Τεύχος 24

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕί

fO Y ΒΙΒΛΙΟΥ

·

APU

Μ Τί σημαίνει νά γράφεις γιά παιδιά^ Γ · Τί διαβάζουν τά παιδιά μας ν*.

• Βιβλία σεξουαλικής ένημέρωσης • Παιδικές καί σχολικές βιβλιοθήκες • «Τά ψηλά βουνά» καί ή ιστορία τους • Οί στρατηγικές δύο βιβλιοπωλείων | Παρουσίαση^ βιβλίων

J

χ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣΚΟΤΖΙΑΣ

άντιποίησίς

01 Χ Τ ΙΣ Τ Ε Σ

Η ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΤΙΚΙΑ

ΚΕΔΡΟΣ

Π α ν ε π ισ τ η μ ίο υ 44 - Τ η λ 3615.783

Ν

Φθινοπωρινή προσφορά τω ν Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ω Ν Ε Γ Ν Α Τ ΙΑ Α. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Πέτερ Χάντκε: ’Αμέριμνη Δυστυχία Βασίλης Στεριάδης: Ή Κατηγορία Α1 Νασάσα Χατζιδάκι: Συνάντησέ την τό βράδυ Στέφανος Ξένος: Τρυφερή Κόλαση Ελένη Λαδιά: ’Αποσπασματική Σχέση (β' έκδοση) Άντώνης Σουρούνης: Οΐ Συμπαϊχτες (β' έκδοση) Γιάννης Κακουλίδης: Στολίδια γιά άλογα

Β. ΠΟΙΗΣΗ: 9. θωμάς Γκόρπας: Στάσεις στό Μέλλον 10. Ν.Δ. Καρούζου: Ποιήματα (γ' έκδοση) 11. Ζάκ Πρεβέρ: ’Επιλογή άπό τό έργο του (β' έκδοση) 12. Σάρλ Μπουκόβσκι: ’Επιλογή άπό τό έργο του 13. Νίκος Σπάνιας: Ποιητική ’Ανθολογία άπό τόν ’Ισπανικό ’Εμφύλιο Πόλεμο 14. Κατερίνα Άγγελάκη-Ρούκ: 20 Σύγχρονοι Άμερικάνοι Ποιητές

Γ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ 15.

16.

17.

18.

Παύλος Χριστοδουλίδης: Φιλοσοφία των Μαθηματικών Παύλος Χριστοδουλίδης: Ή έξήγηση στήν ’Επιστήμη καί ή έννοια τοΰ Μοντέλου Νίκος Αύγελής: ’Εμπειρία, Γλώσσα καί Λογική GURVITCH: Διαλεκτικός έμπειρισμός

Δ. ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ/AKTYELL 19. Όμάδας τοΰ Πανεπιστημίου τής Βρέμης: ’Ατομική ’Ενέργεια 20. Έκμπερτ Γιάν: Κομμουνισμός - Κι έπειτα

Ε. ΤΡΑΜ 21. Κώστας Λαχάς: Πεδίον Όσφρήσεως (β' έκδοση) 22. Μήτσος Εύθυμιάδης: Προστάτες 23. Μήτσος Εύθυμιάδης: Ό Φώντας 24. Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλος: ’Οδοντόκρεμα μέ χλωροφύλη (β' έκδοση) 25. Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλος: θερμά θαλάσσια Λουτρά 26. Άνδρέας Άγγελάκης: Όδός Θρασυβούλου 27. Σπύρος Τσακνιδς: Ό Κύκλος 28. Γιώργος Βέης: "Ολοι Κοιμούνται στό Καράβι 29. ’Ιωάννα Φιλιππίδου: Σταυρός διά Γραφής 30. Ντίνος Σιώτης: Καιρικές Συνθήκες 31. Άντώνης Φωστιέρης: Σκοτεινός "Ερωτας 32. Πρόδρομος Μάρκογλου: Ό χώρος τής ’Ιωάννας καί ό χρόνος τοΰ ’Ιωάννη 33. Γιάννης Ζήκας: θαλάσσιες Μεταφορές «ό Πήγασος» 34. Κώστας Παπαγεωργίου: ’Ιχνογραφία 35. Χριστόφορος Λιοντάκης: Τό Τέλος τοΰ Τοπίου 36. Μανώλης Πρατικάκης: Νύκτα ’Εφημερίας 37. Νάνος Βαλαωρίτης: Ό "Ηρωας τοΰ Τυχαίου 38. Νίκος Καχτίτσης: Τρωτό Σημείο 39. Χριστίνα Γιατζόγλου: Ή Νυμφίος 40. Δημήτρης Δημογεροντάκης: Μιά Φέτα Γλυκό Καρπούζι 41. Νατάσα Χατζηδάκι: ’Ακρυλικά (β' έκδοση) 42. Μιχαήλ Μήτρας: Φανταστική Νουβέλα (β' έκδοση) 43. Λευτέρης Ξανθόπουλος: Άντίψυχα (β' έκδοση) 44. Κυρ. Ντελόπουλος: ’Αφιερώσεις (Μιά ανθολογία) 45. Άντώνης Ρίζος: 'Οδοιπόρου Φιλοξενία καί Ξεπροβόδισμα 46. Μαρία Λάζου: Μιά ζωή Μαρία 47. Στέφανος Μπεκατώρος: Πατριδογνωσία 48. Κωστής Παπακόνγκος: Μύθοι

Ζ. ΟΘΟΝΗ 49. Ρόλαντ Μπάρτ: Μάθημα 50. Ζούζαν Ζόντακ: Ή Αισθητική τής Σιωπής ΕΚΤΟΣ ΣΕΙΡΑΣ 51. Ν.Δ. Καρούζου: Δυνατότητες καί Χρήσεις τής 'Ομιλίας Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ε Γ Ν Α Τ ΙΑ ’ΑΧ. Δελμούζου 7, θεοοαλονίκη, τηλ. 265.985 Μ αυρομιχάλη 9, Α Θ Η Ν Α

Γραφτείτε συνδρομητές Ε σ ω τερ ικο ύ Σπουδαστική* ( 6 τευχών): 400 δρχ. » (12 τευχών): 700 δρχ.

'Απλή ( 6 τευχών) : 450 δρχ. » (12 τευχών) : 800 δρχ.

’Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων (12 τευχών): 1500 δρχ.

Ε ξω τερ ικού ’Αμερική Αύστραλία

'Απλή (6 τευχών): Δολ. Η.Π,Α » » (12 τευχών): » » Σπουδαστική* (6 τευχών): » » (12 τευχών): » * Σχολών Βιβλιοθηκών (12 τευχών): » Ιδρυμάτων

*

* ΟΙ σπουδαστές μέσης, άνώτερης καί Ανώτατης έκπαΐδευσης γράφονται συνδρομητές μέ τήν έπίδειξη ή τήν άποστολή φωτοτυπίας τής σπουδαστι­ κής τους ταυτότητας ή τής Αστυνομι­ κής (άν είναι μαθητές).

14 26 13 23

16 29 15 27

18 32 16 29

20 36 18 33

23 43 22 40

34

38

42

47

56

’ Ε μ βάσ ματα στή δ ιε ύ θ υ ν σ η : Ζωή Τ ζ ιρ α λ ίδ ο υ π ε ρ ιο δ ικ ό «Δ ιαβάζω» 'Ο μ ή ρ ο υ 34 ’Α θ ή ν α (135)

Συμπληρώ στε τή σειρά Τιμή άπλών τευχών: 80 δρχ. Τιμή διπλών τευχών: 130 δρχ. Τά παλιά τεύχη τού «Διαβάζω» μπορείτε ή νά τά άγοράσετε άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, νά ζητήσετε νά σάς τά στείλουμε μέ άντικαταβολή.

Τώρα καί σε τόμους Κ υκλοφ ορού ν οί τόμοι: 1/1976-77 (τεύχη 1-9): 800 δρχ.* 2/1978 (τεύχη 10-15): 600 δρχ.* 3/1979Α (τεύχη 16-21): 600 δρχ.*

’Σέ σπουδαστές έκπτωση 15%

Ζητήστε τούς τόμους τού «Διαβάζω » άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, ζητήστε νά σάς τούς στείλουμε μέ άντικαταβολή. Μπορείτε άκόμα νά άνταλλάξετε τά τεύχη πού έχετε μέ δεμένους τόμους πληρώνοντας μόνο τή βιβλιοδεσία (140 δρχ. γιά τόν α ' τόμο, 120 δρχ. γιά τούς ύπόλοιπους).

2

Γραφεία: 'Ομήρου 34, ‘Αθήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Άθανασόπουλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Νίκος Λαμπρόπουλος, Παύλος Πέζαρος, Βασίλης Τσάμης, Ντορίνα Τσοτσοροϋ. Διαχείριση: Ηρακλής Παπαλέξης. Σελιδοποίηση: Φούλη Καρύδα. Διορθώσεις: Πέτρος Στεφανάκης. Στοιχειοθε­ σία: Φωτρόν Α.Ε., Λεωφ. Συγγροϋ 194, τηλ. 951-5078. Μοντάζ: Θ. Παπανικολάου - Μ. Κυριακίδης Ο.Ε., ’Αρκαδίας 43, τηλ. 5742-793. ’Εκτύπωση: Βαλασάκης - Άγγελής Ο.Ε., Ταύρου 21, τηλ. 346-6927. Διαχωρισμός διαφανείων: Δ.Π. Άγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 3244-325. Βιβλιοδεσία: Χρονόπουλος - Παλούμπη & Σία, Σουρή 17, τηλ. 5721-685. Διανομή: Νέον Πρακτορεϊον Τύπου.

U B B B IB

Τ ε ύ χ ο ς 24 ’Ο κ τ ώ β ρ ιο ς 1979

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

5

ΔΙΑΛΟΓΟΙ Γράφουν οί Ε. Μπιτσάκης, Κ. Γαβρόγλου, Γ. Μυράτ, Ν. Βαρδά­ ρης, Σ. Παπαγεωργίου, Δ. Κρομμύδας, Σ. Τρυφωνόπουλος, Δ. Γιακουμάκης Τ ιμ ή : Λ ρ χ . 80

’Ε ξ ώ φ υ λ λ ο Γ ιώ ρ γ ο υ Γ α λ ά ν τη

6

ΧΡΟΝΙΚΑ ΕΚΔΟΤΙΚΑ: Οί προσεχείς έκδόσεις — Ή άγορά τού βιβλίου ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Ό πνευματικός πατέρας τής Αμφισβήτησης — Άγγελος Τερζάκης — Τό ελληνικό βιβλίο στήν Έκθεση τής Φρανκφούρτης — Βιβλία μέ τό κιλό! — Έ να πρωτότυπο μουσεϊο-βιβλιοθήκη στη Μυτιλήνη — Απώλειες τοΰ έκδοτικοϋ κόσμου — Καινούριες παιδικές βιβλιοθήκες — Νέα άποκτήματα τής Εθνικής Βιβλιοθήκης ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ: Οί κρίσεις μιας έγκυκλοπαίδειας καί ή κρίση ένός Ακαδημαϊκού — Σέ δλες τίς γλώσσες τοΰ κόσμου — Μάχη γιά τό βιβλίο καί τή μόρφωση — ’Ανακοινώσεις ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: ’Ανταπόκριση άπό τή Ν. 'Υόρκη τής Mary Davidson — Τό βιβλίο στόν κόσμο ΤΑ Π ΑΛΙΑ: Ό Δημήτρης Γιάκος γράφει γιά «Τά ψηλά βουνά» καί τήν ιστορία τους. ΧΙΟΥΜΟΡ: Σκίτσο τού Μίνου Άργυράκη

11

13 19 22 26 49

ΘΡΑ

Κ ε ν τ ρ ικ ή δ ιά θ ε σ η :

Αθήνα: «Διαβάζω» Όμηρου 34 Τηλ. 360-3011 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά & Σία Τσιμισκή 78 Τηλ. 279-720, 268-940 Πειραιάς: Βιβλιοπωλείο Άλέξη Μυλωνά ’Αφεντούλη 4 Τηλ. 4511-673 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Ανδρέου & Σία Ρηγάνης 64

Ά ζ ί ζ Νεσίν: Τί σημαίνει νά ’σαι συγγραφέας βιβλίων γιά παιδιά Τάσος Άνθουλιάς: Γιατί τά παιδιά μας δέν διαβάζουν βιβλία; Κατερίνα Θανοπούλου: Ή παιδική βιβλιοθήκη Παναγιώτα Νταή: Ένας άλλος ρόλος γιά τίς σχολικές βιβλιο-

32 35 39

Μαρούλα Κλιάφα: Τί διαβάζουν τά παιδιά σας

42 45

ΟΔΗΓΟΙ Ελένη Παμποΰκη: Ή σεξουαλική άγωγή καί τά βιβλία ένημέρωσης

50

ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ό Γιάννης Δούλης ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφει ό Άλκης Ρήγος ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: Γράφει ό Μάριος Νικολινάκος ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: Γράφει ό Γιώργος Βελουδάκης ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ : Γράφει ή Σόφη Ζάχου ΚΛΑΣΙΚΗ Π ΑΙΔΕΙΑ: Γράφει ό Γεώργιος Χριστοδούλου ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ: Γράφει ή Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οί Τάκης Καρβέλης καί Γιώργος Βέης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οί Γιάννης Παπακώστας καί Φίλιπ­ πος Ήλιού ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

59 62 64 65 67 68 72 73 78 87 91 101

3

εκδόσεις

εκδόσεις

Τό β ιβ λ ίο -σ ό κ τού Ζ ά ν-λο υ ΐ Μ πορύ

Στό φως τής μέρας (Τό δικαίωμα νά είσαι ο μοφ υλόφ ιλος)

Δ εν μ π ο ρ ε ί νά τό ά γνο ή σ ει κανείς

προλεγόμενα

Τό δ ικό μ α ς έ ν δ ια φ έ ρ ο ν γιά τό π αιδί Β ρ ισ κ ό μ α σ τ ε κοντά στό τ έ λ ο ς του Δ ιε θ ν ο ύ ς ’Έ τ ο υ ς τοϋ Π αι­ διο ύ . Σ ’ αύ τό τό τεύχ ο ς , τό ά φ ιε ρ ω μ έ ν ο στό π α ιδ ί, θά θ έ λ α μ ε νά έ κ φ ρ ά σ ο υ μ ε μιά ε ύ χ ή : Μ α κ ά ρ ι κα ί τά ε π ό μ ε ν α χ ρ ό ν ια νά ’τ αν π ά λ ι σ τό π α ιδ ί ά φ ιε ρ ω μ έ ν α . "Ο μ ω ς ά ν α ρ ω τ ιό μ α σ τ ε κ α ί θά θ έ λ α μ ε νά σ υ μ μ ε ρ ισ τ ε ίτ ε τόν π ρ ο β λ η μ α τ ισ μ ό μα ς: Π όσο ά γ ν ό ή τ α ν ε τό έ ν δ ια φ έ ρ ο ν π ο ύ ε κ δ η ­ λ ώ θ η κ ε π ρ α γ μ α τ ικ ά μέ σ α στό χ ρ ό ν ο αύ τό γ ιά τό π α ιδ ί; Καί π ό σ ο οί μ ε γ ά λ ο ι — σ έ ή λ ικ ία ή σέ ύ λ ικ ή δ ύ ν α μ η — ά π ο π ε ιρ ά θ η κ α ν φ έτος νά ε π ιβ ά λ ο υ ν σ τό π α ιδ ί τή δ ικ ή τ ου ς ό π τική , π ό σ ο τό Δ ιε θ ν έ ς ’Έ τ ο ς τού Π α ιδ ιού έ ξ ε λ ίχ θ η κ ε σ έ μιά έ π ιχ ε ίρ η σ η έ ν σ ω μά τ ω σ ης τοϋ π α ιδ ιο ύ σ τόν κ ό σ μ ο τώ ν με γ ά λ ω ν ; "Α ν έ γ ιν ε κάτι τέτοιο, ή άγαθ ή ιδ έ α άτύ χη σ ε σ την έ φ α ρ μ ο γ ή της. Δ έ ν ε ίν α ι ή πρ ώ τη . Τά έ π ό μ ε ν α χ ρ ό ν ια έ ρ χ ο ν τ α ι γιά νά ξα ν α δ ο κ ιμ ά σ ο υ μ ε . Νά δ ώ σ ο υ μ ε στό έ ν δ ια φ έ ρ ο ν μας γιά τό π α ιδ ί τό π ιό σ υ ν ε π έ ς του π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο : ’Α γ άπη κ α ί σ ε β α σ μ ό . Νά δ ώ σ ο υ ­ με στό π α ιδ ί τή δυ ν α τ ό τ ητ α νά μ ά θ ε ι κ α ί νά δ ια μ ο ρ φ ω θ ε ί ε λ ε ύ θ ε ­ ρα. Ναί. ’Α λ λ ά νά τοϋ δ ώ σ ο υ μ ε κ α ί τή δ υ ν α τ ό τ η τ α νά έ κ φ ρ αστεϊ. Κι έ μ ε ις νά τ’ ά κ ο ύ σ ο υ μ ε . ’Ό χ ι σ άν «μεγάλοι». ’Α λ λ ά σ άν ά κ ρ οατές. Σ άν φ ίλ ο ι. Σ άν μ α θη τές, ό χ ι τώ ν π α ιδ ιώ ν , τής ζω ής. Σ κ ε φ τ ό μ α σ τ ε τό σ π ο υ δ α ίο ρ ό λ ο π ο ύ θά μ π ο ρ ο ύ σ α ν νά π α ίξ ο υ ν σ ’ αύτή τήν π ρ ο σ π ά θ ε ια ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ίς, ο ί σ κ ε π τ ό μ ε ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι π ο ύ δ έ ν γρ ά φ ο υ ν , ο ί έκ δ ο τ ε ς . Θά μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν ά μ ε σ ο λ α β ή σ ο υ ν ά ν ά μ ε σ α σ έ μ ε γ ά λ ο υ ς κ αί π α ιδ ιά . Γιά νά δ ο ϋ ν κ α θ α ρ ό τ ε ρ α ο ί μ ε γ ά λ ο ι πώ ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ε ί ό κ ό σ μ ο ς τώ ν π α ιδ ιώ ν . Κ αί γ ιά νά δο ϋ ν ξ ανά τό ν κ ό σ μ ο τους, τόν κ ό σ μ ο όλο , μ έ σ α ά π ’ αύτή τ ήν π α ρ θ έ ν α ματιά. Φ ανταζόμ ασ τε μ ε ρ ικ έ ς ιδ έ ε ς γιά β ιβ λ ία : Φ ω τογ ραφ ίες ά π ό τή ζω ή τώ ν π α ιδ ιώ ν , ά π ό τό π α ιχ ν ίδ ι τους. Κατα γρα φ ή μ α γ ν η τ ο φ ω ν η ­ μ ένω ν ά ν τ ιδ ρ ά σ ε ω ν τώ ν π α ιδ ιώ ν ά π ό τό π α ιχ ν ίδ ι μέ ά λ λ α π α ιδ ιά , ά π ό κ ο υ β έ ν τ ε ς μετα ξύ τους, ά π ό ά ν τ ιδ ικ ίε ς μέ τ ού ς γ ο ν ε ίς τους. Π ερ ιγρ α φ έ ς π α ιδ ιώ ν γ ιά τά ό ν ε ιρ α π ο ύ β λ έ π ο υ ν σ τόν ύ π ν ο τ ου ς (άλλά κα ί π ο ύ κ ά ν ο υ ν ξ ύπ νια). Ζ ω γ ρ α φ ιέ ς κ α μ ω μ έ ν ε ς ά π ό πα ιδιά . Π ο ιή μα τα π α ιδ ιώ ν . Ο ί ά π ο ρ ίε ς τώ ν π α ιδ ιώ ν . Π ε ρ ιγρ α φ έ ς γιά όσ α β λ έ π ο υ ν σ τόν κ ό σ μ ο μας. Ε ρ μ η ν ε ίε ς τώ ν π α ιδ ιώ ν γ ιά τό ν κόσ μ ο. Σ χ ό λ ια γιά τά κ α θ η μ ε ρ ιν ά γε γο ν ότ α . ” Ας ά π λ ώ σ ο υ μ ε τ ή ν έ ρ ε υ ν ά μα ς σ άν ξ έ ν ο ι π ο ύ ψ ά χ ν ο υ ν γιά κ ά π ο ιο κ ρ υ μ μ έ ν ο θ η σ α υρ ό , κ α ί σ τήν ά ν ε ξ ε ρ ε ύ ν η τ η ά κ ό μ α χώ ρ α τώ ν π α ιδ ιώ ν . ’Ίσ ω ς νά ε ίν α ι έκεΐ θ α μμ έ ν ος ...

διάλογοι "Ολα τά γράμματα, πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται χωρίς περικοπές. (Στά ύπόλοιπα φροντίζουμε νά άπαντάμε προσωπικά.) ΓΊαρακαλοΟνται δμως οί άναγνώστες, πού μάς γράφουν, νά είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες όνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. Υπενθυμίζουμε δτι γιά νά δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά ’χει φτάσει στά γραφεία τού περιοδικού τουλάχιστον έξι έβδομάδες πριν άπό τήν ήμέρα κυκλοφορίας τοΰ τεύχους.

Γιά τό βιβλίο των Einstein-lnfeld ’Αγαπητό «Διαβάζω», Θά ήθελα πρίν άπ’ όλα νά εύχαριστήσω τό συνά­ δελφο Κώστα Γαβρόγλου γιά τήν έμπεριστατωμένη κριτική παρουσίαση τοϋ βιβλίου τών Einstein-lnfeld, «'Η έξέλιξη τών ιδεών στή Φυσική», πού μετάφρασα στή γλώσσα μας. Σέ συνέχεια νομίζω δτι όφείλω μερικές διευκρινίσεις. Θά διατυπώσω, τέλος, μιά άντίρρηση σέ μιά ούσιαστική του άποψη.

1. Έπισημαίνεται όρθά, δτι ό τίτλος τού άγγλικού πρωτότυπου είναι «Ή έξέλιξη τής Φυσικής». Ό τίτλος τής έλληνικής έκδοσης δέν μπήκε ώστόσο άπό λάθος. Είχε προηγηθεϊ ό τίτλος τής γαλλικής έκδοσης τού Flammarion, «L’evolution des idees en physique», όταν ζοϋσε άκόμα ό Einstein, καθώς καί δυό προηγού­ μενες έλληνικές έκδόσεις μ’ αύτό τόν τίτλο. "Εκρινα συνεπώς δτι ό κάπως διαφορετικός αύτός τίτλος έπρεπε νά παραμείνει: α) γιά νά μή δημιουργηθεϊ έντύπωση δτι πρόκειται γιά άλλο βιβλίο, καί β) γιατί πιστεύω δτι είναι πιό κοντά στό περιεχόμενο τοϋ έργου τών Einstein-lnfeld.

2. Έπισημαίνεται ή άπουσία τής σύντομης εισαγω­ γής τού Infeld. Ή παράλειψη δέν είναι σκόπιμη (γιατί άλλωστε;). Τό κείμενο τό μετέφρασα, άλλά δέν γνωρί­ ζω πώς παράπεσε κατά τή φωτοσύνθεση ή τή σελιδο­ ποίηση.

3. Ό Κ. Γαβρόγλου σημειώνει όρισμένες άσάφειες στή μετάφραση, δπου «όρισμένες φορές τό νόημα διαφέρει σέ ούσιαστικά σημεία άπό τό άρχικό». Ξανα­ κοίταξα τό κείμενο καί πιστεύω δτι δέν ύπάρχουν νοηματικές διαφορές. Άλλά τό πρωτότυπο δέν είναι εύκολο κείμενο, καί πολλές φορές προτίμησα μιά κάπως έλεύθερη άπόδοση, γιά λόγους έκφραστικούς. "Αν πέτυχα πάντα, αύτό είναι ένα άλλο θέμα.

4. Ή παρατήρηση δτι τό «συμπλήρωμά» μου είναι περισσότερο έπιστημολογικό παρά έκλαϊκευτικό, εί­ ναι άπό πρώτη ματιά όρθή. Άλλά τί θά πεϊ «έκλαϊκευτικό»; Καί ή έκλάϊκευση πρέπει νά άποκόπτεται άπό τήν άπόπειρα τής έπιστημολογικής διερεύνησης καί γενί­ κευσης; ΟΙ Einstein-lnfeld δέν κάνουν ένα τέτοιο διαχωρισμό. Τώρα, άν τό έπιστημολογικό στοιχείο είναι πιό έντονο στό συμπλήρωμα, αύτό είναι πιά θέμα προσωπικής έκτίμησης καί ιδιομορφίας αύτοϋ πού έγραψε τό συμπλήρωμα. Ή έπιστημολογική διερεύνηση δέν είναι λοιπόν κακή «καθεαυτήν». Κακό θά ήταν άν χρησιμοποιούσα τή Φυσική γιά τήν «έπιβεβαίωση» κάποιας φιλοσοφι­ κής άντίληψης, όπως ύποψιάζεται ό Κ. Γαβρόγλου. Άλλά άν άπό τό κείμενό μου προκύπτει μιά όρισμένη εικόνα γιά τή φύση καί γιά τή γνώση, τί νά κάνουμε; Δέν μπορούμε νά τιμωρήσουμε βέβαια τή φύση. ’Εδώ

6

δμως θά σταθώ λιγάκι. Κανείς μας δέν είναι φιλοσοφι­ κά «παρθένος», καί ούτε αίρεται, δταν γράφει, στά ύψη κάποιας άπόλυτης ούδετερότητας. Ώστόσο έχουμε πλέον συνείδηση τοΰ πόσο γιά μιά περίοδο ή έπιστήμη χρησιμοποιήθηκε γιά νά «βεβαιώσει» μιά όρισμένη φιλοσοφία, καί πώς άπ’ αύτό ζημίωσαν καί οί δύο, καί προπαντός ή δεύτερη. Προσωπικά προσπαθώ νά μήν πέσω στό προπατορικό άμάρτημα. Μήπως δμως ό άγαπητός μου Κώστας Γαβρόγλου πέφτει, άπό περισσή εύαισθησία, άλλά άπό άντίθετη θέση, σέ παρόμοιο άμάρτημα, ύποψιαζόμενος άνύπαρκτες προθέσεις ή έπιδιώξεις καί κάνοντας μέ διακριτικότη­ τα δίκη προθέσεων; Καί θέτω αύτό τό έρώτημα, γιατί ό Κ. Γαβρόγλου βρίσκει σά χαρακτηριστικό μιας τέτοιας άντίληψης, μιά διαφορά στή διατύπωσή μου τοϋ θεωρήματος τοϋ Bell. Πράγματι, κατά τόν Bell, «οί λανθάνουσες παρά­ μετροι είναι άσυμβίβαστες μέ τίς στατιστικές προβλέ­ ψεις τής κβαντικής μηχανικής», ή άκόμα «θεωρίες τοπικές καί αιτιοκρατικές μέ λανθάνουσες παραμέ­ τρους δέν μπορούν νά άναπαράγουν δλες τίς πειρα­ ματικές προβλέψεις τής κβαντικής μηχανικής». Πού είναι δμως ή ούσιαστική διαφορά τής διατύπωσής μου άπό τή διατύπωση τοϋ Bell; Μήπως ή «άρνητική» διατύπωση τοϋ Bell δέν Ισοδύναμε! μέ τή «θετική» τή δίκιά μου, καί δέν άνοίγει, όπως γράφει ό ίδιος ό Bell, «τή δυνατότητα νά φέρουμε τό έρώτημα στό πειραμα­ τικό έπίπεδο», άναζητώντας άκριβώς διαφορετικές στατιστικές κατανομές άπό τίς προβλεπόμενες άπό τή σημερινή θεωρία; 5. Τέλος, ό Κ. Γαβρόγλου διερωτάται γιατί έγκαινιάζεται μιά Επιστημολογική Σειρά μέ ένα έκλαϊκευτικό βιβλίο. Άλλά τό βιβλίο τών Einstein-lnfeld δέν είναι άπλοϊκά εκλαϊκευτικό. Αντίθετα, θέτει καί άναλύει μέ σαφήνεια καί μέ βάθος θεμελιώδη μεθοδολογικά καί έπιστημολογικό προβλήματα. "Εχει λοιπόν τή θέση του σέ μιά έπιστημολογική σειρά καί μόνο γι’ αύτό τό λόγο, άλλά καί γιά ένα δεύτερο: Ή σειρά αύτή άπευθύνεται στό έλληνικό άναγνωστικό κοινό, πού τού λείπει σέ μεγάλο βαθμό ή βασική παιδεία τής Φυσικής. Τό βιβλίο λοιπόν έπιλέχθηκε άκριβώς γιά νά παίξει αύτό τό ρόλο τής έπιστημονικής προπαίδειας, γιά πιό είδικά κείμενα πού θά ακολουθήσουν. Εύχαριστώ γιά τή φιλοξενία Ε.Ι. Μπιτσάκης

Τό γράμμα τού κ. Ε. Μπιτσάκη θέσαμε ύπόψη τού συνεργάτη μας κ. Κ. Γαβρόγλου, ό όποιος μάς έστειλε τήν έξής άπάντηση:

Δέν θά έπαναλάβω τά σημεία δπου οί διευκρινίσεις τοϋ συνάδελφου Εύτύχη Μπιτσάκη δέν προσθέτουν τίποτα τό ούσιαστικά καινούριο πού νά άναιρεί τήν κριτική μου — άντίθετα πιστεύω πώς τήν ένισχύουν.

’ Επανόρθω ση ’Αγαπητό «Διαβάζω», Στό άρθρο σας «'Η Γεννάδειος πρωτοπορεί» (τεϋχ.

22, σελ. 15) έγινε μία παράλειψη. Τήν πρωτοβουλία γιά τήν όργάνωση τών όμιλιών τού περασμένου Μάίου στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, τήν είχε ή κ. ’Αγγελική Λαΐου-θωμαδάκη, έπισκέπτρια καθηγήτρια στή Γεννάδειο γιά τό παν/κό έτος 1978/79. Σάς παρακαλώ νά δημοσιεύσετε αύτή τήν έπανόρθωση στό έπόμενο τεύχος. Ευχαριστώ πολύ. Σόφη Παπαγεωργίου

Τα χυδρ ομικά Σήμερα θά ήθελα νά άσχοληθώ μέ κάτι πού άφορά γενικά τό βιβλίο στήν έρημη τήν έπαρχία. Ή άπόδειξη πού βλέπετε είναι γιά ένα κακέκτυπο βιβλίο πού στείλαμε γιά άλλαγή, άξίας 150 δρχ. ’Αναλυτικά, μέχρι 1 κιλό δρχ. 48+ 24 οίκοι = 72. Δηλαδή γιά νά προμηθευτεί ό έπαρχιώτης ένα βιβλια­

ράκι πρέπει νά πληρώσει 72 δρχ. ’Αλλά θά μού πείτε γιατί νά διαβάζει. Τό θέμα είναι άπλό. ”Ας βλέπει ποδόσφαιρο, πού τόσο άπλόχερα τού προσφέρεται άπό παντού, καί άς στραβώνεται σίγουρα καί σταθερά. ’Αλλά άς σταματήσω. ’Εσύ τά γνωρίζεις καλύτερα. Μόνο θά σέ παρακαλοϋσα νά ένδιαφερθεϊς άπ’ τίς στήλες σου νά τύχει τό βιβλίο μέχρι ένα κιλό άλλη μεταχείριση άπό τόν ΕΛΤΑ. Καί κάτι άλλο. Κάποτε ύπήρχε ένα βιβλίο πού άνέφερε διεύθυνση έκδοτικών οίκων. Υπάρχει άκόμη; Γιατί καί σύ άναφέρεις οίκους χωρίς διευθύνσεις. Σέ εύχαριστώ Δημ. Κρομμύδας Βενιζέλου 85 Χίος

Ό έπιστολογράφος μας θίγει ένα «μικρό» άλλά άρκετά σοβαρό θέμα. Τό μόνο πού μπο­ ρούμε νά κάνουμε σ’ αύτή τή φάση είναι νά στείλουμε στόν ΕΛΤΑ τό γράμμα του μαζί μέ ένα σχετικό σημείωμα του περιοδικού. Ίσως όμως θά ’πρεπε νά κινηθούν πρός αύτή τήν κατεύθυνση καί τά έπαγγελματικά σωματεία τών έκδοτων καί βιβλιοπωλών. "Οσο γιά τήν έκδοση πού άναφέρει, ύπάρχει άκόμη στήν άγορά καί έχει τίτλο «Τό βιβλίο στήν Ελλάδα».

Δ ημιουρ γο ί καί κρ ιτικοί

Ξέρω πολύ καλά πώς όλοι δσοι γράφουμε κάνουμε τό ίδιο λάθος: άπευθυνόμαστε στούς άλλους, καί οί άλλοι άπευθύνονται, μέ άλλα λόγια δέν ύπάρχει διά­ λογος. Καί άκόμη ξέρω πώς δλοι ψάχνουμε γιά τήν έξεζητημένη λέξη, τή λέξη πού έντυπωσιάζει, τή βαρύγδουπη. "Ομως νομίζω δτι ή κυρία Καλλιόπη Χριστοφορίδου δοκιμάζει τήν ύπομονή μας μέ τό σχόλιό της γιά τήν κριτική θεώρηση, τού κ. Ζήρα, τής νεοελληνικής Λεπτεπίλεπτες φραστικές άπολαύσεις (τερψιλαρρύγγια θά έλεγα) σιβυλλικής δομής καί ύφής κοσμούν άπ’ άρχής μέχρι τέλους τό σχόλιό της, τό όποιο πάσχει άκριβώς άπό όσα καταμαρτυρούνται στόν κ. Ζήρα. (‘Η όμοιοπαθητική είναι λέξη τού συρμού.) Διερωτώμαι λοιπόν γιατί έγώ ό άναγνώστης πρέπει νά σκεφθώ δπως ό κ. Ζήρας ή ή κυρία Χριστοφορίδου καί άκόμη περισσότερο διερωτώμαι γιατί τόσο πολύ στόν τόπο μας ύποβαθμίζεται ή λογοτεχνία μας καί τό άναγνωστικό της κοινό. Μέ τά έρωτηματικά αύτά άποφάσισα νά σάς γράψω αύτό τό γράμμα, πού τό άπευθύνω σέ δλους τούς αύτοδιορισμένους καθοδηγητές τής σκέψης μας καί τής κρίσης μας. "Ας μού έπιτραπεϊ, λοιπόν, άπό πλευράς άναγνωστικοϋ κοινού, νά πώ μέσα άπό τίς στήλες τού περιο­ δικού σας δτι... «ή θύρα πού άνοίγεται στό δημιουργό είναι μοναδική γιά τόν ένα τόν μοναδικό» (R.M. Rilke) καί κάθε έξήγηση γιά τό τί θέλει νά πει ένας δημιουρ­ γός είναι τό προσωπείο πού προσπαθεί νά τού φορέ­ σει αύτός πού τόν άναλύει. Φίλε κύριε διευθυντά, Ή τέχνη είναι προσωπική καί άρχίζει πάντα άπό τό μηδέν. Ό δημιουργός ούτε συντροφεύεται, ούτε ύποκαθίσταται άπό κανέναν καί μόνο αύτός ξέρει τό μυστι­ κό τής δημιουργίας του. Κάθε καλλιτέχνης, άνάλογα μέ τά βιώματά του, έκφορτίζει τήν ύπαρξή του, τή μοίρα του, τόν ξεχωρι­ στό του κόσμο δημιουργώντας. Αύτό νομίζω έξηγεϊ τήν πολλαπλότητα τής τέχνης, πού είναι άτομική, μοναδική στή σύλληψη καί κοινωνική στά άποτελέσματα. Ή ψυχή τού καλλιτέχνη, κατά τρόπο μοναδικό καί άνεπανάληπτο κάθε φορά (ποτέ μέ τόν ίδιο τρό­ πο), συγκινεϊται καί εύαισθητοποιεϊται άπό πλήθος άσχημάτιστων μορφών, εικόνων, κόσμων, θεών, χρω­ μάτων, δαιμόνων, πού τελικά βιώνονται στό έργο του. Επομένως, κατά τή γνώμη μου, περιττεύουν δλες έκείνες οί περισπούδαστες κρίσεις γιά τό έργο κάθε δημιουργού. Τή δημιουργία, δποια κι άν είναι, τή δέχεσαι ή δέν τή δέχεσαι, σέ συγκινεί ή δέν σέ συγκινεϊ, χωρίς νά χρειάζεται κανένας «ξεναγός» στόν συγκινησιακό χώρο. Τελειώνοντας τό γράμμα μου θέλω νά πώ άκόμη πώς οί άναβαθμοί τής τέχνης είναι άπειροι: όσοι καί οί καλλιτέχνες. Εύχαριστώ γιά τή φιλοξενία Σωτήρης Δ. Τρυφωνόπουλος Θεάτρου 3 Αθήνα

9

Σχετικά μέ μιά διαφ ω νία

ΚΟΥΤΟΥΖΗ ΜΑΡΙΑΝΝΑ

ΜΙΑ ΦΑΣΟΛΙΑ ΣΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ

Σάς τό συστήνουμε...

πολιορκία τεύχος 7 συνεργάζονται Γ. Βαρβέρης, Β. Βασιλικός, Δ. Δούκαρης, Γ.Κ. Καραβασίλης, Φ. Κονδύλης, Γ. Μαρκόπουλος, Δ. Νόλλας, Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Λ. ΧατζοπούλουΚαραβία, Άρ. Χιόνης κ.ά.

10

ΧΡΟΝΙΚΑ Ε π ιμ έ λ ε ια : Ε λ έ ν η Γ αλάνη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ Τ έλο ς τού κ α λ ο κ α ιρ ιο ύ κ α ί δ λ ο ι ο ί έ κ δ ο τ ε ς ά ν α σ κ ο υ μ π ώ ν ο ν τ α ι γ ιά τή χ ε ιμ ω ν ιά τ ικ η π α ρα γ ω γή, π ο ύ δπ ω ς φ α ίν ε τ α ι π ρ ο μ η ν ύ ε τ α ι κ α ί σέ π ο σ ό τ η τ α μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ά π ό τήν π ε ρ α σ μ έ ν η καί σέ π ο ιό τ η τ α ά ν ε β α σ μ έ ν η . ’Ά ς ρ ίξ ο υ μ ε δμ ω ς μιά σ ύ ν τ ο μ η μ α τιά στίς π ρ ώ τες π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς π ο ύ έ χ ο υ μ ε .

«Ό φανταστικός κινηματογράφος» τού Δημήτρη Παναγιωτάτου, πού έτοιμάζεται νά κυ­ κλοφορήσει (’Εκδόσεις Δέκα), είναι ένα βιβλίο πού έπιχειρεί νά άναλύσει όλοκληρωμένα δλα τά είδη τού φανταστικού κινηματογράφου, δη­ λαδή τό φανταστικό, τό θαυμαστό καί τήν έπιστημονική φαντασία. Στό δεύτερο μέρος τού βιβλίου θά παρουσιάζονται 350 σημαντικές ταινίες τού φανταστικού κινηματογράφου άπό τήν άρχή τού αιώνα μέχρι αύτές πού θά προ­ βληθούν φέτος τό χειμώνα (φωτογραφίες, στοιχεία ταυτότητας, περίληψη καί κριτική κά­

θε ταινίας), καθώς καί πορτραϊτα τών 50 σημαν­ τικότερων δημιουργών του (βιοφιλμογραφία σκηνοθετών, ήθοποιών, όπερατέρ, σεναριο­ γράφων κ.ά). Γιά τούς μελετητές τής φιλοσοφίας πρόκει­ ται νά έκδοθεϊ σύντομα τό φιλοσοφικό δοκίμιο «Ό ’Αριστοτέλης — ή ζωή του μέσα άπό τό έργο του» τού Ζ. Μ. Τέμπ, μέ έπιμέλεια καί πρόλογο τού Βασίλη Κύρκου (Νέα Σύνορα). ’Επίσης, έτοιμάζεται τό πασίγνωστο έργο τού γερμανού φιλόσοφου Φρ. Νίτσε «’Ίδε ό άνθρω­ πος» σέ μετάφραση I. Ζερβού (Ήριδανός).

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Τόν ’Ιούλιο - Αύγουστο άγοράστηκαν περισσότερο τά έξη ς βιβλία: 1. Μ α ρία ς Ί ο ρ δ α ν ίδ ο υ : Λ ω ξάντρ α (Ε σ τ ία ) 2. Β ασ ίλη Β α σ ιλ ικ ο ύ : 'Η φ λ ό γ α τής ά γ ά π η ς (Κάκτος) 3. Θ. Κ α λο ύ δ η — Γ. Χ α ρ α λ α μ π ό π ο υ λ ο υ : Λ ε ξ ικ ό τής ΕΟΚ (Ν έα Σ ύνο ρ α) 4. Μ αρίας Ί ο ρ δ α ν ίδ ο υ : Σ άν τά τ ρ ε λ ά π ο υ λ ιά (Ε σ τ ία ) 5. Β ασ ίλη Β α σ ιλ ικ ο ύ : Τά «καμάκια» (Κάκτος) 6. Μ εν έ λ α ο υ Λ ο υ ν τ έ μ η : "Ε ν α π α ιδ ί με τ ρ ά ε ι τ ’ άσ τρ α (Δ ω ρ ικό ς) 7. Β α σ ίλη Β α σ ιλ ικ ο ύ : Τ ό τ ε λ ε υ τ α ίο ά ν τ ίο (Φ ιλιππ ότη ς) 8 . Ντ. Ά μ π ρ ό ο υ ζ — Κ. Μ άιλς : ’Ε ν α λ λ α κ τ ικ ή λ ύ σ η (Κ ονιδάρ ης ) 9. Β ασ ίλη Β α σ ιλ ικ ο ύ : Ή ζω ή μο υ δλ η (Φ ιλιππ ότη ς ) 10. Δ ιδ ώ ς Σ ω τη ρ ίο υ : Μ α τ ω μ έ ν α χ ώ μα τ α (Κ έδρ ο ς) 11. ’ 0 δ υ σ σ έ α ς Έ λ ύ τ η ς (’Ά κ μ ω ν ) 12. Λ ιλή ς Ζ ω γ ρ ά φ ο υ : Ε π ά γ γ ε λ μ α π ό ρ ν η (’Ασ τέρ ι) Ό πίνακας αύτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τά έξης 20 βιβλιοπωλεία άπ' δλη τήν Ελλάδα: Α-Ω, ’Ακαδημίας 57, ’Αθήνα 0 I. Βασιλείου, Ίπποκράτους 15ε, ’Αθήνα 0 Γνώση, Γρηγ. Αύξεντίου 26, ’Αθήνα 0Σ. Δογάνογλου, Άιζενχάουερ 20, Σέρρες 0Δωδώνη, ’Ασκληπιού 3, ’Αθήνα 0 Ένδοχώρα, Σόλωνος 62, ’Αθήνα 0Α. Έξαρχόπουλος, Σταθμός ΕΗΣ, 'Ομόνοια, ’Αθήνα · 'Εστία, Σάλωνας 60, ’Αθήνα 0 Κ.Λ. Ίατρίδου, 25ης Μαρτίου 39, Θεσσαλονίκη 0 Γ. Καλοϋδης, Φίλωνος 31, Πειραιάς 0Α. Κουμπλομμάτης, 28ης ’Οκτωβρίου 8, ’Ιωάννινα 0Κ. Κωνσταντινίδης, Έγνατίας 125, Θεσσαλονίκη 0Σ. Λαμπρικίδης, Ίφικράτους 4, ’Αθήνα 0Μαγαζί, Διδότου 59, ’Αθήνα 0Π. Μοσχονάς, Πλατεία Δημοκρατίας 6, ’Αγρίνιο 0Ε. Μπαρμπουνάκης, Άριστοτέλους 4, Θεσσαλονίκη, 0Πρίσμα, Εύριπίδου 10, Ρόδος 0Σύγχρονη ’Εποχή, ’Ακαδημίας 78, ’Αθήνα 0Φωλιά τού βιβλίου. Πανεπιστημίου 25-29, ’Αθήνα 0Ε. Ψαράς, 'Ιπποδρομίου 10, Θεσσαλονίκη.

11

ΕΚΔΟΤΙΚΑ Στή βιβλιογραφία τής κοινωνιολογίας θά προστεθεί ένας άκόμα τίτλος. Πρόκειται γιά τό βιβλίο «Κοινωνιολογία καί άναγέννηση» τοϋ Φόν Μάρτιν, μέ πρόλογο καί έπιμέλεια τοϋ Βασίλη Φίλια (Νέα Σύνορα). Γιά τούς φίλους τής λογοτεχνίας έτοιμάζονται πλήθος βιβλία, τόσο μυθιστορήματα, ξένων κυρίως συγγραφέων, όσο καί ποιήματα κλασι­ κών ποιητών. Σύντομα λοιπόν θά κυκλοφορή­ σουν «Οί κατακτητές» τοϋ Άντρέ Μαλρώ, σέ μετάφραση Άλέξη Ζήρα (Πλέθρον), τό μυθι­ στόρημα «Ό Χριστός σταμάτησε στό ’Έμπολι» τοϋ Κάρλο Λέβι (Όδυσσέας), «Ό γάμος» τοϋ Αύγουστου Στρίντμπεργκ σέ μετάφραση Ι.Ε. Χρυσάφη (Ήριδανός), τά «Γράμματα σέ μιά νεαρή γυναίκα» τοϋ Ρ. Μ. Ρίλκε (Πλέθρον), «Ή αύτοβιογραφία τής ’Αλίκης Τόκλας» τής άγγλίδας συγγραφέα Γερτρούδης Στάιν (Ό δυσσέ­ ας), ένα μυθιστόρημα άγνωστου άραβα συγ­ γραφέα μέ τίτλο «Τό περιβόλι τής άγάπης» (Ήριδανός), «Τό στρίψιμο τής βίδας» τού Χένρυ Τζαίημς σέ μετάφραση Κοσμά Πολίτη (Πλέ­ θρον), τό μυθιστόρημα «’Όλγα» τοϋ ρώσου συγγραφέα Γιούρι Τριφόνωφ (Όδυσσέας), μιά ποιητική συλλογή μέ τίτλο «Λυρικά γράμματα» τοϋ Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ σέ μετάφραση Κ. Τρικογλύδη (Ήριδανός), τό μυθιστόρημα «Ιστορία τού Μάρκο καί τής Σάρας» τής Ιταλί­ δας πεζογράφου Λάουρα Κόντι (Όδυσσέας), τό γνωστό έργο τού Νικολάι Γκόγκολ «Τό παλ­ τό» σέ μετάφραση Άντώνη Μοσχοβάκη (Ήριδανός), «Οί μανδαρίνοι» τής Σιμόν ντέ Μπωβουάρ (’Ανοιχτή Γωνιά), μιά άνθολογία άπό ποιήματα τοϋ 16ου αιώνα μέ τίτλο «Τροβαδού­ ρος τοϋ 16ου αιώνα» (Πλέθρον), τό έργο «Σάλκα - Βάλκα» τού Λάξνες σέ μετάφραση Τάσου Βουρνά, τό γνωστό βιβλίο τοϋ Σκώτ Φιτζέραλντ «Τρυφερή είναι ή νύχτα» σέ μετάφραση Μίνας Ζωγράφου καί τό μυθιστόρημα «’Έξοδος κιν­

12

δύνου» τού ’Ιγνάτιο Σιλόνε, σέ μετάφραση Στέλλας Άνδικείδη. ’Επίσης, ή τολμηρότατη «Ιστορία τοϋ ματιού» τοϋ Ζώρζ Μπατάιγ καί τό «Ταξίδι βαθιά μέσα στή νύχτα» τού Λουΐ Φερντινάν Σελίν (’Ανοιχτή Γωνιά). ’Εκτός δμως άπό πρωτότυπα λογοτεχνικά κείμενα, έτοιμάζονται γιά νά κυκλοφορήσουν αύτό τό μήνα καί μία σειρά άπό λογοτεχνικά δοκίμια. Είναι τό βιβλίο «Ή τέχνη τής ποίησης» τοϋ Πώλ Βαλερύ, σέ μετάφραση Χριστόφορου Λιοντάκη, ό πρώτος τόμος τοϋ έργου «’Έννοι­ ες τής λογοτεχνικής κριτικής», σέ μετάφραση Ν. Κανδαμπάνου, «Οί άρχές τής λογοτεχνικής κριτικής» τοϋ Ι.Α. Ρίτσαρντ, σέ μετάφραση Κωστούλας Μακρή, καί τό βιβλίο «Νέα έλληνική ποίηση» τοϋ Κλέωνα Παράσχου (Πλέθρον). Επίσ ης, δυό λεξικά πρόκειται νά κυκλοφο­ ρήσουν σύντομα. Είναι τό «Λενινιστικό λεξικό» τοϋ Γιάννη Μαντζουράνη, πού περιλαμβάνει δλους τούς πολιτικούς, οικονομικούς καί ιδεο­ λογικούς δρους πού ύπάρχουν στά κείμενα τοϋ Β.Ι. Λένιν, καί ένα «’Ετυμολογικό Λεξικό τής Ελληνικής Γλώσσας» τοϋ ’Αθανάσιου Φλώρου (Νέα Σύνορα). Γιά τούς φίλους τών καλών τεχνών, καί συγκεκριμένα τής ζωγραφικής, θά έκδοθεϊ ένα βιβλίο μέ τίτλο «Πικάσο», στό όποιο θά παρου­ σιάζονται πίνακες τοϋ μεγάλου ζωγράφου πού θά συνοδεύονται άπό κείμενα τής Παυλίνας Παμπούδη (Όδυσσέας). Στόν ίδ ιο χώρο, έτοιμάζεται νά κυκλοφορήσει μία μελέτη μέ τίτλο «Γιά τήν αισθητική» τοϋ Τσεχοσλοβάκου Γιάν Μουκαρόφσκι (Όδυσσέας). Τέλος, στό χώρο τής οικολογίας, πού τόν τελευταίο καιρό παρουσιάζει σημαντική άνοδο σέ τίτλους, έτοιμάζεται ή μελέτη «Ή ιστορικό­ τητα τοϋ άρχιτεκτονικοϋ έργου» τών Ίονέλντο Μπενέβολο καί Παντελή Λαζαρίδη (Νέα Σύ­ νορα).

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Ό π ν ε υ μ α τ ικ ό ς πα τέρ ας τής ά μ φ ισ β ή τη σ η ς Ό Χέρμπερτ ΜαρκοΟζε, πού πέθανε στις 30 ’Ιουλίου στή γενέτειρά του τή Γερμανία, ταυτί­ στηκε μέ τήν άμφισβήτηση πού σημάδεψε τή δεκαετία τού ’60, καί τό όνομά του, στά πανώ των φοιτητικών έξεγέρσεων τής έποχής έκείνης, τοποθετήθηκε άνάμεσα στά όνόματα τού Μάρξ καί τού Μάο. ’Εχθρός τού καπιταλισμού άλλά καί κατακριτής τού σοβιετικού σοσιαλισμού, ό X. Μαρκοϋζε γνώρισε τεράστια επιτυχία άπό τό 19671968. “ Ολοι οί άπογοητευμένοι άπό τίς ύπάρχουσες κοσμοθεωρίες βρήκαν σ’ αύτόν τόν έκφραστή τών πόθων, τών φόβων καί τού θυ­ μού τους. Τό όνομά του πήρε τίς διαστάσεις τού συμβόλου στά συνθήματα τών άμερικανών φοιτητών, άλλά καί τών Ιταλών καί τών γάλλων, πού εξέφραζαν τήν άντίθεσή τους πρός τό κατεστημένο. Οί θεωρίες του όμως δέν όδήγησαν στήν έπανάσταση. Ό Μαρκοϋζε σ’ όλη του τή ζωή μένει διασπαρμένος άνάμεσα στήν πί­ στη καί τήν άμφιβολία. 'Η σκέψη του φάνηκε πολύ άσαφής, όταν έπρόκειτο νά προτείνει ή νά οικοδομήσει, γιατί τή χαρακτήριζαν δυό άβεβαιότητες: α) σχετικά μέ τό στόχο πού έπεδίωκε καί β) σχετικά μέ τά μέσα τού άγώνα. Ό Μαρκούζε γεννήθηκε στό Βερολίνο, τό 1898. Μέλος τού σοσιαλδημοκρατικού κόμμα­ τος άρχικά, τό έγκαταλείπει μετά τή δολοφονία τής Ρόζας Λούξεμπουργκ, άλλά ποτέ δέν προσ­ χωρεί στό κομμουνιστικό κόμμα, άν καί είναι μαρξιστής. 'Ό ταν τελειώνει τίς φιλοσοφικές του σπουδές, γράφει τό 1932 τή διδακτορική του διατριβή μέ τίτλο «Ή όντολογία τού Χέγκελ καί ή βάση μιας θεωρίας τής ιστορικότη­ τας» ύπό τή διεύθυνση τού Χάιντεγκερ — γνωστού γιά τήν όχι καί μεγάλη συμπάθειά του πρός τήν άριστερά. Τήν ίδια χρονιά ιδρύει μαζί μέ τόν Άντόρνο καί τόν Χορκχάιμερ τή μεγάλη σχολή τής Φρανκφούρτης — ένα άπό τά πιό σημαντικά φιλοσοφικά κινήματα τού 20οΰ αιώ­ να. Μέ τήν άνοδο τού ναζισμού έγκαταλείπει τό 1933 τή Γερμανία καί έγκαθίσταται στήν ’Αμερική, όπου δίδαξε μέχρι τό 1965. Σέ συνερ­ γασία μέ τόν Άντόρνο γράφει τίς «Μελέτες πάνω στήν έξουσία καί τήν οικογένεια» (1936) καί στή συνέχεια μόνος του τά πασίγνωστα έργα του: «Λογική καί έπανάσταση», «’Έρως καί πολιτισμός», «Σοβιετικός μαρξισμός: Μιά κριτική άνάλυση», «Μονοδιάστατος άνθρω­ πος», «Διάσταση τής αισθητικής», «Τό τέλος τής ούτοπίας», «Πρός τήν άπελευθέρωση», «Φι-

Χέρμπερτ Μαρκοϋζε

λοσοφία καί έπανάσταση», «Κουλτούρα καί κοι­ νωνία» κ.ά. Στά έργα αύτά άποτυπώνεται ή σκέψη τού Μαρκοϋζε, πού δέν είναι άλλη άπό τήν οίκειοποίηση τών ιδεών τού Χέγκελ καί τού Φρόυντ. Στό «’Έρως καί πολιτισμός» ό Μαρκούζε δανείζεται άπό τόν Φρόυντ τήν έννοια τού έρωτα καί τήν άντιπαραθέτει στό θάνατο, μέ μιά διαλεκτική τελείως διαφορετική άπ’ έκείνη τής ψυχανάλυσης. Κατά τόν Μαρκοϋζε, τίς σύγχρονες κοινωνίες διέπουν δύο έντελώς άντίθετες δυνάμεις, ή δύναμη πού δημιουργεί — ό έρωτας — καί ή δύναμη πού καταπιέζει — ό θάνατος. Ά π ό τόν Χέγκελ δανείζεται τή σκέψη τών έντονων άντιθέσεων, καί κυρίως τήν έννοια τής άπόλυτης άρνησης, πού έπανέρχεται διαρ­ κώς στά κείμενά του. Στό «Μονοδιάστατο άν­ θρωπο» διαφαίνεται ή άρνηση νά ένσωματωθεϊ στό κοινωνικό σύνολο, πού πνίγει καί καταπιέ­ ζει, καί ή βαθιά έπιθυμία γιά ένα βίαιο ξέσπα­ σμα, γιά μιά έκρηξη πού θά τίναζε στόν άέρα όλες τίς δυνάμεις πού ένώθηκαν σέ μιά, τόν καταπιεστικό καπιταλισμό.

13

ΓΕΓΟΝΟΤΑ Ή φιλοσοφία τοϋ Μαρκοϋζε είναι μιά κριτι­ κή θεωρία τής κοινωνίας, πού άναζητά ταυτό­ χρονα τά όπλα μιας επαναστατικής πρακτικής. Ό Μαρκούζε καταγγέλλει τήν καταπιεστική φύση κάθε κοινωνίας καί άποδεικνύει πώς αύτή ή καταπίεση ισχύει καί γιά τούς δυό τύπους άνταγωνιστικών κοινωνιών πού έχουν επιβλη­ θεί. ’Έτσι στό βιβλίο του «Σοβιετικός μαρξι­ σμός» άντιπαραβάλλει τήν καταπιεστική φύση τής ιδεολογίας τής προηγμένης βιομηχανικής κοινωνίας μέ τόν «Μονοδιάστατο άνθρωπο». Στό τελευταίο βιβλίο «Διάσταση τής αισθητι­ κής» έπιχειρεϊ κριτική στήν αισθητική τοϋ μαρ­ ξισμού. Ό τίτλος καί τό περιεχόμενο αύτοΰ τού

βιβλίου, περικλείουν τόν άληθινό Μαρκούζε, όπως έμεινε μέχρι τό τέλος τής ζωής του. ’Αβέβαιος ώς πρός τό άντικείμενο τής έπιθυμίας του, μέ κριτική πάντα διάθεση, πιστός στήν άρχή του νά άρνειται τά πάντα καί νά έρευνα. Σήμερα ό Μαρκοϋζε έχει χάσει πιά τή δύνα­ μη τής γοητείας του. Γιά τούς περισσότερους δμώς παραμένει ένας μεγάλος φιλόσοφος, έ­ νας μάρτυρας τοϋ σύγχρονου κόσμου, ένας άνθρωπος γιά τόν όποιο ή διαλεκτική είναι ή πιό ύψηλή μορφή σκέψης. Καί δπως ειπώθηκε, ίσως είναι τό δεύτερο μεγάλο «Μ» (μετά τό Μάρξ) τής φιλοσοφίας καί κοινωνιολογίας.

” Α γγελος Τ ερ ζά κης Στις 3 Αύγούστου πέθανε ό συγγραφέας καί άκαδημαϊκός ’Άγγελος Τερζάκης — μιά άπό τίς κορυφαίες μορφές τών γραμμάτων μας τών τελευταίων 50 χρόνων. Ό "Αγγελος Τερζάκης άσχολήθηκε μέ πολ­ λά είδη τοϋ γραπτού λόγου, πάντα μέ έπιτυχία. Τά έργα του κατάφεραν νά ξεπεράσουν τά

"Αγγελος Τερζάκης

14

σύνορα τής χώρας καί νά γίνουν γνωστά στό έξωτερικό. Γεννήθηκε τό 1907 καί σπούδασε νομικά στό Πανεπιστήμιο ’Αθηνών. Μέ τό έπάγγελμα τοϋ δικηγόρου άσχολήθηκε μόνο δύο χρόνια (192830) καί στή συνέχεια άφοσιώθηκε στή συγ­ γραφή, δημοσιεύοντας τά πρώτα του μυθιστο­ ρήματα. Προηγουμένως είχε γράψει δύο συλ­ λογές διηγημάτων: «Ό ξεχασμένος» (1925) καί «Ή φθινοπωρινή συμφωνία» (1927). Μέ τά μυθιστορήματά του «Δεσμώτες» (1932) καί «Ή παρακμή τών Σκληρών» (1933) καθιερώνεται πιά ώς συγγραφέας, γιά νά γνω­ ρίσει στή συνέχεια τή μεγάλη έπιτυχία μέ τό κορυφαίο του έργο «Μενεξεδένια πολιτεία» (1937). Τήν έποχή έκείνη άρχίζει νά άσχολεϊται μέ τό ’Εθνικό Θέατρο, στό όποιο είχε άνεβάσει τό πρώτο του θεατρικό έργο, τόν «Αύτοκράτορα Μιχαήλ». Τή σταδιοδρομία του στό ’Εθνικό άρχισε ώς γενικός γραμματέας, ένώ άργότερα έγινε διευθυντής δραματολογίου, καλλιτεχνι­ κός διευθυντής καί ύπηρεσιακός γενικός διευ­ θυντής (1943-44). Παράλληλα συνεχίζει νά γράφει μυθιστορή­ ματα καί θεατρικά έργα τά όποια παρουσιάζον­ ται στά διάφορα θέατρα: «Γαμήλιο έμβατήριο» (θίασος Κοτοπούλη, 1937), «Ό σταυρός καί τό σπαθί» (’Εθνικό, 1939), «Είλωτες» ("Αρμα Θέσπιδος, 1939), «Ό έξουσιαστής» (θίασος Κατε­ ρίνας, 1942), «Τό μεγάλο παιχνίδι» (’Εθνικό, 1944), «Αγνή» (θίασος Γληνού-ΠαρασκευάΚατσέλη, 1949), «Θεοφανώ» (’Εθνικό, 1956), «Νύχτα στή Μεσόγειο» (’Εθνικό, 1958), «Τά λύτρα τής εύτυχίας» (θίασος Κατερίνας, 1959), «Ή κυρία μέ τ’ άσπρα γάντια» (ΚΘΒΕ, 1962), «Θωμάς ό δίψυχος» (θίασος Χόρν, 1962), «Ό

ΓΕΓΟΝΟΤΑ πρόγονος» (Πειραματικό Θέατρο, 1970), κ.ά. 'Εκτός άπό τό θέατρο άσχολεϊται ταυτόχρο­ να καί μέ τόν πεζό λόγο. ’Ανάμεσα στά πεζά πού δημοσίευσε ήταν ή συλλογή διηγημάτων «Τού έρωτα καί τού θανάτου» (1943), ή νουβέ­ λα «‘ Η στοργή» (1944), τά άφηγήματα «’Απρί­ λης» (1946) καί τά μυθιστορήματα «Ταξίδι μέ τόν "Εσπερο» (1946), «Δίχως θεό» (1951), «Μυ­ στική ζωή» (1957) καί τό πολυδιαβασμένο μυθι­ στόρημα «Πριγκιπέσσα Ίζαμπώ», πού μέ τό θέμα του — μεσαιωνική Ελλάδα — καί μέ τόν τρόπο γραφής του χαρακτηρίστηκε ώς τό πιό άντιπροσωπευτικό ιστορικό μυθιστόρημα όλόκληρης τής νεοελληνικής πεζογραφίας. Ό Τερζάκης έπιδόθηκε έπίσης καί ατό δοκί­ μιο. Τό 1963 κυκλοφόρησε ή πρώτη συλλογή

δοκιμίων του μέ τίτλο «Προσανατολισμός στόν αιώνα» καί τό 1969 τό βιβλίο «Τό μυστήριο τού Ίάγου», μέ τό όποιο κέρδισε τό ’Αριστείο Γραμ­ μάτων τής ’Ακαδημίας. Τέλος, άπό τό 1970 ώς τό 1975 κυκλοφόρησε ή τριλογία του «’Αφιέρω­ μα στήν τραγική μούσα - Οί άπόγονοι τού Κάιν Ποντοπόροι». Υπήρξε έπίσης θεατρικός κριτικός, μόνιμος έπιφυλλιδογράφος τού «Βήματος» καί διευ­ θυντής τού μηνιαίου περιοδικού πνευματικού προσανατολισμού «’ Εποχές» (1963-67). Τιμήθη­ κε μέ τό Κρατικό Βραβείο Θεάτρου, τό Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος, τό Βραβείο τής Όμάδας τών Δώδεκα καί τό Βραβείο τού Ιδ ρ ύ ­ ματος τής ’Εθνικής Τραπέζης.

Τό έ λ λ η ν ικ ό β ιβλίο στήν ’Έ κ θ ε σ η τής Φ ρα νκφ ούρτης Γιά πρώτη φορά θά είναι ένιαία ή έλληνική συμμετοχή στήν 31η Διεθνή ’Έκθεση Βιβλίου τής Φρανκφούρτης, πού θά γίνει άπό τις 10 ώς τίς 15 ’Οκτωβρίου στήν όμώνυμη πόλη τής Γερμανίας. Οί 19 έκδοτικοί οίκοι τής χώρας μας πού δήλωσαν συμμετοχή έχουν τήν ύλική ένίσχυση τού ύπουργείου Πολιτισμού, πού άνέρχεται σέ 600.000 δραχμές, καί μαζί μέ τό ύπουργείο θά άποτελέσουν τό Έ λληνικό ’Εθνικό Περίπτερο. Ή ’Έ κθεση τής Φρανκφούρτης δέν έχει τό χαρακτήρα μιας κοινής έκθεσης βιβλίου στήν όποια παρουσιάζονται οί συγγραφείς καί τά βιβλία. ’Αποτελεί ούσιαστικά τήν κορύφωση τής δραστηριότητας όλων τών έκδοτικών οίκων τού κόσμου. "Οσοι συμμετέχουν — πάνω άπό 2500 εκδότες κάθε χρόνο — σκοπό έχουν νά έξασφαλίσουν τά δικαιώματα γιά τά βιβλία πού ένδιαφέρονται νά έκδώσουν στή χώρα τους ή νά παραχωρήσουν δικά τους δικαιώμα­ τα. Για τίς μικρές έπομένως χώρες πού έχουν τό πρόβλημα τής γλώσσας — όπως καί ή Ε λλά­ δα — είναι μιά εύκαιρία γιά τήν προώθηση τού βιβλίου στό διεθνή χώρο. Φέτος οί έλληνες εκδότες φιλοδοξούν νά δώσουν άριστα δείγματα τής έκδοτικής μας παραγωγής. Ή ύλική ένίσχυση τού ύπουργείου καί οί έντατικές προσπάθειες τής τριμελούς όργανωτικής έπιτροπής, πού άποτελείται άπό τούς έκδότες Γ. Ραγιά, Θ. Καστανιώτη καί Δημ. Άφίσα γιά τή Διεθνή "Εκθεση Βιβλίου τής Φραι Παντελέσκο, είναι άναμφισβήτητα παράγοντες κφούρτης πού εύνοοϋν καλή παρουσίαση τής χώρας μας.

15

ΓΕΓΟΝΟΤΑ ” Ας σημειωθεί ότι πέρσι οί έλληνες έκδοτες συμμετείχαν μεμονωμένα — οκτώ άπό τούς έντεκα πού είχαν δηλώσει άρχικά — , μοναδική παρατονία τής έκθεσης, καί ένας μάλιστα έ­ φτασε στό σημείο νά πουλάει «μπλουζάκια» μέσα στήνι έκθεση μαζί μέ τά βιβλία γιά νά βγάλει τά έξοδά του. ’Άλλος πάλι κουβαλούσε τά βιβλία στόν ώμο του, μέ άποτέλεσμα νά τά έγκαταλείψει μετά τήν έκθεση στό άεροδρόμιο... Τέτοιες έντυπώσεις συνηθίζει νά δίνει σέ διεθνή κλίμακα, ή χώρα μας μόνο. ” Ας έλπίσου-

με πώς φέτος δέν θά έπαναληφθεΐ τό περσινό φιάσκο. Τήν πρώτη του έμφάνιση θά πραγματοποιή­ σει φέτος στήν ’Έκθεση Βιβλίου τής Φραν­ κφούρτης, ό πρώτος τόμος τών άπομνημονευμάτων τού πρώην ύπουργού τών ’Εξωτερικών τών ΗΠΑ, Χένρυ Κίσσινγκερ. Τά άπομνημονεύματα έκδίδει ό δυτικογερμανικός εκδοτικός οίκος Μπέρτελσμαν καί ή πρώτη έκδοση περι­ λαμβάνει 100 χιλιάδες άντίτυπα, άπό τά όποια 40.000 έχουν ήδη προαγοραστεΐ.

Β ιβ λία μέ τό κιλό! Πλήθος βιβλία άπλωμένα σέ πάγκους, έξω άπό τό βιβλιοπωλείο τού X. Λαδιά στήν όδό Ίπποκράτους, προσφέρονταν στίς άρχές τού καλοκαιριού, σχεδόν δωρεάν, στό κοινό, μ’ ένα πολύ έξυπνο «κόλπο». Μέ τό κιλό! Εκατό τό κιλό έφτασαν τά βιβλία... Πάνω άπό τρία κιλά μπορούσε κανείς νά πάρει, όσα καί όποια βιβλία ήθελε, μόνο μέ έκατό δρα­ χμές. Τά ζύγιζε σέ μιά ζυγαριά σάν κι αύτές πού έχουν οί πλανόδιοι μανάβηδες, πλήρωνε κι έφευγε. 'Η είδηση έφτασε καί στά διαφημιστι­ κά μηνύματα τής ΕΡΤ τήν περίοδο τών έκπτώ’Αγοραστές κάθε ήλικίας καί τάξης, στριμωγμένοι ατούς πάγκους, διάλεγαν, ξεφύλλιζαν καί άγόραζαν άρκετά κιλά. Πεντακόσια μέ έφτακόσια κιλά βιβλία πουλούσε τήν ή μέρα ό έκδοτης, σέ τιμές κάτω τού κόστους, προκειμένου νά διώξει τό «στόκ».

Τό θέαμα καί ή ένέργεια αύτή τού X. Λαδιά σοκάρισαν πολλούς, ιδιαίτερα τούς πιστούς τού βιβλίου. ” Αν όμως τό καλοσκεφτεί κανείς ψύχραιμα, θά δει ότι ή ένέργεια αύτή είχε καί τά θετικά της άποτελέσματα. Πέρα άπό τό γεγονός ότι ό βιβλιοπώλης έδιωξε τό στόκ, ό κόσμος πλησίασε τό βιβλίο. Μπορεί οί τίτλοι πού προσφέρονταν μέ τό κιλό νά μήν ικανοποι­ ούσαν όλοι τίς άπαιτήσεις τού τακτικού θαμώνα τών βιβλιοπωλείων, άλλά γιά τό πλατύ κοινό ήταν μιά εύκαιρία νά άγοράσει καί νά διαβάσει κάτι — έστω καί άπλοϊκό ή μέτριο. Νά πλησιά­ σει βιβλία άπρόσιτα τίς περισσότερες φορές γιά τά οικονομικά του, νά άρχίσει τελικά μιά έπαφή μέ τό βιβλίο, πού καθημερινά γίνεται άπλησίαστο γιά τίς δυνατότητές του, χάρη στήν άδιαφορία τού κρατικού μηχανισμού καί τήν κερδοσκοπία τών συντελεστών του.

’Α π ώ λειες τού εκδ ο τικο ύ κόσμου Δύο γνωστοί έκδοτες, ό Άλέκος Παπακώστας καί ό Πέτρος Καραβάκος, έφυγαν γιά πάντα άπό τή ζωή τόν περασμένο ’Ιούνιο. Ιδ ρυτής καί διευθυντής τού έκδοτικού οί­ κου «Ήριδανός», ό Α. Παπακώστας συνέβαλε σημαντικά στή βιβλιοεκδοτική παραγωγή τού τόπου μας έπιλέγοντας προσεκτικά τά βιβλία του καί προσέχοντας ιδιαίτερα τόσο τήν ποιοτι­ κή στάθμη τών μεταφράσεων όσο καί τήν αι­ σθητική παρουσίαση τών έκδόσεών του. Ό Α. Παπακώστας ύπήρξε έκδότης καί τής πνευμα­ τικής έπιθεώρησης «Ήριδανός», πού κυκλοφό­ ρησε γιά ένα διάστημα τήν έποχή τής δικτατο­

16

ρίας. ’Εκδότης καί βιβλιοπώλης, ό Π. Καραβάκος άσχολήθηκε τά τελευταία χρόνια μέ τήν άνεύρεση σπάνιων βιβλίων. Στήν εικοσαετία 19451965 ό Π. Καραβάκος ύπήρξε ένας άπό τούς προσφιλείς λόγιους έκδότες καί έμπορους βι­ βλίων. Στό βιβλιοπωλείο του, στήν όδό Πεσμαζόγλου 5, σύχναζαν διακεκριμένες προσωπικό­ τητες τής πνευματικής μας ζωής δπως οί Γ. Κορδάτος, Κ. Βάρναλης, Μ. Αύγέρης, Παν. Λεκατσάς, ’Απ. Μελαχρινός, Ν. Παππάς, Σωτ. Πατατζής, Ν. Βρεττάκος κ.ά.

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

'Έ ν α πρ ω τό τυ π ο μ ο υ σ ε ιο -β ιβ λ ιο θ ή κ η στή Μ υτιλήνη Τόν Ιο ύλιο έγιναν στή Βαρειά τής Μυτιλήνής, στό κέντρο ένός έλαιώνα 26 στρεμμάτων, τά έγκαίνια τού μουσείου «Τεριάντ», πού δημι­ ούργησε καί πρόσφερε στή χώρα μας ό έλληνας τεχνοκριτικός καί εκδότης Στρατής Έλευθεριάδης, γνωστός ώς Τεριάντ. Τό μουσείο εγκαινίασε ή σύζυγος τού προέδρου τής Δημο­ κρατίας καί παραβρέθηκαν στά έγκαίνια ό ύπουργός Πολιτισμού, οί έδώ πρεσβευτές τής Γαλλίας καί τής Κύπρου, ό πρόεδρος καί ό γενικός γραμματέας τού EOT, ό διευθυντής τού ’Εθνικού Θεάτρου, πολλοί πνευματικοί άν­ θρωποι καί καλλιτέχνες, τοπικοί παράγοντες καί πλήθος κόσμου. Τό μουσείο Τεριάντ φιλοξενεί μέρος τής έκδοτικής έργασίας τού δωρητή. Ό έλληνας τεχνοκριτικός, πού ζεϊ μόνιμα στό Παρίσι, έξέδωσε τό 1937 τό περιοδικό «Βέρβ», ύστερα άπό πρόταση τής άμερικανικής έκδοτικής έταιρίας «Έσκουέρ». Τό περιοδικό αύτό, πού έκανε 38 έκδόσεις, δημοσίευσε φωτογραφίες έργων με­ γάλων καλλιτεχνών, λιθογραφίες, χαλκογραφί­ ες καί ξυλογραφίες. Ό Τεριάντ καταπιάστηκε άργότέρα μέ τήν έκδοση βιβλίων πού είχαν εικονογραφηθεί άπό διάσημους καλλιτέχνες τής εποχής, ώστε νά άρχίσει μιά λειτουργική συνομιλία ποίησης καί ζωγραφικής. Μεγάλο μέρος αύτών τών βιβλίων καί όρισμένα φύλλα άπό τά τεύχη τού «Βέρβ» βρίσκονται άναρτημένα σελίδα-σελίδα ατούς τοίχους τού μουσεί­ ου, ένώ ταυτόχρονα τό έργο εκτίθεται πλήρες στίς προθήκες. Αύτή ή παρουσίαση έπιτρέπει στό μεγάλο κοινό νά γνωρίσει ένα έργο τέχνης πού ώς τώρα μόνο στίς μεγάλες βιβλιοθήκες καί σέ κάποιους προνομιούχους φιλότεχνους στόν κόσμο προσφερόταν. Στίς είκοσι αίθουσες τού μουσείου, άνάμεσα σέ άλλα, ύπάρχόυν: • Εκατόν όγδόντα σχέδια τού Πικάσσο (18811973) μέ θέμα «’Επίσκεψη στό άτελιέ». Είκοσι τρεις έγχρωμες λιθογραφίες τού Μιρό (1893-) γιά τό κείμενό του «Ό Ύμπύ στίς Βαλεαρίδες». ’Επίσης, δεκατρείς λιθογραφίες του γιά τό βιβλίο τού Ά λφ ρέ Ζαρρύ «Βασιλιάς Ύμπύ» καί είκοσι έγχρωμες λιθογραφίες γιά τό «Ή παιδι­ κή ήλικία τού Ύμπύ».

• Δεκαεννιά χαλκογραφίες τού Βιλόν (1875-

1963) γιά τό «’Έργα καί Ημέρες» καί 21 έγχρω­ μες καί 70 μαυρόασπρες λιθογραφίες τού Λέ Κορμπυζιέ (1881-1955) γιά τό «Ποίημα τής ’Ορ­ θής Γωνίας».

• Τριάντα έγχρωμες λιθογραφίες τού Λεζέ (1881-1955) γιά τήν «Πολιτεία» καί 20 χαλκο­ γραφίες τού Γκομέρ γιά τόν «Μάκβεθ».

• Τριάντα πέντε έγχρωμες καί 30 μαυρόα­ σπρες λιθογραφίες τού Λεζέ γιά τό «Τσίρκο».

• Τριάντα όκτώ έγχρωμες λιθογραφίες τού Σαγκάλ (1887-) γιά τό «Τσίρκολο» καί χειρόγρα­ φο βιβλίο τού Ρουώ (1871-1958) μέ 15 εικόνες τού ίδιου.

• Εκατόν πενήντα λιθογραφίες τού Τζακομέττι (1901-1966) γιά τό «Παρίσι χωρίς τέλος».

• Ξυλογραφίες τού γλύπτη Λωράνς (18851954): 38 γιά τά «Ειδύλλια» τού Θεόκριτου, 58 γιά τό «Λούκιος ό γάιδαρος» τού Λουκιανού καί 34 γιά τούς «Διαλόγους» τού Λουκιανού. ’Ακό­ μη, 34 έγχρωμες λιθογραφίες τού Μπωντέ (1895-1972) γιά τή «Συλβί» τού Ζεράρ ντέ Νερβάλ.

• Εκατόν είκοσι τέσσερις λιθογραφίες τού Πικάσσο γιά τό «Ά σμα νεκρού» τού Ρεβερντύ καί 11 λιθογραφίες τού Γκρίς (1887-1927) γιά τό «Στόν ήλιο τής όροφής» τού Ρεβερντύ.

• Είκοσι έγχρωμες στάμπες στό χαρτί τού Ματίς (1869-1954) γιά τό «Τζάζ». ’Επίσης, λιθο­ γραφίες τού Ματίς, 68 γιά τίς «’ Επιστολές μιας πορτογαλέζας μοναχής» τού Άλκοφοράντο, 31 γιά τή «Γιορτή στή Σιμερία» τού Ντυτουΐ καί 100 γιά τά ποιήματα τού Καρόλου τής ’Ορλεά­ νης. ’ Επίσης 28 σχέδια μέ μολύβι καί μελάνι τού Μπονάρ.

• Εκατό χαλκογραφίες τού Σαγκάλ γιά τούς «Μύθους» τού Λά Φονταίν καί σχέδιά του γιά τή «Βίβλο». ’Επίσης, έκατό χαλκογραφίες του γιά τή «Βίβλο», προερχόμενες άπευθείας άπ’ τό χέρι τού δημιουργού τους, καί 42 έγχρωμες λιθογραφίες του γιά τό «Δάφνις καί Χλόη». Ά ς σημειωθεί ότι ή πλήρης συλλογή τού «Βέρβ» πουλήθηκε 30.000 γαλλικά φράγκα (250.000 δραχμές περίπου), ένώ σέ μία δημο­ πρασία τά βιβλία τού Τεριάντ πουλήθηκαν 250.000 γαλλικά φράγκα (2.200.000 δραχμές) τό ένα.

17

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Κ α ινο ύ ρ ιες π α ιδ ικ έ ς β ιβ λ ιο θ ή κ ε ς Παιδικές βιβλιοθήκες προγραμματίζει νά ιδρύσει ή ΧΕΝ σ’ δλα τά παραρτήματα της στήν ύπαιθρο. Μέ τήν υλική ένίσχυση τού ύπουργείου Πολιτισμού, πού ένέκρινε γιά τό σκοπό αύτό τό ποσόν τού 1.000.000 δραχμών, θά ίδρυθούν παιδικές βιβλιοθήκες στά: Αιγάλεω, Μαρκόπουλο, ’Αργοστόλι, Όρεστειάδα, Κομοτηνή, Καλαμαριά, Σκριπερού Κερκύρας, "Αγιο ’Ιωάν­

νη Βοιωτίας καί ’Ιωάννινα. Οί βιβλιοθήκες αύτές θά ένισχύσουν τίς προσπάθειες τού ύπουργείου, πού προγραμμα­ τίζει τήν ίδρυση καί τή λειτουργία παιδικών τμημάτων στίς 39 δημόσιες βιβλιοθήκες, καί παράλληλα θά συμβάλει στήν άνάπτυξη πολιτι­ στικών δραστηριοτήτων στήν έπαρχία.

Νέα άπο κτή μ α τα τής Ε θ ν ικ ή ς Β ιβ λ ιο θ ή κ η ς Μέ σημαντικό άριθμό βιβλίων πού προέρ­ χονται κυρίως άπό τίς προσφορές διεθνών όργανισμών (ΟΗΕ, OMS κ.ά.) καί άπό τίς δωρε­ ές Ελλήνων καί ξένων, πλουτίστηκε τόν τελευ­ ταίο καιρό ή ’Εθνική Βιβλιοθήκη. Τό μεγαλύτε­ ρο μέρος τών βιβλίων άφορά παιδαγωγικά καί οικονομικά θέματα καί προέρχεται άπό τίς πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες τής Γερμανίας. Πολύτιμες έξάλλου συλλογές, πού άναφέρονται στήν παλαιότερη καί σύγχρονη τέχνη τής Ρουμανίας καί τής Σοβιετικής “ Ενωσης, στάλ­

18

θηκαν άπό τήν Κεντρική Βιβλιοθήκη τής Ρου­ μανίας καί τή Βιβλιοθήκη Λένιν τής Μόσχας. ’Από τίς σημαντικότερες προσφορές τών έλλήνων δωρητών είναι οί δωρεές τών κκ. Παναγιώτη Ζέπου καί Πραξιτέλη Άργυρόπουλου καί τής κ. ’Ασπασίας Κρανιάδου. "Οπως είναι γνωστό, ή ’Εθνική Βιβλιοθήκη δέχεται κάθε δωρεά, άρκεϊ τό προσφερόμενο ύλικό νά είναι σπάνιο ή πολύτιμο, ειδικού ή γενικότερου ένδιαφέροντος, καί νά λείπει άπό τίς συλλογές τής βιβλιοθήκης.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Οί κρίσεις μιας έγκυκλοπαίδειας καί ή κρίση ενός άκαδημαϊκοϋ Είναι ν1 άπορε! κανείς μέ όρισμένους άνθρώπους τής πνευματικής μας ζωής πού γράφουν πράγματα άνάρμοστα γιά τή θέση τους καί τό κύρος πού έχουν σ’ έναν κύκλο άνθρώπων. ’Εκφέρουν δημόσια γνώμες, έπαινοϋν πρόσω­ πα καί πράγματα, χωρίς προηγουμένως νά έξετάσουν προσεχτικά τήν άξια καί τήν ποιότητα αύτών πού έγκωμιάζουν. Τούς άρκει μόνο νά άνταποδώσουν μιά χειρονομία πού τούς έγινε ή νά εύχαριστήσουν κάποιο γνωστό τους, κι άς είναι τά γραφόμενά τους άνεύθυνα. Πρόσφατο κρούσμα αύτής τής συνήθειας, πού ύπάρχει σέ μεγάλη, δυστυχώς, κλίμακα στόν λεγόμενο πνευματικό χώρο, είναι μία έπιστολή τού Ακαδημαϊκού καί καθηγητή πανεπιστημίου κ. Κων. Μπόνη πού δημοσιεύεται στό διαφημι­ στικό φυλλάδιο τής Μεγάλης Παγκόσμιας ’Εγ­ κυκλοπαίδειας (γ' έκδοση 1978, ’Εκδοτικός ’Επιμορφωτικός ’Οργανισμός, τόμοι 15). Ό κ.

Μπόνης εύχαριστεϊ — σέ άρχαίζουσα φυσικά καθαρεύουσα — τόν έκδότη γιά τή δωρεάν προσφορά τής έγκυκλοπαίδειας, έξαίρει τήν ποιότητα τού έργου καί, θέλοντας νά δώσει έμφαση γιά τόν πλούτο τών γνώσεων πού παρέχει στούς άναγνώστες, φτάνει στό σημείο νά γράψει δ τ ι«... άπέκτησα κι έγώ έν έργον άπό τό όποιον έχω ν’ άποκομίσω πολλαπλός γνώ­ σεις καί επωφελείς κρίσεις»! Είναι, πιστεύουμε, τό λιγότερο προσβλητικό, γιά τόν κύκλο τουλάχιστον τών άκαδημαϊκών, νά διαφημίζει ένας άπ’ αύτούς, καί μάλιστα κατά τέτοιο τρόπο, τό πνευματικό προϊόν πού τού έστειλαν καί νά παραδέχεται δτι πολλά θά μάθει καί θά διδαχθεί άπό μιά καθαρά εμπορική έγκυκλοπαίδεια. Γιατί κι ένας άπειρος άναγνώστης, πού διαθέτει δμως λίγη παρατηρητικότη­ τα καί λογική, εύκολα μπορεί νά διακρίνει, άκόμα καί άπό τό διαφημιστικό φυλλάδιο όπου είκονίζονται τά έξώφυλλα τών τόμων, τήν πρό­ χειρη δουλειά πού έγινε σ’ αύτή τήν έγκυκλοπαίδεια. Μικρό παράδειγμα: Είναι ν’ άναρωτιέται κανείς πώς γίνεται νά άφιερώνονται γιά τά λήμματα άπό τό Α έως καί τό Λ οί 11 άπό τούς 15 τόμους καί νά περιορίζονται τά λήμματα άπό τό Μ ως τό Ω στούς υπόλοιπους τέσσερις, τή στιγμή πού δλοι γνωρίζουμε δτι άπό τό Μ καί τό Π άρχίζουν χιλιάδες έλληνικές λέξεις;

σειράν χοΟ έργου ΜΕΓΑΛΗ ΠΛΠΏΣΜΙΟΓ. ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ (τόμ.15 χρυσοδέτσυς καί έπί άρίστου χάρτου) .Κατέβαλαν ε£ς τήν Δίδα τό ποαόν τών 2.700 δρχ.ώς Αντίτιμου μόνον τής βιβλιοδεσίας τών τόμων.Τό δλον έργσν προσεωέρθη ύπό τοΟ Οίκου ίιμων ώς δωρεά. 'Επιθυμώ νά έκ«ράσω

τάς θερμάς μου εόχαριστίας διά τήν έκλσγήν τοΟ όνόματός

μου διά τήν δωρεάν άπόκτησιν ένός τόσον σπουδαίου έργου. 'Επιθυμώ έπίσης νά συγ­ χαρώ καί τόγΐμιέτερσν Οίκον διά τόν πράγματι έκδοτικόν άθλσν τής έκδόσεως έργου πολυσχιδοΟς καί πολλαπλώς χρησίμου διά πάντα..........................................................

*Εκ τών Ανωτέρω άντιλαμβάνεσΟε δτι έχάρην,διότι άπέκτησα καί έγώ έν έργου,άπό τό όποιον έχω υ'άποκομίαο πολλαπλός γνώσεις καί έπωρελεϊς κρίσεις. Ευγχαίρων καί εύχαριστών καί πάλιν

'Ακαδημαϊκός Άπό τό διαφημιστικό έντυπο τής «Μεγάλης Παγκόσμιας ’Εγκυκλοπαίδειας»

19

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Σέ όλες τίς γλώσσες τοΰ κόσμου Πώς άλήθεια νά λένε τό βιβλίο σ’ όλο τόν κόσμο; Στό ερώτημα αύτό μάς άπαντά τό βι­ βλίο τοΰ Μανώλη Γλέζου «'Ημερολόγιο του βιβλίου 1973», δίνοντάς μας τήν [έννοια «βι­ βλίο» σέ διάφορες γλώσσες; Ελληνικά: βιβλίο, άπό τό αρχαίο έλληνικό βιβλίον, ύτιοκοριστικό τοϋ βίβλος ή βύβλος ( = ή έσωτερική πλευρά τοϋ φλοιού του φυτού πά­ πυρος καί γενικά ό φλοιός τοϋ παπύρου). ’Αλβανικά: libfjr. ’Ιταλικά: libro. Ισ πανικά: libro. Γαλλικά: livre, άπό τό λατινικό libefr (=φ λο ιός δέντρου). Πορτογαλικά: livro. Βαόκικά: librii. Ρουμανικά: carte, άπό τό άρχαϊο έλληνικό χάρ­ της ( = επεξεργασμένο φύλλο παπύρου γιά γραφή, άπό τό χαράσσω). Άγγλικά|: book, άπό τό άρχαϊο άγγλικό boc, άπό τό άρχαϊο σαξονικό boc, bece (= όξιά), άπό τό γοτθικό bocos, boca (= όξιά). Γερμανικά: buch, άπό τό άρχαϊο γερ­ μανικό buoh, άπό τό άρχαϊο νορβηγικό bok, άπό τό γοτθικό bocos, boca ( = όξιά). ’Ολλανδι­ κά: boek. Δανικά: bog. Ρωσικά: βουλγαρικά: κημγα Σέρβικά: Kniga. Φιλανδικά:! Kirja. Μογ­ γολικά: nom(u). Τουρκικά: Kitap. ’Αραβικά: Κίtap.— Λ ^ Κινεζικά: shu. Προφέρεται στόν 1ο τόνο (Shang P’ing Shfjng). ’Ιδεόγραμμα βιβλί-

'Gfr Κορεατικά: ch’aek. Έσκιμωικά (Β. ’Αμε­ ρικής): makpertak. ΤαραχουμάΙρα (ΟύτοΆζτεκιανή): osi-ri. Σουδανικά: tiraj Νιγηριανά: iwe. Σαμοανικά (’Ωκεανία): tusi.

Μάχη γιά τό βιβλίο καί τή μόρφωση

φίλοι τής Λέσχης μπορούν νά παίξουν σκάκι, νά άκούσουν μουσική καί νά παρακολουθήσουν τίς ποικίλες δραστηριότητες πού έχει συμπεριλάβει στό πρόγραμμά της ή Λέσχη (όμιλίες, διαλέξεις, συζητήσεις γύρω άπό θέματα τέ­ χνης, έπιστήμης καί πολιτισμού, έκθέσεις έρ­ γων νέων ζωγράφων, άναγνώσεις έργων νέων λογοτεχνών κ.ά.). Σκοπός μας, λένε τά μέλη τής συντακτικής έπιτροπής τής έφημερίδας, είναι νά γίνει ή Λέσχη αύτή ένας χώρος γόνιμου προβληματι­ σμού καί σωστής ψυχαγωγίας πού θά καλύψει, όσο μπορεί, τά τεράστια κενά τής πολιτιστικής δραστηριότητας τής περιοχής. Τά Κάτω Πατή­ σια τείνουν νά γίνουν εφάμιλλα τής πλατείας Βάθης καί τοϋ Μεταξουργείου στήν παράνομη νυχτερινή ζωή. Ή νεολαία ψυχαγωγείται στά σφαιριστήρια, στις χαρτοπαικτικές λέσχες, στίς ταινίες πορνό, μιά καί οί άρμόδιοι γιά τήν ψυχαγωγία τοϋ λαού άδιαφοροϋν. Δέν άπομένει λοιπόν, καταλήγουν οί όργανωτές τής Λέ­ σχης, παρά νά άξιοποιήσουν οί κάτοικοι τή δική μας προσφορά, δίνοντας μέ τήν παρουσία τους τήν άπάντηση σ’ έκείνους πού τούς ύποτιμοϋν δηλώνοντας πώς τέτοιες πρωτοβουλίες «άραχνιάζουν», «γιατί αύτός ό λαός είναι μόνο γιά καφενέ» καί «αύτή ή νεολαία μόνο γιά σινέ πορνό καί σφαιριστήρια». "Ας σημειωθεί ότι οί ώρες λειτουργίας τής «Λέσχης Βιβλίου καί Πολιτισμού» είναι καθημε­ ρινά άπό τίς 10 τό πρωί ώς τίς 2 τό μεσημέρι καί άπό τίς 6 τό άπόγευμα ώς τίς 10 τό βράδυ. Ή προσπάθεια τών νέων αύτής τής περιοχής τής ’Αθήνας είναι όχι μόνο άξιέπαινη άλλά πρέπει νά προβληθεί καί ώς παράδειγμα γιά μίμηση. Ή «Μάχη» τους πρέπει νά γίνει μάχη γιά όλους όσους ζοΰν στίς άπρόσωπες καί άποξενωμένες άστικές συνοικίες τής ’Αθήνας. Ειδικά δέ γιά τή «Λέσχη Βιβλίου», ός τή βοηθή­ σουμε όλοι μας- μέ βιβλία, μέ περιοδικά, μέ χρήματα. Τό άξίζουν.

ΑΝ ΑΚΟ ΙΝΩ ΣΕΙΣ Μιά άξιέπαινη καί φιλόδοξη προσπάθεια έπισημάναμε στήν περιοχή Κάτω Πατήσια. Μέ πρω­ τοβουλία τής τοπικής έφημερίδας ]Αχαρνών-Κ. Πατησίων-Σεπολίων «Ή Μάχη», ιδρύθηκε καί λειτουργεί ή «Λέσχη Βιβλίου καί Πολιτισμού» — ένας μικρός πνευματικός πυρήνας στήν περιοχή αύτή, πού στερείται κάθε μορφή πολι­ τιστικής δραστηριότητας. Σ’ έναν κατάλληλα διαμορφωμένο χώρο τεσσά­ ρων δωματίων, στήν όδό Ρόδου 25 καί ’Αχαμ­ νών, λειτουργεί άναγνωστήριο κα δανειστική βιβλιοθήκη, ένώ ατούς ύπόλοιπους χώρους οί

20

Ό Ελληνικός ’Οργανισμός Τυποποιήσεως άνακοινώνει ότι ό Διεθνής ’Οργανισμός Τυποποιήσεως (150) έχει έκδώσει βιβλιογραφίες, στίς όποιες συγκεντρώ­ νονται όλα τά διεθνή πρότυπα πού έχουν έκδοθεϊ άπό αύτόν ή άπό άλλους διακρατικούς όργανισμούς γιά διάφορους τομείς. Κάθε βιβλιογραφία διατίθεται τόσο στά γαλλικά δσο καί στά άγγλικά στήν τιμή τών 225 δρχ. "Οσοι ένδιαφέρονται μπορούν νά άποταθοϋν στόν Έλληνικό ’Οργανισμό Τυποποιήσεως (Διδότου 15, Αθήνα, Τ.Τ. 144, τηλ. 360-9947) γιά νά τίς παραγγείλουν.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Ή Πανελλήνια 'Ομοσπονδία ΈκδοτώνΒιβλιοχαρτοπωλών σέ τηλεγράφημά της τονίζει δτι «οί έκδότες καί βιβλιοχαρτοπώλες τής Ελλάδας, παρά τήν έπιθυμία τους νά βοηθήσουν τήν κυβέρνη­ ση στήν άντιμετώπιση του ένεργειακοΰ, θεωρούν καταστροφική καί άπαράδεκτη γιά τόν κλάδο κάθε Ιδέα άποδέσμευσης τού ώραρίου τών καταστημάτων άπό τό ώράριο έργασίας τού προσωπικού καί ζητούν νά μή ληφθεϊ καμιά άπόφαση άλλαγών χωρίς συμμετο­ χή σ’ αύτή τών έκπροσώπων τού κλάδου».

• Μέ τό ύπ’ άριθ. 441 Προεδρικό Διάταγμα, πού δημοσι­ εύτηκε στήν ’Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 135, Α’ τεύχος, 23/6/79), Ιδρύεται κοινοτική βιβλιοθήκη στήν κοινότητα Μενδενίτσας τού νομού Φθιώτιδας μέ έτήσια έπιχορήγηση 20.000 δρχ. Ό Μορφωτικός ’Εκπολιτιστικός Σύλλογος Ριζίων "Ε­ βρου έχει ώς βασική έπιδίωξή του τή δημιουργία μιάς βιβλιοθήκης στό χωριό, άλλά δέν έχει τά άπαιτούμενα μέσα. Γι’ αύτό παρακαλοϋν δποιον έχει τήν έπιθυμία καί τή δυνατότητα νά τούς βοηθήσει, νά τούς στείλει βιβλία.

• Ή Ένοριακή ’Επιτροπή τού Τίμιου Προδρόμου τής Χώρας Καλύμνου ίδρυσε πρόσφατα μία λαϊκή βιβλιο­ θήκη, πού πρόκειται νά λειτουργήσει καί σάν Κέντρο Νεότητος καί σάν Δανειστική. "Οσοι συγγραφείς, έκδότες καί βιβλιόφιλοι μπορούν, άς τούς βοηθήσουν

Τό θεατρικό Τμήμα τού Τρίτου Προγράμματος τής ΕΡΤ, στά πλαίσια τής προσπάθειάς του γιά μιά άμεσότερη έπαφή καί συνεργασία μέ τούς άκροατές του, δέχεται μικρά θεατρικά έργα χρονικής διάρκειας άπό 30 δευτερόλεπτα έως 5 λεπτά γιά τήν καινούρια έκπομπή «Ταχυδράματα», πού θά διαρκεϊ μόνο 10 λεπτά. ΟΙ ένδιαφερόμενοι μπορούν νά στέλνουν τά ταχυδράματά τους στή διεύθυνση: Τρίτο Πρόγραμμα, (Γιά τήν έκπομπή «Ταχυδράματα»), ΕΡΤ, 'Αγία Παρα­ σκευή, ’Αθήνα.

• Ή 'Εταιρία 'Ελλήνων Λογοτεχνών άνακοινώνει δτι κατά τή γενική συνέλευση τής 6/6/79 εκλέχτηκαν ώς νέα μέλη τής 'Εταιρίας, συγκεντρώνοντας πάνω άπό τούς μισούς ψήφους τών παρόντων, οί λογοτέχνες: Λ. ’Αρσενίου, Φ. Γελαδόπουλος, Β. Γεωργίου, Σπ. Γιαννάτος, Ζ. Δαράκη, Α. Δημάσος, Θ. Κωσταβάρας, Φ. Λάδης, Δ. Μωρέτης, Β. Πεζερίδης, X. Πετρώνδα, Α. Πουλιανός, Κλ. Πρίφτη καί Α. Ταστάνης.

• Τό Διοικητικό Συμβούλιο τής 'Εταιρίας 'Ελλήνων Λο­ γοτεχνών σέ ψήφισμά του «διαμαρτύρεται γιά τό συνεχιζόμενο δράμα τών χιλιάδων ξεσπιτωμένων καί τών άγνοουμένων Κυπρίων καί έμμένει στήν πίστη δτι τό κυπριακό πρόβλημα θά λυθεί στά πλαίσια τού ΟΗΕ γιά μιά Κυπριακή Δημοκρατία ένιαία, άνεξάρτητη καί χωρίς ξένους στρατούς στό έδαφός της».

Π α ιδ ικ ά β ιβ λία

τής

«Σύγχρονης ’ Εποχής»

Ζ. ΒΑΛΑΣΗ: Τά δώρα τοΰ αγέρα Α. ΓΙΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ: Oi θαυμάσι€ς ηλιαχτίδες Ρ. ΡΟΛΑΝ: Πέτρος καί Λούκη Φ. ΧΑΤΟΓΛΟΥ: Καλημέρα Ειρήνη j Παιδιά ήρωες

(συλλογή διηγημάτων)

τηλ. 3 6 2 3 .6 4 9

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Οί διαφ ορετικές στρατηγικές δύο βιβλιοπω λείω ν ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ, Σεπτέμβριος. Ρώτησαν κάποτε δύο άρχιμάγειρους, βραβευμένους σέ πολλούς διαγωνισμούς μαγειρικής, ποιο είν^ιι τό μυστι­ κό τής έπιτυχίας τους. Μέ βεβαιότητα ό πρώ­ τος άπάντησε:«Πάντοτε χρησιμοποιώ πολλά αύγά». Μέ τήν ίδια βεβαιότητα ο δεύτερος άρχιμάγειρος άπάντησε: «Ποτέ δεν χρησιμο­ ποιώ αυγά». Μιά κάπως παρόμοια κατάσταση ύπάρχει στις άντίθετες στρατηγικές πού έφαρμόζουν δύο βιβλιοπωλεία στό Μανχάτταν, μέ σκοπό νά αυξήσουν τίς πωλήσεις παιδικών βιβλίων. Τό «Βιβλιοπωλείο τής Γωνιάς», πού βρίσκεται στή γωνία Λεωφόρου Μάντισον καί 93ης Όδοϋ,

όργανώνει έκθέσεις βιβλίου σέ σχολεία καί άνοίγει λογαριασμούς στό όνομα τών παιδιών. Τό «Βιβλιοπωλείο τού Καντέρμπουρυ», έγκαταστημένο έδώ καί 40 χρόνια στή γωνία Λεωφό­ ρου Λέξινγκτον καί 75ης Ό δοϋ, μπορεί νά μή συμμετέχει πιά σέ έκθέσεις βιβλίου, άλλά τό παιδικό του τμήμα (κάπου 1200 τίτλοι) κατα­ τάσσεται άνάμεσα στίς καλύτερες σχετικές συλλογές τής Ν. Ύόρκης. Πάντως, μολονότι οί πωλήσεις παιδικών βιβλίων είναι (σέ χρηματική άξία) πολύ πιό χαμηλές άπό τίς πωλήσεις βιβλί­ ων γιά ένήλικες, οί Ιδιοκτήτες καί τών δύο βιβλιοπωλείων θεωρούν δτι τό παιδικό βιβλίο είναι ένας σοβαρός παράγοντας γιά τήν προσ-

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ έλκυση ένήλικων πελατών, άλλά καί μιά έπένδυση ατό μέλλον, δεδομένου δτι οί σημερινοί μικροί άγοραστές, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, θά παραμείνουν πελάτες τού βιβλιοπωλείου καί όταν μεγαλώσουν. Τό «Βιβλιοπωλείο τής Γωνιάς» άνοιξε μόλις πρίν άπό ένα χρόνο. Τό κατάστημα, πού τώρα στεγάζει τό βιβλιοπωλείο, έπί 70 χρόνια ήταν φαρμακείο. Φυσικά, δλη ή παλιά διακόσμησή του διατηρήθηκε· έλάχιστες άλλαγές καί προσ­ θήκες έγιναν, όπως π.χ. δύο παγκάκια, σάν αύτά πού ύπάρχουν στά πάρκα, γιά όσους θέλουν νά κάτσουν καί νά ξεφυλλίσουν κάποιο βιβλίο. Ή ιδέα νά άνοιχτεΐ ένα βιβλιοπωλείο στή γειτονιά αύτή άποδείχτηκε τελικά σωστή. Πρώ­ τα-πρώτα γιατί σέ μιά μεγάλη άκτίνα δέν ύπάρχει άλλο βιβλιοπωλείο- καί δεύτερο, γιατί στήν περιοχή αύτή λειτουργούν κάπου 30 σχολεία! Πράγμα πού σημαίνει πολλά παιδιά, πολλούς ύποψήφιους άγοραστές. Δέν ήταν όμως όλα ρόδινα άπό τήν άρχή. Τήν πρώτη κιόλας έβδομάδα ζωής τού βιβλιο­ πωλείου ήρθε ή πρώτη άπογοήτευση. 'Έ ναάπό τά σχολεία τής γειτονιάς πλησίασε τούς ιδιο­ κτήτες τού «Βιβλιοπωλείου τής Γωνιάς» καί τούς ζήτησε νά προμηθευτούν όρισμένους τί­ τλους γιά μιά έκθεση βιβλίου, πού θά διοργάνωνε ή μαθητική κοινότητα τού σχολείου. Πρό­ θυμο τό βιβλιοπωλείο τούς έδωσε άρκετά βι­ βλία, άλλά δέν πουλήθηκε σχεδόν κανένα! Τί είχε συμβεϊ; "Ολα τά βιβλία είχαν χοντρό έξώφυλλο, άρα καί άκριβότερη τιμή. Πώς λοιπόν νά πουληθούν τέτοιες έκδόσεις όταν τά παιδιά μπορούν νά ξοδέψουν μόνο ένα ή δύο δολλάρια; Τό πάθημα όμως έγινε μάθημα. Σέ μιά άλλη έκθεση βιβλίου πού έγινε στό ίδ ιο σχολείο, τό βιβλιοπωλείο έστειλε μόνο βιβλία μέ μαλακό έξώφυλλο. Πουλήθηκε τό 90%! Καί άς σημειω­ θεί έδώ, ότι τό «Βιβλιοπωλείο τής Γωνιάς» διαθέτει ένα μέρος τών κερδών πού προέρχον­ ται άπό πωλήσεις πού γίνονται κατά τή διάρ­ κεια σχολικών έκθέσεων, στό σχολείο πού διοργανώνει τήν έκθεση. Μία άλλη καινοτομία πού έφαρμόζουν μέ έπιτυχία οί ιδιοκτήτες τού «Βιβλιοπωλείου τής Γωνιάς» είναι οί λογαριασμοί πληρωμών στό όνομα τών παιδιών. Σύμφωνα μέ τό σύστημα αύτό, τά παιδιά, άντί νά έχουν άνοικτή πίστω­ ση, μπορούν νά άγοράζουν όποια καί όσα βιβλία θέλουν, άρκεϊ ή άξια τους νά μήν ξεπερ­ νάει τό χρηματικό ποσό πού άφήνουν οί γονείς στό όνομά τους. Τό ποσό αύτό είναι συνήθως λιγότερο άπό 10 δολλάρια καί συνοδεύεται μέ όρισμένους περιορισμούς τών γονιών, π.χ. όχι

Ή παιδική γωνιά τού «Βιβλιοπωλείου τοϋ Καντέρ-

βιβλία μέ χοντρό έξώφυλλο.Τά παιδιά, μέ τό νά μπορούν νά διαλέξουν ένα βιβλίο μόνα τους καί όχι μαζί μέ τούς γονείς τους, αισθάνονται ένα αίσθημα άνεξαρτησίας, πού είναι φυσικό νά τή συνδέουν καί μέ τήν έννοια «βιβλίο». Είναι δέ χαρακτηριστική ή περίπτωση ένός άγοριοϋ, πού άναφέρουν σάν άπόδειξη τής έπιτυχίας τής στρατηγικής τους οί ιδιοκτήτες τού βιβλιοπωλείου. Τό άγόρι λοιπόν αύτό άντιπαθοϋσε τρομερά τά βιβλία καί δέν ήθελε νά διαβάζει τίποτα. "Ωσπου οί γονείς του άνοιξαν στό «Βιβλιοπωλείο τής Γωνιάς» ένα λογαρια­ σμό στό όνομά του. Αύτό ήταν. ’Ελεύθερο πιά νά διαλέγει τά βιβλία του, τό άγόρι αύτό έχει γίνει άπό τότε τακτικός έπισκέπτης τοϋ βιβλιο­ πωλείου καί ξεφυλλίζει τά πάντα μέχρις ότου βρει τό βιβλίο πού θέλει. Ά λλά ένώ τό «Βιβιοπωλείο τής Γωνιάς» δέν έχει κοντά άνταγωνιστές, τό άλλο βιβλιοπω­ λείο πού θά σάς παρουσιάσουμε, τό «Βιβλιοπω­ λείο τοϋ Καντέρμπουρυ» λειτουργεί σέ μιά

23

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ περιοχή μέ πολλά βιβλιοπωλεία καί, φυσικά, μέ έντονο άνταγωνισμό. ΟΙ ιδιοκτήτες του λοιπόν, γιά νά ξεπεράσουν τόν άνταγωνισμό, είδικεύθηκαν στό παιδικό βιβλίο, άποφασίζοντας όμως παράλληλα νά άφήσουν κατά μέρος δλα τά τεχνητά μέσα πώλησης καί νά ρίξουν τό βάρος τους στή δημιουργία μιας «έστίας». ’Έτσι κι έκαναν. Ή ζεστή καί άνετη αίθουσα του «Βιβλιοπωλείου του Καντέρμπουρυ» θυμί­ ζει τόσο άτμόσφαιρα βιβλιοθήκης όσο καί έπαρχιακό μαγαζάκι. Παρ’ δλο δέ πού ό χώρος είναι περιορισμένος, δέν ύπάρχει μεγάλος συν­ ωστισμός, δπως σέ τόσα άλλα μικρά καταστήΣτό βάθος τού μαγαζιού ύπάρχει ένας μι­ κρός άπομονωμένος χώρος μέ ένα τραπέζι καί καρέκλες, δπου τά παιδιά μπορούν νά κάθονται μέ τήν ήσυχία τους καί νά διαβάζουν ή νά ζωγραφίζουν. Γύρω-γύρω, στούς πολύχρωμους τοίχους, κρέμονται τά έξώφυλλα τών πιό πρόσ­ φατων εκδόσεων, ένώ δλα τά ράφια μέ τά βιβλία είναι χαμηλά, ώστε οί μικροί πελάτες νά τά φτάνουν εύκολα. Μιλώντας περιφρονητικά γιά τήν άντίληψη πού έπικρατεϊ, δτι δηλαδή τά παιδιά καταστρέφουν τά βιβλία, οί ιδιοκτήτες τού «Βιβλιοπωλείου τού Καντέρμπουρυ» δηλώ­ νουν δτι τά παιδιά μεταχειρίζονται τά βιβλία μέ περισσότερο σεβασμό άπ’ δ,τι πολλοί ένήλικες. "Ενας άπό τούς βασικότερους συντελεστές τής έπιτυχίας αύτού τού βιβλιοπωλείου είναι οί βιτρίνες του, πού άλλάζουν θέμα καί διακόσμηση κάθε 15 μέρες. Ή μία μάλιστα άπό τις βιτρίνες έχει σχεδόν πάντοτε ένα «ζωντανό» θέαμα· ένα χάμστερ, δταν διαφημίζεται βιβλίο μέ πρωταγωνιστή τό συμπαθητικό αύτό τρωκτι­ κό, ή μιά γυάλα μέ ψάρια τροπικά, δταν προ­ βάλλεται βιβλίο πού άναφέρεται στούς ώκεανούς, κ.ο.κ. Φαίνεται δέ δτι είναι τόση ή δύναμη τής ύποβολής καί τής συνήθειας, πού δταν, άντί γιά ζωντανό ζωάκι, έμφανίζεται στή βιτρίνα μία κούκλα άπό ύφασμα, π.χ. ένα μικρό έλεφαντάκι, οί πωλήσεις τού σχετικού βιβλίου δέν πέφτουν καθόλου. Μολονότι ή στρατηγική τής προώθησης τών πωλήσεων στό «Καντέρμπουρυ» είναι λιγότερο ένεργητική άπ’ δ,τι στό «Βιβλιοπωλείο τής Γω­ νιάς», αύτό δέν σημαίνει δτι οί ιδιοκτήτες αύτού τού βιβλιοπωλείου δέν έπιλέγουν τά βιβλία πού μπαίνουν στό κατάστημά τους. "Ο­ πως ισχυρίζονται οί ίδιοι, διαβάζουν δλα τά παιδικά βιβλία καί διαλέγουν μόνο έκεϊνα πού θά ’θελαν νά διαβάσουν τά δικά τους παιδιά· βιβλία πού έχουν έναν καλό μύθο μέ κάποιο ήθικό δίδαγμα, είναι ώραΐα εικονογραφημένα καί, γενικά, είναι έπιμελημένα. Πιστεύοντας δτι τά σημερινά παιδιά δέν είναι πιό ώριμα άλλά πιό ένημερωμένα, φέρνουν βιβλία μέ έντονο

24

τό στοιχείο τής κοινωνικής συνείδησης. ” Αν καί κάποτε δέν δίστασαν νά άποσύρουν βιβλία άπό τά ράφια τού βιβλιοπωλείου τους, μετά άπό παράπονα καί διαμαρτυρίες όρισμένων γονιών· κι αύτό συνέβη μ’ ένα βιβλίο γιά τίς προγαμιαί­ ες σχέσεις καί μ’ ένα άλλο γιά τίς άντισυλληπτικές μεθόδους. Παρ’ δλες τίς διαφορές άνάμεσα στό «Βιβλι­ οπωλείο τής Γωνιάς» καί στό «Βιβλιοπωλείο τού Καντέρμπουρυ», ύπάρχει ένα σημαντικό στοιχείο πού είναι κοινό καί στά δύο βιβλιοπω­ λεία. Είναι ή άγάπη γιά τό παιδί, πού φαίνεται νά ’ναι ή πεμπτουσία τού χαρακτήρα αύτών τών βιβλιοπωλείων. Κι αύτό γίνεται άμέσως άντιληπτό, δταν άκούσει κανείς τούς Ιδιοκτήτες τών δύο βιβλιοπωλείων μέ πόσο ενθουσιασμό συζη­ τούν γιά τήν ύπόθεση τού βιβλίου καί γιά τά μαγαζιά τους. «'Υπάρχει κάτι στή φύση τής δουλειάς μας», λένε, «πού σέ σπρώχνει νά δείξεις προσωπικό ένδιαφέρον. Γιατί, σέ τελευ­ ταία άνάλυση, ένα βιβλιοπωλείο είναι μιά άντανάκλαση τής προσωπικότητάς σου». ’Ακριβώς δπως οί καλύτερες συνταγές.

MARY DAVIDSON (’Απόδοση: Βάσω Δρόσου)

Τό βιβλίο στόν κόσμο Δ. ΒΕΡΟΛΙΝΟ, Αύγουστος. Στό Δυτικό Βερολί­ νο έγκαινιάστηκε πρόσφατα, παρουσία τού προέδρου τής 'Ομοσπονδιακής Γερμανίας, Βάλτερ Σέελ, ή νέα κρατική βιβλιοθήκη τής πόλης. Τό κτίριό της είναι τό μεγαλύτερο καί τό πιό σύγχρονο οίκημα βιβλιοθήκης τού αιώνα μας στήν Εύρώπη. Διαθέτει δέ χώρο γιά όκτώ έκατομμύρια βιβλία. Ή Δ. Γερμανία δέν έχει έθνική βιβλιοθήκη, δπως οί άλλες εύρωπάίκές χώρες. ’Έτσι, τό έργο πού έπιτελεϊ μιά παρόμοια βιβλιοθήκη, τό άναλαμβάνουν στή Δυτ. Γερμανία Ινστιτούτα πού λειτουργούν στή Φρανκφούρτη καί στό Μόναχο, καθώς καί ή κρατική βιβλιοθήκη τού Βερολίνου, πού μέ τήν παράδοση πού έχει άποκτάει τή σημασία έθνικής βιβλιοθήκης. Στά έγκαίνια εξάλλου τής βιβλιοθήκης, ό όμοσπονδιακός ύπουργός τών ’Εσωτερικών Γκέρχαρτ Μπάουμ χαρακτήρισε τήν κρατική βιβλιοθήκη τού Βερολίνου ώς μία σημαντική γέφυρα άνά­ μεσα στήν ’Ανατολή καί τή Δύση.

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΟΣΧΑ, Αύγουστος. Ό Μιχαήλ Λομονόσωφ, ό γνωστός έπιστήμονας καί ποιητής τού 18ου αιώνα, είχε στήν κατοχή του μιά πλούσια βιβλι­ οθήκη μέ άρκετές έκατοντάδες τόμων, πού άγκάλιαζαν όλα σχεδόν τά πεδία τής γνώσης. Ή συλλογή αύτή είχε χαθεί γιά πολλά χρόνια, άλλά ένα μικρό μέρος της ξαναεμφανίστηκε δύο αιώνες μετά τό θάνατο τού Λομονόσωφ. Καί συγκεκριμένα, ή βιβλιοθήκη τού Πανεπι­ στημίου τού ’Ελσίνκι μεταβίβασε στή βιβλιοθή­ κη τής ’Ακαδημίας τών ’Επιστημών τής ΕΣΣΔ 52 τόμους αύτής τής συλλογής, πού έχουν σημειώσεις στό περιθώριο γραμμένες μέ τό χέρι τού Λομονόσωφ. ’Ανάμεσα ατούς τόμους αύτούς είναι καί 5 βιβλία, πού έκδόθηκαν τό 16ο καί 17ο αιώνα καί πού έχουν τό όνομα τού Λομονόσωφ στά πρωτοσέλιδα, γραμμένο μάλ­ λον άπό τόν ίδιο. Ν. ΥΟΡΚΗ, Σεπτέμβριος. "Ενα βιβλίο πού κυ­ κλοφόρησε πρόσφατα έχει προκαλέσει ποικί­ λες άντιδράσεις. ’Έ χει τίτλο «Τό μανιτάρι» καί συγγραφέας του είναι ένας νεαρός έλληνας σπουδαστής στό Πανεπιστήμιο τού Γέηλ, ό Νίκος Φιλιππίδης. Στό βιβλίο του, ό Φιλιππίδης περιγράφει — ούτε λίγο ούτε πολύ — πώς σχεδίασε μία κανονική άτομική βόμβα χωρίς νά συναντήσει έμπόδιο άπό πουθενά! «Ζήτησα άπό τήν Είδική Βιβλιοθήκη τής Ούάσινγκτον όλα τά βοηθήμα­ τα πού χρειαζόμουν», γράφει στόν πρόλογο τού βιβλίου του ό νεαρός Φιλιππίδης, «καί δέν μού έφεραν καμιά άντίρρηση. 'Απλώς τήν ώρα πού μού τά έδιναν, ό ύπάλληλος κοίταξε τούς τίτλους τών βιβλίων καί είπε: “ ” Α, ώστε καί σείς θέλετε νά φτιάξετε άτομική βόμβα” ». Σύμφωνα λοιπόν μέ τό συγγραφέα τού πρωτό­ τυπου αύτού βιβλίου, ό καθένας μπορεί νά άποκτήσει μιά άτομική βόμβα, φτάνει νά κλέ­ ψει τό πλουτώνιο ή τό ούράνιο πού χρειάζεται καί νά έχει 100.000 δολλάρια! «Τό άτομικό μανιτάρι δέν είναι πιά μόνο ιδιοκτησία τών μεγάλων», ύποστηρίζεται στό βιβλίο. «Μπορεί εύκολα νά γίνει καί τών μικρών». Ή θεωρία αύτή άναστάτωσε κάπως τούς έπίσημους κυβερνητικούς κύκλους καί ήδη όρισμένα βιβλία, πού έχουν σχέση μέ τή συναρμολό­ γηση άτομικών όπλων, άπαγορεύτηκαν ύστερα άπό προσωπική έντολή τού Προέδρου Κάρτερ. ΠΑΡΙΣΙ, Σεπτέμβριος. "Ενα καινούριο βιβλίο τού έλληνα δημοσιογράφου καί συγγραφέα Βασίλη Άλεξάκη κυκλοφορεί ήδη μέ έπιτυχία καί άποσπά εύνοϊκά σχόλια. Πρόκειται γιά τό δοκίμιο «Οί "Ελληνες σήμερα», πού άναλύει τίς

τεράστιες άλλαγές πού έγιναν στόν έλληνικό χώρο τά τελευταία χρόνια καί έπισημαίνει ότι ή γραφική, φτωχή καί άνατολίτικη Ελλάδα έχει ούσιαστικά έκλείψει. Παράλληλα, τό βιβλίο τού Άλεξάκη, πού είναι μία οικονομική, κοινωνιο­ λογική καί Ιστορική μελέτη, άποκρυπτογραφεί τίς άναρίθμητες όψεις τής σύγχρονης έλληνικ ής:πραγματικότητας. "Ας σημειωθεί ότι στό βιβλίο δημοσιεύονται καί ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις τών Π. Κανελλόπουλου, Ή. Ήλιού, Κ.Θ. Δημαρά, Γ. Τσαρούχη, Ό . Έλύτη, Ν. Σβορώνου, Ή. Πετρόπουλου, Ε. Παπανούτσου, κ.ό.

• ΠΕΚΙΝΟ, Σεπτέμβριος. Ά π ό τόν έκδοτικό οίκο «Λογοτεχνία τού Λαού» έκδόθηκε πρόσφατα ένας ένδιαφέρων τόμος μέ τίτλο «’Επιλογή άμερικανικών διηγημάτων». Τό βιβλίο αύτό περιλαμβάνει ένα άπάνθισμα τών καλύτερων άμερικανικών διηγημάτων, άπό τίς άπαρχές τής άμερικανικής λογοτεχνίας μέχρι τίς μέρες μας. Ανθολογούνται δέ περισσότεροι άπό 20 συγγραφείς. Ανάμεσα στά διηγήματα είναι «Ό διάβολος καί ό Τόμ Γουώκερ» τού Ούάσινγκτον "Ιρβιν, «Τό φάντασμα τού χρυσού» τού Θ. Ντράιζερ, «Οί δολοφόνοι» τού "Ερνεστ Χεμινγουαίη, τό «Τί σημαίνει ή ζωή γιά μένα» τού Τζάκ Λόντον, τό «Άπό τόν έρχομό τού Τζών» τού νέγρου λό­ γιου Ντυμπουά, τό «’ Ερυθρός Σταυρός» τού Ναθαναήλ Χώθορν, πού άπεικονίζει τόν έντονο μιλιταρισμό τής Αμερικής τού 19ου αιώνα, κ.ό.

25

ΤΑ ΠΑΛΙΑ

«Τά ψηλά βουνά» καί ή ιστορία τους ΕΞΗΝΤΑ άκριβώς χρόνια κλείνουν έφέτος άπό τότε πού πρώτο κυκλοφόρησαν «Τά Ψηλά Βου­ νά» τού Ζαχαρία Παπαντωνίου ώς άναγνωστικό τής Γ' τάξης τών δημοτικών σχολείων τής χώρας. Ή Ιστορία τους έχει συνδεθεί μέ τίς γλωσσι­ κές καί μέ τίς έκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις τοϋ 1909 καί τής «Εθνικής ’Άμυνας» τού 1916, έτσι καθώς οί μεταρρυθμίσεις έκείνες είχαν έκφραστεΐ τό 1917-1918 μέ τά φωτισμένα έκπαιδευτικά νομοσχέδια καί μέ τά άναγεννητικά γιά τήν παιδεία μας μέτρα τού Δημήτρη Γληνοΰ, γενικού γραμματέα τότε στό ύπουργεϊο ’Εκκλησιαστικών καί Δημοσίας Έκπαιδεύσεως (Παιδείας). Καί είναι πολύ φυσικό, ή πολιτική κατάσταση πού έπικράτησε στήν 'Ελλάδα μετά τίς έκλογές τοϋ 1918 νά όργανώσει έπίθεση καί ενάντια στά μέτρα καί στά νομοσχέδια τού Γληνοϋ. Στά πλαίσια τών έπιθέσεων αυτών, περιέλαβε καί τά «έν χρήσει» τότε άναγνωστικά βιβλία τού δημοτικού σχολείου. Τά βιβλία έκεϊνα ήταν γραμμένα, στή δημο­ τική φυσικά καί μέ τό φιλελεύθερο άστικό πνεύμα τής έποχής, άπό συγγραφείς δπως ό ’Αριστοτέλης Κουρτίδης (ό Αιμίλιος Είμαρμένος τής αίωνόβιας «Διάπλασης τών Παίδων» καί έξαίρετος παιδαγωγός), ό Άνδρέας Καρκαβίτσας, ό ’Επαμεινώνδας Παπαμιχαήλ (ό άργότερα Νώντας ’Ελατός τών έλληνικών άναγνωστικών), ή Γαλάτεια Καζαντζάκη, ό Ζαχαρίας Πα­ παντωνίου καί άλλοι, άναμφισβήτητης άξίας έλληνες λογοτέχνες καί παιδαγωγοί. ’Έτσι, τά βιβλία πού είχε γράψει ό έλληνοπρεπέστατος Καρκαβίτσας μέ τή συνεργασία τού ’Επαμει­ νώνδα Παπαμιχαήλ («’Αναγνωστικό Γ’ Δημοτι­ κού», «'Η πατρίδα μας» Δ' Δημοτικού καί «Διγενής ’Ακρίτας» Ε' Δημοτικού) άκολούθησαν τήν τύχη τών «Ψηλών Βουνών» τού Παπαντωνί­ ου καί τών άλλων άναγνωστικών πού άναφέραμε. Άνάμεσά τους ήταν καί τό περίφημο «’Αλ­ φαβητάρι μέ τόν ήλιο», άναγνωστικό τής Α’ Δημοτικού συνταγμένο άπό τούς Δ. Άνδρεάδη, ’Αλέξανδρο Δελμοϋζο, Παύλο Νιρβάνα, Ζα­ χαρία Παπαντωνίου καί Μανόλη Τριανταφυλλίδη.’ Ή διορισμένη άπό τόν ύπουργό ’Εκκλησια­ στικών καί Δημοσίας Έκπαιδεύσεως τού 1921

26

Θ. Ζαΐμη «έπιτροπεία» — αύτή ή ίδ ια πού είχε σκυλοβρίσει σέ άρχαΐζουσα καθαρεύουσα «Τά Ψηλά Βουνά» τοϋ Παπαντωνίου — περιποιήθηκε μέ τήν ίδια, άνάξια γιά έπιστήμονες γλώσσα, καί τ’ άναγνωστικό τοϋ Καρκαβίτσα καί τ’ «’Αλ­ φαβητάρι μέ τόν ήλιο» καί όλα τ’ άλλα, τά ΠΡΩΤΑ βιβλία τοϋ Δημοτικού τά γραμμένα σέ ΔΗΜΟΤΙΚΗ άπό καταβολής έλληνικοϋ κρά­ τους! ’Αξίζει νά παραδώσουμε στήν αιωνιότητα τ’ άξιοσέβαστα όνοματεπώνυμα τής διαβόητης εκείνης «έπιτροπείας»: ήταν ό Σ. Σακελλαρόπουλος, γενικός τότε γραμματέας στό ύπουργεϊο ’Εκκλησιαστικών καί Δημοσίας Έκπαιδεύσεως, οί Α. Σκιάς καί Ν. Έξαρχόπουλος, καθηγητές στό Πανεπιστήμιο τής ’Αθήνας, ό Θ. Μιχαλόπουλος, διευθυντής Διδασκαλείου, ό I. Μεγαρεύς, τμηματάρχης στό ύπουργεϊο, καί ό Χρ. Οικονόμου, έκπαιδευτικός σύμβουλος. Οί άνθρωποι λοιπόν αύτοί, διορισμένοι «πρός έξέτασιν τής γλωσσικής διδασκαλίας τών δημοτικών μας σχολείων», ώς πιστοί έκφραστές τοϋ Σκοταδισμού καί τής ’Οπισθοδρό­ μησης τής Παιδείας, πρότειναν «έν Άθήναις τή 10η Φεβρουάριου 1921» καί τά έξής: «1. Νά κηρυχθώσιν αύτοδικαίως άκυροι, ώς άντισυνταγματικοί, οί Νόμοι, καθ’ οϋς έγένετο ή άλλαγή τής γλώσσης τών άναγνωστικών βι­ βλίων τής δημοτικής έκπαιδεύσεως μετά πάν­ των τών εις έκτέλεσιν αύτών άφορώντων Βασι­ λικών Διαταγμάτων, ’Εγκυκλίων καί επισήμων όδηγιών τών διδασκάλων. »2. Νά έκβληθώσι πάραυτα έκ τών σχολείων καί ΚΑΩΣΙ τά συμφώνως πρός τούς νόμους έκείνους συνταχθέντα καί σήμερον έν χρήσει ύπάρχοντα άναγνωστικό βιβλία, ώς έργα ψεύ­ δους καί κακοβούλου προθέσεως. »6. Νά καταδιωχθώσι ποινικώς οί ύπαίτιοι τών πρός διαφθοράν τής έλληνικής γλώσσης καί παιδείας τελεσθέντων πραξικοπημάτων»! "Ετσι ή μπόρα τού «είς πϋρ βάλλετε» πήρε καί τά γραφτά τού Άνδρέα Καρκαβίτσα, δπως άλλωστε καί τού Ζαχαρία Παπαντωνίου καί τών άλλων συνοδοιπόρων τής Μεταρρύθμισης. Ό Μανόλης Τριανταφυλλίδης άποκρίθηκε, βέ­ βαια, τότε μέ τό σημαντικό του μελέτημα «Πρίν καούν» (’Αθήνα 1921, άνατύπωση άπό τό Δελ­

ΤΑ ΠΑΛΙΑ τίο τού ’Εκπαιδευτικού 'Ομίλου, τ. 9 τού 1921). Καί στις 145 σελίδες τού βιβλίου έκείνου άράδιασε διεξοδικά στοιχεία άπό τήν παχυλή άγνοια, τή συστηματική διαστροφή, τή σκόπιμη διαβολή, τήν άδικία, τήν άκρισία καί τή φαιδρολογία τών 158 σελίδων τής έντυπης «’’ Εκθε­ σης» τής κρατικής «έπιτροπείας» τού 1921. Χρησιμοποίησε μάλιστα ώς «μότο» τού κεραυνωτικοΰ του μελετήματος τό λατινικό fluctuat nec mergitur (χτυπιέται άπό τά κύματα, μά δέ βουλιάζει). Καί ύποδήλωσε έτσι (σιωπηρά) πώς καί τού Πρωταγόρα, άς πούμε, τά κείμενα κάηκαν κάποτε στήν άρχαία ’Αθήνα, μά δέ «βούλιαξαν», άφού έχουνε κρατηθεί στήν έπιφάνεια είκοσιτέσσερις τώρα αιώνες. Τό ίδ ιο άλλωστε δέν έγινε κι άργότερα μέ τά κείμενα τού Γιαννιώτη Μεθόδιου ’Ανθρακίτη ή μέ τό «Πνεύμα» τού Παριζιάνου Έλβέτιου τού ΙΗ' αιώνα; "Ολα τούτα τά κείμενα, καί τόσα άλλα, άπό τόν καιρό τού χιτλερισμού ώς τίς ήμέρες τής 4ης Αύγούστου 1936, «κάηκαν» βέβαια ή χτυπήθηκαν άπό πολλά κύματα, μά δέ «βούλια­ ξαν», γιά τόν άπλούστατο λόγο πώς τό πνεύμα είναι κατιτί άυλο καί δέν «καίγεται» ούτε «βου­ λιάζει», τό εύλογημένο! ” Ισια-ΐσια πού καίει, άντί νά καίγεται. Είναι «μάχαιρα» καί «ρήμα Θεού», καθώς τ’ όνομάτισε κι ό ’Απόστολος Παύλος. ’Ή τουλάχιστον μοιάζει μέ τή «φλέγό­ μενη βάτο» τών ιερών μας Γραφών...

II Σέ δ,τι άφορά «Τά Ψηλά Βουνά» τού Παπαντωνίου,2 θά γίνει πιό κάτω εύρύτερος λόγος. “ Οσο γιά τ’ άναγνωστικά τού Καρκαβίτσα, φτά­ νει ν’ άναφερθοϋν έδώ τούτα μόνο: Ή «έπιτροπεία» πού άναφέραμε, παρασιωπώντας τό γε­ γονός δτι ό Διγενής τού άκριτικού μας ποιητι­ κού κύκλου πρώτη φορά παρουσιαζόταν στά δημοτικά μας σχολεία, στολίζει τόν έλληνα άξιωματικό πού έγραψε τά «Λόγια τής πλώρης» καί τίς «Παλιές άγάπες» μέ όλότελα άπαράδεχτους χαρακτηρισμούς, όταν γράφει πώς «ιδί­ ως έν τφ θανάτιρ τού Διγενούς καταφαίνεται άπλοϋς ρακοσυλλέκτης μυθευμάτων» καί πώς «τό έργον άμιλλάται πρός τινα τών άλλοτε έν Βενετίρ έκτυπουμένων άναγνωσμάτων, κατώ­ τερον τού Μπερτόλδου», άφού «άποδεικνύεται είς άκρον κακότεχνον καί άπειρόκαλλον, άμιλλώμενον πρός τά χείριστα τών λαϊκών βιβλίων τών χρόνων τής δουλείας... ’Ίσως τά φυλλάδια τά έξιστοροϋντα τόν βίον καί τά κατορθώματα διασήμων ληστών καί δολοφόνων είναι σχετικώς ήθικώτερα τού συγγραφικού τούτου τερα­ τουργήματος. Ή έγκρισις τοιούτου βιβλίου άποτελεϊ καταισχύνην μέν τής πολιτείας, έσχάτην δέ ϋβριν κατά τού ’Έθνους»! ’Εξίσου σοβαρές είναι καί οί παρακάτω

«άπόψεις» ή τά ήθικά «συμπεράσματα» τής «έπιτροπείας»: «"Οπως τό πάλαι οί Λακεδαιμόνιοι έμέθυσκον τούς Είλωτας, ϊνα οί παίδες, βλέποντες τήν άσχημοσύνην αύτών, άποτρέπωνται άπό τής μέθης, οϋτω καί οί διαφθορείς τής ήμετέρας έκπαιδεύσεως έμφανίζουσι τήν τε θρη­ σκείαν καί τόν Ελληνισμόν ύπό μορφήν γελοίαν καί βάρβαρον, ϊνα έμποιήσωσιν άποστροφήν πρός άμφότερα, ώστε οί παίδες νά άσπασθώσιν ύστερον τάς ιδέας πρός άς άγουσι τά Ψηλά Βουνά, ήτοι τόν μπολσεβικισμόν»!. «Πράγματι δέ, καί τούτο τό βιβλίον (ό «Διγενής.» τών Καρκαβίτσα - Παπαμιχαήλ) άγει δΓ άλλης όδοϋ είς τό αύτό τέρμα, ώς έκεϊνο, δηλαδή «Τά Ψηλά Βουνά», τουτέστι τήν άποξένωσιν άπό παντός έθνικοϋ ιδεώδους καί έπομένως τόν μπολσεβικισμόν»! ’Έτσι, δταν οί έπιχειρήσεις στό μικρασιατικό μέτωπο έπαιρναν τήν κάτω βόλτοί γιά τά έκεϊ μαχόμενα Ελληνόπουλα, δταν ό Κεμάλ Άτατούρκ θέριζε τά κορμιά τους μαζί μέ τούς Τσέτες, ό Καρκαβίτσας καί ό Παπαντωνίου

•27

κρυφόσκαφταν άπό μέσα τό "Εθνος, ό πρώτος μέ τό «Διγενή» του κι ό δεύτερος μέ «Τά Ψηλά» του «Βουνά». Αύτό τουλάχιστον μάς βεβαίω­ ναν έμμεσα τά τετράσοφα μέλη τής διορισ μέ­ νης άπό τό σπαρασσόμενο κράτος μας «έπιτροπείας». Καί τούτο, γιατί: 1. «Τό βιβλίον αύτοϋ (τού Παπαντωνίου) εί­ ναι γεγραμμένον εις τήν τεχνητήν γλώσσαν, καί δή έν τή χυδαιοτάτη αύτής μορφή».

2. Γιατί «τό περιεχόμενόν του είναι έφάμιλλον τής γλώσσης», άφοϋ «τά πρόσωπα τού βιβλίου άνήκουσι σχεδόν άπαντα εις τάς κατωτάτας τάξεις τής κοινωνίας. Τοιαΰτα είναι ό γανωματής, δύο μπαλωματήδες, ό Ζαβοπαναγής, ή γριά Χάρμπαινα, ό μπαρμπα-Κώστας ό κορφολόγος, ό Πουρναρίτης, ό μεθυσμένος μυλωνάς, ό καστανάς, ό Θύμιος ό κουδουνάς άπό τά Σάλωνα, ή οικογένεια τού Γεροθανάση τού ποιμένος, καλόγηροί τινες κ.τ.λ.». Καί άφοϋ «καί αί σκηναί τού βιβλίου είναι κατώτε­ ροι καί αύτών τών άγοραίων, άναφερόμεναι κατά .τό πλεϊστον εις τόν ποιμενικόν βίον καί τάς συνήθειας χωρικών, ποιμ ένων καί άλλων προσώπων, ών πολλά είναι ού μόνον ταπεινής τάξεως, άλλά καί ταπεινής ύποστάσεως»!

3. Γιατί «περί Πατρίδος ούδείς έν τφ βιβλίω γίνεται άμεσος λόγος. Οί συγγραφείς τού βι­ βλίου περιγράφουσι μαθητάς άνευ πατρίδος καί προφανώς σκοποϋσι νά διαπλάσωσι δι’ αύ­ τοϋ μαθητάς άπάτριδας»!

4. Γιατί, κατά τήν κρίση πάντοτε τών άριστοκρατικής άντίληψης καί καταγωγής Ε λλήνω ν «πατριωτών» τής «έπιτροπείας», «καί τής Θρη­ σκείας τό άνομα είναι άπό τού βιβλίου τούτου άποκεκλεισμένον. Καί ή Θρησκεία έχει καταργηθή έν τή παραδόξω κοινότητι τών παίδων, ήν οί συγγραφείς προσφέρουσιν ώς μαθητικόν άνάγνωσμα. Ούτως έπί δύο δλους μήνας παραμένουσιν οί μαθηταί μιάς τάξεως τοϋ έλληνικοϋ σχολείου είς τά δάση, πηγνύουσι κοινότη­ τα, συνεργάζονται, συντρώγουσι, κοιμώνται όμοϋ έν προχείρως κατασκευασθείσαις κατοικίαις. Καί όμως δέν άπεφάσισαν οί συγγραφείς ούδ’ άπαξ νά παραστήσωσι τούς παίδας τού­ τους στρέφοντας τό δμμα πρός τό Ύπέρτατον "Ον. Ούδ’ άπαξ έμφανίζουσιν αύτούς προσευ­ χομένους»!

5. Γιατί «ούδ’ ή Οικογένεια εύρίσ κει χάριν παρά τοϊς συγγραφεϋσι τοϋ παραδόξου τούτου βιβλίου... 'Ά πα ξ μόνον, έν στιγμή ύπερτάτης άνάγκης, έρχεται είς τόν νοϋν ένός τών μαθη­ τών, τού Φάνη, ή είκών τής άδελφής του καί τής μητρός του»! «’Αλλά καί οί οικείοι τών παίδων τούτων ύπό τής αύτής άστοργίας είκονίζονται κατεχόμενοι. Οί γονείς ήρκέσθησαν είς τήν ύπόσχεσιν ήν έλαβον παρ’ ένός έργολάβου ξυλείας έν τφ δάσει, τοϋ κύρ Στέφανου, άτι «θά πάη μαζί μέ τά παιδιά. Θά τά προσέχη έκεί πού βρίσκονται, θά τούς κάνη όσες εύκολίες μπορεί». Αύτά καί άλλα, άνάλογης σοβαρότητας, είναι τά έπιχειρήματα τής «έπιτροπείας», πού

28

τήν όδήγησαν στό νά προτείνει τό κάψιμο τών «Ψηλών Βουνών» μαζί μέ τά άλλα «ψευδοεπιστημονικά» σχολικά άναγνώσματα τοϋ 19181919, σέ κανιβαλική τελετή τής πλατείας Συν­ τάγματος.

Ill 'Η «έπιτροπεία» άγνοοϋσε, βέβαια, — ή έκα­ νε πώς άγνοεϊ, — άτι τά περισσότερα παιδικά κείμ ενα τής έποχής τών «Ψηλών Βουνών» ήταν άψυχολόγητα καί πολλές φορές καί άντιπαιδαγωγικά, όπως έχει σημειώσει καί ό Στέλιος Σπεράντσας, πού δέν έχει προσφέρει καί λίγα στό έλληνικό παιδικό λογοτέχνημα, οΰτε καί λίγα γνώριζε γιά τόν έξαιρετικά δύσκολο τού­ τον τομέα πνευματικής δράσης. ’Αγνοούσε έπίσης, — ή έκανε πώς άγνοεϊ, — δτι προάγγελος τοϋ χωριάτη δάσκαλου Λάμπρου τών «Ψηλών Βουνών», τοϋ πατέρα δηλαδή τοϋ Ζαχαρία Παπαντωνίου, ήταν ό περιλάλητος «Γεροστάθης» τοϋ Λέοντος Μελά, άφοϋ κι εκείνος, όπως ό Λάμπρος ό Παπαντωνίου, «συχνάκις έξήρχετο» μέ τά παιδιά τής ήπειρωτικής του κωμόπο­ λης «είς πρωινούς ή δειλινούς περιπάτους καί πάντοτε εϋρισκεν άφορμήν νά εΐπη ή νά διηγηθή εϋάρεστόν τι ή ωφέλιμον πρός τούς μι­ κρούς αύτοϋ φίλους». Καί πώς αύτός άκριβώς είναι ή μορφή πού άποτελεί, καθώς καί ό Λάμπρος τών «Ψηλών Βουνών», τόν συνεκτικό άρμό στίς άνεξάρτητες τή μιάν άπ’ τήν άλλη διηγήσεις τοϋ «Γεροστάθη». ’Αγνοούσε άκόμα, — ή έκανε πώς άγνοεϊ, — ή «έπιτροπεία» τών έξι σοφών τοϋ ύπουργείου ’ Εκκλησιαστικών κ.λπ. άτι στό «Παράρτημα» (τών σελίδων 171-178 τοϋ θαυμάσιου άναγνωστικοϋ τοϋ Παπαντωνίου είχανε τυπωθεί καί τό δημοτικό ποίη μα «Νανούρισμα», καθώς καί τά ποιήματα «Τό άηδόνι» τοϋ "Αγγέλου Βλάχου, «Ό γρίπος», «Τό χωριό μας», «Ή φωτιά», ό «Χωρισμός» «Ό καλογιάννης» καί «Ό γκιόνης» τοϋ Γ. Δροσίνη καί «Ή Ξανθούλα» τοϋ Σολωμοΰ. Καίγοντας λοιπόν ή «έπιτροπεία» καί τά κείμ ενα τούτα, μαζί μέ τά κείμενα τοϋ Παπαν­ τωνίου, άνοσιοργοϋσε άκόμα καί άντίκρυ στό λαϊκό μας τραγουδιστή, στήν πιό ιερή μάλιστα στιγμή του, στό «Νανούρισμα» μιάς Έ λληνίδας Μάνας, καθώς καί άντίκρυ στόν "Αγγελο Βλά­ χο, στόν Γ. Δροσίνη καί στόν έθνικό μας τόν ποιητή, τόν Δ ιονύσιο Σολωμό. «Τά Ψηλά Βουνά» ξανατυπώθηκαν, βέβαια, άπό τότε, άρκετές φορές.3 Πού σημαίνει πώς άνταποκρίνονται άκόμα καί στίς άπαιτήσεις σύγχρονου κύκλου άναγνωστών. Πουλιούνται άλλωστε καί σήμερα, σέ καινούριες έκδόσεις τοϋ βιβλιοπωλείου τής «Εστίας» καί σέ προσι­ τή τιμή. "Ετσι, ό σημερινός άναγνώστης έχει κάθε εύχέρεια νά έκτιμήσει καί μόνος του άν στέκουν ή όχι τά έπιχειρήματα τής «έπιτροπεί­ ας» τοϋ 1921. Καί άν δέν μπορεί νά βρει, γιά νά διαβάσει, τό «Πριν καούν, — ή άλήθεια γιά τ’ άναγνωστικά τής Δημοτικής» τοϋ Μανόλη Τριανταφυλλίδη, μπορεί τουλάχιστον νά βρει καί νά διαβάσει τό βιβλίο τοϋ Άντώ νη Π. Μπενέ-

κου «Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ένας σταθμός στά παιδικά γράμματα» (1972) ή τό άρθρο «Τά ψηλά άνάγνωστικά, ή δροσερή θεολογία τών Ψηλών Βουνών» τού Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου, τυπωμένο στήν έφημερίδα «Τό Βήμα» τής Πέμπτης 5 Δεκεμβρίου 1974, κ.ά. Τό γεγονός άλλωστε δτι κορύφωμα τής σχε­ τικής έπιχειρηματολογίας στάθηκε τό κάψιμό τους είναι χαρακτηριστικό. Καί μαρτυρεί άκριβώς τήν έλλειψη σοβαρής ή πειστικής επιχει­ ρηματολογίας. Γιατί τό κάψιμο, άπαράλλαχτα όπως καί ή βρισιά, δέν άποτελοϋν έπιχειρήματα. Τεκμηριώνουν, άπλούστατα, τήν έλλειψή τους. «Τά κούφια λόγια», είχε γράψει κρίνον­ τας τ’ άνάγνωστικά τού 1917 ή Πηνελόπη Δέλ­ τα, φωτισμένη στ’ άλήθεια λειτουργός τής παιδικής μας λογοτεχνίας, «δέν κάνουν τόν άληθινό φιλόθρησκο καί φιλόπατρι». Ούτε, βέ­ βαια, καί οί άφορισμοί ή οί αύθαίρετες άπόψεις τών μελών τής «έπιτροπείας». Πού ένας τους, ό Σακελλαρόπουλος, ήταν κι ό ίδιος συγγραφέας «διδαχτικών» βιβλίων (1908) καί άλλοι δυό (ό I. Μεγαρεύς καί ό Ν. Έξαρχόπουλος) είχαν έγκρίνει τά δυό καμένα βιβλία, πρίν άπ’ τήν καθαρεύουσα μεταφραστούν στή δημοτική! Ό ίδιος άλλωστε ό Γληνός, ώς έκπρόσωπος τής τότε Διοίκησης τής Παιδείας, είχε δώσει έλευθερία στούς Εκπαιδευτικούς τού καιρού νά έπιλέξουν τά βιβλία πού θεωρούσανε πιό κατάλληλα, παρέχοντάς τους παράλληλα καί τό δικαίωμα τής κριτικής τους. Χαρακτηριστικό, τέλος, είναι καί τό γεγονός δτι άκόμα κι εφημερίδες τής έποχής, — όπως λ.χ. ή «Πολιτεία», κάθε άλλο παρά «φιλοκυβερνητική», — δέν παραλείπανε νά βάλλουν ενάν­ τια στόν τότε ύπουργό τής Παιδείας καί στά τσιράκια του θυμίζοντάς μας τό «έξ οικείων τά βέλη». Ή όπισθοδρομικότητα έξάλλου τής «έπιτρο­ πείας» δέν στάθηκε λιγότερο κατακριτέα. Μέ τήν τέταρτη «πρότασή» της ζητούσε: «Πρός τό παρόν καί πρό τής παρασκευής τών νέων βιβλίων, νά άφεθώσιν έλεύθεροι οί διδάσκαλοι νά είσαγάγωσι πρός καιρόν έκ τών έγκεκριμένων πρό τού 1917 βιβλίων, όσα κρίνουσι μάλλον σύμφωνα πρός τά έν τή παρούση έκθέσει διαλαμβανόμενα, έπανερχόμενοι ώς πρός τήν γλωσσικήν καί γραμματικήν διδασκα­ λίαν είς τό πρόγραμμα τού 1913»! ’Έτσι, οί δάσκαλοι τού 1921 ήταν... έλεύθεροι νά «διδάσκουν» καί κείμενα δπως ετούτο (άπό τό άνάγνωστικά Β' Δημοτικού τού Βρατσάνου, 1906, σελίδα 134): «’Ά ν ήμην παιδίον, θά έφόρουν φουστανέ­ λαν... ΤΩ, πόσον έπεθύμουν νά έφόρουν φου­ στανέλαν! ’Αηδιάζω τό φραγκικόν φόρεμα, τό όποιον καί στενόχωρε! τό σώμα καί βλάπτει τήν ύγείαν καί άσχημίζει τόν "Ε λληνα! Φουστανέ­ λαν έφόρει ό Καραϊσκάκης»! Ή άναδρομή τούτη, δσο άστεία κι άν φαίνε­ ται, πήρε ώστόσο κάποιο άλλο περιεχόμενο μέ τό παρακάτω γεγονός, πού τό σχολίασε ώς

έξής ή «Πολιτεία» τής Δευτέρας 14 ’Ιουνίου 1921: «Πολύν καιρόν είχε νά μάς άπασχολήση ή δράσις τού άμιμήτου ύπουργείου τής Παιδείας. ’Αλλά ιδού, δτι έξαγγέλλονται νέαι μεταθέσεις. Ό κ. Γενικός (Σ. Σακελλαρόπουλος) φαίνεται δτι ήρχισε νά πλήττη. "Τ ί διάβολο! Πώς θά δικαιολογήσωμεν τήν ϋπαρξίν μας είς τό άτυχές αύτό ύπουργεϊον, έάν δέν μεταθέσωμεν μερικός νέας χιλιάδας ειλώτων καί δέν σπαταλήσωμεν μερικά νέα έκατομμύρια τού πλουσιωτάτου αύτού κράτους;” Καί ό χορός άρχεται! ’Εν τφ μεταξύ, άφού έξωβελίσθησαν έπί τέ­ λους καί έτέθησαν είς τήν πυράν τά κατηραμένα έκεϊνα διδακτικά τού δημοτικού σχολείου, άς είσαγάγωμεν τήν έρμηνείαν τού Άγαθαγγέλου πρός διαφωτισμόν τής έλληνικής νεολαί­ ας. Καθ’ ά γράφει πρωινή συνάδελφος, ό κ. ύπουργός τής Παιδείας, διά τής ύπ’ άριθμ. 6726 έγκυκλίου του, παρακαλεί τούς κ.κ. γενικούς έπιθεωρητάς καί έπιθεωρητάς τών δημοτικών σχολείων τού Κράτους, δπως συστήσωσι τήν άνάγνωσιν τού άριστουργήματος τούτου είς τούς μαθητάς. ΤΩ πρόοδοι! ΤΩ φώτα! Έ ν πάση περιπτώσει, θαυμαστά τά έργα τών κ.κ. Σακελλαροπούλου καί Ζαΐμη, άλλά καί θαυμαστοτέρα ή έπιβράβευσις τών έργων των έκ μέρους τού κ. Γούναρη» (τού τότε πρωθυπουργού). Ή ίστορία τών «Ψηλών Βουνών» καί τών άλλων άναγνωστικών τής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης τού 1917-1919 είναι, νομίζου­ με, άκρως ένδιαφέρουσα καί διδαχτική. Καί πολύ χρήσιμη, άκόμα καί γιά τούς δικούς μάς καιρούς... ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΙΑΚΟΣ

Σημειώσεις: 1. ΟΙ ίδιοι άποτελοϋσαν καί τή συνταχτική έπιτροπή τών «Ψηλών Βουνών». Τό γεγονός όμως είναι πώς «Τά Ψηλά Βουνά» είναι προσωπικό έργο τοϋ Ζαχαρία Παπαντωνίου, όπως ρητά άναφέρεται καί ατό έξώφυλλο καί ατό έσώφυλλο τοϋ βιβλίου. Στό έσώφυλλο άκριβώς, διαβάζουμε: «Είκόνες Π. Ρούμπου, σχέδια Ζ. Παπαντωνίου».

2. Τό έξώφυλλο τού βιβλίου άναφέρει έκδοση τοϋ 1918, ένώ στό έσώφυλλο διαβάζουμε: «έκδ. 2, Άθήναι 1919, τιμή δρ. 1,80».

3. Άπό μερικούς «Τά Ψηλά Βουνά» θεωρήθηκαν ώς τό κορύφωμα τού έλληνικοΰ παιδικού λογοτεχνή­ ματος. Λαθεμένα, νομίζουμε. Πρώτα-πρώτα, γιατί ή άποψη τούτη παραγνωρίζει, ή τουλάχιστον βάζει σέ δεύτερη μοίρα, τ’ άνεπανάληπτα καί καθαρά παιδικά λογοτεχνήματα τής μοναδικής Πηνελόπης Δέλτα. Καί ύστερα, γιατί τό ιστορικό έκείνο άνάγνωστικά Τ' Δημοτικού δέν έστάθηκε «παιδικό λογοτέχνημα». Γράφτηκε τό 1918 μέ τήν πρόθεση νά χρησιμοποιηθεί ώς σχολικό βιβλίο καί μπήκε στά σχολεία τό 1919. "Αλλο άν ή μοναδική πραγματικά δύναμη τού συγγρα­ φέα του καί ή δική μας, ή σύγχρονη συναντίληψη τό άνέβασαν, — άργότερα, πολύ άργότερα! — σέ λογο­ τεχνικό κείμενο, πού διαβάζεται σήμερα μέ τήν ίδια ευχαρίστηση καί άνεση, όχι μονάχα άπό τά παιδιά, παρά καί άπό μάς, τούς «μεγάλους».

29

« Τά Μαθηματικά δέν είναι μόνο γιά τούς λίγους!... » Τ. Άνθουλιά - Γ. Παπαδημητρίου

Μαθηματικά Α δημοτικού (σέ δύο τεύχη) Τά παιδιά μέσα άπό τή ζωγραφική, τό παιχνίδι καί την έρευνα κατα­ νοούν τίς βασικές μαθηματικές έννοιες. (’Εγκεκριμένο άπό τό Υπουργείο Παιδείας μέ τήν 115/78 πράξη τού ΚΕΜΕ). Τ.Άνθουλιά - Γ.Παπαδημητρίου

Μαθηματικά Β δημοτικού (σέ δύο τεύχη) Μέ άσκήσεις καί προβλήματα πού όξύνουν τήν παρατηρητικότητα καί τήν κριτική Ικανότητα των παιδιών. (’Εγκεκριμένο άπό τό Υπουργείο Παιδείας μέ τήν 161/77 πράξη τού ΚΕΜΕ). Τ. Άνθουλιά

Μαθηματικά Γ δημοτικού (σέ ένα τεύχος) Μέ τό βιβλίο αύτό συνεχίζεται ή προσπάθεια γιά μιά άπλή καί ταυ­ τόχρονα ούσιαστική προσέγγιση τών Μαθηματικών. Ιδρύματος Νάφιλντ

Κάνω καί καταλαβαίνω Μιά πρωτοποριακή άντίληψη γιά τή διδασκαλία τών Μαθηματικών στό δημοτικό σχολείο. (’Εγκεκριμένο άπό τό Υπουργείο Παιδείας μέ τήν 24/78 πράξη τού ΚΕΜΕ). Ιδρύματος Νάφιλντ

Τά Μαθηματικά στήν προσχολική ήλικία καί στό νηπιαγωγείο Πώς θά βοηθήσουμε τό παιδί ν’ άποχτήσει σωστές βάσεις, ώστε με­ γαλώνοντας νά πλησιάσει τά Μαθηματικά μέ εύκολία καί μέ εύχαρίστηση. Ιδρύματος Νάφιλντ

Τά Σύνολα Μιά όλοκληρωμένη παρουσίαση τών Συνόλων καί τής λογικής τών μαθηματικών σχέσεων. (έτοιμάζεται)

εΚ

δ 0

σ ε Iς

χ ε λ ι δ ό ν ι

ΣΚΟΥΦΑ 79 (4ος δροφος) ττ1λ· 3633875

Μιά υπεύθυνη προσπάθεια στό έκπαιδευτικό καί παιδικό βιβλίο 30

άπό τίς εκδόσεις ΤΕΚΜΗΡΙΟ πανέξυπνα βιβλία γιά μικρούς καί μεγάλους

SEMPE/GOSCINNY

ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ Μ ΙΚΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑ Σειρά άπό 5 βιβλία γραμμένα άπό τόν Γκοσσινύ (τόν δημιουργό τού ΑΣΤΕΡΙΞ καί τού ΛΟΥΚΥ ΛΟΥΚ) καί εικονογραφημένα άπό τόν Σανπέ, έναν άπ’ τούς μεγαλύτερους σύγχρονους γελοιογράφους. Βιβλία πανέ­ ξυπνα διαβάζονται άπό μικρούς καί μεγάλους.

GIANNI RODARI

ΠΑΡΑΜ ΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΤΗΛΕΦΩΝΟ "Ενα μοναδικό βιβλίο, πρώτη γνωριμία μέ τόν μεγάλο ’Ιταλό παραμυθά. Πανέξυπνες, χιουμοριστικές, τρυφερές μικρές ιστορίες, τά Παραμύθια άπό τό τηλέφωνο είναι ένα βιβλίο πού έχει άγαπηθει παντού σ’ όλο τόν κόσμο άπό γονείς καί παιδιά. ’Έ χει ήδη μεταφραστεί στά άγγλικά, γερμανικά, ιαπωνικά, ρωσικά, σερβο-κροατικά, ούγγρικά, βουλγαρικά, σλοβάκικά...

PREVERT/FRANQOIS

ΓΡΑΜ ΜΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΕΡΙΠΛΑΝΩ Μ ΕΝΑ ΝΗΣΙΑ Στά Περιπλανώμενα Νησιά, τά Νησιά τού ’Ονείρου, τής ’Ελευθερίας, τ’ ’Ανυστερόβουλα Νησιά, τ’ ’Απροσδόκητα, τ’ Άτίθασσα, τά Φευγαλέα, δέν ύπάρχουν μάγειροι, δικαστές, φουρνάρηδες, ποιητές, δέν ύπάρχουν μουσικοί... Οί κάτοικοι μόνοι τους μαγειρεύουν, διαβάζουν, κά­ νουν τό ψωμί τους, τήν ποίησή τους, τή μουσική τους... Τό βιβλίο αύτό γράφτηκε άπ’ τόν Ζάκ Πρεβέρ, τόν μεγάλο Γάλλο ποιητή καί είναι ένα άπ’ τά πιό όμορφα βιβλία πού έχουν γραφεί γιά παιδιά.

ANNIE SCHMIDT

Η ΒΡΩΜ ΙΤΣΑ ΚΑΙ Ο ΜΟΥΤΖΟΥΡΗΣ Σειρά άπό έγχρωμα εικονογραφημένα μικρά βιβλία γιά μικρά παιδιά πού πρωτο-εκδόθηκαν στήν ’Ολλανδία. Τά πανέξυπνα κείμενα καί ή έξαιρετική εικονογράφηση τά κάνουν μοναδικά γιά πρώτη γνωριμία τού παιδιού μέ τό καλό βιβλίο. Κεντρική διάθεση: ΤΕΚΜΗΡΙΟ - Ζωοδόχου Πηγής 17 - τηλ. 6448510

31

Ά ζίζ Νεσίν

Τί σημαίνει νά ’σαι συγγραφέας βιβλίων γιά παιδιά Ε ί ν α ι ά δ ύ ν α τ ο ν ά γ ρ α φ τ ε ί μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α , δ ιή γ η μ α ή θ ε α τ ρ ι κ ό έ ρ γ ο π ο υ ν ά ά π ε υ θ ΰ ν ε τ α ι μ ό ν ο σ τ ά π α ιδ ι ά . Α ύ τ ή ή δ ι α π ίσ τ ω σ η ή ρ θ ε σ τ η ν Τ ο υ ρ κ ί α γ ύ ρ ω σ τ ό ’6 0 α π ό τή Δ ύ σ η . Σ έ έ ν α δ ι α γ ω ν ι σ μ ό π α ιδ ι κ ο ύ μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ ο ς π ο ύ γ ι ν ό τ α ν ε κ ε ίν η τ ή ν ε π ο χ ή , έ ν α ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς , α π ό τ ο ύ ς κ ρ ιτ έ ς τ ο ύ δ ι α γ ω ν ι σ μ ο ύ , ε ί π ε π ώ ς , γ ι ά υποκειμενικούς λ ό γ ο υ ς , δ έ ν μ π ο ρ ε ί ν ά υ π ά ρ ξ ε ι ξ ε χ ω ρ ισ τ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α γ ι ά τ ά π α ι δ ι ά . Τ ή σ κ έψ η α ύ τ ή τ ή ν ο ί κ ε ι ο π ο ιή θ η κ α ν κ α ί ά λ λ ο ι κ α ί τ ή ν τ ε κ μ η ρ ίω σ α ν , λ έ γ ο ν τ α ς δ τ ι κ α ί τ ό π α ι δ ί ε ί ν α ι ένας άνϋρωπος. Κ α ί σ τ ή ρ ι ξ α ν τή θ ε ω ρ ί α τ ο υ ς μ έ ε ν α π α ρ ά δ ε ιγ μ α : Δ ύ ο α π ό τά π ιό α γ α π η μ έ ν α κ α ί π ο λ υ δ ια β α σ μ έ ν α α π ό τ ά π α ιδ ιά μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ α , « Ο ί π ε ρ ι π έ τ ε ιε ς τ ο ύ Γ κ ιο ύ λ ιβ ε ρ » κ α ί « Ό Ρ ο β ι ν σ ώ ν α ς Κ ρ ο ύ σ ο ς » , δ έ ν ε ί χ α ν γ ρ α φ τ ε ί ε ι δ ι κ ά γ ι ά π α ιδ ι ά . Κ ι δ μ ω ς , α υ τ ά τ ά μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ α π ο ύ α γ α π ή θ η κ α ν ά π ’ τ ά π α ι δ ι ά , θ ε ω ρ ή θ η κ α ν τ ε λ ικ ά π α ιδ ι κ ά μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ α . Ε π ο μ έ ­ ν ω ς , δ έ ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι έ ν α ς ι δ ι α ί τ ε ρ ο ς τ ρ ό π ο ς γ ρ α φ ή ς γ ι ά τ ά π α ιδ ι ά .

Σέ αντίθεση μέ τά προηγούμενα πα ραδεί­ γματα, ύπάρχουν εκατοντάδες άλλα βιβλία πού γράφτηκαν γιά πα ιδιά καί διαβάστηκαν ά π’ αύτά, όπως επίσης βιβλία πού γράφτη­ καν γιά μεγάλους καί δέν βρήκαν κανένα ενδιαφέρον άπ’ τά παιδιά. ’Ε πιπλέον, δταν λέει κάποιος «καί τά πα ιδιά είναι άνθρω ­ ποι» θέλει νά δημιουργήσει τήν εντύπωση δτι τό νά γράφεις γιά πα ιδιά είναι κάτι υποτιμητικό. Ή ύπαρξη διαφορετικής λογοτεχνίας γιά πα ιδιά δέν υπάγεται στίς δικές μας ύ π ο κ ε ιμ ε ν ικ έ ς β λ έ ψ ε ις .

Ά ν στην άνθρώπινη φύση υπάρχει μία διαφορά μεταξύ παιδικής ήλικίας καί ω ρι­ μότητας, τότε άναγκαστικά θ ά ύπάρχει μία διαφορά καί μεταξύ παιδικής λογοτεχνίας καί λογοτεχνίας γιά μεγάλους. Καί ή μεγαλύ­ τερη διαφ ορά ανάμεσα στην παιδική ήλικία καί τήν ωριμότητα τού άνθρώπου έγκειται στή διαφορετική άντίληψη χ ώ ρ ο ν καί χ ρ ό ­ ν ο υ . Σ ’ αυτούς πού ή άντίληψη χώρου καί χρόνου είναι διαφορετική — άκόμη κι άν 32

είναι μεγάλοι άνθρω ποι — τά ίδ ια γραπτά δέν είναι δυνατόν ν’ άρέσουν τό ίδιο σέ δλους. Κανενός ζωντανού οργανισμού ή παιδική ήλικία δέν διαρκεϊ τόσο πολύ δσο ή παιδική ήλικία τού άνθρώπινου γένους. Καί νά σάς δώσω ένα παράδειγμα: Ή παιδική ήλικία τής γάτας, πού ζεΐ γύρω στά 8 χρόνια, διαρκεϊ περίπου τέσσερις μήνες. Α υτοί οί τέσσερις μήνες παιδικής ήλικίας είναι τό 1/24 περίπου τής ζωή της. Γενικά, ή παιδική ήλικία δλων των ζώων, άπό τόν έλέφαντα μέχρι καί τό σπουργίτι, διαρκεϊ πολύ λίγο σέ σχέση μέ τή συνολική διάρκεια τής ζωής τους. ’Ενώ ένα πουλάρι μπορεί νά σταθεί στά πόδια του μόλις μερικές ώρες μετά τή γέννησή του, ό άνθρωπος γιά νά σταθεί στά πόδια του χρειάζεται ένα περίπου χρόνο, δηλ. τό 1/60 τής ζωής του. Ά ν λάβουμε ύπόψη δτι ό μέσος δρος τής άνθρώπινης ζωής είναι 60 χρόνια, πόσα άπ’ αύτά είναι ή παιδική περίοδος; Ή παιδική ήλικία διαρκεϊ: α) 0-6 χρόνια, προσχολική

περίοδος· β) 6-9 χρόνια'γ) 9-12 καί ακολου­ θεί ή εφηβεία που διαρκεϊ από τά 12-18, δηλ. σύνολο 18 χρόνια. "Αρα άπό τά 60 χρόνια πού είναι ό μέσος δρος ζωής, τά δεκαοκτώ χρόνια περνάνε σάν παιδική ήλικία, πού σημαίνει τό 1/3 περίπου τής ανθρώ ­ πινης ζωής. Ε πομ ένω ς ή παιδική ήλικία τοϋ άνθρώπου διαρκεϊ πολύ. [”Α ν πάλι θεωρή­ σουμε σάν μεγάλο άνθρωπο κάποιον πού έχει φθάσει στό σημείο νά μπορεί νά κερδί­ σει τή ζωή του μόνος του, αυτή ή περίοδος διαρκεϊ μέχρι τά 25-30, πράγμα πού σημαί­ νει περίπου τή μισή ζωή του. Σέ κανένα ζωντανό όργανισμό, εκτός άπό τόν άνθρω ­ πο, αύτή ή περίοδος δέν είναι τόσο μεγάλη]. ’Α ντίθετα, ή περίοδος τής ώριμότητας καί τής γεροντικής ήλικίας, σέ σχέση μέ τήν παιδική, διαρκούν λίγο. ’Ε πειδή ή παιδική ήλικία δ ιαρκεϊ πολύ, τά χρονικά διαστήματα φ αίνονται πολύ μεγαλύτερα στό πα ιδί άπ’ δ,τι στούς μεγάλους. Αύτό μπορούμε νά τό καταλάβουμε φέρνοντας στή θύμησή μας τά πα ιδικά μας χρόνια. ’Ενώ οί ώρες τού π α ι­ χνιδιού των 5-10 χρόνων μας διαρκοΰσαν πολύ, στή γεροντική μας ήλικία δχι μόνο οί ώρες, οί μέρες καί οί μήνες, μά άκόμη καί τά χρόνια, περνάνε σάν νά ’ταν χτές. ’Αλλά καί ή έννοια τού χώρου διαφέρει στό π α ιδί καί τόν μεγάλο. Γιά νά τό καταλά­ βουμε αύτό, άρκεϊ νά δούμε τά μέρη δπου ζήσαμε μεκροί, όταν μεγαλώσουμε. Τά σχο­ λεία, τά δωμάτια, τά κρεβάτια, τά σαλόνια, οί σκάλες, οί κουζίνες, οί κήποι, οί τόποι πού παίζαμε στά πα ιδικά μας χρόνια είναι όλα τεράστια: ή έννοια τού χώρου κατά τήν παιδική μας ήλικία έχει μεγαλύτερες διαστά­ σεις. "Οταν λοιπόν δούμε αύτά τά μέρη μεγάλοι, απορούμε γιά τό πόσο μάς είχε πλανέψει έκείνη ή ήλικία. Ε πομ ένω ς, δπως είναι διαφορετικό τό τεκμήριο τού χώρου, είναι διαφορετικό καί τό τεκμήριο τού χρόνου. Ή διαφορά τώρα ανάμεσα σ’ ένα πα ιδί καί σ’ ένα μεγάλο δέν ύπάρχει μόνο στά τεκμήρια χώρου κάί χρόνου, αλλά τή βρί­ σκουμε καί στά ύπόλοιπα τεκμήρια τής ζω­ ής. Τό ανθρώ πινο γένος, πολύ φυσικά, ζεϊ, μορφοποιεΐται καί συνειδητοποιείται άνάλογα μέ τά τεκμήριά χώρου καί χρόνου μέσα στά όποια κινείται. Τά ύλικά δμως τεκμήρια τού χώρου καί τού χρόνου, άναγκαστικά,

■Αζίζ Νεσίν

προσδιορίζουν καί τά ήθικά τεκμήρια. "Ετσι, ό κάθε άνθρωπος ζεϊ στόν κόσμο των δικών του τεκμηρίων. Γι’ αύτό τό λόγο ό κόσμος τού παιδιού είναι διαφορετικός άπό τόν κόσμο τού μεγάλου. Ζούν δηλαδή σέ διαφορετικούς κόσμους, επειδή ακριβώς εί­ ναι διαφορετικά τά τεκμήριά τους. Ή δυσ­ κολία τού νά καταλάβουν οί μεγάλοι, οί γονείς καί οί δάσκαλοι, τά πα ιδιά , προέρχε­ ται άπό τό δτι τό πα ιδί βρίσκεται σ’ έναν κόσμο διαφορετικό άπό τόν κόσμο τό δικό τους. "Οπως είναι διαφορετικό τό τεκμήριο χώρου καί χρόνου τού παιδιού, άναγκαστι­ κά, τά δνειρά του, οί σκέψεις του, τά σχέδιά του, οί άξιες του, οί άγάπες του, οί κρίσεις του, οί άντιλήψεις του, τά συναισθήματά του καί γενικά δλος ό ήθικός του κόσμος είναι διαφορετικός. Σ ’ αύτούς πού είναι διαφορετικά τά τε­ κμήρια, διαφορετικοί οί κόσμοι τους, δέν μπορεί κανείς νά άπευθυνθεϊ μέ τό ίδιο γραπτό έργο, αν καί ύπάρχουν ορισμένα έργα πού είναι έλκυστικά καί γιά τά πα ιδιά καί γιά τούς μεγάλους. «Τά ταξίδια τού 33

Γκι,ούλιβερ» ή « Ό Ροβινσώ νας Κροΰσος», ένώ έχουν γραφ τεί γ ιά μεγάλους, θεω ρούν­ τα ι καί π α ιδικ ά μυθιστορήματα, χάρη στό γεγονός δτι τά έργα αύτά προσαρμόζονται άνάλογα καί στόν πα ιδικ ό καί στόν κόσμο των μεγάλων. Ά λ λω σ τε, δεν είναι λίγα τά πα ιδικ ά έργα πού έλκύουν τό ένδιαφέρον των μεγάλων. Λένε δτι είναι δυσκολότερο νά γράψ εις πα ιδικ ό θέατρο, μυθιστόρημα ή διήγημα από τό νά γράψ εις γιά μεγάλους. Αύτή ή δυσκολία πη γάζει άπό τό δτι ό συγγραφέας πού πρόκειται νά γράψ ει γ ιά πα ιδ ιά έχει ό ίδ ιο ς π ιά μεγαλώσει, ζεΐ σ’ έναν κόσμο δ ια ­ φορετικό, έχουν ξεχαστεϊ οί διαστάσεις της πα ιδικ ής ηλικίας. Ό ν τ α ς σ’ αύτή τήν κα τά ­ σταση ό συγγραφέας πρέπει νά βγει άπό τά τεκμήρια χώρου κα ί χρόνου, δηλαδή άπό τόν δικό του κόσμο, κα ί νά περάσει σ ιά τεκμή­ ρια χώρου κα ί χρόνου τοΰ πα ιδικ ού κόσμου. Α ύτό δμως πώ ς θ ά γίνει; 'Ο ρισμένοι θέτουν σάν προϋπόθεση, οί σ υγγραφείς βιβλίων γιά πα ιδ ιά νά μπουν στήν ψυχολογία τοΰ π α ιδ ι­ ού, νά ταυτιστούν μαζί του, νά « πα ιδια ρί­ σουν». Γιά μένα αύτό είναι τό μεγαλύτερο λάθος. Τ ά πα ιδικ ά έργα πού δίνονται μ’ αύτό τόν τρόπο είναι έργα φτιαχτά. Γιά νά γράψ εις πα ιδικ ά έργα, πρ έπ ει νά προσπαθήσεις νά γνω ρίσεις τόν κόσμο τοΰ πα ιδιο ύ καί τά ύλικά καί ήθικ ά τεκμήρια αυτού τοΰ κόσμου. ’Α π’ αύτή τήν άποψη ή παιδική γραφή, πρώ τα α π ’ δλα, έπειδή είναι πρόβλημα άναζήτησης καί έξέτασης, είναι μία τεχνική δουλειά καί μπορεί νά δ ιδα χ θεί · καί διδάσκεται, δπω ς καί τό θεατρικό έργο, ένώ ή ποίηση, ή μυθιστοριογραφ ία κα ί ή δ ιηγη ματογραφ ία δέν διδάσκονται. Στή γ ρ α ­ φή τών θεατρικώ ν καί πα ιδικ ώ ν έργων ή τέχνη καί ή τεχνική προηγούνται. Χ ωρίς καμιά αμφιβολία, αυτοί πού ξέρουν τήν τέχνη καί τήν τεχνική αύτής τής δουλειάς δέν δίνουν άναγκαστικά καί καλό θεατρικό έργο ή καλό γραπτό γ ιά πα ιδιά . ’Αλλά μόνο αφού άποκτηθοΰν οί τεχνικές γνώ σεις μπορούμε νά μπούμε στόν κόσμο τών παιδιώ ν. Μ ία άλλη δυσκολία γ ιά νά μπούμε στόν κόσμο τών πα ιδιώ ν είναι δτι ό κόσμος τους δέν είναι χωρισμένος ά π ’ τόν κόσμο τών μεγάλων μέ όριστικά καί φανερά σύνορα. "Αν αύτά τά σύνορα ήταν όριστικά, ή δο υ ­ λειά τοΰ σ υγγραφέα βιβλίων γιά π α ιδιά θά ’ταν πολύ εύκολη. ’Αλλά τό α νθρώ π ινο γένος είναι σέ διαρκή άλλαγή, γ ι’ αύτό οί κόσμοι μας πού άλλάζουν συνεχώς ύπάρχουν μέ ή χω ρίς σύνορα. Ά ρ α , δταν λέμε πα ιδικ ό κόσμο, ποιόν κόσμο έννοοΰμε κα ί πώ ς τόν 34

έννοοΰμε; Ο ί πα ιδικ ές περίοδοι: α) 0-6 χρό­ νια, β) 6-9 χρόνια, γ) 9-12 κα ί δ) ή έφηβεία 12-18, είναι περ ίοδοι φτιαχτές, για τί οί π α ι­ δικοί κόσμοι είναι μέν ξεχωριστοί άλλά άποτελοΰν μιά συνέχεια. Ά λ λω σ τε σέ κάποιον πού έχει μεγαλώσει μέ τά τεκμήρια χώρου καί χρόνου τής πα ιδικ ής του ήλικίας καί δέν τά έχει άποχωριστεΐ, ή πα ιδική του ηλικία δέν θ ά τοΰ φ ανεί σάν διαφ ορετικός κόσμος. Ά ν καί δέν ύπάρχουν όριστικά σύνορα ανάμεσα στίς περιόδους τής ζω ής τού άνθρώ που, ό χωρισμός τών περιόδω ν τής π α ι­ δικής ήλικίας, είναι ύποχρεωτικός. Π ρέπει νά μεταχειριστούμε ένα διαφ ορετικό είδος τεχνικής γιά τή γραφή, άνάλογα μ’ αύτές τίς περιόδους κα ί άνάλογα μέ τίς άνάγκες τών κόσμων τους. Ε ίχα πει δτι μέ διδαχή μ αθαίνοντα ι μόνο ή τεχνική τοΰ θεατρικού έργου κα ί τά γρ α ­ πτά γιά πα ιδιά . Γιά νά γράψ εις δέ πα ιδικ ό θεατρικό έργο πρέπει νά ξέρεις καί τίς δύο τεχνικές (νά γράφ εις δηλ. θεατρικ ά έργα καί νά γράφ εις κα ί γ ιά πα ιδιά ). Χωρίς νά είναι γνωστή αύτή ή τεχνική μπορεί βέβαια νά έχουν γραφ τεί τέτοια έργα, καί έχουν... Μά ή δική μας δουλειά είναι νά μάθουμε πώ ς γράφ ονται, πώ ς μπορούν νά γίνουν συνειδητά καί δχι γ ι’ αύτά πού έγιναν άπ ό μόνα τους, χω ρίς σχεδίασμά. ( ’Απόδοση: Νίκη Τσίλιγκίρογλου)

Τάσος Άνθουλιάς

Γιατί τά παιδιά μας δεν διαβάζουν βιβλία; Τ ό σ η μ ε ρ ιν ό π α ιδ ί μ εγ α λ ώ ν ε ι μ έσ α σ ’ έ ν α ν κ ό σ μ ο π ο ύ ά ν τ ισ χ ρ α τ ε ύ ε τ α ι τη ν ισ ό ρ ρ ο π η ά ν ά π τ υ ξ ή το υ . "Ο λες τ ο υ ο ι α ισ θ ή σ ε ις β ο μ β α ρ δ ίζ ο ν τ α ι σ υ ν έ χ ε ια ά π ό ε ρ ε θ ίσ μ α τ α π ο ύ δ έ ν μ π ο ρ ε ί ο ύ τ ε ν ά τ ά α φ ο μ ο ιώ σ ε ι ο ύ τ ε ν ά τ ά α ξ ιο λ ο γ ή σ ε ι. Τ ό ο μ α δ ι κ ό π α ι χ ν ί δ ι , γ ι ά τ ά π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α π α ι δ ι ά , έ χ ε ι κ α τ α λ ή ξ ε ι ν ά ε ί ν α ι μ ιά έ π ικ ίν δ υ ν η π ε ρ ιπ έ τ ε ια π ο ύ δ ια δ ρ α μ α τ ίζ ε τ α ι σ έ δ ρ ό μ ο υ ς γ ε μ ά τ ο υ ς ά π ό α υ τ ο κ ίν η τ α . Ή κ ο ιν ω ν ικ ή ε π α φ ή έχ ει π ε ρ ιο ρ ισ τ ε ί κ α ί ο ί ο ικ ο γ ε ν ε ια κ έ ς σ χ έ σ ε ις έ χ ο υ ν χ α λ α ρ ώ ­ σ ε ι. Τ ό ί δ ι ο τ ό π α ι δ ί α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε τ α ι ά π ό τ ή ν ο ι κ ο ν ο μ ί α κ α ί ά μ ε σ α κ α ί έ μ μ ε σ α σ ά ν κ α τ α ν α λ ω τ ή ς. Τ ό β ιβ λ ίο έ χ ε ι ά π ο μ ε ίν ε ι τ ό μ ό ν ο μ έσ ο , μέ α π ε ρ ιό ρ ισ τ ε ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς, γ ι ά τ ή ν π ν ε υ μ α τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η κ α ί τ ή ν ψ υ χ ι κ ή κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α τ ο ύ π α ι δ ι ο ύ . ’Α λ λ ά τ ά π α ι δ ι ά μ α ς δ έ ν δ ι α β ά ζ ο υ ν . Γ ια τ ί;

Πρίν προσπαθήσουμε ν’ άπαντήσουμε σ’ αυτό τό έρώτημα, ας δούμε τί περιμένουμε άπό τό βιβλίο. Π ρώτα ά π’ δλα τό βιβλίο μπορεί ν’ άποτελέσει τόν πιό Ιδανικό συνομιλητή. Τό π α ιδί μπορεί εκείνο νά διαλέξει τό χρόνο τής συνομιλίας του, τή στιγμή δηλαδή πού νιώ ­ θ ε ι τήν άνάγκη (πνευματική καί ψυχική) νά συζητήσει γιά τό συγκεκριμένο θέμα. Ή συζήτηση αυτή ταυτόχρονα πετυχαίνει νά ικανοποιήσει καί τήν άνάγκη πού αισθάνε­ τα ι τό π α ιδί γιά επαφή καί έπικοινωνία. ’Εξάλλου, ή «συζήτηση» τού πα ιδιού μ’ ένα συγκεκριμένο βιβλίο μπορεί νά έπαναληφθεί δσες φορές τό ίδ ιο τό π α ιδ ί θέλει. Κ αί κάθε φορά ή συνομιλία πα ίρνει βαθύτερο καί πλατύτερο νόημα, συνταιριάζοντας δλες τίς λεπτομέρειες, πολλαπλασιάζοντας δλες τίς άποχρώ σεις καί ξεκαθαρίζοντας δλες τίς έπιμέρους έννοιες. Α υτό είναι πολύ σημαντι­ κό, για τί ή άνάγνώση ένός βιβλίου άπό ένα π α ιδ ί σέ διαφορετικές ηλικίες πα ίρνει κάθε φορά κι ένα καινούριο περιεχόμενο. Δ ιαβάζοντας, τό π α ιδί ταυτίζετα ι μέ χα ­ ρακτήρες πού τό έλκουν καί έρχεται σέ σύγκρουση μέ χαρακτήρες πού τό άπωθοΰν.

Ζ εΐ δηλαδή μιά άλλη «ζωή», στήν ό ποια έχει τή δυνατότητα νά έπέμβει (γεγονός πού τίς περισσότερες φορές δέν μπορεί νά συμβεϊ στήν πραγματική ζωή του). Ή ταύτιση αυτή μέ διάφ ορους χαρακτήρες δημιουργεί «εύ­ καμπτα» πρότυπα, σέ άντίθεση μέ τά π ρότυ­ πα τού μπαμπά, τής μαμάς, τού δασκάλου κλπ. Α ύτό έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί επι­ τρέπει μεγαλύτερη ελευθερία στή διαμόρφ ω ­ ση τής προσωπικότητας τού πα ιδιού , καθώ ς καί βαθύτερη καλλιέργεια τών συναισθημά­ των του. ’Ε πιπλέον, ή ταύτιση τού πα ιδιού μέ άλλα πρόσωπα μπορεί νά έπεκταθεϊ κα ί μετά τό διάβασμα, μέ άποτέλεσμα ν’ άναπτύσσεται ή φ αντασία του. ’Ακόμα κι δταν τό βιβλίο είναι εικονογραφημένο, ή άποσπασματικότητα τών εικόνων τίς κάνει νά λειτουργούν υ παινικτικά , άφήνοντας τεράστια περ ιθώ ­ ρ ια στό π α ιδ ί νά σκεφτεί δημιουργικά — νά συμπληρώσει δηλαδή μόνο του τά κενά. Α ύτό δέν συμβαίνει μέ τήν τηλεόραση ή τόν κινηματογράφο, δπου ή εικόνα είναι άπόλυτα δεσμευτική. (Μόνο τό ραδιόφωνο καί τό θέατρο, ώς ένα βαθμό, μπορούν νά λειτουρ­ γήσουν υπαινικτικά.)

35

Μ ιά άλλη σημαντική προσφορά τοϋ βιβλί­ ου είναι ή καλλιέργεια τής γλώσσας. Τό βιβλίο μπορεί νά χρησιμοποιεί μιά γλώσσα διαφορετική άπό εκείνη πού ακούει τό πα ιδί στήν καθημερινή του επαφή μέ τούς γονείς καί τούς φίλους του. "Οταν λέμε διαφ ορετι­

κή, εννοούμε μιά γλώσσα πιό πλούσια, πιό αυστηρή, πιό άρμονική, μέ λέξεις προσεχτι­ κά διαλεγμένες, οί όποιες μπορούν νά έκφράσουν έννοιες καί σ υναισθήματα πού ισο­ πεδώνονται στήν καθημερινή τους Λρήση. (Σ’ αύτό τό σημείο, ας σκεφτοΰμε τήν καθημερινή γλωσσική διαστροφή μέσα άπό τήν τηλεόραση, μέ διαφημίσεις οπού τά ρού­ χα γίνονται «πιό λευκά άπ’ τά λευκά», φεύ­ γει ή «δυνατή» βρωμιά, κα θαρίζονται οί «σωματικοί» λεκέδες, οί οδοντόπαστες δ ί­ νουν «σέξ-άπήλ», τά χέρια «λατρεύονται» όταν τά «περιποιούμαστε» μέ κάποια κρέμα κλπ.) ’Εξάλλου τά βιβλία μέ όμορφη εικονογρά­ φηση βοηθούν, πέρα άπό τή γλωσσική, καί στήν αισθητική καλλιέργεια τού παιδιού. "Ας σκεφτοΰμε καί πάλι πόσο ό κόσμος τού πα ιδιού (ό δικός μας δηλαδή κόσμος) άντιστρατεύεται τήν ομορφιά, καταστρέφοντας τίς πόλεις καί τήν ύ παιθρο, φ τιάχνοντας τερατώδη καί κακόγουστα κτίρια, δημιουρ­ γώντας διάφορες «μόδες» πού εξυπηρετούν μιά οικονομία στηριγμένη στήν κατανάλωση καί σπάζοντας τούς δεσμούς μέ τήν πα ρ ά­ δοση. Τελευταία αφήσαμε τήν προσφορά τού βιβλίου σέ γνώσεις, γιατί αυτή ή προσφορά είναι καί ή πιό παρεξηγημένη. Γιά τούς περισσότερους γονείς τά πα ιδικ ά βιβλία εί­ ναι χωρισμένα σέ δύο κατηγορίες. Ή μία κατηγορία άποτελεϊται άπό τά κάθε λογής «παραμύθια», πού δέν έχουν καμιά σχέση μέ -τά πραγματικά παραμύθια — ιστορίες δηλαδή πού υποτίθεται πώ ς δέν έχουν καμιά έννοια, λογική καί περιεχόμενο καί πού στά πα ιδιά δέν κάνουν ούτε «κακό» ούτε «καλό», είναι μόνο «γιά νά περνούν τήν ώρα τους» (χωρίς νά κάνουν φ ασαρία καί νά ενοχλούν τούς γονείς). Στήν ίδ ια κατηγορία περιλαμβάνονται καί τά διάφ ορα «κόμικς» (τά εικονογραφημένα περιοδικά), ανεξάρτη­ 36

τα άν τά περισσότερα άπό αύτά δημιουργήθηκαν γιά ν’ α πευθυνθούν (στόν τόπο πα ρ α­ γωγής τους) σ’ ένα κοινό ενηλίκων χωρίς τήν παραμικρή κουλτούρα. (’Ανάλογο φαινόμενο παρουσιάζεται καί σέ όρισμένα πα ιχνίδια, όπω ς γιά πα ρ άδει­ γμα τό Μονόπολι, τά όποια, ενώ έγιναν γιά «μεγάλους χωρίς κουλτούρα», στή χώρα μας πουλιούνται γιά πα ιδικ ά πα ιχνίδια). Ή άλλη κατηγορία άποτελεϊται άπό τίς κάθε λογής «εγκυκλοπαίδειες» — βιβλία δηλαδή πού υποτίθετα ι πώ ς προσφέρουν τή γνώση. Ό χωρισμός αύτός των παιδικώ ν βιβλίων είναι όχι μόνο λαθεμένος άλλά καί βλαβε­ ρός, γιατί δέν επιτρέπει νά γίνεται ή σωστή εκλογή των βιβλίων γιά τό παιδί. Ξεκινάει άπό τή διαστρέβλωση των εννοιών γνώση καί μάθηση. ’Έχουμε συνηθίσει νά θεωρού­ με «γνώση» οτιδήποτε δέν μάς ένδιαφέρει καί πρέπει (γιά κάποιους, άγνωστους σ’ εμάς, λόγους) ν’ άποστηθιστεί. Καί ή «μάθη­ ση» έχει πάρει τή σημασία τής προσπάθειας γιά άποστήθιση — καί μάλιστα μιάς προσ­ πά θειας πολύ κοπιαστικής, πού γίνεται είτε γιά νά φανούμε καλύτεροι άπό τούς άλλους, είτε γιά ν’ άποφύγουμε κά ποια τιμωρία. "Ομως γνώση δέν είναι ή άποστήθιση δεδομένων. Γνώση πού δέν οδηγεί σέ κάποια άλλη γνώση, δέν είναι γνώση. Τά δεδομένα δηλαδή δέν μάς ένδιαφέρουν άν δέν μάς βοηθούν νά πάμε άκόμη πιό πέρα. Ή χρονο­ λογία πού γεννήθηκε ό Περικλής δέν μάς ενδιαφέρει άν δέν μάς βοηθάει νά κατανοή­ σουμε τήν ιστορία τής άρχαίας Ε λλάδας. Καί ή ιστορία τής άρχαίας Ε λ λά δ α ς δέν μάς ένδιαφέρει άν δέν μάς βοηθάει νά συνειδη­ τοποιήσουμε τή σημερινή θέση μας στόν κόσμο. Καί πάει λέγοντας.

Έ τ σ ι, ή μάθηση παίρνει χαρακτήρα τελεί­ ως διαφορετικό, γιατί άποκτά νόημα. Σημα­ σία δηλαδή έχει ή κατανόηση καί όχι ή άποστήθιση. "Οσο γιά τό κίνητρο, δέν είναι π ιά ό άνταγωνισμός ή ό φόβος, άλλά ή τάση γιά τήν πραγματική γνώση τού εαυτού μας

καί τοΰ κόσμου, γιά μιά γνώση πού θ ά μάς βοηθήσει νά ζήσουμε καλύτερα. Με τήν έννοια πού δώσαμε στή γνώση καί

στη μάθηση, ή προσφορά τοΰ βιβλίου σ’ αύτό τόν τομέα είναι τεράστια. ’Αλλά ποιου βιβλί­ ου; Ό χ ι βέβαια τοΰ βιβλίου πού είναι ξένο στην ψυχολογία τοΰ παιδιοΰ. Οΰτε ή ψευτιά τής «άνόητης παιδικότητας», οΰτε ή άνοησία τής «ψεύτικης γνώσης» βοηθούν σέ τίποτα τό παιδί. ’Α ντίθετα τοΰ κάνουν κακό. Γιατί τό έμποδίζουν νά ωριμάσει, ν’ αποκτήσει δηλαδή συνείδηση τοΰ έαυτοΰ του καί τοΰ κόσμου. Γι’ αύτό καί ή έπιλογή των βιβλίων γιά τά πα ιδιά θ ά πρέπει νά γίνεται μέ προσοχή καί υπευθυνότητα. Γιατί δμως τά πα ιδιά μας δέν διαβάζουν; Ό πρώτος λόγος είναι πώ ς δέν ξέρουν νά διαβάζουν. Ή πλειοψηφία των παιδιώ ν τοΰ δημοτικού σχολείου δέν ξέρει νά διαβάζει σωστά, δηλαδή δέν ξέρει νά διαβάζει άνετα καί ταυτόχρονα νά καταλαβαίνει αύτά πού διαβάζει. Τά περισσότερα πα ιδιά (καί οί δάσκαλοί τους) χωρίζουν τή διαδικασία τής «ανάγνωσης» (τήν αποκρυπτογράφηση δη­ λαδή τών γραπτώ ν συμβόλων τών φθόγγων) άπό τή διαδικασία τής κατανόησης τοΰ κει­ μένου. Έ τ σ ι βλέπουμε πώ ς τά περισσότερα πα ιδιά χρειάζονται νά διαβάσουν τουλάχι­ στο δύο φορές ένα κείμενο γιά νά τό καταλά­ βουν. Τήν πρώτη φορά τό διαβάζουν γιά νά τό «ακούσουν» καί τή δεύτερη φορά γιά νά

τό «καταλάβουν». Τό γεγονός αύτό μποροΰμε νά τό δ ια π ι­ στώσουμε παρατηρώντας τήν αδυναμία τών παιδιώ ν νά παρακολουθήσουν τά σημεία τής στίξης. ’Ά ν , γιά παράδειγμα, ζητήσουμε άπό μερικά πα ιδιά νά διαβάσουν μιά πρόταση (άρκετά μεγάλη) πού τελειώνει σέ ερωτημα­ τικό, θ ά παρατηρήσουμε τά εξής: Τά πα ιδιά πού δέν έχουν μάθει νά διαβάζουν σωστά θά χρωματίσουν τή φωνή τους μόνο στίς δυότρεΐς τελευταίες λέξεις τής πρότασης (μερικά μάλιστα μόνο στή λήγουσα τής τελευταίας λέξης). ’Ενώ τά πα ιδιά πού έχουν πραγματι­ κά μάθει νά διαβάζουν σωστά θ ά χρωματί­ σουν άπό τήν άρχή τής πρότασης τή φωνή τους, μέ τρόπο πού δείχνει πώ ς «είδαν» τό ερωτηματικό. Ή άδυναμία τών παιδιώ ν νά διαβάσουν σωστά οφείλεται στόν λαθεμένο τρόπο μέ τόν όποιο ή εκπαίδευσή μας εξακολουθεί ν’ άντιμετω πίζει τήν «άνάγνωση». Γιά τά περισσότερα σχολεία μας «άνάγνωση» ση­ μαίνει άναγνώριση τών γραμμάτων καί συν­ δυασμό τους σέ φθόγγους, δηλαδή συλλαβι­ σμό. Αύτή ή μέθοδος έχει άποδειχτεϊ λαθε­ μένη γιατί, γιά τό πα ιδί, οί λέξεις καί οί προτάσεις είναι ολοκληρωμένες εικόνες καί δ χι συνδυασμοί γραμμάτων. Μέ άλλα λόγια, ή μέθοδος πού θ ά πρέπει νά χρησιμοποιή­ σουμε γιά νά μάθουμε στό π α ιδί νά διαβάζει είναι άνάγκη νά στηρίζεται στήν άρχή πώ ς οί λέξεις καί οί προτάσεις άποτελοΰν σύμβολαείκόνες, οί όποιες άντιστοιχοΰν σέ άντικείμενα, καταστάσεις καί ενέργειες πού περιέχονται στό περιβάλλον τοΰ παιδιοΰ. ”Αν τό πα ιδί μάθει νά «συλλαβίζει», είναι πολύ δύσκολο ν’ άπαλλαγεϊ μετά άπό αύτή τή συνήθεια πού δυσκολεύει πά ρα πολύ τό διάβασμα. "Ενας άπό τούς βασικότερους

δηλαδή λόγους πού πολλά πα ιδιά άντιπαθοΰν τό διάβασμα είναι πώ ς άπό τήν άρχή δέν έμαθαν νά διαβάζουν σωστά. Ό δεύτερος λόγος είναι τό σχολικό βιβλίο καί ή καθημερινή διδακτική πράξη. Τά περισσότερα σχολικά βιβλία είναι άκατάλ37

ληλα γιά τά πα ιδιά άπό κάδε άποψη. Τά κείμενά τους είναι ξένα μέ τήν ψυχολογία καί τά ένδιαφέροντα των παιδιώ ν. Χ αρα­ κτηριστικό γνώρισμα των σχολικών βιβλίων πού άπευθύνονται στά πα ιδιά τών πρώτων τάξεων τοΰ δημοτικού σχολείου είναι ή «ανόητη παιδικότητα». ’Α ντίθετα, χαρακτη­ ριστικό γνώρισμα τών σχολικών βιβλίων γιά τίς μεγάλες τάξεις τού δημοτικού σχολείου είναι ή «ψεύτικη γνώση» πού συνδυάζεται μέ τή σοβαροφάνεια. Ε πιπλ έο ν, ή εικονο­ γράφηση καί ή γενική έμφάνιση τών σχολι­ κών βιβλίων κά δε άλλο παρά έλκυστική είναι. Ε κ τό ς δμως άπό τά ίδ ια τά βιβλία, άπωδητικός γιά τά πα ιδιά είναι καί ό τρόπος χρησιμοποίησής τους στήν καθημερινή σχο­ λική δραστηριότητα. Τό σχολικό βιβλίο δέν είναι ό συνομιλητής τού παιδιού, δέν άποτελεϊ τό μέσο μέ τή βοήθεια τού όποιου τό πα ιδί θά γνωρίσει τόν έαυτό του καί τόν κόσμο. Τό σχολικό βιβλίο περιέχει ένα σύνο­ λο λέξεων, όρισμών, άριθμών καί τύπων πού δέν άποτελούν ένότητα καί πού πρέπει ν’ άποστηθιστοΰν χωρίς νά ύπάρχει κανένας φανερός λόγος. Κ αί μάλιστα μέ τήν άπειλή κάποιας τιμωρίας. Ε ίναι πολύ φυσικό, λοι­ πόν, τό πα ιδί ν’ άντιδρά σ’ αυτόν τό χωρίς νόημα καταναγκασμό. Ή άντίδραση αυτή (πού πολλές φορές φτάνει τά δρια τοΰ μί­ σους) έπεκτείνεται καί στό διάβασμα όποιουδήποτε βιβλίου. Έ ν α ς άλλος λόγος πού τά πα ιδιά δέν διαβάζουν είναι δτι, άπλούστατα, δέν έχουν βιβλία γιά νά διαβάσουν. Σέ πόσα σπίτια υπάρχει μιά στοιχειώδης βιβλιοθήκη; Πόσα πα ιδιά έχουν στή διάθεσή τους βιβλία πού

38

θ ά τά παρακινούσαν στό διάβασμα; (Καί δέν έννοοΰμε βέβαια τίς κ άθε λογης πολύτο­ μες χρυσόδετες έκδόσεις πού συμπληρώνουν τήν επίπλωσή μας.) Μ ιά τελευταία στατιστι­ κή έδειξε πώ ς κατά μέσον δρο κάθε Έ λ λ η ­ νας ξοδεύει 1,5 δραχμή (ναί, μιάμιση δρα­ χμή!) τό χρόνο σέ βιβλία. Τί θά διαβάσουν τά παιδιά; ’Εξάλλου, ή ίδ ια ή στάση τών γονιών άπέναντι στά βιβλία είναι άρνητική. Τί θά παρακινήσει τά πα ιδιά στό διάβασμα, δταν δχι μόνο βλέπουν τούς γονείς τους νά μή διαβάζουν, άλλά καί τούς άκοΰν νά λένε πώς τό διάβασμα είναι μιά βαρετή καί κουραστι­ κή δραστηριότητα; Τέλος, ένας άκόμη λόγος πού τά πα ιδιά δέν διαβάζουν είναι ή γενικότερη άτμόσφαιρα πού έπικρατεΐ μέσα κι έξω άπό τό σπίτι. Μ ιά άτμόσφαιρα άντιπνευματική, κατανα­ λωτική καί ταυτόχρονα καταπιεστική, πού δχι μόνο δέν έπιτρέπει τό διάλογο καί τήν αυτοσυγκέντρωση, άλλά άντίθετα σπρώχνει στήν έκτόνωση μέσα άπό τή φυγή. Π ρέπει νά συνειδητοποιήσουμε, λοιπόν, πώ ς τό διάβασμα δέν θ ά έρθει σάν άποτέλεσμα νουθεσίας ή έπιβολής. Γιά νά πετύχουμε ν’ άποτελέσει τό διάβασμα μιά άπό τίς φυσι­ ολογικές δραστηριότητες τοΰ πα ιδιού (καί τοΰ αυριανού ένήλικα) θ ά πρέπει νά δημι­ ουργήσουμε τίς κατάλληλες προϋποθέσεις. Καί νά δεχτούμε πώς τό φταίξιμο είναι δικό μας (σάν άτομα καί σάν κοινωνία) κ ι δχι τοΰ πα ιδιού — πού τάχατες «προτιμάει» τήν μπάλα ή τήν τηλεόραση άπό τό βιβλίο.

Κατερίνα Θανοπούλου

Ή παιδική βιβλιοθήκη " Ο λ ο ι μ α ς δ ε χ ό μ α σ τ ε π ώ ς ή γ ν ώ σ η β ο η θ ά ε ι σ η μ α ν τ ικ ά τ ό ά τ ο μ ο κ α ί τ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ ν ο λ ο σ ’ δ λ ε ς τ ίς έ κ δ η λ ώ σ ε ις τ ή ς ζ ω ή ς . Ή γ ν ώ σ η σ ή μ ε ρ α μ ε τ α φ έ ρ ε τ α ι μ έ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς ά π ό π ρ ι ν : μ έ δ ί σ κ ο υ ς , μ α γ ν η τ ο τ α ι ν ί ε ς ,φ ί λ μ , v id e o , δ ι α φ ά ­ ν ε ιε ς , φ ω τ ο γ ρ α φ ίε ς , μ ικ ρ ο τ α ιν ίε ς κ α ί ά λ λ α μ έσ α , π ο ύ δ ια ρ κ ώ ς Α ν α κ α λ ύ π τ ο ν τ α ι κ α ί π ο ύ Α π ο τ ελ ο ύ ν τ ο ύ ς Α γω γο ύ ς μ ετ α φ ο ρ ά ς τή ς γνώ σ η ς. Β α σ ικ ό ς δ μ ω ς κ α ί Α ξ ε π έρ α ­ σ τ ο ς Α γ ω γ ό ς π α ρ α μ έ ν ε ι τ ό έ ν τ υ π ο ( β ι β λ ί ο , π ε ρ ι ο δ ικ ό , φ υ λ λ ά δ ι ο ) , π ο ύ Α π ο τ ε λ ε ί τ ό ν κ υ ρ ιό τ ε ρ ο δ γ κ ο το ύ υ λ ικ ο ύ π ο ύ π α ρ ά γ ε τ α ι σ ή μ ερ α .

Έ χου μ ε δμως δλοι οί άνθρω ποι έπαφή μέ τή γνώση; Ο ί κάτοικοι τών πόλεων, στό μεγαλύτερο ποσοστό τους, είναι οί προνομι­ ούχοι πού Απολαμβάνουν τά Αγαθά τής γνώσης (σχολεία, μουσεία, πινακοθήκες, βι­ βλιοπωλεία, θέατρα) σέ Αντίθεση μέ πολλές έπαρχιακές περιοχές (χωριά, οικισμούς) πού δέν διαθέτουν τίς πιό πολλές φορές τίποτα περισσότερο άπό ένα σχολείο. ’Α κόμα δμως καί μέσα στίς άστικές περιοχές — κι αυτό ισχύει γιά δλες τίς χώρες τού κόσμου — ύπάρχουν άτομα ή όμάδες Ατόμων μέ οικο­ νομικά ή φυσικά προβλήματα, πού στέκον­ ται έμπόδια στήν άμεση καί γρήγορη έπαφή τους μέ τή γνώση. Παράδειγμα: τυφλά π α ι­ διά καί σπαστικά, γειτονιές φτωχές χωρίς βιβλιοθήκες, γέροντες Απομονωμένοι κλπ. Π ροσπάθεια καί στόχος κάθε προηγμένης κοινωνίας πρέπει νά είναι ή άμβλυνση τών διαφορών Ανάμεσα στά προνομιούχα καί μή άτομα καί όμάδες καί ή έξασφάλιση ίσων εύκαιριών γιά δλους. Έ ν α ς δέ Απ’ τούς βασικούς φορείς γιά τήν άμβλυνση τών δ ια ­ φορών Ανάμεσα στά άτομα είναι ή βιβλιοθή­ κη. Ή έλεύθερη γιά δλους, χωρίς κανένα περιορισμό, καί κατάλληλη γιά κάθε ήλικία καί έπίπεδο (πνευματικό, οικονομικό, έπαγγελματικό, κοινωνικό). Γιά τόν λόγο αύτό δημιουργήθηκαν οί διάφοροι τύποι τών βιβλιοθηκών: ή εθνική,

ή έκπαιδευτική (σχολική ή πανεπιστημιακή), ή ειδική καί έκείνη γιά τό εύρύ κοινό, ή λαϊκή βιβλιοθήκη. Ή τελευταία, δημιούργη­ μα τών τελευταίων 100 χρόνων, ειδικά μετά τή βιομηχανική έπανάσταση, έχει σάν στόχο της τήν έξυπηρέτηση τού κοινωνικού συνό­ λου καί τήν ικανοποίηση τών πολιτιστικών καί κοινωνικών του Αναγκών. Τμήμα δέ τής λαϊκής βιβλιοθήκης είναι ή παιδική βιβλιο­ θήκη. Πρίν Από 20 χρόνια, χρήση τής παιδικής βιβλιοθήκης έκαναν μόνο τά πα ιδιά πού πήγαιναν σχολείο. Τελευταία δμως, οί ειδι­ κοί άρχισαν νά δείχνουν ιδιαίτερο ένδιαφέρον καί γιά τά πα ιδιά τής προσχολικής ήλικίας, μιά κι άποδείχτηκε πώ ς ο ί συνήθει­ ες Αποκτώνται στά πρώτα πέντε χρόνια τής ζωής τού Ανθρώπου. Έ τ σ ι, άρχισαν νά δημιουργοΰνται σέ κάθε παιδική βιβλιοθήκη καί τμήματα γονέων ή προσχολικής ήλικίας, δπου οί γονείς έχουν τή δυνατότητα νά δανείζονται βιβλία γιά τά νήπια καί οί βιβλιοθηκάριοι νά όργανώνουν ειδικά προ­ γράμματα μέ στόχο νά προσελκύσουν τό π α ιδί τής- προσχολικής ήλικίας καί νά τό κάνουν νά αγαπήσει τό βιβλίο. ("Ας σημειω­ θεί έδώ, δτι οί πιό εύρωστες οικονομικά χώρες διαθέτουν στίς ίδιες περιοχές καί σχολική καί παιδική-λαϊκή βιβλιοθήκη. Φ υ­ σικά οί οικονομικά Ασθενέστερες χώρες θά 39

πρ έπ ει νά συνδυάσουν, ιδιαίτερα σε μικρές πόλεις η χωριά, τίς δύο αυτές σέ μία.) ’Α λλά πώ ς πρ έπ ει νά ’ν α ι φτιαγμένη μιά πα ιδικ ή βιβλιοθήκη, ώστε νά προσελκύει τό π α ιδ ί καί νά τό κάνει νά αισ θάνεται άνετα κα ί έλεύθερα; Ά ς άρχίσουμε απ ό τά χρώματα, πού πρ έ­ πει νά είναι ώραϊα, ζω ντανά, κα ί δχι χτυπη­ τά. Έ ν α ς καλός συνδυασμός, κατάλληλος γιά πα ιδικ ή βιβλιοθήκη, είναι αύτός πού εφαρμόσαμε στόν "Αγιο Θωμά.* Τ ραπέζια: δύο γαλάζια, δύο κεραμίδι. Ρ άφ ια: ντέξιον βαμμένα γ αλ άζια μέ κά θετες ράβδους μπλέ. Καρεκλάκια: χαμηλά, τύπου παραδοσιακού καφενείου, μερικά μπλέ, άλλα άσπρα, κερα­ μιδιά κα ί ώχρα. Δ ιάφ ο ρ α άλλα έπιπλα: μπλέ ή ώχρα. Θ ά πρ έπ ει πά ντω ς νά ’ν α ι κανείς προσεκτικός μέ τά χρώματα πού άποσποΰν τήν προσοχή τού πα ιδιο ύ καί νά φ ροντίζει σωστά τίς άναλογίες. Ό χώ ρος πρέπ ει νά έχει άμεση πρόσβαση, χω ρίς πολλές σκάλες, γιά νά μπορούν τά πα ιδ ιά νά έρχονται άσυνόδευτα. Τό ισόγειο "Η βιβλιοθήκη του 'Αγίου θωμά, τήν όποια άναφέρει ή σννεργάτριά μας, είναι ή «Πρότυπη Παιδική Βιβλιοθή­ κη», πού δημιουργήθηκε άπό τήν "Ενωση 'Ελλήνων Βιβλιοθηκάριων ατό Γουδί, γιά τό Δήμο Αθηναίων (βλ. τεύχος 21, σελ. 15).

40

κα ί ό πρώ τος δροφ ος είναι ιδανικές π ερ ι­ πτώσεις. Κατάλληλα έπιπλα είναι αύτά πού είναι στέρεα, καλαίσθητα καί σέ μεγέθη άνάλογα μέ τίς ήλικίες τών πα ιδιώ ν. Δ ίνουμε έδώ τά μεγέθη πού χρησιμοποιήσαμε στόν "Αγιο Θωμά: ξύλινα στρογγυλά τρ α π έζια μέ διάμε­ τρο 1,10 κα ί ύψ ος 0,60 έκ., καρεκλάκια ή σ καμνιά, πολλά μαξιλάρια χρωματιστά γιά νά κά θοντα ι τά ν ήπια τίς ώρες τού πα ρ αμυ ­ θιού , τής μουσικής, τών θεατρικώ ν π α ρ α ­ στάσεων κλπ. κα ί ρ άφ ια πού νά μήν ξεπερ­ νούν στό ύψ ος τό 1μ. (Ά ν ο ιγ μ α ραφιού ένα μέτρο κα ί βάθος 45 έκ.) Γιά τά μεγαλύτερα πα ιδ ιά τό τρ α π έζι μπορεί νά έχει διαστάσεις 1,10 έπί 0,65 κα ί τό ύψ ος τών ραφ ιώ ν νά φ τάνει τό 1,60μ. Ή διακόσμηση τών τοίχω ν γίνεται μέ άφίσες καλής ποιότητας τόσο στήν έκτύπωση δσο καί στό περιεχόμενο, μέ θέματα άνάλογα μέ αύτά τής βιβλιοθήκης. ’Επίσης, χρειάζεται μεγάλη προσοχή στήν επιλογή τού βιβλίου κα ί γενικά τού ύλικοΰ πού μπαίνει στήν πα ιδική βιβλιοθήκη. ’Α ρ­ χές πού πρ έπ ει νά ακολουθήσει κανείς γιά τήν επιλογή τού υλικού είναι: ή καλή γλώσσα πού μεταχειρίζεται ό συγγραφέας, τό ύφος του κα ί οί γνώ σεις πού έχει γ ιά τό θέμα του. "Οσο γιά τίς διασκευές κα ί τίς μεταφράσεις, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή γ ιά τό άν έχει διατηρηθεί τό πνεύμα τού συγγραφέα, άν έχουν γίνει περικοπές, κα ί φυσικά γιά τή γλώσσα πού χρησιμοποιήθηκε. Γιά βιβλία πού περιέχουν πληροφορίες είναι ά π αραίτητο νά γίνεται έλεγχος γ ιά τό πόσο ένη μερω­ μένα είναι κ α ί πόσο έγκυρο είναι τό περ ιεχό­ μενο. Δ εν θ ά ’πρεπε νά περιλαμβάνονται στή συλλογή τής βιβλιοθήκης βιβλία πού έχουν γραφ τεί μέ μίσος κα ί έμπά θεια γ ιά άλλους λαούς κα ί κοινω νικές ή θρησκευτικές μειο­ νότητες.

Ή εμφάνιση τού βιβλίου γιά π α ίζε ι σημαντικό ρόλο, δπ ω ς κα ί του. Δ υστυχώς στήν Ε λ λ ά δ α αυτή δέν έχουμε μεγάλες δυνατότητες

τό π α ιδ ί ή άντοχή τή στιγμή επιλογής

γιατί δ αριθμός τών τίτλων τού παιδικού βιβλίου δεν ξεπερνά τους 1.100. "Ολες οί πα ιδικές βιβλιοθήκες καλό θά ’ταν νά περιλαμβάνουν πα ιδικ ά βιβλία καί άλλων χωρών, άλλά δυστυχώς ό περιορισμέ­ νος χώρος κ αί τά οικονομικά δέν έπιτρέπουν τόν εμπλουτισμό τους μέ τά βιβλία αύτά. Ή λύση βρίσκεται ίσως στη δημιουργία μιας Ε θ ν ικ ή ς Π αιδικής Βιβλιοθήκης, μέ ανάλο­ γες περιφερειακές, τοποθετημένες στίς μεγά­ λες γεωγραφικές ύποδιαιρέσεις τής χώρας, δπω ς π.χ. στή Μ ακεδονία ή στήν Ή π ειρ ο , πού θ ά μπορούν νά δανείζουν τό ξένο ύλικό στίς μικρότερες βιβλιοθήκες τής περιφέρειάς τους. Ή μεγαλύτερη δυσκολία δμως πού π α ­ ρουσιάζεται στή συγκρότηση καί οργάνωση μιας πα ιδικής βιβλιοθήκης στή χώρα μας είναι ή εξεύρεση κατάλληλα εκπαιδευμένου προσωπικού. Ή έλλειψη ειδικών σχολών βιβλιοθηκονομίας καί ιδιαίτερα ή έλλειψη ειδικευμένων σπουδών γιά τίς πα ιδικ ές βι­ βλιοθήκες στερεί τή χώρα άπό τό κατάλληλο ειδικευμένο δυναμικό. Κ αί φυσικά οί υ πάρ­ χοντες λίγοι έκπαιδευμένοι βιβλιοθηκάριοι δέν επαρκούν γιά νά καλύψουν τίς τεράστιες άνάγκες τής χώρας. Ά λ λ ά ποιό είναι τό έργο τοΰ βιβλιοθηκά­ ριου μιας πα ιδικής βιβλιοθήκης; Πρώταπρώ τα είναι ή οργάνωση τοΰ χώρου μέ τή συνεργασία αρχιτεκτόνων καί εσωτερικών διακοσμητών. Έ π ε ιτ α ή έπιλογή τοΰ υλικού μέ τή βοήθεια πάντοτε καί άλλων ειδικών επιστημόνων (ψυχολόγων, παιδαγωγών, λο­ γοτεχνών), τών γονέων καί ιδιαίτερα τών ίδιω ν τών παιδιώ ν, πού ή γνώμη τους πρέπει

νά βαραίνει ουσιαστικά. 'Ο βιβλιοθηκάριος μεταχειρίζεται πά ρα πολλούς τρόπους γιά νά φέρει σέ επαφή τό π α ιδί μέ τή γνώση. Δ ιηγιέται ιστορίες μέσα άπό τά βιβλία, πού κατόπιν τούς τά δανείζει γιά διάβασμα, οργανώνει παραστάσεις κου­ κλοθέατρου, θεάτρου καί παντομίμας, μ έ ε ρ μ η ν ε υ τ έ ς τ ά ίδ ι α τ ά π α ιδ ιά . Καλεΐ ειδι­ κούς νά κάνουν όμιλίες, νά συζητήσουν μέ τά πα ιδιά πάνω σέ διάφ ορα θέματα καί τέλος χρησιμοποιεί τόν πηλό, τή ζωγραφική καί άλλα μέσα γιά νά βοηθήσει τούς μικρούς χρήστες νά εκφραστούν έλεύθερα. Ό βιβλιο­ θηκάριος βοηθάει τά π α ιδιά νά μάθουν νά χρησιμοποιούν τή βιβλιοθήκη μόνα τουςδηλαδή νά μάθουν νά ψάχνουν νά βρίσκουν αύτό πού θέλουν μέσα άπό τόν κατάλογο καί τά εύρετήρια, ώστε νά είναι σέ θέση, άργότερα, δταν προχωρήσουν στίς σπουδές τους, νά ξέρουν νά μεθοδεύουν τίς έρευνές τους πάνω σ’ όποιοδήποτε θέμα τά ένδιαφέρει. Τελειώνοντας, θ ά ’θελα νά τονίσω δτι επειδή δέν υπάρχει κανένας άλλος φορέας μέσα στήν κοινότητα πού νά προσφέρει τίς ιδιαίτερες έκεΐνες υπηρεσίες πού προσφέρει στό π α ιδί ή παιδική βιβλιοθήκη, ό θεσμός αύτών τών βιβλιοθηκών θ ά πρέπει καί στόν τόπο μας νά άναπτυχθεί, γιά νά δώσει νέα διάσταση στίς σχέσεις τοΰ πα ιδιού μέ τή γνώση. Ά ς φροντίσουν λοιπόν οί άρμόδιοι νά άποκτήσουμε κάποτε κι έμείς τίς δικές μας πα ιδικές βιβλιοθήκες, πού θ ά συνηθί­ σουν τά πα ιδιά μας νά διαβάζουν, άκόμη κι δταν ένηλικιωθοΰν.

41

Παναγιώτα Νταή

Έ νας άλλος ρόλος γιά τις σχολικές βιβλιοθήκες Π ο λ λ ά ε ί ν α ι α υ τ ά π ο ύ π ρ έ π ε ι ν ά γ ί ν ο υ ν γ ι ά μ ιά ο υ σ ια σ τ ικ ή ά ν τ ιμ ε τ ώ π ισ η κ α ί ό ρ ισ τ ικ ή λ ύ σ η τ ο ΰ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς τ ώ ν β ι β λ ι ο θ η κ ώ ν γ ε ν ι κ ά σ τή χ ώ ρ α μ α ς . " Ο μ ω ς ά π α ι τ ε ΐ τ α ι γ ι ά μ ιά τ έ τ ο ι α θ ε μ ε λ ίω σ η τ ο ΰ θ ε σ μ ο ύ α υ τ ο ύ , ώ σ τ ε ν ά έκ π λ η ρ ώ σ ει τ ό σ κ ο π ό το υ , έ ν α ς π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ισ μ ό ς σ έ εύ ρ ύ χ ρ ο ν ο δ ιά γ ρ α μ μ α , π ο ύ τ ό ν έ π η ρ ε ά ζ ο υ ν π ο λ λ ο ί π α ρ ά γ ο ν τ ε ς . Α υ τ ό β έ β α ια δ έ ν σ η μ α ί ν ε ι δ τ ι π ρ έ π ε ι ν ά σ τ α υ ρ ώ σ ο υ μ ε τ ά χ έ ρ ι α μ α ς κ α ί ν ά π ε ρ ι μ έ ν ο υ μ ε « τ ό π λ ή ρ ω μ α τ ο ΰ χ ρ ό ν ο υ » γ ι ά μ ιά π α ρ ό μ ο ια έφ α ρ μ ο γ ή · γ ια τ ί τό π ρ ό β λ η μ α π α ρ α μ έ ν ε ι π ρ ό β λ η μ α κ α ί π ρ έ π ε ι υ π ο χ ρ ε ω ­ τ ικ ά , κ ά τ ω ά π ό τ ή ν ύ π ά ρ χ ο υ σ α κ α τ ά σ τ α σ η τ ο ΰ θ ε σ μ ο ύ τ ώ ν β ι β λ ι ο θ η κ ώ ν , ν ά μ ε σ ο λ α β ή σ ε ι μ ιά μεταβατική περίοδος ατό χ ώ ρ ο α ύ τ ό , τ έ τ ο ι α , π ο ύ θ ά λ ύ σ ε ι σ ή μ ε ρ α τ ό π ρ ό β λ η μ α , ά λ λ ά κ α ί α ύ ρ ι ο , σ έ μ ιά έ φ α ρ μ ο γ ή ε ν ό ς π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ι σ μ ο ύ , θ ά δ ώ σ ε ι ώ φ έ λ ι μ α σ τ ο ι χ ε ί α , π ο ύ θ ά ά π ο τ ε λ έ σ ο υ ν τή β ά σ η γ ι ά τ ή ν π α ρ α π έ ρ α έ ξ έ λ ιξ η .

Γι’ αύτό θ ά πρέπει νά δούμε πώ ς μπορ?ί νά άντιμετωπιστεΐ σήμερα αυτή ή κατάστα­ ση. Ή μεταβατική περίοδος, πού άπό τά πράγματα είναι άναγκαία, θ ά καρποφορή­ σει άμέσως, θ ά άντιμετωπίσει τό σήμερα καί θ ά άποτελέσει τή βάση τοΰ αύριο, ©ά μπο­ ρούσαμε νά πούμε πώ ς έπιβάλλεται μιά π ο ­ λιτική τής έπιστήμης της βιβλιοθηκονομίας, πού θ ά μάς προβληματίσει πώ ς μέ τά μέσα πού διαθέτουμε, στά σημερινά νομοθετικά πλαίσια, μπορούμε νά κινηθούμε, νά ένεργήσουμε άποφασιστικά καί νά τά χρησιμοποιή­ σουμε έτσι ώστε νά έχουμε κατά τό δυνατόν τά καλύτερα άποτελέσματα. Γιατί σέ κάθε πρόβλημα δέν άρκεΐ νά διαπιστώνεται τό πρόβλημα καί νά έξετάζεται μόνο ή ιδανική του λύση. Στόν άσθενή δίνονται οί πρώτες βοήθειες άνεξάρτητα μέ τόν τρόπο πού θά πρέπει άπό τόν ειδικό νά καταπολεμηθεί στή συνέχεια α ύ τ ή κ α θ ε α υ τ ή ή ά σ θένεια γ ιά πλήρη άποκατάσταση τής ύγείας του. Π ρίν άπό τήν έπανάσταση τοΰ ’21 οί κήρυκες τής έλευθερίας τόνιζαν δτι χρειά­ ζονταν περισσότερα σχολεία, γιατί πίστευαν πώ ς έκεϊ μέσα θά άφυπνίζονταν τό πνεύμα 42

τών σκλαβωμένων. Σήμερα τό σύνθημά μας γιά τήν άφύπνιση τοΰ πνεύματος τών συγ­ χρόνων Ελλήνω ν είναι περισσότερες βιβλιο­ θήκες, πλούσιες σέ υλικό, δυναμικές καί άνοιχτές γιά δλο τόν κόσμο, ώστε οί δυνατό­ τητες έπιμόρφωσης νά είναι πλέον γεγονός. Σήμερα βάση μας πρέπει νά είναι δχι τί πρέπει νά γ ίνει άλλά τ ί μ π ο ρ ε ί ν ά γ ίν ε ι. Ά π ό τήν άπογραφή τών βιβλιοθηκών κάνουμε τήν άρχή γιά τή μεταβατική περίοδο. Μελε­ τώντας τά στοιχεία τής Στατιστικής Υ π η ρ ε­ σ ίας (Στατιστική Έ κπαιδεύσεω ς 1972-73), διαπιστώνουμε δτι υπάρχει ένας άξιόλογος άριθμός βιβλιοθηκών σ’ όλόκληρη τή χώρα. Αύτό είναι θετικό στοιχείο πολύ Ενθαρρυν­ τικό γιά τήν έδραίωση μιας μεταβατικής περιόδου, άνεξάρτητα άπό τό πώ ς οί ύπάρχουσες βιβλιοθήκες λειτουργούν καί κατά πόσο έκπληρώνουν τό σκοπό τους. ’Εκείνο πού σήμερα έχει σημασία είναι τό δτι υ π ά ρ ­ χ ο υ ν καί μπορούν νά χρησιμοποιηθούν κατάλληλα καί νά μετατραποΰν σέ δυναμι­ κές, μέ διττό σκοπό. Καί λέγοντας διττό σκοπό, έννοούμε άπό τή μιά μεριά νά λει­ τουργήσουν καί νά έκπληρώσουν τόν ειδικό

σκοπό τής ίδρυσής τους καί άπό τήν άλλη νά άναδιοργανωθοΰν έτσι ώστε νά είναι σέ θέση νά άναπληρώσουν καί τίς δημόσιες ή δημοτικές βιβλιοθήκες, δπου δέν υπάρχουν. Αύτό βρίσκεται άναμφισβήτητα μέσα στίς σημερινές δυνατότητες, γιατί: 1) Μιά άναδιοργάνωση τών σχολικών βι­ βλιοθηκών πού ύπάρχουν, μέ παράλληλο λαϊκό προσανατολισμό, είναι άρκετή καί δυνατή.

2) Οικονομικά, δέν άπαιτοΰνται άπρόσιτα γιά τήν ώρα ποσά γιά τίς δαπάνες τοΰ κτιρίου καί τών ειδικών υπαλλήλων.

3) Δέν άπ αιτεΐται πρόσθετο ειδικό προσ­ ωπικό, γιατί στήν προκειμένη περίπτωση οί δάσκαλοι καί καθηγητές μπορούν νά άνα­ πληρώσουν αύτό τό κενό, έστω καί άν άπαιτηθεΐ ένα έπίδομα γ ι’ αύτούς πού θ ά άσχοληθοΰν μέ τήν όργάνωση καί λειτουργία τής βιβλιοθήκης.

4) Έ ν α ς συντονισμός τών φορέων λαϊκών καί σχολικών βιβλιοθηκών δέν είναι πρ ό ­ βλημα δύσκολο.

5) Μετά τό μεταβατικό στάδιο ένας δ ια ­ χωρισμός, μιά διάσπαση, δέν θ ά είναι έπίσης δύσκολο έργο.

6) Βασικά βιβλία, δπω ς έγκυκλοπαίδειες, λεξικά, είναι κοινά βιβλία σχολικών καί λαϊκών βιβλιοθηκών καί έπειδή τέτοια βασι­ κά βιβλία είναι δυνατόν νά ύπάρχουν στίς σχολικές βιβλιοθήκες, θ ά καλύψουν χωρίς έπιβάρυνση λαϊκές άνάγκες.

7) ’Επιπλέον ή συνάντηση μικρών καί με­ γάλων σ’ έναν τέτοιο χώρο, πού προσφέρει τήν έπιμόρφωση, θ ά είναι κίνητρο γιά έπιμόρφωση καί γιά τούς δυό. Έ τ σ ι θ ά καταλήξει ή βιβλιοθήκη ένας πραγματικά πνευματι­ κός χώρος, δπου ή πνευματική κίνηση θά έδραιω θεΐ στήν έπαρχία καί θ ά άγαπηθεϊ άληθινά τό βιβλίο, πού τόσο πολύ τό έχει άνάγκη ή χώρα μας. Καί ώς πρώτη έπιτυχία, ή διάδοση τοΰ βιβλίου σέ πλατιά λαϊκά στρώματα θ ά είναι γεγονός. Στή συνέχεια θ ά δοθεί ό χρόνος γιά προγραμματισμό καί έφαρμογή αύτοΰ τοΰ θεσμοΰ τών λαϊκών βιβλιοθηκών. Τό μετα­ βατικό στάδιο θ ά άποτελέσει τή σταθερότερη ψυχολογική βάση γιά τήν άμεση άξιοποίηση μιας αυριανής λαϊκής βιβλιοθήκης, γιατί ό λαός θ ά έχει έλθει σέ έπαφή μέ τό βιβλίο. Θά τό δει ώς άνάγκη, ώς τροφή πνευματική,

καί μιά τέτοια βιβλιοθήκη θ ά τήν περιμένει καί θά τή δεχτεί μέ χαρά. Μέ άλλα λόγια, ή μεταβατική περίοδος θά βοηθήσει στήν άμε­ ση άξιοποίηση μιας αύριανής λαϊκής, δυνα­ μικά όργανωμένης βιβλιοθήκης καί, τό σπουδαιότερο, θ ά φτάσει στό σημείο νά άναζητά έκεϊνος τή βιβλιοθήκη καί δχι ή βιβλιοθήκη έκεϊνον. Τότε νομίζω, μέ μιά τέτοια ψυχολογική βάση, ή βιβλιοθήκη θά έκπληρώσει άπόλυτα τό σκοπό της. Γιά τήν άρχή αύτής τής μεταβατικής περιόδου στήν ιστορία τής βιβλιοθηκονομίας στήν Ε λ λά δ α πρέπει νά γίνει ένας προγραμματισμός χωρίς μεγάλες άξιώσεις, γιά νά γίνει δσο πιό εύκο­ λα καί γρήγορα αύτή ή άρχή.

Γιά τό σκοπό αύτό πρέπει: A. 1) Νά άποφασιστεΐ άπό υπεύθυνους υπηρεσιακούς παράγοντες-φορεΐς ή διττή σκοπιμότητα τών σχολικών βιβλιοθηκών.

2) Νά γίνει δεκτή άπό τό υ πουργείο Π αι­ δείας ή μετατροπή αύτή καί νά ένισχυθεΐ άπό τά υπουργεία Πολιτισμοΰ καί ’Εσωτερι­ κών, γιά τόν έμπλουτισμό μέ κατάλληλα βιβλία, άνάλογα μέ τίς άνάγκες τής περ ι­ οχής.

3) Νά συνταχθοΰν κατάλογοι βιβλίων κατά κατηγορίες περιοχών, άνάλογα μέ τίς άσχολίες καί τά ιδιαίτερα ένδιαφέροντά τους.

4) Νά ληφθεΐ μέριμνα άπό τίς κατά τό­ πους έπιθεωρήσεις Δημοτικής καί Μέσης Έ κπαιδεύσεω ς γιά τό χώρο καί τό διορισμό υπεύθυνων έκπαιδευτικώ ν λειτουργών γιά τό σκοπό αύτό.

5) Νά δημιουργηθοΰν άπό τούς ύπεύθυνους έκπαιδευτικούς έπιτροπές λειτουργίας τών βιβλιοθηκών.

6) Νά τηρούνται άπό τούς ύπεύθυνους έκπαιδευτικούς Βιβλία Ά ναγνω στικοΰ Κοινοΰ, ώστε στό τέλος τής σχολικής χρονιάς, ύστερα άπ|ό τή σχετική έκθεση, νά δίδονται αύτά τά στοιχεία μέ προτάσεις γιά άγορά βιβλίων άνάλογα μέ τά διαπιστω θέντα Ενδι­ αφέροντα τοΰ άναγνωστικοΰ κοινοΰ.

7) Νά γίνονται έπανειλημμένες άνακοινώσεις άπό δλα τά μέσα μαζικής ένημέρωσης καί έπικοινωνίας γιά τό χαρακτήρα τών σχολικών βιβλιοθηκών καί τή δυνατότητα χρησιμοποίησής τους άπό δλους.

43

8) Νά όργανώνονται περιφερειακά σεμι­ νάρια άπό ειδικούς βιβλιοθηκονόμους γιά τούς υπεύθυνους τών βιβλιοθηκών έκπαιδευτικούς, πού είναι καί οί μόνοι πού μπο­ ρούν νά βοηθήσουν θετικά αυτή τήν πνευμα­ τική κίνηση, τήν οργάνωση τών όποιων θά έχουν οί εκπαιδευτικές επιθεωρήσεις.

9) Ο ί σχετικές επαφές τών υπευθύνων πρέπει νά γίνουν τό συντομότερο, ώστε νά αρχίσει άμέσως καί ή έφαρμογή τού θεσμού τής λαϊκής βιβλιοθήκης, ενσωματωμένης στίς σχολικές. Β. Παράλληλα, θά πρέπει νά διαδο θεί τό βιβλιαυτοκίνητο γιά τήν επαρχία, δπου θά δανείζει γιά ένα χρονικό διάστημα στίς σχολικές-λαϊκές βιβλιοθήκες βιβλία λογοτεχνι­ κά, ιστορικά, βιβλία άνάλογα μέ τίς ασχολίες τών κατοίκων... Ε ίναι καί αυτός ένας όλιγοδάπανος συμπληρωματικός τρόπος, πού θά συμβάλει στόν εμπλουτισμό καί τήν καλύτε­ ρη λειτουργία τής λαϊκής βιβλιοθήκης κατά τή μεταβατική περίοδο πού προτείνουμε. Γ. Ε π ίσ η ς στήν προσ πάθεια αύτή γ ιά τή λειτουργία τών λαϊκών βιβλιοθηκών μπορεί νά συμβάλει αρκετά καί τό ύπουργεϊο Π α ι­ δείας μέ τά Κέντρα Λαϊκής Έ πιμορφώσεως, πού έχει δημιουργήσει σχεδόν σ’ όλόκληρη τή χώρα, άν σ’ αυτά προβλέψει καί βιβλιο­ θήκες μέ βιβλία άνάλογα μέ τά θέματα πού διαπραγματεύονται οί ομιλητές τών Κέν­ τρων. Ε πο μ ένω ς σήμερα τό πρόβλημα τών λ α ϊ­ κών βιβλιοθηκών στή χώρα μας πρέπει νά αντιμετωπιστεί μέ τή διττή σκοπιμότητα τής σχολικής βιβλιοθήκης καί νά χρησιμοποιη­ θούν παράλληλα τό βιβλιαυτοκίνητο καί τά Κέντρα Λαϊκής Έ πιμορφώσεως. Ο ί φορείς γενικά ίδρύσεως τών βιβλιοθη­

44

κών πρέπει νά προβληματιστούν πάνω στό σημείο αυτό καί γιά σήμερα νά γίνει ένας νέος προσανατολισμός πρός τήν κατεύθυνση αύτή, γ ιά νά λυθεί τό πρόβλημα τής λαϊκής βιβλιοθήκης, πού είναι τόσο αναγκαίο γιά τήν επιμόρφωση τού λαού, γιά τήν πνευματι­ κή πρόοδο καί προκοπή τού τόπου μας. Γιατί άν εδραιω θεί σέ τόσο πλατιά λαϊκά στρώματα ή αγάπη πρός τό βιβλίο, μπορούμε νά πιστεύουμε πώ ς έτσι θ ά δημιουργήσουμε τή νεοελληνική κουλτούρα μέσα στά εύρωπα ϊκά πλαίσια, άλλά καί γενικά τών πολιτι­ σμένων λαών. Τότε θ ά είναι αναμφισβήτητος ό προσανατολισμός τής νεοελληνικής σκέ­ ψης στίς ιδέες καί σκέψεις τής εποχής, στήν ανθρώπινη γενικά φύση, καί θ ά συντελέσει στή διαμόρφωση καί παραπέρα έξέλιξη καί δέν θ ά είναι μόνο δέκτης μηνυμάτων τής δ ιεθνούς κοινωνίας, άλλά καί πομπός μηνυ­ μάτων πρός αύτή. Γ ιατί ό ελληνικός λαός δέν στερείται ούτε διανοήσεως ούτε δημιουργι­ κής επιστημονικής σκέψεως γιά προβολή καί άναγνώριση στό διεθνή χώρο. Σ ’ αυτό τόν άναγκαϊο προσανατολισμό τού νεοελληνι­ κού πνεύματος θ ά συμβάλει ή μεταβατική περίοδος τής λαϊκής βιβλιοθήκης, πού πρ ο­ τείνω, μαζί μέ τήν έννιάχρονη υποχρεωτική φοίτηση πού καθιερώθηκε, γιατί μιά κοινω­ νία άνεβαίνει πνευματικά δσο μεγαλύτερος αριθμός μελών της άπαρτίζουν τή βάση τής πνευματικής πυραμίδας μέ τήν τάση γιά τήν ελάττωση τού ύψους της έκ τών κάτω πρός τά άνω. Τό στήριγμα τής βάσης τής πνευμα­ τικής πυραμίδας είναι γενικά ή ύπαρξη δ υ ­ ν α μ ικ ώ ν β ιβ λ ιο ϋ η κ ώ ν , καί ειδικότερα λ α ϊκ ώ ν .

Μαρούλα Κλιάφα

Τί διαβάζουν τά παιδιά μας (Μ ία ερ ευνά στην π ερ ιο χή τω ν Τ ρ ικ ά λ ω ν) Ή Π α ιδ ικ ή Δ α ν ε ι σ τ ι κ ή Β ι β λ ιο θ ή κ η Τ ρ ι κ ά λ ω ν δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε π ρ ί ν α π ό τ ρ ί α χ ρ ό ν ι α α π ό Τ ρ ι κ α λ ιν ο ύ ς π ο ύ σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ α ν τ ή ν α ν ά γ κ η τ ή ς δ ι ά δ ο σ η ς τ ο ύ β ι β λ ί ο υ σ τ ά π α ι δ ι ά . 'Ύ σ τ ε ρ α ά π ό σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς κ ι ά φ ο ΰ ζ η τ ή σ α μ ε τ ή ν η θ ικ ή σ υ μ π α ρ ά σ τ α σ η τ ο ύ Κ ύ κ λ ο υ τ ο ύ Ε λ λ η ν ι κ ο ύ Π α ι δ ι κ ο ύ Β ι β λ ίο υ , κ α τ α λ ή ξ α μ ε σ τ ή ν α π ό φ α σ η ν ά δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ μ ε μ ιά β ι β λ ι ο θ ή κ η γ ι ά π α ι δ ι ά . Μ ε δ α π ά ν ε ς τ ω ν φ ίλ ω ν τ ή ς β ι β λ ι ο θ ή κ η ς κ α ί χ ω ρ ίς κ α μ ι ά κ ρ α τ ικ ή έ ν ίσ χ υ σ η — μ ό ν ο τ ό μ ο ρ φ ω τ ικ ό τ μ ή μ α τ ή ς ’Ε θ ν ι κ ή ς Τ ρ ά π ε ζ α ς μ ά ς έ σ τ ε ιλ ε 1 0 0 β ι β λ ί α — κ α τ α φ έ ρ α μ ε κ α ί σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ α μ ε , ά φ ο ΰ κ ά ν α μ ε έ π ι λ ο γ ή μ ε κ ρ ιτ ή ρ ιο τ ή ν π ο ι ό τ η τ α , έ ν α σ η μ α ν τ ι κ ό α ρ ι θ μ ό β ι β λ ί ω ν κ ι ά ρ χ ί σ α μ ε . ’Α λ λ ά δ ε σ τ α θ ή κ α μ ε εδ ώ .

Σκεφτήκαμε πώ ς ή δημιουργία μιας π α ι­ δικής βιβλιοθήκης δεν θ ά έλυνε τό πρόβλη­ μα. Τά π α ιδιά μας δυστυχώς δεν έχουν συνηθίσει νά διαβάζουν, δεν πηγαίνουν μό­ να τους στή βιβλιοθήκη. Έ π ρ ε π ε νά βρούμε τρόπο νά πά ει τό βιβλίο στό π α ιδί καί δ χι τό π α ιδί στό βιβλίο. Καί τό πετύχαμε αύτό μέ τή συνεργασία των έπιθεωρητών, καθηγητών καί δασκάλων. Χάρη στή δική τους βοήθεια καί συμπαράσταση, ένας σημαντικός αρ ι­ θμός παιδιώ ν γνώρισε άπό κοντά τό καλό βιβλίο. Π αιδιά ηλικίας 7-12 χρονών άπό 18 δημόσια δημοτικά σχολεία πού βρίσκονται μέσα στήν πόλη, μά καί στά κοντινά χωριά, έχουν σήμερα τήν ευκαιρία νά δανείζονται τά βιβλία πού προτιμούν, νά τά άλλάζουν μεταξύ τους, νά τά συζητούν καί νά τά σχολιάζουν. Δεν θ ά πρέπει νά περάσει άπαρατήρητο τό γεγονός πώ ς ή βιβλιοθήκη μας διαθέτει αυτή τή στιγμή 1275 τόμους βιβλίων τά όποια έχουν διαβαστεί μέσα στά δύο χρόνια τής λειτουργίας της κατά μέσο δρο τουλάχι­ στον πέντε φορές. Συνήθως τά ράφ ια τής

μικρής μας βιβλιοθήκης είναι άδεια, καί αύτό μάς γεμίζει ξεχωριστή χαρά. Παράλληλα μέ τό δανεισμό βιβλίων, ή βιβλιοθήκη μας όργανώνει κινηματογραφι­ κές προβολές, παραστάσεις κουκλοθέατρου, έκθέσεις βιβλίων κι άφίσας καί συζητήσεις συγγραφέων παιδικώ ν βιβλίων μέ τά παιδιά. Σκοπός τής βιβλιοθήκης μας είναι νά καλλι­ εργήσει τό πα ιδί, νά τό δραστηριοποιήσει καί νά τού δώσει τήν εύκαιρία νά έκφραστεΐ καί νά δημιουργήσει τό ίδιο. Ύ σ τερα άπό τρία χρόνια λειτουργίας τής βιβλιοθήκης μας, σκεφτήκαμε νά κάνουμε μιά έρευνα γ ιά νά δούμε π οιά έπίδραση είχε ή ύπαρξη μιάς πα ιδικής βιβλιοθήκης στήν πόλη μας, άν βοήθησε στή διάδοση τού βιβλίου καί πόσο βοήθησε. Θέλαμε νά έχου­ με μιά πλήρη εικόνα γιά τό πόσο διαβάζουν τά π α ιδιά μας καί τί διαβάζουν. Μέ τή βοήθεια τής κ. Βίτω ς Ά γγελοπούλου, πού μάς συνέταξε τό έρωτηματολόγιο καί μάς έδωσε τίς γενικές όδηγίες γιά τή διεξαγωγή τής έρευνας, άπευθυνθήκαμε σέ έξι δημοτικά σχολεία καί συνολικά άπάντη45

σαν στό έρωτηματολόγιό μας 391 πα ιδιά ήλικίας 9-12 χρόνων. Ά π ’ αυτά, τά 211 ήταν άγόρια καί τά 180 κορίτσια. ’Α πό εισοδημα­ τική άποψη, οί γονείς των πα ιδιώ ν άνήκαν κατά 11% στην πρώτη εισοδηματική κατηγο­ ρία (ύψηλό εισόδημα), κατά 33% στή δεύτε­ ρη (μέσο (εισόδημα) καί κατά 56% στήν τρίτη (χαμηλό εισόδημα), θ ά πρέπει νά πούμε π ώ ς τά σχολεία αύτά δέν διαλέχτηκαν στήν τύχη. ’Επειδή θέλαμε ή έρευνά μας νά άγκαλιάζει δλα τά κοινωνικά στρώματα, διαλέξαμε δυό σχολεία πού βρίσκονται στό κέντρο της πόλης, δυό σέ συνοικισμούς καί άλλα δυό σέ κοντινά χωριά. ’Α πό τά έξι αύτά δημοτικά σχολεία μόνο τό ένα έχει μιά όργανωμένη σχολική βιβλιοθήκη μέ 200 περίπου βιβλία. Τ ά ύπόλοιπα σχολεία τροφοδοτούν­ ται μέ βιβλία τής πα ιδικ ής βιβλιοθήκης. Π ρίν δώσουμε στούς μαθητές τό έρωτηματολόγιο, τούς έξηγήσαμε τόν άντικειμενικό σκοπό τής έρευνάς μας καί τούς παρακαλέσαμε νά ’ναι σαφείς καί ειλικρινείς στίς άπαντήσεις τους. Μ ελετώντας τά άποτελέσματα τής έρευ­ νας μπορούμε νά βγάλουμε ένα πλήθος συμ­ περάσματα. Δυστυχώς ό περιορισμένος χώ ­ ρος δέν μάς έπιτρέπει νά τ’ άναφέρουμε δλα. Γι’ αύτό θ ά περιοριστούμε νά δώσουμε τά πιό σημαντικά στατιστικά στοιχεία καί νά κάνουμε μερικές γενικές παρατηρήσεις. Μ ιά πρώτη διαπίστωση είναι πώ ς τά κο­ ρίτσια διαβάζουν περισσότερα βιβλία άπό τά άγόρια. Συγκεκριμένα, τά κορίτσια δ ια ­ βάζουν κατά μέσο δρο 8,6 βιβλία τό χρόνο, ένώ τ’ άγόρια 6,9 βιβλία. Συνολικά τά π α ι­ διά πού ή οίκογένειά τους έχει ύψηλό εισό­ δημα διάβασαν έφέτος κατά μέσο δρο 12 βιβλία. Τά πα ιδιά οικογενειών μέσου εισο­ δήματος διάβασαν 7,8 βιβλία καί τά πα ιδιά πού οί οίκογένειές τους έχουν χαμηλό εισό­ δημα διάβασαν 6,7 βιβλία. Παρατηρούμε πώ ς τά πα ιδιά πού άνήκουν στή «Β» καί «Γ» κατηγορία, σέ οικογέ­ νειες δηλαδή μέ μέσο καί χαμηλό εισόδημα, διάβασαν περίπου τόν ίδιο άριθμό βιβλίων, πα ρ’ δλο πού τά πα ιδιά τής «Β» εισοδηματι­ κής κατηγορίας άγοράζουν τό 75% τών βι­ βλίων πού διαβάζουν, ένώ τά π α ιδιά τής «Γ» εισοδηματικής κατηγορίας άγοράζουν μόνο τό 40%. Ή ύπαρξη τής πα ιδικής βιβλιοθή­ κης άναπληρώνει τήν άδυναμία τών παιδιώ ν τής «Γ» κατηγορίας ν’ άγοράσουν βιβλία πού θέλουν νά διαβάσουν. Κι άκόμα γίνεται φανερό πώ ς άν τό π α ιδί βρίσκει εύκολα τό βιβλίο, αν στή γειτονιά του ή στό σχολείο του υπάρχει μιά βιβλιοθήκη κι άν κοντά του 46

βρίσκεται ό κατάλληλος άνθρωπος, ό δά ­ σκαλος, ό βιβλιοθηκάριος ή άκόμα κι ό γονιός πού μέ τή συζήτηση θ ά τού κινήσει τό ένδιαφέρον γιά τό βιβλίο, τότε τό παιδί, άνεξάρτητα άπό τήν οικονομική κατάσταση τής οικογένειας ή τή μόρφωση τών γονιών του, θ ’ άγαπήσει τό βιβλίο καί θ ά γίνει συνειδητός άναγνώστης. Κι έρχόμαστε σ’ ένα άλλο έρώτημα: Τί βιβλία προτιμούν τά π α ιδιά μας; Ή έρευνα μάς άπέδειξε πώ ς πρώ τα στίς προτιμήσεις τών πα ιδιώ ν έρχονται τά βιβλία μέ περιπέτειες. Τό ποσοστό γ ι’ αύτό τό είδος τών βιβλίων φτάνει καί γιά τά δυό φύλα στό 72%. ’Α κολουθούν γιά μέν τ’ άγόρια βιβλία γιά πυραύλους καί τό διάστημα, γιά δέ τά κορίτσια βιβλία μέ περιεχόμενο άπό τή μυ­ θολογία. ’Αμέσως μετά έρχονται τά πατριω ­ τικά, ιστορικά καί ταξιδιω τικά βιβλία. Στήν έρώτηση «Διαβάζετε παραμύθια;» τά π α ιδιά τής πόλης άπάντησαν καταφατικά σέ ποσοστό 67%. Έ ν ώ τό ποσοστό γιά τήν ίδ ια έρώτηση στά πα ιδιά τών συνοικισμών κ αί χωριών φτάνει τό 90%. Ή μεγάλη αύτή διαφ ορά στήν προτίμηση γιά τό παραμύθι άνάμεσα στά πα ιδιά τής πόλης καί τών χωριών είναι εύκολο νά έξηγηθεΐ. Τά π α ιδιά στά χωριά βρίσκονται π ιό κοντά στήν π α ρ ά ­ δοση. ’Έ χουν γιαγιές πού λένε άκόμα π α ρ α ­ μύθια καί γενικά άγαποΰν περισσότερο ότιδήποτε είναι λαϊκό. Στό χωριό ’Αμάραντος Καλαμπάκας, πού έχει 300 κατοίκους, υπάρχει βιβλιοθήκη μέ 160 βιβλία, δημιούρ­ γημα τής Π αιδικής Δ ανειστικής Βιβλιοθή­ κης Τρικάλων. Ε ίναι χαρακτηριστικό πώ ς μέσα στά 20 βιβλία πού κινήθηκαν περισσό­ τερο τόν περασμένο χρόνο, τή δεύτερη, έβδο­ μη καί δέκατη πέμπτη θέση έχουν συλλογές μέ λαϊκά παραμύθια. Κι έρχόμαστε στά εικονογραφημένα. Γιά τά πα ιδιά τής πόλης έχουμε ένα ποσοστό 73% πού διαβάζουν εικονογραφημένα. Γιά τά πα ιδιά τών συνοικισμών τό ποσοστό φτά­ νει 78% καί γιά τά πα ιδιά τών χωριών 86%. Ε ίναι φανερό πώ ς τά πα ιδιά μας έχουν γιά κύρια πνευματική τροφή τά εικονογρα­ φημένα. Βέβαια στήν έποχή μας ή εικόνα έχει μιά σημαντική θέση καί είναι γνωστό πώ ς ένα πετυχημένο σκίτσο μπορεί νά είναι τό ίδιο εύγλωττο δσο καί ένα κείμενο. Δέν θ ά πρέ­ πει δμως νά μάς διαφεύγει τό γεγονός πώ ς πολλά άπό τά εικονογραφημένα είναι κακό­ τεχνα καί άπέχουν πολύ άπό τό νά καλλιερ­ γούν αισθητικά τά πα ιδιά . Ε π ιπ λ έο ν τό εικονογραφημένο περιοδικό δέν βοηθάει τό

π α ιδί ν’ άποκτήσει τό λεξιλόγιο έκεΐνο που τοΰ είναι άπαραίτητο γιά νά μπορεί νά έκφράζεται σωστά. ’Α πό τήν πλευρά μας, δέν Μ είχαμε άντίρρηση νά διαβάζουν τά π α ιδιά καί εικονογραφημένα έφόσον, δπως λένε τά ίδια, τά ξεκουράζει καί τά διασκεδά­ ζει, μέ τήν προϋπόθεση δμως π ώ ς θ ά διαβά­ ζουν καί βιβλία. ’Α πό την ερευνά μας άποδεικνύεται πώ ς δσο λιγότερες ευκαιρίες έχει ένα π α ιδί νά διαβάσει ένα καλό βιβλίο, τόσο περισσότερα εικονογραφημένα διαβάζει. Δέν είναι κα θό ­ λου τυχαίο τό γεγονός πώ ς στό συνοικιακό σχολείο της 'Α γίας Μ ονής — που διαθέτει μιά καλή σχολική βιβλιοθήκη πού λειτουργεί σωστά — έχουμε ποσοστό 64% γιά τά εικο­ νογραφημένα, ένώ στό 24 Δημοτικό Σχολείο (συνοικιακό κι αύτό), πού δέν διαθέτει βι­ βλιοθήκη καί πού τά π α ιδιά άνήκουν στό μεγαλύτερο μέρος σέ οικογένειες μέ χαμηλό εισόδημα, έχουμε ποσοστό 93% γιά τά εικο­ νογραφημένα. Θά σταθούμε γιά λίγο στίς προτιμήσεις των πα ιδιώ ν γιά τούς συγγραφείς. Στό έρώτημα «Προτιμάτε τούς έλληνες ή τούς ξένους συγγραφείς;» τά πα ιδιά τής πόλης άπάντησαν 28% έλληνες καί 30% ξένους. ’Α ντίθετα, στό ίδ ιο έρώτημα τά πα ιδιά των χωριών άπάντησαν 43% δτι προτιμούν τούς έλληνες καί 18% τούς ξένους. Τέλος ένας άριθμός

πα ιδιώ ν δέν άπάντησε καθόλου σ’ αυτό τό έρώτημα. Στό έρώτημα «Ποιό βιβλίο ά π ’ δσα διάβ α­ σες δέν ξεχνάς;» πά ρα πολλά πα ιδιά σημείω­ σαν τά βιβλία τοΰ Βέρν, τόν Τρελλαντώνη τής Δέλτα καί τόν Δόν Κιχώτη. Γιά τά βιβλία τοΰ Βέρν είναι φυσική ή προτίμησή τους, μιά καί βρίσκουν μέσα σ’ αύτά τήν περιπέτεια. Ό σ ο γιά τόν Τρελλαν­ τώνη καί τόν Δόν Κιχώτη, είναι βιβλία καλογραμμένα κι έχουν πολύ χιούμορ, πρ ά ­ γμα πού άρέσει στά πα ιδιά . Συχνά δταν συστήνω ένα βιβλίο στά πα ιδιά μέ ρωτούν: « Έ χ ε ι πλάκα;» Α ύτό ας τό προσέξουν ιδ ια ί­ τερα οί συγγραφείς μας. Τά πα ιδιά διψούν γιά γέλιο. Θ ά σταματήσουμε σέ ένα άκόμη σημείο τής έρευνάς μας. Στήν έρώτηση «Δ ιαβάζεις έφημερίδα;», 29% άπό τ’ άγόρια άπάντησαν καταφατικά ένώ άπό τά κορίτσια μόνο τό 16% διαβάζει έφημερίδα. Τέλος ένα ποσο­ στό 63% άπάντησε «πότε-πότε». Έ δ ώ κλείνουμε τά συμπεράσματα τής έρευνάς μας, ή όποια είναι στή διάθεση τοΰ υπουργείου Πολιτισμού καί ’Επιστημών ή όποιουδήποτε άλλου κρατικού ή ιδιωτικού φορέα πού θ ά μπορούσε μελετώντας τά στοι­ χεία νά βγάλει τά συμπεράσματα έκεϊνα πού θ ά βοηθούσαν τήν υπόθεση βιβλία.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. ’Εξωσχολικά βιβλία πού διάβασαν φέτος κατά μέσο δρο 2. Βιβλία πού προτιμούν νά διαβάζουν (στά 100 πα ιδιά ) α) μέ περιπέτεια β) μέ περιεχόμενο ιστορικό γ) μέ περιεχόμενο άπό τή μυθολογία δ) γιά πυραύλους καί διάστημα ε) πατριωτικά στ) ταξιδιω τικά ζ) Ιστορίες γ ιά ζώ α καί φυτά 3. Δ ιαβάζουν παραμύθια 4. Δ ιαβάζουν ποιήματα 5. Δ ιαβάζουν εικονογραφημένα 6. Δ ιαβάζουν έγκυκλοπαίδειες 7. Δ ιαλέγουν ένα βιβλίο α) άπό τόν τίτλο β) άπό τό έξώφυλλο γ) άπό τήν εικονογράφηση δ) γιατί τοΰ τό σύστησε ένα άλλο πα ιδί ε) γιατί τοΰ τό σύστησε ό δάσκαλος, ή μητέρα

’Αγόρια Κορίτσια Μέσος 8 6,9 8,6 7,7 72 23 17 28 29 12 11 68 57 79 67

73 20 37 22 21 19 19 93 73 72 77

72 21 26 25 25 15 15 80 64 76 72

56 10 11 5 17

62 10 9 7 23

59 10 10 6 20

47

στ) άπό τήν περίληψη πού μπορεί νά είναι γραμμένη στό έξώφυλλο ζ) άπό τό όνομα τού συγγραφέα 8. Βρίσκουν τά βιβλία πού διαβάζουν α) τ’ άγοράζουν β) άπό τήν Π αιδική Δανειστική Βιβλιοθήκη γ) άπό τή βιβλιοθήκη του δήμου δ) τά δανείζονται άπό φίλους ε) άπό τή βιβλιοθήκη τοΰ σχολείου 9. Δ ιαβάζουν τό όνομα τοΰ συγγραφέα πού έγραψε τό βιβλίο 10. Θ υμούνται τούς συγγραφείς των βιβλίων πού διαβάζουν 11. Δ ιαβάζουν γιά δεύτερη φορά ένα βιβλίο πού τούς άρεσε 12. Προτιμούν συγγραφείς α)έλληνες β) ξένους γ) έλληνες καί ξένους 13. Θ ά ήθελαν νά γράψουν ένα βιβλίο 14. Δ ιαβάζουν έφημερίδα α )ν α ί β) πότε-πότε

16 36

17 29

16 33

53 49 8 24 19 81 55 78

60 52 5 29 24 85 49 87

56 50 7 26 21 83 52 82

36 27 34 79

38 15 43 78

37 21 38 79

28 59

16 67

63

22

Σ Υ Σ Χ Ε Τ ΙΣ Η τ ω ν ά π α ν τ ή σ ε ω ν τ ο ΰ έ ρ ω τ ή μ α τ ο ς « Π ο ΰ β ρ ίσ κ ε ι ς τ ά β ι β λ ί α π ο υ δ ια β ά ζ ε ις »

με

τήν

ε ισ ο δ η μ α τικ ή

κατάσταση

τω ν

γ ο ν ιώ ν

τω ν

π α ιδ ιώ ν :

Εισοδηματική κατηγορία των γονιών των παιδιώ ν

Πού βρίσκουν τά βιβλία πού διαβάζουν

Α Εισοδηματική κατηγορία (υψηλό εισόδημα)

— Τ άγοράζουν — Τά δανείζονται άπό τήν παιδική ή σχολική βιβλιοθήκη

Β Εισοδηματική κατηγορία (μέσο εισόδημα)

Γ Εισοδηματική κατηγορία (χαμηλό εισόδημα)

Στά 100 πα ιδιά 75

45

—Τ ’ άγοράζουν — Τά δανείζονται άπό τήν παιδική ή σχολική βιβλιοθήκη

75

— Τ’ άγοράζουν — Τά δανείζονται άπό τήν παιδική ή σχολική βιβλιοθήκη

40

54

76

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τά δύο νούμερα δέν εχουν άθροισμα 100, γιατί πολλά παιδιά Απάντησαν δτι καί άγοράζουν βιβλία καί δανείζονται άπό τις δανειστικές βιβλιοθήκες.

48

Ελένη Παμπούκη

Ή σεξουαλική άγωγή καί τά βιβλία ενημέρωσης Ή τ α ν ε σ τ ό μ ά θ η μ α τ ή ς Φ υ σ ικ ή ς 'Ι σ τ ο ρ ί α ς π ο ύ τ ά λ ο υ λ ο ύ δ ι α π α ρ α λ ί γ ο ν ά χ ά σ ο υ ν τ η ν υ π ό λ η ψ ή τ ο υ ς . 'Ό σ α γ ί ν ο ν τ α ν α ν ά μ ε σ α σ τή γ ύ ρ η κ α ί τ ό ν ύ π ε ρ ο μ ο ΰ φ α ί ν ο ν τ α ν ξ ε δ ι ά ν τ ρ ο π α π ο λ ύ κ α ί μ ό ν ο ή π α ρ ε μ β ο λ ή τ ή ς Μ έ λ ι σ σ α ς τ ή ς μ ε σ ίτ ρ α ς δ ιέ σ ω σ ε τ ά λ ο υ λ ο ύ δ ι α ά π ό έ ν α ν τ ε λ ε σ ίδ ι κ ο έ ξ ε υ τ ε λ ισ μ ό . Π ο λ λ ά χ ρ ό ν ι α α ρ γ ό τ ε ρ α κ ι ν δ ύ ν ε ψ ε ν ά ξ ε π έ σ ε ι σ τ ά μ ά τ ια τ ή ς μ ικ ρ ή ς μ ο υ κ ό ρ η ς ή π ρ ι γ κ ί π ι σ σ α τ ο ύ π α ρ α μ υ θ ι ο ύ , δ τ α ν σ τ ή ν ερ ώ τ η σ η « π ώ ς γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ι τ ά μ ω ρ ά » α π ά ν τ η σ ε μ ικ ρ ή φ ι λ ε ν ά δ α π α ρ ε μ β ά λ λ ο ν τ α ς α ν ά μ ε σ α σ τ ό ν μ π α μ π ά κ α ί σ τή μ α μ ά κ ά π ο ι ο « ζ ο υ μ ί » ! Μ ό λ ο π ο ύ ή ά π ά ν τ η σ η ή τ α ν κ α τ α κ υ ρ ω μ έ ν η μέ τή σ φ ρ α γ ί δ α ή - μ α μ ά - τ ό - ε ί π ε , ή μ ικ ρ ή μ ο υ κ ό ρ η δ έ ν μ π ό ρ ε σ ε ν ά δ ε χ τ ε ί μ ιά τ έ τ ο ι α έ ξ ε υ τ ε λ ισ τ ικ ή γ ι ά τ ή ν π ρ ι γ κ ί π ι σ σ α σ υ μ μ ε τ ο χ ή . ’Α φ ο ύ λ ο ι π ό ν π ε ρ ι π λ α ν ή θ η κ ε σ έ θ ο ρ υ β η μ έ ν ε ς α π α ν τ ή σ ε ι ς ε μ β ρ ό ν τ η τ ω ν έ ν ή λ ικ ω ν κ α ί σ κ ό ν τ α ψ ε σ τ ή ν ά γ ν ο ι α τ ω ν σ υ ν ο μ η λ ί κ ω ν τ η ς , ο π λ ίσ τ η κ ε μ έ θ ά ρ ρ ο ς κ α ί κ ρ α τ ώ ν τ α ς γ ι ά σ υ μ π α ρ ά σ τα σ η τό χ έρ ι τή ς μ εγα λύ τερ η ς ά δ ελ φ ή ς τη ς ή ρ θ ε ν ά ά π ο θ έσ ει τό κ α υ τό έ ρ ώ τ η μ α σ τή δ ικ ή τ η ς μ ά ν α .

Μετά τό πρώτο ξάφνιασμα καί της άμηχανίας τίς υπεκφυγές χρειάστηκε μιά γενναία δόση χιούμορ, πολλή ειλικρίνεια καί άπόλυτος σεβασμός γιά νά περισωθοΰν ή μάνα άπό τήν άνυποληψία των παιδιώ ν, τό σεξ άπό τήν περιφρόνησή τους καί τά ίδ ια τά πα ιδιά άπό τήν άγωνία τής άγνοιας. Τούτη ή ιστο­ ρία δέν εινα προκατασκευασμένος πρόλο­ γος. Ε ίναι φαινόμενο, πού, τά τελευταία χρόνια, επαναλαμβάνεται καθημερινά καί μέ άπειρες παραλλαγές ανάμεσα σέ γονείς καί παιδιά. Ή ψυχιατρική έχει άπό καιρό έπισημάνει τήν πολυσημαντότητα τής ερωτικής ζωής καί τήν καθοριστική σημασία τών σεξουαλικών μηνυμάτων πού δέχεται τό άτομο στήν π α ι­ δική του ηλικία. Ή ψυχολογία έχει προτείνει μιά διαφορετική άπό τήν ώς τώρα πα ραδε­ κτή άγωγή, σύμφωνη μέ τίς νέες άντιλήψεις γιά τό σέξ. Παράλληλα, ή πρωιμότερη κοι­ νωνικοποίηση τών παιδιώ ν μέ τή μαζική φοίτηση στά σχολεία καί τή συμμετοχή τους σέ όμαδικές έκδηλώσεις, ή έξάπλωση τών μέσων πληροφόρησης καί ή άμεση (φωτο­ γραφίες, έντυπα, κινηματογράφος) κ αί έμμε50

ση (διαφήμιση) έμπορευματοποίηση τού σέξ δημιούργησε ένα κοινό —τά πα ιδιά— άνοιχτό σέ, καί άπαιτητικό γιά κάθε είδους πληροφορίες. Ο ί ένήλικες —κυρίως οΐ γονείς— πιέστηκαν νά παραβιάσουν μιά π ά ­ για άπαγορευτική σηματοδότηση, καμωμένη άπό θρησκευτικές, κοινωνικές καί ήθικές επιταγές, γιά νά συζητήσουν άνοιχτά καί εΐλικρινά ο,τι οί ίδ ιο ι μυστικά καί άπαγορευμένα είχαν βιώσει, νά έφοδιαστοΰν μέ γνώσεις ώστε νά άπαντήσουν γρήγορα καί άποτελεσματικά στίς παιδικές άπορίες, νά άνασκευάσουν τή διαστρεβλωμένη εικόνα τού σέξ, ώστε νά τή μεταδώσουν στά πα ιδιά άποδεσμευμένη καί άποενοχοποιημένη. ’Α προετοίμαστοι καί άπληροφόρητοι κατα­ φεύγουν σέ άμήχανες ύπεκφυγές ή στήν άντιμετάθεση τής σεξουαλικότητας μέ τή φυσιολογία τού σέξ, ώσότου ή ήδη διαφ ορο­ ποιημένη άγωγή —καί δχι μόνο ή σεξουαλική— καί ή γενικότερη πα ιδεία έφοδιάσουν γονείς καί πα ιδιά μέ έναν κοινό τρόπο καί λόγο προσέγγισης. Σέ άρκετές χώρες επίκουρος τών γονέων στάθηκε ή εκπαίδευση καί τό μάθημα τής σεξουαλικής

άγωγής καθιερώθηκε σέ πολλά σχολεία (βλ. Κ. Βαλαμπρέκ: Ή σεξουαλική εκπαίδευση στό εξωτερικό, "Αγκυρα 1977). Στην Ε λ λά δ α δεν υπάρχει ούτε προοπτι­ κή, ούτε ή έλάχιστη υποδομή γιά τή δ ιδα ­ σκαλία ενός τέτοιου μαθήματος. Στά βιβλία ανθρωπολογίας των β' τάξεων γυμνασίου καί λυκείου καί στό κεφάλαιο «Γεννητικό σύστημα» ή άνατομική περιγραφή των οργά­ νων κλείνει μέ τήν άποστροφή: «Φοβερές άρρώ στιεςτοΰ γεννητικοΰ συστήματος άπειλοϋν πάντα τόν άνθρωπο. Σημειώνουμε δυό μονάχα: τή βλεννόρροια καί τή συφιλίδα. Αύτές μπορούν νά οδηγήσουν τόν άνθρωπο άπό τήν τύφλωση ώς τήν τρέλα». Σωστά τό κεφάλαιο αύτό τοποθετήθηκε πρός τό τέλος του βιβλίου, ώστε, κατά κανόνα, νά μήν περιλαμβάνεται στή διδαχθείσα ύλη, απαλ­ λάσσοντας τούς διδάσκοντες άπό τήν ανά­ πτυξη ένός καυτού καί άνεπεξέργαστου θ έ ­ ματος καί τούς διδασκόμενους άπό άλλοτριωτικές καί εκφοβιστικές διδαχές. Ή σεξουαλική άγωγή των παιδιώ ν άπασχολεΐ δλους τούς παιδοψ υχίατρους καί οί άναθεωρημένες απόψεις περιέχονται στά βι­ βλία τής σύγχρονης παιδικής ψυχολογίας καί άγωγής. Ή πολυπλοκότητα ώστόσο τού θέματος, ή αδυναμία των γονιών νά ξεπεράσουν τίς προσωπικές τους άναστολές, άλλά καί ή όλοκληρωτική άγνοια γύρω άπό βασι­ κές λειτουργίες τού ανθρώπινου σώματος όδήγησαν τούς ειδικούς στή συγγραφή κατα­ τοπιστικών βιβλίων γιά τούς γονείς κ αί ενη­ μερωτικών βιβλίων γιά τά παιδιά.

Β ιβ λ ί α γ ιά γ ο ν ε ίς Λάουρα Κό νη: Σέξ κ α ί ίκπαίδευση. Μετ. Έρμη Εύαγγελίδη. Όδυσσέας, Άϋήνα, 1978. Σελ. 176. Χάινριχ Μπρύκνερ: Τι άπαντάς ΰταν σέ ρωτάει τό πα ιδ ί σου; Μετ. Γιώργου Μαρίνου. Άντιπαράλληλα, Άϋήνα. Σελ. 59. Άντιέ Σιονσντορφ: Τ ί νά λέτε στά παιδιά σας γιά τό σέξ. Μετ. Α. Κοντοσιάνου. Άγκυρα, Άϋήνα, 1972. Σελ. 152.

Λ . Κ όνη: Σ έ ξ κ α ί έκπαίδευση Βιολόγος-γιατρός ή συγγραφέας, χω ρίζει τό βιβλίο της, γραμμένο μέ σπάνια γιά έπιστημονικό κείμενο γλαφυρότητα, σέ δύο μέ­

ρη. Στό α ' μέρος έρευνα τή σεξουαλικότητα άπό βιολογική πλευρά. Παραθέτοντας τούς διάφ ορους τρόπους άναπαραγω γής άποδείχνει δτι ή σεξουαλικότητα (άμφίγονη άναπαραγω γή) έπέτρεψε τή συλλογική επιβίωση τών ειδών καί έπέδρασε στήν εξέλιξή τους. Σέ δλα τά είδη ό ρόλος τού άρσενικού παραμένει σχεδόν άμετάβλητος: προμηθεύει τό μισό γεννητικό ύλικό στό νέο άτομο. Ό ρόλος τού θηλυκού μεταβάλλεται ώς τήν πλήρη έξειδίκευση: προμηθεύει ά π ό τό σώμα του άκόμα καί τροφή στό νέο άτομο (θηλα­ στικά). Τό θηλυκό τού άνθρώπινου είδους διαφοροποιήθηκε καί άπό τά θηλυκά τών άλλων θηλαστικών καί ώς πρός τήν ποιότη­ τα συμμετοχής στήν πράξη άναπαραγωγής, μέ άποτέλεσμα τήν οργάνωση καθοριστικών γιά τήν ιστορική εξέλιξη τού είδους σχέσεων συνεργασίας. Τό στοιχείο αύτό, μαζί μέ άλ­ λα, έξομοιώνει τή γυναίκα μέ τό άρσενικό τού είδους της, τόν άντρα, καί προσδιορίζει τά δυό φύλα μέ ένα ιδιαίτερο χαραχτηριστικό: είναι άτομα συμπληρωματικά δμοια καί ισότιμα. Έ πανατοποθετώ ντας ή Κόντι τή γυναικεία χειραφέτηση στή βιολογική της άφετηρία καί τή σεξουαλικότητα στίς βιολο­ γικές της καταβολές, όδηγεί στήν κατανόηση «ένός άπό τούς πιο γοητευτικούς τρόπους πού βρήκε ή ζωή γιά νά έπιβιώσει καί τελειοποιηθεί...» Ά πομυθοποιημένη ή σε­ ξουαλική έκφραση, αίτιο τής δημιουργίας τής άνθρώπινης κοινωνίας άλλά καί άποτέ­ λεσμα τών κοινωνικών κατασταλτικών μη­ χανισμών, ξαναβρίσκει τό φυσικό της πρόσωπο. Τό β' μέρος τού βιβλίου, βγαλμένο άπό τήν πείρα πού άπόκτησε σάν σύμβουλος γονιών, δασκάλων καί παιδιώ ν, καταγράφει τίς άδυναμίες πού έχουμε δλοι μας δταν άναγκαζόμαστε νά άντιμετωπίσουμε τό πρ ό­ βλημα καί έπισημαίνει τήν τεράστια εύθύνη τού κάθε σύμβουλου πού «δέν μπορεί νά δώσει συμβουλές άν δέν γνω ρίζει τό σύνολο τών οικογενειακών σχέσεων καί τίς εύαισθησίες τού καθενός». Ή δική της θέση δηλώνε­ ται μέ τό έρώτημα πού βάζει σάν έπικεφαλίδα τού πρώτου κεφαλαίου («Σεξουαλική άγωγή: ποσότητα πληροφοριών ή ποιότητα πληροφόρησης;»). Ή σεξουαλική άγωγή εί­ ναι μέρος καί έπιφαινόμενο καί προσδιοριστικό στοιχείο δλης τής άγωγής. Καί ό τρό­ 51

πος πού μεταδίδονται οί πληροφορίες επη­ ρεάζει τη σεξουαλική έκφραση καί την προσωπικότητα, τίς διαπροσωπικές καί διανθρώ πινες σχέσεις καί την κοινωνική προσαρμοστικότητα τοϋ παιδιού. Α ντίθετα , ή σεξουαλική έκφραση μπορεί νά είναι απο­ τέλεσμα βίαιων κοινωνικών πιέσεων ή άντίδραση καταπιεσμένης προσωπικότητας.

X . Μπρύκνερ: Τ ί απαντάς όταν σέ ρωτάει τό π αιδί σου; Καθηγητής τής ιατρικής καί μέλος τής επιτροπής γιά τήν έρευνα των σεξουαλικών προβλημάτων τού παιδιού τού υπουργείου Π αιδείας τής Ά ν α τ. Γερμανίας ό συγγραφέ­ ας καταγράφει τήν ύπαρξη τών ίδιω ν προ­ βλημάτων καί στή χώρα του. Τό κείμενό του, πολύ πιό συνοπτικό άπό τό κείμενο τής Κόντι, απευθύνεται ατούς γονείς μέ λ-γότερα ίσως επιχειρήματα άλλά μέ τήν ίδια επιμονή γιά ειλικρίνεια στήν πληροφόρηση καί μέ τήν ίδ ια ιεράρχηση στίς ερωτήσεις πού θέτουν τά πα ιδιά καί στίς άπαντήσεις πού πρέπει νά δοθούν. Τό βιβλίο του είναι εισαγωγή αυτού πού άπευθύνεται στά πα ιδιά (βλ. βιβλιογραφία) καί ένα μεγάλο μέρος του άναφέρεται στή χρησιμότητα αυτού τού βιβλίου. Ό συγγρα­ φέας αισθάνεται υποχρεωμένος νά προασπί­ σει τή θέση του γιά τήν άναγκαιότητα καί τή σπουδαιότητα τής σεξουαλικής αγωγής δχι μόνο άπέναντι στούς διατακτικούς καί δύσ­ πιστους γονείς, άλλά καί απέναντι στίς αντί­ θετες απόψεις παιδαγωγών πού, ακολου­ θώ ντας τόν Μ ακαρένκο, υποστηρίζουν δτι «ή σωστή σεξουαλική άγωγή... γίνεται, ... δταν κάτω άπό τήν καθοδήγηση τών γονιών μεγαλώνει ένας αληθινός σοβιετικός ά νθρω ­ πος»,* καί θεωρούν τή σεξουαλική ενημέρω­ ση περιττή καί επιζήμια. “Α ποψη πού φαίνε­ ται δτι αναθεωρείται τελευταία τόσο στή Σοβιετική Έ νω σ η —δπω ς άναφέρει ό Μ πρύκνερ—δσο καί σέ άλλες σοσιαλιστικές Χώρες. Ά . Σιουσντόρφ: Τ ί νά λέτε στά παιδιά σας γιά τό σεξ Τό βιβλίο κυκλοφόρησε άπό τήν Ε τα ιρ ε ία Μελέτης τού Π αιδιού τής ’Αμερικής καί περιέχει κωδικοποιημένες τίς ερωτήσεις πού θέτουν τά πα ιδιά , άνάλογα μέ τήν ηλικία τους. Κ άθε ηλικία συγκροτείται σέ χωριστό σύστημα δπου περιέχονται: οί ερωτήσεις τών * Βλ. Α. Μακαρένκο: Διαλεχτά παιδαγωγικά έργα. Νά υπηρετούμε τό Λαό, Άϋηνα. Σελ. 319.

52

παιδιώ ν, οί άπαντήσεις τών γονέων, άπαντήσεις σέ απορίες τών γονέων καί μικρές άναλύσεις γιά τίς Ιδιαίτερες άνάγκες καί τό ψυχολογικό υπόβαθρο τών παιδιώ ν. Μόλο πού ό τρόπος αύτός φαίνεται μηχανιστικός καί ή θεωρητική άνάπτυξη είναι περιορισμέ­ νη, τό βιβλίο λειτουργεί σάν τίς πρώτες βοήθειες. Ο ί γονείς γνω ρίζουν τί πρόκειται νά άντιμετωπίσουν καί πώ ς πρέπει νά άνταποκριθοΰν. ’Α ποκτούν τήν άνεση τού άνθρώπου πού κατέχει καί τήν ελπίδα δτι μπορούν ίσως νά μεταδώσουν αυτή τή γνώση δσο γίνεται καλύτερα. Ε ίναι χαρακτηριστικό δτι καί οί τρεις συγγραφείς δίνουν περισσό­ τερη βαρύτητα στίς προσωπικές σχέσεις γο­ νέων καί παιδιώ ν καί συστήνουν τά βιβλία σεξουαλικής ενημέρωσης γιά πα ιδιά σά διευκολυντικό βοήθημα ήσσονος σημασίας.

Β ιβ λ ί α γ ιά π α ιδ ι ά

Ή καταλληλότητα ενός παιδικού βιβλίου είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων. Ή ήλικία, ή σχολική τάξη, τό οικογενειακό περιβάλλον είναι στοιχεία πού εύκολα μπο­ ρούν νά ελεγχθούν. Ή ωριμότητα, τά ενδια­ φέροντα, ή ενασχόληση τού παιδιού μέ τό διάβασμα — καί τί είδους διάβασμα — είναι στοιχεία πού πρέπει νά δώσει τό ίδιο τό πα ιδί, μιά καί οί ενήλικες δέν είναι πάντα αντικειμενικοί στήν κρίση τους. Τά πα ιδιά δμως δέν έχουν συχνά τήν ευκαιρία νά διαλέγουν τά βιβλία τους. Ο ί βιβλιοθήκες είναι σχεδόν άνύπαρχτες καί στά βιβλιοπω­ λεία πηγαίνουν σ πάνια καί ποτέ μόνα τους. Κ άποιος ένήλικας τά συνοδεύει καί συνήθως καθοδηγεί. Τό βιβλίο δίνεται στό πα ιδί, είτε σά δώρο είτε σάν έμμεσο καθοδηγητικό εργαλείο, άλλά λειτουργεί πέρα άπό τόν έλεγχο ή τήν πρόθεσή μας. Ά νάμεσά τους δημιουργείται μιά σχέση «προσωπική» καθοριζόμενη άπό τήν ιδιαιτερότητα τών άναγκών πού έχει τό π α ιδί ή τών προβλημάτων πού άντιμετωπίζει στό συγκεκριμένο χρόνο. Χρειάζεται άπόλυτη υπευθυνότητα καί σχολαστικός έλεγχος άπό δλους τούς σχετικούς μέ τό βιβλίο φ ο­ ρείς, συγγραφείς, εκδότες, βιβλιοπώλες, άγοραστές, ώστε τά βιβλία νά λειτουργούν θετικά καί νά επιδρούν ευνοϊκά στό ιδιαίτε­ ρα ευαίσθητο αναγνωστικό κοινό τους. Γενι­ κά κριτήρια γιά τά βιβλία είναι τό θέμα, ή άφήγηση, ή εικονογράφηση, ή γλώσσα, τά τυπογραφικά στοιχεία, ή βιβλιοδεσία. Τά βιβλία πού παρουσιάζονται εδώ είναι

όλα μεταφράσεις, έχουν κοινό θέμα, θεαμα­ τική εικονογράφηση μέ φωτογραφίες, σκί­ τσα καί ζω γραφιές, καί χωρίζονται ως πρός την ηλικία τών παιδιώ ν —ή διαφ ορά είναι ποσοτική καί δχι ποιοτική— σε δυό γενικές κατηγορίες: άπό προσχολική μέχρι 9 χρό­ νων, από 9 μέχρι προεφηβική. Δ ύο είναι έξω άπό κάθε κατάταξη καί τά στοιχεία πού δίνονται παρακάτω δέν άφοροΰν αύτά τά βιβλία. Ό λ α μέ κείμενο καί εικόνες περιγράφουν τήν άνάπτυξη, τή γέννα καί τό θηλασμό. Ό λ α έπίσης άφηγοϋνται τήν πράξη αναπα­ ραγωγής καί τή συνδέουν μέ τή σεξουαλική ευχαρίστηση. Σέ τέσσερα είκονίζεται ένα ζευγάρι άγκαλιασμένο καί ξαπλωμένο. Ή σεξουαλική πράξη αποσυνδέεται άπό τή γο­ νιμοποίηση σέ ένα βιβλίο, στό όποιο άναφέρονται καί τά μέσα άντισύλληψης. Σέ δλα, εκτός άπό ένα, ή σεξουαλική πράξη πρ οϋπο­ θέτει ή οδηγεί στό γάμο. Σέ δλα, εκτός άπό ένα, ονομάζονται καί περιγράφονται μέ κεί­ μενο καί πολύχρωμες εικόνες τά άντρικά γεννητικά δργανα καί τά γυναικεία έκείθεν τοΰ κόλπου. Στό κείμενο τό αιδοίο εΐΐέ άναφέρεται σάν «άνοιγμα άνάμεσα στά π ό ­ δια» είτε ταυτίζεται μέ τόν κόλπο («στόμιό τοΰ κόλπου»). Π αραμένει κολπικό έξάρτημα άκόμα καί δταν άναφέρεται, δπω ς σέ τέσσε­ ρα βιβλία, ή όνομασία του. Ό αυνανισμός άναφέρεται σέ δύο βιβλία άποτρεπτικά ή εκφοβιστικά, καί μόνο γιά τό άγόρι. (’Α ντί­ θετα, στά βιβλία γιά γονείς ό αυνανισμός άναφέρεται σάν ένα στάδιο της σεξουαλικής ώρίμανσης.) Ο ί πληροφορίες πού δίνουν τά βιβλία άκολουθοϋν παλαιότερα άνασταλτικά πρό­ τυπα. Ή σεξουαλικότητα άσκείται ευχάρι­ στα άπό τά δύο φύλα, άλλά κάτω άπό όρισμένες ηθικές Λ α ί συναισθηματικές πρ ο ­ διαγραφές. Ή σύνδεση άναπαραγω γής μέ τή σεξουαλική εύχαρίστηση νομιμοποιείται στά βιβλία τής α ' κατηγορίας γιατί ά νταποκρίνεται στίς άνάγκες καί καλύπτει τ ι ς άπορίες τών μικρών παιδιώ ν. Ά νακρ ατά ει τήν ιδεο­ λογική της φόρτιση δταν έπεκτείνεται στά βιβλία τής β' κατηγορίας, διαιω νίζοντας τήν πολιτική τής σεξουαλικής καταστολής μέσα άπό τήν άγνοια καί τήν παραποίηση. Ή άγνοια καί ή άπαγόρευση, διαβ αθμ ι­ σμένες άνάλογα μέ τό φύλο καί τήν ήλικία, είναι βασικά στοιχεία τής παραδοσιακής σεξουαλικής άγωγής. Μ έχρι τήν ένήβωση έπιβαλλότανε καί στά δύο φύλα. Κατά τή διάρκεια τής εφηβείας, τό άγόρι άφηνότανε νά «μάθει» θητεύοντας κρυφά στά πορνεία.

Τό κορίτσι υποχρεωνότανε νά διαβιώσει έν άγνοια καί άγνεία μέχρι τό γάμο. Τή «μύη­ σή» του στόν έρωτα άναλάμβανε ό μόνος άρμόδιος — κ αί ήδη μυημένος — ό σύζυγος. Υ ποχρεωμένη ή γυναίκα νά υποταχτεί στήν άποκλειστικότητα αύτής τής σχέσης, προε­ κτείνει τήν κοριτσίστικη άγνοια καί στή συζυγική ζωή, δπου άποκτά τή μητρική της ιδιότητα καί άσκεϊ τό μητρικό της καθήκον. Ό άντρας βολεύεται άνάμεσα σέ μιά γυ­ ναικεία «άθωότητα» πού πρέπει νά διαφ υ­ λαχθεί γιά νά μεταδοθεί στά πα ιδιά καί σέ ένα έπιθυμητό «άγαθό» πού εύκολα μπορεί νά προμηθευτεί στήν ήδη γνωστή του άγορά τής πορνείας. Ο ί γυναίκες διαμοιράζονται τούς ρόλους. Ή ύπαρξη πορνών διαφυλάσσει τήν άθω ότητα τών «άλλων», ώστε νά διεκπεραιώ νουν μέ επιτυχία τό μητρικό τους ρόλο. Ή γυναίκα είναι ή φορέας τής ηδονής ή φορέας τής μητρότητας. Ή σύγχρονη δμως σεξουαλική ήθική επι­ τρέπει τή συγχώνευση τών δύο φορέων στήν ίδ ια γυναίκα καί τή συμμετοχή της στήν ήδονή περίπου σάν έπιβράβευση γιά τή δ ια ­ τήρηση τοΰ πρωταρχικού ρόλου τής μητέρας. Ή άγνοια παίρνει τώρα άλλη μορφή. Ή πληροφόρηση γίνεται φιλελεύθερη, άλλά ή εικόνα παραμένει παραμορφωτική, κυρίως ώς πρός τούς ρόλους τών δύο φύλων. Μέσα άπό τά' βιβλία σεξουαλικής ενημέρωσης γιά πα ιδιά , τό μικρό άγόρι μαθαίνει δτι τό πέος του «ουρεί, εκτοξεύει, φουσκώνει, σκληραί­ νει, άνορθώνέται, εισχωρεί». Τό πέος του κατονομάζεται, περιγράφεται, δρά, προσδι­ ορίζει τό μικρό άγόρι καί τόν καθοριστικό κυρίαρχο ρόλο τοΰ άντρα. Τό μικρό κορίτσι μαθαίνει τά πάντα γιά τά έσωτερικά γυναι­ κεία δργανα καί τή λειτουργία τους. Τά εξωτερικά του δργανα, τυλιγμένα στή μυστη­ ριώδη σιωπή τους, χρησιμεύουν μόνο σάν πέρασμα, γιά τό πέος, γιά τό μωρό, γιά τό ματαιωμένο μωρό —τήν περίοδο. Τό άχρη­ στο γιά τήν άναπαραγω γή αιδοίο δέν ονομά­ ζεται, δέν λειτουργεί, δέν ύπάρχει. Ή άκρωτηριασμένη εικόνα στερεί τό κορίτσι άπό τήν ταυτότητά του καί προσδιορίζει τή γυναίκα στόν άσαφή καί διαμετακομιστικό ρόλο της. Καί τά δυό πα ιδιά , άγόρι καί κορίτσι, χάνουν τή βαθύτερη ουσία τοΰ δικοΰ τους καί τοΰ άλλου φύλου. Ά λ λ ’ άς δοΰμε τά σχετικά βιβλία πού κυκλοφορούν στήν έλληνική βιβλιαγορά. Ή σειρά άκολουθεϊ τήν ήλικία τών παιδιώ ν, εκτός άπό τά δύο πρώ τα βιβλία πού είναι έξω άπό κάθε ήλικία καί κατάταξη. Βούλα Μάστορη: Ή χώρα μέ τις δύο πολιτείες κ αί

53

τίς μνγδαλένιες κούνιες. Κέδρος, Άϋήνα.

Xavier Antomarchi: Ή περιπέτεια τον σπερμούλη. Μετ. "Αλκή Σταύρον. Ράππας, Άϋήνα, 1972. Σελ.

72. Τό άδελφάκι μον. Είκ. Ελένης Θεοχάρη - Περράκη. Χατξηνικολή, Άϋήνα, 1975.

Andrew C. Andry κ α ί Steven Schepp: Πώς γίνον­ ται τά παιδιά. Είσ. Πίτσας Χαρβάτη-Φέντον. Χρνσός Τύπος — Λύκειον ’Απόλλων, Άϋηνα.

Margaret Sheffield: Πώς γεννιούνται τά μωρά. Κείμενο έλληνικής έκδοσης '.Ελένης Χαλκούση. Παπαδόπονλος, Άϋήνα, 1975.

Peter Mayle: Πώς ήρϋα στόν κόσμο. Άπόδ. Εύγενίας Κονρονπάκη-Άνϋονλιά. Χελιδόνι, Άϋήνα, 1979. Ζύλ Πάονερ: Έτσι γεννιέται ή ζωή. Μετ. Μαρίας Δήμον. Ράππας, Άϋήνα. Σελ. 96. Λιονέλ Ζαντρού: Ή ϋανμαστή ιστορία της γέννη­ σης. Μετ. ’Ιωάννας Ζερβού. Αταλάντη, Άϋήνα. Χάινριχ Μπρύκνερ: Π ριν γεννηϋεΐ ένα παιδί. Μετ. Γιώργον Μαρίνον. Άντιπαράλληλα, Άϋήνα, 1978. Σελ. 75.

Christian Verdoy κ.&.: Σεξουαλική άγωγή γιά δλες τίς ήλικίες. Μετ. Ά ρ η Αλεξάνδρου. ’Ε λληνική Παιδεία, Άϋήνα, 1974. 2 τόμοι. Σελ. 48+80.

Ή χώρα μέ τίς όνο πολιτείες κ α ί τίς μνγδαλένιες κούνιες Τό βιβλίο αυτό τής Βούλας Μάστορη άνήκει μάλλον στό λογοτεχνικό είδος. Ή λυρική περιγραφή τής δλης διαδικασίας καί ή ασάφεια πού μιά τέτοια περιγραφή συνε­ πάγεται άκυρώνει τήν πληροφοριακή λει­ τουργία τοΰ βιβλίου. Η περιπέτεια τοΰ σπερμούλη Π ρίν τά π α ιδιά μάθουν τή φυσιολογία τοΰ έρωτα, πρίν τόν άποδεχτοϋν σά μιά ευχάρι­ στη λειτουργία τοΰ κορμιού τους, πληροφο­ ρούνται γιά τούς τρομερούς κινδύνους πού άπειλοΰν τήν ένωση τών γεννητικών κυτ­ τάρων. 'Έ να καλογυμνασμένο σπερματοζωάριο ξεφεύγει άπό τό «τρομερό Στεριλέ, τά λαί­ μαργα ένζυμα, τά παμφάγα σπερμοκτόνα». "Ενα λεπτούτσικο ώάριο γλιτώνει άπό τά «άπαίσια σπερματοζωάρια, —καί— τό τρο­ μερό Χ άπι». Ε νώ νο ντα ι δπω ς ό Ρωμαίος καί ή Ίουλιέτα ή ό Μ ιμικός καί ή Μ αίρη. Γραμμένο μέ άνάλαφρο χιούμορ στό στύλ τής καλύτερης έρωτικής παραφιλολογίας τό βιβλίο άπευθύνεται σέ ένα φανταστικό κοι­ νό. Έ ν α κοινό πού κινδυνεύοντας νά έξαφανιστεΐ βιολογικά άπό μιά ραγδαία ύπογεννητικότητα, χρειάζεται μιά έντυπωσιακή καί 54

Άπό τό βιβλίο «Ή περιπέτεια τον Σπερμούλη»

άποτελεσματική διαφήμιση εναντίον τής άντισύλληψης. Γιά τήν ώρα τό βιβλίο τοΰτο θά στοιχειώνει κάθε μελλοντική έρωτική πράξη τών τωρινών άναγνωστών του μέ τίς άσαφεϊς ως λανθασμένες πληροφορίες του καί τίς άνατριχιαστικές ζω γραφιές του. Τό άδελφάκι μον Γονείς μέ φαντασία καί χιούμορ μπορούν νά χρησιμοποιήσουν τήν εύθυμη, ζωηρή καί ελλειπτική εικονογράφηση τοΰ βιβλίου, γιά νά ήμερώσουν τίς άνησυχίες τών πολύ μι­ κρών παιδιώ ν (ώς 4 χρονών) άπό τήν έπικείμενη «εισβολή» στήν οικογένεια ένός άγνω­ στου καί πιθανόν άπειλητικοΰ άντίπαλου. Τό κείμενο γράφτηκε γιά άγοράκια, πού ή μητέρα τους περιμένει μωρό, πού θ ά είναι καί αυτό άγοράκι. Έ τ σ ι τό βιβλίο είναι «άκατάλληλο» γιά κοριτσάκια, μόλο πού άπαντάει σωστά στό έρώτημα π ο ύ βρίσκε­ ται καί π ώ ς μεγαλώνει τό μωρό. (Ή παρο­ μοίωση τοΰ μωρού μέ φ ασολάκι δέν φαίνεται πολύ πετυχημένη καί ή πληροφορία δτι τό μωρό «γλιστράει» άπό τήν κοιλιά είναι παραπειστική.) Τό βιβλίο υποδείχνει άκόμα στό πα ιδί καί τά αισθήματα πού πρέπει νά έχει γ ιά τό μωρό καί καλλιεργεί τήν πατερ­ ναλιστική τάση τοΰ μεγαλύτερου πρός τό μικρότερο. "Αν, λοιπόν, άγνοηθεΐ ένμέρει τό κείμενο καί στή θέση του μπει αύτό πού κρίνει ό γονιός δτι χρειάζεται, τό βιβλίο γίνεται ένα κατάλληλο ένημερωτικό μέσο προετοιμασίας τοΰ πα ιδιοΰ γιά τήν ύποδοχή καί άποδοχή τοΰ μωροΰ.

Πώς γίνονται τά παιδιά ΟΙ συγγραφείς, σέ συνεργασία μέ τήν Ε πιτρ οπή ’Ενημέρωσης καί ’Αγωγής γιά τά Σεξουαλικά Ζητήματα των Η .Π .Α . καί τήν Ε τα ιρ ε ία Μελέτης τοΰ Παιδιού τής ’Αμε­ ρικής έγραψαν ένα ένδιαφέο · βιβλίο γιά

πα ιδιά 4-7 χρόνων. Μέ λίγο κείμενο καί όλοσέλιδες ζωηρόχρωμες εικόνες—κολάζ δ ι­ ηγούνται τήν ιστορία τής άναπαραγω γής στόν όλοκληρωμένο κύκλο της: φυτάπουλιά-ζώ α-άνθρω ποι, μέ ακρίβεια καί σα­ φήνεια. Στήν πιθανή παιδική άπορία τοΰ «πώς είναι» άπαντάει ή φράση πού βρίσκε­ ται δίπλα στήν εικόνα ενός ξαπλωμένου καί ευχαριστημένου ζευγαριού: «... νιώ θουν μιά β αθιά καί ιδιαίτερη χαρά». Ή Ν. Χαρβάτη-Φέντον κάνει στήν εισα­ γωγή μιά μικρή άνάλυση γιά τή σεξουαλική άγωγή καί δίνει στούς γονείς μερικές χρήσι­ μες κατευθύνσεις γιά τή χρήση τοΰ βιβλίου. Π ώ ς γεννιούνται τά μωρά Τό βιβλίο προέρχεται από ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα τοΰ B.B.C. πού έγραψε ή κειμενογράφος τής εκπομπής καί ζωφράφισε ή υπεύθυνη ύλικοΰ, μέ άπαλές, ρεαλιστικές, όλοσέλιδες ζω γραφιές. ’Α πευθύνεται σέ πα ι­ διά 5-9 χρόνων. Κείμενο καί εικόνες περι­ γράφουν τό άνθρώ πινο σώμα, άνδρικό καί γυναικείο, πού μεγαλώνει, ζευγαρώνει, άγκαλιάζει, θηλάζει. Ούτε ώραιοποίηση ούτε ήθικολογία παρεμβαίνουν στήν άπλή καί άβίαστη διαδικασία άπό τή σύλληψη τοΰ μωροΰ ως τήν ένωση τοΰ ζευγαριοΰ. Τό

ζευγάρι καθορίζεται περισσότερο σάν άγόρι-κορίτσι, γυναίκα- άντρας καί λιγότερο σά μητέρα-πατέρας. Ή σύλληψη είναι δυνητικό επακόλουθο τής σεξουαλικής πράξης («... άν τό σπερματοζωάριο συναντηθεί μέ τό ώάριο, αρχίζει νά γεννιέται ένα μωρό»). Έ τ σ ι δέν μπορεί νά ειπω θεί μέ βεβαιότητα άν τά άρνητικά σημεία τοΰ βιβλίου, πού είναι: α ' ή μή όνομασία τοΰ αιδοίου, πα ρά τή λεπτομε­ ρή καί ωραία περιγραφή του, καί β' ή λανθασμένη άναφορά στόν ομφάλιο λώρο, είναι παραλείψ εις πού βαραίνουν τή συγ­ γραφέα ή οφείλονται σέ μεταφραστική πρω ­ τοβουλία τής Ε λένης Χαλκούση, πού έκαμε τό κείμενο τής έλληνικής έκδοσης. Πώς ήρϋα στόν κόσμο Στήν πρώτη σελίδα τοΰ βιβλίου διαβάζου­ με: απόδοση στά έλληνικά. Ό δρος «απόδο­ ση» στή θέση τοΰ «μετάφραση» μεταθέτει τήν εύθύνη τοΰ συγγραφέα σ’ αυτόν πού κάνει τήν απόδοση. Ό μεταφραστής φέρει τήν εύθύνη πιθανώ ν γλωσσικών ή νοηματι­ κών λαθών. Ό μεταφραστής δμως πού δη­ λώνει οτι απ οδίδει στή γλώσσα του .ένα ξενόγλωσσο βιβλίο διεκδικεΐ καί έπωμίζεται τήν εύθύνη τής παραποίησης τοΰ άρχικοΰ κειμένου. Στήν περίπτωση πού ελέγχουμε εδώ δέν φαίνεται δτι ή έπέμβαση τής Ε.

Άπό τό βιβλίο «Πώς ήρΰα στόν κόσμο»

55

Κ ουρουπάκη-Ά νθουλιά είναι τόσο δραστι­ κή ώστε νά μετατρέψει ένα καλό πρωτότυπο σε ένα απαράδεχτο ανάγνωσμα. Ή ευθύνη τής συγγραφής αύτοΰ τοϋ βιβλίου βαραίνει περισσότερο τούς άρχικούς κατασκευαστές του. Στό οπισθόφυλλο διαβάζουμε δτι άσχολήθηκαν μ’ αύτό τό βιβλίο τρεις άνθρωποι: ό συγγραφέας, ό εΐκονογράφος καί ό όργανωτής τοΰ υλικού. Ή μόνη πληροφορία πού μάς δίνεται γ ι’ αυτούς άφορά την πατρική τους ιδιότητα. "Ολοι είναι ή πρόκειται νά γίνουν πατέρες. Τό βιβλίο οργανώθηκε καί άπλώθηκε μέ «ευφυολογήματα» γύρω άπό τή «ρεαλιστι­ κή» περιγραφή τής συνουσίας, πού άποτελεΐ τήν πρω τοτυπία του. Π ρωτοτυπία πού δε­ σμεύει τήν πρω τοπορία. Ή σύγχυση καί ή άμηχανία των ενήλικων βρίσκουν σ’ αύτό τό βιβλίο τήν άπόλυτη έκφρασή τους. Τά άλλα βιβλία άντιπαρέρχονται μέ τή φυσιολογία τό 56

σκόπελο τής σεξουαλικότητας. Ο ί πληροφο­ ρίες τους άντλοΰνται άπό τήν άνατομία καί τή βιολογία, ένώ τό διάφ ανο ιδεολογικό τους ύπόβαθρο δέν έρχεται σέ σύγκρουση μέ τήν παραδοσιακή πρακτική τής ήθικής. Ή περι­ γραφή τής συνουσίας στό «Πώς ήρθα στόν κόσμο» θ ά μπορούσε νά άποτελέσει άφετηριακό σημείο άπελευθέρωσης άν οί συγγρα­ φείς είχαν ξεπεράσει τή βιωμένη σεξουαλική τους άγωγή καί είχαν άποδεχτεΐ τή σεξουα­ λικότητα σάν έκφραση διαφορετικά δομημέ­ νων άνθρώπινω ν σχέσεων. Στό βαθμό πού αύτό δεν έχει συμβεΐ, δπω ς άποδείχνει ό χειρισμός των άλλων θεμάτων, ή άστειόλογη περιγραφή τής συνουσίας άναπαράγει τά γνωστά χυδαιόλογα καλαμπούρια των ενήλι­ κων προσαρμοσμένα (;) γιά πα ιδιά . Ο ί γελοιογραφικές ζω γραφιές άκολουθοΰν τό πνεύμα τοΰ βιβλίου καί άπευθύνονται στό κοινό μιας άλλης κουλτούρας. Ή δομή τοΰ

βιβλίου, στοιχειοθεσία καί σχήμα, δείχνουν δτι άπευθύνεται σε π α ιδιά 5-7 χρόνων. Έ τσ ι γεννιέται ή ζωή Βιβλίο έκλαϊκευμένης βιολογίας γιά π α ι­ διά πάνω άπό 10 χρόνων. Τό πρώτο μισό τοϋ βιβλίου αφορά την άναπαραγω γή των όργανισμών, άπό τήν άπλούστερη μορφή των μονοκυττάρων ώς τήν π ιό εξελιγμένη των θηλαστικών. Τό δεύτερο μέρος, άφορά τό άνθρώ πινο γένος καί έπεκτείνεται στή γενε­ τική καί στους νόμους κληρονομικότητας. Ή επιστημονική άντικειμενικότητα τοΰ βιβλίου πα ραβιάζεται στό κεφάλαιο πού άφορά τήν άνθρώπινη σεξουαλικότητα, δπου υπεισέρ­ χονται ηθικές άξιες. Ο ί περιγραφές της σε­ ξουαλικότητας μερικών ζώων είναι συναρ­ παστικές καί μπορεί νά δώσουν ερεθίσματα γιά ευρύτερη μελέτη. Ή θαυμαστή ιστορία της γέννησης Ή άφιέρωση τοΰ βιβλίου στά πα ιδιά τοϋ συγγραφέα δικαιολογεί καί τό ύφος του. Τό πατρικό καί προστατευτικό ΰ φος τοΰ σοφοΰ ενήλικα πού μέ συγκατάβαση παρέχει κά­ ποιες γνώσεις σέ νεότερα ατομα. Ο ί πληρο­ φορίες ορίζονται άπό τήν ύπερβολή. Ή εγ­ κυμοσύνη είναι κουραστική καί δυσάρεστη — τό βιβλίο «άκατάλληλο» γιά κορίτσια. Τό μωρό γίνεται τό επίκεντρο τής προσοχής δλων καί ή γέννησή του γεγονός άνεπανάληπτο. Δέν μπόρεσα νά καταλάβω γιατί ή τόση έμφαση. Τό βιβλίο ίσως νά λειτουργεί σέ άγόρια 10-12 χρονών πού κρίνεται δτι χρει­ άζεται νά δείχνουν κάποιο περισσότερο σε­ βασμό στίς εγκυες γυναίκες καί μεγαλύτερη άγάπη σέ μικρότερα άδέλφια.

Π ρ ιν γεννηϋεϊ ένα παιδί ’Ακόμα ένα «άκατάλληλο» βιβλίο γιά ο ρι­ σμένα π α ιδιά . Τά πα ιδιά πού ζοΰν χω ρίς τόν πατέρα τους. Ή έμφαση πού δίνει ό συγγρα­ φέας στήν ΰπαρξη τοΰ πατέρα σάν πα ράγον­ τα άσφάλειας καί οικογενειακής ευτυχίας άναιρεϊ ορισμένα άλλα πολύ θ ετικά σ τοιχεία τοΰ βιβλίου. "Οπως είναι ή μικρή άνάλυση πού κάνει γιά τήν οικονομική καί άτομική ωριμότητα τοΰ άνθρώπου σά βασική προϋ­ πόθεση γιά τήν άπόχτηση μωροΰ, ή ισότιμη συμμετοχή τών δύο φύλων στήν ά ναπαραγω ­ γή καί στή σεξουαλικότητα ή ή άντικειμενική περιγραφή τοΰ γυναικείου γεννητικοΰ συ­ στήματος καί ή άνάγκη γιά προστασία τής

μητέρας. Γενικά είναι ένα άντιφατικό βιβλίο. Έ χ ε ι κανείς τήν έντύπωση πώ ς ό ίδ ιο ς δ συγγρα­ φέας παλινδρομεί ανάμεσα στην έπιστημονική αλήθεια καί στην κοινωνική σκοπιμότη­ τα. Ή παιδαγωγική μέθοδος πού χρειάστηκε νά άντικρούσει στό βιβλίο του γιά τούς γονείς φαίνεται δτι δεσμεύει καί τόν ίδιο, ώστε ή αντικειμενική πληροφόρηση πού θ έ ­ λει νά δώσει φορτίζεται άπό τίς κοινωνικές άξιες πού πρέπει νά διαφυλάξει. Σεξουαλική άγωγή γιά δλες τίς ήλικίες Μέ αυτό τόν τίτλο καί μέ ύπότιτλο « Ε γ ­ κυκλοπαίδεια τής φυσιολογίας καί της ψυ­ χολογίας της», κυκλοφορεί μιά σειρά βιβλί­ ων σέ πέντε τόμους. Έ χ ε ι συνταχθεϊ άπό τρεις γυναικολόγους καί ένα γιατρό ψ υχο­ σωματικής. Τήν έποπτεία τής έλληνικής έκ­ δοσης έχει ό καθηγητής Ν. Λούρος. Κ άθε τόμος άπευθύνεται σέ διαφορετικές ήλικίες. Έ δ ώ ελέγχονται οί δύο πρώ τοι τόμοι. Ό α' γιά πα ιδιά 7-9 χρόνων καί ό β' γιά πα ιδιά 10-13 χρόνων. Τό γενικό πλαίσιο είναι κοινό καί γιά τά δύο βιβλία. Ή ένημέρωση γίνεται μέσα στήν οικογένεια. Τά πα ιδιά , ένα άγόρι καί ένα κορίτσι, θέτουν τίς ερωτήσεις, οί γονείς

58

άπαντοΰν. Κ άποια προσωπικά στοιχεία ύπεισέρχονται καί ή ένημέρωση γίνεται σάν άφήγηση μιας ιστορίας. Ή διαφ ορά άνάμεσα στόν α ' καί β' τόμους είναι ποσοτική. Στόν β' τόμο άναφέρονται θέματα πού δέν είχαν περιληφθεί στόν α ', άλλα διευκρινί­ ζονται ή διευρύνονται, ένώ μερικά παραλείπονται. Ή περιγραφή έπεκτείνεται στά πρώτα στάδια τής ζωής τού άνθρώπου. Ά ναφ έρονται καί έπεξηγοΰνται τό στοματικό καί π ρω ­ κτικό στάδιο, τά πρώ τα σεξουαλικά π α ιχνί­ δια καί ή προσκόλληση τών παιδιώ ν στό γονιό τού άλλου φύλου. Περιγράφεται ή διέγερση, ό όργασμός καί ή άντισύλληψη, ένώ ό αυνανισμός — τού άγοριοΰ — άναφέρεται σάν έκδήλωση μεγάλης μοναξιάς. Θά έλεγε κανείς δτι κάτι νοσεί. Τέτοια καί τόσο λεπτομερής περιγραφή τής λειτουργίας όποιουδήποτε άλλου όργάνου τού άνθρώπινου σώματος θ ά γινόταν μόνο άν τό δργανο ήταν άρρωστο, καί θ ά διαβαζόταν μόνο άπό τούς άμεσα ένδιαφερόμενους. νΑν είναι τά πα ιδιά πού νοσούν, χρειάζεται γρήγορα, πολύ γρήγορα, νά πάρουν οί ένήλικες δρα­ στικά μέτρα. Νά άποδεχτοΰν τό σέξ δπως πραγματικά είναι καί νά τό όμολογήσουν στά παιδιά.

επιλογή Σ τ ι ς σ ε λ ίδ ε ς π ο ύ ά κ ο λ ο υ ϋ ο ϋ ν ο ί σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς τ ο ν « Δ ι α β ά ζ ω » π α ρ ο υ σ ιά ζ ο υ ν μ ε ρ ικ ά ά π ό τ ά π ι ό έ ν δ ια φ έ ρ ο ν τ α β ιβ λ ία π ο ύ κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ α ν τ ο ύ ς τ ε λ ε υ τ α ίο υ ς μ ή ν ε ς.

Κ Ο ΙΝ Π Ν ΙΟ Α Ο Γ ΙΑ

ενα ερώτημα χωρίς απάντηση ΠΑΝΤΑΖΗ ΤΕΡΛΕΞΗ: Μαρξισμός καί χοινωνιολογία. Προβλήματα συγκριτικής κοινωνιολογίας. Κέδρος, Άΰήνα, 1979. Σελ. 184.

ΤΟ νέο βιβλίο τού καθηγητή Τερλεξή θίγει ενα έλάχιστα συζητημένο στήν 'Ελλάδα θέμα: τη σχέ­ ση μαρξισμοί καί κοινωνιολογίας. «Δυσκολίες γιά τη σύλληψη καί τόν προσδιορισμό τού μαρξι­ σμού δέν ύπάρχουν μόνο άπό τήν πλευρά τής κοινωνιολογίας» έπισημαίνει ό συγγραφέας. «Ε μ ­ πόδια παρουσιάζονται καί άπό τη μεριά τοΰ μαρξισμού νά προσδιορίσει τήν κοινιονιολογία» (σελ. 29). Έχοντας πλήρη συναίσθηση τών δυσκο­ λιών τοΰ θέματός του ό καθηγητής Τερλεξής προειδοποιεί πώς τό έρώτημα «μαρξιστική κοινωνιολογία άλλά τί κοινιονιολογία;» δέν θά βρει άπάντηση στήν άνάλυσή του. «Είναι, μέ άλλα λόγια, δύσκολο» προσθέτει «νά ξεχωρίσουμε άπό τό μαρξιστικό θεωρητικό οικοδόμημα τά στοιχεία έκεϊνα πού, σύμφωνα μέ καθιερωμένα γενικά κριτήρια, θά μπορούσαν νά άποτελέσουν ένα καθαρά κοινωνιολογικό πρότυπο άνάλυσης» (σελ.

9). Μέ δύο λόγια, τό βιβλίο τοΰ Πανταζή Τερλεξή άποτελεΐ περισσότερο άπό δτιδήποτε άλλο μιά δύσκολη άπόπειρα πιστής «φωτογράφισης» τής σχέσης μαρξισμού καί κοινωνιολογίας άπό πολλές όπτικές γωνίες, σέ μιά προσπάθεια νά φωτιστούν δλες οί σχετικές πτυχές, ώστε μόνος πλέον ό άναγνώστης νά άναζητήσει, δν τό έπιθυμεΐ, τίς «άπαντήσεις». Στόχος λοιπόν τοΰ «Μαρξισμός καί κοινιονιολογία» είναι άκριβώς ή άνεύρεση καί έπισήμανση δσο τό δυνατόν περισσότερων έρωτημάτων κ α ί ΰχι άπαντήσεων πού περιβάλλουν τό ϋέμα. Γιά νά γίνει ή διάκριση τών κοινωνιολογικών

στοιχείων τής μαρξιστικής σκέψης, ύπογραμμίζει σωστά ό καθηγητής Τερλεξής, θά πρέπει νά είμα­ στε σέ θέση νά διακρίνουμε τήν καθαρά «κοινωνι­ ολογική» άπό τήν όποιαδήποτε άλλη σχέση ή δραστηριότητα («οικονομική», «πολιτική» κλπ.). "Ομως κάτι τέτοιο είναι δύσκολο νά γίνει. Ή «άστική» κοινιονιολογία βρίσκεται άκόμη σέ στά­ δια άναζητήσεων τοΰ άκριβοΰς ρόλου της: 0ά πρέπει νά ’ναι «... "ιερατική” (περιγραφική, ούδέτερη, διορθωτική) ή προφητική (κανονιστική, επαναστατική, στρατευμένη), έμπειρική ή φιλοσο­ φική...»; Ταυτόχρονα έπισημαίνεται, πώς οί «έτερογενεΐς συζεύξεις» τής κοινωνιολογίας μέ άλλες έπιστήμες (βιολογία, φυσική κλπ.) δημιουργούν «σύγχυση γύρω άπό τό πεδίο έποπτείας της καί τή μεθόδευση τών άναζητήσεών της». Ό καθηγητής Τερλεξής δέν άμφισβητεϊ τά έπιτεύγματα τών «άστών» κοινωνιολόγων νά περιγράφουν φαινό­ μενα τής «καπιταλιστικής κοινωνίας» (καί γιατί ίχι δμως καί τής «σοσιαλιστικής»;1), άλλά υπο­ γραμμίζει πώς ή «άστική» κοινωνιολογική διερεύνηση, χαρακτηρίζεται άπό «περιορισμένη σκόπευ­ ση» καί «έπιφυλακτική θεώρηση», πιστεύοντας άπό τή φύση της πώς δέν είναι σέ θέση νά προσφέρει «ριζοσπαστικότερες» λύσεις στά κοι­ νωνικά προβλήματα. Έχοντας λοιπόν ύπόψη μας όλες αύτές τίς δυσκολίες, ό μαρξισμός φαίνεται νά μή «βολεύεται», δπως τονίζει ό συγγραφέας, σέ ένα καί μόνο «συρτάρι» τών «άστικών» κοινωνι­ κών έπιστημών (στήν περίπτωσή μας, τής «άστικής κοινωνιολογίας»), άλλά τείνει νά «πηγαινοέρ­ χεται» καί σέ άλλα «συρτάρια» (σελ. 15-28). Έάν γίνει δεκτό, γράφει ό καθηγητής Τερλε­ ξής, πώς ή κοινωνική θεωρία θά πρέπει «νά άσχολεΐται μέ τή δομική (θεσμική) συγκρότηση καί όργάνωση τής κοινωνίας, τήν κοινωνική δρά­ ση, διασύνδεση καί συμπεριφορά τών μελών της, τούς νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης καί τοΰ κοινωνικού μετασχηματισμού της, καθώς έπίσης καί μέ τή μεθοδολογία προσέγγισης καί άνάλυσης τών κοινωνικών φαινομένων», τότε, «μέ κάθε έπιφύλαξη» μπορεί νά χαρτογραφηθεί ή «μαρξι­ στική κοινιονιολογία» μέ έξι κοινωνιολογικές προ­ τάσεις - άξιώματα: τής πάλης τών τάξεων· τής κοινωνίας σάν όλότητας μέ τήν ύποδομή καί τό έποικοδόμημά της· τών νόμων τής ιστορίας καί τής κοινωνίας· τής έξέλιξης τής άνθρώπινης κοινωνίας · τής σχέσης άνθρώπου, κοινωνίας καί ιστορίας· τής διαλεκτικότητας τών κοινωνικών διαδικασιών. ’Αποτελούν δμως οί άρχές αύτές κοινωνιολογικό σύστημα; Ό συγγραφέας διαπι-

59

Πανταξής Τερλεξης

στώνει πώς τό θέμα αυτό «δεν έχει τελεσίδικα τακτοποιηθεί». Καί στίς ’Ανατολικές χώρες καί κυρίως στην ΕΣΣΔ ύπάρχει μιά συνεχιζόμενη συζήτηση γιά τίς διαφορές ή όμοιότητες τοΰ ιστο­ ρικού ύλισμοΰ καί τής κοινωνιολογίας καί τή σχέση κοινωνιολογίας καί κοινωνικής έπιστήμης (σελ 29-38). Κατά τό συγγραφέα λοιπόν ή άβεβαιότητα γιά τή σχέση μαρξισμού καί κοινωνιολογίας πηγάζει ταυτόχρονα καί άπό τό «άποσπασματικό, μονοσή­ μαντο καί άπόλυτα έξειδικευμένο» τής «άστικής» κοινωνικής άνάλυσης, καθώς καί άπό τό «γενικό, πολυσήμαντο καί συνθετικό» τής μαρξιστικής άνάλυσης. Καί στό σημείο αύτό άναλύει διεισδυτι­ κά τό συνθετικό τής μαρξιστικής θεώρησης καί τή σημασία τής «ιδέας τής όλότητας» γιά τό μαρξι­ σμό (σελ. 39-49). Ποιά είναι δμως ή σχέση καί ώς ποιό σημείο έχει προχωρήσει ή «έπιμιξία» σοσιαλιστικής καί άστικής σκέψης; Ποιά είναι ή έκταση τής σύγχυ­ σης άπό άγνοια τών μαρξιστικών κειμένων καί ή διάσταση (έάν υπάρχει) άνάμεσα στά έργα τοΰ «πρώιμου καί δψιμου» Μάρξ; — αύτά είναι δύο άπό τά έρωτήματα πού άναλύονται στή συνέχεια. Ξεχωριστό ένδιαφέρον παρουσιάζει τό δεύτερο άπό αύτά (κεφάλαιο 7), πού όριοθετεϊ μιά έξαιρετικά έπίκαιρη συζήτηση στό μαρξιστικό χώρο. Ένα έξ ίσου έπίκαιρο θέμα συζητιέται καί άρκετά άργότερα (κεφάλαιο 10) καθώς άναλύεται τό ψυχολογικό καί φιλοσοφικό στοιχείο στό μαρξι­ σμό (μέ έμφαση στίς θεωρίες Fromm καί Reich).

60

’Επίσης ένα έξαιρετικά ένδιαφέρον κεφάλαιο εί­ ναι έκεΐνο πού άναλύει τίς «παραδοσιακές» άντιθέσεις πού διαμορφώθηκαν στό μαρξιστικό χώρο, παραθέτοντας περιεκτικά άπόψεις καί «έρμηνεϊες» διαφόρων θεωρητικών τοΰ σοσιαλισμού, άπό τόν Λένιν, τόν Kautsky, τόν Bernstein κλπ., σέ προβλήματα καθοριστικής σημασίας δπως τό «ρεβιζιονισμό», τή «δικτατορία τοΰ προλεταριάτου», τή μορφή τοΰ σοσιαλισμοΰ (σελ. 99-118). Τό έργο κλείνει μέ μιά παρουσίαση τής δυτικής κοινωνιολογίας άπό άνατολική σκοπιά, ένώ στόν έπίλογο ύπογραμμίζεται ή σημασία τοΰ μαρξιστικοΰ μοντέλου άνάλυσης καί τίθενται όρισμένα έρωτήματα στή «μαρξιστική κοινωνιολογική δια­ νόηση» δπως: τής δυνατότητας ή μή άπομόνωσης τών μαρξιστικών κοινωνιολογικών στοιχείων · τών άρχών πού θά όριοθετοΰν τή «μαρξιστική κοινωνιολογία» · τή χρήση τής μαρξιστικής άνά­ λυσης γιά τήν κριτική διερεύνηση τών σοσιαλιστι­ κών συστημάτων (σελ. 160-161) κλπ. Οί άρετές τοΰ έργου αύτοΰ τοΰ καθηγητή Τερλεξή είναι σίγουρα πολλές. Σέ μιά περίοδο (ιδίως στόν έλλαδικό χώρο καί κυρίως άναφορικά μέ παρεμφερή θέματα) δπου ή δυσνόητη έκφραση τείνει νά θεωρείται (τουλάχιστον άπό τούς ίδιους τούς συγγραφείς) δείγμα «πυκνής» καί «βαθιάς» σκέψης, ή άνάλυση τοΰ καθηγητή Τερλεξή έρχεται νά άποδείξει γιά μιά άκόμη φορά πώς καί τά πιό σύνθετα νοήματα μπορούν νά δοθούν άπλά καί μέ σαφήνεια, χωρίς νά χάνουν τήν άξια τους. Ταυτό­ χρονα τό βιβλίο διαθέτει μιά μεθοδολογική συ­ στηματικότητα, μιά αύστηρά έπιστημονική προσ­ έγγιση καί μιά ζωντάνια ύφους πού τοΰ προσδίδει κυρίως ή σαφήνειά του καί ή άμεσότητα μέ τήν όποια ό συγγραφέας διαπραγματεύεται τό θέμα του. Ή βιβλιογραφία είναι έπίσης πλούσια, τόσο ή έλληνική (πού συνήθως είναι καί πιό δυσεύρετη) δσο καί ή ξένη, καί ή εύστοχη χρήση της βοηθάει στήν ένθάρρυνση τής προβληματικής καί τής πνευματικής άναζήτησης τοΰ άναγνώστη. ’Επιση­ μαίνουμε έπίσης τήν άξιοζήλευτη προσπάθεια τοΰ συγγραφέα νά άποφεύγει πολύ προσεκτικά τούς σκοπέλους τών άφορισμών, τίς άπλουστευτικές μονοδιάστατες θεωρήσεις καί τίς εύκολες λύσεις τους, καί νά έπιμένει σέ δλο τό έργο του νά παρουσιάζει μιά μεγάλη ποικιλία άπόψεων πάνω στό ύπό έξέτασιν πρόβλημα, ύπογραμμίζοντας έτσι τή συνθετικότητά του καί τό δυσπρόσιτο τών άπαντήσεων σ’ αύτό. Έχουν διατυπωθεί συχνά άντιρρήσεις γιά τίς γενικά «περιγραφικές» έργασίες (δπως λ.χ. αύτής τοΰ καθηγητή Τερλεξή), πού ύποτίθεται πώς μέ­ νουν στήν έπιφάνεια τών δεδομένων χωρίς νά μάς δίνουν κάτι «καινούριο». Παρόμοιες άπόψεις, ιδίως άναφορικά μέ τίς κοινωνικές έπιστήμες στήν Ελλάδα, πού μόλις πρόσφατα έχουν άρχίσει νά άναπτύσσονται, μάς βρίσκουν άντίθετους. Είναι άκριβώς αύτές οί εύρύτερα ένημερωτικές έργασίες (άναπόφευκτες άλλωστε ώς ένα σημείο καί άπό τήν έλλειψη πηγών στόν τόπο μας γιά σέ βάθος πρωτότυπη καί πολύ ειδικευμένη έρευνα) πού, τουλάχιστον στό παρόν στάδιο έξέλιξης τών έλλη-

νικών κοινωνικών επιστημών, πρέπει νά θεωρη­ θούν σάν έξαιρετικά χρήσιμες. Κάνοντας δμως τη διαπίστωση αυτή θά πρέπει νά διευκρινίσουμε πάντως πώς βρήκαμε τό βιβλίο του καθηγητή Τερλεξή υπερβολικά «περιγραφικό». Ένώ δέ δέν θά ’χε κανείς τήν άπαίτηση ό συγγραφέας νά δώσει άπάντηση στό κεντρικό έρώτημα πού θέτει στό έργο του, ή τάση του νά μήν παίρνει κάποια έστω θέση σέ μία σειρά άντικρουομένων γνωμών (πού άπλώς άρκεΐται στό νά τίς καταγράφει) άφήνει τόν άναγνώστη χωρίς μιά έστω έπί μέρους άχνή κατεύθυνση. Τό γεγονός αύτό φυσιολογικά αυξάνει τήν κόπωση τοϋ άναγνώστη, γιατί έτσι βομβαρδίζεται μέ μιά άλυσίδα έρωτημάτων, πάνω στά όποια ό καθηγητής Τερλεξής σίγουρα θά μπορούσε νά προσφέρει τή χρήσιμη άποψή του. Ταυτόχρονα αυτή ή τάση τής άδιάκοπης παράθε­ σης άσχολίαστων άπό τό συγγραφέα άπόψεων, έχει μιά σοβαρή έπίπτωση στό έργο στερώντας το άπό ένα βασικό θετικό συστατικό κάθε άνάλυσης: τό νεύρο. Στήν παρατήρηση αυτή, θά προσθέταμε καί μιά άλλη: βασικά μετά τό κεφάλαιο 7 ύπάρχουν μερικές προτάσεις καί θίγονται όρισμένα θέματα πού κατά τή γνώμη μας δέν είχαν άμεση σχέση μέ τό κεντρικό πρόβλημα τής έργασίας. ’Αποτέλεσμα είναι νά παρεμποδίζεται ή φυσική ροή τής σκέψης. Τό γεγονός δτι ό συγγραφέας δέν θέτει έστω σάν έρώτημα τό άν υπάρχουν ή δχι στή μαρξιστική θεωρία αυταρχικές πτυχές, θίγοντας έτσι πιό έκτεταμένα καί τίς άρκετά παραμελημένες στήν άνάλυσή του «άντιμαρξιστικές» θεωρήσεις.2 Καί τέλος — αύτή ίσως είναι ήσσονος σημασίας παρατήρηση — ή άστοχη (κατά τήν άποψή μας) καί συχνή χρήση τών πολιτικά φορτισμένων λέξε­

ων «προοδευτικός» καί «άντιδραστικός» (πού ήχοΰν ιδιαίτερα άσκημα σέ ένα κατά τά άλλα άπό πλευράς δρων πολύ προσεγμένο καί ήπιο κείμε­ νο), άντί τών κατά τή γνώμη μας πιό έπιστημονικών δρων «ριζοσπαστικός» καί «συντηρητικός». ’Ανεξάρτητα δμως άπό τίς παρατηρήσεις αύτές, τό «Μαρξισμός καί κοινωνιολογία» είναι σίγουρα ένα πολύ σημαντικό έργο. Γιατί άν καί θεληματικά δέν άπαντάει στό πρωταρχικό πρό­ βλημα πού θέτει ή καί στά δευτερεύοντα ερωτήμα­ τα πού γεννά (καί πρός μερικά άπό τά όποια θά ’πρεπε κατά τή γνώμη μας νά ’χε κάπως «τοποθε­ τηθεί»), κατορθώνει μέ άξιοθαύμαστη καλή πί-. στη, συστηματικότητα, άντικειμενικότητα, νά περιγράψει σέ βάθος πολλές άπό τίς πτυχές τού προβλήματος τής σχέσης μαρξισμού καί κοινωνιολογίας. Θά ’θελε νά έλπίζει κανείς πώς ή άντιδογματική προσέγγιση τού καθηγητή Τερλεξή θά ένθαρρύνει τήν πολύπλευρη άναζήτηση καί στήν 'Ελλάδα γύρω άπό ένα παραμελημένο θέμα πού τόσο σφαιρικά περιέγραψε. ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΛΟΥΛΗΣ Σημειώσεις: 1. Χαρακτηριστικό παράδειγμα (καί κάδε άλλο παρά τό μοναδικό) ένός «άστοΰ» (καί μάλιστα ριζοσπάστη) πού ΐχει άναλύσει σέ βάδος φαινόμενα τής σοβιετικής κοινωνίας είναι λ.χ. ό David Lane, καδηγητής στό Πανεπιστήμιο τον Cambridge.

2. Π.χ. τοϋ Karl Popper, που μνημονεύεται έντελως περι-

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΑΜΑΣΟΣ

ΤΩΡΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ:

W. MASTERS — V. JOHNSON Ο ΔΕΣΜ Ο Σ ΤΗ Σ Η ΔΟ Ν ΗΣ (Μιά νέα θεώρηση τής σεξουαλικότητας καί τής άμοιβαίας δέσμευσης) ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΑΜΑΣΟΣ Τηλ. 3625464 Χαρ. Τρικούττη 13 4ος όροφος

61

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η

άντιρρήσεις γιά τόν υπαρκτό σοσιαλισμό Ρ. ΜΕΝΤΒΕΝΤΕΦ — Ρ. ΛΕΡΤ — Α. ΚΟΠΕΛΕΦ — It. ΕΓΚΟΡΟΦ — A. ZIM IN — A. ΚΡΑΣΙΚΟΦ: Αντιπολιτευτικές τάσεις στή Σοβι­ ετική "Ενωση. Μετ. ’Αντώνιο Σολάρο. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 256.

«Ή ελευθερία νοείται πάντα: έλευθερία γιά κείνον πού σκέφτεται διαφορετικά.» Ρόζα Λούξεμπουργκ ΣΕ μιά έποχή πού ή άστική προπαγάνδα — μ’ δλα τά σύγχρονα μέσα πού διαθέτει — μάς βομβαρδί­ ζει άκατάπαυστα μέ κάθε είδους πληροφορία γιά τόν αύταρχισμό καί τή βαρβαρότητα των κρατι­ κών μορφών έξουσίας στις αύτοαποκαλούμενες χώρες τοϋ «ύπαρκτοϋ» ή «όλοκληρωμένου» ή «άναπτυγμένου» σοσιαλισμού. Σέ μιά έποχή πού τό παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα σπαράσσεται κυριολεκτικά άπό ιδεολογι­ κές, πολιτικές άλλά καί καθαρά στρατιωτικής φύσης εισβολές καί άναμετρήσεις. Σέ μιά έποχή πού — δπως γράφει ό έπιμελητής της έκδοσης πού έχουμε μπροστά μας, στό άρθρο του « Διαφωνία » κ α ί σοσιαλισμός, τό όποιο καί προτάσσει άντί εισαγωγής — «τό πιό άποτροπιαστικό καί συνάμα τό πιό τραγικό άπ’ δλα είναι οί δίκες καί οί καταδίκες, ή φυλάκιση σέ στρατόπεδα ή σέ τρελοκομεία (μέ χαλκευμένες τίς περισσότε­ ρες φορές κατηγορίες) άνθρώπων πού τό μόνο τους “έγκλημα” είναι δτι “τόλμησαν” μεγαλόφω­ να νά διαδηλώσουν τήν άντίθεσή τους άπέναντι σέ ένα σύστημα πού κανείς λογικός καί ειλικρινής άνθρωπος δέν μπορεί, φυσικά, νά ισχυριστεί δτι είναι δημοκρατικό καί φιλελεύθερο». Σέ μιά έποχή πού ή άλήθεια δέν μπορεί νά κρυφτεί πίσω άπ’ τό μικρό δαχτυλάκι τού έτσιθελικοϋ δογματισμού, πού έκατομμύρια άριστεροί ζοΰν τίς τραυματικές έμπειρίες πού προαναφέραμε ταυτόχρονα μέ τή συνειδητοποίηση παντού γύρω τους τής βαθιάς κρίσης άξιων καί τής μή άποδοτικής λειτουργικότητας πού σπαράσσει τόν καπιταλισμό. Σέ μιά τέτοια έποχή, ή συγκέντρωση άρθρων τών μαρξιστών διαφωνούντων τής ΕΣΣΔ, σέ μιά έκδοτική προσπάθεια, στέκει κάτι περισσότερο άπό χρήσιμη, γίνεται άναγκαία. Παρμένα δλα άπ’ τό παράνομο περιοδικό «Ει­ κοστός αιώνας» (Ντβιατσάτι βέκ) — πού άπ’ τήν άνοιξη τού 1975 κυκλοφορεί δακτυλογραφημένο

62

στή Μόσχα, μέ πρωτοβουλία τού Ρόυ Μεντβέντεφ καί τής Ραΐσα Λέρτ — άποτελοΰν μία ένότητα άντίληψης πού άπό τή μία ξεδιαλύνει τόν δογματι­ κό μύθο δτι δλοι δσοι διαφωνούν είναι πράκτορες τού καπιταλισμού, δργανα τής άντίδρασης, πολέ­ μιοι τού μαρξισμού, όνειροπόλοι παρωχημένων έποχών, κι άπό τήν άλλη φωτίζει τίς δυνατότητες παρέμβασης καί τά δρια έπιρροής τών μαρξιστών διαφωνούντων μέσα στόν πρώτο ιστορικά άπό τούς κοινωνιολογικά ιδιότυπους κοινωνικούς σχηματισμούς —πού άναζητάμε νά προσδιορίσου­ με τό χαρακτήρα τους—, τή Σοβιετική Ένωση. Τά «Ζητήματα πού μάς άπασχολούν δλους...» τού Ρόυ Μεντβέντεφ, «... καί ατά όποια δέν μπορούν νά δοθούν μονόπλευρες άπαντήσεις» τής Ραΐσα Λέρτ. «Άπό τό 20ό στό 22ο Συνέδριο τού ΚΚΣΕ. Μέ τήν εύκαιρία τών εικοσάχρονων τού 20οϋ Συνέδριου. Σύντομη ιστορική σκιαγραφία» τού Μεντβέντεφ. «Ό δεύτερος τόμος τού Άρχιπέλαγους Γκούλαγκ τού Σολζενίτσιν» καί πάλι τού Μεντβέντεφ. «Τό ψέμα μπορείς νά τό νικήσεις μόνο μέ τήν άλήθεια» τού Λέβ Κόπελεφ. Τό «Τί είναι ό δημοκρατικός κομμουνισμός» τού Π. Έγκοροφ. «Τό πρόβλημα τής ιστορικής τοποθέτησης τού κοινωνικού συστήματος τής Σοβιετικής Ένω­ σης (Ιστορικός παραλληλισμός καί κοινωνιολογι­ κή υπόθεση)» τού Α. Ζίμιν καί «Τό ύπ’ άριθμόν ένα έμπόρευμα» τού Α. Κράσικοφ είναι τά άρθρα πού περιέχει ή έκδοση. Ή μελέτη τους δίνει τή δυνατότητα στόν κριτι­ κά σκεπτόμενο άναγνώστη νά πλησιάσει τή σοβιε­ τική κοινωνία, νά γνωρίσει τά στοιχεία πού τή συνθέτουν, νά δεί τίς δυνατότητες ή μή έκδημοκρατισμού της, νά διεισδύσει στίς διαφορές, λανθάνουσες ή φανερές, πού έμφανίζουν μεταξύ τους τά μέλη τής κυβερνώσας έλίτ, ή οί διάφορες όμάδες διαφωνούντων μέ τό καθεστώς, νά συγκρί­ νει δλα αύτά καί τήν άλληλεπίδραση πού έχουν, μέσα στή σημερινή συγκυρία οικονομικών καί πολιτικών δεδομένων, έσωτερικών καί διεθνών. Τό ιδεολογικό στίγμα τής άνάλυσής της ή όμάδα τού περιοδικού «Εικοστός αιώνας» τό δίνει μαχητικά καί ξεκάθαρα άλλωστε στό άρθρο τού Π. Έγκοροφ: «Όσοι ρέπουν πρός τόν δογματισμό, δέν θά παραλείπουν νά χαρακτηρίσουν τούς δημοκρατι­ κούς κομμουνιστές ώς δεξιούς άναϋεωρητές. Ά π ό καιρό ϋειοροϋν πώς έχουν τό δικαίωμα νά χαρα­ κτηρίζουν σάν “ γενική” τή δική τους γραμμή κα ί νά χαρακτηρίζουν σάν “ δεξιό”, “ άριστερό” , “ ρεβιζιονιστή”, “ όπορτουνιστή” ... δποιον δέν συμφωνεί μαζί τους. Άλλωστε ο ί έννοιες “ δεξιός”, “ άριστερός” έχουν σήμερα σημαντικά μεταβληθεί... οί όλοκληρωτικοί, ο ί γραφειοκράτες πού προσπαθούν νά διασώσουν ένα μή δημοκρα­ τικό καθεστώς, αύτοαποκαλοϋνται “ άριστεροί” , “ έπαναστάτες”, “ κομμουνιστές” κ α ί χαρακτηρί­ ζουν “ δεξιούς” ... “ άπαρνητές τοϋ μαρξισμού κ αί τοϋ κομμουνισμού” δσους τάσσονται υπέρ τών δημοκρατικών μετασχηματισμών, ένώ στήν πρα­ γματικότητα συμβαίνει τό άντίθετο. °Οσο γιά τήν έννοια τοϋ “ ρεβιζιονισμοϋ”, ό δρος δέν έχει άπό

μόνος τον καμιά άρνητική σημαντική φόρτιση ... Ή Ελλειψη άναϋεώρησης στό φως τών στοιχείων που συσσωρεύει ή έπιστήμη κ α ί ή πράξη είναι θανατηφόρα γιά μιά έπιστήμη...» Παράλληλα, ή όμάδα τών μαρξιστών διαφωνούντων, χωρίς προκαταλήψεις καί έπιφανειακές πολεμικές-κριτικές, δέν διστάζει νά συζητά άνοίκτά, Εχοντας πλήρη γνώση τών δυνατοτήτων πού παρέχει στόν άγώνα της ή μαρξιστική άνάλυση, τίς διαφωνίες της μέ τίς άλλες όμάδες διαφωνούντων, άλλά καί τίς Εσωτερικές διαφορές τών μελών της, ως πρός τά δρια πού πρέπει νά παίρνει ή άντιπαράθεσή τους αυτή, άλλά καί στή γενικότερη μελέτη τής ρώσικης κοινωνίας πού διεισδυτικά καί ντοκουμενταρισμένα Επιχειρούν. "Ισως καί μόνο τό άρθρο τού Κράσικοφ γιά «τό ύπ’ άριθμόν Ενα Εμπόρευμα» τής σοβιετικής κοι­ νωνίας, τή βότκα, πού καμιά Επίσημη στατιστική δέν άναφέρει, λές καί πρόκειται γιά φοβερό άπόρρητο, θά άρκοΰσε γιά τήν κατανόηση τού τρόπου πού Εξελίχτηκε ή κοινωνία πού προήλθε άπό τή μεγαλύτερη Επανάσταση τού αιώνα μας, πού κεν­ τρικό σύνθημά της είχε «δλη ή Εξουσία στά Σοβιέτ». Στή γενική καί κάπως περιγραφική αυτή άνά­ λυση πού άναγκαστικά συνοδεύει τόν κριτικό δταν Εχει νά κάνει μέ Ενα σπονδυλωτό βιβλίο, θά ήθελα ιδιαίτερα νά σταθώ στό άρθρο τού Α. Ζίμιν, γιατί νομίζω δτι προχωράει σέ μιά άπό τίς σημαντικότερες κοινωνιολογικές ύποθέσεις πού Εχουν γίνει στήν προσπάθεια κατανόησης τού χαρακτήρα τού σοβιετικού κοινωνικού σχηματι-

Μέ βάση τή γνώση τών συνθηκών μετάβασης άπό Εναν κοινωνικό σχηματισμό σέ Εναν άλλο, χρησιμοποιεί τή μετάβαση άπό τίς προ-ταξικές στίς ταξικές κοινωνίες, γιά νά βγάλει συγκριτικά καί άναλογικά στοιχεία γιά τή μετάβαση άπό τίς σύγχρονες ταξικές στίς άταξικές κοινωνίες τού αύριο. Μέσα άπό αυτές τίς συγκρίσεις καί άναλογίες — πού άντικαθιστούν κατά Εναν τρόπο τό πείραμα τών φυσικών Επιστημών, στίς ιστορικές Επιστήμες τού άνθρώπου — μελετά τή σοβιετική κοινωνία, συγκρίνοντάς την μέ αύτό πού ό Κ. Μάρξ στόν πρόλογο τής «Εισαγωγής στήν κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας» όνόμασε άσιατικό τρόπο παραγωγής. Έναν ιδιόμορφο δηλαδή κοι­ νωνικό σχηματισμό, πού πρόβαλε μέσα άπό τήν άποσύνθεση τής πρωτόγονης φυλετικής κοινότη­ τας, σέ συγκεκριμένες περιοχές τής γής δπου οί γεωγραφικές συνθήκες Επέβαλαν Εμπειρικά — άντίθετα άπό τήν πορεία πού άκολούθησε ή άλλη άνθρωπότητα — Εναν έξωοικονομικό καταναγκα­ σμό μ’ Ενα άναλλοίωτο δεσποτικό κράτος χωρίς ταξικούς διαχωρισμούς — δ Μάρξ μιλάει γιά «γενική δουλεία» — πού Εκτελοΰσε τίς οικονομι­ κές λειτουργίες μέσα άπό Ενα μηχανισμό πολιτικής βίας καί προπαγάνδας, μιά λατρευτική ιδεολογία ύπακοής-ύποταγής καί Ενα πλέγμα οικονομικών, νομικών καί παραδοσιακών κανόνων άνθεκτικών στό χρόνο. Συγκρίνοντάς, μέ βάση τήν ύπόθεση Εργασίας

πού κάνει, ό Ζίμιν, τή σοβιετική κοινωνία τή βλέπει «μολονότι διατηρείται, δτι δέν μπορεί παρά νά βαδίζει βήμα σημειωτόν», δηλαδή νά είναι στάσιμη, «ούτε καπιταλιστική ούτε σοσιαλι­ στική, ούτε κοινωνία μετάβασης άπό τόν καπιτα­ λισμό στό σοσιαλισμό ή άπό τό σοσιαλισμό στόν καπιταλισμό». Καί τό σημαντικό αύτό άρθρο προχωράει μέσα άπό Ερωτήματα καί άπαντήσεις, πλήρη γνώση τού χτές καί τού σήμερα, σέ συμπεράσματα πού καταρρίπτουν τίς άνιστόρητες προσπάθειες προσ­ έγγισης τού σοβιετικού σχηματισμού. Σέ Ερωτήμα­ τα γιά τόν τρόπο, τίς μεθόδους καί τό χρόνο ό όποιος χρειάζεται γιά νά γίνουν «οί μεγάλες μάζες ύποκείμενα τής κοινωνικής δημιουργίας καί ή έπιστήμη, ή πολιτική Επιστήμη, ή Επιστημονική διεύθυνση τής Ιστορικής πορείας». Καλώντας τέ­ λος «τούς ιστορικούς μας, τούς κοινωνιολόγους, τούς οικονομολόγους, νά Επιχειρήσουν τήν Επαλή­ θευση τής ύπόθεσης ... δεδομένου δτι μ’ αύτό τόν τρόπο θά μπορέσουν νά Ερευνήσουν καί νά τεκμη­ ριώσουν τούς δρόμους μέσα άπό τούς όποιους θά πραγματοποιηθεί τό μελλοντικό πέρασμα άπό τό σημερινό σοβιετικό σύστημα στό σοσιαλισμό. Πρόκειται γιά Ενα πέρασμα πού θά είναι ριζικά διαφορετικό άπ’ τή σοσιαλιστική Επανάσταση τού 1917 κι άπό τήν περίοδο μετάβασης άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό πού άρχισε Εκείνη ή Επανάσταση καί πού θά είναι πολύ περίπλοκο καί δύσκολο». ΑΛΚΗΣ ΡΗΓΟΣ

Ί

άντίτυπα τού βιβλίου άπό τά γραφεία τοΰ περιοδικόϋ «Ταχυδρόμος» (Λέκκα 23-25, ’Αθή­ να Τ.Τ. 125)

63’

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

παραδοσιακή μαρξιστική οικονομική άνάλυση ΤΖΩΝ ΗΤΟΝ: Πολιτική οικονομία. Μετ. Γιώρ­ γου Κ. 9Α ναγνωστόπουλον. Όδυσσέας, *Αθήνα, 1979. Σελ. 296.

ΜΕΤΑ τό 1974 μιά όλόκληρη σειρά άπό σύγχρονα εγχειρίδια πολιτικής οικονομίας, πού είχαν έκδοθεί στις χώρες τής Δυτικής Εύρώπης μέσα στό ρεύμα τής νεομαρξιστικής σκέψης πού γέννησε τό φοιτητικό κίνημα τού 1968, μεταφράστηκε καί δημοσιεύτηκε στά έλληνικά. Τό έγχειρίδιο τού John Eaton είναι τό πιό πρόσφατο, καθόσον γνωρίζω, στη σειρά αύτή. ’Αποτελεί έγχειρίδιο μαρξιστικής οικονομικής άνάλυσης κι άκολουθει βασικά την πορεία σκέψης πού βρίσκει κανείς στό «Κεφάλαιο». Στά θετικά στοιχεία τής «Πολιτικής οικονο­ μίας» τού Eaton πρέπει νά ύπολογισθοΰν οί άναφορές στή σύγχρονη πραγματικότητα, δπως στήν έξέλιξη τής ιδιοκτησίας στήν ’Αγγλία (σ. 71), στά προβλήματα τής βρετανικής γεωργίας (σ. 165 έπ.), στις χρονολογίες των κρίσεων (σ. 185), τή συγκέν­ τρωση καί τή συγκεντροποίηση τού κεφαλαίου (σ.

215 έπ.), τή διανομή τού εισοδήματος (σ. 238 έπ.), κλπ. Είναι έντούτοις μειονέκτημα τό γεγονός δτι ή αναφορά αύτή άφορά πάντα μόνο τή Μεγάλη Βρετανία, γεγονός πού περιορίζει τόν όρίζοντα τής συγκεκριμένης σύγχρονης πραγματικότητας. Στά θετικά έπίσης στοιχεία τού έγχειριδίου αυτού πρέπει νά καταλογισθεϊ καί ή άναφορά στή γεωργία, στήν όποια άφιερώνεται ιδιαίτερο κεφά­ λαιο (σ. 145 έπ.). Συνήθως ή γεωργία άφήνεται έξω άπό τή μαρξιστική άνάλυση, γι’ αύτό καί ύπάρχει κενό στή μαρξιστική θεωρία ώς πρός τή θέση καί τούς νόμους άνάπτυξης τής γεωργίας. Ό Eaton ξεκινάει άπό μιά θεώρηση τής γαιοπροσόδου σάν μέρους τής ύπεραξίας πού δημιουργεΐται στή γεωργία, γιά νά καταλήξει στή θεώρηση τού προβλήματος τής τιμής τής γής, τήν άντίθεση πόλης καί ύπαίθρου καί τίς παραγωγικές σχέσεις στή γεωργία. Χρήσιμη είναι άκόμη ή συχνή άναφορά τού συγγραφέα στις άστικές θεωρίες κατά τήν έξέταση των συγκεκριμένων προβλημάτων, πού διευκολύ­ νει τόν άναγνώστη νά συγκρίνει τίς δυό άντιτιθέμενες θεωρήσεις. Άναφέρομαι ιδιαίτερα στις άστικές θεωρίες γιά τήν οικονομική κρίση (σ. 201 έπ.), τήν κεϋνσιανή θεωρία (σ. 203 έπ.), τίς

64

καπιταλιστικές θεωρίες περί τόκου καί κέρδους (σ. 139 έπ.) κλπ. ’Ιδιαίτερα θά πρέπει νά τονιστεί τέλος ή διεξοδική άνάλυση τού ’Εθνικού Εισοδή­ ματος καί τής κατανομής του, δπου δείχνεται καθαρά ή διαφορά άνάμεσα στή μαρξιστική καί τήν άστική θεωρία, μέ άναφορά σέ συγκεκριμένα στατιστικά στοιχεία άπό τή Μεγάλη Βρετανία (σ.

238 έπ.). Είναι περίεργο, δτι ό συγγραφέας δέν τόλμησε μιά άνάλυση τού κράτους μέσα στό γενικό πλαίσιο άνάλυσης των νόμων τού καπιταλισμού, πέρα άπό μιάν άναφορά στόν Κέυνς (σ. 203 έπ.) καί σέ δημοσιονομικά προβλήματα (σ. 249), άναφορά πού γίνεται περιστασιακά. Δέν άσχολεϊται έπίσης μέ τίς διεθνείς οικονομικές σχέσεις, πέρα άπό ένα κεφάλαιο άφιερωμένο στόν ιμπεριαλισμό (σ. 212 έπ.), δπου στηρίζεται άποκλειστικά στή λενινιστική θεωρία. Οί δύο αύτές έλλείψεις δείχνουν πόσο στενά έμεινε ό Eaton στήν κύρια πηγή του, τόν Μάρξ, μέ ένα δειλό βήμα μέχρι τόν Λένιν, καί άγνόησε δλες τίς προσπάθειες καί συζητήσεις πού έχουν γίνει, τόσο στό θέμα τής θεωρίας τού κράτους, δσο καί στό θέμα των διεθνών σχέσεων καί τού ιμπεριαλισμού, τήν τελευταία εικοσαετία. ’Από τήν άποψη αύτή τό έγχειρίδιο έμφανίζεται συντηρητικό, παραδοσιακό — χαρακτηριστικά πού δέν άναφέρονται στή φύση τών θεμάτων πού άναλύει, άλλά μόνο στόν τρόπο καί τό πλαίσιο τής άνάλυσης. Μέ κάποιο σκεπτικισμό μένω άπέναντι στό τελευταίο κεφάλαιο, πού άναφέρεται στό σοσια­ λισμό καί τό μέλλον τού άνθρώπου (σ. 268 έπ.). Παρατηρεί κανείς μιά κάποια αισιοδοξία ώς πρός τή θεώρηση καί τού παρελθόντος καί τών μελλον­ τικών έξελίξεων, μιά κάπως μεταφυσική πίστη στίς έξελίξεις, πού λίγη συγγένεια έχει μέ τή διαλεκτική (πρβλ. σ. 293). Παρά τό δτι π.χ. γίνεται σωστή διαπίστωση ώς πρός τή σημασία τής ’Οκτωβριανής ’Επανάστασης καί τήν έγκαθίδρυση τού σοσιαλισμού στή Σοβιετική Ένωση καί μιά σειρά άλλες χώρες, δέν υπάρχει ούτε μιά λέξη κριτικής γιά τό μοντέλο τού σοσιαλισμού πού έγκαθιδρύθηκε έκεϊ. Τό κεφάλαιο αύτό χαρακτη­ ρίζεται πιό πολύ άπό έναν οίκονομισμό, άπό τή θεώρηση μόνο τών διαρθρωτικών άλλαγών πάνω στίς όποιες στηρίζεται ή άνάπτυξη τού σοσιαλι­ σμού σέ μιά χώρα, δχι άπό τίς ίδιες τίς κοινωνικές σχέσεις, πού είναι «σχέσεις μεταξύ τών άνθρώπων στή διαδικασία τής παραγωγής καί τής άνταλλαγής», γιά τίς όποιες κάνει λόγο στόν πρόλογο ό ίδιος ό συγγραφέας (σ. 7). Ή μεταφυσική στάση τού συγγραφέα διαφαίνεται καί στή θεώρηση τού προβλήματος τού σοσιαλισμού στήν ’Αγγλία, πού τόν άνάγει, μέσα άπό τή νέα τεχνολογική έπανάσταση, στό άπώτερο μέλλον (σ. 293). Ώς πρός τή μετάφραση θά πρέπει νά τονιστεί πώς, μέ λίγες έξαιρέσεις, είναι πετυχημένη, γιά ένα κείμενο καί μιά όρολογία πού δέν είναι τόσο οικεία στήν έλληνική γλώσσα. 0ά είχα άντίρρηση π.χ. γιά τήν άπόδοση τού «κυκλοφοροΰντος κεφα­ λαίου» στή δημοτική μέ τόν δρο «κυκλοφοριακό κεφάλαιο» (σ. 99), πού δέν δικαιολογείται ούτε

γραμματικά, οΰτε έννοιολογικά, οΰτε άπό την άποψη τής μαρξιστικής διαφοροποίησης άνάμεσα σέ σφαίρα παραγωγής καί σφαίρα κυκλοφορίας των αγαθών. Δεν βρήκα έπίσης δικαιολογία γιά τήν άπόδοση των acres μέ τό εικερ (σ. 156), χωρίς οΰτε μιά υποσημείωση γιά την άντιστοιχία μέ έλληνικά μέτρα. Τέλος ύπάρχει πλήρης σύγχυση στην άπόδοση τίτλων βιβλίων ή όνομάτων ξένων. "Αλλοτε δίνονται στά άγγλικά κι άλλοτε στά έλληνικά. Δέν κατάλαβα π.χ. γιατί ό Dudley Seers (σ. 71) ή ό Sraffa (σ. 111) νά γράφονται στά άγγλικά, ένώ ό Μάρσαλ, ό Τζών Στιοΰαρτ Μίλλ (σ. 114) π.χ. νά γράφονται στά έλληνικά. Γιατί νά μή μεταφράζεται ή Co-operative Wholesale Socie­ ty καί ή Scottish Co-operative Wholesale Society (σ. 136) καί τό έργο Full Employment in a Free Society, ένώ τό δνομα τοΰ συγγραφέα του άποδίδεται στά έλληνικά (Ούίλιαμ Μπήβεριτζ, σ. 185), δπως καί τό δνομα τοΰ Ζ. Μπ. Σαί (σ. 178)! Στη σελ. 204 ό τίτλος τοΰ βασικού έργου τοΰ Κέυνς άποδίδεται αντίθετα στά έλληνικά! Τό δκρον δωτον τής άσυνέπειας υπάρχει στή σελ. 250, δπου ό ίδιος συγγραφέας άποδίδεται σάν Barna στό κείμενο καί σάν Μπάρνα στην υποσημείωση, δπου μάλιστα τό βιβλίο του δίνεται στόν άγγλικό πρω­ τότυπο τίτλο του! Δέν νομίζω πώς θά ήταν δύσκο­ λη ή έφαρμογή μιάς ένιαίας άρχής στήν άπόδοση τίτλων καί όνομάτων. Θά μπορούσαν π.χ. τά όνόματα καί οί τίτλοι βιβλίων νά άποδίδονται στό άγγλικό πρωτότυπο, καί σέ παρένθεση νά δίνεται τό δνομα μέ έλληνικά γράμματα ή ή μετάφραση τοΰ τίτλου τοΰ βιβλίου. ΜΑΡΙΟΣ ΝΙΚΟΛΙΝΑΚΟΣ

είμαστε Σινα 38

τό βιβλίο βιβλία και έντυπα πάνω στο γυναικείο ζητημα ποιηση-λογοτεχνια κοινωνιολογια-ψυχολογια ειδικευμένο τμήμα παιδικού βιβλίου εκπαιδευτικού παιχνιδιού & βιβλίων αγωγής του παιδιού

Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η

ΟΙ

αρχαίοι τραγικοί στά σχολεία Δραματική ποίηση Γ ' Γυμνασίου: Προμηθέας δεσμώτης - Αντιγόνη - ’Ιφιγένεια έν Ταύροις. Είσαγωγές - σημειώματα - σχόλια Κώστα Γεωργουσόπουλου. Ο.Ε.Δ.Β., Άϋήνα, 1978. Σελ. 320.

ΑΠΟ καιρό περιμέναμε — γΓ αυτό κι έπρεπε — νά άποκτήσουν τά σχολεία ένα μέσο, γιά νά προσεγγίσουνε οί μαθητές καλύτερα τό άρχαϊο έλληνικά «θέατρο». Γενιές όλόκληρες άποφοίτων τής 6χρονης «Μέσης Έκπαιδεύσεως» μένανε μέ τήν άπορία: «Καί λοιπόν τί μάθαμε παραπάνω άπό σκέτες λέξεις μέ όνόματα ποιητών, τίτλους έργων, μέρη θεάτρου, σκηνικά, γνωμικά, ύποθέσεις;» Οί φιλοδοξίες τών φιλόλογων νά άναλύσουνε χαρακτήρες, φρονήματα, ήθικές άξιες, τρα­ γικές ειρωνείες, νόμους, θεούς, μοίρες, μεγαλεία, πέσανε κάθετα στό κενό. Μέ τό βιβλίο «Δραματική ποίηση» μποροΰμε νά μιλάμε πιά γιά τούς άπόφοιτους τής γ' γυμνα­ σίου δτι θά κινούνται άνάμεσα στήν πρόσβαση καί στήν κατάκτηση τής τραγωδίας. Δέ φοβόμαστε τίς λέξεις, γιατί σ’ αυτό μάς καλύπτει ό Κώστας Γεωργουσόπουλος, πού έπιμελήθηκε τό βιβλίο. Δέν καλύφθηκε δμως δσο έπρεπε ό ίδιος, πού καί ένάρετος είναι καί θαρραλέος. Υποθέτουμε δτι τά αύτόνομα λήμματα, πού άπ’ τό άναλυτικό πρόγραμμα τοΰ ύπουργείου Παιδείας υποχρεώθη­ κε ν’ άναπτύξει, άδικήσανε τή συνέπεια τοΰ Κ.Γ. ’Ασύνδετα καί πληροφοριακά άπό τή φύση τους, πώς νά χωρέσουνε είρμικά σέ μιά εισαγωγή μαθη­ τικού βιβλίου πού άναγκαστικά πρέπει νά είναι λιτή καί σύντομη; ’Από τό λατρευόμενο θεό ώς τίς ρίζες τοΰ δράματος κι άπ’ τήν άκμή τοΰ δεύτερου ώς τίς παραστάσεις του, πού νά χωρέσει δλος έκείνος ό άγώνας πού μετάτρεψε τό άπλοϊκό καί χυμώδες λαϊκό δρώμενο σέ κοινωνική δράση καί πιό πέρα σέ πολιτική δραστηριότητα; Γίναμε άπολογητές τοΰ Κ.Γ. γιατί ή λιτότητα κι ή συντομία λίγο βοηθάνε τόν άπροϊδέαστο άναγνώστη. Έτσι, δέν ξεκαθαρίσαμε δτι ό έλληνας θεός τής βλάστησης ήτανε ό Διόνυσος καί δτι ή λατρεία του μπήκε στήν Ελλάδα σύγχρονα μέ τήν κάθοδο τών Δωριέων πού, μαζί μέ τίς δημογραφικές μεταβολές πού προκαλέσανε, άναστατώσανε: καί τόν εσωτερικό άνθρωπο τής έποχής, τόσο πού νά όργιάσει ή μυθοπλαστική φαντασία του ώσπου νά

65

βρει τό πρόσωπό του καί νά δώσει λύση στή μεταφυσική άγωνία του, καί τόν έξώτερο κοινωνι­ κό τύπο, τόσο πού νά τόν πιάσει μιά λατρευτική «μανία» γιά τό θεό σάν μιά διέξοδος άπό τίς οίκονομικο-κοινωνικές πιέσεις καί σάν μιά έκ­ φραση της βιολογικά άπελεύθερης συμπεριφοράς του άπέναντι στόν καθωσπρεπισμό τών έξουσιαστικών τάξεων (καί τάσεων). Ή λαϊκότητα τής λατρείας τού Διόνυσου είχε πολιτικές προεκτάσεις κι εύνοήθηκε άπ’ αύτές άκριβώς τίς μεταβολές πού κάνανε νά πέφτουν οί βασιλείες καί πού οί διάδοχές τους άριστοκρατίες πολεμούσανε νά κρατηθούνε μέ τά δόντια στήν έξουσία, πλάθοντας παραμύθια γιά τήν καταγωγή τους καί δημιουργώντας «θιάσους» άπό μικροτε­ χνίτες τού γένους τους. Ζώντας στό περιθώριο της κοινωνικής ζωής οί «θιασώτες» βρήκανε ένας είδος πολιτικής άμυνας στις κλειστές μυστηριακές καί μυστικιστικές τελε­ τουργίες, προτιμώντας τό Διόνυσο άπό τό πάνθεο τού Όλυμπου, καί δταν πιά ήρθε ή σολώνεια μεταρρύθμιση βρεθήκανε στό στοιχείο τους «παί­ ζοντας» άπελευθερωμένοι, μπροστά σέ έλεύθερους πιά άγρότες-θήτες τής ’Αττικής, κύριους τού έαυτοϋ τους, τού χωραφιού τους, τής δουλειάς τους, κι έπιβάλλοντας τά διονυσιακά έθιμα πολι­ τιστικά, άφού κάνανε: τό λαϊκό τραγούδι γιά τό θεό τους, λαϊκό δρώμενο, άφυπνίζοντας σύγ­ χρονα μέσα άπό τή νέα λατρεία τήν ένεργητική πολιτική τους συνείδηση άπ’ τά παράλια ώς τίς διάκριες περιοχές. Τό δράμα είχε πάντοτε πολιτικό χαρακτήρα.

66

Πρώτος ό Πεισίστρατος τό άγκάλιασε. “Υστερα ή άθηναϊκή ήγεσία. Αυτή ή θέσπιση τών ποιητι­ κών άγώνων κι ή διευκόλυνση νά βλέπουν δ λ ο ι τίς παραστάσεις, μάς τό δείχνουνε. Κι αύτή ή προτίμηση στά προσωπικά ή οικογενειακά δ ράματα τών ήρώων, μάς βάζουνε σέ υποψίες γιά κάποια προσπάθεια άλλοπ ρ οσ ανα τολισμ οΰ άπ’ τήν πλευρά τών άγωνοθετών. Παραδεχόμαστε δτι οί μύθοι άπ’ τά βάθη τών αιώνων πάντοτε συγκινοΰν, ένώ καθόλου δέν ένοχλούν, γιατί δέν άναφέρονται στό τώ ρα καί άρα δέν μάς άφορούν. Έτσι μπορούμε νά πούμε δτι οί τραγωδίες, καλλωπισμένες καί ουδέτερες, έξυπηρετούσανε τήν «υπαρκτή δημοκρατία». Αύτό τό ξέρει καλά ό Κ.Γ. καί μάς τό δείχνει στά «σχόλια» τών τραγωδιών, πού είναι καί ή καλύτερη έργασία καί προσφορά του στό βιβλίο πού έπιμελήθηκε. Πρόκειται γιά τίς υποδείξεις: «συζήτησε» «εκτίμησε» «παράβαλε» (σέ προστα­ κτική έγκλιση), δπου καλεϊ τό μαθητή νά άπαντήσει: 1. μέχρι πού φτάνουν τά δρια τής έλευθερίας, ιδιαίτερα τού τυράννου καί τού ύπήκοού του · 2. πόσο καχύποπτοι είναι οί τύραννοι πρός τούς στενούς συνεργάτες τους· 3. πόσο φοβούνται τό λαό καί πόσο ό λαός έκείνους· 4. πόσο στρατεύε­ ται ή τέχνη σέ τυραννικά καθεστώτα· 5. τί μοντέ­ λο πολίτη προσπαθούν νά φτιάξουν οί τύραννοι · 6. ποιά μειονεκτήματα έχει ή μοναρχική έξουσία. Κι άπ’ τήν άλλη πλευρά: 1. πόσο έποικοδομητικός είναι ό δημοκρατικός διάλογος· 2. πόσο ή άνατροφή τών παιδιών καθρεφτίζει τούς γονείς τους · 3. ποιά είναι τά ηγεμονικά κ αθήκοντα· 4. πόση δύναμη έχουνε οί νόμοι καί τό δίκαιο δταν συνοδεύονται άπό θεϊκή προέλευση. Κι άκόμη: ποιές ήτανε οί πατριαρχικές άντιλήψεις καί ή θέση τής γυναίκας, στήν ιστορική τους έξέλιξη. Δέ σταματάει δμως έδώ ό Κ.Γ.. Καλεϊ τό μαθητή νά μελετήσει ένα σωρό θεατρολογικά θέματα δπως: τά τρύκ, τά ψυχολογικά πορτραϊτα τών προσώπων, τή συσχέτιση τού φυσικού μέ τό θεατρικό χρόνο, τήν οικονομία τού έργου, τήν έπιχειρηματολογία τών προσώπων, τή σύγκριση τού ήθους τους, τήν παράταση καί τήν κλιμάκωση τής άγωνίας ή τής τραγικής ειρωνείας μέσα στό έργο, τήν άντιστοιχία τού έργου μέ άλλες τραγωδί­ ες, τίς πηγές του άπ’ τόν "Ομηρο. Κι άκόμη τίς προεκτάσεις του μέχρι σήμερα: στό δημοτικό τρα­ γούδι, στίς χριστιανικές άντιλήψεις, στίς νεοελλη­ νικές δοξασίες, στίς λαογραφικές έκδηλώσεις, στήν έντεχνη ποίηση, μεταβυζαντινή καί σύγ­ χρονη. Αυτά τά «σχόλια» δέν έχουν τελειωμό. Ζητάει ό Κ.Γ. νά νιώσει ό μαθητής τό άνθρώπινο ήθος, τήν άγωνία, τήν έλπίδα, τό βάρος τής έξομολόγησης, τήν άξια τής γνώσης καί τής έπίγνωσης, τό πάθος, τήν πίεση τής ’Ανάγκης, τήν ύβρη, τό χάσμα τών γενεών, τόν έρωτα, τ’ άποτελέσματα τής σκληρότητας, τού ώφελιμισμού, τού τυφλού κέρδους, τήν πορεία τού πολιτισμού, τή μεταστρο­ φή τών συναισθημάτων, τό βάθος τών νοημάτων, τό πλάτος τών φιλοσοφικών δογμάτων, τή μοίρα.

τήν έξουσία, τέλος τόν ίδιο τόν ποιητή μέσα άπό τό έργο του. ”Αν είναι κάτι άπ’ τό όποιο γοητευτήκαμε, είναι άκριβώς αυτά τά «σχόλια» στις τραγωδίες. ’Αλλιώς θά μάς βάραινε ή παράλειψη νά μάθουμε ποιά ήτανε ή όργανική θέση τοϋ σατυρικού δράματος στήν τετραλογία, ή έξήγηση τής έξόδου (δχι βέβαια μόνο «έξόδιο άσμα», άλλά όλόκληρο έπεισόδιο), ή (κάποια) έλλειψη συνοχής κάπου-κάπου στήν εισαγωγή, ή άνομοιομορφία στά εισαγωγικά σημειώματα, τά άρκετούτσικα παροράματα. ’Ακόμη θά λέγαμε δτι βαραίνει κάπως πού δέν παρεμβάλλει ό Κ.Γ. τίς σκηνοθετικές όδηγίες πού άπαιτεϊ τό έργο άνάμεσα στούς στίχους. Κι άκόμη πώς στή διάρθρωση τής τραγωδίας, καλά θά ήτανε νά γράφονται πλάι-πλάι καί τά πρόσωπα τής τραγωδίας, δπως καί στά χρονικά νά γραφό­ τανε ή σημείωση: στροφή, άντιστροφή, έπωδός. Γιά τίς φωτογραφίες: σέ δσες είναι άπό άγγειογραφίες έπρεπε νά σημειωθεί ό τύπος τοΰ άγγείου (έρυθρο- ή μελανόμορφος) ώς καί τό μουσείο πού βρίσκεται σήμερα φυλαγμένο, γιά νά μαθαί­ νουν οΐ μαθητές τή διασπορά αύτοΰ τοϋ θησαυ­ ρού, καί σέ δσες είναι άπό θεατρικές παραστά­ σεις, νά σημειωθεί σέ ποιό έπεισόδιο ή στάσιμο άναφέρονται. Καλό θά ήτανε νά δημοσιευότανε γιά καθένα άπό τά παραπάνω κι άπό μιά χαρα­ κτηριστική φωτογραφία δραματική, κι δχι ποζάτη. Τέλος, αν είχαμε μιά βιβλιογραφία άπό μετα­ φράσεις κι δλλων μεταφραστών, καθώς καί περισ­ σότερους συγγραφείς ή σκηνοθέτες πού έπηρεαστήκανε ή άνεβάσανε μουσειακά ή καί πρωτοπο­ ριακά τραγωδίες, θά είχαμε ένα δψογο σχολικό (καί δχι μόνο σχολικό) βιβλίο.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΟΥΔΑΚΗΣ

Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η

δύο κόσμοι διαφορετικοί ΤΖΩΝ ΧΟΛΤ: ΟΙ άνάγκες καί τά δικαιώματα των παιδιών. ’Απόδραση άπ’ τήν παιδική ήλικία. Μετ. Νίκου Μπαλή. Σύγχρονη Παιδαγωγική Βι­ βλιοθήκη / ‘Εκπαίδευση καί Κοινωνία, άριθ. 7. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 280.

Σ’ ΕΝΑΝ περιφραγμένο κήπο μεγαλώνει τό παιδί, χωρίς νά ’χει τό δικαίωμα ν’ άποδράσει. Ή οικογέ­ νεια, κλειστή καί υπερφορτωμένη άπ’ τούς συναι­ σθηματικούς δεσμούς της πού δέ βρίσκουν άλλες διεξόδους, λειτουργεί σάν «ένα δργανο κυριαρχί­ ας καί ύποδούλωσης». Οί γονείς στήν έποχή μας, σέ άντίθεση μέ άλλες ιστορικές περιόδους, έξαιτίας τών παιδιών τους έπωμίζονται ιδιαίτερα συναισθηματικά καί οικο­ νομικά βάρη. Στήν κοινωνία πού ζοΰμε τό παιδί είναι ένα είδος κατοικίδιου ζώου χωρίς ιδιωτική ζωή καί έξαρτάται όλοκληρωτικά άπ’ τούς μεγάλους ένώ συγχρόνως παραμένει άποκομμένο άπό τόν κόσμο τους, κόσμο πού δέν μπορεί νά καταλάβει. Τά παιδιά μεγαλώνουν χωρίς νά τούς δίνεται ή εύκαιρία νά εισχωρήσουν μέσα σ’ αύτό τόν κόσμο, νά συνειδητοποιήσουν τίς ίκανότητές τους καί νά διαλέξουν τό δρόμο τους. Ζοϋν σέ μιά κοινωνία πού διαρκώς τά «βοηθά», τά θεωρεί «χαριτωμέ­ να», τά έξιδανικεύει καί τά καταπιέζει στό δνομα τής «άγάπης». Έτσι μαθαίνουν νά έκμεταλλεύονται τίς ίδιότητες-πρότυπα πού τούς άποδίδουν καί ν’ άποκτοΰν, δπως χαρακτηριστικά λέει ό Έριχ Φρόμ, «προσανατολισμό άγοράς». Μόνο σέ μιά κοινωνία ισοτιμίας μέ τούς μεγά­ λους τά παιδιά θά είχαν ίδια δικαιώματα καί ίσες εύκαιρίες. Σύμφωνα μέ τόν Holt τά δικαιώματα πού είναι άναγκαϊα γιά τήν έξανθρώπιση τοΰ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ-ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ

Κυκλοφορουν τόν ’Οκτώβριο

Τέχνη

Έ μίλ Βυλερμόζ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Μ Ο Υ ΣΙΚ Η Σ , Τόμος 2 Χέρμπερτ Ρήντ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΓΑΥΠΤΙΚΗΣ Τζών Μττόρντμαν: ΑΡΧΑΙΑ ΕΑΑΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Παιδαγωγικά Ζάν Πιαζέ: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ - 3ρς Σεπτεμβρίου 22 - τπλ. 52.34.790 67

παιδιού είναι: — τό δικαίωμα τής ψήφου — τής έργασίας — τής ιδιοκτησίας — τό δικαίωμα τοΰ άνήλικου νά ταξιδεύει — τό δικαίωμα τοΰ άνήλικου νά διαλέγει ...τόν κηδεμόνα του — τό δικαίωμα γιά ένα μίνιμουμ εισόδημα — τό δικαίωμα γιά υπευθυνότητα στό νόμο καί τήν οικονομική του υπευθυνότητα — τό δικαίωμα τοΰ άνήλικου νά έλέγχει τή μάθη­ σή του — τό δικαίωμα στή χρήση τοξικών ουσιών — στήν όδήγηση — στό σεξ "Ολα αύτά μέ μιά πρώτη ματιά φαίνονται περίπου τραβηγμένα άπό τά μαλλιά (δν σκεφτοΰμε δτι ό Holt τά άναφέρει καί γιά παιδιά 5 ή 6 χρόνων...), δμως κατορθώνει ό συγγραφέας σχε­ δόν νά μάς πείσει δταν ειδικά προσθέτει — καί τό κάνει σέ κάθε εύκαιρία — δτι δλα αύτά μπορούν νά γίνουν σέ μιά κοινωνία μέ δλλη νοοτροπία, π.χ. αν οί γονείς θεωρούσαν ιδιαίτερα άποτροπιαστική ένέργεια νά κατευθύνουν τήν ψήφο τών παι­ διών τους. Ό Holt σημειώνει τά μικρά βήματα πού γίνονται καί μάς προτρέπει ν’ άντιμετωπίσουμε τούς νέους μέ πνεύμα ισοτιμίας. Τό βιβλίο έχει ένα πολύ δμορφο έξώφυλλο πού δέν προδίδει τό περιεχόμενό του: ένα ζωντανό παιδί προσπαθεί νά πιαστεί, νά εισχωρήσει στό γκρίζο κόσμο τών ένηλίκων (άγαλμάτων) ένώ αύτοί τοΰ γυρνούν τήν πλάτη... ΣΟΦΗ ΖΑΧΟΥ

από 1 Οκτωβρίου στο ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ Αριστοτέλους & Σμύρνης Κρατήσεις: 252.2121 πμ & 8229.030 μμ JP0

JEKWITO ΘΕρΡΡΘ r\

e m

γυμ ν© £

©fe© κλ©υβι

68

fI §y@ , © evas,

kqi

©i §u©

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η

Π Α ΙΔ Ε ΙΑ

ανθρωποκεντρική θεώρηση ενός μεγάλου ρήτορα . WERNER JAEGER: Δημοσθένης. Διαμόρφωση χαί έξέλιξη τής πολιτικής του. Μετ. Δέσποινας Καρπούζα-Καρασάββα. Μορφωτικό °Ίδρυμα ‘Εθνικής Τραπέζης, ‘Αθήνα, 1979. Σελ. 308. ΑΠΟ δλους τούς ρήτορες τής κλασικής άρχαιότητας1δ Δημοσθένης είναι έκείνος πού προσέλκυσε τό ζωηρότερο ένδιαφέρον τών μελετητών τού αιώνα μας. Πολλοί μελετητές έντυπωσιάστηκαν άπό τά κοινά σημεία άνάμεσα στήν έποχή τού Δημοσθένη καί τού εικοστού αιώνα, μέχρι σημεί­ ου μάλιστα νά γραφούν βιβλία πού δέν ήταν παρά προπέτασμα πολιτικής προπαγάνδας. Τό 1914 ό αγγλος φιλόλογος τής ’Οξφόρδης PickardCambridge, ένθουσιώδης θαυμαστής τοΰ Δημο­ σθένη, στό καλογραμμένο βιβλίο του «Demosthe­ nes and the last Days of Greek Freedom», τόνισε τή συνάφεια τοΰ Δημοσθένη μέ τήν έποχή μας. "Αλ­ λοτε δμως τά πράγματα ήταν λιγότερο ευνοϊκά: τό 1916 ό γερμανός φιλόλογος Drerup, στό βιβλίο του «Aus einer alten Advokatenrepublik», παρου­ σίασε τόν Δημοσθένη ώς ένα άδίστακτο ρήτορα καί πολιτικό. Ό Drerup συνέχισε τήν έπίθεσή του τό 1923 μέ τό νέο έργο του, «Demosthenes im Urteile des Altertums», δπου ύποστήριξε δτι γιά τήν άξιολόγηση τού Δημοσθένη θά πρέπει νά βασιστούμε περισσότερο στίς μαρτυρίες τών συγ­ χρόνων του, πού σχεδόν πάντοτε έκφράζονται μέ δυσμένεια άπέναντί του, παρά στόν Πλούταρχο καί τίς μεταγενέστερες πηγές, γιά τίς όποιες ό Δημοσθένης άποτελοΰσε ήδη ρομαντικό μύθο. Ή πολεμική τοΰ Drerup έπικρίθηκε στήν έποχή του, δχι λιγότερο έντονα άπό τούς συμπατριώτες του, πρέπει δμως νά όμολογηθεΐ δτι, έάν έξαιρέσουμε τή μονομέρεια καί προκατάληψη, ύπάρχουν πολλά στοιχεία στά δύο βιβλία του πού διατηρούν άμείωτη τή σημασία τους καί σήμερα. Στήν άντίπερα δχθη βρίσκεται τό ένθουσιαστικό βιβλίο τού Clemenceau, «Demosthene» (Παρίσι, 1924). Στά κατοπινά χρόνια οί άκρότητες καί τό προπαγανδι­ στικό ύφος φαίνεται πώς ύποχώρησαν. Τό 1933 ό ΐταλός λόγιος Treves, στό βιβλίο του «Demostene e la liberta greca», μάς έδωσε μία σαφή εικόνα τού Δημοσθένη καί μερικών άπό τούς συγχρόνους του, εικόνα πού χαρακτηρίζεται άπό νηφάλια σκέψη καί στέρεη κρίση. Λεπτομερέστερη είναι ή έργασία τού Cloche, «Demosthene et la fin de la

democratic athenienne» (Παρίσι, 1937), που έξετάζει τή σταδιοδρομία καί τά έπιτεύγματα τοΰ Δημοσθένη, Αμύνεται τής έντιμότητάς του, Ανα­ γνωρίζει τίς Αδυναμίες του καί διευκρινίζει ποικί­ λα Αλλα ζητήματα. Τό βιβλίο τοΰ Werner Jaeger, κορυφαίου κλα­ σικού φιλόλογου τοΰ αιώνα μας (1888-1961), Ανήκει στά κείμενα έκεϊνα πού (όπως εύστοχα παρατηρεί στό εισαγωγικό του σημείωμα ό καθη­ γητής Φ.Ι. Κακριδής) έγκαταλείπουν τήν Απόλυτα «Αντικειμενική» θεώρηση τών ίστορικιστών γιό νά προχωρήσουν σέ σφαιρική θεώρηση, «δπου τό έργο καί ή δράση τοΰ Δημοσθένη έρμηνεύεται ώς Αδιάσπαστη ένότητα μέ κέντρο τήν προσωπικότη­ τα τοΰ ρήτορα — καί βέβαια δχι στατικά, Αλλά καθώς καί αύτή έξελίσσεται μέσα Από τά γεγονό­ τα» (σελ. 7). Ή Ανθρωποκεντρική αύτή θεώρηση τοΰ Jaeger, βασισμένη σέ στέρεη καί άκριβολογημένη φιλολογική μέθοδο (δπως τήν παρέλαβε Από τούς δασκάλους του Hermann Diels καί Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf), είναι έμφανής σέ κάθε σελίδα σχεδόν τοΰ βιβλίου του. Χαρακτηριστικές είναι οί τελευταίες γραμμές τοΰ έπιλόγου: « Ή ζωή του (τοΰ Δημοσθένη) στάδηκε πρα­ γματικά ένιαϊο σύνολο διαμορφωμένο άπό τό χέρι μιας μοίρας. Τήν άφιέρωσε σέ μιάν ϋψιστη ιδέα, πού γιά πολλούς σύγχρονούς τον δέν είχε πιά καμιά σημασία ■ ό ίδιος όμως δέν μπορούσε νά τήν άπαρνηδεΐ: στήν τριπλή ιδέα τον λαού τον, της πατρίδας του κ α ί τής έλευδερίας. Γιά τελευταία φορά τό έλληνικό πνεύμα άποκαλύπτει μέσα άπό τόν Δημοσδένη τή δύναμη πού άπό τή ρίζα αύτή διοχετεύεται στόν κορμό κ α ί τούς καρπούς. Ποιός δά μπορούσε νά μή δαυμάσει τήν άντοχή αυτής τής δέλησης, πού καμιά μοίρα δέν ήταν ικανή νά τήν λυγίσει; Τήν άναγνωρίζουμε πάλι στήν τερά­ στια ένταση τών χαρακτηριστικών τοΰ προσώπου κ α ί στά σπασμωδικά πλεγμένα χέρια τοΰ μεγαλό­ πρεπου μνημείου, μέ τό όποιο ή Ά ϋήνα τόν άπα&ανάτισε λίγες δεκαετίες άργότερα. ’Εξευγε­ νίζεται άπό τό υψηλό φρόνημα κα ί ζωντανεύει άπό τήν έσωτερική φλόγα τοΰ μοναδικού κα ί μεγάλου πάδους πού τόν κατέχει. Υψηλότερη δμως ευγένεια τοΰ χαρίζει ή καδαγίαση τοΰ πό­ νου, καδώς άπλώνει τίς σκιές του πάνω ατό νευρικό κ α ί ρυτιδωμένο άπό βαδιά έγνοια πρόσω­ πο» (σελ. 236). Ό Δημοσθένης πρωτοεκδόθηκε σέ Αγγλική μετάφραση τό 1938 Από τό πανεπιστημιακό τυπο­ γραφείο της Καλιφορνίας (Berkeley) · ένα χρόνο άργότερα (1939) Ακολούθησε ή έκδοση τοΰ γερ­ μανικού πρωτοτύπου Από τόν έκδοτικό οίκο de Gruyter τοΰ Βερολίνου (Από τήν πανομοιότυπη έπανέκδοση τοΰ όποιου, τοΰ 1963, έγινε καί ή έλληνική μετάφραση). Έπρόκειτο γιά μιά σειρά διαλέξεων πού ό Jaeger είχε δώσει τό 1934 στή φημισμένη έδρα κλασικών γραμμάτων Sather τοΰ Πανεπιστημίου της Καλιφορνίας: οί διαλέξεις αύτές, έπαυξημένες μέ ένα παράρτημα γιά τόν «Πλαταϊκό» τοΰ ’Ισοκράτη, μέ πλουσιότατες ση­ μειώσεις καί μέ εύρετήρια, άποτέλεσαν τόν ύπό έξέταση τόμο. Στό έργο αύτό, έφαρμόζοντας τήν

Δημοσθένης

ίστορικοεξελικτική μέθοδο, ό συγγραφέας περι­ γράφει τήν πολιτική σταδιοδρομία τού Αθηναίου ρήτορα καί Αποκαλύπτει, μέ τήν Ανάλυση καί έρμηνεία τών έκφωνηθέντων λόγων του, τά κριτή­ ρια τής πολιτικής σκέψης καί δράσης του. Ή κριτική δέχτηκε μέ ένθουσιασμό, δχι δμως χωρίς έπιφυλάξεις, τό έργο τοΰ Jaeger. ’Ανάμεσα σ’ αύτές ξεχωρίζει γιά τή συντομία, τό ένδιαφέρον Αλλά καί τήν αύστηρότητά της ή βιβλιοκρισία πού έγραψε ό διαπρεπής Αγγλος καθηγητής N.G.L. Hammond γιά τό «Journal of Hellenic Studies», τόμ. 58 (1938), σελ. 263-264. Ό γράφων τίς γραμμές αύτές όμολογεΐ δτι δέν είναι ειδικός στή μελέτη τής Αρχαίας ρητορικής καί τοΰ Δημοσθένη,

69

καί δέ θά μποροΰσε νά μιλήσει μέ έγκυρότητα γιά Ενα τόσο σημαντικό Εργο· προτίμησε λοιπόν νά μεταφράσει (μέ Ελάχιστες τροποποιήσεις) τή βι­ βλιοκρισία τοΰ Hammond καί νά προσθέσει στό τέλος τίς δικές του παρατηρήσεις γιά τήν Ελληνική μετάφραση:2 «'Ο Jaeger, γράφει ό Hammond, μάς ειδοποιεί στόν «Πρόλογό» του δτι τό βιβλίο του «δέν προσφέρει μιά λεπτομερή βιογραφία, ούτε πάλι μιάν άπλή άνασυγκρότηση της ιστορικής πορείας» άλλά «μιά νέα Ερμηνεία» τών λόγων τοΰ Δημο­ σθένη... σάν τήν αυθεντική Εκφραση τοΰ πολίτι­ κου του στοχασμού καί της πολιτικής του δραστη­ ριότητας» (σελ. 12). Είναι άλήθεια δτι στό βιβλίο περιλαμβάνονται πλήθος ιστορικών καί βιογραφικών λεπτομερειών, ό στόχος δμως είναι ή κατανό­ ηση τής σκέψης καί τών ιδεών τοΰ Δημοσθένη: γι’ αυτό τό λόγο τό βάρος τής μελέτης αΰτής πέφτει στά χρόνια πού διαμορφώνεται ή σταδιοδρομία τοΰ Δημοσθένη, Εως τήν πτώση δηλ. τής Όλύνθου (348 π.Χ.), Ενώ ή περίοδος πού άκολουθεϊ μετά τή μάχη τής Χαιρωνείας (338 π.Χ.) παρουσιάζεται συνοπτικά. Τά πρώτα τρία κεφάλαια μάς δίνουν τό ύπόβαθρο τής εισόδου τού Δημοσθένη στήν άθηναϊκή πολιτική. Είναι ιδιαίτερα σημαντική ή σκιαγρά­ φηση τής άθηνάίκής ιστορίας άπό τό 404 π.Χ. ώς τό 371 π.Χ., Εφόσον χρησιμοποιούνται οί πρώιμοι πλατωνικοί διάλογοι γιά νά δείξουν τό εύρυνόμενο χάσμα άνάμεσα στήν πνευματική καί τήν πολι­ τική ζωή, πράγμα πού όδήγησε τόν Πλάτωνα (καί άργότερα τόν Δημοσθένη) νά τονίσει πόσο μεγάλη άνάγκη ύπήρχε γιά τήν Ενεργό συμμετοχή τών πολιτών στά πολιτικά πράγματα· κατά τήν ίδια περίοδο, τά συγγράμματα τοΰ ’Ισοκράτη άποκαλύπτουν τήν άνάκαμψη τοΰ ήθικοΰ τών ’Αθηναί­ ων, μαζί καί ισχυρότερη αίσθηση πολιτικής ήθικής στις σχέσεις μεταξύ τών Ελληνικών πόλεων. Έτσι ή νεότητα τοΰ Δημοσθένη τοποθετείται σέ περίοδο πού νέες άντιλήψεις γιά τήν Πόλη άπασχολοΰσαν ζωηρά τή σκέψη τών άνθρώπων καί ή Επιτυχία τής δεύτερης ’Αθηναϊκής συμμαχίας Εδειχνε νά δικαιολογεί τίς Ελπίδες γιά Ενα καλύτε­ ρο μέλλον · ή πίστη πού χαρακτηρίζει τήν περίοδο αύτή θά συνοδέψει τόν Δημοσθένη μέσα άπό τίς τραγικές καταστάσεις τών Επόμενων δεκαετιών. Τό κεφάλαιο πού άσχολεΐται μέ τή νεότητα καί τή δικανική σταδιοδρομία τοΰ Δημοσθένη (σελ. 3860) είναι σημαντικό γιά τή μελέτη τής δραματικής, χιουμοριστικής καί άνεύθυνης πλευράς τής λογο­ γραφίας. Στό τρίτο κεφάλαιο («Στροφή πρός τήν Πολιτική», σελ. 61-90) ό Jaeger ύποστηρίζει δτι οί λόγοι «Κατ’ Άνδροτίωνος», «Κατά Τιμοκράτους» καί «Πρός Λεπτίνην» ξεκινούν άπό άντιπολιτευτική διάθεση πού καθρεφτίζεται Επίσης στοΰ ’Ισοκράτη τόν «Άρεοπαγητικό» (γραμμένον, κατά τόν Jaeger, στήν περίοδο τής ειρήνης άμέσως πρίν άπό τήν Εναρξη τοΰ Συμμαχικού πολέμου) καί τόν λόγο «Περί Ειρήνης», δπως καί στό Εργο «Περί Προσόδων» (πού ό Jaeger δέ δέχεται δτι Εγραψε ό Ξενοφών). Σ’ αύτό τό σημείο, λοιπόν, τής σταδιο­ δρομίας του ό Δημοσθένης άνήκει στήν πολιτική

70

μερίδα τών εύπατριδών, τής όποιας Εξέχον μέλος είναι ό Εΰβουλος. Στό λόγο του «Πρός Λεπτίνην» ό Δημοσθένης παρουσιάζει τήν αύτοπροσωπογραφία του, Ενός εύπορου ’Αθηναίου μέ μετριο­ παθείς άπόψεις. Ό Jaeger υποστηρίζει δτι ό Δημοσθένης στήν πρώτη δημηγορία του («Περί Συμμοριών») άντιπροσωπεύει τήν Ιδια άντιπολιτευτική μερίδα καί τήν ίδια κοινωνική τάξη. Μετά τή λαμπρή καί γεμάτη κεντρίσματα εισα­ γωγή του ό Jaeger στρέφεται πρός τίς δημηγορίες τοΰ Δημοσθένη. Ή άνάλυση τοΰ συγγραφέα γιά τήν πολιτική δραστηριότητα τοΰ Δημοσθένη είναι σπουδαία γιά τήν πρωτοτυπία της καί τή μεθοδικότητά της· τά περιορισμένα δμως πλαίσια τών διαλέξεων δέν Επιτρέπουν Εξαντλητική σπουδή Ενός πραγματικά άμφιλεγόμενου καί λεπτού προ­ βλήματος. Παραδείγματος χάρη, ό ρόλος τοΰ Δη­ μοσθένη κατά τίς διαπραγματεύσεις πού κορυφώθηκαν στήν ειρήνη τοΰ Φιλοκράτη Εξετάζεται Ελάχιστα · κι δμως είναι άπαραίτητο νά προηγηθεϊ μιά τέτοια μελέτη προτού μπορέσουμε νά δεχθού­ με γνώμες τοΰ συγγραφέα, δπως «τούς δρους τής ειρήνης (τοΰ Φιλοκράτη)... ό Δημοσθένης άρνήθηκε νά τούς δεχτεί» (σελ. 182) ή «ό Δημοσθένης πιστεύει σ’ αύτήν τήν καρικαρούρα (τοΰ Αισχίνη στό λόγο Π ερί Παραπρεσβείας) » (σελ. 191). Δια­ βάζουμε πάλι δτι «ό Δημοσθένης άπό πολύ νωρίς είχε δει στόν Φίλιππο τόν πιό Επικίνδυνο Εχθρό τής Ελλάδας»3(σελ. 143), δηλαδή μετά τήν προέ­ λασή του ώς τίς Θερμοπύλες, πού ό Jaeger τή χρονολογεί στό 353 π.Χ. (άρχή τοΰ θέρους) · άν Εχουν Ετσι τά πράγματα, γιατί ό Δημοσθένης ύποστήριξε πολιτική Επέμβασης στήν Πελοπόννη­ σο (Εναντίον τής Σπάρτης καί τών ©ηβών, δχι Εναντίον τοΰ Φιλίππου) καί στή Ρόδο (Εναντίον τοΰ μεγάλου βασιλέα, δχι Εναντίον τοΰ Φιλίππου) μέ τούς λόγους του «'Υπέρ τών Μεγαλοπολιτών» καί «Υπέρ τής Ροδίων Ελευθερίας», πρύ ό Jaeger χρονολογεί μετά τό θέρος τοΰ 353 π.Χ. (σελ. 262, 264); Πράγματι, άν διαβάσουμε τούς δύο αύτούς λόγους μαζί μέ τό λόγο «Κατ’ Άριστοκράτους», καί δν άκόμη θεωρήσουμε δτι οί άθηναϊκές Ενέρ­ γειες κατά τοΰ Φιλίππου Εγιναν πρίν άπό τή χρονολογία τοΰ «Πρώτου Φιλιππικού» (πού ό Jaeger τοποθετεί γύρω στό 350 π.Χ.), όπότε γιά πρώτη φορά ό Δημοσθένης άποκαλεϊ τόν Φίλιππο άπειλή, πρέπει νά συμπεράνουμε δτι ό Δημοσθέ­ νης σκόπιμα παρέβλεψε (γιατί, καθώς λέει ό Jaeger, δέν είναι δυνατό νά μήν είχε άντιληφθέΐ) τίς πρώτες Επιτυχίες τοΰ Φιλίππου καί δτι ό Εΰβουλος καί τό κόμμα πού είχε τόν Ελεγχο τών πολιτικών πραγμάτων, όπωσδήποτε, Ενωρίς ήδη, άντιτάχθηκαν στόν Φίλιππο άποστέλλοντας βοη­ θητικά σώματα πρός Ενίσχυση τής Ποτείδαιας, τής Μεθώνης καί τών Παγασών, συμμαχώντας μέ τόν Κερσοβλέπτη, βοηθώντας τόν Όνόμαρχο καί Εξα­ σφαλίζοντας τή δίοδο τών Θερμοπυλών. Ό κατ’ Εξοχήν κίνδυνος στόν όποιο βρίσκεται Εκτεθειμέ­ νη μιά ειδική μελέτη τοΰ Δημοσθένη είναι δτι βλέπει κανείς τά ιστορικά γεγονότα διαμέσου τών λόγων του. Τόν κίνδυνο αύτό, νομίζω, δέν άπέφυγε ό Jaeger, γιατί, δπως καί στόν «Περί τοΰ

στεφάνου» λόγο, έλάχιστη μνεία γίνεται Εδώ γιά τήν Επιτυχία τοϋ Εύβούλου στίς Θερμοπύλες, γιά τή μεγάλη προσπάθεια στην Εύβοια καί τή Χαλκι­ δική (τήν πανστρατιά των πολιτών καί δέκα χιλιάδες μισθοφόρους ξένους μέ πενήντα τριήρεις, πρβλ. Δημοσθένη «Περί τής Παραπρεσβείας» (XIX) 266), καί γιά τήν εύστροφία τής κυβέρνη­ σης νά άποσοβήσει τούς κινδύνους πού συνεπαγό­ ταν ή κατάσταση τοΰ 346 π.Χ. Νομίζω δτι είναι έντελώς άπαραίτητο νά έξετασθοΰν μέ πληρότητα δλα τά γεγονότα (δπωςγίνεται στόν «Δημοσθένη» τοϋ Pickard-Cambridge) προτοΰ νά καταλήξει κα­ νείς σέ κρίσεις γιά τό χαρακτήρα καί τήν άνάπτυξη τής πολιτικής τοΰ Δημοσθένη. Συμπερασματικά, συνιστώ θερμά τίς διαλέξεις αυτές ως διαλέξεις: είναι γεμάτες ζωντάνια, προκαλοϋν γόνιμες σκέψεις καί είναι πρωτότυπες. "Αν ό καθηγητής Jaeger προτίθεται νά διαπρα­ γματευτεί τό θέμα αύτό σέ μεγαλύτερη έκταση, άς έλπίσουμε δτι θά έπιμείνει περισσότερο στίς άπόψεις του γιά τό πώς άντιλαμβανόταν ό Δημοσθέ­ νης τίς Εννοιες τής τύχης καί τοϋ καιρού (πρβλ. σελ. 161 κ.έ.) καί δτι θά συσχετίσει τούς λόγους τοϋ Δημοσθένη κατά τρόπο πληρέστερο πρός τίς ιστορικές καταστάσεις, στό πλαίσιο τών όποιων, καί μόνο έκεϊ, οί λόγοι καταξιώνουν τή ζωντάνια καί τή σπουδαιότητά τους». Ή Ελληνική Εκδοση, άπό τό Μορφωτικό "Ιδρυ­ μα ’Εθνικής Τραπέζης, χαρακτηρίζεται άπό τίς άναγνωρισμένες ήδη καί σέ άλλους τόμους τής «Βιβλιοθήκης Γενικής Παιδείας» άρετές: άψεγάδιαστη Εμφάνιση (ό δίκαιος Επαινος πρέπει νά άποδοθεϊ στόν Ε.Χ. Κάσδαγλη, πού είχετή γενική Επίβλεψη), ρέουσα, άβίαστη γλώσσα στή θαυμά­ σια μετάφραση τής κ. Καρπούζα-Καρασάββα. Οΐ παρατηρήσεις πού άκολουθοϋν δέ μειώνουν σέ τίποτα τήν αριστη Εντύπωση πού άποκομίζει ό άναγνώστης. Πρώτα-πρώτα παρατηρεΐται κάποια άταξία στή μορφολογία τών όνομάτων: ό Ενκτήμων(265), ό Άρισ τοφών (254), ό Ξενοφών(241), ό Πλάτων (249), ό Όνήτωρ (304, εύρετήριο), ό Σόλων (305, εύρετήριο), άλλά καί ό ’Ιάσονας (138), <5 Πλάτωνας (41), ό Κλεοφώντας (275), ό Ξενοφώντας (24), ό Όνήτορας (42) · τοϋ Πολύβι­ ου (275), τοϋ Λ ιβ άνιου (2Ί\), τοϋ Διονύσιου (31), τοϋ Θεόφραστον (272), τοϋ Θεόπομπου (289), άλλά καί τοϋ Φιλίππου (269), τοϋ Σπευσίππου (280), τοϋ ’Ιάμβλιχου (245) · τόν Φίλιππο (268), τόν Διονύσιο (272), τόν Λιβάνιο (275), άλλά καί τό γερο-Σοφοκλή, τή Χερρόνησο (204), τή Χαλκί­ δα (205), τή Φωκίδα (149)· στό Βόσπορο (218) άλλά καί στόν Βόσπορο (216)· στό Συμμαχικό πόλεμο άλλά κα ί στόν Συμμ. πόλ. (184) · ό Εύϋυκλής-τόν Εύϋυκλή (266), άλλά τόν Καλλικλή (31), τόν Εύϋυκλή ■ τούς κίνδυνους (30) άλλά τοϋ μετοίκου (31). Σχετικά μέ τή ρύθμιση τών τριτό­ κλιτων όνομάτων τής άρχαίας Ελληνικής διατηρεί, νομίζω, τό κύρος της ή εύαίσθητη παρατήρηση τοϋ Άγγ. Τερζάκη (ΤόΒήμα, 18.6.1975, σελ. 1) μέ άφορμή τή μετάφραση τής «Μυθολογίας τών Ε λ ­ λήνων» τοϋ Kerenyi άπό τόν Δημ. Σταθόπουλο: «('Ο μεταφραστής) διετήρησε τούς άρχαίους τύ­

πους τών όνομάτων μέ τίς αύθεντικές τους κλίσεις. Μπορεί νά πρόκειται γι’ άδυναμία καθαρά δική μου, δέν ξέρω, θά όμολογήσω δμως δτι δέν Εχω λύσει μέσα μου τό πρόβλημα άν μερικές παραμορ­ φώσεις στά κύρια όνόματα άρχαίων προσώπων, ιστορικών ή μυθικών, μέ σκοπό τή δημοτιστική ευθυγράμμισή τους, είναι θεμιτές: δηλαδή δν δέν τούς άφαιροϋν κάτι άπό τό μακρινό θέλγητρο, τήν άκτινοβολία τους, θά ’λεγα: τό άρωμά τους». ’Επίσης Επανειλημμένα χρησιμοποιείται ή φράση Πρβ. Δημοσθένης, ’Ισοκράτης, Παυσανίας, κτλ.· άπορώ πώς γίνεται άνεκτή ή σόλοικη αύτή Εκφρα­ ση (άλλοτε δμως τό γλωσσικό αισθητήριο λειτουρ­ γεί σωστά, δπως Πρβ. τόν άπολογιαμό (278), τή βιογραφία (250), τό έργο μου (248), κτλ.). "Ας διορθωθούν άκόμη καί τά άκόλουθα λάθη: Σελ. 8, ύποσημ., ό συγγραφέας τοΰ Les anciens Macedoniens είναι ό Ί. Καλλέρης (δχι Καλλέργης). Σελ.

292.3, ό S. Trachile δέν είναι βέβαια κάποιος άλλοεθνής λόγιος, άλλά ό Ελληνας φιλόλογος Στέφ. Τραχίλης, γνωστός άπό τήν άντιμαχία του μέ τόν Συκουτρή καί άπό τίς μελέτες του στόν Σοφοκλή. Μικρότερης σημασίας τυπογραφικά άβλεπτήματα δέ θά μέ άπασχολήσουν Εδώ· τά Εχω στή διάθεση τοΰ Μ.Ι.Ε.Τ.. Τέλος, τό Εύρετήριο τών όνομάτων καί πραγμάτων θά Επρεπε νά είναι πληρέστερο (βλέπω δτι άκολουθεϊ κατά πόδάς τή γερμανική Εκδοση): Ετσι, Ενώ ύπάρχουν χωριστά λήμματα γιά τόν Brougham, τόν Niebuhr κ.ά., δέ γίνεται τό ίδιο γιά τόν Adams, τόν Beloch, τόν Schaefer, τόν Grote (οί τρεις τελευταίοι δμως συγκεντρώνονται κάτω άπό τά λήμματα Δημοσθέ­ νης καί ’Ιστοριογραφία ) · ό Clemenceau μέσα στό κείμενο είναι μέ τή λατινική του μορφή, Ενώ στό Εύρετήριο μέ τόν Ελληνικό του τύπο· ύπάρχει λήμμα γιά τήν Τύχη, δχι δμως καί γιά τόν Καιρό (σελ. 161 κ.Ε.). ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Σημειώσεις: 1. ΟΙ κατατοπιστικές πληροφορίες γιά τήν άρχαία ρητο­ ρική πού άκολονϋοΰν προέρχονται άπό τό άρθρο τοϋ Η. LI. Hudson/Williams στό Fifty Years (and Twelve) of Classical Scholarship, Oxford, Blackwell, 1968, σελ.

250.

2. Oi σελίδες μέσα σέ παρένθεση παραπέμπουν ατήν έλληνική έκδοση.

3. Τό έλληνικό κείμενο πρέπει νά διορθωθεί σέ: «τόν πιό έπικίνδυνο έχθρό της ’Α θ ήνας » (δχι Ελλάδας). Τό γερμανικά κείμενο (στή σελίδα 114) έχει «den gefahrlichsten Feind Athens».

«a?

71

Ζ Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Η

ένας έγκυρος οδηγός γιά τό λαβύρινθο τής σύγχρονης τέχνης ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΡΗΝΤ: 'Ιστορία τής μοντέρνας ζω­ γραφικής. Μετάφραση-έπψέλεια έκδοσης Α. Παππά — Γ. Μανιάτη. Πρόλογος-έπιμέλεια Άλέκου Ξύδη. Βασισμένη στήν τελευταία άγγλιχή έκδοση (1975) πού συμπεριλαμβάνει πρόλογο τής Μπένεντικτ Ρήντ καί συμπληρωματικό κεφά­ λαιο γραμμένο άπό τήν Κ. Τίσνταιηλ καί τόν Γ. Φήβερ ατό όποιο έίετάζεται ή ζωγραφική των χρόνων 1959-1974. 'Υποδομή, Άδήνα, 1978. Σελ. 448

Η «'Ιστορία τής Μοντέρνας Ζωγραφικής» τοΰ Χέρμπερτ Ρήντ, πού κυκλοφόρησε πρόσφατα άπό τίς έκδόσεις «Υποδομή», πλουτίζει μ’ ένα αξιόλο­ γο έργο τήν πενέστατη βιβλιογραφία μας στήν ιστορία τής τέχνης. Τό κύρος τοΰ συγγραφέα καί ή άξια τοΰ έργου, πού έχει έπισφραγιστεΐ άπό άλλεπάλληλες έκδόσεις καί μεταφράσεις, δέν θά έφτα­ ναν νά έγγυηθοΰν τήν έπιτυχία τής έλληνικής έκδοσης. Τά έγκυρα όνόματα καί οί σοβαροί τίτλοι πού έχουν κατακλύσει τόν τελευταίο καιρό τήν άγορά τού βιβλίου στόν τόπο μας καταποντίζονται τελικά σ’ ένα πέλαγος προχειρότητας. ’Ανάμεσα στά αλλα δεινά τό χειρότερο ίσως είναι ή μεταφραστική άσυδοσία, πού κάνει τά ξένα κείμενα νά μοιάζουν στή γλώσσα μας καβαλιστικά. Ό Χέρμπερτ Ρήντ δέν είχε καταφέρει νά γλιτώσει άπ’ αύτή τήν ένδημική νόσο. Γι’ αύτό άξίζει νά συγχαρούμε διπλά δσους συντέλεσαν σ’ αύτή τήν άψογη έκδοση. Οί μεταφραστές τοΰ κειμένου, Ά . Παππάς καί Γ. Μανιάτης, μέ τήν πολύτιμη συνεργασία τοΰ Άλέκου Ξύδη, πού έπιμελήθηκε τό κείμενο, κατάφεραν νά μεταγλωτ­ τίσουν σέ ■μιά διαυγή καί στέρεη δημοτική τόν πυκνό καί νευρώδη λόγο τοΰ Χέρμπερτ Ρήντ. "Ομως τό μεγάλο έπίτευγμα τής μετάφρασης, πού σίγουρα όφείλει πολλά στήν ευρυμάθεια καί τήν πείρα τοΰ Άλέκου Ξύδη, είναι ή προσεκτική μεταγραφή στά έλληνικά τών ξένων όνομάτων, ή εύστοχη μετάφραση τών τίτλων τών έργων καί ή όρθή μεταγλώττιση τών καλλιτεχνικών δρων. Οί μεταφραστές φρόντισαν νά κωδικοποιήσουν τήν ίσχύουσα όρολογία καί νά τή διευρύνουν, προσ-

72

Χέρμπερτ Ρήντ

φέροντας έτσι άνεκτίμητη υπηρεσία στούς μελετη­ τές τής νεότερης τέχνης. Ό έκδότης, άλληλέγγυος μέ τούς μεταφραστές, έξασφάλισε στό κείμενο λαμπρή παρουσίαση. Χαρτί, στοιχεία, σελίδωση καί είκονογράφηση (μαυρόασπρη καί έγχρωμη) συνθέτουν ένα πολύ έλκυστικό βιβλίο. Ό Χέρμπερτ Ρήντ (Herbert Read, 1893-1968), ό συγγραφέας τοΰ έργου, ύπήρξε ένας άπό τούς έπιφανέστερους μελετητές τής σύγχρονης τέχνης. Ή εύρύτατη παιδεία του, ή εξοικείωσή του μέ τή φιλοσοφία, τήν αισθητική, τήν ψυχανάλυση καί τήν κοινωνιολογία, ή βέβαιη καλαισθησία του, τόν είχαν μοναδικά προετοιμάσει νά έννοήσει καί νά έρμηνεύσει τήν πρωτεϊκή καί αινιγματική καλλιτε­ χνική δημιουργία τοΰ αιώνα μας. Οί πολυάριθμες θεωρητικές του μελέτες* άποκαλύπτουν τόν όρίζοντα τών ένδιαφερόντων του καί στοιχειοθετούν μιά αισθητική, πού τό κύριο γνώρισμά της είναι δτι δέν προτείνει άφηρημένες δογματικές άρχές, άλλά φιλοδοξεί νά βοηθήσει τόν άναγνώστη νά προσεγγίσει, νά αισθανθεί καί νά έννοήσει τό φαινόμενο τής τέχνης. Ή «έφαρμοσμένη» τούτη αισθητική υιοθετεί τίς ζωτικότερες άρχές τής σύγχρονης φιλοσοφίας τής τέχνης, άλλά τίς έ(ιπλουτίζει, τίς διευρύνει καί τίς υποτάσσει σέ μία νέα σύνθεση. Ό Ρήντ είναι ένας φωτισμένος έκλεκτικός. Τό σύστημά του έχει σάν άφετηρία τή βασική άρχή τής αισθητικής τοΰ Μπενεντέτο Κρότσε ('Η τέχνη είναι διαίσθηση-έκφραση), άλλά άπορρίπτει τήν παραδοσιακή έννοια τοΰ κάλλους * Ό Άλέκος Ξύδης παρα&έτει τόν κατάλογο τών κνριότερων έργων τον Χέρμπερτ Ρήντ στόν πρόλογο τοΰ βιβλίου.

καί τήν άντικαθιστά μέ τήν πολύ εύρύτερη έννοια τής ζωτικότητας τής φόρμας, πού καλύπτει τίς πρωτόγονες τέχνες καί τήν εκφραστική «άσκήμια» πολλών σύγχρονων καλλιτεχνικών έκφράσεων. Ό Χέρμπερτ Ρήντ διατείνεται δτι τό αίσθημα τής φόρμας είναι ένδιάθετο στόν άνθρωπο, άλλά δια­ κρίνει τήν αισθητική άπό τήν καλλιτεχνική φόρμα, δπου συμμετέχει ή συγκίνηση τοΰ δημιουργού. Ό συγγραφέας άνατρέχει στήν έννοια τοΰ Einfiihlung (ένδοσυμπάθειας) γιά νά εξηγήσει τήν έπικοινωνία μέ τά καλλιτεχνικά έργα καί καταξιώνει δλες τίς μορφές τής τέχνης υιοθετώντας τή θεωρία τοΰ Άλοϊς Ρήγκλ (Alois Riegl) γιά τή μορφική βούλη­ ση (Kunstwollen). Τίς βασικές αύτές άρχές πού άναμορφώνονται στό στοχασμό του γιά νά συναποτελέσουν μιά έντελεχή θεωρία, ό Χέρμπερτ Ρήντ τίς έμπλουτίζει μέ τίς γονιμότερες απόψεις τής γκεσταλτικής ψυ­ χολογίας τής τέχνης, τής ψυχολογίας τοΰ Γιούνγκ, τής σημειολογίας καί τής θεωρίας τών συμβόλων. Άλλά ό Ρήντ δέν χάνει άπό τά μάτια του τόν ιστορικό καί κοινωνικό όρίζοντα τής τέχνης: «Εί­ χα πάντα συνείδηση, γράφει στόν πρόλογο τοΰ έργου “Τέχνη καί κοινωνία”, τής κοινωνικής ση­ μασίας πού διαθέτει αύτή ή άνθρώπινη δραστηρι­ ότητα». Ή έποχή, ό πολιτισμός, «δίδει» τή μορφή καί άκόμη ύπαγορεύει τό περιεχόμενο τοΰ έργου τέχνης, άλλά ή δύναμη πού σμίγει άδιαχώριστα μορφή καί περιεχόμενο καί τά άνεβάζει στήν κλίμακα καί τή σφαίρα τοΰ πνεύματος, προσδιορί­ ζεται άπό τήν άτομική ψυχή τοΰ καλλιτέχνη μονά­ χα». Αύτές οΐ σκέψεις, πού διατυπώθηκαν άπό τό συγγραφέα σ’ ένα άπό τά πρώτα θεωρητικά του συγγράμματα , «Τό νόημα τής τέχνης», συνοψί­ ζουν τό αισθητικό του πιστεύω. Ή σύντομη τούτη άναδρομή στό έργο καί τή θεωρητική στάση τοΰ συγγραφέα θά βοηθήσει τόν άναγνώστη τής «Ιστορίας τής Μοντέρνας Ζωγρα­ φικής» νά έκτιμήσει τίς άρετές καί νά δικαιολογή­ σει τούς περιορισμούς τοΰ έργου. Προνόμιο τοΰ βιβλίου είναι δτι γράφτηκε άπό έναν ιστορικό μέ πλούσιο θεωρητικό έξοπλισμό πού τόν όδήγησε νά συγκροτήσει τό ύλικό του σέ ένότητες μέ έσωτερικό ειρμό. Ό άναγνώστης έχει τό αίσθημα δτι κρατάει στά χέρια του έναν έγκυρο όδηγό πού τοΰ έπιτρέπει νά περιπλανηθεΐ μέ άσφάλεια στό λαβύ­ ρινθο τής σύγχρονης τέχνης. Είναι φανερό δτι ό Ρήντ δέν κατέφυγε στήν εύκολη παρατακτική μέθοδο τών περισσότερων ιστορικών έργων, άλλά προσπάθησε νά συνθέσει τό ύλικό του σέ κεφά­ λαια πού στεγάζουν σχολές, καλλιτέχνες καί έργα μέ κοινές αισθητικές, μορφικές, ψυχολογικές ή κοινωνικές παραμέτρους. Ίσως δμως αύτή ή άρετή νά συνιστά καί τό άδύνατο σημείο τοΰ έργου, τουλάχιστο γιά τόν έλληνα άναγνώστη. Ό Ρήντ δέν ίστοριογραφεϊ, άλλά έρμηνεύει, κι αύτό προϋ­ ποθέτει κάποια οικείωση τοΰ άναγνώστη μέ τήν ιστορία τής σύγχρονης τέχνης, πού δέν τήν έγγυάται ή φτωχή βιβλιογραφική μας ένημέρωση. Ά ς έλπίσουμε δτι ή φιλότιμη προσπάθεια τών ελληνι­ κών έκδόσεων θά συνεχιστεί καί τό θεωρητικό τούτο έργο θά πλαισιωθεί άπό ιστορικά έγχειρί-

δια πού θά διευκολύνουνε τή μελέτη του καί θά κάνουν τή σύγχρονη τέχνη προσιτή στό μέσο άναγνώστη. Τό κείμενο τοΰ Ρήντ πού σταματά στόν άφηρημένο έξπρεσιονισμό καί τήν άμερικανική όχολή τής «Ζωγραφικής τής Κίνησης» (Action Painting) συμπληρώνεται άπό μιά συνοπτική ιστορία τών νεότατων καλλιτεχνικών κινημάτων, πού έγραψαν οί άγγλοι κριτικοί τής τέχνης Καρολάιν Τίνσνταιηλ καί Γ. Φήβερ. Τό τμήμα αύτό έχει πληροφορια­ κό χαρακτήρα. ΜΑΡΙΝΑ ΛΑΜΠΡΑΚΗ-ΠΑΑΚΑ

Π Ο ΙΗ Σ Η

τό αργό πετρέλαιο ενός δύσκολου θανάτου ΝΙΚΟΥ-ΑΛΕΞΗΑΣΛΑΝΟΓΛΟΥ: Ό δύσκολος θάνατος. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 160.

Η συγκεντρωτική έκδοση τών ποιημάτων τοΰ Ν-Α.Α. περιλαμβάνει ποιήματα πού έχουν γραφ­ τεί άπ’ τό 1946— 1974 καί ειδικότερα τίς έξής ποιητικές συλλογές: 1) «Αισθηματική ήλικία» (στήν άρχική έκδοση άποτελοΰσε τμήμα τής πρώ­ της του ποιητικής συλλογής «Δύσκολος θάνα­ τος»), 2) «Δύσκολος θάνατος» (1954), 3) «Ό θάνατος τοΰ Μύρωνα» (1960), 4) «Ποιήματα γιά ένα καλοκαίρι» (1963), 5) «Νοσοκομείο έκστρατείας» (1972) καί 6) « ’Αργό πετρέλαιο» (1974). Σύμφωνα μέ σημείωμα τοΰ ποιητή «ή έκδοση αύτή είναι όριστική καί άναιρεϊ δλα τά προηγούμενα βιβλία, τίς άνθολογήσεις καί τίς διάφορες δημοσι­ εύσεις». Αύτό σημαίνει πώς δέν άποτελεϊ μιά άπλή καί χωρίς έκ τών ύστέρων έπεμβάσεις τοΰ ποιητή έκδοση, άλλά είναι καταστάλαγμα μεταγενέστε­ ρων διεργασιών. "Οσο κι άν οί όποιεσδήποτε έπεμβάσεις τών ίδιων τών δημιουργών δέν είναι πάντοτε δεσμευτικές γιά τούς κριτικούς τους, θεώρησα σκόπιμο νά βασιστώ στή συγκεντρωτική αύτή έκδοση, στήν όποια άναφέρονται δλες οί παραπομπές. Τή σύγκριση μέ τίς προηγούμενες συλλογές θά τήν άποφύγω, γιατί, σ’ αύτή τή φάση, πρέπει νά γίνει σεβαστή ή θέληση τοΰ ίδιου τοΰ ποιητή, πού έκφρασή της άποτελεϊ ή συγκεντρωτι­ κή έκδοση τών ποιημάτων του. ’Εκτός αύτοΰ, ένα τέτοιο έγχείρημα θά μάς έβγαζε άπ’ τά περιορι­ σμένα πλαίσια ένός κριτικού σημειώματος. Ό Ν-Α.Α. άνήκει χρονικά στήν πρώτη μεταπο-

73

τό πάύος πού ξεπερνά τήν ευφροσύνη τοΰ κορμιού κα ί από σάρκα γίνεται πνευματική άγωνία ή άγωνία πού φέρνουν ο ί σβησμένες φωνές στό κατώφλι τής νύχτας ή άγωνία πού φέρνει ή μοναξιά δίπλα στόν άλλο, ή μοναξιά μέσα στόν άλλο, ή μοναξιά μέσα στό πά&ος τού άλλου. (Σταϋ-μός Λιτόχωρου, σελ. 41)

Νίχος-Άλέξης Άσλάνογλον

λεμική ποιητική γενιά (γεννήθηκε τό 1931), πού ή δραστηριότητα της έντοπίζεται άνάμεσα στά 1945 καί 1960 περίπου. Ή έποχή του δμως δεν φαίνεται νά τόν άγγιξε καθόλου καί δύσκολα θά τή διακρίνεις καί στό πιό βαθύ ύπόστρωμα τής ποίησής του: Ή στάση του αύτή είναι άπόλυτα έναρμονισμένη μέ τό ιδιαίτερα μονωτικό κλίμα πού καλλιέργησε ή πρώτη ποιητική γενιά τής Θεσσαλονίκης. Μ1έκπροσώπους τούς Γιώργο Θέμελη, Τάκη Βαρβιτσιώτη, Ν.Γ. Πεντζίκη, Ζωή Καρέλλη, ή ποιητική πρωτοπορία τής Θεσσαλονί­ κης έριξε τό βάρος της στόν πόνο τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τά καθολικά της προβλήματα. Ό κοινωνικός περίγυρος, ή ξέουσα πραγματικότητα, τήν άφησαν άδιάφορη καί δεν άρθρώθηκαν στήν ποίησή της ούτε κάν διαθλαστικά καί υποδόρια, δπως αύτό έγινε μ’ όρισμένους μεταπολεμικούς υπερρεαλιστές ποιητές. Ή ποίηση τοΰ Ν-Α.Α. κινείται μέσα στά πλαίσια ένός χώρου καθαρά ιδιωτικού καί λειτουργεί πάντοτε μέ τή μνήμη, πού δέν παίζει ποτέ τό ρόλο τοΰ συντηρητή τής ψυχι­ κής ή σαρκικής εύφορίας, άλλά τοΰ συμπυκνωτή τών έσωτερικών διεργασιών καί μέ άφετηρία τό άτμοσφαιρικό πεδίο τής έρωτικής έμπειρίας προσ­ παθεί ν’ άποκρυπτόγραφήσει τήν άπουσία μιας ειλικρινούς έπαφής καί νά κρυσταλλώσει τήν πικρή γεύση τής στέρησης καί τής μοναξιάς: Δέ &ά ξεχάσω αύτό τό φέγγος στό σταϋμό

74

Οί στίχοι αύτοί, άρκετά ένδεικτικαί, μαρτυ­ ρούν γιά τό πώς λειτουργεί καί βρίσκει τήν έκφρα­ σή του τό κάθε ποίημα. Τό έρωτικό γεγονός καί, προπαντός, ό περίγυρος, άποτυπώνεται μέ έκδηλη τή διήθιση ένός ψυχικού φέγγους καί τίς συνεχείς μεταστοιχειώσεις έσωτερικών διεργασιών. Θά προσπαθήσω, δσο τό έπιτρέπει τό συνοπτικό αύτό σημείωμα, νά έντοπίσω τά βασικά πλέγματα τής ποιητικής του γραφής καί τό ψυχικό της ύπό­ στρωμα. Ό Ν-Α.Α. έχει γερές βάσεις στό συμβολισμό τοΰ μεσοπολέμου, πού μαζί μέ τόν υπερρεαλισμό έξέθρεψε τή νεότερη ποίηση. Ή «Αισθηματική ήλικία», πού άποτελεί τήν πρώτη ένότητα τών ποιημάτων του, καταγράφει εύκρινώςτή διακριτι­ κή παρουσία τής παραδοσιακής ποίησης καί συγ­ χρόνως τά πρώτα σοβαρά βήματα πού άνταποκρίνονται στις άπαιτήσεις τής νεότερης, καί ειδικότε­ ρα σ’ δ,τι ό Γ. Σεφέρης παρατηρεί γιά τήν «Έρημη Χώρα» τοΰ Έλιοτ: «'Ολόκληρο τό έργο είναι πλεγμένο μέ αλληλουχίες έννοιών καί μέ ιδέες πού ξεκινούν άπό μιά λέξη ή άπό μιά φράση, κάνουν τόν κύκλο τους γιά νά ξανασυναντηθοΰν σέ μιά φράση, μιά λέξη καί σ’ ένα έπιφώνημα. Ή λέξη έδώ δέν είναι κάτι πού χάνεται μόλις μεταδώσει τό νόημά τής ή τόν αισθηματικό της τόνο, άλλά κάτι πού δρά ώς τό τέλος τού ποιήματος». Τήν Ιδια συνήθως άνακύκλιση παρατηρούμε καί μέσα στά ποιήματα τοΰ Ν-Α.Α. Ένας στίχος, μιά φράση ή καί μιά λέξη πού έπανέρχονται, σπονδυλώνουν συγκινησιακά τό ποίημα: 1Απόψε χιόνισε πολύ στήν πολιτεία ’Αγάπες κ α ί κρύσταλλα χυμοϋν μές στή νύχτα Πού νά γύρω τό κεφάλι ν’ άτενίσω τή σιωπή τοΰ δέντρου

Πού νά γύρω τό κεφάλι ( ’Ερημικό σελ. 2)

Γραφή έλλειπτική καί ύπαινικτική, λιτή, γεμά­ τη τομές καί κενά, πού σιγά-σιγά δμως θά ύποχωρήσει καί θά παραχωρήσει τή θέση της σ’ ένα λόγο πιό πυκνό, αφηγηματικά δραματικό, σπονδυλωμένο σέ μιά συνεχή ένταση: 'Ομίχλη κατεβαίνει μέ τ’ απόγευμα κι ό δρόμος χαρακώνει τό φώς κομματιαστά γυρνώντας μέσα στό άλλο φέγγος, σάν ξεγύμνωμα

σ’ 'έναν άπαίσιο άδυσώπητο βιασμό Τότε λάμπουν γιά μάς ο ί προβολείς, λάμπουν γιά άνάβουνε ο ί δυνατοί φακοί κι δλα φωτίζουν τό στόμα, τά μαλλιά, τό νυχτωμένο σώμα. Έτσι φέγγει βαθιά στόν ούρανό ή άγάπη μας θρυμματισμένη μουσική στόν άερολιμένα, φέγγει γιά τή στιγμή πού ή φλόγα θά έγγίσει γλύφοντας τό δοσμένο χέρι, κι όμως τρέμει σάν Ανοιχτή πληγή στή μουσκεμένη ώρα 'Ομίχλη κατεβαίνει μέ τ’ Απόγευμα μές στό μισόφωτο Αλλάζουν δλα δψη, έξωραΐκ α ί ντύνοντας τό Αλλο φως, τό πιό δικό μας (’Αεροδρόμιο Μίκρας, σελ. 49)

Ποιος δμως είναι ό χώρος μές στόν όποιο κινείται ή ποίηση τοΰ Ν-Α.Α.; Όπως τόνισα κι άπ’ την άρχή, ό ποιητής έχει μείνει έξω άπ’ τό κύκλωμα της έποχής του. Τήν έπήρεια των συγ­ κλονιστικών γεγονότων τής Κατοχής καί τών δύσ­ κολων μεταπολεμικών χρόνων τή δέχτηκε — κι ώς ένα σημείο τήν πλήρωσε — πρώτη ή άντιστασιακή ποίηση. Ή υπερρεαλιστική ποίηση τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς δέχτηκε, έπίσης, τούς κρα­ δασμούς της καί τήν έδωσε, μέ τή δική της μετασχηματιστική μέθοδο μακριά άπό κάδε φανατισμό καί ιδεολογική έπικάλυψη. Ή τρίτη κίνηση, πού έντάσσεται στά πλαίσια μιας εύρύτερα -θρησκευτι­ κής καί ύπαρξιακής ποίησης καί περιλαμβάνει πολλούς -θεσσαλονικιούς ποιητές, έμεινε έξω άπό τά δεδομένα τής έποχής καί τήν παράπλευσε. Ό Ν-Α.Α. δέν έχει βέβαια μεταφυσικές άγωνίες. Παρόλα αύτά δμως, δέν έμεινε άνεπηρέαστος άπό τόν ποιητικό του περίγυρο. ΓΓ αύτό καί ή ποίησή του θά καλύψει έξολοκλήρου τήν προσωπική του περιπέτεια, μέ μοναδική σχεδόν άναφορά στό συνεχώς άποκρυπτόμενο άντικείμενο τοΰ έρωτικοΰ του πάθους. Ό Ν-Α.Α. προσπαθεί έπίμονα — έκτός άπό όρισμένα ποιήματα τών τελευταίων του συλλογών — νά διατηρήσει στό ήμίφως τό άντικείμενο τής έρωτικής του έμπειρίας. Ή τάση αύτή, άποτέλεσμα άνάγκης καί ιδιοσυγκρασίας συγχρό­ νως, τόν όδηγει στή διαμόρφωση ένός κώδικα γραφής, δπου συνεργούν καί συγκλίνουν δυό βασικά συνιστώσες: ή μιά άπορρέει άπ’ τή μέθοδο τής ποιητικής του γραφής, ή άλλη άπό διάθεση, έγγενή ή έπίκτητη, πού δέν τόν άφήνει νά συγκρο­ τήσει τήν ψυχική ή σαρκική εύφορία τήν ώρα πού τή ζεϊ, άλλά σιγά-σιγά τή θρυμματίζει καί τής δίνει τήν έφιαλτική διάσταση ένός ζωντανού θα­ νάτου. ’Απ’ αύτούς τούς δυό παράγοντες καθορί­ ζεται κι ή ποιότητα τής γραφής του. Πού γίνεται μιά συνεχής, διηθητική άποκρυπτογράφηση τής όδοιπορίας του. Γι’ αύτό καί στήν ποίησή του, μέ τούς μηχανισμούς τής μνήμης καί τής στέρησης σέ έγρήγορση, ό Ν-Α.Α. μεταποιεί τό μετερωτικό του δράμα, πού είναι ή μοναξιά, ή άμφιβολία γιά τά αισθήματα τού άλλου, ή γνησιότητα γενικά τής έρωτικής σχέσης, σέ στίχους άλλοτε καίριους «σάν

άντερα χυμένα», δπως θά ’λεγε ό Άρης Αλεξάν­ δρου, κι άλλοτε εύαίσθητους καί γεμάτους άπ’ τίς διαθλαστικές παρενέργειες τής μνήμης, δπως γίνε­ ται καί στό ποίημα «Μιά πράξη άπόγνωσης» τής συλλογής «ό Θάνατος τοΰ Μύρωνα» (σελ. 52): Μ έ τίναξε ή φωνή σου έντός μου. Χτυπούσε παραθυρόφυλλα σά νά σηκώθηκε ξάφνου Αέρας θραύοντας γυαλικά κ α ί γλάστρες, τρύπωσε στόν ϋπνο, μές στό θάμπος τού όνείρου κι δλο φύτευε γυμνά καλώδια ήλεκτροφόρα, σά ν&τανε βλαστοί κ α ί ρίζες λουλουδιών κ α ί σπόροι, Αναδεύοντας φορέματα κ ι όσμές νεκρές Απ’ τό σεντούκι. Μ έ τίναξε ή φωνή σου κ α ί πετάχτηκα. ’Α π ’ τή βεράντα έρχότανε ξυστά τό φώς τής νύχτας κ α ί σέ είδα γυάλινα μάτια ύγρά, χυμένα Απ’ τήν όμίχλη, κι δμως καθάρια, τόσο καθάρια Ανάμνηση, πού χρόνια φύλαξα άπό Αδιάφορα χέρια. Τότε τά είδα λουσμένα μέ άλλο φώς ματόκλαδα Ανοιχτά, βαλσαμωμένα σάν τά νεκρά πουλιά τά είδα μές σέ γλυκό βυθό, σέ Αράγιστο καθρέφτη άποθεμένα νά μέ κοιτούν Αμίλητα, σά μάτια σφαγμένου ζώου πού Ακόμα θυμάται κ α ί κατάπια τά θρύμματα Απ’ τά τζάμια κι έσφιξα πάνω μου σύρματα γυμνά, ήλεκτροφόρα.

Ή ποίηση τοΰ Ν-Α.Α. κατορθώνει, στίς καλύ­ τερες στιγμές της, νά ισορροπεί άνάμεσα στήν ένταση μιας έφιαλτικής μνήμης καί τήν ύψηλή ποιότητα τού πάθους του. Έτσι τό άπλό έρωτικό γεγονός γίνεται τό έναυσμα γιά μιά ποίηση πού, ένώ είναι στήν ούσία έμπράγματη, παίρνει μερικές φορές τίς διαστάσεις τοΰ μεταφυσικού. Γίνεται, γιά νά μεταχειριστώ τίτλους δικών του συλλογών, τό άργό πετρέλαιο ένός δύσκολου θανάτου. ΤΑΚΗΣ ΚΑΡΒΕΛΗΣ

75

Π Ο ΙΗ Σ Η

ή ένάργεια ενός λαϊκότροπου τεχνίτη ΓΙΩΡΓΟΥ Μ ΑΡΚΟΠΟ ΥΛ(^Υ: Οί πυροτε­ χνουργοί. Τυάμ/Λογοτεχνία, άριΟ. 50. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 56.

ΤΟ 1968 σέ περιορισμένη έκδοση κυκλοφόρησε ή πρώτη ποιητική συλλογή τοΰ Γιώργου Μαρκόπουλου «'Εβδόμη Συμφωνία», δουλειά πού περιείχε σπερματικά άρκετούς «τόπους» της μετέπειτα πρόσφορης συγγραφικής του έξέλιξης. Μετά τά ένδεικτικά αύτά τεκμήρια μιας ποιητικής ένός κάποιου προσωπικού ύφους, τό φθινόπωρο τοΰ 1973, σέ μιά πρωτοποριακή γιά τήν έποχή έκείνη έκδοση των άφιερωμάτων τοΰ περιοδικού «Κού­ ρος», τύπωσε τή δεύτερη συλλογή του «Όχτώ κι ένα εύκολα κομμάτια κι ή κλεφτουριά τού κάτω κόσμου». Στήν ευαίσθητη καί τόσο κρίσιμη έκείνη περίοδο ή δουλειά των δημιουργών τής λεγάμενης γενιάς τού ’70 υπήρξε μιά μορφή έντονης καί συχνά ξεκάθαρης μαρτυρίας γιά τά έθνικά συμ­ βάντα άναφορικά μέ τίς άναπόφευκτες έπιπτώσεις τους στήν κοινωνική καί άτομική συνείδηση των νεοελλήνων. Ή «Κλεφτουριά τού κάτω κόσμου» στοιχειοθετούσε ήδη τόν αύθεντικό δυναμισμό ένός εύγλωττου νέου στοχαστή, πού παρά τίς καταφανείς έπιδράσεις των τρόπων τοΰ ’Άλλεν Γκίνσμπεργκ, τού Κέρουακ, τού Μαγιακόφσκι καί μερικών άλλων, είχε νά προσκομίσει άπό τή δική του θέση μερικά εύλογα στοιχεία στήν έπιχειρούμενη τόν καιρό έκεϊνο (χωρίς μέθοδο ή μανιφέστα) άνανέωση τού νεοελληνικού ποιητικού λόγου άπό μιά όμάδα έτερώνυμων, συνομήλικων περίπου καί άρκετά φιλόδοξων συγγραφέων. Ό Γ.Μ. τών 22 χρόνων δοκίμαζε τήν άντοχή του στό πέρασμα άπ’ τήν «ειρηνική» έπαρχιώτικη μόνωση στόν πρωτευουσιάνικο νευρωσικό λαβύ­ ρινθο δουλεύοντας σάν μισθωτός καί φοιτώντας παράλληλα στό Πανεπιστήμιο τής ’Αθήνας, φορέα τότε μιας άσυστηματοποίητης άλλά έντυπωσιακά ρεαλιστικής ιδεολογίας. Ή πρόωρη χρεωκοπία τών έφηβικών όραματισμών, οί έρωτες τοΰ άδιέξοδου καί τό ξεπούλημα τών ιδεών, άπ’ τή μιά μεριά, κι ή άθλιότητα τής παρακμής τών άνθρώπων τοΰ περιθωρίου, ή έλλειψη ένός κεντρικού πνευματικού πυρήνα κι ό νιχιλιστικός άποπροσανατολισμός τών περισσότερων συνανθρώπων του, άπό τήν άλλη, πέρασαν τό στάδιο τής πρώτης ύλης μέσα του κι έγιναν τά « ’Οχτώ κι ένα εύκολα

76

κομμάτια». Οί άδυναμίες του πολλές. Ό λυρικός, παραληρηματικός ένίοτε, λόγος του έχανε τό λογι­ κό έκεϊνο μέτρο τής πυκνότητας καί τής άκριβολογίας, ιδίως στά ποιήματα πού ξεπερνοΰσαν τούς σαράντα στίχους. Ή παράδοση τής beat generati­ on υπήρξε ένα σχολείο γι’ αυτόν, σέ βαθμό, μάλιστα, πού νά προκαλέσει άμίμητα ειρωνικά σχόλια τού ύπερβολικού στήν περίπτωση αύτή Ντίνου Χριστιανόπουλου. Όμως οί προσπάθειές του γιά τή βελτίωση τής τεχνικής του, οί γόνιμοι πειραματισμοί του στό θέμα τής προσαρμογής τής έλληνικής παράδοσης (ιδίως τού δημοτικού τρα­ γουδιού πού τόν συνοδεύει άπ’ τήν παιδική του ήλικία) στις άπαιτήσεις τοΰ σύγχρονου ποιητικού τρόπου κι οί άναζητήσεις ένός πλαστικού γλωσσι­ κού μέσου είχαν σάν άποτέλεσμα τήν όπωσδήποτε ποιοτικά έξελιγμένη νέα του γραφή πού έμφανίστηκε στήν τρίτη του συλλογή «Ή θλίψις τοΰ προαστίου» (Κέδρος 1976), πού βασικά προαναγ­ γέλλει τό σημερινό του βιβλίο «Οί πυροτε­ χνουργοί». Ό Γ.Μ. δέ θέλησε νά λιμνάσει στίς πρώτες τεχνικές του δοκιμές ούτε νά άναπαράγει συνεχώς στό μέλλον τά δικά του ή οϊκειοποιημένα πρότυπα — πάγια δυστυχώς τακτική άρκετών ποιητών μας πού βαυκαλίζονται δεκαετίες τώρα μέ τά Ιδια καί τά ίδια πρός τέρψιν τής στοργικής πελατείας τους —, άντίθετα έπιδιώκει τήν έπίλυση συνθετότερων προβλημάτων μορφής, τή στιγμή πού ό σημερινός έλλειπτικός ποιητικός λόγος έχει κορεσθεϊ άπό κάθε λογής νεωτερισμούς, άσκοπους καί περιτ­ τούς έν πολλοϊς, καί έχει περιέλθει σέ μιά κατά­ σταση ύποτονικών αύτοσχεδιασμών. ’Εξάλλου τά δρια πού έθεσε ή ένδελέχεια τοΰ ’Εμπειρικού κι ό λόγος τού Σεφέρη δέν έχουν άκόμα ξεπεραστεϊ

έδώ καί σαράντα χρόνια άπό τότε πού έχουν τεθεί!1 Τή σημερινή φάση τοϋ Γιώργου Μαρκόπουλου χαρακτηρίζει μιά συγκεκριμένη, λιτή καί συνεπής μέ τά βιώματα του δουλειά πού κύρια άποσκοπεΐ στή διά μέσου τής άναπαράστασης μιας είκόνας-εύρήματος άνάλυση τοΰ κοινωνικού μας χώρου έξυπνα, σαρκαστικά καί συχνά συναρ­ παστικά. Χωρίς νά άφήνει πίσω του ένα κουβάρι έντυπώσεις ή «τεχνητά άγχη», πού είναι τοΰ συρμού τελευταία, μάς προσφέρει μιά εύληπτη στιχουργική γεμάτη μνήμες, έφιάλτες, άλλά καί προοπτικές μιας εσώτερης κάθαρσης. Γιά παρά­ δειγμα τό ποίημά του «'Η μπάντα» («Οί πυροτε­ χνουργοί», σ. 21). «Μιά μπάντα πήγαινε σέ έπαρχιακό παραλιακό δρόμο. Έ π αιζε έμβατήρια. Έ να παιδάκι δεκατέσσερα) χρονώ μέ φαρδύ καπέλο καί παλιά ρούχα της μουσικής πού έπαιζε τρομπόνι, δέν είδε τή στροφή τοϋ δρόμον. Έ τσι ή μπάντα έστριψε καί τό παιδάκι βάδισε μόνο του εύϋεία. Μ έ τό τρομπόνι καί τό μεγάλο του καπέλο». Στά έξι τμήματα πού χωρίζεται ή συλλογή αύτή τό σύντομο ποίημα παίζει πρωταρχικό ρόλο σέ άντίθεση μέ τίς προηγούμενες, δπου τό βάρος τό έριχνε στις μακροσκελείς περιγραφικές άναπτύξεις. Έτσι σέ τρεις ή τέσσερις στίχους συμπυκνώ­ νει μέ λέξεις καθημερινές, πολυχρησιμοποιημένες, στις όποιες προσδίδει δμως μιά ιδιαίτερη φρεσκά­ δα καί λάμψη, ένα όλόκληρο σύστημα σκέψεων κι άφορισμών, π.χ. («Οί ποιητές», σ. 11): «Τά βράδια οί διαβάτες Περνούν μέσα άπό τά πάρκα γιά νά κόψουν δρόμο. ’Εμείς, τους βλέπουμε. Ή μάλλον, βλέπουμε τήν καύτρα τοϋ τσιγάρου Κι άκόμα («Τά άγρίμια», σ. 15): «Γιατί κάποτε γλυκαίνουν καί τά άγρίμια "Οταν χάνουν αύτό πού άγαποϋν. Κ α ί ένα γυάλινο δάκρυ φυτρώνει στό κίτρινο μάτι Τό λεξιλόγιό του είναι λαμπικαρισμένο, ευκί­ νητο, καί εύκολα μαρτυρεί τήν προέλευσή του: λαϊκά τραγούδια, «σοφές» κουβέντες άνθρώπων πού πέρασαν μιά ζωή στό πεζοδρόμιο, λέξειςκλειδιά άλλων ποιητών, δημοτικά δίστιχα, λεζάν­ τες έφημερίδων, παντοειδή συνθήματα τής έποχής μας είναι τό μορφικό του πρόπλασμα, δπως έπίσης «τά βιβλιάρια τοΰ ΙΚΑ/εϊναι οί καλύτεροι πίνακες ζωγραφικής» (σ. 43). Ποιήματα δπως ή «Θάλασσα τού χειμώνα», «Ό πατέρας μου ήθελε νά φτιάξει ένα σπίτι», «Ή συνάντηση», «Έ να ποίημα έλεγε δτι γνωρίζει τόν Μήτσο», «Ή μπάντα» καί τό «Επικό» συνεχίζουν τήν παράδοση τών καλών του στιγμών καί ανή­ κουν, μαζί μέ τό χαρακτηριστικό του εκείνο πα-

λαιότερο ποίημα γιά τόν Πειραιά, στ’ άρτια έργα τής νέας γενιάς. Βέβαια στούς «Πυροτεχνουργούς» ύπάρχουν καί οί στίχοι-παγίδες πού διέφυγαν τό κρίσιμο στάδιο τής τελικής επεξεργασίας κι έφτασαν σέ μάς άτελεϊς. Π.χ. «άν είχα πεϋάνει, δέ δά μέ είχες γνωρίσει» ή «καί ο ί άνϋρωποι έχουνε μιά μοναξιά τέτοια, σοϋ δπως, δυό μαύρα βαπόρια φορτηγά άραγμένα άπόγευμα σέ έπαρχιακό λιμάνι». Μερικοί στίχοι έπίσης φορτώνονται μέ δύο καί τρία έπίθετα στή σειρά, μέ άποτέλεσμα νά άποδυναμώνονται αισθητά καί νά άδικοΰν τό δλο ποίη­ μα. Έτσι δπως είναι βουτηγμένος στό πάθος τής καθημερινότητας, μακριά άπ’ τή φύση, διαπιστώ­ νοντας τόσο συχνά πόσο έκτρωματικές είναι οί άνθρώπινες σχέσεις, χωρίς νά ύπερβάλλει, κάποτε στωικός, άφοσιώνεται μέ μεράκι στά προσφιλή του θέματα: στόν πόνο καί στήν άγάπη. Τό άν κάποτε σέ μερικά ποιήματα καταφεύγει σέ μιά κοινοτυπία: «Διαβάτη πρωινέ, πρόσεχε μήν τά πατήσεις», ή γίνεται χαλαρός, όφείλεται μάλλον σέ μιά ένδογενή τάση άποφυγής τής άρτιας ποιητι­ κής παρά σέ μιά συνειδητή άδιαφορία. Έξ ού καί τό: «Ζεστοί νεσκαφέδες, τής ένδεκάτης πρωινής τής Κυριακής μέ τή ϋαλπωρή μιάς άγάπης ταπεινής ύστερα άπό ξενύχτι τό Σάββατο— γυρνάμε τώρα στις λεωφόρους δίχως κρεβάτι καί μέ τά μάτια μας κόκκινα άπό τήν άγρύπνια». Άπό τό Γ.Μ. μπορούμε νά περιμένουμε έκπλήξεις καί θετικά πάντα άποτελέσματα βασισμένα στή διαρκή του άνανέωση. Στίχοι σάν τούς: « Ά ς κοιτάξουμε γιά μιά στάλα άγάπη δπως ο ί φτωχοί ψωνίζουν κουβέρτες στά πανητεκμαίρουν τήν άσκημένη παρατηρητικότητα, τήν άμεσότητα καί τίς λαϊκές προσβάσεις τής γραφής του, στοιχεία άπαραίτητα γιά μιά βέβαιη έξέλιξη. Στό τελευταίο μέρος τής συλλογής, σέ δυό σύντο­ μες πρόζες, ή άνεση τής άνάπλασης τών έμπειριών του2 άποδεικνύει τήν ένασχόλησή του μέ τήν πεζογραφία, άπ’ τήν όποια, σύμφωνα μέ τίς δικές του δηλώσεις, πηγάζει ή ποίησή του... ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

1. Όπως έχει πρόσφατα δημοσία παραδεχτεί κι ό καλός ποιητής Κώστας Μαυρονδής, αύτοί οί δυό συγγραφείς άναφοράς δλων τών υπολοίπων μέχρι τίς μέρες μας.

2. Σέ παλαιό δήλωσή του στό περιοδικό «Σήμα» ό Γ.Μ. «ομολόγησε» δτι έπειδή ήταν άπρόσφορα έκδοτιχά τά μακροσκελή τον διηγήματα, στράφηκε στήν ποίηση...

77

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ή

έπικαιρότητα ενός κοινωνικού πεζογράφ ου ΚΩΝΣΤΑΝΉΝΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ: Διηγήματα (Κορφιάτικες ιστορίες). Μέ έντεκα χαραχτικά τον Μάρκον Ζαβιτζιάνου. Εισαγωγή Γιάννη Δάλλα. Κείμενα, Άϋήνα, 1978. Σελ. 256.

ΕΙΝΑΙ γνωστό δτι όλόκληρη ή λογοτεχνική παρα­ γωγή της τελευταίας σχεδόν εικοσαετίας τοΰ πε­ ρασμένου αιώνα λίγο ώς πολύ έχει ένταχτεΐ κάτω άπό τό γενικό δρο «ηθογραφία». Ή άποτίμησή της έχει γίνει μέ βάση τά χαραχτηριστικά τοΰ ήθογραφικοΰ διηγήματος. Κι αύτό έχει τή βάση του. Γιά νά παρακολου­ θήσουμε δμως καλύτερα τά πράγματα θά πρέπει νά φύγουμε άπό τό 1879, πού δημοσιεύτηκε στήν «Εστία» ό «Λουκής Λάρας» τοΰ Βικέλα, καί νά σταθοΰμε στά 1883. Καί τοΰτο, δχι μόνο γιατί τό 1883 δημοσιεύτηκαν στό ίδιο περιοδικό τά δύο κορυφαία διηγήματα τοΰ Βιζυηνοΰ, πού άποτελοΰν τήν άξιολογότερη έμφάνιση ίσαμε τότε, άλλά γιατί τή χρονιά αύτή ή «Εστία» μέ τούς διαγωνι­ σμούς της «πρός συγγραφήν έλληνικοΰ διηγήμα­ τος» έδωσε τήν πρώτη γενναία ώθηση στόν άφηγηματικό μας λόγο, διαγράφοντας ταυτόχρονα καί τίς όρίζουσές του. Σύμφωνα λοιπόν μέ τίς δυό προκηρύξεις τοΰ 1883,1 πού ή μιά έπαναλαμβάνει τήν άλλη, «ή ύπόθεσις τοΰ διηγήματος έστομ έλληγική, τούτέστι θά συνίσταται είς περιγραφήν σκηνών τοΰ βίου τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ έν οΐαδήποτε των περιόδων της ιστορίας αύτοΰ ή είς έξιστόρησιν έπεισοδίου τινός της έλληνικής ιστορίας», δεδομένου δτι «ό έλληνικός λαός, εϊπερ καί άλλος τις, έχει εύγενή ήθη, έθιμα ποικίλα καί τρόπους καί μύθους καί παραδόσεις έφ’ δλων των περιστάσεων τοΰ ίστορικοΰ αύτοΰ βίου, ή δέ έλληνική ιστορία, άρχαία καί μέση καί νέα, γέμει σκηνών δυναμένων νά παράσχωσιν υποθέσεις είς σύνταξιν καλλίστων διηγη­ μάτων καί μυθιστορημάτων». Πρέπει νά όμολογηθεΐ δτι μέ τούς διαγωνι­ σμούς αύτούς καί μέ δσους άκολούθησαν τό έλληνικό διήγημα σημείωσε σημαντική πρόοδο κι «ή ένθάρρυνσις τής “Εστίας” ένίσχυσε τούς συγ­ γραφείς ούκ όλίγον είς τάς πρώτας αυτών άποπείρας, έκ τών πολλών δέ τραπέντων πρός τό είδος τοΰτο τοΰ λόγου. προέκυψε κατ’ όλίγον πλειάς Ί%

νέων συγγραφέων», καθώς διαπίστωνε στίς 5 Δεκεμβρίου 1895 στόν πρόλογο της συλλογής «'Ελληνικά διηγήματα» ό έκδότηςτοΰ «Βιβλιοπω­ λείου τής Εστίας» καί άλλοτε διευθυντής της Γ. Κασδόνης2. ’Ακολουθώντας δμως σχεδόν δλοι οί διηγηματογράφοι τίς προδιαγραφές τής «Εστίας» έριξαν κατά τρόπο μονότονο σχεδόν δλο τους τό βάρος στή διαπραγμάτευση θεμάτων άπό τήν ειδυλλιακή ύπαιθρο, παραβλέποντας κατά κάποιο τρόπο τά προβλήματα τών άνθρώπων στή γενικότητά τους. Τό γεγονός αύτό θά κάνει τό Ροΐδη, πού ήταν μέλος σέ άρκετές άπό τίς έπιτροπές κρίσεως αύτών τών διαγωνισμών καί παρακολουθούσε άπό κοντά όλόκληρη τή λογοτεχνική κίνηση, νά διαπιστώσει δτι τό πράγμα είχε παραγίνει κι δτι ό μονόδρομος πού .είχε άκολουθηθεΐ όδηγοΰσε σίγουρα σέ άδιέξοδο. Γι’ αύτό, προλογίζοντας τή συλλογή διηγη­ μάτων «Σκηναί ’Ερήμου» τοΰ Κ. Μεταξά - Βοσπορίτου, δέ διστάζει νά παρατηρήσει δτι «τό κοινόν ήρχισε νά χορταίνη τάς στάνας, τάς στρούγγας, τά λημέρια, τάς φλογέρας, τούς κολλίγας, τούς λεβέντηδες, τάς ζηλεμένος κόρας, τά μοιρολόγια, τ’ άσημσχρύσαφα καί τούς κερατισμούς τών τράΆ π’ αύτό τό μονόδρομο ξέφυγαν κάποιοι άλ­ λοι λογοτέχνες, πού είχαν συνειδητοποιήσει κιό­ λας τό διάχυτο αίτημα τής άλλαγής καί θέλησαν νά δώσουν στό έργο τους μιάν άλλη διάσταση μέ περιεχόμενο κοινωνικό. Πρόκειται γιά τόν Κων­ σταντίνο Θεοτδκη, τόν Κωσταντίνο Χατζόπουλο καί τόν Κώστα Παρορίτη. Κοντά σ’ αύτούς πρέπει νά λογαριάσουμε καί τόν Πικρό, τό Δημοσθένη Βουτυρά καί στά τελευταία του καί τόν Τραυλαντώνη («Λεηλασία μιας ζωής», 1936), άν καί δέ συνδεόταν μαζί τους άμεσα. Ή όμάδα αύτή δέχτηκε άπό τά πρώτα κιόλας βήματά της τό μήνυμα τοΰ Ψυχάρη καί γιά τήν έκφραση τών θέσεών της συσπειρώθηκε γύρω άπό τό περιοδικό «Τέχνη» πού ίδρυσε ό Χατζόπουλος στά 1898. Χωρίς άλλο, ό πρωτοπόρος αύτής τής όμάδας είναι ό Κωνσταντίνος Θεοτόκης. 'Ο Θεοτόκης, άπό τήν άρχή τής συγγραφικής του δημιουργίας έστρεψε τό διήγημά του στό χώρο τοΰ ρεαλισμού καί τής κοινωνικής πεζογραφίας. Αύτό σημαίνει πώς άπό τό περιγραφικό καί τό ειδυλλιακό στοι­ χείο ό άφηγηματικός μας λόγος περνάει στή ρεαλι­ στική άπεικόνιση τής ζωής, μέ τίς άνησυχίες καί τά προβλήματά της. Τό έργο τοΰ Θεοτόκη, καθώς είχε ένταχτεΐ στόν ίδιο χώρο μέ τό έργο τών άλλων μεγάλων ηθογρά­ φων, τοΰ Καρκαβίτσα ή τοΰ Παπαδιαμάντη, έμενε στήν άφάνεια σχεδόν, μολονότι κατά καιρούς είχαν έπισημανθεΐ τά στοιχεία τής διαφοροποίη­ σής του. ’Από τή λεγάμενη «γενιά τοΰ τριάντα» ό Γιώρ­ γος Θεοτοκάς περισσότερο άπό κάθε άλλον θά μπορούσε νά δει σ’ δλο του τό βάθος τό έργο τοΰ Θεοτόκη, γιατί αύτός συγγένευε μαζί του πιό πολύ. Κι δμως, μέ τό νεανικό του κιόλας έργο, τό « ’Ελεύθερο Πνεύμα», δεν είχε πάρει θετική στάση

καλύπτουν πολλά κενά. Είναι καί τούτο μιά προσ­ φορά αύτών τών έκδόσεων. Ούσιαστικό έπίσης είναι τό γεγονός δτι ό μελετητής έχει στά χέρια του ένα κείμενο πού προέρχεται μέ άντιβολή άπ’ τό ίδιο τό πρωτότυπο, πράγμα πού δέν είχε γίνει 6ς τώρα, κι έδώ όφείλονται «οι παραλείψεις, οί άλλοιώσεις τοΰ κειμένου καί οί άλλαγές τών λέξεων», καθώς σημειώνει ό έκδότης Φ. Βλάχος στό τέλος τοΰ βιβλίου (σ. 145). Μέ τίς έκδόσεις αυτές, πού θά μπορούσαμε νά τίς χαραχτηρίσουμε φιλολογικές, τώρα πιά ό Θεοτόκης προβάλλει γνήσιος καί άτόφιος, μέ τά κείμενα δπως βγήκαν άπό τά ίδια του τά χέρια. ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1. Κοίτα τούς άριϋ. 333, 15 Μαΐου 1883 καί 362, 2 Δεκεμβρίου 1883 του «Δελτίου τής Εστίας».

2. Κοίτα τή συλλογή: «’Ελληνικά διηγήματα». Εκδότης, Γεώργιος Κασδόνης. Εκ τοϋ Τυπογραφείου τής 'Εστί­ ας. Εν Άϋήναις 1896, σελ. γ.

3. Εμμανουήλ Ροΐδου: «‘Εργα». V. Μελέται Φιλοσοφι­ κοί - Καλλιτεχνικοί - Φιλοσοφικοί. Έπιμελείρ Δ. Πετροκόκκινου καί Ά. Άνδρεάδου. Εκδοτικός Οίκος Γ. Φέξη. Εν Άϋήναις 1913, σελ. 94.

4. Γιώργος Θεοτοκάς: «Έλεύϋερο Πνεύμα». Επιμέλεια: Κ. Θ. Δημαράς. Ερμής, Άϋήνα 1973, σελ. 51. Κωνσταντίνος Θεοτόκης

άπέναντί του. Ό Θεοτοκάς βρίσκει πώς ό νατου­ ραλισμός, πού είναι καί τό κυρίαρχο στοιχείο τοϋ έργου τοΰ Θεοτόκη, τόν κράτησε δέσμιο, τοΰ «στένεψε τούς όρίζοντες, έξουδετέρωσε τήν πρω­ τοβουλία του κι ίσως κατάστρεψε πολλές νέες πιθανότητες πού έφερνε μέσα του».4 ’Αργότερα βέβαια κατάλαβε ό Θεοτοκάς, πώς ό νατουραλι­ σμός άπόσπασε τόν άφηγηματικό μας λόγο άπό τήν έπιφάνεια της ζωής καί τήν ήθογραφία, πού τόσο ό Ιδιος πολέμησε, καί τόν έστρεψε πρός τά προβλήματα της ζωντανής πραγματικότητας. Ό Θεοτόκης έμεινε γιά κάμποσο καιρό λησμο­ νημένος. Μέ τό πρόσφατο άφιέρωμα δμως τοΰ περιοδικού «Διαβάζω» (τ. 14) ξαναήρθε στήν έπικαιρότητα. Στό άφιέρωμα αύτό έλαβαν μέρος ό μελετητής τοΰ έργου του Γιάννης Δάλλας καί ό Τάκης Καρβέλης. Ό Καρβέλης μάλιστα έπανήλθε στό θέμα κι άπό τίς στήλες τής «Καθημερινής» (12 καί 19 ’Απριλίου 1979) δπου, ύστερα άπό μιά σύντομη άλλά εύστοχη καί περιεκτική εισαγωγή, έπισημαίνει τά ειδικότερα στοιχεία τοΰ πεζογραφικοΰ έργου καθενός άπό τούς Θεοτόκη, Χατζόπουλου, καί Παρορίτη. Ή είσαγωγή τοΰ Δάλλα στόν «Κατάδικο», πού κυκλοφόρησαν πρόσφατα οί έκδόσεις «Κείμενα», μαζί μ’ έκείνη πού είχε προταχτεί στήν περσινή έκδοση τών «Διηγημά­ των», καλύπτουν όλόκληρο τό πλαίσιο τοΰ άφηγηματικοΰ λόγου τοΰ Θεοτόκη καί σημασιοδοτοΰν τά κυριότερα στοιχεία τής πνευματικής ζωής καί τοΰ έργου του κι άνοίγουν έτσι καίριους δρόμους γιά τή διερεύνησή του. Τή χρηστικότητα αύτών τών βιβλίων βοηθούν άκόμα καί τά σχετικά γλωσσάρια πού παραθέτονται στό τέλος τους. Τά γλωσσάρια καί τών δυό

Τ Α Ξ ΙΔ ΙΑ

κλασικό δείγμα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας ΣΑΤΩΒΡΙΑΝΔΟΥ: 'Οδοιπορικόν έκ Παρισίων εις 'Ιεροσόλυμα καί έξ 'Ιεροσολύμων εις Παρισίους. Μετάφραση άπό τά γαλλικά Εμμ. Δ. Ροΐδη. Τόμοι 2. Άϋήνα, 1860. Επιμέλεια Τάσου Βουρνα. Ξένοι Περιηγητές στόν 'Ελληνικό Χώρο, άριϋ. 5. Αφοί Τολίδη, Άϋήνα, 1979. Σελ. [ιστ'+272]+266.

ΜΕ τήν καλή καί χρήσιμη σειρά «Ξένοι Περιηγη­ τές στόν Ελληνικό Χώρο» πού διευθύνει καί έπιμελείται, στις εκδόσεις τών άδελφών Τολίδη, ό Τάσος Βουρνάς έχει συντελέσει νά παρουσια­ στούν, σέ σχολιασμένες έλληνικές μεταφράσεις, σημαντικά κείμενα ξένων συγγραφέων, άπό τούς όποιους άλλοι περιηγήθηκαν καί άλλοι έζησαν καί δούλεψαν στις έλληνικές περιοχές. Μεθοδικά καί μέ έπιλογές πού φανερώνουν τήν πρόθεση νά άναδειχτοΰν καί νά τεθούν στή διάθε­ ση τοΰ φιλίστορος κοινού καί τών ειδικών κείμενα πού άποτελοΰν δχι άπλές μαρτυρίες άλλά ουσια­ στικές πηγές τής ιστορίας μας, ό Τάσος Βουρνάς είχε έντάξει, ώς τώρα, στή σειρά αύτή, έργα, τά

79

όποια, δταν δέν γνωρίζουμε, μόνο κολοβωμένη έποπτεία μπορούμε νά έχουμε γιά τίς διεργασίες πού συντελούνταν σέ δεδομένες στιγμές, στους κόλπους της έλληνικής κοινωνίας. Ήρθαν, έτσι, στήν έπιφάνεια, διαδοχικά: τό «Ταξίδι τού Δήμου καί τού Νικολό Στεφανόπολι στήν 'Ελλάδα κατά τά χρόνια 1797 καί 1798» (1974)· ό «Πίνακας τού έμπορίου τής Ελλάδος (1787-1797)», τού Φελίξ Μπωζούρ (1974, δυό τόμοι)· οί «’Αναμνήσεις καί άνακοινώσεις άπό τήν Ελλάδα (1832-1833)», τού Λουδοβίκου Ρός (1976) · «Ό Ελληνικός Λαός. Δημόσιο, ’Ιδιωτικό καί ’Εκκλησιαστικό Δίκαιο άπό τήν έναρξη τού ’Αγώνα γιά τήν ’Ανεξαρτησία ώς τήν 31 ’Ιουλίου 1834», τού Γ.Λ. Μάουρερ (1976). Έργα, δλα αύτά, σημαντικά καί πού διαφορίζονται άπό τήν τυπική παραγωγή τών περιηγητι­ κών κειμένων της έποχής κυρίως κατά τούτο: τό έπίκεντρο τού ένδιαφέροντος τών συγγραφέων δέν βρίσκεται, δπως είναι ό κανόνας, στήν άναζήτηση τού άρχαίου κόσμου καί στήν έπισήμανση τών έρειπίων του, άλλά στή μεθοδική παρατήρηση καί περιγραφή μιας ζωντανής πραγματικότητας: τού νέου έλληνισμού καί τής κατάστασης πού έπικρατούσε στις έλληνικές περιοχές στήν περίοδο πού κυοφορήθηκε ή Ελληνική ’Επανάσταση καί στά χρόνια πού άκολούθησαν τή δημιουργία τού έλεύθερου έλληνικού κράτους. ’Από τήν άποψη αύτή άποτελούν ισάριθμες πηγές τής νεότερης έλληνικής ιστορίας, ιδιαίτερα πολύτιμες δταν γνωρίζουμε τήν πενιχρότητα τών έπισημασμένων άρχειακών τεκμηρίων γιά τίς άντίστοιχες περιόΜέ τό « ’Οδοιπορικό» τού Σατωβριάνδου, τό πέμπτο έργο πού παρουσιάζεται, τώρα, στή σειρά τών «Ξένων Περιηγητών», βρισκόμαστε σέ ένα κλίμα διαφορετικό. Έχουμε νά κάνουμε μέ ένα κείμενο κατεξοχήν λογοτεχνικό, ένα έργο πού σημάδεψε τή λογοτεχνία τού 19ου αιώνα: τό «'Οδοιπορικό» τού Σατωβριάνδου1άποτελεϊ ένα άπό τά λαμπρότερα έπιτεύγματα τού ρομαντικού κινήματος καί ταυτόχρονα μιά σαφή υποτύπωση τού συντηρητικού, άντιδιαφωτιστικού καί άντεπαναστατικού ιδεολογικού πεδίου μέσα στό όποιο κινήθηκε ό γαλλικός ρομαντισμός στις άφετηρίες Άπό τήν ειδικότερη άποψη πού μάς άπασχολεϊ, τών «περιηγήσεων στόν έλληνικό χώρο», είναι καί τό βιβλίο μέ τό όποιο έπιτελεΐται ή στροφή άπό τόν κυριολεκτούμενο περιηγητισμό σέ ένα είδος νέο, τήν ταξιδιωτική λογοτεχνία. Δέν έχουμε πιά, έδώ, τόν περιηγητή πού παρατηρεί καί κατα­ γράφει γιά νά μεταδώσει πληροφορίες, υποθέσεις καί γνώσεις. "Οπως έχει σημειώσει εύστοχα, πριν άρκετά χρόνια, ό Παν. Μουλλάς παρουσιάζοντας, άκριβώς, τό «'Οδοιπορικό» τού Σατωβριάνδου: «τό συνηθισμένο ώς τώρα “ voyage”, ένα είδος πού κάλυπτε έπιστημονικές κα ί γνωστικές περιέρ­ γειες, έδινε τη θέση του στήν “Litterature de Voyage”, την ταξιδιωτική λογοτεχνία. Ή παρου­ σία τού ύποκειμένου μέσα στό χώρο γινόταν αισθητή, ή λογοτεχνία έμπαινε στά χωράφια της

έπιατήμης, ή φαντασία διεκδικοΰσε τά δικαιώματά της, ή ψυχρή κ α ί στέρεη γνώση γινόταν έντύπωση, ή φόρμα προσπαθούσε νά υποσκελίσει τό περιεχόμενο, ή ίδια ή πραγματικότητα έχανε τά καθαρά περιγράμματά της γιά νά γίνει ένα άόριστο είδωλο στή συνείδηση».2 Άλλωστε καί ή όμολογημένη πρόθεση τού Σατωβριάνδου, δταν έπιχειρούσε τό ταξίδι του στήν Ανατολή, ήταν δχι νά γνωρίσει τόπους, δχι νά «περιηγηθεΐ», μέ τήν έννοια πού είχε ό δρος αύτός ώς έκείνη τήν έποχή άλλά καί άργότερα, άλλά νά άναζητήσει εικόνες καί παραστάσεις πού θά τού έπέτρεπαν νά άποκαταστήσει μέ άληθοφάνεια τούς τόπους μέσα στούς όποιους τοποθετού­ σε τούς ήρωες τών «Μαρτύρων», τού βιβλίου πού έγραφε τότε, καί τού όποιου ή πλοκή έκτυλίσσονταν στήν παλαιά Ελλάδα, στό μεταίχμιο τού παγανισμού καί τού χριστιανισμού. Πράγμα πού δέν έμπόδισε, φυσικά, τό συγγραφέα νά έντάξει στήν έκδοση τού «'Οδοιπορικού» πλήθος παρατη­ ρήσεων άρχαιολογικών καί έντυπώσεων γιά τήν κατάσταση τών συγχρόνων 'Ελλήνων. Καί γιά τίς δύο αύτές πλευρές τού «'Οδοιπορι­ κού» έκφράστηκαν, γρήγορα, έπιφυλάξεις πού άφορούσαν καί τήν άκρίβεια τών παρατηρήσεων τού Σατωβριάνδου καί τήν άλήθεια τών λεγομέ­ νων του. Ένας ζακυθινός γιατρός, ό Διονύσιος Άβραμιώτης, πού φιλοξένησε τό γάλλο περιηγητή στό Άργος, τόν κατηγόρησε, σέ ένα φυλλάδιο τυπωμένο σέ ιταλική γλώσσα, δτι έφτασε νά περι­ γράφει μέ λεπτομέρειες τόπους πού δέν είχε δει καί γεγονότα άνύπαρκτα. Ό λα αύτά, πάντως, δέν βάρυναν πολύ στίς τύχες τού «'Οδοιπορικού», τού όποιου, άλλωστε, ένα τμήμα μόνο είναι άφιερωμένο στήν Ελλάδα. Τό ταλέντο τού συγγραφέα, οί ύψηλές λογοτεχνι­ κές άρετές τού κειμένου, σέ συνδυασμό μέ τήν όρμή τού άνερχόμενου ρομαντικού κινήματος καί μέ τήν αύξουσα άντίδραση άπέναντι στά προγενέ­ στερα ρεύματα τού Διαφωτισμού, προσδιόρισαν τήν έπιτυχία τού έργου καί τήν εύρύτατη διάδοσή του. Αλλεπάλληλες έκδόσεις καί μεταφράσεις, μιά όλόκληρη φιλολογία καί παραφιλολογία δημιουργήθηκαν γύρω άπό τό «'Οδοιπορικό», τό όποιο ό έπιδέξιος συγγραφέας του μπόρεσε νά παρουσιά­ σει, στήν κατάλληλη στιγμή, καί σάν προδρομική έκδήλωση, σάν άφετηρία τού τεράστιου φιλελληνικού κινήματος πού συγκλόνισε τήν Εύρώπη στά πρώτα χρόνια πού άκολούθησαν τήν ’Επανάστα­ ση: στά χρόνια, άκριβώς, πού ό ίδιος, ύπουργός τών ’Εξωτερικών τής Γαλλίας, έξέφρασε μιά πολι­ τική καί διατύπωσε άπόψεις πού βρίσκονταν στούς άντίποδες τού φιλελληνισμού. 'Ο φιλελληνι­ σμός του έκδηλώθηκε, πληθωρικός, μετά τήν άποπομπή του άπό τό ύπουργεϊο καί ύπήρξε καί έξαιρετικά άποτελεσματικός: δχι μόνο γιατί τό δνομα τού Σατωβριάνδου τό περιέβαλλε ήδη μιά τεράστια φιλολογική δόξα, δσο γιατί έξέφραζε τήν προσχώρηση, στή φιλελληνική παράταξη, δυνάμε­ ων συντηρητικών πού ώς τότε ύποστήριζαν, μέ ταλαντεύσεις, βέβαια, τήν πολιτική πού, μέσα άπό τίς γνωστές άντιφάσεις, διαμόρφωνε ή 'Ιερή Συμ-

μαχία. Σημείωσα πιό πάνω δτι τό «'Οδοιπορικό» γνώ­ ρισε άλλεπάλληλες έκδόσεις καί μεταφράσεις στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Στην 'Ελλάδα χρειάστηκε νά περάσουν πενήντα χρόνια γιά νά βρει τό βιβλίο μεταφραστή καί έκδότη. 'Υπήρχαν βέβαια οί έκδοτικές πραγματικότητες καί οί μόνι­ μες έκδοτικές δυσχέρειες γιά έργα που προϋπόθεταν ένα κοινό πού ίσως νά μήν ήταν έπαρκώς διαμορφωμένο στήν Ελλάδα, θά μέτριαζα, πάν­ τως, τήν παρατήρηση αύτή μέ μιάν άλλη πού προκύπτει άπό τή μελέτη των καταλόγων των συνδρομητών στά βιβλία τής έποχής: φαίνεται πώς μετά τήν Επανάσταση έχουν δημιουργηθεΐ οί προϋποθέσεις καί οί μηχανισμοί πού έπέτρεπαν τήν άπορρόφηση, σέ έπαρκή άριθμό άντιτύπων, βιβλίων δλων τών κατηγοριών άπό έκεϊνες πού προσφέρονταν στό έλληνικό άναγνωστικό κοινό. Ή έκδοτική έπιτυχία πού φαίνεται δτι γνώρισε ή πρώτη έλληνική μετάφραση τοϋ «'Οδοιπορικού» τοΰ Chateaubriand, στά 1860, συνηγορεί καί αύτή πρός τήν ίδια κατεύθυνση. Άνασχετικά γιά τή μετάφραση καί τήν έκδοση τού «'Οδοιπορικού» σέ έλληνική γλώσσα Μ πρέ­ πει νά λειτούργησαν άλλοι ούσιαστικότεροι παρά­ γοντες. Άπό τή μιά πλευρά οί όμάδες τού νεοελλη­ νικού Διαφωτισμού, μέ έπικεφαλής τόν Κοραή, κυριαρχημένες άπό τά ιδανικά τοΰ κλασικισμού, τού όρθολογισμοΰ καί τής δημοκρατικής πολιτεί­ ας, άντιμετωπίζουν μέ καχυποψία καί μέ δυσφο­ ρία τό ρομαντισμό, στόν όποιο βλέπουν νά συνδυ­ άζεται ή προσήλωση στούς μοναρχικούς θεσμούς, ή έξαρση τής θρησκευτικότητας καί ή στροφή πρός τόν «μισητό» μεσαιώνα. Άπό τήν άλλη, στό συντηρητικό στρατόπεδο, πού άρθρώνεται γύρω άπό τήν ’Ορθόδοξη ’Εκκλησία, κυριαρχεί ό φόβος καί ή δυσπιστία γιά δ,τι προέρχεται άπό τή Δυτική Ευρώπη — συνώνυμο κακού καί άμαρτίας — καί έπιπλέσν ύπάρχει ό μαχητικός καθολικι­ σμός τού Σατωβριάνδου πού, καί μόνον αυτός, θά άπότρεπε τήν παραδοσιακή, όρθόδοξη, λογιοσύνη νά προσφύγει στό έργο του. Όλα αύτά ισχύουν καί πριν τόν Αγώνα, ισχύουν καί μετά, σέ μικρό­ τερο βέβαια βαθμό καί σέ διαφορετικές άναλογίες. Μέ τή δημιουργία τού έλεύθερου έλληνικοΰ κράτους καί τήν όρμητική άνάπτυξη τοΰ έλληνικού έθνικισμοΰ θά προστεθεί άλλος ένας λόγος, πού άφορά τό σύνολο, περίπου, τών περιηγητικών κειμένων: τά κείμενα αύτά παρέχουν, κατά κανό­ να, μιά εικόνα «μειωτική» γιά τόν τουρκοκρατού­ μενο έλληνισμό. Έρχονται, έτσι, σέ σύγκρουση μέ τή διαμορφωνόμενη έθνική φιλαυτία καί μέ τήν άντίληψη πού άρχίζει νά έπικρατεϊ γιά τήν άνωτερότητα τής έλληνικής φυλής καί τόν ιστορικό προορισμό τού έλληνισμοΰ στό χώρο τής Ανατο­ λής. Άπό τήν άποψη αύτή είναι χαρακτηριστικό νά σημειωθεί δτι σέ μιά έποχή πού οί κάθε είδους μεταφράσεις κατακλύζουν τήν έλληνική βιβλιαγορά, τό μόνο είδος πού, μέ έλάχιστες έξαιρέσεις, δέν μεταφράζεται, είναι τό περιηγητικό βιβλίο, δταν αυτό άφορά τήν 'Ελλάδα. Έτσι καί ένώ τό δνομα καί τό έργο τοΰ

Φραγκίσκος ντέ Σατωμπριάν

Σατωβριάνδου είναι, πιά, μετά τό 1830, εύφημα γνωστά στήν έλληνική διανόηση,3τό «'Οδοιπορι­ κό» του δέν μεταφράζεται παρά μόνο στά 1860. Ή μετάφραση αύτή είναι διττά σημαντική γιά τήν Ιστορία τών γραμμάτων μας. Καί γιατί μέ τήν έκδοσή της «έπισημοποιεΐται ή παρουσία τού Σατωβριάνδου μέσα στά γράμματά μας»3καί γιατί μέ τή μετάφραση αύτή έμφανίζεται γιά πρώτη φορά στήν ιστορία τής λογοτεχνίας μας ό ’Εμμα­ νουήλ Ροίδης. Ή μετάφραση, πού κυκλοφόρησε σέ τέσσερις τόμους, δέν είναι άψογη κι ό ίδιος ό Ροΐδης, δσο τυπώνονταν τό έργο του, έπέφερε διορθώσεις καί τροποποιήσεις τίς όποιες άνακοίνωνε σέ ύποσημειώσεις καί στά παροράματα. Πλούτισε έπιπλέον τό έργο καί μέ πολλές σημειώσεις, δπου συμπλη­ ρώνει, διορθώνει ή διευκρινίζει τά λεγάμενα τού Σατωβριάνδου. Τούς λόγους πού τόν όδήγησαν νά μεταφράσει τό «'Οδοιπορικό» τοΰ Σατωβριάνδου, δ Ροΐδης τούς έξηγεί στό σύντομο προλογικό κείμενο πού άπευθύνει «τοϊς έντευξομένοις». Κείμενο σημαν­ τικό άπό πολλές άπόψεις, καί γιά δ,τι άφορά τόν Ροΐδη καί γιά δ,τι άφορά τήν παρουσίαση τοΰ Σατωβριάνδου στό έλληνικό κοινό άλλά καί σάν τεκμήριο γιά τίς διεργασίες πού συντελοΰνται, έκείνη τήν έποχή, στήν έκτη καί στήν έβδομη δεκαετία τού 19ου αιώνα, στούς χώρους τής έλληνικής διανόησης. Άπό δλα αύτά νά συγκρατήσουμε, έδώ, μόνο δσα άφορούν τήν παρουσίαση τού «'Οδοιπορι­ κού» καί τού συγγραφέα του: «Γεννηθείς εις αιώνα άσεβείας κα ί διαφθοράς, δτε ή μέν ευσέβεια έχαλεϊτο δεισιδαιμονία, ο ί δέ λειτουργοί τοΰ Ύψίστου ώς περικα&άρματα τον

81

κόσμου παρεωρώντο», ό Σατωβριάνδος «ήδννή&η διά τής εύγλώττου κ α ί ίσχυρας αύτοΰ φωνής, τούς μέν άποπλανηθέντας νά έπαναγάγη ύπό τούς πόδας του Σταυρού μετανοοϋντας, τάς δέ κατά τής θρησκείας ύβρεις, σοφιστείας κα ί εμπαιγμούς, οϋς ό Βολταϊρος, Διδερώ, Όλβάχ κα ί ο ί τούτων όπαδοί συνεφόρησαν εν διαστήματι όλοκλήρου αίώνος, δ ι’ ένός μόνου βιβλίου νά κατάδειξη

τήν υποδοχή τοΰ Σατωβριάνδοΰ άπό τήν Ελληνική διανόηση καί γιά τίς πνευματικές άφετηρίες τοΰ Ροΐδη, πού τόν όδήγησαν νά Εμφανιστεί στά γράμματά μας μέ μιά διακήρυξη καί Ενα Εργο πού βρίσκονται στούς άντίποδες τής μεταγενέστερης παραγωγής του.

Καί πιό κάτω: «'Οποία τέλος ή το ή πρός την πατρίδα, την ίλευϋερίαν κα ί τούς νομίμους βασιλείς άφοσίωσις αύτοΰ, άπέδειξεν άρκούντως, άδιάλλακτον κηρύξας πόλεμον κατά των έν όνόματι έλευϋερίας καταύλιβόντων τούς λαούς, πιστώς υπηρετών τοΐς νομίμοις μονάρχαις, έπ ί τού πατρώου θρόνον έγκαταστάσι κ α ί πιστός αύτοίς έμμένων, έκπτώτοις πάλιν γενομένοις». Ό Σατωβριάνδος, δν ζοΰσε άκόμη, δεν Μ άποκήρυσσε αυτή τη σύντομη άλλά περιεκτική παρουσίαση της ιδεολογικής του φυσιογνωμίας, καθώς μάλιστα συνοδεύονταν καί μέ τήν Εκτίμηση δτι είναι «ό μέγιστος άναντιρρήτως των καθ’ ημάς συγγραφέων». Πέντε χρόνια άργότερα, μέσα άπό διεργασίες των όποιων οί λεπτομέρειες μάς δια­ φεύγουν άκόμα, ό Ροΐδης έχει διανύσει τήν τερά­ στια άπόσταση πού τόν όδήγησε άπό τήν έπιλογή τοϋ «'Οδοιπορικού» καί τό προλογικό κείμενο τοΰ 1860, στήν άντικληρική καί άνατρεπτική «Πάπισ­ σα ’Ιωάννα» τοΰ 1865.

Σημειώσεις: 1. Τό έργο κυκλοφόρησε τό 1811 καί ό πλήρης τίτλος του είναι: Itineraire de Paris a Jerusalem et de Jerusalem a Paris en allant par la Grice et revenant par l ’Egypte, la Barbarie et TEspagne. Τό ταξίδι έγινε στά 1806-1807 καί ή περιήγηση έλληνικών περιοχών διάρκεσε είκοσι περίπου μέρες. Ή περιγραφή της, στό 'Οδοιπορικό, καταλαμβάνει τό ένα τρίτο περίπου τοϋ έργου.

2. Π. Μουλλάς, «Ρομαντικοί Προσκυνητές: Chateaubri­ and (1806) καί Lamartine (1832)», στόν συλλογικό τόμο Περιηγήσεις στόν έλληνικό χώρο, Άθ. 1968, σ.

Ό Τάσος Βουρνάς είχε τήν πρωτοβουλία νά μήν προκαλέσει μιά νέα μετάφραση τοΰ «Όδοιπορικοΰ» άλλά νά παρουσιάσει, σάν πέμπτο έργο στή σειρά των «Ξένων Περιηγητών», τή μετάφρα­ ση τοΰ Ροΐδη, σέ φωτομηχανική άνατύπωση. Προσφέρει Ετσι μιά διπλή υπηρεσία στά γράμματά μας, μιά καί μάς δίνει τήν εύκαιρία νά Εχουμε στά χέρια μας, ταυτόχρονα, Ενα σημαντικό περιηγητι­ κό κείμενο καί Ενα σημαντικό τεκμήριο της φιλο­ λογικής μας ιστορίας, τή μετάφραση τοΰ Ροΐδη. Ή Εκδοση Ερχεται Ετσι νά συμπληρώσει, κατά κάποιο τρόπο, τή νέα, Επιβλητική, πεντάτομη Εκδοση των 'Απάντων τοΰ Ροΐδη πού παρουσίασε πέρσι ό Άλκης ’Αγγέλου4 καί στήν όποια ό έκδότης άπό τό «'Οδοιπορικό» τοΰ Σατωβριάνδοΰ δέν Ενέταξε παρά μόνο τό προοίμιο τοΰ μεταφραστή. Ή μόνη Επιφύλαξη τήν όποια θά είχε νά παρουσιάσει κανείς γιά τήν Εκδοση τοΰ «Όδοιπορικοΰ» είναι δτι ό Τάσος Βουρνάς, σέ άντίθεση μέ δ,τι είχε κάνει στούς προηγούμενους τόμους τής σειράς, δπου εισαγωγικά σημειώματα καί αφθονα σχόλια, δικά του, πλουτίζουν τίς μεταφράσεις καί λειτουργούν όδηγητικά γιά τόν άναγνώστη, περιό­ ρισε αύτή τή φορά τήν παρέμβασή του σέ Ενα σύντομο κείμενο στό όποιο θίγονται άπλώςόρισμένα σημαντικά προβλήματα γιά τά όποια θά χρειάζονταν Ενας ευρύτερος σχολιασμός. Ή μακρά οικείωση τοΰ Εκδότη μέ τό Εργο τοΰ Ροΐδη, στόν όποιο Εχει άφιερώσει σημαντικό τμήμα των μελετών του, καί ή άνεση μέ τήν όποια κινείται μέσα στόν νεοελληνικό 19ο αιώνα θά είχαν, όπωσδήποτε, νά προσθέσουν στίς γνώσεις μας καί γιά

82

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΗΛΙΟΥ

3. Βλ. σχετικά, Κ.Θ. Δημαράς, Ό Chateaubriand στήν Ελλάδα, Αθ. 1968 [άνάτυπο άπό τή «Νέα Εστία»].

4. Εμμανουήλ Ροΐδης, Άπαντα. Φιλολογική έπιμέλεια Άλκης Αγγέλου. Τόμοι Α'-Ε'. Αθήνα, Ερμής, 1978.

Μ ΕΛΕΤΕΣ

ή πορεία τής μαρξιστικής κριτικής σκέψης ΜΑΝΟΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ: II Gran Rifiuto, Καβάφης, Βάρναλης, Καρυωτάκης καί ή παρακμή — Ή άντικειμενικότητα τοϋ έργου τέχνης — Τό ήθικό πρόβλημα στήν ποίηση τοϋ Γ. Σεφέρη, Κριτικά μελετήματα. Λογοτεχνία - Κείμενα Θεωρία - Κριτική, άριϋ. 8. Ερασμος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 80.

ΤΑ κριτικά μελετήματα πού περιέχονται στό βι­ βλίο τοΰ κ. Μανόλη Λαμπρίδη παρουσιάζουν διπλό Ενδιαφέρον · καί γιά τίς θέσεις πού Εκφρά­ ζουν καθεαυτά άλλά καί γιά τό δτι παρέχουν τή δυνατότητα στό σημερινό άναγνώστη, λαβαίνον­ τας ύπόψη του τή συγκεκριμένη στιγμή πού δημο­ σιεύτηκαν (1955-’57), νά προβεϊ στή συναγωγή όρισμένων χρήσιμων συμπερασμάτων σχετικά μέ τήν πορεία τής μαρξιστικής κριτικής σκέψης στή χώρα μας κατά τή μεταπολεμική περίοδο. Καί οί δύο άπόψεις άπό τίς όποιες προσφέρονται γιά θεώρηση, σήμερα, τά μελετήματα αύτοΰ τοΰ βιβλίου θά πρέπει ν’ άντιμετωπιστοΰν κατά δύο τρόπους· πρώτα μεμονωμένα καί ύστερα σέ συνδυασμό μεταξύ τους, ώστε νά μπορέσει κανείς

νά καταμετρήσει τό ουσιαστικό άντίκρισμα πού έξακολουθοΰν καί σήμερα νά έχουν οί διατυπούμενες σ’ αύτά τά μελετήματα θέσεις καί παράλλη­ λα νά διαπιστώσει τό κατά πόσο οί ίδιες αύτές θέσεις, κατά τή στιγμή τής διατύπωσής τους, έξέφραζαν ενα νέο πνεύμα στά πλαίσια τής άριστερής κριτικής σκέψης άλλά καί τής κριτικής γενικότερα. Τό πρώτο μελέτημα, «Ή άντικειμενικότητα τού έργου τέχνης», δημοσιεύτηκε στό περιοδικό « ’Επι­ θεώρηση Τέχνης» τόν Αύγουστο τού 1956 · χρονιά δηλαδή άκρως σημαδιακή γιά τό άριστερό κίνημα, έδώ κι έξω, φτάνει νά σκεφτεΐ κανείς α) τό 20ό Συνέδριο τού ΚΚ τής ΕΣΣΔ καί τήν καταδίκη σ’ αυτό τής προσωπολατρίας, β) τήν 6η 'Ολομέλεια τής ΚΕ τού ΚΚΕ καί τήν καθαίρεση τού Ζαχαριάδη καί γ) τήν έξέγερση στήν Ούγγαρία, γεγονότα πού θά ήταν άφέλεια νά πιστέψουμε δτι δέν έπέδρασαν στίς λογής ιδεολογικοπολιτικές ανα­ κατατάξεις πού συντέλέστηκαν, καθώς καί στίς συνειδησιακές ζυμώσεις πού άπό τότε κυρίως άρχισαν νά έκδηλώνονται στό χώρο τής άριστεράς (τήν ίδια χρονιά κυκλοφόρησαν τά «Ποιήματα (1941-1956)» τού Μανόλη Άναγνωστάκη καί στά 1957 έκδόθηκε ή έξομολογητική «Σονάτα τού σεληνόφωτος» τού Γιάννη Ρίτσου). ’Αρχίζει λοιπόν αύτό τό μελέτημα ό κ. Λαμπρίδης έπιχειρώντας κατ’ άρχάς ν’ άντιδιαστείλει τόν σολιψισμό — δπως αύτός διατυπώνεται στήν «’Ασκητική» τού Καζαντζάκη καί σέ μιάν έξομολόγηση τού Τζ. Παπίνι — άπό τό χώρο έκεϊνο δπου οί άνθρωποι μπορούν νά λειτουργούν καί νά δροΰν άπό κοινού καί διαμέσου ένός συμπλέγμα­ τος κοινωνικών νοημάτων. Καί άφού καταφέρει κατ’ αυτόν τόν τρόπο νά πολώσει σχηματικά τήν πραγματικότητα, έντάσσει τό καλλιτέχνημα στό χώρο έκεϊνο πού συμπλέκονται τά κοινωνικά νοή­ ματα καί τό θεωρεί σάν ένα είδος άποκρυσταλλώματος, διαχρονικό καί διαταξικό, δλων αύτών τών νοημάτων, έννοουμένων στή διαλεκτική τους άλληλουχία. ’Από τό σημείο δμως αύτό καί ύστερα άρχίζουν νά διαγράφονται κάποιοι κίνδυνοι νά περιπέσει ό συγγραφέας σέ διάφορες άντιφάσεις, συνεπεία ιδίως τού άπόλυτου καί στεγανού διαχωρισμού πού προηγουμένως έπιχείρησε, άνάμεσα στό μο­ ναχικό άτομο καί στήν κοινωνικά λειτουργούσα όμάδα, άντιφάσεις πού τελικά δέν κατάφερε έντελώς ν’ άποφύγει. Καί τόν βλέπουμε, έκτός άπό τό δτι στερεί άπό τό μοναχικό άτομο τή δυνατότητα νά έμπλακεΐ λειτουργικά — έστω καί άποσπασματικά — σέ διάφορες κοινωνικές λειτουργίες, νά τέμνει διαχωριστικά καί κατά τρόπο άπόλυτο τούς δημιουργικούς δρους ένός έργου άπό τό ϊδιο τό έργο, ταυτίζοντάς τους προφανώς μέ τήν υποκει­ μενική κατάσταση τού συγκεκριμένου δημιουργού κατά τή συγκεκριμένη στιγμή τής δημιουργίας τού έργου - κατάσταση πού ούτως ή άλλως έχει σχέση μέ προσωπικά — συγκινησιακά, συναισθηματικά, μνημονικά κλπ. — βιώματα τού δημιουργού καί πού πολύ λίγο ένδιαφέρουν τόν άναγνώστη, άφού αύτό πού μετράει γι’ αύτόν είναι τό συγκεκριμένο

άποτέλεσμα. Ό ίδιος παραπάνω διαχωρισμός τόν ώθεΐ, έξαναγκαστικά σχεδόν, στό νά έπιχειρήσει μιάν άκόμη διάκριση άνάμεσα στή φυσικοεπιστημονική καί κοινωνιολογική έξήγηση, άπό τή μιά, καί στήν έρμηνευτική κατανόηση καί άξιολογική άποτίμηση ένός έργου, άπό τήν άλλη · διάκριση όπωσδήποτε σωστή μά κάπως άφηρημένη καί μέ κάποι­ ον ύποφώσκοντα δισταγμό προτίμησης τού ένός σκέλους άπό τό άλλο, κάτι έπιβαλλόμενο ίσως καί άπό τίς συνθήκες τής στιγμής κατά τήν όποια αύτή έπιχειρεΐται. Κι άκόμη — τόν ώθεΐ — στό νά άναγάγει τό δλο πρόβλημα πού τόν άπασχολεΐ σέ πρόβλημα μορφής, μόλο πού ή διευκρινιστική διατύπωση τής μεθόδου του προϊδεάζει δτι τό κύριο καί άποκλειστικό του μέλημα θά είναι ή ούσία, διαλεκτικά έναρμονισμένη μέ τό φαινόμενο — άφού καί τά δύο αύτά είναι έκφάνσεις τής ίδιας πραγματικότητας. Τό δεύτερο μελέτημα, πού έχει τόν τίτλο «II Gran Rifiuto» καί πού ό κ. Λαμπρίδης φαίνεται νά τού δίνει τή μεγαλύτερη βαρύτητα, γράφτηκε στά 1955, στά πλαίσια μιας συζήτησης τού περιοδικού « ’Επιθεώρηση Τέχνης» έπάνω στό θέμα «φαινό­ μενα άκμής καί παρακμής στή νεοελληνική ποίη­ ση». ’Εδώ τά πράγματα είναι περισσότερο ξεκα­ θαρισμένα καί πιό συνεπή πρός τίς έκ τών υστέ­ ρων καθορισμένες γραμμές του, κάτι πού προκαλεΐ κάποιες εύλογες άπορίες, άν σκεφτεΐ κανείς δτι στό μελέτημα αύτό ό συγγραφέας τολμά ριψοκίν­ δυνες καινοτομίες, μόλο πού δημοσιεύτηκε ένα χρόνο καί βάλε πρίν άπό τό άλλο, πού κρίνεται σάν συντηρητικότερο. Μήπως γιατί οί άντιδράσεις

Κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί σ έ δ λ α τ ά Π ε ρ ίπ τ ε ρ α κ α ί τ ά Β ιβ λ ιο π ω λ ε ία

83

που προκάλεσε, στους κύκλους τής άριστερής διανόησης, τό έδώ φερόμενο σά δεύτερο άλλά στην ούσία προγενέστερο τόν έκαναν νά συνειδη­ τοποιήσει δτι δεν ήταν άκόμη καιρός γιά ύπερβο­ λικές υπερβασίες των «καθιερωμένων»; Καταπιάνεται σ’ αύτό μέ τρεις ποιητές: τόν Καβάφη, τό Βάρναλη καί τόν Καρυωτάκη · καί ξεκινά άπό τό ποίημα τού πρώτου «Chfe Fece... II Gran Rifiuto», πού πραγματικά, έγώ προσωπικά, δεν βρίσκω ν’ άνταποκρίνεται στήν δλη προβλη­ ματική τού μελετήματος αύτοΰ, ούτε καί των άλλων δύο, έκτος κι &ν χρησιμοποιήθηκε γιά νά ύποδηλώσει — θά ήταν πραγματικά πολύ εύσχη­ μος καί έξυπνος τρόπος — τή στάση καί τήν πρόθεση τού ίδιου τού κ. Λαμπρίδη νά ύπερβεϊ άποφασιστικά τά δρια πού τού έτασσε ή ιδεολογι­ κοπολιτική του καί ή συναφής μέ αυτήν αισθητική δεοντολογία, ύπέρβαση πού τελικά πραγματο­ ποίησε. Περνώντας πρώτα άπό τόν άλεξανδρινό ποιη­ τή, πού μόνο θεματικά μοιάζει νά τόν άπασχολεΐ κατά βάση, κατορθώνει καί δημιουργεί τά άναγκαία έρείσματα καί τίς άπαραίτητες δικιολογητικές προϋποθέσεις, προκειμένου νά διατυπώσει τίς οπωσδήποτε καινοτομοϋσες — γιά τήν έποχή έκείνη — άπόψεις του έπάνω στήν ποίηση καί τή στάση ζωής τοΰ περισσότερο άπόμακρου, τουλά­ χιστον φαινομενικά, πρός τήν ιδεολογία πού αύτός πρέσβευε ποιητή, τοΰ Καρυωτάκη. Καί ήταν πράγματι καινοτόμες καί ριψοκίνδυνες οί άπόψεις τοΰ κ. Λαμπρίδη, πράγμα εύκολο νά διαπι­ στώσει κανείς, φτάνει ν’ άνατρέξει στις άλλες πού στήν ίδια συζήτηση είχαν διατυπωθεί άπό Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Μ. Αύγέρη καί Τ. Βουρνά, πού θεωρούσαν τόν Καρυωτάκη γνήσιο έκπρόσωπο των μικροαστών, φορέα τής άστικής άντιδραστικής ιδεολογίας καί βρισκόμενο σέ πλήρη διάσταση μέ τά κοινωνικά αιτήματα τής έποχής του (βλ. καί μελέτημα τοΰ Στ. Μπεκατώρου «Ή έξακολουθητική εξορία τοΰ ποιητή Κ.Γ. Καρυωτάκη», περ. «Σχεδία» τχ. 1, Νοέμ.-Δεκ. 1978), χωρίς νά ύπολογίζονται τά δσα προηγουμένως είχαν πει γι’ αυτόν 6 Β. Ρώτας, ό Β. Βαρίκας, κ.ά. Άπό τήν άρνηση τοΰ συγκεκριμένου ταξικού προσδιορισμού τής καβαφικής ποίησης καί τήν άποδοχή τοΰ διαταξικοΰ της χαρακτήρα, περνά — ό συγγραφέας— στήν ποίηση τοΰ Βάρναλη, δπου, άφοΰ πολύ καίρια καθορίζει τά χτυπητά της γνωρίσματα, διατυπώνει συμπερασματικά αύτό πού πιστεύω δτι ύπήρξε τό κύριο αίτιο τών άντιδράσεων πού άκολούθησαν στό χώρο τής άριστεράς, δτι ό λαός, όταν παρουσιάζεται στήν ποίηση του Βάρναλη, δεν άντιπροσωπενει καμιά δημιουργική, προοδευτική δύναμη, τόν παράγον­ τα άλλαγης, περνά στή συνέχεια στήν προσπάθειά του γιά μιά σωστή κατανόηση τοΰ καρυωτακι«Προεκτείνοντας ώς τήν άκρη αυτή τή όιάϋεση —γράφει, έννοώντας τή διάθεση φυγής πού στό μεταξύ έντόπισε στό Βάρναλη— πού δεν είναι άσυμβίβαστη κα ί μέ τήν επαναστατική συνείδηση, Μ συναντήσουμε τή φοβερή χειρονομία τοΰ Κ α­

84

ρυωτάκη». Άπό τήν άποψη αύτή, άπό τό γεγονός δηλαδή δτι ό Βάρναλης ρέπει πρός τή φυγή, πλήν δμως σέ καμιά περίπτωση δε δέχεται τήν άτομική σωτηρία άλλά προϋποθέτει γι’ αύτήν, ώθούμενος άπό τίς κοινωνικοπολιτικές του άντιλήψεις, τή γενική σωτηρία, άποτελεϊ, στήν ποιητικά έκφραζόμενη ίστορικοκοινωνική πραγματικότητα, τόν συνδετικό κρίκο άνάμεσα στό άδιέξοδο τοΰ Καβά­ φη καί στήν έσχατη πράξη τοΰ Καρυωτάκη. Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σέ μιά πετυχημέ­ νη άπόπειρα πού ό κ. Λαμπρίδης έπιχειρεΐ, μέ τήν πρόθεση νά άντιμετωπίσει τόν Καρυωτάκη σέ σχέση μέ τήν τάξη τής όποιας ή έπίσημη κριτική τής άριστεράς θεωρούσε ώς τότε κλασικό έκπρό­ σωπο. Καί τό καταφέρνει αύτό παρεκκλίνοντας —άναγκαϊα δσο καί άναγκαστικά— άπό τήν καταφατικότητα πού έπέβαλλε ό σοσιαλιστικός ρεαλισμός · παρέκκλιση πού δσο κι άν θεωρείται σήμερα σάν κάτι τό άπολύτως φυσιολογικό, τόν καιρό πού πραγματοποιήθηκε άποτελοΰσε πράξη θάρρους, όταν ή λογοτεχνική καί ή ιστορική πραγματικότητα μεταβάλλονταν, στίς κριτικές θε­ ωρήσεις όμοϊδεατών τοΰ κ. Λαμπρίδη κριτικών, σέ κάτι τι τό στατικό καί τό μονοδιάστατο, ώστε νά μήν παρέχεται σέ ένα ποιητή ή δυνατότητα νά πράττει άντίθετα μέ τά δσα τοΰ ύπαγορεύουν τά συμφέροντα τής τάξης στήν όποια έξαντικειμένου άνήκει, ούτε νά είναι δυνατό —δπως έχει διατυ­ πώσει ό Μανόλης Άναγνωστάκης— ένας καλλιτέ­ χνης νά μπορεί νά πείθει αισθητικά έναν άναγνώστη άλλά δχι καί κοινωνικά, χωρίς αύτό νά σημαίνει δτι ό καλλιτέχνης αύτός δέν βλέπει

Ό Καβάφης καί ιδίως 6 Καρυωτάκης —γιά τό Βάρναλη δέν γεννάται λόγος ■ ιστορικά τουλάχι­ στον είναι δικαιωμένος— σέ καμιά περίπτωση δέν έφτασαν στό φενακισμό τής πραγματικότητας δια­ μέσου τής τέχνης τους —ούτε βέβαια καί τής ζωής τους— ούτε διαχώρισαν τό άτομο άπό τό ίστορικό-κοινωνικό γίγνεσθαι. Αύτό τό έπισημαίνει κατά τόν καλύτερο τρόπο ό κ. Λαμπρίδης. ’Εκείνο δμως πού παρέλειψε νά έπισημάνει, μόλο πού άφήνει νά διαφανεϊ κάτι τέτοιο όταν κάνει διάκρι­ ση άνάμεσα στήν αισθητική άπόλαυση καί στήν κοινωνική λειτουργία ένός έργου —καί πού λίγο άργότερα έπεσήμανε ό Μ. Άναγνωστάκης (στό βιβλίο του «'Υπέρ καί κατά», Θεσσαλονίκη 1965)— , είναι δτι ένα έργο, πιστά καί υπάκουα δομημένο στίς κατευθυντήριες γραμμές τοΰ σοσια­ λιστικού ρεαλισμού, διόλου δέν έξυπακούεται δτι είναι καλύτερο καί προοδευτικότερο άπό ένα άλλο, πού έκφράζει έπώδυνα καί μέ σπαραγμό τήν πτώση καί τήν παρακμή τοΰ άστικοΰ κόσμου καί πού είναι γραμμένο άπό έναν άστό συγγραφέα. Άλλά ένώ στά δύο πρώτα μελετήματα τοΰ βιβλίου ό σημερινός άναγνώστης λειτουργεί κατά τό πλεϊστον καταφάσκοντας στίς όμολογουμένως ύπέρ τό δέον τολμηρές, γιά τήν έποχή πού γράφον­ ταν, θέσεις τοΰ κ. Λαμπρίδη, στό τρίτο μελέτημα, πού θίγεται τό « ’Ηθικό πρόβλημα στήν ποίηση τοΰ Σεφέρη», προσκρούει σέ άναχρονιστικές πρά­ γματι άπόψεις· άπόψεις πού, κρινόμενες μέ βάση

τό πνεύμα της έποχής κατά τήν όποια γράφτηκαν, θά μπορούσε κανείς νά ισχυριστεί δτι ένμέρει μόνο άνταποκρίνονταν στις θέσεις τής άριστεράς άπέναντι στό Σεφέρη, σήμερα όμως είναι κατά τό μεγαλύτερο ποσοστό τους ξεπερασμένες άκόμη καί άπ’ αύτή τήν άριστερή κριτική καί πολύ λίγο άνταποκρίνονται στήν πραγματικότητα. Τό περίεργο μάλιστα σ’ αύτό τό μελέτημα έγκειται στό δτι, ένώ ό κ. Λαμπρίδης έχει πραγμα­ τοποιήσει ήδη —δπως είδαμε— ένα άνοιγμα στις θεωρήσεις του, τόσο σέ γενικές γραμμές δσο καί συγκεκριμένα, όπωσδήποτε πρόωρα (άν σκεφτεΐ κανείς δτι τό σημαδιακό δσο καί καθοριστικό μιας νέας κριτικής θεώρησης τού Καβάφη βιβλίο τού Στρ. Τσίρκα «Ό Καβάφης καί ή έποχή του», μέ τό όποιο έγκαινιάζεται μιά περίοδος συγκατάβασης των άριστερών άπέναντι στόν «παρακμία» ποιη­ τή, έκδόθηκε στά 1958), στήν περίπτωση τού Σεφέρη είναι ιδιαίτερα άπαιτητικός, αν δχι προ­ κατειλημμένος. Καί τό βρίσκω περίεργο γιατί, ειδικά γιά τό Σεφέρη, ή στάση τής άριστεράς είχε γίνει πλέον ήπια καί ή μονολιθικότητα τών δογμα­ τικών της άπόψεων έίχε άρχίσει νά ύποχωρεί αισθητά ήδη άπό τό 1950 (βλ. καί άρθρο τού Ξ.Α. Κοκόλη «Τό έργο τού Σεφέρη καί ή άριστερή κριτική (1931-’50)», περ. «’Αντί», τχ. 64, σελ. 30). Βέβαια, ό τρόπος μέ τόν όποιο ό κ. Λαμπρίδης έξετάζει τό Σεφέρη διαμέσου δύο ποιημάτων του, τής «Ελένης» καί τής «’’Αρνησης», διαφέρει κατά πολύ άπό έκεΐνον πού χρησιμοποιούσε άλλοτε ή άριστερή κριτική, δπως αύτή τού Μιχ. Λαμπίρη, πού άναφερόμενος στά 1946 στό «'Ημερολόγιο καταστρώματος, β'» άποκαλοϋσε άπερίφραστα τό Σεφέρη ποιητή τής παρακμής. ’Αλλά άν έχει γίνει ό τρόπος —στήν περίπτωση τού κ. Λαμπρίδη— πιό ήπιος, τά κριτήρια πού τόν καθορίζουν καί ή έν γένει μεθοδολογία πού τόν διέπει είναι όπωσ­ δήποτε ή ίδια. Τί έννοεΐ λ.χ. ό Μ. Λαμπίρης δταν γράφει δτι καί « στά δύο Ημερολόγια καταστρώ­

ματος, α' καί β', προβάλλει ό άντιπροσωπεντικός τύπος τοϋ τεχνίτη, άλλά κ α ί τοϋ άν&ρώπου που έχασε τήν πίστη του στη ζωή κα ί πιά δέν έχει έλπίδα αλλαγής» καί σέ τί διαφέρουν άπ’ αύτά τά δσα διαπιστώνει ό κ. Λαμπρίδης στά δύο παραπά­ νω ποιήματα τού Σεφέρη, μιλώντας γιά άπουσία τής άνίλρώπινης πράξης πού άλλάζει τόν κόσμο καί συμπεραίνοντας, μέ διάφορους αύτοσκοπικούς συλλογισμούς, δτι ή στάση τού ποιητή χαραχτηρίζεται άπό έναν αισθητικό ήδονισμό, γιά νά άποφανθεΐ τελικά άφ’ ύψηλοΰ δτι « δλος αύτός ό τεχνικός μόχ&ος, ό πινδαρικός τόνος, τά εξοχα ευρήματα φαίνονται μάταια σπαταλημένα γιά κά­ τι πού δέν Αξίζει τόν κόπο» ; Ύπό διαφορετικές συνθήκες μιά θεώρηση τής ποίησης τού Σεφέρη σάν αύτή πού έπιχειρεΐ ό κ. Λαμπρίδης θά μπορούσε νά άντιμετωπιστεΐ άσχολίαστα, σάν μιά άκόμη άναβίωση τής στενόθωρης «μαρξιστικής» κριτικής τής δεκαετίας τού ’40. Στή συγκεκριμένη δμως περίπτωση τό ζήτημα άλλάζει, καθώς, έχοντας ό άναγνώστης τών δύο πρώτων μελετημάτων τού βιβλίου διαγνώσει μιά πρόθεση —συχνά πραγματωμένη— διάσπασης καί διεύ­ ρυνσης τού στεγανού κλοιού τής άνωθεν έπιβαλλόμενης περί αισθητικής δεοντολογίας, στό τρίτο μελέτημα ξενίζεται, διαπιστώνοντας μιάν άνεξήγητη άνάκαμψη τού συγγραφέα, καί τού γεννιούν­ ται διάφορα εύλογα έρωτήματα, δπως: γιατί πρά­ γματα πού δέχεται σέ άλλους ποιητές τ’ άπορρίπτει προκειμένου γιά τό Σεφέρη καί σέ τί διαφέρει στό κάτω τής γραφής ό αισθητισμός τού τελευταί­ ου άπ’ αύτόν τού άλεξανδρινού ποιητή, καί ένα σωρό άκόμη άλλα πού καί ή άπλή άπαρίθμησή τους θά μάς πήγαινε μακριά. ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΙΙΜ Μ Β Μή χά σ ετε τό τεύχο ς 25 κυκλοφορεί την 1π Νοεμβρίου

• Οί πεζογράφοι τοϋ Αιγαίου • Μεταφραστικές τάσεις • Ή πτώση τοϋ πολιτικού βιβλίου • Ά πό τήν ιστορία τής κριτικής τοϋ έντυπου λόγου

85

ϋ Εκδόσεις Γλάρος 1. Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι Α Α Π Ο Τ Η Ν Ε Π Α Ρ Χ Ι Α 2. Τ Ο Μ Ο Ν Α Χ ΙΚ Ο Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι 3. Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι Α Σ Τ Η Ν Ε Κ Σ Τ Α Σ Η Τ Ο Υ Γ Α Μ Ο Υ 4. Ο Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ο Σ Ε Ι Ν Α Ι Κ Α Κ Ο Σ Μ Η Ν Α Σ 5. Π Ο Τ Ε Μ Η Φ Υ Λ Α Κ ΙΖ Ε ΙΣ Μ ΙΑ Γ Υ Ν Α ΙΚ Α 6. Ο Σ Ο Υ Π Α Ρ Χ Ο Υ Ν Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Σ 7. Τ Ο Ε Ρ Ω Τ Ι Κ Ο Ε Ι Δ Ω Α Ο

Ο

ΕΝΤΝΑ Μ ΠΡΑΤΑΝ

Ο

ΕΝΤΝΑ Μ ΠΡΑΤΑΝ

«"Ενα μεγάλο γεννημένο ταλέντο» Φ. ΤΑΪΜΣ Ο

ΕΝΤΝΑ Μ ΠΡΑΤΑΝ

ο αυγουστος είναι κακός μήνας

Κεντρική διά θε σ η - π α ρ α γ γ ε λ ίε ς : Θ εμ ισ τ οκ λ έ ο υς 31 · ’Α θ ή ν α 142 ·Τ η λ . 3618457

παράρτημα Σ τ ί ς σ ε λ ίδ ε ς τ ο υ « Π α ρ α ρ τ ή μ α τ ο ς » ή Σ ύ ν τ α ξ η τ ο ϋ π ε ρ ι ο δ ικ ο ύ σ χ ο λ ιά ζ ε ι κ α ί κ ρ ίν ε ι δ σ α έ ν δ ια φ έ ρ ο ν τ α β ιβ λ ία δ ε ν π α ρ ο υ σ ιά ζ ο ν τ α ι σ τ η ν « ’Ε π ιλ ο γ ή » .

Σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς , δ η μ ο κ ρ α τ ία κα ί μ ο ν ο κ ο μ μ α τικ ό σ ύ στη μ α ΤΟ βιβλίο τοϋ αγγλου μαρξιστή Μόντυ Τζόνστοουν «Σοσιαλισμός, δημοκρατία καί μονοκομματι­ κό σύστημα» (’Αγώνας) άποτελει την έλληνική μετάφραση μιας σειράς άρθρων του πού δημοσι­ εύτηκαν τό 1970 στό θεωρητικό δργανο τοϋ Κ.Κ. Μεγάλης Βρετανίας «Marxism today» καί εξετάζει τό θέμα πού βρίσκεται στό επίκεντρο τοϋ διαλό­ γου των μαρξιστών τόσο μεταξύ τους δσο καί μέ τούς ιδεολογικούς τους άντιπάλους: τό συμβιβαστό ή μη τοϋ σοσιαλισμού μέ τη δημοκρατία καί τόν πολυκομματισμό. Στην τόσο τεκμηριωμένη καί διεισδυτική αυτή έκθεσή του δ συγγραφέας άντικρούει τίς άπόψεις των θεωρητικών τοϋ άστισμοϋ άλλά καί δσων μαρξιστών πιστεύουν στή νομοτελειακή καί άδιάσπαστη άλληλουχία άπό τή θεωρία τών Μάρξ, Ένγκελς, Λένιν, διά μέσου τής σταλινικής πρακτι­ κής, στή σημερινή έφαρμογή τοϋ σοσιαλισμού στή Σοβιετική Ένωση. Συγκεκριμένα στό πρώτο κε­ φάλαιο επικαλείται θέσεις τόσο τών Μάρξ καί ’Ένγκελς δσο καί κυρίως τοϋ Λένιν γιά ν’ άποδείξει δτι οί τρεις κορυφαίοι θεωρητικοί δεν θεωρού­ σαν άσυμβίβαστο μέ τίς πολιτικές ελευθερίες καί τόν πολυκομματισμό δχι μόνο τό σοσιαλισμό άλλά ούτε καί τή μεταβατική φάση τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου. Ή έπιμονή στόν Λένιν όφείλεται στό δτι ή θεωρία του γιά τό κόμμα έξακολουθεϊ νά άποτελει τό κύριο επιχείρημα δσων πιστεύουν δτι ό σταλινισμός άποτελει τή φυσική καί άκραία συνέπεια τής έφαρμογής τών λενινιστικών άρχών στήν πράξη. Στό δεύτερο καί τρίτο κεφάλαιο μάς δίνει σέ αδρές γραμμές τό περίγραμμα τών ιστορι­ κών έξελίξεων πού οδήγησαν σταδιακά στήν έξαφάνιση τών κομμάτων τής άντιπολίτευσης στήν ΕΣΣΔ λίγα χρόνια μετά τήν έπικράτηση τής ’Επα­ νάστασης. Έδώ τό βάρος τής έρμηνείας πέφτει άπό τή μιά μεριά στόν έμφύλιο πόλεμο, τήν ξένη ένοπλη επέμβαση καί τή στάση πολλών κομμάτων τής άντιπολίτευσης στά γεγονότα αύτά καί άπό τήν άλλη στίς δυσκολίες τής άνασυγκρότησης καί τόν κίνδυνο υποτροπής τοϋ έμφύλιου στή φάση αυτή (έξέγερση Κρονστάνδης). 'Οπωσδήποτε έπισημαίνεται ή έπιμονή τοϋ Λένιν μέχρι τό τέλος τής ζωής του στήν άξια καί τήν άνάγκη τής ελεύθερης συζήτησης καί τής έσωκομματικής δημοκρατίας καθώς καί στήν άνάγκη νά καταπολεμηθεί ή

γραφειοκρατία. Σάν γενικό συμπέρασμα προκύ­ πτει δτι τό μονοκομματικό κράτος πού προήλθε άπό τήν έφαρμογή τοϋ σοσιαλισμού στίς ειδικές ιστορικές συνθήκες τής Ρωσίας τοϋ 1917-1921 είναι άποτέλεσμα τής ιδιαιτερότητας αύτών άκριβώς τών συνθηκών, κυρίως τής μορφής πού πήρε ή άντίδραση τών θίγόμενων τάξεων, καί όπωσδήποτε δέν άποτελει θεμελιακή άρχή τής μαρξιστικής θεωρίας καί τής λενινιστικής έπαναστατικής σκέ­ ψης καί πρακτικής, δπως τό παρουσίασε άργότερα ό σταλινισμός. Τό βιβλίο συνοδεύεται άπό μιά ένδιαφέρουσα εισαγωγή τοϋ μεταφραστή Γιώργου Καρρά, στήν όποια έπιχειρεΐται άπό άριστερή θεωρητική σκο­ πιά μιά άποκατάσταση τοϋ Λένιν τόσο «άπέναντι στή σταλινική του στείρωση καί τήν άστική του άμβλωση » δσο καί άπέναντι σέ όρισμένες σύγχρο­ νες προσπάθειες νά υποκατασταθεί ή έπαναστατική πολιτική του θεωρία άπό ένα θεωρητικό έκλεκτικισμό πού θά κάλυπτε σάν φύλλο συκής τόν πολιτικό έμπειρισμό. Τέλος θά πρέπει νά έξαρθει σάν δείγμα ύπευθυνότητας πρός τόν άναγνώστη ό κατατοπιστικός πί­ νακας όνομάτων καί οργανώσεων πού πλαισιώνει τό βιβλίο.

Μ α λ α ισ ι α κ ά τ ρ α γ ο ύ δ ια ΓΙΑ τόν άναγνώστη πού δέν ξέρει τόν Ivan Goll (1891-1950) είναι δύσκολο νά διακρίνει δτι τά «Μαλαισιακά τραγούδια» (Κείμενα, ’Αθήνα 1979) είναι έργο προσωπικής έμπνευσης καί δχι άληθινά λαϊκά τραγούδια άπό τήν έξωτική χώρα τής ’Ανατολής. Αύτό τό κλίμα μαγείας πού δημιουργούν τά «τρα­ γούδια τής Μανυάνα, ένός κοριτσιού τής Μαλαι­ σίας», τό διάχυτο πάθος καί ή εύαισθησία πού κυριαρχούν στούς στίχους, ή άπερίγραπτη άτμόσφαιρα τής ’Ανατολής, είναι τέτοια ώστε άκόμη καί οΐ συγκαιρινοί τού ποιητή νόμισαν, δπως μάς πληροφορεί στόν πρόλογό του ό Ε.Χ. Γονατάς, δτι ήταν μεταφράσεις ή πετυχημένες μιμήσεις έξωτικής ποίησης, σέ σημείο πού ό ίδιος ό ποιητής νά άναγκαστεί νά δηλώσει δτι πρόκειται γιά προσω­ πική του δημιουργία. Τά «Μαλαισιακά τραγούδια» είναι.ένας ύμνος

87

στον έρωτα, στή βαθιά έκείνη μέχρι άφανισμού αγάπη που μόνο ή ’Ανατολή μάς έχει διδάξει τί πραγματικά σημαίνει. Ά π ’ αυτή τήν άποψη, φαί­ νεται περίεργο πώς ένας εύρωπαϊος ποιητής που έγραψε τό ϊδιο καλά σέ δυό «αύστηρές» γλώσσες, γαλλικά καί γερμανικά, μπόρεσε νά έκφράσει καί νά μεταφέρει τόσο Εξοχα τό πνεύμα τοϋ μυστηριακοΰ πάθους που χαραχτηρίζει τήν άνατολίτικη τέχνη: Π ιό γλυκιά κι άπό τό πράσινο φυστίκι Θ ’ άποζητοϋν τά δόντια σου νά μέ συντρίψουν Νά μέ ζυμώσουν μέ τή σάρκα σου. Ή «Μανυάνα» (πράγμα Επίσης περίεργο γιά τόν Goll) δέν άναζητά τόν Ερωτα οΰτε διακατέχεται άπό άγωνία γι’ αυτόν. Τόν Εχει μπροστά της καί τόν ψάλλει μέ λυρικό μεγαλείο σέ όλες τίς μορφές του ■ στή μορφή τοΰ φτωχού ψαρά, τοϋ κουρασμέ­ νου άγρότη, τοΰ άπελευθερωμένου καί δυναμικού Εραστή, τοΰ φοβερού θεού. Ή Εξοχη μετάφραση τοΰ Ε.Χ. Γόνατά κάθε άλλο παρά άφαιρεί άπό τό γαλλικό πρωτότυπο. ’Αλλά καί τά Εκτυπωτικά τής συλλογής, μέ τίς ωραιότα­ τες βινιέτες πού τό κοσμούν, άναμφίβολα άποτελοΰν ύποδομή γιά τόν Εκδοτικό οίκο πού τήν άνέλαβε, πού άλλωστε μάς Εχει δώσει άλλεπάλληλα δείγματα προσεγμένων Εκδόσεων.

η τέχνη για τα παιδια Μιά νύχτα μέ άστροφεγγιά Ζωγραφιές: Βάν Γκόγκ Ιστορία: Πίνιν Κάρπι Τ’ όνειρο τοϋ Πετράκη Ζωγραφιές: Πέτερ Μπρύγκελ Ιστορία: Τζοβάνι Γκαντίνι Τό ήμερολόγιο τοϋ κόκκινου ήλιου Ζωγραφιές: Χουάν Μιρό 'Ιστορία: Όρι Τό χρυοό βιολί Ζωγραφιές: Ραούλ Ντυφύ Ιστορία: Φράνκ Ντίκενς Τό νησί μέ τό μαγικά τετραγωνόκια Ζωγραφιές: Πάουλ Κλέε Ιστορία: Πίνιν Κάρπι Παράθυρα στόν ήλιο Ζωγραφιές: Άνρί Ματίς Ιστορία: Πίνιν Κάρπι Ή Τσιγγάνα τής ζούγκλας Ζωγραφιές: Ανρί Ρουσώ Ιστορία: Πίνιν Κάρπι

ΣΟΛΩΝΟΣ 116, ΤΗΛ. 361.9724

’Α σ ι α τ ι κ ά π ο ι ή μ α τ α ΕΥΓΕΝΙΚΗ καί φιλόδοξη ή πρόθεση τοΰ I. Βασι­ λείου νά άποδώσει στά Ελληνικά Ενα πανόραμα τής άσιατικής ποίησης (κυρίως τής "Απω ’Ανατο­ λής) άπό τούς άρχαιότατους χρόνους ώς τίς μέρες μας. Τά « ’Ασιατικά ποιήματα» (Εστία, 1979) μάς δίνουν τήν εύκαιρία νά Ενισχύσουμε άπλώς τήν ύποψία μας σχετικά μέ τόν άφάνταστο πλοΰτο καί τήν καταπληχτική δυναμικότητα τής ποίησης στήν άπέραντη ’Ασία, δπου ή τόση ποικιλία τών γλωσ­ σών, διαλέκτων καί Ιδιωμάτων κάνει σχεδόν άδύνατη τή σφαιρική της θεώρηση, ιδίως σέ γλώσσες μικρής Εμβέλειας δπως ή δική μας. Έτσι, ή εύγενική πρόθεση τοΰ I. Βασιλείου συνίσταται άκριβώς στό νά κάνει γνωστή στήν Ελλάδα μιά ποίηση πού τό Εμπόδιο τών γλωσσών στίς όποιες γράφεται, είναι σχεδόν άξεπέραστο. Δέν φαίνεται δμως νά Εκπληρώθηκε ταυτόχρονα καί ή φιλοδοξία τοΰ μεταφραστή. Τά συστατικά στοιχεία αυτής τής, κατά τήν άποψή μας, άδυναμίας, συνοψίζονται στά άκόλουθα: Πρώτον, δπως καί ό ίδιος λέει στόν πρόλογό του, σχετικά μέ «τίς δυσκολίες πού ξεπροβάλλουν καί πόσο κατά κανόνα χάνουν τά ποιήματα πού μετα­ φράζονται», ό I. Βασιλείου δέν εύτύχησε, δπως φαίνεται, νά ξεπεράσει αύτό τό άντικειμενικό Εμπόδιο, πολύ περισσότερο πού οί μεταφράσεις / άποδόσεις του Εχουν γίνει άπό μεταφράσεις τών ποιημάτων σέ εύρωπαϊκές γλώσσες (άγγλικά, γαλ­ λικά, ιταλικά), άποτελοΰν δηλαδή μετάφραση τής μετάφρασης. Αύτό φαίνεται καθαρά, τόσο άπό λέξεις καί Εκφράσεις πού χρησιμοποιούνται στήν άπόδοση, δσο καί άπό προσπάθειες νά «μποΰν» τά ποιήματα σέ κάποια καλούπια μέ εύρωπαϊκή δομή. Ή άνεξήγητα βιασμένη όμοιοκαταληξία, λ.χ., παρουσιάζει πολλά ποιήματα μ’ Εναν παιδο­ μορφισμό, σά νά πρόκειται γιά πρώτες ποιητικές (άτεχνες) προσπάθειες! Δεύτερον, δέν ύπάρχει κανένα στοιχείο άξιολόγησης, άφοΰ τά ποιήματα τής συλλογής είναι διαλε­ γμένα, «Ενα Εδώ κι Ενα Εκεί», άπό διάφορες συλλογές σέ εύρωπαϊκή μετάφραση. Τό πολύ νά άποτελοΰν μέρος τοΰ προσωπικού γούστου τοΰ μεταφραστή, δπως λ.χ. τό ποίημα τοΰ ίνδοΰ ποιη­ τή Κέσαβ Μαλίκ «Μάρμαρα Ελληνικά» (σελ.77), άφιερωμένο στόν ίδιο τό μεταφραστή. Τρίτον, ό I. Βασιλείου πιστεύει γενικότερα δτι «ή ποίηση ξαναφέρνει νοσταλγικά μπροστά μας Επο­ χές λησμονημένες...» καί δτι «τά μηνύματα αύτά (τής ποίησης) φτάνουν, ίσως, σάν μαγικοί άντίλαλοι άπό παλιές θύμησες καί συγκινήσεις μας, άπό χιμαιρικά δνειρα καί προσδοκίες μας». Αύτή ή άντιμετώπιση τής ποίησης μέ «νοσταλγική» διάθε­ ση, άπό τή μιά τήν Εξομοιώνει μέ τίς καντάδες καί τά παλιά τραγουδάκια (άντιμετώπιση άλλωστε όλότελα ξεπερασμένη άκόμη καί γιά τό εύρύ κοινό) κι άπό τήν άλλη, σέ τελευταία άνάλυση, δέν Εξυπηρετεί οΰτε αυτούς τούς στόχους στούς όποι­ ους ύποτίθεται δτι σκοπεύει ή συλλογή. Επομέ­ νως, ή Επίκληση «άς άφήσουμε τό άγέρι τής

ποίησης νά παρασύρει, γιά λίγο, τό όνειρόφερτο καράβι μας σε άλλες εποχές, σέ άλλους κόσμους, στη γοητεία καί στη μαγεία τής μακρινής ’Ανατο­ λής» δεν νομίζουμε δτι έχει θέση σέ μιά συλλογή πού θά ’πρεπε μάλλον νά στοχεύει νά μάς γνωρίσει ένα σημαντικό μέρος τής κουλτούρας καί τού πολιτισμού τής ’Ασίας, στοιχεία των όποιων μάς είναι σχεδόν άγνωστα. Τέλος, πρέπει νά έπισημάνουμε τά άρκετά κατα­ τοπιστικά σχόλια πού συνοδεύουν την κατάταξη των ποιημάτων κατά χώρα καθώς καί τίς έπεξηγήσεις σέ σημεία πού είναι άναγκαία σ’ αύτά καθαυ­ τά τά ποιήματα.

Δ ΗΜΗΤΡΗ ΣΕΜΠΟ Υ Η Μ ΠΟ ΡΑ

Κρίσεις άναγνωστά>ν: — Ά ρ τ ιο λ ο γ ο τε χ ν ικ ό έ ρ γ ο , τέ λ ε ιο α ν θ ρ ώ π ιν ο μ υ θ ισ τ ό ­ ρ η μ α , κ α θ α ρ ή δ η μ ο τικ ή γλώ σ σα.

— Γλαφ υρή α φ ή γη σ η , δ υ να ­ τή π ε ρ ιγ ρ α φ ή , ζω ν τ α ν ό ς δ ιά λ ο γ ο ς .

Δ ιπ λ ω μ α τ ικ ό τρ ίπ τ υ χ ο ΤΟ «Διπλωματικό Τρίπτυχο» (φίλων) τού X. Ξανθόπουλου-Παλαμά, πού διατέλεσε υφυπουρ­ γός καί άναπληρωτής υπουργός ’Εξωτερικών τής δικτατορίας στήν περίοδο 1970-1972 καί άργότερα ύπουργός ’Εξωτερικών κατά τή «φάση Μαρκεζίνη», δέν είναι, δπως εύλογα θά ύπέθετε κανείς, μιά μονοδιάστατη άπολογία τής χουντικής πολιτι­ κής εκείνης τής περιόδου διανθισμένη μέ τά παμ­ πάλαια καί τετριμμένα έπιχειρήματα τού άκροδεξιοϋ τύπου. ’Αντίθετα άποτελεϊ μιά θεμελιωμένη κριτική τής ιδεολογίας τού «άτλαντισμοΰ», πού άποτέλεσε τό μοναδικό ή έστω τό βασικό υπόβαθρο τής μεταπο­ λεμικής μας έξωτερικής πολιτικής, τουλάχιστον ως τή μεταπολίτευση. (Οί έλάχιστες έξαιρέσεις άπλώς έπιβεβαιώνουν τόν κανόνα, καί γι’ αύτό άλλωστε υπήρξαν βραχύχρονες.) Καί ή κριτική αύτή, πού φτάνει ώς τήν αναίρεση, δέν γίνεται άπό έναν ιδεολογικό άντίπαλο, άλλ’ άπό ένα κορυφαίο στέλεχος τού διπλωματικού κατεστημένου πού σταδιοδρόμησε στό μεσουράνημα τού μονόπλευ­ ρου νατοϊκοΰ προσανατολισμού τής διπλωματίας μας καί γνώρισε μάλιστα «άπό μέσα» τούς μηχανι­ σμούς καί τίς δυνατότητες τής συμμαχίας τόσο σάν άντιπρόσωπος στό ΝΑΤΟ δσο καί σάν πρεσβευ­ τής στήν Ούάσινγκτον. ’Αποκτά μάλιστα ιδιαίτερη σημασία τό γεγονός δτι ή αναίρεση δέν γίνεται στό

— Μ ύ θ ο ς , π λ ο κ ή , ψ υ χ ο λ ο γ ία ε ν τυ π ω σ ιά ζ ο υ ν .

— Τό κλείνεις μ όνο σ ά ν φ τ ά ­ σ εις σ τή ν τ ε λ ε υ τ α ία τ ο υ σ ελίδ α.

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΔΩΔΩΝΗ ’Ασκληπιού 3, ’Αθήνα

89

δνομα κάποιων άρχών ή άξιων, μιας ηθικής ή ιδεολογίας, άφού, κατά τό συγγραφέα, ή έξωτερική πολιτική βρίσκεται πέρα άπ’ δλα αυτά καί γιά ν’ άσκηθεϊ άπαιτεϊ έλεύθερο πνεύμα ή, αν αυτό άπουσιάζει, τουλάχιστο ένστικτο γιά αυτοσυντή­ ρηση, ένώ μοναδικό της μέτρο είναι ή έπιτυχία. Γίνεται λοιπόν άκριβώς στό όνομα μιας «ρεάλπολιτίκ» πού θά έπαιρνε αποκλειστικά υπόψη τά γεωπολιτικά, στρατηγικά καί οικονομικά συμφέ­ ροντα τής Ελλάδας, δηλαδή μέ τήν ίδια «γλώσσα» πού έπικαλοϋνται οί ύπέρμαχοι τής μονοδιάστα­ της νατοϊκής εξωτερικής μας πολιτικής. Βέβαια ό συγγραφέας προχωράει περισσότερο. Καί καταβάλλει μιά προσπάθεια, όχι πάντα πει­ στική, ν’ άποκαταστήσει στό σύνολό του τό διπλω­ ματικό μας σώμα σάν φορέα αύτών άκριβώς τών άντιλήψεων, πού όμως ή έφαρμογή τους «σκόντα­ ψε» στις πολιτικές έπιλογές τών έκάστοτε κυβερ­ νήσεων. Καί γιά μέν τή χουντική περίοδο ή άποψη τεκμηριώνεται μέ ένδιαφέρουσες μαρτυρίες σχετι­ κά μέ τήν τελική έπικράτηση τών στρατηγικών έπιλογών τού άμερικανικοΰ καί έλληνικοΰ Πεντα­ γώνου, πού ήταν διαμετρικά άντίθετες στήν προο­ πτική τέτοιων διπλωματικών «άνοιγμάτων» καί πού όδήγησε τό συγγραφέα στή γνωστή παραίτησή του. Μάλιστα γιά νά προλάβει τό έρώτημα πώς ό ίδιος, τόσο έμπειρος διπλωμάτης, δέν διέγνωσε τό είδος τών βασικών έπιλογών πού ένα στρατιωτικό καθεστώς ήταν άπ’ τήν ίδια τή φύση καί τή δυναμική του ύποχρεωμένο νά κάνει, ό συγγραφέ­ ας προβάλλει τή χρησιμότητα τής τακτικής τών μικρών θετικών βημάτων πού Ισχυρίζεται ότι άκολούθησε. Πάντως γιά τήν κοινοβουλευτική περίοδο πέρα άπό γενικόλογους άφορισμούς γιά ένθάρρυνση τών ξένων επεμβάσεων άπό έλληνικές πολιτικές δυνάμεις καί γιά τό γενικότερο κλίμα τού ψυχρού πολέμου, ή μόνη συγκεκριμένη άναφορά του (περίπτωση Γ. Παπανδρέου πού, παρά τή θέλησή του, έμποδίστηκε άπό συνδυασμό κομ­ ματικών καί συμμαχικών άντιδράσεων νά πάει στή Μόσχα), δέν άποδεικνύει τήν παραπάνω θέση Πέρα άπ’ αυτά, στό βιβλίο ύπάρχουν μαρτυρίες γιά κορυφαία πολιτικά πρόσωπα καί κρίσιμες στιγμές τής παλιότερης καί πιό πρόσφατης ιστορί­ ας μας, δλα αύτά διανθισμένα μέ γενικότερες κρίσεις καί έκτιμήσεις τού συγγραφέα γιά τίς πολιτικογεωγραφικές ένότητες πού συγκροτούν τό σύγχρονο κόσμο. Τά στοιχεία αύτά καθώς καί τό νηφάλιο, γλαφυρό κι άποφθεγματικό ύφος μέ τό όποιο είναι γραμμένο, αύξάνουν τό ένδιαφέρον τού βιβλίου, πέρα άπ’ τίς όποιεσδήποτε καί όσοδήποτε σοβαρές ιδεολογικές άντιρρήσεις καθενός άπό μάς μέ τό συγγραφέα του.

& 90

Είδαμε ... ΠΡΙΝ άπό λίγους μήνες είχαμε έκφράσει άπό αύτή έδώ τή στήλη τήν ευχή καί τήν έπιθυμία νά διαβάσουμε παραμύθια βασισμένα καί ει­ κονογραφημένα μέ πίνακες έλλήνων ζωγρά­ φων. Τήν ίδια ιδέα συνέπεσε νά έχει καί ό έκδοτικός οίκος «Εξάντας», ό όποιος άνάθεσε στή Μαρία Φλάμπουρα-Κυνηγού καί στό Νά-

σο Θεοφίλου νά γράψουν ιστορίες γιά παιδιά έμπνευσμένες καί εικονογραφημένες μέ έργα τού Θεόφιλου, τού Γουναρόπουλου καί τού Μπουζιάνη («Οί έλληνες ζωγράφοι γιά τά παιδιά»). Ή έπιτυχία τών συγγραφέων πού θά ήταν ευχής έργο νά συνεχίσουν τήν άξιόλογη έργασία τους μέ έργα κι άλλων έλλήνων ζωγρά­ φων, έγκειται στό δτι κατόρθωσαν νά προκαλούν τό διάβασμα τής εικόνας ■κι αυτό δείχνει βαθειά μελέτη δχι μόνο τής θεματογραφίας άλλά καί τής τεχνοτροπίας τού κάθε ζωγρά­ φου (σύνθεση εικόνας, σχέδιο, χρώμα). Μέσα λοιπόν στά στενά περιθώρια πού είχαν νά κινηθούν οί άξιοι θαυμασμού συγγραφείς, βρήκαν λύσεις έξυπνες, πού νά έντάσσονται άριστουργηματικά σ’ ένα ένιαϊο μύθο. Δέν μπορούμε δμως νά μήν ξεχωρίσουμε, έστω καί δύσκολα, άπό τά τρία βιβλία τής σειράς τό «Μαλαματένιο έργαλεϊο καί έλεφαντένιο χτένι»: ύποδειγματική άξιοποίηση καί πάντρεμα σ’ ένα μύθο τής ιστορίας, στοιχείων άπό τή λαϊκή παράδοση καί τής τεχνοτροπίας τού Θεόφιλου. Τά τρία βιβλία συνοδεύονται άπό κατατο­ πιστικά βιογραφικά σημειώματα γιά τούς ζω­ γράφους, γραμμένα άπό τό Γιώργο Πετρή, πού είχε καί τήν εύθύνη γιά τήν έπιλογή τών εικόνων, μέ βάση τίς όποιες γράφτηκαν τά παραμύθια. Ή καλλιτεχνική έπιμέλεια τής έκ­ δοσης όφείλεται στήν Τατιάνα Βολανάκη, γνωστή γιά τή φροντίδα της καί γιά μιά σειρά άλλων έπιμελημένων έκδόσεων. ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΟΣ

κριτικογραφία Σ τ η ν Κ ρ ιτ ι κ ο γ ρ α φ ία α ύ τ ο ϋ τ ο ϋ τ ε ύ χ ο υ ς π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι β ι β λ ιο κ ρ ι τ ικ έ ς π ο ύ δ η μ ο ­ σ ιε ύ τ η κ α ν τ ό Μ ά ι ο κ α ί ’Ι ο ύ ν ιο σ τ ο ν η μ ε ρ ή ­ σ ι ο τ ύ π ο Ά ΰ ή ν α ς κ α ί Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η ς . Π ε ρ ι ­ λ α μ β ά ν ο ν τα ι, έ π ίσ η ς , κ α ί κ ρ ι τ ικ έ ς δ η μ ο σ ιε υ ­

μ έ ν ε ς σ τ ό ν π ε ρ ι ο δ ικ ό κ α ί έ π α ρ χ ια κ ό τ ύ π ο , δ σ ε ς φ υ σ ικ ά φ ρ ό ν τ ισ α ν ν ά μ ά ς σ τ ε ίλ ο υ ν ο ί σ υ ν τ ά κ τ ε ς το υ ς .

( ’Επιμέλεια: Κατερίνα Παπαλιβερίου)

Γενικά έργα Βιβλιοθήκη τής Βουλής: ’Αρχεία τής 'Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τόμος 11ος (Παρατηρητής, Αυγή, 5/5) Εΰρετήριον συζητήσεων τοΰ Κοινοβουλίου. Μέρος Γ' 1909-1936, τόμος 1ος (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 5/6) Εύστρατόπουλος Νίκος: Ό καλύτερος νέος Έλληνας τής χρονιάς 1978 (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 19/6) Κόκκινης Σπόρος: Τά μουσεία τής Ελλάδος (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 9/6) Κόκκινης Σπόρος: Τά μουσεία τής Ελλάδος (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 5/6) Κόκκινης Σπόρος: Τά μουσεία τής Ελλάδος (Παρατηρητής, Αυγή, 2/6) Κόκκινης Σπόρος: Τά μουσεία τής Ελλάδος (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 564) Παναγιώτου Γιώργος: ’Ελεύθερον Βήμα, Δημοσιεύματα 1922-1944 (Κυρ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 24/5) Πώς λειτουργεί (Τεχνική ’Εγκυκλοπαίδεια): (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 564) Φλέσσας Γιάννης: ’Ιδέες καί Δημιουργοί — Συνεντεύξεις (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 569) Φ ιλοσοφία-Ψ υχολογία Άξελός Κώστας: 'Ορίζοντες τοΰ κόσμου (Ε. Μπιτσάκης, Ό Πολίτης, άρ. 26) Εύδόκας Τάκης: ’Εσύ καί ή ψυχανάλυση (Μ.Α.Σ., Καθημερινή, 7/6) Κέντρο Φιλοσοφικών ’Ερευνών: Κεφάλαια φιλοσοφίας (Τ. Μενδράκος, Επίκαιρα, άρ. 564) Lorenz Konrad: ’Επιθετικότητα (Διαβάζω, άρ. 20) Naranjo Claudio — Ornstein Robert: 'Η ψυχολογία τοΰ διαλογισμού (Γιώργος Κατσοΰλος, Διαβάζω άρ.

21) Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: Ή ήθική τοΰ συμφέροντος καί άλλα παράλληλα κείμενα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Ράμφος Στέλιος: Αιώνια παιδιά (Παν. Νοΰτσος, Ό Πολίτης, άρ. 26)

Θρησκεία Πάσχος Π.Β.: Θυσία αΐνέσεως (Διαβάζω, άρ. 20) Τσακουμάκας Προκόπιος: Τό διαζύγιον λόγφ μακροχρονίου διακοπής τής έγγάμου συμβιώσεως (Σπ. ’Αλεξίου, Καθημερινή, 10/5) Τσέ Λάο: Ταό-τέ-κίνγκ (Άντρέας Προκοπίου, Διαβάζω, άρ. 20)

Κοινωνικές έπιστήμες Βλάχος Γ.Κ.: Εισαγωγή στίς πολιτικές θεωρίες τών νεωτέρων χρόνων (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 15/5) Γέμτος Πέτρος Α.: Ή όργάνωση τών διεθνών οικονομικών σχέσεων μέ ειδική άναφορά στίς Ευρωπαϊκές Οικονομικές Κοινότητες (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Γιαννακοΰρος Παναγιώτης: Τό σύνταγμα άπό διεθνή σκοπιά (Χρ. Παπαλεξάνδρου, Οικονομικός, Ταχυδρόμος, άρ. 23/1309) Δίζελος Θαλής: Θεωρία τών κοινωνικών πληροφοριών (Άλέξης Ήρακλείδης, Οικονομικός Ταχυδρό­ μος, άρ. 21/1307)

91

Δίζελος Θαλής: Θεωρία των κοινωνικών πληροφοριών (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 15/5) Ίωαννίδου Ελένη: Ή οικογένεια (Α.Κ. Παπαχρίστου, Οικονομία καί Κοινωνία, άρ. 1) Καλογεράτος Παναγιώτης: Ή Ευρώπη καί ή Βουλή της (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 16/6) Καλογεράτος Παναγιώτης: Ή Ευρώπη καί ή Βουλή της (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Καλούδης Θοδωρής — Χαραλαμπόπουλος Γιώργος: Λεξικό τής ΕΟΚ (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 16/6) Καλούδης Θοδωρής — Χαραλαμπόπουλος Γιώργος: Λεξικό τής ΕΟΚ (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 22/6) Καλούδης Θοδωρής — Χαραλαμπόπουλος Γιώργος: Λεξικό τής ΕΟΚ (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 21/ 6) Καστοριάδης Κορνήλιος: Ή πείρα τοΰ έργατικοϋ κινήματος (Διαβάζω, άρ. 20) Καστοριάδης Κορνήλιος: Γραφειοκρατική κοινωνία (Β. Χατζηβασιλείου, Τομές, άρ. 48) Καστοριάδης Κορνήλιος: Προλεταριάτο καί όργάνωση (Β. Χατζηβασιλείου, Τομές, άρ. 48) Keep Ρ. — Jaszmann L.: Ή γυναίκα άνάμεσα στά 40 καί τά 60 (Έ. Γαλάνη, Ό άγώνας τής γυναίκας, άρ.

2) Λεβεντογιάννης Γιώργος: Προβλήματα έλευθεροτυπίας (Παρατηρητής, Αύγή, 22/6) Μαρκέτος Σπύρος: Τό εύ πράττειν (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 31/5) Μάρξ Κάρλ: Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 565) Mathijsen Petrus: 'Οδηγός στό Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 16/6) Μαύρος Γεώργιος: ’Εθνικοί κίνδυνοι (Κ., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 25/1311) Μεντβέντεφ Ρ. κ.δ.: ’Αντιπολιτευτικές τάσεις στή Σοβιετική Ένωση (Γ. Μητραλιάς, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 24/1310) Μουζέλης Νίκος: Νεοελληνική κοινωνία — Όψεις ύπανάπτυξης (Μαρία Κομνηνοΰ, Διαβάζω, άρ. 20) Burgel Guy: ’Αθήνα (Γ. Τσουγιόπουλος, Οικονομία καί Κοινωνία, άρ. 1) Biirgel Guy: ’Αθήνα (Νίκος Ζαλαώρας, Διαβάζω, άρ. 21) Ντυρκάιμ Έμίλ: Οί κανόνες τής κοινωνιολογικής μεθόδου (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 15/5) Παπαδάκης ’Ιωάννης: Χρήμα καί οικονομική δραστηριότης (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 1/6) Παπαληγούρας Άναστάσης Π.: Ή Ευρώπη τών Δέκα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 16/6) Παπαληγούρας Άναστάσης Π.: Ή Ευρώπη τών Δέκα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Ράγγας Σωτήρης: Τί λέει ό Μάρξ γιά τήν έλευθερία καί τή δημοκρατία (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Ροζάκης Χρήστος (έπιμ.): Τό Αίγαϊο καί ή έλληνοτουρκική κρίση (Παρατηρητής, Αύγή, 5/5) Ροζάκης Χρήστος (έπιμ.): Τό Αιγαίο καί ή έλληνοτουρκική κρίση (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Salama Ρ — J. Valier: Εισαγωγή στήν πολιτική οικονομία (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 15/5) Σιωμόπουλος I.: Προστασία μητρότητας (Έ. Γαλάνη, 'Ο άγώνας τής γυναίκας, άρ. 2) Στασινόπουλος Μιχαήλ: Τό πινάκιον τής φακής (Γ. Φαρίνου, Καθημερινή, 28/6) Τενεκίδης Γιώργος: Κοινωνιολογία τών διεθνών σχέσεων (Άλέξης Ήρακλείδης, Οικονομικός Ταχυδρό­ μος, άρ. 23/1309) Τερλεξής Πανταζής: Πολιτική κοινωνικοποίηση, ή γένεση τοΰ πολιτικού άνθρώπου (Π. Πολυχρονόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 23/1309) Τσουδερού Βιργινία: Σκέψεις γιά τή Δημοκρατία (Α. Παπανδρόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

26/1312) Φρόμ Έριχ: Ό φόβος μπροστά στήν έλευθερία (Δ. Π., Συμβολή, άρ. 3) Χαλκούση Ελένη: Σαβουάρ βίβρ (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 15/6) Χούντζιγκερ Ζάκ: Ή Εύρώπη χθές, σήμερα, αύριο (Χρ. Καρανίκας, Καθημερινή, 10/5) Χούντζιγκερ Ζάκ: Ή Εύρώπη χθές, σήμερα, αύριο (Άλκης Ρήγος, Διαβάζω, άρ. 21) Χούντζιγκερ Ζάκ: Ή Εύρώπη χθές, σήμερα; αύριο (X. Ροζάκης, Αντί, άρ. 128) Χριστοφιλόπουλος Δημ.: Τό δίκαιον τής ένεργού πολεοδομίας (Άρ. Ρωμανός, Καθημερινή, 14/6) Έ κπαίδευση-Παιδαγωγική Ή διδασκαλία τής ποίησης στή σύγχρονη έκπαίδευση (Διαβάζω, άρ. 20) Καρζής Θ.: Τηλεόραση καί Παιδεία (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 19/6) Κασσωτάκης Μ. I. (έπιμ.): Ή έμπειρική έρευνα στίς έπιστήμες τής άγωγής (Ν. Στερεό., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 18/1304) Κόντι Λάουρα: Σέξ καί έκπαίδευση (Άννα Φραγκουδάκη, Ό Πολίτης, άρ. 26) Κρισναμούρτι: Τά πρώτα βήματα τής μάθησης (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 29/6) Μυλντόρφ Μπερνάρ: Ό ρόλος τοΰ πατέρα στήν οικογένεια (Άννα Φραγκουδάκη, Ό Πολίτης, άρ. 26) Μωραϊτου-Βάσσου Εύαγγελία: Ό άγώνας τοΰ άνθρώπου γιά τήν άξιοπρέπεια (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 19/6) Πανταζής Π.Δ.: Ή τεχνική τοΰ λόγου στίς έκθέσεις ιδεών (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Παπάζογλου Μηνάς: ’Εκπαίδευση καί πολιτική (Γ. Μητραλιάς, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 18/1304) Παπαφωτίκας Εύθ.: Τά βασανιστικά προβλήματα άγωγής τών παιδιών μας (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυ­ πία, 3/5)

92

Πλάτης Ε.Ν.: Εισηγήσεις (Γ. Χατζηκωστής, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Πολυχρονόπουλος Πάνος: Εισαγωγή στή φιλοσοφία τής άγωγής (Φ.Κ. Βώρος, Νέα Παιδεία, άρ. 9) Ραντίτσε Λ.: Ή διανοητική άνάπτυξη τοΰ παιδιού ("Αννα Φραγκουδάκη, Ό Πολίτης, άρ. 26) Συναρέλλης Μιχάλης: Τιμωρίες καί ή άγωγή (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 3/5) Τόρε Άντα-Ντέλλα: Τά λάθη τών γονιών ("Αννα Φραγκουδάκη, Ό Πολίτης, άρ. 26) Φρενέ Σελεστέν: Τό.σχολείο τού λαού ("Αννα Φραγκουδάκη, Ό Πολίτης, άρ. 26)

Λαογραφία ’Αγάπιος (μοναχός): Γεωπονικόν (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Άρφαράς Μιχ.: Τ’ άρχοντικά της Λίνδου καί ή λαογραφία τους (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 3/5) Βουρνάς Τάσος — Γαρίδη Ελένη: Ή παράδοση καί ή έπιβίωσή της στό σημερινό πολιτισμό μας (Άπ. Παπανδρέου, Αύγή, 21/6) Γνωριμία μέ τήν πόλη καί τό νομό Καβάλας (έπιμ. Παναγ. X. Ζιώγας): (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 9/6) Ένισλείδης Χρηστός Μιχ.: Ό Άγιος Νικόλαος (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 9/6) Ζάππας Τάσος: Εύβοϊκά β' (Ν.Δ.Τ., Καθημερινή, 21/6) Καραπατάκης Κώστας: Ό Μάρτης καί τά χελιδονίσματα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Κελαϊδής Πάρις: Ό γάμος στά Σφακιά (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 567) Λαμνάτος Βασίλης: Έθιμα τών τσελιγκάδων (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 3/5) Μακεδονικά (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 9/6) Μποντζώρλος Βασίλειος: Χρυσές ρίζες (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 5/6) Ροϋσσος Μάρκος: Σαντορίνη (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 11/5) Χατζημιχάλη ’Αγγελική: Ή έλληνική λαϊκή φορεσιά (Λ.Π., Συμβολή, άρ. 3)

Γλώσσα Δορμπαράκης Π.Χ.: Ή νεοελληνική στήν έπιστήμη καί τό δημόσιο βίο (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Τζένος ’Αλέξανδρος: Γλώσσα καί παιδεία (Παρατηρητής, Αύγή, 5/5) Τζένος ’Αλέξανδρος: Γλώσσα καί παιδεία (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 19/6) Ψυχάρης Γιάννης: Τό ταξίδι (Παρατηρητής, Αύγή, 13/5)

Φυσικές καί Θετικές έπιστήμες Άινστάιν-’Ίνφελντ: Ή έξέλιξη τών ιδεών στή Φυσική (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 8/6) Άινστάιν-’Τνφελντ: Ή έξέλιξη τών ιδεών στή Φυσική (Κώστας Γαβρόγλου, Διαβάζω, άρ. 21) Velikonsky Immanuel: Κόσμοι σέ σύγκρουση (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 569) Λόλας Χρηστός: Καρδιοπάθειες, άγγειοπάθειες, πώς χειρουργοΰνται (Ε.Γ., Καθημερινή, 3/5) Ράιχ Βίλχελμ: Υπόθεση Αϊνστάιν (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 15/6) Τέχνες-Ά Θ λητισμός Άβέρωφ Γιώργος: Κυπριακοί λαϊκοί χοροί (Καίτη Ρωμανού, Καθημερινή, 24/5) Άοσένιος Λάζαρος: Ή κατάπτωση στήν έλληνική μουσική (Ν. Στερεό., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

21/1307) Βυλερμόζ Έμίλ: Ιστορία τής μουσικής (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 3/5) Γεράσης Γιάννης: Διαδικασία (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 14/6) Γκίκας Γιάννης: Λαϊκή καί ναΐφ ζωγραφική (Παρατηρητής, Αύγή, 22/6) Γκίκας Γιάννης: Λαϊκή καί ναίφ ζωγραφική (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 22/6) Δούκας Στρατής: Γιαννούλης Χαλεπάς (Ν. Στερεό., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 24/1310) Ήλιάδης Κώστας: Ό κόσμος τής Τέχνης στό μεσοπόλεμο (Π. Ξαγοράρης, Θέματα χώρου καί τεχνών, άρ. Ίωαννίδης Γιάννης: Μουσική (Καίτη Ρωμανού, Καθημερινή, 3/5) Karolyi Otto: Εισαγωγή στή μουσική (Καίτη Ρωμανού, Καθημερινή, 3/5) Λαλαούνης Ήλίας: Ή άσπίδα τοΰ Άχιλλέα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Μεγαλοκονόμου Μανώλης: Ή Σμύρνη (Η.Χ.Π., Καθημερινή, 21/6) Μουτσόπουλος Ν.: Λεύκωμα βυζαντινών καί μεταβυζαντινών έπιγραφών (Δ. Σταμέλος, Έλευθεροτυ-

93

Μουφλουζέλης Γιώργης: Όταν ή λήγουσα είναι μακρά (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 19/5) Μουφλουζέλης Γιώργης: “Οταν ή λήγουσα είναι μακρά (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 15/6) Μουφλουζέλης Γιώργης: Όταν ή λήγουσα είναι μακρά (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Πετράκι: Ό Έρωτόκριτος καί ό ρουμάνος εΐκονογράφος του (Παρατηρητής, Αυγή, 27/6) Πετρής Γιώργης: Ό ζωγράφος Θεόφιλος (Π. Μιχάλογλου, Τομές, άρ. 49) Ποπώφ Σεργκέι — Σρεμπνίτσκι Άλεξέι: Ή Μόσχα υποδέχεται τούς ’Ολυμπιακούς τού 1980 (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Σολδάτος Γιάννης: Μεγάλοι κωμικοί τού κινηματογράφου (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Σολδάτος Γιάννης: Μεγάλοι κωμικοί τού κινηματογράφου (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 565) Χατζηδουλής Κώστας: Βασίλης Τσιτσάνης, ή ζωή μου καί τό έργο μου (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Κλασική παιδεία Βερνάν Ζάν Πιέρ — Βιντάλ-Νακέ Πιέρ: Μύθος καί τραγωδία στήν άρχαία 'Ελλάδα (Στ. Δρομάζος, Καθημερινή, 3/5) Βερνάν Ζάν Πιέρ — Βιντάλ-Νακέ Πιέρ: Μύθος καί τραγωδία στήν άρχαία Ελλάδα (Παρατηρητής,

Άγγελάκης Χρηστός: ’Ιχνογραφία (’Επίκαιρα, άρ. 565) Άναγνωστάκης Μανώλης: Τό περιθώριο 68-69 (Παρατηρητής, Αύγή, 8/6) Άσίκης Θάνος: Προεκτάσεις (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 15/6) Άσλάνογλου Νίκος-Άλέξης: Ό δύσκολος θάνατος (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Βαλερύ Πώλ: Τό παραθαλάσσιο νεκροταφείο (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 22/6) Βαρβέρης Γιάννης: Τό ράμφος (Γ.Κ.Κ., Καθημερινή, 3/5) Βαρβέρης Γιάννης: Τό ράμφος (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Βαρβέρης Γιάννης: Τό ράμφος (Γ. Μαρκόπουλος, Θούριος, άρ. 102) Βαρβέρης Γιάννης: Τό ράμφος (Β. Κάσσος, Τομές, άρ. 48) Βασιλείου I.: ’Ασιατικά ποιήματα (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 28/4) Βασιλείου I.: ’Ασιατικά ποιήματα (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 561) Βασιλείου I.: ’Ασιατικά ποιήματα (Άνδρέας Καραντώνης, Νέα Εστία, 15/5) Βασιλείου I.: ’Ασιατικά ποιήματα (Στέλιος Άρτεμάκης, Ραδιοτηλεόραση, 25/5) Βασιλείου I.: ’Ασιατικά ποιήματα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Βέμη Μπίλη: Ή σκουριά τού Μεγαλέξαντρου (Γ. Μαρκόπουλος, Θούριος, άρ. 102) Γαλάζη Πίτσα: 'Υπνοπαιδεία (Μαρία Κέντρου-Άγαθοπούλου, Διαβάζω, άρ. 20) Γαλάζη Πίτσα: 'Υπνοπαιδεία (Ζερμαίν Μαμαλάκη, Le Messager d’Athenes, 28/5) Γαλάνης Δημήτρης: “Υφος καί παρουσία (Ν. Στερεό., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 21/1307) Γιαννόπουλος Άλκης: Τά ποιήματα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Goll Ivan: Μαλαισιακά τραγούδια (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 561) Γώγου Κατερίνα: Τρία κλικ άριστερά (Νίκος Φωκάς, Καθημερινή, 31/5) Δαράκη Ζέφη: Ό λύκος τού μεσονυχτιού (Γ. Μαρκόπουλος, Θούριος, άρ. 101) Δενέγρης Τάσος: Τό αίμα τοΰ λύκου (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 24/6) Δενέγρης Τάσος: Τό αίμα τοΰ λύκου (Γ. Μαρκόπουλος, Τομές, άρ. 48) Δημόπουλος Τάκης: Νόστοι (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 5/6) Δράκου Βαρβάρα: ’Ανάξιον έστί (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 560) Έγγονόπουλος Νίκος: Στήν κοιλάδα μέ τούς ροδώνες (Άνδρέας Μπελεζίνης, Διαβάζω, άρ. 21) Έλύτης Όδυσσέας: Αναφορά στόν Άνδρέα Εμπειρικό (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 8/6) Εύαγγέλου Άνέστης: Τά Χάι-Κάι (Στ. Τσαμπηράς, Καθημερινή, 14/6) Εύαγγέλου Άνέστης: Απογύμνωση (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 1/6) Εύαγγέλου Άνέστης: Απογύμνωση (Γ. Καραβασίλης, Τομές, άρ. 49) Ζαφειριού Λεύκιος: Σχεδόν μηδίζοντες (Μ.Γ. Μερακλής, Νέα Πορεία, 287-289) Ίωαννίδης Ίάσων: Μοίρα καί διέξοδος (Γ. Μαρκόπουλος, Τομές, άρ. 49) Κακίσης Σωτήρης: Αλκαίος — Τά ποιήματα (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 4/5) Κακίσης Σωτήρης: Αλκαίος — Τά ποιήματα (Γ. Μαρκόπουλος, Θούριος, άρ. 103) Καλογρίδης Πάνος: Τά νομοτελειακά (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 11/5) Καραπάνος Γιώργος: Ξενοδοχεϊον ’Εθνικόν, όδός Έγνατία (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 6/5) Carlos William Williams: Ποιήματα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Καστελλιώτης Α.: Καστελλιώτικα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Κατσίνης Μήτσος: Τό κόκκινο ποτάμι (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 4/5) Κέντρου-Άγαθοπούλου Μαρία: Τά έπακόλουθα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Κορέας Διαμαντής: Ποίηση I (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 24/6) Κορίδης Γιάννης: Χρονολόγιο (Ντίνος Ταξιάρχης, Ριζοσπάστης, 19/6) Κόρφης Τάσος: Ένα έρημο σπίτι (Κύπρος Χρυσάνθης, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Κριναίος Παύλος: Τά τετράδια τών Αγγέλων (Δ. Ζαδές, Πνευματική Κύπρος, αρ. 223)

94

Λαμνάτος Βασίλης: Αιματόβρεχτη γή (Κύπρος Χρυσάνθης, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Λιάσκας Βασίλης: Συναυλία (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Λιοντάκης Χριστόφορος: Υπόγειο γκαράζ (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 20/5) Λιοντάκης Χριστόφορος: 'Υπόγειο γκαράζ (Β. Κάσσος, Τομές, άρ. 48) Λομπιάνκο Μαριέττα: Ηλιοτρόπια (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 11/5) Μαρκόπουλος Γιώργος: Οί πυροτεχνουργοί (Γ.Κ.Κ, Καθημερινή, 14/6) Μαρκόπουλος Γιώργος: Οί πυροτεχνουργοί (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Μαρκόπουλος Γιώργος: Οί πυροτεχνουργοί (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 4/5) Μαστοράκη Τζένη: Τό σόι (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 6/5) Ματαράγκα-Σιδέρη ’Αλόη: Έως θανάτου (Γ. Μαρκόπουλος, Θούριος, άρ. 101) Μαυρουδής Κώστας: Ποίηση 1971-72 (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 25/5) Μενίδης Διονύσης: Ρεμπέτικα, άντιμεταρρύθμιση καί άλλα ποιήματα (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 17/5) Μεντζενιώτης Διονύσης: Κατασκευές (Γ. Μαρκόπουλος, Θούριος, άρ. 101) Μετσόλης Γιώργος: ’Επιτύμβια (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 4/5) Μιχόπουλος Τάκης: Χωματάνθρωποι (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 8/5) Μολυβιάτη Αγάπη: Σονέτα (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 8/5) Μπλανογιάννη Ρέα: Αποικίες έλπίδων (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 15/5) Μπόρχες Χόρχε Λουΐς: Ανθολογία (Τ. Κόρφης, Καθημερινή, 10/5) Μπουνιαλής Μαρίνος Τζάνε: Ό κρητικός πόλεμος 1645-1669 (Παρατηρητής, Αύγή, 5/5) Μπωντλαίρ Σάρλ: 20 πεζά ποιήματα (Γ. Καλογεροπούλου, Καθημερινή, 28/6) Νιάρχος Θανάσης Θ.: Έρως Έρωτας (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Νικόπουλος Νάσος: Συμπληρωματική κατάθεση (Γιολάντα Πεγκλή, Αύγή, 19/5) Νικόπουλος Νάσος: Συμπληρωματική κατάθεση (Παρατηρητής, Αύγή, 22/6) Οίκονομέα Αφροδίτη: Πατέρα μου (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 22/5) Παναγιωτόπουλος Μέμος: Νεοελληνική ποιητική άνθολογία τ. Γ' (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 26/6) Παναγιωτούνης Π.Μ.: Καντάτα στον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 21/6) Παναγόπουλος Δ.Β.: Τό πνεύμα τής γης (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Παναγουλόπουλος Γιώργος: Ό,τι δέν είπα (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Καθημερινή, 24/5) Παναγουλόπουλος Γιώργος: Ό,τι δέν είπα (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 10/6) Πανουτσόπουλος Γιώργος: Μονοτυπίες (Γ. Μαρκόπουλος, Καλλιτεχνική ’Επιθεώρηση, άρ. 3) Πάουντ Έζρα: Κατάη (Παρατηρητής, Αύγή, 5/5) Παπά Έλλη: Ή δουλειά της φυλακής (Παρατηρητής, Αύγή, 22/6) Παπαδημητρίου Δημήτρης: Ασκήσεις (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 20/5) Παπαθανασόπουλος Θανάσης: Έποπτεία (Σ. Τζουβέλης, Τομές, άρ. 49) Παππάς Νίκος: Ή δγδοη δεκαετία (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 5/6) Παυλέας Σαράντος: Αύριο θά χρειασθή νά φορούμε φτερά (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Παυλοπούλου Αγγελική: Πρωτόπλαστοι (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 15/5) Πόπα: ’Επιλογή άπό τό έργο του (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 15/6) Ποταμίτης Δημήτρης: Τό άρχαϊο σαξόφωνο (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 10/6) Ρίλκε Μαρία Ράινερ: Τό βιβλίο τών ώρών (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Ritsos Jannis: La pignatta affumicata e trasparenza invernale due poemetti tradotti e presentati da Crescenzio Sangiglio (Τ. Μενδράκος, Επίκαιρα, άρ. 564) Ροζάνης Στέφανος: Κατά τό πρόσωπο τού άνέμου (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Τομές, άρ. 48) Σακελλαρίου X.: Ανεπίδοτα (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 15/6) Σκαρτσής Σωκράτης: Χάικου καί σένρυου (Γ.Κ.Κ., Καθημερινή, 24/5) Σκαρτσής Σωκράτης: Κούρος τού νόστου (Α. Φωστιέρης, Τομές, άρ. 48) Στάικος Άνδρέας: Αίσχροτάτη Έριέττα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Σταυρίδης Φοίβος: Απομυθοποίηση (Κύπρος Χρυσάνθης, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Σταύρου Μαίρη Π.: Ένοχος (Κύπρος Χρυσάνθης, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Σφυρίδης Περικλής: Αντιπαροχή (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Τραϊανός Άλέξης: Μεταπολεμική άμερικανική ποίηση (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 25/5) Τσαμπηράς Σωτήρης: ’Ωδές σ’ έναν τουπαμάρος (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 7/6) Τσίκουλα-Γαϊτατζή Μαρία: Παρουσία (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 22/5) Φαντάζης Λώρος: Ώδή στήν Κύπρο (Ζάχος Ξηροτύρης, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Φραντζή Άντεια: Ή περιπέτεια μιας περιγραφής (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Χέρμπερτ: ’Επιλογή άπό τό έργο του (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 8/6) Χιόνης Άργύρης: Τύποι ήλων (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Χρονάς Γιώργος: Τά μαύρα τακούνια (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 2/6) Π εζογραφ ία Άζίνα Μυρτώ: Λονδίνο 1974, ήμερολόγιο (Κύπρος Χρυσάνθης, Πνευματική Κύπρος, άρ. 223) Άσημακόπουλος Κώστας: Τού Ιερού Λόχου (Κύπρος Χρυσάνθης, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Βασιλείου I.: Αμάρτημα στόν Ά θω (Γιάννης Κωτσαδάμ, Πειραϊκή-Πατραϊκή, άρ. 186) 95

Βασιλείου I.: 'Αμάρτημα στόν "Αθω (Εύα Παπαγγελούτσου, Πελοπόννησος, 25/4) Βασιλικός Βασίλης: Foco d’Amor (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 12/5) Βασιλικός Βασίλης: Τό τελευταίο άντίο (Μ. Παπαδοπούλου, Τά Νέα, 12/5) Βασιλικός Βασίλης: Ή ζωή μου δλη — Στέλιος Καζαντζίδης (Γ. Εμίρης, Πολιορκία, άρ. 6) Βασιλικός Βασίλης: Ή ζωή μου δλη — Στέλιος Καζαντζίδης (Γ. Γιάνναρης, ’Αντί, άρ. 127) Βουσβούκης Άντώνης: Ή έπιστροφή της Άλκης (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 15/5) Βουσβούκης Άντώνης: Ή έπιστροφή τής Άλκης (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 561) Βρεττός Σπόρος: Ή κάθαρση (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 22/5) Γεωργίου Βάσος: Προμαχώντας γιά τή λευτεριά (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 14/6) Γιάκος Δημήτρης: Οί άντιήρωες (Έλλη ’Αλεξίου, Ριζοσπάστης, 8/6) Γιατζόγλου Χριστίνα: Ή Νυμφίος (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 561) Γκίντσμπουργκ Ναταλία: ’Αγαπητέ Μικέλε (Μ. Παπαδοπούλου, Τά Νέα, 19/5) Γκίντσμπουργκ Ναταλία: ’Αγαπητέ Μικέλε (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 567) Γρηγορίου Μιχάλης: Ή προσαρμογή (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 15/5) Δειλινός Δημήτρης: 13 διηγήματα καί ένας χαμένος τίτλος (Β. Τάσσος, Τομές, άρ. 49) Δημητριάδης Στέφανος: ’Απανθίσματα (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 26/5 καί 2/6) Έρενμπουργκ Ήλία: Χωρίς άνάσα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Έσσε Έρμαν: Ό λύκος της στέππας ('Ελένη Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 10/5) Εύθυμιάδη Νένη: Ή φωτοβολίδα (Γ. Σπυροπούλου, Καλλιτεχνική ’Επιθεώρηση, άρ. 3) Zamjatin Yevgenij: ’Εμείς (Διαβάζω, άρ. 20) Θεοτοκάς Γιώργος: ’Ασθενείς καί όδοιπόροι (Λ.Π., Συμβολή, άρ. 3) Θεοτόκης Κωνσταντίνος: Διηγήματα (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 12/5) Θεοτόκης Κωνσταντίνος: Διηγήματα (Γ.Δ. Παγανός, Καθημερινή, 14/6) Θεοτόκης Κωνσταντίνος: Κατάδικος (Γ.Δ. Παγανός, Καθημερινή, 14/6) Θεοχαρίδου I.: ’Ανάμεσα σ’ ένα φέρετρο κι ένα ήλιο (Γ. Χατζηκωστής, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Καρατζαφέρη ’Ιωάννα: Μπαζαγιάζι (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 564) Κιούσης Νίκος: Χαίρω φήμης πρώτου μάγκα (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 19/6) Κόναν Ντόυλ Άρθουρ: Οί περιπέτειες τοϋ Ζεράρ (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Κονδύλης Φώντας: Τριήμερο στά κάγκελλα (Α. Νεοφυτίδης, Πολιορκία, άρ. 6) Κοτζιάς ’Αλέξανδρος: ’Αντιποίηση άρχής (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 9/6) Κοτζιάς ’Αλέξανδρος: ’Αντιποίηση άρχής (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 14/6) Κοφίνης ’Ιωάννης: Ημέρες 1940-41 (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 16/5) Λέβιν Άιρα: Οί μυστηριώδεις γυναίκες τοϋ Στέπφορντ (Μ. Παπαδοπούλου, Τά Νέα, 2/6) Λούις Πιέρ: Ή γυναίκα καί τό νευρόσπαστο (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 11/5) Μαγγελάνος Γιάννης: 'Η πέτρινη στράτα (Άπ. Παπανδρέου, Αύγή, 4/5) Μάλαμουντ Μπέρν: Ό βοηθός (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 29/6) Μεϊμαρίδης Γιώργος: Κύρ Γεωργάκης-’Εφέντης (Ν. Στερεό., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 18/1304) Μεϊμαρίδης Γιώργος: Κύρ Γεωργάκης-’Εφέντης (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Μηλιώνης Χριστόφορος: Τά διηγήματα τής δοκιμασίας (Άλέξης Ζήρας, Καθημερινή, 10/5) Μήτσορα Μαρία: Άννα, νά ένα άλλο (Νατάσα Χατζιδάκι, Διαβάζω, άρ. 20) Μπαλζάκ Όνορέ: Ό έξάδερφος Πόνς (Λ.Π., Συμβολή, άρ. 3) Μπαρμπαγιάννης-Προσηλιός Γιάννης: Ή δεύτερη καταιγίδα (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 22/5) Μπαρμπαγιάννης-Προσηλιός Γιάννης: Ή δεύτερη καταιγίδα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Μποσινάκης Δημήτρης Χρ.: Τό τελευταίο τσιγάρο (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Μωπασάν Γκύ: Μιά ζωή (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 16/6) Ούγκώ Βίκτωρ: Τό 1793 (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 16/6) Παβέζε Τσέζαρε: Ό σύντροφος (Μ. Παπαδοπούλου, Τά Νέα, 19/5) Πάζ Άμπελ: Ντουρούτι (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 4/5) Παπαδημητρίου Μαρία: Τό μαχαίρι (Φούλα Χατζιδάκη, Διαβάζω, άρ. 20) Πατατζής Σωτήρης: Ματωμένα χρονικά (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 568) Πατατζής Σωτήρης: Ματωμένα χρονικά (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Πατατζής Σωτήρης: Χαμένος παράδεισος (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Ρομανώφ Παντελεήμων: Γιά τρία ζευγάρια μεταξωτές κάλτσες (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 21/6) Σιμιτζής Άντώνης: Κυνηγοί κεφαλών (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 25/5) Σκάρος Ζήσης: Οί κλούβες (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 14/6) Σοβιετικά Διηγήματα (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 1/6) James Henry: Οί Εύρωπαίοι (Έλ. Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 31/5) Τζουροπάνος Ζ.: Άπό τότε... έως τώρα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 13/6) Τσέχωφ Άντον: Ή ζωή μου (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 16/6) Τσιτσιπής Δημήτρης: Ανθρωπιά καί φύση (Παρατηρητής, Αύγή, 22/6) Τσιτσιπής Δημήτρης: Ανθρωπιά καί φύση (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 6/6) Χάκκας Μάριος: Άπαντα (Μαρία Στασινοπούλου, Διαβάζω, άρ. 20) Χατζηαργύρης Κώστας Δ.: Ό θρύλος τοϋ Κωνσταντή (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 30/5) Χατζηαργύρης Κώστας Δ.: Οικογένεια Ζαρντή (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 30/5) Χατζηαργύρης Κώστας Δ.: Οικογένεια Ζαρντή (Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Καθημερινή, 28/6)

Χειμώνας Γιώργος: Οι χτίστες (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 569) Χειμώνας Γιώργος: Οί χτίστες (Τζένη Μαστοράκη, ’Αντί, άρ. 126) Χεμινγουαίη Έρνεστ: Ό γέρος καί ή θάλασσα (Έλ. Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 21/6) Χριστοδούλου Δημήτρης: Τό πατάρι (Γ. Σπυροπούλου, Καλλιτεχνική ’Επιθεώρηση, άρ. 3) Χρυσάνθης Κύπρος: Τό φυλάκιο (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 19/6) Δοκίμια-Μ ελέτες-Κριτική Άποστολόπουλος Θεόδωρος: Μπωντλαίρ καί υπαρξισμός (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 21/6) Αύγέρης Μάρκος: "Απαντα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 23/5) Αύδή-Καλκάνη I.: Ή έπαγγελματικά έργαζόμενη Έλληνίδα (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 561) Βαρίκας Βάσος: Κ. Βάρναλης, Κ. Καρυωτάκης (Mario Vitti, Καθημερινή, 17/5) Βαρίκας Βάσος: Κ. Βάρναλης, Κ. Καρυωτάκης (Τάκης Μενδράκος, Διαβάζω, άρ. 21) Γιανναράς Χρηστός: Ή νεοελληνική ταυτότητα (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 22/5) Γιανναράς Χρηστός: Ή νεοελληνική ταυτότητα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Γρηγοριάδης Σάλωνας: Τουρκία-Κύπρος 1830-1979 (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 560) Δάλλας Γιάννης: Εισαγωγή στήν ποιητική τού Μίλτου Σαχτούρη (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 560) Δέλιος Γιώργος: ’Επιλογή (”Αγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 22/5) Δημαράς Κ.Θ.: Νεοελληνικός Διαφωτισμός (Φ.Κ. Βώρος, Νέα Παιδεία, άρ. 8) Διαμαντής Άδ.: Λεπτομέρειες στήν Κύπρο (Γ. Χατζηκωστής, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Δούκαρης Δημήτρης: ’Ανθρώπινη έκδοχή (Γ. ’Εμίρης, Πολιορκία, άρ. 6) Κισκήρα Νίτσα: Ό άνώνυμος συγγραφέας της έλληνικής νομαρχίας (Τ. Βουρνάς, Αύγή, 11/5) Κριτικά κείμενα γιά τόν ’Ο. Έλύτη (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 29/6) Μίλλερ Χένρυ: Ό καιρός τών δολοφόνων (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 566) Μουρούτη-Γκενάκου Ζωή: Ό Νικηφόρος Θεοτόκης 1731-1800 καί ή συμβολή του είς τήν παιδείαν τού γένους (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 9/6) Ντελόπουλος Κυριάκος: Καβάφη ιστορικά καί άλλα πρόσωπα (Άλέξ. ’Αργυρίου, Καθημερινή, 31/5) Ξένος Νικόλαος: Χέλντερλιν (Γεωργία Φαρίνου, Καθημερινή, 17/5) Ξένος Νικόλαος: Χέλντερλιν (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Οικονόμου Ζήσης: Ό Παπαδιαμάντης καί τό νησί του (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 11/5) Οικονόμου Ζήσης: Ό Παπαδιαμάντης καί τό νησί του (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Παντελιοΰ Μαρία: Ό Αθανάσιος Ψαλίδας στήν Κέρκυρα 1822-1828 (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθε­ ρος Κόσμος, 5/5) Παντελιοΰ Μαρία: Οί Κύπριοι στήν ’Επανάσταση τοϋ 1821 (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 5/5) Παπακωνσταντίνου Δημ. Κ.: Κριτική βιβλίου (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 22/5) Παπακωνσταντίνου Δημ. Κ.: Κριτική βιβλίου ('Ερρ. Χατζηανέστης, Καθημερινή, 7/6) Παπανοϋτσος Ε.Π. κ.α.: Μνήμη Ήλία Βενέζη (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 8/5) Σκιαδάς Αριστόξενος: Αρχαϊκός λυρισμός (Παρατηρητής, Αύγή, 27/5) Σταμάτης Κώστας Μιχ.: Όμηρος ό βουκολικός (Γ. Χαζηκωστής, Πνευματική Κύπρος, άρ. 222) Τριανταφυλλόπουλος Ν.: Δαιμόνιο μεσημβρινό (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Φλώρος Παύλος: ’Εγρήγορση (Άγγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 22/5) Χατζηφώτης Ι.Μ.: Φώτιος Κόντογλου, ή ζωή καί τό έργο του (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 8/5) Χατζηφώτης Ι.Μ.: Φώτιος Κόντογλου, ή ζωή καί τό έργο του (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 561) Θέατρο ”Ιψεν ’Ερρίκος: Κούκλας σπιτικό (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Κορρές Μανώλης: Οϊκος Εύγηρίας — ή Εύτυχισμένη Δύσις (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 19/5) Νόρ Πώλ: Ή δίκη τού Σωκράτους (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 4/5) Χουρμούζης Μιχαήλ: Ό ύπάλληλος (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 1/6) Χριστοδούλου Δημήτρης: Γωνία ποτάμι καί γέφυρα (Νάσος Νικόπουλος, Αύγή, 1/6) Παιδικά Αριστοφάνης: Ειρήνη (Διασκευή γιά παιδιά Ελένη Γ. Βαλαβάνη) (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 569) Αύγερινοΰ-Βαμβακά Μαριέττα: Ή τιμωρία τής σφήκας (Γ. Ματζουράνης, Αύγή, 17/6) Αύγερινοϋ-Βαμβακά Μαριέττα: Ή τιμωρία τής σφήκας (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 3/5) Γουλιμή Άλκη: Ό Περσέας, ένας ήρωας τής άρχαίας Ελλάδας (Βίτω Άγγελοπούλου, Καθημερινή, 31/5) Γουλιμή Άλκη: Ό Περσέας, ένας ήρωας τής άρχαίας 'Ελλάδας (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 2/6) Γουλιμή Άλκη: Ό Περσέας, ένας ήρωας τής άρχαίας 'Ελλάδας (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Γουλιμή Άλκη: Ό Χρυσαφένιος Κρίνος (Ίακ. Κυθρεώτης, Πνευματική Κύπρος, άρ. 223) Κουτήφαρη-Φραντζέσκου Α.: Μιά ματιά στούς άνθρώπους (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 27/6) Κρόκος Γιώργης: Δυό πουλιά σέ μιά φωλιά (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 2/6)

Μάρρα Ειρήνη: Ή τριλογία τοϋ δίφραγκου (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 5/5) Μάυλ Πήτερ: Πώς ήρθα στόν κόσμο (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 2/6) Μάυλ Πήτερ: Πώς ήρθα στόν κόσμο (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 566) Οί έλληνες ζωγράφοι γιά παιδιά (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Πέτροβιτς-Άνδρουτσοποΰλου Δότη: 'Εφτά κόκκινες κλωστές στήν άνέμη τυλιγμένες (Βίτω Άγγελοπούλου, Καθημερινή, 31/5) Πέτροβιτς-Άνδρουτσοποΰλου Δότη: Εφτά κόκκινες κλωστές στήν άνέμη τυλιγμένες (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Πέτροβιτς-Άνδρουτσοποΰλου Δότη: Γιά τήν άλλη πατρίδα (X. Κολιός, Πνευματική Κΰπρος, άρ. 223) Πουλχερίου Κίκα: Δυό σειρές στρατιωτάκια (Βίτω Άγγελοποΰλου, Καθημερινή, 31/5) Σφαέλλου Καλλιόπη: Κανέλλος Άγαθίας Γκέκας (Ίακ. Κυθρεώτης, Πνευματική Κΰπρος, άρ. 223) Φίλντιση Σοφία: Νιότη χωρίς τραγούδια (Αΰγή, 4/5) Χατόγλου Φρόσω: Καλημέρα Ειρήνη (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Ίστορία-Βιογραφίες-Μ αρτυρίες Άλεξανδρόπουλος Μήτσος: Ή πολιορκία καί ή άλωση τής Πόλης άπό τούς Τούρκους τό 1453 (Δήμος Ν. Μέξης, Διαβάζω, άρ. 20) Άλεξανδρής Μίλτ.: Ύπερολοκαΰτωμα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Άντύπας Παναγ. Ν.: Αΐ άρχαιότητες τών Μεσοβουνίων καί τοΰ Πύργου Κεφαλληνίας (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 9/6) Βασιλείου Πάνος: Οί σχολές τών Άγράφων ατά χρόνια τής Τουρκοκρατίας (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυ­ πία, 3/5) Γκίκας Γιάννης: Κάστρα τοϋ θρύλου καί τής ιστορίας (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 31/5) Γκούρβιτς Λέβ: Ώρίων Άλεξάκης (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 21/6) Γουναρόπουλος Κων.: 'Ιστορία τής νήσου Εύβοιας άπό άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τών καθ’ ήμάς (Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Καθημερινή, 7/6) Δεσποτόπουλος Κ.Ι.: Θέματα ιστορίας καί πολιτικής (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Καθημερινή, 21/6) Ζιάγκας Νίκος: Αγγλικός ιμπεριαλισμός καί ’Εθνική ’Αντίσταση 1940-1945 (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθε­ ροτυπία, 3/5) Ή οικονομική δομή τών βαλκανικών χωρών 15ος-19ος αΐ. (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 26/6) Καμπέρης Σπύρος: ’Ενθυμήσεις τής ζωής μου 1884-1973 (Χρ. Μηλιώνης, Καθημερινή, 21/6) Κατσίμπας Γ.: Ύπολοχαγός χωρίς άστρα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 13/6) Κονόμος Ντίνος: Ζάκυνθος, πεντακόσια χρόνια 1478-1978 (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 3/5) Κορνάρος Θέμος: Αγύρτες καί κλέφτες στήν εξουσία (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 4/5) Λιάπης Κώστας: Καπετάν Κώστας Γαρέφης (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Λιναρδάτος Σπύρος: Πώς φτάσαμε στήν 4η Αύγούστου (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 22/5) Λούν Χ.Β. Βάν: Ιστορία τής άνθρωπότητος γιά νέους (Κ.Ι. Τσαούσης, Έλυθεροτυπία, 3/5) Μανούσακας Γιάννης: Ό χαλασμός (Γιάννης Εύθυβούλου Τσουδερός, Διαβάζω, άρ. 20) Μαρασλής Άλέκος: Πάτρα 1900 (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Μενοϋνος Ι.Β. (έπιμ.): Οί φιλέλληνες (Ν. Στερεό., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 18/1304) Μητσόπουλος Θανάσης: Τό 30ό Σύνταγμα τοϋ ΕΛΑΣ (Γ. Ματζουράνης, Αύγή, 17/6) Mignet Φραγκίσκος: Ιστορία τής Γαλλικής ’Επανάστασης (Κ.Θ. Δημαράς, Τό Βήμα, 4/5) Μπέικος Γεωργούλας: Ή λαϊκή έξουσία στήν έλεύθερη Ελλάδα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 23/6) Μπέικος Γεωργούλας: Ή λαϊκή έξουσία στήν έλεύθερη Ελλάδα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 14/6) Μπένγκτσον Χέρμαν: Ιστορία τής Αρχαίας Ελλάδος (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 5/6) Ξηραδάκη Κούλα: Κατοχικά (Παρατηρητής, Αύγή, 16/5) Πανεπιστήμιο τοϋ Καίμπριτζ: Ιστορία τής Βυζαντινής Αύτοκρατορίας (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 19/6) Παρασκευαΐδης Μίλτης: Ό προϊστορικός οικισμός τοΰ λόφου Προφήτη Ήλία Άγ. Παρασκευής Λέσβου (Μήτσος Τσιάμης, Δημοκράτης, έφημ. Μυτιλήνης, 19/5) Πρίφτη Κλεοπάτρα: Άπό τά σημειωματάριά μου έννιά ιστορίες (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 27/6) Ραχιώτης Χρήστος: Ζωή καί Αγώνας (Χρ. Μηλιώνης, Καθημερινή, 21/6) Τριανταφυλλίδης Μανόλης: Αύτοβιογραφικές σελίδες (Κ.Θ. Δημαράς, Τό Βήμα, 8/6, 15/6, 22/6) Τριανταφυλλίδης Μανόλης: Αύτοβιογραφικές σελίδες (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 20/6) Χατζηδημητρίου Κάτια: Ιστορία τής Κύπρου (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 9/6) Χιονίδης Γεώργιος X.: Κατάλογος ναυτικών μέ νέα στοιχεία γιά τίς ναυμαχίες στήν έπαναστατημένη Χαλκιδική 1821-1824 (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 17/5) Γ εω γραφ ία-Ταξίδια Καραντώνης Άνδρέας: Ελληνικοί χώροι (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 24/5) Μαντούβαλος Γιάννης Λ.: Στή σκιά τοΰ Ταΰγετου (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 3/5) Παπαστράτου Δανάη: Ταξίδια μέ τόν Πολικό (Κ. Τρίγκατζης, «Κοινωνική» Πειραιώς, 19/6) Συλλάνταβος Γιάννης Γ.: ’Επιστροφή στή γή τής έπαγγελίας (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 31/5)

Μ έ τ ή ν α ισ θ η τ ι κ ή έ π ι μ έ λ ε ια τ ο ύ ζ ω γ ρ ά φ ο υ -χ α ρ ά κ τ η Γ ιώ ρ γ η

Β αρλάμου

τ ή ν έ π ισ τ η μ ο ν ικ ή π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ η τή ς ά ρ χ α ιο λ ό γ ο υ Ε . Λ ο ύ β ρ ο υ κυκλοφ όρησε ό

β ' τό μ ος της έκδοσης

ΤΟΠΟΣ καί ΕΙΚΟΝΑ μ έ σ χ έ δ ια κ α ί χ α ρ α κ τ ικ ά γ ιά τ ή ν Ε λ λ ά δ α ★

★

τού

1 8 ο υ αί.

★

Σ τ ό ν τό μ ο α ύ τό ν π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τα ι 114 σ χ έ δ ια τ ο ύ

ρώ σου μοναχού

Β α σ ιλ ε ίο υ Μ π ά ρ σ κ υ καί

152 γ κ ρ α β ο ΰ ρ ε ς

τ ω ν μ ε γ α λ υ τέ ρ ω ν ε ύ ρ ω π α ίω ν χ α ρ α κ τ ώ ν σ έ σ χ έ δ ια τ ω ν J. S t u a r t, Ν . R e v e t t , C h . G o u f f i e r κ .ά . ★

★

★

Ό β' τόμος διατίθεται σέ τρεις τύπους βιβλιοδεσίας: μέ skivertex, μέ δέρμα καί λινό καί δέρμα έξολοκλήρου. Πληροφορίες καί παραγγελίες: Εκδόσεις Ο Λ Κ Ο Σ Δημοκρίτου 12 0 3621.330 Ύπατίας 5 0 3224.131

100

1979

B

A

M

a a \ M

m amaim wπ lJ

M

t im

L

S

3

’“ i s ;

Τσιλιγκίρογλου

Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ο Δ Ε Λ Τ Ι Ο Α Ρ ΙΘ . 24

Συντάσσεται μέ την πολύτιμη συνεργασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

• Ή ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης προσαρμο­ σμένο στην έλληνική βιβλιογραφία.

• Σέ κάδε κατηγορία βιβλίων προηγούνται άλφαβητικά οί έλληνες συγγραφείς καί άκολουδοϋν οί ξένοι.

• Ή κατάταξη των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφω­ να μέ τό έλληνικό άλφάβητο.

Π Ρ Α Κ Τ ΙΚ Α

Πρακτικά τής ’Ακαδημίας ’Αθηνών. Τόμος 51 (1976). Γραφεΐον Δημοσιευμάτων τής’Ακαδημίας ’Αθηνών, ’Αθήνα, 1977. Σελ. viii+1364. Δρχ. 600.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δέν περιλαμβάνον­ ται έντυπα πού έκδίδονται δύο ή περισσότερες φορές Ε Π Ε Τ Η Ρ ΙΔ Ε Σ • Τά έκδοτικά στοιχεία κάδε βιβλίου άναγράφονται δπως τά παραδίνει ό έκδότης.

• Γιά την άκόμη μεγαλύτερη πληρότητα τού Δελτίου κάδε έκδότης άς μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογραφι­ κά στοιχεία των καινούριων έκδόσεών του. Θά καταχωρηδοϋν όπωσδήποτε.

Γ Ε Ν ΙΚ Α

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΝΙΚΟΣ. Οι έκατό βασικές γνώ­ σεις. Παροτζάκης, Αθήνα, 1979. Σελ. 192. Δρχ.

120.

Επιστημονική Έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθηνών. Περίοδος Β'. Τόμος ΚΕ'. ’Αθήνα. Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών. Τό­ μος ΜΓ' (1977-78). ’Αθήνα, 1979. Σελ. 538. Δρχ.

1000. Έπετηρίς τοΰ Κέντρου Έρεύνης τής 'Ιστορίας τοΰ Έλληνικοΰ Δικαίου. Τόμος 23 (1976). ’Αθήνα, 1978. Σελ. 192. Δρχ. 200.

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ ΠΑΝΑΓ. I. Λαογραφική καί γλωσσική βιβλιογραφία Καρπάθου καί Κάσου των Δωδεκανήσων. Άνάτυπον έκ των «Καρπαθιακών Μελετών», τομ. Α', 1979. Εταιρεία Καρπαθιακών Μελετών, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 104. Δρχ.

160.

ΜΑΚΡΗΣ ΝΙΚΟΣ. Τά μεταφυσικά θεμέλια τής μυστικής. Δοκίμιο ύπερβατικοΰ ρεαλισμοΰ. Συν­ τροφιά, ’Αθήνα. Σελ. 184. ΓΙΟΓΚΑ ΑΓΚΝΙ. Κοινότητα 1926. Τρισηλίον, 1979. Σελ. 308. Δρχ. 300.

LEFEVRE R. Καρτέσιος. Μετ. Μάριου Βερέττα. Γιά νά γνωρίσετε τή σκέψη, άριθ. 9. ’’Απειρον, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 224. Δρχ. 300.

Λ Ε Ξ ΙΚ Α Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ DELICOSTOPOULOS ΑΤΗΑΝ. J. ’Αγγλικά τής στιγμής. Γιά Έλληνες πού ταξιδεύουν στό έξωτερικό καί γιά σπουδαστές - φοιτητές - έμπορους έπιχειρηματίες - άντιπροσώπους - έπιστήμονες ναυτικούς, μέ σύντομο όδηγό τοΰ Λονδίνου. ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 208. Δρχ. 85.

ΓΑΛΑΝΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μαρξισμός καί ψυχολο­ γία. Γιά μιά μαρξιστική θεωρία τοΰ ύποκειμένου. ’Εφαρμοσμένη Ψυχολογία, άριθ. 18α. Μπουκουμάνης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 188. Δρχ. 170.

101

ΓΕΩΡΓΟ ΥΣΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ν. Παιδαγωγική ψυχολογία. Μέ στοιχεία γενικής ψυχολογίας. Τό­ μος Α'. Φελέκης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 228. Δρχ.

230.

SHEEHY GAIL. Κρίσιμες καμπές. Προβλέψιμες κρίσεις στή ζωή τών ένηλίκων. Μετ. Γιάννη Μπαχάρα. Τόμοι Α+Β. Χαϊμαλά, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

[300] +[χίν +358]. Δρχ. 800.

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η

ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. — ΚΟΥΤΣΟΥΚΟΣ Γ. — ΜΗΛΙΓΓΟΣ Σ. — ΡΟΥΝΗΣ Γ. — ΣΑΜΑΡΑΣ Σ.

— ΣΙΝΑΝΟΓΛΟΥ Β. ΕΟΚ: Θέματα κοινοτικής πολιτικής. Εξάντας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 352. Δρχ.

300. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ I. Θέ­ ματα Ιστορίας καί πολιτικής. Τόμος Β'. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 136.

Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ

ΒΙΡΒΙΛΛΗΣ ΖΗΣΙΜΟΣ. Μέ τό φωτοστέφανο τής θείας δόξης. Μάρτυρες καί άγιοι τής έκκλησίας μας. Παράδεισος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ.

130. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΠ. ’Υπόμνημα είςτήν πρώτην καθολικήν έπιστολήν τοΰ άποστόλου Πέ­ τρου. Βυζάντιον, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 274. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ. Ή έκκλησία τών προφητών. Τό προφητικόν χάρισμα έν τή έκκλησίρ τών δυο πρώτων αιώνων. Βασιλόπουλος, ’Αθήνα 1979. Σελ. 456. Δρχ. 450. Τί πρόσφερε ό χριστιανισμός. Τόμος Β'. Τό κοινω­ νικό πρόβλημα. Τήνος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 152. Δρχ. 100.

LODS ADOLPHE. Οί προφήτες. Μετ. Έλίνας Μορφίνη. Ή Καταγωγή τοΰ Χριστιανισμού, άριθ.

8. Δίβρης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 304. Δρχ. 350.

ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥΛΙΑΣ Β. — ΖΑΧΑΡΩΦ ΑΓΓ. — ΖΑΧΑΡΩΦ Γ. — ΘΕΟΔΟΣΙΑΔΗΣ Κ. — ΚΟ­ ΣΜΑΤΟΠΟ ΥΛΟΣ Κ. — ΜΠΑΚΑΤΣΕΛΟΣ Δ. — ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Λ. Ένα βήμα μπρος δύο άλματα πίσω. Δύο ιδεολογίες και πρακτικές στο χώρο του Κέντρου. Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 208. Δρχ. 180. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Π.Κ. Οί σχέσεις Ελλάδας - ΕΟΚ - ΗΠΑ. Τά προβλήματα τής ένταξης. Τό πρότυπο τής συμφωνίας ΕΟΚ-Νορβηγίας καί ή Ελλάδα. Μελέτες πολιτικής καί οικονομίας. Παπαζήσης, ’Αθήνα. Σελ. 104. Δρχ. 120. ΚΑΤΣΑΔΩΡΟΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. Ή κοινωνικοασφαλιστική προστασία στό φιλελεύθερο κοινωνικό κράτος (Δικαίωση ή καταδίκη του;). Εισαγωγή στό θεσμό - Προβλήματα άπό τή λειτουργία του καί τήν κατανομή τής κοινωνικής εισφοράς. ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 128. Δρχ. 160. Ό έπιστημονικός σοσιαλισμός καί οί παραποιή­ σεις του. ’Από τό έπιστημονικό τριήμερο τοΰ Κέντρου Μαρξιστικών ’Ερευνών. Σύγχρονη ’Επο­ χή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 168. ΠΑΠΑΛΗΓΟΥΡΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Π. Ή Ευρώ­ πη τών δέκα. Πολιτική καί ’Ιστορία, άριθ. 9. Εστία, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 184. Δρχ. 200.

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Α Ο Γ ΙΑ

Ή γυναίκα καί τά μέσα μαζικής ένημέρωσης. Δημοκρατική Ένωση Νέων Γυναικών. Πύλη, Αθήνα, 1979. Σελ. 68. Δρχ. 60.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ. Ε.Ο.Κ. καί παιδεία. Οί Ενωμένες Πολιτείες τής Ευρώπης — μιά νέα, μεγάλη, κυρίως πνευματική καί πολιτιστι­ κή δύναμη — καί ή συμβολή τών έκπαιδευτικών. ’Ανάτυπο άπό τό περιοδικό «Σχολείο καί Ζωή», τεύχος 5-6. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 16. Δρχ. 60. ΨΥΡΟΥΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ή ένταξη τής Ελλάδας στήν ΕΟΚ καί ό άλλος δρόμος. Σύγχρονα Ελληνι­ κά καί Διεθνή Προβλήματα, άριθ. 1. Έπικαιρότητα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 176. Δρχ. 150.

Νά μάθουμε νά κάνουμε έρωτα. Γαλλικό Κίνημα γιά τόν Οικογενειακό Προγραμματισμό. Μετ. Ζω­ ής Πιλαφτσόγλου. Β' έκδοση. Μικρά Βιβλία, άριθ. 5. Ύψιλον, ’Αθήνα. Σελ. 64. Δρχ. 50.

ΓΚΟΡΖ ΑΝΤΡΕ. Μεταρρύθμιση καί έπανάσταση. Μετ. Γιόλας Γεωργαντζή — Τάκη Καφετζή. Γράμ­ ματα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 208. Δρχ. 140.

ΚΟΜΕΡ ΔΗ — ΡΗΝΤ ΕΒΕΔΥΝ — ΓΚΟΛΝΤΜΑΝ EMMA. Ό μύθος τής μητρότητας. Μετ. Νίκου Β. ’Αλεξίου. Β' έκδοση. ’Ελεύθερος Τύπος, ’Αθήνα. Σελ. 96. Δρχ. 60.

Greece-G.E.C., political, economic and cultural aspects. A publication of the greek monthly magazi­ ne of philosophy and human sciences «Έποπτεία», ’Αθήνα, 1979. Σελ. 200. Δρχ. 300.

102

ΙΓΚΡΑΟ ΠΙΕΤΡΟ. Μάζες καί έξουσία. Μετ. ’Αν­ ταίου Χρυσοστομίδη — Σοφίας Τσαμιχά. θεμέ­ λιο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 200. Δρχ. 170.

ΠΡΟΔΡΟΜΙΔΗΣ ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ Π. Ή θεωρία τής οικονομικής πολιτικής. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 352. Δρχ. 400.

ΚΑΡΝΤΕΛΙ ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ. Οί δημοκρατικοί δρόμοι στη σοσιαλιστική κοινωνία. Δημοκρατίασοσιαλισμός-αύτοδιαχείριση. Μετ. Ε. Βοσποράκη. Θεμέλιο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 260. Δρχ. 200.

ΤΑΣΣΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑΚΗΣ. Ελληνική βιομηχα­ νία. Μονοπωλιακή άνάπτυξη καί συγκέντρωση τής παραγωγής. Τύμφη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 192. Δρχ. 200.

ΛΕΚΟΥΡ ΝΤΟΜΙΝΙΚ. Έτεροδοξία ή έπανάσταση; Μετ. ’'Αγγέλου Έλεφάντη. Σήμερα, άριθ. 3. ’Αγώνας, ’Αθήνα. Σελ. 128. Δρχ. 90. ΛΟΥΞΕΜΠΟΥΡΓΚ ΡΟΖΑ. Τί ζητάει ό Σπάρτακος-Γράμματα άπ’ τή φυλακή. Μετάφραση - εισα­ γωγή Α. Στίνα. Β' έκδοση. Μικρά Βιβλία, άριθ. 2. Ύψιλον, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 128. Δρχ. 50. ΜΑΝΤΕΛ ΕΡΝΕΣΤ. Ειρηνική συνύπαρξη καί παγκόσμια έπανάσταση. Μετ. Γιάννη Βρυχωρόπουλου. Β' έκδοση. Μικρά Βιβλία, άριθ. 7. Ύψι­ λον, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. Δρχ. 50. ΜΑΤΟΟΥΣ Μ. ’Ασίγαστο μέτωπο. Ή Τσεχοσλο­ βακία στόν άγώνα κατά τής ιδεολογικής υπονο­ μευτικής δραστηριότητας. Μετ. Άλέκου Κουτσούκαλη. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 272. ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ ΜΙΧΑΗΛ. Κρατισμός καί άναρχία. Μετ. Γιάννη Γαλανόπουλου. ’Επιμέλεια Νί­ κου Β. ’Αλεξίου. ’Ελεύθερος Τύπος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 256. Δρχ. 200.

DAHL ROBERT Α. Σύγχρονη πολιτική άνάλυση. Μετ. Μάρκου Βλάχου — Παναγιώτη Καλογεράτου. ’Επιμέλεια Γιώργου Κ. Βλάχου. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 280. Δρχ. 280. ΤΡΟΤΣΚΙ AEON. Τά μαθήματα τοϋ Όχτώβρη (1924). Μετ. Θ. Θωμαδάκη. ’Αλλαγή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ. 80. ΧΟΤΖΙΑ ΕΝΒΕΡ. Ή γιουγκοσλαβική «αυτοδια­ χείριση», καπιταλιστική θεωρία καί πράξη. ’Εν­ άντια στις άντισοσιαλιστικές άπόψεις τού Ε. Καρντέλι, πού διατυπώθηκαν στό βιβλίο: «Οί κατευ­ θύνσεις άνάπτυξης τού πολιτικοί συστήματος τής σοσιαλιστικής αυτοδιαχείρισης». Πορεία, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ. 70.

Δ ΙΚ Α ΙΟ

Κατάλογος βιβλίων πού έχουν εΐσαχθεϊ στό Σπου­ δαστήριο Δημοσίου Δικαίου κατά τά έτη 1977-78. Έποπτεία ’Αναστ. I. Τάχου. ’Επιμέλεια Γιώργου Ο. Άναστασιάδη. Άριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης /Σχολή Νομικών καί Οικονομικών ’Επιστημών, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 104.

Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η -Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η

ΑΝΔΡΕΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ. Ή έκπαίδευση τών δασκάλων. (Ιστορική έξέλιξη 1834-1979). ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 32. ΡΑΥΤΟΓΙΑΝΝΗΣ Κ.Ι. Κυκλοφοριακή άγωγή γιά παιδιά... Μαλλιάρης, ’Αθήνα. Σελ. 68. Δρχ. 220. ΤΕΡΖΗ ΕΛΕΥΘ. — ΓΚΟΥΓΛΕΡΗ ΣΟΥΛ. Έρευνα. Ή έκλογή τού καλύτερου φίλου άπό τούς μαθητές τοϋ δημοτικοί σχολείου. Πρόλογος Μ.Ι. Κασσωτάκη. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. Δρχ. 120.

Σ Χ Ο Λ ΙΚ Α Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΡΗΓΙΝΟΣ Δ. Ιστορία τής οικονομι­ κής άναλύσεως. Τόμος Α'. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 288. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ Α. Π. Ή οικονομική τής άναπτύξεως. ’Ανάλυση καί πολιτική. Τόμοι Α+Β. Β' έκδοση. Καραμπερόπουλος. Σελ. [λβ'+464] + [ιη' + 362]. Δρχ. 500+500.

ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ Ν.Γ. Λεξικόν τών ρημάτων τής λατινικής γλώσσης. Ρήματα όμαλά καί άνώμαλα ’Αρχικοί χρόνοι - έτυμολογία - συνώνυμα - παράγωγα - σύνθετα. Θεσσαλονίκη. Σελ. 256. Δρχ. 200. ΖΗΓΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Μεγάλη σχολική ποιητική άνθολογία. Μητρέλη, Πάτρα. Σελ. 516. Δρχ. 350.

103

SMITH WARREN. Τό αίνιγμα τής κούφιας γής. Μετ. Γιάννη Μικεδάκη. Μπαρμπουνάκης, Θεσσα­ λονίκη, 1979. Σελ. 256. Δρχ. 250.

Ν Α Υ Τ ΙΛ ΙΑ

ΚΟΤΣΟΒΙΛΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ I. Περί έξαρτισμοΰ των πλοίων. Έξέτασις, καταμέτρησις καί άναλογίαι των έμπορικών πλοίων παντός είδους. 'Απλαΐ μέθοδοι τοΰ σχεδιάζειν καί έξαρτίζειν πλοία καί λέμβους, κόπτειν έν άναλογία καί έφαρμόζειν Ιστία, σχοινιά κλπ. Μετά 35 εικόνων. Συστάσει τοΰ υπουργείου τών Ναυτικών. Β' εκδοσις. Σύρος 1919. Βιβλιοθήκη 'Ιστορικών Μελετών, άριθ. 138. Καραβίας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 146. Δρχ. 300.

Λ Α Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ΑΝΤΩΝΙΟΥ Ν. — ΑΥΓΕΛΗΣ Ν. — ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ Κ. — ΖΑΧΑΡΙΟΥ Α. — ΚΑΡΑΣ Γ. — ΚΑΡΟΥΜΠΑΛΟΣ Κ. — ΚΑΦΑΤΟΣ Φ. — ΚΡΙΜΠΑΣ Κ. — ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ Ε. — ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ Σ. — ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗΣ Π. Θεμέλια τών έπιστημών. ’Επιμέλεια Γιάννη Καρά. Guten­ berg, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 248. Δρχ. 300. ΤΖΑΚΟΣ ΚΩΝ. Φώς καί δράση. 'Ιστορική άναδρομή. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 160. Δρχ. 350.

ΚΑΣΣΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ Δ. Μοιρολόγια τής Μέσα Μάνης. Τόμος Α': ’Ανέκδοτα κείμενα καί άγνω­ στα Ιστορικά μοιρολογιών καί οικογενειών. ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 512. Δρχ. 500. Ό Καραγκιόζης τών Σπαθάρηδων. Κωμωδίες τοΰ θεάτρου σκιών καί φιγούρες τού Σωτήρη καί Εύγένιου Σπαθάρη. ’Επιμέλεια Γιάννη Σολδάτου. Νεφέλη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 208. Δρχ. 180. ΧΑΤΖΗΔΟΥΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ρεμπέτικη ιστορία No 1. Νεφέλη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 272. Δρχ.-250.

ΓΛ Ω ΣΣΑ

Τά νέα έλληνικά γιά ξένους. Συνεργασία τών διδασκαλισσών τής έλληνικής τοΰ Άριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Άριστοτέλειο Πα­ νεπιστήμιο Θεσσαλονίκης / ’Ινστιτούτο Νεοελλη­ νικών Σπουδών «"Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη», Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. xii+332. Δρχ. 330.

Δ ΙΑ Σ Τ Η Μ ΙΚ Η

Φ Υ Σ ΙΚ Η

Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΑ

CIUFOLINI CIRO. Λαχανοκομία-κηπευτική, γε­ νική καί ειδική. Περιγραφή καί πλήρεις γενικές καί ειδικές όδηγίες γιά τήν καλλιέργεια, πολλα­ πλασιασμό καί σπορά τών κηπευτικών - ’Ιδιαίτε­ ρες λιπάνσεις, θερμοσπορεϊα, θερμοκήπια, ειδικές καλλιέργειες - Κανόνες ποιότητας, προδιαγραφές καί νομολογία γιά τά έξαγόμενα κηπευτικά στίς χώρες τής ΕΟΚ - Διαγνωστική τών άσθενειών καί καταπολέμηση. Ψίχαλού, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 370. Δρχ. 300.

ΙΑ Τ Ρ ΙΚ Η

Θέματα προληπτικής ιατρικής. 'Ελληνική 'Εται­ ρεία Προληπτικής ’Ιατρικής (Ε.Ε.Π.Ι.). Νέα Σύνο­ ρα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 328. Δρχ. 300.

ΕΡΕΥΝΑ Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΑ

ΚΟΛΛΥΝΣ ΡΟΜΠΙΝ. Είναι ή γή άποικία δια­ στημανθρώπων; (’Αμφισβήτηση καί έπιβεβαίωση). Μετ. Δημήτρη Κωστελένου. Κόσμος Καλών Βιβλίων, ’Αθήνα, 1979. Σελ.' 252. Δρχ. 270.

HOMET MARCEL F. Ό όμφαλός τής γής. ’Εξω­ γήινες έπιδράσεις στό μωσαϊκό τών γήινων πολιτι­ σμών. Μετ. Κλαίρης Τρικεριώτη. Μπουκουμάνης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 300. Δρχ. 250.

104

Εγκυκλοπαίδεια τού αύτοκινήτου. Τόμοι Α ': Κι­ νητήρες αύτοκινήτων. Θεωρία-μελέτη-κατασκευή - λειτουργία - δοκιμές. Κείμενο Arthur W. Judge + Β': Φρένα καί συστήματα πέδησης αύτοκινήτων. Κείμενα Τ. Ρ. Newcomb — R. Τ. Spurr+Γ': έξαεριωτήρες καί συστήματα έγχυσης. Θεωρία πράξη-δοκιμές-ρυθμίσεις έξαεριωτήρων καί συ­

στημάτων έγχυσης. Κείμενο Arthur W. Judge. Μετ. Εύάγγελου Δ. Βάου. Γαλούσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 556+252+524. Δρχ. 560+560+560. ΜΠΙΡΩ ΦΡΑΝΣΟΥΑ — ΡΙΜΠ ΖΑΝ ΚΛΩΝΤ. Οί φάκελοι τής τεχνητής εύφυΐας. (Βίοι παράλλη­ λοι άνθρώπων, ζώων καί μηχανών). Μετ. "Αμμης Παπαϊωάννου. Κόσμος Καλών Βιβλίων, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 184. Δρχ. 270.

Χρωματιστά κεριά. Κείμενο Anne Collings —> David Constable — Randal Marr. Φωτογραφίες Robert Harding. Σχέδια Colin Engie. Μετ. Μαρίας Σταματοπούλου-Μπλύμλαϊν. Ευχάριστες ’Ασχο­ λίες, άριθ. 1. Κύκλος, ’Αθήνα. Σελ. 32. Δρχ. 100.

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Α Ρ Χ ΙΤ Ε Κ Τ Ο Ν ΙΚ Η

ΑΞΑΡΛΗ ΚΛΕΙΩ — ΑΡΑΧΩΒΙΊΉΣ ΓΙΩΡΓΟΣ — ΒΛΑΧΟΣ ΞΕΝΟΦΩΝ — ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ ΝΙ­ ΚΟΣ — ΚΟΣΜΑΚΗ ΤΖΕΝΗ — ΚΟΖΥΡΑΚΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ — ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΛΟΗΣ — ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ-ΜΑΖΗ ΣΟΦΙΑ — ΦΑΜΕΛΙΑΔΟΥ ΕΛΕΝΗ — ΦΑΤΟΥΡΟΣ Δ.Α. — ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ ΚΩΣΤΗΣ. Μελέτες γιά τήν κα­ τοικία στήν Ελλάδα. ’Επιμέλεια Δ.Α. Φατούρου — Λ. Παπαδόπουλου — Β. Τεντοκάλη. Παρατη­ ρητής, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 376. Δρχ. 300. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ. Ή έμπορευματοποίηση τής ποιότητας. Ή κοινωνική λειτουργία τής τέχνης καί τής άρχιτεκτονικής. Θέματα ’Αρχιτε­ κτονικής Πολεοδομίας, άριθ. 1. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 322. Δρχ. 300.

Π Α ΙΔ Ε ΙΑ

ΑΙΣΧΙΝΗΣ. Λόγοι. Είσαγωγή-μετάφραση-σχόλια Η. ’Ηλιου — Γ. Κορδάτου. ’Επιμέλεια έκδοσης Γιάννη Κορδάτου. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγρα­ φέων, άριθ. 69. Ζαχαροπούλου, ’Αθήνα. Σελ. 424. Δρχ. 150. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. "Απαντα. Τόμος Α': Πολιτικά. Προλεγόμενα Ίωάννου Διώτη. Πρόλογος - εισα­ γωγή - μετάφρασις - σχόλια Σπυρίδωνος X. Μαγγίνα. ’Ωφέλιμο Βιβλίο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. ιη'+ 770. Δρχ. 300. ΑΥΡΗΛΙΟΣ ΜΑΡΚΟΣ. Τά είς έαυτόν. Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια Felix de Giorgio. Επιμέλεια έκδοσης Γιάννη Κορδάτου. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγραφέων, άριθ. 68. Ζαχαροπούλου, ’Αθήνα. Σελ. 308. Δρχ. 150. ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ. Περί τοΰ στεφάνου. Εισαγωγή -κείμενο-μετάφραση-σχόλια: γραμματικά - συντακτικά-έρμηνευτικά-πραγματικά-αίσθητικά Κων. Άργύρη. Γρηγόρης, ’Αθήνα. Σελ. η' + 320. Δρχ.

200.

Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ΚΑΚΙΣΗΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. Σαπφώ. Τά ποιήματα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 224. Δρχ. 220.

Οΐα-Σαντορίνη. Portraits from a village (19771979). Photographs by Pamela Browne. Σελ. 40. Δρχ. 300.

ΞΕΝΟΦΩΝ. ’Απομνημονεύματα. Τόμος Α'. Είσα­ γωγή-μετάφραση-σχόλια Κώστα Βάρναλη. ’Επι­ μέλεια έκδοσης Γιάννη Κορδάτου. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγραφέων, άριθ. 70. Ζαχαροπούλου, ’Αθήνα. Σελ. 228. Δρχ. 150.

ΧΙΟΝΟΣ Μ. Φωτογραφία, τέχνη καί αισθητική. Κονιδάρης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 136. Δρχ. 250.

Ε Ν Α Σ Χ Ο Λ Η Σ Ε ΙΣ

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΝΤΟΛΛΑ. Χαλίκια καί πέτρες. Κείμενα Ντόλλας ’Εμμανουήλ. Φωτογραφίες ’Αλεξάνδρας Βάρδα. Άθήναι, 1979. Σελ. 32. Δρχ.

150. 'Υδραυλικά-ήλεκτρολογικά-γκάζι. Πρακτικός τε­ χνικός δδηγός «δλα μόνος σου». Ό Τεχνικός Σύμβουλος, άριθ. 1. Κύκλος, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

96. Δρχ. 250.

ΞΥΔΑΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΡ. Τά κύπρια έπη. Προλε­ γόμενα - κείμενον - έρμηνευτικόν ύπόμνημα. Δια­ τριβή έπί διδακτορία. ’Αθήνα, 1979. Σελ. χχίν+ 184. Δρχ. 250.

TASOLAMBROS F. L. In defence of Thucydides. Γρηγόρης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 292. Δρχ. 450. ΤΟΥΛΟΥΜΑΚΟΣ ΙΩ. Σ. Ή θεωρητική θεμελίωση τής δημοκρατίας στήν κλασσική Ελλάδα. ’Επί­ μετρο: Στοιχεία τής δημοκρατικής έπιχειρηματολογίας τών κλασσικών χρόνων στήν νεώτερη εύρωπαϊκή πολιτική σκέψη. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. xxiv+384. Δρχ. 480.

105

Π Ο ΙΗ Σ Η

ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ ΡΟΗΣ. Τόξα. Διογένης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ Β. Σχόλια. Νέα Πο­ ρεία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 56. Δρχ. 135.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΣΠΥΡΟΣ. Τό Εκμαγείο. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 48. ΒΑΛΣΑΜΙΔΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. Μοτοσακό. Έν Άκανθηρώ Έλληνι λόγω. Παραλλάξ. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Τά ποιήματα, 19481949. Σχέδια Γιάννη Γαΐτη. Πολύπλανο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 144. Δρχ. 300. ΓΙANNOY ΤΑΜΠΑΞΗΣ ΛΟΥΚΑΣ. Ξωθιά. Στί­ χοι. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 80. Δρχ. 200. ΓΚΟΥΜΑ ΑΛΙΚΗ. Υπεραστικά ή περαστικά. Κάκτος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ. 100. ΔΗΜΟΥ ΑΛΕΚΑ. Ποιήματα (1972-1978). Πύλη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. ΕΚΙΖΟΓΛΟΥ ΜΑΚΡΙΝΑ. Δελφικός Ηνίοχος. Ελληνική Τέχνη, ’Αθήνα. Σελ. 32. Δρχ. 100. ΖΗΒΑΣ ΑΛΕΚΟΣ. ’Επιστροφή. Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 34. Ή έλληνική ποίηση. ’Ανθολογία - Γραμματολογία. Τόμος Ε'. ’Επιμέλεια ’Αλέξανδρου ’Αργυρίου. Σοκόλης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 692. Δρχ. 1000. ΙΩΣΗΦΕΛΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Λευκές τουφεκιές. Ποιήματα. ’Ορόσημο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 72. ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΙΔΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. ’Εραστής τής γης. Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 32. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΜΑΡΙΑ. Ή κατάδυση καί ό πυ­ θμένας. Ποιήματα. Β' έκδοση. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 76. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΜΑΡΙΑ. Δίδυμο δνειρο. Ποιήμα­ τα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 32. ΚΑΨΑΛΗΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Μέ μιά τρελή σοδειά. “Αγρα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 48. Δρχ. 80. ΚΟΚΟΡΟΒΙΤΣ ΚΩΣΤΗΣ. Ούράνιο τόξο στήν όμίχλη. Ποιήματα. Μαυρίδης, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

80. Δρχ. 150. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Οί συζητητές. Χρο­ νικά τών Κορυφών, Κέρκυρα, 1979. Σελ. 20. ΚΡΙΝΟΣ ΣΤΕΛΙΟΣ. Εικόνα καί ήχος. Ζωγραφική-ποίηση. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ. 200. ΚΥΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Οί μέρες πού φΰγαν δέν ήταν κι οί τελευταίες... Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 40.

106

ΠΕΡΥΣΙΝΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ποιήματα. Χαιρετι­ σμός Μ.Γ. Μερακλή. Γιάννινα, 1979. Σελ. 48. ΣΟΛΩΜΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ. "Απαντα. Τόμος Α': Ποιήματα. ’Επιμέλεια - σημειώσεις Λίνου Πολίτη. Δ' Εκδοση. “Ικαρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 384. Δρχ.

500. ΤΣΑΤΣΑΪΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ό ξεβράκωτος. Ροή, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 72. Δρχ. 100. ΦΕΛΟΥΚΑΤΖΗ ΚΡΙΤΗ. Νυχτερινά εισιτήρια. Σκαπτή Ύλη, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 52. ΦΙΛΙΠΠΑΣ ΣΠΥΡΟΣ ΓΕΡ. ’Ελεύθερη σκέψη. Ποιήματα. Πρώτη ποιητική συλλογή, Εργασίας 1975-1979. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 176. Δρχ. 200. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΑΡΑΒΙΑ ΛΕΙΑ. Τά παιδιά τής Έστρέδα Νάδα. Β' Εκδοση. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 52. Δρχ. 150. ΛΙ-ΤΑΪ-ΠΟ. ’Επιλογή άπό τό Εργο του. Μετ. ’Αμαλίας Τσακνιά. Οί Ποιητές τού Κόσμου, άριθ.

1. Ή Μικρή Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ.

46. Δρχ. 60. ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ ΚΑΡΟΛΟΣ. Τ’ άπαγορευμένα ποιήματα. Μετ. Γιώργη Σημηριώτη. Σελ. 96. Δρχ.

90. ΝΕΡΟΥΛΑ ΠΑΜΠΛΟ. Ύψη τοΰ Μάτσου Πίτσου. ’Απόδοση στά Ελληνικά καί σχόλιο Ρόη Παπαγγέλου. Διογένης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 32. ΠΟΠΑ. ’Επιλογή άπό τό Εργο του. Μετ. Σπύρου Τσακνιά. Οί Ποιητές τοΰ Κόσμου, άριθ. 4. Ή Μικρή Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 64. Δρχ. 80. ΠΟΠΑ ΒΑΣΚΟ. Ποιήματα. Μετ. Έλλης Σκοπετέα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 152. Δρχ. 150. ΧΕΡΜΠΕΡΤ. ’Επιλογή άπό τό Εργο του. Μετ. Σπύρου Τσακνιά. Οί Ποιητές τοΰ Κόσμου, άριθ.

3. Ή Μικρή Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ.

56. Δρχ. 80. ΧΟΛΟΥΜΠ. Επιλογή άπό τό Εργο του. Μετ. Σπύρου Τσακνιά. Οί Ποιητές τοΰ Κόσμου, άριθ.

2. Ή Μικρή Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ.

88. Δρχ. 100.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ ΝΙΚΟΣ. Ό Λούσιος. Μυθιστόρη­ μα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 216. Δρχ. 250. ΑΛΕΡΑΜΟ ΣΙΜΠΙΛΑ. Μιά γυναίκα. Μετ. Το­ σούλας Καραϊσκάκη. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 240. Δρχ. 170.

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ ΝΙΚΟΣ. Σύμπαλ, τό δελφίνι τοΰ ώκεανοϋ. Μυθιστόρημα. Δωρικός, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 304. Δρχ. 300. ΑΝΤΖΑΚΑ ΣΟΦΙΑ. 'Ιερός γάμος. Βιωματική μυθιστορία. Τόμος Β. Άντινέα, 1979. Σελ. 272. Δρχ. 300. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ό Βόσπορος καίγεται. Ιστορικά Διηγήματα, άριθ. 1. Συντροφιά, ’Αθή­ να. Σελ. 96. Δρχ. 40. ΒΟΥΛΓΑΡΑΚΗΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΓΡ. Αύτοί πού δάμασαν τή θάλασσα. Διηγήματα θαλασσινά. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 240. Δρχ. 200. ΒΟΥΛΟΔΗΜΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ I. Ταξίδι στ’ άστρα. Μυθιστόρημα. Β' έκδοση. Χρυσή Τομή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 280. Δρχ. 200. ΙΟΡΔΑΝΟΥ ΣΩΤΗΡΗΣ. Σάν άχρηστο κίτρινο φύλλο. Ίωλκός, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 192. Δρχ. 150. ΚΑΤΣΙΜΠΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ύπολοχαγός χωρίς άστρα. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 144. Δρχ. 150.

ΒΑΓΙΑΝ ΡΟΖΕ. Παράξενο παιχνίδι. Μετ. Εύδοκίας Παπαγκίκα. Όδυσσέας, ’Αθήνα 1979. Σελ.

296. Δρχ. 230. ΒΙΑΝ ΜΠΟΡΙΣ. Ό άφρός τών ήμερων. Μετ. Ρένας Χατχούτ. Λογοτεχνία, άριθ. 4. Γράμματα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 200. Δρχ. 160. ΒΟΝΕΓΚΑΤ ΚΟΥΡΤ. Σφαγείο No 5. Μετ. Γ. Μάρκου. Πόκετ, άριθ. 4. Κάκτος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 176. Δρχ. 40. ΓΚΟΡΚΙ ΜΑΞΙΜ. Ή γριά Ίζεργκιλ. Μετ. Κοραλίας Μακρή. Κοροντζής, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 80. ΓΚΟΡΚΙ ΜΑΞΙΜ. Ή τραγουδίστρια. Μετ. Κοραλίας Μακρή. Κοροντζής, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 88. Δρχ. 80. ΓΚΟΡΚΙ ΜΑΞΙΜ. Ό έκατομμυριοΰχος. Μετ. Κοραλίας Μακρή. Κοροντζής, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 80. Δρχ. 70.

ΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑΚΗΣ. Άτέρμονη πο­ ρεία. (Μικτή έκδοση). ’Αθήνα 1979. Σελ. 112. Δρχ. 200.

ΓΚΟΡΚΙ ΜΑΞΙΜ. Τά παιδικά χρόνια. Μετ. Νί­ κου Κυτόπουλου. Κλασική Λογοτεχνία, άριθ. 18.

I. Ζαχαρόπουλου, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 304. Δρχ.

150.

ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Μιά χιονισμένη μέρα. Νουβέλα. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ. 130.

ΓΚΟΡΚΙ ΜΑΞΙΜ. Μιά νύχτα στή στέπα. Μετ. X. Μαρκέτη. Ήριδανός, ’Αθήνα. Σελ. 168. Δρχ. 200.

ΜΟΥΛΙΟΣ ΦΑΝΗΣ. Τό πορτραϊτο τοΰ κ. Ά ντουάν. Νουβέλα. Πύλη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 72. Δρχ. 100.

ΜΙΣΙΜΑ ΓΙΟΥΚΙΟ. ’Εξομολογήσεις μιας μά­ σκας. Μετ. Λουκά Θεοδωρακόπουλου. Όδυσσέ­ ας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 222. Δρχ. 180.

ΠΑΓΤΖΙΛΟΓΛΟΥ ΜΙΛΤΟΣ. Νύχτα καί κατα­ χνιά. Διηγήματα καί μαρτυρίες άπό τήν ’Εθνική μας ’Αντίσταση 1941-1949. ’Αθήνα, 1979. Σελ.

136.

ΜΠΑΛΖΑΚ ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ. Ή έξαδέλφη Μπέτα. Σκηνές τής παριζιάνικης ζωής. Οί φτωχοί συγγε­ νείς. Μετ. Κωνστ. ©. Παπαλεξάνδρου. Β' έκδοση. Γράμματα /Λογοτεχνία, άριθ. 8. Γράμματα, ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 416. Δρχ. 200.

ΠΑΝΩΡΙΟΣ ΜΑΚΗΣ. Τά ρομπότ μιά μέρα... Χρυσή Τομή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 234. Δρχ. 200. ΠΑΡΟΡΙΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Οί δύο δρόμοι. Μυθι­ στόρημα. Β' έκδοση. Νεοελληνικά κείμενα, άριθ.

1. Τεκμήριο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 208. Δρχ. 120. ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Σπαζοκεφαλιές στόν ούρανό. Άντιδιηγήματα. Γραμμή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 128. Δρχ. 130. ΣΤΑΦΥΛΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. "Ανθρωποι γιά άντιπαράσταση. Διηγήματα. Θεσσαλική Εστία, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 104. Δρχ. 150. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Λ. ’Ανθρωπιά καί φύση. Διηγήματα-μνήμες. ’Αθήνα, 1979. Σελ. ιβ' + 148. Δρχ. 150.

ΝΙΖΑΝ ΠΩΛ. Ή συνωμοσία. Μετ. Βαρβάρας Δεληβοριά-Τάννερ. ’Επιμέλεια Ευδοκίας Παπα­ γκίκα. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 248. Δρχ.

200. ΝΤΙΚΕΝΣ ΚΑΡΟΛΟΣ. Δύσκολα χρόνια. (ΓΓ αύτά τά χρόνια). Μετ. Σοφίας ΜαυροειδήΠαπαδάκη. Β' έκδοση. Γράμματα/Λογοτεχνία, άριθ. 6. Γράμματα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 336. Δρχ.

160. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ. Τό ύπόγειο. Μετ. Γ. Σημηριώτη. Κοροντζής, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 152. Δρχ.

100. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ ΦΙΟΝΤΟΡ. Τρεις νουβέλες. Μετ. Γ. Κοτζιούλα. Ήριδανός, ’Αθήνα. Σελ. 120.

107

ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΚΙ ΦΙΟΝΤΟΡ. Ή σπιτονοικοκυρά. Μετ. Γ. Κοτζιούλα. Ήριδανός, ’Αθήνα. Σελ.

112 .

ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ Ή σχέση άνθρώπου-φύσης στό Σολωμό. Β' έκδοση άναθεωρημένη. Χανιά, 1979. Σελ. 190. Δρχ. 200.

ΠΛΕΝΤΣΝΤΟΡΦ ΟΥΛΡΙΧ. Ή σύντομη ζωή τού νεαρού Έντγκαρ. Μετ. ΤούλαςΣιέτη. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 144. Δρχ,. 120.

ΚΙΣΚΗΡΑ ΝΙΤΣΑ Π. Ό «άνώνυμος» συγγραφέ­ ας τής «έλληνικής νομαρχίας», ή ζωή του καί τό έργο του. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 84. Δρχ. 150.

ΠΟΥΣΚΙΝ ΑΛΕΞΑΝΤΡ. Ντάμα-πίκα. Μετ. Σο­ φίας Παπαχρήστου. Κοροντζής, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. Δρχ. 70.

ΚΡΙΑΡΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ. Φιλολογικά μελετήματα. 19ος αιώνας. Κριτική-Μελετήματα, άριθ. 1. Φιλιππότης, Αθήνα, 1979. Σελ. 256. Δρχ. 330.

ΡΑΜΠΑ ΛΟΜΠΣΑΝ. Τρεις ζωές. Μετ. Γ. Συρνιώτη. Κάκτος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 164. Δρχ. 180.

ΛΕΦΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Π. Ό Αλέξανδρος Σούτσος καί οί έπιδράσεις τού έργου του στούς συγχρόνους του. Διδακτορική διατριβή. ’Αθήνα, 1979. Σελ.

240. Δρχ. 500.

ΣΤΣΕΠΑΝΟΒΙΤΣ ΜΠΡΑΝΙΜΙΡ. Ό θάνατος τού κυρίου Γκόλουζα. Μετάφραση άπό τά σερβοκρο­ ατικά Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 136. Δρχ. 120. ΤΟΛΣΤΟΪ ΛΕΩΝ. Κάτια. Ό θάνατος τού Ίβάν Ίλίτς. Μετ. Εύγενίας Ζήκου. Καστανιώτης, ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 224. Δρχ. 180. ΤΟΥΡΓΚΕΝΙΕΦ ΙΒΑΝ. Πρώτη άγάπη. Άντσάρ. Μετ. Γιάννη Μαγκλή. ’Επίλογος Edith Scherrer. Κλασική Λογοτεχνία, άριθ. 17.1. Ζαχαρόπουλος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 212. Δρχ. 120. ΤΣΒΕΡΕΝΤΣ ΓΚΕΡΧΑΡΤ. Κεφάλι καί κοιλιά. Ή Ιστορία ένός έργάτη πού έμπλεξε μέ τούς διανοού­ μενους. Μετ. Γιώργου Βαμβαλή. Λογοτεχνία Σή­ μερα, άριθ. 7. ’Επίκουρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

308. Δρχ. 250. ΤΣΕΧΩΦ ANTON. Ή στέπα. Ιστορία ένός ταξι­ διού. Μετ. Σπύρου Σκιαδαρέση. Β' έκδοση. Γράμ­ ματα / Λογοτεχνία, άριθ. 7. Γράμματα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 136. Δρχ. 70.

ΜΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ X. Διγενής ’Ακρίτας. Μελέτη-σύνθεση-σχόλια-σημειώσεις. Νεοελληνική Βι­ βλιοθήκη, άριθ. 2. Έπικαιρότητα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 320. Δρχ. 250. ΠΟΛΙΤΗ ΤΖΙΝΑ. Κριτικά σημειώματα. ΜελέτηΈρευνα, άριθ. 2. Ελληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό ’Αρχείο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 84. Δρχ.

120 . ΦΩΚΟΣ ΣΤΕΛΙΟΣ. Κώστας Παρορίτης. Εισαγω­ γή στή ζωή καί τό έργο του. Νεοελληνικά Κείμενα, άριθ. 2. Τεκμήριο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 120. Δρχ.

140.

BATAILLE GEORGES. Ή λογοτεχνία καί τό κακό. Baudelaire — Blake — Sade — Proust — Genet. Μετ. Ελένης Βαρίκα. Πλέθρον, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 180. Δρχ. 200.

GOLDMANN LUCIEN. Γιά μιά κοινωνιολογία τού μυθιστορήματος. Μετ. 'Ελένης Βέλτσου. Πλέ­ θρον, Αθήνα, 1979. Σελ. 136. Δρχ. 140.

DURAN WILL. ’Εκφραστές τής ζωής. Τόμος Β'. Μπεργαδής, ’Αθήνα. Σελ. 288.

Μ ΕΛΕΤΕΣ

ΒΑΛΕΤΑΣ Γ. Τό προδομένο είκοσιένα. Ή πνι­ γμένη άναγέννηση. Ή έπαναστατική κληρονομιά. Β' έκδοση. Κριτική-Μελετήματα, άριθ. 2. Φιλιππότης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 196. Δρχ. 250. ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. «Όρέστης». Ένα σονέτο τού Κ. Βάρναλη. ’Ανάτυπο άπό τόν κστ' τόμο (1977-78) τής ΕΕΦΣΠΑ. ’Αθή­ να 1979. Σελ. 26.

70 χρόνια τού Γιάννη Ρίτσου. ’Εναρκτήριος λόγος τού προέδρου τής Ε.Ε.Λ.-’Αντιφώνηση τού ποιητή - Χαιρετιστήριος λόγος τού έπίτιμου προέδρου τής Ε.Ε.Λ. Δημήτρη Φωτιάδη - Ή όμιλίατού καθηγη­ τή Γιώργου Βελουδή: «Αύτοβιογραφία, μύθος καί ιστορία στό έργο τού Γιάννη Ρίτσου» - Εύχαριστήριος χαιρετισμός τού ποιητή καί οί στίχοι του άπό τή «Ρωμιοσύνη» πού άπάγγειλε. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 48. Δρχ. 80.

108

ΤΖΑΡΑ ΤΡΙΣΤΑΝ. Ό υπερρεαλισμός καί ό μεταπόλεμος. Μετ. Στέφανου Ν. Κουμανούδη. Μ’ ένα ποίημα τού Νίκου Έγγονόπουλου. Μικρά Βιβλία, άριθ. 6. Ύψιλον, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ. 70.

Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

REICH WILHELM. Υπόθεση ’Αϊνστάιν. ’Αλλη­ λογραφία’ Ράιχ — ’Αϊνστάιν. Μετ. Άλέξης Τ. Σπηλιώτης. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 88. Δρχ. 80.

ΘΕΑΤΡΟ

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΜΑΝΕΤΑ ΕΛΕΝΗ. Homo sapiens. Συμβολικό κωμικόδραμα. Σέ όκτώ εικόνες καί τρία ίντερμέδια. Σκέψη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 132. Δρχ. 180.

ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ-ΤΖΑΒΑΡΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ. Χαμόγελα ειρήνης. Ποιήματα γιά παιδιά μέ ζω­ γραφιές της ’'Αννας Παλιεράκη. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 48. Δρχ. 150.

ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΗΣ. Κρυπταισθήσεις. θέατρο. Μέ δύο σχέδια της Lovisa Grim. Τράμ/ Λογοτεχνία, άριθ. 56. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 40. Δρχ. 40. ΡΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Πέρα άπ’ τόν ίσκιο των κυπαρισσιών. ’Επικό δράμα σέ τρεις πράξεις - 27 εικόνες. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

144. Δρχ. 150. ΚΙΠΠΑΧΑΡΝΤ ΧΑΪΝΑΡ. Τή νύχτα πού καθαρί­ σανε τόν άρχηγό. Δύο πράξεις. Πρόλογοςμετάφραση Ήώς Άμανάκη. Παγκόσμιο Θέατρο, άριθ. 52. Δωδώνη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 152. Δρχ.

120 . ΜΠΟΑΛ ΑΟΥΓΚΟΥΣΤΟ. Θείος Πάπαρος. Πρόλογος-μετάφραση Θόδωρου Έξαρχου. Παγκό­ σμιο Θέατρο, άριθ. 54. Δωδώνη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ. 120. ΜΠΡΕΧΤ ΜΠΕΡΤΟΛΤ. Τά δράματα τής Σιμόν Μασάρ. Συνεργασία Λίου Φοϋχτβάνγκερ. Μετ. Σταύρου Ντουφεξή — Α.Θ. Κολτσιδοπούλου. Ει­ σαγωγή - σχόλια Α.Θ. Κολτσιδοπούλου. Θέατρο, άριθ. 1. Νεφέλη, ’Αθήνα, 1979.

D ’ANNUNZIO GABRIELE. Ή κόρη τού Γιόριου. Μετ. Νικόλαος Ποριώτης. Έπιλογικό σημείω­ μα Δ.Μ. Γιακουμάκη. Φόρκυνος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. Δρχ. 80. ΣΑΚΟΝΙ ΚΑΡΟΓΙ. Διακοπή γιά τεχνικούς λό­ γους. Κωμωδία σέ δύο μέρη. Μετάφραση άπό τά ούγγρικά Μανουέλας Μπέρκη-Μεϊμάρη. Παγκό­ σμιο Θέατρο, άριθ. 56. Δωδώνη, ’Αθήνα. Σελ.

128. Δρχ. 120. ΦΙΛΙΠΠΟ ΕΝΤΟΥΑΡΝΤΟ ΝΤΕ. Φιλουμένα Μαρτουράνο. Δραματική κωμωδία σέ πράξεις τρεις. Μετ. Ρίτας Μπούμη-Παππά. Παγκόσμιο Θέατρο, άριθ. 53. Δωδώνη, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

120. Δρχ. 120. ΩΛΜΠΥ ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ. Ποιος φοβάται τήν Βιρτζίνια Γούλφ. Μετ. Καίτης Κασιμάτη - Μυριβήλη. Παγκόσμιο Θέατρο, άριθ. 58. Δωδώνη, ’Αθήνα. Σελ. 200. Δρχ. 120.

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ. Ειρήνη. Διασκευή γιά παιδικό θέατρο Σοφίας Ζαραμπούκα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 36. Δρχ. 80. ΓΙΑΝΝΑ ΝΙΚΗ. Τό ταξίδι. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 24. Δρχ. 120. Γιά τήν ειρήνη!... ή πρώτη έξόρμηση ζωγραφικής στούς τοίχους τής ’Αθήνας. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 68. Δρχ. 220. ΖΑΡΑΜΠΟΥΚΑ ΣΟΦΙΑ. Ό Φλίτ ταξιδεύει, Ναύπλιο-’Επίδαυρος. Σελ. 10. Δρχ. 140. ΖΕΗ ΑΛΚΗ. Τά παπούτσια τού ’Αννίβα. Εικόνες Σοφίας Ζαραμπούκα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

36. Δρχ. 80. ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ ΜΑΝΟΣ. Κάποτε στήν Ποντικούπολη... Εικόνες Άντώνη Καλαμάρα. Καστανιώ­ της, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 48. Δρχ. 250. ΚΟΥΤΗΦΑΡΗ-ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΟΥ ΑΡΓΥΡΟΥΛΑ. Μιά ματιά στούς άνθρώπους. Διηγήματα. ’Αφιέρωμα στό έτος τοϋ παιδιού. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 120. Δρχ. 120. ΜΑΡΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ - ΜΕΝΕΛΑΟΣ. "Αν είχα... Εικονογράφηση Μερόπης Σταματοπούλου - Καλαφούρη. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 52. Δρχ. 150. ΜΑΡΟΥΛΑΚΗΣ Ν. Αύγουστίνα. Ή φάλαινα θαύμα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 32. Δρχ. 180. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΟΣ. Ναυτικά διη­ γήματα. Εικονογράφηση Ρούλας Κανάκη. Άστήρ, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 268. Δρχ. 180. ΠΑΠΑΔΑΚΗ ΑΘΗΝΑ. Ό τενεκές τού λαδιού. Εικονογράφηση Βάσως Ψαράκη. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 60. Δρχ. 150. ΣΟΥΡΗ ΣΟΥΛΗ. Σκανταλούρης. Κέδρος. ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 20. Δρχ. 80. ΤΑΡΣΟΥΛΗ ΓΕΩΡΓΙΑ. Τό τρίτο βιβλίο πού μ’ άρέσει. (Παιδικό ήμερολόγιο). Εικονογράφηση Παύλου Βαλασάκη — Μαρίας Βουδούρογλου. Άτλαντίς - Πεχλιβανίδης, ’Αθήνα. Σελ. 216. Δρχ.

250., ΛΕΠΜΑΝ ΓΙΕΛΑ. Ό παπαγάλος σταθμάρχης, καί άλλες χαρούμενες ιστορίες. Μετ. Ρένας Καρθαίου. Είκόνες-έξώφυλλο άπό τήν γερμανική έκ­ δοση. Ψυχογιός, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 196.

109

ΝΤΟΥΜΠΩΦ ΝΙΚΟΛΑΪ. Διακοπές στό δάσος. Μετ. Κίρας Σίνου. Είκόνες-έξώφυλλο Π. Καλαντζή. Ψυχογιός, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 232.

ROBLES JAIME. Ένα παραμύθι. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 28. Δρχ. 150.

Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ

ΡΟΝΤΑΡΙ ΤΖΙΑΝΝΙ. Παραμυθία άπό τό τηλέφω­ νο. Μετ. Νάσας Μπαμπάκου. Τεκμήριο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 144. Δρχ. 140.

ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. ’Αναμνήσεις. Προβλή­ ματα τής πολιτικής τού Κ.Κ.Ε. στήν ’Εθνική ’Αντίσταση 1940-1945. (Τό πρακτικό μιας συζή­ τησης). ’Επιμέλεια Άλέκου Παπαπαναγιώτου. Θεμέλιο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 562. Δρχ. 400.

SCHMIDT ANNIE Μ. G. Ή Βρωμίτσα καί ό Μουντζούρης δροσίζονται. Μετ. Γιάννη Εύαγγελίδη. Εικονογράφηση Fiep Westendorp. Τεκμήριο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 20. Δρχ. 50.

ΚΡΑΟΥΣΟΤΑ — ΚΟΥΛΚΑ ΕΡΙΧ. Ή φάμπρικα τού θανάτου. Μία μαρτυρία γιά τό ”Αουσβιτς. Μετ. Νίκου Παπανδρέου. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 440 + 2 σχεδιαγράμματα.

ΣΟΥΛΤΣ ΤΣΑΡΛΣ Μ. Καλό Πάσχα Σνούπυ... Μετ. Ελένης Μανουήλ. Μετόπη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 128. Δρχ. 90. ΣΟΥΛΤΣ ΤΣΑΡΛΣ Μ. Αύτά έχει ή ζωή, Σνούπυ! Μετ. Ελένης Μανουήλ. Μετόπη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 128. Δρχ. 90. ΤΖΟΫΣ ΤΖΕΗΜΣ. Ή γάτα καί ό διάβολος. Μετ. Σπάρτης Γεροδήμου. Εικονογράφηση Gerald Ro­ se. Ήριδανός, ’Αθήνα. Σελ. 32. Δρχ. 160. ΦΟΞ ΠΟΛΑ. Τά νεφελόψαρα ζοΰνε στή θάλασ­ σα. Μετ. Λότης Πέτροβιτς - Άνδρουτσοπούλου. Είκόνες-έξώφυλλο Δ. ’Αρβανίτη. Ψυχογιός, ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 124.

Α Ρ Χ Α ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ

ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ ΕΥΘ. — ΛΟΒΕΡΔΟΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ ΚΑΤΙΑ. Κατάλογος χριστιανικών έπιγραφών στά μουσεία τής Θεσσαλονίκης. Μακεδονική Βι­ βλιοθήκη, άριθ. 52. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 128. Δρχ. 200. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ Γ.Χ. Τό νεολιθικό Διμήνι. Προσπάθεια γιά μιά νέα προσέγγιση τοΰ νεολιθι­ κού ύλικοΰ. ’Εταιρεία Θεσσαλικών ’Ερευνών, Βό­ λος 1979. Σελ. 260. Δρχ. 400.

National Archaeological Museum Thera, Athens, 1979. Σελ. 88. Δρχ. 130.

Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ ΙΑ -Τ Α Ξ ΙΔ ΙΑ

ΚΑΛΦΙΩΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Νόργκε 64ος παράλ­ ληλος. Ταξιδιωτικές έντυπώσεις άπό τή Σκανδινα­ βία. Τυροβόλας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 120.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Λ. Τό Διρό. Σπή­ λαια - πύργος - βυζαντινά μνημεία. Μικρό όδοιπορικό. Β' έκδοση. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 104. Δρχ.

160.

ΑΝΤΑΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ. ’Ηρωική πορεία. Ταξιαρχία άοπλων Ρούμελης. Έκδοση τού Δημοκρατικού Στρατού τής Ελλάδας 1948. Ντοκουμέντα τού ’Ελληνικού Προοδευτικού Κινήματος, άριθ. 21. Μνήμη, ’Αθήνα. Σελ. 64. Δρχ. 60.

Όδηγός: ’Αθηνών - Πειραιώς - Προαστίων. 56 Δήμοι - 37 χάρτες. Όδοί - συγκοινωνίες - νοσοκο­ μεία - ξενοδοχεία κ.τ.λ. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 312+ 37 χάρτες. Δρχ. 500.

ΒΑΛΕΤΑΣ Γ. Ή συμβολή τής Λέσβου στόν άγώνα τής έθνεγερσίας. Μορφές διαφωτιστών καί άγωνιστών - μαρτυρίες καί κείμενα. Αιολικά Γράμματα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 128. Δρχ. 200.

Β ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΕ Σ

ΒΑΣΙΛΑΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ Κ. ’Αναμνήσεις περιό­ δου 1940-1947. Γεγονότα-πρόσωπα-κρίσεις. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 193. Δρχ. 300.

Βιογραφικό λεξικό προσωπικοτήτων. Who’s who 1979. ’Αθήνα. Σελ. 776. Δρχ. 1500. ΚΕΛΛΕΡ ΕΛΕΝ. Ή ιστορία τής ζωής μου. Μετά­ φραση άπ’ τ’ άγγλικά Μάρως Λοΐζου. Δρούγκα, ’Αθήνα. Σελ. 176. Δρχ. 140.

110

ΓΑΡΙΛΙΔΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ. Καντάρα. Τό χρο­ νικό μιας παροικίας πού έσβησε. ’Αλεξάνδρεια, 1979. Σελ. 24. ΔΑΜΩΝΙΔΗΣ. Το κυπριακό, 1977-1979. Η συμ­ φωνία Μακαρίου - Ντενκτάς, 12.2.77 - το αμερι­ κάνικο σχέδιο της 10.11.78. ’Αθήνα, 1979. Σελ.

52. Δρχ. 120.

Ή ιστορία τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας / Πα­ νεπιστημίου τοϋ Καίμπριτζ. Μετ. Ντουντού Σαούλ. Πρόλογος Γιάννη Καραγιαννόπουλου. Θεώ­ ρηση Τζίνας Πολίτη. Τόμοι Α': Τό Βυζάντιο καί οί γείτονές του. + Β': Διοίκηση - έκκλησία πολιτισμός. Μέλισσα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 640+ 894. Δρχ. 2.400. ΚΑΝΑΤΣΟΥΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ. Ή Θράκη κατά τούς ρωμαϊκούς χρόνους. (Provincia Thracia). Δημοσιεύματα τής Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, άριθ. 40. Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 20. Δρχ. 35.

Π Α Γ Κ Ο Σ Μ ΙΑ

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΒΟΓΙΑΖΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Σοσιαλισμός καί κουλ­ τούρα. Προβληματισμοί καί ρεύματα στή μετεπαναστατική Ρωσία (1917-1932). Είσαγωγήέπιλογή-μετάφραση-σημειώσεις Άντώνη Βογιάζου. Τόμος Α'. Ή κρατική καί κομματική πολιτι­ κή. Θεμέλιο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 344. Δρχ. 250.

ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. Ό βασιλο­ κτόνος ’Αλέξανδρος Σχινας. ’Αθήνα, 1979. Σελ.

64. Δρχ. 100.

UMLAND ERIC — UMLAND CRAIG. Μυστή­ ρια άπό τήν άρχαιότητα. Ή άπειλή τών Μάγιας. Μετ. Μάριου Βερέτα. Ώρόρα, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

200. Δρχ. 60.

ΚΑΨΑΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Δ. Ό Ρόμμελ έπεσε στήν Κρήτη. ’'Αγνωστες σελίδες άπό τή μάχη τής έρήμου καί τήν ’Εθνική ’Αντίσταση τής Κρήτης. Κνωσός, ’Αθήνα. Σελ. 232. Δρχ. 200.

Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Α

ΚΟΝΔΥΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. Ό δρόμος πρός τήν καταστροφήν. ’Επιμέλεια Θεμ. Γ. Ζαφειρόπουλου. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 264. Δρχ. 200. ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Β. Τό έλληνικό σο­ σιαλιστικό κίνημα κατά τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Μετ. Σαράντη Άντίοχου. Εξάντας, ’Αθή­ να, 1979. Σελ. 320. Δρχ. 300.

ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό έκλαϊκευμένης έπιστήμης καί έρευνας. Τεύχη 49 καί 50-51 Δρχ. 50+100. ΑΜΦΙ. Τριμηνιαίο περιοδικό γιά τήν άπελευθέρωση τών όμοφυλόφιλων. Περίοδος Β'. Τεύχος 2. Δρχ. 60.

ΜΑΧΑΙΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. Λεύκάς καί Λευκάδιοι έπί άγγλικής προστασίας (1810-1864). Κέρκυρα, 1940. Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, άριθ. 137. Καραβίας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 192. Δρχ. 250.

AUTO ΕΞΠΡΕΣ. Μηνιαία έπιθεώρηση γιά τό αύτοκίνητο. Τεύχος 145. Δρχ. 30.

ΜΕΛΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ. Ή έποχή τοϋ χαλκού στήν Κάρπαθο. Άνάτυπον έκ τών «Καρπαθιακών Μελετών», τομ. Α', 1979. ’Αθήνα, 1975. Σελ. 62. Δρχ. 150.

ΒΗΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό χριστιανικού προβληματισμού. Σύγχρονα θεολογικά-φιλοσοφικά-πολιτιστικά-κοινωνικά θέματα. Τεύχη 29, 30 καί 31. Δρχ. 50.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΦΩΤΙΟΣ Γ. Ή Θεσπρωτία. Άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τών ήμερών ήμών. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 168. Δρχ. 300.

ΒΙΛΛΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ. Μηνιαία έκδοση τού Μορ­ φωτικού καί ’Εκπολιτιστικού Συλλόγου Βιλλίων. Φύλλο 26. Δρχ. 10.

ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Β. Άπό τήν ’Αφρι­ κή στόν Έβρο. ’Ελεύθερη Σκέψις, ’Αθήνα, 1979. Σελ. η'+216. Δρχ. 280.

U.F.O. - ΙΠΤΑΜΕΝΟΙ ΔΙΣΚΟΙ. Στό κατώφλι τής κοσμικής έπαφής. Μηνιαίο περιοδικό ούφολογίας. Τεύχος 7-8 Δρχ. 100.

ΧΙΩΤΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Πολιτικές θύελλες. Τό­ μος Α': Διάσπαση Κ.Κ.Ε. - Κίνημα 1935 - Κίνημα ειρήνης κλπ. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 448. Δρχ. 270.

ΔΕΛΤΙΟ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΩΝ ΒΟ­ ΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 6/ 162. Δωρεάν.

Hommage a la Grece 1940-1944. Textes et temoignages frarupais recueillis et presentes par Roger Milliex. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 296.

ΔΕΛΤΙΟ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΝΕΟ­ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ. Τεύχος 2. Δρχ. 120.

Repertoire des accords internationaux conclus par la Grece (1822-1978). Etabli par Georges Koutsoubakis. Avlos, Athenes, 1979. Σελ. 480.

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ. Τεύχη 10 καί 11. Δρχ. 20.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. ’Ετήσια έπιθεώ­ ρηση. Τεύχος 13. Δρχ. 750.

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ. ’Ανεξάρτητη δίμηνη έκ­ δοση δημοτικού προβληματισμού μέ ιδιαίτερο ένδιαφέρον στό Δήμο Αγίων Αναργύρων ’Αττικής.1 Φύλλα 26 καί 27. Δρχ. 1,50.

111

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία έπιθεώρηση τοΰ βιβλίου. Τεύχη 22 καί 23. Δρχ. 80. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία έπιθεώρηση τοΰ βιβλίου. Τόμος 3 (1979Α). Δρχ. 600. ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ. Μηνιάτικη πολιτική, έπιστημονική, πνευματική καί καλλιτεχνική έπι­ θεώρηση. Τεύχος 10. Δρχ. 25. ΕΛΛΗΝΟ-ΒΕΛΓΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΝΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Λογοτε­ χνία - τέχνες - έπιστήμες - τουρισμός - κριτική. Τεύχος 22-25. Δρχ. 150. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Όργανο τής Πανελλή­ νιας 'Ομοσπονδίας Έκδοτων - Βιβλιοχαρτοπω­ λών. Φύλλο 11. ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗ­ ΣΗ. Διμηνιαΐο θεωρητικό πολιτικό περιοδικό τής Κ.Ε. τής ΕΔΕ. Τεύχος 15-16. Δρχ. 40. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Έκδοση τοΰ Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών. Τεύχος 33-34. Δρχ. 250. ΕΠΙΚΕΝΤΡΑ. Διμηνιαία έκδοση τού Κέντρου Πολιτικής Έρεύνης καί Έπιμορφώσεως. Τεύχος 8. Δρχ. 60.

ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΠΟΧΗ. Παγκόσμια έπιθεώρηση πνευματικής καλλιέργειας. ’Αφιέρωμα στόν Τίτο καί στήν σημερινή Γιουγκοσλαβία. Τεύχος 13. Δρχ. 150. Καρπαθιακαί Μελέται. Τόμος Α'. Εταιρεία Καρπαθιακών Μελετών, άριθ. 1. ’Αθήνα, 1979. Σελ.

408. Δρχ. 400. ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. Μηνιαίο περιοδι­ κό τοΰ ’Ινστιτούτου Καταναλωτών (ΙΝ.ΚΑ). Τεύ­ χος 7/1. Δρχ. 30. ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ. Φαντασμαγορικά κόμιξ. Μηνι­ αίο περιοδικό. Τεύχος 15. Δρχ. 30. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Μηνιάτικο πολιτικό θεωρητικό περιοδικό. Τεύχος 7-8. Δρχ.

20 . Μακεδονικόν ήμερολόγιον, 1979. Είκονογραφημένον. Θεσσαλονίκη. Δρχ. 300.

MARKETING AGE. Ελληνική έπιθεώρηση mar­ keting καί έπικοινωνίας. Τεύχος 2. Δρχ. 65. ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Θεωρητικό-πολιτική έκδοση ένημέρωσης καί κριτικής. Τεύχος 2. Δρχ.

30. ΜΟΡΜΟ. Τεύχος 1. Δρχ. 40.

ΕΡΜΙΟΝΙΚΗ ΗΧΩ. Μηνιαία άνεξάρτητη έφημερίδα γιά δλή τήν Έρμιονίδα, τούς άπανταχού συμπατριώτες καί φίλους της. Φύλλο 42.

ΜΟΥΣΙΚΗ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχη 20 καί 21. Δρχ. 35.

ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματι­ σμού. Ειδικό τεύχος (’Ιούλιος) καί τεύχος 92. Δρχ.

80 καί 40.

ΝΕΑ ΑΡΝΙΣΣΑ. Περιοδική έκδοση τού Μορφω­ τικού ’Εκπολιτιστικού Συλλόγου Νέων ’Άρνισσας. Φύλλο 1.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΗΠΕΙΡΟΣ (ΚΟΝΤΙΝΕΝΤ). ’Ελεύ­ θερο βήμα ρώσων καί άνατολικοευρωπαίων .συγ­ γραφέων. Τόμος ΣΤ’. Δρχ. 200.

ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαΐο περιοδικό σύγχρονης σκέψης. Περίοδος Β'. Τεύχος 136. Μίλς 150.

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗ ΔΟΜΗΣΗ. Μηνιαία τεχνική έπιθεώρηση. Τεύχος 2. Δρχ. 80. ΖΥΓΟΣ. Διμηνιαΐο περιοδικό τέχνης. Τεύχος 35. Δρχ. 150. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΝΕΑ. Τεύχος 121. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ. Μηνιαία έπιθεώρησις. Τεύχος 320-321. Δρχ. 100. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 77. Δρχ. 35. ΘΕΣΣ ΑΛΙΚΗ ΕΣΤΙΑ. Δίμηνη έπιθεώρηση γραμ­ μάτων καί τεχνών. Τεύχος τριπλό: Μάρτης Αύγουστος. Δρχ. 100. ΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑΤΑ. Περιοδικόν τού Ελληνικού ’Ινστιτούτου Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών. Τόμος ΙΕ'. Δρχ. 500.

112

ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ. Λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 290-292. Δρχ. 75. Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Έκδοση τού Συνδέσμου γιά τά Δικαιώματα τής Γυναίκας. Τεύχος 3. Δρχ. 30. ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ. Τό περιοδικό γι’ αύτούς πού δημι­ ουργούν τή ζωή. Τεύχος 44. Δρχ. 30. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Μηνιαία έκδο­ ση προβληματισμού καί πληροφόρησης. Τεύχη 2 καί 3. Δρχ. 50. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ. ’Επιθεώρηση οικονο­ μικών έξελίξεων. Τεύχος 8. Δρχ. 50. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ. Μηνιαία έπιθεώρη­ ση τών βιβλιόφιλων. Φύλλο 8. Μίλς 100. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχος 27. Δρχ. 60.

Ο ΣΤΑΘΜΟΣ. Περιοδικό γιά τούς Έλληνες στή Γερμανία. Τεύχος 3. Μάρκα 2. ΠΑΡΑΛΛΑΞ. Διμηνιαΐο περιοδικό λόγου καί τέχνης. Τεύχος 5-6. Δρχ. 100. ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ. Περιοδικόν τής Εταιρεί­ ας Πελοποννησιακών Σπουδών. Πρακτικά τού Α' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών. Σπάρτη, 7-14 Σεπτεμβρίου 1975. Τόμος Β': Άρχαιότης καί Βυζάντιον· καί Γ': Νεώτερος Πολιτι­ σμός. Παράρτημα, άριθ. 6. ’Αθήνα 1976-1978. Δρχ. 700+700.

ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Μηνιαίο περιοδι­ κό προσχολικής άγωγής. Τεύχη 1,2,3,4,5 καί 6. Δρχ. 20. ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ. Διμηνιαία έκδοση τής 'Εταιρείας «Σύγχρονος Κινηματογρά­ φος». Τεύχος 20. Δρχ. 100. ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ. Τεύχος 21. Δρχ. 35.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 107. Δρχ. 35. ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΛΟΓΗ. Μηνιαία τεχνική έπιθεώρηση. Τεύχη 150, 151 καί 152. Δρχ. 30.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΑΣΟΠΟΝΙΑΣ. Δίμηνη περιο­ δική έκδοση. Όργανο τής Πανελλήνιας Κίνησης Δασολόγων. Τεύχος 20.

ΤΖΑΖ. Τρίμηνο μουσικό περιοδικό. Τεύχος 6. Δρχ. 40.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ. Έκκλησιαστικά-κοινωνικά. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 10.

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Πεζό - ποίηση - κριτική. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχος 9. Δρχ. 40.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΟ­ ΣΙΑΛΙΣΜΟΥ. Μηνιάτικο θεωρητικό καί πληρο­ φοριακό περιοδικό τών κομμουνιστικών καί έργατικών κομμάτων. Τεύχος 8. Δρχ. 20.

ΤΟΜΕΣ. Στή σκέψη, στά γράμματα - στίς τέχνες. Τεύχος 50-51. Δρχ. 100.

ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ. Μηνιαία έκδοση νεανικής ένοριακής συντροφιάς Άγ. Βασιλείου Πειραιά. Τεύχη 27, 28, 29 καί 30-31. Δρχ. 10

ΤΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Μηνιαίο περιοδικό έπιστήμης καί έρευνας. Τεύχος 20. Δρχ.

50. ΤΟ ΡΟΔΙ. Τό περιοδικό γιά παιδιά. Τεύχος 19. Δρχ. 30.

ΣΗΜΑ. Περιοδικό τέχνης. Τεύχος 23. Δρχ. 150. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. Τεύχος 17. Δρχ. 60.

ΤΡΑΜ. Ένα δχημα. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχος 11-12. Δρχ. 150.

ΣΙΝΕΜΑ. Τριμηνιαίο κινηματογραφικό πρωτο­ ποριακό περιοδικό. Τεύχος 4. Δρχ. 60.

ΦΙΛΜ. Περιοδική έκδοση άνάλυσης καί θεώρη­ σης τού κινηματογράφου. Τεύχος 17. Δρχ. 120.

ΣΚΟΥΠΑ. Γιά τό γυναικείο ζήτημα. Τρίμηνη έκδοση. Τεύχος 2. Δρχ. 50. ΣΜΙΛΗ. Διμηνιαΐο λογοτεχνικό περιοδικό. Περί­ οδος Β'. Τεύχος 10. Δρχ. 70. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση έπιστημονικού προβληματισμού καί παιδείας. Τεύχοί 5. Δρχ. 80.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ. Τεύχη 14 καί 15. Δρχ. 40 καί 50. ΦΩΤΟΤΕΣΤ. Διμηνιαΐο περιοδικό φωτογραφίας καί κινηματογράφου. Τεύχος 17-18. Δρχ. 100.

HOMONOIA. Yearbook of the Chair of Greek Philology of the University Budapest. Budapest, 1979.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΓΥΝΑΙΚΑ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύ­ χος 8. Δρχ. 20.

113

Ε μ ε ίς γίναμε πολύ πιό πρίν

Καί τώρα σάς προσφέρουμε τόν οργανωμένο τραπεζικό μηχανισμό μας: Γρήγορη έξυπηρέτηση - γιατί ό χρόνος είναι χρήμα... Σοβαρή διαφώτιση γιά τά οικονομικά σας θέματα... ... Καί άκοϋστε τή συμβουλή μας: Άνοιξτε άμέσως σέ μάς μιά κατάθεση τού είδους πού προτιμάτε. Θά βγήτε κερδισμένοι.

ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ά π ό τό 1886 LI Ε-165.7

Εκδόσεις τού Μ ορφ ω τικού Ιδρύματος τής Εθνικής Τραπέζης

Εκδόσεις τής Εθνικής Τραπέζης ?25Τμ ), σσ. 400. είκ. έγχρ. 154, Α/Μ 103

Δρχ. 1.800

Πωλοϋνται σέ 6λα τά βιβλιοπωλεία Κεντρική Διάθεση: Πλατεία Μητροπόλεως 3, 2ος όροφος (τηλ. 32.21.337) Πρατήριο: Εθνική Τράπεζα, Καρ. Σερβίας 2 (Πλατεία Συντάγματος) Τά έσοδα άπό τίς πωλήσεις διατίθενται γιά πολιτιστικούς σκοπούς

115

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

«ΣΥΛΛΟΓΗ»

ΓΙΑΝΝΑΡΗ 35 Κ. ΠΑΤΗΣΙΑ ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ. 8310403 - 8310419

ΜΙΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΣΤΗ ΝΕΟΕΑΑΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΙΠΑΝΝΟΥ

1

ή «τρέλα» ττού κ α ί ε ι «μνήμες σπαρακτικές τών φοβερών καιρών τής άδερφοσφαγής Μυθιστόρημα. Σελίδες 327

2

«ή ά λ ω σ η τ ώ ν χ ε λ ι δ ο ν ι ώ ν » «οΐ αγώνες τής νεολαίας στή διάρκεια τής δικτατορίας τών συνταγματαρχών. Μυθιστόρημα άποστασιοποιημένο ά πό τά γεγονότα χωρίς πρόθεση εκμετάλλευσης τών π ρ ώ τω ν ημερών τής άπελευθέρωσης. Σελίδες 226.

3

ΜΟΛΙΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

Βαγγέλη Ίιυάννου ΗΤΑΝ ΑΝΟΙΞΗ ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΠΑΣΧΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ. ΣΕΛΙΔΕΣ 194

ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ 116

[Μ ή π α ρ α λ ε ίψ ε τ ε μαζί μ έτά ι [ σ χολικά βιβλία γιά τό πα ιδ ί σα ς] [ν ά π ά ρ ετε κ α ίτ ά βιβλία γιά σάς! | ^Βιβλία γιά γονείς - μιά καινοτομία γιά τήν Ε λ λ ά δ α ] ^ [ Κυκλοφορούν τά πρώτα 5 βιβλία τής σειράς j ^ “ \ γ ιά όλες τίς ήλικίες - άπό τήν νηπιακή ] ^μέχρ ι τήν εφηβική καί τή^ ^ νεανική ήλικία:, Καθ. Τ. ΧελΑμπρύγκε^

Οί π ρ ώ τες 1 σ τή

2,ω Ρ ,, πΓ,

Ιέ ν ό ς παιδιού

ΙΙπ'ΜΚι~

Α/ΙΟΡίι.Γ

"Ιμκε καί Μίχαελ Μάγιερ Π ΑΙΔΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Απαντήστε σωστά στις έρωτήσεις τών παιδιών σας Σελ. 230 -

'

‘ 365 ήμερες

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ 365 ΗΜΕΡΕΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΕΝΟΣ ΠΑΙΔΙΟΥ Ή άνάπτυξη τού βρέφους Σελ. 230 μέ 83 έγχρωμες επεξηγηματικές φωτογραφίες -

J

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Πρακτικές οδηγίες γιά μιά σύγχρονη άγωγή Σελ. 220 -

β "ν

Δρ. Ρόλφ Γκρίγκατ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ Ένας σύμβουλος γιά ένήλικες καί νέους Σελ. 224 Δρ. Πάουλ Ίννερχόφερ ΟΙ ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΣΕΞ "Ενας σύμβουλος γιά έφηβους καί νέους Σελ. 248 μέ 25 έγχρωμες εικόνες 1 καί σχέδια -

Οί σύγχρονοι γονείς δέν χρειάζονται πιά νά αύτοσχεδιάζουν. Τά βιβλία μέ τό σήμα ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ·| τούς προσφέρουν τίς συμβουλές τών ειδικών σέ θέματα άνατροφής καί άγωγής τών παιδιών τους. ΒΙΒΛΙΑ ΠΩΛΟΥΝΤΑΙ Σ’ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΓΙΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΣΠΕΚΤΟΥΣ ΣΤΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΣΑΣ ΓΟΝΕΙΣ

ALLIED SHIPPING

MTiMMIlONUCORP OWNERS AGENTS MANAGERS I® i 23 AKTI MIAOULI PIRAEUS 9, GREECE Tel: 4110511 (6 lines) Telex: 21.2423 ALLS GR Cables: ALLIED SHIP PIRAEUS M 9