Τεύχος 129

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ Β ΙΒΛΙΟΥ

Π ϋ § φ ^ Β τ « ¥ ν η του συνέντευξη με τη Ναταλί Σαρότ

ε κ δ ό σ ε ις

t

« ν ε α

σ ύ ν ο ρ α »

ΒΙΒΛΙΑΠΟΥ ΘΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΟΥΝ • Ζόργε Α μάντο: Ντόνα Φλώρα

• Α ντώ νης Σ ουρο ύνης: Οι πρώ τοι πεθαίνουν

τελευταίοι.

• Ο ριάνα Φαλάτσι:

Αν ο ήλιος πεθάνει (επα-

νέκδοση) • Κώστας Τσίττηρας: Α ντι-κυνήγι • Στάθης Β αλούκος - Β ασίλης Σττηλιώπουλος:

Φ ιλμ-Νουάρ.

• Π. Τζαίημς: Μαύρος Πύργος • Φ ίλιππος Φ ιλίππου: Οι Εραστές της θά λασ ­

σας • Χρίστα Β ολφ : Κασσάνδρα

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ · ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α . Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488

ΧΡΟΝΙΚΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφει ο Μάρκος Σταμπολής Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Μουσεία, συλλογές και πινακοθήκες της Θεσσαλονίκης. Γράφει ο Γιώργος Κορδομενίδης

2 4 5

Τεύχος 129 23 Οκτωβρίου 1985 Τιμή: Δρχ. 150 Εκδότης: Ά ννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπσυλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, θεοδώρα Ζερβού. Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης. Μαρία Στασινοπούλου. Καίτη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Χριστίνα Γ. Αγγελίδη: Χρονολόγιο A . Ρ. Kazhdan: Η εποχή του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου Χριστίνα Γ. Αγγελίδη: Ο κύκλος του Πορφυρογέννητου Αγαμέμνων Τσελίκας: Το βιβλίο και η τεχνική του την εποχή του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου και γενικά τον 10ο αι. Α Μαρκόπουλος: Η βυζαντινή ιστοριογραφία κατά τον 10ο αι. Βασίλης Κατσαρός: Η εκπαίδευση στην εποχή του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου Ηλίας Αναγνωστάκης: Η διεκδίκηση της πορφύρας και ο Διγενής Ακρίτας Simon Franklin: Το βυζάντιο και οι Σλάβοι τον 10ο αι. Χριστίνα Γ. Αγγελίδη: Οι εκδόσεις των έργων της εποχής του Κων­ σταντίνου Πορφυρογέννητου

12 17 21 25 33 36 42 46 50

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΕΧΝΕΣ: Γράφει η Νίκη Λοϊζίδη ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Μάνος Κοντολέων ΔΟΚΙΜΙΟ: Γράφει ο Γ. Ανδρεάδης ΘΕΑΤΡΟ: Γράφει ο Α . Παπάίωάννου ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο X. Λάζος

51 54 56 60 62

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Βάιος Παγκουρέλης και Δ . Πλάκας

53

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Συνέντευξη με τη Ναταλί Σαρότ

64

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κστζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΔΕ ΛΉ Ο ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

στο ε π ό μ ε ν ο «Διαβάζω» α φ ιέ ρ ω μ α σ τ ο ε λ λ η ν ικ ό π α ρ α μ ύ θ ι

2 / χ ρ ο ν ικ α

W -

ό"

Η αδυναμία της ασχετοσύνης ή «Τ’ είχες Γιάννη, τ’ είχα πάντα» Απαράδεκτο από κάθε άποψη εί­ ναι το αφιέρωμα στη νεοελληνι­ κή λογοτεχνία του περιοδικού «Translation» (Άνοιξη 1985) που εκδίδει το πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Τόσο από πλευράς ανθολογούντων και ανθολογουμένων όσο και από πλευράς επιλογής κειμένων και εν γένει οργανώσεως, το αφ ιέ­ ρωμα χαρακτηρίζεται από μια άμετρη προχειρότητα και άγνοια προσώπων και πραγμάτων του σύγχρονου ελληνικού λογοτεχνι­ κού χώρου. Ας πιάσουμε όμως τα πράγμα­ τα απ’ την αρχή κι ας ξεκινήσου­ με από τους ανθολόγους. Δυο ονόματα, το ένα αρκετά γνωστό και το άλλο αρκετά άγνωστο (Έ ντμουντ Κήλυ και Γιάννης Τσιόλης αντίστοιχα) οριοθετούν με την πείρα τους το περίγραμμα μέσα στο οποίο κινούνται οι συν­ τελεστές του αφιερώματος. Ο Κήλυ δεν έκανε και τίποτα σπου­ δαίο. Έχοντας ο ίδιος δηλώσει σε στενό του κύκλο πως ελληνι­ κή ποίηση δεν υπάρχει μετά τον Ρίτσο και τον Ελύτη, τους μετέ­ φρασε αφήνοντας όμως χώρο και για τον Κοντό. Ό λο ι οι άλλοι, προφανώς ασήμαντοι για τον κ. Κήλυ, έμειναν για τον ευκαιριακό του συνεργάτη Γιάννη Τσιόλη, που έκανε τη διανομή σε άλλους μεταφραστές. Για τον δεύτερο ανθολόγο και μάλλον φυσικό αυτουργό του αφιερώματος Γιάννη Τσιόλη, γνωρίζουμε πως είναι ένας απο­ τυχημένος πανεπιστημιακός και ένας εξίσου αποτυχημένος σκη­ νοθέτης. Ενώ άλλοι στην ηλικία του έχουν να παρουσιάσουν έρ­ γο, εκείνος θυμήθηκε ξαφνικά ότι υπάρχουν και τα νεοελληνικά γράμματα και προσπαθεί να κά­

δ ιά λ ο γ ο ι νει μ ’ αυτά καριέρα όπως κάνουν διάφοροι συνάδελφοί του στην Αμερική. Για τους ανθολογούμενους βλέπουμε ότι κριτήριο μοναδικό ήταν το σύνδρομο της παρέας. Ξεχωρίζουμε λοιπόν δύο καλές παρέες, την παρέα του Κήλυ (Ρίτσος, Ελύτης, Βαγενάς, Κοντός, Μαστοράκη, Τσιτσέλη, όπου κα­ τά σύμπτωση όλοι εκτός απ’ τον Ελύτη εκδίδονται από τον Κέ­ δρο) και την παρέα του Τσιόλη (Ταχτσής, Βασιλικός, Κεχαΐδης, Νόλλας, Σωτηροπούλου, Αγγελάκη-Ρουκ, Βέης, Βιστωνίτης, Σιώτης, Χουλιάρας). Οι υπόλοιποι ή ε ίναι η παρέα της παρέας (Βαρβέρης, Γκανάς, Γουλιάμος, Καλοκύρης, Χρονάς) ή είναι εντελώς άσχετοι με το κύκλωμα (Αναγνω­ σ τ ικ ή ς, Ζατέλλη, Καρούζος, Κατσαρός, Σαχτούρης, Πούλιος). Κι έτσι, μέσα σε δέκα τυπογραφικά και τριανταδύο ονόματα, δίνεται στην αγγλική γλώσσα η εικόνα του σύγχρονου ελληνικού λογο­ τεχνικού τοπίου. Και ακριβώς επειδή στην επι­ λογή πέρασε το πνεύμα της πα­ ρέας, η όλη παρουσία γίνεται διάτρητη από έναν άκρατο υπο­ κειμ ενισ μό τον οποίο οι ανθολόγοι προσπαθούν να πλασάρουν σαν τις γνήσιες φωνές της λογο­ τεχνίας μας που αξίζει να μετα­ φράζονται. Τώρα αν εξαιτίας της σοφίας και της παντογνωσίας του διδύμου Κήλυ-Τσιόλη δεν παρουσιάστηκαν δυο απ’ τους μεγαλύτερους εν ζωή ποιητές μας (Κάλλας και Εγγονόπουλος), θα ήταν άδικο αν λέγαμε πως ο φακός με τον οποίο μας παρου­ σιάζουν το αφιέρωμα είναι παρα­ μορφωτικός; Σε μια πρόχειρη εισαγωγή που γράφτηκε στο γόνατο και που παραδόξως είναι στο τέλος του τόμου αντί στην αρχή, μαθαίνου­ με έκπληκτοι πως εκτός απ’ τους πεζογράφους που παρουσιάζο­ νται (Σωτηροπούλου, Ζατέλλη, Νόλλας, Τσιτσέλη, Ταχτσής και Βασιλικός) υπάρχουν κι άλλοι «σοβαροί συγγραφείς, όπως οι

Βαλντινός, Ιωάννου και Κάσδα­ γλης των οποίων το έργο δεν με­ ταφράστηκε». Έτσι, ξερά και στην τύχη τρία ονόματα κι εκεί εξαντλείται η σύγχρονη πεζο­ γραφία μας κι έτσι ξοφλούν την πεζογραφία μας οι ανθολόγοι. Ας πάνε λοιπόν περίπατο πεζογράφοι σαν τον Αμπατζόγλου, Κοτζιά, Κουμανταρέα, Κονδύλη, Πλασκοθίτη, Σαμαράκη, Μηλιώ νη, Ποντικά, Λυμπεράκη, Σουρούνη, Νικολαΐδη, Αλεξ. Πανσέ­ ληνο, Φραγκιά, Δρακονταειδή κι απ’ τους νεότερους Βαγγέλη Ραυτόπουλο, Πόπη Γερωνυμάκη και Μαρία Μήτσορα, οι οποίοι θα πρέπει να είναι εντελώς άγνω­ στοι στους νεοελληνισ τές μας, γ ι’ αυτό ούτε καν το όνομά τους δεν αναφέρουν - ό χ ι να μετα­ φραστεί το έργο τους! Έ πρεπε η εισαγωγή να είναι τουλάχιστον δεκασέλιδη και να ειπωθούν αυ­ τά κι άλλα πολλά που θα έδιναν το στίγμα της σύγχρονης ελληνι­ κής ποίησης και πεζογραφίας. Αλλά και με τους ποιητές τα ίδια γίνονται. Στο όνομα της προστασίας και της καθοδήγη­ σης, πλασάρονται τέσσερις πο ιη­ τές εκτός του πλαισίου των «Νεότερων Ελλήνων Ποιητών» -ό π ο υ νεότεροι πιθανό να σημαί­ ν ει και υποδεέστεροι! Οι ποιητές Μαστοράκη, Κοντός, Γκανάς και Βιστωνίτης- αν και νεότεροι από τους «νεότερους» ή τουλάχιστο συνο μή λικοι- τυγχάνουν ειδικής μεταχείρισης με το να προβάλ­ λονται ξεχωριστά και με αρκετά ποιήματα. Βλέπουμε κι εδώ την επέμβαση απ’ έξω στα λογοτε­ χνικά μας δρώμενα με υποδεί­ ξεις που προσπαθούν να «περά­ σουν» το βορειοαμερικάνικο γούστο στα τεκταινόμενα στον λογοτεχνικό μας χώρο. Ό σ ον αφορά τα βιογραφικά, βρίθουν ανακριβειώ ν. Κι εδώ με έκπληξη πληροφορούμαστε πως ο Πούλιος «έκανε μια ελπιδοφόρα παρουσία τη δεκαετία του ’60» (σ.σ. το πρώτο του βιβλίο τό’ βγάλε το ’69) και μετά τον πεθαί­ νουμε, «ο Σιώτης είναι Έλληνας

χρονικα/3 διπλωμάτης» (λες και θα μπο­ ρούσε να ήτανε Φιλιππινέζος δι­ πλωμάτης, άσε που δεν είναι κα­ θόλου διπλωμάτης ο άνθρωπος), τα Αρχαία Βρέφη του Χρονά έγι­ ναν Αρχαία Έμβρυα, και τα Νευ­ ρασθενικά Τόπια του Γουλιάμου έγιναν Νευρωτικά. Κοιτάξτε και την αναλογία στα β;ογραφικά: από μιάμιση αράδα στους Αναγνωστάκη και Κατσαρό κι από οκτώ και επτά αντίστοιχα στην Αγγελάκη-Ρουκ και τον σεβασμιότατο Μητροπολίτη Αυστρα­ λίας και Πάσης Ωκεανίας Στυλια­ νό Χαρκιανάκη. Και τούτο το τε­ λευταίο όνομα μας προκαλεί να ρωτήσουμε: Τι έγιναν οι Δαλακούρα, Καραβασίλης, Λαϊνά, Λιοντάκης, Μαρκόπουλος, Μαυρουδής, Μπεκατώρος, Νιάρχος, Παμπούδη, Παπαγεωργίου, Πατίλης, Πρατικάκης, Στεριάδης, Υφαντής, Γαλανάκη, Φραντζή, Φωστιέρης, Χατζηδάκι και Χυτήρης, για να μείνουμε μόνο στους «νεότερους»; Αυτοί δεν άξιζε τον κόπο να αναφερθούν στην πολυπράγμονα εισαγωγή; Πώς γίνονται αυτές οι επιλογές και ώς πότε η ξενόφερτη άγνοια θα έχει ελευθέρας στον ποιητικό μας χώρο; Στην αρχή του τόμου πληρο­ φορούμαστε πως η έκδοση του περιοδικού αυτού ενισχύεται οι­ κονομικά από τέσσερα ιδρύματα. Και στο τέλος, σε έναν ασυμπλή­ ρωτο κατάλογο, δημοσιεύονται άλλα σαράντα δύο ονόματα αυ­ τών που ενίσχυσαν ειδικά το αφιέρωμα στην Ελλάδα. Και ρω­ τάμε κάπως αδιάκριτα: Ποια ήταν η αμοιβή των ανθολογουμένων; Πήραν τουλάχιστον ένα γράμμα απ’ τους ανθολόγους; Έλαβαν με το ταχυδρομείο μια επιταγή έστω πενήντα δολαρίων; Ώς πό­ τε οι πεζογράφοι και οι ποιητές μας θα γίνονται αντικείμενο εκ­ μετάλλευσης από τους «νεοελ­ ληνιστές» της Αμερικής; Ώς πό­ τε οι ξένες επεμβάσεις θα ανιχνεύουν και θα προβάλουν αβα­ σάνιστα -ανάλογα με τα επιστη­ μονικά ή άλλα συμφέροντά του ς- τους δικούς τους; Ώς πό­ τε, τέλος, οι παλιές συνταγές θα διαμορφώνουν τα καινούρια κε­ νά, συναρθρώνοντας τις αδυνα­ μίες τους με την ασχετοσύνη τους: Μάρκος Σταμπολής Πανεπιστήμιο του Μπόλντερ στο Κολοράδο

οδυσσεας Οι νέες εκδόσεις και επανεκδόσεις του ΟΔΥΣΣΕΑ σας κρατούν συντροφιά και το Φθινόπωρο, στις όμορφες λιακάδες του σαββατοκύριακου, γεμάτες από τη νο­ σταλγία των διακοπών και τα νέα σχέδια για το χειμώ* Ν τόρις Λέσινγκ Μάρθα Κουέστ * ΟΟλριχ Π λέντσντορφ Η σύντομη ζωή του νεαρού Έντγκαρ ’ Α λμπέρτο Μ οραβία Αγκοστίνο ’ Α λμπέρτο Μοραβία Η χωριάτισσα ’ Λ ουίς Μ αρτίν-Σάντος Η εποχή της σιωπής 1 Λ ά ο υ ρ α Κ ό ντι Η ιστορία του Μάρκον και της Σάρας

ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ

* Ί τα λο Καλβίνο Οι αόρατες πόλεις * Ί τα λο Καλβίνο Ο διχασμένος υποκόμης * Τζόαν Ντίντιον ' Ενα βιβλίο για κοινή προσευχή * Ί α ν Μ α κ Γ ιο ύ α ν Πρώτος έρωτας * Ν άντιν Γκόρντιμερ Η κόρη τον Μπέρτζερ * Π ρόδρομος Σαββίδης Δυο σταγόνες βροχή * Ντόρις Λέσινγκ ' Ενας καλός γάμος " Κώστας Μαύρος Οδός Σόλωνος 1965 ’ Μ ανουέλ Πουίγκ Το φιλί της γυναίκαςαράχνης

Π ρέντραγκ Βρανίτσκι Ιστορία του μαρξισμού (2 τόμοι) Εβγκένι Π ασουκάνις Μαρξισμός και δίκαιβ Τ ζουζέπ ε Βάκα Δημοκρατία, αστικό κράτος και σοσιαλισμός

ΠΑΙΔΙΚΑ

Ανρί Ματίς Παράθυρα στον ήλιο Π έτερ Μ πρΰγκελ Τ ’ όνειρο του ΓΙετράκη Χ ουάν Μιρό Το ημερολόγιο του κόκκινου ήλιου Ραοΰλ Νταρί Το χρυσό βιολί

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ] Από 18 Σεπτεμβρίου - 2 Οκτωβρίου 1985

C <D ί

1Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. | Μεθενίτης - Πάτρα | Ρόμβος - Αθ. | Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

IΑριστοτέλης - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

| Γώνιά του βιβλίου - Θεσ. | Δοκιμάκης - Ηράκλειο | Δωδώνη - Αθ. | Ελευθερουδάκης - Αθ. | Ενδοχώρα - Αθ. | Εστία - Αθ. | Κατώι του βιβλίου - Θεσ. | Κιβωτός - Πειραιά

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μ ε ­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσκους (**), το αμέσως μετά με δύο ( ,,) και το τελευταίο με έναν ( * ) .

© Ό ο-

1. 0. Έκο: Το όνομα του ρόδου (Γνώση) 2. Μ. Ντυράς: 0 εραστής (Εξάντας)

** * *·

** Λ *** ***

3. Β. Βασιλικού: Το Ελικόπτερο (Οκτώμιση) ». Β. Καβαθά: Η άλλη Ελένη (Αλκυών) 5. Γ. Ρίτσου: Ίσως νά ναι κι έτσι (Κέδρος)

β. Γ. Σκούρα: Οι 42 πρωθυπουργοί (Ευρωεκδοτική) Τ. X. Φ. Κλάιστ: 4 νουβέλες (Άγρα)

*

Λ

Β. Γ. Ρίτσου: 0 γέροντας με το χαρταετό (Κέδρος) Β. Δ. Αναπολιτάνου: Εισαγωγή στη φιλοσοφία των μαθηματικών (Νεφέλη) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Σύγχρονη Εποχή - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Η κομμουνιστική προπαγάνδα (Σύγχρονη Εποχή).

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 3400 όρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 3100 δρχ.

15 τευχών 200(1 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 1800 δρχ. Οργανισμών. Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 4000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 41 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 38 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 27 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 25 δολ. Κύπρος 25 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 33 δολ. Κύπρος 15 τευχών 24 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 22 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 46 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 43 δολ.

15 τευχών 30 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 28 δολ

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 47 δολ. Κύπρος: 42 δολ. Αμερική κ.τ.λ. 52 δο)

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρνπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Ανδρ. Μεταξά 26

χρονικά/'5

Μουσεία, συλλογές και πινακοθήκες της Θεσσαλονίκης Με αφορμή το αφιέρωμα του «Διαβάζω» στη Θεσσαλονίκη, επιχειρείται εδώ μια πρώτη καταγραφή όλων των μουσείων, των συλλογών και των πινακοθηκών της Θεσσαλονίκης, κρατικών, πανεπιστημιακών και ιδιωτικών. Πρόκειται για μια απόπειρα να χαρτογραφηθεί ένας χώρος που παραμένει ακόμη άγνωστος σε μεγά­ λο ποσοστό Θεσσαλονικέων, είναι όμως ενδεικτικός του καλλιτεχνικού πλούτου της πόλης. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλά απ’ αυτά τα ιδρύματα δημιουργήθηκαν μόλις τα τελευταία χρόνια, γεγονός που φανερώνει ότι η πόλη οργανώνεται για να προβάλει πιο συστηματικά τους καλλιτεχνικής και ιστορικής αξίας θησαυρούς, με τους οποίους την προίκισαν εικοσιτρείς αιώνες συνεχούς ζωής, ιστορίας και πολι­ τισμού. Στη Θεσσαλονίκη, βέβαια, υπάρχουν και άλλες αξιόλογες και ενδιαφέρου­ σες ιδιωτικές συλλογές, οι οποίες δεν παρουσιάζονται γιατί οι κάτοχοί τους προτι­ μούν να τις κρατούν μακριά από τη δημοσιότητα, κυρίως για λόγους ασφαλείας. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης είναι ένα από τα δέκα σημαντικότερα μουσεία της χώρας και πε­ ριλαμβάνει στα εκθέματά του αρκετές ενδιαφέρουσες συλλογές, καθώς και μεμονωμένα αντικείμενα των καλλιτεχνικών θησαυρών της αρχαίας Μακεδονίας, από τα προϊστορικά χρόνια ώς τη ρωμαϊκή περίοδο. Το μουσείο βρίσκεται στην πλατεία της Χ ΑΝΘ, απέ­ ναντι από το δημοτικό πάρκο και τη νότια πλευρά της

Διεθνούς Εκθέσεως. Λειτουργεί στη θέση αυτή τμημα­ τικά από τον Οκτώβριο 1963 (προηγουμένως, από το 1953, είχε στεγαστεί στο Γενί Τζαμί) και κανονικά από το 1971. Χτίστηκε με σχέδιο του αρχιτέκτονα Πάτρο­ κλου Καραντινού, καθηγητή τότε της Πολυτεχνικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στον επισκέπτη του μουσείου παρουσιάζονται: προϊστορικά αγγεία και όστρακα, κοσμήματα, όπλα, οικιακά σκεύη και εργαλεία από τη Μακεδονία και τη Θράκη (Παραδημή Κομοτηνής, Βεργίνα, Όλυνθο κ.ά.). Επίσης, διάφορα γλυπτά των προρωμαϊκών χρό­

χρονικα/6 νων, μερικά ωραία κομμάτια από τους ελληνιστικούς χρόνους, πολλά και εξαιρετικής τέχνης γλυπτά της ρω­ μαϊκής εποχής, καθώς και αντίγραφα κλασικών έργων. Μ αζί τους, χάλκινα και πήλινα ειδώλια και αρχιτεκτο­ νικά μέλη, γυάλινα ρωμαϊκά αγγεία και κομμάτια από ψηφιδωτά δάπεδα. Ακόμη, τα πρόσφατα ευρήματα της Σίνδου (ποικίλα χρυσά αντικείμενα που αποτελούν ένα μοναδικό σύνολο για την εποχή τους -5ος-4ος αι. π .Χ .- όπλα, χάλκινα σκεύη κ.ά.), τα παλαιότερα ευρή­ ματα των τάφων του Δερβενιού (τα πολυτιμότερα εί­ ναι ο θαυμάσιος μεγάλος ορειχάλκινος κρατήρας που χρονολογείται περί το 330 π .Χ ., καθώς κι ο μοναδικός πάπυρος που ανακαλύφθηκε ώς τώρα στην Ελλάδα). Τέλος, τα ευρήματα των βασιλικών τάφων της Βεργί­ νας (ο μοναδικός σιδερένιος θώρακας, το μοναδικό σι­ δερένιο μακεδονικό κράνος που υπάρχει μέχρι σήμερα, οι χρυσές λάρνακες, το χρυσό στεφάνι, η χρυσελεφάν­ τινη ασπίδα του Φιλίππου, τα μικρά πορτρέτα από ελεφαντοστό, οι επιτύμβιες στήλες, το χρυσοποίκιλτο πορφυρό ύφασμα). Στην είσοδο του μουσείου και στον ανθόκηπο έχει τοποθετηθεί η συλλογή των σαρκοφά­ γων, ενώ στο αίθριο βρίσκονται ψηφιδωτό δάπεδο και μικρά γλυπτά. Στο μουσείο υπάρχει αρκετά πλούσια επιστημονική βιβλιοθήκη. Επίσης λειτουργούν εργαστήρια συντηρήσεως αρχαιοτήτων, (τηλ. 830-538. Λειτουργεί κάθε μέ­ ρα, πλην Τρίτης, ώρες 08:00-19:00, Κυριακή ώρες 08:00-18:00).

Το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας Ο πυρήνας του σημερινού μουσείου δημιουργήθηκε το 1939 από το σωματείο «Φιλεκπαιδευτική Μακεδονική Αδελφότητα», που ίδρυσε το 1947 το Λαογραφικό Μουσείο Βορείου Ελλάδος. Νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου από το 1970, στεγάζεται σ’ ένα νεοκλασικό αρχοντικό (γνωστό σαν «παλιό Κυβερνείο»), που χτίστηκε το 1906 με σχέδιο του αρχιτέκτονα Λεβή Μοδιάνο. Τα εγκαίνια του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Μακεδονίας έγι­ ναν το 1973. Ο συνολικός αριθμός των αντικειμένων του ξεπερνάει τις 8.000, εκτίθενται όμως πολύ λίγα από αυτά, τα πιο αντιπροσωπευτικά: μακέτες π αραδο­ σιακών μακεδονικών σπιτιών με τα υποστατικά τους, λαϊκές ενδυμασίες από τη Μακεδονία, τη Θράκη και την Ή πειρο, αντικείμενα υφαντικής, κεντητικής και χρυσοκεντητικής, εκκλησιαστικής και ποιμενικής ξυ­ λογλυπτικής, παραδοσιακής αργυροχοίας, κεραμικής και μεταλλοτεχνίας. Επίσης, συλλογές όπλων και λαϊ­ κών μουσικών οργάνων, σκεύη οικιακής χρήσεως, σύ­ νεργα υφαντικής, μικρογραφία σαρακατσάνικου τσε­ λιγκάτου, αναπαράσταση τυπικού αστικού σπιτιού της Θεσσαλονίκης των αρχών του αιώνα και μικρή συλλο­ γή βιβλίων για τον λαϊκό μας πολιτισμό. Το μουσείο οργανώνει, κατά καιρούς, εκθέσεις και διαλέξεις. Διαθέτει μικρό εργαστήριο συντηρήσεως, βιβλιοθήκη με συγγράμματα νεοελληνικής ιστορίας και εθνογραφίας, λαογραφίας και λαϊκής τέχνης, αρχείο φωτογραφιών και φωτεινών διαφανειών, χαρτοθήκη, σχεδιοθήκη, δισκοθήκη και ηχοθήκη με μαγνητοφωνη­ μένα ντοκουμέντα για τον προφορικό λαϊκό πολιτισμό. (Βασ. Ό λγα ς 68, τηλ. 830-591. Λειτουργεί κάθε μέ­ ρα, πλην Πέμπτης, ώρες 09:30-14:00. Ανοιχτό και Κυ­ ριακή).

Το Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα Δημιουργήθηκε από το Σύλλογό Φίλων του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο 1982. Στεγάζεται στο νεοκλασικό κτίριο του Γενικού Ελληνικού Προξενείου στη Θεσσαλονίκη επί τουρκο­ κρατίας, χτισμένο μεταξύ 1890-1893 σε σχέδια του με­ γάλου αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλερ. Εκτίθενται χάρτες και πίνακες για την τοπογραφία της Μακεδονίας πριν και κατά τη διάρκεια του αγώνα (1903-1908), κειμήλια των αγωνιστών (όπως η στολή και προσωπικά αντικείμενα του Παύλου Μελά, του μητροπολίτη Γερμανού Καραβαγγέλη, φορεσιές μακε­ δονομάχων, οπλισμός κτλ.), φωτογραφίες από αντάρ­ τικα σώματα και από στιγμιότυπα της ζωής του λαού στις εμπόλεμες περιοχές. Ακόμη, αναπαράσταση του γραφείου του προξένου Κορόμηλά (συντονιστή του μακεδονικού αγώνα), εφημερίδες της εποχής και βι­ βλία που αναφέρονται στον αγώνα. Η έκθεση δεν είναι μόνιμη. Η αρχικά φτωχή συλλο­ γή του μουσείου εμπλουτίζεται σιγά σιγά. Στους επι­ σκέπτες προβάλλεται ένα 25λεπτο οπτικοακουστικό πρόγραμμα που παρουσιάζει τις φάσεις του αγώνα και ανιστορεί τις πιο δραματικές εξάρσεις του. (Προξένου Κορόμηλά 23 και Αγίας Σοφίας, τηλ.

229-778. Λειτουργεί από Τρίτη έως και Σάββατο, ώρες 10:00-13:00, Κυριακή 10:00-14:00. Δευτέρα κλειστό).

Το Κέντρο Ιστορικών Μελετών Εβραϊσμού Θεσσαλονίκης Υπάγεται στην Ισραηλίτικη Κοινότητα Θεσσαλονίκης και ιδρύθηκε το 1985. Περιλαμβάνει: Μικρό μουσείο με θρησκευτικά και λατρευτικά αντι­ κείμενα από τη Θεσσαλονίκη και τη Βέροια, παραδο­ σιακές ενδυμασίες, προπολεμικές εβραϊκές εκδόσεις της Θεσσαλονίκης (κυρίως σχολικά και θρησκευτικά λειτουργικά βιβλία). Μόνιμη έκθεση φωτογραφίας: κειμηλίων και λα­ τρευτικών αντικειμένων, παραδοσιακών ενδυμασιών, συναγωγών, ραβίνων και στιγμιότυπων από ιστορικά γεγονότα όπως η πυρκαγιά του 1917, συνέδρια κοινο­ τήτων, επίσημες συγκεντρώσεις κ.ά. Επίσης, φωτογρα­ φίες από το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο, τον εβραϊκό τύπο της Θεσσαλονίκης, τους συνοικισμούς, τα ιδρύ­ ματα, τα σχολεία, τα μνημειώδη κτίρια, καθώς και από το ολοκαύτωμα των Εβραίων της πόλης. Βιβλιοθήκη με 600 τίτλους σε διάφορες γλώσσες, με θέμα τον εβραϊσμό της Θεσσαλονίκης (ιστορία, λαο­ γραφία, γλωσσολογία, θρησκεία) και παλιούς χάρτες της πόλης (από το 1882 κι έπειτα). Υπάρχει προοπτική να συγκεντρωθεί στο Κέντρο το πλούσιο αρχειακό υλικό για τους Εβραίους της Θεσ­ σαλονίκης, που υπάρχει στο Ινστιτούτο Μπεν Τσβι της Ιερουσαλήμ και στην Alliance Israelite Universelle του Παρισιού. (Βασ. Ηρακλείου 24, τηλ. 272-840. Λειτουργεί Δευ­ τέρα και Πέμπτη, ώρες 18:00-21:00 και Σάββατο 09:0012:00).

Το Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Ιδρύθηκε το 1978 με πρωτοβουλία μιας ομάδας Θεσσα-

χρονικα/7 λονικέων. Τα εκθέματά του προέρχονται από δωρεές και περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, από το πρώτο μι­ κρόφωνο ραδιοφωνικού σταθμού που λειτούργησε στην Ελλάδα ώς τα πιο σύγχρονα ραδιόφωνα, τηλεο­ πτικές οθόνες, ηλεκτρικούς υπολογιστές και μικροσκοπικά CIPS. Συσκευές που εξηγούν απλά φυσικά φαι­ νόμενα και φαινόμενα ηλεκτρισμού, μαγνητισμού και μηχανικής. Φωτογραφικές μηχανές από τις απλές, χει­ ροκίνητες μέχρι τις πιο σύγχρονες. Μοντέλα αεροσκα­ φών διαφόρων τύπων από τα πολύ απλά ώς τα πιο εξελιγμένα. Το μουσείο εμπλουτίζεται συνέχεια και λειτουργεί, σε συνεργασία με δασκάλους και καθηγητές, σαν εκ­ παιδευτικό κέντρο, όπου οι επισκέπτες (συνήθως μα­ θητές και σπουδαστές τεχνικών σχολών) όχι μόνο βλέ­ πουν εκθέματα από την ιστορία της τεχνολογίας, αλλά μπορούν να τα αγγίζουν και καλούνται να τα βάλουν σε λειτουργία. Το μουσείο εκδίδει το περιοδικό «Ενημέρωση» και οργανώνει διάφορες εκδηλώσεις, όπως διαλέξεις, δια­ γωνισμούς για μαθητές-σπουδαστές, δημιουργία τεχνι­ κών ομίλων για νέους κτλ. (Αχελώου 18, τηλ. 542-202 εσωτ. 202, επισκέψεις με συνεννόηση).

Πανεπιστημιακά μουσεία και συλλογές Στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης υπάρ­ χουν τα ακόλουθα μουσεία και συλλογές, που αν και έχουν βασικό προορισμό να καλύψουν εκπαιδευτικές ανάγκες, όμως τα πιο πολλά είναι επισκέψιμα εφόσον έχει προηγηθεί σχετικά συνεννόηση.

Το Λαογραφικό Μουσείο και Αρχείο Υπάγεται στον Τομέα Νεότερης Ιστορίας και Λαογρα­ φίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φι­ λοσοφικής Σχολής. Το 1930 ο Στίλπων Κυριακίδης, τότε καθηγητής της Λαογραφίας, ζήτησε και πέτυχε από τη νεοσύστατη Φιλοσοφική Σχολή την ίδρυση μουσείου και αρχείου με δείγματα από τον νεότερο λαϊκό πολιτισμό, κυρίως από τον βορειοελλαδικό χώρο. Μετά το θάνατό του το έργο του συνέχισαν ο Γρηγόρης Σηφάκης και η Ά λκη Κυριακίδου-Νέστορος. Το αρχείο περιλαμβάνει λαογραφικές εργασίες σπουδαστών από το 1930, συλλογές λαογραφικού υλι­ κού που έκαναν, κατά τόπους, δάσκαλοι και καθηγη­ τές, καθώς και φωτογραφίες αντικειμένων ή στιγμιοτύπων από τον λαϊκό πολιτισμό. Το μουσείο δεν έχει στόχο ούτε να συλλέξει λαογρα­ φικό υλικό για να μη χαθεί, ούτε να παρουσιάσει ολό­ κληρες σειρές αντικειμένων. Είναι δειγματοληπτικό και έχει διδακτικό χαρακτήρα. Στις συλλογές του ανή­ κουν ξυλόγλυπτα (κυρίως γκλίτσες και ρόκες σε μεγά­ λη ποικιλία), αντικείμενα μεταλλοτεχνίας, κεντήματα και κομμάτια από φορεσιές, κοσμήματα, παλιές (1930) μακέτες σπιτιών της Θεσσαλονίκης και φωτογραφίες. Τα αντικείμενα αυτά φυλάγονται, προσωρινά, συ­ σκευασμένα στο νέο κτίριο της Φιλοσοφικής Σχολής, γιατί το παλιό κτίριο, όπου στεγαζόταν το μουσείο ώς το 1978, δεν έχει επισκευαστεί από τις καταστροφές των σεισμών (τηλ. 992.917).

Το Μονοείο τον Μακεδονικού Αγώνα

Το Μουσείο Εκμαγείων Δημιουργήθηκε το 1928 από τον αρχαιολόγο καθηγητή Κ. Ρωμαίο, που δύο χρόνια μετά την ίδρυση της Φιλο­ σοφικής Σχολής αποφάσισε να συγκροτήσει μια συλλο­ γή πιστών γύψινων αντιγράφων (εκμαγείων) από έργα της ελληνικής πλαστικής, για να γίνει πιο άρτια η δι­ δασκαλία της αρχαίας τέχνης. Σήμερα το μουσείο υπά­ γεται στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Το μουσείο περιλαμβάνει αντίγραφα μαρμάρινων και χάλκινων αγαλμάτων των ελληνικών και ρωμαϊκών χρόνων, που υπάρχουν σε δικά μας και σε ξένα μου­ σεία. Επίσης, αντίγραφα έργων μεταλλοτεχνίας και κε­ ραμικής της προϊστορικής εποχής, γαλβανοπλαστικά αντίγραφα κτερισμάτων από τους μυκηναϊκούς τά­ φους, εκμαγεία και ανάγλυφα παραστάσεων του Παρ­ θενώνα, κρητικών τοιχογραφιών και επιτύμβιων πλα­ κών της αχαϊκής και της κλασικής εποχής. Υπάρχουν ακόμη αρκετά πρωτότυπα αντικείμενα (κυρίως αγγεία και πήλινα ειδώλια των κλασικών χρόνων), δωρεά της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρείας και μερικών ιδιωτών, τα οποία προσδίδουν μεγαλύτερη σημασία στη συλλογή αυτή. Τέλος, σχέδια του ζωγράφου Χρή­ στου Λεφάκη σχετικά με την κεράμωση ναών που ανέ­ σκαψε ο Ρωμαίος στο Θέρμο Ακαρνανίας. Το υλικό του μουσείου είναι καταγραμμένο και βι­ βλιογραφικά ενημερωμένο. Τηρείται δελτιοθήκη και φωτογραφικό αρχείο (τηλ. 992-966).

Το Μουσείο Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας Δεν έχει συσταθεί επίσημα. Με φροντίδα του ήδη ομό­

8/χρονικα τιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Απόστολου Βακαλόπουλου, συγκεντρώθηκαν, από το 1950, χάρτες ιστορικής και επιστημονικής αξίας που χρονολογούνται από τον 16ο ώς τον 19 αιώνα, στολές μακεδονομάχων, μακέτες σπιτιών και άλλο υλικό (τηλ.

992-914).

Το Μουσείο Αρχιτεκτονικής Υπάγεται στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Α .Π .Θ . Αυτόν τον καιρό αναδιαρθρώνεται και προς το παρόν δεν είναι επισκέψιμο. Η συλλογή του άρχισε να συγκροτείται από τον κα­ θηγητή Νίκο Μουτσόπουλο προ εικοσαετίας. Το μου­ σείο είναι από τα πιο ενδιαφέροντα του πανεπιστη­ μίου, γιατί περιλαμβάνει: προπλάσματα που αναφέρονται στην ιστορία του πολιτισμού, δηλ. λιμναίους οικισμούς, τομές αιγυπτιακών πυραμίδων και «ζιγκου­ ράτ» (των πύργων της Βαβέλ), αιγυπτιακών και μεσοποταμιακών ναών και τάφων, μεγαλιθικών μνημείων και των έργων της κλασικής αρχιτεκτονικής, ελληνικής και ρωμαϊκής. Ακόμη, προπλάσματα βυζαντινών ναών από τον βορειοελλαδικό χώρο, πρωτόγονων γεωργι­ κών εργαλείων και όλων των τύπων αραμπάδων που κατασκευάζονταν στη Θεσσαλονίκη. Επίσης, προπλά­ σματα από τα πιο πρωτόγονα κύτταρα της σαρακατσάνικης καλύβας, μέχρι και μακέτες σπιτιών της παραδο­ σιακής μακεδονικής αρχιτεκτονικής, όπως διαμορφώ­ θηκε κατά περιοχές. Τα περισσότερα εκθέματα καθώς και πολλά αρχιτε­ κτονικά μνημεία έχουν φωτογραφηθεί και απαρτίζουν μια φωτογραφική συλλογή ταξινομημένη και κατα­ γραμμένη, με πάνω από 50.000 φωτογραφίες (τηλ. 992637).

Το Παλαιοντολογικό Μουσείο Ανήκει στο Εργαστήριο Γεωλογίας και Παλαιοντολο­ γίας της Σχολής Θετικών Επιστημών. Ιδρύθηκε πριν από το 1938 από τον καθηγητή Μάξιμο Μαραβελάκη. Περιλαμβάνει απολιθώματα από ασπόνδυλα και σπονδυλωτά ζώα, φωτογραφίες ζώων, σχέδια, πίνα­ κες, γύψινα ομοιώματα ζώων και φυτών κτλ. Το σπου­ δαιότερο απολίθωμα είναι το ανθρώπινο κρανίο που βρέθηκε στο σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής. Α πο­ δίδεται σε άτομο που έζησε στην περιοχή αυτή πριν από 200.000 χρόνια και ανήκει στο είδος homo erectus (άνθρωπος όρθιος). Είναι το καλύτερα διατηρημένο κρανίο ανθρώπου που βρέθηκε ώς τώρα. Το μουσείο είναι ανοιχτό στο κοινό κάθε μέρα, ώρες 09:00-13:00. Σε ομαδικές επισκέψεις, ύστερα από συ­ νεννόηση με τον καθηγητή I. Μελέντη, γίνεται από τον ίδιο δίωρη ξενάγηση (σύντομη ομιλία για την παλαιον­ τολογία, προβολή ταινίας, ξενάγηση. Τηλ. 991-406).

Το Μουσείο Εμβρυολογίας Υπάγεται στο εργαστήριο Ιστολογίας-Εμβρυολογίας του Τομέα Εμβρυολογίας της Ιατρικής Σχολής. Ιδρύ­ θηκε από τον καθηγητή Σωτήριο Τσούρα το 1965 και περιλαμβάνει πλαστικά εκμαγεία διαφόρων οργάνων και φυσιολογικών καταστάσεων, φυσικά εκθέματα (έμβρυα ζώων, πτηνών και ανθρώπου με συγγενείς ανωμαλίες), καθώς και εποπτικό υλικό (πίνακες, φω­ τογραφίες κτλ.) Τηλ. 991-340.

Η Συλλογή ταριχευμένων ζώων (θηλαστικών και πτηνών) Ανήκει στο Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλ­ λοντος της Γεωτεχνικής Σχολής και δημιουργήθηκε πε­ ρί το 1965 από τον τότε καθηγητή Παπαϊωάννου. Πρόκειται για μια σχεδόν πλήρη συλλογή των ζώων και των πουλιών που αποτελούν τη χερσαία πανίδα της χώρας. Είναι ταριχευμένα περίπου 250 είδη που­ λιών και 17 είδη θηλαστικών. Ά ξ ια προσοχής είναι ορισμένα είδη αρπακτικών που τείνουν να εξαφανι­ στούν, όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και στον ευρωπαϊ­ κό χώρο, όπως ο θαλασσαετός, ο φιδαϊτός, ο χρυσαετός κ.ά. Εκτίθεται επίσης η αγριόκοτα, που μάλλον έχει εξαφανιστεί, ο αγριόκουρκος και ο καθαρόαιμος κολχικός φασιανός (κατά τη μυθολογία τον έφεραν οι Αργοναύτες), που τώρα απ’ ολόκληρη την Ευρώπη σώζεται μόνο στην Ελλάδα. Α πό τα θηλαστικά ενδια­ φέρον παρουσιάζει το αγρίμι της Κρήτης (κρι-κρι). Τηλ. 991-042.

Πινακοθήκες Η Δημοτική Πινακοθήκη (μέγαρο ΧΑΝΘ, τηλ.

221-066. Λειτουργεί κάθε μέρα εκτός Σαββάτου και Κυριακής, ώρες 09:00-13:00). Δημιουργήθηκε το 1966. Σήμερα παρουσιάζει στο κοινό περίπου εξήντα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, ενώ υπάρχει τετραπλάσιος αριθμός έργων στις αποθή­ κες της, κυρίως από αγορές του 1985. Δεν αντιπροσω­ πεύει, δυστυχώς, όλους τους καλλιτέχνες της Θεσσαλο­ νίκης. Υπάρχουν μερικά σημαντικά έργα μεγάλων Ελ­ λήνων καλλιτεχνών, όπως ο Ιακωβίδης, ο Παπαλουκάς, ο Τόμπρος, ο Εγγσνόπουλος κ.ά. Στην πινακοθήκη ανήκει και μια αρκετά πλούσια συλλογή με 110 έργα Ελλήνων χαρακτών, τα οποία εκτίθενται πρόχειρα στους διαδρόμους της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, που στεγάζεται στο ίδιο κτίριο. Υπάρχει προοπτική να μεταφερθεί σε παραδοσιακό κτίριο του Δήμου, στην 25ης Μαρτίου (πρώην ΙΚΑ) και να ανα­ πτυχθεί.

Το Μακεδονικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης (ερ­ γοστάσιο Φιλκεράμ Τζόνσον, Φοίνικας Θεσσαλονίκης, τηλ. 471-545 και 270-636. Λειτουργεί Δευτέρα, Τετάρ­ τη, Σάββατο ώρες 17:00-20:30, Κυριακή ώρες 11:3019:00). Ιδρύθηκε το 1979, σαν σωματείο, με σκοπό να συμβάλει στην τόνωση του ενδιαφέροντος για τις εικαστι­ κές τέχνες στη Θεσσαλονίκη. Διοργάνωσε μεγάλες εκ­ θέσεις έργων του Θεόφιλου και αναδρομικές Τσαρούχη και Τσόκλη. Η μόνιμη έκθεση του κέντρου περιλαμβάνει 47 έργα σύγχρονης τέχνης (ζωγραφικής και γλυπτικής), δωρεά του Αλέξανδρου Ιόλα. Πρόκειται για έργα τριάντα καλλιτεχνών από την Ελλάδα, τη Γαλλία, την Ελβετία, την Ιταλία και τις ΗΠΑ (Ακριθάκη, Μπράουνερ, Ζούνη, Λαζόγκα, Πανιάρα, Σαιντ Φαλλ, Τάκη, Τσιούμα, Τσόκλη, Γουώρχολ κ.ά.). Επίσης, χαρακτικά Αμερικα­ νών, Γερμανών και Ιαπώνων καλλιτεχνών.

χρονικα/9 Η Πινακοθήκη του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (κτίριο Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Νικ. Γερμανού 1, τηλ. 238-601. Λειτουργεί κάθε μέρα, εκτός Σαββάτου και Κυριακές, ώρες 08:0014:00). Εγκαινιάστηκε το 1975 και αποτελεί μια σχετικά αξιόλογη πινακοθήκη σύγχρονης ελληνικής τέχνης, με περίπου 150 έργα ζωγραφικής, γλυπτικής και χαρακτι­ κής. Αντιπροσωπεύονται με αρκετά καλής ποιότητας έργα, πολλοί από τους σύγχρονους καλλιτέχνες σχεδόν όλων των εικαστικών τάσεων (Τάσος, Απάρτης, Απέργης, Αστεριάδης, Βακαλό, Βαρλάμος, Βασιλείου, Βενετούλιας, Βικάτος, Βιτσώρης, Βυζάντιος, Γουναρόπουλος, Δρούγκας, Καράς, Κατράκη, Κοντόπουλος, Λεφάκης, Μαυροίδης, Μποστ, Μυταράς, Ξενάκης, Παπαλουκάς, Παππάς, Παραλής, Πεντζίκης, Πράσι­ νος, Πρέκας, Ρέγκος, Ν. Σαχίνης, Σεμερτζίδης, Στέρης, Τέτσης, Τόμπρος, Φωτάκης κ.ά.), όμως είναι πο­ λύ υποβαθμισμένη η παρουσία Θεσσαλονικέων καλλι­ τεχνών.

Η Συλλογή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Φιλοσοφική Σχολή, τηλ. 992-968 και 991-396). Θα εγκαινιαστεί τέλη 1985. Περιλαμβάνει κυρίως πορτρέτα πρυτάνεων και καθηγητών του Πανεπιστη­ μίου Θεσσαλονίκης, που φιλοτέχνησαν ζωγράφοι όπως οι Βασιλείου, Βενετούλιας, Βιτσιώρης, Βουρλούμης, Γουναρόπουλος, Κανέλης, Κοντόπουλος, Λεφάκης, Μόραλης, Μπουζιάνης, Μυταράς, Παραλής, Ρέγκος, Σαχίνης, Σβορώνος κ.ά. Ξεχωρίζει ένα πορτρέτο του Αλ. Παπαναστασίου από τον Παρθένη.

Το Τελόγλειο Ίδρυμα. Είναι νομικό πρόσωπο δι­ καίου και υπάγεται στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Δημιουργήθηκε με δωρεά του ζεύγους Τέλσγλου, διοικείται από συμβούλιο καθηγητών του Πανεπιστημίου και διαθέτει μια συλλογή (μη προσπελάσιμη ακόμη) περίπου τριών χιλιάδων έργων τέχνης (ζωγραφικής, γλυπτικής, χρυσοχοΐας, αργυροχοΐας κτλ.). Θα στεγα­ στεί σε ιδιόκτητους χώρους μέσα στην πανεπιστημιούπολη, που ήδη έχουν θεμελιωθεί.

πα), καθώς και μία κινητή μονάδα. Φέτος το τμήμα βιβλίων για τη Θεσσαλονίκη αποτέλεσε τον πυρήνα για τη δημιουργία του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης (ΚΙΘ).

Βιβλιοθήκη Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (Ε.Μ.Σ.). (Εθνικής Ά μυνα ς 4, τηλ. 273-878, καθημε­ ρινά 08:00-14:00, εκτός Σαββάτου και Κυριακής). Ειδικευμένη σε βιβλία σχετικά με τη Μακεδονία, βα­ σίζεται κυρίως σε δωρεά του Ιωάννη Παπαηλιάκη. Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου /IMXAJ (Τσιμισκή 45, τηλ. 225-365). Α πό τις πιο πλήρεις βιβλιοθήκες, ειδικευμένη σε βι­ βλία για τις χώρες και τους πολιτισμούς της Βαλκανι­ κής Χερσονήσου.

Βιβλιοθήκη Βαφοπουλείου Πνευματικού Κέν­ τρου Δήμου Θεσσαλονίκης (Γ. Νικολαΐδη 3, τηλ.

424-132, 424-133). Το Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, που ιδρύθηκε με δωρεά του Γιώργου και Σούλας Βαφοπούλου και που αναπτύσσει ποικίλες δραστηριότητες, διαθέτει κα­ λά οργανωμένη βιβλιοθήκη και δανειστικό τμήμα. Βιβλιοθήκη Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, Παράρτημα Θεσσαλονίκης (Μητροπόλεως 19, τηλ.

278-123). Οργανωμένη βιβλιοθήκη με τεχνικά βιβλία (κυρίως για αρχιτέκτονες και πολιτικούς μηχανικούς).

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

Βιβλιοθήκες Βιβλιοθήκη Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ­ σαλονίκης (τηλ. 991-618). Ξεκίνησε με δωρεά του Γεωργίου Κωνσταντινίδη και σήμερα είναι μια από τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες των Βαλκανίων, με 1.300.000 τίτλους, στο κεντρικό ανα­ γνωστήριο και σε 70 σπουδαστήρια, που το καθένα έχει βιβλία αντίστοιχα με τον επιστημονικό τομέα που καλύπτει.

Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (μέγαρο ΧΑΝΘ, τηλ. 275.572. Λειτουργεί καθημερινά, ώρες 08:00-14:00, εκτός Σαββάτου και Κυριακής). Αρκετά ενημερωμένη βιβλιοθήκη, και επιπλέον ειδι­ κευμένη σε βιβλία για τη Θεσσαλονίκη. Ιδρύθηκε το 1938. Σήμερα διαθέτει και τέσσερα παραρτήματα (Ά ν ω Πόλη, Ξηροκρήνη, Σαράντα Εκκλησιές, Τούμ-

Ε ξά ντα ς Τζαβέλα 1 Τηλ.: 360.48.85

362.12.36

ΔΙΑΒΑΖΩ_ _ _ _ _ Μην ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους:

Μένη Κουμανταρέα (No 1)* Γιώργο Ιωάννου (No 9)* Διονύοη Σαββόπουλο (No 10)* Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11)* Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβορώνο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά(Νο 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λκη Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρο Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μ ιλλιέξ (No 71) Λιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γ ιώργο Χειμωνά (No 80) Μαντώ Αραβαντινού (No 81)

Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαβούρη (No 85) Ασημάκη Πανσέληνο (No 88) Κώστα Μ ητρόπουλο (No 89) Αρ. Νικολαΐδη (No 90) Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντώνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γ ιάννη Μ ανούσακα (No 99) Ανάστο Π απαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μ πουκουβάλα-Αναγνώστου (No 100) Φ ίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάσο Δετζώρτζη (No 104) Τάσο Αθανασιάδη (No 105) Jean-M arie Drot (No 107) Λ ίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) Θ. Πετσάλη-Διομήδη (No 109) Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) Τάκη Βαρβιτσιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιώργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιω άννα Κ αρατζαφέρη (No 122) Κώστα Μόντη (No 123) Π αναγιώ τη Π απαδούκα (No 124) Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Α νδρόνικο (No 125) Γ. Θ. Β αφόπουλο (No 126)

Α . Μεταξά 26 - 10681 Αθήνα - τηλ. 36.40.488 - 36.40.487

ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η εποχή του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου Το Βνζάντιυ, στην νπερχιλιετή ιστορία τον, υπήρξε ο Οιματοφύλακας της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας, επιστήμης και φιλοσοφίας. Στο έργο αυτό, ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του έπαιξαν έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο: Ο λόγιος αυτοκράτορας, που τα περισσότερα χρόνια του βρισκόταν στο περιθώριο της εξουσίας, ενέπνευσε, στήριξε και πρωτοστάτησε σε μια πολύπλευρη πολιτιστική προσπάθεια που, χωρίς να προσθέτει, ίσως, νέες κατακτήσεις στην ανθρώπινη σκέψη, προσφέρει, πάντως, πολύτιμη υπηρεσία, επειδή διασώζει ό,τι μέχρι τότε είχε κατακτηθεί. Με όπλα τη γραφίδα και την περγαμηνή, μια μεγάλη μερίδα της βυζαντινής κοινωνίας του 10ου αιώνα αφιερώνεται στην καταγραφή και κωδικοποίηση της ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς και των γνώσεων που θεωρεί αναγκαίο και χρήσιμο να μελετηθούν από τους συγχρόνους και να παραόοθούν στις επερχόμενες γενιές. Το «Διαβάζω» θέλγεται απ’ αυτή την εποχή που υπηρετεί την ιδέα του «βιβλίου» και την παρουσιάζει στους αναγνώστες του με τη συνεργασία ειδικών επιστημόνων. Οι συνεργάτες του αφιερώματος: Α.Ρ. Kazhdan, βυξαντινολόγος-ερευνητής (Κέντρο Dumbarton Oaks, ΗΠΑ). Χριστίνα Γ. Αγγελίδη. βυζαντινολόγος (Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Ε.Ι.Ε.). Αγαμέμνων Τσελίκας, φιλόλογος-παλαιογράφος (Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο, Μ.Ι.Ε.Τ.). Α. Μαρκόπουλος, καθηγητής του Πανεπιστ. Κρήτης. Βασίλης Κατσαρός, βυζαντινολόγος, βοηθός του Πανεπιστ. Θεσσαλονίκης.

Simon Franklin, λέκτορας του Πανεπιστ. Καίμπριτζ.

Το αφιέρωμα επιμελήθηκε η Θεοδώρα Ζερβού.

867 23 Σεπτεμβρίου: Δολοφονείται ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ'.

24 Σεπτεμβρίου: Στέφεται αυτοκράτορας ο Βασίλειος Α', ιδρυ­ τής της Μακεδονικής δυναστείας.

870 - 872 Εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Βασιλείου Α' στη Μικρά Ασία, εναντίον των Παυλικιανών, θρησκευτικής αίρεσης με ισχυρά εθνικά και μεταρρυθμιστικά αιτήματα.

878 31 Μαΐου: Οι Άραβες της Αφρικής καταλαμβάνουν τις Συρα­ κούσες.

886 29 Αυγούστου: Θάνατος του Βασιλείου Α'.

30 Αυγούστου: Ανάρρηση του γιου τού Βασιλείου, Λέοντα Στ'.

887-895 Κωδικοποίηση της νομοθεσίας σε 60 βιβλία, τα Βασιλικά.

περί το 894 Έκδοση της συλλογής 113 αυτοκρατορικών διαταγμάτων του Λέοντα Στ' (Νεαρές).

902 Κατάληψη της Ταορμίνας, τελευταίου οχυρού των βυζαντινών στη Σικελία, από τους Άραβες της Αφρικής. Επιδρομή αράβων πειρατών στη Δημητριάδα της Μαγνησίας.

904 29 Ιουλίου: Κατάληψη και λεηλασία της Θεσσαλονίκης από άραβες πειρατές.

905 17 ή 18 Μαίου: Γέννηση του Κωνσταντίνου Ζ ' του Πορφυρο­ γέννητου.

Βυζαντινή τέχνη ΙΟον αι. θησ. Αγ. Μάρκον Βενετίας

αφιερωμα/13 Φθινόπωρο: Ανταρσία του στρατηγού Ανδρόνικου Δούκα, που καταφεύγει στην Καππαδοκία.

906 Απρίλιος: Παρά την αντίδραση του Πατριάρχη, Νικόλαου Μυ­ στικού, τελείται ο τέταρτος γάμος του Λέοντα Στ' με τη Ζωή Καρβονοψίνη, μητέρα του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου.

907 Ρωσική επιδρομή φθάνει ώς τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Συνάπτεται η πρώτη εμπορική συνθήκη μεταξύ Ρώσων και Βυ­ ζαντινών.

908 (ή 911) 15 Μαίου: Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος (τριετής ή εξαε­ τής) στέφεται από τον πατέρα του συναυτοκράτορας.

911 (ή 912) Έκδοση του Επαρχιακού Βιβλίου.

912 12 Μαίου: Θάνατος του Λέοντα Στ'.

912 13 Μαίου (μέχρι 6 Ιουνίου 913): Βασιλεία Αλεξάνδρου, αδελ­ φού του Λέοντα.

913 Ιούλιος: Ανταρσία του Κωνσταντίνου Δούκα, γιου του Ανδρό­ νικου, συγκλονίζει την Κωνσταντινούπολη. Η στάση καταστέλλεται από τον ανακτορικό στρατό και δολοφονούνται εκτός από τον Κωνσταντίνο Δούκα, πολλοί έκκριτοι αξιωματούχοι. Αύγουστος: Οι Βούλγαροι υπό τον τσάρο Συμεών λεηλατούν τη Θράκη και φθάνουν ώς τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Ο Συμεών επιδιώκει να αναγνωρισθεί επίσημα ως ισότιμος ηγεμών. Τελικά, κατορθώνει να συναντηθεί με τον Πατριάρχη, Νι­ κόλαο Μυστικό, ο οποίος τον ευλογεί.

917 20 Αυγούστου: Μάχη στην Αγχίαλο, όπου ο βυζαντινός στρα­ τός ηττάται κατά κράτος από τον βουλγαρικό.

918 Βουλγαρική επιδρομή ώς τον Κορινθιακό κόλπο.

919 Μάιος: Γάμος του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου με την Ελένη, κόρη του δρουγγαρίου Ρωμανού Λακαπηνού.

920 24 Σεπτεμβρίου: Ο βασιλεοπάτωρ Ρωμανός Λακαπηνός στέφε­ ται καίσαρ.

17 Δεκεμβρίου: Ο Ρωμανός Λακαπηνός στέφεται αυτοκράτωρ.

921 20 Μαίου: Ο Ρωμανός στέφει ως συναυτοκράτορα τον πρωτό­ τοκο γιο του, Χριστόφορο.

Βυζαντινή τέχνη ΙΟον ο», θησ. Α γ Μάρκον Βενετίας

14/αφιερωμα

921 - 922 Ανταρσία των Σλάβων που ήταν εγκατεστημένοι στη Νότιο Πε­ λοπόννησο.

922 Εκδίδεται, από τον Ρωμανό Λακαπηνό, η Νεαρά «περί προτιμήσεως», πρώτος από μια σειρά νόμων που ρυθμίζουν τη μετα­ βίβαση γης και προστατεύουν τους γεωργούς που κατέχουν μι­ κρούς κλήρους.

924 Σεπτέμβριος: Βουλγαρική επιδρομή στη Θράκη και ως την Κωνσταντινούπολη. Ο Ρωμανός Λακαπηνός συναντάται με τον βούλγαρο τσάρο Συμεών.

25 Δεκεμβρίου: Οι νεότεροι γιοι του Ρωμανού, Στέφανος και Κωνσταντίνος, στέφονται συναυτοκράτορες. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος (19ετής) εκτοπίζεται στην τελευταία θέση της αυτοκρατορικής ιεραρχίας.

927 - 928 Χειμώνας: Παγωνιά και χιόνι πλήττει επί εκατόν είκοσι μέρες την αυτοκρατορία. Η παραγωγή καταστρέφεται και πολύς κό­ σμος πεθαίνει από το κρύο και την πείνα.

927 Συνάπτεται ειρήνη μεταξύ Βυζαντίου και Βουλγάρων.

931 Θάνατος του Χριστόφορου.

934 Εκδίδεται η Νεαρά «περί κωλυομένων προσώπων» με την οποία εμποδίζεται η μεταβίβαση γης χωρικών σε πλούσιους γαιοκτήμονες.

934 19 Μαίου: Τα βυζαντινά στρατεύματα καταλαμβάνουν τη Μέ­ λι τηνή.

934 ΕπιΟρομή Ούγγρων στις βόρειες επαρχίες της αυτοκρατορίας.

938 γέννηση

του γιου του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, Ρωμα-

941 Ρωσική επιδρομή υπό τον ηγεμόνα Ιγκόρ. Οι Ρώσοι φθάνουν ώς την Κωνσταντινούπολη, αλλά ο στόλος τους ηττάται από τον βυζαντινό.

943 Κατάληψη της Έδεσσας (Μεσοποταμία) από τον βυζαντινό στρατό. Απρίλιος: Ουγγρική επιδρομή στην Ανατολική Θράκη και ώς τα τείχη της Κωνσταντινούπολης.

αφιερωμα/15

944 15 Αυγούστου: Μεταφέρεται από την Έδεσσα στην Κωνσταν­ τινούπολη το Άγιον Μανδήλιον, το θρυλικό εκτΰπωμα της μορφής του Χριστού. Γίνεται εμίρης στο Χαλέπι ο Saif al-Dawla. Αρχίζει μια περίο­ δος ισχυρών συγκρούσεων μεταξύ Αράβων και Βυζαντινών.

16 Δεκεμβρίου: Οι γιοι του Ρωμανού Λακαπηνού, Στέφανος και Κωνσταντίνος, στασιάζουν εναντίον του πατέρα τους, τον οποίο και εξορίζουν τελικά στην Πρώτη.

945 27 Ιανουάριου: Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος (40ετής) υπερισχύει των δύο συναυτοκρατόρων Στέφανου και Κων­ σταντίνου Λακαπηνών, τους εξορίζει και αναλαμβάνει μόνος τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας.

947 Εκδίδεται τρίτη Νεαρά που αναφέρεται στα ζητήματα που ανακύπτουν από τη συγκέντρωση μεγάλων εκτάσεων σε ένα γαιοκτήμονα.

948 15 Ιουλίου: Πεθαίνει εξόριστος ο Ρωμανός Λακαπηνός.

949 Εκστρατεία του βυζαντινού στόλου με σκοπό την ανακατάλη­ ψη της Κρήτης αποτυγχάνει.

959 9 Νοεμβρίου: Θάνατος του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου.

10 Νοεμβρίου: Ανάρρηση του Ρωμανού Β', γιου του Πορφυρο­ γέννητου.

961 6-7 Μαρτίου: Ο βυζαντινός στρατός υπό τον Νικηφόρο Φωκά καταλαμβάνει την Κρήτη.

962 23 Δεκεμβρίου: Άλωση του Χαλεπιού από τα βυζαντινά στρα­ τεύματα.

963 15 Μαρτίου: Θάνατος του Ρωμανού Β'.

16 Αυγούστου: Ο στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς στέφεται αυτοκράτορας.

964 Με τέσσερα αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα προικοδοτείται η μο­ νή της Μεγίστης Λαύρας στο Ά γιο Όρος. Η χρονολογία τυπι­ κά συμβολίζει την απαρχή του μοναχισμού στον Άθω.

965 Ανάκτηση της Κύπρου και της Ταρσού.

967 Έκδοση Νεαρός που με αφορμή κληρονομικά ζητήματα ρυθμί-

Βνζαντινή τέχνη ΙΟον αι. θησ. Αρχ. Μονά.

16/αφιερωμα

χων χωρικων.

969 28 Οκτωβρίου: Ο βυζαντινός στρατός καταλαμβάνει την Αντι­ όχεια.

10-11 Δεκεμβρίου: Δολοφονία του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά.

25 Δεκεμβρίου: Ο στρατηγός Ιωάννης Τσιμισκής στέφεται αυτοκράτορας.

972 Υπογράφεται από τον αυτοκράτορα το Τυπικό της μονής της Μεγίστης Λαύρας.

975 Μεγάλη εκστρατεία στην Παλαιστίνη. Ανακτώνται πόλεις και οι Άραβες υποχρεώνονται να συνθηκολογήσουν.

976 10 Ιανουάριου: Θάνατος του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή. Το στέμμα επανέρχεται στους γιους του Ρωμανού Β ', Βασίλειο Β' και Κωνσταντίνο Η'.

Κωνσταντίνου Ζ ' Πορφυρογέννητου Ο δέκατος αιώνας είναι μια από τις λαμπρότερες περιόδους της βυζαντινής ιστο­ ρίας και θεωρείται, για την εξέλιξη του βυζαντινού κράτους, σταθμός εξίσου ση­ μαντικός με την εποχή του Ιουστινιανού, που επισφράγισε το τέλος του αρχαίου κόσμου. Τρία φαινόμενα θεωρούνται ως σημαντικά επιτεύγματα του αιώνα: η προστασία που εξασφάλισε το κράτος στους χωρικούς περιορίζοντας την ισχύ των γαιοκτημόνων, η εξάπλωση του βυζαντινού κράτους στην Ανατολή και τη Δύση και η αναγέννηση της λογοτεχνίας και της τέχνης. Θεωρώ, ωστόσο, αναγκαίο να τεθούν, από την αρχή, ορισμένοι περιορισμοί σ’ αυτές τις από­ ψεις: α) Η περίφημη «προστασία» των πτωχών απο­ τελούσε στην πραγματικότητα τή μια μόνο πλευ­ ρά της κρατικής πολιτικής· γι’ αυτή την προστα­ σία, οι χωρικοί υποχρεώθηκαν να πληρώσουν βαρύτερους φόρους, με αποτέλεσμα, από το δεύ­ τερο μισό του αιώνα, να μην μπορούν πια ν’ ανταπεξέλθουν στις στρατιωτικές τους υποχρεώ­ σεις. Έτσι, αυτή την εποχή εμφανίζεται ο επαγ­ γελματικός στρατός των «καταφρακτιόν» (ιππο­ τών), που παρουσιάζει μερικά κοινά χαρακτηρι­ στικά με τα φεουδαρχικού τύπου στρατεύματα της Δύσης.

β) Θα ήταν ανακριβές να θεωρήσουμε ότι ο 10ος αιώνας χαρακτηρίζεται από συνεχείς νίκες των βυζαντινών. Στην πραγματικότητα η ανά­ κτηση εδαφών χρονολογείται μετά το 960. Ώ ς τότε οι βυζαντινοί πόλεμοι είναι αποκλειστικά αμυντικοί, καθώς εχθρικοί λαοί, Ρώσοι, Βούλ­ γαροι και Άραβες, φθάνουν ώς τα τείχη της Κωνσταντινούπολης, καταλαμβάνουν τη Σικελία και εισβάλλουν στη Μικρά Ασία. γ) Ως προς το τρίτο, τέλος, φαινόμενο, που ονομάζεται από πολλούς επιστήμονες «Μακεδο­ νική αναγέννηση», (από το όνομα της δυνα­ στείας των Μακεδόνων), παρατηρούμε ότι δεν εμπεριέχει κανένα από τα στοιχεία εκείνα που συναπαρτίζουν το αναγεννησιακό ρεύμα στην

18/αφιερωμα Ιταλία. Η λεγάμενη βυζαντινή αναγέννηση του 10ου αιώνα δεν προτείνει καινούριες αξίες, αλλά συλλέγει και κωδικοποιεί την αρχαία κληρονο­ μιά, που είχε περιπέσει σε αφάνεια κατά τη διάρκεια των λεγάμενων σκοτεινών χρόνων. Ο Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος είναι η κυρίαρχη μορφή της εποχής. Γιος του Λέοντα Στ' του Σοφού, γεννήθηκε στις 17 ή 18 Μαίου του 905 στην Κωνσταντινούπολη. Από τη γέννη­ σή του ώς το θάνατό του υπήρξε άκρως ατυχής. Το παιχνίδι των συγκρούσεων για το θρόνο ανά­ μεσα στους ισχυρούς της εποχής επηρέασε καθο­ ριστικά τη ζωή του. Ήρθε στον κόσμο ως ο από μακρού προσδοκώμενος κληρονόμος του κρά­ τους· ήταν το μόνο παιδί του Λέοντα που επέζησε. Η νομιμότητά του ωστόσο τέθηκε ευθύς σε αμφισβήτηση, αφού κατά τη γέννησή του, η μη­ τέρα του, Ζωή Καρβονοψίνη, δεν ήταν επίσημη σύζυγος του Λέοντα. Ο γάμος του Λέοντα με τη Ζωή τελέσθηκε πολλούς μήνες μετά τη γέννηση του Κωνσταντίνου και αφού παρακάμφθηκε η σφοδρή αντίδραση του Πατριάρχη, που αρνούνταν να ιερολογήσει το γάμο, τέταρτο για τον αυτοκράτορα. Το σκάνδαλο της τετραγαμίας του Λέοντα ακολούθησε τον Κωνσταντίνο σε όλη του τη ζωή. Ο Κωνσταντίνος στέφθηκε αυτοκράτορας σε ηλικία 6 ετών. Ένα χρόνο αργότερα πέθανε ο Λέων και η διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας πέρασε στα χέρια του αδελφού του Αλεξάνδρου. Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, το 913, ο Κωνσταντίνος έμεινε μόνος αυτοκράτορας υπό την εποπτεία επιτροπής αντιβασιλείας, επικεφα­ λής της οποίας τέθηκε η μητέρα του, Ζωή. Η Ζωή όμως γρήγορα παραμερίσθηκε από τους ανώτερους αξιωματούχους, που για αρκετά χρό­ νια άσκησαν την εξουσία. Στη νεαρή ηλικία των 14 ετών ο Κωνσταντίνος παντρεύτηκε την Ελένη, κόρη του Ρωμανού Λακαπηνού. Παρά το γεγο­ νός ότι δεν γνωρίζουμε τίποτα για το δεσμό των δύο συζύγων, είναι αμφίβολο αν ο γάμος στηρί­ χτηκε στον έρωτα. Είναι, όμως, ολοφάνερο ότι ο Ρωμανός σχεδίασε αυτόν το γάμο για να υπηρε­ τήσει έναν απώτερο σκοπό: Η συγγένειά του με τον Κωνσταντίνο του επέτρεψε να στεφθεί ο ίδιος αυτοκράτορας το 919 και ώς το 924 να στέ­ ψει συναυτοκράτορες και τους γιους του, Χρι­ στόφορο, Στέφανο και Κωνσταντίνο, εκτοπίζον­ τας τον Πορφυρογέννητο στην τελευταία θέση της αυτοκρατορικής ιεραρχίας. Μόνο μετά το 944, όταν ξεσπά ενδοοικογενειακή διαμάχη με­ ταξύ των Λακαπηνών, ο Κωνσταντίνος Πορφυ­ ρογέννητος κατορθώνει να παρέμβει, να εξορίσει και τους τελευταίους Λακαπηνούς και να αναλάβει το 945 μόνος πια τη διακυβέρνηση της αυτο­ κρατορίας ώς το θάνατό του, το 959. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι τα τελευ­

ταία χρόνια της ζωής του ο Κωνσταντίνος έζησε ευτυχής. Οι πηγές του 10ου αι., δεν αναφέρουν τίποτα σχετικό με τη στάση της Ελένης. Πιθανώς υπήρξε αφοσιωμένη σύζυγος, μολονότι ο πατέ­ ρας και οι δύο αδελφοί της πέθαναν στην εξο­ ρία. Άραγε ποιες σοβαρές συγκρούσεις προκάλεσε αυτή η τραγωδία; Εκείνο που σίγουρα ξέ­ ρουμε είναι ότι ο Πορφυρογέννητος απογοητεύ­ τηκε από τον μονογενή και διάδοχό του Ρωμανό, στον οποίο προσπάθησε να μεταδώσει τις από­ ψεις του για το αυτοκρατορικό λειτούργημα· απόψεις που οι ισχυρές συγκρούσεις δεν επέτρε­ ψαν στον ίδιο να εφαρμόσει. Ονειρευόταν να κάνει τον Ρωμανό άξιο βασιλέα, αγαπητό στους υπηκόους του και φοβερό για τους εχθρούς. Όμως ο γιος πρόδωσε τις φιλοδοξίες του πατέ­ ρα του και επέδειξε ελάχιστο ενδιαφέρον για την προετοιμασία του στο αξίωμα που έμελε να κα­ ταλάβει. Δεν του άρεσε η ζωή στο Παλάτιο με τις δεξιώσεις και τις επιβουλές. Αγαπούσε το κυνήγι και τις περιπλανήσεις στους δρόμους και τα καπηλειά της Βασιλεύουσας. Εκεί συνάντησε τη νέα και όμορφη Θεοφανώ, κόρη ενός κάπελατην παντρεύτηκε. Στ’ αλήθεια, η Θεοφανώ δηλη­ τήριασε τον πεθερό της, όπως λέει ο θρύλος; Κα­ νείς δεν ξέρει. Ό λα, πάντως, δείχνουν ότι η προσωπική ζωή του Κωνσταντίνου δεν ήταν ευ­ τυχισμένη. Στον στρατιωτικό τομέα ο Κωνσταντίνος κλη­ ρονόμησε από τον πατέρα του και τον Ρωμανό Λακαπηνό τον Αραβικό πόλεμο. Όλες οι προγε­ νέστερες προσπάθειες ανακατάληψης εδαφών που είχαν περιέλθει στους Άραβες κατέληξαν σε αποτυχίες. Οι ήττες στο αραβικό μέτωπο εξακο­ λούθησαν και την εποχή της μονοκρατορίας του Πορφυρογέννητου: τα βυζαντινά στρατεύματα διέβησαν τον Ευφράτη αλλά νικήθηκαν κατά κράτος από τον εμίρη Saif al-Dawla και η εκ­ στρατεία εναντίον των Σαρακηνών της Κρήτης, το 949, κατέληξε σε πανωλεθρία. Μόνο περί τα τέλη της βασιλείας του Κωνσταντίνου, ο βυζαν­ τινός στρατός υπό τους στρατηγούς και μετέπειτα αυτοκράτορες Νικηφόρο Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή σημείωσε ορισμένες επιτυχίες. Ο επα­ ναπροσδιορισμός των βυζαντινών συνόρων προς την Ανατολή και το Νότο συντελείται βαθμιαία μεταξύ 960 και 976 και ολοκληρώνεται στο διά­ στημα της βασιλείας του Τσιμισκή (969-976). Είναι, λοιπόν, φανερό ότι η υστεροφημία του Πορφυρογέννητου δεν οφείλεται ούτε στο πολι­ τικό ούτε στο στρατιωτικό του έργο. Τη συνει­ σφορά του επομένως θα αναζητήσουμε σε άλ­ λους τομείς. Για να κατανοήσουμε όμως τις δια­ στάσεις της, θα πρέπει να ανατρέξουμε σε παλαιότερους χρόνους ώστε να αντιληφθούμε τη γενικότερη συγκυρία της εποχής. Στα μέσα του 9ου αι. συντελείται μια βαθιά τομή στην ιστορία του Βυζαντίου, με την τελική

αφιερωμα/19

Στέψη Πορφυρογέννητου. Χρονογρ. Σχνλίτζη, 14ος at. Μαδρίτη, Εθν. Βιόλ.

επικράτηση του ενιαίου συγκεντρωτικού κρά­ τους και την εκμηδένιση των φυγόκεντρων τά­ σεων, που εκφράζονται με τα χωριστικά κινήμα­ τα των θεματικών στρατηγών και την ανυπακοή προς την πολιτική εξουσία των ισχυρών μοναστηριών. Η στάση του θω μά του Σλάβου (820823) υπήρξε η τελευταία κίνηση των θεμάτων εναντίον της πρωτεύουσας και ο Θεόδωρος Στουδίτης ο ύστατος αρχηγός της μοναστικής αντίστασης. Στα επιφαινόμενα αυτής της αναδιάρθρωσης προσμετράται ο μεγάλος αριθμός νομικών και οργανωτικών έργων που εκπονούνται από τα τέ­ λη του 9ου ώς τα τέλη του 10ου αι. Η αποκάθαρση και ο εκσυγχρονισμός της νομοθεσίας του Ιουστινιανού και των Ισαύρων αρχίζει από την εποχή του Βασιλείου Α' του Μακεδόνα (867886) και συνεχίζεται επί Δέοντος Στ' (886-912), με τη διαταγή του οποίου οι νόμοι κωδικοποιούνται στη συλλογή των 60 βιβλίων των Βασιλικών. Στο εξής, στο σώμα αυτό προστίθενται μόνο οι αυτοκρατορικές Νεαρές, διατάγματα που ρυθμί­ ζουν επί μέρους ζητήματα. Ο κρατικός έλεγχος επεκτείνεται και στο εμ­ πόριο και την παραγωγή. Ο Λέων Στ' εκδίδει το Επαρχικό Βιβλίο, συλλογή κανόνων σχετικών με την οργάνωση της βιοτεχνίας και του εμπορίου στην πρωτεύουσα. Σύμφωνα με το κείμενο αυτό οι βιοτέχνες κι*ι έμποροι της Κωνσταντινούπο­ λης, όπως π.χ. οι παραγωγοί και έμποροι μετα­ ξιού, σαπουνιού ή ψωμιού, οι οικοδόμοι, οι έμ­ ποροι κρεάτων, οργανώνονται σε σωματεία. Το κράτος ορίζει τον τόπο, όπου ασκείται κάθε δραστηριότητα, τον αριθμό μισθωτών ή δούλων που μπορεί να απασχολεί κάθε βιοτέχνης ή έμ­ πορος, το ύψος των τιμών, που, όπως και η

ποιότητα των εμπορευμάτων, ελέγχεται από ει­ δικούς υπαλλήλους. Ταυτόχρονα, όσοι ανήκουν σε σωματεία προστατεύονται από τον ανταγωνι­ σμό των ελεύθερων επαγγελματιών. Η στάση του κράτους σχετικά με τη νομή της γης και κατ’ επέκταση της αγροτικής παραγωγής αντανακλάται στις Νεαρές των αυτοκρατόρων του 10ου αι. Οι επιμέρους ρυθμίσεις εδράζονται στη βασική αντίληψη ότι η κυριότητα ή τουλάχι­ στον ο γενικός έλεγχος της γης ανήκει στο κρά­ τος. Ο Λέων Στ' ορίζει ότι κάθε ακίνητο είναι υποδημόσιο, υπόκειται δηλαδή σε φορολογική υποχρέωση. Ο Ρωμανός Λακαπηνός και ο Πορ­ φυρογέννητος έθεσαν αυστηρούς περιορισμούς' στην αγορά και πώληση γης. Σε μια προσπάθεια αναζωογόνησης του αμιγώς αγροτικού πληθυ­ σμού θεσπίζονται οι αρχές της «προτίμησης» και του «πλησιόχωρου» που κατ’ αρχήν ευνοούν τους φτωχότερους αγρότες. Ακόμη, αν κάποιος μπορούσε να αποδείξει ότι αναγκάστηκε να που­ λήσει κτήμα του σε τιμή μικρότερη από την κα­ νονική, είχε το δικαίωμα να ζητήσει ανάκληση της πώλησης. Η αγροτική κοινότητα παραμένει βάση της φορολογίας και κάθε ιδιαίτερη κατηγορία χωρι­ κών υποχρεώνεται σε συγκεκριμένες «δουλείες». Η αλληλέγγυα πληρωμή φόρων εξακολουθεί να υφίσταται, παράλλτ,.α όμως, η αυξανόμενη εγ­ κατάλειψη γαιών επιφέρει την αντίστοιχη περιο­ δική αναστολή πληρωμής φόρων. Ποιος ήταν ο ρόλος του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου; Η απομάκρυνσή του από την ενεργό άσκηση εξουσίας αποσυνδέει το όνομά του από την ουσιαστική αυτή αναδιοργάνωση του βυζαντινού κράτους. Αυτή όμως r; ίδια η απομάκρυνση του επέτρεψε να αφιε ώσει τη

20/αφιερωμα

Βυζαντινή τέχνη ΙΟον αι. θησ. Αγ. Μάρκον Βενετίας.

δραστηριότητά του στη διαμόρφωση μιας εκσυγ­ χρονισμένης πολιτικής θεωρίας, που εφάρμοσε σε δύο τομείς: στην υποβοήθηση της πολιτισμι­ κής αναβάθμισης και στην επεξεργασία της δυ­ ναστικής αντίληψης, βασισμένης στην ιδέα ότι η Μακεδονική δυναστεία, που είχε ιδρυθεί από τον παππού του Βασίλειο Α ', είχε μιαν ιδιαίτερη θέση στο ρου της ιστορίας. Στα πλαίσια της μορφωτικής αναβάθμισης και της στελέχωσης των κρατικών υπηρεσιών με υψηλού επιπέδου υπαλλήλους, ο Κωνσταντίνος αναλαμβάνει υπό την άμεση εποπτεία του την αυτοκρατορική σχολή. Το διδακτικό πρόγραμμα αυτής της σχολής δεν διαφέρει από εκείνο που ακολουθούσαν τα ιδιωτικά σχολεία της πρωτεύ­ ουσας, όπου άλλωστε συγκεντρωνόταν ο κύριος όγκος σχολείων της αυτοκρατορίας που παρεί­ χαν εγκύκλια εκπαίδευση. Έτσι, και στην αυτο­ κρατορική σχολή διδάσκεται η τετρακτύς (ρητο­ ρική, φιλοσοφία, γεωμετρία, αστρονομία). Ιδιαί­ τερα έμφαση δίδεται στην άρτια γνώση των αρ­ χαίων ελληνικών, που οι μελλοντικοί κρατικοί λειτουργοί οφείλουν να χειρίζονται με ευκολία. Η σημασία της σχολής διαφαίνεται από τα όσα μαρτυρεί η Συνέχεια του Θεοφάνη, που αποδίδει την ίδρυση της σχολής στον Κωνσταντίνο, δίνει τον κατάλογο των ονομάτων των καθηγητών της και προσθέτει ότι από τους μαθητές αυτού του σχολείου επιλέγονται οι «κριταί, αναγραφείς και μητροπολίται», οι ανώτεροι δηλαδή αξιωματούχοι του κράτους και της εκκλησίας. Η ιδέα της νομιμότητας των Μακεδόνων και η νέα δυναστική αντίληψη αποτελούν την αφετη­ ρία και το κίνητρο για τη συγκρότηση μιας σει­ ράς ιστορικών έργων που οφείλουν να υπηρετή­ σουν πολιτικούς σκοπούς. Έτσι, όλη η ιστοριο­ γραφική παραγωγή της εποχής επικεντρώνεται

στην έξαρση της περικλεούς βασιλείας του ιδρυ­ τή της δυναστείας και των διαδόχων του, ενώ ο ίδιος ο Κωνσταντίνος φέρεται ως συγγραφέας της αντιπροσωπευτικότερης βιογραφίας του παππού του, Βασιλείου Α'. Παράλληλη και σύμφυτη με την αντίληψη της νομιμότητας, η ιδέα της «τα πάντα διαπερώσης τάξεως» βρίσκεται στη βάση του τεράστιου έρ­ γου συλλογής, καταγραφής και διατήρησης όλων εκείνων των πληροφοριών, άσχετα από την ποιότητα ή τη χρονολογία τους, πάνω στις οποίες θα στηριχθεί το οικοδόμημα της πολιτι­ κής και πολιτειακής συμπεριφοράς αλλά και της καθημερινής ζωής. Το έργο ανέλαβαν να επιτελέσουν ομάδες εργασίες υπό την άμεση επίβλεψη του αυτοκράτορα. Τα σημαντικότερα έργα αυτής της κατηγορίας συνάπτονται με την πολιτική ζωή. Πρόκειται για το «Περί βασιλείου τάξεως», το «Περί θεμάτων» και το «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν». Και τα τρία βασίζονται στα αυτοκρατορικά αρχεία και περιλαμβάνουν σπουδαιότατες πληροφορίες για τον σημερινό ιστορικό. Ωστόσο, οι συγγραφείς δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται για την άμεση επικαιρότητα της εποχής τους και αντιμετωπί­ ζουν τα σύγχρονό τους γεγονότα, καθώς και όσα συνέβησαν παλαιότερα, με τον ίδιο τρόπο. Έτσι, το γεωγραφικό δοκίμιο που συντίθεται στην εποχή του Κωνσταντίνου συνδυάζει πληρο­ φορίες από τις πηγές του έκτου αιώνα, ήδη απηρχαιωμένες τον 10ο, με επιστημονικές πλη­ ροφορίες της εποχής. Στον κατάλογο των αυτο­ κρατορικών τελετών, που χρησιμεύουν στην ενη­ μέρωση των αξιωματούχων της αυλής, περιέχονται δεδομένα από την εποχή του Πορφυρογέννη­ του αλλά και μαρτυρίες για γεγονότα που μνημο­ νεύονται σε παλαιότερες πηγές. Τέλος, το διπλω­ ματικό εγχειρίδιο που αποσκοπεί στην αντιμετώ­ πιση σύγχρονων αναγκών αναφέρεται σε γεγονό­ τα που ανήκουν σε πολύ προγενέστερες εποχές. Αντίστοιχα, στα Γεωπονικά, την κατ’ επιλογή συλλογή αποσπασμάτων από αρχαίους συγγρα­ φείς σχετικά με τη γεωργία, την παραγωγή κρα­ σιού, την αλιεία, οι αναφορές στη σύγχρονη κα­ τάσταση είναι πολύ σπάνιες, αν και ο σκοπός του βιβλίου είναι πρόδηλα πρακτικός. Η οικονομική και πολιτική ζωή του Βυζαν­ τίου, οι θεσμοί, το δίκαιο, οι επιστήμες, η αν­ θρώπινη γνώση γενικά, συστηματοποιήθηκαν και κωδικοποιήθηκαν κατά τον 10ο αιώνα. Το έργο δεν είναι δημιουργικό· δεν φέρει επάξια τον τίτλο της αναγέννησης. Είναι, εντούτοις, εξαιρετικά σημαντικό: η ακμή του βυζαντινού πολιτισμού που ακολούθησε κατά τους επόμε­ νους δύο αιώνες -ακμή που αμαυρώνουν τα πο­ λιτικά προβλήματα και οι ήττες- προετοιμάστη­ κε και στηρίχτηκε στο έργο της εποχής του Κων­ σταντίνου Ζ ' του Πορφυρογέννητου.

Χ ρ ισ τ ίν α Γ . Α γ γ ε λ ίδ η

Ο κύκλος του Πορφυρογέννητου

Ένας άλλος εγκυκλοπαιδισμός Το πολιτισμικό κίνημα που διατρέχει τη βυζαντινή αυτοκρατορία από τα μέσα του 9ου αιώνα και κορυφώνεται την εποχή του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου δη*· λώνεται συμβατικά από την επιστημονική κοινότητα ως «εγκυκλοπαιδισμός». Ο όρος, βέβαια, δεν κυριολεκτεί καθώς το μεταγενέστερο φαινόμενο του δυτικού εγ­ κυκλοπαιδισμού πηγάζει από διαφορετικές διαδικασίες και θεραπεύει άλλες ανάγκες. Παράλληλη χρονικά με τον βυζαντινό «εγκυκλοπαιδισμό» και ουσιαστι­ κά συγγενέστερη μπορούμε να θεωρήσουμε την αραβική ενασχόληση με τα γράμ­ ματα και τις επιστήμες, που ο ι "απαρχές της ορίζονται, όπως και στο Βυζάντιο, περί το 850. Τα δύο φαινόμενα παρουσιάζουν σημαντικές αναλογίες και κυρίως διαμορφώνονται σε έναν κοινό γεωγραφικό χώρο, μέσα στον οποίο οι επικοινωνίες και οι επαφές είναι πολύ συχνές. Ωστόσο, αν στο έργο του Λέοντα μαθηματικού, που μαθήτευσε για μακρό χρονικό διάστημα στη Βαγδάτη, μπορούμε να ανιχνεύσουμε άμεσες και αμφίδρομες επιδράσεις, το χαρακτηριστικότερο έργο που μας κληροδότησε ο 9ος αι., δηλαδή η Μυριόβιβλος του πατριάρχη Φωτίου, σηματοδο­ τεί την κατεύθυνση και ώς ένα σημείο τον τύπο που θα ακολουθήσει αργότερα ο κύκλος περί τον Πορφυρογέννητο για τη συλλογή και καταγραφή της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στη βάση της σύνθεσης της Μυριοβίβλου, που αποτελείται από τις περιλήψεις 280 έργων αρ­ χαίων και χριστιανών συγγραφέων, πολλοί από τους οποίους μας είναι γνωστοί μόνο μέσα από τις περιλήψεις αυτές, βρίσκεται η φιλολογική

και αρχαιολογική περιέργεια ενός κύκλου λο­ γιών. Η σύνταξη του έργου συμπίπτει χρονικά με την αντιγραφή των χειρογράφων μετά την αλ­ λαγή της ώς τότε μεγαλογράμματης γραφής σε μικρογράμματη. Μερικές δεκαετίες αργότερα, ο λόγιος επίσκοπος Καισαρείας, Αρέθας, υπομνη­ ματίζει σημαντικά αρχαία κείμενα, εγκαινιάζον­ τας μέθοδο φιλολογικής κριτικής που ωστόσο μένει χωρίς συνέχεια. Τρίτο δείγμα στροφής προς την αρχαία γραμ­ ματεία αποτελεί η λεγόμενη Παλατινή Ανθολο­ γία, έργο του Κωνσταντίνου Κεφαλά, ο οποίος σε 15 βιβλία συγκέντρωσε συλλογές αρχαιοελλη­ νικών και χριστιανικών επιγραμμάτων. Στην Ανθολογία του Κεφαλά διακρίνουμε το χαρα­

22/αφιερωμα κτηριστικό εκείνο, που αργότερα θα μεταβληθεί σε δεσπόζσν κριτήριο: τα ενιαία παλαιότερα σύ­ νολα κατακερματίζονται και ο ανθολόγος κατα­ τάσσει το υλικό σε ειδικές κατά θέμα και χρήση κατηγορίες (π.χ. χριστιανικά επιγράμματα, επι­ δεικτικά, προοίμια). Όμως, και οι τρεις αυτές προσπάθειες, Μυριόβιβλος, Αρέθας, Ανθολο­ γία, θα μπορούσαν νσ θεωρηθούν ως μεμονωμέ­ νες περιπτώσεις στη φιλολογική ιστορία του Βυ­ ζαντίου, αν δεν αποτελούσαν τις πρόδρομες εν­ δείξεις της συστηματικής συλλογής, σχολιασμού και κάποτε αναθεώρησης παλαιών κειμένων που θα ακολουθήσει τον 10ο αι. Το γραμματολογικό αυτό είδος δεν αποτελεί, βέβαια, αποκλειστική ιδιοτυπία του 10ου αι. και η καλλιέργειά του δεν απέκλεισε την παραγωγή έργων άλλου τύπου. Τις εξαιρετικές του διαστά­ σεις που του προσδίδουν αξία μοναδικού φαινο­ μένου οφείλει στην απόλυτη σύμπτωσή του με τη γενικότερη συγκυρία της εποχής, οπότε η οικουμενικότητα της αυτοκρατορίας εδράζεται στη νομιμότητα της δυναστικής εξουσίας, η οποία με τη σειρά της επιτελεί έργο θεματοφύλακα της ευ­ ταξίας και της «το παν διαπερώσης τάξεως». Ερανισμός και ταξινόμηση είναι οι μεθοδολο­ γικοί άξονες γύρω από τους οποίους αρθρώνεται το τεράστιο έργο της πολύπτυχης εγκυκλοπαί­ δειας του βυζαντινού 10ου αι. Το εγχείρημα συλλαμβάνεται ως κωδικοποιημένη καταγραφή όλων εκείνων των στοιχείων του πολιτισμικού παρελθόντος που κρίνονται απαραίτητα για την πολιτεία του παρόντος και χρήσιμα για το μέλ­ λον. Ως εμπνευστής του έργου αναφέρεται ο ίδιος ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, στον οποίο αποδίδεται και ένα μεγάλο μέρος της εκτέλεσής του. Η άποψη θεωρείται σχηματική· η αυτοκρατορική συμμετοχή είναι λιγότερο άμεση, εξίσου όμως σημαντική. Έτσι, μολονότι είναι σήμερα γενικά αποδεκτό ότι λίγα μόνο από τα κείμενα που του αποδίδονται προέρχονται από τη γραφίδα του ίδιου του Κωνσταντίνου, ο σχεδιασμός και η οργάνωση της εργασίας φαίνεται ότι τελούσαν υπό την άμεση επίβλεψή του. Χαρακτηριστικά παραδείγματα της ιδεολογι­ κής χρήσης του «εγκυκλοπαιδισμού» από τον κύ­ κλο του Πορφυρογέννητου αποτελούν τα σημαν­ τικότερα έργα της εποχής, δηλαδή η πολιτική τριλογία που απαρτίζεται από το «Περί βασιλεί­ ου τάξεως», «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν» και «Περί θεμάτων». Στο πρώτο συγκεντρώνονται πληροφορίες για όσα, σύμφωνα με την παράδο­ ση, οφείλουν να τηρούνται κατά τις επίσημες αυτοκρατορικές τελετές. Το δεύτερο αναφέρεται στην ιστορία των λαών με τους οποίους είχε επα­ φές η αυτοκρατορία και προορίζεται να χρησι­ μεύσει ως πρακτικός οδηγός για τις διπλωματι­ κές σχέσεις του κράτους. Το τρίτο αποτελεί έναν

γεωγραφικό οδηγό της αυτοκρατορίας. Και τα τρία βασίζονται στα κρατικά αρχεία, σε παλαιά απόρρητα έγγραφα και αναφορές και σε αφηγη­ ματικά κείμενα. Ο σκοπός της σύνθεσής τους εί­ ναι πρόδηλα πρακτικός, ωστόσο οι παραθέσεις χωρίων, οι παρεκβάσεις και οι συνεχείς αναδρο­ μές στο παρελθόν ακυρώνουν τον επικαιρικό και πληροφοριακό τους χαρακτήρα. Η ιδιότυπη χρή­ ση του παρελθόντος υπηρετεί εδώ μόνο την ιδέα της «ιστορικής συνέχειας», έννοιας απαραίτητης για την οργάνωση της νοητικής εικόνας της αυ­ τοκρατορίας: πρόκειται για το κράτος που υπερ­ βαίνει τη φθαρτή του καταγωγή, μεταλλαγμένο μέσα από την αιωνιότητα, τη νομιμότητα και την τάξη που το διακρίνει, σε αντανάκλαση της ου­ ράνιας αυτοκρατορίας. Μέσα στην ατμόσφαιρα αυτή που δεν επιτρέ­ πει αναζητήσεις και κριτικό σχολιασμό, ο κύ­ κλος του Πορφυρογέννητου προχωρεί στη σύν­ ταξη των «Επιτομών», όπου 53 κεφάλαια πραγ­ ματεύονται ισάριθμα θέματα. Σκοπός του έργου είναι η οικείωση των αναγνωστών με τα μεγάλα ζητήματα της ιστορίας. Έτσι, μια σειρά θεμάτων περιστρέφονται γύρω από τον αυτοκράτορα, την αναγόρευση, τη στέψη, τη διαδοχή, άλλα σχετί­ ζονται με τον πόλεμο, τα γράμματα και τις τέ­ χνες, ο ρ ισ μ ένα α φ ο ρ ο ύ ν π ρ οβλή μα τα ηθικής. Από τα 53 κεφάλαια των «Επιτομών» έχει δια­ σωθεί ένας μικρός αριθμός, ο οποίος δεν είναι δυνατό να οδηγήσει στην ανασύνθεση του κατα­ λόγου των θεμάτων ή στην κατανόηση της οργά­ νωσης του όλου έργου. Πάντως, οι συχνές ανα­ φορές συγγραφέων που χρονολογούνιαι από τον Ιο π.Χ. ώς τον 7ο μ.Χ. αι. και η μνεία στην εισα­ γωγή του έργου ότι τα επιλεγμένα αποσπάσμα­ τα θεωρούνται ως ό,τι ορθότερο έχει ειπωθεί, δείχνουν ότι ο ερανιστής αποβλέπει στη συλλογή έγκυρων υποδειγμάτων, μέσα σε μια κοινωνία που κατά τη γνώμη του διατρέχεται επί αιώνες από το ίδιο πνεύμα ευταξίας και μέτρου. Η απουσία εμπειρικής παρατήρησης είναι εμ­ φανέστερη στα «Γεωπονικά», αγροτική εγκυκλο­ παίδεια κατανεμημένη σε 20 κεφάλαια. Στο έργο περιέχονται πληροφορίες για την πρόγνωση του καιρού, την αμπελοκαλλιέργεια, την παρασκευή κρασιού, αλλά και την ανθοκομία και την αλι­ εία. Όπως αλλού, έτσι κι εδώ οι αναφορές στη σύγχρονη πραγματικότητα είναι ελάχιστες και το κύριο μέρος του κειμένου αποτελείται από συρραφή χωρίων παλαιότερων συγγραφέων, ρωμαϊ­ κών και ελληνιστικών χρόνων. Παρά τον μέτρια επικαιρικό τους χαρακτήρα, τα «Γεωπονικά» σώζονται από πλήθος χειρογράφων, γεγονός που πιστοποιεί τη χρήση τους ως προσφιλές τουλάχι­ σ τον α νά γνω σμ α.

Στον ίδιο κύκλο έργων, που προέρχονται από το άμεσο αυτοκρατορικό περιβάλλον, πρέπει να προσθέσουμε και τη συλλογή κειμένων, που κά-

αψιερωμα/23 τω από τον τίτλο «Τακτικά», πραγματεύονται θέματα σχετικά με τη στρατηγική και την πολεμι­ κή τέχνη. Στη συλλογή αυτή, που σώζεται με ένα μόνο χειρόγραφο χρονολογημένο στον 10ο αι., περιλαμβάνονται όλα τα Τακτικά της ύστερης αρχαιότητας και ακόμα εκείνα που είναι γνωστά ως έργα του αυτοκράτορα Λέοντα Στ'. Πρόκει­ ται, προφανώς, για μια πρώτη και κατά το δυνα­ τόν πλήρη καταγραφή ομοειδών έργων, που ίσως αργότερα θα αποτελούσαν τη βάση μιας εγ­ κυκλοπαιδικού τύπου επεξεργασίας κατά το υπόδειγμα των υπόλοιπων συμπιλημάτων της εποχής. Η ενασχόληση άλλωστε του Κωνσταντί­ νου με την πολεμική τέχνη, από την οποίο κ ίδιος δεν είχε ποτέ άμεση εμπειρία, εγγράφεται στο θεωρητικό σχήμα της πολιτείας, όπως αυτό εκτίθεται στην εισαγωγή των «Γεωπονικών»: στρατεία τε ιερωσύνη και γεωργία. Η ευρύτητα του φάσματος μέσα στο οποίο κι­ νείται ο «εγκυκλοπαιδισμός» του 10ου αι. καθί­ σταται σαφέστερη με ορισμένα ακόμη παραδείγ­ ματα συλλογών, που αν και δεν προέρχονται από το αυτοκρατορικό περιβάλλον απεικονίζουν ωστόσο με ενάργεια τα πολιτισμικά ρεύματα της εποχής. Ως πρώτο παράδειγμα αναφέρουμε το ογκώ­ δες «Μηνολόγιο» του Συμεών Μεταφραστή, που διασώζεται με 700 περίπου χειρόγραφα, δείγμα της μεγάλης σημασίας του τόσο στην εποχή της σύνταξής του, όσο και σε μεταγενέστερους χρό­ νους. Πρόκειται για μια συλλογή 148 βίων μαρ­ τύρων και αγίων των πρώιμων χρόνων, που ομά­ δες εργασίας υπό την εποπτεία του Συμεών αποκάθαραν από τα δημώδη γλωσσικά τους στοιχεία και τυποποίησαν διηγηματικά. Η επέμβαση, βέ­ βαια, των λογίων του 10ου αι. σε παλαιό κείμενα κρίνεται καταστροφική. Όμως, είναι σήμερα παραδεκτό, ότι ένας αριθμός από τα κείμενα αυ­ τά διασώθηκε χάρη ακριβώς στην ένταξή τους στο «Μηνολόγιο». Η επιχείρηση του Συμεών πα­ ρουσιάζει και ένα άλλο, μείζονος σημασίας εν­ διαφέρον: έναν αιώνα αργότερα, όταν ο Συμεών εξαιτίας αυτού του έργου αγιοποιείται, ο Μι­ χαήλ Ψελλός συνθέτει ένα εγκώμιο, όπου εκθέτει τη μέθοδο που ακολούθησε ο Συμεών για να καταστρώσει τη συλλογή του: «Καί ήν αύτφ ή πα­ ρασκευή εξ έτοιμου κύκλος τε ού βραχύς τών τε πρώτως ένσημαινόντων τήν λέξιν καί τών μετά ταϋτα τιθέντων· καί άλλος έπ’ άλλου, ό μέν τά πρώτα ποιων, ό δέ τά δεύτερα· καί έπί τούτοις οί τά συγγεγραμμένα έξακριβούμενοι, ΐν’, δ,τι τούς ύπογραφέας λάθοι, πρός τήν ύποκειμένην διορθώσωνται έννοιαν. Ού γαρ ένήν αυτφ διά τό πλήθος τών συγγραμμάτων πολλάκις τά αύτά άνακυκλεϊν τε καί έφοράν». Η πληροφορία είναι πολύτιμη. Το χωρίο αφορά βέβαια αποκλειστικά το «Μηνολόγιο», ωστόσο, είναι θεμιτό να υποθέ­ σουμε ότι με παρόμοιο τρόπο εργάστηκαν όλες

Μικρογραφία από ψαλτήρι Κων/λεως, 10ος αι. Παρίσι, Εθν. Βιβλ.

οι ομάδες που είχαν επιφορτισθεί με τη σύνταξη των μεγάλων εγκυκλοπαιδικών συλλογών της εποχής. Στο δεύτερο μισό του 10ου αι. χρονολογείται το μνημειώδες λεξικογραφικό έργο της μέσης βυ­ ζαντινής εποχής που μας είναι γνωστό ως «Σού­ δα». Η κατάταξη του υλικού γίνεται κατά αλφα­ βητικά λήμματα και οι λέξεις ερμηνεύονται με βάση χωρία παλαιών συγγραφέων. Είναι γνωστό ότι για την αποδελτίωση των πηγών ο συμπιλητής δεν ανέτρεξε στα ίδια τα κείμενα, αλλά στις ήδη υπάρχουσες ανθολογίες. Το στοιχείο αυτό δεν αναιρεί την αξία του εγχειρήματος· αντίθε­ τα, προσδίδει ουσιαστική σημασία στο συμπιληματικό έργο της εποχής και αποτελεί το σπου­ δαιότερο αποτέλεσμα της προσπάθειας για ταξι­ νόμηση και καταγραφή όλων των πληροφοριών που παρέχονται από το σύνολο της παλαιότερης φιλολογικής παράδοσης. Το τρίτο έργο, που χρονολογείται στα τέλη του 10ου αι. και εγγράφεται στα ίδια πλαίσια, περι­ λαμβάνει τη σχολιασμένη τοπογραφία της βασι­ λεύουσας και τιτλοφορείται «Πάτρια Κωνσταν­ τινουπόλεως». Σκοπός του συμπιλητή, που αν­ τλεί το μεγαλύτερο μέρος των πληροφοριών του από αντίστοιχα παλαιότερα κείμενα, είναι σε πρώτο επίπεδο η καταγραφή των μνημείων και των συνοικιών της πρωτεύουσας. Σε κάθε λήμμα προστίθεται ένα σύντομο σχόλιο, χρήσιμο για τη διασύνδεση του γεωγραφικού παρόντος με το ιστορικό παρελθόν. Οι τρεις μεγάλες πολεοδομικές εποχές της πρωτεύουσας (Βύζας, Σεπτίμιος Σεβήρος, Κωνσταντίνος) εμπλουτίζονται με ανα­ φορές στα έργα μεταγενέστερων αυτοκρατόρων ώς την εποχή του Βασιλείου Α . Η γενική σύνθε­ ση όμως υπερβαίνει τον πρώτο, απλό χαρακτήρα

24/αφιερωμα του κειμένου. Το κλίμα που αποπνέουν τα «Πά­ τρια» βρίσκεται σε αρμονία με τη δεσπόζουσα αντίληψη της εποχής για τη μοναδικότητα και την εξαιρετική θέση της Κωνσταντινούπολης μέ­ σα στο ρου της ιστορίας. Η Πόλη δεν θεωρείται πια πρωτεύουσα του κράτους, αλλά της οικουμέ­ νης. Αντικαθιστά την Ιερουσαλήμ που ώς τότε θεωρείται κέντρο του οικούμενου κόσμου και ανταύγεια της Νέας Σιών και αποκτά ιδιαίτερα έντονο εσχατολογικό χαρακτήρα, που θα κυ­ ριαρχήσει ώς την τελική πτώση της αυτοκρατο­ ρίας, το 1453. Τα παραδείγματα, βέβαια, δεν εξαντλούν τον κατάλογο. Επιτρέπουν, ωστόσο, μια συνοπτική και σχηματική χαρτογράφηση της πνευματικής κίνησης. Από το τοπίο που φιλοδοξεί να περιλάβει κάθε τομέα γνώσης λείπει το μεγάλο εκείνο μέρος που καλύπτεται από τις θετικές επιστήμες. Κείμενα βασικής σημασίας, όπως τα έργα του Πτολεμαίου, μεταγράφονται ήδη από τον 9ο αι. σε μικρογράμματη γραφή, όμως δεν αποτελούν αντικείμενα επεξεργασίας και δεν εντάσσονται στο σώμα των ποικίλων συλλογών. Ο εκσυγχρο­ νισμός των μαθηματικών, της αστρονομίας, της φυσικής, που αμυδρά διαφαίνεται στις προσπά­ θειες του Αέοντα μαθηματικού, ανακόπτεται και η πρωτοβουλία ανατίθεται στους άραβες επιστή­ μονες. Ο βυζαντινός «εγκυκλοπαιδισμός» της εποχής του Πορφυρογέννητου αποβλέπει απο­

κλειστικά στην εξυπηρέτηση του αυτοκρατορικού προγράμματος, που αποσκοπεί στην αξιω­ ματική περιγραφή των ιδεωδών, τα οποία κρίνονται απαραίτητα για την προβολή και διατή­ ρηση της πολιτείας. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο όπου η κοινωνική δυναμική αντιμετωπίζεται ως στατική κατάσταση, οι «εγκυκλοπαιδιστές» του 10ου αι. δεν αναζητούν συσχετισμούς και εξηγή­ σεις, δεν κρίνουν αλλά και δεν σχολιάζουν. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι το πολιτισμικό κί­ νημα που εμψυχώνει ο Πορφυρογέννητος τον 10ο αι. διαφέρει ουσιαστικά από τον Εγκυκλο­ παιδισμό του 18ου αι. Ωστόσο, τα έργα που προέρχονται από τον κύκλο των λογίων περί τον αυτοκράτορα, εκτός από την προφανή τους θέση στην ιστορία της βυζαντινής πολιτικής ιδεολο­ γίας, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εξέλιξη των ιδεών στη μέση εποχή. Ο μεγά­ λος αριθμός τους και η ποικιλία του περιεχομέ­ νου τους επιτρέπουν πολλαπλές προσεγγίσεις. Έτσι, η επιλογή και η ταξινόμηση των γνώσεων, η ρητορεία και η δομή των κειμένων, καθώς και η κρυπτική τους πολλές φορές διατύπωση είναι χαρακτηριστικά που απαιτούν καθ’ εαυτά ιδιαί­ τερη έρευνα. Παράλληλα όμως, η μεθοδική και συνολική ανάγνωσή τους μας εισάγει σε ένα πε­ δίο συστημάτων και σημείων, η αποκρυπτογρά­ φηση και διερεύνηση του οποίου αποτελούν πρόκληση για τη σύγχρονη επιστήμη.

αφιερωμα/25

Α γ α μ έ μ ν ω ν Τ σ ε λ ικ α ς

Το βιβλίο και η τεχνική του την εποχή του Κωνσταντίνου Πορφυ ρογέννητου και γενικά τον 10ο αιώνα Σχήματα λόγων χρνσορήμονός τε έρμηνείας έμαϊς παλάμη οι χαράξας, πολλά σολικίζην ούκ έθέλων έόάην. Έγράφη χειρί Στυλιανού τάλανος ενκλεεστάτω καλοκυρφ πρωτοσπαθαρίω τω πανενλαβεστάτω νομίομασι βυζαντίοις ζ ', μηνί ίαννουαρίω, Ινόικτιώνος ιβ', ετει κόσμον δνμζ' βασιλείας Ρωμανού, Κωνσταντίνου τού πορφυρογέννητου, Στεφάνου καί Κωνσταντίνου των αύτοκρατόρων καί φιλοχρίστων βασιλέων, πατριάρχου όέ Θεοφυλάκτου, υιού Ρωμανού τού άειμνήστου βασιλέως. "Ωσπερ ξένοι χαίρονσι πατρίδα δλέπειν Ούτως καί τοϊς κάμνονσι βιβλίου τέλος. Ενρίσκονται γεγραμμένοι έν ταυ τη τή πυκτίόι λόγοι λβ' τετράδια λη Με αυτά τα λόγια ο «τάλας» κωδικογράφος Στυ­ λιανός κατέκλειε έναν ογκώδη τόμο με 32 λόγους του Ιωάννου Χρυσοστόμου το έτος 939. Το έργο ήταν κοπιαστικό και δαπανηρό. Ο κτήτορας, άν­ θρωπος της αυτοκρατορικής αυλής. Το περιεχό­ μενο του βιβλίου ιερό. Η όψη λαμπρή. Ο κωδικογράφος λοιπόν, έχοντας πολύ σωστά πλήρη συ­ νείδηση του σπουδαίου έργου που εκτελούσε, θεώρησε απαραίτητο να παραθέσει δίπλα στο τάπεινό του όνομα, τα ονόματα των συμβασιλέων Ρωμανού, Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου, Στεφάνου και Κωνσταντίνου και ακόμα του οικουμενικού πατριάρχη Θεοφυλάκτου, που και αυτός καταγόταν από γένος βασιλικό. Πρό­ κειται για τον ελληνικό κώδικα 781 της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Παρισίων, που αποτελείται από 302 περγαμηνά φύλλα και έχει διαστάσεις

345x260 χιλιοστά. Είναι ένα χειρόγραφο που γράφτηκε ακριβώς στη μέση της χρονικής περιό­ δου, που ονομάζουμε περίοδο του Κωνσταντί­ νου του Πορφυρογέννητου και που αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της βιβλια­ κής παραγωγής την εποχή αυτή (Εικ. 1). Πριν_ προχωρήσω θα ήθελα να διασαφήσω έναν όρο* στους μη μυημένους. Με τη λέξη «κώδικας» στην παλαιογραφία εννοούμε το χειρόγραφο βιβλίο και κατ’ ακολουθίαν ο κωδικογράφος είναι ο γραφέας του βιβλίου. Ο όρος «κώδιξ» προέρχε­ ται από το λατινικό codex και προσδιορίζει την έννοια του βιβλίου ήδη από τον 2ον αιώνα μ.Χ. Στην εποχή που εξετάζουμε το βιβλίο έχει τρεις κυρίως ονομασίες: βίβλος, δέλτος και πυκτίς. Δεν θα μας απασχολήσει εδώ η φιλολογική πλευρά που χαρακτηρίζει την εποχή σαν την

26/αφιερωμα εποχή του βυζαντινού εγκυκλοπαιδισμού, κάτι που είναι άλλωστε πολυσυζητημένο και με από­ ψεις αντικρουόμενες. Θα περιοριστούμε μόνο σε μια γενική θεώρηση της τεχνικής και της μορφής του βιβλίου, όσο μας επιτρέπουν τα όρια ενός άρθρου. Ας αρχίσουμε πρώτα από την τεχνική παίρνοντας για παράδειγμα τον κώδικα του κωδικογράφου Στυλιανού, που αναφέραμε παρα­ πάνω. Ο κώδικας είναι περγαμηνός και το σχή­ μα του αρκετά μεγάλο. Στο σημείωμά του ο κωδικογράφος μάς δίνει μια πολύ ενδιαφέρουσα τεχνική πληροφορία. Λέγει ότι ο κώδικάς του αποτελείται από 38 τετράδια, δηλ. από 38 τεύχη των τεσσάρων φύλλων που όταν διπλωθούν στη μέση δίνουν ένα οκτάφυλλο ή ένα δεκαεξασέλι­ δο, όπως θα λέγαμε σήμερα. Πράγματι αν πολ­ λαπλασιάσουμε το 38 με τον αριθμό 8 θα βρούμε 304, που είναι πολύ κοντά στον αριθμό των φύλ­ λων που μας δίνει η περιγραφή του χειρογρά­ φου. Τα δύο φύλλα που λείπουν, επειδή είχαν μείνει άγραφα, προφανώς αποκόπηκαν για να χρησιμεύσουν κάπου αλλού. Η χρήση του τετρα­ δίου, σαν πρωταρχική μονάδα για τη σύσταση του κώδικα είναι κοινή σ’ όλη την περίοδο της κωδικογραφίας με λίγες σχετικά εξαιρέσεις ιδιαίτερα στα μεταγενέστερα χρόνια. Ο κωδικογράφος για να συνθέσει το τετράδιο και για να το προετοιμάσει για την αντιγραφή του κειμένου προέβαινε σε δύο απαραίτητες εργασίες. Πρώτο τη χαράκωση των σελίδων και δεύτερο την τοπο­ θέτηση των φύλλων της περγαμηνής το ένα πάνω από το άλλο. Το κάθε φύλλο στερεωνόταν πάνω σ’ ένα τελάρο συμπαγές για να τεντωθεί καλά. Τα καρφιά καρφώνονταν γύρω γύρω στα άκρα της περγαμηνής σε απόσταση όση ήθελε ο κωδικογράφος να δώσει στις οριζόντιες και κάθετες χαράξεις. Κατόπιν, με ένα όχι πολύ αιχμηρό ερ­ γαλείο, ο κωδικογράφος έσυρε τις χαράξεις ορι­ ζόντια και κάθετα, ανάλογα με τον τύπο της σε­ λίδας που ήθελε. Στο χειρόγραφο που πήραμε για παράδειγμα ο τύπος είναι:

II, 4β κατά Lake K20C2 κατά Julien Leroy 12<—34, -56-78 κατά Τσελίκα. Σχ. 1.

Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι έχουμε ένα χειρόγραφο, όπου το κείμενο είναι γραμμένο σε δύο στήλες και χωρίς ερμηνευτικά σχόλια στα τρία εξωτερικά περιθώρια. Τελειώνοντας το χα­ ράκωμα των σελίδων ο κωδικογράφος έπαιρνε τέσσερα φύλλα, τα τσάκιζε στη μέση και σχημά­ τιζε το τετράδιο. (4x2=8 φύλλα). Και η εργασία αυτή είχε τον κανόνα της. Όπως είναι γνωστό η περγαμηνή έχει δύο όψεις. Η πρώτη είναι αυτή που εφάπτεται με τη σάρκα του ζώου (εχέσαρκη, α) και η άλλη που έχει τις τρίχες (εχέτριχη, β). Η πρώτη είναι πιο λεία και πιο λευκή, η δεύτερη πιο τραχιά και με σκιές. Η τοποθέτηση των φύλ­ λων (κατά κανόνα) γινόταν με τέτοιον τρόπο ώστε οι αντικριστές σελίδες στο τετράδιο να πα­ ρουσιάζουν την ίδια όψη της περγαμηνής, όπως στο σχήμα που ακολουθεί.

Τώρα που ο κωδικογράφος έχει συστήσει το τε­ τράδιο αρχίζει το καθ’ αυτό έργο της αντιγρα­ φής γράφοντας τα γράμματα κάτω από τη γραμ­ μή του στίχου που χάραξε. Στο χειρόγραφο που πήραμε για παράδειγμα παρατηρούμε ότι το κυ­ ρίως κείμενο έχει γραφτεί με μικρογράμματη γραφή, ενώ ο τίτλος του λόγου έχει γραφτεί με μεγαλογράμματη (ή κεφαλαιογράμματη). Η μικρογράμματη γραφή είχε εισαχθεί ήδη από έναν αιώνα πριν και είχε καθιερωθεί σαν η αποκλει­ στική γραφή των βιβλίων. Η μεγαλογράμματη γραφή αντιστάθηκε ώς τα τέλη του 10ου αιώνα κυρίως σε λειτουργικά χειρόγραφα. Η μεταβολή αυτή, του γραφικού χαρακτήρα δεν είναι άσχετη με τα πνευματικά ρεύματα του 9ου αιώνα, αλλά και με την εν γένει ιστορία των κειμένων. Πολλοί πιστεύουν ότι υπήρξε καταστροφικός παράγον­ τας για κείμενα που την εποχή εκείνη δεν εθεωρούνταν απαραίτητο να μεταγραφούν με μικρό-

αφιερωμα/27 γράμματη γραφή. Ό πω ς και αν έχει το πράγμα εμείς βρισκόμαστε τώρα στον 10ο αιώνα, οπότε η μικρογράμματη γραφή. μορφολογικά και υφολογικά, έχει ήδη εξελιχθεί σημαντικά και μάλιστα σε βαθμό, όπου να μπορούμε να διακρίνουμε γραφολογικές σχολές. Στο χειρόγραφο, που έχουμε πάρει για παράδειγμα, ο άξονας της γρα­ φής (δηλαδή οι κάθετες γραμμές στα γράμματα μ, ν, κ, η, τ, ρ) είναι κάθετος και τα γράμματα έχουν ένα σχήμα στρογγυλό χωρίς οξείες γωνίες. Αυτός είναι ένας μόνο από τους τύπους γραφής που συναντούμε στα χειρόγραφα της εποχής και που ο καθηγητής Η. Hunger τον ονομάζει Kirchenlehrerstil (ύφος των θεολογικών κειμένων). Πράγματι δεκαπέντε περίπου χειρόγραφα χρο­ νολογούμενα από το 913 ώς το 991 περιέχουν έρ­ γα των Πατέρων της Εκκλησίας και είναι γραμ­ μένα με το ίδιο ύφος γραφής. Ο 10ος αιώνας έχει πίσω του μια αρκετά πλούσια παράδοση και πείρα στην αντιγραφή των κωδίκων, ιδιαίτερα με το βιβλιογραφικό ερ­ γαστήριο της Μονής του Στουδίου και τις φιλο­ λογικές ενασχολήσεις του πατριάρχη Φωτίου. Αυτό σημαίνει πως οι γραφές που θα συναντή­ σουμε σε χειρόγραφα του αιώνα που εξετάζουμε, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα στάδιο εξέλιξης της μικρογράμματης γραφής στην πορεία της από τη γέννησή της ώς σήμερα. Στο μεταίχμιο λοιπόν του 9ου προς τον 10ο αιώνα, συναντούμε μια γραφή με σχήμα στρογγυλό, αρκετά αυστηρό ύφος και με κάθετο άξονα, που της έχει δοθεί το συμβατικό όνομα «γραφή τύπου Αναστασίου», από τον κωδικογράφο Αναστάσιο του κώδικα Par.gr. 1470 του έτους 890 (παράδειγμα ο κώδι­ κας Vat.gr. 437, εικ. 2). Ένας άλλος τύπος γραφής, αρκετά διαδεδομέ­ νος καθώς φαίνεται τον 9ο αιώνα, ο τύπος της «φιλοσοφικής συλλογής» επιβιώνει ώς τις αρχές του 10ου αιώνα με μια εξελιγμένη κάπως μορφή, που προαναγγέλλει τον τύπο «bouletee» για τον οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω (παράδ. ο κώδικος Vat.gr. 2197, εικ. 3). Στις αρχές του 10ου αιώνα κάνει την εμφάνισή του ένας τελείως διαφορετικός τύπος γραφής, που θυμίζει την ταχυγραφική γραφή των νοταριακών παπύρων και μια πρώτη και μοναδική μορφή μικρογράμματης γραφής που εμφανίστηκε στα τέλη του 8ου αι. (π.χ. ο κώδικας Vat.gr.

2220). Πρόκειται για αναγέννηση ενός παλαιού και ξεχασμένου τύπου; Ίσως. Αυτό άλλωστε συμβαίνει στην παλαιογραφία και με άλλους τύ­ πους γραφών (πρβλ. τον τύπο της σχολής των Οδηγών του 15ου κυρίως αιώνα με τη λεγάμενη Λειτουργική του 17ου). Στη νέα αυτή ταχυγρα­ φική γραφή το μέγεθος των γραμμάτων είναι συ­ νήθως μικρό και η κλίση του άξονα πάντα προς τα δεξιά (παράδ. ο κώδ. Vat.gr. 99, εικ. 4). Πα­ ράλληλα, και σε αντιδιαστολή θα λέγαμε, συναν­

τούμε μια γραφή «τετράγωνη», που πήρε την ονομασία της από την ορθή γωνία που σχηματί-* ζουν οι γραμμές των γραμμάτων όταν αυτές αλ­ λάζουν κατεύθυνση, ανεξάρτητα από τον άξονα γραφής, κάθετο ή πλάγιο. Αυτή η γραφή είναι η κυρίως γραφή του βιβλιογραφικού εργαστηρίου του λογίου αρχιεπισκόπου Καισαρείας Αρέθα και χρησιμοποιήθηκε από τον κωδικογράφο Ιωάννη τον Καλλιγράφο (κώδ. Bodl. Clark 39, του έτους 895) και τον υποδιάκονο Γρηγόριο (κώδ. Urbin. gr. 35, αρχές του 10ου αι., εικ. 5). Οι τύποι όμως εκείνοι που χαρακτηρίζουν αποκλειστικά τον 10ο αιώνα και κατά συνέπεια την εποχή του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέν­ νητου και του κύκλου των λογίων του είναι τρεις: Ο τύπος «bouletee», ο τύπος «του μοναχού Εφραίμ» και ο τύπος «Perlschrift» (μαργαριταρόπλεχτος όπως τον μετέφρασε ο Ν. Παναγιωτάκης). Στον τύπο «bouletee» οι απολήξεις των γραμ­ μάτων έχουν παχυνθεί, ώστε να νομίζει κανείς ότι πρόκειται για μια τελεία στιγμή που έχει επιγραφθεί στην άκρη των τερματικών γραμμών των γραμμάτων (παράδ. ο κώδ. Par.gr. 70, εικ.

6). Ο τύπος «του μοναχού Εφραίμ» (παράδ. ο κώδ. Ross.gr. 169, εικ. 7) αποτελείται από έναν συγκερασμό στοιχείων της ταχυγραφικής, που αναφέραμε, και στοιχείων της στρογγυλόσχημης γραφής, όπως αυτής του παρισινού κώδικα που έχουμε για παράδειγμα. Για πρώτη φορά στον τύπο αυτόν εμφανίζεται το γράμμα ρ να είναι

28/αφιερωμα ενωμένο με το επόμενό του γράμμα. Η παρατή­ ρηση αυτή είναι ακριβώς εκείνη που τοποθετεί τον τύπο αυτόν χρονολογικά πριν από την καθα­ ρή εμφάνιση του τύπου Perlschrift. Στον τελευ­ ταίο αυτόν τύπο, που τοποθετείται χρονολογικά προς το τέλος του 10ου αι., τα γράμματα είναι στρογγυλά και κατά το πλείστον ενώνονται το ένα με το άλλο σε μια ισοϋψή σειρά, ώστε πράγ­ ματι ο στίχος να μοιάζει σαν μια σειρά μαργαρι­ τάρια περασμένα σε μια κλωστή. Ένας από τους πιο παλιούς κώδικες που είναι γραμμένοι σ’ αυ­ τόν τον τύπο είναι ο κώδικας Vat.gr. 2155 με έρ­ γα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου και που γρά­ φτηκε στην Κωνσταντινούπολη το έτος 981 (Βλ. και κώδικα Vat. Pal. gr. 318, εικ. 8). Οι τρεις αυτές κατηγορίες είναι ευνόητο ότι δεν διακρίνονται μεταξύ τους με στεγανά χωρί­ σματα. Ο κάθε κωδικογράφος ανάλογα με το ερ­ γαστήριο στο οποίο εργαζόταν και ανάλογα με το νεύρο του χεριού του διαμόρφωνε το δικό του, το προσωπικό ύφος γραφής. Ή ακόμη μέσα σε μια μεγάλη κατηγορία μπορεί να διακρίνει κανείς κάποιες μικρές οικογένειες, όπως αυτή του χειρογράφου-παράδειγμα, την οποία ονόμα­ σε ο Η. Hunger, Kirchenlehrenstil. Σημαντικές επίσης διαφοροποιήσεις μπορεί να διακρίνει κα­ νείς και σε σχέση με τον τόπο αντιγραφής. Στην απέραντη έκταση που κατελάμβανε η αυτοκρα­ τορία την εποχή αυτή, αλλά και στα μεγάλα κέν­ τρα της ορθοδοξίας όπως το Σινά και τα Ιεροσό­ λυμα είναι παράλογο να μη σκεφτούμε ότι και εκεί αντιγράφονταν χειρόγραφα και όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη. Οι παλαιογραφικές έρευνες έχουν προχωρήσει αρκετά για τον εντο­ πισμό της προέλευσης των χειρογράφων με βάση τη γραφή, το δέσιμο του βιβλίου και τη διακόσμηση. Για μια όμως περιοχή διαθέτουμε ιδιαί­ τερα'πολλά στοιχεία. Είναι η Κάτω Ιταλία. Και αυτό γιατί από πολλά χρόνια αρκετοί παλαιογράφοι έχουν εγκύψει στη μελέτη των χειρογρά­ φων της περιοχής αυτής και μας έχουν δώσει εν­ διαφέρουσες πληροφορίες. Τον 10ο αιώνα στην Κάτω Ιταλία επικρατούν Διαστάσεις σε χιλιοστά 70- 99 100-149 150-199 200-249 250-299 300-349 350-399 400-449

κυρίως δύο κωδικογραφικές σχολές. Η πρώτη εί­ ναι η σχολή του μοναχού Νείλου από το Ροσσάνο και η δεύτερη η γραφή του «άσου πίκα». Γύ­ ρω στα 965 ο μοναχός Νείλος βρισκόταν στην Καλαβρία και λίγο πριν άπό το έτος αυτό έγρα­ ψε εκεί μερικά χειρόγράφα. Από το 980 ώς το 994 εργάστηκε με τους μαθητές του διαδοχικά στην Κάπουα, στο Sepperi κοντά στη Γάέτα και τέλος στους Colli Albani. Ο τύπος που χρησιμο­ ποιούσε είχε μικρό κάι στρογγυλό σχήμα με αρ­ κετές συντομογραφίες και ανάμείξεις τύπων της μεγαλογράμματης γραφής (παράδ. ο κώδ. Grypt.

B.a.xx, εικ. 9). Ο δεύτερος τύπος πήρε το όνομά του από το χαρακτηριστικό σύμπλεγμα των γραμμάτων ερ που σχημάτιζαν το περίγραμμα του άσου πίκα της τράπουλας. Εμφανίζεται άπό τα μέσα του 10ου αιώνα και συνεχίζεται με αρ­ κετές παραλλαγές ώς τα μέσα του 11ου. Η όλη όψη της γραφής του τύπου αυτού δείχνει ένα μείγμα ταχυγραφικής και συντηρητικής γραφής χωρίς σταθερό άξονα και χωρίς πιστή τήρηση της ομοιομορφίας των γραμμάτων (παράδ. ο κώδιΧας Vat. gr. 1809, εικ. 10). Αν μιλήσαμε περισσότερο για τους τύπους της γραφής ήταν όχι μόνο γιατί αυτός ο τομέας έχει περισσότερο ερευνηθεί, αλλά και γιατί μπορεί να μας δώσει τα περισσότερα στοιχεία. Θα παρα­ μείνουμε ακόμη στο τεχνικό μέρος τού θέματος, για να δούμε ποιοι όροι επικρατούν γενικά στην αρχιτεκτονική του κώδικα. Η περγαμηνή όπως και το χαρτί αργότερα είχαν ορισμένες οριακές διαστάσεις. Τα φύλλα διπλώνονταν στα δύο ή στα τέσσερα και έδιναν αντίστοιχα υποπολλαπλάσια των αρχικών διαστάσεων. Στην εποχή που μας ενδιαφέρει έχουμε να κάνουμε κυρίως με χειρόγραφα μεγάλου σχήματος. Ο πίνακας που ακολουθεί βασίστηκε σε στοιχεία από 57 χειρόγραφα (για τις διαστάσεις του κειμένου χρησιμοποιήθηκαν τα 53) και πιστεύω πως είναι αρκετά ενδεικτικός.

Σε 57 χειρόγραφα Υ %

6 4 9 22 13 3

10,5 7 15,8 38,6 22,8 5,3

Σε 53 χειρόγραφα

Π

%

4 10 21 20 2

7 17,5 37 35 3,5

υ 5 7 21 15 5

% 9,5 13 39,5 28,5 9,5

.

• •

•π

%

4 15 31 2 1

7,5 28 58,5 4 2

Υ = ύψος χειρογράφου, Π = πλάτος χειρογράφου, υ = ύψος γραμμένης επιφάνειας, π = πλάτος γραμμένης επιφάνειας.

αφιερωμα/29

·,.

-h

T if f! φ ί λ Ο Π Τ ω . Υ ί λ ί .·'

I nY fidr

1

ii^V>\J3{y^air^ ντο«τ.ίπ^β·6<^σ- · 1\ A y ^ lj ncrdiJ^ti\'-m-pΕ><άή,ζ<(μ\ <YJL\lu Il^ οιCTp A P 0l<:r

^ p o u p j ^ o ^ - ^ r a a n ^ s ^ T c ^ n n ^ l ^ J U 'T q T D ^ XLxrLci'f0\} · lilv m ^ p l^ c p a ic r. d^^lH-S^Mf-a-Tl ju n c r ·'f'jjeu

εν. z

Voui γ

a-73

-T O T V ^ fC ® y ^ a jlX t r .^ V u if V ^ - e p v ^ v - _ cfbi o i"^ o y olettod y r o ό το ο y^ cr*^»crα -ιγ-ο νc r \ y V c e a ^ o e y

Vat· γ . 2.197

EU. 5

y . , c T o u r-L ·* * ^0/ ^ y £ j» o y io y < % ,^ , u y -Χ μ A£ 6 ^ £ y t f 4y< fy rt~t*iy i co rj~aey. l< sy* v <r*>p rtf μ o v oo rycLf οχ ®*J"Ur τ*μ ,^αα μ ttCM V t f ^ + y 9 v ^ 4 * OLVryco

iy/La

P °<r όυ lt-ay cnjcry-^u o or O to-»-/ k >u ο ^ ζ γ co *ις^ 1C o -Q -d t.’- v r o i r · o u U t^ r r c t-y ^ /U c itj-· y c T *

Ιικ Λ

V at- γ · 99

fycuyJnlbii arrou^-CLi au ·U y n p ^ i a u d ^ itr iK ir ‘d artcckpU xry& po cr · 6 μ £ μ ο ΰ χ ί τα ρ ο τό ρ ο ο τ 'l o % njoir^tfo^l*jcr< ifi ΊΒρόφοΙ*&-*ττισ{χ£ν<ίαα4' & ^ $ ^ τ ΐίρ ο σ ά ^ ·6 ΐύ τ ·ό υ γ α φ ά μ α γ 1 ια -ΐ

EV 5

Va-t- VJrfe γ 35

o ti y[-^cC+u6yo μ * μ · Lu m

\j°*>

6-φ (kr&f 0f

O ^ lcp ί τ α ^

’rrrj y a

φ rf Τ '» μ - n r c t ^ I μ T rf e ra w τ * ·£

E V .7

RoiS. 1fc9

£ 0LO7DU<r ‘uutfonyXyotf^Uac··^^ ^ παημ&μ Tieoon'liayaμ ‘Uay-ynLy disarm όμ νΧλι^m-rlni ώγ£μ. οψΛυ τ» τ» 1

</i“ f ·>Τ^ <rp iour <*fuTp 4 ir | μ ·

&Κ’πυγ^'ύ6λειμα^<£ιϋί6Α(π/μ4τϊ> Είκ. 9

pilAwt/UAKxaxTOAiorxJ'· ΟυτοοσΛι" EU

fc

Pour, γ

70

y < u - γ » g l m j i cf^rxo cr- ·

- r f /P L y * ' -Q~6~*b p C \+ L a j U ja srG~

-n r ^

p oboxw. m /γκ α Λ ι ΐ'ταα'ηχσφ tJNaur' K a rra c rγ ΐ Vτο μ αυσ*7\dy*>υ crcu·σιγ' ΤςαφΙατίΓμΛΐ .ο τ ιβ υ popniuiwi^pajjc

Cr/pt. ft a XX

o

L\ '^Γ ’^ σ - ί η ^ υ ^ Κ μ ^ ούο^> ^ yLoo ςς-1 \ρ< £ μ ' <£τχι-ππ>υcr Ιλ-ο Λ α {j o u r ctero g yw x rx x p ao μ 6~ζ 1*>μ * l μ ομμ Λ *. Ii£u.~ar6-p 1 W fn no

ttV. 8

Vat-Pa.e.^r. 318

Ο^,ώ cr^Co o-Uocni^A/eu , a \^

K "ΦΚ τίνο" (Sufk $\ω olujt^

00 y-i/XotM

^ou. T-yuj'i0^ 1

a u S \ aμ ocjitYi o< r- 0 -tx1^ Lixc^

fjoufjerpa «τά

ε ν . ίο

ν α ν ..γ ifco9

30/αφιερωμα Πέρα από τα ποσοτικά στοιχεία που εξάγονται από τον πίνακα αυτόν, αξίζει ιδιαίτερα να πα­ ρατηρήσουμε ότι οι διαστάσεις της γραμμένης επιφάνειας σε κάθε σελίδα (ανεξάρτητα από τον αριθμό των στηλών, μία ή δύο ή και τρεις) είναι ανάλογες με τις διαστάσεις του φύλλου. Αν προ­ χωρήσουμε σε λεπτομερέστερες παρατηρήσεις των αριθμητικών δεδομένων που μας δίνουν οι κατάλογοι των χειρογράφων θα δούμε ότι μπο­ ρούν να εξαχθούν ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Και να πώς: Διαπιστώνεται γενικά ότι υπάρχει μια τάση ισότητας του ύψους της γραμμένης επιφάνειας προς το πλάτος του φύλλου. Ανάλογη με την τά­ ση αυτή είναι και η τάση ισότητας της διαφοράς των λόγων Υ υ Υ Π ----------προς τη διαφορά----------Π π υ π Από υπολογισμούς που κάναμε βγαίνει το συμ­ πέρασμα ότι η αναλογία Υ/Π κυμαίνεται από 1,15 έως 1,64 (πηλίκον της διαιρέσεως). Και ότι στα περισσότερα χειρόγραφα (80%) είναι από 1,25 έως 1,44 με μεγαλύτερη συχνότητα (46%) από 1,30 έως 1,39. Ως προς τις αναλογίες υ/π πα­ ρατηρούμε ότι έχουν μεγαλύτερες τιμές (1,25 1,89) αλλά με σαφώς μεγαλύτερη διακύμανση των ποσοστών. Το 81% έχει τιμές 1,30 - 1,64, αλλά μόνο το 13% έχει τιμές 1,30 - 1,34 ή το 16% έχει 1,40 - 1,44 και τέλος πάλι 13% έχει 1,60 — 1,64. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στις αναλογίες Υ/υ και Π/π. Με βάση λοιπόν τα δε­ δομένα αυτά μπορεί να καταλήξει κανείς σε έναν κανόνα που απεικονίζεται με την ισότητα Υ/Πυ/π=Υ/υ-Π/π. Πράγματι την ισχύ της ισότητας αυτής τη διαπιστώνουμε στο 41% των χειρογρά­ φων, ενώ ένα επιπλέον ποσοστό 20% έχει από­ κλιση μιας μονάδας. Τι μπορεί να σημαίνουν οι ισότητες αυτές παραστατικά πάνω στο χειρόγρα­ φο; Οπωσδήποτε δείχνουν μια αυξημένη αίσθη­ ση αρμονίας στη δομή της σελίδας, μιας αρμο­ νίας που τη συναντά κανείς στα χειρόγραφα κυ­ ρίως των βιβλιογραφικών εργαστηρίων της επο­ χής. Κάτι παρόμοιο, για παράδειγμα, δεν συμ­ βαίνει (εκτός από εξαιρέσεις) σε χειρόγραφα του 13ου και του 14ου αιώνα, όπου η γραμμένη επι­ φάνεια τείνει να καλύψει όλη τη σελίδα. Ο τρόπος με τον οποίο χωρίζονται τα κεφά­ λαια, ο ιδιαίτερος σχεδιασμός του πρώτου γράμ­ ματος κάθε παραγράφου, η σχηματοποίηση του κειμένου στο τέλος κάθε κεφαλαίου σε σχήμα σταυρού, τριγώνου ή ρόμβου είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν όχι μόνο την τεχνική και την αι­ σθητική του κάθε κωδικογράφου, αλλά και επο­ χές και βιβλιογραφικά εργαστήρια. Οι κάθετες ή οι οριζόντιες κυματιστές παύλες κατά σειρά δια­ τεταγμένες ή η κυματιστή γραμμή που απολήγει

σε ένα τριφυλλάκι είναι ο συνήθης τρόπος δια­ χωρισμού κεφαλαίων. Βέβαια δεν λείπουν ούτε τα επιτηδευμένα επίτιτλα κοσμήματα ούτε τα πρωτογράμματα. Ιδιαίτερα αγαπητό στους κωδικογράφους είναι το πλαίσιο με ένα πλέγμα πα­ ράλληλων γραμμών, που δίνει την εντύπωση με­ γέθυνσης της διαδρομής των κλωστών ενός κεν­ τήματος. Το τελευταίο στάδιο της κατασκευής του κώ­ δικα ήταν το δέσιμο. Τα τετράδια ράβονταν και συνιστούσαν πλέον τον κορμό του βιβλίου και με την ίδια την κλωστή συνδέονταν και οι ξύλινες πινακίδες, που αποτελούσαν το στερεό κάλυμμα του κώδικα. Οι ξύλινες αυτές πινακίδες επεν­ δύονταν με δέρμα, το οποίο κατόπιν διακοσμιζόταν είτε με πρόστυπα σχέδια είτε με καρφιά. Για την εποχή που μας ενδιαφέρει, δυστυχώς δεν διαθέτουμε πολλές πρωτότυπες σταχώσεις (δεσί­ ματα), γιατί πολλές με το χρόνο είχαν φθαρεί και αντικαταστάθηκαν από νεότερες. Εκείνο πάντως που είναι χαρακτηριστικό, αν και όχι αποκλειστικό, είναι ότι οι διαστάσεις των πινα­ κίδων συνέπιπταν με τις διαστάσεις του κώδικα. Αλλά πολύ μιλήσαμε για θέματα τεχνικά. Ας στραφούμε τώρα προς την ανθρώπινη πλευρά της παραγωγής του χειρογράφου στην εποχή που εξετάζουμε. Από τα βιβλιογραφικά σημειώματα που μας άφησαν οι κωδικογράφοι μπορούμε να έχουμε κάποιες πληροφορίες για τα ονόματα των κωδικογράφων, τον τόπο και το χρόνο αντιγρα­ φής, τον πρώτο κτήτορα, την τιμή της εργασίας και άλλα μικρά ή μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Σή­ μερα έχουμε υπόψη μας μόνο 62 τέτοια σημειώ­ ματα από ισάριθμους χρονολογημένους κώδικες. Το πρώτο στοιχείο που προκύπτει από την ανάγνωση των σημειωμάτων αυτών είναι ότι όλοι σχεδόν οι κωδικογράφοι ήσαν μοναχοί. Σε τρεις περιπτώσεις έχουμε ενδείξεις οργανωμένων βιβλιογραφικών εργαστηρίων που λειτουργούν υπό την εποπτεία κάποιου λογίου ή ηγουμένου μονής. Είναι η περίπτωση του αρχιεπισκόπου Καισαρείας Αρέθα, της Μονής του Στουδίου και του μοναχού Νείλου στην Κάτω Ιταλία. Το κωδικογραφικό έργο ήταν επίπονο, γιατί εκτός από κάποια σωματική αντοχή και δεξιοτεχνία απαιτούσε και αυξημένη ικανότητα προσο­ χής. Μέσα σε 15 ημέρες ο μοναχός Εφραίμ κα­ τόρθωσε και τελείωσε ένα χειρόγραφο με 287φφ (Vatop. 949), ο κωδικογράφος Λέων μέσα σε 6 ημέρες τελείωσε ένα άλλο με τουλάχιστον 50φφ (Vat. gr. 1810), ενώ ο κωδικογράφος Θεόγνωστος σε 37 ημέρες έγραψε ±300φφ (Vat. gr.

2027). Έτσι λοιπόν οι κωδικογράφοι στα σημειώματά τους εκτός από εκφράσεις ταπεινότη­ τας για το άτομό τους (π.χ. ευτελής, ταπεινός, ελάχιστος, αχρείος, τάλας, αμαρτωλός κ.ά.) προσθέτουν και κάποιες παρομοιώσεις του έρ­ γου τους. Το αίσθημα της ανακούφισης που δο-

αφιερωμα/31 κιμάζουν τελειώνοντας το βιβλίο το παρομοιά­ ζουν με τη γλυκύτητα του ψωμιού που αισθάνε­ ται ο πεινασμένος ή με τη γαλήνη που βρίσκει στο λιμάνι ο ναυτικός ή τέλος με τη χαρά του ξενητεμένου, όταν γυρίζει στην πατρίδα του. «'Ως ήόύς ό άρτος τοϊς πεινώσιν καί τοϊς πλέονσιν ό ενόιος λιμήν, οϋτω τοϊς γράφονσιν ό ύστατος στίχος» (Παύλος μοναχός, το 927 στον κώδικα Ιεροσ. Τιμ. Στ. 55' πρβλ. και το σημείωμα στην αρχή του άρθρου). Δεν σταματούν όμως εδώ οι κωδικογράφοι. Μερικοί θέλοντας να τονίσουν ιδιαίτερα, όχι μό­ νο τον κόπο που κατέβαλαν αλλά και τη σπουδαιότητα του έργου τους, παρακαλούν τον ανα­ γνώστη να τους μνημονεύσει στις προσευχές του. «χειρί έγράφη Δανιήλ πολντλίμον ό κατατριφών υπέρ αύτοϋ ενχου μοι». (Κώδικας Μετεωρ. Μεταμ. 565 του έτους 969). Ενώ ο «πολύς έν άμαρτίαις» Ιωάννης συνεχί­ ζει το σημείωμά του με την εντολή: Μή τεμνέτω τις τά φύλλα τών βιβλίων γράμμασιν αίώ κάν σιγή. μου τό στόμα τοϊς όοκοϋσιν ευ­ τελή τά χαρτία νπάρχειν, αλλά τό κρίμα έστί μέγα. (Κώδικας Μεγ. Λαύρας 446 (Δ70) του έτους 984). Πόσο κόστιζε ένα χειρόγραφο; Οι κωδικογράφοι του αρχιεπισκόπου ,«.ρέθα, Γρηγόριος και Βαάνης, κοστολόγησαν την εργασία τους σε 6 βυζαντινά νομίσματα στις αρχές του 10ου αιώνα. Στο χειρόγραφο που πήραμε για παράδειγμα αναφέρεται τιμή 7 νομισμάτων. Και να σκεφτεί κανείς ότι για ένα «εργαστήριν οθονιοπρατικόν» (υφασματοπωλείο) στη μέση της αγοράς το έτος 959 πλήρωνε το χρόνο νοίκι 38 νομίσματα. Ένα τέτοιο ποσό φυσικά δεν μπορούσε να το πληρώ­ σει ο οποιοσδήποτε. Πολλά σημειώματα μας έχουν διασώσει το όνομα του πρώτου κτήτορα. Βλέπουμε ότι πρόκειται ή για αξιωματούχους της αυτοκρατορικής αυλής ή για αρχιερείς. Εκτός από τον Αρέθα που αναφέραμε, συναντή­ σαμε τα ονόματα του πατρικίου Σαμωνά, του πρωτοσπαθαρίου Καλοκυρού, του Βασιλείου, πατρικίου και «παρακοιμωμένου του φιλοχρίστου και αγίου ημών βασιλέως Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου», του μητροπολίτη Γαγγρών Νικολάου, του Γεωργίου πρωτεπισκόπου Ευρίπου κ.ά. Φυσικά δεν πρέπει να παραλεί­ ψουμε τις μεγάλες εκκλησίες ή τα μοναστήρια που χρησιμοποιούσαν ανάλογα βιβλία για τις απαραίτητες λειτουργικές τους ανάγκες. Μιλώντας όμως για κάποιες ιδιωτικές βιβλιο­ θήκες και συλλογές χειρογράφων αναπόφευκτα έρχεται το ερώτημα: Δημόσιες βιβλιοθήκες υ­ πήρχαν; ή τέλος πάντων υπήρχαν βιβλιοθήκες που να ήσαν ανοιχτές σε κάποιο κοινό; Η ύπαρ­ ξη κρατίκής-αυτοκρατορικής βιβλιοθήκης είναι

μαρτυρημένη ήδη από τα πρώτα χρόνια της αυ­ τοκρατορίας. Παρ’ όλες τις πυρκαγιές που κατέ­ στρεψαν χιλιάδες τόμους βιβλίων, ο θεσμός της κρατικής βιβλιοθήκης, σαν ιδέα και σαν πράξη, δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει σ’ όλη τη διάρκεια του βυζαντινού κράτους. Θα ήταν παράλογο να μην παραδεχόμαστε για την εποχή που μας εν­ διαφέρει εδώ, ότι οι συντάκτες των συμπιληματικών έργων δεν είχαν σαν βάση έναν πυρήνα κρατικής βιβλιοθήκης, αν μάλιστα λάβουμε υπό­ ψη μας τη σκοπιμότητα της όλης επιχείρησης. Ο 10ος αιώνας έχει πίσω του την τεράστια εμπειρία και τον βιβλιακό πλούτο του Λέοντα του φιλο­ σόφου, του Φωτίου και των «πανεπιστημιακών» σχολών. Οπότε έστω και αν οι πηγές μας για τη συγκεκριμένη περίοδο δίνουν πενιχρότατες πλη­ ροφορίες, δεν θα πρέπει να αρνηθούμε παντελώς την ύπαρξη μιας ή και περισσοτέρων βιβλιοθη­ κών που λειτουργούσαν κάτω από κρατική εποπτεία. Η πατριαρχική άλλωστε βιβλιοθήκη, ή κάποιες άλλες μοναστηριακές και επισκοπικές βιβλιοθήκες, οπωσδήποτε ήσαν ανοιχτές σε έναν αριθμό λογίων, ιερωμένων ή λαϊκών. Οι δανει­ σμοί επίσης βιβλίων ήταν μια πρακτική πολύ συ­ νηθισμένη σε μια περίοδο όπου η απόκτησή τους ήταν μια υπόθεση δαπανηρότατη. Η αλλη­ λογραφία των βυζαντινών λογίων ως ακόμη και των Ιταλών ουμανιστών παρέχει πλήθος πληρο­ φοριών της εφαρμογής αυτής της πρακτικής. Εί­ ναι πάντως δύσκολο να μιλήσουμε για έναν κρα­ τικό ουμανισμό όπως θα μιλούσαμε για τον 9ο αιώνα και για τον καίσαρα Βάρδα που αναδιορ­ γάνωσε το πανεπιστήμιο της Μαγναύρας, ή ακό­ μη για τη δημόσια διδασκαλία των τριών γραμ­ ματικών Δημητρίου Τρικλινίου, Θωμά Μαγίστρου, Μανουήλ Μοσχοποπούλου και του πο­ λύ ίστορα Θεόδωρου Μετοχίτη την εποχή της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Για την ιστορία της ελληνικής φιλολογίας, η περίοδος του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννη­ του έχει χαρακτηριστεί ως η περίοδος του βυ­ ζαντινού εγκυκλοπαιδισμού. Και αυτό γιατί όπως είναι γνωστό δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη σύνταξη συλλογών, όπου περιληπτικά ήταν συγ­ κεντρωμένες όλες οι γνώσεις (ιστορικές-τεχνικέςγεωγραφικές κ.ά.). Είναι αλήθεια όμως ότι η εγ­ κυκλοπαιδική αυτή κίνηση αναπτύχθηκε στον στενό κύκλο της αυτοκρατορικής αυλής και προ­ φανώς για περιορισμένη χρήση μέσα στο ίδιο πε-

32/αφιερωμα ριβάλλον. Οι μαρτυρίες που έχουμε από τα ίδια τα χειρόγραφα δίνουν μιαν άλλη διαφορετική ει­ κόνα, τουλάχιστον στο βαθμό που μας έχουν πα­ ραδοθεί. Μια απλή και σύντομη περιδιάβαση στους καταλόγους των χειρογράφων δείχνει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των συγγραφέων που αντιγράφονταν την εποχή αυτή είναι οι Πατέρες της Εκκλησίας με πρώτον τον Ιωάννη Χρυσόστο­ μο, δεύτερον τον όχι και τόσο παλαιό Ιωάννη Σχολαστικό (ή Ιωάννη της Κλίμακος), τρίτον τον Μέγα Βασίλειο και ακολουθούν άλλοι. Δεν συμπεριλάβαμε στην παραπάνω καταμέτρηση τα κα­ θαρά λειτουργικά βιβλία (Ευαγγέλια, Ψαλτήρια, Πραξαπόστολοι και Προφητολόγια) γιατί αυτά μπορεί να έχουν σπουδαιότητα από παλαιογραφική πλευρά, δεν μπορούν όμως να δώσουν το μέτρο της πνευματικής ζωής στο βαθμό που τον δίνει η ύπαρξη των άλλων κειμένων. Οι συγγρα­ φείς της κλασικής αρχαιότητας έχουν οπωσδή­ ποτε σημαντική θέση στην κωδικογραφία της εποχής, αλλά αντιπροσωπεύονται με σαφώς λι­ γότερο χειρόγραφα. Είναι γνωστό ότι στο βιβλιογραφικό εργαστή­ ριο του Αρέθα. ήδη από την τελευταία εικοσαε­ τία του 9ου αιώνα, αντιγράφονταν κατ’ αποκλει­ στικότητα κλασικοί συγγραφείς, όπως ο Ευκλεί­ δης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Κλήμης Αλε­ ξανδρείας (επειδή τα κείμενά του περιέχουν πλήθος από αποσπάσματα αρχαίων συγγρα­ φέων). Ακριβώς στα μέσα του αιώνα, στο βι­ βλιογραφικό εργαστήριο του μοναχού Εφραίμ η παράδοση της αντιγραφής κλασικών κειμένων συνεχίζεται. Από το χέρι του γράφτηκε ένα χει­ ρόγραφο με τις Ιστορίες του Πολυβίου και ένας Αριστοτέλης (αυτά τουλάχιστον γνωρίζουμε). Από ανώνυμους κωδικογράφους και αχρονολόΣημείωση Το άρθρο αυτό βασίστηκε κυρίως στις εξής μελέτες.

Enrica Follieri, La minuscola libraria dei secoli IX e X, «La Paleographie grecque et byrantine», Paris 1977, aa. 139-165.

Herbert Hunger, Die Perlschrift, eine Stilrichtung der griechischen Buchschrift des 11. Jahrhunderts, «Studien zur griechischen Paliiographie», Wien 1954, oa. 22-32. Τον ίδιου, Minuskel under Auszeichnungsschriften im 10.-12.

Jahrhunderts, «La Paliographie...», aa. 201-220.

Jean lrigoin, Pour une itude des centres de copie byzantins.

«Scriptorium» 12(1958), oo. 208-227 και 13(1959), oa. 177-209. Του ίδιου, Une icriture du Xe siicle: La minuscule boulatie, «La Paliographie...», aa. 191-199. Φλωρεντίας Ευαγγελάτου Νοταρά, «Σημειώματα» ελληνι­ κών κωδίκων ως πηγή δια την έρευναν του οικονομικού και κοινωνικού βίου του Βυζαντίου από του 9ου αιώνος μέχρι τον έτους 1204, Διατριβή επί διδακτορία, Αθήναι 1978.

Nigel G. Wilson, Books and readers in Byzantium, «Byzantine books and bookmen», Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, Washington 1975, aa. 1-15. Οι μαθηματικοί υπολογισμοί των αναλογιών αποτελούν πρωτότυπες σκέψεις του συγγραφέα, που θα διατυπωθούν λε­ πτομερέστερα σε ειδική μελέτη. Τα χειρόγραφα στα οποία βα­ σίσαμε τους υπολογισμούς μας προέρχονται από τις συλλογές:

γητα χειρόγραφα έχουμε κείμενα του Ιπποκράτη, του Πτολεμαίου, του Δημοσθένη, του Όμηρου (ο περίφημος κώδικας Marc. gr. 454), του Πλου­ τάρχου, του Θεοφράστου κ.ά. Από τις αρχές του 11ου αιώνα η αντιγραφή κλασικών κειμένων φθίνει σημαντικά και θα την ξανασυναντήσουμε σε πλήρη άνθηση μετά από δύο αιώνες, την επο­ χή της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Η παλαιογραφία και η κωδικολογία (η τεχνική εξέταση του κώδικα) είναι ένας τομέας της φιλο­ λογικής και ιστορικής έρευνας που μόλις την τε­ λευταία εικοσιπενταετία έχει αρχίσει να παρου­ σιάζει την ουσιαστική συμβολή της τόσο στην ιστορία της παράδοσης των κειμένων όσο και στην ιστορία γενικότερα της παιδείας. Στο άρ­ θρο αυτό αναγκαστικά προσπαθήσαμε να δώ­ σουμε μόνο μια γενική και περιληπτική εικόνα του βιβλίου κατά τον 10ο αιώνα. Οι μελέτες που διαθέτουμε είναι διαφωτιστικές μόνο ώς ένα βαθμό, γιατί περιορίζονται σε έναν σχετικά μι­ κρό αριθμό χειρογράφων που έχουν εξεταστεί, είτε με αυτσψία είτε μέσω φωτογραφιών. Η διασπορά άλλωστε των χειρογράφων από τις βι­ βλιοθήκες της Μόσχας ώς του Σικάγου και από την Ουψάλα ώς την Αλεξάνδρεια καθιστούν το έργο του ερευνητή αρκετά δύσκολο, έστω και αν οι δυνατότητες που παρέχουν σήμερα οι μικροφωτογραφήσεις μειώνουν τις αποστάσεις και διευκολύνουν την απόκτηση μεγαλύτερης εποπτείας. Πολλά είναι ακόμα εκείνα τα χειρόγρα­ φα που μας διαφεύγουν ή έχουν χρονολογηθεί εσφαλμένα. Υπάρχει λοιπόν αρκετή εργασία να γίνει στο μέλλον που, αν δεν επιφυλλάσσει ση­ μαντικές εκπλήξεις, τουλάχιστον θα βοηθήσει να κατανοήσουμε τον κόσμο του βιβλίου και την τε­ χνική του στις σωστές τους διαστάσεις. Αθανασίου Κομίνη, Πίνακες χρονολογημένων πατμιακών κωδίκων, Αθήναι 1968.

Elpidio Mioni - Mariarosa Formentin, 1 codici greci in minuscola dei sec. IX e X della Biblioteca Nazionale Marciana, Padova 1975.

Henri Omont, Fac-similis des plus anciens manuscrits grecs en onciale et en minuscule de la Bibliothique Nationale, Paris 1892. Πλήρης σχεδόν σειρά των χρονολογημένων χειρογράφων τον 10ου αιώνα και φωτογραφίες τους υπάρχει στο έργο των Κ και S. Lake, Dated Greek Minuscule Manuscripts to the year 1200, 10 τόμοι, Βοστώνη 1934-1945. Για γενικές πληροφορίες γύρω από τα χειρόγραφα και την τεχνική τους ο αναγνώστης ας ανατρέξει στα βιβλία: Λίνου Πολίτη, Οδηγός καταλόγου χειρογράφων, Αθήνα 1961.

Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, μτφ. Ν.Μ. Παναγιωτάκη, 6 ' έκδοση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1979. Όσοι αναγνώστες θελήσουν να έχουν και προσωπική αντί­ ληψη για χειρόγραφα του 10ου αιώνα, εκτός από τις μεγάλες μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους, της Πάτμου και των Μετεώρων, μπορούν να απευθυνθούν στο Τμήμα Χειρο­ γράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών. Επίσης χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας και άλλων ελλη­ νικών βιβλιοθηκών μπορεί ο αναγνώστης να δει σε μικροφίλμ στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης στην Αθήνα.

Α . Μ αρκόπουλος

Η βυζαντινή ιστοριογραφία κατά τον 10ο αιώνα Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα που προβάλλουν στο χώρο της βυζαντινής φιλολογίας είναι τα διαδραματιζόμενα στην ιστοριογρα­ φία του Βυζαντίου κατά τον 10ο αιώνα. Μολονότι το υλικό που έχει παραδοθεί είναι ιδιαίτερα πλούσιο, η εκμετάλλευσή του δεν έγινε κριτικά και ομοιόμορφα, με αποτέλεσμα η χάραξη των ορίων της έρευνας που πρέπει να ακολουθηθεί να μην είναι συχνά δυνατή. Έτσι, το αξίωμα του Gr6goire που γράφτηκε το 1930 «...πρέπει (τα κείμενα αυτά) να διαβάζον­ ται με τη μεγαλύτερη δυνατή δυσπιστία και να θεωρούμε (τους συγγραφείς τους) ικανούς για όλα... Πρέπει συνεχώς να τους υποπτευόμαστε ότι αντικαθιστούν την ιστορία με τον μύθο» εξα­ κολουθεί να ισχύει -σε αδρές γραμμές- ώς τις μέρες μας. Μετά την ολοκλήρωση, γύρω στο 872, της «Χρονογραφίας» του Γεωργίου Μοναχού που κάλυπτε -όπως απαιτούσε η συνηθισμένη δομή των χρονογραφικών συνθέσεων- τη χρονική πε­ ρίοδο από τον Αδάμ έως τη λήξη της Εικονομαχίας και την αποκατάσταση των εικόνων (843), ακολούθησε μία περίοδος «ιστορικής σιγής», η οποία θα διατηρηθεί για 80 περίπου χρόνια και θα διακοπεί από τον Κωνσταντίνο Ζ ' τον Πορ­ φυρογέννητο. Ενώ τα περισσότερα από τα κείμε­ να που προέρχονταν από τον πνευματικό περί­ γυρο του Κωνσταντίνου, όπως το «Περί βασιλεί­ ου τάξεως» ή το «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν», διακρίνονται για τη «διοικητική» τους κατεύθυν­ ση, η ιστορική συγγραφή του Πορφυρογέννητου, η πολύ γνωστή «Συνέχεια του Θεοφάνη» διέπεται από συγκεκριμένο πολιτικό προσδιορισμό: η εμφάνιση, ήδη από τις αρχές του 10ου αι., της

δυναστικής ιδεολογίας επέβαλε στο νέο κείμενο που θα γραφόταν, συγκεκριμένη οπτική γωνία, εκείνην του ιδεολογικού φορέα της Μακεδονικής δυναστείας. Η «Συνέχεια του Θεοφάνη» αποτελεί το επί­ σημο ιστορικό έργο της Μακεδονικής δυναστείας και γράφτηκε στο περιβάλλον του Κωνσταντίνου υπό την άμεση επίβλεψή του. Μας παραδόθηκε χωρίς τίτλο αλλά ονομάζεται συνεκδοχικά «Συ­ νέχεια του Θεοφάνη», εφόσον η χρονική της αφήγηση καλύπτει την περίοδο από το έτος 813 μ.Χ., όπου διέκοψε την αφήγησή του ο χρονο­ γράφος Θεοφάνης, έως το 962 μ.Χ. Το έργο διακρίνεται για την ιδιάζουσα δομή του: για πρώτη φορά στο Βυζάντιο η ιστορική σύνθεση δεν συγ­ κροτεί ενιαίο σύνολο, όπως απαιτούσε η ιστο­ ριογραφική παράδοση από τον Θουκυδίδη ώς τον Προκόπιο και τον Αγαθία, για να αντικατασταθεί από την ιστορική βιογραφία με νέα πλέον πρότυπα τον Πολύβιο και τον Πλούταρχο. Η καινούρια αυτή «σχολή» δεν θα μείνει χωρίς μι­ μητές: τόσο ο Μιχαήλ Ψελλός με τη «Χρονογρα­ φία» του όσο και η Ά ννα η Κομνηνή με την «Αλεξιάδα» της θα ακολουθήσουν τον Πορφυ­ ρογέννητο ως προς την τεχνική της βιογραφικής ιστορικής συγγραφής.

34/αφιερωμα Από τα 6 βιβλία της «Συνέχειας», το 5ο, αφιε­ ρωμένο στον ιδρυτή της Μακεδονικής δυνα­ στείας και παππού του αυτοκράτορα, Βασίλειο Α' (867-886), γράφτηκε από τον ίδιο τον Κων­ σταντίνο Πορφυρογέννητο γύρω στο 950 μ.Χ και είναι ευρύτερα γνωστό ως «Βίος Βασιλείου». Η υποδειγματική αυτή σύνθεση είναι για την πε­ ρίοδο μετά το 600 μ.Χ. περίπου η μόνη βιογρα­ φία μη αγιολογικού χαρακτήρα που γράφτηκε στο Βυζάντιο. Σε αντίθεση με τον «Βίο Βασιλεί­ ου» και με πιθανή εξαίρεση το 6ο βιβλίο της «Συνέχειας» -που αποδίδεται συχνά, χωρίς όμως πειστικά επιχειρήματα, στον Θεόδωρο Δαφνοπάτη -, κανένας από τους συγγραφείς των υπό­ λοιπων βιβλίων της «τύποις» αυτής χρονογρα­ φίας δεν είναι γνωστός. Για τη συγκέντρωση του ιστορικού υλικού που απαιτούσε ένα τόσο μεγαλεπήβολο έργο εργά­ στηκε σημαντικός αριθμός λογίων υπό την καθο­ δήγηση του ίδιου του αυτοκράτορα. Από το υλι­ κό αυτό άντλησαν και άλλοι ιστορικοί και χρο­ νογράφοι, όπως συνάγεται από τις φραστικές αλλά και τις πηγολογικές ομοιότητες που παρα­ τηρούνται ανάμεσα στη «Συνέχεια του Θεοφά­ νη» και στον Γενέσιο ή τον Συμεών Λογοθέτη. Από τους δύο συγγραφείς που προαναφέρθηκαν, λιγότερο γνωστός είναι ο Γενέσιος. Αρμενι­ κής, πιθανότατα, καταγωγής ανήκε στο στενό περιβάλλον του Πορφυρογέννητου. Έργο του είναι η ιστορία των ετών 813-886, σε 4 βιβλία, υπό την επωνυμία «Βασιλείαι». Ο Γενέσιος έδω­ σε στο υλικό του τη διάρθρωση αφηγηματικής ιστορικής βιογραφίας. Το ύφος του είναι δύ­ σκαμπτο ενώ η αξιοπιστία του μειώνεται από το μέχρις υπερβολής εγκώμιό του στον αυτοκράτο­ ρα Βασίλειο Α', σε αντιπαράθεση με τη δυσφήμηση των προγενέστερων αυτοκρατόρων που ανήκαν στη δυναστεία του Αμορίου. Η συγγρα­ φή του Γενέσιου δεν είχε καλή τύχη: μολονότι χρησιμοποίησε υλικό από το αρχείο του Κων­ σταντίνου Ζ' και χρησιμέυσε ως πηγή σε μεταγε­ νέστερα κείμενα, όπως στη χρονογραφία του Λο­ γοθέτη, ο υπερβολικός εγκωμιαστικός του τόνος τον καταδίκασε στα μάτια των συγχρόνων του αλλά και των μεταγενεστέρων έτσι, έναν αιώνα αργότερα, ο χρονογράφος Ιωάννης Σκυλίτζης αποφαίνεται ότι ο Γενέσιος δεν μπόρεσε να φτά­ σει στο πρέπον υψηλό ύφος της ιστορικής γρα­ φής. Η χρονογραφία του Συμεών Λογοθέτη είναι ένα από τα πιο αξιομνημόνευτα κείμενα που γράφτηκαν κατά την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας. Πρόκειται για έργο που γνώρισε τα­ χύτατα ευρεία διάδοση, όπως μας επιτρέπει να διαβλέψουμε η πλουσιότατη χειρόγραφη παρά­ δοσή του. Οι ερευνητές χρησιμοποιούν σήμερα τον δόκιμο όρο, «κύκλος» του Λογοθέτη, ο οποίος υποδηλώνει τις πολλαπλές μορφές ή σχε­

διάσματα μέσω των οποίων μας παραδίδεται η χρονογραφία του Συμεών. Η ακμή του Συμεών Λογοθέτη τοποθετείται στο β' μισό του 10ου αιώνα. Για μεγάλο χρονικό διάστημα υπηρέτησε στην αυτοκρατορική αυλή ως υψηλά ιστάμενος διοικητικός υπάλληλος. Διακρίθηκε όμως και για τη λογιοσύνη τού· ση­ μαντικός αριθμός επιστολών αλλά και ποιητικών συνθέσεων που φέρουν το όνομά του μας έχει διασωθεί. Κύριο όμως έργο του Συμεών στάθηκε η «Χρονογραφία» του, που αρχίζει, ακολουθών­ τας όλους τους χρονογραφικούς τύπους, από τον Αδάμ για να καταλήξει, σε ένα πρώτο σχεδία­ σμα, στο έτος 948. Η πληθώρα των χειρογράφων που την παραδίδουν, καθώς και οι αποκλίσεις της αφήγησης από κώδικα σε κώδικα στάθηκαν οι κύριες αιτίες για την έλλειψη κριτικής έκδο­ σης της χρονογραφίας του Λογοθέτη· αντίθετα, έχουν δει το φως της δημοσιότητας διάφορα με­ μονωμένα χειρόγραφα της χρονογραφίας τα οποία είναι γνωστά με ποικίλα ονόματα (Λέων γραμματικός, Θεοδόσιος Μελιτηνός, Ψευδοσυ­ μεών, ακόμη και Συνέχεια του Γεωργίου Μονα­ χού, κ.ά.). Η χρονογραφία του Λογοθέτη πα­ ρουσιάζει ορισμένες εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ιδιαιτερότητες ως προς τον ιδεολογικό προσανα­ τολισμό αλλά και το γλωσσικό όργανο που χρη­ σιμοποιείται. Πράγματι, η πρώτη σύνταξη της χρονογραφίας διακρίνεται για την ευνοϊκή της διάθεση προς τον αυτοκράτορα Ρωμανό Α' τον Λακαπηνό (920-944) ενώ η γλώσσα της προσεγ­ γίζει την τότε καθομιλουμένη. Η χρονογραφία όμως του Συμεών φαίνεται ότι διαθέτει και μία δεύτερη, μεταγενέστερη, σύνταξη με εντελώς διαφορετική διάρθρωση: εδώ η αφήγηση προχω­ ρεί ώς το 963 περίπου, ο πολιτικός προσανατολι­ σμός στρέφεται προς την ισχυρή οικογένεια των Φωκάδων, ενώ το γλωσσικό ύφος αρχαΐζει. Η απόσταση ανάμεσα στις δύο συντάξεις είναι ασφαλώς σημαντική και δεν πρέπει να μελετηθεί μεμονωμένα αλλά μέσα στο γενικότερο κλίμα επιστροφής στον κλασικισμό που διακατέχει τον 10ο αιώνα· επιπλέον , η άνοδος στον αυτοκρατορικό θρόνο του Νικηφόρου Φωκά (963) υποδη­ λώνει την εμφάνιση στο ιστορικό προσκήνιο των ισχυρών γαιοκτημόνων, οι οποίοι, σε αναλογία με τον Πορφυρογέννητο και τη «Συνέχεια του Θεοφάνη», αποζητούν την ιστορική τους κατο­ χύρωση. Ένα άλλο θέμα που σχετίζεται με τον Συμεών Λογοθέτη είναι η θρυλούμενη ταύτισή του με ένάν εξίσου διάσημο Συμεών του 10ου αιώνα, ο οποίος έχει την προσωνυμία «Μεταφραστής». Ο τελευταίος ανέλαβε -μετά από αυτοκρατορική εντολή- να προσαρμόσει στο λόγιο ύφος τη γλώσσα των Βίων των αγίων, υπακούοντας στα κλασικιστικά κελεύσματα του αιώνα. Στις μέρες μας μόνον ο Kazhdan παραμένει αρνητικός σε

αφιερωμα/35 ενδεχόμενη ταύτιση, ενώ όλοι οι άλλοι επιστήμο­ νες ομόφωνα ταυτίζουν τους δύο Συμεών. Ά λ ­ λωστε και ο Λογοθέτης Συμεών, όπως και ο Με­ ταφραστής με τους Βίους, μετέβαλε υφολογικά τη χρονογραφία του και αυτό αποτελεί ένα ση­ μαντικό επιχείρημα υπέρ της ταύτισης. Η βυζαντινή ιστοριογραφία, την εποχή του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, διαφοροποιή­ θηκε, ώς ένα βαθμό, από την προγενέστερη ιστο­ ριογραφική παράδοση. Η νέα διάταξη της ύλης, το γλωσσικό υλικό που μεταβάλλεται αλλά και*12 Επιλεκτική Βιβλιογραφία Α. Εκδόσεις κειμένων 1. Συνέχεια Θεοφάνη: Theophanes continuants, εκό. Bekker, Βόννη 1838. Ο I. Sevienko ετοιμάζει νέα έκδοση της χρο­ νογραφίας βασισμένος και στα κατάλοιπα του C. de Boor.

2. Χρονογραφικός «κύκλος» του Λογοθέτη: α) Λέων γραμματικός: εκό. Bekker, Βόννη 1842.

6) Θεοδόσιος Μελιτηνός: εκό. Tafel, Μόναχο 1859. γ) Συνέχεια Γεωργίου Μοναχού: 1) έκδ. Bekker, στον τόμο της Συνέχειας Θεοφάνη, II) εκό. Istrin, Πετρούπολη 1922. Νέα έκδοση του κειμένου ετοιμάζεται από την Αλέκα Σωτηρούδη. δ) Ψευδοσυμεών: τμηματική έκδοση από τον Bekker στον τόμο της Συνέχειας Θεοφάνη. Πλήρη έκδοση τον έργου ετοιμάζω από καιρό.

Β. Βιβλιογραφικές συμβολές Κ.Κρουμβάχερ, Ιστορία της βυζαντ. λογοτεχνίας (μτφρ. Γ. Σωτηριάόη), τ. Α ', Αθήνα 1897, αελ. 510-538, 706-709, 728-741.

το ιδεολογικό υπόβαθρο των κειμένων είναι ορι­ σμένα από τα νέα στοιχεία που επισημάνθηκαν. Η ιστορική σύνθεση όμως παρέμεινε στο επίπεδο της «κάμπιας» και δεν προχώρησε για να μετα­ βληθεί σε «πεταλούδα», αν θέλουμε να χρησιμο­ ποιήσουμε σύγχρονη ιστορική ορολογία. Η «κάμπια» αρκείται στην ενδελεχή έρευνα των γε­ γονότων, ενώ η «πεταλούδα» προχωρεί σε καθο­ δικότερες συνθέσεις και διαπιστώσεις, που πραγματώνονται όμως ιστοριογραφικά μετά το A. Kazhdan, «Το χρονικό του Συμεών Λογοθέτη» (ρωσικά), Vizantijskij Vremennik 15 (1959), 125-139.- τον ίδιον, «Γύρω οπό τη σύνθεση της χρονογραφίας των «Συνεχιστών του Θεο­ φάνη», (ρωσικά) Vizantijskij Vremennik 19 (1961) 76-96. - του ίδιον, «Το βιβλίο των Αυτοκρατόρων: ο Βίος Βασιλείου», (ρω­ σικά), Vizantijskij Vremennik 21 (1962), 95-118.

G. Moravcsik, Studia Byzantina, Άμστερνταμ 1967 (συλλογή άρθρων).

R.J.H. Jenkins, Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Centuries, Variorum Reprints, Λονδίνο 1970 (συλλογή άρI. Sevienko, Storia letteraria στον τόμο «La civilta bizantina dal IX all’ XI secolo», Μπάρι, 1978, σελ. 91-127 (ειδικά για τον «Βίο Βασιλείου»). Η. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, τ. 1, Μόναχο 1978, σελ. 339-343, 347-357. Ελληνική έκδο­ ση του έργου ετοιμάζεται από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Ε.Τ.Ε. Α. Μαρκόπουλον, Η χρονογραφία του Ψευδοσυμεών και οι πηγές της, Ιωάννινα 1978.

Βυζαντινή τέχνη 10ου αι. Θησ. Αγ. Μάρκον Βενετίας Φέρει μυθολογικές παραστάσεις. Πιθανολογείται ότι ανήκε στον Πορφυρο­ γέννητο.

36/αφιερωμα

Β α σ ίλ η ς Κ α τ σ α ρ ό ς

Η Εκπαίδευση στην εποχή του Κωνσταντίνου Ζ ' του Πορφυρογέννητου «πρώτα μέν γάρ φιλοσοφίαν τε καί ρητορικήν ήδη παρερρνηκνίας καί πρός άχανή βυθόν τής λήθης καταδεόνκυίας εύμηχάνως καί σννετώς άνειλκύσω, τήν κραταιάν σου χεΐρα ταύταις προσεπιδούς. 'Έπειτα δέ καί πάσαν άλλην έπιστήμην τε καί τέχνην πρός καινισμόν έπανήγαγες». Γεωπονικά, Προοίμιο1

Ο μνημένος αναγνώστης του Προοιμίου των Γεωπονικών, ενός έργου που είναι καρπός του βυζαντινού εγκυκλοπαιδισμού του 10ου αι. και συνδέεται με τις επι­ στημονικές αναζητήσεις του κύκλου του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου, δεν επηρεάζεται από τα εγκωμιαστικά λόγια προς τον λόγιο αυτοκράτορα · γνωρίζει ότι αυτού του είδους οι υπερβολές αποτελούν, για τους βυζαντινούς εγκωμιαστές κάποιων ανανεωτικών πρωτοβουλιών στο χώρο της Παιδείας, κοινούς τόπους. Με τον ίδιο τρόπο π.χ. επαινείται η πνευματική «αναγέννηση» που συντελείται τρεις περίπου αιώνες νωρίτερα στο Προοίμιο της Ιστορίας του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη2 ή ο ρόλος του Κωνσταντίνου Θ' του Μονομάχου στο Προοίμιο του ιδρυτικού διατάγματος της Νομικής Σχολής σε μια προσπάθεια που επιχειρούσε την αναδιορ­ γάνωση των ανώτερων σπουδών στο Βυζάντιο λίγο πριν από τα μέσα του 11ου αιώνα.3 Πίσω από την κοινότυπη λάμψη της υπερβολής που χαρακτηρίζει γενικότερα την πνευματική κί­ νηση της εποχής του Κωνσταντίνου Ζ ' του Πορ­ φυρογέννητου4 κρύβεται η αξιοσημείωτη διαπί­ στωση του Lemerle ότι ο αιώνας του Πορφυρο­ γέννητου «εγκαινίασε στο Βυζάντιο την εποχή των Σχολείων, πράγμα που είχε ως λογική συνέ­ πεια την επέμβαση του κράτους στον τομέα αυ­ τόν, όπου, όπως φαίνεται, από πολύν καιρό είχε πάψει να έχει κάθε ανάμειξη»5. Ποιο όμως είδος Σχολείου ενδιέφερε περισσό­ τερο το κράτος αυτή την εποχή; Για την κατώτερη Εκπαίδευση δεν χρειάζεται να γίνει ιδιαίτερος λογος· το κράτος σε όλη τη μακραίωνη ιστορία του Βυζαντίου ουδέποτε εν­ διαφέρθηκε ουσιαστικά για την οργάνωση της

πρωτοβάθμιας, θα λέγαμε, Εκπαίδευσης. Ά φ η­ νε τη φροντίδα γι’ αυτήν στις πρωτοβουλίες των γονιών και στο ενδιαφέρον της Εκκλησίας που έθετε σε εφαρμογή, παράλληλα με τη γραφή και την ανάγνωση, τη διδαχή των ιερών γραμμάτων με στόχο την ταυτόχρονη μύηση της τρυφερής ηλικίας στην επικρατούσα θρησκευτική ιδεολο­ γία.6 Τα παιδιά της πρώτης σχολικής ηλικίας (58 ετών) συνέχιζαν και στην εποχή του Κωνσταν­ τίνου Ζ ' του Πορφυρογέννητου να παρακολου­ θούν τα μαθήματά τους κοντά σε ιδιωτικούς γραμματοδιδασκάλους ή να στεγάζονται σε Σχο­ λεία7 της Εκκλησίας και των μοναστηριών8 που λειτουργούσαν κάτω από κοινές ή ελάχιστα δια­ φορετικές μεταξύ τους συνθήκες. Την πολιτεία όμως ενδιέφερε πιο πολύ το Σχο­

αφιερωμα/37 λείο εκείνο που προετοίμαζε το παιδί ώς το κα­ τώφλι της ένταξής του στο κοινωνικό σύνολο και τη λειτουργία του μέσα στον κρατικό μηχανισμό ή την εκκλησία- το Σχολείο της Εγκυκλίου παιδεύσεως. Η δευτεροβάθμια αυτή εκπαίδευση εί­ χε ως στόχο να προετοιμάσει «χρηστούς πολίτες» στην υπηρεσία του συγκεντρωτικού κράτους, υποταγμένους στους κανόνες της κυρίαρχης πο­ λιτικής ιδεολογίας. Από το στάδιο της «θρη­ σκευτικής μύησης» τα παιδιά της βυζαντινής κοινωνίας περνούσαν σ’ ένα δεύτερο επίπεδο σπουδών που θα επιχειρούσε να καθορίσει τη συμπεριφορά τους στο παγιωμένο σύστημα του κρατικού (ή εκκλησιαστικού, ένα και το αυτό) μηχανισμού, το οποίο έστηνε τους σταθμούς της επιλογής για την επάνδρωση -κυριολεκτικά- των υπηρεσιών του με καταρτισμένους υπαλλήλους που χρειαζόταν. Ο κρατικός παρεμβατισμός στα Σχολεία της μέσης παιδείας στην Κωνσταντινούπολη είναι ένα θέμα που απασχόλησε και απασχολεί ώς ένα σημείο ακόμη την έρευνα.10 Προτού προχωρή­ σουμε στην εξέταση του θέματος πρέπει να πού­ με ότι για την εποχή του Κωνσταντίνου Ζ ' του Πορφυρογέννητου είμαστε τυχεροί που διαθέ­ τουμε σήμερα, χάρη στις έρευνες του Robert Browning και του Βασιλείου Λαούρδα,11 έναν σημαντικό αριθμό πολύτιμων κειμένων που μας διαφωτίζουν για τα ζητήματα οργάνωσης ενός Σχολείου μέσης παιδείας στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου. Τα κείμενα δεν είναι παρά ένα cor­ pus 122 επιστολών ενός «ανώνυμου καθηγητή» του 10ου αι. και μας παραδόθηκαν από ένα μο­ ναδικό χειρόγραφο -τον υπ’ αριθ. Add. 36749 κώδικα του Βρετανικού Μουσείου.12 Αυτή η πλουσιότατη πηγή για τη μελέτη της στάθμης και της λειτουργίας ενός τύπου Σχολείου της εποχής του Πορφυρογέννητου, αν και παραμένει ώς ένα σημείο ανεκμετάλλευτη στο σύνολό της, μας πα­ ρέχει βασικές πληροφορίες, για τη συγκρότηση της γνώμης μας πάνω στη λειτουργία του Σχολεί­ ου. Πρόκειται για ένα Σχολείο ιδιωτικό, με αμειβόμενο από τους γονείς ή τους προστάτες των μαθητών καθηγητή, γεγονός που μας παραπέμ­ πει στο status της κοινωνικής προέλευσης των τροφίμων του. Από τις σκόρπιες εδώ κι εκεί πληροφορίες των Επιστολών μπορούμε να συνο­ ψίσουμε τα ακόλουθα: Α'. Λειτουργία του Σχολείου: Το Σχολείο δεν διαθέτει παρά έναν μόνο διδάσκαλο. Αυτός εί­ ναι συγχρόνως ο διευθυντής και ιδιοκτήτης του Σχολείου, που, μη μπορώντας ν’ ανταπεξέλθει στα καθήκοντα της διδασκαλίας, διδάσκει αυτο­ προσώπως τους προχωρημένους μαθητές κι ανα­ θέτει στους τελειόφοιτους και ικανούς μαθητές, τους εκκρίτους της σχολής,13 καθήκοντα διδα­ σκάλου για τους αρχάριους. Παραμένει ακόμη δυσερμήνευτος ο ρόλος μιας άλλης κατηγορίας

,14

μαθητών, των επιστατούντων που δεν απο­ κλείεται να σχετίζονται με τα καθήκοντα της τυ­ πικής εφαρμογής του προγράμματος, της εύρυθ­ μης συμπεριφοράς των μαθητών στο χώρο του Σχολείου και της επιστασίας των εκκρίτων κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Διδάσκαλος, έκκριτοι και επιστατούντες αποτελούν για το Σχολείο τον «σύλλογο» που συνέρχεται και αποφασίζει με ψηφοφορία για τα ζητήματα που αφορούν το Σχολείο, αποφάσεις που επικυρώνονται από τον διευθυντή του. Β '.Τ ο Πρόγραμμα: Ο στόχος του προγράμματος σπουδών του Σχολείου ήταν το να καταρτίσει τους μαθητές στη γλωσσική τους επάρκεια. Ύστερα από την ανάγνωση και τη γραφή -που ήταν οι κύριες φροντίδες του πρωτοβάθμιου Σχολείου- η μύηση στη σύνθετη δομή της γλώσ­ σας και στην ικανότητα για έκφραση ήταν το μέλημα για το δευτεροβάθμιο Σχολείο. Γι’ αυτό η διδασκαλία της Γραμματικής, της Ποίησης και της Ρητορικής ήταν απαραίτητη στη διαμόρφω­ ση του προγράμματος. Μέσα στα πλαίσια αυτών των μαθημάτων αναπτύσσονταν ένα σύστημα διαπαιδαγώγησης που έφερνε σε επαφή τον μα­ θητή με τα αρχαία κείμενα τα οποία έπρεπε να κατανοεί και να τα ερμηνεύει, κάποτε αποστηθί­ ζοντας ολόκληρα κομμάτια κι άλλοτε καταβάλ­ λοντας προσπάθεια για σύνθεση ποιητικών κει­ μένων κατά τα πρότυπα των αρχαίων επιγραμ­ μάτων.15 Απώτερος στόχος της άσκησης ήταν το άνοιγμα στο χώρο της Ρητορικής που έπρεπε να. στηρίζεται γερά στη γνώση της θεωρίας της:16 ένα βήμα πριν από τη σύνθεση του λόγου, προ­ χωρημένου βαθμού μύησης στα μυστικά της δύ­ ναμής του, που θα επέτρεπε στον «διπλωματού­ χο» του Σχολείου να κινηθεί με άνεση στην πο­ λύπλοκη επικοινωνία του μέσα στο σύστημα της εποχής. Αυτό το τέλος προσδιόριζε την αρχή της κοινωνικής ένταξης στους στόχους και τις επιθυ­ μίες της εύρωστης οικονομικά τάξης που φρόντι­ ζε για την κοινωνική του άνοδο, που ξόδευε τα χρήματά της για την εξασφάλιση των μελών της σε επίζηλες θέσεις του κεντρικού διοικητικού συστήματος της αυτοκρατορίας ή της εκκλησίας, που από άποψη κοινωνικής προβολής ήταν το ίδιο. Ένα Σχολείο, που αντικατοπτρίζει την οικο­ νομική επιφάνεια των τροφίμων του και αποκα­ λύπτει εναργέστερα τους σκοπούς της εκπαίδευ­ σης που παρείχε, ήταν φυσικό να διατηρεί κά­ ποιους δεσμούς με τις πηγές εξουσίας, το Πα­ τριαρχείο και ο Παλάτι.1' Ωστόσο το είδος αυ­ τών των δεσμών δεν είναι εντελώς ξεκαθαρισμέ­ νο. Μεγαλύτερη φαίνεται πάντως η εξάρτηση από το Πατριαρχείο, αλλ’ αυτό ενδεχομένως ση­ μαίνει και ιδιωτικό ενδιαφέρον του πατριάρχη για κάποιον ή κάποιους τροφίμους που επιβάρυ­ ναν τα οικονομικά του προστάτη τους.

38/αφιερωμα

Βυζαντινή τέχνη ΙΟον αι. Λονδίνο, Βρετ. Μονσ.

Καθώς η λειτουργία του Σχολείου παρέμεινε στο πλαίσιο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας ο αντα­ γωνισμός του με άλλα παρόμοια ιδρύματα ήταν αναπόφευκτος. Από τα ίδια κείμενα των επιστο­ λών του «ανώνυμου καθηγητή» του 10ου αι. διαφαίνεται η ύπαρξη τριών, τουλάχιστον, ακόμη Σχολείων με επώνυμους διδασκάλους-ιδιοκτήτες, διευθυντές, τους μαΐστορες Μιχαήλ, Πέτρο και Φιλάρετο,'® με τους οποίους δεν λείπουν οι προστριβές και οι ενοχλήσεις με τον «ανώνυμο καθηγητή» μας. Μια τέτοια διαμάχη μας αποκα­ λύπτει το δρόμο διαμαρτυρίας των διευθυντών προς τον Έπαρχο της πόλης τον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη, γεγονός που υπαινίσσεται κάποιου είδους εξάρτηση των διευθυντών, αυ­ τού του τύπου των ιδιωτικών σχολείων, από το κράτος. Θα ήταν περίεργο να νομίσει κανείς ότι το δικαίωμα της διδασκαλίας μέσα στα πλαίσια της συγκεντρωτικής εξουσίας του βυζαντινού κράτους ήταν ένα λειτούργημα ανεξέλεγκτο. Ό πω ς όλα τα συντεχνιακά λειτουργήματα που ασκούνταν στο Βυζάντιο, έστω και στα πλαίσια της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, είχαν δικαιώματα αλλά και καθήκοντα που για την κανονική τους τήρηση έπρεπε να επιβλέπονται. Η επίβλεψη αυ­ τή -το γνωρίζουμε για άλλες κατηγορίες επαγ­ γελμάτων της εποχής20- είχε ανατεθεί στον Έπαρχο της πόλης, που επικύρωνε τις αποφά­ σεις της συντεχνίας για την ένταξη κάθε καινού­ ριου μέλους σ’ αυτήν.21 Μπορούμε να σκεφτούμε άραγε ότι το επάγγελμα του διδασκάλουδιευθυντή Σχολείου ήταν μια υπόθεση αυτοδί­ καιης άσκησης και ανεξέλεγκτη; Μια άλλη πηγή -όχι λιγότερο σημαντική- μας παρουσιάζει αυτή τη διάσταση του προβλήμα­ τος. Είναι ο Βίος του Αβραμίου, του μετέπειτα Αθανασίου του Αθωνίτη, ιδρυτή της Μονής της Μεγίστης Λαύρας στο Ά γιο Όρος.22 Παιδί κι αυτό μιας πλούσιας -όπως συνέβαινε συνήθως με όλους τους νέους που σπούδαζαν- οικογέ­ νειας από την Τραπεζούντα ήρθε στην Πόλη να σπουδάσει τα εγκύκλια γράμματα κοντά σ’ ένα

,19

διδάσκαλο που διέθετε κι ένα μεγαλόσχημο αξίωμα· ήταν προκαθήμενος των παιόεντηρίων. Πλάι στον δάσκαλό του, τον Αθανάσιο, ο Αβράμιος δεν πήρε μόνο το δεύτερο -το μοναχικόόνομά του, αλλά και τις βάσεις για να εξελιχτεί μετά τον παιόεντήν, παιόευτής13 (ας θυμηθούμε τους έκκριτους του Σχολείου του «ανώνυμου καθηγητή»), που του παρείχε την άνεση να συμμε­ τέχει στις συνεδριάσεις με το δάσκαλό του και ν’ αποφασίζει για διάφορα ζητήματα του Σχολεί­ ου. Ένα χωρίο του κειμένου του Βίου μάς απο­ καλύπτει τη διαδικασία της εκλογής ενός διδα­ σκάλου που και για τη σύγχρονη ελληνική πραγ­ ματικότητα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως υπερ­ βολική παραχώρηση: ο Αβράμιος έγινε δάσκα­ λος στο Σχολείο με «ομόφωνη ψήφο» όλων των «φορέων» του Σχολείου, των μαθητών και των καθηγητών του.24 Δεν αποκλείεται οι καθηγητές που αναφέρονται να ήταν οι ήδη έκκριτοι (ή και οι επιστατούντες) της Σχολής με τον διευθυντή τους, κι όλοι μαζί ενεργούσαν με τους κανόνες αναπαραγωγής των μελών της «συντεχνίας των διδασκάλων» στη διαδικασία εκλογής για το ίδιο Σχολείο. Ήρθε όμως ο καιρός που ο Αβράμιος έπρεπε να εξελιχτεί σε «επόμενη βαθμίδα»· θα λέγαμε καλύτερα να του αναγνωριστεί ο τίτλος του διδασκάλου. Αν προσέξουμε στη νέα εκλογή δεν αρκεί μόνον η «ομόφωνη ψήφος» των μαθη­ τών και j(ov διδασκάλων, αλλά κάτι περισσότε­ ρο- η κρατική άδεια: «κοινή ψήφφ τών αυτών (δηλ. των κοινωνών αυτού παιδευτών ομού και παιδευμάτων) αΰθις καί νεύσει βασιλική (ο Αβράμιος) έπί τόν διδασκαλικόν άνάγεται θρόΒρισκόμαστε, όπως έχει επισημάνει ο Lemerle, μπροστά στο νέο θεσμό που εισήγαγε ο Κων­ σταντίνος Ζ ' ο Πορφυρογέννητος.26 Κάποιος έπρεπε ν’ αποφανθεί για την ικανότητα ενός εππαγγελματία διδασκάλου -και σ’ αυτό το σημείο το κράτος σεβόταν την «αυτονομία» των ιδρυμά­ των- αλλά δεν αρκούσε μόνον η «κρίση»· η «άδεια εξασκήσεως επαγγέλματος» ήταν υπόθε-

αψιερωμα/39

ση κρατική, εφόσον το Σχολείο «δεν είναι, και αριθμού των μαθητών που φοιτούσαν σ’ αυτά.30 ούτε πρέπει, ούτε μπορεί να είναι κάτι το ιδιαί­ Παρόλο που δεν έχουμε πληροφορίες για την ορ­ τερο, ξεχωριστό, ανεξάρτητο, έξω από τόπο και γάνωση του «συλλόγου των διδασκάλων» μέσης χρόνο, αλλά είναι ένα αναπόσπαστο μέρος τον παιδείας στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου, επι­ κοινωνικού συνόλου, και νφίσταται και πρέπει τρέπεται ίσως να φανταστούμε το σχήμα μιας τέ­ να νφίσταται, την επίδραση του συνόλου αυτού, τοιας οργάνωσης σε παραλληλισμό με άλλα κοι­ και επιδρά και πρέπει να επιδρά επί τον συνό­ νωνικά επαγγέλματα της εποχής, όπως ήταν π.χ. λου αυτού».27 οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (οι· συμβολαιογράφοι) Αν αφήσουμε κατά μέρος τα προβλήματα που της εποχής, για τους οποίους γνωρίζουμε αρκετά ανακύπτουν με την εμφάνιση του αξιώματος του πράγματα.31 Οι ταβουλάριοι έπρεπε να φοιτή­ προκαθημένου των παιδευτηρίων, είναι γεγο­ σουν σε ειδικά «Επαγγελματικά» Σχολεία (γενι­ νός ότι ο τελευταίος πληθυντικός μας φανερώνει κής παιδείας με ιδιαίτερη νομική κατεύθυνση), ότι τέτοια παιδευτήρια υπήρχαν αρκετά στην στα οποία υπήρχαν νομικοί παιδοδιδάσκαλοι πρωτεύουσα, αν κρίνουμε και από τις προστρι­ και διδάσκαλοι. Οι διδάσκοντες εκλέγονταν από βές μεταξύ των διευθυντών-διδασκάλων τους το «σύλλογο των Ταβουλαρίων»,32 και τους ήδη που προέκυπταν από τις ανταγωνιστικές τους κι­ νομικούς παιδοδιδασκάλονς και διδασκάλους. νήσεις για την προσέλκυση μαθητών. Όταν ο Θα ήταν παρακινδυνευμένο άραγε να υποστηρί­ Αβράμιος αποφασίζει ν’ ανοίξει δικό του Σχο­ ξουμε ότι ο «σύλλογος των Ταβουλαρίων» μπο­ λείο -ύστερα βέβαια από την αυτοκρατορική ρούσε νά ’ναι όχι το «σωματείο», αλλά και οι συγκατάθεση- ανακύπτει το θέμα της σύγκρου­ μαθητευόμενοι ταβουλάριοι, οπότε η διαδικασία σης με τον ίδιο το δάσκαλό του. Το πλήθος των της εκλογής του διδασκάλου των ταβουλαρίων μαθητών συνέρρεε στο Σχολείο του και αφαι- δεν θα διέφερε ουσιαστικά από εκείνη του διδα­ ρούσε από εκείνον τα οικονομικά οφέλη. Ο σκάλου των Σχολείων «εγκυκλίου παιδεύσεως»; Κωνσταντίνος Ζ ' προσπάθησε να αμβλύνει τη Σε μια τέτοια περίπτωση θα βλέπαμε ότι το διαμάχη κρατώντας κυριολεκτικά τις αποστάσεις αξίωμα του προκαθημένου των παιδευτηρίων ανάμεσα στο Σχολείο του Αθανασίου και του αντιστοιχούσε με αυτό του πριμικηρίον και η μαθητή του Αβραμίου κι όταν κι αυτό δεν απέ­ άσκηση του επαγγέλματος επιτρεπόταν με άδεια δωσε τα αναμενόμενα, ο τελευταίος προτίμησε να του Επάρχου της Πόλης, την κρατική δηλ. πα­ δώσει τόπο στην οργή, εγκαταλείποντας το ρέμβαση δια του επιτετραμμένου να επιβλέπει επάγγελμα του διδασκάλου.2® τις επαγγελματικές συντεχνίες στην πρωτεύουσα Πίσω από αυτή την ιστορία φαίνεται να κρύ­ του Βυζαντίου. Αν όμως, σύμφωνα με τα παραβεται ένα καθεστώς ευρύτερης οργάνωσης των δομένα, στο εκλεκτορικό σώμα συμμετείχαν οι Σχολείων στην Κωνσταντινούπολη της εποχής ήδη επαγγελματίες ταβουλάριοι (ως «σύλλογος του Κωνσταντίνου Ζ ' του Πορφυρογέννητου. Οι των Ταβουλαρίων»)33 τούτο δεν αλλοιώνει το γε­ επικεφαλής των Σχολείων της ιδιωτικής μέσης νικό σχήμα της εκλογής των διδασκάλων στην παιδείας έπρεπε να αναδειχτούν ως διδάσκαλοι τροφό Σχολή τους, γιατί το Σχολείο των ταβου­ στο ίδιο Σχολείο, που τύχαινε να διδάσκουν ως λαρίων ήταν κάτι παραπάνω από ένα Σχολείο «άριστοι» μαθητές, κι έπειτα, για να ασκήσουν εγκυκλίου παιδεύσεως, αφού παρείχε γενική και το επάγγελμά τους έπρεπε αυτό να τους αναγνω­ ειδικότερη μόρφωση, όπως υποπτεύεται κανείς ριστεί από την κρατική εξουσία που καθόριζε πως θα συνέβαινε σε ανάλογες Σχολές «των ια­ και τους τόπους λειτουργίας των Σχολείων για τρών», «των μη χανοπο ιών, μηχανικών, αρχιτε­ έναν δικαιότερο κι όχι άνισο καταμερισμό του κτόνων»,34 «των νομικών» κ.ά. ειδικοτήτων για

40/αφιερωμα

Βνζαντινή τέχνη 10ου at. θήσ. Ay. Μάρκον Βενετίας.

τις οποίες δεν έχουμε καθόλου πληροφορίες, αλ­ λά τρομάζει κανείς στην ιδέα της έλλειψής τους από μιαν αστική κοινωνία σε μια περίοδο μάλι­ στα που ονοματίζεται «αναγεννησιακή» στο Βυ­ ζάντιο. Από την άλλη μεριά η Σχολή των ταβουλαρίωγ ή νοταρίων -όπως ίσως και όλα τα επαγγελματι­ κά, άγνωστά μας, Σχολεία- ήταν μοναδική στην πρωτεύουσα, ενώ τα Σχολεία μέσης παιδείας πο­ λύ περισσότερα. Η ροή ωστόσο των μαθητών από άλλα Σχολεία -ίσως επαγγελματικά- προς τη Σχολή των ταβουλαρίων θα πρέπει ν’ απασχο­ λούσε πολύ τα ενδιαφερόμενο Σχολεία που υφίσταντο την αφαίμαξη του δυναμικού τους, ώστε να προκαλέσουν ειδική νομοθετική ρύθμιση δια­ κανονισμού των οικονομικών υποχρεώσεων των μαθητών τους. Θα χρειαστεί ακόμη ερευνητική προσπάθεια, για να κατανοήσουμε τους τρόπους και τις επι­ νοήσεις των Σχολείων για την προσέλκυση μαθη­ τών, αλλά τα όρια του ανταγωνισμού δεν θα μπορούσαν να σπάσουν τους δεσμούς του «επαγ­ γελματικού συλλόγου των διδασκάλων», που, όπως υποθέτει ο Paul Speck, είχε μια παράδοση από τον 9ο αιώνα.35 Ύστερα από την κάπως εκτεταμένη αναφορά στα Σχολεία μέσης παιδείας που επιβάλλεται από τα δεδομένα των πηγών, αν ξαναγυρίσουμε από το σημείο εκκίνησης αυτής της επισκόπησης, από το Προοίμιο των Γεωπονικών, ο υπαινιγμός του κειμένου μάς προκαλεί «πόνους πολλούς» καθώς το έδαφος υποχωρεί κάτω απ’ τα πόδια μας από έλλειψη αρκετών δεδομένων για την αν­ τιμετώπιση των ερωτημάτων: τι γίνεται με την ανώτερη εκπαίδευση; Υπήρχε «Πανεπιστήμιο» στο Βυζάντιο36 και στην εποχή του Κωνσταντί­ νου Ζ ' του Πορφυρογέννητου;

Γύρω στα μέσα του 9ου αι. στην Κωνσταντι­ νούπολη ο πανίσχυρος πρωθυπουργός του Μι­ χαήλ Γ', ο καίσαρ Βάρδας, ίδρυσε μια Σχολή που χαρακτηριζόταν για το υψηλό επίπεδο της παρεχόμενης διδασκαλίας και για μια διαφορετινή δομή λειτουργίας, που την ξεχώριζε από τα γνωστά Σχολεία μέσης παιδείας. Υπήρχαν σ’ αυ­ τή τη Σχολή τέσσερις τομείς διδασκαλίας (Γραμ­ ματικής, Φιλοσοφίας, Γεωμετρίας, Αστρονομίας) με επικεφαλής διακεκριμένους διδασκάλους και η φοίτηση παρεχόταν δωρεάν. Οι πηγές μιλούν για το ζωηρό ενδιαφέρον του Βάρδα, που έτρεφε μ’ αυτή τη δραστηριότητα τις προσωπικές του φιλοδοξίες. Ωστόσο διαφαίνονται και οι στόχοι αυτού του είδους της εκπαίδευσης: η Σχολή πα­ ρείχε μόρφωση σε φοιτητές που προορίζονταν για τις ανώτατες θέσεις του δημοσίου.37 Δεν έχουμε πληροφορίες για την τύχη αυτού του ιδρύματος, που είναι ευρύτερα γνωστό ως Πανεπιστήμιο του Βάρδα, ωστόσο στο διάστημα που μεσολαβεί μέχρι την εποχή του Κωνσταντί­ νου Ζ ' του Πορφυρογέννητου, αν προσέξουμε τους υπαινιγμούς των πηγών,38 η Σχολή φαίνεται παρήκμασε. Ο Κωνσταντίνος Ζ ' επανδρώνει μια Σχολή με τέσσερις ικανούς διδασκάλους. Στον τομέα της Φιλοσοφίας τοποθέτησε τον πρωτοσπαθάριο Κωνσταντίνο- στη Ρητορική διόρισε τον Αλέξαν­ δρο, μητροπολίτη Νίκαιας. Στον Ασηκρήτι Γρηγόριο ανέθεσε τη διεύθυνση του τομέα της Αστρονομίας και στη Γεωμετρία επέλεξε τον Νι­ κηφόρο, που ήταν γαμπρός γνωστού Επάρχου της Πόλης.39 Απαράλλαχτα όπως ο Βάρδας, ο αυτοκράτορας επισκεπτόταν τους φοιτητές, έτρωγε μαζί τους και τους υποσχόταν λαμπρές σταδιοδρομίες. Τα στοιχεία που μας παρέχουν οι πηγές για τις Σχολές του Βάρδα και του Κων­ σταντίνου Ζ ' είναι κοινά. Δεν ξέρουμε ωστόσο αν ο Κωνσταντίνος Ζ' θέλησε να λαμπρύνει την προσωπική του δόξα, ιδρύοντας ένα νέο Σχο­ λείο, όπως κλίνει να παραδεχτεί ο Speck,40 ή αν ανανέωσε τη δύναμη του υπάρχοντος «Πανεπι­ στημίου», όπως πιστεύει ο Lemerle.41 Καθώς όμως δεν μπορούμε ν’ αρνηθούμε τις μαρτυρημένες δραστηριότητες του αυτοκράτορα στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που αναζωογόνη­ σε την Επιστήμη και τις Τέχνες στο Βυζάντιο, γύρω στα μέσα του 10ου αι., αυτού του είδους τα προβλήματα αποκτούν δευτερεύουσα σημασία. Η διάσταση των απόψεων των μελετητών του βυζαντινού πολιτισμού ως προς τον καθορισμό του χαρακτήρα και του επιπέδου της ανώτερης εκπαίδευσης στο Βυζάντιο42 εμπίπτει στην πε­ ριοχή των διαφορετικών ερμηνειών των ίδιων πηγών κι όπως διδαχτήκαμε να λέμε οι πηγές απαντούν ανάλογα με τα ερωτήματα που τους θέτουμε. Ένα «Πανεπιστήμιο» προϋπέθετε -τουλάχιστον τον 9ο και 10ο α ι.- την άμεση κρα­

αφιερωμα/41 τική επέμβαση στην οργάνωση του. Η σύνδεση των πρωτοβουλιών για τη σύσταση ή την ανα­ νέωσή του με το παλάτι υποδηλώνει το κόστος ενός τέτοιου εγχειρήματος για μια παρεχόμενη δωρεάν ανώτατη εκπαίδευση. Έτσι είναι δύσκο­ λο ν’ αποφανθεί κανείς από ποιο σημείο αρχίζει η ατομική και ιδιωτική πρωτοβουλία ενός συγ­ κλητικού ή αυτοκράτορα για την οργάνωση ή επιχορήγηση ενός τέτοιου ανώτερου ή ανώτατου, πανεπιστημιακού ή όχι (είναι ζήτημα ορολο­ γίας), ιδρύματος και ώς ποιο σημείο τελειώνει η αυτοκρατορική ή άλλη επίσημη κρατική ιδιότητα κάποιου «μαικήνα» που θά ’ντεχε να σηκώσει

-χωρίς δημόσιο χρήμα- το βάρος του προϋπολο­ γισμού, έστω και του ενός και μόνου ανώτερου πνευματικού ιδρύματος στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου. Όσο για το επίπεδο των σπουδών του, η όλη πνευματική κίνηση του 9ου και 10ου αι. και η ανάδειξη ενός πολιτισμού, που επικρά­ τησε να ονομάζεται «Πρώτη Βυζαντινή Αναγέν­ νηση»,43 αποτελούν αψευδείς μάρτυρες για τη συνεισφορά της Εκπαίδευσης στη δημιουργία αυτού του πολιτισμού που στην περίπτωση του Κωνσταντίνου Ζ ' του Πορφυρογέννητου βρίσκει ηγέτη σ’ αυτήν την προσπάθεια τον πρώτο πολί­ τη της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Σημειώσεις

(Ανάλεκτα Βλατάδων, 17), Θεσσαλονίκη 1973, σ. 5 κ.ε.

17. Βλ. R. Browning, Byzantion 24(1954) 441, επιστολή αρ. 1: «το εμοί διόόμενον αρτίδιον τεταμίενται... ίνα μη πλεονεκχώμαι παρ’ εκκλησίας εγώ». Πρβλ. επιστολή 68 (βλ. R. Browning - Β. Ααούρδα, Επ. Ετ. Βυζ. Σπουδών 27(19-57) 191): «Και βασιλεύσι, ναι μην και τοις τον εκκλησιαστικόν όιιθύνουσι θρόνον προσελθείν επηπείλησας». Βλ. και Le­ merle, ό.π., σ. 223.

18. Lemerle, ό.π., α. 223.

19. Για τον έπαρχο της πόλης βλ. V. Laurent, Le Corpus des sceaux de Γ Empire Byzantin, τόμ. II, Παρίσι 1981, σ. 545, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

20. Βλ. Αναστ. Π. Χριστοφιλοπούλου, Το επαρχικόν βιβλίον Λέοντος του Σοφού και αι σνντεχνίαι εν Βνζαντίω, Αθή­ ναι 1935, σ. 43.

21. ό.π., σ. 48.

22. Βλ. Vitae duae antiquae Sancti Athanasii Athonitae, έκδ. J. Noret, Leuven 1982.

23. ό.π. σ. 8, στίχ. 5. Βλ. και Lemerle, Olives, σ. 12 του ίδιου, Ο πρώτος βυζαντινός ουρανισμός, α. 232.

24. ό.π.

25. Βλ. Vitae, ό.π., σ. 9 § 14, 1-4.

26. Lemerle, ό.π., α. 233.

27. Διογένους Ξανάλατου, Τα Σχολεία στο Βυζάντιο. Τα προ­ βλήματα και η σημασία τους, Αθήναι 1939, σ. 4.

28. Ρ. Lemerle, ό.π., σ. 231. Πρβλ. Ρ. Speck, ό.π., σ. 37, 43, 45

1. Βλ. Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici De re rustica Eclogae, έκό. H. Beckh, Λιψία 1895, a. 1, προοίμιον, στ.

4-5: «Πρώτα κατάφερες μεθοδικά και συνετά ν’ ανασύρεις τη Φιλοσοφία και τη Ρητορική που είχαν εξαφανιστεί και καταποντιστεί στον απροσδιόριστο βυθό της λήθης, απλώνοντάς τους το δυνατό σου χέρι. Κι ύστερα άνοιξες και­ νούριους ορίζοντες για κάθε Επιστήμη και Τέχνη».

2. Βλ. θεοφυλάκτου Σιμοκάττη, Ιστορία, έκό. De Boor, a.

20-21.

3. Βλ. Johannis Euchaitorum Metropolitaequae in codice Vaticano gr. 676 Supersant, έκό. P. Lagarde, Gottingae 1882, a.

195-196.

4. Βλ. το κεφ. «Ο Εγκυκλοπαιδισμός του 10ου αιώνα» στο μεταφρασμένο από τα γαλλικά κλασικό έργο τον Ρ. Lemerle, Le premier humanisme byzantin. Notes et remarques sur enseignement et culture ά Byzance des origines au Xe siicle, Παρίσι 1971, μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίόον, έκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1981, σ. 241-276, όπου και λεπτομερειακή βιβλιογραφία.

5. Lemerle, ό.π., σ. 240.

6. Χρήσιμο ακόμη παραμένει το έργο τον Φ. Κουκονλέ, Βυ­ ζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμ. A, 1, Αθήναι 1947, σ.

35-105, όπου και γενική θεώρηση της πρωτοβάθμιας εκ­ παίδευσης στο Βυζάντιο. Βλ. ακόμη (ό.π. σ. 105-137) το κεφ. «Η εγκύκλιος παίόενσις».

7. ό.π., ο. 45-48.

8. Παράδειγμα οργανωμένου Σχολείου στην Κωνσταντινού­ πολη ήταν της Μ. Στονόίου, βλ. J. Ρ. Migne, Patrologiae Graeca, τόμ. 99, στ. 1745: «Περί του διδασκάλου των παίδων».

9. Βλ. Lemerle, Le Gouvernement des philosophes: Notes et re­ marques sur T enseignement, les icoles, la culture [Cinq itudes sur le Xle siicle byzantin], Παρίσι 1977, a. 196-197.

10. Βλ. Paul Speck, Die Kaiserliche Universitat von Konstantinopel, Μόναχο 1974, σ. 21, 27. Πρβλ. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουρανισμός, α. 233, 235, 238, 240.

11. Βλ. Β. Λαούρδα, Η συλλογή επιστολών τον κώδικος ΒΜ Add. 36749, Αθηνά 58 (1954) 176-198. R. Browning, The Correspondence of a tenth-century Byzantine Scholar, Byzantion 24(1954) 397-452 και R. Browning - Β. Λαούρδα, To κείμενον των επιστολών του κώδικος ΒΜ36749, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπονδών 27(1957) 151-212.

12. Νέα έκδοση, φιλολογική, ετοιμάζει ο Αθ. Μαρκόπονλος, ο οποίος ασχολείται γενικότερα και με τα προβλήματα των κεηιένων.

13. Βλ. Lemerle, Elives et professeurs ά Constantinople au Xe siicle, Παρίσι 1969, a. 7. Του ίδιου, Ο πρώτος βυζαντινός ουρανισμός, σ. 224. Πρβλ. Ρ. Speck, Die Kaiserliche Uni­ versitat, σ. 31.

14. ό.π.

15. Βλ. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουρανισμός, α. 227.

16. Για την παράδοση του Ερμογένη και του Αφθονίον στο Βυζάντιο βλ. G.L. Kustas, Studies in Byzantine Rhetoric,

29. Βλ! Vitae, ό.π., α. 10.

30. Ρ. Lemerle, ό.π., α. 230.

31. Ειδικό μελέτημα για τους βυζαντινούς ταβουλαρίους ετοι­ μάζει η κ. Β. Νεράντζη-Βαρμάζη.

32. Βλ. Αναστ. Π. Χριστοφιλοπούλου, ό.π., σ. 47, σημ. 2.

33. ό.π., ο. 36.

34. Βλ. Αργ. Πετρονιώτη, Ο Αρχιτέκτων στο Βυζάντιο, Θεσ­ σαλονίκη 1984, σ. 13.

35. Ρ. Speck, ό.π., α. 49.

36. Από την παλιότερη βιβλιογραφία πάνω στο πρόβλημα βλ. κυρίως L. Brihier, Notes sur Γ histoire de T enseignement supirieur ά Constantinople, Byzantion 3(1926) 72-94 και By­ zantion 4(1927128) 13-28. Fr. Fuchs, Die hdheren Schulen von Konstantinopel im mittelalter, Βερολίνο 1926. Βλ. ακό­ μη και F. Schemmel, Die Hochschule von Konstantinopel vom V. bis IX Jahrhundert, Βερολίνο 1912. Του ίδιου, Die Schulen von Constantinopel vom 9. bis X I Jahrhundert, philologische Wochenschrift, 29.12.1923, στ. 1178-1181.

37. P. Lemerle, Le Gouvernement des philosophes, a. 197.

38. Κεόρηνός, έκδ. Βόννης, σ. 326. Συνεχιστές θεοφάνους, ς', έκό. Βόννης, σ. 444, 446.

39. Ρ. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουρανισμός, α. 239. Α. Μαρκόπουλον, Le timoignage du Vaticanus gr. 163..., Σύμ­ μεικτα 3(1979) 92, 103-104.

40. P. Speck, ό.π. a. 27.

41. P. Lemerle, ό.π., a. 240.

42. Βλ. σημ. 36 εδώ.

43. Ρ. Lemerle, ό.π., σ. 15-16.

42/αφιερωμα

Η λ ία ς Α ν α γ ν ω σ τ ά κ η ς

Η διεκδίκηση της πορφύρας και ο Διγενής Ακρίτας Νά σάν την μάνναν πού γεννά τά τράντα χρόν κ’ εύτάει υιόν Τραντέλλενον καί νύφεν γαλαφόρον, κανείς υιόν ’κ’ έγέννεσεν, κανείς υιόν V έποϊκεν καλόγρα υιόν έγεννεσεν άπάνου ’ς τό Πορφύριν.

- « Άτόναν πώς θά λέγουμε, άτόν πώς θά καλούμε;» - « Άτόν Πορφυρήν πέτε άτον, ατόν Πορφύρ’ καλέστεν». Μονοήμερος έτονε κ’ έφαγεν παξιμάτιν διήμερος έγέντουνε, έφαγ’ έναν φουντάριν πεντεήμερος έγέντονε, έφαγεν τήν φουρνέαν, τριανταήμερος έγέντουνε, έξέβεν κ’ έκαυκέθεν - « Έγώ κόρην έγάπεσα καί εν’ τού βασιλέα!»

- «Ναί, Πορφυρά, ναί, Πορφυρά, βαρέα μή καυκάσαιό βασιλιάς γεράκια ’χει, στείλλει καί κυνηγά σε».

- «Ουδέ τόν Βάρναν φοβούμαι, ουδέ τόν Νικεφόρον, ουδέ τόν Βαρυτράχηλον, ντό τό σπαθίν κόφτ’ έμπρου καί όπίσω». Μαθάνει άτο ό βασιλιάς ό πολυχρονεμένον.

- « Άπόθεν εν’ ό Πορφύρας, έμέν πού ’κι φοβάται; Έχω άπάν’ άτ’ πόλεμον, έχω άπάν’ άτ’ στρατείαν». Έρμάτωσεν τούς στρατηγούς καί όλον τό φουσάτον. (Πορφυρής, δημοτικό τραγούδι, Τραπεζούντα)

Ένα από τα σημαντικότερα έργα της βυζαντινής γραμματείας είναι το «ποίημα» «Βασίλειος Δ ιγενής Ακριτης». Πιθανόν πρόκειται για σύνθεση του I' ή ΙΑ' αι. που σώζεται σε τέσσερις έμμε-

τρες παραλλαγές (σε χειρόγραφα που χρονολο­ γούνται από τον ΙΓ'-ΙΣΤ' αι.) και σε δύο πεζές διασκευές του ΙΖ ' αι. Υπάρχει επίσης μια ρωσι­ κή παραλλαγή, εξαιρετικά χρήσιμη για την από-

αφιερωμα/43 κλίσή της και τις διαφορές με τα υπόλοιπα ελλη­ γραφα, παραλλαγή και αρχέτυπο, για να διαπι­ νικά κείμενα. Το έργο αποτελεί μοναδικό μνη­ στώσουμε ότι ίσως ορισμένες από τις υποθέσεις μείο για τη μελέτη της γλώσσας, της ιστορίας και και αναζητήσεις του μεγάλου ακριτολόγου πα­ της κοινωνίας την οποία απεικονίζει. Η αναζη- ραμένουν πάντα επίκαιρες, όχι όμως τα επιχει­ τούμενη σχέση του μάλιστα με τη λαϊκή μυθολο­ ρήματα και τα συμπεράσματά του. Η κριτική γία και το δημοτικό τραγούδι των μέσων βυζαν­ που ασκήθηκε στην θεωρία του Gregoire έδωσε τινών χρόνων, η συγκριτική εξέτασή του με τα το έναυσμα για ουσιαστικότερες προσεγγίσεις ακριτικά τραγούδια, τους βυζαντινούς και μου­ του έργου: έστρεψε τους ερευνητές στην μελέτη σουλμανικούς θρύλους του Θ' και Γ αιώνα γρή­ της κοινωνίας που αντανακλάται στα κείμενα, γορα το τοποθέτησαν στο κέντρο της έρευνας στην αναζήτηση των πηγών, στην εξακρίβωση που μελετά τον λαϊκό πολιτισμό και τη μυθιστο­ της εποχής που συνετέθησαν οι παραλλαγές και ρία των λαών της Μέσης Ανατολής και των Βαλ­ στον προσδιορισμό της σχέσης του ποιήματος με κανίων. το δημοτικό ηρωικό τραγούδι του Βυζαντίου. Η σχέση του ποιήματος του Βασιλείου Διγενή Από το πλήθος αυτών των μελετών, παρά τις αν­ Ακριτη με τον κύκλο των λογίων του Κων/νου τιθετικές απόψεις τους, αυτό που συνάγεται τε­ Πορφυρογέννητου αποτέλεσε μια προσφιλή, αλ­ λικά είναι ότι κάποιο κείμενο (αρχέτυπο, αρχική λά και αδικαίωτη υπόθεση του Βέλγου βυζαντιμορφή, Urlied) υπήρχε στον Γ αι. από το οποίο νολόγου Η. Gregoire. Σύμφωνα μ’ αυτή τη θεω­ προέρχονται τόσο η ρωσική όσο και οι ελληνικές ρία το πρωτότυπο έργο διαπνεόταν από αντιδιασκευασμένες παραλλαγές. Ποια όμως από τις αυτοκρατορική διάθεση και παρουσίαζε τους παραλλαγές αυτές βρίσκεται πλησιέστερα στο Παυλικιανούς και λοιπούς δυσαρεστημένους με αρχικό κείμενο και ποια η σχέση του κειμένου τη δυναστεία των Μακεδόνων, ιδιαίτερα την οι­ αυτού με την ηρωική μυθολογία της εποχής; Το κογένεια των Δουκών, να συγκρούονται με τον ερώτημα αυτό αποτελεί πάντα το μείζον πρόβλη­ αυτοκράτορα. Ο Διγενής Ακρίτας, γόνος Δου­ μα. Ά ραγε μπορούμε να ανιχνεύσομε τις επεμ­ κών και Παυλικιανών, ως τιμωρός-εκπρόσωπος βάσεις που υπέστη και να παρακολουθήσουμε των προγόνων του και εκδικητής των δεινών την διασκευαστική επεξεργασία που είχε ως τους, εξευτέλιζε την αυτοκρατορία νικώντας την αποτέλεσμα τη δημιουργία των έμμετρων και πε­ στρατιωτική ηγεσία της και τον ίδιο τον αυτο­ ζών παραλλαγών του κειμένου; Στο βαθμό που κράτορα. Το πρωτότυπο αυτό έργο υπέστη την το αρχικό αυτό κείμενο αποτελεί μια υπόθεση, επέμβαση του κύκλου, του Πορφυρογέννητου, ο το εγχείρημα φαίνεται αδύνατο, αλλά παρά τις οποίος είχε αναλάβει να αποκαταστήσει τον δυσκολίες που παρουσιάζει δεν πρέπει να θεω­ παππού του Βασίλειο Α ' και να δικαιολογήσει ρείται ακατόρθωτο. Ίσως πάλι, αντί να επιδιώ­ τον φόνο του,Μιχαήλ Τ'. Φρόντισε λοιπόν να κει κανείς την χιμαιρική ανα-σνγκρότηση του διασκευάσει την πρώτη γραφή και να παρουσιά­ αρχέτυπου, θα ήταν χρησιμότερο να αναζητηθεί σει τον ήρωα Διγενή Ακρίτα, στον οποίον πιθα­ τι οφείλει το έργο στον Γ αιώνα. Ως απαραίτη­ νόν πρόσθεσε και το τρίτο όνομα Βασίλειος, να τες προϋποθέσεις για να ευοδωθεί κάθε μια απ’ συνδιαλέγεται φιλικά με τον αυτοκράτορα Βασί­ αυτές τις προσπάθειες θα θεωρούσα: α) τη σο­ λειο (ή Ρωμανό). βαρή επιτέλους αντιμετώπιση της ρωσικής πα­ Ως τεκμήρια της αντιμοναρχικής πρώτης μορ­ ραλλαγής, χωρίς τις ακρότητες που οδηγούν φής του κειμένου ο Gregoire θεώρησε τα ηρωικά στην υποτίμηση ή υπερεκτίμησή της, β) την κα­ δημοτικά τραγούδια με θέμα τη σύγκρουση του τάρτιση μιας τυπολογίας θεμάτων των ακριτικών ήρωα (Κωνσταντίνου, Ανδρόνικου, Πορφύρη) τραγουδιών και θεμάτων του ποιήματος του με τον βασιλιά και την ρωσική παραλλαγή του Δ.Α. και τέλος γ) την συγκριτική μελέτη του συ­ Δ.Α στην οποία ο Διγενής συγκρούεται με τον νόλου του μύθου του Μ. Αλεξάνδρου με την αυτοκράτορα Βασίλειο νικώντας τον κατά κρά­ ακριτική αυτή θεματική. Εξαιρετική βοήθεια τος. Ό π ω ς ήταν φυσικό, μια τόσο τολμηρή θεω­ προσφέρουν οι αποκλίσεις και οι αντιφάσεις με­ ρία προκάλεσε την έντονη και όχι πάντα αντικει­ ταξύ των κειμένων, η εμφανής δυναστική ιδεο­ μενική κριτική ιστορικών και φιλολόγων. Η προ­ λογία σε ορισμένα απ’ αυτά, ο συναινετικός χα­ σήλωση αφετέρου του Gregoire στην «παυλικιαρακτήρας στη σχέση διεκδικητή του θρόνου με νική θεωρία», η εμμονή του στην προτεραιότητα τον αυτοκράτορα, και η εγκωμιαστική διάθεση των δημοτικών τραγουδιών και της ρωσικής πα­ του έργου, όλα χαρακτηριστικά της ιστοριογρα­ ραλλαγής, η ευφάνταστη αλλά και χωρίς σύστη­ φίας του Γ αι. Έτσι, πέρα από την ομοιότητα μα επιχειρηματολογία του συσκότισαν την ορθό­ των εκφράσεων ή την κοινότητα των θεμάτων τητα πολλών του απόψεων. Χρειάστηκε να περι­ που επενειλημμένως έχουν επισημανθεί ανάμεσα μένουμε μισόν αιώνα, όταν τα υποτιθέμενα realia στον Διγενή Ακριτη, τον Γενέσιο, τον Πορφυρο­ του κειμένου δεν θεωρούνταν πια ιδιαίτερα γέννητο και την Συνέχεια του Θεοφάνη, ένα αξιόπιστα για την χρονολόγηση του έργου, κι πλήθος άλλων στοιχείων μας πείθουν ότι το αφού έγινε σαφής διάκριση ανάμεσα σε χειρό­ ποίημα σχετίζεται τελικά με τον κύκλο του Ποο-

44/αφιερωμα φυρογέννητου. Η σχέση δεν μπορεί ακόμη να προσδιορισθεί με σαφήνεια και χρειάζεται να διευρευνηθεί διεξοδικά. Μόνον έτσι θα δικαιω­ θεί η άποψη του Gregoire που πίστευε ότι ο θε­ ματικός και ιδεολογικός πυρήνας του έργου πρέ­ πει να αναζητηθεί στον Γ αι, παρόλο το επί­ στρωμα του ΙΑ ' και ΙΒ' αι. που χρωματίζει τις υπάρχουσες παραλλαγές. Πιστεύω λοιπόν, καθώς τα κείμενα το υπαγο­ ρεύουν και τα στοιχεία αφθονούν, ότι η μελλον­ τική έρευνα θα είναι σε θέση να καταδείξει την επίδραση στο έργο του Δ.Α ., αν όχι του ίδιου του Πορφυρογέννητου, οπωσδήποτε του πολιτι­ κού και ιδεολογικού κλίματος της εποχής του ή των αμέσως μετά απ’ αυτόν χρόνων. Το ποίημα στις ελληνικές του παραλλαγές αποτελεί ένα μνημείο σκοπιμότητας, γεγονός που χρειάζεται να τονιστεί: αντιϊσλαμική πολεμική, εξουδετέρωση και υποβάθμιση του στρατηγού, εξισωτική διάθεση του ήρωα με τον αυτοκράτορα αλλά ταυτοχρόνως και κυρίως συμφιλιωτική έκβαση σε όλες αυτές τις συγκρούσεις. Η συναινετική αυτή τάση που χαρακτηρίζει το ποίημα, μολονό­ τι ερμηνεύθηκε ως δυναστική προπαγάνδα των Δουκών του ΙΑ ' αι., έχει ως σημείο εκκίνησης τον Πορφυρογέννητο και σημαδεύει περισσότερο την εποχή του. Ο εκτονωτικός χαρακτήρας του ποιήματος μας οδηγεί στα μέσα του I' αι. Το αυτοκρατορικό επιτελείο επιφορτίστηκε να δικαιώ­ σει την Μακεδονική δυναστεία, να διασκεδάσει τους φόβους, να μεταγράψει τους μύθους και να αποδώσει την «πορφύρα» στον Κωνσταντίνο Ζ '. Ο Αρέθας, επίσκοπος Καισαρείας (αρχές I' αι.), μας προσφέρει την πολύτιμη μαρτυρία του για τα πριν από τον Πορφυρογέννητο θρυλούμενα, μιλώντας μας για τα τραγούδια των καταραμέ­ νων αγυρτών της Παφλαγονίας από την οποία κατάγονταν οι Δούκες. Εκτός του ότι μας παρέ­ χει την πρώτη πληροφορία για την ύπαρξη δημο­ τικών ηρωικών τραγουδιών στο Βυζάντιο, υπο­ δηλώνει εμμέσως και την άποψη της εκκλησίαςμοναρχίας για τους αντιμοναρχικούς θρύλους και τα τραγούδια του κύκλου των Δουκών και, γιατί όχι, για μια αρχική διατύπωση του ποιήμα­ τος. 'Αραγε θα πρέπει να πιστέψουμε ότι από την εποχή του Αρέθα ώς τα μέσα του ΙΑ ' αι. δεν έγινε καμιά άλλη προσπάθεια ανασκευής των αντιμοναρχικών θρύλων; Ό τα ν γνωρίζουμε τό έργο του κύκλου του Πορφυρογέννητου, η απάν­ τηση είναι αναγκαστικά θετική. Αν ο Αρέθας καταράται, επαναλαμβάνοντας βέβαια μια αρ­ χαία προκατάληψη για τους Παφλαγόνες, ο Πορφυρογέννητος αποδύεται στο εγκώμιο της γενιάς του, σε ένα είδος αναίρεσης των θρυλου­ μένων και εκτόνωσης της έντασης, ό,τι περίπου διαπιστώνει κανείς στις ελληνικές παραλλαγές του Δ.Α. Ο θρύλος της σύγκρουσης Ανδρονίκου και Κωνσταντίνου Δούκα με τον αυτοκράτορα

αρδεύει τόσο φανερά όσο και υπόγεια το ποίη­ μα. Είναι πιθανόν λοιπόν στην αρχική του δια­ τύπωση το έργο να συγγένευε, όπως η ρωσική παραλλαγή, με τα ηρωικά τραγούδια που υμνούν τον Πορφύρη, αντίπαλο του αυτοκράτορα και γεννημένο πάνω στο «πορφύριν». Γνωρίζομε την ιστορική συγκυρία της γεννήσεως του Πορφυρο­ γέννητου και την αποκήρυξη του θεσμού της τετραγαμίας από τον οποίο γεννήθηκε. Υπήρξε καρπός «ρυπάσματος» και ίσως γι’ αυτό πρώτος αυτοκράτορας του οποίου η πορφυρογέννητη ιδιότητα τονίστηκε με επιμονή. Ονομάστηκε Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος μπροστά στο αντίπαλο δέος του ιστορικού προσώπου και διεκδικητή του θρόνου Κωνσταντίνου Δούκα, του θρυλικού Πορφύρη. Έρχεται ώρα, όμως, που η πορφύρα, ο «πυρρός πετεινός», όπως αποκαλείται ο Κωνσταντίνος Δούκας, το εξερχόμενο πυρ από τον οπλισμό και το άλογό του, ο «ο πορφυρούς θάνατος» που σημαδεύει την απαρχή της Μακεδονικής δυναστείας και σφρα­ γίζει τραγικά το τέλος των Δουκών, αποτελούν πια μια παλιά ιστορία για την οποία θα έλεγε ο Όμηρος «πολλά οι καρδίη πορφυρέ». Στο ποίη­ μα ο απόγονος των Δουκών, Διγενής Ακρίτας, προσκυνά τον αυτοκράτορα χαιρετίζοντάς τον με τον τρόπο που η Μακεδονική δυναστεία δι­ καιολογεί την νομιμότητά της: «χαίροις ο εκ θεού λαβών την βασιλείαν» (Κρυπτοφ. Δ ', στχ.

1014). Ά ραγε να αποτελεί σύμπτωση ότι στα μέ­ σα του Γ αι., που γράφει ο Γρηγόριος τον Βίον του Οσίου Βασιλείου του Νέου, παρουσιάζεται ο Κωνσταντίνος Δούκας με την ίδια συμφιλιωτική διάθεση προς τη δυναστεία; Ο Γρηγόριος π ι­ στεύει ότι πρόθεση του Κωνσταντίνου Δούκα ήταν να συμβασιλεύσει· δεν πήγε στην Κωνσταν­ τινούπολη να διεκδικήσει την πορφύρα, εκθρο­ νίζοντας τον αυτοκράτορα. Ας σημειωθεί μάλι­ στα ότι στο α ' μισό του I' αι., στη διαμάχη για την πορφύρα, τόσο στην ιστορία όσο και στο μύ­ θο, εμπλέκονται πρόσωπα που φέρουν τα ονόμα­ τα Βασίλειος και Κωνσταντίνος σχετιζόμενα άμεσα με τους θρύλους των Δουκών. Ξεκινώντας από τον ιδρυτή της δυναστείας Βασίλειο Α ' τον Μακεδόνα και τον Κωνσταντίνο Δούκα έχομε: α) το με έντονα μυθικά χαρακτηριστικά πρόσω­ πο του Βασιλείου του Νέου, πιθανότατα κατά­ σκοπο του Κωνσταντίνου Δούκα, β) τον Κων­ σταντίνο Πορφυρογέννητο, τον Κωνσταντίνο Πορφυρά της Μακεδονικής δυναστείας, γ) τον στασιαστή Βασίλειο Μακεδόνα τον Χαλκόχειρα που εμφανίστηκε μάλιστα ως ο επιζήσας Κων­ σταντίνος Δούκας, δ) τον Βασίλειο Διγενή Ακριτη, ανιψιό του Κωνσταντίνου Δούκα, που συνδιαλέγεται φιλικά ή συγκρούεται με τον αυ­ τοκράτορα Βασίλειο. Έ ργο του Πορφυρογέννητου υπήρξε η εξουδετέρωση των με οποιοδήποτε τρόπο διεκδικη­

αφιερωμα/45 τών της πορφύρας και η εκτόνωση της έντασης. Γράφοντας το εγκώμιο του παππού του αποσκο­ πούσε στην επίσημη καθιέρωση ενός Βασιλείου, Μακεδόνα και Διγενή, απόγονο του Μ. Αλεξάν­ δρου, των Αρσακιδών και του Μ. Κωνσταντίνου (από τον οποίο διατείνονταν ότι κατάγονταν επίσης οι Δούκες αλλά και ο Διγενής Ακρίτας). Ανάμεσα στο εγκωμιαστικό έργο του Πορφυρο­ γέννητου, Βίος Βασιλείου και στο ποίημα Βασί­ λειος Διγενής Α κριτης πολλές είναι οι θεματικές και δομικές ομοιότητες. Ο Gr6goire πίστευε ότι και τα δύο έργα γράφτηκαν υπό την επίδραση της «legende basilienne», δηλαδή των θρυλουμέ­ νων για τον Βασίλειο Α '. Η επισήμανση αυτών των ομοιοτήτων, αλλά και η ρητή αναφορά του χειρογράφου της Κρυπτοφέρρης, με οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο Δ.Α. ανήκει γραμματολογικά στο είδος του «εγκωμίου» ή του «εγκωμιαστικού έπους», σχετιζόμενο άμεσα με το ισοκρατικό εγ­ κώμιο που καλλιεργείται στα χρόνια του Πορφυ­ ρογέννητου. Συνεπώς, αποκαλώντας τον Βασί­ λειο Διγενή Ακριτη «ποίημα», κατέφυγα σε μια προσωρινή και συμβατική ονομασία. Την πεποί­ θησή μου για την σχέση του ποιήματος με την εποχή του Πορφυρογέννητου ενίσχυσε πρόσφα­ τα μια ενδιαφέρουσα έρευνα για την ισλαμοχριστιανική πολεμική και απολογητική στον Διγενή Ακριτη. Η έρευνα αυτή κατέληγε στο συμ­ πέρασμα ότι η πολεμική και απολογητική αυτή

μας οδηγεί αναγκαστικά στον Γ αι. Πιστεύω λοι­ πόν ότι και άλλες μελέτες που θα ακολουθήσουν θα βοηθήσουν στην επανεκτίμηση της παλιάς θεωρίας του Gregoire. Η σχέση του κύκλου του Πορφυρογέννητου και της εποχής του με την μυ­ θολογία, τους θρύλους, το δημοτικό τραγούδι και το ποίημα του Διγενή Ακρίτα αναζητεί ερευ­ νητές. Σημείωση Μια σωστή βιβλιογραφική ενημέρωση υπάρχει στην πρόσφατη έκδοση, Στυλιανός Αλεξίου, Βασίλειος Διγενής Ακριτης και το άσμα του Αρμοΰρη, Αθήνα 1985, Εκδόσεις Ερμής. Για την θεωρία του Grigoire, αλλά και το υπόλοιπο έργο τον σχετικά με τον Διγενή Ακρίτα και το δημοτικό τραγούδι, Η.

Grigoire, Autour de Γέρορέε byzantine, Variorum Reprints, Λονδίνο 1975. Πρόκειται για φωτομηχανική ανατύπωση άρ­ θρων κατασπαρμένων σε διάφορα περιοδικά. Χρήσιμη μου στάθηκε η εργασία της Αθηνάς Γεωργαντά, Constantin Doux: Personnage historique et ligendaire, Παρίσι 1980. Η διατριβή της Χριστίνας Αγγελίδη, Ο Βίος του Οσίου Βασιλείου του Νέου, Ιωάννινα 1980, αποτελεί σημαντικό βοήθημα για τα προ­ βλήματα που θίξαμε. Η έρευνα για την αντίίσλαμική πολεμική στον Διγενή Ακρίτα ανακοινώθηκε στην Πολιτιστική Συνάντηση Ελλάδας και Α ρα­ βικού Κόσμου, Δελφοί 1-6 Ιουλίου 1985, από τον Αστέριο Αρ­ γυρίου, L ’epopee de Diginis Akritas et la litterature de polimique et d’apologetique islamo-chretiennes. Τέλος, πολλές από τις παραπάνω απόψεις υπάρχουν σπερ­ ματικά ή εξετάζονται διεξοδικότερα στην υπό έκδοση διατριβή μου, La giographie des chansons du cycle akritique el du roman de Diginis Akritas, Παρίσι 1983.

ΔΙΟΝΥΣΗ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΥ ΔΑΝΕΙΚΙΑ ΓΡΑΒΑΤΑ

m διηγήματα

μυθιστόρημα

μυθιστόρημα

νουβέλα

σελ. 87 δρχ. 200

σελ. 181 δρχ. 350

σελ. 121 δρχ. 250

σελ. 50 δρχ. 200

Ζωοδ. Πηγής 3 Αθήνα 106 78 Τηλ. 3603 234, 3601 331

fe r

46/αψιερωμα

S im o n F r a n k lin

To Βυζάντιο και οι Σλάβοι τον δέκατο αιώνα Ένας πολίτης της Κωνσταντινούπολης, στρέφοντας το βλέμμα προς τα βόρεια το έτος 893, ίσως να μην παρατηρούσε τίποτα που να τον δημιουργούσε πανικό. Ο γέρο Τσάρος Μπόρις της Βουλγαρίας είχε τελικά προσηλυτίσει τη χώρα τον στον Βυζαντινό Χριστιανισμό, και είχε καθυποτάξει αποτελεσματικά τα υπολείμματα των ειδωλολατρικών παραδόσεων της πρώην τουρκικής -αλλά εκσλαβισμένης πλέον- άρχουσας τάξης. Η αλήθεια είναι πως επίσημη γλώσσα της θρησκείας είχαν ανακηρυχθεί μάλλον τα σλαβονικά παρά τα ελληνικά· αλλά ο καινούριος άρχον­ τας, ο Συμεών, είχε σπουδάσει στην Κωνσταντινούπολη και ασφαλώς είχε εκπαι­ δευτεί κατάλληλα για να δεχθεί τον βυζαντινό τρόπο σκέψης. 'Οσο για τους Σλά­ βους που βρίσκονταν ακόμα πιο βόρεια, τους πέρα από τους νομάδες της στέπας Ταυροσκύθες, ο Κωνσταντινουπολίτης παρατηρητής μας θα αγνοούσε πιθανόν την ύπαρξή τους. Οι Σλάβοι της Βουλγαρίας και της Ρωσίας έμοιαζαν με σβησμένα ηφαίστεια. Ελάχιστα σημάδια διαφαίνονταν από τα δραματικά γεγονότα που επρόκειτο να σημαδέψουν τις σχέσεις τους με το Βυζάντιο κατά τον επόμενο αιώ­ να - γεγονότα κρίσιμα για το μελλοντικό σχήμα της ανατολικής Ευρώπης. Το πρώτο ηφαίστειο που εξερράγη ήταν η Βουλ­ γαρία υπό τον Συμεών. Η απρόβλεπτη συνέπεια της βυζαντινής μόρφωσης του Συμεών ήταν ότι έφερε στην πατρίδα του Βουλγαρία βυζαντινές φιλοδοξίες και έστρεψε αυτές τις φιλοδοξίες εναντίον του ίδιου του Βυζαντίου. Οι απώτατοι στόχοι του είναι υπό αμφισβήτηση: είτε ήθελε να κυβερνά από την Κωνσταντινούπολη μια εκτετα­ μένη αυτοκρατορία που θα περιλάμβανε και τη Βουλγαρία, είτε, τα πρώτα χρόνια τουλάχιστον, είχε απλώς την απαίτηση το Βυζάντιο να δείχνει στη Βουλγαρία το σεβασμό και την αναγνώριση που αρμόζει σε έναν ίσο. Επιδιώκοντας τον έναν ή και τους δύο από αυτούς τους στόχους εξαπέ­

λυσε κατά διαστήματα πόλεμο εναντίον της αυ­ τοκρατορίας μέχρι το θάνατό του στα 927, επιφέροντας τρομακτικές ήττες σε μια σειρά από βυζαντινές στρατιές, επεκτείνοντας τα σύνορα της Βουλγαρίας προς τα νότια, αφανίζοντας την ύπαιθρο και καταλαμβάνοντας βυζαντινές πό­ λεις. Υπήρξε, επίσης, ο υποστηρικτής αυτού που έγινε γνωστό ως ο χρυσός αιώνας της βουλγαρι­ κής μεσαιωνικής κουλτούρας. Φυσικά, οι Βυζαντινοί δεν μπορούσαν να πά­ ρουν στα σοβαρά τις απαιτήσεις του Συμεών. Η δυσκολία δεν βρισκόταν, κυρίως, στην απαίτησή του να αναγνωριστεί ως «βασιλεύς», ή να εξα­ σφαλίσει για την εκκλησία της Βουλγαρίας το

αφιερωμα/47

Συμπόσιο προς τιμήν Συμεών με τον Ν. Μυστικό, τον Κων/νο Ζ ' και τη Ζωή. Χρονογρ. Μανασσή, Ρώμη, Βατικ. Βιβλ.

status ενός Πατριαρχείου. Μια τέτοια αλαζονεία ήταν μεν αντιπαθής, αλλά μέσα στα όρια των δυ­ νατοτήτων της διπλωματίας. Πράγματι, ο Πα­ τριάρχης Νικόλαος ο Μυστικός έκλεισε μια κα­ τάλληλα ασαφή συμφωνία με τον Συμεών το 913, με την υπόσχεση επιπλέον ότι η κόρη του Συ-# μεών θα μπορούσε να παντρευτεί τον νεαρό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο. Οι μεταβολές της εσωτερικής πολιτικής του Βυ­ ζαντίου επιβεβαίωσαν ότι η συμφωνία ήταν κα­ ταδικασμένη: ο Συμεών δικαίως θα οργίστηκε όταν η χήρα αυτοκράτειρα Ζωή απομάκρυνε τον Μυστικό από το συμβούλιο της αντιβασιλείας και αχρήστεψε τη συμφωνία. Το 920 πλέον, οποιαδήποτε υπολείμματα ελπίδας για κάποια πολιτική λύση είχαν χαθεί, αφού ο ναύαρχος Ρωμανός Λακαπηνός είχε ήδη επιτύχει τη μνη­ στεία του Κωνσταντίνου με την κόρη του. Ωστό­ σο οι αντιρρήσεις του Βυζαντίου απέναντι στον Συμεών ήταν βαθύτερες από παρόμοιες πολιτι­ κές λεπτολογίες. Η Βουλγαρία ήταν κάτι πε­ ρισσότερο από έναν επικίνδυνο γείτονα: στην πραγματικότητα, είχε καταλάβει μια παραδοσια­ κά ρωμαϊκή περιοχή. Έ να χωριστό βουλγαρικό κράτος ήταν προσβολή για τη νόμιμη τάξη της οικουμένης. Οι Βυζαντινοί, φυσικά, ήταν μάστο­ ρες στην τέχνη της προσαρμογής στην πραγματι­ κότητα, και μπορούσαν ν ’ ανεχθούν τη Βουλγα­ ρία, αν ήταν απαραίτητο. Αλλά από καιρό σε καιρό, όταν η πρόκληση ή η ευκαιρία το επέτρε­ παν αυτή η βαθύτερη πεποίθησή τους γινόταν η βάση της πολιτικής τους. Ο Συμεών πρόσφερε την πρόκληση. Μερικοί από τους διαδόχους του, όπως θα δούμε, πρόσφεραν την ευκαιρία. Το επίτευγμα του Συμεών ήταν να εξαντλήσει τη χώρα του, όχι όμως και τη φιλοδοξία του. Η ασυνέπεια και η αναξιοπιστία του Βυζαντίου τον οδήγησαν σε ακόμα πιο σφοδρή εχθρότητα. Μπορούσε να προκαλέσει ουσιαστικές φθορές, αλλά χωρίς στόλο ή κατάλληλη υποστήριξη μέσα από την πόλη δεν μπορούσε να γίνει πραγματικά

κύριος της Κωνσταντινούπολης. Ο διάδοχος του Συμεών, Πέτρος, θεωρείται συνχά ως αδύναμος και αποτυχημένος. Το βασικό επιχείρημα γι’ αυ­ τή την άποψη φαίνεται να είναι ότι ο Πέτρος άφησε λιγότερα πτώματα σπαρμένα στα πεδία της μάχης. Αμέσως μετά το θάνατο του Συμεών, ο Πέτρος πέτυχε πολλά από τα προνόμια που ο Συμεών είχε επιδιώξει χωρίς την παραμικρή επι­ τυχία: τον τίτλο του «βασιλέα», αναγνώριση του βουλγαρικού Πατριαρχείου, μια βασιλική νύφη (την εγγονή του Ρωμανού Λακαπηνού), και έναν ετήσιο «φόρο υποτέλειας» από το Βυζάντιο. Προίστατο, ακόμα, στη συνεχιζόμενη ζωντανή εξέλιξη της βουλγαρικής κουλτούρας. Βιβλία με­ ταφράστηκαν και αντιγράφτηκαν, η μοναστική ζωή γνώρισε σημαντική ακμή και η Βουλγαρία έφτασε ακόμα και να εκκολάψει τη δική της αί­ ρεση: τον Βογομιλισμό, το δυαδικό κίνημα που έγινε μια από τις πιο επιτυχημένες (αν και χωρίς προσχεδίασμά) εξαγωγές της Βουλγαρίας προς το Βυζάντιο και τη Δυτική Ευρώπη. Κατά την εποχή του θανάτου του Πέτρου, το 967, ύστερα από σαράντα χρόνια ειρήνης, οι σχέσεις είχαν αρχίσει να οξύνονται. Η βυζαντινή σύζυγος του Πέτρου πέθανε το 965, και την ίδια περίοδο ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς, με τον στρατιωτικό τρόπο σκέψης, εδραίωνε τη δύ­ ναμή του στην Κωνσταντινούπολη. Από άμυνα εναντίον του Συμεών, μέσω διακανονισμών με τον Πέτρο, οι Βυζαντινοί στράφηκαν στην επί­ θεση. Τώρα ήρθε η στιγμή να εξαφανίσουν τη Βουλγαρία, που δεν έπρεπε να είχε υπάρξει πο­ τέ. Ο Νικηφόρος αποφάσισε να μη λερώσει τα βυ­ ζαντινά χέρια αλλά να προσλάβει μισθοφόρους, ξένους η;ου θα μπορούσαν να κάνουν τη δουλειά για λογαριασμό του. Ή ταν μια απόφαση για την οποία οι Βυζαντινοί μετάνιωσαν. Οι ξένοι που επιτέθηκαν κατά καθήκον στη Βουλγαρία το 969 ήταν οι Ρώσοι. Η Ρωσία, από πολύ καιρό, είχε σταθεί ένα

48/αψιερωμα ενοχλητικό αίνιγμα. Οι σκανδιναβοί «Ρως» εισέ­ βαλαν, για πρώτη φορά, στη βυζαντινή συνείδη­ ση το 860, όταν απρόσμενα επιτέθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Ο Πατριάρχης Φώτιος, γράφοντας στη διάρκεια της ίδιας της επίθεσης, αναρωτιόταν κατάπληκτος: «Πόθεν η βαρβαρική αύτη και πυκνή και αθρόα κατερράγη χάλαζα;» (Ομιλίαι, 3). Οι «Ρως» είχαν έρθει σε αναζήτηση κέρδους, όχι κτήσεων, και το κέρδος μπορούσαν να το αποκτήσουν όχι μόνο με το πλιάτσικο αλλά και με το εμπόριο. Έγιναν και άλλες επιθέσεις στα 907 και 941, αλλά μετά από κάθε τέτοια εκ­ στρατεία ακολουθούσε μια συνθήκη που διατύ­ πωνε όρους και προϋποθέσεις εμπορικής δρα­ στηριότητας. Το βυζαντινο-ρωσικό εμπόριο επε­ κτάθηκε ταχύτατα περί τα μέσα του δέκατου αιώνα: το Βυζάντιο εισήγαγε γούνες, κερί, μέλι και σκλάβους και έκανε εξαγωγή από υφάσματα, γυαλί και άλλα επεξεργασμένα είδη, και στη Ρω­ σία και, μέσω των ρωσικών ποτάμιων οδών, στη βόρεια Ευρώπη. Παράλληλα, αυτή η αυξανόμε­ νη επαφή με το Βυζάντιο άρχισε να έχει την επί­ δρασή της και στην πολιτιστική σφαίρα: σύμφω­ να με τη συνθήκη του 944 μερικοί από τους Ρως ήταν χριστιανοί. Αυτές οι τρεις πλευρές των βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων -στρατιωτική, εμπο­ ρική και πολιτιστική- αντικατοπτρίζονται με ακρίβεια στα έργα και τις δραστηριότητες του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννη­ του. Είχε την εμπειρία της στρατιωτικής φθοράς που οι Ρως επιδρομείς προκάλεσαν το 941· είχε λάβει μέρος στη δύναμη της συνθήκης του 944· και ο δεσμός ανάμεσα στη ρωσική στρατιωτική και εμπορική δραστηριότητα γίνεται έντονα σα­ φής στις λεπτομερείς πληροφορίες για τους Ρως και τη Ρωσία που διασώζονται στο συμπληρω­ ματικό έργο του Κωνσταντίνου De Administrando Imperio (κεφάλαια 3,5,9). Η αυξανόμενη ση­ μασία της βυζαντινο-ρωσικής διπλωματίας έφτασε στο αποκορύφωμά της το φθινόπωρο του 957, όταν ο Κωνσταντίνος δέχτηκε στο αυτοκρατορικό παλάτι την Πριγκίπισσα του Κίεβου Ό λ ­ γα. Η τελετή της υποδοχής περιγράφεται στο De Cerimoniis (ii, 15) του Κωνσταντίνου. Τα άμεσα αποτελέσματα της επίσκεψης της Όλγας είναι αβέβαια, αλλά η επίδραση της βυζαντινής πνευ­ ματικής διπλωματίας υπήρξε εμφανώς αποτελε­ σματική: η Ό λγα προσηλυτίστηκε στον βυζαντι­ νό χριστιανισμό, γύρω στο 961, τουλάχιστον. Έτσι, ο Νικηφόρος Φωκάς είχε κάποια σιγουριά όταν δωροδοκούσε το γιο της Όλγας, Σβιατοσλάβο, για να τον βοηθήσει να διαπραγματευτεί με τη Βουλγαρία. Η σιγουριά ήταν αβάσιμη. Ο Σβιατοσλάβος, αν και εκσλαβισμένος (ήταν ο πρώτος πρίγκιπας της δυναστείας του που έφερε σλαβονικό όνο­ μα), είχε επανέλθει στις συνήθειες των Σκανδι­ ναβίαν προγόνων του. Αποδοκίμαζε με σθένος

και το χριστιανισμό της μητέρας του και την καθιστική ζωή ενός πολιτικού. Η καριέρα του είναι μια σειρά από περιπετειώδεις και μακρινές εκστρατείες, και η ευκαιρία να επεκτείνει τις επιχειρήσεις του μέσα στη Βουλγαρία ανταποκρινόταν απόλυτα στις επιθυμίες του. Πολύ αρ­ γά ο Νικηφόρος συνειδητοποίησε ότι ο Σβιατοσλάβος ήταν ένας επικίνδυνος σύμμαχος: το 969 οι Ρώσοι εισέβαλαν στη Βουλγαρία, αιχμαλώτι­ σαν τον Τσάρο Μπόρις Β' στην Πρεσλάβα, προ­ χώρησαν μέσα στη Θράκη, κατέλαβαν τη Φιλιππούπολη και, σύμφωνα με τις πηγές, σκότωσαν είκοσι χιλιάδες από τους κατοίκους της. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, ο Σβιατοσλάβος δήλωσε τότε, ότι δεν θα επέστρεφε στη Ρωσία, αλλά θα εγκαθιστούσε το στρατηγείο του στη Βουλγαρία. Μόνο το 972 κατάφερε ο διάδοχος του Νικηφό­ ρου, Ιωάννης Τσιμισκής, με μια συνδυασμένη επιχείρηση ξηράς-θάλασσας, να διώξει τους βαρβάρους, μια καινούρια συνθήκη έκλεισε. Ωστόσο, κατά κάποιο τρόπο, ο Σβιατοσλάβος, που πέθανε αμέσως μετά, είχε κάνει καλά τη δουλειά του: το βασίλειο της Βουλγαρίας είχε καταστραφεί και οι ανατολικές της περιοχές ήταν ενσωματωμένες στη Βυζαντινή αυτοκρατο­ ρία. Η Δυτική Βουλγαρία επέζησε έως ότου η ίδια και χιλιάδες από τους κατοίκους της αφανί­ στηκαν στις δολοφονικές εκστρατείες του Βασι­ λείου Β' στα 1014-1018. Η Ρωσία, ωστόσο, δεν ήταν τόσο εύκολο ν’ αν­ τιμετωπιστεί. Ή ταν πέρα από την αποτελεσματι­ κή ακτίνα των βυζαντινών στρατιών. Εξακολου­ θούσε να είναι δυνάμει επικίνδυνη, και δυνάμει χρήσιμη. Η αποφασιστική δοκιμή έγινε το 986, όταν ο Βασίλειος Β' χρειαζόταν κατεπειγόντως στρατιωτική βοήθεια για να αντιμετωπίσει τις εξεγέρσεις του Βάρδα Φωκά και του Βάρδα Σκληρού στη Μικρά Ασία. Παρά το ατυχές προηγούμενο στα 969-972, ο Βασίλειος στράφηκε στους Ρώσους, στο γιο τού Σβιατοσλάβου, Βλα­ δίμηρο. Μια σπουδαία συμφωνία κλείστηκε: ο Βλαδίμηρος συμφώνησε να στείλει στρατεύματα από έξι χιλιάδες πολεμιστές, αλλά σε αντάλλαγ­ μα ζήτησε μια βυζαντινή βασιλική νύφη, την αδελφή του αυτοκράτορα, Άννα. Για τους Βυ­ ζαντινούς ήταν αδιανόητο μια νύφη τόσο υψη­ λής σειράς να παντρευτεί έναν ειδωλολάτρη βάρ­ βαρο, και ο Βασίλειος συμφώνησε μόνο με έναν όρο, που ο Βλαδίμηρος δέχθηκε: ο Βλαδίμηρος και η χώρα τον προσηλυτίστηκαν στον βυζαντι­ νό χριστιανισμό. Μ’ αυτό τον τρόπο, η Ρωσία, μετά από έναν αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου οι πειραματικές επαφές εναλλάσσονταν με την άκρα εχθρότητα, μπήκε τελικά στη «Βυ­ ζαντινή Κοινοπολιτεία». Δύσκολο να παραγνω­ ρίσει κανείς την εξαιρετική σημασία αυτού του γεγονότος για την ιστορία της ανατολικής Ευρώ­ πης.

αψιερωμα/49 Αν εξετάσουμε χωριστά κάθε επεισόδιο στις βυζαντινο-σλαβικές σχέσεις, κατά τη διάρκεια του δέκατου αιώνα, δεν βρίσκουμε κανέναν σπουδαίο σχεδίασμά, κανέναν επιδέξιο και μελε­ τημένο διπλωματικό ελιγμό. Αντίθετα, είναι εύ­ κολο να καταρτίσουμε έναν κατάλογο από βυ­ ζαντινά σφάλματα και αστοχίες. Ακόμα και ο προσηλυτισμός της Ρωσίας επήλθε, από την πλευρά του Βυζαντίου, σχεδόν κατά τύχη: ήταν το αποτέλεσμα της πρόσκαιρης απόγνωσης του Βασιλείου και της ιδιοτέλειας των Ρώσων πε­ ρισσότερο, παρά κάποιου θετικού σχεδιασμού. Κι όμως, αν αναλογιστούμε τα γεγονότα που συ­ νέβηκαν στον αιώνα με ευρύτερη προοπτική, προβάλλει ένα σχέδιο, ένα είδος γενικής λογι­ κής. Στο πρώτο τέταρτο του αιώνα το Βυζάντιο ήταν αντιμέτωπο, από τη μια μεριά με μια βίαια εχθρική Βουλγαρία που του προκαλούσε ουσια­ στική ζημιά, και από την άλλη υπήρχαν ενοχλη­ τικές κατά διαστήματα «συμμορίες» από μακρι­ νούς Σκανδιναβούς επιδρομείς. Κατά το τέλος του αιώνα η Βουλγαρία είχε, κυριολεκτικά, πάψει να υπάρχει, ενώ οι απόγονοι των ενοχλητι­ κών επιδρομέων είχαν ιδρύσει -τουλάχιστον

θεωρητικά- ένα ορθόδοξο σλαβονικό κράτος. Το κράτος του ρωσικού Κίεβου δεν ήταν προσβολή για την αυτοκρατορική αξιοπρέπεια- αντιπρο­ σώπευε μάλλον μια μαζική επέκταση της βυζαντινο-ανατολικής κουλτούρας σε περιοχές εντε­ λώς καινούριες για τον ρωμαϊκό κόσμο, στις χώ­ ρες των βαρβάρων. Για να ανακαλύψουμε τις αι­ τίες αυτής της μεταμόρφωσης θα χρειαζόταν να κοιτάξουμε πιο προσεχτικά όχι μόνο τις πράξεις του Βυζαντίου, αλλά και την εσωτερική ιστορία του έθνους της Βουλγαρίας και της Ρωσίας. Αν κρίνουμε όχι από τις άμεσες περιστάσεις αλλά από τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, τότε, στις συναλλαγές του με τους Σλάβους σε όλη τη διάρκεια του δέκατου αιώνα, το Βυζάντιο στά­ θηκε εξαιρετικά επιτυχημένο. Έ νας Κωνσταντινουπολίτης παρατηρητής, κοιτάζοντας προς το βορρά γύρω στο έτος 1000 θα μπορούσε άνετα να νιώσει τόσο ικανοποιημένος όσο και ο πρόγονός του έναν αιώνα νωρίτερα- αν και στο ενδιάμεσο, η εικόνα είχε τόσο αλλάξει ώστε να έχει γίνει σχεδόν αγνώριστη. Μετάφραση: Σπάρτη Γεροδήμου

Γενική Βιβλιογραφία — Χ ρ ι σ τ ίν α Γ . Α γ γ ε λ ίδ η 1. A. Rambaud, L ’ empire grec au Xe siecle.

Constantin Porphyrogennete, Παρίσι 1870 (ανατύπωση Νέα Υόρκη, χ.χ.).

2. F. Hirsch, Byzantinische Studien, Λtip ία 1876 (ανατύπωση Άμστερνταμ 1965).

3. Σ. Κουγέα, Ο Καισαρείας Αρέθας και το έρ­ γο ν αυτού, Αθήνα 1913 (ανατύπωση Αθήνα, Imago, 1985).

4. F. Dolger, Beitrage zur Geschichte der byzantinischen Finanzverwaltung besonders des 10. und 11 Jahrunderts, Μόναχο 1927 (= Byzantinisches Archiv 9) ανατύπωση Μόναχο 1960.

5. G. Ostrogorskij, Die landliche Steuergemeinde des byzantinischen Reiches im X. Jahrhun: dert, Στουτγάρδη 1927 (ανατύπωση Ά μ ­ στερνταμ 1969).

6. S. Runciman, The emperor Romanus Lecapenus and his reign. A study o f the 10th century byzantine empire, Cambridge 1929.

7. K. Weitzmann, Die byzantinische Buchmalerei des 9. und 10. Jahrhunderts, Βερολίνο 1935.

8. A. P. Kazhdan, Κοινωνική σύνθεση του πλη­ θυσμού των βυζαντινών πόλεων τον 9ο και

10ο αι. (ρωσικά), Vijantijskij Vremennik 8, 1956, σελ. 85-97.

8α. Α.Ρ. Kajhdan, Ύπαιθρος και πό?,η στο Βυ­ ζάντιο τον 9ο και 10ο αι. (ρωσικά), Μόσχα 1960.

9. R.J.H. Jenkins, Studies on byzantine history o f the 9th and 10th centuries, Λονδίνο, Vario­ rum Reprints, 1970.

10. P. Lemerle, Le premier humanisme byzantin, Παρίσι 1971. Ελλ. μτφ. από την Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Ο πρώτος βυζαν­ τινός ουρανισμός. Αθήνα 1981, Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης.

11. A. Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and his world, Λονδίνο 1973.

12. P. Speck, Die kaiserliche Universitat von Konstantinopel, Μόναχο 1974 (=Byzantinisches Archiv 14).

13. H. Gregoire, Autour de T έρορέε byzantine, Λοδίνο, Variorum Reprints, 1975.

14. P. Lemerle, The agrarian history o f Byzan­ tium from the origins to the 12th century, Gal­ way 1979.

15. K. Weitzmann, The Miniatures o f the Sacra Parallela. Parisinus graecus 923. PrincetonNew Jersey 1979.

50/αφιερωμα

Χ ρ ι σ τ ίν α Γ . Α γ γ ε λ ίδ η

Οι εκδόσεις των έργων της εποχής του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου Α. Ιστορικές Πηγές 1. Συνέχεια Θεοφάνη ( = Theophanes Continuatus), εκδ. I. Bekker, Βόννη 1838.

2. Χρονογραφικός “κύκλος” του Λογοθέτη: α. Λέων Γραμματικός, εκδ. I. Bekker, Βόννη 1842. β. Θεοδόσιος Μελιτηνός, εκδ. Τ. Tafel, Μό­ ναχο 1859. γ. Συνέχεια Γεωργίου Μοναχού: I. εκδ. I. Bekker στον τόμο της Συνέχειας Θεοφάνη, II. εκδ. G. Istrin, Πετρούπολη 1922. δ. Ψευδοσυμεών ( = Συμεών Λογοθέτης) εκδ. I. Bekker στον τόμο της Συνέχειας του Θεοφάνη. Πρόκειται για έκδοση τμήματος του έργου.

3. Γενέσιος, Βασιλείαι, εκδ. A. Lesmuller Werner και I. Thum, Βερολίνο - Νέα Υόρκη, 1978.

Β. Έργα του κύκλου του Πορφυρογέννητου12 1. Κωσταντίνου Πορφυρογέννητου, Περί Βα­ σιλείου Τάξεως ( = De Cerimoniis Aulae Byzantinae), εκδ. και γαλλ. μτφρ. A. Vogt, τόμοι 1-2, Belles Lettres, Παρίσι 1935, 1939. Χρησιμότατη παραμένει, κυρίως για τα παραρτήματά της, η πρώτη έκδοση του κειμένου από τον I. Reiske, τόμοι 1-2, Βόννη 1829-1830 ( = Corpus Scriptorum historiae byzantinae).

2. Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν ( = De Administrando Imperio), εκδ. και αγγλ. μτφρ. G. Moravcsik R.J.H. Jenkins, Dumbarton Oaks 1967 ( = Cor­ pus fontium historiae byzantinae I).

3. Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, Περί θε­ μάτων ( = De Thematibus), εκδ. και ιταλική μτφρ. A. Pertusi, Βατικανό 1952 ( = Studi e Testi 160).

4. Επιτομές ( = Excerpta historica iussu imp.

Constantini Porphyrogeniti confecta) α. Περί πρεσβειών ( = De legationibus), εκδ. C. De Boor, Βερολίνο 1903. β. Περί επιβουλών ( = De insidiis), εκδ. C. De Boor, Βερολίνο 1905. γ. Πε­ ρί γνωμών ( = De Sententiis), εκδ. U.-Ph. Boissevain, Βερολίνο 1906. δ. Περί αρετής και κα­ κίας ( = De Virtutibus), εκδ. Th. Buttner-Wobst, A. Roos, Βερολίνο 1906, 1910.

5. Γεωπονικά ( = Geoponica sive cassiani bassi scholastici de re rustica eclogae), εκδ. H. Beckh, Λιψία 1895.

6. Τακτικά ( = Sylloge tacticorum), εκδ. A. Dain, Παρίσι, Belles Lettres, 1938.

Γ. Έργα εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα 1. Συμεών Μεταφραστής, Βίοι αγίων, Patrologia Graeca, τόμοι 114-116.

2. Σούδα, εκδ. A. Adler, τόμοι 1-5, Λιψία 1928-1938, ανατύπωση Λιψία 1971 ( = Lexicographi Graeci I).

3. Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως ( = Scriptores originum Constantinopolitanarum, τόμος II), εκδ. T. Preger, Λιψία 1907.

Δ. Ακριτικό Έπος Σ. Αλεξίου, Βασίλειος Διγενής Ακριτης και το άσμα του Αρμούρη, Αθήνα, Ερμής, 1985 ( = Φι­ λολογική Βιβλιοθήκη 5).

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ r

1

επιλογή

Ο «ύμνος» του Ροντέν στην Αφροδίτη της Μήλου ΜΑΡΙΝΑΣ ΑΑΜΠΡΑΚΗ-ΠΑΑΚΑ: Ο Ροντέν και η Αρχαία Ελλη­ νική Τέχνη. Αθήνα, Νεφέλη, 1985. Σελ. 107.

Ο Ροντέν πέθανε το 1917 αφήνοντας πίσω του ένα έργο που τουλάχιστον χρονικά είχε συμπορευτεί με μερικές από τις επα­ ναστατικότερες κατακτήσεις της μοντέρνας τέχνης. Ο Κυβι­ σμός και ο Φουτουρισμός είχαν ολοκληρώσει την πορεία τους και τροφοδοτούσαν νέες αναζητήσεις, ο Ντανταϊσμός έδινε ήδη τη μάχη για την κατάργηση κάθε αισθητικού και ιδεολογι­ κού δεσμού με το παρελθόν, ενώ ο Μάλεβιτς παρουσίαζε κιό­ λας στη Μόσχα τις περίφημες σουπρεματιστικές συνθέσεις του. Ο «ύμνος» στην «Αφροδίτη της Μήλου» του Ροντέν, κείμενο που διαπνέεται από έναν ασυγκράτητο θαυμασμό για το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, πρωτοδημοσιεύτηκε το 1910, δηλαδή την ίδια χρονιά που οι φουτουριστές διάβασαν, στο θέατρο Chiarella του Τορίνου, και μπροστά σ’ ένα κοινό τριών χιλιά­ δων ατόμων, το «Μανιφέστο της φουτουριστικής Ζωγραφικής και Γλυπτικής». Στη δεύτερη πρόταση των εμπρηστικών δηλώσεων του μανιφέστου τονίζεται μάλιστα με ιδιαίτερη έμφαση ότι: «Πρέπει να επαναστατήσουμε ενάντια στην τυ­ ραννία των λέξεων «αρμονία» και «καλό γούστο» εκφράσεις ιδιαίτε­ ρα χαλαρές, με τις οποίες εύκολα μπορεί κανείς να κατεδαφίσει το έργο ενός Ρέμπραντ, ενός Γκόγια ή ενός Ροντέν».1 Το γεγονός της συ­ νύπαρξης, μέσα στην ίδια εποχή, τάσεων τόσο αντίθετων και τόσο διαφορετικά τοποθετημένων ως προς το πρόβλημα της πολιτισμικής μνήμης και κληρονομιάς, μας βοη­ θά να προχωρήσουμε σε μια διαπί­

στωση που τουλάχιστον στις μέρες μας έχει γίνει γενικότερα αποδε­ κτή: η «ιστορία» των καλλιτεχνι­ κών κινημάτων και ιδιαίτερα των σύγχρονων, δεν είναι μια απλή και συνεχής διαδοχή επαναστατικών μορφικών κατακτήσεων, αλλά μια πορεία αναζητήσεων που συχνά χαρακτηρίζεται από γόνιμες όσο και στείρες παλινδρομήσεις, αντι­ φάσεις, ουτοπικές προσδοκίες και αδιέξοδα. Εξάλλου είναι κοινός τόπος πια ότι η ανανέωση της φόρ­ μας και οι επαναστατικές καινοτο­ μίες δεν γίνονται από τη μια στιγμή στην άλλη και ερήμην της ιστορι­ κής και κοινωνικο-οικονομικής πραγματικότητας. Στη Γαλλία του 19ου αιώ να, με­ ρικά από τα κυριότερα αίτια ανα ­ νέωσης της ζωγραφικής γλώσσας δεν υπάρχουν ή δεν λειτουργούν ισοδύναμα και για τη γλυπτική. Οι οικονομικοί και κοινωνικοί μετα­ σχηματισμοί που δημιουργήθηκαν μετά τη Γαλλική Επανάσταση και οι οποίοι συνέβαλαν στο να διευρυνθεί η πελατεία και ν ’ ανανεω­

θούν οι όροι διακίνησης των έργων τέχνης, δεν επηρέασαν ιδιαίτερα το χώρο της γλυπτικής. Κυριότερος παραγγελιοδότης παρέμενε το κρά­ τος, συντηρώντας έτσι μια άγονη παράδοση αισθητικών συμβάσεων και θεματικών περιορισμών. Α ν εξαιρέσει κανείς την όχι και τόσο δυναμική παρεμβολή του Ρομαντι­ σμού, το στυλ που κυριαρχεί ώς τα τέλη του 19ου αιώνα είναι ο Α κα­ δημαϊσμός, μια έκφραση δηλαδή που παραμένει προσκολλημένη στα ταριχευμένα ελληνο-ρωμαϊκά πρό­ τυπα του Νεοκλασικισμού. Ο Α ύγουστος Ροντέν (1840-1917) κύριος και δραματικός θα έλεγα εκφραστής μιας μεταβατικής πε­ ριόδου, σπάει τον ακαδημαϊκό κα­ νόνα ακολουθώντας με το ένστικτο του άγρυπνου τεχνίτη, το σύνθημα «nature contre culture» (φύση εναν­ τίον της παιδείας) που σηματοδό­ τησε και την ανανεωτική εξέλιξη της ζωγραφικής. Η ανανέωση δια­ μορφώθηκε μέσ’ από μια καινούρια ερμηνεία και θεώρηση, όχι μόνο της φύσης και της πραγματικότη­ τας, αλλά και της παράδοσης. Τη σχέση του δημιουργού των «Προ­ κρίτων του Καλαί» με την ελληνική πλαστική, αναλύει η κα Μ αρίνα Λαμπράκη-Πλάκα στην πυκνή και άρτια σπονδυλωμένη μελέτη της που έχει τον τίτλο «Ο Ροντέν και η Α ρχαία Ελληνική Τέχνη». Στόχος της κας Λαμπράκη-Πλάκα δεν εί­ ναι βίβα ια το να μας αποδείξει ότι

52/οδηγος στικής του γλώσσας που δεν απορρέει μόνον από την κοσμο­ θεωρία του, αλλά κι από τη μοι­ ραία αδυναμία του να συνδυάσει και να δέσει ενιαία, μορφικούς τύ­ πους που δεν συνλειτουργούν.

Κλοντέλ. Προτομή τον Ροντέν ο Ροντέν αναζήτησε την ανανέωση μέσ’ από τη «μεθοδική» προσέγγιση της αρχαίας τέχνης. Αντίθετα η με­ λέτη της μας ξεναγεί ή μας αποκα­ λύπτει τα ·κίνητρα αλλά και τον τρόπο με τον οποίο ο γλύπτης επι­ χειρεί μια νέα ανάγνωση της αρ­ χαίας ελληνικής γλυπτικής, αποδε­ σμευμένης πλέον από τη στείρα αρχαιοπληξία και τον άγονο ιδεαλι­ σμό της ακαδημαϊκής παράδοσης. Στο πρώτο κεφάλαιο, μετά την κα­ τατοπιστική εισαγωγή που αναφέρεται στο πολιτισμικό και κοινωνι­ κό υπόβαθρο της εποχής του Ρον­ τέν, αλλά κυρίως στους λόγους που συνέτειναν στην επικράτηση του ακαδημαϊκού συντηρητισμού στη γαλλική γλυπτική, η κα ΛαμπράκηΠλάκα αναλύει τις επιδράσεις, τις αναζητήσεις, και τον ιδιαίτερο χα­ ρακτήρα του ροντενικού ύφους (Η ανθρωπιστική κληρονομιά, το πλά­ σιμο, οι κατατομές, η κίνηση και το αίτημα της διάρκειας, η «ατεκτονική» γλυπτική). Ήδη στις ενότητες αυτές επισημαίνονται στοιχεία του ροντενικού ύφους που διαμορφώ­ νονται μέσ’ από επιδράσεις (φιλο­ λογικές ή αισθητικές) καθαρά σύγ­ χρονες, αλλά και μέσ’ από την προσπάθεια του γλύπτη να στηριχθεί πάνω σε ορισμένες αξίες που θεωρεί σταθερές και υπερχρονικές. Το πλάσιμό του «γεμάτο επεισόδια που αιχμαλωτίζουν το φως»2 και κάνουν την επιφάνεια να δονείται, συγγενεύει με τη χρωματική μετα­ γραφή του παλμού του «ρωτός των εμπρεσιονιστών, ενώ η αναζήτηση της φόρμας σε βάθος είναι από τα μυστικά που υπερηφανεύεται ότι του χάρισε η ελληνική γλυπτική. Η «ατεκτονική» ρευστότητα των μορ­ φών του είναι ένα ιδίωμα της πλα­

Στο δεύτερο κεφάλαιο η κα Λαμπράκη-Πλάκα επισημαίνει και α­ ναλύει τον τρόπο με τον οποίο ο Ροντέν ιχνηλατεί και ερμηνεύει τις αισθητικές αξίες της αρχαίας τέ­ χνης, έχοντας πάντα σαν οδηγό το ένστικτο του τεχνίτη (Φύση, Αλή­ θεια, Ωραίο, Μέτρο και Τάξη, φως και πλάσιμο στην ελληνική γλυπτι­ κή). Μια περιήγηση στο «Φαντα­ στικό Μουσείο του Καλλιτέχνη» δηλαδή στην τεράστια συλλογή αρ­ χαιοτήτων που είχε ο ίδιος δη­ μιουργήσει -κ α ι που σήμερα στεγά­ ζεται στο Μουσείο Ροντέν- κρίθηκε χρήσιμη, προκειμένου να δοθεί περισσότερο ανάγλυφα η επικοινω­ νία του γλύπτη με μερικά κομμάτια που τον δίδαξαν ή τον ενέπνευσαν. Πολλά από τα σχόλιά του αναφέρονται από τον ιστορικό Γκσελ ή από τους ίδιους τους μαθητές του όπως π.χ. από τον Μπουρντέλ. Ο «ύμνος» του Ροντέν στην Αφροδίτη της Μήλου που τη μετάφρασή του Η Αφροδίτη σε διαφήμιση

έχει κάνει η ίδια η κα Λαμπράκη, αποτελεί τον επίλογο αυτής της με­ λέτης. Πρόκειται για ένα ποιητικό σχόλιο του γλύπτη, αφιερωμένο στο γλυπτό του Λούβρου, που φι­ λοξενήθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό «L’ Art et les Artistes» το 1910, κυκλοφόρησε αγγλικά δυο χρόνια αργότερα και δημοσιεύτηκε σε αυτόνομη έκδοση το 1945. Ό π ω ς χαρακτηριστικά τονίζει η ίδια, το κείμενο γενικά παραμελή­ θηκε, και οι μελετητές του Ροντέν μόνο σποραδικά και αποσπασματι­ κά αναφέρονται σ’ αυτό. Η όχι και τόσο λαμπρή υποδοχή του κειμένου έχει οπωσδήποτε ορισμένες αιτίες λιγότερο ή περισσότερο εμφανείς: ο ποιητικός οίστρος του και η χρη­ σιμοποίηση ρητορικών σχημάτων, που οπωσδήποτε ξενίζουν τη σύγ­ χρονη ευαισθησία, αλλά και η με­ τάπτωση που έχει γνωρίσει στην εποχή μας το σύμβολο αυτό της αρ­ μονίας και του γυναικείου κάλ­ λους. Εδώ και ενάμιση περίπου αιώνα, η Αφροδίτη της Μήλου προβλήθη­ κε σαν ένα πολυσήμαντο πολιτισμι­ κό φετίχ, σαν υπερχρονική ενσάρ­ κωση αισθητικών και κοινωνικών ιδεωδών αλλά ακόμη και σαν σύμ­ βολο μιας νέας αισθητικής, προ­ σαρμοσμένης στις ανάγκες του σύγ­ χρονου κόσμου. Ιδανικό πρότυπο της γυναικείας ομορφιάς για τους νεοκλασικούς και τους ρομαντι­ κούς, παραισθησιακή προβολή ή παράλογο και ιλαρο-χρηστικό αν­ τικείμενο για τους σουρεαλιστές («Η Αφροδίτη της Μήλου με τα συρτάρια» του Νταλί, 1936) πολλα­ πλή εικόνα ενός χαμένου πρωτότυ­ που για την Pop Art, διαφημιστικό μοντέλο για ευρείας κατανάλωσης προϊόντα, στη σύγχρονη βιομηχα­ νική κοινωνία, Η Αφροδίτη της Μήλου, είναι ένα από τα «ιερά» και «μυθικά» αντικείμενα της πα­ ράδοσης που οικειοποιήθηκε ο σύγχρονος πολιτιστικός και οικο­ νομικός επεκτατισμός, όπως θα έλεγε ο J. Baudrillard,3 για να την εντάξει στο ετερόκλητο ρεπερτόριο των μορφών και των σημάτων της κατανάλωσης και της μόδας. Α ξί­ ζει όμως να σημειωθεί ότι τόσο η «Αφροδίτη» όσο και η «Τζοκόντα» αποτελούν πρότυπα αισθητικής αν­ τίληψης που απευθύνονται σε ευ­ ρύτερα στρώματα καταναλωτών ενώ έχουν αποπεμφθεί ή παραποι­ ούνται αμφίσημα από την ελίτ της υπερσύγχρονης παραγωγής και της

οδηγος/53

Νταλί: Η Αφροδίτη της Μήλου με τα συρτάρια (1936) μόδας. Α ν και το πλαίσιο στο οποίο τοποθέτησε τη μελέτη της η κα Λαμπράκη-Πλάκα δεν της επέ­ τρεπε μιαν αναλυτικότερη προσέγ­ γιση του προβλήματος, πολύ εύ­ στοχα αναφέρεται και στην ιδιότη­ τα της Αφροδίτης της Μήλου ως σύγχρονου «φωτομοντέλου» (pin­ up) πάνω στην εικόνα του οποίου τα σύγχρονα κεφαλαιοκρατικά μο­ νοπώλια επενδύουν τεράστια π ο­ σά. Η μετάφραση του κειμένου σε τέ­ ταρτη γραφή, παρακολουθεί με λε­ κτική διαύγεια και πλαστικότητα το πράγματι «δύσκολο», παρά το λυρισμό και τη ροϊκότητά του,

ποιητικό κείμενο. Δεν είναι ακρι­ βώς ο οίστρος ή τα ρητορικά σχή­ ματα που εντυπωσιάζουν τον σύγ­ χρονο αναγνώστη. Είναι η αίσθηση της επικοινωνίας με τα βιώματα μιας κρίσιμης εποχής, με την τελευ­ ταία αναλαμπή μιας παράδοσης που ενώ μάχεται το στείρο ακαδη­ μαϊσμό και διατηρεί ακέραιο το έν­ στικτο της αυθεντικής αναζήτησης, αδυνατεί εντούτοις να γεφυρώσει το παρελθόν με το παρόν. Ομολογώ ότι ο επίλογος της κας Λαμπράκη στον «ύμνο» στην Αφροδίτη της Μήλου, μου έδωσε πολλά ερεθίσματα. Δ εν ξέρω π ό ­ σους πράγματι μπορεί σήμερα να συνεπάρει το «ένθεο», όπως η ίδια το χαρακτηρίζει, βλέμμα π ου απευ­ θύνει ο καλλιτέχνης στο γλυπτό. Μ πορεί λιγότερους, μπορεί και πε­ ρισσότερους απ’ όσους φανταζόμα­ στε. Το πρόβλημα όμως δεν θα το τοποθετούσα εδώ. Η Αφροδίτη της Μήλου έχει ήδη ενταχθεί σ’ ένα σύ­ στημα, σε μια διαμορφωμένη κοι­ νωνική πρακτική και σε μια νέα μυθολογία που διαφέρουν ριζικά από τις ερμηνείες ή προσεγγίσεις όχι μόνο του Ροντέν, αλλά και των πρωτοποριών των αρχών του αιώ­ να. Η ιστορικότητα και η υπερχρο­ νική της αξία, αποτελούν σήμερα εγγύηση για τη διακίνηση προϊόν­ των σε μια ευρύτερη καταναλωτική αγορά. Η θέση της δεν είναι ακρι­ βώς ασφαλέστερη ή βεβαιότερη από το παρελθόν, αλλά διαφορετι­ κή μιας και το πρωτότυπο έχει κυ­ ριολεκτικά «θαφτεί» κάτω από τις χιλιάδες εικόνες που το αναπαρά­ γουν με κάθε τρόπο και κάθε μέσο, κρατώντας η κάθε μια τη δική της αυτονομία. Το πρόβλημα σήμερα δεν τοποθετείται ίσως στην έλλειψη συγκίνησης ή συγκινησιακής επα­ φής με το γλυπτό, αλλά στην ίδια τη δυνατότητα επικοινωνίας του σύγχρονου θεατή μ’ ένα έργο που μοιραία συγκαταλέγεται ανάμεσα στα «χαμένα πρωτότυπα» της ευ­ ρωπαϊκής πολιτισμικής κληρονο­ μιάς.

ΝΙΚΗ ΛΟΙΖΙΔΗ

Σημειώσεις 1. Giovanni Lista, «Futurisme» (Manifestes, Documents, proclamations), Ext5. V Age d' Homme, Λωζάνη 1973.

2. Μαρίνα Λαμπράχη-Πλάχα «Ο Ρον­ τέν και η Αρχαία Ελληνική Τέχνη», Εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1985, σελ. 16.

3. Jean Baudrillard, »Le Systeme des Objets» (La consommation des signes), Εκδ. Gallimard, Παρίσι, 1968.

πλαίσιο

Γ

ΚΩΣΤΑ ΚΛΕΙΔΗ: Με τη λάμψη στα μάτια. Αθήνα, Ηριδανός, 1984. Σελ. 671.

ΒΙΒΛΙΟ με ερεθιστικότατη πεζογραφική ιδιαιτερότητα, καθώς συνδυάζει ευφάνταστα την ιστορική πραγματικότητα με τη λογοτεχνική ανάπτυξη. Σχεδόν σε παράλληλες αναφορές, δίνονται από τη μια τα γεγονότα με μορφή πολεμικού-ιστορικού ρεπορτάζ και από την άλλη οι ανθρώπινες διαδρομές των - Κρητικών και άλλων - ηρώων του κειμένου .προσώπων στο μεταίχμιο του υπαρκτού και του φανταστικού. Έ τσι, αμφίδρομα, απλώνεται στα μάτια του αναγνώστη μια από τις κρισιμότερες στιγμές του τόπου: ο μακεδονικός αγώνας κι ο βαλκανικός πόλεμος, που έφερε την απελευθέρωση των σκλαβωμένων περιοχών.

ΚΩΣΤΑ ΣΤΑΜΑΤΗ: Ο ελληνικός νομικός ιδεαλισμός στο μεσοπόλεμο.

Θεσσαλονίκη, Σάκκονλα, 1984. Σελ.

335. ΜΙΑ από τις πιο «γόνιμες» εποχές, όχι μόνο για τις κοινωνικές και πολιτικές σχηματοποιήσεις της, αλλά και για την ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης, είναι τα χρόνια του μεσοπολέμου. Κι ένας από τους ιδιαίτερους τομείς α νάπτυξης είναι και η Φιλοσοφία του Δικαίου, σημαντικές θεωρίες της οποίας εξετάζει στο μελέτημά του ο Κ. Σταμάτης, (επικεντρώνοντας κυρίως την ανάλυση και τη στοιχειοθετημένη κριτική του στις α πόψεις των Κ. Τσάτσου, Θ. Τσάτσου, Κ. Τριανταφυλλόπουλου, κ.ά.). Με τελικό αποτέλεσμα ένα

54/οδηγος

με βαθιά γνώση της ιστορίας Μ ΙΚ Α Β Α Λ Τ Α Ρ Ι: Ο Ετρούσκος. Μ ετάφραση: Γ. Σπανόω νής. Α θ ή ­ να, Καλέντης, 1985. Σελ. 347

Η ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων μέσα στα οποία η μυθιστο­ ρηματική πλοκή αναπτύσσεται, μα και η σύνδεση αυτών των γεγο­ νότων με κάποια άλλα του παρελθόντος, όπως και ο παραλληλι­ σμός τους με τυχόν αντίστοιχες καταστάσεις τού τώρα - όλες αυ­ τές οι προσπάθειες και σε όποιον μεταξύ τους συνδυασμό, αποτε­ λούν τα κίνητρα, τους στόχους, τα ερεθίσματα του συγγραφέα που αποφασίζει να καταπιαστεί με το είδος εκείνο του μυθιστορήμα­ τος που ονομάζεται ιστορικό. Και ξεκινώντας από αυτόν τον ερε­ θισμό, κάθε άλλη συγγραφική επι­ λογή προσπαθεί να εξυπηρετήσει, να εδραιώσει και να τεκμηριώσει τον αρχικό στόχο. Το πλάσιμο των χαρακτήρων, οι προσωπικές τους καταστάσεις, ο τρόπος και ο βαθ­ μός ανάμιξής τους με τα ιστορικοπολιτικά γεγονότα της εποχής, μα κι ακόμα η επιλογή του χώρου δράσης, η περιγραφή της καθημε­ ρινής λεπτομέρειας, όπως και η πι­ θανή απουσία της, όλα αυτά είναι που θα δώσουν το τελικό στίγμα του έργου και τη συγγραφική ιδιο­ συγκρασία του δημιουργού του. Ο συγγραφέας του ιστορικού μυθι­ στορήματος αυτοαναλύεται και αυτοψυχογραφείται το ίδιο όπως και ο συνάδελφός του που φτιάχνει μυ­ θιστόρημα κοινωνικό ή ερωτικό, το αντι-μυθιστόρημα ή το της επιστη­ μονικής φαντασίας! Έ χοντας κατά νου όλα αυτά διάβασα τον «Ετρούσκο» του Μίκα Βαλτάρι κι αμέσως μετά έσπευσα να επαναφορτίσω τη μνήμη μου με τα δυο άλλα του μυθιστορήματα που κυκλοφορούν στα ελληνικά και τα οποία τα είχα πριν χρόνια διαβάσει· Τον «Αιγύπτιο» και τον «Μαύρο Ά γγελο». Ο «Ετρούσκος», όπως και ο «Αι­ γύπτιος» δίνουν το δικαίωμα να υποθέσει κανείς πως ο Μ.Β. αρέ-

σκεται σε ιστορικές περιόδους κά­ πως απομακρυσμένες από την επο­ χή μας. Με τον «Μαύρο Ά γγελο» έρχεται πιο κοντά στην εποχή μας, στα χρόνια του Βυζάντιου. Δεν είναι, λοιπόν, ο χρόνος -όπω ς και ούτε ο χώρος- που ση­ ματοδοτεί τον πρώτο ερεθισμό του συγγραφέα μας. Είναι η ματιά με την οποία οι τρεις βασικοί ήρωες των μυθιστορημάτων του -έν α ς για το καθένα- ορούν τα γεγονότα της εποχής τους και τα βιώνουν και αντιδρούν ως προς αυτά και τα σχολιάζουν και πλάθονται -σα ν χαρακτήρες- από τη ροή τους. Ο άνθρωπος μπροστά στην ιστο­ ρία, αλλά και δίπλα -κα ι κυρίως δ ίπλα- στη μεταφυσική παρουσία ενός υπέρτατου όντος, πιο σωστά μιας υπέρτατης ιδέας. Ο Α ιγύπτιος, ο Μαύρος Ά γ γ ε­ λος, ο Ετρούσκος έχουν μια σαρκι­ κή ταύτιση με τα γεγονότα, έχουν όμως και μια γνήσια μεταφυσική απομάκρυνση από αυτά. Και οι τρεις άντρες καλούνται να βιώσουν το βάρος -κα ι το εύρος- μιας χαρι­ σματικής γεννητικής καταγωγής και μιας εξέχουσας πνευματικής υπόστασης. Και οι τρεις καλούνται να ζήσουν τη διττή υπόσταση (σύγκρουση-ταύτιση) των σχέσεών τους με το αντίθετο φύλο. Η ηθική τους είναι μεγίστη, μα υπεράνω καθημε-

ρινών συναισθηματικών δεσμεύ­ σεων. Είναι η ηθική των γνήσιων - γ ι ’ αυτό και συχνά αφανών- ηγεΚαι οι τρεις ζουν σε περιόδους κρίσιμες, σε στιγμές που ένας κό­ σμος πεθαίνει, ενώ ένας άλλος γεν­ νιέται. Και οι τρεις ενώ ανήκουν στον πρώτο, δεν αντιστέκονται, θα έλε­ γα πως αναγνωρίζουν τα δικαιώ­ ματα του δευτέρου. Και ενώ ο καθένας του διατηρεί τα προσωπικά του γνωρίσματα, ο Μ.Β. εκφράζει, μέσα από αυτούς, τη δική του άποψη για τα γεγονό­ τα, την πορεία τους και τη βαθιά καταγωγή τους. Μια άποψη τόσο γνήσια θρησκευτική που γίνεται ιδεολογία, τόσο απόλυτα υπαρξια­ κή που δε διστάζει να υπονοήσει τη μεταφυσική της προέλευση. Παράλληλα αποδεικνύεται ένας βαθύς γνώστης ιστορικών, κοινω­ νικών, γεωγραφικών και τεχνολο­ γικών πληροφοριών, ώστε να είναι σε θέση όχι μόνο να ξαναζωντα­ νεύει τη Θήβα, τη Ρώμη, την Κνωσσό, την Πόλη, μα και να τις περιγράφει σαν εραστής τους και ταλαιπωρημένος κάτοικός τους συ­ νάμα. Ό λ α αυτά τα στοιχεία, να συ­ ναντιούνται στην πένα ενός συγ­ γραφέα, είναι σίγουρα και σημαντι­ κό και δυσκολοεύρετο και άξιο θαυμασμού. Δεν εμποδίζουν, όμως -τουλάχιστον δεν θα έπρεπε- τον προσεκτικό αναγνώστη από το να παραδεχτεί την κλασική φόρμα της γραφής μ’ όλα τα επακόλουθα που αυτή επιφέρει -κα ι τα αρνητικά και τα θετικά. Στα πρώτα ανήκουν ο αργός ρυθμός, τα κουραστικά στο μάκρος τους κεφάλαια, οι διά­ λογοι που δεν διακρίνονται πάντα

οδηγος/55 από ζω ντάνια. Στα δεύτερα, το στήσιμο μιας ατμόσφαιρας, η ταύ­ τιση με τα πρόσωπα, η ερεθιστική λεπτομέρεια. Μίλησα ώς τώρα, σε γενικές γραμμές και για τα τρία του βι­ βλία. Κι αυτό γιατί ο Ετρούσκος είναι μια μικρογραφία της ογκώ­ δους σύλληψης του Α ιγύπτιου και μια σμίκρυνση του Μαύρου 'Αγγέ­ λου. Δεν μπορώ να πω αν και στο μυθιστόρημα αυτό υπάρχουν κά­ ποιες αυθαίρετες παραποιήσεις της ιστορίας, που είχα τις στοιχειώδεις γνώσεις να επισημάνω στα άλλα δύο. Ό μ ω ς, η τυχόν ύπαρξή τους δεν θα με ξένιζε, ακριβώς όπως δεν με ξένισε και στα δυο προηγούμε­ να. Γιατί είναι αυθαίρετες αλλά δι­ καιολογούνται από μια συγγραφι­ κή άδεια ανάπλασης ή και αλλοίω­ σης των γεγονότων, όταν αυτή, με τη σειρά της, δικαιολογεί τις ενέργειες των ηρώων, προσθέτει στην πλοκή ενδιαφέρον και πάνω από όλα, όταν θέλει να προκαλέσει τη μονοδιάσταση άποψη της αλή­ θειας μέσα στο ίδιο της το κάστρο -τ α ιστορικά συμβάντα. Πλησιάζοντας το κείμενο από την πλευρά της δομικής του οντό­ τητας, θα διαπιστώσουμε μια χαλαρότητα. Δεν είναι εκ των προτέρων κατακριτέα, αφού συχνά τονί­ ζει την αντίστοιχη ιδιοσυγκρασία του ήρωα. Τα υπόλοιπα πρόσωπα έρχονται, φεύγουν, επανέρχονται ή χάνονται με άρτιες τεχνικές προ­ διαγραφές και προλαμβάνουν να ολοκληρωθούν. Μέσα από τις περιγραφόμενες σχέσεις τους δίνεται μια πολυσήμαντη εικόνα των κοι­ νωνικών σχέσεων, των οικονομι­ κών δομών και των ερωτικών εθί­ μων, όπως και των θρησκευτικών δοξασιών. Λυπάμαι -επαναλαμβά­ ν ω - που δεν έχω τα προσόντα να κρίνω την πιστότητά τους ως προς την ιστορική πραγματικότητα. Μπορώ όμως να ομολογήσω πως ο συγγραφέας πείθει για την τέλεια εκ μέρους του γνώση του υλικού που αποφάσισε να εντάξει στο έρ­ γο του, άσχετα αν αυτό το υλικό το έλαβε αυτούσιο από τις πηγές του ή το τροποποίησε ή ακόμα και το επινόησε. Η περίοδος που ο Ετρούσκος του Μ.Β. ζει και δρα είναι τα χρό­ νια εκείνα όπου στην Ελλάδα φούντωναν οι περσικοί πόλεμοι, ενώ στη γειτονική Ιταλία, η Ρώμη έψαχνε ακόιια να βρει το δρόμο της, οι ελληνικές αποικίες εδραιώ­ νονταν και οι παλιές πόλεις των

Ετρούσκων βάδιζαν το δρόμο της παρακμής. Μια ιδιαίτερα, λοιπόν, φορτι­ σμένη περίοδος, που προσφέρει το δικαίωμα στον Μ .Β. να περιγράφει το πάθος της και συνάμα ν α μπορέ­ σει να χωρέσει μέσα της τους ήρωές του. Το κύριο πρόσωπο του έργου, ο Τρουμς ο Ετρούσκος (αυτός είναι και ο πρωτότυπος τίτλος του έρ­ γου) έχει την υπερβατική διπλή υπόσταση του θνητού και του αθά­ νατου. Μ’ αυτή τη διπλή ιδιότητα ζει τα κύρια και τα δευτερεύοντα γεγονότα της εποχής του και της πατρίδας του. Πολεμά, ερωτεύε­ ται, μηχανορραφεί, ταξιδεύει, ανα­ ζητά. Μέσα από αυτό το οδοιπορικό ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει ήθη, καταστάσεις, έθι­ μα, ενώ ο συγγραφέας αυθαίρετα -μ α δικαιωματικά- θα δώσει το προσωπικό του στίγμα πάνω σ’ αυ­ τά που ονομάζουμε μοίρα της αν­ θρωπότητας και μοίρα του ανθρώ­ που. Και είναι αυτές οι αυθαίρετες -μ α επαναλαμβάνω, και δικαιολο­ γημένες- επεμβάσεις, που ο Μ.Β. κάνει στους ήρωές του και μέσα από αυτούς στην παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων, που τελικά αναγκάζουν τα έργα του να μην εί­ ναι σε θέση να ισχυριστούν πως εί­ ναι γνήσια ιστορικά μυθιστορήμα­ τα. Τους προσδίδουν όμως το εύ­ ρος που η προσωπική ερμηνεία μιας εποχής μπορεί να έχει. Εναπόκειται, τελικά, στον κάθε αναγνώστη ποια στάση θα κρατή­ σει απέναντι τους: θετική ή αρνητι­ κή, ταύτισης ή απομάκρυνσης. Η μέχρι τώρα υποδοχή που το ελληνι­ κό κοινό έχει επιφυλάξει στον Α ι­ γύπτιο, στον Μαύρο Ά γγ ελ ο και πρόσφατα στον Ετρούσκο, δείχνει πως η στάση αυτή στον τόπο μας είναι απεριόριστα θετική και εκ­ φράζει ταύτιση. Φαίνεται πως εξα­ κολουθούμε να είμαστε ένας λαός που το σμίξιμο της πραγματικότη­ τας με το υπερφυσικό εξακολουθεί να μας θέλγει. Πριν τελειώσω το σημείωμά μου αυτό θα ήθελα να τονίσω με χαρά το γεγονός της άψογης μεταφρα­ στικής οντότητας του μυθιστορή­ ματος από τον Γιάννη Σπανδωνή. Κι αυτό γιατί είναι πια δυσεύρετες οι συναντήσεις με μεταφρασμένα κείμενα που τους έχει δοθεί η χάρη να «ρέουν» μέσα στην ελληνική γλωσσική πραγματικότητα. ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

βιβλίο ικανό ν α συγκινήσει και αναγνώστες πέρα από τα όρια της Νομικής ή της Φιλοσοφίας.

ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΨΑΛΗ ΓΙΩΡΓΗ ΠΕΤΡΑΚΗ: Αιγαίο, το σπίτι μ ε τα χρώματα. Α θήνα , Περιηγητής, 1985. Σελ.

117. ΣΠ ΑΝ ΙΑ κυκλοφορούν εκδόσεις τόσο ονειρικές, όσο το λεύκωμα τούτο. Οι φωτογραφίες και τα κείμενά του σεργιανίζουν στο Α ιγαίο, λένε, μα περισσότερο σεργιανίζουν στη φαντασία, με ερεθίσματα από τους τόπους και τη θάλασσά τους. Οι λεπτομέρειες, τα αχνάρια του ανθρώπινου περάσματος, μετατρέπονται έτσι σε πίνακες, όπου το χρώμα «βανγκονγκικά» στοιχειώνει οράματα, ανοίγει παράθυρα στον ορίζοντα και δημιουργεί τοπία μέσα και ανάμεσα στους όγκους και τις επιφάνειες. Και η σύλληψη του | ανεπαίσθητου ανάγεται σε | λατρευτικά σχήματα κρυμμένα, ενός χώρου που δεν γνώρισε ακόμη την εκμηδένιση.

| \ I ! '

!

ΝΙΚΟΛ ΑΒΡΙΛ: Μια γυναίκα σήμερα. Μετ. Βωλέττας Σωτηροπούλον-Καρύδη. Αθήνα, Ροές, 1985. Σελ.

212.

ΤΟ μυθιστόρημα στη Γαλλία είναι φυτό «αειθαλές», με μακριά παράδοση, παρόν και | ι -πιθ α νότα τα- μέλλον. Σ’ αυτόν 1 τον ποταμό κολυμπά και η Νικόλ Αβρίλ. Και στη «Ζαν» (ή «Μια γυναίκα σήμερα») δημιουργεί μια ηρωίδα σύγχρονη, που -αντιστρέφοντας κανόνες και δραματικό παιχνίδι- παίρνει (με υποβόσκουσα επιθετικότητα) εκδίκηση από την πολυαίωνη ανδροκρατία. Αλλά, τελικά, ’ δεν προσφέρει παρά τη δεύτερη όψη του ίδιου νομίσματος, αφού τα «ηθικά» τείχη παραμένουν κοινά και το περίγραμμα πανομοιότυπο του·

56/οδηγος

ένα κείμενο για την ηδονή Λ. φον ΖΑΧΕΡ-ΜΑΖΟΧ: Η Αφροδίτη με τη γούνα. Μετ. Μυρ­ τιά Ρήγον. Και το δοκίμιο τον Γ. ΒΕΛΤΣΟΥ: «Η τερατώδης πλευ­ ρά». Αθήνα, Γνώση, 1985. Σελ.

288. «...Το άγαλμα αυτό ήτομια κόπια της Αφροδίτης της Μήλον, μια κόπια πιστή, αλλά σε κλίμακα κατά τι μικροτέρα... Έξαφνα η καρδιά μου εσκίρτησε μέσα στο στήθος μου και έμεινα άναυδος. Στο βάθρο της Αφροδίτης, κάποιος είχε χαράξει με σουγιά τ’ όνομα: Μανταλένια!» Α. Εμπειρικού «Η Μανταλένια» από τα Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία.

Ας αρχίσουμε από την ιστορία που αφηγείται το βιβλίο, μια που όπως μας λέει ο ίδιος ο συγγραφέας, τα γραφόμενα του «δεν είναι αποφθέγματα, αλλά εμπειρίες», εμπειρίες που αξίζει να τις πά­ ρουμε στα σοβαρά:1 Ένας νέος και εκκεντρικός ευγενης, ο Σεβερέν, γνωρίζει μια κοπέλα τη Βάντα, και την εξωθεί να ασκήσει επάνω του μια απόλυτη κυριαρχία που επικυρώνεται μάλιστα από ένα συμβόλαιο που τον καθιστά σκλάβο της. Ο Σεβερέν υφίσταται από το ίνδαλμά του, την «Αφροδίτη με τη γούνα» κάθε λογής μαρ­ τύρια και εξευτελισμούς που φτάνουν στο απροχώρητο, όταν αυτή βάζει τον νέο εραστή της, έναν Έλληνα, να τον μαστιγώσει μπρο­ στά της. «Θεραπευμένος», ο Σεβερέν γίνεται με τη σειρά του βα­ σανιστής των γυναικών με τις οποίες συζεί, αφού, κατά την ρήση του Γκαίτε «Ή είσαι το σφυρί ή είσαι το αμόνι» και «(ο άντρας) δεν έχει στην πραγματικότητα εκλογή παρά ανάμεσα στο ρόλο ή του σκλάβου ή του τυράννου».2 Η ελληνική αυτή «Παρουσίαση του Sacher Masoch» οφείλει να προσε­ χτεί, πρώτα πρώτα για την αξία της νουβέλας που, ύστερα τουλάχι­ στον από το αποκαλυπτικό δοκίμιο του G. Deleuze.' δεν μπορεί να εί­ ναι αντικείμενο αμφισβήτησης. Πραγματικά, δεν χρειάζεται ιδιαί­ τερη ανάλυση για να πεισθεί κανείς ότι η Αφροδίτη με τη γούνα δεν εί­ ναι ούτε χυδαιογράφημα ούτε η καταγραφή κάποιου ψυχιατρικού περιστατικού- η ίδια η ψυχρότητα, η παγερότητα της αφήγησης μετατρέπεται σε λογοτεχνική φόρμα που εξισορροπεί χωρίς να πνίγει τους κραδασμούς της συγκίνησης.

Ο Μ αζόχ είναι «πολίτης στων ιδεών την πόλη», και το έργο του παραβάλλεται σωστά -αλλά και προσεκτικά- από τον έλληνα σχο­ λιαστή του με δημιουργούς σαν τον Νίτσε, τον Ντοστογιέφσκι, τον Προυστ και τον Καβάφη. Ωστόσο, πέρα από τη στοργή για το έργο, και την αξιοπρόσεκτη ωριμότητα που φανερώνει η δου­ λειά της μεταφράστριας, η ελληνι­ κή έκδοση έχει νομίζω ένα πρόσθε­ το ενδιαφέρον: Πρόκειται για την τοποθέτηση του Γ. Βέλτσου. που δηλώνεται στην πρώτη σελίδα του δοκιμίου του: «Το σχόλιό μου... ανήκει. Ανήκει στη λογοτεχνία και

τη θεωρία που τη συνοδεύει. Ανή­ κει ωστόσο και στην ιδιωτική μου ζωή. Είναι όμως και ο οδηγός μου, που μου επιτρέπει τώρα, μετά την ανάγνωση, να ξαναπερνώ, μέσα από τις γραμμές του έργου, εκείνες τις επικίνδυνες ζώνες όπου ελλο­ χεύει η απειλή ίδια για τον ήρωα της Αφροδίτης με τη γούνα και για μένα: η διαστροφή». Ο σχολιαστής λοιπόν δηλώνεται αλληλέγγυος με το κείμενο που σχολιάζει, παραιτείται από μια θέση «αντικειμενι­ κότητας», που μέχρι τουλάχιστον την έλευση του μαρξισμού και του φροϋδισμού αποτελούσε την πεμ­ πτουσία κάθε «σοβαρής» επιστημο­ νικής τοποθέτησης. Παραιτείται όμως, επιπλέον, εν ονόματι ενός κειμένου που αμφισβητεί καίρια, αν δεν αναιρεί ολοσχερώς, το μύθο του αρσενικού- ο άντρας, ο νεοέλ­ ληνας άντρας μάλιστα, δεν θα έβρισκε καθόλου τιμητικό να είναι ένας άθλιος Σεβερέν: είναι ο Ηρα­ κλής που πνίγει στο αίμα της την Οιχαλία για χάρη της Ιόλης, όχι ο ευνουχισμένος και γυναικοντυμένος σκλάβος που σέρνεται στα πό­ δια της Ομφάλης, ο Σαμψών που αφανίζει τους εχθρούς με το γαϊδουροσάγωνο κι όχι αυτός που χά­ νει ανδρεία και σθένος από τα χέ­ ρια της Δαλιδάς. Η επιλογή θέσης του σχολιαστή βρίσκεται κοντολο­ γίς στον αντίποδα της τρέχουσας εκδοχής ενός ανδρισμού που, αν ήταν να προσχωρήσει σε κάποια διαστροφή, θα διάλεγε αδίστακτα τον «αρρενωπό» σαδισμό. Α ς προ­ σέξουμε ωστόσο την παγίδα: κάθε φορά που οι αρχαίοι τραγικοί στή­ νουν μπροστά μας την εικόνα ενός «άντρα», ενός υπέρμαχου του προ­ βαδίσματος του ανδρείου, σώφρο-

οδηγος/57 νος, πειθαρχημένου οπλίτη απέ­ ναντι στη μαλθακή, άλογη, ανεξέ­ λεγκτη γυναικεία φύση, είναι για να αναιρέσουν την ανδροκρατική εικόνα, για να τη μετατρέψουν στο αντίθετό της. θηλυκωτός γίνεται όχι ο απόλεμος Βάκχος, αλλά ο πο­ λεμικός υπεράνδρας Πενθέας, ο Κρέοντας της Αντιγόνης και όχι ο Αίμων.5 Μάθημα της τέχνης των αρχαίων που βρίσκει κάποιες σύγ­ χρονες επαληθεύσεις, αν σκεφτούμε ότι ο ανδρισμός των φονικών Ες-Α του Χίτλερ ήταν αποδεδειγ­ μένα λιγότερος α π ’ όσον διέθεταν κάποιοι επάρατοι αλλά τόσο ερω­ τικοί «παρακμίες» σαν τον Κλε ή τον Μπρεχτ. Έ τσι, αν ο σχολια­ στής διαλέγει τη θέση τού πιο ασθενικού, είναι για να κερδίσει τη «δύναμη του αδυνάτου» διαλέγον­ τας το ρόλο του Διονύσου κι όχι του Ά ρ η . Α ν ωστόσο θεωρήσουμε δεδομέ­ νο το ανθρώπινο ενδιαφέρον, ποιο μπορεί να είναι το ενδιαφέρον για τον επιστήμονα και μάλιστα για μια επιστήμη σαν την κοινωνιολογία που ερευνά συνήθως αυτό που έχει μια λίγο-πολύ ευρύτερη, αν όχι γενική, αξία, το κοινωνικό φαι­ νόμενο μ’ άλλα λόγια, που μπορεί να μετρηθεί και να γίνει υλικό για τη διατύπωση συμπερασμάτων με ευρύτερη εφαρμογή, για να μην πούμε νόμων; Θα ήθελα να ση­ μειώσω εδώ ότι το ίδιο το κείμενο του Μ αζόχ μας υποδεικνύει κά­ ποιες αναλογίες: «Στην εποχή των πρώτων αυτοκρατόρων, λέει η Βάντα στο θύμα της, θα ήσασταν ένας μάρτυρας, στην εποχή της Με­ ταρρύθμισης ένας αναβαπτιστής. Στην Γαλλική Επανάσταση, θα ήσασταν ένας από τους ενθουσιώ­ δεις γιρονδίνους που ανέβαιναν στην γκιλοτίνα με την Μασσαλιώτι­ δα στα χείλη» (σ. 115). Πολύ πριν από τις ακραίες εμπειρίες του αιώ­ να μας, που αποκορυφώνονται με τις σταλινικές δίκες του 1936 και του 1938, ο Μ αζόχ υπογραμμίζει την αντιστοιχία ανάμεσα σ’ αυτόν που εκμηδενίζεται από τη φανατι­ κή προσήλωση σε μια γυναίκα και όσους χάθηκαν αδιαμαρτύρητα για χάρη της φανατικής προσήλωσης σε μια ιδέα. Ανάμεσα λοιπόν στο ατομικό πάθος και στο κοινωνικό φαινόμενο οι γέφυρες υπάρχουν αναντίρρητα, όπως μας δείχνει και η ανάγνωση του γερμανικού μεσο­ πολέμου από τον Βίλχελμ Ράιχ,6 αλλά και η ανάδειξη της σχέσης φασισμού/σαδισμού στα Σόδομα

και Γόμορα από τον Παζολίνι. Α ς παρακολουθήσουμε λίγο ακό­ μα τον σχολιαστή: ο «μαζοχισμός» είναι με μια έννοια διαστροφή, δεν είναι όμως αρρώστια (ιδίως, θα πρόσθετα εγώ, δεν είναι αρρώστια όπως καταλαβαίνει αυτήν την τε­ λευταία μια κοινωνία που αξιώνει να τοποθετεί τον εαυτό της α πό την πλευρά της υγείας). Πολύ περισσό­ τερο, δεν είναι ένας «αντεστραμμένος σαδισμός», όπως θεωρήθηκε από τους ψυχαναλυτές.7 Ο «μαζο­ χισμός» λοιπόν είναι μια δημιουρ­ γία που προσεγγίζει, και στο τέλος ταυτίζεται, με τη γραφή: «Η μαζοχιστική διαστροφή, μόνο σαν α πο­ καλυπτική γραφή έχει σημασία» (σ.

231). Μ ια δημιουργία, ακόμη, που λειτουργεί σαν μεταφορά (σ. 262), σαν επανάληψη (σ. 269), σαν εικόνα/παγίόα, σαν θεατρική, τέλος, έκφραση (σ. 257), όπου ο Σεβερέν είναι «ο σκηνοθέτης, ο πρωταγωνι­ στής και ο θεατής» στην «κόλαση του θεάτρου της διαστροφής του». Ό μω ς, το κείμενο του Μ αζόχ εί­ ναι, δευτερευόντως μόνο προσθέ­ τω. ένα κείμενο για τη διαστροφή. Είναι πρώτιστα, κι αυτή την έννοια δίνω στον εύστοχο συσχετισμό με το κείμενο του Καβάφη (σσ. 221223). ένα κείμενο για την ηδονή, χωρίς προσχήματα και ενδοια­ σμούς για τη μορφή της· ένα κείμε­ νο που είναι λογοτέχνημα γιατί ο λόγος για τη διαστροφή αφομοιώ­ νεται εν τέλει, καθυποτάσσεται θα έλεγα, σ’ έναν ηδονικό λόγο που βιώνει ενήδονα την ίδια τη γεύση του θανάτου. Και με την έννοια αυτή - και μό­ νο - της άνευ όρων κατάφασης της ηδονής, το έργο του Μ αζόχ είναι έργο σοφιστικό. Λόγος ισχυρός, πειστικός, κρεάτων όπως έλεγαν οι σοφιστές, αλλά μονόλογος μιας και μιλά για μια σχέση όπου ο άλλος καλείται να υπάρξει ως (βασανι­ στικό έστω) αντικείμενο, λόγος που οχυρώνεται στη γοητεία της επιφά­ νειας, γιατί αποστρέφεται τον νό­ στον. Έ τσι, ο λόγος του Μ αζόχ και ο λόγος του Καλλικλή, στον πλατωνικό Γοργία, αυτός που γοή­ τευσε τον Νίτσε, είναι βαθιά συγ­ γενικοί: ισχύς και έλλειψη και των δυο τους είναι η επίφοβη δύναμη του απομονωμένου όντος. Μήπως, ωστόσο, η Αφροδίτη με τη γούνα αφήνει κάποιες διόδους στο διάλογο; με το πνεύμα αυτό, πιστεύω, ο σχολιαστής σημειώνει στην πρώτη σελίδα του διεισδυτι­ κού δοκιμίου του τη λυτρωτική

αντιθέτου. Το ενδιαφέρον του βιβλίου, πάντως, παραμένει,με κυρίως υπεύθυνη γι’ αυτό την καλπάζουσα γραφή.

ΠΕΤΡΟΥ Σ Τ ΥΛΙΑΝ Ο Υ -Ν ΙΚ Η Σ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ: Το μοναστήρι τ ’ Αρχαγγέλου Μιχαήλ στον Αναλιόντα. Λευκωσία, Κυπριακή Βασική Βιβλιοθήκη, 1984. Σελ. 76. ΜΙΑ πολύ σημαντική προσπάθεια έχει ξεκινήσει με μια σειρά εκδόσεών του στη Λευκωσία ο Πέτρος Στυλιανού: Να «κατοχυρώσει έντυπα» τμήματα από το πλούσιο μα και κάπως διάχυτο (και για τους Έ λληνες άγνωστο) υλικό, σχετικά με την παράδοση, την ιστορία και τα μνημεία του κυπριακού χώρου. Σ’ αυτά τα πλαίσια κι εδώ «καταγράφεται» και παρουσιάζεται ένα παλιό κυπριακό μοναστήρι (του Αρχαγγέλου Μιχαήλ), τόσο στα παρελθοντολογικά του στοιχεία, όσο -βα σ ικ ά - και στις σημερινές συνιστώσες υπάρξής του, μετά την αναπαλαίωση και επαναλειτουργία του.

Α ΥΓΟ ΥΣ ΤΟ Υ ΣΤΡΙΝΤΜΠΕΡΓΚ: Ο πατέρας. Μετ. Λνδρέας Μαραγκός. Αθήνα, Δωδώνη, 1985. Σελ. 76. Α Ν ο αχός και η σκόνη της «μάχης των δύο φύλων» σκεπάζει σχεδόν ολόκληρο το θέατρο του Στρίντμπεργκ, στον «Πατέρα» τα χαρακτηριστικά του -περισσότερο ίσως από κάθε άλλο έργο- φτάνουν σε ολοκλήρωση: Οι διαστάσεις το αχού εμφανίζονται «διαχρονικές», επεκτείνονται στην ίδια τη συνέχιση της ζωής. Έ τσι, η παρατιθέμενη σύγκρουση δεν είναι πια μόνο ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό, αλλά στο γεννήτορα και την τίκτουσα... (Και η νέα τούτη έκδοση του «Πατέρα», χάρη στην πολύ αξιόλογη μετάφραση του Α . Μαραγκού,

58/οδηγος επ ενέργεια της ανά-γνωσης ως επι­ στροφής που ίσως δεν γίνεται νό ­ στος, αλλά και δεν αναιρείται π ο­ τέ, μένοντας εκκρεμής σαν δυνατό­ τητα αναίρεσης του κατεστημένου λόγου. Και με το ίδιο πνεύμα θα ήθελα να επιχειρήσω μια στοιχειώ­ δη επίσκεψη λίγων όρων, όχι σαν άμυνα στη γοητεία του λόγου του Μ αζοχ, αλλά σαν απάντηση στην αγωνία του. Ο μύθος πρώτα. Η Αφροδίτη με τη γούνα ήταν επόμενο να κινήσει το ενδιαφέρον των μυθολόγων, τουλάχιστον αυτών που ενδιαφέρονται για τους τρόπους και τους όρους επιβίωσης των αρχαίων μύ­ θων στη νεότερη εποχή, αλλά και της συνεισφοράς τους στη διαμόρ­ φωση της μυθολογίας του σύγχρο­ νου κόσμου. Ό π οιος λέει Αφροδί­ τη εννοεί ηδονή; Κάτι τέτοιο μοιά­ ζει να ισχύει, όχι μόνο για τη θεά του έρωτα, αλλά για ολόκληρη την ελληνική μυθολογία που, ενώ αποδεικνύεται απαραίτητη για την ανάγνωση κάθε έργου τέχνης από την Αναγέννηση και πέρα, φαίνε­ ται να αποτελεί συγχρόνως ένα χώ­ ρο παραλογισμού και ανηθικότητας που ο μυθολόγος, από τον Lafiteau ώς τον Max Muller και τον Decharme, προσπαθεί να καθυπο­ τάξει, να εκλογικεύσει και να συμ­ μορφώσει.8 Μέσα στη γερμανική φιλολογία τώρα, η Αφροδίτη είναι συνώνυμη του σαρκικού έρωτα, του απερίσπαστου από τις αναστο­ λές του δυτικοχριστιανικού πολιτι­ σμού, τουλάχιστον από την εποχή των Romische Elegien (Ρωμαϊκών

ελεγείων 1788-1790) του Γκαίτε.9 Μέσα σ’ αυτό το ιδιαίτερο παιγνί­ δι, όπου η «Αφροδίτη» της λογοτε­ χνίας λειτουργεί σαν προσωπείο της απωθημένης / επιστρέφουσας Επιθυμίας, το έργο του Μ αζόχ κρατά μια κεντρική θέση· καταχθό­ νια σύνευνος του Αρχιδαίμονα στο μελέτημα του Beaudelaire για τον Tannhaiiser, απούσα από τα Κύθη­ ρα στα Άνθη τον κακού, ακίνητη σαν πτώμα στο Laus Veneris του Swinburne, η Αφροδίτη γιορτάζει εδώ την ανάστασή της σαν «άγαλ­ μα και γυναίκα, εταίρα και θέα, ελληνίδα και βάρβαρη».10 Χ ρειάζε­ ται να προσθέσουμε ότι κάθε επι­ στροφή της Δύσης στον αρχαίο μύ­ θο είναι και μια παραμόρφωση; Η Αφροδίτη των αρχαίων μπορούσε νά ’ναι τρομερή: Μέλαινα, Σκοτία,

Ανδροφόνος, Ανοσία, Τυμβωρύχος και Περσεφάεσσα, συνώνυμη της θεάς του κάτω κόσμου. Πλάι της η διαστροφή της Βάντας μοιάζει κά­ πως ανώδυνη, η «παγερή», η «εται­ ρική» και η «οιδιπόδεια» μητέρα του Μ αζόχ αδυνατούν να εξαντλή­ σουν το βάθος της. Το ταίρι -ή τα ταίρια μάλλοντώρα της Αφροδίτης : Ο Απόλλω­ ν ο ς (ένας Έ λληνας που θα γίνει ο δήμιος) και ο Μαρσύας (ο Σεβερέν, το θύμα) δίδυμο που θυμίζει από πολύ κοντά το ανάλογο και σύγ­ χρονο περίπου νιτσεϊκό σχήμα· αν­ τίπαλοι που μένουν συμπληρωματι­ κοί αλλά αντίθετοι στο κείμενό μας, κομμάτια της ψυχής που ενα­ γώνια θα γυρέψει να ενώσει ο Νίτσε, αλλά και θεότητες που μοιρά­

ζονταν αρμονικά στην αρχαία Ελ­ λάδα το ιερό των Δελφών. Για τον Μ αζόχ δεν υπάρχει διάλογος, αλλά μόνον δυνατότητα υποκατάστασης. Ο Α πόλλωνός του είναι ο σκληρός θεός του Α ' της Ιλιάδας και της Ορέστειας, ο βιαστής του Ίωνα και ο φονιάς της Ανδρομάχης, ένα πρόπλασμα του Υπεράνθρωπου και, ίσως, του σύγχρονού μας κυ­ ρίαρχου Ά ρ ειο υ. 'Οταν ο Σεβερέν θα βαρεθεί να είναι θύμα, δεν θα έχει παρά να του μοιάσει. Περισσότερο λοιπόν από αρχαίες ελληνικές θεότητες βρισκόμαστε εδώ μπροστά σε προσωπεία που, ο σχολιαστής το τονίζει, υποδύονται τους ρόλους τους σε μια πολυδιά­ στατη σκηνή. Σκηνή της ζωγραφι­ κής όπου ο Σεβερέν παρακολουθεί τον γερμανό ζωγράφο να αποθανα­ τίζει την Αφροδίτη του, σκηνή του μαρτυρίου όπου η αγαπημένη του τον μαστιγώνει βοηθούμενη από κάποιες νέγρες σκλάβες (η ιεραρχι­ κή κλίμακα των εθνοτήτων είναι διδακτική στο έργο), τελική σκηνή όπου ο Έ λληνας Απόλλων τον «γδέρνει» για χάρη της Βάντας. Σκηνές θεατρικότητας, αλλά και σκηνές διαστροφής που κρύβουν ωστόσο και φανερώνουν τη σκηνή κάποιου αρχέγονου τραύματος που δεν είναι αναγκαστικά το οιδιπό­ δειο: μήπως δεν είναι μια γυναίκα, η θεία του Σεβερέν, που δίδαξε στον παγερό ανιψιό της το μαρτύ­ ριο πρωτομαστιγώνοντάς τον; (σ.

61 κ.εξ.) Ξέρουμε για τον τρομερό αστυνόμο-πατέρα Μ αζόχ. Και η μάνα; Η μάνα του Σεβερέν είναι

26 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 30 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αριστοτέλους τΡ^Εγυοτίας 150

ΤΟ ΚΑΤίϊΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους 6*Τηλ. 27.18.53

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Καρόλου Ντηλ 3*Τηλ. 23.97.46 Το μοναδικό παιδικά βιβλιοπωλείο

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

οδηγος/59 νεκρή και «αγία», ίσως νεκρή για να μπορεί να μείνει αγία, αφού ο θάνατος είναι η καλύτερη εγγύηση παγερότητας. Η σκηνή της δια­ στροφής υπάρχει για να κρύβει τη σκηνή του αρχέγονου τραύματος, αλλά και για να φανερώνει τη δύ­ ναμή της. Υ πάρχει ακόμη για να πιστοποι­ εί τη γραμμή του χωρισμού ανάμε­ σα στα φύλα, σ’ έναν κόσμο δίχως μύηση σαν τον δικό μας. Προεκτεί­ νοντας ελάχιστα τα λόγια του Εμ­ πειρικού, με τα οποία ξεκίνησα την παρουσίαση αυτή, θα έλεγα ότι, πραγματικά, διάδοχος της Αφροδί­ της των αρχαίων είναι η ενάρετη αλλά αισθησιακή μορφή της Μα­ ρίας Μ αγδαληνής, η «εταιρική» γ υ­ ναίκα που μετουσιώνει τη φιληδονία της σε μύρο π ροσφοράς. Ό λ η η ιστορία του Δυτικού μυθιστορήμα­ τος, από τον Δον Κιχώτη ώς τα Εκατό χρόνια μοναξιάς, είναι η αδυναμία του άντρα να πιστέψει σ’ αυτή τη δύναμη της γυναίκας να γίνεται δια της ηδονής «δοχείο των μυστηρίων». Ό χ ι τυχαία, οι δυο κορυφαίοι μυθιστοριογράφοι, ο Μπαλζάκ και ο Ντοστογιέφσκι, θα ολοκληρώσουν τη δημιουργία τους, ο ένας στο μνημειακό δίπτυχο των Χαμένων ψευδαισθήσεων και της

κει» στην ελπίδα ότι το άνοιγμα αυτό στην ετερότητα μπορεί να υπάρξει, όχι μόνο στα οδηγητικά αυτά προτάγματα της λογοτεχνίας, αλλά στην ίδια τη ζωή μας; Ό σ ο όμως ζούμε και ξαναζούμε (όλοι μας!) τα «εκατό χρόνια μοναξιάς» μας, όσο χωρίζουμε και ξαναχωρίζουμε τον κόσμο σε κύριους και δούλους, αγνοώντας τον τρίτο όρο που είναι ελεύθεροι, και κυρίως διαφορετικοί, κείμενα σαν του Ζάχερ Μ αζόχ και σχόλια σαν του Γιώργου Βέλτσου θα διατηρούν τη δύναμη και την επικαιρότητά τους.

βοηθάει ιδιαίτερα το πλησίασμα στο βαθύτερο περιεχόμενο του έργου...). ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Ε. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ: Μνήμες. i Αθήνα, Κ. Καπόπουλος, j 1985. Σελ. 405.

j ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ, ηγετικό στέλεχος της εθνικής αντίστασης, για 27 χρόνια, από 1 το 1956 ώς το 1983, δήμαρχος, I της Μυτιλήνης, ο Απόστολος 1. Οι παραπομπές στις σελίδες τον έρ­ ! Αποστόλου καταθέτει τη γου γίνονται στην ελληνική έκδοση. μαρτυρία του σε έναν ογκώδη 2. Στο ίδιο. τόμο 400 σελίδων. Ο τίτλος 3. G. Deleuze, Presentation de Sacher απέριττος, Μνήμες · δείχνει το Mazoch - Le froid et le cruel, Παρί­ σι 1971. ήθος του βιβλίου. Ο υπότιτλος 4. Η τερατώδης πλευρά, a. 207. οριοθετεί τη διαδρομή: « Ό τα ν 5. Βάκχες 822 κ.έξ., Αντιγόνη 741 χ.α. [ ήμουν δάσκαλος -η εθνική 6. Κυρίως στο Psychologie de masse du | αντίσταση στη Λ έσβο- όταν fascisme, Παρίσι, 1972. ί ήμουν δήμαρχος». Έ να 7. Βλ. Αφροδίτη, σ. 15 της πολύ προ­ 1 τρίπτυχο. Συνεκτικός κρίκος η σεγμένης εισαγωγής της Μ. Ρήγον. αγάπη για το συνάνθρωπο το 8. Πρβ. Μ. Detienne, L’ invention de la όραμα για έναν καλύτερο mythologie, Παρίσι, 1981, σσ. 15 χ.ε. κόσμο. Η σχολική έδρα, το 9. Πρβ. Η. Trevelyan, Goethe and the παράνομο καταφύγιο, το κελί Αίγλης και αθλιότητας των παλακίGreeks, Καίμπριτζ, 1941, σσ. 179 του θανάτου, ο δημαρχικός δων, ο άλλος στο Αδελφούς Καραχ.εξ.

1 θώκος για τον Αποστόλου μια μαζώφ, με δυο θεϊκές εταίρες, 10. Πρβ. Ρ. Brunei, «Litterature de myέπαλξη, απ’ όπου συνέχιζε Αφροδίτες και Μ αγδαληνές μαζί, thes. La dicadence el le symbolisme πάντα απτόητος τον αγώνα. την Εσθήρ ο γάλλος και την Γκρούen Europe» Στο Dictionnaire des ; Έ να ωραίο ανάγνωσμα οι σεγκα ο ρώσος.

Mythologies, εχδ. Y. Bonnefoy, Πα­ ί Μνήμες, όπου χωρίς ρίσι 1981. τόμ. II, σσ. 14 χ.εξ. όπου Χρειάζεται μήπως να προσθέσω χαι σχετική βιβλιογραφία. | επιτήδευση, αβίαστα κι απλά, ότι και το δικό μου κείμενο «ανή­ με αφηγηματικούς τρόπους, 1 που θυμίζουν προφορικό λόγο, ο φωτισμένος δάσκαλος, ο εθνικός αγωνιστής, ο πρώτος δημότης ενός σημαντικού δήμου διηγείται το περιπετειώδες E'W*y . ταξίδι του σε χρόνια ηρωικά και δίσεχτα. ι Μια χρήσιμη μαρτυρία, που ! παρέχει την εκ του σύνεγγυς εξακριβωμένη πληροφορία, χρήσιμη για τον ιστορικό. Μια υποθήκη και μια υπόμνηση για το νέο που βιάζεται να ξεχάσει. Ο Απόστολος Αποστόλου έζησε με πάθος κι ένταση την ιστορία του, που είναι η ιστορία του ΣΤΟ ΙΣΟΓΕΙΟ καιρού του. Κι όμως ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΗΜΙΟΡΟΦΟ καταγράφει σεμνά κι έντιμα. Χωρίς έπαρση για το έργο του, χωρίς πάθος γι’ αυτόν που τον ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 25-29 ΣΤΟΑ ο 3231703-3229560 ΑΟΗΝΑ 10564 πίκρανε και τον βασάνισε. Γ. Α Ν ΔΡ ΕΑ ΔΗ Σ

Σημειώσεις

ΦΩΛΙΑ

Τ§Ύ

ΒΙΟΛΙΟΥ

Δ . ΠΛΑΚΑΣ

L

60/οδηγος

η ηδονή της γνώσης και της τέρψης στην αναγνώριση των θεατρικών τοπίων ROBIN MAY: Παιδικός Οδηγός για Γνωριμία με το θέατρο. Προσαρμογή-Μετ. Τάσος Λιγνάδης. Αθήνα, Διάγραμμα, 1985. Σελ. 45.

Είναι φανερές και βασικές στην Ελλάδα οι ελλείψεις γενικών βοη­ θημάτων και εγχειριδίων για την Ιστορία -ελληνική και παγκό­ σμια- και την επιστήμη του θεάτρου, εγχειριδίων ελληνικής και παγκόσμιας δραματολογίας καθώς και ειδικευμένων μελετημάτων για επιμέρους θέματα. Σχετικές προσπάθειες, αρκετές μάλιστα ση­ μαντικές, που έγιναν κατά καιρούς δεν αρκούν να καλύψουν το κενό που εκφράζεται με μια γενικότερη απουσία θεατρολογικού προβληματισμού και θεατρολογικής μεθοδολογίας από τη φιλολο­ γία και την Ιστορία της λογοτεχνίας, γεγονός για το οποίο ευθύνεται η έλλειψη θεατρολογικής διδασκαλίας στη μέση εκπαίδευση και η καθυστερημένη θεσμοθέτησή της στην ανώτατη. Τις παραπάνω παρατηρήσεις του καθηγητή και ιστορικού του θεά­ τρου Βάλτερ Πούχνερ συμμεριζό­ μαστε και χαιρόμαστε ιδιαίτερα έχοντας στα χέρια μας το βιβλίο του Robin May «Παιδικός Οδηγός ' για Γνωριμία με το Θέατρο» σε με­ ταφορά και προσαρμογή Τάσου Λιγνάδη, γιατί το βιβλίο αυτό στο­ χεύει να γνωρίσει το θέατρο στον άνθρωπο έγκαιρα και η γνωριμία αυτή επιχειρούμενη με μεγάλη π αι­ δαγωγική γνώση μπορεί ν ’ αποδώ­ σει επιθυμητούς καρπούς. Ό π ω ς λέει ο Μάριος Πλωρίτης στον πρό­ λογο του βιβλίου: ο νεαρός ανα­ γνώστης μαθαίνει ευχάριστα την Ιστορία και την Πρακτική της Σκη­ νής και μαθαίνει να ευχαριστιέται αυτή την πανάρχαιη και παναν­ θρώπινη τέχνη. Και τούτη η ηδονή της γνώσης που συνδυάζεται με την ηδονή της τέρψης δε στοιχειοθετεί κάθε σωστή και γόνιμη παιδεία και τέχνη;

Η γνωριμία με το θέατρο είναι η συνειδητοποίηση της διαφοράς κοινωνικών και θεατρικών ρόλων. Ο κοινωνικός ρόλος παίζεται σχε­ δόν ασυναίσθητα, ο θεατρικός ηθε­ λημένα. Ο άνθρωπος κυρίως στην παιδική ηλικία, όπου αρχίζει να διαμορφώνεται και αρκούντως σταθεροποιείται η κοινωνικοποίη­ σή του εκπαιδεύεται και μυείται

στους ρόλους που παίζουν ο πατέ­ ρας, η μητέρα, ο δάσκαλος, φορείς νοημάτων της συγκεκριμένης πραγ­ ματικότητας. Τους ρόλους βλέπει στο θέατρο άλλοτε να περιγελούνται, άλλοτε ν α επαινούνται, άλλοτε να τρομάζουν, άλλοτε να σαγηνεύ­ ουν και τελικά να έχουν μια πιο ορατή ταυτότητα. Κι επειδή το θέατρο, ό,τι κι αν παριστάνει, εί­ ναι εκ φύσεως αντικαθρέφτισμα της ζωής, ο θεατής στέκεται απέ­ ναντι στους δικούς του ρόλους, τη δική του ζωή. ΓΓ αυτό το θέατρο αυτό καθαυτό σημαίνει συνειδητοποίηση της πραγματικότητας. Ση­ μαίνει ακόμα την αποδοχή του εν­ δεχομένου της ύπαρξης άλλων πραγματικοτήτων που μπορούν να έρθουν σε σύγκρουση με την καθη­ μερινή. Ακόμα το θέατρο δείχνοντάς μας αναλυτικά τη δομή της σκηνικής πραγματικότητας μας μυεί στη δομή της καθορισμένης

οδηγος/61

και ισχύουσας. Αυτό, για να δανει­ στούμε πάλι τις παρατηρήσεις του Βάλτερ Πούχνερ, δηλώνει ώς ένα βαθμό αυτοκριτική. Τι κάνει όμως τους ρόλους θεα­ τρικούς και την πραγματικότητα σκηνική; Το περιεχόμενο των ρό­ λων δεν αλλάζει και πολύ. Πράγμα που κάνουμε καθημερινά όπως: να τρώμε με μαχαίρι και κουτάλι, να χαιρετάμε και να στέλνουμε δώρα στο γάμο, ο καλός ο νοικοκύρης να κλειδώνει την πόρτα του, ο διευ­ θυντής να δείχνει συνέχεια απησχολημένος έστω κι αν δεν είναι, μπορούμε να τα δούμε και στη σκη­ νή. Τι επεμβαίνει όμως; Α πό ποια στιγμή γίνονται θέατρο; Πού βρί­ σκεται η διαφορά; Η διαφορά βρί­ σκεται στο βαθμό της συνειδητοποίησης. Ο ηθοποιός έχει απόλυτη συνείδηση ότι παίζει, ο καθημερι­ νός άνθρωπος συνήθως δεν έχει. Ο ηθοποιός ξέρει τι παίζει και ξέρει και τον τρόπο που το κάνει. Ο κα­ θημερινός άνθρωπος άραγε ξέρει; Αρκεί όμως η συνειδητοποίηση για να κάνει τους ρόλους θεατρι­ κούς; Έ νας έξυπνος άνθρωπος που εν πλήρει συνειδήσει παίζει τους ρόλους του θα μπορούσε να στοιχειοθετήσει θέατρο; Δεν είναι βέβαιο. Γιατί ο κοινωνικός ρόλος ισχύει (σχετικά) πάντα και διαρκεί (συνήθως) μια ζωή, ενώ ο θεατρι­ κός όσο μια παράσταση. Η παρά­ σταση λοιπόν κι όσα την ακολουθ.ούν επεμβαίνουν και κάνουν ορα­ τή τη διαφορά των ρόλων.

Αυτά τα επεμβαίνοντα στοιχεία που καλύπτονται υπό τον όρο πα­ ράσταση έρχεται να καταστήσει γνώριμα στα παιδιά το παρόν βι­ βλίο και ακόμα να τα φέρει σ’ επα­ φή με ό,τι γενικότερα αφορά το θέατρο. Ό π ω ς δηλώνεται και στο εξώ­ φυλλο το βιβλίο είναι ένας παιδι­ κός οδηγός για γνωριμία με το θέα­ τρο. Στοχεύει να βοηθήσει τους αναγνώστες του να περιδιαβούν εκτός από την καθαρά θεατρική τέ­ χνη όλη την ποικιλία των μιμητι­ κών θεαμάτων που μας διασκεδά­ ζουν: την παντομίμα, την όπερα, το μπαλέτο, τα μουσικοχορευτικά έργα, το κουκλοθέατρο, το θέατρο σκιών. Ν α ταξιδέψουν στους χώ­ ρους του μαγικού εκείνου κόσμου που λέγεται θέατρο. Οι λέξεις «χώ­ ρος» και «κόσμος» που χρησιμο­ ποιήσαμε είναι δυο λέξεις κλειδιά για τη γνωριμία με το θέατρο. Ο χώρος προσδιορίζεται πάντα από μια σκηνή ή κάτι ανάλογο, έστω διαφορετικό (θέατρο δρόμου, happening κλπ.), ανεξάρτητα αν η υπόθεση, το δράμα, εξελίσσεται σε διάφορα μέρη και σε διάφορες στιγμές. Προσδιορίζεται ακόμα από ένα πλαίσιο που κινούνται, εργάζονται και συνεργάζονται οι άνθρωποι του θεάτρου (από το συγγραφέα, τον ηθοποιό ώς το θεατρικό κριτικό κλπ.). Ο «κό­ σμος» αναφέρεται στους ανθρώ­ πους του θεάτρου και κυρίως στα μέσα που χρησιμοποιούν για να «κοσμήσουν» το θέατρο. Η σκηνο­ γραφία, τα ενδύματα, ο φωτισμός, η μουσική, τα στοιχεία που προσ­ δίδουν μια θρησκευτικότητα, μαγικότητα ή αίγλη στο θέατρο ή εκεί­ να που αφαιρούν αυτή τη μαγικότητα αλλά που πάλι δημιουργούν μιαν άλλη ατμόσφαιρα, συνιστούν ενδεικτικά τον κόσμο του θεάτρου. Α υτό το «χώρο» και τον «κόσμο» γνωρίζει στα παιδιά το βιβλίο. Τα εισάγει στην ιδιαίτερη εκείνη γλώσσα που θ’ αποτελέσει εργαλείο για την κατανόηση των τεκταινόμενων στο θέατρο και για το αποκα­ λυπτικό αντίκρυσμα των θεατρι­ κών τοπίων. Μέσα από εύστοχα προσαρμο­ σμένες στη γλώσσα μας και συμ­ πληρωμένες από τον Τάσο Λιγνάδη σελίδες, πολύ ωραία εικονογραφη­ μένες, γίνεται λόγος για το θέατρο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, για τις στάσεις και τις εποχές του. Γίνεται λόγος για την τραγωδία, την κωμωδία, για την εποχή του

ΙΣΩΣ ΚΑΤΙ ΤΕΤΟΙΟ ΠΕΡΙΜΕΝΑΤΕ Η τριλογία ΓΥΜΝΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΒΙΚΤΩΡΑ ΚΥΠΡΑΙΟΥ

Σας μιλάει κατευ­ θείαν στην καρδιά ΕΛΒΙΡΑ Η τραγική «Ωραία» που δεν γνώρισε ποτέ αγάπη ΜΑΓΓΥ Το θύμα μιας άτυχης μοίρας ΑΟΤΤΑ Η γυναίκα που δυστύ­ χησε σαν μάνα Μια ιστορία για 3 γυ­ ναίκες πλεγμένη απ’ το 1936 έως το 2000 με μυστήριο και αγωνία. Χαρείτε το, προσφέρτε το! Πωλείται σ’ όλα τα βιβλιοπωλεία και κιόσκια. Γ. πράκτωρ ΧΡΥΣΗ ΠΕΝΝΑ Στοά Κοραή και Στα­ δίου 30 Τηλ.: 3234321, 3234710.

62/οδηγος

Σαίξπηρ, για χο καινούριο θέατρο, για το θέατρο της Ανατολής, για τις σχέσεις θεάτρου εκκλησίας, για το τραγούδι και το χορό, για τους γελωτοποιούς, φανερώνονται τα μυστικά της σκηνής, τα σκηνικά τε-

χνάσματα, το μακιγιάζ κ.ά. και προτρέπονται οι νεαροί αναγνώστες σε μια πιο ενεργητική συμμετοχή, ώστε να γίνουν όχι μόνο «καλοί και ενημερωμένοι θεατές» αλλά και κάτι παραπάνω.

Η παρούσα έκδοση είναι μια προσαρμογή. Δεν περιορίζεται στη μετάφραση. Αποτελεί μια ανασύν­ θεση με προσθήκες και αξιολόγη­ ση, που κρίθηκαν απαραίτητες και για τον έλληνα αναγνώστη και για τη συνολική δομή του βιβλίου. Το βιβλίο φυσικά γράφτηκε για παιδιά. Δε θ ’ αποφύγω όμως τον πειρασμό ν ’ αναρωτηθώ: Πόσοι α πό τους ενήλικους δε γνωρίζουν τα όσα στοιχειώδη προβάλλονται στις σελίδες του; Η έλλειψη θεατρι­ κής εκπαίδευσης από πόσους δεν έχει στερήσει μια σωστή αφετηρία για γνωριμία με το θέατρο; Πόσοι οι επαρκείς και ενημερωμένοι από τους θεατές που γεμίζουν (;) τα όχι και λίγα θέατρα της Αθήνας; Η απάντηση είναι πιστεύω γνωστή και αρκεί για να θεωρήσουμε αυτή την έκδοση πολύτιμη. ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

επαναστατικό και πολιτικό αλισβερίσι Λ Ν Τ Ο Ν Η ΛΙΑΚΟΥ: Ιταλική ενο­ ποίηση και η Μεγάλη Ιόέα. Αθήνα,

θεμέλιο, 1985. Σελ. 278. Αρκετά γνωστός στο αναγνωστικό κοινό ιστορίας ο συγγραφέας, και έχοντας δώσει στη δημοσιότητα κάποιες προγενέστερες προ­ σεγγίσεις για το θέμα που πραγματεύεται εδώ,1 στο παρόν αυτού­ σιο έργο του επιχειρεί μια ολοκληρωμένη θέαση του φαινομένου, που ουσιαστικά περιορίζεται στα χρονικά όρια μεταξύ του 18591863. Η θέαση αυτή είναι ολοκληρωμένη εφόσον ο συγγραφέας, εξαντλώντας ένα αξιόλογο βιβλιογραφικό απόθεμα (που σημαίνει επίπονη και εξαντλητική αναδίφηση και τεκμηρίωση του υλικού του) δίνει μια πλήρη -πληρέστατη θα έλεγα- αναφορά, και πραγ­ ματικά κατορθώνει να αναπλάσει τις ιστορικές συνθήκες και τα γεγονότα. Ο καμβάς του ιστορικού αυτού έρ­ γου έχει τρεις όψεις: α) την προσ­ πάθεια ενοποίησης της ιταλικής εθνότητας και κράτους, 6) την προσπάθεια των βασικών πρωτερ­ γατών αυτής της ενοποίησης, και κύρια του στρατηγού Γαριβάλδη και του βασιλιά Βίκτωρα Εμμα­ νουήλ, να υποκινήσουν εξέγερση στα Βαλκάνια επιδιώκοντας κάθε μορφής όφελος για την ενοποίηση της Ιταλίας και γ) την αποδοχή ή

όχι όλων αυτών των ενεργειών από μέρους των Ελλήνων που σε κά­ ποια στιγμή πίστεψαν ότι ο Γαριβάλδης θα αποβιβαζόταν στην Ή πειρο, θα την οδηγούσε σε επα­ νάσταση εναντίον της Τουρκίας και κατά συνέπεια αυτό θα οδη­ γούσε σε γενικότερη βαλκανική εξέγερση και έτσι θα φτάναμε στην Πόλη οπότε θα ολοκληρωνόταν η Μεγάλη Ιδέα. Πολύ σωστά ο συγ­ γραφέας χαρακτηρίζει όλες αυτές

τις διαβουλεύσεις και επαφές περί­ που «ρομαντικές» επιθυμίες και κάθε άλλο πραγματοποιήσιμες. Η «αφέλεια» θά’ λίεγα χαρακτηρίζει και τις δύο πλευρές -ιταλική και ελληνική- που πίστευαν ότι θα μπορούσαν, η μεν πρώτη να πρω­ ταγωνιστήσει στο «Ανατολικό ζή­ τημα» και να ζητήσει κι αυτή τον τίτλο της Μεγάλης Δύναμης, η δε άλλη πλευρά ότι θα αφηνόταν από την Αγγλία να εκπληρώσει τους λυ­ τρωτικούς της πόθους, δίχως να αντιλαμβάνεται ότι η ιταλική πολι­ τική -γεν ικ ά - απλούστατα θα τη χρησιμοποιούσε, για να εξυπηρετή­ σει δικούς της σκοπούς. Το έργο είναι πολύτιμο για δύο βασικούς λόγους: α) για το γεγονός ότι πραγματεύεται διεξοδικά και εξαντλητικά το θέμα του (ο συγ­ γραφέας δείχνει να κινείται με πολλή άνεση στα ιταλικά θέματα) για μια περίοδο της νεοελληνικής ιστορίας ελάχιστα διερευνημένης και 6) είναι από τα λίγα έργα που

οδηγος/63 υπάρχουν για τις ελληνοϊταλικές επαφές τον 19ο αιώνα. (Αλήθεια, γιατί δεν επιχειρεί μια συνολική καταγραφή των επαφών αυτών μέ­ χρι τον πόλεμο του 1912;) Και από την άποψη αυτή είναι μια ουσια­ στική συμβολή στην ιστορική βι­ βλιογραφία μας. Ό μω ς θα ήθελα να επισημάνω δύο σημεία με την επιθυμία να βοηθήσω το συγγραφέα. Νομίζω ότι θα έπρεπε να δοθεί ένα γενικό­ τερο πλαίσιο αναφοράς ή τουλάχι­ στον ένα κεφάλαιο στο οποίο θα παρουσιαζόταν συγκροτημένα η ελληνοϊταλική αλληλεπίδραση, για την πριν το 1859 περίοδο, και συμ­ πλήρωμα αυτού ένα επίμετρο για τη μετέπειτα κατάσταση. Είχα την αίσθηση ότι έμεινα μετέωρος όταν τελείωσα το βιβλίο. Το άλλο είναι ότι ο συγγραφέας δεν παίρνει κρι­ τική θέση ο ίδιος απέναντι στα γε­ γονότα -ή παίρνει τόσο λίγη που δεν ικανοποιεί- ώστε να μπορέσει ο αναγνώστης να αποκτήσει μια ξε­ κάθαρη εντύπωση από όλο αυτό το αλισβερίσι. Πράγμα που μπορεί να έχει ο αναγνώστης μόνο εάν είναι

γνώστης πολλών λεπτομερειών για την περίοδο αυτή, θ α μπορούσε να δήμιουργηθεί η εντύπωση ότι η όλη προσπάθεια των γαριβαλδινών για τη βοήθεια προς τους 'Ελληνες παρέμεινε στα χαρτιά ή ήταν ένα π ο­ λιτικό φιάσκο, πράγμα που φυσικά δεν συνέβη. Έ χουμε λοιπόν μια ελληνοϊταλική επαφή που ξεκινά πριν το 1821, με τον Κάλβο να αναμειγνύεται στα καρμπονάρικα κινήματα της Ιταλίας, συνεχίζεται μετά την Ελλ. Επανάσταση του 1821-1828, μέχρι το 1863 όπου Έλληνες και Ιταλοί επαναστάτες αλληλοβοηθιούνται και φτάνουμε μέχρι τους βαλκανι­ κούς πολέμους, το 1913, όπου μέ­ χρι τότε οι γαριβαλδινοί βοήθησαν επανειλημμένα την Ελλάδα στους απελευθερωτικούς αγώνες της. Φυσικά αυτό απαιτεί άλλη εργα­ σία, που είμαι βέβαιος ότι ο συγ­ γραφέας μπορεί να φέρει σε πέρας θαυμάσια. Η ιστορία των ελληνοϊταλικών επαφών είναι τόσο άγνω­ στη που θα ήταν πολύ χρήσιμη πρώτα μια γενική εξιστόριση και μετά η ειδικευμένη ανάλυση μιας

τόσο σύντομης χρονικής περιόδου (1859-1863)). Και ας μην ξεχνάμε ότι οι περισσότεροι αναγνώστες δεν μπορούν να έχουν μια γενικό­ τερη ενημέρωση πάνω στα διάφορα δημοσιεύματα και περιοδικά, όπως ένας ιστορικός λ.χ., ώστε να καλύ­ πτουν τα τυχόν κενά που μοιραία δεν καλύπτονται από τις γενικότε­ ρες μελέτες. Τέλος πρέπει να τονίσω ότι το βιβλίο έρχεται να εμπλουτίσει πε­ ρισσότερο την πολύ αξιόλογη ιστο­ ρική σειρά των εκδόσεων θ εμ έ­ λιο, στην οποία πολλά χρωστάμε οι ιστορικοί της σήμερον. ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΖΟΣ 1. Βλ. λ.χ. τον πρόλογό τον σε κάποιο εκθεσιακό κατάλογο με τίτλο -ΓαριβαλΛινές αναμνήσεις στην Ελλάδα» (έκδοση τον Ιταλικού Μορφωτικού Ινατιτούτον με την ενκαιρία της διοργάνωσης από αντό μιας ομότιτλης έκθεσης στο Πολε­ μικό Μονσείο το Νοέμβριο τον 1982) ή το αξιόλογο άρθρο τον -Διάθλαση επα­ ναστατικών ιδεών στον ελληνικό χώρο-, (περ. -Τα ιστορικά», τεύχ. 1, Σεπτ.

1983, σ. 121-144)

Ένα συγκλονιστικό βιβλίο του νομπελίστα ΟΥΙΛΙΑΜ ΓΚΟΛΝΤΙΝΓΚ

Ουιλιαμ Γκόλντινγκ

ΕΛΕΥΘΕΡΗ

ΠΤ0 1

1

...η «Ελεύθερη Πτώση» προσφέρει στο ελ­ ληνικό αναγνωστικό κοινό την πληρέστε­ ρη γνωριμία με τον μεγάλο Άγγλο συγ­ γραφέα μέσω και της ωραίας του μετά­ φρασης... Μη χάσετε αυτό το αποκαλυπτι­ κό βιβλίο. Σε κάνει να διακόπτεις την ανά­ γνωση, μην αντέχοντας άλλο την καταιγι­ στική αλήθεια ενός αριστουργηματικού λογοτεχνήματος. ΤΑ ΝΕΑ ...Ενδιαφέρον μυθιστόρημα, με δομή μα­ στορική, που περνάει από το παρόν στο παρελθόν, πάντα ερευνητική και καθόλου υποταγμένη στην αφήγηση... Περιοδικό ΓΥΝΑΙΚΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 1 - 106 79 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ : 3602535 - 3618654

64/συνεντευξη

Ναταλί Σαρότ: Θεωρώ ότι κάθε συγγραφέας βρίσκεται πάντα ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο Π α ρ ’ ότι εντάχθηκε από μερικο ύ ς -ά θ ελ ά τ η ς - στη ν κίνηση τον γα λλικού Ν έου Μ υθιστορήματος, η Nathalie Sarraute δεν ανήκει πουθενά. Μ όνη της, 50 χρόνια τώρα, εξερευνά την ήπειρο που ανακάλυψε«αστρονόμος τον εσω τερικού χώρου», όπως χαρακτηρίστηκε, ασχολείται αποκλειστικά μ ε του ς «τροπισμούς» - α υ τέ ς τις μισοσ ννειδη τές α ντιδράσεις που γίνονται μ έσ α μα ς, π.χ. όταν συζητάμε, κάτω α π ’ τα λόγια. Έ τσ ι κάθε έργο της -μυθ ισ τόρη μα ή θεα τρ ικ ό - εξελίσσεται σε δυο επίπεδα : τη λεία, ήσυχη επιφ άνεια της συνομιλίας, και κάτω α π ’ αυτήν, τον βίαιο κόσμο της «υποσυνομιλίας» (sous-conversation) -έ ν α στρόβιλο από αστραπιαίες, απειροελά χιστες κινήσεις, τις οποίες η Sarraute μ α ς δείχνει -σ α ν μέσα από μικροσκόπιο, ή σαν ταινία σε αργό ρυ θ μ ό - τρομερά μεγεθυμένες. Α ρνούμ ενη την κλασική ψυχολογία, η N .S. Θυμάμαι τι ήταν εκείνο που μου κίνησε την περιέργεια να σας διαβάσω. Ήμουν στο λύκειο. Ένα μάθημα γαλλικών ήταν αφιερωμένο σε σας. Ο καθηγητής μίλησε για την υποτονική, διακριτική ατμόσφαι­ ρα των μυθιστορημάτων σας. Ένας μαθη-

έχει σπάσει κα ι τα πα λιά καλούπια της π α ραδοσιακή ς γραφής. Η υπόθεση περιορίζεται στο ελάχιστο. Τα πρόσω πα, ιδίως στα τελευ τα ία έργα, χάνουν όνομα και ουσία. Κι όμως ο αναγνώ στης δεν δυσ κολεύεται ιδιαίτερα. Δ εν πρόκειτα ι εδώ για ψ υχρά π ειρά ματα του εργαστηρίου. Α υ τό π ο υ πιάνει η S., μ ε υπερβολική ακρίβεια και φ α ντασ ία -κ α ι χιούμορ!- στο δίχτυ των χτυπητώ ν εικόνων της, των φράσεω ν μ ε τον ευέλικτο ρυθμό, αυτό π ά λλετα ι, ανασαίνει, ζει. Τριάντα χρονώ ν η S. άρχισε να γρά φ ει. Σ τα σα ράντα πρω τοδημοσίευσε. Ε ξή ντα χρονώ ν αναγνω ρίστηκε. Τώρα, στα 85 της, διάσημη σ ’ όλο τον κόσμο, συνεχίζει να γρά φ ει, να προχω ράει. (Τη συνέντευξη π ή ρε για το «Διαβάζω» ο Michel Volkowitch τον Ιούνιο του 1985) τής δεν συμφωνούσε: αντίθετα είχε αι­ σθανθεί σ’ αυτά μια μεγάλη βία. Σας εκ­ πλήσσουν οι τόσο αντιφατικές αντιδράσεις; ΤΑ βιβλία μου δείχνουν συγχρόνως τα λόγια και ό,τι συμβαίνει κάτω απ’ τα λόγια. Αυτό που γί-

συνεντευξη/65 τα μόλις αισθητά... Διαλέγω επίτηδες καταστά­ σεις όπου δεν υπάρχουν σοβαρές διαμάχες, ούτε πραγματική επίθεση... Για παράδειγμα, ένα ψέ­ μα εντελώς ανώδυνο, που δεν αναστατώνει τη ζωή σας... κάποιος που καυχιέται για κάτι... Προσπάθησα να δείξω πως αυτό το ψέμα είναι από μόνο του δυσάρεστο, αλλά αυτή η δυσαρέ­ σκεια είναι υποδεέστατη, μέσα στη ζωή περνάει πολύ γρήγορα, δεν σταματάει κανείς εκεί. Είναι δυσάρεστο όταν κάποιος διηγείται πράγματα που δεν είναι αληθινά, αλλά αυτό δεν είναι τίπο­ τα. Κι αυτό ακριβώς το τίποτα είναι που μ’ εν­ διαφέρει. Οι στιγμές που διαλέγω είναι στιγμές όπου όταν φαινομενικά δεν συμβαίνει τίποτα, κάτι συμβαίνει. Αλλά δεν πρόκειται καθόλου για συνεχείς στιγμές της ζωής. Δεν πρόκειται καθό­ λου για μια εικόνα της τρέχουσας ζωής όπως την αντιλαμβανόμαστε κάθε λεπτό. Θα ήταν αβίω­ τη... Υπάρχουν στιγμές πραγματικής ηρεμίας, πολύ συχνά, ευτυχώς.

νεται από κάτω είναι αρκετά βίαιο, αλλά τα λό­ για που βγαίνουν προς τα έξω είναι γενικά λόγια εντελώς συγκρατημένα και συμβατικά. Νομίζω ότι ο ένας αισθάνθηκε καλύτερα αυτό που συνέβαινε εσωτερικά και ο άλλος είδε περισσότερο αυτό που υπήρχε εξωτερικά. Αυτό που βλέπει κανείς εξωτερικά, όπως το έχω πει κάπου, είναι σαν τη διάστικτη αιχμή ενός σπαθιού... οι λέξεις μου δεν είναι βίαιες. Αν υπάρχει μια βία, υπάρ­ χει εσωτερικά, δεν είναι ορατή. Προσωπικά, διαβάζοντάς σας, αισθάνο­ μαι κυρίως αυτή τη βία· έχω την εντύπωση μιας διαρκούς επίθεσης ανάμεσα στους ήρωές σας (ή αυτού που γίνεται)... ΔΕΝ έχω καθόλου αυτή την εντύπωση. Κατ’ αρ­ χήν δεν χαρακτηρίζω καθόλου αυτό που συμβαί­ νει. Δεν είναι επιθετικό, ούτε κακό, ούτε καλό, ούτε τίποτα, είναι έτσι. Κι έπειτα διαλέγω στιγ­ μές όπου φυσικά υπάρχει μια στενοχώρια, όπου κάτι δεν πάει καλά, αλλιώς δεν θα ήταν ενδιαφέ­ ρον... Είναι σαν να λέγαμε σε κάποιον που γρά­ φει τραγωδίες, Γιατί αλληλοσκοτώνονται; στη ζωή δεν γίνεται έτσι... Διαλέγω στιγμές όπου τα πράγματα δεν γίνονται μόνα τους, αλλά δεν εί­ ναι καθόλου επειδή θέλω να δείξω επιθετικότη­ τα ή βία: αυτό δεν είναι τίποτα κατά τη γνώμη μου δίπλα στην πραγματική βία. Είναι πράγμα­

Μια άλλη σταθερά του έργου σας, είναι η αστάθεια. Ό λα είναι κινητά, άπιαστα: οι κινήσεις στο εσωτερικό του ίδιου μας του εαυτού· ο άλλος απέναντι μας· η έννοια της σκηνής που διαδραματίζεται (σας συμβαίνει, στο Martereau για παράδειγμα, να δείχνετε την ίδια σκηνή διαδοχικά με 4 διαφορετικούς τρόπους)· η αξία των πράξεών μας (το βιβλίο-ήρωας των Χρυσών καρπών, εμφανίζεται ποτέ σαν ένα αρι­ στούργημα, πότε σαν μια ολοσχερή αποτυ­ χία). Ό λα είναι τόσο προσωρινά που πολ­ λές φορές έχουμε την εντύπωση ότι βρι­ σκόμαστε μέσα σ’ έναν απ’ αυτούς τους εφιάλτες όπου το έδαφος φεύγει κάτω απ’ τα πόδια μας... ΔΕΝ νομίζω ότι όταν κανείς με διαβάζει -όπως όταν διαβάζει μια τραγωδία- επιστρέφει σε ό,τι συμβαίνει στην τρέχουσα ζωή. Διαβάζετε τραγι­ κά βιβλία, για να πάρουμε μεγάλα παραδείγμα­ τα, ας πάρουμε τους Αδελφούς Καραμαζώφ, ε! λοιπόν μην πείτε ότι όλες οι ανθρώπινες σχέσεις είναι σαν αυτές του Σμερντιάκοφ με τους αδελ­ φούς του. Η τέχνη δεν είναι μια απεικόνιση της ζωής... Αυτό που μ’ ενδιαφέρει στα βιβλία μου, είναι η εικόνα μιας ορισμένης ρευστότητας της συνείδησης γιατί αυτές οι καταστάσεις βρίσκον­ ται σε συνεχή μεταμόρφωση... δεν είναι καθόλου μια απεικόνιση της ζωής όπως την αντιλαμβανό­ μαστε, είναι σαν κάτι που βλέπουμε στο μικρο­ σκόπιο, ή σε αργή κίνηση.... Στην πραγματικό­ τητα αυτό γίνεται πάρα πολύ γρήγορα, υπάρχει μια μικρή στενοχώρια, μια στιγμή, μόλις ένα δευτερόλεπτο, είναι κάτι που μας ενοχλεί, και σ’ αυτήν εκεί τη στιγμή είναι που προσηλώνομαι, εκεί είναι που κοιτάω και προσπαθώ ν’ αναπτύ­

66/συνεντευξη ξω σαν σε αργή κίνηση, διογκώνοντας υπερβολι­ κά το πράγμα, που από μόνο του περνάει με μια υπέρμετρη ταχύτητα.

στα έργα μου... Τώρα φαίνεται ότι τα βιβλία μου εκτιμούνται καλύτερα εκεί. Ίσως υπάρχει μια προκατάληψη προς την πρωτοποριακή λογοτεχνία: δεν περιμένου­ με να βρούμε πνεύμα...

Έχουμε συχνά την τάση να παραγνωρί­ ζουμε το πνεύμα που διαπερνάει τα βιβλία σας. Μπορείτε να μιλήσετε γι’ αυτό; Ίσως. ΕΙΝΑΙ πολύ δύσκολο ν’ αναλύσω τον εαυτό μου... Ξέρω ότι διαβάζοντάς τα μερικές φορές, -γράφοντάς τα καλύτερα- τα θεατρικά μου έργα για παράδειγμα, διασκεδάζω. Νομίζω ότι αυτή η διόγκωση φέρνει το πνεύμα: παίρνουμε ένα εντε­ λώς ανώδυνο φαινομενικά πράγμα κι απ’ αυτό κάνουμε κάτι πελώριο. Υπάρχει επίσης, νομίζω, αρκετή ειρωνεία. Μια ειρωνεία συχνά αρκετά σκληρή, με τον τρόπο του Φλωμπέρ, με διαλόγους, για παράδειγμα, παραγεμισμένους κοινο­ τυπίες... ΔΕΝ διαλέγω επίτηδες κοινοτυπίες. Είναι εκ­ φράσεις της κοινής γλώσσας, αλλά ακριβώς εί­ ναι βασισμένες σε ό,τι δεν είναι κοινό... Παίρνω αρκετά πολύπλοκες αισθήσεις, δύσκολες να περιγραφούν, σε διαρκή κίνηση, και που εμφανί­ ζονται προς τα έξω με λέξεις που είναι αναγκα­ στικά λέξεις της καθομιλουμένης, αλλά αυτές οι λέξεις δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον από μόνες τους. Έγραψα τέσσερις σκηνές του Martereau όπου λέει: «Μη με περιμένεις, πάω να κάνω μια βόλτα». Πράγματι είναι λόγια εντελώς τετριμμέ­ να, αλλά αυτό που μου προξένησε το ενδιαφέρον ήταν να δω πώς έγιναν, πώς παίρνουν μια δια­ φορετική έννοια σύμφωνα μ’ αυτό που τα προκάλεσε. Θα μπορούσαν να υπάρχουν είκοσιτέσσερις άλλοι τρόποι να δει κανείς αυτά τα λό­ για και κάθε φορά η δραματική κίνηση που θα τα οδηγούσε να ήταν διαφορετική...

για μένα οι λέξεις είναι σαν ζωντανές υπάρξεις... κινούνται όπως οι ζωντανοί οργανισμοί

Στην πρώτη σελίδα τού Ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο ένας συγγραφέας διηγείται τις δυσκολίες του γραψίματος. Στην αρχή είναι μάλλον γελοίος, ύστερα το ύφος μοιάζει ν’ αλλάζει, γίνεται σοβαρό... ΑΥΤΟ που παρ’ όλα αυτά μένει γελοίο, είναι ότι λέει όλ’ αυτά. Ό τι διηγείται αυτά στους ανθρώ­ πους. Υπάρχει μια στάση εκεί, δεν είναι κάτι που λέγεται. Είναι πομπώδες... μια έλλειψη συ­ στολής. .. Αντ’ αυτού υπάρχουν πολλά άλλα κείμενα πολύ διφορούμενα, όπου δεν καταφέρνου­ με να διακρίνουμε το πνεύμα από μια ορι­ σμένη σοβαρότητα... ΝΑΙ. Σχεδόν πάντα είναι έτσι. Μου φαίνεται ότι αυτή η αστάθεια του ύφους είναι ουσιαστική σ’ εσάς. ΝΑΙ, εγώ η ίδια δεν το αντιλαμβάνομαι, περνάω από το ένα στο άλλο εντελώς χωρίς να το κατα­ λάβω. Αυτό μοιάζει μ’ αυτή την αστάθεια για την οποία μιλούσαμε πριν λίγο, αυτή την εντύπωση ότι όλα είναι κινητά... ΑΠΟΛΥΤΑ. Είναι μια συνεχής ρευστότητα... Κι αυτό είναι που κάνει ώστε οι φράσεις μου να εί­ ναι διακεκομμένες... μετέωρες... Είπαν για σας ότι ήσασταν «ένας αερόλι­ θος που έπεσε μυστηριωδώς στη γαλλική λογοτεχνία». Συμφωνείτε; (γέλιο). Ίσως, ναι...

Έχετε μια αμίμητη επιδεξιότητα να μετα­ χειρίζεστε τις συχνά σκληρές εικόνες με μια υπέρμετρη χάρη. Αυτό δεν είναι μια πλευρά σας λίγο αγγλοσαξονική; ΔΕΝ μπορώ να σας πω... Δεν ξέρω τι ακριβώς είναι το αγγλοσαξονικό πνεύμα. Αγαπώ πολύ τους Άγγλους και την αγγλική λογοτεχνία, αλλά στην αρχή λυπόμουν γιατί δεν εύρισκαν πνεύμα

Αφού είπαμε αυτά, στην Εποχή της Υπο­ ψίας δίνετε τον κατάλογο των μεγάλων σας προγόνων: Φλωμπέρ... Ντοστογιέφσκι... Κάφκα... ΤΟΝ Κάφκα όχι, καθόλου, γιατί τον διάβασα όταν είχα ήδη, από πολύ καιρό, αρχίσει να γρά­ φω.

συνεντευξη/67 Τον Προυστ... τον Τζόυς... Σήμερα θα προσθέτατε άλλους; ΟΧΙ σπουδαία πράγματα... Γιατί από τότε έγρα­ ψα με τον δικό μου τρόπο και δεν αφήνομαι πια... είμαι μέσα στον δικό μου τομέα και μένω εκεί.

%

Τι πιστεύετε για τον Μαριβώ; για τον Σελίν; ΔΕΝ ήξερα παρά μόνο το θέατρο του Μαριβώ και δεν ήξερα ότι στη Μαριάννα υπήρχαν τροπι­ σμοί, αισθήσεις που μου ήταν οικείες... και νομί­ ζω ότι ένας καθηγητής μου το είπε... Μετά διά­ βασα τη Μαριάννα κι αναρωτήθηκα, γιατί μ’ αρέσει τόσο ο 18ος αιώνας, τόσο η ζωγραφική όσο κι η λογοτεχνία; Ακριβώς γιατί είναι ένας αιώνας απελευθέρωσης και ανακάλυψης... Μ’ αρέσει υπερβολικά ο Ντιντερό. Ό σο για τον Σελίν, ήταν μια απελευθέρωση της γλώσσας... ένας πολύ μεγάλος συγγραφέας... Η γλώσσα του που έμοιαζε αργκό δεν είναι πια τώρα. Αλλά τον διάβασα πολύ αργά για να επη­ ρεαστώ απ’ αυτόν... Υπάρχει κάποια τέχνη με την οποία να αι­ σθάνεστε ιδιαίτερα κοντά; Μ’ αρέσει πολύ να κοιτάω τη ζωγραφική. Αλλά σαν συγγραφέας, δεν νομίζω ότι έχει σχέση μ’ αυτό που κάνω. Τα βιβλία σας γίνονται όλο και πιο δύ­ σκολο να καταταχθούν σ’ ένα ορισμένο εί­ δος. Για τα μυθιστορήματά σας, για παρά­ δειγμα, λέτε ότι είναι επίσης και ποιήμαΝΟΜΙΖΩ ότι ανάμεσα στο μυθιστόρημα και το ποίημα τα σύνορα σβήνουν. Οι ποιητές γράφουν

γύρω από ένα θέμα πρέπει να βρω την ύλη που θα το ντύσει., είναι δύσκολο γιατί πρόκειται για αισθήσεις που δεν έχουν φανερωθεί όλο και πιο πολύ σε πεζό λόγο: δείτε τον Μισό και τον Πονζ... Κι ορισμένοι πεζογράφοι τεί­ νουν προς την ποίηση, είναι μεγάλη η σημασία που δίνεται στη μορφή του λόγου... Είναι το να προσπαθεί κανείς να συλλάβει την αίσθηση στην πηγή της, να την περάσει στην έκφραση χωρίς ν’

Η Ν. Σαρότ και η Σ. Μπενμουοά κατά τη διάρκεια γυρίσματος έργου της Σαρότ. (Regards sur VEcriture)

ασχοληθεί με τα πλαίσια, την πλοκή και τους χα­ ρακτήρες... Αυτό προσπαθώ κάπως να κάνω. Οι χαρακτήρες δεν είναι παρά μεταφορείς. Η αί­ σθηση είναι που περνάει στην έκφραση και δη­ μιουργεί τη μορφή. Τι είναι αυτό που κυριεύει τη Σαρότ συγ­ γραφέα: το ένστικτο ή η σκέψη; ΝΟΜΙΖΩ ότι είναι το ένστικτο. Σκέφτομαι πολύ αλλά κυρίως είναι το ένστικτο. Ψάχνω κυρίως την αίσθηση. Ό ταν αρχίζετε να γράφετε, έχετε ένα ορι­ σμένο πλάνο, ή αρχίζετε τυχαία; ΣΤΗΝ αρχή έχω ένα θέμα. Οι Χρυσοί καρποί για παράδειγμα, είναι η ζωή κι ο θάνατος ενός βιβλίου, από τη στιγμή της έκδοσής του. Το Ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο είναι τα διάφο­ ρα στάδια του συγγραφέα στην πάλη του με την κοινωνία, με το γράψιμο. Γύρω απ’ αυτό το θέμα πρέπει να βρω την ύλη που θα ντύσει αυτό το θέμα. Είναι δύσκολο γιατί πρόκειται για αισθήο ι ι ; π ο υ δ εν έ χ ο υ ν φ α νερ ω θ εί. Ό χι γιατί θέλω να κάνω κάτι καινούριο ή πρωτότυπα πράγματα αλλά γιατί, αν έχει ήδη γίνει από άλλους και το επαναλάβω, είναι μια νεκρή μορφή... Αν όμως παραμένει ακόμα κινητό, δίνει στη μορφή μια ορισμένη ζωτικότητα... ·μια ορισμένη ελευθερία. Είναι κάτι που δεν έχει ακόμα αποκτήσει μια

6ι

'συνέντευξη

μορφή... Έτσι σημειώνω στα τετράδιά μου αυτές τις διάφορες κινήσεις. Και μετά αρχίζω να γρά­ φω. Παλιά έγραφα απ’ την αρχή ως το τέλος και μετά, έπειτα από δυο χρόνια, ξανάπιανα το κεί­ μενο και το ξαναδούλευα. Εδώ όμως και τρία ή τέσσερα χρόνια γράφω με μέτρο... Δεν τολμώ να γράψω μέχρι το τέλος, δεν ξέρουμε τι μπορεί να συμβεί... Πάντως δουλεύω πολύ. Ξαναγράφω, δεν ξέρω πόσες φορές. Σας συνέβη ν’ αφήσετε ένα έργο στη μέση; ΟΧΙ, ποτέ. Είστε μια απ’ αυτές τις συγγραφείς που αναγνωρίζει κανείς αμέσως με δυο γραμ­ μές. Ο ρυθμός των φράσεών σας κερδίζει τον αναγνώστη με φυσικό τρόπο. ΓΙΑ μένα οι λέξεις είναι σαν ζωντανές υπάρξεις. Κινούνται όπως οι .ζωντανοί οργανισμοί. Η φρά­ ση το ίδιο. Αν κανείς βγάλει μια λέξη ή αλλάξει μια λέξη, χάνει τη ζωή της... Ό ταν κοιτάξετε προσεκτικά τα βιβλία σας, τι σας κάνει περισσότερο εντύπωση: η ενότητά τους ή οι διαφορές; ΝΟΜΙΖΩ ότι υπάρχει μια ενότητα στο σύνολο γιατί πρόκειται πάντοτε για τον ίδιο κόσμο. Τα βιβλία όμως μου φαίνονται πολύ διαφορετικά, παρ’ όλα όσα είπαμε. Δεν μπορώ να βγω απ’ τον ‘ δικό μου κόσμο αλλά προσπαθώ πάντα να πάω λίγο πιο πέρα. Αντέχετε να ξαναδιαβάζετε τον εαυτό σας; ΔΕΝ ξαναδιαβάζω ποτέ τα παλιά μου κείμενα,

ο αναγνώστης πρέπει να μπει στα βιβλία μου χωρίς προκαταλήψεις, να αφεθεί προσπαθώντας ν’ αναζητήσει στον εαυτό του παρόμοιες αισθήσεις το λιγότερο δυνατό. Θα μ’ ενοχλούσε να το έκα­ να όσο ασχολούμαι με τη δουλειά μου. Έχετε να δώσετε κάποιες συμβουλές στον αναγνώστη που σας πλησιάζει για πρώτη φορά;

ΝΟΜΙΖΩ ότι ο καλύτερος τρόπος είναι ν’ αφε­ θεί κανείς χωρίς να ψάχνει κατηγορίες που έχου­ με συνήθεια να αναζητάμε...ποιος είναι ποιος... είναι ο άντρας κι η γυναίκα... αγαπιούνται.... τι θα συμβεί... τότε εδώ είναι χαμένος κανείς, γιατί στα βιβλία μου δεν υπάρχει απάντηση σ’ αυτά. Μερικοί αναγνώστες βρήκαν για παράδειγμα ένα ζευγάρι στο εσωτερικό των Χρυσών Καρ­ πών. Εγώ έμεινα κατάπληκτη γιατί δεν έβλεπα τίποτα το παρόμοιο. Θα μπορούσε να είναι ένας αδερφός και μια αδερφή, φίλοι... δεν έχει καμιά σημασία. Μερικές φορές βάζω Εκείνος κι Εκεί­ νη για να διακρίνει κανείς τις δυο συνειδήσεις, όχι γιατί πιστεύω ότι είναι ένας άντρας ή μια γυ­ ναίκα ειδικά. Στο επίπεδο που τοποθετούμαι πι­ στεύω ότι όλος ο κόσμος είναι όμοιος -σ ’ αυτό το επίπεδο της συνείδησης, ή του υποσυνείδητου... Νομίζω λοιπόν ότι ο αναγνώστης πρέπει να μπει στα βιβλία μου χωρίς προκαταλήψεις, ν’ αφεθεί προσπαθώντας ν’ αναζητήσει στον εαυτό του παρόμοιες αισθήσεις... Κάτι σαν αυτό εδώ για παράδειγμα: οι περισσότεροι άνθρωποι το έχουν αισθανθεί, είναι δύσκολο να δει κανείς ένα πί­ νακα ή ν’ ακούσει μουσική ή να διαβάσει ένα ποίημα με την παρουσία κάποιου που δεν αγα­ πάει τη ζωγραφική, τη μουσική ή την ποίηση. Σας εμποδίζει εσάς τους ίδιους να το απολαύσε­ τε. Ό λοι το ξέρουν αυτό. Ε! λοιπόν σ’ εμένα το δράμα παρουσιάζεται όταν πρόκειται για πολύ κοντινούς ανθρώπους που τους αγαπάμε. Στο Τους ακούτε πρόκειται για το παιδί σας στο οποίο θέλετε να δώσετε ό,τι καλύτερο έχετε στον κόσμο, για παράδειγμα, τη χαρά που σας δίνει η περισυλλογή ενός έργου τέχνης, που όμως το

συνεντευξη/69 τρέλα... Αν είναι πολύ μέσα στην κοινωνία θα επηρεαστεί από τους άλλους, δεν θα τα καταφέ­ ρει. .. Βρίσκεται πάντα πάνω σ’ αυτό το τεντωμέ­ νο σκοινί. Το ίδιο συμβαίνει και με τη γραφή του. Αν δουλεύει πολύ τη γραφή, αν αφεθεί σ’ αυτή τη χαρά της καθαρής γραφής, αφήνει την αίσθηση. Η γραφή γίνεται ωραία, αλλά παγωμένη. Απονεκρώνεται. Αν, αντίθετα, είναι πολύ μέσα στην αίσθηση, αν δεν προσπαθήσει να την κάνει αρ­ κετά ζωντανή και σαφή, η αίσθηση δεν υπάρχει για κανέναν. Υπάρχει λοιπόν πάντα αυτός ο αγώνας... Ή βρίσκεται πολύ μέσα στο αίσθημα κι όχι αρκετά στη μορφή, ή είναι πολύ μέσα στη μορφή και ξεχνάει το αίσθημα. Ό π ω ς και στους Χρυσούς Καρπούς, δεν υπάρχουν κι εδώ πραγματικοί χαρακτή­ ρες.

απωθεί, που δεν του αρέσει αυτό που ονομάζει «Τέχνη». Αυτό λοιπόν δημιουργεί έναν πόνο. Στο έργο Είναι ωραίο, ένα ζευγάρι έχει ένα παι­ δί μπροστά στο οποίο δεν μπορούν να πούν «Εί­ ναι ωραίο», μπροστά στο οποίο δεν μπορούν ν’ ακούσουν Μότσαρτ. Είναι ένας μεγάλος πόνος, πιστεύω. Ε! λοιπόν ορισμένοι θέλησαν να εξετά­ σουν τις σχέσεις αυτού του ζεγαριού... οι ηθο­ ποιοί έλεγαν, «αγαπώ τη γυναίκα μου;»... Τι σημασία έχει; αυτό που είναι ενδιαφέρον είναι αυτός ο πόνος που δεν έχει περιγράφει ποτέ από κανέναν, και που υπάρχει. Ας μιλήσουμε για το μυθιστόρημά σας Ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. Γιατί αυτός ο τίτλος; ΘΕΩΡΩ ότι κάθε συγγραφέας βρίσκεται πάντα ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. Σε δυο επίπε­ δα. Στο κοινωνικό επίπεδο έχει ανάγκη από μια υπέρμετρη μοναξιά... έχει ανάγκη ν’ απομακρυν­ θεί σε περιοχές όπου κανείς δεν μπορεί να τον ακολουθήσει, και που ακόμα κι αν τον ακολου­ θούσαμε θα λέγαμε ότι εκεί που βρίσκεται, εκεί, είναι η τρέλα... Πρέπει ν’ απομακρυνθεί. Αλλά δεν μπορεί να μείνει εκεί μόνος του γιατί έχει ανάγκη από τους άλλους... πρέπει να βρει μια μορφή γι’ αυτό που αισθάνεται και να επιστρέ­ φει προς τους άλλους κι οι άλλοι να του πουν τότε, αλήθεια, αισθάνομαι το ίδιο πράγμα... Αν είναι βυθισμένος πολύ σ’ αυτόν τον άμορφο κό­ σμο, όπου στην αρχή πρέπει να βουτήξει μόνος χωρίς στήριγμα, χωρίς τίποτα, δεν θα καταφέρει ποτέ να συναντήσει τους άλλους, αυτό θα είναι η

ΠΡΑΓΜΑΤΙ. Σ’ αυτό το βιβλίο δεν έδειξα έναν μόνο χαρακτήρα συγγραφέα, αλλά διάφορες κα­ ταστάσεις αυτών που γράφουν. Υπάρχει αυτός που παίζει τον συγγραφέα, γεμάτος αλαζονεία: ο συγγραφέας όπως τον φανταζόμαστε... κι έπει­ τα υπάρχει εκείνος που γράφει ολομόναχος... κλπ. Το τελευταίο σας βιβλίο, Παιδική ηλικία, προκάλεσε έκπληξη σε ορισμένους. Μοιά­ ζετε να βγαίνετε από τον τομέα σας, κα­ θώς μιλάτε για σας για πρώτη φορά...

είναι μεγάλη η σημασία που δίνεται στη μορφή του λόγου... είναι το να προσπαθεί κανείς να συλλάβει την αίσθηση στην πηγή της, να την περάσει στην έκφραση χωρίς ν’ ασχοληθεί με τα πλαίσια, την πλοκή και τους χαρακτήρες ΝΑΙ. Μίλησα για μένα για πρώτη φορά... Αλλά μετά δεν συνέχισα! Στην αρχή έλεγα ότι εδώ δεν θα μπορώ πια νά ’χω αυτή την ελευθερία έμ­ πνευσης, θα προσκολληθώ σε ό,τι υπήρχε... Αυ­ τή την ελευθερία κίνησης, την έχω ανάγκη. Παίρνω κάτι που έχω αισθανθεί, το βάζω μέσα σε συνθήκες που μπορεί ν’ αναπτυχθεί, συνθήκες που επινοώ. Εδώ θα είναι πραγματικές κατα­ στάσεις, θα είναι δύσκολο...

70/συνεντευξη Γνωρίζετε τη σύγχρονη ελληνική λογοτε­ χνία; ΠΟΛΥ λίγο... Εκτός από ποιητές όπως τον ΡίΣε πόσες γλώσσες έχετε μεταφραστεί; Σε είκοσι-τέσσερις, νομίζω. Στο συνέδριο της λογοτεχνικής μετάφρα­ σης, το 1984, στην Αρλ, μια ημέρα ήταν αφιερωμένη σ’ εσάς, και συγκέντρωνε αυ­ τούς που απέδωσαν το έργο σας στις ευ­ ρωπαϊκές γλώσσες. ΔΥΣΤΥΧΩΣ δεν μπόρεσα να πάω... Ποιες είναι οι σχέσεις σας με τους μετα­ φραστές σας;

Αυτό είναι ένα παλιό σχέδιο; ΟΧΙ, καθόλου, μου ήρθε έτσι... Κάθε φορά που γράφω ένα βιβλίο μου έρχεται... Ποτέ δεν σκε­ φτόμουν. .. Στην αρχή του βιβλίου, υπάρχει ένας ορι­ σμός της γραφής σας, μια πραγματική ποιητική τέχνη σε μικρογραφία... ΘΥΜΟΜΟΥΝ τι ευτυχία ήταν όταν ασχολιόμουν με τους τροπισμούς, κι έλεγα, δεν θα μπο­ ρέσεις τώρα πια να το κάνεις, τέλειωσε. Θα εί­ σαι υποχρεωμένη να περιγράφεις γεγονότα. Αλήθεια, τους τροπισμούς τους ξαναβρήκατε; ΝΑΙ, γιατί ακριβώς διάλεξα στιγμές όπου υπήρ­ χαν τροπισμοί. Ποιες είναι οι σχέσεις σας με την Ελλάδα; ΔΕΝ έχω κάνει αρχαία ελληνικά δυστυχώς... αλ­ λά, βέβαια, όπως για τόσους ανθρώπους, η Ελ­ λάδα είναι επίσης η πατρίδα μου. Έχω ταξιδέ­ ψει πολύ -κάθε χρόνο για ορισμένες περιόδουςστα ελληνικά νησιά, Σκύρο, Κέα, Μύκονο, Φισκάρδο... και κάθε φορά είναι ευτυχία να ξανα­ βρίσκω αυτά τα ελληνικά ολόασπρα χωριά εξαι­ ρετικής ομορφιάς... Κι έπειτα έχω ένα πάθος για τη ρετσίνα...

ΚΑΤΆΡΧΗΝ υπάρχουν οι γλώσσες που ξέρω. Η αμερικανίδα φίλη μου, Μαρία Ιόλα μετέφρασε όλα μου τα βιβλία μέχρι τη Χρήση της γλώσσας, έπειτα την αντικατέστησε η Μπάρμπαρα Ράιτ για τη Χρήση της γλώσσας και την Παιδική ηλι­ κία - κι οι δυο μού διάβαζαν αυτά που έκαναν και δεν μπορώ να πω ότι συνεργαζόμουν, ξέρουν τ’ αγγλικά πολύ καλύτερα από μένα, αλλά μπο­ ρούσα τελικά να πω ότι κάπου δεν είναι αυτό ακριβώς που ήθελα να πω... Ο Μ. Τοφοβέν επί­ σης μου διάβαζε το γερμανικό κείμενο... Η ρωσίδα μεταφράστρια ήρθε εδώ... Οι μεταφραστές των άλλων γλωσσών σας γράφουν για να σας ρωτήσουν οτιδήποτε; Σπάνια. Είχατε επαφές με τους τέσσερις έλληνες μεταφραστές; ΚΑΜΙΑ. Ούτε καν ήξερα ότι μερικά βιβλία εί­ χαν μεταφραστεί. Έχω την εντύπωση ότι γράφετε όλο και πιο πολύ. ΑΚΟΥΣΤΕ, γράφω τόσο αργά... Μπορείτε να μιλήσετε για τα σχέδιά σας; Α! ΟΧΙ, αυτό δεν μ’ αρέσει πολύ. Αυτή τη στιγ­ μή κάνω κάτι. Έχω γράψει σχεδόν τα δυο τρί­ τα...

■

συνεντευξη/71

Σκίτσο του Jean Clauzel από το Ευρωπαϊκό Μεταφραστικό συ­ νέδριο στην Α ρλ με θέμα «Η Ναταλί Σαρότ και οι Ευρωπαίοι μεταφραστές των έργων της». 11 Νοέμβρη 1984.

Ναταλί Σαρότ Εργοβιογραφικό σημείωμα 1900. Γεννιέται στο Ιβανόβο (Ρωσία) η Ναταλία Τσερνιάκ σε μια οικογένεια Ρώσων διανοουμένων με προοδευτικές ιδέες. Ο πατέρας της έχει ένα εργοστάσιο χημικών προϊόντω ν. Η μητέρα της θα γράψει αργότερα σε λογοτεχνικά περιοδικά.

1902. Ο ι γονείς της χωρίζουν. Μ έχρι το 1908, πηγαινέλα μεταξύ Ρωσίας και Γαλλίας, όπου εγκαθίστανται η μητέρα (το 1902) και ο πατέρας (το 1907).

1909. Οριστική επιστροφή στη Γαλλία. Σπουδές στο Παρίσι. Σ πουδάζει αγγλικά στη Σορβόνη.

1920-21. Σ πουδάζει ιστορία στην Οξφόρδη. Δ υ ο τρίμηνα στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου.

1922. Σ πουδάζει νομική στο Παρίσι.

1925. Παντρεύεται τ ον Raymond Sarraute. Δουλεύει, όπω ς κι εκείνος, σαν δικηγόρος, μέχρι το 1939.

1927,1930,1933. Γεννιούνται οι τρεις κόρες της.

1932. Α ρχίζει ν α γράφει.

1937. Οι Τροπισμοί - 25 μικρά κείμενα, πυρήνας ολόκληρου του έργου της - απορρίπτονται από μερικούς εκδότες.

1939. Οι Τροπισμοί (Tropismes) δημοσιεύονται α π ό τον D enoel. Το βιβλίο π ερνάει σχεδόν απαρατήρητο.

1940’44. Καταζητείται α πό τ ους Γερμανούς. Κρύβεται στην επαρχία.

1941’46. Γράφει το Πορτρέτο ενός αγνώστου, απορριμένο κι αυτό α π ’ τους μεγάλους εκδότες.

1948. Το Πορτρέτο ενός αγνώστου (Portrait d’un inconnu), μυθιστόρημα, κυκλοφορεί με μια εισαγωγή του Sartre. Π ουλιούνται 400 αντίτυπα.

1953. To Martereau, μυθιστόρημα, δημοσιεύεται α πό τον Gallimard, που από τότε θα εκδίδει ό λο το έργο της N.S. 1956. Ο Αιώνας της Υποψίας ( V ire du soupgon), δοκίμια. Α ρχίζει και γίνεται λόγος για την ομάδα του Νέου Μ υθιστορήματος· οι Alain Robbe-Grillet, N .S ., Michel Butor, Claude Simon, κ.ά . που την αποτελούν, έχουν λίγα κοινά.

1959. Το Πλανετάριουμ (Le Planetarium), μυθιστόρημα. Πρώτη δημόσια επιτυχία.

1960. Πρώτες διαλέξεις. Οι επόμενες θα οδηγήσουν τη N .S. σε πολλές χώρες της Ευρώπης,

στην Α μερική, στην Ιαπω νία, κτλ.

1963. Οι Χρυσοί Καρποί (Les Fruits d’or), μυθιστόρημα. Πρωταγωνιστής: ένα βιβλίο-θέμα: η καριέρα του, α πό τη δημοσίευση στην επιτυχία και τελικά στη λησμονιά.

1964. Οι χρυσοί καρποί, Διεθνές Βραβείο Λογοτεχνίας (πρώτη επίσημη αναγνώριση) Η Σιωπή (Le Silence), έργο για το ραδιόφωνο.

1966. Το Ψέμα (Le Mensonge), έργο για το ραδιόφωνο.

1967. Η Σιωπή και Το Ψέμα ανεβάζονται από τον Jean-Louis Barrault.

1968. Ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο (Entre Ια vie et la mort), μυθιστόρημα, με θέμα το γράψιμο ενός βιβλίου.

1970. Ίαμα (Isma), θέατρο.

1972. Τους ακούτε; (Vous les entendez?) μυθιστόρημα.

1973. Ωραίο είναι, θέατρο. Α νεβαίνει το Ίαμα.

1975. Α νεβαίνει το Ωραίο είναι.

1976. «Λένε οι ανοήτοι» («disent les imbiciles»), μυθιστόρημα.

1978. Εδώ είναι (Elle est Ιά), θέατρο.

1980. Η Χρήση του λόγου (L ’Usage de la parole), μικρά κείμενα.

1983. Με το παραμικρό (Pour un oui ou pour un non), θέατρο. Παιδικά χρόνια (Enfance), αυτοβιογραφία. Μ ια δεκαπενταριά βιβλία αφιερωμένα στο έργο της N .S. έχουν δημοσιευθεί στα γαλλικά, αγγλικά και γερμανικά. Έ ρ γα της Σαρότ στα ελληνικά

Τροπισμοί: Μετ. Τατιάνα Τσαλίκη-Μηλιώνη. Α θήνα, Κάλβος, 1970, Σελ. 124. Ο ίδιος τόμος περιέχει τον Αιώνα της υποψίας, δοκίμιο α πό την ομώνυμη συλλογή, καθώς και κείμενο του Robbe-Grillet. Χ ρυσοί καρποί: Μετ. Π αύλος Παπασιώτης. Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινίδης. Σελ. 185. Ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο: Μετ. Αήδα Παλλαντίου. Α θήνα, Χατζηνικολή, 1981. Σελ. 144. Το Πλανητάριο: Μετ. Στέλλα Βουρδούμπα Μαίρη Κάσου. Α θήνα, Παϊρίδης, 1982. Σελ. 240 Παιδικά χρόνια: Μετ. Ιωάννα Δ . Χατζηνικολή. Α θήνα, Χ ατζηνικολή, 1984. Σελ. 260.

ΤΘΑΕΝΤΡΟ Εκδοση λόγου καί Τ έχνης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΗΛΙΟΥ: Ό Τέλλος Ά γρας καί ό εκπαιδευτικός "Ομιλος (τέσσερα γράμματα στόν Δημήτρη Γληνό). ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ: Αντι­ καταστάσεις (άνέκδοτα ποιήματα). ΣΠΥΡΟΣ ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗΣ: Ή π ε­ ζογραφία τού Ή θους. Ντοστογιέφσκυ - Κάφκα - Καμύ. (Δοκίμιο).

I. Γ. ΣΙΩΤΙΙΣ: Ή διασυνοριακή τηλεόραση: Μιά πρόκληση γιά την Ευρώπη. ΓΙΩΡΓΗΣ ΒΑΡΛΑΜΟΣ: Πώς τυπιόνεται ένα βιβλίο.

WALTER BENJAMIN: Ξεδιαλέγοντας τά βιβλία μου (Δοκίμιο· άπόδο­ ση: Β. Χατζή βασιλείου). JIM MORISSON: Άναρριχηθήκαμε στόν τοϊχο... (Ποίημα· άπόδοση Γ. Τρίγκας). Λ. POULIN: Φιγούρες στ’ όνειρο ενός ξένου. (Ποίηση· άπόδοση: Τάκης Καγιαλής). LEOPOLD SI NCiOR: Δύο ποιήματα (άπόδοση: Νίκος Κοντομήτρος).

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ: Ή κόρη τού ποιητή όμιλεΐ μ έτόν βιογράφο του. (’Απόσπασμα άνέκδοτου μυθιστορήματος). ΘΑΝ. ΝΤΟΚΟΣ: Έ ­ νας τρυφερός άμερικάνος (ποίημα). ΠΑΝΟΣ ΤΙΜΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ: Ό ­ σκαρ. Στήν αρχή τό άγαλματάκι ήταν άβάπτιστο (Ή ιστορία τών βρα­ βείων μέχρι σήμερα). ΓΚΕΛΗ ΤΡΙΑΝΤΗ: «Σελέκτ» (Διήγημα). ΔΙΑΛΟ­ ΓΟΣ: Συζητούν ό Κωνσταντίνος Τζούμας μέ τόν Μάνο Τσιλιμίδη. ΖΕΥΥΛΤ SELIMOGLU: Τσαχπινιές στή Γερμανία τού Γιώργου τού νεκροθάφτη (διήγημα· άπόδοση: Αλκμήνη Διαμαντοπούλου). ΔΗΜ. ΠΕΤΣΕΤΙΔΗΣ: Γελοιογραφία. ΤΑ ΦΥΛΛΑ: Στό περιθώριο ένός θανάτου Ό ­ περα καί γαρθένιες. Η ΕΡΤ κοντά στό λαό. Τό κινηματογραφικό '86. ΙΙολιτιοτική Πρω­ τεύουσα. Οταν σταματάει ό λόγος. Τό βιβλίο κ.ά. Γράφουν οί Τάσος Γουόέλης, Βαγγ. Χατζηβασιλείου. Ή λίας Κουταοϋκος, Τ. Ζαχαριάόης.

15

Ξ' —· 3 .<·

ΔΕΛΤΙΟ 18 Σεπτεμβρίου 1 Οκτωβρίου 1985

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 129

Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίον ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ•

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Επιμέλεια:

Α ^η

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

Μετ. Γιάννης Τζαβάρας. Αθήνα, Δωδώνη, 1985. Σελ.

772. Δρχ. 1000.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΕΤΑΙΟΣ ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ. Η φιλοσοφία της ιστορίας και η ιστορία της. Αθήνα, Διογένης, 1985. Σελ. 533. Δρχ. 1600.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Η φιλοσοφία στο ιστορι­ κό και κοινωνικό επίπεδο. Αθήνα, Καρανάσης, 1985. Σελ. 278. Δρχ. 600.

ΛΑΚΑΝ ΖΑΚ. Η αγγλική ψυχιατρική και ο πόλεμος. Αθήνα, Ψυχαναλυτική Βιβλιοθήκη. Σελ. 45.

1ΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Ι.Μ. Η σιωπή και ο λόγος. Β' έκδοση Σύγχρονος Προβληματισμός, αριθ. 10. Αθήνα, Φιλιππότης, 1985. Σελ. 198.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΚΟΝΙΑΚΟΣ Α ΝΔΡΕΑΣ. Θετικισμός και μεταφυσική. (Ανάτ. από τα Τετράμηνα). Ά μφισσα, 1985. Σελ.

1969-1974.

1ΛΙΤΣΕΦ Λ.Φ. - ΦΕΝΤΟΣΕΓΙΕΦ Π.Ν. Φιλοσοφικό εγκυκλοπαιδικό λεξικό. Αθήνα, Καπόπουλος, 1985. Σελ. 477. Δρχ. 2000.

ΝΕΟΤΕΡΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΧΑΪΝΤΕΓΓΕΡ ΜΑΡΤΙΝ. Είναι και χρόνος. Τόμος Β'.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΣΑΚΑΛΑΚΗ ΜΑΡΙΑ. Το απαγορευμένο στους δε­ σμούς συγγένειας. Α θήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 150. Δρχ. 400. ΒΟΥΑΓΙΕ ΖΑΝ-ΠΙΕΡ. Έρευνα πάνω στη φύση και τις αιτίες της μιζέριας των ανθρώπων. Μετ. Νίκος Κούρκουλος - Μάκης Βουτσινάς. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1985. Σελ. 109. Δρχ. 230.

74/δελτιο ΜΠΑΡΔΗΣ ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ Δ . Νοητική καθυστέρη­ ση. Αθήνα, 1985. Σελ. 520.

ΔΙΚΑΙΟ ΜΠΕΖΕ ΛΟΥΚΙΑ Α. Ανήλικοι παραβάτες. Μελέτη 20 περιπτώσεων. Αθήνα, Σάκκουλας, 1985. Σελ. 157. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΙΟΡΔΑΝΗΣ Β. Το Σύνταγμα της Ελλάδας. Αθήνα, 1985. Σελ. 78.

ΜΠΕΚΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ. Σύγχρονοι μέθοδοι ανα­ τροφής των παιδιών. Α θήνα, Ιερά Μητρόπολις Μονεμβασίας και Σπάρτης, 1985. Σελ. 286. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΚΙΜΩΝ Ν. Παιδαγωγική της φυσι­ κής αγωγής και του αθλητισμού. Αθήνα, Καρανάσης, 1985. Σελ. 277. Δρχ. 600.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ε. Γιατί έχασε η Ν .Δ. Αθήναι, 1985. Σελ. 95. Δρχ. 250. ΣΚΟΥΡΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. Οι 42 πρωθυπουργοί. 19221981. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1985. Σελ. 358. Δρχ. 800.

ΙΑΤΡΙΚΗ

Adam Smith κατά ΠΑΣΟΚ. Σειρά Α ' / Επιχειρήματα, αριθ. 11. Α θήνα, Imago, 1985. Σελ. 283. Δρχ. 500.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΖΗΣΗΣ - ΣΠΥΡΙΔΟΓΙΑΝΝΑΚΗ ΜΑΙΡΗ. Το κυνήγι της γονιμότητας. Αθήνα, Καραμπερόπουλος, 1985. Σελ. 246. Δρχ. 350.

ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ ΠΕΤΡΟΣ. Αναρχία. Μετ. Νίκος Β. Αλεξίου. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1985. Σελ. 71. Δρχ. 140.

MAYER KEN - PIZER HANK. AIDS. Μετ. Ελένη Ταμβάκη. Α θήνα, Φλώρος, 1985. Σελ. 208. Δρχ. 450.

ΦΕΡΑΓΙΟΛΙ ΛΟΥΙΤΖΙ. Αυταρχική δημοκρατία και κριτική της πολιτικής. Μετ. Δημήτρης Δεληολάνης. Αθήνα, Στοχαστής, 1985. Σελ. 111. Δρχ. 250.

ΤΕΧΝΕΣ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ

ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. Α πό τις πηγές του λαού μας. Τα μνημεία του λόγου. Τόμος Α '. Ποιητικά και πεζά κείμενα. Αθήνα, 1985. Σελ. 536. Δρχ. 2.500. ΓΙΑΝΝΑΚΙΔΟΥ ΑΓΓΕΛΑ. Θρακιώτικα κεντίδια. Αθήνα, 1985. Σελ. 72. Δρχ. 1.300. ΜΕΡΑΚΛΗΣ Μ.Γ.

1985. Σελ. 205.

Παροιμίες.

Αθήνα,

INTERNATIONALE SITUATIONNISTE. (Καταστασιακή διεθνής). Το ξεπέρασμα της τέχνης. Μετ. Γιάν­ νης Δ. Ιωαννίδης. Δοκίμια-Μελέτες, αριθ. 9. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1985. Σελ. 413. Δρχ. 800.

Πατάκης,

YIANNAKIDOU ANGELA. Thracian embroideries.

Athens, 1985. Pag. 72. Drs. 1.300.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΚΑΡΑΒΙΑ ΜΑΡΙΑ. Ή ρα Τριανταφυλλίδη. Η ζωή και το έργο της. Α θήνα, 1985. Σελ. 119.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΘΟΥΛΙΑΣ ΤΑΣΟΣ. Παιδιά και Computers. Αθή­ να, Gutenberg, 1985. Σελ. 89. Δρχ. 350. ΓΚΟΤΟΒΟΣ Α .Ε. Παιδαγωγική αλληλεπίδραση. Κοι­ νωνία και Σχολείο, αριθ. 1. Α θήνα, Σύγχρονη Εκπαί­ δευση, 1985. Σελ. 175. Δρχ. 500.

ΚΟΥΡΤΗΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Μπάστερ Κήτον. Κινηματο­ γραφικό Α ρχείο, αριθ. 22. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 90. Δρχ. 150. ΣΤΕΡΝΜΠΕΡΓΚ ΤΖΟΖΕΦ ΦΟΝ. Ο γαλάζιος άγγε­ λος. Μετ. Μάκης Μωραΐτης. Κινηματογραφικό Αρ­ χείο, αριθ. 21. Α θήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 122. Δρχ. 200.

δελτιο/75

ΓΛΩΣΣΑ Gabe Mirkin, M.D καί

Marshall Hoffman

ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΠΑΥΛΟΣ X. Η γαλλική γλώσσα. Αθή­ να. Σελ. 144. Δρχ. 500.

Α Θ Λ Η Τ ΙΑ Τ Ρ ΙΚ Η

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Απολλώνιου Ρόδιου τα αργοναυτικά. Προλεγόμεναέμμετρη μετάφραση Πάικου Δ . Νικολαίδη-Ασιλάνη. Α θήνα, 1985. Σελ. 213. Δρχ. 400.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΣΑΚΚΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ν. Πλάτωνας. Μια κριτική ανάλυση της κοινωνικής-πολιτικής θεωρίας του. Α θή­ να, Gutenberg, 1985. Σελ. 288. Δρχ. 850.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΑΜ Α Ν Α ΤΙΔΗΣ ΔΑΜ ΙΑΝΟΣ Η. Θεσσαλονικείς επι­ γραμματοποιοί. Θεσσαλονίκη, 1985. Σελ. 47.

ΠΟΙΗΣΗ ΑΛΕΞΑΚΗΣ ΟΡΕΣΤΗΣ. Βυθός. Αθήνα, Αστρολάβος / Ευθύνη, 1985. Σελ. 70. Δρχ. 250. Α Ν Δ Ρ Ε Α Δ Η ΗΛΕΚΤΡΑ. Α νθρώ πινες τροφές. Α θή­ να , 1985. Σελ. 30. ΚΟΡΟΠΟ Υ ΛΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ά γ ρ α , 1985. Σελ. 9.

Γεθσημανή.

Αθήνα,

Μ ΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Ρωμιός και Τζον Πουλλής Τζσνής και Κακουλλής. Λευκωσία, 1985. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Στις 12 κι ένα νυστέ­ ρι. Α θήνα, Ροζακλή. Σελ. 44.

f

ΚΙΙΙΙΓΗΜΟΜΚΚΣ KKAOLKIL I P. I1APILIANOL ΑΘΗΝΑ 1985

76/δελτιο ΣΤΑΥΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ο καθρέφτης του φεγγα­ ριού. Αθήνα, 1985. Σελ. 78.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΕΥΗ. Juvenilia. (Τα εφηβικά). Λευκω­ σία, 1985. Σελ. 27.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΙΩΤΗΣ ΔΙΑΜ ΑΝΤΗΣ. Καβαλιώτες πεζογράφοι. Καβάλα, Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας, 1985. Σελ.

245. ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ ΑΛΕΞΗΣ. Μ όνα-Λίζα. Αθήνα, η Ά μ α ξα , 1985. Σελ. 152. ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Το ελικόπτερο. Αθήνα, Εκ­ δόσεις 8V2, 1985. Σελ. 219. Δρχ. 400.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΡΑΒΑΡΤΟΓΙΑΝΝΟΣ ΔΡΟΣΟΣ. Χαλκά νομίσματα των Αιτωλών ευρήματος Αμφίσσης. (Ανάτ. από τα τε­ τράμηνα). Ά μφ ισσ α , 1985. Σελ. 1979-1988.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Οι «προσωκρατικοί». Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, εκδόσεις 8*/2, 1985. Σελ. 285. Δρχ.

500.

ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΖΩΗΣ ΑΘ. «Δράκοι» και δημο­ σιογραφικό ήθος. Αθήνα, Νέμος, 1985. Σελ. 48.

ΜΟΛΕΣΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Τα κλεμμένα σταφύλια. Ν ου­ βέλα. Κύπρος, 1985. Σελ. 118.

ΕΝΩΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΩΝ ΔΥΤΙ­ ΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ. Η ελληνική διασπορά στη Δυτ. Ευ­ ρώπη. Α θήνα, Βασιλόπουλος, 1985. Σελ. 286. Δρχ.

400.

ΜΩΡΑΪΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. Συντροφιά με τον Ξενοφώντα στη λεγεώνα των ξένων. Αθήνα, Μ πούρας, 1985. Σελ. 426. Δρχ. 600. ΣΤΑΛΙΟΣ ΖΑΦΕΙΡΗΣ. Η νύχτα και η οργή. Διηγή­ ματα. Αθήνα, 1985. Σελ. 171. ΖΕΛΟΥΝ ΤΑΧΑΡ ΜΠΕΝ. Η προσευχή της ερήμου. Μετ. Γιώτα Ιωαννίδου. Αθήνα, Αστάρτη, 1985. Σελ.

184. Δρ·' 450. ΝΤΙΚ - - ΓΕΡΤΣΟΝ - ΠΟΛ ΚΑΙ ΑΛΛΟ Ι. Μεγάλη ανθολογία επιστημονικής φαντασίας. Τόμος Β': (19501965). Αθήνα, Εξάντας. Σελ. 470. Δρχ. 600.

ΚΑΒΑΡΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. Συναντήσεις με τον Κόντογλου. Α θήναι, Αστήρ, 1985. Σελ. 219. Δρχ. 400. ΚΙΣΣΟΝΕΡΓΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ HP. Τ’ απομνημονεύματά μου ή πώς έγινα καραγκιοζοπαίχτης. Λευκωσία, 1985. Σελ. 34. ΓΡΗΓΟΡΙΕΒΝΑ-ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΒΣΚΗ Α Ν ΝΑ . Ο Ντοστογιέβσκη κι εγώ. Μετ. Σ. Βουρδουμπά. Α θήνα, Γκοβόστης. Σελ. 360.

KARDENAL ERNESTO. Το ευαγγέλιο της επανά­ στασης των Σαντινίστας. Μετ. Βαγγέλης Νιάνιος. Α θήνα, Μ αλλιάρης-Παιδεία, 1985. Σελ. 240. Δρχ. 400.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΣΜΑΡΩ. Η άλλη γνώση. Θεσ­ σαλονίκη, Πασλάλης, 1985. Σελ. 90. ΚΑΝΑΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η λογοτεχνική παρουσία των ελλήνων στην Αυστραλία. Α θήνα, Ίδρυμα Νεοελ­ ληνικών Σπουδών, 1985. Σελ. 687. Δρχ. 2.000. Μ νημονάριον του Φώτη Κόντογλου. Ενενήντα χρόνια από τη γέννησή του, είκοσι από την κοίμησή του. Αθή­ να , Τετράδια Ευθύνης, 1985. Σελ. 220. Δρχ. 600. ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ Ε. Παιδεία ελευθερίας. Δοκίμια. Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1985. Σελ.

225. Δρχ. 450. ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΑΚΟΣ-ΓΚΙΚΑΣ Ν. Ανίχνευση της ελλη­ νικότητας. Αθήνα, Αστρολάβος/Ευθύνη, 1985. Σελ.

149. Δρχ. 300.

KLEE PAUL. Τα ημερολόγια. 1898-1918. Τόμος Α'. Α θήνα, Νεφέλη, 1985. Μετ.-σημ. Γιώργος Κεντρωτής. Σελ. 205.

ΛΟΥΝΤΒΙΧ Ε. Ναπολέων. Μετ. Σ. Σκιαδαρέσης. Α θήνα, Γκοβόστης. Σελ. 521. ΤΣΒΑΪΧ ΣΤΕΦΑΝ. Μαρία Αντουανέτα. Μετ. Δ. Μπιτζιλέκης. Α θήνα, Γκοβόστης. Σελ. 426.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ Δ . Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα (1923-27). Αθήνα, Κομμούνα, 1985. Σελ. 199. Δρχ.

350. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓ. Ν. Ιστορία της Κεφαλονιάς. Τόμος Α '. Α θήνα, 1985. Σελ. 262. Δρχ. 1.500.

δελτιο/77

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΔΙΑ ΒΑ ΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 127. Δρχ. 150. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη επιθεώρηση κοι­ νωνικών επιστημών. Τεύχος 24. Δρχ. 200. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 37.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΑΝΤΩΝΙΟΥ-ΑΝΤΩΝΑΚΟΥ ΕΛΕΝΗ. Παραμύθια της Στερεός Ελλάδας. Α θήνα, Πατάκης, 1985. Σελ.

176. Η Σταχτοπούτα. Διαβάζουμε και χρωματίζουμε. Αθή­ να, Πατάκης. Σελ. 16. Οι τρεις αρκούδες. Διαβάζουμε και χρωματίζουμε. Αθήνα, Πατάκης. Σελ. 16. ΦΑΚΙΝΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ. Η άνοιξη. Α θήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 34. ΦΑΚΙΝΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ. Το καλοκαίρι. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1985. Σελ. 34. ΦΑΚΙΝΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ. Το φθινόπωρο. Α θήνα, Κέ­ δρος, 1985. Σελ. 34.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο περιοδι­ κό ιστορικής ύλης. Τεύχος 206. Δρχ. 200.

MAZI-TOGETHER. Τεύχος 21. Δρχ. 25. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 35. Δρχ.

30. ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση της Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδας. Φύλλο 90. Δρχ.

50. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 897. Δρχ. 100. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 78. Δρχ.

200. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία περιοδική έκδοση γραμμάτων και τεχνών. Φύλλο 106. Δρχ. 7. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 23. Δρχ. 200.

ΦΑΚΙΝΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ. Ο χειμώνας. Α θήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 34.

ΣΥΛΛΟΓΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό για συλλέκτες και φιλότεχνους. Τεύχος 24. Δρχ. 150.

ΒΙΒΙΕ ΚΟΛΕΤ. Το σπιτικό μας. Μετ. Ελένη Κόκκου. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 206. Δρχ. 500.

ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό για συλλέκτες. Τεύχος 58. Δρχ. 100.

ΙΝΚΙΟΦ ΝΤΙΜΙΤΕΡ. Οι ιστορίες μιας αυτόματης για­ γιάς. Μετ. Ρένα Καρθαίου. Α θήνα, Πατάκης, 1985. Σελ. 93.

ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση σπουδής στην Ορθοδο­ ξία. Τεύχος 15. Δρχ. 250. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 108. ΤΕΤΡΑΜΗΝΑ. Τεύχος 28-29. Δρχ. 300.

ΣΧΟΛΙΚΑ ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ Π. - ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ Γ. - ΜΑΡΓΩΝΗΣ Κ. Έκθεση-έκφραση. Για την Α ' Γυμνασίου. Αθήνα, Πατάκης, 1985. Σελ. 295. Οι μήνες και οι εποχές. Αθήνα, Πατάκης, 1985. Σελ.

16. Προσθέσεις και αφαιρέσεις. Α θήνα, Πατάκης, 1985. Σελ. 14.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ. Έκδοση νεολαίας ΠΑΣΟΚ. Τεύχος 196. Δρχ. 80. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 300. Δρχ. 70. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 929. Δρχ. 100. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 44-45. Δρχ.

120. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 50. Δρχ.

100.

κυκλοφόρησε τό τεύχος 69-70 τοΰ ΠΟΛΙΤΗ Μελέτες του Λάκη Δεδουσόπουλου γιά τήν «άπλή έμπορευματική παραγωγή», του Λεωνίδα Λουλαύδη γιά τόν «Γεωργικό έκσυγχρονισμό», τού Γιάννη Σακέλλη γιά τις «‘Εσωτερικές άγορές έργασίας», τού Γ. Αημητρίου μιά κριτική άπόψεων τοδ Ά . Ζαχαρέα καί τοΰ Θ. Νικολαΐδη ένα Ιστορικό των περιπετειών τοΰ έπιστημονικοϋ κόσμου στήν ΕΣΣΔ μέ τήν έπικράτηση τοΰ σταλινισμού. Τέλος έδοκίμιο τοΰ Άγγλου Μαρξιστή ιστορικού G.E.M. de St. Croix γιά τόν Κ. Μάρξ καί τή μελέτη τοδ άρχαίου κό­ σμου.

Ο ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ Ποιήματα τών Κυριάκου Χαραλαμπίδη, Γιάννη 'Υφαντή καί Γρηγόρη Μανιαδάκη. Μιά μελέτη τού Γιάννη Λάλλα γιά τήν ποίηση τοΰ Μανόλη Άναγνωστάκη. "Ενα παλιό καί άγνωστο κείμενο τού άξέχαστου Δημήτρη Χατζή γιά τό πρόβλημα τής «Συνέχειας» (τών τριών περιόδων τού έλληνισμού). Μιά συζήτηση τών θεωρητικών τής λογοτε­ χνίας Μάρκ Φυμαρολί καί Ζεράρ Ζενέτ γιά τήν «νέα κριΌ Βίλλυ Μπένιγκ άναλύει τά τού «σοσιαλιστικού δράμα­ τος» στήν ’Ανατολική Γερμανία. Ό Γιώργος Γιαννουλόπουλος άναλύει τις άπόψεις τού Τόνυ Μπένετ στό βιβλίο του «Μαρξισμός καί φορμαλισμός» καί ή 'Ελένη Ι ιαννακάκη σχολιάζει πτυχές τής «Πλωτής Πόλης τής Μάρως Δούκα». ·

78/δελτιο

17 Σεπτεμβρίου 1985

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα τον κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (6λ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

- Υπόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλ'άση ΘΠ: θ . Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΔ: Κ. θ . Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου

ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΙ: Εικόνες Ε θ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

Φιλοσοφία Γιανναράς X.: Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική (Γ. Γουνελάς, ΚΑ, 5 και 12/9) Βρετάκος Π.: Το κόστος της αλαζονείας (Ν. Μακρής, Ελληνι­ κή Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 5) Καβάσης θ .: Η αντιφατικότητα είναι η κίνηση και η υλικότητα (Μ. Παπαθανασίου, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 5) θρησκεία Χατζηκώστας Λ.: Ψαλμοί 5. (Γ. Χατζηκωστής, ΠΚ, 296-297) Οικονομία Δήμου Ν.: Κ τγροτική πίστη στην Ελλάδα και η άσκησή της

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεσν ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης Π θ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρψυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

από την Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 5/9) Λαογραφία Μερακλής Μ.Γ.: Πέντε λαογραφικά δοκίμια για την γλώσσα και την ποίηση (Σ. Κόκκινης, ΡΙ, 8/9) Εκπαίδευση Βώρος Φ.Κ.: Εμείς και οι αρχαίοι (Κ.Ν.Π., Νέα Παιδεία, 35) Σχολικά Καραμπάγια Φ.. κ.ά.: Αρχαία Ελληνικά, Α. Τάξη Ενιαίου Πολυκλαδικού Λυκείου (Δ. Αλεξόπουλος, Νέα Παιδεία, 35)

δελτιο/79 Φραγκούλης Α.Κ.: Ανθολογία αρχαίας ελληνικής λυρικής ποίησης (ΓΣ, ΑΗ, 17/9) Τέχνες Γραμματάς Θ.: Το θεατρικό έργο του Γιάννη Καμπύση (Η. Ανδρεάδη, ΠΛ, 23) Δήμου Ν.: Το φως των Ελλήνων (Θ.Γκ., Φωτογραφία, 44-45) Κόκκινης Σ.: Αντικαραγκιόζης (Η. Ανδρεάδη, ΠΛ, 23) Παπαγεωργίου Ν.: Οι παλιές ρεκλάμες (ΕΛ, ΓΎ, 927) Σκοπελίτης Β.: Γυμνό (Θ.ΓΚ., Φωτογραφία, 44-45) Γλώσσα Παπακώστας Γ.: Ο Φ. Φωτιάδης και το αδελφάτο της εθνικής γλώσσας (ΣΤ, ΕΛ, 5/9) Κλασική φιλολογία Μάρκου Α.: Η έννοια της προόδου στον Ξενοφάνη (Α. Κελεσίδου - Γαλανού, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 5) Ανθολογίες Λογοτεχνική ανθολογία σιδηροδρομικών (Κ.Ν. Εμονίδης, ΚΑ, 12/9) Νέοι ποιητές και διηγηματογράφοι (Ε.Κ., ΡΙ, 15/9) Ποίηση Αλεξάνδρου Α.: Διάλεξα (ΚΣ, ΝΕ, 7/9) Αναγνωστάκης Μ.: Τα ποιήματα 1941-1971 (ΚΣ, ΝΕ, 7/9) Αποστολάτος Μ.: Επιβητόρων των αγίων (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 23) Βασιλείου Α.: Με τον αυλό της Ρούμελης (Κ.Ν. Εμονίδης, ΚΑ, 12/9) Βρεττάκος Ν.: Ηλιακός λύχνος (ΚΣ, ΝΕ, 7/9) Γονατάς Ε.Χ.: 1) Το βάραθρο 2) Ο ταξιδιώτης (θ. Ντόκος, ΔΙ, 126) Ζαχαριάδης Σ.: Ο μουγγός τελάλης (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 23) Ζέρβας Μ.: Ποδοκάκης γόγγος (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 23) Καναβούρης Κ.: Μικρόφωνο (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 23) Καρόύξος Ν.: Αντισεισμικός τάφος (ΚΣ, ΝΕ, 7/9) Κωστελένος Δ.: Να φοβάσαι τους μικροαστούς που κατεβαί­ νουν από τα πούλμαν (ΚΤ, Ε θ , 11/9) Λανταβός Κ.: Χαμαιλέοντες και σαλτιμπάγκοι (Δ. Πανουσά­ κης, ΠΛ, 23) Λειβαδίτης Τ.: Βιολέτες για μια εποχή (ΚΣ, ΝΕ, 7/9) Μαραθεύτης Μ.Ι.: Φωνές αγωνίας και ελπίδας (Β. Χαρωνίτης, ΠΚ, 296-297) Μόντης Κ.: Μετά φόβου ανθρώπου (ΘΠ, ΕΣ, 30/8, 6 και 13/9) Ντουφεξής Σ.: Παράλληλοι καθρέφτες (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 23) Παρασκευοπούλου Ε.: Είναι η μνήμη του ουρανού (ΒΠ, ΔΙ, 126) Σερβάκη Μ.: Ο άλλος κήπος (Κ. Αγγελάκη-Ρουκ, ΔΙ, 126) Σταυρόπουλος Κ.Γ.: Λειτουργία (Γ.Μ. Πολιτάρχης, Έρευνα Τρικάλων, 7/8) Τσέχος Η.: Φωνές σ’ ένα μουσείο (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 23) Χουλιαράκης Δ.: Τα μαύρα μέταλλα του πόθου (Δ. Πανουσά­ κης, ΠΛ, 23) Χρυσάνθης Κ.: Η ευτυχία της γης (Σ. Δημούλης, ΠΚ, 296-297) Πεζογραφία Γσυγουλάκη Έφη: Περίπατοι στα Τρίκαλα του χτες και του σήμερα (Κ. Ανυφαντής, Έρευνα Τρικάλων, 7/8) Δρόσου Μ.: Βυζαντινός Εσπερινός (Δ.Σ. Ευαγγελίδης, ΠΚ, 293-295) Ζαδές Δ.: Στη θέση του άλλου (ΣΤ, ΕΛ, 5/9) Ζατέλη Ζ.: Περσινή αρραβωνιαστικιά (Ε. Κοτζιά, ΚΑ, 5/9) Κολώνας Β.: Χαραμάδες (ΒΠ, ΔΙ, 126) Κούρτοβικ Δ.: Ο τελευταίος σεισμός (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 126)

Μαύρος Κ.: Οδός Σόλωνος 1965 (ΕΛ, ΓΥ, 4/9) Μηλιώνης X.: Καλαμάς και Αχέροντας (Τ. Καζαντζής, ΔΠ, 49), (ΚΤ, Ε θ, 11/9) Παπαδάκη Ε.: Πεζός λόγος σε πρώτο πρόσωπο (ΔΓ, ΠΚ, 296297) Πεταλά-Παπαδοπούλου Λ.: Το τέρμα της αντοχής (Ν. Παππάς, ΠΛ, 23) Πυλιώτου Μ.: Τα δέντρα που τρέχουν (I. θεοχαρίδου, ΠΚ, 276-297) Σιμιτζής Α.: Στοχασμοί του νυχιού (Ν. Παππάς, ΠΛ, 23) Σταθάκης Ν.: Δόξα και σαράκι (ΓΣ, AM, 17/9) Χρηστομάνος Κ.: Το βιβλίο της αυτοκράτειραε Ελισάβετ (ΜΠ, ΝΕ, 7/9) Αβάλι I.: Περιμένσντας την Κίττυ (ΒΧ, ΑΥ, 15/9), (ΓΣ, ΑΗ, 17/9) Γκόλντινγκ Ο.: Ελεύθερη πτώση (ΕΛ, ΓΥ, 927) Γουλφ Β.: Τα κύματα (ΘΥ, ΕΙ, 11/9) Έσσε Ε.: Το τελευταίο καλοκαίρι του Κλίνγκσορ (ΘΥ, ΕΙ, 11/ 7) Ίσεργουντ Κ.: Ο Κ. Νόρις αλλάζει τρένα (ΘΥ, ΕΙ, 11/7) Λόντσν Τ.: Γραφείο δολοφονιών ΕΠΕ (ΘΥ, ΕΙ, 4/9) Μίλερ X.: Ο καιρός των δολοφόνων (ΘΥ, ΕΙ, 11/9) Μπόρχες Χ.Λ.: Το βιβλίο της άμμου (ΘΥ, ΕΙ, 11/9) Ντέιλι Ρ.: Η χρονιά του δράκοντα (ΚΤ, Ε θ , 4/9) Ουίλιαμς Τ.: 1) Τρεις σ’ ένα καλοκαιρινό παιχνίδι 2) Ο Μονόχειρας. Η νύχτα της Ιγκουάνα (ΘΥ, ΕΙ, 4/9) Πλαθ Σ.: Ο Γυάλινος κώδων (ΚΤ, Ε θ , 8/9) Σβέβο I.: Η ιστορία του καλού γέρου και της όμορφης κόρης (ΚΤ, Ε θ, 11/9) Στρίντμπεργκ Α.: Ο γιος της δούλας (ΘΥ, ΕΙ, 4/9) Τία Κιν.: Οικογένεια (ΘΥ, ΕΙ, 11/9) Σενάρια Σερό Π. - Γκιμπέρ Α.: Έρωτες ανδρών (ΘΥ, ΕΙ, 4/9) Μελέτες Δοκίμια για το έργο του Γκαμπριέλ Γκαρσία-Μάρκες (ΚΤ, Ε θ , 4/9) Κορέλας X.: Αισθητική της πεζογραφίας (ΓΣ, ΑΗ, 17/9) Πρεβελάκης Π.: Α. Σικελιανός (ΚΧ, ΠΚ, 293-295) Σφυρίδης Π.: Οι καλλιτέχνες της «Διαγώνιου» (Κ.Ν. Εμονί­ δης, ΚΑ, 12/9) Χρυσάνθης Κ.: Έ ξι Κύπριοι ποιητές (I. Κυθριώτης, ΠΚ, 293295) Πέσεφ Α. - Στεφάνοβα Λ.: Η λογοτεχνία της παρισινής κομ­ μούνας (Α.Κ., ΡΙ, 15/9) Δοκίμια Δήμου Ν.: 1) Το απόλυτο και το τάβλι (Κ.Ι. Βουδούρης, Ελλη­ νική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 5) 2) Ο Έλληνας Βούδας (ΣΤ, ΕΛ, 5/9) Δρακόπουλος Π.: θητεία (ΣΤ, ΕΛ, 5/9) Δράκος Γ.Π.: Αποστάγματα μιας ζωής (ΑΦ, ΑΚ, 14/9) Κατζουράκης Γ.: Η σφυγμομέτρηση (ΕΛ, ΓΥ, 4/9) Μπαλής θ.: Το φαινόμενο της γραφειοκρατίας κι η αντιμετώ­ πισή του (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 12/9) Νεότερη παγκόσμια προοδευτική δημιουργία (Α.Κ., ΡΙ, 15/9) Ορφανίδης Ν.: Είκοσι κείμενα (Γ. Χατζηκωστής, ΠΚ, 293295) Τσιρόπουλος Κ.: Πολιτισμός του σώματος (ΚΧ, ΠΚ, 293-295) Μπρεχτ Μ.: Για την τέχνη και την πολιτική (Γ. Μανιάτης, ΡΙ, 5/9) Τορ Μ.: Ο δείκτης νοημοσύνης (ΕΛ, ΓΥ, 4/7)

Αλληλογραφία Βλαβιανού-Αρβανίτη Δ.: Κ. Παλαμά ανέκδοτα γράμματα στο Νίκο Φανδρίδη (ΚΧ, ΠΚ, 293-295)

80/δελτιο

Μ ικρές α γγελίες ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ με πολυετή πεί­ ρα, παραδίδει μαθήματα Φυσικής-Χημείας Α και Β δέσμης. Τηλ. 45.21.821. ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ μαθήμα­ τα στον Πειραιά παραδίδει έμ­ πειρος καθηγητής με φροντι­ στηριακή πείρα. Τηλ. 36.40.488 πρωινά. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Γερμανικών με πείρα, απόφοιτος Γερμανικού Παν/μίου παραδίδει μαθήματα. Τηλ. 41.33.831-45.34.821. ΤΟ ΚΑΛΕΣΜΑ. «Έκρηξη θεϊ­ κής προσωπικότητος», είναι ο γενικός τίτλος της μόνιμης έκ­ θεσης ζωγραφικής και βιβλίου της Φανής Γκούμα. Ανοιχτή κάθε Δευτέρα και Παρασκευή 6-9 μ. μ. Οδός Ιπποκράτους 203 4ος όροφος. (Κοντά Λεωφ. Αλεξάνδρας). Αθήνα Τ.Κ.

11472. Τηλ. 64.48.039

Παιδικά Βαρελά Α.: Φιλενάδα φουντούκια μου (Ε. Λελεκοπούλου Δημοπούλου, Ανοιχτό Σχολείο, 4) Κατσάς Θ.: Το ταξίδι (ΜΚ, ΔΙ, 126) Κοντολέων Μ.: Ο Εέ από τ’ αστέρια (Ε. Λελεκοποΰλου - Δη­ μοποΰλου, Ανοιχτό Σχολείο, 6) Μάστορη Β.: Ο καλεσμένος (ZB, ΡΙ, 8/9) Bruel, C., κ.ά.: Η ιστορία της Λιλής τον είχε ίσκιο αγοριού (ΚΤ, ΕΘ, 4/9) Ιστορία Δούκας Π.: Η Σπάρτη δια μέσου των αιώνων(ΒΠ, ΔΙ, 126) Μαρτυρίες από τη Σαντορίνη 1573-1819 (Κ.Ν. Εμονίδης, ΚΑ 12/91 Βιογραφίες - Μαρτυρίες Παππά Ε.: Σελίδες από τον τύπο της αντίστασης (ΚΤ, ΕΘ, 4/9) Δούντβιχ Ε.: Ναπολέων (ΓΣ, ΑΗ, 17/9) Ντοστογιέφσκι Α.: Ο Ντοστογιέφσκι κι εγώ (ΓΣ, ΑΗ, 17/9) Ταξιδιωτικά Μουγογιάννης Γ.: Ταξίδια και μνήμες (ΣΤ, ΕΛ, 5/9)

εκκύκλημα τρίμηνη επιθεώρηση για το θέατρο

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ελληνικής πα­ λαιογραφίας δίδονται δωρεάν στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης. Κάθε Τρίτη 6-7 μμ. Πλη­ ροφορίες: Θουκυδίδου 13, Πλάκα, τηλ.: 32.21.337. ΕΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ το βιβλίο του Αριστοφάνη Σαββίδη «Η αρχαία προσφορά», η περιγρα­ φή αυτής από τον Διον. τον Αλικαρνασσέα και «Η ποντια­ κή διάλεκτος». Σελ. 477. ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ - ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ κέντρο δέχεται μαθητές. Τηλ.: 81.32.262 (Κάθε λέξη σείς «μικρές Αγγελίες» στοι. χίζει ΙΟ μόνο δρχ·)

Στα βιβλιοπωλεία και θέατρα

ΧΕΙΜΩΝΑΣ 85/86

50 νέες εκδόσεις ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ Δημήτρης Χριστοδούλου Ο Λαβύρινθος είναι τ ο δέκατο μυθιστόρημα του ποιητή Δ. Χριστοδούλου, π ο υ εδώ και δέκα χρόνια έχει καταπιαστεί να αφυπνίσει τη συνείδηση το υ ν έου κάτοικου της π ο λυ κα ­ τοικίας, του ιδιοκτήτη Ι.Χ., του νέου α στού , για την πολιτική και συνειδησιακή το υ κατα­ γω γή . Α πό τ ο π ρ ώ τ ο μυθιστόρημα Το Γούπατο μέχρι το σημερινό τον Λαβύρινθο ένας είναι ο σ τόχ ος. Να εγκαταλείψ ουμε την α θω ότητα και το άλλοθι και να καταλάβουμε π ω ς υπή ρ ξα με και ένοχοι για τ ο σημερινό πολιτιστικό και πολιτικό τείχος π ο υ π ρ ο σ π α ­ θούμ ε να υπερπηδήσουμε.

ΤΑ ΤΖΙΤΖΙΚΙΑ Βαγγέλης Ρατττόπουλος 'Ο π ου μια π α ρ έα μαθαίνουμε τ ο π ώ ς διηγηθούμε. Ό π ο υ Και ό π ο υ η αληθινή

πιτσιρικάδων α ποπ ειρά ται ν α ληστέψει ένα Δημόσιο Ταμείο. Ό π ο υ και τ ο γιατί και ό π ο υ συμβαίνουν π ρ ά γμ α τα π ο υ αξίζει τον κ ό π ο να π ρ ο χ ω ρ ο ύμ ε μια μέρα π ρ ο ς τα πίσω και μια μέρα π ρ ο ς τα μπ ρ ος. αυτή ιστορία τελειώνει χω ρίς να ολοκληρώνεται.

ΤΟ ΞΕΝΟ ΣΩΜΑ Δία Μεγάλου-Σεφεριάδη Παρά τ ο ψ ύ χ ος και την αλλοτρίωση της σ ύγχρ ονης κοινωνίας, μια νέα γυναίκα, η Μ αρία, επιμένει να πιστεύει π ω ς η μέγιστη δυνατή ευτυχία μπορεί ν' αντληθεί α π ό τις α νθρ ώ π ινες σχέσεις και μόνο. Π αραμένοντας ο εα υτός της, μοιραία αποβάλλεται α π ό έναν κόσμο, ό π ο υ θύμ ατα είναι όσοι δεν έχουν γίνει ακόμη θύτες. Την ίδια ώ ρα , έχοντας πλήρη επίγνωση της αλήθειας αυτής, τ ο alter eg o της, η Μ άγδα, αποφ α σ ίζει εν τούτοις ν' αγωνιστεί στο π λευ ρ ό τω ν καταπιεζόμενω ν στην Κεντρική Αμερική. Η κυριαρχία της βίας και της σκληρότητας - π ο υ όμω ς εκτός α π ό τον εα υτό τους α να π α ρ ά γο υ ν και μια βαθύτατη ανάγκη για στοργή - , ο μεγάλος έρω τας, τ ο άγγιγμα της ευτυχίας, οι αλλεπάλληλες διαψεύσεις, η π ορεία π ρ ο ς την αμετάκλητη μοναξιά κι α νάμεσά τους να προβάλλει κάθε τό σ ο το αίτημα για ηθική - αν επιτρέπεται να μιλούμε π ια για κάτι τέτοιο - κι ακόμη περισσότερο η νοσταλγία της α γά π η ς, η επιθυμία και ο φ ό β ο ς της, π ο υ επιβεβαιώνουν την π α ρ ο υ σ ία της α γά π η ς μέσα α π ό την α π ο υ σ ία της.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΜΠΗ Αλέξης Πανσέληνος Ο Ν ότης Σεβαστόπουλος τελειόφοιτος Λυκείου ετοιμάζεται για εξετάσεις σε ανώ τερη σχολή και διαβάζει τ ο α γα π η μ ένο τ ο υ κόμικς. Στην π ρ αγματικότητα κρατάει έναν καθρέ­ φ τη απέναντι στο π ρ ό σ ω π ό του: η φανταστική ιστορία προμαντεύει τη ν,τύχη π ο υ θα έχει ο ίδιος, ο ανα γνώ στη ς. Μ έσα α π ό διαρκείς αντιστροφ ές τω ν ειδώλων και α π ό κρυμένες α να φ ο ρ ές, το μυθι­ στόρημα του Αλέξη Πανσέληνου αναπτύσσει δυο παρ ά λληλους κόσμους π ο υ φαινομενι­ κά είναι ξένοι αλλά στην ουσία απο τελο ύν όψ εις του ίδιου νομίσματος.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Δημιουργούμε αναγνώστες

Σ υ μ π λ η ρ ώ σ τ ε τ η σ ε ιρ ά τ ω ν α φ ιε ρ ω μ ά τ ω ν του

ΔΙΑΒΑΖΩ

Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14)* Βιβλία για πα ιδιά (No 24)* Γυναικείος λόγος (No 36)* Γκέοργκ Λ ούκατς (No 41) Τα διδακτικά βιβλία της μέσης εκπαίδευσης (No 47) Φραντς Κάφκα (No 50)* Νέοι Λογοτέχνες (No 50)* Νίκος Καζαντζάκης (No 51)* Μαρσέλ Προυστ (No 52)* Ουίλλιαμ Φώκνερ (No 54)* Αγγλική λογοτεχνία (No 56) Σοβιετική Λογοτεχνία (No 57)* Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μ ικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86)

Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμαν Μαν (No 90) Φ ρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Παιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λ απαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μ ακρυγιάννης (No 101) Λ ουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γ ρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καίρης (No 106) Α ρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περό, Γκριμ, Ά ντερσεν (No 108) Έ ρμ αν Έ σσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έ ντγκα ρ Ά λ α ν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φ ιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μ πέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κυπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Λ ακάν (No 126) Ζ αν-ΙΙωλ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128)

Ι« τεύχη που οημεκονονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Α. Μ εταξά 26 - 10681 Α θήνα - τηλ. 36.40.488 - 36.40.487