Τεύχος 41

1. Τό έργο του 2. 'Ελληνική βιβλιογραφία 3. Λούκατς καί νέα ελληνική άριστερά

• Τό χάος των έλληνικών βιβλιοθηκών • Τό Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών στή Σορβόννη • Τό παρόν καί τό μέλλον τού αγγλικού βιβλίου • Ζακυνθινές έκδόσεις • Κριτική παρουσίαση 35 βιβλίων • Τα Best-seller του μήνα

Χαρειτε τον τοπο μας

Ταξιδεψτε φέτος στην Ελλαδα

Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού Αμερικής 2 Αθήνα τηλ. 3223111

απαντήσεις σε ΟΛΑ για ΟΛΟΥΣ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΠΕ, 'Αμερικής 4 ’Αθήνα Τηλ. 3221611

Γραφ τείτε σ υ νδρ ομ ητές Ε σ ω τ ε ρ ικ ο ύ 'Απλή (6 τευχών): 650 δρχ. » (12 τευχών): 1.200 δρχ.

Σπουδαστική* (6 τευχών): 550 δρχ. » (12 τευχών): 1.000 δρχ.

’Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων (12 τευχών): 1.800 δρχ.

Ε ξ ω τ ε ρ ικ ο ύ

Άσ ία Κύπρος Εύρώπη ’Αφρική ’Αμερική Αυστραλία

'Απλή (6 τευχών): Δολ. » (12 τευχών): Σπουδαστική* (6 τευχών): Δολ· » (12 τευχών): Σχολών Βιβλιοθηκών Ιδρυμάτων (12 τευχών): • ΟΙ σπουδαστές μέσης, άνώτερης καί άνώτατης έκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές μέ τήν έπίδειξη ή τήν άποστολή φωτοτυπίας τής σπουδαστι­ κής τους ταυτότητας ή τής άστυνομικής (άν είναι μαθητές).

33

25 47 22 41

28 52 24 45

29 55 25 47

34 65 30 56

46

54

59

62

72

ΗΠΑ

20 38

ΗΠΑ

18

’Εμβάσματα στή διεύθυνση: Βάσω Σπάθή περιοδικό «Διαβάζω» Ομήρου 34 Α θήνα (135)

Σ υμπληρώ στε τή σειρά Τιμή άπλών τευχών: 120 δρχ. Τιμή διπλών τευχών: 180 δρχ. Τά παλιά τεύχη τού «Διαβάζω» μπορείτε ή νά τά άγοράσετε άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, νά ζητήσετε νά σάς τά στείλουμε μέ άντικαταβολή.

Τώρα καί σε τόμους Κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν ο ί τόμοι: 1/ 2/ 3/ 4/ 5/ 6/

1976-77 1978 1979 Α 1979 Β 1980 Α 1980 Β

(τεύχη 1-9): 1.200 δρχ. (τεύχη 10-15): 900 δρχ. (τεύχη 16-21): 900 δρχ. (τεύχη 22-26): 850 δρχ. (τεύχη 27-32): 900 δρχ. (τεύχη 33-37): 850 δρχ.

·»

σπουδαστές έκπτωση 15%

Ζητείστε τούς τόμους τού «Διαβάζω» άπό τά γραφεία τού περιο δικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, ζητείστε νά σάς τούς στείλουμε μέ άντικαταβολή. Μπορείτε άκόμα νά άνταλλάξετε τά τεύχη πού έχετε μέ δεμένους τόμους, πληρώνοντας μόνο τή βιβλιοδεσία (240 δρχ. γιά τον α ' τόμο, 180 δρχ. γιά τούς υπόλοιπους).

r / f t f in Τεύχος 41 ’Α π ρ ίλιο ς 1981

Γραφεία: Όμηρον 34, ’Αθήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Άθανασόπουλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Δημήτρης Δεληπέτρος, Παύλος Πέξαρος, Βασίλης Τσάμης, Ντορίνα Τσοτσορον. Γραμματεία: Βάσω Σπάθή. Διαχεί­ ριση: ’Ηρακλής Παπαλεξης. Διορθώσεις: Πέτρος Στεφανάκης. Σελιδοποίηση: Φούλη Καρύόα-Στασινάκη. Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, 'Υμηττού 219, τηλ. 751-6333. ’Εκτύπωση: Βαλααάκης- Άγγελής Ο.Ε., Ταύρον 21, τηλ.

346-6927. Διαχωρισμός διαφανείων: Δ. Π. Άγγελής, Πειραιώς 1, τηλ.

324-4325. Βιβλιοδεσία: Νικόλαος ΚατριΠάνος & Σία Ο.Ε., Στυλιανού Γόνατα 48, τηλ. 574-9951. Διανομή: Νέον Πρακτορείου Τύπον.

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α Π ΡΟ Λ Ε ΓΟΜ ΕΝΑ

5

ΔΙΑ Λ Ο ΓΟ Ι Γράφουν οί Ν. Βλαχογιάννης, Φ. Κονδύλης, Α. Ζήρας, Α. Έλευθεριώτης, Λ. Κουρετζής, Γ. Χαρίτος καί Γ. Ά λισανδράτος

Τιμή: Δρχ. 120

Ε ξώ φ υλλο Γιώ ργου Γαλάντη

6

ΧΡΟ Ν ΙΚ Α ΕΚΔΟΤΙΚΑ: Οί προσεχείς εκδόσεις Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Τό μήνυμα είναι τό μέσο Π Ο Ρ Τ Ρ Α Π Ά Τό Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών στη Σορβόννη Α Π ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑ ΔΑ : ’Ανταπόκριση τού Διον. Σέρρα γιά τίς ζακυνθινές εκδόσεις καί έντυπα ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: ’Ανταπόκριση τού Π. Ναθαναήλ από τό Λονδίνο γιά τό παρόν καί τό μέλλον τού άγγλικοϋ βιβλίου

11 13 14 15 17 20

Α ΡΘ Ρ Α Σπύρος Κόκκινης: Τά αποκαλυπτήρια τού χάους τών ελληνι­ κών βιβλιοθηκών Ά λέξης Ζήρας: Ό Λοΰκατς καί ή νέα ελληνική αριστερά

22 40

Ο ΔΗ ΓΟ Ι Μανόλης Λαμπρίδης: Πρώτη εισαγωγή στό έργο τού Γκέοργκ Λούκατς Ά λέξης Ζήρας: Ελληνική βιβλιογραφία Γκέοργκ Λούκατς (1933-1981)

26 42

Ε Π ΙΛ Ο ΓΗ

Κ εντρική διάθεση: Αθήνα: «Α ιαβάζω» 'Ομήρου 34 Τηλ. 360-3011 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά & Σία Τσιμισκή 78 Τηλ. 279-720, 268-940 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Άνόρέον & Σία Ρηγαίνης 64 Λευκωσία

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφουν οί Ό λ γα Ζάρναρη καί ’Α φρο­ δίτη Τεπέρογλου ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: Γράφει ό Μάριος Νικολινάκος ΜΟΥΣΙΚΗ: Γράφει ό Χάρης Ξανθουδάκης ΓΛΥΠΤΙΚΗ: Γράφει ή Σοφία Καζάζη ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν ή Μαρία Κέντρου -Ά γαθοπούλου καί ό Δημήτρης Πέππας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ό Ν. Δ. Παγανός ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφουν οί Σπύρος Τσακνιάς, Φούλα Χατζιδάκη καί Ε λένη Κοροντζή

49 51 53 61 62 66 69

Π Α ΡΑ ΡΤ Η Μ Α

79

Κ ΡΓΓΙΚΟΓΡΑΦ ΙΑ

92

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΚ Ο ΔΕΛΤΙΟ*

97

Μ Α ΡΙΑ Μ Ο Ν ΤΕΣΣΟ ΡΙ

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΒΙΒΛΙΑ

5Εκπαίδευση γιά εναν καινούριο κόσμο

ΤΗΣ «ΝΕΦΕΛΗΣ»

Βοηθήστε τό παιδί νά διαμορφώσει τό μέλλον τοϋ ανθρώπου

•

ΗΛΙΑ ΕΡΕΝΜΠΟΥΡΓΚ, "Ανθρω­ ποι, χρόνια, ζωή. Κυκλοφόρησε καί ό 6ος τόμος, έτσι τό έργο ολοκληρώθηκε

•

ΧΕΓΚΕΛ Φιλοσοφία τής ιστορίας. Τόμος

•

ΤΖΩΝ ΜΠΛΑΚΙΝΓΚ Ή έκφραση τής άνθρώπινης μουσικότητας

•

0. ΦΙΟΡΙ Ιστορία τοϋ ’Αμερικάνικου λαϊ­ κού τραγουδιού

•

ΠΗΤ ΚΩΝΣΤΑΝΤΕΑΣ Ιστορία τής ROCK μουσικής Τόμος 1ος

Μ Α ΡΙΑ Μ ΟΝΤΕΣΣΟΡΙ

"Απαντα 1. ΝΑ ΧΤΙΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΠΟΥ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙ 2. ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ 3. Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 4. ΝΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΟΥΜΕ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ 5. ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΣΤΗ ΜΕΘΟΔΟ ΜΟΥ 6. Ο ΔΕΚΤΙΚΟΣ ΝΟΥΣ 7. ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 8. Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ 9. ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΡΕΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΑΣ 10. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΑ ΕΝΑΝ ΚΑΙΝΟΥΡΙΟ ΚΟΣΜΟ

Εκδόσεις Γλάρος Κεντρική διάθεση - παραγγελίες: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31 · ΑΘΗΝΑ 141 - ΤΗΛ 36 18457

4

Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη τηλ.

9,

3604793, 3607744

προλεγόμενα

Στό πλευρό τών πολτοποιητών Σέ προηγούμενο τεύχος μας, χαιρετίσαμε τήν εκλογή τού Ε. Παπανούτσου στήν ’Ακαδημία ’Αθηνών. Καί μάλιστα γιά δυό λόγους. Ένα συντηρητικό σώμα, κλειστό στό σύγχρονα ρεύματα καί τούς εκφραστές τους, δέχονταν στούς κόλπους του έναν άποδεδειγμένα φιλελεύθερο διανοητή, πού σκοπεύει, όπως ό 'ίδιος δήλωσε, νά φέ­ ρει σέ πέρας σημαντικό έρευνητικό έργο. ’Επίσης, μέ τήν έκλογή τού Ε. Παπανούτσου, δικαιώνονταν ένας άνθρωπος πού μέ συν­ έπεια άγωνίστηκε γιά τίς ιδέες του καί διώχθηκε γι’ αύτές. Δέν μπορούμε νά ξεχάσουμε έμεις οί νεότεροι τήν κατάργηση άπό τή δικτατορία όλων τών θεσμών τής έκπαιδευτικής μεταρρύ­ θμισης, τήν πολτοποίηση τών σχολικών βιβλίων πού είχαν έκδοθεΐ έκείνη τήν περίοδο καί τό σκοταδισμό πού έπακολούθησε... Θυμό­ μαστε καί τούς χαρακτηρισμούς γιά τόν Ε. Παπανούτσο, έκπροσώπων τής έπίσημης πολιτείας τής έποχής έκείνης: «άθεος», «ύβριστής», άκόμα δέ άτι ή άνάγνωση τών έργων του άποτελοϋσε λόγο άποβολής άπό τά γυμνάσια. ’Εμείς, λοιπόν, τιμούμε τήν είσοδο τού Ε. Παπανούτσου στήν ’Ακαδημία. Καί γι’ αύτό πιστεύουμε άτι έχουμε καί τό δικαίωμα νά έκφράσουμε δημόσια τά συναισθήματα πού μάς προκάλεσε ή πρόσφατη γνωμοδότησή του στή δίκη γιά τό βιβλίο τού Μαρκήσιου ντέ Σάντ, άνάμικτα συναισθήματα έκπληξης, άπογοήτευσης καί όργής.

Γιατί δέν νομίζουμε νά άγνοεϊ ό Ε. Παπανοϋτσος τή ζωή καί τό έργο τού μεγάλου γάλλου διανοητή, τούς διωγμούς τού ’ίδιου καί τού έργου του. Οϋτε πάλι φανταζόμαστε νά μή γνωρίζει ότι ή γνώμη ένός βθχρονου άκαδημαϊκοϋ παίζει σημαντικό ρόλο σέ δίκες γιά τέ­ τοια θέματα. Βέβαια, πιστεύουμε ότι είναι δικαίωμα τού κάθε άνθρώπου νά έχει μία άποψη πάνω στό έργο τού Σάντ. Κι ό Ε. Παπανοϋτσος είχε άρνητική άποψη. Φυσικά τό θέμα δέν θά ήταν τόσο σημαντικό, άν τήν άποψη αύτή τή δημοσίευε σέ έφημερίδα, περιοδικό ή βιβλίο. Δυστυχώς όμως τήν έξέθεσε σέ μία γνωμοδοτική έπιτροπή, στό πόρισμα τής όποιας θά βασίζονταν ή κρίση γιά τήν πολτοποίηση ή μή τού βιβλίου. Πέρα λοιπόν άπό τό ότι είναι τουλάχιστον πρωτοφανές νά διώκε­ ται ένα πνεύμα πού άπό τό μέγιστο μέρος τών διανοουμένων στή χώρα μας καί στό έξωτερικό θεωρείται μεγαλοφυές, θεωρούμε ότι ειδικά ό Ε. Παπανοϋτσος δέν θά έπρεπε ποτέ νά βρεθεί στό πλευρό τών πολτοποιητών, πού πρόθυμα στό παρελθόν έκαναν τό ίδιο γιά τό δικό του έργο.

5

δ ιά λ ο γ ο ι Όλα τά γράμματα, πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται είτε όλόκληρα (έφόσον είναι σύντομα) είτε άποσπααματικά (έόν είναι έκτενή). Γιά τό λόγο αύτό, παρακαλοϋνται οί άναγνώστες πού μάς γράφουν, νά είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες όνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. 'Υπενθυμίζουμε ότι γιά νά δημοσιευθεϊ ένα γράμμα, πρέπει νά 'χει φτάσει ατά γραφεία τού περιοδικού τουλάχιστον έξι έβδομάδες πριν άπό τήν ήμέρα κυκλοφορίας τού τεύχους.

Κορινθιακές συμπληρώσεις Κύριε διευθυντά, Ζητώ συγγνώμη, γιατί στό δημοσίευμά μου άριθμ.

36 τού έγκριτου περιοδικού σας έγραψα άπό παρα­ δρομή δτι ό κ. "Αγγελος Φουριώτης άπέσπασε Βρα­ βείο τής 'Ακαδημίας Αθηνών, ένώ στήν πραγματικό­ τητα διεκρίθη μέ τό Κρατικό Βραβείο. Ακόμα παράλειψα ν’ άναφέρω τόν έκλεκτό ποιητή Τάκη Μιχόπουλο, πού μέσα στό 1980 έξέδωσε μιά επιλογή άπό δυό προηγούμενες ποιητικές συλλογές, σέ β' έκ­ δοση, μέ τίτλο «Βοηθάτε νά δώσουμε χώμα στό πνεύμα», καί τά ποιήματα μέ τίτλο «Όρθόκεντρο». Πήρα, έξάλλου, μετά τή δημοσίευση τού άρθρου μου: τό δοκίμιο τού κ. Κώστα Μιχ. Σταμάτη «Ή φαν­ τασμαγορία τής έμπνευσης στό ποίημα Ό Ποιητής κι ό Κόρακας τού Θαλή Ρητορίδη», τή συλλογή τού Ντίνου Ε. Τριανταφύλλου «Μπαλάντες», τή συλλογή τής Μυρσίνης Σαντοριναίου « Εκείνη ή συνάντηση», τό έργο τού Γιώργου Παππά «Λόγος καί στόχαση», τό βιβλίο τού Διον. Θωμαΐδη «Χριστοί κι Αντίχριστοι», τό βιβλίο «Μέ τό ζόρι ή έμεις οί τραπεζίτες» τού Ήλία Άγγελόπουλου καί τό μυθιστόρημα «Ζήτημα εύθύνης» τού Βασίλη Κωστάρα.

τό ογκώδες έργο τού Μάρτιν Έσσλιν «Πέρα άπ' τό Παράλογο, Σύντομα Χρονικά», σέ δική μου μετά­ φραση, άπ' τις έκδόσεις «Έγνατία». Όταν μετέ­ φραζα τό έργο, δέν είχα φανταστεί ότι ό «Παγοπώ­ λης» (Έρχεται) τού Ο’Νήλ θά άλλαζε έπάγγελμα καί θά γινόταν Παλιοπώλης, ούτε ότι ό Άντονέν Άρτώ θά μετάνιωνε μετά θάνατον καί θ’ άλλαζε τ’ όνομά του σέ «Άντουέν», όπως κι ό Πάουλ Κλέε, πού, κι αύτός μετά θάνατον, άπό Γερμανός πού ήταν πήρε γαλλική ύπηκοότητα μεταβαπτιζόμενος σέ «Πώλ Κλέ». Τί νά πώ γιά τις φούσκες πού γίνονται «φού­ στες», γιά τά πτώματα τών Πολωνών άξιωματικών πού έξαερώνονται καί γίνονται «πνεύματα Πολωνών ’Αξιωματικών». Όσο γιά τόν Auguste Compte (τυπο­ γράφε, προσοχή!) πού άπαρνείται τ’ όνομά του γιά νά γίνει Anguste Comite, βγάλτε μόνοι σας τά συμπεράσματά σας. Σάς παρακαλώ λοιπόν νά δημοσιεύσετε αύτό τό γράμμα γιά νά πληροφορηθοϋν οί άναγνώστες σας καί τό τί νόημα έχει ή έπίθεση κάποιων όψιμων «κρι­ τικών», όταν καραδοκούν έτοιμοι νά ξιφουλκήσουν έναντίον τών δοκιμασμένων μεταφραστών, πού όχι μόνο δέν άμείβονται άξιοπρεπώς, άλλά πληρώνουν κι άπό πάνω τήν τσιγκουνιά τών έκδοτών μέ τό νά άποδίδουν σ’ αύτσύς τά λογής τυπογραφικά λάθη καί άλλες άχρειότητες...

Εύχαριστώ Ντίνος Βλαχογιάννης Ήλία Ζερβού 73 ’Αθήνα (905)

Μέ πολλή έκτίμηση Φώντας Κονδύλης Νάξου 17 (908)

Καταγγελία

Γιά τό θέατρο τού παράλογου

Κύριοι, Λόγοι στοιχειώδους αύτοάμυνας μέ υποχρεώνουν νά καταφύγω στίς στήλες σας, έφόσον κανείς άλλος τρόπος δέν άπομένει ατούς δημιουργούς γιά νά ύπερασπίσουν τόν έαυτό τους καί τό έργο τους. ’Επειδή άνήκω στούς συγγραφείς έκείνους πού μό­ νον έπαγγελματικά άσχολοΰνται μέ τή μετάφραση, αισθάνομαι τήν ϋποχρέωση νά καταγγείλω ένα άπαράδεχτο φαινόμενο πού ένδημεϊ τά τελευταία χρόνια στόν έκδοτικό χώρο. Μιλώ συγκεκριμένα γιά κά­ ποιους έκδοτες πού άναλαμβάνουν νά έκδώσουν μεταφρασμένα έργα, άδιαφορώντας κατά τρόπο εγ­ κληματικό άν τά κυκλοφορούν γεμάτα τυπογραφικά λάθη. Ή άσέβεια πρός τόν άναγνώστη θά μπορούσε ίσως νά περιοριστεί σέ λάθη πού γίνονται εύκολα άντιληπτά. Όταν όμως έπεκτείνεται καί σέ όνόματα, όρους, όρισμούς, τίτλους έργων, τοπωνύμια, γένη, άριθμούς καί πτώσεις, τότε ή άσέβεια μετατρέπεται σέ ΰβρι καί ή ΰβρις σέ έμπαιγμό τού άναγνώστη καί καλλιτεχνική ζημία τού μεταφραστή. Ακόμη πιό συγκεκριμένα: Πρόσφατα κυκλοφόρησε

’Αγαπητό «Διαβάζω», Δέν θά ήταν άσκοπο, νομίζω, νά γίνουν μερικές προσθήκες στήν - άλλωστε - πολύ χρήσιμη καί άρτια οργανωμένη «Ελληνική βιβλιογραφία Άντάμωφ, Άρραμπάλ, Ζενέ, Ίονέσκο, Μπέκετ [1954-1978]» τής "Εφης Βαφειάδου-Ταυρίδου (θλ. «Διαβάζω», άρ. 37). Α. Μεταφράσεις Θέατρο 1. Σάμουελ Μπέκετ, Όχι έγώ, μτφρ. Μαρία Σόκαλη, περ. Γράμματα, άρ. 3, Μάρτιος-'Απρίλιος 1976, σ. 173-182. Θεωρητικά κείμενα, συνεντεύξεις 1. Πήτερ Λένον, «Συνέντευξη μέ τόν Άντάμωθ», χμ, περ. Κινηματογράφος-Θέατρο, άρ. 4, Σεπτέμβριος 1960, σ. 45-46.

2. Σάμουελ Μπέκετ, « 0 Άνονόμαστος», μτφρ. Ν.έπειτα άπό κεϊ σέ μιά σειρά παραστάσεων σέ συνοιΣτάγκος, περ. Πάλι, άρ. 4, καλοκαίρι 1965, σ. 53-55. Β. Κρίσεις-Πληροφορίες 1. Στέφανος Ροζάνης, «Ό Ρινόκερως τού Ε. Ίονέσκο», περ. Μαρτυρίες, άρ. 1, Μάιος-Ίούνιος 1962, σ.

33-36.

2. "Ερνστ Φίσερ, Ή άναγκαιότητα τής τέχνης, μτφρ. Φούλα Χατζιδάκη, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1966, σ. 281 [στις σ. 103, 119 άναφορές στό έργο τοϋ Σ. Μπέκετ].

3. Άλέξης Κόκκος, «Πέρα άπό τήν πραγματικότητα στό θέατρο», περ. Πρόσωπα, άρ. 1, Μάρτης-Άπρίλης 1972, σ. 11-15 [δοκίμιο γιά τό θέατρο τοϋ «παράλο­ γου»]. Φιλικά Άλέξ. Ζήρας Γ. Βλάχου 34, ’Αθήνα

’Αγαπητοί φ'ιλοι, Θά θελα νά παρατηρήσω, σχετικά μέ τήν έργασία τής κ. Βαφειάδου-Ταυρίδου, δτι στόν τίτλο σάν χρο­ νικό πλαίσιο των λημμάτων ορίζεται τό διάστημα 1954-1978 προφανώς άπό λάθος: στό σώμα τής θιβλιογράφησης συμπεριλαμβάνονται δημοσιεύματα τοϋ 1979 καί 1980. Συνεπώς θά πρέπει νά πάρει τή θέση του στό σκέλος Β τοϋ καταλόγου («ΚρίσειςΠληροφορίες») κι ένα άκόμη, άθησαύριστο άπό τήν κ. Ταυρίδου, λήμμα πού άφορά δημοσίευμα τού υπο­ φαινόμενου στό περ. «Εύθύνη» τό Γενάρη τοϋ 1979. Καί νά τά πλήρη στοιχεία τοϋ λήμματος: Ούίλλιαμ Μπάρρετ: «Ό Μπέκετ καί ή έτικέττα τοϋ παραλόγου», μτφρ. Άντώνης Έλευθεριώτης, Εύθύνη άρ. 85, ’Ιανουάριος 1979, σελ. 31-33. Μέ κάθε τιμή Άντώνης Έλευθεριώτης Άνθουπόλεως 14, Πάτρα

'Αγαπητό «Διαβάζω», Στήν παράθεση τών παραστάσεων έργων συγγρα­ φέων τού «Θεάτρου τοϋ παράλογου» πού έχουν γίνει στήν Ελλάδα, έπεσήμανα πολλές παραλείψεις. Ή κυριότερη: Στό Φεστιβάλ ’Ιθάκης 1978 πού ήταν άφιερωμένο στόν Φερ. Άρραμπάλ, ή Ομάδα Τέχνης «Πάροδος» παρουσίασε στήν τιμητική βραδιά πού έγινε γιά τό συγγραφέα, καί μάλιστα γιά πρώτη φορά στήν Ελ­ λάδα, τό μονόπρακτο «Κήρυγμα», παιγμένο στά ισπανικά άπό τόν Μπάμπη Μπίζα καί τή Λεία Χατζοπούλου-Καραβία, πού 'χε κάνει τή μετάφραση στά έλληνικά καί τή σκηνοθεσία. Μαζί μέ τό μονόπρακτο αύτό είχε παρουσιαστεί καί τό «Φόντο καί Λίζ» σέ μετάφραση Μαρίνας Κατσαρά καί σκηνοθεσία Θα­ νάση Κουκουβίστα. Ή ’ίδια όμάδα «Πάροδος» είχε παρουσιάσει τό 1975 στό θέατρο «Στοά» -Ζωγρά­ φου- τόν «’Ασήμαντο πόνο» τοϋ Χαρ. Πίντερ κι

Μ’ έκτίμηση Λάκης Κουρετζής Οπλαρχηγού Κ. Άραθοσιτά 40 Κάτω Κηφισιά

Ό Βάρναλης στήν Άργαλαστή Αγαπητό «Διαβάζω», Στή δημοσίευση άπό τόν «Κέδρο», μέ «φιλολογική επιμέλεια» τοϋ Κ. Παπαγεωργίου, τοϋ τόμου «Φιλο­ λογικά Απομνημονεύματα» τοϋ ποιητή μας Κώστα Βάρναλη, μ’ ένδιαφέρει -καί γι’ αύτό άναφέρομαι μόνο σ’ αύτή- ή περίοδος τής ζωής τοϋ ποιητή πού έζησε κι έργάστηκε ώς σχολάρχης στήν Άργαλαστή τού Πηλίου (1910-11), καί ή άνάμιξή του στά «άθεϊκά» τοϋ Βόλου.[...] Στά τέλη τοϋ 1976 πρωτοκυκλοφόρησε τό περι­ οδικό «Κείμενα τοϋ Βόλου». Στίς σελίδες του 41-51 φιλοξενήθηκε μιά σύντομη μελέτη μου μέ τίτλο: Ό Βάρναλης σχολάρχης στήν Άργαλαστή. Ή μελετούλα αύτή κυκλοφόρησε τόν πρώτο μήνα τοϋ 1977 καί σέ άνάτυπο. Εκεί λοιπόν, έχοντας ύπόψη καί τά Απομνημονεύ­ ματα τοϋ «Ανεξάρτητου», προσπάθησα νά μονογρα­ φήσω τή σύντομη διέλευση τοϋ Βάρναλη άπό τόν τόπο μου καί νά περιγράφω τή συμμετοχή του στήν ύπόθεση τών «άθεϊκών». Ανάμεσα στά άλλα ύπάρχουν έκεϊ καταγραμμένες οί ένθυμήσεις τών έπιζώντων τότε (1976) μαθητών τού σχολάρχη. Πιστεύω πώς άν είχε ύπόψη του ό έπιμελητής -άξιέπαινος κατά τά άλλα- τή μελέτη αύτή, θά μπο­ ρούσε νά είναι περισσότερο ένημερωμένος στά συν­ οδευτικά του σχόλια. Εύχαριστώ γιά τή φιλοξενία μέ τιμή Χαράλαμπος Γ. Χαρίτος φιλόλογος Άναλήψεως 226 Βόλος

Καί πάλι τά Νεοελληνικά Λεξικά Αγαπητοί φίλοι, Στό τεύχος τού «Διαβάζω» άριθ. 37, Δεκέμβριος 1980, σ. 12-13, είδα τά δύο γράμματα πού άναφέρονται στά άρθρα μου γιά τά «Νεοελληνικά Λεξικά» (βλ. «Διαβάζω» άριθ. 35 καί 34 τοϋ 1980), τό ένα τής κ. Μιχαήλας Κ. Ίατροϋ άπό τήν Αμερική καί τό άλλο τοϋ κ. Θανάση Μουσόπουλου άπό τήν Ξάνθη. Εύχαριστώ πολύ καί τήν κυρία καί τόν κύριο πού έπρόσεξαν τά άρθρα μου έκεϊνα, άλλά γιά τίς συμπληρώσεις πού προτείνουν θά είχα νά κάμω τίς άκόλουθες 7

παρατηρήσεις. Α \- Γιά τό γράμμα τής κ. Μιχαήλας Κ. 'Ιατρού έχω νά παρατηρήσω τά έξής: Καθώς γράφω καί στό πρώτο μου άρθρο (τεύχος 32, σ. 26Θ), πρόθεσή μου δέν ήταν νά μνημονεύσω όλα τά νεοελληνικά λεξικά, άπό τήν άρχή ως τό τέλος -γιατί γι' αύτό, προσθέτω τώρα, θά χρειαζόταν καί πολύ εύρύτερη έρευνα καί άλλο περιοδικό, άχι τό «Διαβάζω». 'Ιδού τί γράφω γιά τούς παλαιότερους αιώνες στό άρθρο μου έκεινο: «Τό 17ο καί στις άρχές τού 18ου αιώνα έκδόθηκαν στήν Ευρώπη μερικά δίγλωσσα ή τρίγλωσσα λεξικά μέ λεξιλόγιο τής δημοτικής γλώσσας, χωρίς νά είναι όμως ούτε καθαυτό νεοελληνικά ούτε, πολύ περισ­ σότερο, πλήρη. Περιορίζομαι νά άναφέρω τέσσερα άπό τά λεξικά αυτά [τώρα υπογραμμίζω] -καί τά τέσ­ σερα έργα Ιερωμένων- πού είναι, νομίζω, καί τά ση­ μαντικότερα καί μπορούν μέχρι σήμερα νά μάς φα­ νούν πολύ χρήσιμα» κτλ. Γιά τό λόγο λοιπόν αύτό δέν έμνημόνευσα ούτε τήν «Corona preciosa» ούτε τό λεξικό τού Girolamo Germano, πού άναφέρει ή κ. 'Ιατρού, ούτε καί άλλα παρόμοια έργα. Βέβαια ή «Corona preciosa» άνήκει στό 16ο αιώνα καί αύτό (γιά τόν αιώνα) θά έπρεπε νά τό είχα γράψει, όπως τό γράφω γιά τούς δυό έπόμενους αιώνες. 'Οπωσδή­ ποτε όμως, άφού ή κ. 'Ιατρού έθιξε τό θέμα καί έπειδή πράγματι στό έργο αύτό έχουμε γιά πρώτη φορά λεξιλόγιο τής δημοτικής -έτσι τουλάχιστον γράφει ό Ε. Legrand, βλ. παρακάτω-, θεωρώ σκό­ πιμο νά παραθέσω έδώ μερικές χρήσιμες πληροφο­ ρίες γιά τό έργο, κυρίως βιβλιογραφικές. Πρόκειται γιά ένα μικρό λεξικό, «τής τσέπης», τρί­ γλωσσο, ίταλικό-έλληνικό καί λατινικό, μέ πολλές λέ­ ξεις τής δημοτικής καί άντίστοιχες τής λόγιας γλώσ­ σας, όλες μεταγραμμένες φωνητικά στά «φραγκοχιώτικα», δηλ. μέ λατινικούς χαρακτήρες. Είναι έργο τού τυπογράφου τής Βενετίας Stephano da Sabio καί τυπώθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1527, μέ άφιέρωση τού συγγραφέα στό δόγη Andrea Gritti. Μετά τήν έκδοση τού 1527 άκολούθησαν καί άλλες έκδόσεις τό 16ο αιώνα, τουλάχιστο τέσσερις: 1543, 1546, 1549 καί 1567, στίς όποιες παραλείπεται τό άνομα τού συγγραφέα καί ή άφιέρωση στό δόγη. Καί οί πέντε αύτές έκδόσεις είναι γνωστές στή βι­ βλιογραφία (συνοπτικά τίς άναφέρει ό Φίλιππος Η. Ήλιού, βλ. παρακάτω): Τήν έκδοση τού 1527 τήν περιγράφει άναλυτικά ό Emile Legrand στή «Bibliographie Hellenique» τού XV καί XVI αιώνα, τόμ. I, 1885, άριθ. 79, σ. 199-202. Εκεί ό Legrand, σ. 200, γράφει δτι, δσο ξέρει, είναι τό πρώτο τυπωμένο βιβλίο, δπου έμφανίζεται ένα έλληνικό δημώδες λεξιλόγιο («C’est, du reste, a notre connaissance, le premier livre imprime ού figure un vocabulaire grec vulgaire»). Τήν έκδοση τού 1543 τή βιβλιογραφεΐ πάλι ό Ε. Le­ grand, δ.π., τόμ. Ill, 1903, άρθ. 439, σ. 417. Τήν έκδοση τού 1546 τήν περιγράφει ό Φίλιππος Η. Ήλιού στό βιβλίο του «Προσθήκες στήν 'Ελληνική Βιβλιογραφία. Α'. Τά βιβλιογραφικά κατάλοιπα τού Ε.

Legrand καί τού Η. Pernot (1515-1799)», Νεοελληνι­ κές έρευνες, Διογένης, Αθήνα 1973, άριθ. 5, σ. SI53. Τήν ίδια έκδοση μετά τό Φίλιππο Ήλιού τή βιβλιογραφούν ξανά οί Γεώργιος Λαδάς καί 'Αθανάσιος Χατζηδήμος στό βιβλίο τους «Προσθήκες, διορθώ­ σεις καί συμπληρώσεις στήν Ελληνική Βιβλιογραφία

τού Emile Legrand γιά τούς αιώνες XV, XVI καί XVII», Αθήνα 1976, άριθ. 36, σ. 27-28. Ή έκδοση τού 1549 δέν έχει βιβλιογραφηθεί, είναι όμως γνωστή ατούς βιβλιογράφους: βρίσκεται στή Βιβλιοθήκη τού Βατικανού μέ τόν ταξινομικό άριθμό Stamp. Ross. 6120. Βλ. Enrica Follieri, Su alcuni libri greci stampati a Venezia nella prima meta del cinquecento, στόν τόμο «Contributi alia storia del libro italiano. Miscellanea in onore di Lamberto Donati», Fi­ renze 1969, σ. 128, σημ. 15. Τέλος τήν έκδοση τού 1567 τή βιβλιογραφεΐ πάλι ό Ε. Legrand, δ.π., τόμ IV, 1906, άριθ. 642, σ. 131-132. Επίσης τήν περιγράφει ό Mario Vitti, A proposito dei φραγκοχιώτικα, περ. « Άθηνά», τόμ. 65 (1961), σ.

239-240. Ό Vitti περιγράφει τήν έκδοση αύτή, γιά νά τή χαρακτηρίσει ώς τό πρώτο φραγκοχιώτικο βιβλίο (ένώ ό Ε. Dalleggio -βλ. παρακάτω- άναφέρει ώς πρώτο ένα βιβλίο τού 1595), έπειδή πριν άπό τό σώμα τού λεξικού έχει τό «Πάτερ ήμών» (καί τό «Χαΐρε κεχαριτωμένη Μαρία, ό Κύριος μετά σού» προσθέτω έγώ) μεταγραμμένο στά φραγκοχιώτικα. (Καί τίς δύο αύτές προσευχές, συμπληρώνω έδώ, τίς έχουν έτσι μεταγραμμένες δλες οί έκδόσεις τής «Corona pre­ ciosa».) Έτσι ό Vitti συμπληρώνει (μέ αύτό καί μέ δύο άλλα βιβλία) τό έργο τού Eugene Dalleggio «Biblio­ graphie analytique d’ouvrages religieux en grec imprimes avec des caracteres latins», περ. «Μικρασια­ τικά Χρονικά», Αθήνα, τόμ. θ ' (1961), σ. 385-499. Τό 1966 ό Mario Vitti είδε καί τήν έκδοση τού 1527 τής «Corona preciosa» καί στό βιβλίο του «Nicola SofianoselacommediadeiTreTiranni di A. Ricchi», Napoli 1966, σ. 28 καί σημ. 3, διορθώνει τήν προηγούμενη μελέτη του μεταθέτοντας τή χρονολογία τού πρώτου φραγκοχιώτικου βιβλίου άπό τό 1567 στό 1527: «La data del primo libro in “ francochiotica ", che io portavo al 1567, viene ora spinta al 1527». Πρέπει όμως νά σημειώσουμε άτι ή «Corona preciosa» άνήκει στά «φραγκοχιώτικα» βιβλία, άχι μόνο γιατί έχει τή φραγκοχιώτικη μεταγραφή των δύο προσευχών πού εί­ δαμε προηγουμένως, άλλά καί γιατί όλόκληρο τό έλληνικό μέρος τού λεξικού μεταγράφεται μέ λατινι­ κούς χαρακτήρες, όπως πολύ σωστά παρατηρεί δ Φί­ λιππος Η. Ήλιού, δ.π., σ. 53. Οί έκδόσεις τής «Corona preciosa» πρέπει νά συν­ εχίστηκαν ώς τό τέλος τού 16ου καί τό πρώτο μισό τού 17ου αιώνα. Αύτό τουλάχιστο συνάγεται άπό ένα κατάλογο έκδόσεων τού τυπογραφείου τού Giovanni-Antonio Giuliani («Ίωάννου-'Αντωνίου Ίουλιανοϋ») στή Βενετία τού 1645, πού άναδημοσιεύει ό Ε. Legrand, Bibliographie Hellenique τού XVII αί., τόμ.

II, σ. 26-27, άπου διαβάζουμε τά έξής: «Ή κορώνα ή πρετζιόζα εις τήν ιδιωτικήν καί έλληνικήν τών Γραι­ κών διάλεκτον, όμοίως καί εις τήν ιταλικήν καί λατι­ νικήν γλώσσαν». Ό Legrand όμως σημειώνει, αύτόθι, σ. 27, σημ. 9, δτι δέν ξέρει μία τέτοια έκδοση· καί μέχρι σήμερα λανθάνει. Στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη τών Αθηνών ύπάρχουν δύο άντίτυπα τού μικρού αύτοϋ λεξικού, τό ένα άπό τήν έκδοση τού 1527 μέ τόν ταξινομικό άριθμό SL 45.2 καί τό άλλο άπό τήν έκδοση τού 1546 μέ τόν άριθμό SL 45.3. Παραθέτω έδώ τόν ιταλικό καί τόν έλληνικό τίτλο τού έργου -ύπάρχει καί λατινικός παρόμοιός- άπό τήν έκδοση τού 1527:

ΔΙΑΒΑΖΩ 5 ΧΡΟΝΙΑ

«Introduttorio nuovo intitolato Corona Preciosa, per imparare, legere, scrivere, parlare et intendere la Lin­ gua greca volgare et literale, et la lingua latina, et il volgare italico con molta facility et prestezza sanza precettore (cosa molto utile ad ogni conditione di persone o literate, o non literate) compilato per lo ingenioso huomo Stephano da Sabio stampatore da libri greci et latini nella inclita Citt0 di Vineggia». «Εισαγωγή νέα έπιγραφομένη, Στέφανος Χρήσι­ μος, ήγουν στέφανος τίμιος, ώστε μαθεϊν, άναγινώσκειν, γράφειν, νοεϊν, καί λαλεϊν, τήν ιδιωτικήν, καί τήν άττικήν γλώσσαν τών γραικών έτι δέ καί τήν γραμματικήν, καί τήν ιδιωτικήν γλώσσαν τών λατίνων μετά πόσης ευκολίας, καί έν όλίγψ χρόνψ, καί χωρίς διδασκάλου, πράγμα λίαν ώφέλιμον εις πάσαν τάξιν τών άνθρώπων, συντεθειμένον καί εις φώς έκδοθέν παρά τοϋ έπιτηδειοτάτου, καί εύμηχανικοϋ άνθρώπου Στεφάνου τοϋ έκ Σαβίου, τού τυπωτοϋ τών έλληνικών, καί τών λατινικών γραμμάτων έν τή έκλαμπροτάτη πόλει τών Ενετών». Τή χρονολογία τής έκδοσης τοϋ έργου τή βρί­ σκουμε στό recto τού τελευταίου τυπωμένου φύλ­ λου, όπου διαβάζουμε τά έξης: «Impressum est hoc opusculum per loan. Antonium et fratres de Sabio [...].

Venetiis, M.D.XXVII, mense Augusto». Σχήμα 8o μι­ κρό, 66 φύλλα χωρίς άρίθμηση· τό πρώτο καί τά δύο τελευταία λευκά. Τό σώμα τοϋ λεξικού άποτελεϊται άπό τέσσερις στήλες μέ τήν άκόλουθη διάταξη1 παραθέτω τό πρώτο λήμμα καί άλλο ένα άπό τήν ίδια σελίδα: Italico volgare,

Greco volgare,

Latino,

Argento Άργέντο

Asimi άσήμι

Argentum Argyros Άργέντουμ άργυρος

anello άνέλλο

dactylidi anulus δακτυλίδι άνουλους

1Τολμηρότερος άπό τό ΝΙτοε καί τόν Κίκεργκαρντ, ό Γιοΰνγκ προσφέρει στό βάθη Ρ° ξ τοϋ άνθρώπινου νοΟ». Πρ/στλεϋ

ΦΡΙΝΤΑ ΦΟΡΝΤΑΜ

Greco literal(e)

dactylios δάκτύλιος

Καθώς βλέπουμε, οί έλληνικές λέξεις μεταγρά­ φονται φωνητικά μέ λατινικούς χαρακτήρες -«φραγκοχιώτικα»- καί οί ιταλικές καί λατινικές μέ έλληνιΠαρόμοιες σημειώσεις θά μπορούσε νά γραφούν καί γιά τό ίταλο-ελληνικό λεξικό τού Girolamo Germano, 1622 -τό δεύτερο πού άναφέρει στό γράμμα της ή κ. Ιατρού- (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη MGL 62, καί έπανέκδοση άπό τόν Η. Pernot 1907, Γεννάδειος MGL 5.3), άλλά είπαμε ότι σκοπός μου δέν ήταν νά γράψω τά πάντα σέ ένα «συνοπτικό διάγραμμα» γιά τά Νεοελληνικά Λεξικά. Β'.- Γιά τό γράμμα τοϋ κυρίου Μουσόπουλου έχω νά παρατηρήσω τά έξής: Τά λεξιλόγια πού άναφέρει ό κ. Μουσόπουλος -όπως καί πολλά άλλα- δέν τά μνημονεύω στό δεύτερο άρθρο μου, γιατί, όπως συμβαίνει καί μέ τά λεξικά, δέν παραθέτω δλα τά γλωσσάρια. Αύτό έπίσης τό γράφω καθαρά στό δεύ­ τερο άρθρο μου (τεύχος 34, σ. 40α): «Στά νεώτερα χρόνια δημοσιεύτηκαν πολλά τοπικά γλωσσάρια είτε σέ περιοδικά είτε σέ ιδιαίτερα βιβλία. Αναφέρω με­ ρικά [τώρα ύπογραμμίζω], μέ άλφαθητική σειρά τών συγγραφέων». Επαναλαμβάνω ότι στά δύο μου άρθρα δέν είχα τήν πρόθεση νά μνημονεύσω άλα τά λεξικά καί άλα τά γλωσσάρια. Έπίσης -προσθέτω έδώ- δέν άναφέρω καθόλου τίς συλλογές τοπωνυμίων (πού είναι κι αυ­ τές πολλές καί πολύτιμες), γιατί δέν είναι γλωσσικά λεξικά μέ τή στενότερη έννοια τού όρου. Γιώργος Γ. ’Αλισανδράτος

μυαλό ν' άνοίξει νέουςδρόμουςστήσκέψη. Σίγουρα, ό Γιούνγκ υπήρξε άπό τούςμεγαλύτερους έξερευνη-

Εκδόσεις Γλάρος Κεντρική διάθεση - παραγγελίες:

ΑΝΤ.ΛΙΒΑΝΗΣ &ΣΙΑ

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ»

ΣΟΑΩΝΟΣ 94 τηλ

3610 589

• ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΝΤΡΟΠΗΣ ΑΝΙΑ ΜΕΥΛΕΜΠΕΛΤ • ΑΝΥΠΑΝΤΡΗ ΜΗΤΕΡΑ του ΚΥΡΙΑ ΤΟΠΑΛΩΒ • ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΘΟ ΤΟΥ ΑΝΔΡΑ ANTONY ΠΙΕΤΡΟΠΙΝΤΟ ΖΑΚΕΛΙΝ ΣΙΜΕΝΑΟΥΕΡ • ΑΦΗΣΤΕ ΜΕ ΝΑ ΜΙΛΗΣΩ της Βολιβιανής ΝΤΟΜΙΤΙΛΑ ΜΠΑΡΙΟ ΝΤΕ ΣΟΥΝΓΚΑΡΑ • ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ

Κυκλοφορεί προσεχώς:

ΧΟΡΧΕ ΑΜ ΑΝΤΟ : Τερέζα Μπατίστα

10

ΧΡΟΝΙΚΑ Ε π ιμ έλεια: Μαρία Τρουπάκη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ! ’Επειδή ή στήλη συναντά δυσκολίες ώς πρός τή συλλογή πληροφοριών, παρακαλοϋμε δλους τούς εκδότες νά μήν παραλείπουν νά μάς ενημερώνουν τακτικά καί προπαντός ύπεύθυνα γιά τό τί πρόκειται νά έκδώσουν. Μήνας γιορτών, καί ή εκδοτική παραγωγή χαρακτηρίζεται άπό πλούτο καί ποικιλία. "Ετσι, ατό χώρο τών βιβλίων κοινωνικοπολιτικοϋ προβληματισμού πρόκειται νά έκδοθούν σύν­ τομα τά παρακάτω έργα: «Τά δικαιώματα τών έργαζομένων» τής δικηγόρου Μαίρης Άγγουρίδου (Τεκμήριο), «Ή αύτοβιογραφία τού Μάλκολμ Έζ» πού άναφέρεται στό κίνημα τών νέγρων τής ’Αμερικής (Κάλβος), «Μετά τά ναρκωτικά» τού G. Chaoigagne (Νεφέλη), «Τάξη καί έθνος» τού Σαμίρ Ά μ ίν (Αλέτρι), «Συγκριτική πολιτικών συστημάτων» τού κα­ θηγητή Ρόυ Μακρίδη (Παπαζήσης), «Πολιτική πρακτική» τού Κώστα Τσιριμώκου (Παπαζή­ σης), «Μετάβαση στό σοσιαλισμό» πού περι­ έχει τό ύλικό ένός διεθνούς σεμιναρίου μέ τή συμμετοχή έλλήνων καί ξένων ειδ ικών (’Αλέ­ τρι), «Ή στατιστική στήν πολιτική έπιστήμη»

<. Μητρόπουλου

τού Κώστα Δρακάτου (Παπαζήσης), «'4 ιστορία τού έργατικοϋ κινήματος» τής Χέλγκα Γκρίμπιν (Παπαζήσης), «Έλλάς-ΕΟΚ-ΗΠΑ» τού Π. Ίωακειμ ίδη, σέ νέα συμπληρωμένη έκδοση (Παπαζήσης), καί ένας άκόμα τόμος τής σειράς «'Απελευθερωτικά κινήματα» άφιερωμένος αύτή τή φορά στό κίνημα τών Τουπαμάρος τής Ούραγουάης (Κάλβος). Ή οικονομική βιβλιογραφία πρόκειται έξάλλου νά έμπλουτιστεϊ μέ τή μελέτη «Προβλή­ ματα έλληνικής οικονομίας» τής Μαρίας Νεγρεπόντη-Δεληβάνη, σέ νέα συμπληρωμένη έκδοση (Παπαζήσης), τό βιβλίο «Προγραμμα­ τισμός έπενδύσεων» τών γνωστών οικονομο­ λόγων Μπίρμαν καί Σμίθ (Παπαζήσης),. τό έργο «Τό μέλλον τής παγκόσμιας οικονομίας» τού Βασίλι Λεόντιεφ (Παπαζήσης) καί τό βιβλίο «Εξωτερικές σχέσεις τής ΕΟΚ» τού Πανα-

ΕΚΔΟΤΙΚΑ

γιώτη Ίωακειμίδη (Παπαζήσης). Γι’ αύτό τό μήνα έτοιμάζονται επίσης τρία βιβλία ψυχολογίας. Πρόκειται γιά τά έργα «Ψυχοκυβερνητική καί άπελευθέρωση» καί «Ψυχοκυθερνητική καί ολοκλήρωση» του Μ. Μάλτζ (Γλάρος) καί τό «Τεμπελιά-αύτογνωσίαδημιουργικότητα» τού Ταντέους Γκόλας (Γλά­ ρος). Στό χώρο τώρα τών βιβλίων πού άφοροϋν τήν τέχνη, θά κυκλοφορήσουν σύντομα: τό έργο «Ή ζωή τής φόρμας» τού Henri Focillon (Νεφέλη), ή μελέτη «Γιά τό πνευματικό στήν τέχνη» τού κορυφαίου ζωγράφου Βασίλι Καντίνσκυ (Νεφέλη), τό βιβλίο «Ή μουσική τού ει­ κοστού αιώνα» τού Ε. Salzinan (Νεφέλη) καί τό γνωστό θεατρικό έργο «Τό τρομπόνι» τού Μά­ ριου Ποντικά (Κάλβος). Γιά τούς φίλους τής λογοτεχνίας έπισημαίνουμε τά μυθιστορήματα: «Άβηρόν - ή άπάτη τών δέκα έντολών» τού Γκνάτ Χόκεβιτς (Γλά­ ρος), «Τά χρυσά γυαλιά» τού Τζιόρτζιο Μπασσάνι, πού άναφέρεται στίς διώξεις τών 'Εβραίων άπό τούς Ναζί (Τεκμήριο), τό «Σκλά­ βοι στά δεσμά τους» καί «Ή ζωή καί ό θάνατος τού Καραβέλα» τού Κωνσταντίνου Θεοτόκη (Κείμενα), «ΟΙ Γραικύλοι» τού Ρόδη Ρούφου σέ β' έκδοση (Ίκαρος), «Τό μπλέ τ’ ούρανού» καί «Τά δάκρυα τού έρωτα» τού πολυσυζητη­ μένου Ζώρζ Μπατάιγ (Νεφέλη) καί τό «Γράμμα στό γιό μου» τού Μανώλη Ρουμελιωτάκη, πού άναφέρεται στόν πόλεμο τής Αλβανίας (Πλέθρον). ’ Επίσης τίς ποιητικές συλλογές «Πρό­ κες» τού Γ. Δανιήλ (Νεφέλη), «3m + 3m = 6m» τού Μιχάλη Κατσαροϋ (Νεφέλη), «28 ποιή­ ματα» τού Σάρλ Μπωντλαίρ σέ μετάφραση Κλέωνα Παράσχου (Πλέθρον), «Ποιητική συλ­ λογή» τού Κώστα Γουλιάμου (Κάλβος), «Ήλιο­ πυρπόληση» τού Γιώργου Θεοφανόπουλου (Gutenberg), «Ποιητικά» τού Ά νδ ρ έα Λασκαράτου (Όδυσσέας), «Γράμματα στόν Έρμόλαο» τού Δημήτρη Δασκαλόπουλου (Ε λληνικό Λογοτεχνικό καί Ισ το ρικό ’Αρχείο) καί μιά άτι­ τλη μέχρι στιγμής ποιητική συλλογή τού Έ κτορα Κακναβάτου (Κείμενα). ’Επισημαίνουμε άκόμα τά «Διηγήματα» τού Εμμανο υή λ Ροίδη (Όδυσσέας) καί ένα τόμο μέ πεζά κείμ ενα τού ’’Αγγέλου Σικελιανοϋ, σέ έπιμέλεια Γιώργου Σαββίδη, πού τιτλοφορείται «Πεζός λόγος Γ'» (Ίκαρος). Γιά τούς μελετητές τής λογοτεχνίας Αναγγέλλονται έξάλλου: Τό βιβλίο «Κείμενα σύγχρονης ποίησης - "Ενας τρόπος προσέγγι­ σης» τού Κώστα Τοπούζη (Gutenberg), τά έργα «Έννοιες τής λογοτεχνικής κριτικής» τού Ρενέ Βέλεκ (Πλέθρον) καί «Συνθέσεις» τού Γεβγκένι Ζαμυάτιν (Πλέθρον), πού θίγουν ορι­ σμένα βασικά προβλήματα θεωρίας τής λογο­

12

τεχνίας, καί τό συλλογικό έργο «Ή δημοτικιστική άντίθεση στήν Κοραϊκή μέση όδό», μέ κείμενα τών I. Βηλαρά, Α. Χριστόπουλου κ.ά. (Όδυσσέας). ’Από τίς έκδόσεις τού «Ε λληνικού Λογοτε­ χνικού καί Ισ τορικού ’Αρχείου» έτοιμάζονται έπίσης τρία σημαντικά έργα-βοηθήματα γιά τούς μελετητές τού νεοελληνικού πολιτισμού. Τό πρώτο είναι μιά άνατύπωση σέ δύο τόμους τού περιοδικού «Διόνυσος» πού έξέδιδαν τό 1902-1903 οί Δημήτρης Χατζόπουλος καί Γιάν­ νης Καμπύσης. Τό δεύτερο ένα άφιέρωμα στόν Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη άπό τό περι­ οδικό «Νέα ζωή» τής ’Αλεξάνδρειας καί τό τρίτο μιά δίτομη άνατύπωση τού περιοδικού «Τετράδιο» πού έκδιδόταν τό 1945 καί 1947. Στήν παιδική λογοτεχνία πρόκειται νά προσ­ τεθούν άλλωστε αύτό τό μήνα οί παρακάτω τί­ τλοι: Τό βιβλίο «Τά διόδια τής φαντασίας» τού Νόρτον Τζάστερ (Τεκμήριο), τό μυθιστόρημα «Προσοχή! ό κύριος Βράνεκ δέν είναι τόσο άκίνδυνος άσο φαίνεται» τής Κριστίν Νέστλιγκερ (Τεκμήριο), ένας τόμος μέ παιδικά διηγή­ ματα τού Ά ν τ ο ν Τσέχωφ (Γλάρος) καί τό μυθι­ στόρημα «Τά πέντε λαγωνικά» τής Έ νιτ Μπλάιντον (Gutenberg). Τέλος, πρόκειται νά κυκλοφορήσουν σύν­ τομα: Ή μελέτη «Ό Μονταίν καί τό δοκίμιο» τού βραβευμένου μοντενιστή Θανάση Νάκα (Κάλβος), ένας τόμος μέ τήν άλληλογραφία τού ’Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη σέ έπιμέλεια Ε. Μοσχονά (Όδυσσέας), τό «Ποινικό δίκαιο» τού ’Αλέξανδρου Μαγκάκη, σέ νέα συμπληρω­ μένη έκδοση (Παπαζήσης), τό βιβλίο «Κείμενα σημειολογίας» μέ δοκίμια τών Μπάρτ, Φουκώ, Ντεριντά, Μπενβενίστ καί Κρίστεβα (Νεφέλη), καί ένας τόμος μέ άποσπάσματα άπό τραγω­ δίες τού Ευριπίδη πού δέν διασώθηκαν όλόκληρες- τά κείμενα τής συλλογής, πού έχει τόν τίτλο «’Αποσπάσματα», μετάφρασε καί σχολίασε ό Τάσος Ρούσσος (Κείμενα).

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ) Τό Φεβρουάριο αγοράστηκαν περισσότερο τά έξης βιβλία: 1. Μάρως Δούκα: Ή άρχαία σκουριά (Κέδρος) 2. Μαρί Καρντινάλ: Έγώ καί «αύτό» (Κέδρος) 3. Γούντυ "Αλλεν: Χωρίς φτερά (Όδυσσέας) 4. Όριάνα Φαλάτσι: Ένας άντρας (Εξάντας) 5. Μάνου Χατζιδάκι: Τά σχόλια του Τρίτου (Εξάντας) 6. Σπύρου Πλασκοβίτη: Ή πόλη (Κέδρος) 7. Ή έξοδος (Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών) 8. Μίλαν Κούντερα: Τό βάλς τοϋ άποχαιρετισμοϋ (Όδυσσέας) 9. Σ. Μυριβήλη - Α. Τερζάκη - Μ. Καραγάτση - Η. Βενέζη: Τό μυθιστόρημα τών τεσσάρων (Εστία) 10. Γιώργου Ίωάννου: Επιτάφιος θρήνος (Κέδρος) 11. Διδώς Σωτηρίου: ’Εντολή (Κέδρος) 12. Φάνια Φενελόν: Αναβολή γιά τήν ορχήστρα (Τερζόπουλος) 13. Στρατή Τσίρκα: Ή χαμένη άνοιξη (Κέδρος) 14. Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου: Αγαπημένη μου Χαϊδελβέργη (Εστία) 15. Γιώργου Σκούρτη: Μιά φορά ήταν ένας μόνος του (Κέδρος) Ό πίνακας αυτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν 18 βιβλιοπωλεία άπό τήν ’Αθήνα καί τόν Πειραιά, 6 άπό τή Θεσσαλονίκη καί 6 άπό Ισάριθμες έπαρχιακές πόλεις: Αίολος, Σόλωνος 114, Αθήνα · Αιχμή, X. Τρικούπη 50, Αθήνα · Ανταίος, X. Τρικούπη 14, Αθήνα · Τό βιβλίο-Τό παιδί, Σίνα 38, Αθήνα · Γωνιά τού Βιβλίου, Έγνατιας 73, Θεσσαλονίκη · Κ. Δαδικός, Ιερός 'Οδού 207, Αιγάλεω · Εποχές, Βασ. "Ολγας 77, Θεσσαλονίκη · Εστία, Σόλωνος 60, Αθήνα · Θυμέλη, Δ. Γούναρη 80, Θεσσαλο­ νίκη · Μ. Καλογερόπουλος, Βασ. Κων/νου 30 Ναύπλιο · Μ. Καρδαμίτσα, Ίπποκράτους 8, Αθήνα · Α. Καραβίας, Ακαδημίας 58, Αθήνα · Ν. Καρτάλης, Τοπάλη 21Α, Βόλος · Δ. Κελαϊδήτης, Ομονοίας 94, Καβάλα · Α. Κουμπλομάτης, 28ης Οκτωβρίου 8, Ιωάννινα · ’Αφοί Κωνσταντινίδη, Έγνατιας 125, Θεσσα­ λονίκη · Λαϊκό Βιβλιοπωλείο, Έμ. Μπενάκη 24, Αθήνα · Lord Crisna, Πατησίων 29, 'Αθήνα · Μιχαλάς, Σταδίου 48, ’Αθήνα · Αφοί Μποστάνογλου, Κολοκοτρώνη 92, Πειραιάς · /. Γκότσικας, 28ης Οκτωβρίου 134, Ξάνθη · Α. Πιτσιλάς, Σοφοκλέους 4, ’Αθήνα · Τ. Ραγιάς, Τσιμισκή 41, Θεσσαλονίκη · I. Σιδέρης, Σταδίου 44, Αθήνα · Συνεργατική, Σίνα 7, Αθήνα · Αφοί Σωτηράκου, ’Εθνικής Αντιστάσεως 25, Περιστέρι • X. Δ. Τάκος, Βασ. Σοφίας 38, Θεσσαλονίκη · Λί. Τσακιράκης, Μ. Μπότσαρη 42, Χανιά · Χνάρι, Κιάφας 5, ’Αθήνα · Ώρα, Ξενοφώντος 7, Αθήνα.

U

Στό επόμενο τεύχος Κυκλοφορεί τό Μάιο

M

M

B

•

Ξαναδιαβάζοντας τή «Μαντάμ Μποβαρύ» τοϋ Φλωμπέρ

•

Συνέντευξη τοϋ Γιάννη Τσαρούχη

•

Ή πρίν άπό τό 1800 ελληνική βιβλιογραφία

13

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Τό μήνυμα είναι τό μέσο The Medium is the Marshall McLuhan Quentin Fiore

An Inventory of Effects Ή άγγλική έκδοση τού βιβλίου τού Μ. Λιούαν: «τό μήνυμα είναι τό μέσον»

Έ νας από τούς πιό άμφισβητούμενους άλλά καί πρωτότυπους στοχαστές τής εποχής μας, ό Μάρσαλ Μάκ Λιούαν, τού όποιου τό έργο ξεσήκωσε θύελλα συζητήσεων σέ παγκόσμια κλίμακα, πέθανε στό Τορόντο τού Καναδά στίς 31 τού περασμένου Δεκέμβρη. Γεννημένος τό 1911 στήν Άλμπέρτα, ό Χέρμπερτ Μάρσαλ Μάκ Λιούαν σπούδασε στό Πα­ νεπιστήμιο τής Μανιτόμπα καί διακρίθηκε στόν τομέα τής κριτικής τής λογοτεχνίας καί τού πολιτισμού. Διετέλεσε καθηγητής πολλών άμερικάνικων πανεπιστημίων, διδάκτορας τού Καίμπριτζ καί ένα άπό τά βασικά στελέχη τού Κέντρου Πολιτισμού καί Τεχνολογίας τού Πα­ νεπιστημίου τού Τορόντο. Αγνωστος σχεδόν στό έλληνικό κοινό, έκ­ τος άπό κάποιες σκόρπιες άναφορές στό έργο του, ό Μάκ Λιούαν, άν καί δέν μπορεί νά άποκληθεΐ φιλόσοφος, ύπήρξε ώστόσο άπό τούς πιό πρωτότυπους καί διεισδυτικούς κριτικούς τής έποχής μας καί τό έργο του έχει άπασχο-

14

λήσει σοβαρά πολλούς φιλόσοφους καί κοινω­ νιολόγους σ’ όλο τόν κόσμο. Οί μελέτες του γιά τή δομή, τή λειτουργία καί τή σημασία των μέσων μαζικής ένημέρωσης καί τής διαφήμι­ σης τάραξαν τά νερά τού σύγχρονου στοχα­ σμού καί παρ’ όλες τίς έπικρίσεις πού δέχτη­ καν έγιναν άντικείμενο εύρύτατου προβλημα­ τισμού καί μελέτης. Ό Μάκ Λιούαν έγινε διε­ θνώς γνωστός μέ τό έργο του «Understanding Media: the extensions of man» (1964), στό οποίο έκθέτει τίς άπόψεις του γιά τήν τεχνο­ λογία καί τά μαζικά μέσα στή σύγχρονη έποχή. Σημαντικό έργο του θεωρείται έπίσης τό «Gutenberg Galaxy» (1962), όπου έρευνα τίς πολιτιστικές μεταβολές πού άκολούθησαν τή μετάβαση άπό τή γραφή στήν τυπογραφία καί προβλέπει τίς άλλαγές πού θά προκύψουν στή διαδικασία μετάβασης τού πολιτισμού μας άπό τήν τυπογραφία στήν ήλεκτρονική έποχή. 'Εκτός όμως άπ’ αύτά τά δύο σημαντικά του έργα ό Μάρσαλ Μάκ Λιούαν έχει έκδώσει καί τά παρακάτω βιβλία, τά όποια δυστυχώς είναι άμετάφραστα στή γλώσσα μας: «The Mechani­ cal Bride: folklo re of industrial man», όπου άναλύει τούς κινδύνους άπό τή διαφήμιση (1951), «Selected Poetry of Tennyson» (1954), «Explorations in Communication», όπου έπιτίθεται στούς άμερικανούς κοινωνιολόγους τής έποχής γιά τήν άνεπάρκειά τους νά άντιληφθούν τήν έπίδραση καί τ’ άποτελέσματα τών μαζικών μέσων (1960), «Voices of Literature», σέ συνεργασία μέ τόν Richard Schoeck (1964), «The Medium is the Message», σέ συνεργασία μέ τόν Q. Fiore (1967), «Verbi-Voco-Visual Ex­ plorations» (1967), «War and Peace in the Glo­ bal Village», ένα κολλάζ προτάσεων γιά πολιτι­ κοκοινωνικά θέματα γραμμένο μέ τή συνεργα­ σία τού Quentin Fiore (1968), «The Literary C ri­ ticism of Marshall McLuhan 1943-1962» πού περιλαμβάνει τά πιό σημαντικά κριτικά του δοκίμια (1969), «Through the Vavishing Point: Space in Poetry and Painting», σέ συνεργασία μέ τόν Harley Parker (1968), «Counter Blast», έπίσης σέ συνεργασία μέ τόν Harley Parker (1969), καί «Cliche and Archetype» πού διε­ ρευνά τίς σχέσεις τού άνθρώπου μέ τήν τυπο­ γραφική μηχανή (1969). Άραγε θά ένδιαφερθεΐ κάποιος έλληνας έκ­ δοτης νά μεταφράσει καί νά κυκλοφορήσει έπιτέλους καί στόν τόπο μας έστω καί ένα άπό τά έργα τού μεγάλου αύτού διανοητή;

ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ

Τό Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών στή Σορβόννη

ληνικών Σπουδών τής Σορβόννης. Στήν καρδιά τής γαλλικής πρωτεύουσας λει­ τουργεί έδώ καί έξήντα δυό χρόνια ένα θερ­ μοκήπιο νεοελληνικών σπουδών μέ πλούσιες δραστηριότητες στον τομέα τής διάδοσης καί τής έρευνας τού νεοελληνικού μας πολιτι­ σμού. Πρόκειται γιά τό ’ Ινστιτούτο Νεοελληνι­ κών Σπουδών, πού ιδρύθηκε τό 1919 κατόπιν συμφωνίας τής κυβέρνησης Έ λ. Βενιζέλου μέ τό πανεπιστήμιο τής Σορβόννης καί πού διευ­ θύνεται σήμερα άπό τήν Αικατερίνη Κουμαριανού, καθηγήτρια στήν έδρα τής νεοελληνι­ κής λογοτεχνίας τής Σορβόννης. Ας σημειω­ θεί δτι ή διδασκαλία τής νεοελληνικής γλώσ­ σας είχε έγκαινιαστεΐ στή Σορβόννη ήδη άπό τό 1912, έπίσης κατόπιν πρωτοβουλίας τής κυβέρνησης Έ λ. Βενιζέλου, μέ πρώτο διδά­ σκοντα τόν Ούμπέρ Περνώ, ό οποίος ονομά­ στηκε καθηγητής τό 1930, όταν, έπειτα άπό καινούρια συμφωνία μέ τή Σορβόννη, ιδ ρύ­ θηκε ή ταχτική έδρα. Από τό 1938 καί γιά ένα μεγάλο χρονικό διάστημα πού συμπίπτει μέ τόν πόλεμο καί τήν πρώτη μεταπολεμική περίο δο ή έδρα έμεινε κενή, αλλά ή λειτουργία τού 'Ινστιτούτου συν­ εχίστηκε καί τό πανεπιστήμιο άνέθεσε τό κα­ θήκοντα τής διδασκαλίας στόν Ά ντρ έ Μιραμπέλ. Ό γάλλος έλληνιστής, όταν τό 1968 έγινε ξανά προκήρυξη τής έδρας, έκλέχτηκε ταχτι­

κός καθηγητής. Μετά τό θάνατό του όμως ή έδρα έμεινε πάλι κενή μέχρι τό 1971, όπότε τό πανεπισ τήμιο τής Σορβόννης τήν άνέθεσε στόν Κ. Θ. Δημαρά, ό οποίος άνέλαβε παράλ­ ληλα καί τή διεύθυνση τού 'Ινστιτούτου. Οί σπουδές πού παρέχονται στούς φοιτητές τού 'Ινστιτούτου είναι ύψηλοϋ έπιπέδου καί περιλαμβάνουν τή διδασκαλία τής νεοελληνι­ κής γλώσσας, τής νεοελληνικής παιδείας άλλά καί τού νεοελληνικού πολιτισμού σέ μιά εύρύτερη προβληματική καί θεματική. Ό ίδιος άκριβώς προσανατολισμός ύπάρχει καί γιά τίς διδακτορικές διατριβές πού πραγματοποιούν­ ται στό Ινστιτούτο, οί όποιες δέν περιορίζον­ ται στή μελέτη τής λογοτεχνίας, άλλά έκτείνονται θεματικά καί χρονικά στή διερεύνηση τής εύρύτερης έλληνικής πολιτισ μικής πα­ ρουσίας. Χαρακτηριστικά, αύτό τόν καιρό έκπονούνται στό ’Ινστιτούτο έργασίες γύρω άπό τά ημερολόγια τού Σεφέρη, τήν ποίηση τού Καβάφη, τό έλληνικό μεταπολεμικό μυθιστό­ ρημα, τό νεοελληνικό θέατρο καί τό ρεπερτό­ ριό του στίς άρχές τού εικοστού αιώνα, τίς μεταφράσεις γαλλικών έργων στό 18ο αιώνα, τίς μεταφράσεις τού Ομήρου στή νεοελληνική γλώσσα καί πολλές άκόμα πού είναι δύσκολο νά άπαριθμηθοϋν έδώ. Πέρα όμως άπό τίς καθαρά έπιστημονικές του δραστηριότητες, τό ’Ινστιτούτο, στήν προσπάθειά του ν ’ άποτελέσει κέντρο εύρύ­ τερης πολιτισ μικής άκτινοβολίας, συνεργάζε­ ται καί συμμετέχει σέ διάφορες έκδηλώσεις πού έχουν στόχο τήν άνάδειξη τών πολιτισ μι­ κών σχέσεων τής χώρας μας μέ τή Γαλλία καί έπιδιώ κει νά προβάλλει πλατιά τά ελληνικά έπιτεύγματα στόν πνευματικό τομέα. Φέτος, γιά παράδειγμα, τό 'Ινστιτούτο σχεδίασε τή διοργάνωση ένός σεμιναρίου γιά τήν ποίηση τού Καβάφη καί ένα πρόγραμμα μαθημάτων άπό έλληνες λογοτέχνες καί κριτικούς τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Στά πλαίσ ια τού προγράμματος αύτοϋ κλήθηκαν καί μίλησαν ήδη στούς σπουδαστές ό μυθιστοριογράφος καί κριτικός Άλέξ. Κοτζιάς καί ό κριτικός

15

ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ Άλέξ. ’Αργυρίου. Τό 'Ινστιτούτο διαθέτει μιά άξιόλογη καί μο­ ναδική στό είδος της βιβλιοθήκη, τής όποιας οί τίτλοι άνέρχοντα ατούς 20.000. "Ενα μεγάλο μέρος τού υλικού της προέρχεται άπό δωρεές τής «Ένωσης γιά τήν ένθάρρυνση τών έλληνικών σπουδών στή Γαλλία». 'Επίσης, περιλαμ­ βάνει τή βιβλιοθήκη τού Περνώ, τού Λεγκράν, τού Κερκυραίου λόγιου Βροκίνη καί πολλά άκόμα βιβλία νεοελληνικού Ενδιαφέροντος. Τό υπόλοιπο ύλικό έχει συγκεντρωθεί άπό διάφο­ ρες άλλες δωρεές άλλά καί άπό άγορές τόσο μεμονωμένων βιβλίων όσο καί ολόκληρων συλλογών. Τά τελευταία χρόνια ή βιβλιοθήκη πλουτίστηκε αισθητά χάρη στις φροντίδες τού Κ. Θ. Δημαρά, οί προσπάθειες όμως γιά τόν καλύτερο έξοπλισμό της συνεχίζονται άκόμα. Στό αίτημα δέ τής ένίσχυσης τής βιβλιοθήκης άνταποκρίνονται πρόθυμα τό ύπουργείο Πολι­ τισμού, τό Μορφωτικό Ίδρυμα τής 'Εθνικής Τράπεζας καί οί δλληνες έκδοτες, πού συχνά είναι γενναιόδωροι στις προσφορές τους. Ή βιβλιοθήκη περιλαμβάνει έπίσης ένα με­ γάλο άριθμό φυλλαδίων πού άποτελούν μονα­ δικό βοήθημα γιά τούς σπουδαστές άλλά καί γιά τούς μελετητές τής ιστορίας τού έλληνισμού. Ή βιβλιοθήκη λειτουργεί καθημερινά καί είναι άνοιχτή σέ όλους, παρέχοντας στούς άναγνώστες έκτος άπό τό πλούσιο ύλικό της καί όποιαδήποτε βιβλιογραφική ή βιβλιοθηκονομική βοήθεια χρειάζονται. Τό ’ Ινστιτούτο διαθέτει έπίσης ενα άξιόλογο άρχεϊο, τό όποίο περιλαμβάνει χειρόγραφα άπό τις συλλογές Περνώ, Λεγκράν καί Βροκίνη καθώς κι ολό­ κληρο σχεδόν τό άρχεϊο τού πολιτικού καί φι­

λόλογου Παναγιώτη Κοδρικά, πού έζησε στή Γαλλία τό 19ο αιώνα. Τό άρχεϊο είναι κι αύτό στή διάθεση όποιουδήποτε μελετητή. Τά πρόσφατα δέ χρόνια έχουν γίνει σημαντικές δημοσιεύσεις άπό τό πλούσιο ύλικό του, ένώ προγραμματίζεται στό μέλλον ή πλήρης δημο­ σίευσή του. Είναι εύνόητο ότι ή λειτουργία τής βιβλιο­ θήκης άπαιτεϊ ένα σημαντικό ποσό κάθε χρόνο γιά ν' άντιμετωπιστούν τά έξοδα τών άγορών, τής συντήρησης τού ύλικοϋ καί τής έξυπηρέτησης τού κοινού. Ό προϋπολογισμός όμως τού πανεπιστημίου καί ή έπιχορήγηση τού ύπουργείου Πολιτισμού δέν έπαρκοϋν γιά τήν κάλυψη αύτών τών δαπανών. Γι’ αύτό τό 'Ιν­ στιτούτο προσπαθεί νά έξασφαλίζει τά άπαιτούμενα κονδύλια κι άπό άλλες πηγές. 'Εξάλ­ λου μέσα στά άμεσα σχέδια τού ’Ινστιτούτου είναι ή άναθεώρηση τού καταλόγου τής βι­ βλιοθήκης του καί σέ μιά δεύτερη φάση ή δη­ μοσίευσή του, ύπό τήν προϋπόθεση βέβαια ότι θά έξασφαλιστοϋν οί άπαιτούμενες πιστώσεις. Μιά άκόμα μελλοντική του προσπάθεια είναι ή έκδοση ένός περιοδικού, ένώ ύπάρχουν έπί­ σης πολλά άλλα προγράμματα στό στάδιο τού σχεδιασμοϋ. Γιά νά πραγματοποιηθούν όμως όλα αύτά χρειάζεται μεγαλύτερη συμπαρά­ σταση άπό τούς άρμόδιους κρατικούς φορείς, οί όποιοι, ώς γνωστόν, τίς περισσότερες φο­ ρές, είναι έξαιρετικά δυσκίνητοι καί φειδωλοί. Κλείνοντας τή μικρή αύτή παρουσίαση μιας πραγματικά μεγάλης προσπάθειας, έλπίζουμε σέ μιά πολύπλευρη ύποστήριξη γιά τήν έκπλήρωση τών σκοπών της.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ Ε. ΚΡΙΑΡΑ ΑΡΘΡΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΕΝΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΤΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1979 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ - 19ος Αί.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΩΔΟΥΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ (1100-1669) ΤΟΜΟΣ 7ος

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1980

16

ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ζακυνθινά βιβλία καί έντυπα τής διετίας 1979-1980 ΖΑΚΥΝΘΟΣ. Ιανουάριος. Λίγα μέρη τής 'Ελ­ λάδας, καί μάλιστα τής έλληνικής έπαρχίας, μπορούν νά συγκριθοϋν μέ τή Ζάκυνθο σχε­ τικά μέ τήν προσφορά τους στά γράμματα καί τίς τέχνες, μιά καί δέν υπάρχει κανένας σχε­ δόν τομέας τής πνευματικής καί καλλιτεχνικής ζωής τού τόπου πού νά μή σφραγίζεται μέ τή μορφή καί τό έργο ένός τουλάχιστο ζακυνθινού δημιουργού. Μέ έπίκεντρο τήν κυρίαρχη κι άξεπέραστη περίπτωση τού έθνικοϋ μας ποιητή, Διονυσίου Σολωμού (1798-1857), ό νεοελληνικός λόγος γιά πέντε όλόκληρους αιώνες καλλιεργήθηκε (καί καλλιεργείται μέχρι σήμερα) άπό πλήθος άξιων πνευματικών άνθρώπων πού μέ τήν προσφορά τους κατόρθω­ σαν νά έπη ρεόσουν σημαντικά τήν έξέλιξη τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί νά καταλάβουν άξιοζήλευτη θέση στήν ιστορία τής νεότερης πνευματικής Ελλάδας. ’Ενδεικτικά μόνο άνα-

φέρουμε τόν άλλο έθνικό μας ποιητή Άνδρέα Κάλθο (1792-1869), τό Γεώργιο Τερτσέτη (1800-1874), τόν ’Αντώνιο Μάτεσι (1794-1875), τόν Παναγιώτη Χιώτη (1814-1896), τό Λεωνίδα Ζώη (1865-1956) τό θεμελιωτή τής πεζογρα­ φίας καί τού νεότερου θεατρικού λόγου Γρηγόρη Ξενόπουλο (1867-1951), τόν Κώστα Καιροφύλα (1876-1963), τή Μαριέττα Γιαννοπούλου (1900-1964) κ.ά.π., ένώ σημαντική θέση στήν ιστορία τής παγκόσμιας λογοτεχνίας κα­ τέχει ό ίταλόφωνος Οϋγκος Φώσκολος (17781827) μέ τό γεμάτο έλληνικότητα έργο του. Ά π ό τούς νεότερους, πού συνεχίζουν καί σή­ μερα τή μεγάλη ζακυνθινή παράδοση, άναφέρουμε τούς: Διονύση Ρώμα, Ντίνο Κονόμο, Μάχη Μουζάκη, Έ ρση Λάγκε, Λούλα ΒάλθηΜυλωνά, Διον. Καλημέρη, Παναγ. Βλαχόπου­ λο, Νίκο Λούντζη κ.ά. Γεγονός καθοριστικό γιά τήν κοινωνική καί

Ζάκυνθος: Ή πλατεία τού Άγιου Μάρκου (1810)

17

ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ πολιτιστική ζωή τής Ζακύνθου άποτέλεσαν οί καταστρεπτικοί σεισμοί τού 1953, πού κυριο­ λεκτικά άνάτρεψαν τήν όλη πνευματική καί καλλιτεχνική κατάσταση τού νησιού, μέ συν­ έπεια οί άνθρωποι τού λόγου καί τής τέχνης γενικότερα νά βρεθούν μακριά άπό τόν τόπο τους καί νά σταματήσει σέ μεγάλο βαθμό ή φι­ λολογική, λογοτεχνική, έκδοτική καί άλλη κί­ νηση πού είχε άναπτυχθεϊ παλιότερα. 'Έτσι, στά τελευταία χρόνια, τά περισσότερα βιβλία κι έντυπα έκδίδονται έξω άπό τή Ζάκυνθο, στήν όποια ή έλλειψη ένός σύγχρονου καί κατάλληλου γιά διάφορες έκδόσεις τυπογρα­ φείου είναι ιδιαίτερα αισθητή, όπως καί ή μή κυκλοφορία ένός λογοτεχνικού ή άλλου ζακυνθινοϋ περιοδικού, σ’ άντίθεση μέ τήν προσεισμική καί παλιότερη έποχή. Παρ’ όλα αϋτά ή πνευματική παραγωγή καί ή έκδοτική δραστηριότητα τών νεότερων ζακυνθινών δημιουργών συνεχίζεται καί σήμερα, είτε μένουν μόνιμα είτε όχι στό νησί μας, όπως φαίνεται καθαρά άπό τά πιό κάτω κυρίως βιβλία πού έκδόθηκαν τήν τελευταία διετία (1979-1980) κι άπό τίς ζακυνθινές έφημερίδες πού κυκλοφορούν:

διηγημάτων πού διακρίνονται γιά τό προσωπι­ κό, άνανεωτικό καί συχνά ποιητικό ύφος τής ζακυνθινής καταγωγής πεζογράφου καί ποιήτριας καί γιά τή βαθιά τομή πού έπιχειρεΐ σέ πρόσωπα καί καταστάσεις. Γράφτηκε κι έκδόθηκε στήν Αθήνα. (Έκδ. «Χατζάρα», σ. 112.) Μάχης Μουζάκη: «Τό "Αγιο Χλωρό». Τό 21ο βιβλίο τής γνωστής ποιήτριας, γραμμένο μέ εύαισθησία, ώριμη σκέψη καί φιλοσοφική διά­ θεση, μέ πρωτότυπες ποιητικές εικόνες, πε­ τυχημένο λεξιλόγιο, σέ στίχους πού τούς δια­ κρίνει ό έσωτερικός ρυθμός, ό γνήσιος λυρι­ σμός, ό κοινωνικός προβληματισμός καί ή έπιγραμματικότητα. Γράφτηκε κι έκδόθηκε στήν Αθήνα. (Έκδ. «Άντιπαράλληλα», σ. 64.)

Βιβλία τού 1980

Παναγ. Βλαχόπουλου: «Τό βάθος τής άρμονίας». Ό συγγραφέας έρευνα άπό κάθε άποψη τό πρόβλημα καί τήν έννοια τής άρμονίας, δπως αύτή παρουσιάζεται στίς διάφορες έκδηλώσεις τής ζωής καί τού πνεύματος. Γ ράφ­ τηκε στή Ζάκυνθο καί τυπώθηκε στήν Αθήνα. Σελ. 48. Έρσης Λάγκε: «Στά γεγονότα πολίτη». Συλ­ Βιβλία τού 1979 λογή 18 διηγημάτων μέ τά γνώριμα χαρακτη­ ριστικά τής γραφής τής Ε.Λ., μέ διεύρυνση Παναγιώτη Βλαχόπουλου: «Βασική τριλο­ σημαντική τής θεματικής της. Ή πιό ώριμη καί γία». Μικρή μελέτη τού ζακυνθινοϋ συγγρα­ άξιόλογη ως τώρα προσφορά της. Γ ράφτηκε κι φέα πού διευρευνά έδώ τίς τρείς βασικές έν­ έκδόθηκε στήν ’Αθήνα. (Έκδ. «Σίσυφος», σ. νοιες «’Αριθμός - ’Ίσο - Καί». Γράφτηκε στή 160.) Ζάκυνθο καί τυπώθηκε στήν ’Αθήνα. Σελ. 16. Διον. Καλημέρη: «Τελευταία έπιστολή», Γυμνασίου Θηλέων Ζακύνθου: « Αφιέρωμα «Νοερός διάλογος», «Τιμητικό άφιέρωμα στό στή Ζάκυνθο». Πρόκειται γιά τή δεύτερη έκ­ Δημιουργό τού Σύμπαντος». Τρία ποιητικά βι­ δοτική προσπάθεια πού έγινε άπό μαθήτριες βλία τού πολυγραφότατου ζακυνθινοϋ ποιητή τού Γυμνασίου, μετά τήν έκδοση τού «'Ύμνου πού συνεχίζει, χρησιμοποιώντας κυρίως τόν εις τήν Ελευθερίαν» τού Διον. Σολωμού τό παραδοσιακό τρόπο γραφής, νά έκφράζεται 1978. Περιλαμβάνει διάφορα κείμενα, πεζά καί λυρικά, προβάλλοντας ταυτόχρονα καί τόν ποιητικά, σχετικά μέ τή Ζάκυνθο, γραμμένα ή κοινωνικό ή άλλο προβληματισμό του. Γράφ­ έπιλεγμένα άπό τίς μαθήτριες, καθώς καί φω­ τηκαν στή Ζάκυνθο καί τυπώθηκαν στήν τογραφικό ύλικό. Τυπώθηκε στήν ’Αθήνα. Σελ. ’Αθήνα. Σελ. 88, 88 καί 76 άντίστοιχα.

88. Νικολάου Μαρούδα: «Τό πέρασμα τής ΜαΝτίνου Κονόμου: «Ζάκυνθος (πεντακόσια γδαληνής άπό τή Ζάκυνθο». Πρόκειται γιά χρόνια) 1478-1978»: τ. Α' «Καστρόλοφος καί άναφορά στή σχετική μέ τή Μαρία τή ΜαγδαΑίγιαλός» (σελ. 304), τ. Β' «Ύπαιθρος χώρα» ληνή παράδοση. Γράφτηκε στή Ζάκυνθο κι έκ­ (σελ. 256). Είναι οί δύο πρώτοι τόμοι (άπό τούς δόθηκε στήν ’Αθήνα. Σελ. 16. δώδεκα πού θά κυκλοφορήσουν συνολικά) τού Διονύση Σέρρα: «Ή λιοι καί Ήλοι». Ποιητική τελευταίου καί πολύ σημαντικού έργου τού συλλογή. Γράφτηκε στή Ζάκυνθο καί τυπώ­ γνωστού ζακυνθινού συγγραφέα καί ιστοριο­ θηκε στήν ’Αθήνα. Σελ. 60. δίφη, πού μέ πλήθος στοιχείων καί πολλές ει­ κόνες, συχνά σπάνιες, μέ ύπευθυνότητα καί τρόπο προσιτό, παρουσιάζει τήν ιστορία καί τή ζωή τής Ζακύνθου άπό κάθε άποψη. Καί οί δύο τόμοι γράφτηκαν κι έκδόθηκαν στήν ’Αθήνα. Έρσης Λάγκε: «Οί κληρονόμοι». Συλλογή 14

18

Έφημερίδες «Δράσις». Εβδομαδιαία κοινωνική καί πολι­ τική έφημερίδα Ζακύνθου. Ίδιοκτήτης-

ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ διευθυντής: Π. Δ. ’Ιθακήσιος. Έξάστηλη, δισέ­ λιδη. Τυπώνεται στή Ζάκυνθο. Έτος 19ο, περίοδος Β'. Μέτριου σχήματος. «'Ελεύθερη Φωνή». 'Εβδομαδιαία πολιτική καί κοινωνική έφημερίδα τοϋ λαού τής Ζακύν­ θου. ’Ιδιοκτήτης: Νίκος Δ. Κεφαλληνός, έκδότης: Δημήτρης Κ. Άρθανιτάκης, διευθυντής: Σωκράτης Α. Κωστής. Τετρασέλιδη, όκτάστηλη, μεγάλου σχήματος. Τυπώνεται στήν Πά­ τρα. Έτος 7ο. Δημοσιεύει τακτική συνεργασία τοϋ κ. Χρυσόστομου Κριμπά. «Ζακυνθιακή». Δεκαπενθήμερη πολιτική καί κοινωνική έφημερίδα τής Ζακύνθου. Έκδότης-ίδιοκτήτης: Διονύσης Δ. Καμπίτσης. Τετρασέλιδη, πεντάστηλη. Τυπώνεται στήν Αθήνα. Έτος 1ο, περίοδος Α'. Μέτριου σχή­ ματος. «Ζακυνθινό Βήμα». Εβδομαδιαία πολιτική καί κοινωνική έφημερίδα τής Ζακύνθου. 'Εκ­ δότης: Διονύσιος X. Γιαννούλης, διευθυντής: Σπύρος Πανταζής. Δισέλιδη, όκτάστηλη, με­

γάλου σχήματος. Τυπώνεται στήν Αθήνα. Έτος 2ο. «Ή ’Αλήθεια». Εβδομαδιαία κοινωνική έφη­ μερίδα Ζακύνθου. Ίδιοκτήτης-διευθυντής: Διονύσιος Π. Κλάδης. Δισέλιδη, έξάστηλη, μέ­ τριου σχήματος. Τυπώνεται στή Ζάκυνθο. Έτος 29ο, περίοδος Γ\ «Πολιτικό ’Αλέτρι». Έκδότης-διευθυντής: ’Ιωάννης Άβούρης. Τετρασέλιδη, έξάστηλη, μέτριου σχήματος. Κυκλοφόρησε τόν Όκτώθρη τοϋ 1978 κι έξέδωσε μέχρι τή 17.12.79 δε­ κατέσσερα (14) συνολικά φύλλα. Σύντομα πρόκειται νά συνεχιστεί ή έκδοσή της. «Πρόοδος» τής Ζακύνθου (πρώην «Προο­ δευτική»). Εβδομαδιαία κοινωνική έφημερίδα Ζακύνθου. Ίδιοκτήτης-έκδότης-διευθυντής: Ά νδρέας Πλατυμέσης. Δισέλιδη, έξάστηλη, μέτριου σχήματος. Τυπώνεται στή Ζάκυνθο. Έτος 10ο (28ο), περίοδος Δ ’. ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΣΕΡΡΑΣ

ΑΚΟΜΑ ΜΙΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΣΥΛΛΟΓΗ» ΤΗΛ. 2014411 ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ 1. ΝΤΙΝΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ: Ψυχογρά­ φημα (ποιητική σύνθεση) 2. ΒΑΓΓΕΛΗ ΙΩΑΝΝΟΥ: Ή άλωση των χελι­ δονώ ν (μυθιστόρημα) 3. ΒΑΓΓΕΛΗ ΙΩΑΝΝΟΥ: Ή ταν άνοιξη περιμένοντας Πάσχα (μυθιστόρημα) 4. ΒΑΓΓΕΛΗ ΙΩΑΝΝΟΥ: Ή τρέλα πού καίει (1ο βιθλίο) (μυθιστόρημα)

19

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Γιά τό παρόν καί τό μέλλον τού άγγλικοϋ βιβλίου ΛΟΝΔΙΝΟ, Φεβρουάριος. Μόλις κυκλοφόρησε ένα βιβλίο μέ τόν πολύ γενικό καί σεμνό τίτλο: «Βιβλία καί εκδότες» (Books and Publishers). Συγγραφέας του ό Μάικελ Λαίην, τού Πανεπι­ στημίου τού Έσσεξ, μέ τή βοήθεια τού Τζέρεμυ Μπούθ, άπό τό Κολλέγιο Ανώτατης 'Εκ­ παίδευσης τής Χάλλ. Είναι χαρακτηριστικό ότι τό βιβλίο τυπώθηκε στήν Αμερική, γιατί ή έκτύπωσή του στή Βρετανία ήταν προβληματική γιά οικονομικούς λόγους. Ό ύπότιτλος έξηγει ώς ένα βαθμό καί τό περιεχόμενο: «Διαμάχη έμπόριου καί κουλ­ τούρας στή μεταπολεμική Βρετανία». Τά προ­ βλήματα πού άναλύονται άναφέρονται βέβαια στήν κατάσταση πού έπικρατεϊ έδώ, άλλά θά ήταν, νομίζω, παράλογο νά ύποστηριχθεϊ πώς τά περισσότερα δέν έχουν σχέση μέ άνάλογα προβλήματα σέ άλλες χώρες τής Εύρώπης. ΓΓ αύτό άκριβώς, έπισημαίνοντας χαρακτηριστικά τής σημερινής έκδοτικής ζωής στή Βρετανία, βοηθάει ίσως κανείς στήν πληρέστερη κατα­ νόηση καί μερικών έκδοτικών φαινομένων πού σημειώθηκαν καί στήν 'Ελλάδα. Πρώτα άπ’ όλα, λίγοι εύγλωττοι άριθμοί. Τό 1810 κυκλοφόρησαν στήν ’Αγγλία 600 τίτλοι βιβλίων, τό 1910 ό άριθμός πλησίαζε τίς 12.000 καί τό 1970 είχε φτάσει τίς 33.000 μέ σύνολο άντιτύπων 77 έκατομμύρια. Πέρυσι οί τίτλοι πλησίασαν τίς 40.000 καί τά άντίτυπα συνολικά τά 100 έκατομμύρια. "Ενα άλλο θέμα πού έξετάζεται μέ κάθε δυ­ νατή συντομία είναι ή ειδίκευση τών έκδοτι­ κών οίκων. Τονίζεται ότι οί έκδοτες πού ειδι­ κεύτηκαν άπό τήν άρχή σέ ένα ή δύο είδη βι­ βλίων σημειώσανε κατά κανόνα μεγαλύτερη έπιτυχία. Απαραίτητη όμως προϋπόθεση είναι ό έκδοτης νά έχει ό ίδ ιος ειδικές γνώσεις ή

ΔΙΑΒΑΖΩ 20

τουλάχιστον νά χρησιμοποιεί ειδικούς συμ­ βούλους. Βέβαια αύτό δέν σημαίνει ότι δέν ύπάρχουν στή Βρετανία καί έκδοτικοί οίκοι πού άσχολοϋνται μέ κάθε είδους έκδόσεις. Αύτό όμως συμβαίνει μόνο μέ πολύ μεγάλους οίκους πού έχουν τά κεφάλαια γιά νά δη­ μιουργήσουν «μονάδες ειδικοτήτων». ’Ιδιαίτερο ένδιαφέρον παρουσιάζει τό κεφά­ λαιο τού βιβλίου πού άσχολείται μέ τίς δύο βασικές κατηγορίες στίς όποιες μπορούν λίγοπολύ νά ύποδιαιρεθοϋν όλοι οί έκδοτες: σέ έκείνους πού έπιμένουν σέ παραδοσιακές έκδοτικές μεθόδους καί στούς οπαδούς τών μοντέρνων μεθόδων. Ή βασική διαφορά άνάμεσα στίς δυό όμάδες βρίσκεται στόν τρόπο πού άντιλαμβάνονται τήν έννοια τής «κουλτούρας». Δέν ύπάρχει άμφιθολία ότι ύπάρχουν πολλές κουλτούρες. Θά μπορούσε ίσως νά πει κανείς ότι ένα άπό τά καθήκοντα τού παρόντος είναι νά ξεχωρίσει τίς φανερές άντιφάσεις τού παρελθόντος. Ή σχέση άνάμεσα στό παρόν, τό παρελθόν καί τήν έννοια τής «παράδοσης» περιγράφεται μέ σηφήνεια άπό τόν Τ. Σ. Έλιοτ, πού πέρασε όλη του τή ζωή σέ γραφεία έκδοτικών οίκων καί έξακολουθεΐ νά έπηρεάζει τούς βρετανούς έκδοτες στόν προγραμματισμό καί τίς άποφάσεις τους. Γράφει σέ σχετική μελέτη του: «Κανένας ποιητής, κανένας καλλιτέχνης γε­ νικά, δέν γίνεται άπόλυτα κατανοητός μόνος του. Ή σημασία του, ή εκτίμηση τού ρόλου του μπορεί νά γίνει μόνο σέ σχέση μέ νεκρούς ποιητές καί καλλιτέχνες. Δέν μπορεί νά άποτιμηθεί μόνος, πρέπει νά τοποθετηθεί, γιά σύγ­ κριση καί άντιπαράθεση, άνάμεσα στούς νε­ κρούς... Τά ϋπάρχοντα μνημεία σχηματίζουν μιάν ιδεώδη τάξη πού τροποποιείται μέ τήν

5

ΧΡΟΝΙΑ

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ είσαγωγή ένός νέου (πραγματικά νέου) έργου τέχνης άνάμεσά τους». Τό άπόσπασμα αύτό άπό τά γραφτά τού Έ λιοτ περιέχει, σύμφωνα μέ τή γνώμη τών συγγραφέων τού βιβλίου, τήν ούσία τών παραδοσιακών άντιλήψεων γύρω άπό τό τί εί­ ναι κουλτούρα. Αύτές άκριβώς οί άντιλήψεις καθοδηγούν, μέ άλλα λόγια, τίς άποφάσεις τών βρετανών έκδοτων πού έπιμένουν στήν παραδοσιακή άντιμετώπιση τής δουλειάς τους. Μιά τέτοια έρμηνεία τής «κουλτούρας» συν­ ήθως συνδέεται μέ συντηρητική πολιτική το­ ποθέτηση, δχι δμως απαραίτητα μέ συντηρη­ τισμό μόνο τής δεξιάς. Πολλοί έκδοτες πού ξεκίνησαν στή δεκαετία τού ’30 είχαν έντονα σοσιαλιστικές τάσεις, έμειναν όμως προσηλω­ μένοι στή σοσιαλιστική παράδοση πού είχε διαμορφωθεί ώς τότε καί ήταν άντίθετοι σέ κάθε άνανεωτική προσπάθεια. Οί οπαδοί τών μοντέρνων μεθόδων στήν έκδοτική κίνηση έρμηνεύουν τήν κουλτούρα πολύ διαφορετικά. Πιστεύουν ότι μιά κοινωνία μπορεί νά έμπεριέχει πολλές κουλτούρες πού ή κάθε μιά τους νά αποτελεί πόλο συμπάθειας καί προσκόλλησης. Αύτή ή πλουραλιστική θεώρηση τού πολιτισμικού χώρου έπιτρέπει τή συνύπαρξη διαφορετικών ’ιδεών καί πάνω άπ’ όλα άποκλείει τήν καθιέρωση μιάς συγκεκρι­ μένης κουλτούρας σάν τής μοναδικής. ’ Επι­ τρέπει όμως κάποια διαβάθμιση. Ά π ό πρακτική άποψη, ή υιοθέτηση τής μον­ τέρνας άντίληψης άφήνει περιθώρια γιά πιό δημιουργική συμμετοχή τού έκδοτη. Βέβαια

σέ ποιό βαθμό συμβαίνει αύτό, έξαρτάται άπό τήν προσωπικότητα καί τή θέληση τού έκδοτη, άλλά πάντως τό μοντέρνο έκδοτικό «μοντέλο» έπιτρέπει κάθε είδους πειραματισμούς καί πα­ ρεκκλίσεις άπό τά καθιερωμένα, άκόμη καί σέ θέματα όπως ή διάθεση τού βιβλίου. Μιά άλλη πτυχή τής έκδοτικής δραστηριό­ τητας πού άναλύεται στό βιβλίο είναι ό μεγά­ λος άριθμός τών χειρογράφων πού ύποθάλλονται σέ έκδοτικούς οίκους καί ή μικρή σχε­ τικά άναλογία πού τελικά παίρνει τό δρόμο τού τυπογραφείου. Οί σχετικές στατιστικές στή Βρετανία λένε ότι τό ποσοστό είναι 2%. 'Επομένως δέν ύπάρχουν μόνο στήν Ελλάδα χιλιάδες συγγραφείς μέ άνέκδοτα έργα στά συρτάρια τους! Ποιά είναι τά κριτήρια πού χρησιμοποιούν οί έκδοτες γιά νά πάρουν τήν τελική άπόφαση σχετικά μέ τήν έκδοση ή όχι ένός βιβλίου; Στό έρώτημα αύτό μπορούν νά δοθούν διάφορες άπαντήσεις. Οί έμπορικοί παράγοντες παίζουν φυσικά σημαντικό ρόλο, άλλά δέν είναι οί μό­ νοι. Πάντως, όπως είπαμε καί στήν άρχή, ό ύπότιτλος «Διαμάχη έμπόριου καί κουλτούρας στή μεταπολεμική Βρετανία» είναι άποκαλυπτικός. Γενικά νομίζω πώς τό βιβλίο τού Μάικελ Λαίην, ένώ ούσιαστικά λέει πράγματα πού είναι ίσως γνωστά ατούς ειδικούς, τά λέει μέ τρόπο σαφή καί πάνω άπ’ όλα συνοπτικό. Σέ 140 μόνο σελίδες.

ΠΑΥΛΟΣ ΝΑΘΑΝΑΗΛ

Προσθήκες καί άλλαγές Στις 9 'Απριλίου τό «Διαβάζω» συμπλήρωσε πέντε χρόνια παρουσίας στόν πνευματικό καί έκδοτικό χώρο τού τόπου μας. Όπως κάθε έπέτειος, έτσι κι αύτή, στάθηκε ή άφορμή νά κοιτάξουμε πρός τά πίσω, στις όποιες έπιτυχίες μας καί στις άρκετές έλλείψεις κι άδυναμίες μας. Μέ βάση δέ αύτές τίς έκτιμήσεις, άποφασίσαμε νά προχωρήσουμε σέ κάποιες βελ­ τιώσεις καί προσθήκες στήν ύλη τού περιοδικού, προκειμένου τό «Διαβάζω» νά έκπληρώνει άρτιότερα τήν άποστολή του. Συγκεκριμένα, άπό τό έπόμενο καί σέ κάθε τεύχος θά ύπάρχουν τρεις σελίδες άφιερωμένες στά βιβλία γιά παιδιά. Τίς σελίδες αύτές, πού θά περιλαμβάνουν ειδήσεις, σχόλια, έρευνες, συν­ εντεύξεις, κριτικές καί βιβλιογραφικό δελτίο, θά έπιμελούνται γνωστοί κριτικοί τού παιδικού βι­ βλίου, οί όποιοι καί θά έναλλάσσονται

Επίσης, άπό τό έπόμενο τεύχος θά ύπάρχουν περισσότερες σελίδες άφιερωμένες στήν κίνηση τού ξένου βιβλίου. Ένα δίκτυο συνεργατών τού περιοδικού στό έξωτερικό άνέλαβε νά καλύπτει μέ τακτικές άνταποκρίσεις τό χώρο αύτό. Μιά άλλη άλλαγή θά τήν έχετε ήδη έπισημάνει άπό τό τεύχος αύτό: στά «Χρονικά», έκτός άπό τούς έκδοτες καί τούς βιβλιοπώλες, άρχίσαμε νά παρουαιάξουμε τά πορτραίτα καί άλλων φορέων τού πνεύματος καί τού βιβλίου. Ή άρχή έγινε μέ τό ’Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών τής Σορ­ βόννης. Τέλος, ώς πρός τήν «Αγορά τού Βιβλίου», άπο­ φασίσαμε νά ένοποιήσουμε τούς μέχρι τώρα δύο πίνακες (Κέντρο-Περιφέρεια) σέ έναν, ένιαϊο γιά όλη τή χώρα, αύξάνοντας όμως τόν άριθμό τών βιβλιοπωλείων πού μάς παρέχουν τίς σχετικές πληροφορίες άπό 20 σέ 30.

21

Σπύρος Κόκκινης

Τά αποκαλυπτήρια τοΰ χάους των έλληνικών βιβλιοθηκών Υστερα από την «αποκατάσταση» τής δημοκρατίας στή χώρα μας τρεις υπουργοί Πολιτισμού καί Επιστημών τής «Νέας Δημοκρατίας» ασχολήθηκαν με την άντιμετώπιση τών διαφόρων πολιτιστικών προβλημάτων πού έχει σάν άντικείμενό του τό υπουργείο αυτό. Καί οί τρεις όχι μόνο δέν είχανε μελετήσει σε βάθος καί πλά­ τος τά προβλήματα, ειδικά τά προβλήματα τών έλληνικών βιβλιοθηκών πού μάς άπασχολοϋν σ’ αυτό τό άρθρο, άλλά αυτοσχέδιαζαν κατά τρόπο εξοργιστικό. Κι όχι μόνο αύτό. Καί οί τρεις ήτανε τόσο άπόλυτοι, ου μήν άλλά καί άπύλωτοι, σε δηλώσεις καί γράμματα στόν τύπο καί άγορεύσεις στή Βουλή, όλα άλληλογρονθοκοπούμενα μεταξύ τους, πού νόμιζες οι ;ι τό λεγόμενο «άλαλούμ» εφευρέθηκε είδικά γιά τούς υπουργούς Πολιτισμού ή ότι ό αύτοσχεδιασμός είναι ή ειδικότητά τους. Βέβαια, γιά νά πούμε καί «τοΰ στραβού τό δίκιο», οί υπουργοί εφαρμόζουν μιά σχε­ διασμένη κυβερνητική πολιτική. Ά λλά στόν τομέα τόν πολιτιστικό (καί τών βιβλιοθηκών πού μάς ένδιαφέρει εδώ) τέτοια πολιτική δέν υπήρχε, ούτε υπήρξε ποτέ από καταβο­ λής ελληνικού κράτους. Γιά νά περιοριστώ στήν τελευταία τριετία καί νά δώσω συγκρι­ τικά στοιχεία, παραθέτω τά ποσά πού δια­ τέθηκαν «κατά κεφαλήν» τού εθνικού εισ­ οδήματος σέ δραχμές. Γιά τις βιβλιοθήκες καί τά βιβλία: 1978 1,50, 1979 3,10, 1980 4,10 καί αθροιστικά γιά τήν τριετία 2,70 δρχ. Γιά τόν άθλητισμό: 1978 157,10, 1979 173, 1980 284,40 καί αθροιστικά γιά τήν τριετία 204 δρχ. Αύτό θά μπορούσε νά λο­ γαριαστεί σάν τό μοναδικό έλαφρυντικό τους, πού όμως κανένας δέν κατάγγειλε καί, πολύ περισσότερο, δέν θεμελιώνει δι­ καίωμα, γιά τόσο σοβαρά θέματα, νά λένε «λόγια τού άέρα» μέ τέτοια ευκολία ώστε νά άναρωτιέται καί ό πιό άφελής τών νεοελλή22

νων «ποιος κοροϊδεύει ποιόν».

•

'Ως είδος πρόγευσης ή «περιλήψεως εκ τοΰ έπομένου», όπως θά έλεγε ό Καραγκιό­ ζης, σημειώνω τούτα τά άπίστευτα: α) Τό Γενάρη τού ’77 ό Τρυπάνης άναγγέλλει τήν άνέγερση νέου χτιρίου τής Ε θ ν ι­ κής Βιβλιοθήκης, τόν επόμενο μήνα μετα­ νιώνει καί μιλάει γιά υπόγεια επέκτασή της, τόν Ίούνη τού ’77 δηλώνει πάλι τήν ίδρυση νέου χτιρίου! Τό Μάρτη τού ’78 ό Πλυτάς άναγγέλλει τήν Αναδιοργάνωση τής ’Εθνι­ κής Βιβλιοθήκης (δέν τού άρεσε ούτε ή άνέ­ γερση, ούτε ή ύπόγεια επέκταση). Τό Δ ε­ κέμβρη τού ’79 ό Νιάνιας δηλώνει ότι στις αρχές Γενάρη τού ’80 αρχίζει ή υπόγεια επέκταση τής ’Εθνικής Βιβλιοθήκης!! (Μήν ανησυχείτε καί δέν έγινε καμιά κατα­ στροφή: σκάψανε 4-5 μ. μάκρος καί 8 μ. βάθος κι ύστερα τά κουκουλώσανε πάλι!)

β) Τό Γενάρη τού ’77 ό Τρυπάνης Αναγ­ γέλλει τή σύσταση ομάδας εργασίας γιά τόν νέο οργανισμό τής ’Εθνικής Βιβλιοθήκης καί τό Φλεβάρη τού ίδιου χρόνου έπιβεβαιώνει ότι προωθείται ό νέος οργανισμός μαζί μέ νομοσχέδιο γιά τά προσόντα τού διευθυντή της (δέν τόν βόλευε ό παλιός νό ­ μος γιά τόν διορισμό «ήμετέρου»). Τό Μάρτη τού ’78 ό Πλυτάς Αναγγέλλει τή σύ­ σταση ομάδας εργασίας (δέν τού Αρεσε ή προηγούμενη). Τό Νοέμβρη τού ’78 δηλώνει ότι ό οργανισμός τής Εθνικής Βιβλιοθήκης θά κατατεθεί στή Βουλή στις 16 τού ίδιου μήνα καί οί υπάλληλοί της θά αυξηθούν Από 34 σέ 180! Ό Νιάνιας τό Φλεβάρη τού ’79 Αναγγέλλει ότι τό πρόβλημα τής Ε θ ν ι­ κής τό έχει λύσει, ένώ τό Δεκέμβρη τού ’79 δηλώνει ότι μέσα στό ’80 θά λυθούν όλα τά προβλήματα προσωπικού τής ’Εθνικής Βι­ βλιοθήκης! (Μήν Ανησυχείτε, δέν έγινε κα­ μιά ζημιά: ισχύει Ακόμα ό οργανισμός τού 1943 καί οί υπάλληλοι είναι όντως 34!) γ) Τό Γενάρη τού ’77 ό Τρυπάνης Αναγ­ γέλλει τή μετάκληση ξένων ειδικών, τό Νοέμβρη τού ’78 ό Πλυτάς δηλώνει ότι ειδ ι­ κο ί θά συντάξουν τόν νέο εσωτερικό κανο­ νισμό τής ’Εθνικής Βιβλιοθήκης. (Μήν Ανη­ συχείτε, κανένας ειδικός δέν Ασχολήθηκε μέ τέτοια μεγαλεπήβολα σχέδια: ισχύει Ακόμα ό κανονισμός τού 1921!) δ) Τόν ’Απρίλη τού ’78 ό Πλυτάς Αναγ­ γέλλει τήν ίδρυση παιδικών βιβλιοθηκών στίς δημόσιες βιβλιοθήκες καί έναρξη λει­ τουργίας τους τόν ’Οκτώβριο τής ίδιας χρο­ νιάς. Τό Γενάρη τού ’79 ό Νιάνιας Αναγγέλ­ λει (πάλι!) τά ίδια, μέ έναρξη λειτουργίας τό Φλεβάρη. Ό Νιάνιας, επίσης, τό Φλεβάρη τού ’79 δηλώνει ότι θά ιδρύσει 100 νέες παιδικές βιβλιοθήκες καί τόν ’Απρίλη τού ίδιου χρόνου Αναγγέλλει πρόγραμμα γιά τήν Ανάπτυξη τών παιδικών βιβλιοθηκών καί τήν ίδρυση «παιδικών γωνιών», «ειδικών βιβλιοστασίων» καί «θυρίδων»!! (Μήν Ανη­ συχείτε καθόλου: τά πυροτεχνήματα ριχτή­ κανε μέ τήν ευκαιρία τού εορτασμού τού «έτους τού παιδιού». Οί παιδικές βιβλιοθή­ κες είναι 3 ή 4 σ’ όλη τή χώρα, ένώ οί «παι­ δικές γωνιές» στίς δημόσιες βιβλιοθήκες εί­ ναι θέαμα Αξιοθρήνητο.) ε) Τό Δεκέμβρη τού ’78 ό Πλυτάς δηλώ­ νει ότι πρώτος στόχος είναι οί δημοτικές καί κοινοτικές βιβλιοθήκες, τό Μάρτη τού ’78 ότι θά γίνει Απογραφή βιβλιοθηκών, τό Νοέμβρη τού ’78 ότι θά ίδρυθοΰν συνοι­ κιακά παραρτήματα τής ’Εθνικής Βιβλιοθή­

κης (!). Τό Φλεβάρη τού ’79 ό Νιάνιας Αναγγέλλει ότι οί δημόσιες βιβλιοθήκες θά αύξηθοΰν Από 38 σέ 50! (Μήν Ανησυχείτε: ούτε Απογραφή έγινε ούτε παραρτήματα, καί οί δημόσιες βιβλιοθήκες εξακολουθούν νά είναι 38!) στ) Τέλος, τό Φλεβάρη τού ’80 Αναγγέλλε­ ται ή δημιουργία νέου όργάνου πού θά Αντιμετωπίσει τά προβλήματα τών ελληνι­ κών βιβλιοθηκών! Καί τράβα κορδέλα!... ’Απολαύστε, όμως, τά καθέκαστα:

Α'. Υ π ο υ ρ γ ό ς Π ολιτισμού καί Επιστημώ ν: Κ. Τρυπάνης 1. Γράμμα του στήν «Καθημερινή», 21.1.1977: «Τό Ύ π ονρ γεϊον Π ολιτισμού κ α ί ’Επιστημώ ν προβαίνει εις τήν λήψ ιν μέτρων διά νά άντιμετω πίση τήν δυσχερή θέσιν είς τήν οποίαν έχει περιέλθει άπό ετών ή ’Εθνική Βιβλιοθήκη (...). Έξεόηλώ θη Άλλω­ στε κ α ί τό προ'σωπικόν ενδιαφέρον τού Π ρω θυπουργού κ. Κ. Καραμανλή ό όποιος έδωσε οδηγίας διά τήν άνέγερσιν κ α ί ενός νέου κτιρίου πρός στέγασιν τού μεγαλυτέρου μέρους τών βιβλίων τής 5Εθνικής Β ι­ βλιοθήκης (...). Είς εφαρμογήν τής άποφάσεως τού κ. πρω θυπουργού μετεκλήθησαν ξένοι ειδ ικ οί (...) πού θά έπιλέξουν τόν κατάλληλον χώρον πρός άνέγερσιν τού νέου κτιρίου (...). Συνεστήθη κ α ί εργάζετα ι άπό μηνών ειδική όμάς εκ τών κ.κ. (...) διά τήν έκπόνησιν σχεδίου έκσυγχρονισμένου οργα ­ νισμού λειτουργίας τής ’Εθνικής Βιβλιοθή­ κης».

2. Δηλώσεις του στήν «Καθημερινή», 5.2.1977: «Τό κτίριο τής Βιβλιοθήκης θά άναδιαρθρω θεϊ εσωτερικά κ α ί θά έπεκτα θεί στον πίσω χώρο, πρός τήν όδό ’Ακαδημίας. Ή επέκταση θά είναι υπόγεια (...). Έ ξ Άλ­ λου προω θείται τό νομοσχέδιου πού καθο­ ρίζει τά προσόντα τού όιευθυντοϋ τής ’Εθνικής Βιβλιοθήκης καθώς κ α ί ό νέος ορ­ γανισμός. Γιά όλα α υτά υπά ρχει έγκρίσις τού πρω θυπουργού κ. Κ. Καραμανλή (...)».

3. Ρεπορτάζ στήν «Καθημερινή», 12.6.

1977, άπό σχετική σύσκεψη: «Σημαντικαί Αποφάσεις γιά τήν άναόιοργάνω σιν τού Υ π ο υ ρ γε ίο υ Π ολιτισμού κα ί ’Επιστημώ ν κα ί τήν άνύψω αιν τού πολιτιστικού επ ιπ έ­ δου τού λαού έλήφθησαν χθές σέ σύσκεψη (...) υπό τήν προεδρίαν τού κ. Π ρω θυπουρ­ γο ύ (...). ’Ε π ί πλέον ιδρύεται Τεχνική υπη ­ ρεσία γιά τά πολιτισ τικά κτίρια, Βιβλιοθή­ 23

κες κλπ. (...). Ά πεφ α σίσθ η ή άνέγερσις νέου συγχρόνου κτιρίου τής ’Εθνικής Β ιβλιοθή­ κης. Τό κτίριο θά διαθέτει δλον τόν σύγχρο­ νον εξοπλισμόν».

Β.' Υ π ο υ ρ γ ό ς Π ολιτισμού καί Επιστημώ ν: Γ. Πλυτάς 1. Δηλώσεις του στό «Βήμα», 21.12.

1977: « Ή κρατική πολιτική πρέπει (...) νά έξ αρθεί στό επίπεδο τής πολιτιστικής προ σ­ φοράς (...). Κάτω απ' αυτή τή θεώρηση, κάθε αλλαγή κεφαλής στό Υ π ο υρ γείο Π ολι­ τισμού, σημαίνει κ α ί μιά καινούργια δ υνα ­ τότητα (...). Σάν βάση γιά μιά όποιαδήποτε τέτοια κίνηση, πιστεύω ό τι πρέπει νά είναι οί Δ ήμοι κ α ί ο ί Κοινότητες. Α υ το ί πρέπει νά ένισχυθοϋν, γ ια τί αυ το ί έρχονται σέ επαφή μ έ τόν “πολύ κόσμο”. "Ε τσι ή δη­ μιο υργία κα ί ό εμ πλουτισμός των τοπικών δημοτικώ ν κα ί κοινοτικών βιβλιοθηκών, θά είναι πρώ τος στόχος».

2. Δηλώσεις του καί ρεπορτάζ στην «Κα­ θημερινή», 29.3.1978, από σχετική σύ­ σκεψη: «Γιά τά προβλήματα πού αντιμετω ­ πίζονται στίς βιβλιοθήκες τής χώρας κλπ. (...) συστήθηκε ομάδα εργασίας γιά σχετικές εισηγήσεις σέ σύντομο χρόνο. Γιά τά θέματα αυτά (...) έγινε μεγάλη σύσκεψη στό Υ π ο υρ γείο Π ολιτισμού κ α ί ’Επιστημώ ν (...). Ή επικείμενη ένταξή μας στήν ΕΟΚ κλπ. προϋποθέτει τήν άμεση οργάνωση κλπ. Γιά τό σκοπό αυτό άναλύθηκαν τά θέματα (...): Ή σύγχρονη οργάνωση τών βιβλιοθη­ κών μας —δημοσίων, δημοτικών, κοινοτι­ κών, ειδικών επιστημονικώ ν κλπ. Ή ανα­ διοργάνωση τής 'Εθνικής μας Β ιβλιοθήκης σέ ορθές βάσεις κλπ. (...). "Οπως δήλωσε ό κ. Π λυτάς θά γίνει άμέσως άπογραφ ή όλων τών βιβλιοθηκών τής χώρας μ έ σκοπό τήν ενίσχυσή τους άπό τό Υ π ο υρ γείο του».

3. Δηλώσεις του στήν «Καθημερινή», 2.4.

1978: «Τμήματα παιδικού βιβλίου θά όημιουργηθοϋν στίς Δ ημόσιες βιβλιοθήκες, σέ μιά προσπάθεια νά εξυπηρετηθούν ο ί άναγνώ στες παιδικής ηλικίας. Ή λειτουργία τους προβλέπεται νά Αρχίσει τόν 'Οκτώ­ βριο».

4. Δηλώσεις του στήν «Καθημερινή», 6.9.1978: «Τό νομοσχέδιο πού περιλαμβάνει τό νέο οργανισμό τής ’Εθνικής μας Β ιβλιο­ θήκης είναι έτοιμο κ α ί θά κα τα τεθεί ως τίς 16 Σεπτεμβρίου στ ή Βουλή (...). Μ έ τόν νέο οργανισμό ή 'Εθνική Β ιβλιοθήκη τής ’Ε λλά­ 24

δος γίνεται Μ ουσειακή βιβλιοθήκη όπως εί­ ναι όλες ο ί μεγάλες βιβλιοθήκες τού κόσμου. Γιά τή σωστή λειτουργία της προβλέπονται 180 θέσεις υπαλλήλω ν α ντί γιά τίς 34 πού έχει σήμερα (...). Π αράλληλα θά γίνει έπέκταση τού κτιρίου ώστε νά όημιουργηθεϊ ει­ δικό Αναγνωστήριο (...). Παραρτήματα τής ’Εθνικής Βιβλιοθήκης θά γίνουν κα ί στίς συνοικίες (...). Θά δημιουργηθεϊ ειδική υπηρεσία γιά τά μικροφίλμς κ α ί τούς π α π ύ ­ ρους».

5. Ρεπορτάζ στήν «Καθημερινή», 21.9.

1978: « Ύ π ογρά φ η κε άπό τόν υπουργό Π ο­ λιτισμού κ α ί 'Επιστημών, τό νομοσχέδιο γιά τόν 'Οργανισμό τής 'Εθνικής Βιβλιοθήκης (...) τέλος (...) ειδικοί στά θέματα λειτουρ­ γία ς βιβλιοθηκών θά έπιμεληθοϋν τή σύν­ ταξη τού νέου εσωτερικού κανονισμού τής 'Εθνικής Βιβλιοθήκης (...)».

Γ / Υ π ο υ ρ γ ό ς Π ολιτισμού καί ’Επιστημών: Δ . Ν ιάνια ς 1. Δηλώσεις του στήν «Άκρόπολι», 31.1.1979: «Ιδ ρ ύο ντα ι τμήματα παιδικού βιβλίου σ ’ όλες τίς Δ ημόσιες Βιβλιοθήκες. Ή σχετική διαδικασία θά έχει ολοκληρω θεί έως τίς 20 Φεβρουάριου».

2. Δηλώσεις του σΐή Βουλή τών Ε λλή­ νων, 14.2.1979: « Υ π ά ρ χο υ ν 38 κρατικές βιβλιοθήκες, όπως είπα, κ α ί δράττομαι τής ευκαιρίας νά Ανακοινώσω στή Βουλή ότι σήμερα τό πρω ί Ακριβώς έλαβα μιάν Απόφασιν (...) γιά νά αυξηθούν άπό 38 περίπου σέ 50 κ α ί ίσως περισσότερες (...). Θέλω νά Ανακοινώσω επίσης τό πρώ τον τώρα στή Β ουλή ότι ή άπόφααίς μου είναι νά ιδρύσω Ακόμη 100 νέες παιδικές βιβλιοθήκες σ ’ όλη τή χώρα (...). Ό Αριθμός αυτός πρέπει νά θεωρηθεί υπό τάς παρούσας συνθήκας μ ά λ­ λον συγκλονιστικός (...). Σάς είμαι ευγνώ ­ μων δ ι’ ό,τι τώρα θά έχω τήν ευκαιρίαν ν ’ Ανακοινώσω στή Βουλή, ότι δηλ. τό πρό­ βλημα τής ’Εθνικής Βιβλιοθήκης τής Ε λ λ ά ­ δος τό έχω ήδη λύσει(...)».

3. Ρεπορτάζ στό «Βήμα», 11.4.1979, άπό σχετικές ανακοινώσεις του: «'Ό πως Ανακοι­ νώθηκε σχετικά παράλληλα πρός τίς π α ιδ ι­ κές βιβλιοθήκες πού δήμιουργήθηκαν κ α ί θά δημιουργηθοϋν (...). Κι αυτά είναι: τά αυτοτελή παιδικά τμήματα, οί ξεχωριστές “παιδικές γω νιές” κ α ί τά ειδικά βιβλιοστάσια κ α ί θυρίδες μ έ παιδικά βιβλία (...). Κ ατα ρτίζεται ειδικό πρόγραμμα γιά τήν

άνάπτυξη τοϋ θεσμού τής βιβλιοθήκης γιά παιδιά (...)».

4. Δηλώσεις του στην «Ελευθεροτυπία», 10.12.1979: « Ό κύριος υπουργός Π ολιτι­ σμού κ α ί ’Επιστημώ ν έξήγγειλεν την εντός τοϋ 1980 θεσμικήν ρύθμισιν των θεμάτων προσωπικού βιβλιοθηκών κ α ί την εντός των ημερών (αρχές ’Ιανουάριον 1980) έναρξιν τών εργασιώ ν “άναδιαρθρώ σέως” τής ’Εθνικής Β ιβλιοθήκης μ έ υπόγεια επέκτασή της».

5. Δηλώσεις του στην «Ελευθεροτυπία», 11.12.1979: « Ό προσανατολισμός τοϋ "Ελ­ ληνας πρός τή μελέτη είναι θέμα ψ υχολο­ γικό. Ή διαμόρφω ση τής ψ υχολογίας του δέν είναι εύκολο πράγμα. Πώς νά διαβάσεις μ έ τέτοιον ήλιο; Μ ετά τό κλίμα είναι δμως κ α ί οι “επ ίκτη το ι” άνταγω νιστικοί παρ ά­ γοντες τής άνάγνωσης (...) τό ποδόσφαιρο καί ή τηλεόραση. Ή ύπερνίκηση αυτώ ν τών παραγόντω ν θά δημιουργήσει τό άναγνωστικό κοινό».

6. Ρεπορτάζ στό «Βήμα», 2.2.1980 άπό σχετική σύσκεψη: «Νέα σύσκεψη, έγινε έξ άλλου, χθες ύπό τήν προεδρίαν τοϋ Π ρω θυ­ πουργού (...) κατά τήν σύσκεψη άποφασίστηκε: (...). ’Ε πίσης δημιονργείται στό Υ π ο υρ γείο Π ολιτισμού όργανο επιστημονι­ κής έρευνας κα ί μελέτης τών θεμάτων (οι­ κονομικών, τεχνικών, νομικών κλπ.) πού σχετίζονται (...) κ α ί μ έ τήν αντιμετώ πιση τών προβλημάτων τών ελληνικών βιβλιοθη-

ΙΩΑΝΝΑ

ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΚΟΥΜΠΙ Μυθιστόρημα

ΕΠΙΠΛΩΜΕΝΑ ΔΩΜΑΤΙΑ Μυθιστόρημα

ΜΠΑΖΑΓΙΑΖΙ ΥΓ. Ό νέος υπουργός Πολιτισμού, Α. Άνδριανόπουλος, νεότερος μεν, σοφότερος δε, μέχρι σήμερα δέν έχει κάνει καμιά δή­ λωση γιά τά προβλήματα τών βιβλιοθηκών. Μόνο σέ μιά συνέντευξή του (περιοδ. «Πο­ λιτικά Θέματα», άριθ. 307 [1980], σ. 40) είχε τήν εξής έξυπνη ιδέα γιά τούς νεοέλλη­ νες πού δέν διαβάζουν: «Γιά τό βιβλίο σκεφτήκαμε νά χρησιμοποιήσουμε σύμβολα διαφημιστικά πού απευθύνονται στόν πολύ κόσμο γιά νά τόν πείσουν γιά τήν άναγκαιότητα νά τά διαβάσει. Έ τσι γιά παράδειγμα μιά διαφήμιση μ’ έναν ποδοσφαιριστή πού διαβάζει ένα βιβλίο θά έχει, πιστεύω, μεγα­ λύτερη άποτελεσματικότητα άπό μιά άλλη πού θά δείχνει έναν συγγραφέα». (’Αλίμονο... Τί άλλο έχουνε νά δούνε τά μάτια μας!)

Μυθιστόρημα

4— 2 = 0 Μυθιστόρημα

Η ΖΩΗ ΣΕ 4 ΠΡΑΞΕΙΣ Διηγήματα

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΓ ΑΝΤΡΕΣ Διηγήματα

Κυκλοφορεί 30 Μαρτίου

ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΧΘΕΙΟΥ Μ ικρ ό μυθιστόρημα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

25

Μανόλης Λαμπρίδης

Πρώτη εισαγωγή στό έργο τού Γκέοργκ Λούκατς Ά π ό τίς πιό μεγάλες ζημιές πού έφερε ό σταλινισμός είναι αυτή πού άφορά στόν τομέα τού πνεύματος. Πρόκειται γιά μορφές «καταστροφής τού λογικού» βαρύτε­ ρες άπό έκεϊνες πού έπισημαίνει καί αναλύει ό Lukacs στις φιλοσοφίες τής ιμπε­ ριαλιστικής περιόδου. «Γενική παράλυση» τού πνεύματος, θά μπορούσαμε νά πούμε. Δεκαετίες ανενδοίαστης καί συστηματικής παραποίησης τής ιστορικής αλήθειας, πλαστογράφησης ή απόκρυψης των γεγονότων, δυσφήμισης καί κατα­ συκοφάντησης τού αντιπάλου, πάντα μέ τήν παράλληλη άσκηση βίας, κατάφεραν νά επιβάλουν, στήν πολιτική, στήν επιστήμη, στή λογοτεχνία, ένα ιδεολογικό σύ­ στημα αλλοτρίωσης, καθαρά παραληρηματικής δομής, δπου δεσπόζει, φορτισμένο μέ ιερότητα καί δέος, τό έννοιακό ζεύγος «όρθοδοξία-αϊρεση». Έ να σύμπαν κα­ τόχων «αληθειών έξ άποκαλύψεως» -π έρα άπό κάθε συζήτηση καί κριτική- καί παρεκτρεπομένων ενόχων «καθοσιώσεως», πού βρίσκονται στό έλεος τής αστυνο­ μίας... Θά παραξενευτεί κανείς: πώς αρχίζομε μέ τό σταλινισμό ένα σημείωμα πού σκοπός του είναι νά δώσει μερικά βιογραφικά στοι­ χεία γιά τόν Gyorgy Lukacs καί μερικές νύ ­ ξεις γιά τό έργο του; Ή απάντηση είναι ότι προκειμένου νά μι­ λήσει κανείς γιά τό Lukacs, τόν ούγγρο έγελιανό μαρξιστή φιλόσοφο, αύτή ή αναφορά στό σταλινισμό έρχεται στό μυαλό μ’ έναν αυτόματο συνειρμό. Γιατί έκτος άπό τό γε­ νικότερο λόγο ότι σήμερα κανένα σπουδαίο πρόβλημα τής πολιτικής, τής ιδεολογίας, τής φιλοσοφίας καί τής φιλολογίας δέ βρίσκει συνεπή καί σωστή λύση, άν προηγουμένως δέν έχομε μιά σαφή ιδέα γιά τή δομή καί τήν ταξική φύση τής σημερινής κοινωνίας στή Ρωσία,1 ιδιαίτερα γιά τό Lukacs υπάρχει καί ό ειδικότερος λόγος ότι ή εμπλοκή του στό grand-guignol σταλινικό σύμπαν είχε μοιραία επίδραση τόσο στήν προσωπική του ζωή, στήν ατομική του ήθική περιπέτεια, 26

όσο καί στή δημιουργική του παραγωγή, στήν ποιότητα καί στή διάρθρωση τών γρα­ πτών του, ακόμα καί στό στύλ.2

Ό Gyorgy Lukacs γεννήθηκε τό 1885 στή Βουδαπέστη. Ό πατέρας του ήταν ένας άπό τούς διευθυντές στήν Τράπεζα Πίστεως, τή μεγαλύτερη τράπεζα τής Ούγγαρίας. Τε­ λείωσε τό γυμνάσιο τό 1902 καί σπούδασε στά πανεπιστήμια τής Βουδαπέστης καί τού Βερολίνου. Τό 1906 έγινε διδάκτωρ τής πο­ λιτικής οικονομίας καί τό 1909 διδάκτωρ τής φιλοσοφίας στό πανεπιστήμιο τής Βου­ δαπέστης. Φοιτητής άκόμα, ήταν φιλολογι­ κός συντάκτης σέ έφημερίδες. "Οταν τε­ λείωσε τίς πανεπιστημιακές του σπουδές, έζησε στό Βερολίνο, στή Φλωρεντία καί, άπό τό 1912, στή Χαϊδελβέργη, καί άργότερα στή Γαλλία καί στή Βουδαπέστη. Στή

Χαϊδελβέργη γνωρίστηκε με τό Max Weber καί τόν Emil Lask.

Τό 1911 δημοσιεύει στά γερμανικά τη συλλογή έννιά δοκιμίων με τίτλο «Ψυχή καί Μορφές». Έκαμε εντύπωση ή δύναμη καί ή πρωτοτυπία πού έδειχναν τά γραπτά αυτά ένός νεαρού 26 χρόνων. Κεντρική έννοια σ’ αυτά είναι ό δυαδισμός, ή διάκριση τής ζωής καί τής ουσίας της. Ά π ό τή μιά μεριά ή ζωή, ή δεδομένη, καθημερινή πραγματικότητα, ή συγκεκρι­ μένη εμπειρική ζωή τών κατ’ ιδίαν ατόμων, τό ατομικό. Ά π ό τήν άλλη ή ζωή: ή ουσία τών έσχατων προβλημάτων καί άξιων, ή συνείδηση τών ορίων, τό καθολικό. Τό μεϊζον πρόβλημα πού άπασχολει τό συγγραφέα είναι ή συνάρθρωση τών δυό αύτών πεδίων. Ό άνθρωπος είναι όν ιστορικό πού τείνει νά δίνει νόημα στή ζωή του. Ό κόμπος εί­ ναι: πώς θά μπορέσει ή πιό βαθιά λαχτάρα τής ψυχής του νά φτάσει τό άντικείμενό της, τήν ούσία τής ζωής. Τό όνομα πού δίνει ό L. στή λύση τού προβλήματος είναι ή «Μορφή». Ή Μορφή λοιπόν είναι ό τόπος τής δυνατής συμφιλίω­ σης τής ζωής καί τής ζωής, όπου τό άτομικό καί τό καθολικό σμίγουν καί αίρεται ή δυαδικότητα. Ή ουσιαστική ιδέα τού «Ψυχή καί Μορ­ φές» είναι ότι ή ψυχή τού άνθρώπου εκδη­ λώνει τίς διάφορες δυνατότητές της μέσω ορισμένων μορφών στίς όποιες θεμελιώνον­ ται οί πνευματικές άξιες. Καί εννοεί κυρίως τίς καλλιτεχνικές, τίς λογοτεχνικές, τίς ποιητικές μορφές: μυθιστόρημα, νουβέλα κλπ. Ε κτός άπό αυτήν τήν έννοια τής μορφής, ώς συνεπούς δομής πού άποτελεί τήν ούσιαστική σημασία τού λογοτεχνικού έργου, μορφή ειδικότερα λέγεται καί ό ιδιαίτερος τρόπος πού έκφράζεται αύτή ή σημασία. Ή συνηθισμένη καί καθημερινή ζωή είναι τυφλή ώς πρός τήν ούσία τής ζωής. Τά δε­ δομένα τής άμεσης ζωής, τό ακατέργαστο αυτό ύλικό, έρχεται ό καλλιτέχνης νά τό έπεξεργαστεΐ, νά τού δώσει μορφή, ώστε ή έκφραση αύτή ν ’ αφήσει νά φανεί τίνος νοήματος, ποιάς ούσίας είναι έκφραση. "Ομως, τό λογοτεχνικό έργο στήν άμεσότητά του, έτσι όπως προσφέρεται στόν ανα­ γνώστη, δέν έχει φτάσει άκόμα ώς τήν

Ό Λούκατς ατά 1955

κατάσταση τής συμφιλίωσης τών δύο επιπέ­ δων. Ό λογοτέχνης εκφράζει τά πιό βαθιά βιώματα τού συγχρόνου του άνθρώπου. Τά βιώματα αύτά, άτομικά, συγκεκριμένα, άγγίζουν έμμεσα, άσυναίσθητα, τήν πιό ριζική καθολικότητα: τί είναι ό άνθρωπος, ή ζωή του, ή μοίρα του. "Ομως τό νόημα είναι κρυμμένο, λανθάνον. Γιά νά ολοκληρωθεί ή έννοια τής Μορφής χρειάζεται καί μιά παραπέρα εργασία: Είναι ή έργασία τού κριτικού. Μέ τή συνεργασία τού κριτικού καί τού λογοτέχνη ή Μορφή υψώνεται ώς τή λειτουργία της. Τό δοκίμιο είναι πού κάνει φανερό τό κρυμμένο νόημα, κ’ έτσι τελειούται ή σύνθεση τού άτομικοΰ (τού παρόντος στό λογοτεχνικό έργο βιώματος) καί τού καθολικού (τής ούσίας τής υπέρτατης άξίας, πού είναι τό λανθάνον άντικείμενό). Τό δοκίμιο έχει τούς περιορισμούς του: Δέ συλλαμβάνει τό καθολικό αύτοδύναμα, μέ δικά του μέσα. «Δέν μπορεί νά ζήσει τή ζωή του παρά διά μέσου τών έργων τών άλ­ λων, μέ τήν κατανόηση τών άλλων πλησιά­ ζει τόν εαυτό του».3 Κι άκόμα: θέτει μέν τά έσχατα προβλήματα, μά δέ δίνει λύσεις (όπως ή επιστήμη π.χ.). Αύτό τό νόημα δίνει στό δοκίμιο ό L. καί μ’ αύτή τήν πρόθεση μέ τά δοκίμια τού βι­ βλίου του διερευνά καί άναλύει διάφορες •27

«Μορφές». Τό πρώτο δοκίμιο είναι ακριβώς δοκίμιο γιά τήν ουσία καί τή μορφή τοϋ δο­ κιμίου: ορίζει τό δοκίμιο ώς ενδιάμεση μορφή μεταξύ φιλοσοφίας (πού εκφράζει μιά κοσμοθεωρία στό πεδίο τών εννοιών) καί λογοτεχνικού έργου (πού είναι δημιουρ­ γία ενός φανταστικού σύμπαντος κατ’ ίδιαν προσώπων καί σχέσεων). Καί τό τελευταίο δοκίμιο είναι γιά τή «μεταφυσική τής τρα­ γωδίας». ’Ανάμεσα στά δυό αυτά άκραΐα, έξετάζονται τά έργα καί οί περιπτώσεις διαφόρων λογοτεχνών, όπως: Πλατωνισμός, ποίηση καί μορφές. Ή έκρηξη τής μορφής με τήν επαφή της με τή ζωή (Soreri Kierke­ gaard καί Regine Olsen). Ή ρομαντική φι­ λοσοφία τής ζωής (Novalis). Τό αστικό πνεύμα καί ή τέχνη γιά τήν τέχνη. Ή νέα μοναξιά καί ό λυρισμός της (Stefan George), καί άλλα. Σ’ όλα αύτά διερευνά: πώς μπορεί ή ζωή τού άνθρώπου νά είναι αυθεντική· καί διαπιστώνει ότι οί διάφορες μορφές πού άναλύει εκφράζουν μιάν άνυπέρβατη ρήξη τού άνθρώπου με τόν κόσμο, μιά δυσαρμο­ νία. («Ή αυθεντική ζωή είναι πάντοτε μήπραγματική, πάντοτε αδύνατη γιά τήν εμ­ πειρική ζωή».4) Είναι μορφές άρνησης καί φυγής. ’Αλλά ή άληθινή, ή αυθεντική άρ­ νηση είναι τό τραγικό κοίταγμα τής ζωής (la vision tragique), όπως εκφράζεται στήν τρα­ γωδία. ’Εδώ ή λαχτάρα τής ψυχής βρίσκει τό έσχατο όριό της: ό τραγικός ήρωας φτά­ νει στόν αυθεντικό εαυτό του μέ τήν ολο­ κλήρωση τού θανάτου. Τίς άλλες μορφές φυγής τίς κρίνει όχι άρκετά ριζικές, ψευ­ τοάρνηση τής καθημερινότητας. Μέ αύτά τά δεδομένα (τής άπόλυτης άπαξίας τού κοινωνικού κόσμου γιά τόν άν­ θρωπο) αυτή ή «συμφιλίωση» τής έμπειρικής ζωής καί τής ουσίας τής ζωής μέσα στή Μορφή, πού παράγεται μέ τή συνεργασία λογοτέχνη καί δοκιμιογράφου, δέν μπορεί νά έχει στερεότητα, μονιμότητα· είναι προσωρινή, προβληματική. "Οσοι έχουν κάποιαν άναστροφή μέ τίς φιλοσοφικές ιδέες διαβλέπουν κι άπό τά λίγα αύτά ότι ή έμπνευση τού βιβλίου είναι άπό τόν Kant, καί ιδιαίτερα άπό τό τραγικό στοιχείο τής καντιανής φιλοσοφίας.

Στό επόμενο βιβλίο, «Θεωρία τού μυθι­ στορήματος» (πού έκδόθηκε μέν σέ βιβλίο τό 1920 στό Βερολίνο, άλλά είχε γραφεί κατά τό πρώτο έτος τού πολέμου, τό 28

1914-1915, καί δημοσιευτεί σέ περιοδικό τό 1916), ή έμπνευση έρχεται άπό τό Hegel. Ή «Θεωρία τού μυθιστορήματος» είναι έκφραση τής απογοήτευσης καί τής απελπι­ σίας τού συγγραφέα γιά τήν κατάσταση τού κόσμου. Ό L. εδώ ερευνά τά ίστορικοφιλοσοφικά προβλήματα πού θέτουν οί σχέσεις τής μεγάλης επικής, ρεαλιστικής λογοτε­ χνίας μέ τήν κοινωνία πού παράγει αύτόν τόν πολιτισμό, πού έμπαινε ήδη σέ ένα στά­ διο τόσο βαθιάς άποσύνθεσης. Προσπαθεί νά βρει τήν άντιστοιχία μεταξύ τών διαφό­ ρων λογοτεχνικών ειδών (μυθιστορήματος, νουβέλας, ειδυλλίου) καί τών κοινωνικών καταστάσεων, καί τών στάσεων άπέναντι σ’ αύτές. Συνδέει τή δημιουργική πορεία τών μεγάλων αστών συγγραφέων μέ τίς κρίσιμες στιγμές τού πεπρωμένου τής κοινωνίας. Διαπιστώνει μιά ριζική δυσαρμονία ανά­ μεσα στό άτομο καί στόν κόσμο τής εποχής, πού είναι ένας κόσμος έκπεπτωκώς. Μιά βαθιά άποστροφή πρός τόν άστικό τρόπο ζωής, πρός τόν τρόπο ζωής τού καθημερι­ νού άνθρώπου, καί άπόρριψη τού πολιτι­ σμού πού πραγματώνει. Ό κόσμος αύτός δέν μπορεί νά είναι ή άξια έστία τής ψυχής. Στό μυθιστόρημα βλέπει ό L. τή μεγάλη έπική μορφή τού καιρού μας, τή μορφή όπου εκφράζεται ή άπουσία νοήματος ώς νόημα τής σύγχρονης ζωής, καθώς καί ό προβληματικός χαρακτήρας τής «συμφιλίω­ σης», πού πραγματοποιεί, τής εμπειρικής ζωής μ’ ένα νόημα, ή όποια, ωστόσο, δέν έπαψε ν ’ άποβλέπει στήν όλότητα.5 Ή έρμηνευτική μέθοδος πού έφαρμόζει έδώ ό L. είναι τής λεγάμενης «επιστήμης τού πνεύματος», πού κατάγεται άπό τή φι­ λοσοφία τού Hegel. Μάλιστα, όπως σημειώ­ νει ό ίδιος ό L., ή «Θεωρία τού μυθιστορή­ ματος» είναι τό πρώτο έργο πού έφάρμοσε συγκεκριμένα τά πορίσματα τής φιλοσοφίας τού Hegel στά αισθητικά προβλήματα.6 Ή άπελπισία τού συγγραφέα γιά τήν έκ­ βαση τού πολέμου, γιά τό μέλλον τού κό­ σμου καί τή μοίρα τού άνθρώπου δέ βρήκε άπάντηση μ’ αυτήν τήν εργασία. Ή ρωσική επανάσταση, πού έγινε ύστερα άπό λίγα χρόνια, υπήρξε ή ιστορική λύση στό πνευματικό άδιέξοδο πού έθεταν τά όρια τής μεθόδου αυτής. Ό μαρξισμός θά τού άνοίξει νέες προο­ πτικές καί θά άποκαλύψει νέες, πραγματικά γόνιμες, μεθόδους καί νέους τρόπους έρευ­ νας τών προβλημάτων τής κοινωνίας καί τόύ πνεύματος.

Τή μετάβαση από τόν Kant καί τό Hegel πρός τό Marx σημαδεύουν τά περίφημα δο­ κίμια πού έχουν γενικό τίτλο «'Ιστορία καί ταξική συνείδηση». Έδώ στόχος είναι πιά ή κατανόηση τών κοινωνικών αιτίων τής έκ­ λειψης τού νοήματος από τή ζωή, καί τής δυνατότητας επανεμφάνισης ενός άνθρωπινού νοήματος. "Ομως, καί στήν πεσιμιστική κριτική τής «Θεωρίας τού μυθιστορήματος» -οφείλομε νά παρατηρήσομε- υπάρχει ή άπόρριψη τού πολιτισμού καί υποδηλώνεται ή ανάγκη ανατροπής αύτοϋ τού κόσμου, πού εκλύει αύτόν τόν πολιτισμό. ’Από τίς λίγες αύτές νύξεις πού κάναμε γιά τά δυό αυτά βιβλία τής προμαρξιστικής περιόδου τού Lukacs βλέπομε δτι αύτός πρώτος έθεσε τά προβλήματα πού θά κυ­ ριαρχήσουν στή φιλοσοφική σκέψη τού αιώνα μας (υπαρξισμός κλπ.). Ή προβλη­ ματική ειδικότερα στά αισθητικά θέματα έξακολουθεΐ νά είναι εντελώς σύγχρονη. ’Ιδού ένα μικρό άπόσπασμα άπό τό «Ψυχή καί Μορφές» (σελ. 190): « Υ π ά ρ χο υν σήμερα γρ απτά πού δρουν μ έ τή μορφ ή τους κα ί άλλα πού δρουν παρά τή μορφ ή τους, κ α ί γιά πολλά ά π ’ αυτά τίθεται τό έξης πρόβλημά (κ α ί θά ’έ πρεπε νά τίθεται γιά ’ό λα): Υ π ά ρ χ ε ι τίπο τε τό άρμονικό πού μπορούμε νά βρούμε μέσα σ' αυτά; Μ ’ άλλα λόγια: 'Υ πάρχει ένα σύγχρονο στύλ; Μ πορεί νά υπάρχει; Είναι δυνατόν νά συλλάβομε κάτι ουσιαστικό μέσα άπό τήν άφηρημένη μορφή (Form-Abstraktion), καί νά τό συλλάβομε έτσι πού νά μή μ άς ξ εφ εύ­ γει ή ολότητα τής σημερινής ζωής; Είναι δυνατόν νά προσδώσομε στερεότητα, πού νά ισχύει γιά τήν αιω νιότητα στά χρώματα, πού αύριο ίσως δέ θά ύπόιρχουν πιά, στά άρώ ματα κ α ί στή γύρη τών φευγαλέων στι­ γμών μας, κ α ί νά συλλάβομε δ,τι ουσιαστικό είναι μέσα μας - κ α ί μάλισ τα χω ρίς νά τό γνω ρίζομε ο ί ίδιοι;» Δέ βλέπω νά έχει προχωρήσει καί πολύ μέ τό πέρασμα 70 χρόνω ν- ή σκέψη σέ τέ­ τοια προβλήματα...

"Ως τά μέσα τού πολέμου ό L. δέ μετείχε στήν πολιτική ζωή. ’Αλλά ό ιμπεριαλιστικός πόλεμος προκάλεσε βαθιά κρίση σ’ δλη τήν κοσμοθεωρία του, καί μέ τήν επίδραση τής ρωσικής επανάστασης καί τών γραπτών τής Rosa Luxemburg μεγάλωσε ή αντίθεσή του

Χειρόγραφη σημείωση τοϋ Λονκατς

πρός τό κυρίαρχο σύστημα, καί άρχισε νά συναναστρέφεται επαναστατικούς κύκλους. Είδε δτι οί κομμουνιστές είχαν μπροστά τους μιά διέξοδο καί ήταν άποφασισμένοι νά φτάσουν ώς τό τέλος. Έτσι, τό Δεκέμ­ βριο τού 1918 γράφτηκε στό Κομμουνιστικό Κόμμα τής Ουγγαρίας καί έγινε μέλος τής συντακτικής επιτροπής τής επίσημης επι­ θεώρησης τού Κόμματος, Internationale. Τό Φεβρουάριο τού 1919, δταν τά περισσότερα μέλη τής Κεντρικής ’Επιτροπής τού Κ.Κ. εί­ χαν συλληφθεί, έγινε μέλος τής νέας Κεντρι­ κής ’Επιτροπής καί μέλος τής σύνταξης τού κεντρικού οργάνου τού Κόμματος «Κόκκινη ’Εφημερίδα», καί μ’ αύτές του τίς ιδιότητες συνέβαλε στήν προεργασία γιά τήν εγκαθί­ δρυση τής εξουσίας τών συμβουλίων στήν Ουγγαρία. Μέ τήν εγκαθίδρυση τής εξου­ σίας τών σοβιέτ, άπό τό Μάρτιο ώς τόν Α ύ­ γουστο τού 1919 ύπήρξε επίτροπος τού Λαού Παιδείας καί Πολιτισμού στή βραχύ­ βια κυβέρνηση τού Bela Kun, καί πολιτικός επίτροπος τού 5ου τομέα. Μετά τήν άνατροπή τής κυβέρνησης τών συμβουλίων, αναλαμβάνει, μαζί μέ τόν Otto Korvin, τή διεύθυνση τής παράνομης οργάνωσης, καί σέ λίγο αναγκάζεται νά καταφύγει παρά­ νομα στήν Αυστρία. Τό 1921 παίρνει μέρος στό 3ο Παγκόσμιο Συνέδριο τής Κομμουνι­ στικής Διεθνούς στή Μόσχα, ώς άντιπρόσωπος τής Ουγγαρίας.

Μέσα σ’ αυτήν τήν έντονη επαναστατική περίοδο (1919-1922) γράφτηκαν τά 8 δοκί­ μια πού άποτελέσανε τή συλλογή «'Ιστορία 29

καί ταξική συνείδηση» που έκδόθηκε τό 1923 στά γερμανικά, στό Βερολίνο. Ό L. προσέρχεται στον επαναστατικό μαρξισμό με άκονισμένο μυαλό από τη βα­ θιά φιλοσοφική του παιδεία καί, ιδιαίτερα, άπό τήν οικείωσή του μέ τό Hegel. Στό «'Ιστορία καί ταξική συνείδηση» ξα­ ναπιάνει τό σόμπαν τοΰ έκπεπτωκότος κό­ σμου. ’Αλλά, ενώ στά δυό προηγούμενα βι­ βλία τό νόημα είναι χαμένο, στό τρίτο αυτό βιβλίο τό νόημα είναι πρός πραγμάτωση. Διερευνά τώρα τά κοινωνικά αίτια, τά συγ­ κεκριμένα, τά πραγματικά, τή ρίζα τοΰ κα­ κού, καί κάνει νά φανεί στόν ιστορικό ορί­ ζοντα ή δυνατότητα αποκατάστασης μιας r ζωής αξίας, μεστής άπό νόημα. Έ να άπό τά πρώτα προβλήματα πού θέ­ τει είναι: ποιά είναι ή ουσία τού μαρξισμού καί τό πνεύμα πού διαφοροποιεί τήν ύλιστική διαλεκτική άπό τίς άλλες μεθόδους καί τίς άλλες θεωρίες. Ή ουσία τού μαρξι­ σμού έγκειται στήν άντίληψη καί στή χρήση τής κατηγορίας τής ολότητας. « ’Εκείνο πού διακρίνει κατά τρόπο απο ­ φασιστικό τό μαρξισμό άπό τήν άστική επ ι­ στήμη δεν είναι ή πριν ό.π όλα κυριαρχία τών οικονομικών κινήτρων στήν εξήγηση τής ιστορίας- είναι ή άποψη τής ολότητας. Ή κατηγορία τής ολότητας, ή κυριαρχία, καθοριστική κ α ί σέ όλους τούς τομείς, τού όλου στά μέρη, άπο τελεΐ τήν ουσία τής μ ε­ θόδου πού πήρε ό Marx άπό τό H egel κ α ί τήν άναμόρφωσε μ έ πρω τότυπον τρόπο γιά νά τήν κάνει βάση μιας εντελώ ς νέας επι­ στήμης».7 Ή άνάπτυξη καί οί άλλαγές τής κοινω­ νίας πρέπει νά άντιμετωπίζονται ως διαδι­ κασία συνόλου, τού οποίου τά διάφορα μέρη δέν είναι αυτόνομα, άλλά νοούνται μέσα στή λειτουργία τής δομής τής ολότη­ τας. Ή ιδέα, βέβαια, είναι τοΰ Marx καί τού Engels, άλλά ό Lukacs έδωσε στήν έννοια τήν άποφασιστική της διάσταση. Καί προ­ χωρεί στή θεμελίωση τής άξίας τής «συνεί­ δησης τού προλεταριάτου», ώς άναφοράς στήν ολότητα τής έν γίγνεσθαι κοινωνίας, άφού πρώτα κάμει άνάλυση τής «ταξικής συνείδησης» γενικά καί τού φαινομένου τής «πραγματοποίησης» (τόν δρο πρέπει νά τόν πάρομε μέ τήν πιό αυστηρή κυριολεκτική σημασία) στήν άστική κοινωνία καί σκέψη. 'Ως «ταξική συνείδηση» ορίζει τή συνεί­ δηση πού θά είχε μιά δεδομένη τάξη μέσα σέ μιά ορισμένη κατάσταση, άν ήταν ικανή νά 30

συλλάβει τέλεια αυτήν τήν κατάσταση άπό τήν άποψη τοΰ ταξικού της συμφέροντος.8 ’Από τήν ταξική συνείδηση διακρίνεται ή «ψυχολογική συνείδηση», πού είναι τό σύν­ ολο τών πραγματικών εμπειρικών σκέψεων (πού μπορούν νά περιγραφούν καί νά εξ­ ηγηθούν ψυχολογικά) τίς όποιες σχηματί­ ζουν οί άνθρωποι γιά τή ζωτική τους θέση.9 Ή πραγματική, ή συγκεκριμένη ψυχολογική συνείδηση δέν ταυτίζεται μέ τήν ταξική συνείδηση. Πολλές δυνάμεις εμποδίζουν τήν προσέγγιση, οπότε έχομε «ψευδή», «φενα­ κισμένη» συνείδηση. Αναχωρώντας άπό τήν ιδέα τού «φετιχισμού τού έμπορεύματος» καί τού χρήματος, πού βρίσκεται στό «Κεφάλαιο» τού Marx, προσπαθεί νά ξανασκεφτεΐ τήν ούσία τής καπιταλιστικής κοινωνίας καί τής σκέψης της, τής φιλοσοφίας της. Στήν καπιταλιστική κοινωνία ό φετιχισμός είναι εγγενής σ’ όλες τίς ιδεολογικές έκδηλώσεις. Οί άνθρώπινες σχέσεις, τίς πιό πολλές φορές, εμφανίζονται στούς παρατη­ ρητές, πού τούς ξεγελάει ό έπιφανειακός άντικατοπτρισμός τής κοινωνικής πραγμα­ τικότητας, ώς πράγματα (φετίχ). Τό πρό­ τυπο αύτής τής «άλλοτρίωσης» είναι τό «εμπόρευμα», τό βασικό στοιχείο τής καπι­ ταλιστικής παραγωγής. Ή λειτουργία τής καπιταλιστικής οικονομίας καλύπτει, άποκρύβει τό γεγονός ότι ό έμπορευματικός χα­ ρακτήρας τού προϊόντος τής άνθρώπινης εργασίας δέν είναι παρά έκφραση σχέσεων μεταξύ άνθρώπων, καί έτσι ή ιδιότητα τού προϊόντος ώς έμπορεύματος (ή τιμή του π.χ.) άποσπάται καί φαίνεται άντικειμενική ιδιότητα τού πράγματος. Μέ αυτήν τήν άφετηρία ό L. άναπτύσσει τή θεωρία τής «πραγματοποίησης » (reifica­ tion, άπό τό res, rei = πράγμα) καί τίς άλ­ λες έννοιες πού προκύπτουν άπ’ αυτήν: τής άποξένωσης, τής άλλοτρίωσης, τής ψευδούς (φενακισμένης) συνείδησης. Τήν έννοια τής reification τή θεωρεί καθοριστική τής άστικής σκέψης, τής φιλοσοφίας καί τών άντινομιών της, τών ορίων της: Α πέναντι στόν κόσμο τών «πραγμάτων», άντικειμενικό καί τετελεσμένο, στέκεται ένα υποκείμενο «θεωρητικό», καί τόν βλέπει μέ τή μορφή κόσμου πραγμάτων, πού τόν κυβερνούν νό ­ μοι άντικειμενικοί. "Ομως, αύτή ή «άντικειμενικότητα» ή άμεσα διδόμενη, είναι άπατηλή, φενάκη. Τή δυνατότητα σύλληψης τής αυθεντικής άντικειμενικότητας τή δίνει ή «άποψη», ή «οπτική τού προλεταριάτου».

Ή επιδίωξη άπό την εργατική τάξη τής δι­ κής της χειραφέτησης ταυτίζεται με τήν επι­ δίωξη τής άπελευθέρωσης ολόκληρης τής κοινωνίας. Γι’ αυτό καί ή συνείδηση πού άποκτά τό προλεταριάτο μέσα σ’ αυτόν τόν άγώνα, ή αυτογνωσία του είναι καί γνώση τοΰ συνόλου τής κοινωνίας. Έ τσι προκύπτει ή ιστορική δυνατότητα τής υπέρβασης τοΰ δυαδισμοϋ ύποκειμένου-άντικειμένου, ή όποια ενσαρκώνεται σέ μιά Πράξη -τήν Επανάσταση- πού φέρνει πρός τήν αλλαγή τοΰ κοινωνικού είναι στην ολότητά του, καί αίρεται έτσι ή αλλοτρίωση. Ά π ό δώ καί οί έννοιες τής «εφικτής συνείδησης» καί «άντικειμενικής δυνατότητας». Τό όργανο, τό διάμεσο, μέ τό όποιο μπο­ ρεί καί οφείλει νά τεθεί τέρμα στή reifica­ tion, ή «μορφή» πού ενοποιεί τό άμεσο μέ τό όλον, είναι τό κόμμα, ή υψηλότερη θεω­ ρητική καί πρακτική έκφραση τής έν γίγνε­ σθαι κοινωνίας, τής συνείδησης τού προλε­ ταριάτου. Μιά άλλη έννοια πού τονίζει ό συγγρα­ φέας είναι ή έννοια τής Ιστορικότητας τών κοινωνικών φαινομένων -κ α ί μ’ αύτό τό πρίσμα ερμηνεύει καί τό μαρξισμό. Στό δο­ κίμιο γιά τήν «Α λλαγή τής λειτουργίας τοΰ ιστορικού υλισμού» λέει ότι ό ιστορικός υλισμός δέν έχει πεδίο εφαρμογής έξω άπό τήν αστική κοινωνία. Οί κατηγορίες του ισχύουν γιά τό είναι τής άστικής κοινωνίας πού έγινε πράγμα. Μ’ αύτό τό πνεύμα κριτικάρει, τό 1925, τόν Μπουχάριν ότι δέν κατανοεί τήν ιστο­ ρία καί τόν ιστορικό χαρακτήρα τοΰ διαλε­ κτικού υλισμού στό γνωστό βιβλίο του γιά τόν ιστορικό ύλισμό. Τήν ίδια εποχή (1922-1923) δημοσίεψε στήν έφημερίδα τού Βερολίνου Rote Fahne (Κόκκινη Σημαία) καί 20 άρθρα όπου άναλύει φιλολογικά καί φιλοσοφικά θέματα, μέ τήν οπτική πού χαρακτηρίζει τό βιβλίο του · είναι ένα είδος φιλολογικού συμπληρώμα­ τος του (γιά τόν Goethe, Lessing, Ντοστογιέφσκι κ.ά.).10

Κάνει εντύπωση ή βαθύνοια καί ή άποκαλυπτικότητα μέ τήν όποια συνέλαβε ό Lukacs τή σκέψη τού Marx καί τήν έγελιανή της διάσταση, άν λάουμε υπόψη μας ότι δέ γνώριζε τά «Χειρόγραφα τού 1844», τή «Γερμανική ιδεολογία» (πού έγιναν γνωστά τό 1932). Είναι ό πρώτος μετά τό Marx πού

Προκυμαία στό Δούναβη καί πίσω τό βουνό St. Gellert, όπως θά τό εβλεπε κανείς άπό τό σπίτι τον Λούκατς

έπιασε τήν «άλλοτρίωση» ώς κεντρικό θέμα τής επαναστατικής κριτικής τού καπιταλι­ σμού καί τού πολιτισμού του. Μόνο μετά τή δημοσίευση τών «Χειρογράφων τού 1844» καί κυρίως μετά τόν πόλεμο -ιδιαίτερα στή Γαλλία- ασχολήθηκαν μ’ αυτήν τήν έννοια, πού σήμερα τόσο βάναυσα κακοποιείται άπό κάθε άστοιχείωτο. Τό έργο αύτό είναι ίσως τό πιό σημαντικό καί τό πιό λαμπρό άπό τά έργα τού Lukacs. «Έ να θεωρητικό έργο κεφαλαιώδους σημα­ σίας, πού στήν περιοχή τής φιλοσοφίας παραμένει σχεδόν ή μόνη σημαντική συμ­ βολή στό μαρξισμό ύστερα άπό τόν ίδιον τό Marx».11 «Ό χι μόνο τό πιό σημαντικό έργο τής μαρξιστικής φιλοσοφίας γενικά, αλλά καί τό πιό σημαντικό φιλοσοφικό έργο τού 20ού αιώνα».12 “Ομως ή νεαρή σταλινική γραφειοκρατία, πού πάσκιζε νά κρυσταλλώσει καί νά επι­ βάλει τά ιδεολογικά της ταμπού, νά τυπο­ ποιήσει τό δογματισμό της καί τήν ορθοδο­ ξία της, δέν είδε μέ καλό μάτι τό βιβλίο αύτό πού ανέλυε τήν ψευδή συνείδηση καί έσκιζε τούς φετιχισμούς. Τόν ’Ιούνιο τοΰ 1924 ή Κομμουνιστική Διεθνής, ό Ζινόβιεφ, ό Μπουχάριν, τό καταδίκασαν. Τό ίδιο καί ή σοσιαλδημοκρατία, ό Kautsky. Ό συγγραφέας του δέν έκαμε καμιά 31

προσπάθεια νά τό υπερασπίσει. Τό άποκήρυξε κι αυτός καί απαγόρεψε την έπανέκδοσή του, εγκαινιάζοντας τή «συμβίωσή» του με τό σταλινισμό (ή όποια βάσταξε ως τό 1956). ’Από τότε τό βιβλίο δεν ξαναφά­ νηκε ώς τό 1958. Τό ίδιο, άπαρνήθηκε καί τό προηγούμενο βιβλίο, «Θεωρία τοΰ μυθι­ στορήματος», καί άπαγόρεψε τήν έκδοσή του ώς τό 1962.

’Αν θά κάναμε σήμερα κάποια κριτική, εκείνο πού θά είχε ιδιαίτερη σημασία δεν είναι τόσο ή συζήτηση γιά τήν «ταυτότητα ύποκειμένου-άντικειμένου» καί τήν «άντανάκλαση» στή γνωσιοθεωρία, γιά τή «δια­ λεκτική τής φύσης», γιά τήν «άντικειμενοποίηση» καί «άποξένωση» -6 σ ο ή κριτική τής αντίληψης γιά τό κόμμα ώς χειροπια­ στής ενσάρκωσης τής «ταξικής συνείδησης τοΰ προλεταριάτου», ενσάρκωσης τής αλη­ θινής ολικής αύτο-συνείδησης τής εποχής. Σήμερα, στό φώς τής εξέλιξης πού πήρε ή ’Επανάσταση, είναι σχετικά εύκολο σ’ εμάς νά κάνομε μιά κριτική, πού τήν έποχή έκείνη ίσως μόνο ή Rosa Luxemburg θά μπορούσε νά κάνει - ά ν δεν τήν είχαν δολο­ φονήσει. Νά δούμε δτι ή άνύψωση τού κόμ­ ματος στό ρόλο ανεξάρτητης ιστορικής ον­ τότητας μπορεί νά καταλήξει «ιδεολογία» μιας κοινωνικής μερίδας πού κυριαρχεί πάνω στήν κοινωνία. 'Η εν τώ μεταξύ Ιστο­ ρική πείρα, τά γεγονότα γύρω μας (Τσεχοσ­ λοβακία, Ουγγαρία, Πολωνία κλπ.) μάς δεί­ χνουν καθαρά δτι τό κόμμα δέ διαφέρει άπό τή μάζα τών έργαζομένων κατά τόν υποτι­ θέμενο υψηλότερο βαθμό συνειδητότητας ώς πρός τήν «ταξική συνείδηση τοΰ προλε­ ταριάτου», άλλά κατά τό δτι ένσαρκώνει μιάν άλλη συνείδηση. "Οτι δεν είναι αλήθεια δτι «δεν έχει συμφέροντα διαφορετικά άπό τά συμφέροντα τού συνόλου τής έργατικής τάξης».13 ’Απεναντίας βλέπομε δτι έχει συμφέροντα άντίθετα πρός τά συμφέροντα τής έργατικής τάξης, δτι οι έργατικές μάζες, πού έξεγείρονται έναντίον τής έξουσίας του, βλέπουν στό πρόσωπό του δ,τι είναι, στίς κατά παράδοση καπιταλιστικές χώρες, γιά τούς έργαζομένους ή κυρίαρχη τάξη καί οί καταπιεστικοί μηχανισμοί της. Ή ιδέα δτι τό κόμμα ένσαρκώνει τήν αληθινή έπαναστατική συνείδηση καλύπτει ιδεολογικά τόν έξουσιαστικό ρόλο του. Κι άν έξετάσομε βαθύτερα, βλέπομε δτι ή ρίζα αυτής τής ιδεολογικής έπεξεργασίας 32

βρίσκεται άκριβώς στήν ίδια τήν ιδέα τής «άντικειμενικά καταλογιζόμενης ταξικής συνείδησης τοΰ προλεταριάτου», στήν ιδέα δτι υπάρχει μιά «ουσία», ένα «όντως είναι» τής ταξικής συνείδησης τού προλεταριάτου, μιά «άλήθεια», τήν οποία μιά «πρωτοπο­ ρία», έξοπλισμένη μέ μιά σωστή έπαναστα­ τική θεωρία, κατέχει προνομιακά -κ α ί συν­ επώς επιβάλλεται νά ήγεμονεύει.14 Δέν είναι χωρίς δραματικότητα τό δτι στήν παγίδα τών έσχάτων συνεπειών αυτής τής φιλοσοφίας πιάστηκε καί ό ίδιος ό Lukacs: Έ ν όνόματί της βρέθηκε στά πρό­ θυρα τού έκτελεστικού άποσπάσματος...

Ά λ λ α έργα αυτής τής έποχής είναι μιά μελέτη γιά τό Λένιν (1924), γιά τό Lassalle (1925) καί τό Moses Hess (1926), πού θεω­ ρείται άπό τά πιό βαθυστόχαστα καί πρω­ τότυπα δοκίμια.

Τόν ’Απρίλιο τού 1928, πού βρισκόταν στή Βιέννη, τόν συνέλαβαν μέ τήν κατηγο­ ρία συμμετοχής σέ «μυστική οργάνωση». Ή ανάκριση δέν κατόρθωσε ν ’ αποδείξει τήν κατηγορία καί ύστερα άπό ένα μήνα τόν άπέλυσαν. Ά π ό τό Φεβρουάριο ώς τόν Α πρίλιο τού 1929 βρίσκεται έπικεφαλής τής παράνομης οργάνωσης στή Βουδαπέστη. Στό συνέδριο τού ουγγρικού Κ.Κ. παρουσιάζει μέ τό ψευ­ δώνυμο Blum θέσεις, δπου βλέπει ώς προο­ πτική στήν έπανάσταση στήν Ουγγαρία, καί προτείνει ώς στρατηγική, τή «δημοκρατική δικτατορία έργατών καί άγροτών» -σ ύ ν­ θημα πού καί ό Λένιν, τό 1905, είχε ρίξει. Ά λλά δέν έπέτυχε νά πείσει. Οί «θέσεις Blum» καταδικάστηκαν άπό τό Κόμμα καί ό ύποστηριχτής τους αποκλείστηκε άπό τήν Κεντρική ’Επιτροπή. ’Εντελώς άπομονωμένος πιά μέσα στό Κόμμα -άκόμα κι άπό έκείνους πού προηγουμένως συμμερίζονταν τίς άπόψεις του - έκαμε τήν «αυτοκριτική» του, παρόλο πού ήταν πεπεισμένος δτι έχει άπόλυτα δίκιο. «Ήταν έντελώς κυνικό: Οί περιστάσεις τής έποχής μοΰ τό έπιβάλλανε», λέει ό ίδιος.15 Καί πιστεύει άκόμα πώς ή κατοπινή πορεία τής 'ιστορίας έπιβεβαίωσε τίς «θέσεις Blum», δτι ή περίοδος 1945-1948 στήν Ούγγαρία υπήρξε στήν πραγματικότητα ή συγκεκριμένη πραγματο­

ποίηση τής «δημοκρατικής δικτατορίας τών εργατών καί τών αγροτών» (που είχε υπερ­ ασπιστεί τό 1929).16 'Ύστερα άπ’ αυτό δέν είχε ένεργό ανάμιξη στήν πολιτική ώς τό 1956, πού έγινε υπουρ­ γός Πολιτισμού στήν κυβέρνηση Nagy. Τό 1930-31 βρίσκεται στή Μόσχα, ώς επιστημονικός συνεργάτης στό «’Ινστιτούτο Marx-Engels-Λένιν», όπου συνεργάστηκε με τό Ριαξάνοφ γιά τήν άποκατάσταση καί έκ­ δοση τών «Χειρογράφων τού 1844» τού Marx. Τό 1931 πήγε πάλι στό Βερολίνο. 'Ως επικεφαλής τής κομμουνιστικής ομάδας στήν Ένωση γερμανών συγγραφέων οργά­ νωσε μιά κίνηση ενιαίου μετώπου άστών συγγραφέων τής άριστεράς, σοσιαλδημο­ κρατών καί κομμουνιστών. Ε πίσης εργά­ στηκε στήν 'Ένωση προλεταριακών συγγρα­ φέων. Μετά τήν επικράτηση τού Χίτλερ ξαναπήγε στή Ρωσία (τό Μάρτη τού 1933). Ε κ εί εργάστηκε ώς επιστημονικός συνεργάτης στό ’Ινστιτούτο φιλολογίας τής κομματικής άκαδημίας καί άργότερα στό ’Ινστιτούτο φιλοσοφίας τής άκαδημίας τών επιστημών, ώς τό τέλος τού 1938. Έ πειτα ώς δημοσιο­ γράφος καί κριτικός τής λογοτεχνίας σέ ρω­ σικά περιοδικά, καθώς καί σέ γερμανικά καί ουγγρικά πού έκδίδονταν στή Ρωσία. Τό 1944 επιστρέφει στήν Ουγγαρία. Ε κ ­ λέγεται βουλευτής, μέλος τού προεδρείου τής ’Ακαδημίας τών επιστημών, μέλος τού Παγκοσμίου συμβουλίου ειρήνης, καί καθη­ γητής τής αισθητικής καί φιλοσοφίας τού πολιτισμού στό Πανεπιστήμιο τής Βουδα­ πέστης. Τό 1955 εκλέγεται άντεπιστέλλον μέλος τής Γερμανικής άκαδημίας επιστημών τού Βερολίνου.

Τό διάστημα άπό τό 1924 ώς τό 1956 εί­ ναι ή θλιβερή σταλινική περίοδος τής ζωής τού Lukacs. Τήν εποχή αυτή άκροβατεϊ ή παραπαίει άνάμεσα σέ έλιγμούς, συμβιβα­ σμούς, άποκηρύξεις καί ομολογίες πίστεως, υπολογισμένα -ψέματα, ταπεινώσεις καί πα­ λινωδίες. Γιά νά κάμει νά περάσει στά γρα­ φτά του κάποια δική του σκέψη, ή διαφορε­ τική άπό τά κρατούντα, οχυρώνεται κάθε φορά πίσω άπό 3 τουλάχιστο τσιτάτα τού Στάλιν. Δέν ξεχωρίζεις τί είναι πιά πραγμα­ τική του πεποίθηση καί τί ψέμα καί τακτι­ κός έλιγμός, τί είναι προσωπικό, ειλικρινές,

Ό Λούκατς στά 1970

καί τί εξαναγκασμός καί συνθηκολόγηση. Κι όλα αύτά, γιά νά παραμείνει στούς κόλ­ πους τής Κομμουνιστικής Διεθνούς καί νά μπορεί νά ζεϊ καί νά γράφει. Οί πρόλογοι στίς έπανεκδόσεις τών έργων του τά τελευ­ ταία χρόνια είναι άποκαλυπτικοί γιά τή θλιβερή αυτή ήθική περιπέτεια. Πάντως τό άποτέλεσμα είναι ότι πάντα υποτάχτηκε καί κάλυψε ιδεολογικά σ’ όλες τίς φάσεις της τήν πρακτική τού σταλινισμού, χωρίς καί νά άποφύγει εντελώς νά τόν βλέπουν μέ καχυ­ ποψία. Τό 1941 μάλιστα ή σοβιετική άστυνομία τόν συνέλαβε καί τόν κράτησε γιά ένα χρονικό διάστημα. 'Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα παλινω­ δίας μπορούμε νά άναφέρομε τίς κρίσεις του γιά τό Hegel: Τό 1922 θαυμάζει τή διαλεκτική του μέ­ θοδο, άλλά κρίνει ώς άντιδραστικό τό ρεα­ λισμό του, δηλαδή τή συμφιλίωσή του μέ τήν πραγματικότητα (τό πρωσικό κράτος), πού ή έγελιανή φιλοσοφία τού κράτους άποτελεϊ τήν ολοκληρωμένη έκφρασή της. Στό δοκίμιό του γιά τό Moses Hess τού 1926, στό «Νέο Hegel» τού 1948, καί σ’ όλα τά γραπτά τής σταλινικής περιόδου, θεωρεί προοδευτική αύτή τή «συμφιλίωση μέ τήν πραγματικότητα» στό Hegel καί στόν Goe­ the. Στά 1941 άναφέρει τό Hegel μόνον ώς «άντικειμενικόν ιδεαλιστή», στήν έπίδραση τού οποίου οφείλονται τά «λάθη» τών έρ­ 33

γων τής νεότητάς του.17 Στή συνέντευξη τού 1969 επιμένει στην άποψή του τού 1922, δηλ. στήν αποδοκιμα­ σία τής συμφιλίωσης τού Hegel με τήν κατε­ στημένη πραγματικότητα καί διατρανώνει τό θαυμασμό του γιά τή σκέψη τού Hegel · άποκαλύπτει μάλιστα ότι ό ίδιος ό Lukacs σέ ορισμένα μέρη τής «’Οντολογίας» του συνεχίζει τό εγχείρημα τού Marx νά μετα­ τρέψει σέ υλιστική τή φιλοσοφία τοϋ He­ gel.18 Αυτή ή συνθηκολόγηση μέ τό σταλινισμό είχε μοιραία επίδραση στό χαρακτήρα καί στήν ποιότητα, στή δομή καί στό στυλ των γραφτών του, τά όποια αντικατοπτρίζουν ώς ένα βαθμό τίς διακυμάνσεις τοϋ κλίμα­ τος τρομοκρατίας καί τοϋ αντίστοιχου αι­ σθήματος άνασφάλειας. ’Ανάμεσα στά βιβλία τής περιόδου αυτής είναι οί «Μελέτες γιά τόν ευρωπαϊκό ρεαλι­ σμό» (γραμμένο στή Μόσχα κατά τό τέλος τής δεκαετίας τοϋ ’30). «Τό ιστορικό μυθιστόρημα». Γραμμένο ρωσικά τό 1936-37 εξετάζει τίς διαφορές ανάμεσα στά διάφορα είδη (έπος, δράμα, μυθιστόρημα κλπ.) καί τά προβλήματα τής γένεσης τών διαφόρων αισθητικών μορφών σέ συσχετισμό μέ τήν κοινωνική ανάπτυξη καί τήν αντίστοιχη κοσμοθεωρία. «Ή γερμανική λογοτεχνία τήν έποχή τοϋ ιμπεριαλισμού» (1946). « Ό Goethe καί ή έποχή του» (1947). « Ό νέος Hegel. Σχέση ανάμεσα στή δια­ λεκτική καί τήν οικονομία» (1948), όπου πραγματεύεται τήν προέλευση καί τή δια­ μόρφωση τού συστήματος τής άντικειμενικής διαλεκτικής. «Υπαρξισμός ή μαρξισμός;» (1948). ’Ε ξ­ ετάζει τόν υπαρξισμό μέσα στά πλαίσια τής κρίσης τού αστικού κόσμου καί τής αστικής φιλοσοφίας καί δίνει μιά ερμηνεία τοϋ γαλ­ λικού υπαρξισμού (Sartre) ώς καλυμμένου ιδεαλισμού πού εκφράζει τήν εξέγερση τών μικροαστών μέσα στή γερμανική κατοχή. Στό τέλος περιλαμβάνει κ’ ένα κεφάλαιο γιά τή «λενινική θεωρία τής γνώσης καί τά προ­ βλήματα τής σύγχρονης φιλοσοφίας». ’Αλλά περιέχονται καί κάτι άλλα άξιοθρήνητα πράγματα (γιά τίς δίκες τής Μόσχας κλπ., πού κι ό ίδιος ό L. στόν πρόλογο τής γαλλι­ κής έκδοσης τού 1961 λέει νά τά παραβλέψομε). «Ή καταστροφή τού Λόγου» (1954). Σ’ ένα μεγάλο πρόλογο εξετάζει τόν ϊρρασιοναλισμό ώς διεθνές φαινόμενο τής ιμπερια­ 34

λιστικής περιόδου καί πραγματεύεται έπειτα, απ' αυτήν τήν άποψη, τήν ιστορία τής γερμανικής φιλοσοφίας από τό Schelling ώς τό Nietzsche (αφού περάσει άπό τό Schopenhauer καί τόν Kierkegaard) καί άπό τόν Dilthey ώς τό Heidegger καί τό Jaspers (Simmel, Spengler, Scheler κλπ.). Έ χει ένα κεφάλαιο γιά τό νεοεγελιανισμό, ένα γιά τή γερμανική κοινωνιολογία τής περιόδου τού ιμπεριαλισμού, ένα άλλο γιά τόν κοινωνικό δαρβινισμό καί έναν έπίλογο γιά τό μεταπο­ λεμικόν ίρρασιοναλισμό. 'Υπερασπίζεται τήν έγελιανή κληρονομιά καί άγωνίζεται γιά τήν αποκατάσταση καί τήν επικράτηση τού λογικού καί τού άνθρωπισμού. Πιστεύει δτι ό γερμανικός λαός, «ό λαός τού Diirer καί τοϋ Thomas Miinzer, τού Goethe καί τού Karl Marx, έχει τόσα μεγάλα πράγματα στήν ιστορία του καί τόσες μεγάλες προο­ πτικές γιά τό μέλλον»,19 πού δέ θά επιτρέ­ ψει νά συνεχιστεί ή νά ξαναγυρίσει αυτό τό έπαίσχυντο παρελθόν. Τό έργο αύτό άπό πολλούς θεωρήθηκε πολύ σπουδαίο. Ό μω ς κοντά στίς σωστές καί βαθυστόχαστες κρίσεις, τήν ευρυμάθεια καί τήν πολυμέρεια, έχει καί πολλές άδυναμίες, κενά καί άδικες κρίσεις. Γραμμένο μετά άπό σταλινικές επιθέσεις καί «αυτο­ κριτική», είναι καί ένα είδος «φιλοσοφικός φόρος τιμής στή μεγάλοφυία τού Στάλιν». Ό Κώστας Ά ξελός δέ διστάζει νά τό πεί «αξιοθρήνητο» (regrettable).20 «Ή σημασία τού κριτικού ρεαλισμού σή­ μερα». Γραμμένο τό 1955 καί έν μέρει μετά τό 2θό συνέδριο τού Κ.Κ. τής Ρωσίας, αντα­ νακλά στό στύλ του τίς «έλευθερίες» τού χρουστσοβικού κλίματος. ’Εκφράζεται μέ κάποιαν άνεση καί καταφέρεται καί εναν­ τίον τού δογματισμού τού Στάλιν καί τής σταλινικής περιόδου, αλλά στόχος του είναι νά προστατέψει άπό τό «σοσιαλιστικό ρεα­ λισμό» «δ,τι έχει άξια καί είναι νέο».21 ’Ε ξ­ ετάζονται μεταξύ άλλων: ένδιαφέροντα θέ­ ματα τής κοινών ιολογίας τής τέχνης, κυρίως ή σχέση τού συγγραφέα πρός τήν πραγματι­ κότητα, μέ παρατηρήσεις γιά πολλούς συγ­ γραφείς. Ή σημασία τής κοσμοθεωρίας καί τής προοπτικής γιά τήν καλλιτεχνική δη­ μιουργία καί ειδικότερα τή δομή τού καλλι­ τεχνήματος. Τά χαρακτηριστικά γνωρί­ σματα τής λεγάμενης «πρωτοπορίας». (Τού δρου «πρωτοπορία» εδώ γίνεται χρήση μέ μιά ειδική έννοια. Έ τσι άποκαλοΰνται περιληπτικά τά λογοτεχνικά προϊόντα πού άναπαράγουν τήν εικόνα πού έχει γιά τόν

κόσμο, γιά τό σύνολο τών αντικειμενικών καί υποκειμενικών διορισμών του, μιά μι­ κροαστική ιντελιγκέντσια, ή όποια δε βλέπει καμιά προοπτική στή ζωή τής ανθρωπότη­ τας: Αποκρούει τόν καπιταλιστικό κόσμο καί δε δέχεται τή σοσιαλιστική διέξοδο. Ό συγγραφέας γενικά δέν εκφράζεται μέ ευ­ νοϊκές κρίσεις γι’ αύτό πού λέμε «μοντέρνα τέχνη».) Ή σημασία τού «κριτικού ρεαλισμού», δηλ. τού τρόπου πού βλέπουν τόν κόσμο οξυδερκείς καί συγκροτημένοι μή κομμου­ νιστές συγγραφείς (όπως π.χ. ό Thomas Mann), γιά τήν καλλιτεχνική δημιουργία στή σοσιαλιστική κοινωνία· επικρίνεται ή καταστρεπτική επίδραση τού δογματισμού τού «σοσιαλιστικού ρεαλισμού», πού ήταν ή αισθητική ιδεολογία τού σταλινισμού. Δ ια­ τυπώνονται ενδιαφέρουσες κρίσεις —άλλοτε πιο συστηματικά, άλλοτε παρεμπιπτόντωςγιά ειδικότερα θέματα (π.χ. τό άγχος, υπαρ­ ξισμό, φορμαλισμό, εξπρεσιονισμό κλπ.) καί γιά πολλούς συγγραφείς (άπό τόν Goethe ώς τόν Beckett). Στό κυρίως υφάδι τών ιδεών του παρεμ­ βάλλει καί κάτι άλλα πράγματα -«φιλοσο­ φική προσφορά» στά τρέχοντα αιτήματα τής πολιτικής έπικαιρότητας τής χρουστσοβικής περιόδου, πού θά πρέπει νά τά Αγνοήσουμε. Ά π ό τό 1956 καί πέρα στάθηκε Αποφα­ σιστικά άντισταλινικός. Εργάστηκε ενεργά στόν κύκλο Petofi καί έγινε μέλος τής Κεν­ τρικής ’Επιτροπής τού άντισταλινικού Κομ­ μουνιστικού Κόμματος τής Ουγγαρίας. Μετά τήν εξέγερση τών εργατικών μαζών, τήν κονιοποίηση τού σταλινικού κόμματος καί τού εξουσιαστικού μηχανισμού του, καί τή δημιουργία τών εργατικών συμβουλίων, γίνεται, στίς 26 ’Οκτωβρίου 1956, υπουργός Πολιτισμού στήν κυβέρνηση Nagy. "Οταν τά ρωσικά άρματα εισβάλανε καί συντρίψανε τήν ’Επανάσταση, ό Lukdcs, μαζί μέ τό Nagy καί άλλους, κατέφυγε στή γιουγκοσλαβική πρεσβεία. Έ να μήνα Αργό­ τερα εξορίστηκε στή Ρουμανία. Δέν τόλμη­ σαν νά έκτελέσουν τό γερο-φιλόσοφο -όπω ς τό N agy-, καί τόν ’Απρίλιο τού 1957 τού επιτρέψανε νά γυρίσει στήν πατρίδα του τή Βουδαπέστη. Ή άποκατεστημένη γραφειοκρατία προ­ σπαθεί νά τόν προσεταιριστεί, Αλλά ό γέρος τών 71 χρόνων δέ στέργει νά ύποστεί Ακόμα μιάν «αυτοκριτική». Έ ν τώ μεταξύ όλο καί δέχεται έπιθέσεις άπό διαφόρους καθεστω­ τικούς φιλοσόφους γιά «ρεβιζιονισμό» καί

Τό σημαντικό λογοτεχνικό περιοδικό «Nyugat» (Δύση), τον όποιου ό Λούκατς ήταν ένας άπό τούς ιδρυτές

τέτοια. Τό 1958 δημοσιεύει στό Nuovi Argomenti ένα κείμενο εναντίον τού σταλινισμού. ’Ανάλογη κριτική τού σταλινισμού κάνει καί σέ επιστολή του στόν Carocci τό 1962. Παραδέχεται ότι τέτοια φαινόμενα δέν εξ­ ηγούνται μέ τήν Ατομική ποιότητα ένός Αν­ θρώπου (μέ τή μεγαλοφυΐα του ή τήν εγκλη­ ματικότητά του) καί ότι αίτημα τού Αληθι­ νού μαρξισμού είναι νά διερευνηθούν οί κοινωνικές προϋποθέσεις, «ό μηχανισμός πού παρήγαγε τήν προσωπολατρία καί ύστερα τήν καθόρισε σά μιάν Ασταμάτητη διευρυνόμενη Αναπαραγωγή» -όμω ς ό ίδιος, ώς μή Αρμόδιος γνώστης τού ύλικοΰ αυτού τομέα, καθώς λέει, δέν Αποπειράται μιά Ανάλυση τού φαινομένου σέ βάθος, καί Αφήνει Απ’ έξω τό ούσιαστικό θέμα: τήν τα­ ξική φύση τής ρωσικής κοινωνίας. Δίνει όμως μέ ένάργεια μιά περιγραφή τών χαρα­ κτηριστικών συμπτωμάτων καί έκδηλώσεων τού καθεστώτος αύτού, καί τών ολέθριων συνεπειών στήν επιστήμη, στή λογοτεχνία, στή σκέψη, στίς προσωπικές σχέσεις τών Ανθρώπων καί τήν ποιότητα τής ζωής τών ιδιωτών.22 Καί πάντως εκφράζεται ρητώς υπέρ τής Αναγκαιότητας μιας ριζικής ρήξης 35

μέ τό σταλινισμό καί υπέρ μιας αυθεντικής σοσιαλιστικής δημοκρατίας τών εργατικών συμβουλίων, όπως τό 1871, τό 1905, τό 1917.23

Τήν τελευταία περίοδο τής ζωής του, ώς έπιστέγασμα τού όλου έργου του θέλησε νά συνθέσει μιά ογκώδη πραγματεία γιά τη θεωρία τής τέχνης, μιά μαρξιστική αισθη­ τική, όπου νά εκθέτει συστηματικά ό,τι είχε σκεφτεΐ γιά ένα θέμα πού τόν απασχόλησε σ’ όλη του τη ζωή. Είναι τό δίτομο «Die Eigenart des Astetischen», πού έκδόθηκε τό 1963. Ή μέθοδός του είναι, φυσικά, ή μέθοδος τού μαρξισμού. Καί όπως ό Marx, καί ό Lukacs επιχειρεί αντιστροφή τής αισθητικής τοϋ Hegel. Δηλαδή τό ουσιαστικό μετατοπί­ ζεται άπό τήν αύτενεργό εξέλιξη τοϋ πνεύ­ ματος σέ μιά διαδικασία πού έχει τίς ρίζες της στήν κοινωνική συγκρότηση καί τίς αντίστοιχες σχέσεις τών ανθρώπων. Θέλει νά περισώσει ό,τι υψηλότερο καί διαρκέ­ στερο παρήγαγε ό πολιτισμός (Α ριστοτέ­ λης, Goethe. Hegel). Έτσι, μεγάλο μέρος τοϋ έργου καταλαμ­ βάνει ή ιστορική ανάπτυξη τής τέχνης ώς κοινωνικής δραστηριότητας, πού, συγχωνευμένη στά πρώτα στάδια μέ τη μαγεία καί τη θρησκεία καί τή φιλοσοφία, σιγά σιγά ξεχωρίζει, χειραφετείται καί γίνεται αυθεν­ τική αισθητική πράξη, όταν, σέ ορισμένο στάδιο τής ιστορίας, οί άνθρωποι διαμορ­ φώνουν έναν ιδιαίτερο τρόπο αντίδρασης πρός τόν κόσμο, μιάν Ικανότητα νά ερμη­ νεύουν καί νά αντιδρούν αλλιώτικα απ’ ό,τι συμβαίνει στήν καθημερινή ζωή, στήν πρα­ κτική εργασία, στήν επιστήμη, στη φιλοσο­ φία, τή μαγεία καί τή θρησκεία. Τό κεντρικό λοιπόν θέμα είναι: Ποιος εί­ ναι ό ιδιαίτερος χαρακτήρας τού αισθητι­ κού φαινομένου. Ό Lukacs χρησιμοποιεί μιά ειδική ορο­ λογία -πο ύ δημιουργεί κάποιες δυσκολίες. Ή κεντρική έννοια στήν ερμηνευτική του μέθοδο είναι ή έννοια «αντανάκλαση», «άντικαθρέφτισμα» (Widerspiegelung). 'Ως «αντανάκλαση» ορίζει τούς διάφορους τρό­ πους μιάς πρωταρχικής άλληλεξάρτησης τοϋ ανθρώπου μέ τήν πραγματικότητα, μέ τόν κόσμο. Βασική λοιπόν επιδίωξη τής μελέτης είναι: νά βρεί τί είναι ή «αισθητική αντανά­ κλαση», ποιά είναι ή εκδήλωση, οί ειδικές 36

μορφές, σχέσεις κλπ. πού ό κοινός σέ κάθε αντανάκλαση κόσμος εμφανίζει κατά τό αι­ σθητικό φαινόμενο. Ποιά είναι τά κοινά σέ όλες τίς τέχνες χαρακτηριστικά, καί πόιές οί διαφορές ή άντιθέσεις άπό τούς άλλους τύ­ πους αντανάκλασης. Νά αναλύσει τήν ιδιό­ τυπη εργασία —καί τό προϊόν της, τό καλλι­ τέχνημα- μέ τήν οποία ή τέχνη έφτασε σέ μιάν ανεξαρτησία στήν άντανάκλαση τής πραγματικότητας, τόν αγώνα δηλαδή στά διάφορα στάδια γιά τήν απελευθέρωσή της άπό τή θρησκεία καί τά λοιπά δεσμά τής αλλοτρίωσης. Ποιές είναι οί συνθήκες πού καθιστούν δυνατή τήν αισθητική άντανά­ κλαση. Γενικά, μέσα σ’ αυτό τό τεράστιο καί πο­ λυσχιδές έργο εξετάζονται όλα τά προβλή­ ματα τής αισθητικής, τής ιστορίας καί τής κοινών ιολογίας τής τέχνης καί πλήθος συγ­ γραφείς. Θά μπορούσαμε νά πούμε ότι φιλοδοξεί νά είναι γιά τό σοσιαλισμό κάτι άνάλογο μέ αυτό πού πρόσφερε ό γερμανικός ιδεαλι­ σμός, καί ειδικά ό Hegel, στόν άστικό κό­ σμο.24 Τό 1963 συγκεντρώθηκαν σέ βιβλίο διά­ φορα δοκίμια καί άρθρα γιά τόν Thomas Mann. Στό πρώτο μελέτημα (Εις άναζήτηση τού άστοΰ) άναλύονται σ’ όλες τίς διαλεκτι­ κές τους άντιφάσεις οί σχέσεις του μέ τήν άστική τάξη, πού άποτελούν τό κοινωνικό καί άνθρώπινο θεμέλιο τής δραστηριότητάς του. Τό δεύτερο (Ή τραγωδία τής σύγχρο­ νης τέχνης) είναι σκέψεις γιά τή στάση τού Τ. Mann άπέναντι στήν εξέλιξη τοϋ πολιτι­ σμού καί τής τέχνης τής άστικής τάξης, όπως ειδικότερα δείχνεται στό μυθιστόρημά του «Δόκτωρ Φάουστους». Τό τρίτο είναι γιά τό στύλ τού Τ. Mann. Περιέχονται άκόμα καί άλλα 14 δοκίμια καί άρθρα. Σέ συνέντευξή του τό 1969 ό Lukacs είχε πει ότι είχε άποπερατωμένη καί μιάν άλλη εργασία μέ τίτλο «Πρός μιάν οντολογία τού κοινωνικού είναι».25 Δέν έχω υπόψη μου άν έχει έκδοθεΐ. ’Επίσης σκόπευε νά καταπια­ στεί μέ μιάν «’Ηθική» όταν θά τελείωνε τήν «Αισθητική». Παρακαλώ τούς πιό ενημε­ ρωμένους νά συμπληρώσουν τό κενό στό σημείο αυτό. Σέ ήλικία 86 ετών, στίς 4 ’Ιουνίου 1971, πέθανε στή Βουδαπέστη.

Ή επίδραση τού Lukacs στή διανόηση

τού αιώνα είναι σημαντική. Τά θέματα καί τά προβλήματα πού έθεσε πέρασαν στό κέν­ τρο τών φιλοσοφικών συζητήσεων. Ό Lucien Goldmann διατυπώνει τή γνώμη δτι ό Heidegger, στήν πολεμική του, τό Lukacs έχει στό νού του -χω ρίς όμως νά τόν κατο­ νομάζει πουθενά- σ’ εποχή πού αυτός ήταν αποκλεισμένος άπό τή δυνατότητα νά ύπερασπιστεΐ τίς ιδέες του.26 Μολονότι τό «'Ιστορία καί ταξική συνείδηση» εξαφανί­ στηκε πολύ γρήγορα καί γιά χρόνια πολλά έμεινε θαμμένο στήν άφάνεια καί στή σιωπή, ένέπνευσε πολλούς στοχαστές, φιλο­ σόφους, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, καί άσκησε γόνιμη επίδραση. Ά ναφέρομε ιδιαί­ τερα τίς εργασίες τού, πρόωρα χαμένου, Lucien Goldmann: Le Dieu cache (Μελέτη γιά τήν τραγική θεώρηση στίς σκέψεις τού Pascal καί στό θέατρο τού Racine, μέ άφετηρία τή «Μεταφυσική τής τραγωδίας»), Sciences humaines et philosophie, Marxisme et sciences humaines καί άλλα. Τού Joseph Gabel: La fausse conscience. Essai sur la reification. Ε πίσης επίδραση τού Lukacs υπάρχει στή λεγάμενη «σχολή τής Φραγκφούρτης».

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ Κ υ κλο φ ο ρεί

• 'Όπως σημειώσαμε άρχή αρχή, καί φαίνε­ ται άπ’ τίς λίγες νύξεις πού κάναμε, τό τε­ ράστιο έργο τού Lukacs. μέ τό νά έχει γρα­ φτεί κατά μέγα μέρος κάτω άπό τίς συνθήκες τού σταλινικού κλοιού, ώς προϊόν άγωνιώδους «κλεφτοπόλεμου», συμβιβασμών καί συνθηκολογήσεων, είναι αρκετά άνισο. Κοντά στίς θαυμαστές σελίδες, όπου ανα­ πτύσσονται ιδέες πρωτότυπες καί αναλύον­ ται φαινόμενα μέ σπάνια δύναμη, οξύτητα καί βαθύτητα, υπάρχουν καί σελίδες πού θά ευχόσουνα νά μήν είχαν πέσει στό μάτι σου. Καί άλλοτε είχα σημειώσει πώς ή ιστορική ευθύνη γιά μιά τέτοια συμπεριφορά βαραί­ νει τό καθεστώς πού τήν καθιστά άναπόδραστη. Ό Lukacs ήταν άπό τά εξαιρετικά πνεύματα, πού όμως ή πλήρης άνθισή τους μόνο κάτω άπό συνθήκες προσωπικής ασφάλειας ή ανοδικής φάσης τού εργατικού κινήματος μπορεί νά συντελεστεΐ. Χρειάζεται πολλή κριτική εργασία, πού θά άπομακραίνει όλα τά ξένα σώματα, τίς σταλινικές σκουριές πού βρίσκονται έπικαθισμένες πάνω στό έργο του, ώστε ν ’ άπομένει τό γνήσιο μέταλλό του. Αύτό θά έχει γιά πολύν καιρό ακόμα νά πλουτίζει καί νά γο­ νιμοποιέ! τή σκέψη μαρξιστών καί μή, φιλο-

Μέ 432 εικόνες

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ 3ης Σεπτεμβρίου 22 - τηλ. 5234790

Μανόλης Ξεξάκης Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΙΠ Π ΙΚ Ο Υ εικονογράφηση: Α. Φασιανού

Μανόλης Ξεξάκης ’Ασκήσεις Μαθηματικών ποιήματα

Εκδόσεις Μπαρμπουνάκης. Βασ. Ηρακλείου 26 Τηλ. 236.555 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

37

σόφων, κοινωνιολόγων, αισθητικών, κριτι­ κών, αγωνιστών. "Οσοι άσφυκτιοϋσαν μέσα στη σχηματικότητα τών Garaudy, Kanapa κλπ. θά βρίσκουν μιά ζωντανή πνοή. Ή βαθιά σημασία του είναι ότι υπερ­ ασπίζεται τά δικαιώματα τοϋ Λόγου, τό έλ­ λογο στοιχείο, τή διαυγή συνείδηση. Ε ξ α ι­ ρεί -όπω ς καί ό Marx- τόν ενεργό, τό δρώντα παράγοντα τής ιστορίας, πού είναι οί άνθρωποι μέ επίγνωση, πού θέτουν σκοπό —μεταβατικό νόημα τής ζωής— τήν κατάργηση ενός κόσμου άν-άξιου, ά-νόητου, καί τή δημιουργία ενός κόσμου μεστού από νόημα, άξιου νά τόν ζήσει κανείς. Άποκάλύπτει τά πνευματικά δεσμά, τίς παντοειδείς άλλοτριώσεις καί δουλείες, καί τήν αληθινή τους ρίζα. Γι’ αύτό καί επισύ­ ρει τή μανία όσων στηρίζουν τήν ύπαρξή τους, τή δύναμη καί εξουσία τους σέ άκρι­ τους μύθους, σέ άλογους μυστικισμούς, σέ φετίχ καί ταμπού.

■ Σημειώσεις:

H

1. Καίό ιόιοί; ό Lukdcs γράφει κάπου: « Ή στάση τοί καθεν αντί τής Σοβιετικής Ένωσης γίνεται λνδία λιθος δχι μόνο γιά τά πολιτικά προβλήματα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ

’Ασκληπιού 1 Τηλ. 3636083

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ

Στέφανον Ι σ τ ο ρ ικ έ ς

Αναμνήσεις #

Aq&qcc και Λόγοι Ο ΕΛΔΕ *

Μετά τη Βά$κιζ«

38

παρά καί γιά τά προβλήματα ιδεολογίας» (Existentialisme <>u Marxisme?, Nagel 1961, σελ. 224).

2. «Πολλοί, Ιδίως ανάμεσα στους ταλαντούχους, δέν μπόρεσαν ν’ άντέξονν τή μακροχρόνια καταπίεση χωρίς νά ϋποοτοϋν βλάβες στις δημιουργικές τους ικανότητες καί τό χαρακτήρα» (Lukdcs, ’Επιστολή γιά τό σταλινισμό, ’Εποχές, άρ. 8. Δεκέμβριος 1963, σελ. 48).

3. L' Ame et les Formes. Gallimard 1974, σελ. 42).

4. δ.κ,π., σελ. 247.

5. La theorie du roman, Gonthier, 1963, σελ. 49.

6. ό.κ.π., σελ. 10.

7. Histoire et conscience de classe, traduit par K. Axetos et J. Bois, Les Mtions de Minuit, 1960. σελ.

47.

8. δ.κ.π., σελ. 73.

9. δ.κ,π, σελ 73.

10. Τά άρθρα αυτά συγκεντρώθηκαν σέ γαλλική μετά­ φραση από τόν Michael Lowy σέ τόμο μέ τίτλο: L i­ terature, philosophic, marxisme 1922-1923, Presses Universitaires de France. 1978.

11. Cornelius Castoriadis: Note sur Lukdcs et R. Luxembourg, ατό Socialisme ou Barbarie No 26. Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1958, σελ. 20. “Εχει περιληφθεί στον τόμο « Ή πείρα τοϋ εργατικού κινήματος» 2, ’Αμφορέας, σελ. 85.

12. Lucien Goldmann: Structures meMales et creation culturelle, 10/18, 1970, σελ. 417-418.

13. Histoire et conscience de classe, σελ. 366.

14. Γιά όλα τούτα, διεξοδικά, βλ. Cornelius Castoriadis.

L’institution imagtnaire de la societe, Seuil. σελ. 76 κ.έπ. ’Επίσης τον ίδιον: Le role de Tideologic bolchevic dans la naissance de la bureaucratic, mo So­ cialisme ou Barbarie No 35, Ίανονάριος-Μάρτιος 1964, σελ. 37 κ.έπ. Περιλαμβάνεται ατό «Ή πείρα τοϋ εργατικόν κινήματος» 2, σελ. 271 κ.έπ.

15. Στή συνέντευξη πού έδωσε τό 1969, ή όποια δόθηκε <πή δημοσιότητα μετά τό θάνατό του, σύμφωνα μέ τήν επιθυμία τον. Είναι καταχωρισμένη στόν τόμο τής σημείωσης 10, σελ. 167-168.

16. δ.κ,π 17. δ.κ,π, σελ. 148.

18. δ.κ,π, σελ. 174.

19. La destruction de la raison, I, σελ. 32.

20. Στόν πρόλογο τής μετάφρασης τής σημ. 7, σελ. 3.

21. La signification presente du realisme critique, Gal­ limard, 1960, σελ 13.

22. ’Επιστολή γιά τόν σταλινισμό, ’Εποχές, άρ. 8, Δε­ κέμβριος 1963, σελ. 40 κ.έπ.

23. Συνέντευξη, σημ. 15, σελ. 157-158.

24. George Lichtheim, Λονκακς, Έκδ. Μπουκουμάνη, 1972, σελ. 129.

25. Τόμος σημ. 10, σελ. 158-159.

26. Lucien Goldmann: Εισαγωγή στόν Lukdcs καί στόν Heidegger, ‘Εκδόσεις Έρασμος. Τά πιό πολλά από τά βιογραφικά στοιχεία τά πήρα άπό μιά ανέκδοτη σύντομη αυτοβιογραφία που βρέ­ θηκε mo αρχείο τον Lukdcs mή Βουδαπέστη καί πρωτοδημοσιεύτηκε mov τόμο τής σημ. 10. Έχω παραλείψει τά εισαγωγικά. 'Ορισμένα άπό τά βι­ βλία στά οποία παραπέμπω είναι μεταφρασμένα καί έλληνικά. Δέν είχα τήν ευχέρεια νά κάμω καί σ’ αυτά τίς άντίιποιχες παραπομπές. '

βιβλία της «γνώσης> ΒΑ ΣΙΛΗ Σ ΚΡΕΜ Μ ΤΔΑΣ

ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ Βασίλης Κρβμμυδάς ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

«Στούς_ νεότερους χρόνους ή Εύρώπη είναι τό κέντρο τού κόσμου· έξαπλώνεται, άναπτύσσεται, έκμεταλλεύεται, άλλάζει μορφή καί άνοίγει τίς πύλες όλων τών σημείων τής 'Υδρογείου. Στήν Εύ­ ρώπη γίνεται ή Βιομηχανική Επανάσταση· έκεΐ άνθοΰν ή τέχνη καί ή σκέψη. Γίνεται ή Γαλλική ’Επανάσταση: ή άστική τάξη, δημιούργημα τών νέων σχέσεων στήν Οίκονομία, καταλαμβάνει τήν έξουσία. Ή έποχή τής άποικιοκρατίας προσκομίζει κέρδη καί δυσχέρειες· όξύνει τό διεθνή άνταγωνισμό. Ή άγορά άποκτάει μιά παγκοσμιότητα· τό ίδιο καί οί πόλεμοι. Στή διάρκεια τών 5 τελευταίων αιώνων, ϊλα Ιχουν άνατραπεΐ καί στή θέση τους έχουν τοποθετηθεί άλλα... Στούς 5 αύτούς αιώνες ό άνθρωπος κατόρ­ θωσε πολλά. Κυρίως όμως κατόρθωσε νά γίνει ό Ιδιος πρωταγω­ νιστής καί κέντρο όλων τών άλλαγών, δλων τών έξελίξεων. Στούς νεότερους χρόνους, ό Ελληνισμός ϊζησε κάτω άπό ξένο ζυγό· όπισθοδρόμησε, κινδύνεψε νά άπωλέσει τήν Ιδια του τήν ύπόσταση, συσπειρώθηκε στή βασική του άντίθεση μέ τόν κατακτητή, στήν πίστη, θρήνησε, κοπίασε· Ιλαβε μέρος στίς διεθνείς έξελίξεις τού 18ου αίώνα καί άναπτύχθηκε. ’Αναπτύχθηκε οικονο­ μικά, δοκίμασε κοινωνικούς κλυδωνισμούς, σκέφτηκε, άπόκτησε έπαναστατική Ιδεολογία, έπαναστάτησε καί έλευθερώθηκε. Έ κτοτε, άγωνίζεται, μέσα άπό άναστολές καί δυσχέρειες, νά δια­ τηρήσει καί νά στερεώσει μιά έθνικά άνεξάρτητη ύπόσταση». ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ ε κ δ ό σ ε ις

« γ νώ σ η »

ΓΡΗΓ. ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ 26 - ΙΛΙΣΙΑ. ΤΗΑ. 7794879 39

Ά λεξ. Ζήρας

Ό Λούκατς καί ή νέα ελληνική άριστερά 'Η δεκαετία τού 1930 στήν Ε λλάδα δέν θεωρείται τυχαία σημαντική. Ε κτός άπό τή θεμελιώδη στροφή πού παρουσιάζουν ή ποίηση, ή πεζογραφία καί οί εικαστικές τέχνες -σ' ό,τι άφορά τήν είσοδο καί χρήση καινούριων μεθόδων τεχνικής- ανάλογη άνάπτυξη συναντούμε καί στούς χώρους τής αισθητικής θεωρίας, τής λογοτεχνικής κριτικής καί των λεγάμενων έπιστημών τού ανθρώπου. Παρ’ όλες τίς πολιτικές καί ιδεολογικές σχηματοποιήσεις, παρά τό ότι ή μετά τό 1936 μεταξική περίοδος ανακόπτει τίς ωσμώσεις τών καλλιτεχνικών καί διανοητι­ κών ρευμάτων, ή δεκαετία στήν οποία άνα· φερόμαστε θεωρείται ως ιδιαίτερα ζωντανή. Αύτό φαίνεται όχι μόνο στήν ύλη καί δομή τών περιοδικών έντυπων, πού καί σήμερα ακόμα ή ποιοτική τους σύσταση είναι υπο­ δειγματική, αλλά καί στούς τίτλους τών βι­ βλίων πού μεταφράζονται. Τό άνοιγμα, έστω καί έκλεκτικό, τής ελληνικής διανόη­ σης πρός τίς σύγχρονες γιά τότε τάσεις τής ευρωπαϊκής σκέψης· ή προηγηθείσα έξοδος καί θητεία ορισμένων άπό τούς εκπροσώ­ πους της στά πανεπιστημιακά καί καλλιτε­ χνικά κέντρα τής Γαλλίας καί τής Γερμα­ νίας, 6λ’ αύτά έχουν σάν άποτέλεσμα τίς πρώτες τεκμηριωμένες μελέτες γιά τή γλώσσα, τή λογοτεχνία, τήν κριτική, τήν αι­ σθητική καί τήν πολιτική θεωρία. Οι επιλο­ γές τών μεταφράσεων έχουν έτσι μιάν άνάλογη πορεία: κείμενα τών γάλλων υπερρεα­ λιστών, μελέτες τού Πώλ Βαλερύ, τού Σπένγκλερ, τού Χάιντεγκερ· ακόμα: παρουσιά­ σεις ή εκδόσεις έργων τού Τρότσκι, τού Κάρς, τού Κάουτσκι, τού Πλεχάνοφ, τού Ράιχ. Πού θά οδηγούσε άραγε αυτή ή πολυ­ σπερμία άν δέν τήν άνέκοπταν ό Β' Παγκό­ σμιος καί ό εμφύλιος πόλεμος πού άκολούθησαν διαδοχικά ό ένας τόν άλλο; 'Οπωσ­ δήποτε όλες αύτές οί πολιτιστικές συνιστώ­ σες δέν πρόλαβαν νά ριζώσουν στό έλληνικό έδαφος ή, πιό απλά, δέν μπόρεσαν νά μετα­ 40

φυτευτούν γόνιμα, λόγω τής ανυπαρξίας υπεδάφους, πού θά έπέτρεπε τήν άνάπτυξη γηγενών θεωριών μέ άμεση αναφορά στά ελληνικά κοινωνικά δεδομένα. Ειδικότερα στό χώρο τής μαρξιστικής άριστεράς δέν θά πρέπει νά ξεχνάμε ότι τά δημοσιεύματα στά κομματικά περιοδικά, όπως στό Οί Νέοι Πρωτοπόροι, ή σέ έκεϊνα πού δέν εκφρά­ ζανε επίσημες γραμμές, όπως στή Νέα ’Ε πι­ θεώρηση ή στά Νεοελληνικά Γράμματα, αλλά ακόμα καί τά περισσότερα άπό τά βι­ βλία πού δέν έβγαιναν γιά προπαγανδιστι­ κούς λόγους, είχαν σάν κύριο στόχο τους τήν επιμόρφωση μιας γενιάς νέων μαρξι­ στών πού οί περισσότεροί τους είχαν ώς τότε μιά συναισθηματική μάλλον σχέση μέ τό εντόπιο καί τό διεθνές κίνημα. Ά π ό τό 1933, όταν ό Παν. Κανελλόπουλος μνημονεύει γιά πρώτη φορά τόν Λ ού­ κατς στό περ. τού ’Αρχείου Φ ιλοσοφίας καί Θεωρίας τών Έπιστημών, ώς τό 1956 πού δημοσιεύεται ή πρώτη μεταφρασμένη μελέτη του: « Ό Χάινε καί ή ιδεολογική προετοι­ μασία τού 1848», καί ώς τό 1957 πού κυ­ κλοφορεί τό πρώτο βιβλίο του: Μ ελέτες γιά τόν ευρω παϊκό ρεαλισμό, υπάρχει ένα διά­ στημα είκοσι πέντε σχεδόν χρόνων, πού τά περισσότερό τους είναι χρόνια «νεκρά» γιά τήν εξέλιξη τών ιδεών στήν Ελλάδα. Ό εμ­ φύλιος πόλεμος καί ή ιδεολογική πόλωση πού άκολούθησε, καί κράτησε περίπου δε­ καπέντε ακόμα χρόνια, άποστέρησε τήν ελ­ ληνική διανόηση άπό τή δυνατότητα ενός καρποφόρου διαλόγου. Οί εξαιρέσεις είναι σπάνιες, γι’ αύτό καί ιδιαίτερα σημαντικές.

Μεταπολεμικά ό Λούκατς «χρεώνεται» ατό θεωρητικό οπλοστάσιο τής νέας έλληνικής άριστεράς. Καί λέγοντας «νέας αριστε­ ρός» εννοούμε τή γενιά έκείνη τών νέων μαρξιστών διανοούμενων πού άνδρώθηκε στη δεκαετία τού ’40 καί πού μέ έναν αρ­ κετά έπώδυνο τρόπο είχε άρχίσει, άπό τίς αρχές τού 1950, νά αμφισβητεί τό δογματι­ σμό καί τίς μηχανιστικές-ζντανοφικές ερμη­ νείες τών κοινωνικών καί αισθητικών φαι­ νομένων. Τό έντυπο δπου βρήκαν έκφραση οί αναζητήσεις αύτής τής γενιάς ήταν ή ’Επιθεώ ρηση Τέχνης. ’Εκεί, άπό τό 1956, άρχίζουν καί εμφανίζονται δλο καί συχνό­ τερα μεταφρασμένα μελετήματα τού Λού­ κατς, γιά νά άκολουθήσουν κατά χρονική σειρά ή Κριτική καί οί ’Εποχές. Είναι άραγε τυχαία ή επανεμφάνιση τού Λούκατς αυτή την περίοδο; ’Ασφαλώς δχι. "Αλλωστε άς μην ξεχνάμε δτι καί στίς ευρω­ παϊκές χώρες -ιδιαίτερα στη Γαλλία- ή εκ νέου ανακάλυψη τού Ιστο ρία κ α ί ταξική συνείδηση γίνεται σέ μιά εποχή δπου ή άποσταλινοποίηση συνοδεύεται άπό μιά βαθιά κρίση -ηθική καί διανοητική- τού ευρωπαϊκού μαρξισμού. Ή διάλυση πολλών ψευδαισθήσεων γιά τή φύση τού υπαρκτού σοσιαλισμού επιτείνεται άπό τά γεγονότα τής ουγγρικής έξέγερσης τού 1956, στήν ιδεολογική προετοιμασία τής όποιας δέν διαδραμάτισε καί μικρό ρόλο ό ίδιος ό Λούκατς. Μήπως λοιπόν σημαίνει κάτι τό δτι οί νέοι έλληνες μαρξιστές διάλεξαν έκείνη τήν περίοδο άκριβώς γιά νά ξαναφέρουν -ή νά πρωτοφέρουν ουσιαστικά- τή σκέψη τού ούγγρου φιλόσοφου στήν πρω­ τοπορία τής ελληνικής άριστεράς; Καί τί σημαίνει ή σκέψη τού Γκ. Λούκατς γι’ αυτή τή γενιά; Δίχως καμιά πρόθεση άγιοποίησής του - ή ζωή του δέν είχε καί λί­ γες περιόδους συμβάσεων καί υποταγής— πιστεύουμε δτι έπέδρασε καταλυτικά σέ ορισμένους άπό τούς πιό άξιόλογους μαρξι­ στές διανοούμενους τού μεταπολέμου. ’Ε ξ­ αιρώντας τήν πάντα προδρομική περίπτωση τού Β. Βαρίκα, πού άπό άλλους δρόμους ξεκινώντας συνοδοιπορεϊ τελικά μέ τή λουκατσιανή μέθοδο άνάλυσης τού έργου τέ­ χνης, θά μπορούσαμε μέ βεβαιότητα νά πούμε δτι τό κριτικό έργο τών Μ. Ά ναγνω στάκη, Λ. ’Αργυρίου, Κ. Κουλουφάκου, Μ. Λαμπρίδη, Τ. Πατρικίου, καί, ώς μιά περί­ οδο, τού Δ. Ραυτόπουλου, άμεσα ή έμμεσα διαμορφώθηκε σέ σημαντικό βαθμό άπό τίς αισθητικές κρίσεις τού Λούκατς. Μήπως ό

διάλογος Μ. Λαμπρίδη - Ελένης Βακαλό πάνω στό πρόβλημα τού τί προέχει στό έργο τέχνης -ή μορφή ή τό περιεχόμενό του- δέν είχε ξαναθυμίσει σέ ορισμένους άναγνώστες τής Κ ριτικής τήν παλιά διαμάχη ΜπρέχτΛούκατς γιά τόν εξπρεσιονισμό καί τό ρεα­ λισμό; Μερικά χρόνια άργότερα στή συζή­ τηση γιά τήν πεζογραφία πού είχε δημο­ σιευτεί στό περ. Ή Συνέχεια ό Στρ. Τσίρκας εξέταζε τή σημασία τού «κριτικού ρεαλι­ σμού», ώς τρόπου γραφής, στό σύγχρονο ελληνικό μυθιστόρημα· υπαινισσόταν δη­ λαδή τόν Λούκατς καί τίς μελέτες του γιά τόν Μπαλζάκ καί τόν Σταντάλ. Σήμερα, δέκα χρόνια μετά τό θάνατό του, ό Λούκατς άναντίρρητα θεωρείται σάν κε­ φαλαιώδης παρουσία στήν ιστορία τής σύγ­ χρονης αισθητικής. Μπορεί γιά ορισμένους λόγους νά άπαρνήθηκε τό ρόλο καί τή δράση τού φιλόσοφου, μπορεί ή λογοτε­ χνική κριτική καί οί πολιτικές άναλύσεις νά υπήρξαν υποκατάστατα τών κύριων ενδια­ φερόντων του· όμως ή συμβολή του στήν άνάπτυξη καινούριων άντιλήψεων γιά τήν κοινωνική λειτουργία τού έργου τέχνης ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Χωρίς νά έγκαταλείψει ποτέ τό μαρξισμό κατόρθωσε νά μήν άπαρνηθεί συνάμα τή δυτική κουλτούρα, τής οποίας ήταν θρέμμα. Τέλος, στή συγ­ κροτημένη μέθοδό του άνάλυσης τών καλλι­ τεχνικών προϊόντων οί κλασικές έννοιες βά­ σης καί εποικοδομήματος, μέ τή χεγκελιανή ή τή μαρξιστική τους επένδυση, πλουτίστη­ καν μέ άπειρία συνιστωσών πού αίρουν κάθε μονοσήμαντη ερμηνεία.

Άλέξ. Ζήρας

Ελληνική βιβλιογραφία Γκέοργκ Λούκατς ( 1933- 1981) Ή βιβλιογραφία πού ακολουθεί είναι αποτέλεσμα μιας τετράχρονης ερασιτεχνι­ κής έρευνας, σε έντυπα από τό 1930 ώς σήμερα. Κάθε υπόδειξη, διόρθωση ή συμ­ πλήρωση είναι φυσικά δεκτές. ”Ας σημειωθεί, ακόμα, ότι μιά άλλη «Ελληνική βιβλιογραφία Λούκατς» έχει ήδη έτοιμαστεΐ από τόν Παν. Χρ. Νοΰτσο τού Πανε­ πιστημίου Ίωαννίνων. Ή δημοσίευσή της πιστεύω πώς θά προσφέρει μιά πιό ολο­ κληρωμένη εικόνα τής παρουσίας τού Λούκατς στήν Ελλάδα. Α . ”Έ ργα τ ο ν Λ ο ύ κ α τ ς σέ α υ τ ο τε λ ε ίς εκδ ό σ εις 1. Μελέτες γιά τόν ευρωπαϊκό ρεαλισμό, μτφρ. Τίτος Πατρίκιος, Ε κδ ο τικό ν Ίνστιτούτον ’Α θη­ νών, ’Αθήνα 1957, σ. 381. Προλογικό σημείωμα τοϋ Ρόυ Πασκάλ άπό τήν άγγλική έκδοση. Στό βιβλίο αύτό ό Λούκατς έρευνα τήν κοινωνική καί ιστορική σημασία τοϋ ρεαλιστικού μυθιστορήμα­ τος, παίρνοντας άφορμή άπό τό έργο τών Μ παλζάκ, Σταντάλ, Ζολά, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι καί Γκόρκι. α) Σ. Ρετσίνας: κριτική παρουσίαση τού Α /1, έφημ. Ή Αυγή, 6. 12. 1957.

2. Προβλήματα οντολογίας καί πολιτικής, μτφρ. Βασίλης Ραφαηλίδης, ’Εκδόσεις ’70, ’Αθήνα 1971, σ. 183. Π εριλαμβάνονται οί συζητήσεις τοϋ Λούκατς μέ τούς Β. Ά μ πεντρ ο π, X. X. Χόλτς, Λ. Κόφλερ καί Τ. Πίνκους, γερμανούς κοινω νιολό­ γους, μέ κύριο θέμα τή σχέση άτομικού κα ί συλ­ λογικού είναι.

3. Σολτζενίτσιν, Χάινε: πρωτοποριακοί, μτφρ. Μ πάμπης Κολωνίας - Κώστας Κουλουφάκος, ’Εκδόσεις Διογένης, ’Αθήνα 1971, σ. 254. Αισθη­ τικά μελετήματα τού Λούκατς. Δυό γιά τόν Α. Σολζενίτσιν κα ί τό ρεαλιστικό μυθιστόρημα, ένα γιά τόν Χάινε καί τίς σχέσεις τού καλλιτέχνη μέ τήν επανάσταση, κα ί ένα γιά τίς «’Ιδεολογικές βάσεις τής πρωτοπορίας».

4. Λένιν, μιά μελέτη πάνω στήν ενότητα τής σκέ­ ψης του, χμ, Έ κ δ . 'Ο ρίζοντες, ’Α θήνα 1972, σ.

134. Μιά παλιά μικρή μελέτη τού Λούκατς γιά τόν Λένιν, θεωρούμενο σάν φορέα μιάς ταυτότη­ τας δράσης κα ί σκέψης. Στό ίδιο βιβλίο περιλαμ­ βάνεται καί ένα υστερόγραφο τού Λούκατς γ ιά τό ίδιο θέμα, γραμμένο τό 1967.

5. Ιστορία καί ταξική συνείδηση, μτφρ. Γ. Παπαδάκης, Έ κδ . Ό δυσσέας, ’Α θήνα 1975, σ. 434. Τό θεμελιώδες γιά πολλούς έργο τού Λούκατς. Έ κδόθηκε τό 1923 άλλά άποκηρύχτηκε άπό τόν ίδιο άργότερα. Στήν έκδοση αύτή προτάσσεται ένα κείμενο τοϋ Λούκατς δπου ασκεί αυτοκριτική σέ ορισμένες νεανικές «ψευδαισθήσεις» του, γραμμένο τό 1967. α) Ά νώ ν., παρουσίαση τού Α /5, περ. ’Αντί, άρ. 37, 24.1.1976.

6. Ά π ό τή φαινομενολογία στόν υπαρξισμό, μτφρ. Μανόλης Λαμπρίδης, Έ κδ. Έ ρασμος, ’Αθήνα 1977, σ. 47. ’Απόσπασμα άπό τό βιβλίο τοϋ Λούκατς Υπαρξισμός ή μαρξισμός;, 1947, δπου άσκεϊται έντονη κριτική στή φαινομενολο­ γική μέθοδο κα ί στή φετιχοποίηση τής έννοιας τού μηδενός άπό τούς γάλλους, κυρίως, φιλόσο­ φους τής ύπαρξης.

7. Ή θεωρία τοϋ μυθιστορήματος, μτφρ. Σ ερα­ φείμ Βελέντζας, Έ κδ. "Ακμών: επιχειρήματα, ’Α θήνα 1978, σ. 208. Νεανική μελέτη τού Λ ού­ κατς, πριν άποδεχτεΐ τό μαρξισμό. Στό βιβλίο περιλαμβάνονται άκόμα: ένα υστερόγραφο τοϋ 1962, δπου ό Λούκατς άσκεϊ αύτοκριτική στόν νεανικό ιδεαλισμό του, καί τό μελέτημα τού Λυσιέν Γκολντμάν, Εισαγωγή στά πρώτα γραφτά

τοϋ Γκέοργκ Λούκατς, 1962.

8. Μαρξισμός καί σταλινισμός, μτφρ. Γ. Κώττης - Μάχη Χρυσοβιτσιώτου, Έ κδ . Γράμματα, ’Αθήνα 1978, σ. 207. Περιλαμβάνονται: ένα αύτοβιογραφικό κείμενο τού Λούκατς, τοϋ 1933, δπου εκθέτει τούς λόγους προσέγγισής του στό μαρξισμό, ένα ύστερόγραφο τού 1957, κι εννιά άλλα σύντομα μελετήματα πολιτικής ιδίως ύφής. Τέλος, μιά επιστολή τοϋ Λούκατς στόν ’Ιταλό Α. Καρότσι, όπου άναφέρεται στήν περίοδο τοϋ σταλινισμού, α) Τάκης Καφετξής: κριτική γιά τό Α /8, περ. ’Α ντί, 11.3.1978.

9. Φρειδ. Νίτσε, κάτω άπό τό φως τοϋ μαρξι­ σμού, μτφρ. Ξ. I. Καράκαλος, Έ κδ. Μαρής, ’Αθήνα 1980, σ. 139. ’Απόσπασμα άπό τή φιλο­ σοφική μελέτη τού Λούκατς, Ή καταστροφή τοϋ λόγον, 1954, κα ί εισαγωγικό κείμενο τοϋ μετα­ φραστή.

Β. Δ ημοσιεύματα σέ βιβλία κα ί περιοδικά έντυπα 10. « Ό Χάινε καί ή ιδεολογική προετοιμασία τοΰ 1848», μτφρ. Κώστας Κουλουφάκος, περ. ’Επιθεώρηση Τέχνης, άρ. τόμου Δ ' 1956, σ.

149-164. Μελέτημα τού Λούκατς πού αργότερα έντάχθηκε στό Α/3.

11. «Κεφαλαιοκρατική κοινω νία κα ί σύγχρονη λογοτεχνία», μτφρ. Π. Καλλιγάς, «Πανόραμα τών συγχρόνων Ιδεών», τόμος Β', Έ κ δ . Δ. Βογιατζή, Ά θ ή ν α ι 1958, σ. 179-182. ’Απόσπασμα άπό τό βιβλίο τού Λούκατς, Ό Γκαϊτε κα ί ή εποχή του.

12. «Μαρξισμός καί ύπαρξισμός», μτφρ. Π. Καλλιγάς, «Π ανόραμα τών συγχρόνων ιδεών», τόμος Β', Ά θ ή ν α ι 1958, σ. 613-614. ’Α πόσπασμα άπό τό βιβλίο τοϋ Λούκατς, Μαρξισμός ή υπαρ­ ξισμός; 13. «Οί ιδεολογικές βάσεις τής πρωτοπορίας», μτφρ. Κώστας Κουλουφάκος, περ. ’Επιθεώρηση Τέχνης, άρ. 44 καί 45, 1958. Μελέτημα τοϋ Λ ού­ κατς πού άργότερα έντάχθηκε στό Α/3.

14. «Τέχνη ελεύθερη ή τέχνη στρατευμένη», μτφρ. Π. Σ., περ. Κριτική, άρ. 4/5, 1959, σ.

149-164. Σύντομο μελέτημα τού Λούκατς όπου έξετάζεται τό πρόβλημα τής ιδεολογικής στρά­ τευσης τών λογοτεχνών.

Ό Λούκατς τήν εποχή πού ήταν Κομισάριος τον Λαού γιά τήν Κουλτούρα (1919) καί στις επιπτώ σεις του στή διαμόρφωση τής μαρξιστικής σκέψης. Βλ. κα ί Α /8.

17. «Εισαγωγή στήν αισθητική», μτφρ. Λ. Κ. (ά ' μέρος) καί Ε. Ν. Πλατής (β' μέρος), περ. ’Εποχές, άρ. 17 καί 18, 1964, σ. 46-50 καί 37-42. Τό εισ­ αγωγικό κείμενο τοϋ Λ ούκατς στό ομότιτλο βι­ βλίο του, 1963, όπου άσχολεϊται μέ τή θεωρία βάσης-έποικοδομήματος στήν ιστορική λειτουρ­ γία τού έργου τέχνης.

18. «Μεθοδική άμφιβολία», χμ, περ. ’Εποχές, άρ.

40, 1966, σ. 163-164. Σύντομο κείμενο τού Λ ού­ κατς όπου άσκεΐται πολεμική στόν ιδεαλισμό.

19. « Ή σχολή τής Βουδαπέστης», μτφρ. Ό λ γ α Χατζηαναστασίου. Π εριλαμβάνεται στόν τόμο Ή Νέα Ο υγγρική ’Αριστερά, Έ κδ . Ε ξ ά ν τα ς, ’Α θήνα 1975, σ. 32-35. Π ρόκειται γιά επιστολή τού Λούκατς όπου περιγράφει τά σημαντικότερα έργα τών έκπροσώπων τής μαρξιστικής Σχολής τής Βουδαπέστης.

15. «Μπρέχτ», χμ, περ. Πανσπονδαστική (’Α ­ θήνας), άρ. 32, Νοέμβριος 1961, σ. 12-13. Μικρό άπόσπασμα άπό τά κείμενα τοΰ Λ ούκατς πού δη­ μοσιεύτηκαν τό 1934 καί 1936 στό περ. Διεθνής Λογοτεχνία κι όπου άσκησε κριτική στόν γερμα­ νικό έξπρεσιονισμό.

20. « Ό Μ παλζάκ κα ί οί δομές πού διέπουν τήν Ιστορική άνάπτυξη τής ιδεολογίας». Π εριλαμβά­ νεται ώς επίμετρο στό Μαγικό δέρμα τού Μ παλ­ ζάκ, μτφρ. Στ. Δρομάζος, ’Α θήνα 1976, κα ί είναι σύνθεση άποσπασμάτων τής μελέτης τοΰ Λούκατς «Μπαλζάκ: οί χωριάτες», πού βρίσκεται στόν τόμο Μελέτες γιά τόν ευρωπαϊκό ρεαλισμό, δ.π.

16. «’Ιδιωτική επιστολή γιά τόν σταλινισμό», μτφρ. Ε. Ν. Πλατής, περ. ’Εποχές, άρ. 8, 1963, σ.

40-49. Ε πιστολή τοϋ Λούκατς στόν Α. Καρότσι δπου άναφέρεται στήν περίοδο τού σταλινισμού

Α/1.

21. [Γκ. Φλωμπέρ]. Ε πίμ ετρ ο στήν έλληνική έκ­ δοση τής Σαλαμπώ τοϋ Γκ. Φλωμπέρ, μτφρ. Φρ.

43

Ά μπατζοπούλου, Έ κδ . Ή ριδα νός, ’Αθήνα 1977. ’Αναδημοσιεύτηκε στό άφιέρωμα γιά τά εκατό χρόνια άπό τό θάνατο τού Φλωμπέρ: περ. 7ο πρίσμα, άρ. 2, χειμώνας 1980, σ. 160-161.

22. «Συζήτηση γιά τόν εξπρεσιονισμό», μτφρ. Κλαίρη Τρικεριώτη, περ. Ό Πολίτης, άρ. 38, 1980-1981, σ. 70-80. Μ εταφράζονται δυό κεί­ μενα τοϋ Λούκατς: «’Ακμή κα ί παρακμή τού έξπρεσιονισμού» καί «’Αφήγηση ή περιγραφή». Τό πρώτο είναι τό τρίτο κεφάλαιο τής ομότιτλης με­ λέτης τοϋ Λούκατς πού δημοσιεύτηκε στό περ. Διεθνής Λογοτεχνία, τό 1934. Τό δεύτερο στό ίδιο περιοδικό, τό 1936. Καί στά δυό κείμενα ό Λούκατς άσκεΐ πολεμική εναντίον των εκπροσώ­ πων τοϋ γερμανικού έξπρεσιονισμοϋ, ύπερασπίζοντας τό ρεαλιστικό μυθιστόρημα.

31. « Ή τελευταία συνέντευξη τού Γκέοργκ Λ ού­ κατς», μτφρ. Ν. Ίορδανίδης, περ. Δύο, ’Ιούλιος 1973, σ. 19-35. Μ ιά συνομιλία - ή τελευταία- τού Γκέοργκ Λούκατς μέ τόν γάλλο δημοσιογράφο 'Υβόν Μπουρντιέ.

32. «Τό σύστημα τών συμβουλίων είναι άναπόφευκτο», μτφρ. Στέλλα Δούγια-Λ άμπρου. Π ερι­ λαμβάνεται στόν τόμο Συνομιλίες μέ σοσιαλιστές, συνεντεύξεις στό περ. Der Spiegel, Έ κδ . Αιχμή, ’Α θήνα 1977, σ. 11-28. Ό Λούκατς άναφέρεται στή δημιουργία καί διάλυση τών έργατικών συμ­ βουλίων στήν Ο υγγαρία καί τήν ενσωμάτωση τοϋ θεσμού αυτού στίς σοσιαλιστικές χώρες μεταπο­ λεμικά.

Δ. Μ ελέτες-κρίσεις-πληροφορίες

23. «Λογοτεχνία καί δημιουργικός μαρξισμός», μτφρ. "Αρης ’Αλεξάνδρου, περ. ’Εποχές, άρ. 15, 1964, σ. 18-25. Κείμενο μιάς συνομιλίας τού Λούκατς με τή σύνταξη τού τσέχικου περ. Νέοι Λογοτέχνες, μέ κύριο θέμα τό ρεαλισμό στή λογο­ τεχνία.

33. Παναγ. Κ. Κανελλόπουλος, Ό ελληνικός μαρξισμός, τύποις Κ. Σ. Π απαδογιάννη, 1933, σ.

20. ’Ανάτυπο άπό τό ’Αργείον Φιλοσοφίας καί Θεωρίας τών ’Επιστημών, άρ. 4, 1933, δπου ό Π. Κ. κρίνει τή μελέτη τοϋ Θ. Φ. Π απακωνσταντίνου Εισαγωγή στή διαλεκτική. Σ τίς σ. 10 κα ί 14 τού άνάτυπου άναφορές στό Ιστορία καί ταξική συν­ είδηση καί χαρακτηρισμός τού Λούκατς ώς τού «φιλοσοφικωτέρου τών συγχρόνων μαρξιστών».

24. « Ή μοντέρνα τέχνη κα ί ή μεγάλη τέχνη», χμ, περ. ’Επιθεώρηση Τέχνης, άρ. 124/125, 1965, σ.

317-321. Κείμενο μιάς συνομιλίας τού Λούκατς, δπου άναφέρεται στις άπόψεις τού αύστριακού αισθητικού Έ ρνσ τ Φίσερ γιά τίς σχέσεις μαρξι­ σμού καί ψυχανάλυσης.

34. X. Θεοδωρίδης, «Γκέοργκ Λούκατς», έπίμετρο στήν έλληνική έκδοση τοϋ Μελέτες γιά τόν ευρωπαϊκό ρεαλισμό, δ.π. Α/1. Στίς σ. 371-373 βιογραφικό σημείωμα κ α ί περίληψη έργων τού Λούκατς. ’Ιδιαίτερη μνεία τών βιβλίων του Ό νέος Χέγκελ κα ί Τό ρήμαγμα τοϋ λογικού.

25. «’Εμπιστοσύνη άντί γιά ελπίδα», Φ. Χ[ατζηδάκη], περ. ’Εποχές, άρ. 39, 1966, σ. 39-45. Μιά συνομιλία τού Λούκατς μέ τόν X. Ντ. Μπάρ γιά τίς προοπτικές τοϋ σοσιαλισμού.

35. Κάρλο Σαλινάρι, « Ό Λούκατς κ αί ό κριτικός ρεαλισμός», μτφρ. Κ. Κουλουφάκος, περ. ’Επι­ θεώρηση Τέχνης, άρ. 35/36, 1957. ’Αναφορές στή μέθοδο σκέψης τοϋ Λούκατς, πού χαρακτηρίζεται σάν κριτικά ρεαλιστική.

/'. Συνεντεύξεις τοϋ Λ ο ύκατς

26. «Οικονομική άναδιάρθρωση καί σοσιαλι­ στική δημοκρατία», μτφρ. "Αρης ’Αλεξάνδρου, περ. ’Εποχές, άρ. 47, 1967, σ. 252-255. Μιά συν­ έντευξη τού Λούκατς στήν έφημ. Οΰνιτά γιά τά καινούρια πρότυπα σχεδιασμοϋ στήν Ουγγαρία.

27. « Ή άπογοήτευσις τών μαρξιστών», χμ., έφημ. ’Ελεύθερος Κόσμος, 22.2.1970. ’Ερωτή­ ματα στούς Έ ρνστ Φίσερ, Ροζέ Γκαρωντύ, Μίλοβαν Τζίλας, Μάξ Χόρκχάιμερ καί Γκέοργκ Λ ού­ κατς γιά τόν ύπαρκτά σοσιαλισμό.

28. « Ή επανάσταση καί τό μέλλον», χμ., έφημ. Τό Βήμα, 7.6.1970. Μ ιά συνέντευξη τού Λούκατς δπου άναφέρεται στις πιθανότητες μιάς κοινώνικής έπανάστασης στή Δύση.

29. «Φωνή άπό τόν τάφο», χμ, έφημ. Τό Βήμα, 17.10.1970. Συνέντευξη τοϋ Λ ούκατς στόν Τ ζώ ρτζ Έ ρμπαν.

30. « Ό Λούκατς γιά τόν Λένιν», μτφρ. Φ. Μ., περ. Ήριδανός, άρ. 2/3, περίοδος Λ ', 1973, σ.

99-112. Συνέντευξη τού Λούκατς στήν ουγγρική τηλεόραση μέ θέμα « Ό Λένιν καί ή έπανάσταση».

44

36. Β. Fogarass, «Σύγχρονοι ιδεολογικοί πρ ο ­ βληματισμοί: στοχασμοί πάνω στίς φιλοσοφικές αντιλήψεις τού Γκέοργκ Λούκατς», χμ, έφημ. Ή Αυγή, 26-31.7.1959.

37. Μ. Λιμπέρης [Μ. Λαμπρίδης], « Ό Λούκατς κα ί ό “ ζωτικός χώρος τών ιδεών” », περ. Κριτική, άρ. 4/5, 1959, σ. 187-191. ’Αντίκρουση στίς άπόψ εις τού Δ/36.

38. G. Della Volpe, «Μαρξισμός καί λογοτεχνική κριτική», μτφρ. Μ. Φουρτούνης [Μ. Λαμπρίδης], περ. ’Επιθεώρηση Τέχνης, άρ. 63/64, 1960, σ.

261-267 κα ί 291. ’Αρετές καί άδυναμίες στίς α ι­ σθητικές άπόψεις τών Λούκατς καί Πλεχάνοφ.

39. «’Εγκυκλοπαιδικόν καί Γλωσσολογικόν Λε­ ξικόν Π άπυρος», τόμος 2ος, Έ κδ . Π άπυρος, Ά θή να ι, 1961. Στίς σ. 5645/5646-5647/5648 σύντομο βιογραφικό τοϋ Λούκατς.

40. Β. Teyssedre, « Ό Λούκατς καί τά θεμέλια μιάς διαλεκτικής αισθητικής», μτφρ. Μαν. Λαμ­ πρίδης, περ. Κριτική, άρ. 16, 1961, σ. 117-138.

Παρουσίαση τοϋ βιβλίου τοΰ Λούκατς Προλεγόμενα σέ μιά μαρξιστική αισθητική, 1953.

41. Μιχ. Φουτούρης [Μαν. Λαμπρίδης], «Τό συμπαν τοϋ Κ άφκα κατά τόν Λούκατς», περ. Μαρτυρίες, άρ. 5/6, 1963, σ. 22-32. ’Ανάλυση τοϋ έργου τοϋ Κ άφκα σύμφωνα μέ τή λουκατσιανή μέθοδο βάσης-έποικοδομήματος.

42. «Γενική Π αγκόσμιος Ε γκ υκλ ο π α ίδεια Πάπυρος-Λαρούς», τόμος ένατος, Έ κ δ . Π άπυροςΛαρούς, Ά θή να ι, 1963. Στή σ. 522 σύντομο βιογραφικό.τοϋ Λούκατς.

LUKACS GYORGY

IRASTUD0K FELELOSSEGE

43. Μανόλης Λαμπρίδης, «Τά οργισμένα νιάτα», περ. Μαρτυρίες, άρ. 9, 1964, σ. 14-20. Μέ άφορμή τό ποίημα «’Αμερική» τοϋ Γκίνζσμπεργκ προσπάθεια ερμηνείας τού φαινομένου τής καλλι­ τεχνικής πρω τοπορίας σύμφωνα μέ τίς άνάλογες απόψεις τοϋ Λούκατς.

44. Μ. Φουρτούνης [Μαν. Λ αμπρίδης], «Γιά κ ά ­ ποιες παραποιήσεις τού Λούκατς», περ. ’Επιθεώ­ ρηση Τέχνης, άρ. 109, 1964, σ. 81-84. Λάθη πού ο Μ. Φ. θεωρεί σάν ήθελημένα, στή μετάφραση τού «’Ιδιωτική επιστολή γιά τό σταλινισμό», δ.π. Β/16.

45. Μ πέρτολτ Μπρέχτ, «Τέχνη λαϊκή καί τέχνη ρεαλιστική», μτφρ. Γ. Πετρής, περ. ’Επιθεώρηση Τέχνης, άρ. 127, 1965, σ. 64-69. Κείμενο τού Μπρέχτ πού δημοσιεύτηκε μετά τό θάνατό του καί όπου άναφέρεται στή δ ιαφορά μεταξύ λαϊκού καί ρεαλιστικού. Υ πα ινικ τικ ά άπαντά στίς άπόψεις τοΰ Λούκατς γιά τόν έξπρεσιονισμό.

46. Ά να τόλ Σούμπ, « Ό Χίτλερ στήν ιστορία τής Γερμανίας», χμ, έφήμ. Τό Βήμα, 3.4.1966. Π α ­ ρουσίαση τού βιβλίου τού Λούκατς Ή κατα­ στροφή τον λόγου.

47. Νικόλα Ά μ πα νιά νο, « Ή τέχνη εναντίον τής θρησκείας», χμ, έφημ. Θεσσαλονίκη, 6.2.1971. Παρουσίαση τών αισθητικών άπόψεων τού Λ ού­ κατς.

48. J. Plamenatz, ’Ιδεολογία, μτφρ. Τ. Κονδύλης, Έ κδ. Κάλβος, ’Αθήνα, 1971. Στίς σ. 137-149 άναφορές στόν Λούκατς ώς πρός τή θεωρία τής ιστορικότητας τής ταξικής καί ψευδούς συνείδη­ σης.

49. Henri Avron, «Λούκατς ό πρόδρομος καί Μπρέχτ ό συνήγορος», χμ, έφημ. Θεσσαλονίκη, 13.3.1971. Παρουσίαση τής γνωστής διαμάχης Λ ούκατς-Μ πρέχτ γιά τόν γερμανικό εξπρεσιονι­ σμό.

50. Λυσιέν Γκολντμάν, ’Ανθρωπιστικές επιστή­ μες καί φιλοσοφία, μτφρ. Ε υανθία Καφετζέλλι, Έ κ δ . ’70, ’Α θήνα 1971. Γιά τόν Λούκατς συχνές άναφορές σέ όλο τό βιβλίο. ’Ιδιαίτερα ό Λ. Γ. έξετάζει τό πρόβλημα τής άντικειμενικότητας στήν Ιστορία καί τήν προέκταση τού προβλήματος

W naoeMvavu «ΟΜίΜΐ κμμ} MOSBCVA 1*44 «Ή ευθύνη τών διανοουμένων», τό πρώτο βιβλίο τον Λούκατς ατά ουγγρικά μετά από ενα διάλειμμα 20 ετών στίς επιστήμες τοϋ άνθρώπου, σ. 64-66, 75-76, 121-126.

51. Ά ριστά ρκο Γκουίντο, « Ό σημερινός κινημα­ τογράφος, ό Λούκατς καί ή Ιστορία», χμ, περ. Πράξις, άρ. 1, 1972, σ. 90-101. Ε πίδρ α σ η τών αισθητικών άπόψεων τοΰ Λούκατς στό σύγχρονο κινηματογράφο.

52. Damian Grant, Ρεαλισμός, μτφρ. Ίουλιέττα Ράλλη - Καίτη Χατζηδήμου, Έ κδ. Ε ρμ ή ς: ή γλώσσα τής κριτικής, ’Α θήνα 1972, σ. 126. Σ τίς σ.

109-111 σχολιασμός τής μελέτης τοϋ Λούκατς Ή σημασία τον σύγχρονου ρεαλισμού, 1957, δπου άναφέρεται στό έργο τών Τ. Μάν, Β. Γούλφ, Μ. Γκόρκι.

53. Τ ζώ ρτζ Λιχτχάιμ, Λούκατς, μτφρ. Δημ. Θοδωρακάτος, Έ κ δ . Μπουκουμάνη, ’Α θήνα 1972, σ. 183. ’Ανάλυση κα ί παρουσίαση τής ζωής καί τού έργου τοϋ Λούκατς. Τοποθέτηση τής αισθητι­ κής καί φιλοσοφικής του σκέψης στήν πρω τοπο­ ρία τών ιδεολογικών ρευμάτων τού 20ού αιώνα. Ό Λούκατς θεωρείται άπό τόν Τ. Λ. σάν ένας «έγελιανός τού μαρξισμού». Έ ρ γο γρ α φ ία κα ί βι­ βλιογραφία τοϋ Λούκατς.

45

54. Π. Α. Ζ[άννας], «'Ιστορία κα ί αλήθεια», περ. Ή Συνέχεια, άρ. 1, 1973, σ. 31-33. Παρουσίαση των απόψεων τοΰ Λούκατς γιά τόν σύγχρονο ουγγρικό κινηματογράφο, βάσει μιας συνέντευξής του στό ουγγρικό περ. Φιλμ-Κουλτούρα.

55. Κλ. Φόλκερ, «Μπρέχτ καί Λούκατς», μτφρ. Φ. Χατζηδάκη, περ. ’Ηρώανός, άρ. 4, περίοδος Α ', 1973, σ. 73-90. ’Ανάλυση τών σημαντικότε­ ρων σημείων τής διαμάχης Μ πρέχτ-Λούκατς γιά τόν ρεαλισμό καί έξπρεσιονισμό.

56. Γ. Φρ. Ά ντερ ς - Έ λ. Κλομπουζίτσκι, «Προ­ τάσεις ερμηνείας τής διαμάχης Μπρέχτ-Λούκατς», μτφρ. Τ. Στεργίου, περ. ’Ηρώανός, άρ. 4, περίοδος Α', 1973, σ. 91-98. Κριτική στις α πό ­ ψεις τών Γκαλάς, Μίτεντσβάι καί Φόλκερ γιά τίς αιτίες τής διαμάχης Μπρέχτ-Λούκατς.

57. Σωτήρης Δημητρίου, Μύθος, κινηματογρά­ φος, σημειολογία, κρίση τής αισθητικής, άνθρω­ πο λογική μελέτη, Έ κδ. Ά λ μ α , ’Αθήνα, 1973. Στις σ. 291-292 άναφορά στίς αισθητικές ά π ό ψ ειςτο ϋ Λούκατς.

58. Ζ άν-Ζάκ Μαρί, Ό τροτσκισμός, μτφρ. Μπάμπης Γεωργούλας, Έ κ δ . Υ δροχόος, ’Αθήνα, 1973. Στίς σ. 163-164 άποσπάσματα άπό τό βι­ βλίο τού Λούκατς Υπαρξισμός ή μαρξισμός 1947, δπω ς καί άποσπάσματα άπό τόν πρόλογο τής 6' έκδοσης τού ίδιου βιβλίου, 1960, όπου άσκεϊται πολεμική έναντίον τού τροτσκισμού.

59. Γιώργος Διζικιρίκης, Ή σύγχρονη σκέψη, ή «απάτη» τής λογοτεχνίας καί ό βαθμός μηδέν τής γραφής, Έ κδ. Γραμμή, ’Αθήνα, 1973. Στίς σ.

142-143, 157-158, άναφορές στίς αισθητικές άπόψεις τοΰ Λούκατς γιά τή λειτουργικότητα τού έργου τέχνης.

60. Μπέρτολτ Μπρέχτ, Γιά τό ρεαλισμό, μτφρ. Κ. Παλαιολόγος, Έ κδ. Πλανήτης, ’Αθήνα, 1974. Συχνά σχόλια τοΰ Μ πρέχτ γιά τά δημοσιεύματα τοΰ Λούκατς περί ρεαλισμού κ α ί εξπρεσιονισμού.

61. Χέρμπερτ Μαρκούζε, ’Αντεπανάσταση καί εξέγερση, μτφρ. Ά . ’Αθανασίου, Έ κδ. Π απαζήση, ’Αθήνα, 1974. Στίς σ. 113-118 άναφορές τού Μαρκούζε στά νεανικά γραφτά τού Λούκατς.

62. Λυσιέν Γκολντμάν, Εισαγωγή στόν Λούκατς καί στόν Χάιντεγγερ, μτφρ. Μανόλης Λαμπρίδης, Έ κ δ . Έ ρασμος, ’Αθήνα, 1975. Έ ρευ να τών σχέ­ σεων τού νεαρού Λούκατς μέ τό γερμανικό νεοκαντισμό, τή φαινομενολογία καί τή χαϊντεγκεριανή σκέψη, α) Ά νώ ν., βιβλιοπαρουσίαση τού Δ/62: περ. 'Ηρώανός, άρ. 2, Β ' περίοδος, 1975.

63. Ά νώ ν., « Ή ουγγρική Νέα ’Αριστερά: κοινωνιολογία κα ί επανάσταση», μτφρ. A. Ρ., περ. Μη­ νιαία ’Επιθεώρηση, άρ. 5, 1975, σ. 39-54. ’Α να­ φορές στή συμβολή τού Λούκατς γιά τή διαμόρ­ φωση καί δημιουργία τής μαρξιστικής Σχολής τής

46

Βουδαπέστης.

64. Κάρελ Κόσικ, Ή διαλεκτική τού συγκεκριμέ­ νου, μτφρ. Λ εωνίδας Χατζηπροδρομίδης, Έ κδ. Ό δυσσέας, ’Αθήνα 1975, σ. 220. Στίς σ. 39 καί 92 άναφορές στόν Λούκατς σχετικά μέ τή θεωρία τής ολότητας σάν μεθοδολογικής άρχής στό έργο τού Μάρξ, καί σχετικά μέ τήν όρθολογοποίηση τής σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας.

65. Μαρξισμός-κομμουνισμός κα ί δυτική κοινω­ νία: συγκριτική εγκυκλοπαίδεια, τόμος V II, Έ κδ. Κοραής, ’Αθήνα, χχ. Στή σ. 21, στό λήμμα: λογο­ τεχνία, υπόμνηση τού Λούκατς.

66. Κριστίν Γκλυξμάν, «Γιά τή σχέση λογοτε­ χνίας καί ιδεολογίας», μτφρ. Μ αριάνα Δήτσα, περ. Ό Πολίτης, άρ. 5, 1976, σ. 11-17. Εισήγηση τής Κ. Γ. στό 2ο Συμπόσιο τού Cluny, 2-4.4.1970, πού είχε σάν κεντρικό θέμα του τίς σχέσεις λογο­ τεχνίας καί ιδεολογιών. Έ δ ώ έξετάζεται αυτή ή σχέση στό έργο τοΰ Λούκατς.

67. Τζ. Γκύρβιτς, Μελέτες γιά τίς κοινωνικές τά­ ξεις, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, Έ κδ. Gutenberg, ’Αθήνα, 1976. Παρουσίαση τού ’Ιστορία καί τα­ ξική συνείδηση κα ί ύπογράμμιση τής σημασίας πού έχει γιά τή μελέτη τών κοινωνικών τάξεων τής Ευρώπης.

68. Πρέντραγκ Βρανίτσκι, ’Ιστορία τού μαρξι­ σμόν, μτφρ. Μυρσίνη Ζορμπά, Έ κδ. Ό δυσσέας, ’Αθήνα, 1976, τόμοι Α ' καί Β'. Ε ξέταση τού 'Ιστορία καί ταξική συνείδηση καί τών έργων τού Λούκατς ώς τό 1933, σ. 13-32, 36-38, 198-205.

417-420.

69. Τ. Μπότομορ, Κοινών ιολογία καί μαρξισμός μτφρ. Ν. Κολοβός, Έ κδ . Πύλη, ’Αθήνα, 1976 Σ τίς σ. 24, 41-43 καί 46 σχολιάζονται τά επιχει­ ρήματα τού Λούκατς ώς πρός τό άν ή κοινωνιολογία θεωρείται επιστήμη.

70. Τζ. Πίλινγκ, «Ουσιώδης κριτική τού Λού­ κατς καί τού Σάρτρ», χμ, περ. Μαρξιστική ’Επι­ θεώρηση, άρ. 3, 1976. Σ τίς σ. 80-89 βιβλιοκρισίε μελέτης τού Τ. Χόφμαν, δπου άσκεϊται πολεμικέ έναντίον τού Λούκατς, τού Κόρς, τού Σάρτρ και τού Λεφέβρ.

71. Λ. Κόφλερ, Σταλινισμός καί γραφειοκρατία, μτφρ. Στ. Καμπουρίδης, Έ κδ . Μαρξιστική Σ υζή­ τηση, ’Αθήνα, χχ. Στίς σ. 56-62 καί 97 άναφορές στίς άπόψεις τού Λούκατς γιά τόν σταλινισμό.

72. Λέοπολντ Λάμπεντς, «Λογοτεχνία κα ί έπανάσταση», μτφρ. Ε. Ν. Πλατής, περ. Ε υρωπαϊκή ’Ήπειρος, άρ. 2, 1976. Στή σ. 193 άναφορά σέ γνώμη τοΰ Λούκατς δτι τό έργο τού Σολζενίτσιν Μ ιό. ημέρα τού Ίβάν Ντενίσοβιτς άνήκει στόν σοσιαλιστικό ρεαλισμό.

73. Βασίλης Βασιλικός, Πορτραιτα, Έ κδ . τού Βιβλιοπωλείου τής Ε σ τία ς, ’Αθήνα, 1976. Στίς σ.

257-260 εντυπώσεις τού Β. Β. άπό τόν Λούκατς.

74. Κλάους Φόλκερ, «Μπρέχτ-Λούκατς, μιά θα ­ νάσιμη πάλη απόψεων», μτφρ. Β. Π απαβασιλείου, περ. Θέατρο, άρ. 51/52, 1976. Στις σ.

31-42 ανάλυση τής σύγκρουσης Μπρέχτ-Λούκατς γύρω στό πρόβλημα τής καλλιτεχνικής πρω τοπο­ ρίας.

84. Λυσιέν Γκολντμάν, «Εισαγωγή στά πρώτα γραφτά τού Γκ. Λούκατς», μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας. Ε πίμ ετρ ο στό βιβλίο τού Λούκατς Ή θεωρία τού μυθιστορήματος, δ.π. Α/7. Ε ξέταση τής λειτουργίας τής σημαίνουσας δυναμικής δ ο ­ μής στό έργο τού νεαρού Λούκατς.

75. Κλώντ Πρεβό, « Ή άνεκδήλωτη σύγκρουση τού Μπρέχτ κα ί τού Λούκατς πάνω στό ρεαλι­ σμό», μτφρ. Α. Μ-, έφημ. Αυγή, 30.1.1977. "Αρ­ θρο τού γάλλου αισθητικού γιά τά α ίτια τής δ ια ­ μάχης Μπρέχτ-Λούκατς.

85. ’Ά λαν Σουίντζγούντ, Ό Μάρξ καί ή σύγ­ χρονη κοινωνική θεωρία, μτφρ. Μ. Νεοφώτιστου, Έ κ δ . Πύλη, ’Αθήνα, 1978. Στίς σ. 147-148 διερεύνηση τών προβλημάτων τής άλλοτρίωσης, τής ολότητας καί τής ταξικής συνείδησης στό έργο τού Λούκατς.

76. Α. Χέλλερ, ’Επανάσταση κα ί καθημερινή ζωή, μτφρ. Α. Τσέλιος, Έ κδ . Ό δυσσέας, Α θή να , 1977. Μ ιά άπό τούς βασικούς εκπρόσωπους τής μαρξιστικής Σχολής τής Βουδαπέστης άναφέρεται στά θέματα τής αλλοτρίωσης, τής ολότητας καί τής μαρξιστικής ήθικής, άκολουθώντας τίς α πό­ ψεις τού Λούκατς.

77. Ζ. Γκαμπέλ, Ή ψευδής συνείδηση, μτφρ. ’Ιωάννα Ε ύσταθιάδου-Λ άππα, Έ κδ . Ά κμ ω ν: επιχειρήματα, ’Αθήνα, 1977. Συχνές άναφορές σέ δλο τό βιβλίο στό 'Ιστορία καί ταξική συνείδηση.

78. Μ. Μ ητσοϋ-Παππά, «Σχέδιο χαρτογράφησης τής σύγχρονης αισθητικής», περ, Δευκαλίων, άρ.

18, 1977, σ. 123-135. Στήν ένότητα άρ. 8 τού κει­ μένου («Μαρξιστική κ α ί κοινωνική αισθητική») κα ί στή σ. 132 σχολιασμός τής θεωρίας τής «δια­ λεκτικής άντανάκλασης» στό έργο τέχνης, όπως τή διατύπωσε ό Λούκατς στή μελέτη του Αισθη­ τική, 1963.

79. Ρ. Ν. Μ περκί, « Ή πνευματική πορεία τού Γκέοργκ Λούκατς», μτφρ. Α ύρα Π απασπυροπούλου, περ. Έποπτεία, άρ. 9-10, 1977, σ. 135-144. ’Αξιολόγηση των καταβολών τού 'Ιστορία καί τα­ ξική συνείδηση.

80. Τ. Κλίν, «Λούκατς κ α ί Χέγκελ», μτφρ. Α ύρα Παπασπυροπούλου, περ. Έποπτεία, άρ. 9-10, 1977, σ. 145-150. ’Απόδοση μιας συζήτησης με τόν Λούκατς πού σάν κύριο θέμα της είχε τήν όντολογία τού κοινωνικού είναι.

81. Κριστίν Γκλυξμάν, «Γιά τή σχέση λογοτε­ χνίας καί ιδεολογιών», μτφρ. Ν. Κολοβος. Στό βιβλίο Λογοτεχνία κα ί Ιδεολογία, Έ κ δ . Πύλη, ’Αθήνα, 1977. Σ τις σ. 11-12 άναφορές στόν Λού­ κατς.

86. Γ. Εηροπαΐδης, « Ό μεταμαρξισμός τού Μάρξ: άλλοτρίωση καί διαλεκτική», περ. Έ πο­ πτεία, άρ. 26, 1978, σ. 691-696. Γίνεται λόγος γιά τό Ιστορία καί ταξική συνείδηση καί τίς άπόψεις τού Λούκατς γιά τήν κοινωνική άλλοτρίωση.

87. ’Απόστολος Σαχίνης, Τετράδια κριτικής, Έ κ δ . Βιβλιοπωλείου τής Ε σ τία ς, ’Αθήνα, 1978, σ. 207. Σ τίς σ. 135-137 καί 171 άναφορά σέ κρ ί­ σεις τού Λούκατς γιά τό Ταράς Μπούλμπα τού Γκόγκολ κ α ί τό Μιά ημέρα τού Ίβάν Ντενίσοβιτς τού Σολζενίτσιν.

88. Raymond Williams, «Λογοτεχνία κα ί κοινωνιολογία», μτφρ. Πέτρος Ρυλμόν. Εισαγωγικό κείμενο στό Γιά μιά κοινωνιολογία τού μυθιστο­ ρήματος τού Λ. Γκολντμάν, μτφρ. Ε λ ένη Βέλτσου, Έ κ δ . Πλέθρον: Θ εω ρία Λ ογοτεχνίας καί Κριτικής, ’Αθήνα, 1979. Σ τίς σ. 22-26 καί 32-35 άναφορές τού Ρ. Ούίλλιαμς στή θεωρία βάσης καί εποικοδομήματος στήν καλλιτεχνική δημιουργία, δπω ς τή διατύπωσε ό Λούκατς.

89. Lucien Goldmann, Γιά μιά κοινωνιολογία τού μυθιστορήματος, δ.π. Δ/88. Σ τίς σ. 43-45 σχολιάζονται ο ί θέσεις τού Λούκατς στά νεανικά του έργα.

90. Jean Lacroix, «Γκέοργκ Λούκατς καί Κάρλ Μάρξ», μτφρ. Βαγγέλης Κάσσος, περ. Τομές, άρ.

38/39, 1979, σ. 9-10. Βιβλιοκρισία τού Ζ. Λ. στό βιβλίο τού Michael Lowy, Λογοτεχνία, φιλοσο­ φία, μαρξισμός, δπου παρουσιάζονται είκοσι ά ρ ­ θρα τού Λούκατς δημοσιευμένα στό περ. Κόκ­ κινη Σημαία τήν εποχή πού προετοίμαζε τό β ι­ βλίο του 'Ιστορία κα ί ταξική συνείδηση.

82. Κλώντ Πρεβό, «Λογοτεχνία κα ί Ιδεολογία», μτφρ. Ν. Κολοβός - Ν. Παπανικολάου. Στό βι­ βλίο Λογοτεχνία καί Ιδεολογία, δ.π. Δ/81. Στις σ. 33-34 άναφορές στόν Λούκατς.

91. Π αναγιώτης Χρ. Νούτσος, Ουτοπία καί ιστορία: ή ιστορική διάσταση τών ουτοπικών σχεδιασμάτων τού Τ. Campanella καί τού Fr. Ba­ con. Έ κ δ . Κέδρος, ’Αθήνα, 1979, σ. 186. Στίς σ.

41-42 κα ί 147 άναφορές σέ μελέτες τού Λούκατς.

83. Νίκος Κολοβός, «Βάλτερ Μ πένγιαμιν: άπό τό μύθο στήν έπανάσταση». Ε πίμ ετρ ο στό βιβλίο τού Β. Μ πένγιαμιν Δοκίμια γιά τό Μπρέχτ, μτφρ. Ν. Κολοβός, Έ κδ . Πύλη, ’Αθήνα, 1977. Στίς σ.

163-170 άναφορές στή διαμάχη Μ πρέχτ-Λού­ κατς.

92. Μ. Μ ητσού-Π αππά, « Ό ρεαλισμός στόν G. Lukdcs ώς γνωσιολογικό πρόβλημα». Π εριλαμ­ βάνεται στίς σ. 53-98 στόν τόμο Κεφάλαια φ ιλο­ σοφίας, Έ κ δ . Δωδώνη, ’Αθήνα, 1979. Κρίνεται ιδίως ή άδυναμία τού Λούκατς νά κατανοήσει τή μορφική εξέλιξη τής λογοτεχνικής γραφής.

47

93. Θ. Κονιαβίτης, «Ίρρασιοναλισμός-ρασιοναλισμός στάν Max W eber καί Georg L ukacs», μτφρ. Η. Ζάππας, περ. ’Επιθεώρηση Κοινωνικών 'Επιστημών, άρ. 2, 1979-1980, σ. 60-63. Μ ετα­ φράζεται ή εισαγωγή τού ομότιτλου βιβλίου πού κυκλοφόρησε τό 1977 στή Σουηδία.

λίτης, άρ. 34, 1980, σ. 82-89. ’Απάντηση τοϋ Ε. Μ. στή μελέτη τού Λούκατς «’Ακμή καί παρακμή τού εξπρεσιονισμού», πού δημοσιεύτηκε τό 1934 στό περ. Διεθνής Λογοτεχνία.

99. Μ[αριάνα] Δ[ήτσα]: «Μιχαήλ Μ παχτίν, Προβλήματα λογοτεχνίας καί αισθητικής, μτφρ. Γ. Σπανός, Έ κδ . Πλέθρον: Θεωρία Λογοτεχνίας καί Κριτικής, ’Αθήνα, 1980», περ. Ό Πολίτης, άρ. 38, 1980-1981. Στίς σ. 87-88 κριτική τής Μ. Δ. στό παραπάνω βιβλίο κα ί παράλληλα σχόλια γιά τις διαφορετικές οπτικές στήν άνάλυση τού μυθιστορήματος άπό τόν Λούκατς κα ί τόν Μ πα­ χτίν.

94. Δ[ιονύσης] Κ[αψάλης], « Ή συζήτηση γιά τόν εξπρεσιονισμό», περ. Ό Πολίτης, άρ. 33, 1980, σ.

82-85. Εισαγωγικό κείμενο στό άφιέρωμα τοϋ περιοδικού γιά τή διαμάχη Μ πρέχτ-Λούκατς γύρω στόν γερμανικό έξπρεσιονισμό.

95. Βάλτερ Μ πένγιαμιν, «Συνομιλίες με τόν Μπρέχτ», μτφρ. Γιώργος Καρράς, περ. 'Ο Πολί­ της, άρ. 33, 1980, σ. 89 καί 94. ’Α ποσπάσματα άπό τά Η μερολόγια τοϋ Β. Μ. δπου καί άναφέρεται στή διαμάχη Μπρέχτ-Λούκατς, δ. π. Δ/94.

96. Μπέρτολτ Μπρέχτ, « Ό φορμαλιστικός χαρα­ κτήρας τής θεωρίας τοϋ ρεαλισμού», μτφρ. Γιώρ­ γος Καρράς, δ. π. Δ/94, σ. 85-90. Κείμενο τού Μπρέχτ πού δημοσιεύτηκε μετά τό θάνατό του καί δπου άναφέρεται στήν άντιγνωμία του μέ τόν Λούκατς γιά τόν γερμανικό εξπρεσιονισμό κα ί τό μοντερνισμό στήν τέχνη.

97. Μπέρτολτ Μπρέχτ, «Λαϊκότητα κα ί ρεαλι­ σμός», μτφρ. Μ. Ν., περ. Ό Πολίτης, άρ, 33, 1980, σ. 91-94. Βλ. καί Δ/45.

100. Jean-Michel Palmier, « Ό Georg Lukacs καί ή Σχολή τής Βουδαπέστης», μτφρ. Δ. Γ. Τσαού­ σης, περ. Έποπτεία, άρ. 53, 1981, σ. 31-41. Δ ο ­ κίμιο δπου έξετάζεται ή εμφάνιση τής Νέας Ο υγ­ γρικής ’Αριστερός, μέ έκπροσώπους τήν Λ. Χέλλερ καί τούς Γ. Μάρκους, Φ. Φέχερ, Μ. Βάζντα, κα ί ή σχέση τους μέ τόν Λούκατς.

101. John Halperin, «Σύγχρονες τάσεις στήν ευ­ ρωπαϊκή θεωρία τού μυθιστορήματος», μτφρ. Σπ. Τσακνιάς, περ. Ίο πρίσμα, άρ. 2, χειμώνας 1980, σ. 143-151. Κείμενο άπό τή συλλογή δοκιμίων τού J. Η. Ή θεωρία τοϋ μυθιστορήματος, 1974. Στίς σ. 144-146 άνάπτυξη τών θεωρητικών άπόψεων τοϋ Λούκατς γιά τό μυθιστόρημα.

98. Έ ρνστ Μπλόχ, «Συζητήσεις γιά τόν εξπρε­ σιονισμό». μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, περ. Ό Πο­

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

υάκινθος

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 44 - 1ος όροφος Μπέρτολ Μπρέχτ Ιστορίες τοϋ ημερολογίου

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

ΤΗΛ. 3607951 Ιούλιος Βέρν Δόκτωρ Όξ

★

1.

2.

3.

4.

48

Μπέρτολ Μπρέχτ: 'Ιστορίες τοϋ ήμερολογίου ’Ιούλιος Βέρν: Δόκτωρ ”Οξ Ντάνιελ Ντεφόε: Μόλλ Φλάντερς Θοδωρής Καλούμενος: Σκέψεις γιά τό σύμβολο Καραγκιόζης καί μιά εικονογραφημένη ιστορία

επιλογή Σ τις σελίδες πού άκολουθοϋν ο ί συνεργάτες τον «Διαβάζω» παρουσιάζουν κ α ί κρίνουν μερικά άπό τά πιό ενδιαφ έροντα βιβλία πού κυκλοφόρησαν τούς τελευταίους μήνες. Τά β ιβ λία επ ιλέγει ή Σύνταξη τού περιοδικού.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΑΟΓΙΑ

χάσμα ανάμεσα στό σχολείο καί τή ζωή ΜΥΡΤΩΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΝΙΛΣΕΝ: Ή οικογένεια ατά αναγνωστικά τοϋ δημοτικού. Κέδρος.Α­ θήνα. 1980. Σελ. 205. Π ΟΛΛΟΙ κοινωνικοί επιστήμονες τά τελευταία χρόνια μελέτησαν τό θεσμό τής οικογένειας, προσπαθώντας νά έπισημάνουν τίς τυχόν άλλαγές πού έχουν επηρεάσει τή μορφή της. ’Αναμφισβήτητα υπάρχουν άλλαγές μέσα στήν έλληνική οικογένεια, όπως διαπίστωσαν ειδικές κοινωνιολογικές έρευνες (βλ. Έ ρευ νες κοινωνιολογίας τής οικογένειας άπό Πρεσβέλου Κλειώ καί Σαφιλίου Κωνσταντίνα, Ε θ ν ικ ό Κέντρο Κοινω­ νικών ’Ερευνών, 1970). Π αρ’ δλα α ύ τά τή ν τελευ­ τα ία δεκαετία, σημαντική σέ εξελίξεις, ή έλληνική οίκογένεια δέν έχει μελετηθεί σέ βάθος. Έ ν α ς άπό τούς βασικότερους τομείς ενδιαφέ­ ροντος είναι ή κατανομή των ρόλων μέσα στήν οικογένεια. Παλαιές άνθρωπολογικές έρευνες (Cambell Κ. J., 1964) κατέληγαν στό συμπέρασμα δτι μέσα στήν έλληνική κοινω νία οί ρόλοι τοϋ άν­ τρα καί τής γυναίκας είναι μέ τέτοιον τρόπο δ ια ­ μορφωμένοι ώστε νά περιορίζουν κάθε σύντροφο σέ μιά ειδική σφαίρα δραστηριότητας. Ά π ό τήν ύπάρχουσα βιβλιογραφία γίνεται φανερό δτι έχουν γίνει σημαντικές άλλαγές στούς ρόλους τών δυό φύλων πού έκπροσωποΰνται μέσα στήν οικο­ γένεια. ’Ιδιαίτερα θά λέγαμε δτι άλλαξε σημαν­ τικά ό ρόλος τής γυναίκας, δπω ς άπέδειξαν σύγ­ χρονες κοινωνιολογικές έρευνες (βλέπε έρευνα: Πολιτιστική δραστηριότητα μέσα στήν οικογέ­

νεια, Ε θ ν ικ ό Κέντρο Κοινωνικών Ε ρευνώ ν). Ή έξωοικιακή απασχόληση τής γυναίκας προκαλεί οπωσδήποτε μιά νέα κατάσταση στήν κατανομή Πάντως καί στό ειδικό αύτό θέμα, παρόλο πού σοβαρά ερωτήματα παραμένουν άναπάντητα, δέν έχουν γίνει ανάλογες έρευνες, εκτός άπό παλαιότερες δπω ς τοϋ Γ. Βασιλείου (1964). Γιά τούς λό­ γους αύτούς ή εικόνα τής οικογένειας δπω ς βγαί­ νει άπό τά άναγνωστικά τού δημοτικού σύμφωνα μέ τήν άνάλυση τής Μυρτώς Νίλσεν είναι μιά ση­ μαντική προσφορά στό κενό πού υπάρχει. Βέβαια σχετική μελέτη είχε κάνει καί ή Ά ν ν α Φραγκουδάκη (Τά άναγνωστικά βιβλία τοϋ δημοτικού σχολείου, Α θ ή να 1978), άλλά μέ εύρύτερους στόχους. Ά π ό τή μελέτη τής Νίλσεν, .δπως θά φανεί κι άπό τήν άνάλυση τών κεφαλαίων τοϋ βιβλίου της πού θά άκολουθήσει, διαπιστώ νεται μιά ούσιαστική άντίφαση μεταξύ τών πραγματικών ρόλων τών μελών μιας οικογένειας κι εκείνων πού δ ια ­ γράφονται μέσα άπό τήν ύλη τών άναγνωστικών τού δημοτικού σχολείου. Τό φαινόμενο αύτό δέν συναντάται μόνο στά έλληνικά άναγνωστικά, άλλά, σύμφωνα μέ τή βιβλιογραφία πού παραθέ­ τει στό βιβλίο της ή συγγραφέας, άποτελεί γνώρι­ σμα σχολικών άναγνωσμάτων κι άλλων χωρών. Ή συγγραφέας έχει χωρίσει τό βιβλίο της βα­ σικά σέ δυό ενότητες: Στήν πρώτη, πού περιλαμ­ βάνονται τά κεφάλαια 1, 2 κα ί 3, άναλύεται ή ει­ κόνα τής έλληνικής οικογένειας καί οί διαπροσω ­ πικές σχέσεις μεταξύ τών μελών της, δπω ς αύτά εμφανίζονται στά έξι παλαιά άναγνωστικά τού δημοτικού σχολείου, πού χρησιμοποιούσαν τά σχολεία ώς τό 1979. Ή δεύτερη ένότητα περιλαμ­ βάνει τά κεφάλαια 4 καί 5, δπου γίνεται, μέ τούς ίδιους στόχους, άνάλυση τών τεσσάρων νέων άναγνωστικών πού μοιράστηκαν στά σχολεία τό σχολικό έτος 1979-80. Τέλος στό κεφάλαιο 6 γ ί­ νεται μιά άνακεφαλαίωση τών μηνυμάτων πού δέχεται τό π α ιδί τού δημοτικού άπό τά άναγνω­ στικά αύτά σχετικά μέ τήν οικογένεια καί τούς οικογενειακούς ρόλους κα ί τών επιπτώσεων πού τά μηνύματα αύτά έχουν στήν κοινωνικοποίησή του καί στήν δλη του ψυχοκοινωνική άνάπτυξη. Ή κ. Νίλσεν χρησιμοποιεί ώς έπιστημονική μέ­ θοδο έρευνας γιά τήν πραγματοποίηση τής άνάλυσής της τήν άνάλυση περιεχομένου. Ή μέθοδος αύτή βασίζεται στόν προσδιορισμό, μέ ειδική διαδικασία, τμημάτων τού κειμένου πού ό έρευ-

49

νητής πιστεύει ότι Αντιπροσωπεύουν τίς έννοιες πού θέλει νά διερευνήσει. Στη συνέχεια Ακολου­ θεί καταμέτρηση τής συχνότητας μέ τήν οποία τΑ μηνύματα πού έκφρΑζουν τίς έννοιες πού περι­ έχει τό κείμενο εμφανίζονται σ’ αύτό. Έ τσ ι, ό ερευνητής εμφανίζει τΑ συμπεράσματα στά όποια καταλήγει, μέ Αντικειμενικές διαδικασίες, οί όποιες, Αν καί, φυσικά, στηρίζονται στις δικές του θεωρητικές γνώσεις καί στις προσωπικές θέ­ σεις πού έχει πάνω στό θέμα πού διερευνά, δ ί­ νουν τη δυνατότητα νά ελεγχθούν τά συμπερά­ σματα του μέ βάση τά Αντικειμενικά κριτήρια τής επιστημονικής μεθόδου πού χρησιμοποιήθηκε. Μέ τόν τρόπο αύτό ή συγγραφέας δείχνει δτι τό 50% τών θεμάτων πού πραγματεύονται τά Αναγνω­ στικά Αναλύονται στίς τρεις ένότητες —οικογένεια (πού Απασχόλησε στήν εργασία της τή συγγρα­ φέα), θρησκεία, πα τρ ίδ α - ενώ όλες οί άλλες έν­ ότητες μαζί, όπως σχολείο, περιβάλλον, εργασία κ.τ.λ. Αντιπροσωπεύουν τό άλλο 50% (πίνακας 1, σελ. 22). Ή οικογένεια, όπως έμφανίζεται μέσα στά π α ­ λαιό Αναγνωστικά, Αναφέρει ή συγγραφέας, π α ­ ρουσιάζει ένα καί μοναδικό πρότυπο: τό πρότυπο τής ολοκληρωμένης οικογένειας -πα τέρα ς, μη­ τέρα, π α ιδ ιά - πού συχνά συμπληρώνεται Από τόν παππού καί τή γιαγιά. Ο ί σχέσεις μεταξύ τών με­ λών περιγράφονται στά κείμενα άδιατάρακτα Αρμονικές καί χαρακτηρίζονται Από Αμοιβαία Αγάπη, συμπαράσταση καί συνεργασία. Κάθε ο ι­ κογενειακό μέλος έχει αυστηρά καθορισμένο τό ρόλο του, μέ βάση τό παραδοσιακό περιεχόμενο: ό πατέρας εργάζεται, ή μητέρα Ασχολεΐται μέ τό νοικοκυριό, τά πα ιδιά μελετούν ή παίζουν. Μέ τόν τρόπο αύτό, καταλήγει ή συγγραφέας, ή οικογένεια καί ή δυναμική τών σχέσεων μέσα σ’ αυτήν παρουσιάζονται κατά τρόπο εξωπραγμα­ τικό, Αντίθετο μέ τήν καθημερινή πραγματικό­ τητα, όπως τή βιώνει καθημερινά τό παιδί, μέ π ι­ θανό Αποτέλεσμα τή δημιουργία σύγχυσης στήν ψυχοκοινωνική του συγκρότηση καί τή δημιουρ­ γία στερεότυπων πού δέν συμβάλλουν στήν ομαλή του ένταξη σέ μιά διαρκώς μεταβαλλόμενη κοιΉ Ανάλυση τών νέων Αναγνωστικών, κατά τή συγγραφέα, δέν δίνει Αποτελέσματα πού νά δεί­ χνουν ότι έγιναν ριζικές Αλλαγές. Κάποιες Ανα­ φορές σέ διαφορετικό τύπο οικογένειας (γονείς χωρισμένοι ή μετανάστες) ή κάποια μεγαλύτερη ποικιλία σέ έξωσπιτικές Ασχολίες τής μητέρας (επαγγελματικά εργαζόμενη μητέρα), δέν Αλλά­ ζουν τή βασική εντύπωση: «μιά τεχνητή καί συ­ χνά ψεύτικη Αναπαράσταση τής πραγματικότη-

ΔΙΑΒΑΖΩ 50

Θ ετικά στοιχεία ώστόσο τών νέων Αναγνωστι­ κών θεωρεί ή συγγραφέας τήν προσφορά τους στη σωστή διάπλαση τής γλωσσικής ικανότητας τών παιδιών, καθώς καί τήν εισαγωγή όρισμένων νέων κοινωνικών εννοιών πού έλειπαν Από τά παλαιά. ■ Γενικά ή συγγραφέας καταλήγει στό Απαισιό­ δοξο συμπέρασμα ότι «κάτω Από μία επίφαση Αλλαγής (τά Αναγνωστικά) παραμένουν Αμετάλ­ λακτα. Τά βαραίνει Ακόμα -ά λλ α λιγότερο άλλα μέ τόν ίδιο έντονο τρ ό πο - τό στίγμα τού παρελΉ εργασία τής Μυρτώς Νίλσεν είναι μιά εύπρόσδεκτη καί εξαιρετικά χρήσιμη προσφορά στό χώρο τής επιστημονικής κοινωνιολογικής Ανάλυ­ σης τής οικογένειας, στόν όποιο τόσο λίγο έχει προσφέρει μέχρι σήμερα ή έλληνική επιστημονική βιβλιογραφία. Ε ίναι μιά εργασία πού λόγω τού εκλαϊκευμένου ύφους της θά μπορούσε νά θεωρηθεί πολύτιμο βοήθημα γιά τούς έπαγγελματίες διαφόρων κλά­ δων πού Ασχολούνται μέ τήν οικογένεια· Αλλά πρώτα καί κύρια θά έπρεπε νά διαβαστεί Από κάθε εκπαιδευτικό. Πιστεύουμε ότι ή εργασία αυτή θά προσέφερε Αφάνταστα στήν καθημερινή εκπαιδευτική εργασία κάθε δασκάλου καί θά συμπλήρωνε τά όποιαδήποτε άλλα βοηθήματά Τό βιβλίο διαβάζεται εύχάριστα Από ειδικούς κα ί μή. Ή στρωτή κα ί γλαφυρή γλώσσα τής συγγραφέως προσδίδει ιδιαίτερη πειστικότητα στά επιστημονικά της επιχειρήματα. Συγχρόνως ή πολύ Ανθρώπινη προσέγγιση τού θέματος καί τό θερμό ένδιαφέρον γιά τή σωστή ψυχοκοινωνική Ανάπτυξη τών παιδιώ ν πού Αναδείχνεται Από τό κείμενό της, τραβούν κα ί συγκινούν τόν άναγνώΆ κόμα, θεωρούμε ότι είναι μία χρήσιμη προσ­ φορά Από πλευράς μεθοδολογίας. Ή Ανάλυση περιεχομένου, χρησιμοποιούμενη μέ αύστηρά επιστημονικές διαδικασίες, είναι μιά κοινωνιολο­ γική ερευνητική μέθοδος πού δέν έχει χρησιμο­ ποιηθεί πολύ Από έλληνες μελετητές καί, κυρίως, πάνω σέ ελληνικά κοινωνικά φαινόμενα. Γιά τούς λόγους αυτούς θά θεωρούσαμε σκό­ πιμο νά είχε Αφιερωθεί στό βιβλίο τής Μυρτώς Νίλσον ένα ειδικό κεφάλαιο στήν παρουσίαση τής μεθοδολογίας πού χρησιμοποίησε. Ή πληρέστερη Ανάλυση τής μεθοδολογίας της, νομίζουμε ότι θά ήταν πολύ βοηθητική καί σέ άλλους έλληνες ερευ­ νητές καί θά Αποτελούσε έρέθισμα γιά συχνότερη χρησιμοποίηση τής Ανάλυσης περιεχομέ- ου σέ έρευνητικές εργασίες. ΟΛΓΑ ΖΑ ΡΝΑΡΗ - Α ΦΡΟ Δ. ΤΕΠΕΡΟΓΛΟΥ

5

ΧΡΟΝΙΑ

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

οί εργάτες των πλουσίων χωρών είναι καί αυτοί εκμεταλλευτές ΑΡΓΥΡΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ: Ή άνιση ανταλλαγή. Δοκίμιο γιά τούς ανταγωνισμούς στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Μετ. Πέτρον Ρνλμόν Μπάμπη Λνκούόη. Πρόλογος καί «Θεωρητικές παρατηρήσεις» Σάρλ Μπεττελέμ. Παπαζήαης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 548. ΤΟ βιβλίο τοϋ ’Αργυρή Ε μμανουήλ άποτελεί ένα σταθμό στήν οικονομική φιλολογία τής τελευ­

^

ταίας τουλάχιστον εικοσαετίας τή σχετική μέ τό πρόβλημα των αιτίων τής ύπανάπτυξης. Σ ύγ­ χρονα, άποτελεί ένα σταθμό στή μαρξιστική σκέψη, για τί επιχειρεί ν ά συμπληρώσει τή θεωρία τής άξίας, όπως αυτή έμεινε ανολοκλήρωτη στά γρα πτά τοϋ Μάρξ, προχωρώντας πέρα άπό κεί πού είχαν σταματήσει στοχαστές σάν τόν Χίλφερντιγκ ή τή Ρόζα Λούξεμπουργκ. Ή τα ν επόμενο λοιπόν τό βιβλίο αύτό νά δημιουργήσει άντιρρήσεις καί αντιθέσεις καί νά άνοίξει μιά συζήτηση πού κρατά δέκα χρόνια τώρα. Ε ίναι μάλιστα χα ­ ρακτηριστικό κ α ί γιά τήν ά ξια τοϋ έργου τοϋ ’Εμμανουήλ καί γιά τό επιστημονικό ήθος τοϋ Σάρλ Μπεττελέμ, τό δτι, παρά τήν άντίθεσή του πρός τόν ’Εμμανουήλ, έξέδωσε τό βιβλίο αύτό στή σειρά πού διευθύνει, άναγνωρίζοντας τή συμβολή τού Εμμανουήλ στή θεωρία. Έ γρ α ψ ε γ ι’ αύτό πολυσέλιδες θεωρητικές παρατηρήσεις πού δημο­ σιεύονται στόν ίδιο τόμο μαζί μέ τήν άπάντηση τού ’Εμμανουήλ. Ή έκδοση στά έλληνικά τής « Ά νισ ης άνταλλαγής» πλουτίζει τήν οικονομική φιλολογία καί θά πρέπει ν ά συστήσει κανείς σ’ όσους έλληνες οικο­ νομολόγους έχουν μείνει στόν Σάμουελσον ή τόν Φρήντμαν καί τόν Φόν Χάγιεκ, νά κάνουν τόν κόπο νά διαβάσουν τό έργο αύτό, γιά νά δούν τί σημαίνει οικονομική θεωρία, πέρα άπό τίς «τε­ χνικές» κα ί τίς άπλές «μετρήσεις», όσο πολύπλο­ κες κι άν είναι, πού έχουν καταντήσει ένα φετίχ. Τό βιβλίο τοϋ ’Εμμανουήλ έπαναφέρει στό προ­ σκήνιο τήν κλασική σκέψη.

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Χ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 6 (Πάροδος ’Ακαδημίας) Τηλ. 3615783

51

Γό πρόβλημα πού θέλησε νά μελετήσει ό Ε μ ­ μανουήλ είναι τό πρόβλημα τών διεθνών σχέσεων, πιό συγκεκριμένα, τό πρόβλημα τής άνισόμερης άνάπτυξης τών εθνικών οικονομιών. Ε ντο π ίζε ι τήν αιτιολογία τής άνισόμερης αυτής άνάπτυξης στήν «άνιση άνταλλαγή», πού υποδηλώνει, όπως σημειώνει ό Μπεττελέμ (σελ. 375), «ότι στήν π α γ­ κόσμια άγορά, τά φτωχά έθνη υποχρεώνονται νά πουλήσουν τό προϊόν ένός σχετικά μεγάλου άριθμού ωρών έργασίας γιά νά άποσπάσουν άπό τά πλούσια έθνη σέ άντάλλαγμα τό προϊόν ένός πιό περιορισμένου άριθμοϋ ώρών». Ξεκινώντας άπό τό κλασικό θεώρημα τού συγκριτικού κόστους τού Ρικάρντο, πού στηρίζεται στήν έλλειψη κινη­ τικότητας τών συντελεστών τής παραγωγής, καί χρησιμοποιώντας τά μαρξιστικά σχήματα «τών τιμών παραγωγής» (σελ. 462) καταλήγει σέ ορι­ σμένα βασικά συμπεράσματα: συγκεκριμένα, στό ότι ή άνιση άνταλλαγή άποτελεϊ τόν στοιχειώδη μηχανισμό μεταφοράς άξίας άπό τίς φτωχές στις πλούσιες χώρες. Ό μηχανισμός αύτός επιτρέπει στίς τελευταίες νά έδραιώνουν κα ί νά προωθούν τήν άνιση άνάπτυξη, ή οποία «θέτει σέ κίνηση όλους τούς άλλους μηχανισμούς έκμετάλλευσης καί έξηγει όλη τήν κατανομή τού πλούτου» (σελ.

365). Τό πιό άμεσο πολιτικό συμπέρασμα βρίσκε­ τα ι στήν άντικειμενική ευθύνη τού προλεταριά­ του τών άναπτυγμένων χωρών γιά τήν εκμετάλ­ λευση πού ΰφίσταται τό προλεταριάτο τών φτω­ χών χωρών, άφού τό βιοτικό έπίπεδο τής έργατικής τάξης τών άναπτυγμένων χωρών είναι άποτέλεσμα τής άνισης άνταλλαγής. Μέ άλλα λόγια, οι εργάτες τών πλουσίων χωρών συμμετέχουν στήν εκμετάλλευση τών εργατών τών φτωχών χωρών! Ε ίναι έτσι κατανοητό για τί μιά θεωρία πού κα τα ­ λήγει σέ ένα τέτοιο πολιτικό συμπέρασμα δέν ήταν εύκολο νά γίνει άποδεκτή άπό τήν κατεστη­ μένη μαρξιστική σκέψη. Ό Μπεττελέμ μάλιστα άμφισβητεϊ στόν πρόλογο (σελ. 17) τή μαρξιστική βάση τής άνάλυσης τού Εμμανουήλ κατατάσσοντάς τον στούς ρεφορμιστές ή στό χώρο μιας μι­ κροαστικής ιδεολογίας (σελ. 13)! Ε ίναι ευνόητο έπίσης πώς ή άστική θεωρία δέν μπορούσε νά άποδεχτεϊ τίς θέσεις τού Εμμανουήλ, άφού ή θεωρία διεθνούς έμπορίου τού Ρικάρντο είναι συνυφασμένη μέ τήν ύποκειμενική θεωρία περί άξίας. Στή θεωρητική του άνάλυση ό Εμμανουήλ ξε­ κινάει άπό τήν ύπόθεση τής κινητικότητας τού κεφαλαίου καί επομένως τής τάσης γιά έξίσωση τού ποσοστού τού κέρδους σέ διεθνές έπίπεδο καί διατηρεί τό συντελεστή έργασία άκίνητο. Τό δεύ­ τερο βασικό στοιχείο τής θεωρίας του είναι ό χει­ ρισμός τού μισθού σάν άνεξάρτητης ή εξωγενούς μεταβλητής. Ή μή κινητικότητα τής έργασίας δ ί­ νει τή δυνατότητα στή διαμόρφωση χαμηλών μι­ σθών στίς φτωχές χώρες, μέσα άπό τούς όποιους πραγματοποιείται ή άνιση άνταλλαγή. ’Ε νώ ή παραδοσιακή μαρξιστική θεωρία εντοπίζει τήν άνισότητα στίς διαφορές μεταξύ άξιών καί τιμών παραγωγής (ίσα ποσοστά υπεραξίας, διαφορε­

52

τική οργανική σύνθεση τού κεφαλαίου), ό Ε μ μ α ­ νουήλ έντοπίζει τήν άνισότητα στίς διαφορές τών μισθών. Ή υπόθεσή του άφορά διαφορές π α ρ α ­ γωγικότητας μεταξύ χωρών μικρότερες άπό τίς διαφορές μισθών (διαφορετικά ποσοστά υπερ­ αξίας καί άνιση οργανική σύνθεση τού κεφα­ λαίου). Δέν είναι έδώ ό χώρος γιά μιά πλατύτερη καί πιό λεπτομερή άνάλυση τού μοντέλου τού ’Εμμα­ νουήλ. Ή κριτική πού άσκήθηκε στή θεωρία του άφορά τήν ίδια τήν ύπόθεση τού έξωγενοΰς χα ­ ρακτήρα τού μισθού, άφού ό ’Εμμανουήλ δέν έξηγεί πώς τελικά προσδιορίζεται ό μισθός σέ κάθε χώρα, όπως έπίσης άφορά καί τήν υπόθεση άνταγωνιστικών συνθηκών σέ διεθνές έπίπεδο πού άποκλείει τίς περιπτώσεις μονοπωλίων. Στήν κρι­ τική συζήτηση τών θέσεων τού ’Εμμανουήλ πήραν μέρος, έκτος άπό τόν Μπεττελέμ, οί Παλουά, Ά μ ίν, Φράνκ, Σαϊγκάλ, Ντενίς κ.ά. Ή κριτική αύτή, πέρα άπό τήν άρνητική της θέση, δέν παράλειψε νά τονίσει τή θετική συμ­ βολή τού ’Εμμανουήλ στήν άπόδειξη τής μή έγκυρότητας τής θεωρίας τού συγκριτικού κόστους. Ά π ό μαρξιστική σκοπιά έξαλλου ή προσπάθεια τού ’Εμμανουήλ άπόβλεπε στό νά άναπτύξει τήν άνιση άνταλλαγή καί τή θεωρία τής διεθνούς άξίας σάν ειδική περίπτωση τής γενικής θεωρίας τής άξίας (σελ. 367). Ό Εμμανουήλ προχώρησε στό σχηματισμό τής διεθνούς άξίας, συλλαμβάνοντας τόν καπιταλιστικό κόσμο όχι σάν ένα σύν­ ολο εθνικών συστημάτων μεμονωμένων άλλά σάν μιά ένότητα, πού δέν σημαίνει έντούτοις πώς τό σύστημα αύτό χαρακτηρίζεται άπό ομοιογένεια. Ό π ω ς τονίσαμε καί πιό πάνω, ή θεωρία τού ’Εμμανουήλ δέν ήταν δυνατόν παρά νά προκαλέσει άντιδράσεις, έπειδή έδινε μιά θεωρητική εξ­ ήγηση στήν άδράνεια τών εργατικών κινημάτων στίς πλούσιες χώρες, στήν έλλειψη τής διεθνούς άλληλεγγύης τών εργατών -μ ιά ς κατηγορίας πάνω στήν οποία στηρίχτηκαν γιά πολλά χρόνια τά εργατικά κινήμ ατα- καί στό άδιέξοδο πού οδηγεί ή πολιτική συμπεριφορά τής έργατικής τά ­ ξης στίς χώρες αυτές, ή οποία άντικειμενικά έντάχθηκε στό σύστημα καί έπαψε νά είναι έπαναστατική. Ή άποδοχή τής θεωρίας τού ’Εμμα­ νουήλ θά σήμαινε μιά πλήρη άναθεώρηση τών άπόψεων καί γ ιά τούς στόχους τού σοσιαλιστικού μετασχηματισμού καί γιά τό επαναστατικό υ πο ­ κείμενο καί γιά τίς μορφές οργάνωσης, γιατί άμφισβητεϊ βασικές έννοιες, όχι στό θεωρητικό έπίπεδο, σάν κατηγορίες, άλλά σάν πραγματικά γεγονότα. Σ ’ αύτή τήν περίπτωση πολλές άπό τίς κατηγορίες αύτές ή θά έπρεπε νά πεταχτοϋν σάν άχρηστες ή νά γεμίσρυν μέ άλλο περιεχόμενο (πρβλ. στό σημείο αύτό τό άρθρο τού ύπογράφοντος «Κοινωνικές δυνάμεις, έπαναστατικές δ ια δ ι­ κασίες καί μορφές οργάνωσης» στό «’Αντί» τεύ­ χος 149, 11.4.80, σελ. 32-391. Ά π ό τήν άποψη αύτή ό ’Εμμανουήλ είναι ένας εικονοκλάστης, καί τόλμησε νά βάλει καυτά έρωτήματα, πού βάζει ή ίδια ή πράξη στό τέλος τού 20ού αίώνα. Έ σ τω κι άν τό έργο τού ’Εμμανουήλ

δημοσιεύεται στά ελληνικά έντεκα χρόνια μετά τήν πρώτη δημοσίευσή του στά γαλλικά, πιστεύω πώς θά δώσει άφορμή γιά γόνιμες συζητήσεις στό πλαίσιο τής ελληνικής άριστεράς. ’Α ξίζει τέλος ένας έπαινος γιά τήν ευσυνείδητη δουλειά ατούς μεταφραστές Ρυλμόν καί Λυκούδη, πού μετάφρασαν ένα δύσκολο έργο σέ στρωτή έλληνική γλώσσα καί σωστά. ΜΑΡΙΟΣ ΝΙΚ ΟΛΙΝΑΚΟΣ

Μ ΟΥΣΙΚΗ

συνοπτικό εγχειρίδιο μουσικής θεωρίας καί αισθητικής ΙΓΚΟΡ ΣΤΡΑΒΙΝΣΚΥ: Μουσική ποιητική οτή μορφή 'έξι μαθημάτων. Μετ. Μιχάλη Γρηγορίον. Νεφέλη, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 152. ΤΟ 1939 ο Stravinsky προσκλήθηκε άπό τό Π α­ νεπιστήμιο τού H arvard νά δώσει μιά σειρά δ ια ­ λέξεων στά πλαίσια τών «Charles Eliot Norton Lectures of Poetry». Τό κείμενο των διαλέξεων, γραμμένο (μέ τή συνδρομή τού Roland-Manuel καί τού Paul Valery) κα ί έκφωνημένο στά γαλ­ λικά, πρωτοδημοσιεύτηκε τό 1942 σάν βιβλίο μέ τίτλο «Poetique musicale, sous forme de six letjons» καί τό 1947, μεταφρασμένο άπό τούς Arthur Knodel καί Ingolf Dahl, μέ τίτλο «Poetics of Music, in the Form o f Six Lessons» κ α ί μέ πρόλογο τού Darius Milhaud · ό Γιώργος Σεφέρης θά προλογίσει τό 1970 μιά δίγλωσση έκδοση τού βιβλίου καί τό «Προλόγισμα» τού ποιητή θά δη­ μοσιευτεί ξεχωριστά στό «Βήμα» (1 Μαρτίου 1970), στό δεύτερο τόμο τών «Δοκιμών» (γ' έκ­ δοση) καί, μαζί μέ εκτεταμένα άποσπάσματα τού βιβλίου μεταφρασμένα γιά πρώτη φορά στά έλληνικά, στό «Δελτίο» τής Λέσχης τού Δίσκου (3, Δεκ. 1970). 'Ο λόκληρο τό έργο, μέ τόν πρόλογο τού Milhaud, μεταφράζεται άπό τά άγγλικά άπό τό Μιχάλη Γρηγορίου καί έκδίδεται άπό τίς εκ­ δόσεις «Νεφέλη» τό 1980. Ή «Μουσική ποιητική» δέν είναι ούτε τό μόνο ούτε τό πιό πρόσφατο βιβλίο τού Stravinsky· προηγήθηκε μιά μικρή α υτοβιογραφία («Chroniques de ma vie, 1935) κι ακολούθησε μιά σειρά διαλόγων μέ τόν Robert Craft πού κάλυψε σχεδόν ολόκληρη τήν τελευταία δεκαετία ώς τό θάνατο τού συνθέτη. Ο ί διάλογοι αυτοί είνα ι πλούσιοι σέ

πληροφορίες γιά τίς θέσεις τού «δωόεκάφθογγου» Stravinsky άπέναντι σέ ζητήματα πού, κατά κανόνα, έγείρει ό συνομιλητής του -θέσεις οί όποιες συμπληρώνουν τό περιεχόμενο τής «Μου­ σικής ποιητικής» χωρίς, στήν ούσία, νά άντιφάσκουν μέ όσα άναπτύσσει έκεϊ, διεξοδικά καί πολύ πιό συστηματικά, ό «νεοκλασικός» Stravin­ sky. Τό ρήμα «ποιώ», μάς υπενθυμίζει ό συγγρα­ φέας, σημαίνει «κάνω» ή «φτιάχνω» (σελ. 16)1 καί ή «ποιητική» τού τίτλου άναφέρεται στό κεν­ τρικό θέμα τού βιβλίου, πού είναι, ούτε λίγο ούτε πολύ, ή μουσική δημιουργία στήν όλότητά της (άφοϋ ή «έμπνευση», ή «ιδέα», ή «τεχνική» είναι έννοιες χωρίς περιεχόμενο, άν θεωρηθούν έξω άπό τήν ίδια τή διαδικασία τού «ποιεϊν», πού εί­ ναι, γιά τόν Stravinsky, μιά διαδικασία σχεδόν χειρωνακτική). Χάρη στό διπλό του χαρακτήρα λοιπόν τό βιβλίο μπορεί νά διαβαστεί καί σάν ει­ δική μαρτυρία, βοηθητική γιά τήν κατανόηση τής μουσικής τού συγγραφέα του, κα ί σάν συνοπτικό εγχειρίδιο μουσικής θεωρίας καί αισθητικής: Ή χρησιμότητα, συνεπώς, τής κυκλοφορίας ένός τέ­ τοιου βιβλίου στά έλληνικά είναι άναμφισβήτητη, δεδομένου μάλιστα δτι μιά πλατιά μουσική π α ι­ δεία καί μιά άξιόλογη πείρα σέ θεωρητικά ζητή­ ματα έπέτρεψαν στό συνθέτη Μιχάλη Γρηγορίου, ό όποιος υπογράφει τή μετάφραση, νά ξεπεράσει τό έπίπεδο τής άπλής μεταγλώττισης κα ί νά επι­ χειρήσει μιάν ούσιαστική έρμηνεία. Γενικά τό έλληνικό κείμενο χαρίζει στόν άναγνώστη τή σιγουριά δ τι ό μεταφραστής ξέρει πολύ καλά γιά ποιό πράγμα μιλάει ό συγγραφέας κ ι δτι μεταφέρει μέ φροντίδα καί άνεση τήν ούσία τών ιδεών πού υπάρχουν στό πρωτότυπο· κάποτε, ώστόσο, τού δημιουργεί ερωτήματα ή τόν οδηγεί σέ παρανοήσεις, τίς όποιες, μαζί μέ όρισμένες αβλεψίες, θά ήθελα νά έπισημάνω στή συνέχεια.

53

Κι επειδή στή σκέψη τού Stravinsky «καί ή πιό λεπτή Απόχρωση λογαριάζει»,2 ό σχολιασμός των μεταφραστικών σημείων πού μού φαίνονται προ­ βληματικά -είτε έξαιτίας κάποιας άστοχης Απόδοσης άγγλικών λέξεων κι έκφράσεων είτε, σ’ άλ­ λες περιπτώσεις, έξαιτίας μιας ερμηνείας πού τή νομίζω σφαλερή- θά είναι ταυτόχρονα καί σχο­ λιασμός ορισμένων βασικών θέσεων πού δια τυ­ πώνει ό συγγραφέας τής «Μουσικής ποιητικής». Δέν πρόκειται νά άσχοληθώ μέ ζητήματα μετα­ φραστικού ύφους ■ θά παρατηρούσα μόνο ότι συ­ χνά μερικές άλλαγές στή διατύπωση (ή χρησιμο­ ποίηση, γιά παράδειγμα, μερικών πρόσθετων κομμάτων καί ή Αντικατάσταση τών τριών αλλε­ πάλληλων «πού» μέ τά αντίστοιχα «οί όποιες», «τήν οποία», «ώστε» στήν παράγραφο « Έ ντρο­ μοι... αγγίζουν» τής σελ. 96) θά διευκόλυναν Αρ­ κετά τήν Ανάγνωση. ’Αντίθετα, τό θέμα τής μετα­ φοράς μερικών τεχνικών μουσικών όρων καί έκ­ φράσεων στά ελληνικά μού φαίνεται πώς έπιτρέπει μιάν ούσιαστικότερη συζήτηση. Ή έκφραση λ.χ. «pitch relations hips» (σελ. 35 τού Αγγλικού)3 μεταφράζεται «σχέση τονικών υψών» (σελ. 46). Σ ’ ένα μουσικό κείμενο ή Απλή μεταφορική χρήση τής λέξης «ύψος» δέν χρειάζεται, γενικά, προσ­ διορισμό: άν, ώστόσο, αύτός θεωρηθεί Απαραίτη­ τος, τότε θά μπορούσαμε νά γράψουμε «ήχητικό» ή «μουσικό ύψος», έπειδή ή σύγχρονη Ακουστική κάνει διάκριση Ανάμεσα στό «τονικό ύψος» καί στό «φασματικό ύψος»,4 ένώ ό Stravinsky έννοεΐ, σύμφωνα μέ τήν παραδοσιακή ορολογία, Αδιά­ κριτα καί τό ένα καί τό Αλλο. Τό επίθετο «τονικός» Αντιστοιχεί στό Αγγλικό «tonal», πού όμως μπορεί νά μεταφράζεται, Ανάλογα μέ τά συμφραζόμενα, καί «ηχητικός»: Έ τσ ι, τά «tonal mate­ rials» τής σελ. 72 τού Αγγλικού δέν είναι «τονικά στοιχεία» (όπως Αποδίδονται στή σελ. 81), δηλ. στοιχεία πού έχουν σχέση μέ τήν τονικότητα, ΑλλΑ «ήχητικά στοιχεία», «ήχητικό υλικό». Κάποια περιθώρια παρανόησης έπιτρέπει καί ή φράση «ή μουσική κλίμακα δημιουργεϊται Από τούς φθόγγους τών Αρμονικών σειρών πού Ακο­ λουθούν μιΑ διατονική διάταξη» (σελ. 46). Ποιό πράγμα Ακολουθεί μιά διατονική διάταξη; φυ­ σικά «οί φθόγγοι», Αλλά ή Αμφιβολία έξαφανίζεται μόνο όταν ή έκφραση «of the harmonic series» (σελ. 35 τού Αγγλικού) Αποδοθεί, όπω ς πρέπει, στόν ενικό: «τής Αρμονικής σειράς». ’Επίσης, στή σελ. 76 δέν πρόκειται γιά «τίς έφτά νότες τής κλί­ μακας καί τά χρωματικά τους διαστήματα» παρά γιά «τίς έφτά νότες τής κλίμακας καί τά χρωμα­ τικά της διαστήματα» (πρβλ. σελ. 67 τού Αγγλι­ κού). Μιά πιστότερη εξάλλου Απόδοση τής έκ­ φρασης «interplay of tones» (σελ. 40 τού Αγγλι­ κού: «Αλληλεπίδραση» ή «Αλληλοεπηρεασμός τών φθόγγων» καί όχι «έναλλαγή τών φθόγγων» πού έχει τό έλληνικό στή σελ. 50) θά παρέπεμπε Ασφαλέστερα στήν ιδέα τών τονικών Αλληλεπι­ δράσεων, στις όποιες άναφέρεται έδώ ό StravinΟ ί λέξεις «explanation», «interpretation» καί «execution» δέν είναι ειδικοί τεχνικοί όροι, έν

54

τούτοις ό τρόπος μέ τόν όποιο χρησιμοποιούνται στή «Μουσική ποιητική» θά δικαιολογούσε μιά σχολαστικότερη Απόδοση στά ελληνικά τής δ ια ­ φοράς τους: ή λέξη, π.χ., «explanation» Αποδίδε­ τα ι σωστότερα μέ τή λέξη «έξήγηση» παρά μέ τή λέξη «ερμηνεία» (βλ. σελ. 19, 20 κα ί 30 τού ελλη­ νικού) ■ ή τελευταία θά μπορούσε, έτσι, νά μετα­ φράζει Αποκλειστικά τήν «interpretation». ’Εξάλ­ λου ολόκληρο τό VI κεφάλαιο τού βιβλίου στηρί­ ζεται στή διάκριση μεταξύ «interpretation» (ερ­ μηνείας) καί «execution» (εκτέλεσης), τήν όποια ή ελληνική μετάφραση Ακολουθεί μέ συνέπεια· μοναδική εξαίρεση: στή σελίδα 135 γίνεται λόγος γιά τούς διαδεδομένους τρόπους «εκτέλεσης» τών ρομαντικών συνθετών, ένώ τό Αγγλικό (σελ. 130) θέλει «ερμηνείας» (interpretation). Ό Stravinsky επικρίνει, έδώ, τούς εκτελεστές πού έρμηνεύουν τά ρομαντικά έργα μέ αυθαίρετο τρόπο, φτάνοντας ώς τό σημείο νά χρησιμοποιούν τόν τίτλο μιάς σύνθεσης σάν «πρόσχημα γιά φτηνά υπονοούμενα. νΑν τό έργο .δέν έχει τίτλο, τότε σπεύδουν Αμέσως νρ έφεύρουν κάποιο, υπη­ ρετώντας έτσι μιάν Αχαλίνωτη φαντασιοπληξία» (μέ τήν τελευταία φράση προσπαθώ νά Αποδώσω τό Αγγλικό «for wildly fanciful reasons», σελ. 130, πού οπωσδήποτε δέν σημαίνει «γιά εμπορικούς λόγους», σελ. 135 τού ελληνικού). Καί είναι Αλή­ θεια, υποστηρίζει στή συνέχεια ό συγγραφέας, ότι τά έργα τών ρομαντικών προκαλούν αυτά τά ίδια μιά τέτοια κακή μεταχείριση, έπειδή περιέχουν «έξωμουσικά στοιχεία»: «musically extraneous elements» (σελ. 130 τού Αγγλικού), πού μεταφρά­ στηκαν, άστοχα, «χτυπητά μουσικά στοιχεία» (σελ. 136). Αν ή μετατροπή τής «Αδιαντροπιάς» ή «Α­ ναίδειας» («im pudence», σελ. 131 τού Αγγλικού) σέ «Απερισκεψία» (σελ. 137 τού ελληνικού: προ­ φανώς τό «impudence» διαβάστηκε «im­ prudence») δέν Απαλύνει τήν κριτική πού ό Stravinsky Ασκεί στή ρομαντική μουσική, ή πρό­ ταση «μόλις λοιπόν ή μουσική έπαψε νά περιφρονείται, βρέθηκε ξαφνικά πνιγμένη στήν κυριολε­ ξία κάτω Από τίς Ανθοδέσμες» (σελ. 72) παύει νά λειτουργεί σάν Αντιβαγκνερικός υπαινιγμός, άν ή φράση «smothered under literary flowers» τού πρωτότυπου (σελ. 62) δέν μεταφραστεί, όπως πρέπει, «πνιγμένη κάτω Από λογοτεχνικά [ή «φ ι­ λολογικά»] λουλούδια» · τό ίδιο καί στή σελ. 136, όπου «μιά μουσική πού δέν προσπαθεί νά έκφράσει τίποτα έξω Από τόν ίδιο της τόν εαυτό, Αντι­ στέκεται στήν προσπάθεια μιάς φιλολογικής παραμόρφωσης» (καί όχι «κυριολεκτικής πα ρ α ­ μόρφωσης»: «literary» καί όχι «literally», βλ. σελ.

130 τού Αγγλικού). «Μιά μουσική πού δέν προσπαθεί νά έκφράσει τίποτα έξω Από τόν ίδιο της τόν εαυτό»: Ξαναθέτοντας στή «Μουσική ποιητική» τό παλιό πρό­ βλημα τής μουσικής έκφρασης, ό Stravinsky υιο ­ θετεί κατηγορηματικά τή «φορμαλιστική» θέση καί στρέφεται κατά τού φιλολογικού «προγράμ­ ματος» καί τού τραγουδιού, τό όποιο Από τή στι­ γμή πού «Αναλαμβάνει Απλώς νά έκφράζει τά

νοήματα τού λόγου, έχει έγκαταλείψει τό πεδίο τής μουσικής καί δέν έ χει'π ιά τίποτα τό κοινό μ’ αυτήν» (σελ. 56). Τελικά, «δέν εκφράζει τίποτα έξω άπό τόν ίδιο της τον έαυτό» είναι ενα σχήμα λόγου. «Στή μελέτη μας», γράφει στήν αρχή κιό­ λας τοϋ βιβλίου του ό Stravinsky (σελ. 30), «θά αντιμετωπίσουμε τή μουσική σάν μιά έκφραση τοϋ στοχασμού στό επίπεδο των ήχων καί τής δ ι­ άρκειας» ■ άλλά ή έκφραση «as a form o f spe­ culation in term s of sounds and time» τοϋ πρω τό­ τυπου (σελ. 12) θά ήταν, σέ πιστότερη μετά­ φραση, «σάν μιά μορφή στοχασμού μέσω τού ήχου καί τού χρόνου». Ή μουσική δέν είναι λοι­ πόν, γιά τόν Stravinsky, ’έ κφραση στοχασμού μέσω τοϋ ήχοχρονικοϋ ύλικού, στοχασμού πού μπορεί νά γεννηθεί καί νά υπάρξει πριν κα ί έξω άπό τήν ήχητική του διατύπωση,5 παρά πραγμα­ τοποίηση στοχασμού μέσω τού ήχου κα ί τού χρό­ νου · ή μουσική δέν εκφράζει: είναι. ’Α κριβώς γι’ αυτό τό λόγο είμαστε ύποχρεωμένοι νά τοποθετή­ σουμε τόν Stravinsky στους «φορμαλιστές», δπω ς κάνει λ.χ. καί ό Leonard Β. Meyer πού, ξεχωρί­ ζοντας τούς «formalists» τόσο άπό τούς «referen­ tial expressionists» όσο καί άπό τούς «absolute expressionists», κατατάσσει τόν Stravinsky στήν πρώτη κατηγορία,6 ενώ ή ερμηνεία πού δίνει ό Γρηγορίου στή φράση τής σελ. 30 θά τοποθετούσε τό συνθέτη στήν τελευταία κατηγορία. Γιά τούς ίδιους λόγους, πιστεύω ότι καί άλλες ανάλογες φράσεις θά έπρεπε νά μεταφραστούν κατά λέξη: «φαινόμενο στοχασμού» άντί «εκδήλωση στοχα­

σμού» τής σελ. 39 («a phenomenon o f specula­ tion», σελ. 28 τού πρω τότυπου), «μορφή στοχα­ σμού μέσω ήχου καί χρόνου» άντί «μορφή πού εκφράζεται μέ ήχους καί διάρκειες» τής σελ. 147 (τό άγγλικό είναι «a form o f speculation in term s of sound and time», σελ. 144). ’Α ντίθετα, στή σε­ λίδα 60 έχουμε κατά λέξη μετάφραση: « Ή μου­ σική στήν καθαρή της έκφραση είναι ελεύθερος στοχασμός». Πόσο έλεύθερος; «Spiritus ubi vult spirat» (σελ.

48 τοϋ αγγλικού): Ό Stravinsky επικαλείται τόν Ευαγγελιστή ’Ιωάννη περίπου σάν συνήγορο τής ’Ε λευθερίας τής Σκέψης7 καί, στήν προκειμένη περίπτωση, τής ελευθερίας τής μουσικής σκέψης. Ή ελευθερία όμως αυτή άφορά τό συνθέτη κι όχι τή διάρθρωση τής μουσικής του γλώσσας -νο είτα ι δηλαδή σάν ελευθερία στή χρήση τοϋ μουσικού υλικού κι όχι σάν άδράνεια αυτού τοϋ υλικούέτσι ή ελευθερία τού μουσικού δημιουργού (περι)όρίζεται άπό τήν «άντίσταση» ενός ύλικού ενεργητικά ανθεκτικού: « Ό σ ο γιά μένα, νιώθω ένα είδος τρόμου κάθε φορά πού αρχίζοντας τή δουλειά μου βρίσκομαι άντιμέτωπος μέ τίς ά πει­ ρες δυνατότητες πού μού παρουσιάζονται. Νιώθω πώς τά πάντα μού έπιτρέπονται. "Αν μού επιτρέ­ πονται όμως τά πάντα, καί τό καλό καί τό κακό, άν δε μού απαγορεύεται τίποτα, τότε κάθε προσ­ πάθεια είναι άδιανόητη, τότε δέν μπορώ νά βασι­ στώ σέ τίποτα. Κατά συνέπεια ό,τι κα ί νά κάνω είναι μάταιο» (σελ. 76). Στό παραπάνω άπόσπασμα ή υπόθεση «άν δέν

55

μοϋ άπαγορεύεται τίποτα» μεταφράζει τό άγγλικό «if nothing offers me any resistance» (σελ.

66), πού σημαίνει άκριβώς «άν τίποτα δεν μοϋ προβάλλει άντίσταση», καί ή ιδέα δτι τό υλικό πρέπει νά άντιστέκεται στή μορφοποίηση, γιατί μόνο έτσι μπορεί νά μορφοποιηθεΐ, επανέρχεται σέ μιά χαρακτηριστική μεταφορά: « Έ λοιπόν, στην τέχνη, όπως καί σ’ ότιδήποτε άλλο, μπο­ ρούμε νά δομούμε πάνω σέ ανθεκτικές βάσεις. Καθετί πού συνεχώς ένδίδει στην πίεση καταδι­ κάζει σέ άποτυχία κάθε προσπάθειά μας νά δη­ μιουργήσουμε κίνηση» (σελ. 77)· ή μετάφραση πού προτείνω έδώ γιά τή φράση «...resisting fo­ undation. W hatever constantly gives way to pres­ sure constantly renders movement impossible» (σελ. 68 τού άγγλικού) ά ποδίδει, νομίζω, πιστό­ τερα καί τό πνεύμα καί τό γράμμα τού πρω τότυ­ που (ό Γρηγορίου έχει: «...σταθερές βάσεις. Κα­ θετί πού ύποχωρεϊ μπροστά στήν πίεση είναι καταδικασμένο νά μήν μπορεί νά προχωρήσει»). Συνεπώς, «όσο περισσότερους περιορισμούς, όρια καί επεξεργασία ύφίσταται ή τέχνη, τόσο περισσότερο ελεύθερη είναι» (σελ. 76) -«όσο περισσότερο περιορίζω τό πεδίο δραστηριότητάς μου κι όσο περισσότερα εμπόδια συσσωρεύω γύρω μου, τόσο μεγαλύτερη καί ουσιαστικότερη γίνεται ή έλευθερία μου» (σελ. 77), άφού «ή αυ­ θαιρεσία τών περιορισμών λειτουργεί μόνο καί μόνο γιά νά μοϋ επιτρέψει μιά άποτελεσματικότητα στήν έκτέλεση τού στόχου μου» (σελ. 78). Έ τσ ι, «άποτελεί έμπειρικό γεγονός, πού μόνο φαινομενικά είναι παράδοξο, πώς βρίσκουμε τήν έλευθερία μόνο όταν υποταχθούμε άπόλυτα στις απαιτήσεις τού άντικειμένου» (σελ. 87). «Καθετί πού μοιάζει χαριτωμένο [...] κρύβει πίσω του κά ποια άντίσταση» (σελ. 65)· έτσι, χάρη στόν Chesterton, άπό τόν όποιο δανείζεται τόν παραπάνω άφορισμό, ό Stravinsky διεκδικεϊ γιά τήν ιδέα τής υλικής «άντίστασης» ένα εύρύτερο αισθητικό κύρος, εΐσάγοντας, ταυτόχρονα, καί τήν ιδέα τής ισορροπίας: «Τό πιό ώραϊο πρά ­ γμα στή γή είναι ή άμυδρή ακαμψία, σάν τή Δ ι­ καιοσύνη πού μαλακώνει άπό τόν Οίκτο» (σελ.

65)· ή έκφραση, βέβαια, «rigidity that slightly yields» τού πρωτότυπου (σελ. 55) δέν σημαίνει «άμυδρή άκαμψία», άλλά άκαμψία πού «ενδί­

ΒΙΒΛΙΑ· ΒΙΒΛΙΑ· ΒΙΒΛΙΑ 56

δει», πού «υποχωρεί άμυδρά», όπωσδήποτε πρό­ κειται έδώ γιά μιάν έκδοχή τής γενικής αισθητι­ κής ιδέας ότι ή ά ξια (ή τό ένδιαφέρον) ένός καλ­ λιτεχνήματος έγκειται στή μετρημένη ύπέρβαση τού κανονικού, σέ μιάν ισορροπία άνάμεσα στό αναμενόμενο καί στό έξαιρετικό. Τήν ιδέα αυτή συμμερίζονται, άν καί διαφορε­ τικά διατυπωμένη, αισθητικές θεωρίες προερχό­ μενες άπό τόσο ξένους, μεταξύ τους, πνευματι­ κούς χώρους, όσο ή θεωρία τών πληροφοριών καί ή ψυχανάλυση: Γιά τούς θεωρητικούς πού άντιλαμβάνονται τήν αισθητική έπικοινωνία σάν μετάδοση πληροφοριών (μέ τή φυσικομαθηματική έννοια τού όρου) τό καλλιτεχνικό μήνυμα πρέπει νά περιέχει μιά μέτρια ποσότητα «πληροφοριών», διαφορετικά είναι ή ύπερβολικά φτωχό κα ί χωρίς ένδιαφέρον ή έξαιρετικά πολύπλοκο καί άκατα­ νόητο,8 ένώ γιά τόν Freud «ή έννοια τής τέχνης άντιστέκεται στήν έπέκτασή της πέρα άπό τό ση­ μείο όπου ή ποσοτική άναλογία μεταξύ τού ύποσυνείδητου ύλικοϋ καί τής προσυνειδητής έπεξεργασίας του δέν κρατιέται μέσα σέ ορισμένα όρια».9 ’Α ξίζει νά σημειωθεί ότι ό Stravinsky χρησιμοποιεί τή λέξη «fantasy» (σελ. 65-6 τού άγγλικού, στό ελληνικό μεταφράστηκε «ουτοπία», άλλά προτιμότερο θά ήταν, νομίζω, «φαντα­ σίωση») καί διευκρινίζει: « Ή χρήση τής λέξης δέν άναφέρεται σέ κάποια συγκεκριμένη μουσική μορφή άλλά σ’ ένα είδος παραδοχής πού προϋπο­ θέτει τό νά άφεθεί κανείς στις ιδιοτροπίες τής φαντασίας» (σελ. 75)· άλλά άκριβώς «δουλειά τού συνθέτη είναι νά ξεδιαλέγει τά στοιχεία πού τού προσφέρει ή φαντασία, για τί κάθε άνθρώπινη δραστηριότητα πρέπει νά θέτει όρια στόν έαυτό της» (σελ. 75-6). Τό ίδιο αίτημα γιά Ισορροπία κρύβεται πίσω άπό τή διαλεκτική σχέση «έπανάληψης» καί «παραλλαγής» ή οποία, χρησιμοποιούμενη σάν κριτήριο, έπιτρέπει στόν Josef Rufer νά θεωρεί τή δωδεκάφθογγη μέθοδο τού Schonberg φυσική συνέχεια (καί συνέπεια) τού παραδοσιακού τρό­ που μουσικής σύνθεσης.10 Ό Stravinsky άναφέρεται στίς κατηγορίες «ενότητα» καί «ποικιλία», τίς όποιες θεωρεί ότι άντιστοιχούν στίς δυό κατη­ γορίες χρόνου («όντολογικοΰ» καί «ψυχολογι­ κού») πού είσηγεϊται ό Pierre Souvtchinsky καί

Όλων των εκδοτικών οί­ κων στέλνονται με «αντικατα­ βολή» στην Ελλάδα και στο Ε­ ξωτερικό. Απαραίτητο στις παραγγελίες-σας να αναφέρεται ο τίτλος του βιβλίου και ο εκδοτικός οίκος. Η τιμή κά­ θε βιβλίου είναι αυτή που κα­ θορίζουν οι εκδοτικοί οίκοι. Η επιβάρυνση στα έξοδα απο­ στολής είναι μόνο 65 δραχμ. κατά παραγγελία. Γράψτεμας ή τηλεφωνήστε-μας.

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΡΒΑΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ 8 - ΑΘΗΝΑ 122 ΤΗΛ. 32.29.303 (6-8 μ.μ.)

πού υιοθετεί ό συνθέτης (σελ. 43-4). Τελικά, μιά σύγκριση τοϋ Schonberg μέ τόν Stravinsky δεν ισοδύναμε! υποχρεω τικά μέ άντιπαραβολή μιας μουσικής «προόδου» μέ μιά μουσική «παλινόρ­ θωση»:11 Ό χ ι μόνο για τί ή καταγγελία τής ιδέας τής Προόδου («μέ κεφαλαίο Π») στη μουσική άπό τόν Stravinsky (σελ. 82) συμβιβάζεται καλύ­ τερα μέ τίς σημερινές Αντιλήψεις γιά τήν Ιστορία τών πολιτιστικών φαινομένων,12 ούτε γιατί ό συνθέτης πού προσυπογράφει τήν προτροπή τοϋ Verdi «άς ξαναγυρίσουμε στους παλιούς καιρούς. Αυτό θά είναι πρόοδος» (σελ. 56) θά υιοθετήσει Αργότερα τό δωδεκάφθογγο μέ μιά πανηγυρική «διακήρυξη πίστεως» στόν W ebern13 (καί, γιά τή γενιά τών σειραϊστών, «τό κατώφλι» είναι ό W ebern καί όχι ό Schonberg14), δσο γιατί ή «προοδευτικότητα» τοϋ Schonberg καί ή «συντή­ ρηση» τοϋ Stravinsky είναι Αντιδράσεις Απέναντι στά μουσικά προβλήματα τών Αρχών τοϋ αιώνα μας πού ξεκινούν Από μιά κοινή -κ α ί, ένδεχομένως, εξίσου συντηρητική, στάση. Τ ά προβλήματα αύτά συνοψίζονται, σέ γενικές γραμμές, μέ τή λέξη «άτονικότητα», τής όποιας τή νομιμότητα Αμφισβητεί ό Stravinsky (σελ. 51) -Αλλά γιά διαφορετικούς λόγους καί ό Schonberg15-ivci> ώστόσο δηλώνει δτι «δέ βρισκόμαστε [...] π ιά στήν έποχή τής τονικότητας- μέ τή σχο­ λαστική σημασία τής λέξης» (σελ. 47-8· τό Αγ­ γλικό πρωτότυπο έχει «έποχή τής κλασικής τονι­ κότητας», σελ. 37). Ή Απουσία τής κλασικής το ­ νικότητας ΐσοδυναμεϊ μέ κατάργηση τής Αρμονι­ κής λειτουργικότητας, τόσο στό επίπεδο τής συμφω νίας-διαφω νίας (πρόκειται γιά τήν περίφημη «χειραφέτηση τής διαφω νίας»), δσο κα ί στό επί­ πεδο τής τονικής συμπεριφοράς τών συγχορδιών (σελ. 47 καί 50-1). Ή μή λειτουργικότητα είναι ήδη ένα πρόβλημα πού οφείλει νά Αντιμετωπίσει ό ύστερος ρομαντι­ σμός· ή βαγκνερική, λ.χ., «Ατέλειωτη μελωδία» πού «προσπαθεί νά ισοσταθμίσει τήν έλλειψη τά ­ ξης» (σελ. 74: τό «compensate» τοϋ Αγγλικού πρωτότυπου, σελ. 65, σημαίνει «ισοσταθμίσει» καί όχι «καταπολεμήσει») δέν είναι μιά λειτουρ­ γικά Αρθρωμένη μουσική φόρμα: «It is the per­ petual becoming of a music...» (σελ. 65 τού Αγ­ γλικού) -« είνα ι τό συνεχές γίγνεσθαι μιάς μουσι­ κής πού δέν είχε κανένα λόγο νΑ Αρχίσει καί πού βέβαια δέν έχει κανένα λόγο νά τελειώσει» (στή θέση τής παράφρασης «Τ αιριάζει Απόλυτα σέ μιά μουσική πού δέν είχε κανένα λόγο... κτλ.», σελ.

74, προτείνω έδώ μιά πιστότερη Απόδοση τού πρωτότυπου). Στήν πραγματικότητα ό Stravinsky καταλογίζει στή μουσική τού Wagner δχι τόσο καθαυτή τήν έξάρτησή της Από ένα φιλολογικό κείμενο, δσο τή χρήση αυτής τής εξάρτησης σάν Αντιβάρου στήν Ανυπαρξία καθαρής μουσικής λειτουργικότητας· τό φιλολογικό κείμενο ή πρόγραμμα δέν είναι, φυσικά, γνήσιο λειτουργικό ύποκατάστατο, Αλλά Αποτελεί νόθα μέθοδο μουσικής κατασκευής «Ασυμβίβαστη μέ τίς δυνατότητες τής μουσικής τέχνης. Κι αύτό γιατί ή μουσική τέχνη Αντιμετω­

πίζει περιορισμούς στήν έκφρασή της πού, κατά κάποιο τρόπο, Αντιστοιχούν πλήρως στούς περι­ ορισμούς τοϋ βιολογικού όργάνου πού τήν συλλαμβΑνει». «[...] corresponding exactly to the li­ mitations o f the organ that perceives it» (σελ. 65 τού Αγγλικού): ό Γρηγορίου μεταφράζει έδώ: «[...] Αντιστοιχούν πλήρως στούς περιορισμούς τού μυαλού» (σελ. 75). Χωρίς Αμφιβολία, λέγον­ τας «the organ that perceives it» ό Stravinsky δέν έννοεί τό Αφτί, Αλλά ολόκληρο τόν ψυχοφυσιολογικό μηχανισμό μέ τόν όποιο ό άνθρω πος Αντι­ λαμβάνεται τή μουσική, ένα μηχανισμό ό όποιος δέν ταυτίζεται, βέβαια, ούτε μέ τήν ολότητα τού ψυχικού μηχανισμού (τό «μυαλό»). Γι’ αύτό, ένώ καί ό λόγος καί ή μουσική ύπόκεινται κατανάγκην στούς γενικούς περιορισμούς τοϋ Ανθρώπι­ νου μυαλού, ό συνθέτης Αναζητά τήν ούσία τής μουσικότητας στούς περιορισμούς πού έφαρμόζονται ειδικά καί Αποκλειστικά στή μουσική Αντίληψη, στούς περιορισμούς, δηλαδή, πού μεταμορφώνουν τό Ακουστικό φαινόμενο σέ μου­ σικό (= μουσικά λειτουργικό) υλικό χάρη σέ μιά «συνειδητή Ανθρώπινη πράξη» (σελ. 35) πού εί­ να ι «πράξη έπιλογής» (σελ. 79). Χωρίς τό μουσικό υλικό, λειτουργικό κα ί συν­ επώς Ανθεκτικό, πού έμφανίζεται μέσω τής έπιλεκτικής πράξης, δέν είναι δυνατό νά έχουμε μου­ σική τέχνη. «Τό παλιό προπατορικό Αμάρτημα ήταν στή βάση του τό Αμάρτημα τής γνώσης. Τό νέο προπατορικό Αμάρτημα είναι, πρίν Απ’ δλα καί πάνω Απ’ δλα, ένα Αμάρτημα μή άποδοχής [...]. Μ ιά άρνηση άποδοχής τής Αλήθειας καί τών

ΝΟΡΜΑΝ ΜΕΗΛΕΡ

Ο! Σ Τ Ρ Α Τ ίε ΐ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ

ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 2

57

νόμων πού πηγάζουν ά π’ αυτήν, νόμων πού τούς ονομάσαμε βασικούς» (σελ. 58)· γιατί ή εξέλιξη τής μουσικής πέρα άπό τά όρια τής κλασικής το ­ νικότητας «δέ σημαίνει πώς έπαψε νά ισχύει ή αιώ νια απαίτηση, άν όχι νά θεσπίσουμε νέα εί­ δωλα, πάντως νά εξασφαλίσουμε τόν άξονα τής μουσικής μας καί νά παραδεχτούμε τήν ύπαρξη ορισμένων σταθερών σημείων» (σελ. 48). Τ ά «σταθερά σημεία» είναι στό άγγλικό πρω ­ τότυπο (σελ. 37) «poles of atraction» -« πό λ ο ι έλ­ ξης», άναγκαίοι γιά τή μορφοποίηση τού υλικού, ειδική περίπτωση τών όποιων ήταν τά τονικά κέντρα τής παραδοσιακής μουσικής (σελ. 49, 54). 'Ω στόσο «ή διατονική τονικότητα είναι ένα μόνο άπό τά μέσα προσανατολισμού τής μουσικής πρός αυτούς τούς πόλους έλξης» - μ ’ άλλα λόγια, τό φαινόμενο τής λειτουργικής «πολικότητας» είναι ευρύτερο άπό εκείνο τής διατονικής τονικότητας: «Ό λ η μας ή μουσική δέν είναι άλλο άπό μιά δ ια ­ δοχή εντάσεων πού συγκλίνουν πρός ένα σημείο λύσης τους. Τ ούτο Ισχύει έξίσου γιά ένα γρηγοριανό τραγούδι καί γιά μιά φούγκα τού Μπάχ, γιά τή μουσική τού Μπράμς κα ί γιά εκείνη τού Ντεμπυσσύ» ,(σελ. 48). Σχολιάζοντας τόν όρο «πολικότητα»,16 ό William W. Austin πιστεύει δτι έχουμε νά κάνουμε μέ μιά μεταφορά χρήσιμη γιά τήν κατανόηση τής άρμονικής σκέψης τού Stravinsky, μ’ ένα άναλυτικό εργαλείο πού ήδη είχε χρησιμοποιήσει ό Ernest Ansermet, γιά τόν ίδιο σκοπό, σ’ ένα παλιότερο άρθρο του,17 όπου πρωτογίνεται λόγος γιά «άρμονικούς πόλους» · άργότερα ό Ansermet θά μιλήσει γιά «πολυτονικότητα»,18 άλλά έχω τήν εντύπωση δτι ούτε αύτή ούτε τά όποιαδήποτε άρμονικά σημεία έλξης εξ­ ηγούν τήν «πολικότητα» δπως τήν έννοεί ό Stravinsky -λειτουργικό μουσικό φαινόμενο ευ­ ρύτερο άπό τήν τονικότητα καί ικανό, μετά τή χαλάρωση τής τελευταίας, νά στηρίξει τή μουσική μορφοπλασία. Πού καί πώς ξαναβρίσκει ό Stravinsky τούς πόλους έλξης μπροστά στό άνεπιθύμητο γ ι’ αυτόν «χάος» τής άπόλυτης έλευθερίας; «Θά ξεπεράσω τόν τρόμο μου καί θά άναζητήσω τή σιγουριά σέ μιά σκέψη: πώς έχω( στή διάθεσή μου τίς εφτά νό ­ τες καί τά χρωματικά της19 διαστήματα, πώς έχω σέ πρώτη ζήτηση τούς ισχυρούς καί τούς άσθενείς τονισμούς, καί πώς δλα αυτά άπστελούν σταθερά κα ί σίγουρα στοιχεία πού μού προσφέρουν τό πε­ δίο μιάς εμπειρίας τόσο πλατιάς, δσο παραπλα­ νητικό καί ζαλιστικό ήταν τό χάος πού μόλις πριν μέ είχε τρομοκρατήσει» (σελ. 76). Φαινομενικά, πρόκειται γιά τά ίδια στοιχεία πού συνιστούν καί τό υλικό τής παραδοσιακής μουσικής, άν καί ή μοναδική νύξη λειτουργικότητας δέν άφορά τά τονικά, άλλά τά ρυθμικά στοιχεία (ισχυροί καί άσθενείς τονισμοί). ’Επιπλέον, ή έμπειρία γιά τήν όποια γίνεται λόγος είναι, μετά τή χαλάρωση τής τονικότητας, μιά νέα έμπειρία υπαγορευμένη άπό τή λογική πού έπιβάλλουν οί μουσικές άνακατατάξεις τού ρομαντισμού καί τού μεταρομαντισμοϋ -« μ ιά νέα λογική τής μουσικής, πού θά έμοιαζε άδιανόητη γιά τούς παλιούς δασκάλους τού π α ­

ρελθόντος» καί ή όποια «μάς έπέτρεψε νά δούμε ένα πλούτο πού δέν τόν είχαμε ποτέ υποψιαστεί» (σελ. 48). Στήν πραγματικότητα ή παραίτηση άπό τήν τονική λειτουργικότητα έφερε στήν επιφάνεια τίς λειτουργικές ιδιότητες τών υπόλοιπων στοιχείων τού υλικού καί έπέβαλε σ’ αύτό μιά νέα ιεράρ­ χηση ρόλων· έπέβαλε άκόμη στούς συνθέτες μιά νέα στάση άπέναντί του -είτε στή μορφή τής άναζήτησης μή λειτουργικών μορφοπλαστικών δυνά­ μεων, είτε στή μορφή χρησιμοποίησης ένός άλλου στοιχείου σάν τονικού υποκατάστατου. Στήν περίπτωση τού Stravinsky, τό στοιχείο αύτό είναι ό ρυθμός, τόν όποιο ό συγγραφέας τής «Μουσι­ κής ποιητικής» συνεξετάζει μέ τό «μέτρο» καί τό «χρόνο». Στή σελ. 42 ό Γρηγορίου μεταφράζει «μουσική διάρκεια» τήν έκφραση «musical time», γιά νά μπορέσει νά άποδώσει ολόκληρη τή φράση «the specific problem o f musical tim e, of the chronos o f music» (σελ. 31 τού άγγλικού)· στις ύπόλοιπες περιπτώσεις μεταφράζει τό «time» άλλοτε «χρό­ νος» (π.χ. σελ. 39), άλλοτε «διάρκεια» (π.χ. σελ.

30). Προτιμότερη μού φαίνεται ή σχολαστικότερη μετάφραση, γιατί ή «διάρκεια», μολονότι Ικανο­ ποιητική προσέγγιση τής έννοιας «χρόνος», θά μπορούσε νά έκληφθεϊ καί σάν μετάφραση τού άγγλικού τεχνικού δρου «duration», γιά τόν οποίο στά ελληνικά χρησιμοποιείται συνήθως ή έκφραση «ρυθμική άξια». Ό Stravinsky δέν άναφέρει καθόλου τίς «ρυ­ θμικές άξιες» (διάρκειες) στήν παραπάνω άπαρίθμηση τών μουσικών στοιχείων· στή θέση τους άναφέρει, δπω ς είδαμε, τούς «Ισχυρούς κα ί άσθε­ νείς τονισμούς», γιά τούς οποίους ό «χρόνος» εί­ να ι δ,τι καί ό «ήχος» ή ή «ήχηρότητα» (sonority) γιά τίς τανικές ποιότητες, δηλ. τό πεδίο ορισμού μιάς λειτουργικής ιεράρχησης· ά π’ όπου καί ή κατηγορηματική δήλωση τής σελ. 39, πώς ή μου­ σική δέν μπορεί νά νοηθεί χωρίς δυό στοιχεία ήχο καί χρόνο. Γιά τόν ίδιο λόγο, έξάλλου, υιοθε­ τώντας κάποιες ιδέες τού Souvtchinsky, ό συγ­ γραφέας τής «Μουσικής ποιητικής» δηλώνει δτι «ή μουσική δημιουργία εμφανίζεται σάν ένα έγγενές σύμπλεγμα διαισθήσεων καί δυνητικοτήτων πού βασίζονται σ’ ένα κατ’ έξοχήν μουσικό τρόπο άντίληψης τού χρόνου. Τό μουσικό έργο δέν άποτελεί παρά μιάν άπλή πραγματοποίηση στό έπίπεδο τής λειτουργίας αυτού τού μουσικού τρόπου χρονικής άντίληψης» (σελ. 42 · σωστότερη μού φαίνεται ή άπόδοση: «Τό μουσικό έργο δέν άποτελεϊ παρά τή λειτουργική πραγματοποίηση αύτού τού μουσικού τρόπου χρονικής άντίληψης», πρβλ. σελ. 31 τού άγγλικού). Στήν παλιότερη μουσική μιά τέτοια πραγματοποίηση γινόταν μέ τή βοήθεια καί τών ρυθμικών τονισμών καί τών τονικών ποιοτήτων (πού συνδέονται μεταξύ τους μέσω τού λεγάμενου «άρμονικού ρυθμού»), στήν «άτονικότητα», ώστόσο, οί ρυθμικοί τονισμοί εί­ να ι τά μόνα διαθέσιμα παραδοσιακά λειτουργικά στοιχεία. Ε ντο π ίζο ντας τή μορφοπλαστική λειτουργικό-

τητα στό στοιχείο τοϋ ρυ θμ οί, ό Stravinsky ανα ­ γνωρίζει τή διαλεκτική κανονικού/εξαιρετικού σάν αντιπαράθεση μέτρου καί ρυθμού: τό μέτρο είναι «ένα καθαρά υλικό στοιχείο μέσω τοϋ όποιου μπορεί νά εκφραστεί ό ρυθμός, πού είναι ένα καθαρά μορφολογικό στοιχείο» (σελ. 40) - τ ό μέτρο εκφράζει τήν κανονικότητα τήν όποια μπο­ ρεί νά άντιμάχεται ό ρυθμός. Π αράδειγμα ή jazz: «Τά ισόχρονα χτυπήματα είναι στήν περίπτωση αυτή ένα άπλό μέσο πού οδηγεί στίς ρυθμικές παρεκκλίσεις τού σολίστα σέ κατάσταση ισορρο­ πίας. Αυτό είναι πού γεννάει τό μή άναμενόμενο καί δημιουργεί τήν έκπληξη» (σελ. 41), παρατήρηση πού μάς θυμίζει τή βασική ιδέα τής πληρο­ φοριακής αισθητικής. Ή διαλεκτική αυτή υποταγής στούς κανόνες / υπέρβασης των κανόνων, άντίστασης / υποχώ ­ ρησης, δέσμευσης / ελευθερίας, γίνεται, στόν Stravinsky, άντικείμενο έκμετάλλευσης ώς τό στοιχειώδες επίπεδο τοϋ αύτοσχεδιασμοϋ, ό όποιος οδηγεί στίς πρώτες ιδέες μιας σύνθεσης: «Σ’ ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί νά έπωφεληθεϊ κανείς άπό πράγματα πού δέν φαίνονται καί πού τά άποκάλυψε ένα στιγμιαίο ολίσθημα» (σελ.

65)- εδώ ένα μεταφραστικό «ολίσθημα» μετατρέ­ πει τό «momentary lapse» (σελ. 56 τοϋ άγγλικοϋ) σέ «στιγμιαία λάμψη». Ε π ίσ η ς, ή «χαριτωμένη παραδοξολογία, πώς δ,τι δέν είναι παράδοση εί­ να ι κοινοτοπία» (σελ. 68), άποκτά νόημα μόνο άν ή λέξη «plagiarism» τοϋ άγγλικοϋ (σελ. 59) μετα­ φραστεί, όπως πρέπει, «λογοκλοπία»: Ό συνθέ­ της τού «Pulcinella» είχε κάθε λόγο νά συμφωνεί πώ ς «είναι λογοκλοπία δ,τι δέν είναι παράδοση». (Μέ τήν ευκαιρία: ό «Pulcinella», σελ. 97, είναι άρσενικού κα ί δχι θηλυκοϋ γένους, «La Bearnaise» τού M essager στή σελ. 73 δέν είναι «Βεα­ τρίκη», τό πρακτορείο ταξιδίω ν Cook δέν είναι άπαραίτητα «πρακτορείο μαγείρων», σελ. 95στή σελίδα, τέλος, 136, podium καί δχι pondium). ’Ακόμη, ή παράλειψη μερικών προτάσεων τής σελ. 134 τοϋ άγγλικοϋ (άντιστοιχεϊ στή σελ. 139 τού ελληνικού) καί μιας παραγράφου τοϋ τέλους τής σελ. 139 κα ί τής άρχής τής σελ. 140 τού άγγλικοΰ (στό έλληνικό, ή θέση της θά ήταν μεταξύ 2ης καί 3ης παραγράφου τής σελ. 144), φτω χαί­ νουν τό γενικό νόημα, άν κα ί δέν βλάπτουν τήν έξέλιξη τών συλλογισμών τού Stravinsky. "Οσο γιά τή φράση «For the unity of the work has a resonance all its own. Its echo, caught by our soul, sounds nearer and nearer» τής τελικής παραγράφου τού βιβλίου (σελ. 146 τοϋ άγγλικού), πού παραλείπεται στό έλληνικό, είναι κάτι περισσότερο άπό άπλή «ποιητική» κατακλείδα, άπό περιττή αναφορά σέ μιά υποθετική ψυχική «άντήχηση» τού μουσικού έργου: «Ά πηχώντας» άπροσδόκητα κάποιους μεταφυσικούς τόνους άπό τό «Πνευματικό στήν τέχνη» τού Kandin­ sky,20 ή φράση αυτή μάς υπενθυμίζει δ τι ό νεο­ κλασικός «Modernsky» τής δεύτερης άπό τίς «Τρεις σάτιρες»21 άπαντά μέ τό δικό του τρόπο στά ίδια προβλήματα πού οδήγησαν κα ί τόν έξπρεσιονιστή Schonberg άπό τήν ελευθερία τοϋ

Κυκλοφόρησε άπό τίς έκδόοεις ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Εκδοτικός οίκος ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ, ΠΡ.

ΚΟΡΟΜΗΛΑ 38, τηλ. 277-350 264-958 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑΣ: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ, ΣΟΛΩΝΟΣ 96, τηλ. 3610589

59

«Erwartung» καί των «Πέντε κομματιών» γιά ορ­ χήστρα στην αυτοπειθαρχία τής δωδεκάφθογγης μεθόδου. ΧΑΡΗΣ ΞΑΝΘΟΥΔΑΚ.ΗΣ Σημειώσεις: 1. ΟΙ παραπομπές σέ σελίδες, χωρίς άλλη ένδειξη, εί­ ναι παραπομπές στην ελληνική έκδοση.

2. Γιώργου Σεφέρη, Προλόγισμα στη «Μουσική ποιη­ τική» τον Στραβίνσκι, «Δοκιμές», 6 ' τόμος, ’Αθήνα, ’Ικαρος, 1974 (γ' έκδοση), σελ. 307.

3. Γιά τις αναφορές στό άγγλικό κείμενο χρησιμοποιεί­ ται ή έκδοση τσέπης Igor Stravinsky, Poetics of Music..., New York, Vintage Books, [copyright 1947\ 4. Βλέπε π.χ. Jean-Claude Risset, Hauteur et timbre des sons, Rapports IRCAM,11/78, σελ. 3-4.

5. Πρβλ. καί σελ. 64: «"Ο,τι φανταζόμαστε δέν παίρνει αναγκαστικά συγκεκριμένη μορφή άλλά μπορεί νά παραμείνει σέ μιά κατάσταση απλής δυνατότητας, ενώ ή εφεύρεση δέν νοείται χώρια άπό τή χειροπια­ στή πραγματοποίησή της». 'Ο Τ. S. Eliot έγραφε τό 1935 «What might have been is an abstraction / Re­ maining a perpetual possibility / Only in a world of speculation » (Burnt Norton, 1).

6. Leonard B. Meyer, Emotion and Meaning in Music, Chicago and London, The University of Chicago Press, 1956, σελ. 3.

7. «Τό πνεύμα όπου θέλει πνεϊ», κατά Ίωάννην, γ', 18- ή λατινική μετάφραση, τήν όποια χρησιμοποιεί ό Stravinsky, σημαίνει ακριβώς τό ίδιο καί όχι, όπως αποδίδεται ή φράση στή σελ. 58, «ό νους επιθυμεί πάντα νά διανοείται».

8. Βλέπε, π.χ., Abraham Moles, Information Theory and Esthetic Perception, Urbana, Un. of Illinois Press, 1968, passim. Γιά μιά πρόσφατη συνοπτική έκθεση τού ζητήματος βλέπε J.-Cl. Risset, Musical Acoustics, Rapports IRCAM, 8/78, σελ. 18-20.

60

Άναφ. στον Ε. Η. Gombrich, Ή Αισθητική τού Φρόνντ, «Εποχές», 37 (Μάιος 1966), σελ. 432-3πρβλ. Jack J. Spector, The Aesthetics of Freud, London, Allen Lane, 1972, σελ. 140-143.

10. Josef Rufer, Die Komposition mit zwdlfTonen, Ber­ lin, Max Hesses Verlag, 1952, κεφ. 3 καί passim.

11. Πρβλ. τούς τίτλους των δύο κεφαλαίων τής κλασικής εργασίας τού Theodor W. Adorno, Philosophie der neuen Musik, Tiibingen, Mohr, 1949.

12. Γιά μιά διεξοδική διαπραγμάτευση τού θέματος τής «προόδου» στή μουσική, βλέπε Waren D. Allen, Philosophies of Music History, New York, Dover Publ., 1962 (β' έκδοση), μέρος β\ κεφ. 10- γιά μιά κριτική τής έννοιας τής «προόδου» στόν Schonberg βλ. Arnold Salop, Studies on the History of the Musical Style, Detroit, Wayne State U. P„ 1971, κεφ. 9.

13. Προλογίζοντας τό ειδικό άφιέρωμα τής «Reihe» (No 2, 1955) στόν Webern.

14. Πρβλ. Pierre Boulez, Releves d’apprenti, Paris, Seuil, 1966, σελ. 17, 273 καί 379.

15. Arnold Schonberg, Harmonielehre [Wien], Universal [1966, 7η έκδοαη\ σελ. 151 καί 486 υποσημείωση.

16. William W. Austin, Music in the Twentieth Century, London, Dent, 1966, σελ. 260.

17. Ernest Ansermet, L’Oeuvre d’lgor Stravinsky, στό «La Revue Musicale», II/9 (1921), σελ. 1-27.

18. Id., Stravinsky’s Gift to the West, στό Minna Lederman (ed.), Stravinsky in the Theatre, N. Y„ Pelle­ grini and Cudahy, 1949, σελ. 119-121.

19. Καί όχι «χρωματικά τους»· πρβλ. σελ. 67 τού άγ9.

20. Τό δοκίμιο «fiber das Geistige in der Kunst, insbesondere in der Malerei» τον Kandinsky έκδόθηκε τό 1912, ταυτόχρονα μέ τήν «Harmonielehre» τον Schonberg. Τά δνό βιβλία εκφράζουν τά έξπρεσιονιστικά βιώματα τών δυο φίλων καλλιτεχνών.

21. Arnold Schonberg, Drei Satiren, γιά μικτή χορωδία, op. 28, σέ κείμενα τού συνθέτη- στή δεύτερη Σάτιρα, μέ τίτλο Vielseitigkeit, ό Schonberg σατιρίζει τόν νεοκλασικό «μικρό Modernsky» (= Stravinsky).

ΓΛΥΠ ΤΙΚ Η

άπό τόν Ροντέν στή σύγχρονη πρω τοπορία ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΡΗΝΤ: Ιστορία τής μοντέρνας γλυπτικής. Μετ. Μαρίνας Ααμπράκη-Πλάκα. 'Υποδομή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 328. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ έκδοση τής «'Ιστορίας τής μον­ τέρνας γλυπτικής» τού Χέρμπερτ Ρήντ έρχεται νά συμπληρώσει τήν «'Ιστορία τής μοντέρνας ζω­ γραφικής» τοϋ ίδιου συγγραφέα, πού κυκλοφό­ ρησε τό 1978 άπό τόν Ιδιο εκδοτικό οίκο. Ή «'Ιστορία τής μοντέρνας γλυπτικής» μετα­ φράστηκε άπό τή νέα συμπληρωμένη άγγλική έκ­ δοση τοϋ 1974, ένώ ή πρώτη είχε γίνει τό 1959. Π ρόκειται γιά μιά εξαίρετη μελέτη πού δια π ρα ­ γματεύεται τά προβλήματα τής μοντέρνας γλυπτι­ κής κα ί συνοδεύεται άπό 340 εικόνες. Τό βιβλίο χωρίζεται σέ 6 κεφάλαια, μετά τόν πρόλογο τού συγγραφέα, καί συμπληρώνεται άπό τίς άπαραίτητες υποσημειώσεις, μιά έπιλογή πρόσφατης βι­ βλιογραφίας μέ γενικά έργα κα ί ειδικές μελέτες γιά τή γλυπτική καί άπό ένα εικονογραφημένο κατάλογο έργων, ένώ στό τέλος υπάρχει τό εύρεΌ Χέρμπερτ Ρήντ μετέχει στά καλλιτεχνικά δρώμενα τής εποχής μας μέ τό διδακτικό καί συγ­ γραφικό του έργο: Ή βαθιά γνώση τών καλλιτε­ χνικών φαινομένων κα ί ή δυναμική προσέγγιση τών ποικίλων έκφάνσεων τής τέχνης δημιουργούν στό βιβλίο του μιά ιδιαίτερα προσωπική κ α ί ζων­ τανή άτμόσφαιρα, πού παρασύρει καί τόν πιό άπαιτητικό άναγνώστη. Ό συγγραφέας όχι μόνο άποφεύγει ν ’ άκολουθήσει τούς γνωστούς στεί­ ρους τρόπους μιάς παρατακτικής έξιστόρησης, άλλά άντίθετα παίρνει κριτική θέση, σχολιάζει, Ιρμηνεύει καί συμπληρώνει τίς παρατηρήσεις του μέ ένδιαφέροντα εμβόλιμα κείμενα πολλών καλλι­ τεχνών. 'Ό λ α αυτά τ ά στοιχεία οριοθετούν τή χαρακτη­ ριστική γραφή τού Ρήντ, πού κατορθώνει νά προκαλέσει τό ενδιαφέρον καί νά άποκαταστήσει μιά γόνιμη επικοινωνία μέ τό άντικείμενο τής έρευνάς του. Ε ίναι άπαραίτητη όμως μιά κά ποια εξοι­ κείωση τόύ άναγνώστη μέ τά καλλιτεχνικά πρά ­ γματα τοϋ καιρού μας, γιά νά μπορέσει νά παρα­ κολουθήσει τίς κινήσεις τού συγγραφέα στήν πο ­ ρεία τοϋ βιβλίου του. Στόν πρόλογό του ό συγγραφέας παραδέχεται

Χέρμπερντ Ρήντ ότι ό περιορισμένος χώρος τοϋ βιβλίου τόν ύποχρεώνει νά παραλείψει ονόματα πολλών διακε­ κριμένων καλλιτεχνών· επίσης μάς πληροφορεί ότι επειδή δέν μπορεί νά συμπεριλάβει στήν πλούσια - κατά τά άλλα —εικονογράφηση όλα τά γλυπτά πού ήθελε, προτιμά νά μείνει στούς άντιπροσωπευτικούς τύπους έργων μέ ιστορική σημα­ σία. Στό πρώτο κεφάλαιο ό Ρήντ θέτει ύπόψη μας δύο ούσιαστικά σημεία πού δέν πρέπει νά ξε­ χνούμε όταν διαβάζομε γιά τέχνη: (1) ότι υ πά ρ­ χουν διάφορα καλλιτεχνικά κινήματα στήν ίδια χρονολογική εποχή, δίχως τήν άπαραίτητη χρο­ νική άλληλουχία· καί (2) ότι στήν ίδια περίοδο υπάρχουν καλλιτέχνες πού χαράζουν μόνοι τους δρόμους πού διασταυρώνονται μέ τά κινήματα. Καί έπισημαίνοντας μέ έμφαση «ότι στήν Ιστορία τής τέχνης δεσπόζουν τά έργα πού δημιούργησαν μερικά μεγάλα πνεύματα καί ότι ο ί δευτερεύουσες εκδηλώσεις είναι σημεία πάνω στίς γραμμές πού ξεκινούν ά π’ αυτά τά ορόσημα» όρίζει τή ραχοκοκαλιά τής έρευνάς του. Μέ τίς παραπάνω νύξεις ό άναγνώστης άντιλαμβάνεται τίς δυσκο­ λίες πού ό ερευνητής έχει ν ’ άντιμετωπίσει μέσα σέ όποιοδήποτε συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. ’Ά ν καί ό Ρήντ επιλέγει σάν χρονολογική άφετηρία-τοϋ βιβλίου του τό γλύπτη Ροντέν καί τούς μαθητές του, σύντομα θά παραδεχτεί ότι «τά επι­ τεύγματα τοϋ Σ εζάν έμελλε νά έχουν μεγαλύτερη σημασία γιά τό μέλλον τής γλυπτικής άπό τά έπιτεύγματα τού γλύπτη Ροντέν». Γιατί άπό τό έργο τού Σεζάν επηρεάστηκαν οί θεμελιωτές τής μον­ τέρνας γλυπτικής: Πικάσσο, Ά ρσιπένκο, Μπρανκούζι κ.ά. Έ νώ εκείνοι πού συνέβαλαν περισσό­ τερο στήν εξέλιξή της, πρίν άπό τήν έμφάνιση τού κυβισμού, είναι οί ζω γράφοι Ντεγκά κα ί Ματίς.

61

Ά ναφερόμενος, τέλος, στις επιδόσεις πού άλλα­ ξαν τόσο χό ρεύμα τής ιμπρεσιονιστικής καί έξπρεσιονιστικής ζωγραφικής δσο καί τήν πορεία τής μοντέρνας γλυπτικής, αναγγέλλει συγχρόνως καί τά θέματα τών κεφαλαίων πού άκολουθοϋν. Έ τ σ ι στό αμέσως επόμενο μέ τόν τίτλο «Έ κλεκτισμός» θ’ ασχοληθεί μέ τό πλέγμα τών έξωευρωπαϊκών καί πρωτόγονων πηγών τέχνης πού τροφοδότησαν καί ενδυνάμωσαν μέ νέα σύμβολα τή μοντέρνα έκφραση. Στό πολύ ενδιαφέρον τρίτο κεφάλαιο εμπεριέχονται όλες οί επαναστατικές επιδράσεις πού ξεκινούν άπό τόν κυβισμό (πού καταφέρνει αποφασιστικό ρήγμα στήν παράδοση) ώς τόν κονστρουκτιβισμό. Στά έπόμενα θά διαπραγματευθεϊ τό φουτουριστικό κα ί σουρεαλι­ στικό κίνημα, γιά νά φτάσει στή σύγχρονη πρα­ γματικότητα μέ τή «Ζωτική εικόνα» καί τή «Στυλιστική διάχυση». Μέσα άπό τίς έξι αύτές ενότη­ τες θ’ άναδυθούν μεγάλες μορφές τής γλυπτικής, μέ άντίστοιχα άντιπροσω πευτικά έργα τους,' δπως οί Πικάσσο, Μ πρανκούζι, Μούρ, Γκάμπο, Τζιακομέτι, Π αολότζι κ.ά. ”Αν ή έρμηνευτική επιμονή καί ή στάση τού συγγραφέα δημιουργούν μιά κάποια δυσκολία πρόσβασης, θεωρούμε δτι τό στοιχείο αύτό άποτελεί καί τή μεγαλύτερη αρετή τής ιστορίας του. Γιατί ό Ρήντ, δπω ς άναφέραμε, τολμά νά πεϊ τή γνώμη του όταν άναλύει καί παρατηρεί τίς σχέ­ σεις, τίς αλληλοεπιδράσεις καί τίς σημασίες τών καλλιτεχνικών έργων. Καί τό πιό σημαντικό, καταλήγει νά μάς δώσει άπαντήσεις σέ πολλά ερωτήματα τού καιρού μας. Τ ά παραπάνω θετικά στοιχεία δέν θά ήταν προσιτά στό ελληνικό άναγνωστικό κοινό, άν δέν είχαν τήν πρωτοβουλία οί εκδόσεις «'Υποδομή» νά κυκλοφορήσουν τά δύο αύτά σημαντικά έργα τού Ρήντ. Καί βέβαια ή έπιλογή τών κατάλληλων συνεργατών βοήθησε αποτελεσματικά στήν ποιό­ τητα τής έκδοσης. Τήν προσπάθεια δμως αυτή τότε μόνο θά τήν εκτιμήσουμε, άν γίνει συνείδηση σ’ όλους μας ή βιβλιογραφική μας φτώχεια καί ή ανυπαρξία τής καλλιτεχνικής μας παιδείας. Ή κυρία Μ αρίνα Λ αμπράκη-Π λάκα άντιμετώπισε μέ άκρίβεια καί υπευθυνότητα τό δύσκολο έργο τής μετάφρασης· στό πρόσωπό της έγινε ή πιό κατάλληλη έπιλογή. Γιατί ό δάσκαλος τής ιστορίας τής τέχνης γνωρίζει περισσότερο άπό κάθε άλλον τίς ανάγκες καί τά προβλήματα τών σπουδαστών καί βέβαια τή χρηστικότητα αυτών τών βιβλίων. Μέ θάρρος καί ευσυνειδησία κα­ τόρθωσε νά ξεπεράσει όλα τά μεταφραστικά εμ­ πόδια καί νά μεταφέρει μέ χαρακτηριστική άκριβολογία καί ζω ντάνια τό πυκνό κείμενο τού Ρήντ. Έ ν α πλήθος νοήματα αποδίδονται σέ μιά άπλή καί ευκολονόητη γλώσσα, μέ δόκιμες αντίστοιχες εκφράσεις. Γιά τή μεταγλώττιση καινούριων καλ­ λιτεχνικών δρων πού προσδιορίζουν νέες μορφές τέχνης, τόλμησε νά προτείνει όρους πού, κι άν δέν γίνουν δλοι άποδεκτοί, ώστόσο άνοίγουν τό δρόμο γιά νά δημιουργηθεϊ ή άπαραίτητη έλληνική ορολογία στις πλαστικές τέχνες, πού θά μάς επιτρέψει νά συνεννοούμαστε.

62

’Α νυποψίαστοι δπω ς πάντα γιά τό τί έχει γρα­ φεί γύρω άπό τήν τέχνη καί πόση δουλειά χρειά­ ζεται γιά τήν άνύπαρκτη πληροφόρησή μας, φο­ βούμαι δτι ό ποθούμενος κοινωνικός στόχος γιά περισσότερο πολιτισμό καί άνθρωπινότερη μόρ­ φωση θά μάς βρει γυμνούς καί άπροετοίμαστους. Δ ικός μας ό ρόλος νά βοηθήσουμε νά πυκνώσουν παρόμοιες προσπάθειες. Τό απέραντο βιβλιογρα­ φικό κενό πρέπει νά καλυφθεί πρίν είναι άργά. ΣΟ Φ ΙΑ ΚΑ ΖΑ ΖΗ

Π Ο ΙΗ ΣΗ

πέρα άπό τό πεδίο τών αισθήσεων ΝΑΝΑΣ ΗΣΑΪΑ: Μορφή. Έγνατία, Θεσσαλο­ νίκη, 1980. Σελ. 55. ΕΠ Ε ΙΤ Α άπό τίς δύο ποιητικές συλλογές τού ’77, «Μέρες κα ί νύχτες χωρίς σημασία» κα ί « Ή ’Αλίκη στή Χώρα τών θαυμάτων», πού μάς είχαν συνηθίσει στό μεγάλο σχήμα τους κα ί στίς ολοσέ­ λιδες μακρόσυρτες άφηγήσεις τους, έρχεται τώρα ή νέα συλλογή τής Ν ανάς Ή σ α ΐα σάν μιά έκ­ πληξη, θά έλεγα, μέ τά μικρά καί πυκνά ποιήματά της. ’Α πό τό πρώτο κιόλας ποίημα, «Μορφή» (σελ.

7), πού είναι άλλωστε καί ό τίτλος αύτού τού βι­ βλίου, επισημαίνει κανείς τρία έπίπεδα (μέ τήν έννοια τού ποιητικού χώρου καί τή βαθμίδα άνάπτυξης): «τά νεκρά σύμβολα», «τήν κενή εικόνα», «τή λευκή μορφή», λέξεις πού ύποδηλώνουν μιά πλασματική ή υποστασιακή άπουσία-άρνηση. Α ύτά τά τρία έπίπεδα θά προστεθούν σύντομα στόν «κόσμο κρύσταλλο», μέ τήν έννοια ίσως τής «ψυχρότητας» καί τής «διαφάνειας» τού ποιητι­ κού άντικειμένου, γιά νά αναπτύξουν καί νά συμπληρώσουν τήν εσωτερική μορφή στούς πε­ ραιτέρω αντικατοπτρισμούς της. Τό «νεκρό» καί τό «κενό», τό «κρύσταλλο» ή τό «κρυστάλλινο» επαναλαμβάνονται σχεδόν κατά κόρον σ’ ολό­ κληρο τό βιβλίο, ώστε νά προβάλλεται προοδευ­ τικά καί έντονα ή τραυματική κατάσταση τού προσώπου πού, σάν έμμονη ιδέα, διασπαθίζεται άπό άνεστραμμένες, νά πεϊ κανείς, λέξεις κι άπό έναν χώρο κα ί χρόνο πού έχει ήδη λεηλατηθεί άπό τά «έκατό πρόσωπα». Ή Νανά Ή σαία, επιχειρώντας έδώ νά μεταπηδήσει σέ μιάν άλλη μορφή στήν τέχνη καί τή ζωή (άλλωστε τό έχει άνακοινώσει αύτό σέ ένα δοκί-

«Έχω ένα άλλο πρόσωπο λίγο πιό κεϊ άπό τό πρόσωπό μου. Δέν είναι πλαστό. Είναι εγώ.» (σελ. 37) «Σέ διπλή νύχτα υποδύομαι τή μορφή μου.» (σελ. 38) ’Αλλά άς πάμε στό' ποίημα «Νύχτα» (σελ. 29), εκεί όπου φαίνεται νά παίρνονται πιό τελεσίδικες άπο φάσεις:

μιό της) άφαιρώ ντας χό συναίσθημα κα ί τίς α ι­ σθήσεις πού άλλοτε μάς παρουσίαζε στην ποίησή της μ’ έναν τρόπο μεταφυσικό, ανακαλύπτει άξα­ φνα ότι ανήκει «σ’ ένα κόσμο ιδεών»: «Δέν ήξερα ότι άνήκα σ’ εναν κόσμο ιδεών Πέρα άπ' τό πεδίο τών αισθήσεων μου.» (σελ. 24) Πώς όμως θά μπορούσε κανείς νά ύπάρξει «πέρα άπό τό πεδίο τών αισθήσεων του;» Τί ση­ μαίνει αύτό; Ε ίναι τάχα ένα τέλος βιολογικό; Ή μήπως ένα πλασματικό τέλος; Φυσικά θά συμφω­ νούσε κανείς μόνο μέ τή δεύτερη εκδοχή, πού ξε­ κινά πιθανώς άπό μιά βιωματική κούραση, άπό μιά διαπεραστική συντριβή, σφραγισμένη άπό τό ερωτικό πάθος τής «πολλής» ζωής. Τό ποίημα «Περίπατος», π.χ., είτε έξυπονοεϊ τό όποιο τραυ­ ματικό βίωμα είτε τόν «τόπο τού εγκλήματος», άποσαφηνίζει μέ μιά απλή καί καθαρή όμολογία τήν όλη «υπόθεση»: «Δέν θέλω νά περάσω πάλι άπό τούς ίδιους τραγικούς δρόμους ενός περίπατου πού διήρκεσε πολύ. Κι ωστόσο περπατώ στόν ίδιο κόσμο. ‘Εδώ συνέβηκε ό,τι ήταν νά συμβεί. Τό τέλος τον αισθήματος.» (σελ. 49) Α υτό τό «Δέν θέλω νά περάσω πάλι» φαίνεται νά λέγεται άποφασιστικά. Τό κατακερματισμένο, τό συντριμμένο «πρόσωπο», μετά άπό μιά «συγ­ κόλληση» ή μιά «άνασυνθεσή» του, έχει φορέσει ήδη ένα «άλλο» πρόσωπο-προσωπεΐο γιά νά κα ­ λύψει (ή νά περισώσει;) τήν οδυνηρή περιπέτεια αύτοϋ τού «περιπάτου πού διήρκεσε πολύ» κι όπου «συνέβηκε ό,τι ήταν νά συμβεί». (Νά πει κανείς άκόμα ότι τούτη ή νέα μορφή έχει τοποθε­ τηθεί στό πρόσωπο σάν μιά «άμυνα»;) «Μιά παραισθητική μορφή καλύπτω τήν έκφρασή μου.» (σελ. 11)

«Αυτή είναι μιά νύχτα γιά νά περπατήσει κανείς Δέν θά κάνω όμως τό λάθος νά πώ τί βλέπω όπως περπατώ. Φτάνουν πιά ο ί μυστικοί δρόμοι. Τά σκοτεινά στενά. Δέν είμαι κάν σέ μιά μαύρη πόλη. “Η στόν εφιάλτη ενός χρόνου νυχτερινού. Φτάνουν πιά τά άστρα. Τά άδιόρατα δάκρυα. Ο ί σκέψεις τού αύριο. Περπατώ μόνο.» (σελ. 29) Ά π ό κεί καί πέρα: «Πέφτω στό κρύσταλλο ενός άκόμα προσώπου νεκρού.» (σελ 52) «Ζώ σ’ έναν κρυστάλλινο ίλιγγο Μιας ιστορίας κρυστάλλινης.» (σελ. 22) Ά ν αυτή ή άπόφαση-άρνηση είναι κάτι σάν «maniere de voir», άς πούμε, ή «maniere de vivre» στή Ν ανά Ή σαΐα, άναρω τιέται κανείς πώς καί πόσο μπορεί νά συνεχίσει μ’ αύτές τίς «προϋ­ ποθέσεις», χωρίς ν ά «παγώσει» όλότελα!... Λέξεις άλλωστε πού δέν λειτουργούν παρά μόνο σ’ ένα «κόσμο κρύσταλλο», όπου δέν περιέχεται ζωή, πόσο άραγε θά μπορούσαν ν ’ άντέξουν; Ω στόσο, αύτή ή «ήθελημένη κατασκευή» τής μορφής, πού έχει σάν άποτέλεσμα νά μήν επικοινωνεί κανείς εύκολα μέ τό ποιητικό περιεχόμενο, αυτή, τέλος, ή μή προσιτή συγκίνησή μας σ’ ένα χώρο «κρύ­ σταλλο» («περπατώ μόνο», άρα δέν αισθάνομαι π ιά ή «δέν θά κάνω τό λάθος νά πώ τί βλέπω όπως περπατώ», άρα μένω όλότελα ψυχρή καί άδιάφορη άπέναντι στά συμβάντα) παίρνει τρα­ γικές διαστάσεις γιά μάς, όταν ξέρουμε σέ πόσο «ύψηλή θερμοκρασία» γίνεται τό κρύσταλλο! ’Ίσω ς άπό μιά άνάλογη θερμοκρασία «ζωής» θά πρέπει νά έχει περάσει ή Ν ανά Ή σα ΐα , γιά νά καταλήξει στό «κρύσταλλο». Π αρ’ όλα αυτά, κά ­ που φαίνεται νά μήν έχει άκόμα ολοκληρωθεί ή «άποστασιοποίηση» τού όποιου «κακού» παρελ­ θόντος, όταν ή ποιήτρια λέει σχεδόν μέ θλίψη καί νοσταλγία: «Ή ταν τότε πού έφυγες 63

’Εσύ Αγαπημένο μου εγώ.» (σελ. 34)

Π Ο ΙΗ ΣΗ

Ή Νανά Ή σ α ΐα πετυχαίνει τελικά την ψ υχρό­ τητα τοϋ κρύσταλλου στην ποίησή της, άλλά καί τη «διαφάνεια» καί τη «διαύγειά» του, όταν μέσα άπό ένα «κρυστάλλινο τοπίο» μπορεί νά «βλέπει» καί νά τη «βλέπουν». "Αλλωστε πέρα ά π ’ τήν «κρυστάλλινη στάση καί μορφή» καί πίσω πιό βαθιά ά π ’ τήν άκινησία τών «χρυσών γυαλιών», θά μπορούσε κανείς ν ’ άνακαλύψει μιά κινούμενη καί παλλόμενη μορφή, όχι «νεκρή», ούτε «κενή» καί «λευκή», άλλά μιά πραγματική - κ ι όχι πλα­ σματική- ζωντανή «ύλη» πού άναζητά ένα νέο τρόπο ζωής γιά νά ύπάρξει, άνασυνθέτοντας έστω τά... «σπασμένα κομμάτια»: «Πήρα τό μάθημα τοϋ αίματος °Όπως καί τής λογικής.» (σελ. 11) ή «’Ήμουν ατό φως. Μέ τά χρυσά γυαλιά μου σιόν ήλιο. Τό χαμόγελό μου στην αίσθηση τοϋ φωτός. "Οταν είδα τό γκρίζο πρόσωπο τοϋ μίσους» (σελ. 14) θά μάς πεί είλικρινά. Νά δούμε άπό δώ καί πέρα ποιά θά είναι ή νέα ποιητική συντεταγμένη ή συντετηγμένη τής Ν ανάς Ή σαΐα, όταν... «Μά ας επιστρέφουμε στον τόπο τοϋ ονείρου λοιπόν. . Στην λήψη τοϋ προσώπου μας στόν ήλιο.» (σελ. 15) ή «"Αν κάτι υπάρχει αυτό είναι τό φως.» (σελ. 16) Μ ΑΡΙΑ ΚΕΝΤΡΟΥ-ΑΓΑΘΟΠΟΥΛΟΥ

G E O R G E S

Β A T A I L L E

Ο ΝΕΚΡΟΣ Μ ε τά φ ρ α σ η :

’ Α γ γ ε λ ικ ή %

ΑΓΡΑ 64

Π έτρα

μπαίνοντας στην εποχή τής περισυλλογής ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΝΤΟΥ: Στή διάλεκτο τής έρημον. Κέδρος, 'Αθήνα, 1980. Σελ. 72. Ο ΡΙΛΚΕ, &ν δέν κάνω λάθος, έλεγε ότι ύπάρχουν δύο φάσεις στό διάγραμμα τής ζωής μιας λογοτεχνικής γενιάς, ή φάση τής εισόδου καί ή φάση τής ωριμότητας. Ή πρώτη φάση συνήθως γίνεται άντιληπτή σέ όλη της τή σημασία έπειτα άπό τήν εμφάνιση καί τήν άνάπτυξη τής δεύτε­ ρης, άφοϋ ή γενιά έχει προωθήσει τή γλώσσα της καί τήν έκφρασή της σ’ ένα στάδιο όπου μπο­ ρούμε νά ξεχωρίσουμε καθαρά τά άποσταλαγμένα γνωρίσματα μιάς φυσιογνωμίας. ”Αν τούτη ή δεύτερη φάση δέν ύπάρχει, ή πρώτη δέν γίνεται νά κρατηθεί στή ζωή, γιατί τά στοιχεία γλώσσας καί έκφρασης πού τή διαφοροποιούν άπό τήν προηγούμενη γενιά συνθλίβονται καί, κατά συν­ έπεια, χάνονται άνάμεσα στή φυσιογνωμία τής προηγούμενης γενιάς κα ί εκείνης πού αμέσως ακολουθεί. Ο ί απόψεις αυτές έρχονται στό μυαλό μας όταν διαβάζουμε τίς πρώτες ποιητικές συλλογές τής δεκαετίας τού ’80, τών ποιητών πού έδώ κα ί άρκετό καιρό έχουμε συνηθίσει ν ά τούς ονομάζουμε ποιητές τής γενιάς τού ’70. Τούτη άκριβώς ή καθιέρωση τής όνομασίας μάς συνδέει μ’ εκείνο πού γιά τόν Ρίλκε, σέ σχέση μέ τήν πορεία τών γενεών, συνιστά τήν έξαίρεση. Έ ν ώ γιά τόν γερμανό λυρικό ή πρώτη φάση τής γενιάς γίνεται συνήθως άντιληπτή όπω ς πρέπει έπειτα άπό τήν είσοδό της στή λογοτεχνική σκηνή, στήν περίπτωση τής έν λόγω γενιάς δ ια π ι­ στώνεται ή συνειδητοποίηση, κι άκόμη κατακυ­ ρώνεται ή ονομασία, μιάς φυσιογνωμίας άπό τίς πρώτες ήδη δημοσιεύσεις όρισμένων ποιητών της. ’Ά ρ α γε δηλώνει τούτο ότι οί πρώτες ποιητικές προσπάθειες τών ποιητών τής γενιάς τού ’70 είναι τόσο σημαντικές ώστε νά μπορούμε νά κάνουμε λόγο γιά κατάκτηση ώριμότητας; 'Ο πωσδήποτε όχι. Περισσότερο δηλώνει τή μεγάλη επιθυμία καί τήν κοινή πρόθεση άπομάκρυνσης άπό τήν κατα­ πονημένη προβληματική καί, κυρίως, τόν έξαιρετικά τυποποιημένο ύφολογικό κώ δικα τής προη­ γούμενης γενιάς. Έ τσ ι ήταν σέ άρκετό βαθμό φυ­ σιολογικό πού ή πρώτη εμφάνιση τών νεότερων ποιητών, μ’ όλο πού δέν είχαν διαμορφώσει

Γιάννης Κοντός ακόμη ένα ολοκληρωμένο πρόσωπο, χαιρετίστηκε μέ εγκώμια πού κατά τεκμήριο επιφυλάσσονται γιά τήν ποίηση τής ώριμότητας. Έ χ ε ι κα ί τήν έν­ νοια μιάς προσδοκίας τούτη ή άναμονή, τής ελπί­ δας δτι ή νεότερη ποιητική γενιά θά γίνει ό φο­ ρέας μιάς σέ βάθος, ουσιαστικής άλλαγής στήν ποιητική μας πραγματικότητα, ριζοσπαστικότε­ ρης καί άπό τήν άλλαγή πού οί πρώτοι μεταπολε­ μικοί ποιητές έφεραν στόν ποιητικό κώ δικα τής γενιάς τού ’30. Έ τ σ ι ή δεκαετία τού ’80 άνοίγεται σάν ή περί­ οδος πού οί ποιητές γιά τούς οποίους ό λόγος θά δοκιμαστούν περισσότερο άπό δ,τι πρίν καί θά δείξουν έως ποιό βαθμό, ποιό βάθος, θά καταφέ­ ρουν νά εξελίξουν τά φυσιογνωμικά χαρακτηρι­ στικά τους καί -κυ ρίω ς το ύ το - πόσο θά μπορέ­ σουν ν ’ άπομακρυνθούν άπό ορισμένες άδυναμίες καί νά κατακτήσουν τή μεστότητα.

Ό Γιάννης Κοντός είναι ίσως ό πολυγραφότερος άπό τούς ποιητές τής γενιάς του κα ί συγχρό­ νω ς ένας άπό τούς περισσότερο άξιάλογους. Ο ί πέντε ποιητικές συλλογές του, σέ χρονικό δ ιά ­ στημα δέκα έτών, δείχνουν μιά ενεργητική ποιη­ τική φαντασία κα ί έπιτρέπουν νά παρακολουθή­ σουμε μιά πορεία μέ συνέπεια. ’Ά ν εξαιρέσουμε τήν πρώτη συλλογή (Περιμετρική, 1970), όπου άναζητούσε άκόμη τή φωνή του καί δπου οί έπιδράσεις είναι εύγλωττες, άπό τή δεύτερη (7ο χρο­ νόμετρο, 1972) ά ρχίζει νά σχηματίζει ένα πρό­ σωπο, καί μέ τήν τρίτη (Τά Απρόοπτα, 1975) έχει φτάσει σέ σημαντικές κατακτήσεις, πού θά επι­ σφραγίσει μέ τό τέταρτο βιβλίο του (Φωτοτυπίες, 1977). ’Ά ν θέλαμε έν όλίγοις νά περιγράφουμε τά γνωρίσματα τής ποίησης τού Κοντού, θά λέγαμε πώς τή δια κρίνει ή προσπάθεια γιά μιά φωνή άμεση, χωρίς ρητορικό λυρισμό, ή μάλλον μέ ένα λυρισμό αύτοσαρκαζόμενο άπό αιτίες πού ξεκι­ νούν δ χι άπό κάποια ενδιάθετη ροπή πεσιμισμού, μά άπό τίς πιέσεις τού έξω κόσμου, τόν όποιο ό Κοντός βλέπει κόσμο χαρτικό, άλλοπρόσαλλο, χωρίς έξοδο κινδύνου. Ά ν κά π ο ια άνάλογη πίεση

υ πάρχει άπό τό έσωτερικό τής ψυχής, είναι ή πίεση πού άσκεΐ ό χρόνος, πού μέ τή ροή του προτρέπει τόν Κοντό νά βλέπει τά πράγματα μέ τά μάτια τής άναπόδραστης φθοράς. Ό χρόνος καί ό έξω κόσμος σέ μιά άλληλοσυγκρουόμενη σχέση πού μαγκώνει στά γρα νά ζια της τά άντικείμενα καθημερινής χρήσης, τά όποια πολλαπλασιάζονται μέρα μέ τή μέρα καί κάνουν τή ζωή μας δλο κα ί πιό δύσκολη, δλο καί πιό άσήμαντη. Ό τρόπος πού ό Κοντός προσπαθεί νά μεταλλά­ ξει δλα τούτα σέ ποίηση εδράζεται κατεξοχήν σέ μιά οικοδόμηση τού ποιήματος στή βάση τού άπρόοπτου καί τής έκπληξης. Ε ίναι, δπω ς έχει λεχθεί, ποιητής ευρηματικός. Ό ν τω ς ή λειτουργία τού ποιήματος στηρίζεται σ’ ένα μηχανισμό πού κινείται μέ καύσιμα κάποιες επινοήσεις καί ευρή­ ματα πού γεννούν στόν άναγνώστη άνάλογες άποκρίσεις. Τ ό εύρημα μπορεί νά είναι είτε λε­ κτικό, λ.χ. χρησιμοποίηση φράσεων άπό εφημερί­ δες, είτε όπτικό-είκονικό, είτε συνοργάνωση των δύο. Ό Κοντός είναι επιδέξιος μέ τούτους τούς μηχανισμούς καί τούς βάζει νά λειτουργήσουν σέ κατάλληλη κίνηση, δπω ς κ α ί ρυθμό, παράγοντας ωραία ποιήματα. Προφανές είναι δτι ό κίνδυνος πού παραμο­ νεύει σέ μηχανισμούς τού είδους τούτου είναι δ ιτ­ τός: πρώτα ό κίνδυνος τής ευκολίας καί έπειτα ό κίνδυνος τής έπανάληψης. Ή ευκολία συνίσταται στή χρήση τού αυτού μηχανισμού σέ πολλά ποιή­ ματα, μιά εφαρμογή πού τείνει στήν εξουθένωση τού ίδιου τοϋ μηχανισμού. Διότι, εφόσον ό μηχα­ νισμός έχει συντεθεί γιά τήν έκπληξη καί ή έκ­ πληξη στηρίζεται στό άσύνηθες, ή συχνή χρήση τού μηχανισμού παράγει τήν εντύπωση δ τι έχουμε εμπρός μας κάτι οικείο, κα ί τούτο εκτονώνει τήν έκπληξη. Τό εύρημα, περνώντας στήν περιοχή τού γνώριμου παύει νά δρά σάν εύρημα. Ό Κοντός στά ’Απρόοπτα καί στις Φωτοτυπίες παρουσιάζεται κύριος τών έκφραστικών του μέ­ σων, μέ ποιήματα πού τόν συναριθμούν μεταξύ τών ποιητών τής γενιάς του πού ξεχωρίζουν. Ή δεξιότητα πού άναφέραμε δέν τόν εγκαταλείπει στή νέα ποιητική εργασία του, πού έχει τόν έμβληματικό τίτλο Στή διάλεκτο τής έρημον. Μέ τήν καινούρια συλλογή τόν βλέπουμε νά κινείται στό γνώριμο χώρο καί νά άρθρώ νει τά ίδια στοιχεία πού οριοθετούν τήν παρουσία του. Ό φόβος, ή άνία, ή θλίψη, ή φθορά, ο ί έφιαλτικές εικόνες τών προηγούμενων βιβλίων έντείνονται στό μή περαι­ τέρω γιά νά ύποβάλουν πάνω άπό τό θέαμα ένός πλήθους άνθρώπων κ α ί πραγμάτων τήν εικόνα μιάς άνθρώπινης ερήμου. Καί σέ τούτο βρίσκεται, άν δέ σφάλλω, τό άσθενές σημείο τής νέας συλλο­ γής. Έ νώ , άπό τή μία πλευρά, ή ένταση τών βιω ­ μάτων του Κοντού έχει πατήσει τό άπροχώρητο, ή άπελπισία έχει φτάσει τόν μεγαλύτερο δείχτη, καί έχουμε έτσι μιά προϊούσα, θά λέγαμε, πορεία τού περιεχομένου άναφορικά μέ τήν προηγούμενη συλλογή, άπό τήν άλλη, τά εκφραστικά μέσα μέ­ νουν άνεξέλικτα στήν καινούρια δουλειά του. Τούτη ή διάσταση κυρίως άποκαλύπτει τό μηχα­ νισμό γιά τόν όποιο μιλήσαμε κ α ί έπιτρέπει νά

65

διακρίνεται στον τόνο τής φωνής κάτι πού στ’ α ί ­ τιά μας άκούγεται σάν πόζα ή άκόμη δίνει μιά εντύπωση μανιερισμού. Αύτό είναι, πιστεύω, κάτι πού χαρακτηρίζει σέ άρκετά σημεία της τήν ποίηση τών περισσότερων ποιητών τής νέας γε­ νιάς, κάτι πού ύποσκάπτει τήν αυθεντικότητα τού ψυχολογικού της ύποστρώματος κα ί εμποδίζει νά ωριμάσει τό βίωμα. Ό Κοντός, καθώς καί οί περισσότεροι συνομήλικοί του ποιητές, μοιάζει νά συμπεριφέρεται πρός τήν εμπειρία του μέ μιά στάση πού θά περιμέναμε ελευθερωμένη άπό κ ά ­ ποιες πολύ νεανικές χειρονομίες. Στίχοι σάν κι αυτούς: εδώ θά φτύσεις ολα τά σπασμένα σου λόγια ρουφιάνε εαυτέ μου

Π Ε Ζ Ο Γ ΡΑ Φ ΙΑ

άπό τή φωνή τών πραγμάτων στή φωνή τών δρόμων

ή φράζοντας τή μύτη καταδύομαι στη ζωή σημειώνουν μιά θέαση τών πραγμάτων πού μπο­ ρούμε νά τή δεχτούμε γιά έναν έφηβο, δμως στό στόμα άνθρώπων πού έχουν περάσει τά τριάντα άκούγονται παράταιρα. Διάχυτος είναι στή συλ­ λογή τού Κοντού ένας πληθωρισμός όδύνης, καί σέ τούτον τόν πληθωρισμό, καθώς καί σέ ορι­ σμένα επαναλαμβανόμενα φραστικά κλισέ, πα ρα ­ μονεύει ήδη ή τυποποίηση. Συγχρόνως ή συνέχιση τής νεανικής προκλητικότητας, τόσο δημιουργι­ κής στις πρώτες ποιητικές του εκδηλώσεις, μάς δίνει άρκετές φορές τήν εντύπωση ότι ό Κοντός δέ βλέπει τή ζωή μέ τόσο ώριμο βλέμμα όσο περι­ μένουμε. Λείπει άπό τούτη τή συλλογή ή στοχαστικότητα, πού θά δει πίσω άπό τά επιφαινόμενα καί θά προσπαθήσει νά έντοπίσει τούς, αόρατους στό γυμνό μάτι, άρμούς πού συγκροτούν τό νόημα τής ανθρώπινης ύπόστασης.

Ή γενιά τού ’70 έχει πλουτίσει τήν ποίησή μας μέ φρέσκο αίμα πού έχει ήδη άρχίσει νά συν­ τελεί σέ μιά άναζωογόνηση. ’Αλλά γιά νά γίνει ή άνανέωση πλήρης, είναι άναγκαϊο νά ξεριζώσει τά αγριόχορτα, τά σύμφυτα μέ τά άνθη πού καλ­ λιεργεί καί πού άποτελοϋν τήν προσφορά της. Νά πάει πέρα άπό όρισμένες σχηματοποιήσεις, άπό κάποια βιωματική καί ύφολογική αύτοϊκανοποίηση πού τή χρωματίζει. ’Ά ν ή δεκαετία τού ’70 ήταν ή έποχή τής ορμητικής εισόδου, ή δεκαετία τού ’80 πρέπει νά είναι ή έποχή τής περισυλλο­ γής· ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ ΦΙΛ. Π ΕΠΠ Α Σ

66

ΣΑΚΗ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ: Πεζά 1960-1973. Διαγώνιος, Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 128. Η Π ΕΖΟΓΡΑ ΦΙΑ τού Σ. Π. είναι αύστηρά έγωκεντρική. Ό αφηγητής περιχαρακώνεται σέ ένα ιδιωτικό καί οικείο του χώρο (τό δωμάτιο, τό άσανσέρ) καί άπό εκεί παρατηρεί μέ άσφάλεια. Ή ματιά του όμως στρέφεται κυρίως στόν ένδότερο χώρο, στήν εύαίσθητη μνήμη όπου έγγράφονται μέ πολλαπλές εγγραφές καταστάσεις καί βιώματα. ’Α ντικρίζει τόν κόσμο έρωτικά, αισθη­ σιακά. "Αλλο πρόσωπο εκτός άπό τόν άφηγητή δέν υπάρχει στά κείμενά του. Ή ερωτική σύντρο­ φος, ή γυναίκα, πού κατέχει βασική θέση στά πεζά του, δέν έχει δικό της πρόσωπο, δέν έχει άντότητα, άλλά παρουσιάζεται σάν σώμα γνώριμο καί οίκεϊο στόν άφηγητή. Ά λ λ ά ούτε κάν τό συγ­ κεκριμένο σώμα, παρά μιά σωματική συσσώ­ ρευση, πολλά αισθησιακά κορμιά πού ή μνήμη τούς δίνει ένότητα (’Επαφές). Τό δωμάτιο λειτουργεί σάν χώρος έρωτικός καί άπομονωτικός γιά τούς άλλους. ’Εκεί μόνο βρί­ σκεται στό κλίμα του. Τά τέσσερα διηγήματα πού προέρχονται άπό αύτή τή συλλογή (Ή μουσική θύμιζε πάρτυ, Βραδινή έξοδος, Καλοκαιρινό βράδυ, ’Ερωτική διανυκτέρευση, Μιά βόλτα, Τε­ λευταία προβολή) προβάλλουν τό νεανικό ερωτι­ σμό. Ή μνήμη, πού είναι κυρίως έρωτική, λει­ τουργεί διεγερτικά γιά τό παρόν. Τ ά παραπάνω κείμενα διατηρούν όλη τή φρεσκάδα τής νεανικής γραφής. Παρά τήν έκούσια προσπάθεια γιά άντικειμενικοποίηση στήν άπόδοση ύποκειμενικών ψυχικών διαθέσεων, ή έκφραση είναι ιμπρεσιονι­ στική, ή ροή τών αισθημάτων μαλακή, ό λυρισμός πίσω καί άνάμεσα άπό τίς λέξεις ύποβάλλει τή δική του δόνηση στήν παγιωμένη έκφραση. Ό ρεαλισμός δέν πνίγει τίς εσωτερικές φωνές, τήν εύαισθησία, τό ρυθμό τής ζωής. ’Απεναντίας, παρασταίνει μέ ύψηλή θερμοκρασία έρωτικά προβλήματα τής νεανικής ήλικίας, όπως ή άτολμη έρωτική πρόκληση, οί προφυλάξεις καί οί άναστολές, τό άδιόρατο πλέγμα ένοχής καί ή μεταμέ­ λεια γιά τό χάσιμο τών έρωτικών εύκαιριών. Ό λ α

Σάχης Παπαόημητρίον αυτά είναι άναμφίβολα πειστικά κα ί άφήνουν μέσα μας βαθιά εντύπωση. Σ τά πέντε αφηγήματα άπό « Ίο ασανσέρ» (Τό ασανσέρ, Τό νύχι, Τό τηλέφωνο, Μ ιά ηχογρά­ φηση, ’Α ποκόμματα), πού γράφτηκαν άπό τό 1963 μέχρι τό 1969, παρουσιάζεται κάπως άμβλυμένη ή ερωτική αίσθηση, σέ σύγκριση μέ τά προηγούμενα, καί μιά μεγαλύτερη αναδίπλωση τού υποκειμένου στόν εσωτερικό χώρο. Έ δ ώ επι­ βάλλουν περισσότερο τήν παρουσία τους τά πρά­ γματα, τά όποια τείνουν νά ύποκαταστήσουν τήν άνθρώπινη σχέση πού είναι αβέβαιη καί άσυνεπής. Καί πράγματι σέ όλα τά κείμενα τού βιβλίου, όπου υπάρχει άνθρώπινη σχέση είναι ερωτική επαφή καί όχι επικοινωνία (π.χ. Ε π α φ έ ς). Ό έγκλεισμός μέσα στά πράγματα ενός δωματίου καί γενικά ενός περιορισμένου χώρου (διαμέρισμα, σπίτι, γραφείο) προβάλλει τά ίδια τά άντικείμενα, καί οδηγεί σέ λεπτομερειακή παράστασή τους. Τά πράγματα ρίχνουν τή βαριά σκιά τους στήν α ί­ σθηση καί άνακαλούν στή μνήμη καταστάσεις βιωμένες, δέν παύουν όμως νά υποδηλώνουν καί τή μοναξιά, τήν άπομόνωση τού σύγχρονου άνθρώπου. Ό άφηγητής είναι εξοικειωμένος μαζί τους, αισθάνεται σιγουριά στήν επαφή του μέ αύτά, ένώ διακατέχεται άπό έναν άόριστό φόβο γιά τούς άνθρώπους. Ό συγγραφέας δείχνει τήν επιβολή πού άσκοϋν τά πράγματα στή ζωή μας, τό βαθύτερο σύνδεσμό μας μαζί τους. Ε π ιχε ιρ ε ί νά «άκούσει» καί νά ήχογραφήσει τή φωνή τών πραγμάτων, μέ άλλα λόγια νά άποδώσει «μουσικά» τήν ποίησή τους. Στό σημείο αύτό φτάνει, όμολογουμένα, σέ με­ γάλο βάθος: «Σκάφτηκα νά ήχογραφήσω ήχους άπό αντικεί­ μενα τού δωματίου μου. Κρότοι καθημερινοί γύρω μας νά περάσουν στήν αιωνιότητα τής μα­ γνητοταινίας, σύρσιμο Αγαπημένων Αντικειμένων. ”Έχουν μιά ειλικρίνεια τά πράγματα κα ί ο ί ήχοι

τους, μιά συνέπεια πού δέν τή συναντούμε ποτέ ατούς άνθρώπους. Τά πράγματα μάς εξουσιάζουν στή μοναξιά μας. Συσπειρωνόμαστε άνάμεσά τους, άσφυκτιοϋμε στήν Απουσία τους.» (σ. 52) Κάποτε έχει τήν εντύπωση ό άναγνώστης ότι έχει νά κάνει μέ έναν άνιμισμό ορισμένων άντικειμένων, κυρίως έκείνων πού επεμβαίνουν δυ­ ναστικά στήν καθημερινή ζωή μας, όπως τό τηλέ­ φωνο, τό άσανσέρ, τό μαγνητόφωνο, τό μάτι τής πόρτας ή έκείνο τό φωτοκύτταρο πού μπορεί νά μάς κοιτάζει κα ί στίς πιό ιδιωτικές μας άνάγκες, όπω ς π.χ. άπό τόν ουρητήρα. Παρατηρούμε κά ­ ποια ψύχωση σχετικά μέ τίς μηχανές. Α υτά τά τε­ χνολογικά μέσα τής έπικοινωνίας μας μέ τόν έξω κόσμο, τόν άλλο άνθρωπο, προκαλοΰν φόβο χάρη άκριβώς στήν ιδιότητά τους νά μάς συνδέουν μέ τό άγνωστο. Ά ποδιοργανώ νουν τή μοναξιά καί τήν ήσυχία μας. ’Α ποκτούν στήν πεζογραφία τού Σ. Π. μιά δαιμονική σχεδόν υπόσταση, μέ συν­ έπεια νά άπομακρύνουν περισσότερο άπό τούς άλλους, επιβάλλοντας τήν άνάγκη τού προσω­ πείου (Τό τηλέφωνο). Έ τσ ι, μεγαλύτερη σιγουριά προσφέρουν τά σταθερά άντικείμενα τού δωμα­ τίου · αυτά μπορούν νά μάς μιλήσουν μέ τή δική τους φωνή: «Χρειάζεται όμως γερό πείσμα γιά νά πιάσει κανείς τήν πιό εσωτερική φωνή τών πραγμάτων ■ κανένα μαγνητόφωνο δέν τήν εντοπίζει, αν δέν τήν έχουμε Ακούσει πρώτα μέσα μας.» (σ. 60) Στά κείμενα «τού άσανσέρ» ή άπόκρυψη έχει προχωρήσει, ή άπομόνωση έχει γίνει μεγαλύτερη. Ό άφηγητής έχει τήν ψυχολογία τού φυλακισμέ­ νου. Παρατηρούμε όμως μιά άμβλυνση τής ευαι­ σθησίας σέ σχέση μέ «τό δωμάτιο» καί ένα άπλωμα τού φόβου άπέναντι ατούς άλλους, πού φτάνει ως τή νεύρωση. Τό βάρος τών καθημερι­ νών προβλημάτων, ή ρουτίνα, τό πέρασμα τού χρόνου έχουν φέρει αυτό τό πάγωμα. « Ή παρακαμπτήριος», 1970-73 ( Ή παρακαμ­ πτήριος, Test G 10, Air terminal, Air terminal ’73, Μ ικροκυκλώματα, ’Επαφές) σημαδεύει κάποια μεταβολή στήν όπτική γω νία καί στή θεματική. Έ χο υ μ ε μιά διεύρυνση τού πλαισίου. ’Α πό τό δωμάτιο, τόν ιδιωτικό χώρο, ή ματιά στρέφεται στό δρόμο, στή γειτονιά. Ο ί έξωτερικές άλλαγές δέν έπηρεάζουν μόνο τήν άτομική ζωή, άλλά καί τούς άλλους πού άντιμετωπίζουν τό ίδιο πρό­ βλημα. Ε νδ εικτικό ς είναι καί ό τίτλος τής συλλο­ γής, πού σημαίνει ίσως, έστω κα ί προσωρινά, άλλαγή προσανατολισμού. Ό προσανατολισμός γ ί­ νεται κοινωνικότερος. Γιά πρώτη φορά άναφέρονται ο ί γείτονες, ό τσαγκάρης, ό περιπτεριούχος, ό πατέρας (Ή παρακαμπτήριος). Ή κοινω ­ νικοποίηση θά ευστοχήσει μέ τή σάτιρα γιά τά «επιτεύγματα» τής τεχνολογίας, τά tests ικανότη­ τας καί τήν άλλοτρίωση. Ό άφηγητής άντιστέκετα ι στήν πρόκληση (Test G 10, Air terminal ’73). ’Αλλού πάλι ή αύτοανάλυση θά προχωρήσει τόσο, ώστε νά ομολογήσει ό άφηγητής τό πάγωμα τής ευαισθησίας, τή σκλήρυνση: «Δέν βλέπω νά υπάρχουν πολλές προοπτικές. "Ολα καταστάλαξαν καί άρχισαν νά σκληραίνουν.

67

Είναι άμφίβολο αν προλαβαίνω νά άλλάξω κάτι πριν παγώσει καί πάρει άμετάκλητη μορφή.» (σ.

100) ’Ενδιαφέρον παρουσιάζουν καί οί αφηγηματι­ κοί τρόποι πού χρησιμοποιεί ό πεζογράφος. ’Από τά δεκάξι κείμενα τής συλλογής μόνο στά τέσσερα πρώτα άφηγεΐται σέ τρίτο πρόσωπο καί κατορ­ θώνει μιά αξιόλογη άντικειμενικοποίηση. Σ ’ αυτά ό άφηγητής στήνει άντίκρυ τόν εαυτό του, σάν ένα ξένο πρόσωπο, καί καταγράφει προσεχτικά τίς ψυχικές του διακυμάνσεις απέναντι σέ ερεθί­ σματα πού δέχεται άπό τήν παρούσα χρονική στι­ γμή, συσχετίζοντάς τα μέ βιώματα. Ο ί συνειρμοί καί οί συχνές Αναδρομές στό παρελθόν είναι χα ­ ρακτηριστικός του τρόπος. Στά υπόλοιπα Αφηγή­ ματα ό άφηγητής ταυτίζεται μέ τό μοναδικό πρόσωπο πού ύπάρχει στά κείμενά του. ’Αλλά καί έδώ ή ταύτιση δέν είναι άπόλυτη ■ τό υποκεί­ μενο άντικειμενικοποιεϊται στήν προσπάθεια άνίχνευσής του, Αποκαλύπτοντας κάθε φορά πτυχές τής προσωπικότητας ανεξιχνίαστες. Καί στήν περίπτωση αυτή ή έκφραση έχει τή νηφαλιότητα τής ψύχραιμης παρατήρησης. Ό άφηγητής παρα­ τηρεί τή ροή τών αισθημάτων καί των διαθέσεων, τήν κίνηση τής μνήμης σέ διαφορετικές χρονικές στιγμές κα ί δοκιμάζει νά τά καταγράψει πιστά. ’Α νακαλύπτει νέες πηγές ευαισθησίας δοκιμά­ ζοντας νά άνασυνθέσει τήν Ανεπανάληπτη Ατο­ μική έμπειρία μέ τή βοήθεια τής τεμαχισμένης μνήμης πού εισβάλλει στό χώρο τής συνείδησης, Αφυπνισμένη άπό τυχαία εξωτερικά γεγονότα (π.χ., Ή μουσική θύμιζε πάρτυ). Α υτά δοκιμάζει νά παραστήσει, έκφράζαντάς τα κομματιασμένα, Ασυνάρτητα, όπως συνωθοϋνται στή συνείδηση, μέ τήν τεχνική τού κολλάζ ή μέ τήν πολλαπλή έγ­ γραφή (’Επαφές, ’Ηχογράφηση). Ό σκοπός του είναι νά διασώσει τίς μοναδικές στιγμές τής εμ­

πειρίας: «Καμιά φορά σκέφτομαι μήπως μέ τήν πιστή καταγραφή μπορούμε νά διατηρήσουμε άθάνατο τό παρελθόν». Ή ευαισθησία στήν καταγραφή τών ψυχικών αντιδράσεων πού προκαλοΰνται άπό Ασήμαντες καθημερινές λεπτομέρειες, Απλά περιστατικά καί άπλοϊκότερες σκέψεις, όπως π.χ. ή Αναμονή στή στάση τού λεωφορείου ή ή Αναμονή γιά μιά συν­ άντηση, ή καχυποψία δτι οί Αλλοι μάς παρακο­ λουθούν, ή τάση γιά διείσδυση στή σκέψη τού Αλ­ λου, εξαντλούν τίς δυνατότητες τής γραφής του. Ό πεζογράφος* προβληματίζεται σχετικά μέ τά δρια καί τίς δυνατότητες τής εκφραστικής του, άποτιμά μέ ειλικρίνεια τό Αποτέλεσμα καί ομολο­ γεί τήν Αδυναμία του σ’ αυτή τήν de profundis διερεύνηση τού έσωτερικοΰ χώρου: «Πάντως, όσο κι αν ισχυρίζομαι πώς επιβάλ­ λομαι στον έαυτό μου, πώς ελέγχω κάθε τι πού μοϋ συμβαίνει καί άναλνω τίς πράξεις μου, δέν μπορώ νά πω ποτέ μέ σιγουριά πώς ύπάρχει ενα πράγμα πού νά μέ άποόίόει ■ ούτε έξωτερική απεικόνιση, ούτε ήχογράφηση, οϋτε γραπτά, οϋτε τίποτε.» (σ. 56) ’Ε πιμένει πάντοτε στίς λεπτόλογες λεπτομέ­ ρειες. Δέ μορφοποιεϊ συνθετικά τόν κόσμο καί τά πράγματα. Πολλά θέματά του, ιδίως τά ερωτικά, έπανέρχονται μέ μιά μουσική variation.Ό Σ. Π. γράφει αύτά τά Αποσπασματικά κείμενα μέ τή μορφή τού δοκιμίου, διατηρώντας παράλληλα τά γνωρίσματα τού εσωτερικού μονόλογου. Ε ίναι ένας λεπτολόγος πραγματιστής, Ακριβής καί ευαίσθητος συγχρόνως, πού εκφράζεται μέ ένα προσωπικό στύλ. Τό ύφος του έχει τήν εύγένεια καί τή διακριτική μελαγχολία τού Ανθρώπου πού αύτοαναλύεται. Ή Ανάγνωση τών κειμένων του, παρά τή, φαινομενική, έλλειψη τής fiction, είναι πραγματική Απόλαυση. Ν Δ ΠΑΓΑΝΟΣ

Ίο Κ ΑΤωΐτοΥ ΒΙ ΒλΙοτ α ρ ι^ τ ο τ ε λ ο υ ς 6 ® 2 Π 6 5 3 > 2 78-910 ΒΙΒΛΙΑ-ΕΚΔΟΣΕΙΣ Θ Ε Ε /Ν Ι Κ Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ παντα με tic κ α λ ύ τ ερ ες τ ιμ έ ς

68

Μ ΕΛ ΕΤ ΕΣ

«επιστήμη όχι των νεκρών, αλλά καί των ζωντανών» ΓΙΑΝΝΗ ΔΑΛΛΑ: Εισαγωγή ατήν ποιητική τον Μίλτου Σάχτούρη. Σπονδή στή μεταπολεμική ποίηση Κείμενα Αθήνα, 1979. Σελ. 120. Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗ: Μίλτος Σαχτούρης: Άνθρωποι-χρώματα-ζώα-μηχανίς. Γνώση, Αθήνα, 1980. Σελ. 112. «Μιά γραμματολογία που άπό διπλωματική των παρασκηνίων καί άλλων σκοπιμοτήτων, όφείλει νά γίνει επιτέλους αυστηρή στατιστική έπιστήμη πνευαατικων ντοκουμέντων· επιστήμη οχι των νεκρών, αλλά καί τών ζωντανών.» Γ. Δ’άλλας, «Εισαγωγή στήν ποιητική τοϋ Μ. Σάχτούρη» ΤΑ βιβλία πού παρουσιάζονται μαζί σ’ αύτό έδώ τό σημείωμα, δεν έχουν μόνο τό Μίλτο Σάχτούρη ώς κοινό άριθμητή. Συμβαίνει, παρά τούς δ ια φ ο ­ ρετικούς προσανατολισμούς τους, νά έχουν, άπό μιάν άποψη, καί κοινό παρονομαστή. Ε ν νο ώ την επιστημονική Ιδιότητα τών συγγραφέων τους. "Αριστοι φιλόλογοι καί οί δύο, άφιερώνουν τόν έπιστημονικό μόχθο τους στή μελέτη ενός ποιητή τής γενιάς τους. Τό γεγονός δέ θά ήταν ίσως άξιοπρόσεχτο, άν δέ συνέβαινε σ’ έναν τόπο στόν όποιο ή φιλολογική έπιστήμη είναι, κατά κανόνα, έπιστήμη τών νεκρών.

Τό βιβλίο τού Γ. Δάλλα δέν είχε έκδοθεϊ άκόμη, όταν ό καθηγητής Δ. Ν. Μ αρωνίτης άρχισε νά. δημοσιεύει στό «Βήμα» τίς έπιφυλλίδες πού θά. άπαρτίζανε άργότερα τό «’Ά νθρω ποι-χρώματαζώα-μηχανές». Π ροφταίνει, ώστόσο, νά σημειώ«Τόσο οί ευκαιριακές βιβλιοκρισίες δσο καί τά δύο δημοσιευμένα κεφάλαια τής μονογραφίας τοϋ Δ άλλα δείχνουν άναγνωστική έμβρίθεια κοπια­ στική καί φιλόδοξη, καί είναι, πιστεύω, θέμα φ ι­ λολογικής δικαιοσύνης νά στοιχηθεί όλη ή σχε­ τική βιβλιογραφία στό δικό του άξονα.» 'Ολοκληρωμένη ή μελέτη τοϋ Γ. Δάλλα, δείχνει.

Μίλτος Σαχτούρης (1955) νομίζω, έκτος άπό άναγνωστική έμβρίθεια, καί καθολική έποπτεία τοϋ χάρτη μέσα στόν όποιο εντάσσεται ή ιδιότυπη ποιητική περιοχή τοϋ Σαχτούρη. Ή τριβή καί ή συνάφειά του μέ τή μετα­ πολεμική ποίηση -σ ά ρ ξ έκ τής σαρκός τής οποίας ό ίδιος, ώς δημιουργική μονάδα της κα ί κριτική συμπαράστασή τ η ς - φυσικό είναι νά θεωρούνται δεδομένες. Ή έποπτεία καί ή έμβρίθεια, ώστόσο, πού διακρίνονται στή συστηματική έργασία του γιά τό Σάχτούρη δέν έξηγοϋνται μόνο άπό τήν τριβή καί τή συνάφεια. Προϋποθέτουν σκευή καί στοχασμό πού υπερβαίνουν κατά πολύ τήν πλη­ ροφοριακή έπάρκεια καί τή συντεχνιακή συμ-πάθεια. Μεγάλο μέρος τής μονογραφίας άνιχνεύει με­ θοδικά τά δεδομένα τής ζωής καί τής εποχής, κα ­ θώς καί τίς περιστάσεις τού έργου. Τ ά δεδομένα τής ζωής είναι έλάχιστα, έφόσον ή «αυτοβιογρα­ φία» —τό ποιητικό έργο τού Σάχτούρη, όπως τό βλέπει ό ίδιος ό πο ιη τή ς- απορρόφησε τή βιο­ γραφία. Ό Σαχτούρης, άπό ένα σημείο καί πέρα, κυριολεκτικά δέν ύπάρχει έξω άπό τήν ποίησή του. Ύ ποστασιώνεται μονάχα ώς «σκεύος» τών βουλών της. Ό Γ. Δάλλας, έν πάση περιπτώσει, συλλέγει μέ στοργή τά έλάχιστα βιοτικά του καί καταγράφ ει αύτολεξεί, πιστεύω, τά έξομολογητικά σπαράγματα τοϋ ποιητή, μέ όξεία αίσθηση τής Ιστορικής σημασίας τους. Ή εποχή, εξάλλου, κα ί τά ποιητικά της ρεύ­ ματα έξετάζονται μέ τήν αναγκαστική, γιά μιά μονογραφία, συντομία καί ύπαινικτικότητα, άλλά μέ κα ίρια εύστοχες πινελιές πού άναδεικνύουν ανάγλυφα τά δρια τής σαχτουρικής περιοχής καί τά εϊδοποιά χαρακτηριστικά τών δμορων χωραφιών της. Ή μεταπολεμική πολιτική ποίηση, ή ποίηση τής υπαρξιακής εμπειρίας, κα ί ό μεταπο­ λεμικός υπερρεαλισμός, ίχνογραφούνται ώς πλαί­ σιο τής σαχτουρικής ποίησης ή ώς άλληλοδρανή π εδία της. Έ τσ ι ή άλλιώς, σέ συνάρτηση μ’ αύτή πάντα. Κι ώστόσο, τά ιχνογραφήματα αύτά συνιστούν, πιστεύω, εύπρόσδεκτες συμβολές στήν αύ-

τοτελή μελέτη τών τριών κυριότερων ρευμάτων τής μεταπολεμικής ποίησης. Τά, ρεύματα αύτά, μέ εντελώς διαφορετικές άφετηρίες καί τέλη, ύφίστανται κατά τήν πορεία τους διεργασίες πού τά εκτρέπουν άπό τήν άρχική ροή τους, έτσι ώστε, χωρίς άπώλεια τών ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, νά συνεκβάλλουν στό σημείο όπου τέμνονται ατομική περιπέτεια καί συλλογικό δράμα. Ή συνεκβολή τους συνθέτει τήν πολυφωνική άλλά ένιαία μεταπολεμική ποιητική κοινότητα. Ό καταλύτης πού έθεσε σέ κίνηση τίς προαναφερθείσες διεργασίες ήταν ή εποχή καί ή έφιαλτική της πραγματικότητα. Αυτή υπονομεύει τήν ενδιά­ θετη αισιοδοξία καί γλωσσική βακχεία τού υπερ­ ρεαλισμού, αύτή ελέγχει τή νεφελώδη άγχολογία τής υπαρξιακής εμπειρίας, αύτή ακυρώνει τήν εύκολη ρητορεία τής πολιτικής ποίησης. Αύτή, τέλος, ένεργοποιεϊ τίς ουσιαστικές δυνατότητες κάθε ρεύματος, μέσω τών καλύτερων εκπροσώ­ πων του, καί άνεβάζει τήν ποιοτική στάθμη τής πολυφωνικής κοινότητας. Κατά τό Δάλλα, ό Σαχτούρης «βγαίνει καί δέ βγαίνει άπό τίς ζυμώσεις αύτές». Ο ί συνάφειες, οί άποκλίσεις καί οί συμπτώσεις του εξετάζονται μεθοδικά, δπω ς άλλωστε οί θητείες καί οί μαθη­ τείες του, ντόπιες κ αί ξένες. Γιά νά άναδειχτεί όχι ή πολυμάθεια τού μελετητή, όπως δυστυχώς συ­ χνά συμβαίνει, άλλά τό φάσμα τών δευτερογενών εμπειριών ά πό δπου έχει πιθανόν άντλήσει ό ποιητής καί, ταυτόχρονα, νά καταδειχτεϊ ό ένεργητικός χαρακτήρας τής άντλησης· μέ άλλα λό­ για, ή ισχυρή ποιητική προσωπικότητα πού έμμένει στήν έκλεκτική πρόσληψη κα ί στήν ΐδιοστασιακή άφομοίωση. Τό τρίγωνο πού σχηματίζουν οί σχέσεις τού ποιητή μέ τήν παράδοση, μέ τήν ποιητική κοινό­ τητα τής γενιάς του καί τά καλλιτεχνικά της ρεύ­ ματα, καί μέ τήν εποχή του, έτσι όπως διαγράφε­ ται άπό τό Γ. Δάλλα, προσδιορίζει τό στίγμα του: πολιτικά άνένταχτος κι αισθητικά άστράτευτος, δέν είναι ούτε άμέτοχος, ούτε άδιάφορος. Μονή­ ρης καί άλληλέγγυος, επιφυλακτικός καί δεκτι­ κός, ό ευπαθής άναχωρητής, άφομοιώνειτήν π α ι­ δεία καί τίς εμπειρίες του, γιά νά έπιστρέψει στήν εποχή του όχι τό φυσιοκρατικό της είδωλο, άλλά τό ποιητικό του άντίδωρο: τήν εικόνα της παρα­ μορφωμένη άπό τήν εφιαλτικά άλαφιασμένη φαν­ ο ί πάσσαλοι πού όροθετοϋν τή σαχτουρική περιοχή έχουν τοποθετηθεί. Ή ερευνητική σκα­ πάνη μπορεί πλέον άπερίσπαστη νά έπιδοθεϊ στήν άποκάλυψη τών δομικών στοιχείων τού ποιήμα­ τος. Στή μελέτη τού Γ. Δάλλα, λογική συνέπεια καί μεθοδολογικός άξονας εφάπτονται. Οικείωση μέ τό συγκεκριμένο ύλικό καί γνώση τής ποιητι­ κής τεχνολογίας συμβαδίζουν. Ποιητική συμπά­ θεια καί διαγνωστική άμεροληψία άλληλοστηρίζονται. Μέ τίς προϋποθέσεις αύτές, οί προτεινόμενοι δίαυλοι προσέγγισης τής ποίησης τού Σαχτούρη άποβαίνουν δεσμευτικοί, άκόμη καί στήν περίπτωση πού θά είχε κανείς τή διάθεση νά συ­ ζητήσει τά συμπεράσματα.

70

(1) Μιά ιστορία «μήνυμα», (2) Ή «σκηνική» διάρθρωση καί (3) Ή «ίδεοπλαστική» εικόνα, «έτσι ειδικά προσδιορισμένα κι έτσι ιεραρχη­ μένα», είναι τά δομικά στοιχεία πού προκύπτουν άπό τήν πειραματική άνατομία τού ποιήματος. Ό μελετητής, φυσικά, δέν προτείνει κάποιον, εύχρη­ στο ή δύσχρηστο, κώ δικα άποκρυπτογράφησης τού μηνύματος. Ά ρ κεϊτα ι νά έπισημάνει τήν ύπαρξη μιάς μοναδικής ιστορίας σέ κάθε ποίημα, τήν κίνηση τής όποιας βλέπει, πίσω άπό τόν καμβά τού θέματος, νά δίνει σχήμα σέ ένα μή­ νυμα. Καί ύπογραμμίζει πώς μέ όλη τήν ευκρίνεια τού μύθου της, είναι στό βάθος ιστορία ένός άδη­ λου μηνύματος. Ή «σκηνική» διάρθρωση, εξάλ­ λου, διαφοροποιείται κατηγορηματικά καί άπό τή θεατρική εκφορά καί άπό τή σκηνοθετική δεξιοτεχνία. 'Ο ρίζεται ώς ποιητικός λόγος «πού άπαρτίζεται άπό διαδοχικές σκηνές, ή κάθε μιά τους ευδιάκριτη άπό τήν άλλη. Μιά άκολουθία “λή­ ψεων” , πού δείχνει καί τήν ιστορία του σάν μιά ύπόθεση έν κινήσει». Τέλος, άφοΰ ή εικόνα ορι­ στεί ώς κυρίαρχη τεκτονική μονάδα τού σαχτουρικοϋ ποιήματος καί διευκρινιστεί πώς, παρότι παραστατική, μπορεί νά παραπέμπει εύθύτερα στή νοητή ένδοχώρα, τήν ιδέα, καί παρότι ύλική νά γίνεται αύτή ό κομιστής ένός μηνύματος, άποσαφηνίζεται ή λειτουργία τής «ίδεοπλαστικής» εικόνας: είναι αύτή πού «μπορεί καί συναιρεί τήν ίστορία-μήνυμα, γιατί ή ίδια, ώς περιγραφή, είναι συμπύκνωση μιάς ιστορίας καί, ώς στοχασμός, εί­ να ι ένα μήνυμα έν παραστάσει. Μπορεί ν ’ άναπληρώνει καί τή σκηνική διάρθρωση, άφοϋ κάθε σκηνή ταυτίζεται μέ μιάνί εικόνα κι άφού τό κάθε ποίημά του είναι ένα μοντάζ άπό είκόνες». Ή μεθοδολογική άρχή, άκολουθημένη μέ συν­ έπεια, όδηγεί άπό τήν πανοραμική επισκόπηση στή στενοφασματική εστίαση, κι άπό κεί στή μικροσκοπική άνάλυση. Ε ντο π ίζετα ι, έτσι, ή «άπλοποιημένη» πρόταση ώς άκρογωνιαίος λίθος τού ποιήματος, μιά πρόταση πού δρά σάν δομική μονάδα. Τέρατα περπατούν άνάποόα ατά όνειρα, «έτσι άπλοποιημένα -σχολιά ζει ό Δ ά λλα ς- ένας φορέας (τέρατα), μιά ένέργεια ή ενα πάθημα (περπατούν άνάποδα) μιά καί καλή σηματοδοτημένα (άνάποδα). Καμμιά συσσώρευση ή πλεονα­ σμός τών δρων». Ή άφαίρεση πού ορίζει τήν τεχνική συμβαδίζει μέ τήν άφαίρεση πού χαρακτηρίζει τή φαντασία. Καί πρώτα ά π ’ δλα, παρατηρεί ό μελετητής, άφαίρεση στήν «ιδεολογία» τού ποιήματος, πού άποσημαίνεται άπό κάθε άναφορά στά «είδη» κι έτσι συσπειρώνεται στά πιό άκραΐα «γένη»: τού κακού, τής βίας καί τής φρίκης. Ά φαίρεση, μετά, στό θέμα του, πού σκελετώνεται σέ στοιχειώδη σκηνικά κ αί άρθρώνεται σ’ άνθρώπινες μορφές κι αύτές πρωταρχικές. Στόχος, συμπεραίνει, ή άμεση κατάθεση μιάς καθαρής πληροφορίας πού μάς μεταδίδεται μέ στοιχειώδη γλωσσική έπάρκεια. Ά π ’ τό σημείο αύτό τό διάφραγμα τής έρευνας

ξανανοίγει γιά νά συμπεριλάβει ευρύτερα πεδία έποπτείας. Ή κερδισμένη, άπό τή μικροσκοπική εξέταση, γνώση, θά φωτίσει τώ ρα τίς άρχικές επι­ σημάνσεις μ’ ένα υποχθόνιο φώς πού θά προβάλει άνάγλυφα τά όρια καί τή μορφολογία τής σαχτουρικής ποίησης καί θά άναδείξει τό χαραχτήρα τού παράλογου κόσμου της -ά φ ο ϋ διερευνήσει τήν καταγωγή τ ο υ - πού είναι καί τό προεξάρχον χαρακτηριστικό της. Στό μεταξύ, έχει με­ λετηθεί ή ποιητική έξέλιξη κι έχει διενεργηθεϊ ό έλεγχος τών κριτικών απόψεων. Ε ντελώ ς παρεκ­ βατικά, γιά λόγους εύεξήγητης συντομίας, ση­ μειώνω πώς, ά π’ δσο ξέρω, είναι ή πρώτη φορά πού έπιχειρεϊται ή περιοδολόγηση -μ έ βάση τήν εσωτερική του άρθρωση, κι όχι έξωτερικούς στα­ θμ ού ς- ένός έργου πού είχε άντιμετωπιστεϊ, χωρίς έπικριτική διάθεση, σάν πορεία εύθύγραμμη επί τής αύτής περίπου στάθμης. Κατά τόν έλεγχο τών κριτικών απόψεων, άλλωστε, δημιουργεϊται ή συνθήκη προβολής τής κριτικής πρόθεσης τού με­ λετητή, ή οποία δέν είναι ή αναίρεση τών ώς τώρα κριτικών θεωρήσεων (άλλο έλεγχος καί άλλο άναίρεση) αλλά ή πρόταση μιας άκόμη, τής «άνθρωπολογικής» κριτικής θεώρησης τού έργρυ τού Σαχτούρη. «Γιατί τό πρόβλημα - λ έ ε ι ό Γ. Δ ά λ λ α ς- δέν είναι νά δοθεί μιά ερμηνεία μονο­ σήμαντη τής φύσης καί τής λειτουργίας τοϋ παράλογον στήν ποίησή τον. Είναι καί ή ερμη­ νεία νά πολυσημανθεϊ, ώστε νά μή μείνει ούτε μεταφυσικά αυθαίρετη ούτε ορθολογιστικά μηχα­ νιστική, αλλά κα ί τό πρόβλημα νά κλιμακωθεί, πριν άπό τά τελικά ζητούμενά του πού είναι α) ή καταγωγή του κα ί 6) ό χαρακτήρας τοϋ παράλο­ γου κόσμον του. >5 Ή πρόταση τής άνθρωπολογικής θεώρησης θε­ μελιώνεται πειστικά τόσο άπό τήν πραγματογνω ­ σία τοϋ «προ-λογικσϋ», πού άποτελεΐ τήν ΐδιάζουσα εκδοχή τοϋ σαχτουρικοΰ παράλογου, όσο κα ί ά πό τίς σύντομες κατανάγκην άλλά έρεθιστικές άνιχνεύσεις τής καταγωγής αύτοϋ τοϋ παρά­ λογου πού άποπειράται (ή ύποδείχνει) ό μελετη­ τής, σέ περιοχές όπως: οί παραλογές καί «τά άδελφά αύτών» παραμύθια, τά πλάσματα τής φαντασίας τών άρχέγονων, άλλά καί κάθε έντε­ χνη προέκταση κα ί καλλιέργεια τοϋ είδους άπό τούς δόκιμους δημιουργούς. Θά έχω ώστόσο παραπλανήσει τόν άναγνώστη, άν τόν οδήγησα στήν εντύπωση πώς ή άνθρωπολογική θεώρη­ ση προτείνεται σάν άποκλειστικό ερμηνευτικό κλειδί. Ή μελέτη τού Γ. Δάλλα, πιστή στούς στό­ χους της, παραμένει ώς τό τέλος μιά συστηματική προσπάθεια πολυσήμανσης καί πολυερμηνείας.

’Αλλεργική, άπέναντι σέ κάθε είδους μονοσή­

ΔΙΑΒΑΖΩ

μαντη έρμηνεία, είναι κι ή άντίδραση τού καθη­ γητή Δ. Ν. Μαρωνίτη. Δέν είχε άκόμα δλοκληρωθεϊ ή έρευνά του γιά τό Σαχτούρη, όταν κυκλο­ φόρησε τό βιβλίο τοϋ Δάλλα, στό όποιο διαβάζω: «Τήν αυτοτέλεια τής κριτικής φαίνεται νά απαιτεί κι ή εποχή, πού άποζητά όχι άόριστα τό μήνυμα τοϋ έργου ή όποια έξωαισθητική τον δια­ σύνδεση■ άπαιτεϊ, μέ μιά σειρά άποτυπώαεων, τή στάθμιση τών εσωτερικών του σχέσεων, γιά νά φανεί ή άποκάλνψη τών μυστικών, ή κατανόηση τής λειτουργίας καί τό ακριβές άντίκρναμά του. Κ α ί δέν υπάρχει χώρος προσφορότερος γ ι’ αυτή τήν έρευνα άπό τήν ειδική σχολική πραγματικό­ τητα. Ή έγκαιρη πρωτοβουλία τον καθηγητή Δ. Ν. Μαρωνίτη άπό τήν πανεπιστημιακή τον έδρα βρίσκεται πρός τήν κατεύθυνση αυτή έν άναπτύξει.» «Δέ θέλησα, θά πεϊ έξάλλου ό Δ. Μαρωνίτης, μέ κανένα τρόπο νά μετρήσω τήν ποίηση τοϋ Σ α ­ χτούρη μέ προκατασκευασμένη μεζούρα, περι­ γραφική ή άξιολογική - ή καί τά δύο». Δήλωση περιττή, θά έλεγα, γιά όποιον είναι καί στοιχειω­ δώς άκόμη έξοικειωμένος μέ τόν τρόπο άνάγνωσης αύτοϋ τοϋ φανατικού τής ποίησης. ’Α ναγ­ καία, ώστόσο, προκειμένου νά προσημανθοϋν οί τολμηρές ή καί ριψοκίνδυνες, άλλά διόλου βια ­ στικές, άναγνωριστικές του κινήσεις -σ τις όποιες θά σταθώ μέ όση επιμονή επιτρέπει ό διαθέσιμος χώρος, έπειδή πιστεύω πώ ς πέρα άπό τήν τρέ­ χουσα τιμή τους (τό φωτισμό τοϋ συγκεκριμένου έργου) έχουν καί τή διαρκέστερη άξία τους· εν­ νοώ τήν παιδευτική. Ή άνάγνωση τού Δ. Μαρωνίτη, σέ όποιο βα­ θμό είναι προσωπική, δέν πρέπει μέ κανένα τρόπο νά συγχέεται μέ ό,τι συνήθως άποκαλούμε έντυπωσιολογική κριτική. (Αύτο)δεσμεύεται άπό τίς σταθερές συντεταγμένες τοϋ έργου, οί όποιες καί καθορίζονται π ιά μέ τήν άδιαμφισβήτητη στατιστική τους έκφραση. Ή χρωματολογία, ή άνθρωπολογία κι ή ζωολογία τού Σαχτούρη, χάρη στόν ερευνητικό μόχθο τοϋ Μιχ. Πιερή καί τής Νάντιας Χαραλαμπίδου, μεταπτυχιακών σπου­ δαστών τού Π ανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, βρί­ σκουν τήν όριστική άριθμητική τους άποτύπωση. Ή άνάγνωση τού Δ. Μαρωνίτη, μέ άφετηρία μιά έτσι κι άλλιώς χρήσιμη δομολογική έρευνα, άλ­ λοτε εφαπτομένη στά δεδομένα τής έρευνας αύτής κι άλλοτε άπομακρυνόμενη ά π ’ αύτά, δέν είναι μιά σχολαστική κατασκευή άλλά μιά ερεθιστική περιπέτεια. Ό άναγνώστης τού δοκιμίου -διό τι, καθώς πιστεύω, ή άθροιση τών επιφυλλίδων, πού δημοσιεύτηκαν σποραδικά σέ διάστημα δύο περίπου χρόνων, συνθέτει ένα ολοκληρωμένο δ ο ­ κίμιο, μέ τό δικό του ύπόγειο σύστημα- εισπράτ­ τει πλήθος ερεθίσματα, ώστε νά συνεχίσει μόνος τίς άναγνωριστικές περιπολίες του «σ’ ένα έργο

5

ΧΡΟΝΙΑ 71

πού έτσι κι Αλλιώς δεν εξαντλείται με τή φιλολο­ γική κεφαλαιοποίησή του». Αύτό πού ονομάζω «υπόγειο σύστημα» ή, άλ­ λιώς, λογική συνοχή πίσω άπό τίς άπροσδόκητες κινήσεις ένός λόγου πού εύστοχα χαρακτηρίστηκε «μεταφορικός»καί «σαρκικός»,1 νομίζω πώς σκε­ λετώνεται στό άκόλουθο σχήμα: ’Α ναγνωστικές κινήσεις γύρω άπό τούς σταθε­ ρούς άξονες τού ποιητικού έργου - Χρωματολογία, ’Ανθρωπολογία, Ζωολογία. Φαινομενικά εμβόλιμες, άλλ’ οργανικά νομίζω ένταγμένες, Αξιολογικές προτάσεις - Ή ποιητική περιοχή, ’Εμπειρική άφορμή καί ποιητική έκ­ φραση. Μοντέλα Ανάγνωσης συγκεκριμένων ποιημάτων - « Ή μεταμόρφωση», « Ό δαίμονας», «Δέν είναι ό Ο ίδίποδας», «Π ασιφ άη»- πού έξεικονίζουν, τροφοδοτούν καί ελέγχουν κινήσεις καί προτάΠροχωρώ, κατανάγκην, σύμφωνα μ’ αύτό τό σχήμα. Μίλησα παραπάνω γιά τολμηρές ή ριψ ο­ κίνδυνες, άλλά διόλου βιαστικές, Αναγνωριστικές κινήσεις. Αύτό πού έχω κατά νοϋ, είναι ένα είδος διελκυστίνδας Ανάμεσα σέ μιά οϊστρήλατη κρ ι­ τική φαντασία καί μιά άγρυπνη επιστημονική συνείδηση. Ό τρόπος πού αντιμετωπίζεται ή σαχτουρική χρωματουργία, λόγου χάρη, είναι, άπό τήν άποψη αύτή, παραδειγματικός. ’Αφού Ανα­ λυθεί στατιστικά -συχνότητα λέξεων μέ χρωμα­ τικό περιεχόμενο, γραμματική κατάταξη τών χρωματικών φορέων, διερεύνηση τής φύσης τών ύποκειμένων πού δέχονται τούς χρωματικούς ορούς κ.τ.λ.- διαγράφεται παραστατικά σάν «ένα τρίγωνο πού έχει βάση μακρόσυρτα σκοτεινή (ή άκόμα καί κατασκότεινη) καί δύο πλευρές περί­ που ίσες μεταξύ τους, μέ έντονότατη χρωματική Αντίθεση πρός τή βάση καί λιγότερο έντονη Αμοι­ βαία Αντίθεση. Μαύρο λοιπόν τό κυρίαρχο χρώμα· συγκυρίαρχα τό κόκκινο καί τό άσπρο». Στό σημείο αύτό ό Αναγνώστης δέχεται μιά ώθηση γιά νά κάνει τή βουτιά του στά βαθιά νερά τής γλώσσας καί νά Αναζητήσει μόνος του τή λει­ τουργία αύτής τής χρωματολογίας. Π ροϋποτίθε­ τα ι πώς παραιτεΐται άπό τήν Ασφάλεια τής χ ειρα­ γωγημένης περιδιάβασης καί Αποδέχεται τόν κίν­ δυνο καί τήν ήδονή τής Αναζήτησης. Ό Δ. Μαρωνίτης, πέρα Απ’ τά στοιχεία πού έχει θέσει στή διάθεσή του, τόν προσανατολίζει πρός μιάν ορι­ σμένη κατεύθυνση: «Τά χρώματα, ώς δασικός συντελεστής στό γε­ νικό σύστημα μεταφορών τού Μίλτον Σαχτούρη πρέπει μάλλον νά θεωρηθούν: α) ώς τρόπος γιά νά εξασφαλιστεί ή βαθύτερη οικειότητα, όταν καί όπου ή ποιητική ευαισθησία έλκεται- καί δ) ώς μέσο άμυνας ή καί Αντεπίθεσης, όταν καί όπου ή ποιητική ευαισθησία απειλείται. Μέ τόν τρόπο αύτό ό “πραγματικός” κόσμος διορθώνεται (θε­ τικά ή αρνητικά, καί πάντως φασματικά) προκειμένου νά καταόειχτεϊ μέσα στήν περιοχή τής ποίησης ή κρυμμένη φύση του (ή λανθάνουσα Αγριότητά του ή ή λανθάνουσα φιλία του).» Γόνιμο, χωρίς άλλο, πεδίο Αναζητήσεων, μέ τόν

72

δρο πώς ό Αναγνώστης θά προσέξει τήν προειδο­ ποιητική πινακίδα πού έχει άναρτηθεϊ στό φρά­ χτη του: «"Οποιος, ωστόσο, θά έσπευδε, μέ οποιοσδή­ ποτε τάξης κριτήρια, ψυχολογικά ή εικαστικά, νά άποκωδικοποιήσει αμέσως τό ενδεικτικό αύτό τρίγωνο, θά έδειχνε απλά τήν άφέλειά του.» Ε ιδικά σέ δ,τι Αφορά τά εικαστικά κριτήρια, έπισημαίνεται ό κίνδυνος μιας σημασιολόγησης τών τριών χρωμάτων τού βασικού τριγώνου μέ σταθερό περιεχόμενο βασισμένο στή ζωγραφική μας παιδεία, κα ί διευκρινίζεται δτι δέν πρόκειται γιά χρώματα εικαστικής τάξης, άλλά ποιητικής ύφής. Ή στατιστική Αποτύπωση τής σαχτουρικής Αν­ θρωπολογίας φέρνει στήν επιφάνεια τήν Αναμφι­ σβήτητη κυριαρχία τών προσηγορικών ούσιαστικών (Αγγελος, νεκρός, πονεμένη κ.τ.λ.) κι ιδια ί­ τερα τού άρχετυπικοϋ τετραγώνου «άντρας-γυνα ίκα-κόρη-παιδί» ■ καί τήν εντυπωσιακή σπανιότητα τών κυρίων ονομάτων. ’Α ποκαλύπτει Ακόμα τήν Αφύσικη διόγκωση τού σαχτουρικοϋ πληθυσμού, μέ τήν προσθήκη λανθανόντων προσώπων πού εΐσάγονται στόν ποιητικό χώρο μέ Αντωνυμίες ή αριθμητικά. Ό Δ. Μαρωνίτης, άφού καί πάλι συστήσει έπιιρυλακτικότητα ώς πρός τή συναγωγή βιαστικών πορισμάτων, δέ θά διστάσει νά διατυπώ σει όξυδερκείς παρατηρήσεις πάνω στή σχέση ποιητικού έγώ καί «άλλου», τήν οποία βλέπει ν ά πολλαπλασιάζεται, δσο Απομακρυνόμαστε άπό τό επίπεδο τής επωνυμίας καί πλησιάζουμε στή στάθμη τής Αόριστης Αντωνυμίας, γιά νά πάρει εφιαλτικές σχεδόν διαστάσεις καθώς καταδυόμαστε ατούς ύπόγειους χώρους τών άρχετυπικών προσηγορι­ κών. Διατυπώνει, τέλος, ένα «πρόχειρο» άλλά οπωσδήποτε δεσμευτικό συμπέρασμα: « Ή ανθρωπολογία τού Σαχτούρη παραπέμπει σέ μιά Ακραία σχεδόν μοναξιά του ποιητικού έγώ, εκεί όπου συνήθως οί άνθρωποι επικοινωνούν μεταξύ τους. ’Αντίθετα ή μοναξιά τού ποιητικού έγώ καταργείται μόλις περάσουμε άπό τή συμβα­ τική στήν ασύμβατη έπικοινωνία.» Ή στατιστική μέτρηση τού ζωολογικού κόσμου τού Σαχτούρη Αποκαλύπτει τήν υπεροχή τών πουλιών, κι ιδιαίτερα τών περιστεριών, μέσα στό έμβιο περιβάλλον του, καθώς κα ί τή μεγάλη συ­ χνότητα τής παρουσίας τών σκύλων στά ποιήματά του. ’Α πό τά θαλάσσια ζώα κανένα δέν έξειδιΌ Δ. Μαρωνίτης πιστεύει πώς κάθε προσπά­ θεια γιά μονοσήμαντη Αποκωδικοποίηση όποιουδήποτε ζώου, είναι καταδικασμένη σέ Αποτυχία. 'Ωστόσο, ή εύστοχη παρατήρησή του πώς ή ζωώ­ δης μορφή, στήν ποίηση τού Σαχτούρη, σπάνια είναι καθαρό ζώο, ένώ συχνά συναποτελεϊ προσωπείο Ανθρώπου ή τό κρυμμένο, άπωθημένο του ένστικτο, σέ συνδυασμό μέ τήν παρατήρηση πώς ζωόμορφοι άνθρωποι καί άνθρωπομορφικά ζώα κυκλοφορούν ώς Απειλητικά ή άγα θά τέρατα μέσα σ’ αύτήν τήν ποίηση, παραπέμπει καί πάλι στήν οπτική γω νία πρός τήν όποια σταθερά μάς

προσανατολίζει ό μελετητής, γιά τήν κατόπτευση τοϋ ποιητικού συστήματος τού Σαχτούρη: « Ή ρήξη ή ή κρυφή συμμαχία μέ τό άντικειμενικό περιβάλλον τοϋ ποιητή συνεπάγονται, στήν προκειμένη περίπτωση, τήν κάλυψη, τήν παράλ­ λαξη, συχνά καί σε μεγάλο βαθμό, τή φααματοποίηαη τής πραγματικότητας... Συνειδητή ή άσννείόητη πρόθεση: νά άποκαλυφθεϊ ή εχθρότητα ή ή βαθύτερη οικειότητα τον σύγχρονον κόσμον πρός τό σύγχρονο άνθρωπο.»

Ο ί άναγνωριστικές αυτές κινήσεις γύρω άπό τίς άξονικές κατηγορίες πού προτείνονται σάν δ ία υ ­ λοι πρόσβασης στό «δύσκολο» έργο τοϋ ποιητή, εκτός άπό τή στατιστική τους θεμελίωση, έχουν, πιστεύω, καί τήν άξιολογική τους ύποστύλωση. Δεν έννοώ, φυσικά, μιά «προκατασκευασμένη με­ ζούρα», άλλά τά άξιολογικά σταθμά πού προκύ­ πτουν άπό τήν έσχατη τριβή μέ τήν ποίηση τού Σαχτούρη - κ α ί όχι μόνο μ’ αυτή. ’Άλλωστε, δέν είναι μόνο ή προέλευσή τους πού ύπερβαίνει τήν ποίηση τοϋ Σαχτούρη άλλά καί ή εφαρμογή τ ο υ ς άσχετα μέ τό δτι βρίσκουν δικαίωση μέσα σ’ αύτή. 'Ο πωσδήποτε, οί διερευνήσεις τοϋ Δ. Μαρωνίτη στό εξαιρετικά δύσκολο πεδίο των σχέ­ σεων εμπειρικής άφορμής καί ποιητικής έκφρα­ σης, ή άλλιώς, προποιητικής ύλης καί ποιητικού άποτελέσματος, προβαίνουν σέ κρίσιμη ώρα κι άναστατώνουν ποιητική μακαριότητα κα ί κριτική άδράνεια -εφόσον, φυσικά, δέν μένουν φωνή βοώντος έν έρήμω. Ά π ό κεί κα ί πέρα, ό καθένας μέ τήν όποια του έξάρτυση, ας βασανίζεται νά καθορίσει τό βαθμό πύκνωσης ή έντασης μιάς έμπειρίας πού επιβάλλει ή όχι τήν ποιητική έκ­ φραση, ή κατά πόσο ή εμπειρία αύτή έχει βασικά γλωσσική μορφοποιητική ροπή. 'Ο πωσδήποτε, στό λιτό άξιολογικό σύστημα τού Δ. Μαρωνίτη, τά κριτήρια πού καθορίζουν τήν έγκυρότητα, τήν πυκνότητα καί τή μορφοποιητική τάση τής προποιητικής εμπειρίας συνάπτονται μέ - κ α ί δίνουν νόημα σ τή ν- έννοια τής «ποιητικής περιοχής», ή οποία προτείνεται ώς άξιολογική άρχή ή δια κρι­ τικό δριο άνάμεσα στό περιστασιακά καλό ποίημα καί στούς σταθμούς τής ποίησης: « Ή διαφορά άνάμεσα σ’ ίνο. έργο πού ορίζει μια περιοχή καί σ’ 'ένα άλλο πού νοικιάζει μιά ξένη, είναι ότι τό δεύτερο αναγκαστικά επαναλαμβά­ νει... Ά π ό κεί καί πέρα» προσθέτει ό Δ. Μαρωνίτης «ό όρος μπορεί καί νά ξεχαστεϊ. Ά ς μείνει μόνο ή υποψία ότι ό Σολωμός, ό Καβάφης, ό Σεφέρης, μέ συνοπτικό έργο, όρισαν τελικά μιά ποιητική χώρα, ενώ, λόγου χάρη, δέν συνέβη τό ίδιο μέ τόν Καζαντζάκη, παρά τόν άγώνα κα ί τήν αγωνία τον νά σκιαγραφήσει μιά ολόκληρη ήπει­ ρο».

συγκεκριμένων ποιημάτων πού παρατίθενται μέσα στό δοκίμιο, πότε μέ τή μιά άφορμή καί πότε μέ τήν άλλη -κά πο τε μάλιστα καί μέ τό πρόσχημα τών Χριστουγέννω ν!-, δέ λειτουργούν μόνο σάν συμπυκνωμένες άπεικονίσεις τοϋ προτεινόμενου ερμηνευτικού συστήματος, άλλά καί σάν άναγκαϊα εργαλεία πού προωθούν τήν έρευνα. Ή άναγκαιότητα αύτή άπορρέει άπό τήν ίδια τή σύλληψη τού συστήματος: «Τό βασικό χρωματικό τρίγωνο» λέει ό Δ. Μ αρωνίτης «άποτελει, θά έλεγα, ένα σύστημα μέ πολλούς άγνώστους, πού ή λύση του κάθε φορά δέν είναι δυ­ νατό νά άναζητηθεϊ παρά μόνο μέσα στά όρια τοϋ συγκεκριμένου ποιήματος, στό συνειρμό δηλαδή τον ποιητικού λόγου, καί όχι στήν πρόχειρη εικα­ στική εντύπωση πού ό λόγος αύτός προκαλεί». Δέν υπάρχει χώρος -ά λ λ ’ ούτε κα ί λόγος, έφόσον τό βιβλίο κυκλοφορεί- νά μεταφερθεί έδώ έστω καί ένα υπόδειγμα άνάγνωσης, μολονότι ό πειρασμός είναι μεγάλος. Π εριορίζομαι σ’ ένα σύντομο σχόλιο: δέ συναντιούνται συχνά ή γνώση, ή δεξιοτεχνία κι ή εύλυγισία πού επιτρέ­ πουν τή διείσδυση στις κλειδώσεις τού ποιητικού λόγου, χωρίς νά τραυματίζεται ή νά έξαρθρώνετα ι τό ποίημα. ΣΠΥ ΡΟΣ ΤΣΑΚΝΙΑΣ Σημείωση: 1. Τζίνα Πολίτη, κριτική γιά τό βιβλίο τοϋ Δ. Ν. Μαρω-

Μίλησα παραπάνω γιά άναγνωστικά μοντέλα, ελλείψει καλύτερου όρου. Δ ιότι οι «άναγνώσεις»

73

Μ ΕΛ ΕΤ ΕΣ

ένας μεγάλος μυθιστοριογράφος στό φως τής κριτικής ΟΙ «’Ακυβέρνητες Πολιτείες» τον Στρατή Τσίρκο καί ή κριτική, 1960-1966. ’Επιμέλεια Xρύσας Προκοπάκη. Κέδρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 288. «... Ό Τσίρκας ήταν Έλληνας, γνήσιο τέκνο τής πο­ λυτάραχης έποχής μας, σέ άμεση έπαφή καί άνταπόκριση μέ τόν άγωνιξόμενο έλληνισμό, μέ τούς άγωνιζόμενους λαούς δλου τού κόσμου.» Γιάννης Ρίτσος (Περιοδ. «’Αντί», 28.3.1980) «... Εγώ βιβλία δέν καίω» Στρατής Τσίρκας

ΣΤΟ «σύνολο σχεδόν τών άρθρων πού άφοροϋν τήν Τριλογία άπό τό 1961 ώς τό 1966», ή Χρύσα Προκοπάκη έχει προτάξει μιά δεκασέλιδη πολύ χρήσιμη εισαγωγή (γιατί δέν άναφέρεται αύτό στόν τίτλο τού βιβλίου; άπό ύπερβολική μετριο­ φροσύνη;): « Ή κριτική τής αριστερός κα ί ή Τ ρι­ λογία», δπου ξεκινάει μέ τήν ορθή άποψη πώς ό τρόπος πού γίνεται δεχτό ένα βιβλίο «μάς διαφω ­ τίζει λιγότερο γιά τήν άξια τού βιβλίου καί πιό πολύ γιά τίς συνθήκες τής έποχής». Σέ κείνες τίς μεταεμφυλιοπολεμικές συνθήκες, μέ πρόσφατη τήν άπομυθοποίηση, τουλάχιστον ώς ένα βαθμό, τού σταλινισμού, πού ωστόσο είχε βαθιές ρίζες, άκόμα καί σέ εκπροσώπους μιάς νέας, πιό συγ­ χρονισμένης μέ τήν πορεία τού κόσμου, άντίληψης, μιάς πιό δημοκρατικής, πιό άνθρωπιστικής άποψης γιά τό πραγματικό νόημα τού σοσιαλι­ σμού, οί δυό πρώτοι τόμοι τής Τ ριλογίας ( Ή Λέ­ σχη, Ά ρ ιά γνη) έπεσαν σάν κεραυνός έν αιθρία. Καί, καθώς φαίνεται, δέν ενόχλησαν μόνο τούς επίσημους εκπροσώπους τής άριστερής λογοτε­ χνικής κριτικής, άλλά έφεραν σέ άμηχανία, ή σέ εχθρικές κρίσεις, καί άνθρώπους έξω άπό τήν άριστερά. Αύτές οί τελευταίες έχουν τόσο μικρή εμβέλεια, ώστε άνετα τίς άντιπαρέρχεται κανείς. "Αλλωστε εμπίπτουν περισσότερο σέ μελέτη τού γενικότερου πνευματικού κλίματος τής έποχής.

74

Ώ ς πρός τήν άμηχανία, άξίζει ή ομολογία τού "Αλκή Θρύλου, πού δέν μπόρεσε, λέει, νά προχω­ ρήσει στήν άνάγνωση, κι έτσι: «... ποτέ δέν θά ξέρω άν γιά τό χάσμα πού άνοίχτηκε άνάμεσα στή Λέσχη κι έμενα, είναι κύρια ύπεύθυνος ό συγ­ γραφέας ή είμαι έγώ». Έ ντιμ η ομολογία άνθρώπου άλλου κόσμου, άλλης έποχής, μέ κριτήρια διαφορετικά. Δέν θά μιλήσουμε, φυσικά, έδώ γιά τήν κάθε κριτική τού τόμου ξεχωριστά. Μερικές είναι άπλές παρουσιάσεις, άλλες γενικεύουν προβλη­ ματισμούς, κυρίως άπαντώντας στις έπικρίσεις. Π ρόκειται κατά βάθος γιά άντιπαράθεση δυό διαμετρικά άντίθετων μεταξύ τους τρόπων πού άντικρίζεται ή λογοτεχνική δημιουργία καί γε­ νικά τό φαινόμενο τής τέχνης, ή ίδιαιτερότητά της, θά μπορούσε νά πεϊ κανείς ένός παραδοσια­ κού δογματισμού καί μιάς, περισσότερο ή λιγό­ τερο θεωρητικής, τάσης άνανέωσης, μιάς έπιστημονικότερης, άντικειμενικότερης προσπάθειας έρμηνείας (Ραφτόπουλος, κ α ί κυρίως Καλιόρης, άλλά καί άλλοι). ’Ακόμη βλέπει κανείς καί σά μιά σύγκρουση γενεών, ώς ένα σημείο. Πολύ χαρα­ κτηριστική γ ι’ αύτό είναι ή συμπαθέστατη καί στοχαστική κριτική στήν «Πανσπουδαστική» (’Α πρίλης 1963) τής Ρένας Χατζηδάκη, πού, ύποθέτω, θά ήταν τότε φοιτήτρια. "Αλλος άέρας: « Έ , λοιπόν, ό Τσίρκας είναι γενναίος άνθρωπος, για τί έκτος πού λέει τήν άλήθεια καί γιά τόν εαυτό του, μ’ αύτό του τό βιβλίο μένει έντελώς μόνος καί άκάλυπτος. Χτυπάει τό κατεστημένο (πάντα τό χτυπούσε άλλωστε). Χ τυπάει δμως καί τ ’ άνθρωπάκια, τούς σκάρτους συναγωνιστές, τολμά νά πεί πώ ς κα ί μέσα στήν έπανάσταση ύπάρχουν πράγματα άμφισβητήσιμα κα ί σκάρτα άκόμα. 'Ό λ ο ι θά πέσουν έπάνω του νά τόν λιθο­ βολήσουν...») Φυσικά δέ λείπουν κα ί κριτικές τού είδους «ναί μέν, άλλά...» (λ.χ. "Αγγ. Διαμαντόπουλος).

Πάνε πάνω άπό 100 χρόνια πού ένας πρω το­ πόρος εύρωπαίος Ιστορικός καί κριτικός τής λο­ γοτεχνίας, ό Δανός Γκέοργκ Μπράντες, έγραφε πώς δείγμα γιά τή ζω ντάνια μιάς λογοτεχνίας εί­ να ι τό δτι θέτει προβλήματα ύπό συζήτηση, καί φέρνει παραδείγματα άπό τήν παγκόσμια λογοτε­ χνία (ή Γεωργία Σάνδη τό γάμο, ό Βολταΐρος, ό Μπάιρον κι ό Φόυερμπαχ τή θρησκεία, ό Προυντόν τήν ιδιοκτησία κλπ., κλπ.). Μ πορεί νά πεί κ α ­ νείς πώς καί ή ζωντάνια, τό βιώσιμο μιάς κριτι­ κής συνίσταται στόν ή στούς προβληματισμούς πού γεννά, είτε θελημένα είτε άθέλητα. Δυστυ­ χώς, παρά τόν τίτλο «Μερικά προβλήματα ιδεο­ λογίας καί τέχνης», ή κριτική τού Μάρκου Α ύγέρη («Ε λληνική Ά ριστερά», Φλεβάρης 1964) δέ θέτει στήν πραγματικότητα κανένα πρόβλημα, μόνο θυμίζει μιά πολύ θλιβερή άποψη άντικρίσματος τών ζητημάτων πού σχετίζονται μέ τά φαινόμενα τής καλλιτεχνικής δημιουργίας, καί οδηγεί στήν οδυνηρή άνάγκη νά μιλήσει κανείς

Ανοιχτά γ ι’ αύτό τό θέμα, που είναι καί πρόβλημα ήθικής τάξης. Δ ικαίωμα τοϋ καθενός νά βρίσκει καλό ή κακό ένα βιβλίο καί νά λέει τη γνώμη του, άνάλογα μέ τίς γνώσεις καί τίς ίκανότητές του. Ό μακαρίτης Μάρκος Αύγέρης όχι μόνο γνώσεις είχε, Αλλά καί κριτικό μυαλό, ευαισθησία καλλιτεχνική, κ α ί εν­ ήμερος στά νεότατα ρεύματα ήταν. Γι’ αύτό Ακριβώς άναρω τιέται κανείς πώς μπόρεσε νά δεχτεί νά γράψει ένα τόσο, όχι μόνο άδικο, μά καίΑ λληλοσυγκρουόμενο κομμάτι. Πώς μπόρεσε, αυτός ό έξυπνος, ζωντανός άνθρω πος νά παραστήσει τόν πουριτανό; (Βέβαια τό φαινόμενο δέν ήταν μόνο έλληνικό, άλλά αύτό είναι μιά άλλη ιστορία.) Πώς μπόρεσε νά γράψει μιά «κριτική» πού μόνο κρι­ τική δέν είναι, γιά νά έρθει δυό χρόνια άργότερα νά γράψει: «... ή τελευταία κριτική μου γιά τόν Τσίρκα άναγνώρισε όλες τίς τιμές στήν αισθητική καταξίωση τοϋ τεχνίτη, διαφώνησε μόνο στό δ ι­ φορούμενο πνεύμα τής ιδεολογίας του καί εκ­ φράστηκε μέ βιαιότητα. Ecce mea culpa. Μ ά εί­ παμε πώς υπάρχουν καί οργισμένοι γέροι». («Ε πιθεώ ρηση Τέχνης», Γενάρης-Φλεβάρης 1966). Δυστυχώς δέν ήταν ό οργισμένος γέρος πού μιλούσε στήν κριτική τού 1964, μιλούσε, όπως φαίνεται, τό «καθήκον» - τ ό κακώς έννοούμενο καθήκον- νά υ ποστηρίξει, όπως τό ’θελαν οί τότε κομματικοί άρμόδιοι, τήν καταδίκη τοϋ Τσίρκα. ’Α πό αύτοϋ πηγάζει ή ολοφάνερη εχθρό­ τητα τού Α. (άκόμα καί κείνη τήν τόσο ώραία «Ά ριάγνη» θέλει νά τήν ξετινάξει!), τά Αλληλοσυγκρουόμενα, οί πουριτανικές ήθικολογίες κι όλο αύτό τό άντιφατικό γραφτό μέ τίς μεγαλοστομίες («μπήκαμε στούς μαρξιστικούς αιώνες»), τό βερμπαλισμό γιά «παγκόσμιους Αριστερισμούς» ή τό σημερινό κόσμο πού προχωρεί μέσα σέ μιά ώ κεάνια κίνηση πρός νέους «Αστερισμούς», ενώ «στά βάθη τής ψ υχής τού συγγραφέα λουφάζει ένας Ανυποψίαστος μηδενισμός». Δέν μπορούμε νά μήν έπισημάνουμε - γ ια τ ί εί­ να ι πολύ χαρακτηριστικά- μερικά σημεία ιδια ί­ τερα χτυπητά στό κείμενο τούτο τού Μ. Α., πού άφήνουν εμβρόντητο τόν Αναγνώστη, Ιδιαίτερα τόν Αναγνώστη πού έτυχε νά γνωρίσει τήν πνευ­ ματική στάθμη τού Αύγέρη. Λέει λοιπόν πώς «κάθε πρόβλημα τής τέχνης οδηγεί πάντα στήν Αναζήτηση τής Ιδεολογίας τον τεχνίτη...» (ύπογρ. δική μου). Ύ στερα όμως Από μερικές παραγρΑφους, Αναφερόμενος σέ όσα είπε ό Μάρξ γιά τόν Μ παλζάκ, λέει: «... πού ένώ ό ίδιος (ό Μπαλζ,άκ) ήταν ύπέρ τής Αριστοκρατίας καί τής βασιλείας, όμως στό έργο του έβλεπε πώς ή τάξη αύτή πή­ γαινε πρός τό θάνατο...» Πού πάει τώ ρα ή ιδεο­ λογία τον τεχνίτη; κα ί για τί ό Τσίρκας, όταν στή «Λέσχη» ξεσκεπάζει τή σαπίλα, είναι κατακρι­ τέος; Καί μάλιστα σέ καιρό πολέμου κ α ί γενικής διάλυσης; ’Αλλά έχουμε κι ένα «συνοπτικό ορι­ σμό τού σοσιαλιστικού ρεαλισμού», πού τόν δ ια ­ τυπώ νει έτσι ό Αύγέρης: « Ό σοσιαλιστικός ρεα­ λισμός δέν είναι άπλά μιά μέθοδος γραφής, Αλλά ένας ήθικός προσανατολισμός τής τέχνης», πού κύριος σκοπός της είναι νά δείχνει τήν ήθική καί

πνευματική ομορφιά τών Ανθρώπων πού μέ δ ρ α ­ ματικούς Αγώνες κλπ., κλπ. Έ δ ώ διαβάζεις Ζντάνωφ! Δέν θά άξιζε ίσως νά τό Αναφέρει κ α ­ νείς αύτό, άν Ακριβώς στή συνέχεια δέν βρισκό­ ταν διατυπωμένη ή έξής παραγραφούλα: «Τό ίδιο γίνεται καί στήν ’Αμερική αύτόν τόν καιρό. Γερουσιαστικές επιτροπές Ασχολούνται μέ τήν ιδεο­ λογική Ανασύνταξη τής πολεμικής τους». Είμαστε στόν καιρό τής συνύπαρξης καί, έτσι, μόλις Αλλά­ ξει ένα πολιτικό σύνθημα, Αλλάζει καί ή Αξία ή ή Απαξία ένός έργου τέχνης, ή όποιουδήποτε κειμέ­ νου! ΠΑντως, Απ’ δ,τι ξέρω, εγχειρίδιο αισθητι­ κής δέν έχει έκδώσει καμιΑ γερουσιαστική έπιτροπή στίς ΗΠΑ. Τί νά πει κανείς! Κάνεις τό σταυρό σου, άν είσαι θρησκευόμενος, κι άν δέν είσαι, Απλώς μελαγχολείς βαθύτατα, κα ί γιά τόν ίδιο τό συγγραφέα αύτών τών γραμμών, μά κύρια γιά ένα είδος Αντιμετώπισης - ό χ ι μόνο τής αισθη­ τικ ή ς- πού τόσο έβλαψε τήν Αριστερό. Σέ μιά άλλη, μακροσκελή, παράγραφο -σ υ ν ­ έχεια γνωμών τού Λένιν γιά τήν ή θική - μάς πλη­ ροφορεί γιά τήν ήθική τών φύλων: «... Γι’ αύτή τήν ήθική τών φύλων είναι γνωστό πώς ό μεγάλος Όχτώβρης, παρά τίς διαταραχές πού έφερε στήν αρχή, δημιούργησε μέ τόν καιρό μέσα στή Σοβιετική "Ενωση τήν πιό στέρεη οικο­ γένεια τον κόσμον καί διακανόνισε κι ήθικοποίησε τίς σχέσεις τών φύλων μέ τή μεγαλύτερη ευνομία καί Ισότητα, στήριξε αυτές τίς σχέσεις στήν αμοιβαία εκτίμηση καί δχι στά οικονομικά συμφέροντα. ΟΙ συνθήκες αυτές δημιουργούν μέ τόν καιρό αυτόματα, τόν ά,νιδιότελο κα ί μέ τή μ ε­ γαλύτερη ομοψυχία καί Αλληλεγγύη κοινωνικόν άνθρωπο. Ό σοσιαλιστικός οϋμανισμός άλλωστε, πού άγκαλιάζει μέ τήν ίδια στοργή λαούς, φυλές καί θρησκεύματα, είναι πολύ γνωστός καί εκλαϊ­ κεύεται σήμερα σέ παγκόσμια κλίμακα. Μπροστά στά μυθιστορήματα τοϋ Τσίρκα πού μ έ τόση χάρη καί ποίηση μάς δίνουν έναν κόσμο πού πορεύεται στά σκοτεινά, μιά σοσιαλιστική κριτική σάν αύτή πού καταδίκασε μέ τόσην Αγανάκτηση τίς ερωτι­ κές σχέσεις δύο παντρεμένων στό μυθιστόρημα “ Ό μηχανικός Μπαακίρεφ” τής Γκαλίνας Νικολάγιεβα θά ’χάνε τούς κεραυνούς της.» Ο ύτε προβλήματα, ούτε συναισθήματα, ούτε διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες, ούτε «άνομοι» έρωτες! "Ολα ρόδινα, οί ά νθρω ποι κομμένοι καί ραμμένοι στά πρότυπα τού σοσιαλιστικού ρεαλι­ σμού. Καμιά θλίψη, καμιά σύγκρουση μεταξύ προσώπων ή μέσα στήν ψυχή τοϋ ίδιου τοϋ Αν­ θρώπου. Μυθιστορήματα λοιπόν ήθικής καί α ι­ σιοδοξίας, γιά παρθένες σχολής καλογραιών. Στό μεταξύ ό Α. δέν παραλείπει νά τονίσει τήν άξιά δα τού Τσίρκα σάν τεχνίτη. Έ χουμ ε όμως μάθει ήδη πώς τά προηγούμενα έργα τού Τσίρκα παρουσίαζαν πολλά τρωτά, Αλλά, λέει, τά είχαμε υποδεχτεί θερμά, γιατί ήτανε δικός μας ό Τσίρ­ κας, ένώ τώρα... πού δέν μάς Αρέσει πολιτικά... τόν βγάζουμε σκάρτο. Αύτό νομίζω πώς μπορεί νά ονομαστεί Αμοραλισμός -σοσιαλιστικός ή μή, τό ίδιο κάνει. Γίνεται Ακόμη στό άρθρο αύτό μιά σύγκριση 75

τοϋ Τσίρκα μέ τόν Ντάρρελ, συγκεκριμένα μέ τό «’Αλεξανδρινό κουαρτέτο» του. Σύγκριση, βέ­ βαια, θεμιτή, ιδιαίτερα για τί ό χώρος κα ί ό χρό ­ νος1 είναι ό ίδιος (τά χρόνια τοϋ Δεύτερου Π αγ­ κόσμιου Πολέμου· Α ίγυπτος, Μέση ’Ανατολή). Θεμιτή άπό αισθητική άποψη, όχι όμως καί ύγειονολογική, δηλαδή δέν μπόρεσα νά έννοήσω γιατί ό Ντάρρελ είναι «πιό αρρενωπός. Πιό υγιής». (Ύ πογρ. δική μου) Γιατί; ίσως για τί δέν άσχολεϊται μέ τούς φελλάχους; ή ίσως για τί γε­ νικά δέν τόν ένδιέφερε ή πολιτική, τουλάχιστον ή κομματική; Φαίνεται πώς στάθηκε πιό έξυπνος ά π ’ τόν Τσίρκα πού όλη του τή ζωή νοιαζόταν γιά τό κομμουνιστικό κίνημα μέ πίστη καί άφοσίωση καί άγαποΰσε τή φτωχολογιά τοϋ τόπου όπου ζοϋσε, καί ή θλίψη του γιά τή διαγραφή του τότε άπό τό ΚΚΕ ήταν βαθύτατη, όπως φαίνεται καί άπό τά γράμματά του. Π αρ’ όλα αυτά «Οί άκυβέρνητες πολιτείες» τού Τσίρκα άγαπήθηκαν άπό πολλούς, κα ί κατανοή­ θηκαν, ιδιαίτερα άπό τή γενιά τών νεότερων συγ­ γραφέων, όπως λ.χ. τή Μάρω Δούκα κ.ά. ’Αθήνα, 10.1.80 ΦΟΥΛΑ ΧΑΤΖΙΔΑ Κ Η Σημείωση: 1. Γιά την κατανόηση τον όλου κλίματος τής εποχής καί τών πολιτικών προβλημάτων μιλούν πολύ εύγλωττα τά ημερολόγια τοϋ Γιώργον Σεφε'ρη (Πολιτικό ’Ημερολό­ γιο Α, 1935-1944 καί Μέρες Δ, 1-1-1941 31-12-1944).

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨ Η

76

Μ ΕΛ ΕΤΕΣ

ή πάλη μέ χήν άπελπισία ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΓΟΥΛΦ: "Ενα δικό σον δωμάτιο. Μετ. Μίνας Δαλαμάγκα. Όδνσσέας, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 153. ΤΟ βασανισμένο πρόσωπο τής Virginia Woolf, πού μόνο «ή μελαγχολία τό κάνει σιγά-σιγά ορατό», όπου είναι ζωγραφισμένα ή τρέλα κι ό θάνατος, υποδηλώνει τόν άγώνα καί τήν αγωνία αυτής τής γυναίκας πού υπήρξε ένα φαινόμενο τής λογοτεχνίας τού 20ού αιώνα. Γεννήθηκε τό 1882 στό Λ ονδίνο, τρίτο κατά σειρά άπό τά τέσσερα π α ιδιά τού κριτικού Lesli Stephen. Ό πατέρας άναλαμβάνει έξ όλοκλήρου τή μόρφωση τής φιλάσθενης Virginia, πού, άπαλλαγμένη άπό τά οχληρά καθήκοντα τού σχολείου, περνά τίς μέρες της στήν πατρική βιβλιοθήκη, συντροφιά μέ τόν Αισχύλο κα ί τόν Πλάτωνα, τό Σ πινόζα καί τόν Hume, σέ μιά άπόλυτη ελευθε­ ρία έπιλογής. «Διαβάστε ό,τι θέλετε» ήταν ή συν­ ηθισμένη προτροπή τού Sir Stephen. ’Α ργότερα τά π α ιδιά του, ό Ά δρ ια νό ς, ή Βανέσσα, ή Βιρτζίνια κα ί ό Τόμπυ, δημιουργούν ένα λογοτεχνικό σαλόνι πού κάθε βδομάδα συγκεν­ τρώνει τά πιό ζωντανά πνεύματα τής ’Αγγλίας: συγγραφείς σάν τό Τ. S. Eliot, ζωγράφους σάν τό Roger Fry, οικονομολόγους, κριτικούς καί χορευ­ τές. Γιά είκοσι περίπου χρόνια ή ομάδα τής όδοΰ Bloomsbury δίνει τόν τόνο. Ε ίναι ή εποχή πού τό Η νω μένο Βασίλειο άντιμετωπίζει τή σκληρή πραγματικότητα. Ή άγγλική ά ποικιοκρατία τελειώνει, ό Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε έρείπια κα ί χρέη. Μέσα σ’ αύτή τή γενική κρίση τά ήθη άλλάζουν. Ο ί γυναίκες έχουν πριν άπό χρόνια έγκαταλείψει τόν πα ρ α ­ δοσιακό τους ρόλο γιά νά βοηθήσουν στόν πό ­ λεμο. Τό 1918 άποκτούν δικαίω μα ψήφου, κι αύτές πού θά μείνουν χωρίς άντρα (μετά τίς χιλιά­ δες τών νεκρών) θά συγκεντρωθούν σέ λέσχες γιά δραστήριες μοναχικές γυναίκες, διαβάζοντας τόν « Ό δη γό τής έξυπνης γυναίκας» τού Bernard Schaw. Ή γυναίκα θά κυριαρχήσει κα ί στά έργα τής Virginia Woolf- ή γυναίκα θά είναι ήρωίδα τών πολυάριθμων μυθιστορημάτων της. Ή παθητική υποταγμένη γυναίκα ή σπανιότερα ή δραστήρια δυναμική. Ή Clarissa Daloway, ή κυρία Ramsay άπό τόν «Περίπατο στό Φάρο», ή Isa Oliver άποτελούν σύμβολα στό χώρο τής λογοτεχνίας. Ύ φίστανται

Βιρτζίνια Γονλφ τίς κοινωνικές συμβατικότητες, τό πεπρωμένο τής Ανισότητάς τους, τή μοίρα τοϋ «καθρέφτη των άντρων». Γιατί γ ι’ αυτό πρόκειται. Ο ί άντρες σ’ αυτόν τόν περίεργα όργανωμένο κόσμο, ζητούν άπό τίς γυναίκες τήν Αντανάκλαση τοϋ έαυτοϋ τους, τό μεγεθυντικό καθρέφτη τους πού θά τούς δείχνει δυό φορές μεγαλύτερους. Σ ’ αυτή τήν ■ψευδαίσθηση βασίζεται ή Αντρική αύτοπεποίθηση κι Ανωτερότητα. Καί τή μέρα πού ο ί γυναί­ κες θά πάψουν νά είναι οί καθρέφτες των ά ν­ τρων, γιατί δέ θά τούς μισούν πιά ούτε θά τούς κολακεύουν, τότε θά υ πάρξει πραγματική ισό­ τητα. Κι αύτό θά συμβεί δταν ή κάθε γυναίκα θά έχει χρήματα κι ένα «δικό της δωμάτιο». Γύρω στά 1928 ζητήθηκε άπό τή V. W. νά γράψ ει μιά πραγματεία σχετικά μέ τή γυναικεία λογοτεχνία. Κι εκείνη έγραψε τήν Απολογία τοϋ γυναικείου ζητήματος, τό «κατηγορώ» των γυ­ ναικώ ν δλων τών εποχών πού έζησαν χωρίς περι­ ουσία, χωρίς δικαιώ ματα, μόνο κα ί μόνο γιά νά μεγαλώνουν Ανθρώπους κα ί νά πλένουν πιάτα, τών ποιητριών πού πέθαναν πολύ νέες, χωρίς νά γράψουν «Αλίμονο, ούτε μιά λέξη», ένα κατηγορώ όμως χωρίς μίσος καί χωρίς εμπάθεια, μέ Αγάπη κι ευαισθησία. « Έ να δικό σου δωμάτιο» είναι ό τίτλος αυτής τής πραγματείας. Καί μέσα σ’ αυτόν τόν τίτλο σ υνοψίζονται «δλες αυτές οί Αφάνταστα σκοτει­ νές ζωές» τών γυναικών πού κατέγραψε ή V. W. στά μυθιστορήματά της, τών γυναικών πού περ­ νούσαν τή μέρα τους στό κοινό καθιστικό δωμά­

τιο τοϋ σπιτιοΰ, συγυρίζοντας, φροντίζοντας πάντα άλλους καί μήν έχοντας ποτέ καιρό νά Ασχοληθούν μέ τόν εαυτό τους. «Πρέπει νά σκοτώσουμε τόν άγγελο τοϋ σπι­ τιού» είπε τότε ή V. W ., νά βοηθήσουμε τή γυ ­ ναίκα νά Απαλλαγεί άπό τήν οικιακή σκλαβιά, κα ί μόνο τότε θά μπορέσει νά πετάξει τήν Αν­ τρική φορεσιά. Πότε περπατώ ντας στούς κήπους ενός Ακριβού πάντα κολλέγιου, κοντά στήν ήρεμη φύση πού τόσο Αγάπησε, πότε περιπλανώμενη στίς βιβλιοθήκες, ψ άχνοντας γιά βιβλία σχετικά μέ τίς γυναίκες, ή V. W. σκέφτεται, γράφει, άναλύει. Ή ποίηση, ή πραγματικότητα, ή ομορφιά καί πιό πολύ ή γυναίκα τήν Απασχολούν καί τήν προβληματίζουν. Ή φτώχεια κι ό,τι Απορρέει Απ’ αυτήν, ή Αμορφωσιά, ή μικρότητα, ή δυστυχία τοϋ δεύτερου φύλου, ή συστηματική τοποθέτησή του Από πολιτικούς, βιολόγους, ψυχίατρους στό ρόλο τοϋ οικιακού ζώου καί τής Αναπαραγωγικής μηχανής, πού οφειλόταν στήν Αβεβαιότητα τού «πατριάρχη», Αναλύονται μέ τό γνώριμο πάντα ευχάριστο κα ί έλαφρό ύφος πού τή χαρακτηρίζει -« σ πά νια Αγωνία τόσο βαριά είχε έμφάνιση τόσο ελαφριά», δπω ς είπε ό Maurice Blanchot. Μέ αύτοσαρκασμό, πικρή ειρωνεία κα ί λεπτό πνεύμα πλανιέται σ’ άλλες έποχές, μπαίνει στά σπίτια, πλησιάζει τίς γυναίκες πού υποτάχθηκαν στή μοίρα τους κι εκείνες πού προσπάθησαν ν ’ άντιδράσουν. «Πώς ξεπέσαμε! Ξεπέσαμε άπό κανόνες λάθος κι ή μόρφωσή μας ήτανε γιά γέλια, τό πνεύμα μήν μπορώντας νά εξυψώσουμε ήταν επόμενο νά βγούμε Ανεπίδεκτες μαθήσεως» γράφει ή λαίδη Γουίντσεσλυ τό 17ο αί., καθώς βασανίζεται καί τυραννιέται γιά τήν άδικη τύχη της. Ε κ ε ίνα τά χρόνια τό γυναικείο ταλέντο ήταν καταδικασμένο νά «βυθίζεται δλο κα ί πιό βαθιά στήν Ασάφεια καί τήν τρέλα», μιά κα ί ή κάτοχός του ήταν υποχρεωμένη νά «βρίσκεται σέ πόλεμο μέ τόν Ιδιο τόν εαυτό της», για τί ή κοινωνία τής ήταν εχθρική καί προσπαθούσε νά τή διώ ξει Από τούς κόλπους της. Π α ρ’ όλ’ αυτά, οί γυναίκες έκαναν πολύ δρόμο άπό τότε. "Αλλοτε μέ ψευδώνυμα, άλλοτε Ανώ­ νυμα, άλλοτε Ακόμα υπογράφοντας μέ τό όνομά τους τά έργα τους, έκανάν προσπάθειες ν ’ Αλλά­ ξουν τή μοίρα τους. "Ισως νά ήταν λάθος δτι οί περισσότερες υιοθέτησαν τά Αντρικά πρότυπα γιά νά εξισωθούν μέ τό «ισχυρό» φύλο, μέσα άπό τήν έξομοίωσή τους γ ι’ αύτό. ’Εδώ ή V. W. είναι ριζικά Αντίθετη. Αύτό πού πρέπει νά προβάλλεται είναι ή διαφορά Ανάμεσα στά δύο φύλα, όχι ή ομοιότητα. Ή μόρφωση, αύτό πρέπει νά ένισχύει τή θηλυκή δημιουργική δύναμη, πού διαφέρει άπό τήν Αντρική κα ί πού περιφρονήθηκε πάντα κι άπό τίς ίδιες τίς γυ να ί­ κες. Έ ν α ζευγάρι πού μ παίνει στό τα ξί είναι τό έρέθισμα γιά μιάν άλλη σκέψη, γιά τή συγχώ­ νευση τών δύο δυνάμεων -άρσενικής καί θηλυκής - καί τή δημιουργία μιας νέας ερμαφρόδιτης δ ύ ­ ναμης, ισχυρότερης καί πληρέστερης. «Ε ίναι όλέ-

77

θριο νά είναι κανείς καθαρά καί άποκλειστικά άντρας ή γυναίκα- πρέπει νά είναι κανείς γυ­ ναίκα με άρσενικές ιδιότητες ή άντρας με θηλυ­ κές». Τό πάντρεμα τών άντίθετων δίνει τό θαυ­ μαστό άποτέλεσμα. Τ ά μεγάλα έργα είναι καρπός μυαλού ερμαφρόδιτου. « Ή αλήθεια είναι πώς πολλές φορές εγώ συμ­ παθώ τίς γυναίκες.» Αύτή ή συμπάθεια -τόσο σπάνια άπό γυναίκα γιά τό φύλο της, μιά κ α ί συν­ ήθως οί γυναίκες μισούν καί περιφρονούν τόν έαυτό τους - ώθεϊ τή Virginia W oolf νά γράψει δσα έγραψε στό « Έ να δικό σου δωμάτιο» καί νά παροτρύνει τίς όμόφυλές της νά δουλέψουν, νά ζήσουν τή δική τους πνευματική ζωή, γιά νά μπο­ ρέσει κάποτε ή «νεκρή ποιήτρια νά πάρει τό σώμα πού θυσίασε τόσο συχνά», νά ξαναζήσει καί νά γράψει. Δέ βρισκόμαστε δμως παρά στά 1928, μιά έποχή πού ή είσοδος στά κολλέγια είναι άκόμα άπαγορευμένη στίς γυναίκες χωρίς συνοδό ή έστω χωρίς συστατική επιστολή. Κ αί ή μεγαλοφυΐα εί­ να ι βαρύ φορτίο, δταν μάλιστα τή σηκώνει μιά γυναίκα. Ή Virginia W oolf στά 1941, άφοΰ μά­ τα ια θά έχει παλέψει μέ τήν άγωνία, τόν τρόμο τής μοναξιάς, τήν τρέλα, τό ίδιο της τό ταλέντο, πού ύπήρξε ή πηγή τής ευτυχίας καί τής δυστυ­ χίας της συνάμα, ή αίτια τής άρρώ σαας της, θά άναζητήσει τό θάνατο στό νερό, τό στοιχείο πού τόσο τήν ένέπνευσε. «”Αν μπορούσε τό νερό νά μέ σκοτώσει» λέει ή ήρωίδα τού τελευταίου της μυθιστορήματος, «’Ανάμεσα στίς πράξεις». Αύτή ή κραυγή εκφρά­ ζει τό δικό της πόθο πού, άλίμονο, πραγματο­ ποιήθηκε. « Ό θάνατος πού είναι πλεγμένος μέσα στίς βιολέτες, ό θάνατος καί πάλι ό θάνατος» τής έχει γίνει έμμονη ιδέα. ’Α νίκανη ν ά ξεπεράσει τό εσω­ τερικό της μαρτύριο, τήν υπερευαισθησία της, άναζητεΐ τή σωτηρία στό θάνατο, τό μόνο μέσο γ ι’ αυτήν, μαζί μέ τόν ύπνο καί τό όνειρο, γιά νά ένωθεϊ με μιά πνευματική πραγματικότητα. Τά λόγια της γιά τή γυναικεία μεγαλοφυΐα πού έρχε­ τα ι σέ σύγκρουση μέ τή δομή τής κοινωνίας, πού οδηγεί συνήθως τήν κάτοχό της στήν τρέλα κ αί τό θάνατο, βρήκαν τραγική επαλήθευση στό πρό­ σωπό της. Γιά τή Virginia W oolf μπορούμε νά πούμε μέ βεβαιότητα πώς αύτό πού τή σκότωσε ήταν τό τ α ­ λέντο της, άφού ή ίδια ομολογεί πώς «τό νά γρ ά ­ φεις είναι ή ίδια ή άπελπισία». Κι έτσι θλιβερά χάθηκε μιά τόσο μεγάλη λυρική συγγραφέας, μιά άπό τούς τελευταίους ρομαντικούς συγγραφείς πού άπόμειναν στόν αιώ να μας. ΕΛ ΕΝΗ ΚΟΡΟΝΤΖΗ

78

ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΕΜΠΟΥ Ο ΕΝΟΡΚΟΣ

Σέ δίκες γ ι’ άποπλάνηση, φόνο, απάτη καί ναρκωτικά (τά καυτά προβλήματα τής έποχής μας), ένας ένορκος υποστηρίζει άπόψεις, πού προκαλοϋν τήν έντονη άντίδραση τών άλλων δικαστών. ’Αργότερα, έξηγεϊ ότι οί άπόψεις του, γιά τά κοινωνικά καί ψυχολο­ γικά αϊτια του έγκλήματος, πηγά­ ζουν άπό προσωπικές παρατηρή­ σεις κι έμπειρίες του, κατά τή δι­ άρκεια τής πολυκύμαντης ζωής του, πού τήν έξιστορεί μέ συναρ­ παστικό τρόπο. Έχει κάνει καί ίδεϊ έγκλήματα πού δέν τιμωρήθηκαν, έχει κατηγορηθεϊ καί άκούσει νά κατηγορουνται άλλοι γιά έγκλή­ ματα πού δέν έγιναν. Καί κρίνει τόν έαυτό του μέ αύστηρότητα καί δικαιοσύνη καί τούς άλλους μέ άνθρώπινη κατανόηση.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» 'Ασκληπιού 3

Στό Βιβλιοπωλείο «ΔΩΔΩΝΗ», ’Ασκληπιού 3, πωλείται καί τό προηγούμενο βιβλίο τού Δ. Σέμπου· Η ΜΠΟΡΑ.

παράρτημα Σ τις σελίδες τοϋ «Π αραρτήματος» σχολιάζονται δσα ένδιαφ έροντα βιβλία δεν παρουσιά­ ζονται στην « ’Επιλογή». Τά βιβλία επ ιλέγει ή Σ ύνταξη τοϋ περιοδικού. Γράφουν οί Κώ στας Καλημέρης, Ε λ έν η Κοροντζή, Χ αρά Λονκάκου, Γλύκα Μ αρκοπουλιώ τον, Β ασίλης Π απαβααιλείου κ α ί Κ ατερίνα Ρούφου.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Βιβλίο τής χρονιάς Ε Ν Α πολύ χρήσιμο βιβλίο είναι τό «Βιβλίο τής χρονιάς», πού έκδίδεται γιά τρίτο χρόνο από τό «Πρακτορείο 'Ελληνικού Τύπου» (σελ. 847). Τ ί περιλαμβάνει; Σχεδόν τά πάντα σχετικά μέ τόν ελληνικό χώρο. Τή γεω γραφία τής χώρας, τήν εκπαίδευση, τίς κοινωνικές υπηρεσίες, τίς συγ­ κοινωνίες, τόν τουρισμό, τήν πολιτική, τά διεθνή γεγονότα, τήν οικονομία, τήν πολιτιστική ζωή, τά σπόρ. Κι ένα πολύ σύντομο άλλά περιεκτικό ιστορικό σημείωμα στήν άρχή. Ό λ ο υ ς μάς ενδιαφέρουν οί πολύτιμες πληρο­ φορίες πού δίνει σχετικά μέ τήν ελληνική άλλά καί τή διεθνή κίνηση. Λεπτομερειακά ένημερωμένο σέ ότιδήποτε, άπό συνεδριάσεις τής Βουλής ώς τόν άθλητισμό κι άπό τά βιβλία πού έκδόθηκαν σέ όλους τούς τομείς τόν τελευταίο χρόνο στήν Ε λ λ ά δ α μέχρι παγκόσμιο άτλαντα, μάς ένημερώνει μέ τή σειρά του. Τό ευρετήριο τών κυρίων ονομάτων πού ύπάρχει στό τέλος, ό προσεκτικός χωρισμός σέ κεφά­ λαια κάνουν τή χρησιμοποίησή του εξαιρετικά εύκολη γιά τόν καθένα. Πολλά μπράβο στούς ύπεύθυνους αύτής τής έκδοσης.

φεύγοντας τό πλατείασμα, τήν προνομιακή μετα­ χείριση τών θεμάτων άλλά κα ί τόν σχολαστικι­ σμό. Θέατρο, συναυλίες, ρεσιτάλ, δισκογραφία, βι­ βλίο καί βιβλιογραφία, χορός, κινηματογράφος, φιλμογραφία, σεμινάρια, έκθέσεις, κριτικές κ.ά. συνθέτουν τό φάσμα τής καλλιτεχνικής καταγρα­ φής κ αί άξιολόγησης γιά τό ’80. Τό Γράμματα καί Τέχνες ’81 είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον γιά τά ξένα ινστιτούτα καί τούς νέους πολιτιστικούς φορείς, κομμάτια προβλεπτικά γιά τό ’81, Τό Κυπριακό Πολιτιστικό Χρονικό ’80 ίδΐαίτερα σημαντικό, όχι μόνο γιά έθνικούς λόγους. Τό άφιέρωμα στήν Τέ­ χνη καί τόν Συνδικαλισμό σφυγμομετρεί τόν καλ­ λιτεχνικό χώρο καί θίγει ένα ευαίσθητο σημείο τής καλλιτεχνικής στάσης. Ή άντιφατικότητα καί πληθωρικότητα τής πο ­ λιτιστικής προσφοράς, τό Νόμπελ στόν Έλύτη, τό χάλι τής εκπαίδευσης, οί καλλιτεχνικές εκδηλώ­ σεις, ή δίωξη τοϋ βιβλίου, ή εισαγωγική κα ί κρι­ τική στάση ειδικών σέ κάθε μορφή τέχνης, άπασχολοΰν τό «Χρονικό ’80» κα ί ένημερώνουν τόν άναγνώστη. Συσσώρευση λοιπόν καλλιτεχνικών ιχνών καί άνεξίτηλων καλλιτεχνικών έντυπώσεων, υποσχέσεις καί άξιολόγηση, συνιστοΰν τή σφαιρική παρουσίαση τού «Χρονικού» γιά τή χρονιά πού έφυγε. Κ. Κ.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Ε. Κ.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Χρονικό ’80 ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ συνθετικός τής πολιτιστικής ζωής γιά τή χρονιά πού πέρασε τό «Χρονικό ’80», ετή­ σια έκδοση τοϋ καλλιτεχνικού κέντρου «"Ωρα» (σελ. 239). Μεγάλο επιτελείο συνεργατών έγγυάτα ι τόν απολογισμό τοϋ πολιτιστικού ’80, άπο-

Γ ιόγκα «Η Υ ΠΑΡΞΗ τοϋ Θεού έγινε περισσότερο άναγκαία γιά τό σύγχρονο άνθρωπο ά π ’ 6,τι ήταν γιά κείνον τών άρχαίων πολιτισμών. Χωρίς Θεό, ό άνθρωπος σήμερα οδηγείται στήν άπελπισία.» Αύτή είναι ή γνώμη τοϋ Mircea Eliade, ένός άπό τούς πιό γνωστούς θρησκειολόγους τής έποχής μας. Καί πιθανότατα έχει δίκιο. Στις μέρες μας, πού τό άγχος καί οί διάφορες πιέσεις έχουν γίνει άφόρητες, όλο καί πιό πολλοί ά νθρω ποι κατα­ φεύγουν στή θρησκεία ή σέ διάφορες φιλοσοφίες

79

νότητας. Τό βιβλίο κάνουν κάπως δύσκολο οί ινδικοί όροι, άλλά οί πολυάριθμες σημειώσεις, τό κατα­ νοητό γράψιμο βοηθούν τόν όποιοδήποτε άναγνώστη κι όχι μόνο τόν ειδικό νά μπει στό νόημα τού έργου. Ε. Κ.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Γιά τόν Γκράμσι

Mircea Eliade πού βοηθούν νά βρεθεί ή χαμένη ήρεμία. Μιά ά π ’ αυτές είναι καί ή «Γιόγκα», καί με τό ομώνυμο έργο του (Χατζηνικολή, σελ. 351) ό Eliade μάς εισάγει στην ινδική σκέψη Γιόγκα. Γνωστός ό συγγραφέας καί γνωστές καί άλλες μελέτες του, όπως «Λαμανισμός, οί άρχαϊες τεχνι­ κές τής έκστασης», πού μεταφράστηκε καί στά έλληνικά, κι άλλα: «Εικόνες καί σύμβολα», «Μύ­ θοι, όνειρα καί μυστήρια», «Μυστικές γεννήσεις» Ή ινδική σκέψη άπό τότε πού άνακαλύφθηκε άπό τό δυτικό πολιτισμό -ά ρκ ετά πρόσφ α τα - άρ­ χισε νά έπηρεάζει τό ευρωπαϊκό πνεύμα. Τό βι­ βλίο τού Eliade μάς βοηθά νά πλησιάσουμε τήν πολύπλοκη φιλοσοφία τής Γιόγκα, στήν όποια έχει τίς ρίζες της ό βουδισμός. Κέντρο της ή άνθρώπινη ύπαρξη καί οί δυνατότητες άπο-συνθήκευσής της (οί δυνατότητες δηλαδή νά ξεπεράσει τίς συνθήκες πού τήν περιορίζουν, νά άπελευθερωθεϊ). Τό άσυνείδητο μέ τά «κατάλοιπά» του, πού εί­ ναι εμπόδιο γιά τήν άσκητική, είχε άνακαλυφθεΐ άπό τήν Ινδική φιλοσοφία πολύ πριν άπό τήν ευ­ ρωπαϊκή ψυχολογία τού βάθους. Σ κοπός τής Γιόγκα είναι νά ύποτάξει όλα τά έμπόδια ό άν­ θρωπος κα ί νά φθάσει στήν ελευθερία, νά σωθεί άπό τό πρόσκαιρο καί τήν άγωνία τής προσωρι­

80

ΜΙΑ μελέτη τής ζωής κα ί τού έργου τού μεγάλου ίταλού πολιτικού καί φιλοσόφου Ά ντό νιο Γκράμσι είναι ή έκδοση τών Κουϊντιν Χόαρ καί Τζέφφρι Νόουελ Σμίθ, «Γιά τόν Γκράμσι» (Στο­ χαστής, σελ. 156), μεταφρασμένο άπό τό Δήμο Βεργή. Σκοπό του έχει τό βιβλιαράκι αύτό νά εξιστορήσει, άπό τή μιά, τό βίο τού Γκράμσι καί, άπό τήν άλλη, νά προβάλει τίς Ιστορικές συνθή­ κες κάτω άπό τίς όποιες διαπλάστηκαν ό άνθρω­ πος καί τό έργο του. Μετά τή δολοφονία τού βουλευτή Ματεόττι, τό 1924, διαλύεται κάθε έλπίδα γιά τήν πτώση τού φασιστικού καθεστώτος καί καταρρέει κάθε έπίφαση «δημοκρατικότητας». Ή κρίση πού δημιουργεΐται άπό τή δολοφονία οδηγεί τελικά στήν ένίσχυση τής φασιστικής εξουσίας, πού είχε πολύ γερά θεμέλια, συνεπικουρούμενη, βέβαια, καί ά πό ένα σύστημα καταστολής πιό ολοκληρωτικό καί πιό άποδοτικό ά π’ ό,τι παλιότερα. Τό φθινόπωρο τού 1926 ό Μουσσολίνι καταρ­ γεί όλες τίς άντιπολιτευόμενες δυνάμεις πού είχαν άπομείνει καί έξαπολύει μαζικές συλλήψεις. ’Ανάμεσα σ’ αυτούς πού συλλαμβάνονται είναι καί ό Ά ντό νιο Γκράμσι. Ό Γκράμσι είναι βου­ λευτής, καί άπό τόν Αύγουστο τού 1924 γενικός γραμματέας τού Κομμουνιστικού Κόμματος ’Ιτα­ λίας (άν καί ή ταυτότητα τών κομματικών στελε­ χών κρατιόταν μυστική). Τό 1928, μετά τή δίκη του, ό Γκράμσι καταδικάζεται σέ είκοσι χρόνια φυλακή. Δέν έμελλε βέβαια νά συμπληρώσει τήν ποινή του, μιά πού ή ήδη επισφαλής υγεία του καταρρέει διαρκώ ς μέσα στή φυλακή. Πεθαίνει τόν ’Α πρίλιο τού 1937, σέ ήλικία 46 χρονών. Καρπός τών ετών αύτών τής άργής θανάτωσής του είναι οί 2.848 χειρόγραφες σημειώσεις πού παραδίνει λίγο πριν πεθάνει γιά νά βγούν κρυφά άπό τήν κλινική πού νοσηλεύεται φρουρούμενος. Τό έξαιρετικά κατατοπιστικό αύτό βιβλίο εί­ ναι, σίγουρα, μιά άπαραίτητη εισαγωγή ή συμ­ πλήρωμα στήν άνάγνωση καί μελέτη τού έργου τού Γκράμσι. Γ. Μ.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΔΙΚΑΙΟ

Γεωοικονομία καί κοινοτισμός

Απεργία καί κίνδυνος λειτουργίας τής εκμετάλλευσης

Ε ΙΝ Α Ι πάντα γοητευτικό νά ξεθάβεις ή νά προσ­ φέρεις στό πλατύτερο κοινό έργα άνθρώπων ση­ μαντικών πού μέχρι τώρα ήταν στήν άφάνεια ή γνωστά μόνο στούς ειδικούς. Κάποτε ή ιστορία καί ή άξιολόγηση τής Διοίκησης θά βάλει τάξη σ’ αυτές τίς άδικίες καί θ’ άξιολογήσει τίς εξαιρέ­ σεις πού έζησαν στούς κόλπους της. Ή έκδοση τών κειμένων τοϋ Κ. Δ. Κ αραβίδα μέ τίτλο «Γεωοικονομία καί κοινοτισμός» (’Αγροτική Τράπεζα τής Ε λλά δος, σελ. 216) είναι, όπω ς το­ νίζει ό κ. Πεπελάσης, πράξη έπικαιρική καί χρή­ σιμη: « Ό οικονομικός καί κοινωνικός στοχασμός του μάς προσφέρει ένα έξαιρετικό δείγμα προσ­ ήλωσης στήν έπεξεργασία τών εμπειρικών στοι­ χείων σέ ιστορική κλίμακα -μορφ ολογία έδάφους, γεωγραφικός διαφορισμός καλλιεργειών, μορφές οργάνωσης στόν άγροτικό χώρο, εξέλιξη τής άτομικής καί συλλογικής (κοινοτικής) ιδιο­ κτησίας κλπ. - καί ταυτόχρονα μιας άκατεύναστης διάθεσης γιά άνασύνθεση τών στοιχείων αύΜοναχικός άγωνιστής κα ί στοχαστής ό Καρα­ βίδας, είναι όραματιστής τοϋ κοινοτισμού κα ί τής τέτοιας άναμόρφωσης τής ελληνικής υπαίθρου. ’Ανάμεσα στά 1930-36 ό Κ αραβίδας δημοσιεύει τρία θεμελιακά του έργα: «Σοσιαλισμός καί κοι­ νοτισμός», «’Αγροτικά» καί «Κοινοτική πολιΉ ΑΤΕ τιμά μ’ αυτή τήν έκδοση τό στέλεχος της (ό Καραβίδας πέθανε τό 1973) καί προβάλλει τό έργο του στό πλατύτερο κοινό. Τό βιβλίο έχει διεξοδική άνάλυση καί εισαγωγή στό έργο τοϋ συγγραφέα άπό τόν Β. Καραπιστόλη, δουλειά σημαντική γιά όποιον θέλει νά δεί σφαιρικά τή συλλογή τών κειμένων αυτών. Σ τά περιεχόμενα διαβάζουμε: Τό υπόμνημα πρός τήν ΑΤΕ, Τά παλαιά μικρά εγγειοβελτιωτικά έργα τής ΑΤΕ καί τά μείζονα κρατικά, Ό ιδιότυπος οικονομικός ρεζιοναλισμός καί τό κοινοτικό ταμιευτήριο, καί, τέλος, ή Έ κθεση γιά τήν υπόθεση Φήκης Τ ρικά­ λων.

ΕΝ Α βιβλίο πού πρώ τ’ ά π ’ όλα άπευθύνεται στούς νομικούς άλλά πού τό θέμα του πα ρουσιά­ ζει ένδιαφέρον καί γιά τούς ειδικούς άλλων επι­ στημών. Π ρόκειται γιά τήν έρευνα, στήν περιοχή τοϋ εργατικού δικαίου, τού Δημήτρη ΤραυλούΤζανετάτου, δικηγόρου κα ί έπιμελητή στό Π ανε­ πιστήμιο ’Αθηνών, «’Α περγία καί κίνδυνος λει­ τουργίας τής εκμετάλλευσης» (Ά ν τ. Σάκκουλας, σελ. 389). ’Αντικείμενο τής έρευνας είναι «ή τύχη τοϋ μι­ σθού τών μή απεργών μισθωτών σέ περίπτωση πού χωρίς πταίσμα άπό καμμιά συμβατική πλευρά ματαιώνεται ή άπασχόλησή τους λόγω απεργίας στήν,Ιδια ή σέ τρίτη εκμετάλλευση». Ή προβληματική λοιπόν τής έρευνας στρέφεται γύρω άπό τό θέμα καταβολής τών μισθών τών ερ­ γαζομένων στήν περίπτωση πού σέ μιά έκμετάλλευση γίνει μερική ή ολική άπεργία πού θά έμποδίσει τή λειτουργία καί κατά συνέπεια τήν παρα­ γωγή τών άλλων τμημάτων τής ίδια ς ή άλλων έπιχειρήσεων καί ό εργοδότης άναγκαστεϊ νά διάκάψει τή λειτουργία της. Π έρα ά πό όποιαδήποτε έπιστημονική άξια, ή έρευνα αύτή παρουσιάζει μιά σημαντική πρα ­ κτική σκοπιμότητα, στό μέτρο πού στόν τόπο μας κυριαρχεί ή άντίληψη ότι σέ περίπτωση άπεργίας «ό καταμερισμός κινδύνου μισθού» επιβαρύνει άποκλειστικά τόν μή άπεργό μισθωτό. ’Α ποτέλε­ σμα τής πραγματικότητας αύτής είναι τό νά μή διεκδικούνται δικαστικά οι παρακρατημένοι μι­ σθοί, τή στιγμή πού οί πιθανότητες δικαίωσης τού μισθωτού είναι ελάχιστες, σχεδόν άνύπαρκτες. ’Αμφισβητώντας τήν άποψη αύτή ό Δ. Τραυλός-Τζανετάτος επεξεργάζεται κα ί θεμελιώνει μιά εναλλακτική λύση πού θά συνέβαλλε άποφασιστικά στό νά ξεπεράσει ό μισθωτός τήν άπροθυμία του νά καταφύγει στό δικαστήριο, άφού θά έχει π ιά σημαντικές έλπίδες γιά εύνοϊκή έκβαση. Γ. Μ.

Κ. Κ.

ΔΙΑΒΑΖΩ

5

ΧΡΟΝΙΑ 81

ΔΙΚΑΙΟ

Δυό πρωτοποριακές μελέτες «ΣΤΗΝ 'Ιστορία τών πρωτοποριακών αγώνων τού Δημοτικισμού, γιά νά πείσει τούς Έ λληνες πώς ή Γλώσσα τους - ή γλώσσα τού Λ α ο ύ - πρέπει νά γίνει άξια νά καλύψει όλους, καί τούς δυσκο­ λότερους τομείς τού γραφτού λόγου, ό Βάσος Βλαβιανός κατέχει δικαιω ματικά μιάν αξιόλογη θέση. Έ ν α ς τομέας άπό τούς πιό άπρόσιτους γιά τόν Δημοτικισμό θεωρήθηκε άπαρχής καί μένει με δλα τά παρακλάδια του ό τομέας τής Νομικής έπιστήμης.» Μ’ αυτά τά λόγια αρχίζει τό εισαγωγικό του σημείωμα ό Χριστόφορος Χριστίδης στόν τόμο «Δύο πρωτοποριακές μελέτες» (Ε τα ιρ ε ία Σ που­ δών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Π αι­ δείας / Βιβλιοθήκη Γενικής Π αιδείας, σελ. 100). 'Ο τόμος αυτός περιέχει δύο μελέτες τού ποινικολόγου Βάσου Βλαβιανού, γραμμένες τήν ίδια περίπου έποχή, γύρω στά 1925. Ή πρώτη τιτλο­ φορείται: « Ά π ό τή μεταρρύθμιση τού Ποινικού Δικαίου στή Γερμανία» καί ή δεύτερη «Τό έργο καί ή συστηματική ταξινόμηση τών ποινικών επι­ στημών». Ό Βλαβιανός σημειώνει στόν πρόλογο τής πρώτης μελέτης: « Ή μελέτη γράφτηκε στή δημοτική γλώσσα. Αύτό οφείλεται στήν αντίληψη πώς είναι πιά καιρός ν’ αρχίσει σύντονη δουλιά γιά συγραφή καί νομικών επιστημονικών έργων στήν καθαρή Νεοελληνική. Τό ζήτημα τό γλωσ­ σικό γιά όσους θελήσανε νά τό γνωρίσουνε, νά τό μελετήσουνε μέ καλή πίστη καί νά βαθύνουν απάνω σ’ αυτό είναι, καιρό τόρα, λυμένο». Α ύτά γράφονταν τό 1925, καί μάλιστα μέ τό μονοτονικό σύστημα (δπως άλλωστε κα ί τό ση­ μείωμα τού X. Χριστίδη)! Εύκολα καταλαβαίνει κανείς πόση σημασία άποκτούν τά κείμενα τού Βλαβιανού - π έ ρ α άπό τήν έπιστημονική τους ά ξ ια - σέ σχέση μέ τήν ιστορία τού περίφημου Γλωσσικού μας Ζητήματος! Β. Π.

Π ΑΙΔΑΓΩΓΙΚ Η

Ένας παιδότοπος στό σπίτι σας ΓΎΝΑΙΚΕΣ-μητέρες, ή μιά συγγραφέας βιβλίων γιά π α ιδιά καί ή άλλη νηπιαγω γός μ’ άνώτερες σπουδές είναι ή Μαρί Ούίνν κα ί ή Μαίρη Ά ν Πόρτσερ. Τό Ινστιτούτο 'Υ γείας τού Παιδιού παρουσιάζει τό βιβλίο τους «Έ να ς παιδότοπος

82

στό σπίτι σας» (Μετόπη, σελ. 240). Τό βιβλίο είναι άποτέλεσμα εμπειριών, άλλά καί τό ίδιο μιά έμπειρία. Καλύτερα, είναι ή κατα­ γραφή μιας εμπειρίας πού έγινε γιά νά γραφεί τό βιβλίο. Ο ί συγγραφείς οργάνωσαν έπί τούτου μιά πρότυπη συντροφιά παιδιώ ν προσχολικής ήλικίας. Έ χουμε λοιπόν έδώ ένα πρακτικό πα ρά δει­ γμα παιδικής συντροφιάς μέ τή συμμετοχή τεσσά­ ρων άκόμα γυναικών καί δράστες τούς μικρούς Τζούλη, Μίκη, Τζένη καί Μάικελ. Τ ά πέντε άρχικά ερωτήματα τού βιβλίου άπευθύνονται σέ

Κούκλα άπό χαρτοσακούλα (άπό τό βιβλίο «"Ενας παιδσους έχουν ξεμπερδέψει μέ τήν πατερναλιστική συμπεριφορά πρός τά πα ιδιά , τήν εύθικτη καί νευρωτική στάση, άπευθύνονται δηλαδή σέ άνθρώπους πού βλέπουν μ’ ενδιαφέρον τήν έμπειρία γιά τό πώς μεγαλώνει ένα πα ιδί σωστά, δχι βέ­ βαια τού «σωλήνα»! Τά ερωτήματα άφορούν τήν οργάνωση τής συν­ τροφιάς, τήν έπιλογή τών μητέρων, τήν προετοι­ μασία τού παιδιού, τή διαρρύθμιση τού δωματίου παιχνιδιού, τήν άντιμετώπιση τών παιδικώ ν αντι­ δράσεων. Σ τις απαντήσεις λύνονται προβλήματα κι ό ενδιαφερόμενος θά βρεί πολλές χρήσιμες ιδέες, έστω κι άν ή παιδαγωγική του αντίληψη έχει αύτή ή τήν άλλη απόκλιση. Ό σ ο ι λοιπόν πιστεύουν πώς τό π α ιδί μαθαίνει στήν προσχολική ήλικία, καί γ ι’ αύτό άξίζει νά σταθούν σοβαρά πλάι του, άς φροντίσουν νά μά­ θουν πρώτα αυτοί. Ό υπουργός κ. Δοξιάδης, στόν πρόλογό του, σημειώνει πώς τό βιβλίο τής Μαρί καί τής Μαίρη είναι χρήσιμο γιά νηπιαγω ­ γούς, νηπιοκόμους, βρεφοκόμους κλπ. 'Η μετά­ φραση είναι καλή κι είναι δουλειά τής Ρένας Παπαθανασιάδη. Κ Κ

ΧΙΟΥΜΟΡ

Εύρω-Λεξικό Ο ΦΡΕΝΤΥ Γερμανός είναι σίγουρα στους περισσότερους Έ λληνες γνωστός. Είχε σά χρονο­ γράφο, είτε σά δημιουργό καί παρουσιαστή εκ­ πομπών στην τηλεόραση, είτε σά συγγραφέα, κά ­ που τάν έχει συναντήσει ό καθένας μας. Τό «Εύρω-Λεξικό» (Κάκτος, σελ. 187), τό τε­ λευταίο του βιβλίο, συντάχτηκε μετά άπό πα ρά ­ κληση... τού Προέδρου τής Δημοκρατίας, μέ τό γνωστό χιουμοριστικό ύφος τού Φ. Γερμανού. Τά λήμματα τού Εύρω-Λεξικού άναφέρονται σέ θέ­ ματα τής ελληνικής καί τής διεθνούς έπικαιρότητας ή σέ πρόσωπα πού βρίσκονται στό πολιτικό ή καλλιτεχνικό προσκήνιο. Συνοδεύονται δέ άπό μερικά σπαρταριστά χρονογραφήματα πού έχουν σχέση μέ τάν κόσμο τού βιβλίου εύρείας κατανά­ λωσης (Νόρα, S.A .S.), τήν έλληνική τηλεόραση κλπ. Νομίζουμε δτι είναι προτιμότερο νά παραθέ­ σουμε μερικά αποσπάσματα άπό τό βιβλίο, ώστε νά μπορέσει ό άναγνώστης νά άπολαύσει άπευθείας, έστω καί γιά λίγο, τό γνωστό όλότελα προσωπικό χιούμορ τού Φρ. Γερμανού. Ά π ό τό Εύρω-λεξικό: «ΒΙΒΛΙΟ. Ε ξ ω τικ ό Αντικείμενο στήν Ε λ λά δ α τού ’80. Τό βιβλίο είναι χρήσιμο γιά νά γεμίζει άδεια ράφια. Ε π ίσ η ς άν τό μαξιλάρι τού γραφείου σας είναι χαμηλό βάζετε άπό κάτω ένα βιβλίο κα ί ψηΜ ερικά βιβλία μέ κόκκινο ή χρυσάφι δέσιμο εί­ να ι πολύ καλά γιά τό λίβινγκ ρούμ σας άν έχετε επίπλωση Λουί Κένζ ή Λουί Σέζ ή Λουί ντέ Φυνές.... ΚΑΡΛΟΜΑΓΝΟΣ. Γάλλος αύτοκράτωρ πού έγινε διάσημος κυρίως χάρις στό όμώνυμο βρα­ βείο του. (”Ιδε: “ Κώστας”) ΝΑΤΟ. Πουν ’το;» Γ. Μ.

ΧΙΟΥΜΟΡ

’Ά ν «ΑΝ» (Κάκτος) είναι ό τίτλος τού καινούριου λευκώματος πού έξέδωσε ό γνωστός σκιτσογράφος-γελοιογράφος Κύρ. Ό Κύρ είναι πασίγνω ­ στος- δέ χρειάζεται συστάσεις. Αύτό πού πρέπει νά έπισημάνουμε, σέ σχέση μέ τήν έκδοση αύτή, είναι ή πλήρης ώριμότητα τού καλλιτέχνη. Σ αρ­

καστικός, χλευαστικός, όξύτατος, ό Κύρ ξέρει τώρα π ιά νά μήν έγκλωβίζεται στό πλαίσιο τού έκάστοτε «θέματός» του, Αλλά νά Αφήνει τήν έμ­ πνευση, τή γραμμή του ελεύθερες νά συνθέτουν ένα δεύτερο φόντο, έναν ορίζοντα πού, αύτός πιά, δίνει τό στίγμα καί τού κάθε σκίτσου καί όλου τού λευκώματος. Βλέποντας τήν τελευταία αύτή δουλειά τού Κύρ Αντιλαμβάνεσαι τή σημα­ σία τού όρισμοϋ έκείνου πού λέει: «Τό χιούμορ είναι ή εύγένεια τής Απελπισίας». Β. Π.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

Γεωγραφικά Α Π Ο τίς εκδόσεις I. Ζαχαρόπουλος καί στή σειρά «Βιβλιοθήκη ’Α ρχαίων Συγγραφέων» κυ­ κλοφόρησαν σέ έπανέκδοση τρεις τόμοι μέ τά έξι πρώτα βιβλία τών «Γεωγραφικών» τού Στράβωνα (σελ. 450). Τήν έπιμέλεια τού α ' τόμου είχε κάνει ό Γ. Κορδάτος, τού 6' καί γ ' ό Ε. Παπανοϋτσος. Ή εισήγηση, ή μετάφραση καί τά σχόλια είναι τού Π. Βαλάκη. Ό Στράβων, στωικός φιλόσοφος, ιστορικός καί γεωγράφος, γεννήθηκε τό 66 π.Χ. στήν Ά μ ά σεια τού Πόντου. Ή πρόθεσή του ήταν νά συγγράψει έργο βοηθητικό καί συμπληρωματικό αύτών πού είχαν ήδη προηγηθεΐ. Τ ά «Γεωγραφικά» Αποτε­ λούνται άπό 17 βιβλία πού περιέχουν τή γεωγρα­ φία τής Εύρώπης, τής ’Α σίας καί τής ’Αφρικής. Γιά νά όλοκληρώσει τό έργο αύτό ό Στράβων χρησιμοποίησε πηγές άλλων γεωγράφων σέ συν­ δυασμό μέ τ ίς δικές του περιηγήσεις. Ή μόρφωσή του ήταν πλατιά καί σάν συγγραφέας ήταν πολύ εύσυνείδητος, χωρίς νά είναι πάντοτε κι Αντικει­ μενικός, όπως Αναφέρει ό Π. Βαλάκης στήν εισ­ αγωγή του. Ή έκδοση αύτή εκτός άπό τή μετάφραση περι­ λαμβάνει αύτούσιο καί τό Αρχαίο κείμενο. Κ. Ρ.

83

ρούχη: «Ποιήματα 1934-1937» (σελ. 120). Τό παράδοξο δέν είναι πώς ένας ζωγράφος γράφει καί ποίηση άλλά ότι σέ μιά έποχή καί σ’ έναν τόπο όπου ό καθένας πασχίζει νά δημοσιεύ­ σει ό,τι γράφει, ένας ταλαντούχος καλλιτέχνης άρνήθηκε νά κυκλοφορήσει τά ποιήματά του, πριν περάσουν σαράντα χρόνια άπό τή γραφή τους. Γιατί τά ποιήματα πού κυκλοφόρησαν εφέ­ ΠΟΛΛΕΣ έλπίδες δίνει ό Ά ντρ έα ς Σακελλαρίου τος γράφτηκαν τό 1934, ’35, ’36 καί ’37, καί ό με την πρώτη ποιητική συλλογή του «Χαρτιά» Γιάννης Τσαρούχης τά κράτησε κλεισμένα στό πού κυκλοφορεί ό «’Ίκαρος» (σελ. 35). Σ ’ αυτήν χρονοντούλαπο μέχρις ότου «όλα αύτά είναι τόσο βρίσκεται συγκεντρωμένο τό άποτέλεσμα τής δε­ μ ακρινά ώστε είναι σάν νά πρόκειται γιά έναν κάχρονης δουλειάς τοϋ ποιητή άπό τό 1969 ώς τό 1979. "Ενα άποτέλεσμα πού δείχνει μιά σπάνια ξένο». Τά χρόνια έκεΐνα φαίνεται νά ύπήρξαν γιά τόν προσωπική φωνή πού χαρακτηρίζεται άπό ιδια ί­ μεγάλο έλληνα ζωγράφο ιδιαίτερα σημαντικά, τερη μουσικότητα κι ευαισθησία: καθώς σάν άνθρω πος τού πνεύματος έβλεπε ότι «Ξύπνησα μόνος, ένας κόσμος φεύγει άμετάκλητα καί, πα ρ’ όλη τήν κι ήρθες οδύνη πού αύτό τού προκαλούσε, αισ θανόταν κι όταν οίγησαν οί καμπάνες.» αύτός τήν άνάγκη νά τόν καταστρέφει μιά ώρα άρχίτερα. Μιά γλυκιά μελαγχολία πλανιέται στούς στί­ «Θά πέσει! Θά πέσει! Έφώναξαν μερικοί άγ­ χους του κι ή κραυγή του είναι πάντα διακριτική γελοι, πρός τό δεξιό μέρος τον ουρανού. ’Ενώ με­ -π ο τέ δυνατή-, σά νά τήν άπευθύνει στάν έαυτό ρικοί άλλοι, Αριστερά ανεστραμμένοι, έφώναζαν: ’Έπεσε! Έπεσε! ”Α χ ’έ πεσε ή τόση λαμπρή πνενματικότης!! «Μέ πήρε ό ύπνος καί μέ γέλασαν τά όνειρα. Πράγματι κατά τό απόγευμα έπεσε ή τεράστια ’Αλλά ή δεύτερη πόρτα πού έκλεισε πίσω μου πνευματικότης καί έσκότωσε πολλούς, όχι έπίσηήταν άπό τόν αγέρα πού διαπέρασε τό κορμί

Π Ο ΙΗ ΣΗ

Χαρτιά

Πού καί πού διακρίνονται επιρροές σύγχρονων έλλήνων ποιητών, ιδίως στά πιό παλιά του ποιή­ ματα —πράγμα δμως τελείως φυσικό γιά τίς πρώ­ τες προσπάθειες. ’Ενδιαφέροντα καί χαριτωμένα είναι κα ί τά ομοιοκατάληκτα κομμάτια του, καί πρέπει ν ά ση­ μειωθεί ότι είναι άπό τούς πολύ λίγους νέους ποιητές πού κάνει αύτό τό τόλμημα χωρίς ή ρίζα του νά θυμίζει στό παραμικρό τήν παραδοσιακή ποίηση -κά θε άλλο μάλιστα. Βέβαια ή επιλογή των ποιημάτων φαίνεται νά είναι αυστηρή αλλά, κατά τή γνώμη μου, θά μπο­ ρούσαν νά λείπουν μερικοί στίχοι άπό τήν τόσο άξιόλογη αύτή συλλογή. «...νά πού όέ μέ ενοχλεί ή μετρημένη ζωή μου. Ξέφυγα άπό τήν αστεία σοβαρότητα.» Σίγουρα ό Ά ντρ έα ς Σακελλαρίου έχει ξεφύγει κι ά π’ αυτόν κι άπό άλλους σκοπέλους -στήν ποίησή του τουλάχιστο. Ε. Κ.

Π Ο ΙΗ ΣΗ

Ποιήματα 1934-1937 ΓΙΑ πρώτη φορά τό 1980 κυκλοφόρησε μιά συλ­ λογή ποιημάτων τού ζωγράφου Γιάννη Τσα84

Ύόατογραφία τοϋ Γιάννη Τσαρονχη άπό τό βιβλίο τον

μους, αλλά διανοούμενους.» Τήν εποχή πού γράφει τά πρώ τα του ποιήματα δεν έχει έρθει άκόμα σε έπαφή με τούς έλληνες σουρρεαλιστές, κα ί μόνο τό ’36 στό Παρίσι θά πρωτογνωρίσει αύτό πού λέγεται «μοντέρνα τέ­ χνη». Ό ίδιος δηλώνει δτι τά ποιήματα αύτά γρ ά ­ φτηκαν άπό μιά άνάγκη νά δώσει διέξοδο στά άλληλοσυγκρουόμενα αίσθήματά του τής εποχής έκείνης, μή θέλοντας νά «φορτώσει» μ’ αύτά τή ζωγραφική του. Τό εύλογο ερώτημα «γιατί;» παραμένει. Ή όποιαδήποτε όριοθέτηση καί κατηγοριοποίηση τής ποίησής του, ύπάρχει ό φόβος δτι άπλώς θά μάς έμπλεκε σέ μίά στείρα καταγραφή όρων πού πιθανώ ς μακράν νά άπεϊχαν άπό τήν αλήθεια. Ή ποίηση τού Γιάννη Τσαρούχη είναι ένα ξέσπασμα ένός άνθρώπου ιδιαίτερα προικι­ σμένου μέ ευαισθησία καί εξυπνάδα. Ή συλλογή κυκλοφόρησε άπό τόν έκδοτικό οίκο «“Αγρα» καί συνοδεύεται άπό τρεις ύδατογραφίες τής έποχής έκείνης.

άξιόλογη, άφοϋ κάθε ποιητής σχεδόν έχει μερι­ κούς στίχους τουλάχιστον λαμπερούς, γνήσιους, άρτιους: «Πρόσμενα, πρόσμενα νά ’ρθεϊς, έσν δέν ήρθες δμως. Μά στην άπελπισία μου δέ μοϋ 'λειψε ή ελπίδα περίμενα Αναπάντεχα γιά νά σέ φέρει ό δρόμος, κι όλους τούς είδα νά ’ρχονται καί μόνο εοέ δέν Στήν εισαγωγή του ό Κ. Στεργιόπουλος άναλύει τούς παράγοντες πού συντελούν στήν ανανέωση, μελετά τούς φορείς της, μάς παρουσιάζει τό περι­ βάλλον καί τήν πνευματική κίνηση τής έποχής καί δίνει ένα σημείωμα καί βιβλιογραφία γιά τόν κα­ θένα ά πό τούς ποιητές. Ε. Κ.

Π Ο ΙΗ ΣΗ

X. Λ.

Δέκα χορικά άπ’ τό «Βράχο» Π Ο ΙΗ Σ Η

Ή ελληνική ποίηση ΜΕ πολλή χαρά πήρα στά χέρια μου τόν καινού­ ριο τόμο τής «Ε λληνικής ποίησης», άπό τή σειρά πού κυκλοφορούν οι εκδόσεις Σοκόλη. Χαρά δ ι­ καιολογημένη, άφοϋ οι ώς τώ ρα συντελεστές τής προσπάθειας άξίζουν συγχαρητήρια γιά τήν εξ­ αιρετική δουλειά πού έχουν κάνει. Ό τόμος αύτός, μέ τίτλο « Ή άνανεωμένη παράδοση» (σελ. 639), περιλαμβάνει άνάμεσα σέ ένδιαφέρουσες φωτογραφίες, γκραβοΰρες, ζω ­ γραφικά έργα, μερικά άπό τά πιό σημαντικά κε­ φάλαια τής ελληνικής ποίησης, πού ένώ δέν είναι τά πιό σύγχρονα, δμως συναγωνίζονται στό ένδιαφέρον καί τήν αίσθηση πού προκαλοϋν τά πιό τελευταία. Ε ίναι οί άνανεωτές τής παράδοσης, όπως ό Σικελιανός, ό Βάρναλης, ό Κ αζαντζάκης, ό Καβάφης καί ό άλεξανδρινός κύκλος, οΐ νεορομαντικοί καί νεοσυμβολιστές όπως ό Φιλύρας, ό Λαπαθιώτης, ό Καρυωτάκης κι άλλοι τής έποχής, καθώς καί νεότεροι: Π αναγιωτόπουλος, Πολυδούρη, Σ καρίμπας κλπ., πού άπασχολούν αύτόν τόν τόμο καί τόν Κώστα Στεργιόπουλο πού τόν έπιμελήθηκε. Ά π ό τό 1900 καί μετά ή έλληνική ποίηση, χω­ ρίς νά ξεφεύγει άπό τήν παράδοση, έπηρεασμένη άπό ξένα ρεύματα καί μέ σημαντικούς έκπροσώπους έπικεφαλής, προχωρεί πρός τήν άκμή της. Ό μεσοπόλεμος, πού κυρίως έξετάζεται έδώ, εί­ ναι μιά έποχή πλούσια σέ παραγωγή, παραγωγή

Ο Θ. Σ. Έ λιο τ ήταν ποιητής, θεατρικός συγγρα­ φέας καί κριτικός. Π αρ’ όλα αύτά στήν Ε λ λά δ α είναι περισσότερο γνωστός σάν ό ποιητής τής «Έρημης χώρας» πού μετάφρασε ό Γ. Σεφέρης. "Ισως γιατί τό έργο αύτό, μέ τήν καινούρια πνοή πού έφερε στήν τελματωμένη πιά ποίηση τών Γεωργιανών καί Βικτωριανών τής ’Α γγλίας, κα­ θρέφτισε καί άποκρυστάλλωσε τήν ψυχοσύνθεση μιάς ολόκληρης έποχής. Π αρ’ όλο δμως πού ή «Έ ρημη χώρα» καί όρισμένα άλλα έργα τού Έ λιο τ έκφράζουν μέ τρόπο συγκλονιστικό τή στείρα τραγικότητα μιάς έποχής πού γνώρισε τή φρίκη δύο πολέμιον, ό ίδιος ό συγγραφέας άρνείται τόν μηδενισμό καί τήν παραδοχή τής τελειωτικής ήττας. Αύτό φαίνεται καθαρά, κατά τή γνώμη πολλών μελετητών του -ά νά μ εσ α σ’ αύτούς καί τού Ε. Ν. Μόσχου —στά έργα πού άκολούθησαν τήν «Έ ρημη χώρα» καί πού θεωρούνται «βαθειά χριστιανικά». Σ ’ αύτά άνήκει καί τό θεατρικό έργο ό «Βρά­ χος», πού κυκλοφόρησε σέ μιά καί μοναδική έκ­ δοση τό 1934 στήν ’Αγγλία. Τό έργο αύτό δέν εί­ να ι γραμμένο ολόκληρο άπό τόν Έ λιο τ. Ό ποιη­ τής έγραψε τά χορικά καί τούς διαλόγους. Τ ά χο­ ρικά λοιπόν έχει μεταφράσι ό Ε. Ν. Μ. στό βιβλίο τδυ «Δέκα χορικά άπό τό "Β ράχο” » (Ίκα ρος, σελ.

111). Ή ύπόθεση τού «Βράχου» είναι άπλή. Έ χ ο ν ­ τα ς σάν κεντρικό θέμα τό κτίσιμο μιάς έκκλησίας στό Λ ονδίνο, διαγράφει κατά κάποιον τρόπο τήν ιστορία τού χριστιανισμού στήν ’Αγγλία. Μέ τό βιβλίο του αύτό ό Ε. Ν. Μόσχος μάς δ ί­ νει τήν εύκαιρία νά γνωρίσουμε τά χορικά, πού έκεϊνος θεωρεί άπό τά καλύτερα καί ποιητικό­ τερα κομμάτια τού έλιοτικού θεάτρου, άλλά καί 85

αύτή την ουσιαστική άλλαγή στήν ψυχολογία τού ποιητή, πού μοιάζει πλέον νά στηρίζεται ό χι τόσο στή «θρησκευτική ζωή άλλά στήν προσπάθεια τοϋ άνθρώπου νά τήν φτάσει»: «Δεν έχει εδώ νερό παρά μονάχα βράχια β ράχια χωρίς νερό κι ό Άμμος τοϋ δρόμον» λέει κάπου στήν «Έ ρημη χώρα», καί σέ ένα άπό τά χορικά τοϋ «Βράχου»: «Στους χώρους που εϊν ’ Άχτιστοι, Μέ καινούργια θά χτίσουμε τούβλα». Κ. Ρ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

μανική κατοχή, μέχρι τή στιγμή πού επιστρέφει, ελεύθερος πιά, άπό τό στρατόπεδο Έ λ Ντάμπα τής ’Αφρικής τών άγγλων «συμμάχων». Ο ί κακουχίες καί οί ταλαιπωρίες πού πέρασε μαζί μέ τούς χιλιάδες άλλους Έ λληνες πού είχαν τήν ίδια τύχη, ιστορούνται άπλά καί μέ χιούμορ. Τό «Ό μηρος τών Ε γγλέζω ν» προσθέτει άλλη μιά μαύρη σελίδα στίς τόσες πού έχουν γραφτεί γιά τήν εποχή εκείνη. Ό ρόλος τών Ε γγλέζω ν είναι εμφανέστατος κα ί διάχυτη είναι ή πίκρα κα ί ή ει­ ρωνεία τοϋ άπλού άνθρώπου πού γίνεται πιόνι στό πολιτικό πα ιχνίδι τών έκάστοτε «μεγάλων». Σχετικά μέ τό ίδιο στρατόπεδο κυκλοφόρησε πρόσφατα άπό τίς εκδόσεις «Κέδρος» καί τό βι­ βλίο τού Δημήτρη Χριστοδούλου μέ τίτλο «Έ λ Ντάμπα». Κ. Ρ.

Όμηρος των Ε γγλ έζω ν ΜΙΑ απλή συγκινητική μαρτυρία γιά τήν όμηρεία τών Ε λλήνω ν στό στρατόπεδο Έ λ Ν τάμπα τής

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Χωρίς αντίκρισμα

Μίμης Φωτόπουλος ’Αφρικής είναι τό βιβλίο τοϋ Μ. Φωτόπουλου «Ό μηρος τών ’Εγγλέζων» (Σύγχρονη ’Εποχή, σελ. 107). Ό Μ. Φ., περισσότερο γνωστός σάν ήθοποιός τοϋ θεάτρου καί τοϋ κινηματογράφου, εχει ασχο­ ληθεί με τήν ποίηση άλλά καί μέ τή ζωγραφική καί τήν πεζογραφία. Στό βιβλίο αύτό διηγείται τίς άναμνήσεις καί τίς έμπειρίες του άπό τή στι­ γμή πού τόν πιάνουν στήν ’Αθήνα, μετά τή Γερ­ 86

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ Σφυρίδης είναι γιατρός. Ζεί καί δουλεύει στή Θεσσαλονίκη. Έ χ ε ι έκδώσει ίσαμε σήμερα δυό ποιητικές συλλογές («Περιστάσεις», «’Α ντιπαροχή») καί μιά συλλογή διηγημάτων (« Ή άφίσα»). Τό «Χωρίς άντίκρισμα» (Διαγώ ­ νιος, σέλ. 70) είναι επίσης συλλογή διηγημάτων. Συγκεκριμένα περιέχει εννέα κείμενα. Ο ί τίτλοι τους: « Ή έξοδος», « Ό ’Απόστολος», «Χριστού­ γεννα στό Πήλιο», «Μ ιά υπέροχη βραδιά τοϋ Φλεβάρη», «Τό “ ’Υποβρύχιο” », « Ή λύρα», « Ή άλατόμπαρα στό Ά γγελοχώ ρι», «Τά καναρίνια», «Τό εισιτήριο». Έ ν α δείγμα γραφής άπό τό «Μιά υπέροχη βραδιά τοϋ Φλεβάρη»: «Θά ήταν περασμένες τέσσερις όταν ό Πέτρος έφτασε στή Δροσερή. Μπήκε στό σπίτι πατώντας στίς μύτες. "Αναψε τό φώς τής κουζίνας. Στό μέσα δωμάτιο ό Στέφανος κοιμόταν αγκαλιά μέ τή Βίκη καί ροχάλιζε ελαφρά. Ή Βίκη είχε στρώσει στό ντιβάνι δίπλα στή μασίνα πού σιγόκαιγε, βά­ ζοντας δυό προσκέφαλα γιά νά κοιμηθούν ό Πέ­ τρος καί ή Σούλα μαζί. Τά είδε ό Πέτρος καί χα­ μογέλασε μέ πίκρα. Μιά έμμονη ιδέα Άρχισε νά τόν κυριεύει: Νά φύγει. Νά φύγει άμέσως. Κάθε διάθεση γιά ύπνο τοϋ είχε κοπ εί Δέν ένιωθε κού­ ραση. Μόνο νά φύγει ήθελε, έτσι λασπωμένος καί βρεγμένος καθώς ήταν. Βρήκε χαρτί καί μολύβι κι έγραψε ένα σημείωμα τοϋ Στέφανου “Γυρνώ στή Σαλονίκη. Μήν Ανησυχήσεις, θά σοϋ εξηγήσω’’.» Τήν έκδοση κοσμούν δυό σχέδια τοϋ Πάνου Π απανάκου. Β. Π.

ΘΕΑΤΡΟ

Βίος καί παίγνιον

τά όποια μπορεί κανείς νά συμφωνεί ή νά διαφω ­ νεί. Τό σημαντικό είναι δτι ό Ά λέξη ς Σολομός παίξει μέ άνοιχτά χαρτιά. Τό βιβλίο εικονογρα­ φείται μέ πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Σέ έπίμετρσ, παρατίθεται πίνακας μέ τίς σκηνοθεσίες τοϋ A. ϊ , , άπό τό 1939 ώς τό 1980. Β. Π.

Ο ΑΛΕΞΗΣ Σολομός είναι θεατράνθρωπος. Έ ν α ς θεατράνθρωπος πού διαθέτει επιπλέον τό χάρισμα τού λόγου. Ό τρόπος μέ τόν όποιο εξι­ στορεί τά «βιογραφικά του πάρεργα» στόν τόμο «Βίος κα ί παίγνιον» (Δωδώνη, σελ. 182+πίνακες) είναι κυριολεκτικά άπολαυστικός. Κατα­ γράφοντας τό προσωπικό του οδοιπορικό στό χώρο τοϋ θεάτρου, προβαίνει σέ καίριες παρατη­ ρήσεις, επισημάνσεις, διαπιστώσεις γιά πρόσωπα καί πράγματα τής έλληνικής (κυρίως) άλλά καί τής ξένης σκηνής. Τ ά συμπεράσματα αυτής τής περιδιάβασης μάς τά εκθέτει στό προλογικό του σημείωμα: «Μέ κίνδυνο νά φανώ παλινδρομικός, έχω την εντύπωση πώς τό θέατρο άξιζε περισσότερο χτές άπ’ ό,τι αξίζει σήμερα. Καμιά πρόοδο δεν παρα­ τηρούμε άπ’ τό Σώ στό Φό ή άπ’ τό Ράις στό Βάις

ΘΕΑΤΡΟ

Μάσκες θέατρο Ο ΔΙΟ Ν ΥΣΗ Σ Φωτόπουλος, καταξιωμένος καλ­ λιτέχνης, εκδίδει σ’ έναν τόμο μέ τίτλο «Μάσκες Θέατρο» (Καστανιώτης, σελ. 196) τή δουλειά του πάνω στό άντικείμενο μάσκα. Γράφει στό εισ­ αγωγικό του σημείωμα: «’Αφορμή γιά νά γίνει αυτό τό βιβλίο ήταν μιά έκθεση πού δεν έγινε. Ε ί­ ναι ένα βιβλίο δεκαπέντε χρόνων δουλειάς πάνω στις θεατρικές μάσκες: Τό πώς σκέφτηκα, τί μά­ σκες πρωτόειδα στόν έλληνικό χώρο, άπό πού ξε­ κίναγα, τό πώς άλλαζα πολλές φορές, τί στοιχεία χρησιμοποίησα, καθώς καί τούς χώρους πού οί μάσκες ζωντάνευαν καί δ,τι άπέμεινε άπό γράμ­ ματα καί συμβουλές φίλων κα ί δασκάλων πάνω σ’ αύτό τό θέμα». . Έ κδοση πλούσια εικονογραφημένη (αυτο­ νόητο!), πλουτισμένη μέ καταθέσεις άνθρώπων όπω ς ό Γιάννης Τσαρούχης, ό Ό δυσσέα ς Έ λύτης, ό Κάρολος Κούν, ό Μ άουρο Μ πολονίνι κ.ά., καί σφραγισμένη —αυτό πάνω ά π’ δλα— άπό τό ταλέντο καί τή συνείδηση τοϋ ταλέντου πού φέρει μέσα του ό Διονύσης Φωτόπουλος. Β. Π.

Μ Ε Λ ΕΤ ΕΣ

Σάντ Ό Άλέ'ξης Σολομός μαχιγιαριομένος μέ καμένο φελλό γιά τό ρόλο τον Μουζίκου, στό έργο «θαμπά τζάμια» (θίασος Μανωλίδου-Βεάκη-Παππά-Δενδραμή) 1943 -ο ύτε καί σ’ αυτόν άκόμα τόν τομέα τοϋ άκρου παραλογισμοϋ. Τά ρούχα πού ό Μανωλιός όλοένα βάζει άλλιώς δείχνουνε κάθε φορά καί πιό λιωμένα. Γι’ αυτό καί τό ν ’ Αντικρίζουμε πάντα την παροδική μόδα σάν τεράστια κοσμο­ γονία είναι σύμπτωμα μυωπίας, άν δχι τέλειας στραβομάρας». Μελαγχολικά, απαισιόδοξα συμπεράσματα, μέ

ΟΤΑΝ τό 1790 ό Μαρκήσιος ντέ Σάντ άπελευθερώνεται άπό τό φρενοκομείο τοϋ Σαρεντόν, δπου παρέμεινε έπί 10 μήνες, έχει ήδη στό ένεργητικό του πέντε φυλακίσεις καί ένα μέρος τοϋ συγγρα­ φικού του έργου. Ή επανάσταση στά πρώ τα της βήματα θά τόν δεϊ σάν έναν άπό τούς πατέρες της καί θά τόν περιβάλει μέ τιμές καί λάμψη. Γιά λίγο δμως. Τό άχαλίνωτο καί έξω άπό κάθε ηθικό καί πολιτικό «καλούπι» πνεύμα του θά τόν φέρει γρήγορα άντιμέτωπο μέ τούς χθεσινούς λάτρεις του καί ή δημοκρατική Γαλλία θά τόν κυνηγήσει 87

με την ίδια λύσσα πού τόν κυνήγησε ή βασιλική στό παρελθόν καί ή αύχοκρατορική αργότερα. Είκοσι εφτά χρόνια φυλακής μέσα σέ τρία κα­ θεστώτα γιά νά πεθάνει στό φρενοκομείο τοϋ Σαρεντόν, Σαίν-Μ ωρίς, αφήνοντας άντί διαθήκης: «...ό χώρος τού λάκκου (τής ταφής του) νά δ ια ­ κοσμηθεί έκ νέου καί τό άλσος νά άναδασωθεϊ καί τά ίχνη τοϋ τάφου μου νά έξαφανιστοϋν άπό προσώπου γής μιας καί μπορώ νά καυχηθώ δ τι ή μνήμη μου θά σβηστεΐ άπό τό μυαλό τών άνθρώΚαί μετά τό θάνατό του ήρθε γιά χρόνια καί ή ταφή τού έργου του καί δταν, χάρη κυρίως στόν Μωρίς Χάινε κάί στόν Ζιλμπέρ Λελύ, πολλά άπό τά έργα τού Σάντ είδαν τό φώς τής δημοσιότητας, ό «άκόλαστος μαρκήσιος» έπεσε βορά στά χέρια τών φιλοσόφων τοϋ εικοστού αιώνα. ’Αλλά δέν σταμάτησε εκεί. Περνώντας μέσα άπό δλα τά στρώματα τής «διανόησης» καί μέ άρκετή άφαιρετική διαδικασία ή λογοτεχνία τοϋ Σάντ άπομονώθηκε άπό δλα τά άλλα στοιχεία της γιά νά σηματοδοτηθεί τελικά σάν ή φιλοσοφία τοϋ βίτσιου καί τής πορνογραφίας. Έ τσ ι δημιουργεί έλξη ή άπώθηση (άνάλογα μέ τίς προκαθορισμένες άνάγκες τοϋ καθένα). Καί παρερμηνεύεται καθη­ μερινά. Ό Σάντ κρίνεται, κατακρίνεται, υποστηρίζεται χωρίς συνήθως νά έχει διαβαστεί σωστά. Ό Μ. Πλενέ υποστηρίζει δτι άν τόν είχαμε διαβάσει «θά είχαμε άντιληφθεϊ, δτι τά στοιχεία έκείνα τού έργου του πού θεωρούνται προκλητικά καθορί­ ζονται άπό μιά συγκεκριμένη κουλτούρα καί θά ’πρεπε νά άντιμετωπιστοϋν όχι σάν τερατώδες επιφαινόμενο άλλά σάν λειτουργία ενός πολιτι­ σμικού φαινομένου». ’Αλλά γιά νά τολμήσουμε κάτι τέτοιο θά ’πρεπε πρώτα νά είχαμε τολμήσει τή μελέτη τής έπιστημονικής καί υλιστικής φιλο­ σοφίας τοϋ 18ου αϊώνα, «μιας φιλοσοφίας πού ή αστική κουλτούρα επιδίδεται στό νά καλύπτει συστηματικά». Ό εκδοτικός οίκος «Αίγόκερως» εγκαινιάζον­ τας μιά σειρά περιοδικών άφιερωμάτων σέ πρόσωπα καί είδη τής λογοτεχνίας μέ τίτλο «Λο­ γοτεχνικά Κείμενα καί Θεωρία» ξεκινάει μέ τό φαινόμενο Σάντ (σελ. 208). Π ροσπαθώντας νά άποτρέψει τόν διπλό κίν­ δυνο, νά θεωρηθεί δηλαδή ό συγγραφέας τής Φ ι­ λοσοφίας τοϋ μπουντουάρ άπαγορευμένη ζώνη τής λογοτεχνίας ή νά περάσει σάν πορνογράφημα έστω πολυτελείας, τον παρουσιάζει σφαιρικά μέσα άπό 12 κείμενα μελετητών του καί ορισμένα άποσπάσματα έργων του. Τ ά κείμενα είναι τών Μ. Μπλανσό, Ζ. Π. ’Ά νΖάν, Π. Βάλλα, Ζ. Μ πατάιγ, Μ. Πλενέ, Ζ. Πωλάν, Π. Έ λυάρ, Π. Κλοσόφσκι, Α. Μπρετόν, Α. Γκριγιέ, Ζ. Ζ. Μπροσιέρ, Π. Βάις, Ρ. Μπάρτ. Τή σύνταξη, τήν επιμέλεια καί τήν εισαγωγή στό άφιέρωμα έκανε ό Γιώργος Καραβασίλης καί τό άποτέλεσμα πείθει γιά τή σοβαρότητα καί τό μεράκι τής προσπάθειας.

X. Λ.

88

Μ ΕΛ ΕΤ ΕΣ

Ή ζωή καί τό έργο τής ’Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου ΤΟ 1880 κάνει τήν εμφάνισή της στά έλληνικά γράμματα ή Κωνσταντινοπολίτισσα ’Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου. Ή πρώτη εμφάνιση είναι διπλή: σάν διηγηματογράφος καί σάν έκδότρια γυναι­ κείου περιοδικού. Τό γεγονός είναι αύτό καθαυτό σημαντικό. Μέσα στή λογιοκρατούμενη κα ί κυρίως άνδροκρατούμενη πνευματική ζωή τής Πόλης τοϋ τέ­ λους τοϋ περασμένου αιώνα, εμφανίζεται μιά γυ­ ναίκα 21 μόλις τότε χρονών πού σέ πολύ σύντομο χρονικό διάστημα θά καθιερωθεί καί θά διαβάζε­ ται δχι μόνο στή γενέτειρά της άλλά καί στή «δύσκολη» ’Αθήνα, στό Βουκουρέστι κα ί όπου άλλού ύπήρχε τότε πνευματικό έλληνικό στοιχείο. Ή ’Α λεξάνδρα Π απαδοπούλου γεννήθηκε στά περίχωρα τής Κωνσταντινούπολης τό 1867, σπούδασε δασκάλα καί μέχρι τό τέλος τής ζωής της (1906) άσκούσε βιοποριστικά τοϋτο τό λει­ τούργημα στήν Πόλη, στό Βουκουρέστι, στή Θεσσαλονίκη. Βγαλμένη ή ίδια μέσα άπό ένα τμήμα τού άστικού προοδευτισμοϋ τής Κωνσταντινούπολης είναι ή μόνη γυναικεία μορφή πού στάθηκε τά χρόνια εκείνα στό χώρο τής διηγηματογραφίας καί άνέπτυξε μιά πλούσια καί πολύμορφη πολιτιστική δράση: Έ ν α πλούσιο συγγραφικό έργο (150 του­ λάχιστο διηγήματα, χρονογραφήματα, άνταποκρίσεις, άρθρα), μιά σημαντική εκδοτική δουλειά, καί κυρίως ένας διαρκής καί σκληρός άγώνας γιά τήν καθιέρωση τοϋ δημοτικισμού. Ή πνευματική της υποδομή καί μιά επαυξη­ μένη ευαισθησία τή βοήθησαν νά δει τά κοινω­ νικά προβλήματα τής εποχής της, χωρίς δμως νά φτάσει ποτέ τόν κοινωνικό προβληματισμό ενός Χατζόπουλου ή ένός Θεοτόκη. Χωρίς, επίσης, νά στρατευτεί ποτέ μαχητικά στις επάλξεις τού τότε φεμινιστικού κινήματος, προσπάθησε μέ τά γραφτά της νά άφυπνίσει στίς γυναίκες τής έποχής της τό όραμα τής χειραφέτησης, διακηρύσ­ σοντας δτι ή εργασία καί ή πνευματική καλλιέρ­ γεια είναι ή άναγκαία προϋπόθεση «γιά τήν άπελευθέρωση τής δούλης γυναικός». Τό έργο καί τή ζωή τής πρωτοπόρας αυτής διηγηματογράφου, πού καταξιώθηκε καί άπό τούς πιό δύσκολους κριτικούς τής εποχής της γιά νά πέσει μετά στήν άφάνεια, έπανέφερε στό φώς μέ τή διδακτορική διατριβή του ό Γιάννης Παπακώστας. Τή διατριβή αυτή έξέδωσε σέ βιβλίο τό Έ λλη ­ νικό Λογοτεχνικό καί 'Ιστορικό ’Αρχείο, στό τέ­

λος τού ’80, μέ τόν τίτλο « Ή ζωή καί τό έργο τής ’Α λεξάνδρας Παπαδοπούλου» (σελ. 288). Τό έργο τοϋ Γ. Παπακώστα θά πρέπει νά στά­ θηκε εξαιρετικά δύσκολο, γιατί τά στοιχεία γιά τήν έρευνά του βρισκόντουσαν διάσπαρτα κάπου μεταξύ Κωνσταντινούπολης, ’Αθήνας, Θεσσαλο­ νίκης, Βουκουρέστι. Ό ίδιος χρειάστηκε νά τα ξι­ δέψει σ’ δλα αυτά τά μέρη γιά νά συγκεντρώσει τό υλικό του άπό εφημερίδες, περιοδικά καί ήμερολόγια τής εποχής έκείνης.

X. Λ.

Μ ΑΡΤΥΡΙΕΣ

Πρώτες ενθυμήσεις Ο Γ' ΤΟΜΟΣ τοϋ ’Αρχείου τής Π. Σ. Δέλτα μέ τίτλο «Πρώτες ένθυμήσεις» (Ε ρμ ή ς, σελ. 251), πρ’ο καλεϊ κι αυτός τό ένδιαφέρον τοϋ άναγνώστη μέ τήν είλικρίνεια τής περιγραφής κα ί τήν ευσυ­ νειδησία τής καταγραφής καί τής πιό άσήμαντης λεπτομέρειας ά πό τόν γύρω κόσμο δπω ς τόν έβλεπε καί τόν ένιωθε τό π α ιδί πού ήταν τότε, κι άς γράφεται τό κείμενο τρεις μέ τέσσερις δεκαε­ τίες άργάτερα - γ ι ’ αύτό κι οΐ κρίσεις τής ώριμης γυναίκας, σχετικά μέ τήν άνατροφή των παιδιών, μά καί μέ άλλα. Ζωντανός καί άμεσος ό τρόπος πού μιλάει γιά τόν πόνο τοϋ παιδιού πού στερεί­ τα ι τήν τρυφερότητα, ιδιαίτερα τής μάνας, πού ή μικρή τή λατρεύει. « Ή άτμόσφαιρα τού σπιτιού ήταν αύστηρή, ξερή, έλειπε ή γλύκα, ή επικοινω ­ νία, ή αγάπη.» Μισεί τίς έγγλέζες γκουβερνάντες,

συμφιλιώνεται μόνο, άργότερα, μέ μιά γαλλίδα δασκάλα, άλλά κι αύτή «ήταν ξένη». Τό κείμενο τούτο, όσο κι άν είναι πιό πολύ μαρτυρία γ ιά τήν ψυχολογία τής Δ., καί δ χι μόνο των παιδικώ ν της χρόνων, είναι μαζί κα ί μαρτυ­ ρία κοινωνικοϊστορική κατά κάποιον τρόπο γιά τήν άνοδο τών άστικών οικογενειών τού έξω ελ­ ληνισμού στά τέλη τού περασμένου αιώνα, βα­ σικά τής έλληνικής παροικίας στήν ’Α λεξάνδρεια τόν καιρό πού άναπτυσσόταν οικονομικά ή πα ­ ροικία αύτή. ’Εκτός άπό άλλα χαρακτηριστικά λέει καί τούτο ή Δ.: « Ή ζωή τού σπιτιού μας ήταν ή συνηθισμένη άλεξανδρινή ζωή, ίσως άρκετά πιό ήθική άπό άλλα σπίτια, πιό πατριαρχική, άλλά καθόλου πνευματική». Ο ί παππούδες τής Δ. είχαν Ιστορίες μέ τούς Τούρκους (σφαγή τής Χίου. Έ ν α ς κατάφερε άρ­ γότερα νά εξαγοράσει τήν άδελφή του άπό χαρέμι δπου τήν είχαν αιχμαλωτίσει οί Τούρκοι, κ.ά.). Ό πρώτος άπό τό σόι της πού γεννήθηκε στήν ελευ­ θερωμένη Ε λ λά δ α , στή Σύρα, ήταν ό πατέρας της, Ε. Μ πενάκης. Αυτές οί ρίζες της. Ό τόμος περιέχει καί ένα επίμετρο: « Ό πατέ­ ρας μου», δπου μέ άξιοθαύμαστη ειλικρίνεια (γιατί τούς γονείς της τούς άγαποΰσε βαθύτατα καί γιά τόν πατέρα της γράφει πώς πολύ έκλαψε γι’ αύτόν σ’ δλη της τή ζωή) γράφει: « Ό πατέρας μου δέν ήταν θρήσκος, ούτε πίστευε τίποτα... Δέν εννοούσε δμως κα ί ν’ άγγιχθεί ή θρησκεία. “ Γιά τό λαό” , έλεγε, “ είναι μιά ψυχική άνάγκη” . Ό τ α ν έπρόκειτο νά κυκλοφορήσει τό βιβλίο μου περί Χριστού, έγινε κάποιος λόγος μπροστά του. Ποτέ δέν τού είχα μιλήσει γι’ αύτό, γιατί μεταξύ γο­ νέων μας κα ί παιδιώ ν, πνευματική έπικοινωνία δέν ύπήρχε, δέ συζητοϋνταν ποτέ ή πνευματική έργασία τοϋ καθενός. Α ύτή τή μιά φορά δμως μέ ρώτησε: “ Μέ τί πνεύμα είναι γραμμένο τό βιβλίο σου;” Δέν είχαμε μιλήσει ποτέ περί θρησκείας, δέν μπορούσε νά ξέρει τά φρονήματά μου. “Μέ τί πνεύμα” τόν άντερώτησα. “Ν αί. Ξέρεις. Προτεσταντισμοί ή έλευθεροθρησκείες στόν τόπο μας δέν κάνουν". “ ’Ακολούθησα τό δόγμα”, είπα. “ Καλά. ’Αλλιώς, νά τό ξέρεις, σού τό δηλώνω, άν άγγίζει τή θρησκεία, έγώ πρώτος θά βγώ νά σέ χτυπήσω” ».

Μ ΑΡΤΥΡΙΕΣ

Πώς είδαν oi ξένοι τήν Ε λλάδα

Πηνελόπη Δέλτα

Ο ΤΡΙΤΟΣ τόμος τοϋ έργου τού Κυριάκου Σιμόπουλου «Πώς είδαν ο ί ξένοι τήν Ε λ λά δ α τού ’21» (σελ. 540) καλύπτει τίς χρονιές 1823 καί 1824, μιά περίοδο χωρίς σημαντικά πολεμικά γε­

89

γονότα, κατά την οποία εγκαινιάζεται, μιά σειρά ξένων έπεμβάσεων. Ο ί ’Ά γγλοι, καλύτερα ένημερωμένοι γιά τίς έλληνικές έξελίξεις καί χάρη στίς μυστικές τους ύπηρεσίες, υπερφαλαγγίζουν τίς άλλες εύρωπαϊκές δυνάμεις καί δημιουργούν στήν Ε λ λ ά δ α ίσχυρά προγεφυρώματα καί εστίες πολι­ τικής έπιρροής. Έ τσ ι τό 1823-1824 έξασφαλίζουν τόν έλεγχο τών έλληνικών πραγμάτων. Ή βρετανική πολι­ τική: Δάνειο - Φιλελληνικό Κομιτάτο - Ά γγλ ο ι έθελοντές στήν Ε λλά δα . Κατάληξή της: έμφύλιος πόλεμος, έδραίωση καί νομιμοποίηση τού άγγλικοΰ προγεφυρώματος. Τό 1823 άρχίζει ή κάθοδος τών βρετανών εθελοντών στήν 'Ελλάδα: «’Α πε­ σταλμένοι τού Φιλελληνικοϋ Κομιτάτου, τών Μυ­ στικών 'Υπηρεσιών, μισθοφόροι, ιεραπόστολοι, τυχοδιώκτες, πληροφοριοδότες, πράκτορες κάθε λογής καί μερικοί ρωμαντικοί φιλελεύθεροι. "Ολοι τους υπήρξαν άμεσα ή έμμεσα, συνειδητά ή όχι ένεργούμενα τής αγγλικής πολιτικής. Καί έδρασαν περισσότερο ώς καλοί "Αγγλοι πατριώ ­ τες παρά ώς φίλοι τής έλληνικής έλευθερίας». Μοναδική πηγή πληροφοριών γιά τήν Ε λ λά δ α τού Α γώ να είναι τά χρονικά τής «άγγλικής περι­ όδου». Ο ί περισσότεροι άπομνημονευματογράφοι είναι μορφωμένοι καί έρχονται σέ άμεση έπαφή μέ Έ λληνες δλων τών τάξεων στά στρατόπεδα, στά μετόπισθεν, στίς πόλεις καί στά χωριά. Παρακολουθούν καί καταγράφουν στά ήμερολόγια καί στήν άλληλογραφία τους τά θεατά καί τά άθέατα τού έλληνικοϋ προβλήματος, τίς ζωντανές τους έμπειρίες γιά πρόσωπα καί πράγματα τόσο διάφορα δσο τά στρατιωτικά, τά πολιτικά, τά κοινωνικά ήθη, τόν Έ λλη να σέ καιρό πολέμου ή ειρήνης, τίς συμφορές καί τίς διαβρώσεις πού προκαλεΐ ό μακροχρόνιος πόλεμος όταν συν­ οδεύεται άπό διαμάχες καί πάθη. Εξιστορούν πότε τήν εξαθλίωση, πότε τήν άνεμελιά καί τήν ευημερία ή τήν πολιτική διαφθορά, άνάλογα μέ τό χώρο πού βρίσκονται. Ό λ ο ι ώστόσο μιλούν μέ θαυμασμό γιά τήν έλληνική αγροτιά. Μέ πρόσθετο πλεονέκτημα, πέρα άπό τή μεθο­ δολογική άρτιότητα, τή θαυμάσια γλώσσα του, τό βιβλίο τού Κ. Σιμόπουλου έρχεται γιά μιά άκόμη φορά νά άπομυθοποιήσει πρόσωπα καί πράγματα τής «φιλελληνικής» κίνησης τών χρόνων τού ’Αγώνα, πού σέ μεγάλο βαθμό δέν ήταν παρά ή ιδεολογική κάλυψη συγκεκριμένων συμφερόντων τών Μεγάλων Δυνάμεων στήν περιοχή. Γ. Μ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ή άρχή τού τέλους «Η ΜΟΙΡΑ, πού ποτέ δέν μέ ηύνόησε Ιδιαίτερα, θέλησε τουλάχιστον νά μέ άξιώσει νά ζήσω μέχρις

90

δτου άνέτειλε ή ώρα έκείνη.» Καί ή ώρα είναι ή στιγμή πού μπόρεσε ό Έμμανουέλε Γκράτσι, πρε­ σβευτής τής ’Ιταλίας στήν Ά θ ή ν ά λίγο πρίν τόν Ίταλο-έλληνικό πόλεμο, νά γράψέι τήν άλήθεια, δπω ς ισχυρίζεται τουλάχιστον, ά π ’ τή δική του μεριά. Τό βιβλίο « Ή άρχή τού τέλους» (Ε σ τία , σελ.

308) είναι ντοκουμέντο χρήσιμο γιά 'ιστορική με­ λέτη. 'Ιστορική πηγή άπό πρώτο χέρι, παρουσιά­ ζει τίς μεθοδεύσεις, διαβουλεύσεις, τά ζητήματα διάρθρωσης καί τακτικής τής τοτινής διπλω μα­ τίας, άναφέρεται σέ λεπτομέρειες σημαντικές καί άποκαλύπτει τήν έσωτερική κρίση καί τήν ένταση τών γεγονότων ιδωμένων άπό μέσα. Περιέχει κε­ φάλαια δπως ’Ιταλία καί Ε λ λά δ α τίς παραμονές τού πολέμου, τήν Ίταλοελληνική προσέγγιση, τήν είσοδο τής ’Ιταλίας στόν πόλεμο καί τήν ούδετερότητα τής Ε λλά δα ς, τό πώς φθάσαμε στόν πό ­ λεμο καί τό μετά τήν έναρξη τών έχθροπραξιών διάστημα. Ό Γκράτσι προσπάθησε νά συνθέσει μιά ιστο­ ρική πηγή, εκθέτοντας γυμνά τά γεγονότα, μέ τήν πίστη πώς αυτό ήταν καθήκον του άπέναντι στό ιταλικό κοινό. Έ τσ ι, τήν ίδια εύκαιρία άποκτά καί τό έλληνικό κοινό, γιά έναν άπολογισμό τού παρελθόντος πού συγκλόνισε καί τούς δυό λαούς. Κ. Κ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

'Ιστορία τής πανεπιστημιακής ή φοιτητικής φάλαγγας «ΑΝΤΑΡΑ καί γιανκίνι στό φλογερό καμίνι» δπω ς λέει ό Σουρής ήταν έξαρχής ή ιστορία τού φοιτητικού κινήματος. Κι ά π ’ τήν πρώτη νιότη του έτεινε νά ένωθεί μέ κάτι πιό μεγάλο ά π ’ αύτό. "Ισως νά φταίει ή έλληνική ιστορία! Γιατί κι αύτή στό φλογερό καμίνι γράφτηκε. Αύτό καθόρισε τή μοίρα δχι μόνο τής φοιτητικής νεολαίας, άλλά κάθε διανοητή στόν τόπο αύτό. Τήν ίδια χρονιά πού ό πρώτος φοιτητής τού Ε λληνικού Π ανεπι­ στήμιου τού "Οθωνα έπαιρνε διδακτορικό, ό Ό θω να ς παραχωρούσε Σύνταγμα... τό 1837 ιδρύεται τό Πανεπιστήμιο τού Ό θ ω ν α καί... λίγα χρόνια άργότερα, τό 1843, ό πρώτος άπόφοιτος διδάκτω ρ τής ’Ιατρικής, ’Αναστάσιος Γούδας ά π ’ τά ’Ιωάννινα, είναι ένας διανοητής πού φυλακί­ στηκε καί αύτοεξορίστηκε άρχικά στή Σμύρνη καί τελικά στήν Ευρώπη, γιά τήν άντιδασιλική στάση του, γιά τίς φιλελεύθερες ιδέες του. Ό Χρήστος Λάζος, πρώην φοιτητής τών Κα­ λών Τεχνών, συμμετείχε στούς φοιτητικούς άγώνες καί τώρα έρευνα άναζητώντας τήν 'ιστορική

πορεία τού φοιτητικού κινήματος στην Ε λλά δα . Φιλοδοξεί νά καλύψει τη διαδρομή τοϋ φοιτητι­ κού άγώνα ά π’ τό 1821 μέχρι καί τό Πολυτεχνείο τοϋ ’73. Δουλειά δύσκολη, με κατακερματισμένο ύλικό. Στό βιβλίο του ώστόσο ή «'Ιστορία τής Πανεπιστημιακής ή Φοιτητικής Φάλαγγας» (Χρυσή Τομή, σελ. 256) δίνει τό κλίμα μέσα στό όποιο ή νεολαία έπί Ό θ ω ν α δονοΰνταν: μετεπαναστατική εποχή καί πολιτικές άναστατώσεις στόν εύρωπάίκό χώρο. «Τό Πανεπιστήμιο» γρά­ φει ό Λάζος «τροφοδοτεί συνεχώς τό μικρό έλληνικό κράτος μέ νέους πού διάκεινται άντίθετα πρός τήν πολιτική τού Ό θω να » . Γεγονότα πού μάς φαίνονται γνωστά, τηρουμένων πάντοτε των άναλογιών, για τί καί σ’ αύτό διαφωνούμε όχι άπό σχολαστικισμό, οί αιώνες δέν άντιγράφουν ό ένας τόν άλλο. Στό βιβλίο, ξεχωριστή θέση έχει τό ντο­ κουμέντο τού φοιτητή Δ. Μ αρκόπουλου « Ή έξέγερσις τών φοιτητών έν Ά θή να ις» μαζί μέ τό τέ­ λος τής Φάλαγγας, πού άποδεκατίστηκε πολε­ μώντας στό πλευρό τών έπαναστατημένων Κρητι­ κών τό 1896. Κ. Κ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ή τελευταία βυζαντινή αναγέννηση Ο Ι λόγιοι τής Δύσης έχουν μιά τάση νά θεωρούν καί συχνά νά ύποστηρίζουν ότι ή συνέχεια τής έλληνικής Ιστορίας, τόσο ή φυλετική, ή γλωσσική, ή θρησκευτική, όσο καί ή νοοτροπία, διακόπηκε στή διάρκεια τής βυζαντινής περιόδου. Ε ίναι σί­ γουρο πώς δέν άπατώ νται όλότελα, αλλά φαίνε­ τα ι νά ξεχνούν ότι ούτε ή φυλή, ούτε ή γλώσσα είναι φαινόμενα στατικά, διαμορφωμένα μιά γιά πάντα. Ποιό άλλωστε άναπτυγμένο έθνος θά μπορούσε νά καυχηθεϊ γιά τήν τέλεια φυλετική ή γλωσσική του καθαρότητα. Φ αίνεται νά ξεχνούν επίσης ότι ή ερμηνεία τής χριστιανικής διδασκα­ λίας άπό τούς πρώτους χριστιανούς πατέρες, άνθρώπους βαθιά ριζωμένους στήν κλασική σκέψη, έγινε μέ όρους τής έλληνικής φιλοσοφίας. Ξε­ χνούν πώ ς οί Βυζαντινοί θεωρούσαν τόν έαυτό τους κληρονόμο τού έλληνικοϋ παρελθόντος καί πώς ή εκπαίδευσή τους είχε τίς βάσεις της πάνω σ’ αύτό. ’Απόδειξη, άν είναι άναγκαία, γιά τή συνέχιση τής έλληνικής ιστορίας μέσα άπό τή Βυζαντινή Αυτοκρατορία, είναι ή άναβίωση κατά καιρούς τών κλασικών συγγραφέων - φαινόμενο πού θά μπορούσε νά χαρακτηριστεί άρκετά συχνό. Τήν τελευταία καί τήν έκπληκτικότερη άναβίωση έρευνα ό Ιστορικός Steven Runciman στό θαυμά­ σιο βιβλιαράκι του « Ή τελευταία βυζαντινή άνα-

γέννηση» (Δόμος, σελ. 133), πού μετάφρασε ό Λάμπρος Καμπερίδης. Σ ’ ένα Βυζάντιο φθαρμένο, διαλυμένο, πού έπρόκειτο νά έξαφανιστεί σέ δυό αιώνες τελείως, σέ μιά περίοδο πολιτικής κατάπτωσης, ή πνευμα­ τική ζωή του λάμπει μέ μιά λαμπρότητα πράγματι πρωτοφανή. Ή τα ν ή έποχή τολμηρών καί πολυ­ μαθών φιλοσόφων, μέ κορω νίδα τόν πιό πρωτό­ τυπο ά π’ όλους τούς βυζαντινούς λογίους, τό Γεώργιο Γεμιστό ή Πλήθωνα. Ποτέ άλλοτε δέν υπήρξαν τόσοι λόγιοι άφιερωμένοι στήν άνανέωση τής άρχαίας έλληνικής σκέ­ ψης καί στή διαφύλαξη τής έλληνικής παράδοσης όσο στήν Τελευταία αύτή Βυζαντινή ’Αναγέν­ νηση. ’Ακόμη κι αύτή ή λέξη «Έλλην» άνέκτησε τό άρχαίο της νόημα. Κι εύτυχώς γιά τόν πολιτι­ σμό τής Εύρώπης, ή τελευταία βυζαντινή άναγέννηση έμφανίστηκε τή στιγμή πού οί Δ υτικοί λό­ γιο ι ήταν έτοιμοι νά άνακαλύψουν καί νά έκτιμήσουν τόν μορφωτικό κόσμο πού κρατούσαν ζων­ τανό οί λόγιοι τοϋ Βυζαντίου. Τό βιβλίο αύτό ά παρτίζουν τέσσερα κεφάλαια πού άντιστοιχούν σέ 4 διαλέξεις πού έδωσε ό S. Runciman στό Q ueen’s University, στό Belfast: Αύτοκρατορική παρακμή κ α ί έλληνική άναγέννηση, Μερίδες καί διαμάχες, Τά επιτεύγματα τής ’Αναγέννησης. Στήν άρχή τής έκδοσης μπορεί νά βρει κανείς ένα σύντομο κατατοπιστικό εισαγω­ γικό σημείωμα τοϋ μεταφραστή. Γ. Μ.

το καθημερινό θ ρ ιή ερ ΔΙΟΝΥΣΗ ΓΡΗΓΟΡΑΤΟΥ

ΣΥΝΑΝΤΗΣΑ ΤΟ ΔΡΑΚΟ ΤΗΣ ΖΩ ΗΣ ΜΟΥ ΚΕΔΡΟΣ 91

κριτικογραφια Στην κριτικογραφια αυτόν τοϋ τεύχους περιλαμβάνονται βιβλιοκριτικές πού δημοσιεύτηκαν τό Δεκέμ­ βριο στον ημερήσιο άθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, καί κριτικές δημοσιευμένες στόν περι­ οδικό κα ί επαρχιακό τύπο; όσες φυσικά φρόντισαν νά μάς στείλουν οι συντάκτες τους. Γιά κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σέ παρένθεση: τό όνομα τοϋ κριτικού καί ό τίτλος τοϋ εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς καί ή ημέρα δημοσίευσης τής κριτικής, άν πρόκειται γιά εφημερίδα, ή ό άριθμός έκδοσης, αν πρόκειται γιά περιοδικό έντυπο. CΕπιμέλεια: Κατερίνα Παπαλιβερίον)

'Υπόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. ’Αργυρίου ΑΚ: Α. Καλογεροπούλου ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Άγγελοπούλου ΒΠ: Β. Παπαβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΚ: Ε. Κοροντζή ΕΡ: Ε. Ρόζος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Άνδρονίκας ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΚ: Κ. Καλημερης ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου

ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΓ: Γ. Μαρκοπουλιώτου ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΟΠ: Ό Παρατηρητής ΣΑ: Σ. Άρτεμάκης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΛ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος ΦΜ: Φ. Μπουμπουλίδης ΧΛ: X. Λουκάκου XX: X. Χειμώνας ΕΝΤΥΠΑ ΑΚ: Άκρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: ’Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΗ: Τό Βήμα ΒΡ: Ή Βραδυνή

ΔΕ: Τό Δέντρο ΔΙ: Διαβάζω ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΟ: Έποπτεία ΕΠ: ’Επίκαιρα ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Έλλ.) ΙΣ: Ιστορία ΚΑ: Καθημερινή ΚΔ: Κυπριακός Λόγος ΚΟ: ’Ελεύθερος Κόσμος ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τά Νέα ΟΚ: Οικονομία καί Κοινωνία ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Ό Πολίτης ΡΑ: Ραδιοτηλεόραση ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΚ: Σκιάθος ΤΕ: Τριφυλλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ή μελωδοί (ΣΤ, ΕΛ, 4), (ΔΣ,

Κόκκινης Σ.: Βιβλιοθήκες καί βιβλία (Κ. Ντελόπουλος, ΚΑ, 18) Ντελόπουλος Κ.: Σύστημα βιβλιογραφίας (ΣΤ, ΕΑ, 24) Παναγιώτου Γ. Α.: Τεκμηρίωση 8 (θ. Τ., ΑΥ, 28)

Κοινωνικές έπιστήμες Άλεξόπουλος X.: Έλληνες! Greece ή Ελλάς; (X. Α

Φιλοσοφία-Ψυχολογία Γιανακός-Άντωνιάδης Α.: Μικρή Ίλιάδα (Θ. Τ., ΑΥ, 28) Γκενόν Ρ.: Ή κρίση τοϋ σύγχρονου κόσμου (ΣΤ, ΕΛ, 4) Δεσποτόπουλος Κ. I.: Πολιτική φιλοσοφία τού Πλάτωνος (Γ. Μπρ., ΝΕ, 20) Κίρκεγκωρ Σ.: Φόβος καί τρόμος (ΔΙ, 37) Berdyaev Ν.: Τό πεπρωμένο τού άνθρώπου στό σύγχρονο κόσμο (ΔΙ, 37) Παπαγιώργης Κ.: Ό νομοθέτης πού αύτοκτσνεί (ΔΙ, 37) Στάφφορντ-Κλάρκ Ντ.: Τί είπε πραγματικά ό Φρόυντ (ΔΙ, 37) Χασάπης I. Γ.: Ψυχολογία τής προσωπικότητας (ΑΦ, ΑΚ, 18) θρη σκ εία ’Αλεξίου Σ: Ή έκκλησία στήν έποχή μας (ΔΣ, ΒΡ, 30) Καδάς Σ.: Τό "Αγιον Όρος (ΑΦ, ΑΚ, 18) Μιχαλάς Τ.: Ή έκκλησία στη Ρωσία (ΓΜ, ΑΥ, 12), (ΑΦ, ΑΚ, 18) Οίκονομάκη-Παπαδοπούλου Γ.: Εκκλησιαστικά άργυρά (ΚΤ, Παλλάδιος: "Ανθη τής έρήμου (ΔΙ, 37)

92

Βλαβιανός Β.: Δύο πρωτοποριακές μελέτες (/ VY, 25) Ρωμαϊκής Δι­ καιοσύνης (A. A., ΝΕ, 6) Κίννας Γ.: Ή νέα διεθνής οικονομική τάξη στό κατώφλι τής δε­ καετίας τοϋ 1980 (Θ. Γ. Χυτήρης, ΟΤ, 51/1389) CloMgh S. Β. — Rapp R. Τ.: Εύρωπαϊκή οικονομική Ιστορία (Τ. Άναστασιάδης, ΟΤ, 52/1390) Κουτσουμάρης Γ. Φ.: Οικονομική άνάπτυξη καί άναπτυξιακή πο­ λιτική (Π. Κλαυδιανός, ΟΤ, 51/1389) Κρίππας Γ. Η.: Τά θεμελιώδη καθήκοντα τών δημοσίων υπαλλή­ λων (ΑΦ, ΑΚ, 18) Μουσούρος Ν.: Ή θεωρία του Λένιν γιά τό δημοκρατικό συγκεν­ τρωτισμό (Γ. Κ., ΠΟ, 37) Ντεμέντιεφ Γ. Π.: Καμπότζη (ΑΦ, ΑΚ, 18) Οί άμβλώσεις, τό χάπι καί ό οικογενειακός προγραμματισμός (ΔΙ,

Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ: Πολιτική οικονομία (ΚΤ, ΕΛ, 19) ΠΑΣΟΚ καί έξουσία (Γ. Άναστασιάδης, Γιατί, 64) Πιστοί στή σημαία τής είρήνης (ΑΦ, ΑΚ, 18) Σεμιόνοβα Ο. - Χέυνες Β.: Συνδικαλισμός καί έλευθερίες στήν ΕΣΣΔ (ΔΙ, 37) Σημειωτική καί κοινωνία (Λ. A., ΝΕ, 6) Σοφούλης Κ. Μ.: Τό έδαφος ώς παραγόμενος συντελεστής παρα­ γωγής (Α. Παπανδρόπουλος, ΟΤ, 51/1389) Τζέρβις Τ.: Εργάτης καί νεύρωση (θ. Κ., ΟΤ, 49/1387) Τσατσόμοιρος Η.: Περί τής φύσεως τού άνθρώπου (ΑΦ, ΑΚ, 18) Χόαρ Κ. - Σμίθ Τ. Ν.: Γιά τόν Γκράμσι (ΤΜ, ΑΥ, 12) Ψυρούκης Ν.: Ό νεοαποικισμός (ΚΤ, ΕΛ, 11) Εκπαίδευση Α' Συνέδριο ΟΙΛΕ: Προβλήματα τής έλληνικής έκπαίδευσης (Μ. Νοϋτσος, ΠΟ, 37), (Α. Άνδρέου, ΠΟ, 37) Γέρου θ.: Παιδεία καί νεοέλληνες διανοητές (Κ. Ν. Νικολαΐδης, Πρωινά Νέα, 19) Μπαρμπής Κ.: Υποτροφίες (ΔΙ, 37) Λαογραφία Βασιλάκης Ν.: Δημοτικά τραγούδια τής Χαλκιδικής (ΔΙ, 37) Γαρούφας Δ.: Ό λαϊκός μας πολιτισμός (Β. Τζανακάρης, Γιατί, 64) Καρανικόλας Σ. - Καρανικόλα Α. Σ.: Παροιμίες καί φράσεις άπό τή Σύμη (ΑΦ, ΑΚ, 18) Λιάπη Β.: Άρβανίτικος γάμος ό Κουντουργιώτικος (Κ. Π., ΣυμΦωτιάδης θ.: Πώς νά δημιουργήσουμε τοπικό λαογραφικό μου­ σείο (ΔΙ, 37) Φυσικές έπιστήμες Ράινερ Κ.: Τό σώμα μας (ΓΜ, ΑΥ, 12), (ΑΦ, ΑΚ, 18) Τέχνες Γυναικείες άφίσες άπ’ όλο τόν κόσμο (ΤΜ, ΕΠ, 645) Εύδοκίμωφ Π.: Ή τέχνη τής εικόνας (Π. Βαμπούλης, ΔΙ, 37) Ήμερολόγιον Άποστολικής Διακονίας τής ’Εκκλησίας τής Ελλά­ δος (ΑΦ, ΑΚ, 18) Ημερολόγιο ’Εμπορικής Τράπεζας τής Ελλάδος (ΑΦ, ΑΚ, 18) Κανελλοπούλου-Ντινοδήμου Ο.: “Εντεχνη ευρωπαϊκή μουσική (ΑΦ, ΑΚ, 18) Νεοελληνική τέχνη (ΑΦ, ΑΚ, 23), (ΣΤ, ΕΛ, 19) Platero D. C.: Ό γλυπτικός χώρος τού Γιαννούλη Χαλεπά (ΑΦ, ΑΚ, 16) Στραβίνσκυ Ί.: Μουσική ποιητική (Γ. Κ. Π., ΝΕ, 6) Τραυλός I. - Κόκκος Α.: Έρμούπολη (ΑΦ, ΑΚ, 23) Τσιρόπουλος Κ. Ε.: Ρομανική καί βυζαντινή ζωγραφική (ΚΤ, ΕΛ, 24) Φλωράκης Α. Ε.: Ή λαϊκή λιθογλυπτική τής Τήνου (ΑΦ, ΑΚ, 16) Κλασική παιδεία Ήλιου Η.: Τό μήνυμα τού Θουκυδίδη (ΟΠ, ΑΥ, 30) Κάτουλλος/μεταφρ. Λ. Μ, Τρομάρα; (ΔΙ, 37) Σκανδάμης Α. Σ.: Πίνδαρος (ΔΣ, ΒΡ, 30) Τουλουμάκος I. Σ.: Ή θεωρητική θεμελίωση τής δημοκρατίας στήν κλασική Ελλάδα (ΑΦ, ΑΚ, 16) Ποίηση Αύλωνίτου Λ.: Σφραγιδόλιθοι (ΔΣ, ΒΡ, 23) Βαρβέρης Γ.: Τό ράμφος (ΤΜ, ΕΠ, 645) Γάιος X.: Ποιητή ποιο τό πιό μεγάλο (θ. Τ., ΑΥ, 28) Γκόρπας θ.: Περνάει ό στρατός (θ. Τ., ΑΥ, 28) Γώγου Κ.: Τρία κλικ άριστερά (Κ. Καραχάλιος, ΡΙ, 7) Γώγου Κ.: ’Ιδιώνυμο (Κ. Καραχάλιος, ΡΙ, 7), (ΔΙ, 37) Δέλφης Φ.: Πανσέληνος (Β. Τζανακάρης, Γιατί, 64) Δέλφης Φ.: Ζωολόγιο (Β. Τζανακάρης, Γιατί, 64) Δικταίος Α.: Τό ταξίδι γιά τά Κύθηρα (θ. Πονταθανασόπόυλος, ΔΙ, 37) Έδεν Γ. Α.: Ηρωικά έπτάλοφα (ΑΦ, ΑΚ, 18) Έλιστ Τ. Σ.: Δέκα χορικά άπ’ τό «Βράχο» (Σ. A, ΡΑ, 568) Κάντεγκάμπε Ν.: Πορεία άπό τό μηδέν στό άπόλυτο (ΔΣ, ΒΡ, 3) Καρούζος Ν.: Ό ζήλος τού μή-σχετικού μέ παροράματα (Σ. Κατσίμης, ΚΑ, 11) Καρυωτάκης Κ. Γ.: Ποιητικές μεταφράσεις (ΚΤ, ΕΛ, 4)

Κολλιας-Μπλιοτάκης Τ.: Λυρικές άγγελίες (ΣΤ, ΕΛ, 24) Cros C.: Φανταστικές πρόζες (ΔΙ, 37) Λουκάς Δ.: Γαλάζιοι ταξιδευτές (ΔΣ, ΒΡ, 30) Μαρκόπουλος Γ.: Ποιήματα 1968-1976 (ΤΜ, ΕΠ, 644) Μπαρλάς Φ.: "Απαντα (ΚΤ, ΕΛ, 11) Νικολάου θ.: Πεπραγμένα (ΑΦ, ΑΚ, 18) Παναγιωτίδη Π. Α.: Τά τραγούδια μου (ΑΦ, ΑΚ, 18) Παπαγεωργίου Α. Σ.: Φτερουγίσματα (ΑΦ, ΑΚ, 18) Παπαστάμου Γ.: Φωνή έν Ραμά (ΘΠ, Αίτωλική, 14) Πατίλης Γ.: Κέρματα (Γ. Κ. Κ., ΚΑ, 25) Πέππας Δ.: Φωτογραφία άπό τήν τελευταία θλίψη (ΑΦ, ΑΚ, 18), (ΓΜ, ΑΥ, 25) Περιστεράκης Μ.: “Αγις (Ρ. Μπούμη-Παπά, ΑΥ, 13) Πρατικάκης Μ.: Ή παραλοϊσμένη (ΤΑ, ΑΥ, 7) Σημηριώτης Ν.: Όραματισμοί (ΔΣ, ΒΡ, 9) Σινόπουλος Π. Α.: Ή ζωντανή έρημος (ΑΦ, ΑΚ, 18) Σπέντζης Π.: 'Ιστορία πάντα μεσάνυχτα (ΑΦ, ΑΚ, 18) Στεργιόπουλος Κ. (έπιμ.): Ή έλληνική ποίηση (ΚΤ, ΕΛ, 24) Ταλαγάνης θ.: Ποιήματα (Ε. Παπαχρήστου-Πάνου, Νεώτερα Γράμματα, 28-29) Τσιάμης X.: Πολύτροπο (ΤΑ, ΑΥ, 7) Χαλαζιάς X.: ’Αγανάκτηση (Β. Τζανακάρης, Γιατί, 64) Πεζογραφία “Αλλεν Γ.: Χωρίς φτερά (ΚΣ, ΝΕ, 13) Άποστολίδης Ρ.: Οί έρινύες (ΚΤ, ΕΛ, 11) Γεωργιάδη-Λαμπίρη Η.: Κυνηγημένοι (ΕΖ, ΡΙ, 3) Γκρήν Γ.: Τό τέλος μιάς υπόθεσης (ΣΤ, ΕΛ, 24) Γονατάς Ε. X.: Οί άγελάδες (Η. X. Παπαδημητρακόπουλος, ΚΑ, Δήμας Κ.: Ή άλλη σελίδα (ΔΣ, ΒΡ, 3) Έσσε Ε.: Κνούλπ (Γ. Κ. Κ., ΚΑ, 25) Ζόμπολας Τ.: ’Απόρρητος φάκελος (ΓΜ, ΑΥ, 25) Ίωαννίδης Σ.: Οί Ντεγκτσήδες καί άλλα διηγήματα (ΕΖ, ΡΙ, 19) Κέρουακ Τ.: Οί υπόγειοι (Τ. θεοδωρόπουλος, ΔΙ, 37) Κούντερα Μ.: Ή ζωή είναι άλλου (ΓΜ, ΑΥ, 12), (ΤΜ, ΕΠ, 645) Κωστάρας Β.: Ζήτημα εύθύνης (ΑΦ, ΑΚ, 18), (ΔΣ, ΒΡ, 16) Λιβιθόπουλος Δ.: Βροχοπτώσεις (ΔΣ, ΒΡ, 3) Δούλης Β.: "Απαντα (ΚΣ, ΝΕ, 20) Μαλρώ Α.: Ή άνθρώπινη μοίρα (ΣΤ, ΕΛ, 24) Μάξιμος Π.: 'Ιστορίες γύρω άπ’ τήν ’Ακρόπολη (X. Κ., ΝΕ, 13) Μέλβιλλ X.: Μπάρτλεμπυ ό γραφιάς καί άλλες τρεις Ιστορίες (ΔΙ, 37) Μίλλερ X.: Sexus (ΜΠ, ΝΕ, 13) Μιχαλάκης Μ.: Γράμμα στή μάνα μου (ΔΙ, 37) Μπρούσαλης Κ.: Ό βιασμός (θ. Τ., ΑΥ, 28) Μωπασάν Γκύ Ντέ: Φανταστικές ιστορίες (ΔΙ, 37) Νικολαίδης Ν.: "Εντεκα διηγήματα (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 37) Ξένος Π.: θαλασσινοί πυράκανθοι (Γ. ’Αλεξίου, Νεώτερα Γράμ­ ματα, 28-29) Ούάιλντ Ο.: Ό κήπος μέ τίς ροδιές (ΓΜ, ΑΥ, 25) Παπαγεωργίου Ν.: Ό σκόρπιός καί άλλα (ΕΖ, ΡΙ, 19) Παπαπάνος Κ.: Σάν έφυγαν οί πελαργοί (ΔΣ, ΒΡ, 16) Παρασκευαίδης θ.: Τό πάρτυ στούς κήπους τού Άκάδημου (Μ. Έλευθεριάδης, «Δημοκράτης», 6), (ΑΦ, ΑΚ, 18), (Π. Σ. Παρασκευαίδης, Λεσβιακός Κήρυξ Μυτιλήνης, 29) Πίττας Τ.: Τό κίνημα τών γυμνών (ΑΦ, ΑΚ,18) Πλασκοβίτης Σ.: Ή πόλη (Ε. Χουζούρη, ΡΙ, 12), (Μ. Πολ., ΝΕ, 20) Πλασσαρά Κ.: Ή τελευταία ’Ιθάκη (ΕΖ, ΡΙ, 3) Πρατολίνι Β.: Οικογενειακό χρονικό (ΔΙ, 37) Σαμουηλίδης X.: Σκληρές ίστορίες (Ν. Ταξιάρχης, ΡΙ, 19) Σίνκλαιρ Α.: Ή ζούγκλα (Γ. Γιάνναρης, ΔΙ, 37) Σκιαδάς Ν. Ε.: ’Αχελώος (ΚΤ, ΕΛ, 24) Σκούρτης Γ.: Μιά φορά ήταν ένας μόνος του (Μ. Πολ., ΝΕ, 13) Σολοβιώφ Λ.: Ό Ναστρεδίν Χότζας (ΓΜ, ΑΥ, 12) Στάιν Γ.: Ή αύτοβιογραφία τής “Αλις Μπ. Τόκλας (ΤΜ, ΔΙ, 37) Σφυρίδης Π: Χωρίς άντίκρισμα (ΓΜ, ΑΥ, 12), (ΑΦ, ΑΚ, 18) Τατσόπουλος Π.: Οί άνήλικοι (Α. Ζήρας, ΚΑ, 18) Τσβάιχ Σ.: Τό γράμμα μιάς άγνωστης (ΑΦ, ΑΚ, 18) Φασίλη-Γιαχνή Γ.: Χωρίς αύταπάτες (ΕΖ, ΡΙ, 3) Φόρστερ Ε. Μ.: Ταξίδι στήν ’Ινδία (ΑΦ, ΑΚ, 18), (ΚΤ, ΕΛ, 4) Φράνς Α.: Οί θεοί διψούν (ΣΤ, ΕΛ, 19) Χάρης Π.: Ημέρες όργής (ΔΣ, ΒΡ, 9) Χειμωνάς Γ.: Πεισίστρατος (ΔΙ, 37) Χριστοδούλου Δ.: Έλ Ντάμπα (ΓΜ, ΑΥ, 25) Δοκίμια-Μελετες-Κ ριτική-θεωρία-Χ ιούμορ Άγρας Τ.: Κριτικά (ΚΣ, ΝΕ, 27)

93

Valery P.: Ποίηση καί άφηρημένη σκέψη (Δ. Πλάκας, ΔΙ, 37) Βασαρδάνης Σ.: ’Ολίγα (Γ. ’Αλεξίου, Νεώτερα Γράμματα, 28-29) Vitti Μ.: ’Ιδεολογική λειτουργία τής έλληνικής ήθογραφίας (Γ. Γ. Φαρίνου, ΔΙ, 37) Γερμανός Φ.: Εύρω-λεξικό (ΚΤ, ΕΛ, 24) Κακός-Προποπαπάς Γ.: Κυνηγετική Βαβυλωνία (ΚΤ, ΕΛ, 19) Κεφαλά-Μίντση Μ.: Τού γάμου τό προικιό ό έρωτας (ΚΤ, ΕΛ, 11) Κιουρτσάκης Γ.: Ελληνισμός καί Δύση στό στοχασμό τού Σεφέρη (Γ. Γ. Φαρίνου, ΚΑ, 25) Κουτελάκης X. Μ.: Ροδίτικη κληρονομιά (ΑΦ, ΑΚ, 18) Κύκλος Σεφέρη (ΣΤ, ΕΛ, 11) ΚΥΡ: νΑν (ΚΤ, ΕΛ, 24) Μαρωνίτης Δ. Ν.: Όροι τού λυρισμού στόν Όδυσσέα Έλύτη Μπαρλάς Φ,: Απαντα (ΚΤ, ΕΛ, 11) Νιάρχος θ. Θ.: Κατά μέτωπον (ΔΙ, 37) Νικολάου Ν.: Τό μήνυμα τού αΙώνα (ΓΜ, ΑΥ, 12) Παπακωνσταντίνου Δ. Κ.: Κριτική τού βιβλίου (ΣΤ, ΕΛ, 24) Σταμάτης Κ. Μ.: Ή ποιμενική έμπνευση στήν Ποίηση τού Θαλή Ρητορίδη (ΑΦ, ΑΚ, 18) Σταμάτης X. θ.: Κωστής Παλαμάς (ΔΣ, ΒΡ, 23) Τσβετάγιεβα Μ.: Ή τέχνη στό φώς τής συνείδησης (ΔΙ, 37) Χατζιδάκις Μ.: Τά σχόλια τού Τρίτου (Κ. Ρ., ΝΕ, 13), (ΚΤ, ΕΛ, Χατζόπουλος Κ.: «Ή Τέχνη» (ΣΤ, ΕΛ, 11) θέατρο Δαλμάτη Μ.: Τοπίο μέ καταχνιά (ΑΦ, ΑΚ, 18) Δαλμάτη Μ.: Μιά μέρα τού καλοκαιριού (ΑΦ, ΑΚ, 18) Δαλμάτη Μ.: Ό βασιλιάς γελωτοποιός καί τό λιοντάρι (ΑΦ, ΑΚ, 18) Ζακόπουλος Ν.: Μονόπρακτα (ΚΤ, ΕΛ, 4) Ούέσκερ Α.: Οί τέσσερις έποχές (ΔΙ, 37) Στεφάνής I. Ε.: Ό δούλος στίς κωμωδίες τού ’Αριστοφάνη (ΔΙ, 37) Παιδικά Αύγερινού-Βαμβακά Μ.: Κατερίνα ή Άντί-Σταχτοπούτα (ΑΠ, ΑΥ, 9) Βαλαβάνη Ε. Γ.: Τά παπούτσια κι έγώ (BA, ΚΑ, 11) Έξαρχόπουλος θ. - Έξαρχοπούλου Μ.: Στό ζωολογικό κήπο (ZB, ΡΙ, 12) Καλαμάρας Α.: 'Ιστορίες μέ τόν “Αρη καί τή Χάρη (ZB, ΡΙ, 12) Καναβά Ζ.: Νά σάς πώ μιά Ιστορία; (ΑΦ, ΑΚ, 18) Κάσδαγλη Λ.: Ό σαλίγκαρος ταξιδεύει (ΒΑ, ΚΑ, 11) Μιχαλοπούλου Σ.: Ό Μήτσης καί ή Μίτση (ΑΠ, ΑΥ, 19) Νεγρεπόντης Γ.: Ένας Μπόμπος πολύ άριστερός (ΓΜ, ΑΥ, 25), (ΑΦ, ΑΚ, 18) Ξανθούλης Γ.: Ένα καλοκαίρι καλοκαιράκι (ΑΦ, ΑΚ, 18) Ξανθούλης Γ.: ’Ανέβα στή στέγη νά φάμε τό σύννεφο (ΑΦ, ΑΚ, 18) Πέτροβιτς-Άνδρουτσοπούλου Λ.: Στή γειτονιά τού ήλιον (ΒΑ.

Πολικός ’Αστέρας (ΑΦ, ΑΚ, 18) Σμούλτερς Λ.: Οί περιπέτειες τού Τάκη Τσίμπου (ΑΠ, ΑΥ, 9) Τά παιδιά διαβάζουν Ιστορίες καί παραμύθια (ΤΜ, ΕΠ, 645) Τσίρος Σ.: Γλάροι στή στεριά (ΣΤ, ΕΛ, 24) Φακίνου Ε.: Ό κύριος Ούλτραμέρ (ΑΠ, ΑΥ, 19) Χότζας Ναστραδίν (ΑΠ, ΑΥ, 19)

' Ιστορία-Β ιογραφίες-Μαρτυρίες Βακαλόπουλος Κ. Α.: Ό μακεδονικός καί θρακικός χώρος τόν 19ο αί. (ΔΙ, 37) Γκράτσι Ε.: Ή άρχή τού τέλους (γ. γ., ΝΕ, 27), (ΣΑ, ΡΑ, 567) Δασκαλάκης A. Β.: Ό ’Αδαμάντιος Κοραής καί ή έλευθερία των Ελλήνων (ΑΦ, ΑΚ, 16) Δέλτα Π. Σ.: Πρώτες ένθυμήσεις (ΚΣ, ΝΕ, 6), (ΚΤ, ΕΛ, 19) Δερτιλής Γ.: Τό ζήτημα τών Τραπεζών 1871-1873 (Κ. ΓαρδίκαΆλεξανδροπούλου, ΔΙ, 37) Δημητρίου X. Κ.: Ό Καραϊσκάκης καί οί μάχες στό Πετροχώρι (ΣΤ, ΕΛ, 4) θεοδωρίδης X.: Ό χειμώνας τού 1941-42 (ΤΜ, ΕΠ, 645) Κεπέσης Ν.: Ό Δεκέμβρης τού 1944 (ΚΤ, ΕΛ, 11) Κουράντ Α.: Σύντομη έπισκόπηση τών έλληνοολλανδικών σχέ­ σεων (Λ. Α., ΝΕ, 6) Κουτελάκης X.: Τέσσερα ιστορικά έγγραφα γιά τήν έπαναστατημένη Κάρπαθο (ΑΦ, ΑΚ, 18) Λούρος Ν. Κ.: Χτές (Κ. Π., ΚΑ, 11) Ματέυ-Ρουσσοπούλου Π.: 'Αγνή Ρουσσοπούλου (Λ. Α., ΝΕ, 6) Μουτζούρης Γ. Κ.: Ή γνώμη καί οί έφευρέσεις τού πραματευτή (ΑΦ, ΑΚ, 18) Μπαλερμος Ε.: Τό ήμερολόγιο ένός βαρυποινίτη (ΔΙ, 37) Doumas C.: Σαντορίνη (ΑΦ, ΑΚ, 18) Donskou I.: ’Αθήνα (ΑΦ, ΑΚ, 18) 'Ο Μακεδονικός ’Αγών καί τά είς Θράκην γεγονότα (ΦΜ, ΚΟ, 13) Παίζη-Πρόκου Δ.: Βάρη (Μ. Β., Συμβολή, 11-12) Πικρός Γ. Π.: Ό Βενιζέλος καί τό Κυπριακό (γ.γ., ΝΕ, 13), (ΚΤ, ΕΛ, 19) Πουκεβίλ: Ταξίδι στό Μόριά (ΔΙ, 37) Σεφέρης Γ.: Χειρόγραφο Σεπτ. ’41 (Σ., ΡΙ, 13) Τατάκης A. Β.: Sounion (ΑΦ, ΑΚ, 18) Τατάκης A. Β.: Κέρκυρα (ΑΦ, ΑΚ, 18) Φόρεστ Ε.: 'Ημερολόγιο καί γράμματα άπό τή φυλακή (ΔΙ, 37) Γεωγραφία-Ταξίδια Βασιλείου I.: Κοντινά καί μακρινά ταξείδια (ΔΣ, ΒΡ, 16) Lacarrifere J.: Τό ελληνικό καλοκαίρι (ΔΙ, 37) Μανουσάκης Γ.: 'Οδοιπορικό τών Σφακιών (Κ. Ρ„ ΝΕ, 6). Ντήλ Κ.: Ή Θεσσαλονίκη (X. Κ., ΝΕ, 6) Lovogi Μ.: Ένα μήνα μέ τούς άνδρες στό "Αγιον Όρος (θ. Τ., ΑΥ, 28)

Μαριάνα Αίνου-Κουτούζη ΖΑΧΑΡΟΚΑΛΑΜΑ Παρελθόν πού μιλάει στό Μέλλον (ένα βιβλίο άλμπουμ μέ 26 σχέδια)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΑΛΕΤΡΙ ΔΑΚΡΥΓΟΝΑ

3636026 . 3638461

ΕΚΔΟΣΕΙΣ/ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ «ΑΣΤΕΡΙ» ΛΙΛΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

r Λ!λ« 2UAf&4‘ti

'

ΝΙΚΟ.'', Κ4Ζ4ΤΡΑΓΙΚΟ* #Ζ4Κ«$

0 ΗΛΙΟΠΟΤΗΣ ΕΛΥΤΗΣ

5η ΕΚΔΟΣΗ 9η

ΕΚΔΟΣΗ

i, ★

*AiTm'«T

·*

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΣΤΕΡΙ

ΑΝΑΤΟΛ ΦΡΑΝΣ

ΣΤΕΦΑΝ ΤΣΒΑΪΧ

ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΛΒΑΡΛΗΣ

ΘΑΪΣ

ΣΥΓΧΥΣΗ ΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

ΤΟ ΒΑΡΟΣ ΤΗΣ ΤΡΙΧΟΦΥΪΑΣ

ΑΧ ΙΑ. ΓΡΗΓΟΡΟΓΙΑΝΝΗΣ

ΑΧ ΙΑ. ΓΡΗΓΟΡΟΓΙΑΝΝΗΣ

ΛΑΟΥΡΑ ΚΟΝΤΙ

ΤΟ ΞΕΝΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΤΑ ΠΥΡΗΝΙΚΑ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

καί... τό διεθνές ΜΠΕΣΤ-ΣΕΛΛΕΡ

«ΓΟΥΡΟΥΝΙΑ ΜΕ ΦΤΕΡΑ» τών Ρόκκο καί Άντόνια ★

«ΓΟΥΡΟΥΝΙΑ ΜΕ ΦΤΕΡΑ» Τό

σεξουαλικό καί πολιτικό ήμερολόγιο δύο έφήβων

Σόλωνος 121 - τηλ. 3606597/3619802 95

g

, ΕΠΙΣΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

M ichael E . T ig a r & M adeleine R . Levy

John M. Smith Ή θεωρία τής εξέλιξης Μετάφραση-Έπιμέλεια: Δημοσθένης Κούρτοβικ

A .Z

Karl G. Liungman Ό μύθος τής εύφυίας Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ

L · \ \ UYOficK*

too

K iim iu > io jio u

Μετάφραση: Φοίβου ’ΑρβανίτηΔημ. Δέδε Επιμέλεια: Στέφανου Λ. Κουνιάδου Δικηγόρου

Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΜΠΑΤΡΟΣ Γεωργία Κουνιάδου Καραθεοδωρη 28, Ν. Ψυχικό Τπλ. 6716.145 - 5230.053

σισυφος ΘΩΜΑΣ ΓΚΟΡΠΑΣ

περιπετειώδες κοινωνικό και μαύρο νεοελληνικό αφήγημα ΒΜϊωγη - !Wf*9>** - «κβολόγηστ, (Ϊβ50-1950> '

Ο ποιητης («Στάσεις στο μέλλον», «Περνάει ο στρατός»...) Θ ω μ ά ς Γ κ ό ρ π α ς μο­ ναδική εξαίρεση της γενιάς του απο δω και 20 ποίηση καί χρόνια μιλάει για την ά λ λ η λογοτεχνία, παλιότερων εποχων και ιδίως της μεσοπολεμικης. Ποίηση και λογοτεχνία ά γ ν ω συμπλη­ σ τη ή λ η σ μ ο ν η μ έ ν η ρωματική και συχνά συντριπτική της γνωστής καί υπερτιμημένης, μάλιστα όταν πρόκειται για εκείνη της ε π ί σ η μ η ς ή κ α τ α σ κ ε υ * α σ | ν η ς «γενιάς του ’30». Ή δη ποιητές και α γηματογράφοι «ανορθόδοξοι», δηλαδη αυθεντι­ κοί, όπως οι Εμπειρικός, Εμμανουήλ, Δρίβας, Παπανικολάου και οι Ν. Νικολαΐδης, Σκαρίμπας, Λούλης, Χατζηαργύρης, ξαναβρίσκονται στη βιβλιαγορα προσιτοί στους νεότερους. Με το <■ ριπετειώδες, κοινωνικά και μαύρο νεοελληνικό αφήγημα» γίνεται μια πρώτη προσπάθεια αντι­ προσωπευτικής ανθολογήσεως της πιο σημαίνουσας αφηγηματογραφίας μας 100 χρόνων.

- Χαρ. Τρικούπη 60, τηλ. 3636248 96

M

B B M

f f

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΑΡΙΘ. 41

“= Απακη

Σ υντάσσεται μ έ την πολύτιμη συνεργασία τού βιβλιοπωλείου τής « 'Ε στίας» • Ή ταξινόμηση τών βιβλίων γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία.

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ

• Σέ κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβη­ τικά οί έλληνες συγγραφείς καί ακολουθούν οί ξέ-

ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Τό βάθος τής άρμονίας. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 43.

• Ή κατάταξη τών ξένων συγγραφέων γίνεται σύμ­ φωνα μέ τό ελληνικό αλφάβητο.

Θ ΕΟΔΩΡΑ ΚΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ’Α γα­ πημένη μου Χαϊδελβέργη. Ά θή να ι, 1980. Σελ.

318. Δρχ. 500.

• Στην κατηγορία τών περιοδικών δέν περιλαμβά­ νονται έντυπα πού έκδίδονται δύο ή περισσότερες φορές τό μήνα.

• Τά εκδοτικά στοιχεία κάθε βιβλίου αναγράφονται όπως τά παραδίνει ό εκδότης.

ΠΛΑΤΗΣ Ε. Ν. Ή αισθητική κοινωνία. Α ισθη­ τικό δοκίμιο. Β ' έκδοση. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 163. Δρχ. 300.

• Γιά την άκόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου κάθε έκδοτης ας μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογρα­ φικά στοιχεία τών καινούριων έκδόσεών τον. Θά καταχωρηθονν οπωσδήποτε.

ΤΑΤΑΚΗΣ Β. Ν. Μελέτες ιστορίας τής φιλοσο­ φίας. ’Α ρχαία Ε λ λ ά δ α καί Βυζάντιο. ’Αθήνα, ΟΙ ’Εκδόσεις τών Φίλων, 1980. Σελ. 212. Δρχ. 250. ΤΣΑ ΤΣΟΜ ΟΙΡΟ Σ ΗΛΙΑΣ Λ. Π ερί τής φύσεως τοϋ άνθρώπου. ’Αθήνα, Φιλιππότης, 1980. Σελ.

107.

Λ ΕΞ ΙΚ Α ΔΙΩ ΤΗ ΒΑΣΙΛΙΚ Η I. Πρωτότυπο λεξικό άγγλικών. (Είδικό-άποκαλυπτικό) Βοήθημα μεγάλης πρακτικότητος. 3000 έλληνικές λέξεις στήν ’Α γ­ γλική γλώσσα. Ά θή να ι, ’Ωφέλιμο Βιβλίο, 1980. Σελ. 238. Δρχ. 250.

Ά νω τά τη Κομματική Σχολή τής ΚΕ τοϋ ΚΚΣΕ/ Έ δ ρ α Μαρξιστικής-Λενινιστικής Φιλοσοφίας. Μεθοδολογικό βοήθημα γιά τή σειρά μαθημάτων «’Επιστημονικός Κομμουνισμός». ’Αθήνα, Μνή­ μη, 1981. Σελ. 189. Δρχ. 200. ΓΟΥΕΣΤΚΟΤ ΓΟΥΙΛΙΑΜ. Εισαγωγή στήν Κα­ βάλα (KABALAH). Μετ. Ά νδ ρ έα Τσακαλή. ’Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1979. Σελ. 61. Δρχ.

120.

Μ Ο Υ Σ Ε ΙΑ Α Λ Α ΤΣΗ ΔΕΣΠ ΟΙΝ Α . Τό ταχυδρομικό μουσείο τής Γαλλίας. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 78. Δρχ. 400.

ΤΥ Π Ο Σ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΑΣΟΣ. Ή κρίση στόν τύπο κα ί ή στάση τών δημοσιογράφων. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 48. Δρχ. 35.

ΦΟΫΕΡΜ ΠΑΧ ΛΟΥΝΤΒΙΧ. Γιά τήν κριτική τής χεγκελιανής φιλοσοφίας κα ί άλλα δοκίμια. ’Αθήνα, Ά ναγνω στίδης. Σελ. 198. Δρχ. 230.

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΑΣΣΑ ΤΖΙΟ Λ Ι ΡΟΜΠΕΡΤΟ. Ψυχοσύνθεση. Α ρ μ ο νία τής ζωής. Ά θή να ι, Μακρίδης, 1980.

97

Σελ. 213. Δρχ. 300.

Θ ΡΗ Σ Κ ΕΙΑ FRA NK L VIKTOR Ε . Ό Θεός τοϋ ασυνειδήτου. Μετ. Π αναγιώτη Περσιάνη - Ε υδοκίας Περσιάνη. Λευκωσία, Ταμασός, 1980. Σελ. 155.

Π Α Ρ Α Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΚΑΡΑΦΟ Υ ΛΙΔΗ Σ ΓΙΩΡΓΗΣ. Επαγγελματική χαρτομαντεία. ’Αθήνα, Βασδέκης, 1980. Σελ. 230. Δρχ. 300. ΑΝΤΕΡΣΟΝ ΜΑΙΡΗ. Χειρομαντεία. Μετ. Μ ά­ ριος Θεοδώρου. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1980. Σελ. 80. Δρχ. 90.

LEO NI FAUSTA. Κάρμα. ’Αληθινή Ιστορία μιας μετεμψύχωσης. Μετ. Βασίλη Τριαντάφυλλου. ’Αθήνα, Μακρίδης, 1980. Σελ. 347. Δρχ. 300. Μ ΠΑΤΛΕΡ Γ. Ε. Ψυχομετρία. Μετ. Ά ν ν α ς Ά μ ανίτου. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1980. Σελ. 84. Δρχ.

90.

Α Ν ΑΣΤΑΣΙΟΥ ΙΩΑΝ. Ε. ’Α νθολογία πηγών έκκλησιαστικής ιστορίας (Α '-ΙΑ ' αί.) Τόμος Α ', Τεύχος Α '. Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 622. Δρχ.

600. ΑΝ ΔΡΕΑ Σ, ΜΟΝΑΧΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗ Σ (ΧΑ ­ ΡΑΛΑΜ ΠΟΣ ΘΕΟΦ ΙΛ ΟΠ Ο Υ Λ ΟΣ). Γεροντικό Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς. Β ' εκδοσις. Τόμος Α '. Ά θή να ι, 1980. Σελ. 325. Δρχ. 350. ΜΑΚΡΑΚΗΣ ΑΠ. Ή Μ ασονία καί τό μασονικό δίπλωμα. ’Ε πιμέλεια Έ π . Ξενόπουλου. ’Αθήνα, Ά ναγνω στίδης. Σελ. 79. Δρχ. 80.

ΤΣΑ Ν Α Ν ΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ’Ε λπίδα, διακονία καί σωτηρία. Δυναμικότητα κα ί στράτευση τοϋ χριστιανισμού σήμερα. Β ' έκδοση. ’Αθήνα, Μή­ νυμα, 1980. Σελ. 70. Δρχ. 90. Ψ Α ΡΟ Υ ΔΑ Κ Η Σ ΝΙΚΟΣ. Μαρξισμός καί θρη­ σκεία. ’Απάντηση στήν ’Α καδημία ’Επιστημών τής Ε ΣΣΔ κα ί σ’ άλλους μαρξιστές. Β ' έκδοση. Θέματα Χριστιανομαρξιστικοϋ Διαλόγου, άριθ.

1. ’Αθήνα, Μήνυμα, 1980. Σελ. 112. Δρχ. 100.

N ESTLER VINCENZO. Τηλεπάθεια. Φαινομενολογία-ύποθέσεις. Μετ. Σπόρου Ά ρώ νη. Ά θ ή ναι, Μακρίδης, 1980. Σελ. 244. Δρχ. 300.

RANDALL JO H N L. Παραψυχολογία καί ή φύση τής ζωής. Μετ. ’Αναστασίας Ν άνου-Τσάκαλη. ’Αθήνα, Σόμπαν, 1980. Σελ. 411. Δρχ. 400.

Α Π Ο Κ ΡΥ Φ ΙΣ Μ Ο Σ ΓΟΥΑΙΗΤ ΑΡΘΟΥΡ. Τό κλειδί τού Ταρώ. Μετ. Ά νδ ρ έα Τσακαλή. ’Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1980. Σελ. 287. Δρχ. 400.

GANGI GIU SEPPE. Τ ά έσωτερικά μυστήρια. Μετ. Βασίλη Τριανταφύλλου. ’Αθήνα, Μακρίδης, 1980. Σελ. 233. Δρχ. 300. Μ Π ΑΛΝΤΟΥΤΣΙ ΚΟΡΡΑΝΤΟ. Στήν έξουσία τού Διαβόλου. Μετ. Σταύρου Δήμα. ’Αθήνα, Μ α­ κρίδης, 1980. Σελ. 275. Δρχ. 300.

98

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ ΓΚΙΖΕΛΗΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ. Τό πολιτιστικό σύ­ στημα. Ό σημειωτικός κα ί έπικοινωνιακός χαρ α ­ κτήρας του. ’Αθήνα, Γρηγορόπουλος, 1980. Σελ.

97. Δρχ. 200. Ε λλη νική Σημειωτική Ε τα ιρ ία . Σημειωτική καί κοινωνία. Διεθνές Συνέδριο τής Ε λλη νική ς Ση­ μειωτικής Ε τα ιρ ία ς, Θεσσαλονίκη 22-23 ’Ιουνίου 1979. Είσ αγωγή-έπιμέλεια Karin BoklundΛαγοπούλου. ’Αθήνα, Ό δυσσέας, 1980. Σελ. 273.

ΚΑΡΔΑ Μ Α Κ Η Σ ΜΙΧΑΗΛ Σ. ’Α γάπη κα ί γά ­ μος. Γάμος-Οίκογένεια, άριθ. 2. ’Αθήνα, ’Α κρί­ τας, 1981. Σελ. 79. Δρχ. 100. ΒΙΣΚΟΤ ΝΤΕΪΒΓΓ. Τό ζευγάρι κα ί οί τρόποι άνανέωσης τής σχέσης του. Μετ. Ε λ ένη ς Τσελέπογλου. ’Αθήνα, Ά ναστασιάδης, 1980. Σελ. 185. Δρχ. 220.

ICO. Ή πάλη των τάξεων στην Πολωνία (1970-80). Μετ. Θέμη Μιχαήλ. ’Αθήνα, ’Ελεύθε­ ρος Τύπος, 1980. Σελ. 256. Δρχ. 260.

ΨΥΡΟΥΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ό νεοαποικισμός. ’Α να ­ τομία τού σύγχρονου κόσμου. ’Αθήνα, Έ πικ α ιρ ό τητα, 1980. Σελ. 414. Δρχ. 500.

ΚΟΥΑΡΤΙ ΚΟΡΝΕΛΙΑ. ’Επάγγελμα γονιός. Μιά νέα τέχνη γιά μιά νέα κοινωνία. Μετ. Ρένας Ί γ γλέση. ’Αθήνα, Κέδρος, 1978. Σελ. 284. Δρχ. 350.

’Α φγανιστάν. Ή λαϊκή έπανάσταση. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 80. Δρχ. 80.

Μ ΠΡΑΟΥΝΕΡ ΓΙΟΑΧΙΜ - ΜΕΧΛ ΧΑΪΝΣ Γ. Ρ.

- ΧΟΡΣ-ΒΡΑΓΚΕ ΚΑΡΛ. ’Εκείνη κα ί έκείνος. Στή συντροφικότητα - στόν έρωτισμό, στή συνουσία-σύλληψη-άντισύλληψη. Μετ. άπό τά γερμα­ νικά Νίκου Βλάχου. ’Αθήνα, Κονιδάρης, 1981. Σελ. 178. Δρχ. 300. Π ΕΡΑ ΣΣΟ ΕΛΙΑΝ. Μή κλαίς, οϋρλιαξε! Ο ί γυ ­ ναίκες καί ή πολιτική τής ευτυχίας. Μετ. Ν άντιας Πανοπούλου. ’Αθήνα, Ά ναστασιάδης, 1981. Σελ.

153. Δρχ. 200. ΡΗΝΤ ΕΒΕΛΥΝ. Προβλήματα τής πάλης γιά τήν άπελευθέρωση τής γυναίκας. Μ ιά μαρξιστική προσέγγιση. Μετ. Μ άνιας Τσελέντη. ’Αθήνα, Πύλη, 1980. Σελ. 171. Δρχ. 200.

HUXLEY ALDOUS. Ο Ι θύρες τής ένόρασης καί ουρανός καί κόλαση-. Μετ. Νίκου Πρατσίνη Ν τίνας Σώτηρα. ’Αθήνα, ’Α πόπειρα, 1980. Σελ.

176. Δρχ. 200.

ΒΑ Δ ΕΣΑ ΛΕΧ. Μετάφραση-έπιλογή κειμένων άπό τό διεθνή τύπο Σπύρου Βέργου. ’Αθήνα, Κά­ κτος, 1981. Σελ. 145. Δρχ. 150. ΒΟΡΟΝΙΝ Α. Σ. Βιετνάμ. ’Α νεξαρτησία, ένότητα, σοσιαλισμός. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 100. Δρχ. 80. ΓΚΑΡΩΝΤΥ ΡΟΖΕ. Κάρλ Μάρξ. Μετ. Λευτέρη ’Αποστόλου. ’Επιμέλεια Γιάννη Η. Χάρη. Θεσσα­ λονίκη, Έ γνα τία . Σελ. 292. Δρχ. 300. Πολιτικό πρόγραμμα τού Δημοκρατικού Μετώ­ που γιά τήν ’Απελευθέρωση τής Παλαιστίνης. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 56. ΡΙΜ ΠΕΝΤΡΟΠ ΦΟΝ I. Σταυροφορία κατά του μπολσεβικισμοϋ. Ά θή να ι, ’Ελεύθερη Σκέψις, 1980. Σελ. 48. Δρχ. 100.

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Π ΟΛ ΙΤΙΚ Η ΒΑΚΑΛΙΟΣ Θ ΑΝΑΣΗΣ. Ό άνθρω πος μέσα στό έπαναστατικό κίνημα. Μ ιά κριτική άνάλυση τής προσωπικότητας τού κομμουνιστή. ’Αθήνα, Τολίδης, 1980. Σελ. 192. Δρχ. 200.

BARAN PAUL Α. Ή πολιτική οικονομία τής σχεδιασμένης οικονομίας. Μετ. Φ. Ρ. Σοφιανού. ’Αθήνα, Κάλβος, 1980. Σελ. 122. Δρχ. 130.

Κ ΑΛΕΝΤΖΗΣ Α ΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Ή μαύρη βί­ βλος τού Κώστα Πλεύρη. Σελ. 36. Δρχ. 50.

Δ ΙΚ Α ΙΟ

Π ΕΠ ΕΛ Α ΣΗ Σ ΑΔΑ Μ Α Ν ΤΙΟ Σ Α. ’Αγροτική πολιτική κα ί άνάπτυξη. Ά ρ θ ρ α κα ί διαλέξεις. ’Αθήνα, Π απαζήσης, 1976. Σελ. 219. Δρχ. 260.

ΧΟΡΤΑΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. Διεθνές Δ ί­ καιον κα ί έγκλήματα τρομοκρατίας έναντίον τής ειρήνης καί τής άσφαλείας τής άνθρωπότητος. Ά θή να ι, 1980. Σελ. 222. Δρχ. 500.

ΣΑΡΛΗΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Ο ί πολιτικές πλευρές τής ένταξης τής Ε λ λά δ α ς στήν ΕΟΚ. ’Αθήνα, Σύγχρονη Ε π ο χ ή , 1980. Σελ. 216. Δρχ. 200. ΧΟΝΔΡΟΚΟΥΚΗΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Φαρμακερές άλήθειες. Α'. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 214. Δρχ. 300.

ΕΚ ΙΙΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΑ ΑΓΩΓΙ ΚΗ ΒΕΡΩΝΗΣ ΒΑ ΣΙΛ ΕΙΟ Σ Γ. Ό δρόμος τού έκδημοκρατισμού τής παιδείας. Ά γγλ ία -Έ λ λά ς.

99

’Αθήνα, 1980. Σελ. 99. Δρχ. 150. ΓΕΔΕΩ Ν Σ Ο Φ ΙΑ Μ. Γενική παιδαγωγική θεω­ ρία. Τελολογία τό πρόβλημα τού σκοπού μιας σύγχρονης παιδείας. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 139. Δρχ. 200. ΔΟ ΡΜ Π ΑΡΑ ΚΗ Σ Π. X. Πραγματείες καί λόγοι. Γιά τίς σχολικές εκδηλώσεις, τίς έθνικές έορτές καί τίς επετείους όλου τοΰ χρόνου. ’Αθήνα, Βασδέκης, 1980. Σελ. 259. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΑ ΚΗ Σ ΝΙΚ. Δακτυλογραφία χω ­ ρίς δάσκαλο. ’Ο ρθογραφία στή δημοτική. Β' έκ­ δοση. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 149. Δρχ. 250. ΦΛΟΥΡΗΣ Γ. Σ. - GAGNE ROBERT Μ. Θεμε­ λιώδεις άρχές τής μάθησης καί τής διδασκαλίας. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 176. Δρχ. 230. ΝΤΙΝΚΜΕΓΙΕΡ ΝΤΟΝ - Μ Α Κ ΚΑΙΗ ΓΚΑΡΥ. Τό ύπεύθυνο π α ιδ ί καί πώ ς νά τό μεγαλώσουμε. Π ρακτικός οδηγός γιά τήν άποδοτική άνατροφή του. Μετ. Εϋης Νάντσου. ’Αθήνα, Θυμάρι, 1980. Σελ. 302. Δρχ. 270.

ΝΓΓΣΙΑΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Γ. Άετομηλίτσα. Π αρα­ δοσιακή λαογραφία. Τεύχος Α'. Γιάννινα, Σύλλο­ γος Ά ετομηλιτσιτών «Τό Ντένισκο», 1979. Σελ.

108. ΡΩ Μ ΑΙΟΥ-ΚΑΡΑΣΤAMΑΤΗ ΕΛΕΝΗ. Ή π ο ­ διά τής Καραγκούνας. Δ ιδακτορική διατριβή. Α θή να , Πελοποννησιακό Λαογραφικό "Ιδρυμα, 1980. Σελ. 183. Δρχ. 580. ΧΑΡΑΛΑΜ ΠΟΠΟΥΛΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Δ. Δορβιτσά Ν αυπακτίας κα ί τά χωριά Πυλήνης. Σύλλογος Δερβιτσωτών Ν αυπακτίας « Ή ’Α να ­ γέννησις», άριθ. 1. Α θή να , 1980. Σελ. 509. Δρχ.

600.

Γ Λ Ω ΣΣΑ Μ ΕΣΕΒΡΙΝΟΣ. Σωστή δημοτική. Τ ά Τετράδια τοΰ Ρήγα, άριθ. 15. Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 197. Δρχ. 120. ΦΟΡΗΣ ΒΑ ΣΙΛ ΕΙΟ Σ Δ. Τό μονοτικό, ή όρθογραφία καί ή γλώσσα. Έ ξ ι έπιφυλλίδες στήν «Καθημερινή». Α νατύπω ση. Α θή να , 1980. Σελ.

15. Δρχ. 50.

Λ Α Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΑΛΕΞΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. Τό θεσσαλικό δημοτικό τραγούδι. Έ π α θλ ο Εύαγγέλου καί Ε λ ένη ς Τσιροπούλου. Εύθύνη, 1980. Σελ. 40. Δρχ. 50. ΚΑΣΣΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ Δ. Λ αογραφία τής Μέσα Μάνης. Α': Υ λ ική ζωή. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 303. Δρχ. 400. Κ ΕΦΑΛΛΗΝΙΑΔΗΣ ΝΙΚ. Ά γιο γρ ά φ ο ι στή Ν άξο (16ος-20ός αιών). Ά νά τυ πο ν έκ τής έφημερίδος «Κυκλαδικόν Φώς» 1977. Ά θή να ι, 1980. Σελ. 80. Δρχ. 20. Κ ΕΦΑ ΛΛΗΝΙΑΔΗΣ ΝΙΚ. Ο ί εκκλησίες τής Ν ά ­ ξου καί οί θρύλοι των. Τόμος Γ'. Τ εύχος Α'. Ά νά τυ πον έκ τής έφημερίδος «Κυκλαδικόν Φώς». Ά θή να ι, 1980. Σελ. 128. Δρχ. 200. Μ ΕΡΑΚΛΗΣ Μ. Γ. Ευτράπελες διηγήσεις. Τό κοινωνικό τους περιεχόμενο. Α θή να , Ε σ τία , 1980. Σελ. 122.

100

ΒΟ Τ Α Ν ΙΚ Η ΣΥΡΜΑΓΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. Ή χλωρίδα τού Ε θνικο ύ Κήπου. Π εριγραφή 366 είδών καί ποικιλιών φυτών, πού καλλιεργούνται στόν Ε θ ν ικ ό Κήπο. Α θή να . Σελ. 118. Δρχ. 350.

ΖΩ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΤΣΓΓΣΑΣ ΣΕΡΑ ΦΕΙΜ Κ. "Αγρια τετράποδα καί φτερωτά. Κυνηγετική ζωολογία. Α θή να , 1980. Σελ. 239. Δρχ. 600.

ΙΑ Τ ΡΙΚ Η Μ ΑΡΚΟΥΛΙΔΗΣ ΓΕΡ. Ά π ’ τή βιολογία: Ή επανάσταση πού δέν ήρθε. Α θή να , 1980. Σελ.

153. Δρχ. 250.

ΖΩ ΓΡ Α Φ ΙΚ Η Π ΡΑ ΪΟΡ ΚΑΡΕΝ. Θηλασμός. Γιατί πρέπει καί πώς νά θηλάζετε τό μωρό σας. Μετ. ’Αντωνίας Μπισμπίκου-Γαβρήλου. ’Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1980. Σελ. 177. Δρχ. 250. ΧΕΡΜ ΠΕΡΤ ΜΠΡΗΝ. Έ τ σ ι θά κόψετε τό τσι­ γάρο. Μετ. Σ. Σπέγγσυ. ’Αθήνα, Κάκτος, 1980. Σελ. 174. Δρχ. 220.

Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΔΗΜΗ ΤΡΑ Κ Ο Π ΟΥ ΛΟ Σ ΕΥ ΣΤΑ Θ ΙΟ Σ Γ. Ά γ γλοελληνικό λεξικό ορολογίας ήλεκτρολόγωνήλεκτρονικών. ’Αθήνα, Π απαζήσης, 1980. Σελ.

326. Δρχ. 450.

ΤΕΧΝΗ ΚΕΠΕΤΖΗ Σ ΑΝΤΩΝΙΟΣ. Ή ζωντανή τέχνη καί ή κριτική. Δοκίμια τέχνης. ’Αθήνα, ΓαλαξίαςΈ ρμείας, 1980. Σελ. 74. Δρχ. 170.

Α Ρ Χ ΙΤΕ Κ Τ Ο Ν ΙΚ Η ΚΟΛΩΝΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Σ. - Π Α ΠΑ Μ Α ΤΘ ΑΙΑΚ Η ΛΕΝΑ Γ. Ό άρχιτέκτονας Vitaliano Ροselli. Τό έργο του στή Θεσσαλονίκη τού 19ου αιώνα. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 167. Δρχ. 300. Π ΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ. Τό μάτι τού βοδιού. ’Ανάτυπο άπό τό «Ά ρμολόι». Θεσσαλονίκη, ’Επιμηθέας, 1980. Σελ. 22. Δρχ. 60.

ΑΛΕΞΙΟΥ ΤΑΚΗΣ. Ζωγραφική 1975-1980. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 26. Δρχ. 150.

Κ ΙΝ Η Μ Α Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ο Σ Ν ΙΚ Ο Λ Α ΪΔ Η Σ ΝΙΚΟΣ. Τ ά κουρέλια τραγου­ δάνε άκόμα. Σενάριο. ’Αθήνα, Γνώση, 1980. Σελ.

97. Δρχ. 180.

H E N N E B E L L E GUY. 'Ιστορία κινηματογράφου καί ταξική πάλη. Μετ. Ά ν τ α ς Κλαμπατσέα.

1/χολλυγουντιανός ιμπεριαλισμός. ’Αθήνα, Π ροοδευτικός Κινηματογράφος. Σελ. 95. Δρχ.

120 .

Μ Ο Υ ΣΙΚ Η Κ Α ΝΕΛ ΑΟΠΟΥΛΟΥ-ΝΤΙΝΟΔΗΜ ΟΥ ΟΛΓΑ. Έ ντεχνη εύρωπαϊκή μουσική. Ε π ο χ ές καί Μ ου­ σουργοί. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 443. Δρχ. 500. Χ Α Μ ΟΥΔΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜ Η ΤΡΙΟ Σ Α. Ή άνατολή τής έντεχνης μουσικής στήν Ε λ λ ά δ α καί ή δημιουργία τής ’Ε θνικής Σχολής. ’Α νασκοπή­ σεις καί σκέψεις. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 198. Δρχ.

300. Ο ί Beatles καί τά τραγούδια τους. Μετ. Μάρκου Ρήγου. Θεσσαλονίκη, Μ παρμπουνάκης. Σελ. 181. Δρχ. 180. Ο ί Jethro Tull καί τά τραγούδια τους. Μετ. Μ άρ­ κου Ρήγου. Θεσσαλονίκη, Μ παρμπουνάκης. Σελ.

155. Δρχ. 150. Ο Υ ΕΣΤΡΑ Π ΤΖΑΚ. Πηγές καί παράγοντες τής μουσικής. Μετ. Κώστα Γριμάλδη. ’Αθήνα, Δ α ­ νίας, 1980. Σελ. 169. Δρχ. 180.

ΓΛΥΠ ΤΙΚ Η ΤΣΑ Π Α ΡΛΗ Σ ΕΥ ΣΤΡΑΤΙΟ Σ Ρ. Ξυλόγλυπτα τέμπλα ’Η πείρου 17ου-α' ήμίσεος 18ου αίώνος. Π ρόστυπα ξυλόγλυπτα. Διατριβή. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 182. Δρχ. 500.

Χ ΙΟ Υ Μ Ο Ρ Α Κ ΡΙΘΑΚΗΣ ΑΛΕΞΗΣ. Ό τοξάκιας. ’Αμοργός,

101

1980. Δρχ. 220. ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Βίοι άνθόσπαρτοι. ’Αθήνα, Καστανιώτης, 1980. Δρχ. 200. Μ ΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Ό κόσμος σέ σκί­ τσα. 100 σκίτσα τού Βασ. Μητρόπουλου πού δ η ­ μοσιεύτηκαν στόν ξένο τύπο. ’Αθήνα, "Αγκυρα, 1980. Δρχ. 150.

’Α ρχαίας Ε λλη νική ς Φιλολογίας Πανεπιστημίου ’Αθηνών. Π ρωτότυπο κα ί μετάφραση. Πρακτικά Συνεδρίου: ’Α θήνα 11-15 Δεκεμβρίου 1978. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 456. Δρχ. 500.

BOWRA C. Μ. ’Α ρχαία έλληνική λυρική ποίηση. Τόμος Α'. ’Αλκμάν / Στησίχορος / ’Αλκαίος/ Σαπφώ. Μετ. Ι.Ν. Κ αζάζης. ’Αθήνα, Μ ορφωτικό "Ιδρυμα ’Εθνικής Τραπέζης, 1980. Σελ. 406. Δρχ.

450.

ΝΤΟΥΒΛΗΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Χωρίς λόγια. Σάτιρα-χιούμορ, άριθ. 1. ’Αθήνα, Φιλιππότης, 1981.

RON COBB. "Αντεργκράουντ σκίτσα. ’Απόπειρα, 1980. Δρχ. 120.

Π Ο ΙΗ Σ Η Α Π ΟΣΤΟΛΟΥ ΣΓΓΥΡΟΣ. Ά πο γρα φ ή μενόντων. ’Αθήνα, Πύλη, 1980. Σελ. 85.

Ε Ν Α Σ Χ Ο Λ Η Σ Ε ΙΣ ΤΖΑΜ ΑΛΗΣ ΑΝ ΑΣΤΑ ΣΙΟ Σ Π. Τ ά νομίσματα τής νεώτερης Ε λλά δα ς. 1828-1979. ’Αθήνα, Νούμμιο. Σελ. 255.

ΓΚΟΡΠΑΣ ΘΩΜΑΣ. Π ερνάει ό στρατός... ’Αθήνα, Πορεία, 1980. Σελ. 41. Δρχ. 100. ΓΚΟΡΠΑΣ ΘΩΜΑΣ. Στάσεις στό μέλλον. Γ' έκ­ δοση, ’Αθήνα, Πορεία, 1980. Σελ. 131. Δρχ. 200. ΓΚΡΗΣ ΗΛΙΑΣ. Ή ρημαγμένη πολιτεία. ’Αθήνα, Θουκυδίδης, 1980. Σελ. 33.

ΑΘ Λ Η Τ ΙΣ Μ Ο Σ Μ ΗΛΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ MIX. Κοινωνιολογία τού άθλητισμοϋ. Βασικά προβλήματα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 162.

ΔΟ ΥΚΑΡΗΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Ποιήματα τού σώ­ ματος. ’Αθήνα, Τομές, 1980. Σελ. 58. ΕΛ ΕΥΘΕΡΙΟΥ ΜΑΝΟΣ. Τ ά δρια τού μύθου. Β' έκδοση. ’Αθήνα, Γνώση, 1980. Σελ. 37. Δρχ. 120.

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Π Α ΙΔ Ε ΙΑ

Η ΣΑ ΪΑ ΝΑΝΑ. Μορφή. Ποίηση, άριθ. 9. Θεσ­ σαλονίκη, Ή Μ ικρή Έ γνα τία , 1980. Σελ. 55. Δρχ. 80.

Μ ΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Π. Πλάτων. Είσαγωγή-κείμενα σέ μετάφραση. Σχόλια. Λευκωσία, 1980. Σελ. 86. Δρχ. 180.

ΚΑΛΒΟΣ ΑΝ ΔΡΕΑ Σ. Ο ί ψαλμοί τού Δαβίδ. Είσαγωγή-σχόλια Γιάνη Δάλλα. Κείμενα, 1981. Σελ. 333. Δρχ. 400.

ΠΟΛΥΒΙΟΣ. 'Ιστορία. Τόμος Β'. Είσαγωγήμετάφραση-σχόλια Στ. Τζουμελέα - Δ. Μάνου. ’Επιμέλεια έκδοσης Ευάγγελου Παπανούτσου. Βιβλιοθήκη ’Α ρχαίων Συγγραφέων, άριθ. 105. Ζαχαρόπουλος. Σελ. 617. Δρχ. 150.

ΚΑΤΣΙΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Ε. Ά φ ω τες καί άφωνες στιγμές. Ποιήματα. Ξυλογραφίες Γιώργη Βαρλάμου. Α θή να , 1980. Σελ. 60. Δρχ. 250.

ΣΚΑΝΔΑΜ ΗΣ Α Ν ΔΡΕΑ Σ ΣΠ. Πίνδαρος. Ό κορυφαίος λυρικός τής άρχαιότητος. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 13. Δρχ. 50. Σπουδαστήριο Κλασικής Φ ιλολογίας/Δ ' Έ δ ρ α

102

ΚΥΡΟΥ ΚΛΕΓΓΟΣ. OL κατασκευές (1949-1979). Μιά έπιλογή. Α θή να , Κέδρος, 1980. Σελ. 164. Δρχ. 300. Λ ΑΓΚΟΥΒΑΡΔΟΣ ΜΟΣΧΟΣ. Σπασμένη φτερούγα. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1980. Σελ. 38.

ΛΑ ΖΑΝ Α Σ ΚΩΣΤΑΣ. Χ αλίκραιος κρύπτη τραυμάτων. ’Αθήνα, Φιλιππότης, 1980. Σελ. 112. Π Α ΣΚ Α ΛΕΦΣΚΙ ΠΑΣΧ Α ΛΗΣ. Στή συν. μου Κούλα. Σ τεφάνι άπό σονέτα. Κάπου στό Γράμμο 1947. ’Αθήνα, Δωδώνη, 1980. Σελ. 39. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Τό σακί. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 54.

ΒΑΛΙΟΥΛΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ. Έ ν α ς βασιληάς χω ­ ρίς... τάκτ. Έ λληνες Πεζογράφοι καί Ποιητές, άριθ. 2. Θεσσαλονίκη, Ρέκος, 1980. Σελ. 85. ΓΡΗΓΟΡΑΤΟΣ ΔΙΟ Ν ΥΣΗ Σ. Συνάντησα τό δράκο τής ζωής μου. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ.

138. ΓΡΥΠΑΡΗΣ. "Απαντα τά πρωτότυπα μέ τά μικρά μεταφράσματα. Β' έκδοση. Έ κ ρ ινε Γ. Βαλέτας. ’Αθήνα, Δωρικός, 1980. Σελ. 619. Δρχ. 500.

ΡΓΓΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μ ονόχορδα. ’Αθήνα, Κέ­ δρος, 1980. Σελ. 74. ΣΙΝ Ο Π ΟΥ ΛΟ Σ ΤΑΚΗΣ. Συλλογή II. 19651980. ’Αθήνα, Έ ρμης, 1980. Σελ. 323. Δρχ. 350.

ΔΗ Μ Α ΣΟΣ Α Λ ΕΞΑΝΔΡΟΣ. Ό Γόνος. ’Ιχνηλα­ σία. Τόμος Β ' αύτοτελής. ’Αθήνα, Σύγχρονη Ε π ο χ ή , 1980. Σελ. 208. Δρχ. 230.

ΣΚΙΑ ΔΑ Σ ΝΩΝΤΑΣ. Ή αταξία τών άστρων. Ποιήματα. Σελ. 79.

ΖΟΜ ΠΟΛΑΣ ΤΑ ΣΟ Σ. ’Α πόρρητος φάκελος. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 160. Δρχ. 200.

ΤΑΧΤΣΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Καφενείο τό Βυζάντιο. ΚΓ άλλα ποιήματα. Έ ρμείας. Σελ. 61. Δρχ. 200.

ΘΕΟΦ ΙΛ ΟΥ ΝΑ ΣΟ Σ. Ό έρημόπολις. Γ' έκδοση. ’Αθήνα, Γνώση, 1980. Σελ. 59. Δρχ. 120.

ΧΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Στού ήλιου τό σύνορο. Ποιήματα. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ.

61. Δρχ. 80. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜ ΙΔΗΣ ΑΛΕΚΟΣ. Στό μικρό μας γκέτο. Ποιήματα. Ε τα ιρ ία Γραμμάτων κα ί Τ ε­ χνών Πειραιά, 1980. Σελ. 47. ’Ανθολογία γαλλικής ποίησης. Μετ. Γεωργ. Σημηριώτη. ’Αθήνα, Κοροντζής, 1980. Σελ. 352. Δρχ. 300.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ Α ΣΗ Μ ΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ή Ά λ τά να τής Πάργας. Ιστορ ικ ό μυθιστόρημα. ’Αθήνα, Δωρικός, 1980. Σελ. 215. ΒΑΛΕΤΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ό δικηγόρος τού δια β ό­ λου καί άλλα σατανικά διηγήματα. ’Αθήνα, Πηγή. Σελ. 95. Βραβευμένα έργα διαγωνισμού έκθέσεως ιδεών ’Εθνικού 'Ιδρύματος « Ό Βασιλεύς Παύλος», «’Ε δώ ά ρχίζει ή Ευρώπη». ’Αθήνα, 1980. Σελ.

39.

Κ Α ΖΑ Ν ΤΖΗΣ ΤΟΛΗΣ. Ένηλικίωση. ματα. ’Αθήνα, Έ ρμης, 1980. Σελ. 86.

Διηγή­

ΚΑΡΑΟΥΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Τραγική άναβίωση. Παραμυθιστόρημα τού καιρού μας. ’Αθήνα, Ά ντιπαράλληλα. Σελ. 156.

ΚΑ ΡΑ ΤΖΑ ΕΛ ΕΝ Η Σ. ’Αντιπαροχή. Διηγήματα. ’Αθήνα, Νέα Σκέψη, 1980. Σελ. 144. Δρχ. 200. ΚΟΛΛΑΤΟΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Κ απετάν Ά ντώ νης. Ό τελευταίος τών Ε λλήνω ν. ’Αθήνα, Γνώση, 1980. Σελ. 141. Δρχ. 150. Λ ΙΒΕΡΙΑ ΔΗ Σ ΘΕΜΗΣ. Σημειώσεις γιά τήν ’Ιφιγένεια. ’Αθήνα, Έ ρμης, 1980. Σελ. 92. Λ Υ Μ ΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ή γούρνα πού κόχλαζε (’Ιούλιος 1944). ’Αθήνα, Δωδώνη, 1980. Σελ. 189. Μ Α ΝΟΥΣΑΚΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 170.

Ή

αίθουσα.

Μ ΗΛΙΩΝ ΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. ... Περιμένοντας τόν ήλιο. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 162. Δρχ.

200 . Μ ΗΛΙΩΝΗΣ Χ ΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ. Δυτική συνοικία.

103

’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 135. Μ ΟΝΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ό άφένχης Μ πατίστας καί τ ’ άλλα. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, Έ ρμης, 1980. Σελ. 224. ΜΠΕΤΤΥ. Πόσο πάει; ’Αθήνα, Νεφέλη, 1980. Σελ. 199. ΠΑ ΠΑ ΔΑΚ Η -ΚΑ ΡΑΜ Η ΤΣΑ. Πορτραϊτα. Δ ιη ­ γήματα. ’Αθήνα, Τό Ε λλη νικό Βιβλίο, 1981. Σελ.

46. Π Α ΠΑ ΔΑΚ Η Σ ΑΝΤΡΕΑΣ. Τό θεώρημα. Μιά άνθελληνική ιστορία. ’Αθήνα, Γνώση, 1980. Σελ.

77. Δρχ. 200. ΠΑΠΑ ΔΗΜ Η ΤΡΑΚ Ο Π ΟΥ Λ Ο Σ ΗΛ ΙΑ Σ X. Π ΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ. Έ πισ τολα ί πρός μνηστήν. Εικονογράφηση Ά λέκου Φασιανού. ’Αθήνα, Γράμματα, 1980. Σελ. 111. ΠΑ ΠΑ Π Ο ΣΤΟ ΛΟ Υ ΤΑ ΣΟ Σ. Δ ίψ α γιά ζωή. ’Αθήνα, Δημακαράκος, 1981. Σελ. 301. Π ΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΧΑΡΗΣ. Σταθερές σχέσεις. Διηγήματα. ’Αθήνα, Πλειάς, 1980. Σελ. 111. Δρχ.

160. ΡΟΥΦΟΣ ΡΟ Δ ΗΣ. Ή χάλκινη έποχή. Τό μυθι­ στόρημα τοϋ Κυπριακού ’Αγώνα. ’Αθήνα, Ε σ τία , 1980. Σελ. 412. Δρχ. 340.

ΧΑΒΙΑΡΑΣ ΣΤΡΑΤΗΣ. "Οταν τραγουδούσαν τά δέντρα. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, Έ ρμης, 1980. Σελ. 259. Δρχ. 280. ΧΑΤΖΗ Φ ΩΤΙΟ Υ ΖΑΧΟΣ. Καί άλλα... «έν δήμω». ’Αθήνα, Πατσούρης, 1980. Σελ. 183. Δρχ.

300. ΧΑΤΖΙΔΑ Κ ΙΣ ΜΑΝΟΣ. Τ ά σχόλια τού Τρίτου. Μιά νεοελληνική μυθολογία. ’Αθήνα, Ε ξ άντα ς, 1980. Σελ. 209. Δρχ. 300.

Modem greek short stories. Trans. Theodore Sampson. Edited by Kyr. Delopoulos. Vol. 1.

Athens, Kathim erini, 1980. P. 333. Drs. 400.

KAZAN ΕΛΙΑ. Πράξεις άγάπης. Τόμοι A + Β. Μετ. Έ ρ η ς Κανδρή. Βίπερ, άριθ. 1239. ’Αθήνα, Πάπυρος, 1980. Σελ. 272 + 272. Δρχ. 60 + 60. ΚΑΣΤΙΓΙΟ ΚΑΡΜΕΝ. Μ ιά νύχτα στό Σαντιάγκο. Πράξη. Σελ. 219. Δρχ. 200.

LEDDA GAVINO. Π ατέρας άφέντης. Μετ. Τ ο ­ σούλας Καραϊσκάκη. Λογοτεχνία, άριθ. 1. ’Αθήνα, ’Ανδρομέδα, 1981. Σελ. 269. Δρχ. 300. ΜΑΛΜΚΒΙΣΤ ΚΑΡΛ-ΓΚΟΥΝΑΡ. Πύρινο κατη­ γορώ. Μυθιστόρημα. Μετ. ’Α γάπης Μπωντού. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 197. Δρχ. 250. Μ Π ΑΤΑΪΓ ΖΩΡΖ. Η λ ια κ ό ς πρωκτός. Μετ. Κωστή Π απαγιώργη. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1980. Σελ. 92. Δρχ. 120.

ΣΑΒ ΒΙΔΗ Σ ΠΡΟΔΡΟΜ ΟΣ. Τό σπέρμα. Δ ιηγή­ ματα. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 216. ΣΑΜ ΟΥΗΛ ΙΔΗ Σ ΧΡΗΣΤΟΣ. Σκληρές Ιστορίες. Διηγήματα. ’Αθήνα, Ίω λκός, 1980. Σελ. 88. ΣΕΜ ΠΟ Σ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Ό Δωδώνη, 1980. Σελ. 154.

ένορκος. ’Αθήνα,

ΣΚΙΑ ΔΑ Σ ΝΙΚΟΣ Ε. ’Αχελώος. Τό π α ιδ ί κα ί τό ποτάμι. ’Αθήνα, Gutenberg, 1980. Σελ. 145. ΣΥΝΟΔΙΝΟΣ ΜΑΚΗΣ. Τέσσερα δείπνα στόν καθρέφτη. ’Αθήνα, Ε ξ ά ν τα ς, 1980. Σελ. 94. ΦΛΩΡΑΚΗΣ ΔΙΑΜ ΑΝΤΗΣ. Θέα άπό τά χ τι­ σμένα παράθυρα. Μυθιστόρημα. Π εζογραφία φ ι­ λοσοφικού προβληματισμού, άριθ. 1. ’Αθήνα, ’"Απειρον, 1981, Σελ. 110. Δρχ. 250,

104

ΜΠΟΥΝΙΝ ΙΒΑΝ. Διηγήματα. Είσαγωγή-έπιλογή-μετάφραση Ά ντώ νη Βογιάζου. ’Αθήνα, Νε­ φέλη, 1980. Σελ. 187. Δρχ. 200. Μ ΠΩΒΟΥΑΡ ΣΙΜ ΟΝ ΝΤΕ. OL μανδαρίνοι II. Μετ. Ζ ώ ρζ Σαρή. Θεσσαλονίκη, ’Ανοιχτή Γωνιά, 1980. Σελ. 422. Δρχ. 350. ΝΤΕ ΣΑΝΤ Μ ΑΡΚΗΣΙΟΣ. Ίουλιέτα. Τόμος Α'. Μετ. Βασίλη Π απαβασιλείου. Ε ξ ά ν τα ς, 1980. Σελ. 239. Δρχ. 250. ΟΡΓΟΥΕΛ ΤΖΩΡΤΖ. Μέρες τής Μπούρμα. Μετ. Νίκου Β. ’Αλεξίου. ’Αθήνα, Ε λεύθερος Τύπος, 1980. Σελ. 229. Δρχ. 240. ΡΑΝΤΙΓΚΕ ΡΕΫΜΟΝ. Ό χορός τού κόμη ντ’ Ό ρ ζέλ . Μετ. Ρένας Χατχούτ. Είσαγωγή-ση-

μείωμα Ζάν Κοκτώ. ’Αθήνα, Ε ξ ά ν τα ς, 1980. Σελ.

163. Δρχ. 180.

νορα. ( Ά π ό τόν Π άουντ στόν Σινόπουλο). ’Αθήνα, Ε ρ μ ή ς, 1981. Σελ. 61. Δρχ. 150.

ΤΖΕΡΟ Μ ΤΖΕΡΟ Μ . Τρεις άντρες σέ μιά βάρκα (χώρια ό σκύλος). Μετ. Γιάννη Εύαγγελίδη. Τ ε­ κμήριο, 1980. Σελ. 239.

ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. Γιώργος Σιδέρης. Ό ποιητής τής άντίστασης κα ί τού χρέους. ’Αθήνα, Θ ουκυδίδης, 1980. Σελ. 37. Δρχ. 80.

ΤΥΜΠΟΡ. Mini-passeport. Μετ. Χριστίνας Σταματοπούλου. ’Αθήνα, Στοχαστής, 1980. Σελ. 216.

ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΤΡΕΑΣ. Κωστής Παλαμάς. ’Α πό τή ζωή κ α ί τό έργο του. ’Αθήνα, Νικόδημος, 1979. Σελ. 698. Δρχ. 650.

ΤΣΒΑΪΧ ΣΤΕΦ Α Ν. Σύγχυση αισθημάτων. Μετ. Λιζελότε Βασιλάκου. ’Αθήνα, ’Αστέρι, 1980. Σελ.

149. Δρχ. 150. ΦΕΝΤΟΝ ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ. Μ ιά φορά κα ί ένα Σάββατο. Μετ. ’Α ριάδνης Κούμαρη-Sanford. Ε ι­ κονογράφηση Rita Fava. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 255. Δρχ. 300. ΦΓΓΖΕΡΑΛΝΤ ΣΚΩΤ Φ. Ό τελευταίος μεγιστά­ νας. Μετάφραση-έπιμέλεια Σπάρτης Γεροδήμου. ’Αθήνα, Ή ριδανός. Σελ. 252. Δρχ. 300. ΦΓΓΖΕΡΑΛΝΤ ΣΚΩΤ Φ. Τρυφερή είναι ή νύχτα. Μετ. Μίνας Ζωγράφου. ’Αθήνα, Ή ριδα νός. Σελ.

464. Δρχ. 400. ΦΡΑΝΣ ΑΝΑΤΟΛ. Θαΐς. Μετ. Λόυσκα Ά β α γιανοϋ. ’Αθήνα, ’Αστέρι, 1980. Σελ. 187. Δρχ.

200. ΦΡΙΣ ΜΑΞ. Τ ’ όνομά μου άς είναι Γκάντενμπαϊν. Μετ. Γιώργου Βαμβαλή. Θεσσαλονίκη, Μ παρμ πουνάκης, 1980. Σελ. 343. Δρχ. 350. ΦΩΚΝΕΡ ΟΥΙΛΙΑΜ. Άβεσσαλώμ, Άβεσσαλώμ! Μετ. Έ λλ η ς Μαρμαρά. ’Αθήνα, Ό δυσσέας, 1980. Σελ. 434. Δρχ. 380.

ΚΛΑΡΑΣ Μ ΠΑΜ ΠΗΣ Δ. Γνωριμία παλαιών καί συγχρόνων ποιητών. Δοκίμια. ’Αθήνα, Σιδέρης, 1980. Σελ. 431. Δρχ. 480. ΛΥΧΝΑΡΑ ΛΙΝΑ. Ή μεταλογική τών πραγμά­ των: Ό δυσσέα ς Έ λύτης. ’Αθήνα, "Ικαρος, 1980. Σελ. 121. Δρχ. 200. ΜΟΥ ΣΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ ΘΑ ΝΑ ΣΗΣ. Ό δυ σ . Έ λύτης — Ν. Βρεττάκος - Δ. Σαββόπουλος - Β. Βασιλι­ κός - Στ. Ίω αννίδη ς - Κ. Βεΐκου-Σερεμέτη - Χρ. Π αυλίδης. Ξάνθη, Θ ρακικά Χρονικά, 1980. Σελ.

89. Ν ΙΚΟΛΟΠΟΥ ΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Στρατιω τικοί λογοτέχνες ύπερασπίζονται τήν ειρήνη. Κριτικά Δοκίμια, βιβλίο 2. ’Αθήνα, Ά ντιπαράλληλα, 1980. Σελ. 85. Δρχ. 150. ΠΑΥΛΟΥ ΣΑΒΒΑ Σ. Κριτικά σημειώματα 1976 -1980. Λευκωσία, 1980. Σελ. 126. Δρχ. 150. ΡΟ ΖΑ Ν ΗΣ ΣΤΕΦ Α ΝΟ Σ. Ή δραματουργία τής μεταμόρφωσης. Σ πουδές στά Cantos τού Ezra Pound. ’Αθήνα, Ε ξ ά ν τα ς, 1980. Σελ. 86. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΟΣ AIM . Π αλιά κα ί νέα ποίηση. Θεωρία ποίησης. Έ ρ γ α Η '. ’Αθήνα, Ε κδ ό σ εις τών Φίλων, 1980. Σελ. 282. Δρχ. 300.

ΧΑΪΣΜΙΘ ΠΑΤΡΓΓΣΙΑ. Ό ένοχος. Μ υθιστό­ ρημα. Θεσσαλονίκη, ’Εκδόσεις 'Υ πό Σκέψη, 1980. Σελ. 303. Δρχ. 300. ΧΟΦΜΑΝ ΕΡΝΕΣΤΟΣ. Τ ά παραμύθια. Μετ. Νίκου ’Αδάκρυτου. Γλωσσική έπιμέλεια Μ αρίας Κυρτζάκη. ’Αθήνα, 'Υ άκινθος, 1980. Σελ. 104.

Θ Ε Α Τ ΡΟ ΛΗΝ ΑΙΟ Σ ΣΤΕΦ Α ΝΟ Σ. Τό αύριανό θέατρο. Κριτική-Μελετήματα, άριθ. 3. ’Αθήνα, Φ ιλιππότης, 1981. Σελ. 138.

Μ ΕΛ ΕΤ ΕΣ ΣΑΒ ΒΙΔΗ Σ Γ. Π. Μεταμορφώσεις τού Έ λπ ή -

ΣΑΧΙΝΗΣ ΑΠ ΟΣΤΟ Λ ΟΣ. Γύρω στό Κρητικό θέατρο. Μελέτη, άριθ. 14. Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινίδης, 1980. Σελ. 121. Δρχ. 150.

105

ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ I. Μ. Ό Κ αραγκιόζης φτωχοπρόδρομος. Ή βυζαντινή καταγωγή, ή γέννηση καί ή διαμόρφωση τοϋ Ρωμέικου Καραγκιόζη. Σχέδια καί φιγούρες: Μ. Ά ργυ ρ άκ η - Τ. Ζωγρά­ φου - Γ. Μ ιγάδη - Δ. Μόλλα - Μπόστ - Σ . Σ παθάρη - Γ. Χαρίδημου. Π αράδοση, άριθ. 1. Α θή να , Γραμμή, 1981. Σελ. 144. Δρχ. 200. ΓΚΟΜΠΡΟΒΓΓΣ ΒΓΓΟΛΝΤ. Ό γάμος. Μετ. Κωστή Σκαλιόρα. ’Αθήνα, ’Ιθάκη, 1980. Σελ.

122. Δρχ. 220. ΓΚΟΜΠΡΟΒΓΓΣ ΒΓΓΟΛΝΤ. Ύβόννη, πριγκήπισσα τής Βουργουνδίας. Μετ. Κωστή Σκαλιόρα. ’Αθήνα, ’Ιθάκη, 1980. Σελ. 76. Δρχ. 150.

LUDA. Ο ί άρχοντες τοϋ δάσους. Καί άλλα παραμύθια μέ ζώα. Β' έκδοση. Μετ. Λείας Χατζοπούλου-Καραβία. Εικονογράφηση Rene Μοreu. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 83. Δρχ. 300. ΜΑΚ ΝΑΟΥΤΟΝ ΚΟΛΙΝ. Τρελό τρελό ποδό­ σφαιρο. Μετ. Σοφίας Ζαραμπούκα. ’Αθήνα, Δ ιά ­ γραμμα, 1980. Δρχ. 230.

MITSUMASA ANNO. 1, 2, 3, ... άς μάθουμε νά λογαριάζουμε. Θεσσαλονίκη, Δεληθανάσης, 1980. Δρχ. 250. ΜΟΡΤΣ ΖΙΓΚΜΟΝΤ. Ν ά είσαι καλός ώς τό θά­ νατο. Μετ. Γιώργη I. Ζωίδη. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 264. Δρχ. 250. ΡΑΪΝΕΡ ΚΛΕΦ. Τό σώμα μας. Μετ. Θανάση Γεωργιάδη. Εικονογράφηση Τ όνι Κίνγκ. Θεσσα­ λονίκη, ΑΣΕ, 1980. Σελ. 44.

Π Α ΙΔ ΙΚ Α Α ΙΝ Ο Υ -ΚΟΥΤΟΥΖΗ Μ ΑΡΙΑΝΑ. Γοργόνες καί δακρυγόνα. ’Αλέτρι. Σελ. 37. Δρχ. 120. Α ΙΝ Ο Υ -ΚΟΥΤΟΥΖΗ ΜΑΡΙΑΝΑ. Ζ αχαροκά­ λαμα. ’Αθήνα, ’Αλέτρι. Σελ. 149.

ΡΖΙΧΑ Μ ΠΟΧΟΥΜΙΛ. Τό άγοράκι Σμίτκο. Α ' βραβείο διεθνούς διαγωνισμού παιδικού βιβλίου "Αντερσεν. Μετ. Ε λ ένη ς Πούπτη. ’Αθήνα, Μνήμη, 1981. Σελ. 120. Δρχ. 200.

ΔΡΟ ΓΚ Α ΡΗ ΜΑΡΙΑ. Ο ί γιο ί τοϋ Η ρακλή. 'Ιστορικό παιδικό μυθιστόρημα. ’Αθήνα, Ε σ τία , 1980. Σελ. 194.

PONT A PI ΤΖΙΑΝΝΙ. Ή τούρτα στόν ουρανό. Μετ. Νάσας Μ παμπάκου. Εικονογράφηση Bruno Munari. ’Αθήνα, Τεκμήριο. Σελ. 110. Δρχ. 140.

ΚΑΣΔΑΓΛΗ ΛΙΝΑ. Ό σαλίγκαρος ταξιδεύει. Εικονογράφηση Π. Ζαμπέλη - Α. Μενδρινού. ’Αθήνα, ’Εκδόσεις τών Ε π τ ά , 1980. Σελ. 50. Δρχ.

180.

Χ Α ΛΑΣI ΜΑΡΙΑ. Ή Κάτυ τού τελευταίου θρα­ νίου. Μετ. Μ αρίας Χατζηγιάννη. ’Αθήνα, Σ ύγ­ χρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 169. Δρχ. 160.

Μ ΑΡΤΑΛΗΣ Α Μ Ω Ν Η Σ . Ή άλλη Κοκκινοσκουφίτσα. Καί άλλα ποιήματα γιά παιδιά, γιά μαμάδες καί μπαμπάδες. ’Αθήνα, Ά λμπα τρος, 1980. Σελ. 62.

ΧΙΚΜΕΤ NAZIM. Τό έρωτευμένο σύννεφο. Μετ. Έ ρμ ο υ Ά ρ γα ίο υ . ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 111. Δρχ. 120.

Μ ΟΡΦΗ ΠΑΤΗ. Ο ί πάπιες. ’Αθήνα, ’Ιθάκη, 1980. Δρχ. 250.

Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ ΙΑ -Τ Α Ξ ΙΔ ΙΑ

ΤΣΙΡΟΣ ΣΓΓΥΡΟΣ Γ. Γλάροι οπή στεριά. Διηγή­ ματα. Έ ξώφυλλο-σκίτσα Τάσου Αύγερινοϋ. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 66.

ΜΑΣΟΥΛΗΣ ΔΗ Μ Ο ΣΘΕΝ Η Σ Γ. Μ ικρά τα ξί­ δια στίς βόρειες Σποράδες. Σκόπελος-ΣκιάθοςΆ λόνησος. Α θή να , Δίπτυχο. Σελ. 224. Δρχ. 300.

ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ ΝΤΙΝΑ. Καλημέρα... ληνύχτα. Π οιήματα γιά παιδιά. ’Εξώφυλλο ρωνα Ά πτοσόγλου. Εικονογράφηση "Αννας πασταύρου. ’Αθήνα, Δίπτυχο, 1980. Σελ. Δρχ. 100.

ΦΛΩΡΟΣ ΠΑΥΛΟΣ. Χώρες τών Κελτών. Τ α ξί­ δια. Τόμος Α '. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 254. Δρχ. 350.

106

Κ α­ Βύ­ Πα48.

Travels in Greece. Reports by S. Myrivilis, C. Ouranis, Z. Papantoniou. Selected and translated

by Peter Andreou. 1980. Pag. 156. Drs. 250.

DAVIDSON BASIL. 'Ιστορία τής ’Αφρικής. Μετ. Δημοσθένη Κούρτοβικ. ’Αθήνα, Ά λμπα τρος, 1981. Σελ. 437. Δρχ. 420.

Π Α Λ Α ΙΟ Ν Τ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΣΙΝΟΥ ΚΙΡΑ. Τό τέλος τώ ν τεράτων. Εικονο­ γράφηση Ν ίνας Ν. Σταματίου. Κέδρος, 1980. Σελ.

155. Δρχ. 200.

Μ Α ΡΤ Υ ΡΙΕ Σ ΖΑ ΟΥ ΣΗ Σ ΑΛΕΞΑ Ν ΔΡΟΣ Λ. ’Αναμνήσεις ένός άντιήρωα (1933-1944). Πολιτική καί ιστο­ ρία, άριθ. 14. ’Αθήνα, Ε σ τία , 1980. Σελ. 309. Δρχ. 350. ΛΑΜ Π ΡΙΝ ΙΔΗΣ ΜΗΝΑΣ Α. Σ αράντα χρόνια άπό τά δύο «Ό χι» . ’Αθήνα, 1980. Σελ. 167. Δρχ.

250.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΙΣ ΤΟ ΡΙΑ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΑΘΑΝ. L Βραυρώνια προσω πο­ γραφία. (Φ ιλάδαι καί Κ υδαντίδαι δημόται). ’Αθήνα, 1980. Σελ. 129. Α ΣΒ ΕΣΤΗ Μ ΑΡΙΑ Β. ’Επαγγελματικές άσχολίες τών Ε λλήνω ν τής Κ αππαδοκίας. ’Επιμέλεια Β α­ σίλη Μακή. ’Αθήνα, Έ πικαιρότητα, 1980. Σελ.

208. Δρχ. 400. ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΙΜΩΝ ΝΙΚ. 'Ιστορική με­ λέτη. Α ί πυρκαϊαί καί τά άτακτα πυροσβεστικά σώματα τής Κωνσταντινουπόλεως (οι τουλουμπα­ τζήδες). ’Αθήνα, Ίω λκός, 1980. Σελ. 154. Δρχ.

250.

ΚΑΓΙΑΣ ΠΑΝ. Γ. Χωρίς φόβο καί πάθος. Ή με­ γάλη Ιδέα. ’Αθήνα, Σιδέρης, 1980. Σελ. 256. Δρχ.

300. Κέντρο Βυζαντινών ’Ερευνών. Σύνοψη πεπραγμένωνν 1960-1980. ’Αθήνα, ’Ε θνικό "Ιδρυμα ’Ε ρευνών / Κέντρο Βυζαντινών ’Ερευνών, 1980. Σελ. 90. Κέντρο Νεοελληνικών ’Ερευνών ’Εθνικού Ι δ ρ ύ ­ ματος ’Ερευνών. Έ κθεση εικοσαετίας 19601980. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 121. ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Σ υγκυρία κ α ί έμπόριο στήν προεπαναστατική Πελοπόννησο (17931821). ’Αθήνα, Θεμέλιο, 1980. Σελ. 271. Δρχ.

320. ΜΙΝΩΤΟΣ ΣΠΥ ΡΟΣ. Ή έπο πο ιία τού 40-41.

1. "Οπως τή ζήσαμε καί μού άφηγήθησαν οί ήρωικοί τραυματίες δλων τών μαχών.

2. Τ ά πρό κα ί μετά τής Ν αυμαχίας τού Ταινάρου σημαντικά διεθνή γεγονότα. ’Αθήνα, Γραμμή, 1981. Σελ. 162. Δρχ. 300. ΣΤΑ ΣΙΝ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ ΜΙΧΑΗΛ Δ. Μορφές άπό τόν τέταρτο αιώ να μ.Χ. 'Ιστορική εισαγωγή στό «λόγο πρός τούς νέους» τού Μεγάλου Βασιλείου. Β ' έκδοση. ’Αθήνα, Ε σ τία , 1980. Σελ. 308. Δρχ.

500. ΣΧΙΝ Α Σ ΓΙΑΝΝΗΣ. ’Αντίσταση καί άντιστασιακός τύπος στή Μεσσηνία. ’Αθήνα, 1980. Σελ.

111. Δρχ. 150. Τ Ε ΡΖΑ Κ ΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. Ε λληνική έποποιία (1940-1941). Β ' έκδοση. ’Αθήνα, Ε σ τία , 1980. Σελ. 223. ΝΤΗΛ ΚΑΡΟΛΟΣ. Ή Θεσσαλονίκη. Μετ. Κώ­ στα Χαραλαμπίδη. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1980. Σελ. 72. Δρχ. 150.

Π Α ΓΚ Ο Σ Μ ΙΑ ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΖΕΥΓΟΥ ΚΑΓΓΗ. Μέ τόν Γιάννη Ζέβγο στό επαναστατικό κίνημα. ’Αθήνα, Ώ κ εα νίδ α , 1980. Σελ. 395.

Π Α ΡΑ ΔΕ ΙΣΗ Σ Α Λ ΕΞΑΝΔΡΟΣ. ’Α ετοί καί κρίνα. Βασιλείς τής ’Ισπανίας. ’Αθήνα, 1980. Σελ.

525. Δρχ. 500.

'Ιστορική Λαογραφική κα ί ’Α ρχαιολογική Ε τ α ι ­ ρία Κρήτης. ’Ελευθερίου Κ. Βενιζέλου ιδιόγρα­ φον ήμερολόγιον. Β ' έκδοση. Κρητική Βιβλιο­ θήκη, σειρά Δ ' - άριθ. 1. Χ ανιά, 1979. Σελ. 83. Δρχ. 300.

107

Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Α Α ΕΡΟ Π ΟΡΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ. ’Ανεξάρτητη μη­ νια ία άεροδιαστημική έφημερίδα. Τεύχη 11 καί 12. Δρχ. 20.

ΔΙΑΛΟΓΟΙ. Διδακτικής παιδαγωγικής. Τεύχος 2. ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Φιλολογικόν ιστορικόν κα ί λαογραφικόν περιοδικόν σύγγραμμα. Τόμος 32. Τεύ­ χος 1. Δρχ. 250.

ΑΙΜ ΟΣ. Στήν υπηρεσία τής βαλκανικής ιδέας. Τεύχος 11-12. Δρχ. 150.

ΕΜ ΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Ό ρ γ α ν ο τής Πανελλή­ νια ς 'Ο μοσπονδίας Έ κδοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών. Τεύχος 26.

Α Ν ΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ. Π εριοδική έκδοση θεωρίας καί πρακτικής. Τεύχος 1. Δρχ. 250.

Ε Π ΙΠ Ε Δ Ο . ’Εφημερίδα ποίησης νέου πνεύματος. Τεύχη 1 κα ί 2. Δρχ. 30.

ΑΝΘΡΩΠΟΣ + ΧΩΡΟΣ. Ε λληνικό άρχιτεκτονικό περιοδικό. Τεύχος 16. Δρχ. 120.

Ε Π ΟΠ ΤΕΙΑ. Μ ηνιαίο περιοδικό φιλοσοφίας καί παιδείας. Τεύχη 53 καί 54. Δρχ. 150.

ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ Α ΡΝΑΙΑΣ. Έ φημερίδα τής Ε κπολιτιστικής καί ’Επιμορφωτικής Ε τα ιρ ε ία ς Ά ρ να ία ς. Τεύχος 42.

ΕΥ ΒΟ ΙΑ . ’Ε τήσια έκδοση προοδευτικής Ε ύ ­ βοιας. Τεύχος 3. Δρχ. 400. ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματι­ σμού. Τεύχη 107 κα ί 108. Δρχ. 100.

AXAIA -CLAU SS. Τεύχος 201. ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Τριμηνιαία έρευνα Ιστορίας τού βιβλίου παλιών χαρακτικών βιβλιογραφίας εικο­ νογραφίας. Τεύχος 11-12. Δρχ. 100. ΒΙΛΛΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ. Έ κδ ίδ ετα ι άπό τόν Μ ορ­ φωτικό καί Πολιτιστικό Σύλλογο Βιλλίων. Τεύχος 40. Δρχ. 15.

ΕΥ ΡΩ ΠΑ ΪΚ Η ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Μ ηνιαία έκδοση τής ’Ε πιτροπής Εύρω παϊκώ ν Κοινοτήτων. Τεύχος 105. Δωρεάν. Η ΛΕΞΗ. Ε λληνική κα ί ξένη λογοτεχνία. Μη­ νιαίο περιοδικό. Τεύχος 1. Δρχ. 90. Η ΜΑΧΗ. Έ φημερίδα Ά χαρνώ ν-Κ άτω Π ατη­ σίων. Τεύχη 39, 40 κα ί 41. Δρχ. 10.

ΓΙΑΤΙ. Μηνιάτικη έπιθεώρηση. Τεύχος 67. Δρχ.

40. Η ΝΙΟΧΟΣ. Τεύχη 46, 47 κ α ί 48. Δρχ. 50. ΔΕΛΤΙΟΝ ΕΡΑ ΛΔΙΚ Η Σ ΚΑΙ ΓΕΝΕΑΛΟΓΙ­ ΚΗΣ ΕΤΑ ΙΡΙΑ Σ ΕΛΛ Α ΔΟ Σ. Τεύχος 2. Δρχ.

350. ΔΗ Μ Ο ΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ. ’Ανεξάρτητη δίμηνη έκ­ δοση δημοτικού προβληματισμού μέ ιδιαίτερο ένδιαφέρον στό δήμο 'Α γίω ν ’Αναργύρων ’Αττικής. Τεύχος 35. Δρχ. 1,50.

ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τόμος 22. Δρχ. 1000. Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗΣ. Δημοσιογραφι­ κόν δργανον Θήρας. Τεύχος 43. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟΥ. Μ ηνιαία άνεξάρτητη δωδεκανησιακή έφημερίδα. Τεύχος

ΔΙΑ ΒΑ ΖΩ. Τεύχος 39. Δρχ. 100. ΗΧΟΣ ΚΑΙ H I-FI. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος.

95. Δρχ. 50. ΔΙΑ ΓΩ ΝΙΟ Σ. Τετράμηνο λογοτεχνικό καί καλλι­ τεχνικό περιοδικό. Τεύχος 5. Δρχ. 150. ΔΙΑΛΕΓΟΥΜ Ε ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ Π Α ΙΔ ΙΑ . Τεύχος 5-6. Δρχ. 60.

108

ΘΕΜ Α ΤΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ. Δίμηνη έκ­ δοση Κέντρου Συλλογικής Καλλιτεχνικής Δ ρ α ­ στηριότητας «ΣΥΝ». Τεύχη 2, 3, 4, κ α ί 5. Δρχ.

20 .

ΚΕΦΑΛΟΝ Π ΙΚ Ε Σ ΩΡΕΣ. ’Ε τήσια εικονογρα­ φημένη έπιθεώρηση. Τεύχος 6. Δρχ. 200. ΚΟΣΜΟΣ ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ. Μ ηνιαίο περιοδικό γιά συλλέκτες. Τεύχος 1. Δρχ. 50. Μ ΑΜΟΥΘ. Comix. Τεύχος 1. Δρχ. 50. Μ ΕΛΕΤΕΣ. Τριμηνιαία περιοδική έκδοση τής Ε τα ιρ ε ία ς Κοινωνικών Μελετών Θεσσαλονίκης. Τεύχη 10 καί 11. Δρχ. 50.

δοση. Τεύχος 16. Π ΡΩ ΤΟΠ Ο ΡΟ Ι. Περιοδική έκδοση νεανικής ένοριακής συντροφιάς 'Α γ. Βασιλείου Πειραιώς. Τεύχος 34. ΣΥΓΧΡΟ ΝΑ Θ ΕΜ ΑΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση έπιστημονικοΰ προβληματισμού κ α ί παιδείας. Τ εύ­ χος 9. Δρχ. 120. ΣΥΓΧΡΟΝΗ Ε Κ Π Α ΙΔΕ Υ ΣΗ . Τεύχος 1. Δρχ.

100.

Ν ΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχη 1283 κ α ί 1284. Δρχ. 130. Ν ΕΑ Π Ο ΡΕΙΑ. Τεύχη 305-308. Δρχ. 100.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ Κ ΙΝΗΜ ΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ’80. Δίμηνη έκδοση. Τεύχος 26. Δρχ. 120.

Ν ΕΑ Σ Κ Ε Ψ Η . Μηνιαίο περιοδικό γραμμάτων κ α ί τέχνης. Τ εύχος 214. Δρχ. 100.

ΣΥΜ ΒΟΛΗ. Περιοδική έκδοση ’Επιμορφωτικού Συλλόγου Π αιανίας. Διπλό τεύχος 11-12. Δρχ.

50.

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Τρίμηνη έκδοση τού Συνδέσμου γιά τά Δικαιώματα τής Γυναίκας. Τεύχος 7-8. Δρχ. 80.

ΤΟ ΑΛΙΒΕΡΙ. Μηνιάτικη εφημερίδα στήν υπηρε­ σία τών κατόίκων τού Ά λιβ ερίου κα ί τών γύρω χωριών. Τεύχος 16-17-18. Δρχ. 10.

Ο Δ Ο Σ Π ΑΝΟΣ. Τεύχος 1. Δρχ. 120.

ΤΟ ΔΕΝ ΤΡΟ . Πεζό-ποίηση-κριτική. Τεύχος 17. Δρχ. 80.

Ο Θ ΟΝ Η . Κ ινηματογραφικό περιοδικό θεωρίαςκριτικής-παρέμβασης. Τεύχος 4. Δρχ. 100. Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Μ ηνιαία έκ­ δοση προβληματισμού κ α ί πληροφόρησης. Τεύχος 15. Δρχ. 70. Ο Π Ο Λ Π Η Σ . Μ ηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχος 39. Δρχ. 80. Π Α ΙΔ ΕΙΑ -Λ Ο ΓΟ Σ-Π ΡΑ ΞΗ . Μ ηνιαίο περιοδικό παιδείας-τέχνης-έρευνας. Τεύχος 18. Δωρεάν. Π Α ΡΝ Α ΣΣΟΣ. Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον. Τεύχος 3. Δρχ. 120. ΠΟΡΦ ΥΡΑΣ. Π εριοδική έκδοση γραμμάτων-τεχνών. Τεύχος 4. Δρχ. 100. ΠΡΑΞΗ. Περιοδική έκδοση τών προβλημάτων τής οικονομίας κ α ί κοινωνίας. Τ εύχος 1. Δρχ.

100 . ΠΡΟ ΒΛΗ Μ Α ΤΑ Ε Κ Κ ΛΗ ΣΙΑ ΣΤΙΚ Α Κ Ο ΙΝ Ω­ ΝΙΚΑ. Μ ικρά άγω νιοτικά φύλλα. Τριμηνιαία έκ­

ΤΟ Π ΡΙΣΜ Α. Τριμηνιαία έκδοση έπιλογής άπό τήν παγκόσμια σύγχρονη λογοτεχνία. Τεύχος 2. Δ ρχ. 200. ΣΥΜ ΒΟΛΗ. Μ ηνιαία έκδοση γιά τίς περιοχές Πατησίων-Λ αμπρινής-Ριζούπολης-Κ υψέλης. Τεύ­ χος 3. Δρχ. 10. Σ ΧΟ Λ ΙΚ Α ΝΙΑ ΤΑ . Περιοδική μαθητική φυλλάδα γιά τή σχολική ζωή κα ί τή λογοτεχνία τού δημοτικού σχολείου 'Α γίου Γεωργίου Φερών Νο­ μού Μαγνησίας. Τεύχη 16, 17 κ α ί 18. ΤΕΧ Ν Η ΚΑΙ Π Ο Λ Π ΙΣ Μ Ο Σ . Π εριοδική έκδοση τής Πανελλήνιας Π ολιτιστικής Κίνησης. Διπλό τεύχος 6-7. Δρχ. 80. ΤΟ Μ ΕΣ. Στή σκέψη-στά γράμματα-στίς τέχνες. Τεύχος 68. Δρχ. 100. Τ ΡΑ Π Ε Ζ Π ΙΚ Η . Μ ηνιαίο όργανο τού Συλλόγου τών 'Υ παλλήλων τής ’Εθνικής Τ ραπέζης τής 'Ε λ ­ λάδος. Τεύχη 414, 415 κα ί 416. Δρχ. 1. ΤΡΥΠΑ. Τεύχος 2. Δρχ. 70.

109

ΦΙΛΜ. Περιοδική έκδοση άνάλυσης καί θεώρη­ σης τού κινηματογράφου. Τεύχος 21. Δρχ. 100. ΦΩΝΗ-ΕΝ. Τεύχος Μαρτίου-Νοεμβρίου 1980. Δρχ. 100. ΦΩΝΗ ΤΗΣ Π ΙΕΡΙΑ Σ. Μ ηνιαία άνεξάρτητη έκ­ δοση. Τεύχος Τανουαρίου 1981.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ. Φωτογραφία, Φίλμ κα ί Video. Τεύχος 23. Δρχ. 70. ΧΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τόμος ΙΑ '. Δρχ. 200. ΧΡΟΝΙΚΑ ΑΙΣΘ Η ΤΙΚ Η Σ. Ε τή σιον δελτίον τής Ε λλη νική ς Ε τα ιρ ε ία ς Αισθητικής. Τόμος 17-18. Δρχ. 250.

« < g a r

·

—

Χ Μ η/ιογερες ΓπΛΗ/ΉΣ Μ ι ΜΟΝΙΜΗΐ I ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ο Λ 8 Ν 7

► TSN ΑΝΠΕΙΰΣ/ΑΣΤΙ-\ m BlfcMfcN J

110

—

ΥΠΕΥΘϊΝμ επιλογή τήες

gkw w f

,

awpehSI

J p -τΛ Ν ε ^ ο Σ ε ς ? Ν |

πρόσφατες εκδόσεις Μ ορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας Δ.Ρ. Θεοχάρη, Νεολιθικός Πολιτισμός (17x24), σσ. Βάσου Καραγιώργη,'Αρχαία Κύπρος - Από τή Νεολιθική έποχή ώς τό τέλος τής Ρωμαϊκής (17x24), σσ. 151 + πίν.* είκ. έγχρ. 21, Α/Μ 250 Δρχ. 250 Wolfgang Schadewaldt, Από τόν κόσμο καί τό έργο του Ομήρου Α' Τό όμηρικό ζήτημα Μετ. Φάνης I. Κακριδής (14x21), σσ. 284 + 28 Α/Μ είκ. Δρχ. 300 C. Μ. Bowra, Αρχαία έλληνική λυρική ποίηση Α' Αλκμάν, Στησίχορος, Αλκαίος, Σαπφώ Μετ. Γιάννης Καζάζης (14x21), σσ. 408 Δρχ.400 Paul Lemerle, Ό πρώτος βυζαντινός ούμανισμός Μετ. Μ. Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου «Encyclopedia de la Pieiade», Ιστορία καί μέθοδοί της: - Γενικά προβλήματα Μετ. Ελένη Στεφανάκη (14x21), σσ. 475 Δρχ.450 - ΟΙ μαρτυρίες καί ή κριτική τους άξιοποίηση Μετ. Χρίστος Παπάζογλου (14x21), σσ. 354 Δρχ.350 - Παραδοσιακές βοηθητικές έπιστήμες. Γραπτές μαρτυρίες Μετ. Ελένη Στεφανάκη «Encyclopedia de la Pieiade», Ιστορία τής Φιλοσοφίας: Α' Ή Καντιανή Επανάσταση Μετ. Κυριάκος Σ. Κατσιμάνης (14x21), σσ. 305 Δρχ.200 Β' 19ος αιώνας: Ρομαντικοί - Κοινωνιολόγοι Μετ. Τίτος Πατρίκιος Παύλος Χριστοδουλίδης (14x21), σσ. 379 Δρχ.300 Γ 19ος-20ός αιώνας: Ή 'Εξελικτική Φιλοσοφία. Εθνικές Φιλοσοφικές Σχολές Μετ. Μαριλίζα Μητσού - Παππά (14x21), σσ. 334 Δρχ.300

W. Windelband & Η. Heimsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας τής Φιλοσοφίας: Α' Ή φιλοσοφία τών άρχαίων Ελλήνων. Ή φιλοσοφία τών ελληνιστικών καί ρωμαϊκών χρόνων Μετ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος (14x21), σσ. 342 Δρχ. 350

Μελέτες Οικονομικής Ιστορίας Γιώργου Δερτιλή, Τό ζήτημα τών τραπεζών (1871-1873). Οικονομική καί πολιτική διαμάχη στήν Ελλάδα τού /Θ' αιώνα (14x21), σσ. κα' + 355 + 37 είκ. Δρχ. 350 Ι.Α. Βαλοωρίτου, Ιστορία τής Εθνικής Τραπέζης τής Ελλάδος (1842-1902) (20x 28), σσ. 10 + 352 + η' + πίν. Δρχ. 600 Εύρετήριο τού Γενικού Αρχείου τής ’Εθνικής Τραπέζης (17x24), σσ. 224 + είκ. Α/Μ 33 Δρχ. 250

Νεοελληνική Προσωπογραφία Ε.Π. Παπανούτσου, Α. Δελμούζος (Ή ζωή ; ’Επιλογή άπό τό έργο του) (14x21), σσ. 299+ είκ. Α/Μ 6 Δρχ. 250

Λευκώματα Κάρλ Κρατσάιζεν, Προσωπογραφίες Ελλήνων καί φιλελλήνων άγωνιστών (Προλεγόμενα Π. Πρεβελάκη) (33x44), σσ. 16+ 14, σχέδια 16, λιθογραφίες 28 Δρχ. 1.200 Πινακοθήκη καί Γλυπτοθήκη τού Μορφωτικού Ιδρύματος τής Εθνικής Τραπέζης στή Θεσσαλονίκη 31 έγχρωμοι πίν. 35x39 έκ. Δρχ. 400 Χρίστου καί Σέμνης Καρούζου, Θησαυροί τού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών (25 χ 30). σσ. Σημείωση: Τά βφλιοδετημένα άντίτυπα επιβαρύνονται μέ 150 δραχμές

Πωλοϋνται σέ όλα τά βιβλιοπωλεία Κεντρική Διάθεση: Πλατεία Μητροπόλεως 3, 2ος όροφος (τηλ. 32.21.337) Πρατήριο: Εθνική Τράπεζα, Καραγεώργη Σερβίας 2 (Πλατεία Συντάγματος) Τά έσοδα άπό τίς πωλήσεις διατίθενται γιά πολιτιστικούς σκοπούς

111

Τί ζητάτε από μιά Τράπεζα;

Κάθε άνθρωπος τής ένεργοϋ οικονομικής δράσεως, κάθε άποταμιευτής βρίσκει στήν ’Εμπορική Τράπεζα τής Ελλάδος όλα δσα περιμένει κανείς άπό μιά σύγχρονη Τράπεζα: τά κύρος, τό μεγάλο οικονομικό δυναμικό, τήν πρόθυμη έξυπηρέτηση σέ κάθε τραπεζική έργασία, τις έγκυρες συμβουλές, τήν άπόλυτη έχεμύθεια, τό εύρύ δίκτυο Υποκαταστημάτων καί Αύτοκινητοτραπεζών, τό έμπειρο προσωπικό, τις νέες μεθόδους όργανώσεως — ιϋ τραπεζικού μηχανισμού. Γι' αύτό καί οί φίλοι μας γίνονται όλο καί περισσότεροι. Γι' αύτό καί οί έργασίες μας άνεβαίνουν συνεχώς. ΙΓΪ Ε. 167,79

112

'Εκατοντάδες Υποκαταστήματα, δεκάδες Αύτοκινητοτράπεζες, χιλιάδες ύπάλληλοι εργάζονται γιά σάς.

ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ έμττιστευθεϊτε μας!

Εκδοτικός οικος«ΜΕΛΙΣΣΑ» Αθήνα, Ναυαρίνου 10 καί Ίπποκράτους Τηλ. 3600865, 3611692 2. ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

χιοϊιαόίτες ζωγράφοι

ΟΙ ΧΙΟΝΙΑΔΙΤΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ Τοϋ γνωστού λαογράφου Κίτσου Μάκρη (Βραβείο ’Ακαδημίας ’Αθηνών). Τά έργα 65 λαϊ­ κών ζωγράφων τοϋ περασμένου κυρίως αιώνα, άπό τούς Χιονάδες τής ’Ηπείρου. Ένας τόμος σέ 100 σελ., σχήματος 30X25 έκ. μέ 40 πολύχρωμες εικόνες καί πολλές άσπρόμαυρες, καί μέ κατατοπιστικά κείμενα, στή γνωστή σειρά: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ ένας τόμος δρχ. 1000

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ-ΚΥΚΛΑΔΙΚΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Έφορος Έναλίων Αρχαιοτήτων Παράλληλα μέ τήν παρουσίαση καί τις περι­ γραφές χαρακτηριστικών έκθεμάτων, στό βι­ βλίο άναλύονται συνοπτικά οί περίοδοι καί οί χαρακτήρες τοϋ Νεολιθικού καί τοϋ Κυκλαδι­ κού Πολιτισμού καί γίνεται άναφορά στήν οικι­ στική, μέ στόχο νά γίνουν πιό κοντινοί οί μα­ κρινοί αύτοί πολιτισμοί καί νά έρμηνευτοϋν οί άντιλήψεις τών λαών μέσα άπό τά δημιουργήματά τους. 'Ένας πολυτελής τόμος μέ 240 σελίδες, σχή­ ματος 30X25 έκ., 150 έγχρωμες εικόνες, πολλά σχέδια καί χάρτες. Ένας τόμος δρχ. 1800.