Τεύχος 143

Ιό ημ ερη

επιθι

κυστάφ Κ Μ ΐυ τ έ ρ Γράφουν οι Προνστ Μπλανοό Μπαρτ

Μπόρχες Α Ί ϊπ υ ν τ λ α ίρ

>

V

εκδόσεις «νεα σύνορα»

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΓΚΟΡ ΒΙΝΤΑΛ: Μάιρα Μπρέκινριτζ «Πρωτότυπο και π νευματώ δες βιβλίο, παρωδεί το Χόλιγουντ, την non κουλτούρ α, την πορνογραφία, κι ό,τι άλλο μπορεί να φ α ντασ τεί κανείς.

New York Times

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ · ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

τα βιβλία της «γνώσης» j L e« Ξ ΕΝ Η Π ΕΖΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ

ΕΛ ΛΗΝ ΙΚΗ Π ΕΖΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ

0ΥΜΠΕΡΤ0 ΕΚΟ

ΑΛΚ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

Η ΣΑΛΑΜΑΝΤΡΑ

33 Το όνομα του Ρόδου

Επιμύθιο στο όνομα του Ρόδου OSCAR W

Καταπακτή ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΠΑΡΤΗΣ

ΜΑΡΙΟΣ ΠΟΝΤΙΚΑΣ

ΚΛΕΙΔΑΡΟΤΡΥΠΑ

Αναμνήσεις εγωτισμού Η ψυχή του ανθρώπου στο Σοσιαλισμό ΛΟΥΙ-ΦΕΡΝΤΙΝΑΝ ΣΕΛΙΝ

Λ. Φ0Ν ΖΑΧΕΡΜΑΖΟΧ

Από την Ανατολή στη Δύση ΑΝΔΡ. ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ

Κλειδαρότρυπα ΚΥΡ. ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Από τον ένα πύργο ο άλλος

Η Αφροδίτη με τη Γούνα ΓΙΟΡΓΟΣ ΒΕΛΤΣ0Σ Η τερατώδης πλευρά

Αυτοβιογραφία

Ο Ακης και οι άλλοι

εκδόσεις «γνώση» Κεντρική Διάθεση: Ζωοδοχου Πηγής 29,106 81 Αθήνα, ΤηΛ. 362.0941 - 362.1194 778.6441

------------ ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΜΠΑΫΡΟΝ Χαρ. Τρικούπη 24, Τηλ. 36.29.623 Ό ταν ο Πάλλης πρωτοείδε μεσ’ στη γραμματική μου, πως το τρελός γίνεται απ’ του Ησύχιου το τρηρόν = ελαφρόν και πρέπει να γράφεται μ’ ένα λ, μου έγραψε: «αχ αφτή την πατσαβούρα την Επιστήμη που μας γκρεμνά ένα ένα τα ιδανικά μας! τι ωραίος ο τρελλός με δύο λλ! κλπ»... ...Επειδή οι Αρχαίοι Αιολέοι είχανε λ.χ. κάπου τύπους δίχως τελικό ν πύργο, ειαρό, εγενόμα κλπ. οι Δωριέοι συχνά: α αντίς: η, λ.χ. σελάνα, ειρήνα κτλ. κ’ επειδής αφτά έτυχε να μοιάζουνε με τα δικά μας:6ελόνα, δούλα κτλ. και με τα: πύργο, ιερό, γενόμον, τύπους που μορφωθήκανε δυο χιλιάδες χρόνια αργότερα και μόνο κατά τύχη συμπέσανε, οι λογάδες μας της περασμένης γενεάς είπανε τη νεοελληνική γλώσσα Αιολοδωρική, έτσι κοιμούνταν ήσυχα οι Ρωμιοί, πως μια που μιλούν Αιολοδωρικά, λόγος δεν υπάρχει να μη βαστάει η σκούφια τους γραμμή απ’ τους Ηρακλείδες, κι αφού είταν έτσι, το δίχως άλλο ο παπούς τους ο Ηρακλής πάνου απ’ τον Όλυμπο θα φρόντιζε να βολέψει και διαφεντέψει όλα τους τα εθνικά και κοινωνικά ζητήματα· και λοιπόν το ρίξανε στην αφροντισιά, που βαστάει ως τα σήμερα. Το μόνο που κάνανε είτανε να κλίνουν τα ονόματά τους σύμφωνα με του Ηρακλέους. Δηλαδή το τούρκικο Φιντικλής το είπανε στη γενική: του Φιντικλέονς. Έτσι λοιπόν και ο μερακλής του μερακλέους, ο σεβνταλής του σεβνταλέονς και να δα εμείς χωρίς πολύ κόπο στη δοξασμένη εποχή του Περικλέους...

Δ\Τ\Α

Τόμοι 3

Το έργο αυτό δεν είναι μια απλή προσθήκη στον όγκο των ελληνικών και ξένιον - μεταφρασμένων - ιστορικών έργων για την περίοδο εκείνη του ελληνικού λαού, που μελετήθηκε όσο καμιά άλλη. Eivac, πραγματικά, κάτι το κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο , κάτι το πολύ διάφορο - οι λέξεις διατηρούν όλη τους τη σημασία που άξιζε να εκδοθεί, μα, επιπλέον, να μελετηθεί όχι μόνο από τους ειδικούς, αλλά και από το πλατύ μορφωμένο κοινό μας, που θέλει να κατατοπισθεί, να διαφωτισθεί για την περίοδο εκείνη, που έχει καλυφθεί τόσο από πάχνη επαίνων και άγνοιας.

Πριν εκατό περίπου χρόνια, στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη, κάποιος φωτογράφος της εποχής, που έκρυβε μέσα του οπωσδήποτε καλλιτεχνική φλόγα και έβλεπε σίγουρα στο μέλλον, περιέσωσε με το φωτογραφικό του φακό κάποιες ιδιαίτερες φυσιογνωμίες, που είχαν το δικό τους μερίδιο στην πολυεθνική κοινωνική σύνθεση της τότε Θεσσαλονίκης. Στις φυσιογνωμίες αυτές καθρεφτίζονται χαρακτηριστικοί αντιπροσωπευτικοί τύποι των πλανόδιων επαγγελματιών της εποχής... ...Έτσι μπροστά απ’ το φακό πέρασε ο βαστάζος, εκπρόσωπος αρχαιότατου επαγγέλματος που βαστάει ώς τις μέρες μας, πέρασε ο πλανόδιος μανάβης, και αυτός υπάρχει ακόμα, πέρασε ο φροκαλοπωλητής, αυτός πάει πια χάθηκε, ο τενεκετζής, ο τσουκαλάς, ακόμη ο πλανόδιος εστιάτορας με το ατζέμ πιλάφ, ο αρκουδιάρης, οι μουζικάντηδες της ρούγας, μέχρι και ο ασήκης.

Έ ν α βιβλίο ιδανικό

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

ΧΡΟΝΙΚΑ Χρονικά Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

4 6

Τεύχος 143 7 Μαΐον 1986 Τιμή: Δρχ. 200 Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπόυλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Θεοδώρα Ζερβού, Βασ&ης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Μαρία Σταοινοπούλου, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσιο Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Χρονολόγιο Γκυστάβ Φλωμπέρ Μπερνάρ Αζάκ: Εισαγωγή στην ανάγνωση του Φλωμπέρ Μαρσέλ Ντυράν: Λογοτεχνία είναι η σιγή του κόσμου Μαρτ Ρομπέρ: Κάφκα και Φλωμπέρ Ζαν Πωλ Σαρτρ: Ο ηλίθιος της οικογένειας Σαρλ Μπωντλαίρ: «Η κυρία Μποβαρύ» και «Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου» Μαρσέλ Προυστ: Για τον Φλωμπέρ Μωρίς Μπλανσό: «Η απουσία του βιβλίου» Ρολάν Μπαρτ: Ο Φλωμπέρ και η σημασία της περιγραφής Χόρχε Λούις Μπόρχες: Ο Φλωμπέρ και η υποδειγματική μοίρα Γκυστάβ Φλωμπέρ: Είμαι ένας άνθρωπος-πένα Φλωμπέρ: «Απομνημονεύματα ενός τρελού» Φλωμπέρ: Έ να γράμμα από την Ελλάδα Ελένη Κονδύλη: Βιβλιογραφικές σημειώσεις

8 18 27 31 34 37 38 39 41 43 46 50 53 56

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: Γράφει ο Μάριος Νικολινάκος ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι: Βαγγέλης Κάσσος και Γ. Δ. Κεντρωτής ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Ανάστος Παπαπέτρου ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ: Γράφει η Έλενα Χουζούρη ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει η Μαρία Μεντξελοπούλου ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Χρήστος Δ. Λάζος

59 60 63 65 68 70

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι: Γ. Καραβασίλης και Βάιος Παγκουρέλης

61

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Επιμέλεια εξωφύλλου: Γιώργος Γαλάντης

στο επ όμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα στη γλωσσολογία

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ελληνογαλλικές συναντήσεις για το βιβλίο ΑΠΟ το πρόγραμμα μορφωτικών εκδηλώσεων του Γαλλικού Ινστιτούτου μεταφέρουμε στις σελίδες μας ένα κείμενο του διευθυντή του και Μορφωτι­ κού Συμβούλου κ. J.P. Armengaud. «... Παρατηρείται τον τελευταίο καιρό ένα αυξα­ νόμενο ενδιαφέρον για το γαλλικό βιβλίο στην Ελ­ λάδα αλλά και για το ελληνικό βιβλίο στη Γαλλία. Αν και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης επηρεάζουν αρκετά το κοινό, το βιβλίο παραμένει η απαραίτητη συνισταμένη για κάθε βαθύτερη γνώση και μια μαρ­ τυρία του “θιωμένου φαντασιακού” που εκφράζει πιο ουσιαστικά την ταυτότητα μιας κοινωνίας ή ενός λαού. Η μετάφραση των βιβλίων, είναι άλλος ένας τρό­ πος, ίσως από τους καλύτερους, για να δημιουργηθεί η Ευρώπη, διατηρώντας το σεβασμό για κάθε εθνική ταυτότητα. ΓΓ αυτό όμως χρειάζονται μεταφραστές, επιλογή μεταφράσεων και η απαραίτητη βοήθεια για να με­ ταφραστεί ένα βιβλίο. Μπροστά στην έλλειψη δόκι­ μων μεταφραστών, το Γαλλικό Ινστιτούτο μελετά

τη σύσταση ενός Μεταφραστικού Κέντρου, σε στε­ νή συνεργασία με το ελληνικό Υπουργείο Πολιτι­ σμού. Για να συζητηθούν όλα αυτά τα προβλήματα, το Γ.Ι.Α. οργανώνει για τις 22 και 23 Matou, τις "Συ­ ναντήσεις για το Βιβλίο” που θα συγκεντρώσουν πολλούς μεταφραστές, εκδότες και συγγραφείς, Γάλλους και Έλληνες: ας αναφέρουμε κυρίως τους Jorge Semprun, Hector Bianchiotti, Hubert Nyssen, Jac­ ques Lacarriere, Φίλιππο Δρακονταειδή, Γιάννη Ρίτσο, Παύλο Ζάννα... Τους Γάλλους εκδότες Gallimard, Le Seuil, Chri­ stian Bourgois, Acte Sud, το Γαλλικό Σωματείο των μεταφραστών και τον J. Gattegnot, διευθυντή του βιβλίου στο Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού. Οι συζητήσεις «στρογγυλής τραπέζης» θα ασχο­ ληθούν με το πρφβλημα των μεταφράσεων, με νέα λογοτεχνικά θέματα που μπορούν να παρακινή­ σουν ένα πλατύτερο ακροατήριο, καθώς και με τη δημόσια ή παραδημόσια αρωγή που προβλέπει η “πολιτική του βιβλίου” των δύο χωρών».

Μια ακόμα απάντηση ΑΠΟ τον εκδοτικό οίκο Α. Μαλλιάρης-Παιδεία Α.Ε., λάβαμε απάντηση στο ερώτημα που είχαμε υποβά­ λει για τα δεκάχρονα του «Διαβάζω». Επειδή το γράμμα του κου Α. Μαλλιάρη έφτασε στο γραφείο μας την ώρα που τυπωνόταν το προηγούμενο τεύ­ χος, το δημοσιεύουμε στο σημερινό και παράλληλα ευχαριστούμε τον αποστολέα του. «Αγαπητοί φίλοι, Ζητούμε συγγνώμη για την καθυστέρηση να σας απαντήσουμε στην ερώτησή σας. Ελπίζουμε πως

αυτή δε θα δημιουργήσει πρόβλημα στην έρευνά σας. Σχετικά έχουμε να σας απαντήσουμε τα εξής: Κρίνουμε ότι το περιοδικό σας είναι χρήσιμο στον εκδοτικό χώρο και πιστεύουμε ότι συμβάλλει στη μεγάλη προσπάθεια που γίνεται από όλους μας για τη διάδοση του βιβλίου στην Ελλάδα. Και μόνο το γεγονός ότι ένα περιοδικό με αυτού του είδους την ύλη κατόρθωσε να επιβιώσει τόσα χρόνια, αποδεί­ χνει ακριβώς ότι έχετε πετύχει στους στόχους σας. Με τιμή Εκδόσεις Α. Μαλλιάρης»

χ ρονικα/5

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟ ΣΤΡΩΝΕΙ

Εκδηλώσεις για τον Φ. Σκοττ Φιτζέραλντ ΣΤΗΝ Ελληνοαμερικάνικη Ένωση, Μασσαλίας 22 από τη Δευτέρα 12 Μαΐου έως την Παρασκευή 25 Μαΐου θα γίνουν εκδηλώσεις για το έργο του Φράνσις Σκοττ Φιτζέραλντ: Αναλυτικά το πρόγραμμα των εκδηλώσεων θα εί­ ναι ως εξής: Δευτέρα, 12 Μαΐου 7.00 μ.μ. Αμερικανική Βιβλιο­ θήκη: Εγκαίνια έκθεσης με φωτογραφίες και χειρό­ γραφα του Φ. Σκοττ Φιτζέραλντ (η έκθεση θα παραμείνει ανοικτή μέχρι τις 23 Μαΐου). Τετάρτη, 14 Μαΐου 8.00 μ.μ. Αίθουσα θεάτρου: «Τρυφερή είναι η Νύχτα» (1961) ταινία του Χένρυ Κινγκ, με τους Ουίλιαμ Χόλντεν και Τζένιφερ Τζόουνς. Πέμπτη, 15 Μαΐου 8.00 μ.μ. Αίθουσα θεάτρου: «Ο Φιτζέραλντ και η χαρακτηρολογία του Μεσοπολέ­ μου». Διάλεξη του κ. Στέφανου Ροζάνη, συγγρα­ φέα. Παρασκευή, 16 Μαΐου 8.00 μ.μ. Αίθουσα θεάτρου: «Ο Τελευταίος Μεγιστάνας» (1976) ταινία του Ηλία Καζάν, με τους Ρόμπερτ Ντενίρο και Ζαν Μορώ. Δευτέρα, 19 Μαΐου 8.00 μ.μ. Αίθουσα θεάτρου: «Αγαπημένε μου Άπιστε» (1959) ταινία του Χένρυ Κινγκ, με τους Ντέμπορα Κερ και Γκρέκορυ Πεκ. Τρίτη, 20 Μαΐου 8.00 μ.μ. Αίθουσα θεάτρου: «Ένας Όψιμος Φιτζέραλντ στη Μεταπολεμική Ελ­ λάδα και Αμερική». Συζήτηση με τους κ.κ. Έντμουντ Κήλυ, Μένη Κουμανταρέα, Στέφανο Ροζάνη και Φαίδωνα Ταμβακάκη. Πέμπτη, 22 Μαΐου 8.00 μ.μ. Αίθουσα θεάτρου: «Ο Φ. Σκοττ Φιτζέραλντ και “Ο Μεγάλος Γκάτσμπυ’’». Διάλεξη του κ. Έντμουντ Κήλυ, καθηγητή του Πα­ νεπιστημίου Πρίνστον. Παρασκευή, 23 Μαΐου 8.00 μ.μ. Αίθουσα θεάτρου: «Ο Μέγας Γκάτσμπυ» (1949) ταινία του Έλιοτ Νάγκετ με τον Άλαν Λαντ. Τις εκδηλώσεις οργανώνουν η Ελληνοαμερικάνι­ κη Ένωση και το Μορφωτικό Γραφείο της Αμερικα­ νικής Πρεσβείας σε συνεργασία με το «Διαβάζω».

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ]

Από 2 έως 15 Απριλίου 1986

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύεστε τις σελίδες της ·Ει.ιλογής».

3

1 1. Χρ. Μίσσιόυ: ...Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Γράμματα)

1

3

ΒΙΒΛΙΑ

3

I1

Λ

2. Κ. Πλίξεν: Πέρα από την Αφρική (Κάκτος)

3

3

ί 1 ί < I 2 ί I ! I

Λ .. Λ

3. Α. Παπαϊωάννου: Η διαθήκη του Νίκου Ζαχαρώδη (Γλάρος)

I ίί 1 I

3

..

..

Λ

Λ

Λ

Όμηρος-Βόλος_____________

I

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μ ε­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσκους ( ,\) . το αμέσως μετά με δυο ( , , ) και το τελευταίο με έναν ( * ).

..

3

1I

! I

Λ

Λ

4. Μ. Καραπάνου: Ο Υπνοβάτης (Ερμής)

*

5. Α. Ουόρχολντ: Η φιλοσοφία του Άντυ Ουόρχολντ (Σέλας) 6. Ο. Έκο: Το όνομα του ρόδου (Γνώση)

** ..

*

Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Σύγχρονη Εποχή - Αθήνα το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Γ. Σιμεόνοφ: Διατάσσεσαι να επιζήσεις (Σύγχρονη Εποχή).

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 4300 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 4100 δρχ.

15 τευχών 2800 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 2500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 5100 δρχ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 55 δολ. (ΗΠΑ)—Σπουδαστική 25 τευχών 51 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 34 δολ. Κύπρος 25 τευχών 48 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 44 δολ. Κύπρος 15 τευχών 32 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 30 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 61 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 58 δολ.

15 τευχών 40 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 38 δολ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 63 δολ. Κύπρος: 56 δολ. Αμερική κλπ. 70 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 200 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

Πορτρέτο τον Φλωμπέρ από τον Ευγέ­ νιο Ζιρό.

Γκνστάβ Φλωμπέρ Ο Φλωμπέρ συγκαταλέγεται στους μεγαλύτερους συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ωστόσο, στο Πάνθεο των μεγάλων κλασικών, δεν έχει την απολιθωμένη φήμη του συγγραφέα που δεν τον διαβάζουν. Η ανάγνωση του Φλωμπέρ ανανεώνεται ακατάπαυστα κι ελάχιστοι είναι οι συγγραφείς που δεν θεώρησαν χρέος τους ν’ ανατρέξουν στο απαράβλεπτο, αστείρευτο, μυθι­ κό σχεδόν έργο του. Η επέτειος των εκατό χρόνων απ’ το θάνατό του (1980) έφερε στο φως μιαν αξιοπρόσεκτη επιτομή μελετών και κειμένων πού ’ρχονται κι αυτά να επιβεβαιώσουν το εύρος και τον πλούτο ενός έργου που συνε­ χώς ανακαλύπτεται. Αν ο Φλωμπέρ γοήτευσε τόσο την εποχή μας, αυτό οφείλεται στην καθορι­ στική ρήξη που εγκαθιδρύει μες στη λογοτεχνία για να της ανοίξει νέους δρό­ μους, αυτούς που ακολουθούμε ακόμη σήμερα. Με τον Φλωμπέρ, η λογοτεχνία εισέρχεται στην εποχή της υποψίας: εξετά­ ζει τη γλώσσα, την αναθεωρεί και θεμελιώνεται πάνω σ’ αυτή την εξέταση. Σημείον αναφοράς και αμηχανίας της σύγχρονης λογοτεχνίας μας, το έργο του Φλωμπέρ είναι ο τόπος καταγωγής της, ο εναρκτήριος χώρος της, όπου για πρώτη φορά τίθεται το ερώτημα της αλήθειας της. Σ ’ αυτή τη θρυλική ζωή της απάρνησης του κόσμου, σ’ αυτή την επίμονη αναζήτηση της καθαρής γλώσσας, βρίσκεται το αίνιγμα ενός ανθρώπου και ο μύθος της γραφής που διαδραματίζονται στο ίδιο πλάνο. Τούτο το αφιέρωμα θέλησε να ταχθεί σ’ αυτή την πλευρά: να εκθέσει ακρι­ βώς αυτήν την καινοτομία. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Μαρσέλ Ντυράν

8/αφιερωμα

Χρονολόγιο Γκυστάβ Φλωμπέρ (1821

-

1880)

1821 12 Δεκεμβρίου: Γεννιέται ατην πόλη Ρουέν (Νορμανδία) σε μια πτέρυγα του νοσοκομείου όπου εργάζεται ο πατέρας του σαν αρχιχειρούργος, και έχει δημιουργήσει, με την προσωπικότητά του μια πραγματική Ιατρική Σχολή.

1824 Γεννιέται η αδελφή του Καρολίνα. Μαζί της κλείνει ο οικογε­ νειακός κύκλος απ’ όπου δε θα ξεφύγει ποτέ του ο Φλωμπέρ. Ο πατέρας είναι πάντα πολυάσχολος, συχνά οργίζεται, δεν καταλαβαίνει πάντα τους δικούς του, αλλά τα παιδιά του τον θαυμάζουν και τον φοβούνται συνάμα. Η προσωπικότητά του, η επιτυχία του καταπιέζουν την οικογένεια. Ανικανοποίητος και αλαζονικός σαν χαρακτήρας, οι ιδέες του είναι ένας συν­ δυασμός επιστημονισμού και φιλελευθερισμού. Η μητέρα του είναι κι εκείνη μακριά από την παραδοσιακή ηθική και θρησκεία. Δείχνει να είναι πιο έξυπνη και ευαίσθη­ τη. Είναι κάπως ψυχρή και με συχνές μεταπτώσεις. Ο Φλω­ μπέρ θα προσέχει πάντα να μην της εναντιώνεται. Είναι αφοσιωμένη στους δικούς της· δείχνει ιδιαίτερη φροντίδα για τη μόρφωση του Γκυστάβ και της Καρολίνας που νιώθουν πολύ κοντά μεταξύ τους. Ο μεγαλύτερος γιος ο Αχιλλέας είναι ο κα­ λός μαθητής, θα διαδεχτεί τον πατέρα του στο ιατρικό επάγ­ γελμα· αποτελεί το πρότυπο και ο Γκυστάβ δεν τον αγαπά κα­ θόλου. Η οικογένεια μοιράζεται τη ζωή του νοσοκομείου, σε καθη­ μερινή επαφή με τον πόνο και το θάνατο, περιτριγυρισμένη από τη θλιβερή σιωπή του μεγάλου κτιρίου. Ένα θέαμα που ελκύει αρκετά τα παιδιά, είναι το μάθημα της ανατομίας. Αλλά η οικογένεια Φλωμπέρ αγαπά τη ζωγραφική και τη μουσική, το καλό φαγητό και ξέρει να χαίρεται πότε πότε τη ζωή.

1830 Στο τραπέζι του μπιλιάρδου, ο Γκυστάβ, μαζί με την αδελφή του και τους φίλους του, παίζει θεατρικά εργάκια που κάποτε τα γράφει ο ίδιος. Δεν κρύβει πως θέλει ν’ ασχοληθεί με το γράψιμο.

1831 Ο Φλωμπέρ μπαίνει οικότροφος στο Κολέγιο. Αρχίζει να μελε­ τά λατινικά. Η ζωή είναι πολύ σκληρή· στις τάξεις δεν υπάρ­ χουν τραπέζια και τα παιδιά γράφουν πάνω στα γόνατά τους.

Το αμφιθέατρο του Νοσοκομείου ήταν προς τη μεριά του κήπου. Πόσες φορές μαζί με την αδερφή μου, δεν σκαρφαλώσαμε στο κιγκλίδωμα, και κρεμασμένοι ανάμεσα στην κληματαριά κοιτάζαμε με περιέργεια τα απλωμένα πτώματα. Τα χτυπούσε ο ήλιος, οι ίδιες μύγες που πετούσαν πάνω σε μας και τα λουλούδια πήγαιναν κι έπεφταν πάνω τους, ξαναγύριζαν, βούιζαν!... Βλέπω ακόμα τον πατέρα μου να σηκώνει το κεφάλι του την ώρα που τον άνοιγε με το νυστέρι και να μας λέει να φύγουμε (γράμμα της 7-8 Ιουλίου 1853)

αφιερωμα/9 Οι κοιτώνες δεν θερμαίνονται. Η πειθαρχία είναι ασφυκτική. Ο Φλωμπέρ πιστεύει πως δεν τον καταλαβαίνουν, ούτε οι δά­ σκαλοί του, ούτε οι φίλοι του και ότι καταπιέζουν τα όνειρά του. Σαν όλα τα υπερευαίσθητα και περήφανα αγόρια, υποφέ­ ρει τρομερά. Η αντίδρασή του είναι υπόκωφη και εκδηλώνεται με μια εχθρότητα για την πόλη του και το κατεστημένο της.

1834 Στη δευτέρα Γυμνασίου συμπαθεί δυο καθηγητές: ο ένας τον κάνει να αγαπήσει την Ιστορία και ο άλλος του μαθαίνει να γράφει.

1835 Βγάζει ένα λογοτεχνικό περιοδικό, χειρόγραφο, Τέχνη και Πρόοδος.

Όσο για τις εκθέσεις, δεν σκοτωνόμουν. Και αφού μου μιλάς για το κολέγιο, θα σου πω πως καυγάδισα με τον Ζιρμπάλ τον αξιότιμο παιδονόμο και του είπα πως αν συνέχιζε να με παρακοιτάζει, θα τον χτυπούσα και θα του αιματοκύλιζα τα σαγόνια, κατά τη λογοτεχνική έκφραση. (γράμμα του στον Ε. Λεδαλιέ, 12.7.1835) (σημ. μεταφ. Η μνησικακία του δεκατετράχρονου Φλωμπέρ έφτασε ώς την Αισθηματική αγωγή και τους Μπονβάρ και Πεκνσέ όπου με το όνομα του Μιρμπάλ και Ζιρμπάλ δεν εννοεί να ξεχάσει τον παιδονόμο του, τριάντα και σαράντα χρόνια μετά).

1836 Στην Τρουβίλ, όπου περνά τις διακοπές του, γνωρίζεται με τον Μωρίς Σλεσιγκέρ, έναν άξεστο επιχειρηματία και τη σύντροφό του Ελίζα. Θα παίξουν έναν μεγάλο ρόλο στη ζωή του και το έργο του (με το όνομα Αρνού, στη δεύτερη μορφή της Αισθη­ ματικής Αγωγής). Συνδέεται, αυτή τη χρονιά, πιο στενά με τους Αλφρέ Λε Πουατεβέν (η αδελφή του θα είναι μητέρα του Μωπασσάν). Είναι πέντε χρόνια μεγαλύτερος από τον Φλω­ μπέρ. Το πρωτότυπο και αξιόλογο μυαλό του τον ελκύει και τον σημαδεύει. Οι μεταφυσικές του ανησυχίες, η απαισιοδοξία του θα σπρώξουν τον νεαρό Φλωμπέρ σε καταθλιπτικές αντι­ λήψεις για τη ζωή. Ο Γκυστάβ σε νεαρή ηλικία

1837 Το Κολιμπρί, ένα μικρό περιοδικό του Αε Πουατεβέν, δημοσι­ εύει δύο έργα του Φλωμπέρ, Βιβλιομανία, ένα ρομαντικό διή­ γημα όπου ο ήρωας σκοτώνει για να προμηθευτεί ένα σπάνιο βιβλίο, και Ένα μάθημα φυσικής ιστορίας. Οι μαθητές του Κολεγίου επινοούν το Αγόρι, έναν τύπο κε­ φάτο και φωνακλά που παρωδεί και ενοχλεί τους αστούς με τις σκατόλογες φάρσες του. Δεκέμβριος: Πάθος και Αρετή, φιλοσοφικό αφήγημα.

1838 Ιούνιος: Απομνημονεύματα ενός Τρελού, αυτοβιογραφικό έρ­ γο. Οκτώβριος: Παύει να είναι οικότροφος· είναι η χρονιά που θεριεύουν τα νιάτα του Φλωμπέρ· τον συνεπαίρνει ο έρωτας και η δόξα, χωρίς να λείπουν οι μελαγχολικές στιγμές, ανάμε­ σα σε νέους που ονειρεύονται την πολιτική δράση ή την επανά­ σταση, μαζί με κάθε λογής λαχτάρες και πολλή ποίηση.

1839 Σμαρ: πρώτο σχέδιο του Πειρασμού τον Αγίου Αντωνίου. Δεκέμβριος: Ο Φλωμπέρ αποβάλλεται από το Κολέγιο για λόγους απειθαρχίας.

1840 Παίρνει το απολυτήριό του και η οικογένειά του τον ανταμεί­ βει μ’ ένα ταξίδι, μαζί μ’ ένα συνάδελφο του πατέρα του· θα ταξιδέψει στα Πυρηναία και την Κορσική. Ο Φλωμπέρ κρατά Ταξιδιωτικές σημειώσεις. Γυρίζοντας πίσω, αρχίζει να μελετά

Βλέπω με αγανάκτηση πως θα ξαναγυρίσει η λογοκρισία στο θέατρο και θα καταργηθεί η ελευθερία του τύπου· ναι, αυτός ο νόμος θα περάσει, γιατί οι εκπρόσωποι του λαού δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά ένα σιχαμερό κουβάρι από πουλημένους, οι βλέψεις τους είναι το συμφέρον, η κλίση τους η προστυχιά, η τιμή είναι μια ηλίθια αλαζονεία, η ψυχή τους λασπουριά και κάποια μέρα, που δε θ’ αργήσει να φτάσει, ο λαός θα ξαναρχίσει την τρίτη επανάστασή του· φυλάξου από τα κεφάλια των βασιλιάδων, φυλάξου από τα ποτάμια αίμα. Τώρα αφαιρούνε από τον άνθρωπο των γραμμάτων τη συνείδησή του, την καλλιτεχνική του συνείδηση. Ναι, ο αιώνας μας είναι γόνιμος από αιματοβαμμένες περιπέτειες (...) Ας ασχολιόμαστε πάντα με την τέχνη, που πιο μεγάλη από τους λαούς, τα στέμματα και τους βασιλιάδες είναι πάντα εκεί ψηλά και κρέμεται από τον ενθουσιασμό, με το θεϊκό της διάδημα.

(14.8.1835) Μπήκα στο Κολέγιο από τα δέκα μου χρόνια και πολύ νωρίς έταξα στον εαυτό μου μια βαθιά απέχθεια για τους ανθρώπους. Αυτή η παιδική κοινωνία είναι εξίσου σκληρή για τα θύματά της όσο και η άλλη μικρή κοινωνία, εκείνη των ανθρώπων. (Απομνημονεύματα ενός τρελού, κεφ. 3).

10/αφιερωμα με πάθος αρχαία ελληνικά και λατινικά που δεν μπορούσε να υποφέρει στο Κολλέγιο. Διαβάζει πολύ.

1841 Η οικογένεια τον προορίζει για τα νομικά που ετοιμάζεται να σπουδάσει χωρίς μεγάλο ενθουσιασμό «Τι θέλω να είμαι; Τίπο­ τα, ακολουθώντας το ρητό του φιλοσόφου που έλεγε: λάθε βιώσας και αποθανέτω» (γράμμα 10.1.1841 στον Ε. Σεβαλιέ). Εγγράφεται στη Νομική Σχολή στις 10 Νοεμβρίου.

1842 Τον Ιούλιο, έρχεται στο Παρίσι να περάσει τις πρώτες του εξε­ τάσεις· βαριέται αφόρητα τα νομικά και αρνείται ν’ ακολουθή­ σει όποια «σταδιοδρομία». Τελειώνει τον Νοέμβριο, το πρώτο μεγάλο έργο του, όπου αναλύει την εφηβεία με τον τρόπο του Ρουσσώ και του Σατωβριάνδου· ανακαλύπτει πως η αληθινή ευτυχία είναι να χαίρε­ σαι τον εαυτό σου στη ζωή και στην τέχνη.

1843 Αρχίζει την πρώτη μορφή της Αισθηματικής Αγωγής, μυθιστό­ ρημα της φοιτητικής του ζωής. Στα γράμματά του στους δικούς του αυτή η ζωή είναι άδεια και κοπιαστική· κι όμως είναι πο­ λυέξοδη και αρκετά ταραγμένη. Στο ατελιέ του γλύπτη Πραντιέ, συναντά διασημότητες κι ευχάριστους φίλους. Επισκέπτεται τους Σλεσιγκέρ και χαίρεται την περίεργη ατμόσφαιρα του σπιτιού τους. Όσο για τις σπουδές του, τίποτ’ άλλο παρά μίσος. Το πήρε απόφαση. Θα γίνει συγγραφέας.

... Περιμένεις να σου δώσω λεπτομέρειες για τον Β. Ουγκό. Τι θες να σου πω; Είναι ένας άνθρωπος που μοιάζει στον καθένα, μ’ ένα πρόσωπο αρκετά άσχημο κι ένα πολύ κοινότοπο εξωτερικό. Έχει θαυμάσια δόντια, ένα εξαίσιο μέτωπο, χωρίς τσίνουρα και φρύδια. Μιλάει πολύ λίγο, είναι σα να παρατηρεί τον εαυτό του και να μην θέλει τίποτα να του ξεφύγει. Είναι πολύ ευγενικός και κάπως προσποιητός. Μ’ αρέσει πολύ ο ήχος της φωνής του. Χαιρόμουν να τον ατενίζω από κοντά· τον κοίταζα κατάπληκτος, σαν μια κασετίνα που έκρυβε ίσως εκατομμύρια φράγκα και βασιλικά διαμάντια, κι αναλσγιζόμουν όσα είχαν για αφετηρία τους αυτόν τον άνθρωπο που καθόταν δίπλα μου σε μια μικρή καρέκλα, καρφώνοντας τα μάτια μου πάνω στο δεξί του χέρι που έγραψε τόσα ωραία πράματα. Κι όμως ήταν εκεί ο άνθρωπος που μου χάρισε τα περισσότερα χτυποκάρδια από τότε που γεννήθηκα, και αυτός ίσως που αγάπησα περισσότερο απ’ όλους εκείνους που δεν γνωρίζω. (από ένα γράμμα στην αδερφή του, 3.12.1843)

1844 Τον Ιανουάριο (;) ενώ επιστρέφει από ένα σύντομο ταξίδι, πα­ θαίνει μια νευρική κρίση επιληπτικής μορφής. Οι κρίσεις επα­ ναλαμβάνονται στις επόμενες εβδομάδες. Για πολλούς μήνες, φροντίζει την υγεία του. Ύστερα από δυο χρόνια, οι κρίσεις θα αραιώσουν αρκετά αλλά ποτέ του δεν θα γιατρευτεί τε­ λείως. Τον Μάιο, ο πατέρας του αγοράζει ένα σπίτι στο Κρουασέ, έξω από τη Ρουέν. Αυτή η αρρώστια και η παραμονή Το σπίτι στο Κρουασέ

αφιερω μα/11 του στο Κρουασέ είχαν σα συνέπεια να σώσουν, κατά κάποιο τρόπο, τον Φλωμπέρ. Τον γλίτωσαν από τους πειρασμούς της εύκολης ζωής και της επιτυχίας, από τις υποχρεώσεις της στα­ διοδρομίας και της κοινωνίας, από τον έρωτα και την ευτυχία. Τον ξαναγύρισαν στις βαθύτερες τάσεις του για μοναξιά, για προσωπική εργασία, για στοχασμό και τέχνη.

1845 Ιανουάριος: Ο Φλωμπέρ τελειώνει την πρώτη Αισθηματική Αγωγή. Είναι η ιστορία δύο φίλων: ο ονειροπαρμένος βουλιά­ ζει στη μετριότητα και ο ρεαλιστής έχει μια επιτυχημένη ζωή. Μάρτιος: παντρεύεται η Καρολίνα. Ο Φλωμπέρ που ξέρει πό­ σο λεπτή είναι η υγεία της αδελφής του και δεν εκτιμά και τόσο τον γαμπρό του, βλέπει με κάποια ανησυχία αυτόν το γάμο. Στις αρχές Απριλίου, η οικογένεια Φλωμπέρ ξεκινά για ένα ταξίδι στην Ιταλία: Γένοβα, Μιλάνο. Επιστρέφουν από την Ελ­ βετία και φτάνουν στο εξοχικό τους σπίτι στις 15 Ιουνίου. Στη Γένοβα είδε ο Φλωμπέρ τον πίνακα του Μπρέγκελ, ο Πειρα­ σμός του Αγίου Αντωνίου που θα του εμπνεύσει το ομώνυμο μυθιστόρημα. Σ’ όλη αυτή την περίοδο, συνεχίζει να μελετά αρχαία ελληνι­ κά, αγγλικά, λατινικά, ανατολική λογοτεχνία.

1846 Στις 15 Ιανουάριου πεθαίνει ο πατέρας του. Στις 23 Μαρτίου, πεθαίνει η αδελφή του Φλωμπέρ από επιλόχιο πυρετό, αφού γεννήσει ένα κορίτσι που θα πάρει το όνομα της μητέρας του και θα το μεγαλώσει η γιαγιά. Ο φίλος του Λε Πουατεβέν παν­ τρεύεται και «χάνεται» κι αυτός· φίλοι του Φλωμπέρ είναι τώ­ ρα ο Μαξίμ ντυ Καν, που γνώρισε στο Παρίσι το 1843, ο Λουί Μπουγέ, συμμαθητής του στο Κολέγιο· τον Ιούλιο συνδέεται με τη Λουίζα Κολέ, που γνώρισε στο ατελιέ του Πραντιέ.

Βάζοντας τη ζωή μου πέρα από την κοινή σφαίρα, μακριά από τις φιλοδοξίες και τις φιλίες, για να ζήσω μέσα σε κάτι το πιο σίγουρο, είχα πιστέψει πως θα κέρδιζα, αν όχι την ευτυχία, τουλάχιστον τη γαλήνη! Λάθος! Υπάρχει πάντα μέσα μας ο άνθρωπος, με όλα του τα σωθικά και τα δυνατά δεσμά που τον συνδέουν με την ανθρωπότητά. Κανένας δεν μπορεί να γλιτώσει από τον πόνο. (από γράμμα του στις 5.4.1846) ... Κάθε συναίσθημα που φτάνει στην ψυχή μου ξυνίζει σαν το κρασί που βάλανε μέσα σε παλιά δοχεία. -Αν ήξερες όλες τις ενδόμυχες δυνάμεις που μ’ έχουν εξαντλήσει, όλες τις τρέλες που πέρασαν από το μυαλό μου, όλα όσα προσπάθησα και δοκίμασα να κάνω σχετικά με τα αισθήματα και τα πάθη, θα έβλεπες πως δεν είμαι τόσο νέος (...) Από τότε που είπαμε πως αγαπιόμαστε αναρωτιέσαι από πού πηγάζει η επιφύλαξή μου να πω: «για πάντα». Γιατί; Είναι επειδή μαντεύω το μέλλον εγώ. Είναι επειδή αδιάκοπα η αντίθεση ορθώνεται μπροστά μου. Δεν είδα ποτέ ένα παιδί χωρίς να σκεφτώ πως θα γεράσει, μήτε μια κούνια μωρού χωρίς να φέρω στο νου μου έναν τάφο. Το ■θέαμα μιας γυμνής γυναίκας με σπρώχνει ν’ αναπολήσω το σκελετό της (...) (από γράμμα στην Λ. Κολέ στις 7 Αυγ.

1846)

1847 Ο χειμώνας περνά στη Ρουέν, σ’ ένα διαμέρισμα κοντά στο Νο­ σοκομείο, στο οποίο ο μεγάλος αδελφός διαδέχτηκε τον πατέ­ ρα του. Όταν καλοκαιριάζει, η οικογένεια ξαναγυρνά στο εξοχικό της σπίτι. Ο Φλωμπέρ γράφει τον Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου. Συγκεντρώνει στοιχεία, μελετά κάθε τι σχετικό. Η λογοτεχνική δημιουργία αποκτά γι’ αυτόν μια νέα μορφή: είναι πρώτα πρώτα ένας τρόπος ζωής. Η ζωή του μετατοπίζεται, εν­ σωματωμένη σ’ ένα περιβάλλον που το συντηρούν η υπομονή και η πολυμάθεια του σοφού μελετητή. Το γραπτό έργο είναι το λιγότερο γι’ αυτόν. Μαζί με τον Ντυ Καν περιδιαβαίνουν μ’ ένα σακίδιο στον ώμο την επαρχία της Βρετάνης (Μάιος - Ιού­ λιος). Αυτή η αλήτικη ελευθερία ενθουσιάζει τον Φλωμπέρ· εί­ ναι ένας τρόπος για να γλιτώσει από την άσχημη καθημερινό­ τητα. Πάντα θα ονειρεύεται ταξίδια. Όταν επιστρέφουν, οι δυο φίλοι καταπιάνονται ν’ αφηγηθούν τις περιπέτειές τους: ο ένας γράφει τα ζυγά κεφάλαια, ο άλλος τα μονά. Αυτό έδωσε ένα έργο που θα δημοσιευτεί μετά το θάνατο του Φλωμπέρ: Μέσα από τους κάμπους και τ’ ακρογιάλια (1885). Ανακαλύ­ πτει πόσο βασανιστικό πρόβλημα είναι το «ύφος».

Λουίζα Κολέ. Γχραβούρα του Winter-

1848

Τι αλλόκοτη μανία κι αυτή να περνάς τη ζωή σου λιώνοντας πάνω σε λέξεις και να ιδρωκοπάς όλη μέρα για να τορνέψεις τις παραγράφους σου.

Ο Φλωμπέρ υποδέχεται την πτώση του Λουδοβίκου-Φιλίππου με αδιαφορία. Στις λίγες περιπτώσεις που ανακατεύεται στην

(από γράμμα στη Λ. Κολέ, Σάββατο βράδυ, 2 η ώρα, Οκτώβριος 1847)

12/αφιερωμα πολιτική ζωή, ταλαντεύεται ανάμεσα στην ειρωνεία και την αηδία. Μάρτιος: διακόπτει τις σχέσεις του με τη Λουίζα Κολέ. Η πρώτη τους σχέση κράτησε είκοσι μήνες, είκοσι θυελλώδεις μή­ νες γεμάτους πιο πολύ με γράμματα, παρά με συναντήσεις και που μας άφησαν ένα καταπληκτικό ψυχολογικό και λογοτεχνι­ κό μνημείο: την αλληλογραφία του Φλωμπέρ. Τον Απρίλιο, πεθαίνει ο Αλφρέ ντε Πουατεβέν, ο μόνος άν­ θρωπος με τον οποίο συνδέθηκε ο Φλωμπέρ τόσο στενά. Στην επίδρασή του χρωστά την πρώτη μορφή του Πειρασμού.

1849 Ύστερα από τα χρόνια της αρρώστιας (1844-1845), τα χρόνια του πένθους (1846-1849) είναι κι αυτά πολύ οδυνηρά. Η μετά­ βαση στην ωριμότητα θα κλείσει μ’ ένα μεγάλο ταξίδι στην Ανατολή. Δεν μπόρεσε μήτε να ξεκόψει από την οικογένεια του, μήτε ν’ αφομοιωθεί μαζί της. Η νευρασθένεια της μητέρας του, η ενοχλητική παρουσία της μικρής Καρολίνας, η τρέλα του γαμ­ πρού του, οι υλικές δυσκολίες ύστερα από το θάνατο του πατέ­ ρα του, όλα αυτά αύξαιναν τον εκνευρισμό του. Και όταν ηρε­ μούσε, πλησίαζε πάλι τη μητέρα του και σκλαβωνόταν στις οι­ κογενειακές υποχρεώσεις. Με πολλή δυσκολία του επέτρεψε να ταξιδέψει και του έδωσε τα αναγκαία χρήματα (πάνω από 27.000 φράγκα, σε μια εποχή που μια υπηρέτρια κέρδιζε 100 φράγκα το χρόνο). Αλλά αυτό το ταξίδι θα του χαρίσει την ανεξαρτησία κι όταν θα ξαναγυρίσει στο Κρουασέ δε θα τη χάσει πια. Ο πρώτος Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου που έγραψε από τις 24 Μαίου 1848 δεν είχε ολοκληρωθεί. Θέλει να τον τελειώσει πριν ξεκινήσει και δουλεύει με μανία ώς τις 12 Σεπτεμβρίου. Καλεί τους φίλους του Μπουγέ και ντυ Καν για να τους τον διαβάσει. Η ετυμηγορία τους είναι απρόσμενη και συντριπτική. Ο Φλωμπέρ πρέπει να εγκαταλείψει το λυρικό του ύφος που σέρνει πίσω του ό,τι καλύτερο και ό,τι χειρότερο υπάρχει. Και ο Μπουγέ του δίνει την ιδέα της «Κυρίας Μποβαρύ». Το ταξίδι λοιπόν θα είναι μια χρήσιμη ανάπαυλα που θα του δώσει το χρόνο και το θάρρος να πειθαρχήσει και να ενοποιήσει το ύφος του. Οκτώβριος, 29: Ο Ντυ Καν και ο Φλωμπέρ ξεκινούν για την Αίγυπτο, όπου φτάνουν στις 15 Νοεμβρίου.

1850 Θα μείνουν στην Αίγυπτο ώς τις 17 Ιουλίου και θα τη γυρίσουν όλη. Ο Φλωμπέρ δίνει στο σύντροφό του την εντύπωση πως αδιαφορεί για τα τοπία και τα μνημεία και πως κλείνεται στον εαυτό του, για να ονειρευτεί τη μισητή Νορμανδία. Και είναι αλήθεια πως γι’ αυτόν το ταξίδι είναι μια αφορμή για να δοκι­ μάζεται παρά να βλέπει. Κι ωστόσο βλέπει καλά: μας το δεί­ χνουν τα έργα του. Από την Αίγυπτο, περνάνε στη Συρία και στην Παλαιστίνη· ακόμα λίγο και θα πήγαιναν στη Μεσοποταμία και την Περ­ σία. Οι ανησυχίες της μητέρας του για τη δική του υγεία αλλά και της εγγονής της που την αγαπά πολύ ο Φλωμπέρ, εξηγεί αυτή την αλλαγή στα σχέδιά τους. Ακόμα μια φορά, η οικογέ­ νεια καταπιέζει τον Φλωμπέρ. Επιστρέφουν από την Τουρκία (12 Νοεμβρίου) και την Ελ­ λάδα (19 Δεκεμβρίου) όπου ο Φλωμπέρ ενθουσιάζεται.

Σαρλ Λ αμπέρ, Μαξίμ ντυ Καν και Λ ουί Ζουρντάν, συνοδοί του Φλωμπέρ στο ταξίδι του στην Ανατολή.

(...) Το πήρα απόφαση να ζήσω όπως έζησα, μόνος, μ’ ένα πλήθος μεγάλους άνδρες που αποτελούν τον κύκλο μου, μέσα στο αρκουδίσιο δέρμα μου, όντας αρκούδα εγώ ο ίδιος, κλπ. Σκασίλα μου ο κόσμος, το μέλλον. Το τι θα πει ο ένας κι ο άλλος, αν θα βρω καμιά δουλειά, και η λογοτεχνική φήμη, που όσο την ονειρευόμουν άλλοτε δεν μπορούσα να κλείσω μάτι. Αυτός είμαι: Τέτοιος είναι ο χαρακτήρας μου. (στη μητέρα του, 15.12.1850)

«Τι άνθρωποι αυτοί οι Έλληνες! Τι καλλιτέχνες! (...) Δεν πα να λένε, η Τέχνη δεν είναι ψέμα (...) Είδα χτες τον Κανάρη. Είχε ένα μεταξωτό καπέλο σαν κοινός θνητός, ήταν ντυμένος ευρωπαϊκά και φορούσε ένα μαύρο πανωφόρι. Άνθρωπος μικρόσωμος, κοντόχοντρος, ψαρομάλλης, λίγο πλατσουκομύτης. Δεν ξέρει ούτε να γράφει ούτε να διαβάζει (...) Δε γνωρίζει τίποτα απ’ όσα έχουν γραφτεί γι’ αυτόν στην Ευρώπη. Τι κατραπακιά για τον Ουγκό, αν το ήξερε, που τόσο πολύ τον τραγούδησε και τόσο καλά. Ο Κανάρης ξέρει τούτο μονάχα: Υπάρχουν βιβλία που μιλούν για μένα στη Γαλλία.» (από γράμμα στη μητέρα του, Αθήνα 26 Δεκεμβρίου 1850) (μετάφραση Νίκου Αλιφέρη «Γράμματα του Φλωμπέρ απ’ την Ελλάδα, 1850-51», εκδ. Άγρα, 1984)

αφιερω μα/13

1851 Από την Πάτρα (9 Φεβρουάριου), ο Φλωμπέρ φτάνει στην Ιτα­ λία: Νάπολη, Ρώμη, Βενετία. Γυρίζει σπίτι του τον Ιούνιο, ύστερα από είκοσι μήνες απουσίας. Αρχίζει τώρα η ώριμη περίοδος. ΓΓ αυτόν αρχίζει η σωματι­ κή φθορά. Αλλά αυτή η ωριμότητα είναι μια ηθική και υλική αποκατά­ σταση. Μένει πια στο εξοχικό σπίτι τους (Κρουασέ) μαζί με τη μητέρα του και την ανεψιά. Η θέση του είναι πολύ καλύτερη: τον αντιμετωπίζουν σα συγγραφέα και η ζωή του σπιτιού εναρμονίζεται με τις ώρες εργασίας του. Αυτή η εργασία είναι πια μια μόνιμη κατάσταση και μια επιλογή. Ξέρει πως είναι καταδικασμένος στη μοναξιά και τη δέχεται σαν κάτι φυσικό. Ο φίλος του Ντυ Καν που φροντίζει τη σταδιοδρομία του, τον πιέζει να τον μιμηθεί· ο Φλωμπέρ ούτε που συζητά κάτι τέτοιο κι αυτό χαλαρώνει τη φιλία τους. Θέλει να υπηρετεί την «Τέ­ χνη» και βλέπει τον εαυτό του σαν ένα σκλάβο της.

18 Σεπτεμβρίου: Αρχίζει τη «Κυρία Μποβαρύ». Πότε πότε πηγαίνει στο Παρίσι.

(...) Ανάμεσα στα διάφορα γλυπτά που βρήκαν στην Ακρόπολη, μου τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή ένα μικρό ανάγλυφο το οποίο αναπαριστά μια γυναίκα που δένει το σαντάλι της, καθώς κι ένα τμήμα ανθρώπινου κορμού. Δεν μένουν πια παρά τα δυο στήθια, από εκεί που αρχίζει ο λαιμός μέχρι πάνω απ’ τον αφαλό. Το ένα στήθος σκεπασμένο, το άλλο ακάλυπτο. Τι βυζιά! θεέ και Κύριε! Τι βυζί! Στρογγυλό σα μήλο, φουσκωτό, άφθονο, ξέχωρο απ’ τ’ άλλο, βαρύ στο χέρι. Εδώ η γόνιμη μητρότητα και η εριστική γλύκα που σε κάνουν να λιώνεις! (...) Είναι τόσο ήρεμο και τόσο ευγενικό, θ ά ’λεγες πως πάει να φουσκώσει και πως τα πλεμόνια από μέσα γεμίζουν και θ’ ανασάνουν (...) πως θα κυλιόσουν εκεί πάνω κλαίγσντας, πως θά ’πεφτες μπροστά, στα γόνατα, σταυρώνοντας τα χέρια! (...) Λίγο ακόμη και θα προσευχόμουν. (από ένα γράμμα του στον Λ. Μπουγέ, Πάτρα 10.2.1851) (μετάφραση Ν. Αλιφέρη).

Η κυρία Μποβαρύ και ο κ'ριος Ομαί. Σχέδιο του Richemont.

1852 Δουλεύει όλη τη χρονιά το μυθιστόρημά του. Η αλληλογραφία του με τη Λουίζα Κολέ, με την οποία ξανασυνδέθηκε τον Ιού­ λιο 1851, μας επιτρέπει να τον παρακολουθήσουμε σ’ αυτή του την προσπάθεια. Αλλά ο απαραίτητος φίλος είναι ο Μπουγέ. Στη Ρουέν, στο Κρουασέ όπου έχει τη δίκιά του γωνιά, αργότερα στο Παρίσι, ο Μπουγέ δεν γράφει μια σελίδα χωρίς να την υποβάλει στην κρίση του Φλωμπέρ και κάθε σελίδα του Φλωμπέρ διαβάζεται, επικρίνεται, ξαναγράφεται μπροστά στον Μπουγέ και μαζί του.

1853 Ο Φλωμπέρ (μεταξύ 1852 και 1854) μεταβιβάζει την αλληλο­ γραφία του εξόριστου Βίκτωρος Ουγκό για να μην πέσει σε «ξένα» χέρια... Αύγουστος: διακοπές στην Τρουβίλ όπου ξαναβρίσκει τ’ αγαπημένα του «φαντάσματα».

(...)Αύριο είναι που πατάω τα 31 μου. Πέρασα λοιπόν αυτή τη μοιραία χρονιά των τριάντα ετών που μια για πάντα καθορίζει τον άνθρωπο. Είναι η ηλικία που χαράζεις τον εαυτό σου για το μέλλον, που νοικοκυρεύεσαι· παντρεύεσαι, βολεύεσαι σε μια δουλειά (τα τριάντα, λίγοι είναι οι άνθρωποι που δεν γίνονται αστοί ).(...) Η παρθενικότητά μου σε σχέση με τον κόσμο ήταν κάτι που εξαφανιζόταν. Κι αυτό με έριχνε μέσα στο βάραθρο κάθε κοινής δυστυχίας. Ε! λοιπόν, σήμερα ξεχειλίζω από γαλήνη. - Νιώθω ήρεμος και λαμπερός. Να πώς πέρασαν τα νιάτα μου, χωρίς ένα λεκέ, μήτε καμιά αδυναμία. Από τα παιδικά μου χρόνια ώς αυτή τη στιγμή δεν βλέπω παρόμοια μεγάλη ευθεία γραμμή. Κι επειδή δεν θυσίασα τίποτα στα πάθη και δεν είπα ποτέ μου: τα νιάτα θα περάσουν κι αυτά, τα νιάτα δεν θα περάσουν· είμαι ακόμα όλο φρεσκάδα, σαν την άνοιξη, κλείνω μέσα μου ένα μεγάλο ποτάμι που κυλάει, κάτι που βράζει ασταμάτητα και που δε στερεύει καθόλου. Ύφος και μούσκουλα, όλα είναι λυγερά, και αν τα μαλλιά μου πέφτουν από μπροστά, πιστεύω πως οι πένες μου δε χάσανε τίποτα από τη χαίτη τους. (στην ίδια, 11.12.1852) «Αυτό το Ταξίδι μ’ έκανε να ξαναδώ το μάθημα της προσωπικής μου ιστορίας. Άφησα τα όνειρά μου να φέξουν (...) πάνω σ’ αυτό το θέατρο της παθιασμένης μου ζωής. Την αποχωρίζομαι τώρα και για πάντα, (από γράμμα στον Λ. Μπουγέ, 24.8.1853)

14/αφιερωμα

1854 Ο Φλωμπέρ γράφει πάντα την Κυρία Μποβαρύ ξανά και ξανά και χωρίς να βιάζεται. Ως τις αρχές του 1856, δε θα σταματήσει καθόλου, εκτός από μερικά σύντομα ταξίδια στο Παρίσι, ή όταν πέφτει άρρωστος. Μέσα σ’ αυτή τη χρονιά, διαλύει για δεύτερη φορά τις σχέ­ σεις του με τη Λουίζα Κολέ και μάλιστα με πολύ απότομο τρό­ πο, για να μην πούμε άξεστο.

1856 Απρίλιος: Ύστερα από 56 μήνες επίμονης εργασίας, η «Κυ­ ρία Μποβαρύ» τελειώνει. Ο Ντυ Καν που συνδιευθύνει την Παρισινή Επιθεώρηση παίρνει το χειρόγραφο. Το μυθιστόρημα θ’ αρχίσει να δημοσιεύεται από το τεύχος της 1ης Οκτωβρίου. Μάιος: ο Φλωμπέρ καταπιάνεται πάλι με τον Πειρασμό που αναδιαρθρώνει, θυσιάζοντας πολλές σελίδες. Ετοιμάζει τον Θρύλο του Αγίου Ιουλιανού, διαβάζοντας πολλά βιβλία για τον Μεσαίωνα. Η επιτυχία που προαισθάνεται φαίνεται να τον μεθά, είναι έτοιμος να δεχτεί τον εαυτό του σαν επαγγελματία συγγραφέα, κάτι που εσάρκαζε άλλοτε. Θέλει να μένει στο Παρίσι, τουλά­ χιστον για αρκετό καιρό. Οι δυσκολίες θα τον προσγειώσουν: Η Παρισινή Επιθεώρηση θέλει ν’ αφαιρέσει από το κείμενο «πολυλογίες» και «άσεμνες» περιγραφές γιατί οι αναγνώστες έχουν ενοχληθεί από μερικές σελίδες.

1S57 7 Φεβρουάριου: Ο Φλωμπέρ δικάζεται γιατί έγραψε ένα έργο που «προσβάλλει τα ήθη και τη θρησκεία». Αθωώνεται. Αν δεν καταδικάστηκε το χρωστά στην κοινωνική θέση της οικογένειάς του κι επειδή έχει προστάτες στην Αυλή. Αλλά η δίκη τον αναστατώνει. 'Οταν, τρεις μήνες αργότερα, βγαίνει το βιβλίο, η επιτυχία είναι τεράστια. Οι κριτικοί είναι πιο διατακτικοί. Αυτόν τον καιρό, ο Φλωμπέρ καταπιάνεται με κάτι λιγότερο επικίνδυνο και που του πάει καλύτερα, ένα βιβλίο με «ανατολίτικη» υπό­ θεση που του επιτρέπει να ξεφύγει σ’ έναν άγνωστο κόσμο· έτσι η φαντασία του είναι ακόμα πιο ελεύθερη. Αυτό θα είναι η Σαλαμπό. Ό πω ς συνηθίζει πάντα, συμβου­ λεύεται πάρα πολλά βιβλία.

1858 Απρίλιος: Ο Φλωμπέρ ταξιδεύει στην Τύνιδα και την ανατολι­ κή Αλγερία, εκεί όπου θα τοποθετήσει το μυθιστόρημά του. Επιστρέφει αρχές Ιουνίου. Έτσι θα περάσουν πέντε χρόνια, τα πιο ήρεμα της ζωής του. Στο Κρουασέ η ατμόσφαιρα είναι λιγότερο καταθλιπτική. Η μικρή Καρολίνα είναι η ψυχή του σπιτιού. Τα μόνα βάσανα είναι υλικά. Ο Φλωμπέρ, προσωπικά, δεν έχει παρά 2.000 φράγκα ετήσιο εισόδημα. Η Κυρία Μποβαρύ δεν απέφερε πα­ ρά 3.300 φράγκα. Αλλά η μητέρα του έχει αναλάβει όλα τα έξοδα του σπιτιού, όπου όλοι ζούνε αρκετά άνετα, με πέντε υπηρέτες στη διάθεσή τους. Η προσπάθεια του συγγραφέα συνεχίζεται, πάντα δύσκολα. Και όμως η υπόθεση του βιβλίου τού ταιριάζει καλύτερα. Τίτοτα δεν εμποδίζει τη μανία του για το «ύφος» και τη λυρική «>υ διάθεση. Με τον Μπουγέ περνά την ώρα του διαβάζοντας

Αυτό το βιβλίο μ’ έχει αποκάμει- έλιωσα πάνω του ό,τι απόμεινε από τα νιάτα μου. Ας είναι, πρέπει να γραφτεί. (από γράμμα στην Λ. Κολέ, 4.4.1854) Κυρία μου, έμαθα πως κάνατε τον κόπο να έρθετε, χτες προς το βράδυ, τρεις φορές σπίτι μου. Έλειπα. Κι επειδή φοβάμαι τις προσβολές που μια τέτοια επιμονή εκ μέρους σας θα μπορούσε να προκαλέσει σε βάρος σας, ο οδηγός καλής συμπεριφοράς μ’ αναγκάζει να σας προειδοποιήσω: θα λείπω πάντα. Έχω την τιμή να σας χαιρετήσω. Γ.Φ. (στη Λουίζα Κολέ, Παρίσι, 6 Μαρτίου 1855) (...) Μού ’ρχεται να γυρίσω, και για πάντα, στην εξοχή μου και στη σιωπή μου, κι εκεί, να συνεχίσω να γράφω για μένα και για μένα μόνο... (από γράμμα στον Φρ. Μπσντρύ, 11.2.1857) Μαξίμ ντν Καν. Σχέδιο του Ε. Giraud.

αφιερωμα/15 «φωναχτά» κάθε σελίδα· ο καθένας ακούει και διορθώνει τα έργα του άλλου. Ο θόρυβος που προκλήθηκε γύρω από την Κυρία Μποβαρν του έφερε νέους αλληλογράφους και τον πλησιάζει στην παρι­ σινή λογοτεχνική ζωή. Συνδέεται με τον Θεόφιλο Γκωτιέ, τον καλό δάσκαλο και τους αδελφούς Γκονκούρ.

1862 Απρίλιος: Ο Φλωμπέρ τελειώνει τη Σαλαμπό ύστερα από πέντε χρόνια δουλειά. Το βιβλίο πουλιέται καλά αλλά οι κριτικοί εί­ ναι αμήχανοι.

1863 Σε συνεργασία με τον Μπουγέ και τον Ντοσμουά γράφει ένα ονειρόδραμα τον Πύργο των Ψυχών που δεν θα καταφέρει να το ανεβάσει. Νιώθει την ανάγκη να ολοκληρώσει τα μεγάλα του έργα, τον Πειρασμό, τους Μπονβάρ και Πεκνσέ, ή την Α ι­ σθηματική Αγωγή με την οποία τελικά καταπιάνεται. Ο σπαταλημένος χρόνος για ένα εργάκι, αυτός ο δισταγμός, εκφράζουν την ανησυχία του μπροστά σ’ ένα μεγάλο έργο, αλ­ λά δείχνουν κι έναν άνθρωπο που σκορπά τις δυνάμεις του. Η Σαλαμπό τον έχει επιβάλει πια. Συχνάζει πολύ περισσότε­ ρο στους λογοτεχνικούς κύκλους. Έχει νέους φίλους: Σαιν Μπεβ, Ταιν και Ρενάν, Γεωργία Σάνδη, Τουργκένιεφ...

1864 Έρχεται και η κοσμική επιτυχία. Ο αυτοκράτορας Ναπολέων Γ', που τον είχε προστατέψει τον καιρό της δίκης του, τον δέ­ χεται στο παλάτι και η Ευγενία τον προσκαλεί στον Κεραμεικό. Ωστόσο η οικογενειακή ζωή όλο και ξεφτίζει. Η Καρολίνα παντρεύεται μ’ έναν έμπορο. Η μητέρα του, μόνη στο Κρουασέ, ξανακυλά στη νευρασθένεια. Ο Φλωμπέρ, «υποχόνδριος» πια, πλήττει, όταν δεν χάνεται μέσα στα βιβλία που θα τον βοηθή­ σουν να γράψει την Αισθηματική Αγωγή. Ταξιδεύει συχνά.

1866 Ονομάζεται Ιππότης της Λεγεώνας της Τιμής. Δεν κρύβει τον θαυμασμό του για την Αυτοκράτειρα, τον Άγγελο, όπως την λέει. Αλλά αυτή η συμπάθεια δεν φτάνει ώς τον αυτοκράτόρα. Νιώθει κοντά στην κοινωνία της Αυτοκρατορίας, αλλά όχι στην πολιτική της. Μια τόσο κοσμική ζωή -και η συνήθεια να μην υπολογίζει τα λεφτά του- του στοιχίζει αρκετά. Ο Φλωμπέρ, που δεν μπορεί να πείσει εύκολα τη μητέρα να πληρώνει τα χρέη του, δανείζε­ ται. Ύστερα, για πιο εύκολη λύση, αναθέτει στον άνδρα της ανιψιός του τα περιουσιακά του στοιχεία για να του δίνει χρή­ ματα, όταν τα χρειάζεται. Συνδέεται πιο στενά με τους αδελ­ φούς Γκονκούρ, τον Γκωτιέ, τον «μπάρμπα Μπεβ», τον Τουρ­ γκένιεφ και τη Γεωργία Σάνδη, που έρχονταν συχνά να τον δουν στο Κρουασέ. Είναι η μόνη του παρηγοριά σε μια ζωή γεμάτη δουλειά και συχνά θλιβερή, ακόμα κι αν δέχεται τις εύκολες απολαύσεις.

1869 Μάιος: Τελειώνει την Αισθηματική Αγωγή. Και αυτή, στη δεύ­ τερη μορφή της, χρειάστηκε πέντε χρόνια για να ολοκληρωθεί. Αλλά ο Φλωμπέρ έχει την αίσθηση πως άγγιξε κάποια κορυφή, πως μπόρεσε επιτέλους να χειριστεί σωστά την υπόθεση του

16/αφιερωμα βιβλίου, να εκφράσει την αλήθεια. Περιμένει πολλά απ’ αυτό το βιβλίο. Το μυθιστόρημα κυκλοφορεί το Νοέμβριο, και η αποτυχία είναι σχεδόν πλήρης. Ο Φλωμπέρ που καταπιάστηκε πάλι με τον Πειρασμό τον Αγίου Αντωνίου τα έχασε, παρέλυ­ σε... Ιούλιος: πεθαίνει ο Μπουγέ. Ο Φλωμπέρ χάνει τον πιο παλιό του φίλο, έναν σίγουρο και πιστό σύμβουλο. Ο θάνατος του Σαιντ-Μπεβ, τον Οκτώβριο, αν και τον αγγίζει λιγότερο, επι­ τείνει τη μελαγχολική του διάθεση.

1870 Ο θάνατος που τον πολιορκεί, οι δυσκολίες από την οικονομι­ κή και λογοτεχνική κληρονομιά του Μπουγέ, που έχει αναλάβει να τακτοποιήσει, τον εμποδίζουν να δουλεύει συστηματικά τον Πειρασμό. Ιούλιος: Ο πόλεμος του προκαλεί άτακτες αντιδράσεις και νέες νευρικές κρίσεις. Νιώθει τη «ζωική» ανάγκη να πολεμή­ σει. Βλέπει με φόβο την επιβολή μη λατινογενών λαών. Αναγκάζεται να εγκαταλείπει το εξοχικό του σπίτι στους Πρώσσους.

1871 Μπροστά στους γερμανικούς όρους, την Κομμούνα, τη θρη­ σκευτική και συντηρητική αντίδραση απαντά με την απελπι­ σμένη απέχθεια ανθρώπου που του πλήγωσαν τη ζωή και την τιμή. Απρίλιος: Ξαναβρίσκει το Κρουασέ με χαρά και ρίχνεται με πάθος στη δουλειά: «Για να μη σκέφτομαι τα δημόσια χάλια και τα δικά μου, ξαναχώθηκα με μανία στον Αγιο Αντώνιο», γράφει στη Γεωργία Σάνδη.

1872 Αλλά τα βάσανα συνεχίζονται. Είναι πάντα μπλεγμένος με τη κληρονομιά του Μπουγέ· δε σταματά τα διαβήματα για να παι­ χτούν τα έργα του, για να εκδοθούν τα ποιήματά του μ’ έναν πρόλογο δικό του, για να του στήσουν ένα μνημείο στη Ρουέν. Στις 6 Απριλίου, πεθαίνει η μητέρα του. «Η ζωή μου έχει ολότελα αναστατωθεί. Θα χρειαστεί να φτιάξω μια άλλη κι αυτό είναι κάτι σκληρό στα πενήντα μου!» (γράμμα 16 Απριλίου). Αυτή τη μοναξιά του εργένη, η ανεψιά του Καρολίνα δεν ξέρει να την ελαφρύνει, αν και αγαπά τον γέρο θείο της. Και με πίκρα αναλογίζεται τα χρόνια που πέρασαν: Κι όμως γεννήθηκα σ’ έναν κόσμο όλο φροντίδα και στοργή για μένα! Αλλά τη μοίρα δε τη φτιάχνεις εσύ, πρέπει να την υποστείς. Ήμουνα δειλός στα νιάτα μου φ ο β ή θ η κ α τη ζωή! Ό λα πληρώνονται, θα γράψει στη Γεωργία Σάνδη το 1874. Έχει ένα «μαθητή», τον Γκυ ντε Μωπασσάν, ανιψιό του φίλου του Λε Πουατεβέν, στον οποίο μαθαίνει τα μυστικά της «δου­ λειάς».

1873 Ο χειμώνας είναι δύσκολος. Ο Φλωμπέρ, άρρωστος, δεν μπο­ ρεί ν’ ασχοληθεί σοβαρά ούτε με τον Πειρασμό του, που ωστό­ σο έχει σχεδόν τελειώσει, ούτε με το Μπουβάρ και Πεκυσέ, που σκέφτεται ξανά μετά τον πόλεμο, και που θέλει να είναι το μυθιστόρημα για ένα καινούριο ξεκίνημα. Κι όμως οι νέοι συγ­ γραφείς τον θαυμάζουν (ανάμεσά τους ο Ζολά) και τον βλέ­ πουν σαν δάσκαλό τους.

αφιερω μα/17

1874 Ο πειρασμός τον Αγίου Αντωνίου κυκλοφορεί τον Απρίλιο. Η κριτική είναι ακόμα πιο αυστηρή απ’ ό,τι με την Αισθηματική Αγωγή, το 1869. Ο Φλωμπέρ αισθάνεται να τον ρίχνουν στο περιθώριο.

«Ενοχλώ' κι ενοχλώ πολύ λιγότερο με την πένα μου απ’ ό,τι με το χαρακτήρα μου, αφού η απομόνωσή μου (φυσική και συστηματική) είναι ένα δείγμα περιφρόνησης.» (Πρωτομαγιά 1874)

1875 Για να σώσει την ανιψιό του από την οικονομική καταστροφή του άντρα της, ο Φλωμπέρ πουλά το τελευταίο αγρόκτημα και χρεώνεται. Αρχίζει να φοβάται τη φτώχεια και τους εξευτελισμούς που φέρνει μαζί της. Σεπτέμβριος: άρρωστος, ανήμπορος να συνεχίσει το Μπουβάρ και Πεκνσέ. Ξαναπιάνει τον Θρύλο του Αγίου Ιονλιανον τον Ελεήμονα.

1876 Γράφει το Μια απλή καρδιά, κι ύστερα την Ηρωδιάόα. Σήκωσα πάλι τα πανιά. Η πανάγια λογοτεχνία ξανάρχισε να μ ’ αρέσει (γράμμα της 17 Ιουνίου).

1877 Κυκλοφορούν οι «Τρεις Ιστορίες». Η κριτική είναι αρκετά κα­ λή, αν και το κοινό μένει σχεδόν αδιάφορο. Ξαναπιάνει το Μπουβάρ και Πεκνσέ.

1879 Σπάει το πόδι του και μένει ακίνητος για τρεις μήνες. Είναι βουτηγμένος στα χρέη, υποθηκεύει ακόμα και τα συγγραφικά του δικαιώματα. Αναγκάζεται να εκλιπαρεί για μια θέση· τον διορίζουν βιβλιοθηκάριο, χωρίς υποχρέωση παρουσίας. Του δίνουν και μια σύνταξη 3.000 φράγκων. Για τον Φλωμπέρ, αυ­ τό το αίσχος είναι και μια ανακούφιση.

1880 Απρίλιος: ελπίζει να τελειώσει το Μπουβάρ και Πεκνσέ στα τέλη του 1880. Ήθελε να τελειώσει με κάτι που αν και δεν ήταν ό,τι το καλύτερο, θα ήταν το πιο αυθεντικό απ’ ό,τι είχε δώσει. Έπρεπε να πει την αποτυχία του, την αηδία του, να κοιτάξει για τελευταία φορά τον εαυτό του: Είναι καιρός να φτάσει το τέλος τον βιβλίου μου, αλλιώς θα τελειώσω εγώ (7 Απριλίου). Ένα μήνα αργότερα, στις 8 Μαίου, πεθαίνει από εγκεφαλι­ κό επεισόδιο, στο γραφείο του.

(Γ

Α>;ό το χρο. ολόγιο της εισαγωγής του R. Decesse στα «Τρία Διηγήματα», εκδ. Bordas, 1975. Μετάφραση και πρόσΟ :τα στοιχεία: Πέτρος Παπαδόπουλος

Το σήμερα είναι απαραίτητο και το αύριο αξιοθρήνητο. Τέλος πάντων, αναστατώθηκε ολότελαη ζωή μου (...) Είχα θυσιάσει, από τα νεανικά μου χρόνια, τα πάντα στη γαλήνη της σκέψης. Τώρα αφανίστηκε για πάντα.

(18.8.1875)

18/αφιερωμα

Μπερνάρ Αζάκ

Εισαγωγή στην ανάγνωση του Φλωμπέρ

Το όνειρο τον Φλωμπέρ ήταν να σβήσει τα ίχνη του, να δει τη βιογραφία του, που μόνο απέχθεια τον προκαλούσε, να εξαφανίζεται μια για πάντα: «Ο πρώτος τυχών παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τον κ. Γκνστάβ Φλωμπέρ, γιατί είναι πιο γ ε ν ι κ ό ς » (στη Γεωργία Σάνδη, Σεπτέμβρης του 1866). «Ο συγγραφέας πρέπει ν’ αφήνει πίσω του μονά­ χα τα έργα του. Η ζωή του δεν ενδιαφέρει», (στον Ε. Φεντό, 21 Αυγούστου 1859). Κανείς, ποτέ, δεν αγωνίστηκε περισσότερο να εξοριστεί θεληματικά από την ίδια του τη ζωή, για να διώ­ ξει μακριά του, όπως τόσες υποβαθμίσεις που θα ταλαιπωρούσαν την τέχνη του, τις πεζότητες της πραγματικής ζωής: επιπολαιότητες και κατακερ­ ματισμός του εγώ, ποταπότητες της κοινωνικής ζωής. Το ιδεώδες της απουσίας, που η κριτική τόσο συχνά επεσήμανε, είναι κατ’ αρχήν στον Φλωιιπέρ μια εξουδετέρωση του εγώ, σα νά ’πρε-

πε ν’ αποκοπεί κανείς οριστικά από τον ίδιο του τον εαυτό, να προφέρει «ύστατο χαίρε στο προ­ σωπικό, το ενδόμυχο, το σχετικό» (στη Αουίζα Κολέ, 26 Αυγούστου 1853), για να ξαναγεννηθεί τελικά στο έργο. Έτσι εμφανίζεται, εν πάση περιπτώσει, η πο­ ρεία μιας γραφής που οδηγεί απ’ τον αυτοβιογραφικό λυρισμό των νεανικών έργων στην απρόσωπη κωδικοποίηση του «Λεξικού των κοι­ νοτοπιών». Μα τίποτε δεν είναι τόσο απλό και θά ’ταν υπερβολικά σχηματικό να φανταστούμε μια φλωμπεριανή εξέλιξη έτσι όπως έχει συχνό­

αφιερωμα/19 τατα θεωρηθεί, σύμφωνα και με τους όρους του Φαγκέ, σαν μια πορεία απ’ το ρομαντισμό προς το ρεαλισμό, που θά ’χε μοναχά τη σχετική συν­ δρομή των παρωχημένων ψευδαισθήσεων. Οι «δυο ξεχωριστοί άνθρωποι» που, όπως κι ο ίδιος ομολογεί, υπάρχουν μέσα στον μυθιστοριογράφο, ο ρομαντικός, ο συνεπαρμένος από το «με­ ταφυσικό ουρλιαχτό» και ο ψυχρός ερευνητής, συνυπάρχουν αδιαλείπτως. Τα νεανικά έργα φέ­ ρουν λοιπόν τη σφραγίδα, της κλίσης προς το υπέρμετρο, την υπερβολή, την «πληθωρικότητα», που χαρακτηρίζουν τη ρομαντική παράδο­ ση. Στο συγγραφέα της «Κυρίας Μποδαρύ» υπάρχει μια έμφυτη λυρική ώθηση, που ο ίδιος θα διατυμπανίζει σ’ όλη του τη ζωή: «Είμαι γεν­ νημένος λυρικός» (στη Λ. Κολέ, 25 Οκτώβρη 1853). Τη στιγμή που συγγράφει το «Ηρωόιάς», γράφει επίσης: «Το έργο εμφανίζεται σα φωνακλάδικο, γιατί, συνοπτικά, δεν υπάρχουν παρά μόνο αυτά: ο Κραυγαλέος Τόνος, η Έμφαση, η Υπερβολή. Νά ’μαστέ αχαλίνωτοι!» Κατά τον ίδιο τρόπο, την εποχή που γράφει την «Κυρία Μποδαρύ», λέγει ότι βρίσκεται κάτω απ’ την κυ­ ριαρχία της «μεταφορικής έννοιας», εξομολο­ γούμενος: «Αυτό που ταιριάζει με τη δική μου φύση είναι [...] το καταπληκτικό, το αφάνταστο, η μεταφυσική, μυθολογική κραυγή». Απ’ αυτή τη σκοπιά ιδωμένα, τα juvenilia (δηλ. τα έργα της νιότης) δηλώνουν, όπως γρά­ φει ο Μισέλ Ραϊμόν, μιαν «αβίαστη ευφράδεια» κι εκφράζουν μιαν εποχή που η πένα «πετάει», αυθόρμητη έκφραση ενός εγώ που δε φαίνεται να τό ’χει ακόμη σκεπάσει ολότελα το πέπλο της υποψίας. Απ’ το 1831, λοιπόν, (ο Φλωμπέρ, τον Ιούλη, συγγράφει και αφιερώνει στη μητέρα του μία σύνοψη της βασιλείας του Λουδοβίκου του 13ου, που παρέμεινε ανέκδοτη) μέχρι το 1845, χρονολογία λήξης της πρώτης μορφής της «Αι­ σθηματικής Αγωγής» -ο Φλωμπέρ είναι τότε 24 ετών- αλληλοδιαδέχονται καμιά σαρανταριά έρ­ γα, κάθε είδους: φιλοσοφικά διηγήματα (« Ό νει­ ρο της κόλασης», «Quidquid volueris», «Πάθος και Αρετή» - 1837), χρονικά και ιστορικές μελέ­ τες («Θάνατος του δούκα της Γκυζ» - 1835, «Λουδοβίκος XI» - 1838, «Νορμανδικό χρονικό του 11ου αιώνα» - 1836, «Η Ρώμη και οι Καίσαρες» - 1839), μια φυσιολογία σύμφωνα με την τό­ τε μόδα («Μάθημα φυσικής ιστορίας, συνομοτα­ ξία γραφιάς» - 1835), «αποσπάσματα μυθιστοριοποιημένης αυτοβιογραφίας» («Απομνημονεύ­ ματα ενός τρελού» - 1838, «Νοέμβριος» - 1842). Ανθολογία διαφόρων ειδών αγαπημένων του ρο­ μαντισμού που συνδέουν, με τρόπο αμφιλεγόμε­ νο, την πληθωρικότητα της γραφής μ’ ένα ετερό­ φωτο φανταστικό. Η «ξέφρενη» μόδα φθάνει τό­ τε στο απόγειό της κι επιβάλλει φύρδην-μίγδην τον παράφορο λυρισμό των άγριων παθών, τη ροπή προς το εξωτικό και το μεσαιωνικό. Η γοη­

τεία που εξασκεί η ιστορία στον έφηβο Φλωμπέρ είναι κατ’ αρχήν ποιητική και, μάλλον, τον εδιαφέρουν ο Πετρύς Μπολέρ και ο Ο. Σκοτ πε­ ρισσότερο από τον Μισελέ και τον Βολταίρο, που τους διαβάζει ωστόσο ενδελεχώς. Μ’ αυτήν ακριβώς την έννοια, αποτελεί συστατικό παρά­ γοντα του σχεδίου γραφής. Ήδη το ιδεώδες της απουσίας, της εξορίας, της αποκέντρωσης: «Αν δεν είχα κατά νου και στην άκρη της πένας μου μια βασίλισσα της Γαλλίας τον 15ον αιώνα, θα είχα αηδιάσει εντελώς απ’ τη ζωή κι εδώ και πο­ λύ καιρό μια σφαίρα θα μ’ είχε απελευθερώσει απ’ το γελοίο αστείο που αποκαλούμε ζωή» (στον Ε. Σεβαλιέ, 29 Αυγούστου 1834). Το να φαντάζεται ότι υπήρξε «βαρκάρης του Νείλου, προαγωγός στη Ρώμη την εποχή των Καρχηδονιακών πολέμων [...]. Ίσως αυτοκράτωρ της Ανατολής επίσης» - η μαρτυρία στη Γ. Σάνδη χρονολογείται από τις 29 Σεπτέμβρη 1866 - είναι σαν να επιβεβαιώνει την κατεπείγουσα ανάγκη ν’ απαγκιστρωθεί από την πραγματική ζωή. Εδώ, ρομαντισμός και γραφή είναι σύμμαχοι· πρέπει όμως να υπολογίσουμε ακόμη ότι τα γλωσσικά στερεότυπα, τα σχήματα που συνδέουν υπερβολικά σφιχτά το ξεχείλισμα της ψυχής με τις κοινοτοπίες που κυκλοφορούσαν, έγιναν σι­ γά σιγά ανίκανα να εκφράσουν το αυθόρμητο ανάβλυσμα της εσωτερικής ζωής. Κι ακόμα πε­ ρισσότερο, παρασιτούσαν σε βάρος του εγώ, πού ’γίνε έτσι κάποιος άλλος, και που απ’ αυτό θα πρέπει αργότερα ν’ αυτοεξοριστεί για να γράψει. Η αυτοβιογραφία οδηγεί τον Φλωμπέρ στην πλήρη συνειδητοποίηση αυτής της αναγκαιότη­ τας. Τ’ «Απομνημονεύματα ενός τρελλού» (1838) παραδίνουν στον αναγνώστη, αν πιστέψουμε σχετικά τον συγγραφέα, «την ψυχή του ολάκε­ ρη». Εδώ, ξεδιπλώνεται η αφήγηση των πρώτων ερώτων, όλο θάμπος απ’ τη συνάντηση στην πα­ ραλία της Τρουβίλ με την κ. Σλεζινγκέρ - το πά­ θος μιας ολόκληρης ζωής· ήδη, όμως, «παίζεται» η μαθητεία στην τέχνη της γραφής. Ό πω ς παρα­ τηρεί ο Α. Τιμπωντέ, ο Φλωμπέρ πειραματίζεται εδώ, για πρώτη φορά, στην «επιμήκυνση της προοπτικής» τη συνδεδεμένη με τη μνήμη, αυτή την απόσταση του εγώ από το εγώ, που επιτρέ­ πει στη λογοτεχνία την υπέρβαση της προσωπι­ κής ενθύμησης. Στο τέλος της διήγησης, ο αφη­ γητής επανέρχεται στους τόπους του πάθους που μόλις εξιστόρησε: «Πώς θα μπορούσε, στ’ αλή­ θεια, να καταλάβει πως την αγαπούσα, αφού τό­ τε δεν την αγαπούσα, κι ό,τι κι αν σας είπα είναι ψέμματα- τώρα μόλις την αγαπούσα, την ποθού­ σα· τώρα δα, μόνος στην όχθη, μες στα δάση ή στους αγρούς, τη δημιουργούσα για μένα, εκεί, να βαδίζει στο πλευρό μου, να μου μιλά, να με κυττά [...] ξανάφτιαχνα στην καρδιά μου μέσα, όλες τις σκηνές, όπου αυτή ενήργησε, μίλησε. Αυτές οι αναμνήσεις ήταν ένα πάθος». Η μνήμη

20/αφιερωμα παροτρύνει να εκφραστεί ένα εγώ διαφορετικό απ’ αυτό πού ’ζησε την εμπειρία, ένα εγώ εξ ολο­ κλήρου ξαναδουλεμένο από τη χρονική αποστα­ σιοποίηση. Πρώτη συνειδητοποίηση της «αβύσ­ σου που μας χωρίζει από τον ίδιο μας τον εαυ­ τό», λες κι ο Φλωμπέρ διατύπωνε ήδη, ασυναί­ σθητα, το νόμο της μεταφοράς, που θ’ ανακοι­ νώσει επίσημα κατά την περίοδο της συγγραφής της «Κυρίας Μποδαρύ»: «Ό ,τι έχω αισθανθεί πιο πλέρια μου προσφέρεται μεταφερμένο σ’ άλ­ λες χώρες και δοκιμασμένο από άλλα πρόσωπα» (στη Λ. Κολέ, 26 Αυγούστου 1853). ΤΟ «Νοέμβριο» (1842), που ο Φλωμπέρ πα­ ρουσιάζει σαν «τον επίλογο της νιότης Σ [του]», ένα τέχνασμα, προσφιλές στο μυθιστόρη­ μα του 18ου αιώνα, αποσαφηνίζει την ανεπάρ­ κεια της αυτοβιογραφίας: «Το χειρόγραφο στα­ ματά εδώ, γνώρισα όμως το συγγραφέα του». Από κείνη τη στιγμή, το κείμενο γλιστρά από το πρώτο στο τρίτο πρόσωπο. Η μυθιστοριοποιημένη αυτοβιογραφία είναι ο προάγγελος της μυθι­ στορηματικής φόρμας, που μια της προσέγγιση αποτελεί η «Αισθηματική Αγωγή», πρώτη μορφή (1845). Ο Φλωμπέρ, εδώ, οικοδομεί για πρώτη φορά την αφήγησή του πάνω σ’ ένα ζευγάρι: Ανρί Γκοσλέν και Ζυλ. Οι απόγονοί τους θά ’ναι πολλοί: Ομαί και Μπουρνιζιάν, Φρεντερίκ και Ντελωριέ, Μπουβάρ και Πεκυσέ. Η καταγωγή τους ξαναβρίσκει αυτό που ο Β. Μπρομπέρ ονοΕλίζα Σλεσινγκέρ

μάζει «τυπικό διχασμό στους ρομαντικούς συγ­ γραφείς: Στελλό - Ντοκτέρ Νουάρ, Βωτρέν - Ραστινιάκ, Σεσάρ - Λι σιάν ντε Ρυμπαμπρέ». Οι τύ­ χες του Ζυλ και του Ανρύ είναι παράλληλες και το μυθιστόρημα τροφοδοτείται από την αντίθεσή τους. Ο Ανρύ, ένα είδος πιστού αντίγραφου του Ντυ Καν, είναι ο άνθρωπος των εύκολων θελγήτρων και των επίγειων ετ :υχιών· ο Ζυλ επιλέγει την απομόνωση και την οδύνη, για να επιτύχει τη σωτηρία μεσ’ από την Τέχνη. Ο τελικός παρα­ μερισμός του Ανρύ μπροστά στον Ζυλ φανερώ­ νει αρκετά τον προσανατολισμό της ζωής του Φλωμπέρ, μετά την πρώτη του νευρική κρίση: (Γενάρης του If 14): «Ο μόνος τρόπος για να μην είσαι δυστυχισμένος, εξομολογείται στον Λε Πουατεβέν το 1845, είναι ν’ απομονωθείς στην Τέχνη και να μη λογαριάσεις τίποτ’ άλλο». Το πεπρωμένο του συγγραφέα εξαρτάται εξ ολοκλή­ ρου από τη γονιμότητα αυτής της παραίτησης: «Αυτό είναι ο “Ουδέν κακόν αμιγές καλού” της πρώτης “Αγωγής”»: αν χάνω στο πεδίο του πραγματικού, κερδίζω, διά της ευθείας συνεπα­ γωγής, στο πεδίο του μη πραγματικού», γράφει ο Σαρτρ. Ο καλλιτέχνης, με τα χαρακτηριστικά του Ζυλ, ξεπερνά την ατομικότητά του και τους έμφυτους περιορισμούς. Η γραφή είναι πάθος της ολότητας: «Το σύνολο της αγάπης που ο ου­ ρανός τού είχε χαρίσει, δεν τό ’ρίξε πάνω σε μιαν ύπαρξη ή σ’ ένα πράγμα, αλλά το διασκόρ­ πισε παντού γύρω του». «Άμετρος πανθεϊσμός» που καταργεί τα όρια της όρασης και καταλύει τη διάκριση ανάμεσα στο εγώ και στον κόσμο: «Η θάλασσα πλαταίνει, ο ορίζοντας μακραίνει, αγγίζει τον ουρανό και γίνετ’ ένα. Κοίταξε! Τέ­ ντωσε τ’ αυτιά σου! Ακούσε και ατένισε, ω ταξιδευτή! ω στοχαστή! κι η δίψα σου θα σβήσει κι η ζωή σου όλη θά ’χει διαβεί σαν όνειρο, γιατί θα νιώσεις την ψυχή σου να φεύγει προς το φως και να πετά στο άπειρο». Απολαύσεις μιας εξαΰ­ λωσης και μιας εκμηδένισης πού ’ναι και ολο­ κλήρωση του εγώ. Η φιλοδοξία του Φλωμπέρ, που την εξομολογήθηκε πολύ αργότερα στους Γκονκούρ: «Ν’ απεκδυθώ για πάντα το εγώ μου», κρύβει την επιθυμία του να εξαγνιστεί από κάθε τι ανούσιο, για ν’ ανοιχτεί επιτέλους στο απόλυτο της γραφής. Το ιδεώδες, ασκητικό και φιλήδονο συγχρόνως, του μοναχικού βίου υπο­ νοεί, από τον πρώτο κιόλας «Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου» (1849), το χαρακτήρα του αγίου, που θα επαναλάβουν η τελευταία μορφή του έργου (1874) και ο «Άγιος Ιουλιανός Ελεή μων». Έτσι από το 1849, ο Φλωμπέρ έχει στην κατο­ χή του το ουσιώδες υλικό του έργου του. Όπως το Ένα μάθημα φυσικής ιστορίας: συνομοταξία γραφιάς αναγγέλλει το Μπουβάρ και Πεκυσέ, η πρώτη Αγωγή προετοιμάζει, μετά τ’ Απομνημο­

αφιερωμα/21 νεύματα ενός τρελού} το Νοέμβριο και την Α ι­ σθηματική αγωγή του 1869. Τέλος το Σμαρ κι ο πρώτος Πειρασμός θα πάρουν την τελική τους μορφή το 1874. Το ταξίδι στην Ανατολή, που πραγματοποίησε με τον Μαξίμ Ντυ Καν, από το 1849 ώς το 1851, έρχεται να μορφοποιήσει τις φαντασιώσεις πού ’χε καλλιεργήσει η κλίση μιας εποχής συνεπαρμένης απ’ τον οριανταλισμό. Αυ­ τό όμως το αλλού θυμίζει κυρίως στον Φλωμπέρ ότι οι πιο μεγάλοι τεχνίτες του χρώματος είναι τέκνα της ομίχλης. Από δω και μπρος ξέρει «την αυταπάτη των μετακινήσεων» (Τ„μπωντέ): «Πρέ­ πει ν’ αναδιπλωθεί η ψυχή». ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ του μυθιστοριογράφου μας δείχνει τους δρόμους αυτής της αναδί­ πλωσης. Για πέντε περίπου χρόνια, απ’ το Σε­ πτέμβρη του 1851 ώς το Μάη του 1856, ο Φλω­ μπέρ συγγράφει την Κυρία Μ ποβαρύ και δίνει, στις επιστολές του, γι’ αυτό το έργο ένα μακρύ κριτικό υπόμνημα που διαμορφώνει μιαν αισθη­ τική. «Να δείξεις», «να κάνεις ορατό», «να εκθέ­ σεις» είν’ η πρώτη επιταγή: «Η τέχνη είναι μια αναπαράσταση, αυτό μόνο πρέπει νά ’χουμε κα­ τά νου, ν’ αναπαριστούμε» (στη Λ. Κολέ, 13 Σε­ πτέμβρη 1852). Σ’ αυτό το στάδιο, η ουσιώδης αρχή είναι ακόμα η απομόνωση, η αποκοπή: «Υπάρχει τώρα ένα τόσο μεγάλο κενό ανάμεσα σε μένα και τον υπόλοιπο κόσμο, που, καμιά φο­ ρά, ξαφνιάζομαι στο άκουσμα των πιο φυσικών, των πιο απλών πραγμάτων» (στον Α. Λε Πουατεβέν, Σεπτέμβρης 1845). Αργότερα, συμβουλεύ­ ει τον Ε. Φεντό «να τοποθετήσει το στόχο [του] μακρύτερα», «μίλια μακριά απ’ τη ζωή» (Γενά­ ρης και Ιούνης του 1859). Ο μυθιστοριογράφος χρησιμοποιεί τα φαινόμενα σαν πεδίο άσκησης: «Να παρατηρούμε,αυτό είναι το παν. Κι έπειτα από αιώνες μελετών, θ’ ανατεθεί ίσως σε κά­ ποιον να κάνει τη σύνθεση» (στη δίδα Λερουαγιέ ντε Σαντεπί, 23 Οκτώβρη 1863). Πριν από τον Ταιν, ο Φλωμπέρ δανείζεται από το χώρο της επιστήμης μεταφορές και πληροφορίες από το χώρο της φυσικής ιστορίας: «Η αισθητική ανα­ μένει τον Ζοφρουά Σαιν-Ιλαίρ της» (στη Λ. Κο­ λέ, 12 Οκτώβρη 1853), ή από το χώρο της βιολο­ γίας, απ’ όπου παίρνει την αλληγορία της ανα­ τομίας. Επιρροή, ίσως, του οικογενειακού περι­ βάλλοντος: πλαίσιο της παιδικής ηλικίας του Φλωμπέρ ήταν το Οτέλ-Ντιε της Ρουέν, όπου ο πατέρας του ήταν χειρούργος-διευθυντής. Γνω­ ρίζουμε πάντως ότι η κριτική επικύρωσε την επι­ τυχία της μεταφοράς, είτε επρόκειτο για τον Σαιντ-Μπεβ, είτε για τον σατιρικό Λεμό. Αλλά αποστασιοποίηση και παρατήρηση δεν σημαί­ νουν εξωτερική σχέση με το αντικείμενο: «Πρέ­ πει η εξωτερική πραγματικότητα να μπει μέσα μας, να μας κάνει να κραυγάσουμε σχεδόν, για

Η

Οτέλ-Ντιε της Ρουέν

να νην αναπαράγουμε σωστά» (στη Λ. Κολέ, 7-8 Ιούλη 1853). Έτσι, στήνεται ανάμεσα στο συγ­ γραφέα και τον κόσμο μια σχέση αμοιβαίας διείσδυσης, όπου το θετικιστικό λεξικό παραχω­ ρεί τη θέση του στο πανθεϊστικό ιδεώδες: «Πρέ­ πει νά ’μαστέ, όσο γίνεται περισσότερο, ψυχή και, δια μέσου αυτού ακριβώς του αποχωρι­ σμού, η απέραντη συμπάθεια των πραγμάτων και των όντων θα μας έλθει ακόμα πιο περισσή» (πρ ότη Αγωγή). Η απροσωπία και η απά3εια βρίσκουν εδώ όλο τους το νόημα. Η εξάλειψη του εγώ εγγυάται μια πληρέστερη παρουσία, αφού είναι διάχυτη σε μιαν απέραντη κοινωνία. Ο καλλιτέχνης πρέπει νά ’ναι στο έργο του «όπως ο Θεός μες στο Σύμπαν, αόρατος και παν­ τοδύναμος», «πανταχού παρών, ορατός που­ θενά». Η Κυρία Μποβαρύ, οριακό σημείο της εξέλι­ ξης που οδηγεί απ’ την αυτοβιογραφία στο μυθι­ στόρημα, ειν’ η πρώτη απεικόνιση αυτής της επι­ ταγής. Τα δισυπόστατα συναισθήματα του Φλωμπέρ απέναντι στην ηρωίδα του . τι το θέμα του, από το απόλυτα άγνωστο («θέμα, χαρακτή­ ρας, αποτέλεσμα, όλα είναι έξω από μένα...») μέχρι την απόλυτη ταύτιση του περίφημου «Η κυρία Μποβαρύ είμαι εγώ!» είναι γνωστά. Γνω­ ρίζουμε επίσης ότι, αν πιστέψουμε σχετικά τις Λογοτεχνικές Αναμνήσεις (1882), το έργο έμελλε να γεννηθεί από την αποτυχία της ανάγνωσης του πρώτου Πειρασμού στον Μπουγέ και τον

22/αφιερω μα

Η κυρία Μποβαρν. Σχέδιο τον A. Fourrier.

Ντυ Καν. Η εποχή του άκρατου λυρισμού, της στομφώδους εξομολόγησης του εγώ, φαίνεται νά ’χει παρέλθει. «Πιάσε ένα πεζό θέμα, ένα περι­ στατικό απ’ αυτά πού ’ναι γεμάτη η αστική ζωή», τον συμβουλεύουν οι φίλοι του. Η μοιχεία της κ. Ντελαμάρ είναι ο κοινός τόπος ο χαρα­ κτηριστικός του μυθιστορήματος, το επιβεβλημέ­ νο μοτίβο των επαρχιακών χρονικών. Ο Φλωμπέρ υπακούει στον υπαινιγμό και αναγγέλλει μετά δέκα χρόνια στους Γκονκούρ: «Η ιστορία, η περιπέτεια σ’ ένα μυθιστόρημα μ’ αφήνει αδιά­ φορο. Εχω στο μυαλό μου, όταν γράφω ένα μυ­ θιστόρημα, ν’ αποδώσω ένα χρώμα, έναν τόνο [...] Στην Κυρία Μποβαρν είχα μόνο την ιδέα ν’ αποδώσω μια γκρίζα απόχρωση, αυτό το χρώμα της μούχλας από την ύπαρξη της σκολόπενδρας». Η πρωταρχική ιδέα του Φλωμπέρ, που ήταν «να φτιάξει μια παρθένα, που να ζει στο κέντρο της επαρχίας, να γερνά μες στη θλίψη και να φθάνει έτσι στο αποκορύφωμα του μυστικισμού και του ονειρεμένου πάθους» (στη δίδα Λερουαγιέ ντε Σαντεπί, 30 Μάρτη 1857), δείχνει πως είναι βαθιά διαποτισμένος με τον Μπαλζάκ, απ’ τον οποίο ο Φλωμπέρ κρατά το χρώμα, δη­ λαδή την τονικότητα ενός πάθους που φου• ντώνει στα βάθη μιας επαρχίας, αντιμέτωπο με το περιβάλλον του που του εναντιώνεται. Η Έμμα, που ο αισθησιασμός της αποκτά διαστάσεις μυστικιστικών τάσεων, θα διατηρήσει κάτι από τούτη την αρχική σύλληψη. Το έργο, προϊόν μιας

μυθιστορηματικής συνέχειας που το τοποθετεί στην προέκταση του Μπαλζάκ, είναι επίσης το αποτέλεσμα αυτού που ο Β. Μπρομπέρ ονομάζει «ενδόμυχη γένεση». Το θέμα της μοιχείας είναι μυθιστορηματικός κοινός τόπος και ταυτόχρονα προσωπική φαντασίωση: «Υπήρξε στο εξής για μένα», γράφει ο Φλωμπέρ στο Νοέμβριο, «μια λέξη που μοιάζει όμορφη ανάμεσα στις ανθρώπι­ νες λέξεις: μοιχεία, μια εξαίρετη γλυκύτητα πλα­ νιέται πάνω της απαλά, μια μοναδική'μαγεία την αρωματίζει- όλες οι ιστορίες που διηγούμαστε, όλα τα βιβλία που διαβάζουμε τη λεν και τη σχο­ λιάζουν ασταμάτητα και η καρδιά του νέου τη ρουφάει άπληστα, της βρίσκει μιαν υπέρτατη ποιητικότητα, μείγμα κατάρας κι ηδονής». Η κριτική τόνισε, επίσης, πως το Πάθος και Αρετή (1837), όπου η ηρωίδα Ματζά δηλητηριά­ ζει σύζυγο και παιδιά για χάρη ενός εραστή που τη διώχνει και την εξωθεί στην αυτοκτονία, προαναγγέλλει την Κυρία Μποβαρύ. Η ισχυρή θεματική ενότητα εκφράζει μιαν εσωτερική ανάγκη και η επιμονή του Φλωμπέρ να τονίζει την αυθαιρεσία στην εκλογή του θέματός του δεν πρέπει να μας ξεγελά. Υπαινίσσεται, κυρίως, ότι ο συγγραφέας θέλησε, στο έπακρο, ν’ απαγκι­ στρωθεί από την υπόθεση, να γράψει το περίφη­ μο «βιβλίο χωρίς θέμα», με σκοπό ο κόσμος και το βιβλίο να συμπέσουν τελικά. Αυτό το ιδεώδες της κατάργησης του μυθιστορηματικού στοιχείου είναι κατ’ αρχήν κλασικό -ο Τιμπωντέ το επεσήμανε- προτού ν’ ανοίξει το δρόμο προς τη σύγ­ χρονη έννοια της αυτοαναφορικότητας. Σκοπός της απομίμησης είναι η εξάλειψη των περιγραμ­ μάτων που διακρίνουν τη φύση απ’ την τέχνη: «Τ’ αριστουργήματα είναι χαζά, έχουν ήρεμη όψη όπως και τα ίδια τα έργα της φύσης, όπως τα μεγάλα ζώα και τα βουνά» (στη Λ. Κολέ, 2728 Ιούνη 1852). Καταλαβαίνουμε καλύτερα στο εξής ότι το στυλ γίνεται η ουσία της μυθιστορη­ ματικής δουλειάς: «απόλυτος τρόπος θεώρησης των πραγμάτων» είναι ταυτόχρονα η μορφή και η ιδέα. Ξαναβρίσκοντας την πλατωνική ορολο­ γία, ο Φλωμπέρ διατυπώνει τη σύγχρονη θεωρία του άρρηκτου δεσμού της μορφής και του περιε­ χομένου: «Όπου η Μορφή, πράγματι, λείπει, δεν υπάρχει πια περιεχόμενο [...]. Είναι αναπό­ σπαστα δεμένα το ίδιο όπως κι η υπόσταση με το χρώμα και γι’ αυτό ακριβώς η Τέχνη είναι η ίδια η αλήθεια» (στη Λ. Κολέ, 15-16 Μάη 1852). Κα­ ταλαβαίνουμε καλύτερα επίσης την «τυραννία του στυλ» και τις 3.600 πρόχειρες σελίδες που προηγούνται του μυθιστορήματος, μακρά εργα­ σία με διορθώσεις, σβησίματα και προσθήκες: κάθε ατέλεια της μορφής παραπέμπει στο αδύ­ νατο των ιδεαλιστικών φιλοσοφιών, στην ατέ­ λεια του όντος. Αλλά η τέλεια μίμηση του σύμπαντος δεν περιορίζεται διόλου στα επιφανεια­ κά φαινόμενα. Η αλήθεια στην τέχνη ξεπερνά τη

αφιερωμα/23 μοναδική «επιστήμη των λεπτομερειών», ορισμό που αποδίδει η Γεωργία Σάνδη στο ρεαλισμό· η αλήθεια αυτή απαιτεί επιπλέον μιαν «επιστήμη του συνόλου» που ο Φλωμπέρ συχνά αποκαλεί «σύλληψη»: «Η πρωταρχική δυσκολία, για μένα, παραμένει ωστόσο το ύφος, η μορφή, το απροσ­ διόριστο Ωραίο που γεννιέται από την ίδια τη σύλληψη κι είναι η λαμπρότητα του Αληθινού, όπως έλεγε ο Πλάτων» (στη δίδα Αερουαγιέ ντε Σαντεπί, 18 Μάρτη 1857). Θα πρέπει λοιπόν να στρέψουμε την προσοχή μας σ’ αυτό που ο Φλωμπέρ ονομάζει το «πνεύμα» του χρώματος, που εμψυχώνει «υπογείως» το ύφος με μιαν «αι­ θέρια αναθυμίαση». Η αλληλογραφία αποπειρά­ ται να περιτάμει αυτό το απροσδιόριστο, με πολ­ λαπλές μεταφορές γύρω από το συνεχές: η κλω­ στή που ενώνει τα μαργαριτάρια ενός κολιέ, αυ­ τό το ρεύμα ενέργειας «που διαπερνά απ’ άκρη σ’ άκρη το έργο». Ο Φλωμπέρ μαγεύεται από τους αρμούς της γραφής που αποκαλύπτουν την «αρμονία» της, τη «συνοχή» της. Με την Κυρία Μποβαρύ, η πεζότητα του περιεχομένου επιτεί­ νει ακόμη περισσότερο τη δυσχέρεια. Πρέπει να γράψει μιαν ιστορία δίχως ιστορία, μιαν ανιαρή βιογραφία που αποκλείει τις ευκολίες του δρα­ ματικού και της κρίσης. Από τον έναν ήρωα στον άλλο παρατίθενται διαδρομές που ποτέ δεν συναντιούνται. Σε τούτο το μυθιστορηματικό σύμπαν της αποτυχίας, οι εσωτερικές συναντή­ σεις είναι ο καρπός μιας άνευ σημασίας και σχεΜενταγιόν πον πιθανόν ανήκε στην κ. Μποβαρύ.

Λέων και Έμμα Μποβαρύ. Σχέδιο τον Richemont.

δόν συμπτωματικής αλληλοδιασταύρωσης. Κα­ νόνας είναι απόλυτος παραλληλισμός. Όπω ς και στα νυχτερινά τους όνειρα, ο Κάρολος και η Έμμα είναι τοποθετημένοι ο ένας πλάι στον άλ­ λο σε μια μοιρολατρεία δίχως τραγικότητα. Κό­ σμος δίχως κατανόηση, όπου οι ήρωες επικοινω­ νούν όσο και διαφωνούν: η Έμμα και ο Μπουρνιζιάν μιλούν καθένας τη δική του γλώσσα- όσο γιά τον Μπουρνιζιάν και τον Ομαί έχουν απωλέσει κάθε ατομική υπόσταση στην τέλεια ενσάρ­ κωση των στερεοτύπων -τόσο κοντινών στο βά­ θος- του γελοίου δάσκαλου και του νεωκόρου. Οι εσωτερικοί μονόλογοι, όπου με το παιχνίδι . του πλάγιου λόγου αναμιγνύονται οι φωνές του αφηγητή και του ήρωα, εισάγουν σε μιαν αδιά­ κοπη διαδοχή ανεξιχνίαστων καταστάσεων. Η αδιαφάνεια κι η παραδοξολογία έχουν καλύψει πρόσωπα και πράγματα. Στο εξής, οι μετατονισμοί της αφήγησης υποτάσσονται στη δομή, πράγμα που η κριτική αντιλήφθηκε πολύ γρήγο­ ρα. Ο Σαιντ-Μπεβ έμεινε εμβρόντητος από την αυστηρότητα του βιβλίου και ο Μπαρμπέ ντ’ Ωρβιγύ διάγνωσε στον Φλωμπέρ έναν «αρχιτέ­ κτονα» του μυθιστορήματος. Έτσι, το κεφάλαιο VI του πρώτου μέρους, πού ’ναι αφιερωμένο στη διαπαιδαγώγηση της Έμμας, συμπυκνώνει όλα τα μοτίβα του φαντασιακού του, καταδικάζον­ τας στην αιώνια εξομοίωση μιαν αναζήτηση γε­ μάτη διαφορές. Η αφήγηση παγώνει από δω κι εμπρός σε μια βασανιστική επανάληψη. Επανα­

24/αφιερω μα λαμβάνονται τα επεισόδια, που παρατάσσονται, πριν και μετά την εγχείρηση του στραβοπόδη, σε μιαν αυστηρότατη συμμετρία: ο χορός της Βωμπιεσάρ βρίσκει στο χορό των μεταμφιεσμένων της Ρουέν έναν εξασθενημένον απόηχο, στην αγνότητα του Λέοντα I αντιστοιχεί ο σκοτεινός αισθησιασμός του Λέοντα II, στις ονειροπολή­ σεις και μετάνοιες του Ροδόλφου I, η πρόστυχη εγκατάλειψη του Ροδόλφου II. Επαναλαμβάνον­ ται οι ήρωες επίσης. Ανάμεσα στον Ροδόλφο, τον Λέοντα, τον Κάρολο και τον υποκόμη, δυνά­ μει κι ίσως γι’ αυτό το λόγο τέλειο γόη, κυκλο­ φορούν ιδιότητες -αντικείμενα, χρώματα, λεξι­ λόγιο- που επισφραγίζουν το αντικατάστατο των προσώπων. Ό λοι οι εραστές συγχέονται: η απομίμηση ολοκληρώνει τη χρεοκοπία του πό­ θου. Μα η φλωμπεριανή ειρωνεία, που τονίζει τη χοντροκοπιά των προσώπων, δεν αποκλείει ωστόσο το πάθος. Τούτ’ η δίψα για το ακατόρ­ θωτο, αυτή η απόλυτη επιθυμία να φυλακίσει τον κόσμο μες στα καλούπια του φαντασιακού των μυθιστορημάτων και των αναμνηστικών λευ­ κωμάτων, μεταλλάσσει καμιά φορά την κοινοτο­ πία σε ποίηση: «Λες κι η πλημμύρα της ψυχής να μη ξεχείλιζε πολλές φορές μεσ’ από τις πιο κενές μεταφορικά εκφράσεις, μιας και κανείς, ποτέ, δεν μπορεί να δώσει το ακριβές μέτρο των αναγκών του, ούτε των αντιλήψεών του, ούτε των πόνων του», γράφει ο Φλωμπέρ, φανερώ­ νοντας τη βαθιά δισυπόστατη στάση του έναντι των ρομαντικών κοινών τόπων. Στο επίκεντρο μιας ιστορίας «ηλίθιας σαν τη ζωή», η Έμμα εν­ σαρκώνει επίσης κατά κάποιο τρόπο τις ηρωικές αρετές. Ειν’ αυτό το «παρ’ ολίγον αρσενικό» που συμβολίζει, κατά την άποψη του Μπωντλαίρ, την πρωτότυπη σύνθεση του «δραστήριου άνδρα» και του «υστερικού ποιητή··. Από την Κυρία Μποβαρύ ώς τη Σαλαμπό (1862), ο Φλωμπέρ συμμορφώνεται στην «εναλ­ λαγή της επικής αφήγησης και της κριτικής πα­ ρατήρησης», που, κατά τον Λ. Τιμπωντέ, δίνει το ρυθμό της στο έργο. Περ’ από την επιφανεια­ κή αλλαγή χώρας, που εκφράζει γι’ άλλη μια φο­ ρά την «αποξένωση» σαν συστατικό παράγοντα της γραφής, τα δύο θέματα είναι παραπλήσια κι ίσως η Σαλαμπό προέρχεται από τα προσχέδια της Κυρίας Μποβαρύ: «η ιστορία της Ανυμπίς, της γυναίκας που θέλει ν’ αγαπηθεί απ’ το θεό». Το πάθος του άπιαστου βρίσκεται στο κέντρο του μυστικιστικού αισθησιασμού των δύο ηρωίδων. Αν η συσσώρευση των ντοκουμέντων και των μελετών και το ταξίδι στην Τυνησία (Απρί­ λης - Μάης 1858) φανερώνουν τη φροντίδα για την αρχαιολογική ακρίβεια -ο Φλωμπέρ θά ’ρθει σε σφοδρή αντιπαράθεση με τον Φρενέρ- η ου­ σία βρίσκεται αλλού, μες στη μαγεία της επίκλη­ σης γλυπτικών εικόνων ενός σβησμένου παρελ­ θόντος. Η στεγνή περιγραφή γεγονότων με­

ταλλάσσεται σε πλαστική ομορφιά. Η ιστορία, παγωμένη σε μια χειρονομία που ακινητοποιεί την εξακολουθητική αξία του παρατατικού χρό­ νου, παραπέμπει στον τρόμο για το χρόνο που κυλά. Η απέραντη πλήξη που διατρέχει τις σκη­ νές οργίου και θηριωδίας το καταμαρτυρεί. Ο έντονα παρνασσικός ιερατισμός του έργου απο­ δίδει μιαν ανόργανη εικόνα του ανθρώπου σάμ­ πως για να υπαινιχτεί τη συντυχία της ύπαρξης. Η ανησυχία του Φλωμπέρ για την «ψυχολογική πλευρά» της ιστορίας του είναι αποκαλυπτική: το ανθρώπινο μπορεί να μην είναι μόνο μια πο­ λυτέλεια αν δεν εκφράζει τίποτα παρεκτός «την ηρεμία και το κενό» του κόσμου· πρέπει να «ει­ σχωρήσει οπωσδήποτε στη φύση», κι εκεί να διαλυθεί «σαν λουλούδι μέσα σε κρασί». Ο χρό­ νος και ο άνθρωπος είναι ατέλειες του Όντος· η «ποίηση» έρχεται ίσως σε αντάλλαγμα του αργού εκφυλισμού τους. ΕΤΑ τη μανιώδη εντρύφησή του στην ιστορία και την εξορία, σ’ αυτό το απόλυ­ το παρελθόν της Καρχηδόνας, ο Φλωμπέρ επα­ νέρχεται με την Αισθηματική Αγωγή (1864-1869) στον σύγχρονο κόσμο. Το έργο που κουβαλά μέ­ σα του εδώ κι είκοσι χρόνια έχει σιγά σιγά ωρι­ μάσει. Το αρχικά αυτοβιογραφικό σχέδιο του μυθιστορήματος ενός νέου διευρύνεται σε μιαν πελώρια ιστορική τοιχογραφία: «Εδώ κι ένα μή­ να έχω ζευτεί σ’ ένα μυθιστόρημα σύγχρονων ηθών με πλαίσιο το Παρίσι. Θέλω να γράψω την ηθική ιστορία των ανθρώπων της γενιάς μου· “αισθηματική” θά ’ταν πιο σωστό» (στη δίδα Λερουαγιέ ντε Σαντεπί, 6 Οκτ. 1864). Ακόμα μια κληρονομιά της μυθιστορηματικής παράδοσης, αυτής του Bildungsroman, που ο Φλωμπέρ θα σημαδέψει με μια πρωτότυπη σφραγίδα. Στη θέ­ ση ενός υπό κατασκευήν εγώ, πού ’ρχεται να εμ­ πλουτίσει ο πολλαπλασιασμός των εμπειριών σ’ έναν δομημένο κόσμο, ένα «αδρανές πάθος» σ’ έναν κόσμο που καταρρέει. Ο Φρεντερίκ δεν μπαίνει στην ουσία της αισθηματικής του ζωής και παραπέμπει στο αρχείο των κοινοτοπιών του 19ου αιώνα το ανέφικτο ραντεβού με την Ιστο­ ρία. Η μομφή της εξιδανίκευσης, που επέρριψαν στην Σαλαμπό, οδηγεί εδώ τον Φλωμπέρ στο αποκορύφωμα αυτού που αποκαλεί μυθιστορη­ ματική «ειλικρίνεια»: «Είναι (το έργο) υπερβολι­ κά αληθινό και, από αισθητική άποψη, απου­ σιάζει η πλαστή προοπτική. Με το νά ’χει οργα­ νωθεί καλά, το πλάνο εξαφανίζεται. Κάθε έργο τέχνης πρέπει νά ’χει έναν κεντρικό άξονα, μια κορυφή, να σχηματίζει πυραμίδα, αλλιώς το φως πρέπει να καρφώνεται σ’ ένα σημείο της σφαί­ ρας. Όμως, τίποτα απ’ αυτά μες στη ζωή» (στην κ. Ροζέ ντε Ζενέτ, Οκτώβρης 1879). Εξ ου μια αφηγηματική δομή κατά μεγάλα τμήματα, πε­ ρισσότερο σε παράθεση παρά σε οργανική σύν-

Μ

αφιερωμα/25 δέση, που μιμείται κυρίως μετατονισμούς μιας ισχυρής θεματικής ενότητας: ρομαντικές κοινο­ τοπίες, η ιδανική γυναικεία μορφή της κ. Αρνού, που τα χαρακτηριστικά της μπερδεύονται μ’ εκείνα των Παρθένων του Μουρίλλο, η ανέφι­ κτη, τέλος, μοιχεία ή η προτίμηση της μαγείας του ανολοκλήρωτου αντί των απογοητεύσεων της πραγματικότητας. Στον έρωτα, το «ενδεχό­ μενο» αγγίζει το απόγειο του ιδεώδους. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο ιστορικός πίνακας του 1848 που καταλαμβάνει περίοπτον θέση σ’ αυτό το «μεγάλο, πλήρες, μπαλζακικό, παρισινό μυθι­ στόρημα» πού ’θελε να γράψει ο Φλωμπέρ και του δημιουργεί τόσα προβλήματα σύλληψης («Δυσκολεύομαι πολύ να ενσωματώσω τους ήρωές μου στα γεγονότα του ’48. Φοβάμαι μή­ πως τα φόντα εξαφανίσουν τα πρώτα πλάνα» στον Ζ. Ντυπλάν, 14 Μάρτη 1868), ξεπέφτει στο επίπεδο του ανούσιου. Το συλλογικό γίγνεσθαι τυγχάνει της ίδιας δυσμένειας με την ατομική περιπέτεια κι ανάμεσά τους καμιά αυθεντική γέ­ φυρα: ο Φρεντερίκ καταφεύγει με τη Ροζανέτ στο Φονταινεμπλώ, καθώς οι επαναστατικές συγκρούσεις ξεσπούν στο Παρίσι. Το ουσιώδες είναι γι’ άλλη μια φορά να ξεφύγεις απ’ το χρό­ νο, ν’ αυτοεξοριστείς: «Εδώ βρίσκεται ό,τι καλύ­ τερο είχαμε», λέει ο Φρεντερίκ στο τέλος του μυ­ θιστορήματος, θυμίζοντας μιαν περιπέτεια που ακριβώς δεν έλαβε ποτέ χώρα. Κυκλική δομή του μυθιστορήματος, υπογράμμισαν δικαιολογη­ μένα, αλλά κυρίως ανακύκληση του αυτόπτου: Το ιδεώδες της φλωμπεριανής αγωγής είναι να παραμένεις αδρανής για να γλιτώσεις τη φθορά του χρόνου. ΠΟ το 1870, κατά τη διάρκεια του πολέ­ μου, ο Φλωμπέρ ξαναδουλεύει τον Πειρα­ σμό τον Αγίου Αντωνίου (1874), το έργο μιας ολόκληρης ζωής: «Η πρώτη ιδέα μου ήρθε το 1845, στη Ζεν, μπροστά σ’ έναν πίνακα του Μπρέγκελ, κι έκτοτε δεν έχω πάψει να το σκέ­ πτομαι και να κάνω σχετικές αναγνώσεις» (στη δίδα Λερουαγιέ ντε Σαντεπί, 5 Ιούνη 1872). Δια­ μέσου μάλιστα των έργων Δεύτερος Φάουστ σε μετάφραση, το 1841, του Μπλαζ ντε Μπυρί, Θρησκείες της Αρχαιότητας του Κρεζέρ, Ηθική του Σπινόζα, Ιστορία του γνωστικισμού του Μάτερ, «Ahasverus» του Κινέ, Ιστορία του Μανισέ του Μπωζόμπρ, Χριστιανική Θεολογία του Pess, Εκκλησιαστικά Απομνημονεύματα του Τιγμόν, και της πρόσφατης ανάγνωσης της Φυσικής Δ η ­ μιουργίας του Χέκελ, συσσωρεύεται ένα είδος επιτομής της ανατολίτικης γνώσης. Το εγκυκλο­ παιδικό παραλήρημα είναι κάτι σαν φυσική συ­ νέπεια της μεταπήδησης της μποβαρικής ορμής προς το άπειρο στο μεταφυσικό πεδίο. Ο Ά γιος Αντώνιος αναζητεί την απόλυτη ενότητα, αυτόν τον μεγάλο «νόμο της οντολογίας» που εκφράζει

Α

Πορτρέτο τον Γχυστάβ Φλωμπέρ

το συγκερασμό της Ύλης και του Πνεύματος, της γλώσσας και της πραγματικότητας, του εγώ και του κόσμου. Το πάθος και το δράμα είναι η διάσπαση της πρώτης ενότητας, η ατελείωτη πολλαπλότητα μορφών που ανάμεσά τους δεν υπάρχει συνέχεια. Η μυθιστορηματική δομή, που ήδη πρωτύτερα έχει οδηγηθεί στο έσχατο σημείο της δεξιοτεχνίας της, δεν μπόρεσε να προσαρμο­ στεί. Εγκαθίσταται εδώ μια διακεκομμένη αλλη­ λουχία σκηνών και πινάκων που ανήκει στο χώ­ ρο της θεατρικής σκηνοθεσίας. Το «άκρον άωτον του παραλόγου», όπως σκεπτόταν κάποια στιγμή ο Φλωμπέρ να υποτιτλοφορήσει το έργο του, θά ’ταν ωστόσο ν’ ανάγει την πληθωρικότητα των φαινομένων, την υπερβολή των μορφών, την υπεραφθονία του κόσμου σε μιαν ίδιαν αρχή. Όμως ο πειρασμός του εγκυκλοπαιδισμού οδη­ γεί μόνο στη συσσώρευση γνώσεων, στην καταλογογράφηση δοξασιών, ανάλογων δηλαδή μορ­ φών ασυνέχειας. Για να ξεπεραστεί αυτή η κατάρα του ανακόλουθου κι αποσπασματικού, επι­ βάλλεται η απόδραση απ’ αυτή την ίδια την τάξη της αποσπασματικότητας, δηλαδή απ’ τον χρό­ νο. Επισάλλιται η επιστροφή εδώθε των πηγών, να κατοικήσεις όπως ο Οαννές «στον άμορφο κόσμο όπου τα ερμαφρόδιτα ζώα βρίσκονταν σε αδράνεια», να ξαναβρείς, τέλος, αυτό το «πριν τους Θεούς» που επικαλείτο ο Σαχαμπαρέμ στη Σαλαμπό, όπου μόνο τα ερέβη υπήρχαν, και μια πνοή κυμάτιζε, βαριά κι αξεδιάλυτη σαν τη συ­ νείδηση ενός ανθρώπου μέσα σ’ όνειρο». Ανέφι­ κτη προέκταση μιας ονειροπόλησης που μέσα στους κόλπους της έχει εισέλθει μονοσήμαντα η συνείδηση. Μες στην καρδιά του πανθεϊστικού

26/αφιερωμα του ιδεώδους της διάλυσης μέσα στο ον («νά ’μαι η ύλη»), ο Αντώνιος είδε να «γεννιέται η ζωή» («είδα την αρχή της κίνησης»), ανεξίτηλο ξεκίνη­ μα απ’ όπου θ’ αναβλύσει κάθε διάχυση του Ό ντος. ΘΛΙΨΗ της συνείδησης έχει σαν φυσική συνέπεια την ηρωοποίηση της βλακείας, συνδεδεμένης ακόμη στο Μια καρδιά απλοϊκή (1876) με την ιδέα της αγιοσύνης. Η απλοϊκότη­ τα της Φελισιτέ, η τέλεια αποδοχή του εαυτού της απ’ την ίδια, είναι το ίδιο το σύμβολο της πρώτης αθωότητας που τη νοσταλγία της εξέ­ φραζε ο Ά γιος Αντώνιος. Μετά από μια πορεία αιμοχαρούς θηριωδίας, ο Αγιος Ιονλιανός ο Ελεήμων (1876) ανυψώνεται κι αυτός επίσης στην εκπλήρωση της μακαριότητας. Ό πω ς πολύ σωστά παρατήρησε ο Α. Τιμπωντέ, οι δύο διηγή­ σεις διαφεύγουν της Ιστορίας, η μια από ατέλεια - η Φελισιτέ δεν έχει ιστορία- η άλλη από υπερ­ βολή -ο Ιουλιανός μας εισάγει στο θρυλικό. Όσο για το Ηρωδιάς (1877), που ο Ταιν θεω­ ρούσε ότι του μάθαινε περισσότερα «σχετικά με ;ο πλαίσιο, την καταγωγή και το περιεχόμενο ;ου χριστιανισμού απ’ ό,τι το σύγγραμμα του Ρειάν», είναι κυρίως η ύστατη επιστροφή στην τλαστική μαγεία ενός χρόνου μακρινού.

Η

ΠΗΓΗ του Μπουβάρ και Πεκνσέ (1880), του τελευταίου έργου του Φλωμπέρ που δεν πρόλαβε ν’ αποτελειώσει εξαιτίας του ξαφνι­ κού θανάτου του, είναι πολύ παλιά. Αν λάβουμε σχετικά υπόψη μας τις Λογοτεχνικές Αναμνήσεις του Μαξίμ Ντυ Καν, η ιδέα της «ιστορίας δύο γραφιάδων» χρονολογείται από το 1843. Ήδη απ’ το 1837, ο Φλωμπέρ είχε γράψει το Έ να μά­ θημα φυσικής ιστορίας: συνομοταξία γραφιάς και η μορφή του «Αγοριού» εμφανίζεται επίμονα σε πολλές επιστολές της εφηβείας του. Το 1863 υλοποιείται το σχέδιο των «Δύο Σκολοπένδρων»: «μια παλιά ιδέα πού ’χω εδώ και χρό­ νια». Ο Φλωμπέρ αρχίζει οριστικά να δουλεύει το 1872. Στο έργο, δεσπόζει, μια μακρά υπόγεια συνέχεια, εσωτερική ανάγκη που ο μυθιστοριογράφος εκφράζει με τον τρόπο του: «Δεν ήμουν ελεύθερος να διαλέξω». «Δε γράφει κανείς τα βιβλία που θέλει», λέει επίσης, κι η επιλογή, στην τύχη, του έργου καθώς κι ο έντονος θεματι­ κός πλατειασμός σε σχέση με το σύνολο του έρ­ γου μας πείθουν άνετα. Η έρευνα των «δύο τύ­ πων» παρουσιάζεται σαν πάθος του συνόλου. Ό πω ς κι ο Αντώνιος, έχουν εκείνη τη μποβαρική λαχτάρα ν’ αποκτήσουν εμπειρίες, να γνωρί­ σουν. Στην αρχή θεωρούμενοι βλάκες, στη συνέ­ χεια προικίζονται απ’ τον Φλωμπέρ με τη «συγ­ κινητική ικανότητα να βλέπουν τη βλακεία και να μην την ανέχονται πια», ο Μπουβάρ και Πεκυσέ βρίσκονται απέναντι στον κόσμο σαν σ’ ένα

Η

χώρο με υπέρμετρο νόημα, που συνεχώς ξεχειλί­ ζει και ξεφεύγει. Ο πειρασμός του ε­ γκυκλοπαιδισμού έχει στον ορίζοντα τον ιδεώδη φραγμό μιας γνώσης: συσσωρεύουν, ταξινομούν, καταγράφουν και βλέπουν αιώνια ν’ απομακρύ­ νεται «η αρχή απ’ όπου όλα εξαρτώνται». Στον 19ο αιώνα, στους προσφιλείς του μύθους για την τέλεια Γνώση και την Πρόοδο, επιρρίπτεται η μομφή της κενότητας. Η παραδοσιακή μυθιστο­ ρηματική μορφή εξουθενώνεται στην ανάγκη ενός τέτοιου εγχειρήματος. Εδώ, όπως γράφει ο Μωπασάν, «οι πραγματικοί ήρωες είναι πλέον συστήματα κι όχι άνθρωποι»: Εξ ου μια πλοκή ανύπαρκτη, μια δομή αισθητά επαναλαμβανόμε­ νη, ένα σαθρό ψυχολογικό υπόβαθρο των δυο κεντρικών ηρώων, οι οποίοι θεωρούνται ζευγάρι «εξαιτίας της γελοιοποίησης της ηρωικής αδελφο­ σύνης, εξ ου επίσης ένα λεξικό που κλίνει προς την ανωνυμία: «Θά ’πρεπε, απ’ άκρη σ’ άκρη του βιβλίου, να μην υπάρχει ούτε μια λέξη δική μου», γράφει ο Φλωμπέρ στη Λ. Κολέ από τις 17 Δεκέμβρη του 1852. Φήμη αγνώστου προελεύσεως επίσης για έναν δεύτερο τόμο πού ’χε στα σκαριά, που θά ’πρεπε «ν’ αποτελείται σχεδόν μόνον από αποφθέγματα» (στην κ. Ροζέ ντε Ζενέτ, 25 Γενάρη 1880) κι απ’ τον οποίον σώζεται σήμερα, αν εξαιρέσουμε το Λεξικό των κοινοτο­ πιών, μια ανοργάνωτη επιτομή εγγράφων. Νά ’μαστέ λοιπόν, σύμφωνα με τη διατύπωση του Μ. Ραϊμόν, «επέκεινα του μυθιστορήματος». Τέ­ λος, απαυδισμένοι απ’ τις αλλεπάλληλες αποτυ­ χίες και την αιώνια αποστέρηση, οι «δύο τύποι» ξαναγυρίζουν στο σημείο της αφετηρίας τους, μέσα από μια κυκλοειδή πορεία που αγαπά ο Φλωμπέρ. Ξαναρχίζουν ν’ αντιγράφουν, όπως έκαναν μια ζωή ολόκληρη... Ο έργο του Φλωμπέρ μας αφήνει σ’ αυτή τη βαθιά αμφιβολία: «Πράξη ειρωνική ή ασκη­ τική;», αναρωτιέται ο Β. Μπρομπέρ. Κι α'· η κά­ θαρση διαμέσου της αντιγραφής ήταν το έσχατο στάδιο πριν τη συνένωση μ’ έναν κόσμο - επιτέ­ λους! - που έγινε βιβλίο; Το λέγαμε στην αρχή, «οι δυο ξεχωριστοί άνθρωποι» είναι στον Φλω­ μπέρ, όπως κι οι Μπουβάρ και Πεκυσέ, μια τε­ χνητή δυαδικότητα, οι δυο όψεις της ίδιας ταυ­ τότητας. Κατά τον ίδιο τρόπο που ο ποιητής κουβαλάει μέσα του έναν ερευνητή, η αναζήτηση των δυο γραφιάδων είναι γελοία κι ανάξια λό­ γου, έχει όμως και το μεγαλείο της. Λες κι η πραγματικότητα δεν άξιζει να βιωθεί παρά μόνο μέσα από το ανικανοποίητο που γεννά η ανυ­ πέρβλητη απόσταση από το ιδεώδες. ^

Τ

Μετάφραση: Κόριννα Κωνσταντοπούλου Από το έργο: Μ. Milner et C. Pichois «Litterature Francaise», τόμος 7, εκδόσεις Arthaud, 1985.

Λογοτεχνία είναι η σιγή του κόσμου

“Πιο πάνω κι απ’ τη ζωή, πιο πάνω κι απ’ την ευτυχία, υπάρχει κάτι γαλανό και φεγγοβόλο, ένας μεγάλος ακλόνητος, και διάφανος ουρανός που μας στέλνει ακτινοβολίες κυανές να ζωογονήσουν κόσμους ολάκερους” Φλωμπέρ

Χρειάστηκε να περιμένουμε τον 20ο αιώνα, και, για την ακρίβεια, τις τελευταίες δεκαετίες, για να διαγνώσουμε ότι, με τον Φλωμπέρ, η λογοτεχνία είχε ζήσει κάτι σαν την «κοπερνική επανάστασή» της. «Με τον Φλωμπέρ, όλα αρχίζουν να κλονί­ ζονται»1 και για πρώτη φορά η άσκηση της λογοτεχνίας, που μέχρι τότε ήταν αυτο­ νόητη, γίνεται προβληματική. Με τον Φλωμπέρ η λογοτεχνία χειραφετείται απ’ ό,τι της έδινε υπόσταση, δηλαδή κυρίως από την αναπαραστατική της λειτουργία, για ν’ αναρωτηθεί πάνω στην κρυφή της αλήθεια, δηλαδή τη γραφή αυτή καθεαυτή σαν κάτι απαραίτητο, κατεπείγον και ταυτόχρονα ανέφικτο.2 Αν ο Φλωμπέρ εξασκεί στους σύγχρονους μια τόσο σταθερή γοητεία, αν αποτελεί για την κριτική αντικείμενο αστείρευτης προτίμησης,3 για να μην πούμε επιβεβλημένο σημείο ανα­ φοράς, αυτό οφείλεται στο ότι αποκαταστάθηκε στο εξής στη θέση που του πρέπει, του πρώτου δηλαδή σύγχρονου συγγραφέα μέσα'^την καρδιά του 19ου αιώνα.

28/αφιερωμα Για τον Φλωμπέρ, να γράφεις και να ζεις είναι απολύτως ασυμβίβαστα. Ζωή είναι η λογοτε­ χνία. Ο συγγραφέας δεν έχει διπλή ζωή, δεν έχει άλλη ζωή από τη γραφή: «η φτωχή μου ζωή, η τόσο πεζή και ήρεμη, όπου περιπέτειες είναι οι φράσεις»· «απ’ τη στιγμή που παύω να κρατώ ένα βιβλίο ή πού δεν ονειρεύομαι να γράφω κά­ ποιο, μου ’ρχεται να φωνάξω απ’ την πλήξη. Η ζωή μού φαίνεται υποφερτή μόνο αν της ξεγλι­ στράμε». Η ζωή δεν έχει καμιά σχέση με τη λο­ γοτεχνία κι η λογοτεχνία δεν έχει καθόλου ανάγκη τη ζωή. Δεν έχει σαν αντικείμενό της την εξωραϊστική ή εξυψωτική απομίμησή της, μα εί­ ναι μοναχά μια το πολύ αλχημική μετάλλαξη. Η αιθέρια λογοτεχνία αναδύεται μέσα από τα ερεί­ πια της πραγματικότητας. Τούτη η αηδία για τη ζωή στον Φλωμπέρ4 και το πάθος του, η τρέλα του με τη γραφή, είναι οι δυο όψεις μιας περί της λογοτεχνίας αντίληψης που τον συνδέει με μιαν ιερή δραστηριότητα («την πανάγια λογοτε­ χνία»)/ Ο Φλωμπέρ πρόγονος του ρεαλισμού; Ας αφήσουμε τον ίδιο ν’ απαντήσει: «Θαρρούν πως μ’ έχει συνεπάρει η πραγματικότητα, ενώ εγώ την απεχθάνομαι· κι επειδή ακριβώς μισώ το ρεαλισμό, καταπιάστηκα μ’ αυτό το μυθιστό­ ρημα».6 Λεπτομέρεια από τον «Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου» τον Bosch.

Η άρνηση του Φλωμπέρ να συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα και η οχύρωσή του στην έρημο του Κρουασέ μαζί με τις τύψεις και τους πειρα­ σμούς του Αγίου Αντωνίου' έγιναν θρύλος. Η κλίση του συγγραφέα ξαναβρίσκει στο περιεχό­ μενο και τη μορφή της τη μυστικιστική τάση («Στρέφομαι σ’ ένα είδος αισθητικού μυστικισμού»): ζωή δέσμια της μοναστικής αυστηρότη­ τας, κλείσιμο έξω απ’ τον κόσμο σαν μοναδικό μέσο να εξασφαλίσεις ένα άνοιγμα προς το άπει­ ρο της τέχνης. Οι αλλεπάλληλες εικόνες του μο­ ναχού στο έργο είναι μεταφορές του καλλιτέχνη (ο Ά γιος Αντώνιος, ο Ά γιος Ιουλιανός, οι Μπουβάρ και Πεκυσέ σαν ασκητές). «Πρέπει να σφαλίσουμε όλα μας τα παράθυρα και ν’ ανά­ ψουμε πολυέλαιους». «Πρέπει να κλείσεις . τες και παράθυρα, να λουφάξεις στον ίδιο σου τον εαυτό σαν το σκαντζόχοιρο...». «Με περιέ­ βαλλε ένας τοίχος αδιαπέραστος... έσκαψα την τρύπα μου». «Πρέπει να βουλώσετε τις χαραμά­ δες όλων σας των παραθύρων μήπως και μπει ο αέρας του κόσμου». Αυτή τη βαθιά αηδία για τη ζωή μπορούμε να την παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα σ’ όλη την Αλληλογραφία, που είναι κάτι σαν καθημερινό της ημερολόγιο: απόρριψη της δράσης, της στράτευσης, γενικά της κίνησης («Πιστεύω πως αν υπάρχει κάπου η ευτυχία, εί­ ναι μέσα στην στασιμότητα»), απόρριψη του γά­ μου και ανύψωση του άγαμου βίου στην τάξη του λειτουργήματος («Ο πραγματικός ποιητής, για μένα, είναι ένας ιερέας. Απ’ τη στιγμή που θα βάλει το ράσο, πρέπει να εγκαταλείψει την οικογένειά του), απόρριψη της τεκνοποιίας,8 επίμονη μνησικακία κατά των γονέων-γεννητόρων, όνειρο του ευνουχισμού... «Όσο για μας, η ζωή δεν μας απασχολεί». Τίποτα δεν με­ τράει μπροστά στο βιβλίο, δηλαδή μπροστά στη γραφή, γιατί κι αυτή ακόμα η δημοσίευση του βιβλίου δεν είναι ο πρωταρχικός του σκοπός: «Γράφω για μένα, μόνο για μένα, όπως καπνίζω και κοιμάμαι». Το πρώτο μεγάλο βιβλίο του Φλωμπέρ, «Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου», που θα καταλάβει την πλέον σημαίνουσα θέση στη ζωή του, φέρει τη σφραγίδα τούτης της αντί­ ληψης περί της λογοτεχνίας σε κατάσταση ρήξης με την πραγματικότητα. Βιβλίο-ξεχείλισμα, που μέσα του μπορούσε να εκφράζεται δίχως συστο­ λές, χωρίς να υποτάσσεται στους νόμους ενός εί­ δους (δεν πρόκειται για μυθιστόρημα), κυρίως δίχως να πρέπει να υπολογίσει την οποιαδήποτε εμπειρική πραγματικότητα, το δουλεύει ακατάπαυστα, με πείσμα, στο μεσοδιάστημα που του αφήνουν τα «ρεαλιστικά» μυθιστορήματα. Αν ο Φλωμπέρ παραιτείται το 1848 από τη δημοσίευ­ σή του, αυτό οφείλεται στα συνεχή και επίμονα αναθέματα των φίλων του, που υποψιάζονταν πως ξεστράτιζε προς μια λογοτεχνία-αυτοσκοπό, που απόκλειε κάθε επικοινωνία. Ακούγοντας τη

αφιερω μα/29 συμβουλή τους να κάνει κάτι άλλο, ένα μυθιστό­ ρημα ηθογραφικό, ο Φλωμπέρ θα γράψει, στο διάστημα πέντε χρόνων, το πρώτο του μεγάλο μυθιστόρημα,την «Κυρία Μποβαρύ», μέσα σε μια οδύνη που έχει αφήσει τα ίχνη της στην Αλ­ ληλογραφία, σαν να βιαιοπραγούσε κατά του εαυτού του: «Υπάρχουν στιγμές που φθάνω να πιστεύω ότι έχω άδικο που θέλω να κάνω ένα λογικό βιβλίο και δεν αφήνομαι σ’ όλους τους λυρισμούς, τους κραυγαλέους τόνους και τις φιλοσοφικο-φανταστικές παραδοξολογίες που θα μου κατέβαιναν στο νου». Ο Πειρασμός τον Αγίου Αντωνίου είναι ακριβώς αυτό το παράλο­ γο βιβλίο στο οποίο πάντα επανέρχεται (το 1856, κατόπιν το 1874), αυτό το αλλόκοτο και πρωτεϊκό βιβλίο που απογειώνεται από την πραγματι­ κότητα δίχως πλέον άλλο στήριγμα από τον ίδιο του τον εαυτό, αντίθετα με το μυθιστόρημα που τό ’χει σπιλώσει μια ατέλεια, κάτι σαν προπατο­ ρικό αμάρτημα, να παραπέμπει δηλαδή σε κάτι έξω απ’ αυτό: στον κόσμο. «Ο Πειρασμός» είναι η ευτυχία του βιβλίου δίχως θέμα: («Αυτό που βρίσκω όμορφο, αυτό που θά ’θελα να κάνω εί­ ναι ένα βιβλίο χωρίς θέμα, ένα βιβλίο χωρίς εξω­ τερικούς δεσμούς, που θα κρατιόταν από μόνο του με την εσωτερική δύναμη του ύφους του, όπως η γη κρατιέται στον αέρα χωρίς να στηρί­ ζεται, ένα βιβλίο σχεδόν χωρίς υπόθεση, ή που τουλάχιστον η υπόθεσή του θα ήταν σχεδόν αό­ ρατη, αν μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο»),9 αυτού του βιβλίου που θά ’ταν απλά και μόνο φράσεις τοποθετημένες η μια στη συνέχεια της άλλης: «Θά ’θελα να κάνω βιβλία όπου θά ’φτάνε μόνο να γράψω φράσεις (αν μπορεί να λεχθεί κάτι τέ­ τοιο), όπως για να ζεις φτάνει μόνο ν’ ανα­ πνέεις». Μόνο με την υπερβατική άσκηση της καθαρής γραφής ξεφεύγουμε απ’ όλα τα δηλητή­ ρια της πραγματικότητας και μπορούμε «να χαρούμε ένα άπειρο ει δυνατόν πιο απέραντο κι απ’ το άπειρο του Θεού». Η άρνηση της πραγμα­ τικότητας, των «εξωτερικών δεσμών» της μυθι­ στορηματικής μορφής της πλέον συμβιβασμένης με το πραγματικό, οδηγεί σε μια θεοποίηση της γραφής. Ο Πειρασμός τον Αγίου Αντωνίου είναι η καθοριστική στιγμή που ωθεί τη μυθιστορημα­ τική γραφή στην εποχή της υποψίας, που σκορ­ πίζει τις πρώτες αμφιβολίες γύρω απ’ τις αναπαραστατικές δυνάμεις της γλώσσας και εισάγει τη λογοτεχνία σ’ ένα χώρο ιδανικών μορφών. Πράγματι, αυτό προς το οποίο επανέρχεται ο Φλωμπέρ είναι η πληθωρικότητα και το παραλή­ ρημα των οραμάτων του Αγίου Αντωνίου: «αυτό που ταιριάζει με τη δική μου φύση, είναι για τους άλλους το αφύσικο, το καταπληκτικό, το αφάνταστο, η μεταφυσική, μυθολογική κραυγή». Και μετά τη δημοσίευση της Κυρίας Μποβαρύ, γράφει στον Σαιντ-Μπεβ: «Μη με κρίνετε απ’ αυτό το μυθιστόρημα. Δεν ανήκω στη γενιά για

Λεπτομέρεια από τον «Πειρασμό τον Αγίου Αντωνίου* τον Brueghel.

την οποία μιλάτε (...). Επιμένω απολύτως ν’ ανήκω στη δική σας, εννοώ την καλή, αυτή του 1830».10 Θα υπήρχε λοιπόν μια αληθινή λογοτε­ χνία σε σχέση με μια λιγότερη αληθινή. Αληθινή είναι εκείνη που οδηγεί απ’ την ωμή πραγματι­ κότητα στην αγνότητα των ιδανικών μορφών. Από τον Πειρασμό τον Αγίου Αντωνίου ώς το Μπουβάρ και Πεκυσέ, το έργο του Φλωμπέρ το διαπερνά αυτή η πνευματική καταπόνηση, αυτή η νοσταλγία του ιδεώδους. Σ ’ ένα άλλο επίπεδο, μέσα στα ίδια τα μυθι­ στορήματα, οι ήρωες είναι τραγικά κατακερμα­ τισμένοι ανάμεσα στο βάρος της καθημερινότη­ τας, την πεζότητα της ύπαρξης και τη βαθιά, απελπισμένη και απατηλή αναζήτηση ενός άλλου κόσμου, τη νοσταλγία του απρόσιτου, τον εξωτι­ σμό και το όνειρο που δε σβήνονται ποτέ. Η πε­ ρίφημη φράση «Η κυρία Μποβαρύ είμαι εγώ» δεν είναι η μαρτυρία της βαθιάς ταύτισης του Φλωμπέρ-ανθρώπου και καλλιτέχνη με την τρα­ γωδία της Έμμας Μποβαρύ να μην μπορεί να ξεφύγει απ’ τον ίδιο της τον εαυτό, από την απογοητευτική πραγματικότητα (μα κάθε πραγματι­ κότητα είναι πάντοτε απογοητευτική), από τον

30/αφιερω μα Κάρολο που ροχαλίζει, ν’ αμφιταλαντεύεται αδιάκοπα ανάμεσα στο όριο του πραγματικού και στο άπιαστο του ονείρου; «Όλα, κι ο ίδιος της ο εαυτός, της ήταν ανυπόφορα». «Δεν ήταν ευτυχισμένη, ποτέ της δεν υπήρξε. Από πού προερχόταν λοιπόν τούτη η ανεπάρκεια της ζωής, αυτή η ακαριαία σαπίλα των πραγμάτων που πάνω τους στηριζόταν; (...) Κάθε χαμόγελο έκρυβε κι ένα χασμουρητό πλήξης, κάθε χαρά και μια κατάρα, κάθε απόλαυση την αηδία της, και τα γλυκύτερα φιλιά δεν σου άφηναν στα χεί­ λη παρά τον ανεκπλήρωτο πόθο μιας ανώτερης ηδονής». Ο Φρεντερίκ στην Αισθηματική Αγωy f (το πλέον αυτοβιογραφικό κείμενο του έργου του) είναι όπως και η Έμμα, όπως κι ο Ά γιος Αντώ­ νιος και οι Μπουβάρ και Πεκυσέ, όπως κι ο ίδιος ο Φλωμπέρ, θύμ^του μποβαρισμού, διχα­ σμένος ανάμεσα στις δυο ακραίες εικόνες της γυ­ ναικείας φύσης, τον άγγελο και την πόρνη (κ .' Αρνού και Ροζανέτ), όπου η χυδαιότητα της μιας, διαρκώς επιτείνει την αγνότητα της άλλης: «Η συναναστροφή του με τις δυο γυναίκες έκαμνε ν’ ακούγονται στη ζωή του, θά ’λεγες, δυο μουσικές: η μια κεφάτη, παράφορη, διασκεδαστική, η άλλη σοβαρή, σχεδόν θρησκευτική». Θρησκευτική και μυστικιστική πράγματι αυτή η ατελείωτη αναζήτηση μιας γυναίκας-εικόνας,

μιας ιδανικής, εξιδανικευμένης εικόνας της γυ­ ναίκας, μιας γυναίκας-Παναγίας, με το όνομα της Παναγίας (Μαρία), που εμφανίζεται στον Φρεντερίκ σα μια ακτινοβόλα θρησκευτική εικό­ να: «Η κ. Αρνού καθόταν πάνω σε μια χοντρή πέ­ τρα, έχοντας πίσω της τη λάμψη της πυρκαγιάς αυτής». Κι η σκηνή της πρώτης συνάντησης: «Έγινε κάτι σαν όραμα: Ή ταν καθισμένη στη μέση του μπάγκου, ολομό­ ναχη· τουλάχιστο αυτός δεν ξεχώρισε άλλο πρόσωπο μέσα στο θάμπος που του έστειλαν τα μάτια της». Τούτη η «Ιστορία ενός νέου» «δεν είναι η ιστο­ ρία των γυναικών με τις οποίες ξάπλωσε ο Φρε­ ντερίκ ή ο Γκυστάβ, αλλά η ιστορία της γυναίκας που μαζί της δεν έγινε τίποτα τελικά».11 Έτσι, όταν ο Φλωμπέρ ομολογεί στη Λουίζ Κολέ πως μια απ’ τις κρυφές του επιθυμίες είναι να γράψει παραμύθια («θά ’ταν πιο διασκεδαστικό απ’ το να γράφω τα κηρύγματα ενός φαρ­ μακοποιού»), δεν είναι σα να λέει μ’ άλλα λόγια, μ’ ό,τι πιο ουσιαστικό τη χαρακτηρίζει, αυτή τη βαθιά και αχαλίνωτη έμμονη ιδέα μιας λογοτε­ χνίας καθαρής, σαν το γυμνό τοίχο της Ακρόπο­ λης;

Σημειώσεις 1. A. Robbe-Grillet: «Pour un nouveau ronan». Ed. de Mi2. Η ζωγραφική γνώρισε κι αυτή μιαν ανάλογη ρήξη, γύρω στο 1870, με τον ιμπρεσσιονισμό, που έμελλε να οδηγήσει στη μοντέρνα αφαίρεση.

3. Η σύνοψη του παρόντος αφιερώματος δεν κάνει παρά μια σύντομη ανασκόπηση στην οποία θά ’πρεπε να προσθέ­ σουμε τους Χένρυ Τζέημς, Φουκώ, Σολλέρ, Ζενέτ, Ζ.-Π. Ρισάρ, Ζιράρ, Κενώ, Πενγκώ, Σαρώτ, Λούκατς...

4. Ο Ζιντ θα μιλήσει σχετικά με τον Φλωμπέρ για «έπος της αηδίας».

5. Ολόκληρος ο 19ος αιώνας είχε την τάση να εξιδανικεύσει τη λογοτεχνία, όχι όμως να την καταστήσει προβληματι­ κή, όπως θα συμβεί στην περίπτωση του Φλωμπέρ.

6. Πρόκειται εδώ για την «Κυρία Μποβαρύ».

7. «Ο Πειρασμός του (Αγίου) Φλωμπέρ» είναι ο τίτλος ενός περίφημου άρθρου του Πωλ Βαλερύ. Ελληνική μετάφρα­ ση μέσα στον «Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου», μτφρ. Κώστας Βάρναλης, εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα 1977.

8. Στη Λουίζ Κολέ, που νόμιζε ότι είχε μείνει έγκυος μαζί του: «Η ιδέα να φέρω στο φως ένα παιδί μου προκαλεί τρόμο. Θα με αναθεμάτιζα αν ήμουν πατέρας. Ένας δι­

κός μου γιος (...) να χαθώ καλύτερα παρά να μεταδώσω σε κάποιον άλλο τις αντιξοότητες και τα αίσχη της ύπαρξης».

9. Η πρώτη ιδέα του μυθιστορήματος χωρίς θέμα, θα του ήρ­ θε κατά την επίσκεψή του στην Ακρόπολη των Αθηνών (τον καιρό του ταξιδιού του στην Ανατολή, δηλαδή ανά­ μεσα στο τέλος της πρώτης μορφής του «Πειρασμού» και την «Κυρία Μποβαρύ»): «Θυμάμαι πως χτύπησε δυνατά η καρδιά μου, πως ένιωσα μια βίαιη ηδονή ατενίζοντας έναν τοίχο της Ακρόπολης, έναν ολόγυμνο τοίχο (αυτόν πού ’ναι στ’ αριστερά καθώς ανεβαίνουμε στα Προπύ­ λαια). Ε λοιπόν! Αναρωτιέμαι αν ένα βιβλίο, ανεξαρτή­ τως περιεχομένου, δεν μπορεί να προκαλέσει το ίδιο απο­ τέλεσμα» (στη Γεωργία Σάνδη).

10. «Είμαι ένας μαινόμενος παλαιός ρομαντικός», -ένα παλαιό απολίθωμα του ρομαντισμού», «ο τελευταίος των τρουβαδούρων» 11. Aragon: «Blanche ou l’oubli», ed. Gallimard, μυθιστόρημα βασισμένο στο μυθιστόρημα του Φλωμπέρ «Η Αισθημτική αγωγή», που είναι με τη σειρά του μυθιστοριοποιημένη μεταφορά του δεσμού του με την κυρία Σλεσινγκέρ.

Μετάφραση: Κόριννα Κωνσταντοπούλου

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΦΑΣΤ

Ο Πολίτης Παΐην

Χωριό μου είναι ο κόσμος και πατρίδα μου εκεί όπου δεν υπάρχει λευτεριά.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Τ ηλ. 3 2 3 4 .2 7 0

ΚΑΛΕΝΤΗΙ

αφιερωμα/31

Για τον Φλωμπέρ, ο Κάφκα γνωρίζει κάθε δημοσίευμα της εποχής του, αλλά, έστω κι αν παθιάζεται για την Αλληλογραφία, τίποτα κατά τη γνώμη του δεν ξεπερνά την «Αισθηματική αγωγή», της οποίας το τέλος το συγκρίνει με την Πεντάτευχο της Παλαιάς Διαθήκης. Η Μαρτ Ρομπέρ, που δημοσίευσε, μεταξύ άλλων, μερικές από τις πλέον σημαντικές μελέτες για τον Κάφκα και τον Φλωμπέρ, συνομιλεί εδώ με τον Μπερνάρ Πενγκώ.

Marthe Robert: Το είδος του πάθους που είχε σ’ όλη του τη ζωή ο Κάφκα για τον Φλωμπέρ, a priori μπορεί να δημιουργεί κατάπληξη. Θυμά­ μαι μια μέρα που το συζήτησα με τον Μερλώ Ποντύ. Δεν ήθελε να πιστέψει πως ο Κάφκα μπόρεσε να θεωρήσει τον Φλωμπέρ σαν επαίοντα της ζωής και της σκέψης. Επαναστατούσε στην ιδέα μιας παρόμοιας συγγένειας, το δίχως άλλο γιατί δεν έβλεπε καμιά σχέση ανάμεσα στον «νατουραλισμό» του Φλωμπέρ και την «αβάν γκαρντ» του Κάφκα. Παρ’ όλα αυτά, είναι γεγο­ νός -αρκεί κανείς να διαβάσει το Ημερολόγιο και την Αλληλογραφία με την Φελίτσε-, ότι απ’ όλους τους ξένους συγγραφείς για τους οποίους ενδιαφέρθηκε ο Κάφκα, ο Φλωμπέρ είναι εκεί­ νος που κατ’ εξοχήν αναφέρει. Μόλις γνωρίζεται με τον Μαξ Μπροντ, του δίνει αμέσως να διαβά­ σει Φλωμπέρ. Κι ο ίδιος διαβάζει ό,τι βγαίνει απ’ τον αγαπημένο του συγγραφέα: ξέρει πολύ καλά τον Λουί Μπουγέ, απολαμβάνει τα Απο­ μνημονεύματα του Φρανσουά Κοπέ. Για να καταλάβει κανείς αυτή τη γοητεία, πρέ­

πει να θυμηθεί τη σημασία του ρόλου της λογο­ τεχνίας στο μικρό περιβάλλον της Πράγας όπου μεγαλώνει ο Κάφκα. Τι μπορεί να γίνει εκείνο τον καιρό ένας νεαρός προικισμένος Εβραίος; Δεν έχει καμιά ευκαιρία να καταλάβει μια υψη­ λή διοικητική θέση. Μπορεί να γίνει έμπορος. Η ίσως να γράψει. Η λογοτεχνία είναι το μεγάλο σαράκι των νέων ανθρώπων που περιτριγυρί­ ζουν τον Κάφκα. Κι ο Φλωμπέρ είναι στα μάτια τους η ενσάρκωση του συγγραφέα. Η ανιψιά του η Καρολίν, άλλωστε, ήρθε να δώσει μια συνέ­ ντευξη στην Πράγα. Έδωσε συνέντευξη στο πε­ ριοδικό Βοημία- ξέρουμε πως ο Κάφκα διάβασε τρεις ή τέσσερις φορές αυτό το κείμενο. Τι τον γοητεύει λοιπόν στον Φλωμπέρ; ο άν­ θρωπος; το έργο; ένας τρόπος γραφής; Κατά τη γνώμη μου, όλα μαζί. Τα προσωπικά κίνητρα είναι άμεσα συνδεδεμένα με κίνητρα λο­ γοτεχνικής τάξεως. Ας αρχίσουμε, αν θέλετε, από τη λογοτεχνία.

32/αφιερωμα

_

Ofloitfre Φ α * ίϊ« *

& € & a fa L

Σήμερα θα λέγαμε «γραφή» ή «das Schreiben», για να ξαναπάρουμε τη γερμανική έκφραση που συχνά χρησιμοποιεί ο Κάφκα. Ο Μπαλζάκ, ο Σταντάλ, είναι μυθιστοριογράφοι. Να γράφεις, γι’ αυτούς, θα πει να παίρνεις τον κόσμο στα χέ­ ρια σου, για να πασχίσεις να ξεμπλέξεις όλους τους ιστορικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς προσ­ διορισμούς. Κι ο Φλωμπέρ έκανε μυθιστορήμα­ τα. Αλλά το βιβλίο που σκέφτηκε σ’ όλη του τη ζωή, στο οποίο επανέρχεται ασταμάτητα, «Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου», δεν είναι κυ­ ριολεκτικά ένα μυθιστόρημα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι η καθαυτό λογοτεχνία. Στον Φλωμπέρ, ο Κάφκα βρίσκει τον πατέρα, τον άγιο, τον Θεό της «λογοτεχνίας». Αυτό που πράγματι είναι, αν λογαριάσουμε την αντίληψη που είχε για την τέχνη του, και ό,τι θυσίασε γι’ αυτήν. Όταν ο Κάφκα θελήσει να εξηγήσει στην Φελίτσε τη σχέση του με τον Φλωμπέρ, θα τον παρουσιάσει σαν τον πνευματικό του πατέρα, του οποίου δεν είναι παρά μόνο το «φτωχό κι αδέξιο» παιδί. Στα μάτια του, ο Φλωμπέρ εν­ σαρκώνει την απόλυτη ακρίβεια στην εκτέλεση του έργου στο οποίο τάχθηκε, να ξέρει δηλαδή να κατασκευάζει τέλειες φράσεις. Εξ ου άλλωστε και ο καθαγιασμός του εργένη;

Ακριβώς. Έμεινε εργένης ο Φλωμπέρ ακριβώς γιατί είχε μια απαιτητική ιδέα για τη λογοτεχνία, ή θά ’μενε έτσι κι αλλιώς; Η ερώτηση δεν είναι διαφορετική. Ούτε και για τον Κάφκα. Εκείνο που μπορεί να πει κανείς, είναι πως και οι δύο συγγραφείς έχουν από κοινού την πεποίθηση πως το να γράφεις εμποδίζει να ζεις, ή τουλάχι­ στο να ζεις σαν φυσιολογικός άνθρωπος, βολε­ μένος, μ’ ένα επάγγελμα, γυναίκα, παιδιά. Πρέ­ πει να διαλέξεις: ή γράφεις, ή παντρεύεσαι -ή γράφεις ή ζεις. Ο Φλωμπέρ μπορεί και να μην είχε διατυπώσει αυτή την αρχή με τόσο ξεκομμέ­ νο και τόσο θεωρητικό τρόπο· εν πάσει περιπτώσει, την εφάρμοσε. Κι εκείνο ακριβώς που σέβε­ ται ο Κάφκα σ’ αυτόν, είναι ο άνθρωπος που θυ­ σίασε τη ζωή του σε κάτι πιο υψηλό, πιο σπου­ δαίο απ’ τη ζωή: τη λογοτεχνία. «Το μυθιστόρη­ μά μου είναι ο βράχος που με δένει, και δεν ξέ­ ρω τίποτα απ’ όσα γίνονται στον κόσμο»: αυτή η φράση του Φλωμπέρ υπάρχει μες στο Ημερολό­ γιο στις 6 Ιουνίου 1912. Κι ο Κάφκα συμπληρώ­ νει: «Ανάλογο μ’ ό,τι έγραψα για μένα στις 9 Μαίου». Όμως ταυτόχρονα, ο Φλωμπέρ δεν σταματά ν’ αμφιβάλλει για την αξία της θυσίας του. Η Καρολίν, στις Αναμνήσεις, διηγείται πως μετά από επίσκεψη σε κοινούς φίλους, που ζούσαν μ’ ένα σωρό παιδιά, ο θείος της της είπε «βρίσκον­ ται στην πραγματικότητα». Κι αυτή η διατύπωση εντυπωσιάζει τον Κάφκα. Η μεγάλη του λύπη, κυρίως προς το τέλος της ζωής του, όπου θα έχει το συναίσθημα μιας καθολικής αποτυχίας, θα εί­ ναι η απώλεια της ζωής και της λογοτεχνίας μα­ ζί. Ό ταν ο Κάφκα λέει «Ο Φλωμπέρ», σχεδόν πάντα αναφέρεται στην «Αισθηματική Αγωγή». Γιατί ενδιαφέρεται τόσο γι’ αυτό το έργο; Δεν υπάρχει αμφιβολία πως για τον Κάφκα η «Αγωγή» είναι το έργο-κλειδί. Τη διαβάζει και την ξαναδιαβάζει στα γαλλικά, την κουβαλάει παντού, την έχει πάντα στο τραπέζι του. Κάνει ακόμα και απαγγελίες δημοσίως. Μια μέρα, φτάνοντας σε μια κατασκήνωση γυμνιστών, όπου συναντά ένα γιατρό, ολόγυμνο όπως κι ο ίδιος, πρώτη του δουλειά είναι να του διαβάσει ολόκληρο το πρώτο κεφάλαιο της «Αγωγής»! Παρεπιπτόντως ας αναφερθεί ότι, αυτή η προτί­ μηση της ανάγνωσης με δυνατή φωνή -μήπως θά ’πρεπε να πούμε «φωναχτά»;- είναι σ’ αυτόν πα­ ράξενα συνδεδεμένη με την ηδονή της «κατευ­ θυντήριας γραμμής». Εξηγείται σ’ ένα γράμμα στη Φελίτσε, τον Δεκέμβρη του 1912, που διηγεί­ ται ένα από τα παιδικά του όνειρα: «Βρισκό­ μουν σε μια τεράστια πλημμυρισμένη αίθουσα... και διάβαζα μεγαλοφώνως ολόκληρη την «Αι­ σθηματική αγωγή», δίχως σταματημό, για όσα

αφιερωμα/33 μερόνυχτα ήταν απαραίτητο... τόσο φωναχτά, που έκανα τους τοίχους να τρίζουν». Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε τη στρατηγική σημασία των επιστολών στη Φελίτσε. Ο Κάφκα θέλει να κάνει τη μνηστή του να εννοήσει γιατί δεν μπορεί να παντρευτεί. Αυτό το ανέφικτο, το εξηγεί πολύ καλά η «Αγωγή». Πρόκειται για την «ιστορία ενός νέου», όπως δηλώνει ο υπότιτλος. Κι ο Κάφκα, ο αιώνιος έφηβος, είχε κάθε λόγο να βρίσκει τον εαυτό του σ’ ένα πρόσωπο, του οποίου το ουσιαστικό ελάττωμα είναι η ανικανό­ τητα ν’ αγαπά. Ο Φρεντερίκ Μορώ ενσαρκώνει με θαυμαστό τρόπο έναν τύπο νεύρωσης, πολύ διαδεδομένο στους νεαρούς αστούς του δεύτε­ ρου μισού του 19ου αι., που ήταν ίδια μ’ αυτή του Κάφκα. Συνίσταται στην αδυναμία σύμπτω­ σης της αγάπης και της επιθυμίας στην ίδια γυ­ ναίκα. Η κ. Αρνού παραμένει το άπιαστο είδωλο με το οποίο ο Φρεντερίκ φροντίζει να μην έχει καμιά σωματική επαφή. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο Κάφκα, που διάβασε καλά Φρόυντ και που πε­ ριγράφει τις ίδιες του τις δυσκολίες με μια μεγά­ λη οξυδέρκεια, φροντίζει ν’ αγαπήσει μια γυναί­ κα που δεν μπορεί να ποθήσει. Πίσω απ’ αυτή τη γυναίκα υπάρχει, φυσικά, η μητέρα του. Σίγου­ ρα δεν είναι τυχαίο, όταν γράφοντας στη Φελί­ τσε στις 16 Ιανουάριου 1913 και περιμένοντας να στεγνώσει το μελάνι στη σελίδα, ο Κάφκα «πέ­ φτει» στο απόσπασμα της «Αγωγής» όπου ο

Φλωμπέρ περιγράφει την τελευταία συνομιλία ανάμεσα στον Φρεντερίκ και στην κ. Αρνού. θ υ ­ μάστε το απόσπασμα: η κ. Αρνού βγάζει το κα­ πέλο της, κι ο Φρεντερίκ βλέπει έντρομος πως τα μαλλιά της είναι άσπρα. «Ήταν σαν ένα χτύπη­ μα κατάστηθα». Δηλαδή, τη στιγμή τελικά που πάνε να κάνουν έρωτα, ο ήρωας αναγνωρίζει τη μητέρα, που ήταν εκεί, παρούσα σ’ όλο το μυθι­ στόρημα. Εξάλλου δεν είναι αυτή η πρόταση που συγκρατεί ο Κάφκα στο γράμμα του στη Φελί­ τσε. Της σημειώνει μιαν άλλη: «εκείνη είπε πως λαχταρούσε να περπατήσει στο μπράτσο του, μες στους δρόμους». Αλλά ακόμα κι αυτή η αλλαγή μου φαίνεται δηλωτική. Η αληθινή αιτία που εμ­ ποδίζει τον Κάφκα να παντρευτεί την Φελίτσε, είναι η ίδια μ’ εκείνη που χωρίζει τον Φρεντερίκ από την κ. Αρνού. Στις 21 Ιουλίου 1913, ο Κάφ­ κα στο Ημερολόγιό του φτιάχνει έναν «κατάλο­ γο» επιχειρημάτων υπέρ και κατά του γάμου. Κατά, υπάρχουν «το παραμικρό καλαμπούρι μιας σατιρικής εφημερίδας, η ανάμνηση του Φλωμπέρ και του Γκριλπάρτσερ, η θέα των νυ­ χτικών των γονιών μου πάνω στο κρεβάτι ». Σαφέστερα, δεν γινόταν! Από το «L’ Arc», No 79 (Αφιέρωμα Flaubert) Μετάφραση: Κατερίνα Νασίκα

Ολοκληρώθηκε η έκδοση του συλλογικού έργου τω ν MAURICE DEBESSE - GASTON MIALARET

ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Σύγχρονη θεματική Εγκυκλοπαίδεια των παιδαγωγικών επιστημών σε 8 τό μ ο υ ς 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ (θεωρία και Φιλοσοφία της Παιδείας)

2 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ

3 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

4 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

5 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

6 ΚΟΙΝΩΝ ΙΟΛΟΓΙ A ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (Κοινωνικές Πλευρές της Αγωγής)

7 ΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΜΑ ΚΑΙ Η ΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΩΝ

8 Η ΔΙΑΡΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΜΨΥΧΩΣΗ

• Για την αναβάθμιση τω ν παιδαγωγικών σπουδώ ν στη χώρα μας • Για τους εκπαιδευτικούς όλων τω ν βαθμιδών Πληροφορίες και παραγγελίες

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΙΓΠΎΧΟ» Γ.Α. ΒΑΣΔΕΚΗΣ και Σ ΙΑ Ο .Ε. Σ Ο Λ Ο Ν Ο Σ 51, 106 72 - Α Θ Η Ν Α 3613992 - 3610318

34/αφιερωμα

της οικογένειας Η τελική μορφή τον «Ηλίθιου της Οικογένειας» κυκλοφορεί την άνοιξη του 1971 στις εκδόσεις Γκαλιμάρ και αποτελεί ένα μισοτελειωμένο έργο 2000 περίπου σελί­ δων. Είναι ένα από τα πιο εκπληκτικά κείμενα τον Σαρτρ και ίσως το πιο σημαντι­ κό έργο σχετικά με τον Φλωμπέρ. Στη συνέντευξη που ακολουθεί και στην αρχή του προλόγου τον στον «Ηλίθιο της Οικογένειας», ο Σαρτρ εξηγεί την προσπάθειά τ ο ν είναι αλήθεια πως η κριτι­ κή δεν έχει ακόμα σνλλάβει όλη τη σημασία της, επειδή της λείπει ακριβώς η απα­ ραίτητη χρονική απόσταση για να αντιμετωπίσει το γιγάντιο αυτό έργο. Εδώ και πολύ καιρό εργάζεσθε πάνω στον Φλωμπέρ. Μπορείτε να μάς πείτε πώς εξε­ λίχθηκε η εργασία σας; Σαρτρ: Ήδη ξέρετε από τις Λέξεις ότι διάβασα Φλωμπέρ, στην παιδική μου ηλικία. Τον ξανα­ διάβασα προσεκτικά στην Εκόλ Νορμάλ και θυ­ μάμαι ότι ξανάπιασα την Αισθηματική Αγωγή στη δεκαετία του τριάντα. Πάντα ένιωθα μια έχθρα για τους ήρωες του Φλωμπέρ. Κι αυτό γιατί προβάλλει την προσωπικότητά του σε αυ­ τούς και μιας και είναι ο ίδιος μαζοχιστής και σαδιστής συνάμα, μας κάνει να τους βλέπουμε σαν πολύ κακομοίρηδες και αντιπαθητικούς: Η Έμμα είναι χαζή και κακιά, και όλοι d f ήρωες δεν αξίζουν περισσότερο, εκτός από τον Σαρλ που αντιπροσωπεύει, αυτό το ανακάλυψα αργό­ τερα, ένα από τα ιδεώδη του συγγραφέα.

Στη διάρκεια της Κατοχής ήρθα πραγματικά αντιμέτωπος με τον Φλωμπέρ όταν διάβασα την τετράτομη αλληλογραφία των εκδόσεων Σαρπαντιέ. Τότε κατάλαβα ότι ο ίδιος μου προκαλούσε δυσαρέσκεια, αλλά ανακάλυψα μέσα σ’ αυτή την αλληλογραφία, στοιχεία που με διαφώ­ τιζαν σχετικά με τα μυθιστορήματά του. Μετά κάποια σκέψη, το 1943, αποφάσισα ότι σίγουρα θα έγραφα μια μέρα ένα βιβλίο για τον Φλωμ­ πέρ· το ανάγγειλα εξάλλου στο Είναι και το μη­ δέν, στο τέλος του κεφαλαίου που αναφέρεται στην υπαρξιακή ψυχανάλυση. Δεν έκρυψα την αντιπάθειά μου για τον Φλωμπέρ στο Τι είναι η λογοτεχνία; Αλλά γενικά δεν ασχολήθηκα καθόλου μαζί του από το 1943 έως το 1954: είχα τότε άλλα βιβλία να γράψω. Γύρω στο 1954, την εποχή που προσέγγιζα το Κομμουνιστικό Κόμμα, ο Ροζέ Γκαρωντύ μου

αφιερω μα/35 πρότεινε: «Ας πάρουμε έναν οποιοδήποτε ήρωα και ας προσπαθήσουμε να τον εξηγήσουμε, εγώ σύμφωνα με τις μαρξιστικές μεθόδους και εσείς σύμφωνα με τις υπαρξιστικές σας μεθόδους». Πίστευε ότι θα αντιμετώπιζα αυτή την εργασία με υποκειμενικότητα, ενώ αυτός θα την αντιμε­ τώπιζε με αντικειμενικότητα. Την πρω-οβουλία για τη σύγκριση την πήρε λοιπόν αυτός αλλά εγώ είμαι εκείνος που διάλεξε τον Φλωμπέρ, έχοντας στο νου την κυρία Μποβαρύ: είναι ένα βιβλίο που ο Φλωμπέρ πάντα μισούσε και που του πρόσφερε συνάμα μια δόξα, που δεν περίμενε, και μια ατίμωση. Μέσα σε τρεις μήνες γέμισα μια ντουζίνα τε­ τράδια: ήταν κάτι γρήγορο και επιφανειακό μα­ ζί, αλλά χρησιμοποιούσα ήδη ψυχαναλυτικές και μαρξιστικές μεθόδους. Αυτά τα τετράδια τα έδειξα στον Πονταλίς, που μόλις είχε γράψει μια μελέτη για την ασθένεια του Φλωμπέρ και ο οποίος μου είπε: «Γιατί δεν κάνετε ένα βιβλίο με αυτά τα τετράδια;» Καταπιάστηκα λοιπόν με αυ­ τό και έφτιαξα μια μελέτη χιλίων περίπου σελί­ δων που παρ’ όλα αυτά εγκατέλειψα γύρω στο 1955. Λίγο καιρό αργότερα σκέφτηκα ότι δεν μπορούσα να εγκαταλείπω τις εργασίες μου στη μέση (Το Είναι και το Μηδέν αναγγέλλει μια ηθική που ποτέ δεν δόθηκε, η Κριτική τον Δια­ λεκτικού Λόγου παραμένει στον πρώτο της τόμο, η μελέτη για τον Τιντορέτο διακόπηκε στη μέση, κλπ.) και ότι έπρεπε μια μέρα στη ζωή μου να τελειώσω κάτι. Αυτή η ανάγκη να πάω μέχρι τέ­ λους, αυτή η αποφασιστικότητα, δεν με εγκατέλειψαν από τότε: ο Φλωμπέρ μου έφαγε δέκα χρόνια και μπορώ να πω ότι αφού τέλειωσα τους 'Εγκλειστους της Αλτόνα δεν ασχολήθηκα παρά με αυτόν, αν και φυσικά είχα και άλλες ενασχο­ λήσεις. Έ να μέρος από τις Λέξεις είχε ήδη γρα­ φτεί: Το 1963 μου άρκεσαν τρεις μήνες για να ξαναδώ την πρώτη μορφή και να της αφαιρέσω τον υπερβολικά ειρωνικό χαρακτήρα που της εί­ χα δώσει. Έτσι η μελέτη μου είδε τρεις ή τέσσε­ ρις μορφές πριν από αυτή που εμφανίζει σήμερα και που ξαναγράφτηκε απ’ την αρχή το 19681970. Βγαίνουν τώρα οι δύο πρώτοι τόμοι: πι­ στεύω ότι θα υπάρξουν ακόμη δύο. Όσο για την αργοπορία που διαπιστώνετε, οφείλεται απλούστατα σε μια θέληση εμβάθυν­ σης και στην παρουσία νέων στοιχείων. Αν δεχτούμε πως δεν μας έμενε από τον Φλωμπέρ παρά μόνο η «Κυρία Μποβα­ ρύ», ο σκοπός της έρευνάς σας θα ήταν πάντα να «ανασυγκροτήσετε» το άτομο Φλωμπέρ, αυτό το υποθετικό αντικείμενο, ή, όπως ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης κριτικής, δεν θα έπρεπε να εγκαταλείψετε την ιδέα μιας πατρότητας του έργου, να

αφήσετε να χαθεί ο δημιουργός-υποκείμενο και να αφιερωθείτε, όχι πια στο άτο­ μο, αλλά στο κείμενο, με την έννοια που δίνουν σ’ αυτή τη λέξη οι σημερινοί σημειολόγοι; Σαρτρ: Είμαι απόλυτα αντίθετος στην ιδέα του κειμένου και γι’ αυτό ακριβώς διάλεξα τον Φλωμπέρ, που, αφήνοντας πίσω του μια πλού­ σια αλληλογραφία και πρωτόλεια, μας προσφέ­ ρει το ισοδύναμο ενός «ψυχαναλυτικού λόγου». 'Αλλωστε τυχαίνει να γνωρίζω καλά τον 19ο αιώνα και να μπορώ να δείξω τη σημασία των κοινωνικών παραγόντων στη διαμόρφωση του ατόμου-Φλωμπέρ που έγραψε την «Κυρία Μπο­ βαρύ»... Θα σας απαντήσουν όμως ότι σήμερα κανείς πια δεν αμφισβητεί πως οι εμπει­ ρίες της παιδικής ηλικίας και οι κοινωνι­ κές συνθήκες μιας εποχής είναι αναγκαίες συνθήκες του έργου που παράγει ο ενήλι­ κας συγγραφέας και δεν αξίζει τόσο να μελετάμε την αδιαμφισβήτητη αυτή αιτιολογική σχέση όσο τις ιδιαίτερες διαμορ­ φώσεις αυτού ή εκείνου του κειμένου. Για να μελετήσουμε αυτές τις διαμορφώσεις πρέπει να περάσουμε από τη μελέτη των κοινωνικο-οικονομικών, ιδεολογικών, αναλυτικών συνθηκών, κλπ. Για παράδειγμα, ο Φλωμπέρ έγραψε την πρώτη μορφή του «Αγίου Αντωνίου» και ύστερα, λίγα χρόνια αργότερα, την «Κυρία Μποβαρύ». Ένας μόνο κατάλαβε πως επρόκειτο για το ίδιο θέμα: ο Μπωντλαίρ. Κανένας μετά απ’ αυτόν δεν επανέλαβε αυτή τη διαπίστωση, κανένας δεν έδειξε ότι η «Κυρία Μποβαρύ» εί­ ναι ένα μυθιστόρημα «κοσμικό». Αν θέλετε να καταλάβετε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο έργα, πρέπει να δείτε τι σκέφτηκε ο Φλωμπέρ μετά την αποτυχία του «Αγίου Αντω­ νίου» -όταν ο Μπουγέ αποφάνθηκε μια κι έξω: Κάιρο. Φωτ. του Μ. ντυ Καν.

36/αφιερω μα «πέταξέ το στον απόπατο»- να δείτε τον Φλωμπέρ να στοχάζεται, ταξιδεύοντας στην Ανατολή με τον Μαξίμ ντυ Καν και να τον δείτε ύστερα να ξαναπιάνει το θέμα του και να το επικεντρώ­ νει σε μια κοπέλα του 16ου αιώνα που ζει με την οικογένειά της και που αγιάζει μέσα από μια σειρά γεγονότων. Έχουμε λοιπόν ήδη τα στοι­ χεία που μας φέρνουν κοντά στην «Κυρία Μποβαρύ» (...). Βλέπουμε πως αυτό που αναζήτησε είναι ακριβώς να αποδεσμεύσει μια «κοσμική» γνώση (...) από μια οποιαδήποτε ιστορία. Κατά­ λαβε τότε πια πως μπορούμε να διηγηθούμε οτι­ δήποτε, αρκεί να επιχειρήσουμε μια ολοποίηση. Πώς θέλετε να τα καταλάβετε όλα αυτά, αν δεν γνωρίζετε την κρίση που ακολούθησε τον «Ά γιο Αντώνιο» και τον οδήγησε να γράψεΛτην «Κυ­ ρία Μποβαρύ»; Αδύνατο να τη μελετήΛι κανείς, χωρίς να προσφύγει στην προσωπικότητα, στη μελέτη δηλαδή των στοιχείων που μας την απο­ καλύπτουν. Φυσικά αυτό δεν είναι πάντα εφι­ κτό, και αν τα στοιχεία λείπουν εντελώς τότε

Σαρτρ

βρίσκεστε στην ίδια θέση με τους εθνογράφους που θα ήθελαν να μελετήσουν μια φυλή που χά­ θηκε: το αντικείμενο είναι ανύπαρκτο! Μόνον επιστήμες, όπως τα μαθηματικά, μπορούν να ξε­ κινήσουν από το τίποτα, δηλαδή από το πνεύμα. Θέλω να εξηγήσω τη σχέση του ανθρώπου με το έργο. Όσον αφορά τον Φλωμπέρ, αυτό ήταν εύ­ κολο. Στην αλληλογραφία του απογυμνώνεται, όπως στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή, αντίθετα με τη Γεωργία Σάνδη, για παράδειγμα, η οποία στη δική της αλληλογραφία δεν παύει να κρύβεται. Η γραφή της λειτουργεί σαν λογοκρισία, ενώ συμβαίνει το αντίθετο με τον Φλωμπέρ: μέσα στην αλληλογραφία του, έχουμε έναν ατόφιο άν­ θρωπο (...)

Από μια συνέντευξη με τους Contat και Rybalka (Situations, X, εκδ. Gallimard). Μετάφραση: Αριστοτέλης Γαβρηλιάδης

Ο ηλίθιος της οικογένειας

Ο Ηλίθιος της οικογένειας συνεχίζει το Μεθοδολογικό πρόβλημα. Το θέμα του: τι μπορούμε να ξέρουμε από έναν άνθρωπο, σήμερα; Μου φάνηκε πως δεν μπορούμε ν’ απαντήσουμε σ’ αυτό το ερώτημα αν δεν μελετήσουμε μια ορισμένη περίπτωση: τι ξέρουμε -για παράδειγμα- για τον 1'κυστάβ Φλωμπέρ; Πρέπει λοιπόν να ολοποιήσονμε τις πληροφορίες που διαθέτουμε γι’ αυτόν. Τίποτα δεν δείχνει, στην αρχή, πως αυτή η ολοποίηση είναι εφικτή και πως η αλήθεια ενός προσώπου δεν είναι πολλαπλή· από τη φύση τους, οι πληροφορίες είναι πάρα πολύ διαφορετικές: γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του 1821, στη Ρουέν· αυτή είναι μία· γράφει, πολύ αργότερα στη φίλη του: «Η Τέχνη με τρομάζει»· αυτή είναι η άλλη μία. Η πρώτη είναι ένα αντικειμενικό και κοινωνικό δεδομένο, που επιβεβαιώνεται από επίσημα έγγραφα· η δεύτερη, αντικειμενική επίσης αν περιοριστούμε σ’ αυτό που ειπώθηκε, μας παραπέμπει, με τη σημασιοδότησή της σ’ ένα βιωμένο συναίσθημα και δεν θ’ αποφασίσουμε τίποτα, σχετικά με το νόημα και την εμβέλεια αυτού του συναισθήματος, αν δεν διερευνήσουμε πρώτα αν ο Γκυστάβ είναι ειλικρινής, γενικά,

και ιδιαίτερα σ’ αυτή την περίσταση. Άραγε δεν υπάρχει κίνδυνος να καταλήξουμε σε στρώματα ετερογενών σημασιοδοτήσεων; Αυτό το βιβλίο επιχειρεί ν’ αποδείξει πως το απερίσταλτο δεδομένο δεν είναι παρά φαινομενικό και πως κάθε αποδεκτή πληροφορία αποτελεί μέρος ενός όλου που συνεχώς επιτελείται και που, ταυτόχρονα, αποκαλύπτει τη βαθύτερη ομοιογένειά της μ’ όλες τις άλλες. Επειδή ένας άνθρωπος δεν είναι ποτέ ένα άτομοθα έπρεπε ίσως να τον αποκαλέσουμε ένα ιδιότυπο καθολίκευμα: ολοποιημένος και συνεπώς καθολικευόμενος από την εποχή του, την αναολοποιεί, αναπαραγόμενος μέσα στην ιδιοτυπία. Καθολικευόμενος από την ιδιότυπη καθολίκευση της ανθρώπινης ιστορίας, ιδιότυπος από την καθολικευτική ιδιοτυπία των προθέσεών του, απαιτεί να τον μελετήσουμε ταυτόχρονα και από τα δύο αυτά άκρα (...) Απόσπασμα από τον πρόλογο: L’ idiot de la fa­ mine, πρώτος τόμος, εκδ. Gallimard, 1971 Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος

αφιερωμα/37

Σαρλ Μπωντλαίρ: «Η Κυρία Μποβαρύ» και «Ο Πειρασμός τον Αγίου Αντωνίου» (...) Είχα στην αρχή σκεφτεί, έχοντας δυο βιβλία του ίδιου συγγραφέα στη διάθεση μου (τη Κυρία Μποβαρν και τον Πειρασμό τον Αγιον Αντωνίου) να επιχειρήσω ένα είδος παραλληλισμού μεταξύ τους. Ήθελα να εδραιώσω ισοτιμίες και αλληλουχίες. Θα μου ήταν εύκολο να ξαναβρώ πίσω από τη λεπτόλογη υφή της Κυρίας Μποβαρύ, τα εξαίσια χαρίσματα ειρωνείας και λυρισμού που λαμπρύνουν σε υπερβολικό βαθμό τον Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου. Εδώ ο ποιητής δεν είχε μεταμφιεστεί, και η Μποβαρύ του, δοκιμάζει όλους τους δαιμονικούς πειρασμούς της αυταπάτης, της ανομίας, όλες τις λαγνείες του περίγυρού της, - ο Άγιος Αντώνιός του τέλος, αποκαμωμένος απ’ όλες τις τρέλες που μας συντυχαίνουν, θα είχε απολογηθεί καλύτερα από τη μικρούτσικη αστική του μυθοπλασία.

- Σ’ αυτό το έργο (...) υπάρχουν φανταχτερές σκηνές· αναφέρομαι μόνο στο καταπληκτικό συμπόσιο του Ναβουχοδονόσορα, στην εκθαμβωτική εμφάνιση της τρελούτσικης βασίλισσας του Σαββά, μινιατούρα που διαβαίνει χορεύοντας πάνω στο μάτι του ασκητή, στην τσαρλατάνικη και επιδεικτική σκηνοθεσία του Απολλώνιου του Τυανέα που συνοδεύει ο οπαδός του, ή μάλλον ο χορηγός του, ο ηλίθιος εκατομμυριούχος που σέρνει πίσω του παντού όπου πάει. Θα ήθελα κυρίως να

προσέξει ο αναγνώστης αυτό το πονεμένο, υπόγειο και επαναστατημένο χάρισμα που διαπερνά όλο το έργο, αυτή τη ζοφερή φλέβα που φωτίζει, -οι Άγγλοι μιλάνε για subcurrent (υπόγειο ρεύμα) - και που μας καθοδηγεί μέσα σ’ αυτό το πανδαιμονιακό αλαλούμ της μοναξιάς. Θα μου ήταν εύκολο να δείξω (...) πως ο κύριος Γουστάβος Φλωμπέρ απέκρυψε συνειδητά στην Κυρία Μποβαρύ τα εξαίσια λυρικά και ειρωνικά χαρίσματα που ανεπιφύλακτα άφησε να εκδηλωθούν στον Πειρασμό, και ότι αυτό το έργο, μυστικός θάλαμος της σκέψης του, παραμένει φυσικά το πιο ενδιαφέρον για τους ποιητές και τους φιλοσόφους (...) απόσπασμα από το άρθρο του Μπωντλαίρ για την Κυρία Μποβαρύ Μετάφραση: Πέτρος Παπαόόπουλος Απόσπασμα από άρθρο που δημοσιεύτηκε στο «L’ Artiste» της 18 Οκτώβρη 1857. Είναι γνωστό ότι την ίδια χρονιά (Φεβρουάριο και Αύγουστο αντίστοιχα), ο Φλωμπέρ κι ο Μπωντλαίρ οδηγήθηκαν στα δικαστήρια (ο πρώτος για την «Κυρία Μποβαρύ» κι ο δεύ­ τερος για «Τα Άνθη του Κακού»), που θ’ αθώωναν τον Φλωμπέρ και θα καταδίκαζαν τον Μπωντλαίρ και θα αφαιρούσαν 6 ποιή­ ματα από τη συλλογή του.

38/αφιερωμα

Μαρσέλ Προυστ

Για τον Φλωμπέρ* Ο Σαιντ-Μπεβ (και όλοι άλλωστε από τότε) τον έχει επικρίνει ή επαινέσει, χωρίς να ξεχωρίσει τι ήταν αυτό που αποτελούσε τον τρομερό, καθώς φαίνεται, νεοτερισμό του. Έτσι που κόπιασε μελετώντας τη σύνταξή του, εκεί μέσα πήγε και φώλιασε για πάντα την πρωτοτυπία του. Πρόκειται για μια · γραμματική ιδιοφυία. Και η ιδιοφυία του είναι ένας θεός που πρέπει να κατατάξουμε δίπλα στους παράδοξους θεούς του Πειρασμού τον Αγίου Αντωνίου, έχει τη μορφή ενός αόριστου, μιας αντωνυμίας και μιας μετοχής του ενεστώτα. Η τρομερή, μόνιμη πρωτοτυπία του, σχεδόν αγνώριστη, γιατί έχει τόσο ενσαρκωθεί μέσα στη λογοτεχνική γλώσσα του καιρού μας, καθώς διαβάζουμε Φλωμπέρ πίσω από το όνομα άλλων συγγραφέων χωρίς να ξέρουμε πως δεν κάνουν τίποτ’ άλλο παρά να μιλάνε σαν κι εκείνον, είναι μια γραμματική πρωτοτυπία. Μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τι ήταν μερικοί ζωγράφοι στην ιστορία της τέχνης που άλλαξαν το χρώμα (Τσιμαμπούε, Τζιότο). Και η επανάσταση στη ματιά, στην αναπαράσταση του κόσμου, που απορρέει -ή εκφράζεται- από τη σύνταξή του, είναι ίσως εξίσου μεγάλη με εκείνη του Καντ, που μετέθεσε το κέντρο της γνώσης του κόσμου μέσα στην ψυχή. Μέσα στις μεγάλες φράσεις του, τα πράγματα υπάρχουν όχι σαν κάτι που συμπληρώνει μια ιστορία, αλλά μέσα στην πραγματικότητα που τα φέρνει στο φως είναι γενικά το υποκείμενο της φράσης, γιατί ο ήρωας δεν παρεμβαίνει αλλά υφίσταται το όραμα: «Ένα χωριό φάνηκε, λεύκες αραδιάστηκαν» κλπ. Ακόμα κι όταν το αντικείμενο που παρουσιάζει είναι ανθρώπινο, επειδή μας είναι γνωστό σαν αντικείμενο, αυτό που έχει να μας δείξει δεν περιγράφεται σαν γέννημα κάποιας βούλησης. Ακόμα και στην Κυρία Μποβαρύ, όπου ο Φλωμπέρ βρίσκει από την αρχή κιόλας αυτή τη μορφή, που είναι ίσως η πιο καινούρια που είδε ποτέ η ιστορία της γαλλικής λογοτεχνίας. Όταν υπάρχει κάποια δράση, από την οποία ένας άλλος συγγραφέας θα αντλούσε τις διαφορετικές

φράσεις του μοτίβου που τις εμπνέει, υπάρχει εδώ ένας πίνακας τα διαφορετικά μέρη του οποίου δίνουν την εντύπωση πως δεν κρύβουν καμιά πρόθεση, όπως κι όταν πρόκειται να περιγράφουμε ένα ηλιοβασίλεμα. Η Κυρία Μποβαρύ θέλει να ζεσταθεί στη φωτιά. Να πώς λέγεται αυτό: «Η κυρία Μποβαρύ (πουθενά δεν ειπώθηκε πως κρύωνε) πλησίασε το τζάκι...». (Ανέκδοτο άρθρο του Προυστ, γραμμένο ίσως το 1910). [...] Αυτό διακρίνει όλους τους μεγάλους καινοτόμους της τέχνης, τουλάχιστον κατά τον 19ο αιώνα, δηλαδή πως, ενώ μερικοί φανατικοί της τέχνης έδειχναν την κληρονομική σχέση τους με το παρελθόν, το κοινό τους έβρισκε φτηνούς. Όσο και να λέμε πως ο Μανέ, ο Ρενουάρ (...), ο Φλωμπέρ στάθηκαν όχι πρωτοπόροι, αλλά οι τελευταίοι απόγονοι του Βελάσκουεθ και του Γκόγια, του Μπουσέ, του Φραγκουάρ και του Ρούμπενς, ακόμα και της Αρχαίας Ελλάδας, του Μποσυέ και του Βολταίρου, οι σύγχρονοι τούς έβρισκαν κάπως κοινούς· και, παρ’ όλα αυτά, προσπαθούμε καμιά φορά να φανταστούμε κάπως τι εννοούσαν μ’ αυτή τη λέξη «κοινός». Όταν ο Φλωμπέρ λέει: «Μια τέτοια σύγχυση εικόνων τον ζάλιζε, μολονότι τις έβρισκε χαριτωμένες, ωστόσο», όταν ο Φρεντερίκ Μορώ, είτε είναι μαζί με τη Στραταρχίνα ή την κυρία Αρνού, «αρχίζει να τους λέει τρυφερόλογα», δεν μπορούμε να σκεφτούμε πως αυτό το «ωστόσο» έχει καμιά χάρη, ούτε εκείνο το «αρχίζω να λέω τρυφερόλογα» είναι κάτι ξεχωριστό. Αλλά τα αγαπάμε αυτά τα βαριά υλικά που η φράση του Φλωμπέρ σηκώνει κι αφήνει να ξαναπέσουν με τον ακανόνιστο θόρυβο ενός εκσκαφέα. Γιατί αν, όπως γράφτηκε, το λυχνάρι του Φλωμπέρ ήταν ό,τι κάποιος φάρος για τους ναυτικούς, μπορούμε να πούμε επίσης πως οι φράσεις που πετούσε «φωναχτά» είχαν τον κανονικό ρυθμό εκείνων των μηχανών που ξεχώνουν χώματα. Μακάριοι όσοι νιώθουν αυτόν τον μονομανή

αφιερωμα/39 ρυθμό· αλλά εκείνοι που δεν μπορούν να γλιτώσουν απ’ αυτόν, και σκλάβοι των φραστικών περιόδων του, μιμούμενοι απαράλλαχτα το ύφος του, μοιάζουν μ’ εκείνους τους δύστυχους των γερμανικών θρύλων που είναι καταδικασμένοι να ζούν για πάντα δεμένοι πάνω στις καμπάνες. Γι’ αυτό, σε ό,τι αφορά τη φλωμπερική τοξίνωση, δεν έχω παρά να συστήσω στους συγγραφείς την καθαρτική και εξορκισμένη ενέργεια της μίμησης. (Σημ. Μετ. Ο ίδιος ο Προυστ μιμήθηκε το ύφος του Φλωμπέρ σ’ ένα κείμενο του 1908). [...] Δε θα βαρεθώ να τονίζω τις αρετές, που τόσο αμφισβητούνται σήμερα, του Φλωμπέρ. Μια απ’ αυτές που μ’ αγγίζει περισσότερο γιατί βρίσκω σ’ αυτήν την κατάληξη των ταπεινών μου προσπαθειών, είναι που ξέρει να δίνει με μαστοριά την εντύπωση του Χρόνου. Πιστεύω πως το πιο ωραίο πράγμα στην Αισθηματική Αγωγή δεν είναι μια φράση, αλλά μια παύση. Ο Φλωμπέρ μόλις έχει περιγράφει, έχει αναφέρει σε πολλές σελίδες, και τις πιο ασήμαντες ενέργειες του Φρεντερίκ Μορώ. Ο Φρεντερίκ βλέπει έναν αστυνόμο να προχωρεί με το σπαθί του καταπάνω σ’ έναν επαναστάτη που πέφτει νεκρός. «Και ο Φρεντερίκ, αποσβολωμένος, αναγνώρισε τον Σενεκάλ!». Εδώ υπάρχει μια «παύση», μια τεράστια «παύση» και, χωρίς

Μωρίς Μ πλανσό:

την παραμικρή μετάβαση, ο χρόνος απότομα αρχίζει να μετρά, όχι με τέταρτα της ώρας, αλλά με χρόνια, δεκαετίες (ξαναπιάνω τις τελευταίες λέξεις που ^νέφερα για να δείξω αυτή την καταπληκτική αλλαγή ταχύτητας, χωρίς καμιά προετοιμασία): Και ο Φρεντερίκ, αποσβολωμένος, αναγνώρισε τον Σενεκάλ. Ταξίδεψε. Γνώρισε τη μελαγχολία των βαποριών, τα κρύα ξυπνήματα κάτω από το αντίσκηνο, κλπ. Ξαναγύρισε. Άρχισε να συχνάζει στα σαλόνια, κλπ. Στα τέλη του 1867, κλπ. (Σημ. Μετ. δηλαδή, από την επανάσταση του 1848 πηδά είκοσι σχεδόν χρόνια μπροστά). Από το άρθρο του Προυστ «Το ύφος του Φλωμπέρ», 1920 Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος*

* Αποσπάσματα από δύο άρθρα που έγραψε ο Προυστ το 1910 και 1920. Το δεύτερο είναι η απάντησή του σ’ ένα άρθρο του Α. Τιμπωντέ, δη­ μοσιευμένο στη NRF που έλεγε, μεταξύ άλλων, ότι ο Φλωμπέρ δεν είναι μεγάλος συγγραφέας, γιατί «ο πλήρης γλωσσικός εξουσιασμός δεν ήταν φυσικό του χάρισμα».

Η απουσία τον βιβλίου

Ο Φλωμπέρ αποτελεί, αναμφίβολα, σταθμό στη ν ιστορία της λογοτεχνίας, αν υποθέσουμε ότι μ π ο ρ ε ί να γίνει αντικείμενο ιστορίας αυτή η αναζήτηση της γραφής, το διεστραμμένο, το αμίλητο κι άπιαστο δαιμόνιο, που, στη σύγχρονη εποχή, μετα μορφώ νει το σ υ γγρα φ έα σ ’ έναν Φ άουστ χω ρίς μ α γικ ές ικανότητες. Το σημαντικό στον Φλωμπέρ είναι η αγωνία της μορφής και όχι το περιεχόμενο που της δίνει εδώ κι εκεί" και, για την ακρίβεια, αυτή η ανησυχία είναι απέραντη, παίρνει τις διαστάσεις της εμ­ πειρίας που τον κρατάει μέσα της δεσμευμένο, ενώ αυτός διαθέτει μόνο αβέβαια σημάδια για να περιχαρακώσει την πορεία της. Η δέσμευση του συγγραφέα Φλωμπέρ είναι δέσμευση -ευθύ­

νη- σε σχέση με έναν λόγο ακόμα άγνωστο, τον οποίο αγωνίζεται να δαμάσει ή να τον υποτάξει σε κάποια λογική (μιας αξίας, ομορφιάς, αλή­ θειας), για να υποβάλει σε μεγαλύτερη δοκιμα­ σία την επικίνδυνη δύναμη με την οποία τον αναγκάζει να συγκρουστεί το άγνωστο αυτού του λόγου. Δεν το αγνοεί διόλου: λέει με σαφή­ νεια ότι η αναζήτηση της μορφής είναι για κεί­ νον μέθοδος («η φροντίδα της εξωτερικής ομορ­ φιάς που μου καταλογίζετε είναι για μένα μ έ ­ θ ο δ ο ς » ) · αυτό σημαίνει ότι η μορφή έχει την αξία ενός Νόμου αυθαίρετα επιβεβλημένου, αλ­ λά τέτοιου ώστε να ανταποκρίνεται στο αυθαίρε­ το -το τυχαίο- των λόγων, δηλαδή στο ουσιαστι­ κά προβληματικό χαρακτηριστικό τους. Ό σο πιο μεγαλόπρεπη, φαντασμαγορική, απαστράπτουσα είναι η τέχνη, όσο προβάλλεται με εξωτερικά μόνο θέλγητρα, τόσο καταγγέλλει με

40/αφιερω μα αυτή την αλαζονική εμφάνιση το κενό που βρί­ σκει καταφύγιο μέσα της και ζητά να ενωθεί με την ίδια της την εξαφάνιση -α ν και είναι σίγου­ ρο πως ο Φλωμπέρ δεν εκτελεί αυτή την κίνηση με ευχαρίστηση, ωστόσο το τελευταίο του βιβλίο φανερώνει την καταστροφική της έννοια: γιατί το θέμα δεν είναι πια αν ο Μπουβάρ και ο Πεκυσέ είναι «μεγάλοι βλάκες» ή, απεναντίας, άν­ θρωποι, με όλη τη σημασία της λέξης, κοινοί και υπέροχοι, αφοσιωμένοι στην προσπάθεια και την αποτυχία, πρόγονοι του Bloom**και απόγο­ νοι του Οδυσσέα, αλλά το πώς η μηδαμινότητα γίνεται έργο και το πώς μπορούν να συμπίπτουν, στο λογοτεχνικό επίπεδο, η συνολική εγκυκλο­ παιδική γνώση (άρα, ο μέγιστος βαθμός ουσίας) και το τίποτα, χωρίς το οποίο ο Φλωμπέρ υπο­ ψιάζεται ότι δεν υπάρχει λογοτεχνική κατάφα­ ση. (Έ τσι, το «Μπουβάρ και Πεκυσέ» θα πραγ­ ματοποιούσε παραδόξως τη νεανική ελπίδα του Φλωμπέρ: «Αυτό που μου φαίνεται ωραίο, αυτό που θα ήθελα να κάνω, είναι ένα βιβλίο χωρίς θέμα, ένα βιβλίο χωρίς εξωτερική σύνδεση...»). Απαίτησε από το ύφος να το κυβερνά ο νόμος των αριθμών και να το καθιστούν ακουστικά ευ­ χάριστο οι λεγάμενες μουσικές ιδιότητες (με την εντελώς εξωτερική έννοια) και, συγχρόνως, ήξε­ ρε καλά, και σχεδόν παρά τη θέλησή του, ότι «η Τέχνη πρέπει να είναι απλοϊκή», να μην αφήνε­ ται να τη δουν, να απαρνιέται καθετί που προκαλεί ευχαρίστηση, να αποτραβιέται μέσα στην αυστηρότητα της αφάνειας, εκεί όπου επικρατεί «η π ο ι η τ ι κ ή τ η ς ά γ ν ο ι α ς » , έκφραση αποκαλυπτική. Το ίδιο και για τη δουλειά. Δεν υπάρχει συγγραφέας που να έχει δουλέψει πε­ ρισσότερο από αυτόν και να έχει κάνει περισσό­ τερα /ια να υποβιβάσει τον άνθρωπο που γράφει στο επίπεδο του «χειρώνακτα». Έ να βιβλίο, έτσι που το ακούμε και το βλέπουμε να κοπιάζει, μας δίνει την αίσθηση ότι φτιάχνεται όπως κατα­ σκευαζόταν παλιά ένα όμορφο αντικείμενο: με φροντίδα, με δεξιοτεχνία και με τον καιρό. Ταυ­ τόχρονα, όμως, είναι ολοφάνερο ότι η δουλειά του Φλωμπέρ δε μοιάζει σε τίποτα με του Βοϊleau*: δεν είναι ο τίμιος και ήσυχος μόχθος του τεχνίτη που διαθέτει ένα επάγγελμα, έχει μια τε­ χνική κατάρτιση, τελειοποιεί το έργο του σύμ­ φωνα με μια παράδοση κι ένα πρότυπο. Σε μια εποχή που η δουλειά αποτελεί απόδειξη κάθε αξίας, εδώ χάνει την αξία της και είναι καθαρά τραγική1 είναι κάτι που ξεπερνά τα μέτρα· είναι μια τρέλα· είναι η συνάντηση του αποτρόπαιου, η αντιμετώπιση του απάνθρωπου, η πρακτική

* Σ.τ.Μ.: πρόκειται για τον ήρωα του James Joyce στο «Ulys* Σ.τ.Μ.: σημαντικός Γάλλος συγγραφέας του Π ου αι. Ανάμε­ σα στα έργα του η περίφημη *Ποιητική Τέχνη», όπου συ­ γκεντρώνει τις αρχές της κλασικής θεωρίας.

του ανέφικτου· τιμωρία που γίνεται έργο. Και δουλειά για να κάνεις τι; Έ να έργο που δεν υπάρχει; Έ να ωραίο, φανταστικό βιβλίο; Ούτε καν αυτό: μια φράση είναι μια φράση που δεν θα ήξερε να γραφτεί: «Η πιο απλή φράση, όπως “έκλεισε την πόρτα” , “βγήκε” , απαιτεί απίστευ­ τες καλλιτεχνικές πανουργίες»· πράγμα που ση­ μαίνει ότι είναι πολύ δύσκολο να εκφραστούν οι πιο απλές πράξεις και ότι, σε ένα επίπεδο βαθύ­ τερο από το λογοτεχνικό, η φράση «έκλεισε την πόρτα» είναι ήδη, όπως έχει, αδύνατη. Σ’ αυτό οφείλονται πολλές δηλώσεις, που τις έκριναν γελοίες ή απλώς συγκινητικές, πριν αρ­ χίσουν να τις παίρνουν στα σοβαρά: «Φτάνω να πιστέψω πως είναι α δ ύ ν α τ ο ν α γ ρ ά ψ ω » (η υπογράμμιση είναι του Φλωμπέρ). «Το γράψι­ μο είναι όλο και περισσότερο αδύνατο», γι’ αυτό «η απελπισία είναι η φυσική (του) κατάσταση», απ’ όπου δεν μπορεί να βγει παρά με μια βίαιη απόσπαση, εξαντλούμενος, «ασθμαίνοντας διαρ­ κώς», μέσα σ’ αυτή την άσκηση γραφής που υπερβαίνει τη ζωή, γιατί το γράψιμο είναι αυτή η υπέρβαση («Η Τέχνη υπερβαίνει»). Τότε γιατί να επιμένεις σ’ αυτή τη δυστυχία, γιατί να μην ξεκουράζεσαι; «Αλλά πώς να ξεκουραστείς; Να ξεκουραστείς και να κάνεις τι;». «Εκεί πέρα υπάρχει ένα μυστήριο που μου ξεφεύγει»· μας βοηθάει πάντως να πλησιάσουμε αυτό το μυστή­ ριο, όταν στην αλληλογραφία του λέει κάτι, που πρέπει να το ακούσουμε χωρίς επιφύλαξη: « Ν α τι δ ια β ο λ ικ ό έχει ο πεζ ός λόγος: δ ε ν τ ε λ ε ι ώ ν ε ι π ο τ έ » . Γ ι ’ αυτό, όλα τα έρ­ γα που επιχειρεί να γράψει είναι παράλογα- σε κάθε ένα «φοβερές» δυσκολίες τον συντρίβουν κάθε φορά υπόσχεται στον εαυτό του πως το επόμενο θα είναι πιο εύκολο, πιο ευχάριστο, θα ανταποκρίνεται περισσότερο στο ταλέντο του και, κάθε φορά, διαλέγει ακριβώς αυτό που δεν μπορεί να γράψει: «Πρέπει να είσαι τελείως τρε­ λός για να καταπιαστείς με ένα τέτοιο βιβλίο... Πρέπει να είσαι τρελός και τρεις φορές μανιακός για να καταπιαστείς μ’ ένα τέτοιο βιβλίο!.. Φο­ βάμαι μήπως είναι ριζικά, από την ίδια του τη σύλληψη, αδύνατο... Φρίκη! Μου φαίνεται ότι μπαρκάρω για ένα πολύ μακρινό ταξίδι, σε τό­ πους άγνωστους, κι ότι δεν θα γυρίσω πίσω». Έτσι εξηγείται αυτή η άγονη και σκοτεινή κατά­ ληξη: πέντε χρόνια πριν πεθάνει στήνει υπομονε­ τικό και δόλιο καρτέρι του θανάτου· «Φύλλα χαρτί να μουντζουρώνω, τίποτα άλλο δεν περι­ μένω απ’ τη ζωή. Μου φαίνεται πως διασχίζω μια ατέλειωτη μοναξιά. Και η έρημος, ο ταξιδιώ1. θ α έλεγε κανείς ότι ο Φλωμπέρ προσπαθεί να αναπληρώ­ σει και να ελχνδει με την υπεραξία στη δουλειά (από τη στιγμή που το τελειωμένο έργο περιέρχεται στην κατοχή του συγγραφέα, τον εκδότη, του κριτικού, του αναγνώστη), το περίεργο είδος ζημίας να μιλά κανείς λιγότερο όσο περισσό­ τερο μιλά.

α φ ιερ ω μα /41 της και η καμήλα είμαι εγώ» (Στη Γεωργία Σάνδη, 27 Μαρτίου 1875, μετά τη σημείωση: «Μπο­ ρεί να είναι η δουλειά που μ’ αρρωσταίνει, γιατί επιχείρησα να γράψω ένα παράλογο βιβλίο»). Η αναζήτηση μιας καινούριας σημασίας για τη λέξη «γράφω» γοήτευε τον Φλωμπέρ, το καταλα­ βαίνουμε άνετα διαβάζοντας αυτή τη σημείωση: «Θα ήθελα να φτιάχνω βιβλία, όπου να γράφω μόνο φράσεις...». Υπογραμμίζοντας τη λέξη «γράφω» ο Φλωμπέρ δεν θέλει να της δώσει έμ­ φαση αλλά να την κάνει ορατή, να δείξει έτσι ότι αυτό το ρήμα δεν εξαντλείται στη μεταβατική του ενέργεια και ότι το δικό του έργο είναι ένα έργο του αμετάβατου. Το βιβλίο και οι φράσεις είναι απλές εκφάνσεις αυτού που συμβαίνει όταν γράφεις. Γράφεις και γράφεις (φράσεις)· αλλά

11 περιγραφή φαίνεται σαν μια χαρακτηρι­ στική ιδιότητα των ανώτερων, όπως λέγονται, γλωσσικών τρόπων, και όσο κι αν φαίνεται αυτό παράδοξο, δε δικαιολογείται η περιγραφή από καμιά τελικότητα δράσης ή επικοινωνίας. Η ιδιότητα της περιγραφής (ή της «άχρηστης λε­ πτομέρειας») στην αφηγηματική υφή, η μοναξιά της, προβάλλει ένα ερώτημα που είναι το πιο ση­ μαντικό για τη δομική ανάλυση των αφηγήσεων. Αυτό το ερώτημα έχει ως εξής: είναι άραγε τα πάντα, στην αφήγηση, σημαίνοντα, και αν όχι, αν ενυπάρχουν μέσα στο αφηγηματικό σύνταγμα μερικές ασήμαντες εκτάσεις, ποια είναι τελικά, αν μπορούμε να πούμε κάτι τέτοιο, η σημασία αυτής της ασημαντότητας; (...) Αν περάσουμε τώρα στον Φλωμπέρ, γίνε­ ται νοητό πως ο αισθητικός τελικός στόχος της περιγραφής είναι ακόμα πιο δυνατός. Στην Κ υ­ ρία Μποβαρύ, η περιγραφή της Ρουέν (πραγμα­ τικό ανάφορο οπωσδήποτε) εξαρτάται από τους

το αποτέλεσμα μένει σε παρένθεση· αυτό το απο­ τέλεσμα -φράσεις, βιβλίο- δεν δίνει αξία στο «γράφω», ούτε αφαιρεί την αξία του, ούτε το με­ ταβάλλει σε αξία (όπως, για παράδειγμα, η Δη­ μιουργία θα έδινε αξία στο Θεό ως δημιουργική δύναμη). Γράφεις φράσεις, με σκοπό η οφθαλμοφάνεια της φράσης να καλύψει και να διαφυλάξει το προνόμιο της αφάνειας, το δικαίωμα της αναίρεσης και της εξαφάνισης, που επιτρέπουν στο «γράφω» να είναι μια ουδέτερη μόνο λέξη.

(Από το: «L’ Entretien Infini», εκδ. Gallimard, 1969) Μετάφραση: Ελένη Κονδύλη

τυραννικούς εξαναγκασμούς αυτού που πρέπει ν’ αποκαλέσουμε αισθητική αληθοφάνεια, όπως πιστοποιούν οι διορθώσεις που έγιναν σχετικά μ’ αυτό το κομμάτι σε έξι διαδοχικές γραφές. Το πρώτο που βλέπουμε είναι πως οι διορθώσεις δεν απορρέουν από μια πιο πλούσια θεώρηση του πρότυπου: Η Ρουέν, όπως τη συλλαμβάνει ο Φλωμπέρ, παραμένει πάντα το ίδιο πρότυπο, ή πιο σωστά, αν αλλάζει κάπως από τη μια μορφή στην άλλη, είναι μόνο και μόνο επειδή θεωρεί απαραίτητο να «δέσει» καλύτερα μια εικόνα ή να αποφύγει μια φωνική πολυλογία που καταδι­ κάζουν οι κανόνες της καλλιέπειας ή και για να «στεγάσει» κάποια περιστασιακή πετυχημένη έκ­ φραση· βλέπουμε ύστερα πως η περιγραφική υφή, που δείχνει σε μια πρώτη ματιά να της απο­ δίδει μεγάλη σημασία (από τις διαστάσεις της, τη φροντίδα της λεπτομέρειάς της), στο αντικεί­ μενο Ρουέν, δεν είναι παρά κάτι σαν σκηνικό προορισμένο να δεχτεί τα διαμάντια μερικών

42/αφιερω μα σπάνιων μεταφορικών εικόνων, το ουδέτερο, πεζόλογο είλημα, που τυλίγει την πολύτιμη συμβο­ λική ουσία, σαν να είχαν σημασία, στη Ρουέν, μόνο τα ρητορικά σχήματα που η θέα της πόλης προκαλεί, σαν να μην ήταν αξιοσημείωτη η Ρουέν, παρά μόνο μέσα από τα υποκατάστατά της (τα κατάρτια σαν ένα δάσος από βελόνες, τα νησιά σα μεγάλα μαύρα ψάρια ακίνητα, τα σύν­ νεφα σαν αέρινα κύματα που σπάνε σιωπηλά πά­ νω σ’ ένα απόκρημνο βράχο). Βλέπουμε λοιπόν πως όλη η περιγραφή «κτίζεται» με σκοπό να θυ­ μίζει η Ρουέν έναν πίνακα: είναι μια σκηνή ζω­ γραφιάς που επωμίζεται η γλώσσα («Κι έτσι, από ψηλά κοιταγμένο, ολόκληρο το Τοπίο έδει­ χνε ακίνητο όπως σε μια ζωγραφιά»)· ο συγγρα­ φέας επιτελεί εδώ τον ορισμό που δίνει ο Πλά­ τωνας για τον καλλιτέχνη, που είναι ένας «ποιη­ τής» στον τρίτο βαθμό, αφού μιμείται αυτό που είναι ήδη το φάντασμα μιας ουσίας (Σημ. μεταφ. «φαντάσματα γάρ, άλλ’ ούκ όντα ποιούσιν, Πο­ λιτεία I, 599α). Κι έτσι, μολονότι η περιγραφή της Ρουέν είναι τελείως «ακαταλόγιστη» σε σχέ­ ση με την αφηγηματική δομή της Κυρίας Μποβαρύ (δεν μπορούμε να τη συσχετίσουμε με καμιά λειτουργική ενότητα ούτε με κανένα χαρακτηριακό, ατμοσφαιρικό ή βιβλιακό σημαινόμενο), δεν αποτελεί καθόλου σκάνδαλο, δικαιολογεί­ ται, αν όχι από τη λογική του έργου, τουλάχι­ στον από τους νόμους της λογοτεχνίας: το «νόη­ μά» της υπάρχει, εξαρτάται από τη συναρμοστιά της όχι με το πρότυπο, αλλά με τους πολιτιστι­ κούς κανόνες της αναπαράστασης. Ωστόσο, ο αισθητικός τελικός στόχος της φλωμπερικής περιγραφής είναι αξεχώριστος από «ρεαλιστικές» επιταγές, σαν να τον επέβαλε και να τον δικαιολογούσε, φαινομενικά, η ακρίβεια και μόνο του ανάφορου, ανώτερη ή αδιάφορη μπροστά σε κάθε άλλη λειτουργία, να περιγρά­ φει, ή - στην περίπτωση περιγραφών με μια και μόνο λέξη - να καταγραφεί: στους αισθητικούς καταναγκασμούς εισβάλλουν εδώ - τουλάχιστον με την ιδιότητα ενός άλλοθι - αναφοριακοί κα­ ταναγκασμοί: δεν είναι καθόλου απίθανο, αν φτάναμε στη Ρουέν με ταξιδιωτική άμαξα, η θέα

που θα είχαμε κατεβαίνοντας την πλαγιά που οδηγεί στην πόλη να μην ήταν «αντικειμενικά» διαφορετική από το πανόραμα που περιγράφει ο Φλωμπέρ. Αυτό το ανάμειγμα - αυτό το πηγαινέλα - από καταναγκασμούς έχει ένα διπλό πλεονέκτημα: από τη μια, η αισθητική λειτουρ­ γία, δίνοντας νόημα στο «κομμάτι», αναστέλλει αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ίλιγγο των περιγραφικών παρατηρήσεων γιατί, από τη στιγμή που η ροή του λόγου δεν θα κατευθυνόταν και δεν θα περιοριζόταν πια από τις δομικές επιταγές του ανέκδοτου (λειτουργίες και ενδεί­ ξεις), τίποτα πια δεν θα μπορούσε να δείξει για­ τί πρέπει να σταματήσουν οι λεπτομέρειες της περιγραφής εδώ και όχι εκεί- αν δεν ήταν υπο­ ταγμένη σε μια αισθητική ή ρητορική επιλογή, οποιαδήποτε «θέα» δεν θα τη'· εξαντλούσε η ροή του λόγου: Θα υπήρχε πάντα μια γωνιά, μια λε­ πτομέρεια, μια απόχρωση από χώρο ή χρώμα για να αναφερθεί· και, από την άλλη, θέτοντας το ανάφορο σαν πραγματικό, προσποιούμενη πως το ακολουθεί, πιστή σαν σκλάβα του, η ρεαλιστι­ κή περιγραφή αποφεύγει να παρασυρθεί σε μια φαντασιακή δραστηριότητα (προφυλακτικό μέ­ τρο που πίστευαν πως είναι απαραίτητο για την αντικειμενικότητα της διήγησης)· η κλασική ρη­ τορική είχε κατά κάποιο τρόπο θεσμοποιήσει τη φαντασίωση με το όνομα ενός ιδιαίτερου σχήμα­ τος, την υποτύπωση, που αποσκοπούσε «να θέ­ σει τα πράγματα υπό τα όμματα του ακροατή» όχι μ’ έναν τρόπο ουδέίερο, διαπιστωτικό, αλλά αφήνοντας στην αναπαράσταση όλη τη λάμψη της επιθυμίας (αυτό συμμετείχε στον φανταχτερό λόγο με χτυπητά χρώμ αα: το illustris oratio)· εγκαταλείποντας δηλωτικά τους καταναγκασμούς του ρητορικού κώδικα, ο ρεαλισμός πρέπει ν’ αναζητήσει έναν καινούριο λογισμό στην περι­ γραφή. Αποσπάσματα από το άρθρο «Το επακολούθημα του πραγματικού», «Κριτικά Δοκίμια IV», Το θρόισμα της γλώσσας, εκδ. Seuil, 1984. Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος.

rOkx ΐ ά Καθ&τώτα %.γρυ*

Ε Ιγο\γπκη1Τ ΕIA Για 6έ>ου$ dy^k'jovTeu νά uqdpxfei

0Αντιηο>»ΐΓ6υ6Μ!

αφ ιερ ω μα/43

Χόρχε Λούις Μπόρχες

Ο Φλωμπέρ και η υποδειγματική μοίρα Σ ’ ΕΝΑ άρθρο που αποσκοπούσε να καταργήσει ή να αποθαρρύνει τη λατρεία του Φλωμπέρ στην Αγγλία, ο John Middleton Murry παρατηρεί πως υπάρχουν δυο Φλωμπέρ: ο πρώτος είναι ένας λε­ βέντης γεροδεμένος, αξιαγάπητος, μάλλον απλο­ ϊκός, με ύφος και γέλιο χωριάτη, που η ζωή του στάθηκε μια μόνιμη αγωνία γύρω από την εντα­ τική καλλιέργεια πέντε έξι παράταιρων τόμων· ο άλλος, ένας άυλος γίγαντας, ένα σύμβολο, μια πολεμική κραυγή, ένα λάβαρο. Δηλώνω ρητά πως δεν καταλαβαίνω αυτή την αντιπαράθεση- ο Φλωμπέρ που έλυωσε να δώσει ένα έργο σπάνιο και πολύτιμο είναι, ακριβώς, ο Φλωμπέρ του θρύλου και (αν δεν μας ξεγελούν οι τέσσερις τό­ μοι της αλληλογραφίας του) και αυτός της ιστο­ ρίας. Και αυτός ο Φλωμπέρ είναι πιο σημαντι­ κός από τη σημαντική λογοτεχνία που προμελέ­ τησε και πραγμάτωσε - ο Φλωμπέρ, πρώτος Αδάμ ενός νέου είδους: ο άνθρωπος των γραμ­ μάτων σαν ιερέας, σαν ασκητής και σαν μάρτυ­ ρας. Η αρχαιότητα, για τους λόγους που θα δούμε, δεν μπόρεσε να δώσει αυτόν τον τύπο. Διαβά­ ζουμε στον Ίωνα πως ο ποιητής «είναι πράγμα ανάλαφρο, φτερωτό και ιερό και δεν μπορεί τί­ ποτα να συνθέσει προτού γίνει ένθεος, δηλαδή σχεδόν τρελός».1 Μια τέτοια δοξασία για το πνεύμα που φυσά όπου θέλει (Ιωάννης, 3,8) ερ­ χόταν σε αντίθεση με μια προσωπική υπερτίμηση του ποιητή, που καταντά να μην είναι τίποτ’ άλ­ λο παρά ένα στιγμιαίο όργανο της θεότητας. Στις ελληνικές πόλεις ή στη Ρώμη, ένας Φλωμπέρ είναι κάτι αδιανόητο· αν κάποιος πλησίασε ίσως περισσότερο σ’ αυτή την αντίληψη, αυτός είναι ο Πίνδαρος, ο ιερατικός ποιητής που είχε συγκρί­ νει τις ωδές του με λιθόστρωτα μονοπάτια, με μια παλίρροια, με χρυσελεφάντινα γλυπτά και με

κτίρια και που ένιωθε κι ενσάρκωνε το αξίωμα του επαγγελματία λογογράφου. Στη «ρομαντική» αντίληψη της έμπνευσης που πρέσβευαν οι κλασικοί,2 ταιριάζει να προστεθεί αυτό εδώ: η γενική αίσθηση πως ο Όμηρος είχε εξαντλήσει όλη την ποίηση ή, όπως και νά ’ναι, πως είχε ανακαλύψει την τέλεια μορφή της ποίη­ σης, το ηρωικό ποίημα. Ο Αλέξανδρος ο Μακεδόνας έβαζε κάθε βράδυ κάτω από το προσκεφάλι του το στιλέτο του και την Ιλιάόα, και ο Thomas de Quincey αναφέρει πως ένας Ά γγλος πάστορας, από τον άμβωνα, μνημόνευε «εν ονόματι του μεγαλείου κάθε ανθρώπινης οδύνης, του μεγαλείου κάθε ανθρώπινης αθανασίας, κά­ θε ανθρώπινης δημιουργίας, της Ιλιάδας, της Οδύσσειας'.». Ο θυμός του Αχιλλέα και τα βάσα­ να του Οδυσσέα στο ταξίδι του γυρισμού δεν εί­ ναι παγκόσμια θέματα· πάνω σ’ αυτόν τον πε­ ριορισμό θεμελίωσαν οι κατοπινοί κάποια ελπί­ δα: Να επιβάλλουν σ’ άλλους μύθους, και πιστά, κάθε επίκληση, κάθε μάχη, κάθε υπερφυσική μη­ χανή πάνω στη ροή και τη διαμόρφωση της Ιλιάδας· αυτή στάθηκε η μεγάλη έγνοια των ποιητών για είκοσι ολόκληρους αιώνες. Είναι εύκολο να το ειρωνευτούμε αυτό, αλλά όχι και να ειρωνευ­ τούμε την Αινειάδα, που ήταν η καλότυχη συνέ­ πεια αυτής της αντίληψης. (Ο Lemprtere περι­ λαμβάνει διακριτικά τον Βιργίλιο μέσα στα ευεργετήματα του Ομήρου). Τον 14ο αιώνα ο Πετράρχης, με την ευσέβειά του για τη ρωμαϊκή δόξα, πίστεψε πως ανακάλυψε μέσα στους καρχηδονιακούς πολέμους το μόνιμο υλικό μιας επο­ ποιίας· ο Τορκουάτος Τάσσος, τον 16ο αιώνα, έδειξε την προτίμησή του για την πρώτη σταυρο­ φορία. Της αφιέρωσε δυο έργα, ή δυο μορφές του ίδιου έργου· το ένα απ’ αυτά είναι η Ελευθε­ ρωμένη Ιερουσαλήμ· το άλλο η Καταχτημένη,

44/αφιερωμα

όπου θέλει ν’ ακολουθεί από κοντά την Ιλιάόα, δεν είναι τίποτ’ άλλο από μια λογοτεχνική παραδοξότητα. Τα εμφατικά σημεία του πρωτότυπου αμβλύνονται, και αυτό το εγχείρημα, πάνω σ’ ένα έργο ουσιαστικά γεμάτο έμφαση, ισοδυναμεί με καταστροφή. Έτσι, στην Ελευθερωμένη (VIII, 23) διαβάζουμε για κάποιον γενναίο ιπ­ πότη, σοβαρά πληγωμένο, που όλο ξεψυχά και δεν πεθαίνει: La vita no, ma la virtu sostenta quel cadavere indomito e feroce. Στην αναθεωρημένη μορφή, υπερβολή και αποτελεσματικότατα χάνονται: La vita no, ma la virtu sostenta il cavaliere indomino e feroce. Ο Μίλτων, με τη σειρά του, ξει για να «κτίσει» ένα ηρωικό ποίημα. Από τα παιδικά του χρόνια, ίσως πριν ακόμα γράψει μια γραμμή, είχε τάξει τον εαυτό του στα Γράμματα. Φοβάται μήπως γεννήθηκε πάρα πολύ αργά για το έπος (πάρα πολύ μακριά από τον Όμηρο, πάρα πολύ μα­ κριά από τον Αδάμ) και σ’ ένα κλίμα πολύ αδιά­ φορο, αλλά ασκείται στη στιχουργική τέχνη για πάρα πολλά χρόνια. Μελετά τα εβραϊκά, τα κρι­ μαϊκά, τα ιταλικά, τα γαλλικά, τα ελληνικά και, φυσικά, τα λατινικά. Συνθέτει λατινικούς και ελληνικούς εξαμέτρους και τοσκανικούς ενδεκασύλλαβους. Είναι εγκρατής γιατί νιώθει πως η ακράτεια μπορεί να βλάψει την ποιητική ικανό­ τητα. Γράφει, στα τριανταπέντε του, πως ο ποιη­ τής πρέπει να είναι ένα ποίημα, «δηλαδή ένα κράμα και ένα αρχέτυπο των καλύτερων πραγ­ μάτων» και κανένας, αν δεν του αξίζει ο έπαι­ νος, δεν πρέπει ν’ αποτολμά να εξυμνεί «άνδρες ηρωικούς ή πόλεις επιφανείς». Ξέρει πως κάποιο βιβλίο, που οι άνθρωποι δε θ’ αφήσουν να πεθάνει, θα το γάψει ο ίδιος, αλλά το θέμα του δεν του έχει ακόμα αποκαλυφθεί και το αναζητά στο Χρονικό της Βρετάνης και στις δυο Διαθήκες. Στο πρώτο χαρτί που πέφτει στα χέρια του (απο­ τελεί σήμερα το Χειρόγραφο του Cambridge) ση­

μειώνει εκατό περίπου πιθανά θέματα. Διαλέγει, τελικά, την πτώση των αγγέλων και του ανθρώ­ που, θέμα ιστορικό για την εποχή του, έστω κι αν το κρίνουμε σήμερα σαν κάτι συμβολικό ή μυ­ θολογικό.3 Ο Μίλτων, ο Τυρκουάτος Τάσσος και ο Βιργίλιος αφιερώθηκαν στην εκτέλεση ποιημάτων ο Φλωμπέρ είναι ο πρώτος που αφιερώθηκε (δίνω στον όρο τη σωστή ετυμολογική του έννοια) στη δημιουργία ενός έργου καθαρά αισθητικού «σε πεζό λόγο». Στην ιστορία κάθε λογοτεχνίας, ο πεζός λόγος ακολουθεί το στίχο· αυτή η παραδοξότητα φανάτισε τη φιλοδοξία του Φλωμπέρ. «Η πρόζα είναι κάτι πρόσφατο», έγραφε. «Ο στίχος είναι κατ’ εξοχήν η μορφή κάθε παλιάς λογοτε­ χνίας. Οι συνδυασμοί της μετρικής έχουν εξαν­ τληθεί· αυτό δε συμβαίνει στην πρόζα». Και αλ­ λού: «Το μυθιστόρημα περιμένει τον Όμηρό του». Το ποίημα του Μίλτωνα αγκαλιάζει τον ουρα­ νό, την κόλαση, την οικουμένη και το χάος, αλλά είναι πάντα μια Ιλιάόα, μια Ιλιάόα στα μέτρα του σύμπαντος· ο Φλωμπέρ, αντίθετα, δε θέλησε να επαναλάβει ή να ξεπεράσει ένα προηγούμενο πρότυπο. Σκέφτηκε πως κάθε τι δεν μπορεί να ειπωθεί παρά μ’ έναν και μόνο τρόπο και πως είναι δουλειά του συγγραφέα ν’ ανακαλύψει πώς θα γίνει αυτό. Κλασικοί και ρομαντικοί χαλού­ σαν τον κόσμο με τις συζητήσεις τους, και ο Φλωμπέρ έλεγε πως οι αποτυχίες τους μπορού­ σαν να είναι διαφορετικές, αλλά πως οι επιτυ­ χίες τους ήταν παρόμοιες, γιατί το ωραίο είναι πάντα άυτό που είναι σαφές και σωστό, και ένας καλός στίχος του Μπουαλό είναι ένας καλός στί­ χος του Ουγκό. Πίστευε σε μια προκαθορισμένη αρμονία της ευφωνίας και της ακρίβειας και θαμπωνόταν από την «αναγκαία σχέση ανάμεσα στη σωστή λέξη και τη μουσική λέξη». Αυτή η δεισιδαιμονία της οργανωμένης γλώσσας θα μπορούσε να οδηγήσει όποιον άλλο συγγραφέα να καταρτίσει μια μικρή διάλεκτο γεμάτη κακές συνήθειες στη σύνταξη και στην προσωδία- δεν είναι τέτοια η περίπτωση του Φλωμπέρ, που σώ­ θηκε από τους κινδύνους της θεωρίας του με τη θεμελιακή του ευπρέπεια. Με μια μακρόχρονη ευθύτητα κυνήγησε τη σωστή λέξη, που δεν απο­ κλείει φυσικά την κοινοτοπία και που θα εκφυ­ λιζόταν, αργότερα, στη ματαιοδοξία της σπάνιας λέξης των ομίλων των συμβολιστών. Η ιστορία λέει πως ο περίφημος Λάο Τσέου ήθελε να ζήσει κρυφά και ανώνυμα- η ίδια βού­ ληση να παραμείνει αγνοημένος και η ίδια φήμη σημαδεύουν τη μοίρα του Φλωμπέρ. Δεν ήθελε να είναι μέσα στα βιβλία του, ή ήθελε το πολύ πολύ να κρυφτεί εκεί μέσα, όπως ο θεός μέσα στα δημιουργήματά τθυ· το γεγονός είναι πως αν δεν ξέραμε από πριν πως το ίδιο χέρι έγραψε τη Σαλαμπώ και την Κυρία Μ ποβαρύ, δεν θα το εί-

αφιερωμα/45 χαμέ μαντέψει. Δεν μπορούμε όμως και ν’ αρνηθούμε πως όταν σκεφτόμαστε το έργο του Φλωμπέρ, σκεφτόμαστε τον Φλωμπέρ, τον βασανι­ σμένο και φιλόπονο εργάτη του λόγου, τα πάμπολλα διαβάσματά του πριν γράψει κάτι και τα αξεδιάλυτα πρόχειρό του. Ο Δον Κιχώτης και ο Σάντσο είναι πιο πραγματικοί από τον Ισπανό στρατιώτη που τους επινόησε, αλλά κανένα πλά­ σμα του Φλωμπέρ δεν είναι τόσο πραγματικό όσο ο ίδιος ο Φλωμπέρ. Αυτοί που ισχυρίζονται πως το βασικό του έργο είναι η Αλληλογραφία του, μπορούν να προτάξουν το επιχείρημα πως σ’ αυτούς τους ψυχωμένους τόμους βρίσκεται το πρόσωπο της μοίρας του. Αυτή η μοίρα είναι ακόμα υποδειγματική, όπως ήταν και εκείνη του Μπάιρον για τους ρο­ μαντικούς. Χρωστάμε σε μια μίμηση της τεχνικής του Φλωμπέρ τα The old wive’s tale και Oprimo Basilio- η μοίρα του ξανάζησε, εξυψωμένη και παραλλαγμένη μ’ έναν μυστηριακό τρόπο στη μοίρα του Μαλλαρμέ (του οποίου το επίγραμμα «ο κόσμος είναι φτιαγμένος για να καταλήξει σ’ ένα ωραίο βιβλίο» εκφράζει μια πεποίθηση του Φλωμπέρ), του Moore, του Henry James και

εκδόσεις

εκείνη την περίπλοκη και σχεδόν απέραντη μοί­ ρα του Ιρλανδού που επινόησε τον Οδνσσέα. Σημειώσεις 1. «...κοϋφον γάρ χρήμα ποιητής έστιν καί πτηνόν καί Ιερόν, καί ού πρότερον οίός τε ποιεϊν πριν άν ένθεός γένηται καί έκφρων... (Πλάτων, Ίων, 534 6) Σημ. τ. μετ.

2. Στο άλλο άκρο βρίσκεται η «κλασική» θεωρία του ρομαντι­ κού Πόε, που θέλει τη δουλειά του ποιητή σα μια διανοητι­ κή άσκηση.

3. Ας παρακολουθήσουμε τις παραλλαγές μιας ομηρικής ανα­ φοράς μέσα στους αιώνες. Στην Ιλιάύα, η Ελένη της Τροίας κεντά σε μια ταπετσαρία τις μάχες και τα δεινά του τρωι­ κού πολέμου. Στην Αινειάδα, ο ήρωας, ένας φυγάς του τρωικού πολέμου, φτάνει στην Καρχηδόνα, βλέπει σ’ ένα ναό παραστάσεις από σκηνές εκείνου του πολέμου, καί,α­ νάμεσα σε διάφορες μορφές πολεμιστών, ξεχωρίζει και τη δίκιά του. Στη δεύτερη Ιερουσαλήμ, ο Γοδεφρείδος δέχεται τους Αιγύπτιους πρέσβεις σ’ ένα περίπτερο στολισμένο με ζωγραφιές που απεικονίζουν τις δικές του εκστρατείες. Από τις τρεις αυτές εκδοχές, η τελευταία είναι η λιγότερο πετυχημένη.

Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος. Από τη γαλλική έκδοση της συλλογής δοκιμίων του Μπόρχες: Discusidn

Εκδόσεις Γκοβόστη

ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΡΑΜΑΛΑΚΗ

Σολωμού 12 - 10683 Αθήνα Τηλ. 64.10.039 - 36.15.433

ΤΟ ΚΡΑΤΙΔΙΟ

Y K O D O o in

Καλβοκορέσσι: Φραντς Λιστ Λαντορμύ: Σοΰμπερτ Ρολλάν: Μπερλιόζ Ρολλάν: Μπετόβεν Ρολλάν: Γκαίτε - Μπετόβεν Ρολλάν: Μίσσα Σολέμνις Ίψεν: Έντα Γκάμπλερ Ίψεν: Οικοδόμος Σόλνες Ίψεν: Η Κυρά της Θάλασσας Ίψεν: Τζων Γαβριήλ Μπόρκμαν Ίψεν: Κουκλόσπιτο Μπαλζάκ: Χωριάτες Κ. Μητροπούλου: Νταλίκα Κ. Μητροπούλου: Περιθωριακοί Αλεξ. Τολστόη: Ο Δρόμος του

ΛΛΞΕΝΗ

Μαρτυρίου Ομάρ Καγιάμ: Ρουμπαγιάτ Στάινμπεκ: Ναυάγια Στάινμπεκ: Τορτίλα Φλατ Χεμινγουέη: Η Φιέστα

Διάθεση: Βιβλία το πατάρι Χαρ. Τρικούπη 31 Αθήνα Τηλ. 36.11.201

46/αφιερωμα

Γκυστάβ Φλωμπέρ

Είμαι ένας άνθρωπος-πένα Ο Φλωμπέρ ό ε ν ήταν μόνο ο ακαταπόνητος εργάτης τον Λόγον, αλλά, άθελα τον, και ένας θεωρητικός της τέχνης τ ο ν οι απόψεις τον είναι απόσταγμα της καθημε­ ρινής όονλειάς τον. Στην πλούσια αλληλογραφία τον διαμορφώνεται μια αισθητι­ κή. Παραθέτονμε ένα μικρό ανθολόγιο, σαν μια απαραίτητη και σεμνή επιστροφή στις πηγές της δημιονργίας. Πρώτα να σνλλάβει ο νους

Η έμπνευση

Στοχάσου, στοχάσου, προτού γράψεις. Πρώτα να σνλλάβει ο νους. Αυτό το αξίωμα του μεγά­ λου Γκαίτε είναι η πιο απλή και η πιο εξαίσια σύνοψη και εντολή όλων των πιθανών έργων τέ­ χνης (...) Να έχεις πάντα στο νου σου το πρότυ­ πο, και τίποτ’ άλλο (...) Η τέχνη είναι μια ανα­ παράσταση, δεν πρέπει να σκεφτόμαστε παρά πώς ν’ αναπαραστήσουμε. Πρέπει το πνεύμα του καλλιτέχνη να είναι σαν τη θάλασσα, τόσο απέ­ ραντο, ώστε να μη φαίνονται τα όριά του, τόσο αγνό, ώστε να καθρεφτίζονται βαθιά μέσα του τ’ αστέρια του ουρανού. (13.9.1852)

Πρέπει νά ’μαστέ επιφυλακτικοί μπροστά σ’ αυτό που μοιάζει με έμπνευση και που δεν είναι τις περισσότερες φορές παρά μια προκατάληψη και μια πλαστή έξαρση που θέλαμε να χαρίσουμε στον εαυτό μας, και δεν ήρθε από μόνη της. Ά λ­ λωστε δεν ζούμε μέσα στην έμπνευση. Ο Πήγα­ σος πιο συχνά βαδίζει παρά καλπάζει. Ό λο το ταλέντο είναι να ξέρουμε να του δίνουμε το βη­ ματισμό που εμείς θέλουμε, αλλά γι’ αυτό ακρι­ βώς δεν πρέπει να βιάζουμε τις δυνατότητές του, όπως λένε στην ιππασία. Πρέπει να διαβάζουμε, να στοχαζόμαστε πολύ, να σκεφτόμαστε πάντα

αφιερωμα/47 το ύφος και να γράφουμε όσο γίνεται λιγότερο, μόνο και μόνο για να ηρεμήσουμε το αφήνιασμα της ιδέας που θέλει να πάρει μια μορφή και που στριφογυρίζει μέσα μας, ίσαμε που να της βρού­ με μια σωστή, ακριβή και ταιριαστή μορφή.

(13.12.1846)

Ό πω ς ο Θεός Ο συγγραφέας μέσα στο έργο του πρέπει να είναι όπως ο Θεός μέσα στο Σύμπαν, πανταχού παρών και αθέατος. Αφού η τέχνη είναι μια δεύτερη φύση, ο πλάστης αυτής εδώ της φύσης πρέπει να ακολουθεί ανάλογες μεθόδους. Να νιώθεις σ’ όλα τα άτομα, και σε κάθε άποψη, μια κρυμμένη και απέραντη απάθεια. Το αποτέλε­ σμα, για τον θεατή, πρέπει να είναι τέτοιο που να μένει άναυδος. Πώς έγιναν όλα αυτά; Αυτό πρέπει να λες, και να νιώθεις αφανισμένος, χω­ ρίς να ξέρεις γιατί. (9.12.1852)

Οί φράσεις Μ’ αρέσουν οι ξεκάθαρες φράσεις που στέκον­ ται αλύγιστες, στητές ενώ τρέχουνε, κάτι που εί­ ναι σχεδόν αδύνατο. Το ιδανικό της πρόζας έφτασε σ’ έναν απίστευτο βαθμό δυσκολίαςπρέπει να γλιτώσουμε από τον αρχαϊσμό, από την κοινότοπη λέξη, να έχουμε ιδέες του καιρού μας, χωρίς τις κακότροπες εκφράσεις τους, και να είναι όλα σαφή όπως στον Βολταίρο, πυκνά όπως στον Μονταίνιν, νευρικά όπως στον Λά­ μπρου ιγιέρ και να τα λούζει το χρώμα.

(13.6.1852)

Να μάθουμε να βλέπουμε Μια ακατανίκητη περιέργεια με κάνει ν’ ανα­ ρωτιέμαι, άθελά μου, ποια μπορεί να είναι η ζωή του διαβάτη που διασταυρώνω. Θά ’θελα να ήξερα τη δουλειά του, την πατρίδα του, τ’ όνομά του, τι τον απασχολεί αυτή τη στιγμή, τι νοσταλ­ γεί, τι ελπίζει, ξεχασμένοι έρωτες, τα τωρινά του όνειρα, τα πάντα, ώς ακόμα και την μπορντούρα στα φανελένια γιλέκα του και πώς είναι η φάτσα του όταν παίρνει καθάρσιο. («Ταξιδιωτικές ση­ μειώσεις»). Για ν’ αποκτήσει ενδιαφέρον κάποιο πράγμα, φτάνει να το κοιτάζουμε κάμποση ώρα.

(16.9.1845) Δεν ξέρω τίποτα πιο ευγενικό σ’ αυτό τον κό­ σμο από τη φλογερή ενατένιση των πραγμάτων.

(18.12.1859) Κοιτάζοντας, πότε-πότε, για πολλή ώρα ένα χαλίκι, ένα ζώο, έναν πίνακα, ένιωσα να μπαίνω

μέσα του. Οι διανθρώπινες επαφές δεν είναι πιο έντονες. (26.5.1853)

Η λέξη και η ιδέα Αυτή η έγνοια για την εξωτερική ομορφιά, που μου καταλογίζετε, είναι για μένα μια μέθο­ δος. Ό ταν ανακαλύπτω μια άσχημη συνήχηση ή μια επανάληψη σε κάποια φράση μου, είμαι βέ­ βαιος πως τσαλαβουτάω μέσα σε κάτι ψεύτικοκι όσο πιο πολύ γυρεύω, βρίσκω τη σωστή έκ­ φραση που είναι η μοναδική και είναι συνάμα η πιο αρμονική. Η λέξη δεν λείπει όταν συλλάβουμε την ιδέα. (Στη Γεωργία Σάνδη, 14.3.1876) Αφού σου δοθεί η ιδέα, να βρεις τη μορφή που της ταιριάζει περισσότερο, αυτό είναι το μυστι­ κό για να γράψεις αριστουργήματα. (9.1.1864) Η μορφή είναι η ίδια η σάρκα της σκέψης όπως και η σκέψη είναι η ψυχή της, η ζωή. (Στη Λ. Κολέ, 27.3.1853) Δεν είναι τα μαργαριτάρια που κάνουν το πε­ ριδέραιο, αλλά η αλυσίδα. (1.1.1852) Στοχάσου λοιπόν πιο πολύ προτού γράψεις και να κρατιέσαι πάνω στη λέξη. Όλο το ταλέν­ το στο γράψιμο είναι στο κάτω κάτω ζήτημα επι­ λογής των λέξεων. Είναι η ακρίβεια που χαρίζει τη δύναμη. Με το ύφος συμβαίνει το ίδιο όπως και στη μουσική: το πιο όμορφο και το πιο σπά­ νιο είναι ένας αγνός ήχος. (22.7.1852) Αν με πάθος γυρεύετε μια φραστική απόδοση ή μια έκφραση που δεν σας έρχεται, είναι επειδή δεν έχετε πιάσει την ιδέα. Η εικόνα, ή το συναί­ σθημα ξεκάθαρο μέσα στο κεφάλι, φέρνει τη λέ­ ξη πάνω στο χαρτί. Το ένα απορρέει από το άλ­ λο. (30.9.1853)

Το όραμα της τέχνης Εγώ, όσο πιο πολύ δυσκολεύομαι να γράψω άλλο τόσο μεγαλώνει η τόλμη μου (...) Έχω σχέ­ δια για βιβλία ώς το τέλος της ζωής μου κι αν μου τυχαίνουν καμιά φορά πικρές στιγμές που με κάνουν σχεδόν να φωνάζω από λύσσα, έτσι καθώς νιώθω την ανημπόρια και την αδυναμία μου, υπάρχουν κι άλλες που δύσκολα βαστάω τη χαρά μου. Κάτι το βαθύ και το υπερηδονικό ξεχυλίζει από μέσα μου με βιαστικά τινάγματα, σαν ένα ξεσπερμάτωμα της ψυχής. Αισθάνομαι συνεπαρμένος και μεθυσμένος από την ίδια μου τη σκέψη, σα να έφτανε ώς εμένα από κάποια εσωτερική καταπακτή, μια ανασεμιά από ζεστά αρώματα. Δεν θα πάω ποτέ και πολύ μακριά, ξέρω τι (μου) λείπει. Αλλά την προσπάθεια με

48/αφιερωμα την οποία καταπιάνομαι, θα την περατώσει κά­ ποιος άλλος. Θα έχω δείξει το δρόμο σε κάποιον πιο προικισμένο και πιο καλογεννημένο από μέ­ να. Να θες να δώσεις στην πρόζα το ρυθμό του στίχου (φροντίζοντας να είναι πρόζα και πολύ πρόζα) και να γράφεις τη συνηθισμένη ζωή όπως γράφουν την ιστορία ή το έπος (χωρίς να παρα­ μορφώνεται η υπόθεση) είναι ίσως παραλογισμός. Κάτι τέτοιο αναρωτιέμαι πότε πότε. Αλλά είναι ίσως και μια μεγάλη και πολύ πρωτότυπη απόπειρα! Νιώθω καλά που πέφτω έξω. (Αχ! νά ’μουνα δεκαπέντε χρονώ!) Δεν έχει σημασία, κά­ τι ωστόσο θα λένε πως άξιζα με την επιμονή μου. Κι έπειτα, ποιος ξέρει; Ίσως να βρω μια μέρα ένα καλό μοτίβο, κάποιο σκοπό που να ταιριάζει ολότελα στη φωνή μου, ούτε πιο ψηλά ούτε πιο χαμηλά. Τελικά φαίνεται πως πέρασα τη ζωή μου μ’ έναν τρόπο αρχοντικό και αρκετά συχνά εξαίσιο. (27.3.1853)

τις γοτθικές λεπτές αψίδες και από τα ποιήματα των 20.000 στίχων των Ινδών ώς τις βυρωνικές εξάρσεις. Η μορφή, όσο γίνεται πιο επιδέξια, ελαφρώνει, εγκαταλείπει κάθε τι το λειτουργικό, κάθε κανόνα, κάθε μέτρο· αφήνει το έπος για το μυθιστόρημα, το στίχο για την πρόζα· δεν δέχε­ ται πια καμιά ορθοδοξία και είναι ελεύθερη, όπως κάθε βούληση που τη γεννά. Αυτή την αποδέσμευση από την υλικότητα την ξαναβρί­ σκουμε παντού και οι κυβερνήσεις την ακολού­ θησαν, από τους ανατολικούς δεσποτισμούς ώς τους μελλοντικούς σοσιαλισμούς. Γι’ αυτό ακριβώς δεν υπάρχουν ούτε ωραία ούτε κακά θέματα και θα μπορούσαμε σχεδόν να θέσουμε σαν αξίωμα, από τη σκοπιά της καθα­ ρής τέχνης, πως δεν υπάρχει κανένα θέμα, γιατί το ύφος είναι από μόνο του ένας απόλυτος τρό­ πος για να βλέπουμε τα πράγματα. (16.1.1852)

Μέσα στο εργαστήρι Μια καλή φράση (...) Μια καλή φράση στην πρόζα πρέπει να είναι σαν ένας καλός στίχος, αναλλοίωτη, εξίσου ρυθμική, εξίσου ηχηρή. Αυτή είναι τουλάχιστον η φιλοδοξία μου (για ένα είμαι σίγουρος, δε βρέ­ θηκε άνθρωπος που να είχε στο μυαλό του έναν τύπο πρόζας πιο τέλειο απ’ ό,τι εγώ· αλλά όσο για την εκτέλεση, πόσες αδυναμίες, Θεέ μου, πό­ σες αδυναμίες). (22.7.1852)

Το χάρισμα της τέχνης Δεν υπάρχει τέχνη, αλλά υπάρχουν έμφυτα χα­ ρίσματα, όπως και στην κριτική δεν υπάρχει κα­ μιά ποιητική αλλά το καλό γούστο, δηλαδή μερι­ κοί άνθρωποι με ένστικτο που μαντεύουν, άν­ θρωποι γεννημένοι γι’ αυτό και που δούλεψαν αυτό. (12.4.1854)

Έ να βιβλίο χωρίς υπόθεση Αυτό που μου φαίνεται ωραίο, αυτό που θά ’θελα να κάνω, είναι ένα βιβλίο για το τίποτα, ένα βιβλίο χωρίς κανένα εξωτερικό δεσμό, που θα στεκόταν από μόνο του, χάρη στην εσωτερική δύναμη του ύφους του, σαν τη γη που στέκει στον αέρα χωρίς να στηρίζεται πουθενά, ένα βι­ βλίο που δε θα είχε σχεδόν υπόθεση ή τουλάχι­ στον η υπόθεση θα ήταν σχεδόν αδιόρατη, αν γί­ νεται κάτι τέτοιο. Τα πιο ωραία έργα είναι εκεί­ να στα οποία υπάρχει πολύ λίγο περιεχόμενο· όσο πιο πολύ η έκφραση πλησιάζει τη σκέψη, άλλο τόσο η λέξη κολλάει πάνω και χάνεται, και είναι ακόμα πιο ωραίο το βιβλίο. Πιστεύω πως η αυριανή τέχνη έχει πάρει αυτό το δρόμο. Τη βλέ­ πω όσο ακμάζει, να εξαϋλώνεται όλο και πε­ ρισσότερο από τους αιγυπτιακούς πυλώνες ώς

(...) Πόσο βαριέμαι την Μποβαρύ μου! Παρ’ όλα αυτά αρχίζω κάπως να τα βγάζω πέρα. Πο­ τέ στη ζωή μου δεν έγραψα κάτι πιο δύσκολο απ’ αυτό που κάνω τώρα, έναν φτηνό διάλογο! Αυτή η σκηνή του πανδοχείου θα μου πιάσει ίσως τρεις μήνες, κι εγώ δεν ξέρω. Μού ’ρχεται πότε πότε να κλάψω, τόσο πολύ αδύναμος νιώθω. Αλλά καλύτερα να τα τινάξω γράφοντάς την πα­ ρά να την αποφύγω με τρόπο. Πρέπει να βάλω συνάμα μέσα στην ίδια συζήτηση πεντέξι πρόσω­ πα (που μιλάνε), κάμποσα άλλα (για τα οποία γίνεται λόγος), το μέρος όπου βρίσκονται, όλη την περιοχή, περιγράφοντας πώς φαίνονται άν­ θρωποι και πράγματα, και να δείξω ανάμεσα σ’ όλα αυτά έναν κύριο και μια κυρία που αρχί­ ζουν (επειδή έχουν κοινές προτιμήσεις) να ερω­ τεύονται κάπως ο ένας τον άλλο. Να είχα μόνο περισσότερο χώρο! Αλλά πρέπει όλα αυτά να εί­ ναι κάτι γρήγορο χωρίς να είναι άχαρο, και να το αναπτύξω χωρίς να ξαφνιάσω, φυλάγοντας για αργότερα, άλλες λεπτομέρειες που θα είναι τότε πιο χτυπητές. Πρέπει να τα δώσω όλα αυτά πολύ γρήγορα και να κινηθώ με διαδοχικά απλό­ χωρα σχεδιάσματα στο σύνολό τους· ξαναδουλεύοντας όλα αυτά, σιγά σιγά θα δέσουν ίσως. Η ίδια η φράση με βασανίζει. Πρέπει να βάλω να μιλήσουν, σε γραφτό ύφος, παρακατιανούς αν­ θρώπους, και η ευγένεια της γλώσσας αφαιρεί τόση γραφικότητα από την έκφραση. (19.9.1852)

Ξανά και ξανά η ίδια σκηνή (...) Δουλεύω κάπως καλύτερα. Στα τέλη αυ­ τού του μήνα ελπίζω να έχω τελειώσει το πανδο­ χείο μου. Η δράση κρατάει τρεις ώρες, εμένα μου χρειάστηκαν πάνω από δυο μήνες. Ό πω ς και νά ’ναι, αρχίζω να βλέπω κάπως πιο ξεκά­

αφιερωμα/49 θαρα. Αλλά χάνω έναν ανυπολόγιστο χρόνο, γράφοντας καμιά φορά ολόκληρες σελίδες που καταστρέφω ύστερα ολότελα, χωρίς κανένα οί­ κτο, επειδή βλάπτουν την όλη κίνηση. Γι’ αυτήν εδώ τη σκηνή, πράγματι, πρέπει, ενώ τη συνθέ­ τω, ν’ αγκαλιάσω, μέσα στην ίδια ματιά, καμιά σαρανταριά άλλες, τουλάχιστον. Και μόνο όταν βγω από κει μέσα, και σε τρε.ς τέσσερις μήνες περίπου, όταν θα έχει δέσει η δράση μου, θα εί­ ναι εντάξει. Το τρίτο μέρος θα πρέπει να το ξεπετάξω και να το γράψω μονοκοπανιά. Το έχω συχνά στο νου μου και εκεί θα είναι, πιστεύω, το πιο εντυπωσιακό μέρος του βιβλίου. Αλλά πρέ­ πει τόσο πολύ να φοβάται κανείς τα κομμάτια που φαίνονται ωραία από τα πριν. (7.10.1852)

Η Ακρόπολη και το γράψιμο Αλλά κανέναν από τους δυο τους (Ζολά και Τουργκένιεφ) δεν τον απασχόλησε πριν απ’ όλα αυτό που αποτελεί για μένα το σκοπό της τέχνης, δηλαδή: η ομορφιά. Θυμάμαι τα χτυποκάρδια μου, τη βίαιη χαρά που ένιωσα ατενίζοντας μια πλευρά της Ακρόπολης, μια θεόγυμνη επιφάνεια (εκείνη που είναι στα αριστερά όταν ανεβαίνουμε τα Προπύλαια). Ε! λοιπόν, αναρωτιέμαι αν κά­ ποιο βιβλίο, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο, δεν μπορεί να δώσει το ίδιο αποτέλεσμα! Μέσα στην ακρίβεια των συναρμογών, τα σπάνια στοι­ χεία, τη λεία επιφάνεια, τη συνολική αρμονία, μήπως δεν υπάρχει ένα εσωγενές χάρισμα, σαν μια θεία δύναμη, κάτι το αιώνιο σαν μια αρχή; (Μιλάω σαν πλατωνικός). Γιατί άραγε υπάρχει μια αναγκαία σχέση ανάμεσα στη σωστή λέξη και τη μουσική λέξη; Γιατί πάντα πετυχαίνουμε να δώσουμε ένα στίχο, όταν περιστείλουμε υπερ­

βολικά τη σκέψη μας; Ο νόμος των αριθμών κα­ τευθύνει λοιπόν τα αισθήματα και τις εικόνες, και αυτό που περνά για εξωτερικό δεν είναι απλούστατα παρά το εσωτερικό. (Στη Γεωργία Σάνδη, 3.4.1876)

Σαίξπηρ και κλασικοί Μόλις τέλειωσα τον Περικλή του Σαίξπηρ. Εί­ ναι κάτι τρομερά δύσκολο και καταπληκτικά λε­ βέντικο. Υπάρχουν σκηνές σ’ ένα μπορντέλο όπου αυτές οι κυράδες και αυτοί οι κύριοι μιλά­ νε μια γλώσσα ελάχιστα ακαδημαϊκή· είναι τόσο έξοχα παραγεμισμένες με άσεμνα χωρατά. Αλλά τι άνθρωπος που σου ήταν! Πόσο οι άλλοι ποιη­ τές, και χωρίς καμιά εξαίρεση, είναι μικροί δί­ πλα του και φαίνονται επιπόλαιοι κυρίως. Αυ­ τός, είχε τα δυο στοιχεία, φαντασία και παρατή­ ρηση, και πάντα με μια πλατιά ματιά, πάντα! «Γεννηθήκαμε για νά ’μαστέ μέτριοι, και βαραί­ νουν πάνω μας τα υψηλά πνεύματα». (Σ.τ.Μ.: φράση του Μοντεσκιέ από το «Διάλογο του Σύλλα με τον Ευκράτη»). Αν δεν το πεις σ’ αυτή την περίπτωση, πότε θα το πεις. Μου φαίνεται πως, αν έβλεπα μπροστά μου τον Σαίξπηρ, θα τα τί­ ναζα από την τρομάρα μου. Θα καταπιαστώ (...) με τον Σοφοκλή, που θέ­ λω να ξέρω απέξω. Τη βιβλιοθήκη ενός συγγρα­ φέα πρέπει ν’ αποτελούν πεντέξι βιβλία, πηγές που πρέπει να ξαναδιαβάζει κάθε μέρα. 'Οσο για τους άλλους, καλό είναι να τους γνωρίζεις και τίποτ’ άλλο. Αλλά είναι που υπάρχουν και τόσοι διαφορετικοί τρόποι να διαβάζεις, κι αυτό θέλει μυαλό όσο και να ξέρεις να διαβάζεις.

(26.10.1852)

50/αφιερω μα

Φλωμπέρ

«Απομνημονεύματα ενός τρελού»

Τα «Απομνημονεύματα ενός τρελού» είναι το πρώτο σημαντικό αντοδιογραφικό έργο του Φλωμπέρ και το έγραψε όταν ήταν 17 χρονών. Δεν έχει σννέλθει ακόμα από τη συγκλονιστική του συνάντηση, στην Τρουδίλ, στις διακοπές του 1836, με μιαν ωραία, μυστηριώδη και μελαχρινή γυναίκα, την Ελίζα Σλεσιγκέρ, που αργό­ τερα θα γίνει το πρότυπο της Κυρίας Αρνού στην «Αισθηματική αγωγή». Οι «Ανα­ μνήσεις ενός τρελού» είναι πολύτιμες και για άλλους λόγους: γνωριζόμαστε, πρώτα πρώτα, με τις συναισθηματικές διαθέσεις του νεαρού Φλωμπέρ, που θα ήταν απο­ φασιστικές γ ι’ αυτόν αυτό το κείμενο, επίσης, αποτελεί την πρώτη λογοτεχνική μορφή αυτής της συνάντησης, και μ ’ αυτή την έννοια, είναι σαν ένα προσχέδιο ορισμένων σελίδων της «Αισθηματικής αγωγής». Τέλος, ο ρομαντισμός του Φλω­ μπέρ, η αποφασιστική επίδραση του Γκαίτε και του Μπάυρον εκφράζονταν, στις «Αναμνήσεις ενός τρελού», με σελίδες που είναι από τις πιο εύστοχες, ανάμεσα στα πρωτόλειά του. (...) Πήγαινα συχνά για έναν μοναχικό περίπατο στ’ ακρογιάλι. Μια μέρα, η τύχη μ’ έφερε στο μέρος όπου κολυμπούσε ο κόσμος. Ή ταν μια τοποθεσία όχι μακριά από τα τελευταία σπίτια του χωριού, και γι’ αυτό πολυσύχναστη, άντρες και γυναίκες κολυμπούσαν μαζί, έβγαζαν τα

ρούχα τους στην ακτή ή στο σπίτι τους και άφηναν το πανωφόρι τους πάνω στην άμμο, Εκείνη τη μέρα ένα χαριτωμένο κόκκινο κοντογούνι με μαύρες ρίγες ήταν αφημένο στην ακτή. Η παλίρροια ανέβαινε, ο αφρός έφτιαχνε κρόσια στην ακτή κι ένα κύμα πιο δυνατό είχε κι

αφ ιερ ω μα/51 όλας βρέξει τις μεταξωτές φράντζες αυτού του πανωφοριού. Το σήκωσα από κει για να το απο­ θέσω πιο μακριά· το ύφασμά του ήταν απαλό κι ελαφρό, ήταν ένα γυναικείο πανωφόρι. Ή ταν φανερό πως με είχαν δει, γιατί την ίδια μέρα, την ώρα του φαγητού, κι επειδή όλος ο κό­ σμος έτρωγε σε μια μεγάλη αίθουσα στο πανδο­ χείο που μέναμε, άκουσα κάποια φωνή που μου ’λεγε: - Κύριε, σας ευχαριστώ πολύ για τη φιλοφρο­ σύνη σας. Γύρισα· ήταν μια νέα γυναίκα που καθόταν με τον άντρα της στο διπλανό τραπέζι.

- Πώς είπατε; τη ρώτησα, έχοντας αλλού το νου μου.

- Που μαζέψατε το πανωφόρι μου- εσείς δεν είστε; - Μάλιστα, Κυρία μου, συνέχισα, κάπως στε­ νάχωρα. Με κοίταξε. Χαμήλωσα τα μάτια και κοκκίνισα. Τι βλέμμα, πράγματι! πόσο όμορφη ήταν αυτή η γυναίκα! βλέπω ακόμα αυτό το φλογερό βλέμμα, κάτω από ένα μαύρο φρύδι, να καρφώνεται πάνω μου σαν ήλιος. Ή ταν ψηλή, καστανή, με θαυμάσια μαύρα μαλλιά που έπεφταν σε πλεξούδες πάνω στους ώμους· η μύτη της ήταν ελληνική, τα μάτια φλογερά, τα φρύδια της ψηλά και εξαίσια καμπυλωτά, το δέρμα της έκαιγε και ήταν σαν χρυ­ σάφι βελούδο· ήταν λεπτή και φίνα, έβλεπες γα­ λαζωπές φλέβες να τρέχουν σαν φίδια πάνω σ’ εκείνο το καστανοπόρφυρο στήθος. Ας σμίξουμε σ’ όλα αυτά ένα πανάλαφρο χνούδι που σκούραινε το πανωχείλι της και χάριζε στη φυσιο­ γνωμία της μιαν έκφραση αρρενωπή και δυναμι­ κή που έσβηνε κάθε άλλη ξανθή ομορφιά. Θα μπορούσες να την πεις λίγο άχαρη ή μάλλον να της καταλογίσεις μια καλλιτεχνική αφροντισιά -ίσω ς γι’ αυτό οι γυναίκες της έβρισκαν κάτι το χωριάτικο. Μιλούσε αργά· ήταν μια φωνή μελω­ δική, μουσική και απαλή... Φορούσε ένα λεπτό φόρεμα από άσπρη μουσε­ λίνα που άφηνε να φαίνονται οι απαλές γραμμές του μπράτσου της. Ό τα ν σηκώθηκε να φύγει, φόρεσε μιαν άσπρη κάπα μ’ έναν μόνο κοκκινωπό κόμπο· τον έδεσε μ’ ένα χέρι λεπτό και στρουμπουλό, ένα από εκείνα τα χέρια που ονειρεύεσαι για πολλή ώρα και που θα φλόγιζες στα φιλιά. Κάθε πρωί πήγαινα να τη βλέπω μέσα στη θά­ λασσα- την ατένιζα από μακριά κάτω από το νε­ ρό, ζήλευα το μαλακό και γαλήνιο κύμα που χτυπούσε τα λαγόνια της και σκέπαζε μ’ αφρό αυτό το λαχανιασμένο στήθος, έβλεπα να δια­ γράφονται τα μέλη της κάτω από τα βρεμμένα ρούχα που τη σκέπαζαν, έβλεπα την καρδιά της να χτυπά, το στήθος της να φουσκώνει· ατένιζα μηχανικά το πόδι της ν’ ακουμπά πάνω στην άμ­

μο, και το βλέμμα μου έμενε καρφωμένο πάνω στ’ αχνάρια των βημάτων της, και λίγο ακόμα και θα έκλαιγαν βλέποντας το κύμα να τα σβήνει αργά. Κι ύστερα, όταν γύριζε και περνούσε από κον­ τά μου, ακούγοντας το νερό να πέφτει από τα ρούχα της και το θρόισμα της περπατησιάς της, η καρδιά χτυπούσε με βία· χαμήλωνα το βλέμμα, το αίμα ανέβαινε στο κεφάλι μου, πνιγόμουνα. Έ νιω θα αυτό το μισόγυμνο γυναικείο κορμί να περνάει δίπλα μου με το άρωμα από το κύμα ακόμα πάνω του. Κι αν ακόμα ήμουνα κουφός και τυφλός, θα μάντευα την παρουσία της, γιατί ήταν κάτι μέσα μου το κρύφιο και γλυκό, που το έπνιγαν κάθε λογής εκστάσεις και χαριτωμένες σκέψεις, έτσι που περνούσε. Νομίζω πως βλέπω ακόμα τη γωνιά που έμενα καρφωμένος στην ακτή· βλέπω τα κύματα να τρέχουν βιαστικά από παντού, να σπάνε, να απλώνονται· βλέπω το γιαλό με κρόσια από τον αφρό, ακούω το θόρυβο από τις ανάκατες φωνές των κολυμβητών που κουβέντιαζαν αναμεταξύ τους, ακούω το θόρυβο από τα βήματά της, ακούω την ανάσα της, όταν περνούσε δίπλα μου. Είχα μαρμαρώσει, σαν να είχε κατέβει η Αφροδίτη από το βάθρο της και είχε αρχίσει να περπατά. Είναι επειδή, τότε για πρώτη φορά, ένιωθα την καρδιά μου, ένιωθα κάτι το μυστικι­ στικό, το παράξενο, σαν κάποιο καινούριο νόη­ μα. Με κατακλύζαν ατέλειωτα, τρυφερά συναι­ σθήματα· με νανούριζαν ανάερες, θολές εικόνες· ήμουνα πιο μεγάλος και πιο περήφανος συνάμα. Αγαπούσα. Ν’ αγαπάς, να νιώθεις νέος και γεμάτος έρω­ τα, να νιώθεις τη φύση και τις αρμονίες της να τρεμοπαίζουν μέσα σου, να νιώθεις την ανάγκη για μια τέτοια ονειροπόληση, αυτή τη ζωντάνια της καρδιάς κι έτσι να νιώθεις ευτυχισμένος! Αχ! τα πρώτα χτυποκάρδια του ανθρώπου, τα πρώτα του ερωτικά σκιρτήματα! τι αλλόκοτα που είναι! Και αργότερα, πώς φαίνονται ανόητα και κουτά και ηλίθια! Περίεργο πράγμα! υπάρχει συνάμα πόνος και χαρά σ’ αυτή την αγρύπνια. Μήπως είναι και από ξιπασιά; Αχ! είναι άραγες ο έρω­ τας κάτι σαν αλαζονεία; πρέπει λοιπόν ν’ αρνηθούμε αυτό που και οι πιο βέβηλοι σέβονται; μή­ πως θά ’πρεπε να γελάμε με την καρδιά; Αλί­ μονο! αλίμονο! Το κύμα έσβησε τα βήματα της Μαρίας. Ή ταν στην αρχή μια ιδιόρρυθμη κατάσταση, όλο ξάφνιασμα και θαυμασμό, μια αίσθηση μο­ ναδική, μυστικιστική κατά κάποιο τρόπο, ξέχω­ ρη από κάθε ιδέα ηδονής. Είναι πολύ αργότερα που ένιωσα εκείνο τον ξέφρενο και ζοφερό πυ­ ρετό της σάρκας και της ψυχής που λυώνει και τη μια και την άλλη. Ή μουνα μέσα στο ξάφνιασμα της καρδιάς που νιώθει τον πρώτο της παλμό. Ή μουνα σαν τον

52/αφιερω μα πρωτόπλαστο αφού γνώρισε όλες του τις δυνα­ τότητες. Τι ονειρευόμουν, θα ήταν τρομερά δύ­ σκολο να το πω· ένιωθα καινούριος άνθρωπος κι ολότελα ξένος από τον εαυτό μου· μια φωνή είχε φτάσει μέσα στην ψυχή μου. Έ να τίποτα, μια πιέτα από το φόρεμά της, ένα χαμόγελο, το πόδι της, η παραμικρή ασή­ μαντη λέξη μ’ εντυπωσιάζαν σαν κάτι το υπερ­ φυσικό, και είχα για όλα μια μέρα ολόκληρη να τα ονειρεύομαι. Ακολουθούσα τ’ αχνάρια της στη γωνιά κάποιου μακρόστενου τοίχου, και το θρόισμα από το φόρεμά της μ’ έκανε να σκιρτώ από αγαλλίαση. Ό ταν άκουγα τα βήματά της, τις νύχτες που περπατούσε ή προχωρούσε προς τα μέσα, όχι, δε θα μπορούσα να σας πω πόσα γλυκά συναισθήματα, μεθυστικά για την καρδιά, όλο ευδαιμονία και τρέλα, υπάρχουν στον έρω­ τα... Και τώρα, που τόσο γελάω, που είμαι τόσο πι­ κρά σίγουρος για τη γελοία όψη της ζωής, νιώθω ακόμα πως έρωτας, αυτός ο έρωτας όπως ονει­ ρεύτηκα στο κολέγιο χωρίς να είναι δικός μου και που ένιωσα αργότερα, που μ’ έκανε τόσο να κλάψω και τόσο να γελάσω, πόσο πιστεύω ακό­ μα πως θα ήταν συνάμα το πιο θεσπέσιο πράγ­ μα, ή η πιο μπουφόνικη βλακεία! Δύο πλάσματα που ρίχνονται σ’ αυτό τον κόσμο, έτσι στην τύχη, δεν ξέρω πώς και πού ανταμώνουν, αγαπιού­ νται, γιατί το ένα είναι γυναίκα και το άλλο άν­ τρας! Πάνε να τρελαθούν το ένα για το άλλο, σεργιανούν μαζί τη νύχτα και λούζονται στην πρωινή δροσιά, κοιτάνε το φεγγαρόφωτο και το βρίσκουν διάφανο, θαυμάζουν τ’ άστρα, και λέ­ νε σ’ όλους τους τόνους: σ’ αγαπώ, μ’ αγαπάς, μ’

αγαπά, αγαπιόμαστε, και τα ξαναλένε όλα αυτά με αναστεναγμούς, με φιλιά κι ύστερα γυρνάνε πίσω, σπρωγμένοι κι οι δύο τους από ένα απα­ ράμιλλο ξάναμμα, γιατί αυτές οι δύο ψυχές έχουν κορμιά που φουντώνουν, και σε λίγο ζευ­ γαρώνουν με τον πιο γελοίο τρόπο, με βογκητά κι αναστεναγμούς, σκεφτικοί κι οι δυο τους, για να γεννοβολήσουν έναν ακόμα ηλίθιο σ’ αυτό τον κόσμο, έναν ακόμα δυστυχισμένο που θα τους μιμηθεί! Καμαρώστε τους, πιο κτήνη τώρα α π’ ό,τι τα σκυλιά και οι μύγες, να χάνονται, κρύβοντας προσεκτικά, για να μην τους δουν οι άλλοι, τη μοναχική τους απόλαυση, κι ίσως να λένε με το νου τους πως η ευτυχία είναι έγκλημα και η ηδονή ντροπή! Θα μου συχωρεθεί, νομίζω, που δε μιλάω για τον πλατωνικό έρωτα, αυτόν τον παράφορο έρω­ τα, όπως για ένα άγαλμα ή μια μεγάλη εκκλησία, που απωθεί κάθε ιδέα ζήλιας και κτήσης και που θα έπρεπε να βρίσκεται ανάμεσα στους ανθρώ­ πους μ’ έναν αμοιβαίο τρόπο, αλλά που σπάνια είχα την ευκαιρία να διακρίνω. Εξιδανικευμένος έρωτας, αν υπήρχε, αλλά που δεν είναι παρά ένα όνειρο, όπως κάθε τι ωραίο σ’ αυτόν τον κόσμο. Σταματάω εδώ, γιατί το περιγέλασμα του γέ­ ρου δεν πρέπει ν’ αμαυρώνει τα παρθένα αισθή­ ματα του νέου· θα είχα εξοργιστεί, όσο κι εσύ, αναγνώστη μου, αν μου μιλούσαν τότε τόσο ωμά. Πίστευα πως μια γυναίκα ήταν ένας άγγε­ λος...! Πόσο δίκιο είχε ο Μολιέρος να τη συγκρί­ νει με μια σούπα!

■

Απ’ το Magazine Litteraire. Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος

α φ ιερ ω μ α /5 3

Φλωμπέρ Ένα γράμμα από την Ελλάδα

Η Ανατολή δεν έπαψε ποτέ να τροφοδοτεί τα όνειρα και τα γραπτά τον Φλωμπέρ και μαζί όλων των συγγραφέων του 19ου αιώνα. Είναι όμως η φανταστική Ανατολή των Δυτικών, της λογοτεχνίας και της ζωγραφικής. Το ταξίδι στην Ανατολή είναι, τελικά, ένα λογοτεχνι­ κό ταξίδι και η πραγματικότητα δεν γίνεται ποτέ αντιληπτή παρά μόνο μέσα από πολιτιστι­ κά μοντέλα που τη συγκαλύπτουν. Η Ανατολή και η Ελλάδα (η εξανατολισμένη Ελλάδα όλων των Ρομαντικών) είναι για τον Φλωμπέρ (και τους άλλους συγγραφείς της εποχής του), ο ιδανικός χώρος μεταφοράς φαντασιώσεων, κατ’ εξοχήν εξωτικός τόπος και μυθικός ερωτικός χώρος, που επιβεβαιώνουν και συντηρούν το μύθο ενός αρχαίου κόσμου «όλο τερατώδη βίτσια και θαυμαστά εγκλήματα». Ο Φλωμπέρ επιβιβάζεται στη Μασσαλία με τον Μαξίμ Ντυ Καν, στις 4 Νοέμβρη του 1849, για ένα ταξίδι δυο χρόνων, που θα τον οδηγήσει πρώτα στην Αίγυπτο και στη συνέχεια απ’ την Μικρά Ασία ώς την Περσία. Στην Αθήνα, φθάνει στις 18 Δεκέμβρη του 1850 κι αναχωρεί απ’ το λιμάνι της Πάτρας, στις αρχές του Φλεβάρη του 1851, για το Πρίντεζι. Από τούτη τη διαμονή του στην Αθήνα, ο Φλωμπέρ μας άφησε « Σ η μ ε ιω μ α τ ά ρ ια » και μιαν αξιοπρόσεκτη αλληλογραφία, εξαιρετικά μεταφρασμένη, από την οποία προτείνουμε εδώ μιαν από τις πιο τολμηρές επιστολές του. [...]Ακόμα και μετά την Ανατολή, η Ελλάδα είναι όμορφη. Ένιωσα πολύ μεγάλη απόλαυση στον Παρθενώνα. Δεν πα να λένε, αξίζει όσο κι ο γοτθικός ρυθμός, και πιστεύω μάλιστα πως είναι πιο δύσκολο να τον καταλάβεις. Α π’ την Αθήνα μέχρις εδώ είχαμε γενικά κα-

κοκαιρία. Περνούσαμε τους ποταμούς χωρίς πλεούμενο· συχνά το νερό μας έφτανε μέχρι τον κώλο και τ’ άλογα κολυμπούσαν από κάτω μας. Το βράδυ κοιμόμαστε σε σταύλους, γύρω από μια φωτιά από νοτισμένα κλαδιά, φύρδηνμίγδην με τ’ άλογα και τους ανθρώπους. -Την

54/αφιερωμα ημέρα δε συναντούσαμε παρά κοπάδια πρόβατα και γίδια, και τους τσοπάνηδες που τα φύλαγαν κρατώντας στο χέρι μεγάλα μπαστούνια κυρτω­ μένα στην άκρη σαν επισκοπικές ράβδους. Σκυ­ λιά με μαύρη μουσούδα χυμούσαν γαυγίζοντας καταπάνω μας και έκαναν να δαγκώσουν τ’ άλο­ γά μας στο πίσω μέρος του γόνατος, κατόπιν, πριν περάσουν λίγα λεπτά, έφευγαν πάλι· Η Ελ­ λάδα είναι τόπος αγριότερος κι από την έρημο· τη σκεπάζουν η αθλιότητα, η βρώμα και η εγκα­ τάλειψη. Πέρασα τρεις φορές απ’ την Ελευσίνα. Στην άκρη του Κορινθιακού κόλπου, συλλογίστηκα με μελαγχολία τα πλάσματα της αρχαιότητας που έλουσαν στα βαθυγάλαζα αυτά κύματα τα κορ­ μιά και τα μαλλιά τους. Το λιμάνι του Φαλήρου έχει το σχήμα ρωμαϊκού αμφιθεάτρου. Εδώ ακριβώς είναι που έφθαναν οι γαλέρες με τ’ ακρόπρωρα, φορτωμένες με θαυμαστή πραμά­ τεια, αγγεία και εταίρες. Η φύση έκανε τα πάντα για αυτούς τους ανθρώπους, γλώσσα, τοπίο, ανατομία και ήλιο, μέχρι και το σχήμα των βου­ νών, λες κι είναι λαξευμένα, με γραμμές αρμονι­ κότερες απ’ οπουδήποτε αλλού. Είδα το άντρο του Τροφόνιου όπου κατέβηκε ο καλός μας ο Απολλώνιος ο Τυανεύς που τον είχα άλλοτε υμνήσει. Το νά ’χεις διαλέξει τους Δελφούς για να βά-' λεις την Πυθία είναι μεγαλρφυής σύλληψη. Πρό­ κειται για τοπίο που προκαλεί θρησκευτικό τρό­ μο, στενή κοιλάδα ανάμεσα σε δυο βουνά κάθε­ τα σχεδόν, το βάθος γεμάτο από μαύρα λιόδεν­ τρα, τα βουνά κόκκινα και πράσινα, με φαράγ­ για παντού, με τη θάλασσα στο βάθος, και στον ορίζοντα βουνά χιονισμένα. Χαθήκαμε στα χιόνια του Κιθαιρώνα και παρ’ ολίγο να περάσουμε εκεί τη νύχτα. Θωρώντας τον Παρνασσό, σκεφτόμαστε την έξαψη που θα δημιουργούσε η θέα του σ’ έναν ρομαντικό ποιητή του 1832, και το βρισίδι που θα τού ’χε τραβήξει. Ο δρόμος απ’ τα Μέγαρα στην Κόρινθο δεν έχει ταίρι. Το μονοπάτι λαξευμένο πάνω στο ίδιο το βουνό, μετά βίας φαρδύ αρκετά για να κρατη­ θεί τ’ άλογό σου, κάθετα πάνω στη θάλασσα, φιδίζει, ανεβαίνει, κατεβαίνει, σκαρφαλώνει και κουλουριάζεται σπασμωδικά στις πλαγιές του βράχου, καλυμμένου με έλατα και σχοίνα. Από τα χαμηλά φτάνει στα ρουθούνια σου η μυρωδιά της θάλασσας, βρίσκεται από κάτω σου, λικνίζει τα φύκια της και μόλις που μουρμουρίζει. Πάνω της, εδώ κι εκεί, μεγάλες μελανωπές πλάκες λες και στενόμακρα κομμάτια από πράσινο μάρμα­ ρο. Και πίσω από τον κόλπο χάνονται στο άπει­ ρο με χίλιους-δυο φίνους ελιγμούς βουνά μακρό­ στενα σε νωχελικές στάσεις. Περνώντας μπροστά απ’ τους σκυρώνειους βράχους όπου βρισκόταν ο Σκύρωνας, ληστής που σκότωσε ο Θησέας, θυ­

μήθηκα τους απαλούς στίχους του Ρακίνα: Λερό απομεινάρι των ληστών που εξάγνισα τη γη Τι ηλίθια που ήταν η αρχαιότητα όλων αυτών των καλών ανθρώπων. Την κάναμε, σε πείσμα των πάντων, κάτι παγερό και αφόρητα γυμνό. Δεν έχεις όμως παρά να κοιτάξεις στον Παρθε­ νώνα, τα απομεινάρια αυτού που αποκαλούμε το πρότυπο του ωραίου. Κόβω το λαιμό μου πως ποτέ δεν υπήρξε τίποτα πιο ζωντανό, πιο ρωμα­ λέο και πιο φυσικό. Στις πλάκες του Φειδία οι φλέβες των αλόγων διαγράφονται μέχρι τις οπλές, ανάγλυφες σα χορδές. Όσο για τις ξένες διακοσμήσεις, ζωγραφικές, μετάλλινα περιλαί­ μια, πολύτιμες πέτρες, κ.λπ., σε αφθονία. Μπο­ ρεί και να υπήρχε απλότητα. Αλλά εν πάση περιπτώσει ήταν κάτι πλούσιο. Ο Παρθενώνας έχει χρώμα κεραμίδι. Σε μερι­ κά σημεία τόνοι πίσσας, σχεδόν μελανιού. Ο ήλιος τον χτυπά συνέχεια σχεδόν, ό,τι καιρό κι αν κάνει. Αστράφτει εκτυφλωτικά. Στο γκρεμι­ σμένο γείσο έρχονται να σταθούν πουλιά, γερά­ κια, κοράκια. Ο άνεμος φυσά ανάμεσα στις κο­ λόνες, οι γίδες βόσκουν στη χλόη ανάμεσα στα σπασμένα κομμάτια από άσπρο μάρμαρο, που κυλούν κάτω απ’ το πόδι σου. Εδώ κι εκεί, στις τρύπες, στοίβες από ανθρώπινα κόκαλα, απομεινάρια του πολέμου. Μικρά τούρκικα ερείπια, ανάμεσα στο μεγάλο ελληνικό ερείπιο, και κατό­ πι, πέρα μακριά και παντοτινά, η θάλασσα! Ανάμεσα στα διάφορα γλυπτά που βρήκαν στην Ακρόπολη, μου τράβηξε ιδιαίτερα την προ­ σοχή ένα μικρό ανάγλυφο το οποίο αναπαριστά μια γυναίκα που δένει το σαντάλι της, καθώς κι ένα τμήμα ανθρώπινου κορμού. Δεν μένουν πια παρά τα δυο στήθια, από εκεί που αρχίζει ο λαι­ μός μέχρι πάνω απ’ τον αφαλό. Το ένα στήθος σκεπασμένο, το άλλο ακάλυπτο. Τι βυζιά! Θεέ και Κύριε! Τι βυζί! Στρογγυλό σα μήλο, φου­ σκωτό, άφθονο, ξέχωρο απ’ τ’ άλλο, βαρύ στο χέρι. Εδώ η γόνιμη μητρότητα και η ερωτική γλύκα που σε κάνουν να λιώνεις! Η βροχή και ο άνεμος έκαναν το άσπρο αυτό μάρμαρο κιτρινόξανθο. Σε τόνο πυρρό καθώς είναι, μοιάζει σχε­ δόν με τη σάρκα. Είναι τόσο ήρεμο και τόσο ευ­ γενικό. Θά ’λεγες πως πάει να φουσκώσει και πως τα πλεμόνια από μέσα γεμίζουν και θ’ ανασάνουν. Πόσο καλά στεκόταν πάνω του το φίνο φόρεμα με τις πυκνές πτυχώσεις, και πώς θα κυ­ λιόσουν εκεί απάνω κλαίγοντας, πώς θά ’πεφτες μπροστά, στα γόνατα, σταυρώνοντας τα χέρια! Ένιωσα εκεί μπροστά την ομορφιά της έκφρα­ σης stupet aeris. Λίγο ακόμη και θα προσευχό­ μουν. Και υπάρχουν, κύριέ μου, τόσα και τόσα δια­ φορετικά είδη βυζιών. Το βυζί μήλο, το βυζί

αψ ιερω μα/55 αχλάδι, - το λάγνο βυζί, το ντροπαλό βυζί, κι εγώ δεν ξέρω τι άλλο. Το πλασμένο για τους αμαξάδες, το μεγάλο, στρογγυλό κι αγνό βυζί, που το βγάζεις μέσα από ένα γκρίζο πλεχτό, όπου στέκεται ζεστά-ζεστά, νταβραντισμένο και σκληρό. Το βυζί του βουλεβάρτου, βαριεστημένο, πλαδαρό και χλιαρό, που κουνιέται δώθεκείθε μες στο μεσοφόρι, βυζί που το δείχνεις στο φως των κεριών, που ξεπροβάλλει μέσα απ’ το μαύρο του σατέν, όπου τρίβεις την ψωλή σου, και που σύντομα εξαφανίζεται. Τα δύο τρίτα του βυζιού ιδωμένα στο φως των πολυελαίων, στην άκρη των θεωρείων στο θέατρο, άσπρα βυ­ ζιά που η καμπύλη τους μοιάζει απέραντη κα­ θώς κι ο πόθος που εκπέμπουν. Μυρίζουν ωραία τούτα εδώ· ζεσταίνουν το μάγουλο και κάνουν να χτυπά η καρδιά. Πάνω στη λαμπρότητα της επιδερμίδας τους απαστράπτει η έπαρση, είναι πλούσια και μοιάζουν να σου λένε περιφρονητι­ κά: «μαλακίσου, φιλαράκο, μαλακίσου, μαλακί­ σου». Κι ακόμα το βυζί μαστάρι, μυτερό, πλα­ σμένο για όργια, πρόστυχο, καμωμένο σαν το φλασκί του κηπουρού για τους σπόρους, λεπτό στη βάση του, μακρόστενο, χοντρό στην άκρη. Ανήκει στη γυναίκα που γαμείς πισωκολλητά, ολόγυμνη, μπροστά σ’ έναν μεγάλο, καπλαντι­ σμένο με μαόνι καθρέφτη. Το μαραγκιασμένο βυζί της αραπίνας που κρέμεται σα σάκκος. Ξε­ ρό σαν την έρημο και άδειο όπως κι αυτή. Το βυζί της νέας κοπέλας που φτάνει απ’ τον τόπο της, ούτε μήλο, ούτε αχλάδι, μα ευγενικό, ευπρε­ πές, καμωμένο για να εμπνέει πόθους και όπως πρέπει να είναι ένα βυζί. Επίσης το βυζί της κυ­ ρίας, θεωρούμενο αποκλειστικά σάν ευαίσθητο σημείο· τούτο εδώ δέχεται αγκωνιές στους κα­ βγάδες, και δοκάρια, στη μέση του δρόμου. Συ­ νεισφέρει μονάχα στον εξωραϊσμό του προσώ­ που και πιστοποιεί το φύλο. Το καλό βυζί της παραμάνας, όπου βυθίζο­ νται τα χέρια των παιδιών που στηρίζονται πά­ νω του για να ρουφήξουν πιο άνετα. - Στην επιφάνειά του διασταυρώνονται βαθυγάλαζες φλέ­ βες. Χαίρει σεβασμού μέσα στην οικογένεια. Τέλος το βυζί κολοκύθα, βυζί πελώριο και πρόστυχο, που σου γεννά την επιθυμία να χέσεις πάνω του. Είναι αυτό που ποθεί ο άντρας όταν λέει στην τσατσά: «Θέλω μια γυναίκα με μεγάλα βυζιά». Αυτό εδώ αρέσει στα γουρούνια σαν κι εμένα, και τολμώ να πω, σαν κι εμάς. Και σύμφωνα με τον καθένα απ’ αυτούς τους διαφορετικούς τύπους, εκ των προτέρων φτιαγ­ μένα και όλων των ειδών: υφάσματα, στολίδια και φράσεις. Οι γούνες από ερμίνα λαμπρύνουν την ασπράδα του στήθους των γυναικών του. βορρά. Η μπατίστα επινοήθηκε για τα διάφανα δέρματα, κι οι τρεμουλιαστές δαντέλες για τα στήθια που τραμπαλίζονται. Άσπρο σαν τον πηλό της πίπας, το λινό της Ολλανδίας σκεπάζει

με τις πτυχές του την τίμια καρδιά των Φλαμανδών νοικοκυρών με μάτι μπλε που φέρουν στο μέτωπο πλάκες από ασήμι και που, πάνω σ’ αρ­ γοτάξιδα καράβια, ακολουθούν τους άντρες τους στην Κίνα. Εκεί, ο μεταξοσκώληκας σέρνε­ ται στον ήλιο, πάνω στις μουριές, για τις γυναί­ κες της κίτρινης φυλής. Χωρίς το μαύρο βελού­ δινο γιλέκο, τι θά ’ταν η κιθαρίστρια των δρό­ μων; Κάθε καρδιά με τ’ όνειρό της και με το στο­ λίδι της· ο χρυσός σταυρός με τη μαύρη κορδέλα για τη χωριάτισσα, το διαμαντένιο περιλαίμιο για τη δούκισσα, το κολλιέ με τα κουδουνιστά πιάστρα για τις γυναίκες του Νείλου. Και τις λιμπίζεσαι, τις αγκαλιάζεις, με χίλιους-δυο τρόπους· τις καλείς με λέξεις κάθε λοΥήζ· Πάνω στο στήθος της μάνας, το πιτσιρίκι με το μυτερό σουβλί παθαίνει πρόωρες στύσεις. Από τη μισάνοιχτη πόρτα είδε την υπηρέτρια ν’ αλλά­ ζει πουκάμισο. Σε λίγο, το βράδυ, καθώς έρχε­ ται απ’ το κολέγιο, θα περάσει απ’ τους κακόφη­ μους δρόμους, για να δει τα μεγάλα γυναικεία βυζιά να λάμπουν πάνω στα τριανταφυλλιά φουστάνια. Στα είκοσι του χρόνια, θα του χρειαστεί ο λιπαρός ώμος της κοπελιάς που κα­ θώς τσιμπιέται απ’ τη στενή μπλούζα ξεχειλίζει σε σφτιχτά ψωμάκια. Ξεπορτίζοντας απ’ το μα­ γαζί του αφεντικού, ο υπάλληλος του οινοπωλεί­ ου τρέχει στο μπορντέλο, και καθώς ρεύεται το μηλίτη, πασπατεύει με τα χοντρά του χέρια τον κόρφο της πουτανίτσας. -Μ ε το ξεδοντιασμένο στόμα του ο σαλιάρης γέροντας δαγκώνει ελα­ φρά εδώ και εκεί, χρησιμοποιώντας τα κοφτερά του ούλα, την τριανταφυλλένια φράουλα στο βυ­ ζί του κοριτσόπουλου -και, χωρίς, να καυλώσει, εκσπερματώνει υπερβολικά γρήγορα στο κοντο­ βράκι του. Και σύμφωνα με τις περιστάσεις, τον τόπο και την κοινωνία, λες με διάφορους τόνους, χειρονο­ μίες και ματιές: «Αχ! Ά σ ε με να δω, ε; Καλέ έλα να το πιάσω λίγο, σε παρακαλώ. Αχ! Έλα, δείξε μου το βυζί σου! Δείξε μου το βυζί σου!!!» Ό που η απάντηση είναι: «Κάτω τα κουλά σου, άφησέ με, ξεκουμπίσου», ή «Σ’ αρέσει; - Φίλησέ τα, τρίψου πάνω τους». Στην Αθήνα επισκεφτήκαμε τον Κανάρη. Ά ν ­ θρωπος μικρόσωμος, κοντόχοντρος, με μύτη στραβή, άσπρα αραιά μαλλιά, δίχως φαλάκρα. Του υποσχέθηκα να του στείλω τα ποιήματα του Ουγκώ που τον αφορούν. Ούτε καν τ’ όνομά του δεν είχε ακούσει! [...]

■

Γράμμα του Φλωμπέρ στον Λ. Μπουγέ. (Πάτρα, 10.2.1851) Μετάφραση Νίκου Αλιφέρη. (Εκδ. Ά γρ α - 1984: «Γράμματα του Φλωμπέρ από την Ελλάδα»).

56/αφιερωμα

Α. Μεταφράσεις.

1.

Γουσταύος Φλωμπέρ, Η κυρία Μποβαρύ [ανυπό­ γραφη μετάφραση σε συνέχειες], εφ. Νέα Ελλάς, 1913-1914.

Πρασσά (Μετά προλόγου). Έκδοσις Ζηκάκη <Σειρά: Μικρά Βιβλιοθήκη - 14>. Αθήναι, 1921.

12 X 8,5. σελ. 87. Σελ. γ': «Πρόλογος του Εκδό­ του». Σελ. δ-ιβ': «Η τέχνη του Φλωμπέρ» του Κ. Πρασσά.

*2. Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου. Μετάφρασις Κ. Βάρναλη. Εκδ. Γ. Φέξη. Αθήναι, 1914.

5. *3. Μια απλοϊκή καρδιά. Ηρωδιάς. Διηγήματα. Μετάφρασις Γεωργ. Πράτσικα. Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου I. Βασιλείου <Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» Αριθ. 6>. Αθήναι, 1919.

4.

Γουσταύου Φλωμπέρ. Σαλώμη. Μετάφρασις Κ.

Γουσταύου Φλωμπέρ. Η Κυρία Μπωβαρύ. I. Μετάφρασις Κωνστ. Θεστόκη. Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου I. Βασιλείου. <Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» Αριθ. 88>. Αθήναι, 1923.

15 X 11. σελ. 219.

5α. Γουσταύου Φλωμπέρ. Η Κυρία Μπωβαρύ. II. Μετάφρασις Κωνστ. Θεοτόκη. Εκδοτικός Οίκος

α φ ιερ ω μ α /5 7 Γεωργίου I. Βασιλείου. <Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» Αριθ. 89>. Αθήναι, 1924.

15 χ 11. σελ. 288. [Η έκδοση αυτή κυκλοφόρησε αργότερα με αλλαγ­ μένο το εξώφυλλο και τη σελίδα τίτλου, ως έκδοση Μιχ. Σαλιβέρου].

6. Γουσταύου Φλωμπέρ. Η Σαλαμπώ. I. Μετάφρασις Γ. Βλαστού. Εκδοτική Εταιρία Γ. Παπαδημητρίου και Σίας. <Βιβλιοθήκη Νέας Λογοτεχνίας Αριθ.

20>. Αθήναι, [1925], 15 x 11. σελ. 238.

6α. Γουσταύου Φλωμπέρ. Η Σαλαμπώ. II. Μετάφραση Γ. Βλαστού. Εκδοτική Εταιρία Γ. Παπαδημητρίου και Σίας. <Βιβλιοθήκη Νέας Λογοτεχνίας. Αριθ.

21>. Αθήναι, [1925]. 15 X 11. σελ. 224.

7. Φλωμπέρ. Μαντάμ Μποβαρύ. Επαρχιώτικα Ήθη. Μετάφραση Νίκου Σαρλή. Κρόνος. Αθήνα, 1954.

20,5 X 14. σελ. 390. Σελ. 9: Σύντομος ανυπόγρα­ φος πρόλογος.

8. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Η Αισθηματική Αγωγή. Ιστο­ ρία ενός νέου. Μετάφραση, Προλεγόμενα, Σημειώ­ σεις Παναγιώτη Μουλλά. Γαλαξίας. Αθήνα, 1971.

19 X 11. σελ. 520.

9. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Μαντάμ Μποβαρύ. I. Μετάφρασις Γιάννη Λο Σκόκκο. Πάπυρος Πρεςς. Ε.Π.Ε. Αθή α, 1971. 17 x 11. σελ. 186. Σελ. 7-10: «Πρόλογος στην ελληνική έκδοση» [ανυπόγρα­ φος], 9α. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Μαντάμ Μποβαρύ. II. Μετάφρασις Γιάννη Λο Σκόκκο. Πάπυρος Πρεςς. Ε.Π.Ε. Αθήνα, 1971. 17 χ 11. σελ. 189.

10. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Σαλαμπώ. Μετάφραση Γ. Βλα­ στού. Επιμέλεια Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου. Ηριδανός. Αθήνα, 1977. [Βλ. Α.6-6α] 21 χ 14 σελ.

334 C+8 με φωτογραφίες. Σελ. 276-326: Η Σαλαμ­ πώ και η κριτική (Sainte - Beuve: Η Σαλαμπώ και το ιστορικό μυθιστόρημα, Ο Γκυστάβ Φλωμπέρ απαντά στον Σαιντ-Μπεβ, Georg Lukacs: Εκμοντερνισμός και Εξωτισμός, Victor Brombert, Ray­ mond Dumensil: Πώς γράφτηκε η Σαλαμπώ). Σελ.

327-330: Χρονολογία γραφής της Σαλαμπώ και Βι­ βλιογραφία. Σελ. 331-334: Γλωσσάρι.. Σελ. 336344: Φωτογραφίες.

11. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Ο πειρασμός του Αγίου Αντω­ νίου. Μετάφραση Κώστα Βάρναλη. Επιμέλεια Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου. Ηριδανός. Αθήνα, 1977. [Βλ. Α.2], 21 χ 14. σελ. 211 (+32 με εικό­ νες). Σελ. 153-154: Σημείωμα της Φραγκίσκης Αμ­ πατζοπούλου για το έργο. Σελ. 157-182: Ο Πειρα­ σμός του Αγίου Αντωνίου και η Κριτική (Michel Foucault: Η φανταστική Βιβλιοθήκη, Paul Valery: Ο πειρασμός του (Αγίου) Φλωμπέρ, Victor Brom­ bert: Διλήμματα του ρομαντισμού και η προβλημα­ τική της σάρκας στον «Πειρασμό του Αγίου Αντω­ νίου», Maurice Lecuyer: Το μπαρόκ στον « Ά γιο Αντώνιο» του Φλωμπέρ, Marthe Robert και Ar­ thur Adamov: Η τέχνη και η ζωή του Γκυστάβ Φλωμπέρ). Σελ. 185-190: Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου στην Αλληλογραφία του Γκυστάβ

Φλωμπέρ. Σελ. 191-192: Χρονολογία συγγραφής του έργου και πρώτες εκδόσεις του. Σελ. 195-211: Σημειώσεις.

12. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Σαλαμπώ. Μετάφραση Μανό­ λη Γιαλουράκη. Επίλογος Jacques Suffel. Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος και ΣΙΑ Ο.Ε. Αθήνα, 1980. 18 X 12. σελ. 355. Σελ. 345-355: Χρονολογικός Πίνακας.

13. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Η Αισθηματική Αγωγή, ιστο­ ρία ενός νέου. Χρονολογία, Προλεγόμενα, Βιβλιο­ γραφία, Μετάφραση Παν. Μουλλά. Οδυσσέας <Σειρά: Οδύσσεια>. Αθήνα, 1981. [Βλ. Α.8], 20 χ 13. σελ. 470. Σελ. 5-10: Χρονολογία. Σελ. 11-37: Προλεγόμενα. Σελ. 39-43: Επιλογή Βιβλιογραφίας. Σελ. 461-470: Σημειώσεις.

14. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Η κυρία Μποβαρύ. Επαρχια­ κά ήθη. Πρόλογος: Μωρίς Ναντώ. Εκδοτική Ε.Π.Ε. <Βιβλιοθήκη λογοτεχνίας>. Αθήνα, 1982.

16,5 χ 11,5. σελ. 461. [Η έκδοση αυτή βασίστηκε στη μετάφραση του Κωνσταντίνου Θ ητόκη -βλ. Α .5-, που σε πολλά σημεία είναι διορθωμένη και προσαρμοσμένη στη δημοτική].

15. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Μπουβάρ και Πεκυσέ. Εισα­ γωγή: Εντουάρτ Μαινιάλ. Μελέτες: Μάρθα Ρομπέρ - Αρτύρ Ανταιιόφ, Ρολάν Μπαρτ, Μονίκ Βιττίγκ. Μετάφραση Αντώνη Μοσχοβάκη. Ηριδανός. Αθήνα, 1982. 21 x 14,5. σελ. 431. Σελ. 7-18: Εισαγωγή του Ε. Μαινιάλ. Σελ. 357-399: Μ. Ro­ bert και A. Adamov: Η τέχνη και η ζωή του Γκυ­ στάβ Φλωμπέρ. Σελ. 400-406: Συνέντευξη του Ρο­ λάν Μπαρτ στον Ζαν-Ζακ Μπροσιέ. Σελ. 407-417: Σκέψεις για τον Μπουβάρ και Πεκυσέ, της Μ. Βιττίγκ. Σελ. 419-430: Φωτογραφίες, σχέδια, σκίτσα.

16. Gustave Flaubert. Αλληλογραφία. Μετάφραση Κωστή Παππά. Επιμέλεια-πρόλογος Κατερίνας Κριτζιλάκη. Νεφέλη. Αθήνα, 1983. 21 X 13,5. σελ.

221.

17. Γράμματα του Φλωμπέρ στην Ελλάδα. 1850-51. Εισαγωγή, μετάφραση κ<·.ι σημειώσεις Νίκου Αλιφέρη. Ά γρα. Αθήνα, 1984. 17,5 X 11. σελ. 109.

18. Γουσταύος Φλωμπέρ. Βιβλιομανία και ένα σχεδία­ σμα μυθιστορήματος: Η σπείρα. Εισαγωγήμετάφραση Ε.Χ. Γόνατά. Στιγμή. Αθήνα, 1985. 20 χ 15. σελ. 93.

19. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Τρία διηγήματα. Μετάφραση Ό λγας Δαμάνη. Ηριδανός. χ.χ. 21 x 14. σελ. 176 (+ 8 με φωτογραφίες). Σελ. 69-103: Ο θρύλος του Αγίου Ιουλιανού του Φιλοξενητή. Σελ. 165-173: Χρονολόγιο. Σελ. 174-176: Ο Σ. ντε Σασσύ επιλέ­ γει από την αλληλογραφία του Φλωμπέρ στο διά­ στημα της συγγραφής των Τριών Διηγημάτων.

20. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Μαντάμ Μποβαρύ. Μετάφρα­ ση Γιάννη Λο Σκόκκο. Διεθνής Λέσχη Βιβλίου. Σμυρνιώτης χ.χ. [αναδημοσίευση της μετάφρασης Α.9], 21 χ 13,5. σελ. 315. *21. Μαντάμ Μποβαρύ. Μετάφραση Α. Βρανά. Δαρεμά. χ.χ.

58/αφιερωμα

Β. Για τον Φλωμπέρ Δημοσιεύσεις, αναφορές (επιλογή).

1. Κωστής Παλαμάς, Φλωμπέρ [εκατό χρόνια απ’ τη γέννησή του], εφ. Εμπρός, 26 Μαίου 1921.

2. Κ.Γ. Καρυωτάκης. Η Δεσποινίς Bovary [σύντομο πεζό που γράφτηκε στα 1927 ή 1928, δημοσιεύτηκε μετά το θάνατο του Καρυωτάκη και περιέχεται στον συγκεντρωτικό τόμο:] Ποιήματα και Πεζά. Επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης. Ίκαρος. <Νέα Ελληνι­ κή Βιβλιοθήκη>. Αθήνα, 1980. σελ. 153-4.

3. Κ. Θ. Δημαράς, «Μποβαρισμός», εφ. Πρωία, 17 Νοεμβρίου 1931.

4. Γ. Σεφέρης, Σχόλια στον Θ. Σ. Έλιοτ, περ. Τα Νέα Γράμματα, Χρ. Β', Ιουλ.-Αυγ. 1936, σελ. 628689. (Βλ. Δ. Δασκαλόπουλου. Εργογραφία Σεφέρη, 7.3.). Αναδημοσιεύεται σε όλες τις μέχρι σήμε­ ρα εκδόσεις των Δοκιμών (πρβλ.: Γιώργος Σεφέ­ ρης. Δοκιμές I. Ίκαρος Δ' έκδοση. Αθήνα, 1981. σελ. 27-29).

5. Κ. Βάρναλης, Φλωμπέρ (Τέχνη και ζωή), εφ. Πρωία, Τρ. 12.6.1940. σ. I. Τ.κ. Ζ. = Κ. Βάρναλης [Για τα εξηντάχρονα από το θάνατο του Γάλλου συγγραφέα (1821-1880). Περιστατικά της ζωής του].

6. Κώστας Ουράνης. Οι νέες των επαρχιών [ποίημα, από την ανέκδοτη ενότητα «Αποδημίες» στον τό­ μο]: Ποιήματα. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». Αθή­ να, 1953.

7. Κλέων Παράσχος: Αγαπημένη Μποβαρύ! [στο βι­ βλίο του:] Μορφές και ιδέες (Κύκλος νέος). Αθή­ να, 1956. σελ. 266-270.

8. Γκέοργκ Λούκατς. · Μελέτες για τον Ευρωπαϊκό Ρεαλισμό. Μετάφραση από τ’ αγγλικά Τίτου Πα­ τρικίου. Εκδοτικόν Ινστιτούτον Αθηνών. Αθήνα, 1957. *9. Π. Μαρκάκης, Τα ογδοντάχρονα του θανάτου του Γουσταύου Φλωμπέρ και δύο άγνωστα κείμενα του Νίκου Καζαντζάκη, περ. «Καινούργια Εποχή», Άνοιξη 1960.

10. Ξεν. I. Καράκαλος, Ο Γουσταύος Φλωμπέρ και η Εποχή μας, περ. Νέα Εστία, Αθήνα 1 Νοεμβρίου 1971, τεύχος 1064 [αφιέρωμα στους Φλωμπέρ, Βαλερύ, Προυστ], Τόμος 90, σελ. 1394-1404.

11. Απόψεις του Αιμ. Ζολά και του θεοδ. Μπανβίλ για τη «Μαντάμ Μποβαρύ» του Φλωμπέρ, μετα­ φράζει ο Βασ. I. Λαζάνας [από το βιβλίο του Zola «Les Romanciers naturalistes» και από το «Criti­ ques» του Banville], περ. Νέα Εστία, Αθήνα 1 Νοεμβρίου 1971, τεύχος 1064, Τόμος 90. σελ. 14051407.

12. Roland Barthes. Ο βαθμός μηδέν της γραφής. Με­ τάφραση Κώστα Παπαγεωργίου. Εκδόσεις 70. Αθήνα, 1971. σελ. 72-83.

13. Ρολάν Μπαρτ. Η απόλαυση του κειμένου. Μετά­ φραση Φούλας Χατζιδάκη, Γιάννη Κρητικού. Εκ­ δόσεις Ράππα. Αθήνα, 1977. σελ. 16-18, 45.

14. Απόστολος Σαχίνης, Τετράδια Κριτικής, 24 Οκτω­ βρίου 1971: Gustave Flaubert, «L’ Education Sentimentale», 1967, a. 512, περ. Νέα Εστία, Αθήνα 15 Μαρτίου 1977, Τεύχος 1193, Τόμος 101, σελ. 381384.

15. Gustave Flaubert (1821-1880) (Εκατό χρόνια απ’ το θάνατό του). Η νεότερη κριτική για το έργο του: Jean-Paul Sartre - Roland Barthes - Philippe Sollers - Georg Lucacs - Michel Foulcault - Jean Pierre Richard, Επιλογή, σύνθεση, μετάφραση κει­ μένων και Βιβλιογραφικό σημείωμα Χριστόφορου Λιοντάκη, περ. «Το Πρίσμα», τεύχος 2, Αθήνα 1980, σελ. 152-164.

16. Δημήτρης Πλάκας, Ξαναδιαβάζοντας τη «Μαντάμ Μποβαρύ» του Γουσταύου Φλωμπέρ, περ. Διαβά­ ζω, Τεύχος 42, Μάιος 1981, σελ. 32-46.

17. Guy de Maupassant, Ο Gustave Flaubert μέσα από γράμματά του, μετάφραση Γιάννη Παππά, από την εφημερίδα «Le Gaulois» 6 Σεπτεμβρίου 1880, περ. Νέα Εστία, Τόμος 112, 1 Ιουλίου 1981, σελ. 840843.

18. Roland Barthes, Maurice Nadeau. Για τη Λογοτε­ χνία. Μετάφραση Γιάννη Εμίρη. Ερατώ (2). Αθή­ να, 1982, σελ. 22-24.

19. Αντώνης Ζέρβας, Το Ανοητολόγιο του Φλωμπέρ στη δημοκρατία των μεταφράσεων, περ. Αντί, Τεύχος 227, 18 Μαρτίου 1983, σελ. 45-47.

20. Αντώνης Μοσχοβάκης, Και πάλι για τον Φλω­ μπέρ, περ. Αντί, Τεύχος 229, 15 Απριλίου 1983, σελ. 40-41.

21. Γ.Μ. Καλιόρης, Παρέμβαση για τον Φλωμπέρ, περ. Αντί, Τεύχος 235, 24 Ιουλίου 1983, σελ. 42-43.

22. Φλωμπέρ αμετάφραστος, περ. Αντί, Τεύχος 235, 24 Ιουλίου 1983, σελ. 50-51 [δύο επιστολές ανα­ γνωστών για τα Β. 19 και Β.20].

23. Jean Rousset, Η κυρία Μποβαρύ ή το Βιβλίο για το τίποτα, μετάφραση Ελένη Μποναφάτου, περ. Σπείρα, τεύχος 2-3, Φθινόπωρο-Χειμώνας ’84, σελ. 141-166.

Σημειώσεις 1. Στα βιβλία των οποίων τα λήμματα σημειώνονται με αστερίσκο δεν ήταν δυνατή η αυτοψία.

2. Οι σύντομες αλλά κατατοπιστικές βιβλιογραφικές προσπάθειες του Παναγιώτη Μουλλά και του Χριστό­ φορου Λιοντάκη έχουν προηγηθεί τούτης εδώ (Βλ. α­ ντίστοιχα Α. 13 και Β.15).

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ 1

επ ιλογή ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ευρωπαϊκή κοινότητα και ελλην ικές προοπτικές Η ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και ο ρόλος της Ελλά­ δας. Επιμέλεια Π. Ρουμελιώτης. Αθήνα, Εκό. Παπαζήση, 1985. Σελ. 623. Ίσω ς είναι η πιο σοβαρή δουλειά που έχει γίνει μέχρι τώρα σε σχέση με έναν προσωρινό απολογισμό της ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ. Πρόκειται για μια συλλογή μελετών επιστημόνων που έχουν κάνει ειδικές σπουδές πάνω στην ΕΟΚ και ασχολούνται με τα θέ­ ματα ΕΟΚ στη διοίκηση. Ο υφυπουργός Π. Ρουμελιώτης που έχει επιμεληθεί την έκδοση, υπήρξε και είναι μερικά αρμόδιος υπουρ­ γός για θέματα ΕΟΚ πέρα από το ότι έχει ασχοληθεί με το θέμα ειδικά. Οι μελέτες α αφέρονται σε όλη τη γκάμα των θεμάτων που απασχο­ λούν το παρόν της ΕΟΚ και τις προοπτικές της: την πορεία και τις τάσεις της ολοκλήρωσης, τους θε­ σμούς της Κοινότητας, το Ευρω­ παϊκό Κοινοβούλιο και την πολιτι­ κή συνεργασία στα πλαίσια της ΕΟΚ, τα θέματα προϋπολογισμού, την Κοινή Αγροτική Πολιτική, το περιφερειακό πρόβλημα, τα κοινω­ νικά θέματα και το Κοινωνικό Τα­ μείο, τη νομισματική ένωση, τις εμ­ πορικές σχέσεις της χώρας με την ΕΟΚ και την πορεία της ενσωμά­ τωσης της Ελλάδος σ’ αυτήν. Χωρίς υπερβολή όλες οι μελέτες που περιέχονται στον παρόντα τό­ μο είναι υψηλής ποιότητας. Τα θέ­ ματα εντούτοις που θίγουν είναι τόσο πολλά, ώστε είναι δύσκολο σε μια σύντομη βιβλιοκρισία να γίνει αναφορά στο περιεχόμενο της κάθε μιας από αυτές.

Ιδιαίτερο άμεσο ενδιαφέρον εμ­ φανίζουν οι δύο τελευταίες μελέτες των Γ. Σαπουντζόγλου για την εν­ σωμάτωση της Ελλάδας (σελ. 579 επ.) και X. Καλπαξή για τις εξελί­ ξεις στο εξωτερικό εμπόριο της Ελ­ λάδας με την ΕΟΚ μετά την ένταξη (σελ. 545 επ.), όπου διαπιστώνεται μια επιδείνωση (σελ. 564). Ιδιαίτερα επίσης θα πρέπει να γίνει αναφορά στις τρεις υποδειγ­ ματικές μελέτες των Δ. Ζαχαριάδη - Σούρα για την Κοινή Αγροτική Πολιτική (σελ. 329 επ.), Γ. Ποταμιάνου για το περιφερειακό πρό­ βλημα (σελ. 419 επ.) και Α. Κούτρη για το Κοινωνικό Ταμείο (σελ.

485 επ.). Επίκαιρη και κατατοπιστική εί­ ναι επίσης η μελέτη του Γ. Χρηστίδη για τη νομισματική ένωση και το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύ­ στημα (σελ. 513 επ.). Από πολιτική πλευρά είναι αξιό­

λογες οι μελέτες των Α. θεοδωράκη - Α. Αντωνακόπουλου πάνω στους θεσμούς της Κοινότητας (σελ. 147 επ.), στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (σελ. 155 επ.) και στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνερ­ γασία (σελ. 242 επ.) και η υποδειγ­ ματική μελέτη του Δ. Σιδηρόπουλου πάνω στον κοινοτικό προϋπο­ λογισμό (σελ. 259 επ.). Τελευταία αναφορά γίνεται στην εισηγητική μελέτη του Π. Ρουμε­ λιώτη, πάνω στην πορεία της ολο­ κλήρωσης (σελ. 21 επ.). Ο συγγρα­ φέας δίνει μια εμπεριστατωμένη ει­ κόνα των συγκεκριμένων προβλη­ μάτων που αντιμετωπίζει η Κοινό­ τητα, διαπιστώνει τις αντιθέσεις που υπάρχουν και τις τάσεις και σκιαγραφεί τις προοπτικές. Ο τόμος αυτός αποτελεί πραγμα­ τική συμβολή στην πρόσφατη βι­ βλιογραφία πάνω στο σχετικό θέ­ μα, όχι μόνο για την πληρότητά του, αλλά ιδιαίτερα και για το υψηλό επιστημονικό επίπεδο όλων των μελετών. Ιδιαίτερα πρέπει να εξαρθεί η συμβολή του Π. Ρουμε­ λιώτη, όχι μόνο για τη δική του με­ λέτη, αλλά για την όλη επιμέλεια του τόμου, ο οποίος είναι πραγμα­ τικά υποδειγματικός. ΜΑΡΙΟΣ ΝΙΚΟΛΙΝΑΚΟΣ

60/οδηγος

x v o v

με το τρομαγμένο βλέμμα των πραγμάτων ΤΑΚ Η ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗ: «Fragmenta» ή «Η βλάστηση των ορυκτών». Θεσσαλονίκη, Παρατη­ ρητής, 1985. Σελ. 80.

Ο κ. Τάκης Βαρβιτσιώτης, με την τελευταία του συλλογή, τα «Fragments», μας αποδείχνει ότι η μετασυμβολιστική ποίηση μπο­ ρεί ακόμη και σήμερα να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο και να μη θυμίζει καθόλου ξεπερασμένη υπόθεση. Ένας ποιητής, που έχει κατακτήσει από πολλά χρόνια τώρα τα ιδ.ωτικά του εκφραστικά μέσα, ο κ. Βαρβιτσιώτης δεν εγκαταλείπεται στην ευκολία της αποχτημένης εμπει­ ρίας. Βάζοντας μόνος του τα εμπόδια, που θα πρέπει, ασφαλώς, να έχουν σχέση με τη γλυκόχυμη έκφραση του συμβολισμού μέσα σε μια φαρ­ μακωμένη εποχή, προσπαθεί να τα υπερπηδήσει. Και το πετυχαίνει, με λυγεράδα και σιγουριά: «Τρέξτε καλόγνωμες νεράιο μ οναχικός καβαλλάρης Αποκοιμήθηκε στην πηγή Μόνο ένα κόκκινο τριαντά­ φυλλο Προστατεύει τον ύπνο τον»

Χωρίς να επιχειρεί σοβαρές μετα­ τροπές, χωρίς να αφαιρεί τη βασική επένδυση της παλαιότερης εκφρα­ στικής του , ο ποιητής ενσταλάζει μέ­ σα στο στίχο του μια συγκρατημένη πικρία, αραιώνοντας το υλικό των λυρικών του περιπλανήσουν και στηλώνοντας τα μάτια του σ’ ένα κεντρικό ποιητικό γεγονός: «Ανάμεσα στο κρύσταλλο Το γαλάζιο κρύσταλλο των ποταμών Υπάρχει μια πέστροφα Ερωτευμένη με τον ουρανό Ανάμεσα στο κρύσταλλο Το ρόδινο κρύσταλλο των φιλιών

Υπάρχουν ίχνη από αίμα Κι από καμένα χείλη Ανάμεσα στο κρύσταλλο Το πράσινο κρύσταλλο των περιβολιών Υπάρχει μια νεκρή Π ου υφαίνει τα δάκρυα των δέντρων»

Από μια πρώτη άποψη, μπορεί κανείς να μείνει με την εντύπωση ότι ο ποιητής ακολουθεί την ίδια τακτική εικονοποιίας, όπως και στο προηγούμενο έργο του. Κοιτά­ ζοντας όμως προσεχτικότερα, θα διαπιστώσει ότι μέσα από την εν­ αλλαγή των εικόνων αναδύεται μια ενιαία προοπτική, που αντανα­ κλά και στην ίδια τη γραφή, προσδίδοντάς της μια εκφραστική γαλήνη· Το γαλάζιο κρύσταλλο των πο­ ταμών, το ρόδινο κρύσταλλο των φιλιών και το πράσινο κρύσταλλο των περιβολιών απαρτίζουν ένα στερεοσκόπιο, μέσα από το οποίο διακρίνει κανείς ανάγλυφη τη λύπη των πραγμάτων, τα δάκρυά τους για το ανεκπλήρωτο. Στα παλαιότερα ποιήματά του, ο κ. Βαρβιτσιώτης διακατεχόταν από ένα επίμονο άγχος εικονοπλασίας και μάλιστα της πιο ετερόκλητης. Ένας άξιος απόγονος του Reverdy, ο ποιητής προσπαθούσε να αν­ τλήσει τις εικόνες του από την πα­ ράθεση των πιο ανόμοιων πραγμά­ των. Η προσπάθειά του αυτή, κατά το μεγαλύτερο ποσοστό, πέτυχε και

βοήθησε τον ποιητή στο να μας δώ­ σει με το έργο του μια, αληθινά, αυθεντική σύλληψη της πραγματι­ κότητας. Τι ήταν εκείνο που έκανε τον ποιητή, στο τελευταίο του βιβλίο, να μετριάσει αυτή του τη συνήθεια; Θα πρέπει, προφανώς, να ήταν η αλλαγή στόχου ή μάλλον η αλλαγή αφετηρίας του «ποιητικού βλέμμα­ τος». Ο Τ.Β. εγκαταλείπει πια το υποκείμενο και με αληθινή ταπεινοσύνη κατεβαίνει στην περιοχή της ανόργανης ύλης. Παύει να τον ενδιαφέρει μια στενά ιδιωτική σύλ­ ληψη της πραγματικότητας και φι­ λοδοξεί να δει με τα μάτια των πραγμάτων. Να δει την αχαλίνωτη φθορά με τα μάτια αυτού που την υφίσταται και όχι αυτού που την παρατηρεί: «Μαρμαρυγή που παιχνιδί­ ζει Μέσα σ’ ερείπια Π ουλί σκεπασμένο μ ε στά-

&η

Κάτασπρη πάχνη Που τυλίγει την πηγή Ο τελευταίος αποχαιρετι­ σμός της Πυρπολημένος από φώτα»

Δεν ξέρω κατά πύου ένας τέτοιος στόχος, που βάζει ο ποιητής, να υποκαταστήσει, δηλ., το τρομαγμέ­ νο βλέμμα των πραγμάτων είναι εφι­ κτός. Μπορώ, ωστόσο, να πω ότι ο Τ.Β., με τη φιλοδοξία του να «κατέβει» κάτω στην περιοχή της ανόργα­ νης ύλης και να θρηνήσει το τέλος του καιρού των λουλουδιών, πετυ­ χαίνει με σιγουριά έναν άλλο παρά­ πλευρο στόχο, να μετατρέψει την ποίησή του από «φτεροκόπημα χελιδονιών» σε «διαιωνιζόμενη πτήση λαβωμένου πουλιού». Αρχίζουν πια

οδηγος/61 κάτω από τ.|ν αστραφτερή δροσιά, που υπήρξαν πάντοτε οι στίχοι του Τ.Β., να ξεπροβάλλουν, με δικαίω­ μα λόγου, τα ερείπια. Μπορεί ο ποιητής να μην κατορ­ θώνει (και πώς θα μπορούσε κα­ νείς να το κατορθώσει!) να δει με τα μάτια των πραγμάτων, κατορ­ θώνει, όμως, να δει τα πράγματα και όχι τα είδωλα των πραγμάτων μέσα σ’ ένα μαγικό καθρέφτη*. Ένας άλλος λόγος που ίσως οδή­ γησε τον ποιητή να εγ.,αταλείψει την πολύπτυχη εικόνα και να αρκεστεί στην απλή εικονοποιία, συχνά δε και σε θραύσματα εικόνων και λόγου, ήταν και η επιθυμία του να

συγχρονιστεί με την αποσπασματι­ κότητα που διέπει σε όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις του τον σύγχρονο κόσμο. Ο κ. Βαρβιτσιώτης, με ταπεινό­ τητα, αλλά και ευστοχία, παρεμ­ βαίνει σ’ αυτή την αλλοπρόσαλλη και ατέλειωτη συζήτηση που έχει γίνει ο ποιητικός - και όχι μόνολόγος στις μέρες μας και μπολιάζει παρατηρήσεις εκφραστικά άρτιες και συναισθηματικά κατευναστικές. ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΣΣΟΣ *Βλ. Γ. θέμελη, «Η νεώτερη ποίησή μας», εκδόσεις ΚωνΙνίόη. θεσ/νίχη.

1978.

ννθ^_

«τα κρύφια και τα αλλότρια» Τ ΑΣ Ο Υ ΛΕΙΒΑΔΙΤΗ: Βιολέτες για μια εποχή. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 143.

Το περίφημο χαϊντεγκεριανό τετράγωνο1 -Ουρανός, Γη, Θνητοί και Αθάνατοι- ερχόταν και ξαναρχόταν μπροστά στα μάτια μου καθώς διάβαζα την τελευταία ποιητική συλλογή του Τάσου Λειβαδίτη. Και κάθε τόσο εμφανιζόταν και ένα άλλο χαϊντεγκεριανό motto.2 «Στο θάνατο συγκεντρώνεται η ύψιστη αποκρυπτικότητα (Verborgenheit) του Είναι.» Η πρώτη σκέψη -ας μου συγχωρηθεί η εξομολόγηση- που έκανα, μόλις είδα το βιβλίο, ήταν: νά ’ναι τάχα το τελευταίο βιβλίο του Λειβαδίτη, όντως το τελευταίο βι­ βλίο; Δε θέλω -γ ι’ αυτό και αποκάλυψα την παραπάνω σκέψη μου- να συμφιλιωθώ με την ιδέα ότι ο Ποιητής θα μας αφήσει στους δύσκολους, στους χαλεπούς καιρούς που περνάμε, χωρίς να μας δωρίζει από την περιουσία της σοφίας του τους λίγους μα τόσο ανεκτίμητους κόκκους της... Γι’ αυτό ας ξορκίσω τις τελευ­ ταίες γραμμές: Όμως, εδώ, τελείωσα. Ώ ρα να φύγω. Όπως θα φύγετε κάποτε κι εσείς. Και τα φαντάσματα της ζωής μου θα μ ’ αναζητούν τώρα τρέχοντας μες στη νύχτα και τα φύλλα θα ριγούν και θα πέφτουν. Έτσι συνήθως έρχεται το φθινόπωρο. Γι’ αυτό, σας λέω, ας κοιτάξουμε τη ζωή μας με λίγη περισσότερη συμπόνια, μιας και δεν ήτανε ποτέ πραγματική... (σ. 138). Αυτά για τη Γη και τους θνητούς. Του Ουρανού και των Αθανάτων το μερίδιο; Μα η απάντηση υπάρχει σ’ ένα εξαίσιο ποίημα του Νν-

χτερινού επισκέπτη,3 τα Γυμνά χέρια, το οποίο τελειώνει ως εξής: ώσπου βράόιαζε, σιγά-σιγά, κι ακουγόταν η άρπα, που, ίσως, 6έ-

πλαίσιο 1 ΣΜ ΑΡΩ Σ ΓΙΑΝΝΑ ΚΟ Π Ο ΥΛ Ο Υ: Η άλλη γνώση. Θεσσαλονίκη, Πασχάλης, 1985. Σελ.

1.1Ε ειλικρίνεια και με ωριμότητα η συγγραφέας μέσα από προσωπικά της βιώματα και ιστορίες του κοντινού της περιβάλλοντος παρουσιάζει τη θέση της σύγχρονης γυναίκας στους χώρους της εργασίας της και απέναντι στ< άλλο φύλο. Μέσα σε τόσο λίγες σελίδες, με τρόπο λιτό και αποκαλυπτικό, ο αναγνώστης βλέπει και ζει επιδερμικές σχέσεις, δεσμούς που απέτυχαν, γάμους που δεν έπρεπε να γίνουν. Βέβαια, κάπου η συγγραφέας ρίχνει σχεδόν εξ ολοκλήρου το βάρος των σχετικών αδιεξόδων στο αντρικό φύλο, αλλά ξεπερνώντας τις αντιρρήσεις μας, έστω κι αν τα γεγονότα που μας δίνει είναι υπέρ των απόψεων της, υπάρχουν κι άλλα παραδείγματα που πείθουν περί του αντιθέτου, πιστεύουμε στην τιμιότητά της όταν γράφει στο τέλος: «Δεν μπορούσα να τον μισήσω. Λυπόμουνα. Ο πόνος ήταν συνεχής, ήρεμος. Η πορεία είχε φτάσει στο τέλος. Είκοσι χρόνια με χώριζαν απ’ την αυθόρμητη πεισματάρικη παιδούλα που μάζευε τρέμοντας τα ρούχα της απ’ το πάτωμα. Η αναζήτηση της «άλλης γνώσης» είναι ακριβή μα πολύτιμη». Σ Α Κ Ι ΜΑΥΡΕΛΗ: Μαννεκέν. Αθήνα, Νέα Σύνορα, Α .Α . Λιβάνη, 1985. Σελ. 304.

ΣΤΟ μυθιστόρημα αυτό, ο συγγραφέας μεταφέρει τη δράση κάπου στο μέλλον, όπου

62/οδηγος που κερδίζεις (σ. 44), τα αγάλματα σωριάζονται νεκρά σαν τους αν­ θρώπους (σ. 35), το μέλλον είναι άγνωστο, το παρελθόν ένα αίνιγμα, η στιγμή βιαστική κι ανεξήγητη (σ.

73) · να για τί κι η ποίηση είναι σαν μια εξομολόγηση αργά τη νύχτα, σ’ ένα πρόσωπο που άξαφνα πέθανε / και μεις συνεχίζουμε να μιλάμε (σ.

6αια, και να μην ήταν άρπα, αλλά η αθάνατη αυτή θλίψη, που συνο­ δεύει τους θνητούς. Ενώ στις Βιο­ λέτες για μια εποχή η μουσική της άρπας στο βάθος δεν είναι πάθος ή όνειρο, νοσταλγία ή ρεμβασμός, αλλά μια άλλη δικαιοσύνη, (σελ.

76). 'Η θα μπορούσε ν’ αναφωνή­ σει τα λόγια του Ιερού Αυγουστί­ νου: Ω Θεέ μου, να τώρα που διανοίγεται εις Εσέ ζωντανή η ανάμνησις της ψυχής μου .4

Οι Βιολέτες για μια εποχή είναι η ανάμνηση της ψυχής του ποιητή, καθώς έρχονται να ξαναπούν και να «τελειώσουν» τις περί γέννήσεως, χρόνου, βίου και ποιήσεως Ιδέες του -σχηματίζοντας έτσι ένα άλλο τετράγωνο, ομόλογο του προαναφερθέντος χαϊντεγκεριανού. Ο Χάιντεγκερ λέει ότι η γλώσσα της ποίησης είναι η Σιωπή, ο Λειβαδίτης πρεσβεύει ότι όλα καθαρίζο­ νται στο θάνατο, στην αιώνια σιωπή της γλώσσας της ποίησης (= ποιείν). Αυτή είναι η εποχή: η σύντο­ μη διάρκεια της ζωής, που θα γίνει οπωσδήποτε σιωπή· σ’ αυτή την εποχή στέλνει ο ποιητής βιολέτες: άνθη μυριστικά, ευγενή και θλίψης σημαντικά. Πόση πικρία αναδύε­ ται απ’ τους στίχους: κι αυτή η αλ­ λόκοτη ευδαιμονία που νιώθεις κα­ μιά φορά, ακόμα κι όταν όλα γύρω

σου έχουν γίνει στάχτη -ίσω ς αυτό είναι ο Θεός / οι αναμνήσεις δεν έχουν οίκτο, η σιωπή είναι η μόνη ελευθερία / η ματαιότητα είναι ένας κήπος όπου παίζουμε τους αθανά­ τους (σ. 39). Vanitas vanitatum

...βρώμα σκωλήκων. Σ’ αυτή τη θεμελιώδη ιδέα βασί­ ζεται η παγκοσμιότητα της ποίησης του Τάσου Λειβαδίτη, του ποιητή που αρθρώνει τον πόνο με ρήματα σκληρά, άξια για ευγενείς καρδιές και για καλλιεργημένα σώψυχα. Στις Βιολέτες το χάος του χρόνου και το χάος των ιδεών συντήκονται μέσα στο καμίνι της ποιητικής ψυ­ χής του, που ζητάει να βρει τον 'Ανθρωπο. Η αναζήτηση αυτή τον δικαιώνει ως ύπαρξη του κόσμου τούτου, του θεραπεύει τον φιλοσο­ φικό λογισμό και του ανοίγει τη θύρα για τον μεταφυσικό συλλογι­ σμό. Ο Λειβαδίτης, ωστόσο, δεν ακροβατεί στο τεντωμένο σκοινί των εννοιών, ούτε χρησιμοποιεί τη μελαγχολία του για να θολώνει τα πράγματα. Αντίθετα μάλιστα: η με­ λαγχολία και η πικρία του για τον πόνο του ανθρώπου και των πραγ­ μάτων είναι μια εύρωστη, μια κα­ θαρή κατάσταση, που εξαγνίζει τον κόσμο από τον ρύπο του τυχαί­ ου και όσιό τα ψιμύθια. Γι’ αυτό και η κόλαση είναι ένα παιχνίδι

74) . Ο Λειβαδίτης καταγράφει την πραγματικότητα. Την πραγματικό­ τητα της ύλης και την πραγματικό­ τητα της ψυχής. Με πλούσια ρεαλι­ στικά στοιχεία χαλκεύει δεσμούς πραγμάτων και ιδεών, τιθασσεύει εσμούς ερεθισμάτων, χαράζει εικό­ νες βαφτισμένες στην κολυμβήθρα της αυτόνομης ποιητικής του αί­ σθησης και χρισμένες με το μύρο των βιωμάτων του. Η πικρία και η χαρά του είναι δίδυμες αδερφές, στις φλέβες τους κυλάει το ίδιο αί­ μα· μαζί διαλέγονται με τον πόνο και την οδύνη των ανθρωπίνων. Και ως άλλος ψαλμωδός5 υμνεί και ικετεύει: «εκ των κρύφιων μου καθάρισόν με και απ’ αλλοτρίων φείσαι του δούλου σου». Ποιον; Το Δαίμονα του Σύμπαντος Κόσμου, που μπορεί νά ’ναι ο Θεός, ο Ποιη­ τής. ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. ΚΕΝΤΡΩΤΗΣ Σημειώσεις 1. Martin Heidegger: Unterwegs zur Sprache, Neske-Verlag, 1959, Pfullingen, σελ. 22.

2. ό.π. σελ. 23 3. Τάσος Λειβαδίτης: Νυχτερινός Επι­ σκέπτης, Εκδόσεις Αφοί Τολίδη, Αθήνα, χ.χ.ε., σελ. 78.

4. Ιερού Αυγουστίνου: Α ι εξομολογή­ σεις, τεύχος Α ', Αθήναι, 1980 (στ' έκδοσις) - Εισαγωγή, μετάφρασις, σημειώσεις, Ανδρέου Δαλέζιου, σελ.

39.

5. Ψαλμ. ΙΗ', 13.

οδηγος/63

...πεθαινοντας μετά το θάνατο του ονείρου ΧΡΟ Ν Η ΜΙΣΣΙΟΥ: «...καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς». Αθήνα, γράμ­ ματα, 1985. Σελ. 215. (6 ' έκδοση).

Ένα βιβλίο όπου ο συγγραφέας αυτοβιογραφεί την πιο σκληρή περίοδο της ζωής του, που συμβαίνει νά ’ναι και η τραγικότερη εποχή της νεότερης ελληνικής κοινωνίας. Κι εννοώ τον εμφύλιο πόλεμο, γιατί αυτόν μας δίνει,ο συγγραφέας, όπως ακριβώς τον έζησε κι όπως αυτός αποτυπώθηκε σε ανεπούλωτες πληγές πάνω στο εφηβικό του κορμί. Το βιβλίο του Μίσσιου ήρθε σε μια εποχή που η αντιστασιακή και εμφυλιοπολεμική φιλολογία είχε αγγίξει τα όρια αυτοεξουδετέρωσης από την ακατάσχετη ποσότητα κι από μια σχεδόν ανεξέλεγκτη αυτοεπανάληψη κοινών βιωμάτων και πε­ ριστατικών. Γι’ αυτό, το βιβλίο του Μίσσιου ξάφνιασε και χρησι­ μοποιώ τον όρο με την πιο θετική του σημασία. Από τον τίτλο του ακόμη «...καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς», ο αναγνώ­ στης παίρνει μια πρώτη επισήμαν­ ση της οπτικής του συγγραφέα απέναντι στα περιστατικά της ζωής του. Πιο πετυχημένη ίσως έκφραση της οδύνης, της πίκρας, της απο­ γοήτευσης δεν θα μπορούσε να γί­ νει. Μια προειδοποίηση ότι θα πει τα πιο σοβαρά πράγματα με τον πιο ανάλαφρο τρόπο, «...καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς». Μ’ άλλα λό­ για: «Τυχερέ, εσύ ξεμπέρδεψες γρήγορα γρήγορα κι έτσι...». Ολοφάνερη η τραγική ειρωνεία, που σαν πνεύμα και διάθεση δια­ περνάει όλη την αφήγηση από την αρχή μέχρι το τέλος. Όσοι κουβαλάνε τις ίδιες ή πα­ ραπλήσιες τραυματικές εμπειρίες πόσες φορές δεν έχουν καταφύγει στην ανακουφιστική δύναμη αυτού του τραγικού μακαρισμού για τους «έγκαιρα» χαμένους συντρόφους, που ο θάνατος τους γλίτωσε από λογής αθλιότητες. Κι αυτή η τραγική ειρωνεία είναι μια από τις αφηγηματικές αρετές του Μίσσιου. Γιατί διαθέτει κι άλ­ λες. Πρώτη και καλύτερη την τόλ­ μη-.όχι μόνο την τόλμη απέναντι

στους δεσμοφύλακες και τους βα­ σανιστές, αλλά την τόλμη στα ίδια τα γεγονότα σαν αφηγηματικό υλι­ κό. Η εξατομίκευση όχι μόνο δε μι­ κραίνει το δράμα, αλλά αντίθετα το επεκτείνει ώς τα άκρα. , Ο Μίσσιος δίνει φυσικούς αν­ θρώπους. Με κρίση και κόκαλα και αισθήματα αληθινά. Περιγρά­ φει το σκοτεινό χώρο της φυλακής χωρίς σκοπιμότητες, χωρίς ανού­ σιους εντυπωσιασμούς, χωρίς δείγ­ ματα και υποδείγματα ανθρώπινης συμπεριφοράς. 'Εχεις την αίσθηση πως όλα βγαίνουν από μέσα του αυθόρμητα, ανεξέλεγκτα, ασυλλό­ γιστα. Το υλικό συνωθείται στην άκρη της πένας του και τα γεγονό­ τα πιέζουν ποιο πρώτο να βγει. Κι αυτός τ’ αφήνει να κυλήσουν με τη δική τους δύναμη ροής και εκροής από τη μνήμη και την πένα. Μα το μεγάλο ξάφνιασμα του Μ. είναι η γλώσσα. Χρησιμοποιεί πο­ λύ την αργκό των ποινικών. Θα ρωτήσουν μερικοί ίσως: Μα μιλού­ σαν έτσι οι πολιτικοί κρατούμενοι; Φυσικά όχι. Αντίθετα, μάλιστα, η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν ήταν ένα κράμα μικροαστικής ευπρέπειας

όλοι κινδυνεύουν να γίνουν ανδρείκελα και να αλλοτριωθούν και όπου ο έρωτας εναλλάσσεται με τον πανικό. Δειγματολειπτικά παίρνουμε στοιχεία του κλίματος και της ατμόσφαιρας του «Μαννεκέν» από τις παρακάτω φράσεις: «Ήταν ένα παράθυρο του Χρόνου που σ’ έβγαλε σε μια άλλη στιγμή... Δεν έχεις ακούσει για παράθυρα του Χρόνου; Ένα κενό, μια άλλη διάσταση, μια διακοπή του Χρόνου που σε μεταφέρει σε άλλο επίπεδό του μέλλοντος ή του παρελθόντος». Στο χώρο λοιπόν της επιστημονικής φαντασίας, όπου ακόμα δεν έχουν χαθεί τα ανθρώπινα πάθη και συναισθήματα, ο συγγραφέας του «Μαννεκέν» μας παρουσιάζει ζωντανούς και συμβολικούς χαρακτήρες αυτής της άλλης εποχής με τα ονόματα Ζεότρια, Γέρος-Σκοπευτής, Μνί-μι κ.ά. και μας ξεναγεί με μαεστρία στο περίεργο αλλά και πολύ γοητευτικό του ταξίδι μες στο χρόνο. ΑΝ ΤΩ ΝΗ ΚΑΛΦΑ: Πρωταθλητές μικρών αποστάσεων. Αθήνα, Πορεία, 1985. Σελ. 48.

ΜΕ ολιγόστιχα ως επί το πλείστον ποιήματα ο Κάλφας μας δίνει εδώ δείγματα μιας αξιοπρόσεχτης και ωριμάζουσας εμπειρίας και ευαισθησίας σε χαμηλό, ήρεμο και σεμνό τόνο. Η ερωτική απογοήτευση συμπλέει με την αίσθηση του χιούμορ και την κατασταλαγμένη πικρία. Μικρές, αλλά ποιητικές στιγμές όπως οι δυο παρακάτω μας πείθουν για τη δυναμικότητά του: «Γιατί τα μάζεψες όλα με τη βροχή μικρή πωλήτρια; -Ή θελα ν’ αγοράσω τα χέρια σου που μισοκοιμισμέναέγερναν πάνω στα γυαλιστερά φρούτα» ή «Εδραιώθηκες μέσα στη σιωπή -του πρωινού ήλιου, φιλημένη το ανώνυμο χόρτοπέφτεις στις πλάκες του έρωτα -στάζοντας φως- και μικρά

64/δελτίο

Χρόνης Μίσθιος

και επαναστατικού ιδιωματισμού. Τότε γιατί ο Μ. διάλεξε να εκφρα­ στεί μ’ αυτή την περιθωριακή διά­ λεκτο; Πιστεύω για πολλούς λόγους, χωρίς να μπορώ να προσδιορίσω αν η επιλογή του είναι συνειδητή ή όχι. Ένας λόγος ίσως που του επέβα­ λε αυτή την εκφραστική ιδιορρυθμία είναι τα πρώτα παιδικά βιώματα του Γ.φηγητή. Το «αλανάκι» που δέχτηκε τα πρώτα μηνύματα της ζωής μέσα στις προλεταριακές συ­ νοικίες της Καβάλας και τα ασαφή επαναστατικά κεντρίσματα μέσα στους φτωχομαχαλάδες της εργατι­ κής Θεσ/νίκης, εκεί, δηλαδή, που οι λέξεις διαλέγονταν για την εκφραστικότητά τους κι όχι για την

ευπρεπειά τους, εκεί που οι κομμα­ τικοί καθοδηγητές και οι συνδικα­ λιστές προσέγγιζαν τους συντρό­ φους τους με την πιο τραχιά γλώσ­ σα, φυσικό ήταν να θεωρεί πως αυ­ τό το ιδίωμα ταίριαζε απόλυτα στη ζωή και το υλικό του. Ύστερα είχε την τύχη (ή την ατυχία) να ζήσει πολλά χρόνια ανάμεσα σε ανήλι­ κους ποινικούς. Και η δική τους γλώσσα ήταν η πιο κατάλληλη να τους αποδώσει. Ακόμη, οι πολιτικοί κρατούμενοι αποτέλεσαν μια παρένθεση (εξαν­ τλητικά μεγάλη βέβαια) για τη ζωή των φυλακών. Κι όταν λέμε γλώσ­ σα φυλακής, ο νους μας πηγαίνει στη γλώσσα των μόνιμων ενοίκων της. Αυτό το φαινόμενο στο χώρο της νεοελληνικής καλλιτεχνικής δη­ μιουργίας δεν είναι πρωτόγνωρο. Ο Θεοδωράκης μας έδωσε λαϊκό τραγούδι μέσα από τους «δρόμους» του ρεμπέτικου, δηλαδή του πιο περιθωριακού τραγουδιού. Βέβαια, πιστεύω πως σ’ όλους αυτούς τους λόγους πρέπει να προστεθεί κι ένα ποσοστό συνειδη­ τής επιλογής. Ο Μ. θέλει να ξεμπερδέψει πριν απ’ όλα με τον καθωσπρεπισμό και τον προλεταριακό ασκητισμό, που στάθηκαν, σε επίπεδο έκφρασης, εχθροί της αλήθειας και του αν­ θρώπινου αυθορμητισμού. Θέλει να γκρεμίσει όλες τις στη­ μένες καταστάσεις, χωρίς όμως να

καταλύσει το κίνημα και τους μα­ χητές του. Απομυθοποιεί την ηγε­ σία, την αποστέωσή της, τη συντη­ ρημένη «σοφία», την κονσερβαρισμένη στρατηγική και ταχτική, την αδικαίωτη έπαρση, και στη θέση τους υψώνει το μνημείο, σ’ ανθρώ­ πινες πάντα διαστάσεις, του μεγα­ λείου των απλών, ανώνυμων αγω­ νιστών. Διαβάζοντας, ξεχνάς τον αφηγητή και μένεις με την αίσθηση πως έχεις μπροστά σου όλη την αριστερά σ’ ένα μόνο κορμί. Ένα κορμί κατακρεουργημένο από τον πιο αδυσώπητο ταξικό παροξυσμό. Και που όταν κάποτε πήγαιναν γύ­ ρω να καταλαγιάσουν τα πάθη και υπήρχε ελπίδα ν’ αναπαυτεί το σπαραγμένο σώμα, βγήκαν οι πα­ λιές κακουχίες, που λέει ο λαός, και το γύρισε σε σχιζοφρένεια. Γιατί τι άλλο μπορεί να εκφρά­ ζει, αν όχι την πολιτική και ιδεολο­ γική σχιζοφρένεια, εκείνος ο Βαγ­ γέλης, ο τόσο μορφωμένος αγωνι­ στής, «αγνώστων λοιπών στοι­ χείων»; Κι αυτός, σε κάποιο φωτεινό διάλειμμα εκφέρει τον τραγικό του λόγο: «Δε λυπάμαι που πεθαίνω. Για το μόνο πράγμα που λυπάμαι εί­ ναι ότι πεθαίνω μετά το θάνατο του Ονείρου». Κι έτσι το τέλος κλείνει, νοημα­ τικά, σ’ έναν σφιχτό κύκλο με τον τίτλο. ΑΝΑΣΤΟΣ ΠΑΠΑΠΕΤΡΟΥ

οδηγ ο ς/6 5

μια σχέση με το λόγο και με τον κόσμο ΙΔ ΙΟ ΙΣ Α Ν Α Λ Ω Μ Α Σ ΙΝ . Σ υ λλ ο γι­ κή έκδοση. Θεσσαλονίκη, 1985. Σ ελ. 195.

«Καθαρά πράματα: η κριτική δεν είναι ζήτημα “μεθόδου” . Είναι υπόθεση ταμπεραμέντου. Έ να ύφος και ένα ήθος. Έ νας τρόπος γραφής. Μια σχέση με το λόγο και με τον κόσμο. Ακόμα και μία στάση απέναντι στο θάνατο, γιατί το εκκρεμές κινείται με ισόχρο­ νες ταλαντεύσεις: κατεβαίνει αδιάκοπα, όπως σε κάτι εφιαλτικά διηγήματα του Edgar Alan Poe, πλησιάζοντας ολοένα τη λεπίδα στο λαιμό μας». Μετέφερα το απόσπασμα αυτό από τα δίκην ημερολογίου «Σημειώματα για την Κριτική» του Παν. Μουλά, τα οποία περιέχονται στη συλλογι­ κή έκδοση «Ιδίοις αναλώμασιν», ως δείγμα, αφενός, της πρωτότυ­ πης σχέσης κριτικού και κειμένου, την οποία ο συγγραφέας επιχειρεί να συνάψει, αφετέρου ως έξωθεν μαρτυρία της προσωπικής μου α­ πορίας μπροστά στο υλικό του οποίου την κριτική ανά-γνωση κά­ θε φορά επιχειρώ. Η προσέγγιση της συλλογικής έκδοσης «Ιδίοις αναλώμασιν» φορτίζεται λοιπόν περισσότερο ίσως από άλλα κείμε­ να. Εξαιτίας του σπινθήρα ο ο­ ποίος ξεπήδησε από τα ημερολο­ γιακά σημειώματα του Π. Μουλά, χωρίς αυτό να σημαίνει και πλήρη συμφωνία με τα όσα καταθέτει. Κατ’ αρχήν, η πρώτη επαφή με το βιβλίο, καθώς αποχωρίζονται τα φύλλα, είναι η συνάντηση με ονόματα που, τα περισσότερα, πα­ ραπέμπουν σε καταθέσεις υπολογί­ σιμες στο χώρο της λογοτεχνίας και της κριτικής. Η αναπόφευκτη ερώ­ τηση αμέσως μετά είναι πού το κοι­ νό στοιχείο, γιατί η κοινή έξοδος προς τους αναγνώστες. Μια αρχική απάντηση μπορεί να υποθέσει κα­

νείς ότι δίνεται με τους εισαγωγι­ κούς στίχους από το ποίημα του Νίκου Καρανικόλα «Διασπορά ομηλίκων»: «Τότε ξεκινήσαμε σωστά ή μοι­ ραία μαζί. Μας χώρισεν ο δρόμος με τις ποικιλίες του / μας χώρισαν ασήμαντα οδοφράγματα / τυχαία μονοπάτια του ίδιου δρόμου... Τώ­ ρα που καταλήξαμε ανάγκη / να συστηθούμε και πάλι με εξομολο­ γήσεις / να θυμηθούμε τέλος πάν­ των / αν γνωριστήκαμε ποτέ, γιατί και πότε». Ώ στε λοιπόν, αν δεχθούμε ως αιτιολογία την «ομολογία» του Ν. Καρανικόλα. δημιουργείται το δεύτερο ερώτημα: πρόκειται για μια εκ νέου σύσταση, για μία επα­ νασύνδεση τυχαία, ή και σκόπιμα, σχέσεων οι οποίες διακόπηκαν και πότε; Για ένα εξυπαρχής συμβό­ λαιο ομηλίκων και συνοδοιπορούνΜια σύντομη έρευνα έδειξε ότι τα περισσότερα ονόματα τα οποία συναίνεσαν στη συλλογική αυτή έκ­ δοση ανήκουν στη δεύτερη μεταπο­ λεμική γενιά των λογοτεχνών και κριτικών μας. Αυτών δηλαδή οι οποίοι εμφανίστηκαν τη δεκαετία 1955-1965. Εκτός από αυτό το κοι-

διαγώνια συντριβάνια». Σπινθηροβόλα δείγματα έξω απ’ τη σύγχυση των καιρών.

ΣΤΑ ΥΡΟ Υ Λ Α Γ Κ Α Δ ΙΑ Ν Ο Υ : Ε ν δ υ ο κ ά τ ω . Αθήνα. Βιβλιοπω λείο της Εστίας, 1985. Σ ελ. 160.

ΕΝΑ βιβλίο που πριν απ’ όλα θα έπρεπε να απασχολήσει το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης είναι το πρώτο μυθιστόρημα του Λαγκαδιανού, που πολλές του σελίδες μοιάζουν να ανήκουν στη σφαίρα του φανταστικού. Ώστε συμβαίνουν τέτοιες κτηνωδίες και σήμερα σε κέντρα νεοσυλλέκτων; Ώ στε ο Έλληνας νιώθει τόσο κομπλεξικός με μια σαρδέλα στο μανίκι και νομίζει πως είναι ο Ντυβαλιέ της Αϊτής...; Δεν ξέρω αν το μυθιστόρημα αυτό είναι ακριβώς αυτοβιογραφικό, αλλά αν είναι έτσι... ο Θεός να φυλάξει. Σε παλιότερες και σκληρότερες εποχές εμείς ως νεοσύλλεκτοι δεν τα ζήσαμε όλα αυτά, τουλάχιστον σε τόσο μεγάλο βαθμό. Ίσως και τυχαία να τα ξεφύγαμε. Δεν ξέρω. Εν πάση περιπτώσει ο Λαγκαδιανός αφοπλίζει λόγω των γεγονότων που παρουσιάζει. Ό λ α τ’ άλλα υπέρ και κατά... πάνε περίπατο. Σ Π Υ Ρ Ο Υ Κ Ο Κ Κ ΙΝ Η : Ε ρ ω τ ικ ή α ν θ ο λ ο γ ία .

Α θή να , Φ ίλιππό της, 1985. Σελ. 268.

ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για μια ερωτική ανθολογία ελληνικής ποίησης από τον 18ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Ο ανθολόγος γράφει στον πρόλογό του ανάμεσα στ’ άλλα: «Ας θεωρηθεί αυτή η προσπάθεια σαν μια αφορμή για αναπόληση και ρεμβασμό, για νοσταλγία και μελαγχολία... Στη συναγωγή που παρουσιάζεται εδώ έγινε προσπάθεια να ανθολογηθούν τα ωραιότερα νεοελληνικά

66/οδηγος νό γενεαλογικό στοιχείο, υπάρχει και ένα -σπουδαιότερο- ειδολογι­ κό. Έ ξι από αυτούς (Β. Λεοντάρης, Γ. Λυκιαρδόπουλος, Γ. Αράγης, Μ. Μαρκίδης-Αφεντόπουλος, Στ. Ροζάκης, Τ. Πορφυρής) συνέ­ δεσαν την ομαδική παρουσία τους στο περιοδικό «Μαρτυρίες» (19621964, 1965-1966) και αργότερα στις «Σημειώσεις» (1973). Η ομά­ δα αυτή είχε -και διατηρεί- έναν κοινό προσανατολισμό τόσο στον ποιητικό της λόγο όσο και στον θεωρητικό-ιδεολογικό. Θα τολμού­ σαμε να πούμε ότι η ομάδα αυτή δίνει τον τόνο και στις υπόλοιπες σελίδες του «Ιδίοις αναλώμασιν», με εξαιρέσεις φυσικά περισσότερο στα πεζογραφικά κείμενα, τα οποία διατηρούν την ταυτότητά τους. 'Αλλωστε, σύμφωνα και με άλλες εκτιμήσεις, και ο Πρόδρομος X. Μάρκογλου και ο Μάρκος Μέσκος θεωρούνται συγγενικοί προς την προαναφερθείσα ομάδα. Ένα ακόμη συνεκτικό στοιχείο -τοπιογραφικό αυτή τη φιορά- εί­ ναι ότι αρκετοί από τους συμμετέχοντες στην έκδοση έχουν ως τόπο καταγωγής τους ή διαμονής τους τη Θεσσαλονίκη, όπου και συνετελέσθη τεχνικά η έκδοση. Σχέσεις με

τη Θεσσαλονίκη είχαν και ορισμέ­ νοι από την πρώτη ομάδα καταθέτοντες τον κριτικό τους λόγο στο περιοδικό «Κριτική» όπως ο Βύ­ ρων Λεοντάρης. Αλλά τα συνεκτικά στοιχεία τα οποία αναφέραμε, και σε ορισμένα από τα οποία πιθανόν να παρα­ πέμπουν και οι στίχοι του Νίκου Καρανικόλα, αφορούν τις εσωτερι­ κές σχέσεις των συμπεριλαμβανο­ μένων στο «Ιδίοις αναλώμασιν». Ο ανυποψίαστος αναγνώστης, ο ο­ ποίος επικοινωνεί μόνον με τα κεί­ μενα που του παρατίθενται, άλλα περιμένει να του αποκαλύψουν. Κατ’ αρχήν τον υπρψιάζει ο προτεινόμενος τίτλος. Τι σημαίνει «Ι­ δίοις αναλώμασιν»; Είναι μόνον η κατάφαση σε μια πρακτική η οποία είχε χρόνια να εμφανιστεί στο χώ­ ρο των γραμμάτων μας. Η με προ­ σωπικά έξοδα έκδοση και όχι η κα­ ταφυγή -με όλα τα συμπαρομαρτούντα- σε κάποιο εκδοτικό οίκο ή δηλοί κάτι βαθύτερο, την οδυνηρή δηλαδή αίσθηση της ανάλωσης η οποία συνοδεύει το δημιουργό μέ­ χρι την τελική έκρηξη και γέννηση του έργου του. Σίγουρα ο αναγνώ­ στης δεν μπορεί να απαντήσει όσον αφορά το δεύτερο σκέλος της υπό­

θεσής του, ενώ περισσότερο αληθο­ φανές εμφανίζεται το πρώτο. Και τα ίδια τα κείμενα; Κατ’ αρ­ χήν ανήκουν σε τρία διαφορετικά είδη λόγου. Ποίηση, πεζογραφία και κείμενα θεωρητικού, κριτικού λόγου. Υπερτερεί η ποίηση, έπεται ο θεωρητικός λόγος και την έκδοση ολοκληρώνει η πεζογραφία με δύο διηγήματα και δύο αποσπάσματα από ισάριθμα ανέκδοτα μυθιστο­ ρήματα. Εκτός από τα ποιητικά κείμενα τα οποία ανήκουν σε οκτώ ποιητές και μία ποιήτρια, και στα οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα, ο ανα­ γνώστης καθώς προχωρεί δεν ανα­ καλύπτει μια συνολική βαθύτερη αντίληψη των κειμένων τα οποία του παρουσιάζουν οι σελίδες του «Ιδίοις αναλώμασιν». Διαπιστώνει όμως κάτι πολύ σημαντικό. 'Οτι όσοι αποφάσισαν να συμμετάσχουν στη συλλογική αυτή έκδοση, είχαν να προτείνουν και όχι απλά να κα­ ταστήσουν δημόσιο το κείμενό τους. Να προτείνουν συλλογικά, ένα ήθος κι ένα ύφος. Ίσως, έχον­ τας βαθιά επίγνωση της έκπτωσης των καιρών μας. Ίσως επαναλαμ­ βάνουν. Πάντως σε ορισμένες περι­ πτώσεις οι προτάσεις είναι σαφέ-

Ο Μανώλης Μπαρμπουνάκης και οι συνεργάτες του σας περιμένουν στα βιβλιοπωλεία Α ρ ισ τ ο ιέ λ ο υ ς 4

Ε γ ν α τ ία ς 1 5 0

ΤΟ ΚΑΤΩΙ ΤΟ Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ Α ρ ισ τ ο ιέ λ ο υ ς 6

Τ η λ . 2 7 .1 8 .5 3

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟ Υ Π Α ΙΔΙΟ Υ Κ α ρ ό λ ο υ Ν τη λ 3

Τ η λ . 2 3 .9 7 .4 6

Τ ο μ ο ν α δ ικ ό π α ιδ ικ ό β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο

27 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Μ ε β ιβ λ ία χ ιλ ιά δ ε ς , φ θ η ν ά κ α ι κ α λ ά β ιβ λ ία γ ια σ α ς κ α ι τα π α ιδ ιά σ α ς

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

οδηγ ο ς/6 7 στατες. Προπαντός στα δοκιμιακά κείμενα. Ό σο για τα πεζογραφικά, θεω­ ρώ ότι το κάθε ένα αποτελεί και δείγμα του πώς οι δημιουργοί ερ­ γάστηκαν για να τα παραδώσουν στον αναγνώστη. Δύο από αυτά, το «Η προετοιμασία» του Τόλη Κα­ ζαντζή και το «Μετείκασμα» του Κώστα Λαχά, αποτελούν αυτοτελή διηγήματα. Τα άλλα δύο, οι «Ανε­ πίδοτες σελίδες» του Χριστόφορου Μηλιώνη και «οι Μέσοι Χρόνοι» του Νίκου Μπακόλα, αποτελούν αποσπάσματα από ανέκδοτα μυθι­ στορήματα. Ούτε το κλίμα, ούτε οι θεματικοί άξονες έχουν τίποτε το κοινό στους τέσσερις πεζογράφους. Υπάρχουν βέβαια υπολάνθουσες κοινές αγω­ νίες, οι οποίες εστιάζονται στην αί­ σθηση της περιρρέουσας έκπτωσης είτε αυτή εντοπίζεται στη γενέτειρα πόλη (Μηλιώνης, Λαχάς), είτε σε γενικότερο πλαίσιο σχέσεων, ιδε­ ών, ιδανικών (Μπακόλας). Αυτή όμως η απολύτως υπολανθάνουσα κοινή αγωνία δεν υπάρχει στον Τό­ λη Καζαντζή. Ο Θεσσαλονικιός πεζογράφος παρέδωσε προς «αλλοτρίοις αναλώμασιν» ένα έξοχο διή­ γημα από κάθε άποψη. Υφολογικά -η γνώση της αρχιτεκτονικής του διηγήματος εδώ έχει μετατραπεί σε δεξιοτεχνία- αλλά και θεματικά. Η υπαρξιακή αγωνία του συγγραφέα, και η μόνιμη απορία του και ανασφάλειά του για το έργο του, τη ζωή του, η οποία κατασφαλίζεται ή ανατρέπεται από την αντοχή του έργου του, η αναγκαστική βορά του από το κοινό, από'τους κριτι­ κούς, από το «δημόσιον». Ολα αυ­ τά ο Τ. Καζαντζής τα συμπυκνώνει μέσα σε λίγες πρωινές ώρες, όταν ο ήρωας του διηγήματος του-συγ­ γραφέας προετοιμάζεται να δώσει μια συνέντευξη στην τηλεόραση και περιμένει το συνεργείο. Αν όμως τα πεζά κείμενα τα οποία φιλοξενούνται στο «Ιδίοις αναλώμασιν» διατηρούν την αυτο­ νομία και αυτοτέλειά τους, για τα ποιητικά δεν ισχύει το ίδιο, τουλά­ χιστον ως προς τις διαθέσεις που δημιουργούν στον αναγνώστη και τα όσα υποκρύπτουν πίσω από τις λέξεις. Έ να κοινό «λυγμικό» κλίμα -το οποίο παραπέμπει σ’ εκείνο της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς στην οποία ανήκουν οι περισσότε­ ροι από τους ποιητές. Και πολύ πε­ ρισσότερο στο κλίμα των ποιητών των «Μαρτυριών» - όπως ήδη γρά­ φτηκε. Μια διάθεση εξομολόγησης

και περιδιάβασης σε τοπία νεκρά και κατεστραμμένα, αλλά ταυτό­ χρονα και μια κατατεθειμένη πε­ ποίθηση ότι η καταστροφή πέρασε και περνάει από δίπλα τους χωρίς να απονεκρώνει τους ίδιους, που στην κρίσιμη στιγμή ο δρόμος τους «έστριβε για το Amager». Χωρίς να εντάσσεται βέβαια ακριβώς στο κλίμα των παραπάνω ποιητών, αλ­ λά με θεματικές που παραπέμπουν σε μύθους οι οποίοι ιδιαίτερα τραυμάτισαν τους ποιητές της δεύ­ τερης μεταπολεμικής γενιάς -και από αυτήν την άποψη τάσσεται μα­ ζί τους-, εμφανίζεται ο θεσσαλονικιός ποιητής Μάρκος Μέσκος. Ίσως και για τις νέες ποιητικές του καταθέσεις ισχύουν -και τα μετα­ φέρουμε αυτούσια - τα όσα γρά­ φτηκαν για την ποίησή του στην ει­ σαγωγή του ειδικού αφιερώματος του περιοδικού «Οι τομές»για τη Β' μεταπολεμική ποιητική γενιά. «Ένας τέτοιος ποιητής είναι ο Μάρκος Μέσκος, ο οποίος μεταφέ­ ρει και μέσα στον εξαστικοποιημένο τρόπο ζωής τη δροσιά, την αλή­ θεια, την τρυφερότητα των ανθρώ­ πινων σχέσεων της επαρχίας, τη μνήμη του, που είναι πνιγμένη μέ­ σα στη θλίψη του παρθένου τοπίου και των μακρινών φυσικών χώρων, αυτό το νατουραλιστικό βούρκωμά με την αυθεντικότητα των συναι­ σθημάτων και την αγριότητα των ενστίκτων κάτω από έναν ανελέητο ουρανό.» ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΠΑΥΛΟΣ. ΠΕΖΑΡΟΣ

ΓΕΥΣΗ ΑΡΜΥΡΑΣ Ποιήιιατα 1972-19*0

τραγούδια... Η έκταση των κειμένων δεν σημαίνει και αξιολόγηση των ποιητών. Το βιβλίο αυτό «Ανθολογία» είναι κι όχι Ιστορία της ποίησης.» Στον τόμο αυτό παρά τις αναπόφευκτες απουσίες σχετικών ποιητών και ποιημάτων, θα έχει την ευκαιρία ο αναγνώστης να απολαύσει το πλουσιότερο θεματογραφικά κομμάτι της ποίησής μας και να πιστοποιήσει τους άρρηκτους δεσμούς του με το αντίστοιχο κομμάτι μες στους αιώνες, από τους αρχαίους λυρικούς έως το δημοτικό μας τραγούδι και να αντιληφθεί επίσης για μια ακόμη φορά πώς ο νεοελληνικός ποιητικός λόγος αφομοιώνει και ανανεώνει τα ξένα ποιητικά ρεύματα. Β Α ΣΙΛ Η Κ Α Ρ Α Β ΙΤ Κ Ο κ ν η ρ ία ς Ε γ κ ώ μ ι ο ν ή γ ι α τ ί μ α ς κ λ α ίν ε ο ι ρ έ γ γ ε ς . Αθήνα, στιγμή,

1985. Σ ελ. 80.

ΜΕΣΑ απ’ αυτά τα δέκα κομμάτια, που τα περισσότερα έχουν δημοσιευθεί σε λογοτεχνικά περιοδικά της τελευταίας δεκαετίας, ο γνωστός ποιητής Β. Καραβίτης με αφορμή γεγονότα και καταστάσεις της ζωής του μας δίνει σπαρταριστά σε στυλ εξομολογήσεων μια αληθινή όψη της μεταπολεμικής ζωής της Αθήνας και του Πειραιά. Ένας χαριτωμένος αναρχισμός μας γοητεύει σ’ αυτά τα πεζά, από το κατηχητικό μέχρι τους σημερινούς ρυθμούς εργασίας. Βαθύτερα ο ποιητής χτυπά την παραδοσιακή ελληνική οικογένεια, γκρεμίζει το μύθο της παραδεισένιας παιδικής ηλικίας και μας πείθει για το κάπως αντιφεμινιστικό του πιστεύω. Ακόμα γλεντάει με τον τρόπο του το δρόμο προς τα γηρατειά διατηρώντας την αγωνία του για τη φιλοσοφία της ζωής και την αυτογνωσία. Ενδεικτικό του χιούμορ του η φράση: «Και το μόνο που προλαβαίνω να καταλάβω πριν

68/οδηγος

απεικονίσεις και μορφές της γυναικείας ύπαρξης Σ ΙΜ Ο ΝΙ Ζ ΑΦ Ε ΙΡΟ Π Ο ΥΛ Ο Υ: Η Γυναίκα στο Χρόνο. Αθήνα, 1985. Σελ. 144.

Μια δραστήρια γυναίκα, η Σιμόνι Ζαφειροπούλου, που γεννήθηκε και σπούδασε στην Αθήνα, είναι η δημιουργός αυτής της εξαιρετι­ κής έκδοσης της σχετικής με τη Γυναίκα. Αρχικά, η Σιμόνι Ζαφειροπούλου σπούδασε νομικά και αργότερα συνέχισε τις σπουδές της στο Παρίσι σε θέματα Οικονομίας και Κοινωνιολογίας της Ανάπτυξης, όπου έκανε και τη διατριβή της. Σπούδασε «Ιστορία και Κινηματογράφο», εργάστηκε σαν επιστημονικός σύμβουλος στην Unesco και τώρα εργάζεται ως μορφωτικός σύμβουλος της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη. Η «Γυναίκα στο Χρόνο» είναι ένα βιβλίο αποκλειστικά αφιερωμένο στη γυναίκα, όπως το φανερώνει και ο τίτλος, ένα έργο πραγματικά διαχρονικό που πραγματεύεται το θέμα του μ’ έναν τρόπο κινηματο­ γραφικό διαρκούς ροής και κίνη­ σης και παράλληλα συγκριτικό με την παραβολή σύγχρονων φωτο­ γραφιών και παραστάσεων από την αρχαιότητα. Είναι ένα σύνθετο δη­ μιούργημα που επιτυγχάνει, μέσα από μια εξαιρετική επιλογή απει­ κονίσεων, να προσφέρει ένα θαυ­ μάσιο οπτικά αισθητικό αποτέλε­ σμα, βασικό συστατικό στοιχείο για την απόδοση της ουσίας της γυ­ ναικείας ύπαρξης, που παραμένει αναλλοίωτη μέσα στους αιώνες. Κι αυτή η ουσία δεν είναι τίποτε άλλο από τον πολλαπλό της ρόλο ή ακό­ μη καλύτερα τη διαρκή εναλλαγή των ρόλων της μέσα στο χρονικό διάστημα της ύπαρξής της, εναλλα­ γή που μας δίνει διαφορετικές οπτικές γωνίες ομορφιάς και εκ­

φραστικότητας σε κάθε ηλικία της γυναίκας. Διαβάζοντας προσεκτι­ κά τον ενδιαφέροντα πρόλογο που προτάσσει η Σιμόνι Ζαφειροπούλου, σταματάμε ακριβώς στο ση­ μείο όπου η συγγραφέας, πολύ σω­ στά, αναφέρεται στη μη ύπαρξη μιας και μόνης γυναικείας θεότη­ τας στην αρχαιότητα αντίστοιχης με τον Δία. Εξήγηση γι’ αυτό το φαινόμενο είναι πάλι αυτή η πολ­ λαπλή της φύση, το πολυδιάστατο που βλέπουμε να εμφανίζεται αρ­ γότερα στα χριστιανικά χρόνια με την απόδοση διαφόρων, ξεχωρι­ στών επιθέτων σε κάθε απεικόνιση της Παναγίας. Όμως εδώ περιορι­ ζόμαστε στα προ-χριστιανικά χρό­ νια και στον 20ο αιώνα, μένοντας πάντα στον ελλαδικό χώρο. Οκτώ τιτλοφορημένες ενότητες, με ενδιάμεσα εισαγωγικά κείμενα, τέμνουν το βιβλίο. Οι τίτλοι είναι οι εξής: 1) Μορφές, 2) Καθημερι­ νές ασχολίες, 3) Γάμος, 4) Μητρό­ τητα, 5) Χορός-Μουσική, 6) Θρη­

σκευτική λατρεία, 7) Θάνατος και 8) Στιγμές Ζωής. Τα εισαγωγικά κείμενα είναι όλα αποσπάσματα από την αρχαία ελληνική γραμμα­ τεία, αναφέρονται φυσικά πάντα στο θέμα του βιβλίου, ενώ το πρώ­ το αποτελεί εξαίρεση καθώς προέρχεται από το χαιρετισμό στη γυναίκα όπως αποδίδεται από τον Οδυσσέα Ελύτη στο «Άξιον Εστί». Όλη η προετοιμασία του βιβλίου διήρκεσε περισσότερο από τρία χρόνια· αιτία αυτής της μεγάλης χρονικής διάρκειας ήταν το γεγο­ νός ότι ήταν απαραίτητο να γίνει έρευνα και μέσα στον ελλαδικό χώ­ ρο αλλά και στο εξωτερικό με στό­ χο την ανεύρεση του αναγκαίου υλικού, των απεικονίσεων δηλαδή εκείνων που θα ταίριαζαν σε μια αρμονική συναρμολόγηση που θα είχε σαν τελικό αποτέλεσμα την απεικόνιση ειδικά της ελληνίδας γυναίκας. Καθώς ο παραδοσιακός λειτουργικός ρόλος της γυναίκας, που ήταν πάντοτε ο ίδιος από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και τον αιώνα μας, αρχίζει τώρα πια να χάνεται, και μάλιστα με μεγάλη τα­ χύτητα, οι σύγχρονες απεικονίσεις αυτού του ρόλου της υφίστανται αναγκαστικά έναν χρονικό περιο­ ρισμό μέσα στον 20ο αιώνα, λίγες δηλαδή είναι οι πρόσφατες φωτο­ γραφίες, μια και η γυναικεία δρα­ στηριότητα στρέφεται τώρα πια σε άλλους πολύ πιο σύγχρονους ή και

οδηγος/69 εντελώς νέους τομείς. Εντυπωσιακό είναι το συμπέρα­ σμα αυτής της αντιπαράθεσης, δη­ λαδή η ομοιότητα των εκφράσεων και των κινήσεων, διάφανη μέσα από την εκφραστικότητα των προ­ σώπων, είτε σε σύγχρονη φωτογρα­ φία είναι αυτά είτε σε απεικόνιση αρχαίου αγγείου, προϊστορική τοι­ χογραφία, χαμογελαστό πρόσωπο αρχαϊκής κόρης. Κι ας μην ξεχνάμε ότι ο δημιουργός του έργου τέχνης που έχουμε μπροστά μας και στην αρχαιότητα και σήμερα είναι ως επί το πλείστον άνδρας, συνεπώς αυτή η ταύτιση που παρατηρείται στις κινήσεις και στις εκφράσεις παρουσιάζεται διαμέσου της αντρι­ κής οπτικής γωνίας. Οι ενότητες στις οποίες διαιρεί­ ται το βιβλίο παρουσιάζουν τις αιώνια επαναλαμβανόμενες φάσεις που εμφανίζονται στη διάρκεια της ζωής μιας γυναίκας. Υπάρχει όμως μια ενότητα, η τελευταία, που επι­ τυγχάνει να δώσει με θαυμαστή γλαφυρότητα τη μαγεία και την ομορφιά μιας ασήμαντης έστω στιγμής από αυτή τη ζωή κι έχει ακριβώς αυτό τον τίτλο: «Στιγμές». Είναι οι αδιόρατες κινήσεις που τόσο συχνά παρουσιάζονται μπρο­ στά μας κι όμως δεν τις προσέχου­ με, η ομορφιά που έχουν οι γυναι­ κείες σκιές στο δειλινό, οι στιγμές της ανάπαυλας, η ομορφιά του

προσώπου μιας νέας κοπέλας κα­ θώς διαβάζει, το κουβεντολόι, η χάρη των πτυχώσεων ενός υφάσμα­ τος καθώς πέφτει πάνω στο γυναι­ κείο σώμα, η απλότητα των κινή­ σεων μιας αγρότισσας καθώς στέ­ κεται να ξαποστάσει. Τελικά το βιβλίο κλείνει με έναν ευχαριστήριο επίλογο που απευθύ­ νεται προς όλους όσους συνετέλεσαν και βοήθησαν στην υλοποίησή του. Ακολουθεί ένας αναλυτικός κατάλογος των φωτογραφιών, δια­ μέσου του οποίου διακρίνεται και ολόκληρη η πορεία της ερευνητικής περιπλάνησης της Σιμόνι Ζαφειροπούλου. Υπάρχει ακόμη ένας κα­ τάλογος των αρχαίων κειμένων του βιβλίου, ένας κατάλογος αναφερόμενος στις πηγές των φωτογραφιών και μια ενδιαφέρουσα βιβλιογρα­ φία σχετικά με τη Γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα. Δεν μπορούμε, φυσικά, να παραλείψουμε την καλ­ λιτεχνική επιμέλεια, που οφείλεται στη Σιμόνι Ζαφειροπούλου, τον Νίκο Κωστόπουλο και τον Πανα­ γιώτη Γράββαλο. Και που με πρω­ ταρχικό πυρήνα την έννοια Γυναί­ κα προσέφεραν κάτι πολύ πιο ου­ σιαστικό και σημαντικό από ένα απλό λεύκωμα. Ένα καινούριο οπτικό πρίσμα πάνω σε ένα παλιό θέμα μέσα από την ιστορία, την τέ­ χνη και το χρόνο. ΜΑΡΙΑ ΜΕΝΤΖΕΛΟΠΟΥΛΟΥ

πάω για ύπνο είναι πως όλη η προσωπική μας ιστορία μένει στο τέλος το λειψό σενάριο της από καταβολής μπερδεμένης ζωής, που γράφοντας ή όχι, δεν γίνεται ούτε τον ίσκιο της να προλάβουμε». Εξομολογητικό λοιπόν βιβλίο ενός ποιητή που αγγίζει τα όρια της μποεμίας όπου η μαρτυρία εναλλάσσεται με το στοχασμό και το χιούμορ-αυτοχιούμορ. Πραγματικά το χαρήκαμε.

Π ΡΟ ΔΡΟ Μ Ο Υ Μ ΑΡΚΟΓΛΟ Υ: Ο χ ώ ρ ο ς τ η ς Ιω ά ν να ς κ α ι ο χ ρ ό ν ο ς τ ο ν Ιω ά ν νη . Αθήνα, στιγμή, 1985.

! Σ ελ.88. ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για έναν ερωτικό διάλογο, όπου κάποτε κάποτε παρεμβαίνει και ο συγγραφέας. Το πεζό αυτό, που τό ’γράψε ο Μακεδόνας ποιητής Μάρκογλου ανάμεσα στα 1968 και στα 1970, κινείται ανάμεσα στην πραγματικότητα και την φαντασία και σ’ έναν πειραματικό υφολογικό χώρο πότε σαν πεζοτράγουδο, πότε σα νουβέλα. Οι δύο ήρωες του βιβλίου δένονται ή και απωθούνται μεταξύ τους μέσα από κατοχικές, μεταπολεμικές, δικτατορικές εμπειρίες, μνήμες ' και δοκιμασίες, εκφράζοντας ταυτόχρονα αυτό το ιδιαίτερα δραματικό στοιχείο που περιρρέει την ατμόσφαιρα της Θεσσαλονίκης. Τ ο ύ ρ κ ικ ε ς Π α ρ ο ιμ ίες :

Επιλογή-μετάφραση Θωμά Κοροβίνη. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1985. Σελ.

80.

ΑΑΟΣ βασανισμένος και θυμοσοφικός ο τουρκικός, μέσα από τις τετρακόσιες παροιμίες που έχουν συμπεριληφθεί στο βιβλίο αποδεικνύεται άξιος απόγονος του Νασρεντίν Χότζα. Ενδιαφέρον θα ήταν, λόγω της σχέσης των Ελλήνων

70/οδηγος

Ελευσίνα: από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ: A ' Τόμος: ΒΑΣ. ΒΛ. ΣΦ Υ ΡΟ ΕΡΑ. Α π ό τη Βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα.

Β ' Τόμος: Π Ο Λ Λ Υ ΑΛ ΕΞ Ο Π Ο ΥΛΟ Υ-Μ Π ΑΓΙΑ: Α π ό την Προϊστο­ ρική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο. Εκδόσεις του Δήμου Ελευσίνας, 1985. Σελ. 224 και 208.

Αν σήμερα ρωτηθεί κάποιος μέσος άνθρωπος τι σημαίνει γι’ αυτόν η Ελευσίνα, θ’ απαντήσει ότι πρόκειται για μία από τις πιο προ­ βληματικές περιοχές της Αττικής, με μεγάλη μόλυνση της ατμό­ σφαιρας, πλήθος εργοστασίων και εξαιρετικά επικίνδυνη περιοχή για διαβίωση. Αν πιεστεί να θυμηθεί περισσότερα, θα προσθέσει ότι είναι μια αρχαία περιοχή με μεγάλη ιστορία και ότι από εκεί κατάγονται τα περίφημα ελευσίνια μυστήρια. Αυτά για τον μέσο άνθρωπο, με κάποια σχετική καλλιέργεια. Όμως τι μπορεί να γνωρίζει και ένας άλλος, με μεγαλύτερη πνευματική εμπέδωση για το χώρο αυτό; Ίσως να πρόσθετε κάποιες λεπτομέρειες για τα ελευσίνια μυστήρια και τίποτε άλλο.

οποίους ο Δήμος της Ελευσίνας εν­ σωμάτωσε σε ειδικό κάλυμμα-κουτί και οι οποίοι αποτελούν αξιόλογο κτήμα της σύγχρονης ελληνικής βι­ βλιογραφίας. Ο πρώτος τόμος (αν και δεν αριθμείται το έργο σε α ' και 6' τό­ μο) αφορά την «Ιστορία της Ελευ­ σίνας από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο» (περίπου μέ­ χρι το 400 μ.Χ.) και είναι γραμμέ­ νος από την αρχαιολόγο κ. Πολύτι­ μη Μπάγια και ο δεύτερος από τον ιστορικό καθηγητή κ. Βασίλειο Σφυρόερα της Φιλοσοφικής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών και αφορά την «Ιστορία της Ελευσίνας από τη Βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα». Και αμέσως πρέπει να προστεθεί εδώ, ότι δεν έχουμε να κάνουμε με μια ειδικευμένη μελέτη, που υπει­ σέρχεται σε εξαντλητικές λεπτομέ­ ρειες (μια παρόμοια εργασία χρει­ άζεται και πολύ μεγάλο χρόνο για τη σύνθεσή της), αλλά για ένα συ-

Και στο σημείο αυτό εντοπίζεται μια μεγάλη έλλειψη στην ελληνική βιβλιογραφία, αφού υπάρχουν με­ λέτες για την καθιέρωση και εξέλι­ ξη των μυστηρίων αυτών, λείπει όμως μια συνοπτική θέαση του χώ­ ρου: δηλαδή η ιστορία αυτού του χώρου τόσο για την αρχαιότητα όσο και για τη σύγχρονη περίοδο. Επισημαίνοντας το κενό αυτό το Διοικητικό Συμβούλιο της σημερι­ νής πόλης, με την πρωτοστασία του

πολυπράγμονα δημάρχου της κ. Μ. Λεβέντη, αποφάσισε να το καλύψει παίρνοντας μια πολύ σημαντική πρωτοβουλία: να αναθέσει τη συγ­ γραφή της ιστορίας της Ελευσίνας σε δύο ειδικούς, ιστορία που θα αντιμετώπιζε το χώρο, το θρύλο και το μύθο σφαιρικά, φτάνοντας μέχρι τη σημερινή εποχή. Η από­ πειρα δεν είναι πρωτοφανέρωτη, όμως εδώ απέδωσε πολύ αξιόλογα αποτελέσματα· δύο τόμους, τους

οδηγος/71 νοπτικό, θά ’λεγα, έργο, που ενη­ μερώνει, τόσο τον ειδικό όσο και τον απλό αναγνώστη, σχετικά με τη χωροχρονική ύπαρξη και δράση της πόλης. Μιας πόλης που ξεκίνη­ σε την παρουσία της από πολύ πα­ λιά, για να λάμψει στην αρχαιότη­ τα, να ξεπέσει σε ασήμαντο ψαροχώρι σ’ όλη σχεδόν τη βυζαντινή και τουρκοκρατούμενη περίοδο και μετά από την επανάσταση του ’21 να μετατραπεί σταδιακά στο σύγ­ χρονο δυναμικό βιομηχανικό κέν­ τρο. Μια ένδοξη, αργόσυρτη πο­ ρεία στο χρόνο, όπου οι ιστορικές μνήμες συμπλέουν με τους θρύλους και τις παραδόσεις του χθες, πα­ ράλληλα με τις σύγχρονες δυναμι­ κές δραστηριότητες του χώρου. Και οι δύο εργασίες παρουσιά­ ζουν μία πληρότητα που ικανοποι­ εί όλες τις απαιτήσεις. Ο πρώτος τόμος χωρίζεται σε δύο βασικά μέ­ ρη, όπου στο πρώτο σκιαγραφείται η ιστορία της πόλης, από την προϊ­ στορική εποχή μέχρι το 400 μ.Χ., σε τρεις ενότητες (θέση - μύθος παράδοση / ιστορική εισαγωγή - οι αφηγήσεις των περιηγητών - το χρονικό των ανασκαφών / ιστορία των μνημείων) και στο άλλο μέρος που αναφέρεται στα Ελευσίνια Μυστήρια, σε μια ενιαία ενότητα. Υπάρχει αμέσως μετά ένα κείμενο για το Χριστιανισμό και τα Ελευσί­ νια Μυστήρια, ένας απολογισμός των έργων τέχνης που βρέθηκαν στο Ιερό της Ελευσίνας και μια αξιόλογη -κατά τη γνώμη μου πάν­ τα- αναφορά στο διονυσιακό στοι­ χείο που υπάρχει στην ελευσινιακή λατρεία. Ακολουθούν σημειώσεις, συντομογραφίες, βιβλιογραφία, γε­ νικό τοπογραφικό σχέδιο του Ιερού της Ελευσίνας και οι Πίνακες, 45 τον αριθμό, που παρουσιάζουν αρ­ χαία γλυπτά, αγγεία, κ.λπ. Ο επόμενος τόμος είναι πιο περί­ πλοκα δομημένος. Είναι φανερή η δυσκολία που αντιμετώπισε ο συγ­ γραφέας στη συγκρότηση ενός υλι­ κού σκόρπιου και δυσεύρετου, που κι αυτό αφορά ορισμένες περιό­ δους -κυρίως τη μετά το 1821 πε­ ρίοδο, ιδιαίτερα αυτή της βιομηχα­ νικής ανάπτυξης και εξέλιξης-, ενώ λείπουν απαραίτητα στοιχεία, όπως λ.χ. στατιστικές αναλύσεις, κατάλογοι πολιτών, κ.λπ. Από την αδυναμία αυτή αναγκαστικά το βάρος έπεσε στις ανάλογες περιό­ δους και έτσι η βυζαντινή περίοδος και αυτή της τουρκοκρατίας εξι­ στορούνται σε λίγες σελίδες, ενώ η περίοδος από το 1821 και μετά δε­

σπόζει και είναι ανισόβαρη, ανα­ γκαστικά. Ό λα όμως τα στοιχεία του τόμου είναι αξιόλογα· έχουμε, λοιπόν, τα κεφάλαια Α '-Η ' (Οι αιώνες της σιωπής / Από τα Κούντουρα στην Ελευσίνα / Τα Κούντουρα και η Ελευσίνα στον Αγώνα του 1821 / Η Ελευσίνα κατά την καποδιστριακή περίοδο / Πενήντα χρόνια προετοι­ μασίας: 1833-1882 / Από τα χωρά­ φια στα εργοστάσια / Τα χρόνια του πολέμου και της αντίστασης / Μεταπολεμική περίοδος: αγώνες κι ελπίδες για μια καλύτερη ζωή), και ακολουθούν «Δύο μαρτυρίες από την αντίσταση των κατοίκων της Ελευσίνας στα χρόνια της κατο­ χής», (α. η τελευταία περιπολία του Βασίλη Λάσκου και β. η απε­ λευθέρωση της Ελευσίνας, 12 Οκτωβρίου 1944). Στους πίνακες, που παραθέτονται αμέσως μετά, υπάρχουν κατάλογοι αγωνιστών του 1821, ελευσινίων νεκρών των πολέμων 1897-1922, νεκρών και αγνοημένων του ελληνοϊταλικού πολέμου και νεκρών του αντιστα­ σιακού αγώνα 1941-1944. Ακόμα παρέχονται τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών από το 1946 έως το 1985. Εδώ είναι εμφανής η προοδευτική και δημοκρατική το­ ποθέτηση του συνόλου των κατοί­ κων. Ακολουθούν οι σημειώσεις, η βιβλιογραφία και τέλος οι εικόνες, γκραβούρες παλιές, παλιές φωτο­ γραφίες και σύγχρονες, συνολικά 17. Ο Α ' τόμος έχει 175 σελ. + 45 πίνακες και ο Β ' 186 σελ. + 17 ει­ κόνες. Η ανάγνωση του δίτομου έργου δημιουργεί πολλά ερωτηματικά. Παράλληλα όμως λύνει απορίες και καλύπτει κάποια κενά. Αμέσως γίνεται φανερή η προσπάθεια να δοθεί μια «συνέχεια» μέσα στο χρό­ νο, ένα αίτημα που ταλάνισε και ταλανίζει τη ζωή των νεοελλήνων. Να αποδείξουμε τη συνέχεια, να επεκτείνουμε τις ρίζες μας, να αν­ τλήσουμε δύναμη από -ποιους και πάλι;- αρχαίους προγόνους. Δεν είναι νομίζω στιγμή να αλωθούμε σε συζητήσεις γύρω από το αν εί­ ναι έτσι τα πράγματα ή όχι, οπωσ­ δήποτε όμως η σημερινή Ελευσίνα δεν έχει καμιά σχέση με την παλιά. Είναι δύο καθαρά διαφορετικοί «χώροι», δύο αντιθετικές υποστά­ σεις, ιδεαλιστικός και θρησκευτι­ κός ο πρώτος -ο αρχαίος-, υλιστι­ κός, βιομηχανικός ο σημερινός, χωρίς το πνευματικό υπόβαθρο του πρώτου. Έτσι ιδωμένος ο τόπος

και Τούρκων, να γινόταν στο μέλλον μια σύγκριση ύφους και ήθους των παροιμιών τους. Έ να άλλο ενδιαφέρον στοιχείο του βιβλίου πως η μετάφρασή του έγινε απευθείας από τα τούρκικα. Γ. ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ

Λ ΙΤ Σ Α Σ ΛΕ Μ Π ΕΣΗ : Π ε ρ ιο υ σ ία . Αθήνα, Οδνσσέας, 1985. Σελ.

93.

Η ΠΟΙΗΣΗ της Λίτσας Λεμπέση (εδώ στο πρώτο μέρος του βιβλίου, γιατί τα άλλα δύο, μικρά, μέρη αναφέρονται και «απομυζούν» στιγμές του Τ.Σ. Έλιοτ και του Γ. Χειμωνά), έχει την αυθόρμητη ορμή των χεριών στον έρωτα. Ψαχουλεύει τα εντός και εκτός, δημιουργώντας εικόνες και παραστάσεις, με τις λέξεις να περνούν και να χάνονται στις δικές τους αλληλουχίες. Και τελικά, αυτή η ανθρώπινη αναζήτηση (ή, μήπως, αποχαιρετισμός;) αφήνει σαν κατακάθι την «υποψία» κάποιας γραπτής αβάσταχτης μοναξιάς δίπλα στα ίχνη των όποιων δηλωμένων παρουσιών... ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

72/οδηγος δεν μπορεί να υπάρχει σαν μια δρώσα διαχρονική υπόσταση, ούτε μπορεί να διεκδικήσει «συνέχεια» ο δεύτερος, ο σύγχρονος βιομηχανι­ κός χώρος από τον αρχαίο, κέντρο μιας βαρυσήμαντης θρησκευτικής λατρείας. Διαγράφεται λοιπόν ένα χρονικό κενό, αρκετά μεγάλο, αν αναλογιστούμε ότι από το τέλος της ρωμαϊκής περιόδου έως τις πα­ ραμονές του 1821 μεσολαβούν 14 αιώνες, κενό τεράστιο για οποια­ δήποτε «συνέχεια» και «συνά­ φεια». Πιστεύω ότι δεν υπάρχει ούτε η μία ούτε η άλλη. Υπάρχει η αρχαία Ελευσίνα και η νεότερη, πράγμα που τονίζει και ο κ. Β. Σφυρόερας: «Γεγονός είναι ότι κά­ θε ιστορικό ίχνος χάνεται για την Ελευσίνα για επτά τουλάχιστον αιώνες, από τον έκτο έως τον δέκα­ το τρίτο». Για το υπόλοιπο χρονικό κενό, άλλους επτά αιώνες, έχουμε στοιχειώδεις αναφορές, ουσιαστι­ κά δηλαδή τίποτα. Και η διαφορά αυτή επιτείνεται από το γεγονός ότι η πρώτη πόλη, η αρχαία, τάφη­ κε κάτω από τα ερείπια στα οποία τη μετέβαλλαν οι ορδές του Αλάριχου το 395 μ.Χ. και τα οποία σε συνέχεια αφάνισαν οι Χριστιανοί, κατά τον 5ο αιώνα. Γεγονός που σημαίνει ότι η φυλογενετική αν­ θρωπογεωγραφία σταμάτησε, δεν έδωσε συνέχεια, αλλά αργότερα αντικαταστάθηκε από άλλες ανθρωπολογικές ομάδες, για τις ο­ ποίες δεν υπάρχουν πλήρη στοιχεία (μόλις στα 1840 είχε κατοίκους πε­ ρίπου 50 οικογένειες, ενώ μια δε­ καετία αργότερα αριθμούσε 585 κατοίκους). Είναι βέβαιο όμως ότι κατοικήθηκε από Αρβανίτες και πρόσφυγες Ίωνες. Η διάστασή μου αυτή αναφορικά με τη χωροχρονική συνέχεια της πόλης (αθάνατε Παπαρρηγόπουλε ζεις ακόμα!), δεν συνεπάγεται βέ­ βαια τη λιγότερη ή περισσότερη αξία της μιας περιόδου από την άλλη, αφού υποστηρίζω ότι είναι η ιστορία δύο διαφορετικών στην ιδιοσυστασία περιοχών, με το κοι­ νό όνομα Ελευσίνα. Έτσι δεν συμ­ φωνώ με την άποψη του ακαδημαϊ­ κού κ. Γ. Μυλωνά, που προλογί­ ζοντας τον α' τόμο σημειώνει ότι η νεότερη περίοδος της πόλης δεν μπορεί να παραβληθεί προς την αρχαία. Η αρχαία όμως μπορεί να παραβληθεί προς τη νεότερη, από την άποψη της οικονομικής ισχύος; Γιατί εδώ έχουμε διαφορετικές αξίες για σύγκριση, δυο αντίθετες υποστάσεις: μια θρησκευτική και

12 Οκτωβρίου ’44. Αντάρτες τον ΕΛΑΣ, με την ελληνική και συμμαχικές σημαίες, μπαίνουν στην Ελευσίνα.

μια βιομηχανική. Αφού λοιπόν οι συγκρίσεις μπορούν να ισχύσουν σε όμοια φαινόμενα, γεγονότα, κλπ., δεν μπορούμε να ελαχιστο­ ποιούμε τη σημερινή αξία της Ελευσίνας σε σχέση με το αρχαίο λατρευτικό κέντρο. Εκτός αν τη συγκρίναμε με την Τήνο, κέντρο ενός σύγχρονου θρησκευτικού μυστικισμού και λατρείας. Ή αν πα­ ραβάλλουμε την αξία της σημερι­ νής Ελευσίνας προς το αρχαίο Λαύριο, βιομηχανική περιοχή με­ γάλης οικονομικής αξίας για την αρχαιότητα. Οι αντιρρήσεις μου αυτές αναφέρονται στα ερωτηματικά που δημιουργούνται από την ανάγνωση του έργου, που όμως καλύπτει και κάποια κενά, όπως τόνισα. Αυτή η άνευ αξίας αναζήτηση της ανύπαρ­ κτης συνέχειας οριοθετεί, υπο­ χρεωτικά, τόσο το χώρο όσο και το χρόνο. Το χώρο για το πλήθος, την ένταση και το είδος των δραστη­ ριοτήτων του, το χρόνο για τις συν­ τεταγμένες του, που μας οδηγεί στην ανάλυση και αποδοχή δύο διαφορετικών πόλεων: της Αρ­ χαίας Ελευσίνας και της Νεότερης Ελευσίνας, που πιστεύω ότι έτσι θα έπρεπε να παρουσιαστεί ο τίτ­ λος. Σαν μια «Ιστορία της αρχαίας και σύγχρονης Ελευσίνας» και όχι «Ιστορία της Ελευσίνας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», που εί­ ναι περίπου παραπλανητικός. Και το λέω αυτό και για άλλον ένα λό­ γο. Προσπαθώντας να καλύψει το κενό, που αντικειμενικά υπάρχει, ο κ. Σφυρόερας αναγκάζεται να το αποδεχθεί και να αποκαλύψει τη

μη διαχρονική συνέχεια, και αυτό είναι προς τιμή του. Έτσι μέσα σε δέκα μόνο σελίδες «προσπερνά» ιστορία 1400 ετών (ή αν θέλετε πε­ ρίπου 1400 ετών) για να αρχίσει την εξιστόρηση της σύγχρονης Ελευσίνας. Ενώ αν είχε προσδιορι­ στεί ο τόμος σαν «Ιστορία της σύγ­ χρονης Ελευσίνας», το δεκασέλιδο αυτό κεφάλαιο («Οι αιώνες της σιωπής») θα μπορούσε θαυμάσια να είναι ο πρόλογος του βιβλίου. Είναι όμως φανερό ότι ακολούθησε (ο συγγραφέας) κάποιο πλάνο, που ήταν προσδιοριστικό για το έργο. Πιστεύω ότι δεν χρειάζεται κάθε λίγο και λιγάκι να δείχνουμε ότι εί­ μαστε (ή μήπως “πρέπει να είμα­ στε” ;) απόγονοι των αρχαίων Ελ­ λήνων, γιατί η πολλή κατάφαση μπορεί να οδηγήσει σε άρνηση. Στο κάτω κάτω οι λαοί -όπως οι άν­ θρωποι- αξιολογούνται από τα δι­ κά τους έργα, τη δική τους προσ­ φορά στη δεδομένη ιστορική στιγ­ μή και όχι από το τι έκαναν οι πρό­ γονοί τους. Μοιάζουμε με τους νεόπλουτους αστούς, που προσπα­ θώντας να «βρουν τις ρίζες τους», αγοράζουν παλαιό πορτρέτα και τα παρουσιάζουν σαν τα πορτρέτα των προγόνων τους. Η σύγχρονη, η νεότερη ελληνική ιστορία μας δίνει ένα θαυμάσιο παράδειγμα ενός λαού που ανα­ στήθηκε σε πείσμα όλων, είναι θαρ­ ραλέος, υπομονετικός, αγέρωχος, αναλαμβάνει τις ιστορικές του ευ­ θύνες, έχει μια κουλτούρα με παγ­ κόσμια αναγνώριση και ο οποίος αν τον αφήσουν να βρει το δρόμο του θα αποδώσει ακόμα περισσότε­ ρο, παρά τα όσα ελαττώματά του. Τιμούμε τους προγόνους, τους θαυμάζουμε, αλλά ας μην ξεχνάμε και τα δικά τους ελαττώματα. Εγκαταλείποντας τις καλοπροαί­ ρετες, αλλά και εποικοδομητικές, αυτές αντιρρήσεις, επιστρέφω στο δίτομο έργο, που αισθάνομαι ότι καλύπτει ένα σοβαρό κενό στη βι­ βλιογραφία μας και αποτελεί ένα σημαντικό βοήθημα για όποιον αναγνώστη θέλει να γνωρίσει τον τόπο. Η προσπάθεια αυτή του Δή­ μου της Ελευσίνας είναι επαινετή και δείχνει την αγάπη των κατοί­ κων της για ένα χώρο χρήσιμο, αναγκαίο, με ισχυρή παράδοση και αίγλη, που προσπαθούν να κάνουν ανθρωπινότερο και βιώσιμο, ένα ζωντανό σύγχρονο βιομηχανικό κύτταρο. ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΛΑΖΟΣ

ΔΕΛΤΙΟ -15 Απριλίου 1986

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 143

• Ίο β ιβ λιο γρα φ ικό Δ ελτίο σνντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπω λείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσω πικό τον οπ ο ίο ν ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίω ν γίνε­ ται μ ε βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, π ροσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβ λιο ­ γρα φ ία.

• Σ ε κάθε κατηγορία βιβλίω ν προηγοί'νται αλφαβητικά οι έλ-

Επιμέλεια: Έφη

ληνες σ υγγραφ είς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένω ν συγγρα ­ φέω ν γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη ­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μα ς στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

Αθήνα, 1986. Σελ. 319. Δρχ. 1000.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΕΚΘΕΣΕΙΣ Έκθεση. Το παιδί και το παιχνίδι. Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, 1986. Σελ. 31.

ΣΠΑΝΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Ν. Εισαγωγή στη φιλοσοφία. 6η έκδοση. Αθήνα, 1986. Σελ. 358. Δρχ. 700. ΜΠΟΧΕΝΣΚΙ Ι.Μ. Δρόμοι φιλοσοφικού στοχασμού. Αθήνα, 1986. Σελ. 210. Δρχ. 600. Μετ. Γ.Φ. Κωσταράς.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΟΔΗΓΟΙ ΑΜΑΝΤΡΥ ΠΙΕΡ. Δελφοί. Αρχαιότητες και ιστορία. Αθήνα, Αρχαιολογικός Οδηγός Ελλάδας. Σελ. 32 + ει­ κόνες. Δρχ. 500.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΚΩΣΤΑΡΑΣ ΓΡ. Φ. Ο ένδημος φιλοσοφικός λόγος.

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. Ψ ΥΧΟΛΟ ΓΙΑ ΑΣΠΙΩΤΗΣ ΑΡ. Α. Από τα ψυχολογικά προβλήματα του παιδιού. Τόμος Α '. Αθήνα, 1986. Σελ. 407. Δρχ.

800. ΜΠΟΥΛΟΥΓΟΥΡΗΣ Γ. Ιατρική ψυχολογία. Αθήνα, 1986. Σελ. 68. Δρχ. 600. ΜΠΟΥΛΟΥΓΟΥΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. Κατανόηση του σεξ. Αθήνα. Σελ. 128. Δρχ. 800. ΦΡΟΫΝΤ ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ. Η τεχνική της ψυχανάλυσης. Μετ. Γιώργος Τσαμπουράκης. Αθήνα, Επίκουρος, 1985. Σελ. 149. Δρχ. 400.

74/δελτιο

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΚΟΙΝ ΩΝΙΟΛΟΓΙA ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Ο δύσκολος διάλογος ανάμεσα σε όσους παράγουν και σε όσους χρησιμοποιούν κοινωνικές έρευνες. Επιμ. Ιωάννα Λαμπίρη-Δημάκη. Αθήνα, Σάκκουλας, 1986. Σελ. 138. Δρχ. 500.

ΜΑΓΝΗΣΑΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. Η θεωρία «Θ» στις επι­ χειρήσεις. Αθήνα, Interbooks, 1986. Σελ. 187. Δρχ.

700.

ΣΠΥΡΟΥ ΠΙΑ. Πολιτισμός και σοσιαλισμός. Αθήνα, Δαναός, 1986. Σελ. 44. Δρχ. 300.

ΤΕΧΝΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. ΕΟΚ. Παρελθόν και μέλλον. Αθήνα, Παπαζήσης, 1986. Σελ. 318. Δρχ. 700.

ΔΙΚΑΙΟ ΑΛΙΜΠΡΑΝΤΗΣ Ν. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Μελέτες για μια κριτική θεώρηση του δικαίου. Τόμος Β'. Αθήνα, Σάκ­ κουλας, 1985. Σελ. 153. Δρχ. 500.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΟΝΤΑΡΑΤΟΣ ΣΑΒΒΑΣ. Αρχιτεκτονική και παρά­ δοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 113. Δρχ. 400

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΔΙΖΙΚΙΡΙΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Λεξικό αισθητικών και τε­ χνικών όρων του κινηματογράφου. Τόμος Α'. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 255. Δρχ. 700.

ΧΑΡΩΝΙΤΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Γ. Η Κρήτη των θρύλων. Τόμος Α \ Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1986. Σελ. 265.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΑΡΓΎΡΙΑΔΗ ΜΑΡΙΑ. Η Λέσβος όπως την είδα και την φωτογράφησα. Αθήνα, Λογοθέτης, 1986. Σελ. 71. Δρχ. 700.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΠΟΥΖΑΚΗΣ ΣΗΦΗΣ. Νεοελληνική εκπαίδευση (1821-1985). Αθήνα, Gutenberg, 1986. Σελ. 158. Δρχ.

500.

ΜΟΥΣΙΚΗ

ΦΡΑΓΚΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Π. Επίκαιρα θέματα παιδείας. Αθήνα, Gutenberg, 1986. Σελ. 307. Δρχ. 1000.

ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ ΘΟΔΩΡΟΣ. Της ασιάτιδος μούσης εραστσί. Αθήνα, στιγμή, 1986. Σελ. 164. Δρχ.

550.

ΦΑΜΠΙΡ ΟΡΕΛΙΕΝ. Το πειραματικό ενεργητικό σχο­ λείο. Μετ. Κυριάκος Σ. Κατσιμάνης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1986. Σελ. 181. Δρχ. 500.

HENDRIE GERALD - BRAY TREVOR. Εισαγωγή στη μουσική. Μετ. Ανδρέας Ρικάκης. Αθήνα, Κου­ τσουμπός, 1985. Σελ. 159. Δρχ. 600.

δ ε λ τιο /7 5

ΓΛΩΣΣΑ

ΠΕΖΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ

ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Μελέτη εδά­ φους. Χρονογραφήματα. Αθήνα, Νικολαίδης, 1986. Σελ. 95. Δρχ. 350.

PRIETO LUIS. Μηνύματα και σήματα. Μετ. Δημήτρης Μοσχόπουλος. Αθήνα, Νεφέλη, 1986. Σελ. 246. Δρχ. 550.

ΑΝΔΡΙΩΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Το υποσυνείδητο βγήκε βόλτα απ’ το παράθυρο. Αθήνα, Αίολος, 1986. Σελ.

93. Δρχ. 300.

ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ψυχογραφία 'Ελληνα μετανάστη. Αθήνα, Gutenberg, 1985. Σελ. 48. Δρχ.

Αγγλοελληνικό λεξικό. Στη δημοτική γλώσσα, μονοτο­ νικό. Αθήνα, Μόκας Press, XX. Σελ. 541. Δρχ. 1.200.

ΓΑΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Το ρήγμα. Αθήνα, Γλάρος, 1985. Σελ. 354. Δρχ. 600.

ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Κατά Ιωάννην. Αθήνα, Gutenberg, 1985. Σελ. 128. Δρχ. 300.

100.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΔΗΣ Γ. Ληξιαρχείον. Αθήνα, στιγμή, 1986. Σελ. 50. Δρχ. 170.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΠΑΥΛΙΩΤΗΣ ΑΡΓΥΡΗΣ Γ. Έτσι που λες! Αθήνα, Δωρικός, 1986. Σελ. 75. Δρχ. 200. ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Αμαράνθεια. Εστία, 1986. Σελ. 438. Δρχ. 800.

Αθήνα,

ΠΟ ΙΗ ΣΗ

ΡΑΜΠΑΒΙΛΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. Κλεφτοφάναρη στην άναστρη νύχτα. Μυθιστόρημα. Αθήνα. 1986. Σελ.

159.

ΑΝΔΡΟ ΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ. Πέμπτη εποχή. Ποιήματα. Αθήνα. Οι εκδόσεις των φίλων, 1986. Σελ.

58. Δρχ. 300.

Ανθολογία σοβιετικού διηγήματος. Τόμος Β'. Μετ. Αλέκος Κουτούκαλης. Αθήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 478. Δρχ. 1.200.

61 φωνές. Ποιητική ανθολογία 1985. Επιμ. Τάσος Κόρφης. Βιβλίο 43ο. Αθήνα. Πρόσπερος, 1986. Σελ.

93. Δρχ. 300.

COLLINS LARRY - LAPIERRE DOMINIQUE. Ο 5ος ιππότης. Μετ. Κώστας Γαλανόπουλος. Αθήνα, Καρρέ, 1986. Σελ. 504. Δρχ. 450.

ΓΕΡΟΝΤΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Στοχασμοί και αφορισμοί. Αθήνα. Δρυμός, 1986. Σελ. 30.

ΜΠΟΓΚΕ - ΕΡΛΙ ΝΟΡΤΡΟΥΝΤ. Ενάντια στον άνε­ μο. Μετ. Κίρα Σίνου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1986. Σελ.

202. Δρχ. 450.

ΔΗΜΟΥΛΑΣ ΑΘΩΣ. Τα ποιήματα. 1951-1983. Αθή­ να, στιγμή, 1986. Σελ. 205. Δρχ. 700. ΖΑΡΙΚΟΣ ΜΑΡΚΟΣ. Οι δάσκαλοί μου και τα γεγο­ νότα. Αθήνα, Κανελλόπουλος, 1986. Σελ. 66. Δρχ. 350. ΜΟΣΧΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Παραισθήσεις. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 35.

Ποιήματα.

ΠΑΥΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. θυ σία στου μέλλοντος την πύλη. Αθήνα, Κρήτη, 1986. Σελ. 45. ΤΖΩΡΤΖΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. 18 ποιήματα. Αθήνα, Ερατώ, 1985. Σελ. 43.

ΠΥΡΟΒΟΛΟΣ ΝΙΚΟΣ - ΠΡΑΚΤΟΡ ΓΟΥΙΛΙΑΜ. Πολύ κακός για να πεθάνω. Μετ. Ρεβέκκα Μαλλιαρέλη. Αθήνα. Σελ. 187. Δρχ. 250. ΤΟΜΣΟΝ ΤΖΙΜ. Κάτοικοι 1280. Μυθιστόρημα. Μετ. Σίφης Καμάρης. Αθήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 242. Δρχ.

400.

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΤΎΡΙΜΟΥ - ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΡΟΠΗ. Αγριο­ λούλουδα. Ποιήματα. Αθήνα, Πηγή, 1986. Σελ. 95.

PONT API ΤΖΙΑΝΙ. Φλυαρίες ανάμεσα στον ουρανό και τη γη 2. Απόδοση Ά ννα Κωστάλα - Μαργαριτοπούλου. Αθήνα, Τεκμήριο, 1986. Σελ. 70. Δρχ. 400.

ΜΟΥΚΑΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Δ. Η μέθοδος και το ήθος του λόγου στην επιστημονική έρευνα. Αθήνα, 1985. Σελ. 36. Δρχ. 150.

7 6/δελτιο

ΘΕΑΤΡΟ ΜΕΛΕΤΕΣ

ΚΑΡΒΕΛΗΣ ΝΙΚΟΣ Κ. Η Ακρόπολη χωρίς τις Κα­ ρυάτιδες. Αθήνα, 1986. Σελ. 143. Δρχ. 500. ΛΑΖΑΡΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. Πολιτική ιστορία της Πά­ τρας. Τόμος Α'. Αθήνα, Αρχαϊκές Εκδόσεις, 1986. Σελ. 384. Δρχ. 1.200. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΚΩΣΤΑΣ Ν. Οι κώδικες γάμων και βαπτίσεων της ελληνικής κοινότητας Λιβόρνου (1760 κ. εξ.) Πάτρα, 1986. Σελ. 122. Δρχ. 400.

IONESCO Ε. Αναζητήσεις. Μετ. Μ. Σκάρα. Αθήνα, Ροές, 1986. Σελ. 127. Δρχ. 350.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΡΓΑ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Η εκλογή. Αθήνα. Η Άμαξα, 1986. Σελ. 57.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΟΡΤΕΣ ΦΕΡΝΑΝΤΟ. Η κατάκτηση του Μεξικού. Εισ.-Μετ. Πηνελόπη Μαξίμου. Αθήνα, Στοχαστής, 1986. Σελ. 215. Δρχ. 550.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΘΑΝΟΣ. Ο μαέστρος Δημήτρης Μητρόπουλος στις κορυφές του Ολυμπου. Αθήνα, 1986. Σελ. 43. ΚΩΣΤΟΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓ. Προσφορά αγάπης. Αθήνα, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1985. Σελ. 61. ΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. Η πατρίς ευγνωμο­ νούσα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 85. ΜΑΚΛΕΗΝ ΣΙΡΛΕΫ. Χορεύοντας στο φως. Μετ. Λέ­ να Μιλίλη. Αθήνα, Κάκτος, 1986. Σελ. 405. Δρχ. 400.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΦΩΤΑΚΟΣ. Βίος του Παπαφλέσα. (Φωτανατύπωση). Αθήνα, Καραβίας, 1986. Σελ. 77. Δρχ. 300.

ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΕΛΛΑ. Πατώντας στα δάση. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1986. Σελ. 32. Δρχ. 400. ΔΡΟΜΑΖΟΥ ΕΛΕΝΗ Π. Οι Απόκριες της γιαγιάς. Αθήνα. Σελ. 39. ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡΣΗ. Η χρυσή γαλέρα. Αθήνα, Κανελλόπουλος, 1986. Σελ. 71. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΡΟΥΛΑ. Θεσσαλονίκη. Φωτει­ νές μνήμες. Θεσσαλονίκη. Α.Σ.Ε., 1985. Σελ. 131. Δρχ. 400. ΤΡΙΒΥΖΑΣ ΕΥΓΕΝΙΟΣ. Ο λαίμαργος Τουνελόδρακος. Εικ. Αλέξης Κυριτσόπουλος. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 44 ΧΕΜΙΝΓΟΥΕΪ ΕΡΝΕΣΤ. Ο μεγάλος ποταμός με τις δυο καρδιές. Μετ. Μυρτώ ΑναγνωσΐοπούλουΠισσαλίδου. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1986. Σελ. 53. Δρχ. 450.

ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΑΝΔΡ. MIX. Ιστορία των εθνικών δα­ νείων. Μέρος Α '. Επανέκδοση με ευρετήριο. Αθήνα, Καραβίας, 1986. Σελ. 133. Δρχ. 500. ΑΝΤΥΠΑΣ ΗΛΙΑΣ Σ. Το εμπορικό μας ναυτικό στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αθήνα, 1985. Σελ. 255. Δρχ.

500. ΑΞΙΩΤΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ. Αργώ. Η πρώτη Αργσναυτική Εκστρατεία του 3.500 π.Χ. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1985. Σελ. 429.

ΒΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Εισαγωγή στη μουσική. Μέρος πρώτο: Θεωρία της μουσικής.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΝΑΚΥΚΛΗΣΗ. Δίμηνη έκδοση του Πρόσπερου. Τεύχος 3. Δρχ. 100. ΑΝΟΙΧΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Τεύχος 7. Δρχ. 130.

δ ε λ τιο /7 7 ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 314. Δρχ. 100.

ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Τεύχος 175.

ΑΠΟΨΕΙΣ. Τριμηνιαία έκδοση του Συλλόγου επιστη­ μόνων Σαλαμίνας. Τεύχος 16.

ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ. Δεκαπενθήμερη εφημερίδα Κεφαλονιάς - Ιθάκης. Φύλλο 10. Δρχ. 20.

Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 18. Δρχ. 150.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 18. Δρχ. 400.

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Τεύχος 16.

ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 25.

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 852. Δρχ. 150.

ΑΥΤΟ. Μηνιαία εφημερίδα περιοδικό πολιτικού δια­ λόγου. Τεύχος 13. Δρχ. 50. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 943. Δρχ. 150. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 64. Δρχ.

130.

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ. Τόμος ΙΣΤ', 1986. Δρχ. 3000. ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ. Γράμματα - τέχνες - ιστορία - τουρι­ σμός - γυναικεία θέματα. Τεύχος 5-6. Δρχ. 150. ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ. Τετράδιο για τα γράμματα και τις τέ­ χνες. Τεύχος 8. Δρχ. 200. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 84. Δρχ.

230.

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ. Φύλλο 66. Δρχ. 1.50. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 141. Δρχ. 200. Η ΔΙΚΤΗ. Ό ργανον του Συλλόγου Λασιθιωτών «Ο Δικταίος». Φύλλο 120. ΕΛΛΗΝΟΒΟΥΛΓΑΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τεύχος 1. Δρχ.

50. ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 48. Δρχ. 100. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Τεύχος 59. ΕΠΟΠΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Τεύχος 111. Δρχ. 300. ΙΧΝΕΥΤΗΣ. Μηνιαίο περιοδικό βιβλιογραφικής ενη­ μέρωσης. Τεύχος 8. Δρχ. 150. ΜΑΖΙ - TOGETHER. Τεύχος 23. Δρχ. 25.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 26. Δρχ. 200. ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό για συλλέκτες. Τεύχος 65. Δρχ. 100. ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 37. Δρχ. 160.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 187. Δρχ. 150. ΤΡΙΦΥΛΙΑΚΗ ΕΣΤΙΑ. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχος 65-66. Δρχ. 250. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ. Τεύχος 34. ΧΡΟΝΙΚΑ. Όργανο του κεντρικού Ισραηλιτικού Συμ­ βουλίου της Ελλάδας. Φύλλο 85.

MAGNA GRAECIA. No 7-8.

MARKETING. Ελληνική επιθεώρηση Marketing και επικοινωνίας. Τεύχος 12. Δρχ. 250.

ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 18. Δρχ. 20.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΣΟΛΩΝΟΣ 116 - ΑΘΗΝΑ 106.81 ΤΗΑ. 36.24.326 - 36.19.724

Χρονολογία, Προλεγόμενα, Βιβλιογραφία, Μετάφραση Σημειώσεις ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑΣ

78/δελτιο 26 Μαρτίου 8 Απριλίου 1986

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα τον κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

Υ πόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ Α θ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμποΰκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: θ . Μ. Πολίτης ΘΥ: θ . Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΔ: Κ. θ . Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπουλου

ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ :Ά . Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΕΝΤΥΠΑ. ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΙ: Εικόνες Ε θ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη 'Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΘ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Δημοσιογραφία

θρησκεία

Ρεζάν Μ.: Χωρίς πρόγραμμα (Φ. Φήμη, Απόψεις, 16)

Πρωτοπαπαδάκης-Παπακωνσταντίνου Ε.: Τα θαύματα του Κυρίου (ΑΦ, ΑΚ, 29/3) Τσάμης Δ.: Εισαγωγή στην πατερική σκέψη (ΣΤ, ΕΛ, 3/4)

Φιλοσοφία Γιανναράς X.: Προτάσεις κριτικής οντολογίας (X. Ντουνιά, ΑΝ, 313) Σακκάς Δ.: Πλάτωνας (Γ.Μ. Κωνσταντίνου, ΡΙ, 6/4)

Ψυχολογία Μεσημέρης Σ.: Ψυχικός πόνος (ΘΥ, ΕΙ, 26/3)

Κοινωνιολογία Έμκε Πουλοπούλου Η.: Προβλήματα μετανάστευσης παλιννόστησης (X. Ντουνιά, ΑΝ, 313) Στεργίου Α.: Οδοιπορικό γυναίκας (ΦΤ, ΔΡ, 28/3) Τζίκα Ε.: Ο γάμος ως θεσμός και δεσμός (ΦΤ, ΔΡ, 8/3) Τσιρώνης Ν.Δ. (Επιμ.): Το χάρισμα να είσαι γυναίκα (Φ. Παπαλιβερίου - Φήμη, Μαζί, 23)

δελτιο/79 Πολιτική Ανδριανόπουλος Α.-Λούλης Γ.: Η φιλελεύθερη ιδεολογία (ΠΑ, ΟΤ, 27/3) Αρώνης θ :. Η νέα λάίκοδημοκρατική Βουλγαρία (Ν. Κυτόπουλος, ΡΙ, 23/3) Κοντογεώργης Γ.: Η Ελλάδα στην Ευρώπη (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 3/4) Κάουτσκυ Κ.: Η κοινωνική επανάσταση (1. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 3/4) Φερλινγκέττι Λ.: Εφτά μέρες στη Νικαράγουα (Α. Κώττη, ΡΙ, 6/4)

Δίκαιο Παππάς Β.: Το ποινικό πρόβλημα (Σ. Τσίρος, ΚΑ, 3/4)

Οικολογία Τσίπηρας Κ.: Αντι-κυνήγι (Δ. Βίτσος, Περίπλους, 8)

Λαογραφία Μπόντας Γ.: Από το λίκνο στη στερνή κατοικία (ΦΤ, ΤΕ, 11/3)

θετικές και εφαρμοσμένες επιστήμες Διαμαντίδης Σ.: Ομοιοπαθητική Ιατρική (ΛΑ, ΠΕ, 84) Ζήσης Ε.: Κάπνισμα, αλκοολισμός, ναρκωτικά (Κ.Γ. Σταυρόπουλος, Έρευνα Τρικάλων, 2/4) Συκαλή-Δούκα: Ο τοκετός είναι αγάπη (ΘΥ, ΕΙ, 26/3) Τριχοπούλου Α.-Τριχόπουλος Δ.: Προληπτική ιατρική (Π. Βασιλειάδης, ΚΑ, 3/4) Φυσικές επιστήμες (ΘΥ, ΕΙ. 26/3)

Τέχνες Αποστολίδης Τ.-Ακοκαλίδης Γ.: Αριστοφάνη Ιππείς (Δ. Μπασαντής, ΔΙ, 140) Έκθεση καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας, κατάλογος. Ιωάννου Γ.: 1) Το θαύμα 2) Ποιος τρίτος δρόμος; (Δ. Μπασαντής, ΔΙ, 140) Κυριακίδης Α.: Η συνέχεια επί της οθόνης (Κ. Κωτούλας, Πε­ ρίπλους, 8) Λέφας Π.: Αθήνα (ΚΝ, ΚΑ, 27/3) Λουτζάκη Ρ.: Ο παραδοσιακός χορός στην Ελλάδα (ΚΝ, ΚΑ, 3/4) Μουρέλος Γ.: θέματα αισθητικής και φιλοσοφίας της τέχνης (ΛΑ, ΠΕ, 84) Μσυρίκη Ν.: Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου (ΚΝ, ΚΑ, 3/4) Ο ηθοποιός Αλέξης Μινωτής (Σ. Κοκκίνης, ΡΙ, 23/3) Ραυτόπουλος Δ.: Τέχνη και εξουσία (X. Ντουνιά, ΑΝ, 313) Ραφαηλίδης Β.: Κινηματογραφικά θέματα (Μ.Π., ΝΕ, 5/4) Ο Μπέργκμαν μιλάει για τον Μπέργκμαν (Π.Κ., ΑΥ, 30/3)

Γλώσσα Κριαράς Ε.: Πρόσωπα και θέματα από την ιστορία του δημο­ τικισμού (X. Ντουνιά, ΑΝ, 313)

Κλασική φιλολογία (Κείμενα-μελέτες) Διοματάρη Ο.: Ο ποιητής γράφει ιστορία (ΣΤ, ΕΛ, 3/4) Μελισσαρόπουλος Κ.: Αρχαία ελληνικά (ΦΤ, ΤΚ, 12/3) Πισπιρίγκος Κ.: Η πολιτική σκέψη του Θουκυδίδη (Ε. Ζήκου, ΡΙ, 23/3)

Ποίηση Αλεξάκης Ο.: Βυθός (ΔΚ, ΠΡ, 34) Αντωνίου Τ.: Έξι γερμανοί λυρικοί συν ένας (ΔΖ, ΤΕ, 65-66) Ανώγης Ν.: Αδελφέ μου άνθρωπε (ΦΤ, ΚΓ, 12/3) Αξιώτης Δ.: Ύπνος μεσημβρίας (ΔΚ, ΠΡ, 34)

Ατσαλάκης Κ.Χ.: Τα πυράκανθο (Α. Χαραλαμπάκης, Η Δί­ κτη, 120) Βαβούρης Σταύρος: Ακαριαία εμείς (Δ. Λαμπρέλλης Γ.Τ. 42) Βαφόπουλος Γ.Θ.: Το τέλος (ΘΠ, ΕΣ, 545-547) Βουτσικάκης Θ.: Ματωμένα φτερά (Δ. Παπαστράτου, Περί­ γραμμα, 5-6) Γαλανάκη-Βουρλέκη Α.: Το μεγάλο ποτάμι (ΔΖ, Περίγραμμα, 5-6) Ελύτης Ο.: Ο μικρός ναυτίλος (Σ. Καραγιάννης, ΡΙ, 30/3) Καραβίδας Γ.: Διασταυρώσεις Β' (ΦΤ, ΔΡ, 7/3) Λαϊνά Μ.: Δικό της (Γ. Βέης, ΔΙ, 140) Λυσιώτης Ξ.: Δεκαπεντασύλλαβοι του Δεκαπενταύγουστου (ΦΤ Ημερολόγιο Καβάλας, 10/3) Μπελέτας-Δούκαρης Ν.: 1) Ποιος κάλεσε τη θλίψη 2) Το τρα­ γούδι του λεβάντες (ΦΤ, ΔΡ, 7/3) Μπελιές Ε.: Πόλεως (Σ. Λύτρας, ΔΙ, 140) Νικητέας Π.: Καθημερινές τοιχογραφίες (ΔΖ, ΤΕ, 65-66) Παπαδάκη Α.: Γη και πάλι (ΒΧ, ΑΥ, 8/4) Σιγανός Μ.: Κρητικός επιτάφιος (Γ. Κυριακάκος, Η Δίκτη, 120) Σμυρνιώτη Γ.: Απόδοση των οκτώ (ΔΖ, Περίγραμμα, 5-6) Σολωμός Δ.: Η γυναίκα της Ζάκυνθος (ΣΚ, ΕΛ, 27/3) Τηλικέδης Σ.: Ειρηνιστικά (Ε. Παλαιολόγου-Πετρώνδα, ΝΗ, 175) Τριβιζάς Σ.: Το κέλυφος (Δ. Φλεμοτόμος, Περίπλους, 8). Φήμης Π.: Καταφυγή (Α. Ράκα-Χατζοπούλου, Απόψεις, 16) Λόρδος Βύρων: Ντον Ζουάν (ΚΤ, Ε θ, 26/3)

Πεζογραφία Γαλανάκη Ρ.: Ομόκεντρα διηγήματα (Β. Χατζηβασιλείου, ΑΥ, 1/4) Γέροντας Α.: Η παραβολή του Αντισθένη (Ε. Ρόζος, Περί­ γραμμα, 5-6) Γκατζογιάννης Ν.: Ελένη (Ν. Αϊντενάιερ, ΑΝ, 313) Καραούλης Κ.: Η έκλειψη (ΚΤ, Ε θ , 30/3) Καρυδογιάννη X.: Νέοι Κένταυροι (θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 23) Κάρμιος X.: 1) Ο μπάρμπα Χρήστος 2) Τύποι και μορφές (ΦΤ, ΤΚ, 23/3 και Ημερολόγιο Καβάλας, 10/3) Κοτζιάς Α.: Φανταστική περιπέτεια (ΚΣ, ΝΕ, 5/4) Κουμαδωράκης Ο.: Τα χαμένα δώρα (Π. Λιαλιάτσης, Αναγέν­ νηση Αργολίδος, 31/3) Λεπίδης Κ.: Ο Αρμένης (Π. Σφυρίδης, ΔΙ, 140) Νάκου Λ.: Ζαν Ζορές (ΚΤ, Ε θ , 26/3) Παπαδάκης Δ.: Τρίχορδη λύρα (Κ. Ανυφαντής, Έρευνα Τρι­ κάλων, 2/4) Τσιντίλη-Βλησμά Ρ.: Από την παλιά κασέλα. Τ.α' (Δ. Βίτσος, Περίπλους, 8) Φακίνος Α.: Ο πρόγονος (ΚΤ, Ε θ , 2/4) Φίλντιση Σ.: Οι κουβαρίστρες (ΚΤ, Ε θ , 26/3) Φραγκιάς Α.: Το πλήθος (ΚΣ, ΝΕ, 5/4) Βολφ Κ.: Κασάνδρα (X. Σφουκλίδης, ΡΙ, 6/4) Κλεμάν Κ.: Χιουρρέμ (ΚΤ, Ε θ , 2/4) Κριλώφ: 1. Μύθοι. Πούσκιν Α.: Πολτάβα (Δ. Σέρρας, Περί­ πλους, 8) Ντίνεσεν I.: Πέρα από την Αφρική (ΚΤ, Ε θ , 2/4)

Μελέτες Γιάκος Δ.: Μορφές της ελληνικής λογοτεχνίας (ΔΖ, ΤΕ, 65-66) Λαζανάς Β: Φ. Χαίλντερλιν (Δ. Σέρρας, Περίπλους, 8) Ροζάνης Σ.: Η αισθητική του αποσπάσματος (Σ. Καββαδίας, Περίπλους, 8) Σκοπετέα Σ.: Πέντε μαθήματα για τον Α. Κάλβο (Δ. Σέρρας, Περίπλους, 8) Σπανόπουλος Γ.: Μάθημα Περιπέτειας (ΦΤ, ΔΡ, 8/3) Σταφυλάς Μ.: Διαρκής ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας (ΦΤ, ΔΡ, 28/3 και ΤΚ, 23/3) Ζακόμπ Μ.: Συμβουλές σ’ ένα νέο ποιητή (Δ. Φλεμοτόμος, Περίπλους, 8)

Αλληλογραφία Μπουμπουλίδης Φ.: Νεοελληνική Επιστολογραφία Α'. Επι­ στολές Δ. Ρώμα (Σ. Καββαδίας, Περίπλους, 8)

80/μικρες αγγελίες Παιδικά

μικρές αγγελίες

Καπνιά-Αραποστάθη Ε: Μαθαίνω τη γλώσσα Basic (ΛΑ, ΠΕ, 84) Κυτόπουλος Ν.: Ο χαμένος παράδεισος (Π. Δαράκη ΡΙ, 6/4) Σχολική ηλικία (ΚΤ, Ε θ, 26/3) Ροντάρι Τ.: Φλυαρίες ανάμεσα στον ουρανό και τη γη (ΚΤ, ΕΘ, 2/4)

Δοκίμια

ΖΗΤΟΥΝΤΑΙ από συγγραφέα, παντός είδους ελληνικά κείμε­ να (εφημερίδες, θεατρικά, νο­ μικά, επιστολές) του 8ου αιώ­ να. Τηλ.: 36.40.487.

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ σε λογικές τιμές μεταφράσεις από γαλλικά και αγγλικά καθώς και επιμέ­ λεια κειμένων. Τηλ.: 68.13.428

ΑΓΓΛΙΑΑ καθηγήτρια παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα. Τι­ μές προσιτές. Τηλ.: 76.50.754 πρωινά.

Τσούρας Ν.: Τα λυχνάρια του Μυκερίνου (ΔΖ, ΤΕ, 65-66)

Ιστορία Δρίτσιος ©.: Ποια τύχη σε περιμένει σύντροφε (θ. Τσουπαρόπουλος, ΑΥ, 27/3) Ζήσης Ε.: Ο Μακεδονικός Αγώνας 1904-1908 (Κ.Γ. Σταυρόπουλος, Έρευνα Τρικάλων, 2/4) Κούκου Ε.: Ιωάννης Καποδίστριας (Ε. Καλογεροπούλου, ΚΑ, 3/4) Κρανιδιώτης Ν.: Ανοχύρωτη πολιτεία. Κύπρος 1960-1974 (X. Λάζος, ΔΙ, 140) Κωνσταντινίδη Ν.: Η ταυτότητα της προσφυγιάς (ΦΤ, ΤΚ, 29/ 3) Μαρής Α.: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το Κίνημα του θερί­ σου (ΚΣ, ΝΕ, 29/3) Ο φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (X. Ντουνιά, ΑΝ, 313) Πηλίδης I.: Τίτλοι, οφίκια και αξιώματα εν τη Βυζαντινή αυ­ τοκρατορία (Σ. Αλεξίου, ΚΑ, 3/4) Σαμουηλίδης X.: Ιστορία του ποντιακού πολιτισμού (ΑΦ, ΑΚ, 29/3), (ΣΤ, ΕΛ, 3/4), (Π.Κ. ΑΥ, 6/4) Σταμέλος Δ.: Ο θάνατος του Καραϊσκάκη (X. Χαραλαμπόπουλος, Ναυπακτιακή, 18), (Δ. Σέρρας, Περίπλους, 8) Τσιμπούκης Α.: Ελεύθερα κείμενα και παραπομπές (Δ. Βίτσος, Περίπλους, 8) Χαριτάτος Π.: Η κίνηση της σύμφυσης (ΕΝ, ΟΤ, 3/4) Χατζηπατέρας Κ.-Φαφαλιού Μ.: Μαρτυρίες 40-41 (Σ. Αλε­ ξίου, ΚΑ, 3/4) Φλασελιέρ Ρ.: Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελ­ λήνων (X. Ντουνιά, ΑΝ, 313)

Βιογραφίες-Μαρτυρίες

ΣΚΙΤΣΟΓΡΑΦΟΣ με πείρα, που έχει δουλέψει στην Ελλά­ δα, και στο εξωτερικό, ζητάει συνεργασία, με εφημερίδες και περιοδικά. Τηλ.: 76.50.754 (92.30).

ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ - ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ κέντρο δέχεται μαθητές. Τηλ.: 81.32.262

Κάβε λέξη στις μικρές αγγελίες στοιχίζει 20 δραχμές

Κανδύλης Γ.: Ζωή και έργο (Σ. Χάίκάλης, ΟΤ, 3/4) Μανωλικάκης Γ.: Ελευθέριος Βενιζέλος, η άγνωστη ζωή του (ΚΣ, ΝΕ, 29/3) Φωτόπουλος Μ.: Το ποτάμι της ζωής μου (Σ. Κοκκίνης, ΡΙ, 23/3)

Ταξιδιωτικά Καρούζη Μ.-Καρούζος Γ.: Ταξίδια στην Κύπρο (ΦΤ, ΤΚ, 11/ 3)

Μάριος Χάκκας

ΑΠΑΝΤΑ

Ο Μπιντές

Το κοινόβιο

Τυφεκιοφόρος του εχθρού

ΜΑΡΙΟΣ. ΧΑΚΚΑΣ

ένοχή Ενοχή (ΘΕΑΤΡΙΚΟ)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ A ΚΕΔΡΟ Σ W

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ

Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λ ατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορε ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς' Τζόυς (No 62) Κιόστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθειόρηση Τέχνης (No 67) Α γιον Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειιοτική (No 71) * Aor /ο φ ά ν η ς (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μ ικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Α. Μ πόρχες (No 79) Μιλάν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραή; (No 82) Καολ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μπορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κιόστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Γόμαν Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Π αιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Ααπαθιιότης (No 95) Εμμανουήλ Ροΐδης (No % ) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100)

Μ ακρυγιάννης (No 101) Λ ουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γ ρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καΐρης (No 106) Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) IΙερό. Γκριμ. Ά ντερσεν (No 108) Έ ρμ αν Έ σσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έ ντγκορ Ά λ α ν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φ ιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κυπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκο') (No 125) Ζακ Αακάν (No 126) Β υζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ζαν-ΙΙωλ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Αώρενς (No 132) Τ.Σ. Έ λ ιοτ (No 133) Μ αργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μ πωβουάρ (No 136) Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) Φ .Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμς (No 139) Ανδρέας Κάλβος (No 140) Φουτουρισμός (No 141) Γ ιώργος Σεφέρης (No 142)