ, έφόσον ή διακίνηση καί έμπορία τού βιβλίου περιέλθουν στά χέρια τών ’ίδιων τών παραγωγών του, σέ πρώτη φάση τών έκδοτών. Σέ μιά συλλογική προσπάθεια, θά μπορούσαν νά ιδρύσουν ένα συνεταιρισμό άνοιχτό καί χωρίς άποκλεισμούς ή διαχωρισμούς (μεγάλους μικρούς κλπ.) πού νά άσχολεϊται άποκλειστικά μέ τή διακίνηση τών έκδόσεών τους σέ όλη τή χώρα, άκόμη καί στό έξωτερικό. Τό νά περιμένει κανείς κάποια σχετική πρωτοβουλία άπό τό ’ίδιο τό κράτος, όταν τόσοι άλλοι τομεϊς παραμένουν άποδιαρθρωμένοι, θά ήταν μάλλον ούτοπία. Τουλάχιστον όμως θά μπορούσε, σέ μιά συνεταιριστική προσπάθεια, νά άπαιτηθεϊ ή συμπαράστασή του (οικονομική, τεχνική, κλπ.).

διάλογοι Όλα τά γράμματα, πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ενδιαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (έφοσον είναι σύντομα) είτε άποοπασματικά (έάν είναι εκτενή). Γιά τό λόγο αύτό, παρακαλούνται οί άναγνώοτες πού μάς γράφουν νά είναι boo πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες ονοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. Υπενθυμίζουμε ότι γιά νά δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά ’χει φτάσει στά γραφεία τού περιοδικού τουλάχιστον έξι έβδομάδες πριν άπό τήν ήμέρα κυκλοφορίας τού τεύχους.

Ελληνικά βιβλία γιά τήν τζάζ Αγαπητό «Διαβάζω», Μοϋ άρέσει ή μουσική τζάζ κι άπ’ τόν Όχτώβρη περίμενα τό άρθρο σας γιά τά σχετικά βιβλία. Μ' άπογοήτευση όμως είδα στό τελευταίο σας τεύχος ή βιβλιογραφία νά είναι άποκλειστικά ξένη. Δυσκο­ λεύομαι νά πιστέψω ότι, μέσα στόν έκδοτικό όργασμό των τελευταίων χρόνων, δέν έχει έκδοθεϊ τίποτε καί στά έλληνικά. "Αν όμως πάλι συμβαίνει κάτι τέ­ τοιο, ύποχρέωση τού άρθρου ήταν νά έπισημάνει αύτή τήν έλλειψη. Γειά χαρά Κατερίνα Μπίνη Πλαταιών 20 Κοζάνη Τήν έπιστολή τής κ. Κ. Μπίνη θέσαμε ύπόψη τού συνεργάτη μας κ. Κ. Γιαννουλόπουλου, ό όποιος μάς έστειλε τήν έξης άπάντηση: Ό στόχος τού άρθρου γιά τά βιβλία τής τζάζ δέν ήταν νά παρουσιαστεί μιά πλήρης βιβλιογραφία, άλλά, όπως έγραφα στήν τελευταία παράγραφο, «θά ήθελα νά κάνω μιά μικρή έπιλογή βιβλίων πού θεωρώ ότι είναι σημαντικά στήν βιβλιογραφία τής τζάζ». "Ετσι, άνεξάρτητα άπό τό σέ ποιά γλώσσα ήταν γραμ­ μένα τά βιβλία, ή προσπάθεια έτεινε στό νά άποκλείσω άπό τήν έπιλογή μου όσα ήταν λιγότερο ή κα­ θόλου σημαντικά, ώστε νά δώσω στόν σχετικά άκατατόπιστο άναγνώστη όχι μιά «φορτωμένη» βιβλιο­ γραφία άλλά έναν βασικό όδηγό γιά μιά μελέτη τής τζάζ. "Οσο γιά τό ότι δυσκολεύεστε νά πιστέψετε ότι μέσα στόν έκδοτικό όργασμό τών τελευταίων χρόνων δέν έχει έκδοθεϊ τίποτε καί στά έλληνικά γύρω άπό τήν τζάζ, μιά άπλή παρατήρηση στούς καταλόγους τών «έκδοτικών ο’ίκων» θά σάς πείσει ότι, στό μεγα­ λύτερο ποσοστό, τό σκεπτικό τών έκδοτών στρέφε­ ται γύρω άπό τό «τί θά μπορούσε νά πουλήσει» άντί γιά τό «τί πρέπει νά έκδοθεϊ». Πάντως, στά έλληνικά κυκλοφορούν άπό τίς έκδόσεις «Αύτοσχεδιασμός» τά βιβλία τού Σάκη Παπαδημητρίου «Είσαγωγή στήν τζάζ» (1963) καί «Θέματα καί πρόσωπα τής σύγχρονης τζάζ» (1974), καί έπίσης άπό τίς ίδιες έκδόσεις έχει άναγγελθεϊ τό βιβλίο τού Φ. Κόφσκυ «Ό μαύρος έθνικισμός καί ή έπανάσταση στή μουσική». Έπίσης άπό τό περιοδικό «Τζάζ» έτοιμάζονται νά κυκλοφορήσουν τό βιβλίο τού Λ. Σμίθ «Σημειώσεις πάνω στή φύση τής μουσικής», ένα δικό μου: «'Οδηγός γιά μιά δισκοθήκη τζάζ», καθώς καί μιά συλλογή ποιημάτων μέ τίτλο «Τζάζ καί ποίηση». Κώστας Γιαννουλόπουλος

6

Συμπληρώσεις γιά τό θέατρο τοϋ παράλογου Αγαπητοί φίλοι, Σχετικά μέ τήν έλληνική βιβλιογραφία τών Άντάμωφ, Άρραμπάλ, Ζενέ, Ίονέσκο, Μπέκετ, τής Έφης Βαφειάδου-Ταυρίδου («Διαβάζω», τεύχ. 37), καί μετά τίς έλλείψεις πού έπεσήμαναν μέ έπιστολές τους οί Άλέξης Ζήρας καί Άντώνης Έλευθεριώτης («Δια­ βάζω», τεύχ. 41), προσθέτω κι έγώ τά έξης λήμματα, πού καί λείπουν άπό τή βιβλιογραφία καί δέν έπισημάνθηκαν άπό τούς άνωτέρω: Μεταφράσεις: 1. Σάμουελ Μπέκετ. Κείμενα γιά τό τίποτα. VIII. Μετάφραση "Αρη Μπερλή. Περ. Σπείρα, 1, Μάρτ.

1975, σελ. 20-23.

2. Σάμουελ Μπέκετ. Φαντασία νεκρή φαντάοου. Μετάφραση "Αρη Μπερλή. Περ. Σπείρα, 1, Μάρτ.

1975, σελ. 23-25.

3. Σάμουελ Μπέκετ. Πίνγκ. Μετάφραση "Αρη Μπερλή. Περ. Σπείρα, 1, Μάρτ. 1975, σελ. 26-28.

4. Σάμουελ Μπέκετ. Μακριά ένα πουλί. Μετά­ φραση Αλεξάνδρας Παπαθανασοπούλου. Περ. Σπείρα, 7, Νοέμ. 1978, σελ. 243-244.

5. Σάμουελ Μπέκετ. Έγκατέλειψα πριν τή γέν­ νηση. Μετάφραση 'Αλεξάνδρας Παπαθανασοπούλου. Περ. Σπείρα, 7, Νοέμ. 1978, σελ. 245.

6. Σάμουελ Μπέκετ. Καλή μου γή. Μετάφραση Αλεξάνδρας Παπαθανασοπούλου. Περ. Σπείρα, 7, Νοέμ. 1978, σελ. 246.

7. Σάμουελ Μπέκετ. Ό άκατονόμαστος. Μετά­ φραση Αλεξάνδρας Παπαθανασοπούλου. Κρύ­ σταλλο, 1980.

Γ ιά τόν Λούκατς Αγαπητό «Διαβάζω», Στό ϋπ’ άριθ. 41 τεύχος σου τού μηνός Απριλίου τρ.έ. δημοσιεύτηκε ή κατατοπιστική μελέτη τοϋ κ. Μανόλη Λαμπρίδη μέ τίτλο «Πρώτη είσαγωγή στό έργο τοϋ Γκέοργκ Λούκατς». Εκεί διάβασα καί τήν παρακάτω παράγραφο (σελ. 36), όπως τήν άντιγράφω πιστά: «Σέ συνέντευξή του τό 1969 ό Lukiics είχε πει ότι είχε άποπερατωμένη καί μιάν άλλη έργασία μέ τί­ τλο “Πρός μιά οντολογία τού κοινωνικού είναι”. Δέν

έχω ύπόψη μου άν έχει έκδοθεϊ. Επίσης σκόπευε νά καταπιαστεί μέ μιάν “’Ηθική" δταν θά τελείωνε τήν “Αισθητική”. Παρακαλώ τούς πιό ένημερωμένους νά συμπληρώσουν τό κενό στό σημείο αύτό». Άνταποκρινόμενος σ’ αυτή τήν παράκληση σπεύδω νά συνεισφέρω τίς πληροφορίες πού έχω πάνω σ’ αύτό τό ζήτημα, όχι σάν πιό ενημερωμένος άπό τόν κ. Μ. Λ. - Θεός φυλάξοι! - άλλά έπειδή συμπτωματικά βρίσκεται στά χέρια μου μιά πολύ άξιόλογη βιογραφία τού Lukics, χρήσιμη σέ κάθε ένδιαφερόμενο γερμανομαθή άναγνώστη σου, άπ’ όπου καί άντλώ τά ζητούμενα στοιχεία. Ό πλήρης τίτλος τού βιβλίου είναι: «Georg Lukics In Selbstzeugnissen und Bilddokumente-dargestelt von Fritz J. Raddatz». Υπάρχει στή σειρά τών βιογρα­ φιών τών γερμανικών έκδόσεων τού οίκου «Rowohlet» (Ro-ro-ro), μέ άριθμό σειράς 193 καί χρονολογία έκτυπώσεως τόν Νοέμβρη τού 1972. Στήν έμπεριστατωμένη βιβλιογραφία αύτοϋ τού έργου, άνάμεσα σέ άναγραφόμενα συγγράμματα τού Lukdcs, πού έκδόθηκαν ώς τότε σέ σχήμα βιβλίου, τελευταίο στόν κατάλογο άναφέρεται άκριβώς εκείνο γιά τό όποιο ό κ. Μ. Λ. δέν ήξερε άν ποτέ έκδόθηκε. Ό τίτλος του στά γερμανικά είναι: «Zur Ontologie des gesellschaftlichen Seine. Hegels falsche und echte Ontologie. Neuwied-Berlin 1971. 132S. (= Sammlung Luchterhand. 49)». Αύτά στή σελίδα 141 τής βιογραφίας τοϋ Lukics. Δηλαδή, άν τό μεταφρά­ σουμε στή γλώσσα μας, ό πλήρης τίτλος αύτού τοϋ έργου, χωρίς τά στοιχεία τής έκδοσής του, είναι: «Γιά μιά οντολογία τής κοινωνικής ύπαρξης. Ή πλα­ στή καί ή γνήσια όντολογία τοϋ Χέγκελ». Ανάλογη άναφορά στό ίδιο έργο έχουμε καί στό χρονοδιάγραμμα τής ζωής τοϋ Lukics, πού συναν­ τάμε σέ προηγούμενη σελίδα αύτής τής βιογραφίας του, δηλαδή στή σελίδα 133, όπου κατά λέξη σημειώ­ νονται τά έξής: «1971 Σεπτέμβριος. "Εκδοση σέ βι­ βλίο τσέπης τοϋ 3. κεφαλαίου τής όντολογίας τής κοινωνικής ύπαρξης. Ή πλαστή καί ή γνήσια όντολογία τοϋ Χέγκελ». Όσο γιά τήν «Ηθική» τοϋ Lukics, γιά τή λύση τής δεύτερης άπορίας τοϋ κ. Μ. Λ., σύμφωνα μέ όσα ρητά δηλώνει ό βιογράφος τοϋ οϋγγρου στοχαστή (δ.π. σελ. 113), αύτή έμεινε - δυστυχώς - άτελείωτη. Μέ φιλικούς χαιρετισμούς Χρίστος Ρήγας Ναυάρχου Βότση 57 Τ.Τ. 218

’Επαναπατρισμός καί λογοτεχνία 'Αγαπητό «Διαβάζω», Στό τεύχος σου άρ. 40 ό Κ. Κουλουφάκος άναλύει τό μυθιστόρημα τοϋ Μήτσου 'Αλεξανδρόπουλου «Μικρό όργανο γιά τόν έπαναπατρισμό» καί θίγει με­ ρικές ούσιαστικές πλευρές τοϋ προβλήματος τών πολιτικών προσφύγων. Είμαι έπαναπατρισμένος πολιτικός πρόσφυγας, διάβασα τό βιβλίο πού κρίνεται άπό τίς στήλες σου, γνωρίζω άπό χρόνια τόν Μ. Άλεξανδρόπουλο. Ή άποψή μου γιά τό μυθιστόρημα είναι πολύ δια­ φορετική, άλλά ό χαρακτήρας τοϋ άρθρου τοϋ κριτι­ κού δέν άφήνει περιθώρια γιά σοβαρή συζήτηση πάνω στό βιβλίο. Μέ έκπληξή μου, στό πολυσέλιδο άρθρο τοϋ Κ. Κουλουφάκου, είδα νά μετατρέπεται ή άνάλυση τοϋ

μυθιστορήματος σέ έπίθέση κατά τοϋ συγγραφέα. Τό «Μικρό όργανο γιά τόν έπαναπατρισμό» άξιολογείται μέ κατηγορηματικότητα σάν καλλιτεχνικό, ιδεολογικό, πολιτικό καί κυρίως ήθικό παραστράτημα τοϋ δημιουργού του. Χωρίς κάν έλαφρυντικά, γιατί ό Κ. Κουλουφάκος άναγνωρίζει στόν συγγραφέα τά χαρίσματα καί τίς δυνατότητες, τόν θεωρεί «μονα­ δικά κι άναντικατάστατα ίκανό» νά γράψει πάνω στό θέμα βιβλίο «καύχημα γιά τή λογοτεχνία μας». Αντί γι’ αύτό, άν ό άναγνώστης πιστέψει τόν κριτικό, πρέ­ πει νά φτάσει στό συμπέρασμα ότι τό μυθιστόρημα είναι πολύ κακό βιβλίο καί τά κίνητρα πού έκαναν τόν συγγραφέα νά τό γράψει ήταν άξιοκατάκριτα. Ή ιδιόμορφη άνάλυση τοϋ βιβλίου στηρίζεται σέ μιά προσωπική έρμηνεία τών προθέσεων τοϋ συγ­ γραφέα, πού τήν τεκμηριώνει ό κριτικός άπό τόν τί­ τλο καί τό όπισθόφυλλο (τό παραθέτει όλόκληρο). Μέ βάση τήν τέτοια άναφορά έκφράζει τίς δικές του άπαιτήσεις άπό τό βιβλίο, πού τίς θεωρεί καί αύτονόητες καί «διακηρυγμένες άπό τόν συγγραφέα». Στήν άνάλυση πού άκολουθεϊ είναι πολλές οί άναφορές στις προθέσεις πού δήθεν είχε τό βιβλίο. Οί άποκλίσεις άπ’ αύτές πού βλέπει ό κριτικός άποτελοϋν τό περιεχόμενο ένός μεγάλου μέρους τής κριτικής. “Ενα άλλο μέρος είναι παραπομπές στό ίδιο τό κεί­ μενο, πού στόν έλεγχο άποδείχνονται τουλάχιστον άνακριβεΐς, καί στό πραγματικό τους μέρος καί στήν έρμηνεία πού τούς δίνεται άπό τόν κριτικό. Μερικά παραδείγματα: ό «παρφουμαρισμένος» δικηγόρος (σελ. 75 τοϋ «Διαβάζω», πρώτη στήλη άπάνω) έντάσσεται άπό τόν κριτικό, γιά λογαριασμό δμως τοϋ συγ­ γραφέα, στό Κ Κ Ε έσωτ. παρόλο πού στό βιβλίο δια­ βάζουμε ότι ό άνθρωπος αύτός δέν έχει καμιά σχέση μέ τούς «έν ένεργεία άριστερούς, παλαιοεδαΐτες ή μή» (σελ. 101 τοϋ μυθιστορήματος, κάτω). Αλλά καί οί όροι παλαιό- καί νεοεδαΐτες δέν μπορεί μέσα στό πνεύμα τοϋ βιβλίου άπλουστευτικά νά άνάγονται σέ καθορισμένα πολιτικά σχήματα. Αύθαίρετη κι έντελώς άδικαιολόγητη είναι καί ή έρμηνεία πού δίνεται άπό τόν κριτικό στό άπόσπασμα γιά τήν κιβωτό κλπ. (σελ. 71 τοϋ «Διαβάζω», 2η στήλη κάτω), γιά «περιχα­ ράκωση καί καλομελετημένη προσαρμογή στις έπικρατοϋσες συνθήκες». Σ’ όλο αύτό τό κεφάλαιο («’Επιλογή τών είδών») ό συγγραφέας προσπαθεί νά τεκμηριώσει τό άφηγηματικό είδος πού έπιλέγει, καί είναι, νομίζω, ένα κεφάλαιο-κλειδί γιά τήν κατανόηση τοϋ βιβλίου. Στό θέμα αύτό έπανέρχεται πολλές φο­ ρές ό συγγραφέας μέ τά σύμβολα «έκκλησάκι», «σο­ βάδες» κλπ. "Αν δ κριτικός έδινε τά σχετικά άποσπάσματα χωρίς κολοβώματα, πιστεύω πώς κι δ άναγνώστης πού δέ διάβασε τό βιβλίο θά καταλάβαινε περί τίνος δ λόγος. "Αλλες άναφορές είναι οί έντελώς προσωπικοί ’ισχυρισμοί τοϋ άρθρογράφου γιά δάνεια άπό άλλα βιβλία, μέ τά όποια δάνεια συγχέει τό θέμα τών φιλο­ λογικών άναφορών πού είναι δλοφάνερο ότι έχουν μπεί στό βιβλίο νά λειτουργήσουν σάν τέτοιες (όπως ό τίτλος, ή τελευταία φράση άπό τόν Βιζυηνό κλπ.). Τό υπόλοιπο μέρος τοϋ άρθρου είναι έκτος βι­ βλίου. Αύτό καί χρωματίζει τή «βιβλιοκριτική». Ή ταύτιση πού κάνει τοϋ συγγραφέα μέ πρόσωπα τοϋ βιβλίου (μέ τά λόγια τους, τίς ένέργειές τους, τίς σκέψεις τους, τίς σιωπές τους) τού έλυσε τά χέρια γιά κάθε είδους κρίσεις κι έκτιμήσεις πάνω σέ πολι­ τικά καί σέ προσωπικά πιά προβλήματα. Στό θέμα αύτό ή συμπεριφορά τοϋ άρθρογράφου είναι έντε­ λώς άνεπίτρεπτη. Μέ αύτή τή μεθοδολογία ό Κ. Κουλουφάκος έκανε μιά δική του σύνθεση πού δέν έχει σχέση μέ τό βι­ βλίο.

Όλα αύτά θυμίζουν μεθόδους πού στό δχι μακρινό παρελθόν καταταλαιπώρησαν καί τούς πνευματικούς άνθρώπους. Από τή δική μας τουλάχιστον γενιά τέ­ τοιου είδους υποτροπές είναι άσυγχώρητες. Δέ γνωρίζω προσωπικά τόν Κ. Κουλουφάκο, άλλά άπό τό άρθρο του φαίνεται ότι έντάσσει τόν έαυτό του στό χώρο τής άντιδογματικής άριστεράς. 'Ωστόσο θά έλεγα ότι τό άρθρο του είναι ιδιαζόντως δογματικό καί πρόκληση γιά τήν εύαισθησία τοϋ άναγνώστη. 'Αφήνω πού, κατά τή δική μου γνώμη, τό βιβλίο τοϋ Μ. Άλεξανδρόπουλου δέν περιέχει άπλώς «καμιά πενηνταριά καλές σελίδες», όπως γράφει ό κριτικός, είναι ένα καλό βιβλίο γραμμένο μέ γνώση καί πόνο γιά τά πρόσωπά του καί τά προβλήματά τους. Κάθε άλλο παρά στάση φυγής άπό αύτά τό χαρακτηρίζει. Ή θέση τοϋ μυθιστορήματος είναι ϋπεύθυνη καί άρκετά μάλιστα δραστήρια, όπως φαίνεται καί άπό αυτή τήν άντίδραση τοϋ κριτικού. Τόσο στό θέμα τών πο­ λιτικών προσφύγων τοϋ έμφύλιου πολέμου, όσο καί στίς προεκτάσεις πάνω στις διάφορες όψεις πού μπορεί νά παρουσιάζει σήμερα τό θέμα «έπαναπατρισμός», τό μυθιστόρημα τοϋ Άλεξανδρόπουλου παρέχει πολύ σοβαρούς έρεθισμούς καί μέ τά λογο­ τεχνικά του δεδομένα είναι, νομίζω, σημαντική έπιτυχία τού συγγραφέα. Ταξιάρχης Παπαδόπουλος Λάχητος 2 Αθήνα

Τήν έπιστολή τοϋ κ. Τ. Παπαδόπουλου θέσαμε ύπόψη τοϋ συνεργάτη μας κ. Κ. Κουλουφάκου, ό όποιος μάς έστειλε τήν έξης άπάντηση: Αγαπητό «Διαβάζω», Προτού άπαντήσω στόν κ. Τ. Π., νομίζω πώς είναι χρήσιμο νά γνωρίζουν οί άναγνώστες σου τί μοϋ καταλόγισε καί ό 'ίδιος ό Άλεξανδρόπουλος σέ γράμμα πού έστειλε καί δημοσιεύτηκε στήν έφημερίδα «Ή Αύγή» (12-4-1981). Θά παρακολουθήσουν, έτσι, καλύτερα τό διάλογο καί θά σχηματίσουν σαφέ­ στερη ιδέα περί τοϋ θέματος. 'Ιδού τί άπό εκείνο τό γράμμα άφορά στήν κριτική μου καί σ’ εμένα τόν ίδιο: «Όσα έγραψε ό Κώστας Κουλουφάκος είναι στό μεγαλύτερο μέρος τους πολύ υποκειμενικές κρίσεις χωρίς κριτική σοβαρότητα καί δέ λείπουν οί άπρέπειες. Σχετικά μέ κείνον παραπέμπω ατό άρθρο του & στό βιβλίο μου.* Καί πιό κάτω, ϋπερασπιζόμενος τό βιβλίο του, γρά­ φει: •Στά σχετικά έπεισόδια ό ήρωάς μου έπισημαίνει μερικά ήθικά συμπτώματα χωρίς νά παύει νά έκτιμά τούς συντρόφους του καί νά τούς συναναστρέφεται. Δέν νομίζω πώς οί άνθρώπινες άρετές τους καί ή άγωνιστική τους προσωπικότητα έχουν σβήσει μέσα στά έλαττώματά τους. Αύτό είναι τό δικό του πνεύμα. Βλέπει ή νομίζει τέλος πάντων ότι βλέπει τί τούς έχει συμβεί. Τούς δέχεται στή στέγη του καί τούς προσ­ φέρει ψωμί καί βιβλίο (ύπάρχουν οί σκηνές αυτές στό μυθιστόρημα) στήν έπιθυμία του νά τούς δει νά έπαναπατρίζονται, άς πούμε, στόν καλύτερο έαυτό τους ή στή δουλειά τους, άν συμβαίνει νά τήν έχουν έγκαταλείψει, παραμελήσει, ψευτίσει κλπ. "Ετσι σκέφτεται καί φέρεται έκεϊνος. Αύτά πού τού άποδίδονται άπό τόν κριτικό είναι προσδέσεις πού γίνονται άπό κείνον

8

[δηλαδή άπό μένα, τόν Κουλουφάκο] στά δικά του δεδομένα. Σάν άντιδράσεις στό βιβλίο μου έχουν τήν ιδιαίτερη άξια πώς έπιβεβαιώνουν τό ψυχολογικό κλίμα πού άνιχνεύει τό μυθιστόρημά μου -περιέχονται δηλαδή στόν κύκλο τών συμπτωμάτων τά όποια άπό άλλες άφορμές διαπιστώνει ό ήρωάς μου άνάμεσα ατούς συντρόφους του.» Λόγοι φιλίας καί άβρότητας πρός τόν συγγραφέα μέ παρακίνησαν νά μήν άπαντήσω άπό τίς στήλες τής «Αύγής». Βρίσκω πολύ φυσικό τό νά πικραίνεται ένας λογοτέχνης καί νά θυμώνει όταν ή κριτική έκφράζεται δυσμενώς γιά τό βιβλίο του. Γιά τούτο θέλησα νά τοϋ έπιτρέψω νά έχει αυτός τόν τελευταίο λόγο. Άν εκείνος, παρασυρμένος ίσως άπό τήν όργή, δέν θέλει νά δει τίς καλλιτεχνικές άδυναμίες τοϋ μυθιστορή­ ματος του -άποτυχημένη δομή, άπροσεξίες στή γραφή, θολερότητες στήν άπεικόνιση τών προσώπων κ.ά- άκόμα κι όταν τοϋ ύποδείχνονται, είναι δική του δουλειά. Κι άν προτιμάει νά έκτρέπεται σέ άοριστόλογη επίθεση κατά τοϋ κριτικού, προσφέροντας, άντί τεκμηρίωσης, κάποια «περιεχομενολογικοϋ» τύπου επισήμανση μιας μόνο πλευράς τοϋ πνεύματος πού διέπει τόν ήρωά του, είναι πάλι δικό του ζήτημα. 'Ελ­ πίζω μάλιστα πώς θά ευχαριστηθεί βλέποντας νά άναδημοσιεύονται, μέ δική μου πρωτοβουλία, αύτά τά πράγματα, έφ’ όσον τά θεωρεί έπαρκή γιά τήν ύπεράσπιση τοϋ βιβλίου του. Λυπάμαι είλικρινά πού δέν μπορώ νά τηρήσω τήν ίδια στάση κι άπέναντι στόν έπιστολογράφο κ. Τ. Π. Χωρίς νά εκταθώ έδώ σέ άνάπτυξη θεωρίας περί κριτικής, τοϋ έξηγώ ότι ό κριτικός -άλλά καί ό κάθε επαρκής άναγνώστης- έχει υποχρέωση νά προσεγγί­ ζει ένα λογοτέχνημα όχι παθητικά άλλά ένεργά, χρη­ σιμοποιώντας άπό τό άποθησαύρισμα τών προσωπι­ κών του βιωμάτων όσα κινητοποιεί τό κείμενο τοϋ συγκεκριμένου έργου. Είδικά, προκειμένου γιά μυθι­ στόρημα, οφείλει νά τό «κατοικήσει», νά περιδιαβάσει τούς χώρους του, νά «ζήσει» στά χρονικά του διαστήματα, νά συμμετάσχει στά άνιστορούμενα περιστατικά, νά οίκειωθεΐ τά άπεικονιζόμενα πρό­ σωπα, νά συνδιαλεχθεί μαζί τους κλπ., έχοντας σάν όδηγό του τό συγγραφέα καί παίρνοντας ύπ’ όψη του τήν όριοθέτηση πού έχει κάνει έκεϊνος. Ή τέτοια «κατοίκηση» όμως δέν είναι άπλή ξενάγηση όπου ό συγγραφέας παίζει τό ρόλο τοϋ τσιτσερόνε κι ό κρι­ τικός -ή ό έπαρκής άναγνώστης- τό ρόλο τοϋ τουρί­ στα πού χάφτει ό,τι τού δείχνουν ή τοϋ λένε καί κου­ νάει έπιδοκιμαστικά τήν κεφάλα του. Ή «κατοίκηση» γιά τήν όποια μιλώ είναι βίωση καί ταυτόχρονα άσκηση έποπτείας. Τούτο σημαίνει ότι ό κριτικός έχει χρέος νά συνειδητοποιήσει τή δομή τοϋ έργου, νά ελέγξει τίς άναλογίες τών μερών μεταξύ τους καί πρός τό όλον, νά μήν περιοριστεί στήν παρακολού­ θηση τών θεματικών μόνο στοιχείων, άλλά νά συλλάβει τό ρυθμό πού διέπει τήν παρουσίασή τους. Επί­ σης νά παρακολουθήσει βήμα πρός βήμα τή γραφή τού έργου, έννοώ τίς σχέσεις λέξεων καί σιωπών πού έχει έπιλέξει ό συγγραφέας, νά άναζητήσει τήν ποιό­ τητά τους, τίς προεκτάσεις τους, τή λειτουργικότητά τους. Ακόμη, οφείλει νά λάβει σοβαρά ύπ’ όψη του καί τόν τίτλο καθώς καί ό,τι άλλο (π.χ. πρόλογο, σημειώ­ σεις, άναφορές κλπ.) τοϋ προσφέρει ό συγγραφέας, ό όποϊος βέβαια δέν τά βάζει αύτά τά πράγματα επειδή έτσι τού κάπνισε, άλλά γιά νά λειτουργήσουν σάν στοιχεία όριοθέτησης τοϋ έργου, σάν υποδείξεις οδηγητικές πού φωτίζουν τούς στόχους τοϋ βιβλίου. Άς μήν ένοχλεϊται λοιπόν ό κ. Τ. Π. επειδή χρησι­ μοποίησα τόν τίτλο καί τό κείμενο στό όπισθόφυλλο γιά νά δείξω πόσο ήταν σέ θέση ό Άλεξανδρόπουλος

νά συλλάβει διευρυμένο τό ζήτημα «επαναπατρι­ σμός». 01 όπαιτήσεις δέν είναι δικές μου. Προκύ­ πτουν όπό τήν όριοθέτηση καί τις όδηγίες τοϋ συγ­ γραφέα. Ούτε, συνεπώς, νά Ισχυρίζεται ότι ένα με­ γάλο μέρος τού «άρθρου» μου βρίσκεται έκτος τοϋ βιβλίου. Χαρακτηρίζει τήν κριτική μου «ιδιόμορφη» (ύπο· θέτω, θέλει νά πεϊ «αύθαίρετη») άνάλυση. Δέν έχει δίκιο, γιατί κάθε παρατήρησή μου είναι σαφέστατα τεκμηριωμένη μέ περικοπές άπό τό ίδιο τό βιβλίο, καί μάλιστα χωρίς «κολοβώματα», όπως άδίκως μοϋ προσάπτει. Σ’ 6,τι άφορά στήν έρμηνεία μου τών άλληγοριών πού κατά κόρον χρησιμοποιεί ό συγγραφέας, άν νο­ μίζει ό κ. Τ. Π. ότι τίς παρερμηνεύω, γιατί δέν έδειξε σέ τί συνίσταται ή αύθαιρεσία τής έρμηνείας, έξηγώντας μας τί θέλει νά πει ό συγγραφέας μέ τήν «κιβωτό», τό «έκκλησάκι», τούς «σοβάδες» τή «νέα» καί «παλαιά έδά», τή «γοργόνα τοϋ Μεγαλέξαντρου» κ.ά.π.; Ας ρώταγε καί τόν ίδιο τόν Άλεξανδρόπουλο γι’ αύτά τά πράγματα, άφοϋ τόν γνωρίζει άπό χρόνια. ’Επίσης, άς μάς άνέλυε καί τό κεφάλαιο «’Επιλογή τών ειδών», πού τό θεωρεί «κλειδί» γιά τήν κατα­ νόηση τοϋ βιβλίου, άντί τής άοριστόλογης διατύπω­ σης, «σ' όλο αύτό τό κεφάλαιο ό συγγραφέας προσ­ παθεί νά τεκμηριώσει τό άφηγηματικό είδος πού επι­ λέγει». Ειδικά γιά τήν κατανόηση αύτοϋ τοϋ κεφα­ λαίου, θά παρατηρήσω στόν κ. Τ. Π. ότι 'ισχύει καί γιά μένα αύτό πού λέει ό Άντώνης στόν Μανόλη (σελ.

210): «-’Εσύ θά δεις. Τό μάτι τό δικό σου θά τούς τρυπήοει τους σοβάδες.-ΚαΙ γιατί; (ρωτάει ό Μανόλης).-Μά γιατί έσύ ξέρεις. Είσαι μέσα οτά πράγματα καί ξέρεις...*. Όχι λοιπόν άοριστολογίες σ' έμένα! Τό μόνο σημείο όπου ό κ. Τ. Π. τολμά νά είναι συγ­ κεκριμένος καί σαφής, παραπέμποντας ταυτόχρονα σέ φράση τής κριτικής μου καί σέ φράση τοϋ βιβλίου, άφορά στή σημερινή 'ιδεολογική τοποθέτηση τοϋ «παρφουμαρισμένου δικηγόρου». Καί τολμά έπειδή εκεί μέ πιάνει πραγματικά νά έχω κάνει λάθος. Φαί­ νεται πώς ή σφοδρότατη έπιθυμία μου νά δώ αύξημένο τόν άριθμό τών ένταγμένων στό Κ.Κ.Ε. έσωτερικοϋ, ξεγέλασε τή μνήμη μου κατά τή στιγμή πού έκανα λόγο γι' αύτό τό θέμα. 'Ομολογώ τό λάθος μου, άλλά έχω μιά μικρή δικαιολογία: Είναι τόση ή λάσπη πού ρίχνουν ό «Ριζοσπάστης» καί οί όπαδοί τής δογματικής πτέρυγας, σ’ όλους έμάς πού άπορρίπτουμε τό σοβιετικό πρότυπο, έπαναλαμβάνουν τόσο μονότονα ότι «έχουμε έγκαταλείψει τό κίνημα» κι έχουμε, τάχα, «προσχωρήσει στήν άντίδραση», ώστε παρασύρθηκα κι έξέλαβα τόν πράγματι άπομακρυσμένο κι άποχρωματισμένο, σάν άνήκοντα στήν πτέρυγα τής άνανέωσης. Λάθος μου λοιπόν. Πέρα άπ' αύτό, πάντως, ύπενθυμίζω ότι ό λόγος γιά τήν ένταξή του έγινε παρεμπιπτόντως. Δέν ήταν δη­ λαδή τό κύριο θέμα τής παρατήρησής μου, ή όποια έπισήμαινε τό πόσο άπρόσεχτα άπεικονίζει ό Άλεξανδρόπουλος τά πρόσωπά του στό βιβλίο αύτό. Όμως γιά τό θέμα τούτο, ό κ. Τ. Π. δέν ξεστομίζει λέξη. Είναι άραγε ή παρασιώπηση αύτή δείγμα καλής πίστης άπό μέρους του; Τό ίδιο Ισχύει καί σ’ ό,τι άφορά τίς παρατηρήσεις μου γιά τά δάνεια. Λέει ό κ. Τ. Π. ότι πρόκειται γιά «έντελώς προσωπικούς μου ισχυρισμούς» (ένώ έγώ άνέφερα σχολαστικά άπό ποϋ έχουν συναφθεϊ) καί τηρεί σιγή σχετικά μέ τήν κακομεταχείρισή τους άπό τόν συγγραφέα. Έγώ γιά τήν κακομεταχείριση τόν έψεξα. Θεωρώ πώς ή σύναψη τέτοιων δανείων είναι δικαίωμα. Ισχυρίζεται άκόμα ό κ. Τ. Π. ότι ταυτίζω άνεπίτρεπτα τόν συγγραφέα μέ πρόσωπα του βιβλίου του. Νά

κατηγορήσω τόν κ. Τ. Π. έπειδή άγνοεΐ ότι κάθε συγ­ γραφέας έκφράζει κάτι άπό τόν έαυτό του -άλλοϋ πολύ άλλοϋ λίγο- μέσω τών ήρώων του; Δέν τό κάνω. Τόν παρακαλώ μόνο νά διαβάσει προσεχτικά τί γρά­ φει ό Άλεξανδρόπουλος γιά τόν ήρωά του, στό γράμμα πρός τήν «Αύγή», γιά νά βεβαιωθεί μόνος του πόσο ό συγγραφέας ταυτίζει τόν έαυτό του μέ τόν ήρωά του. (Σημειωτέον ότι στό γράμμα αύτό ό Άλεξανδρόπουλος άδικεί φοβερά καί τόν έαυτό του καί τόν Άντώνη.) "Επειτα έγώ δέν μίλησα στήν κριτική μου γιά ταύ­ τιση. "Εγραψα έπί λέξει ότι «πίσω άπ’ τόν Άντώνη κρύβεται ό συγγραφέας (όπως κάποιος πίσω άπό τό δάχτυλό του)». "Αλλο τό προσωπείο (Άντώνης, δά­ χτυλο) κι άλλο τό πρόσωπο (Άλεξανδρόπουλος). Αλλά φαίνεται πώς κάτι τέτοια είναι ψιλά γράμματα γιά τόν κ. Τ. Π., ό όποιος, έν τέλει, μέ διασκέδασε άρκετά όταν είδα νά γράφει πώς ή κριτική μου ήταν «Ιδιαζόντως δογματική καί πρόκληση γιά τήν ευαι­ σθησία* του. Πρώτα πρώτα θέλω νά τοϋ έκφράσω τή χαρά μου έπειδή θεωρεί τόν δογματισμό άνεπίτρεπτο γιά τή γενιά μας καί ένοχλητικό γιά τήν εύαισθησία του. Χαίρομαι είλικρινά. Έπειδή όμως πληροφορήθηκα ότι καί ή πολύ άγαπητή μου σ. Φούλα Χατζιδάκη θεώρησε πώς ή κριτική μου έξέφραζε μιά δογματική στάση, άνησύχησα πολύ. Διάβασα καί ξαναδιάβασα λοιπόν τό κείμενό μου, έλέγχοντάς το μ’ αύτό τό φωτισμό! Είμαι λοι­ πόν έτοιμος ν’ άπαντήσω, ότι ή έμμονή μου στή με­ γάλη υπόσχεση γιά τή δημιουργία ένός καλύτερου κόσμου, άπαλλαγμένου άπό τήν έκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο κι άπό τήν αύθαιρεσία τών όποιων ισχυρών, δέν άποτελεϊ δογματισμό. Τό ίδιο καί ή έμμονή μου στό αίτημα γιά τήν άσκηση άπροκατάληπτου έλέγχου άπό ό λ ο υ ς καί πρός ό λ ε ς τίς κατευθύνσεις μέ άφετηρία καί ση­ μείο άναφοράς αύτή τή μεγάλη ύπόσχεση. Δογματισμός είναι ή άρνηση νά βλέπει κανείς κατάματα τήν πραγματικότητα, τό νά τήν παρουσιά­ ζει παραποιημένη όταν αύτή δέν συμφωνεί μέ κάποια «ιερά» τάχα κι «άπαραβίαστα» κείμενα, ϋποτασσόμενος έτσι σ’ αύτήν άντί νά άγωνίζεται γιά τήν άλλαγή καί βελτίωσή της. Δογματισμός είναι, έπίσης, ή έμμονή στήν παρα­ δοχή άπορριπτέων σχημάτων, καθώς καί ή άποφυγή δημόσιας έπισήμανης λαθών, πού δέν τά λές μέ τ’ όνομά τους, γιά νά μήν έρθεις σέ άντίθεση μέ κάποια κατεστημένα πρότυπα. Τέλος, δογματισμός είναι ή φανατική μισαλλοδο­ ξία. Ό δογματισμός δέν έχει καμιά σχέση μέ τήν Ιδεο­ λογική άδιαλλαξία, ή όποια προσπαθεί νά έξανθρωπίσει τήν πραγματικότητα άναζητώντας άμερόληπτα τήν άλήθεια γιά νά έπιτύχει τούς στόχους της στηριζόμενη σ’ αύτήν. Μέ τούτη τήν έννοια, καυχιέμαι πώς είμαι ιδεολογικά άδιάλλακτος άλλά ούδέποτε ύπήρξα μισαλλόδοξος. Μαχητικός ναι, άλλά δχι φανατικός. Αγωνιστής ναί, άλλά ποτέ λεγεωνάριος παρωπιδοφόρος. Άς μή μπερδεύει λοιπόν ό κ. Τ. Π. πράγματα πού φαίνεται νά μοιάζουν άλλά είναι τελείως διαφορετι­ κής ποιότητας. Εύχαριστώ γιά τή δημοσίευση Κώστας Κουλουφάκος

°& >

' Η συμβολή των εκδόσεων ΑΚΡΙΤΑΣ στην ' Ελληνική καί ’ Ορθόδοξη αύτογνωσία μας: Φ άρος Φ.: ΤΟ ΠΕΝ Θ Ο Σ - ορθόδοξη, λαογραφική καί ψ υχολογική θεώρηση Φ άρος Φ.: Ο ΔΙΑΛΟ ΓΟ Σ - ά ρ χ ές καί μέθο δο ι Καρδαμάκης Μ.: ΟΡΘΟΔΟ ΞΗ Π Ν ΕΥΜ ΑΤΙΚ Ο ΤΗ ΤΑ - ' Η α ύ θ εν τικ ό τη τα τού Ανθρώπινου ήθους. Καρδαμάκης Μ.: ΑΓΑ Π Η ΚΑΙ ΓΑΜ Ο Σ Bloom Ant.: ΠΟΡΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥ Ν ΑΝ ΤΗΣΗ C olliander Tit.: Ο ΔΡ Ο Μ Ο Σ Τ Ω Ν ΑΣ ΚΗ ΤΩ Ν Schm em ann ΑΙ.: Η Μ ΕΓΑΛΗ ΣΑ ΡΑ ΚΟ ΣΤΗ - Π ορ εία στό Πάσχα W are Κάλ.: Η Δ Υ Ν ΑΜ Η ΤΟ Υ Ο Ν Ο Μ ΑΤΟ Σ Μ ενοΟνος Ιωάν.: Ο ΚΑ Τ ΑΣΚ Ο Π Ο Σ M ARCO ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟ ΣΜ Α ΑΙΤΩ Λ Ο Μ εργιανοϋ Ά ν ζ .: ΤΑΞΙΔΕΥΟΝ ΤΑΣ ΣΤΑ ΕΛ ΛΗ Ν Ο Φ Ω Ν Α ΧΩΡΙΑ ΤΗ Σ ΚΑ ΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ Lagerlof Sel.: Ο ΑΥΤΟ ΚΡ ΑΤΟ ΡΑ Σ ΤΗ Σ Π ΟΡΤΟΓΑΛΙΑΣ - Μ υθιστόρημα Shedd Ch.: ΓΡΑ Μ Μ ΑΤΑ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΕΡΙΝΑ - έ π ισ τολ ές γιά τό ν γάμο Διαρκής παρακαταθήκη ατά Κεντρικά Βιβλιοπωλεία: • ΜΗΝΥΜΑ, Σόλωνος 83 · ΓΡΗΓΟΡΗ, Σόλωνος 71 · ΦΩΛΗΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ, Πανεπιστημίου 25-29 · ΕΣΤΙΑΣ, Σόλωνος 60 · ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, ' Ιπποκράτους 8 • ΔΩΔΩΝΗ, Ασκληπιού 3 (Επίσης στά βιβλιοπωλεία ΦΩΣ, Φειδίου 3 - ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ, Δραγατσανίου 1 ΚΑΛΟΥ ΤΥΠΟΥ, Σίνα 5 - ΣΤΑΥΡΟΣ, ΖΩΗΣ, ΣΩΤΗΡΟΣ κ.λπ.) ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΑΚΡΙΤΑΣ» - Εφέσου 24, Νέα Σμύρνη - Τηλ. 9334.554 - 9334.685

10

ΧΡΟΝΙΚΑ Επ ιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ! Επειδή ή στήλη συναντά δυσκολίες στή συλλογή πληροφοριών, παρακαλοϋνται οί εκδότες νά μήν παραλείπουν νά μάς ενημερώνουν ταχτικά καί προπαντός ύπεύθυνα γιά τό τί πρόκειται νά έκδώσουν. Αισθητά μειωμένη παρουσιάζεται ή έκδοτική παραγωγή αύτοϋ τού μήνα. Κι αύτό δέν όφείλ ετα ι μόνο στό καλοκαίρι, άλλά καί στή γενική οικονομική κρίση, πού λειτο υρ γ εί καταλυτικά γιά τόν τομέα τού βιβλίου. “Ας ρίξουμε δμως μιά ματιά στις έλάχιστες έκδόσεις πού άναγγέλλονται. Γιά τούς φ ίλους τής λογοτεχνίας έπισημαίνουμε τά μυθιστορήματα: «Μιά άλλη χώρα» τού Τζαίημς Μπώλντουιν (Ό δυσσέας), «Χάρισέ μου αύτό τό βάλς» τής Τζέλντα Φιτζέραλντ (Όδυσσέας), «1919» τού Τζών Ντός Πάσος (Ό δυσσέας), «La ciociara» τού Άλμπ έρτο Μοράβια (Ό δυσσέας) καί τά χιουμοριστικά κεί­ μενα «Παρενέργειες» τού Γούντυ "Αλλεν (Όδυσσέας). Γι’ αύτό τό μήνα άναγγέλλονται έξάλλου ή συλλογή δοκιμίων «Τά μέτρα τής έποχής μας» τού άκαδημαϊκοϋ Ε. Παπανούτσου (ΦίΛίπποτης) καί οί γνωστές «Δοκιμές» τού Γιώργου Σεφέρη, σέ έπανέκδοση (Ίκα­ ρος). Γιά όσους ένδιαφ έρονται γιά τόν σύγχρονο κοινωνικό καί πολιτικό προβληματισμό, πρό­ κ ειτα ι νά κυκλοφορήσουν σύντομα τά παρα­ κάτω έργα: «Τό σύγχρονο συνδικαλιστικό κί­ νημα στήν Ελλάδα» τού Θόδωρου Κατσανέβα (Νέα Σύνορα), «Τό πρώτο φύλο» τής Έλίζαμπεθ Γκούλτ Νταίηθις (Νέα Σύνορα), «Έθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Ό πόλεμος καί τό κράτος» τού Α. Μπονάνου καί τής Interna­

tional Situationist (Ε λεύθ ερο ς Τύπος), «Τό δι­ καίωμα στήν τεμπελιά» τού Πώλ Λαφάργκ, σέ έπανέκδοση ('Ε λεύθερος Τύπος), «Τό άληθινό σχίσμα στή Διεθνή» τών Γκύ Ντέμπόρ καί Τζιανφράνκο Σανγκουινέτι ('Ε λεύθερος Τύ­ πος), «Γιά μιά έλληνική στρατηγική» τού στρα­ τηγού Μ. Οίκονομάκου, πού άναφέρεται κυ­ ρίως στή σημασία τού Αιγαίου γιά τήν έλληνική άμυνα (Νέα Θέσις), καί «Ή τεχνολογία σάν δυνατότης γιά οικονομική έπιβολή τών ύπερδυνάμεων έπί τών άνεξαρτήτω ν χωρών» τού Λεωνίδα Πολυμερόπουλου (Νέα Θέσις). Στό χώρο τής . οικονομίας έτοιμάζονται: ή μελέτη «Πολυεθνικά μονοπώλια» τού Κώστα Γιακουμάτου (Νέα Σύνορα) καί τό συλλογικό έργο «Πολυεθνικά μονοπώλια στήν Ελλάδα» (Νέα Σύνορα), ένώ στό χώρο τής Ιστορίας πρόκειται νά έκδοθούν: Τό βιβλίο «Σύντομη ιστορία τού βουλγαρικού έθνους» τού θούλγαρου πρέσβη στήν 'Ελλάδα Ν. Τοντόροφ (Νέα Σύνορα) καί τό έργο «’ Ισπανικές φλόγες» τού Δημήτρη Σούτζου, πού άνα φέρεται στόν Ισπα­ νικό έμφ ύλιο πόλεμο (Νέα Θέσις). Τέλος, γ ι’ αύτό τό μήνα άναγγέλλονται έπίσης: τό λαογραφικό βιβλίο «'Ελληνικές παροι­ μίες» τού Παναγιώτη Πουρνάρα (Νέα Σύνορα) καί τό έργο «Ή κουλτούρα underground» τού Μάριο Μάφι (Όδυσσέας).

Διορθώσεις Τό κείμενο «Πληροφορίες γιά τήν έλληνική βι­ βλιογραφία στήν πολεοδομία», πού δημοσιεύ­ σαμε στό τ. 43 τού «Διαβάζω», σελ. 34-40, άνήκει στόν Παύλο -καί δχι Πάνο, δπως άπό τυπογρα­ φική άβλεψία έγινε- Λουκάκη. Στό ίδιο τό κείμενο, άκόμη, στόν κατάλογο τών βιβλίων, είναι άπαραίτητες οί άκόλουθες διορθώ-

Τό No 4, σελ. 38, νά συμπληρωθεί μέ τό «Έκδ. Όδυσσέας, 1980». Στό No 47, σελ. 40, άντί Ξαναλάτου-Δεργκαλινέ Ε., νά διαβαστεί Ξαναλάτου-Δεργκάλιν Ε. Στό No 66, σελ. 40, άντί Χούπελ-Σκάρπια Ε., νά διαβαστεί Χόυπελ-Σκαρπιά Ε. Στήν ύποσημείωση, τέλος, 2, σελ. 40, άντί ΣπΕ, νά διαβαστεί ΣΠΕ.

11

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΗΣ 1981 "Ελλης Αλεξίου Γιά νά γίνει μεγάλος (Βιογραφικό) Καί ύπέρ τών ζώντων (Διηγήματα) Βασιλική Δρϋς (Αύτοβιογραφικό, Α' καί Β' τόμος) Κατερειπωμένα ’Αρχοντικά (Διηγήματα) Θέμου Κορνάρου Θεσσαλονική, 9-11 τοϋ Μάη 1936 (Οί άγώνες του Λαού) Ερμαν ’Έσσε Γερτρούδη Δάφνη Ντί Μιυριέ Ρεβέκκα (Μυθιστόρημα) Γιάννη Γαλανού Διχασμένη Συνείδηση Κείμενα πολιτικής ψυχολογίας Ζωοδόχου Πηγής 3, Αθήνα 142, τηλ. 360.32.34 - 360.13.31

κυκλοφορεί

Β Α Σ ΙΛ Η ΡΩΤΑ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ ΑΝΔΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ Γ Ρ Α Π Τ Α ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

ΥΨΙΚΑΜΙΝΟΣ ΕΝ ΔΟ ΧΩ ΡΑ

ο αγώνας μου μ ’ εναν τιτανα (σαιξπηρ) θέατρο και δημοκρατία ο προφορικός μας λογος τα τραγούδια του ελληνικού λαού η αρχαία τραγωδία (γέννηση - αναγέννηση - εξευτελισμος) δελφικές εορτες παιδικό - σχολικο θέατρο θέατρο στην αντίσταση

ΠΑΜΠΛΟ ΠΙΚΑΣΣΟ

ΤΑ Τ Ε Σ Σ Ε Ρ Α Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Α Κ Ι Α Πλατεία Στα8ίου 5, ’Αθήνα 501 — τηλ. 728.263 Διανομή στήν ’Αθήνα: τηλ. 32.45.332

ξάγναντο εκδόσεις αγ.ισιόωρου 6, τηλ. 3630896.3631622

12

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ!

Τόν ’Ιούνιο αγοράστηκαν περισσότερο τά έξης βιβλία: 1. Γκ α μ π ρ ιέ λ Γ κα ρ σ ία Μ α ρ κ έ ς : Ε κ α τ ό χ ρ ό ν ια μ ο ν α ξ ιά ς (Ν έα Σ ύ ν ο ρ α ) Έ λ ε ν α ς ’Α κ ρ ίτα : Από τ ή ν Έ λ ε ν α μ έ χ α μ ό γ ε λ ο (Κ ά κ το ς ) Μ έν η Κ ο υ μ α ν τ α ρ έ α : Σ ε ρ α φ ε ίμ κ α ί Χ ε ρ ο υ β ε ίμ (Κ έδ ρ ο ς ) Ν ίκου Χ ο υ λ ια ρ ά : Τ ό μ π α κα κόκ (Κ έδ ρ ο ς ) Κ υ ρ ιά κο υ Δ ια κ ο γ ιά ν ν η : Ανθ ρώ π ινα π ιρ ά ν χ α ς (Μ α ία ν δ ρ ο ς ) Χ ό ρ χ ε Ά μ ά ν τ ο : Τ ε ρ έ ζ α Μ π α τίσ τα (Ν έα Σύ ν ο ρ α ) Τ ζώ ρτζ Χ ό ρ τ ο ν : Ή κ α τά ρ α τ ή ς 'Α σ ία ς ('Ε σ τία Ν. Σ μ ύ ρ ν η ς ) Έ λ λ η ς ’Α λ ε ξ ίο υ : Λ ο ύ μ π εν (Κ α σ τα ν ιώ τη ς) Θ ανά σ η Π ετ σ ά λ η -Δ ιο μ ή δ η : Μ α ρ ία Π άρ νη (’ Ε σ τία) Τ άσου Β ο υ ρ ν ά : Ισ τ ο ρ ία τ ή ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς Ε λ λ ά δ α ς . Ό έ μ φ ύ λ ιο ς (Τ ο λ ίδ η ς) 11. Ν αζίμ Χ ικ μ έ τ : Τ ό έ ρ ω τε υ μ έ ν ο σ ύ ν ν ε φ ο (Σ ύ γ χ ρ ο ν η ’ Εποχή) 12. Μ ε ν έ λ α ο υ Λ ο υ ν τέ μ η : "Ε να π α ιδ ί μ ε τ ρ ά ε ι τ ’ ά σ τρ α (Δ ω ρ ικ ό ς )

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Ό πίνακας αύτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τά έξης 40 βιβλιοπωλεία άπ' όλη τήν 'Ελλάδα: Β. Αγνάντης, Πανός 8, Λάρισα · I. Άνδροϋτσος, Κιάτο · Ανταίος, X. Τρικούπη 14, Αθήνα · Π. Άντωνακόπουλος, Έρμοΐι 12, Πύργος · ’Αριστοτέλης, Πανεπιστημίου 34, ’Αθήνα · Μ. Άσημακόπουλος, Έλ. Βενιξέλου 4, Μεσολόγγι · "Ατριον, X. Τρικούπη 24, Αθήνα · Βέγας, Ίπποκράτους 4, Αθήνα 9Α.Γεωργιάδης - Έ. Γκρίτξη, Δαβάκη 69, Καλλιθέα, Αθήνα · Γνώση, Γρ. Αύξεντίου 26, Αθήνα · Γωνιά τού Βιβλίου, Έγνατίας 73, Θεσσαλονίκη · Β. Δοκιμάκης, Ταγμ. Τζουλάκη 8, ’Ηράκλειο · Δωδώνη, ’Ασκληπιού 3, ’Αθήνα · Έλπήνωρ, Μηλιώνη 4, Αθήνα · Ένδοχώρα, Σόλωνος 62, Αθήνα · 'Εστία, Σόλωνος 60, Αθήνα · Μ. Καρδαμίτσα, Ίπποκράτους 8, Αθήνα · Κατώι τού Βιβλίου, Αριστοτέλους 6, Θεσσαλο­ νίκη · Κέδρος, Γενναδίου 6, ’Αθήνα · Μ. Κοτξιά, Τσιμισκή 78, Θεσσαλονίκη · Β. Κύρκος, "Οθωνος 2, Λαμία • Αφοί Κωνσταντινίδη, Έγνατίας 125, Θεσσαλονίκη · Λέσχη τού βιβλίου, Σόλωνος 84, Αθήνα · I. Λιαναρίδης, Κ. Καρτάλη 72, Βόλος · Libro, Πατρ. Ιωακείμ 8, Αθήνα · Β. Μαργιολάς, Ανεξαρτησίας 110, Ιωάννινα • Μόλχο, Τσιμισκή 10, Θεσσαλονίκη · Μήνυμα, Σόλωνος 83, 'Αθήνα · Ο. Νικολοπούλου, Άράτου 18, Πάτρα · Π. Πάτσης, Μ. ’Αλεξάνδρου 12, Δράμα · Πειραϊκή Φωλιά τού Βιβλίου, Κολοκοτρώνη 90, Πειραιάς • Πλέθρον, Τοαίταα 1Α, Αθήνα · Προμηθεύς, Έρμου 75, Θεσσαλονίκη · Ρόμβος, Καψάλη 6, ’Αθήνα · I. Σιδέρης, Σταδίου 44, ’Αθήνα · Α. Στοΐδης, Βασ. Κων/νου 7, Ξάνθη · Σύγχρονη Εποχή, ’Ακαδημίας 78, Αθήνα · Φωλιά τού Βιβλίου, Πανεπιστημίου 25-29, Αθήνα · Χνάρι, Κιάφας 5, Αθήνα · Ε. Ψαράς, 'Ιππο­ δρομίου 10, Θεσσαλονίκη.

Στό έπόμενο (διπλό) τεύχος Κυκλοφορεί τήν 1η Οκτωβρίου

• ’Αφιέρωμα στον ’Ά γγελο Σικελιανό •

Μία έξομολογητική σ υνένΐευξη τού Τάκη Σινόπουλου

•

Πληροφόρηση καί βιβλιοθήκη

•

Τό σχολικό βιβλίο στή Μέση ’ Εκπαίδευση

13

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Τό βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες Μέ τήν εύκαιρία τής συμπλήρωσης είκοσι tion). χρόνων άπό τήν ίδρυσή του, τό Κέντρο ’Από έλληνικής πλευράς μίλησαν: ό συνερ­ Ν εοελληνικών 'Ερευνών τοϋ Έ θνικοϋ 'Ιδρύμα­ γάτης τοϋ Κέντρου Φ. Ή λιού (Τό έλληνικό βι­ τος ’ Ερευνών διοργάνωσε μέ μεγάλη έπιτυχία βλίο στήν Τ ουρκοκρατία: ποσοτικές προσεγγί­ τόν περασμένο Μάη ένα δ ιεθνές συμπόσιο μέ σεις καί συλλογικές νοοτροπίες), ό καθηγητής γ ενικό θέμα «Τό βιβλίο στις προβιομηχανικές Ά λ κ η ς ’Αγγέλου (Τό βιβλίο καί ό χρήστης του: κοινωνίες». τό λαϊκό άνάγνωσμα), ό Τ. Ε. Σκλαβενίτης (Ή Οί έργασίες τοϋ συμποσίου, πού έγιναν στό δυσπιστία στό έντυπο βιβλίο καί ή παράλληλη χρήση τοϋ χειρογράφου), ό Ά λ έ ξ η ς Πολίτης άμφ ιθέατρο τοϋ ’ Εθνικού Ιδ ρ ύ μ α το ς ’ Ερευ­ νών, είχαν σάν στόχο τή συγκριτική έξέταση (Τό βιβλίο μέσο παραγωγής τής προφορικής τών σχέσεων βιβλίου καί κοινωνίας τόσο στόν γνώσης. Δυσκολίες καί προβληματισμός γύρω έλληνικό χώρο όσο καί στό εύρωπαϊκό του άπό τό θέμα), ό καθηγητής Κ. Θ. Δημαράς (Τό πλαίσιο. δυτικό βιβλίο στόν έλληνικό χώρο), ή Λουκία Ή θεματική τοϋ συμποσίου, στό όποιο συμ­ Δρούλια (Les foyers de culture en Grece pen­ dant la dom ination ottomane: Le cas des biμετείχαν πολλοί έλληνες καί ξένοι ειδικοί, περιστράφηκε γύρω άπό τά έξής προβλήματα: bliotheques), ό Μάρκος Φώσκολος (Τά «Φραγ1) Ό ρόλος τοϋ βιβλίου στήν κοινωνία, μέ ει­ κοχιώτικα» βιβλία καί οί «Διδασκαλίες» στήν δική άναφορά στήν περίοδο τής Τουρκοκρα­ κοινωνική καί θρησκευτική διαμόρφωση τών καθολικών κοινοτήτω ν τών Κυκλάδων, ΙΖ’-ΙΘ' τίας- 2) Τό βιβλίο καί ό χρήστης- 3) Τό βιβλίο καί ό χώρος - Διακίνηση τοϋ βιβλίου- καί 4) Ή αί.), ή Ρωξάνη Άργυροπούλου (Στοιχεία τής έρευνα σήμερα. άστικής ’ιδεολογίας τοϋ 18ου αιώνα μέσα στά Συγκεκριμένα, μίλησαν άπό πλευράς τών προλεγόμενα τών έλληνικών φιλοσοφικών βι­ ξένων προσκεκλημένων: ή καθηγήτρια τής βλίων τοϋ Διαφωτισμού), ό Γιάννης Καράς (Ή ιστορίας στό Πανεπιστήμιο τοϋ Μ ίτσιγκαν, Eli­ έπιστημονική σκέψη τοϋ 18ου αιώνα μέσα άπό zabeth Eisenstein (The Fifteenth Century Book τούς προλόγους τών έπιστημονικών βιβλίων Revolution. Some Causes and Consequences τής έποχής), ή καθηγήτρια Αικατερίνη Κουμαof the Advent of Print in Western Europe), 6 ριανοϋ (Στάσεις καί συμπεριφορές άπέναντι διευ θυ ντής στήν Πρακτική Σχολή Άνω τάτω ν στό έντυπο στόν έλληνικό φ θίνοντα 18ο αιώ­ Σπουδών τής Σορβόννης, H.-J. Martin (Les c ir­ να), ό Ε. Φραγκίσκος (Ή εύρυχωρία τοϋ βι­ cuits du livre qjans la France d ’Ancien Regime), βλίου: καταγραφή καί θεώρηση τών έκφράνό καθηγητής τής ιστορίας τοϋ βιβλίου στό Πα­ σεών του στά έλληνικά προεπαναστατικά νεπιστήμιο τοϋ Mainz, H.-J. Koppitz (The tw o περιοδικά), ό συνεργάτης τού Κέντρου Θωμάς Bookmarkets of the German-speaking co­ Παπαδόπουλος (Βιβλιογραφ ίες γιά τόν έλλη­ untries in the 17th and 18th Centuries), ό δρ. νικό 17ο καί 18ο αιώνα) καί ό Γ. Μπώκος (Σχέ­ Giles Barber άπό τήν ’Οξφόρδη (Daphnis and σεις παραγωγής καί κατανάλωσης τοϋ έλληνιChloe: Printing and publishing a pastoral clas­ κοϋ βιβλίου στά χρόνια τ ής Τ ουρκοκρατίας: τό sic), ή Nadja Danova τοϋ Ινστιτούτου Βαλκα­ θέμα τής προβολής τοϋ βιβλίου). νικών Σπουδών τής Σόφιας (Livres et lecteurs Στά πλαίσια τών έργασιών τοϋ συμποσίου en Bulgarie sous la dom ination ottomane. Reδιοργανώθηκε έπίσης, μέ θέμα «Τό βιβλίο τ ε ­ cherches effectuees et perspectives), ή Corne­ κμήριο καί μάρτυρας τής έποχής του;», μιά lia Danielopolu-Papacostea τοϋ ’Ινστιτούτου ένδιαφέρουσα συζήτηση στρογγυλής τράπε­ Σπουδών N.A. Εύρώπης τοϋ Βουκουρεστίου ζας στήν όποια συμμετείχαν πολλοί άπό τούς (Le livre grec en Roumanie: etat actuel et reπροσκεκλημένους ειδικούς. cherches), ό Francis Walton (Janus Lascaris in Florence), ό Robert Darnton (Work and Culture in an eighteen-century Printing shop) καί ή Frangoise Parent (La diffusion du livre et les cabinets de lecture a Paris sous la Restaura-

14

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Στατιστική βιβλιοκριτικών Μ ετά τή δημοσίευση, στό τεύχος 42, ένός συγκριτικού πίνακα γιά τή βιβλιοπαραγωγή στή χώρα μας κατά τά τελευ τα ία χρόνια, ή σειρά τώρα τής βιβλιοκριτικής. Έ νας στατιστικός πί­ νακας δηλαδή των διαφόρων κατηγοριών βι­ βλιοκριτικών πού καταχωρήθηκαν στις σελίδες τής Κριτικογραφίας, μαζί μέ τήν ποσοστιαία συμμετοχή αυτών τών κατηγοριών στό σύνολο τών βιβλιοκριτικών κάθε χρόνου. ’Αλλά νά τί λένε οί άριθμοί: Κατηγορία Γενικά έργα ΦιλοσοφίαΨυχολογία Θρησκεία Κοινωνικές έπιστήμες Λαογραφία Γλώσσα Φυσικές έπιστήμες Θ ετικές έπιστήμες Τέχνες Κλασική παιδεία Ποίηση Πεζογραφία Μ ελέτες Θέατρο Παιδικά ΓεωγραφίαΤαξίδια Ισ το ρία

1976 1977 1978 1979 1980 0,08

0,78

0,70

0,97 0,20

3,35 0,41

2,54 3,25 0,49 0,76

2,35 2,62 0,67 1,54

7,76 1,39 0,98

9,26 14,48 12,32 13,57 2,05 3,31 3,69 3,50 1,77 0,87 1,34 1,04

0,08 0,41 2,78

0,21 3,11

0,16 0,60 3,85

0,09 0,33 0,51 4,07

0,87 5,95

1.71 2,26 1,30 1,69 1,66 26,99 26,65 23,59 21,49 19,57 22,04 19,58 19,04 19,69 18,86 8,16 8,34 7,10 10,14 8,49 1.71 1,27 2,06 1,77 2,66 5,14 5,65 5,97 7,42 6,82 2,69 2,40 1,63 15,02 13,64 11,33

2,19 1,66 9,60 10,66

Νέα Διοίκηση ’Εκδοτών Τό νέο Διοικητικό Συμβούλιο τής Πανελλήνιας ' Ο μοσπο νδίας ’ Εκδοτώ ν-Βιβλιοχαρτοπωλώ ν πού προέκυψε άπό τ ίς άρχαιρεσίες τής 4ής Μάίου, συγκροτήθηκε σέ σώμα μέ τήν έξής σύνθεση: Στυλιανός Χαλκιαδάκης (πρόεδρος), Γιώργος Δαρδανός (α’ άντιπρόεδρος), Μιχάλης Παπαμιχάλης (6' άντιπρόεδρος), Θανάσης Καστανιώτης (γενικός γραμματέας), Βάιος Κανάκης (άναπληρωτής γενικό ς γραμματέας), Χρήστος Καρόπουλος (ταμίας), Μιχάλης Γρηγόρης, Γρηγόρης Καλούδης, Παναγιώτης Μοσχονάς, Γιώργος Ντουντούμης καί Παναγιώ­ της Σοκόλης (μέλη).

Βραβεία καί χορηγίες Ανακοινώθηκαν τά λογοτεχνικά βραβεία καί οί δ ιε τείς χορηγίες πρός νέους λογο τέχνες, τής «Πνευματικής Συντροφιά ς», πού, όπως είναι γνωστό, άπ οτελεΐται άπό συγγραφείς-μέλη τ ής Εθνικής Ε τα ιρ ία ς τών Ελλήνω ν Λογοτεχνών (Ά λκ. Γιαννόπουλος, Ζωή Καρέλλη, Χρήστος Μαλεβίτσης, Μόνα Μητροπούλου, Δ. Π. Παπαδίτσας, Απόστολος Σαχίνης καί Κώστας Ε. Τσιρόπουλος): Τό Βραβείο Ά λ . Παπαδιαμάντη (μέ έπαθλο 100.000 δρχ.), πού θέσπισε ή Ιε ρ ά Σύνοδος τής ’ Εκκλησίας τής Ε λλά δο ς γιά ένα λογο τε­ χνικό χρισ τιανικό βιβλίο, δόθηκε στό Στέλιο Ράμφο γιά τό δοκίμιό του «Μ ελέτη θανάτου». Τό Βραβείο Μαρίας Περ. Ράλλη (μέ έπαθλο 50.000 δρχ.) γιά τό βιβλίο πρωτοεμφανιζόμενου νέου λογοτέχνη, στόν Παναγιώτη Κουσαθανά γιά τό ποιητικό του έργο «Συρραφές ονείρων». Ή χορηγία τού βιβλιοπωλείου τής «Εστίας» (δλες οί χορηγίες έξασφαλίζουν 5.000 δρχ. τό μήνα έπί 2 χρόνια) στόν Θαγάση Νιάρχο, γιά νά συγγράφει βιβλίο μέ θέμα «Τό δοκιμιακό έργο τού Α γ γ έλ ο υ Τερζάκη». Ή χορηγία τών έκδόσεων «’Αστήρ» Ά λ. καί Ε. Παπαδητρίου, στόν Κύπριο δοκιμιογράφο καί ποιηΐή Νίκο Ό ρφ α νίδ η, γιά νά συγγράφει βιβλίο μέ θέμα «Ή πολιτική διάσταση τής ποίησης τού Σεφέρη». Ή χορηγία τών «’Εκδόσεων τών Φίλων» στήν Ε λ έ ν η Λαδιά, γιά βιβλίο μέ θέμα «’Αρ­ χαιο ελλη νικές έπιδράσεις σέ νεοέλληνες ποιητές». Ή χορηγία τών έκδόσεων I. Άρσενίδη στό φιλόλογο Δημ. Τζιόβα, γιά βιβλίο μέ θέμα «Τό άφηγηματικό καί δοκιμιακό έργο τού Γ. Θεοτοκά». ’Επίσης, έπαναπροκηρύχθηκε ή χορηγία τής «’Εκδοτικής Αθηνών» καί οί διαγωνισμοί Τ. Κ. Παπατσώνη (έπαθλο 100.000 δρχ., ά θλοθέτις ή κυρία Ε. Τ. Παπατσώνη) καί Αίμ. Χουρμουζίου (έπαθλο 200.000 δρχ., ά θλοθέτις ή κυρία Μαρίκα Παπαϊωάννου-Χουρμουζίου), ώστε ώς τίς 31.1.1982 νά ύποβληθούν τά χειρόγραφα βι­ βλίων γιά τού ς συγγραφείς αύτούς καί τό έργο τους.

15

ΕΚΔΟΤΕΣ

Ό «Ό δυσσέας» Οί έκδόσεις «Όδυσσέας» ιδρύθηκαν άπό τή Μυρσίνη Ζορμπά καί τόν Τίτο Μυλωνόπουλο τό 1973 καί παρά τή λιγόχρονη σχετικά λει­ τουργία τους κατάφεραν νά έχουν μιά έντονη παρουσία στό βιβλιεκδοτικό χώρο. Ό «Όδυσσέας», δπως μάς δηλώνει ό Τ ίτος Μυλωνόπουλος, είναι κατεξοχήν πολιτικός έκδοτικός οίκος. Μέ τήν πίστη ότι τό βιβλίο εί­ ναι άναγκαϊο άγαθό, πού πρέπει νά δ ίνει λύ­ σεις στίς άνάγκες τής καθημερινής ζωής, οί ύπεύθυνοί του κάνουν μέ τ ίς έκδόσεις τους πολιτική στό χώρο τής ιδεολογίας καί τής κουλτούρας. Μ’ αύτό λοιπόν τόν προσανατολισμό ό «Όδυσσέας» έχει έκδώσει μέχρι σήμερα 200 περίπου τίτλου ς πού καλύπτουν τούς τομείς τής λογοτεχνίας (έλληνικής καί ξένης), τής μαρξιστικής σκέψης (σύγχρονης καί κλασικής), τής παιδαγωγικής, τού παιδικού καί τού φ εμι­ νιστικού βιβλίου. Σύντομα προγραμματίζονται έξάλλου τρ εις άκόμά σειρές βιβλίων: Ή πρώτη θά περιλαμ­ βάνει προβληματισμούς γύρω άπό τήν τέχνη, ή δεύ τερ η ιστορικά έργα γύρω άπό τήν έξέλιξη κυρίως τών κοινωνικών σχηματισμών καί ή τρίτη κείμενα άπό τήν έλληνική γραμματο­ λογία μέ αιχμή σ’ έκεινα πού άφόροϋν τή δια­ μόρφωση τού έλληνικοΰ άστισμού. Τά βιβλία τού «Οδυσσέα» πού είχαν τή με­ γαλύτερη έμπορική έπιτυχία ήταν αυτά τών Μπέρτολτ Μπρέχτ, Μίλαν Κούντέρα. Τζών Ντός Πάσος, Μπράνιμαρ Στσεπάνοβιτς καί Γούντυ Ά λ λ ε ν , ένώ παλιότερα, γιά τούς γνω­ στούς συγκυριακούς λόγους, μεγάλη έμπο­ ρική έπιτυχία σημείωναν καί όλα τά πολιτικά του βιβλία. ’Ανάμεσα στά ύπόλοιπα βιβλία τού «Όδυσσέα» έπισημαίνουμε: τόν «Ιστορικό ύλισμό» καί τά «Πολιτικά κείμενα» τού Ά ν τό ν ιο Γκράμσι, τό «’ Επανάσταση καί καθημερινή ζωή» τής Α. Χέλερ, τή «Δικτατορία τού προλε­ ταριάτου» τού Έ τιέ ν Μπαλιμπάρ, τό «’Ιδ εολο­ γία καί κοινωνία» τού Λούτσιο Κολέτι, τά «Μα­ θήματα γιά τό φασισμό» τού Παλμίρο Τολιάτι, τήν «'Ιστορία τού έργατικοϋ κινήματος» τού ’Άμπέντροτ, τή δίτομη «'Ιστορία τού μαρξι­ σμού» τού Πρέντραγκ Βρανίτσκι, τή «Σκέψη τού Μάρξ» τού Ούμπέρτο Τσερόνι, τήν «Πόλη στό σοσιαλιστικό σύστημα» τών Καστέλς Κόπ, τό «Μαρξισμός καί άνθρώπινο άτομο» τού Ά ν τα μ Σάφ, τή «Σύγχρονη παιδαγωγική»

16

τού Μάριο Μανακόρντα, τό «Ιστορία καί τα­ ξική συνείδηση» τού Γκέοργκ Λούκατς, τό «Γυναίκες καί πολιτική» τής Ροσάνα Ροσάντα, τίς «Γυναικεΐες άφίσες άπ’ όλο τόν κόσμο», τά «Γραφτά» τού Πάμπλο Πικάσο, τήν «Αισθητι­ κή» τού Μ ουκαρόφσκι, τό «'Ένα δικό σου δω­ μάτιο» τής Βιρτζίνια Γούλφ, τά «Ποιήματα» τού Ά ν τρ έα Λασκαράτου, τήν «’Αλληλογρα­ φία» τού Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, τή «Νεοελληνική λογοτεχνία» τού Μάριο Βίτι, τήν «'Ομόνοια 1980» τού Γιώργου Ίωάννου, τή «Διανοητική άνάπτυξη» τού Λομπάρντο Ραντίτσε, τό «Ψάρεμα τής φάλαινας» τού Ζάκ Πρεβέρ, τό «Χρυσό σημειωματάριο» τής Ντόρις Λέσινγκ, τήν «’Εποχή τής σιωπής» τού Μαρτίν Λούις Σάντος, τό «Πλουσιόπαιδο» τού Φράνσις Σκώτ Φ ιτζέραλντ, τούς «Κατακτητές» τού Ά ν τρέ Μαλρώ, τά «Παιδιά τής ζωής» τού ΠιέρΠάολο Παζολίνι, τό «Δρόμο μέ τίς φάμπρικες» τού Τζών Στάινμπεκ, τίς «Επτά μέρες μιας γυ­ ναίκας» τής Ναταλία Μπαράσκαγια, τό «Σύν­ τροφο» τού Τσέζαρε Παβέζε, τό «Νύχτα μέ άστροφεγγιά» μέ σχέδια τού Βάν Γκόγκ, τόν «Κόκκινο ήλιο» μέ σχέδια τού Χουάν Μιρό, τό «Νησί μέ τά μαγικά τετραγωνάκια» μέ σχέδια τού Πώλ Κλέε, τά «Παράθυρα στόν ήλιο» μέ σχέδια τού Μ ατίς, τό «Φανταστικό τσίρκο» μέ σχέδια τού Πάμπλο Πικάσο, τό «Ένα περιβόλι γεμάτο παιδιά» μέ σχέδια τού Ρενουάρ κ,ά.

ΕΚΔΟΤΕΣ Γιά τήν έπιλογή των βιβλίων πού έκ δίδ ει ό «Όδυσσέας» μαθαίνουμε δ τι μέχρι τώρα ύπεύθυνοι ήταν οί ιδιο κτή τες του, άλλά σύν­ τομα πρόκειται νά καθιερωθεί ένας άλλος τρόπος, γιατί «ό “ Ό δυ σ σ έας” είναι πιά, έως ένα βαθμό, μιά αυθύπαρκτη όντότητα, αύτόνομη άπό τούς ιδιο κτή τες του, καί άπευθύνετα ι σ’ ένα εϋρ ύ τερο κοινό, τού όποιου τίς άνάγκες πρέπει νά πάρει σοβαρά ύπόψη. Γιά νά έκφραστοϋν αύτές οί άνάγκες καί νά γ ίν ε­ ται ή έπιλογή των βιβλίων στή βάση ένός μορ­ φωτικού πλουραλισμού, χρειαζόμαστε συμ­ βούλους έκδόσεων πού θά είνα ι δρώντα πρόσωπα των διαφόρων τομέων τής κοινωνι­ κής ζωής καί μέ τίς προτάσεις τους θά συμμε­ τέχο υν ένεργά στή διαμόρφωση τής έκδοτικής μας πολιτικής». Οί ύπεύθυνοι τού «Όδυσσέα» δια κινούν οί ίδιοι τά βιβλία του ς στά έπαρχιακά κέντρα. Ό σ ο δέ γιά τίς σχέσεις τους μέ τού ς βιβλιο­ πώλες, πληροφορούμαστε ό τι «οί προσωπικές σχέσεις έκδοτη βιβλιοπώλη είνα ι καλές, οί έμπορικές όμως χωλαίνούν. Είναι άνορθόδοξες κι όχι πραγματικά έμπορικές, γιατί δέν ύπάρχ ε ι ξεκάθαρη εμπορική άντίληψη γιά τό βιβλίο στή χώρα μας. Αύτό δημιουργεί παρεξηγήσεις καί σύγχυση. Οί περισσότεροι βιβλιοπώλες δέν ξέρουν νά έμπορευτοϋν τό βιβλίο, δέν είναι ένημερω μένοι στή δουλειά του ς κι άσχολούνται παράλληλα μέ άλλα έμπορεύματα πού τούς άποφέρουν μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους. Τό έμπόριο τού βιβλίου μέχρι τώρα δέν ήταν ορ­ γανωμένο σέ καπιταλιστική βάση. Μόλις πρόσφατα, λόγω ΕΟΚ καί οικονομικών άλλαγών, έχει άρχίσει κάποια καπιταλιστική όρθολογικοποίηση καί στό δικό μας χώρο».

ΒΙΒΛΙΑ· ΒΙΒΛΙΑ· ΒΙΒΛΙΑ

Γιά τό πολυσυζητημένο θέμα τών κακών μεταφράσεων πού κατακλύζουν τήν έλληνική βιβλιαγορά ό Τίτος Μυλωνόπουλος πιστεύει ότι «οί άμοιβές τών μεταφραστών είνα ι βέβαια χαμηλές, όμως οί κακές μεταφράσεις δέν οφ είλονται μόνο σ’ αύτό. Πολλοί μεταφραστές δέν άντιμετωπίζουν τή δουλειά του ς μέ τόν άπαιτούμενο έπαγγελματισμό, κι αύτό έχει σάν άποτέλεσμα τό ποιοτικό έπίπεδο τών μεταφράσεών του ς νά είνα ι χαμηλό. Οί περισ­ σότεροι έξάλλου περνούν τυχοδιω κτικά άπό τό χώρο τής μετάφρασης περιμένοντας νά βρούν μιά άλλη μόνιμη δουλειά». Γιά τίς εϋθ ύνες τών έκδοτώ ν στήν κακοδαι­ μονία τού βιβλίου ό Τ. Μ. πιστεύει ό τι είναι έλάχιστες: «Ή μόνη τους εϋθύνη», λ έ ει χαρα­ κτηρισ τικά, «είναι ό τι δέν έχουν διαγνώσει έγ­ καιρα τά σημεία τών καιρών καί τίς άλλαγές πού άπαιτοϋνται γιά νά έπιβιώσει σήμερα ένας έκδοτικός οίκος. Ή καπιταλιστική όρθολογικοποίηση στήν παραγωγή τού βιβλίου θά συν­ τελούσε στό νά έπιβιώσουν έκ εΐν ο ι άπό τούς έκδο τες πού βλέπουν τό βιβλίο καί σάν χρή­ σιμο άγαθό άλλά καί σάν προϊόν μέ άνταλλακτική άξια. Ό έκδοτης θά μετατρεπ όταν έτσι σέ παραγωγό καί έμπορο καί θά παύαμε νά τόν βλέπουμε μέσα άπό τά τόσα ιδεολογικά νεφ ε­ λώματα πού τόν τοποθετούν μέχρι τώρα στήν άνώτερη βαθμίδα τής έπαγγελματικής κλίμα­ κας». Κλείνοντας, σημειώ νουμε ό τι ό «Ό δυσ­ σέας», έκτός άπό τά δικά του βιβλία, διακινεί στήν Αθήνα καί τήν έπαρχία τ ίς έκδόσεις πολ­ λών άκόμα έκδοτικώ ν οίκων καθώς καί μερικά περιοδικά.

Ό λω ν των εκδοτικώ ν ο ί­ κων σ τέλνονται με «αντικατα­ βολή» στην Ελλάδα και σ το Ε­ ξω τερικό. Απ αραίτητο στις παραγγελίες-σας να αναφέρεται ο τ ίτ λ ο ς του βιβλίου και ο εκδο τικό ς οίκος. Η τιμή κά­ θε βιβλίου είνα ι αυτή που κα­ θορίζουν οι εκ δο τικ ο ί οίκοι. Η επιβάρυνση στα έξο δ α απο­ στολής είνα ι μόνο 65 δραχμ. κατά παραγγελία. Γράψτεμας ή τηλεφωνήστε-μας.

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΡΒΑΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ 8 · ΑΘΗΝΑ 122 ΤΗΛ. 32.29.303 (6-8 μ.μ.)

17

ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ

Τό Μ ορφωτικό "Ιδρυμα τή ς ’ Εθνικής Τράπεζας

«Έγκαταλελειμμένα έργαλεϊα», μιά χαλκογραφία τού Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα, άπό τήν κινητή έκθεση τού συνολικού χαρακτικού έργου του πού έξέθεσε ώς τώρα τό Μορφωτικό "Ιδρυμα ’Εθνικής Τραπέζης στήν Κέρκυρα, τά Γιάννινα, τό Βόλο, τό 'Ηράκλειο Κρήτης, τό ’Αγρίνιο καί τή Χίο

Ή ’ Εθνική Τράπεζα τής 'Ε λλάδας 'ίδρυσε τό Μορφωτικό της "Ιδρυμα τό 1966, μέ τήν ευκαι­ ρία τού έορτασμού των 125 χρόνων άπό τήν ίδρυσή της, θέλοντας νά συγκεντρώσει σ’ έναν αυτόνομο φορέα όλες τις π ολιτιστικές της δραστηριότητες. Τό Μορφωτικό Ίδρυμα, έχ ει σά στόχο του νά συμβάλει, στό μέτρο τοϋ δυνατού, στήν άνάπτυξη τών γραμμάτων, τών τεχνών καί τής έπιστήμης. 'Αμέσως μετά τήν 'ίδρυσή του, τό Μορφω­ τικό Ίδρυμα άρχισε νά έκπονεΊ καί τά πρώτα του προγράμματα, πού ναυάγησαν δυστυχώς γρήγορα μέ τήν έλευση τής άπριλιανής δικτα­ τορίας. Οί νέοι «σωτήρες», άν καί κατέβαλαν πολλές προσπάθειες γιά τή δραστηριοποίηση τού Ιδρύματος, άπέτυχαν, ένώ τά πρώτα μέλη τής διοίκησής του παραιτήθηκαν ή άντικαταστάθηκαν. ’Έτσι, ή λειτουργία τοϋ Ιδρύματος άρχίζει ούσιαστικά μετά τή μεταπολίτευση, όπότε έπανέρχεται ή παλιά διοίκηση καί μπαί­ νουν άνενόχλητα πιά σ’ έφαρμογή παλιά καί καινούρια σχέδια. Δ ιευθυντής τοϋ Ιδ ρύ ματος είνα ι σήμερα, όπως καί κατά τήν ίδρυσή του, ό

18

Έμμ. X. Κάσδαγλης, καί τό διοικητικό του συμ­ βούλιο άποτελεΐται, έκτο ς άπό τόν πρόεδρο (πού είναι ό έκάστοτε διοικητής τής ’ Εθνικής Τράπεζας), άπό τούς άκαδημαϊκούς Ν. Κ. Λούρο, Λίνο Πολίτη καί Ε. Π. Παπανούτσο, καί τούς καθηγητές I. Θ. Κακριδή, ’ Ιωάννη Γεωργάκη, Μανόλη Ανδρόνικο, Β. Σφυρόερα καί τόν Ν. Παπαντωνίου. Τό Μορφωτικό "Ιδρυμα έχ ει κάνει μέχρι σή­ μερα πολλές ένδιαφέρουσες π ολιτιστικές έκδηλώσεις, ένώ παράλληλα έχ ει ένισχύσει, άλ­ λοτε οικονομικά κι άλλοτε τεχνικά, τίς προσ­ πάθειες διαφόρων άλλων φορέων πού έχουν παρεμφερείς μ’ αύτό σκοπούς. Στά πλαίσια τών προσπαθειών του γιά τήν άνάπτυξη τής τέχνης δημιούργησε στή Θεσ­ σαλονίκη μιά άξιόλογη πινακοθήκη σύγχρονης έλληνικής τέχνης, όπου έχουν συγκεντρωθεί άπό άγορές καί προσφορές έργα γλυπτικής, χαρακτικής καί ζωγραφικής έκατό περίπου έλλήνων καλλιτεχνών τοϋ εικοστού αιώνα. Ή πι­ νακοθήκη στεγάζεται σήμερα σ’ ένα κτίριο τής Ε τα ιρ εία ς Μακεδονικών Σπουδών, άλλά προ­ γραμματίζεται ή μεταφορά της σ’ ένα ιδιό­ κτητο κτίρ ιο τής Τράπεζας γιά τό οποίο ύπάρχουν σχέδια νά μεταβληθεί άργότερα σέ μορ­ φωτικό κέντρο. Ένα κινητό κλιμάκιο τής πινα­ κοθήκης μέ τό συνολικό χαρακτικό έργο σπουδαίων ζωγράφων μας (γιά τήν ώρα: Ν. Χατζηκυριά κου-Γκίκα, Π. Τέτση, Σπύρου Βασι­ λείου, Γ. Βαρλάμου) έχουν έκ τε θ ε ί μέχρι τώρα σέ πολλές έπαρχιακές πόλεις καί προγραμμα­ τίζ ετα ι νά έκτεθοϋν καί σέ άλλες. Τό Μορφωτικό "Ιδρυμα δ ια θ έτει άκόμα ένα σημαντικό ιστορικό καί μικροφωτογραφικό άρχείο όπου βρίσκονται μικροφωτογραφημένοι σπάνιοι χειρόγραφοι κώδικες άπό άπομακρυσμένες κυρίως περιοχές τής χώρας. Ή μικροφωτογράφισή τους έχει σά στόχο τή διάσωση καί διαφύλαξή τους ένώ παράλληλα κάνει τό ύλικό αύτό προσιτό στήν έρευνα καί τή με­ λέτη. Τέλος, γιά τό πλατύ κοινό, ή πιό γνωστή ’ίσως δραστηριότητα τοϋ Μορφωτικού Ιδ ρύ μα­ τος είνα ι οί έκδόσεις του, πού τά τρία τελ ευ ­ ταία χρόνια, παρά τήν οικονομική κρίση, γνω­ ρίζουν μεγάλη έμπορική έπιτυχία. Μ έχρι σή-

ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ μέρα έχουν έκδο θεΐ 30 περίπου βιβλία πού κα­ λύπτουν τούς παρακάτω τομείς: ιστορία, άρχαιολογία, φιλολογία, παλαιογραφία, φιλοσο­ φία, λαογραφία, νεοελληνική προσωπογραφία, εικαστικές τέχνες, πολιτική έπιστήμη, δίκαιο καί οικονομική ιστορία. 'Ε νδεικτικά άναφέρουμε τά βιβλία: «'Ιστορία καί μέθοδοί της», «'Αρχαία έλληνική ιστορία» τών Botsford καί Robinson, «'Ιστορία τής λατινικής λογοτε­ χνίας» τού Η. J. Rose, «Ή κωμωδία τού ’Αρι­ στοφάνη» τού Κ. J. Dover, «Ιστορία τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας» τού Λίνου Πολίτη, «'Ιστορία τής φιλοσοφίας», «Εισαγωγή στήν έλληνική λαογραφία» τού Δημήτρη Δουκάτου, «ΟΙ άρχα'ιοι Έ λληνες στή νεοελληνική λαϊκή παράδοση» τού I. Θ. Κακριδή, «Πινακοθήκη καί γλυπτοθήκη τού Μορφωτικού 'Ιδρύματος τής

Α φοί

'Ε θνικής Τράπεζας στή Θεσσαλονίκη», «Τό ζή­ τημα τών Τραπεζών» τού Γιώργου Δερτιλή, «Πολιτικές κοινωνίες στόν Ό μηρο» τού Γεωργίου Βλάχου, «Εισαγωγή στή νομική σκέψη» τού Karl Engisch, «Πανώρια» τού Γεωργίου Χορτάτζη, «Ή έλληνική “ πόλις” » τού Gustave Glotz, «Εισαγωγή στήν έλληνική παλαιογρα­ φία» τού Elpidio Mioni κ.ά. Οί περισσότερες άπό τις έκδόσεις τού 'Ιδρύματος έπιδιώκουν νά συμπληρώσουν τήν παιδεία τών φοιτητών τής φιλοσοφίας καί δέκα περίπου άπ’ αύτές έχουν είσ αχθεϊ στό πανεπι­ στήμιο σάν έκπαιδευτικά έγχειρίδια. "Ας ση­ μειωθεί 6τι τά έσοδα άπό τις πωλήσεις τών βι­ βλίων δ ια τίθενται γιά τήν ένίσχυση τών πολιτι­ στικών προγραμμάτων τού 'Ιδρύματος.

ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ

Τά πληρέστερα βιβλιοπωλεία στόν Π ειραιά Λογοτεχνία Ποίηση Ιστορία Πολιτική Φιλοσοφία Μελέτες Κοινωνιολογία

Ψυχολογία Περιοδικά Παιδικά βιβλία Ναυτικά Τεχνικά Σχολικά Βοηθήματα

’Εγκυκλοπαίδειες σέ τιμές προσφοράς

1° Κολοκοτρώνη 92 τηλ. 4112258 2° Νοταρά 59 τηλ. 4123234 19

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Τί νέα άπό τή ν αδελφ ή του Ο ύίλλιαμ Σαίξπηρ; ΛΟΝΔΙΝΟ, 'Ιούλιος. Τό θωρακισμένο καμιόνι πού μετα φ έρ ει κάθε πρωί καί κάθε άπόγευμα τό δολοφόνο τών γυναικών τού Γυορκσάιρ, Πήτερ Σάτκλιφ, στό δικαστήριο τού Ό λ ν τ Μπέιλυ, καί ' άντίστροφα, μέ τή συνοδεία άστυνομικής δύναμης, δια σχίζει τήν Ό ξφ ο ρ ν τ Στρήτ λασπωμένη άπό τ ις έπίμονες βροχές ή στεγνή χάρις σ’ έναν άσθενικό ήλιο, άφ ήνει άδιάφορους τού ς άμερικανούς καί σκανδιναβούς κατά πλειοψηφία του ρίσ τες πόύ μέ άγοραστική λύσσα άνεβοκατεβαίνουν τά πεζο­ δρόμια τών μεγάλων μαγαζιών, γυρίζουν όμως πάντα μέ κάποια έξαψη νά θαυμάσουν τούς «πειρατές» καί τ ις «πριγκίπισσες», τό νέο στύλ στά ρούχα πού μέ ύπεροψία καί δολοφονική χάρη κορίτσια κι άγόρια γύρω στά είκοσι πλα­ σάρουν καθώς έλίσ σονται άνάμεσα στά πανι­ κόβλητα πλήθη μέ τόν άοσμο τρόμο τού ήμερομίσθιου νά τούς άκολουθεΐ, αιχμάλωτους στό μικρόψυχα καθημερινά τους ρούχα. Στίς προθήκες καί στά ράφια τών βιβλιοπωλείων τά βιβλία πού προωθούνται στήν άγορά άπό φ ε­ μινιστικούς έκδοτικούς ο’ίκους τραβούν τό μάτι μέ τά λαμπερά έξώφυλλά τους. Δεκάδες κολλεκτίβ ες γυναικών δουλεύουν ύπόγεια σ’ όλόκληρο τό Λονδίνο καί σ’ όλόκληρη τήν Αγγλία. Ή σημερινή έρευνα περι­ ορίζετα ι στήν πρωτεύουσα, όπου όλα ξεκίνη­ σαν στίς άρχές τής δ εκαετία ς τού 70. Τό περιοδικό Spare Rib -π ού κυκλοφ ορεί στά κεντρικά περίπτερα τής 'Α θήνας άνάμεσα σέ άσήμαντα ξενόγλωσσα περιο δικά- ήταν ό πυ­ ρήνας άπ’ όπου ξεκίνησαν πολλές κινήσεις, άφοϋ έπωάστηκαν καί ώρίμασαν. Οί φ εμινισ τι­ κές ομάδες πού κινούν τού ς έκδο τικο ύς ο’ί­ κους άποτελούνται ε’ίτε άπό γυναίκες πού έπ αγγέλλονται τήν πλήρη άποκόλληση άπό τήν κοινωνία τών άνδρών, έπομένως καί (κυ­ ρίως) σεξουαλικά, ε’ίτε άπό γυναίκες πού βρί­ σκουν τή συντροφιά τών άνδρών στό τραπέζι τους καί στό κρεβάτι του ς άπό ένδιαφέρουσα μέχρι άπολύτως άπαραίτητη. Καί τυπώνουν βι­ βλία πού έχουν γρ α φ τεί άποκλειστικά άπό γυ­ ναίκες. Βιβλία γυναικών τυπώνουν βέβαια - κ α ί πάντα τύπωναν- καί περισσότερο «παραδο­ σιακοί» έκδοτες, άπό τούς Penguin μέχρι τόν Picador. Αύτό όμως πού δια φοροποιεί τά

20

Wom en Workers A N D T H E IN D U STR IA L REVOLUTION 1750-1850 IvyPinchbeck

Τό εξώφυλλο τοϋ βιβλίου «Γυναΐκες εργαζόμενες καί ή βιομηχανική Επανάσταση 1750-1850» πάντα έδώ είνα ι τό κίνητρο. Σήμερα θά δώ­ σουμε πληροφορίες γιά τέσ σερις άπό τούς έκδοτικούς οίκους γυναικών, τ ί βιβλία έκδίδουν καί πώς λειτουργούν. Πρίν γ ίν ε ι όμως αύτό, θέλω νά θέσω ύπόψη τών άναγνωστριών καί τών άναγνωστών τού περιοδικού τά έξής (καί ύπό μορφή έρωτήσεων): 1. Τί γνωρίζετε γιά τήν άδελφή τοϋ συγγρα­ φ έα Χένρυ Τζαίημς; 2. Διαπιστώσεις τής έφημερίδας The Guar­ dian: «...Περισσότερες γυ ναίκες -λ ιγ ό τερ ο ι ά ν δ ρ ε ς - άγοράζουν βιβλία. Περισσότερες γυ­ ναίκες διαβάζουν καί γράφουν βιβλία -κυρ ίω ς μυθιστορήματα- καί πάντα συνέβαινε αύτό.

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Α λ λ ά οί γυναίκες συγγράφεις πολύ πιό συχνά περιορίζονται στό παράδοξο γκ έτο “ γυναίκες συγγραφ είς” . Ποιος μίλησε ποτέ γιά “ άνδρες συγγραφ είς” ; Τά βιβλία τών γυναικών συγ­ γραφέων πολύ συχνότερα έξαφανίζονται άπό τά ράφια τών βιβλιοπωλείων καί τών βιβλιοθη­ κών παρά τά βιβλία τών άνδρών συγγραφέων πού έχουν τήν ίδ ια φήμη καί άξια. Είναι πολύ πιό εύκολο γιά άνδρες συγγραφείς νά συμπεριληφθοϋν στά σχολικά βιβλία παρά γιά γυναί­ κες τών όποιων τό έργο είνα ι ίσης άξίας καί σέ πολλές περιπτώσεις καλύτερο...».

3. «...Οί φ εμινισ τικές έκδόσεις Virago, ύστερα άπό εξα ντλη τικές έρευ νες στό Βρετα­ νικό Μουσείο, άνακαλύπτουν χαμένα θεατρικά έργα γραμμένα - κ α ί άνεβασ μένα - άπό γυναί­ κες πρίν τρ εις αιώνες...».

4. Τί γνω ρίζετε γιά τήν άδελφή τού Ντάντε Γκαμπριέλ Ροσσέτι; 5. Τί γνω ρίζετε γιά τίς άδελφές, κόρες καί συζύγους διασήμων ζωγράφων τών όποιων τά έργα κρέμονται στά μεγαλύτερα μουσεία τής Εύρώπης μέ τίς ύπογραφές τους ιδιαίτερα «καθαρογραμμένες»; (Θά σάς δώσω μερικές νύξεις: Μήπως τά έργα τά ζωγράφιζαν αύτές οί κόρες, μητέρες καί άδερφ ές καί τά παρέδι­ δαν ατούς ά φ έντες τους νά τά ύπογράψουν μέ τήν ίδια «άνακούφιση» πού τού ς παρέδιδαν μιά μπαλωμένη περισκελίδα; Περισσότερες πληροφορίες γιά τό θέμα στό βιβλίο τής Ζερμαίν Γκρήρ, The Obstacle Race, όπου άποδεικνύ εται πώς όταν τά έργα τών γυναικών δέν τά είχε ιδιοποιηθεί κάποιος προσφιλής άρρην, τά κατέστρεφαν ή τά έξαφάνιζαν. Καί όχι βέ­ βαια οί ίδιες.)

V i r a g o (σημαίνει άμαζόνα στά έλληνικά' αλλά καί, σύμφωνα μέ τά λεξικά, στρίγγλα, μέγαιρα, άνδρογυναίκα): Οί έκδόσεις αύτές είνα ι οί πιό πετυχημένες καί μέ τήν έμπορική σημασία τής λέξης. "Εχουν διακριτικό σημάδι τό δαγκωμένο μήλο τής Βίβλου. Τά βιβλία τους ύπάρχουν σ’ όλα τά βιβλιοπωλεία τού κέντρου, συναγωνίζονται τά προϊόντα τών με­ γαλύτερων έκδοτικώ ν οίκων, είνα ι σχετικώς άκριβά, άν τά συγκρίνει κανείς μέ τά βιβλία τσέπης, άλλά μέ καλύτερο σχήμα καί προσ­ εγμένη τυπογραφική έμφάνιση. Ό οίκος Vi­ rago είνα ι έργο μιας γυναίκας, τής Carmen Calill, μιας Αύστραλέζας πού γεννήθηκε στή Μ ελβούρνη, πήγε στή σχολή Καλογραιών καί στό Πανεπιστήμιο μέ τήν Ζερμαίν Γκρήρ. «Μι­ σούσα τόσο πολύ τήν Αύστραλία, ώστε μέ τήν πρώτη εύκαιρία έβγαλα ένα εισ ιτήριο χωρίς έπιστροφή», λ έ ει ή ίδια. Στό Λονδίνο μπήκε στόν κύκλο τού περιοδικού Spare Rib καί σέ συνεργασία μέ τό περιοδικό καί τόν έκδοτικό

οίκο Quarter βγήκε τό πρώτο βιβλίο τό 1975. Τό Δεκέμβριο τού ’76 μέ ένα κεφάλαιο 1500 λιρών οί έκδόσεις Virago άνεξαρτητοποιήθηκαν. Τό 1977 κυκλοφόρησαν δέκα τίτλοι. Τό ’78 είκοσι τρεις. Τό ’79 τριάντα τέσσερις. Καί τό 1980 σαράντα. Μέ τό τέλ ο ς τού 1981 έκατόν εξήντα τ ίτλ ο ι μέ τό δαγκωμένο μήλο στό έξώφυλλο θά ύπάρχουν στήν άγορά. Τά δύο τρίτα τών βιβλίων αύτών είνα ι έπανεκδόσεις κλασικών έργων, κυρίως βιβλία πού είχαν «έξαφανιστεϊ» γιά δεκαετίες. Τό ένα τρ ίτο καλύ­ πτει τό μυθιστόρημα, αύτοβιόγραφ ίες, Ιστορία, κοινωνιολογία, έκπαίδευση, ιατρική κλπ. Παραδόξως τυπώνουν καί βιβλία άνδρών συγ­ γραφέων πού άπό τή φεμινιστική σκοπιά δέν είνα ι άντιδραστικά. (Μεταξύ άλλων τού Τζώρτζ Μπέρναρντ Σώ καί τού Τζ. Κίσσιγκ.)

01 έκδόσεις ξεκίνησαν μέ τρ εις γυναίκες πού τώρα έχουν φτάσει στίς οκτώ. Μοιράζον­ τα ι τή δουλειά τού γραφείου καί πληρώνονται ίσα. Μιά μεγάλη σειρά Virago Modern Classics έχ ει άποδειχτεϊ ή πιό έπιτυχημένη. Περιλαμ­ βάνει μυθιστορήματα τού 19ου αιώνα παρα­ γνωρισμένα. Π ερίφημες συγγραφείς όπως ή Ά ν τό ν ια Γουάιτ, ή Στήβι Σμίθ, ή Ντόροθυ Ρίτσαρσον, ή Ρεβέκα Γουέστ κ.ά. περιλαμβάνον­ τα ι σ’ αύτήν τή σειρά. Στούς τίτλ ο υ ς τους ύπάρχουν άκόμη βιβλία τής Καναδέζας Μάργκαρ ετ "Α τγουντ, τής Ντάρας Ράσσελ (συζύ­ γου τού Μπέρντραντ), τής Βέρας Μ πρίττεν (μητέρας τής Σίρλεϋ Γουίλλιαμς), τής ’Α λε­ ξάνδρας Κολλοντάι, τών ’Αμερικανίδων Τίλλι Ό λ σ ε ν καί Ά ν τρ ιέ ν Ρίχ. ’ Επίσης μιά άνθολογία 19ου καί 20οϋ αιώνα γυναικών ποιητών άπό τό 1840 καί έντεϋ θεν, πού περιλαμβάνει Βρετανίδες, Α μ ερ ικ α ν ίδ ες καί Εύρωπαΐες.

T h e W o m e n ’ s P r e s s (μέ δια κριτικό ένα ήλεκτρικό σίδερο): 'Ιδρύθηκε τό 1977 καί τά πρώτα βιβλία του ς βγήκαν στήν άγορά ένα χρόνο άργότερα. Μέσα στά τρία περίπου χρό­ νια πού πέρασαν άπό τό τ ε οί τ ίτλ ο ι του ς φ τά­ νουν στούς σαράντα. Τά θέματά τους είναι λογοτεχνία, ιστορία τή ς λογοτεχνίας, Ιστορία τών τεχνών, βιβλία ύγιεινής καί πολιτικά βι­ βλία. Τά σαράντα το ίς εκατό τών βιβλίων τους πουλιούνται στό έξω τερικό (άγγλόφωνες χώ­ ρες). Στά γραφ εία του ς δουλεύουν τρεις γυ­ ναίκες μέ πλήρες ώράριο, συμπεριλαμβανομένης τής ίδρύτριας Hannah Kanter. Έ χου ν δη­ μοσιεύσει ώς τώρα τ ίς έργασίες γυναικών συγγραφέων όπως: Τζαίην 'Ώ σ τεν, Κολέτ, Έ λίζαμπεθ Μπάρετ-Μπράουνιγκ, Βιρτζίνια Γούλφ, τά "Απαντα τής Έ μιλυ Ντίκινσον καί μιά Ανθο­ λογία Γυναικών Ποιητών άπό τό 1552-1950. ’ Επίσης βιβλία ψυχολογίας, κοινωνιολογίας καί σωματικής ύγιεινής, πολιτικής καί αύτοβιο-

21

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ γραφία ς (Ή διαλεκτική τοϋ σέξ, Τό τέλ ο ς τής ντροπής, Ή αύτοκρατορία τοϋ τρανσεξουαλισμοϋ) καί τό περίφημο Gyn/Ecology, πού θ έτει τό πρόβλημα τής έξουσίας τών άνδρών πάνω ατό γυναικείο σώμα καί τίς λ ειτο υρ γίες του, μέσω τών θεματοφυλάκων του ς γυναικολόγων γιατρών. ’ Επίσης βρίσκει κανείς σειρές συγ­ γραφέων άπό τήν Κίνα, Νέα Ζηλανδία καί Αμερική, καθώς καί πορτραΐτα-άφίσες γυναι­ κών συγγραφέων, ήμερολόγια καί κάρτες μέ άποφθέγματα διασήμων γυναικών (Μάε Γουέστ, Γερτρούδης Στάιν κ.ά).

O n l y W o m e n P r e s s : "Αρχισαν τό 1974 καί σήμερα έχουν δικό τους έκδοτικό οίκο άλλά καί τυπογραφείο. Τά κεφάλαιά τους κυ­ ρίως έξασφαλίζονται άπό τό τυπογραφείο καί τίς εκδόσεις πού άναλαμβάνουν γιά λογαρια­ σμό τρίτων, φεμινιστικών γκρούπ άλλά καί ’ιδιωτών. Οί ίδ ιε ς είνα ι τυπογράφοι κλπ., δου­ λεύουν σάν κοπερατίβα πού άποτελεΐται μόνο άπό γυ ναίκες καί έκδίδουν βιβλία άποκλειστικά γυναικών, δπως δηλώνει καί ό τίτλος. Τά κυριότερα βιβλία τους είναι: Ανθολογία άγγλικής φεμινισ τικής ποίησης (1967-1979, πε­ νήντα πέντε ποιήτριες). Τά έργα τ ής ποιήτριας καί ριζοσπαστικής φεμινίστρια ς Ά ν τ ρ ιέ ν Ρίχ. Συνομιλίες όμοφυλόφιλων γυναικών πάνω στις δυσκολίες πού άντιμετωπίζουν στήν έπικοινωνία τους μέ τίς έτεροφ υλόφ ιλες. Συλλογή άρ­ θρων γιά τήν έξέλιξη τής ριζοσπαστικής φ εμι­ νιστικής θεωρίας άπό τίς άρχές τής δεκαετία ς τού '70 πού μπήκαν οί πρώτες βάσεις τού κι­ νήματος στή Βρετανία. "Ενας έπιστημονικός όδηγός αύτοεξέτασης μέ τίτλ ο «’ Εκεί κάτω». Μαζί μέ τό βιβλίο προσφέρονται καί άντίστοιχα όργανα αύτοεξέτασης καί σύστημα κα­ θρεφτών. Επίσης λογοτεχνικά έργα (ποιήματα καί νουβέλες) τής Lilian Mohin, τής Eve Croft καί τής Astra. Ή όμάδα αύτή δηλώνει -δπως καί πολλές ά λ λ ε ς - τήν πίστη της στις γυναι­ κείες ομοφυλόφιλες άξιες.

Sheba Fem inist P ub li she rs : Ή κοπερατίβα αύτή - ό νεότερ ος τών έκδοτών πού παρουσιάζουμε σ ήμερα- δ ιευ θύ νεται άπό ένα γκρούπ γυναικών πού άνήκουν στήν κί­ νηση γιά τήν άπελευθέρωση τής γυναίκας. "Οπως δηλώνουν, δέν τίς ένδιαφ έρει νά τυπώ­ νουν άπλώς βιβλία, άλλά καί κάθε είδους έν­ τυπα -φ υλλά δια πληροφόρησης, θεωρητικά κείμ ενα, πειραματική πρόζα, ποίηση καί κάθε είδους παραδοσιακής φόρμας πεζογραφία, βι­ βλία γυναικών σκιτσογράφων-γελοιογράφων καί φωτογράφων, άλλά καί ήμερολόγια, πόστερς, κάρτες, φέιγ-θολάν κλπ. Γιά τόν πρώτο χρόνο τους στήν άγορά - τ ό 1980- είχαν προ­ γραμματίσει πέντε τίτλου ς: «Ξινισμένη

22

κρέμα», ο ί συζητήσεις τεσσάρων γυναικών σκιτσογράφων στή διάρκεια μιάς διετίας. "Ενα μυθιστόρημα τής Tricia Vita. "Ενα βιβλίο τής ’Άνυα Μ πεντελέμ καί τής Άριάνα ’Άμσπεργκ μεταφρασμένο άπό τά όλλανδικά, ριζοσπα­ στική θεώρηση τής γυναικείας σεξουαλικότη­ τας. Μιά άνθολογία ποιημάτων, διηγημάτων καί σκίτσων-σχεδίων πέντε γυναικών συγγρα­ φέων καί τέλο ς τό βιβλίο Women and Russia, πλήρης μετάφραση τού πρώτου τεύχους ένός φεμινιστικού περιοδικού πού τυπώθηκε στό Λένινγκραντ καί κατασχέθηκε άμέσως. Γιά φέτο προγραμματίζουν τρία βιβλία πεζογρα­ φίας καί ποίησης, ένα βιβλίο γιά παιδιά, ένα φωτογραφικό άλμπουμ μέ πολιτικά σχόλια γιά τή θέση τών γυναικών στήν ’Αφρική. Προχω­ ρούν δύσκολα καί καμιά του ς ώς τώρα δέν έχ ει μισθό. ’ Ελπίζουν στή βοήθεια τών άναγνωστών τους (γυναικών καί άνδρών), πού πολύ συχνά στίς παραγγελίες τους γιά βιβλία προσθέτουν καί τό έξτρα ποσό τής μιάς λίρας. Αύτά τά τέσσερα ονόματα δέν έξαντλοϋν τόν κατάλογο τών έκδοτών πού αύτή τή στι­ γμή παράγουν καί διοχετεύουν στήν άγορά καί στό κοινό τής Βρετανίας καινούριο ύλικό καί πληροφορίες πού φωτίζουν καί έρμηνεύουν όλες τίς πλευρές τής ζωής τών γυναικών, τήν ιστορία τους, τή λογοτεχνική τους παραγωγή, τίς παραδόσεις τους, τή συνεισφορά τους στήν ιστορία τής άνθρώπινης ράτσας μέχρι σήμερα. Θά άναφέρω έδώ μερικά ονόματα, περιθωριακών κυρίως έκδοτών πού δουλεύουν κάτω άπό συνθήκες παρόμοιες μέ αύτές τών Sheba άλλά πού αύτό δέν τούς έμποδίζει νά έχουν τήν ίδια δραστικότητα μέ τόν έπιτυχημένο Virago. Είναι οί Pluto Press, Mentor, Quarter, Allison & Busby, Zed, The Feminist Press καί δεκάδες άλλα όνόματα πού καλύ­ πτουν κινήσεις μέ εύρεία βάση καί πολύ συχνά συνδέονται μέ τήν τοπική αύτοδιοίκηση, τούς προοδευτικούς δήμους, άνεξάρτητες φ εμινι­ σ τικές ή έξαρτημένες πολιτικά φ εμινισ τικές όμάδες. Καί βέβαια όνόματα μεγάλων καί πα­ λαιών έκδοτικών οίκων πού στούς καταλόγους τους πάντα ύπάρχουν τά τρανταχτά όνόματα γυναικών πού γιά μυστήριους λόγους κατάφεραν νά παρακάμψουν τούς σκοπέλους τής «ιστορίας» καί νά «έπιζήσουν». ΝΑΤΑΣΑ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

<8 >

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Οί τα ξιδ ιά ρ ικ ες λ έ ξε ις ΒΟΥΚΟΥΡΕΣΤΙ, Ιούλιος. "Ενα πολύ ενδιαφ έ­ ρον λεξικό, μοναδικό ατό είδ ος του -ά π ’ δ,τι ξέρ ο υ μ ε- είνα ι τό «Λεξικό τών ταξιδιάρικων λέξεων» πού κυκλοφορούν στή ρουμάνικη γλώσσα καί πού συνέταξε ό άκαδημαΐκός Alexandru Graur. Ό Graur βρίσ κεται έπικεφαλής όλων τών πρωτοβουλιών γιά τή μελέτη τής έξέλιξης τής ρουμάνικης γλώσσας, καί μαζί μέ τ ού ς διεθνώς γνωστούς γλωσσολόγους Ίόργκου Ίορντάν, Ά λεξάντρο υ Ροσέττι καί Ίό ν Κοτεάνου καθο­ δηγεί μιά δια κεκριμένη φάλαγγα νέων έρευνητών πού έργάζονται στά διάφορα παραρτή­ ματα τών ινστιτούτων τής γλωσσολογίας. «Οί ταξιδιάρικες λέξεις» πού κυκλοφορούν στή ρουμάνικη γλώσσα άνέρχονται σέ 1335. Ή ιδέα πού είχε ό ΑΙ. Graur ήταν νά έπισημάνει γιά τήν κάθε λέξη τή μακρινή πηγή άπ’ δπου ξεκίνησε, παρακολουθώντας τίς διά φορες γλώσσες άπ’ δπου πέρασε πριν φθάσει στή ρουμάνικη γλώσσα. Πληροφορούμαστε άπ’ αύτό τό λεξικό πώς ή λέξη «galo», πού προέρχεται άπό τήν έλληνική λέξη καλόπους (καλός + ποϋς) είσ έδυσε στή λατινική, έπειτα στή γλώσσα τής Προβηγγίας, galocha, καί έπειτα στά γαλλικά, galoche, άπ’ δπου τήν πή­ ραν οί Ρουμάνοι. Ή λέξη hlamida προέρχεται άπό τήν έλληνική λέξη χλαμύς, άπ’ δπου πέ­ ρασε στά λατινικά, έπειτα στά γαλλικά, chlamyde, κι άπ’ έ κεΐ στά ρουμανικά. Ή λέξη jaluzie (καί gelozie) προέρχεται άπό τό έλληνικό ζήλος, άπ’ δπου είσ έδυσε στά λατινικά, gelus καί gelosus, καί στά γαλλικά, jaloux, jalouse, άπ’ δπου τήν πήραν οί Ρουμάνοι. Τή ρουμά­ νικη λέξη canapea πρέπει νά τήν άναζητήσουμε στήν άραθική γλώσσα, όπου ή λέξη hams σημαίνει κουνούπι. Άπό τήν άραβική γλώσσα ή λέξη πέρασε στήν έλληνική ύπό τή μορφή κώνωψ καί κωνώπιον (κρεβάτι, κάλυμμα πού σέ προστατεύει άπό τά κουνούπια). Ή λέξη είσ έδυσε στή λατινική γλώσσα μέ τή μορφή canapeum, έπειτα στά γαλλικά (canapd) καί τελικά στά έλληνικά, άπ’ όπου τή δανεί­ στηκαν οί Ρουμάνοι. Ή λέξη cufar προέρχεται άπό τό έλληνικό κόφινος, κοφίνι. Είσέδυσε στή λατινική γλώσσα, έπειτα στά γαλλικά, coffre, στά γερμανικά, Koffer, καί τελικά στήν πο­ λωνική γλώσσα, άπ’ δπου τήν πήραν ο ί Ρουμά­ νοι. Άπ ό «τίς ταξιδιάρικες» έλληνικές λ έξεις πού εισχώρησαν στά ρουμάνικα 251 είνα ι άρ-

χαϊες, 100 ν έες καί 9 μεσαιωνικές, κατά τήν έκτίμηση τού ΑΙ. Graur. Οί γερμανικές λ έξεις πού κυκλοφορούν στή ρουμάνικη γλώσσα άνέρχονται στις 340. Σάν παράδειγμα άναφέρουμε τή λέξη Apotheke, πού δέν είνα ι άλλο παρά ή λέξη «άποθήκη». Οί περισσότερες λέ­ ξεις πού είσέδυσαν στά ρουμάνικα είναι οί γαλλικές: abandonner, acajou, accaparer, anchois κτλ. ’ Εξετάζοντας τό λεξικό τού Graur διαπιστώ­ νουμε πώς πολλές άπό τ ίς «ταξιδιάρικες» λ έ­ ξεις βρίσκονται σέ δλο τόν βαλκανικό χώρο, καί αύτό έξη γ είτα ι εύκολα άν λάβουμε ύπόψη πώς δλοι οί λαοί τής νοτιοανατολικής Εύρώπης άναπτύχθηκαν κάτω άπό τίς 'ίδιες κοινωνι­ κές καί οικονομικές συνθήκες καί έπηρεάστηκαν άπό τά ’ίδια πολιτικά γεγονότα. Γι’ αύτό τό λόγο, ένας καλός γνώστης τής περιοχής τών Βαλκανίων1 έγραψε τά άκόλουθα: Στίς ιστορι­ κές καί έθνογραφ ικές μελ έτες οί βαλκανικοί λαοί πρέπει νά θεω ρούνται ώς μία ένότης έν­ εκα τών στενών έπαφών τους. Ό σον άφορά τά έλληνικά στοιχεία πού ύπάρχουν στή ρουμάνικη γλώσσα, έχουν γ ίν ει πολλές μελέτες στή Ρουμανία. Σημειώνουμε πρώτα-πρώτα τή μελέτη τού G. Murnu2γιά τίς προ,φαναριωτικές λέξεις. Ό φ ιλόλογος Ό β ίδ Δενσουσεάνου διέκρινε τέσσερα έλληνικά στρώματα στή ρουμάνικη γλώσσα: 1) έλληνολ ατινικές λ έξεις κατά τόν πρώτο μέχρι τόν έκτο αιώνα- 2) βυζαντινές λέξεις κατά τόν έβδομο μέχρι τόν δέκατο πέμπτο αιώνα- 3) προφαναριωτικές λέξεις πού κυκλοφορούσαν στά δυό πριγκιπάτα κατά τόν 16ο καί τόν 17ο αιώνα- 4) φαναριώτικες λ έξεις άπό τό 1711-1821. Σάν παράδειγμα δ ίνει σειρά λ έ ­ ξεων: agonisi < άγωνίζειν- argat < έργάτηςarvuna < άρραβών- caramida < κεραμίδα- desagi < δ ισ ά κκιον ieftin < εϋθηνός- folos < όφελος- frica < φρίκη- hora < χορός- mirosi < μυρίζειν- pitic < πίθηκος- proaspat < πρόσ­ φατος- traista < τάγιστρον. "Ένας άλλος μελετη τή ς τού ’ίδιου θέματος ύπήρξε ό έλληνικής καταγωγής καθηγητής τού πανεπιστημίου τού Ίασίου Ό ρέσ τη ς Ταφράλης,3 πού σέ μιά μελέτη του φ τά νει στό συμπέρασμα πώς ή Ρουμανία βρέθηκε κάτω άπό τή βυζαντινή έπιρροή πού άσκοΰνταν πάντοτε, ε ίτε κατευθείαν άπό τό Βυζάντιο, ε ίτε έρχόταν άπό άλλους λαούς πού είχαν δε­ χ θεί τήν έπίδραση τού Βυζαντίου.

23

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ Πάνω στό 'ίδιο θέμα ό ρουμάνος ακαδημαϊ­ κός Haralambie Mihaescu, στό έργο του «Ή έλληνική επίδραση στή ρουμάνικη γλώσσα μέ­ χρι τόν 15ο αιώνα»,4 πού έκδόθηκε άπό τήν Ακαδημία της Ρουμανίας τό 1966, φ τά νει στά άκόλουθα συμπεράσματα: 1) Κατ’ άρχήν, ή εισχώρηση τού έλληνικού στοιχείου διά μέσου τών άποίκων ύπήρξε μικρή, γ ιατί οί έλληνες άποικοι ζοϋσαν άπομονωμένοι σέ μερικά άστικά κέντρα, χωρίς νά μπορέσουν νά έξασκήσουν μιά σταθερή έπιρροή. 2) Μ ετά τόν έκτο αιώνα ό έκρωμάίσθείς πληθυσμός τής Δακίας βρέθηκε χωρισμένος άπό τούς "Ελλη­ νες έξαιτίας τής εισβολής τών μεγάλων σλαβι­ κών μαζών. 3) Στή διά ρκεια τού έβδομου μέχρι τόν δέκατο αιώνα είσέδυσαν στή ρουμάνικη γλώσσα οί λέξεις βασιλικός, καλύβα, καράβι, κρίνο, κουκουβάγια, δάφνη, δρόμος καί άλ­ λες. Ξεκινώντας άπό τόν ένδέκατο αιώνα, στόν ρουμάνικο χώρο εισ δύει ή έκκλησιαστική όργάνωση τών Σλάβων, ή όποια έμπλουτίζει τή ρουμάνικη γλώσσα μέ πολλούς έλληνικούς εκ­ κλησιαστικούς όρους, όπως άκάθιστος, αμβων, καλόγερος, τριώδι κτλ. Τέλος, τόν 18 αιώνα, κατά τό διάστημα τφ ν φαναριωτικών ήγεμο-

νιών, ή ρουμάνικη γλώσσα έμπλουτίζεται μέ όρους καί έκφράσεις πού παραμένουν ως τίς μέρες μας. Στήν έποχή μας, ειδικά στό δεύτερο μισό τού αιώνα μας, ή ρουμάνικη γλώσσα υιοθέτησε πολλούς τεχνικούς όρους πού έξυπηρετοϋν τίς άνάγκες τής διεθνούς έπιστήμης καί πού σχηματίζονται άπό ρίζες έλληνικές ή λατινι­ κές. Επιτυχημένες άπόπειρες γίνονται καί στόν τομέα τής όμιλουμένης, όπου εισδύουν νέοι όροι όπως «καλοφιλία, άντικαλοφιλία». "Οπως παρατηρούμε, ή έλληνική γλώσσα παραμένει μιά σημαντική πηγή έμπλουτισμοϋ τής ρουμά­ νικη ς γλώσσας. ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΙΝΕΣΚΟΥ-ΧΥΜΟΥ

Σημειώσεις: 1. C. Jirecek, apud G. Murnu, «Bahama», I, 1938 σελ. 1.

2. Murnu George, Studiu asupra elemenfului grec antefanariot in limba romana. Bucuresti, Gobi, 1908.

3. Densuseanu Ovid, apud G. Murnu, ίδιο έργο, σελ. 15.

4. Apud Murnu, Ιδιο έργο, σελ. 16-17.

Μ Α Μ Ο Υ Θ C O M IX

| \

(fpM ) \sK

—

Υ Α Κ ΙΝ Θ Ο Σ

Οί εκδόσεις ΜΑΜΟΥΘ COMIX — ΥΑΚΙΝΘΟΣ ξεκι­ νούν μιά σειρά comics-albums παρουσιάζοντας γιά πρώτη φορά στήν Ε λλάδα σέ πολυτελή έκδοση τό δη­ μιούργημα τού μεγάλου Alex Rayoiond: 0 ΤΥΡΑΝΝΟΣ ΤΟΥ ΜΟΝΓΚΟ μέ ηρώα τόν Φλάς Γ κόρντον.

\ r'y

fYPANOE *ΜΟΝΓΚΟ

11 :

Κ υ κ λ ο φ ο ρ εί μ έσ α σ τό ν Ιο ύ λ ιο Κ ε ν τ ρ ικ ή

δ ιά θ ε σ η :

Π α ν ε π ισ τ η μ ίο υ

24

44.

Ε κ δ ό σ ε ις

Υ Α Κ ΙΝ Θ Ο Σ .

1ος όρ οφ ος. Τηλ. 3607951

τ ο ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Τό περιοδικό Praxis ΝΤΟΥΜΠΡΟΒΝΙΚ, Ιούλιος. Ή κοινωνικοοικο­ νομική πραγματικότητα τ ή ς ’ μεταπολεμικής Γιουγκοσλαβίας έπέτρεψε άλλά καί έπέβαλε κατά καιρούς τήν εμφάνιση όρισμένων, λίγο ή πολύ αύτόνομων επιστημονικών, θεωρητικών καί φιλοσοφικών δραστηριοτήτων. Στή χώρα αύτή, μέ τήν ίδιάζουσα φύση τής οίκονομίας της, οί σχέσεις τών διανοούμενων - ή τουλάχι­ στον τών σημαντικότερων άπό α ύ το ύ ς- μέ τίς κατεστημένες δομές έξουσίας παρουσίασαν μιά μεταβαλλόμενη κάθε φορά ένταση, θεμε­ λιώνοντας έτσ ι τή σχετική άλλά καί άναγκαία αύτονομία μιας σειράς γιουγκοσλάβων θεωρη­ τικών. Αύτή άκριβώς ή κατάσταση όδήγησε στήν εμφάνιση δύο βασικών, έξωκρατικών, άλλά πάντοτε σαφώς μαρξιστικών, πυρήνων κριτικής-διαλεκτικής σκέψης καί θεωρίας: τής όμάδας τών φιλοσόφων πού συσπειρώθηκαν γύρω άπό τό διεθνούς φήμης περιοδικό Praxis καί τά περίφημα φιλοσοφικά μαθήματα τής Korcula (The Summer School of Korcula). Ή έκδοση τού περιοδικού Praxis, αιτία καί άποτέλεσμα θεωρητικών, πολιτικών καί φιλο­ σοφικών ζυμώσεων, άρχισε τό 1964 άπό τούς G. Petrovic καί R. Supek (εκδότες), Μ. Marcovic, Sv. Stojanovic, Vranicki, Kangraga, Grilic, Kovacic, M jlic, Zivotic κ.ά. Μέσα σέ ένα πολύ σύντομο δέ χρονικό διάστημα προσείλκυσε τήν πλειοψηφία τών σπουδαιότερων σύγχρονων, κατά κύριο λόγο εύρωπαίων, διανοητών, όπως ol: G. Lukacs, Κ. Korch, Κ. Kozik, L. Goldmann, J. Habermas, H. Marcuse, A. Hegedus, E. Fromm, D. Riesman, E. Bloch, L. Kolakowski, A. Heller, T. Bottomore, U. Cerrone, K. Axelos, E. Mandel, G. Markus, Rubel, R. Ber­ nstein κ.ά. Από τήν άλλη μεριά, ένα ιδιαίτερα σημαν­ τικό ρόλο στήν άνάπτυξη μιάς φιλοσοφικής κοινωνικής κριτικής έπαιξαν τά σεμινάρια τής Korcula, Summer School, μιά άτυπη έτήσια συγκέντρωση φιλοσόφων καί κοινωνιολόγων άπό τό Ζάγκρεμπ καί τό Βελιγράδι, μέ τή συμ­ μετοχή φυσικά πολλών άπό τούς προαναφερθέντες διεθνούς φήμης μαρξιστές θεωρητι­ κούς, φοιτητών καί πανεπιστημιακών. 01 γ εν ι­ κές ένότητες τών θεμάτων πού συζητήθηκαν στήν Korcula ήταν: Πρόοδος καί πολιτισμός (Progress and Culture), 1963, Τό νόημα καί οί προοπτικές τού σοσιαλισμού (The Meaning and Perspectives of Socialism), 1964, Τί είνα ι ή

PRAXIS I N T E R N A T I Ο NA L

jro u 4 /c:

_____ !___ o r_F____________ m

BASIL BLACKWELL Διαφημιστικό φυλλάδιο γιά τό περιοδικό Praxis ιστορία (What is History), 1965, Δημιουργικό­ τητα καί πραγμοποίηση (Creativity and Reifica­ tion), 1967, ό Μάρξ καί ή επανάσταση (Marx and th e Revolution), 1968. (Ή σύνοδος τού 1966 άκυρώθηκε γιά πολιτικούς λόγους.) Τόσο ή όμάδα Praxis δσο καί οί συναντήσεις στήν Korcula διαμόρφωσαν ένα γενικό τερ ο

25

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ θεωρητικό, φιλοσοφικό άλλά καί πολιτικό κλίμα άνάμεσα ατούς γιουγκοσλάβους δια­ νοούμενους, οί βασικές συντεταγμένες τού όποιου ήταν: 1) Ή επανατοποθέτηση τού μαρξισμού, σάν έπαναστατική θεωρία καί πράξη, στις βάσεις μιας δυναμικής, κριτικής θεώρησης καί σκέ­ ψης, χειραφ ετημένης άπό τίς έξελικτικιστικές, θετικισ τικές ή άλλες έμπειρικισ τικές άναγνώσεις του (έγκελσιανής προέλευσης φιλοσοφία τής φύσης, οίκονομικιστικός άναθεωρητισμός των Bernstein, Kaoutsky κλπ., σταλινική άντίληψη τής ίστορίας καί τού «διαλεκτικού ύλισμοϋ», κ.ά.).

2) Ή χρήση τής δια λεκτικής μεθόδου σάν ένα έπιστημολογικό, άλλά καί φιλοσοφικό έργαλείο ικανό νά έξάγει συμπεράσματα καί νά συνδέει χρονικά καί διαχρονικά τά δεδομένα τής συγκεκριμένης έδώ καί τώρα έμπειρίας, διαφοροποιημένης άσφαλώς άπό κάθε δογμα­ τική, άντιεπιστημονική καί τελικά άντιμαρξιστική εφαρμογή της.

3) Ή άποσαφήνιση τού βαθύτατα άνθρωπιστικοϋ χαρακτήρα τής μαρξιστικής σκέψης καί ή κατανόηση τής βαρύνουσας σημασίας τού φαινομένου τής άλλοτρίωσης, τόσο σάν μαρ­ ξιστική φιλοσοφική κατηγορία, όσο καί σάν άπτή κοινωνική πραγματικότητα. Άξιοποιώντας τά άποτελέσματα τής συζή­ τησης πού άναπτύχθηκε γύρω άπό τό περί­ φημο πρόβλημα τού λεγάμενου Νεαρού Μάρξ καί τών Παρισινών Χειρογράφων του, οί θεω­ ρητικοί τού Praxis κατάφεραν όχι μόνο νά άποφύγουν όποιαδήποτε ούμανιστική, άστική έ ρμηνεία τού μαρξικοϋ έργου, άλλά καί νά έντοπίσουν τήν άδήριτη άνάγκη τής γνήσια επα­ ναστατικής συνείδησης, έξετάζοντας τόν Νεαρό Μάρξ μέσα άπό τό πρίσμα τού "Ωριμου καί διαθλώντας τόν Ώ ρ ιμ ο μέσα στό πρώιμο έργο του. "Ετσι λοιπόν ή έννοια τής Πράξης κατέχει κεντρική θέση τόσο στις άναλύσεις τους όσο καί στήν πρακτική τους, δια συνδέοντας τίς οίεσδήποτε άτομικές ή συλλογικές έπιστημονικές καί φιλοσοφικές διαφοροποιήσεις, δε­ δομένου ό τι αύτή άκριβώς ή έννοια, έχοντας τίς, ρίζες της στήν άριστοτελική φιλοσοφία, διακρίνεται άπό έκείνη τής καθαρά έπιστημολογικής κατηγορίας τής «Πρακτικής»: ’Ενώ ή έννοια τής «Πρακτικής» άναφέρεται άπλώς στή δραστηριότητα κάθε ύποκειμένου, άτόμου, πού σκοπεύει νά μετα τρ έψ ει ένα συγκε­ κριμένο άντικείμενο, όταν παράλληλα αύτή άκριβώς ή δραστηριότητα μπορεί νά είναι άλλοτριω τική γιά τόν δράστη της. Ό Κ. Kozik θά έλεγε ότι ή «Πρακτική» είναι ή καθημερινή έμπειρική καί άμεση «Φροντίδα». Άπό τήν

26

άλλη μεριά ή «Πράξη» είναι μιά Ιστορική, κα­ νονιστική κατηγορία, πού άναφέρεται σέ μιά ’ιδιαίτερη, συγκεκριμένη άνθρώπινη δραστη­ ριότητα, ή όποια είνα ι Αυτοσκοπός, μιά ιστο­ ρικά όρισμένη έκδήλωση άλλά καί πραγματο­ ποίηση βασικών κοινωνικών άξιων, όντας ταυ­ τόχρονα ένα κριτικό πλαίσιο άναφοράς όλων τών άλλων κοινωνικών δραστηριοτήτων. Μέ άλλα λόγια, ή «Πράξη» άνήκει στό «βασίλειο τής ’ Ελευθερίας», ένώ ή «Πρακτική» στό «βα­ σίλειο τής ’Αναγκαιότητας». 'Εδώ θά πρέπει νά άναφέρει κανείς ότι οί βασικοί λόγοι πού ή κινητοποίηση αύτή βρήκε γόνιμο έδαφος στή Γιουγκοσλαβία, συνεισφέ­ ροντας μέ τόν τρόπο της στήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού σ’ αύτή τή χώρα -έπηρεάζοντας συγχρόνως καί όλόκληρο τό άριστερό κί­ νημα τής γηραιάς ήπ είρου- ήταν οί έξής: α) τό έντονα άντισταλινικό κλίμα μετά τό 1948· β) ό έκ τών πραγμάτων έξισορροπιστικός ρόλος τών φιλοσόφων τού Praxis μεταξύ τών δεξιών έθνικιστών τής Κροατίας καί τών σκληροπυρη­ νικών σταλινικών τής Σερβίας- γ) οί άνάγκες τής έξω τερικής πολιτικής τής χώρας καί δ) ή συνεργασία καί ή άλληλεγγύη τής όμάδας άλλά καί τού εύρύτερου πανεπιστημιακού χώ­ ρου στόν όποιο άνήκουν. Ό μω ς τό 1975 τό έπίσημο κράτος άπαγόρευσε τόσο τά σεμινάρια τής Korcula όσο καί τήν έκδοση τού περιοδικού Praxis, ένώ συγ­ χρόνως άπέλυσε ένα σημαντικό άριθμό φιλο­ σόφων καί κοινωνιολόγων καθηγητών άπό τά πανεπιστήμια τού Ζάγκρεμπ καί τού Βελιγρα­ διού. Παρ’ όλα αύτά, έπειδή άκριβώς οί τάσεις γιά τήν άνάπτυξη μιάς κριτικής έλεύθερης σκέψης καί πρακτικής δέν ήταν άπλώς οί ιδιαι­ τερ ότητες μιάς περιορισμένης όμάδας δια­ νοούμενων άλλά ή συνέπεια μιάς εύρύτερης κίνησης, άκόμα καί μετά τό 1975 οί προσπά­ θειες γιά τή διαμόρφωση συγκεκριμένων άλλά καί έλεύθερα έπιλεγμένων συνθηκών γιά τή δημιουργία μιάς άπόλυτα σοσιαλιστικής οικο­ νομίας καί κοινωνίας συνεχίστηκαν μέ διάδο­ χες τυπικές μορφές τά σεμινάρια τού InterUniversity Center στό Dubrovnik καί τήν έκ­ δοση τού Praxis International. Τό Inter-University Center είναι ένας άνεξάρτητος έκπαιδευτικός οργανισμός μεταπτυχια­ κών σπουδών, μέ αύτόνομους σεμιναριακούς κύκλους, τά θέματα τών όποιων ναι μέν ποι­ κίλλουν, έντάσσονται όμως στόν εύρύτερο χώρο τών κοινωνικών έπιστημών. Έξέχουσα θέση, τόσο άπό άποψη συμμετοχής (σέ όλα τά σεμινάρια συμμετέχουν πτυχιοϋχοι άπό όποιαδήποτε χώρα, άφοϋ γίνουν δ εκτοί μετά άπό εξέταση τών αίτήσεών τους) όσο καί ποιο­ τικού έπιπέδου, κατέχει κάθε χρόνο ό κύκλος

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ «Φιλοσοφία καί κοινωνικές έπιστήμες». Στά τέσσερα χρόνια λειτουργίας του συμμετείχαν άξιόλογα ονόματα, ένώ τή γενική όργάνωση είχαν άναλάβει έπιστήμονες διεθνούς κύρους όπως ό Habermas, ό Petrovic, ό R. Bernstein, ό A. Wellmer κ.ά. Στά πλαίσια λοιπόν αύτών τών δραστηριοτήτων έπαναλαμβάνεται τό πνεύμα άλλά καί άποκαθίσταται μιά θεματική συνέχεια τών συναντήσεων τής Korcula. "Ενα άκόμη άναμφισβήτητο βήμα πρός αύτή τήν κατεύθυνση άποτέλεσε ή έκδοση τού περιοδικού Praxis International, πού βασικά εί­ ναι σύστοιχη προσπάθεια μέ εκείνη τού πα­ λαιού Praxis, μέ τή διαφορά ότι τώρα τό περι­ οδικό έκδίδεται στό Λονδίνο άπό τούς R. Ber­ nstein καί Μ. Markovic, ένώ ή έκδοτική έπιτροπή άποτελείται άπό θεωρητικούς άπό πολ­ λές χώρες, μεταξύ τών όποιων ή Μ. Βρετανία, οί Η.Π.Α., ή Γιουγκοσλαβία, ή Ούγγαρία, ή Τσε­ χοσλοβακία, ή Πολωνία, ή Γαλλία, ή Δ. Γερμανία, ή ’ Ιταλία, τό Μεξικό, ή Κένυα, ή Σουηδία, ή Αύστραλία, ή Φιλλανδία κλπ. Τό Praxis International, πού έκδίδ εται τέσ­ σερις φορές τό χρόνο (ήδη έχ ει κυκλοφορήσει τό πρώτο τεύχος, τόν ’Απρίλη τού 1981), προτίθ ε τα ι νά ένισχύσει κάθε αύτόνομη, αύθόρμητη άλλά καί κριτική άνάλυση όποιουδήποτε ύπάρχοντος κοινωνικού συστήματος, νά άντιμετωπίσει τίς διαφοροποιημένες ιστορικές συγκυρίες καί νά προτείνει έναλλακτικές λύ­ σεις στά προβλήματα, άναπτύσσοντας παράλ­

ληλα διάλογο μέ κάθε ένδιαφερόμενο καί όποιαδήποτε άντιδογματική -ά λ λ ά καί μή μαρ­ ξ ισ τικ ή - σκοποθέτηση. ’ Επιδίωξη τού περιοδι­ κού είνα ι ή δημοσίευση άρθρων άπό όποιαδή­ ποτε χώρα στίς γραμμές τού όποιου άναπτύσσονται κριτικές διαλεκτικές άπόψεις πού συμ­ βάλλουν στήν άνθρώπινη άπελευθέρωση καί τή χειραφέτηση τής έργατικής τάξης. Γιά όποιον ένδιαφ έρεται τόσο γιά τό InterUniversity όσο καί γιά τό Praxis International μπορεί νά βρει πληροφορίες στίς διευθύνσεις: Inter-University Center of Post-Graduate Studies Frana Bulica 4 YU-50.000 Dubrovnik Yugoslavia Praxis International Basil Blackwell Publisher Journals Department 108 Cowley Road, Oxford 0X4 1JF, England ’ Επίσης, μπορεί νά άπευθυνθεί στά γραφεία τού «Διαβάζω».

ΝΙΚΟΣ ΔΕΜΕΡΤΖΗΣ

ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΠΑΠΑΔΑΚΟΥ

Στό Μαρούσι «Η ΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ»

ΘΗΣΕΩΣ 25

ΣΤΟ ΝΕΟ ΜΑΣ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Θά βρείτε βιβλία: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΙΔΙΚΑ

27

Τασία Χατζή

Ή γυναίκα διαβάζει... Τό νά θέλεις νά μιλήσεις γιά τό γυναικείο αναγνωστικό κοινό, καί μάλιστα γιά τό χαρακτήρα του, τίς τάσεις του καί τήν εξέλιξή του, όταν αυτό τό κοινό σχεδόν άπουσιάζει από μελέτες καί στατιστικές, είναι, αν μή τι άλλο, επίπονο καί ίσως παράτολμο. 'Όπως τό ίδιο επίπονη είναι όποιαδήποτε άπόπειρα προσέγγισης ζη­ τημάτων πού άναφέρονται αποκλειστικά στή γυναίκα. Ή γυναίκα, όντας, σάν αυ­ τεξούσιο κι αύτενεργό υποκείμενο, έξω από τήν ιστορική καί κοινωνική πραγμα­ τικότητα, στό ήμίφως των κοινωνικών δρώμενων καί τών πολιτιστικών διαδικα­ σιών, υλικά καί πνευματικά περιθωριοποιημένη, άποκλείεται καί σάν άντικείμενο ξεχωριστής έρευνας.1 'Ωστόσο ή γυναίκα άναγνώστρια ύφισταται: στην κατάφασή της καί στήν άρνησή της. Ύφίσταται δηλαδή είτε σάν κατεξοχήν άναγνώστρια τού έκμαυλιστικοΰ «γυναι­ κείου» έντυπου πού στοχεύει στήν άναπαραγωγή καί τη διαιώνιση, τήν προβολή καί τήν εμπέδωση τοΰ δεσπόζοντος γυναικείου πρότυπου, είτε τοϋ έντυπου έκείνου πού αντιπαλεύει πεισματικά αυτή τήν άθλιά ει­ κόνα της. Ύφίσταται είτε σάν άποκλειστική άναγνώστρια έντύπων πού θέλουν νά τήν ενημερώσουν καί νά τή «βοηθήσουν» στήν καλύτερη διεκπεραίωση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων πού τής έχουν άπονεμηθεϊ (μαγειρική, κέντημα, πλέξιμο, ραπτική, διακόσμηση, ανατροφή παιδιών κλπ.), είτε έν­ τύπων γενικού ενδιαφέροντος πού υπερβαί­ νουν τά δρια τοϋ ρόλου. Ύφίσταται είτε σάν άναγνώστρια φτηνών «λαϊκών» μυθι­ στορημάτων τύπου ΝΟΡΑ καί ΑΡΛΕΚΙΝ, είτε, σέ περιορισμένη κλίμακα βέβαια, τής καλής λογοτεχνίας. Ύφίσταται... Όμως είναι άναμφισβήτητο πώς τό γυ­ ναικείο αναγνωστικό κοινό είναι πολύ πιό περιορισμένο άπ’ δ,τι τό επίσης περιορι­ σμένο άντρικό κοινό. Οί λόγοι γιά τούς οποίους τό καλό έντυπο καί ειδικά τό βι­ βλίο παραμένουν έξω από τά ενδιαφέροντα καί τίς ένασχολήσεις τοϋ Έλληνα έχουν λίγο πολύ διερευνηθεϊ καί συζητηθεί. Μόνο πού ποτέ δέν έχει γίνει σχετικός λόγος, άπ’ δσο μπορώ νά ξέρω, γιά τούς ιδιαίτερους όρους πού καθορίζουν καί προσδιορίζουν τή συμπεριφορά τών γυναικών απέναντι στό 28

έντυπο. Λές καί τό φύλο τού «κοινοΰ» εχει σιωπηρά συμφωνηθεί νά ’ναι αρσενικό! Ή στενότητα τοΰ γυναικείου ρόλου, ό εγ­ κλωβισμός τής γυναίκας στό τρίπτυχο σε­ ξουαλικό άντικείμενο-μητέρα-σύζυγος, ή άπουσία τοΰ ελεύθερου χρόνου (πάντα μιά γυναίκα κάτι θά ’χει νά κάνει), πού γίνεται πολύ πιό άσφυκτική μέ τό διπλό ώράριο, ή ένδοπροβολή καί ή αποδοχή άπό μέρους της άνδροκεντρικών αξιών, τής στερούν τήν πο­ λυτέλεια τής αυτοσυγκέντρωσης, τής αφο­ σίωσης στή μελέτη ένός βιβλίου καί τού απερίσπαστου στοχασμού. Ή γυναίκα, αντίθετα, κάθε άλλο παρά ένθαρρύνεται στό διάβασμα καί μάλιστα στό διάβασμα έντύ­ πων τών όποιων τό περιεχόμενο δέ θά ήταν προέκταση, άναπαραγωγή κι ένδυνάμωση τού συμβατικού γυναικείου πρότυπου. Κα­ θηλώνεται στή ρουτίνα καί τήν καθημερινό­ τητα, χάνεται μέσα στούς μαιάνδρους τών λεπτομερειών αυτής τής καθημερινότητας, έξαντλέίται στήν προσπάθειά της νά διατη­ ρήσει εύθραυστες ισορροπίες, ταλανίζεται ν’ άνταποκριθεί στόν αμφίβολο καί δύσκολο ρόλο τοΰ συναισθηματικού φορέα, εξουθε­ νώνεται άπό τό γεγονός τού έτεροκαθορισμοΰ της (υπάρχει αναφορικά μέ ερωτικό σύντροφο, σύζυγο, παιδιά κλπ.) καί ή όποιαδήποτε υπέρβαση αυτής τής οδυνηρής κι άχρωμης πραγματικότητάς της ή είναι καταδικασμένη έκ τών πραγμάτων ή συστη­ ματικά παρεμποδίζεται. Ή προοπτική τού γάμου, τής οικογένειας καί τής μητρότητας είναι τά χρυσά δεσμά πού στή διάρκεια τής

εφηβείας θά δέσουν χειροπόδαρα κάθε γυ­ ναίκα, άνεξάρτητα κοινωνικής κατηγορίας καί πνευματικού επιπέδου. Είναι προφανές, λοιπόν, πώς ή αιτία αυτής τής κακοδαιμο­ νίας ενυπάρχει στό ρόλο γιά τόν όποιο είναι ταγμένη ή γυναίκα καί σέ καμιά περίπτωση σ’ αυτή καθαυτή τή φύση της. Έτσι ίσως εξηγείται τό παράδοξο φαινό­ μενο παιδιά-κορίτσια νά διαβάζουν περισ­ σότερο άπό παιδιά-άγόρια. Σέ μιά έρευνα πού έγινε στήν περιοχή Τρικάλων2 σέ παι­ διά ήλικίας 7-12 χρονώ άπό 18 δημόσια δη­ μοτικά σχολεία τής πόλης καί τών γύρω χω­ ριών προκύπτει δτι τά κορίτσια διαβάζουν περισσότερο άπό τ’ άγόρια. Συγκεκριμένα, τά κορίτσια διαβάζουν κατά μέσο δρο 8,6 βιβλία τό χρόνο ένώ τ’ άγόρια 6,9 βιβλία. "Ομως μήπως αυτή τή διαφορά δέν πρέπει νά τήν πάρουμε τοίς μετρητοΐς; Μήπως εί­ ναι συνέπεια σ’ ένα βαθμό ενός πρώτου φυ­ τής έφημερίδας πάντα σήμαινε ένδιαφέρον λετικού προσδιορισμού πού θέλει τό κορίτσι γιά τά δημόσια). Στή σχετική έρώτηση 28% μέσα, στά ιδιωτικά, καί τό αγόρι έξω, στά άπό τ’ άγόρια άπάντησαν καταφατικά, ένώ δημόσια; Μήπως τό κορίτσι τελικά διαβάζει άπό τά κορίτσια μόνο ένα 16%. Τέλος, ένα περισσότερο όχι άπό ελεύθερη επιλογή άλλά -άλλο έπίσης άποκαλυπτικό στοιχείο άύτής έξαναγκάζεται σ’ αύτό, σ’ ένα βαθμό πάντα, τής έρευνας είναι τά άντίστοιχα ποσοστά άπό τή συνθήκη τού εγκλεισμού του; Συν­ κοριτσιών κι άγοριών πού διαβάζουν ένδειηγορεί ίσως σ’ αύτό ένα άλλο στοιχείο τής κτικές κατηγορίες βιβλίων. Παραθέτω ίδιας έρευνας πού άναφέρεται στήν άνα- άπόσπασμα άπό τ’ άποτελέσματα τής έν γνωσιμότητα τών εφημερίδων (ή άνάγνωση λόγω έρευνας: Βιβλία πού προτιμούν νά διαβάζουν (στά εκατό παιδιά) α) μέ περιπέτεια β) μέ περιεχόμενο ιστορικό γ) μέ περιεχόμενο από τή μυθολογία δ) γιά πυραύλους καί διάστημα ε) πατριωτικά στ) ταξιδιωτικά ζ) ιστορίες γιά ζώα καί φυτά η) παραμύθια θ) ποιήματα ι) έγκυκλοπαίδειες Βέβαια οί άριθμοί μιλούν άπό μόνοι τους. Θά περιοριστώ δμως στό νά έπισημάνω δτι ένώ διαφαίνεται ήδη ό διαφορετικός τροπι­ σμός τών δύο φύλων, αυτός άκόμα δέν έχει παγιωθεί, λόγω ήλικίας άσφαλώς, σέ σημείο πού ή διαφορά νά είναι τόσο άντιθετική δπως παρατηρείται σέ πιό προχωρημένες ήλικίες. ’Αργότερα, κάπου στήν εφηβεία, ένώ οί έφηβες συνεχίζουν άκόμα νά διαβά­ ζουν, ίσως καί περισσότερο άπό τούς έφη­ βους, άρχίζει σταδιακά νά συντελεϊται ή μεταστροφή. Τό κορίτσι θά πρέπει έπειγόντως νά γίνει γυναίκα... πράγμα πού σημαί­ νει δτι τά πολλαπλά πνευματικά ένδιαφέ-

Άγόρια 72 23' 17 28 29 12 11 68 57 67

Κορίτσια 73 20 37 22 21 19 19 93 73 77

ροντα τής παιδικής ήλικίας σύν τώ χρόνω μαραίνονται ή βάναυσα φαλκιδεύονται, γιά ν’ άπολήξουν στό μονόδρομο τής αισθημα­ τικής φιλολογίας ή παραφιλολογίας. Κι δσες πάλι, οπωσδήποτε έλάχιστες, άρνηθούν νά όδεύσουν αύτόν τό θλιβερό μονόδρομο μπαίνουν στό σκοτεινό λαβύρινθο τής οδυ­ νηρής άναζήτησης τών νημάτων τής ύπαρ­ ξής καί τού αύτοκαθορισμού.

Μεταπολεμικά, καί ιδιαίτερα στή διάρ­ κεια τής δεκαετίας τού ’60, τό γυναικείο 29

αναγνωστικό κοινό διευρύνθηκε. Καί λέω διευρύνθηκε, γιατί, άπ’ δσο έμμεσα μπο­ ρούμε νά συμπεράνουμε, αν έξαιρέσουμε ένα απελπιστικά μικρό ποσοστό πού περι­ ορίζονταν κύρια στά άστικά κέντρα καί ιδιαίτερα σέ μιά εύάριθμη κατηγορία γυ­ ναικών άπό τ’ άνώτερα κοινωνικά στρώ­ ματα μέ μιά πνευματική παράδοση, ή πλειοψηφία άπεΐχε άπό τό διάβασμα, δεδο­ μένου ότι μέχρι τότε ό κύριος όγκος τού πληθυσμού ήταν άγροτικός καί δ άναλφαβητισμός τών γυναικών άκόμα έκτέταμένος.3 Χαρακτηριστικά, στήν ύπαιθρο ή γε­ νιά τών γυναικών πού σήμερα είναι 50-70 χρονώ, κι δταν άκόμα γνώριζε λίγα κολλυβο­ γράμματα, δέ διάβαζε σχεδόν ποτέ, γιατί θεωρούσε τό διάβασμα χαμένο χρόνο, αν όχι έπικίνδυνο, γιά λόγους ευνόητους. Τό διάβασμα τής εφημερίδας, άκόμα καί τού γηραιού Ρομάντζου, πού ήταν τά μόνα έν­ τυπα πού έφταναν έκεϊ -συμπεριλαμβανο­ μένων ίσως καί ορισμένων έντύπων θρησκευτικο-πατριωτικού περιεχομένου πού διοχέτευε ή εκκλησία ή πολιτικού πού πά­ σχιζαν νά διαδώσουν οί τοπικές όργανώσεις τής άριστεράς-, θεωρούνταν άποκλειστική άντρική ενασχόληση. Παράγοντες καθοριστικοί αυτής τής μεταπολεμικής διεύρυνσης, τού γυναικείου άναγνωστικού κοινού ήταν ή έλαχιστοποίηση πλέον τού άναλφαβητισμού, ή διόγ­ κωση τών άστικών κέντρων, μέ τήν εσωτε­ ρική μετανάστευση, ή εφαρμογή καί ή γενί­ κευση τού οχτάωρου -ό υπόλοιπος χρόνος τής ήμέρας θεωρητικά πλέον είναι ελεύθε­ ρος-, ή αυξανόμενη συμμετοχή τής γυναίκας στήν παραγωγή καί ή συνακόλουθη, σχετική πάντα, οικονομική άνεξαρτησία της, ή άνο­ δος τού βιοτικού έπιπέδου, ή εισβολή τού καταναλωτισμού, καί τέλος ή άποδέσμευση επιπρόσθετου έλεύθερου χρόνου άπό τό χρόνο άπασχόλησης τής γυναίκας στόσπίτι, μέ τήν πλατιά διάδοση τών οικιακών συ­ σκευών. Δυστυχώς όμως μέ τήν ταυτόχρονη εισβολή τής τηλεόρασης καί τήν έλξη καί μαγεία πού αύτή άσκησε δέν έγινε μπορετό νά μεταλλαχτεί γόνιμα αύτός ό ελεύθερος χρόνος σέ χρόνο μελέτης καί νά βιωθεΐ σάν τέτοιος. 'Ο εκδοτικός επίσης οργασμός πού συντελέστηκε τά τελευταία χρόνια, παρ’ όλη τήν άναρχία κι έλλειψη συνέπειας πού τόν χα­ ρακτήριζε, καί τό εν πολλοίς καταδικαζό­ μενο σύστημα πωλήσεως τών βιβλίων μέσω τών πλασιέ (μέ τίς έγκυκλοπαίδειες παντός 30

τύπου, έγκυκλοπαίδειες τής γυναίκας -επ ι­ τυχία άνευ προηγουμένου) επέβαλαν τό βι­ βλίο στήν ελληνική οικογένεια. Ή μεταπο­ λεμική τάση πού πήρε έναν επιδημικό χα­ ρακτήρα σ’ όλες τίς κοινωνικές τάξεις γιά προώθηση τών παιδιών στό σχολείο, πού θά σήμαινε διαβατήριο γιά τήν κοινωνική άνοδο καί καταξίωση, υποχρέωσε τίς γυναίκες-μητέρες νά παίξουν τό ρόλο τής δα­ σκάλας, μ’ άποτέλεσμα νά έχουμε μέσα άπό τή σχέση μητέρας-παιδιοΰ μιά μεγαλύτερη εξοικείωση τής γυναίκας μέ τό βιβλίο. Εντούτοις ή. γυναίκα, ιδωμένη πάντα συνολικά, δέ διαβάζει. Καί πιό συχνά δέ διαβάζει βιβλία. Σέ μιά έρευνα, μικρής κλί­ μακας, δυστυχώς, άλλά δηλωτική, πού έγινε άπό τό περιοδικό «Διαβάζω», τεύχος 2, ’Απρίλιος 1976, μέ τίτλο «Τό “μή κοινό” καί τό βιβλίο», στίς περιοχές: Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα ’Ιωνία, Νέα Χαλκηδόνα, Νέα Φιλαδέλφεια, Αιγάλεω, Πέραμα, Μοσχάτο, Πετράλωνα, οί γυναίκες πού ρωτήθηκαν δεκατρείς τόν άριθμό-, νοικοκυρές τό επάγ­ γελμα στήν πλειοψηφία τους όλων τών ήλικιών, δήλωναν χαρακτηριστικά: - Μ’ αρέσει τό διάβασμα, άλλά δέν έχω πολλή ώρα νά διαβάσω...

- Μ ’ άρέσονν τά βιβλία, άλλά δυστυχώς είναι άκριβά...

- Διάβαζα πολύ πρό τής τηλεοράσεως, τώρα δυστυχώς...

- Δέν έχω χρόνο καθόλου γιά διάβασμα. Ά πό τότε πού παντρεύτηκα δημιούργησα οικογένεια, μετά παιδιά...

- Δ έ διαβάζω τίποτε...

- ’Εγώ νά σοϋ πώ δέ διαβάζω. Δέ μοϋ μένει καθόλου καιρός...

- Τηλεόραση έχουμε, έκεϊ περνάμε τίς ώρες μας.

- Περιοδικά διαβάζουμε περισσότερο...

- Ζοϋμε σ’ ένα άγχος τώρα, δέν έχει όρεξη νά διαβάσει ό άνθρωπος...

- ’Έχουμε βιβλία. Μόνο γιά τά παιδιά παίρνουμε.

- Δ έ μάς άρέσει τό διάβασμα. Δέ διαβά­ ζουμε καθόλου.

- Βιβλία; Μόνο θρησκευτικά...

- ’Όχι δέ διαβάζω, είμαι φτώχιά. ’Εξόν άπό ρομάντζα καί τίς εφημερίδες, τίποτα άλλο... ’Απαντήσεις μονότονες, ίδιες, άπαράλλαχτες. Ή έλλειψη χρόνου, ή άκρίβεια τών βι­ βλίων, τό άγχος καί ή σχετική άπουσία τής άνάγκης τού βιβλίου καταμαρτυρούν τό πόσο άπρόσιτο είναι τό διάβασμα σ’ όλες

αυτές τίς γυναίκες. Ελάχιστες άπ’ αυτές διάβασαν κάποια μυθιστορήματα τών Καζαντζάκη, Πέρλ Μπάκ, Λουντέμη, Παπαδιαμάντη. Κι εδώ ίσως θά πρέπει νά ύποπτευθοΰμε τό ρόλο πού παίζει ή τηλεόραση μέ την κινηματογραφική άπόδοση λογοτε­ χνικών έργων καί τό ρόλο επίσης τοϋ πλασιέ πού μαζί μέ τίς ογκώδεις έγκυκλοπαίδειες πλάσαρε καί όλίγην λογοτεχνίαν (ειδικά αν έπρόκειτο γιά λογοτεχνικά έργα σέ σειρές ή άπαντα).

πού διάβαζαν έφημερίδα, δύο άπό τίς υπαλλήλους στά γραφεία δήλωσαν μιά συγ­ κεκριμένη έφημερίδα πού παρακολουθού­ σαν καθημερινά καί μάλιστα τή Βραδυνή καί άφού άπαγορεύτηκε αυτή τήν ’Απογευ­ ματινή καί άντίστοιχα Τά Νέα. Οί περισσό­ τερες είπαν ότι “ρίχνουν μιά ματιά σέ όποια βρεθεί στά χέρια τους”».5 Βλέπουμε λοιπόν πώς άκόμα κι άν τό πο­ σοστό τών γυναικών πού διαβάζουν έφημε­ ρίδα φαίνεται έκ πρώτης όψεως κάπως Μόνο μία άπό αυτές πού ρωτήθηκαν, υψηλό, στήν ούσία ή ποιότητα τού διαβά­ λόγω συγκεκριμένης πολιτικής τοποθέτησης, σματος είναι πενιχρή. ’Ά ν γιά τίς γυναίκες είχε διαβάσει ρώσικη λογοτεχνία καί μαρξι­ πού είναι μόνο νοικοκυρές ό έλεύθερος χρό­ στικά κείμενα. Επίσης, ενώ πολλές άπ’ αύ- νος δέν ύπάρχει, όπως φαίνεται κι άπό τήν τές πού ρωτήθηκαν δέ διαβάζουν βιβλία, παραπάνω έρευνα τού «Διαβάζω», γιά τίς διαβάζουν πιό συχνά τά λεγάμενα «γυναι­ έργαζόμενες γυναίκες καταντάει νά ’ναι μιά κεία» περιοδικά καί έφημερίδες. Κι εδώ τό ουτοπία. Κι έπιπλέον ό προβληματισμός καί γεγονός ότι τό περιοδικό κι ή εφημερίδα δέν τό ένδιαφέρον γιά τά «κοινά» έχει έξοβελιαπαιτούν καμιά ιδιαίτερη αφοσίωση στό στεί άπό τό κοινωνικά έπιβεβλημένο ένδια­ διάβασμά τους ή αυτοσυγκέντρωση, όπως φέρον γιά τά «ιδιωτικά». Ή άδήριτη άνάσυμβαίνει μ’ ένα βιβλίο, τά καθιστούν πιό γκη άνταπόκρισης στίς άπαιτήσεις τού πο­ προσιτά στίς στερημένες άπό ελεύθερο λυσύνθετου ρόλου δέν έπιτρέπει τίς παρεκ­ βάσεις. χρόνο μέ μιά διάρκεια γυναίκες. Αναφορικά μέ τό διάβασμα τής έφημερίΉ ίδια περίπου έντύπωση δίνεται άπό δας, τά ίδια έρχεται νά συνηγορήσει καί μιά μιά άλλη έρευνα πού έγινε στό εργοστάσιο άξιόλογη έρευνα γιά τήν κυκλοφορία τών τής Πειραϊκής-Πατραϊκής τών Μεγάρων σ’ ημερήσιων άθηναϊκών πολιτικών έφημερίεκατό (100) εργάτριες, έκ τών οποίων 58 δων καί τά χαρακτηριστικά τού άναγνωστιήταν άνύπαντρες, 18 άρραβωνιασμένες καί κοΰ κοινού τους, πού έγινε τό Νοέμβρη τού 24 παντρεμένες, τό 1974.4 Σ’ ερώτηση τής 1980 σ’ ένα δείγμα άπό 600 άντρες καί γυ­ έρευνήτριας τί ενδιαφέροντα έχουν, 48% ναίκες στήν περιοχή τής πρωτεύουσας μέ άπάντησαν κανένα ενδιαφέρον, 18% κέν­ πρωτοβουλία τού Μανόλη Γ. Δρεττάκη.6 Τό τημα, 22% εκδρομές, ποδήλατο, κολύμπι, 48 % αυτών πού ρωτήθηκαν ήταν άντρες καί 6% χορό καί μουσική, 4% συλλογή γραμμα­ τό 52% γυναίκές. Ή κατ’ έπάγγελμα σύν­ τοσήμων καί 2%(!) τηλεόραση καί διάβα­ θεση τού δείγματος περιελάμβανε ένα 32% σμα. Ένώ στήν ερώτηση άν διαβάζουν έφη­ νοικοκυρές. Έ πίσηςτό μεγαλύτερο ποσοστό μερίδες, ένα 47 % δήλωσε ναί (άπ’ αυτές 31 τών γυναικών πού άπάντησαν δέν είχαν ελεύθερες, 8 άρραβωνιασμένες καί 8 παν­ έξωοικιακή άπασχόληση. Στήν κατανομή τρεμένες), ένώ 53% δήλωσε όχι (27 έλεύθε- κατά φύλο αυτών πού άγοράζουν καί αυτών ρες, 10 άρραβωνιασμένες καί 16 παντρεμέ­ πού δέν άγοράζουν πρωινές κι άπογευματινες). «’Απ’ αύτές πού δήλωσαν όχι, 6 γυ­ νές έφημερίδες έχουμε τόν άκόλουθο πί­ ναίκες δέν ήξεραν άνάγνωση. Ά π ό τίς 47 νακα:

Φύλο "Ανδρες Γυναίκες Σύνολο

Πρωινές & Απογευματινές ’Α γοραστές Μή Αγοραστές 30 50 70 50 100 100

Πρωινές Αγοραστές 56 44 100

Μή Αγοραστές 46 54 100

’Απογευματινές ’Α γοραστές Μή άγοραστές 48 48 52 52 100 100

Ά π ’ ό,τι προκύπτει άπό τίς δυό παρα- όμως πού τίθεται έδώ είναι ποιές σελίδες πάνω έρευνες, οί γυναίκες φαίνεται νά δια- καί ποιές στήλες διαβάζουν. Καί τούτο βάζουν ή νά ξεφυλλίζουν τήν έφημερίδα σ’ γιατί, άν τό ένδιαφέρον τους έστιάζεται ένα ύπολογίσιμο ποσοστό. Τό πρόβλημα πάνω στίς «γυναικείες» σελίδες, τά κοσμικά 31

κουτσομπολιά, τούς βίους καί τήν πολιτεία τών αστέρων καί τά εγκλήματα τιμής, τότε ασφαλώς δεν πρόκειται γιά άναγνώστριες έφημερίδων άλλα λαϊκών «γυναικείων» περιοδικών. Συνεπώς ή άνάγνωση τής εφη­ μερίδας δεν αποτελεί τεκμήριο τοΰ δτι ή γυ­ ναίκα ένδιαφέρεται καί γιά τά κοινά. Αυτό θά τό γνωρίζαμε εάν είχαμε έρευνες πού θά ύπέβαλαν στίς γυναίκες ένα πλήρες ερωτη­ ματολόγιο σχετικά μέ τήν ποιότητα καί τή συχνότητα τής άνάγνωσης τών έφημερίδων, καί εδώ, δυστυχώς, χωλαίνουν καί οι δυό έρευνες. ’Εκεί δμως πού οί αριθμοί ξεφαντώνουν, είναι στήν άναγνωσιμότητα τών «γυναι­ κείων» περιοδικών. Στήν ίδια έρευνα πού έγινε στήν Πειραϊκή-Πατραϊκή, σε σχετική ερώτηση «30% δήλωσαν δτι δε διαβάζουν, κι αύτό είτε πάλι γιατί δέν έβρισκαν καιρό, είτε γιατί δέν μπορούσαν νά ξοδέψουν χρή­ ματα γιά νά τ’ άγοράσουν. ’Από τά 70% πού διάβαζαν περιοδικά, 17% (12 γυναί­ κες) δήλωσαν είδησεογραφικά περιοδικά, δηλαδή Ταχυδρόμο καί ’Επίκαιρα, 69% (48 γυναίκες) τυπικά γυναικεία περιοδικά (λι­ γότερο τή Γυναίκα καί πολύ περισσότερο Φαντάζιο, Ντόμινό, Βεντέτα κ.τ.λ.), 6% (4) καί τά δύο είδη, καί τέλος 8% (6) διάβαζαν έκκλησιαστικά φυλλάδια καί τό περιοδικό πού έξέδιδε ή Πειραϊκή-Πατραϊκή».7 Τά άντίστοιχα προκύπτουν από τήν έρευνα τοΰ περιοδικού «Διαβάζω». Τά ίδια προκύπτουν άπό τήν έμπειρική παρατήρηση δλων μας. Καί οί όντως υψηλοί άπόλυτοι άριθμοί τής κυκλοφορίας τους δέν αντιστοι­ χούν σέ καμιά περίπτωση στόν πραγματικό άριθμό άναγνωστριών τους. Φαντάζομαι πώς δέν υπάρχει κανείς πού νά μήν έχει δεΐ τεύχη τού Ντόμινό, τής Βεντέτας ή τού Ρομάντζου νά κάνουν τό γύρο τής γειτονιάς. Καί τίς «φιλονικίες» γιά τό ποιά θά πρωτοδιαβάσει τή συνέχεια τού αισθηματικού μυ­ θιστορήματος ή τού σινερομάντζου. Θά ήταν παράλειψη νά μήν έπισημάνουμε τό πάθος μέ τό όποιο οί γυναίκες διαβάζουν αύτά τά περιοδικά. ’Ανελλιπώς. Παντού καί πάντα... ’Εδώ θά ’θελα ν’ άναφέρω τό πόσο μ’ είχε σοκάρει τό γεγονός δτι έργάτριες τής ΜΕΛ, δταν ή άπεργιακή τους κινητοποίηση, τό φθινόπωρο τοΰ 1975, βρισκόταν σέ μιά κορύφωση κι είχαν κατέβει άπό τή Θεσσα­ λονίκη στήν ’Αθήνα, κι άφού ή αστυνομία τούς είχε έκδιώξει άπό τά Προπύλαια καί είχαν καταφύγει στό Πολυτεχνείο, στή δι­ άρκεια μιας γενικής τους συνέλευσης είχαν 32

ανοίξει τά περιοδικά τους (Βεντέτα, Ρομάν­ τζο, Ντόμινό) πάνω στά έδρανα καί διάβα­ ζαν ένώ οί απεργοί άντρες συζητούσαν τά προβλήματα τής άπεργίας. Κι δταν τίς ρώ­ τησα γεμάτη απορία, μά γιατί τά διαβάζετε, άπάντησαν μέ φυσικότητα, καί γιατί νά μήν τά διαβάζουμε. Θά ήθελα έπίσης νά προσθέσω δτι σέ μιά έρευνα πού είχα κάνει άνάμεσα στίς έκδιδόμενες γυναίκες,8 στήν έρώτηση σχετικά μέ τό τί διαβάζουν οί άπαντήσεις ήταν ανάλο­ γες μ’ αυτές τών γυναικών πού ρωτήθηκαν στίς προαναφερθεϊσες έρευνες. Δεσπόζουσα θέση κατείχε ό «γυναικείος» τύπος, τά λαϊκά μυθιστορήματα κι ακολουθούσαν οί έφημερίδες καί ορισμένα μυθιστορήματα τών Καζαντζάκη, Λουντέμη κλπ. Κι έδώ θά πρέπει νά ύπογραμμίσουμε τήν καθολικότητα καί διαταξικότητα τού γυ­ ναικείου μοντέλου, καθότι άπό τά έν λόγω έντυπα προωθείται τό ίδιο γυναικείο. μον­ τέλο άνεξάρτητα κοινωνικής κατηγορίας, καί τήν «ταυτότητα» τών πνευματικών άναγκών. Γιατί, κι αν άκόμα ύφίσταται μιά κάποια διαφοροποίηση στά λαϊκά περι­ οδικά άνάλογα μέ τό κοινό στό όποιο άπευθύνονται, ή ιδεολογία καί ή προβληματική είναι ταυτόσημη. Μπορεί οί συνταγές μα­ γειρικής στό περιοδικό Γυναίκα νά προορί­ ζονται γιά τίς εύπορες γυναίκες καί τού Ντόμινό γιά τίς γυναίκες τής εργατικής τά­ ξης, δέν παύουν δμως νά ’ναι συνταγές μα­ γειρικής. Μπορεί ή μόδα ή οί πραχτικές συμβουλές, οί διαφημίσεις, ή ενημέρωση ή τά αισθηματικά άναγνώσματα νά ύπόκεινται στήν ίδια διαφοροποίηση, παρ’ δλα αύτά πρόκειται μόνο γιά προσαρμογές τού ίδιου μοντέλου γυναίκας σέ διαφορετικά βαλάντια καί ήλικίες.9 Οί γυναίκες λοιπόν, σάν «ειδική» κατη­ γορία, έχουν τόν «ειδικό» τους τύπο- τό «γυναικείο» τύπο κατά κύριο λόγο. "Ενα μεγάλο μέρος άπό τό γυναικείο άναγνωστικό κοινό διαβάζει έπίσης ενημερωτικά περιοδικά (Ταχυδρόμο, ’Επίκαιρα), πολι­ τικά περιοδικά, βιβλία καί έφημερίδες (άνάλογα μέ τήν πολιτική ένταξη ή συνειδητοποίηση —ποσοστό οπωσδήποτε πάντα μι­ κρότερο άπ’ αύτό τών άντρών) καί λογοτε­ χνία. Επιπλέον, ένα σημαντικό μέρος τών βιβλίων μέ θέματα ψυχανάλυση, σεξουαλι­ κότητα, παιδαγωγική, πού δέν άπευθύνονται άμεσα σέ γυναίκες, άπορροφώνται κατεξοχήν άπ’ αύτές, ένεκα τής ιδιαίτερης ευαισθησίας πού έχει ή γυναίκα σχετικά μ’

αυτή τή θεματολογία. Βιβλία πού άπευθύνονται άμεσα στίς γυναίκες, σάν άντίλογος, σάν πρόταση επαναστατική κι έναλλαχτική σ’ όλο τό φάσμα τής παρούσας γυναικείας κατάστασης καί πού άγοράζονται αποκλει­ στικά άπ’ αυτές, είναι τά φεμινιστικά, τά όποια τά τελευταία χρόνια σημειώνουν μιά θαυμαστή κυκλοφορία. Πολλά άπό αυτά έχουν έπιτύχει επανειλημμένες έπανεκδόσεις, καί δεδομένου ότι διαβάζονται κυρίως άπό γυναίκες, εύκολα συμπεραίνεται ή ύπαρξη ενός νέου πλατειοϋ γυναικείου ανα­ γνωστικού κοινού. "Ομως συμπερασματικά θά μπορούσαμε νά πούμε πώς άν οι "Ελληνες διαβάζουν λίγο, οί Έλληνίδες διαβάζουν άκόμα λιγό­ τερο. ’Αλλά μέ τήν έλαχιστοποίηση τού άναλφαβητισμού, τή μεγιστοποίηση τού ελεύθερου χρόνου καί τή συνειδητοποίηση τών γυναικών σάν ένεργές αυτόνομες κοι­ νωνικές οντότητες, άσφαλώς έχουμε ήδη, καί θά έχουμε ολοένα, μιά αύξηση τού γυ­ ναικείου αναγνωστικού κοινού, πού κατά τά φαινόμενα θά διαμορφώνει διαρκώς μιά ζήτηση ποιοτική καί καθολική. Γιατί οί γυ­ ναίκες, όπως προκύπτει άπό τά παραπάνω, διαβάζουν, άλλά τί καί πώς διαβάζουν. Καί τό πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως σ! αυτό. Βέβαια ή γυναίκα έπηρεάζεται άπό τό γε­ νικό κλίμα αδιαφορίας άπέναντι στό έντυπο καί ειδικότερα άπέναντι στό βιβλίο. Ταυτό­ χρονα όμως, στό μέτρο πού συνειδητοποιεί τήν ειδική κατάσταση καί τά προβλήματά της, διαβάζει, καί φυσικά διαβάζοντας παίρνει ιδέες καί εισάγει ιδέες στόν κοινω­ νικό χώρο, προκαλώντας μιά συνακόλουθη ανάπτυξη τού έντυπου. ’Επιπλέον, στό μέ­ τρο πού αυτή άλλάζει, υποχρεώνει σέ άλλαγή ποιότητας τόν περιοδικό καί ημερήσιο τύπο καί τήν προσφορά τού βιβλίου. Καί επιπλέον, στό μέτρο πού αύτοκαθορίζεται σάν αύτόνομη κοινωνική οντότητα, ή ζή­ τηση εκ μέρους της διευρύνεται καί σ’ άλ­ λους τομείς βιβλίων. ’Αλλά πρέπει νά παραδεχτούμε πώς τό γεγονός ότι ή γυναίκα δέ διαβάζει τό άλλο

βιβλίο (θεωρητικό, δοκίμιο, πολιτικό, οικο­ νομικό, επιστημονικό κλπ., εκτός κι άν όλη αυτή ή θεματολογία είσάγεται άπό τό φεμι­ νιστικό ρεύμα τού βιβλίου, εξετάζεται δη­ λαδή άπό μιά γυναικεία οπτική) είναι άμεση συνέπεια τού ότι ή ίδια σάν κοινωνική κα­ τηγορία δέ συμπεριλαμβάνεται καί δέ βρί­ σκει τόν έαυτό της έκεί μέσα. Ένώ διαβάζει άποδεδειγμένα λογοτεχνία (γιατί ή λογοτε­ χνία είναι, μεταξύ άλλων, καί καθημερινό­ τητα) τά θεωρητικά βιβλία δέν τά προσεγγί­ ζει, ίσως επειδή ή θεωρία μέχρι τώρα βρί­ σκεται μακριά της, πολύ κοντά στόν άντρα καί τήν εξουσία. Κι όσο δέν θ’ αλλάζουν οΕ γενικοί κοινω­ νικοί όροι ύπαρξης τής γυναίκας, τό γυναι­ κείο άναγνωστικό κοινό θά είναι πάντοτε αναιμικό.

Σημειώσεις: /. 'Λ.τ ' δ,τι μπόρεσα νά δώ, δέν υπάρχει καμιά ειδική ι οι ννα μέ αντικείμενο τό γυναικείο άναγνωστικό κοινό. "Ο,τι στοιχεία παραθέτω έχουν αντληθεί άπό ίρι m i " ιδιωτικής πρωτοβουλίας, καί γι’ αυτό μικρής κλίμακας, πσύ κι αυτές περιελάμβαναν ερωτήσεις οί όποιες άπευθύνονταν σέ γυναίκες χωρίς νά λαμβά­ νουν υπόψη τίς ίδιαιτερότητές τους. ’Επιπλέον οί έρευνες αυτές καταγράφουν τήν εντελώς πρόσφατη συμπεριφορά τού γυναικείου άναγνωστικου κοινού. "Οσο γιά τό παρελθόν, σκοτάδι, χειροπιαστό σκο­ τάδι...

2. Μαρουλα Κλιάφα, «Τί διαβάζουν τά παιδιά μας», περ. «Διαβάζω», τεύχος24.

3. «...τό 69% τών γυναικών είναι πρίν άπό τόν πόλεμο άκόμα άγράμματες». «Ή επαγγελματικά εργαζόμενη Έλληνίδα», σελ. 37, Ίρις Αϋδή-Καλκάνη, έκδ. Παπαζήση.

4. Μάγδα Νικολαΐδου, «Ή γυναίκα στήν 'Ελλάδα, δου­ λειά καί χειραφέτηση», εκδόσεις Καατανιώτη.

5. Ά πό τό άμέσως προηγούμενο, σελ. 79.

6. Μανόλης Γ. Δρεττάκης, «Ή κυκλοφορία τών ημερή­ σιων αθηναϊκών πολιτικών εφημερίδων καί τό άνα­ γνωστικό κοινό τους», Οικονομικός Ταχυδρόμος, φ.

14 (1404), 2-4-1981.

7. Μάγδα Νικολαΐδου, στό ίδιο, σελ. 80.

8. Τασία Χατζή, « Πουτάνα", μιά γυναικεία μοίρα ή ή άθλιότητα νά ’σαι γυναίκα», έκδ. Όδυοσέας.

9. Περισσότερα βλέπετε: «Τό ιδεολογικό περιεχόμενο τού “γυναικείου τύπου”», Μαριλίζα Μηταοϋ-Παππά, περ. «Σκούπα», τεϋχ. 1.

ΔΙΑ ΒΑΖΩ . Μ ηνιαία επιθεώρηση τού βιβλίου. Χ ρόνος ίδρύσεως: 1976. ’Εκδότης: 'Ηρακλής ΓΙαπαλέξης & Σία Ε.Ε. 'Ομήρου 34, ’Αθήνα. 'Υπεύθυνος ύλης: Περικλής Ά θανασόπονλος, Μελίσοου 24, ’Αθήνα. Υ π εύθυνος τ υπογραφείου: Π απαθανασόπουλος Βαγγέλης, Άλκμάνος 39.

33

Μίλτης Παρασκευαΐδης

Τά περιοδικά τοΰ εξω ελληνισμού «Βούρδουλας» τής Πόλης καί «Κόπανος» τής Σμύρνης Στην εντυπωσιακή γελοιογραφική έκθεση τής «Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνώ ν» μέ τόν τίτλο «137 χρόνια ελληνικής γελοιογραφίας, 1844-1981», πού οργανώθηκε, μέ τή φροντίδα τού διοικητικού της συμβουλίου καί τού εφόρου τής βιβλιοθήκης της Παναγιώτη Πατρικίου, τήν άνοιξη τοΰ 1981, είχε εκτεθεί μεταξύ άλλων καί ένα από τά τελευταία φύλλα τού εβδομαδιαίου γελοιογραφικού καί σατιρικού περιοδικού τής Κωνσταντινούπολης «Βούρδου­ λας» τού Τέρπανδρου Άναστασιάδη. Τό ύπ’ άριθμόν 186 τής 6ης Αύγούστου 1922, μέ γελοιογραφίες τού Νίκου Καστανάκη, πού αποτελεί σήμερα σπάνιο δεί­ γμα τού είκονογραφικού τρόπου αντιμετώπισης άπό τήν ελληνική γελοιογραφία τών εθνικών δυσχερειών πού είχαν προκύψει άπό τή μικρασιατική απελευθερω­ τική εκστρατεία. Ώ ς γνωστόν ή μεγάλη καταστροφή τού μικρασιατικού ελληνι­ σμού άρχισε μέ τίς στρατιωτικές επιχειρήσεις τής 26ης Αύγούστου 1922.

Ή πρώτη καί ή τελευταία σελίδα τού «Βούρδουλα» τής 6.8.1922 έγινε δυνατόν νά έκτεθοΰν στήν έκθεση τής Ε.Σ.Η.Ε.Α. χάρις στή διάσωση ενός πεντάτομου λευκώ­ ματος γελοιογραφιών, σκίτσων καί άλλων εικόνων τοΰ κωνσταντινουπολίτη ζωγρά­ φου, σκηνογράφου, γελοιογράφου καί σκιτσογράφου Νίκου Καστανάκη (1896-1962), πού είχαν δημοσιευθεϊ σέ διάφορα έντυπα κυρίως τής Κωνσταντινούπολης καί τής ’Αθήνας άπό τό 1920 έως τό 1927, οπότε ιδρύθηκε τό ατελιέ Καστανάκη καί ’Αγγέ­ λου Σπαχή γιά άφίσες καί σκηνογραφίες. Τό πεντάτομο αυτό λεύκωμα άποκομμάτων είχε 34

καταρτιστεί μέ μεγάλη επιμέλεια καί συστη­ ματικότητα άπό τόν ίδιο τόν Καστανάκη, καί μετά τό θάνατό του δωρήθηκε άπό τή σύζυγό του Ρέα στή βιβλιοθήκη τής “Ενωσης Συντακτών. Στό 186 φύλλο τού «Βούρδουλα» τής Κωνσταντινούπολης, πού είχε εκτεθεί στή γελοιογραφική έκθεση τής Ε.Σ.Η.Ε.Α., ή πιό εντυπωσιακή γελοιογραφία τοΰ Νίκου Καστανάκη παρουσιάζει τόν άρχηγό τής τουρκικής άντίστασης Μουσταφά Κεμάλ (20 άκριβώς μέρες πρίν άπό τή στρατιωτική του επιτυχία πού είχε έκμεταλλευθεΐ τά ελ­ ληνικά πολιτικά σφάλματα) μέσα σέ Κιβωτό

τού Νώε, καί νά έρχεται πρός αυτόν, αντί χελιδονιού, από τή διάσκεψη τού Λονδίνου κόρακας πού τοΰ δίνει τά παπούτσια στό χέρι. Ή γελοιογραφία αυτή, πού έπεδίωκε νά πείσει τό κοινόν δτι ή τότε διάσκεψη τοΰ Λονδίνου δέν ευνοούσε τόν Κεμάλ, έχει γιά λεζάντα: «ΤΑ ΔΩΡΑ: Τί φέρει πίσω ό εις Λονδΐνον μεταβάς άντιπρόσωπος τής Ά γκύρας». Κάτω από τίς γελοιογραφίες τής πρώτης σελίδας τού «Βούρδουλα» τής 6ης Αύγούστου 1922 ό έκδοτης καί διευθυντής του Τέρπανδρος Τ. Άναστασιάδης άναφέρει τά άκόλουθα επεξηγηματικά τής τότε κατά­ στασης: ΕΠΙ ΤΟΥ ΠΙΕΣΤΗΡΙΟΥ. Ιδιαίτερα τηλε­ γραφήματα τών εν- Λονόίνφ, Παρισίοις, Άθήναις, Άγκυρα καί Κωνσταντινουπόλει άνυπάρκτων ανταποκριτών μας: ΑΘΗΝΑΙ - Βεβαιοϋται δτι ή αποτυχία τής Συνδιασκέψεως τοϋ Λονδίνου οφείλεται εις ραδιουργίας τοϋ κ. Βενιζέλου. ΓΟΥΝΑΡΗΣ. ΛΟΝΔΪΝΟΝ - ’Αγγέλλεται δτι ό Φετχή βέης απεσταλμένος τής Άγκύρας εν Λον­ όίνφ έγένετο δεκτός.υπό του θυρωρού τοϋ ξενοδοχείου, εις τό όποιον κατέλυσε. ΑΓΚΥΡΑ — Έ ν τή Έθνοσυνελεύσει ό Μουσταφά Πασάς έδήλωσεν δτι ημέραν τινά έτους τινός κάποιου αίώνος ό εθνικός στρα­ τός θά ρίψη τούς "Ελληνας εις την θάλασΆ π ό τά περιεχόμενα τού πρώτου τόμου τοΰ πεντάτομου λευκώματος γελοιογραφιών καί σκίτσων τού Νίκου Καστανάκη, πού φυλάσσεται μαζί μέ άλλους θησαυρούς, χω­ ρίς ικανοποιητική έπάρκεια χώρου, στή βι­ βλιοθήκη τής Ένωσης Συντακτών, προκύ­ πτει δτι ή γελοιογραφική συνεργασία τού Νίκου Καστανάκη μέ τόν Τέρπανδρο Ά ναστασιάδη άρχισε από τόν «Βούρδουλα» τής 25ης Ίανουαρίου 1920, πού έχει αριθμό φύλλου 61, καί υποδηλώνει δτι τό εβδομα­ διαίο αυτό περιοδικό τής Κωνσταντινούπο­ λης άρχισε νά έκδίδεται τό Δεκέμβριο τού 1918, δηλαδή ένα μήνα μετά τήν υπογραφή τής άνακωχής τοΰ Α' παγκόσμιου πολέμου, πού ύπογράφηκε από τούς εμπόλεμους στίς 11 Νοεμβρίου 1918. Στό δεύτερο τόμο τόύ πεντάτομου λευκώ­ ματος άποκομμάτων μέ δημοσιευμένες γε­ λοιογραφίες τού Καστανάκη παρακολου­ θούμε τήν εικονογράφηση τοΰ έβδομαδιαίου «Βούρδουλα» έως τό τελευταίο φύλλο τής έκδοσής του στήν Κωνσταντινούπολη, πού

Ό «Βούρδουλας» τής Κωνσταντινούπολης τής 6ης Αύ­ γουστου 1922, μέ γελοιογραφίες τοϋ Νίκου Καστανάκη, απ' τίς οποίες ή πρώτη εΐκονίζει τόν Κεμάλ μέσα σέ κι-

έχει ήμερομηνία 29 Όκτωβρίου 1922 καί αριθμό φύλλου 196.

Ό απαγορευμένος «Βούρδουλας» Ό δεύτερος τόμος περιλαμβάνει καί τίς εικονογραφημένες σελίδες τοΰ «Βούρ­ δουλα» τής 17ης Σεπτεμβρίου 1922, μέ άριθμό φύλλου 192, πού, δπως σημειώνει ίδιογράφως ό Καστανάκης, «δέν έκυκλοφόρησεν ώς έπιλήψιμον», προφανώς διότι θά εΐχε άπαγορευθεί άπό τίς συμμαχικές δυνά­ μεις διεθνικής κατοχής τής Κωνσταντινού­ πολης, πού είχαν αποδυναμωθεί μετά τήν προέλαση τού Κεμάλ έως τά παράλια τής Προποντίδας καί τήν πυρπόληση τής Σμύρ­ νης χωρίς δυνατότητα γιά υποστήριξη τών διεθνών νόμων άνθρωπιστικής συμπεριφο­ ράς. Στό απαγορευμένο αυτό φύλλο τού «Βούρδουλα» τής 17.9.1922 ό Καστανάκης δέν περιορίστηκε στή γελοιογράφηση τών υπευθύνων τής τραγωδίας τού μικρασιατι­ κού έλληνισμοΰ καί στήν έκφραση ήθικής ύποστήριξης τής άγωνιστικής προσπάθειας 35

γιά σωτηρία τής πατρίδας άπό τό στρατό πού διατήρησε ακέραιο ό συνταγματάρχης «Μαύρος Καβαλάρης», άλλά πρόσθεσε καί σοβαρή ολοσέλιδη εικόνα τής Ελλάδας μέ άρχαία στολή καί περικεφαλαία νά ξιφουλ­ κεί μπροστά σέ ακατάβλητα έλληνικά στρα­ τεύματα καί νά τά προτρέπει, σύμφωνα μέ τετράστιχη λεζάντα τού Τέρπανδρου Άναστασιάδη: «Ή Ελλάδα είμαι ή άκατάβλητη, / πού δέν λυγίζει τό κορμί μου ή συμφορά, / στά όπλα οί δυνατοί καί οί λεοντόκαρδοι, / θέλω νά ζήσω ώς έζούσα μιά φορά».

Τί διασώ ζει τό λεύκωμα Καστανάκη Ή εικονογράφηση τού «Βούρδουλα» τής Κωνσταντινούπολης καθρεφτίζει καί διά­ φορες έλπιδοφόρες καί νικηφόρες φάσεις τής έλληνικής ιστορίας τής περιόδου πού έκλεισε μέ τήν τραγωδία τής καταστροφής τού μικρασιατικού ελληνισμού, αλλά δυστυ­ χώς τόμοι του δέν υπάρχουν σήμερα σέ κα­ μιά δημόσια ή ιδιωτική βιβλιοθήκη, ούτε καί στά σπίτια τών παιδιών τού Τέρπαν­ δρου, δημοσιογράφων Νίκου καί Ραδά­ μανθυ Άναστασιάδη, καί έτσι, ενώ είναι σήμερα εντελώς άγνωστα τά 60 πρώτα φύλλα του τής περιόδου Δεκεμβρίου 1918 μέχρι Τανουαρίου 1920, έχει διασωθεί στή βιβλιοθήκη τής "Ενωσης Συντακτών, χάρις στό Νίκο Καστανάκη, μόνο ή γελοιογραφική εικονογράφησή του τών επόμενων 136 φύλλων του, έως τόν αριθμό 136 τής 29ης ’Οκτωβρίου 1922. Γιά ενίσχυση τών ελπίδων πού είχαν οί Έλληνες τό Μάιο τού 1922 ότι ή ’Αμερική θά έξασφάλιζε τήν ειρήνευση τής Μικράς ’Ασίας, ό «Βούρδουλας» στό φύλλο του 176 τής 28.5.1922 έδημοσίευσε εντυπωσιακή παράσταση τής ’Αμερικής σάν κομήτη πού έπέρχεται εναντίον τού Κεμάλ πού, καταπτοημένος, σύμφωνα μέ τή λεζάντα, φωνά­ ζει: «Μωρέ τί μετέωρο είναι αυτό πού έρχε­ ται κατ’ επάνω μου!», ενώ σάν ύπέρτιτλος τής γελοιογραφίας αυτής άναγράφεται: «Ή άνάμιξις τής ’Αμερικής».

Ή Α υτονομία τής Μ ικράς ’Ασίας Άλλη παρηγορητική γελοιογραφία τού Καστανάκη δημοσιεύθηκε στό «Βούρ­ 36

δουλα» τής 31ης ’Ιουλίου 1922 (φύλλο 185), όπου ό άρχιστράτηγος Χατζανέστης είκονίζεται νά μαγειρεύει σέ τσουκάλι τήν Αύτονομία τής Μικράς ’Ασίας (γιά νά αποφευ­ χθεί ή προβλεπόμενη εγκατάλειψή της), ενώ ό Κεμάλ, σύμφωνα μέ τή λεζάντα, τού λέγει: «Μά γυ-ρεύ-εις νά κάμης πράγμα άδύνατο», καί ό Χατζανέστης τού άπαντά: «Τί άδύνατο πού είναι ήδη μα-γει-ρευ-μέ-να». Ό ύπέρτιτλος τής γελοιογραφίας αύτής τής 31.7.1922 είναι: «Τά άδύνατα δυνατά». Στό «Βούρδουλα» τής 24ης Σεπτεμβρίου 1922 (φύλλο 193) είκονίζεται ό ’Ελευθέριος Βενιζέλος σάν τό φιλόσοφο Διογένη μέ φα­ νάρι «είς άναζήτησιν τής Συνθήκης τών Σε­ βρών», μέ τήν όποια, ώς γνωστόν, ή Τουρ­ κία παραχώρησε στήν 'Ελλάδα στις 10 Αύγούστου 1920 τήν ’Ανατολική Θράκη μέχρι τών προθύρων τής Κωνσταντινούπολης, τά νησιά "Ιμβρο καί Τένεδο καί τή Σμύρνη μέ μεγάλο τμήμα τής ένδοχώρας της. Μέ άλλες γελοιογραφίες τής ίδιας ήμερομηνίας προ­ βάλλεται τό πανελλήνιο αίτημα γιά τιμωρία ύποδειγματική τών ύπευθύνων τής εξόντω­ σης τού μικρασιατικού έλληνισμοΰ.

Διακοπή τριών εβδομάδων Έξαιτίας τών συνθηκών πού έπικράτησαν καί στήν Κωνσταντινούπολη, τό έπόμενο φύλλο τού «Βούρδουλα» μέ αριθμό 194 δέν έκυκλοφόρησε κανονικά τήν 1η ’Οκτωβρίου, άλλά μέ ήμερομηνία 15 Αύγούστου 1922 καί μέ γελοιογραφίες έμπνευσμένες κατά πλειονότητα άπό τή νέα συν­ διάσκεψη γιά τήν ειρήνη, στήν όποια ό Βε­ νιζέλος ήταν πάλι αντιπρόσωπος τής Ελλά­ δας, έτοιμος σάν πρωταθλητής μεγάλων αλ­ μάτων νά συναγωνισθεΐ μέ τόν άντιπρόσωπο τής Τουρκίας. Στό επόμενο φύλλο τού «Βούρδουλα» μέ άριθμό 195, πού έκδόθηκε στίς 22 ’Οκτω­ βρίου 1922, γελοιογραφοΰνται οί αντιπρό­ σωποι τής ’Αγγλίας, Γαλλίας, ’Ιταλίας, Ε λ ­ λάδας (Βενιζέλος) καί Τουρκίας, πού μπαί­ νουν νά μαγειρέψουν στό μαγειρείο τής συνδιάσκεψης τής Λωζάννης, ενώ ή προσωποποιημένη σέ γυναίκα Ευρώπη λέγει, κατά τή λεζάντα: «Καινούρια κουζίνα μού ύπεσχέθησαν. Νά ίδοΰμε, θά κάνουν κανένα (| αγί τής ανθρωπιάς;» Ακολουθεί μέ άριθμό 196 καί ήμερομη­ νία 29 ’Οκτωβρίου 1922 τό τελευταίο φύλλο τού «Βούρδουλα» τής Κωνσταντινούπολης,

μέ γελοιογραφίες τού Καστανάκη, μιά άπ’ τίς όποιες εϊκονίζει τόν αντιπρόσωπο τής Ελλάδας στή συνδιάσκεψη τής Λωζάννης, Βενιζέλο, μέ τσουβάλι, καί έχει τή λεζάντα: «Άραγε ποιόν θά τσουβαλιάσει;» Στόν τελευταίο «Βούρδουλα» τής Κων­ σταντινούπολης ό Καστανάκη ς γιά παρηγο­ ριά τών προσφύγων εϊκονίζει τήν ’Αμερική σάν θεά μέ κέρας τής Άμαλθείας, άπ’ τό όποιο βγαίνουν δώρα γιά τούς πρόσφυγες, ένώ ή λεζάντα άναφέρει: «Ή μάνα καί τό μάνα τών προσφύγων».

Τό τέλος τοϋ «Βούρδουλα» καί ή προσφυγιά Οΐ κεμαλικοί όμως έπικήρυξαν όλους τούς έλληνες δημοσιογράφους τής Κων­ σταντινούπολης, καί ό Τέρπανδρος Άναστασιάδης κατέφυγε στήν πατρίδα του Λέ­ σβο, όπου προσλήφθηκε άμέσως σάν άρθρογράφος καί σχολιαστής στήν καθημερινή εφημερίδα τού Νικολάου Παρίτση «Σάλ­ πιγγα» τής Μυτιλήνης, ένώ ό Νίκος Καστα­ νάκη ς διέφυγε στήν ’Αθήνα καί άρχισε νά δημοσιεύει στήν εφημερίδα «Πατρίς» σκί­ τσα γιά εικονογράφηση τών πρακτικών τής πολύκροτης δίκης τών ύπευθύνων τής μι­ κρασιατικής καταστροφής άπό τό φύλλο τής 2ας Νοεμβρίου 1922. Ύστερα άπό μερικές μέρες ή «Πατρίς» στό φύλλο τής 18.11.1922 πληροφορούσε τούς άναγνώστες της: «Ή Πατρίς άπέκτησε άπό τίνος καί τόν σχεδια­ στήν της. Τόν καλλιτέχνην σχεδιαστήν της. Τόν κ. Νικ. Καστανάκην. Τά σκίτσα του άπό τήν δίκην καί τά σκιτσάκια τοϋ μυθι­ στορήματος τοϋ Νιρβάνα ’Αγριολούλουδο, ομιλούν πολύ εύγλωττα διά τήν έμπνευσιν καί τήν λεπτήν τέχνην τού κ. Καστανάκη ώστε νά περιττεύη κάθε άλλη εύφημος μνεία περί αυτού». ’Εκτός άπό τίς γελοιογραφίες τού «Βούρ­ δουλα» τής Κωνσταντινούπολης πού έ|έδιδε ό Λέσβιος Τέρπανδρος Άναστασιάδης, τό πεντάτομο λεύκωμα τού Καστανάκη περιέχει άποκόμματα μέ γελοιογραφίες του δημοσιευμένες καί σέ άλλα έλλήνικά έντυπα τής πρωτεύουσας τής Βυζαντινής Αυτοκρα­ τορίας, τής ’ίδιας κρίσιμης γιά τό ελληνικό έθνος περιόδου πού έτελείωσε μέ τή μικρα­ σιατική καταστροφή τού 1922. Μεταξύ αυ­ τών είναι διάφορα ήμερολόγια καθώς καί τά έντυπα «’Άνω Κάτω», «Σκάνδαλον», «Χρόνος», «Νεολόγος», γελοιογραφίες καί

σκίτσα τών όποιων είναι έπικολλημένα στούς δύο πρώτους τόμους τού πεντάτομου λευκώματος Καστανάκη.

Ό «Βούρδουλας» τής Μυτιλήνης Τό 1923 ό Τέρπανδρος Άναστασιάδης, στή Μυτιλήνη, ένώ συνέχιζε τήν καθημερινή συνεργασία του στή φιλελεύθερη έφημερίδα* «Σάλπιγξ» τού Ν. Παρίτση, άρχισε νά έκδίδει πάλι εβδομαδιαίο τό σατιρικό του περι­ οδικό «Βούρδουλας», μέ ύλη πού έγραφε πάντοτε μέ πλούσια έμπνευση καί εύκολία, καί άπέκτησε σέ όλη τή Λέσβο πολυάρι­ θμους άναγνώστες έως τό 1928, όπότε σέ προεκλογική περίοδο αποχώρησε άπό τή «Σάλπιγγα» τού Παρίτση καί έγινε έκδοτης καί διευθυντής τοϋ ήμερήσιου «Δημο­ κράτη», πού ήταν προσωπικό πολιτικό όρ­ γανο τού Γεωργίου Παπανδρέου. Στόν «Βούρδουλα» τής περιόδου 1923-1928 συνεργάσθηκε άπό τά χρόνια 37

πού ήταν μαθητής τού Γυμνασίου Μυτιλή­ νης καί ό Μίλτης Παρασκευαϊδης μέ γε­ λοιογραφίες του πού έχάρασσε ό ίδιος σε μουσαμάδες πατωμάτων (λινόλεουμ), γιατί δέν υπήρχαν στή Μυτιλήνη οί δυνατότητες γιά τσιγκογραφίες. Κατά τή μαρτυρία τού Γ. Βαλέτα στό «Βούρδουλα» τής περιόδου 1923-1928 έδημοσίευάν άρχικά σκίτσα καί ό λόγιος Παναγιώτης Κεφάλας καί ό ζω­ γράφος Δημ. Παγίδας. Πρίν αρχίσει ή χρη­ σιμοποίηση λινόλεουμ γιά τό τύπωμα τών γελοιογραφιών του ό Τέρπανδρος Άναστασιάδης έδημοσίευε γελοιογραφίες σέ ξύλο χαραγμένες άπό έπιτήδειους τεχνίτες ξυ­ λουργείων τής Μυτιλήνης. 'Ο Μίλτης Παρασκευαϊδης συνεργάσθηκε μέ γελοιο­ γραφίες του καί στήν τρίτη περίοδο τού «Βούρδουλα», πού άρχισε στίς 2 ’Ιουλίου 1933 καί συνεχίστηκε έως τό 1934. Μερικές άπό τίς γελοιογραφίες του αυτές τυπώνον­ ταν πολύχρωμες μέ διπλά ή καί τριπλά χα­ ρακτικά κλισέ λινόλεουμ τού ίδιου.

Κρίσεις γιά τόν «Βούρδουλα» Σέ πρόλογο βιβλίου 160 σελίδων, πού περιέχει συλλογή χρονογραφημάτων τού Τέρπανδρου Άναστασιάδη καί έχει έκδοθεΐ στή Μυτιλήνη τό 1971 μέ τόν τίτλο «Όσα βλέπω καί ακούω» άπό τά παιδιά του, δη­ μοσιογράφους Νίκο καί Ραδάμανθυ, ό ιστο­ ρικός καί κριτικός τής νεοελληνικής λογοτε­ χνίας καί έκδοτης τού περιοδικού «Αιολικά Γράμματα» Γιώργος Βαλέτας έγραψε μεταξύ άλλων: «Ό “Βούρδουλας” τής Μυ­ τιλήνης άφησε έποχή. Συνέχιζε μιά μεγάλη τοπική παράδοση τού σατιρικού τύπου τής Μυτιλήνης, πού αρχίζει άπό τά 1909 μέ τά σατιρικά “Μυτιληνιός” τού Θ. Θεοδωρίδη καί “Σκόρπιός” τού ’Αλκιβιάδη Μαριγλή». Έδώ πρέπει νά αναφέρουμε δτι ό Λέσβιος Γεώργιος ’Ιακώβου Άναστασιάδης (1874-1971), πού ήταν κατά 13 χρόνια πρεσβύτερος τού άδελφοΰ του Τέρπανδρου (1887-1970), είχε άρχίσει τό 1908 νά εκδί­ δει στή Σμύρνη τό έβδομαδιαϊο σατιρικό περιοδικό του «Κόπανος», πού συνέχισε τήν έκδοσή του στήν πρωτεύουσα τής ’Ιωνίας έως τό 1922 καί τήν εξακολούθησε μετά τήν προσφυγιά του στήν ’Αθήνα άπό τίς 25 Δε­ κεμβρίου 1922 μέ γελοιογραφίες τού επίσης πρόσφυγα Νίκου Καστανάκη τουλάχιστον έως τίς 22 ’Ιουλίου 1923, άφού είχε συμ­ πληρώσει συνολικό άριθμό φύλλων στή 38

Σμύρνη 691 καί στήν ’Αθήνα 29. Στόν πρόλογο τού μεταθανάτιου βιβλίου τού Τέρπανδρου Άναστασιάδη «'Όσα βλέπω καί άκούω» ό Γ. Βαλέτας προσθέτει ότι ή ύλη τού «Βούρδουλα» τής Μυτιλήνης (δηλαδή τής 2ης καί 3ης περιόδου του: 1923-1928 καί 1933-1934) είχε μεγάλη ποι­ κιλία: «Μέ τό ζωντανό του πνεύμα, τή σά­ τιρα, τά χρονικά, πού τά περισσότερα ήταν στό ιδίωμα διαφόρων χωριών, τά σκίτσα του κλπ., ό “Βούρδουλας” έδωσε μιά νέα ζωή στήν πνευματική Μυτιλήνη καί άνοιξε τό δρόμο τού “Τρίβολα” τού Παπανικόλα. ’Έτσι ό σατιρικός τύπος τής Μυτιλήνης βρήκε στό πρόσωπο τού Άναστασιάδη τόν πολιτισμένο καί πνευματωδέστατο άνακαινιστή του. Ό “Βούρδουλας” άγαπήθηκε καί υποστηρίχτηκε άπ’ τό φιλοπρόοδο λεσβιακό κοινό. Ά π ’ τίς στήλες του ξεχείλιζε τό πνεύμα, ή ζωντανή, ή πρωτότυπη, άκακη πάντα καί άπρόσωπη σάτιρα, ή τολμηρή, ή άποκαλυπτική γελοιογράφηση τών πολιτι­ κών, κοινωνικών, τοπικών τρωτών, ή διακωμώδηση τών άσχημιών καί παραλεί­ ψεων». Κατά τό Γ. Βαλέτα ή τρίτη περίοδος τού «Βούρδουλα» βάσταξε ώς τό τέλος τού 1934: «Τότε τό μοναδικό περιοδικό σταμά­ τησε τήν έκδοσή του, δίνοντας τή θέση του στόν άκαταγώνιστο “Τρίβολα” τού Παπα­ νικόλα, πού άποτελεϊ τό άποκορύφωμα τής λεσβιακής, άκόμα καί τής πανελλήνιας εύθυμογραφίας».

Ό «Τρίβολος» τοΰ Π απανικόλα (1931-1952) Τό εβδομαδιαίο εύθυμογραφικό καί λαογραφικό περιοδικό τής Μυτιλήνης «Τρίβο­ λος», πού έκδιδόταν κατά τήν περίοδο 1931-1952 άπό τό Στρατή Παπανικόλα (1894-1952), άνατυπώθηκε τό 1980 μέ σύ­ στημα όφσετ σέ τρεις τόμους 1704 σελίδων, μέ προσωπική έπιμέλεια τής συζύγου του Ά ννας Παπανικόλα (τηλ. 728702) καί τής κόρης του μουσικολόγου καί συνεργάτριας τής Ελληνικής Ραδιοφωνίας καί Τηλεόρα­ σης Ρηνιώς Παπανικόλα καί μέ πρωτοβου­ λία τιμητικής έπιτροπής πού συγκρότησαν δ δήμαρχος Μυτιλήνης Απόστολος Αποστό­ λου, ό λέσβιος νομπελίστας ποιητής Όδυσσέας Έλύτης καί οί εγκατεστημένοι στήν Αθήνα Λέσβιοι: Νίκος Άθανασιάδης, Στρατής Άναστασέλλης, Βασίλης Άρχοντί-

δης, Γ. Βακιρτζής, Γ. Βαλέτας, Ά ρ. Γιαπα­ λής, Βαγγέλης Καραγιάννης, Μανώλης Κοντέλλης, καθηγητής Δημ. Νιάνιας, Γιάννης Παγίδας, Κλεάνθης Παλαιολόγος, Άσημάκης Πανσέληνος, Μίλτης Παρασκευαΐδης, Πάνος Χαλδέζος καί Τάκης Χατζηαναγνώστου. 'Ο άνατυπωμένος τρίτομος «Τρίβολος» περιλαμβάνει πρόλογο τοΰ Γ. Βαλέτα καί επίλογο τοϋ Β. Καραγιάννη. Μέ αφορμή τήν ανατύπωσή του έγιναν δημοσιεύσεις γιά τό χαρακτήρα τού «Τριβόλου» καί γιά τόν εκ­ δότη του Στρατή Παπανικόλα στό «Βήμα» τής 16ης Ίανουαρίου 1981 άπό τό Μίλτη Παρασκευαΐδη, στήν «Καθημερινή» τής 26ης Φεβρουάριου 1981 άπό τή Βεατρίκη Σπηλιάδη, στήν «Κυριακάτικη Ελευθερο­ τυπία» τής 15ης Μαρτίου 1981 άπό τό Φρέντυ Γερμανό, καί σέ διάφορα άλλα έν­ τυπα άπό άλλους. Προαγγελία γιά τή φωτοτυπημένη ανατύπωση τού «Τριβόλου» μαζί μέ λεπτομέρειες γιά τή νεότερη βιβλιογρα­ φία τής Λέσβου έχει δημοσιευθεΐ στό περι­ οδικό «Διαβάζω» τοϋ ’Οκτωβρίου 1980 (τεύχος 35, σελ. 64-69). Στήν άρχή τής έκδοσης τού «Τριβόλου» είχε συνεργασθεΐ άπό τό Ιο φύλλο του έπί άρκετούς μήνες καί ό Τέρπανδρος Άναστασιάδης μέ τά ψευδώνυμα «Βουρδουλεύς» καί «Γιοβανάκης». Στή γελοιογραφική έκθεση τής "Ενωσης Συντακτών τήν άνοιξη τού 1981 είχε εκτεθεί εκτός τού «Βούρδουλα» τής Κωνσταντινού­ πολης τής 6ης Αύγούστου 1922, μαζί μέ άλλα γελοιογραφικά έντυπα, καί τό ύπ’ αριθμόν 152 φύλλο τού «Τριβόλου» τής 31 Δεκεμβρίου 1934.

Ό «Κόπανος» τής Σμύρνης ’Από τό πεντάτομο λεύκωμα άποκομμάτων μέ γελοιογραφίες τού Νίκου Καστανάκη τής περιόδου 1920-1927, πού προαναφέραμε δτι έχει δωρηθεί στή βιβλιοθήκη τής "Ενωσης Συντακτών άπό τή σύζυγο τοΰ καλλιτέχνη Ρέα Καστανάκη, προήλθε καί ένα άλλο έκθεμα τής γελοιογραφικής έκθε­ σης τού 1981: ή πρώτη σελίδα τοΰ γελοιογραφικού έβδομαδιαίου περιοδικού τού Γεωργίου Ί. Άναστασιάδη «Κόπανος» Σμύρνης, πού είχε έκδοθεϊ μετά τή μικρα­ σιατική καταστροφή, στήν ’Αθήνα, στίς 22 ’Ιουλίου 1923, μέ άριθμό φύλλου 29 τής Β' (αθηναϊκής) περιόδου του καί μέ άναγρα-

Η !η σελίδα τον «Κόπανον» τής Σμύρνης, πού είχε έκδοθεί στήν ’Α θήνα οτίς 22.7.1923, μέ γελοιογραφία τον Καστανάκη πού παριστάνει τόν Ίσμέτ 7νονού

φές: ’Έτος 15ον, Περίοδος A ' εν Σμύρνη 1908-1922, άριθ. 691. Στήν όλοσέλιδη αύτή γελοιογραφία τής 22.7.1923 ό Ίσμέτ Ίνονού είκονίζεται νά πετά στά μούτρα τών άντιπροσώπων τής ’Αγγλίας, τής Γαλλίας καί τής ’Ιταλίας σάν ψευτοπαιχνίδια παιδιών τά θωρηκτά τού πολεμικού των στόλου έξω άπό τά στενά τού Βοσπόρου, λέγοντας: «Πάρετε τώρα κι αύτά τά μασκαραλήκια σας καί δρόμο άπό δώ». Ό εκδότης τού «Κόπανου» τής Σμύρνης Γεώργιος Άναστασιάδης είχε γεννηθεί τό 1874 στό χωριό Βατούσα τής Λέσβου καί πέθανε στήν ’Αθήνα στίς 16 ’Ιουνίου 1971. ’Ηταν γιός τού ελληνοδιδασκάλου τής Βατούσας ’Ιακώβου Άναστασιάδη, απ’ τόν όποιο πήρε πλατιά ουμανιστική μόρφωσηό αδελφός του εκδότης τού «Βούρδουλα» καί τών μυτιληναϊκών εφημερίδων «Δημο­ κράτης» καί «Πρωινή» Τέρπανδρος Ά ναστασιάδης, γεννήθηκε επίσης στή Βατούσα τό 1887 καί πέθανε στή Μυτιλήνη τό 1970.

Κρίσεις γιά τόν εκδότη τοΰ «Κ όπανου» Σμύρνης Σύμφωνα μέ τό λογοτέχνη καί σμυρναιογράφο ιστορικό Χρήστο Σολομωνίδη, πού 39

ξεις αυτές των Τούρκων, τίς όποιες θεω­ ρούσε σάν επιβραβεύσεις των πεποιθήσεών του καί τών έπιδιώξεών του. Τούς αγώνες γιά τά ιδεώδη του έσυνέχισε ό Γ. Άναστασιάδης καί σάν πρόσφυγας στήν Αθήνα, δπου άπό τίς 24 Δεκεμβρίου 1922 έπανέλαβε τήν έκδοση τού «Κόπανου» τής Σμύρνης καί υπήρξε άπό τούς πρώτους ιδρυτές τής «Ένωσης Σμυρναίων», συνετέλεσε δέ στήν οργάνωση καί έκδοση τού έπιστημονικοΰ περιοδικού συγγράμματος της «Μικρασιατικά Χρονικά», καί, δπως τονί­ σθηκε κατά τό θάνατό του, στή μηνιαία έκ­ δοση «Μικρασιατική ’Ηχώ» τού ’Ιουνίου 1971 (φύλλο 129), ό Γ. Άναστασιάδης «έπί μακράν σειράν έτών είργάσθη ώς μέλος τής Συντακτικής ’Επιτροπής τών “Μικρασιατι­ κών Χρονικών” μετά παραδειγματικού ζή­ λου καί άναλόγου άποδοτικότητος λόγω ιδίως τής άφοσιώσεώς του εις τήν ιδέαν αυ­ τήν καί τών πολλών γενικών καί ειδικών γνώσεών του».

Ή προσφορά τού Τέρπανδρου έξεφώνησε έπικήδειό του στό Β' Νεκροτα­ φείο ’Αθηνών, ό Γεώργιος Άναστασιάδης σπούδασε στή Μεγάλη τού Γένους Σχολή τής Κωνσταντινούπολης καί μετά τήν απο­ φοίτησή του εγκαταστάθηκε μόνιμα στή Σμύρνη, δπου παρέμεινε έως τή μικρασια­ τική καταστροφή. Έκεϊ άρχισε νά γράφει ώς συντάκτης τής εφημερίδας «Ημερήσια», καί με τήν ευρυμάθεια καί τό έμφυτο δημο­ σιογραφικό του ταλέντο, τήν εργατικότητα καί τόν φλογερό ενθουσιασμό του επέτυχε σέ δλους τούς δημοσιογραφικούς τομείς, ώς αρχισυντάκτης καί διευθυντής τής «Ημερή­ σιας» καί άργότερα των εφημερίδων «’Αμάλθεια» καί «Θάρρος» τής Σμύρνης. ’Εκείνο δμως πού περισσότερο άπό δλα έπέβαλε τό Γεώργιο Άναστασιάδη άνάμεσα στόν μικρασιατικό γενικά κόσμο ήταν ή έκ­ δοση τής εβδομαδιαίας σατιρικής του εφη­ μερίδας «Κόπανος». Μιά εφημερίδα πρα­ γματικά μοναδική στό είδος της γιά τό έξυ­ πνο χιούμορ, τή δηκτική της σάτιρα καί τήν καλλιτεχνική της έμφάνιση. Τό περιεχόμενό της πολλές φορές τόν έφερε στά τουρκικά δικαστήρια, μέ επακόλουθο πρόστιμα καί φυλακίσεις. Παρ’ δλα αυτά ό Γεώργιος Άναστασιάδης εξακολούθησε έως τό τέλος τής ελληνικής Σμύρνης νά αγωνίζεται, καί, όπως έλέγετο, νά ένθαρρύνεται άπό τίς διώ­ 40

Ανάλογες πνευματικές καί ψυχικές αρε­ τές διέθετε καί ό νεότερος άδελφός του Τέρπανδρος Άναστασιάδης (1887-1970), ό όποιος; σύμφωνα μέ δσα έγραψε ό Γ. Βαλέτας στόν πρόλογο τής συλλογής χρονογρα­ φημάτων τού Τέρπανδρου «'Όσα βλέπω καί άκούω», πού έκδόθηκε τό 1971, αφού τέλειωσε τά έγκύκλια μαθήματα κοντά στόν πατέρα του ’Ιάκωβο Άναστασιάδη, εφο­ διασμένος μέ γερή έλληνομάθεια καί γνώση τής γαλλικής γλώσσας, έφυγε στήν Πόλη, δπου σταδιοδρόμησε, κατανικώντας μέ τή σκληρή βιοπάλη του πολλά εμπόδια, ώς δη­ μοσιογράφος καί σατιρικός ποιητής. Πόσο πολύ έκτιμήθηκε δικαιολογημένα ή μεγάλη προσφορά τού Τέρπανδρου Ά να ­ στασιάδη στήν πολιτιστική καί πνευματική ανάπτυξη τής Λέσβου καταφάνηκε άπό τά κείμενα πολλών παραγόντων τής κοινωνι­ κής ζωής τού νησιού πού δημοσιεύθηκαν μετά τό θάνατό του κατά τόν πανηγυρισμό τών πενηντάχρονων τής καθημερινής μυτιληναϊκής έφημερίδας του «Δημοκράτης» στά φύλλα του τής 7ης καί 9ης Αύγούστου 1978. Μεταξύ άλλων ό δήμαρχος Μυτιλήνης Απόστολος Αποστόλου έδημοσίευσε τότε δτι άναπολώντας «τά πολυτάραχα περα­ σμένα χρόνια, άναπηδά στή μνήμη μου ολο­ ζώντανη ή βιβλική μορφή τού άλησμόνητου Τέρπανδρου, πού κάποτε ξεκίνησε άπό τή

Μεγάλη Πόλη, ήρθε στόν τόπο μας, εγκατα­ στάθηκε στή γενέτειρά του καί άρχισε τούς τίμιους δημοκρατικούς δημοσιογραφικούς άγώνες του. Καί τούς συνέχισε σταθερά καί άσυμβίβαστα ώς τό τέλος τής ζωής του. 'Υπήρξε μεγάλος... Καί δέν διστάζω νά πω πώς ή έμμονή του νά παραμένει προσκολλημένος στά χώματα τούτα καί νά μεταπλάθει μέ την πέννα του τό σπινθηροβόλο πνεύμα του σέ λόγο άπό τίς στήλες τού “Δημο­ κράτη” καί τών άλλων εντύπων πού κατά καιρούς έξέδωσε, τού κόστισε πολλά. 'Ασφαλώς θά εξελισσότανε σέ πανελλήνια δημοσιογραφική μορφή, άν άκολουθούσε τούς δρόμους πρός τό Κέντρο, πού άλλοι ισότιμοι συνάδελφοί του άκολουθήσανε. Έμεϊς πάντως οί Λέσβιοι τόν ευγνωμονούμε πού διάλεξε σάν έπαλξη τής δραστηριότητάς του τή Μυτιλήνη. Καί δέν θά τόν ξεχάσουμε ποτέ».

Β ιβλιογραφικές αναγραφές Τό 1924 άπό τά τυπογραφεία τού «Ελευ­ θέρου Λόγου» Μυτιλήνης ό Τέρπανδρος Άναστασιάδης είχε έκδώσει μέ πολύχρωμες εικόνες τό «Εύθυμογραφικό ήμερολόγιο τού Βούρδουλα», πού ήταν μέ 50 σελίδες 4ου σχήματος. Τό ήμερολόγιο αυτό τού 1924 είχε βιβλιογραφηθεϊ τό 1939 άπό τό Γ. Βαλέτα σάν λήμμα 801 στην «Αιολική βιβλιο­ γραφία 1566-1939», ενώ στό ίδιο βιβλίο βιβλιογραφήθηκε καί τό Ήμερολόγιον Εύθυμογραφικόν τού «Κόπανου», πού είχε έκδοθεϊ τό 1910 στή Σμύρνη άπό τό Γεώργιο Άναστασιάδη, σάν λήμμα 553. Στην «Αιολική βιβλιογραφία 1566-1939» τού Γ. Βαλέτα υπάρχουν καί τά λήμματα 784, 891 καί 1170, πού άναφέρονται στόν Τέρπανδρο Άναστασιάδη καί τίς εφημερί­ δες του, καθώς καί τά λήμματα 486, 509 καί 572, πού δίνουν πληροφορίες γιά τά έντυπα τού Γεωργίου Άναστασιάδη. Μέ τή βιβλιογραφία τού θέματος αυτού έχει σχέση καί ή τρίτομη «Ιστορία τής πολι­ τικής γελοιογραφίας στην Ελλάδα» τού Δημήτρη Σαπρανίδη, τής όποιας ό 1ος τό­ μος έχει έκδοθεϊ τό 1978 καί άναφέρεται έως τό 1909, ένώ ό 2ος τόμος θά ιστορήσει τήν επόμενη περίοδο, πού τελειώνει τό 1940.

Πρότασις γιά

24 ΒΙΒΛΙΑ 1. ΑΠΑΝΤΑ Περικλή Γιαννόπουλου 2. ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ "Ιωνά Δραγούμη 3. ΗΡΩΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ ’Ιωάννη Συκουτρή 4. ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΟΙ ΤΑΞΕΙΣ Ο ΕΝΑΣ Ιωνά Δραγούμη 5. Η ΝΕΑ ΤΑΞΙΣ Δημήτρη Δημόπουλου 6. Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ Γεωργίου Γεωργαλά 7. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Γεωργίου Γεωργαλά 8. Η ΚΡΙΣΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΗΣ ΚΟΙ­ ΝΩΝΙΑΣ Γεωργίου Γεωργαλά 9. ΑΠΟΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ Δημήτρη Λαζογιώργου - ’ Ελληνικού 10. Ο ΣΕΙΡΙΟΣ ΣΚΟΤΕΙΝΙΑΖΕΙ Γιάννη ’Αναγνωστίδη 11. ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ Μιχαήλ Οίκονομάκου 12. Ο ΓΟΛΓΟΘΑΣ ΕΝΟΣ ΛΑΟΥ Ή λία Χαϊδεμένου 13. ΣΒΑΡΝΟΥΤ Νίκου Μερίζου 14. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ ΣΤΟΝ ΕΒΡΟ Μιχαήλ Οίκονομάκου 15. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ Δημήτρη Λάμπρου 16. Ο ΤΡΙΤΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ’Αλεξάνδρου Κανελλόπουλου 17. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ Δημήτρη Εύαγγελίδη 18. ΠΟΛΙΤΙΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑΙ Κώστα Πλεύρη 19. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ Κώστα Πλεύρη 20. ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Δημήτρη Σφαέλλου 21. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΣΣΙΑ Astolphe Custine 22. ΜΠΟΛΣΕΒΙΚΙΣΜΟΣ J. Γκαϊμπελς 23. ΕΛΛΑΣ ΚΑΙ ΕΟΚ Γ εωργίου Κωστόπουλου 24. Η ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ J. Burnham

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΝΕΑ ΘΕΣΙΣ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 69α Τηλ. 3634932 41

επιλογή Στις σελίδες πού ακολουθούν οί συνεργάτες τού «Διαβάζω» παρουσιάζουν καί κρίνουν μερικά άπό τά πιό ενδιαφέροντα βιβλία πού κυκλοφόρησαν τούς τελευταίους μήνες. Τά βιβλία επιλέγει ή Σύνταξη τού περιοδικού.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ή ενότητα θεωρίας καί πράξης προϋπόθεση γιά τήν ανθρώπινη ευδαιμονία ΕΥΤΥΧΗ I. ΜΠΙΤΣΑΚΗ: θεωρία καί πράξη. Προβλήματα φιλοσοφίας τον άνθρώπου. Guten­ berg, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 276. Η Θεωρία κα ί πράξη τοϋ Μ πιτσάκη καλύπτει ένα μεγάλο κενό στην ελληνική φιλοσοφική βιβλιο­ γρα φ ία , για τί άποτελεΐ παράλληλα μιά εισαγωγή στή φιλοσοφία, μιά εισαγωγή στό μαρξισμό καί μιά εισαγωγή στήν έπιστημολογία. Τό κύριο χαρακτηριστικό καί ή ούσιαστική πρω τοτυπία τής σύνθετης αύτής παρουσίασης εί­ να ι ότι άναπτύσσεται γύρω ά πό τή διαλεκτική εν­ ότητα θεω ρίας καί πράξης, όπω ς αύτή συγκεκρι­ μ ενοποιείται τόσο στά πλα ίσια τής επιστημονικής κα ί κοινω νικής πρακτικής όσο κα ί στό χώρο τής φιλοσοφίας κα ί τής ιδεολογίας. Ή σύνδεση όμως αύτή είχε καί τίς άρνητικές της έπιπτώσεις, για τί ό Ε. Μ. άναγκάζεται συχνά νά διακόψ ει τήν ανάπτυξη ενός συγκεκριμένου θέματος γιά νά παραθέσει τή μαρξιστική θέση ή νά περιγρά φ ει τή φιλοσοφική προβληματική ή νά άναφερθεί στά επιστημονικά δεδομένα τά σχετικά μέ τό πρόβλημα. "Ενα άλλο γενικό μειονέκτημα τοϋ βιβλίου άποτελούν οί υποσημειώσεις του, οί όποιες όχι μόνο δέν χρησιμοποιούν όμοιόμορφες συντομογρ α φ ίες γιά τίς διάφορες; πα ραπομπές άλλά κυ­ ριολεκτικά βρίθουν τυπογράφ ικώ ν λαθών. Τ ό βιβλίο χω ρίζεται σέ έπτά κεφάλαια. Τ ά τέσ­ σερα πρώ τα συν ιστού ν μιά ένότητα στήν όποια

42

εξετάζονται κυρίω ς γνωσιολογικά καί μεθοδολο­ γικά θέματα, ενώ τά τρία τελευταία άναφέρονται σέ κοινω νικά καί πολιτικά προβλήματα. Σ τό πρώ το κεφάλαιο, «Θ εω ρία καί πράξη», έπιχειρεϊται μιά θεωρητική σκιαγράφηση τοϋ προβλήματος. Ή θέση τοϋ Ε. Μ. είναι ότι «Ή άντίθεση θεω ρίας καί πράξης συνδέεται οργανικά μέ τήν άντίθεση ύλης καί πνεύματος» (σ. 11) καί δέν είναι «παρά ή έκφραση τής πραγματικής (καί όχι πλέον θεωρητικής) άντίθεσης άνάμεσα στις κυρίαρχες τά ξεις πού διευθύνουν καί πού κάνουν θεωρία, κα ί στις εκμεταλλευόμενες πού έχουν σάν έργο νά παράγουν ύλικά άγαθά» (σ. 12). Ά π ό τήν άλλη μεριά, ή «Θ εω ρία καί πράξη συνδέονται οργανικά στόν μαρξισμό. [...] Ε ίναι πιό σύμφωνο μέ τήν φύση τής επαναστατικής πράξης νά μιλάμε όχι γιά θεω ρία κ α ί πράξη, άλλά γιά πράξη-θεω ρία, ή γιά θεωρητικοπρακτική δραστηριότητα, σά δυό διαλεκτικά άντιτιθέμενες, δηλαδή άμοιβαΐα καθοριζόμενες στιγμές τή ς επαναστατικής δ ια δ ι­ κασίας» (σ. 21). Τό σημείο στό όποιο θά δια φ ω ­ νήσω μέ τόν Ε. Μ. είναι ότι ή έννοια τή ς «θεωρητικοπρα κτικής δραστηριότητας» δέν περιορίζεται μόνο στόν καθορισμό τή ς «έπαναστατικής π ρ ά ­ ξης» ούτε ότι «[ή θεω ρία κ α ί πράξη] στίς καλύτε­ ρες στιγμές τους άποτελούν οργανική ένότητα» (σ. 22), άλλά ότι, άντίθετα, συνιστοΰν τό κριτήριο τής διαμόρφω σης τή ς κάθε δραστηριότητας μέσα άπό τήν άλληλεπίδρασή τους, όπω ς εξάλλου τονί­ ζει καί ό ίδιο ς στή σ. 23. Α κ ό μ α ό ισχυρισμός ότι ή «άντίφαση θεω ρίας-πράξης» τή ς κουλτούρας τής άστικής τάξης «μεταφράζεται μέ ειδικό τρόπο, στήν ύψηλότερη ά πό τίς περιοχές τού εποικοδομήματος: στή φ ιλο σο φ ία» (σ. 20), μέ άποτέλεσμα τή διαμόρφωση τής «θεωρησιακής φιλοσοφίας», ή όποια «κατασκευάζει σχήματα άποσπασμένα ά πό τήν πράξη» (σ. 20), άποτελεΐ μύθο τή ς μή μαρξιστικής ιστοριογραφ ίας, ή όποια θέλει ά κριβώ ς νά τονίσει τή δυνατότητα δ ια χω ρ ι­ σμού τή ς θεω ρίας ά πό τήν πρακτική. Ή μαρξι­ στική ιστοριογραφ ία τής φιλοσοφίας τονίζει ιδιαίτερα τήν άμεση σχέση τή ς όπο ια ς θεωρησιακής φιλοσοφίας όχι μόνο μέ τόν πολιτικό της χ α ­ ρακτήρα, όπω ς σημειώνει ό Ε. Μ. (σ. 20 κα ί 181), άλλά καί μέ τόν τρόπο μέ τόν όποιο άποτελεΐ ή ίδια άποτέλεσμα τή ς διαλεκτικής τής θεω ρίας καί πράξης στό ίδιο τό φιλοσοφικό επίπεδο, όπου εν­ σωματώνονται, πέρα ά πό τά πολιτικά, τά γνω ­ στικά στοιχεία τής περιόδου, όπω ς εξάλλου άνα-

γνω ρίζει καί ό Ε. Μ. στή σ. 26: «'Ω στόσο κάθε φιλοσοφία, άκόμα καί ή πιό θεωρησιακή, αντι­ στοιχεί σέ κά π οια κοινωνική πρακτική, άρα συν­ τελεί, άμεσα ή έμμεσα, στή συντήρηση ή στή μεταβολή αυτού πού υπάρχει». Ιδ ια ίτε ρ α σημαντική είναι ή διαλεκτική θεωρίας-πράξης γιά τήν κατανόηση τού χαρακτήρα τής επιστήμης κα ί γιά τάν καθορισμό τώ ν κριτη­ ρ ίων έγκυρότητας τών επιστημονικών προτάσεων. Ό Ε. Μ. άφιερώ νει τό τέταρτο κεφάλαιο στό πρόβλημα αύτό, τό όποιο θά εξετάσω άργότερα. Τό δεύτερο κεφάλαιο, « Ό κόσμος καί ή συνεί­ δηση», συνιστά τήν έκθεση μιας θεω ρίας τής γνώ ­ σης κα ί τού κοινωνικού χαρακτήρα της καί τής σχέσης σκέψης καί γλώσσας. Ή διερεύνηση τή ς φυσιολογίας τώ ν αισθήσεων οδηγεί τόν Ε. Μ. στό συμπέρασμα δτι «οί αισθη­ τηριακές Αντιλήψεις συνιστοϋν μιά άποψιλωμένη παράσταση τής πραγματικότητας» (σ. 41), δτι «μπορούμε νά μιλάμε γιά αισθητηριακή γνώση, σάν μιά γνωριμία σέ πρώ το επίπεδο, έποπτικό, μέ τόν κόσμο τών πραγμάτων» (σ. 44) κα ί δτι «ύπάρχει σύμμορφη απεικόνιση τού Αντικειμένου στό νοητικό όργανο» (σ. 43). "Οπως δμως ό ’ί διος σημειώνει μιλώντας γιά τόν κοινω νικό χαρακτήρα τής γνώσης, «Ή ίδια ή αίσθηση είναι βιολογική καί ταυτόχρονα κοινωνική λειτουργία [... καί] δέν ύπάρχει καθαρά αισθητηριακό δεδομένο. Τ ά δε­ δομένα τών αισθήσεων εντάσσονται μέσα σέ κα ­ θορισμένα Ιδεολογικά πλαίσια» (σ. 64). Αύτή δμως ή διαπίστωση δέν εμποδίζει τόν Ε. Μ. νά δηλώνει δτι «[...] όχι μόνο ή πρακτική, άλλά κ αί ή επιστήμη έχει τίς ρίζες της στήν έποπτεία: ή έπιστήμη προτού έρμηνεύσει, πα ρατηρεί, περιγράφει καί ταξινομεί. Μέ τήν άπλή παρατήρηση Απο­ κτούμε συνείδηση τής ύπαρξης τώ ν αντικειμένων. Κι άκόμα: γνωρίζουμε τή μορφή, τόν όγκο, τήν κατάσταση, τό χρώμα, τό βάρος τους, κλπ. δη­ λαδή τά πρώ τα στοιχεία τής ταυτότητάς τους» (σ.

44). Βέβαια ό καθορισμός τώ ν εννοιών βάρους καί όγκου ενός σώματος άποτέλεσε σταθμό στήν ιστορία τής έπιστήμης καί δέν ήταν προϊόν «Απλής παρατήρησης». ’Ακόμη πρέπει νά ση­ μειώσω δτι τόσο ορισμένα αισθητηριακά δεδο­ μένα εμφανίζονται Ανεξάρτητα καί προκαλούν αντιδράσεις ανεξάρτητες Από τά ιδεολογικά πλαίσια δσο καί δτι τό γνωστικό περιεχόμενο πού προκύπτει ά πό ορισμένα Αλλα, δέν Αναιρείται Αμέσως μέ τήν Αλλαγή τού γενικότερου γνωσιακού πλαισίου. Ε ξακολουθούμε, λ.χ., νά λέμε «δ ήλιος Ανεβαίνει στόν ούρανό», ενώ ξέρουμε δτι κανένας ήλιος δέν Ανεβαίνει πουθενά. Νομίζω, τελικά, δτι ή μόνη διατύπω ση τού προβλήματος τής σχέσης νόησης καί αίσθησης ή όποια Αφενός προφυλάσσει ά πό τά προβλήματα τού έμπειρισμού καί Αφετέρου περιορίζει τόν ρε­ λατιβισμό τού ιδεολογικού αισθητηριακού δεδο­ μένου είναι εκείνη τής σ. 58: «Αίσθηση, νόηση καί γλώσσα είναι άλληλοκαθοριζόμενες στιγμές τής γνωστικής διαδικασίας. Ή νόηση προϋποθέ­ τει τήν αίσθηση. Μέ τήν σειρά της ή νόηση καί ή

γλώσσα, τό σύνολο τού ψυχικού καί πνευματικού κόσμου τού Ανθρώπου, άντεπιδρούν στήν Αντι­ ληπτική του κα ί τήν καθορίζουν ώς 'ένα βαθμό» (ή έμφαση δική μου · Γ. Π.). Ή διατύπω ση αύτή δίνει τή δυνατότητα καί γιά τήν πα ραπέρα διερεύνηση τού χαρακτήρα τής Αλληλεπίδρασης αϊσθησης-νόησης καί γλώσσας κ αί παρέχει τά έρμηνευτικά πλαίσια τής Ανεξήγητης -α λ λ ιώ ς - Αδυ­ ναμ ίας νά «δούν» οί άνθρω ποι μιά σειρά π ρ ά ­ γματα πού σήμερα φαίνονται αύτονόητα κ α ί π α ­ σιφανή. Ή κριτική τής θετικιστικής Αντίληψης γιά τή γλώσσα πού κάνει ό Ε. Μ. στίς σ. 73-76 νομίζω δτι θά ήταν Αποτελεσματικότερη Αν τήν ένέτασσε στά πλαίσια τού εμπειρισμού, στά όποια, εξάλλου, ανήκει, καί προχωρούσε στή συνοπτική κριτική τών γνωσιολογικών του προϋποθέσεων. Καί τών ρελατιβιστικών του συμπερασμάτων. (Α ύτό έξάλλου επιβάλλει ή Αναφορά στήν «Αρχή τής Ανο­ χής» τού Carnap ή, όπω ς ό ίδιο ς τή μετονόμασε τό 1942, «Αρχή τής συμβατικότητας», κα ί τό 1963, στήν Α ύτοβιογραφία του, «Αρχή τής συμβατικό­ τητας τών γλωσσικών μορφών».) Τό τρίτο κεφΑλαιο, «Γνώση κα ί ιδεολογία», Αποτελεί τόν κεντρικό άξονα τού βιβλίου, έξαιτία ς Αφενός τής σημασίας πού Αποδίδει στήν ιδεολογία ό Ε. Μ. καί, κυρίω ς, για τί θεωρεί δτι ή πραγματική ένότητα θεω ρίας κ α ί πρά ξη ς είναι δυνατή στά πλαίσια τής επαναστατικής καί έπιστημονικής ιδεολογίας τής έργατικής τάξης, γιατί συνέχει τή θεωρητική έπεξεργασία τώ ν κοινω νι­ κών δεδομένων κ α ί τόν πολιτικό καθορισμό τους μέσα στά πλαίσια τής έπαναστατικής δράσης. Ή συλλογιστική τού Ε. Μ. είναι ή Ακόλουθη: «Στήν Ακραία, στήν πιό γενική της έννοια, ή ιδεολογία είναι μιά όρισμένη Αντίληψη γιΑ τόν άνθρω πο» (σ. 95). ’Αλλά «δέν είναι ή συνείδηση τών Ανθρώπων πού κα θορίζει τό είναι τους. ’Α ντίθετα, τό κοινω νικό τους είναι καθορίζει τή συνείδησή τους (Μάρξ)» (σ. 88). Σ τίς ταξικές κοινω νίες «θά μπορούσαμε νά όρίσουμε τήν ιδεο­ λογία σάν μιά συνολική, γενική Αντίληψη μιάς τάξης γιά τόν κόσμο καί τόν έαυτό της» (σ. 80). Ή έννοια τών τάξεων έχει νόημα μόνο Αναφο­ ρικά μέ έναν τρό πο παραγω γής. "Ετσι, «ή ιδεολο­ γία είναι, σέ τελευταία Ανάλυση, ή ορθολογική ή μυστικοποιημένη έκφραση ενός συγκεκριμένου τρόπου παραγω γής» (σ. 81) καί «Αποτελεί έκ­ φραση -σ τό ν χώρο τού έποικοδομήματος- τών πραγματικώ ν κοινω νικών σχέσεων» (σ. 83). Ή ορθολογική ή μυστικοποιημένη έκφραση στό χώρο τής ιδεολογίας έξαρτάται Από τό ρόλο τής τάξης πού τήν εκφράζει. Μ πορεί είτε νά «συνει­ σφέρει [...] στόν φενακισμό κα ί ταυτόχρονα στήν δικαίωση τού ύπάρχοντος τρόπου παραγω γής [μέ σκοπό] τήν διαιώνισή του» (σ. 98) ή νά ύπερβεί τό χώρο τής κυρίαρχης ιδεολογίας μέσα ά πό τήν Αντίθεσή της στόν τρόπο παραγω γής καί νά δ ια ­ μορφώσει μιά νέα ιδεολογία. « Ή ιδεολογία τής έργατικής τάξης σάν προοδευτική καί όργανική έχει βασικά επιστημονικό χαρακτήρα. Σ ’ Αντί­ θεση μέ τίς προηγούμενες ιδεολογίες είναι ίδεο-

43

λογία συνειδητή: έχει επίγνωση τοΰ ταξικού χα ­ ρακτήρα της καί τού ιστορικού της ρόλου» (ο.

101). ’Α φενός ή ’ίδια ή εξέλιξη τής ιδεολογίας, μέχρις ένός σημείου άνεξάρτητα από τίς ύλικές συνθήκες τοΰ κοινωνικού σχηματισμού, καί, άφετέρου, ή άναγκαιότητα τής πολιτικής πράξης, συνιστούν τά πλαίσια τής « διαδικασίας δημιουρ­ γία ς επιστημονικής συνείδησης μέσα ά πό τήν π ο ­ λιτική πράξη (μαθαίνουμε τόν κόσμο μετασχηματίζοντάς τον, κα ί τόν μετασχηματίζουμε έπειδή ήδη τόν γνωρίζουμε)» (σ. 111). Ή διερεύνηση τής ιδεολογίας άπό τόν Ε. Μ; νομίζω ότι άφήνει δρισμένα κενά. Πρώτον, δέν ξεκαθαρίζονται οί διαφορές - ή δέν σημειώνονται οί όμοιότητες- άνάμεσα στήν ιδεολογία, τήν κο­ σμοαντίληψη, τή φιλοσοφία κα ί τήν έπιστήμη. Ν ομίζω ότι ή διάκριση άνάμεσα στίς δραστηριό­ τητες αύτές πρέπει νά στηριχτεί σέ δύο κριτήρια: Τό πρώ το είναι ή ευρύτητα τής γενίκευσης τών έπιμέρους γνωστικών στοιχείων κα ί τό δεύτερο ή αύστηρότητα τών κριτηρίων απόδοσης έγκυρότητα ς στίς προτάσεις πού συνιστούν τό έκάστοτε σχήμα (έννοιολογικά κα ί ιστορικά). Σύμφυτο στοιχείο τού δεύτερου κριτηρίου άποτελεϊ ή σχέση θεω ρίας κ αί πρακτικής τόσο σάν συστατικό στή διαμόρφωση τού ίδιου τοΰ σχήματος όσο καί σάν κριτήριο έγκυρότητας. ’Ακόμη, ή σχέση άλήθειας-πλάνης στά πλαίσια τόσο τής ιδεολογίας όσο καί τών γνωστικών δραστηριοτήτων εμφανί­ ζεται ώς ά πόρροια είτε τής ταξικής δομής τής συγκεκριμένης κοινω νίας είτε ώς άσυνείδητη συνθήκη. Τό τέταρτο κεφάλαιο άσχολείται μέ τό πρ ό ­ βλημα τής επιστημονικής άλήθειας. «Έ πιστήμη σημαίνει άναζήτηση καί γνώση τών αιτίω ν ένός φαινομένου, καί τώ ν νόμων πού διέπουν μιά κατηγορία φαινομένων ή μιά περιοχή τής πραγματικότητας» (σ. 123). Ό ορισμός αύτός τής επιστήμης δημιουργεί σειρά προβλημάτων. ’Α φενός δέν προσδιορίζει τό χαρακτήρα, τόν τρόπο άναζήτησης, πράγμα τό όποιο νομίζω ότι αποτελεί ιδιαίτερο σημείο διαφοροποίησης τής έπιστήμης άπό άλλου είδους γνωστικές ή ψευδογνωστικές διαδικασίες. ’Αφετέρου ύποθηκεύει - γ ιά νά χρησιμοποιήσω έναν προσφιλή στόν Ε. Μ. ό ρ ο - τήν έπιστήμη στή φιλοσοφία ή σέ μιά γε­ νικότερη άντίληψη γιά τό τί είναι φαινόμενο, τί είναι πραγματικότητα, τί είναι γνώση κ.ο.κ. Μιά τέτοια διατύπωση άναιρεί τήν ιδιαιτερότητα τής επιστήμης ώς γνωστικής δια δικ α σία ς κ αί συνεπώς συγχέει τό χαρακτήρα τής άλληλεπίδρασής της μέ τίς άλλες γνωστικές διαδικασίες στή διαδικασία διαμόρφωσης μιας συγκροτημένης κοσμοαντίλη­ ψης. Προβληματική, επίσης, είναι καί ή παρουσίαση τής εξέλιξης τής έπιστήμης. Πρώτον, ύπάρχουν ορισμένες άνακρίβειες, όπω ς ό χαρακτηρισμός τού Descartes ώς προγενέστερου τού Γαλιλαίου ή ή ιδιαίτερα προβληματική τοποθέτηση τής άρχής τής βιολογίας στό Δ αρβίνο καί τόν Μέντελ (ό.

123), άποψη μέ τήν όποια δέν θά συμφωνούσε ή πλειοψηφία τών ιστορικών τής έπιστήμης, εφόσον

επιβάλλει τήν ένταξη στό χώρο τής «προϊστο­ ρίας» θεωριών όπω ς τής κυκλοφορίας τού αίμα­ τος (Harvey), τώ ν κυττάρων (Schwann καί Schleiden), τής προβληματικής γύρω άπό τή γενε­ τική κα ί τήν έμβρυολογία, τή φυσιολογία καί τήν ταξινόμηση. ’Α κόμα, ή θέση ότι ή βιολογία «μόνο μέ τή νεώτερη μοριακή χημεία, τή μοριακή βιολο­ γία κα ί τή γενετική, φ αίνεται νά άπόκτησε ένα πιό αύστηρό statut. Κι ώστόσο άκόμα δέν έχει άποκτήσει μιά γενικά άποδεκτή βάση, σχετικά μέ τούς μηχανισμούς τής έξέλιξης» (σ. 123-4), είναι ένδεικτική τής άντίληψης σύμφωνα μέ τήν όποια τό κριτήριο αύστηρότητας μιας έπιστήμης είναι ή μεθοδολογική της συμμόρφωση μέ τή φυσική. Τό κριτήριο αύτό έμφανίζεται έπίσης στήν κριτική τήν όποια άσκεϊ ό Ε. Μ. στή θεω ρία τής «έπιστημολογικής τομής», όταν άναφέρεται στό πα ρ ά δ ει­ γμα τής χημείας (σ. 127-8) καί άναζητά τήν «κρί­ σιμη στιγμή τού σχηματισμού τής έπιστήμης» στίς διάφορες θεωρίες καί άντιλήψεις γιά τή δομή καί τίς μεταβολές τής ύλης. Π ρόσθετα προβλήματα δημιουργεί στόν Ε. Μ. ή προσπάθεια προσδιορι­ σμού αύτής «τής κρίσιμης στιγμής», κυρίω ς έξαιτία ς τής σύνδεσής της μέ τήν έννοια τού «άλμα­ τος» όπω ς χρησιμοποιείται στή διαλεκτική. Ν ο­ μίζω ότι ή άναζήτηση τού «άλματος» μπορεί νά γίνει μόνο στόν εύρύτερο χώρο τής κοσμοαντίλη­ ψής καί όχι στόν έπιμέρους χώρο κάθε ειδικής έπιστήμης, έφόσον βέβαια είναι άποδεκτή ή άλληλεπίδραση τών έπιστημών καί δέν άντιμετωπίζεται ή έξέλιξη κάθε μιάς άνεξάρτητα ά πό τ ίς ά λ­ λες. Ό άναγνώστης τού βιβλίου τού Ε. Μ., είτε εί­ να ι ειδικός είτε όχι, είτε μαρξιστής είτε όχι, όφείλει νά άναγνωρίσει ότι ή άνάπτυξη τών ύπολοίπων θεμάτων τού κεφαλαίου ( Ό ρόλος τού πει­ ράματος, Νόμος καί νομοτέλεια, ’Επιστημονική άλήθεια, Κριτήρια άλήθειας) άποτελούν έξαιρετικά δείγματα χειρισμού τών προβλημάτων. ’Α κόμα καί ή ιδιαίτερα αύστηρή κριτική τήν όποια άσκεϊ καί ή όποια μπορεί νά ένοχλεΐ, δέν άποτελεϊ μειονέκτημα. (Ίσ ω ς στήν κριτική τού Popper νά έπρεπε νά άναγνωρισθεϊ ότι ή έννοια τής άληθοφάνειας-verisim ilitude, τήν όποια εισ­ άγει, καθώς καί ή έννοια τής διόρθωσης καί συμπερίληψης παλιότερων θεωριών άπό νέες —χαρ α ­ κτηριστικά άναφέρει τή σχέση Γαλιλαίου καί Κέπλερ μέ τόν Ν εύτω να- συμβάλλουν σέ μιά δυνα­ μική άντίληψη τής 'ιστορίας τής έπιστήμης.) Τό πέμπτο κεφάλαιο, «’Αναγκαιότητα, τυχαίο καί άνθρώπινη πράξη», άποτελεϊ συνδετικό κρίκο άνάμεσα στά προηγούμενα κεφάλαια καί τά έπόμενα. Σκοπός του είναι νά έλέγξει τή δυνατότητα μεταφοράς τώ ν δεδομένων τής φύσης στήν κοινω­ νία καί τή δυνατότητα μιάς κοινωνικής έπιστή­ μης! Ή κριτική τής μηχανιστικής μεταφοράς άπό τό ένα έπίπεδο στό άλλο ή ή έξίσου προβληματική άποσύνδεση τών έπιπέδω ν όδηγούν στή διαστρέ­ βλωση τόσο τής πρακτικής όσο καί τής θεωρητι­ κής δραστηριότητας τοΰ άνθρώπου. ’Α ντίθετα, ή άναγνώριση τών ιδιαίτερω ν χαρακτηριστικών τών φυσικών διαδικασιώ ν, σέ άντιπαράθεση μέ τίς κοινωνικές, καί ή διάμόρφωση τών θεωρητι­

κών καί πρακτικών προοπτικώ ν συνιστούν τά πλαίσια τών δυνατοτήτων τής ιστορικής κίνησης. ’Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ή έννοια τής «δεσπό­ ζουσας τάσης» τήν όποια χρησιμοποιεί δ Ε. Μ. (σ. 25, 91, 98, 140, 144, 174) γιά νά άποδεσμευθεί άπό τή μηχανιστική άναγκαιότητα, ή όποία δεν συνιστά ερμηνευτικό πλαίσιο τών σύνθετων φαινομένων. Ή άντιμετώπιση σύνθετων φαινομέ­ νων ώς στατιστικών συνόλων προϋποθέτει τόν προσδιορισμό τών παραμέτρων εκείνων οί όποιες θεωρούνται καθοριστικές. Ή δυνατότητα μετα­ φοράς τού «στατιστικού συνόλου» ά πό τό χώρο τών φυσικών επιστημών, δπου νομίζω ότι άνήκει, ιδιαίτερα έξαιτίας τής άδυναμίας προσδιορισμού τού συνόλου τώ ν αίτιακώ ν σχέσεων οί όποιες κα­ θορίζουν ένα φαινόμενο, κα ί οί όποιες έχουν ιστορικό χαρακτήρα, όπω ς Αναγνωρίζει εξάλλου ό ίδιος ό Ε. Μ. (σ. 154), στό χώρο τών κοινω νι­ κών επιστημών, δπου ή ίδια ή «Ιστορικότητα» Αποτελεί παράμετρο, χρειάζεται περισσότερη διερεύνηση, γιατί Αν ή μεταφορά είναι έγκυρη, τότε επιτρέπει τή χρησιμοποίηση τού ίδιου πρ ο ­ τύπου γιά τή φύση κα ί τήν κοινω νία, έτσι ώστε οί κοινω νικοί καί οί φυσικοί νόμοι νά έμφανίζουν μιά ούσιαστική όμοιότητα καί όχι ούσιαστική διαφορά, δπω ς γράφει ό Ε. Μ. (σ. 174). Στό έκτο καί τό έβδομο κεφάλαιο, « Ή Αλλο­ τριωμένη πράξη» καί «Τό πρόβλημα τής έλευθερίας», ό Ε. Μ. δικαιολογεί τόν υπότιτλο τού βι­ βλίου του: «Προβλήματα φιλοσοφίας τού Ανθρώ­ που». Ή σκιαγράφηση τής «όντολογικής κα ί τής γνωσιολογικής [όψης τής Αλλοτρίωσης]» (σ.

191-4), οί όποιες, έν τέλει, ταυτίζονται στον H e­ gel, καί ή έκθεση τής μαρξιστικής Αντίληψης, δπου α ίτια τής Αλλοτρίωσης είναι ή Ατομική ιδιο ­ κτησία (σ. 205) κα ί δπου « Ό Αγώνας γιά τήν άρση τής Αλλοτρίωσης Αποβλέπει, πριν Απ’ δλα, στήν Αρση τών α ιτίω ν τής Αλλοτρίωσης: τής Ατο­ μικής Ιδιοκτησίας καί τώ ν συνεπειών της, πού εί­ να ι οί ταξικές διαιρέσεις, ό καταμερισμός τής έργασίας, ή ιδιοποίηση τής υπεραξίας κλπ. Ό Αγώ­ να ς αύτός είναι λοιπόν, πριν Απ’ όλα, πολιτικός» (σ. 214). Έ τ σ ι «ή άρση τής Αλλοτρίωσης είναι ή άρνηση τής Αρνησης, κα ί ταυτόχρονα ή Αποκατά­ σταση τής ενότητας τού κοινωνικού καί τού Ατο­ μικού (δπου τό κοινω νικό είναι ή βάση τού Ατο­ μικού)» (σ. 215). Ό Αφοριστικός χαρακτήρας τών προτάσεων γιά τήν «έλαχιστοποίηση τών Αλλοτριωτικών φαινομένων κατΑ τήν οικοδόμηση τού σοσιαλι­ σμού, καί τήν άνθιση τής προσω πικότητας τού πολίτη» (σ. 218) δέν συγκεκριμενοποιεί τά προ­ βλήματα καί δέν προσφέρει λύσεις οί όποιες νά ικανοποιούν τό κριτήριο τού Λένιν τό όποιο έπικαλεϊται ό ίδιος ό Ε. Μ. Αλλού: «συγκεκριμένη ΑνΑλυση συγκεκριμένης κατάστασης» (σ. 175). Ή τοποθέτηση τού αιτήματος τής ελευθερίας κα ί ώς Αρνηση, «άρνηση τής Ανελευθερίας», καί θετικά, ώς «τό αίτημα γ ιά ευδαιμονία» (σ. 221), καί ή εξέταση τού προβλήματος στά πλαίσια τής διαλεκτικής τής φύσης καί τού ιστορικού ύλισμού, έχει σάν Αποτέλεσμα τή θεώρηση τής έν­

νοια ς όχι ώς κατάσταση Αλλά ώς διαδικασία μέ πρακτικο-θεω ρητικές συνιστώσες. Καί μέ σκοπό τήν Απαλλαγή Από εξωτερικούς καταναγκασμούς μέσα στά πλαίσια τών φυσικών κα ί κοινωνικών καθορισμών (σ. 255-6). ( Ό Ε. Μ. διαχω ρίζει τίς έννοιες «καθορισμός» κ α ί «καταναγκασμός». «Κ οινωνικοί καθορισμοί δέν είναι τυπικά, εξωτε­ ρικά στοιχεία τής Ανθρώπινης προσω πικότητας κα ί ελευθερίας, πού συνιστούν τήν άρνησή της. Ο ί ίδιες οί έννοιες τής προσω πικότητας καί τής ελευθερίας είναι χω ρίς νόημα έξω ά πό όποιοδήποτε καθορισμό. Ό καθορισμός λοιπόν δέν τα υ ­ τίζεται μέ τόν εξωτερικό καταναγκασμό, πού προϋποθέτει κά π ο ια ς μορφής βία. Ή βία είναι οργανικό στοιχείο τών ταξικώ ν κοινωνιών», σ.

225). Ό «Ε πίλο γο ς» Αποτελεί τή λογική συνέπεια τών προηγούμενων κεφαλαίων: Τό αίτημα γιά τήν Αρση τής Αλλοτρίωσης, τό αίτημα τής ελευθερίας, όδηγοΰν στήν πρόοδο, μιά πρόοδο «πού θά πρ α ­ γματώ νεται σά συνολική υλική καί πνευματική Ανάπτυξη τής κοινότητας καί θά ύπηρετεί τήν Ανθρώπινη εύδαιμσνία. [...] Μ ιά ά πό τίς προ ϋ πο ­ θέσεις γιά τήν Ανθρώπινη εύδαιμσνία, είναι ή ένότητα θεω ρίας καί πράξης» (σ. 270). ΓΙΩΡΓΟΣ Π Α ΠΑ ΓΟ Υ Ν ΟΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

φιλοσοφική θεώρηση τής ιστορίας G. W. F. HEGEL: Φιλοσοφία τής ιστορίας. Τό­ μος Β'. Μετ. Αιμιλίας Μανούση. ’Αθήνα, Νε­ φέλη, 1981. Σελ. 270. Ο ΔΕΥ ΤΕΡΟ Σ τόμος τής έλληνικής μετάφρασης1 τών χεγκελιανών «Π αραδόσεων γιά τή φιλοσοφία τής παγκόσμιας ιστορίας» (1822-1831) Αρχίζει μέ τή μελέτη τού έλληνικού κόσμου, πού Αντιμετωπί­ ζεται ώς «ιλαρή όψη τής νεανικότητας τής πνευ­ ματικής ζωής» (σ. 9). Ή θεώρηση τής νεότητας τών Ε λ λή νω ν2 δέν έμποδίζει τόν Hegel νά δ ια ­ κρίνει τήν εξελικτική πορεία τής ιστορίας τους, χρησιμοποιώντας μάλιστα τό γνώριμο τριαδικό σχήμα: στό πρώ το στάδιο διαμορφώ νεται ή «πραγματική Ατομικότητα», στό δεύτερο αύτονομεϊται αύτή ή Ατομικότητα καί στό τρίτο π α ρ α ­ κμάζει γιά νά παραχωρήσει τή θέση της στό κα­ τοπ ινό «δργανο τής παγκόσμιας ιστορίας» (σ.

10 κκ.). Ό γερμανός φιλόσοφος υπογραμμίζει τήν «έτερογένεια» τού ελληνικού γεω γραφικού χώρου

45

πού άποκλείει τή «φυσική δύναμη τής ’Ανατολής» - μ ιά θέση πού θυμίζει τίς άναλύσεις τού T oyn­ bee3—καί επισημαίνει τό ρόλο τής θάλασσας στή διανοητική άνάπτυξη τώ ν κατοίκω ν του (σ. 14). Ή «όμορφη άτομικότητα» πού δημιούργησε ό έλληνικός πολιτισμός εμφανίζεται μέ τρεις μορφές: ώς υποκειμενικό (δ Έ λλ η να ς «έκανε έργο τέχνης τή σωματικότητά του», σ. 31), ώς άντικειμενικό (μέ τήν καλλιτεχνική παράσταση τών θεών πού «εκφράζουν μόνοι τους αύτό πού είναι», σ. 36) κα ί ώ ς πολιτικό έργο τέχνης (πού συνενώνει τίς δυό προηγούμενες μορφές μέσα σ’ ένα δημοκρα­ τικό πολίτευμα). Στή συνέχεια ό Hegel άναφέρετα ι στούς περσικούς πολέμους, τονίζει τ ίς πολιτι­ κές κα ί «ήθικές» διαφορές άνάμεσα στήν ’Α θήνα καί τή Σπάρτη, θεωρεί τόν πελοποννησιακό πό ­ λεμο άπαρχή τής παρακμής τού έλληνικοϋ κό­ σμου, διερευνά τή συμβολή τού σοφιστικού κινή­ ματος στή συγκρότηση τού «υποκειμενικού άνθρώπου» (σ. 61) καί έξαίρει τήν ήθική παρουσία τού Σωκράτη. Μ ετά τήν ήγεμονία τών Μ ακεδόνων, μέ τόν άλληλοσπαραγμό τώ ν «επιγόνων», θά δδηγηθεϊ τό «έλληνικό πνεύμα» στήν άνέκκλητη παρακμή του πού θά επισημοποιηθεί μέ τήν καταστροφή τής Κορίνθου. Σ τό προσκήνιο τής παγκόσμιας ιστορίας άνέρχεται ό ρωμαϊκός κόσμος μέ κύριο γνώρισμα τήν «ελεύθερη καθολικότητα» (σ. 76) πού βασίζεται στήν έξάπλωση τής κυρια ρχία ς του σ’ δλόκληρο τό γνωστό, τότε, κόσμο. "Αν στήν ’Α νατολή δέ­ σποζε ό μονάρχης κα ί στήν Ε λ λ ά δ α έπικρατούσε ή δημοκρατία, τώ ρα στή Ρώμη έξουσιάζει ή άριστοκρατία. Ό Hegel επιμένει, άφού σημειώσει τήν ιδιαιτερότητα τού ιταλικού γεω γραφικού χώ ­ ρου, στήν άνεύρεση τώ ν διαφορώ ν άνάμεσα στούς Έ λλη νες καί τούς Ρωμαίους, δπω ς αύτές παρ ο υ ­ σιάζονται στήν πολιτική, οικογενειακή, θρησκευ­ τική καί άθλητική ζωή. Μ ετά ά π ’ αύτή τήν εισ­ αγωγή δια ιρεί τήν ιστορία τής Ρώμης σέ τρεις περιόδους: ή πρώτη τερματίζεται στό δεύτερο καρχηδσνιακό πόλεμο, ή δεύτερη τελειώνει μέ τήν έγκαθίδρυση τή ς αύτοκρατορίας κα ί ή τρίτη περ ι­ έχει τήν έποχή τών αύτοκρατόρων, τήν έμφάνιση τού χριστιανισμού καί τό βυζαντινό κράτος. Μέ συγκεκριμένες ιστορικές άναφορές δια π ρα γμ α ­ τεύεται τά χαρακτηριστικά τώ ν τριών αυτών φ ά ­ σεων τής άνάπτυξης τού ρωμαϊκού κόσμου γιά νά φτάσει νά εξηγήσει πώ ς ά πό τό κενό πού γέμισε τόν άνθρω πο τής Μεσογείου ή οδυνηρή αύτοκρατορική περίοδος θά προκύψει δ ά ναγκαίος έρχομός τής χριστιανικής θρησκείας. Στό σημείο αύτό ό Hegel επιχειρεί νά ερμηνεύσει τή βιβλική διή ­ γηση τής Π τώσης ώς «αιώ νιο μύθο τού άνθρώπου μέσω τού όποιου γίνεται άνθρω πος» (σ. 124) προβάλλοντας τήν άποψη πώ ς ή γνώση τού «κα­ λού» καί τού «κακού» σημαίνει τήν «αύτοσυνείδηση τού κόσμου» καί τή «συμφιλίωση» (σ. 126) μ’ αύτόν. Β έβαια οί άναλύσεις του γιά τό Βυζάν­ τιο άπηχούν τίς άντιλήψεις πού είχαν κυριαρχή­ σει στή δυτική ιστοριογραφ ία κα τά τό 18ο αιώ να (M ontesquieu,4 Gibbon5), ιδιαίτερα δταν γράφει πώ ς ή άνατολική ρωμαϊκή α ύτοκρατορία «πα­

46

ρουσίαζε μιάν άποτροπιαστική εικόνα άδυναμίας δπου άθλια καί μάλιστα παράλογα πάθη δέν έπέτρεπαν νά γίνει τίπο τε τό μεγάλο στή σκέψη, στήν πράξη καί στά άτομα» (σ. 146). Μ ετά τή διάσπαση τού ρωμαϊκού κράτους καί τήν ύποταγή τού δυτικού τμήματός του στούς «βαρβάρους» τή σκηνή τής παγκόσμιας ιστορίας θά καταλάβει δυναμικά δ γερμανικός κόσμος. Ε ί­ να ι εξαιρετικά άποκαλυπτική ή άρχή τού τέταρ­ του μέρους τώ ν «Παραδόσεων»: «Τό γερμανικό πνεύμα είναι τό πνεύμα τού νεώτερου κόσμου πού άποσκοπεί στήν πραγμάτωση τής άπόλυτης άλήθειας ώς άπειρου αύτοκαθορισμού τής έλευθερίας, τής έλευθερίας πού ώς περιεχόμενο έχει τήν ’ί δια τήν άπόλυτη μορφή της» (σ. 149). Κι εδώ ό Hegel θά προσπαθήσει νά δια κρίνει τήν τρια ­ δική άνάπτυξη τού νέου, άλλά καί τελικού «ορ­ γάνου» τής παγκόσμιας ιστορίας: ή πρώτη περ ί­ οδος εκτείνεται ώς τά χρόνια τού Καρλομάγνου («βασιλεία τού Π ατρός»), ή δεύτερη δλοκληρώνετα ι μέ τόν Κάρολο τόν 5ο («βασιλεία τού Υιού») καί ή τρίτη συνεχίζεται ώς τίς μέρες τού γερμανοϋ φιλοσόφου («βασιλεία τού Π νεύματος», σ. 153),6 Β έβαια πρίν άκόμη σημειωθεί ή «επανάσταση τών μεσαιωνολόγων» (δπω ς ονομάστηκε ά πό τόν W. Κ. Ferguson ή ριζική άλλαγή πού συντελέσθηκε, στό δεύτερο μισό τού προηγούμενου αιώ να, στίς θεωρήσεις τών μελετητών τής με­ σαιωνικής ιστορίας7), ό Hegel θά άσχοληθεϊ διε­ ξοδικά μέ τή φεουδαρχική κα ί ίεραρχική δομή τή ς μεσαιωνικής κοινω νίας, τίς «συντεχνίες», τή γένεση τώ ν ύστερομεσαιωνικών ιταλικών πόλεων, τή δημιουργία ένιαίου κράτους κάτω ά πό τό μο­ νάρχη, τίς έπιπτώ σεις τών σταυροφοριών, τής π υ ρ ίτιδα ς καί τής τυπογραφ ίας. Ά ξιο πρ ό σεχτες έπίσης είναι οί παρατηρήσεις του γιά τή Μ εταρ­ ρύθμιση (αύτοκαθορισμός τής άνθρώ πινης έλευ­ θερίας, άρνηση τής έκκλησιαστικής αυθεντίας, καταξίωση τής έργασίας κλπ.) καί τό Διαφωτισμό (σχέση φυσικού δικαίου καί έλευθερίας, ή άρχή τού ορθού λόγου, τό κοσμοϊστορικό νόημα τής γαλλικής έπανάστασης κλπ.). Τό έργο κλείνει μέ ορισμένες γενικές σκέψεις γιά τή φιλοσοφία ώς ένασχόληση «μέ τή λάμψη τή ς ιδέας πού άντανακλάται στήν παγκόσμια ιστορία» κα ί γιά τή «θεοδικία» ώ ς «δικαίωση τού θεού μέσα στήν 'Ιστο­ ρία» (σ. 270). Ή συνοπτική αύτή κριτική παρουσίαση τού δεύτερου, τρίτου κα ί τέταρτου μέρους τών «Π αραδόσεων γ ιά τή φιλοσοφία τής παγκόσμιας ιστορίας» σέ καμιά περίπτωση δέν προεξοφλεί μιά έξαντλητική, σημείο πρός σημείο, άξιολάγηση ένός έργου πού κρίθηκε καί κρίνεται ατό διεθνή φιλοσοφικό χώρο.8 Γενικά δμως ή έμμονή, στό τριαδικό σχήμα τής διαλεκτικής πορείας τού Π νεύματος (πού άνάγκασε τόν Engels νά γράψει πώ ς δέν πρέπει νά «σκαρώνουμε κατασκευά­ σματα μέ τόν τρόπο τών χεγκελιανών»9), οί έπιβιώ σεις παλιώ ν περιοδολογήσεων τής παγκόσμιας ιστορίας (τό σχήμα τώ ν «τεσσάρων μοναρ­ χ ιώ ν» 10), δ εύρωκεντρικός κα ί άκριβέστερα γερ­ μανικός προσανατολισμός τής μελέτης της, ή συ­

χνή χρησιμοποίηση ερευνητικών δεδομένων (μυ­ θολογικών, θρησκειολογικών, ιστορικών κα ί φ ι­ λολογικών) πού ϊσχυαν ώς τίς άρχές τοϋ 19ου αιώ να περιορίζουν τη σημασία τής φιλοσοφικής σύλληψης τοϋ ιστορικού γίγνεσθαι πού επιχεί­ ρησε ό Hegel. ’Α πό τήν άλλη πλευρά ή άνιση έκ­ θεση τών έπιμέρους ένοτήτων ίσως έξηγεϊται μέ τό γεγονός πώ ς πρόκειται γιά πανεπιστημιακές παραδόσεις πού άλλαζαν συνεχώς, συνυπολογί­ ζοντας βέβαια καί τά ειδικά ιστορικά ένδιαφέροντα τοϋ γερμανοΰ φιλοσόφου. 'Ε πομένω ς γιά τήν πληρέστερη κατανόηση τής φιλοσοφικής σπονδύλωσης αύτοΰ τού έργου θά πρέπει νά έχουμε υπόψη μας καί άλλα έργα τού Hegel («Π αραδόσεις γιά τήν ιστορία τής φιλοσοφίας», «Π αραδόσεις αισθητικής», «Φιλοσοφία τής θρη­ σκείας» κλπ.). Γιά τήν έλληνική μετάφραση τών «Π αραδό­ σεων» θά μπορούσαν νά γίνουν οί άκόλσυθες παρατηρήσεις: α) Στό έσώφυλλο δηλώνεται άόριστα: «μετά­ φραση ά πό τό γερμανικό πρω τότυπο». ’Α πό ποιό δμως «πρωτότυπο»; Τό τεράστιο έκδοτικό πρό­ βλημα τών «Παραδόσεων» ή μεταφράστρια τό προσπερνάει άνυποψίαστα, άκολουθώ ντας - χ ω ­ ρίς μάλιστα νά τό λ έ ε ι- τή σχετική έκδοση «Suhrkamp» (W erke, τ. 12, Frankfurt a. Μ. 1973: 1970). β) Υ ιοθετούνται άδόκιμοι νεολογισμοί, δπω ς: «άνεθιμική» (σ. 85 · unsittliche), «θέσμιση» (σ.

129· Stiftung), «δικαιϊκή κατάσταση» (σ. 122· Zustand des Rechts), «διεαυτότητα» (σ. 205· Fiirsichsein), «ίδεατότητα» (σ. 227· Idealitat) κλπ. γ) Ή «Νεφέλη» επιτρέπει στό κείμενο άλλεπάλληλα ορθογραφ ικά λάθη (γιά παράδειγμα ή «δεισιδαιμονία» στίς σ. 31, 139, 154, 225, 239, 253 καί 258 γράφεται «δυσιδαιμονία»). δ) Διαπιστώ νονται έπίσης λάθη στίς γερμανι­ κές (σ. 26, 55, 68, 96, 122, 172) καί τίς λ ατινικές λέξεις (σ. 36, 81, 83, 84, 85, 97, 122, 185, 197, 210, 239). ε) 'Ο ρισμένα σημεία τώ ν υποσημειώσεων, πού άνήκουν στούς Ε . M oldenhauer καί Κ. Μ. Michel, μένουν άμετάφραστα, σά νά πρόκειται γιά μέρη τίτλου ξένων έργων (σ. 34, 39, 239). στ) Ή μεταφράστρια επεμβαίνει στό κείμενο αύθαίρετα, δπω ς στη σ. 24: «Τό άρχαιότερο μαν­ τείο βρισκόταν στή Δωδώνη (στά σημερινά ’Ιωάννινα)», μέ άποτέλεσμα τό περιεχόμενο τής παρένθεσης νά κάνει τό συγγραφέα τών «Π αρα­ δόσεων» γνώστη έκείνων πού δέν ήξερε ή άρχαιολογική επιστήμη τού καιρού του, ή στίς σ.

103, 144 καί 268, πού οί ύποσημειώσεις τώ ν γερμανών εκδοτών παρουσιάζονται νά γράφτηκαν ά πό τόν ίδιο τόν Hegel. ζ) Σ υχνές είναι καί οί παρανοήσεις ή οί άποδόσεις πού δίνουν λαβή γιά παρανοήσεις, δπω ς: «ή γαλλική συμβατική κυβέρνηση» (σ. 46 · den franzosischen Konvent), τά «μπουφόνικα τραγούδια» (σ. 92 · Gesange), «ή σύνοδος τών τριάκοντα» (σ.

231· des Tridentinische Konzilium), «τού καθε­

στώτος τού Κορτέζ» (σ. 265 · die Verfassung der Cortes) κλπ. ’Α νεξάρτητα άπό τίς άτέλειες αυτές ό δεύτερος τόμος τής έλληνικής μετάφρασης τών «Π αραδό­ σεων γιά τή φιλοσοφία τής παγκόσμιας ιστορίας» δημοσιεύεται φέτος πού συμπληρώνονται έκατόν πενήντα χρόνια ά πό τό θάνατο τού Hegel προσφέροντας τήν εύκαιρία γιά μιά νέα άντιμετώπιση τής σκέψης του. ΠΑΝ. ΝΟΥΤΣΟΣ Σημειώσεις: 1. Γιά τόν πρώτο τόμο 6λ. βιβλιοκρισία μου στό «Δια­ βάζω», τεϋχ. 34 (Ανγ.-Σεπτ. 1980), σ. 57-59.

2. Γι’ αυτό τό θέμα βλ. τή βιβλιοκρισία μου ατό έργο τοϋ Στ. Ράμφου, Αιώνια παιδιά, «Ό Πολίτης», τεϋχ.

26 (Μάιος 1979), σ. 72. Βλ. άκόμη, ενδεικτικά άπό τήν πλούσια ξένη βιβλιογραφία, L. Sichirollo, Hegel und die griechische Welt. Nachleben der Antike und Entstehung der «Philosophie der Weltgeschichte», «Hegel-Studien», Beiheft 1 (1964), a. 263 κκ.

3. A Study o f History, r. I, 11, 111 (London 1934).

4. Considerations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur decadence (1734), (Euvres com­ pletes, r. II (έκό. R. Caillois 1951), a. 183 κκ.

5. History o f the Decline and Fall o f the Roman Em­ pire, τ. 1-6 (London 1776-1788).

6. ’Α πό τό χεγκελιανό τριαδικό ιστορικό σχήμα έμπνέεται καί δ Μ. Ρενιέρης,.Φιλοσοφία τής 'Ιστορίας (Άθήναι 1841), σ. VII (Πρόλ.), 14 κκ. Πρβλ. Π. X. Νοΰτσου, ό G. Vico καί ό Μ. Ρενιέρης (Γιάννινα 1978, άνάτ. άπό τήν «’Ηπειρωτική Εστία»), σ. 2.

7. Βλ. Π. X. Νοΰτσου, Ό νομιναλισμός ( ’Α θήνα 1980), σ. 16, 22.

8. Βλ. γιά παράδειγμα τίς παρατηρήσεις τοϋ L. ColJetti, II Marxismo e la «Filosofia della Storia» di He­ gel, στό: (ίκδ.) F. Tessitore, Incidenza di Hegel (Napoli 1790), a. 593 κκ.

9. An C. Schmidt (5-8-1890), MEW, τ. 37, σ. 436.

10. Βλ. A. Klempt, Die Sakularisierung der universalhistorischen Auffassung. Zum Wandel des Geschichtsdenkens im 16. und 17. Jahrhundert (Gottingen 1960), σ. 17 κκ., 50 κκ.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

γιά τόν αθλητισμό καί τήν κοινωνιολογία ΙΩΑΝΝΟΥ Μ. ΜΗΛΙΟΥ: Κοινωνιολογία τοϋ αθλητισμού. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 162. Η ΒΑ ΡΥΝ Ο Υ ΣΑ σημαντική τού τίτλου τοϋ β ι­ βλίου τοϋ κ. Ίω ν. Μήλιου «Κοινωνιολογία τού

47

άθλητισμοϋ» είναι καί ή πρώτη λαβή τοϋ προσ­ εκτικού άναγνώστη γιά νά διαπιστώ σει κα ί νά εν­ τοπίσει, στή συνέχεια, κά ποιες άνεπάρκειες, άνακολουθίες ή άνεκπλήρωτες προθέσεις τής, έκτιμητέας όμολογουμένως, προσπά θεια ς τού συγγρα­ φέα. Μ ιά κοινω νιολογία τού άθλητισμοϋ, πόνημα δύσκολο καί μέχρι στιγμής ά νύπαρκτο, άπαιτεϊ μιά άσφαλώς ευρύτερη κοινωνική διάσταση των άναλύσεων καί τής συλλογής τώ ν δεδομένων της, μιά προσεκτικότερη -ά ρ α κρ ιτικ ή - έπιλσγή καί χρήση τώ ν τεχνικώ ν καί τώ ν μεθόδων της, καθώς επίσης καί μιά εύχερη έλεγξιμότητα τή ς άποτελεσματικότητάς της. Ά π ό τή στιγμή δμως πού ό ίδιος δ συγγραφέας θεωρεί τό βιβλίο του σάν μιά πρώτη προσέγγιση τής προβληματικής τών κοινω νικοπολιτικών διαστάσεων τού άθλητισμού —ιδιαίτερα μέσα στά πλαίσια τής έλληνικής κοι­ νω νιολογικής π ρ οσ π ά θεια ς- αύτόματα δέχεται καί τόν περιορισμένο χαρακτήρα τώ ν άναλύσεών του. Έ τ σ ι λοιπόν ό τίτλος προϊδέάζοντας τόν άναγνώστη προδίδει τελικά τό κείμενο, ενώ ή μετατροπή του ή ή έννοημάτωσή του σάν «στοι­ χεία τή ς κοινω νιολογίας τού άθλητισμού» ή «εισ­ αγωγή στήν κοινω νιολογία τού άθλητισμού» κλπ. θά τα ίρ ια ζε καί θά δικαίω νε πολύ περισσότερο τήν ιδιαίτερη συνεισφορά τού κ. Μήλιου στήν έλληνική βιβλιογραφία. Τ ό βιβλίο δια ιρείτα ι σέ εννέα μέρη δπου εξετά­ ζονται θέματα σχετικά μέ τήν κοινω νιολογία τού άθλητισμού καί τού ς σκοπούς της, μεθοδολογικά προβλήματα, συγκριτικές άναλύσεις τώ ν κοινω νι­ κών διαστάσεων τού άθλητισμού, κοινωνικσψυχολογικές έρμηνεϊες του, σχέσεις τού άθλητισμού μέ τήν τεχνολογία, κοινω νικοποίηση κα ί άθλητισμός, καθώ ς επίσης οί σχέσεις έργασίας, πα ιχν ι­ διού καί άθλητισμού. Δ ιαβάζσντάς το κανείς διαπιστώ νει ότι ύπάρχουν άτέλειες μορφικές καί μιά, ίσως, έντεχνη άποφυγή τής νοηματικής πλή­ ρωσης τών άναμονών καί τών προοπτικώ ν πού άφήνει. Κι άν μέχρις ένός δρίου αύτό δικαιολο­ γείτα ι ά πό τόν άναγκαστικά εισαγωγικό χα ρ α ­ κτήρα τώ ν άναλύσεών του, εντούτοις ά πό ένα ση­ μείο καί μετά γίνεται πρόβλημα, δεδομένου δτι ενώ δ συγγραφέας σέ ορισμένα σημεία τού έργου μπορούμε νά πούμε δτι επιμένει -πέφ το ντα ς μά­ λιστα πολλές φορές κα ί σέ πλα τεια σμ ό- σέ λίγο ή πολύ δευτερεύοντα ή, δταν είναι κύρια, πάντως γνωστά θεματικά άντικείμενα, άφήνει άνεξέταστα ή έλλιπώς επεξεργασμένα μιά σειρά ά πό θεωρη­ τικά προβλήματα τή ς κοινω νιολογίας τού άθλητισμού, ή διεξοδική άνάλυση τώ ν όποιω ν, άν καί θά ήταν δύσκολη, π α ρ ’ δλ’ αύτά θά συνεισέφερε ούσιαστικότερα στή διασαφήνιση τού δλου ζητήΈ τσ ι, ένώ ά π ’ τή μιά μεριά ό άναγνώστης πλη­ ροφορείται δτι μέ τον άθλητισμό καί τή φυσική άσκηση ό άνθρω πος «κατευθύνεται σωστά στή ζωή του καί έγκολπώνεται τό πνεύμα τή ς άθλητικής ιδεολογίας μαζί μέ τήν ορθή κοινωνικά συμ­ π εριφορά» (ύπογράμ. δική μου, σελ. 27) καί δτι μέ τόν άθλητισμό τό άτομο καλλιεργεί τήν ικανό­ τητά του νά «παίρνει μέρος στούς άγώ νες τού

48

στίβου τής ζωής» μεταβαλλόμενο βαθμηδόν «σέ ένα ήρωικό άγωνιστή» πού επιθυμεί τήν «επιτυ­ χία κα ί τελειότητα στό στίβο άλλά καί πέρα άπό αυτόν στή ζωή», ά π ’ τήν άλλη, μ’ ένα σαφώς επι­ στημονικότερο τρόπο, βρίσκει δτι «δλες οΐ κατη­ γορίες τών άθλητικών δομών καί πα ιχνιδιώ ν (σπόρ) είναι, στή συστηματική άνάπτυξή τους, άντικείμενο μιας βαθειάς σκοπιμότητας τής κο ι­ νω νίας, πού επιδιώ κει τόν έπηρεασμό τής συμπε­ ρ ιφ οράς τώ ν άνθρώ πω ν μέ έναν Ιδιότυπο τρόπο» (σ. 52), επίσης δέ δτι «οί προβαλλόμενοι σκοποί τής κοινω νίας επηρεάζουν τή μορφή κα ί τήν άνάπτυξη τού άθλητικοΰ πνεύματος». Ά π ό τό λίγο ή πολύ δημοσιογραφικό ύφος τού Α ' κ α ί Β ' μέρους, πού έπιπλέον χαρακτηρίζεται κα ί ά πό σαφή άξιολογική μεροληπτικότητα, συναντούμε μετά τίς ένδιαφέρουσες άναλύσεις τού κ. Μήλιου πού εντοπίζουν μέν τή σχέση κοινω νίας-άθλητισμού δίχω ς νά έξαντλούν δμως τό δλο θέμα. Έ τ σ ι λοιπόν τί μπορεί νά σημαίνει ή υιοθέτηση μιας «ορθής συμπεριφοράς» μέσω τού άθλητισμού, πώ ς αύτή συμβιβάζεται μέ τήν άδιαμφισβήτητη κοινω νικοποιήτική του λειτουργία (σκοπι­ μότητα) καί πο ιό ς είναι ό ρόλος τού άτόμου μέσα σ’ αύτές τίς διαδικασίες; Έ πιπ λ έο ν, πώ ς δ κ. Μήλιος νοηματοδοτεί τή θέση του δτι «τό κοινωνικό σύστημα όρίζει τό σχήμα τού άθλητισμού, τό περιεχόμενό του καί τό πεδίο δράσης του» καί άρα ό άθλητισμός «προσαρμόζεται στις πολυσχι­ δείς κ αί διαφοροποιημένες ά νά γκ εςτο ύ δοσμένου κοινω νικού συστήματος κα ί τής μεταβαλλόμενης δομής του» (σ. 100), δταν παράλληλα άναφέρει ρητά δτι ό άθλητισμός —κυρίω ς μάλιστα δ ιά μέ­ σου τώ ν ’Ολυμπιακώ ν ά γώ νω ν- είναι πα ράγον­ τα ς ειρήνης «άνεξάρτητα ά πό ιδεολογίες καί κο ι­ νω νικά συστήματα» (σ. 34); Ν ομίζουμε δτι οί άνακολουθίες αύτού τού εί­ δους οφείλονται έν μέρει κα ί στόν μεθοδολογικό προσανατολισμό τού συγγραφέα. Μ ’ αύτό δεν θέ­ λουμε νά πούμε δτι παραβλέπουμε ή δτι δέν εκτι­ μούμε έπαρκώ ς τίς μεθοδολογικές του παρατηρή­ σεις. Ή ιστορική κα ί συγκριτική προσέγγιση τού άθλητισμού στό Γ', Δ ' κα ί Ε ' μέρος τού βιβλίου φω τίζουν πολλές πλευρές καί άνοίγουν νέες προοπτικές, τόσο μάλλον δταν έπισημαίνεται τό γεγονός δτι οί ποσ οτικ ές-μ ετρη τικ ές μέθοδοι τών κοινω νικών φαινομένων - ά ρ α καί τού άθλητισ μ ο ύ - μειονεκτούν, διότι τούς «λείπει δλοκληρωτικά τό σύμπλεγμα τών πολύπλευρων διαλεκτι­ κών άντιστοιχιών» (σ. 50), καί δταν σωστά υ π ο ­ γραμμίζεται ή άνάγκη τής θεωρητικής ύποδομής γιά τή διαπραγμάτευση ένός πεδίου δπω ς ή κοινω νιολογία τού άθλητισμού. Παρεμπιπτόντω ς, οφείλουμε νά σημειώσουμε δτι τό Ε ' μέρος είναι ίσως τό καλύτερο σ’ δλο τό βιβλίο. Α ύτό πού θέλουμε τελικά νά πούμε είναι δτι, π α ρ ’ δλη τή μεθοδολογική παρακαμπτήριο πού άκολουθεΐ ό συγγραφέας, άσχολούμενος μέ τό πρόβλημα τής μεθοδολογίας γενικά (6λ. σ. 35 έπόμ.), μέ σκοπό νά θεμελιώσει μιά δσο τό δυ­ νατό άκριβή θεωρητική βάση ερευνητικής προσ­ π ά θ εια ς πάνω στό χώρο τού άθλητισμοϋ, σέ τε­ λευταία άνάλυση αύτή του ή σκοποθέτηση μένει

μετέωρη, δεδομένου ότι δεν γίνεται τό άπαραίτητο κατά τή γνώμη μας εγχείρημα, νά συνδυα­ στούν καί νά συναναπτυχθοϋν ή συγκριτική, ή ιστορική καί ή λειτουργική, ά π ’ τή μιά, καί ή μέ­ θοδος τών παραμέτρων, ά π ’ τήν άλλη, μέσα στά εύρύτερα πλαίσια μιας διαλεκτικής μεθόδου καί μιάς κριτικής-διαλεκτικής θεω ρίας στό χώρο τής όποιας νά εντάσσεται καί νά γονιμοποιείται δ κλάδος τής κοινω νιολογίας τού άθλητισμού. ’Ελ­ λείψει άκριβώς αυτής τής θεω ρίας καί μεθόδου μένουν άδιασαφήνιστες οί διαπιστώ σεις τού συγ­ γραφέα γιά τίς κοινωνικές, πολιτικές καί ψυχο­ λογικές διαστάσεις τού φαινομένου τού άθλητισμοϋ, όπω ς επίσης παραμελούνται ή ενασχόληση μέ όρισμένα βασικά προβλήματα τής κοινωνικής λειτουργίας τού αθλητισμού όπω ς οί πτυχές τής σχέσης μεταξύ άθλητισμού καί πρωταθλητισμού καί ή ιδιαιτερότητα τού άθλητισμού σάν θεσμού ή άλλιώς σάν ιδεολογικού μηχανισμού. Ε π ίσ η ς, π α ρ ’ όλες τίς χρήσιμες καί άπαραίτητες μάλιστα έπισημάνσεις τού κ. Μήλιου πάνω στ,ήν κοινωνικοπόιητική λειτουργία τού άθλητισμού, νομίζουμε ότι ή άναφορά σέ διάφορες μετα­ βλητές «θεσμικής κοινωνικοποίησης» δίχω ς τήν παραπομπή τους σέ μιά γενικότερη προβλημα­ τική, καθίστανται αύτές καθεαυτές ύποστασιοποιημένο θεωρητικό πλαίσιο άναφοράς, παραβλέποντας έτσι τήν κίνηση τής ζωντανής κοινω νι­ κής πραγματικότητας. Κι αυτή ή πραγματικότητα ύποβάλλει μιά σειρά άπό έρωτήματα γιά τόν λι­ γότερο ή περισσότερο ένεργητικό ή παθητικό ρόλο τού άτόμου στήν κοινωνικοποιητική δ ια δ ι­ κασία τού άθλητισμού, γιά τίς Ιδεολογικές προε­ κτάσεις τών σπόρ, τόσο σάν άσκηση όσο κα ί σάν θέαμα, καί γιά τό σύμπλοκο τού άθλητισμού σάν κοινωνικοφυσικό φαινόμενο, οί κοινωνικοϊδεολογικές καί οί καθαρά φυσικές-όργανικές πλευ­ ρές τού όποιου άναλυτικά καί συμβατικά μόνο είναι δυνατό νά διαχωριστούν. Οί συμπερασματικές όμως παρατηρήσεις τού συγγραφέα είτε θίγουν αύτά τά προβλήματα «έξ άπαλών ονύχων» είτε τά διαπραγματεύονται κατά τρόφο διφορούμενο καί άδιευκρίνιστο. Έ τσ ι λοιπόν οί σωστές κατά βάση διαπιστώ σεις ότι «προϋπόθεση κατανόησης τού σύγχρονου άθλητισμού είναι ή θεώρησή του ώς φαινομένου πού ύφίσταται διαλεκτικές μεταβολές» καί ότι «μπορούμε νά τόν συζητήσουμε σέ συνδυασμό μέ τίς άλλαγές πού συντελούνται στό σύγχρονο τρόπο ζωής» (σ. 148-149) καί ότι έχει σημασία «ή άλληλοεξάρτηση τού άθλητισμού μέ άλλους θε­ σμούς ή κοινω νικά ύποσυστήματα όπω ς είναι ή θρησκεία, πολιτική διοίκηση καί οικονομία» (σ.

77), άφήνοντας γόνιμες άναμονές γιά περαιτέρω άξιολογήσεις καί έρευνα, έρχονται σέ άπογοητευτική άντίθεση μέ τόν δρισμό πού δίνεται ά πό τόν ίδιο τό συγγραφέα γιά τό τί είναι άθλητισμός, πού νοείται ότι «είναι μορφή βιολογικής, ψυχο­ λογικής, κοινωνικής καί έθνικής άμυνας πού μορφοποιεΐται μέ φυσικές άσκήσεις καί ποικίλες άλλες δραστηριότητες, πρίν έκδηλωθεϊ σέ μιά συγκεκριμένη στιγμή σάν άπώ τερος κοινωνικός

εθνικός σκοπός» {σ. 118). Δέν μάς προβληματίζει μόνο ή άξεκαθάριστη νοηματοδότηση τού όρου «εθνικός σκοπός» άλλά καί τό πώ ς είναι δυνατό ή άνοικτή διαλεκτική-κριτική θεώρηση τού σύγχρο­ νου άθλητισμού νά όριοθετεΐται άπό «εθνικούς» ή άλλους σκοπούς. Πρωτότυπες πάντω ς καί διαφω τιστικές είναι οί άναπτύξεις γιά τίς σχέσεις πα ιχνιδιοϋ-άθλητισμού, τεχνολογίας καί άθλησης καί τό σύστοιχο ζήτημα τής διασύνδεσης άθλητισμού καί ελεύθε­ ρου χρόνου. Πάνω στό τελευταίο αυτό σημείο άς μάς έπιτραπεϊ νά παρατηρήσουμε ότι ό συγγρα­ φέας χρησιμοποιεί τήν έννοια τής εργασίας κατά τέτοιον τρόπο ώστε νά μή διασαφηνίζεται άν άναφέρεται στήν έξαρτημένη μισθωτή έργασία καί στούς καπιταλιστικούς κοινω νικούς σχηματι­ σμούς στούς όποιους αυτή έντάσσεται, ή άν άναφέρεται σέ ένα γενικό-άφαιρετικό τύπο τής εργα­ σίας καί τής παραγω γής. Ή θέση του πάντως ότι «σήμερα ή έργασία έγινε θεμελιακή άτομική καί κοινωνική άξια καί δέν έχουν θέση παλιές άντιλήψεις όπω ς ή άντινομία άνάμεσα στή δημιουρ­ γία κα ί τήν έργασία» (σ. 150) μάς βρίσκει άντίθετους, δεδομένου ότι παρακάμπτει άβασάνιστα μιά όλόκληρη φιλοσοφική συζήτηση γιά τήν άναγκαιότητα καί τήν έλευθερία, τή φύση καί τίς δυνατότητες τού άτόμου, καθώς έπίσης τό θεμε­ λιακό πραξεολσγικό-ήθικό πρόβλημα τής άνθρώπινης παρέμβασης στή φύση καί τήν κοινωνία. Τελειώνοντας, άς υπογραμμίσουμε δύο άκόμα σημεία: τήν εύκαιριακή κα ί άδόκιμη, μερικές φορές, χρήση όρισμένων όρων (π.χ. ίδεαλιστικοϋ ΰλικού, φιλοσοφίας τής κοινω νίας, ίδεοποίηση, φιλοσοφία τού θεσμού κλπ.) καί τήν όλοσχερή έλ­ λειψη παραπομπών στίς πηγές. Τό τελευταίο τούτο μάλιστα ίσως νά γίνεται καί έπιζήμιο γιά τόν άναγνώστη τουλάχιστον πού ένδιαφέρεται γιά τίς κοινωνιολογικές δρίζουσες τού άθλητιΤό βιβλίο τού κ. Μήλιου είναι πα ρ ’ όλα αυτά μιά άξιέπαινη προσπάθεια νά θιχτεί κα ί νά δ ια ­ φωτιστεί γιά πρώτη φορά στήν 'Ε λλάδα ένα τόσο άγνωστο όσο καί γόνιμο θέμα σάν τόν άθλητισμό. Θ ά πρέπει λοιπόν νά έκτιμηθεί σάν μιά πρώτη προσέγγιση πού άναγκαστικά έπιβαρύνεται μέ μιά σειρά άπό έλλείψεις καί άντιθέσεις, άλλά παράλληλα άνοίγει νέους δρόμους στήν έλληνική έπιστημονική ένασχόληση. ’Α ξίζει νά διαβαστεί έστω καί γιά τίς προκλήσεις πού δίνει κα ί τό δ ιά ­ λογο πού προσφέρει. Έ χο ντα ς ύπόψη τίς θετικές πλευρές τού βιβλίου, τό κείμενο αύτό άποτελεϊ μιά άπάντηση σ’ αύτό τό διάλογο. ΝΙΚΟΣ ΔΕΜ ΕΡΤΖΗΣ

Φ

49

ΠΟΙΗΣΗ

μνήμη ματωμένη ΚΛΕΙΤΟΥ ΚΥΡΟΥ: ΟΙχατασχενέςΙ 1949-1979). Μιά επιλογή. 'Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 164. Ο Π ΩΣ φαίνεται ά π ’ τίς χρονολογίες, ή συγκεν­ τρωτική δουλειά τριά ντα χρόνω ν1 -έστω σάν «μιά έπιλογή» ά πό τόν ίδιο τόν πο ιη τή - άναδεικνύει κα ί ποσοτικά άλλά καί ποιοτικά τή μετρημένη καί ουσιαστική προσφορά τού Κλείτου Κόρου στά γράμματά μας (χω ρίς φυσικά νά έξαιρεϊται κι δ άλλος μόχθος του: οί άξιόλογες μεταφράσεις του,2 άξιόλογες σέ άριθμό κα ί σέ εκλογή περιεχο­ μένου, κ α τ’ εξοχήν ποιητικού). Δέ θά σταθώ στήν έξελιχτική πορεία τού ποιητή κι ούτε θά έξετάσω τά κίνητρα πού συντέλεσαν στή διαμόρφωση τού ποιητικού του προσώπου: ή κριτική έχει ήδη άσχοληθεϊ (έπαρκώς ή μή) στό παρελθόν μέ τό έργο του, τό ’χει άξιολσγήσει καί τό ’χει καταξιώ σει στήν κοινή συνείδηση. 'Ω στόσο θά θεω ρούνταν ίσως π α ρ ά ­ λειψη ή άπουσία μιας κ ά π ο ια ς ύπομνηστικής άναφοράς εδώ, στό πιό ουσιαστικό κα ί ενδιαφέ­ ρον μέρος τής μέχρι τώ ρα ποιητικής φωνής τού Κλείτου Κύρου, πού καταχωρεΐται άλλά καί σφραγίζεται μέσα σ’ ένα χώρο οδυνηρής «κραυ­ γής» γιά τή «γενιά του», γιά «μιά γενιά πού έψελνε τά δικαιώ ματά της* κα ί πού τελικά «πνί­ γηκε» ή φωνή της μέσα στόν όρυμαγδό μιάς δ ρ α ­ ματικής εποχής πού άφησε τά άνεξίτηλα σημάδια της καί πάνω στό σώμα τού ποιητή: Ή γενιά μου ήταν μιά αστραπή πού πνίγηκε Ή βροντή της ή γενιά μου καταδιώχτηκε Σά ληστής σύρθηκε στό συρματόπλεγμα Μ οίρασε σάν άντίόωρο τή ζωή κα ί τό θάνατο Ο ί άνθρωποι τής γενιάς μου δεν πεθαίναν Στά νοσοκομεία κραυγάζαν έξαλλοι στά ίκτελεΆποσπάσματα τά χέρια τους ήταν μαγνήτες Τρώγαν πικρό ψωμί καπνίζαν εφημερίδες Ζητώντας ευλαβικά μιά θέση σ’ αυτή τή γή («Κραυγές τής νύχτας»,,σελ. 65) Μ ιά τέτοια, έως θανάτου, λεηλασία τής ψυχής καί τού σώματος, δέν μπορεί π α ρ ά ν ά κληροδοτεί σέ μιά γενιά μνήμες κι έμπειρίες έπώδυνες, μαζί μ’ ένα ένσυνείδητο αίσθημα ταπείνωσης κα ί έρήμωσης πού εκφράζεται μέ ειλικρίνεια στήν ποίηση τού Κλείτου Κύρου κι άντηχεΐ σάν μιά «σπασμένη φωνή» πού «δέν έκλιπαρεϊ τόν οίκτο (μας)» άλλά πού βγαίνει, ν ά πει κανείς, μέσα άπό τόν τά φ ο τών άόικοχαμένων τής γενιάς του καί ζητάει τήν έσχατη δικαίωση. Ά π ό τήν άλλη με­ ριά, ή άμαύρωση τού «ιερού άγώνα» ά πό τούς έπιζώντες (ή τούς μεταγενέστερους) καί τό «βό­

50

λεμα» μέσα στήν πλησμονή πού άκολούθησε τή «θυσία», ύπαγορεύουν στόν ποιητή τό ρόλο τού «κριτή» τής γενιά ς του καί τού βάζουν στό στόμα αύτά τά σαρκαστικά κα ί καταίσχυντα λόγια πού «ξύνουν» β α θιά τή συνείδηση καί πού εκφράζουν τήν έσχατη θλίψη καί άπόγνωση τού ποιητή γιά έναν κόσμο συμβιβασμού καί παραίτησης: Κάθε μέρα γίνεσθε κα ί πιό έκλεκτικοί αλλάζετε Τίς μάιρκες τών τσιγάρων αλλάζετε τά ρούχα σας αλλάζετε Συνήθειες διασκεδάσεις κλίμα σπίτια κα ί γυνα ί­ κες αλλάζετε Τά δόντια σας κα ί τήν καρδιά σας κα ί τούς λ υ­ γμούς ’Ακόμη τής καρδιάς σας τους αλλάζετε πού δέν μπορώ Ν ά τούς ξεχάσω για τί μέ κυνηγούν κυκλοφορούν στό αίμα μου Σ άν ψάρια σκοτεινά πού χάσαν τά νερά τους Σ ας κατηγορώ δίχως τύψη καμιά σείς ο ί ίδιοι ’Επισπεύσατε τή μελλούμενη άναπόφευκτη πτώση («Κραυγές τής νύχτας», σελ. 70-71) Θ ά πάω τώ ρα στή συλλογή « Ή άφύπνιση», πού είναι ενσωματωμένη στις «Κατασκευές» καί πού «δημοσιεύεται γιά πρώτη φορά σέ μορφή βι­ βλίου κα ί άποτελεϊται ά πό είκοσι έξι ποιήματα πού γράφτηκαν μετά τό 1971», δπω ς μάς πληρο­ φορεί ό Κ. Κ. στό τέλος τού τόμου. Ή νέα του ποιητική συλλογή, πού δέν άπομακρύνεται άπό άποψη μορφής ά πό τήν δλη ποιη ­ τική του, είναι άποτέλεσμα άπομόνωσης άπό κάθε είδους «τύρβη» ή, καλύτερα, άπόσταγμα μιάς δύσκολης (ήθελημένης ή μή) μόνωσης τού ποιητή · μιά «κατ’ οίκον» μελέτη μοναξιάς. Τό πρώ το κιόλα ποίημα τής «’Α φύπνισης», « Ή εποχή τών σπηλαίων», κα θορίζει δλη τήν περα ι­ τέρω ποιητική στάση (στάση ζωής πιά ) τού

ποιητή, μέσα σ’ ένα χρόνο καί χώρο όλότελα ιδιωτικό · καταλύει κατά κάποιον τρόπο όλα τά άλλα, μέ την έννοια τής ύπερκάλυψης καί τής ύπέρβασής τους: Ξαφνικά διαπιστώνεις πώς άπόμεινες μόνος 'Απαριθμείς τους φίλους σου πόσοι πεθάναν Πόσοι άποτραβηγμένοι ατά σπίτια τους άλλοι Χαμένοι στην καθημερινή τύρβη πιασμένοι Στη μέγγενη σηκώνουν τά χέρια νιώθεις πιά Τήν ανάγκη νά ξαναπροσφύγεις στην ποίηση Πού άρνήθηκες πριν τόσα χρόνια νά σέ δονήσει Πάλι τό γνώριμο σπαρτάρισμα των λέξεων μέσα Στό αίμα σου πρίν ξεχυθούν γιά τό παιχνίδι Τών συναρμολογήσεων τώρα πού βρίσκεσαι Πάνω κι έξω απ ’ τά πάθη τώρα πού ο ΐ πόλεις Γίνονται κάθε μέρα όλο καί π ιό απάνθρωπες ”Αγρια θηρία κυκλοφορούν στους δρόμους δ άέρας Σάπιος τρέχεις κυνηγημένος γιά τό σπίτι ’Εκεί κλείνεις πόρτες κλείνεις παράθυρα κλείνεις Τ’ αυτιά σου καί τό στόμα σου φοράς τήν προβιά Κ αί στρώνεσαι όλη νύχτα στό παιχνίδι τής μνή­ μης («Ή εποχή τών σπηλαίων», σελ. 129) Ό π ω ς φαίνεται ά π ’ τό ποίημα, «άφύπνιση» δέ σημαίνει βέβαια τήν «έξοδο» άπό τήν όποια μό­ νωση τού ποιητή, άλλά τήν έπιστροφή στήν ποίηση καί μόνο, τή δημιουργική άναβίωση, σάν τή μοναδική διέξοδο ή τό μοναδικό όπλο πού διαθέτει ό ποιητής, άντίσταση στή φθορά, τήν εξ­ αφάνιση καί τή σιωπή πού δέν τήν άντέχει, εφό­ σον κάποτε έμαθε νά μιλάει. Μ ιά άνάγκη εξομο­ λόγησης οδηγεί τόν Κ. Κ. νά εκφραστεί μέσα άπό τήν «έπανεύρεση» τού ποιητικού του εγώ, μένον­ τα ς έτσι συνεπής άπέναντι στήν προηγούμενη ποιητική στάση του, ένταγμένη σ’ ένα χώρο έξομολογητικό, πράγμα πού έχει έπισημανθεϊ άπό τήν κριτική. Αύτή λοιπόν ή έκ νέου προσφυγή στήν ποίηση -π ο ύ όπω ς είπαμε χαρακτηρίζει τήν «’Α φύπνιση»—όχι μόνο δέ μάς άφήνει περιθώρια γιά άλλες σκέψεις καί εικασίες, δηλαδή μιας κά ­ π ο ια ς στροφής τού ποιητή πρός κάποιες κοινω νι­ κές συντεταγμένες ή πόθο γιά άνθρώπινη έπαφή, άλλά άντίθετα μάς δείχνει πόσο μόνος καί μονα­ χικός πάλι, μέσα στήν «άπουσία» τών φίλων καί έξαιτίας μιάς «άπάνθρωπης πόλης» όπου «άγρια θηρία κυκλοφορούν ατούς δρόμους», «τρέχει κυ ­ νηγημένος γιά τό σπίτι» του, τόν μόνο χώρο«σπήλαιο» γιά νυχτερινές επιδόσεις «στό π α ι­ χ νίδι τής μνήμης». Σ ά νά μήν ύπάρχει π ιά ά πό δώ καί πέρα καμιά δυνατότητα ή ελπίδα ζω ής καί νέων εμπειριώνσά νά τελείωσαν όλα μέσα στό παρελθόν, σά νά βιώθηκαν έκεΐ γιά πάντα καί τώρα μονάχα ή μνήμη τών πραγμάτων ν ’ άπομένει, μιά μνήμη άποκαθαρμένη ίσως («τώρα πού βρίσκεσαι πάνω κι εξω ά π ’ τά πάθη»), πού ώστόσο διαδραματίζει άκόμα τό ρόλο της. Π ρώτο όργανο λοιπόν πού κρούει τή θύρα τής «’Αφύπνισης» είναι ή «μνήμη» καί σχεδόν ταυτόχρονα τό «όνειρο»,

στοιχεία πρω ταρχικά πού λειτουργούν άλληλοδιαδόχω ς κα ί όπωσδήποτε συγγενικά μέσα σ’ όλη τή συλλογή, προσδιορίζοντας τό άντικείμενό της. Ξεχωρίζω: «ή άναπαραγω γή τών ονείρων», «ή ματωμένη μνήμη», «οΐ όνειροσυλλέκτες», «γυρί­ ζεις τό διακόπτη στήν άπώτερη μνήμη», «ό όνειροθάλαμος», τό ποίημα «ή πορεία τής μνήμης», «ό μικροσκοπικός μηχανισμός ονείρων», «ή κρύ­ πτη θά διασώ ζει τά όνειρά σου» κ.ο.κ. Τό «σπίτι», πού λειτουργεί σάν «κρύπτη» ή σάν «όνειροθάλαμος», είναι τελικά τό σημείο πού χα ­ ράζει τή διαχωριστική γραμμή ά πό τόν έξω κό­ σμο, πού δέ χρησιμεύει στόν ποιητή παρά μόνο σά μιά παροχή γιά τίς άπαραίτητες βιοτικές προϋποθέσεις- είναι άπλώς ένα «πρόγραμμα» (διάβαζε: έπάγγελμα) πού «λειτουργεί κανοΌ λημέρα κωπηλατεί σ' ένα πολτό φονικών εγ­ γράφων Σά νυχτώνει λοξοδρομεί Αράζοντας τή βάρκα του Στόν ίδιο πάντοτε όρμο ατά πόδια τού κρεβατιού Τό άλλο πρω ί άνααύρεται κάτω άπ’ τά ερείπια Σιάζεται κα ί ξεκινά κάνοντας τό σημείο τού χαΚατά τά άλλα τό πρόγραμμα λειτουργεί κανονικά («Διάλειμμα», σελ. 153) Α ύτό τό: «κάνοντας τό σημείο τού χαμού» (σ’ αντιπαράθεση μέ τό «σημείο σταυρού») φανερώ­ νει τήν άρνηση τού ποιητή νά προσφύγει στή θρησκευτική δεοντολογία (μέ τήν έννοια τής έλπίδ α ς ή τής παραμυθίας) ενώ άντίθετα εκφράζει - άν δέν έπιβεβαιώνει κ ιό λ α ς- τή φθορά καί τήν άλλοτρίωση τού άτόμου («χαμός») μέσα «σ’ ένα πολτό φονικών εγγράφων». "Ισως -π ο ιο ς ξ έρει;- όταν αύτή «ή ματωμένη μνήμη» ή «ό όνειροθάλαμος» διαγράψουν εξαν­ τλητικά τήν κυκλοτερή τους πορεία, ίσως τότε ό ποιητής άναζητήσει μιάν άλλη διέξοδο μέσα άπό μιάν «άλλη» άφύπνιση, τήν άναζήτηση καί δοκι­ μασία πού ίσως άφησε γιά καιρό -ά κ ω ν ή έκών— έξω ά π ’ τήν ψυχή του: Κάθε βράδυ Πρίν άπό τήν κατάκλιση Ή καταμέτρηση τών φωτεινών στιγμών Ή ταξινόμηση Τό επόμενο στάδιο τής αναπόλησης Κάθε βράδυ Κλείνεται στό Απομονωτήριο Καρτερώντας κάποια γελαστή μορφή Νά τού Ανοίξει τό φεγγίτη ( « Ό φεγγίτης», σελ. 145) Μ ΑΡΙΑ Κ ΕΝΤΡΟΥ-ΑΓΑΘΟΠΟΥΛΟΥ Σημειώσεις: 1. Οί μέχρι σήμερα ποιητικές συλλογές τοϋ Κ. Κόρον: Άναζήτηση (1949), Σέ πρώτο πρόσωπο (1957), Κραυγές τής νύχτας (I960), Κλειδάριθμοι (1963),

51

Απολογία (1966), 'Απολογία (6' έκδοση συμπληρω­ μένη, 1976), Οί κατασκευές (1980).

2. Τό μέχρι σήμερα μεταφραστικό τον έργο: Νέοι Άγγλοι ποιητές (1945), F. G. Lorca: 2 ’Ωδές σέ συνεργασία μέ τόν Μ. Άναγνωστάκη (1948), F. G. Lorca — R. Albertti: Μοιρολόγια γιά τόν ταυρομάχο ’Ιγνάτιο Σάντσεθ Μεχίας (1950), A. Macleish: Πήλινη υδρία (1958), G. Apollinaire: Ζώνη (1962), F. G. Lorca: Σάγ περάσουν πέντε χρόνια (1962), F. G. Lorca: Μοιρολόι γιά τόν Ιγνάτιο Σάντσεθ Μεχίας (1963), Τ.

S. Eliot: Ή Τετάρτη των τεφρών (1965), Β. Cendrars: Ή πρόζα τον Υπερσιβηρικού καί τής Μικρής Ιωάν­ νας τής Γαλλίας (1965), G. Apollinaire: Ποιήματα (1967), Τ. S. Eliot: Ή Τετάρτη τών τεφρών καί τά τραγούδια τον Ά ριελ (1971), W. Η. Auden: Ποιή­ ματα (1973), Ξένες φωνές / επιλογή μεταφράσεων (1979), Τ. S. Eliot: Τά τέσσερα κουαρτέτα (1980).

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ή τεχνική τοΰ κινηματογράφου στήν υπηρεσία τοΰ πεζοΰ λόγου ΦΙΛΙΠΠΟΥ Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗ: Πρός Ό ­ φρύνιο. Ιστόρημα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ.

143. Π ΡΟ Σ Ό φ ρ ύ ν ιο : πρ ό ς τόν θάνατο. Αυτό σημαί­ νει ό τίτλος τοΰ τελευταίου βιβλίου τοΰ Φ ίλιππου Δ. Δρακονταειδή, ποΰ δ ίδ ιο ς τό χαρακτηρίζει ιστόρημα. Τό Ό φ ρ ΰ ν ιο , πού βρίσκεται έξω ά π ’ τήν Καβάλα, πρ ό ς Θ εσσαλονίκη, εϊν’ ένα προσφυγοχώ ρι καί ίσως νά παίρνει συμβολική δ ιά ­ σταση στή συγκεκριμένη ιστορία μας, μιά καί οι τρεις πρω ταγω νίστριες εκεί κάπου «μετακομίζουν γιά άλλο τα ξίδι- γιά τό τελευταίο- τό χω ρίς γυ ­ ρισμό». ’Α φήνουν τή στερνή τους πνοή σέ ξένο ’Επειδή θεωρούμε τόν Φ. Δ. Δ. ά πό τούς σοβα­ ρότερους νέους έκπροσώ πους τής πεζογρα φία ς μας, θά χρησιμοποιήσουμε έναν κά π ω ς ιδιότυπο τρόπο γ ιά ν ’ άντιμετωπίσουμε τό ιστόρημά του, άσχετα άν πιστεύουμε ή άν δέν πιστεύουμε στή δήλωσή του, ότι δηλαδή έτυχε μάρτυρας τού δυσ­ τυχήματος πού περιγράφει. Έ τ σ ι θά προβάλουμε τό «Π ρός Ό φ ρ ύ ν ιο » πάνω στό «Γεφύρι τοΰ Σάν Λουί Ρέ» τοΰ Θόρντον Ο ύάιλντερ, για τί καί στά δυό συναντάμε παρόμοια ιδέα πλοκής κ αί μάς δ ί­ νεται ή ευκαιρία νά 'συσχετίσουμε δυό άνάλογες

52

Φ. Δ. Δρακονταειδής μέχρις ένός σημείου προσπάθειες ά πό δια φορετι­ κές λογοτεχνίες, τή μία, τήν άμερικάνικη, πολύ προχωρημένη, μέ τελικό σκοπό τήν άνίχνευση τής νεότατης πεζογρα φία ς μας μέσω ένός ζωντανού τη ς κύτταρου. «Τό γεφύρι τοΰ Σ άν Λουί Ρέ» γράφτηκε στά 1927 καί άναφέρεται σέ κά π ο ιο άτύχημα πού συνέβει στό Περού στό 1714. Συγκεκριμένα, τό γεφύρι αυτό κατέρρευσε συμπαρασύρσντας πέντε άνθρώ πους πού τό περνούσαν εκείνη τή στιγμή. Έ ν α ς μοναχός, δ Γιούνιπερ, τυχαίος μάρτυρας τής σκηνής, κεντρισμένος ά πό περιέργεια καί θρησκολη-ψία, θά άναζητήσει τά βαθύτερα αίτια τοΰ δυστυχήματος εκείνου, δηλαδή θά ψάξει νά βρει «άν υ πάρχει κά ποιο προδιαγραμμένο σχέδιο στό σύμπαν, άν ΰ πάρχει κά π ο ιο διάγραμμα στήν άνθρώ πινη ζωή». Ό Γιούνιπερ άρχίζει νά άνακαλύπτει λεπτομέρειες γ ιά τά θύματα, γιά νά π ει­ στεί άν ή θεία πρόνοια άποφάσισε τό θάνατό τους καί γ ιά πο ιό λόγο, ή άν ΰπεύθυνη γιά τό γε­ γονός εκείνο ήταν ή τύχη. Ό Δρακονταειδής μάς άφηγεϊται τήν έκδρομή δυό άδερφώ,ν μοδιστρών καί μιάς γνωστής τους μέ τό αυτοκίνητό τους πρός τήν Ξάνθη καί τή σύγκρουσή του μ’ ένα φορτηγό. Ό Δ. γρά φει στήν εισαγωγή του γιά τούς στόχους του: « Ή ιστορία μπήκε σάν εικονο­ γράφηση γύρο ά πό τό θάνατο, ώστε δ θάνατος νά μαλακώσει καί νά γίνει άποδεκτός. Ό θάνατος ιστορήθηκε κι άνάμεσα στις άλλες εικόνες, έχασε τήν κρ υ ά δα του». ”Α ς δούμε σ’ αύτές τίς Ιστορίες τί κατάφεραν καί οί δυό. Ό Ο ύάιλντερ άναπαριστά, περιορισμένα βέ­ β αια, τ ά τελευταία χρόνια τοΰ Π ο υ καί τά πρώ τα τοΰ 18ου τής Λ ίμας, πρω τεύουσας τοΰ Περού, μέσα ά πό το ύ ς πρω ταγω νιστές του, πού άνήκουν σέ πολλά στρώματα τή ς κοινω νίας. Σ τά τρία εν­ ήλικα ά πό τά πέντε θύματα άφιερώ νονται καί τά

ισάριθμα κεφάλαια πού συγκροτούν κα ί τόν κύ ­ ριο κορμό τή ς μυθιστορίας. ”Α ς τά πλησιάσουμε γ ιά λίγο. Ή προσωπικότητα της Μ αρκέζας τού Μοντεμάγιερ έχει διαστραφεί κα ί χάρη στη δηλητηρια­ σμένη σχέση μάνας-κόρης (αυτή είναι ή μάνα). Ή διαστροφή τήν δδηγεϊ σέ άρρωστες εκδηλώσεις άγάπης πρός τό παιδί της καί στή λογοτεχνία, δπου άναδεικνύεται σάν ή κορυφαία ήθογράφοςλαογράφος τού καιρού τη ς μές άπό τά γράμματά της, μερικά τών όποιω ν παραθέτει δ δημιουργός της. Ταυτόχρονα στό κεφάλαιο τούτο ζω ντα­ νεύουν καί άλλα πρόσω πα πού έχουν άμεση ή έμ­ μεση επαφή μέ τά θύματα, δπω ς ή ήγουμένη Μ α­ ρ ία ντέλ Π ιλάρ μέ τίς επαναστατικές της τάσεις γύρω άπό τό θέμα άγάπη, ή θεατρίνα Περικόλε, πού ή παρουσία της θά τονιστεί περισσότερο σέ άλλο κεφάλαιο, κ.ά., καθώς καί τό δεύτερο θύμα, ή Π επίτα, πού άπό τό μοναστήρι θά βρεθεί στήν ύπηρεσία τής μαρκησίας καί άθελά της θά τή βγάλει άπό τό σκοτάδι στό φώς. Ή μαρκησία χάρη στήν Π επίτα θά φτάσει στήν αυτογνωσία. Τήν επομένη γκρεμίζεται μαζί της. Ό Έ στέμπαν, τό τρίτο θύμα, πού κι αύτουνοΰ ή ζωή ά ρχίζει άπό τό μοναστήρι, χάνεται μετά τό θάνατο τού δίδυμου άδερφού του, καί τή στιγμή πού θέλει νά ξεφύγει άπό τή μνήμη του καί νά μπαρκάρει, σκοτώνεται μαζί μέ τούς υπόλοιπους. Στό κεφάλαιο τούτο γνωρίζουμε καλύτερα τήν Καμίλα Π ερικόλε καί πρωτοερχόμαστε σέ επαφή μέ τόν καπιτάν Ά λβιρ ά ντο, έναν τυχοδιω κτικό τύπο, σύνδεσμο τού Περού μέ τόν έξω κόσμο. "Ο μπαρμπα-Π ίο, πού θά πέσει στό γκρεμό μαζί μέ τόν ραχιτικό γιό τής θεατρίνας -π α ρ ά ­ νομο καρπό τού δεσμού της μέ τόν άντιβασ ιλέαείναι άπό τούς λεγάμενους παρασκηνιακούς τύ ­ πους. Ό συγγραφέας γράφει χαρακτηριστικά γιά τόν ήρωά του: «Είχε άνεξάντλητη έφευρετικότητα, εχεμύθεια. Τό ταλέντο του νά πιάνει κου­ βέντες μέ ξένους καί κείνη τήν άσυνειδησία πού πηγάζει άπό μιά περιφ ρόνηση γιά τόν κοιμισμένο πλούτο πού τού χρησιμεύει γ ιά λεία». Π ρόκειται ίσως γ ιά τόν πιό πολύπλοκο χαρακτήρα τού βι­ βλίου. Σ τίς σελίδες πού άφιερώ νονται στόν μπαρμπα-Itio ξαναζεί ή αιώ νια θεατρίνα βεντέτα -π ο ύ φέρνει τό όνομα τής Καμίλας εδώ - μέ τήν άπολαυστική θετική καί άρνητική πα ρουσία της. "Ας σημειώσουμε πώ ς ό μπαρμπα-Π ίο τήν άνέδ ειξε καί παρέμεινε κοντά της μέχρι τό τέλος του. Έ δ ώ θά κάνουμε τήν ουσιαστική γνωριμιά μάς μέ τόν άντιβασιλέα Δόν Ά ντρ ές, τόν άρχιεπίσκοπο, καί θά ολοκληρώσουμε τήν ιδέα πού είχαμε γιά τή μορφή τού καπιτάν ’Α λ βιρ ά ντο .. Ό Γιούνιπερ τελικά διασταυρώνει πληροφο­ ρίες γ ιά τά πρόσωπα πού τόν άπασχολοϋν. Δέ θά μπορέσει νά βγάλει κανένα συμπέρασμα, τό βι­ βλίο του θεωρείται αιρετικό κα ί καίγεται μαζί του ύστερα άπό άπόφαση τής 'Ιερής ’Εξέτασης. Ή Π ερικόλε γίνεται ταπεινή μετά ά πό μιά συζή­ τηση μέ τήν ήγουμένη Π ιλάρ, πού θά προφέρει καί τίς τελευταίες γραμμές τής ιστορίας μας: «... Μ ά καί μεϊς δέν θ ’ άργήσουμε νά πεθάνουμε καί

τότε καμιά θύμηση ά πό κείνους τούς πέντε δέν θ’ άπομείνει έδώ στή γή μας κι ή δική μας μνήμη θά μείνει άγαπητή γιά ένα διάστημα κι έπειτα θά μάς ξεχάσουν. Μά θά ’χει άρκέσει ή άγάπη · όλοι οί άναπαλμοί τής ά γάπης ξαναγυρίζουν στήν άγάπη πού το ύ ς γέννησε. Ή άγάπη δέν έχει άνάγκη άπό τή θύμηση. 'Υ πάρχει μιά χώρα τών ζωντανών καί μιά χώρα τώ ν πεθαμένων καί τό γεφύρι άνάμεσά τους είναι ή άγάπη, τό μόνο πού έπιζεϊ, τό μόνο 'Ο Θ όρντον Ούάιλντερ επιτυγχάνει νά μάς π α ­ ρουσιάσει καί μιά πινακοθήκη άντιπροσωπευτικών άτόμων τή ς εποχής εκείνης, προβάλλοντας τούς νεκρούς μές στούς ζωντανούς, καί τό άντίθετο, καθώς καί τό διαχρονικό τής προσω πικότη­ τά ς τους. Τέλος πάντων οί τύ πο ι τού «Σάν Λουί Ρέ» ζούνε δίπλα μας μέ κάποιες διαφορές, φυ­ σικό άποτέλεσμα τών αιώνων πού κύλησαν στό μεταξύ. 'Ό σο γ ιά τόν άπώ τατο σκοπό τού συγ­ γραφέα, ό άναγνώστης άς βγάλει τά συμπεράΤό ιστόρημα, ή νουβέλα, τού Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή δέν παίρνει άσφαλώς τίς διαστά­ σεις τή ς μυθιστορίας τού Θ όρντον Ούάιλντερ. Ό Δ. άρκείται νά μάς δώσει μερικές εικόνες ά πό τά λούμπεν ή άπό τά νόθα στρώματα τής σύγχρονης Ε λ λά δ α ς, άπό κείνα πού «άνέβηκαν», μέ τό αυ­ τοκινητάκι τους, τό διαμερισματάκι τους, τό οίκοπεδάκι τους, τό εΐσοδηματάκι τους καί τήν άπερίγραπτη κατά όλα τά άλλα άσημαντότητα καί κακομοιριά τους. Τό πρόσω πο πού παρου'σ ιά ζει πάντως μέ άπόλυτη επιτυχία δ Δ. είναι ό φορτηγατζής, στόν όποιο θά έπανέλθουμε στή συνέχεια. ’Αλλά οί άλλες τρεις πρωταγωνίστριες φαντάζουν τόσο άφόρητα πληκτικές, τίς ζούμε άλλωστε όλοι μάς καί τίς ύφιστάμεθα (τήν πρ α ­ γματικότητα αύτή τήν έπιτείνει ήθελημένα ό συγ­ γραφέας), πού στό τέλος λές καλύτερα πού σκο­ τω θήκανε - τ ρ ία μηδενικά λιγότερο. Βέβαια βγα ί­ νουν στό φώ ς τά σεξουαλικά άπωθημένα τού Έ λ ­ ληνα καί τής Έ λληνίδας, τά στενότατα όρια τών πάσης φύσεως προσανατολισμών τους καί άλλα γνωστά, δπω ς τά φαινόμενα τού καταναλωτι­ σμού. Έ ν πάση περιπτώ σει ό Δ., κι ά πό παλαιότερα διηγήματά του πού έχω διαβάσει, πρέπει νά ’χει μεγαλώσει σέ άνάλογα κλίματα μέ κείνο τών δυό άδερφών κα ί νά έχει άναπνεύσει τήν άποπνικτική άτμόσφαιρα μανάδων, γιαγιάδω ν, θειάδων, δπω ς καί ό ύπογράφω ν, μέ τήν κολλαρισμένη τους ήθική καί τήν έλλοχεύουσα ύποκρισία τους. Ό Δ. άρέσκεται άκόμα νά άναφέρεται σέ βρι­ σμένα άντικείμενα νοικοκυριού πού τού έκαναν εντύπωση τά πρώ τα μεταπολεμικά χρόνια, καί όπου μπορεί τά άναφέρει. "Ολα αύτά πού μάς καταπιέζουν καί σήμερα γίνονται ή άπαρχή τής μυθολογίας του, δέν τά ά πορρίπτει. Δικαίωμά του. Κάποιες βέβαια λεπτομέρειες τών τότε κ α ι­ ρών μάς ερεθίζουν μέ τή γοητεία τους καί ή ν ο ­ σταλγία μας γιά κείνες άναζητεί τήν άναβίωσή τους κάτω άπό τό σημερινό πρίσμα. ’Εμείς όμως γενικά σ’ αύτό τό θέμα διαφω νούμε μέ τόν Δ. Θ ά ’ρθει ή στιγμή νά πούμε τό λόγο.

53

Τ ά πρόσω πα πού μένουν στή ζωή καί είχαν κά π οια επαφή μέ τίς σκοτωμένες δέν πα ίζουν κα ­ νένα ρόλο στήν πορεία τους π ρ ό ς τό θάνατο, οϋτε φω τίζουν καμιά πλευρά τους, όπω ς συμβαίνει στόν Ο ΰάιλντερ. Τό ρομαντζάκι τής μιας, ό α δερφός πού έριξε μαύρη πέτρα πίσω του, τό ζευγάρι τού Βόλου πού τίς φιλοξενεί -ό λ ο ι αύτοί κοινότυποι, έπίπεδοι, πληκτικότατοι. Ή Π αυλίνα, πού διαγράφεται ά χνά μέ τήν άμφίβολη ήθική της υπόσταση, δέν παίρνει άλλη θέση άπό κείνη τού άκοΰσιου ήθικοϋ αύτουργοΰ τού δυσ­ τυχήματος. ’Α λλά κα ί τί θά είχε ν ά προσθέσει γιά τήν Π αυλίνα δ συγγραφέας; Φ οβάμαι τίπο τα τό σημαντικότερο. Αύτή πού π α ίζει κά π ο ιο ρόλο στήν ιστορία μας είναι ή Σοφία, ή φιλενάδα τού φορτηγατζή. Σ ’ δλη τή διαδρομή α υτός δ έλληνας λούμπεν-προλετά ρ ιος πού λέγεται οδηγός φορτηγού μοιράζεται ανάμεσα στή δουλειά του καί στό «πρόσωπο». 'Ο ρισμένα επεισόδια τής ζω ής του περιγράφσνται λιτά, ύπα ινιχτικ ά , κοφτά, δπω ς ή πρώτη του ερω­ τική εμπειρία μέ τήν πόρνη, σημάδι κατακτημένης τεχνικής ά πό τόν Δ. ’Α λλά τά στάδια τής σχέσης τού ζευγαριού δέν ξεφεύγουν ά πό τίς γνωστές συμβατικότητες. Α ύτό πού λείπει άπό «Τό πρός Ό φ ρ ύ ν ιο » είναι τό χτίσιμο σύνθετων χαρακτήρω ν, αύτών πού ενώ είναι ριζωμένοι στό συγκεκριμένο χώρο καί χρόνο άποκτούν διάρκεια καί οίκουμενικότητα. Καί σ’ αυτό τό σημείο θά ’θελα νά κάνω μερικές νύξεις γιά τή σημερινή πεζογρα φ ία μας. Φ οβάμαι λοιπόν ότι ή νεότατη πεζογρα φ ία μας' δέν άποτολμά νά βγει βασικά ά πό τρεις πα γίδες πού μέσα τους άπεγνωσμένα περιστρέφεται (πά ντα άφήνουμε χ ώρο γ ιά εξαιρέσεις). Ή πρώτη είναι ή παρουσίαση προσώ πω ν κ α ί καταστάσεων τής σύγχρονης Ε λ λ ά δ α ς πού δέν ξεφεύγει ά πό τό τυπικό καί πολλές φορές ά πό τό «οικογενειακό» ενδιαφέρον. Υ π ά ρ χ ει δηλαδή άδυναμία συνθετι­ κής καί εσωτερικής θέασης τής πραγματικότητας. Γι’ αύτό τό λόγο κυρίω ς παράθεσα περιληπτικά κά ποια σκιαγραφία τώ ν ηρώων τού Ούάιλντερ. Ή δεύτερη είναι ή ψευδούπαρξιακή-ψευδοκαφκική γραφή πού καμιά φορά προβάλλει έναν έξιμπισιονισμό άναίσχυντο κ α ί πάντοτε τό βελη­ νεκές τη ς δέν ξεπερνά τόν κύκλο τού δημιουργού της. Π ρόκειται γ ιά τό εύκολο, τό παρεξηγημένα μοντέρνο, τό ψεύτικο γιά όποιον έχει γερές βά ­ σεις. Ή τρίτη είναι άφιερωμένη σχεδόν έξ δλοκλήρου σέ ά νύπαρκτα λαϊκά κ ινήματα π ού μόνο ή πένα στρατευμένων εκπροσώπων τού είδους επι­ νοεί, καί γίνεται κτήμα όλίγων εύφάνταστων καί τώ ν φοιτητικών κύκλων. Ό Φ ίλιπ πος Δ. Δρακονταειδής άνήκει στήν πρώτη κατηγορία, τήν πιό άξιόλογη κι ά πό τίς τρεις. ’Έ χοντα ς κατακτήσει τό ύ φος του, μεταφέ­ ρει μέ μαεστρία τήν τεχνική τού κινηματογράφου στόν πεζό λόγο, χειρίζετα ι εξαιρετικά τό πα ρά λ­ ληλο μοντάζ, τό φλάς-μπάκ, κι άκόμα έναλλάσσει τό πρώ το μέ τό δεύτερο καί τό τρίτο πρόσωπο στήν άφήγησή του, έτσι ώστε ό λόγος νά ποικίλ­ λει, ή ένταση νά αύξομοιώνεται, ό χαρακτήρας

54

καί οί καταστάσεις νά βλέπονται άπό πολλές με­ ριές. "Οσο πλησιάζουμε πρ ό ς τό τέλος, δ φακός τής κάμερας θά ’λεγες άσθμαίνει πέφτοντας πότε στό ένα πότε στό άλλο όχημα καί σέ ύποχρεώνει νά κρατάς τήν άνάσα σου κατά τά τελευταία δευ­ τερόλεπτα π ρ ίν τή σύγκρουση. Ό Δ. χρησιμο­ ποιεί εύστοχα τίς παρατηρήσεις του, πλάθει μέ μεράκι τήν άτμόσφαιρα, διαθέτει πολλά ύποστρώματα πείρα ς ζωής καί γνώσης, πού φο ρ τί­ ζονται μέ τό διάλογο τή ς καθημερινότητας. ’Αλλά δέν τόν απασχολούν χαρακτήρες μέ πλούσιο υπέ­ δαφος, δέν ά ναπαριστά μιά εποχή, δέν ξεφεύγει ά πό τά κ α θ’ ήμάς. (Ά κ ό μ α , δέν πείθει τελικά ότι δ θάνατος μετά τά ΐστορούμενά του έχασε τήν κρυά δα του. Τουλάχιστον έμάς.) Θ ά μπορούσε εδώ νά παρατηρήσει κά π ο ιο ς ότι επεμβαίνουμε στις προθέσεις ενός δημιουργού κι ότι ή γνώμη μας ξαστοχεύει ά πό τό δεδομένο βιβλίο, άφοΰ ό συγγραφέας δέν μάς άνοίγει άλλους ορίζοντες. Νομίζω πώ ς άν μέναμε στίς προθέσεις καί στ’ άποτελέσματα τού Δ., θά πέφταμε στή συμβατική κριτική, πού δέν τήν έχει άνάγκη. ΓΓ αύτό προσ­ παθήσαμε όσο μάς ήταν δυνατό μές ά πό τή σύγ­ κριση δυό βιβλίω ν μέ κά ποιες ομοιότητες νά εν­ τοπίσουμε τίς άδυναμίες τή ς μοντέρνας πεζο γρ α ­ φ ία ς μας. ’Ε κείνο πού μάς λείπει πρίν ά π ’ όλα λοιπόν εί­ να ι μιά πεζογρα φία δράματος κι όχι πεζογραφία τή ς πλήξης. "Εστω κι άν προβάλλεται ή δικαιολο­ γία πώ ς ή άνθιση τού πεζού λόγου άπαιτεϊ συμ­ πα γείς κοινω νικές δομές, θά άποτολμούσαμε νά άναφέρουμε δυό-τρία ονόματα πού ξεπέρασαν τήν επιφάνεια, διείδαν τίς βαθύτερες τομές τής ελληνικής πραγματικότητας, έβγαλαν σέ φώς άληθινούς καί πολύπλοκους χαρακτήρες, ή τούς επινόησαν, χω ρίς νά χάνεται ή γή κάτω ά πό τά πόδια τους, μέ οικουμενικό κα ί διαχρονικό άντίκρισμα στίς καλύτερές τους στιγμές. Μιλώ γιά το ύ ς Καραγάτση, Καστανάκη, Χ ατζηαργύρη. Ά π ό κεί ά ρχίζει ή νεότερη πεζογραφία μας, κι άκόμα δέν έχει βρει τήν άντά ξια συνέχειά της, ολοκληρωμένα κι όχι τυχα ία κα ί περιστασιακά. Γιατί άν προσκολληθούμε στούς πρωταγωνιστές τού «Π ρός Ό φ ρ ύ ν ιο » ή σέ παρεμφερείς μ’ εκεί­ νους, τότε φοβούμαι πώ ς π ιά δέν έχουμε άνάγκη πεζογραφίας. Α ύτά τά κακομοιριασμένα άνθρωπά κια δέν πρέπει νά άπασχολοΰν πα ρ ά ελάχιστο άριθμό σελίδων ένός έργου. ’Ε κτός άν παραδε­ χτούμε π ιά ότι δ κύριος όγκος τή ς κοινω νίας μας άντιπροσω πεύεται ά πό αύτά. Τότε δέν άπομένει πα ρά νά ζήσουμε τό θάνατο τή ς πεζογραφίας μας, δπω ς έμφ ανίζεται στά βιβλία τώ ν πραγμα­ τικά άξιω ν, όσο καί σπάνιω ν νεότατω ν πεζογράφων μας, π.χ. τού Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή. ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. Κ Α ΡΑΒΑΣΙΛΗΣ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

τά τοΰ έρωτα καί τοΰ θανάτου ΓΙΩΡΓΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ: ‘Επιτάφιος θρήνος. Πε­ ζογραφήματα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 162. ΓΙΑ χή λογοτεχνία τού Γιώργου Ίω άννο υ (συγκε­ κριμένα γιά τίς τρεις συλλογές πεζογραφημάτω ν του: «Γιά ένα φιλότιμο» 1964, « Ή σαρκοφάγος» 1971 καί « Ή μόνη κληρονομιά» 1974) έπιχειρήθηκε πριν ά πό τέσσερα χρόνια μιά «αυστηρότερη κριτική έκτίμηση» ή, όπω ς διαφορετικά αύτοπροσδιοριζόταν, μιά «διατάραξη τής κοινής υπερθετικής κατάφασης» μέ τήν όπο ια κοινό καί κριτική είχαν δεχτεί ά πό τήν άρχή τό έργο αυτό.1 Δέν νομίζουμε πώ ς ή «διατάραξη» εκείνη υπήρξε έπιβλαβής γ ιά τήν άξιολόγηση τού έργου τοΰ ’Ιωάννου. "Ισως, άντίθετα, νά υπήρξε ωφέ­ λιμη πρός διάφορες κατευθύνσεις. 'Ο πωσδήποτε πιστεύουμε ότι θά παρακίνησε πολλούς «καταφάσκοντες» νά έμβαθύνουν περισσότερο σ’ αύτό τό έργο καί νά επαναπροσδιορίσουν τούς λόγους πού έρμηνεύουν τήν καταφατική πρός αύτό στάση τους, έλέγχοντας ταυτόχρονα τήν άντοχή τη ς ατά συμπεράσματα τής «αύστηρότερης κριτι­ κής». Καί πιστεύουμε επίσης ότι ά πό μιά τέτοια «περιπέτεια» ή κατάφαση πρ ό ς τό έργο τοΰ Ίω άννου θά έβγαινε βαθύτερη, εμπεδωμένη. (Σέ κάθε περίπτωση, οί -π ο ικ ίλ ες, βέβαια, ά πό άτομο σέ ά τομ ο- έρμηνεϊες πού θά προέκυπταν, θά ήταν πολύ πιό έγκυρες ά πό εκείνες τ ίς κάπω ς α ύθαίρετες στή γενικότητά τους, περί «συγκινησιακής διέγερσης τώ ν ©εσσαλονικέων» άπέναντι στή θε­ μ ατογραφία τοΰ έργου καί περί «συμπλέγματος άθηναϊκοΰ ένθουσιασμοΰ» -τώ ν διανοουμένων κ υ ρ ίω ς- γ ιά τή Θεσσαλονίκη2). Ή πεποίθησή μας αύτή σχηματίστηκε δ ια π ι­ στώνοντας ότι τά περισσότερα συμπεράσματα στά όπο ια κατέληγε ή «αύστηρή κριτική» βασίστηκαν στήν άγνόηση ή τήν ύποβάθμιση ή κ α ί τήν άλλοίωση καίριω ν στοιχείων τοΰ κρινόμενου έργου. Κάποιες φορές, μάλιστα, διατυπώ νονταν καί συμπεράσματα εντελώς άστήρικτα, ύ πό τή λεοντή «εντυπώσεων». Έ τσ ι: • 'Υ ποστηρίζεται ότι τό τρίπτυχο έργο τοΰ Ίω άννου προβάλλει βασικά «εικόνες τής έπαρχιακής Θ εσσαλονίκης», οί όποιες μάλιστα «κατα­ λήγουν σέ εξωτικές χρονογραφίες, έπαναφέροντα ς ά πό άλλο δρόμο τήν πεζογρα φ ία μας στόν ά νακουφιστικό διάδρομο τής ΰπαιθρης ηθογρα­ φίας...». Τό συμπέρασμα αύτό βασίζεται στή δ ια ­ πίστωση ότι στά πεζογραφήματα τών τριώ ν συλ­ λογών «ό άφηγητής έχει σταθερή κα ί μόνιμη σχε­

δόν ήλικΐα εφηβική, κι αύτό (...) τό όριο άπαγορεύει φυσικά τή δραματική σύγκρουση άνάμεσα στό άφηγούμενο παρελθόν καί στό συγγραφικό παρόν», ότι δηλαδή ό συγγραφέας «έκμεταλλεύετα ι μονόδρομα πρός τά πίσω τή μνήμη του» καί άποφεύγει «νά τή ραγίσει μέ τίς εμβολές τοΰ σήμ,ερα καί τοΰ αύριο».3 Κατ’ άρχάς, στά 25 περίπου ά πό τά 68 πεζο ­ γραφήματα τοΰ τρίπτυχου ό άφηγητής δέν έχει έφηβική, άλλά πολύ ώριμότερη ηλικία -ό πω σδήποτε πάνω ά πό τά τρ ιά ν τα - καί σέ περιστάσεις αύτής τής ήλικίας άναφέρεται. ’Α λλά καί στά περισσότερα ά πό τά ύπόλοιπα, έχουμε Αναδρομές τοΰ άφηγητή στήν έποχή τής εφηβικής ή π α ιδική ς του ήλικίας, κλεισμένες σάν μέσα σέ παρενθέσεις, καθώ ς στήν άρχή κα ί τό τέλος τοΰ άφηγήματος ύ πάρχουν άλλοτε πολλές, άλλοτε λιγότερες άναφορές στίς σημερινές του συνθήκες. Ε ίναι, λοι­ πόν, πυκνές οί χαρακιές τοΰ σήμερα στό έργο τοΰ Ίω άν νο υ, καί μάλιστα, συχνά, αύτές σημασιοδοτοΰν τίς άναδρομές τής μνήμης. ’Α λλά κα ί οί άναδρομές αύτές στό σήμερα έντέλει καταλήγουν, αύτό φω τίζουν. Στήν πεζο γρ α φ ία τοΰ Ίω άννου τό χτες καί τό σήμερα βρίσκονται σέ μιά συνεχή άμφίδρομη σχέση,4 ’Αλλά κα ί πέρα ά π ’ αύτό - άν δεχτούμε ότι τό έργο άναφέρεται μόνο σέ χτεσινές καταστάσεις, ποΰ στηρίζεται ή άποψη ότι ένα τέτοιο έργο δέν μπορεί νά μάς δώσει τίπ ο τ’ άλλο πα ρ ά μόνο «ει­ κόνες», «χρονογραφίες» κ α ί «ήθογραφ ίες»; Π ώς άποκλείεται ή δυνατότητα νά προκαλέσει άναγωγές σέ γενικότερα επίπεδα ή νά ξυπνήσει μέσα σου άλλες φωνές; Μ όνο μιά μονοδιάστατη θεώ­ ρησή του θά κατέληγε σ’ ένα τέτοιο συμπέρασμα. Πολύ περισσότερο, όταν πρόκειται γιά τό πολύ­ φωνο, πολλαπλά ύπαινικτικό έργο τοΰ Ίω άννου.

• ’Ε πισημαίνει ή «αύστηρή κριτική» ότι ό συγγραφέας άποκρούει «τίς σαδομαζοχιστικές ορέξεις τής σύγχρονης άγω νίας», άποφεύγοντας τήν «καταλυτική άπογύμνωση» καί καταφεύγοντας τήν κρίσιμη στιγμή σέ «κατευναστικούς διδα κτισμούς», «θυμοσοφίες» κ α ί κά τι σάν «μοντέρνα χρηστομάθεια» -γνω ρ ίσ μ α τα δλ ’ αύτά «έπαρχιακοΰ ή θους κα ί ύφους», πού όδηγοΰν τήν πεζο-

55

γραφική του πορεία ά πό «τίς ριψ οκίνδυνες Αναβάσεις, σέ Ανακουφιστική πτώση στά μαλακά».5 Ή Αποφυγή τής «καταλυτικής Απογύμνωσης» ύπάρχει, είναι μάλιστα ένα Από τά χαρακτηριστι­ κότερα στοιχεία τής εξομολόγησης πού έπιχειρεϊ ό συγγραφέας στό τρίπτυχο έργο του, καί αύτό τό έχει πρώ τος έπισημάνει (όπω ς κα ί άλλες βασικές συνιστώσες τού ίδιου έργου - έ ν α δυό μήνες νω ρί­ τερα Από τήν παρουσίαση τής «αύστηρότερης κριτικής») ό ’Α λέξανδρος Κοτζιάς, ό όποιος εύ­ στοχα τό ονόμασε «τέχνη τού φενακισμοΰ», δ ί­ νοντας μιά σύντομη, δσο καί όξυδερκή, Ανάλυση τού καθαρά ίωαννικοΰ αύτοϋ τρόπον καί τών Αποτελεσμάτων του.6 ’Αλλά κα ί 6 ίδιο ς ό συγγραφέας, Αργότερα, σέ ένα κείμενο δπου έκθέτει τόν προβληματισμό του γύρω Από τό θέμα καί τίς προθέσεις του γιά τό μέλλον, γράφει: «Βαρέθηκα νά μιλάω μόνο μέ τό πάνω μέρος μου, μέ τή λαδιά τής ψυχής μου. Θέλω ν ’ Ανακατώσω π ιά τό καζάνι, νά βγάλω στό φώ ς τά κατακάθια, τίς χοντράδες, άκόμα κα ί τίς κοτρόνες, πού έχουν κατέβει στον πάτο. Δέν λέω ψέμματα, βέβαια, ούτε στή ζωή ούτε στήν τέχνη (...) Αλλά δέν λέω καί δλη τήν Αλήθεια -τή ν Αλή­ θεια μου. Δέν τήν περιγράφω επακριβώ ς, δέν τήν ξεσκίζω νά τής βγάλω τά έντόσθια, συνήθως τήν υπαινίσσομαι ή τήν διευρύνω, γιά νά διαχέεται. Σ τά μάτια μου, εκείνη τή στιγμή, φαντάζει δτι τά λέω δλα...»7 Ή Αποφυγή τής όλοκληρωτικής Απογύμνωσης λοιπόν, άπό τή μιά, καί ή ισχυρότατη Ανάγκη γιά λυτρωτική εξομολόγηση, ά πό τήν άλλη, όδήγησαν τό συγγραφέα στήν καλλιέργεια άλλων τρόπων, στήν «τέχνη τού φενακισμοΰ» ή όπω ς Αλλιώς μπορούν νά ονομαστούν, σέ τρόπους πάντω ς έντελώς προσωπικούς, συνθετότερους, πού, επι­ πλέον, Αποδείχτηκαν ικανοί νά Αξιοποιήσουν ένα πλήθος έτερόκλητα στοιχεία (Ακόμη καί «διδακτισμούς» καί «θυμοσοφίες») κα ί νά τά γονιμοποιήσουν, νά τά κάνουν νά ήχήσουν διαφορετικά μέσα στό έργο. Π αράδειγμα οί «διδακτισμοί» καί οί «θυμοσοφίες» πού ή «αυστηρή κριτική» θεωρεί δτι συμπληρώνουν τήν Ανορθόδοξη έρωτική δ ιά ­ θεση στό έργο καί προσδίδουν έντέλει στούς ήρωές του ένα ήθος πού «δηλώνει μάλλον φόβο ή κα ί Αποστροφή γιά αιχμηρότερες χειρονομίες».8 ’Αλλά αύτοί οί «διδακτισμοί» καί οί «θυμοσο­ φίες» πόσο μπορούν νά πείσουν ώς «συμπληρώ­ ματα» μιας φύσει Ανατρεπτικής δύναμης δπω ς ή έρωτική Απόκλιση; ’Έ τσι βαλμένοι, έξαρχής ύπονομευμένοι, ναρκοθετημένοι, μοιάζουν καρικα­ τούρες τού Αρχικού διδακτικού ή θυμοσοφικού χαρακτήρα τους. Φ αντάζουν σκιάχτρα, καμώ ­ ματα παλιάτσων, Απελπισμένες «Αξιοπρέπειες», δηλητηριασμένες συμμορφώσεις, προεξοφλημένες μεταμέλειες... Μ πορεί οί τρόποι τού Ίω άννου νά μήν όδηγούν σέ καταλυτική Απογύμνωση, Αλλά όροϋν ώς καταλύτες. Τό Αποτέλεσμα δέν είναι τό ίδιο, δέν είναι δμως καθόλου φτωχότερο. Καί όπωσδήποτε δέν όδηγεϊ σέ κανενός είδους «πτώση στά μα­ λακά» ή «έξωραϊσμούς» καί «τουρισμούς».9

56

• Ά πο φ ά νθ η κε ή συγκεκριμένη κριτική δτι τά γνωρίσματα τής λογοτεχνίας τού Ίω άννου είναι, συνοπτικά, τά έξής: α) ή κατοχική Ανθρωπογεω­ γρα φ ία τής Θεσσαλονίκης, β) ή έφηβική ήλικία καί έρωτική Αμηχανία τού Αφηγητή καί γ) τό έπαρχιακό ύφος κα ί ήθος. Προχω ρώντας π α ρ α ­ πέρα δηλώνει Απερίφραστα τήν «έντύπωση» δτι τό πεζογραφικό έργο πού ώς τό 1974 δημοσίευσε ό συγγραφέας «σχηματίζει οριστικά (δική μας ή ύπογράμμιση) τίς τρεις διαστάσεις τής φυσιογνω ­ μίας του», π α ρ ’ δλον δτι «συνεχίζει νά γράφει καί νά δημοσιεύει»10... ’Ακόμη κι άν δεχόταν κανείς τό συμπέρασμα γιά τά «γνωρίσματα», θά τού ήταν δύσκολο νά συμμεριστεί τήν αυθαιρεσία τής «έντύπωσης». ’Α λλά ούτως ή άλλως, καί τά μέν καί ή δέ Ανατρέπονται άπό τή συνέχεια τού έργου. Ά να φερθή κα μ ε σέ ορισμένα βασικά ζητήματα Από τά πολλά καί δ ιάφορα πού έχουν τεθεί σχε­ τικά μέ τό έργο τού Γιώργου Ίω άννου, έπειδή κρίναμε πώ ς αύτό θά ήταν χρήσιμο κα ί θά βοη­ θούσε νά δούμε σωστότερα τή συνέχεια αύτοΰ τού έργου, δπω ς παρουσιάζετάι στή συλλογή πεζο ­ γραφημάτων «’Επιτά φ ιο ς θρήνος». Γιά τή λογοτεχνία τού Ίω άννο υ, ό «’Ε πιτά φιος θρήνος» είναι αυτό πού λέμε «σταθμός». Δείχνει πώ ς μιά φάση της έκλεισε κα ί μιά νέα Αρχίζει. Μέ τά δεκατρία πεζογραφήματα τής συλλογής, ό συγγραφέας περνάει σέ άλλες περιοχές, σέ νεότε­ ρες περιόδους: δέν είναι π ιά ή Θεσσαλονίκη κυ­ ρίαρχος χώρος, Αλλά ή ’Α θήνα, κα ί τά δρώμενα δέν Ανήκουν «στήν κατοχή κα ί τόν περίγυρό της», Αλλά σέ πιό πρόσφατες έποχές, δχι πάντα σαφώς προσδιορισμένες. ’Αλλά καί στόν τρόπο Αφήγη­ σης έχουμε μιά πολυσήμαντη Αλλαγή, Αφού δέν γίνεται π ιά Αποκλειστικά στό πρώ το πρόσωπο, δπω ς σέ δλο σχεδόν τό προηγούμενο έργο τού Ίω άννου, Αλλά καί στό τρίτο (τά εφτά ά πό τά δε­ κατρία πεζά). "Οσο γιά τόν Αφηγητή -σ τίς περι­ πτώσεις τού α πρ ο σ ώ πο υ - βρίσκεται σέ ήλικία ώριμη · μόνο μία ή δύο φορές Α παντάται σέ π α ι­ δική ή έφηβική. ’Αλλά δ λόγος γ ιά τόν οποίο θεωρούμε σταθμό τόν «’Ε πιτά φιο θρήνο» είναι κυρίω ς ή σαφώς πιό μεταφυσική θεώρηση τών πραγμάτων πού έχουμε εδώ. Μ ιά ύπερβατική διάθεση είναι διάχυτη στά πεζογραφήματα τής συλλογής καί έντέλει Αναδεικνύεται σέ κύριο χαρακτηριστικό της. Καί αύτό άποτελεί νέο στοιχείο στή λογοτεχνία τού Ί ω ά ν ­ νου. Γιατί μπορεί νά μήν είναι άδηλη στό προη­ γούμενο έργο του μιά τέτοια διάθεση, Αλλά έτσι επίμονη καί έντονη —πα ρ ά τή διακριτικότητα καί τήν εύλυγισία τών τρ ό π ω ν- μόνο στά πεζογρα φή ­ ματα αύτά έκδηλώνεται (σέ όρισμένα ιδίως: «’Επιτά φ ιο ς θρήνος» —πού έδωσε τόν τίτλο στή συλλογή-, «Οί νεροφίδες», «Τό τρα πέζι τής εκ­ κλησίας», «Τά ποδήλατα τής νύχτας», «Κυτίον θά πεϊ κουτί», « Έ να ς Μ αχάων στήν Ό μ ό νο ια » κα ί « Ή ολική έκλειψη»). Τό γεγονός αύτό πιστο­ ποιεί δτι κά π ο ια μετατόπιση έχει συντελεστεί. "Αλλωστε, καί τό γνώριμο ύφος τού συγγραφέα, τό πάντα χαμηλόφωνο κα ί ύποβλητικό, είναι έδώ

κά πω ς σάν άσθματικό, πιό άνήσυχο καί «γωνιώ­ δες», μέ άνακοπές κα ί άφαιρέσεις. Σ τούς λόγους πού έπέβαλαν στό συγγραφέα αύτή τή «μετατόπιση» θά πρέπει νά συνυπολογι­ στεί κα ί τό πέρασμά του ρέ θεματικές περιοχές πού βρίσκονται πλησιέστερα ή, μάλλον, πηγάζουν κατευθείαν ά πό τόν πυρήνα τής προβληματικής του. Μ ιά τέτοια περιοχή - ά π ό τίς κυρίαρχες στόν Ί ω ά ν ν ο υ - είναι ή στενή αλληλουχία τοϋ έρωτα καί τοϋ θανάτου, πού επιτρέπει συνολικότερη θεώρηση τής ζωής κα ί πειστικότερη άπόδειξη τής πρω ταρχικότητάς της. Τ ά τοϋ έρωτα καί τοϋ θανάτου, ή συνύφανσή τους, δέν άπασχολοΰν τό συγγραφέα γιά πρώτη φορά στόν « Ε π ιτά φ ιο θρήνο». Τ ό θέμα, άντίθετα, διατρέχει σάν ύπόγειος ά ξονας δλο τό έργο του καί μάλιστα, μερικές φορές, άναδύεται στήν επιφάνεια, δπω ς λ.χ. στά πεζογραφήματα εκείνα δπου ένας τόπ ος θανάτου είναι ταυτόχρονα καί χώρος έρωτικών συναντήσεων («Τά εβραίικα μνήματα», « Ή σαρκοφάγος», «Σείχ-Σού» κ.ά.). Στόν « Ε π ιτά φ ιο θρήνο», δμως, έχουμε άμεσότερη άναφορά καί άποτελεσματικότερη προσέγ­ γιση τού θέματος: ή έμπνευση τού συγγραφέα, ιδιοφυής, δσο καί παράτολμη, πυροδοτεί συναρ­ παστικούς τρόπους γραφής καί μάς δίνει μερικές ά πό τίς καλύτερες συνθέσεις του. "Οπως τό δμώνυμο τή ς συλλογής πεζό: Σ ’ ένα δωμάτιο ταπεινού ξενοδοχείου τής 'Ο μ όνοια ς άνταμώνουν Μεγάλη Π αρασκευή τέσ­ σερις λαβωμένοι τής ζωής ’Α πόστολοι, πού άπό τό άνοιχτό παράθυρο κα ί τίς χαραμάδες μιας με­ σόπορτας «θεώνται», κα τά τή διά ρκεια μιάς π υ ­ ρετικής όλσνυχτίας, τή Θανή κα ί τήν ’Α νάσταση, δπω ς συν-τελοΰνται στόν έπιτάφιο τής άντικρινής εκκλησίας καί στό «σουσταλίδικο» κρεβάτι τού διπλανού δωματίου... Καί δπω ς, έπίσης, τό «Τ ραπέζι τής εκκλησίας», ένα μακρόστενο, ά πό βαρύ ξύλο τραπέζι, πού συχνά άκουμποϋσαν έπάνω του τούς έρωτες μά κα ί τούς νεκρούς τους, «άνάλογα». Ε ίναι χαρακτηριστικό δτι σ’ αύτά τά δύο κεί­ μενα - τ ά μόνα τής συλλογής πού άναφέρονται εύθέως στή σχέση τού έρωτα καί τού θανάτου— κάθε πα ρά γρα φ ος είναι καί μία «πράξη τού δ ρ ά ­ ματος», θά λέγαμε, κ α ί κλείνει μέ σύντομες φ ρ ά ­ σεις ά πό τίς Γραφές ή «πεποιημένες» στό ύφος τω ν Γραφών, πού ά νακόπτουν τή ροή τής άφήγησης καί δδηγοϋν σέ κά π οια μεταρσίωση. OL φ ρ ά ­ σεις αύτές, κλιμακούμενες, άλλοτε συνοψίζουν ή συμπεραίνουν καί άλλοτε εισάγουν νέους ερεθι­ σμούς, αισθήματα ή σκέψεις, έτσι πού βαθμιαία, άνεπαίσθητα σχεδόν, «αίρεσαι» καί χάνεις τήν άμεση επαφή μέ τά δρώμενα. ’Αλλά ά πό τήν πρώτη κιόλας λέξη τής επόμενης παραγράφ ου, ξαναρχίζει λές ή πορεία, συνειδη­ τοπ οιείς δτι λίγο πρίν είχες σταματήσει, είχε ψ η­ λώσει δ νοϋς σου κι έχασες τόν κόσμο γύρω , άλλά τώ ρα ξανάρχισε ή πορεία - δ π ω ς καί στήν περ ι­ φορά τοϋ έπιταφίου, πού κάθε τόσο σταματά ή πομπή γιά νά ψαλούν οί δεήσεις καί μετά ξεκι­ νά ει π ά λ ι- β α δίζεις τώ ρα ξανά άνάμεσα στούς

άλλους, «σηκώνοντας σκόνη τεφρή μέ τά ποδά ρια σας», κα ί νιώ θεις τήν παρηγορητική παρουσία αύτών πού φέρουν τά σημάδια τού έρωτα καί τής φθοράς... Π ρόκειται γιά τήν τέλεση μιάς άλλης λατρείας, μιάς λειτουργίας, μέ τά έπεισόδια καί τά στάσιμά της. Σ τά πεζογραφήματα τής συλλογής, γενικότερα, είναι έκδηλο ένα κλίμα πα ραλόγου, μιά άτμόσφαιρα παραισθήσεων, πού μέ τέτοια ένταση δέν είχε παρουσιαστεί στό έργο τού Ίω άν νο υ, μόνο - ώ ς ένα σημείο—στά πρώ τα πεζά του, τής συλλο­ γής «Γιά ένα φιλότιμο». Ο ί καταστάσεις πού περιγράφει (γεννήματα, πρέπει νά πούμε, μιάς πρω τότυπης κ α ί ρωμαλέας έμπνευσης) έχουν π ά ντα σχεδόν άνορθόδοξο χαρακτήρα. Τά πρόσωπα βρίσκονται σέ κατάσταση άνοιχτού ή ύφέρποντος παροξυσμού, καταπιεσμένα καί κυ­ νηγημένα ά πό φοβίες, πάθη, νευρώσεις, άνικανοποίητες επιθυμίες καί άδιέξοδες φαντασιώσεις. Ο ί χώροι, αν καί τίς περισσότερες φορές είναι σαφώ ς προσδιορισμένοι, μοιάζουν άλλόκοτοι, άπόκοσμοι, νομ ίζεις συχνά πώ ς πετρώ νει σ’ αυ­ τούς ή ζωή, πώ ς τούς έχει άφαιρεθεϊ ό άέρας. Σ τά πεζογραφήματα τού «’Ε πιτάφιου θρήνου» έχουμε μερικά ά πό τά πιό συγκλονιστικά δείγματα τής τέχνης τού Ίω άννου νά πλάθει υποβλητικές άτμόσφαιρες καί νά στήνει το π ία ονείρου, σκη­ νικά μυστικής ζωής. Μ ιάς τέχνης πού παραπέμπει εύθέως σ’ αυτήν τού κινηματογράφου. Σέ μερικά πεζογραφήματα, ώστόσο, τό κλίμα είναι άρκετά δια φορετικό, π ιό ρεαλιστικό. Κυ­ ρίαρχη είναι εδώ ή παρουσία τών προσώ πω ν (ή κα ί «ήρώων» άκόμα) καί τό βάρος πέφτει στήν άπόδοση τών χαρακτήρω ν τους, στήν ψυχογράφησή τους. « Ή δασκάλα» κυρίω ς, άλλά καί « Ή κυρία Μ ινωταύρου», τό « Ε σ π έρ α ς προκείμενον», «Τό ξεσκάτωμα», καί «Τό τσόλι τής πόρ­ τας» δίνουν πορτρα ϊτα πού φανερώνουν τόν άσκημένο παρατηρητή καί τόν προσεκτικό άνατόμο τής άνθρώ πινης ψυχής. Σ τά πεζογραφήματα αύτά, έξάλλου, έκδηλώνεται μέ περισσότερη άνεση κα ί ή σατιρική διάθεση τοϋ συγγραφέα, σέ δλη της τήν γκάμα: μαστίγιο ή όξύ, νυστέρι ή διακωμώδηση, ειρω νεία ή χάδι. Δια β ά ζοντα ς τά πεζογραφήματα τού «’Ε πιτά ­ φιου θρήνου» έρχεται στό νοΰ ένα άλλο σημείο τού κειμένου στό όποιο ό συγγραφέας μιλάει γιά «πράγματα πού θά μπορούσε νά περιγράψ ει κα ­ νείς καί τ ’ άφήνει»: «Μιλώ γιά τήν αποκάλυψη όλης τής άλήθειας μας, είτε άμεσα, σέ κείμενα έξομολογητικά καί απερίφραστα, είτε ’έ μμεσα, σέ κείμενα παραβο­ λικά, σέ ιστορίες πολλές κα ί διάφορες, μέ άντρες κ α ί γυναίκες, πού νά μοιράζονται τό ψυχικό βά­ ρος μας, νά λέν ή νά κάνουν μέ τό στόμα τους, αυτά πού εμείς δέν τολμούμε νά κάνουμε ή νά πούμε (...) νομίζω -νομ ίζω , λ έω - πώς έχω πολλά ακόμα νά πώ, προπάντων νά έξεικονίσω, καί νά τά αφηγηθώ, αν ’ό χι άμεσα, τουλάχιστο σέ πρόσωπα διάφορα ίσομοιρασμένα.» 11 Ε ίναι φανερό, νομίζουμε, δτι μέ τόν « Έ π ιτ ά ­ φιο θρήνο» οί διαθέσεις αύτές άρχισαν νά γίνον-

57

τοα πράξη. Ή προσπάθεια τοϋ Ίω άννο υ «νά όμιλήσει» καί νά φτάσει σ’ αύτό πού ό ίδιο ς δρίζει ώ ς «συνου­ σία μέ τό Θεό του » 11 είναι κέρδος τής έλληνικής λογοτεχνίας. ΒΑ ΣΙΛ Η Σ Α ΓΓΕΛ ΙΚ ΟΠ Ο Υ Λ ΟΣ Σημειώσεις: 1. Πρόκειται, βέβαια, για τή γνωστή διάλεξη πού ό καθηγητής τής Φιλοσοφικής Θεσσαλονίκης κ. Δ. Ν. Μαρωνίτης 'έδωσε στην «Τέχνη» τής συμπρωτεύου­ σας, στις αρχές Μαΐον 1977, καί γιά τό κείμενο πού, βασισμένο στή διάλεξη αυτή, δημοσιεύτηκε ατό «Βήμα», σέ τέσσερις επιφυλλίδες, τό καλοκαίρι τοϋ ίδιου χρόνον, καί συγκεκριμένα: στις 4.6.77, στίς 2.7.77, στίς 30.7.77 καί στίς 27.8.77. Καί οί τέσσερις επιφυλλίδες άναδημοσιεύτηκαν στό τεύχος 10 τον «Διαβάζω», Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1978, αελ.

30-39, έπειόή είχε άναφερθεϊ σ’ αυτές ό Γ. Ίωάννου σέ συνέντευξή τον ατό περιοδικό (τεύχος 9, Νοέμ­ βριος- Δεκέμβριος 1977). Οί παραπομπές στό κεί­ μενο τών ίπιφνλλίδων θά γίνονται μέ τήν ένδειξη «Διαβάζω, τ. 10».

2. «Διαβάζω», τ. 10, σελ. 36-37.

3. «Διαβάζω», τ. 10, αελ. 36.

4. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οί απόψεις τον ίδιου τοϋ Γ. Ίωάννου γιά τό θέμα, πού δημοσιεύτη­ καν στό «Φυλλάδιο», τό προσωπικό του «περι­ οδικό» (τεύχος 3-4, 1978-1979, αελ. 49), μέ αφορμή τήν έκδοση τον βιβλίου του «Τό δικό μας αίμα» -τά πεζογραφήματα τοϋ όποιον άναφέρονται αμεσό­ τερα, όσο κανένα προηγούμενο, στην «άνθρωπογεωγραφία τής Θεσσαλονίκης». Λέει, λοιπόν, ό Ίωάνον: «...γράφοντας κανείς μέ σεβασμό καί γνώση γιά έναν τόπο, είναι σάν νά γράφει γιά όλους τούς παρό­ μοιους ελληνικούς τόπους εκείνου τον καιρού. Φτά­ νει νά ξέρεις βαθιά καί ζεστά νά εφάπτεσαι. Καί γράφοντας γιά τους ελληνικούς τόπους καί ανθρώ­ πους τοϋ ακριβώς προηγούμενου καιρού, είναι σάν νά στερεώνεις καί νά έρμηνεύεις τόν τωρινό καιρό, δχι μονάχα γιά τούς νεώτερους αλλά καί γιά τούς ανθρώπους τούς πιό παλιούς, πού τόσο εύκολα δμως

7.

8.

9.

10.

11.

ναχικό καί άπρόσιτο. Καί αρκετή άπό τή γοητεία τών κειμένων τον οφείλεται σ’ αυτή ακριβώς τή διά­ ψευση, στή συνεχή προβολή τής έξομολογητικής προθυμίας καί στήν ταυτόχρονη άρση της. ’Επισημαίνουμε, λοιπόν, έδώ τόν δχι αυμπτωματικό καβαφικό απόηχο τών σχολίων, μέ τά όποια κλείνει ό συγγραφέας μιά άφηγηματική ενότητα ή καί ένα πλήρες άφήγημα, γιά νά πετύχει τήν άνύψωσή τους σέ άλλα καθολικότερα ’ε πίπεδα ή τήν εκτροπή τους πρός άλλες τελείως κατευθύνσεις.» «Φυλλάδιο», τ. 3-4, «Μέ τή λαδιά τής ψυχής», αελ. 2. «Διαβάζω», τ. 10, σελ. 34. Γιά «τουρισμό» γίνεται λόγος τουλάχιστον δύο φο­ ρές: «Διαβάζω» τ. 10, σελ. 33 κ α ί36. «Διαβάζω», τ. 10, σελ. 31 καί 32. «Φυλλάδιο» 3-4, «Μέ τή λαδιά τής ψυχής», σελ. 3.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

πορεία πρός τό μυθιστόρημα ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΜΗΛΙΩΝΗ: Δυτική συνοικία. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ■135.

Ο X. Μ. ανήκει στήν κατηγορία εκείνη τών λογο­ τεχνώ ν πού θητεύουν μέ σεμνότητα καί άφοσίωση, μακριά ά πό τούς σκηνοθετημένους θορύ­ βους τής άγοράς, στήν τέχνη τοϋ πεζού λόγουφαινόμενο όχι κα ί τόσο συνηθισμένο στήν εποχή μας, δπου οί ποικίλες συναλλαγές καί ό τονωμέ­ ■5. «Διαβάζω», τ. 10, στή δεύτερη, κυρίως, επιφυλλίδα, νος ά πό τό marketing συρμός έχουν μεγάλη δ ιά ­ αελ. 33-35. δοση. Ε κ ε ίν ο πού πρέπει επίσης νά εγγράφει στό 6. Στή φιλολογική σελίδα τής «Καθημερινής», 7.4.77, ενεργητικό τού X. Μ. είναι ό ιδιαίτερος σεβασμός άρθρο τον μέ τίτλο «έξομολόγηση καί τέχνη τοϋ φεκαί ή φροντίδα του στή χρήση τοϋ εκφραστικού νακισμοϋ», πού, όπως ύποσημειώνει ό Α. Κοτζιάς, όργάνου. Σέ καμιά ά πό τίς προσπάθειες πού πρόκειται γιά «εισήγηση στήν παρουσίαση τοϋ Γιώργον Ίωάννου πού έγινε στίς 31 Μαρτίου (Σ.Σ.: έκανε ώς σήμερα γιά τήν άνανέωση τής γραφής 1977) στό Πνευματικό Κέντρο °Ωρα στόν κύκλο τών του, δέ ζημίωσε τό νεοελληνικό λόγο. Στό σημείο εκδηλώσεων “«’Α φετηρίες τής μεταπολεμικής μας α ύτό παραμένει άνυποχώρητος. λογοτεχνίας’’». Γράψει, συγκεκριμένα, ό Α. Κοτζιάς: Π αλιότερα καλλιέργησε μέ εύαισθησία τό διή ­ «... γρήγορα διαπιστώνεις ότι ό “έξομολσγούμενος’’ γημα στήν προσπάθειά του νά μετουσιώσει στήν κατέχει ατό έπακρο τήν τέχνη τον φενακισμοϋ. Στά κατηγορία τής τέχνης εμπειρίες τής «χλωρής ήλικρίσιμα σημεία υπεκφεύγει απαρέγκλιτα. Καί έτσι, κίας». Τ ά βασικά χαρακτηριστικά τώ ν διηγημά­ δχι μόνο σέ κρατάει σέ άπόσταση άπό τόν μυχιαίτατο πυρήνα τον, άλλα σέ αφήνει καί μέ τήν γενικό­ των του, τόν ιμπρεσιονισμό κα ί τήν έπιμελημένη τερη άπορία μήπως τά όσα σου είπε ατό μεταξύ δεν τεχνική, τά παρακολουθούμε καί στή μεταγενέ­ άναφέρονται καθόλου ατό άτομό τον, παρά τά χρη­ στερη έξέλιξή του, πλουτισμένα όμως μέ ένα όλο σιμοποίησε ώς “τεχνάσματα" γιά νά αφυπνίσει μέσα κ α ί περισσότερο ρεαλιστικό άντίκρισμα τού κόσου φοβίες, νευρώσεις, Ιστορικές αναπολήσεις, ααδιστικές όρέξεις, θρησκευτικές άναζητήαεις, ειδωλο­ Ή στροφή ά πό τόν εσωτερικό χώρο πρός τά λατρίες, μεταμέλειες, ονειροπολήσεις πού είναι μόνο πράγματα γίνετα ι μέ τά «Ά κροκεραύνια» δικές σου καί δχι δικές τον. 'Οπωσδήποτε ύστερα (1976) · έδώ δ X. Μ. κάνει τήν ά πόπειρα νά στή­ άπό 70 τόσες “εξομολογήσεις” ό φίλος συνομιλητής σου παραμένει γιά σένα ένα πρόσωπο άγνωστο, μο­ σει ένα μύθο ξεκινώ ντας ά πό τήν οδυνηρή εμπει-

58

ρία τού εμφυλίου, πού σημάδεψε τόσο βα θιά τή μοίρα τού τόπου μας. Ή «Δυτική συνοικία» φ α ί­ νεται σάν συνέχειά τους. Ε ίναι τό ώριμότερο άπό τά βιβλία του. Ό π εζογρά φος κατόρθωσε εδώ μιά άρμονική σύζευξη τού ιμπρεσιονισμού κα ί τού ρεαλισμού- στήνοντας στέρεα τό μύθο του μέ επι­ μελημένες τεχνικές προχώρησε στήν άντικειμενικοποίηση τής υποκειμενικής έμπειρίας. Ό X. Μ. μέ τή «Δυτική συνοικία» προσεγγίζει τό χώρο τού μυθιστορήματος. Π ράγματι τό β ι­ βλίο, πα ρ ά τή συνοπτικότητά του, δίνει τήν εντύ­ πωση τού μυθιστορήματος. Κι αύτό όχι για τί π α ­ ρουσιάζει ποικιλία προσώ πω ν καί καταστάσεων, άλλά για τί φτάνει σέ μιά άξιοζήλευτη πλοκή τού μύθου. Ή «Δυτική συνοικία» είναι ένα είδος άνάμεσα στό πολιτικό καί τό ψυχογραφ ικό μυθι­ στόρημα. Θ ά τό κατατάσσαμε στό πολιτικό μυθι­ στόρημα, άν μέ τόν δρο αύτό έννοούμε: α) τήν άπεικόνιση τής νεοελληνικής ζωής μέσα ά πό τή μ οίρα τών προσώπων τής ιστορίας, β) τις έξωτερικές -π ο λ ιτικ έ ς - συνθήκες πού συντελούν στή διαμόρφωση τής προσω πικής μοίρας, γ) τόν τρόπο μέ τόν όποιο τά πρόσω πα βιώνουν τίς συν­ θήκες αύτές καί δ) τίς τεχνικές έπιλογές τού συγ­ γραφέα πού άποβλέπουν στήν παρουσίαση ένός • εύρύτερου πλαισίου θέσεων. Βρίσκω δλα τά πα ρα πάνω χαρακτηριστικά στή «Δυτική συνοικία». Ή ιστορία έχει πλαίσιο τά πολιτικά γεγονότα τού ’65, δπω ς καί ή «Χαμένη άνοιξη» τού Στρ. Τσίρκα- μ έτή δια φ ορά δτι ό X. Μ. τοποθετεί τό βασικό πρόσω πο τής ιστορίας του, δχι στό κέντρο, δπω ς έκανε ό Τσίρκας, άλλά στό περιθώ ριο τών γεγονότων · συνδέει άκόμη τά πρόσφατα αύτά γεγονότα μέ τίς τραυματικές εμ­ πειρίες τού άντιήρωά του ά πό τήν έποχή τού εμ­ φυλίου. "Ενα κυρίω ς πρόσω πο ψυχογραφ είται: ό Δημήτρης, ένας άρκετά νέος άκόμη γιατρός μέ δ ιχ α ­ σμένη ζωή. Π οιος εϊνάι ό διπλός κόσμος τού Δη-

μήτρη; Π ρώτα πρώ τα τό παρελθόν του. Κατάγε­ τα ι ά πό ένα ή πειρώ τικο χωριό. Ή οΐκογένειά του ήταν άγροτική καί βασανίστηκε στόν έμφύλιο. Τώ ρα ό γιατρός ζεί παντρεμένος στήν ’Αθήνα, μένει στό Λ υκαβηττό καί έχει ιατρείο στό Κολωνάκι. "Ομως βρίσκεται σέ διάσταση μέ τίς νέες συνθήκες τής ζω ής του. Τό δράμα του είναι έσωτερικό. Στή μνήμη του ζεί ή σκιά ένός άδελφού ά πό άλλο πατέρα, τού Λευτέρη. Ό άδελφός εκεί­ νος είχε πάρει μέρος στό άντάρτικο καί γεύτηκε τίς συνέπειες: οί διωγμοί, οΐ εξορίες καί δλα τά δεινά έφθειραν τήν ύγεία του κα ί τόν έφεραν γρήγορα στόν τάφο. Ό Λ ευτέρης γίνεται ή φωνή τής συνείδησης τού γιατρού. Ή άνάμνηση τού άδελφού, πού άκολούθησε μέ συνέπεια τή μοίρα του, δημιουργεί στό Δημήτρη ψυχολογικές άναστολές κα ί βαθιές συγκρούσεις μέ τό μικροαστικό περιβάλλον πού ετοίμασε γ ι’ αύτόν ή γυνα ίκα του ή Ν άντια. Ο ί συγκρούσεις τού γιατρού μέ τήν κατάσταση στήν όποια βρέθηκε, ένώ δέ φτάνουν ποτέ στήν επιφάνεια, λειτουργούν ώστόσο καταλυτικά γ ι’ αύτόν, ώστε νά εμποδίζουν τήν πλήρη ένταξή του στό μικροαστικό «παράδεισο». Π ρόκειται δηλαδή γιά μιά εσωτερική πάλη ένός συμβιβασμένου καί αλλοτριωμένου άνθρώ που, ό όποιος, λόγω τής ήλικίας του, δεν έπαιξε τό ρόλο πού, ένδεχόμενα, ήθελε νά πα ίξει στό παρελθόν, κατόρθωσε νά ξεφύγει καί νά μετατοπιστεί σέ άλλη κοινωνική τάξη. Ό X. Μ. συλλαμβάνει ένα νεοελληνικό τύπο άνθρώ που, δπω ς τόν διαμόρφω σαν οί περιστά­ σεις. Πολύ ενδιαφέρουσα σύλληψη. Στό πρόσω πο τού Δημήτρη, φαντάζομαι, θέλησε νά παραστήσει μέ μέσα αισθητικά τή μοίρα τής λεγάμενης δεύτε­ ρης μεταπολεμικής γενιά ς κα ί τήν άπόσταση πού τή χω ρίζει ά πό τήν άμέσως προηγούμενη, δπω ς παρουσιάζεται μέσα ά πό τόν κόσμο τού «Λευτέρη του». Ο ί διαφορές τους είναι ήθικής τάξης. Δέν ξέρω δμως άν τό πλέγμα ενοχής τού γιατρού, ό όποιος άκολούθησε τή μοίρα τής γενιά ς του, δπω ς τήν προσδιόρισαν οί νέες κοινω νικοπολιτικές συνθήκες, μπορεί νά άναχθεϊ σέ γενική περ ί­ πτωση, νά θεωρηθεί δηλαδή ώς καθολικό πλέγμα μιάς ορισμένης γενιάς. Μ ήπω ς ή σύλληψη τοΰ τύ ­ που προήλθε ά πό ένα θεω ρητικό προβληματισμό τοΰ συγγραφέα; Ά λ λ ά είτε συμβαίνει τό τελευταίο είτε ό X. Μ. μελετά κα ί παρουσιάζει μιά ίδιάζουσ α άτομική περίπτωση -π ρ ά γμ α π ιθα νό τερ ο -, έκεϊνο πού έχει σημασία έδώ είναι ή διαπίστωση δτι στόν πυρήνα τού μύθου υ πάρχει ύποκειμενισμός. Καί άνεξάρτητα ά πό τό άν δικαιολογείται ή δχι, έκ τώ ν πρ α ­ γμάτω ν, ή ύπαρξη πλέγματος ενοχής, τό πρόσω πο τού γιατρού ψυχογραφ είται μέ ά πόλυτα πειστικό τρόπο. Ά π ό τή στιγμή πού αισθάνεται δπω ς α ι­ σθάνεται ό Δημήτρης καί μπορεί νά μάς πείσει γιά τήν ιδιαίτερη ψυχοπαθολογία του, γίνεται α ύτόνομο λογοτεχνικό πρόσωπο. Τ ίποτε νομιμό­ τερο στή λογοτεχνία. Μέ τήν έπιλσγή τοΰ τύπου του ό X. Μ. μάς δείχνει συγχρόνως καί τά δρια στά όποια περιορίζει, γιά τήν ώρα τουλάχιστον, τό ρεαλισμό του.

59

Τό αίσ θημα τού έγκλωβισμού τού Δημήτρη στή μικροαστική σιγουριά παραλληλίζεται έξοχα άπό τό συγγραφέα μέ τό άνάλογο αίσθημα τού αστρο­ ναύτη, καί μάλιστα μέ άρκετό αύτοσαρκασμό. Π αρατηρώ ντας ό για τρός ένα βράδυ άπό τό σπίτι του ψηλά στό Λυκαβηττό τή φωτισμένη ’Α θήνα νά απλώ νεται στά πόδια του, αισθάνεται δτι δέν πα τά στό έδαφος, δτι μετεωρίζεται στό κενό (σ.

39). Ή πλοκή στή «Δυτική συνοικία» είναι ιδια ί­ τερα προσεγμένη. Ό Δημήτρης γίνεται ό μόνος άξονας τής μυθοπλασίας, καθώς άναδύεταί σιγά σιγά μέσα άπό τή μνήμη του δ μύθος καί προχω ­ ρεί ή σύνθεσή του. Τ ά άλλα πρόσω πα δια γρά φον­ ται μέσα ά πό τή συνείδηση τού βασικού αύτού προσώ που, δέν δλοκληρώνονται- παρουσιάζον­ τα ι δμως σέ καίριες στιγμές, γιά νά τονιστεί κα ί ή δική τους «στάση ζωής» καί νά φανεί καλύτερα ή εσωτερική σύγκρουση τού βασικού προσώπου. Στή σύνθεση τού μύθου ό X. Μ. έκμεταλλεύεται μνημονικούς συνειρμούς. Στήν εισαγωγική εικόνα τού βιβλίου —τήν πρώτη σκηνή τού δράματος— παρατηρεί τό γιατρό στό ιατρείο του ένα ά πόγευμα, πού δέν είχε πελάτες. Καί μέσα ά πό τήν κατήφεια τής ρουτινιέρικης επαγγελματικής καί οικογενειακής ζωής τόν βγάζει έξω στούς δρό­ μους τής ’Αθήνας, δπου ό λαός σέ μαχητικές πο­ ρείες διαδήλωνε τήν άντίθεσή του στήν πολιτική εκτροπή. Σ ιγά σιγά ά πό τά έξωτερικά ερεθίσματα άφυπνίζεται ή συνείδηση τού Δημήτρη, ξαναχτί­ ζει μέσα του τό δικό του κόσμο καί συνειδητο­ ποιεί τό παγίδεμά του σέ μιά κοινωνική τάξη μέ τήν όποια δέν αισθάνεται συμφιλιωμένος. Ή τυχαία συνάντησή του μέ τήν Ά ν ν α , μέ τήν όποια είχε πα λιά στό χωριό έρωτικές σχέσεις, ξυ­ πνάει μέσα του όλες τίς τραυματικές εμπειρίες ά πό τό παρελθόν. Ό μύθος οργανώνεται στα­ δια κά μέ διακοπτόμενα φλάς-μπάκ, μιά τεχνική ά πό τόν κινηματογράφο, πού χρησιμοποίησε ό πεζογράφος καί στά «Ά κροκεραύνια». Ή τα χύ­ τητα έναλλαγής τών εικόνων άπό τό παρόν στό παρελθόν καί άντίστροφα αύξάνεται δσο ή άνάμνηση προκαλεί έρεθιστικότερο νυγμό στή συνεί­ δηση τού γιατρού. Καί δταν ή ένταση τής μνήμης θά φτάσει στό κορύφωμα, δ γιατρός θά άνακαλύψει δτι ή ιστο­ ρία τού Λευτέρη πα ρουσιάζει μερικά κενά μέσα του, τά όποια θέλει νά έξιχνιάσει. Ό μύθος π α ­ ρ ουσιάζεται περιπεπλεγμένος, άπαιτεί μιά άναγνώριση. Τό κενό θά συμπληρώσει ή Κατερίνα, ή μητέρα τού Δημήτρη. Γι’ αύτό φεύγει γρήγορα γιά τό χωριό, δπου θά ξεδιαλύνει τό μπέρδεμα, θ ά λύσει τό μυστήριο. Ή εξομολόγηση τής Κατε­ ρ ίνας είναι αριστοτεχνική στή λιτότητά της. Στό χωριό θά άνακαλύψει άκόμη δτι ή επανα­ σύνδεση μέ τό παρελθόν είναι γ ι’ αύτόν άδύνατη, ή άναπηρία του είναι άθεράπευτη. Τό ψυχολο­ γικό feed-back - ή επιστροφή - δέν μπορεί νά άποκαταστήσει τίς σχέσεις του μέ τό παρελθόν πα ρά μόνο νά τό άκεραιώσει ώς μνήμη. ’Εδώ θά ενταφιάσει τόν κόσμο του. Ή επάνοδος είναι requiem γιά τό παρελθόν του. Τό πένθιμο κλίμα

60

υποβάλλεται καί κατά τή διαδρομή του γιά τό χωριό. Κορυφώνεται δμως μέ τήν άπροσδόκητη αυτοκτονία τού Ά γγελή , τού παλιού συγκάτοικου στή φοιτητική τρώγλη, δ όποιος άργότερα έγινε ευκατάστατος τραπεζικός μέ τήν τραγική αίσθηση τού κενού' μέσα του. Μιά δεύτερη βαριά σκιά θά προστεθεί τώ ρα στή σκιά τού Λευτέρη. Ό X. Μ. βρίσκεται στό κλίμα του δταν παρου­ σιάζει τήν Ή πειρ ο . Μ πορεί νά επικοινωνήσει μέ τήν ψυχή τού τοπίου τής πα τρ ίδα ς του. Ό τόπος αητός μιλάει β α θιά μέσα του. Ή αίσθηση τής έγκατάλειψης, τής φθοράς καί τού θανάτου, δπω ς μεταδίδεται στόν άναγνώστη μέσα ά πό τίς άνεπανάληπτες σελίδες στό σημείο αύτό τής «Δυτικής συνοικίας», προκαλεί β α θιά εντύπωση. Κάποια άνάλογη αίσθηση μεταδίδει στόν άναγνώστη καί δ Δ. Χ ατζής στό «Τέλος τής μικρής μας πόλης». Αισθανόμαστε στις περιπτώ σεις αυτές τόν κόσμο νά μεταβάλλεται σέ μνήμη οδυνηρή. Μετά τήν αυτοκτονία τού Ά γγελ ή , ή «κατα­ στροφή» τού μύθου έξελίσσεται ραγδαία. Ό για ­ τρός φεύγει σάν κυνηγημένος γιά τήν Α θή να . ’Εκεί Αφήνεται νά παρασυρθεί στή δίνη τών δ ια ­ δηλώσεων, άντιδρά μέ αυτοματισμό, δέν έχει συν­ είδηση τών ένεργειών του. Π ρέπει νά σημειώ­ σουμε στό σημείο αύτό κα ί τήν ευρηματική σκηνή τής παραίσθησης στό ξενοδοχείο μέ τό κυνηγητικό δπλο. Μετά τή σύλληψη καί τήν άπόλυσή του ύστερα ά πό μεσολάβηση τού πεθερού του, άπόστρατου άντισυνταγματάρχη, ή παράδοση στό περιβάλλον του γίνεται άνευ δρων. Χωρίς καμία άντίσταση, ούτε κάν έσωτερική. Ή κατάληξη εί­ να ι άδιέξοδη. Τό βιβλίο τελειώνει μέ τήν επανάληψη τής εισ­ α γω γικής σκηνής. Ε ίναι κι αύτό μεταφορά άπό τήν τεχνική τού κινηματογράφου καί τού θεάΕ ίναι άλήθεια δτι τό βιβλίο έχει τέτοιου είδους τεχνικές. Σημειώνουμε, εκτός ά πό τήν παραπάνω, καί τή σκηνή μέ τήν ’Ά ννα πού τήν έγδυσαν οί έργάτριες στό εργοστάσιο καί θαύμαζαν τό κορμί της. Δέν ξέρω τί μπορούν νά προσθέσουν σέ ένα τόσο ώραϊο βιβλίο παρόμοιες τεχνικές, πού φ α ί­ νονται λίγο πολύ εξεζητημένες. Τέλος, σχετικά μέ τίς Αφηγηματικές άρετές τού βιβλίου, σημειώνουμε άκόμη τήν έλλειψη χαλά­ ρωσης. Ή άφήγηση είναι πυκνή καί δένει τήν κομματιασμένη μνήμη τού Δημήτρη καί τά γεγο­ νότα μέ ρυθμό εντυπωσιακό. Τά άλλα πρόσω πα πού άφηγούνται, γιά νά παρουσιάσουν τή δική τους εκδοχή τό καθένα στις μικρές παρεμβάσεις τους, εναλλάσσονται μέ συχνότητα καί ποικιλία. Ή φωνή τους έγκιβω τίζεται μέσα στή φωνή τού κύριου άφηγητή, πού ά νοίγει καί κλείνει τό μύθο.

Γ. Δ.

Π ΑΓΑΝΟΣ

παράρτημα Στις σελίδες τού «Παραρτήματος» σχολιάζονται δσα ενδιαφέροντα βιβλία δέν παρουσιά­ ζονται στην «’Επιλογή». Τά βιβλία επιλέγει ή Σύνταξη τού περιοδικού. Γράφουν οί Κώστας Καλημέρης, ’Ελένη Κοροντζή, Χαρά Λουκάκου, Γλύκα Μαρκοπουλιώτου, Βασίλης Παπαβασιλείου καί Κατερίνα Ρούφου.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Τί είπε ό Γιούνγκ ΦΡΙΝΤΑ ΦΟΡΝΤΑΜ: Τί είπε - πραγματικά - δ Γιούνγκ. Μετάφραση: Μαρίνα Λώμη. ’Αθήνα, Γλάρος, 1981. Σελ. 157. ΤΑ γρα φτά τού Γιούνγκ, δύσκολα ίσως σέ πρώ το έπίπεδο, διατηρούν πάντα τήν έξης δυσκολία: στην προσπάθεια νά κατανοηθεϊ αύτό τό έπίπεδο δ άναγνώστης χάνει κάποτε τήν ουσία τους. Αυτή τήν ούσία, τήν ψυχή τών γραφτώ ν τού Γιούνγκ, ά ποκαλύπτει αύτό τό βιβλίο. 'Α π λό, κατανοητό, δέν πέφτει σέ τέτοια έκλαϊκευση πού νά παρα-

βιά ζει τό λεπτό κ α ί μεγαλοφυές πνεύμα τού μεγά­ λου σύγχρονου ψυχολόγου. Ή Φ ρίντα Φόρνταμ, κοινω νιολόγος κ α ί κοινω ­ νική λειτουργός στόν τομέα τή ς ψυχιατρικής, εί­ να ι μέλος τής ψυχαναλυτικής εταιρείας τού Λ ον­ δ ίνου κα ί ειδική στή διδασκαλία τής γιουνγκικής θεω ρίας. Έ γ ρ α φ ε γ ι’ αυτήν καί τό βιβλίο της ό Γιούνγκ τό 1952: «... π α ρ ’ δλες αυτές τίς δύσκο­ λες περιστάσεις ή συγγραφέας κατόρθωσε νά μήν παγιδευτεί σέ λάθη κα ί παρερμηνείες καί νά παραδώ σει στόν άναγνώστη μιά άπλή έκθεση άπό τά κύρια σημεία τής ψ υχολογικής δουλειάς μου. Τής χρωστώ ευγνωμοσύνη γ ι’ αύτή τή θαυμάσια εργασία της». Ο ί εκδόσεις αύτής τής σειράς είναι χρήσιμες γιά τόν αδαή πού θέλει νά μαθητεύσει, κι αύτό τό οφείλουν στήν προσιτότητά τους. Ε ίναι επίσης α ξιόλογες κα ί γιά δσους έχουν σχέση μέ τήν ψ υ ­ χολογία, π ράγμα πού οφείλεται στή σφαιρικότητά Κ. Κ.

ΚΟΙΝΠΝΙΟΛΟΓΙΑ

Ή έργαοία στήν ελληνική βιομηχανία ΚΟΥΛΑΣ ΚΑΣΙΜΑΤΗ: Τάσεις κινητικότητας εργασίας στήν ελληνική βιομηχανία. ’Αθήνα, ’Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών ‘Ερευνών, 1981. Σελ. 192.

Κάρλ Γιούνγκ (55 ετών)

«ΣΠΑ Ν ΙΑ έμπειρικές έρευνες στή χώρα αύτή έμφανίζουν τή μεθοδολογική αύστηρότητα καί τήν επιστημονική πληρότητα τής εργασίας αύτής τής κ. Κ. Κασιμά;ιη. Ή σημασία τή ς παρατήρησης αύτής γίνετα ι άκόμα μεγαλύτερη άν ληφθεϊ ύπόψη δτι μελέτες γύρω ά πό τήν επαγγελματική κινητικότητα στήν Ε λ λ ά δ α είναι σχεδόν άνύπαρ-

61

κτες, γεγονός πού δίνει στήν εργασία τής κ. Κα­ σιμάτη ένα χαρακτήρα πρω τοποριακό. Ή μεθο­ δολογικά άμεμπτη επιλογή καί τοϋ μεγέθους καί τής σύνθεσης τοϋ δείγματος επιτρέπουν τή συν­ αγωγή συμπερασμάτων τά όποια δέν είναι δυνα ­ τόν νά άμφισβητηθοΰν» γράφει προλογίζοντας τό βιβλίο δ καθηγητής τής Π Α ΣΠ Ε Βασίλης Φίλιας. Ε πιχειρ ώ ντα ς νά άπομονώσει κ αί νά σταθμίσει τούς παράγοντες πού έπηρεάζουν τήν επαγγελμα­ τική κινητικότητα ή Κ. Κασιμάτη δίνει μέσα από τή συγχρονική (στήν ίδια γενιά) καί τή διαχρο­ νική (άπό γενιά σέ γενιά) άνάλυση τή ς κινητικό­ τητας μιά θαυμάσια παρουσίαση τής ύπάρχουσας κατάστασης καί παράλληλα μιά προβολή τών τά ­ σεων στό μέλλον- πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό σέ μιά μεταβατική κοινω νία σάν τήν έλληνική, πού οί ρυθμοί άστικοποίησης είναι - ά π ’ δλους π ιά παραδεδεγμ ένο- άσφυκτικοί. « Ή αύξηση τοϋ συντελεστή επαγγελματικής κινητικότητας μέ τήν άστικοποίηση είναι σαφέστατα ένα ά πό τά ση­ μ αντικότερα εμπειρικά εύρήματα τής συγγραφέως» συνεχίζει παρακάτω ό Β. Φίλιας. Ή Κ. Κασιμάτη ερευνά επίσης τή σχέση εκπαί­ δευσης κα ί επαγγελματικής κινητικότητας μέ άξιοσημείωτες διαπιστώ σεις πάνω στή σημασία τοϋ εκπαιδευτικού έπιπέδου τοϋ πατέρα καί έπιχειρεϊ μιά θεωρητική προσέγγιση τοϋ πολύπλευ­ ρου, άπό κοινωνιολογική, ψυχολογική καί οικο­ νομική άποψη, προβλήματος τού χαρακτήρα καί τών διαδικασιώ ν εκείνων πού προσδίδουν σέ κάθε επάγγελμα ένα ορισμένο status. Ή Κ. Κασιμάτη είναι επιστημονικός συνεργά­ της στό Ε.Κ .Κ.Ε. καί έργάζεται στή θέση τοϋ ει­ δικού επιστήμονα στό ΚΕΜΕ ('Υ πουργείο Π α ι­ δείας). "Εχει σπουδάσει στήν Ε λ λ ά δ α , 'Ο λλανδία καί ’Α γγλία, δπου πήρε τό διδακτορικό της, ο ι­ κονομικά, κοινω νιολογία κα ί στατιστική. Γ.Μ.

Ντίνα, σοϋ είπε νά ρχεσαι, νά ’ρχεσαι νά... άγόρι μου · μπορεί νά μασούσε καί τσίχλα έκείνη τήν ώρα, εύσχημος τρ ό πο ς βολικός γιά νά συγκρατεί τά επιφωνήματα, νά ύποβάλει τόν έαυτό της στό μαρτύριο τής αδιαφορίας μετά συνουσίας, ένώ έσύ σκεφτόσουν, θά ’ρθει ή στιγμή πού κι εγώ, πολλάκις συνουσιαζόμενος, μπλά-μπλά, θά τό παίζω άνετα. 'Ό ντα ς πρω τάρης - δ έ θά πει τ ί­ π ο τ α - κι άφιονισμένος ά π ’ τόν πρωταθλητισμό τής παρέας, τρέμαν τά πό δ ια σου κι αύτή σέ φώ ­ ναζε... άεροπόρε μου! Τό τελετουργικό τής πρώ ­ της πληρωμένης συνουσίας είναι ισοδύναμο συν­ ωμοσίας. Τήν «Πουτάνα» προλογίζει ή Τασία Χατζή καί παρουσιάζει, κομπέρ τής ερωτικής επιθεώρησης, έντεκα πουτάνες... καί γεμίζει τό στόμα σου! Κασσιανή, Μ αρία, Πόπη, Λούλα, Λίτσα, ταξιθέ­ τριες τής πρώ της καί τελευταίας ερωτικής πα ρ ά ­ στασης, πουτάνες, κοινές, βρώμες, παλλακίδες, παστρικές, ιερόδουλες, θεραπαινίδες καί φυσιοθεραπεύτριες πραχτικές, καί στά χέρια άντί γιά λιβάνια δλα τά φετίχ, τά μαζόχ καί τά κατά Σάδ όνόματα καί πάνω ά π ’ δλα τό μάτσο. Ντοκουμέντο τού περιθώριου οί συνεντεύξεις μέ τίς έντεκα γυναίκες νά μιλούν, ά π ’ τίς πιό νό ­ θες ώς τ ίς πιό συνειδητοποιημένες. Ή Τ ασία Χα­ τζή ξεπέρασε έμπόδια, ά ξιζε δμως. Βιβλίο τολ­ μηρό, πού μ οιάζει μέ τίς εικόνες πού βλέπαμε μι­ κροί σέ ιατρικά βιβλία, μέ σεξουαλικά δργανα προσβεβλημένα μέ άφροδίσια σέ προχωρημένο στάδιο. Δηλαδή, κάπου ά ρχίζει τό στομάχι κι άναδεύει. Ό σ ο γιά τά ύπόλοιπα, φταίει ή φα ντα ­ σία μας, ιονισμένη ά πό εξουσία, ρόλους, βία, προφυλακτικά μέτρα, καί οί άντίστοιχες όψεις «τής σεξουαλικής καταστολής καί τής συνακό­ λουθης διαστροφής, τής γυναικείας υποταγής καί τής ταξικής κοινωνίας». Κ. Κ.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Ή άθλιότητα νά ’σαι γυναίκα

'

ΤΑΣΙΑΣ ΧΑΤΖΗ: Πουτάνα. ’Αθήνα, Όόυσαέας, 1981. Σελ. 249.

ΕΛΑ μωρέ, χέστην, πουτάνα είναι... ’Εγκατά­ λειψη καί βρισιά, διπλό έγκλημα. ’Ακαταλόγιστο δμως. Γιατί νά βρίζεις τήν πουτάνα είναι συν­ ήθεια καί έξιλέωση. Αύτή, πού κάποτε, ναί, δέ λέω, ήσουν στήν ήλικία έκείνη κι είχες προβλή­ ματα μ’ δλο τόν κόσμο, μά αύτή, ή Λίτσα ή έστω ή

62

Ή άγροτική πολιτική τής ΕΟΚ ΣΤΑΥΡΟΥ ΜΑΡΙΑΔΗ: Ή Κοινή Άγροτική Πολιτική τής ΕΟΚ. Ά πό μιά άλλη πλευρά. Θεσ­ σαλονίκη, Παρατηρητής, 1981. Σελ. 77. Η ΚΑΠ ή Κοινή ’Α γροτική Πολιτική τής ΕΟΚ είναι ένας τεράστιος τομέας τών κοινοτικώ ν κει­ μένων πού ξεκινά ά πό τή βασική Συνθήκη τής Ρώμης καί καταλήγει σέ δλα τά σχετικά μέ τό γεωργικό χώρο κείμενα. Ό Σ ταύρος Μαριάδης, διδάκτορας τής αγροτι­ κής πο λιτικ ή ς καί τέως επιμελητής στό Π ανεπι­ στήμιο τής Θεσσαλονίκης, καταπιάνεται στή μι­ κρή του αύτή μελέτη μέ τά γενικά θεσμικά πλα ί­ σια τής πολιτικής αύτής τής Κοινότητας, έχοντας

δυό κύριους στόχους: Π ρώτα, την απόδειξη τής άνετοιμότητας τοΰ νέου μέλους τής ΕΟ Κ, τής Ε λ λά δ α ς, νά άντιπαρατεθεΐ αυτοδύναμα κα ί νά διεκδικήσει τά συμφέροντά της στόν άγροτικό τομέα, στά πλαίσια των σκληρών ένδοκοινοτικών δ ιαπραγματεύσεων. Ύ στερα, τήν προώθηση τής ά ναγκαιότητας ριζικώ ν (δομικών) άλλαγών στόν έλληνικό άγροτικό καί συνεταιριστικό χώρο. Ή δλη μελέτη, πού κινείται μέ άντικειμενικότητα καί συνέπεια στό χώρο της, βασισμένη σέ μιά θεωρητική (επιστημονική) άγροτική πολιτική, έκφράζει τελικά μιάν άλλη όψη τού νομίσματος τής ένταξης, πού τόσο έντονα προπαγανδίστηκε ά πό τά κρατικά μέσα ενημέρωσης, τόν τελευταίο καιρό. Γ. Μ.

τό σύστημα σχέσεων τών έπιμέρους οργάνων τής έκτελεστικής έξουσίας μέ κριτήριο τή νομικοπολιτική θέση τους, τίς πολιτικές σκοπιμότητες πού τό καθένα ύπηρετεί καί τίς όριακές πολιτικές δυνα­ τότητες πού τό καθένα έχει. Στή συνέχεια τοΰ κειμένου ή συνταγματική ρύ­ θμιση τή ς δομής τής έκτελεστικής έξουσίας ελέγ­ χεται μέ κριτήριο τήν πρόβλεψη πιθανώ ν έξελίξεων. Οί προβλέψεις αύτές άποκτοΰν μεγαλύτερη σημασία γιά τή μελέτη τοΰ προβλήματος, στό μέ­ τρο πού ή ερμηνευτική σημασία τή ς τρέχουσας συνταγματικής πρακτικής είναι περιορισμένη. Στό βιβλιαράκι αΰτό σίγουρα κυριαρχεί ή νομικοπολιτική οπτική καί άπευθύνεται σέ ειδι­ κούς. Σέ δρισμένα του σημεία όμως γίνεται έξαιρετικά ένδιαφέρον καί γιά τόν μή νομικό, κυρίως λόγω τής έπικαιρότήτας τοΰ θέματός του. Γ. Μ.

ΔΙΚΑΙΟ ΣΧ ΕΔΙΟ

Ή λογική τοΰ πολιτεύματος ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Β. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ: Ή λογική τον πολιτεύματος καί ή δομή τής εκτελεστικής ίξον, αίας στό Σύνταγμα τού 1975. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1981. Σε λ. 159. ΤΟ βιβλίο τοΰ Ευάγγελου Βενιζέλου είναι ή δ ι­ δακτορική του διατριβή πού υποβλήθηκε στή Σχολή Νομικών κ αί Ο ικονομικών Ε πιστη μ ώ ν τοΰ Ά ριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έ ν α ά πό τά κεντρικά προβλήματα τοΰ νέου έλληνικοΰ πολιτεύματος άπό τήν ύποβολή τοΰ κυ­ βερνητικού σχεδίου στην Ε ' ’Αναθεωρητική Βοΰλή ήδη ήταν ή δομή τής έκτελεστικής έξουσίας. Στή δομή τή ς έκτελεστικής εξουσίας συμπυ­ κνώνεται ολόκληρη ή λογική πού διαπερνάει τό Σύνταγμα τοΰ 1975. Αύτή διαφαίνεται κυρίως στά σημεία δπου τό Σύνταγμα άποκλίνει άπό τίς συνηθισμένες ρυθμίσεις πού άντιστοιχοΰν σέ π α ­ ρόμοια κοινω νικοπολιτικά δεδομένα. Στό πρώ το μέρος τοΰ βιβλίου υπογραμμίζονται τά στοιχεία στά όποια κατεξοχήν έδρεύει ή ιδια ί­ τερη λογική τοΰ πολιτεύματος. Τ ά δυό π ιό βασικά σημεία είναι: ή διαδρομή πού άκολουθεϊ ή ιδεο­ λογική εξέλιξη τών κοινωνικοπολιτικών δυνά ­ μεων πού έπικαθόρισαν τό Σύνταγμα τοΰ 1975 καί, δεύτερον, ή σχέση τής μορφής τοΰ πολιτεύ­ ματος πού περιγράφεται στό Σύνταγμα τοΰ 1975 μέ τά βασικά πρότυπα πολιτευμάτων. Στό δεύτερο μέρος επαληθεύεται καί συγκεκρι­ μενοποιείται ή ιδιαίτερη λογική τού πολιτεύματος στή δομή τής έκτελεστικής έξουσίας. ’Αναλύεται

Τό σχέδιο ΙΩΑΝΝΑΣ ΜΑΝΩΛ ΕΛΑ ΚΗ-ΛΑΖΑΡΙΔΗ: Τό σχέδιο, θεωρία καί πρακτικές. ’Αθήνα, Παρα­ τηρητής, 1981. Σελ. 152. Η ΙΩΑΝΝΑ Μ ανωλεδάκη-Λ αζαρίδη, έπιμελήτρια τής έδρας ’Ελευθέρου Σχεδίου στήν Πολυτε­ χνική Σχολή τοΰ Π ανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έγραψε ένα βιβλίο πού, όπω ς δηλώνει ή ίδια στόν πρόλογο, «άπευθύνεται κυρίω ς στούς φοιτητές τής Π ολυτεχνικής Σχολής» κα ί είναι βασισμένο στίς π ροσω πικές της έμπειρίες ά πό τή διδασκαλία τοΰ σχεδίου στό Α ' καί Β ' έτος ’Αρχιτεκτόνων. Κι όμως, «Τό σχέδιο. Θ εω ρία καί πρακτικές» είναι ένα κείμενο γλαφυρό κα ί εύληπτο πού δ ια ­ βάζεται μέ ένδιαφέρον κα ί ά πό τόν μή μυημένοείδικό. Ή όργάνωση τής ύλης κατά κεφάλαια, ή καιριότητα τών παραδειγμάτω ν, ή πληρότητα τής εικονογράφησης είναι στοιχεία πού πρέπει ν ά το­ νιστούν. "Οπως επίσης πρέπει νά τονιστεί καί ή γλώσσα μέ τήν οποία άναπτύσσει τίς σκέψεις της ή συγγραφέας. Μιά γλώσσα άκριβολόγα, ευέλι­ κτη, κυριολεκτική. Σ χετικά μέ τό βιβλίο αύτό μία παρατήρηση θά είχε νά κάνει κά ποιος: ή έκτυπωτική έργασία θά μπορούσε ν ά είναι πιό φροντισμένη. Β. Π.

II)» 63

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

τοιχογραφ ία είναι κληρονόμος τής βυζαντινής τοιχογραφ ίας πού μέ τρόπο άλλοτε άμεσο, άλλοτε έμμεσο, κυριαρχούσε στόν χριστιανικό κόσμο έκείνη τήν έποχή. Ό βυζαντινισμός είναι ή ψυχή τής ρομανικής πράξης [...]».

Ρομανική καί βυζαντινή ζωγραφική

Β. Π.

ΚΩΣΤΑ ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΥ: Ρομανική ζωγρα­ φική. Βυζαντινή ζωγραφική. ’Αθήνα, Άστήρ, 1980. Σελ. 162 + πίνακες.

ΓΛΩΣΣΑ

Ο ΚΩΣΤΑΣ Τσιρόπουλος, έκκινώντας ά πό μιά προσωπική σχέση μέ τό αντικείμενό του καί άξίοποιώ ντας μιά διετή υποτροφία που τοϋ παραχώρησε τό Institute de Cultura Hispanica, μελέτησε εξονυχιστικά τή σχέση τής ρομανικής ζω γραφικής τής ’Ισπανίας μέ τή βυζαντινή ζω­ γραφική. Καρπό αυτής τής σπουδής αποτελεί τό βιβλίο «Ρομανική ζωγραφική. Βυζαντινή ζωγρα-

Ά πό τήν ιστορία τής νεοελληνικής γλώσσας Ή όημοτικιστική άντίθεση στήν κοραίκή «μέση όόό». Είσαγωγή-έπιμέλεια Έμ. 7. Μοσχονά. ’Α θήνα, Όδνσσέας, 1981. Σελ. 242. Η ΙΣΤΟ ΡΙΑ τής νεοελληνικής γλώσσας χαρακτη­ ρίζεται άπό διαμάχες έντονες, φανατισμό, ενθου­ σιασμούς, πάθη καί άκρότητες πού πιθανόν καί σήμερα εξακολουθούν νά συγκινοϋν σέ κάποιο βαθμό τούς οπαδούς τής μιας ή τής άλλης τάσης. Τό πρόβλημα συνδέθηκε μέ πολιτικές ή εθνικές ιδέες, θέλησε νά συσχετισθεί μέ τήν προγονική δόξα, ή κα ί νά άποσυσχετισθεϊ, καί συχνά οδηγή­ θηκε σέ ύπερβολές κωμικές καί ά πό τίς δυό πλευ­ ρέςΜ ιά εξαιρετικά ένδιαφέρουσα φάση αύτού τού γλωσσικού προβλήματος πα ρουσιάζεται τώρα χάρη στό βιβλίο « Ή δημοτικιστική άντίθεση στήν κοραίκή “ μέση όδό” », πού περιλαμβάνει κείμενα των Χριστόπουλου, Νερουλού, Κανέλλου, Φ ιλιπ­ πίδη, Ψ αλλίδα, Βηλαρά, Ο ικονόμου, Καλαρά, Κονομάτη, καθώς καί εκπροσώπων τής άντίμαλης παράταξης: Σοφιανόπουλου, Γεωργίου, Λογοθέ-

Ό συγγραφέας εγκαινιάζει τό βιβλίο του πα ρέ­ χοντας κάποιες βασικές διευκρινίσεις γιά τήν ορολογία πού χρησιμοποιεί. Π ροχωρεί κατόπιν σέ μιά ιστορική τοποθέτηση τοϋ θέματος, έξετάζει τήν καταγωγή τή ς ισπανικής ρομανικής ζω γραφι­ κής, μελετά τή σχέση τής ’Ισπανίας μέ τό βυζαν­ τινό κόσμο καί ειδικότερα τίς αισθητικές σχέσεις βυζαντινής καί ρομανικής ζωγραφικής, προβαίνει σέ αισθητική διερεύνηση τής ρομανικής αγιογρα­ φία ς τής ’Ισπανίας, καταγράφει τά σημαντικό­ τερα θέματα τής ρομανικής ισπανικής τοιχογρα­ φίας, σχολιάζει τίς ρομανικές τοιχογραφίες. Τ ά συμπεράσματά του διατυπώ νονται σέ ξεχω­ ριστό κεφάλαιο. Διαβάζουμε εκεί: « Ή ρομανική

64

Ή επιμέλεια κα ί ή εισαγωγή οφείλονται στόν Έ μμ . Μοσχονά, πού δίνει μιά ολοκληρωμένη ει­ κόνα τοϋ θέματος έξετάζοντάς το άπό πολλές ά πόψεις: πολιτική, κοινωνική, ιδεολογική, ιστο­ ρική. ’Ε ξετάζει τή «μέση όδό» τού Κοραή καί τή δημοτικιστική άντίθεση σ’ αυτή, καθώς καί τή γε­ νικότερη Ιδεολογία καί τίς έπιδιώ ξεις τής κάθε μερίδας. Α ύτό πού πρέπει νά τονιστεί είναι δτι παρά τό φαινομενικά «ειδικό» περιεχόμενό του τό βιβλίο αύτό θά ένδιαφέρει καί πολλούς μή ειδικούς. Ό τρόπος πού είναι γραμμένη ή εξαιρετικά κατατο­ πιστική εισαγωγή καί τά κείμενα, πού είναι συχνά διασκεδαστικά κα ί πάντα ενδιαφέροντα, άσχετα ά πό τήν αισθητική τους ά ξία, μάς τό βεβαιώνουν.

Ε. Κ.

ΠΟΙΗΣΗ

Λασκαράτο, τόν τοποθετεί μέσα στό χώρο κα ί τό χρόνο πού έζησε καί έπιχειρεί μιά Ανάλυση τού ποιητικού του έργου. Ή έκδοση είναι προσεγμένη κα ί ή εισαγωγή μαρτυράει γνώση κα ί σωστή επιλογή τού υλικού.

Ποίηση Λασκαράτου

X. Λ.

ΑΝΔΡΕΑ ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΥ: Τά ποιήματα. Είσαγωγή-έπιμέλεια Έμμ. Μοσχονά. ’Αθήνα, Όόυσσέας, 1981. Σελ. 536. ΣΠΑ Ν ΙΑ ή κριτική στήν Ε λ λ ά δ α Αντιμετώπισε τόσο αντιφατικά τό έργο ενός λογοτέχνη όσο στήν περίπτωση τού Α. Λασκαράτου (1811-1901). Στό μόνο σημείο που φαίνεται νά υπάρχει κάποια ομοφωνία - κ α ί αυτή όχι α πόλυ τη - είναι γιά τήν υπεροχή τού πεζογραφικοϋ έργου του έναντι τοΰ ποιητικού. Α ύτό έξάλλου φαίνεται νά τό παραδέχεται καί ό ίδιος: « Α γα πη τά μοι Ποιήματα σάς λέω ποιή ­ ματα επειδή έτοιμάζοντας νά σάς παρουσιάσω στήν κοινωνία, έπιθυμώ νά σάς προβιβάσω... ή ποιητική σας άξια είναι λίγη, πολλά λίγη». Ή ποίηση απασχόλησε τόν Λ ασκαράτο πολύ λιγότερο άπό ό,τι ή πεζογραφία. "Ανθρωπος α πό ­ λυτος καί εμπαθής, κατανάλωσε τό μεγαλύτερο μέρος τής ζωής του σέ μία Ακαταπόνητη πολεμική ένάντια σέ ό,τι έκεϊνος θεωρούσε σαθρό καί κατακριτέο. Μέ δυό λόγια: όλη τήν κοινωνική, πολιτική καί θρησκευτική ζωή τού τόπου του. Π ιστεύοντας ότι ή Αποστολή του ήταν νά δια φ ω ­ τίσει τόν κόσμο, προτίμησε νά έπιδοθεϊ στόν πεζό λόγο, πού τόν βοηθούσε νά διατυπώ σει καλύτερα τίςή θ ικολ ογικέςτου Απόψεις. ’Α πόψεις οί όποιες σταματούσαν στόν Βολταϊρο καί τόν γαλλικό διαφωτισμό, ενώ ή έποχή του είχε προχωρήσει σέ Αναντίρρητα ριζοσπαστικότερες θεωρίες πού π ά ­ λευαν νά γίνουν πράξη. Ή ποίηση γιά τόν Λασκαράτο ήταν άπλώς ένα πάρεργο στόν «άγώνα» του. Σ άν πολεμικό έργο τήν είδε, καί γ ι’ αύτό έπρεπε, κατά τόν Λ ασκα­ ράτο, νά είναι σάτιρα. Σ άτιρ α καυστική πού ξε­ σκεπάζει καί καυτηριάζει τήν τυπολατρία, τήν υποκρισία καί τή διαφθορά, κα ί δέν φοβάται νά θίξει ούτε αυτά τά ιερά καί όσια τή ς θρησκείας. Λ όγιος καί α ύτός μπόλιασε τήν ποίησή του μέ τά τρία βασικά γνωρίσματα τών λογίων τή ς επο­ χής του. Πρώτον, τήν ένασχόληση μέ τά πολιτικά πράγματα, δεύτερον, τό μεταφυσικό προβληματι­ σμό καί, τρίτον, τόν άγώνα γιά τή γλώσσα. Ό ει­ δολογικός προσανατολισμός όμως τής ποίησής του περιόρισε τό όριο αυτών τών αναζητήσεων στά πλαίσια μιάς ήθολογικής καί ήθικολογικής σάτιρας. Καί τό επτανησιακό γλωσσικό ιδίωμα, τό όποιο δ Λασκαράτος χρησιμοποίησε Αφειδώς, μετέτρεψε τή δημοτική του σέ δυσνόητη γλώσσα. Τό βιβλίο πού κυκλοφόρησε πρόσφατα, περι­ λαμβάνει όλα τά ποιήματά του πού έχουν μέχρι σήμερα γίνει γνωστά. Ό επιμελητής τή ς έκδοσης Ε. Μοσχονάς προέταξε έναν κατατοπιστικό πρό­ λογο 85 σελίδων. ’Εκεί ό Ε. Μ. σκιαγραφεί τόν

ΠΟΙΗΣΗ

Μπουκόβσκι ΜΠΟΥΚΟΒΣΚΙ: ’Επιλογή άπό τό έργο τον. Μετάφραση: Άλέξης Τραϊανός. Θεσσαλονίκη, Έγνατία, 1981. Σελ. 66. «Τ' ΟΝΟΜΑ μου ήταν... Εϊμασταν άρρωστοι πολύν καιρό πάρα πολύν καιρό 2.000 χρόνια σχεδόν.» Ε πη ρεα σμ ένος ά πό τόν Ο ύίτμαν, όπω ς όλοι οί μπήτνικ ποιητές, ό Μ πουκόβσκι μιλάει τήν καθη­ μερινή του γλώσσα τού δρόμου, «ξερνώντας» μέ άηδία τίς προσω πικές του εμπειρίες ’Α ναρωτιέται μέ τήν άμετρη Απαισιοδοξία του γιά τόν εαυτό του κα ί τόν Αλλοτριωμένο κι άρρω ­ στο κόσμο πού ζεϊ. Έ ν α ν κόσμο γεμάτο πόρνες, Κάντιλακ κα ί Φόρντ, ’Αμερική καί Χόλλυγουντ, λαϊκά ουρητήρια καί μπάρ, έναν κόσμο άρρωστο πού αύτοκαταστρέφεται όπω ς ό ίδιος, πού δέν τόν καταλαβαίνει, όπω ς δέν καταλαβαίνει καί τόν παράλογο καί τρελό καί μοναχικό έαυτό του. Μέσα στό σκοτεινό αύτό κόσμο, μέσα στό σκο­ τεινό του δωμάτιο γράφει τά «μαύρα» του ποιή ­ ματα: «...τούτο τό πράγμα πάνω μου/ μεγάλε θεέ, / τούτο τό πράγμα πάνω μου / σερνάμενο σάν φίδι / τρομοκρατώ ντας τήν άγάπη μου γιά ό,τι τό κοινό / μερικοί τό λένε τέχνη / μερικοί ποίηση · / δέν είναι θάνατος / μά 6 θάνατος θά λύσει τήν ισχύ του...», Α γαπώντας χωρίς νά είναι «κανενός ό εραστής» καί αύτοκτονώντας κάθε μέρα, πρόσ­ τυχος καί μόνος, ξένος παντού («Ε ίμ’ ένας ξένος έδώ, κι έγινα (ύποθέτω) κάτι σάν κάθαρμα»), σέ ένα σύστημα πού δ ίδιο ς δέ δέχεται καί πού τόν διώχνει. Μέσα ά πό τήν πολύ καλή μετάφραση παρου­ σιάζεται ό Μ πουκόβσκι ό περιθωριακός, ό Αναρ­ χικός, ό Απελπισμένος: «Δέν μπορούμε νά ξυπνήσουμε; ή ο ί δυνάμεις τής ζωής είναι σπουδαιότερες άπό μάς; δέν μπορούμε νά ξυπνήσουμε; πρέπει γιά πάντα, άγαπητοί φ ίλοι νά πεθαίνουμε μέσα στόν ύπνο μας;» Ε. Κ.

65

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Σεραφείμ καί Χερουβείμ ΜΕΝΗ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑ: Σεραφείμ καί Χε­ ρουβείμ. ’Αθήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 244. ΣΕΙΡΑ άπο μνήμες τής πα ιδική ς καί νεανικής ήλικίας συνθέτουν τή μεταπολεμική ’Α θήνα καί τό κα ινούριο βιβλίο τοϋ Μένη Κουμανταρέα. Γνωστός δ συγγραφέας α πό άρκετά πετυχημένα μυθιστορήματα καί διηγήματα άπό τό 1962 καί μετά: «Τά μηχανάκια», «Τό άρμένισμα», «Τά καημένα», «Βιοτεχνία υαλικών», « Ή κυρία Κούλα», «Τό κουρείο», άλλά καί άρκετές μετα­ φράσεις σημαντικών έργων. Π ώς δημιουργήθηκε τό τελευταίο του βιβλίο μέ διηγήματα μάς τό λέει δ ίδιο ς: «... μέσα σέ τόσα

μέ λιγοστές πολυκατοικίες καί πολλά νεοκλασικά διώ ροφα, χωρίς θόρυβο, μιά μικρή «έπαρχιώτικη» ακόμα ’Α θήνα στίς πρώ τες της δειλές προσπάθειες «ανάπτυξης». «Σάν μιά κηδεία γινήκαμε όλοι» λέει ό συγ­ γραφέας, πού μάταια άναζητεί άνθρώ πους καί τόπους πού άγάπησε στή νοσταλγική του περ ι­ πλάνηση. Αυτής τής περιπλάνησης τή μελαγχολία ζωντανεύει τό λεπτό του χιούμορ καί τό μοναδικό του γράψιμο: «Σάμπως αλλιώτικο μ οιάζει τούτο τό βιβλίο. Καί πάνω ά π ’ δλα παράξενο πού τό έχω γράψει έγώ. Κλείνω τό βιβλίο. Κλείνω τά μάτια. Καληνύ­ χτα Σεραφείμ. Καληνύχτα, Χερουβείμ. Καληνύ­ χτα σας όλρι.» Ε. Κ.

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

Κείμενα Ά ρ . Βαλαωρίτη ’Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Τόμος Α': Βίος, Επιστολές καί Πολιτικά κείμενα. Φιλολογική επιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης καί Νίκη Λυκούργου. Άθηνα, ’Ίκαρος, 1981. Σελ. 515.

πένθιμα σαλπίσματα έχω κι έγώ τή δική μου τρουμπέτα μέ τήν όποια έπικαλοϋμαι άνάστασιν νεκρών, μικρών τε καί μεγάλων, πραγματικών ή φανταστικών, όσων χάθηκαν καί δέν βρίσκονται μήτε στά όνειρά μου». ’Α πό χαμένες μνήμες μιάς εποχής πολύ τρυφε­ ρής πού αναπολούν έρωτες υπηρετριών μέ στρα­ τιώτες, αχνές φιγούρες κυριών, κουτσομπολιά τής γειτονιάς, νοσοκόμες πού γυρίζουν άπό σπίτι σέ σπίτι γιά ενέσεις μεταφέροντας τά νέα, σχολικές άναμνήσεις, συνοικιακούς κινηματογράφους, «περίεργους» τύπους πού γυρίζουν στό Π εδίο τού Ά ρ εω ς , κάποιες συναυλίες μέ κοινό μοναχι­ κούς καί μυστηριώδεις ανθρώ πους, έγιναν αύτά τά διηγήματα πού ξαναζωντανεύουν μιά Α θ ή ν α

66

ΤΟ 1907 ό ’Ιωάννης (Νάννος) Βαλαωρίτης έξέδωσε έναν τόμο μέ τή βιογραφ ία τού πατέρα του, πού ό ίδιο ς έγραψε, μέ έπιστολές, πολιτικά κεί­ μενα κα ί επιμνημόσυνα άρθρα τών Παλαμά, Ροίδη καί άλλων λογίων, μέ τίτλο «Ά ριστοτέλους Βαλαωρίτη Βίος καί Έ ρ γ α » , έκδ. Μαρασλή Α'. Ε κ α τό χρόνια μετά τό θάνατο τού έπτανήσιου ποιητή καί πολιτικού άντρα οί Γ. Π. Σ αββίδης καί Ν. Λυκούργου έπιμελήθηκαν τή νέα έκδοση πού κυκλοφόρησε φέτος ά πό τόν Ικαρο. Ό ’Α ριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879) σάν ποιητής υπήρξε ίσως ό κυριότερος συνδετικός κρίκος άνάμεσα στά Ε π τά νη σ α καί τήν ’Αθήνα. Π α ρ’ όλη τήν π α ιδεία του, πού κ α τ’ άρχήν έθετε καί αυτόν άντιμέτωπο μέ τόν λογιοτατισμό τής πρωτεύουσας, ή επίσημη ’Α θήνα πρώτον αύτόν άποδέχτηκε άπό τούς έπτανήσιους ποιητές. Αυτό στάθηκε αιτία νά κατηγορηθεϊ ά πό σύγχρονους του καί σημερινούς μελετητές γιά συμβιβασμό, μιά πού άπαρνήθηκε τόν Σολωμό καί τήν επτανη­ σιακή σχολή. Ά λ λ ο ι βρίσκουν σ’ αυτόν τά ελατ­ τώματα τού άθηναϊκού ρομαντισμού κυρίω ς στήν τεχνοτροπία - π α ρ ’ όλο πού ό -ϊδ ιο ς άποκήρυξε τήν πεσιμιστική θεματολογία τής άθηναϊκής σχο­ λής. Ή δίκιά του ποίηση είναι επική, καί παρά τίς όποιες έπιφυλάξεις μιά αίσθηση δύναμης καί ύγείας διαπερνά όλο τό λογοτεχνικό του έργο. Τήν ίδια δύναμη καί υγεία, άνάκατα, μέ μπό­ λικο ρομαντισμό τής έποχής, συναντά κανείς καί

στόν πολιτικό του βίο. Τ ά περισσότερα χρόνια της ζωής του τά κατανάλωσε στόν άγώνα γιά τίς μεγαλοϊδεάτικες ιδέες του. Μέσα από τό ριζο ­ σπαστικό κόμμα στην Ί ό νιο Βουλή πάλεψε γιά τήν ένωση καί μετά τό 1864 μέσα στήν ελληνική βουλή σάν έκπρόσω πος τού τόπου του μέχρι τό 1869 πού άηδιασμένος άποσύρεται άπό τόν πολι­ τικό στίβο. Οί επιμελητές τής σημερινής έκδοσης αναδημο­ σιεύουν τόν τόμο Μαρασλή Α ', χωρίς όμως νά συμπεριλαμβάνουν τά επιμνημόσυνα άρθρα. Συμπληρώνουν τά κείμενα, όπου τό ' θεωρούν άπαραίτητο, μέ διευκρινιστικές σημειώσεις καί προσθέτουν όσα στοιχεία άνέκδοτα ή άθησαύριστα βρέθηκαν ώς τά τώρα. Στό βιβλίο αύτό ούτε άναλύεται ούτε κρίνεται τό λογοτεχνικό ή δημόσιο έργο τού ’Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. 'Α πλά παραθέτονται τά στοιχεία πού θά βοηθήσουν τόν άναγνώστη, μέσα ά πό τή βιο­ γραφία, τούς πολιτικούς λόγους καί κυρίω ς τίς επιστολές, νά γνωρίσει τόν ποιητή τού «Φωτει­ νού» καί σάν πολιτικό κα ί σάν πνευματικό άνX. Λ.

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

Ή αλληλογραφία τού Παπαδιαμάντη ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ: Αλληλο­ γραφία. Εισαγωγή-επιμέλεια: Έμ. 7. Μοσχονάς. Αθήνα, Όόυσσέας, 1981. Σελ. 231. Π Ο ΑΛΑ έχουν γραφτεί κατά καιρούς γιά τόν «κοσμοκαλόγερο» ’Α λέξανδρο Π απαδιαμάντη. Πολλοί είναι αύτοί πού άμφισβήτησαν τό συγγραφικό του ταλέντο καί άλλοι τόσοι εκείνοι πού Ανεπιφύλακτα τόν ύμνησαν. Τήν άπομυθοποιημένη, καθημερινή, πρακτική πλευρά τής ζω ής του μάς δίνει τήν ευκαιρία ό «Ό δυσσέας» νά γνωρί­ σουμε μέ τήν έπανέκδοση τής Αλληλογραφίας του. Τ ά κείμενα αυτά δέν προσθέτουν τίπο τα στή δ ια ­ μάχη γύρω ά πό τό συγγραφικό ταλέντο τού σκιαθίτη πεζογράφου. ’Α φορούν περισσότερο τά ψυχοφθόρα καί χρονοβόρα οικονομικά καί π ρ α ­ κτικά προβλήματα τού έσωτερικού μετανάστη, σκιαγραφώ ντας έντονα τήν προσπάθεια επιβίω ­ σής του στή μεταβατική περίοδο μιας έν εξελίξει αγροτικής κοινωνίας. Μέ εύσυνειδησία ό Ε. 1. Μοσχονάς συνθέτει τό ίστορικοκοινωνικό πλαίσιο τής εποχής, χρησιμο­ ποιώ ντας μελέτες διακεκριμένων ιστορικών όπως τού Ν. Σβορώνου, τού Κ. Μοσκώφ καί τού Κ. Τσουκαλά. -Στή διάθεση τού άναγνώστη είναι καί

ή βιβλιογραφία πού χρησιμοποίησε γιά τή ζωή καί τό έργο τού διηγηματογράφου, μέ μερικά σύντομα καί χρήσιμα σχόλια πού παρουσιάζουν καί τοποθετούν κάθε μιά ά πό τίς μελέτες αυτές. Ό τόμος περιλαμβάνει κυρίω ς τήν Αλληλογρα­ φία τού Π απαδιαμάντη μέ τήν οίκογένειά του, ορισμένα γράμματα έπαγγελματικής φύσης, κα ­ θώ ς καί άλλα τού πατέρα του καί τού άδελφοϋ του πρός τρίτους. Κ. Ρ.

Μ ΕΛ ΕΤΕΣ

Κοινωνικό καί μαύρο όφήγημα ΘΩΜΑ ΓΚΟΡΠΑ: Περιπετειώδες, κοινωνικό καί μαύρο νεοελληνικό αφήγημα. Είσαγωγήβιογραφικά-άνθολόγηση (1850-1950). 2 τόμοι. Αθήνα, Σίσυφος, 1981. Σελ. 227 καί 268. ΑΝ ΤΙΚ Α ΘΙΣΤΩ Ν ΤΑΣ τούς όρους ιστορικό, ηθογραφικό, αστικό, μέ τούς άντίστοιχους περι­ πετειώδες, κοινω νικό κα ί μαύρο (γιά λόγους ιδεολογικής θέσης Αλλά καί παράλληλης τοποθέ­ τησης στά πλαίσια τής παγκόσμιας λογοτεχνίας), ό Θ. Γκόρπας Ανθολογεί σέ δύό τόμους τό νεοελ­ ληνικό Αφήγημα τής περιόδου 1850-1950. Σ τόχος του ή μετακίνηση τού προβολέα στήν «Αθέατη πλευρά» τού λογοτεχνικού αύτού είδους. Καί «Αθέατη πλευρά», όπω ς γρά φει στόν πρόλογό του χωρίς φόβο Αλλά μέ πάθος, είναι εκείνοι πού «Ανάλωσαν τή ζωή τους γιά νά μή λησμονηθεί ή πολιτιστική ιστορία τού τόπου», οΐ ’ί διοι όμως λησμονήθηκαν γιατί παραγκωνίστηκαν ά πό τά «στρείδια στίς στήλες τών “έγκύρων Αθηναϊκών εφημερίδων” , ά πό τούς άνανήψαντες ίδεολόγους, τούς άποκηρύξαντάς τό νεανικό τους έργο, τούς κάθε λογής μαϊντανούς ή σαλίγκαρους». Δ ιαβάζοντας τά σύντομα βιο γραφ ικά σημειώ­ ματα τώ ν άφηγηματογράψων πού Ανθολογούνται, διακρίνει κανείς, γιά τό μεγαλύτερο ποσοστό τουλάχιστον, έναν κοινό παρονομαστή: Τήν ά ρ ­ νηση αύτών τών Ανθρώπων νά καλουπωθούν, νά παραδεχτούν τήν καθιερωμένη τάξη πραγμάτων, τή θέληση τώ ν Απρόσωπων πολλών. Φράσεις όπως: «Δέν έργάσθηκε ποτέ, έφαγε μιά μεγάλη περιουσία καί πρίν αΰτοκτονήσει...», «...καί πέθανε (τόν πεθάνανε) στό τρελάδικο...», «...δ πιό έμπνευσμένος Αντιστασιακός συγγρα­ φέας Αγνοήθηκε άπό τήν κομμουνιστική Αρι­ στερά.;.» είναι κοινές σ’ όλες σχεδόν τίς περιπτώ ­ σεις κ αί εξηγούν έν μέρει τίς έννοιες «λησμονημέ­ νος» καί «άγνωστος». Μιά κάποια Απορία μπορεί νά δημιουργηθεΐ

67

Κώστας Χατζηαργνρης: Ινας άπό τούς πεξογράφους τής «Αθέατης πλευράς» ίσως στόν απλό Αναγνώστη όσον Αφορά διηγηματογράφους σάν τόν Π απαδιαμάντη ή τό Ροίδη, π.χ., πού δύσκολα κατατάσσονται στους «λησμο­ νημένους». 'Ο πωσδήποτε αυτή ή πρώτη Από διαφορετική Αποψη Ανθολόγηση τών νεοελλήνων άφηγηματογράφω ν τής περιόδου 1850-1950 προσφέρει πολλά σέ δλους δσους ένδιαφέρονται γιά τήν ιστορία τή ς νεοελληνικής λογοτεχνίας. Κ. Ρ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ιστορία τής Κορινθίας ΜΑΤΘΑΙΟΥ X. ΑΝΔΡΕΑΔΗ: Ή Κορινθία μετά τό 1821. Τόμος A': 1823-1833. ’Αθήνα, Κορινθιακή Βιβλιοθήκη, 1981. Σελ. 400. «Η ΕΡΓΑΣΙΑ πού Ακολουθεί Αποτελεί εύσυνείδητη ερευνητική προσπάθεια στήν ιστορία τής Κ ορινθίας μετά τά γεγονότα τού 1821-1823. Π ροηγήθηκαν τά καταξιωμένα έργα πού έγραψε ό γνωστός λογοτέχνης, κριτικός καί διαπρεπής ιστορικός "Αγγελος Φουριώτης, Απο τούς μυθι­

κούς χρόνους τής Κ ορινθίας μέχρι τού 1785, καί Ακολούθησαν οί δυό τόμοι πού έγραψε μέ επιτυ­ χία γιά τήν μετέπειτα περίοδο, μέχρι τού 1823, ό πρόω ρα χαμένος, πνευματικός ά νθρω πος Λ. Ά ποστολίδης... Έ τσ ι, δταν καταπιάστηκα μέ τή συγγραφή τής ιστορίας τής έπαρχίας Κ ορινθίας γιά τήν περίοδο 1823-1833, προσπάθησα ν ’ Αντι­ μετωπίσω μερικά προβλήματα πού ά π ’ τά πρ ά ­ γματα ήσαν τεθειμένα. Π ρώτα-πρώ τα, θέλησα ν ’ άποφύγω τήν ξερή Αφήγηση καί παράθεση τών ιστορικών γεγονότων. Κ ατόπιν έπεδίωξα νά δώσω, δσο μπορούσα καλύτερα, τήν Ατμόσφαιρα τής εποχής, μέσα στήν όποια έζησαν καί έδρασαν τόσο οί πρωταγωνιστές τής ιστορικής αυτής περ ι­ όδου, όσο καί ό Ανώνυμος λαός. ’Ακόμη προσπά­ θησα ν ά δώ τόν κοινω νικό κα ί οικονομικό βίο τής εποχής εκείνης σφαιρικά καί ν ’ Αποφύγω κρίσεις γιά τίς πράξεις ή παραλείψεις όσων έδρασαν.» Σαφ ής ό Μ ατθαίος Ά ν δ ρ εά δ η ς στόν πρόλογό του τής κορινθιακής ιστορίας, ή οποία, στό δ ιά ­ στημα πού ιστορεί, ναί μέν σφύζει στρατιωτικών καί πολιτικών γεγονότων, ώστόσο όμως δίνει τήν ευκαιρία, μέ πολλά μικρά ιστορικά γεγονότα, νά παρουσιαστεί «ευρύτερο φάσμα ιστορικού βίου». Πηγές γ ι ’ αύτή τή δουλειά, τ ά Αρχεία καί τά π ρ α ­ κτικά συλλογικών σωμάτων καί οργάνων, ή νο­ μοθεσία, δημόσια καί ιδιω τικά έγγραφα, Αλληλο­ γρα φίες κι Απομνημονεύματα, ξένα ταξιδιω τικά, εφημερίδες τής έποχής, στρατιωτικά έγγραφα, καί, όπω ς είναι φυσικό, διάφορα ιστορικά έργα.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ε λλη νικ ά διπλωματικά έγγραφα Ελληνικά διπλωματικά έγγραφα: 1940-41. ’Α θήνα, Υπουργείο τών ’Εξωτερικών, 1980. Σελ. 245. ΤΟ υπουργείο Ε ξω τερ ικ ώ ν, μέ τήν εύκαιρία τής συμπληρώσεως 40 χρόνων Από τήν 28η ’Οκτω ­ βρίου 1940, έδωσε στή δημοσιότητα ένα μέρος Από τά έγγραφα τών διπλω ματικώ ν του Αρχείων, έγγραφα πού Ανάγονται στήν περίοδο ά πό 28 ’Ο κτωβρίου 1940 ώς τίς 27 ’Α πριλίου 1941, δη­ λαδή ά πό τήν έναρξη τού έλληνοϊταλικού πολέ­ μου ώς τήν είσοδο τών γερμανικών στρατευμάτων κατοχής στήν πρωτεύουσα. Συγκεκριμένα, ή έκδοση περιέχει 239 έγγραφα. Ό τόμος Ανοίγει μέ τό κείμενο τού τελεσιγράφου πού άπηύθυνε ή ιταλική πρός τήν έλληνική κυ­

βέρνηση στίς 3 τό πρω ί τής 28ης ’Οκτωβρίου 1940 κα ί κλείνει μ’ ένα απόσπασμα άπό τό τελευ­ τα ίο μήνυμα που έξέπεμψε ό ελεύθερος ραδιοφω ­ νικός σταθμός ’Α θηνών τό πρω ί τής 27ης Ά π ρ ιΜέσα στό έξάμηνο αυτό (’Ο κτώβριος 1940-Ά πρίλιος 1941) ό ελληνικός λαός έγραψε μιάν ά πό τίς ενδοξότερες σελίδες τής ιστορίας του. Σήμερα, χάρη καί στήν παρούσα έκδοση, μπορούμε νά πάρουμε μιά γεύση άπό τό διπλω ­ ματικό καί τό στρατιωτικό παρασκήνιο τής περι­ όδου αυτής. Κάτι περισσότερο: έχουμε χρέος νά έγκύψουμε στή μελέτη αυτών τών επίσημων τεκμηρ'ίων, γιά νά συνειδητοποιήσουμε άπό μιάν άλλη σκοπιά τό μέγεθος τών όσων συνέβησαν τότε. Τήν προπαρασκευή κα ί τήν επιμέλεια τής έκ­ δοσης είχε ό εντεταλμένος υφηγητής τή ς διπλω ­ ματικής ιστορίας Κ. Σβολόπουλος μέ τήν επικου­ ρία συμβουλευτικής επιτροπής ά πό τούς πρέσβεις Α. Βλάχο, Ν. Καρανδρέα κα ί Κ. Τσαμαδό. Β. Π.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Οί "Ελληνες τής Βενετίας καί τής ’Ιλλυρίας ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ: Οί "Εληνες τής Βενετίας καί Ιλλυρίας (1768-1797). 'Αθήνα, 1980. Σελ. 254 + πίνακες. ΙΔΙΑ ΙΤ Ε ΡΟ ενδιαφέρον παρουσιάζει τό βιβλίο αυτό, διδακτορική διατριβή τοϋ συγγραφέα. ’Ε ξ­ άλλου είναι γνωστός ό ρόλος πού διαδραμάτισε ή Βενετία κατά τόν 18ο, κυρίως, αιώνα. Δυστυχώς όμως οί περισσότεροι άπό μάς άγνοούμε τή συμ­ βολή τής Ε λλη νική ς Κοινότητας στή διαμόρφωση τής ιστορίας τής Βενετίας κατά τήν περίοδο αυτή. Βέβαια, ό συγγραφέας δέν καλύπτει δλο τό φ ά ­ σμα τής παρουσίας τοϋ έλληνικού στοιχείου μέσα στό συγκεκριμένο χώρο καί χρόνο. Προσφέρει όμως, κατά τή γνώμη μας, άφθονες πληροφορίες καί λαβές γ ιά άντιμετώπιση τοϋ θέματος καί άπό άλλες σκοπιές. Πιό συγκεκριμένα, ό Γ. Ν. Μοσχόπουλος γρ ά ­ φει στόν πρόλογό του: «Ή μελέτη αύτή άναφέρεται στήν περίοδο 1768-1797 τής ιστορίας τής Ε λ λη νική ς Κοινότητας Βενετίας καί έξετάζει τά εκκλησιαστικά προβλήματα τής έλληνορθόδοξης εκκλησίας στήν πόλη αύτή καθώς καί στή γειτο­ νική περιοχή τής ’Ιλλυρίας, σέ συνδυασμό μέ τή γενικότερη κοινωνικοοικονομική κατάσταση τής Κοινότητας». Γιά όποιον ερευνά τή σχέση τού ελληνισμού μέ

τό μόρφωμα Δύση, ή εργασία τού Γ. Ν. Μοσχόπουλου μπορεί νά ά ποδειχτεϊ πολύ χρήσιμη καί διαφωτιστική. Β. Π.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ξενική εξάρτηση καί έθνική πολιτική ΠΑΥΛΟΥ Β. ΠΕΤΡΙΔΗ: Ξενική εξάρτηση καί εθνική πολιτική 1910-1918. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1981. Σελ. 486. Η ΕΣΩ ΤΕΡΙΚ Η καί εξωτερική πολιτική τής κυ­ βέρνησης τών Φιλελευθέρων καί τού άρχηγού της τού ’Ελευθέριου Βενιζέλου καί ή εξάρτησή της άπό εξωκοινοβουλευτικούς παράγοντες καί πολι­ τικές δυνάμεις, όπω ς τό στέμμα καί οί ξένοι προστάτες· δ ρόλος τών πολιτικών κομμάτων καί τοϋ τύπου· ή συμπεριφορά κατά τήν περίοδο αύτή τής ξένης έπικυριαρχίας καί τών άνταγωνιστών της, τής έλληνικής μεγαλοαστικής τάξης, καί ή στάση της άπέναντι στό Βενιζέλο· ή δράση τού στρατού σάν πολιτική δύναμη καί τό πώ ς ονει­ ρεύτηκαν οί Φιλελεύθεροι τήν οργάνωση τής άνόρθω ση ςτού κράτους- για τί, τέλος, νοθεύτηκε ό χαρακτήρας καί οί δημοκρατικές έπιδιώ ξεις τών δυό κινημάτων στό Γουδί (1909) καί στή Θεσσαλονίκη (1916), είναι τά βασικά σημεία γύρω ά πό τά οποία στρέφεται ή εξαιρετικά εν­ διαφέρουσα ιστορική αύτή άνάλυση, πού καλύ­ πτει τήν κρίσιμη περίοδο άπό τήν αιφ νίδια άνοδο τού Βενιζέλου στήν εξουσία (1910) μέχρι τήν έκθρόνιση τοϋ βασιλιά Κωνσταντίνοι', ώς καί τή λήξη τοϋ Πρώτου παγκόσμιου πολέμου (1918). ’Επιδίω ξη τοϋ συγγραφέα δέν είναι, όπω ς τονί­ ζει καί ό ίδιος, νά άποφανθεί γιά τό επωφελές ή επιζήμιο τού τρόπου μέ τόν όποιο άσκήθηκε ή εξ­ ουσία, άλλά νά άναλύσει τόν τρόπο τής άσκησης τής πολιτικής εξουσίας ά πό τούς φορείς της καί τούς λόγους πού τούς ώθησαν νά έξαρτήσουν τίς έκάστοτε πολιτικές έπιλογές τους σέ τόσο μεγάλο βαθμό ά πό τό στέμμα καί τόν ξένο παράγοντα. ’Επιδίω ξη τού Π. Πετρίδη είναι επίσης νά εξετά­ σει άν. μέ τή διεύρυνση της δάσης τής πολιτικής συμμετοχής μέ τήν άνοδο τής μεσαίας τάξης στό πολιτικό προσκήνιο, διαταράχτηκε πράγματι ή ισορροπία άνάμεσα στό θρόνο καί στήν ολιγαρ­ χία καί άν ό θρόνος, ταυτίζοντας τήν πολιτική του τύχη μέ μιά μερίδα τή ς άστικής τάξης, έχασε πράγματι μέρος τού ελέγχου πάνω στό κράτος, ώστε νά πάψ ει νά πα ίζει τόν παραδοσιακό έξισορροπιστικό ρόλο άνάμεσα στά άστικά κόμματα. Πρόκειται, μέ δυό λέξεις, γιά μιά θαυμάσια δο-

69

μημένη μελέτη, τεκμηριωμένη καί βιβλιογραφημένη, πού ή σφαιρικότητα τής ανάλυσής της δίνει τή σωστή ιστορική διάσταση των πολιτικών συμ­ βάντων τών χρόνων 1910-18. Ό συγγραφέας, Π αύλος Π ετρίδης, είναι επιμελητής στήν έδρα τής Π ολιτικής 'Ιστορία ς τών Νεωτέρων Χρόνων στή Νομική Σχολή τού Π ανεπιστημίου τή ς ΘεσσαλοΓ. Μ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Τό έμπόριο στην προεπαναστατική Πελοπόννησο ΒΑΣΙΛΗ ΚΡΕΜΜΥΑΑ: Συγκυρία καί έμπόριο στήν προεπαναστατική Πελοπόννησο, 179.11821 Αθήνα, θεμέλιο. 1981. Σελ. 271. Μ ΕΛΕΤΗ ΤΗ Σ τής οικονομίας κα ί τή ς κοινω νίας τού τουρκοκρατούμενου ελληνισμού, ό Βασίλης

σεις καί διακυμάνσεις του, τίς μεταβολές κα ί έναλλακτικές λύσεις. Σημαντική ή περίοδος γιά τή νεοελληνική ιστορία, μιά κα ί οί άνακατατάξεις πού σημειώθηκαν ήταν σημαδιακές καί οί έπιπτώσεις είχαν μεγάλη διά ρκεια στήν κατοπινή ζωή τού τόπου. Τ ό ύ φος τού συγγραφέα, μαζί μέ τή θεμελίωση καί πληρότητα άναφοράς κα ί κειμένου, είναι παρα δειγμ α τικά στή σύγχρονη έρευνα: δσο ειδι­ κός κι &ν είνα ι (καί είναι), δσο κι άν τό θέμα φ αίνεται ν ά όριοθετεΐται άφεαυτού, ά ποφεύγει τή «μικροβιολογική» έξέταση δσο καί τή σχολαστική-άποσπασματική, άποκαρδιωτική άνάλυση γιά τόν άναγνώστη. Γνω ρίζει δηλαδή τή σημασία.τής συμπύκνωσης κα ί τής ιστορικής άλληλουχίας. Έ τ σ ι ή άνάγνωση άποκτά ένδιαφέρον χάρη στή διεισδυτικότητα τού συγγραφέα καί τήν ικανό­ τητά του νά γράφει, δχι μόνο νά ιστορεί: «...τά γεγονότα ά πέδειξαν εξαιρετικές άδυναμίες καί στά δύο αύτά σημεία (σημείωση δική μου: έννοεΐ τό βαθμό ένταξης τού έλληνικού έμπορίου στή συγκυρία κα ί τή δυνατότητα διαμόρ­ φωσης έναλλακτικών προοπτικώ ν): ή άπόλυτη εξάρτηση τή ς ελληνικής έμπορικής δραστηριότη­ τα ς ά πό τή διεθνή συγκυρία, μέ τή σχεδόν ά ποκλειστική έπίδοσή της στήν κάλυψη τής ευρω παϊ­ κής άγοράς μέ τρόφιμα, περιόριζε τήν εύελιξία τών κεφαλαίω ν κα ί προσανατόλιζε σημαντικούς τομείς τή ς πελοποννησιακής οικονομίας σέ δρα ­ στηριότητες ευκαιριακές καί άντιπαραγω γικές.» Κ. Κ.

Βασίλης Κρεμμνόάς Κρεμμυδάς έχει σπουδές μέ άντίκρισμα ένα άξιόλογΰ έργο. Έ ρ γ ο όχι ποσοτικά άξιολογημένο, άλλά μελέτες σημαντικές στόν τομέα πού άναφέρονται. Σ υνέχεια τή ς μελέτης του «Τό έμπόριο τής Π ελοποννήσου' στόν 18ο α ιώ να (1715-1792)» άποτελεϊ ή νέα δουλειά του γιά τό έμπόριο στήν προεπαναστατική Πελοπόννησο, τίς γενικές τά ­

70

διαβαζω

για παιδια

Επιμέλεια: Ελένη Παμπούκη

Ή ανάγκη των παιδιών για ενημέρωση Τό «Διαβάζω» μέ τή σελίδα του «γιά παιδιά» ανοίγεται σ’ ένα κοινό πού έχει ελάχιστες πληροφορίες γιά τά βιβλία πού τό αφορούν καί πού σπάνια άποφασίζει γιά τήν έκλογή καί άγορά αυτών τών βιβλίων. "Ομως τά παιδιά είναι πιά ένα υπολογίσιμο καταναλωτικό κοινό πού βομβαρδίζεται συνέχεια από τά μέσα μαζικής ένημέρωσης γιά κάποια «αγαθά», ή απόκτηση τών όποιων είναι αναγκαία -κατά τίς διαφημίσεις- γιά τήν επιτυχία. Ά νά μ εσ ά τους κ α ί ή γνώση, πού πουλιέται τυ ­ λιγμένη σέ πολύχρω μα χοντρά εξώφυλλα - ε χ έ γ ­ γυο τω ρινής υπεροχής έναντι σέ συνομήλικους κα ί συμμαθητές, καθώ ς κα ί μελλοντικής κοινω νι­ κής άνόδσυ. Καί δ χι μόνο οί διαφημίσεις. Τ ά βιβλία πού ά γοράζονται περισσότερο ά πό ενήλικες γιά π α ι­ δ ιά είναι αύτά πού «... νά μαθαίνουν καί κάτι...». Έ τ σ ι τό εξωσχολικό βιβλίο λειτουργεί σχεδόν τό ίδιο ψυχαναγκαστικά μέ τό σχολικό. Τό π α ιδ ί δεν ά φήνεται νά πά ει ατό βιβλίο - π ο ύ είνα ι οί σχο­ λικές καί κοινοτικές βιβλιοθήκες; ή σέ πο ιά β ι­ βλιοπω λεία πά ει μόνο του τό π α ιδ ί νά διαλέξει τό βιβλίο του; Έ τσ ι, όσο καί άν είναι έλλιπής -λό γ ω χώ ρ ο υ ή πληροφόρηση πού παρέχει στά πα ιδ ιά αύτή ή σελίδα, είναι πολύτιμη, στό βαθμό πού συμβάλλει νά διαμορφώ σουν δική τους γνώμη γιά τά βιβλία. Στό βαθμό πού άποτελεϊ κίνητρο επιλογής ά πό τά ίδια τά πα ιδ ιά εκείνων τώ ν βιβλίων πού καλύ­ πτουν τίς προτιμήσεις κ α ί τίς άνάγκες τους. Μ ιά ά πό τίς άνάγκες τώ ν πα ιδ ιώ ν είναι νά άνακαλύψουν τόν έαυτό τους, νά προσδιορίσουν τίς σχέσεις τους μέ τούς άλλους, νά μάθουν τίς λειτουργίες τού σώματός τους. Πολλές οί άπορίες καί πολλά τά έρωτήματα. Πολλές καί οί άσαφεΐς άπαντήσεις. "Ετσι ή σημερινή έπιλογή ά φορά τά βιβλία πού δίνουν ικανοποιητικές ά παντήσεις καί πού άναπτύσσουν τήν κριτική άπέναντι στά ερε­ θίσματα, τίς Ιδέες, τίς άξιες κάί τά πρ ό τυ πα πού προβάλλονται καθημερινά καί ά πό διαφορετικές κατευθύνσεις. Γιατί, μήν ξεχνάτε π α ιδ ιά , είστε ή πελατεία πού θά στηρίξει μελλοντικά κάθε ύλική ή Ιδεολογική άξια. Χ ρειάζεται λοιπόν νά ά ποκτήσετε τήν ικανότητα νά επιλέγετε κ α ί νά ά ποφασίζετε εσείς οί ίδιο ι, χρησιμοποιώντας μέ κρι­ τικό νοϋ τίς πληροφορίες κα ί τά μηνύματα πού

σάς δίνονται. Έ ν α βιβλίο πού δείχνει άκριβώ ς α ύτά τά πρ ο ­ βλήματα είναι: • Bo Dan A ndersen -S o re n H an se n - Jesper Jensen: Τ ό κόκκινο βιβλιαράκι τώ ν μαθητών. Μετ. καί προσαρμογή: Ε λ ένη Βαρίκα. Βέργος, 1975. Σελ. 119. Τ ό πρώ το μέρος άναφέρεται στίς σχέσεις μαθητών-σχολείου. Καί παρόλο πού τό βιβλίο μηνύθηκε ά πό κάποιους άμύντορες μιας στείρας ήθικολογίας μέ τήν αιτιολογία δ τι «ώθεΐ τά πα ιδ ιά στήν άνυπακοή», εγώ άκόμα ά πορώ πώ ς οί κα ­ ζούρες πού περιγράφονται δτι κάνουν οί μαθητές στό σχολείο είναι οί ίδιες πα λ ιές δοκιμασμένες κα ζούρες πού κάναμε δλοι δσοι ύπήρξαμε μαθη­ τές! Α ύτό δμως πού κυρίω ς ύπο δείχνει τό βιβλίο στά π α ιδ ιά είναι οί ά ντιφάσεις άνάμεσα στά «μή» κ α ί «πρέπει» πού οί ενήλικες έπιβάλλουν, καί τό δικαίω μα νά πλη ροφορούνται, νά διεκδικοϋν, νά παίρνουν ά ποφάσεις, νά άρνοϋνται. Καί άκόμα δείχνει τήν άναγκαιότητα μιάς γνώ ­ σης πού δδηγεϊ στήν κριτική στάση ά πέναντι στά όποιαδήποτε μηνύματα διοχετεύει ή καταναλω ­ τική κοινω νία, δπω ς ή ιδεολογία τώ ν ναρκω τικώ ν ή τώ ν «έλεύθερων» ερωτικών σχέσεων. Τ ελικά είναι ένα βιβλίο πού όξύνει τήν κρίση κ α ί τήν υπευθυνότητα τώ ν πα ιδιώ ν.

• Τ ζ ό ν α χ Κάλμπ - Ν ταίηβιτ Βισκότ. Ό τ α ν είσαι άγόρι - "Οταν είσαι κορίτσι. Μετ. Μ αρίνας Λώμη. Ε κ δ ό σ ε ις Γλάρος, ’Α θήνα 1980. Σελ. 100. «Τό μεγάλωμα είναι πολύ δύσκολη ύπόθεση. Ε ίναι δύσκολο νά είσαι τό π α ιδ ί πού θέλεις νά είσαι τώ ρα κα ί ταυτόχρονα νά γίνεσαι δ μεγάλος πού θέλεις νά γίνεις άργάτερα» διαβάζουμε στήν εισαγωγή τού βιβλίου. Γιατί «τά π α ιδ ιά βρίσκον­ τα ι στό δρόμο γ ιά νά γίνουν ένήλικοι». Πρόθεση

71

λοιπόν τών συγγραφέων είναι νά βοηθήσουν στην κατανόηση αυτής τής δια δικ α σία ς τού μεγαλώμα­ τος. Στήν κατανόηση τών συναισθημάτων, τών σχέσεων μέ φίλους καί γονείς. Στήν κατανόηση τής άνημποριάς καί δυστυχίας που αισθάνονται συχνά τά πα ιδ ιά όταν διανύουν τήν εφηβεία. Ά να φ έρ οντα ι λοιπόν στά δικαιώ ματα πού έχουν τά πα ιδ ιά άλλά κα ί στά δικαιώ ματα πού έχουν οί γονείς. ’Α ναλύουν τίς άνάγκες τώ ν πα ιδιώ ν άλλά κα ί τή στάση τώ ν ένήλικων Απέναντι στά πα ιδιά . ’Α κόμα, στό κεφάλαιο «Π ώς νά βρεις τόν έαυτό σου» δίνονται μερικοί μηχανιστικοί τρόποι-τέστ γιά νά έντοπίσει Ακριβέστερα τό πα ιδί τίς ιδιαίτερες άνάγκες του καί άναλύοντά τις νά Ανακαλύψει μιά εικόνα τού έαυτοϋ του. Νομίζω δτι διαβάζοντας αύτό τό βιβλίο, ένα μέρος τής άνασφάλειας κα ί τής Αβεβαιότητας πού αισθανόμαστε συχνά πυκνά όλοι μας Αντικαθί­ σταται μέ τή βεβαιότητα καί σιγουριά δτι «... τε­ λικά είσαι μιά χαρά...». Τ ό τελευταίο κεφάλαιο, «Διαζύγιο τών γο ­ νιών», είναι σημαντικό, για τί είναι κα ί τό μόνο Από δσο ξέρω - πού μιλάει ευθέως γιά ένα πρ ό ­ βλημα πού Αντιμετωπίζουν είτε προσω πικά είτε μέσω φίλων πολλά πα ιδιά .

• Κλέρ Ράινερ: Τό σώμα μας. Εΐκ. Τ όνι Κίνγκ. Μετ. Θανάση Γεωργιάδη. ’Εκδόσεις Α ΣΕ. Θ εσ­ σαλονίκη 1980. Σελ. 44. Μέ σχεδόν όλοσέλιδες ζω γραφιές, λίγο κείμενο κα ί Αρκετό χιούμορ δίνει πολλές πληροφορίες γιά δλες τίς λειτουργίες τού Ανθρώπινου σώματος Από φτάρνισμα(!) μέχρι... τά γηρατειά. 'Α πλά γραμμένο άλλά καί πολύπλοκο Από τή φύση τών θεμάτων πού εξετάζει, Απευθύνεται σέ μιά με­ γάλη κλίμακα ήλικιών Αρχίζοντας Από τήν προσχολική ώς π α ιδ ιά 12 χρονών.

Έ ν α θέμα πού δέν συζητείται ούτε εύκολα ούτε άνετα είναι δ,τι Αφορά τή σεξουαλικότητα. 'Ό π ω ς είναι καί to θέμα πού τά πα ιδ ιά θέλουν νά γνω ­ ρίζουν, καί νά τό γνωρίζουν σωστά. Μέσα στό 1980 κυκλοφόρησαν δύο βιβλία πού νομίζω δτι καλύπτουν αυτή τήν Ανάγκη, καλύτερα καί εύρύτερα Από δσα άλλα βιβλία κυκλοφορούν: • Γ κ ρ έ τε Φάγκερστρεμ - Γκουνίλα Χάνσον: 'Ο Πέρ, ή Τντα κα ί τό ελάχιστο. Είκον. Γκουνίλα Χάνσον. Μετ. Κικής Ά γγελ ή . Η ρ ά κλ ειτο ς 1980. Σελ. 48. Γράφτηκε γιά νά διευκολύνει τούς μαθητές τής βασικής εκπαίδευσης νά παρακολουθήσουν τό μάθημα σεξουαλικής Αγωγής καί συμβίωσης, πού διδάσκεται στά σχολεία τής Σουηδίας. Μ εταφρά­ στηκε σ’ δλες τίς γλώσσες τών μεταναστών πού ζοϋν στή Σουηδία, κα ί στά έλληνικά φυσικά. Ή ελληνική μετάφραση κυκλοφορεί καί στή χώρα μας. «Κάθε μορφής συμβίωση είναι κοπιαστική καί δλες οί οικογένειες έχουν τίς “ μαύρες” μέρες τους... Α ύτό δμως πού άποσκοποΰμε κυρίω ς μέ τούτο τό βιβλίο είναι μικροί καί μεγάλοι νά νοό­ σουν δτι ή σεξουαλικότητα είναι ένα φυσικό καί θετικό κομμάτι Από τή ζωή μας.» Μέ άξονες αύτά τά δυό σημεία οί συγγραφείς Αναπτύσσουν περισσότερο μέ εικόνες κα ί λιγό­ τερο μέ λόγια τά σημαντικά πράγματα πού συμ­ βαίνουν σέ μιά οικογένεια -δυσάρεστα καί ευχά­ ρ ισ τα -, πώ ς πα ίρνοντα ι οί Αποφάσεις, πώ ς συμ­ μ ετέχουν τά μέλη της στή λειτουργία τής οικογέ­ νεια ς καί πώ ς είναι δυνατό οί Ατομικές άνάγκες ν ά γίνονται σεβαστές καί κατανοητές Από τό κάθε μέλος. ’Α κόμα, πώ ς είναι τό σώμα, π ώ ς γεννιούν­ τα ι τά μωρά, τί εκφράζει ό έρωτας. Τό βιβλίο Απευθύνεται βέβαια σέ μικρά παιδιά. ’Επειδή δμως κάθε ζω γραφιά μεταδίδει είκα-

5Ανορθόγραφα βιβλία γιά παιδιά Ή καθιέρωση τής δημοτικής γλώσσας καί ή συνακόλουθη τροποποίηση τής ορθογρα­ φίας δημιούργησε ένα τεράστιο πρόβλημα καί μιά επείγουσα υποχρέωση στους έκδοτες παιδικών βιβλίων: Τή διόρθωση τών κειμένων στίς έπανεκδόσεις τών βιβλίων πού έχουν Ακολουθήσει τήν παλαιότερη γραφή. Μ’ όλο πού ή αλλαγή αύτή θά επιβαρύνει τό κό­ στος τής έπανέκδοσης, είναι αυτονόητο ότι είναι απαραίτητη. ’Επισημαίνουμε τό γεγο­ νός, επειδή πολλά βιβλία έπανεκδόθηκαν διατηρώντας τήν αρχική τους ορθογραφία μετά καί παρά τήν καθιέρωση τής νέας γραμματικής, καί επειδή οί γονείς άλλά καί πολλοί δάσκαλοι αγνοούν τελείως αύτό τό πρόβλημα. ’Ακόμα προτείνουμε ώς πρώτο μέτρο νά μπει στά βιβλία αύτά ή ένδειξη: «δέν τηρείται ή διδασκόμενη ορθογραφία». ’Εν ανάγκη νά Απαγορευτεί τελείως ή έκδοση παιδικών βιβλίων πού δέν Ακολουθούν τήν ορθογραφία πού διδάσκεται στά σχολεία. Καί αύτό γιά νά περιφρουρηθεί τό γλωσ­ σικό αισθητήριο τών παιδιών, τό όποιο γιά πρώτη φορά μπορεί νά αναπτυχθεί Απρό­ σκοπτα καί άβίαστα, μακριά άπό τίς εφιαλτικές συμπληγάδες άνεπίσημης-έπίσημης γλώσσας πού ταλάνισαν γενιές Ελλήνων. Ε. Π.

72

σ α κ ά - μ έ τό ύ φ ος κ α ί τή στάση τώ ν π ρ ο σ ώ πω νπολλαπλά μηνύματα πού ύπογραμμίζονται Απλώς ά πό τό χιουμοριστικό κείμενο, ή άνάγνωση τού βιβλίου είνα ι Απολαυστική - κ α ί πλη ροφο­ ριακή β έβ α ια - ά πό Α ναγνώστες όλων τώ ν ήλι• Κορίν Μ πένσον Τ ζόνσον - Έ ρ ικ Τζόνσον: Ή Αγάπη, τό σεξ κ α ί ή Ανάπτυξη. Μετ. Μ αρίνας Λώμη. Γλάρος, ’Α θήνα 1980. Σελ. 133. Κατά τού ς συγγραφείς τό βιβλίο γράφτηκε γιά π α ιδ ιά πού βρίσκονται «Ανάμεσα στήν έποχή πού εχόυν μάθει π ιά ν ά δ ια β ά ζουν μέ ευκολία κ α ί τήν έποχή πού φτάνουν στήν εφηβεία». Κατά τή γνώμη μου όμως τά π α ιδ ιά πού βρίσκονται πρίν καί κατά τήν έφηβεία θά τό άντιληφ θοϋν καλύΠρόθεση τών συγγραφέω ν είναι νά δώσουν σωστές, ύπεύθυνες, φιλελεύθερες κα ί πρ ο ο δευτι­ κές πληροφορίες γιά τή σεξουαλικότητα κ α ί τή λειτουργία της. Ε ίν α ι χωρισμένο σέ τρ εις ένότητες: α) « Ό έρωτας, τό σέξ κ α ί ή Ανάπτυξη» (σελ.

15-79), δπου περ ιγρ ά φ οντα ι τά ιδια ίτερ α χ α ρ α ­ κτηριστικά τής γυ να ίκα ς κ α ί τού άντρα καί ή διαμόρφωση τού ρόλου τού καθενός Ανάλογα μέ τίς καθιερωμένες άξίες κάθε κοινω νίας. Ή σύλ­ ληψη καί Ανάπτυξη τού μωρού, κα θώ ς κα ί τού μικρού κα ί μεγαλύτερου π α ιδ ιο ύ , κ α ί ή σεξουαλι­ κότητα δ πω ς διαμορφώ νεται κ α ί έκφράζεται σέ κάθε Ατομο χωριστά. ’Α κόμα ή λειτουργία τού γάμου καί οί α ίτιες τού δ ια ζυγίου. β) « Ή οικογένεια: λίγη ιστορία καί μερικές πληροφορίες» (σελ. 83-97). Έ δ ώ Αναλύεται ή πο ρ εία τού Ανθρώπου Από τήν κατάσταση τής Αγέλης ώ ς τήν οργανωμένη συμβίωση σέ ομάδες -ο ικογένειες. Δ ύο Ακραία π α ρ α δείγμ α τα -μ ιά ς «κοινοβιακής» ίροκέζικη ς οικογένειας κ α ί μιάς ίεραρχικής για π ω νέ ζικ η ς- χρησιμοποιούνται γιά νά κα τα δειχτεϊ δ τι ή δόμηση κα ί ή λειτουργία της είναι Αποτέλεσμα κοινω νικώ ν συνθηκών κα ί έξυ-

πηρετεΕ κοινω νικές Α ναγκαιότητες Αλλά κα ί δτι χρησιμεύει γιά τή φροντίδα, τήν Ανάπτυξη κα ί τήν Ασφάλεια τώ ν νέων μελών - τ ώ ν πα ιδιώ ν. γ) «"Αλλοι τρ ό π ο ι Αναπαραγωγής: τά ζώ α, τά φυτά» (σελ. 101-124). Τ ό βιβλίο τελειώνει μέ Α παντήσεις σέ ερωτήματα πού οι συγγραφείς κρ ί­ νουν δ τι Απασχολούν τά π α ιδ ιά , δ πω ς είναι ή ο μοφυλοφ ιλία κ α ί ή Αντισύλληψη. Καί έγώ λέω νά κλείσω αύτή τήν παρουσίαση βιβλίω ν μέ ένα βιβλίο πού είναι λίγο γνωστό Αλλά πολύ σημαντικό γιά κορίτσια ά πό 13 χρονών: • Ν. Κρινιόν - Κ. Ρεβόλτ - Α. Μεμμί - Κ. Μ άν: Κλημεντίνη ή τά Ά ντισ υλ λ η πτικά . Μετ. Έ φ η ς Π απαδοπούλου. Στοχασμός, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 78. Γραμμένο κ α ί εικονογραφημένο ά πό μ αθήτριες τού Λυκείου Μ παλζάκ τής Γαλλίας, πληροφο­ ριακό στό ξεκίνημά του Αλλά κ α ί λίγο αύτοβιογρα φ ικό . Κ άθε κορίτσι-συγγραφ έας καταθέτει σκέψεις καί εμπειρίες: «είναι δύσκολο νά βρει κα νείς τόν έαυτό του, για τί λοιπόν νά μήν τό προσπαθήσει μέσα ά π ό μιά εικονογραφημένη ιστορία;» Γράφουν λοιπόν «... λίγο ά πό τίς μνή­ μες, τίς σχέσεις μας μέ το ύ ς γονείς μας, μέ τά Αγόρια, μέ τό σχολείο, μέ τά κορίτσια... τούς έρω­ τές μας, τίς τρυφερότητές μας, κα ί τίς Αξιοθρήνη­ τες β ρ α διές μας...». Γράφουν Αγωνιστικά κ α ί τρυφερά, ζω γρ α φ ί­ ζουν Αδέξια κ α ί έκφραστικά. Καί ξέρουν Ακόμα δτι τό βιβλίο πρα γμα το­ ποιή θη κε για τί «... εκατοντάδες γυ να ίκες Αγωνί­ στηκαν γιά νά μάθουν επιτέλους νά έχουν έπίγνωση, γνώση τού εαυτού τους, γνώση τού άλλου, νά μιλάνε κα ί νά Α γω νίζονται δλες μαζί γιά μιά διαφορετική ζωή». «Κ ατασπαραζόμαστε κ α ί Αγαπιόμαστε»· έτσι τελειώνει τό βιβλίο τών νεαρών φεμινιστριών. 'Ω ρ α ίο βιβλίο. ΕΛ Ε Ν Η Π Α Μ ΠΟ Υ Κ Η

73

To πολιτικό παραμύθι Τά τελευταία πενήντα χρόνια, μέ την -ψυχανάλυση, τίς μελέτες γιά τό παιδί καί τίς νεότερες παιδαγωγικές μεθόδους, συνηθίσαμε νά θεωρούμε υποχρέωσή μας τό ενδιαφέρον μας γιά τό παιδί. Τό παιδί, βέβαια, έκ των πραγμάτων, δέν έχει καμιά δυνατότητα άμυνας σ’ αυτήν τή φροντίδα. Δέν μπορεί νά άντιδράσει στή φροντίδα-παιδικό πρόγραμμα, στή φροντίδαπαιδικό θέατρο, στή φροντίδα-παιδικό βιβλίο, σ’ δλα αυτά μέ τά όποια προσπαθούμε νά τό διαμορφώσουμε καί νά τό διαπλάσουμε, πιστεύοντας ότι έφαρμόζουμε τά τελευταία επι­ στημονικά συμπεράσματα καί τήν ύποτιθέμενη προοδευτική δική μας στάση απέναντι στά γεγονότα καί τά πράγματα. Στάση πού μετά τή δικτατορία έκδηλώθηκε έντονα στό χώρο τού βιβλίου, τού πολιτικού βιβλίου. ’Α λλά άν τό πολιτικ ό βιβλίο υ πή ρξε τό επα κό ­ λουθο μια ς καθολικής πνευμ α τικής στέρησης, πού ήβη τά τελευταία χρό νια πα ρ ο υ σ ιά ζει ά ρκετά ση­ μαντική κάμψη πα ρα χω ρώ ντα ς τή θέση του στή λογοτεχνία, δέ συμβαίνει τό ίδ ιο μέ τό κα ινούριο είδος π α ιδ ικού β ιβλίου, τό π ολιτικό πα ιδ ικό πα ρα μ ύθι. Τ ό όποιο, παρόλο πού κι αύτό άποτελεΐ στην ούσία έκφραση δικ ώ ν μας στερήσεων, εντούτοις ά πευθύνετα ι σέ άτομα γιά τά όπο ια επιλέγουμε έμεϊς τίς ανάγκες τους. ’Α νάγκες ολωσδιόλου κάποτε κατασκευασμένες, πού φ α ί­ νοντα ι νά υπενθυμ ίζουν άπλώ ς τά δ ικ ά μας πο λ ι­ τικ ά ά δ ιέξοδ α κ α ί νά ύποδηλώ νουν ώ ς ένα βαθμό τήν ά νεπά ρκειά μας ν ά λειτουργήσουμε σάν πο λ ι­ τικ ά όντα. Για τί τώ ρα π ιά τά βιβλία αυτού τού είδους μοιάζουν νά μή γρ ά φ ο ντα ι γ ιά νά εξυπηρετήσουν κ ά π οια αισθητική, νά καλλιεργήσουν κ α ί νά διευρύνουν τήν άντίληψη τού πα ιδ ιο ύ δίνοντάς του άπλώ ς τά έρεθίσματα στά ό πο ια θά στηριχτεί γιά νά φ τιά ξει τίς δ ικ ές του προϋποθέσεις. Μ πο­ ρεί κά π ο ιο ς νά ισχυριστεί πώ ς ή αισθητική κα ί ή ιδεολογία πού μέχρι τώ ρα περνούσε μέσ’ ά π ’ τό πα ιδ ικ ό πα ρ α μ ύ θι δέν ήταν πα ρ ά ή αισθητική τής έκάστοτε έξουσίας κ α ί τή ς έκάστοτε εποχής. Δέ θά διαφω νήσουμε. 'Α π λώ ς ύποστηρίζουμε ότι εί­ να ι καταστροφ ικό νά παραμ ένει λανθάνουσα ή αύτή ιδεολογία κ α ί κα τά συνέπεια ή αυτή αισ θη ­ τική. Σ τις περισσότερες περιπ τώ σεις τέτοιω ν π α ρ α ­ μυθιώ ν, τά ζώ α ύποκα θιστοϋν όλοκληρωτικά τόν άνθρω πο, ντύνοντα ι τίς ά δυνα μ ίες του, τά προτερήματά του, τήν έπαναστατικότητά του καί γε­ νικ ά φορτώ νονται τά κοινω νικά κ α ί πολιτικά προβλήματα τού ά νθρώ που. ΟΙ συγγραφείς καταφεύγουν στόν κόσμο τώ ν ζώ ων, όχι γιά νά δώσουν τή μαγεία του, άλλά για τί νομ ίζουν πώ ς θά περάσουν έτσι εύκολότερα στό π α ιδ ί τίς άπόψ εις τους κ α ί τίς λύσεις στά συγκεκριμένα πο λ ι­ τικοκοινω νικά προβλήματα γιά τά ό πο ια γρ ά φ ε­ τα ι κά θε φ ορά τό πα ρα μ ύθι. Δηλαδή, μπορούμε νά μιλήσουμε γιά μιά στήν κυριολεξία χρησιμο­ ποίηση τού παραμυθιού έν όνόματι μιάς δ ιδ α κ τι­ κής (πολιτικής) σκοπιμότητας. Χ ρησιμοποίηση πού ά φ α ιρεί τήν έκπληξη, τό όνειρο, τό δέος καί

74

ενικά τή μαγεία πού ώ θεΐ τό άνθρ ώ πινο όν στή ιερεύνηση καί άνακάλυψη τού κόσμου. "Αξονας τού πα ρα μ υθιού δέν είναι ό ά νθρω πος άντιμέτωπο ς μέ τό πα ρά λογο πού έκφρά ζετα ι μέ τήν προσω ποποίηση τή ς φύσης (όντω ν κα ί πρ α γμ ά ­ τω ν), ούτε κά ν μέ τό πα ρά λογο τού πολιτισμένου τεχνοκρατούμενου κόσμου, άλλά ή μ εταφορά τού ανθρώ πινου σκηνικού στό σκηνικό τή ς φύσης ή, σέ άλλες περιπτώ σεις, ή διατήρηση αύτοΰ τού σκηνικού. Τ ό π α ιδ ί τώ ν 6 χρόνω ν θά καταλάβει καλύτερα τήν ά περ γία πού κάνουν τά π ο ντίκ ια ά π ’ ό,τι τήν ά περ γία τώ ν εργατώ ν τή ς «Π ίτσος»; Καί δέν εί­ να ι ά μαρτία νά προσπαθούμ ε νά πείσουμε τά π α ιδ ιά ότι ό Ιμπεριαλισμός μπορεί εύκολα νά έξαλειφθεϊ μ’ έναν άπλό λιθοβολισμό, ή δτι οί τύ ­ ραννοι εξα φ α νίζο ντα ι όταν όλοι βγούμε νά δ ια ­ δηλώσουμε τήν άντίθεσή μας σέ μιά διαδήλωση; (Τ ύραννοι-γύπες, λαός-δλα τά άλλα ζώ α, ά π ό τά ό πο ια τά π ιό βρώμικα έπιλέγονται γιά νά π α ρ α ­ στήσουν το ύ ς δοσίλογους.) Β έβαια, άντιλαμβανόμαστε πολύ καλά τήν πρόθεση όχι μόνο τώ ν συγγραφέω ν πού γρά φουν τό πολιτικ ό πα ρ α μ ύ θι άλλά κ α ί τώ ν γονιώ ν πού τό ά γορά ζουν γιά τά π α ιδ ιά τους. Π ρόθεση πού ανά γετα ι στό ενδιαφέρον το υ ς ν ά ευαισθητοποιη­ θεί πο λιτικ ά κ α ί κοινω νικά τό πα ιδ ί. Μ όνο πού σ’ αύτή τήν περίπτω ση δέ λαμβάνεται καθόλου υπόψη αύτό τό π α νά ρ χα ιο , ά πό καταβολής κό­ σμου, ά γα θό πού λέγεται τέχνη. Τ ά πά ντα είναι δοσμένα. Δέν υπά ρ χει κανένα γίγνεσθαι. 'Α πλώ ς τό π α ιδ ί όφείλει ν ’ ά ποτυπώ σει καλά τό μάθημα κ α ί τήν ιστορία. Ν ά τά φέρει ώς παρά δειγμ α . 'Ο δ η γό πολιτική ς συμπεριφοράς. Π ο ιά είνα ι ή συμμετοχή του; Καί π ο ιά ή δική μας ευθύνη; Π όσο σκόπιμη είναι ή ύπα ρξη τού π ολιτικού παρ α μ υ θιο ύ δέν είναι τού παρόντος. Γ ια τί τό π ο ­ λιτικό π α ρ α μ ύ θι έχει το ύ ς συγγρα φείς του, έκδίδετα ι, κυκλοφορεί στά βιβλιοπω λεία, ά γορά ζετα ι, μπα ίνει στά σ π ίτια , δια βά ζετα ι. Φ οβόμαστε δ τι οί προθέσεις δέν έξαγνίζουν σχεδόν ποτέ. Π ρόθεσή μας, δταν καταπιαστήκαμε μ’ αύτό τό θέμα, ήταν μιά έκ βαθέων άνάλυση. ’Α νάλυση πού ά π α ρ α ίτη τα θά χρησιμοποιούσε π α ρ α δείγμ α τα δίνοντα ς μιά ψεύτικη εικόνα τα­ λαντούχω ν ή μή ταλαντούχω ν συγγραφέω ν. Τό

πρόβλημα δμω ς δέ βρίσκεται εκεί. Τό πολιτικό πα ρα μ ύθι είνα ι ένα είδος πολύ καινούριο - σ ύ μ ­ πτω μ α βέβαια κα ί έκφραση τή ς έποχής μας καί τή ς κοινω νίας μας Α ναμφισβήτητα- πού ένέχει κινδύνους καί εύθύνη γ ιά τό δημιουργό, σάν κάθε κείμενο μικρότερης ή μεγαλύτερης έμβέλειας,

άλλα, τό σημαντικότερο, κ α ί μιάν άλλη ύπευθυνότητα, αυτήν τή ς συνειδητής πολιτική ς δ ια π α ι­ δ αγώ γησης πα ιδ ιώ ν σχολικής άλλά καί, κυρίω ς, προσχολικής ήλικίας. Π α ιδ ιώ ν πού μόλις μπήκαν ή θά μπουν στό σχολείο γιά νά «γαλουχηθούν» στά νάμ α τα μιάς συγκεκριμένης ιδεολογίας, μ’ έναν ορισμένο τρ ό πο σκέψης, τού μη σκέπτεσθαι. Π ιστεύουμε πώ ς τό δλο θέμα είναι πολύ μεγα­ λύτερο κ α ί σοβαρότερο κ α ί δέν μπορεί ούτε πρ έ­ πει νά περιοριστεί στό σχήμα «έντόπιση-άνάλυση-συμπέρασμα», κ ά τι εξίσου μονολιθικό μ’ δ,τι θά ’πρ επε νά Αποφευχθεί κι Αποτελεί τό μέγιστο κίνδυνο. Έ τ σ ι, καταλήγουμε στήν έρώτηση πού δημιούργησε τήν Ανάγκη νά τό θίξουμε: Π όσο καί πώ ς πο λιτικ ο πο ιεί τό πολιτικό π α ρ α μ ύ θι; έλπίζο ντα ς πώ ς αύτό τό κείμενο δ ίνει τά ερεθίσματα γ ιά ένα διάλογο, Α ναγκαίο άλλά κα ί πρω ταρχικό. Μ Α ΡΙΑ Κ Υ ΡΤΖΑ ΚΗ ΕΛΕΝΗ ΒΛΑΧΟΥ

Βιβλία γιά παιδιά ά π ’ δλο τον κόσμο Ποιες είναι οί καινούριες τάσεις στήν παιδική ιταλική λογοτεχνία; Ποιοι οί προσανατολι­ σμοί τών εκδοτών; Ποιος ό ρόλος τής εικονογράφησης στά βιβλία; Ποιες οί Απαιτήσεις τού παιδικού Αναγνωστικού κοινού; Αύτά είναι μερικά ερωτήματα πού έκπήγασαν άπ’ τήν πρόσφατη πνευματική εκδήλωση στήν Bologna, τήν 18η Διεθνή ’Έκθεση Παιδικού Βιβλίου. Οί γνώμες, οί κριτικές μερικών μελετητών καί συγγραφέων βιβλίων γιά παιδιά καί οί «απαντήσεις» τής Αγοράς παρουσιάζουν εναν ενδιαφέροντα Απολογισμό 6χι μόνο γιά τήν ιταλική κουλτούρα καί παιδεία άλλά καί γιά τήν ευρύτερη συζήτηση πού Αναπτύσσεται στήν παγκόσμια λογοτεχνία (καί στήν ελληνική, βλέπε τό τεύχος 24, Ό κτ. 1979, τού «Δια­ βάζω»). Ά π ό τίς 2 ώς τίς 5 ’Α πριλίου έγινε στήν Bolo­ gna τ ή ς ’Ιτα λία ς ή 18η Δ ιεθνή ς Έ κθεσ η Π αιδικού Βιβλίου. Σ ’ αύτήν πή ρ α ν μέρος 57 χώρες μέ 790 έκδοτικούς οίκους, ά π ’ τού ς όπο ιο υ ς οί 102 ήταν ιταλικοί. Π άνω ά π ’ τό stand τώ ν εκδόσεων Einaudi ένα μεγάλο πανώ έγραφε: «Ciao Rodari» κ α ί ό έπισκέπτης ένιω θε Αμέσως τήν Απουσία τού μεγάλου συγγραφέα, ένα χρόνο μετά τό θάνατό του. Ω σ τό σ ο, τά βιβλία του δέν έλειπαν. Οί εκδόσεις Riuniti πα ρουσία σ αν τό «Piccoli vagabondi» (Μ ι­ κροί Αλήτες), ένα μυθιστόρημα γραμμένο γύρω Μ ιά ματιά στόν πίνα κα Ιταλικής Αγοράς τού πα ιδικού βιβλίου: εκτός ά π ’ τά κείμενα τού R odari, στήν πρώ τη θέση βρίσκουμε τό «Candy e il principe» (Candy κι ό π ρ ίγκ ιπα ς) τή ς L aura M errofanti, εκδόσεις Fabbri τού 1980 μέ 70.000 πωλήσεις· μεγάλη επιτυχία βρήκαν καί τό «Sar6 ballerina» (Θ ά γίνω μ παλαρίνα) τής Liliana Cosi, έκδ. La Sorgente, 1975, «L ettere dal domani» (Γράμματα

στά 1950, πού δημοσιεύτηκε σέ συνέχειες ά π ’ τό περ ιοδικό «Pioniere» (τώρα συγκεντρωμένο σ’ έναν τόμο), κ α ί Α νάγγειλαν τήν κυκλοφόρηση με­ ρικώ ν έργων τού Rodari πού δ ίδ ιο ς δέν πρόλαβε νά φροντίσει τή ν έκδοσή τους. Χ ω ρίς Αμφιβολία ό Gianni Rodari (Αν κα ί δσο ζοϋσε δέν έτυχε τήν προσοχή πού άξιζε) χάρ α ξε μιά δλόκληρη έποχή, δ είχνο να ς σέ πο ιά σπ ουδα ία Αποτελέσματα είναι δυνα τό νά φτάσει κανείς γρ ά φ ο ντα ς «μόνο» γ ιά πα ιδ ιά . Μ εταφρασμένα σέ διά φ ο ρ ες γλώσσες —στή Σοβιετική Έ νω σ η ση­ μειώ νουν τελευταία πολύ ψηλά τ ιρ ά ζ - τά έργα ά π ’ τό αύριο) τού Rom ano Battaglia, έκδ.

S E I, 1975, τό «La luna nelle baracche» (To φ εγγά ρι στίς παράγκες) τού A lberto M auri, έκδ. Salani, 1974. Τέλος σημειώνουμε τό b est­ seller τώ ν έκδόσεων A rm ando «I gatti di Roma» (Ο ί γά το ι τή ς Ρώμης) τού Aldo Pascolini, πού εδώ κα ί 10 χρόνια συνεχίζουν τή μάχη το υ ς μέ τά π ο ντίκ ια γ ιά νά σώσουν τά ερ είπια τή ς πόλης.

75

Ό Πινάκιο δεσπόζει στην 'Έκθεση τής Μπαλόνια του στην ιταλική ά γορά φτά νουν τίς 250.000 ά ντίτυ πα τό χρόνο. Τ ό π ιό γνωστό, «Favole al telefono» (Π α ρα μ ύθια στό τηλέφ ωνο), μεταφρα­ σμένο κα ί στά έλληνικά, ξεπέρασε τίς 300.000 άντίτυπα. Ή έκθεση είχε κι άλλους πρω ταγω νιστές, όπω ς ό Pinocchio, πού γιο ρ τά ζει φέτος τά εκατό χ ρό νια ά π ’ τή γέννησή του. Ε κ δ ό τ ε ς ά π ’ όλο τό ν κόσμο έφεραν στήν Bologna τή δική το υ ς ερμηνεία στό έργο αυτό τού Collodi. "Ενα διαφορετικό Pinoc­ chio πα ρουσία σ αν οί εκδόσεις C om o (έπιμέλεια τού Max B unker κα ί σκίτσο τού G iampeolo Chies): άντί ά πό ένα κομμάτι ξύλου, ή μ αριονέτα γεννιέται ά πό ένα κομμάτι λαμαρίνας. Τ ίτλος τού βιβλίου «Pinocchio super-robot». Ά ξιοπρ όσ εχ τη ή πα ρουσία τώ ν γαλλικώ ν εκ­ δόσεω ν D argaud στό χώ ρο τώ ν κόμικς. ’Α νάμεσα στούς τίτλους ξεχω ρίζει ή «Lunga marcia» (Μ α­ κ ρ ιά πορεία ) τού Mao T se-tu n g , ένα εικονογρα ­ φημένο βιβλίο π ε ρ ιπ έτεια ς μέ πολιτικό νόημα. ’Α κόμα, 6 L arousse εκθέτει τό «Storia di Francia» (Ισ τ ο ρ ία τή ς Γα λλίας), κ α ί «Storie del Far W est». ’Ε νδιαφέρουσ ες προτάσ εις, άλλά πρ ό κ ει­ τα ι γ ιά βιβλία άπευθυνόμενα στούς «μεγάλους» άναγνώστες. Ά π ό ιταλικής πλευράς, βλέπουμε τόν Mondadori μέ τό «Storia della musica a fumetti» ('Ισ το ­ ρ ία τή ς μουσικής σέ κόμικς) τώ ν γάλλω ν δ η ­ μ ιουργώ ν D eyrie, L em ery, Sadler, κα ί τήν ιτα ­ λική τηλεόραση (ά πό τίς εκδόσεις τή ς ERI) μ’ έναν τόμο πάνω στό M arco Polo. Δέν είνα ι ή ιστορία τού μεγάλου βενετσιάνου ταξιδιώ τη ,

άλλά τό φ ω τογρα φικό ήμερολόγιο τώ ν τόπω ν ά π ’ οπού πέρασε ό M arco Polo, μέ κείμενα γεμάτα ιστορικά κι ά νθρω πολογικά στοιχεία. "Ενα βιβλίο ένδιαφέρον όχι μόνο γιά πιτσιρίκους. "Οσον άφ ο ρ ά τίς «επίσημες άναγνωρίσεις», τό πρώ το βραβείο γρα φ ική ς τέχνης γιά π α ιδ ιά δ ό ­ θηκε σ’ ένα συμπαθέστατο κουκλάκι γαλλικής καταγω γής, τό «Y ok-Y ok», ά π ’ τίς εκδόσεις Gallimard. Βραβεύτηκε άκόμα τό γαλλικό «Insecte» (’Έ ντομ ο), δπου εικονογρα φείτα ι μέ δ ιδα κτικοπο ιη τικ ό τρό πο ή ζωή τώ ν εντόμων (εκδόσεις La N oria). Β ραβείο άπέσπασε κ α ί τό ιταλικό «Donnalunastrologia» ά π ό 12 τόμους, τώ ν έκδόσεων «Dalla parte delle bam bini», πού σχεδιά ζει τό προφίλ περίφ ημω ν γυνα ικώ ν ά πό άστρολογική άποψη. Ό Ιταλός μελετητής Faeti ύποστηρίζει: « Ή ιταλική π α ιδική λογοτεχνία “υ π ά ρ χει” κ α ί κα θώ ς φ α ίνεται π ά ει καλά. Πλούσιο κ α ί πολύπλευρο εί­ να ι τό πα νόραμα. 'Υ π άρ χο υ ν οί μεγάλοι συγγρα­ φ είς πού γρ ά φ ο υ ν “κ α ί” γ ιά π α ιδ ιά , όπω ς οί Calvino, M alerba, M oravia, κ α ί ύπάρ χο υ ν άκόμα οί “ ε ιδ ικ ο ί” , ό πω ς ή D onatella Z iliotto, ό M arcello Argilli, καί τά νέα ταλέντα όπω ς ή M arina Valearenghi, ό Nico O rengo, μέ τίς προσω πικές τους κα ινοτομ ίες στό στύλ, τή γλώσσα κα ί τό περ ιεχό ­ μενο». ’Ε ξάλλου, μή μάς δ ια φεύγουν οί διάφορες πρ ο σπ ά θειες τώ ν εκδοτών, όπω ς οί N uove Edizioni Rom ane, Stam patori, Emme E dizioni, πού πλεύρισαν τίς επιδοκιμασμένες πρω τοβουλίες τώ ν E inaudi, M ondadori, Rizzoli. Μ ιά άνανέωση δο ­ μής κ α ί ιδεώ ν σημειώθηκε στίς π α ιδ ικ έ ς έκδόσεις τά τελευταία χρόνια . «Κ αί στήν εικονογράφηση, τά χρώ ματα κ α ί τά σχέδια π α ρ ο υ σιά ζο ντα ι πιό λειτουργικά κι άρμ όδια γιά το ύ ς μικρούς ά να ­ γνώστες», υ πογρα μ μ ίζει δ Bruno Munari. Ό μ ω ς , π α ρ ’ όλες τίς έλκυστικές άνακαινίσεις, «τά π α ιδ ιά δ ια β ά ζο υν όλο κ α ί λιγότερο» -λ έ ε ι ό Faeti κ α ί, άνήσυχος γ ιά τίς έπικίνδυνες συνέπέιες, κάνει μερικές ένδιαφέρουσες προτάσεις: «Νά ά φιερώ νοντα ι συστηματικά στίς εφημερίδες χρόνος καί χώ ρος στή μελέτη καί τήν κριτική τής πα ιδ ικ ή ς λογοτεχνίας ... νά έκδοθεί ένα το υ λ άχι­ στον περ ιο δικό , σέ εθνικό επίπεδο, μέ θέμα τό β ι­ βλίο, τά κόμικς, τά πα ρ α μ ύ θια , κ α ί πού ν ’ άπευθύνετα ι σέ δασκάλους κ α ί γονείς». Ά λ λ ά οί ένδείξεις πού βγήκαν ά π ’ τή Διεθνή ’Έ κθεση τή ς Bologna φ α ίνο ντα ι νά επιβεβ αιώ ­ νουν τό φόβο πού μερικοί κρ ιτικ ο ί κ α ί μελετητές εκφράζουν σήμερα στήν ’Ιταλία: ότι τό βιβλίο πού ά πευθύνετα ι στήν πα ιδ ική ήλικία (2 μέχρι 12 χρονώ ν) μπορεί νά συγχωνευθεϊ μέ κείνο γιά τήν εφηβική ήλικία. Τ ά σύνορα στενεύουν όλο καί περισσότερο. Ά ς έλπίσουμε ότι τό «Ciao Rodari» είνα ι ένας χαιρετισμ ός κ α ί όχι ένα «άντίο» γιά πάντα. «Προσοχή, μήν ξεχνάμε τό πα ιδ ί» . Ή εύθύνη άνήκει στούς εκδότες.

E STH ER SILV ESTRI Α ΓΓΕ Λ Ο Σ Β Α Μ Β ΑΚ ΙΝ ΟΣ

76

Τΰκατζή-Μ έντη. ’Α θήνα, ΚέδρΌς, 1981. Σελ.

116.

’Ιούνιος 1981

ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΑΙΑ Επιμέλεια: Ε. Άπάκη Ή ταξινόμηση τών βιβλίων για παιδιά γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα ταξινόμησης, προσαρμο­ σμένο στην ελληνική βιβλιογραφία καί στις Ιδιομορφίες αυτής της κατηγορίας βιβλίων. Κατά τά άλλα Ισχύουν όσα άναφέρονται π ρολογικά ατό Βιβλιογραφικό Δελτίο.

Α Ο ΓΟ ΤΕΧΙΑ Β Α Κ ΙΡΤΖΗ ΣΤΕΛ Λ Α . Βουνά καμένα καί άκαφτα βουνά. Σ χεδιάσματα Γιώργου Β ακιρτζή. ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 61. Κ Ο ΚΚ Α Λ ΙΔΟ Υ -Ν Α ΧΜ ΙΑ NIN A . Ή παρέα. Θεσσαλονίκη, Έ γ ν α τία , 1980. Σελ. 76. Δρχ.

150. ΚΟΝΤΟ ΛΕΩΝ Μ Α Ν ΟΣ. Ή Ά ν ν α καί τό τζιτζίκι. Ε ικονογράφηση Διατσέντας Παρίση. ’Α θήνα, Καστανιώτης, 1980. Σελ. 62. Δρχ.

250. Μ ΑΞΙΜ ΟΥ Π Η Ν Ε Λ Ο Π Η . Βίρα τίς άγκυρες. Ά θ ή ν α ι, Ά σ τή ρ , 1981. Σελ. 209. Δρχ. 200. Μ Α ΣΤΟ ΡΗ ΒΟ Υ ΛΑ . ’Εκείνη ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 61. ,

τή

φορά.

Μ ΕΝ ΤΗ Μ Α ΡΙΑ Ν ΝΑ . Ό Σ ίφ η ς δ ντεληκανή ς κ α ί ή πα ρέα του. Ε ικονογράφηση Ν ανάς

Μ Ο ΡΦ Η Π Α ΤΗ . Οι πά π ιες. ’Α θήνα, ’Ιθάκη, 1980. Π Α Λ Α ΙΟ Λ Ο ΓΟ Σ Κ Λ ΕΑΝ Θ Η Σ. Τό λιόντα ράκι. Μ υθιστόρημα. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 306. Δρχ. 350. Σ Α Ρ Α Β Α Ν Ο Υ ΙΩ Α Ν ΝΑ . Π έντε Γρηγόρηδες καί έξι Σταμάτηδες. ’Α θήνα, Καστανιώτης, 1981. Σελ. 75. Δρχ.-250. ΤΖΩ ΡΤ ΖΟ ΓΛ Ο Υ Ν ΙΤΣΑ . Τό μυστικό τών φιλικώ ν. Π α ιδικ ό ιστορικό μυθιστόρημα. ’Α θήνα, Ε σ τ ία . Σελ. 153. Δρχ. 70. ΚΑ ΙΣΤΝΕΡ ΕΡΙΧ. Ή τάξη πού πετάει. Μετ. Κ ίρας Σίνου. ’Α θήνα, Μ ετόπη, 1981. Σελ.

203. Δρχ. 280. Λ ΙΟ Υ ΪΣ Κ. Σ. Τό λιοντάρι, ή μάγισσα κ α ί ή ντουλάπα. Μετ. Τζένης Μ αστοράκη. ’Α θήνα, Κ έδρος, 1981. Σελ. 182. Δρχ. 240. Λ ΙΟΥ ΪΣ Κ ΑΡΡΟΛ. Ή ’Α λίκη στή χώ ρα τών θαυμάτων. Μετ. Δ ώ ρ α ς Κομίνη-Διαλέτη. Ά θ ή ν α ι, Ά σ τή ρ , 1981. Σελ. 141. Δρχ. 200.

ΓΝ Ω ΣΕΙΣ ΤΣΟ Υ Κ Α Λ Α Δ Α Ν Α Η . Μ ύθοι κ α ί θρύλοι ά π ό τά νησιά μας. ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ.

147.

77

κριτικογραφία Στην κριτικογραφία αύτοϋ τού τεύχους περιλαμβάνονται βιβλιοκριτικές πού δημοσιεύτηκαν τόν ’Α π ρίλιο στόν ημερήσιο άθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, κ α ί κριτικές δημοσιευμένες στόν π εριοδικό κ α ί επαρχιακό τύπο, δσες φυσικά φρόντισαν νά μάς στείλονν ο ί συντάκτες τους. Γιά κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα αέ παρένθεση: τό όνομα τοϋ κριτικού κ α ί 6 τίτλος τού εντύπου (βλ. Υ π ό ­ μνημα), καθώς κ α ί ή ήμερα δημοσίευσης τής κριτικής, αν πρόκειται γιά εφημερίδα, ή ό άριθμόζ έκδο­ σης, αν πρόκειται γιά π εριοδικό έντυπο. (’Επιμέλεια: Κατερίνα Παπαλιβερίου)

'Υ π όμνη μ α ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. ’Αργυρίου ΑΚ: Α. Καλογεροπούλου ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. ’Αγγελοπούλου ΒΠ: Β. Παπαβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΚ: Ε. Κοροντζή ΕΡ: Ε. Ρόζος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Άνδοονίκας ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΚ: Κ. Καλημέρης ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου

ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΓ: Γ. Μαρκοπουλιώτου ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΟΠ: Ό Παρατηρητής ΣΑ: Σ. ’Αρτεμάκης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΑ: Τ. Λειδαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος ΦΜ: Φ. Μπουμπουλίδης ΧΛ: X. Λουκάκου XX: X. Χειμώνας ΕΝΤΥΠΑ ΑΚ: Άκρόπολις ΑΝ: ’Αντί ΑΠ: ’Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΗ: Τό Βήμα ΒΡ: Ή Βραδυνή

Γενικά έργα Βιβλίο τής χρονιάς (ΕΚ, ΔΙ, 41) Ντελόπουλος Κ.: Σύστημα βιβλιογραφίας (ΤΜ, ΕΠ, 662) Χρονικό’80 (ΚΚ, ΔΙ, 41) Φ ιλοσοφία Γιά νά γνωρίσετε τή σκέψη μεγάλων φιλοσόφων (ΣΤ, ΕΛ, 23) Κανελλόπουλος Π.: Πέντε άθηναϊκοί διάλογοι (Θ. ΠαπαλιβερίουΦήμη, Μαζί, 3) Ντόκας Α. Σ.: Λεξικό φιλοσοφικών δρων (ΚΤ, ΕΛ, 30) Τσατσόμοιρος Η.: Περί τής φύσεως τοϋ άνθρώπου (ΔΣ, ΒΡ, 21) θ ρ η σ κ εία Αδαμιαίος Θεός (ΚΤ, ΕΛ, 9), (ΣΑ, ΡΑ, 583) 'Εκκλησίες στήν 'Ελλάδα μετά τήν "Αλωση (ΣΤ, ΕΛ, 30) Eliade Μ.: Γιόγκα (ΕΔ, ΔΙ, 41) Ή θεία λειτουργία τών προηγιασμένων δώρων (ΚΤ, ΕΛ, 9), (ΣΑ, ΡΑ, 583) Μεγάλη Τεσσαρακοστή (ΚΤ, ΕΛ, 9), (ΣΑ, ΡΑ, 583) Παρασκευόπουλος Γ.: Τά φυλακτά τής 'Ηλείας (Σ. ’Αλεξίου, ΚΑ,

78

ΔΕ: Τό Δέντρο ΔΙ: Διαβάζω ΕΛ: ’Ελευθεροτυπία ΕΟ: Έποπτεία ΕΠ: ’Επίκαιρα ΕΣ: ’Ελεύθερος (Στερ. Έλλ.) ΙΣ: 'Ιστορία ΚΑ: Καθημερινή ΚΑ: Κυπριακός Λόγος ΚΟ: Ελεύθερος Κόσμος ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τά Νέα ΟΚ: Οικονομία καί Κοινωνία ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Ό Πολίτης ΡΑ: Ραδιοτηλεόραση ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΚ: Σκιάθος ΤΕ: Τριφυλλιακή 'Εστία ΤΟ: Τομές

Σωτήρχος Π.: 'Οδηγός όρθοδοξίας (ΚΤ, ΕΛ, 9), (ΣΑ, ΡΑ, 583) Τό Μένα ’Απόδειπνο (ΚΤ, ΕΛ, 9), (ΣΑ, ΡΑ, 583) Κ οινω νικές επιστήμες Βανδώρος Δ.: Ή χρηματοδότησις τής βιομηχανίας είς τήν 'Ελ­ λάδα καί τή Μ. Βρεττανία (ΣΤ, ΕΛ, 23) Βλαβιανός Β.: ’Από τή μεταρρύθμιση τού ποινικού δικαίου στή Γερμανία (ΒΠ, ΔΙ, 41) Βλαβιανός Β.: Τό έργο καί ή συστηματική ταξινόμηση τών ποινι­ κών έπιστημων (ΒΠ, ΔΙ, 41) Γεωργίου-Νίλσεν Μ.: Ή οικογένεια στά άναγνωστικά τοϋ δημοτι­ κού (Ο. Ζάρναρη - Α. Τεπέρσγλου, ΔΙ, 41) Γκενόν Ρ.: Ή κρίση τού σύγχρονου κόσμου (Α. Μπσυρατίνος, ΕΟ, 56) Γρηγορογιάννης Α.: Τό ξένο κεφάλαιο στήν 'Ελλάδα (Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, ΟΤ, 14/1404) Δήμου Ν.: Θέματα έπικοινωνίας (Α. Παπανδρόπσυλους, ΟΤ, 14/1404) ’Εμμανουήλ Α.: Ή άνιση άνταλλαγή (Μ. Νικολινάκος, ΔΙ, 41) Ζαμίτ Λ.: Ή οικονομία τής 'Επτανήσου έπί άγγλικής προστασίας (Π. Παγκράτης, Πόρφυρας, 5) Καϊσερλίδης I.: Οικονομικά σημειώματα (X. Παπαλεξάνδρου, ΟΤ, 16/1406) Καραβίδας Κ. Δ.: Γεωοικσνομία καί κοινοτισμός (ΚΚ, ΔΙ, 41)

Καραμφυλλίδης Λ. Ε.: Ή δίκη τού Α. Παναγούλη καί ή νομική άντίσταση κατά καί μετά τή δικτατορία (ΤΜ, ΕΠ, 663) Castels Μ.: Πόλη καί κοινωνία (Σ. Χαϊκάλης, ΟΤ, 15/1405) Κραβαρτόγιαννος Δ.: Λεξικό έλλήνων νομισματολόγων (ΔΣ, ΟΤ, 15/1405) Κώττης Γ.: Βιομηχανική άποκέντρωσις καί περιφερειακή άνάπτυξις (Α. Παπανδρόπουλος, ΟΤ, 17/1407) Martinet G.: Οί πέντε κομμουνισμοί (Α. Παπανδρόπουλος, ΟΤ, 15/1405) Ogilvy D.: ’Εξομολογήσεις ένός διαφημιστοϋ (A.‘Παπανδρόπου­ λος, ΟΤ, 14/1404) Ρουμελιώτης Π.: Ή οικονομική κρίση καί ή ένταξη τής Ελλάδας στήν ΕΟΚ (Κ. Λατίφης, ΟΤ, 16/1406) Ρουχωτάς Μ.: Γιατί καί γιατί πρέπει ν’ άσφαλισθεϊς (Δ. Στεργίου, ΟΤ, 14/1404) Σχίμφλε Α.: Ή ταυτότης τοΰ έλεγκτικοΰ έπαγγέλματος (Α.Δ.Π., ΟΤ, 15/1405) Τουρκοβασίλη-Γαλανοΰ Ρ.: Τά πολιτικά κόμματα μετά τό 1967 (Α.Π., ΟΤ, 15/1405) Τραυλός-Τζανετάτος Δ.: ’Απεργία καί κίνδυνος λειτουργίας τής έκμετάλλευσης (ΓΜ, ΔΙ, 41) Τσιριμώκος Κ.: Πολιτική πρακτική (ΑΠ, ΑΥ, 21), (ΚΤ, ΕΛ, 9) Field Μ. - Brohm Νεολαία καί έπανάσταση (Τ. Άναστασιάδης, ΟΤ, 17/1407) Χόαρ Κ. - Σμίθ Τ. Ν.: Γιά τόν Γκράμσι (ΓΜ, ΔΙ, 41) Hopkins C.: ’Επιστημονική διαφήμιση (Α. Παπανδρόπουλος, ΟΤ, 14/1404) ’Ε κπ αίδ ευση -Π α ιδ αγω γικ ή Βίννικοτ Ν.: Τό παιδί, ή οικογένεια καί δ έξωτερικός του κόσμος (Μ. Άγγελή, Συμβολή, 13) Δεμερτζής Κ.: Κείμενα καί στοχασμοί ένός δασκάλου (ΚΤ, ΕΛ, 2) Δρόσος Ζ.: Παιδαγωγικά προβλήματα καί γονείς (ΑΠ, ΑΥ, 21) Ούίν Μ. - Πόρτσερ Μ.-Α.: Ένας παιδότοπος στό σπίτι σας (ΚΚ,

Ζαφειρίου Λ.: Ό μιγάδας άγγελος (Τ. Στεφανίδης, «Ό ΦιλελεύΉ έλληνική ποίηση, Γ (ΕΚ, ΔΙ, 41) ^ ? σιαζ» 5) Ήσαία Ν.: Μορφή (Μ. Κέντρου-Άγαθοπούλου, ΔΙ, 41) Καμπίτης Η.: ’Ελεγείο γιά ένα μικρό τιτάνα (Α.Κ. Φουσκαρίνης, Διάλογος, 11) Καραμολέγκου Σ.: Κίνηση στό Αδιέξοδο (Σ. Κατσίμης, ΚΑ, 2) Κατσέλη Ρ.: Ποιήματα άπό πεζές σελίδες (Π. Παιονίδης; Νέα ’Εποχή, 146) Κόκκινος Δ.: Ό παλαιός των ήμερων (ΔΣ, ΒΡ, 21) Κοντός Γ.: Στή διάλεκτο τής έρήμου (Δ. Φ. Πέππας, ΔΙ, 41) Κορφιώτη Β.: Θέμα ποίηση (Π. Σοφάς, Νέα ’Εποχή, 146) Κότσιρας Γ.: Τά ποιήματα (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Κουντούρη Ε.: ’Αναζήτηση (Κ. Άνδρονίκας, ΡΙ, 17) Λυσιώτης Ξ.: Προσευχές (ΔΣ, ΒΡ, 14) Μαυρίδου Ε.: ’Εντρυφήματα (Φ. Τριάρχης, Επταήμερο, 2) Μόσχος Ε. Ν. (μετάφρ.): Δέκα χορικά άπ’ τό «Βράχο» (ΚΡ, ΔΙ, 41) Νικολάου Θ.: Πεπραγμένα (ΚΧ, ΠΚ, 244), (Π. Σοφάς, Νέα ’Εποχή, 146) Ντόκος Θ. Δ.: Βραδιά μπαλέτου (ΤΜ, ΕΠ, 662) Ντόρρος Θ.: Στοΰ γλιτωμοΰ τό χάζι (ΚΣ, ΝΕ, 4) Παπακωνσταντίνου Ν.: Ποιός μπορεί (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Παυλοποΰλου Α.: Ή γέννα μέσα στό ώραϊο (ΔΣ, ΒΡ, 14) Σακελλαρίου Α.: Χαρτιά (ΕΚ, ΔΙ, 41) Σικελιανός Α.: ’Ανέκδοτα ποιήματα καί .γράμματα (ΚΤ, ΕΛ, 23), (ΚΣ, ΝΕ, 25) Σινόπουλος Π. Α.: Ή ζωντανή έρημος (Γ.Γ., Διάλογος, 11) Σοφιανός Κ.: ’Απολαύσεις (Γ.Κ.Κ., ΚΑ, 9) Σπάνιας Ν.: Ποιητική Ανθολογία άπ’ τόν Ισπανικό έμφύλιο πό­ λεμο (ΤΜ, ΕΠ, 663) Ταξιάρχης Ν.: Ή τρέμουσα νύχτα - Πολυτεχνείο (ΔΣ, ΒΡ, 14) Τζούλης Θ.: ’Αμφίβια (Δ. Κονιδάρης, Πορφύρας, 5) Τσαρούχης Γ.: Ποιήματα 1934-1937 (ΧΛ, ΔΙ, 41) Φαλιέρος Μ.: ’Ερωτικά όνειρα (ΦΜ, ΚΟ, 4) Π εζο γρ α φ ία

Λ α ογρ α φ ία

’Αντωνίου Δ.: Λυσία «'Υπέρ τοΰ ’Αδυνάτου» (ΚΤ, ΕΛ, 2) Ήρώνδας: Επτά μιμίαμβοι (ΚΤ, ΕΛ, 30) Παυσανίας: Ελλάδος περιήγησις (A. Κ. Καλογεροπούλου, ΜΕ, 28) Στράβων: Γεωγραφικά (ΚΡ, ΔΙ, 41)

Άθανασιάδης Ν.: Οί άετοί τών Δελφών (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Άλεξανδρόπουλος Μ.: Μικρό όργανο γιά τόν έπαναπατρισμό (Μ. Γ. Μερακλής, ΑΝ, 176) Γιουρσενάρ Μ.: Άδριανοΰ Απομνημονεύματα (X. Κάντζια, Δρό­ μος, 2) Γλέζος Π.: Τά θαμπά μάτια (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Δαράκη Π.: Σκλαβοχώρι (Ν. Μπούτβας, ’Εμείς καί τό βιβλίο, 28) Δηλμπόης Γ.: Ή δημοκρατία τών ούρανών (ΔΣ, ΒΡ, 21) Δούκα Μ.: Ή Αρχαία σκουριά (Ν. Παπανδρέου, ΡΙ, 24) Δούκας Σ.: 'Ιστορία ένός αίχμαλώτου (Θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 3) ΖάππαςΤ.: ’Ανταρσία (I. Κυθρεώτης, ΠΚ, 244) Θεοφίλου Ν.: 'Ιστορίες τού Καζαμία (Ε. Άρανίτσης, ΕΛ, 12) Καράγϊωργας Γ.: Οί άετοί τής έρήμου (ΚΤ, ΕΑ, 3) Κάτος Γ.: Τά καλά παιδιά (ΤΜ, ΕΠ, 663) Λεφούσης Η.: Οί βοϊδάμαξες (Ε. Πανσελήνου, ΡΙ, 17) Μάρκογλου Π. X.: Ό χώρος τής ’Ιωάννας καί δ χρόνος τοΰ ’Ιωάννη (Η. X. Παπαδημητρακόπουλος, ΚΑ, 30) Μέλβιλλ X.: Μπάρτλεμπυ δ Γραφιάς καί άλλες τρεις ιστορίες (θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 3) Πανάγος Γ.: Ρέκβιεμ γιά τρεις γενεές (Κ. Μοσκώφ, ΡΙ, 17) Παπαδημητρίου Σ.: Πεζά 1960-1973 (Ν. Δ. Παγανός, ΔΙ, 41) Παρασκευαίδης Θ.: Τό πάρτυ στούς κήπους τοΰ Άκάδημου (Δ. Π. Λεοντής, «Δημοκράτης» Μυτιλήνης, 21) Πλασσαρά Κ.: Ή τελευταία ’Ιθάκη (Σ. Τσακνιάς, ΚΑ, 16) Ρώμας Δ.*: ’Αντάτζιο καί Φούγκα (ΚΤ, ΕΛ, 30) Σκούρτης Γ.: Μιά φορά ήταν ένας μόνος του (Γ. Μαρίνος, ΟΤ, 14/1404) Σφυρίδης Π.: Χωρίς Αντίκρισμα (ΒΠ, ΔΙ, 41) Τουργκένιεφ I.: ’Ανοιξιάτικες μπόρες (ΤΜ, ΕΠ, 662) Τριφύλιος Θ.: Ή λαβωμένη πέρδικα (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Φίλντιση Σ.: ’Ασήμαντα (ΚΤ, ΕΛ, 23) Φωτόπουλος Μ.: Όμηρος τών ’Εγγλέζων (ΚΡ, ΔΙ, 41), (ΕΖ, ΡΙ, 3)

Π οίηση

Δοκίμ ια-Μ ελέτες-Κ ριτική-Χ ιούμ ορ’Α λ ληλογραφία

Τσένογλου Ν. - Νομικός Σ.: Καστελλόριζο (Ν. Ήλιοπούλου-Ρογκάν, ΚΑ, 6) Χαρίσης Β.: Ζαγοροχώρια (Ν. Στερεό., ΟΤ, 15/1405) Γλώσσα Μπαμπινιώτης Γ.: Θεωρητική γλωσσολογία (Γ. Μαγουλάς, ΕΟ, 56) Τ έχνες- ’Α θλητισμός Άιξενστάιν Σ. Μ.: Ή μορφή τού φιλμ (ΤΜ, ΕΠ, 662) Βυλερμόζ Ε.: Ιστορία τής μουσικής (ΑΦ, ΑΚ, 23) Γιαννάκης Θ. Β.: Ή φυσική άγωγή καί δ Αθλητισμός (ΚΠ, Συμ­ βολή, 13) Μακρής Κ. Α.: Χιοναδίτες ζωγράφοι (ΚΤ, ΕΛ, 9) Μπόρντμαν Τ.: ’Αρχαία έλληνική τέχνη (ΑΦ, ΑΚ, 23) Ρεϋνώ Φ.: 'Ιστορία τοΰ μπαλέτου (ΑΦ, ΑΚ, 23) Ρήντ X.: 'Ιστορία τής μοντέρνας ζωγραφικής (ΑΦ, ΑΚ, 23) Ρήντ X.: 'Ιστορία τής μοντέρνας γλυπτικής (ΑΦ, ΑΚ, 23) Στραβίνσκυ I.: Μουσική ποιητική (X. Ξανθουδάκης, ΔΙ, 41) Σχορέλης Τ.: Ρεμπέτικη Ανθολογία (ΚΤ, ΕΛ, 30) Φλωράκης Α.: Ή λαϊκή λιθογλυπτική τής Τήνου (ΣΤ, ΕΛ, 9) Κλασική πα ιδ εία

Άθάνας Γ.: Τραγούδια τών βουνών (ΣΑ, ΡΑ, 582) Άμανατίδης Δ.: Ούκ έστιν άλλος (Φ. Τριάρχης, Επταήμερο, 2) Βουτσικάκης Θ.: Φωτεινές μνήμες (Φ. Τριάρχης, Επταήμερο, 2) Γώγου Κ.: ’Ιδιώνυμο (Θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 3) Ευαγγέλου Α.: ’Απογύμνωση (Ν. Γεωργιάδης, Νέα ’Εποχή, 146) Έλιγιά Γ.: νΑσμα άσμάτων - Ψαλμοί (ΚΤ, ΕΛ, 30)

’ΑδάμοςΤ.: Ή λογοτεχνική κληρονομιά μας (ΚΣ, ΝΕ, 25) Άθανασιάδης Τ.: Βεβαιότητες καί Αμφιβολίες (Ε. Ν. Μόσχος, ΠΚ, 244) Άριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: Νεοελληνικά κείμενα ’Αφιέρωμα στή μνήμη Σπύρου Άβούρου (Σ. ’Αλεξίου, ΚΑ, 23)

79

Γερμανός Φ.: Εύρω-λεξικό (ΓΜ, ΔΙ, 41) Γκρόνινγκεν Β. Α. βάν: 'Ιστορία καί κριτική έλληνικών κειμένων (ΚΤ, ΕΛ, 2) Γούλφ Β.: Ένα δικό σου δωμάτιο (Ε. Δαμβουνέλη, ΚΑ, 2), (ΕΚ, ΔΙ, 41) Δάλλας Γ.: Εισαγωγή στήν ποιητική τού Μ. Σαχτούρη (Σ. Τσακνιάς, ΔΙ, 41) Δούκαρης Δ.: ’Ανθρώπινη έκδοχή (A. Κ. Φουσκαρίνης, Διάλογος, Ζωγραφάκης Γ.: Θεσσαλονίκη - 100 χρόνια λογοτεχνικής ζωής 1878-1979 (Φ. Τριάρχης, 'Επταήμερο, 2) Κυρ: νΑν (ΒΠ, ΔΙ, 41) Μαρωνίτης Δ. Ν.: Μίλτος Σαχτούρης: Άνθρωποι-χρώματα-ζώαμηχανές (Σ. Τσακνιάς, ΔΙ, 41) Νταλί Σ.: Παρανοϊκοκριτική (ΚΤ, ΕΛ, 30) Παπαδημητρακόπουλος Η. X. - Πετρόπουλος Η.: Έπιστολαί πρός μνηστήν (Α.Π.Κ., ΚΑ, 23) Παπαδιαμάντης Α.: ’Αλληλογραφία (ΚΣ, ΝΕ, 18) Παπαθανασόπουλος Θ.: Συναντήσεις (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Παπακώστας Γ.: Ή ζωή καί τό έργο τής ’Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου (ΧΛ, ΔΙ, 41) Παπανικολάου Κ. Ν.: Εισαγωγή στό έργο τού Δημοσθένη (MB, Συμβολή, 13) Πρακτικά Συνεδρίου «Πρωτότυπο καί μετάφραση» (Δ. Φ. Πέππας, ΚΑ, 23) Προκοπάκη X. (έπιμ.).: «Οί άκυβέρνητες πολιτείες» τού Στρατή Τσίρκα καί ή κριτική 1960-1966 (Φ. Χατζιδάκη, ΔΙ, 41) Ραίζης Μ. Β.: ’Αγγλόφωνη φιλολογία (ΘΠ, ΕΔ, 12) Σάντ (ΧΛ, ΔΙ, 41) Σικελιανός Α.: Γράμματα στήν Άννα (ΚΣ, ΝΕ, 25) Φιλύρας Ρ.: Πορτραίτα καί κειμήλια (ΚΤ, ΕΛ, 30) Φράιερ Κ.: Τά πέτρινα μάτια τής Μέδουσας (ΤΜ, ΕΠ, 664) Θ έατρο Ζίντ Α.: Φιλοκτήτης (ΣΑ, ΡΑ, 585) Τψεν Ε.: Αύτοκράτορας καί Γαλιλαίος (ΚΤ, ΕΛ, 23), (ΤΜ, ΕΠ, 664) Σαμουηλίδης X.: Τό λαϊκό παραδοσιακό θέατρο τού Πόντου (Μ. Μ. Παπαϊωάννου, ΡΙ, 3) Σολομός Α.: Βίος καί παίγνιον (ΚΣ, ΝΕ, 11), (ΒΠ, ΔΙ, 41) Φωτόπουλος Δ.: Μάσκες - Θέατρο (ΒΠ, ΔΙ, 41) Χάρτνολ Φ.: Ιστορία τού θεάτρου (ΑΦ, ΑΚ, 23) Χικμέτ Ν.: Υπήρξε ή δχι δ Ίβάν Ίβάνοβιτς; (ΕΖ, ΡΙ, 10) Χικμέτ Ν.: Γελάδα (ΕΖ, ΡΙ, 10) Π α ιδ ικ ά Άναγνωστάκη-Τζαβάρα Ε.: Χαμόγελα ειρήνης (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Γιάνσον Τ.: Ή οίκογένεια Μούμιν-Τρόλλ (ΖΒ, ΡΙ, 24), (ΜΠ, ΝΕ, Ζαραμπούκα Σ.: Μυθολογία (ΑΠ, ΑΥ, 9) Κοντολέων Μ.: Ή Άννα καί τό τζιτζίκι (ΤΜ, ΕΠ, 663) Κυνηγού-Φλάμπουρα Μ.: Λαϊκή τέχνη (Ν. Στερεό., ΟΤ, 16/1406) Μεταξά Α.: 'Η πρώτη έγκυκλοπαίδεια τσέπης (ΑΠ, ΑΥ, 9) Μορδίλλο Γ.: Τό πειρατικό (ΜΠ, ΝΕ, 18)

Μπόνζελς Β.: Μάγια ή μέλισσα (ΒΑ, ΚΑ, 2) Πιέρρο Σουτέρ Α.: Τό πρώτο βιβλίο τής φύσης (ΜΠ, ΝΕ, 18) Ροντάρι Τ.: 'Η τούρτα στόν ούρανό (ΒΑ, ΚΑ, 2) Σακελλαρίου X.: Ζωολογική μυθολογία (ΔΣ, ΒΡ, 28) Σταθάτου Φ.: Τό θαύμα τής Ρόδου (Θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 3) Τά παιδιά διαβάζουν παραμύθια (Α. Άποστολίδου, ΟΤ, . 14/1404) Φακίνου Ε.: Τά Έλληνάκια (ΜΠ, ΝΕ, 18) Χάλασι Μ.: Ή Κάτυ τού τελευταίου θρανίου (ΖΒ, ΡΙ, 3) Χικμέτ Ν.: Τό έρωτευμένο σύννεφο (ΖΒ, ΡΙ, 17) Γ εω γρ α φ ία -Τ α ξίδ ια Βασιλείου I.: Κοντινά καί μακρινά ταξίδια (ΑΦ, ΑΚ, 7), (ΣΑ, ΡΑ, 584) Δρογκάρη Μ.: Χνάρια καυτά (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Νασσύλης Δ. Γ.: Μικρά ταξίδια στις Βόρειες Σποράδες (ΑΦ, ΑΚ, 7) Χατζηφώτης I. Μ.: Πάτμοςή Ιερή (ΑΦ, ΑΚ, 7) Τ σ τορία -Β ιογρα φ ίες-Μ α ρτυρίες Άδαμίδης Α.: Ιστορικά Δάφνης Βοίου (Φ. Τριάρχης, Επταή­ μερο, 2) ’Απομνημονεύματα Κολοκοτρωναίων (ΣΤ, ΕΛ, 30) Άσβεστή Μ.: ’Επαγγελματικές άσχολίες τών Ελλήνων τής Καπ­ παδοκίας (ΣΤ, ΕΑ, 2) Βυσσούλης Π. Γ.: Ό μακεδονικός έλληνισμός (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Γκράτσι Ε.: Ή άρχή τού τέλους (ΚΚ, ΔΙ, 41) Δέλτα Π. Σ.: Πρώτες ένθυμήσεις (ΓΜ, ΔΙ, 41) Έρενμπουργκ Η.: Άνθρωποι, χρόνια, ζωή (ΚΤ, ΕΑ, 23) Κελέσης Ν.: Ό Νικοτσάρας καί ή κλεφταρματωλοί τού Όλύμπου (ΔΖ, ΤΕ, 37-38) Λάζος X.: Ιστορία τής Πανεπιστημιακής ή Φοιτητικής Φάλαγγας (ΚΚ, ΔΙ, 41) Λούρος Ν. Κ.: Χθές (Θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 3) Μίνστος Σ.: 'Η έποποιία τού 40-41 (ΚΝ, ΚΑ, 9) Μπένγκτσον X.: Ιστορία τής άρχαίας Ελλάδος (Γ. Λαμψίδης, ΟΤ, 14/1404) Μπένες Κ.: Χαμένοι πολιτισμοί (ΣΤ, ΕΛ, 23) Παπαθανασόπουλος I.: Νεοελληνικά κυκλαδικά (ΚΤ, ΕΛ, 9) Παρασκευόπουλος Σ. Η.: Αναφορά στόν Τάκη Δόξα καί τήν Κυ­ παρισσία (A. Κ. Φουσκαρίνης, Διάλογος, 11) Παυλίδης I.: Σελίδες ιστορίας Πόντου-Μ. Ασίας (ΘΠ, ΕΣ, 5/12) Runciman S.: Ή τελευταία βυζαντινή άναγέννηση (ΓΜ, ΔΙ, 41) Σαρδελής Κ.: Ό Προφήτης τού Γένους Κοσμάς ό Αίτωλός (ΑΦ, ΑΚ, 7) Σαρδελής Κ.: Γεώργιος Βαρνακιώτης, δ προδομένος στρατηγός τού 1821 (ΣΤ, ΕΛ, 2) Σέρβας Π.: Κυπριακό - Εύθύνες (Ν. Κρανιδιώτης, ΚΑ, 9) Σιμόπουλος Κ.: Πώς είδαν οί ξένοι τήν Ελλάδα τού 21 (ΓΜ, ΔΙ, Χαλκούση Ε.: Πόλη άγάπη μου (Θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 3) Ψυρούκης Ν.: Ό νεοαποικισμός (ΤΜ, ΕΠ, 664)

Κυκλοφόρησε τό 2ο τεύχος

ΜΗΝΙΑΙΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ.ΙΟΥΝΙΟΣ 1981.

80

UEEM B

“

Α πακη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΑΡΙΘ. 45 Συντάσσεται μέ τήν πολύτιμη συνεργασία τού βιβλιοπωλείου τής «’Εστίας»

Φ Ή ταξινόμηση τών βιβλίων γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην έλληνική βιβλιογραφία.

ΜΟΥΣΕΙΑ

Φ Σέ κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται Αλφαβη­ τικά οί ελληνες συγγραφείς καί Ακολουθούν οί ξέ-

ΔΕ Λ Η Β Ο ΡΙΑ Σ Α. Ό δ η γ ό ς τού Μουσείου Μπενάκη. ’Α θήνα, 1980. Σελ. 199. Δρχ. 250.

Φ Ή κατάταξη τών ξένων συγγραφέων γίνεται σύμ­ φωνα μέ τό ελληνικό Αλφάβητο.

Π Ε Τ ΡΑ Κ Ο Σ Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ Σ. ’Ε θνικό Μουσείο. Γλυπτά-χαλκά-άγγεϊα. ’Α θήνα, Κλειώ, 1981. Σελ.

191. Δρχ. 300.

• Στην κατηγορία τών περιοδικών δέν περιλαμβά­ νονται έντυπα πού έκδίδονται δύο fj περισσότερες φορές τό μήνα. Φ Τά εκδοτικά στοιχεία κάθε βιβλίου Αναγράφονται βπως τά παραδίνει ό εκδότης. Φ Γιά την Ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα τού Δελτίου κάθε εκδότης Ας μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογρα­ φικά στοιχεία τών καινούριων έκδόσεών του. Θά καταχωρηθούν δπωαδήποτε.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β Ε Λ ΙΣΣ Α ΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ ΔΗ Μ Η Τ ΡΗ Σ Κ. 'Ιστο­ ρ ία τή ς ινδική ς φιλοσοφίας. ’Α πό τήν βεδική ώς τήν σύγχρονη έποχή. Β ' έκδοση. ’Α θήνα, Δ ω ­ δώνη, 1981. Σελ. 473.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜΙΑ Χ ΡΙΣΤΙΑ Ν ΟΠ Ο Υ Λ ΟΣ ΝΤΙΝ Ο Σ. Ε λ λη νικές έκδόσεις στη Θεσσαλονίκη έπί Τουρκοκρατίας (1850-1912). Πρώτη καταγραφή. ’Α νάτυπο ά πό τό περιοδικό «Διαγώ νιος» 1980/6. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 29. Δρχ. 50.

ΔΙΑ Μ Π Ε ΡΗ Σ Α Λ Ε ΞΑ Ν ΔΡΟ Σ ΧΡ. Ή γένεση τής φιλοσοφίας καί ό φιλόσοφος τής άρ χα ία ς Ε λ λ ά δ α ς. Θεσσαλονίκη, Τ ριανταφύλλου, 1980. Σελ. 68. Δρχ. 70. Δ ΙΑ Μ Π Ε ΡΗ Σ Α Λ Ε ΞΑ Ν ΔΡΟ Σ ΧΡ. Ή ειμαρμένη (παγκόσμια α ύτοκράτειρα) κα ί τό άνθρώ πινον πεπρωμένον. (Φ ιλοσοφικές μελέτες). Θ εσσαλο­ νίκη, Τ ριανταφύλλου, 1981. Σελ. 26. Δρχ. 50.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΟΚΚΙΝΗΣ ΣΠ Υ ΡΟ Σ. Βιβλιοθήκες κα ί βιβλία ή τά σκοτάδια μέ άριθμούς. Β ' έκδοση συμπληρω­ μένη. ’Α θήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 246. Δ ρχ 300.

ΔΙΑ Μ Π Ε ΡΗ Σ Α Λ Ε ΞΑ Ν ΔΡΟ Σ ΧΡ. Ψ υχοκράτεια. ’Επιστημονική κ α ί φιλοσοφική μελέτη. Θ εσ­ σαλονίκη, Τ ριανταφύλλου, 1980. Σελ. 22. Δρχ.

50.

ΛΕΞΙΚΑ

Ε Λ Ε Υ Θ Ε ΡΑ ΣΧΟ Λ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Σ «Ο ΠΛ Η ΘΩ Ν » / ΙΩΑ Ν ΝΟ Υ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛ Ο Υ . Τ ά μαθήματα τή ς έβδόμης περιόδου, 5-12 ’Ο κτωβρίου 1980. Ή πολιτική τώ ν Ε λ λ ή ­ νων. Ά θ ή ν α ι, 1981. Σελ. 128. Δρχ. 220.

ΓΛΥΤΣΗΣ Φ. - ΡΑΧ Μ Α Ν Α. Λ εξικόν έλληνοάραβικόν. Θ εσσαλονίκη, ’Ωμέγα. Σελ. 434. Δρχ.

400.

Λ Α ΣΚ Α ΡΑ Τ Ο Σ Α Ν ΔΡΕ Α Σ . Α ισθητικά καί άλλα μελετήματα. ’Α θήνα, 1980. Σελ. 152. Δρχ.

300.

81

Μ Α Λ ΕΒΙΤΣΗ Σ Χ ΡΗ ΣΤΟ Σ. Ή τρ α γω δία τής ιστορίας. Δώ δεκα δοκίμια μεταϊστορικού πρ ο ­ βληματισμού. Γ ' έκδοση. ’Α θήνα, Δω δώνη, 1980. Σελ. 224. Ν Ο ΥΤΣΟ Σ Π Α Ν Α ΓΙΩ ΤΗ Σ ΧΡ. Ή «μορφολογία τής Ιστορίας» τού Ο. Spengler ατό έργο τού Ε. Π. Π απανούτσου. ’Α νά τυπο ά π ό τό Θ ' τόμο τής «Δωδώνης». ’Ιωάννινα, 1980. Σελ. 27-38. Ν Ο ΥΤΣΟ Σ Π Α Ν Α ΓΙΩ Τ Η Σ ΧΡ. Ό νεαρός Ψ αλίδα ς κα ί ή φιλοσοφία τού γαλλικού δ ια φ ω τι­ σμού. ’Α νάτυπο ά πό τό περιοδικό «’Η πειρω τικά Χρονικά», τεύχος 23. ’Ιω άννινα, 1981. Σελ.

187-214. Π Α Π Α ΓΙΩ ΡΓΗ Σ Κ ΩΣΤΗΣ. ’Οργή Θεού. Μιά πολιτική άνάγνωση τής Βίβλου. Κορνήλιος Καστοριάδης: ένας σοφιστής. ’Α θήνα, Νεφέλη, 1981. Σελ. 119. Δρχ. 150. Π Α Π Π Α ΕΛΛΗ. Ό Π λάτωνας στήν έποχή μας. Μελέτη. ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 309. Δρχ.

350. Σ ΤΟ Κ Α Σ ΓΕΩ ΡΓΙΟ Σ Β. Μ άθημα ζω ής άνθρώπω ν. 1: ’Α γάπη. Ά θ ή ν α ι, 1980. Σελ. 160. Δρχ.

100. Α Κ Α Δ Η Μ ΙΑ ΕΠ ΙΣΤΗ Μ Ω Ν ΤΗ Σ Ε Σ Σ Δ /ΙΝ Σ ΤΙΤ Ο Υ Τ Ο Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Σ . Ή πάλη των ιδεών στό σύγχρονο κόσμο. Μετ. Θανάση Ή λιόπουλου. Θεώρηση Σωκράτη Λούλη. ’Α θήνα, Σύγχρονη ’Ε ποχή, 1981. Σελ. 119. ΕΝΓΚΕΛΣ ΦΡΙΝΤΡΙΧ. Ό Λ ουδοβίκος Φόυερμπαχ κ α ί τό τέλος τή ς κλασικής γερμανικής φιλο­ σοφίας. ’Α θήνα, Σ ύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 72. Δρχ. 70.

JACCARD ROLA N D. Ή εξορία μέσα μας. Σ χιζοειδισμός κ α ί πολιτισμός. Μετ. Ίσυλιέττας Ράλλη - Καίτης Χατζηδήμου. ’Α θήνα, Χ ατζηνικολή, 1981. Σελ. 112. Σ ΙΡ Ε Ε. Οί μεγάλοι μύσται. Ράμα - Κρίσνα Ε ρ μ ή ς - Μ ωυσής - Ό ρ φ έ α ς - Π υθα γόρα ς Π λάτωνας - Χριστός. Μετ. Ρ. Σουρμελή-Π ατριαρχέα. ’Α θήνα, Κάκτος, 1981. Σελ. 462. Δρχ.

400.

W AGNER H A NS. Φ ιλοσοφία κα ί σκέψη. Τόμος Α '. Είσαγωγή-μετάφραση Νικολάου Α ύγελή. Φ ι­ λοσοφική Βιβλιοθήκη, άριθ. 11. Θεσσαλονίκη, Έ γν α τία , 1981. Σελ. 293. Δρχ. 350.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Δ Η Μ Η Τ ΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ ΕΥ ΣΤ Α Θ ΙΟ Σ Γ. Π α ιδ α ­ γω γική ψυχολογία. Ο ί θεω ρίες μαθήσεως. Θ εσ­ σαλονίκη, 1980. Σελ. 178. Ν ΙΤ ΣΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ Μ Η Ν ΑΣ. Ε ιδ ικά πνευματικά καθυστερημένα άτομα. Θεσσαλονίκη, Π αρατηρη­ τής, 1981. Σελ. 112. Δρχ. 150. Π Α Π Α Δ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΤΑ ΞΙΑ ΡΧ Η Σ Θ. Ο ί σχιζοσυναισθηματικές κα ί συναισθηματικές ψυχώσεις. ’Α θή να , Καπόπουλος, 1981. Σελ. 189. Δρχ. 500. ΤΣΙΜ Π Ο Υ Κ Η Σ ΚΩΝ ΣΤΑ Ν ΤΙΝ Ο Σ I. Ή ψυχική ύγεία τού σύγχρονου ά νθρώ που. Β ' έκδοση. Σ υν­ εργασία Ν αυσικάς Κασιμάτη. ’Α θήνα, 1981. Σελ.

108.

K llB L E R -R O S S E L ISA BE T H . Α υτός πού πε­ θαίνει. (On death and dying). Μετ. Κωνσταντίνου Μ ιχαηλίδη. ’Α θήνα, Ταμασός, 1981. Σελ. 312. Δρχ. 400. ΡΑ ΙΧ ΒΙΛΧΕΛΜ. Ή άνάλυση τού χαρακτήρα, Γ'. ’Α πό τήν ψυχανάλυση στήν όργονοβιοφυσική. Μετ. Κώστα Π ροκοπίου. Θεσσαλονίκη, Έ γνα τία , 1981. Σελ. 261. Δρχ. 300.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ Ζ Ο Υ Ζ Ο Υ Λ Α Σ ΣΤΥ Λ ΙΑ Ν Ο Σ. Ιερ α πο σ το λικές μορφές. Μ ιχ. Γαλανός, ό γλαφυρός ρήτωρ τής έκκλησίας. Κων. Καλλίνικος, μιά σπάνια έκκλήσιαστική προσω πικότης. Ά θ ή ν α ι, 1981. Σελ. 61. Δρχ. 100.

ΚΟΙΝΩΝ! ΟΛΟΓΙΑ ΒΟ Υ ΤΥ ΡΑ Σ Σ ΤΑ Υ ΡΟ Σ. Ή γυνα ίκα στή μι­ σθωτή εργασία. Α θ ή ν α , Π απαζήσης, 1981. Σελ.

147. Δρχ. 180. Κ Α ΤΣΑ ΪΤΗ Σ Σ Π Υ ΡΟ Σ Τ. Κοινωνική έργασία κα ί μαθηματική σκέψη. Α θ ή ν α , Λύχνος, 1980. Σελ. 65. Π Ο Υ Λ Α Ν ΤΖΑ Σ Ν ΙΚ Ο Σ. Ο ί κοινω νικές τάξεις

στόν σύγχρονο καπιταλισμό. Μετ. Ν. Μ ηλιόπουλου. Θεώρηση Γιάννη Κρητικού. ’Α θήνα, Θ εμέ­ λιο, 1981. Σελ. 417. Δρχ. 450. Τ ΣΑ ΡΟ Υ Χ Α Σ Κ ΩΣΤΑΣ. ’Α γόρια στήν πορνεία. ’Α θήνα, Κάκτος, 1981. Σελ. 147. Δρχ. 200. ΤΣΙΓΚ Ο Υ ΡΑ Κ ΟΣ Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Ο Σ Π. Ο ιω νοί δυσ­ οίω νοι (γυμνές άλήθειες). ’Α θήνα, 1981. Σελ.

248. Φ Α Σ ΙΑ Ν Ο Σ Α ΡΙΣΤ Ε ΙΔ Η Σ . Ο ί ρ ίζες τής κοινω ­ νικής όντολογίας. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 313. Δρχ. 350.

ΚΑ ΡΝ ΤΕΛ Ι Ε. - Ζ Ο ΥΚ ΙΝ Σ. - Μ Α ΡΚ Ο ΒΙΤΣ Μ. Γιουγκοσλαβική α ύτοδιαχείριση. 'Υ πέρ κα ί κατά. Μετ. Δημήτρη Βεργίδη. Μικρή Σειρά, άριθ. 3. ’Α θήνα, ’Α νδρομέδα, 1981. Σελ. 77. Δρχ. 80. ΚΟ ΡΝ ΕΓΕΦ ΛΕΒ. ’Ισραήλ. Μ ύθοι κα ί πρ α γμα ­ τικότητα. Μετ. Μ α ρία ς Φωτοπούλου. ’Α θήνα, Σ ύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 84. Λ ΕΝ ΙΝ Β. I. Ο ί θέσεις τού ’Α πρίλη. ’Α θήνα, Σ ύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 74. Δρχ. 70. Τ ΣΕ ΡΝ ΙΕ Ν Κ Ο Κ. Ό λενινισμός σύμβολο άνανέωσης τή ς ζωής. ’Α θήνα, Σ ύγχρονη ’Ε ποχή, 1981. Σελ. 32. Δρχ. 25.

Χ Α ΤΖ Η Κ Α Κ ΙΔΗ Σ Α Θ Α Ν . Δ. ’Ενεργειακή π ο ­ λιτική. Πυρηνική ή άντιπυρηνική. ’Α θήνα, Δ ί­ φρος, 1980. Σελ. 135. Δρχ. 200. Α ΡΙΑ Ν Α ΝΙΚ Ο Λ. Π ώ ς ν ά γνωρίσετε έναν άγνω ­ στο. Μετ. Ν τίνας Πετροπούλου. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 216. Δρχ. 380. Κ ΑΣΤΕΛΣ Μ ΑΝ ΟΥ ΕΛ. Πόλη καί κοινω νικοί άγώνες. Μετ. Γιώργου Κόκκινου - Μ α ρία ς Π αγκάλου. Θ εω ρία-Μ ικρή Σ ειρά, άριθ. 3. ’Α θήνα, ’Α γώ νας, 1980. Σελ. 148. Δρχ. 160.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Α Λ ΕΞΟ Π ΟΥ Λ Ο Σ Χ ΡΗ ΣΤΟ Σ. Έ ν δ ψ ει τής άλλαγής... Π άτρα, 1981. Σελ. 134. Δρχ. 250.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Ν ΕΓΡΕ Π Ο Ν ΤΗ -Δ Ε Λ ΙΒ Α Ν Η Μ Α ΡΙΑ . Ε λ λ η ­ νική οικονομία. Ε ιδ ικά θέματα. ’Α θήνα, Π α ρ α ­ τηρητής, 1981. Σελ. 397. Δρχ. 400. Χ Α ΤΖΗ Α ΡΓΥΡΗ Σ Κ ΩΣΤΑΣ. Ό καπιταλισμός σέ άπορρύθμιση. ’Α θήνα, Νέα Σ ύνορα, 1981. Σελ.

181. Δρχ. 220.

ATTALI JA CQ U ES. Ή οικονομική κρίση κα ί ή νέα οικονομία πού θά προκύψ ει. ’Α θήνα, Ν ιάρχος, 1981. Σελ. 272. Δρχ. 300. Μ Α ΤΙΚ Π Α Ο Υ Λ . Μ ά ρ | κ α ί Κέυνς. Τ ά δρ ια τής μικτής οικονομίας. ’Α θήνα, Ό δυ σ σ έα ς, 1981. Σελ. 378.

ΖΩ ΓΡΑ Φ Ο Υ ΛΙΛΗ. Ά ντιγνώ ση . Τ ά δεκανίκια τού καπιταλισμού. Β ' έκδοση. ’Α θήνα, Γνώση, 1981. Σελ. 458. Δρχ. 480.

ΔΙΚΑΙΟ ΡΑ ΓΓΑ Σ ΣΩ Κ ΡΑ ΤΗ Σ. Τί λέει ό ίδιο ς ό Λένιν γιά τό Στάλιν. Ν τοκουμέντα. ’Α θήνα, Σωκράτης, 1980. Σελ. 59. Δρχ. 150. Ζ ΙΦ Κ Ο Φ Τ Ο ΝΤΟ Ρ. Έ κθεσ η δράσης τή ς Κεντρι­ κής ’Ε πιτρ οπή ς τού Β ουλγαρικού Κ ομμουνιστι­ κού Κόμματος στό 12ο Συνέδριο. ’Α θήνα, Σ ύγ­ χρονη ’Ε ποχή, 1981. Σελ. 127. Κ ΑΝΤΕ ΓΚΕΡΧΑΡΝΤ. Ή γερμανική πρόκληση. «Μοντέλο Γερμανία» γιά τήν Εύρώ πη. Μετ. ’Α γ­ γέλας Ά ρτέμη-Β ερυκοκάκη. ’Α θήνα, Ν έα Σ ύ ν­ ορα, 1981. Σελ. 254. Δρχ. 300.

TIGA R M ICH A E L Ε. — L EV Y M A D E LE IN E R. Τ ό δίκ αιο κ α ί ή άνοδος τού καπιταλισμού. Μετ. Φ οίβου ’Α ρβανίτη - Δημήτρη Δέδε. ’Ε π ι­ μέλεια Σ τέφανου Λ. Κ ουνιάδου. ’Α θήνα, ”Α λμπατρος, 1981. Σελ. 390. Δρχ. 380.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΙΙΑΙΑΑΠ2ΠΚΗ Θ έματα πα ιδ εία ς - 3. Μελέτες Κέντρου Μ αρξι-

83

σα κώ ν Ε ρ ευ νώ ν, άριθ. 11. ’Α θήνα, Σύγχρονη Ε π ο χ ή , 1981. Σελ. 292. Δρχ. 300. Μ Α Ν ΟΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. Σ τοιχεία εκπαιδευτικής στατιστικής. ’Α θήνα, 1980. 'Σελ. 151. Δρχ. 200. Μ Π ΕΝ ΕΚ Ο Σ Α Ν ΤΩ Ν ΗΣ Π. Τ ό εικονογραφη­ μένο πα ιδ ικό βιβλίο. ’Α θήνα, Δ ίπτυχο, 1981. Σελ.

63. ΞΩ Χ ΕΛΛΗΣ Π Α Ν Α ΓΙΩ ΤΗ Σ Δ. Θ έματα έκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Σ ημερινά προβλήματα μελλοντικοί στόχοι. ’Α θήνα, Δίπτυχο, 1981. Σελ.

49. Π Ο ΛΥΧ ΡΟΝ Ο Π ΟΥ Λ Ο Σ Π Α ΝΟ Σ. Π α ιδεία καί πολιτική στήν Ε λ λ ά δ α . Τόμος Α '. ’Α θήνα, Καστανιώ της, 1980. Σελ. 327. Δρχ. 450. ΧΡΙΣΤΟ Μ Α Ν Ο Σ Κ ΩΝ ΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Μ. Ή άνώτερη τεχνική κ α ί έπαγγελματική έκπαίδευση στήν Ε λ λ ά δ α . Ψ υχολογικές καί κοινω νικές επιδράσεις τών Κ Α ΤΕΕ στους σπουδαστές. ’Ιωάννινα, 1981. Σελ. 295. ΓΚΡΕΜ Μ ΙΝΓΚΕΡ Α ΡΝΟΛΝΤ. Τό π α ιδ ί κα ί τό βιβλίο. Μετ. ’Α γγελικής Κουναλάκη. ’Α θήνα, Νό­ τος, 1979. Σελ. 180.

SNYDERS GEORG ES. Σχολείο, τάξη κ α ί πάλη τώ ν τάξεω ν. Μετ. Νίκου Μακρή. Σύγχρονη Π α ι­ δαγω γική, άριθ. 4. ’Α θήνα, Ζ αχαρόπουλος, 1981. Σελ. 409. Δρχ. 400.

ΓΛΩΣΣΑ Α ΡΙΣΤ Ο Τ Ε Λ Ε ΙΟ Π Α Ν Ε Π ΙΣΤ Η Μ ΙΟ Θ Ε Σ Σ Α ­ ΛΟΝ ΙΚ Η Σ / ΙΝ ΣΤΙΤΟ Υ ΤΟ ΝΕΟΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Ω Ν ΣΠ Ο Υ Δ Ω Ν (ΙΔΡΥ Μ Α ΜΑ Ν ΟΛ Η ΤΡΙΑ Ν ΤΑ Φ Υ Λ Λ ΙΔΗ ). "Α παντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Τόμος Γ': Νεοελληνική γραμματική - Ιστο ρ ικ ή είσαγωγή (1938). Θ εσσαλονίκη, 1981. Σελ. 667. Δρχ. 700. Σ Υ Μ Ε Ω Ν ΙΔ Η Σ Χ Α ΡΑ Λ Α Μ Π ΟΣ Π. Τστορικοσυγκριτική γραμματική τώ ν ίνδοευρωπαϊκώ ν γλωσσών. Α ': Γενική είσαγωγή. Θ εσσαλονίκη, Κ υριακίδης, 1981. Σελ. 134. Δρχ. 200.

H A H N VON JO H AN N GEORG. A lbanesische studien. Τ όμοι A ' + B ' + Γ'. Βιβλιοθήκη Ισ το ρ ι­ κών Μελετών, άριθ. 152. A then, Κ ατανίας, 1981. Σελ. 347 + 168 + 341. Δρχ. 2500.

ΚΝΕΡ ΕΝ ΤΕΛΤΡΑ ΟΥ Τ. Μ αθαίνοντας ά π ’ τά πα ιδ ιά . Ό δρόμος γιά τή συντροφική δ ια π α ιδ α ­ γώγηση. Μετ. Νίκου Βλάχου. ’Α θήνα, Κονιδάρης. Σελ. 175. Δρχ. 200.

ΛΑΟΓΡΑΦ ΙΑ

LEW IS DAVID. Π ώ ς νά γίνετε προικισμένοι γο­ νείς. Μετ. Ά ρ τέμ η Ίω αννίδη . Ά θ ή ν α ι, ’Επιλογή. Σελ. 327. Δρχ. 350.

Α ΡΧ ΙΓΕΝ ΗΣ ΔΗ Μ Η Τ ΡΗ Σ I. Λ αογραφικά Γ'. Ή ζωή στή Σμύρνη. ’Α θήνα, 1980. Σελ. 462. Δρχ.

1000.

Λ Υ ΡΣΑ ΛΙΛΙΑΝ. Ή άπο τυ χία κ α ί ή άδια φ ο ρ ία στό δημοτικό σχολείο. Μετ. Περσεφόνης Α. Κωστέα. Σύγχρονη Π αιδαγω γική, άριθ. 1. ’Α θήνα, Ζ αχαρόπουλος, 1981. Σελ. 168. Δρχ. 200.

ΒΑ Λ ΕΤΑ Σ Κ ΩΣΤΑΣ. Λ αϊκά πα ρα μ ύθια γιο υγ­ κοσλαβικής Μ ακεδονίας. Μετ. Βασίλη Κ αρατζά. ’Α θήνα, Αίμος. Σελ. 110. Δρχ. 150.

Ν Ο ΣΟ Φ Π. Π α ιδ ιά μέ φαντασία. Μετ. Ε λ ένη ς Π ούπτη. ’Α θήνα, Δ ρούγκας, 1981. Σελ. 258. Δρχ.

260. Ν ΤΩ ΓΙΟ Ν -ΡΙΣΑ Ρ Λ ΟΥΪΛ. Π ροετοιμάστε τό πα ιδ ί σας γ ιά τό σχολείο. Χρήσιμοι σύμβουλοι. ’Α θήνα, Καστανιώτης, 1981. Σελ. 156.

R U S SE L L BERTRAND. ’Ε κπαίδευση κα ί κο ι­ νωνική τάξη. Μετ. Νίκου Σαρλή. Σύγχρονη Π α ι­ δαγω γική, άριθ. 3. ’Α θήνα, Ζ αχαρόπουλος, 1980. Σελ. 194. Δρχ. 200.

84

Ν Η Μ ΑΣ Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Ο Σ Α. Δημοτικά τρα γούδια τής Θεσσαλίας. (Ά κριτικά -πα ρ α λο γές-ίσ το ρ ικά κλέφτικα). Θεσσαλονίκη, Κ υριακίδης, 1981. Σελ.

250. Δρχ. 350.

ΦΥΣΙΚΗ Κ Α ΤΣΑ ΪΤΗ Σ Σ Π Υ ΡΟ Σ Γ. Μ ατιές στό σύμπαν. ’Επιστήμη κ α ί ούτοπία. ’Α θήνα, Λύχνος, 1980. Σελ. 143. Δρχ. 200.

ΧΗΜΕΙΑ ΤΣΑ Μ Π Ο Υ Ν Α ΡΑ Σ Π Α Ν Α ΓΙΩ Τ Η Σ . Έ λλη νοαγγλο-ελληνικό λεξικό χημικώ ν δρων. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 195. Δρχ. 500.

Μ Π Ο Υ Κ Ο Υ ΒΑ Λ Α Σ ΓΙΑ Ν Ν Η Σ Ε. Ό δεκάλογος τού φιλότεχνου. Κείμενα γιά τήν τέχνη. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 126.

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Κ Ο ΝΕΤΑ Σ ΓΙΑ ΝΝ Η Σ Δ. Π εριβαλλοντική έκπαίδευση. ’Α θήνα. Σελ. 64. Δρχ. 250.

ΒΟΤΑΝΙΚΗ Μ Α ΡΣΕ Λ Λ Ο Σ Μ Α ΡΙΟ Σ. Ό δ η γ ό ς τώ ν φα ρμ α ­ κευτικών φυτών. Ά θ ή ν α ι, Γκιούρδας, 1981. Σελ.

432. Δρχ. 600.

T H E E CO LO G IST. Σ χέδιο γιά τήν έπιβίωση. ’Α θήνα, Π απαζήσης, 1980. Σελ. 176. Δρχ. 200.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΒΙΟΑΟΓΙΑ BR O N N JO H N AN D L E SL E Y — FR EEM A N SU E . Τ ό π α ιδ ί τοϋ δοκιμαστικού σωλήνα. Μετ. Γιάννη Π. Φ ιλιππόπουλου. ’Α θήνα, K rishna, 1980. Σελ. 242. Δρχ. 320.

D E L LIQ U A D RI LYN — BR E CK E N R IO G E ΚΑ ΤΙ. Ή μητρική φροντίδα. Μετ. Π ό πη ς Βλοντάκη. ’Α θήνα, Κονιδάρης, 1981. Σελ. 284. Δρχ.

300.

Α ΡΦ Α ΡΑ Σ Μ ΙΧ ΑΛ Η Σ ΕΜΜ. Βυζαντινή ά ρχιτεκτονική κ α ί λαϊκή παράδοση. ’Ε κκλησάκια τής Ρόδου. Τ όμος Β'. ’Α θήνα, έκδοση δωδεκανησιακοΰ περιοδικού «Κ άμειρος», 1980. Σελ. 69. Δρχ.

150. Φ Α Τ Ο Υ ΡΟ Σ Δ. Α. ’Α ρχιτεκτονική όργάνωση κ α ί έκφραση. Σ ειρ ά Α '. Θ εσσαλονίκη, 1981. Σελ.

154. Δρχ. 250.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ EV AN S CH RISTO PH ER . Ή έπανάσταση τών κομπιούτερ. Γενική έπιμέλεια Ν ίκου Λ ίγγρη. ’Α θήνα, Γαλαίος, 1981. Σελ. 269.

’Α θήνα 1895-1925. ’Α πό παληά καρτποστάλ καί φω τογραφίες. ’Α θήνα, Συλλέκτης, 1980. Δρχ.

Μ Ο Υ ΣΕ ΙΟ Μ Π Ε Ν Α Κ Η / Φ Ω Τ Ο ΓΡΑ Φ ΙΚ Ο Α ΡΧ Ε ΙΟ . Δ έκα ά πό ψ εις τή ς ’Α θή να ς 1870-1875. Φω τογραφ ίες Π. Μ ωραΐτη. Δρχ. 200.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Α ΙΣ ΙΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ Κ. Τ ό σύστημα έσωτερικοΰ ελέγχου, στό δια χειριστικό κα ί λογιστικό τομέα τώ ν έπιχειρήσεων. ’Α θήνα, Π απαζήσης, 1980. Σελ. 79.

Π Α Ν Τ Α Ζ ΙΔ Η Σ Δ Η Μ Η Τ ΡΗ Σ . 20 φω τογραφίες. ’Α θή να , 1981. Δρχ. 200.

Ltithi V rs. Μετ. Γιώργου Ζ ουμπουλίδη. Κεφαλονιά , Τ σάμπα, 1981.

ΤΕΧΝΗ

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Κ Α ΤΣΙΑΝ Η Α Λ Ε ΞΑ Ν ΔΡΑ . Christo. Κεφαλονιά , Τ σάμπα, 1981.

ΤΟ ΤΙ G IA N N I. Ό σύγχρονος έλληνικός κινημα­ τογράφ ος. Μετ. Φοίβου Ε ύαγγελάτου. ’Α θήνα,

85

Διάλογος, 1981. Σελ. 62. Δρχ. 80.

ΠΟΙΗΣΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Α ΓΓΕΛ Α Κ ΗΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ . ’Ε ρωτικό σώμα. ’Α θήνα, Κ αστανιώτης, 1981. Σελ. 56. Δρχ. 100.

Λ Ο Υ Λ Ε-Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Α Κ Η Ν ΙΤΣΑ . Ν ίκος Ξυλούρης. Ή ζωή καί τό τρα γούδι του. ’Α θήνα, Καραμπερόπουλος. Σελ. 155. Δρχ. 200.

Α Λ ΕΞΙΟ Υ ΓΕΩ ΡΓΙΑ . ’Α ντιστέκομαι. ’Α θήνα, Ζ αχαρόπουλος, 1980. Σελ. 46.

Τ Ζ Ω ΡΤ ΖΗ Σ ΓΙΑ ΝΝ Η Σ. Bob Dylan. Έ ν α όχημα. ’Α θήνα, Βασδέκης, 1981. Σελ. 235. Δρχ. 300.

Α Ν ΔΡΙΤ ΣΟ Σ Θ Α Ν Α Σ Η Σ . Ά ν ε υ όρων ορίων. ’Α θήνα, ’Α μοργός, 1981. Σελ. 43.

Ό David Bowie καί τά τρα γούδια του. Μετ. Μ άρκου Ρήγα. Θεσσαλονίκη, Μ παρμπουνάκης. Σελ. 133. Δρχ. 170.

ΒΑ ΓΕΝ Α Σ Ν Α ΣΟ Σ. Βιογραφία. ’Α θήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 37.

Ο ί Genesis καί τά τρα γούδια τους. Μετ. Μ άρκου Ρήγα. Θ εσσαλονίκη, Μ παρμπουνάκης. Σελ. 155. Δρχ. 180. Μ ΠΛΑΚΙΝΓΚ ΤΖΩΝ . Ή έκφραση τή ς άνθρώ πινης μουσικότητας. Μετ. Μιχάλη Γρηγορίου. ’Α θήνα, Νεφέλη, 1981. Σελ. 111. Δρχ. 150.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ ΝΑΤΖΕΜ Υ Μ ΠΟΜ Π. Γιόγκα. Γιά υγεία καί ήρεμία. Μετ. Νότας Γεωργίου. ’Α θήνα, Καστανιώτης, 1981. Σελ. 209. Δρχ. 250.

Β'

καί

έκδοση.

ΒΑ ΓΕΝ Α Σ Ν Α ΣΟ Σ. Ή συντεχνία. Β' έκδοση. ’Α θήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 46. ΒΑ Μ ΒΑΚ Α Σ ΧΡ. Π α ιδ ιά τού Κάιν άδέλφια μου. ’Α θήνα, Ίω λκός, 1980. Σελ. 56. Β ΕΝ ΕΤΗ Σ 1981.

Θ Α Ν Α ΣΗ Σ. Π αρίσταται. ’Α θήνα,

ΓΕΩ ΡΓΑ Ν ΤΑ ΣΤΑ Υ ΡΙΑ Ν Η . Σ χίζα. Π οιήματα. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 45. ΔΑ ΡΒΕ ΡΗ Σ Τ Α ΣΟ Σ. Π οιήματα παρεμπίπτοντα 1972-79. Θεσσαλονίκη, 1981. Σελ. 27. Ε Υ ΑΓΓΕΛ Α ΤΟ Σ Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ. Έ χά θη . Π οιή­ ματα. ’Α θήνα, Διογένης, 1981. Σελ. 29.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑ ΙΔΕΙΑ ΚΑ ΤΣΙΜ Α ΝΗ Σ ΚΥΡΙΑΚΟΣ. Π ρακτική φιλοσο­ φία καί πολιτικό ήθος τού Σωκράτη. ’Α θήνα, Ν ι­ κόδημος, 1981. Σελ. 246. Π ΡΟ Μ Π Ο ΝΑ Σ I. Κ. Ή μυκηναϊκή έπική ποίηση μέ βάση τά μυκηναϊκά κείμενα κα ί τά όμηρικά έπη. ’Α θήνα, 1980. Σελ. 144.

ΧΙΟΥΜΟΡ ΓΑ ΛΗ Ν ΟΣ Μ ΑΝΩΛΗΣ. Ά στειο λ ο γία . ’Α θήνα, 1981.

86

Ζ Α Φ Ε ΙΡΙΟ Υ Λ ΕΥ ΚΙΟ Σ. Σ χεδόν μηδίζοντες. Β' έκδοση. Λευκωσία, Τ ά τετρά δια τού Ρήγα, 1981. Σελ. 64. ΗΡΙΝ ΝΑ . Κραυγή μέσ’ τήν άνταύγεια. Π οιήματα. ’Α θήνα, 1980. Σελ. 63. Κ Α Λ ΟΓΕΡΟ ΠΟ Υ Λ Ο Υ Σ Ο Ν ΙΑ . Τού κλειστού χώρου. ’Α θήνα, Φ ιλιππότης, 1981. Σελ. 111. ΚΑΡΑ ΓΙΑΝ Ν Η Σ Σ ΤΕ Λ ΙΟ Σ. Έ σώ θυρ ο άγαλμα. ’Α θήνα, Γνώση, 1981. Σελ. 59. ΚΑΡΒΕΛΑΣ Λ ΕΥ ΤΕΡΗ Σ Δ. Μετέωρη φλόγα. ’Α θήνα, Ο ί ’Ε κδόσεις των Κριτικών Φύλλων, 1981. Σελ. 60.

Κ ΑΤΣΙΜ ΑΝΗΣ ΔΗ Μ Η Τ ΡΗ Σ. Τό τομάρι τού πόνου. ’Α θήνα, Ώ λ ή ν, 1981. Σελ. 45. ΚΑΤΣΟΥΡΗ ΑΥΡΑ Ζ. Ποίημα. Κ αιρός τρίτος, Κύπρος, 1981. Σελ. 39. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗΣ ΣΠ Υ ΡΟ Σ. Μ αθητεία προσώπου. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 86. ΚΟΥΓΙΑΛΗΣ Θ ΕΟ Κ Λ Η Σ. Μ υθολόγιον. Λ ευκω­ σία, 1981. Σελ. 54. Λ Α Μ Π ΕΛΕ ΦΟ ΥΛΑ. Π λανάρια. Θεσσαλονίκη, Νέα Π ορεία, 1981. Σελ. 77. Λ Α Υ ΡΕΝ ΤΑΚ Η -Μ ΑΡΓΙΩΚ Η TINA. ζώ. Π οιήματα. ’Α θήνα, 1980. Σελ. 64.

’Ερήμην

Μ Ο Υ ΖΑΚ Η Σ ΤΑ ΣΟ Σ. Η λ ιο τρ ό π ια στήν ’Α ν­ δρομέδα. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 43.

σιακός διάλογος. Μ έρος πρώ το. (Μ έρος δεύτερο 1955-1980). ’Α νέκδοτα κείμενα. Θ εσσαλονίκη, 1981. Σελ. 269+ 1 8 0 . Δρχ. 400 + 300. ΤΑ ΣΟ Υ Λ Η Σ Θ ΕΜ Η Σ. « Ά νερχόμ ενοι ρόμβοι». ’Α θήνα, Ό σ τ ρ ια , 1980. Σελ. 63. ΤΟ Λ ΙΑ Σ ΓΙΑ ΝΝ Η Σ.

1981. Σελ. 48.

Μώβ

σημαία.

’Α θήνα,

ΤΣΑ Τ ΣΟ Υ ΙΩΑ Ν ΝΑ . Χρόνος. Π ρομετω πίδα Γιάννη Μόραλη. ’Α θήνα, ’Ίκα ρ ο ς, 1981. Σελ. 58. Δρχ. 250. Χ ΡΙΣΤΟ Δ ΟΥ Λ Ο Υ ΔΗ Μ Η ΤΡΗ Σ. Ε λ λ ά δ α μπάυ ντέυ. Ποίηση. ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 62. ΧΡΥ ΣΑΝ Θ Η Σ ΚΥΠΡΟΣ. Π α γκυπριονίκες. Γ' έκδοση. Λ ευκωσία, Τοπική ’Ε πιτροπή ΣΕΓΑΣ Κ ύπρου, 1980. Σελ. 48.

Μ Ο Υ ΧΑ ΓΙΕΡ Χ ΡΗ ΣΤΟ Σ. Κρύσταλλο Βοημίας. Μέ έξι σχέδια τσΰ Τάσου Μ αδαμόπουλου. Θ εσ­ σαλονίκη, Έ γνα τία , 1981. Σελ. 52.

ΕΛ ΙΓΙΑ ΓΙΩ ΣΕ Φ . Ποίηση. Μ εταφράσεις: ”Ασμα Ά σμάτω ν-Ψ αλμοί-Ν εώ τεροι Ε β ρ α ίο ι ποιηταί. Β' έκδοση. ’Α θήνα, Δωδώνη, 1981. Σελ. 206. Δρχ.

300.

Μ Π Α ΡΔ Α Σ ΜΙΧ ΑΛΗ Σ. Σοροκάδες. Πρόλογος Ν ικηφόρου Βρεττάκου. ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 55. Δρχ. 80.

ΕΛ ΙΟ Τ Τ. Σ. Τέσσερα κουαρτέτα. Μετ. Κλείτου Κύρου. ’Α νά τυ πο άπό τό περ ιο δικό «Διαγώνιος» 1980/6. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 31. Δρχ. 50.

Ν Ε ΣΤ Ο ΡΙΔΗ Σ Δ Η Μ Η Τ ΡΗ Σ. Βιώματα. Π οιή ­ ματα. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 77.

Λ Ο ΡΚ Α ΦΕΝ ΤΕΡΙΚ Ο ΓΚ Α ΡΘ ΙΑ. Ποιήματα. Μ έκδοση. Μετ. Ά ν δ ρ έ α Ά γγελ ά κη . ’Α θήνα, Καστανιώτης, 1980. Σελ. 93. Δρχ. 200.

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΔΟ Υ Μ ΑΡΩ. Κ ηδεία πολυτελείας. Σ χέδια Λ υδία ς Σαρρή. ’Α θήνα, Δόμος, 1981. Σελ.

45.

Μ ΙΛΕΦ ΓΚΕΟ. Σεπτέμβρης. Π οιήματα καί πεζά. ’Α θήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 77.

ΟΙΚ Ο Ν Ο Μ ΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ ’Α θήνα, 1981. Σελ. 66. ΟΜΙΚΡΟΣ Η Λ ΙΑ Σ. Π ένα, 1981. Σελ. 42.

Μ.

Θ ερμοκήπιο.

Ν ορίτιδα.

Θεσσαλονίκη,

ΟΜΙΛΟΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟ ΓΟ ΤΕΧΝ Ω Ν Μ ΟΝ­ ΤΡΕΑ Λ . Ποίηση. Σ ειρά πρώτη. Μόντρεαλ, 1981. Σελ. 126. Π Α Π Α ΓΕ Ω ΡΓΙΟ Υ ΚΩΣΤΑΣ Γ. Τ ό οικογενειακό δέντρο. Β ' έκδοση. ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ.

46. Π Α ΥΛ ΕΑ Σ ΣΑ ΡΑ Ν ΤΟ Σ. Π οιητικός συνειδη­

Ν αζίμ Χικμέτ. Τ ά έργα του. Βιβλίο δεύτερο. Β' έκδοση. Μ ετ.-πρόλογος Στέλιου Μ αγιόπουλου. ’Α θήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 446. Δρχ.

400. Π Α ΥΛ Ο ΒΙΤΣ Μ ΙΟΝΤΡΑΓΚ. Ποιήματα. Μετ. Ν έλλας Π έτριτς-Ρέσλερ. ’Α θήνα, Μ αυρίδης, 1981. Σελ. 78.

PIE R PAOLO PA SO LIN I. Ά νθ ο τό π ιο . Πρόλογος-μετάφραση-έπιμέλεια Φοίβου Δέλφη - Π ά ­ νου Μισερλή. Δελφικά Τ ετράδια. Σελ. 53. Δρχ.

150.

PO U N D EZRA. Π οιήματα: Ripostes-Lustra-Cathay. Μετ. Τάσου Κόρφη. ’Α θήνα, Π ρόσπερος,

87

1981. Σελ. 79. Δρχ. 150.

SO D ERG RA N ED IT H . Π οιήματα. Μ ετάφρασηπρολεγόμενα Μ εσεβρινός. Β ' έκδοση, αύξημένη. Θ εσσαλονίκη, 1980. Σελ. 79.

ΠΕΖΟΓΡΑΦ ΙΑ Α Κ ΡΙΤ Α Σ ΛΟ Υ Λ Η Σ. ’Α ρματωμένοι. Γ ' έκδοση. Π ρόλογος: Γεω ργίου Π α πα νδρέου. Εισαγωγή στό έργο του: Ν ικηφόρου Βρεττάκου. ’Α θήνα, Φ ιλιππότης, 1981. Σελ. 421. Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Μ Η Τ ΣΟ Σ . Π ερισσό­ τερη ελευθερία. Ό Τσέχωφ. (Βιογραφική μυθι­ στορία). ’Α θήνα, Σ ύγχρονη ’Ε ποχή, 1981. Σελ.

361. Α ΞΙΩ Τ Η Μ ΕΛ Π Ω . "Απαντα. Τόμος Α ': Δύσκο­ λες νύχτες. Μ υθιστόρημα. Φιλολογική επιμέλεια Μ άρω ς Δ ούκα - Β ασίλη Λ αμπρόπουλου. ’Α θήνα, Κ έδρος, 1981. Σελ. 230. Α ΡΑ Π ΙΔ Ο Υ Λ Ο Υ Κ ΙΑ I. ’Ερημικοί δρόμοι. Δ ιη ­ γήματα. ’Α θήνα, Ν έα Σκέψ η, 1980. Σελ. 78. Β Α Λ Α ΒΑ Ν Η ΕΛ Ε Ν Η . Τ ά σκληρά κα ρύδια . Μ υθιστόρημα. ’Α θή να , Κ αστανιώτης, 1981. Σελ.

157. Δρχ. 200. Β Α Σ ΙΛ ΙΚ Ο Σ Β Α Σ ΙΛ Η Σ . Μ άθημα άνατομίας. ’Α θήνα, Θεμέλιο, 1981. Σελ. 47. Δρχ. 70. Β ΡΑ Χ Ν ΙΑ ΡΗ Σ Χ ΡΗ ΣΤΟ Σ. Τ ά χρό νια τή ς δο κ ι­ μασίας. ’Α θή να , Π ανόραμ α, 1981. Σελ. 190. ΔΙΑ Μ Π Ε ΡΗ Σ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Σ ΧΡ. Γενοβέφα. (Τ ό δ ράμα τή ς οικογένειας Σ αλίνια ). Θ εσσαλο­ νίκη , Τ ρ ιανταφ ύλλου, 1980. Σελ. 89. Δρχ. 90. ΔΙΑ Μ Π Ε ΡΗ Σ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Σ ΧΡ. Ή Μαρούλκα. ’Α φ ρ ικ α νικ ο ί έρωτες. Θεσσαλονίκη, Τ ρ ιανταφ ύλλου, 1980. Σελ. 26. Δρχ. 50.

Μ Α Κ ΙΣΤΟ Σ ΚΩΣΤΑΣ. Ν ουβέλες κ α ί διηγήματα. ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 128. Μ Η ΤΣΟ Υ ΦΥΛ Λ Η . Διηγήματα τή ς εφηβείας καί τού πολέμου. ’Α θή να , Καστανιώτης. Σελ. 151 + 29. Δρχ. 300. Π Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ Μ Π Ε ΣΣΥ . Π α ΐς ήρ ω α ς μ α ρ α θω ­ νομάχος. Ή μάχη τού Μ αραθώ νος. ’Α θήνα. Μ αυρ ίδης, 1981. Σελ. 231. Δρχ. 300. Π Α Π Α Π Ο ΣΤ Ο Λ Ο Υ Τ Α ΣΟ Σ . Χ ρόνια κολα!... ’Α θήνα, Δ ημακαράκος. Σελ. 220.

δύσ­

Π Α ΡΑ Σ Κ Ε Υ Α ΪΔ Η Σ Θ Α Ν Α Σ Η Σ . Τό πάρτυ στούς κή π ο υς τού Ά κ ά δ η μ ο υ . ’Α θήνα, 1980. Σελ.

179. Π Ε Τ ΡΑ Κ Η Σ ΧΑΡΥ Μ ΑΡΚ. N ick the G reek (Ν ίκ ό Έ λλ η να ς), ό χαρτοπα ίκτη ς. Μετ. Ντίνου Γαρουφαλιά. ’Α θήνα, A quarius, 1981. Σελ. 269. Δρχ. 300. ΡΟ Υ Φ Ο Σ Ρ Ο Δ Η Σ . Οί γρα ικύλοι. Μ υθιστόρημα. ’Α θήνα, Ίκ α ρ ο ς , 1981. Σελ. 406. ΡΥ Σ ΣΙΑ Ν Ο Σ Ν Ο ΤΗ Σ Κ. Ή μάχη τω ν πελαργώ ν. Μ υθιστόρημα. Β ' έκδοση. ’Α θή να , Φ ιλιππότης, 1981. Σελ. 225. ΡΩ Τ Α Α Ν ΤΙΓΟ Ν Η . Τ εφ τέρια. Σ χέδια Γιώργου Β ακιρτζή. ’Α θή να , Κέδρος, 1981. Σελ. 104. Δρχ.

150. Σ ΙΑ Π ΙΚ Α Σ ΓΙΑ ΝΝ Η Σ. Μ ικρέ στρατιώτη. Β ' έκ­ δοση. ’Α θήνα, Ε ιρήνη, 1980. Σελ. 69. Σ κιές. Ι σ το ρ ίε ς φρίκης. Μετ. Γιώργου Ν. Μ παλάνου. ’Α θήνα, Σ ελεραΐς. Σελ. 243. Δρχ. 260. ΣΚ Ο Υ ΡΟ Λ ΙΑ Κ Ο Σ Π Α Ν Ο Σ . ’Α γκούσα. ’Α θήνα, Κάλβος, 1981. Σελ. 39. Τ ΣΙΠ Ο Υ Ρ Ν ΙΑ Ν Ο Σ Ν ΙΚ Ο Λ Α Σ. Σ πόλεργκαν. Μ υθιστόρημα. ’Α θή να , SO L, 1981. Σελ. 178. Δρχ. 200.

Ζ Ε ΪΚ Ο Υ -Χ Α ΡΑ Λ Α Μ Π Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ ΒΑ ΣΩ. ’Α φιλόξενες ώ ρες τή ς γης. Διηγήματα. ’Α θήνα. Σελ. 73. Δρχ. 200.

Φ Ο Υ Ν Τ Α Σ Θ Α Ν Α Σ Η Σ . Ή ιδεολογία τού το ί­ χου. ’Ιω ά ννινα , 1981. Σελ. 24.

Λ Α Ζ Ο Γ Κ Α Σ Ε Υ Θ . Έ ν α ς δάσκαλος τού ’40. Λ ά ­ ρισα, 1981. Σελ. 176.

Χ ΙΟ Ν Η Σ Α ΡΓΥΡΗ Σ. Ισ το ρ ίε ς μια ς π α λ ιά ς επο­ χής πού δέν ήρθε άκόμα. Λ ογοτεχνία, άριθ. 10.

88

’Α θήνα, Α ίγόκερω ς, 1981. Σελ. 46. Δρχ. 80. Χ Ο Υ Λ ΙΑ ΡΑ Σ Ν ΙΚ Ο Σ. Τ ό μπακακόκ. Δ ιη γή ­ ματα. ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 162. Δρχ. 220. Χ ΡΥ ΣΟ Χ Ο Ο Υ ΙΦ ΙΓΕ Ν Ε ΙΑ . Ξεριζωμένη γενιά. Τό χ ρονικό τή ς π ρ οσ φ υγιά ς στή Θεσσαλονίκη. Β ' έκδοση. ’Α θήνα, Φ ιλιπ πότη ς, 1981. Σελ. 197. Β Α Σ ΙΛ ΙΕ Φ Μ Π Ο ΡΙΣ. Ε ίν α ι γα λή νια εδώ ή χ α ­ ραυγή... Μετ. Χ ρήστου Τ ρικαλινού. ’Α θή να , Σ ύ γ­ χρονη ’Ε ποχή, 1981. Σελ. 139. Δρχ. 140.

B A T A IL L E G EO R G ES. Ό νεκρός. Μετ. ’Α γγε­ λικής Π έτρα. ’Α θή να , ’’Α γρ α , 1981. Σελ. 58.

ΒΕΡΝ ΙΟ Υ Λ ΙΟ Σ. Δόκτω ρ Ό ξ . Μετ. Δημοσθένη Κ ούρτοβικ. ’Α θή να , 'Υ ά κινθο ς, 1981. Σελ. 134. Δρχ. 230. ΒΙΣ ΙΝ Σ Κ Ι Μ Π Ο ΡΙΣ. ’Α ρ χα ίες άκτές. Διηγήματα. Μετ. Βασίλη Κ αρατζά. ’Α θήνα. Δρχ. 120. ΓΚ ΙΜ Π ΡΑ Ν Χ ΑΛΙΑ. Ό πρόδρομος. Μετ. Νίκου Λ α μπρόπουλου. ’Α θήνα, Βασιλόπουλος, 1981. Σελ. 76. Δρχ. 200. ΓΚΟ ΛΝ ΤΙΝ ΓΚ ΓΟ Υ ΪΛΙΑ Μ . Ό ά ρχοντα ς τών μυγών. Μετ. Ρένας Χ ατχούτ. Γράμματα / Λ ογοτε­ χ νία , άριθ. 23. ’Α θήνα, Γράμματα, 1981. Σελ.

246. Δρχ. 250. ΓΚ Ο ΡΚ Ι Μ ΑΞΙΜ . Ή πόλη τού κίτρινου δ ια β ό ­ λου. Μετ. Γεω ργίας ’Α λεξίου. Κλασικά ΚείμεναΈ π ιλ ο γ ή , άριθ. 2. ’Α θήνα, Γλάρος, 1981. Σελ.

125. Δρχ. 150.

H A W K S L O U . Μ άτια χω ρ ίς πρόσω πο. Μετ. Γιώργου Λ αζόπουλου. Λ ογοτεχνία, ά ριθ. 11. ’Α θήνα, Ά κ μ ω ν , 1981. Σελ. 142. Δρχ. 150.

Μ Π Α ΡΘ Ε Λ Μ Ν ΤΟΝ Α Λ Ν Τ. Ό νεκρός πατέρας. Μετ. Ρένας Χ ατχούτ. Γράμματα / Λ ογοτεχνία, άριθ. 25. Α θ ή ν α , Γράμματα, 1981. Σελ. 190. Δρχ. 200. Μ Π Α ΣΕ Β ΙΤ Σ -Σ ΙΝ ΓΚ Ε Β ΙΣΑ Α Κ . Ό λογοπλόκο ς κα ί άλλα διηγήματα. Μετ. Γρηγόρη Ά ζ α ριάδη - Ά . Χ ριστοφορίδη. Γράμματα / Λ ογοτε­ χ νία , άριθ. 24. Α θ ή ν α , Γράμματα, 1981. Σελ.

293. Δρχ. 280. Μ Π ΡΕ Χ Τ Μ Π ΕΡΤΟ Λ Τ. 'Ισ το ρ ίες τού ήμερολογίου. Μετ. Δημοσθένη Κούρτοβικ. Α θ ή ν α , 'Υ ά ­ κινθο ς, 1981. Σελ. 124. Δρχ. 220. Μ Υ ΣΣ Ε Α Λ Φ Ρ Ε Ν Τ Ν ΤΕ. G am iani ή δυό νύχτες έρωτικοΰ παραληρήματος. Μετ. 'Υ β ό ννη ς Λ αφώ σκι. Α θ ή ν α , Σ απ φ ώ . Σελ. 95. Δρχ. 150. Ο Τ Ε ΡΟ -Σ ΙΛ Β Α ΜΙΓΕΛ . Ο ί πέντε πού δέ μίλη­ σαν. Μ υθιστόρημα. Μετ. Τ ά κη ς Α. Α θ ή ν α , Καστανιώ της, 1980. Σελ. 194. Δρχ. 200. ΟΥ Λ Μ ΑΝ ΛΙΒ. Α λ λα γές. Μετ. Μ α ριτίνα ς Π άσσαρη. Α θ ή ν α , Ε ξ ά ν τ α ς , 1980. Σελ. 239. Δρχ.

250.

PE R G A U D L O U IS . Ό πόλεμος τώ ν κουμπιών. Μετ. Σ τέλλας Β ουρδουμπά. Α θ ή ν α , Λ υχνάρι. Σελ. 221. ΡΑ Μ Π Α Λ Ο Μ Π ΣΑ Ν ΓΚ . Μ νήμες τού Θ ιβέτ. Μετ. Α. Ά ιδ ίν η . Α θ ή ν α , Κάκτος, 1981. Σελ. 192. Δρχ. 250.

V E RCO RS. Ή σιωπή τή ς θάλασσας. Μετ. Τ α τιά ­ να ς Γκρίτση-Μ ιλλιέξ. Α θ ή ν α , Ε λ λ η ν ικ ό Λ ογοτε­ χνικ ό κα ί 'Ιστορικό Α ρ χ ε ίο , 1981. Σελ. 45. Δρχ.

100. Χ ΡΑ Μ Π Α Λ Μ Π Ο ΧΟ Υ Μ ΙΛ . Ό κόσμος τό α υ τό ­ ματο. Μετ. Ρενέ Ψ υρούκη. Α θ ή ν α , Α ίολος, 1981. Σελ. 237. Δρχ. 270.

H O Y L E FR E D . Τό μαύρο νέφος. Μετ. Σ. Μ παραμπούτη. ’Α θήνα, Τ εχνολογική, 1981. Σελ. 230. Δρχ. 280.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΟΚΤΩ ΖΑ Ν. Ό π ι ο . Μετ. Ά ρ η Σ φ ακιανάκη. Α θ ή ν α , Α ίγόκερω ς. Σελ. 126. Δρχ. 150.

M odern greek short stories. Vol 2. Selected and translated by Theodore Sam pson. Edited by K yr.

D elopoulos. A thens, K athim erini, 1981. Pag. 349.

D rs. 400.

Α ΣΗ Μ Α Κ Η Σ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ Γ. Γιώ ργος Ά σ η μ ά κ η ς (Νέα κείμενα). Α θ ή ν α , 1981. Σελ. 207. Δρχ. 300. Α φ ιέ ρ ω μ α Α. Π α πα δια μ ά ντη . Α ν ά τ υ π ο ά π ό τό περ ιο δικό «Νέα Ζωή». Α θ ή ν α , Ε λ λ η νικ ό Λ ογο­

89

τεχνικό καί Ισ το ρ ικ ό 803-830. Δρχ. 100.

’Α ρχείο,

1981.

Σελ.

Ν ΕΑ ΕΣΤΙΑ . ’Α φιέρω μα στόν Π απαδιαμάντη. ’Α θήνα, Ε σ τία . Σελ. 206. Δρχ. 360.

ΔΙΑ Λ Η ΣΜ Α Σ ΣΤΕ Φ Α Ν Ο Σ . Εισαγωγή στην ποίηση τοϋ Γιάννη Ρίτσοιι. ’Α θήνα, Έ π ικ α ιρ ό τητα, 1981. Σελ. 80. Δρχ. 150.

Ν ΙΚ Ο Λ Ο Π ΟΥ Λ Ο Σ ΓΙΑ ΝΝ Η Σ. Νέα ρεαλιστική ποίηση. Κ ριτικά Δ οκίμια, άριθ. 3. ’Α θήνα, Ί ω λ ­ κός, 1981. Σελ. 142. Δρχ. 200.

ΔΙΑ Μ Π ΕΡΗ Σ Α Λ ΕΞΑ Ν ΔΡΟ Σ ΧΡ. Έ λλάς-μ υθολογία. Λογοτεχνικές-ίστορικές-φιλοσοφικές μελέτες. Θ εσσαλονίκη, Τ ριαντάφυλλου, 1981. Σελ. 80. Δρχ. 90.

58 φωνές. Ποιητική άνθολογία 1980. ’Επιμέλεια Τάσου Κόρφη. ’Α θήνα, Π ρόσπερος, 1981. Σελ.

85. Αρχ. 150.

Θ Ε Ο Σ ΔΗ Μ Ο Σ. Φορμαλισμός. Γλώσσα-λογοτεχνία-κινηματογράφος. ’Α θήνα, Α ίγόκερως, 1981. Σελ. 118. Δρχ. 180.

Π ΙΕ Ρ ΙΔ Η Σ ΦΙΛ ΙΠ Π Ο Σ Γ. Δύο παράλληλα θέ­ ματα λόγου. Μ ωπασσάν - Τσέχωφ. Λ ευκωσία, 1980. Σελ. 84.

ΚΑΛΧΑΣ Κ. Σημειώσεις γ ιά τό πρόβλημα τοϋ πολιτισμού στήν Ε λ λά δ α . ’Α θήνα, Μήνυμα, 1981. Σελ. πδί Δρχ. 120.

ΡΗ ΓΑΤΟ Σ ΓΕΡΑ ΣΙΜ Ο Σ Α. Ή παρουσία τή ς ια ­ τρικής στή νεοελληνική πεζογρα φία . Π ρόλογος Ν. Κ. Λούρου. Μελετήματα, άριθ. 1. ’Α θήνα, ’Α κρο­ κέραμος, 1981. Σελ. 189.

Κ ΟΥΜ ΠΑΤΗΣ Ν ΤΙΝΟΣ. Ό άγνοημένος π ροφήτης "Αγγελος Σικελιανός. Ή μεταφυσική στή ζωή καί στό έργο του. Ε λλη νική Δοκιμιογραφία, άριθ.

1. ’Α θήνα, Γλάρος, 1981. Σελ. 126.

Σ Ο Φ ΡΑ ΕΛ ΕΝ Η Α . Στέλιος Σπεράντσας. Ό ποιητής, ό έπιστήμονας, ό άνθρω πος. ’Α θήνα, Ε σ τ ία Ν έας Σμύρνης. Σελ. 126. Δρχ. 300.

Κ ΟΥΤΣΑΚΟΣ I. Γ. Ή άποξένωση στήν εύρωπαϊκή σκέψη. Λ ογοτεχνία-ψυχιατρική-φιλοσοφία. Λευκωσία, Ταμασός, 1980. Σελ. 226. Κ ΡΙΑΡΑΣ Ε. Ό Μανόλης Τ ριανταφυλλίδης έως τήν εκπαιδευτική μεταρρύθμιση τοϋ 1917. ’Α νά ­ τυπο ά πό τό «’Α φιέρω μα στόν Ε. Π. Π απανοϋτσο». ’Α θήνα, 1980. Σελ. 489-524. Κ ΡΙΑΡΑΣ Ε. Στέλιος Καψωμένος. ’Α νά τυπο άπό τό περιοδικό «Βυζαντινά», τόμος 10. Θ εσσαλο­ νίκη, 1980. Σελ. 541-546. Μελετήματα γιά τόν Ε. Π. Π απανοΰτσο. Ε ο ρ τ α ­ σμός στά όγδοντάχρονά του. «Τετράδια Ε υθ ύ ­ νης», τεϋχος 13, 1981. Σελ. 159.

Μ Η ΛΙΩΡΗΣ ΝΙΚΟΣ Ε. ’Α πόηχοι τού μ ικρασια­ τικού ολέθρου στήν ποίηση. Γιώργος Σεφέρης (επίμετρο). ’Α θήνα, Ίω λκ ό ς, 1980. Σελ. 150. Μ Π ΕΝ ΕΚ Ο Σ ΑΝ ΤΩ Ν ΗΣ Π. Ζ α χα ρ ία ς Π απαντω νίου. Έ ν α ς σταθμός στήν παιδική λογοτεχνία. ’Α θήνα, Δίπτυχο, 1981. Σελ. 232. Δρχ. 300. Ν ΕΑ ΕΣΤΙΑ . "Αγγελος Σ ικελιανός. Ε σ τία . Σελ. 241. Δρχ. 400.

90

’Α θήνα,

ΤΡΟ ΒΑ Σ ΔΙΟ Ν Υ ΣΙΟ Σ. Δημ. Καμπούρογλσυ. Ή ζωή καί τό έργο του. ’Α θήνα, Βασιλείου, 1981. Σελ. 224. Δρχ. 280. Χ ΙΟ Ν ΙΔΗ Σ ΧΑΡΡΥ Τ. Γιάννης Μ αγκλής. Μετ. Ίφ ια νά σ α ς Χατζηδημητρίου. ’Α θήνα, Δωρικός. Σελ. 256.

A N DRE BRETON — PA U L ELU ARD — AN­ TO NIN APTAUD — R E N E M AGRITTE — RO­ BERT DESNOS — SALVADOR DALI. 'Υ π ερ ­ ρεαλισμός II. ’Α θήνα, Π αραλληλόγραμμες ’Ε κδό ­ σεις, 1981. Δρχ. 180.

ΘΕΑΤΡΟ Μ Ο Υ ΡΣΕΛ ΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Οί φίλοι. ’Α θήνα, Κέ­ δρος, 1981. Σελ. 116. Μ Ο Υ ΡΣΕΛ ΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Δ ιά τή ς άτοπου άπαγω γής (σατιρικοί διάλογοι). ’Α θήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 199. Δρχ. 250. Μ ΥΡΑΤ ΔΗ Μ Η ΤΡΗ Σ. ’Α γαπημένα πρόσω πα καί ιδέες. ’Α θήνα, Ε σ τ ία , 1980. Σελ. 270. Δρχ.

300.

Π Ε ΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ Π Υ Θ Α ΓΟ ΡΑ Σ. Ή σεξουαλική ζωή τή ς κυ ρ ία ς Ε λ ένη ς. Π ροσπάθεια άντισυμβατικοϋ θεάτρου. Βέροια. Σελ. 59. Σ ΙΔ Ε Ρ ΙΔ Η Σ Ν ΤΙΝΟΣ Π. Ό Κ αραγκιόζης στήν ΕΟ Κ. Θέατρο. ’Α θήνα, Π ρόπολη, 1981. Σελ. 68. Α Ν Ο Υ ΙΓ ΖΑ Ν. Μ πέκετ ή ή τιμή τού Θεοϋ. Δ ράμα σέ τέσσερις πράξεις. Μετ. Τ. Κ. Π α πα τσώνη. Θ εατρική Βιβλιοθήκη. ’Α θήνα, Ε τα ιρ ε ία Σ πουδώ ν Νεοελληνικού Πολιτισμού κ α ί Γενικής Π αιδεία ς, 1981. Σελ. 163.

G ID E A N DR E. Φιλοκτήτης. Μετ. Ά ν δ ρ έ α Ά ν δρεόπουλου. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 49. Μ Α Κ ΙΑ ΒΕΛΛΙ ΝΙΚ Ο ΛΟ . Ό Μ ανδραγόρας. Κωμωδία σέ πέντε πράξεις. Μετ. Παντελή Πρεβελάκη. Θεατρική Βιβλιοθήκη. ’Α θήνα, 'Ε τα ιρ εία Σ πο υ δώ ν Νεοελληνικού Πολιτισμού κ α ί Γενικής Π α ιδεία ς, 1981. Σελ. 122. Ο ’ΝΗ Λ ΕΥ ΓΕΝ ΙΟ Σ. Π όθοι κάτω ά π ’ τίς φτελιές. Μετ. Ν τόρας Βολανάκη. Π αγκόσμιο Θέατρο, άριθ. 76. ’Α θήνα, Δω δώνη. Σελ. 119. Δρχ. 180.

ΓΕΡΟΥ Λ Α Ν ΟΣ Μ Α ΡΙΝ Ο Σ. ’Α ναμνήσεις 1867-1957. ’Επιμέλεια Μ α ρία ς Μ. Καίρη - Κυρ. Ντελόπουλου. ’Α θήνα, Ε λ λη νικ ό Λ ογοτεχνικό καί 'Ιστορικό ’Α ρχείο, 1981. Σελ. 407. Δρχ. 600. ΓΙΑ Ν Ν Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΤΑ Κ Η Σ. Τό ήμερολόγιο ένός άγωνιστή. Κατοχή-άντίσταση-έμφύλιος. ’Α θήνα, Θ ουκυδίδης, 1981. Σελ. 138. Δρχ. 150. Δ ΙΜ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Κ Ο ΣΤΑ Σ. Τ ά παράξενα τίς Ν έας Ι ο ρ κις κε ι ελινες χοντοκιδες (γραμένο χορίς ο ρθογραφ ία). Ά θ ιν α , 1981. Σελ. 134. Δ ΡΑ Κ Ο Σ ΓΕΩ ΡΓΙΟ Σ Π. Ή βιομηχανία στήν Ε λ λ ά δ α . Ό π ω ς τήν Ιζησε ένας βιομήχανος. ’Α θήνα, 1980. Σελ. 194. Δρχ. 350. Κ Ο Λ Λ ΟΠ Ο Υ Λ ΟΣ Θ Ο Δ Ω Ρ Ο Σ Γ. ’Αναμνήσεις. ’Α θήνα, 1981. Ν Ε Ν Ε Δ Α Κ Η Σ Α. Οΐ χωροφύλακες τή ς Σ τοκχόλ­ μης. ’Α θήνα, Δω ρικός, 1981. Σελ. 203. Ό Π απαλάνγκι. Οί λόγοι τού φύλαρχου Τ ουϊα βιι ά πό τό νησί Τ ιαβέα τού Ν οτίου Ε ιρηνικού. Μετ. Δημοσθένη Δασκόπουλου - Κ ατερίνας Λ ιάπτση. ’Α θήνα, Ύ ψ ιλ ο ν, 1981. Σελ. 127. Δρχ. 140.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ-ΤΑΞΙΛΙΑ Α ΔΑ Μ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ -Χ Α Β ΙΑ ΡΑ ΓΩΓΩ - ΣΤΑ Θ Α Κ Η -Κ Ο Υ Μ Α ΡΗ ΡΟ Δ Ο Υ Λ Α - Τ ΣΑ Ο Υ ΣΑ Κ Η Α ΣΠ Α . Γαλαξίδι. Ή πολιτεία -Τ ά σπίτια. ’Α θήνα, Μ ακέδος. Σελ. 117. Δρχ. 400. ΓΚ ΙΚΑ Σ ΓΙΑ ΝΝ Η Σ Π. Κάστρα. Τ α ξίδ ια στήν Ε λ λ ά δ α τού θρύλου καί τή ς πραγματικότητας. Ά θ ή ν α ι, Ά σ τή ρ , 1981. Σελ. 286. Κ Ο ΥΤΕΛΑ Κ ΗΣ Χ Α ΡΑ Λ Α Μ Π ΟΣ MIX. Τήνος (ίστορία-τέχνες-άρχαιολογία). ’Α θήνα, 1981. Σελ.

16. Δρχ. 150.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α ΣΗ Μ Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ -Α Τ Ζ Α Κ Α ΠΑΝΑ­ ΓΙΩΤΑ . Ή τεχνική opus sectile στήν έντοίχια διακόσμηση. Συμβολή στή μελέτη τή ς τεχνικής ά πό τόν Ιο μέχρι τό ν 7ο μ.Χ. α ιώ να μέ βάση τά μνημεία καί τά κείμενα. Θεσσαλονίκη, Κέντρον Β υζαντινώ ν Ε ρ ευ νώ ν, 1980. Σελ. 209. Δρχ.

2000.

BOARDMAN JO H N . ’Α θη να ϊκά μελανόμορφα άγγεία. Μετ. "Ολγας Χ ατζηαναστασίου. ’Α θήνα, Κ αρδαμίτσα, 1980. Σελ. 286. Δρχ. 570.

ΦΛ Ω ΡΟ Σ Π Α Υ Λ Ο Σ. Χ ώρες τώ ν Κελτών. Τ α ξί­ δια . Τόμος Β'. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 275. Δρχ. 390.

ΠΑΛΑΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Β ΡΑ ΧΝ ΙΑ ΡΗ Σ Χ ΡΗ ΣΤΟ Σ. Τ ά χρόνια τή ς δ οκι­ μασίας. ’Α θήνα, Π ανόραμα, 1981. Σελ. 188. Δρχ.

200.

ΕΘ Ν ΙΚ Ο Ν ΙΔΡΥΜ Α ΕΡΕΥ Ν Ω Ν / ΚΕΝΤΡΟΝ ΒΥ ΖΑ Ν ΤΙΝ ΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Βυζαντινά έγγραφα τής μονής Π άτμου. Α": Α ύτοκρατορικά. Δ ιπλω ­ ματική έκδοσις. Γενική είσαγωγή-εύρετήρια-πίνα κες Έ ρ α ς Λ. Βρανούση. ’Α θή να ι, 1980. Σελ.

91

413 + LXVII (φω τοτυπικοί πίνακες). Δρχ. 5.000 οί δυό τόμοι.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΟ Υ ΡΝ Α Σ ΤΑ ΣΟ Σ . 'Ιστορία τή ς σύγχρονης Ε λ ­ λάδας. Ό Ε μ φ ύ λιο ς. ’Α θήνα, Τ ολίδης, 1981. Σελ. 581. Δ ΙΑ Κ Ο ΓΙΑ Ν Ν Η Σ Κ ΥΡΙΑΚΟΣ I. ’Α νθρώ πινα πυράνχας. ’Α θήνα, Μ αίανδρος, 1981. Σελ. 375. Δρχ. 500. Ε Ν Ε Π Ε Κ ΙΔ Η Σ Π. Κ. Ή Θεσσαλονίκη στά χ ρό ­ νια 1875-1912. Θεσσαλονίκη, Κ υριακίδης, 1981. Σελ. 303. Δρχ. 550.

Βοστίτσας. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 62. Δρχ. 120. Π Α ΡΑ Δ Ε ΙΣ Η Σ Α Λ Ε ΞΑ Ν ΔΡΟ Σ . Ή «Πύλη τή ς ευτυχίας» (Μ παμπι-ι-Σεαντέτ). ’Α θήνα, 1981. Σελ. 279. Δρχ. 350. Π Ε ΡΑ Κ Α Κ Η Σ Ν ΙΚΟΣ MAN. ’Ε θνικό συναξάρι. ’Α θήνα, 1981. Σελ. 135. Δρχ. 200.

PE TR OPO ULO S ELIA S. Old Salonica. A thens, K edros, 1980. Pag. 234. D rs. 1200. ΡΑ Φ ΤΗ Σ Ε Λ Ε Υ Θ Ε ΡΙΟ Σ TP. Π ερί θαλασσίων λειώ ν καί λειοδικείω ν δια ρκούντος τού ύπέρ άνεξ αρτησίας άγώ νος τών Ε λ λή νω ν (1821-1830). Θ εσσαλονίκη, Κ υριακίδης, 1980. Σελ. 164. Δρχ.

500.

ΚΑ ΤΣΑ Ν ΤΩ Ν ΗΣ ΓΙΑ ΝΝ Η Σ. Οί δάσκαλοι ατούς άγώ νες γιά ψω μί-παιδεία-έλευθερία. ’Α θήνα, Σύγχρονη ’Ε ποχή, 1981. Σελ. 206.

Σ Ε ΪΖ Α Ν Η Σ Μ ΙΛ Τ ΙΑ Δ Η Σ Δ. Ή πολιτική τής Ε λ λ ά δ ο ς κ α ί ή έπανάστασις τού 1878 έν Μ ακε­ δο νία , Ή π ε ίρ ω κ α ί Θεσσαλία. ’Α θήνα, 1981. Σελ.

406.

ΚΥΡΡΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Π. Κ ύπρος, Τ ουρκία κ α ί έλληνισμός. Θεσμοί, δομές, σχέσεις, προβλήματα. Μ ’ έπίλογο γιά τίς άνατολικές σπουδές στόν ελ­ ληνικό χώρο. Μ εσανατολική Βιβλιοθήκη, άριθ. 1. Λευκωσία, Λάμπουσα, 1980. Σελ. 247. Δρχ. 430.

ΣΚ Ο Υ ΒΑ ΡΑ Σ ΒΑ ΓΓΕΛ ΗΣ. "Ανθιμος Ό λ υμ πιώ της. 'Ιστορικό αφήγημα. Μέ ζουγρα φιές καί μέ πλουμ ίδια ά πό τό χέρι τού συγγραφέα. Ά θ ή ν α ι, Ά σ τή ρ , 1981. Σελ. 213. Δρχ. 130.

Κ ΩΦΟΣ ΕΥ Α ΓΓΕΛ Ο Σ. Ό ελληνισμός στήν περίοδο 1869-1881. ’Α πό τό τέλος τή ς Κρητικής έπαναστάσεω ς στήν προσάρτηση τή ς Θεσσαλίας. ’Α νά τυ πο ά πό τόν ΙΓ ' τόμο τ ή ς Ι σ το ρ ία ς τού Ε λ ­ ληνικού Έ θ νο υ ς. ’Α θήνα, ’Εκδοτική ’Α θηνώ ν, 1981. Σελ. 197. Δρχ. 280. Λ Υ ΣΣ Α ΡΙΔΗ Σ Β Α ΣΟ Σ. Ά πρ ο σ κ ύνη το ι. Προλεγόμενα Μ εσεβρινός. Θεσσαλονίκη, 1981. Σελ.

185. Μ Π Α ΡΤΖΙΩ ΤΑ Σ Β Α ΣΙΛ Η Σ Γ. Ό ά γώ νας τού Δημοκρατικού Στρατού Ε λ λ ά δ α ς. ’Α θήνα, Σ ύγ­ χρονη ’Ε ποχή, 1981. Σελ. 328. Δρχ. 400.

Τ Ζ ΙΟ Β Α Σ Φ ΡΙΞΟ Σ. Χρονικό τή ς (1856-1859). Γ ιάννινα, 1981. Σελ. 126.

Δοβράς

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Κ Ο ΡΑ Ν ΤΗ Σ A. I. Δ ιπλω ματική ιστορία τή ς Ε υ ­ ρώ πης (1919-1956). Τόμοι Γ ' κα ί Δ '. Ό Δεύτερος Π αγκόσμιος Πόλεμος. Μ έρος πρώ τον: 1939-1943. Μ έρος δεύτερον: 1943-1945. Ά θ ή ν α ι 1981. Σελ. 873 + 772. Δρχ. 1000 + 1100.

Ν ΙΚ Ο Λ Ο Υ ΔΑ Κ Η Ε Λ Π ΙΝ ΙΚΗ . Π εριγραφή καί κατάλογοι τώ ν 100 πόλεων τ ή ς Κρήτης. ’Α νάτυπο ά πό τό περιοδικό «’Α μάλθεια», τεύχη 41, 42, 43-44 κα ί 45. "Α γιος Ν ικόλαος, Ισ το ρ ικ ή Λ αογρα φική Ε τ α ιρ ε ία Ν. Λ ασιθίου, 1980. Σελ.

363-370, 37-54, 143-154 καί 233-249.

Α ΓΙΑ Σ Ο Σ. Διμηνιαϊο περ ιο δικό τού «Φ ιλοπρόο­ δου Συλλόγου ’Α γιασωτώ ν». Τ εύχος 3.

Π Α Ν Α ΓΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ ΓΕΩ ΡΓΙΟ Σ Δ. Ή άστική κοινότης τή ς Βοστίτσας κα τά τήν Β ' Βενετοκρατίαν. Συμβολή είς τήν ιστορίαν τή ς πόλεω ς Α ίγιου

Α Ε ΡΟ Π Ο Ρ ΙΚ Ο Σ ΚΟ ΣΜ Ο Σ. ’Ανεξάρτητη μη­ νια ία άεροδιαστημική εφημερίδα. Φύλλο 15. Δρχ.

20.

92

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Α Ν Τ ΙΛ Α Λ Ο Ι Τ Η Σ Α ΡΝ Α ΙΑ Σ . Ό ρ γ α ν ο γιά τήν προβολή κ α ί πρ όοδο τή ς Β όρεια ς Χ αλκιδικής. Φύλλο 44. ΓΙΑ Τ Ι. Μ ηνιάτικη έπιθεώ ρηση. Τ εύχος 71. Δρχ.

40. Δ Ε Λ Τ ΙΟ . Σ ύνδεσμος Β ιομηχάνω ν Βορείου Ε λ ­ λάδος. Τ εύχος 4/184. ΔΗ Μ Ο Τ ΙΚ Α Ζ Η Τ Η Μ Α Τ Α . Τ εύχος 18. Δρχ. 25. ΔΗ Μ Ο Τ ΙΚ Η Α Λ ΛΑ ΓΗ . ’Α νεξάρτητη δίμηνη έκ­ δοση δημοτικού προβληματισμού μέ ιδια ίτερ ο ένδια φέρον στό δήμο 'Α γ ίω ν ’Α ναργύρω ν ’Α ττικής. Φύλλο 37. Δρχ. 1,50.

ΕΥ Θ Υ Ν Η . Φ υλλάδιο νεοελληνικού προβληματι­ σμού. Τ εύχος 113. Δρχ. 50. ΕΦ Α ΡΜ Ο ΓΗ Σ ΤΗ Δ Ο Μ Η Σ Η . Τεχνική έπιθεώ ­ ρηση. Τ εύχος 13. Δρχ. 100. Η Λ ΕΞΗ . Ε λ λη νικ ή κ α ί ξένη λογοτεχνία. Τ εύχος 4. Δρχ. 90. Η Μ Α Χ Η. ’Ε φημ ερίδα Ά χ α ρ ν ώ ν - Κάτω Π α τη ­ σίων. Φ ύλλο 45. Δρχ. 10. Η Ν ΙΟ Χ Ο Σ. Τ εύχος 50. Θ Ε Α Τ Ρ ΙΚ Α Τ Ε Τ ΡΑ Δ ΙΑ . Τεύχη 4 κ α ί 5. Δρχ. 100.

Π εριοδική

έκδοση.

Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω . Έ πιθεώ ρ η ση τού βιβλίου. Τ εύχος 42. Δρχ. 120.

Θ Ε Α Τ Ρ Ο . Τ εύχος 64-66. Δρχ. 300.

ΔΙΑ Κ Ο Π Ε Σ 1981. Δρχ. 300.

Θ ΡΑ Κ ΙΚ Α Χ ΡΟ Ν ΙΚ Α . ’Α ρ χα ιο λο γία , Ιστορία, λα ογρα φία . Τ εύχος 36.

Ε Θ Ν Ο ΓΡΑ Φ ΙΚ Α . Π εριοδική έκδοση τού Π ελοποννησιακού Λ αογραφικού 'Ιδρύμ α τος. Τ όμος 2.

Θ ΡΑ Κ ΙΚ Η Ε Π Ε Τ Η Ρ ΙΔ Α . ’Ετήσια έκδοση τού Μ ορφω τικού Ό μ ίλ ο υ Κομοτηνής. Τ όμος Α '.

Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Τ ΙΚ Η ΦΩ Ν Η . Γιά τόν άδέσμευτο δασκαλικό συνδικαλισμό - γιά τή δημοκρατική πα ιδ εία . Φύλλο 3.

ΙΣΤ Ο ΡΙΑ Ε ΙΚ Ο Ν Ο ΓΡΑ Φ Η Μ ΕΝ Η . Μ ηνιαίο περ ιο δικό ιστορικής ύλης. Τ εύχος 156. Δρχ. 70.

Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Η ΓΕΝ ΙΑ. Μ ηνιαίο περ ιο δικό γ ιά τίς μαθητικές κοινότητες. Τ εύχος 45.

Κ ΙΝ Η Μ Α Τ Ο ΓΡΑ Φ ΙΚ Α Τ Ε Τ ΡΑ Δ ΙΑ . Μ ηνιαίο κινη μ α τογρα φικό περιοδικό. Τ εύχος 1. Δρχ. 70.

Ε Μ Ε ΙΣ ΚΑΙ Τ Ο ΒΙΒΛΙΟ . Ό ρ γ α ν ο τή ς Π ανελλή­ νια ς 'Ο μ οσπ ονδία ς Έ κδοτώ ν-Β ιβ λ ιο χαρ το πω λών. Φύλλο 29.

ΚΛ ΙΝ Α Μ ΕΝ . Λ όγος, σχήματα. Τεύχη 9 κ α ί 10.

ΕΝ Η Μ ΕΡΩ Σ Η Π Υ ΡΓΕΤΟ Υ . Μ ηνιαία έφημερίδα τού ’Εκπολιτιστικού Μ ορφω τικού Συλλόγου Π υργετού. Φ ύλλο 2. Ε Ν Η Μ ΕΡΩ Τ ΙΚ Ο Δ Ε Λ Τ ΙΟ . Istituto Italiano di C ultura in A tene. Τ εύχος 14.

Κ Ο ΣΜ Ο Σ Σ Υ Λ Λ Ε Κ Τ ΙΚ Ο Σ. Μ ηνιαίο περιοδικό γ ιά συλλέκτες. Τ εύχος 6. Δρ. 50. Κ Υ ΠΡΙΑ Κ Ο Σ Λ Ο ΓΟ Σ. Τ εύχος 69-72.

M A Z I-T O G E T H E R . Τ εύχος 4. Δρχ. 15. Ν Ε Α ΒΙΒΛ ΙΑ . Β ιβ λιογρα φ ικό δελτίο. Τ εύχος 25.

Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η . Δίμηνη έπιθεώρηση κοινω νικώ ν επιστημών. Τ εύχος 1. Δρχ. 90.

Ν Ε Α Ε Π Ο Χ Η . Τ εύχος 147.

Ε Π Ο Π Τ Ε ΙΑ . Μ ηνιαίο π ερ ιοδ ικό φ ιλοσ οφία ς καί πα ιδ εία ς. Τ εύχος 58. Δρχ. 150.

Ν Ε Α ΕΣΤΙΑ . Τ εύχος 1295. Δρχ. 130.

Ε ΡΕ Υ Ν Α ΚΑΙ Π ΙΣ Τ Η . Π εριοδικό τή ς χ ρ ιστια νι­ κής π ίστη ς κα ί άλήθειας. Τ όμος Β '. Τ εύχος 1. Δ ρχ. 40.

Ν Ε Α Π Α ΙΔ Ε ΙΑ . Τρίμηνη έκδοση παιδευτικού προβληματισμού. Τ εύχος 17. Δρχ. 200.

93

Ο Α ΓΩ Ν Α Σ ΤΗ Σ ΓΥ Ν Α ΙΚ Α Σ. Τρίμηνη έκδοση τοϋ Συνδέσμου γ ιά τά Δικα ιώ μ α τα τή ς Γυναίκας. Τ εύχος 9-10. Δρχ. 80. Ο Δ Ο Σ Π Α Ν Ο Σ. Τ εύχος 2. Δρχ. 120. Ο ΔΡ Ο Μ Ο Σ. Μ ηνιαίο δω δεκανησιακό πε ρ ι­ οδικό. Τ εύχος 4. Δρχ. 40.

Τ Α Ξ ΙΔ ΙΑ Σ ΤΗ Ν ΕΛ Λ Α ΔΑ . Ε τή σ ιο ς το υ ρ ιστι­ κός δδηγός. 1981-82. Δρχ. 250. Τ Α Ψ Α ΡΑ . Μ ηνιαίο περ ιοδικό μέ ποικίλη ύλη ά πό τά Ψ αρά. Φύλλα 1, 2, 3, 4 /5 /6 κ α ί 7/8 /9 .

4 Τ ΡΟ Χ Ο Ι. Τ εύχος 129. Δρχ. 50.

Ο Ε ΡΑ Ν ΙΣΤ Η Σ. Τόμος 11. Δρχ. 1000.

Τ Ε Τ ΡΑ ΓΩ Ν Ο . Γ ράμματα-τέχνες-έπιστήμη-στοχασμός. Τ εύχος 2. Δρχ. 150.

Ο Π Ο Λ ΙΤ Η Σ. Μ ηνιαία επιθεώρηση. Τ εύχος 42. Δρχ. 100.

ΤΕΧ Ν Η ΚΑΙ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣΜ Ο Σ. Π εριοδική έκδοση τή ς Π ανελλήνιας Π ολιτιστικής Κίνησης. Τεύχος

Π Ε Λ Ο Π Ο Ν Ν Η Σ ΙΑ Κ Α . Ε τή σ ιο ν επιστημονικόν περ ιοδικόν δημοσίευμα τή ς Ε τ α ιρ ε ία ς Π ελοποννησιακώ ν Σ πουδώ ν. Τόμος ΙΔ '. Δρχ. 700. Π Ο ΡΦ Υ Ρ Α Σ. Π εριοδική έκδοση γραμμάτω ν-τεχνών. Τ εύχος 6. Π ΡΟ Μ Η Θ Ε Υ Σ Ο Π Υ ΡΦ Ο ΡΟ Σ. Δ ιμηνιαίο πε ρ ι­ οδικό. Τ εύχος 24.

Τ Ε Χ Ν ΙΚ Η Ε Ν Η Μ ΕΡΩ Σ Η . Μ ηνιαία έκδοση τμή­ ματος Κ εντρικής Μ α κεδονίας τού Τ εχνικού Ε π ι ­ μελητηρίου Ε λ λ ά δ ο ς. Τ εύχος 22. Δωρεάν. ΤΟ Μ Ε Σ. Μ ηνιαίο περ ιο δικό πνευματικού π ρ ο ­ βληματισμού. Τ εύχος 72. Δρχ. 100. Τ Ο Π ΡΙΣΜ Α . Τ ριμ η νια ία έκδοση έπιλσγής άπό τήν παγκόσμια σύγχρονη λογοτεχνία. Τ εύχος 3.

SIG N U M . Τ ριμηνιαίο δελτίο φιλοσοφίας-λογικής καί κοινω νιολσγίας γ ιά τούς σπουδαστές. Τεύχη 4, 5, 6, 7, 8, 9 κ α ί 10.

Τ ΡΙΦ Υ Λ ΙΑ Κ Η Ε ΣΤ ΙΑ . Δίμηνη περιοδική έκ­ δοση. Τ εύχος 39. Δρχ. 100.

ΣΥΓΧ ΡΟ Ν Α ΒΗ Μ Α ΤΑ . Θ εολογικά-πολιτιστικάφιλοσοφικά-κοινω νικά. Τ εύχος 38. Δρχ. 50.

Φ Ω Τ Ο ΓΡΑ Φ ΙΑ . Φ ω τογραφ ία , φίλμ κ α ί video. Τ εύχος 25. Δρχ. 70.

ΣΥΜ Β Ο Λ Η. Έ κ δ ο σ η γ ιά τίς π εριοχές Π ατησίω νΛ αμπρινής-Ριζούπολης-Κ υψ έλης. Φύλλο 5. Δρχ.

10.

Χ ΡΟ Ν ΙΚ Α . Ό ρ γ α ν ο ν τού Κεντρικού Ίσρα η λιτικού Συμβουλίου τή ς Ε λ λ ά δ ο ς. Τ εύχος 39.

ΣΥ Μ Β Ο Λ Η . Π εριοδική έκδοση Ε πιμ ο ρ φ ω τικ ο ύ Συλλόγου Π α ια νία ς. Τ εύχος 14. Δρχ. 50.

M O D ERN G R E E K SO CIETY . A social science new sletter. Volume 8. N um ber 1.

94

ev

ΤΩΡΑ

το

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ -

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

ωο®,τ6ΧΡ»°6φ .6πδτιςοκουΡ*<;

τ ή ν πίατηΡε 1

6 n e p, ° 8, K4 ΣΤΑ ΠΕΡΙΠΤΕΡΑ

“ Λ „ β ο ώ π .ν η ς ζ “ π<; Έγγραφές-Έμβάσματα: ΚΩΣΤΑΣ ΖΑΜΠΕΛΗΣ, Μισαηλίδου 28, ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ-ΠΕΙΡΑΙΑΣ, Τπλ. 93.39.319

ΑΘΗΝΑΣ-ΠΕΙΡΑΙΑ Ω Ε Τ Τ Λ ArtMIU' UV

Ετήσια Συνδρομή : Δρχ.

150

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ

Διεθνείς ’Οργανισμοί

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ Α.Ε.Β.Ε. Ν ικη ταρ ά 2, ’Αθήνα, τηλ. 36.22.496 - 36.38.020

96

Τό συλλογικό έργο-σταθμός στή γαλλική καί στήν παγκόσμια παιδαγωγική βιβλιογραφία

MAURICE DEBESSE - GASTON MIALARET

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ τώρα καί στήν 'Ελλάδα. Σέ όχτώ (8) πολυσέλιδους κ α ί κα λα ίσ θ η τα δεμένους τόμους.

■Ένα βασικό έργο γιά τήν άνανέωση των παιδαγωγικών σπουδών καί στή χώρα μας.

■ Γιά τή συγχρονισμένη μόρφωση καί έπιμόρφωση τών έκπαιδευτικών λειτουργών δλων τών βαθμιδών. ΟΙ 8 ΤΟΜΟΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

§ ΡΞ

cs

&

i

1. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ 3. ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ 4. ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ 5. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 6. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ 7. ΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙ­ ΔΕΥΤΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΩΝ 8. ΔΙΑΡΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

Προλεγόμενα στήν ελληνική έκδοση ΧΡΗΣΤΟΥ Π. ΦΡΑΓΚΟΥ τακτικού καθηγητή τής Παιδαγωγικής στό Πανεπιστήμιο Ίωαννίνων

μ -

• Δικαίωμα προεγγραφής σέ δλο τό έργο Δρχ. 1.000 • Μέ τήν προεγγραφή παραδίνεται ή άποστέλλεται άμέσως ό πρώτος τόμος (χρυσόδετος). "Εκδοση στή γαλλική γλώσσα:

«PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCE»

COPYRIGHT: 1980

’Αποκλειστικότητα γιά τήν Ε λλ ά δ α ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΙΠΤΥΧΟ» Γ.Α. ΒΑΣΔΕΚΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε. ΧΡΥΣΟΣΠΗΛΙΩΤΙΣΣΑΣ θ, ΑΘΗΝΑ - Τ.Τ. 123 - ΤΗΛ. 32.23.404

πρόσφατες εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας

W. Windelband & Η. Heimaoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας τής Φιλοσοφίας: Α' Ή φιλοσοφία τών άρχαΐων Ελλήνων Ή φιλοσοφία τών έλληνιστικών

Λ Τύ ομηρικό ζήτημα

(14x21). σσ. 408

Κύρλ

^Κεντρική Διάθεσης Πλατέα^Μητροπόλεως 3.^2ος όροφος (τηλ. 32.21.337) Τά έσ ο δ α άπό τ ις π ω λή σ εις δ ια τ ίθ ε ν τ α ι γ ιά π ο λ ιτισ τικ ο ύ ς σ κοπ ούς