Τεύχος 481

IMABAZfi μ η ν ια ία επ ιθ ε ώ ρ η σ η το υ β ιβ λ ίο υ · Ια ν ο υ ά ρ ιο ς 20 0 8 · 6 €

ΤευΧ Ο ζ

481

Ελληνικό Παγανισμό στο

Χριστιανισμό Συνεντεύξεις:

• Μ ήτσος Κα σ όλας · Τ ε ν τ Χ ό ν τερ ιχ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ Γ. ΣΚΑΡΙΜΠΑ

Στέφ α νο ς Δ άνδ ο λο ς

ΤΟ ΑΓΟΡΙ ΣΤΗΝ ΑΠΟΒΑΘΡΑ

ΚΑΠΕ/VAZ ΟΑΠΑΤΟΖ

Γ ΙΑ Τ Ι # Ε Ι Ν Α ΙΓ Ε Λ Ο Υ Ζ q u a y

^ o y ·.

Μπορεί μια γυναίκα να τιμωρήσει τον άντρα της ζωής της; Αρκεί η εκδίκηση για να τον αφανίσει από τη σκέ­ ψη της; Ποιες δυνάμεις καταλύουν τη λογική και την οδηγούν στην τρέλα; Ποια μοίρα υπαγορεύει τις βου­ λές της; Μια άγρια νύχτα μπορεί να είναι τρυφερή; Τα ερωτήματα ζώνουν σαν φίδια την Ερμιόνη από την παιδική της ηλικία. Από τον αγνοούμενο πατέρα ως τον παράνομο εραστή, οι άντρες χάνονται διαρκώς απ’ τη ζωή της, αφήνοντας πίσω τους τον πόνο, την απο­ ρία, το μυστήριο. Παγιδευμένη από μικρή στη γοητεία του Αρη, θα χαράξει την πορεία της στα ίχνη του, χω­ ρίς παρακάμψεις, χωρίς παρεκκλίσεις και, κυρίως, χωρίς αναστολές. Όταν όμως έρθει η ώρα να αναμε­ τρηθεί με την αλήθεια και να απαλλαγεί από τη μάσκα της άγνοιας, τότε θα σχεδιάσει το τέλος, τυφλωμένη πια από το ασίγαστο πάθος της...

Δ Ε Η

Μ Π Ο Ρ Ε Ι

ΠΑ Ζ Ε Ζ Κ Ο Τ & Ζ Ε Ι Αμα δε μ’ είχανε φέρει εδώ πέρα, θα σου ’λεγα ότι αυ­ τή η ιστορία μιλάει για την τρέλα. Γιατί έτσι ξεκίνησε. Εγώ νόμιζα ότι ήμουνα αόρατος κι όλα γύρω μου γίνο­ νταν στάχτη. Κι η Ιντιφάντα που περιμένανε νόμιζα ότι ήτανε κορίτσι. Τέτοια νόμιζα και βρέθηκα στο στόμα του λύκου. Τώρα, για τον κύριο Ακερμαν, τι να σου λέω. Όλοι στο «Σεν Τροπέ» τον είχαμε για φάντασμα. Παλιά ήτανε και στο Αουσβιτς. Ήξερα απ’ αυτό επειδή οχτώ μήνες ήμουνα και γαμώ τους Εβραίους. Του θα­ νατά, δηλαδή. Βέβαια, είχα γίνει και μουσουλμάνος. Αλλά και χριστιανός είχα γίνει κι αυτό με τσάκισε. Λό­ γω ενοχών, βασικά. Τέλος πάντων. Το θέμα είναι ότι κάποια στιγμή πλάκωσε κι ο κύριος Μέρνακ κι η ιστο­ ρία έγινε ακόμα πιο τρελή. Αλλά δε μιλάει για την τρέ­ λα. Α, όχι.Όσο σκέφτομαι, μάλιστα, το αγόρι στην απο­ βάθρα, νομίζω ότι μιλάει για την τρυφερότητα. Επειδή αυτό περιμένουμε πάντα. Κάποιον να μας ψιθυρίσει: «Είμαι εδώ... Είμαι εδώ...»Όσο τρελό κι αν είναι.

ΚΑΛΗ

ΧΡΟΝΙΑ...

. .. από τ ο υς σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς του ΔΙΑΒΑΖΩ με μουσική και βιβλία.

IΔ Ι Α Β Α Ζ Ω

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.

1 Η ΓΝΩΜ Η

ΜΟΥ

γιαννης ν . μπαςκοζος

Μ Ο Ν ΙΜ Ε Σ Σ Τ Η Λ Ε Σ 6 Σχόλια 10 Courier 12 Από μήνα σε μήνα, ΟΛΓΑΣΕΛΛΑ 16 Ρεπορτάζ 28 θερμιδωριανά Οξύτονα, ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ 30 Στήλη Άλατος, ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ 44 ΚΟΝΤΡΑ διάβασμα, ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ 46 ΧΩΡΙΣ προϋ­ πηρεσία, ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ 142 Ο Περιοδεύων ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΚΟΥΡΙΩΤΗΣ 144 a placere ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΝΑΒΟΥΡΗΣ 20 Τ Α Ε Υ Π Ω Λ Η Τ Α ΤΟ Υ Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ ΙΚ Α Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α 84 Μουσικές αναφορές στο έργο του Γιάννη Σκαρίμπα. ΗΡΩ ΤΣΑΡΝΑΚΟΧΥΛΑ

Σ Υ Ν Ε Ν Τ Ε Υ Ξ Ε ΙΣ 36 Μήτσος Κασόλας «Η αξία του ακραίου ερωτικού πάθους». ΣΥΝΕ­ ΝΤΕΥΞΗ ΣΤΗΝ ΝΙΚΗ ΟΡΦΑΝΟΥ 40 Τεντ Χόντεριχ «Ο ρόλος του φιλο­ σόφου σήμερα». ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΝΕΔΑ

Ε Π ΙΣ Τ Ο Λ Η 56 Δρόμοι και αδιέξοδα: Ο στρουθοκαμηλισμός των κρατικών βρα­ βείων. ΠΕΤΡΟΣ ΤΑΤΟΥΛΗΣ

ΠΡΟΣΩΠΑ 132 Τατιάνα Λύγαρη «Λογοτεχνικές Γεύσεις». ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΗΝ ΝΙΚΗ ΟΡΦΑΝΟΥ

Β ΙΒ Λ ΙΟ Θ Η Κ Ε Σ 136 Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη». ΝΑΣΟΣ ΧΡΙΣΤΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

Β ΙΒ Λ ΙΑ Σ Τ Ο Ν Κ Ο Σ Μ Ο 48 Η μυθοπλασία ως πραγματικότητα. ΕΛΕΝΗ KAPPA 50 Τα ρωσικά βραβεία. ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ 51 Ένα παλαιό αριστούρ­ γημα. MAURIZIO DE ROSA 54 Η Ευρώπη επιμένει πολιτιστικά (και ψη­ φιακά)! ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΤ. ΑΝΔΡΙΑΝΕΣΗΣ

Α Φ ΙΕ Ρ Ω Μ Α 98 Από τον ελληνικό πανανισμό στο χριστιανισμό. Επιμέλεια: ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ 100 Εισαγωγή στα προβλήματα της μετάβασης από τον ελληνικό παγανισμό στο χριστιανισμό. ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ 104 Εκστα-

[ ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΠΕΡΙ ΕΧΟΜΕΝΑ

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ISSN: 1106-1383 ΚΩΔΙΚΟΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ 1141

ΤΕΥΧΟΣ 481 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008 Ιδρυτής Περικλής Αθανασόπουλος Ιδιοκτήτης Γ. ΓΑΒΑΛΑΣ & ΣΙΑ Ε.Ε. Εκδότης Γεώργιος Γαλάντης-Γαβαλάς

]

τικότητα και μυστήρια στην αρχαϊκή και κλασική Ελλάδα. ΣΠΥΡΟΣ I. ΡΑΓΚΟΣ 110 Η έννοια της θεουρνίας στη φιλοσοφία της ύστερης αρχαιότητας. ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΜΑΤΕΛΛΟΣ 114 το φαινόμενο των θεοσεβών: Προβληματισμοί. ΜΑΡΙΖΑ-ΖΩΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ 118 Περί νεκρών και κεκοιμημένων. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΥΡΤΑΤΑΣ 121 Η ελληνική κληρονομιά στον χριστιανισμό. ΜΑΡΙΟΣ ΜΠΕΓΖΟΣ

Διευθυντής Γιάννης Ν. Μπασκόζος

UNDERGROUND 140 Του δρόμου...#24. ΩΜΕΓ@

Τακτικοί Συνεργάτες Παναγιώτης Στ. Ανδριανέσης, Αλέξης Ζήρας, Ελένη Καρρά, Χρήστος Κάτσικας Κώστας Κατσουλάρης, Κώστας Μποτόπουλος, Γιώργος Ξενάριος, Όλγα Σελλά

Τ26 Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ Επιμέλεια: ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΕΡΣΗΣ

60 Β ΙΒ Λ ΙΟ Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Η SO Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Α Ρ Ο Υ Σ ΙΑ Σ Η

Ανταποκριτές Christopher Lees (Μπέρμινγκχαμ) Έλενα Παλλαντζά (Φραγκφούρτη) Maurizio De Rosa (Μπολώνια) Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης (Μόσχα) Κριτικογραφία Θοδωρής Πέρσης Διορθώσεις Σπύρος Κακουριώτης Υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων Κωνσταντίνα Πολυχρονοπούλου

ί ΣΕ ΑΥΤΟ το ΤΕΥΧΟΣ ΓΡΑΦΟΥΝ κ ι ΜΙΛΟΥΝ: Παναγιώτης Στ. Α νδριανέσης · Alex Basko · Γιωργος Βεης ·

Διαφημίσεις, Παραγωγή, Διανομή Τάσος Οικονομόπουλος

Σ πυρος Α. Γεωργιου · Γιωργος Δ αρδανος · Αλεξης Ζ ηρας ·

Συνδρομές Χρυσάνθη Κουλελή

Καναβουρης · Ελένη Kappa · Μητςος Καςολας · Χρηστός

Γ ιώργος X. Θ εοχαρης ·

Σ πυρος Κακουριώτης ·

Κώστας

Κατσίκας · Κώστας Κατςουλαρης · Ηλιας Κεφαλας · Νικος K.

Σχεδιασμός, dtp Σοφία Μιχάλα

Κυριαζης · Δ ημητρης Κυρτατας · Tatiana Λυγαρη · Δ ημητρης

Εκτύπωση I. Μαυρίδης & ΥΙΟΙ Ο.Ε.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΝΕΔΑΣ · MAURIZIO De ROSA · ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ · ΝΙΚΗ

ΔΙΑΝΟΜΗ ΑΡΓΟΣ (περίπτερα) ΕΡΜΗΣ (βιβλιοπωλεία) ΔΙΑΒΑΖΩ Χαρ. Τρικούπη 38, ΑΘΗΝΑ 106 80 Τηλ: 210 3388008 · Fax: 210 3388006 E-mail: diavazo@otenet.gr

Μαμαλουκας · Γ ιάννης N. Μ παςκοζος · Μάριος Μπεγζος ·

Ο ρφανού · Γεώργιος N. Περαντωνακης · Θ οδωρης Περςης · Μαριζα-Ζωη Πετροπουλου · Κωνσταντίνα Πολυχρονοπουλου · Σπυρος I. Ραγκος · Ολγα Σέλλα · Γιάννης Σταματελλος · Νικος Σταματης · Πέτρος Τατουλης · Φώτης Τ ερζακης · Δ ημητρης Β. Τ ριανταφυλλίδης · Ηρω Τςαρνα-Κοχυλα · T ent Χοντεριχ · ΝΑΣΟΣ ΧΡΙΣΤΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ · ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΥΛΗΣ · ΩΜΕΓ@

ιστορική σειρά τεκμηριωμεντι και αντικειμενική σε μια εποχή παραχάραξή και σύγχυσή

GWENDOLYN LEICK

F. DONALD LOGAN

® A gYM H0©O Μια εμπεριστατωμένη μελέτη για τους Βίκινγκς και τη συμ­ βολή τους στην Ιστορία. Με παρουσίαση όλων των αρχαιο­ λογικών ευρημάτων μέχρι την τελευταία δεκαετία, ο συγγρα­ φέας εστιάζει στην περίοδο 800-1050 μ.Χ. και χρησιμοποι­ εί αρχαιολογικά, λογοτεχνικά και ιστορικά στοιχεία για να τεκμηριώσει τις υπερπόντιες εκστρατείες των Βίκινγκς και τη μεταμόρφωσή τους από λαό βίαιων επιδρομέων σε ει­ ρηνικούς μετοίκους.

ISBN 978-960-210-525-2, σελ. 284, τιμή 17,00€

01 ΑΡΧΑΙΟΙ

ΚΕΛΤΕΣ

Η συγγραφέας αποκαλύπτει την πραγματικότητα πίσω από τον λαϊκό μύθο για τη Βαβυλώ­ να. Αξιοποιώνταςαρχαιολογικά ευρήματα και πινακίδες σφη­ νοειδούς γραφής, μας μιλά για τη ζωή βασιλέων και εμπόρων, γυναικών και δούλων. Αλλά και για το κοινωνικό, ιστορικό, γεωγραφικό και πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο άνθησε ο εκ­ πληκτικός πολιτισμός των Βα­ βυλωνίων από την εποχή του Χαμμουραμπί μέχρι την εποχή των επιγόνων του Αλέξανδρου.

Μια πλήρης μελέτη για τις φημι­ σμένες σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο της Μεσογείου κελτικές φυλές, που η προέλευσή τους εξακολουθεί να προκαλεί ζωηρές συζητήσεις. Αγριοι πολεμιστές και επιδέξιοι τεχνίτες, οι Κέλτες υπήρξαν το αρχέτυπο των βαρ­ βάρων από τον Βορρά, προκαλώντας το δέος τόσο στους Έλληνες όσο και στους Ρωμαίους.

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΠΕΣΜΑΖ0ΓΛ0Υ 5 · ΤΗΛ. 210 3212111

Έ

www.odisseas.gr · info@odisseas.gr

Λ ογοτεχνία και Μ ΜΕ Κάτι κινείται οτην Εταιρεία Συγγραφέων. Το τελευ τα ίο συνέδριο που οργάνωσε στα τέλη Νοεμβρίου (28-29/11/07) με θέμα «Λογοτεχνία και ΜΜΕ» είχε μεγάλη επιτυχία. Τόσο από την υποδοχή που έτυχε από τα μέσα, από την παρουσία δύο υπουργών, τριών διευθυντών εφημερίδων και του προέδρου της ΕΡΤ στην εναρκτήρια συνεδρία, αλλά και από τη συμμετοχή του κοινού, συγγραφέων, δημοσιογράφων και κριτικών. Οι οργανωτές (συμμετείχε και η Γενική γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης) υποσχέθηκαν ότι θα το καθιερώσουν. Το ελπίζουμε. Μ. Πάνελ συζήτησης του συνεδρίου. Διακρίνονται από αριστερά οι, Τ έτα ρτος Μ πλουμ Ντίνος Σιώτης, Σταύρος Ζουμπουλάκης, στα ελλη νικ ά Κώστας Μαυρουδής, Το τέταρτο βιβλίο του Χάρολντ Μπλουμ Γιάννης Μπασκόζος, Αντώνης Φωστιέρης πρόκειται να κυκλοφορήσει πολύ σύντο­ και Λώρη Κέζα. μα από τις εκδόσεις Τυπωθήτω-Δαρδανός στα ελληνικά. Με υπότιτλο «Τα βι­ βλία και τα οχολεία των εποχών», σε με­ τάφραση Κατερίνας Ταβαρτζόγλου, στο βιβλίο αυτό ο Μπλουμ μας δίνει ένα ώρι­ μο έργο, όπου πλέον είναι πλήρως απο­ σαφηνισμένος ο Δυτικός Κανόνας, δηλα­ δή μια «ιερή λίστα» βιβλίων που πρέπει κάποιος να έχει διαβάσει. Γνήσιος μαρξι­ στής (του Γκρόουτσο Μαρξ), διακήρυσσε ό,τι κι ο τελευταίος: «ό,τι κι αν είναι αυ­ τό, εγώ είμαι εναντίον του!» Ευκαιρία, λοιπόν, για ένα γύρο συζητήσεων -αν υπάρχει ακόμα διάθεση. Ν.

Μπλουμ και κριτική Μεταφέρω ένα ωραίο από το βιβλίο του Μπλουμ που λέει στην αρχή ενός κεφα­

λαίου για την κριτική. Κάθε κριτικός οφεί­ λει να έχει το αγαπημένο του αστείο πε­ ρί κριτικής. Το δικό του ήταν η σύγκριση της φροϋδικής λογοτεχνικής κριτικής με την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: ούτε αγία, ούτε ρωμαϊκή, ούτε αυτοκρατορία -ού τε φροϋδική, ούτε λογοτεχνική, ούτε κριτική! Εν αναμονή του βιβλίου, λοιπόν. Ν.

Εκεί σ την Άρτα Η εφημερίδα arta press για δεύτερη συ­ νεχή χρονιά διοργάνωσε διαγωνισμό διη­ γήματος. Η κριτική επιτροπή από τους Γιάννη Καλπούζο, ποιητή, Κώστα Κατσουλάρη, συγγραφέα-κριτικό, Βαγγέλη Ραπτόπουλο, συγγραφέα, Νώντα Παπαγεωργίου, εκδότη και Ντίνο Γιώτη, δημοσιογράφο-συγγραφέα, απένειμε το πρώ­ το βραβείο στον Γιάννη Παλαβό για το διήγημά του με τίτλο «Για αλλαγή». Να ένας σοβαρός θεσμός που μπορεί να καρποφορήσει στην περιφέρεια. Την πε-

Βραβεία Διαβάζω στις 12 Μαίου Δεν προλάβαμε να σας το πούμε στο προηγούμενο τεύχος κι ίσως το μάθατε από τις εφημερίδες. Τα Λογοτεχνικά Βραβεία του Διαβάζω 2008 θα απονεμηθούν στις 12 Μαίου 2008 στο νέο Μουσείο Μπενάκη. Κλείστε εγκαίρως τις θέσεις σας!

(S

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ριφέρεια που οι υπουργοί και ία περιοδεύοντα καλλιτεχνικά σχήματα την κατα­ δικάζουν συχνά στην κουλτούρα της «αρπαχτής».

Συνέδρ ιο για το ν Α. Φ ραγκιά Στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ έγινε οτις 14,15 και 16 Δεκεμβρίου συνέδριο για τον Αντρέα Φραγκιά. Το οργάνωσε ο Γιάννης Παππάς και το ηλεκτρονικό του περιοδι­ κό Διαπολιτισμός, το Διαβάζω, οι εκδό­ σεις Κέδρος και η ΠΟΕΣΥ. Δύσκολες μέ­ ρες μέοα στις γιορτές, αλλά οι άνθρωποι που είχαν διαβάσει και αγαπήσει τον Φραγκιά ήταν εκεί. Όσοι το παρακολου­ θήσαμε ξέρουμε ότι άνθρωποι σαν τον Φραγκιά βγαίνουν λιγοστοί πια. Μας μεί­ νανε τα σπίτια! κ.

Νέα Γενιά Κυκλοφόρησε από το εκδοτικό της Σύγ­ χρονης Εποχής, σε φωτογραφική ανατύ­ πωση, το περιοδικό Νέα Γενιά, όργανο του Συμβουλίου της ΕΠΟΝ. Ιστορικό πε­ ριοδικό, κυκλοφορούσε οε δύσκολες εποχές, γεμάτο νεύρο και διάθεση για δράση. Στον πρώτο τόμο είναι τα φύλλα 39-56 (1944-1946). Θα κυκλοφορήσουν ακόμα δύο τόμοι κι ένά τομίδιο. Περιμέ­ νουμε να ολοκληρωθεί το έργο, μιας και πρόκειται για μια ιστορία που ξεχνιέται και χάνεται. κ.

Παραίτηση Την παραίτηση του από πρόεδρος του ΕΚΕΒΙ υπέβαλε ο καλός συγγραφέας Δημήτρης Νόλλας. Υποπτεύομαι ότι ετοιμά-

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ HILARY MANTEL

IRAZ PEZESHKZAD

ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΥΡΟ

7 0 ΘΕΙΟΣ ΜΟΥ 0 ΝΑΠΟΛΕΩΝ Ψ

σελ. 504 Το μυθιστόρημα της πολυβραβευμένης Αγγλίδας Χίλαρυ Μαντέλ πραγματεύεται το θέμα του αποκρυφισμού, αποτυπώνοντας παράλληλο με χιούμορ τη θλιβερή καθη­ μερινότητα της μικροαστικής Αγγλίας του Μπλερ. Αποτελεί επίσης ένα εύστοχο σχόλιο για τους τρόπους με τους οποίους τα τραύματα της παιδικής ηλικίας μπορεί να στοιχειώσουν τις ζωές όλων μας.

σελ. 640 Με απολαυστικό χιούμορ ο Πεζεσκζόντ σατιρίζει την περσική κοινωνία εξιστο­ ρώντας τις περιπέτειες μιας πολυμε­ λούς οικογένειας.'Ενα από τα σημαντι­ κότερα ιρανικά μυθιστορήματα του 20 ου αιώνα που αντιστάθηκε σε όλες τις απόπειρες λογοκρισίας. ΜΑ JIAN

Ο ΜΑΚΑΡΟΝΟΠΟΙΟΣ σελ.272 Μέσα από τον διάλογο ενός επαγγελματία συγγραφέα κι ενός επαγγελματία αιμοδότη, σκιαγραφείται μια κοινωνία που μεταμορφώνεται πατών­ τας με το ένα πόδι στον κομμουνισμό και με το άλλο στον πιο σκληρό καπι­ ταλισμό. Το «κόκκινο» χιούμορ του Μα Γιαν οδήγησε τους κριτικούς να τον χαρακτηρίσουν Κινέζο Κούντερα.

*

Ένα έγκλημα, μια εξαφάνιση και μυστη­ ριώδη ίχνη οδηγούν προς την αφιλόξενη τούνδρα. Με φόντο τα παγωμένα δάση του Καναδά η βραβευμένη Στεφ Πένυ γράφει ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα της χρονιάς.

ΠΑΠΥΡΟΣ

Εκδοτικός οργανισμός ΠΑΠΥΡΟΣ, Βουκουρεοτίοι- 18, 10671 Αθήνα Τηλ: 210 3826813 www.papyrosonline.gr

[ Σδ Χι αΟ Λβ ΙαΑζ ω ] ζει καινούργιο βιβλίο, οπότε κάτι θα κερ­ δίσουμε κι από εκεί. Μ.

τους εκδότες. Επίσης θα πρέπει να βάλει στο παιχνίδι τις Λέσχες Αναγνωστών, μιας και αυτοί διαβάζουν οργανωμένα. τ. ο.

Βραβεία αναγνω στών Έβλεπα την εκπομπή της Μπήλιως Τσου­ καλά στην κρατική τηλεόραση όπου ανα­ κοινώθηκε το Βραβείο αναγνωστών, το οποίο απονεμήθηκε οτον Ανδρέα Μήτοου για το πολύ καλό πεζογράφημά του Ο κύριος Επισκοπάκης. «Επιτροπάκη» τον ανέβαζε, «Επιτροπάκη» τον κατέβαζε η οικοδέσποινα της εκπομπής τον ήρωα του βιβλίου. Λίγη προσοχή δεν βλάπτει. τ. ο.

Βραβεία αναγνω στών 2 Στην ίδια εκπομπή καλεσμένες ήταν και οι δύο βραβευμένες τα προηγούμενα χρόνια Ρέα Γαλανάκη και Ευγενία Φακίνου. Η κ. Φακίνου τάχθηκε υπέρ της κα­ θολικής ψήφου των αναγνωστών χωρίς εμπόδια, ενώ η κ. Γαλανάκη μάλλον έκλι­ νε προς την επιλεγείσα φετινή μέθοδο, όπου μια επιτροπή έδωσε λίστα βιβλίων από τα οποία καλούνταν οι αναγνώστες να επιλέξουν με sms το πιο καλό. Φαίνε­ ται ότι το Βραβείο αναγνωστών ψάχνεται ακόμα. Ίσως θα ήταν καλό να μελετηθεί η πείρα των ξένων, της Ολλανδίας κ.ά. τ. ο.

Η α υτα ρέσ κεια τω ν μικρόκοσμων «Στην Ελλάδα, η αυταρέσκεια των μικρόκοσμων έχει πλήξει -ανεπανόρθωτα;και τον λογοτεχνικό χώρο. Γνωριζόμαστε όλοι σ' αυτήν την πόλη. Ξέρουμε τις αδυναμίες του καθενός, τις κρυφές του επιθυμίες, τις αγωνίες του, τις συμμαχίες και τις ισορροπίες που τηρεί προκειμένου να επιτύχει τους κρυφούς του πόθους. Οι οποίοι ποικίλλουν. Άλλοι θέλουν απλώς ένα βραβείο και είναι διατεθειμένοι να κάνουν τα πάντα γι' αυτό. Άλλοι φροντί­ ζουν -η παρατήρηση αφορά τα μέλη των κριτικών επιτροπών- να εξασφαλίσουν ένα καλό πλασάρισμα στους φίλους ή τους συναδέλφους τους (ε, τι; να τσακω­ θούμε και με την παρέα μας, τώρα;). Άλ­ λοι επενδύουν σε συμμαχίες, προκειμέ­ νου να στρώσουν το δρόμο για επικείμε­ νη προαγωγή, ανέλιξη ή τοποθέτησή τους σε υψηλής αποδοχής πόστα. Τα κρατικά λογοτεχνικά βραβεία μοιάζουν με μια υπολογισμένη παρτίδα σκάκι, στην οποία τα πιόνια κινούν γηραιοί συντηρη­ τικοί κύριοι, αλλά και νεαρότεροι μετα­ μοντέρνοι». (Της Όλγας Σελλά, Καθημερινή, 15/12/07)

Βραβεία αναγνω στών 3 Το Βραβείο αναγνωστών πρέπει να αντι­ προσωπεύει τους αναγνώστες. Τι προτι­ μούν οι αναγνώστες. Αν τηρηθεί αυτό το κριτήριο με διαφάνεια και προσοχή, θα βρεθεί ο τρόπος ώστε το βραβείο αυτό να μακροημερεύσει. Γιατί αξίζει να έχου­ με ένα βραβείο που να διαφέρει από τα άλλα και να αντιπροσωπεύει αυτό που λέμε πλατύ αναγνωστικό κοινό. Νομίζω ότι το ΕΚΕΒΙ θα πρέπει να ζητήσει γνώμες από τους βιβλιοπώλες, τους συγγραφείς,

3

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Μπες - βγες στην Επιτροπή Η Επιτροπή των Κρατικών Βραβείων θα συνεχίσει το έργο της και το 2008. Σύμ­ φωνα με πληροφορίες οι αρρυθμίες σε αυτήν θα συνεχιστούν καθώς αναμένο­ νται κι άλλες παραιτήσεις. Στο μεταξύ μέλος της Επιτροπής που είχε νεοπροσληφθεί το καλοκαίρι στην αντικατάστα-

[ Δ I A BA Ζ Ο 1 Σ Χ Ο Λ Ι Α !

ση των δύο πρώτων παραιτηθέντων έμαθε μία ημέρα πριν την ανακοίνωση των Βραβείων ότι δεν είναι πια μέλος της Επιτροπής. «Μας ουγχωρείτε ξεχύσαμε να σας ειδοποιήσουμε ότι σας βάλαμε και κατόπιν σας βγάλαμε από την Επιτρο­ πή» του απάντησαν αρμοδίως.

Audio books Τα audio books, η νέα πρόταση του Με­ ταιχμίου προξένησαν ένα ενδιαφέρον στην αγορά. Εντύπωση έκανε ότι ακόμα και για το βιβλίο του Τατσόπουλου, το οποίο είχε ήδη κυκλοφορήσει υπήρχε εν­ διαφέρον. Παρεμπιπτόντως στα γραφεία του Διαβάζω έχουν μείνει ακόμα λίγα κομμάτια. Σπεύσατε με ένα τηλεφώνημα να τα κερδίσετε!

Τα Σάββατα τη ς ποίησης Κάθε δεύτερο Σάββατο στην Πάτρα, στο Πολύεδρο -για τέταρτη φορά μέσα σε δέ­ κα χρόνια- παρουσιάζονται οι πρόσφατες ποιητικές συλλογές. Προγραμματίζονται αναγνώσεις και κριτικές παρουσιάσεις 25 αξιόλογων ποιητών. Στις κριτικές παρου­ σιάσεις του έργου των ποιητών θα μιλή­ σουν φιλόλογοι, κριτικοί της λογοτεχνίας, καθηγητές από το πανεπιστήμιο της Πά­ τρας και λόγιοι της πόλης. Πρώτη εκδήλω­ ση στις 19 Ιανουάριου 2008 στη 1 το με­ σημέρι, με τη Ζέφη Δαράκη. Για την ποιήτρια θα μιλήσει ο ποιητής Σπύρος Λ. Βρεττός. Ακολουθεί ο Τίτος Πατρίκιος στις 2 Φεβρουάριου, θα τον παρουσιάσει η επ. καθηγήτρια στο τμήμα φιλολογίας του Πα­ νεπιστημίου Πατρών Κατερίνα Κωστίου. Το Διαβάζω χαιρετίζει αυτή την προσπάθεια και θα την στηρίξει όσο μπορεί. Ν.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ OLGA GRUSHIN Η ΟΝΕΙΡΙΚΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΟΥΧΑΝΟΦ σελ.408 Η άνιση πάλη ενός λογοκριτή τέχνης (στη Σοβιετική Ένωση) με το απωθημένο του καλλιτεχνικό όραμα. Το πρώτο μυθιστόρημα της Γκρούσιν απέσπασε πολλές διακρίσεις και βραβεία και έχει ήδη μεταφραστεί σε δεκατρείς γλώσσες.

CLAIRE MESSUD ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ σελ 584 Μέσα από τη ζωή μιας παρέας προ­ νομιούχων τριαντάρηδων που ζουν στο Μανχάταν, η Κλαιρ Μεσούντ περιγράφει με καταλυτικό τρόπο την κατάρρευση των αξιών στην Αμερική λίγο πριν την 11η Σεπτεμβρίου.

DANIEL ALARCON ΑΓΝΟΟΥΜΕΝΟΙ FM οελ.376 Από τα χωριό των ινδιόνων στη ζούγκλα ως τα μπάριος της αχανούς μεγαλούπο­ λης ο Αλαρκόν δημιουργεί με μοναδική αληθοφάνεια μια φανταστική χώρα που συγκεντρώνει όλα τα δεινά αλλΰ και τη γοητεία της Λατινικής Αμερικής.

McCarthy ΑΠΟΜΕΙΝΑΡΙΑ σελ. 304 Με αφορμή ένα μυστηριώδες ατύχημα που άφησε τον ανώνυμο ήρωα του βιβλίου πλουσιότερο κατά μερικά εκα­ τομμύρια λίρες, ο πρωτοεμφανιζόμενος Άγγλος Τομ Μακάρθυ γράφει ένα από τα πιο ιδιαίτερα και ελπιδοφόρα κείμενα των τελευταίων χρόνων. tom

ΠΑΠΥΡΟΣ

Εκδοτικός οργανισμός ΠΑΠΥΡΟΣ, 11ονκουρ«ηίου 18,10671 Αθήνα Ti|ii 210382081» www.papyrosoiiline.gr

Αγαπητοί αλληλογραφούντες, σας χαιρετώ και οας εύχομαι καFC

λή χρονιά. Όσο πυκνώνει η αλληλογραφία μας είναι σημάδι ότι ήμαστε ζωντανοί και -κυρίω ς- ότι συνομιλούμε.

Tp

Σπυρίδωνα Β. Στολίγκα, θεολόγο - κοινωνιολόγο, Αθήνα,

ευχαριστώ για το κείμενό σου με τίτλο «Η έννοια της δημοκρατίας στον φι­ λοσοφικό στοχασμό του Καστοριάδη». Πολύ καλή, ίσως κάποια στιγμή την δημοσιεύσουμε -αλλά χωρίς δέσμευση από μέρους μας, μιας και είναι αρ­ κετά μεγάλη,

Λίζα Ξυναριανού, καθηγήτρια Σχολής Μωραΐτη. Χαίρομαι

πάρα πολύ που ξέρετε τόσο καλά τη γερμανική αλυσίδα βιβλιοπωλείων Hugendubel και σας αρέσει. Η αλήθεια είναι ότι θα έπρεπε να τα επισκεφθούν όλοι αυτοί οι νεόκοποι βιβλιοπώλες για να γνωρίσουν το πραγματι­ κά ωραίο φιλο-αναγνωστικό κλίμα ενός μεγάλου -και σε ποιότητα- βιβλιο­ πωλείου.

X

Μάρω Τριανταφύλλου, εμπεριστατωμένη η κριτική σας για

τη νέα πεζογραφική δουλειά της Ηρώς Νικολοπούλου, αλλά πολύ, πάρα πολύ μεγάλη. Δεχόμαστε κριτικές από 400-800 λέξεις. Α

Θεόδωρε Αν-

δρεάδη Συγγελάκη, πολύ καλό το τελευταίο τεύχος του Foro Ellenico που είχατε την καλοσύνη να μας ο τείλετε με το αφιέρωμα στην Μαρία Κόλλας. Επικοινωνήστε μαζί μας γιατί υπάρχουν κάποιες ιδέες σύμπραξης.

Κων.

Πάγκαλη - Γρ. Τσικόπουλε, σκαμπρόζικο το νέο σας πόνημα σχετικά με τπ Νέα Ιστορία της ΣΤ' Δημοτικού (εκδόσεις Ελευσίς). Σάτιρα κι όποιος αντέξει. Αντλώ ένα απόσπασμα: «Το 1940 οι Γερμανοί, χάρη στο πρόγραμμα κοινω­ νικού τουρισμού του Χίτλερ, συνέρρεαν μαζικά στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης με χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο, όπου κατ' ανάγκην ο κοινωνικός και όχι μόνον τουρισμός ήταν πολύ φτηνότερος». Υ

Γιώργο Π. Κουτούβε·

λα, ευχαριστώ για τους «Ονειροβάτες», αλλά δεν δημοσιεύουμε λογοτεχνι κή ύλη. Τι να κάνουμε!

Δ

Χρονά Γιώργο, ωραίο το πρώτο CD που εξέδω­

σε η Οδός Πανός. Ελπίζω να αρέσει στους μουσικόφιλους και να πάει καλά κυκλοφοριακά για να δούμε -δηλαδή ν' ακούσουμε- κι άλλα CDs από σένα. Υγιαίνω, το αυτό επιθυμώ και δΓ υμάς

οDViYTimq

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Γ. ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ M e p e ?

Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια ς ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Στην Αλεξάνδρεια των αρχών του εικοστού αιώνα, μια οικογένεια καπνοβιομηχάνων ζει το θαύμα του κοσμοπολιτισμού πλαισιωμένη από έναν πολυφυλετικό θίασο χαρακτήρων. Ο πατριάρχης της, Αντώνης Χάραμης, εγκαθίσταται με τη σύζυγό του Δάφνη και τα δυο τους παιδιά στην αριστοκρατική συνοικία της πόλης, το Καρτιέ Γκρεκ, εγκλωβισμένος στο αυστηρό |ίόινωνικό πλαίσιο της ελληνικής παροικίας. Μια ιστορία πενήντα χρόνων, όπου ο πόλεμος και το εμπόριο, η πολιτική και οψερωτας. η αποικιοκρατία και ο ^Κνικισμός συγκρούονται με ΈΚτπρόβλεπτες συνέπειες. ™Μ ια μυθιστορηματική αναδρομή στον εικοστό αιώνα, με φόντο τον κοσμοπολιτισμό της Αλεξάνδρειας και την ελληνική παροικία της.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ ^

της Όλγας Σέλλα

αλή χρονιά, με καλά βιβλία και καλά βραβεία. Γιατί ο τελευταίος μήνας IX

της χρονιάς που έφυγε μας επεφύλαξε εκπλήξεις σε ό,τι αφορά τα

I X . βραβεία. Είχαμε όμως και αισδητικές εκπλήξεις, στην πλατεία Συντάγματος, με την είσοδο του Public στην περιοχή, που ανακαίνισε το Μέγαρο Πάλλη δίνοντάς το στην αγορά της ψυχαγωγίας και του πολιτισμού. Κατά τα λοιπά, αυτό το μήνα είδαμε πολύ κόσμο σε πολλά πάρτι που έκαναν οι εκδότες και στις δεκάδες Βιβλιοπαρουσιάσεις που στριμώχτηκαν στον καλό μήνα της αγοράς. Ας είναι, πάει κι αυτό! Και του χρόνου!

Φ 16 Νοεμβρίου__________________________________________________ Διεκδικούν όλο και μεγαλύτερη αίγλη στη διεθνή αγορά βιβλίου τα λογοτεχνικά βραβεία των ΗΠΑ (National Books Awards). Φέτος στην κατηγορία της λογοτεχνίας νικητής αναδείχτηκε ο Ντένις Τζόνσον και το βιβλίο του Tree o f Smoke που έχει θέμα του τον πόλεμο του Βιετνάμ, ένα βιβλίο που θα κυκλοφορήσει στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Πατάκη. Στην κατηγορία non fiction κέρδισε ο Τιμ Ουάινερ για το βιβλίο του Legacy o f Aches·. The History o f the CIA και στην πάιδική-εφηβική λογοτεχνία νικητής ήταν ο ινδιάνικης καταγωγής Σέρμαν Αλέξι. Οι νικητές έχουν χρηματικό έπαθλο 10 χιλιάδες ευρώ.

20 Νοεμβρίου Έχει μια μεγάλη ιστορία στην πνευματική ζωή της Αθήνας. Η Βιβλιοθήκη του Γαλλικού Ινστιτούτου έγινε διαδικτυακή, ψηφιοποιώντας όλους τους τίτλους της και δίνοντας τη δυνατότητα στους χρήστες να επικοινωνούν και να αναζητούν πληροφορίες σε όλες τις μεγάλες βιβλιοθήκες της Γαλλίας. Η Μιντιαθήκη Οκτάβιου Μερλιέ, όπως είναι ο τίτλος της, περιέχει 34.110 βιβλία για ενήλικες, 2.928 για παιδιά, 10.118 περιοδικά, 3.984 ηχητικά αντικείμενα, 1.878 βιντεοκασέτες, 919 dvd και 205 cd-rom.

# 22 Ν οεμβρίου______________________________ Ήταν σίγουρα η χρονιά του. 0 Νίκος Εγγονόπουλος έγινε και πάλι δημοφιλής μέσα στο 2007, ήρθε σε επαφή με νεότερες γενιές μέσα από τις εκδόσεις (η μία με το εικαστικό του έργο από το Μουσείο Μπενάκη και η άλλη με τα θεατρικά κοστού­ μια που σχεδίασε από τις εκδόσεις Ίκαρος) και τη μεγάλη ανα­ δρομική έκθεση που φιλοξενήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Ήταν από τα πιο πετυχημένα αφιερώματα που έγιναν τα τελευταία χρόνια για επιφανείς ποιητές.

12

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

________________________________________________ 30 Νοεμβρίου φ Μπορεί η Κίνα να ετοιμάζεται για τους Ολυμπιακούς και να ανταγωνίζεται τους ισχυρούς της γης στην ανάπτυξη, στον τομέα των ελευθεριών, όμως, φαίνεται ότι έχει ακόμα δρόμο να διανύσει. Η κινέζα συγγραφέας ΓιουνγκΤσανγκ μίλησε στο Μέγαρο Μουσικής για το νέο της βιβλίο Μάο, η άγνωστη ιστορία (εκδόσεις Εστία), για την ιστορία και τις εμπειρίες της από τη γραφή αυτού του βιβλίου, που μόνο στο Χονγκ Κονγκ κυκλοφορεί ελεύθερα. Μια ενδιαφέρουσα ματιά και μαρτυρία για ένα από τα πλέον σημαντικά ιστορικά και πολιτικά πρόσωπα του 20ού αιώνα.

β α Δ εκεμβρίου________________________________________ Το περιμέναμε καιρό. Βλέπαμε το ιστορικό Μέγαρο Πάλλη στην πλατεία Συντάγματος να είναι κρυμμένο πίσω από τις λινάτσες και αναρωτιόμασταν πώς θα είναι το νέο του πρόσωπο. Το Μέγαρο Πάλλη στεγάζει πλέον το πολυκατάστημα ψυχαγωγίας Public, δίνοντας νέο ύφος και εικόνα στην εμπορική καρδιά της Αθήνας. Ένα κατάστημα που απευθύνεται σε όλες τις γενιές και σε όλες τις ηλικίες και κάνει την αγορά του πολιτισμού πιο μαζική.

επίκεντρο

επίκεντρο

ΚΑΤΑΝΟΠΝΤΑΣ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ

KPHtratΚΑΠΙΚΑί- ΚΟΠΜ8ΕΡΜ

ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΣ - ΚΩΣΤΑΣ 0ΕΡΙΑΝΟΣ Σκοπός του βιβλίου είναι να αποδομήσει τους σημαντικότερους εκπαιδευτικούς μύθους συμβάλλοντας στην κατανόηση του τρόπου λειτουργίας του σχολείου στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία.

εκδόσεις

επίκεντρο

Αθήνα: Κιάφας 5 Τ.Κ. 106 78 Τηλ. 210 3811077 Fax: 210 3811086 Θεσσαλονίκη: Καμβουνίων 9 Τ.Κ. 546 21 Τηλ. 2310 256146 Fax: 2310 256148 email: books@epikentiv.gr

€ π ιο κ ε φ θ ε ίτ ε τ η ν ισ το σ ε λ ίδ α w w w .e p ik e n t r o .g r

ο

[

Φ 5 Δ εκεμβρίου______________________________________ ____________ Ξεκίνησε από πέρυσι. Ο ανήσυχος Μισέλ Φάις και οι εκδόσεις Πατάκη δίνουν βήμα σε νέους διηγηματογράφους, ορίζοντας το θέμα της γραφής και επιβραβεύοντας με μια συλλογική έκδοση όσους ξεχώρισαν. Φε­ τινό θέμα η μετανάστευση και τίτλος της συλλογής διηγημάτων Είμαστε όλοι μετανάστες. Το διήγημα που νίκησε ήταν του Χρίστου Κυθρεώτη. Για το 2008, οι επίδοξοι νέοι συγγραφείς καλούνται να καταπιαστούν με το θέμα Internet.

10 Δεκεμβρίου φ Το είχαν υποοχεθείτα Ελληνικά Γράμματα. Πριν τελειώσει το 2007 θα ανακοινώσει το εκδοτικό πρόγραμμα του 2008. Ένα πρόγραμμα που έχει όλες τις θεματικές κατηγορίες, με δύο πρώτες μεταγραφές οτην ελληνική πεζογραφία: τον Δημοσθένη Κούρτοβικ και την Αγγέλα Καστρινάκη, οι οποίοι θα εκδώσουν τα επόμενα βιβλία τους από αυτή την εκδοτική στέγη. Οι υπεύθυνοι των εκδόσεων υπόσχονται κι άλλες μεταγραφίκές εκπλήξεις. Ίδωμεν...

φ 10 Δ εκεμβρίου____________________________________ _____________ Κι εκεί, αργά το μεσημέρι, ήρθε η είδηση που μάλλον κοντεύαμε να ξεχύσουμε: «Σε λίγο θα ανακοινωθούν τα κρατικά βραβεία για τα βιβλία το 2006». And the winers are: ο Κώστας Τσιρόπουλος πήρε το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας. Βραβείο ποίησης ο Ντίνος Σιώτης για το βιβλίο Αυτοβιογραφία ενός στόχου (Κέδρος). Βραβείο διηγήματος η Ελένη Λαδιά για το βιβλίο Η γυναίκα μ ε το πλοίο στο κεφάλι (Εστία). Βραβείο μυθιστορήματος η Ιωάννα Καρυστιάνη για το Σουέλ (Καστανιώτης). Βραβείο κριτικής-δοκιμίου ο Θεοδόσης Πελεγρίνης για το βιβλίο Από τον πολιτισμό στην πείνα (Ελληνικά Γράμματα) και βραβείο χρονικούμαρτυρίας ο Αναστάσιος Τάμης για το βιβλίο του Οι Έλληνες της Λατινικής Αμερικής (Ελληνικά Γράμματα). Και του χρόνου καλύτερα!

11

Δ εκειιΒοίου φ

Ανατροπές και εκπλήξεις είχε φέτος το Βραβείο Αναγνωστών. Πρώτον, τη δεκάδα των βιβλίων την όριοε κριτική επιτροπή κι όχι το κοινό σε συνεργασία με τα βιβλιοπωλεία. Δεύτερον, από αυτή τη δεκάδα οι 3.000 αναγνώστες που έοτειλαν sms προτίμησαν το βιβλίο του Ανδρέα Μήτσου 0 κύριος Επισκοπάκης (Καστανιώτης), βραβείο που δημιούργησε εκπλήξεις και απορίες, όχι για την ποιότητα του έργου του, που ούτως ή άλλως είχε κερδίσει τη γνώμη της κριτικής. Αλλά γιατί το βραβείο αναγνωστών υποτίθεται ότι συνδέεται με την αγορά και αποτυπώνεται και στις πωλήσεις. Ίσως στο ΕΚΕΒΙ θα πρέπει να ξανασκεφτούν τη διαδικασία αυτού του βραβείου.

Φ 17 Δ εκεμβρίου__________________________________________________ Τα Κρατικά Βραβεία Παιδικού Λογοτεχνικού Βιβλίου, τα οποία ανακοινώθηκαν από το ΥΠΠΟ για την παραγωγή του 2006, τα μοιράζονται οι συγγραφείς Κατερίνα Πλασσαρά για το βιβλίο της Η δική μαςΛάση (εκδ. Μικρή Μίλητος) και ο Αντώνης Δελώνης για το βιβλίο του Αγαπώ μια γάτα, εντάξει; (εκδ. Ψυχογιός). Το Κρατικό Βραβείο Εικονογράφησης μοιράζονται η Φωτεινή Στεφανίδη για την εικονογράφηση του βιβλίου Κάτι παράξενο απόψε συμβαίνει (εκδ. A. Α. Λιβάνη) και ο Πέτρος Μπουλούμπασης για το Ο Άγιος Βασίλης και το διαβολάκι (εκδ. Καστανιώτη). Τέλος, το Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων για παιδιά παίρνουν εξ ημισείας ο Βασίλης Κρεμμυδάς για το βιβλίο Καθημερινές ιστορίες για τα καράβια (εκδ. Καλειδοσκόπιο) και η Νένα Κοκκινάκη για την Ελληνική Μυθολογία - Πώς ξεκίνησε ο κόσμος (εκδ. Παπαδόπουλου).

14

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

βίβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ Ε Κ Δ Ο Τ Ι Κ Ο Σ

Ο Ι Κ Ο Σ

ΑΠΟ

ΤΟ

Ν εες Ε κ δ ό σ ε ι ς

Σταύρος Ζουμπουλάκης

Στή σκηνή του κόσμου

’ΑπότόΒελιγράδι στηνΤεχεράνη

public... για τον πολιτιστικό καταναλωτή ο Σύνταγμα αποκτά μια νέα διάσταση στην κατανάλωση και την ψυχαγωγία με το άνοιγ­ μα του κεντρικού καταστήματος της αλυσίδας Public. Το νέο πολυκατά­ στημα ψυχαγωγίας, συνολικού εμβαδού 5.000 τ.μ., βρίσκεται στο ιστορι­ κό Μέγαρο Πάλλη στην πλατεία Συ­ ντάγματος, προσφέροντας στους επισκέπτες του μεγάλη ποικιλία προϊόντων εικόνας και ήχου, ηλε­ κτρονικών υπολογιστών, Internet και επικοινωνίας, αλλά και μουσικής, βι­ βλίου και ταινιών. Η παρουσίαση έγινε με έξυπνο τρό­ πο, στηριγμένη σε γνωστά πρόσωπα της αθηναϊκής ζωής (Κωνσταντίνος Τζουμας, Ρένος Χαραλαμπίδης κ.λπ.). Τα εγκαίνια του καταστήματος έκανε ο δήμαρχος Αθηναίων Νικήτας Κακλαμάνης, τονίζοντας ιδιαίτερα την αρχιτεκτονική και αισθητική σημασία της αναπαλαίωσης του ιστορικού κτιρίου και τη μετατροπή του σε πο­ λυκατάστημα ψυχαγωγίας. Οι καταναλωτές έχουν στη διάθεσή τους 4 ορόφους αφιερωμένους σε διαφορε­ τικά καταναλωτικά προϊό­ ντα γύρω από την ηλε­ κτρονική ψυχαγωγία, τον ήχο, την εικόνα, αλλά και τα βιβλία. Προσφέρονται πλήρεις ταξιδιωτικές υπη­ ρεσίες και προϊόντα, πολ­ λοί διαγωνισμοί με έπαθλα, ενώ διατίθενται εισιτήρια για κινηματογράφο, θέα­ τρο και συναυλίες. Μεγάλη είναι και η δισκοθή­ κη στο δεύτερο όροφο, που διαθέτει και μια μικρή συλλογή από βινύλια, ενώ στον τρίτο βρίσκεται μια

Τ

10

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

από τις μεγαλύτερες βιτρίνες κόμιξ στην Ελλάδα. Τα βιβλιοπωλεία είναι αρκετά ενημε­ ρωμένα, καλά σχεδιασμένα, με προ­ τάσεις. Φυσικά τα ευπώλητα κυριαρ­ χούν, αλλά δεν λείπουν οι back lists και οι ξένες καλές εκδόσεις. Στα πολυκαταστήματα Public ο επι­ σκέπτης δεν είναι απαραίτητα μόνο πελάτης, καθώς έχει περισσότερες δυνατότητες από το να δοκιμάσει και να αγοράσει τα προϊόντα της αρεσκείας του, όπως να σερφάρει δω­ ρεάν στο Internet, να κατεβάσει και να αποθηκεύσει μουσική στα down­ loading terminals, να παραστεί σε εν­ διαφέρουσες εκδηλώσεις, να γνωρί­ σει από κοντά έλληνες και ξένους δη­ μιουργούς, να έχει το προνόμιο να δει live γνωστών καλλιτεχνών, να ακού­ σει ελεύθερα τα καλύτερα cd, να δο­ κιμάσει ο ίδιος τα πιο καινούργια παι­ χνίδια για κονσόλες, ακόμα και να προμηθευτεί πρώτος εισιτήρια για όλες τις ταινίες των Village Cinemas. Ακόμα, σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, οι μικροί φίλοι του Public μπορούν να παρακολουθήσουν κου­ κλοθέατρο και αφηγήσεις παραμυ­ θιών. Ό λα αυτά δεν εμποδίζουν τους ιθύνοντες της επιχείρησης να θέσουν ως στόχο κάθε επισκέπτης να κατα­ ναλώνει σε προϊόντα τουλάχιστον 35 ευρώ. Τα Public είναι λογικό ότι θα κινηθούν στη γραμμή της μαζικής πολιτιστικής προσφοράς, εξού και η πρώτη εκδή­ λωση με την Δέσποινα Βανδή. Προσδοκούμε ότι ο έντονος ανταγω­ νισμός θα είναι για το καλό των κατα­ ναλωτών και ίσως καταφέρει να με­ γαλώσει την αγορά των βιβλίων, που τόσο πολύ θα θέλαμε να δούμε. ■ Κ. Π.

Νέοι συγγραφείς και πάριυ στο «104) τις 17 Δεκεμβρίου το Διαβάζω μαζί με τις εκδόσεις Καστανιώτη παρουσίασαν στο πολιτι­ στικό στέκι «Θεμιστοκλέους 104» πέ­ ντε πρωτοεμφανιζόμενους συγγρα­ φείς και έκλεισαν τη χρονιά με ένα κεφάτο πάρτυ. Οι πέντε πρωτοεμφανιζόμενοι συγ­ γραφείς που παρουσίασε ο διευθυ­ ντής του περιοδικού Γιάννης Ν. Μπασκόζος ήταν η Μαρία X. Μαλανδρίνου (Η καρφίτσα), η Ό λγα Μοσχοχωρίτου (Μπορείς να αλλάξεις μόνο το παρελθόν σου), ο Τηλέμαχος Μουδατσάκις (Άμφια εταίρας), ο Γρήγο­ ρης Ρουμπάνης (Η διώρυγα) και η Μαρία Φακίνου (Το καπρίτσιο της κυ­ ρίας Ν.). Επισημάνθηκε ότι επρόκει-

Σ

το για πέντε δια- I φορετικές λογοτεχνικές περιπτώσεις, η κάθε μία με το δικό της ενδιαφέρον. Η καρφίτσα ανατέμνει το πρόσφατο παρελθόν μέχρι τις μέρες μας μέσα από μια καθαρά γυναικεία ματια. Στο Μπορείς να αλλάξεις μόνο το παρελθόν σου το πολιτικό στοιχείο συμφύρεται με το βιωματι­ κό σε μια αλληλο-υποβλεπόμενη σχέ­ ση. Στα Άμφια εταίρας έχουμε μια νωπογραφία του απόλυτου Κακού στο πρόσωπο μιας πόρνης που ασκεί εξουσία σε μια ολόκληρη πε­ ριοχή. Η διώρυγα, αναφερόμενη στην Αχαϊκή Συμπολιτεία και την ύστατη μάχη της ενάντια στους ρω­ μαίους κατακτητές, προβάλλει αντί-

Από αριστερά

°η7έμαχοςΧ°Χ“ ΡίΤ°υ' Μουδατσάκις, Μαρία Φακίνου,

^ γόρης Ρουμπάνης Μαρία Μαλανδρίνου.

επίκεντρο

επίκεντρο

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Από το Διαφωτισμέ έως τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο

ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

«Η παρουσία των Ελλήνων στα Βαλκάνια τον 19ο και 20ο αιώνα. Μια ιστορική μελέτη για τον ελληνισμό στα χρόνια τη ς οθωμανικής αυτοκρατορίας.»

εκδόσεις

επίκεντρο

Αθήνα: Κιάφας 5 Τ.Κ. 106 78 Τηλ. 210 3811077 Fax: 210 3811086 Θεσσαλονίκη: Καμβουνίων 9 Τ.Κ. 546 21 Τηλ. 2310 256146 Fax: 2310 256148

w w w .e p ik e n tr o .g r

[

]

δ ι α β α ζ ω

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

στοιχα σημερινά προβλήματα. Τέλος, Το καπρίτσιο της κυρίας Ν. είναι ένα καθαρά fiction στάρι που διερευ-

νά τη σχέση συγγραφέα - αναγνώστη μέσα από ένα στυλιστικό λογοτεχνικό παιχνίδι. ■

Συζητήσεις για ίο Αόγο το αμφιθέατρο του Αιγινήτειου Νοσοκομείου (Βασ. Σοφίας 74) διοργανώνονται διαλέξεις - συ­ ζητήσεις για την κατανόηση γλωσσολογικών και νευρογλωσσικών πλευ­ ρών του λόγου, με κύριο σκοπό την απλή έκθεση και εξήγηση των εν­ νοιών και των όρων. Για τον Ιανουά­ ριο προγραμματίζεται εκδήλωση με θέμα «Γλωσσική ανάπτυξη - ψυχική ανάπτυξη». Συζητούν ο καθηγητής αναπτυξιακής ψυχολογίας και επι­ στημολογίας της ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης I. Κουγιουμουτζάκης και η αν. καθηγήτρια

Σ

γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αι­ γαίου Σ. Βαρλοκώστα. (Σάββατο 26 Ιανουαρίου). Για τον Φεβρουάριο ετοιμάζονται συζητήσεις με θέματα: «Αμφισημία στον λόγο των σχιζοφρε­ νών», «Γλώσσα και συναίσθημα γλώσσα χωρίς συναίσθημα», «Δομή της γλώσσας». Τον Μάρτιο θα πα­ ρουσιαστούν τα ζητήματα: «Ανάγνω­ ση», «Ο μηχανισμός της άρθρωσης φωνητική παραγωγή». Το πρόγραμ­ μα συνεχίζεται μέχρι και τον Ιούλιο. Πληροφορίες: Νευρολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοσοκομείο. ■

Έλληνες που μεταφράζονται στο εξωτερικό

Μ

ε το όνομα Nicolas Snow, που χρησιμοποιεί για τις ξε­ νόγλωσσες εκδόσεις του, ο Νίκος Κυριαζής, κυκλοφόρησε το Αε­ τός της φωτιάς (Εστία 1998) στα αγ­ γλικά από το Author House με τον τ ί­ τλο Assassins. Αναφέρεται στη φοβε­ ρή αίρεση των Ασσασσίνων (καπνι­ στών χασίς) που είναι οι πρόδρομοι των σύγχρονων τρομοκρατών και καμικάζι της Μέσης Ανατολής. Το όνομά τους στην αγγλική, γαλλική, ιταλική και ισπανική γλώσσα έγινε συνώνυμο της λέξης «δολοφόνοι», όταν τους γνώρισαν οι Σταυροφό­ ροι. Το βιβλίο έχει μεταφράσει ο καθηγητής αγγλικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Robert Crist. Πρόκειται για το τρίτο μυθιστόρημα του Νίκου Κυριαζή που μεταφράζε­ ται στα αγγλικά.

18

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Στη Ρουμανία εκδόθηκε το βιβλίο του Φίλιππου Φιλίππου Οι τελευταίες ημέρες του Κωνσταντίνου Καβάφη από τις εκδόσεις Omonia, στη σειρά Βιβλιοθήκη Νεοελληνικής Λογοτεχνίας που διευθύνει η δραστήρια 'Ελενα Λαζάρ. Στον ίδιο εκδοτικό οίκο κυκλοφό­ ρησε και το θεατρικό έργο του Γιάννη Μαυριτσάκη Το τυφλό σημείο. Τέλος, από τον εκδοτικό οίκο Dionysia Press που εδρεύει στο Εδιμ­ βούργο της Σκωτίας κυκλοφόρησαν πρόσφατα μεταφρασμένες οι συλλο­ γές των ποιητών Κώστα Μαυρουδή Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια, του Μανώλη Πρατικάκη Τα δυσεύρετα χρώματα του τέλους και της Νατάσας Χατζιδάκι Άλλοι. Και τα τρία βι­ βλία είναι μεταφρασμένα από την Διονυσία Ζερβάνου και τον Τομ Ναίρν. ■

Γιώργος Καπράνος ΦΛΟΓΙΣΜΕΝΟΙ ΔΡΟΜΟΙ .Λ Ο Γ ΙΣ Μ Ε Ν Ο Ι ΛΡΟΜΟΙ

1897-1922 Σμύρνη: Πωλούνται οικόπεδα μεγάλου μέλλοντος Ένα ιστορικό μυθιστόρημα που αναβιώνει μερικές από τις πιο έντονες στιγμές των περιπετειών του Ελληνισμού για μια περίπου εικοσιπενταετία. Μια δυνατή αφήγηση που εικονογραφεί το αυθεντικό πλαίσιο των γεγονότων με αποκορύφωμα τις φοβερές ημέρες της Μικρασιατικής Καταστροφής και της πυρκαγιάς τής άλλοτε ωραιότερης πόλης των ιωνικών παραλίων.

Χριστιάννα Λούπα ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΥ Μεσοπόλεμος - Κατοχή - Εμφύλιος Μέσα από τις πλουσιότατες εμπειρίες της ηρωίδας του έργου, ο αναγνώστης παρακολουθεί καρέ-καρέ την τραγική πορεία της Ιστορίας της Ελλάδας του 2θθύ αιώνα, από τα χρόνια της δεκαετίας του’2θ μέχρι και τη δεκαετία του '50. Μια ζωή συναρπαστική, σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Γένοβα και άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, την εποχή των μεγάλων παγκόσμιων αναταράξεων. Τιμή ΐ7,ο ο € ISBN 978-960-426-453-7

Σελίδες 400

ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

ANAR ΜΕΤΑΞΑ 12 ΑΘΗΝΑ 106 81 Τ 210330411 12103618684 F 2103304211Ε iolkos@otenet.gr w w w .iolcos.gr r ■ ΕΚΔΟΣΕΙΣ PUBLICATIONS

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ α/α ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ 1 Το μενταγιόν 2 Του φιδιού το γάλα 3 Το σπίτι δίπλα στο ποτάμι 4 0 τελευτα ίος Παλαιολόγος

5 Μια ζωή δυο ζωές 6 Νεοέλληνες 7 Η Μεγάλη Άμμος 8 Το ταξίδι που λέγαμε

9 [JLX_____ 10 Και βέβαια δε σας αφορά

Γενικός Πίνακας ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

Ντόρα Γ ιαννακοπούλου Γιάννης Ξανθούλης

Καστανιώτης

Λένα Μαντά Γιώ ργος Λεονάρδος Νίκος θ έμελης Πέτρος Τατσόπουλος Βαγγέλης Ραπτόπουλος Αλκυόνη Παπαδάκη Βασίλης Αλεξάκης Αλεξάνδρα Αθηναίου

2 3 4 5 6 7 8

Του φιδιού το γάλα Το σπίτι δίπλα στο ποτάμι 0 τελευτα ίος Παλαιολόγος Μια ζωή δυο ζωές Νεοέλληνες Η Μ εγάλη Άμμος

Τελευταία επιθυμία 9 μ.Χ 10 Και βέβαια δε σας αφορά

Αλυσίδες Βιβλιοπωλείων Ντόρα Γ ιαννακοπούλου Γιάννης Ξανθούλης Λένα Μαντά Γιώ ργος Λεονάρδος Νίκος θ έμελης Πέτρος Τατσόπουλος Βαγγέλης Ραπτόπουλος Σοφία θωμοπούλου Βασίλης Α λεξάκης Αλεξάνδρα Αθηναίου

Του φιδιού το γάλα

5 Το μενταγιόν 6 Το ταξίδι που λέγαμε 7 Οι παίκτες 8 Μια ζωή δυο ζωές 9 Χάρτες 10 Αλδεβαραν

Καστανιώτης Ελληνικά Γράμματα Ψυχογιός Λιβάνης Κέδρος Μεταίχμιο Κέδρος Λιβάνης Εξάντας Οξύ

Ανεξάρτητα Βιβλιοπωλεία

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 1 Το σπίτι δίπλα στο ποτάμι 2 Το 10 3 Η μελαγχολία τη ς πατρίδας μετά τις ειδήσεις των οκτώ

Κέδρος Μεταίχμιο Κέδρος Καλέντης Εξάντας Οξύ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 1 Το μενταγιόν

Ελληνικά Γράμματα Ψυχογιός Λιβάνης

Λένα Μαντά Μ. Καραγάτσης Μόνος Ελευθερίου

Ψυχογιός Εστία Μεταίχμιο

Γ ιάννης Ξανθούλης Ντόρα Γ ιαννακοπούλου

Ελληνικά Γράμματα Καστανιώτης

Αλκυόνη Παπαδάκη Βασίλης Κωνσταντίνου Νίκος θ έμελης Θεόδωρος Γρηγοριάδης

Καλέντης

Παύλος Μάτεσις

Εστία Κέδρος Πατάκης Καστανιώτης

Σημειώσεις: 1. Στην Ελληνική Πεζογραφία, στο γενικό πίνακα, μετά τους 10 πρώτους ακολουθούν οι κάτωθι τίτλοι: Αλδεβαραν, Παύλος Μάτεσις, (Καστανιώτης) - Τελευταία επιθυμία, Σοφία θωμοπούλου, (Λιβάνης) - Το ταγκό της Δανάης, Μαρίνα Πετροπούλου, (Λιβάνης) -Το 10, Μ. Καραγάτσης, (Εστία) - Η μελαγχολία της πατρίδας μετά τις ειδήσεις των οκτώ, Μόνος Ελευθερίου (Μεταίχμιο) - Μέρες Αλεξάνδρειας, Δημήτρης Στεφανάκης, (Πατάκης) Οι παίκτες, Βασίλης Κωνσταντίνου, (Εστία) - Χάρτες, Θεόδωρος Γρηγοριάδης, (Πατάκης) - Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ, Απόστολος Δοξιάδης (Καστανιώτης) - Ελ Γκρέκο - Ο ζωγράφος του Θεού, ,=>

Νοεμβρίου 2007 ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Γενικός πίνακας ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

1 Το νησί Σαν τη βροχή πριν πέσει

Victoria Hislop Τζόναθαν Κόου

3 Η μάγισσα του Πορτομπέλο 4 Στην ακτή 5 0 ζωγράφος των μαχών 6 Ταξίδι στην άκρη της νύχτας 7 Το σμήνος

Paulo Coelho Ίαν Μακ Γιούαν Αρτούρο Πέρεθ-Ρ εβέρτε

Διόπτρα Πόλις Λιβάνης Πατάκης Πατάκης Εστία Καοτανιώτης Λιβάνης Καοτανιώτης Πόλις

α/α ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ "Τ

8 Ευμενίδες 9 Περί θανάτου 10 Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής

Σελίν Λουί Φερντινάν Φρανκ Σέτσινγκ Jonathan Little Ζοζέ Σαραμάγκου Φίλιπ Ροθ

Αλυσίδες Βιβλιοπωλείων 1 2 3 4 5 6 7 8

Το νησί Σαν τη βροχή πριν πέσει Η μάγισσα του Πορτομπέλο Περί θανάτου Στην ακτή 0 ζωγράφος των μαχών Το σμήνος Το μπάσταρδο της Κωνσταντινούπολης

9 Ημερολόγιο μιας κακής χρονιάς 10 Ευμενίδες

ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Victoria Hislop Τζόναθαν Κόου Paulo Coelho Ζοζέ Σαραμάγκου Ίαν Μακ Γιούαν Αρτούρο Π έρεθ-Ρ εβέρτε Φρανκ Σέτσινγκ Elif Shafak Τζ. Μ. Κούτσι Jonathan Little

Ανεξάρτητα Βιβλιοπωλεία 1 2 3 4

Victoria Hislop Σελίν Λουί Φερντινάν Αρτούρο Π έρεθ-Ρ εβέρτε

Σαν τη βροχή πριν πέσει

Τζόναθαν Κόου Ίαν Μακ Γ ιούαν Ίρβιν Γιάλομ Ζοζέ Σαραμάγκου Χόρχε Μπουκάι

8 Να σου πω μια ιστορίαΔιηγήσεις που μ’ έμαθαν να ζω 9 Ευμενίδες 10 Η μάγισσα του Πορτομπέλο

Μεταίχμιο Λιβάνης

ΞΕΝΗ λ ο γο τεχν ία

Το νησί Ταξίδι στην άκρη της νύχτας 0 ζωγράφος των μαχών

5 Στην ακτή 6 Η μάνα και το νόημα της ζωής 7 Περί θανάτου

Διόπτρα Πόλις Λιβάνης Καοτανιώτης Πατάκης Πατάκης Καοτανιώτης Λιβάνης

Jonathan Little Paulo Coelho

Διόπτρα Εστία Πατάκης Πόλις Πατάκης Άγρα Καοτανιώτης Opera Λιβάνης Λιβάνης

Δημητρης Σιατόπουλος, (Καοτανιώτης) - Η πλωτή πόλη, Μάρω Δούκα, (Πατάκης) - Γιούγκερμαν, Μ. Καραγάτσης, (Εστία) - Δαιμονισμένες, Β. Λεβεντάκη, (Λιβάνης) - Έγκλημα στην αρχαία Ολυμπία, θάνος Κονδύλης, (Ψυχογιός) Το φιλί του δράκου, Χρύσα Δημουλίδου, (Λιβάνης).

2. Η λίστα των βιβλιοπωλείων από τα οποία αντλούνται τα στοιχεία είναι «ανοιχτή».

3. Τα στοιχεία για τα «Ευπώλητα - Νοέμβριος 2007» προέρχονται από 23 βιβλιοπωλεία που έδωσαν ακριβή αριθμό πωληθέντων αντιτύπων.

Νοεμβρίου 2007 Γενικός πίνακας

π ο ίη σ η

α/α ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ 1 2 3 4 5 6 7 8

Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως

Το Μονόγραμμα Ξένη ποίηση του 20ου αιώνα Έργα ποιήματα και πεζά Ποιήματα Έρωτας νυν και αεί Ποιητές της Πάτρας στις γλώσσες της Ευρώπης Ποιήματα 9 Άπαντα τα ποιήματα 10 Cordoba

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

Κική Δημουλά Οδ. Ελύτης Ανθολογία Διονύσιος Σολωμός Πεσσόα Φερνάντο Γιάννη Καλπούζος

Ίκαρος Ίκαρος Ελληνικά Γράμματα Μεταίχμιο Printa

Συλλογικό Ντίνος Χριστιανόπουλος Κωνσταντίνος Καβάφης Βασίλης Τσιρώνης

ΠΟΙΗΣΗ 1 Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως 2 Ξένη ποίηση του 20ου αιώνα 3 Έργα ποιήματα και πεζά 4 Ποιήματα 5 Το Μονόγραμμα 6 Έρωτας νυν και αεί 7 Ποιήματα 8 Cordoba 9 Άπαντα τα ποιήματα 10 Έκαστος εφ’ ω ετάφη

Αλυσίδες Βιβλιοπωλείων Κική Δημουλά Ανθολογία Διονύσιος Σολωμός Πεσσόα Φερνάντο Οδ. Ελύτης Γιάννη Καλπούζος Ντίνος Χριστιανόπουλος Βασίλης Τσιρώνης Κωνσταντίνος Καβάφης Κυριάκος Συφιλτζόγλου

ΠΟΙΗΣΗ 1 Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως 2 Το Μονόγραμμα 3 Ποιητές της Πάτρας στις γλώσσες της Ευρώπης 4 Ξένη ποίηση του 20ου αιώνα 5 Έργα ποιήματα και πεζά 6 Αμοργός 7 Ποιήματα 8 Όλα τα τραγούδια 9 Όταν οι άγγελοι περπατούν 10 Άπαντα-τόμος 1

Ίκαρος Πολύεδρο Ιανός Νάρκισσος Γαβριηλίδης

Ίκαρος Ελληνικά Γράμματα Μεταίχμιο Printa Ίκαρος Ίκαρος Ιανός Γαβριηλίδης Νάρκισσος Γαβριηλίδης

Ανεξάρτητα Βιβλιοπωλεία Κική Δημουλά Οδ. Ελύτης Συλλογικό Ανθολογία Διονύσιος Σολωμΰς Νίκος Γκότσος

Ίκαρος Ίκαρος Πολύεδρο Ελληνικά Γράμματα Μεταίχμιο Πατάκης

Πεσσόα Φερνάντο Νίκος Γκότσος Συλλογικό Διον. Σολωμός (επιμ. Λίνος Πολίτης)

Printa Πατάκης Μεταίχμιο Ίκαρος

4. Δημοσιεύονται σε κάθε κατηγορία τα 10 πρώτα σε πωλήσεις.

5. Συνολικά δόθηκαν από τα βιβλιοπωλεία 78 τίτλοι για την ελληνική πεζογραφία, 69 για την ξένη, 83 για την ποίηση, 62 για τα δοκίμια, 94 για την παιδική & εφηβική λογοτεχνία και 88 για τα διάφορα.

6. Στην κατηγορία Δοκίμια περιλαμβάνονται: λογοτεχνικά δοκίμια, μελέτες, (κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, ιστορικό βιβλίο).

ΣΕΦΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΑΚΟΣ

ΠΛΑΣΤΗΡΑΣ και η εποχή του 1878-1953 Μια πλήρης ιστορική και πολιτική βιογραφία 80 άγνωστα ντοκουμέντα 200 σπάνιες φωτογραφίες «Ένα μεσημέρι του Σεπτέμβρη 1922 έμπαινε ο Αρχηγός στην Αθήνα, επικεφαλής επαναστατημένων στρατιωτικών τμημάτων. Μαύρος, σκονισμένος, σκοτεινός, παλισντυμένος, αδύνατος, άγριος, με σφιγμένα τα δόντια και μάτια, που μέσα τους έβλεπες την απελπισία. Σε κείνους που έκαναν να τον ζητωκραυγάσουν, φώναξε θυμωμένος: - Τι ζητωκραυγάζετε; επιστρέφουμε νικημένοι, καταστραμμένοι. Τον είδα που πέρασε τη λεωφόρο Κηφισίας, μπαρσυτοκαπνισμένο, τα μαύρα του φρύδια, άσπρα από τη σκόνη, το πρόσωπό του αδύνατο σα ρέγκα καπνισμένη, αγέλαστο, αυστηρό».

«Έθνος το οποίον εις κρίσιμους στιγμάς εμφανίζει τοιούτους άνδρας, δύναται να αποβλέπη μετ’ εμπιστοσύνης εις το μέλλον». Ελ. Βενιζέλος «Ο Πλαστήρας είναι άξιος κάθε τιμής και εγώ ως εχθρός έχω καθήκον να ομολογήσω πρώτος, την μεγάλη αξία του αντιπάλου μου».

Πηνελόπη Δέλτα

Κεμάλ Ατατονρκ

ΑΝΑΣΤΑΤΗΣ του κυρίου (Πιουριφόι) το σπίτι αυτό έχει νοικοκύρη και δεν χρειάζεται δεύτερον».

3 ΤΟΜΟΙ

Νικ. Πλαστηρας

ΤΟ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Ο Δ Ω Ρ Ο ΓΙΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ · Μαυρομιχάλη 42,106 80 A O H N A ^ f W ' : 210 3636083 - 210 3607382

------------------------------------------— —

i

t

t , 4f

w-

[

δ ι α β α ζ ω

]

ΕΥ ΠΩ Λ ΗΤA

Νοεμβρίου 2007 ΔΟΚΙΜΙΑ α/α ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ 1 Το μυστικό 2 Αποτυχημένες πολιτείες 3 Ιστορία της ασχήμιας 4 Μια ενοχλητική αλήθεια 5 6 7 8 9 10

Η περί θεού αυταπάτη Η ελληνική ιδιαιτερότητα Δακρυομένη Μικρασία Η τέχνη της γραφής Πόλεμος και εθνοκάθαρση 0 Α2.20 και μια μαρτυρία του εμφυλίου

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

Μπερν Ρόντα

Λιβάνης Πατάκης Καστανιώτης Καθημερινή Κάτοπτρο Κριτική Μεταίχμιο Πατάκης

Νόαμ Τσόμσκυ Ουμπέρτο Έκο Αλ Γκορ Richard Dawkins Κορνήλιος Καστοριάδης Β.Ι.Τζανακάρης Άντον Τσέχοφ Τάσος Κωστΰπουλος Ρένος Αποστολίδης

ΑΒυσίδες ΒίβΒιοπωΒείων

ΔΟΚΙΜΙΑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Ίο ΐ

Το μυστικό Ιστορία της ασχήμιας Μια ενοχλητική αλήθεια Έπαινος ψήφου τιμωρητικής Η ελληνική ιδιαιτερότητα Αποτυχημένες πολιτείες Η περί θεού αυταπάτη Μικρή ιστορία του κόσμου Δακρυομένη Μικρασία Ανθρωποφύλακες

ΔΟΚΙΜΙΑ 1 Το μυστικό ~ 2 Δακρυομένη Μικρασία 3 Αποτυχημένες πολιτείες 4 Η περί θεού αυταπάτη 5 Η τέχνη της γραφής 6 Πόλεμος και εθνοκάθαρση 7 0 Α2.20 και μια μαρτυρία του εμφυλίου 8 Η ελληνική ιδιαιτερότητα 9 Ιστορία της ασχήμιας 10 0 παλιάτσος και η Άνιμα

Βιβλιόραμα Εστία

Μπερν Ρόντα

Λιβάνης

Ουμπέρτο Έκο Αλ Γκορ Χρήστος Γιανναράς Κορνήλιος Καστοριάδης Νόαμ Τσόμοκυ Richard Dawkins Ερνστ Γ κόμπριχ

Καστανιώτης Καθημερινή

Β.Ι.Τζανακάρης Περικλής Κοροβέσης

Μεταίχμιο Ηλέκτρα

Ιανός Κριτική Πατάκης Κάτοπτρο Πατάκης

Ανεξάρτητα ΒίβΒιοπωΒεία Μπερν Ρόντα Β.Ι.Τζανακάρης Νόαμ Τσόμσκυ Richard Dawkins Άντον Τσέχοφ Τάσος Κωστόπουλος Ρένος Αποστολίδης Κορνήλιος Καστοριάδης Ουμπέρτο Έκο Μάρω Βαμβουνάκη

Λιβάνης Μεταίχμιο Πατάκης Κάτοπτρο Πατάκης Βιβλιόραμα Εστία Κριτική Καστανιώτης Ψυχογιός

7. Στην κατηγορία Διάφορα περιλαμβάνονται: λευκώματα, μαγειρική, ταξίδια, μαρτυρίες, τεχνικά κ.λπ.

8. Τα βιβλιοπωλεία από τα οποία προέρχονται τα στοιχεία είναι: LEADER BOOKS, Αλυσίδα, 210 6466156 - ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ, Ιωάννινα, 26510 34911 - ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ, Αθήνα, 210 3615077 - ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ, Χαλκίδα, 22210 21796 - ΕΚΦΡΑΣΗ, Άνω Γλυφάδα, 210 9603817- ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΣΤΗ ΣΤΟΑ, Χαλάνδρι, 210 6800644 - ΖΑΦΕΙΡΙΟΥ, Αθήνα, 210 2618156 - ΙΑΝΟΣ, Αλυσίδα, 2310 276447 - ΛΕΜΟΝΙ, Αθήνα, 210 3451910 - ΜΕΘΕΝΙΤΗ, Πάτρα, 2610 274147 - ΝΕΣΤΩΡ, Κατερίνη, 23510 36024 - ΟΙΩΝΟΣ, Λαμία, 22310

[ Δ I A BA Ζ Ω

1

Ε Υ ΠΩ Λ ΗΤAJ

Νοεμβρίου 2007 Γενικός πίνακας α/α ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ 1 2 3 4 5 6 7 8 9

0 Χάρι Πότερ και οι κλήροι του θανάτου 0 μικρός Νικόλας σε ν έε ς π εριπέτειες 2 0 μικρός Νικόλας σε ν έε ς π εριπέτειες 0 ψεύτης παππούς 0 Ρατατούης Μαγικές χριστουγεννιάτικες ιστορίες Φρικαντέλα: Η μάγισσα που μισούσε τα κάλαντα

Ένα δέντρο μια φορά Τ ρ αστεράκι που έπ εσ ε στη γη 10 Η μαγεία των Χριστουγέννων

παιδ ικ ή

& εφ η β ικ η λο γο τεχνία

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

Τζ. Ρόουλινγκ Rene Goscinny Rene Goscinny Άλκη Ζέη

Ψυχογιός Σύγχρονοι Ορίζοντες Σύγχρονοι Ορίζοντες Κέδρος Ελληνικά Γράμματα Ψυχογιός Καλέντης Καλέντης Λιβάνης Άγκυρα

Συλλογικό Συλλογικό Ευγένιος Τριβιζάς Ευγένιος Τριβιζάς Χρύσα Δημουλίδου Claire Freedman

Αλυσίδες Βιβλιοπωλείων

ΠΑΙΔΙΚΗ & ΕΦΗΒΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

1 0 μικρός Νικόλας σε ν έε ς π εριπέτειες 2 2 0 Χάρι Πότερ και οι κλήροι του θανάτου 3 0 Χάρι Πότερ και οι κλήροι του θανάτου (έκδοση για ενηλίκους)

Rene Goscinny Τζ. Ρόουλινγκ Τζ. Ρόουλινγκ

Σύγχρονοι Ορίζοντες Ψυχογιός Ψυχογιός

4 0 ψεύτης παππούς 5 0 μικρός Νικόλας σε ν έε ς περιπέτειες

Άλκη Ζέη Rene Goscinny

6 0 Ρατατούης 7 Φρικαντέλα: Η μάγισσα που μισούσε τα κάλαντα 8 Μ αγικές χρισ τουγεννιάτικες ιστορίες

Συλλογικό Ευγένιος Τριβιζάς Συλλογικό Ευγένιος Τριβιζάς Χρύσα Δημουλίδου

Κέδρος Σύγχρονοι Ορίζοντες Ελληνικά Γράμματα Καλέντης

9 Ένα δέντρο μια φορά 10 Το αστεράκι που έπ εσ ε στη γη

Ανεξάρτητα Βιβλιοπωλεία

Ψυχογιός Καλέντης Λιβάνης

ΠΑΙΔΙΚΗ & ΕΦΗΒΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

1 0 Χάρι Πότερ και οι κλήροι του θανάτου

Τζ. Ρόουλινγκ

2 0 ψεύτης παππούς 3 0 μικρός Νικόλας σε ν έε ς περιπ έτειες 2 4 0 μικρός Νικόλας σε ν έε ς π εριπέτειες 5 0 Χάρι Πότερ και οι κλήροι του θανάτου

Άλκη Ζέη Rene Goscinny Rene Goscinny Τζ. Ρόουλινγκ

Ψυχογιός Κέδρος Σύγχρονοι Ορίζοντες Σύγχρονοι Ορίζοντες Ψυχογιός

Αντουάν ντε Σαίντ Εξυπερύ Φίλιπ Πούλμαν Levy Didier Μαρία Παπαγιάννη

Πατάκης Ψυχογιός Οιωνός Πατάκης

(έκδοση για ενηλίκους) 6 0 Μικρός Πρίγκιπας 7 Το αστέρι του Βορρά 8 Έλσα, στον κόσμο των μεγάλων 9 Ως διά μαγείας 10 Σκάκι για νεαρούς παίκτες

Οιωνός

67276 - ΠΑΤΑΚΗΣ, Αθήνα, 210 3650000 - ΠΟΛΥΕΔΡΟ, Πάτρα, 2610 277342 - Ρ0ΚΚΑΣ, Μεταμόρφωση, 210 2812946 - ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΦΡΑΣΗ, Λιβαδειά, 22610 23136 - ΣΧΗΜΑ, Χανιά, 2810 56937 - ΤΟ ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ, ,=>

Δ Ι Α Β Α Ζ Ω ]

[Ε Υ Π Ω Λ Η Τ A Νοεμβρίου 2007 ΔΙΑΦΟΡΑ n/n ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ η Μικρή ιστορία του κόσμου Περσέπολις 2 Ξυπνάς μέσα μου το ζώο Στο δρόμο για την Ελλάδα Περσέπολις 1 0 θ εό ς είναι καλός άνθρωπος Τα χρόνια της Αλεξάνδρειας 8 Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 9 0 Φρόυντ με απλά λόγια 10 Πώς θα γίνεις πλούσιος (και σε χρόνο) 2 3 4 5 6 7

Γενικός Πίνακας ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

Ε.Χ.Γ κόμπριτς

Πατάκης Ηλίβατον

Marjane Satrapi Αρκάς Robert A. McCabe Marjane Satrapi Αρκάς Καίτη Μαυρομάτη Συλλογικό Jean-Claude Liaudet Στάθης Παπαγιαννίδης

Αρκάς Marjane Satrapi Καίτη Μαυρομάτη

Πατάκης Ηλίβατον Γράμματα Ηλίβατον Ερμής

Αρκάς Γιάννης Λυκίδης

Γ ράμματα Ιανός

Διονύσης Καρατζάς Σπύρος Παυλίδης Σοφία Ριζοπούλου

Τοπίο Leader Books Α.Ε. Δίαυλος

Ε.Χ.Γ κόμπριτς Marjane Satrapi

Ανεξάρτητα Βιβλιοπωλεία

ΔΙΑΦΟΡΑ 1 Μικρή ιστορία του κόσμου 2 Στο δρόμο για την Ελλάδα 3 Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 4 0 Φρόυντ με απλά λόγια 5 Πώς θα γίνεις πλούσιος (και σε χρόνο) 6 Guinness World Records 2008 7 Αθήνα-Πεκίνο, Ημερολόγιο μαγειρικής 2008 8 Φωνές υδάτων πολλές 9 0 θ εό ς είναι καλός άνθρωπος 10 Ουαλικό λεξικό του σ εξ

Πατάκης Πατάκης

Αλυσίδες Βιβλιοπωλείων

ΔΙΑΦΟΡΑ 1 Μικρή ιστορία του κόσμου 2 Περσέπολις 2 3 Ξυπνάς μέσα μου το ζώο 4 Περσέπολις 1 5 Τα χρόνια τη ς Αλεξάνδρειας 6 0 θ εό ς είναι καλός άνθρωπος 7 Η Θεσσαλονίκη μέσα από τον φακό του Γιάννη Λυκίδη ϊΓ Ιόνιο, πορεία δυτικά 9 Παν-γαία 10 Αλφαβητάρι των βοτάνων

Γράμματα Πατάκης Ηλίβατον Γράμματα Ερμής Πατάκης

Ε,Χ,Γκόμπριτς Robert A. McCabe Συλλογικό Jean-Claude Liaudet Στάθης Παπαγιαννίδης Βαγγέλης Δρίσκας Κώστας Σταμάτης Αρκάς

Πατάκης Πατάκης Πατάκης Πατάκης Πατάκης Χρυσή Πέννα Πατάκης Πατάκης Γράμματα Κέδρος

Ηράκλειο, 2810 341158 - ΠΑΠΥΡΟΣ-ΑΙΓΕΑΣ, Χίος, 22710-21550 - ΑΒΑΚΙ0, Θεσσαλονίκη, 2310-410520 ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ, Κοζάνη, 24610-26463 - ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗΣ, Αλυσίδα, 210-3258445 ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙ0Υ, Αλυσίδα, 210-3323329.

9. Στον πίνακα «Αλυσίδες βιβλιοπωλείων» περιλαμβάνονται: ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗΣ, ΙΑΝ0Σ, ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, LEADER BOOKS. Στον πίνακα «Ανεξάρτητα Βιβλιοπωλεία» όλα τα υπόλοιπα.

ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Θ Ρ Η ΣΚ Ε ΙΕ Σ Κωνσταντίνος Ζορμπάς Διάλογος ανάμεσα στην κοινωνιολογία και τη 8εολογία, με σκοπό την ερμηνεία τών δρώμενων στην ελληνική κοινωνία και την Ευρώπη, στο 8έμα των σχέσεων θρησκείας και πολιτικής.

Ο Λ ΟΓΟ Σ ΚΑΙ ΤΟ ΛΕΓΟΜ ΕΝΟ Oswald Ducrot Συλλογή μελετών για τα γλωσσολογικά προβλήματα που θέτει η έννοια της εκφώνησης, από έναν αηό τους μεγαλύτερους γλωσσολόγους της εποχής μας.

ΦΙΛ ΟΣΟΦΙΚΑ Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος Ο ακαδημαϊκός και πρώην Υπουργός Παιδείας Κ. Δεσποτόπουλος παραθέτει σπουδαία θέματα φιλοσοφίας, με ακέραιη κριτική διερεύνηση και σε πολύ ανθρώπινο τόνο.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ

ΕΙΙΑΝΑΣΤΑΤΗΜ ΕΝΟ ΙΣΛΑΜ: Ο ΦΟΝΤΑΜ ΕΝΤΑΛΙΣΜ ΟΣ ΣΤΟ Ν ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟ ΣΜ Ο Hrair R. Dekmejian Η αναβίωση του Ισλάμ στις αραβικές και ισλαμίκές χώρες Ασίας και Αφρικής και τα ποικίλα προβλήματα που ανακύπτουν από την έξαρση των ισλαμιστικών οργανώσεων μέσα στη δίνη των διεθνών εξελίξεων.

Η ΑΜ ΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η Κ ΡΙΤΙΚ Η ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Γιώργος Οικονόμου Διερεύνηση του χαρακτήρα της άμεσης αθηναϊκής δημοκρατίας κατά την κλασική εποχή, σύμφωνα με τα αριστοτελικά κείμενα, αλλά και οι διαφορές της με τα σύγχρονα πολιτεύματα.

ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΗΑΕΝ Ζαν Πωλ Σάρτρ Το αντιπροσωπευτικό έργο του Ζαν Πωλ Σάρτρ που τον καθιέρωσε ως εκφραστή του γαλλικού υπαρξισμού.

GD ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

"Ν ικηταρά 2 & Εμμ. Μπενάκη, 106 78 Αθήνα Τηλ.: 210 3838020, 210 3822496, Fax: 210 3809150 , site: www.papazisi.gr · email: papazisi@otenet.gr

του Αλέξη Ζήρα

Κουρτοβίκειες μπουρμπουλήθρες ανονικά, τα όσα ακολουθούν θα έπρεπε να είχαν δημοσιευ­ τεί στο «Βιβλιοδρόμιο» της εφ. Τα Νέα, σχολιάζοντας απαντητικά τα όσα έγραψε εκεί ο Δ. Κούρτοβικ («Το πατρόν και οι παραφασάδες», I Δεκεμβρίου 2007), με τυπική αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του Λεξι­ κού Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Όμως το απέφυγα μετά ένα πρόσφατο «πά­ θημα» που μου συνέβη με την ίδια ε­ φημερίδα, όταν σε επιστολή μου, του Νοεμβρίου, με την οποία προσπάθη­ σα και πάλι να θεραπεύσω τα αθερά­ πευτα, δηλαδή την έμφυτη τάση του Δ.Κ. να λέει ό,τι του κατεβαίνει, είδα με έκπληξη το εξής εξωφρενικό: Στα όσα έγραφα κάποιο μαγικό χέρι είχε προσθέσει μια υποσημείωση, δήθεν δική μου, η οποία, ούτε λίγο ούτε πο­ λύ, απέδιδε εύσημα στον κριτικό του «Βιβλιοδρομίου»! Μετά από αυτό το σοκ, είπα να περιοριστώ στα «χωρά­ φια» μου. Κίνητρο του σχολίου που ακολουθεί είναι το εν λόγω άρθρο του Δ.Κ., ο οποίος, στην αρχή τουλάχιστον, κα­ ταπιάστηκε με τα τρωτά -κυρίωςτου ΛΝΛ, για τη σύνταξη του οποίου ήμουν για ένα χρονικό διάστημα υ­ πεύθυνος, πολύ σύντομα όμως, κα­ θώς άλλωστε το περίμενα, στράφηκε εναντίον μου, αποσυνδέοντάς με από το λεξικό και περιπαθώς ασχολούμε­ νος με τις ...αισθητικές, μεθοδολογι­ κές και άλλες αρχές μου ως κριτικού λογοτεχνίας! Για να δείξει μάλιστα το περιπαθές του ενδιαφέροντος του, χωρίς βέβαια να το ομολογεί ρητά, κάθισε με ομολογουμένως εκπληκτι­ κή, καλογερίστικη και υπομανιακή προσήλωση και ...μέτρησε τα λήμμα­ τα που έγραψα στο λεξικό, βρίσκοντάς τα 320! Πράγμα που δηλώνω

Κ

εντίμως πως δεν το γνώριζα και τον ευχαριστώ για τον κόπο του. Για να σοβαρευτούμε όμως, όσο και αν αυ­ τό είναι δυνατόν, καλό είναι να ασχο­ ληθούμε για λίγο με ό,τι προκάλεσε τις συναισθηματικές αναταράξεις του Δ.Κ. Λοιπόν, φοβάμαι ότι η επιχειρη­ ματολογία πάνω στην οποία χτίζει τα λεγόμενό του ξεκινάει από δύο βασι­ κά λάθη. Από το ότι το λεξικό επιχεί­ ρησε μια πλήρη καταγραφή προσώπων και θεμάτων (τέτοιο λεξικό ούτε στη φανταστική βιβλιοθήκη του Μπόρχες δεν υπήρξε) και από το ότι η κατα­ γραφή που έγινε είναι μη αξιολογική (δεν γνωρίζω επιλογή από καταβολής κόσμου που δεν είναι αξιολογική, πολλώ δε μάλλον όταν αναφερόμα­ στε σε εγκυκλοπαίδειες και λεξικά). Μ' αυτό δεν ισχυρίζομαι ότι δεν υπήρξαν παραλείψεις ή ανισοκατανομές στο ΛΝΛ -βεβαίως υπήρξαν και απαιτούν θεραπεία- όμως άλλο αυτό και άλλο εκείνο που ισχυρίζεται ο μονίμως εκνευρισμένος κριτικός των Νέων, ότι δηλαδή από ένα έργο που κατά τη γνώμη του είναι προορισμένο να συσσωρεύει ονόματα και βιβλία χωρίς αξιολόγηση παραλείφθηκαν εσκεμμένα κάποια από αυτά. Τα δυο αρχικά σφάλματα που επεσήμανα, μαζί με την παροιμιώδη και γνωστή σε όλο το λογοτεχνικό σινάφι εγωπάθεια που τον δέρνει, ήταν μοι­ ραίο να οδηγήσουν τον Δ.Κ. και σε βαρύτερα ατοπήματα, που ακολου­ θούν αμέσως στο άρθρο του. Πρώταπρώτα, το ότι υποδεικνύει ως παρα­ λείψεις του λεξικού όχι τα άξια λόγου λογοτεχνικά έργα αλλά, παραδόξως, εκείνα που «εκφράζουν [...] ανορθόδο­ ξες έως αιρετικές αντιλήψεις για θέματα όπως η τρομοκρατία, η κρατική καταστο­ λή, ο χαρακτήρας της ελληνικής κοινω-

νιας, οι ερωτικές και οικογενειακές σχέ­ σεις», βιβλία που, επίσης, «αντιστέκο­ νται στις καθιερωμένες ειδολογικές κα­ τατάξεις». Με άλλα λόγια ο κριτικός μας επαναφέρει σε ισχύ τα κριτήρια μιας λογοτεχνίας με πολιτική «θέση», υποστηρίζοντας ότι η ασχολία των συγγραφέων με ορισμένα «ανορθό­ δοξα ή αιρετικά» θέματα είναι εκείνη που πρέπει να κινεί το ενδιαφέρον, και όχι το αν η πεζογραφία τους (από τα ονόματα που παραθέτει φαίνεται ότι γι' αυτόν δεν υπάρχει κάτι άλλο) καταφέρνει και μας δίνει έργα κατορ­ θωμένα ως λογοτεχνία. Με αυτό το κά­ πως ζντανοφικό θέσφατο -το θέμα αντί της αξίας- εντοπίζει άλλωστε στο λεξικό «αδικαιολόγητες [!] και, εκ πρώτης όψεως, ανεξήγητες [!] απου­ σίες», όπως του Στέλιου Κούλογλου, του Κώστα Ζηρίνη, του Παναγιώτη Ευαγγελίδη κ.ά. Ή, επίσης, όντας βέ­ βαιος για την ύπαρξη ενός αόρατου index που διαγράφει από τον ελληνι­ κό λογοτεχνικό κανόνα κάθε έργο που παράγεται μακριά από το εθνικό κέντρο, μου χρεώνει έμμεσα την πα­ ντελή απουσία της «γραμμένης από αλλόχθονες ελληνικής λογοτεχνίας», τη στιγμή που το ΛΝΛ είναι το πρώτο στην κυριολεξία λεξικό που περιλαμ­ βάνει δεκάδες λημμάτων για Κύ­ πριους όπως και για δημιουργούς της διασποράς, λογοτέχνες και λογίους. Ο Κούρτοβικ είναι ένα περίεργο φρούτο της κριτικής μας μετά το 1985. Οξύνους, με συχνά εύστοχες παρατηρήσεις, με σωστή χρήση της γλώσσας, έχει τα καλά χαρακτηριστι­ κά του μεθοδικού κριτικού που προ­ έρχεται από τον χώρο των, γενικώς ειπείν, sciences humaines του 70 και του '80. Αλλά, από την άλλη πλευρά, είναι φύσει αμετροεπής, με διαρκώς κυλιόμενες προτιμήσεις και πρότυπα, ενίοτε βασισμένος σε εμμονές του, παροδικές μεν αλλά τόσο φανατικά εκφρασμένες που δείχνουν άκρως νοσηρές. Ψοφάει να θεωρεί τον εαυ­

τό του μοναδικό, ότι εκείνος είναι η ριζοσπαστική πρωτοπορία και οι άλ­ λοι η καθυστέρηση, ότι αυτός έχει μι­ λήσει πρώτος και οι άλλοι έπονται, ότι αυτός οσμίζεται τα μηνύματα στον αέρα κ.ο.κ. Λοιπόν, ας θαυμάσουμε την υποδειγματική λογική του εξής αποσπάσματος από το επίμαχο άρ­ θρο του, όπου αποφαίνεται ως ζαλι­ σμένη Πυθία ότι: «ο Ζήρας είναι ένας κριτικός προσηλωμένος στη λογοτεχνία του ύστερου μοντερνισμού [sic] και του ακαδημαϊκού μεταμοντερνισμού [sic], μια λογοτεχνία έντονα αυτοαναφορική, γλωσσοκεντρική, εσωστρεφή, ατομοκε­ ντρική, συνεπαρμένη από το λογοτεχνικό παιχνίδι ως αυτοσκοπό, μια λογοτεχνία εχθρική προς τα επικά (μυθοπλαστικά) και δοκιμιακά στοιχεία [sic]». Αν καταλάβατε εσείς, κατάλαβα κι εγώ. Δυστυχώς, αυτό που δημιουργεί στον Δ.Κ. τα περισσότερα προβλή­ ματα, που του υποκινεί την απρόβλε­ πτη επιθετικότητα, τις κυκλοθυμικές εκρήξεις, τον αναίτιο σαρκασμό και του υποδαυλίζει την έπαρση η οποία ξεχειλίζει άφθονη από τα σαββατιάτι­ κα άρθρα του, προέρχεται από τη μη συγκερασμένη, διπλή του ταυτότητα, του λογοτέχνη και του κριτικού. Το ότι είναι επιρρεπής σε κολακείες τον έχει οδηγήσει σε ανταποδοτικές, παι­ δαριώδεις υπερμηνείες (λ.χ., ο Β. Βα­ σιλικός είναι ο ένας εκ των δύο μειζόνων πεζογράφων του μεταπολέμου: Η θέα πέρα από τον ακάλυπτο, σ. 37). Το ότι αισθάνεται μειονεκτικά ως πεζογράφος τον έχει σπρώξει σε κωμι­ κές ενέργειες που έχουν γίνει καταγέ­ λαστες ανά το πανελλήνιον (λ.χ. στον κριτικό οδηγό Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς που δημοσίευσε το 1995 συμπεριέλαβε ο αθεόφοβος και τη φαταούλα του, σ. 128-129, και μάλι­ στα με κείμενο που υπερβαίνει σε έκταση εκείνα για τον Ν. Εγγονόπουλο, τον Σ. Μυριβήλη, την Κ. Δημουλά κ.ά.). Τα άλλα , αν χρειαστεί, εν ευθέτω χρόνω... ■ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008 2

9

Γιώργου ζενάριου

Ο συγγραφέας συγγραφέας, γράφοντας, επιτελεί δύο λειτουργίες: μία με φορά από τον εαυτό του προς τα έξω, εφαρμόζοντας μία αυ­ τόβουλη, φυγόκεντρο δύναμη και δια­ τυπώνοντας τον εαυτό του, και μία με φορά εκ των έξω προς τον εαυτό του, εφαρμόζοντας μία δύναμη κε­ ντρομόλο και διατυπώνοντας τον Κό­ σμο στο εσωτερικό της συνείδησής του. Κατ' απόλυτο αντιστοιχία με τις ανεξάρτητες από τη θέλησή του δυ­ νάμεις που ασκούνται κατά την εκτέ­ λεση της «εργασίας» του, οι λειτουρ­ γίες αυτές, αν και διακριτές, συντίθε­ νται σ' ένα ενιαίο όλον, διαρκώς πα­ ρόν και ενεργό, ακόμα και στις περι­ πτώσεις που ο συγγραφέας δεν απο­ κτά συνείδηση της παρουσίας του. Η σχέση που τις συνδέει είναι μια δυνα­ μική, μόνιμη, διαρκής και αυτόματη ανταλλαγή από τη μία στην άλλη, χω­ ρίς να απαιτείται κάποια άλλη δύνα­ μη ή πράξη για να ενεργοποιηθούν. Αν αποτέλεσμα της πρώτης, της εξωστρεφούς, λειτουργίας είναι το καθεαυτό κείμενο, κυριότερο περιεχόμενο της δεύτερης είναι το προσωπικό, εσωτερικό, κλειστό σύστημα αναφο­ ράς του συγγραφέα. Σε μια δεύτερη, παράλληλη τροχιά, το σύστημα αυτό -που δεν σχετίζεται ευθέως με οποιοδήποτε κέντρο παραγωγής νοήμα­ το ς- είναι τόσης σημασίας γι' αυτόν, ώστε αποβαίνει η κυριότερη πηγή αφήγησης, ένας διαρκής και μόνιμος τροφοδότης του κυρίως έργου του. Ο σχηματισμός και η γένεση του μικρο-λογοτεχνικού, ατομικού πεδίου -σε αναλογία με το μακρο-λογοτεχνικό, συλλογικό αντίστοιχό το υ- σημα­ δεύεται από κείνες τις δυνάμεις που

Ο

30

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ

ασκούνται σε βαθύτερες ζώνες της συγγραφικής συνείδησης, οι οποίες συνήθως αποτελούν ένα ξεχωριστό (από τη λογοτεχνία) κεφάλαιο για τον συγγραφέα και η εφαρμογή τους εί­ ναι ανεξάρτητη από το αφηγηματικό ή το αισθητικό του πρόγραμμα. Οι δυνάμεις αυτές, που, απ' όπου και αν προέρχονται, μοιάζουν να μεταφρά­ ζονται ψυχοσυναισθηματικά από τον συγγραφέα κατά την -ασυνείδητησυγκρότηση αυτού του μικρο-λογοτεχνικού πεδίου, δρουν υπογείως και διαμορφώνουν, εν μέρει, αυτό το ατο­ μικό σύστημα αναφοράς. Είναι προαισθητικής (ορισμένες φορές ακόμη και προ-γλωσσικής) τάξεως και τεί­ νουν, περισσότερο απ' οποιεσδήποτε άλλες, να δημιουργήσουν ένα συ­ νειδησιακό υπόστρωμα πάνω στο οποίο θα εγγραφεί το κυρίως λογοτε­ χνικό έργο. Η συγκρότηση του συστήματος κρατάει όσο και ο συγγραφικός βίος. Υπό συνεχή διαμόρφωση και τροποποίη­ ση, το σύστημα αυτό αποτελεί δυνα­ μικό σημείο ισορροπίας πολλών συνι­ στωσών: από τις αναγνώσεις, τις αι­ σθητικές του επιλογές και τις λογοτε­ χνικές του «συναναστροφές» ώς τις δυνάμεις που αναφέραμε -συνήθως ασυνείδητες και σχεδόν πάντα σε ψυχοσυναισθηματική μετάφραση- το σύστημα αναφοράς δημιουργεί το ατομικό μικρο-λογοτεχνικό πεδίο του συγγραφέα και ευθύνεται για τη δη­ μιουργία ενός παράγωγου υποσυ­ στήματος, εξίσου κρίσιμου, στη συνεί­ δηση του συγγραφέα: του συστήμα­ τος ατομικής λογοδοσίας. Αλλά γι' αυτό σε επόμενο σημείωμά μας. ■

Γ. Μ Π Α Μ Π ΙΝ ΙΩ ΤΗ Σ - ΧΡ. ΚΑΑΙΡΗΣ

Η «ευέλικτη μόρφωση» της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρω σης Χρήστος Κατσίκας

32

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

πό τα μέσα της δεκαετίας του '90 ο κυρίαρχος εκπαιδευτι­ κός σχεδιασμός στοχεύει ευ­ θέως στη διατύπωση νέας πρότα­ σης για το μοντέλο του σχολείου και του μαθητή/εκπαιδευτικού. Η προσπάθεια των εκτεταμένων αλ­ λαγών της τελευταίας δεκαετίας στην κατεύθυνση του σχολείου, στη σχέση του με τις επιχειρήσεις και την αγορά, στα μορφωτικά δικαιώματα των νέων και στα εργασιακά δικαιώ­ ματα των εκπαιδευτικών, στοχεύει ευθέως σε μία νέα πρόταση, έτσι όπως τυπικά διατυπώθηκε στις εκ­ θέσεις του ΟΟΣΑ, στο κείμενο «Εκ­ παίδευση 2000» και στη νομοθεσία της περιόδου (ν. 2525/97, 2640/98, σχέδια νόμων για την αξιολόγηση σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, σχέδια νόμων για την διά βίου μάθη­ ση), στις συμφωνίες της Λισσαβώνας και της Μπολώνιας, στους δημό­ σιους λόγους στη Βουλή και στα προεκλογικά κείμενα των κυρίαρχων κομμάτων. Ο πυρήνας της αντίληψης του νεο­ φιλελευθερισμού για την εκπαίδευ­ ση, το σχολείο, τη μόρφωση, είναι ότι αυτή πρέπει να είναι άμεσα συμ­ βατή με την αγορά και να αποτελεί τη βάση για τη δημιουργία του πολυλειτουργικού και του ευέλικτου εργα­ ζόμενου, ο οποίος θα γνωρίζει κά­ ποιες πληροφορίες και εφαρμογές, θα μπορεί να επανεκπαιδεύεται σε νέες δεξιότητες που απαιτεί η αγορά εργασίας και να εντάσσεται έτσι στη διά βίου εκπαίδευση, η οποία είναι στην πραγματικότητα διά βίου κα­ τάρτιση και επανακατάρτιση. Η μετάλλαξη της γνώσης σε πληρο­

Α

φορία, η αποδοχή ότι οι γνώσεις αλ­ λάζουν κάθε λίγα χρόνια και οι πλη­ ροφορίες ακόμη ταχύτερα οδηγεί στην αφαίρεση από το σχολείο των ερμηνευτικών εργαλείων της γνώ­ σης. Οι «μεγάλες αφηγήσεις» που οδηγούσαν στη διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης της φύσης και της κοινωνίας από το μαθητή δεν έχουν θέση στο σχολείο, είναι άχρη­ στες. Αυτό που ενδιαφέρει είναι ο μηχανιστικός και λειτουργικός χαρα­ κτήρας της μάθησης, η ανάπτυξη αξιοποίηση των τεχνολογιών της αυ­ τοματικής - ηλεκτρονικής και η γνώ­ ση βασικών πληροφοριών (δίκαιο, σύνταγμα, οικονομία) για τον κόσμο που ζει ο μαθητής, χωρίς ερμηνευτι­ κό πλαίσιο. Η κυρίαρχη μορφωτική προτεραιότητα της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης για τη διαμόρφωση - αξιοποίηση των εργαζομένων στη­ ρίζεται σε ένα είδος γενικής μόρφω­ σης με κεντρικό χαρακτηριστικό την πολυδιάσπαση της γνώσης, τον κα­ τακερματισμό της. Από αυτόν τον ασύνδετο γαλαξία γνώσεων θα αξιοποιηθούν στην παραγωγή μόνο οι ελάχιστες άμεσα χρήσιμες. Οι υπό­ λοιπες γενικές γνώσεις είναι ανα­ γκαίες απλά και μόνο για την ανά­ πτυξη της «εκμάθησης της μάθη­ σης», στη βάση της εργαλειακής λο­ γικής. Η «εκμάθηση της μάθησης», κομβική έννοια για ένα ολόκληρο αστικό ρεύ­ μα στην εκπαίδευση των αρχών του 20ού αιώνα, έχει σήμερα διαφορετι­ κό περιεχόμενο από αυτό που της έδωσε τότε ο Τζων Ντιούι, κεντρικός εκφραστής αυτού του ρεύματος. Η «εκμάθηση της μάθησης» της νεοφι-

Ε Κ ΔΟ Σ ΕΙ Σ ΜΑΚΡ Η

λελεύθερης αναδιάρθρωσης δεν στο­ χεύει στην κατανόηση του κόσμου και της κοινωνίας, έστω και στη βάση των αρχών της χειροτεχνικής εργασίας και της επιστροφής στην κοινότητα. Απο­ τελεί μια αποστεωμένη καρικατούρα της «εκμάθησης της μάθησης» που προώθησε το κίνημα της νέας αγωγής. Βασίζεται στον κατακερματισμό της γνώσης, στην άρνηση του ενιαίου χα­ ρακτήρα της. Το ζητούμενο για τη μορφωτική αντί­ ληψη της νεοφιλελεύθερης αναδιάρ­ θρωσης δεν είναι η σύνθεση των γνώ­ σεων, η κατανόηση της κοινωνίας και του κόσμου, πολύ περισσότερο δεν εί­ ναι η ανάπτυξη δυνατοτήτων για την αλλαγή της κοινωνίας. Το ζητούμενο είναι η ανάπτυξη της «εκμάθησης της μάθησης», με στόχο την επιλεκτική αξιοποίηση τεμαχισμένων γνώσεων σε συνθήκες εργασίας που αλλάζουν. Μιλάμε για την εξοικείωση του μαθητή με δεξιότητες απαραίτητες στην αγο­ ρά εργασίας, τον εφοδιασμό του με ένα «κουτί πρώτων βοηθειών» γεμάτο από βασικές γνώσεις/δεξιότητες με τις οποίες θα βγει στην αγορά εργασίας. Η κρατούσα αντίληψη για την παι­ δεία προσπαθεί να πείσει ότι η μόνιμη και σταθερή απασχόληση ανήκει στο παρελθόν και καλεί σε συμφιλίωση με την απασχολησιμότητα. Η αντίληψη αυτή επιβαρύνεται με την πρόσδοση ενός εργαλειακού χαρακτήρα στη γνώση, καθώς τα υτίζει τις έννοιες «μόρφωση» και «επανεκπαίδευση» με την παροχή γνώσεων και δεξιοτήτων χρηστικού χαρακτήρα, δηλαδή άμεσα εφαρμόσιμων στην αγορά εργασίας. Να η ιδέα που «ξύνει» τη γνώση ως συλλογικό εργαλείο ερμηνείας και αλ­ λαγής του κόσμου και τη μεταλλάσσει σε γνώση ως στενή εφαρμογή για την επίτευξη του ατομικού στόχου που στοιχίζεται με τις έννοιες «κόστος» «κέρδος». ■

ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ

Ο Π Α Τ Η Σ ΙΩ Ν 14, 7 ο ς ΟΡΟ Φ Ο Σ, ΣΤΟΑ ΦΕΞΗ Τ ηλ.: 210 38 20 41 2 e-m ail: m ak ri@ ek d o seis-m ak ri.g r w w w .ek d o seis-m ak ri.g r

δ ι α β α ζ ω

[ ΑΡΘΡΑ

]

Ένας απολογισμός για το βιβλίο το 2007 Γιώργος Δαρ6ανός

Η

σχύει στα πάντα, πόσο δε μάλλον στο βιβλίο: Εν αρχή ην ο λόγος. Ε, πολύ συχνά και στη μέση. Και στο τέλος. Λόγια, λόγια, λόγια... Η πολιτική βιβλίου και ανάγνωσης που ακολουθεί η πολύπαθη πατρίδα μας βασίζεται πάνω απ' όλα στα λό­ για. Έχουμε μακραίωνη παράδοση σ' αυτά... Λόγια, λόγια, λόγια... Τα παραδείγματα πολλά, οπότε, έτσι, χάριν παιδιάς, να αναφέρουμε τη βαρύγδουπη εξαγγελία από το υπουργείο Πολιτισμού περί δωρεάς, σε ετήσια βάση, «μιας μικρής βιβλιο­ θήκης» σε κάθε απόφοιτο Λυκείου· έτος έναρξης το 2007! Ή να θυμηθούμε την εξαγγελία για πολλοστή φορά περί δημιουργίας και άλλων σχολικών βιβλιοθηκών (τι;). Εν­ νοείται πως έμεινε στα λόγια. Όπως και όλες οι προηγούμενες (κι όσο για τις... περιβόητες 499 που «υπάρ­ χουν», εκεί ας μένει ο λόγος: γιατί, ου­ σιαστικά, δεν υφίστανται, δεν λει­ τουργούν, δεν ανανεώνονται, συνή­ θως δεν είναι ανοιχτές στους μαθη­ τές, στους διδάσκοντες, στην τοπική κοινωνία, οι περισσότερες δεν διευ­ θύνονται από κανέναν). Και τα χρή­ ματα σπαταλώνται, σωρηδόν... Για τα βιβλία, φυσικά, τίποτα. Ή

Ι

μάλλον πολλά: λόγια, λόγια, λόγια. Υπάρχει, θα πείτε, η ουσιαστική με­ ταρρύθμιση για την κατάργηση του ενός διδακτικού βιβλίου στα ΑΕΙ και στα ΤΕΙ. Λοιπόν, αυτό δεν είναι καν λόγια, εί­ ναι ανέκδοτο! Ιδίως αναφορικά με τα ΤΕΙ, όπου ακόμα οι φωτοτυπημένες «σημειώσεις του καθηγητή» είναι το άπαν, το κέντρο της ακαδημαϊκής κουλτούρας: αν δεν γράψεις στις εξε­ τάσεις από δαύτες, αν τολμήσεις να χρησιμοποιήσεις άλλο βιβλίο, σύγχρο­ νο, ενημερωμένο, σημερινό, κόπηκες. Απλά πράγματα... Είναι... «νόμος». Και, φυσικά, όλα αυτά τα λόγια ούτε άσκοπα λέγονται ούτε τίποτα: μαζί με πάρα πολλά ακόμη έχουν φέρει την Ελλάδα (και την κρατούν καλά εκεί χάμω) στην έσχατη θέση της Ευ­ ρωπαϊκής Ένωσης σε όλους τους ποιοτικούς δείκτες. Μπροστά-μπροστά φιγουράρουν, βεβαίως, οι συνή­ θεις ύποπτοι: οι σκανδιναβικές χώ­ ρες. Που επενδύουν δυναμικά και γενναιόδωρα στην παιδεία και στην εκπαίδευση, κι ας είναι πληθυσμιακά μικρές και βιομηχανικά ας βρίσκονται σε μεσαία επίπεδα. Αλλά, το ξαναλέμε: επενδύουν. Και όχι με λόγια. Με πράξεις. Με έρ­ γα. Αυτά χρειαζόμαστε και μόνο αυ­ τά. ■

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η Νοεμβρί ου

2007

από την 1η Ιανο υ άρ ιο υ 2 0 0 8 , βρίσκεται στο Διαδίκτυο στη διεύδυνση w w w .b ib lio n et.g r και προσεχώς στη διεύδυνση w w w .d ia v a zo .g r

Μι α

συνεργασί α

τ ου

ΔΙ ΑΒΑΖΩ

με

το

Ε ΚΕ ΒΙ

Κ Ώ Σ Τ Α Σ K A T Z D ΥΔΑΡΗΣ Ε α λ η ν ι κ η

Λ

ο

γ ο

τ ε

χ

ν

ί α

ίί

ϊ§ _

Μπορεί η σημερινή Αθήνα να γεννήσει τις δικές της αλληγορίες; Τι ανατρεπτικό μπορεί άραγε να συμβεί μερικές δεκάδες μέτρα από το σπίτι του Σημίτη; Υπάρχει πραγματικά συνοικία ονόματι «Κολωνάκι» Έχει σωσία ο Κωνσταντίνος Τζούμας; Ποιος είναι ο «ιδανικός θεατής»; 11 νέες αθηναϊκές ιστορίες. Άνθρωποι που ζουν κι αναπνέουν κάπου στον «μικρό δακτύλιο» της καθημερινότητας ή κόντρα σε αυτήν.

0 καθένας με τη δική του απορία...

W

S S L

ΣΕ

ΟΛΑ

ΤΑ

ΒI ΒΛ I 0 Π Ω Λ Ε

[ΪΝέΝΤΕΙϋ ε το νέο του βιβλίο Ε ρ μ ιό νη ,

μ

Ά γ ρ ια νύ χ τα τ ρ υ φ ε ρ ή ,

ο γνωστός συγγραφέας

Μήτσος Κασόλας βουτά στα σκοτεινά νερά του ακραίου ερωτικού πάθους

και της εκδίκησης. 0 έρωτας, άλλωστε, είναι σημαντικό πράγμα, με τα φωτεινά και τα σκοτεινά του σημεία -ο έρωτας για τους ανθρώπους, για τη ζωή. «Έζησα

πολλά χρόνια, και τα έζησα πραγματικά, δεν τα έκλεψα», λέει ο ίδιος. «Έκανα δύο παιδιά, στερήθηκα πράγματα, αξιώθηκα πράγματα, και τη μοναξιά την ήθελα, και δεν την ήθελα... δεν χρειάζεται να γκρινιάζουμε, η ζωή είναι ένα δώρο».

Σχο τελευταίο σας βιβλίο, Ερμιόνη, Άγρια νύχτα τρυφερή, μιλάτε για τα μεγάλα πάθη της ανθρώ­ πινης φύσης... Δηλαδή για τον έρωτα. Αυτός γέννησε και το βιβλίο. Βέβαια, το ερωτικό στοιχείο είναι γενεσιουργό στοι­ χείο της λογοτεχνικής γραφής, δεν λείπει από κανέ­ να συγγραφέα. Γιατί ο έρωτας, είτε σκοτεινός είτε φω­ τεινός, είναι αυτό που συγκλονίζει τον άνθρωπο, που γεννάει το μυθιστόρημα, τη μουσική, όλες τις τέχνες... Αν πάψει ο συγγραφέας να είναι ερωτευμένος με τον κόσμο, με πρόσωπα, με πράγματα, με τόπους, θα πά­ ψει να γράφει. Σ' όλα μου τα έργα υπάρχει το ερωτι­ κό στοιχείο, στην Ερμιόνη όμως το ερωτικό πάθος γί­ νεται ακραίο, εισέρχεται στο χώρο της ύβρεως, με τις ανάλογες καταστροφικές συνέπειες. Όπως λέει άλλω­ στε και ο Ντοστογιέφσκι, «το μεγάλο πάθος δικαιώ­ νει ακόμα και το έγκλημα». Αυτό ήθελα να μελετήσω: τι είναι το ερωτικό πάθος και πώς φέρνει έναν άνθρω­ πο στην τρέλα, στη μανία της εκδίκησης. Και ακόμα: σ' αυτό το σημείο υπάρχει αγάπη; Απομένει αγάπη κάτω απ' όλο αυτό το καταστροφικό πάθος; Η απά­ ντηση ίσως διαφαίνεται στον τίτλο του βιβλίου. Η νύ­ χτα είναι άγρια, μα συνάμα τρυφερή. Μέσα στο βιβλίο, ωστόσο, κρατάτε μάλλον τη στάση του παρατηρητή απέναντι στα πάθη των ηρώων σας. Ή ταν αυτό σκόπιμο; Δεν ήθελα να μιλήσω εγώ για το ερωτικό πάθος, για τους χαρακτήρες. Ναι, προτίμησα να απουσιάζω όλο και περισσότερο, όσο εξελισσόταν η ιστορία, να αφήσω τους ήρωές μου να πάρουν το δρόμο τους. Έχω μια δυναμική σχέση με τους ήρωες, όπως και με τους αναγνώστες. Γιατί ο αναγνώστης είναι ο τελικός κρι­

τής. Το κείμενο φεύγει από τα χέρια του συγγραφέα από την ώρα που εκδίδεται. Ακούτε τους αναγνώστες σας; Αυτοί με βάζουν να ξαναδουλεύω μέσα μου τα βιβλία μου. Καταλαβαίνω, μιλώντας μαζί τους, ότι έπρεπε να τονίσω εκείνο το σημείο ή ότι το άλλο μου ξέφυγε. Βεβαίως, υπάρχουν πολλοί συγγραφείς που είναι από­ λυτα ευχαριστημένοι με τη γραφή τους, εγώ όμως δεν είμαι απ' αυτούς που, όταν τελειώσει ένα βιβλίο, ζη­ τωκραυγάζουν. Έχω τις αμφιβολίες μου, με αυτές δουλεύω κάθε φορά στο επόμενο βιβλίο. Είναι ωρι­ μότητα να αφήνεις τον αναγνώστη να συμπληρώνει τα κενά σου -και θέλω να πιστεύω ότι άφησα τον ανα­ γνώστη να εισχωρήσει στις σελίδες, να παρατηρήσει το βίο των ηρώων, αλλού να ταυτίζεται και αλλού να στέκει κριτικά απέναντι στα πάθη των ηρώων μου. Υπάρχουν συγγραφείς που υποστηρίζουν ότι το να γίνεσαι γνωστός σημαίνει ότι απομακρύνεσαι από τον εαυτό σου, ότι αρχίζεις να γράφεις σύμ­ φωνα με τις απαιτήσεις της αγοράς. Το πιστεύε­ τε αυτό; Ο συγγραφέας έχει φιλοδοξίες, έχει ματαιοδοξίες ή και κακίες. Υπάρχει αυτός ο κίνδυνος να αλλοτριωθεί από τον εαυτό του. Να ακούει όχι τους αναγνώστες του αλλά τις διάφορες μόδες. Αν ο συγγραφέας έχει ταλέντο, τον ξεπερνά αυτόν τον κίνδυνο. Το ταλέντο είναι μυστήρια λέξη, ούτε και μπορούμε να την εξη­ γήσουμε απόλυτα. Αυτό που τελικά πιστεύω εγώ εί­ ναι ότι το ταλέντο είναι το ισχυρό επιφώνημα που έχει ένας καλλιτέχνης μέσα του και που, στην ανάπτυξή του, γίνεται μυθιστόρημα, μουσική, χορός. Όλοι οι

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

37

ΪΪΝΕΝίΠΙΙ

Μήτσος Κασόλας Ε ρ μ ιό ν η

Άγρια νύχτα τρυφερή

άνθρωποι έχουν επιφω­ νήματα... Αν κάθε άν­ θρωπο τον ξύσεις, κά­ που θα βρεις τα επιφωνήματά του. Τώρα, βέ­ βαια, έχουμε πάρει αμπάριζα τον κόσμο: καθίστε να σας τα πού­ με εμείς, ελάτε να δεί­ τε πώς χορεύουμε, ελά­ τε να δείτε πώς τρα­ γουδάμε -εσύ μην τρα­ γουδάς, έλα να δεις πώς τραγουδάω εγώ. ©α στα πω εγώ ο συγ­ γραφέας, η τηλεόρα­ ση... Αυτά είναι βαρβα­ ρότητες, είναι άσχημα πράγματα.

Πώς θα περιγράφατε τη διαδικασία της συγγραφής ενός μυ­ θιστορήματος; Ένα μυθιστόρημα είναι μακρά πορεία, είναι μόχθος και παρατήρηση και είναι, βεβαίως, απόκρυψη και αποκάλυψη. Χωρίς αυτά τα δυο δεν ασκεί γοητεία και μυστήριο το βιβλίο. Στο χώρο της τέχνης ένα και ένα μπορεί να κάνουν τρία. Και, βέβαια, υπάρχουν διάφο­ ρες τεχνικές για το πώς να μεταμορφώσεις το θολό πράγμα στο κεφάλι σου σε βιβλίο με αρχή, μέση και τέλος. Σε μένα, χωρίς να το επιδιώκω, η δημοσιογρα­ φική γραφή αναλαμβάνει σε μεγάλο βαθμό να ξετυ­ λίξει το μύθο. Εκδόσεις Καστανιώτης, 2007 σελ. 417, τιμή: 18,81 ευρώ

Υπάρχει και η άποψη ότι ο μύθος είναι, πάνωκάτω, περιττός και ότι ένα βιβλίο χρειάζεται μό­ νο καλοφτιαγμένους χαρακτήρες... Ένα βιβλίο χωρίς μύθο είναι ένα βιβλίο που δύσκολα περπατάει -πρέπει κανείς να είναι μεγαλοφυής για να το καταφέρει. Γι' αυτό και βγαίνουν χιλιάδες βιβλία χωρίς μύθο και ξεχνιούνται την επομένη. Ακόμα και ο Όμηρος έφτιαξε ένα μύθο εξαιρετικό, και μέσα από το μύθο ανέδειξε τους χαρακτήρες. Ένας συγγρα­ φέας που δεν ασχολείται με το μύθο στην ουσία δεν κάνει άλλο παρά να χτίζει πάνω στο μύθο του εαυτού του -αλλά ποιον μπορεί να ενδιαφέρει αυτό; Ή μή­ πως μπορούν οι χαρακτήρες να είναι αληθινοί χωρίς το μύθο, χωρίς τη σύγκρουση που θα βγάλει τη σπί­

38

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

θα από μέσα τους; Οι χαρακτήρες ενός βιβλίου έχουν μια ιστορία, είναι πολίτες, ζουν ανάμεσά μας -μόνο που δεν τους ζητάνε την ταυτότητα να ψηφίσουν. Ο Ρασκόλνικοφ και οι περισσότεροι ήρωες των κλασι­ κών είναι πολύ πιο ζωντανοί και αληθινοί απ' όσους συναντάς γύρω σου. Οι ήρωες μέσα από το μύθο τρυπάνε το χρόνο. Τι είναι, βέβαια, ο Ρασκόλνικοφ χωρίς το έγκλη­ μα; Ναι, τι είναι χωρίς το έγκλημα και χωρίς τις αποσιω­ πήσεις; Ο συγγραφέας στέκεται μπροστά σ' ένα μυ­ στήριο, ο άνθρωπος στέκεται απέναντι σ' ένα μυστή­ ριο, γεννιόμαστε μέσα σε ένα μυστήριο συμπαντικό. Εμείς οι ίδιοι είμαστε ένα μυστήριο και η θεωρία της εξέλιξης δεν μας καθιστά λιγότερο μυστήριο. Η δη­ μιουργία του ανθρώπου είναι μια τραγική ιστορία του σύμπαντος και της γης, είναι μια ανωμαλία της φύσης. Δεν τα ξέρει όλα ο άνθρωπος, ούτε και θα τα μάθει ποτέ, γι' αυτό και δεν χρειάζεται να κάνει κανείς τον εισαγγελέα απέναντι στους άλλους. Μια ανοχή, μια συγκατάβαση, λίγη αγάπη για να έχει νοστιμιά η ζωή. Αυτή τη νοστιμιά είναι υποχρεωμένος ο συγγραφέας να βρει και να μεταδώσει. Βέβαια, ο μεγαλοφυής συγ­ γραφέας, κάθε φορά που βγάζει ένα βιβλίο, επανατο­ ποθετεί το ερώτημα τι είναι λογοτεχνία. Εμείς, οι υπό­ λοιποι, οι χιλιάδες που γράφουμε, κάπου-κάπου μυ­ ριζόμαστε ότι λογοτεχνία είναι ασκητισμός, είναι αι­ μορραγία. Μυριζόμαστε το αυτονόητο, που όμως εί­ ναι τόσο δύσκολο να καταλάβουμε. Ότι ο άνθρωπος είναι πολλά πράγματα μαζί: είναι νερό, είναι βροχή, εί­ ναι οχιά, είναι περιστέρι, και τι δεν είναι... Δεδομένου του όχι κάποια από τα βιβλία σας, και συγκεκριμένα ο Πρίγκιπας και η Αγγελίνα, έχουν μεταφερθεί στη μικρή οθόνη, θεωρείτε ότι η τηλεοπτική μεταφορά ενός βιβλίου μπο­ ρεί να σταθεί δίκαιη απέναντι στο ίδιο το βι­ βλίο; Αν ένα βιβλίο είναι εφτάψυχο, όσες ψυχές και να σου σκοτώσει ο σκηνοθέτης ή οι πρωταγωνιστές, κάποια θα μείνει. Αυτή είναι η απάντηση. Εξαρτάται από το μέγεθος του σκηνοθέτη. Δεν μπορεί να σώσει τον Πρίγκιπα, που είναι τετρακόσιες σελίδες με πολυάριθ­ μους πρωταγωνιστές. Μερικούς θα τους εξαφανίσει, για λόγους οικονομικούς. Αν μάλιστα του μειώσει ο παραγωγός και το μπάτζετ, θα αρχίσει να κάνει εκ­ πτώσεις... Ωστόσο, αν ο σκηνοθέτης είναι μεγάλος, θα κρατήσει κάποια πράγματα σημαντικά. Στην Ιταλία,

ΠΝΕΝΤΕΪΪΙ κάποτε, θεωρήθηκε αριστούργημα το βιβλίο Ο κλέ­ φτης των ποδηλάτων του Μπαρτολίνι, το οποίο μετά έγινε ταινία από τον Ντε Σίκα. Η ταινία θεωρήθηκε επίσης αριστούργημα, ο συγγραφέας όμως δεν ανα­ γνώρισε εκεί τον δικό του ήρωα, όπως τον είχε φα­ νταστεί, και μήνυσε τον σκηνοθέτη. Προσωπικά, θα ήθελα να είναι πιο ολοκληρωμένος ο Πρίγκιπας, πιο κοντά σ' αυτό που έγραψα. Δεν ήταν εύκολο, θα με­ γάλωναν τα επεισόδια και το κόστος, και ο παραγω­ γός είπε όχι. Ή το κάνεις ή δεν το κάνεις. Θα μου πεις, γιατί μπαίνεις στον κόπο; Αφού ξέρεις τις αλλο­ τριώσεις. Πήρα το ρίσκο γιατί ο σκηνοθέτης, ο Τά­ σος Ψαρράς, ήταν βραβευμένος και ήξερα ότι θα έκα­ νε έντιμη δουλειά -και όντως, έκανε ό,τι καλύτερο γι­ νόταν. Είναι η τηλεοπτική σειρά ένας καλός δρόμος για ένα ευρύτερο και ίσως πιο νεανικό κοινό; Είναι αλήθεια ότι στην αρχή τα σήριαλ προσέλκυαν πολύ κόσμο. Σιγά-σιγά η επανάληψη όμως λιγόστευε

το κοινό που πήγαινε στο βιβλιοπωλείο, είτε γιατί όλα μοιάζανε, και μπούχτισε το κοινό, είτε για άλλους λό­ γους. Δεν νομίζω ότι πλέον τα σήριαλ βοηθούν τη λο­ γοτεχνία, δεν δημιουργούν αναγνώστες. Μόνο ο επαρκής αναγνώστης διαβάζει -και αυτός είναι σπά­ νιο είδος. Πώς θα ερμηνεύατε το φαινόμενο Καραγάτση; Αυτή τη στιγμή το 10, που προβάλλεται στην τη­ λεόραση, είναι στη λίστα των πιο ευπώλητων βι­ βλίων. Ο Καραγάτσης είναι μια μεγάλη υπογραφή στα ελλη­ νικά γράμματα και τη θέση αυτή την είχε κερδίσει πο­ λύ πριν τη συγκεκριμένη σειρά. Τον Καραγάτση πά­ ντα τον διαβάζουν -και όταν τον ξεχνάνε, δεν αργούν να τον ξαναανακαλύψουν, είτε με αφορμή μια σειρά στην τηλεόραση είτε κάτι άλλο. Είναι μάλλον ο Καραγάτσης που διαφημίζει τη σειρά, παρά το αντίθετο. Σας ευχαριστώ πολύ. ■

ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ

ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ

W. Κ. C. G U T H R IE Καθηγητής της Αρχαίας Φιλοσοφίας στο Παν. του Καίμπριτξ

01 ΕΛΛΗΝΕΣ Φ ΙΛΟΣΟ ΦΟ Ι από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη Σχ. 8°, σελ. 180, πλούσια βιβλιογραφία ελληνική και ξενόγλωσση, πίνακας λέξεων και κυρίων ονομάτων

SiTo έργο του καθηγητή W.K.C. Guthrie Οι Έλληνες Φιλόσο™ψοι από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη αποτελεί επισκόπηση της μεγάλης εποχής της ελληνικής φιλοσοφίας από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη και χαρακτηρίζεται από περιεκτι­ κότητα και συντομία. Ταυτόχρονα σκοπό έχει να ερμηνεύσει τις απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη υπό το φως των προδρόμων τους παρά των διαδόχων τους και να περιγρά­ φει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ελληνικού τρόπου του σκέπτεσθαι και θεωρείν τον κόσμο. Το βιβλίο Οι Έλληνες Φιλόσοφοι αποτελεί για τον κάθε αναγνώστη αλλά και για τον ειδικό σταθερή αφετηρία για τη γνώση της αρχαίας φιλοσοφίας.

#

ΕΚΔ ΟΣΕΙΣ λ

\Τ

ΤΤ α ι τ α λ η μ α

Ά . Π . Ι ΙΑ ΙΙΑ Λ Π ίν ίΑ

Από το 1960

Π ρ ο σ φ ο ρ ά στο ν Π ο λιτισ μ ό κ α ι σ τη ν Π α ιδ εία Ιπποκράτσυς 8 Αθήνα. Τηλ.: 210.36.27.318 www.papadimasbooks.gr · papadimas@atp.gr

Τ ε ν τ

Χ ό ν τ ε ρ ι χ

Ο ρ ό λ ο ς το υ φ ιλ ο σ ό φ ο υ σ ή μ ερ α Συνέντευξη στον Γιάννη Ν έδ α

ΠΝίΝΪΠΙΙ

Ο

Τεντ Χόντεριχ, γεννημένος στον Καναδά το 1933, είναι ο συγγραφέας των βιβλίων

Πόσο

τρ ο μ ο κ ρ α τ ία ς

ελεύθερ ο ς

ε ίσ α ι; ,

Μ ετά

το ν

τρ όμο,

Οι π ό λ ε μ ο ι

τη ς

(όλα από τις εκδόσεις Ιωλκός). Καθηγητής Σκέψης και

Λογικής στην έδρα Grate στο University College London, έχει προκαλέσει ενδιαφέρον με τις ριζοσπαστικές του απόψεις που πάνε ενάντια στο ρεύμα. Βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα για μια διάλεξη και μας έδωσε την ακόλουθη συνέντευξη.

Καθηγηχά Χόντεριχ, είναι πολλοί αυτοί που, σή­ μερα, αμφισβητούν τη χρησιμότητα της φιλοσο­ φίας. Εσείς πιστεύετε πως διαδραματίζει κάποιο ρόλο στην κοινωνία; Κατά τη γνώμη μου, ο πνευματικός κόσμος παρουσιά­ ζει μια διαίρεση όσον αφορά τον τρόπο αντιμετώπι­ σης των θεμελιωδών ερωτημάτων που απασχολούν την κοινωνία. Οι ιστορικοί, οι οικονομολόγοι, οι κα­ λοί δημοσιογράφοι παίζουν διαφορετικούς ρόλους. Το ίδιο και οι φιλόσοφοι, τουλάχιστον εκείνοι που προσπαθούν να είναι αληθινοί απέναντι στο έργο τους. Η φιλοσοφική τους σκέψη επικεντρώνεται στην κοινή λογική, που θέτει ως στόχους τη σαφήνεια και την ανάλυση, τη συνέπεια και την εγκυρότητα, καθώς και την ολοκλήρωση. Η φιλοσοφία έχει αυτήν τη δύ­ ναμη -αλλά και την αδυναμία που τη συνοδεύει, δε­ δομένης της περιορισμένης πληροφόρησης και ενα­ σχόλησής της με τα ζητήματα της πραγματικότητας. Ως αποτέλεσμα της δύναμής της, η φιλοσοφία μπο­ ρεί πραγματικά να έχει μια προσφορά, όπως έχει συμ­ βεί και στο παρελθόν. Ο Πλάτωνας είχε μια τέτοιου είδους προσφορά. Κι ο Μαρξ, βεβαίως. Αλλαξε τα πράγματα και θα τα αλλάξει ξανά. Η ιστορία δεν τε­ λείωσε, παρά τη συμβολή της αμερικανικής ηλιθιότη­ τας προς αυτήν την κατεύθυνση. Ο Σωκράτης εξέφρασε ιδέες που διασταυρώθη­ καν με την πολιτική κι αυτό του κόστισε τη ζωή. Η ηθική όμως έχει κάποια σχέση με την πολιτι­ κή; Μια αξιοπρεπής γενική ηθική δεν είναι δυνατό να μην έχει άποψη για τους σκοπούς και τα μέσα της πολι­ τικής. Δεν μπορεί να περιορίζεται στη σφαίρα της

ιδιωτικής ζωής. Δεν γίνεται να μην λαμβάνει θέση στο θεμελιώδες ερώτημα «σωστό ή λάθος;». Και, πραγμα­ τικά, όλες οι φιλοσοφικές αρχές και όλα τα φιλοσο­ φικά συστήματα ηθικής έχουν αντίκτυπο στην πολιτι­ κή. Συχνά οι φιλόσοφοι -ή, εν προκειμένω, κάποιοι που θέλουν να αποκαλούνται φιλόσοφοι- στηρίζουν σιωπηρά την υπάρχουσα κατάσταση, την ισχύουσα σύμβαση. Αυτό ισχύει, βάσει της δικής μου οπτικής, για όλους τους φιλοσόφους του φιλελευθερισμού, για να μην αναφερθώ και σε εκείνους του συντηρητισμού. Αλλά αυτό που θα όριζε κανείς ως αληθινή φιλοσο­ φία -η επικέντρωση, δηλαδή, στη λογική- δεν είναι σε καμία περίπτωση απλή συμβατικότητα. Δεν δέχεστε τον νεο-σιωνισμό -τη ν τάση του Ισ­ ραήλ να επεκταθεί πέρα από τα σύνορα του 1948 και να καταλάβει και το τελευταίο πέμπτο της γης των Παλαιστινίων. Υπάρχει όμως κά­ ποιος τρόπος να γυρίσουμε πίσω στα σύνορα του 1948; Με δεδομένο το ιστορικό της σκληρής στάσης που τηρεί το Ισραήλ, νομίζω πως ο μόνος τρόπος να γυ­ ρίσουμε πίσω είναι ο βίαιος αγώνας των Παλαιστινί­ ων. Αν δεν πίστευα στη δυνατότητα δημιουργίας ενός βιώσιμου κράτους και μιας πατρίδας -έξω από τα σύ­ νορα του 1948- δεν θα υποστήριζα την «τρομοκρα­ τία» τους, η οποία, βέβαια, αποτελεί βασικό στοιχεί­ ο της αυτοάμυνάς τους, αλλά και τον πυρήνα του αγώ­ να τους για ελευθερία. Υποστηρίζετε ότι οι Παλαιστίνιοι έχουν το ηθι­ κό δικαίωμα στην τρομοκρατία σε ολόκληρη την ιστορική Παλαιστίνη ενάντια στην εθνοκάθαρση

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

4-1

ΠΝΕΝΚΪΙΙ

Οι πόλεμοι της τρομοκρατίας. Οι αμφιλεγόμενες πολιτικές των δυτικών δημοκρατιών. Εκδόσεις Ιωλκός

Jo ζήτημα της αιτιοκρατίας.

του νεο-σιωνισμού. Σκοτώνοντας, όμως, ανθρώ­ πους, ακόμα και παιδιά, δεν χάνουν αυτό το ηθι­ κό έρεισμα; Αυτός, πραγματικά, είναι ένας από τους κινδύνους της τακτικής που ακολουθούν. Δεν υπάρχει όμως σοβα­ ρή πολιτική ούτε σοβαρά κινήματα που δεν εμπεριέ­ χουν κινδύνους. Η ζωή δεν είναι εύκολη. Υποπτεύο­ μαι, επίσης, ότι πολλοί από αυτούς που υποστηρίζουν ότι οι Παλαιστίνιοι χάνουν το ηθικό έρεισμά τους νιώ­ θουν τρομοκρατημένοι από τις επιθέσεις αυτοκτο­ νίας. Ξεχνούν όμως τον τρόμο που προκαλεί η κατά­ ληψη των τεσσάρων πέμπτων της πατρίδας του ιθα­ γενούς πληθυσμού και τον πολύ μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων που σκοτώνουν οι Ισραηλινοί, μεταξύ των οποίων και παιδιά. Η τρομοκρατία των Παλαιστινίων δεν αποτελεί όμως μέρος ενός φαύλου κύκλου; Έχει ως απο­ τέλεσμα την ανταπόδοση των πυρών από την πλευρά των Ισραηλινών κι έτσι η κατάσταση διαιωνίζεται. Αν πίστευα ότι οι Παλαιστίνιοι δεν έχουν καμία ελπί­ δα να πετύχουν το στόχο τους, μια τέτοια σκέψη θα με επηρέαζε. Κατά τη γνώμη μου, όμως, η «τρομοκρα­ τία» για την απελευθέρωση, ο βίαιος δηλαδή αγώνας ενός λαού για την απελευθέρωση της πατρίδας του ή μέρους αυτής, είναι η πολιτική βία που πάντα έχει ελ­ πίδα να φέρει αποτέλεσμα. Άλλωστε, οι άνθρωποι για τους οποίους μιλάμε δεν έχουν άλλη γη δική τους. Όπως ανέφερα προηγουμένως, οι φιλόσοφοι μπορεί να μην είναι τόσο καλοί σε προβλήματα που άπτονται της πραγματικότητας, σε θέματα πιθανοτήτων, όσο κά­ ποιοι άλλοι -οι οποίοι, τουλάχιστον τυπικά, στερούνται

4-2

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

της δύναμης της λογικής. Εγώ, όμως, έχω πίστη στο αποτέλεσμα του αγώνα των Παλαιστινίων. Γράφετε τα βιβλία σας για να μελετήσετε ένα πρόβλημα ή για να παρέμβετε στο σημερινό γί­ γνεσθαι; Και για τους δύο λόγους. Το βιβλίο μου The Principle of Humanity είναι αποτέλεσμα στοχασμού πάνω στο ερώ­ τημα «σωστό ή λάθος;». Και βέβαια έχω προσπαθήσει να κάνω αυτό το λίγο που μπορώ με σεβασμό στην ασχήμια και τη δυστυχία της ζωής πολλών ανθρώπων. Οι φιλόσοφοι, όπως έχω ήδη αναφέρει, μπορούν να έχουν τη δική τους προσφορά. Δεν πρέπει επίσης να παραβλέπουμε και το γεγονός ότι η φιλοσοφία θεωρεί­ ται κάτι το εντυπωσιακό από πολλούς, οι οποίοι, βέ­ βαια, γνωρίζουν λίγα ή ακόμα και τίποτα γι' αυτήν. Επο­ μένως, ο φιλόσοφος εισακούεται σε ένα μικρό βαθμό. Πιστεύω ότι οι απόψεις μου έχουν τύχει της όποιας προσοχής περισσότερο επειδή έχω την ετικέτα του φι­ λοσόφου, παρά για οποιονδήποτε άλλο λόγο. Φωνές όπως η δική σας και του Τσόμσκι βρί­ σκουν απήχηση στην Αμερική; Ο Τσόμσκι είναι αυτό που θα λέγαμε μια μορφή της παγκόσμιας ιστορίας, πράγμα που δεν ισχύει για εμέ­ να. Ασκεί, σίγουρα, μια επιρροή στην Αμερική. Έχει πάρα πολλούς οπαδούς, γεγονός που δεν το επηρεά­ ζει ο αποκλεισμός του από μεγάλο μέρος των ΜΜΕ. Το αποδεικνύουν άλλωστε αυτό και οι συγκεντρώσεις του. Και, επιπλέον, βάζει σε προβληματισμό και άλλους ανθρώπους, οι οποίοι ίσως να μην το παραδέχονται. Σας ευχαριστώ πολύ. ■

V

)

1γ Υ Λ ,

ίΚ Ρ Ε Κ Ο Γ Ο ΖΩ ΓΡΑ Φ Ο Σ ΤΟΥ ΘΕΟΥ | Η ζωή του σαν μυθιστόρημα ^ ,,^ ,Δ ΙίΜ Η Τ Ρ Η Σ ίΐΑ Τ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

?

ΚΡΑΤΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

0 Δομήνικος θεοτοκόπουλος, ο «Ελ Γκρέκο» χης πα­ γκόσμιας ζωγραφικής, διήνυσε κατά τον 16ο και τον 17ο αιώνα μια πολυκύμαντη διαδρομή, μοιρασμένη α­ νάμεσα στην τέχνη και στη ζωή. Στη μυθιστορηματική βιογραφία του Δημήτρη Σιατόπουλου ανασυντίθεται ένα εντυπωσιακό μωσαϊκό εικό­ νων, χώρων, γεγονότων και προσώπων, όπου δεσπό­ ζει η εμβληματική μορφή του Έλληνα ζωγράφου, αναδεικνύονται άγνωστες πτυχές του χαρακτήρα του, ενώ ταυτόχρονα αναβιώνουν οι πολιτικές, οι κοινωνικές και οι ιδεολογικές αντιφάσεις της πολυτάραχης εποχής του. Στο βιβλίο, που έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο μυθιστορηματικής βιογραφίας, βασίστηκε και το σενά­ ριο της ταινίας Ε λ Γ κ ρ έ κ ο του Γιάννη Σμαραγδή.

£ΚΑ0ΤΙΚ0 Γ£ΓΟ/νθ£: ΤΑ Λ ΡΟΗΟΓΡΑΦΑΜΑΤΑ TUZ ΚΑΤΟΧΗΝ ΤΟΥ Η2Σ.ΤΑ &APHAAU Αν το χρονογράφημα σε καιρό ειρήνης συνιστά επί­ πονη εργασία, στην Κατοχή αποτελούσε λίαν επικίν­ δυνη απασχόληση. Μια λέξη κοινωνικής κριτικής πα­ ραπάνω, μπορούσε να οδηγήσει τον χρονογράφο στο κολαστήριο του Χαϊδαρίου, ενώ μια έκφραση επαινε­ τική να του αποδώσει πρόθεση συνεργασίας. Ισορρο­ πώντας σαν ακροβάτης στη σκοτεινιά των ημερών, ο Κώστας Βάρναλης κατόρθωσε με τις στήλες του στην εφημερίδα Π ρ ω ί α να έρθει σ’ επαφή με τα προβλήμα­ τα, να συμπαρασταθεί στον κόσμο που δεινοπαθούσε, να αποφορτίσει την ατμόσφαιρα στις πιο δραματικές ώρες και να αναδείξει στα τραγικά γεγονότα το ενυπάρχον κωμικό στοιχείο. Η έκδοση των χρονογραφη­ μάτων του αναπληρώνει ένα φιλολογικό χάσμα, κυ­ ρίως όμως, επιτρέπει να ακουστεί και πάλι ο λόγος του σημαντικού αυτού διανοουμένου: Ένας λόγος προσω­ πικός, άδολος, στοχαστικός, που λησμονήθηκε άδικα μέσα στον ορυμαγδό των μεταπολεμικών αναταραχών.

ΚΟΝΤΡΑ διάβασμα από τον Κώστα Κατσουλάρη

Μάριος Μιχαηλίδης

Ο Οστεοφύλαξ Εκδόσεις Μεταίχμιο σελ. 119, τιμή16,00ευρώ

ΘΛΙΒΕΡΑ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Έτσι αναφωνεί κάθε τόσο ο ιδιόρρυθμος Οστεοφύλακας -ήρωας του πρωτοεμφανιζόμενου στην πεζογραφία, πλην δόκιμου στην ποίηση, Κύπριου λογοτέχνη, άρχοντας της Οστεοπόλεως, ενός είδους Κάτω Κόσμου στο κέντρο της επικράτειας των ζωντανών. Εκεί ζει, εργάζεται, στοχάζεται και παρακολουθεί τις ποικίλες εξελίξεις, προσπαθώντας να σταθεί ηθικά στο ύφος του έργου του, χωρίς ωστόσο να απεμπολεί τις παρηγορητικές σαρκικές απολαύσεις -όποτε η τύχη το φέρνει και κάποια πεν­ θούσα αναζητά τη γλυκιά παραμυθία του έρωτα στη δική του αγκαλιά. ΑΠΑΓΕ ΤΗΣ ΒΛΑΣΦΗΜΙΑΣ Πέριξ της Οστεοπόλεως, στο οστεοφυλάκιο της οποίας φυλάσσονται τα λείψανα σημαντικών και ασήμαντων προγόνων, λήσταρχων όσο και αγίων -καθώς και της θελκτικής Ναταλίας Λεοντίδου, της δασκάλας θεάτρου των νεανικών του χρόνων, που βρήκε τραγικό θάνατο δολοφονημένη, κα­ τά πώς φαίνεται, από τα χέρια του ζηλόφθονα συζύγου τη ς - εξυφαίνονται μύριες όσες πλεκτάνες. Ένα αλλόκοτο γαϊτανάκι μητροπολιτών, μικροεξουσιών, πολιτικών, μυστικών υπηρεσιών, ορατών τε και αορά­ των, στο οποίο σταδιακά παγιδεύεται και ο ήρωάς μας -καίτοι βαθύτατα ταγμένος, εξ επαγγέλματος όσο και εξ ιδιοσυγκρασίας, στις μνήμες και στα περασμένα.

TQ ΟΝΤΙ, ΔΕΙΝΟΝ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ τόπος μνήμης, τόπος ιερός, όπου συμπλέκονται η κοσμική και η θρησκευ­ τική εξουσία, το Οστεοφυλάκιο και ο ρομαντικός φύλακάς του δεν αργούν να βρεθούν μπλεγμένοι σε μια διαβαλκανική συνωμοσία, βαθύτερος σκοπός της οποίας είναι η εμπορική και συμβολική εκμετάλλευση της μνήμης και του παρελθόντος. Αρνούμενος να συμπράξει, παρότι άνθρωπος ρεαλιστής και ουχί αιθεροβάμων, ο Οστεοφύλαξ βρίσκεται απομονωμένος, αποξενωμένος. Η αρχική βύθισή του στο ονειρικό πα­ ραλήρημα δεν θα αργήσει να δώσει τη θέση του στην ολοκληρωτική καταβύθιση στον εαυτό του και στις αναμνήσεις του, στη βαθύτερη ουσία της υπάρξής του -εξέλιξη που εικονοποιείται θαυμάσια με το εύρη­ μα του σκαφάνδρου που διατρέχει γενικότερα την πλοκή. ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΩΣ ΑΝΩΘΕΝ ΔΩΡΕΑΣ Το θαυμάσιο εύρημα της Οστεοπόλεως, που όσο η αφήγηση βαθαίνει απο­ κτά μια όλο και δραστικότερη αλληγορική διάσταση, δεν θα εύρισκε το στόχο του αν δεν είχε ως όχημα μια καλοδουλεμένη αρχαΤζουσα γλώσσα, που συνέχει με έξοχο τρόπο το κείμενο -το οποίο, σημειωτέον, είναι γραμμένο σε ένα πολύ προσεκτικό τρίτο πρόσωπο εστιασμένο από την πλευρά του κεντρικού ήρωα. Ο Μάριος Μιχαηλίδης πετυχαίνει να προσδώσει βάρος καθώς και συμβολικό και συγκινησιακό βάθος στις μόλις εκατόν τόσες σελίδες του, υπογράφοντας μια -από κάθε άποψη- άρτια νουβέλα. Ύφος, πλοκή, θέ­ μα και δραματουργική επεξεργασία σε αγαστή συνεργασία. Τι περισσότερο να ζητήσει κανείς από έναν... πρωτοεμφανιζόμενο; ■

44

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ΤΟ ΑΔ/ΙΓΡΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Μ ίΑ ϋ *2L£IPU/VAZ* ΤΟΥ ΥΙ70Κ 0Ζ Π 0Υ Τον ήρωά μου και φίλο μου Αχιλλέα Μανωλόπουλο είχα στο νου μου όταν έγραψα πως ο Έλληνας για ν’ ανέβει σ’ ένα βουνό ψάχνει να βρει κατήφορο. Τον εί­ πα ονειροπόλο γιατί έζησε στη σκοτεινή περίοδο της Κατοχής, τότε που μόνο μέσα στα όνειρά του μπορού­ σε να βρει κανείς λίγο κατήφορο. Η σύντομη ζωή του δεν είχε επεισόδια. Τα επεισόδια και τις περιπέτειες τα πέρασε όλα μέσα του. Έμοιαζε άνθρωπος που κοιμά­ ται και ονειρεύεται, με τη διαφορά ότι αυτός ο ίδιος επέλεγε τα όνειρά του. Τι μπορεί να περιμένει κανείς από έναν άνθρωπο που συνεχώς ονειρεύεται; Άνθρω­ πο που βιώνει στο περιθώριο, στερημένος και καταφρονεμένος. Σε μια κρίσιμη ώρα, ωστόσο, ο Αχιλλέας, σαν να ξύπνησε ξαφνικά, επαναστάτησε κι έκανε το ό­ νειρο πράξη, μια ηρωική πράξη, την πρώτη και μονα­ δική στη ζωή του. Είχε αλλάξει το χαρακτήρα του, με συνέπεια ν’ αλλάξει και τη μοίρα του. Ακόμα κι ο βιο­ γράφος του έμεινε έκπληκτος για κείνο που έηραξε...

Μεγάλο Κάστρο, 1919: Μια επικίνδυνη πόρνη.Ένα χειωμένο σπίτι από αίμα προγονικό. Μια σειρά από ε­ γκλήματα, που κρύβονται περίτεχνα στις ενδότερες ραφές του μύθου. 0 υπόκοσμος. Ένας αιμοδιψής το­ κογλύφος, ένα συμβόλαιο απελπισίας, μια άγνωστ επιστολή. Ένα γεωγραφικό και ιστορικό περιβάλλον, όπου εκτυλίσσεται σαν τραγωδία μια ιστορία παθών, που εκτείνεται μέχρι τα μέσα του αιώνα. Στις παλιές στιγματισμένες συνοικίες του Ηρακλεί­ ου, όπου παρεπιδημούσε το μιαρό και φώλιαζε το έκ φυλό, ο Τηλέμαχος Μουδατσάκις υφαίνει τα Άμφια ε ταίρας, συνθέτοντας μια πολυπρόσωπη τοιχογραφία εποχής. Τα πρόσωπα αυτής της τοιχογραφίας συνα­ ντιόνται σε υπόγειες διαδρομές άλλοτε ως δράστες α νίερων πράξεων και άλλοτε ως άμαχοι που θυσιάζο νται στην αιώνια διαπάλη μεταξύ του βέβηλου αθώου, σε ένα βιβλίο που παρασύρει τον ανα· όπως η κεντρική ηρωίδα του τα θύματά της.

ΧΩΡΙΣ π ρ ο ϋ π η ρ ε σ ία από τον Γιώργο Ξενάριο

Ειρήνη Χειρδάρη

Η Αθήνα δαγκώνει Εκδόσεις Πύλη, 2007 σελ. 126, τιμή: 8,00ευρώ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ της δημοσιογράφου Ειρήνης Χειρδάρη επαναθέτει, άθελά του, ένα πρόβλημα που έχει συζητη­ θεί όσο λίγα από τη θεωρία της λογοτεχνίας και έχει επιστρέφει δριμύτερο στις μέρες μας: το πρόβλημα της σχέσης της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα και της αφηγηματικής συνθήκης που απορρέει απ' αυ­ τήν. Η ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΗ συγγραφέας, έχοντας συλλέξει, δυνάμει της δημοσιογραφικής της ιδιότητας, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πραγματολογικό υλικό που αφορά τους απόκληρους των Αθηνών, το συγκε­ ντρώνει σε μια ευσύνοπτη συλλογή «διηγημάτων», που αναδεικνύει, χωρίς κατ' ουσίαν μεσολάβηση του αφηγητή, τον πραγματικό ζόφο μιας μητροπολιτικής Αθήνας. Πρεζόνια, πόρνες, περιστασιακά κλεφτρόνια για τη δόση τους, προαγωγοί, παιδιά των φαναριών είναι οι ήρωες αυτών των αφηγήσεων, που, απρο­ σποίητες, συγκρατούν τη θερμοκρασία των προσώπων και των καταστάσεων που τις γέννησαν. ΑΠΟΓΟΝΟΣ του αμερικανογενούς μυθιστορήματος-ρεπορτάζ ή του, επίσης αμερικανόπνευστου, fictionnon fiction μυθιστορήματος, το Η Αθήνα δαγκώνει διανθίζεται με φωτογραφίες-πορτρέτα, που επιχειρούν να στήσουν τη δική τους αφήγηση, και εξοπλίζεται με την, εμπρόθετη ή όχι, άρνηση της συγγραφέως να επινοήσει έναν, έστω στοιχειώδη, αφηγητή πέρα από αυτόν που προκύπτει απευθείας από τα δημοσιο­ γραφικά γραπτά της. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να εντείνεται η αίσθηση του αναγνώστη ότι διαβάζει μια μαρτυρία και όχι μια μυθοπλαστική επινόηση, με συνέπεια μια μεγαλύτερη συναισθηματική αμεσότητα. ΕΓΑ ΑΡΝΗΤΙΚΑ του βιβλίου, εκτός από τον ατυχή τίτλο, πρέπει να καταχωριστούν οι κοινοτοπίες του αυ­ τιού και του οπισθοφύλλσυ, καθώς επίσης -και κυρίως- το ύφος του κειμένου: όπου το πράγμα δεν είναι μετωπική μαρτυρία των πρωταγωνιστών του βιβλίου, η γλώσσα είναι ποτισμένη από το ενοχλητικό ιδίω­ μα των λαϊφσταϊλάδικων περιοδικών, ένα ιδίωμα ικανό να αποτελέσει μια λαϊκίστικη νεανική αργκό, όχι όμως να συγκροτήσει ένα επαρκές λογοτεχνικό ύφος, πλην των περιπτώσεων όπου το απαιτούν οι αφη­ γηματικές συνθήκες. ΣΤΑ ΘΕΤΙΚΑ του πρέπει οπωσδήποτε να προσγραφεί το εξαιρετικά ενδιαφέρον πραγματολογικό υλικό του και ο υπότιτλος «Μαρτυρίες». Δεν είναι πραγματική πρόθεση της Χειρδάρη να συστήσει λογοτεχνική αφή­ γηση, δηλαδή να επινοήσει μορφές με αφορμή είτε το βίωμα είτε το υλικό της. Και επειδή ακριβώς δεν το επιδιώκει, δείχνει να το καταφέρνει πολύ εντιμότερα και καλύτερα από άλλους συγγραφείς, οι οποίοι, κυρίως στις δεκαετίες του '80 και του '90, ενέδωσαν στον θανάσιμο εναγκαλισμό του βιώματος, ένα βίω­ μα μάλιστα με πολύ χαμηλότερη στόχευση και βάθος από αυτά που διαθέτει το παρόν βιβλίο. Εν κατακλείδι: μία πολύ ενδιαφέρουσα -όχι χωρίς ελαττώ ματα- συλλογή «διηγημάτων», που όντως κα­ τορθώνει, κατά τις προθέσεις της συγγραφέως, να ισορροπήσει ανάμεσα στη λογοτεχνία και τη μαρτυρία, ανάμεσα στη «βιωματική» και την «έντεχνη» αφήγηση. ■

40

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

του ανθρωπίνου Βίου

Π Ε Ρ Ι Π Ρ Ο Θ Η Μ Α Τ Ο Σ ΚΑΥΤΟΥ Κ Α Ι Τ Ε Ρ Α Σ Τ ΙΟ Υ Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ε ΙΑ Μ Ε Τ Α Ζ Υ Σ Ο Α Α Ρ Ο Υ Κ Α Ι Α Σ Τ Ε ΙΟ Υ Εναντίον της ψυχανάλυσης; Εναντίον της τέχνης; Ενα­ ντίον της ανθρωπότητας; Γιατί; Με ποιο δικαίωμα και από ποια γωνία; Ποιος μιλά; Σε ποιον απευθύνεται; Και η σιωπή; Ποιον ρόλο παίζει; Πώς πλέκονται η γραφή, η μοναξιά, ο νεοελληνικός μας κανιβαλισμός, τα παραθέ­ ματα από την Αγία Γραφή, ο Φρόιντ, ο Ρίλκε, ο Κάιρκα, ο Γιάλομ, ο Κολόμβος, ο Μαρξ και ο Τόμας Μπέρνχαρντ μέσα σ’ ένα χειμαρρώδη μονόλογο που τολμά να κο­ ροϊδεύει τις μεγάλες «κατακτήσεις» του «πολιτισμού» μας; Το νόημα δεν υπάρχει, ισχυρίζεται η συγγραφέας. Δημιουργεί έναν ασθματικό δαιδαλώδη μονόλογο, του οποίου ο αφηγητής διακατέχεται από αγανάκτηση, κα­ θώς βρίσκεται σ’ ένα οριακό σημείο είσπραξης συσσωρευμένων ερεθισμάτων, και σχολιάζει χωρίς την πα­ ραμικρή τρυφερότητα τον περιβάλλοντα, ελληνικό κυ­ ρίως, χώρο, τον συγγραφικό, τον ψυχαναλυτικό και εντέλει τον ανθρώπινο, με την επίγνωση ότι οι γνώμες δεν είναι, όπως λέει κι ο Φίλιπ Ροθ, παρά ζαριές.

EC ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ w w w .kastan io tis.co m

Η βλακεία είναι μια ιδιότητα υπερταξική, υπερεθνική και διαπολιτισμική, που ενδημεί στις πέντε ηπείρους του πλανήτη. Διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Με τη διαρκή παρουσία της και την επιρροή της στις πράξεις και στις ενέργειες ανθρώπων και λαών καταλήγει να σχεδιάζει αυτό τούτο το ιστορικό γίγνεσθαι της αν­ θρωπότητας. Κάτι που γίνεται ακόμη εμφανέστερο αν αναλογιστούμε ότι, στην αιώνια διαπάλη μεταξύ ευ­ φυΐας και βλακείας, εκτός από τον κόσμο των εκ γε­ νετής και των εκ παιδείας βλακών, σχεδόν δεν υπάρ­ χει ούτε και ευφυής άνθρωπος, που να μην έχει διαπράξει στη ζωή του μερικές από τις λεγάμενες «βλα­ κείες». Όλα αυτά αποτελούν το θέμα της πρωτότυπης και ανατρεπτικής σατιρικής πραγματείας του Θόδω­ ρου Καρζή, όπου, μέσα από μια οιονεί «ιστορία της βλακείας», αναδεικνύεται και παρελαύνει το κωμικο­ τραγικό καρναβάλι του σύγχρονου κόσμου.

Η μυθοπλασία ως πραγματικότητα πραγματικότητα ως μυθο­ πλασία αποτελεί το θέμα ενός νέου βιβλίου που θα κυ­ κλοφορήσει στη Βρετανία στις αρχές του νέου έτους, με τον τίτλο: Born Yesterday: The News as a Novel («Μια νέα πραγματικότητα: οι ειδήσεις ως μυθιστόρημα»), Ο συγγραφέας Gor­ don Burn προσεγγίζει όχι απλώς τον τρόπο με τον οποίο η ειδησεογραφία χρησιμοποιείται σαν πρώτη ύλη στη μυθοπλασία, αφού η συγκεκριμένη διαδικασία ήταν γνώριμη ήδη στους συγγραφείς του 19ου αιώνα (από τον Ντίκενς μέχρι τον Μπαλζάκ και, αργότερα, στον 20ό αιώνα, από τον Ζενέ μέχρι τον Μέιλερ), αλλά τον τρόπο που η σχέση αυτή, βοηθούντος και του Διαδικτύου, έχει προσλάβει νέες, ανεξέλεγκτες διαστά­ σεις. Κυρί­ ως όμως το πώς τα όρια του φ α ιν ο μ έ ­ νου έχουν διευρυνθεί σε σημείο οι «αληθι­ νοί άν­ θ ρω π ο ι»

Η

είναι η Ελένη Καρρά

να πλά­ θουν την προσωπι­ κή τους διαδρομή με την αί­ σθηση ότι είναι χα­ ρακτήρες

4

3

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

μυθιστορήματος. Ή ταινίας. Το σκε­ πτικό του Burn μου φαίνεται ότι αγ­ γίζει μια από τις πιο βαθιές, έως και μεταφυσικές, πραγματικότητες του σήμερα. Παρακολουθώ όλο και πιο συχνά συζητήσεις ανθρώπων που αναρωτιούνται μήπως οι ζωές τους καταγράφονται και αποτελούν υλικό μελέτης ή ψυχαγωγίας κάποιων άλ­ λων, ή που πιστεύουν ότι μπορεί να ζουν σε μιαν απολύτως εικονική, πλέον, πραγματικότητα, κι ότι οι ίδιοι έχουν προγραμματιστεί με τε­ χνητή μνήμη και πλαστή ταυτότητα. Πρόσφατα, η Μάργκαρετ Άτγουντ είχε δημοσιεύσει στην Guardian άρ­ θρο σχετικά με το κατά πόσον ο ση­ μερινός κόσμος έφτασε να υλοποιή­ σει το 1984 του Όργουελ ή την πιο «σοφτ» εκδοχή του Θαυμαστού και­ νούργιου κόσμου του Χάξλεύ. Με τη σταδιακή απώλεια της ιδιωτικής ζωής, πολλοί άνθρωποι ζουν σε ένα διπολικό σχήμα, μέσα και έξω από την προσωπική τους ιστορία. Εάν εγκληματίσουν, εάν σχεδιάσουν μιαν απαγωγή ή μια ληστεία, εάν κατα­ στρέψουν ή καταστραφούν, η χαοτι­ κή πορεία που θα τους έχει οδηγήσει μέχρι εκεί θα διασωθεί, πάραυτα, από δημοσιογράφους και συγγρα­ φείς. Που θα αναλάβουν να δώσουν έναν ειρμό στο ανερμάτιστο, να συ­ γκροτήσουν μιαν ιστορία και να απο­ κρυσταλλώσουν τα γεγονότα, για λο­ γαριασμό όσων περιπλανώνται χα­ μένοι στον προσωπικό τους χρόνο. Τα πέντε λεπτά δημοσιότητας του Γουόρχολ έχουν μετεξελιχτεί σε μια πολύ μεγαλύτερη περιπέτεια αφή­ γησης -από τη στιγμιαία επικαιρότητα ο καθένας δύναται να μεταπηδή-

σει εντός της τηλεοπτικής, λογοτε­ χνικής ή κινηματογραφικής πλοκής και να κερδίσει μιαν «ανώτερη» υπό­ σταση. Μπορεί οι αδερφές Παπέν, στις αρχές του προηγούμενου αιώ­ να, να μην είχαν καν υποπτευτεί, όταν σκότωναν την κυρία τους, ότι η ιστορία τους θα τροφοδοτούσε τη φαντασία του Ζαν Ζενέ και ότι ως Δούλες θα αποκτούσαν μια συμβολι­ κή διάσταση στον κόσμο του θεά­ τρου. Σήμερα όμως, ο κάθε εν δυνά­ μει πρωταγωνιστής ενός εγκλήματος συμβιώνει με το αντίστοιχο, εν δυνά­ μει, πέρασμά του στη δημοσιότητα, σε τέτοιο βαθμό που συχνά αφήνει συνειδητά τα ίχνη του στο Ίντερνετ, διατηρεί ιστοσελίδα που θα βοηθή­ σει τους μελλοντικούς του «βιογρά­

φους» να καλύψ ουν τα κενά ως προς τον τρόπο σκέ­ ψης και τις α ιτίες των π ράξεώ ν ετοιμάζεται να γίνει ο π ρ ω τα γ ω ­ νιστής στη μεγάλη οι­ κ ο γ έ ν ε ια της ειδησεο γρα φ ική ς αλλά και καλλιτεχνικής μυθοπλαστι­ κής πραγματικότητας... ■

ΜεταιχΜίο (J) βιβλία αιχμή$ Όταν ξεκινάε μια ταινία,

ko veis

μεγαλεηήβολα σχέδια, έχεκ υψηλούε

o t o xo u s

και φιλο-

δοξίε 5. Και όταν φ τά σ ει στο στάδιο του μοντάζ, ελπ ίζει απλά να BpEis έναν τρόπο να τη σ υναρμολογήσει ώστε να μπορέσει η ταινία να αναπνεύσει.Το μόνο που φ τά ν ε ι να εύχεσαι είναι να μπορέσει η ταινία να αναπνεύσει. Μια ταινία είναι μεγάλο$ αγώνα$. Αυτό όμωε με βοηθάει. Προτιμώ xftiES

Ο Γούντι Αλεν για τον Γοόντι Αλεν

ΜΕΤαίΧΜΙΟ©

- S im

-

Στιγκ Μπιέρκμαν (επιμέλεια) Ο Γούντι Άλεν για τον Γούντι Άλεν

φορέε να υποφέρω για ταινίεε παρά για οτιδήποτε άλλο. ■ ■ *

*

Γούντι Άλεν

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΟ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

r l f c

www.metaixmio.gr

[

] Σ Τ ΟΝ

δ ι α β α ζ ω

Β Ι Β Λ Ι Α

Κ Ο Σ Μ Ο

Τα ρωσικά βραβεία

Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης (ανταπόκριση)

50

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

» Περίοδος απονομής των ετήσιων βραβείων στη λογοτεχνία είναι πα­ ραδοσιακά ο Δεκέμβριος στη Ρω­ σία. Την αυλαία άνοιξαν τα ανε­ ξάρτητα βραβεία λογοτεχνίας «Τριουμφ». Τα βραβεία αυτά θε­ σπίστηκαν το 1992 και απονέμονται σε λογοτέχνες, εικαστικούς, μουσικούς. Φέτος το βραβείο λο­ γοτεχνίας απονεμήθηκε στο συγ­ γραφέα Γιούρι Αρμπάμοφ. Αξίζει να σημειωθεί ότι η κριτική επιτρο­ πή διάβασε 422 χειρόγραφα, ενώ η short list περιελάμβανε 12 «απο­ στόλους», όπως τους αποκάλεσε ο ρωσικός τύπος.

• Λίγες μέρες νωρίτερα το βραβείο «Δύσκολο βιβλίο» απονεμήθηκε στη συγγρα φ έα Λιουντμίλα Ουλίτσ κ α γ ια , για το βι­ βλίο της Ν τ ά ν ιε λ Στάιν, με­ ταφρα­ στής. Το δεύτερο βραβείο πήρε ο συγγρα­ φέας Αλεξέι Αμπράμοφ για το βι­ βλίο του Αλεξέι Τολστόι, μια βιο­ γραφία, ενώ το τρίτο η Ντίνα Ρούμπινα για το μυθιστόρημά της Στην ηλιόλουστη πλευρά του δρό­ μου.

• Η έκπληξη όμως προήλθε από τα ρωσικά Booker. Στη short list που ανακοίνωσε η κριτική επιτροπή δεν υπήρχαν τα ονόματα των Βλαντίμιρ Σορόκιν, Βίκτορα Πελεβίν, Τσινγκίζ Α ϊτμάτοφ και Ντμίτρι

Μπίκοφ, πράγμα που προκάλεσε τη γενική έκπληξη τύπου, αναγνω­ στών και κριτικών. Στην εν λόγω λίστα υπήρχαν τα ονόματα των Αντρέι Ντμίτριεφ με το μυθιστόρη­ μα Βάρδια χαράς, Αλεξάντρ Ιλιτσέφσκι με το Ματί, Γιούρι Μάλετσκι με την Άκρη της βελόνας του, Ίγκορ Σαχνόφσκι με το έργο Ο άν­ θρωπος που τα ήξερε όλα και Λιουντμίλα Ουλίτσκαγια με το Ντάνιελ Στάιν, μεταφραστής. Τελι­ κά το βραβείο μαζί με τις 20.000 δολάρια που το συνοδεύουν πήρε ο Αλεξάντερ Ιλιτσέφσκι. Οι υπό­ λοιποι αρκέστηκαν στο τιμητικό δίπλωμα και τις 2.000 δολάρια που λαμβάνει κάθε συγγραφέας που φτάνει μέχρι τη short list. Στον διαγωνισμό για τα ρωσικά βραβεία Booker έλαβαν μέρος 78 συγγραφείς με τα έργα τους.

• Με 250 συμμετοχές από 20 χώρες και 8 ειδικά σεμινάρια πραγματο­ ποιήθηκε εν τω μεταξύ στη Μό­ σχα η Διεθνής Έκθεση non fiction λογοτεχνίας με κεντρικό θέμα την παιδική λογοτεχνία. Μεταξύ των συγγραφέων που έλαβαν μέρος ήταν ο Νταβίντ Γκρόσμαν από το Ισραήλ, ο Φεντερίκο Ανταχάζι από την Αργεντινή και ο Μάρεκ Σομπέλ από την Πολωνία. ■

ΒΙ ΒΛΙ Α

ΕΔ I A Β A Ζ Ω ΣΤΟΝ Κ Ο Σ Μ Ο

1 J

Ένα παλαιό αριστούργημα ρειάστηκε μια κινηματογραφι­ κή παραγωγή αλλά βέβαια και ένας αξιόλογος εκδότης της Ρώμης (πρόκειται για τον e/o, ο οποίος, παρεμπιπτόντως, είναι ο εκ­ δότης στην Ιταλία της Μάρας Μεϊμαρίδη, του Αυγούστου Κορτώ, του Στέφανου Δάνδολου και της Ιωάννας Καρυστιάνη) για να βγει από τη λήθη ένα βιβλίο που είναι το αριστούργη­ μα ίσως της ιταλικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, το οποίο δυστυχώς είναι και το πιο αδικημένο και ξεχα­ σμένο. Ο λόγος για το / vicer£ (Οι αντιβασιλείς) του Φεντερίκο Ντε Ρο-

Χ

μπέρτο. Γεννημένος στη Νάπολη το Μ πολονια 1861, ένα χρόνο αφού συγκροτήθηκε το ενιαίο ιταλικό κράτος, έζησε στη Φλωρεντία και στο Μιλάνο και πέθανε στην Κατάνια το 1927. Το κορυ­ φαίο έργο του κυκλοφόρησε το 1894 και αφηγείται την ιστορία της πα­ λιάς σικελικής οικογένειας των Ου- Maurizio De Rosa τζέντα μεταξύ 1855 και 1882, οπότε (ανταπόκριση) διεξήχθησαν οι εκλογές για την ανά­ δειξη του πρώτου ιταλικού κοινο­ βουλίου. Στην ουσία πρόκειται για το ίδιο θέμα που διαπραγματεύεται ο Γατόπαρδος (το τέλος του παλιού καθεστώτος και των προνομίων των

m e t c iix m io

( j)

βι βλ ί α αι χμήδ Στον παρόντα τόμο στεγάζεται, για πρώτη φορά, η ιδιωτική καταγραφή pias έμπλεηε na0ous cpiAias και ενόδ λογοτεχνικού ειδυλλίου που κυριάρχησαν, παρά tis πολλέδ αντιξοότητεδ, στη μακρά διαδρομή Tns ζωήδ των δύο συγγραφέων. [...] Ήσαν απ' όλεδ tis απόψειδ αταίριαστοι σε απόλυτο βαθμό, αλλά είχαν κάτι κοινό: Αμφότεροι ήσαν εν εξε­

Henry Mi l l er Aη a Υs Νΐη

λίξει συγγραφείδ και Βαθιά ερωτευμένοι

ΓκάνθερΣτούλμαν (επιμέλεια) Henry Miller, Anai’s Nin Τετ α τετ

με tis λέξεΐδ. Ύστερα από μερικούδ μήνεδ ορμητικών διανοητικών αντιπα­ ραθέσεων η σχέση tous μετατράπηκε σ’ έναν θυελλώδη ερωτικό δεσμό. Γκάνθερ Στούλμαν, από την εισαγωγή του Βιβλίου ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΟ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

www.metaixmio.gr

Λ Λ , κ λ τ ω

π ~

'ίΕ Λ Β β Ρ ω *

Γ

Katogi Averoff Hotel &Winery

Στο Μέτσοβο, στην άκρη του οικισμού, βρίσκεται το οι­ νοποιείο “ Κατώγι Αβέρωφ” . Δίπλα ακριβώς και με θέα στο οινοποιείο και τις βουνοπλαγιές τις Πίνδου, χτίσαμε το τεσσάρων αστέρων ξενοδοχείο Κατώγι Αβέρωφ. Η εξωτε­ ρική του εμφάνιση είναι σύμφωνη με τις αρχιτεκτονικές φόρμες της περιοχής, ενώ η εσωτερική του διακόσμηση συνδυάζει παραδοσιακά και μοντέρνα στοιχεία με έργα σύγχρονων ελλήνων καλλιτεχνών, αποσκοπώντας στη δη­ μιουργία μιας λιτής και μοναδικής αισθητικά ατμόσφαιρας. Εμπνευσμένο από το κρασί, το ξενοδοχείο “ Κατώγι Αβέ­ ρωφ” διαθέτει 15 δωμάτια, που διακρίνονται σε λευκά και κόκκινα. Κάθε δωμάτιο έχει το δικό του ιδιαίτερο όνομα και στυλ, το οποίο σηματοδοτείται από το αντίστοιχο κρα­ σί και η επιλογή φυσικά είναι δική σας. Μπορείτε να χαλαρώ­ σετε στην “ Πορφυρή Γη” , να ξεκουραστείτε στο “ Ροζέ του Φεγγαριού” , να ανανεωθείτε στο “ Φλογερό” . Στο σαλόνι του ξενοδοχείου έχετε τη δυνατότητα να ξεφυλλίσετε βι­ βλία από την σινικού περιεχομένου συλλογή μας, να ηρε­ μήσετε διπλά στο τζάκι με ένα ποτήρι κρασί, να ψυχαγωγη­ θείτε με επιτραπέζια παιχνίδια, να γευτείτε όλα τα κρασιά μας συνοδευόμενα από εκλεκτά τοπικά τυριά. Κατά τη διάρκεια της διαμονής σας, πέρα από τα αξιοθέα­ τα του Μετσόβου και της ευρύτερης περιοχής, έχετε τη δυνατότητα να επισκεφτείτε του αμπελώνες μας, να γνωρί­ σετε τις μεθόδους παραγωγής κρασιού, να ξεναγηθείτε στο οινοποιείο μας και να γοητευτείτε κι εσείς από τον υπέροχο κόσμο του κρασιού. Στο ξενοδοχείο και οινοποιείο Κατώγι Αβέρωφ θα απο­ λαύσετε μια ολοκληρωμένη οινική εμπειρία.

ΒΙ ΒΛΙ Α

παλιών, φεουδαρχικών οικογενειών στη Νότια Ιταλία και η ανάδειξη της καινούργιας τάξης πραγμάτων), αλ­ λά με δύναμη και στιβαρότητα που απουσιάζουν από την αφήγηση του Τομάζο ντι Λαμπεντούζα. Και όμως, Οι αντιβασιλείς καταδικάστηκαν σχεδόν αμέσως από την κριτική. Ο μεγάλος φιλόσοφος, ιστορικός και κριτικός της λογοτεχνίας Μπενεντέτο Κρότσε υπήρξε αμείλικτος: «Πρό­ κειται για έργο βαρετό, που δεν φω­ τίζει το νου και δεν κάνει η καρδιά να χτυπάει». Η γνώμη του Κρότσε στά­ θηκε μοιραία για την τύχη του Ντε Ρομπέρτο, το έργο του οποίου ακό­ μη και σήμερα δεν περιλαμβάνεται στα σχολικά προγράμματα της Ιτα­ λίας. Το πρώτο βήμα προς την ανα­

[ δ ι α β α ζ ω Σ Τ ΟΝ Κ 0 Σ Μ 0

I

J

γνώριση εγινε απο το συγγραφέα Λεονάρντο Σάσα το 1977 και από τό­ τε πολλαπλασιάστηκαν οι φ α νατικοί αναγνώστες των Αντιβασιλέων και οι ανατυπώσεις του βιβλί­ ου. Σήμερα συμπληρώνει το παζλ η ταινία, αλλά ο δρόμος προς την απόλυ­ I VlCERE τη δικαίωση είναι ακόμη μακρύς. Χαροποιεί πά­ ντως το γεγονός ότι ο Κρότσε διαψευστηκε και ότι σήμερα ο Ντε Ρομπέρ­ το ξαναβρίσκει σιγά-σιγά τη θέση το εξώφυλλο που του αναλογεί στο πάνθεον της τ°υ Βι6*ίου, . , , , 1 , y Οι αντιβασιλείς. ιταλικής λογοτεχνίας του περασμέ­ νου αιώνα. ■

m Λ

Μετά ixm ιο (j) β ι βλ ί α α ι χμής Βιετνάμ, 1975. Ο πόλεμος έχει μόλις λήξει και σε ένα μικρό χωριό στο κεντρικό Βιετνάμ μια παράξενη συγκέντρωση χωριανών περιμένει έξω από το σπίτι της μια νεαρή γυναίκα που ζει ευτυχισμένη με τον άντρα και το παιδί της. Οι συναθροισμένοι τής ανακοινώνουν ότι ο πρώ­ τος της σύζυγος, ο οποίος θεωρούνταν νεκρός, γύρισε ήρωας από τον πόλεμο 't t

►

ΝΤΟΥΟΝΓΚΘΟΥΧΟΥΟΝΓΚ

Η γη , των1 λησμονημένων

λ

J

και εκείνη οφείλει να επιστρέφει στο

ΝΤΟΥΟΝΓΚ ΘΟΥ

πλευρό του. Η τραγική πάλη μιας

ΧΟΥΟΝΓΚ

γυναίκας ανάμεσα στο καθήκον και

Η γη των λησμονημένων Βραβείοαναγνωοτριών γαλλικού περιοδικού

τον έρωτα, η κραυγή που θρυμματίζε­ ται και θάβεται μέσα στον παραλογισμό ενός πολέμου. ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΟ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

www.metaixmio.gr

m i ϋ ιο ϋ ίκ υ Η Ευρώπη επιμένει πολιτιστικά (και ψηφιακά)! Παναγιώτης Στ. Ανθριανέσης pandrian@gmail.com

54

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

υλλογή υλικού από τους μεγα­ λύτερους φορείς πολιτισμού της Ευρώπης και παροχή άμε­ σης πρόσβασης σε περισσότερα από 2 εκατομμύρια ψηφιακοποιημένα βιβλία, φωτογραφίες, χάρτες, ηχητικά αρχεία, φιλμ, καθώς και άλ­ λο αρχειακό υλικό αναμένεται να πα­ ρέχει η Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιο­ θήκη -η πρώτη θεματική ενότητά της, μάλιστα, με τίτλο City και περιε­ χόμενο για το ευρωπαϊκό αστικό πε­ ριβάλλον, θα είναι διαθέσιμη τον φε­ τινό Νοέμβριο. Για την υλοποίηση του έργου έχει δημιουργηθεί εδώ και δύο χρόνια το Δίκτυο της Ευρωπαϊ­ κής Ψηφιακής Βιβλιοθήκης (EDLnet www.edlproject.eu), που χρηματοδο­ τείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (eContentplus programme) και συντο­ νίζεται από τη Γερμανική Εθνική Βι­ βλιοθήκη (www.d-nb.de), αποτελώ­ ντας το επόμενο βήμα μετά την Ευ­ ρωπαϊκή Βιβλιοθήκη, μια ηλεκτρονι­ κή πύλη που παρέχει τη δυνατότητα αναζήτησης σε 150 εκατομμύρια τ ί­ τλους από 172 συλλογές, σε 31 ευ­ ρωπαϊκές εθνικές βιβλιοθήκες. Στο EDLnet η χώρα μας εκπροσωπείται από τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Βέροιας. Η Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη, ένα φιλόδοξο έργο με στόχο την ψηφιακοποίηση της ευρωπαϊκής πολι­ τιστικής κληρονομιάς και την ηλε­ κτρονική διάθεσή της μέσα σε ένα πολύγλωσσο ηλεκτρονικό περιβάλ­ λον μέσω διαδικτυακής πύλης, υλο­ ποιείται από μουσεία, αρχεία, συλ­ λογές οπτικοακουστικού υλικού και βιβλιοθήκες από όλη την Ευρώπη. Η σχετική πρωτοβουλία πραγματο­ ποιείται μετά από την πρόσκληση

Σ

της Viviane Reding, της επιτρόπου για την Κοινωνία της Πληροφορίας και τα Μέσα Ενημέρωσης, «να κατα­ στεί προσβάσιμο σε όλους το πλού­ σιο υλικό των ευρωπαϊκών βιβλιοθη­ κών, μουσείων και αρχείων». Αντα­ νακλά δε το συνεχώς αυξανόμενο εν­ διαφέρον των χρηστών για μεγάλα έργα ψηφιακοποίησης και μεγάλης κλίμακας ηλεκτρονικές πηγές πολιτι­ στικής κληρονομιάς. Για να μη χαθεί τίποτα Μόλις ολοκλήρωσε την ψηφιακοποίηση 1,5 εκατομμυρίου βιβλίων και τα διαθέτει ήδη online -όλα και δωρεάν! Πρόκειται για την Universal Digital Library (www.ulib.org), ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο, το οποίο υποστηρί­ ζεται από αρκετές μεγάλες βιβλιοθή­ κες του κόσμου, όπως η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, στην Αίγυπτο. Ο χρήστης του Internet έχει τη δυνατό­ τητα να μεταφέρει στον υπολογιστή του το πλήρες κείμενο κάθε έργου με ελεύθερα δικαιώματα, αλλά οι ομοιό­ τητες με παρόμοιες ενέργειες των Google και Microsoft μάλλον σταμα­ τούν εδώ. Αυτή η προσπάθεια, την οποία ξεκίνησε και διευθύνει ο Raj Reddy, καθηγητής της επιστήμης των υπολογιστών και ρομποτικής στο πανεπιστήμιο Carnegie Mellon, φιλοδοξεί να διασώσει σπάνια, ανε­ κτίμητα κείμενα της ανθρωπότητας. Επίσης, δουλεύει και με ποικίλα, ανοιχτά πρότυπα (HTML, TIFF και DjVu -ένα εναλλακτικό του PDF σύ­ στημα). Ό σο για τα έργα που προ­ στατεύονται από copyright, οι υπεύ­ θυνοι της UDL είναι πολύ προσεκτι­ κοί: γι' αυτά εμφανίζεται μόνο μία μι­ κρή περίληψη. ■

Γ ΙΑ Ν Ν Η ΕA A Η Ν I Κ Η

«Του φιδιού το γάϋα θα το χαρακτήριζα μυθιστόρημα θρίλερ, με βασικό "σίριαλ κίλερ" τα πληγωμένα μας αισθήματα, τα τραύματα της απόρριψης, αλλά και τη γοητεία της αυτοκαταστροψής, που ελλοχεύει μέσα μας περιμένοντας την ανάλογη "καλή" στιγμή για να εκδηλωθεί». ΟΛΑ

ΤΑ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

E im U lE C Δρόμοι και αδιέξοδα: Ο στρουθοκαμηλισμός των κρατικών βραβείων ε αφορμή την επικείμενη απο­ νομή των Κρατικών Λογοτε­ χνικών Βραβείων, θεωρώ σκό­ πιμο να ξαναφωτίσω και να υπενθυμί­ σω μία από τις κληρονομιές που αφή­ σαμε στο Υπουργείο Πολιτισμού. Την κληρονομιά που η επόμενη ημών ηγε­ σία προφανώς δεν αξιοποίησε, με αποτέλεσμα ο θεσμός των Λογοτεχνι­ κών Βραβείων να συνεχίζει να βασίζε­ ται σε ένα νομοθέτημα ανίκανο να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της σύγ­ χρονης πραγματικότητας και παντε­ λώς ανεπαρκές να υπηρετήσει αυτόν τον τόσο σημαντικό θεσμό. Κατά τη διάρκεια της θητείας μου στο Υπουργείο Πολιτισμού ήρθα αντιμέ­ τωπος με πολλές προκλήσεις. Από τις σοβαρότερες αυτών ήταν η αναγέννη­ ση του θεσμού των Λογοτεχνικών Βραβείων. Επικουρούμενος από ικα­ νούς, με όραμα και ευρύτητα πνεύμα­ τος συνεργάτες, προέδρους και μέλη των επιτροπών, επικεντρωθήκαμε όχι μόνο στην επικαιροποίηση ενός πεπα­ λαιωμένου νόμου αλλά και στην ου­ σιαστική ανασύσταση της λειτουρ­ γίας των επιμέρους επιτροπών. Το επίπονο έργο ανέλαβε η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Παιδικού Βιβλί­ ου, η οποία κατόπιν έρευνας της λει­ τουργίας δεκάδων παρόμοιων θε­ σμών σε Ευρώπη και Αμερική -μια έρευνα που θα έπρεπε να είχε λάβει χώρα πολλά χρόνια πριν- ανέλαβε να εφαρμόσει ένα πιλοτικό πρόγραμμα με βάση τα πορίσματά της. Η επιτροπή κλήθηκε να αντιμετωπίσει δύο σοβαρότατα ζητήματα: α) το πρόβλημα της διαθεσιμότητας και

Μ

50

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

β) το πρόβλημα της δυνατότητας μελέτης όλων των υποψηφίων προς βράβευση βιβλίων. Ο λόγος ήταν διότι στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν αναφέρεται από τους οργανωτές ο συνολικός αριθμός των βιβλίων που εκρίθησαν, ο τρόπος με τον οποίο εξασφαλίστη­ κε η πληρότητα των καταλόγων των υπό κρίση βιβλίων -δεδομένων των ατελειών και των κενών των επίση­ μων καταλόγων- καθώς και η μέθο­ δος με την οποία μελετήθηκαν αυτά τα βιβλία από τις επιτροπές. Και φυ­ σικά αυτή η συμπεριφορά δημιουρ­ γεί απορίες του τύπου: «Μελετήθη­ καν όλα τα βιβλία της χρονιάς ή μόνο εκείνα που τα μέλη των επιτροπών ήδη γνώριζαν ή θεώρησαν άξια κρίσεως, ή μήπως κρίθηκαν μόνον όσα βιβλία προθυμοποιήθηκαν να αποστείλουν εγκαίρως οι ενδιαφερόμε­ νοι στο υπουργείο;». Στην αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων οφείλω να αναφέρω την πολύτιμη συμβολή όλων ανεξαι­ ρέτως των μελών της Επιτροπής Κρα­ τικών Βραβείων Παιδικού Βιβλίου, υπό την προεδρία του κ. Ευγένιου Τριβιζά, με αντιπρόεδρο τον κ. Βασί­ λη Αναγνωστόπουλο. Με βάση τα πο­ ρίσματα της έρευνάς τους, εφάρμο­ σαν ένα πρώτο πιλοτικό πρόγραμμα για το έτος 2004-2005 και ένα διευρυμένο για το έτος 2005-2006, όπου -για πρώτη φορά στην ιστορία του θεσμού- εγκρίθηκε ειδικό κονδύλι ύψους 20.000 ευρώ για την αγορά των βιβλίων σε πολλαπλά αντίτυπα, ώστε το κάθε μέλος της επιτροπής να

τα έχει στη διάθεσή του (και όχι εν­ νέα άτομα να προσπαθούν να τα βγά­ λουν πέρα αλληλοδανειζόμενοι ένα μόνο αντίτυπο έκαστου βιβλίου!). Επίσης, αντιμέτωπη με τον αυξανόμε­ νο όγκο της ετήσιας βιβλιοπαραγωγής, η επιτροπή έκρινε χρήσιμο να δοκιμάσει πιλοτικά δύο θεσμούς που χαρακτηρίζουν τα εγκυροτέρα λογο­ τεχνικά βραβεία σε όλο τον κόσμο: τον θεσμό των εισηγητών και το θε­ σμό των αξιολογητών. Το ανωτέρω σύστημα όχι μόνο διεύ­ ρυνε τον κύκλο των φορέων που συμμετείχαν στα διάφορα στάδια της διαδικασίας αλλά επιπρόσθετα εκ­ πλήρωνε δύο ακόμα στόχους: την ενίσχυση της αποκέντρωσης (με την καθιέρωση του σώματος των αξιολογητών σε τρία εκτός Αθηνών πανεπιστήμια) και χην προώθηση της διεθνοποίησης (σύνδεση με τον απόδημο ελληνισμό και ειδικότερα με τις έδρες των Νεοελληνικών Σπου­ δών στο εξωτερικό). Επιπρόσθετα και κατόπιν σχετικής προτάσεως της επιτροπής, καθιερώ­ θηκε Ειδικό Τιμητικό Βραβείο Αλλο­ δαπού Εικονογράφου ελληνικών βι­ βλίων, ενώ τα βραβευμένα βιβλία

αποφασίστηκε να μεταγράφονται με δαπάνη του υπουργείου σε γραφή Μπράιγ, για να έχουν τη δυνατότητα να τα χαίρονται και τα τυφλά παιδιά της χώρας μας. Τα βήματα που έγιναν σε λιγότερο από δύο χρόνια ήταν αλματώδη για τα ελληνικά δεδομένα. Για την επίτευ­ ξη όλων αυτών έπρεπε να ξεπεραστούν πλειάδα διοικητικών, οργανωτι­ κών και τεχνικών ζητημάτων. Θα μπο­ ρούσαμε κάλλιστα να είχαμε ακολου­ θήσει τον εύκολο δρόμο, τη γνωστή συνταγή με λίγες παραλλαγές, η οποία θα ελαχιστοποιούσε το χρόνο, τον κόπο και τη δαπάνη. Ήμασταν όμως αποφασισμένοι να επιτύχουμε τη ριζική ανανέωση του θεσμού. Δεν έλειψαν βέβαια και οι μεμψιμοιρίες κάποιων εθισμένων στην «πεπατημένη». Είναι όμως γνωστό ότι «...όταν φυσάει ο άνεμος της αλλαγής, άλλοι χτίζουν ανεμόμυλους κι άλλοι χτίζουν τείχη...». Η ελληνική πραγματικότητα έχει τις γνωστές ιδιομορφίες της, ιδιαίτερα όταν έρχεται αντιμέτωπη με καινοτόμες προσεγγίσεις. Πολλές φορές μάλιστα όσο πιο μεγαλόπνοα τα οράματα τόσο εμφανέστερες οι μικροψυχίες.

cjAAj

Αρμοδίου 14, Αθήνα Τηλ.: 210.32.36.852, fax: 210.32.10.472, www.questbooks.gr, e-mail: esoptron@ otenet.gr

Ένα πεντάχρονο κοριτσάκι, η Λέιλα, εξαφ ανίζεται μυστηριωδώς μέσα σ’ ένα εμπορι­ κό κ έν τρ ο το υ Λ ος Ά ν τζε λ ες . Ξαφνικά, π έ ν τε χρόνια α ργότερα , η Λ έιλα επανεμφανίζεται στο ίδιο ακριβώς σημείο όπου είχαν χα θεί τα ίχνη τη ς! Είναι ζω­ ντανή, όμως είναι βυθισ μένη σε μια παράξενη σιωπή. Τη χαρά τη ς συνάντησης συνο­ δεύουν πολλά επιτακτικά ερωτήματα. Πού βρισκόταν η Λέιλα όλο αυτό το διάστημα; Με ποιους; Αλλά κυρίως: για ποιο λόγο ξαναγύριαε;

Μια συναρπαστική ιστορία αγάπης. Ένα βιβλίο βαθιά ανθρώπινο που μας βυθίζει στομυστήριο και το σασπένς. Ένατέλος πουδεν θα ξεχάσετε ποτέ. «Εκρηκτικό κοκτέιλ φαντασία ς και σασπένς».

ELLE

[

] ΕΠΙ ΣΤΟΛΕΣ

δ ι α β α ζ ω

Αφήσαμε μία πλούσια παρακαταθήκη στους διαδόχους μας. Παρά ταύτα -και παρά την προϊούσα αύξηση του αριθμού των υπό κρίσιν βιβλίων- δια­ πιστώνω μία επαναφορά στην προ του 2004 κατάσταση, στη μη αξιοποί­ ηση των πορισμάτων των πιλοτικών προγραμμάτων, χωρίς έστω την πρό­ ταση κάποιας εναλλακτικής λύσης, στην ανυπαρξία ενημέρωσης σχετικά με την τύχη της νομοπαρασκευαστι­ κής επιτροπής που ήταν επιφορτι­ σμένη με την επικαιροποίηση του νό­ μου και, γενικότερα, στην ολική ανά­ δυση μίας εποχής ραθυμίας και αδια­ φορίας αναφορικά με τα λογοτεχνικά βραβεία. Φτάσαμε στο σημείο επι­ τροπή Κρατικών Βραβείων να εξορί­ ζεται από το Υπουργείο Πολιτισμού και να συνεδριάζει σε ιδιωτικό χώρο! Με έκπληξη μάλιστα πληροφορήθηκα ότι, χωρίς καμία απολύτως εξήγηση, δεν δόθηκε το βραβείο του αλλοδα­ πού εικονογράφου, μία ξεκάθαρα ρα­ τσιστική, θα έλεγα, αντιμετώπιση απέ­ ναντι στους ανθρώπους που προσφέ­ ρουν αφειδώς το ταλέντο τους στα παιδιά μας. Κι όλα αυτά ενώ ο ίδιος ο πρώην υπουργός Πολιτισμού, σε σχετική ομιλία του, είχε αποδεχθεί την ορθότητα των χειρισμών μας και είχε φανεί αποφασισμένος να τους υιοθετήσει. Κανείς όμως δεν μπορεί να αμφισβη­ τήσει ότι για δύο χρόνια έπνευσε αέ­ ρας ανανέωσης στο χώρο των λογο­ τεχνικών βραβείων. Για πρώτη φορά έγινε συστηματική έρευνα για τον τρόπο λειτουργίας του θεσμού σε άλ­ λες χώρες, για πρώτη φορά δοκιμά­ στηκε ένα βελτιωμένο σύστημα δια­ σταύρωσης και επιβεβαίωσης των βι­ βλιογραφικών στοιχείων, για πρώτη φορά εφαρμόστηκε ένα νέο σύστημα λήψεως αποφάσεων (το σύστημα της ιεραρχικής βαθμολόγησης που υιοθέ­ τησε και το έγκριτο περιοδικό Διαβά­ ζω), αποκέντρωσης και διεύρυνσης

58

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

του κύκλου των κριτών, για πρώτη φορά αγοράστηκε σε επαρκή αντίτυ­ πα το σύνολο των εκδοθέντων το έτος βιβλίων και για πρώτη φορά κρα­ τήθηκαν πλήρη και όχι «σκελετώδη» πρακτικά. Αυτή είναι η πραγματικότητα για το θεσμό των λογοτεχνικών βραβείων. Ελπίζω ειλικρινά η νυν ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού να συνειδη­ τοποιήσει το μέγεθος της κληρονο­ μιάς που παρέλαβε και να την αξιοποιήσει αναλόγως. Εάν πραγματικά επιθυμεί την αναγέννηση του θεσμού και την επικαιροποίηση του πεπα­ λαιωμένου και ανεφάρμοστου πλέον σχετικού νόμου, ας μελετήσει τη δουλειά που έγινε αυτά τα δύο χρό­ νια. Εάν δεν επιθυμεί να υιοθετήσει μία από τις δύο προτεινόμενες και ισχύουσες σε όλες τις άλλες χώρες μεθόδους, ας προτείνει κάποια εναλ­ λακτική λύση. Το να αγνοούμε όμως τα προβλήματα και να πείθουμε τους εαυτούς μας ότι μια τεράστια ετήσια εκδοτική παράγωγη πολλών χιλιάδων βιβλίων μπορεί να κριθεί εξαντλητικά εντός ολίγων μηνών από τρεις ολιγο­ μελείς επιτροπές πολυάσχολων ατό­ μων, όσο φιλότιμα, ευσυνείδητα, με καλή διάθεση και εξαντλητική δου­ λειά κι αν προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα, χωρίς τα απαιτούμενα κονδύ­ λια, χωρίς επαρκές διοικητικό προ­ σωπικό, χωρίς υποστηρικτικούς μη­ χανισμούς, μοιράζοντας μεταξύ τους ένα μόνο αντίτυπο έκαστου βιβλίου, αυτό αγγίζει τα όρια του στρουθοκα­ μηλισμού. Ένας θεσμός ο όποιος νο­ σεί πρέπει είτε να καταργείται είτε να ανανεώνεται. Ημιθανείς θεσμοί λειτο uργούντες δίκην «ζόμπι» δεν είναι βέβαια η δέουσα λύση...

0 Πέτρος Τατούλης είναι Βουλευτής Αρκαδίας, τ. υφυπουργός Πολιτισμού

UmBCRtO

Eco

Αναμνήσεις επί χάρτου Κείμενα για τη βιβλιοφιλία Τι είναι σ ι’ αλήθεια η «φυτική μνήμη»; Π οιο είναι το στοιχείο που διαχωρίζει τον αναγνώστη από τον βιβλιόφιλο; Ο Σαίξπηρ ήταν κατά τύχη ο Σαίξπηρ;

Αυτά και άλλα ερωτήματα οδηγούν τον συγγραφέα σε μία πολύπλευρη αναζήτηση, αλλά και στην πεποίθηση ότι το βιβλίο, με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα, θα συνεχίσει να υπάρχει για πολλούς ακόμη αιώνες.

τ

c

Ο Λ Α

Τ Α

ΒΙ ΒΛΙ ΟΠΩΛΕΙ Α

Γιώργος X. Θεοχάρης

Η ποιότητα του πόνου Είχα εν' αγόρι, έναν άγριο άνεμο. Ένα ποτάμι που έγινε ανα­ φιλητό. Παυλίνα Παμπούβη

«Το νομοτελειακό σάς φ αί­ νεται και αυτονόητο;». Το ερώτημα που απευθύνει η γυναίκα στον ψυχαναλυτή εαυτό της και ταυτόχρονα στον αναγνώστη, στο κεί­ μενο «Η παράξενη συνε­ δρία», εμπεριέχει την ου­ σία του βιβλίου της Νίκης Νίκη Χατζηδημητρίου Χατζηδημητρίου. Η παρά­ Υττοφωτισμένο λογη νομοτέλεια του θανά­ του, η μοιραία κατάληξη Εκδόσεις Εστία, 2007 του ανθρώπου, το πένθος σελ. 136, τιμή: 11,00 ευρώ και ο πόνος όσων περιδινίζονται στην οδύνη της απώλειας προσφιλών, είναι τα θέμα­ τα που πραγματεύεται η συγγρα­ φέας στο δεύτερο αυτό βιβλίο της, στο πρώτο μέρος του οποίου έντεκα μικρά πεζά κείμενα έρχονται σαν συ­ νέχεια ύφους και αίσθησης από το πρώτο της βιβλίο (Απόντος του πα­ ραλήπτου, 2000). Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στους απόντες. Στην πρώτη ενότητα κειμένων («Τα εσωτερικά τοπία»), πρόζες μικρής εκτάσεως, στοχαστικές γραφές μνημονικής ανακλήσεως, με λόγο σφι­ χτό, ποιητικό, τονισμένο σωστά, αποφθεγματικό, συνθέτουν τον εσωτερικό μονόλογο και την εξομο­ λόγηση μιας πικραμένης γυναίκας. Στο εναρκτήριο κείμενο, παρά τον τίτλο «Μέρη ατελή και ασύνδετα», δηλώνονται όλα όσα με διάφορους

<50

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

αφηγηματΊκοός τρόπους θα πραγματευθεί στη συνέχεια. Και πρώταπρώτα η αφηγήτρια μας δίνει σε πέ­ ντε αράδες την εμβληματική εικόνα της γυναίκας - μάνας με τις κνήμες κεκλιμένες προς το μέλλον, ακριβώς όταν από μέσα της εκβάλλει η νέα ζωή στο μέλλον και ενώ ηχούν τα gloria dei εκείνη γνωρίζει πως όλες οι προϋποθέσεις συνηγορούν για τη μετατροπή τους σε miserere. Ο χρόνος, ο θάνατος, η μνήμη και η τυραννική λειτουργία της, η λήθη, το δίχως προοπτική μέλλον του ηττημένου ανθρώπου, η τελεσίδικη κατά­ σταση που εγκαθιδρύεται με κάθε απώλεια, η αποξένωση, είναι τα στοιχεία που συνθέτουν την προ­ βληματική των κειμένων αυτών, τεί­ νοντας προς την πικρή διαπίστωση ότι οι αναμνήσεις μάς διδάσκουν το χρόνο και εκείνοι που κάποτε έζησαν και η παρουσία τους τροφοδο­ τ ε ί τις αναμνήσεις μας, τώρα έχουν αποχωρήσει για τους ευτυχείς λει­ μώνες με τα μικρά σπιτάκια (μνήμα­ τα) όπου ανύποπτοι των ανθρωπί­ νων, πλάι-πλάι συγκατοικούν. Η μνήμη αγιοποιεί τους οριστικώς απόντες ακριβώς όπως αναφέρεται στο υπέροχο motto του βιβλίου, από τραγούδι του Tom Waits: κι εκείνα που δεν μπορείς να θυμηθείς / λένε για 'κείνα που δεν μπορείς να ζεχάσεις / κι αυτή η κατάσταση βάζει έναν άγιο / σε κάθε όνειρο (μτφρ. δι­ κή μου). Στο «Περί πλάνης» αναρωτιέται πού καταφεύγει άραγε ο έρως μετά το θάνατό του; και αφενός αποφαίνεται ότι, ενόσω λειτουργεί στη χημική ιδιοσυστασία των ζωντανών σωμά-

των εντέλει θέλει ηττηθεί κατά κρά­ ση του δημοσίως περιφερόμενου τος στη σκονισμένη παλαίστρα της πένθους, όταν οι απουσίες σε στά­ κατάθλιψης, αφετέρου συμπεραίνει λες βροχής νοτίζουν τις ψυχές των ανθρώπων. ότι ο έρως συνώνυμος με το θάνατο, μοιράζεται μ α ζί του το λόγο της Στο κείμενο «Το πρόβλημα της στάθ­ ζωής μας. Όμως, κάποιες φορές, ο μευσης» ο χώρος του υπόγειου πάρθάνατος προφταίνει τον έρωτα θερί­ κινγκ είναι η προεικόνιση της οριστι­ ζοντας την προσδοκία του στο όριο κής σταθμεύσεώς μας υπό την επι­ της πιο καλής ανθοφορίας, στο εικο- φάνεια της γης. σιπέντε ετών, Στο «Μικρή ιστο­ όπως γράφει η 0 χρόνος, ο θάνατος, ρία με μικρούς συγγραφέας φρο­ η μνήμη και η τυραννική αριθμούς» καταλή­ γει: ξέρω περισσό­ ντίζοντας ν' αφή­ τερο παρελθόν νει, στα περίτεχνα λειτουργία της, η λήθη, οργανωμένα της α π ' όσο αντέχω το δίχως προοπτική μέλλον και μαντεύω πε­ κείμενα, μικρούς ρισσότερο μέλλον δείκτες των εκβο­ του ηττημένου ανθρώπου, απ ' όσο θα 'θελα. λών του μεγάλου η τελεσίδικη κατάσταση της πένθους. Η παραδοχή φέρ­ νει θλίψη και η θλί­ Στο «Η ερώτηση που εγκαθιδρύεται με κάθε ψη ευτυχία. Η δια­ και η απάντηση», τύπωση π αραπ έ­ ένα κείμενο γ ια απώλεια, η αποξένωση, μπει σ τη ρήση την απώλεια που είναι τα στοιχεία που του Antonio αρχίζει με Porchia: Λυπημέ­ τη μα τι σημαίνει συνθέτουν την προβληματική νος, είσαι λιγότερο όταν κάποιος πε­ λυπημένος. Μείνε θαίνει; ενεστοποιεί- των κειμένων αυτών λυ π ημένος, την ται, διά της μνήμης, η παρουσία του αγαπημένου από- οποία παραθέτει, ως επιλογικό ση­ ντος και η αφηγήτρια θυμάται συμ­ μαίνον, στα Γραμμένα φιλιά, και πά­ β ά ντα κα θημερινά το υ κοινού λι, ο Γ. Ευσταθιάδης. τους βίου, όπως τις, με παραινετικό Στο «Ερμητικό» ο παραπονεμένος χαμόγελο, προτροπές μια μέρα βρο­ λόγος για τον απάντα γίνεται δρα­ χερή: μην ξεχάσεις την ομπρέλα στικότερος με το σπάσιμο της γραμ­ σου, τουλάχιστον την ομπρέλα, γιατί ματικής και συντακτικής τάξης της τα κλειδιά τα ξέχασες ήδη, γ ι' αυτό γλώσσας. προφανώς δεν βρίσκεις πια την πόρ­ Στο «Η παράξενη συνεδρία», κείμενο τα. Παρών στην ενθύμηση, απών εξόχως εξομολογητικό, αναδεικνύεστην πραγματικότητα, σε ένα από­ ται η μη αυτονόητη νομοτέλεια του σπασμα όπου το κείμενο προκύπτει θανάτου. σαν προέκταση στα «θρυψαλιασμέ­ Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, «Διη­ να αποσπάσματα» της μνήμης από γήσεις σε παρακείμενο χρόνο», η τα Γραμμένα φιλιά του Γιάννη Ευ- αφήγηση περνά σε τρίτο πρόσωπο σταθιάδη: έβαλες πουλόβερ; Κλεί­ και η συγγραφέας μάς δίνει τέσσερα σου μπροστά. Μη βγεις έξω λουσμέ­ διηγήματα, εξαιρετικής σκηνοθεσίας, νος. Σκεπάσου. Έχεις ομπρέλα; Ανα­ αντικατοπτρισμούς της ψυχικής και φορά στην ομπρέλα, την εικονοποίη­ συναισθηματικής της διαθέσεως, μέΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

01

[

] Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

δ ι α β α ζ ω

σω των συμπεριφορών -ως απόρ­ ροια δραματικών συμβαινόντωνηρώων οι ζωές των οποίων κονιορ­ τοποιούνται από τη διαβρωτική επί­ δραση της προσωπικής τους οδύνης. Το ιστορικό και χρονικό πλαίσιο το­ ποθετείται στην παρακμιακή αρχαία Ρώμη, στην Ισπανία του 16ου αιώνα, στην Αγγλία και στα Βαλκάνια του 18ου και 19ου αιώνα. Η Νίκη Χατζηδημητρίου εκμεταλ­ λεύεται απολύτως την απόσταση που της παρέχει η σε τρίτο πρόσω­ πο αφήγηση για να καταστήσει υποφωτισμένα παρούσα την προσωπι­ κή της οδύνη σαν κεντρικό στοιχείο στην ιχνογράφηση της ψυχικής καταστάσεως των ηρώων. Ήρωες που κουβαλούν τη θλίψη της απώλειας. Νέοι πεθαίνουν. Γονείς τυραννισμένοι από τον θάνατο των παιδιών τους. Η κόρη του Δον Αλόνσο σχεδόν παιδί πεθαίνει από τύφο, ο γιος του Γάιου Σύλλα νεκρός από αρρώστια, στα ξερόκλαδα του δέντρου που φυ­ τρώνει πάνω στα πόδια της Πηνελό­ πης κρέμονται νεκρά παιδιά, η Αλισον Τόμας χάνει το γιο της στο κυνή­ γι πέφτοντας από το άλογο, η Συλβάνα Οπρέσκου, σύζυγος του Ρέημοντ Μέησον, πεθαίνει στη γέννα της κόρης της Άλις, η οποία στα δε­ κατέσσερα χρόνια της αυτοκτονεί διά πνιγμού σε κανάλι, ο εικοσιπενταετής μονάκριβος του Δανιήλ Φαρμάκη πεθαίνει κατά τη διάρκεια κρίσης φρενικής, ο Θρασύβουλος Δαμβέργης πεθαίνει από φθίση, ο Λέανδρος Δαμβέργης αυτοκτονεί πηδώντας από υψηλόν εξώστη. Κάποιοι χαρακτήρες διακατέχονται από μια λυτρωτική προσδοκία αυτα­ πάτης ότι είναι δυνατόν να συναντη­ θούν κάποτε με τους αγαπημένους νεκρούς σε μιαν άλλη ζωή, μιαν άλλη διάσταση, έτσι όπως η παράλογη γεωμετρική προοπτική βεβαιώνει ότι

<32

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

δύο παράλληλες ευθείες συναντώνται στο άπειρο. Στο διήγημα «Ο άγνωστος νόστος του Δανιήλ Φαρμάκη», σύνθεση επο­ χής πολυπρόσωπη, ιδιαίτερου ύφους, παρουσιάζεται ο βίος και η βάσανος των οικογενειών Φαρμάκη και Δαμβέργη σε διάστημα δύο αιώ­ νων. Η δράση αναπτύσσεται στις κοσμοπόλεις, Κωνσταντινούπολη, Πα­ ρίσι, Βιέννη και στην Αθήνα. Στην εξέ­ λιξη της ιστορίας περνούν τα πρό­ σωπα του Χαρίλαου Τρικούπη, του Γεωργίου Βιζυηνού και του Νικόλαου Βασιλειάδη, στο δε διήγημα «Ενάρε­ τοι», κείμενο βικτωριανής ατμόσφαι­ ρας, στο οποίο η συγγραφέας πραγ­ ματεύεται την ελευθερία αυτοδιαχεί­ ρισης του ατόμου, βρίσκουμε και τον Ανδρέα Κάλβο, ηλικιωμένο διευθυντή Παρθεναγωγείου (ανάλογη παρου­ σία του Κάλβου έχουμε και στο μυθι­ στόρημα λλμπατρος της Σώτης Τριανταφύλλου). Τα δύο αυτά τελευταία διηγήματα συγκοινωνούν, αφού χα­ ρακτήρες του ενός περνούν στο άλ­ λο. Από πλευράς αφηγηματικών τρό­ πων παρεμβάλλονται στη ροή της αφήγησης μικρές ποιητικές πρόζες, ως χορικά, με αλλαγή της τυπογρα­ φικής στοίχισης. Στα διηγήματα του δεύτερου μέρους εξακοντίζεται η συγγραφική δεινότη­ τα της Νίκης Χατζηδημητρίου και συστήνεται πλέον ως σημαντική πεζογράφος απαιτητικής σύνθεσης. Εξαντλώντας τα όρια ευγένειας της γραφής, εκμυστηρεύεται στον ανα­ γνώστη τις ποιότητες του πόνου της. Μελωδεί μιαν απουσία κηδεύοντάς την μέσω της μνήμης διά της γραφής. Προσφέρει και δέχεται τον γλυκασμό της λογοτεχνίας πάνω στις τεφρές επιστρώσεις του πέν­ θους μας. ■ Ο Γιώργος X. Θεοχάρης είναι ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας

Δ Ι Α Β Α Ζ Ω

IBAIOKPITIKHJ Δημήτρης Μαμαλούκας

Σκληρή ε λ λ η ν ικ ή

ε π α ρ χ ία

ο πρώτο διήγημα, που δανεί­ ζει και τον τίτλο του στο βι­ βλίο, παραπέμπει απ' τη θε­ ματολογία του στο προηγούμενο βι­ βλίο του Β. Κουτά, το μυθιστόρημα Η κραυγή του Ήταυρου. Ο βάλτος, πάντα παρών, να παραπέμπει στο άγνωστο, να προκαλεί τρόμο. Κι έπειτα σχεδόν όλες οι υπόλοιπες ιστορίες περιστρέφονται γύρω απ' τη σκληρή ζωή στο χωριό: τα στενά όρια της επαρχίας, η φτώχεια, οι περιορισμένες επιλογές και φυσικά οι ανθρώπινες αδυναμίες, οι φόβοι, τα πάθη. Ζωές που κυλούν στο μικρόκοσμο του καφενείου και του χαμόσπιτου, σημαδεμένες από τους ακλόνητους ρόλους του αρσενικού και του θηλυκού, ζωές που λόγω του «αυστηρού» περιβάλλοντος ακολουθούν σχεδόν προδιαγεγραμ­ μένες συμπεριφορές. Κι ο χρόνος παίζει: άλλοτε είναι το σήμερα κι άλλοτε λίγες δεκαετίες πίσω, στα δύσκολα χρόνια της επταετίας, με την ελληνική χωροφυλακή, τα κυνη­ γητά των «σημαδεμένων» και το φό­ βο. Δε λείπει η ιστορία -«Το αγροτι­ κό ιατρείο»- με τις δεισιδαιμονίες και τους μύθους για τα αερικά και τα χτικιά που ακόμα και ο παραμι­ κρός οικισμός της χώρας μας έχει από μία. Είναι μια απ' τις πιο ελκυ­ στικές ιστορίες του βιβλίου με μια υποβλητική ατμόσφαιρα βροχής, υγρασίας και αίσθησης του «ξένου σ' έναν ξένο τόπο». Όμως θα συνα­ ντήσουμε και την απώλεια του φ ί­ λου, την ακαταμάχητη γοητεία της παιδικής ηλικίας, την αθωότητα που είναι καταδικασμένη να σβήσει πικρά, και γενικά τις ανθρώπινες

Τ

υπάρξεις που χωρίζονται καθώς νομίζεις ότι συ­ γκροτούνται -ή μήπως χω ρίζονται;- από μια λε­ πτή κλωστή. Ό πως αυτή που μας χωρίζει απ' το θάνατο. Είναι φανερό ότι ο Κούτας γνωρίζει πολύ καλά τους χώρους που περι­ γράφει κι η καθόλου επι­ τηδευμένη γραφή του κυ­ λάει ανεμπόδιστα, φυσι­ κά. Ο συγγραφέας μπαί­ νει μέσα στη νοοτροπία Βαγγέλης Κούτας και τη σκέψη του απλού, Χωρίς παραλήπτη καθημερινού ανθρώπου, αλλά και η Ελλάδα της Εκδόσεις Ψυχογιός, 2007 επαρχίας που βγαίνει μέ­ σελ. 244, τιμή: 13,30 ευρώ σα από τις σελίδες του βιβλίου όχι μόνο ζει ακό­ μα αλλά αποδεικνύεται και αθάνατη. Θα θέλαμε μερικά διηγήματα όπως «Ο Τσιγγάνος» να μην τέλειωναν κά­ πως απότομα κι άλλα να αναπτυ­ χθούν περισσότερο, αλλά δεν μπο­ ρούμε να μη σταθούμε στην ικανό­ τη τα του συγγραφέα να αλλάζει γωνίες και θέσεις αφήγησης αποφεύγοντας τη συχνή παγίδα των συλλογών διηγημάτων: της ομοιό­ τητας και του ήδη ειπωμένου. Τίμιο, αληθινό βιβλίο, όπως όλα τα προη­ γούμενα του Β. Κούτα, μιας φωνής που εργάζεται σιωπηλά και κατα­ θέτει τη δική του προσφορά στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. ■

Ο Δημήτρης Μαμαλούκας είναι συγγραφέας

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

03

[

δ ι α β α ζ ω ] Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

Νίκος Κ. Κυριαζής

Διάσημος έλληνας θ α λ α σ σ ο π ό ρ ο ς ο τελευταίο διάστημα επιτέλους η ελληνική λογοτεχνία αρχίζει να ανοίγεται σε πιο μακρινούς ορίζοντες και θάλασσες από τους συνηθισμένους περιορισμένους ελληνικούς. Ακολουθεί έτσι ουσιαστικά τον ελληνισμό, που από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα ξεπερνούσε τα στενά σύνορα του ελληνι­ κού χώρου με την έννοια του κράτους, όταν αυτό Ευρυδίκη Λειβαδά - Ντούκα υπήρχε, ή του χώρου όπου Στα στενά το ελληνικό στοιχείο υπερ­ της Χίμαιρας τερούσε αριθμητικά. Τα βιβλία του Ν. Θέμελη, Εκδόσεις Κέδρος, 2007 του Μ. Μοδινου (Ο μεγά­ σελ. 519, τιμή: 22,00 ευρώ λος Αμπάι) και τώρα της Ευρυδίκης Λειβαδά ανή­ κουν στην κατηγορία αυτών που, έχοντας μεν ως πρωταγωνιστές Έλ­ ληνες, διαδραματίζονται σε γεωγρα­ φικές περιοχές και με ιστορικό βάθος που ξεπερνούν τον ελληνικό χώρο ή που δεν αφορούν αποκλειστικά, ού­ τε καν κυρίως, την ελληνική ιστορία. Ήρωας των Στενών της Χίμαιρας εί­ ναι ο έλληνας -κεφαλλονίτης- θα­ λασσοπόρος του β' μισού του 16ου αιώνα Ιωάννης Φωκάς, γνωστότε­ ρος ως Χουάν ντε Φούκα. Το όνομά του φέρει ένα στενό 161 χιλιομέτρων και 18-27 χιλ. πλάτους στο βορειο­ δυτικό άκρο της πολιτείας της Ουάσιγκτον, στον Ειρηνικό, που ο ντε Φούκα ανακάλυψε ως πλοίαρχος και εξερευνητής για λογαριασμό των βα­ σιλέων της Ισπανίας Καρόλου Ε' και Φιλίππου Β'. Ο Χουάν ντε Φούκα είναι ο πρώτος

Τ

64

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Κεφαλλονίτης που έπαιξε σημαντικό ρόλο έξω από την πατρίδα του. Τον ακολούθησε τον 17ο αιώνα, σε άλλη γη και ωκεανό, ο Κωνσταντίνος Γεράκης, που έγινε αντί βασιλιάς του Σιάμ (Ταϊλάνδης) και συνέβαλε σημα­ ντικά στο να μην γίνει ποτέ το Σιάμ ευρωπαϊκή αποικία. Τα Στενά της Χίμαιρας παρακολου­ θούν τις περιπέτειες του ντε Φούκα στη Μεσόγειο, την Ισπανία, το Νέο Κόσμο (πρώτα στην Καραϊβική και μετά στον Ειρηνικό), σκιαγραφώντας ζωντανά τη ζωή των ναυτικών της εποχής, τις περιπέτειές τους, αλλά και ένα μέρος της ιστορίας των ανα­ καλύψεων και των ανταγωνισμών των ευρωπαϊκών κρατών που εκείνο τον αιώνα αρχίζει να γίνεται παγκό­ σμιος. Είναι ένα καλογραμμένο και συναρ­ παστικό βιβλίο, με απόλυτο σεβα­ σμό και βαθιά γνώση της ιστορίας, όπως πρέπει να είναι ένα σωστό ιστορικό μυθιστόρημα. Ό πως φαίνε­ ται από τις πολλές σημειώσεις και την εκτενή βιβλιογραφία που παρα­ θέτει, η συγγραφέας έχει εντρυφήσει όχι μόνο στην ιστορία της περιόδου αλλά και στις συνήθειες της εποχής, είτε πρόκειται για ναυτικούς όρους είτε για απλά θέματα της καθημερι­ νής ζωής. Είναι πραγματικά ένα θαυμάσιο και παρήγορο παράδειγμα για το πού μπορεί να φτάσει η ελληνική λογοτε­ χνία, ξεπερνώντας, ας μου επιτραπεί η έκφραση, κάποια στενά προηγού­ μενα πλαίσια «επαρχιωτισμού». ■ 0 Νίκος Κ. Κυριαζής είναι αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

[ δ ι α β α ζ ω Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η .

Γεώργιος Ν. Περανιωνάκης

Ρωσίδες, Κούρδοι κ α ι ά λ λ α ... « δ ε ιν ά » αλά μόνο να βρεις - Ν ' ακούω καλά τ ' όνομά σου: Ο τίτλος του βιβλίου του Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη θυμίζει το βιβλίο του Σωτήρη Δημητρίου, που έκανε εντύπωση όταν πρωτοκυκλοφόρησε το 1993. Και οι ομοιότητες δεν σταματόινε εκεί, καθώς και τα δυο κείμε­ να καταπιάνονται με τους (λα­ θρομετανάστες που συγκεντρώθη­ καν στη χώρα μας τις τελευταίες δε­ καετίες. Ο Δημητρίου βέβαια μιλούσε για την τύχη των Βορειοηπειρωτών, ενώ ο Χατζημωυσιάδης αναφέρεται σε δυο περιπτώσεις αλλοεθνών που διασχί­ ζουν κάθετα τη νουβέλα του. Από τη μία η μοίρα μια νεαρής από τη Ρωσία που βρέθηκε στη χώρα μας και στα­ διακά μετατράπηκε σε πόρνη· από την άλλη η πορεία των Κουρδών που περνάνε με κίνδυνο της ζωής τους τα σύνορα κι έπειτα φέρονται και άγονται από επιτήδειους διακινητές λαθρομεταναστών (συχνά αστυνομι­ κούς) σε άθλιες συνθήκες, οι οποίες πολλές φορές τους οδηγούν σε έναν εφιαλτικό και απάνθρωπο θάνατο. Ο τρόπος πραγμάτευσης του θέμα­ τος οφείλει πολλά στον εσωτερικό μονόλογο αλλά και στην προφορικότητα του διαλόγου. Εφτά αφηγήσεις, που εκ πρώτης όψεως προβληματί­ ζουν για τη σύνδεσή τους, αποτε­ λούν τον κορμό της νουβέλας: δεν εί­ ναι μόνο η οπτική γωνία των ξένων που βλέπουν με τη γεμάτη δέος και αναπόληση ματιά τους τα τεκταινόμενα, αλλά και η φωνή των αστυνο­ μικών - διακινητών τους, που ωμά υπολογίζουν το κέρδος και τον αριβι­ σμό τους σε μια κοινωνία που, όπως

Κ

πιστεύουν, υπαγορεύει την απάτη, προκειμένου ο άνθρωπος να επιβιώσει. Πιο συχνή είναι η αφήγη­ ση του Αλέξανδρου Δημη­ τρίου (είναι τυχαίο το επώνυμο;), ο οποίος βίωσε τη λαθρομετανάστευ­ ση ως στρατιώτης στον "Εβρο κι έπειτα ως ασκού­ μενος δικηγόρος που συ­ ναντά στη δικογραφία τις περιπτώσεις ανθρωπο­ κτονιών ρωσίδων ιερόδου­ λών και μεσανατολιτών Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης μεταναστών. Καλά μόνο να βρεις Η πολυτροπική αυτή κά­ λυψη του θέματος με τις μικρές δόσεις πλοκής, που άλλοτε χάνονται στα βιώ­ ματα και τα συναισθήματα κι άλλοτε ξεπηδούν ξαφνικά και συνέχουν το κείμενο, αποτελεί και το μεγάλο πλε­ ονέκτημα του βιβλίου: διαφορετικές οπτικές γωνίες, που κοιτάζουν το θέμα συγκλίνοντας στο κέντρο του, διαφορετικές εκδοχές της ίδιας αλή­ θειας, που αποκαλύπτουν περιμε­ τρικά τις ποικίλες πτυχές του. Και κάθε λόγος, πέρα από το ασθματικό συχνά τέμπο του, το οποίο ωστόσο δεν τον κάνει σκοτεινό και δυσνόητο, διατηρεί το ύφος του πομπού του: ο δικηγόρος, απηυδισμένος από τους ρυθμούς της μεγαλούπολης, η Ρωσί0 Γιώργος δα να αναπολεί την πατρίδα της και Περαντωνάκης είναι να κοιτάζει σαστισμένη τη ζωή που υποψήφιος σταδιακά κατιόντως ανοίγεται 6ι6άκτορας μπροστά της, ο στυγνός προαγωγός Νεοελληνικής Φιλολογίας του αστυνομικός και ο εξίσου ρεαλιστής Πανεπιστημίου σε μια ζούγκλα-κοινωνία μεταφορέ­ Αθηνών ας λαθρομεταναστών... ■

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

65

[

] Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η δ ι α β α ζ ω

Του Ω

Η βίαιη π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α νεαρός περου­ βιανός συγγρα­ φέας Σαντιάγο Ρονκαλιόλο (Λίμα, 1975) είναι άγνωστος στη χώρα μας. Το πρώτο του μυθι­ στόρημα που εκδίδεται στα ελληνικά είναι ο Κόκκι­ νος Απρίλης, που τιμήθη­ κε το 2006 με το σημαντι­ κό ισπανικό βραβείο Alfaguara. Ο Κόκκινος Απρίλης είναι ένα σκοτεινό αστυνομικό μυθιστόρημα για το Πε­ ρού, την ιστορία του, τα Σαντιάγο Ρονκαλιόλο μυθολογικά του σύμβολα, Κόκκινος Απρίλης τη διαφθορά που κατα­ τρώει τα σωθικά της χώ­ Μετάφραση: Μαργαρίτα Μπονάτσοα ρας, τις ανοιχτές πληγές του εμφυλίου πολέμου Εκδόσεις Καστανιώτη, 2007 των 69.000 νεκρών, το σελ. 320, τιμή: 18,00 ευρώ Φωτεινό Μονοπάτι, τη βαρβαρότητα της κρατικής τρομο­ κρατίας. Κεντρικός ήρωας-αφηγητής είναι ένας κατώτερος λειτουργός της δι­ καιοσύνης, ο αντιεισαγγελέας πρω­ τοδικών της ορεινής επαρχίας Αγιακούτσο (υπήρξε το βασικό ορμητή­ ριο του Φωτεινού Μονοπατιού), ο Φέλιξ Τσακαλτάνα Σαλντίβαρ. Ο Τσακαλτάνα δεν έχει κάνει στη ζωή του ποτέ τίποτα κακό, αλλά ούτε και τίποτα καλό, έχει τυφλή εμπι­ στοσύνη στους θεσμούς και προ­ σπαθεί να εφαρμόσει σχολαστικά και κατά γράμμα το νόμο και τον κα­ νονισμό λειτουργίας της υπηρεσίας του προς κάθε κατεύθυνση. Είναι μο­ ναχικός, φοβάται τα αναπάντεχα της ζωής, αγαπά την ποίηση και τις

Ο

&0

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

παραδόσεις της πατρίδας του και συνεχίζει να είναι προσκολλημένος σε μια παθολογική σχέση με την πε­ θαμένη του μητέρα. Έχει το χαρα­ κτήρα του κλασικού «χαμένου», του αντιήρωα, που λειτουργεί μέσα στο δικό του μικρόκοσμο, του μονίμως ευρισκόμενου σε μια συγκεχυμένη ψυχολογική κατάσταση, σε μια διαρ­ κή διαπάλη με τους εσωτερικούς του δαίμονες, τα φαντάσματα της παιδι­ κής του ηλικίας και τις ελπίδες του αβέβαιου μέλλοντος του. Στις αρχές της Μεγάλης Εβδομάδας του Πάσχα (γιορτή θανάτου), παραμονές των εκλογών του 2000, εκλογών στις οποίες, με τη βοήθεια του στρατού, θα επανεκλεγεί ο Αλμπέρτο Φουτζιμόρι, ο Τσακαλτάνα αναλαμβάνει να ερευνήσει ένα φρικιαστικό φόνο. Πο­ λύ γρήγορα το έγκλημα αποδεικνύεται ότι είναι η αρχή από μια σειρά μυστήριων θανάτων. Όσο προσπα­ θεί να ερευνήσει τα γεγονότα, τα πραγματικά ή τα φαινομενικά τεκμή­ ρια των δολοφονιών, τόσο περισσό­ τερο αυτοί που κινούν τα νήματα από το παρασκήνιο προσπαθούν ύπουλα να τον κατευθύνουν στο να θεωρήσει ότι πίσω από τα εγκλήμα­ τα βρίσκεται το αναγεννημένο Φω­ τεινό Μονοπάτι. Η αναζήτηση της αλήθειας τον φέρνει αντιμέτωπο με την παρανομία, τη βία και τη δια­ φθορά που επικρατεί στην αστυνο­ μία και τον περουβιανό στρατό. Σύ­ ντομα η αφέλεια και το πείσμα του στην εφαρμογή του νόμου τον μετα­ τρέπουν σε έναν ανεπιθύμητο απο­ διοπομπαίο τράγο. Αυτά τα στοιχεία καρικατούρας του Τσακαλτάνα προσδίδουν στο νουάρ χαρακτήρα

Δ Ι Α Β Α Ζ Ω Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

της ιστορίας έντονα στοιχεία παρω­ δίας και σαρκασμού, που λειτουρ­ γούν εξισορροπητικά στον τερατώ­ δη χαρακτήρα των εγκλημάτων και στη φρίκη που προκαλούν. Η πολυ­ πρόσωπη πλοκή του Κόκκινου Απρί­ λη, η εξαιρετική μαεστρία με την οποία εγκιβωτίζει πραγματικές πε­ ριγραφές για τις μεθόδους επίθεσης του Φωτεινού Μονοπατιού, τις αντιτρομοκρατικές μεθόδους ανάκρισης, βασανιστηρίων και εξαφανίσεων, φόνο τον φόνο, μας καθιστά αυτόπτες μάρτυρες μιας εικοσάχρονης περιόδου όπου κυρίαρχος πρωτα­ γωνιστής στην πολυσύνθετη κοινω­ νική πραγματικότητα του Περού ήταν η πρωτόγονη βία. Στον Ρονκαλιόλο (κατά δήλωσή του) αρέσει η λογοτεχνία που σπάει τις σιωπές, που βάζει το δάκτυλο στην πληγή

]

για να την ξύσει. Πιστεύει ότι με το να υποκρίνεται κανείς και να συνεχί­ ζει να ζει σαν να μην έχει συμβεί τ ί­ ποτε δεν βοηθάει στο να κλείσουν οι ανεπούλωτες πληγές που άφησε πί­ σω της η εποχή του αίματος. Ο συγ­ γραφέας του Κόκκινου Απρίλη είναι ο νεότερος συγγραφέας που κέρδισε ποτέ το Βραβείο Alfaguara. Με δύο μόνο μυθιστορήματα κατάφερε να πετύχει τη διεθνή αναγνώριση και να θεωρείται μία από τις νέες ελπίδες για την ανανέωση της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας. Όσοι γνωρί­ ζουν ισπανικά μπορούν να μάθουν περισσότερα για τον ίδιο και το έργο του στο blog του που φιλοξενείται στο www.elboomeran.com, ένα πολύ ενδιαφέρον λογοτεχνικό πόρταλ, που φιλοξενεί τα δ ^ ς σύγχρονων λατινοαμερικάνων συγγραφέων. ■

ΕΚΟΟΤΙΚΟΣ ΟΜΙΠΟΣ ΙΩΝ εκποιείς

EnnHii-www.iwn.gr

Το βιβλίο αυτό, ανοίγει νέους ορί­ ζοντες στον αναγνώστη σχετικά με το μεγάλο θέματουΟρφισμού. Προσφέρει, με ιδιαίτερα προσιτό τρόπο, μια βαθύτερη γνώση πάνω στα εξωτερικά, εσωτερικά και μυστικά τελέσματα των ορφικών μυστηρίων. Είναι μία από τις μοναδικές, ολοκλη­ ρωμένες και αναλυτικές εκδόσεις στα Νέα Ελληνικά πάνω σε αυτό το θέμα.

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Σόλωνος 85, Αθήνα ΓΙΑ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ: 210 5771908

δ ι α β α ζ ω ] Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

Κώστας Καναβούρης

Η αναντικατάστατη α π ό λα υ σ η λο μιλούμε για το τέ­ λος της ποίησης, φαί­ νεται όμως πως όσοι επιπροσθέτως ελπίζουν σε κάτι τέτοιο μάλλον ματαιοπο­ νούν, όπως και εκείνοι που ελ­ πίζουν στο τέλος της ιστορίας ή εκείνοι που με επιμονή δια­ τυμπανίζουν το τέλος των ιδεών. Η ποίηση μπορεί να αλ­ λάζει τις φόρμες της, μπορεί να προβιβάζεται, να υποβιβά­ ζεται, να αλλάζει θέση μέσα στο κοινωνικό και ιστορικό γίΒαγγελης Κασσος γνεσθαι, μπορεί να επανακαΑτεΛευτητο εΛος θορίζεται ως κοινωνικό φαινόΚειμενα για την ποίηση μενο κα, ως προσωπική δρα­ στηριότητα, ωστόσο εκείνο S iS S e u p i που απομένει είναι πως δεν παύει να υφίσταται και να συ­ νεχίζει την πορεία της με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Οι παροικούντες την ελληνική Ιερουσαλήμ, για παράδειγ­ μα, γνωρίζουν πάρα πολύ καλά ότι το επίπεδο της παραγόμενης ποίη­ σης σήμερα παραμένει υψηλότατο, παρόλες τις παρασιωπήσεις. Και μά­ λιστα δεν θα διακινδύνευε κανείς ούτε κατ' ελάχιστο υποστηρίζοντας ότι συγκριτικά με τον πεζό λόγο (εν συνόλω), η ποίηση εξακολουθεί να κρα­ τά τα πρωτεία στην ποιότητα. Μπορεί λοιπόν το κριτικό ενδιαφέ­ ρον να μην είναι διευρυμένο εκτός των ειδικών εντύπων, αλλά από αυ­ τό το σημείο μέχρι να θεωρήσουμε ότι απουσιάζει το θεωρητικό ενδια­ φέρον, η έρευνα και η κριτική ενα­ σχόληση με τα της ποιήσεως, υπάρ­ χει μεγάλη απόσταση. Και αυτή η άποψη ανήκει στην πλασματική ει­ κόνα η οποία έχει επικρατήσει γύρω

Ο

β&

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

από το ποιητικό γεγονός, μια εικόνα που συσκοτίζει (και πολλές φορές παραποιώντας βάναυσα) την εικό­ να. Θα το διαπιστώσει κανείς διαβά­ ζοντας δυο εξαιρετικά ενδιαφέροντα μελετήματα περί την ποίηση και τους ποιητές: Το ένα είναι του Χάρη Βλαβιανού με τίτλο Ποιον αφορά η ποίηση; και υπότιτλο το μάλλον ειρωνικό (ειρω­ νικό ως μέθοδο διδασκαλίας) και υποθετικό φθέγμα εργασίας Σκέψεις για μια τέχνη περιττή, εκδ. Πόλις. Το άλλο είναι του Βαγγέλη Κάσσου, με τίτλο που σαφώς υπονοεί όσα το­ νίσθηκαν από την αρχή στο παρόν σημείωμα: Ατελεύτητο τέλος και υπότιτλο Κείμενα για την ποίηση, εκδ. Ίνδικτος. Έμπειροι ποιητές και οι δύο, με θεω­ ρητικό και μεταφραστικό έργο επί­ σης, παρέχουν τα εχέγγυα μιας ψύ­ χραιμης αντιμετώπισης του ποιητι­ κού φαινομένου. Τελειώσαμε λοιπόν με την ποίηση; Αν είναι έτσι, τότε έχουμε τελειώσει εδώ και αιώνες. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις στην πρώτη κιόλας παρά­ γραφο του πρώτου κειμένου με τίτλο «Ο τελευταίος ποιητής»: «Ο τελευ­ ταίος ποιητής ήταν ο Όμηρος. Μετά από αυτόν -και, ακριβέστερα, μετά την αμφισβήτηση που υπέστη από τον Πλάτωνα- η ποίηση αρχίζει να εκπίπτει από κοινωνικό φαινόμενο συνολικής παιδευτικής εμπειρίας σε φαινόμενο αποκλειστικά αισθητικό». Από την πλευρά του ο Χάρης Βλαβιανός ξεκινάει με τον Τζων Άσμπερυ. Αφού παραθέτει τους στίχους από το ποίημά του «Τόσο το καλύτε­ ρο», σημειώνει: «Ο Ασμπερυ ανα-

I Δ I A B A Ζ Ω Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

γνωρίζει πως η ποίηση έχει εξωθηθεί στο περιθώριο της κοινωνίας μας, αλλά ταυτόχρονα ειρωνεύεται την πόζα της ηρωικής αποξένωσης με την οποία τυπικά αντιμετωπίζουν οι σύγχρονοι ποιητές την απομόνωσή τους. Βρισκόμαστε στο περιθώριο της τεχνολογικής μας κοινωνίας, "μέ­ σα" όμως κι όχι έξω. Γιατί και το πε­ ριθώριο είναι μέρος της κοινωνίας όπου ζούμε». Ιδού λοιπόν το «κλειδί» για να διαβά­ σουμε και τα δύο βιβλία, αφού οι συγγραφείς υπαινίσσονται (για να μην πούμε ξεκαθαρίζουν) τις προθέ­ σεις τους από τις πρώτες κιόλας πα­ ραγράφους: τίποτα δεν έχει τελειώ­ σει και όλα διαρκώς αλλάζουν. Αυτό είναι άλλωστε που πρέπει να δίνει κουράγιο και όχι να πανικοβάλλει. Το αντίθετο θα ήταν επικίνδυνο, αφού η ακινησία είναι ίδιον του θανάτου και όχι μιας ζώσας πραγματικότη­ τας που διαρκώς εξελίσσεται. Καλό θα ήταν και τα δυο βιβλία να διαβα­ στούν όχι μόνο από όσους αγαπούν την ποίηση αλλά και από τους ίδιους τους ποιητές (παραμένει πάντοτε ανοιχτό το ερώτημα κατά πόσο δια­ βάζουν οι ποιητές). Οπότε τι απομένει; Απομένει -μας λένε και οι δύο συγγραφείς- η ίδια η ποιητική εμπειρία. Φυσικά το λέει ο καθένας με τον τρόπο του, αλλά εκείνο που έχει σημασία είναι πως και τα δύο βιβλία συγκροτούνται από κείμενα γλαφυρά, με πλήθος παραδειγμάτων, πλούτο ιδεών από πολλούς και ποικίλους ποιητές και με αξιοζήλευτη επιμονή στην απο­ φυγή διδακτισμών και εν πολλοίς μά­ ταιων σημαιών περί της συνέχειας της ποίησης. Το πράγμα προκύπτει από τα γραφόμενα και προκύπτει αβίαστα επειδή λέει την αλήθεια του. Δεν χρειάζονται περαιτέρω ψι­ μύθια, ούτε και δάκρυα. Το πράγμα

]

-μας λένε- έτσι έχει και ας αναλάβει ο καθένας τις ευθύ­ νες του. Αυτοβούλως βέ­ βαια. Για να εξηγούμαστε. Γιατί κανένας δεν αναθέτει (και πώς θα μπορούσε άλ­ λωστε να αναθέσει) ποιητι­ κές ευθύνες. Μόνος του το αποφασίζει κάποιος και μό­ νος του προχωράει χωρίς να χρειάζονται αρές δεξιά και αριστερά. Στην περίπτωση του Χάρη Βλαβιανού θα σημειώναμε Χάρης Βλαβιανός ευχαρίστως μια υποδόρια ει­ Ποιον αφορά ρωνική τάση αγγλοσαξωνιη ποίηση; κού φλέγματος, η οποία δρα ευεργετικά στα κείμενα, τολ­ Σκέψεις για μια τέχνη περιττή μώ να πω, «εξανθρωπίζοντας» το περιεχόμενό τους, Εκδόσεις Πόλις, 2007 κάτι που βοηθά την ευκολό­ σελ. 254, τιμή: 16,00 ευρώ τερη διείσδυση σε αυτό, ακό­ μα και από τον αναγνώστη που δεν είναι απολύτως εξοικειωμένος με το είδος. Στην περίπτωση του Βαγγέλη Κάσσου ευχαρίστως μπορούμε να στα­ θούμε στα κείμενα για τον Κώστα Βάρναλη και τον Αγγελο Σικελιανό, χωρίς φυσικά να υποτιμούμε οπωσ­ δήποτε άλλο (π.χ. πολύ ενδιαφέρον το κείμενο με τίτλο «Η ποίηση στην ψηφιακή εποχή»), όπως και στα κεί­ μενα για τον Γιώργο Γεραλή και τον Αριστοτέλη Νικολαΐδη. Ό χι για τίπο­ τε άλλο αλλά για να θυμόμαστε ότι δεν προκύψαμε από το πουθενά κι ότι η ποίηση έχει ρίζες βαθιές κι ας είναι ξεχασμένες. Αλλά αν πιστέψουμε και στα δύο βι­ βλία, δεν είναι προς θάνατον το πράγμα. Μάλλον για αφορμή μεγα­ λύτερης προσπάθειας πρόκειται, έστω και μόνο για την απόλαυσή της. Και είναι αυτή η απόλαυση η αναντικατάστατη που κινεί την ιστο­ ρία της ποίησης. ■

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

<53>

[ Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ ]Ι Τ Ι Κ Η δ ι α β α ζ ω

Ηλι'ας Κεφάλας

Τα ταπεινά κ α ι τα

υ ψ ιπ ε τ ή

ποιητική συλλογή Λι­ μός συνιστά το δέκα­ το βιβλίο της Δήμη­ τρας Χριστοδούλου και έρχε­ ται να επισφραγίσει τη σοβα­ ρότητα και τη μέγιστη υπευ­ θυνότητα με την οποία αντι­ μετωπίζει την τέχνη της και τη συγγραφική ζωή. Από το 1974 μέχρι το 2007 η διαδρο­ μή της περιλαμβάνει μόνο εν­ νέα ποιητικά βιβλία και ένα πεζογράφημα και το γεγονός Δήμητρα Χριστοδούλου αυτό μαρτυρά τα μετρημένα Λιμός βήματα της ποιήτριας, την έλλειψη βιασύνης και τη νη­ φαλιότητα με την οποία επι­ διώκει και επιτυγχάνει να μας δίνει κάθε φορά έργα ώριμα, άρτια και από κάθε οπτική ολοκλη­ ρωμένα. Ο Λιμός, με τα 68 του νέα ποιήματα, αναγορεύεται σε ένα χορταστικό αμητό και σηματοδοτεί ένα ακόμα κερδισμένο στοίχημα στην πορεία της Δήμητρας Χριστοδούλου. Η ση­ μασία της πείνας ή της εν γένει έλλει­ ψης ζωτικών αγαθών στις οποίες παραπέμπει ο τίτλος μπορεί να ερμηνευθεί ποικιλότροπα με βάση τις καλλιτεχνικές αγωνίες της εποχής μας ή τις βαθύτερες υπαρκτικές ανάγκες που στοχεύουν στη διαπόρευση προς το επέκεινα μέσω της αισθητικής και της ιδεολογικής πλή­ ρωσης. Ταυτόχρονα όμως μπορεί και να προσπεραστεί ο τίτλος χωρίς την ανάγκη αναζήτησης μιας ουσιώδους ερμηνείας, αφού κάθε ουσία και κά­ θε ερμηνεία κρύβεται μέσα στα υπό άψογη μορφή επιστεγαζόμενα με τη λέξη αυτή ποιήματα.

Η

7Ο

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Εντρυφώντας μέσα στην όμορφη, αυστηρή, κρυφά τρυφερή και συχνά δύσκολη ποίηση της Δήμητρας Χρι­ στοδούλου (κι εδώ πρέπει να διευ­ κρινίσουμε την έννοια της δύσκολης ποίησης με την παρατήρηση ότι ο αναγνώστης θα πρέπει να βρεθεί μέ­ σα στο ποίημα για να το νιώσει και όχι να στέκεται έξω απ' αυτό), δια­ πιστώνουμε πρωταρχικά τη λει­ τουργία μιας πλούσιας και πολύση­ μης γλώσσας, η οποία διευρύνει τις διαστάσεις του ποιήματος σε τόπο και σε χρόνο και οπωσδήποτε πέρα από την φαινομενική μορφική του έκταση. Μια τέτοια ποίηση δίνει τη δυνατό­ τητα του διαχωρισμού των «σκουπιδιών» από την «αστρόσκονη» (στοι­ χεία που επισημαίνονται από τον Γκέοργκ Τρακλ στο κεντρικό μότο του βιβλίου), αλλά και την έννοια της συ­ νύπαρξης των ταπεινών με τα υψι­ πετή, ο συνδυασμός των οποίων μαρτυρά τις πολυποίκιλες παραμέ­ τρους της ύπαρξης και τις παράξε­ νες έως ακατανόητες εξακτινώσεις της. Η ποιήτρια λοιπόν αναζητά τις συζεύξεις των αντιθέτων, αλλά και τα χάσματα που παραμένουν ανοι­ χτά με την κάθε πολλαπλή παρουσία μέσα στον ταυτόχρονο χώρο του πραγματικού και του ιδεατού. Το θαύμα συντελείται καθώς το ποίημα αντλεί από την έγερση του πνεύμα­ τος τη στιγμή που αποδυναμώνεται από το βάρος της καθημερινότητας. Η Δήμητρα Χριστοδούλου κατορθώ­ νει το θαυμαστό γεγονός της ένταξης μέσα στη λειτουργία της φύσης κάθε διανοητικής αγωνίας που πλημμυρί­ ζει την ποίησή της. Ενώ ο στεναγμός

[ Δ I A B A Ζ Ω I Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η ,

της είναι αρχικά προϊόν νοητικού προβληματισμού, μια συνειδησιακή υπερχείλιση θλίψης που αναπτύσσε­ ται επαρκώς πάνω στα λογικά της επιχειρήματα, στη συνέχεια γίνεται σωματικός πόνος ή, αν θέλουμε, κα­ ταλήγει και πάλι στον σωματικό πό­ νο που στην αρχή ήταν αθέατος. Ο σωματικός αυτός πόνος ενώνει την οργανική με την ανόργανη αγρυπνία, την έμβια φαντασίωση με το αδιέξο­ δο της νεκρής ύλης. Προπάντων όμως κάθε ζωντανό σώμα επιτυγχά­ νει και μια εισδοχή στην ονειροθήκη της φύσης. Εκεί από όπου, ατενίζο­ ντας φαινομενολογικά τον κόσμο, τον σημασιοδοτεί ως ένα άγνωστο λευκό, ως τα πάντα και ως το τίπο­ τα, διαφυλάσσοντας έτσι την εγγενή αγνότητα της αγνοίας του. Όμως το ποίημα εξετάζει τον κόσμο τόσο μικροσκοπικά όσο και μακρο­ σκοπικά. Με απαγωγή και επαγωγή ταυτόχρονα. Οι έννοιες των αντιθέ­ των συγκρούονται πάνω στο ελάχι­ στο ψήγμα της γνώσης που διαθέ­ τουμε, δίνοντας έτσι το μέτρο της ματαιότητας και του ανέφικτου. Η ποίηση της Δήμητρας Χριστοδούλου διαθέτει το διεισδυτικό βλέμμα που

επιχειρεί εισχωρήσεις προς κάθε κα­ τεύθυνση. Ελαχιστοποιεί το τοπίο με ανατρεπτική διάθεση, ψάχνοντας στο άνθος το αγκάθι, στον καρπό το σκουλήκι, στην καθαρότητα τον λεκέ. Ενώ προτρέπει προς τη συστολή, απομυθοποιεί τον μύθο της κατανό­ ησης για κάθε τι που μας περιβάλλει. Δεν κατανοούμε τίποτα, μόνο νιώ­ θουμε. Αλλά και πάλι το ελάχιστα ασφαλές τεκμήριο της ύπαρξης είναι το αβέβαιο. Αβέβαια και τα αισθήμα­ τα; Ένας φαύλος υπαρκτικός κύκλος που εκλιπαρεί συνεχώς προς τις αθέατες συντρόφισσες, τη μοναξιά και τη θλίψη. Ο κύκλος κλείνει, λι­ γοστεύει, στενεύει. Η σμικρότητα δείχνει ότι δεν έχει ανάγκες, αφού δεν έχουν πού να χωρέσουν. Η ύπαρξη όμως δεν πάσχει μόνο από ένδεια χώρου. Πάσχει και από ένδεια αισθημάτων. Και αλίμονο όταν μας «θερίσει πείνα αγάπης»... Επικροτούμε λοιπόν τον Λιμό της Δή­ μητρας Χριστοδούλου που μας πα­ ραπέμπει εντέλει στις αντανακλά­ σεις της συμπαντικής συνείδησης με ένα λόγο που τον χαρακτηρίζει η πλησμονή της ποιητικής συνείδησης. Χωρίς ξέφτια. ■

ΒΑΣΙΛ ΗΣ ΑΝΤ. Π ΑΣΧΑΛ ΗΣ

Η ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΑΙΜΟΝΙΚΟ Μορφές και όρια του σατιρικού σκίτσου Ιδιοις ά ν α λ ώ μ α σ ιν , 2007 Το βιβλίο εξετάζει τη γελοιογραφία που εμπλέκει απεικονίσεις των δαιμόνων. Το εγχείρημα είναι επίπονο και σύνθετο, γιατί ο χώρος εμπεριέχει μια αχανή παρακαταθήκη τους, και γιατί η ομάδα των δαιμόνων που εγκατοικούν στο σατιρικό σκίτσο αποτελείται τόσο από μορφές της θρησκευ­ τικής εικονογραφίας, όσο και από πλήρως σατιρικές εκδοχές, που αλλοιώνουν περαιτέρω μια εικόνα ήδη στρεβλή και δυσειδή. Το έργο εξετάζει τις θεωρητικές βάσεις, στις οποίες στηρίζεται η γελοιογραφική δαιμονοποίηση και, επί πλέον, επιχειρεί μια στοχαστική ιστορική περιδιάβαση στις απεικονίσεις των γελοιογραφικών δαιμόνων από τη Μεταρρύθμιση και τις ρίζες της, έως τη σχεδόν πρόσφατη εποχή. Ψηλαφά τη δυνατότητα του χιούμορ μέσα στο ιερό πλαίσιο, καθώς και τη γελοιώδη «παραμόρφωση», και εξετάζει τις συναφείς επικράτειες του γκροτέσκου και του μακάβριου, ώστε να γίνει ορατό το πε­ δίο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται αυτή η ιδιότυπη μίξη σάτιρας και επιθετικού ονειδισμού.

ISBN 978-960-631-776-7

ΣΤΑ

ΚΕΝΤΡΙΚΑ

ΒΙΒΛΙΟ ΠΩΛΕΙΑ

ΤΗΣ

Α ΘΗ Ν Α Σ

δ ι α β α ζ ω ] . Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

Νίκος Σταμάτης

Το σβησμένο, αλλά π ά ντα φ ω τεινό, τετρ ά δ ιο ια έκπληξη μας ήρθε από τις Βρυξέλλες, όπου ζει μόνιμα ο εκ Πατρών ποιητής Γιώργος Αθαναοόπουλος. Πρόκει­ τα ι για την τελευταία ποιητική του συλλογή Το σβησμένο τετράδιο (έχει ήδη εκδώσει τα Φευγα­ λέα, 1990 και Ερχομός, 1997), που στην πραγ­ ματικότητα του μύχιου συμβολισμού του δεν εί­ Γπύργος Αθαναοόπουλος ναι καθόλου σβησμένο, Το σβησμένο καθώς το βλέπουμε ολο­ τετράδιο ζώντανο και φω τεινό εμπρός στα μάτια μας και το κρατάμε στα χέρια μας, π λημμυρισμένο «...από αγάπες σαν τα ιε­ ρά τριαντάφυλλα...», π. 16, σελ. 23. Τα ποιήματα αυτά, στη βαθύτερη ουσία τους, αφήνουν το ίχνος κατα­ σταλαγμένων πια εμπειριών, που οι επιφάνειές τους έσβησαν μεν, αλλά που διατηρούνται όμως και αναδύο­ νται από τη μνήμη κι επανέρχονται σαν ανάμνηση, διεκδικώντας το πα­ ρόν από το άπειρο του θανάτου τους. Ωστόσο «Το άυλο χρήμα της στιγμής/ρέει στιλπνό και εύχρη­ στο...», π. 24, σελ. 34. Ίσως γ ια τί η στιγμή είναι και η μόνη που υπάρχει; Ή μήπως υπάρχουν κι όλες οι άλλες μέσα της, σαν σταγό­ νες πόνου ή ευδαιμονίας, χωρίς να χρειάζεται να ανακαλούνται κάθε φορά, σαν μια μεγάλη συμπύκνωση του ανθρώπου στην ενθαδική του ύπαρξη, κι άρα σαν κάτι που είναι πάντα στο παρόν;

Μ!

72

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Ο συγκινησιακός στοχασμός, που μας συγκλονίζει στην ποίηση, βρί­ σκεται πάντα παρών σ' αυτά τα σπουδαία κομμάτια της συλλογής. Ο ποιητής ελέγχει και υποτάσσει το υλικό του στο στόχο του, που του επιτρέπει την καθαρότητα, το βά­ θος της συγκίνησης και την ευκρίνεια της σκέψης και με μια γλώσσα επε­ ξεργασμένη και ικανή να μας μετα­ δώσει γνήσιο λυρισμό, όπως για πα­ ράδειγμα στο π. 27, σελ. 35: «...ψιθυριστή βροχή μάς πρόφτασε το βράδυ.../που μας μούσκεψε την ψυχή τόσο έντονα.../ως την τελική αντανάκλαση της μνήμης». Οι πηγές όμως ρέουν από τα μέτωπα των μα­ χών του βίου: «γιατί είδαμε το αίμα να συσπειρώνεται/Και να χιμάει με ζάλη στα μέτωπα του βίου» (π. 38, σελ. 46). Αυτό το αίμα, που δεν είναι άλλο από το αίμα της ζωής, που κυκλο­ φορεί ορμητικά μέσα στις φλέβες μας και που θέλει να ξεχυθεί σε έμπνευση, σε έρωτα, σε δημιουργία, σ' όλα τα μέτωπα που η βούλησή μας δημιουργεί, για να τα ζωογονή­ σει. Υπάρχει βέβαια και η άλλη πλευ­ ρά. Αυτή η πλησμονή του αίματος, αποκομμένη από την αρετή, το ήθος, το μέτρο να ξεστρατίσει, να γί­ νει κυνήγι του μηδενός, να αδειάσει την ύπαρξη του ανθρώπου από κά­ θε γνήσια αξία, να εκμηδενίσει κάθε προσπάθεια για ανάταση: «...ή μή­ πως θα τριγυρνάμε χωρίς θύμησες/μέσα στο χαμηλό φωτισμό/ντυμένοι τα βαριά πανωφόρια της τυφλότητας/και της σωματικής ανυ­ παρξίας» (π. 41, σελ. 49). Τι λοιπόν; Ζούμε, ζωντανοί, το θάνα-

[ Δ IA BA Ζ Ω 1 !

β ι β λ ι ο κ ρ ι τ ι κ ή

το; Τόσο η εποχή μας μας έχει εξου­ Η γυναίκα και το πέρασμά της, η βα­ θενώσει; Πόσο μακριά είμαστε, εμείς θύτερη σχέση με το «άλλο», που εί­ οι σημερινοί άνθρωποι, από την εσώ­ ναι ο έρωτας, έχει αφήσει βαθιά τα τερη στροφή του βλέμματος, από τη ίχνη της σ' αυτά τα ποιήματα, σαν θέαση του εσωτερικού φωτός μέσα βασανιστική κι επίμονη κίνηση του μας, όπως εκείνο του γέροντα τυ­ νου και του θυμικού, που ανεβοκαφλού Οιδίποδα, λίγο πριν εξαφανι­ τεβαίνει, δροσίζοντάς τα με ομορφιά στεί εκεί κοντά στον Κολωνό; Το και μουσική ή και κάποτε πνίγοντάς αδιέξοδο το επεξεργάζεται βέβαια η τα στις αιθέριες θάλασσες του φεγ­ ποίηση, αλλά δεν το υιοθετεί, συμπο­ γαριού. νάει, αλλά δεν το ενσωματώνει. Λυ­ Ξαναγυρίζοντας πίσω, στην αρχή πάται ή και καμιά φορά οργίζεται, και στο π. 1, και καθώς το τέλος συ­ αλλά ποτέ δεν γίνεται μοχθηρή και μπίπτει πάντα με την αρχή του κύ­ εκδικητική. Είναι κλου, ας θυμη­ πάντα με το μέρος Αυτή η πλησμονή του αίματος, θούμε πάλι ότι του ανθρώπου «η π όρτα έκλει­ ακόμα και στα λά­ αποκομμένη από την αρετή, σε,/μέσα έμειναν θη του, «προχώ­ το σώμα και τα ματα αναχώματα το ήθος, το μέτρο να μέλη τ ο υ .../τη ς χώματα/πλάθεται φλέβας ο φόβος η ψυχή μας/στη γη ξεστρατίσει, να γίνει κυνήγι κυρίευε όλο το στον ουρανό και κορμί.../οι φρικτές στον ορίζοντα/η παλάμες των ηδο­ του μηδενός, να αδειάσει την χαμένη αγκαλιά νών έσταζαν... της νιότης» (π. 42, /όμως σε λίγο ού­ ύπαρξη του ανθρώπου από σελ. 51). τε το μικρό δά­ χτυλο δεν θα κιΩραίες στιγμές, κάθε γνήσια αξία, να που αναπολούν με νείται/γιατί η πόρ­ ευγνωμοσύνη αυ­ τα έκλεισε οριστι­ κά», ποίημα πού τό που υπήρξε και εκμηδενίσει κάθε προσπάθεια συμπυκνώνει και αυτό που υπήρξα­ για ανάταση περιέχει όλα τα με, αλλά και γι' αυ­ άλλα. τό που έχουμε τώ­ ρα ψάχνοντας «Το αίνιγμα της ζω­ Το τι συμβαίνει πίσω από την πόρ­ ής», «ξοδεύοντας όνειρα κι επιθυμί­ τα, αν κρύβεται εκεί η πολύβουη ες» (π. 43, σελ. 52), και που θα μένει ζωή ή ο σιωπηλός και «αυθάδης» θά­ νατος, ο ποιητής δεν το αναφέρει. πάντα ανερμήνευτο. Αλλοτε σαν μια βιογραφία, άλλοτε Μπορούμε όμως να το εικάσουμε σαν μια δημόσια κατάθεση κι άλλοτε από το φόβο της φλέβας, από τις σαν μια δημηγορία υπεράσπισης, τα φρικτές παλάμες, απ' όλη την αγω­ ποιήματα της συλλογής διακυμαίνο- νία που κλιμακώνεται από στίχο σε νται με άρτιες εικόνες, με το σωστό στίχο και που δεν είναι άλλη από την βηματισμό και τόνο, με συγκρατημέ­ αγωνία του ανθρώπου μπρος στην νη αλλά δυνατή συγκίνηση, με ευαι­ επερχόμενη ανυπαρξία του. ■ σθησία και ευγένεια, ικανοποιώντας και τους πιο απαιτητικούς αναγνώ­ στες της ποίησης. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008 7 3

δ ι α β α ζ ω ] . Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

Γιάννης Χρυσούλης

Που είναι το μέλλον; ραγε τι αξίζει περισ­ σότερο στη ζωή ενός ανθρώπου, το ταξίδι ή ο τελικός του προ­ ορισμός; Η περιπέτεια και το εργώδες ενδιάμεσο ή η οριστική άφιξη στη χώρα των τετελεσμένων πραγ­ μάτων; Ο Αντώνης Μακρυδημήτρης, παράλληλα με τις λοι­ πές πολύπλευρες δραστηριότητές του, αναπτύσσει Αντώνης Μακρυδημήτρης μιαν ακόμα, διαφορετικού Νάες Αναες ύφους και ήθους, πνευμα­ τική πορεία, σαν μια παρά­ Εκδόσεις Ίκαρος, 2007 πλευρη κυκλοφορία του αί­ σελ. 60, τιμή: 10,45ευρώ ματος κάτω από την ορατή επιφάνεια των οριζόντων. Έχει εκδώσει τέσσερις ποιητικές συλλογές, ενώ μεταφράζει ακούρα­ στα ποιήματα και πεζά σημαντικό­ τατω ν ξένων δημιουργών (Ιζούμι Σκίμπου, Πήτερ Αήβι, Οκτάβιο Παζ, Τσέσλαφ Μίλος, Φίλιπ Αάρκιν, Ουώλτ Ουίτμαν κ.ά.) Στο θέατρο «Σημείο» παίχθηκαν παλαιότερα δύο θεατρικές μεταφρά­ σεις του που αφορούν το Ονειρό­ δραμα του Α. Στρίνμπεργκ και τη Βουνίσια γλώσσα του X. Πίντερ. Πα­ ραμένει ανέκδοτη μια ακόμη εξαιρε­ τική μετάφραση ενός από τα τελευ­ ταία θεατρικά έργα του Πίντερ με τ ί­ τλο Το πάρτυ. Αραγε πώς εξηγείται το γεγονός ότι αυτός ο πολυταξιδεμένος άνθρωπος ονομάζει την τελευταία του ποιητική συλλογή Νάες άναες, δηλαδή πλοία που δεν πλέουν, δεν ταξιδεύουν πια; Ο συμβολισμός είναι σαφής, σχεδόν πιραντελικού χαρακτήρα. Τα πλοία που δεν πλέουν εξακολουθούν να

Α

74-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ταξιδεύουν μέσω του ονείρου, της νοσταλγίας και της αδρανούς αλλά παντοδύναμης μνήμης. Μ ετά τη Νύχτα των αγαλμάτων (1991), τη Δύσκολη αποχώρηση (1999) και την Μαρτυρία (2005), οι Νάες άναες είναι αναμφιβόλως η ωριμότερη ποιητική στιγμή του Αντώνη Μακρυδημήτρη. Πρόκειται για μια δυναμική ελεγεία πάνω στις χαμένες ευκαιρίες και τα ματαιωμέ­ να σχέδια των επίδοξων νικητών στη ζωή, στον έρωτα, στη δημιουργία. Ό λα παίζονται, όλα χάνονται κι όλα ξανακερδίζονται απ' την αρχή για να ξαναχαθούν στο γύρισμα της ημέ­ ρας. «Πώς να φτάσεις Αυτά που έχεις ήδη Πίσω σου αφήσει;», ανα­ ρωτιέται σ' ένα του ποίημα. Τα θέματα που κυριαρχούσαν και στις προηγούμενες συλλογές του γύ­ ρω από το χρόνο, τη φθορά, το θά­ νατο, εδώ επανέρχονται, μεγεθύνο­ νται και πλουτίζονται με λαμπερές εικόνες λυρισμού και υπερρεαλιστι­ κών στοιχείων. Η παράδοση, η ιστο­ ρία, συνυπάρχουν αρμονικά με τον βαθύ στοχασμό και τις συχνές ανα­ φορές στην αρχαία τραγωδία, στους αρχαίους μύθους, στην Σαπφώ, στον Επίκουρο. Μ αζί η αγάπη για τον Σαίξπηρ, τον Σικελιανό, τον Ρίλκε. Αυτό δεν σημαίνει πως έχουμε να κά­ νουμε με μιαν εγκεφαλική και απρό­ σιτη ποίηση. Αντιθέτως. Τα έντονα συναισθήματα και ο λυρισμός των στίχων συγκινούν βαθύτατα τον αναγνώστη, που παρακολουθεί τις περιπέτειες της ανθρώπινης ύπαρ­ ξης καθαίροντας την τελική έκβαση των πραγμάτων. Στις Νάες άναες το σήμερα, το πριν και το μετά συναντιόνται, ενώνονται,

ϊ Δ I A BA Ζ Ω Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

απωθούνται με μιαν απίστευτη δύ­ ναμη και λιτότητα. Η πόλη που φυ­ λακίζει, η νιότη που έφυγε, εκείνα που δεν «κατακτώνται» πια παρά τις απελπισμένες προσπάθειες, τα λάθη που μολύνουν για πάντα τις πληγές των συναισθημάτων, η αδήριτη ανά­ γκη να δραπετεύσεις ανοίγοντας τα φτερά σου προς την ελπίδα και το άγνωστο. «Μια λυχνία φέγγει απαλά. Σαν αυτή που κρατουν οι κατάδικοι Ενώ σκάβουν κάθε βράδυ για την έξοδό τους» σημειώνεται στο ποίημα με τον τίτλο «Καφενείο». Εκείνο που εντυπωσιάζει στη γραφή του Μακρυδημήτρη είναι η υψηλή αι­ σθητική, η γλωσσοπλαστική ικανότη­ τα, τα μεστά νοήματα και η μουσικό­ τητα των στίχων. Κανένα ποίημα δεν μοιάζει με το επόμενο, διαθέτοντας αυτοτέλεια και προσωπική υγρασία.

Συχνά μας ξαφνιάζει ευχάριστα η μετάπλαση ενός μυθικού ζωώδους όντος όπως ο Κύκλωπας στο ομώνυ­ μο ποίημα, σ' έναν ιδεαλιστή ερωτευ­ μένο αυτόχειρα που με το απελπι­ σμένο του διάβημα μοιάζει να επι­ στέφει για πάντα στην ηρεμία και τη γαλήνη των εμβρυακών κυττάρων. Ο Μακρυδημήτρης στις Νάες άναες εξομολογείται εκ βαθέων, αγωνιά χωρίς να κραυγάζει, συμπάσχοντας με την πορεία και το χρέος του οι­ κουμενικού ανθρώπου. Η ποίησή του φέρει εντός της τα μηνύματα του παρελθόντος μαζί με μια γλυκύτατη αύρα ενός προβληματικού, αβέβαιου μέλλοντος. Κι αυτό γίνεται τελείως φυσικά. Γιατί το μέλλον είναι κάτι πο­ λύ κοντινό μας, αφού μπορεί κανείς να το αγγίξει πανεύκολα... σχεδόν με τις άκρες των δακτύλων του. ■

■Ένα Βιβλιοπωλείο ειδικευμένο σε θέματα:

Ο μ ίλ ω ν

νευμαιικΓβ

vQ^rcnons

πισπίμτκ

οινυνικού

ρο6Ηηματισμού

^ τοιζοη

Μ εσ ο^ς Αρμονίας Χαριλάου Τρικούπη 134,114 72 ΑΘΗΝΑ 210.3612217 και 210.3601512 φαξ 210.3612217]

ΠΡΟΣ ΤΗΝ

^

Sf-rrepifreiA

[ Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ ]Ι Τ Ι Κ Η δ ι α β α ζ ω

Σπύρος Γεωργίου

Οι κοινωνίες αντιμέτωπες με τον εαυτό τους ο ιστορείν, με το οποίο αναπαριστά το χθες ο εκάστοτε πολι­ τισμός, εξαρτάται από την ιδιαίτερη οπτική με την οποία το προσεγγίζει. Με γνώμονα τούτη τη θέση λοιπόν οι πολιτισμοί δρουν ως το υποκείμενο γραφής της ιστορίας (κι όχι ως αντικείμενό της)· ως υπο­ κείμενα συνδεδεμένα με μια ποιητική της ιστορίας, μέ­ Αντώνης Λιακός σω του ιστορείν. Πώς το παρελθόν Επικεντρώνοντας στην κα­ γίνεται ιστορία; τανόηση του ιστορείν, στις «νοητικές προϋποθέσεις Εκδόσεις Πόλις 2007 και διαδικασίες μέσα από σελ. 306, τιμή: 16,00ευρώ τις οποίες το παρελθόν μετατρέπεται σε ιστορική αί­ σθηση και γνώση», ο Αντώνης Διάκος δοκιμάζει να διερευνήσει πώς το πα­ ρελθόν γίνεται ιστορία με το ομότι­ τλο βιβλίο του. Ακριβέστερα επιχει­ ρεί να διατρέξει -χρησιμοποιώντας ποικίλους δρόμους- τη σχέση ανάμε­ σα στο ιστορείν και τους ιστορικούς, καταδεικνύοντας ότι η ιστορία βρί­ σκεται (τελικά) στο μεταίχμιο. Η ιστορία νοείται «ως διασταύρωση, ακόμη και ως διαμάχη λόγων» και γι' αυτό δεν είναι παγιωμένη γνώση αλ­ λά a fortiori υποκινεί καινούργιες συλλήψεις της ανθρώπινης εμπει­ ρίας. Και έτσι λοιπόν, με βάση τούτη τη δυναμική, οι κοινωνίες, κάθε φορά που διαλέγονται με το παρελθόν, έρ­ χονται «αντιμέτωπες με τον εαυτό τους». Η σημασιοδότηση της σχέσης ανάμε­ σα στο παρελθόν και το παρόν -όπως προκύπτει μέσα από «διαδο­

Τ

76

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

χικές αναγνώσεις»- η αξιολόγηση ως προς το αληθές και το πραγματικό -έτσι όπως σχετίζονται «ποίησις και ιστορία»- τα ποικίλα ερμηνευτικά πλαίσια που παράγονται -καθώς «οι παρέες γράφουν ιστορία»- η «αρχι­ τεκτονική του χρόνου» -απόρροια της πυκνότητας των θεωρητικών συζητήσεων για την ιστορία- η απο­ ξένωση και συμφιλίωση με το παρελ­ θόν, η λειτουργία του διλήμματος μνήμη / λήθη -που συνδέεται και με το «να ρωτάμε ή να αφουγκραζόμαστε»- είναι τα πεδία γραφής του Α. Διάκου. Στη διαδρομή σκέψης που ακολουθεί ο Α. Λιάκος διασταυρώνονται οι όψεις της ιστορικής μεθοδολογίας με τα ερωτήματα που συνοδεύουν την έρευνα του παρελθόντος. Οι αμφι­ βολίες των ιστορικών, τα επιχειρή­ ματα και τα πάθη τους, καθώς και οι περιορισμοί στους οποίους υπόκειται το ιστορείν. Στην ουσία λοιπόν η θεματική (στο αξιόλογο αυτό πόνη­ μα) του συγγραφέα προσομοιάζει και με τον εσώκοσμο του υποκειμέ­ νου, εντός του οποίου εκτυλίσσονται ποίκιλες συσχετίσεις ανάμεσα «στις διεκδικήσεις του ασυνείδητου και στις επιταγές του υπερεγώ». Εντέλει, ο λόγος του Α. Λιάκου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιστορι­ κός και ψυχοκεντρικός συνάμα- και υπ' αυτήν την έννοια άκρως ελκυ­ στικός, αφού το κεντρικό ερώτημα «πώς νοείται η ιστορία» συνάδει αβίαστα με την ιδιότητα των περισ­ σοτέρων «να παθιαζόμαστε για γε­ γονότα μακρινά (και) για πράξεις ανθρώπων που ποτέ δεν γνωρίσα­ με». ■

. Δ Ι Α Β Α Ζ Ω Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

]

Σπύρος Κακουριώτης

Η βυζαντινή σ ύνθεσ η ργο-σταθμός στη διεθνή βιβλιο­ γραφία η μελέτη του έλληνα φι­ λόσοφου Κ. Παπαϊωάννου για τη βυζαντινή τέχνη, ευτύχησε έπειτα από 42 χρόνια να εκδοθεί και στη γλώσσα μας, ολοκληρώνοντας έτσι τον βασικό κορμό των έργων του, που κυκλοφορούν από τις Εναλλα­ κτικές Εκδόσεις. Επίκεντρο της μελέ­ της του, ουσιαστικά, η ώσμωση αρ­ χαίου ελληνισμού και βυζαντινού κό­ σμου, έτσι όπως φανερώνεται μέσα από την τέχνη των ελληνικών Μέσων Χρόνων. Σε αντίθεση με τον Κ. Καστοριάδη, ο Παπαϊωάννου θεωρεί πως ο εκχριστιανισμός της ελληνιστι­

Ε

κής οικουμένης είχε ένα «ανανεωτικό αποτέλεσμα κεφαλαιώδους σημασίας», ανιχνεύοντας στην τέχνη της βυζαντινή Αναγέννη­ σης την ανάδυση της υπο­ κειμενικότητας που στε­ ρούνταν η ελληνική αρ­ χαιότητα. Ο Κ. Παπαί'ωάννου, σμιλεύει μια «προ­ σωπογραφία» του διανοη­ τικού ορίζοντα του βυζα­ ντινού κόσμου, είτε αυτός φανερώνεται στην τέχνη είτε στη θεολογία, την επι­ στήμη κ.λπ. ■

Κώστας Παπαϊωάννου

Βυζαντινή και ρωσική ζωγραφική Μετάφραση: Ελ. Νάκου Χρ. Σταματαπούλου

Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2007 σελ. 288, τιμή: 28,00ευρώ

- ΜΣυεχάιεη ίων Πνευμαιικών Δυνάμεων - Μ Ζωή ιου Ιεχοοουά - Το Τεάκρα κοι ίο Ανθρώπινο - Πώ5 νο γίνουμε Πρακιικοί Mu c iik ig i Es Ενεργειακά Πεδίο - Το όνειρο που Αφυπνίζει - Αρχαία Ιδεώδη eiov Σύγχρονο Τεκιονιομό - Το Κούρδιεμα ire AvSpu/fivre Φυχή5 - Τι είναι ο Τεκιονκμόδ κοι οι Σκοποί ίου ή ίο νόημα ίου Τεκιονιαμού

[

δ ι α β α ζ ω ] Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

Γιώργος Βέης

Ο μέγας ολετήρ ο γεγονός ότι μετα­ φράζονται πρώτη φο­ ρά στη γλώσσα μας τα παραπάνω έργα του μεγά­ λου σκώτου διαφωτιστή δεν θα πρέπει να περάσει απα­ ρατήρητο: αν και είναι γραμ­ μένα πριν από δυο και πλέον αιώνες, διατηρούν αλώβητες την αίγλη τους, τη μαχητική τους διάθεση και κυρίως την εντυπωσιακή επιχειρηματο­ λογία τους. Η δε άρτια μετα­ φορά τους σε ορθά, ρέοντα ηδέως ελληνικά τα καθιστά Ντέιβιντ Χιουμ ως εκ των πραγμάτων τιμαλ­ Κείμενα φή αποκτήματά μας. (Αυτοβιογραφι κά, Ο ΝτεΊβιντ Χιουμ (1711 -1776) Γνωσιολογικά, Ηθικά) παραμένει συναρπαστικός και ως στυλίστας του λόγου. Μετάφρααη: Μαρία Πουρνάρη - Αλλωστε το σπουδαιότερο βι­ Χρυσούλα Μητσοπαύλαυ βλίο του ήθελε να μεταφρά­ Εισαγωγή - επιμέλεια: σει, ως γνωστόν, στα γερ­ Μαρία Πουρνάρη μανικά ο μονήρης της Δρέσ­ Εκδόσεις Εκκρεμές, 2006 δης και της Φραγκφουρτης, ο σελ. 195, τιμή: 17,56ευρώ οποίος άλλαξε ριζικά τον τρό­ πο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο της βούλησης, δηλαδή ο Αρθούρος Σοπενχάουερ. Ακόμη και ο ανυποψίαστος αναγνώστης, ο οποίος θα περιδιαβάσει τις δυο σύ­ ντομες αυτοβιογραφίες του, οι οποίες εμπεριέχονται στην εν λόγω έκδοση, θα αντιληφθεί ότι συνδιαλέ­ γεται με ένα ρηξικέλευθο πνεύμα, το οποίο δεν δίστασε να αναποδογυρί­ σει στην κυριολεξία του όρου το σύ­ νολο των ιδεολογημάτων της υπερδομής της εποχής του, που δεν φημιζό­ ταν ούτε για την ανεκτικότητά της σε σχέση με τις νέες τότε έννοιες, ούτε για τις φιλελεύθερες αποκλίσεις της.

Τ

78

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Η γνωσιολογική εμμένεια στον Εαυτό ήταν το σύνθημα του Χιουμ. Είναι σαφέστατο το κίνητρο της επίμελήτριας: θέλησε να δώσει στο ευ­ ρύτερο αναγνωστικό κοινό μια πρι­ σματική έκθεση πεπραγμένων, ένα αντιπροσωπευτικό μείγμα γραφών του οξυδερκούς φιλοσόφου, ο οποίος υποστήριζε με πείσμα, αλλά και με νηφαλιότητα όταν το επέβαλ­ λαν οι ρυθμοί τής καταπίεσης γύρω του, τον αποκλεισμό του όρου a pri­ ori από τη ζώνη των γεγονότων της λεγάμενης αντικειμενικής πραγματι­ κότητας, τονίζοντας εμφατικά κάθε φορά τόσο την περιώνυμη «κοινή αί­ σθησή» του όσο και την «ορθόδοξη» στάση του περί αυτών των θεμάτων (βλ. ειδικότερα, σελ. 19 επ.) Εξ όνυχος αντιλαμβανόμεθα εδώ το ποσοτικό και ποιοτικό μέγεθος της ρήξης την οποία επέφερε στην ευ­ ρωπαϊκή σκέψη η απρόβλεπτη Πραγματεία για την ανθρώπινη φύ­ ση (1739-1740), σε συνδυασμό με τις ανατρεπτικές, ασυνήθιστα διεξοδι­ κές για τις συγκυρίες της εποχής των Έρευνες για την ανθρώπινη νόηση και τις αρχές της ηθικής (1748-1751). Αξίζει να παραθέσει κανείς την εύλο­ γη αντίδραση του Ιμμάνουελ Καντ, όπως κατατίθεται στα διάσημα Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μετα­ φυσική: «Εξομολογούμαι: η υπόδειξη του Ντέιβιντ Χιουμ υπήρξε ακριβώς εκείνο που πρωτοδιέκοψε πριν από χρόνια τον δογματικό μου ύπνο, κι έδωσε στις έρευνές μου μέσα στο πεδίο της θεωρητικής Φιλοσοφίας εντελώς άλλη κατεύθυνση [...] Ό ταν ξεκινάς από μία καλοθεμελιωμένη σκέψη, την οποία μας άφησε κά-

[ δ ι α β α ζ ω Β I b a i o k p i t i k h J

ποιος χωρίς να την αναπτύξει, μπο­ ρείς να ελπίζεις ότι με συνεχή διαλο­ γισμό θα την προωθήσεις περισσό­ τερο από όσο έφτασε ο διεισδυτικός όιντρας, στον οποίο οφείλεται η πρώτη σπίθα αυτού του φωτός» (μεταφράζει ο Γ. Τζαβάρας). Διερμηνεύοντας σε βάθος την εξής καίρια συμπερασματική πρόταση από τη Σύνοψη, που απαρτίζει το δεύτερο μέρος του κομψού αυτού τομιδίου, το οποίο με τη γνωστή φροντίδα του διάρθρωσε το Εκκρε­ μές (βλ. σσ. 72-73): «Όταν είμαστε πεπεισμένοι για ένα γεγονός της πραγματικότητας, δεν κάνουμε τ ί­ ποτε άλλο από το να το συλλαμβά­ νουμε συνοδεία ενός ορισμένου συ­ ναισθήματος, διαφορετικού από αυ­ τό που συνοδεύει τις απλές ονειρο­ πολήσεις της φαντασίας», διαπι­

στώνουμε ότι αυτό εντέλει ήταν το έναυσμα για τη μείζονα νιτσεϊκή έκρηξη, η οποία ακολούθησε στη συ­ νέχεια. Η πορεία του διαλογισμού, από τον Ντέιβιντ Χιουμ, που φτάνει έως τον φιλόσοφο που συνομίλησε με τον Ζαρατούστρα, αφού πρώτα ερεθίσει δημιουργικά τον Αρθούρο Σοπενχάουερ, συνιστά μια από τις λαμπρότερες εμπειρίες του στοχα­ σμού στην ήπειρό μας και όχι μόνον. Ενώ άλλοι απέκρυβαν, φοβούμενοι το ιερατείον, τα τεκμήρια των αποδομήσεών των στα υπόγεια των πύργων όπου ζούσαν, όπως π.χ. ο αινιγματικός, ενίοτε λιπόψυχος, Νεύτων, ο Ντέιβιντ Χιουμ δεν δίσταζε να παροτρύνει τους εκδότες του για μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διακίνη­ ση των ζεόντων έργων του. ■ 0 Γιώργος Βέης είναι ποιητής

Κ ε ί μ ε ν α εκ τ η ς κ α θ ’ η μ είς Σ ο φ ί α ς

Σ ε νεοελληνική ά π όδοσ η

• Αγίου Ίωάννου τοΰ Δαμασκηνού: Βίος Βαρλαάμ και Ίωάσαφ • Αγίου ’Ιουστίνου, τοΰ Μάρτυρος καί Φιλοσόφου: Πρός'Ελληνες • Θεοδώρητου Κύρου: Ελληνικών παθημάτων θεραπευτική • Άγ. Ίωάννου Δαμασκηνού, Βαρθολομαίου τοΰ Έδεσηνοΰ, Μακαρίου Σαμωνά, Μανουήλ τοΰ Παλαιολόγου: Βυζάντιο καϊΊσλάμ, ι. 'Ομιλίες α -δ '

ΠρότΥΠβο OeccwiKec

B k a o c g ic

Τηλ. 24310-29887 * www.degiorgio.gr

ΞΕΝΗ

Λ ΟΓ ΟΤ Ε ΧΝΙ Α

____________ Αρτουρ Σνίτολερ

Μετάφραση: Βασίλης Πατέρας

Τερέζα

Εκδόσεις Ροές, 2007 σελ. 357, τιμή: 16,00ευρώ ο τελευταίο από τα δύο μυθι­ στορήματα του Άρτουρ Σνίτσλερ παρακολουθεί τη ζωή της πρω­ ταγωνίστριας από την εφηβεία έως το θάνατο της. Η Τερέζα είναι μέ­ λος αυστριακής μεγαλοαστικής οι­ κογένειας, η οποία βρίσκεται σε φάση παρακμής. Ο αντισυνταγματάρχης πατέρας της πεθαίνει συφιλιδικός, έγκλειστος σε ψυχιατρείο, και η μητέρα της ζει δημο­ σιεύοντας μυθιστορήματα σε συνέχειες. Η Τερέζα συ­ νεχώς καταλήγει στη μοναξιά: Την αποξένωση από την

Τ

Εκδόσεις Έσοπτρον, 2007 σελ. 360, τιμή15,50ευρώ

/■^να βαθιά ανθρώπινο βιβλίο από έναν νέο συγγραφέα.

L Η ιστορία έχει στο επίκεντρό της ένα πεντάχρονο κοριτσάκι, τη Λέιλα, που μια μέρα εξαφανίζεται μυστη­ ριώδους μέσα σ' ένα εμπορικό κέντρο του Λος Αντζελες. Οι γονείς της, ανήμποροι να ξεπεράσουν αυτή την τρα­ γωδία, οδηγούνται στο χωρισμό. Ξαφνικά, πέντε χρόνια αργότερα, η Λέιλα επανεμφανίζεται στο ίδιο ακριβώς ση­ μείο όπου είχαν χαθεί τα ίχνη της! Είναι ζωντανή, όμως είναι βυθισμένη σε μια παράξενη σιωπή. Τη χαρά της συ­ νάντησης συνοδεύουν πολλά επιτακτικά ερωτήματα. Πού Λ ΟΓ ΟΤ Ε ΧΝΙ Α

Μετάφραση: Αλίκη Πιστεύου

Εκδόσεις Πάπυρος, 2007 σελ. 512, τιμή: 20,00 ευρώ ο μυθιστόρημα Η απάτη κυ­ κλοφόρησε το Ι98Ι γραμμένο από τον ίδιο τον Ίρβινγκ και εξι­ στορεί την πιο απίστευτη κομπίνα στην ιστορία των μίντια, που συ­ ντάραξε το εκδοτικό κατεστημέ­ νο, άγγιξε το Γουότεργκεϊτ και αποτέλεσε τον πυρήνα της ταινίας του Όρσον Ουέλς F for Fake, με θέμα την πλαστογράφηση στην τέχνη. To Ι97Ι ο Κλίφορντ Ίρβινγκ κατάφερε να εξασφαλίσει από τον Χάουαρντ Χιουζ μια σειρά από προσωπικές συνεντεύξεις και την

Τ

30

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

[ALEX BASCO]

Μετάφραση: Μαρία Παραδέλη

Ό π ο υ υπάρχει αγάπη δεν νυχτώ νει π οτέ

ΞΕΝΗ

οικογένειά της ακολουθούν οι συχνές εναλλαγές ερα­ στών τελικά ακόμη και οι σχέσεις της που αρχίζουν με τις καλύτερες προϋποθέσεις καταλήγουν άγονες. Για να εξασφαλίσει την επιβίωσή της, ούσα χωρίς πόρους, η Τερέζα εργάζεται ως δασκάλα και παιδαγωγός. Η μη­ τρική σχέση της με το νόθο γιο που αποκτά σε αρκε­ τά νεαρή ηλικία αποτυγχάνει και ο νεαρός αρχίζει να παραβιάζει το νόμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι, λίγο πριν το θάνατό της, της παραστέκεται μόνο ο πρώτος «ερα­ στής» της, τον οποίο είχε αρνηθεί να αρραβωνιαστεί.

βρισκόταν η Λέιλα όλο αυτό το διάστημα: Με ποιους; Αλλά κυ­ ρίως: για ποιο λόγο ξαναγύρισε; Η ανατροπή του τέλους είναι σίγου­ ρα απρόσμενη, μιας και θέτει την ιστορία στην αρχή της και αναδιατάσσει όλα τα δεδομένα. Είναι ένα βιβλίο συγκινητικό, με εύθραυστους ήρωες, υποκειμένους κάθε στιγμή σε απρόσμενα χτυπήματα, που όμως διαθέτουν περίσσεια ανθρωπιάς για να αντεπεξέλθουν σε αυτά. [Ν.]

Κλίφορντ Ιρβινγκ Η απ άτη

άδεια να γράψει την επίσημη βιογραφία του. Οι υπεύ­ θυνοι του εκδοτικού οίκου ΜακΓκρο-Χιλ κατέβαλλαν στον Χιουζ μέσω του Ίρβινγκ τεράστια ποσά προκατα­ βολικά για τα δικαιώματα έκδοσης του βιβλίου που περίμενε με αδηφάγα περιέργεια ολόκληρη η Αμερική. Το βιβλίο θα γινόταν σίγουρα η μεγαλύτερη εκδοτική επι­ τυχία της δεκαετίας, εάν δεν υπήρχε ένα σημαντικό πρόβλημα... Ο Χιουζ δεν είχε ιδέα για όλα αυτά. Το βι­ βλίο είναι η αληθινή ιστορία της απάτης, με τη γνήσια υπογραφή του εμπνευστή της.

[Ν.]

__________

Jean-Yves Tadie To μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α σ το ν ε ικ ο σ τ ό α ιώ ν α

Μετάφραση: Μαρίνα Κουνέζη

ΕκδόσειςΤυπωθήτω- Γ. Δαρδανδς, 2007 σελ. 339, τιμή: 19ευρώ

άθε πολιτισμός, κάθε κουλτούρα διαγράφεται με φόντο έναν θρησκευτικό ορίζοντα. Αλλά, αν η θρησκεία συγκροτείται γύρω από ένα βιβλίο, αν στο βιβλίο αυτό συμπυκνώνεται, συγκεντρώνεται και από αυτό ανατροφοδοτείται, τότε δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την Ινδία χωρίς τις Βέδες, την Κίνα χωρίς τον Κομφούκιο, το Ισλάμ χωρίς το Κοράνι, τον χριστιανικό κόσμο χωρίς τη Βίβλο στο σύνολό της, τον ιουδαϊκό κόσμο χωρίς την Τορά. Πάνω από αυτές τις απόκρυφες δομές, ο λογοτεχνικός κόσμος δημιουργεί άλλα βιβλίαμήτρες, τα οποία, με τη σειρά τους, ακτινοβολούν, γεννούν αναρίθμητα παιδιά, χρησιμεύουν ως σημεία αναφοράς, ακόμα κι αν δεν τα διαβάζουμε. Ωστόσο, η λογοτεχνία του καιρού μας ακολουθεί έναν δρόμο που

Κ

πορεύεται από την εγκυκλοπαιδική σύνθεση μέχρι τη διάσπαση, από τα υψίπεδα που τα σαρώνει ο αέρας της ελευθερίας μέχρι το εργαστήριο του ερευνητή με τα χίλια μικρά μυστικά. Αν συγκεντρώσουμε όλα μαζί αυτά τα καταλυτικά έργα, αυτά τα θαύματα, αυτές τις επαναστάσεις, τότε θα προκύψουν έννοιες που θα επιτρέψουν να ταξινομήσουμε το αταξινόμητο ή το μη ταξινομήσιμο, ένας χάρτης, έστω και αεροφωτογραφία, η ιστορία που εκτυλίσσεται σε έναν μεγάλο χωροχρόνο,

[Ν.]

ανέτειΛε η αγάπη

Σ ιδ ερ έν ια θέληση «Μια αγάπη που δεν πρόφτασε να ανθίσει γιατί οι αυστηροί ανθρώπινοι νόμοι την καταπάτησαν. Μια γυναίκα που πλήρωσε σκληρό και βάναυσα το τίμημα να γίνει πρόωρα μάνα φέρνοντας στον κόσμο μιας σκληρής και απάνθρωπης κοινωνίας το παιδί της, καρπό της παθιασμένης της αγάπης για έναν άνδρα που χάραξε ανεξίτηλα τη μορφή του στην καρδιά της.. Μια συγκλονιστική ιστορία γεμάτη από τα παιχνίδια της ζωής που άλλοτε κάνουν τους ανθρώπους δυστυχισμένους και άλλοτε πολύ ευτυχισμένους.»

Η ιστορία μιας γυναίκας που ο έρωτός της για τον άνδρα των ονείρων της έγινε καταιγίδα στα χρόνια που πέρασαν. Η καρδιά της πάγωσε και τα συναισθήματά της γι' αυτόν έγιναν μανιασμένα κύματα για να πνίξουν την αγάπη του γι' αυτήν. Τον κατέστρεψε, όμως εκείνος την αγαπούσε ακόμη. Έγινε διάσημος συγγραφέας και συγκλόνισε τη ζωή της. Ομως η μοίρα τους έπαιξε άλλο παιχνίδι απρόβλεπτο και συγκλονιστικό. Ένα μυθιστόρημα ύμνος για την δύναμη της αγάπης που ποτέ δεν πεθαίνει στις καρδιές των ανθρώπων όταν αγαπιούνται αληθινό. Γιατί π καρδιά έχει δικούς της νόμους και δική της λογική. Κ Υ Κ Λ Ο

Φ Ο Ρ Ο Υ Ν

ΣΕ

Ο Λ Α

ΤΑ

Β I Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

|

Παραγγελίες Πληροφορίες: ΔΥΑΙ ΕΚΔΟΤΙΚΗ, Ευήνου 4, Αθήνα, 115 27 » Τηλ- Fax: 210 77 76 227,6978 16 24 42, email: dyas.moissc

[

δ ι α β α ζ ω ] Β Ι Β Λ Ι Ο Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Η

Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α ____________

ΕκδόσειςΈλλην σελ.: 366, τιμή: 28,00 ευρώ ο παρόν βιβλίο δεν αποτελεί μία βιογραφία του Ιησού Χριστού. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα ήταν μάλ­ λον αδύνατο, αφού η μοναδική ιστο­ ρική πηγή είναι τα ευαγγέλια, τα οποία ενδιαφέρονται μόνο για τα όσα έπραξε ο Ιησούς στο στενό πλαίσιο της θρησκευτικής του αποστολής. Σκοπός αυτής της έκδοσης είναι να προσδιορίσει, με βά-

Τ

Α.-Ι.Δ. Μ εταξάς

____________

Υ π α ιν ικ τ ικ ά π ο ρ τρ α ίτ α

Η ανεπαίσθητη απεικόνιση του κύρους καθηγητής Α.-Ι.Δ. Μεταξάς επικεντρώνει το ενδια­ φέρον του στον πολύ μελετημένο βαθμό εκφραστι­ κής έντασης την οποία επιλέγει ο καλλιτέχνης, εν προκειμένω ο ζωγράφος, επειδή κρίνει ότι η ένταση αυτή αποτελεί την πλέον φανερή ένδειξη για να ακουσθεί η αφανής, βαθύτερη του προσώπου ομιλία. Με παραδειγματική αφορμή τον προσωπογραφικό λόγο του επτανήσιου ζωγράφου Σπύρου Βικάτου (1878-1960), διερωτάται για τη γενικότερη σχέση του προσώπου με την εξουσιαστική αναπαράστασή του και με την επιδίωξή του μέσα από αυτήν να δείξει κύρος ή να αποκτήσει. Οι προ­ σωπογραφίες του συγκεκριμένου ζωγράφου δείχνουν να μην τα λένε όλα. Διατακτική η προσέγγισή του, όπως φαί­ νεται επιδίωξή του ήταν η διακριτική διείσδυση στους συλ­ λογισμούς τους, ενώ ταυτόχρονα κινεί τη δική μας περιέρ­ γεια για τα συναισθήματά τους, τα οποία σκιαγραφεί με ιδιαιτέρως επιτυχή τρόπο χωρίς να τα εκθέτει. Ο Βικάτος επιλέγεται από τον Μεταξά ως κατάλληλη ύλη αναφοράς ώστε να εκτεθούν κάποιες γενικότερες σκέψεις για την κατεξουσιαστική λειτουργία των πορτρέτων. Στις οκτώ ενότητες του βιβλίου διατυπώνονται θέσεις και υποθέσεις, οι οποίες συνοψίζουν όσα σε μια άλλη εκδο­ τική εκδοχή θα μπορούσαν να αποδοθούν αναλυτικότε­ ρα και πληρέστερα. Αντλώντας από τη διαλεκτική περι­ πέτεια των σχέσεων ανάμεσα στην αγιογραφική και την κοσμική αγιογραφία, παραθέτει ένα σύντομο χρονικό για το πορτρέτο στην υπό τον τίτλο «Από την ικεσία στην ελευθερία» πρώτη ενότητα. Στην επόμενη ενότητα «Υπαγωγική και εξατομικευτική προσωπογραφία» εξηγεί την αναλυτική αντιπαράθεση ανάμεσα στη γενικευτική -

Ο

32

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ‘2008

___________

Εμμανουήλ Γκίκας

Ο Χ ρ ισ τός Ιη σ ο ύς, Μ ύ θ ο ς ή Π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α ση τα πορίσματα της ιστορικής επιστήμης και του κριτι­ κού ελέγχου των κειμένων, ποιος ήταν πραγματικά ο Ιη­ σούς από τη Ναζαρέτ, ποια ήταν η προσωπικότητά του, η διδασκαλία του, η δημόσια ζωή του, τα πάθη του, η αποστολή με την οποία ήταν επιφορτισμένος και, μέσα από την καταγραφή αυτών των στοιχείων, να δοθεί μια όσο το δυνατό πιο αντικειμενική απάντηση στο ερώτη­ μα «Ποιος είναι πραγματικά ο Ιησούς Χριστός;» [Κ.Π.]

_______________ΜΕ Λ Ε Τ Η

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2007 σελ, 124, τιμή: 18,81 ευρώ έκδηλη απεικόνιση και στη λανθάνουσα, που επιτρέπει να αναδυθεί ό,τι πιο ενδόμυχο ένα άτομο δια­ θέτει. «Προσωπικότητα ή ατομι­ κότητα;» Ο καλλιτέχνης στην προσπάθειά του να αγγίξει την ατομι­ κότητα χωρίς να αγνοήσει την προσωπικότητα λύνει το δίλημμα επιφυλακτικά. Στην τέταρτη ενότητα «Ζωγραφι­ κά και φωτογραφικά πορτρέτα» θυμίζει την αντιπαράθε­ ση για το πώς από τα μέσα και ιδίως από τα τέλη του ΙΘ1 αιώνα επιλέγονται και γενικεύονται διαφορετικοί τρόποι μνημείωσης, απαθανάτισης, παράλληλοι κατά κανόνα προς τις υφιστάμενες κοινωνικές αναμονές και διακρί­ σεις. Στις άλλες ενότητες προσεγγίζει το πώς οι τεχνοτροπιακές και χρωματικές επιλογές υπηρετούν αποτελε­ σματικά την πρόθεση του ζωγράφου, εκθέτει το διάλο­ γο που μπορεί να αναπτυχθεί ανάμεσα στο κύριο θέμα, το πρόσωπο, και τον εσωτερικό στον πίνακα περίγυρό του, επισημαίνει ότι δεν πρέπει να παραβλέπεται η ση­ μασία των θέσεων ανάρτησης των πορτρέτων, ενώ στην τελευταία «Από τα αντικείμενα στις σημασίες» προτεί­ νει τις ερμηνευτικές παραμέτρους που θεωρεί ότι πρέ­ πει να ληφθούν υπόψη κατά τη σχεδίαση ενός ερμηνευ­ τικού πλαισίου προορισμένου για τη μελέτη του προσω­ πογραφικού θεσμού. Συνεχίζοντας τις αισθητικές αναζητήσεις του των τελευ­ ταίων ετών, ο Α.-Ι.Δ. Μεταξάς στο πολύ ενδιαφέρον δο­ κίμιό του καταθέτει ανήσυχα κείμενα στα οποία κρύβο­ νται υποκινήσεις σημαντικές και για έτερα ζητήματα.

[ΔΙΟΝΥΣΗΣ Ν. ΜΟΥΣΜΟΥΤΗΣ]

ΟΙ Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ρ Ι Α Π Α Ρ Ο Υ Σ ΙΑ Ζ Ο Υ Ν :

Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Σ Κ. Π Α ΠΑ ΒΥ ΖΑ Σ

Α γ ώ ν ε ς Σ τ ο ν Ε λ λ η ν ικ ό Β ο ρ ρ ά Μ

α κ ε δ ο ν ία

1862

2007

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ

Το βιβλίο δημοσιεύτηκε το 2006 στις ΗΠΑ ως CLAIMING MACEDONIA, the struggle for the heritage, territory and name of historic land 1862-2004 (Εκδόσεις MAcFARLAND). Αποτελεί μια μοναδική επεξηγηματική προσέγγιση στο Μακεδονικό πρόβλημα για την ενημέρωση και τον προσανατολισμό στην αγγλική βιβλιογραφία, στην οποία η Ελληνική συμμετοχή είναι πενιχρή. Περιγράφει τον Πολιτικό, Διπλωματικό και Στρατιωτικό Αγώνα για την Κληρονομιά, το Έδαφος και το Ονομα της Ελληνικής Μακεδονίας από το 1862 μέχρι σήμερα. Βασίζεται σε 230 Εξωελληνικές και Ελληνικές πηγές που προβάλλουν το βιβλίο ως ΑΝΤΙΔΟΤΟ για την παγκόσμια Μακεδονική ιστορική ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣΥΝΗ.

Σελ.: 336 Τιμή: 25.00 € ΑΓ. ΙΩΑΝΝΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ 80, ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΤΗΛ.: 2107707114 · FAX: 2107710581 e-mail: ekdoseissimmetria@yahoo.gr www.simmetria.gr

Μουσικές αναφορές στο έργο του Γιάννη Σκαρίμπα Ηρώ Τσαρνά-Κόχυλα

64

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

εν είναι τυχαίο ότι το έργο του Γιάννη Σκαρίμπα σχεδόν στο σύνολό του εξελίσσεται κάτω από τους ήχους μουσικής και ιδίως αυτό της πιο γόνιμης περιόδου του, της εποχής του Μεσοπολέμου και στις παρυφές της «γενιάς» του '30. Ο Καρυωτάκης, ο γενάρχης, κα­ τά κάποιον τρόπο, των ποιητών του Μεσοπολέμου, έχει ήδη μέσα στο έρ­ γο του αναφορές σε εικόνες της όπε­ ρας, στο δεύτερο, λόγου χάρη, κείμε­ νο του Ονειροπόλου του, ένα από τα τελευταία του κείμενα, και ο Να­ πολέων Λαπαθιώτης, που ο Σκαρίμπας τους θεωρεί μεταξύ άλλων ως την «καβαλλερία ιδαλγών ποιητών που διάβηκε όπως οι εντονότερες νότες ενός κοπανιαμέντου που φεύ­ γει...»1, για να αναφερθούμε ενδεικτι­ κά σε δύο χαρακτηριστικούς ποιητές της εποχής, έχει δώσει πολλά ποιή­ ματα με τίτλο τους τη μουσική («Λυ­ πητερή μελωδία», «Αποχαιρετισμοί στη μουσική»). Αλλά, πέραν τούτου, διατρέχοντας τους πρώτους σ τί­ χους των ποιημάτων του νιώθεις να σε κατακλύζει μια μουσική αίσθηση. («Καημός, αλήθεια, να περνώ του έρωτα, πάλι το στενό», «Τ' όνειρό μου πέθανε, χθες αργά, το βράδι»). Είναι γνωστό ότι οι ποιητές του με­ σοπολέμου έχουν δεχτεί στην ποίη­ σή τους την επίδραση του συμβολι­ σμού, που εξ ορισμού είναι συνδεδεμένος με την έννοια της μουσικής. Ο Βάγκνερ ειδικότερα «αυλάκωσε», σύμφωνα με την έκφραση του Τέλλου Αγρα, ποιητή και έγκριτου κριτι­ κού της εποχής, τη συμβολιστική φ ι­ λολογία στη γέννησή της2. Ο Λαπα­ θιώτης μάλιστα βρίσκεται κάτω απ'

Δ

τον αστερισμό και του αισθητισμού του Oscar Wilde, συγγραφέα που έχει επίδραση και στο έργο του Σκα­ ρίμπα, ο οποίος αναφέρει τη ρήση του ιρλανδού συγγραφέα για την ομορφιά: «Η ομορφιά είναι μια μορ­ φή της μεγαλοφυΐας. Είναι απ' τα μεγάλα γεγονότα του κόσμου» (στο Χαλκίδα ή Το Βατερλώ δυο γελοίων, σ. 177)\ Με τους υπερρεαλιστές είναι δεμέ­ νος μουσικά ποικιλοτρόπως. Πρώ­ τον, για τί πολλές εικόνες του στο Το σάλο του Φίγκαρω (1938), λόγου χά­ ρη, με γυναίκες-μουσικά όργανα, έχουν πηγή τους ανάλογα εικαστικά έργα των υπερρεαλιστών, όπως η γυναίκα-βιόλα που ανακαλεί το αντί­ στοιχο των υπερρεαλιστών le cadavre exquis\ Κατά δεύτερο λόγο, έχουν έναν κοινό εμπνευστή, τον ρο­ μαντικό γερμανό συγγραφέα, ειση­ γητή του φανταστικού στα νεότερα χρόνια στην Ευρώπη και μουσικό, τον Ε. Τ. A. Hoffmann, το δημιουργό της περίφημης γυναίκας-αυτόματου Ολυμπίας που θα εμπνεύσει στον Σκαρίμπα το ομώνυμο ποίημά του και, κατά τη γνώμη κάποιων μελετη­ τών του5, θα αποτελέσει το υπόβα­ θρο του Το σόλο του Φίγκαρω. Το τε­ λευταίο κείται στο μέσον των μεγά­ λων συνθέσεων πρόζας του συγγρα­ φέα, το Μαριάμπας (1935) και το Χαλκίδα ή το Βατερλώ δυο γελοίων (1959). Εκεί ο ήρωας Αντώνης Σουρούπης θα ερωτευθεί τη γυναίκακούκλα και θα θελήσει να την ακού­ σει να παίζει το «σόλο» του Φίγκα­ ρω, μα θα αστοχήσει στο κούρδισμά της και, αντί για κουρδιστήρι, θα της μπήξει μαχαίρι και θα τη σκοτώσει.

Στην όπερα του Χόφμανσταλ Τα πα­ ραμύθια του Χόφμαν, ο ίδιος ο Χόφμαν φέρεται επίσης ερωτευμένος με την Ολυμπία και χορεύει μαζί της βαλς στην πρώτη πράξη. Η Ολυ­ μπία, πάλι, τραγουδά ένα σκοπό, «τον σκοπό της κούκλας», γραμμένο ειδικά γι' αυτήν «τα πουλιά μέσα στα δέντρα». Ο Leo Delibes που εμπνέεται από αυτό το πρόσωπο το μπα­ λέτο του Coppellia ou La fille aux yeux d ' email, βάζει τον μάγο Κοπέλιους να αποκοιμίσει τον νεαρό άντρα που ερωτεύτηκε την Ολυμπία, να του αρπάξει την ψυχή και να δώσει από αυτήν ζωή στην κούκλα, που μετατρέπεται έτσι σε μια ευκίνητη χορεύ­ τρια. Στο βαλς της κούκλας η χορεύ­ τρια κινείται ακόμη με μηχανικές κι­ νήσεις, σαν αυτόματο. Ο Σκαρίμπας θα γράψει επίσης, σε παρόμοιο κλίμα, ανάμεσα σ' άλλα και το ποίημα Une valse des peples6: «Νάσουν σαν να μην ήσουν και σαν (νάσαι) / ούτε να σ' είχα ονειρευτεί να κρους την πόρτα / να κραίνε τα πουλιά και να σφυράνε / οι λεύκες σαν βιολιά τον Μάη που εώρτα...» Εξάλλου οι τοπικές εφημερίδες της Χαλκίδας, την εποχή της πρώτης δη­ μιουργικής φάσης του συγγραφέα, έχουν πλήθος μουσικών αναφορών ή παραστάσεων θεατρικών ή κινημα­ τογραφικών παρουσιάσεων. Στην προκειμένη περίπτωση διαβάζουμε στον Εύριπο του 1934: «Σήμερον και αύριον στο ΚΕΝΤΡΙΚΟΝ η σαχπίνα, η θεότρελλη, η ξελογιάστρα Άννυ Οντρά εις την τελευταίαν και ωραιοτέραν οπερέτταν του σκηνοθέτου Καρλ Λαμάκ: Δεσποινίς Παραμύθια Χόφ­ μαν»7. Ας μην ξεχνάμε ότι η μητέρα του συγγραφέα, όπως αναφέρει ο ίδιος σε ένα από τα αυτοβιογραφι κά του σημειώματα, «ήταν παραδοσιακή αρχοντοπούλα και γλωσσομάθισσα

(είχε βγάλει το γυμνάσιο του Αίγιου) με υπηρέτες και υπηρέτριες με "κλει­ δοκύμβαλο" και... φέσι!» Πέρα όμως από τις οποιεσδήποτε επιδράσεις που δέχτηκε ο Σκαρί­ μπας στο θέμα της μουσικής, φαίνε­ ται ότι τη μουσική την είχε στο αίμα του. Η ζωή του όλη λικνιζόταν ανά­ μεσα στους ήχους της θάλασσας και του σφυρίγματος του τρένου, όπως μαρτυρεί ο φίλος του Νίκος Χατζηγιάννης. Μοιάζει πως δεν ήρθε σ' αυ­ τήν τη ζωή παρά για να τραγουδήσει και «να χορέψει», σύμφωνα με το κι­ νηματογραφικό σχόλιο του Andrew Kotting στον ήρωα του Μπέκετ. Η πρόζα του εδώ κι εκεί υμνεί, τραγου­ δά ή και χορεύει8, ενώ η ποίησή του έχει προσφερθεί άψογα στη μελο­ ποίηση, όπως το κλασικό «Σπασμέ­ νο καράβι» (ποιητική συλλογή Ουλαλούμ). «Όταν πάω "επάνω"», λέει ο συγγραφέας, σε φιλμ του Σολδάτου, «δεν θα σεμνύνομαι για τη δόξα που θα με βάλει στον κίνδυνο να γίνω σο­ φός, αλλά για τί περπάτησα, τρα­ γούδησα χαρές και λύπες, χαιρόμουν

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

85

Δ Ι Α Β Α Ζ Ω ] Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

ΜΕΛΕΤ ΗΜΑΤ Α

τη μάνα φύση που με γέννησε». Με το πέρασμα του χρόνου οι απο­ δόσεις των ποιημάτων του μουσικά, αυξάνονται και ποιοτικά και ποσο­ τικά, και μάλιστα τα έργα του εμπνέουν μια θεατρικότητα9. «Μόνο αυτή (μια βρύση). Κι η μανούλα μου που ήξερε πόσο / με τραβού­ σαν τα σούρπα, τα φεγγάρια -ω Μ άνα!- / τα γλυκά ξεπορτίσματα της αγάπης, κι ως τόσο τα θαμπά και τα πλάνα... / Θα πεθάνω -για

όλα μας του γιαλού τα καραβάκια» («Χορός συρτός»). Ο ήρωάς του, το άλλο «εγώ» του συγγραφέα, όταν, μετά τη μεταμόρ­ φωση των άλλων σε νευρόσπαστα, μεταμορφώνεται και ο ίδιος, κρούει τα χέρια του σαν τ α χάλκινα όργανα μιας ορχήστρας. Αυτή τη μεταμόρ­ φωση, των άλλων και του εαυτού του, την κάνει ο ήρωας, μιας και είναι «εφταξούσιος» (Το σόλο, ο. 66) (= αυτεξούσιος) να φανταστεί και να

ΓΙΑΝΝΗΣΣΚΑΡΙΜΠΑΣ

ΓΙΑΝΝΗΣΣΚΑΡ1ΜΠΑΣ Τόθεΐό Τραγί

♦ —

έρωτα καθώς μια βραδιά θα πηγαί­ νω / σαν 'να όμορφο αγρίμι που το τραβάει το νεράκι- / θα με σκούξει παράξενο ένα πουλί χτυπημένο, / η αγάπη - γεράκι...» («Ευθανασία») θα πει μελωδικά με απόηχους Καββαδία εδώ, ή αλλού Καρυωτάκη: «Λοιπόν ωραία! Εφτάσαμε, ποιος ξέ­ ρει από τι κήπους / ξένα πουλιά γης άγνωστης -Πρώσοι εδώ ατενείς- / κι είμαστ' εδώ (στης χάλκινης καρδιάς μας μπρος τους χτύπους) / μ' άγνω­ στο εντός μας γνώρισμα και ρόγχο μηχανής» («Τα ρομπότ») ή και Σο­ λωμού: «Ειπέ μου, αγάπη μου, για ένα καράβι / Θολό που ολομόναχο πάει...» («Το καράβι») και σε πιο γορ­ γούς ρυθμούς: «Κάλλιο χορευταράς νάμουνα, πέρι / κόλλες που να κρατώ και μολυβάκια, θάσερνα συρτό χορό χέρι με χέρι / μ'

80

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ Ό κύριοςτον Τζάχ

τ

Ύ

— —

δημιουργήσει τη δική του πραγματι­ κότητα. Κι αυτή η πραγματικότητα είναι ο κόσμος του θιάσου των νευρόσπαστων, ο κόσμος του, ο κόσμος μας, κοιταγμένος κάτω από ένα πρί­ σμα σοβαρής φιλοσοφίας («το μυστι­ κό της ζωής, το μυστήριο της ύλης», Το σόλο, ο. 78), εκφρασμένης όμως με γκροτέσκο ύφος. Πώς αλλιώς αφού, «ο ίσκιος ενός αμαξά, με τον ίσκιο μιας βούρτσας έσβυσε τον ίσκιο μιας άμαξας...», σύμφωνα με τη ντοστογιεφσκική ρήση που επίμονα χρησιμοποιεί ο συγγραφέας (στο Το σόλο του Φίγκαρω τρεις φορές, σσ.

114, 116, 117, και ως μότο στην αρ­ χική έκδοση στο Το Βατερλώ δυο γε­ λοίων) και που μας πηγαίνει μέχρι το «σκιάς όναρ άνθρωπος»10! Ήδη στην πρώτη του λογοτεχνική παρουσία, στα βραβευμένα, νέας

Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

πνοής, ηθογραφικά του διηγήματα Καϋμοί στο Γουπονήσι (1930, εκδ. Κά­ κτος 1975, Νεφέλη 1995), το τραγού­ δι, το «περιπαθητικό», το λαϊκό, κατέ­ χει μια ξεχωριστή θέση: «Αμάν. Ούλοι μου λεν υπεμονή / θέλει καιρό ο έρως· / υπεμονή κάνω κ' εγώ ώστε να γίνω γέρος...» (Κάκτος, σ. 28) Ακόμη και στον Καραγκιόζη του, δί­ πλα στη τροχιά γλώσσα του «θεά­ τρου σκιών» θα αναβλύσει ο λυρι­ σμός κι η μελωδία, ιδίως όταν πρό-

ΓΙΑΝΝΗΣΣΚΑΡΙΜΠΑΣ

ΔΙΑΒΑΖΩ

Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α

δημιουργία: «...η αρμονία αρχίζει απ' τη σιωπή και κατόπι· ποτές μου δεν έπαιξα οκαρίνα στο ύπαιθρο. Η μου­ σική της σιγής είναι η γλυκότερη απ' ούλες» (σ. 29). Μέχρι που σκέπτεται να γράψει και συλλογή ποιημάτων με τίτλο Σιωπία. «Sois belle et tais-toi», κρατά τη ρήση γάλλου ποιητή στις σημειώσεις του". Από την άλλη κάποιες μουσικές νό­ τες στο Θείο τραγί κάνουν υπόκρου­ ση στην κακία και τη διαφθορά για

ΓΙΑΝΝΗΣΣΚΑΡΙΜΠΑΣ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ Τυφλο6$ομά$α

I

ί

Τό Βατερλώ δυό γελοίων

♦

κειται για τη Φατμέ, την Πασοπούλα. Εδώ, όπως στην εξωτική Μαθητευομένη των τακουνιών (1960), έρ­ χεται ο απόηχος του παραμυθένιου κόσμου της Σεχραζάτ, η μαγεία της Ανατολής. Αλλά και στα διηγήματα από το Θείο τραγί (εκδ. Μαυρίδη, Αθήνα 1933) η μουσική είναι πάντα παρούσα. Οι δεσποσύνες παίζουν πιάνο, όπως στο Η ιστορία ενός ασήμαντου: «Κά­ θονταν μπρος στο πιάνο... Τα δάχτυ­ λά της φτερούγιζαν» (σ. 188) ή και στο ομώνυμο διήγημα της συλλογής: «εκείνο τους (των δαχτύλων της) το πικάντικο πέταγμα πάνω στα πλήχτρα του πιάνου, τον ξετρελάναν τον Κύριο» (σ. 32, εκδ. Νεφέλη, 1993). Στο ίδιο έργο έρχεται και μια αποκάλυψη μέσω της μουσικής που θα απλωθεί στη συνέχεια σε όλη τη σκαριμπική

]

την οποία καυχιέται ο ήρωας του έρ­ γου, Γιάννης, επαίτης, πλάνης, κο­ σμοπολίτης και πάνω απ' το χρόνο: «Ένιωθα την προστυχιά μου σαν ποίημα, σαν 'να κοπανιαμέντο της βρώμας» θα σκεφθεί μπροστά στην αγέρωχη πυργοδέσποινα που σχε­ διάζει να κατακτήσει. Στο σύνολό του αυτό το διήγημα ή, μάλλον, νου­ βέλα θα μπορούσε να παραπέμψει στην Beggar's Opera (= Opera des gueux) (Pepush Gay, F, 81) και στο pica­ resque στην τέχνη, αφού από την αρ­ χή ώς το τέλος διατρέχει το έργο η χαμσουνική φυσιογνωμία του περιπλανώμενου ανά τον κόσμο ήρωα, που έχει γίνει κυνικός από τις στερή­ σεις του, αλλά συνάμα και επινοητι­ κός, φιλοσοφημένος, και πάντως ένας ζωντανός χαρακτήρας αντικομφορμιστή με τις υπερβολές του που

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

87

[

δ ι α β α ζ ω ] Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α

κινούν έναν ολόκληρο κόσμο γύρω του. Ο ήρωας στο Θείο τραγί είναι συγχρόνως κι ένας τύπος μποέμ και, όπως θα φανεί στην εξέλιξη των έρ­ γων του Σκαρίμπα, δεν υπολείπεται σε τίποτα από την περίφημη ομάδα των μποέμηδων νέων του Murger, ούτε στη φτώχεια τους και στα δά­ νειά τους, ούτε στην αγάπη για το ωραίο φύλο, ούτε στην παράλληλη εξάσκηση των τεχνών, ποίησης, μου­ σικής, ζωγραφικής, αλλά και φιλοσο­ φίας. Ο συγγραφέας έχει φιλοτεχνή­ σει σχέδια για τα έργα του, όπως για το Μαθητευομένη των τακουνιών (εκδ. Δίφρος 1960) και την «αυτοσκιτσογράφησή» του στην πρώτη έκδο­ ση του Μαριάμπας (εκδ. Κ. Παπαδόγιαννη, εικόνες Α. Πολυκανδριώτη, Αθήνα 1935). Εξάλλου τα άρθρα του για τη λογοτεχνία «Υπερζωή» (Εύριπος, 26.4.1933, ΓΑΚ, Αρχεία Νομού Ευβοίας), «Το μηδέν και το άπειρον - ο φαύλος κύκλος και ο χρόνος» (Ευβοϊκός χρόνος, 31.5.1980, ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελένης Βασιλείου, φ. 1,2) ή τα χρονογραφήματά του Τα πουλιά με το λά­ στιχο (Χαλκίδα, 1978), Σπαζοκεφαλιές στον ουρανό (Κάκτος, 1984), φέρουν πάντα το φιλοσοφικό στοιχείο'2. Το θέμα του «αλήτη» ή του μποέμ εξάλλου είναι πολύ συνηθισμένο στις εφημερίδες της εποχής, σε μερικές απ' τις οποίες αρθρογραφεί και ο ίδιος: «Η μικρούλα του Μονπαρνάς», αναπαράσταση της μποεμικής ζωής του Μονπαρνάς (Εύριπος, 24.12.1933), ολόκληρα μέρη από την Μποέμ, στο «Τραγούδι μιας νύχτας» (Εύριπος, 25.1.1934), «Τιτί, ο βασιλεύς των αλη­ τών», «Το χαμίνι της Νέας Υόρκης» (Παλίρροια, 21.7.1907), «Εύθυμοι αλή­ τες», οπερέτα της «ΟΥΦΑ» (Εύριπος, 24.4.1937), «Τα δυο χαμίνια» (Εύρι­ πος, 18.8.1937) (ΑΝΕ), «Ο αλήτης» (Εύριπος, 24.4.1939). Από αυτά τα διηγήματα και στο εξής

33

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

μπορούμε πλέον να μιλάμε για τον θίασο που συντονίζει ο συγγραφέας μέσω του ήρωά του και που θα τον ακολουθεί ώς το τέλος αδιάλειπτα. Ο θίασός του είναι στην ουσία μια φανφάρα, μια τζαζ μπάντα” , σύμ­ φωνα με τον ίδιο, που γίνεται όμως όπερα και κλασική μουσική στις πιο λυρικές του στιγμές. Τα χάλκινα τον ακολουθούν κυρίως στα φασουλίστικα και γκροτέσκα καμώματά του: «Βλέπω 'να όνειρο στις νύχτες όλες: / νάχω -για παλάμες- δυο μπρούτζινες πιάτες / κι όσες στα δάχτυλα με παίξαν μαριόλες / να με φτάνουν τρεχάτες» («Ο Αρλεκίνος», λπαντες στίχοι, σ. 84). Από τη τζαζ συνοδεύεται ο θίασος στα καθημερινά χοροπηδητά του, κάποτε όμως και σε σοβαρά ζητήμα­ τα, όπως αυτό της ανισότητας: «Αν τουλάϊστον οι Νέγρες μας / δεν γεράζαν απ' τα είκοσι... / Αν τουλάϊστον οι όψεις μας / δεν -μέσ' στα ά­ σπρα τους- πιο μαύριζαν». Από την άλλη είναι «τα πρόσωπα της Όπερας που ταράζουν την επι­ βεβλημένη αρμονία του κόσμου» (Ρ Πρόγραμμα Ελληνικής Ραδιοφωνίας). Κι εδώ ανισότητες, μαύροι, αλλοπρό­ σαλλα άτομα, εξουσία, πόλεμοι, κι ένα «κινούμενο δάσος», στον σκαριμπικό Μαριάμπα όπως στον σαιξπη­ ρικό Μάκβεθ. Και πάντα οι παλιά­ τσοι. Παίρνει συνείδηση του εαυτού του ως παλιάτσου14: «Εγώ την κρυφολαχταρούσα και τη λάτρευα και αυτή με μεταχειριζόταν για "διαμέσο". Με ραβασάκια μ' έστελνε στους φίλους της... Γέλα λοιπόν παληάτσο. Έκλαψα...» (Το θείο τραγί, «Η ιστορία ενός ασήμαντου», σ. 182)15. Έχουμε έτσι μια πρώτη έμμεση αναφορά στην όπερα του Λεονκαβάλο Pagliacci και μάλιστα στο κομμάτι της πρώτης πράξης Ridi pagliaccio, «της αιώνιας

Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

ιστορίας του μττουφόνου που πρέ­ πει να γελάει και να κάνει και τους άλλους να γελούν ενώ η καρδιά του είναι ραγισμένη»16. Και πιο κάτω: «Αρχισε ένα κομμάτι απ' τους παληάτσους. Έπαιζε και η ζωή μου γυρνούσε: Ό λα τα πράγματα όσα στο βίο μου εγνώρισα -κ ι' η αστραπή, και το βαπόρι, κι' η καμέλια- ό,τι άγ­ γιξα με το χέρι ή με τη σκέψη μου, όλα μαζί μια αστεία μπάντα φασουλίστικη (με μύτες σπαραχτικές μουζικάντες μεθυσμένοι) διάβαιναν μεσ' στη νύχτα ανακρούοντας τα αίσχη μου, κάθε μου αηδία ή ρεζιλήκι... Ο ύμνος μου!...» (έ.α., σσ. 189,190). Στο Μαριάμπας θα επανέλθει ο συγ­ γραφέας άμεσα αυτή τη φορά στο «Ρίντι», που το τραγουδά ο διάσημος τενόρος και εκκεντρικός ιταλός Αγγε­

[ δ ι α β α ζ ω Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α

]

λο Πάσκουα στις 17 Ιανουαρίου του 1934, από το ξενοδοχείο «Παλίρ­ ροια» (υπάρχει και σήμερα στη Χαλ­ κίδα, αλλά αυτό που αναφέρει ο Σκαρίμπας ήταν το παλαιότερο αρ­ χοντικό -στην ίδια θέση πλάι στο κύ­ μ α- που κράτησε ώς το 1970) προς χάρη της Ζηνοβίας Ζαλούχου που μένει απέναντι: «Το στο πλάι μου ολάνοιχτο και φωτισμένο παράθυρο ήταν κάποιου κ. Ιωάννη Μαριάμπα. Απ' το σβυστό το δικό μου, σας τρα­ γούδησα τότε το αγαπημένο σας "Ρίντι Παλιάτσο"» (σ. 103). Από αυτή την επιστολή του Πάσκουα στη Ζα­ λούχου θα αποκαλυφθεί η κλοουνίστικη κατεργαριά του Μαριάμπα, κάτι σαν οπερατική ίντριγκα στην οποία κατέφυγε για να κατακτήσει τη Ζαλούχου: «Τραγούδαε ο Πά-

Οι Εξόριστοι της Σερανβέλ Βιβλίο 2ο: Χαλκοττρόσωττος

Βιβλίο 1ο: Πτεράργυροι

ffVs-pdppupot Δύο συναρπαστικά βιβλία περιπέτειας και φαντασίας. Καταδυθείτε σε μια πόλη που κάτω απ ό τους δρόμους της απλώνεται ένας σκοτεινός λαβύρινθος. Μια πόλη γεμάτη μυστήριο και ίντριγκες, αλχημιστές, μισθοφόρους, εμπόρους, αρι­ στοκράτες και κατασκόπους.

Κώστας Βουλαζέρης

ιτας Βουλαζέρης

ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΣ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ w w w .fan ta stiko so rizo n ta s.g r

[ ΦΔ II Λ Ο Λ Ο

] Γ I Κ A

β ά ζ ω

Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ A Τ A

σκουα στη θεόσβυστη κάμαρη και προβάλλατε εσείς στο φωτεινό πα­ ραθύρι. Αρχίσατε τότε μια παντομί­ μα υπέροχη. Όπου αυτός τραγούδαε Αααα! ανοίγατ' εσείς ένα μέτρο το στόμα, κι όπου εκείνος -σε δια­ λείμματα- σφύραε, κάνατ' εσείς το χείλι χωνάκι» θα του παρατηρήσει η Ζαλουχου (σσ. 117, 118). Κι όμως στη θέληση αυτού του παλιάτσου θα υποκύψει τελικά η Ζηνοβία Ζαλούχου, όταν σαν συγγραφέας ορίζει το θάνατό της, κατά το πρότυπο του Λιούις και του Μπαλζάκ, και θα αυτοκτονήσει με δυο παστίλιες ροζ σουμπλιμέ. Ήταν, βλέπετε, αυτός ο αρχηγός του θιάσου των ανθρώπων και των πραγμάτων που είχε στήσει γύρω του και όριζε τις τύχες τους, «...ύστερα από το θάνατο του Μαριάμπα, μας φαίνονται εμάς (τα πρόσωπα) σαν παρατημένα στο πά­ ει τους, σαν εγκαταλειμμένα στο χρόνο να πλανιώνται -σκιές... Ο τραγικός ήρωάς μας δεν υπάρχει πια να παιχνιδίζει τα πράγματα, να δίνει αυτός το ζαβό παλμό της ζωής» θα επισημάνει ο τριτοπρόσωπος πλέον αφηγητής, αφού αποχώρησε από τη σκηνή ο πρωτοπρόσωπος17. Από δω και πέρα όμως καθιερώνεται στο έρ­ γο του Σκαρίμπα το θέμα του αρχη­ γού του αλλόκοτου θιάσου που, φαι­ νομενικά γελοίος, βάζει επί τάπητος τα σοβαρότερα ζητήματα, όπως αυ­ τό της ζωής και του θανάτου: Ο θιασάρχης αλλάζει μορφές και ονόματα από έργο σε έργο σε γορ­ γούς ρυθμούς. Και ενώ υιοθετεί τη ρήση του Ταλεϋράνδου «Ό,τι είναι υπερβολικόν είναι και ασήμαντον» χρησιμοποιεί τη γλώσσα της υπερ­ βολής, ειρωνικά, για να εξορκίσει την υπερβολή: «Ζούμε γοργά. Οι λέξεις, οι ιδέες, τα πράγματα δεν μπορούν να μας φτάσουνε... η λέξη "ταχύτης11 δεν εννοεί πια την ταχύτητα, μένει

3)0

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

πίσω. Γίνεται υπερταχύτης... και βλέπουμε. Ο Νίτσε όταν ξεστόμισε τη λέξη υπεράνθρωπος, ποτέ δεν φανταζόταν τι κοινοτοπία που εί­ πε... Το πιο κοινότερο φιλμ "υπερκολοσσός11... -Είναι παρλάν η ταινία; -Αχ τι λέτε; Υπερπαρλάν... κ.ο.κ.» (χρονογράφημα «Υπερζωή»). Στο Σό­ λο του Φίγκαρω, με τον ίδιο υπερβο­ λικό τρόπο, σατιρίζει τον υπερρεαλι­ σμό και τη λογοτεχνία εν γένει. Με τον ίδιο τρόπο χρησιμοποιεί ο συγ­ γραφέας την υπερβολή της όπερας, για να σαρκάσει μέσα από τη διό­ πτρα της Χαλκίδας τα στραβά της σύγχρονής του Ελλάδας... Εδώ Μαριάμπας, εκεί Αντώνης Σουρούπης (Το σόλο του Φίγκαρω) ή Αντώνης18 Ταπιάγκας (Το Βατερλώ δυο γε­ λοίων), αλλού Δον Ζουάν, άλλου εί­ δους, (ανέκδοτο ποίημα «Δον Ζουάν») που μπορεί να πάρει και τη μορφή του Καραγκιόζη στο Commedie dell' arte του Σκαρίμπα με δίδυμό του τον Χατζηαβάτη, το αντίστοιχο του υπη­ ρέτη Λεπορέλο στην ομώνυμη όπερα του Μότσαρτ19: «Μορφονιός συ, μα με σκύλινα μού­ τρ α - / Χατζατζάρης, πίσω σου, εγώ -κατηφ ές- / ...Τότε, ω τότε -α π ' το Σεράι, στο βάθος, / Στη σιγή θα προβεί της νυχτός / Η Φατμέ, τσοκ Χανούμ, και- τι λάθος! / Θάν' το μάτι της -β ρ ε!- μια τρύπα φωτός!» Στα ποιήματα του Σκαρίμπα, που εί­ ναι συνήθως προσχέδια των πεζών του ή προεκτάσεις τους, ο ήρωας παίρνει τη μορφή του Αρλεκίνου ή του Πιερότου, άλλες όψεις του πα­ λιάτσου, που σχηματίζουν ερωτικό τρίγωνο με την Κολομπίνα, φιγούρες όλες τους της κομέντια ντελ άρτε. Ο παλιάτσος, το είδαμε ήδη, μπροστά γελάει, πίσω κλαίει, «ρίντι παλιά­ τσο», εγκυμονεί θάνατο από ερωτικό δράμα όπως στην όπερα / Paggliacci. Το ίδιο και ο Φίγκαρω20 που ανήκει

Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

στους ήρωες της opera buffa. Πράγ­ ματι, στο Σόλο του Φίγκαρω (στη Χαλκίδα είχε παιχτεί Ο κουρέας της Σεβίλλης, με πρωταγωνιστή πάλι τον Φίγκαρο) στο τέλος ο ήρωας σκοτώνει με το κλειδί-μαχαίρι τη γυναίκα-κούκλα και καταλήγει στο άσυλο των τρελών. Από την άλλη ο Καραγκιόζης και τα υπόλοιπα χαρτονόμουτρα, όπως τα ονομάζει ο ίδιος ο δημιουργός τους, είναι ζωές επίπεδες, χωρίς βάθος, θυμίζοντάς μας διαρκώς το «σκιάς όναρ άνθρω­ πος», σύνοψη, ίσως, της ανθρώπι­ νης μοίρας. Το θυμάται και ο συγγραφέας, όταν μπαίνει ο θάνατος στη ζωή του στε­ ρώντας του τη γυναίκα-είδωλο. Προ­ βάλλει τότε τα τρομερά ερωτηματι­ κά που μένουν φυσικά μετέωρα, αλ­ λά και προκλητικά απέναντι' του διά παντός: «Πες μου λοιπόν που βλέ­ πεις όξ' απ' τα όρια; Δείξε μου [μας] που πατάς όξ' απ' το χρόνο;»21Ίσως γι' αυτό μια από τις εμμονές του εί­ ναι η εικόνα της Κοιμωμένης22. Έτσι βρίσκει την ερμηνεία της και η αμφίσημη ανάγκη φυγής που διατρέ­ χει τις κεντρικές συνθέσεις του Σκαρίμπα, όχι ως «φυγής προς τα ε­ μπρός», όπως τιτλοφορεί ο ίδιος ένα αντιπολεμικό του έργο, αλλ' ως φυ­ γής προς τα πάνω, προς τους ουρα­ νούς. Τον συγγραφέα δεν τον απα­ σχολεί στο έργο του η φύση, τουλά­ χιστον με τη γραφική της σημασία. Κι αν αναφέρεται κάποτε σ' αυτή, απευθύνεται, κυρίως, στο βραδινό τοπίο, στ' άστρα και το φεγγάρι, με τα παρεπόμενά τους, το σκοτάδι και το μυστήριο. Στη δημιουργία αυτής της ψυχοσύνθεσης μεγάλο ρόλο παί­ ζει, πιστεύουμε, η επίδραση της πα­ λίρροιας. «Ο ήλιος ζωγραφίζει, το φως της σελήνης είναι σωστή γλυ­ πτική» γράφει στις σημειώσεις του ο συγγραφέας. 'Οπότε λοιπόν αναφέ­

ί Δ I A BA Ζ Ο Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α

ρεται σε τοπία, του σούρουπου ή νυκτερινά, τα κάνει εκφραστές τού μέσα του κόσμου, όπως έκαναν οι εξπρεσιονιστές. Εκείνο που τον εν­ διαφέρει κυρίως ως συγγραφέα είναι η μοίρα, το πεπρωμένο του ανθρώ­ που. Σ' αυτό το πεδίο τίθεται απέ­ ναντι στους συνανθρώπους του. Εγώ και οι άλλοι, όπως το έκαναν και οι προσωπικοί επαναστάτες της αλεξανδρινής λογοτεχνίας των αρ­ χών του 20ού αιώνα, οι «Απουάνοι» Νίκος Σαντορινιάς, φίλος του Πέ­ τρου Αλήτη, πού έγραψε ένα έργο Εγώ και οι άλλοι και ο Γιώργος Βρισιμιτζάκης. Οι ήρωές του παίζουν με τη μοίρα τους κι ο ίδιος εξερευνά τις μοιραίες εξελίξεις, συμμετέχει σ' αυ­ τές, συχνά τις επιταχύνει. Στο 4ο τεύχος των Μακεδονικών Ημερών είναι δημοσιευμένο το ποίη­ μα Λίζα Μπράουν (καράβι), αφιερω­ μένο στην κ. Λίζα Μπράουν. Τούτο το καράβι είναι πρόγονος του «Αποίκια» των Μαριάμπας, Το οόλο του Φίγκαρω, Το Βατερλώ δυο γελοίων. Είναι κι αυτό πλοίο-πουλί, όχι όμως ακόμη «όρνιο», αλλά «κύκνος» που προορίζεται κι αυτό για ένα ταξίδι «όξω απ' τα όρια του κόσμου»: «Τώρα; Σ' άλλες διασταυρώνεις συ ομίχλες κι' ουρανούς / τους καπνούς σου -μπρούτζινη κι' ορθή οπτασία των πόντων- / και μένα ο ταραγμέ­ νος μου σε σχεδιάζει ο νους: / κύκνο που όξω απ' τις γραμμές πετάς των οριζόντων...» Επειδή είναι λόρδικο βαπόρι, και απ' τ ' όνομά του παραπέμπει στα δυο εγγλέζικα βαπόρια του Φθινόπωρου που γράφει ο Κώστας Χατζόπουλος κάτω από το έμβλημα του συμβολι­ σμού: «...γρινιάζει ο κρύος ήχος που κάνουν τα βίντσια τους στον αέρα! Φορτώνουν και δε φεύγουν. Φορ­ τώνουν, και περιμένουν...» παρατη­ ρεί ο Τέλλος Αγρας σχολιάζοντας το

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

1

δ ι α β α ζ ω ] . Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ A Τ A

έργο23. Το βαπόρι που περιμένει ο ήρωας του Σκαρίμπα στο λιμάνι της Χαλκίδας ή, τέλος πάντων, κάποιας πόλης θαμπής που μπορεί να 'ναι και η Χαλκίδα, όλο το βλέπει να 'ρχεται και ποτέ δεν φτάνει. Ό λο το φ α­ ντάζεται να τον περιμένει να φύγει μαζί με τη κούκλα-γυναίκα του κι αυ­ τό έχει γίνει άφαντο. Κι εκείνος όλο ψάχνει μα δεν βρίσκει ποτέ το εισι­ τήριο. Απαντά στο δρόμο του κι άλ­ λους που αναρωτιούνται αν θα προ­ λάβουν το Αποικία, όπως εκείνον που κρατά στο χέρι ένα μηχανισμό ρολογιού και παρατηρεί την κίνηση των γραναζιών του προς την αιωνιό­ τητα (Το σόλο, σ. 56). Εδώ το αποκαλεί «βαπόρι των ονείρων του», αλλού αναρωτιέται «πού να ύψωνε κειο το υπερωκεάνιο «Αποίκια» πλώρη θολή μες στα χάη και τις οίδε αν -με ωχρά μετάξια στα μάτια το υ - δεν άραξε σε τίποτις μώλους της λύπης» (σ.

82). Ο ήρωας του ίδιου έργου φα­ ντάζεται μέσα στη φθινοπωρινή νύ­ χτα που θροούσε «ένα βαπόρι, μες στις εξατμίσεις του ακίνητο,... στο λιμάνι» «κι εγώ», λέει «...θάμαι εντός του. Μονάχος, νικημένος και έρημος, θα στέκω μ' ένα μπιλιέτο στο χέρι» (σσ. 91, 92). Αλλά το όνειρο γίνεται εφιάλτης, όπως πιστεύει για τα πε­ ρισσότερα όνειρά μας ο συγγρα­ φέας: «Το "Αποίκια" -τ ο βαπόρι- βά­ ριό, ύψωνε το στυγνό του όγκο εντός μου. Κι άκουσα τη βουή του βραχνή, σπαραχτική στο μισόφως. Αχ ναι θα με ρούφαε. Αδυσώπητος στη μαύρη αποστολή του, θα μ' έπαιρνε ο θερμαστής μες στις σκά­ ρες. Ο Ταχράμψας24θριάμβευε, ο κό­ σμος, η μάνα μου τρέμαν» (σ. 110). Το βαπόρι μπαίνει τελικά στο λιμάνι μα όλα του τα χαρακτηριστικά προμηνύουν άσχημα σημάδια. Είναι «όρ­ νιο», «μοχτερό και δόλιο», βάζει σε «μαύρες υποψίες» πως ο δρόμος του

92

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

είναι «όξ' απ' τα όρια του κόσμου». Την αυγή όμως το βαπόρι είχε πάρει «μια γραμμή φιδωτή που σμίγει με τα ουράνια». Κι ενώ το 'βλεπε μπρο­ στά του με τρόμο και οδύνη σαν ει­ κόνα του Αδη, όταν εκείνο έφυγε, ο ήρωας έγινε «πιο θλιμμένος»: «Αχ τι ευκαιρία πούχασα να φύγω / όξ' από τα όρια του κόσμου!...» (σσ.

119,120). Το υπερωκεάνιο «Αποίκια» μπορεί να παραβληθεί με την «Αποικία» (Colonie Penitential re) του Κάφκα ή με το υπερωκεάνιο του Εμπειρικού για την ουτοπική πολιτεία του. Η σύνδεση που προτείνουμε στη β' πε­ ρίπτωση είναι πιο πιθανή, γιατί ο Σκαρίμπας έχει λογοτεχνικές συγγέ­ νειες εικόνων και λέξεων με τον υπερρεαλιστή από την Ανδρο25 και στη γενέτειρα του τελευταίου, την Ανδρο, υπάρχει τοποθεσία με το όνομα Αποίκια, που μπορεί να ση­ μαίνει μακριά από τα σπίτια, απομα­ κρυσμένα. Όπως και να 'χει, το βαπόρι αυτό προοιωνίζεται το θάνατο κι ο ποιη­ τής είναι στα όρια. Ό σο κι αν έχει την παράξενη περιέργεια να πάρει αυτό το δρόμο, που τον έχουν διανύσει ήδη αγαπημένα του πρόσωπα, όπως λέει και το μότο του Malraux στο Murphy του Μπέκετ26, η προσέγ­ γιση μιας τέτοιας κρύας πραγματικό­ τητας τον κάνει να πισωπατεί. Όπως και με το τραίνο στο Σόλο του Φίγκαρω: «...κι εγώ, έχω προφτάσει να σαλτάρω απ' το τραίνο. Και ύστε­ ρα, σαν να (κάνοντάς του ένα αντίο) νάτανε σαν μια προς τα όπισθεν κί­ νησή μου. Τράβηξα τολοιπόν στη δουλειά μου» (σ. 80). Στο Βατερλώ δυο γελοίων το ίδιο αυ­ τό πλοίο ταυτίζεται με το πλοίο φά­ ντασμα του Ιπτάμενου ΟλλανδούΏ. Στο χορό στο σπίτι των Μεγαπάνων: «Και μ' είδε (η Λουή...) Την ίδια στιγ-

Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

μή η ορχήστρα αναφλέγηκε, μες σε θαλασσινά μαύρα θάμβη. Αρχισε το Ντερ Φλίγκεντε Χόλαντερ. Πάνω από παφλασμούς και παλίρροιες, εκείνο το στοιχειό-πλοίο επετούσε» (σ. 176). Τώρα το «Αποίκια» είναι πίσω, «τα δυο πλοία τα κατάφορτα από ξέ­ νους ουρανούς και βουές» (σ.11), και το πλοίο που πέθανε επάνω του ο σουηδός θερμαστής (σ. 197) δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία. Εδώ κυ­ ριαρχεί ο «Πετών Ολλανδός» που η πιστή περιγραφή της εισαγωγής του από τον συγγραφέα δίνει φτερά στα πόδια. Το ίδιο θέμα θα το ξαναπιάσει ο συγγραφέας σατιρικά πια στο θεα­ τρικό Η κυρία του τραίνου. Αλλά η καταλυτική σημασία του μουσικού κομματιού είναι εδώ. Τουλάχιστον

[ δ ι α β α ζ ω Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α

1

στο χορό ο ήρωας είναι απελευθε­ ρωμένος σαν τον Ολλανδό από τα μάγια του στοιχειωμένου καραβιού. Έχει βρει μια γυναίκα με σάρκα και οστά κι ας τη διεκδικεί από ένα νε­ κραναστημένο πρώην σύζυγο. Ενώ στο Σόλο του Φίγκαρω η Λουίζα, γυ­ ναίκα κούφια με ροκανίδια στο στή­ θος, δεν θα τον σώσει, ίσα-ίσα θα τον σύρει στον όλεθρο πέφτοντας κι αυτή στη σκηνή. Στο ενδιάμεσο και επιλογικά παίζο­ νται πολλές μελωδίες ακόμα. Από τη σονάτα του Κρόυζερ του Μπετόβεν28, παρμένο από τον Τολστόι και εμπνευσμένο από τον ομώνυμο διά­ σημο γάλλο βιολιστή, με θέμα «πόσο επηρεάζει δυο κορμιά μια σχέση», θα θυμηθεί ο αφηγητής μετά το χορό του με την «παρθενική ντάμα του»

το βιβλιοπωλείο των βιβλιοπωλείων στο internet!

150.000 βιβλία

20 βιβλιοπωλεία

www.bazaarbooks.gr

Δ Ι Α Β Α Ζ Ω ] Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

2>Α-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α

τα λόγια του Τολστόι: «...τα αληθινά αγνά κορίτσια αττεχθάνονται τον άντρα!», θέμα που θα επαναφέρει σε άλλα του γραπτά ο συγγραφέας, όταν μιλά για το γυναικείο φυλό (σ.

141, Το Βατερλώ). Ακόμη «φινάμπερς» και «ρέκβιεμ» του Βέρντι από κάποιον που «τούχει πεθάνει μια "αγάπη"» (στο «Φιγουραζέρ κυριών», σ. 47)29. Και ο Μπραμς, έτσι κυκλο­ φορεί κι ένα άρθρο του, «Σας αρέσει ο Μπραμς», που τον συναντάμε και στο πρόγραμμα εξετάσεων του Ωδείου Χαλκίδας το 1934. Τώρα όλα ηχούν πιο χαλαρά από απόσταση, με κάποια ειρωνεία. Το «Αποίκια» εί­ ναι μακριά. Στις αίθουσες χορού τώ­ ρα αλλά και τότε οι μουσικές και τα τραγούδια συνοδεύονται από την ανάλογη ενδυμασία. Κι όχι μόνον εκεί αλλά και στους περιπάτους ή στη δουλειά στην πόλη. Οι Χαλκιδαίοι φη­ μίζονταν για την κομψότητά τους. Αν και ο κεντρικός ήρωας κάνει αρκετές παρατυπίες του πρωτοκόλλου και σ' αυτό. Παρελαύνουν γυναικεία φρουφρου και χρυσά γοβάκια, γυναικεία καπέλα, «Η μοδίστα γυναικείων πί­ λων» λέει κι η διαφήμιση στην Ευριπος (10.12.1934), και καπελοθήκες που πολλές φορές κρύβουν και άλλα πράγματα ειδωμένες σουρεαλιστικά.

Η ανδρική κεφαλή τις περισσότερες φορές είναι καλυμμένη. Τα καπέλα της εποχής παρελαύνουν, πομπέ, ρεμπούλκα, κλακ, (μ)παγιασόν, μελόν (στο εξωτερικό ακόμη η μόδα του, όνομα καφεστιατορίου στο Λουξεμβούργο). Μόδες οι περισσό­ τερες της εποχής του τριάντα, ή και της Μπελ Επόκ. Το ντεκόρ συμπλη­ ρώνουν οι γαλλικούρες ή αγγλικούρες. «From here my darling» (σ. 47) ή το «Βουί» -«σε άψογα αγγλικά»- στο Σόλο του Φίγκαρω. Πήγαν, ήρθαν, διάβηκαν, επέστρε­ ψαν, χάθηκαν, χόρεψαν, γέλασαν, έκλαψαν, αγρίεψαν, ερωτεύτηκαν, θόλωσαν τους ορίζοντες ή τους άνοιξαν, θρόισαν πρόσωπα κι αντι­ κείμενα μέσα από αυτές τις σελίδες. Κι έμεινε εκείνος «...να τον πλησιάζει το θείο», Μαριάμπας, Σουρούπης, Ταπιάγκας, Ξιαφάς, Σκαρίμπας, ο Μαριάμπας. Τι θα γινόταν αν έφευ­ γε; «Οι άνθρωποι θάμεναν εδώ σαν μέσ' σ' όνειρο... Ό λ' αυτά, οι καλεσμένοι, η μουσική, τα αντικείμενα, θάσαν ακατάληπτα, άυλα... να πούμε μια συγκέντρωση έρημων ίσκιων και ανέμων...» (Μαριάμπας, σ. 85). ■

■Βλ. ΕλληνικόΛογοτεχνικό και ΙστορικόΑρχείο (ΕΛΙΑ), Αρχείο Ελένης Βασιλείου, εγγονής του Σκαρίμπα, φάκελος 4, υποφάκελος 4.2, στο κείμενο «Μιασυντομολογία μου υπεράριθμη», όπου κάνει απολογισμότης ποίησης, την εποχή που αλληλογραφεί με νεαρές ποιήτριες (Εύη Ψάλτη, Ναντίνα Μιχαηλίδου, ΜαργαρίταΣαλή). Αναφέρονται οι ποιητές Μαλακάσης, Καρυωτόκης, Πορφύρας, Κοτζιούλας, Κρυστάλης, Χαντζόπουλος, Κάλβος, Σολωμός, Μαβίλης, Παπαντωνίου, Λαπαθιώτης, Φιλύρας, Καρθαίος.

•Βλ. Τέλλος Αγρας, Κριτικά, Γ τόμος, «Μορφές και κείμενατης πεζογραφίας», φιλολογικήεπιμέλεια

Κώστας Στεργιόπουλος, Φιλολογική βιβλιοθήκη «Ερμής», Αθήνα 1984, σ. 224: «0 λόγος, έγραφε ο Μαλλαρμέ, είναι συναυλία ορχήστρας, κι ο λογοτέχνης είναι διευθυντής ορχήστρας που μας έχει στραμμένατανώτα». «Ηλέξις είναι απομίμησις ενόργανων ήχων» κατάτον Ρενέ Γκιλ, αναφέρει επίσης οΑγρας. s-Κ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και πεζά, επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ερμής 1972, σ. 145. και Ναπολέων Λαπαθιώτης, Ποιήματα, εισαγωγή, σχόλια, παρουσίασηΑρηΔικταίου με 10 σχέδιατου Δ. Μεζίκη, Εκδοτικός Οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1964, σ.

315 κ.εξ.

Η Ηρώ Τσαρνά-Κόχυλα είναι φιλόλογος

Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α

41934, Herald, Breton, Tanguy, Brauner, Coll. Herald, Paris, v. dictionnairede poche, Le surrdalisme, Fernnd Hazan dditeur, Paris 1973, o. 36.

5·Βλ. Συμεών Γρ. Σταμπούλος, Πηγές της πεζογραφίας του Γιάννη Σκαρίρπα (διδακτορική διατριβή), Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, χρυσούν μετύλλιον Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 2006,σ.281. *■Το Φρούριο, έκδοση Μορφωτικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Κανήθου, αρ. φύλλου 3, έτος 1ο, Χαλκίδα 1982, οτίτλος είναι σταγαλλικά. '· Ο.α., 24 Μαρτίου, εφημερίς πολιτική και των ειδήσεων, συντάκτης Γ. Α. Μάτσας, έτος 69ο, αρ.

3.023. " Βλ. «Τα φρου-φρου του μεταξωτού ποδογύρου της μου ανέμισανχρυσά μόρια λύπης» (Το σάλο του Φίγκαρω, α. 50), «Τ’ άστρα είναι στον ουρανό και τα λουλούδια στηγη, κι ηΧαλκίδα κάτ’ απ’ τον ουρανό κι από τ’ άστρα. Πάνωτης λοιπόνταξιδεύουντα σύγνεφα» μέρος (ο.α., Γ’,σ. 65). Και «Της μύτης της τα φτερούγια ολοζώντανα, πάλθηκαν από ευαισθησίες γυναικείες», Το Βατερλώ δυο γελοίων, σ. 117, ακόμη: «Τ’ αψηλάτακούνια τους οπάραζανκένταγαν των γοβακιώντους οι μύτες», (ο.α., σ.

169). «Οι φούρλες (=στροφές) μου ανθούσαν» (ο.α.) ή «Μην είδατε ένα σειστή, έναν λυγιστή, έναν παρδαλομάτη». Για ταποιήματα: συλλογή Ουλαλούμ, σσ. 25, 26, συλλογή Εαυτούληδες, σσ.

67 και 70, Γιάννη Σκαρίμπα, Απαπες στίχοι 19361970, Αθήναι 1970.

5·Οι σχετικές πληροφορίες μάς δόθηκαν από την πρόεδρο του ΑΕΜΧαλκίδας ΚάλιαΧατζηγιάννη. Το έντονο θεατρικό στοιχείο βρίσκεται στη μελοποίηση του Σκαρίμπα από τον Δαλαμπίρα. 0 Τσακνής ακόμη έχει ασχοληθεί με τονΣκαρίμπα, περιλαμβάνοντας οτη νέα δουλειάτου «Τι γυρεύεις... πατέρα» το ποίηματου Σκαρίμπα Ουλαλούμ. 0 θεσσαλονικιός Σαράντης Κασάρας έχει δώσει το cdΑφορισμοί με τραγουδιστή τον Γιάννη θωμόπουλο. 0 Γιάννης Σολδάτος, εκδότης («Αιγόκερως»), συγγραφέας, σκηνοθέτης και ιστορικός του κινηματογράφου έχει παρουσιάσει σε δύο συνέχειες, στην εμπομπή της Ελληνικής Τηλεόρασης (ΕΤ 2,1990) τον Γιάννη Σκαρίμπα με μαρτυρίες του Νίκου και της Μαρίας Χατζηγιάννη, τη μελοποιημένη ποίηση του Σκαρίμπα που αποδίδει ο Γιάννης θωμόπουλος, φανταστικούς διαλόγους του Γεωργουσόπουλου με τονΣκαρίμπαΣολδάτο (γιατις ανάγκες του φιλμ). 0 ίδιος κινηματογραφιστής σκηνοθέτησε και ένα φιλμ μικρού μήκους, με μουσικήτου Σαράντη Κασάρα, όπου τον Σκαρίμπα υποδύεται ο ηθοποιός Ηλίας Λογοθέτης, ενώπροηγούνται και έπονται διάλογοι γιατονΧαλκιδαίο (Άρης Σφακιανάκης, Η. Παπαδημητρακόπουλος, Π. Τατσόπουλος κ.ά., Σελίδες με θέα, σενάριο - σκηνοθεσία Γιάννη Σολδάτου, ΕΤ 2,1990). 0 ίδιος σκηνοθέτης έχει γράψει πρόσφατατο θεατρικό Βοϊδάγγελοι, Όταν ο Σκαρίμπας κήρυξε τον πόλεμο κατά της Χαλκίδας,

1

[ Δ I A B A Ζ Ω M E A E T H M A T A J

εκδόσεις Αιγόκερως, Αθήνα 2006, που θα ανέβει στη σκηνήτον προσεχή χειμώνα. Λ Βλ. σχετικά: «0 ίσκιος ενός αμαξά... 0 Κάτω Κόσμος από τον Σκαρίμπα ως τον Όμηρο», Ξ. Α. Κοκόλης, Άνθρωποι και μη: τα όρια της φαπαοίας οτον Σκαρίμπα, μελέτες και σημειώματα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 65-77.

"■ Αρχείο Ελένης Βασιλείου, ΕΛΙΑ, φάκελος 2.1. Μπλοκ με σημειώσεις με σκοπό την ενδεχόμενη χρησιμοποίησή τους στα έργατου. Οίδιος σχολιάζει: «Οι καλλονές πρέπει να σιωπούν, επί της ανυπαρξίας νιονιού στην ομορφιά». Το θέμα της σιωπής απασχολεί και άλλους μεγάλους λογοτέχνες: τον Ε. Α. Πόε που η επίδρασή του στο έργο του Σκαρίμπα είναι εξακριβωμένη (βλ Nouvelles histoires extraordinaires, Flammarion, Paris 1965, o. 295), D. H. Lawrence, Sous Γ dtoite du Chien, Orphee/La Difference 1989, σ. 107, «Le si­ lence»: «Come, holy Silence, come/ great bride of all creation». Βλ. Geremek, Les Fils de Cain, Flammarion 1991, copyright by BronislawGeremek, Warszawa 1980, σ. 249 sq„ Le picaro et le refus de Γintegration sociale. Στο γνωστό έργο του Muerger, Scene de la vie de Bohbme, μεταφρασμένο στα ελληνικά από τον Ροΐδη (εφ. Άατυ, 1894), που ενέπνευσε και την ομώνυμη όπερα (commedia lirica) του Leoncavallo, οι τέσσερις νέοι που πρωταγωνιστούν ασχολούνται ο καθένας με μιατέχνη: 0 Μαρσέλ με τη ζωγραφική, ο Ροντόλφμε τηνποίηση, με τη μουσική ο Σωνάρ, ο Κολίν με ταγράμματα και τη φιλοσοφία. Την ίδια προσέγγιση των τεχνών μεταξύ τους και μάλιστατων άλλων ως ερεθίσματα στην ποίηση συναντάμε και στην όπερα. Βλ. σχετικά: Tom Sutcliffe, The Faber Book of Opera, London 20002002, σ. 156. Στο Αρχείο Σκαρίμπα στο ΕΛΙΑ, στο τμήματης εγγονής του Ελένης Βασιλείου, υπάρχει στο φάκελο 1, 2, με αριθ. φύλλου 3, το κείμενο του Β. Κόνεν (απόκομμα με αριθ. σελ. 248) «0 μύθος και η αλήθεια γιατη μουσική της τζαζ» και στον ίδιο φάκελο, στη σ. 4της μηνιαίας επιθεώρησης Παναθήναια, η μελέτη του Ν. Λώλη «Εισαγωγή στην Νέγρικη τέχνη». Υπάρχει ακόμητο ανέκδοτο ποίημα «Έξη τζάζοι στατύμπανα», που θα γίνει το «Πώς γελάμε στο Χάρλεμ», της συλλογής Βοϊδάγγελοι στο Άπαπες Στίχοι (1936-1970), Επτάλοφος, Αθήνα 1970, σσ. 130-133. Στις σημειώσεις, τέλος, για το μυθιστόρημα Το Βατερλώ δυο γελοίων, σκόπευε να βάλει τη φράση: «Ητζαζ έπαιζε μια θορυβώδικη ρούμπα-νέγκρα» (2.1. Μπλοκ με σημειώσεις).

11Διαβάζουμε στην εφημερίδα Πανευβοϊκάν Βήμα, Χαλκίδα 8/4/1932 με τοντίτλο «Γέλα παληάτσο»: «Μ’ αυτόν τον τίτλο παίζεται από ημερών στο "Κεντρικόν" ένα ωραιότατο έργο με τον αλησμόνητο καλλιτέχνη Λον Τσάνεϋ. Ηεπιτυχίατου έργου είναι πλήρης. Κάθε βράδυ κατακλύζεται το “Κεντρικό" απ’ τους φίλους της οθόνης...».

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008 3 5

] I KA

[

Μ E Λ E T Η M A T A

,5-Γιάννη Σκαρίμπα, Το θείο τραγί, εκδ. Αριατ. Ν. Μαυρίδης, Αθήνα 1933. Αργότερατο Θείο τραγί θα εκδοθεί ανεξάρτητο απά τα άλλα διηγήματα, Κάκτος, Αθήνα, και Νεφέλη, Αθήνα 1993. ’*·Kobbe, Tout I' Optra, άά. Robert Laffont, 414, Paris 1999, the original The newKobbe's Opera Book, 1976-1997 Representations: 1892,1893,1902, 1910,1915,1922,1945). I Pagliacci. Rivalites amoureuses, imbroglio, coups de couteau, la Colombine, le Clown, ΓArlequin (autrement Pierrot); Colombine fait d' habitude untrio, ά Pagliacci aussi, avec son mari et son amant; Pierrot (ouArlequin) pourrait etreΓ unou Γ autre, selon le cas. Βλ επίσης το πρόγραμματης παράστασης Οι παλιάτσοι tou Ruggero Leoncavallo από τον Franco Zeffirelli, στο Ωδείο Ηρώδου τοο Αττικού, Σεπτέμβριος 2005, απ’ όπου και ηπληροφορία ότι Οι παλιάτσοι ήτανη πρώτη όπερα ηοποία κινηματογραφήθηκε, το 1931, με πρωταγωνιστή τον Φερνάντο Μπερτίνι και είχε μεγάλη δημοτικότητα. "· «Ητύχηπου αυτός είχε τραβήξει επάνωτους ήταν υποφερτή μόνο με την παρουσίατου» θα πει και ο αφηγητής του Ράινερ Μαρία Ρίλκε γιατον ήρωάτου στο Σημειώσεις του Μάλτε Λόουριτς Μπρίγκε, μετάφρασις Δ. Κ. Μπέσκου, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1965, σ. 140 * Το όνομα Αντώνης, ανπροσεγγιστεί με το Αδωνις, παραπέμπει απευθείας στον μυθικό ήρωατον μεταξύ της Αφροδίτης και της Περσεφόνης, μεταξύ ζωής και θανάτου. '*· «ΔονΖουάνήΛίζα Μάλλιου», ποίημα 12-4-39, Αρχείο Σκαρίμπα, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ), φάκελος 14, αρ. ποιήματος 24, στο περιθώριο σε παρένθεση η ένδειξη «όχι». Το «Commedie dell’ arte», με ξένο τίτλο, στη συλλογή Βοϊδάγγελοι, Άπαπες στίχοι, σ. 97. Βλ. και Ηρώ Τσαρνά-Κόχυλα: «Le double chez Υ. Scaribas», Le double dans la Litterature Neo-helltnique, Πρακτικά του 19ου Συνεδρίου των Γαλλόφωνων Νεοελληνστών οτο Nancy, Μάιος 2005, αφιέρωμα στη Φωτεινή και τον Παναγιώτη Γιαννόπουλο, επιμέλεια Ανδρέας Χατζησάβας, ed. Praxandre, Besangon, Avril 2006, σσ. 485-501. Για τον Καραγκιόζη βλ. ΟΚαραγκιόζης, επιμέλεια Γιώργος Ιωάννου, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1985, τόμ. Α’, σ. νς’:«Οίδιος ο Καραγκιόζης είναι κακομούτσουνος, σα σάτυρος -σκυλομούρης, όπως τον λέει ο ωραιοπαθής Βεληγκέκας (λίγο πολύ σαντους ήρωες του Σκαρίμπα και ιδιαίτερα αυτόν στο Θείο τραγί). Επιπλέονπαρουσιάζει λίγη ήπολλή καμπούρα. Και στη μορφή και στο πνεύμα έχει μεγάλες αναλογίες με τονήρωατου ιταλού Ιούλιου Κρΰτσε, τον Μπερτόλδο». Βλ. και το πρόγραμματης Εθνικής Λυρικής Σκηνής από τηνπαράσταση Ντον Τζοβάννι, στο θέατρο Ολύμπια, 25, 27, 29/10 και 1, 3, 5/11/2006. “·ΟΓ. Σκαρίμπας χρησιμοποιεί το όνομα Φίγκαρωκαι μεταφορικά «Φίγκαρωαυτός των "γενικών και

SX3

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

τριτόκλιτων" μου μίλαε στον "πληθυντικό" αλλά στον "ενικό" με θωρούσε» (ΗΠερίπολος Ζ, σ. 10), όπως περίπου και οι Γάλλοι, π.χ. σε σημερινό γαλλικό τραγούδι: Quand on s’ promtne rue Lton Frot: «En­ semble battent encadence nos cceurs, / Une ballade rue Leon Frot, / ?a rend moins sot, / Qu’ le Figaro/ ...»(paroles de Bertrand Jeanjean, musique de Mau­ riceYvain, arrangee par Hdlbne Billard). !t Βλ. Ξ. A. Κοκόλης, ο.α., σ. 96, όπου ηνεκρολογία του ποιητή γιατη Φιγιέττα-Καλλιόπη ΚριεζώτηΠνευματικού (1900-1934), στην οποία υπογράφει, σημειωτεον, ως «Μαριάμπας». a Υπάρχει το ποίηματου Σκαρίμπα «Κοιμωμένη», Νεοελληνικά Γράμματα, 10/9/1938, περίοδος Β', αρ. φύλλου 93, που μετονόμασε σε «Βοϊδάγγελο δεύτερο» σπιν ποιητική συλλογήΒοϊδάγγελοι (1968). Εξάλλου το θέμα απ’ τα παραμύθιατου Charles Perrault (1628-1708) υπάρχει και στα πεζά του παραμυθά Σκαρίμπα, λ.χ. στο Μαριάμπας σ.

145: «...τα μάτιατης μοιάζαν ραμμένα...». Όπως υπάρχει και η απεικόνισή της, Μαριάμπας, σ. 127.

21«Ησυμβολιστική πεζογραφία και το Φθινόπωρο του Κ. Χατζόπουλου», Κριτικά-μορφές και κείμενα της πεζογραφίας, φιλολογική επιμέλεια Κώστας Στεργιόπουλος, Ερμής, Αθήνα 1984, σ. 247. Μ·Τα ονόματα, όπως και σε όλο του το έργο έτσι κι εδώ δίνουν από τονήχο τους την ιδιότητα αυτών που τα φέρουν. Όνομαπου σχημάτισε γιατον ψυχοπομπό. !5-ΗρώΤσαρνά-Κόχυλα, «Τι γύρευε ο Ανδρέας Εμπειρικός με τονΧαλκιδαίο;», Ομπρέλα, γράμματα-τέχνες-πολιτιομός, αφιέρωμα Α. Εμπειρικός (1901-1975): ένας αιώνας, Δεκέμβριος 2001 - Φεβρουάριος 2002, σσ. 67-70.

“■Exposition Becket Samuel, Paris, Mai 2007-Murphy, 1936, Dactylogramme sur carbon, σ. 107: «II est dif­ ficile a celui qui vit hors du monde de ne pas rechercher les siens». a Στο Αρχείο Σκαρίμπα, ΕΛΙΑ, της Ελένης Βασιλείου, 2.1, υπάρχει το άρθρο «Ηεξέλιξις του μελοδράματος, ΗΒαγνερική κοσμογονία, "Οπετών Ολλανδός"»της κ. Σοφίας Σπανούδη, Ήλιος. Στα σημειώματάτου στο μπλοκ, στον ίδιο φάκελο του Αρχείου, συναντάμε τη σκέψη να βάλει στο Βατερλώ άλλες μουσικές: «χόρεψαν κανδρίλλιες υπό τους ήχους της Αρλεσιάνας του Μπιζέ και της Πολωνέζας του Σοπέν». “·Σονάτα υπό το σεληνόφως του Μπετόβεν (και η2α Ουγγρική Ραψωδία του Λιστ), πιάνο Παδερέφσκυ, πραγματικό καλλιτεχνικό γεγονός, μουσικό αριστούργημα, «Κεντρικόν», διαβάζουμε στον Εύριπο, 10.7.1938. “ Γιάννης Σκαρίμπας, Τυφλοβδομάδα στη Χαλκίδα, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1996 (νουβέλες: «ΤυφλοβδομάδαατηΧαλκίδα», «Φιγουραζέρ Κυριών», «Το μουστάκι του κ. Φρανσουάντε λα Τουςς», «Κομμωτής Κυριών», «ΗΤριμελής Επιτροπή», «Καρδιές από γλυκίσματα»).

Κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί α π ό τις ε κδ όσε ι ς ΡΟΕΣ

ΠΑΥΛΙΝΑ ΠΑΜΠΟΥΔΗ

Τ Ι Μ Α Λ Φ Η Μικρό ανθολόγιο

Mux συλλογή τραγουδιών, ποιημάτων, αποσπασμάτων και κειμένων, ιδιαίτερης συναισθηματικής αξίας για την κάτοχό τους: προσωπικά τιμαλφή, τα οποία, επιλεγμένα από τον εκτιμητή χρόνο, εκτίθενται για να δοθούν και να μοιραστούν.

Το βιβλίο συνοδεύεται από CD, όπου η ποιήτρια διαβάζει ποιήματά της, και κοσμείται από 30 σχέδια και βινιέτες της ίδιας. Π εριλαμβάνει δε τους στίχους από το δίσκο Οι έξι μέρες και ποιήματα (καθώς και δυο πεζά) από τις συλλογές:

Σχεδόν χωρίς προοπτική δυστυχήματος Ταμωρά των αγγέλων, άσπρα και τυφλά ΑυτόςΕγώ ΚάρτΠοστάλ Το Μάτι της Μύγας Ο Ένοικος Ιστορία μιας ώρας σε πτυσσόμενο χρόνο ΟΛεπτουργός Το Μαύρο Άλμπουμ Το Ημερολόγιο του Διπλού Χρόνου ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΟΕΣ Βιβλία με λόγο Λομβάρδου 31-35, 114 73 Α θ ήνα/Τ ηλ .: 210.6429409, FAX: 210.6411597 e.mail: printa@ otenet.gr / www.printa-roes.gr

Από τον «ΑΛΗΛΙΚΦ

Νικόλαου Παηαχαχζή, Εκθοχική Αθηνών, 2 0 06 και Εισαγωγή στην Παλαιοχριστιανική Αρχαιολογία χου Γεωργίου Γούναρη, εκδόσεις University Studio Press, 2007.

στο

Η

XPlCTIXNlCM O μετάβαση από τις ελληνικές, «παγανιστικές» λεγάμενες, κοσμοαντιλήψεις και λατρευτικές πρακτικές στο χριστιανισμό συμβολίζει τη Βαδύτερη τομή ανάμε­ σα στον αρχαίο μεσογειακό κόσμο και τον νεότερο ευρωπαϊκό, ανάμεσα στην

πολιτισμική μας προϊστορία και ό,τι αναγνωρίζουμε πλέον ως ιστορία «μας», ενώ επι­

τρέπει ορισμένες κρίσιμες ενοράσεις στις τραγικές διακυμάνσεις που καδόρισαν τα ιστορικά πεπρωμένα του πρώιμου άστεως. Διότι όταν μιλάμε για «ελληνικό πολιτισμό» τα στοιχεία που προσδιορίζουν την ταυτότητά του είναι αφενός η ελληνική γλώσσα, αφετέρου ο πολιτικός σχηματισμός του δημοκρατικού άστεως. Το αφιέρωμα αυτό διερευνά τουλάχιστον δύο στοιχεία, εκ των υστέρων συστατικά της ταυτότητας του χριστιανισμού, των οποίων τη διαδρομή μπορούμε να ανιχνεύσουμε πίσω σ' ένα κυ­ μαινόμενο βάδος του ελληνικού πολιτισμού. Το ένα είναι η μονοδεϊστική ιδέα, το άλ­ λο είναι το σωτηριολογικό αίτημα.

[

δ ι α β α ζ ω

]

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Φώτης Τερζάκης

Εισαγωγή στα προβλήματα της μετάβασης

από τον εΑΑηνικό παγανιομό οιο χριστιανισμό ια τον ιστορικό των θρησκειών, όπως και για τον ιστορικό εν γένει, οι εποχές των μεταβάοεων αποτε­ λούν το πιο δύσκολο αλλά και το πιο εν­ διαφέρον πρόβλημα. Η αυξανόμενη ση­ μασία που έχει δοθεί μέσα στα τελευταία τριάντα ή σαράντα χρόνια στο ζήτημα των λεγάμενων ιστορικών «τομών» έχει μια εμφανή κριτική συνέπεια: την αποδόμηση τεχνητά κατασκευασμένων «συνε­ χειών» οι οποίες υπηρετούσαν πρόδηλες ιδεολογικές λειτουργίες της επίσημης ιστοριογραφίας. 0 «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός» είναι ίσως το ισχυρότερο τ έ ­ τοιο ιδεολογικό φάντασμα που στοιχειώ­ νει την ελληνική ιστοριογραφία από τον δέκατο ένατο αιώνα, επίσημη νομιμο­ ποιητική ιδεολογία του νεοελληνικού κράτους που μόλις στις ημέρες μας έχει αρχίσει να ραγίζει- δεν έχει λιγότερο

Γ

10Ο

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

υπηρετήσει, ωστόσο, τη χάλκευση μιας υποτιθέμενης ευρωπαϊκής ταυτότητας, την οποία μάλιστα βλέπουμε να αναζω­ πυρώνεται στις ημέρες μας ενόψει νέων κοινωνιο-οικονομικών αντιθέσεων που νομιμοποιούνται υπό το πρόσχημα μιας «αντιπαράθεσης πολιτισμών». Η μετααποικιακή Ευρώπη δίνει ακόμα το ελεύ ­ θερο στον εαυτό της να επικαλείται εναλλάξ και κατά το δοκούν τις ελληνικές/δημοκρατικές και τις χριστιανικές/μονοθεϊστικές της ρίζες, ως εάν ήταν αυτονόητα μέρος του ίδιου πολιτι­ σμικού συνεχούς. Όλοι γνωρίζουμε όμως ότι δεν είναι. Ο μονοθεϊσμός, ένας καινο­ φανής τύπος θρησκευτικότητας που γεν­ νήθηκε στο αρχαίο Ισραήλ, υπήρξε στε­ νά συνδεδεμένος με την επίσης καινο­ φανή μορφή του εθνικού, όπως λέμε σή­ μερα, κράτους -και με αυτή την έννοια υπήρξε κάτι περισσότερο από μια ιδιάζουσα θρησκευτι­ κή πρακτική: ήταν ταυτόχρο­ να μια ισχυρή πολιτική ιδεο­ λογία με ανυπολόγιστες μα­ κροπρόθεσμες συνέπειες. Η ελληνική θρησκεία, από την άλλη πλευρά, παρά τα ποικί­ λα ρεύματα και τις λατρευτι­ κές πρακτικές που τη συνθέ­ τουν -τα οποία συγκαλύπτο­ νται χονδροειδώς από γενι­ κές ονομασίες χωρίς καμία εξηγητική αξία, όπως «παγα­ νισμός» ή «πολυθεϊσμός»αναπτύχθηκε μέσα στο ιδιό­ μορφο κοινωνιοπολιτισμικό πλαίσιο του δημοκρατικού άστεως, πράγμα που εξηγεί την απεριόριστη ποικιλομορφία και τις ελεύθερες συνθέ-

σεις για τις οποίες έγινε ικανή. Κατά τα άλλα απηχεί τελετουργικούς τύπους και λατρευτικές πρακτικές που συναντώνται σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο και σε φυλετικές κοινωνίες μέχρι τις ημέρες μας, οπουδήποτε ο εθνοκρατικός σχημα­ τισμός δεν περιέσφιξε το κοινωνικό σώ­ μα επιβάλλοντας δραματικές πολιτισμι­ κές αλλαγές. Η μετάβαση από τέτοιες μορφές θρησκευτικότητας, χωρίς δόγμα και κεντροποιητικές αρχές, σε μια μονο­ θεϊστικού τύπου πίστη δεν είναι απλό ζή­ τημα: αντιπροσωπεύει έναν δυσεπίλυτο γρίφο για τον απροκατάληπτο ιστορικό και συνυποθέτει την εξέταση μιας δ έ­ σμης κοινωνιοϊστορικών παραγόντων πέ­ ραν της ίδιας της θρησκείας. Το παρόν αφιέρωμα εστιάζεται κατά ειδι­ κό τρόπο στη θρησκεία εν μέρει επειδή πήγασε από μια σειρά θρηοκειολογικών διαλέξεων που δόθηκαν τον χειμώνα του 2006 στο Κέντρο Διαπολιτισμικών Σπου­ δών (Βίκτωρος Ουγκώ 15) με γενικό τίτλο «Η ελληνική θρησκεία από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τις χριστιανικές απαρ­ χές». Εν μέρει ωστόσο έγινε υπό το κρά­ τος της πεποίθησης ότι η θρησκεία, σε προνεωτερικά συμφραζόμενα, συνιστό τον εξόχως προνομιακό τομέα προκειμένου να παρακολουθήσει κάποιος και να καταγράφει την εν γένει πολιτισμική αλ­ λαγή. Η μετάβαση από τις ελληνικές, «παγανιστικές» λεγόμενες, κοσμοαντιλή­ ψεις και λατρευτικές πρακτικές στο χρι­ στιανισμό συμβολίζει λοιπόν τη βαθύτε­ ρη τομή ανάμεσα στον αρχαίο μεσογεια­ κό κόσμο και τον νεότερο ευρωπαϊκό, ανάμεσα οτην πολιτισμική μας προϊστο­ ρία και ό,τι αναγνωρίζουμε πλέον ως ιστορία «μας», ενώ επιτρέπει ορισμένες κρίσιμες ενοράσεις στις τραγικές διακυ­ μάνσεις που καθόρισαν τα ιστορικά πε­ πρωμένα του πρώιμου άστεως. Διότι όταν μιλάμε για «ελληνικό πολιτισμό» τα στοιχεία που προσδιορίζουν την ταυτό­ τητά του είναι αφενός η ελληνική γλώσ­

σα, αφετέρου ο πολιτι­ κός σχηματισμός του δημοκρατικού άστεως. Η απαρχή του δεν μπο­ ρεί να χρονολογηθεί πί­ σω από τις πρώτες πό­ λεις της Ιωνίας, κάπου στον 8ο αιώνα π.Χ., και το τέλος του μπορεί συμβατικά να τοπο­ θετηθεί στο 529 μ.Χ., όταν ο Ιουστινιανός έκλεισε τη Σχολή των Αθηνών, ουσιαστι­ κά όμως έχει αναγγελθεί με τη Μάχη της Χαιρωνείας, όταν η βαριά σκιά της αυτο­ κρατορίας αρχίζει να πέφτει στον κόσμο των ελληνικών πόλεων. Δεν υπάρχει βεβαίως τομή χωρίς σπέρ­ ματα συνέχειας. Ο ίδιος ο χριστιανισμός, προϊόν μακραίωνων διαμορφώσεων και αναπροσαρμογών, ήταν μια μονοθεϊστι­ κή παραλλαγή που μορφοποιήθηκε υπό την πίεση ισχυρών ελληνικών στοιχείων. Καλούμενος να ανταποκριθεί στο ανατέλλον φαντασιακό της αυτοκρατορίας, χρειάστηκε την ώσμωση εκείνη με σπερ­ ματικές τάσεις οι οποίες είχαν επί μακράν επωαστεί στον ελληνικό (και ρωμαϊκό) κόσμο που θα του επέτρεπε να κερδίσει τις ψυχές των μαζών της Ανατολικής Με­ σογείου στο μεγάλο ανταγωνισμό του με τις άλλες σωτηριακές λατρείες και πίστεις της ύστερης αρχαιότητας. Ποιες ήταν αυτές οι τάσεις; Τούτο το αφιέρω­ μα δεν φιλοδοξεί φυσικά να απαντήσει ένα τέτοιο ερώτημα, πεδίο δοκιμασίας άλλωστε των σπουδαιότερων ιστορικών της ύστερης αρχαιότητας, θα ήθελε όμως να δώσει ορισμένες νύξεις. Και υπάρχουν τουλάχιστον δύο στοιχεία, εκ των υστέρων συστατικά της ταυτότητας του χριστιανισμού, των οποίων τη δια­ δρομή μπορούμε να ανιχνεύσουμε πίσω σ' ένα κυμαινόμενο βάθος του ελληνικού πολιτισμού. Το ένα είναι η μονοθεϊστική ιδέα, το άλλο είναι το σωτηριολογικό αί­ τημα. Σήμερα οι ιστορικοί μιλούν για «ηαγανι-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008 Ο

[

δ ι α β α ζ ω ] Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

σιικό μονοθεϊσμό». Τυπικότερα παρα­ δείγματα είναι η αιγυπτιακή θρησκεία του Νεότερου Βασιλείου και η λατρεία των αυτοκρατόρων στη Ρώμη. Εδώ υποκρύπτεται ένα επιχείρημα του τύπου «και αν ο μονοθεϊσμός δεν υπήρχέ ήδη, αν δεν ερχόταν από το Ισραήλ, ο αρχαίος κό­ σμος θα ήταν αναγκασμένος να τον επι­ νοήσει». Γιατί; Το ερώτημα αυτό είναι σχετικά απλούστερο, και η απάντησή του θα έπρεπε να έχει αρχίσει ήδη να διαφαίνεται. Από τη στιγμή που η μεγάλη, κεντροποιημένη αυτοκρατορία έγινε η δε­ σπόζουσα πολιτική μορφή στον ύστερο

Μονή Σινά, ο Μωυσής παίρνει τις πλάκες του Νόμου

102

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

μεσογειακό κόσμο, ο μονοθεϊσμός ήταν το πρόσφορο ιδεολογικό σχήμα που θα έπρεπε να αναμορφώσει ολόκληρο το πεδίο της θρησκείας. Το θέλημα του ηγε­ μόνα είναι το θέλημα του Θεού, ο νόμος δεν είναι αντικείμενο διαβούλευσης και διαπραγματεύσεων αλλά έρχεται άνω­ θεν και είναι απαραβίαστος. Ο μονοθεϊ­ σμός είναι η πίστη όσων δεν χαλκεύουν πλέον τη μοίρα τους αλλά την υπομέ­ νουν- και από αυτήν την άποψη, βέβαια, αναγνωρίζουμε όντως στην πλατωνική μεταφυσική (και από μία άλλη πλευρά στον στωικισμό) τον λεπτότερο ελληνικό πρόδρομο της μονοθεϊστικής ιδέας. Πολύ πιο σκοτεινό είναι το ερώτημα που αφορά την καταγωγή του σωτηριολογικού αιτήματος. Αυτό άλλωστε είναι που διαφοροποιεί και τον ίδιο τον χριστιανι­ σμό, όπως τελικά μορφοποιήθηκε, από την πρόδρομη μονοθεϊστική παράδοση του ιουδαϊσμού. Σπερματικές σωτηριακές ιδέες, που αφορούσαν δηλαδή τη μεταθανάτια μοίρα μιας υποτιθέμενα ατομικής ψυχής, συναντάμε αρκετά νω­ ρίς στον ελληνικό κόσμο, ίσως και τον 6ο αιώνα π.Χ., συνδεόμενες, όπως φαίνεται, με τις αστικές μεταλλάξεις μιας αρχαϊκής βακχικής λατρείας -μεταλλά ξεις οι οποίες έφτασαν σ' εμάς με το όνομα του ορφισμού ή, συμβατικότερα, μέσα από το σχήμα των μεγάλων Μυστηρίων. Ανα­ πόφευκτη συνέπεια της εξατομίκευσης, ίσως, προϊόντα εσωτερίκευσης των μορ­ φών ατομικής ιδιοκτησίας και του άγχους μεταβίβασής της; Εκείνο που έχει σημα­ σία, πάντως, είναι ότι οι τάσεις αυτές γνωρίζουν πρωτοφανή ώθηση και μαζικότητα μέσα στη διάλυση των μορφών κοινοτικού βίου και σχετικής αυτονομίας που χαρακτηρίζει τα χρόνια της αυτοκρα­ τορίας: η άνθιση των λεγόμενων «σωτηριακών λατρειών» στον ρωμαϊκό κόσμο είναι η ορατότερη συνέχεια αυτού του φαινομένου. Καθώς προχωρούμε στην ύστερη αρχαιότητα, η ίδια η ελληνική

Τ )Σ σκέψη, προϊόν της πολιτικής αυτοδιαχεί­ ρισης και της έλλογης αναμέτρησης με τη μοίρα, μοιάζει να ενδίδει σταδιακά στο θρησκευτικό, απολυτρωτικό αίτημα: η πορεία του λεγάμενου νεοπλατωνισμού συνιστά αδιάψευστο τεκμήριο. Διδακτικό θα ήταν επ' αυτού, πιοτεύω, να περιοδολογήσουμε την ελληνική φιλοσοφία βά­ σει ενός υπόρρητου υπαρξιακού αιτήμα­ τος που διαφαίνεται στην ερωτηματοθεσία και στον τρόπο άσκησής της: μέχρι τον Πλάτωνα το αίτημα που την υποκινεί μοιάζει να είναι, ακριβώς, «να γνωρίσου­ με τον κόσμο»· η ίδια η πλατωνική σκέψη θέτει το νέο αίτημα «να αλλάξουμε τον κόσμο»· τα ελληνιστικά ρεύματα προ­ βάλλουν, απεναντίας, ένα αμυντικό πρό­ γραμμα: «να αντέξουμε τον κόσμο»· και ό,τι ακολουθεί μοιάζει πλέον δέομιο μιας σκοτεινής παρόρμησης «να λυτρωθούμε από τον κόσμο». Η νέα έμφαση του χρι­ στιανισμού στο ατομικό, σε αντίθεση με την ουσιοκρατία της ελληνικής μεταφυ­ σικής, δεν έχει τη σημασία μιας επιστρο­ φής στη μη ανανώγιμη υλικότητα των πραγμάτων αλλά δηλώνει -όπως στο ει­ καστικό επίπεδο η γοργή εξέλιξη της προσωπογραφίας- την απεριόριστη έμ­ φαση στην ατομικότητα της ψυχής σε συνδυασμό με μια κυμαινόμενη εχθρότη­ τα προς το σώμα και την ύλη. Τα κείμενα του αφιερώματος που ακο­ λουθούν, όπως είπα, μπορούν να διαβα­ στούν σαν φευγαλέες νύξεις σε διάφο­ ρες όψεις και στιγμές μιας διαδικασίας την οποία καλούμαστε να ανασυστήσου­ με με τη φαντασία μας. Η «Χαρτογράφη­ ση του αρχαίου ενθουσιασμού» από τον Ιπύρο Ράγκο μας επιτρέπει να εκτιμή­ σουμε πόσο πρώιμα, υπό ποιες μορφές και από ποιους δρόμους, διεισδύει στον ελληνικό κόσμο ένας κάποιος δυϊσμός κι ένα μέλημα για τη μεταθανάτια μοίρα. «Η έννοια της θεουργίας» του Γιάννη Σταματέλλου ψηλαφεί τη βαθμιαία οπισθο­ χώρηση της φιλοσοφίας κατά την ύστε­

ρη αρχαιότητα σε θρη­ σκευτικού τύπου -μαγικοτελετουργικές, απο­ λυτρωτικές- πρακτικές, εν μέσω ενός ευρύτε­ ρου συγκρητιστικού πνεύματος και αυξανό­ μενων εξωελληνικών επιρροών. Το κείμενο της Μαρίζας-Ζωής Πετροπούλου για «Το φαινόμενο των θεοσεβών», μολονότι φαίνεται πολύ ειδι­ κού θρησκειοϊστορικού ενδιαφέροντος, αναδεικνύει ανάγλυφα δύο κρίσιμα ζητή­ ματα: τον βαθμό έλξης που ασκούσε η μονοθεϊστική ιδέα σε ελληνικούς πληθυ­ σμούς πριν από την καθαυτό εμφάνιση του χριστιανισμού και το πρόβλημα των σχέσεων με τις θυσιαστικές τελετουργί­ ες -καλύτερα θα ήταν να πούμε: της εσωτερίκευσης της θυσίας- που διαφο­ ροποίησε τον χριστιανισμό όχι μόνο από τις παγανιστικές λατρευτικές πρακτικές αλλά και από την κλασική ιουδαϊκή λα­ τρεία. Το κείμενο του Δημήτρη Κυρτάτα «Περί νεκρών και κεκοιμημένων» φωτίζει τον αυξανόμενα θανατοκεντρικό προσα­ νατολισμό της νέας θρησκείας και τονίζει την κορυφούμενη εξατομίκευση των χρι­ στιανικών αντιλήψεων περί ψυχής. Το κείμενο «Η ελληνική κληρονομιά στον χριστιανισμό» του Μάριου Μπέγζου, τ έ ­ λος, επιχειρεί μια συνοπτική έκθεση της χριστιανικής θεολογίας, επισημαίνοντας τα σημεία σύγκλισης και απόκλισης με την κλασική ελληνική μεταφυσική- παρότι προκρίνει μάλλον μια οπτική συνέ­ χειας, καθιστά πρόδηλη τη δογματική ιδιαιτερότητα του ανεπτυγμένου χριστια­ νισμού. Από μία άλλη σκοπιά, συγκρίνοντας κάποιος το πρώτο με το τελευταίο κείμενο του αφιερώματος (του Σ. Ράγκου και του Μ. Μπέγζου, αντίστοιχα) αντιλαμ­ βάνεται παραστατικά πόσος και τι είδους δρόμος έχει διανυθεί. ■ Ο Φώτης Τερζάκης είναι συγγραφέας και δοκιμιογράφος.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

103

[

δ ι α β α ζ ω ] Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σπύρος I. Ράγκος

Εκστατικότητα και μυστήρια

στην αρχαϊκή και κήαοική ΕΠήάδα θρησκευτικότητα στην αρχαία Ελ­ ται από συμμετοχή σε μια ιερή τελετή από κοινού με άλλα μέλη της κοινότη­ λάδα ήταν, πρωτίστως, ζήτημα τας, και όχι από μοναχική κατάληψη από τέλεσης ανοικτών και υπαίθριων λατρευτικών πράξεων που ευαρεστού­ έναν θεό, ήταν προνόμιο και δώρο του σαν τους θεούς και τόνωναν τους κοινω­ Διονύσου. Γιος μιας θνητής, της Σεμέλης, νικούς δεσμούς. Για τις τελετουργίες αυ­ και του πατέρα των θεών, ο Διόνυσος μετείχε τόσο στην αθάνατη όσο και στη τές οι κρείττονες είχαν θεσπίσει κανόνες θνητή φύση και μπορούσε, συνεπώς, να στις απαρχές του χρόνου. Οι άνθρωποι ακολουθούσαν κατά παράδοση τις θείες τις ενώσει. Διόνυσος είναι ο θεός των ορμεμφύτων, προστανές. Δεν υπήρχε ειδική απαίτηση της αχαλίνωτης βλάστησης και της φυσι­ για θρησκευτικό συναίσθημα, συγκίνηση κότητας. 0 θεός αυτός εκπροσωπεί το ή πίστη. πλέον στοιχειακό και ενστικτώδες στη Δίπλα σε αυτήν την «πολιτική» και «φορ­ ζωή, το πρωταρχικό μένος τού είναι και μαλιστική» (για να το πούμε έτσι) θρη­ όλους τους πύρινους χυμούς της δη­ σκευτικότητα διατηρήθηκε ανέπαφη μια άλλη, αμεσότερη και αρχαϊκότερη, επα­ μιουργίας και της καταστροφής. Η σχέση φή με το θειον, κατά την οποία ο θεός του με τις γυναίκες και τη γη είναι παντού εμφανής. Οι δύο όψεις του, η καταστρο­ ενεργούσε αδιαμεσολάβητα στις ψυχές των οπαδών του: ονομαζόταν θεία κατο­ φική και η δημιουργική, συμπλέκονται χή ή ενθουσιασμός. Σύμφωνα με τον ασυγχύτως και αναγκαίως. 0 Διόνυσος εί­ Πλάτωνα που κωδικοποίησε τέσσερις τύ ­ ναι Βάκχειος αλλά και Λύσιος, αυτός που πους αυτής της εμπειρίας (Φαιδρός προκαλεί την βακχική τρέλα και αυτός 244a-245b και 265a-b), η αξία της θνη­ που την καταστέλλει και απελευθερώνει. τής ζωής και των αξιόλογων έργων της Στο πρόσωπό του, το προσωπείο, βλέ­ προερχόταν από την άμεοη σχέση με πουμε την απρόσωπη ανθρωπότητα και στο κατεξοχήν σύμβολό του, τον φαλλό, τους θεούς και αναφαινόταν στις εξαίφαναγνωρίζουμε το δυναμικό σφρίγος της νης ρωγμές που επιτελούσε το θεϊκό στοιχείο στην περιορισμένη και τραγική ζωής. Το χαρμόσυνο δώρο του στους αν­ «ανθρώπινη κατάσταση». Στις θείες αυ­ θρώπους, το κρασί, παρακάμπτει την τές στιγμές, η ανθρώπινη ύπαρξη έβρι­ ατομικότητα, προκαλεί άρση των συνηθι­ σκε ρυθμική γνώση για παρελθόντα και σμένων ορίων και ωθεί σε σχέσεις με τα μέλλοντα γεγονότα, αυθυπόστατο το πάντα. Φωτιά και νερό συντίθενται εντός νόημα της εκπλήσσουσας ομορφιάς και του. Η πόση του εξάπτει τα βαθύτερα λυτρωτική κάθαρση από τη ουοσωρευπάθη και κατασιγάζει την επιφανειακή μένη κόπωση του βιωτικού μόχθου. Ας α­ περιοριστική λογική, αναδεικνύει το κοι­ ναλύσουμε λοιπόν ιστορικά αυτήν την νό και καταστρέφει το ίδιον, δημιουργεί ενθουοιαστική διάσταση της αρχαίας ενότητα και διαλύει τη μερικότητα. θρησκευτικότητας πάνω και πέρα από 0 Διόνυσος είναι η χαρά των ανθρώπων, την πλατωνική ταξινόμηση. ο ευφρόσυνος και φαιδρός θεός. Είναι 1. Κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή, η όμως και ο διασαλευτής της καθιερωμέ­ συλλογική εκστατικότητα που προέρχε­ νης τάξης, ο θεός του θορύβου και του

Η

104-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

οαματά, ο Βρόμιος και Εριβόας, και επί­ σης ο ερχόμενης θεός, ο θεός της αντί­ περα όχθης, του οποίου ο ερχομός, στο μέσον του χειμώνα, προκαλεί παραλήρη­ μα στους πάντες. Η γοητεία του Διονύ­ σου, που είναι τη μία φορά αγένειος νέος και την άλλη ώριμος άνδρας, κάποτε θη­ λυπρεπής και κάποτε αρρενωπότατος, άλλοτε απαράμιλλα σκληρός και άλλοτε απίστευτα τρυφερός, είναι η ίδια η μα­ γεία της φύσης στα μεθυστικά καλέσμα­ τα στην αγκάλη της και στις εξίσου εξουθενωτικές διατρανώσεις της ισχύος της.

0 θεός που εξουσιάζει τη ζωντανή φύση γνωρίζει να κάνει τα δελφίνια να πετούν έξω από το νερό, σαν πουλιά, και τον ιστό του πλοίου που τον φέρνει στους ανθρώπους να βλασταίνει με τους έλικες της αμπέλου και να γεμίζει πανώριμα σταφύλια. Η βακχεία, η χαρακτηριστική εκστατική μανία του Διονύσου, φέρνει τις γυναίκες έως τις κορυφές των βουνών μέσα οτην καρδιά του χειμώνα και τις κάνει να κατασπαράσσουν σαν θηρία την ωμή σάρκα άγριων μικρών θηραμάτων. 0 Διόνυσος είναι Ωμηστής και η ωμοφάγος χάρις των ευριπίδειων Βακχών γίνεται κατανοητή μόνο μέσα στο πλαίσιο μιας θείας πα­ ρουσίας που θιασεύεται ψυχάν, διανοίγει την ατομική ψυχή στο θίασο των βάκχων και την απελευθερώνει. Η τελεστική κάθαρσις των διονυσιακών οργίων συντελείται με ελεύθερο, ακανόνιοτο χορό υπό τον ήχο οργιαστικού αυλού που παί­ ζει συνεχή μελωδία σε αρμονία φρυγική ή λυδική και τυμπάνου που κρατεί ένα μονότονο, σταθερά επαναλαμβανόμενο ρυθμό. Η οργιαστική αυτή μέθοδος προκαλεί ανακίνηση και αναζωπύρωση των καταπιεομένων συγκινήσεων και θερα­ πεύει τις παθητικές ψυχές, όχι με κατα­ στολή των συναισθηματικών ενορμήσεων αλλά με πλήρη άφεση στη δύναμή τους. Η διονυσιακή τελεοτική θεραπεία είναι ιατρεία ομοιοπαθητική για νοσήμα­

τα ψυχοσωματικά. Η βακχική εκστατική εμπειρία συντεήείται μόνο συλλογικά, ποτέ κατά μόνας και ατομικά, στο πλαίσιο μιας τε λ ε ­ τουργίας που σκοπό έχει την περιοδική αποσυμπίεση των συσσωρευμένων συγκινή­ σεων του παρελθόντος. Η βακχευθείσα και καθαρθείσα ψυχή ανακτά τη δύναμη να αντιμετωπίσει τις αντιξοότητες του βίου, έως την επόμενη άφιξη του ερχό­ μενου θεού που θα την συνεπάρει εκ νέου για να την απαλλάξει από το εν τω μεταξύ συσσωρευθέν πρόσθετο βάρος.

2. Αντίθετα με το συλλογικό χαρακτήρα της διονυσιακής βακχείας, η σαμανίκή έκ­ σταση είναι ατομική και προϋποθέτει ει­ δική κλίση και μακρόχρονη εξάσκηση. Αν ως «σαμάνος» οριστεί ένας κοινωνικός λειτουργός με το χάρισμα της δύναμης να βγαίνει εκουσίωςαηό το σώμα του και να ταξιδεύει σε μέρη κοντινά και μακρι­ νά, χθόνια και ουράνια, προκειμένου να αποκτήσει γνώση χρήσιμη για την κοινό­ τητα, τότε είναι προφανές ότι σαμάνοι οτην Ελλάδα δεν υπήρξαν παρά σπάνια. Υπήρξαν, βεβαίως, άτομα με ένα ή περισ­ σότερα σαμανικά χαρακτηριστικά. 0 Αριστέας ο Προκοννήσιος που λέγεται ότι εγκατέλειπε το σώμα με τη μορφή ενός κορακιού και ο Αβαρις που ταξίδευε πά­ νω σε ένα βέλος χωρίς να τρώει τίποτε είναι οι διασημότερες περιπτώσεις. Στην ίδια κατηγορία μπορεί να συγκαταλέξει κανείς τις θρυλικές μορφές του Επιμενί­ δη, του Πυθαγόρα και του Ορφέα. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό όλων αυτών των ελλήνων «σαμάνων», που στα ελλη­ νικά ονομάζονται ιατρομάντεις, είναι η σχέση τους με τον Απόλλωνα, και μάλι­ στα τον Απόλλωνα των Υπερβορείων, όχι με τον Διόνυσο και την τελεστική βακ­ χεία. Η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση ιατρομάντεως που επιδίδεται σε σαμανι-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

105

[ ΑΔ ΙΦΑ IΒ ΕΑ ΡΖ ΩΩ

Μ

κού τύπου ταξίδι, από το οποίο αποκομί­ ζει πολύτιμη γνώση, είναι ο Παρμενίδης. Στο προοίμιο του Περί φύσεως ποιήμα­ τος του, ο εισηγητής της μεταφυσικής στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας πε­ ριγράφει μια κάθοδο στον υποχθόνιο κό­ σμο, εκεί που συναντώνται η Ημέρα και η Νύκτα και η θεά Δίκη κρατεί τα κλειδιά.

0 φιλόσοφος και μάγος Εμπεδοκλής, από την άλλη μεριά, που ισχυρίζεται ότι εξουσιάζει τους ανέμους και τη βροχή και μπορεί να επαναφέ­ ρει το ζωτικό μένος ενός νεκρού, δεν εγ κ α τα λ είπ ε ι το σώμα

τ ου.

Ένα από τα ειδώλια της «δεάς των φιδιών» από ιερό του νεώτερου ανακτόρου της Κνωσού.

10<Ε)

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ούτε εμφανίζεται ταυτόχρονα σε απομα­ κρυσμένα μέρη, ούτε κατεβαίνει, όπως ο Ορφέας και ο Πυθαγόρας, στον κόσμο των νεκρών. Η μαγική του δύναμη βασί­ ζεται, βέβαια, στη γνώση και είναι ακατα­ νόητη χωρίς κάποιες ιδιαίτερες ενορατι­ κές δυνάμεις, οι οποίες τον οδηγούν να θυμάται τις προηγούμενες μετενσαρκωτικές μορφές που είχε πάρει η ψυχή του. Ωστόσο, την ιδιαίτερη ικανότητα ενός σαμάνου, τη δύναμη εκούσιας εξόδου από το σώμα, ο ακραγαντίνος σοφός δεν την διαθέτει.

3. Αντίθετα με τον περιοδικό και επανα­ λαμβανόμενο χαρακτήρα της διονυσια­ κής βακχείας, η συμμετοχή στα μυστήρια σφράγιζε, άπαξ διά παντός, τον βίο του μύστη. Με τον όρο «μυστήρια» εννοούμε τελετές μυητικού χαρακτήρα που υπό­ σχονταν την αποκάλυψη του κοσμικού μυστηρίου, βαθύτερη γνώση της σημα­ σίας που έχει ο θάνατος μέσα στη ζωή και αναπτέρωση των ελπίδων των μυουμένων για ευτυχή συνέχιση της παρού­ σας ύπαρξης και ευδαίμονα ολοκλήρωσή της στον Άδη. Η συμμετοχή στα μυστήρια δεν αποτε­ λούσε μέρος των τυπικών υποχρεώσεων ενός πολίτη. Αντιθέτως, ήταν προϊόν ατομικής επιλογής και ατομικής δαπάνης. Οι τελ ετές είχαν βεβαίως συλλογικό χα­ ρακτήρα, δεν προϋπέθεταν ιδιαίτερη ατομική κλίση των συμμετεχόντων και ήταν, ως επί το πλείστον, καθορισμένες χωρογεωγράφικά. Μυστήρια ετελούντο σε διάφορους ιερούς τόπους της Ελλά­ δος (στη Σαμοθράκη και στη Θήβα, στην Λυκόσουρα της Αρκαδίας και στην Ανδανία της Μεσσηνίας), ασυναγώνιστο ωστόσο πρότυπο όλων, τόσο από την άποψη της εμβέλειας και πανελλήνιας αίγλης όσο και από την άποψη της τε λ ε ­ τουργικής αρτιότητας, υπήρξε η Ελευ­ σίνα. Σύμφωνα με μία πανελληνίως αποδεκτή παράδοση, η Δήμητρα παρέσχε στην αν-

θρωπότητα δύο μεγάλα εκπολιτιστικά δώρα: την καλλιέργεια των σιτηρών και την τέλεση των μυστηρίων. Τα δώρα αυ­ τά βρίσκονται σε συμβολική αλληλεξάρ­ τηση, αλλά δεν αποτελούν διακριτές όψεις του ίδιου πράγματος, ούτε βε­ βαίως ταυτίζονται. Στον ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα οι άνθρωποι παρουσιάζο­ νται να γνωρίζουν την καλλιέργεια των σιτηρών πριν αποφασίσει να τους χαρίσει η θεά και τη γνώση των μυστηρίων. Μυ­ θολογικά, η δωρεά των μυοτηριακών ορ­ γίων συνέβη στην Ελευσίνα μετά την επι­ στροφή της Κόρης από τον κάτω κόσμο και την παύση του θρήνου της Μητέρας. Ενώ τα δημητριακά ήταν δώρο που όλοι οι πολιτισμένοι άνθρωποι νέμονταν κατ' ανάγκη καθημερινά, τα μυστήρια αποτέλεσαν δώρο προαιρετικό για όσους μι­ λούσαν ελληνικά και δεν είχαν διαπράξει φόνο. Στόχος τους, προφανώς, δεν ήταν το ζην αλλά το ζην ευ και το ευ θνήσκειν. Τέλεσις σήμαινε κυριολεκτικά την «ολο­ κλήρωση» και τελετή τον άρρητο τρόπο με τον οποίο η ανθρώπινη ολοκλήρωση μπορεί να επιτευχθεί. Στον Όμηρο, ο κύκλος της ετήσιας ανα­ γέννησης της φύσης δεν αποτελεί αιτία χαράς και αισιοδοξίας αλλά, αντιθέτως, σύμβολο της ματαιότητας των ανθρώπι­ νων ενεργειών, ακόμα και των πιο δοξα­ σμένων. Οι γενιές εναλλάσσονται όπως η βλάστηση και τα φύλλα των δέντρων -μας λέει ο ποιητής- και αειθαλής δρυς οτα ανθρώπινα πράγματα δεν υπάρχει, παρά μόνον ως κορμός από τον οποίο αναφύονται οι μεμονωμένοι ανθρώπινοι βίοι. Η αθανασία δεν είναι φυσικό ιδίωμα των θνητών. Στην Ελευσίνα, αντιθέτως, εκεί που η Δήμητρα αποκάλυψε τις τε λ ε ­ τές της ανθρώπινης ολοκλήρωσης, η αθανασία, που εξακολουθούσε να μην αποτελεί φυσικό ιδίωμα των θνητών, πα­ ρεχόταν ως προνόμιο οτους μυημένους. Όπως μας πληροφορούν δύο από τους μεγαλύτερους ποιητές της εποχής, οι

μύστες ήταν πανευτυ­ χείς γιατί είχαν δει, και έχοντας δει, είχαν γνω­ ρίσει. Τόσο ο Πίνδαρος όσο και ο ευσεβής Σο­ φοκλής ήξεραν από προσωπική εμπειρία σε τι αναφέρονταν: είχαν αμφότεροι μυηθεί. Η γνώση την οποία τα Ελευσίνια μυστή­ ρια παρείχαν δεν ήταν της τάξης ενός μαθήματος που μεταδίδεται με τα λόγια. Δεν επρόκειτο για μάθηση διανοητική αλ­ λά για καθοριστική και καίρια συγκίνηση, πάθος της ψυχής, που σφράγιζε αποφα­ σιστικά τον μετέπειτα βίο του μύοτη. Η ελευσίνια γνώση σηματοδοτούσε αλλα­ γή στάσης απέναντι στα πράγματα, δη­ λαδή νέα διάθεση ενώπιον των ίδιων δε­ δομένων της ύπαρξης. Σε μεταγενέστε­ ρη ορολογία, κατά την ελευσίνια τε λ ε ­ τουργία, ο νους υφίστατο έλλαμψιν, έναν εξαίφνης φωτισμό, όχι με τρόπο λογικό αλλά ως αποτύπωμα μιας άρρη­ της ιερουργικής σφραγίδας. Τρία και διακριτά ήταν τα στάδια της μύη­ σης: μια καθαρτήρια προπαρασκευή που γινόταν την πρώιμη άνοιξη στην όχθη του Ιλισού στην Αθήνα («μικρά ή εν Άγραις μυστήρια»), η τελετουργία της κυρίως μυήσεως που συνέβαινε το επό­ μενο φθινόπωρο στην Ελευσίνα («μεγά­ λα μυστήρια»), και η λεγάμενη εποπτεία, ένας δεύτερος βαθμός μυστικής γνώσης για όσους είχαν ήδη μυηθεί στον πρώτο, που απαιτούσε χρονική απόσταση του­ λάχιστον ενός έτους από την πρώτη βαθμίδα. Τυπικά «μύστες» ονομάζονταν όσοι είχαν συμμετάσχει οτο προπαρα­ σκευαστικό πρώτο στάδιο, αλλά στην πραγματικότητα μυημένοι λογίζονταν μόνον όσοι είχαν τελεσ τεί στην Ελευσί­ να. 0 απόρρητος χαρακτήρας των μυ­ στηρίων αφορούσε τα ιερά αντικείμενα Ιδεικνύμενα), τα μυστηριακά συνθήματα (λεγάμενα) και όσα θεάματα συνέβαιναν

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

107

[

δ ι α β α ζ ω ] Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

στον ιερό χώρο της Δήμητρας (δρώμενα) -ειδικά μέσα στο Τελεστήριο κατά την 20ή του αθηναϊκού μηνάς Βοηδρομιώνος, έξι μέρες μετά την πανσέληνο Σε­ πτεμβρίου - Οκτωβρίου, που σηματοδο­ τούσε την έναρξη όλης της ελευσίνιας ε ­ ορτής. Οι άλλες τελετουργίες (καθαρμοί στη θάλασσα με χοιρίδιο, τραγούδια προς τιμήν του Ιάκχου, νηστεία, πόση του κυκεώνος κ.λπ.) μπορούσαν να πα­ ρασταθούν στα έργα τέχνης και να συζη­ τιούνται ανοιχτά. Το απόρρητο μυστικό των Ελευσινίων μυστηρίων εστιαζόταν στην κεντρική τ ε ­ λετουργία της μύησης που ήταν ιερο­ πραξία περισσότερο υπαινικτική και λιγό­ τερο αναπαραστατική. Όχι θεατρική μίμησις αλλά συμβολική σήμανσις, η ιερο­ πραξία αυτή προκαλούσε ένα συλλογικό όραμα, μία θεία επιφάνεια, συγχρονικό θαύμα (με την γιουνγκιανή έννοια της «συγχρονίας») συντελούμενο από τη συ­ γκινησιακή φόρτιση, την οξυμένη ευαι­ σθησία και την αναντίρρητα μεγάλη δε­ κτικότητα των παρευρισκομένων. Οι ψυ­ χικές αυτές διαθέσεις και προσδοκίες των μυστών είχαν αναμφίβολα προκληθεί από την εννεαήμερη νηστεία, τη σε­ ξουαλική αποχή και την πόση του παραισθησιογόνου ίσως κυκεώνος. Υπό τον εκκωφαντικό θόρυβο ενός μεταλλικού ηχείου, ο Ιεροφάντης καλούσε, με στε­ ντόρεια φωνή, την Κόρη από τον Άδη και αυτή εμφανιζόταν. Η άνοδος ως νέα γέν­ νηση εορταζόταν υπό τη συμβολική μορ­ φή ενός πρόσφατα θερισμένου σταχιού. Στις αρχές Οκτωβρίου αυτό θα ήταν ήδη θαύμα. Στη μορφή του μπορούσε να δει κανείς το σύμβολο της ενότητας όλων των ανθρώπινων ψυχών. Οι μύστες έφευγαν με τη βιωματική γνώση ότι ο θάνατος όχι μόνο δεν είναι συμφορά αλ­ λά είναι, αντιθέτως, δύναμη αγαθοποιός. Στην ελευσίνια τελετουργία η ελπίδα της μεταθανάτιας ζωής χαριζόταν μέσα από μία προσωπική βίωση φόβου, σκότους

10 3

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

και απελπισίας και συνακόλουθη έξοδο του μύστη από το άλλο άκρο, στον φω­ τεινό λειμώνα μιας νέας ζωής. Αποκτώ­ ντας ευρύτερη και καθολικότερη θέαση του κόσμου και της ύπαρξης, οι μυούμενοι λυτρώνονταν από τον παραλυτικό τρόμο του θανάτου.

4. Ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στη διονυσιακή βακχεία και την ελευσίνια μύ­ ηση μπορούν να θεωρηθούν τα ορφικά μυστήρια της Περσεφόνης και του Βάκ­ χου. Η βασική μας πηγή γι' αυτά προέρ­ χεται από την αρχαιολογική σκαπάνη. Πρόκειται για ένα σώμα ολιγόστιχων κει­ μένων, ως επί το πλείστον έμμετρων, που είναι χαραγμένα σε φύλλα χρυσού και τοποθετημένα σε τάφους μυστών. Τέτοια ελάσματα έχουν βρεθεί σε τρεις βασικά περιοχές (Κάτω Ιταλία - Σικελία, Θεσσαλία - Μακεδονία, Κρήτη), όχι όμως στην κυρίως ηπειρωτική Ελλάδα. Το γε­ γονός αυτό δείχνει ότι οι μυητικές τε λ ε ­ τές, που προϋποτίθενται από την υλική ύπαρξη των ελασμάτων, δρούσαν αντα­ γωνιστικά προς τα ελευσίνια μυστήρια: απευθύνονταν στην ίδια μερίδα του πλη­ θυσμού, ικανοποιούσαν τις ίδιες πνευμα­ τικές ανάγκες και παρείχαν, βασικά, την ίδια ή παρόμοια μυστική γνώση, όσο κι αν οι μυθολογικές και τελετουργικές λεπτο­ μέρειες διέφεραν. Μια καίρια διαφορά των ορφικών μυστη­ ρίων από τα ελευσίνια είναι ότι τα πρώτα τελούντο από περιπλανώμενους ιερείς και δεν συνδέονταν με κάποιον αφιερω­ μένο τόπο, ενώ στην Ελευσίνα η ιεροσύ­ νη ήταν το κληρονομικό προνόμιο δύο οικογενειών, των Ευμολπιδών και των Κηρύκων, η δε κυρίως μύηση, και στις δύο βαθμίδες, δεν μπορούσε να τελεστεί πουθενά αλλού πλην του χώρου που είχε η ίδια η Δήμητρα εξαρχής υπο­ δείξει. Ενός τέτοιου ελάσματος ο μύστης δηλώ­ νει θριαμβευτικά: «πέταξα μακριά από τον δυσβάστακτο κύκλο», για να λάβει τη

διαβεβαίωση άτι έγινε πλέον θεός. Η δή­ λωση αυτή υπονοεί λύτρωση από τον μετενσαρκωτικό κύκλο, μια ιδέα άγνω­ στη οτην Ελευσίνα, η οποία προήλθε μάλλον από τον διονυσιακό πυρήνα των ορφικών μυστηρίων και υποστηρίχτηκε καθαρά στην πυθαγόρεια διδασκαλία περί ανακύκλωσης των ψυχών. Ωοτόσο, δεν είναι υποχρεωτικό να πιστέ­ ψουμε ότι τα ορφικά μυστήρια προϋπέ­ θεταν πάντοτε την ιδέα της μετενσάρκωοης. Η διατύπωση είναι μοναδική οε ολόκληρο το σώμα των χρυσών ελασμά­ των, τα οποία, κατά τα άλλα, όχι μόνον δεν την προϋποθέτουν αλλά ίσως και την αποκλείουν. Έξοδος από τον κύκλο ση­ μαίνει, γενικά, την επίτευξη της υπερτάτης ευδαιμονίας, κατάστασης στην οποία τα αντίθετα συναιρούνται και παύουν πλέον να λειτουργούν ανταγωνιστικά. Φως και σκότος έχουν τώρα ταυτιστεί. Πρόκειται για μια θριαμβευτική επιστρο­ φή από την περιφέρεια του κύκλου της ζωής στο κέντρο της δύναμής του ή, αλ­ λιώς, για σύμπτωση δύο κέντρων, του

ατομικού ανθρώπινου και του καθολικού θείου. Η οδυσοειακή πλάνη λή­ γει με την επιστροφή στη θεϊκή πατρίδα, όθεν εξέβημεν. Έτοι αντελήφθη το πράγμα, κατά την ύστερη αρχαιότητα, ο πλατωνικός μυστικισμός του Πλωτίνου, του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου.

0 ενθουσιασμός λύτρωνε με ποικίλους ειδικούς τρόπους, έσπαζε όμως πάντοτε τα δεσμό της περίκλειστης ατομικότη­ τας, αναδείκνυε τον καθολικό ένδον θεό, πρόβαλλε τη δομική ταυτότητα μέρους και όλου, τη συστοιχία ύψους και βά­ θους, βιολογικών ριζών και πνευματικής ανθοφορίας, νύκτιων ορμεμφύτων και ηλιοειδούς κάλλους. Ας προσθέοουμε, λοιπόν, και τούτο ως επιστέγασμα: εις ο της θείας μανίας χορός! ■ 0 Σπύρος I. Ράγκος είναι επίκουρος καθηγητής Αρχαίας Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών

Επιλογή ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας Αβαγιανού Α. (επιμ.). Λατρείες στην«περιφέρεια» του ελληνικού κόσμου, Αθήνα 2002.

Burkertw., Μυστηριακές λατρείες της αρχαιότητας, μετ. Ε. Ματθαίου, Αθήνα 1994 119871. Δαράκη Μ., 0 Διόνυσος και η θεό Γη, Αθήνα 1997 119851.

Dodds Ε. R., Ευριπίδου Βάκχαι, μετ. Γ. Πετρίδου - Δ. Ιπαθάρας, επιμ. Ν. Μπεζαντάκος, Αθήνα 2004 Μ9601.

Foucart ρ „ Τα ελευαίνια μυστήρια, μετ. Δ. Παπαθανασοπούλου, Αθήνα 2000 [19141.

Guthrie W.K.C., 0 Ορφέας και η αρχαία ελληνική θρησκεία, μετ. X. Μήνη, Αθήνα 2000 [19521.

Jeanmaire Η., Διόνυσος: Ιστορία της λατρείας του Βάκχου, μετ. Α. Μερτάνη-Λίζα, Πάτρα 1985 119511, ΚθΓέηγί C., Ελευσίς: Μυστήρια και λατρεία, μετ. Ε. Παπαδοπούλου, Αθήνα 1999 [19601.

Kingsley Ρ„ Αρχαία φιλοσοφία, μυστήρια και μανεία: Ο Εμπεδοκλής και η πυθανόρεια παράδοση, μετ. Φ. Τερζάκης, Θεσσαλονίκη 2001 119951.

Otto w„ Διόνυσος: Μύθος και λατρεία, μετ. Θ. Λουπασάκης, Αθήνα 1991 [19331.

Otto W„ C. Kerenyi, W. Will, P. Schmitt, Ελληνικά μυστήρια, μετ. Α. Κοντός, Αθήνα 1992 [19551.

Steiner R„ 0 χριστιανισμός και τα μυστήρια της αρχαιότητας, μετ. Δ. Κουτσούκης, Αθήνα 2002 [19101. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008 1OS>

Δ I A BA Ζ Ο ]

[ΑΦΙΕΡΩΜΑ Γιάννης Σχαματέλλος

Η έννοια της θεουργίας

οιη φιλοοοφία ιη ς ύστερης αρχαιότητας εποχή της ύστερης αρχαιότητας (1ος-5ος αι. μ.Χ.)1είναι μια περίο­ δος ραγδαίων εξελίξεων σε κοι­ νωνικό, πολιτικό και θρησκευτικό επίπε­ δο. Άνθρωποι από διαφορετικούς πολιτι­ σμούς και γεωγραφικές περιοχές συρρέ­ ουν στις μεγάλες πόλεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δημιουργώντας ένα πο­ λύχρωμο μωσαϊκό πολιτιστικών παραδό­ σεων και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Ιδιαίτερα το θρησκευτικό κλίμα της επο­ χής χαρακτηρίζεται από μια σταδιακή πα­ ρακμή της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και αντίστοιχη ακμή μυστηριακών θρη­ σκειών, όπως αυτές της λατρείας του περσικού θεού Μίθρα, της αιγυπτιακής θεάς Ίσιδος, του Όσιρη, του Ζωροάστρη, της Εκάτης και της Κυβέλης2. Τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής ανα­ πτύσσονται μέσα σε αυτό το θρησκευτι­ κό κλίμα. Οι μυστηριακές θρη­ σκείες εισχω­ ρούν και αναδεικνύονται στο χώ­ ρο της φιλοσοφί­ ας, δημιουργώ­ ντας έναν πλου­ ραλισμό ιδεών και τάσεων. Συ­ γκεκριμένα θα μπορούσαν να εντοπιστούν δύο τέτοιες τάσεις: Η πρώτη περιλαμ­ βάνει νέα θεοσοφικά ρεύματα που ξεπηδούν μέσ' από τη σύ-

Η

Ο Αδης ως Πλούτων. Τοιχογραφία μικρού μακεδονικού τάφου της Βεργίνας του 4ου αι. π.Χ.

110

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

γκλίΟΠ δΐαφορετικών θρησκευτι­

κών παραδόσεων και αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, όπως αυτά του γνωστικι­ σμού5, του ερμητισμού και του μανιχαϊομού. Η δεύτερη τάση περιλαμβάνει φι­ λοσοφικά ρεύματα όπως αυτά του νεοπυθαγορισμού4, του μεσοπλατωνισμού5 και του νεοπλατωνισμού8, τα οποία απο­ τελούν συνέχεια της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία του ύστερου νεοπλατωνι­ σμού στρέφεται προς τη θεουργία, τη μαγική τελετουργία και τη θρησκευτική πρακτική, κυρίως επηρεαζόμενη από αρ­ χαίες πηγές και παραδόσεις όπως τους Χαλδαϊκούς χρησμούς7, τα Ερμητικά κείμεν/ f και τους Ορφικούς ύμνους. Με τον όρο θεουργία (ετυμολογικά «θεϊκό έργο» ή «δημιουργία θεών») φανερώνεται μια σαφής αντιπαράθεση προς τη θεωρία·. ενώ τη θεωρία ασπάστηκε ο Πλωτίνος (204-270 μ.Χ.), ο επονομαζόμενος ιδρυ­ τής του νεοπλατωνισμού, και τη συνέδε­ σε με την καθαρή φιλοσοφική διαλεκτική και ενατένιση, η θεουργία έγινε περισσό­ τερο δεκτή από τον ύστερο νεοπλατωνι­ σμό, ιδίως από στοχαστές όπως ο Πορφύριος9, ο Ιάμβλιχος10 και ο Πρόκλος, και συνδέθηκε με την τελετουργική μαγεία και πρακτική. Η στάση του Πλωτίνου απέναντι στην παραδοσιακή θρησκεία δεν φαίνεται να ήταν η καθιερωμένη. 0 ίδιος μάλιστα κρατούσε μια κριτική στάση απέναντι στις θρησκευτικές πρακτικές της εποχής.

0 Πλωτίνος όμως δεν απαξίωνε την αρ­ χαία θρησκεία. Αντίθετα, είναι φορές που στο έργο του χρησιμοποιεί τις παραδο­ σιακές μορφές των ολύμπιων θεών για να σχεδιάσει με γλαφυρότητα τις φ ιλο­ σοφικές του αρχές. Υπ' αυτούς τους όρους ο Πλωτίνος είναι ένας παραδοσια-

ίΤ Ο Σ κός παγανιστής στη συνείδηση, όχι όμως και στην πράξη. Ο Πλωτίνος ήταν βέβαια γνώστης της θεουργικής πρακτικής. Είναι αξιοσημείω­ το ότι μας παραδίδει μια ολοκληρωμένη εξήγηση της μαγείας βασιζόμενος κυρί­ ως στη στωική ιδέα της κοσμικής συμπά­ θειας11 ως ελέγχου των φυσικών δυνά­ μεων που προκύπτουν από την οργανική ενότητα του σύμπαντος. Οι μαγικές επι­ κλήσεις λειτουργούν λόγω της οργανι­ κής αλληλεπίδρασης των αντιθέτων δυ­ νάμεων του σύμπαντος: οι θετικές δυνά­ μεις φέρνουν κοντά τα όμοια, οι αρνητι­ κές δυνάμεις απομακρύνουν τα ανόμοια. Κάθε οργανισμός βρίσκεται σε ενότητα λόγω της ισορροπίας αντιθέτων δυνάμε­ ων. Έτσι και το σύμπαν, ως μέγας οργα­ νισμός, βρίσκεται σε ενότητα: κάθε δρά­ ση σε ένα του σημείο δημιουργεί μια ομοιοπαθητική αντίδραση σε ένα άλλο. 0 μάγος γνωρίζει την ισορροπία μεταξύ των αντιθέτων δυνάμεων και με κατάλ­ ληλες επικλήσεις ενεργοποιεί από ένα σημείο ένα άλλο, ακόμα και σε μακρινή απόσταση. Όπως η χορδή που τεντώνε­ ται μέχρις ενός σημείου ταλαντώνεται ισόρροπα μέχρι το αντίθετό της. Αν και ο Πλωτίνος αναγνώριζε τη δύναμη της μαγείας και την εξηγούσε μέσ' από την οντολογική συνέχεια και ενότητα του σύμπαντος, ο ίδιος φαίνεται ότι προτι­ μούσε μια καθαρά εσωτερική διαδικασία θέωσης, η οποία συμπυκνώνεται στην έννοια της θεωρίας. Η θεϊκή φύση στον Πλωτίνο έχει περισσότερο μια εσωτερική και μυστική διάσταση, συνδεδεμένη με ένα προσωπικό βίωμα θέωσης παρά με την τελετουργική πρακτική. Η ανακάλυ­ ψη του θεού για τον Πλωτίνο είναι μια στιγμή αυτογνωσίας, αδιαμεσολάβητη, προσωπικό αποτέλεσμα μιας καθαρής φιλοσοφικής ενατένισης και θεωρίας. Εντούτοις, η εξήγηση της θεουργίας από τον Πλωτίνο είναι εκείνη που ακολουθή­ θηκε από τους ύστερους νεοπλατωνι­

κούς, αυτή τη φορά όμως με τελεστικούς και θρησκευτικούς σκοπούς.

0 Πορφύριος (περ. 234305 μ.Χ.) ακολούθησε στενά τη φιλοσοφία του Πλωτίνου, εντούτοις εν­ διαφέρθηκε περισσότε­ ρο για τη θρησκεία, τη θεουργία και τη μελέτη των ελληνικών μύθων. Ο Πορφύ­ ριος διαβάζει και ερμηνεύει τους αρ­ χαίους μύθους υπό ένα καθαρά φιλοσο­ φικό και, άλλες φορές, ιστορικό πρίσμα, τονίζοντας τη διαχρονική τους αξιοπιστία όχι μόνο σαν μυθικές ιστορίες αλλά και σαν φιλοσοφικές αλήθειες. Η μελέτη της αρχαίας θρησκείας οδηγεί όχι στην εφαρμογή μιας τελετουργικής πρακτικής που θα εξευμενίσει τον θεό αλλά σε μια μίμηση του θείου έργου από τον άνθρω­ πο που θα οδηγήσει τον ίδιο τον άνθρω­ πο στην ένωση με έναν ασώματο και υπερβατικό θεό. Ο σοφός πρέπει να ομοιάσει στη θεϊκή φύση και όχι απλά να ακολουθήσει τις κοινές δοξασίες για τον θεό. Το σώμα δεν αποτελεί την φυλακή της ψυχής αλλά το όχημα που θα οδηγή­ σει την ψυχή στον θεό μέσω της επίγειας ζωής. Οι φιλοσοφικές αρχές του Πορφύριου αναγνωρίστηκαν από τον Ιάμβλιχο (περ.

245-325) και τη Σχολή της Απάμειας. Σε αντίθεση όμως με τον Πορφύριο, ο Ιάμ­ βλιχος αποδέχτηκε και εξύμνησε τη μαγι­ κή τελετουργία όπως αυτή εκφράστηκε μέσα στους Χαλδαϊκούς χρησμούς και συμπυκνώθηκε στην έννοια της θεουρ­ γίας. Όπως τονίζει ο Ιάμβλιχος στο έργο του Περί των Αιγυπτίων Μυστηρίων, η φι­ λοσοφική σκέψη από μόνη της δεν επι­ τυγχάνει τίποτε αν ο σοφός δεν εφαρμό­ σει με πρακτικό τρόπο τον θεωρητικό στοχασμό μέσω της μαγείας. Η θέωση επέρχεται μέσ' από το συνδυασμό θεω­ ρίας και πράξης, φιλοσοφίας και τε λ ε ­ τουργικής πρακτικής. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008 111

[ ΑΔ ΙΦΑΙ ΒΕ ΑΡΖΩΩΜ] Α

112

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Η Σχολή των Αθηνών12 ακολούθησε τον Ιάμβλιχο στη σημασία της θεουργίας. Όπως ο Πρόκλος εξηγεί στο κείμενό του Περί ιερατικής τέχνης, η δύναμη της θεουργίας βασίζεται στην «αρχή της αντι­ στοιχίας», σύμφωνα με την οποία α) κάθε μέρος του σύμπαντος καθρεφτίζει το όλον και β) το σύνολο του αισθητού σύ­ μπαντος είναι καθρέφτης του νοητού κό­ σμου. Αυτό συμπυκνώνει και η νεοπλα­ τωνική θέση, γνωστή από την εποχή του Ιάμβλιχου: «τα πάντα ενυπάρχουν στα πάντα, αλλά το καθένα ανάλογα με τη φύση του». Ο αισθητός κόσμος είναι καθρέφτισμα της νοητής φύσης υπό τη με­ σολάβηση της ψυχής. 0 Πρόκλος υπο­ στηρίζει πως μέσω των θρησκευτικών ύμνων ο φιλόσοφος εγείρει τη θεϊκή φύ­ ση και ανοίγει το δρόμο προς τη θέωση. Έτσι στη Σχολή των Αθηνών παρατηρείται μια ξεκάθαρη επιστροφή στη μαγεία, στην ανάκληση θεών, στην αστρολογία και γενικά στη θεουργική τελετουργία. Αυτή ήταν και η ατμόσφαιρα της Σχολής μέχρι και το οριστικό κλείσιμό της από τον Ιουστινιανό το 529 μ.Χ., επί εποχής Δαμάσκιου. Κατ' αυτόν τον τρόπο η αρχαία ελληνική φιλοσοφία της ύστερης αρχαιότητας χα­ ρακτηρίζεται τόσο από έντονη εσωτερι­ κότητα και μυστικισμό όσο και από θρη­ σκευτική αναδίπλωση σε αρχαίες πηγές. Αποκορύφωμα της εσωτερικότητας μπο­ ρεί να θεωρηθεί η προσήλωση του Πλωτίνου στη θεωρία και στην άρνηση οιασ-

δήποτε τελετουργικής πρακτικής στην πορεία του ανθρώπου προς τη θέωση. Οι ύστεροι νεοπλατωνικοί αντιλαμβάνονται τις συνέπειες αυτής της φιλοσοφικής εσωστρέφειας και στρέφονται εξωτερικά σε αρχαίες πηγές και παραδόσεις, όπως εκείνες των Χαλδαϊκών χρησμών, για να αποκαταστήσουν το θρησκευτικό παρά­ γοντα στο φιλοσοφικό στοχασμό. Έτσι η θεωρία δίνει τη θέση της στη θεουργία και η φιλοσοφική ενατένιση στη μαγεία. Κανένα όμως από τα παραπάνω χαρα­ κτηριστικά δεν μπόρεσε να οδηγήσει την ελληνική φιλοσοφία έξω από το αδιέξο­ δο της μεταφυσικής εσωστρέφειας και να διατηρήσει τη δύναμή της στην αυτο­ κρατορία. Η μεταφυσική ταύτιση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου με την άρρη­ τη πρώτη αρχή είναι μια μορφή στεγανής μεταφυσικής εξατομίκευσης, μακριά από το κοινό βίωμα της θρησκείας που είναι αναγκαίο στον καθημερινό άνθρωπο. Αντίθετα, οι νέες θεοσοφικές τάσεις της εποχής εστιάζουν με μεγαλύτερη ακρί­ βεια στο θρησκευτικό παράγοντα και επι­ τυγχάνουν την αποδοχή τους στις συνει­ δήσεις των λαών. Η φιλοσοφία έρχεται σαν συνέχεια της θρησκευτικής λατρείας και όχι ως αναγκαία προπαρασκευή της. Αυτός είναι ίσως και ο λόγος επικράτη­ σης των εναλλακτικών θεοσοφικών δρό­ μων στην ύστερη αρχαιότητα. ■

’■ Η«ύστερη αρχαιότητα» είναι ένας τεχνικός όρος ο οποίος περιλαμβάνει συνήθως την ιστορία της πρώιμης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μέχρι τοτέλος του δυτικού ρωμαϊκού κράτους το 476 μ.Χ„ όταν η Ρώμη κατελήφθη οριστικά από τους Γότθους. Από φιλοσοφική σκοπιά, το τέλος της ύστερης αρχαιότητας ορίζεται από το κλείσιμο της Πλατωνικής Ακαδημίας με το διάγγελμα του Ιουστινιανού το 529 μ.Χ.

2Αυτές οι μυστηριακές θρησκείες συνυπήρξανγια

αρκετούς αιώνες στον ελληνορωμαϊκό κόσμο και άρχισανναπαρακμάζουν μόνον όταν ο Κωνσταντίνος αναγνώρισε τονχριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας.

1Κύριοι εκπρόσωποι του γνωστικισμού αναφέρονται ο Σίμων ο Μάγος (1ος αι. μ.Χ.), ο οποίος άσκησε τηντέχνη της μαγείας και ερμήνευσε αλληγορικά τα βιβλικάγεγονότα· ο Μαρκίων (85-169 μ.Χ.), στον οποίον αποδίδεται το πρώτο γνωστικό Ευαγγέλιο· ο Βασιλείδης (2ος αι. μ.Χ.), ο οποίος

Ο Γιάννης Σταματέλλος είναι Δρ. Φιλοσοφίας, και εκπαιδευτικός.

διορθώνει το γνωστικό σύστημα ενσωματώνοντας χριστιανικά στοιχεία· ο Καρποκράτης (έδρασε περ.

140 μ.Χ.) που δίδαξε τη μετεμψύχωση και την ανάγκητης εμπειρίας μέσ' από διαδοχικές ζωές γιατηνεπίτευξη της θέωσης. Ίσως ο σημαντικότερος γνωστικός δάσκαλος ήταν ο Βαλεντίνος, που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ., ο οποίος καταγόταν από την Αίγυπτο και δημιούργησε τη μεγαλύτερη γνωστική σχολή. Τα κεντρικά κείμενα των γνωστικών ήταν κυρίως Πράξεις, Επιστολές, Ευαγγέλια και Αποκαλύψεις. Το 1945 ανακαλύφθηκαν στο ΝαγκΧαμάντι της ΑνωΑιγύπτου μια σειρά από κοπτικά χειρόγραφα τα οποία αποτελούσαν μέρος μιας βιβλιοθήκης κάποιας τοπικής γνωστικής κοινότητας. Απότα πιο σημαντικόχειρόγραφα που ανακαλύφθηκαν ήταν το Ευαγγέλιο του Θωμά, ηΠαράφραση του Σηθ, το Μυστικό Βιβλίο του Ιωάννη, ηΣοφία του Ιησού, η Υπόστασις τωνΑρχόντων, ηΑποκάλυψη του Μίσους, το Βιβλίο του Μεγάλου Αόρατου Πνεύματος κ.ά. Κύριοι εκπρόσωποι του νεοπυθαγορισμού ήταν ο Νικόμαχος από τα Γέρασα (π. 150 μ.Χ.), ο Μοδεράτος από τη Γάδη (έδρασε περ. 90 μ.Χ.) και ο Νουμήνιος από την Απόμεια (έδρασε περ. 150 μ.Χ.). Άλλες νεοπυθαγόρειες μορφές, όπως ο Απολλώνιος ο Τυανεύς (1ος αι. μ.Χ.), είχαν πολύ μικρότερη φιλοσοφική προσφορά, ενώήταν περισσότερο γνωστοί ως μάγοι, περιπλανώμενοι σοφοί και ασκητές.

■ Κύριοι εκπρόσωποι του μεσοπλατωνισμού, πέρα από τον Αντίοχο και τον Αμμώνιο, υπήρξαν ο Πλούταρχος οΧαιρωνεύς (περ. 50-120 μ.Χ.), ο Αλβίνος (έδρασε περ. 125 μ.Χ.) και ο Φίλων ο Ιουδαίος (περ. 20 π.Χ-50 μ.Χ.).

•0 νεοπλατωνισμός εκτείνεται, κατάτην πρώτη περίοδό του, μέχρι το κλείσιμο της Πλατωνικής Ακαδημίας το 529 μ.Χ. και, κατάτη δεύτερη, μέχρι το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας και τη φιλοσοφίατου Μιχαήλ Φελλού (1018-1078 μ.Χ.) και του Πλήθωνατου Γεμιστού (1360-1452 μ.Χ.). Κατάτην πρώτη (3ος-6ος αι. μ.Χ.), η οποία σχεδόν ταυτίζεται με την εποχή της ύστερης αρχαιότητας, ο νεοπλατωνισμός καθορίζεται από τη σκέψητου Πλωτίνου και των συνεχιστών του Αμέλιου και Πορφύριου (3ος αιώνας), του Ιάμβλιχου και της συριανής Σχολής της Απάμειας (4ος αιώνας) και της Αθηναϊκής Σχολής του Πρόκλου και του Δαμόσκιου, τελευταίου διευθυντή της Πλατωνικής Ακαδημίας (5ος και 6ος αιώνας).

•Οι Χαλδαϊκοί χρησμοί διασώζονται σήμερα υπό μορφήναποσπασμάτων. Ηκαταγωγήτους παραμένει ανεξιχνίαστη. Αλλοι αποδίδουν τα κείμενα στονΖωροάστρη, άλλοι σε θεία αποκάλυψη στον Ιουλιανότον θεουργό ήστον πατέρα του Ιουλιανού, τονΧαλδαίο. 0 Ιουλιανός μάλιστα συνόδευε τις εκστρατείες του αυτοκρότορα Μάρκου Αυρηλίου (121-180) στηνΑνατολή, πράγμα

που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή με τοπικές παραδόσεις. Μετριοπαθέστερες θεωρήσεις αποδίδουν τους χρησμούς σε παράφραση αρχαίωνχαλδαϊκών κειμένων από μάγους και θεουργούς της ύστερης αρχαιότητας.

'■ Οόρος ερμητισμός προέρχεται από τον Ερμή τον Τρισμέγιστο, ονομασία που δόθηκε από τους Έλληνες στον Αιγύπτιο θεό θωθ, εφευρέτη της γραφής και των συναφώντης τεχνών και επιστημών. ΟΕρμής ο Τρισμέγιστος παρουσιάζεται ήδη από την αρχαιότητα ως συγγραφέας σημαντικών απόκρυφων συγγραμμάτων για τη μαγεία, την αλχημεία και την αστρολογία. Ηερμητική φιλολογία, γνωστή και ως Ερμητικό Corpus, αποτελεί συλλογήτων απόκρυφων συγγραμμάτωντου Ερμήτου Τρισμέγιστου, έργο πιθανότατα γραμμένο μεταξύ του 1ου και του 3ου αι. μ.Χ. στην ελληνική και λατινικήγλώσσα.

10 Πορφύριος καταγόταν από τηνΤύρο της Φοινίκης και υπήρξε ο σημαντικότερος μαθητής και βιογράφος του Πλωτίνου. Είναι ο πρώτος νεοπλατωνικός φιλόσοφος που εναρμονίζει συστηματικά τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Τα σχόλιατου Πορφύριου στα έργα του Αριστοτέλη (Φυσικά, Μετά τα Φυσικά και Κατηγορίες) επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τη μεσαιωνική και ισλαμική σκέψη. ”■0 Ιάμβλιχος καταγόταν από τηΧάλκητης Συρίας και πιθανότατα υπήρξε μαθητής του Πορφύριου και του περιπατητικού φιλοσόφου Ανατάλιου. Ίδρυσε τη Σχολήτης Απάμειας στη Συρία και οι σημαντικότεροι μαθητές του ήταν ο Αιδέσιος και ο Θεόδωρος ο Ασιναίος. 0 αυτοκράτορας Ιουλιανός ασπάστηκε τη διδασκαλίατου Ιάμβλιχου, αποκαλώντας τον μάλιστα «θείο», προσφώνηση η οποία επιφυλασσόταν μόνογιατον Όμηρο και τον Πλάτωνα. Στον Ιάμβλιχο υπάρχουν έντονα στοιχεία της πυθαγόρειας διδασκαλίας. Ηστωική θεωρία της κοσμικής συμπάθειας επηρέασε και τη θεωρία των διαμορφωτικών λόγων στη φιλοσοφίατου Πλωτίνου. Σύμφωνα με τον νεοπλατωνικό, κάθε ψυχήπεριέχει σπερματικά το σύνολο του νοητού κόσμου υπό τη μορφήλόγων. Ηπαρούσα αναλογία ψυχής και σύμπαντος είναι μιαενεργητική σχέση απειρίας μεταξύ μέρους και όλου κατάτην οποίαto μέρος αποτελεί καθρέφτισμα του όλου. Αυτός είναι και ο λόγος λειτουργίας της μαγείας κατάτον Πλωτίνο. ,!·Βασικοί εκπρόσωποι της νεοπλατωνικής Σχολής τωνΑθηνών ήταν ο Πλούταρχος ο Αθηναίος (πέθανε το 432), ο διάδοχός του Συριανός (πέθανε το 437), ο Πρΰκλος (412-485) και ο Δαμάσκιος (περ. 460-540).

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

113

[

δ ι α β α ζ ω ] Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΜαρΓζα-Ζωή Πετροπούλου

Το φαινόμενο των

Θεοσεβών:

ΠροβΠημαιιομοί ο δημοσίευμα αυτό θα ήθελε να επισύρει την προσοχή των αναγνω­ στών σε μία συγκεκριμένη πτυχή του εκχριστιανισμού στον ελληνόφωνο κόσμο που, αν και όχι άγνωστη στους ει­ δικούς οι οποίοι ασχολούνται με τον πρώιμο χριστιανισμό, είναι μάλλον παραμελημένη ή, έοτω, όχι αρκετά προβε­ βλημένη στην ελληνική βιβλιογραφία. Συγκεκριμένα, θεματικός μας πυρήνας εί­ ναι οι νεοφώτιστοι χριστιανοί που ηροαήλθαν στο χριστιανισμό έχοντας προη­ γουμένως υπάρξει ειδωλολάτρες που προοκολλήθηκαν οτον ιουδαϊσμό, με απώτερο οτόχο τη μεταστροφή τους στην ιουδαϊκή θρησκεία- η στροφή δηλα­ δή αυτών των ανθρώπων στο χριστιανι­ σμό συνέβη την περίοδο κατά την οποία προετοιμάζονταν να στραφούν στον ιου­ δαϊσμό. Η συγκεκριμένη κατηγορία των νεοφώτιστων χριστιανών αναφέρεται

Τ

114-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

στις πηγές, με κύρια τις Πράξεις των Αποστόλων, ως σεβόμενοι - ή φοβούμε­ νοι- τον Θεόν. Θεωρείται πλέον βέβαιο ότι ο όρος δήλωνε ειδωλολάτρες ευμενώς διακείμενους στον ιουδαϊσμό, οι οποίοι πήγαιναν στις συναγωγές της Διασποράς, αλλά δεν είχαν ακόμα πλήρως μεταστραφεί στον ιουδαϊσμό1. Τα σχετικά χωρία από τις Πράξεις των Αποστόλων δείχνουν ότι τα ακροατήρια του Παύλου αποτελούνται και από σεβόμενους -ή φοβούμενους- τον Θεόν2. Εφεξής, αντί του όρου σεβόμενος - ή φοβούμενοςτον Θεόν, θα χρησιμοποιούμε εδώ τον όρο θεοσεβής, καθώς η λέξη αυτή συναντάται σε επιγραφικές πηγές που πιθανό­ τατα κάνουν λόγο γι' αυτήν την ίδια κα­ τηγορία ατόμων, όπως στη διάσημη πλέον επιγραφή της Αφροδισιάδας στην Καρία της Μικράς Ασίας3. Πάντως η ταύτι­ ση των θεοσεβών με τους σεβόμενους / φοβούμενους τον Θεόν δεν είναι ομό­ φωνα αποδεκτή4. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι στην περί­ πτωση που το κήρυγμα του Παύλου έβρισκε απήχηση στους θεοσεβείς, όπως μαρτυρούν τα σχετικά χωρία των Πράξεων, η κατηγορία των χριστιανών που προέκυπτε αποτελούνταν από άτο­ μα τα οποία είχαν στραφεί δύο φορές στη ζωή τους σε μονοθεϊστική θρησκεία, την πρώτη στον ιουδαϊσμό και τη δεύτε­ ρη στο χριστιανισμό. Εν συνεχεία θα διατυπώσουμε κάποιους -μάλλον αναπάντητους- προβληματι­ σμούς σχετικά με τις λατρευτικές πεποι­ θήσεις των θεοσεβών. Σε αυτό το πλαί­ σιο, πρέπει εξαρχής να αποκλείσουμε υποθέσεις που θα παρουσίαζαν την ομά­ δα των θεοσεβών ως ανθρώπους οι οποίοι τάχα αποζητούσαν κάτι «πνευμα-

τικότερο» από την «υλιστική» ελληνική θρησκεία των ζωοθυσιών. Μια τέτοια υπόθεση, εκτός του ότι θα αποτελούσε μία εκ των υστέρων τελεολογική προφη­ τεία βασισμένη στην εμπειρία της αναί­ μακτης χριστιανικής λατρείας, θα ήταν επίσης και παραμόρφωση των στοιχείων που διαθέτουμε, τη στιγμή που ξέρουμε ότι η ζωοθυσία χαρακτήριζε τόσο την ε λ ­ ληνική θρησκεία όσο και τον ιουδαϊσμό. Και στις δύο θρησκείες η θυσία ζώων ήταν η κύρια λατρευτική πράξη. Σε αντί­ θεση όμως με τον ελληνικό τρόπο λα­ τρείας, οι ιουδαϊκές θυσίες προσφέρονταν μόνο στον Ναό της Ιερουσαλήμ5 και άρα όχι στους λατρευτικούς χώρους συ­ νάντησης των Εβραίων εκτός Ιερουσα­ λήμ (των Εβραίων της Διασποράς) -δ η ­ λαδή όχι στις συναγωγές6. Βεβαίως, αν εξαιρέσουμε την εορτή του Πάσχα, που ήταν το μόνο είδος τε λ ε ­ τουργικής σφαγής ζώου η οποία επιτρε­ πόταν να γίνει εκτός του Ναού, γεγονός είναι ότι για τους Εβραίους της Διασποράς η θυσία δεν αποτελούσε καθημερινή πρακτική. Το ότι αυτό όμως ήταν ένας από τους λόγους έλξης των ειδωλολα­ τριών στον ιουδαϊσμό λίγο μπορεί να ισχύει: ο Ναός της Ιερουσαλήμ ήταν κάτι ζωντανό στο μυαλό της Διασποράς και κάθε εβραϊκή κοινότητα ουνέλεγε από τα μέλη της τον φόρο ο οποίος θα διετίθετο για την αγορά των θυμάτων που προσφέρονταν οτον Ναό. Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να περνούσε απαρατήρητο από τους θεοσεβείς, οι οποίοι εξάλλου ουνεισέφεραν οι ίδιοι στον οικονομικό πλούτο του Ναού7. Επομένως η στάση της Διασποράς και κατ' επέκταση των θεοσεβών έναντι του λατρευτικού τυπικού του Ναού, το οποίο ήταν βαοικά οι προσφερόμενες θυσίες, κάθε άλλο παρά απορ­ ριπτική θα μπορούσε να θεωρηθεί. Εξάλλου, όπως υπαινιχθήκαμε και πιο πάνω, το Πάσχα της Διαοποράς ήταν μια απτή απόδειξη κατάφασης της θυσίας.

Όπως μας λέει ο Φίλων (έζησε τον 1ο αι. μ.Χ., ήταν μεγαλύτερος από τον Ιώσηπο), κατά την εορτή του Πάσχα κάθε σπίτι γίνεται ένας ναός, καθώς ο αμνός σφάζεται και ετοιμάζεται για το τραπέζι (Περί των ε ν μέρει διαταγμάτων 2,148). Η ύπαρξη αυτών των μαρτυριών και η έλλειψη άλλων, οι οποίες ίσως μας δια­ φώτιζαν για τους λόγους που ώθησαν μη Εβραίους να έρθουν κοντά στον ιουδαϊ­ σμό, μας υποχρεώνουν να είμαστε επι­ φυλακτικοί οτη διατύπωση αιτιολογικών θεωριών για τους θεοσεβείς. Κυρίως δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι οι άνθρωποι αυτοί στράφηκαν στον ιουδαϊσμό λόγω δυσαρέσκειας για τη λατρευτική πράξη της θυσίας καθαυτήν8. Πιο εύλογο θα ήταν ίσως να προσπαθή­ σουμε να φανταστούμε πώς ένας φο­ βούμενος τον Θεόν, πρώην λάτρης του Δία και των ελλήνων ηρώων, θα καταλά­ βαινε τις θυσιαστικές αναφορές του βι­ βλίου που λέγεται Λευιτικόν, ενός από τα πέντε μέρη της Πεντατεύχου, και του οποίου περικοπές θα διαβάζονταν στη Συναγωγή: Θυσία περί αινέσεως, σωτή­ ριος θυσία, πάσχα, κριός περί πλημμελείας, πρόβατον/αμνός περί αμαρτίας. Πώς θα εξηγούσαν οι γνήσιοι ιουδαίοι τους όρους αυτούς σε έναν θεοσεβή, πρώην ειδωλολάτρη; Και ποια εικόνα θα είχαν οι θεοσεβείς για ένα ναό τον οποίον είχαν δικαίωμα να γνωρίσουν εκ του σύνεγγυς μόνο αφότου ασπάζονταν τον ιουδαϊ­ σμό;9 Μέχρι τώρα οι ιστορικοί προβληματίζο­ νταν για το πώς ο χριστιανισμός μπόρεσε να θεσπίσει μια λατρεία μη θυσιαστική σε μεσογειακές κοινότητες που ήταν γεμά­ τες από... την «τσίκνα» των καιόμενων θυμάτων σε υπαίθριους βωμόύς. Η ύπαρξη των θεοσεβών μας κάνει να προ-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

115

[

δ ι α β α ζ ω ] Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

βληματιζόμαστε για μία ανάλογη πτυχή του εκχριστιανισμού στη Μεσόγειο- συ­ γκεκριμένα για το πώς μια μη θυσιαστική λατρεία μπόρεαε να κερδίσει και κοινό­ τητες πιστών όπως οι θεοσεβείς, οι οποίοι είχαν οημείο αναφοράς ένα μεσα­ νατολικό ναό όπου αδιάκοπα προσφέρονταν θυσίες10. Αν και τα τεκμήρια για την αυξημένη ύπαρξη θεοσεβών επιβεβαιώνουν την πεποίθηση των επιστημόνων για ποικιλία προελεύσεων των πρώιμων χριστιανών, είναι αλήθεια ότι τα βαθύτερα κίνητρα αυτής της κατηγορίας χριστιανών προσηλύτων μας διαφεύγουν πλήρως. Τι εί­ δους λατρεία ήλπιζαν να υιοθετήσουν οι χριστιανοί εκ θεοσεβών με το που προ­ σέγγισαν μια μονοθεϊστική θρησκεία για δεύτερη φορά στη ζωή τους; Ποιες να ήταν άραγε οι προοδοκίες τους από τον χριστιανισμό μετά την πτώση του Ναού το 70 μ.Χ.; Ίσως ακόμη πιο ενδιαφέρον θα ήταν να μάθουμε ποια ακριβώς στάση τηρούσαν οι θεοσεβείς των ελληνικών πόλεων όταν βρίσκονταν μπροστά σε δημόσιες τελετουργίες όπου κύριο ρόλο είχαν οι θυσίες ζώων. Φυσικά, οι ιουδαίοι των ε λ ­

Ρώμη, Αγ. Κοσμάς και Δαμιανός, ψηφιδωτό τεταρτοσφαιρίου.

110

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ληνικών πόλεων είχαν το προνόμιο να απέχουν από τέτοιου είδους (ειδωλολατρικές) δημόσιες θυσίες, λόγω της παλαιότητας της θρησκείας τους11. Οι θεο­ σεβείς, πάλι, ίσως και να ταλαντεύονταν μεταξύ των συνηθειών τους ως ειδωλολατρών και των διδαγμάτων της θρη­ σκείας που μόλις είχαν ασπαστεί. Είναι πάντως πολύ πιθανό -και κάποιες μαρτυ­ ρίες υπάρχουν- η οχέση με τον ιουδαϊ­ σμό να μην απέκοψε εντελώς τους θεο­ σεβείς από το ειδωλολατρικό τους πα­ ρελθόν12. Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα πε­ ρισσότερο αν λάβει κάποιος υπόψη ότι και μέσα στον ιουδαϊσμό υπήρχαν διαφο­ ρές ως προς την πρόσληψη του Νόμου και των διατάξεών του. Το χαρακτηριστι­ κότερο παράδειγμα πολυφωνίας μέσα στον ιουδαϊσμό μας δίνει ο ελληνόφω­ νος Φίλων, ιουδαίος της Αλεξάνδρειας. 0 Φίλων, ερμηνεύοντας στο έργο του την Πεντάτευχο, χρησιμοποίησε κατά κόρον την αλληγορική μέθοδο, σύμφωνα με την οποία τα γεγονότα και οι πρακτικές διατάξεις του Νόμου γίνονται σύμβολα φιλοσοφικών και θεολογικών εννοιών. Παράλληλα όμως ο Φίλων ήταν υπέρ της τήρησης αυτών των διατάξεων, ιδιαίτε­ ρα όσων αφορούν τις θυσίες· μάλιστα καταφέρεται έντονα εναντίον των Ιου­ δαίων που αρέσκονται στο να ερμη­ νεύουν το Νόμο αλληγορικά παραμελώ­ ντας την πρακτική τήρησή του15. Βλέ­ πουμε λοιπόν ήδη δύο ή και περισσότε­ ρες διαφορετικές προσεγγίσεις στο ζή­ τημα της ερμηνείας του Νόμου: κάποιοι τον τηρούσαν κατά γράμμα, κάποιοι άλ­ λοι του έδιναν απλώς συμβολική αξία, ενώ άλλοι (αυτοί ίσως επηρεασμένοι α­ πό τον Φίλωνα) τον τηρούσαν έχοντας συνείδηση των συμβολισμών που εμπε­ ριείχε. Ποιες άραγε από τις παραπάνω προσεγγίσεις να εξέφραζαν τους θεοσε­ βείς; Ποιοι παράγοντες να έπαιζαν ρόλο στην προσέγγισή τους; 0 τόπος διαμο-

νής τους; Οι επαφές τους με γειτονικές ιουδαϊκές κοινότητες; Η ελληνική ή μη παιδεία τους; Δυστυχώς, ελάχιστα πράγ­ ματα γνωρίζουμε σχετικά. Οι ιστορικές αφηγήσεις αποσιωπούν τ έ ­ τοιες αποχρώσεις στο μωσαϊκό ανθρώπι­ νων πεποιθήσεων της ρωμαϊκής οικου­ μένης. Άραγε, όπως θα έλεγε κι ο Καβάφης, «τέτοια ασήμαντα πράγματα δεν καταδέχονται να τα σημειώσουν»; Ή μή­ πως απλώς δεν έτυχε να το κάνουν; Ή δεν διασώθηκαν; Το θέμα είναι τι κάνου­ με εμείς σήμερα ως ιστορικοί. Αν δεν αντιμετωπίζαμε αυτές τις αποχρώσεις

'· Βλ. σχετικά Ε. Schiirer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175BC-AD135), στην αναθεωρημένη έκδοση των G. Vermes, F. Millar και M. Goodman, 3τ., Εδιμβούργο 1973-1987, τ. 3.1,150-76.

110:2, 22' 13:16, 26,43, 50' 16:14' 17:4,17' 18:7. ’■ Βλ. J. Μ. Reynolds και R. Tannenbaum, Jews and God-Fearers at Aphrodisias (1987), SEG36 (1986), 970, βλ. και 1583. ' Για τον Mitchell οι σεβόμενοι / φοβούμενοι τον Θεόν ταυτίζονται με τους θεοσεβείς. Βλ. σχετικά Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Mi­ nor (1993), τ. 2,32 και id. «The cult of Theos Hypsistos between pagans, Jews, and Christians», στο Athanassiadi, P. - M. Frede (επιμ.), Pagan Monothe­ ism in Late Antiquity, Οξφόρδη (1999), 81-148, 115-16 (αλλά και σημ.100 στη σ.116). s-Σύμφωναμε το Δευτερονόμιο (12.1-19), οι κανονισμοί του οποίου ίσχυσαν από τα τέλη του 7ου αι. π.Χ. Βλ. Roland deVaux, Ancient Israel, its life and institutions, 3η έκδ. της αγγλ. μτφρ. 1973, 331-39. ‘·0 Ναός στην Ιερουσαλήμ-οτο χρονικό πλαίσιο που εξετάζουμε πρόκειται για τον λεγόμενο Δεύτερο Ναό, αυτόν δηλαδή που οι Εβραίοι έχτισαν στατέλη του 6ου αι., μετά την αιχμαλωσία, και ανακαίνισε ο Ηρώδης ο Μέγος (37-4π.Χ.)- δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί και οι ιερείς του προσέφεραν ασταμάτητα ζωοθυσίες, τόσο εκ μέρους όλου του Ισραήλ όσο και εκ μέρους ατόμων, δηλαδή Εβραίων οι οποίοι έρχονταν κάποτε και από πολύ μακρινά μέρη για να προσκυνήσουν στον Ναό. Οι Εβραίοι αυτοί εκπλήρωναν έτσι την υποχρέωσή τους για παρουσία στο Ναότρεις φορές το χρόνο, όπως ορίζεται στην Έξοδο (23.17, 34.23) και το Δευτερονόμιο (16.16). Για την οικονομική σημασία της έλευσης προσκυνητών στην Ιερουσαλήμ, βλ. Μ.

Goodman, «The Pilgrimage Economy of Jerusalem

ως ασήμαντες αλλά ως κομβικές στιγμές αλλα­ γής, ίσως να κατανοού­ σαμε καλύτερα τις συν­ θήκες οι οποίες μας έκα­ ναν αυτό που, όπως κά­ ποιοι άλλοι πριν από μας, πιστεύουμε ότι εί­ μαστε. ■ Μαρίζα-Ζωή Πετροπούλου είναι D. Phil. Mst. Ιστορικός, Καθηγήτρια στο Internationale Baccalaureate του Κολλεγίου Ψυχικού.

intheSecond Temple Period», οτο L.l. Levine (επιμ.), Jerusalem. Its sanctity and centrality to Judaism, Christianity, and Islam, ΝέαΥόρκη 1999, 69-76.

7·Σύμφωνα με τον Ιώσηπο, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, 14.7.2,110.

0 Mitchell εξισώνει μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θρησκευτική παράδοση της ανατολικής ρωμαϊκής Μεσογείου, τους γνωστούς ως λατρευτές του Θεού Υψίοτου, με τους θεοσεβείς. Ηαποχή των λατρευτών του Θεού Υψίοτου από ζωοθυσίες, ακόμα και αν αποδεχθούμε την εξίσωση που κάνει ο Mitchell (1999), δεν καταρρίπτει αυτήτη θέση διότι, απλούστατα, για τις συγκεκριμένες κατηγορίες λατρευτών οιαδήποτε θυσία μακριά από το Ναό στην Ιερουσαλήμ θα ήταν άκυρη.

1Για τον ιδεατό χωρισμό της περιοχής του Ναού σε ζώνες αυξανόμενης ιερότητας -και άρα περιοριζόμενης πρόσβασης- προς το εσωτερικό του, βλ. Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, 15.41020 (ενδεικτικά).

"■ Αν και το θέμα δεν είναι του παρόντος, θα έπρεπε ίσως να τονιστεί εδώ ότι δεν είναι σαφώς γνωστός ο βαθμός προσήλωσης τωνπρώτων χριστιανών της Ιερουσαλήμ στον Ναό μέχρι την καταστροφή του από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ. Το συμπέρασμα όμως που αντικειμενικά θα μπορούσε να αντλήσει κάποιος από το κείμενο των Πράξεων (αν και ex silentio) είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό των εξ Εβραίων χριστιανών συνέχισαν να προσφέρουν κανονικά θυσίες στο Ναό.

"■ Για μιαν απαρίθμηση των προνομίωντα οποία κατά καιρούς παρείχαν ηγεμόνες στους Ιουδαίους των ελληνικών πόλεων, βλ. Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, 14.185-267,16.160-78. Βλ. επίσης, στο ίδιο, 19.290. κ·Βλ. Ρ. Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor (1991), 58-60. ”■Περί αποικίας, 89-93.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

117

Δ IA BA Ζ Ο

3

[ΑΦΙΕΡΩΜΑ Δημήτρης Κυρτάτας

Περί νεκρών

και κεκοιμπμένων το μέσον του τρίτου μεταχριστιανικού αιώνα, σε εποχή διωγμών, η αυτοκρατορική διοίκηση απαγόρευ­ σε στους χριστιανούς να συναθροίζονται ή ακόμα και να εισέρχονται στους τόπους που αποκαλούσαν κοιμητήρια (Ευσέβιος, Εκκλησιαστική ιστορία 7.11. 10, 9.2). Όπως είναι φανερό, οι αρχές προσδοκού­ σαν ότι το μέτρο αυτό θα καθιστούσε τη διάδοση του χριστιανισμού δυσχερή -ε ν ­ δεχομένως απαγορευτική. Καμία παρόμοια απαγόρευση δεν ήταν αναμενόμενο να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα σε άλλες θρησκευτικές λα­ τρείες της εποχής. Η οργάνωση των κοι­ μητηρίων ήταν μια ιδιαιτερότητα του πρώιμου χριστιανισμού. Ο ίδιος ο όρος ή­ ταν καινοφανής, αλλά το περιεχόμενό του (σχετικά) προφανές. Σύμφωνα με τη μυθολογία των Ελλήνων και πολλών άλ­ λων λαών, ο ύπνος και ο θάνατος είναι αδέλφια. Ήδη στις ελληνικές μεταφρά­ σεις των ιουδαϊκών γραφών οι νεκροί αποκαλούνταν κάποτε κοιμώμενοι και κεκοιμημένοι -μολονότι οι όροι αυτοί είναι σπανιότατοι. Οι χριστιανοί τους αποδέχτη­ καν και τους καθιέρωσαν. Επιπλέον, επι­ νόησαν τον όρο κοιμητήριο, ο οποίος πέ­ ρασε στα λατινικά και πλήθος άλλες γλώοοες, για να δηλώσουν το νεκροτα­ φείο. Τα πρώτα κοιμητήρια δεν προορίζονταν για τις ταφές όλων των πιστών. Αρκετούς αιώνες οι χριστιανοί συνέχιζαν να εντα­ φιάζουν τους νεκρούς τους σύμφωνα με τις συνήθειες των τόπων που κατοικού­ σαν και τις επιλογές κάθε οικογένειας. Στα κοιμητήρια συναθροίζονταν για να τιμή­ σουν τους μάρτυρες, όσους δεν είχαν υποκύψει οτις πιέσεις και είχαν επιλέξει το θάνατο. Η αυτοκρατορική διοίκηση.

Σ

118

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

άλλωστε, δεν είχε πρόθεση να απαγο­ ρεύσει τις κοινές ταφές. Η διάταξή της σχετιζόταν με μια συγκεκριμένη μορφή χριστιανικής λατρείας. Οι διώκτες των χριστιανών αλλά και οι απλοί κάτοικοι της αυτοκρατορίας γνώρι­ ζαν καλά τον τρόπο με τον οποίο τα μαρ­ τύρια είχαν ενσωματωθεί στα χριστιανικά ήθη. Στους μάρτυρες αποδίδονταν τιμές και στα λείψανά τους ιδιαίτερες ιδιότητες. Οι αφηγήσεις των διώξεών τους (τα μαρτυρολόγια), κυκλοφορούσαν ευρύτατα. Τα ετήσια μνημόσυνά τους ήταν, μετά το Πάσχα, οι πρώτες χριστιανικές εορτές που καθιερώθηκαν. Ως ιερά κειμήλια, τα οστά τους συλλέγονταν με πάθος και δια­ τηρούνταν άταφα. Αλλά τα κοιμητήρια σύντομα άρχισαν να φιλοξενούν και τα νεκρά σώματα πολλών απλών πιστών. Η εξέλιξη αυτή συντελέστηκε πρώτα σε μεγαλουπόλεις, όπου η διαχείριση των νεκρών ήταν συχνά μεγά­ λο πρόβλημα. Οι εύποροι πολίτες διέθε­ ταν οικογενειακά νεκροταφεία και οι λιγό­ τερο εύποροι δεν είχαν ιδιαίτερη δυσκο­ λία να εξασφαλίσουν κατάλληλους τό ­ πους για τις ταφές των οικείων τους, αλ­ λά ο φτωχός πληθυσμός, και μάλιστα οι δούλοι, δεν είχαν πολλές επιλογές. Σε πολλές περιπτώσεις, μοναδική τους προ­ οπτική ήταν η ρίψη σε έναν ανώνυμο, ομαδικό λάκκο. Οι εκκλησίες της Ρώμης και άλλων πόλεων ανέλαβαν έτσι την τα­ φή πολλών πιστών. Εκτός από τους φτω­ χούς και τους ξένους, διάφοροι άλλοι χρι­ στιανοί επιθυμούσαν να φιλοξενηθούν, μετά το θάνατό τους, στα κοιμητήρια, γειτνιάζοντας με προνομιούχους ν ε­ κρούς. Όσοι ενταφιάζονταν σε αυτά είχαν την πεποίθηση ότι εξασφάλιζαν όχι μόνο τη συντροφιά αλλά και τις διαρκείς προ-

προβληματίζονταν γύρω από τη μεταθανάτια μοί­ ρα τη ψυχής ήταν ασφα­ λώς μειονότητα. Ορισμέ­ νοι φαντάστηκαν την ψυ­ χή να επιζεί και να ακο­ λουθεί ιδιαίτερες δια­ δρομές. Υπέθεσαν ότι με κατάλληλη προετοιμασία μπορούσε να προφυλαχθεί από δύσβατα μονοπάτια, να διασωθεί από μια δυστυχή ύπαρξη ή από την ανωνυμία, που ισοδυναμούοε με ανυ­ παρξία. Επινόησαν μυήσεις και τελετές που μπορούσαν να της εξασφαλίσουν ευ ­ δαιμονία. Ακόμα και αυτές οι δοξασίες πά­ ντως είχαν νόημα μόνο στο βαθμό που η ψυχή απελευθερωνόταν από το σώμα. Το σώμα ήταν φθαρτό και όφειλε να επιστρέψει στην άψυχη ύλη από την οποία προερχόταν. Οι πρώτοι χριστιανοί πίστεψαν στην ανά­ σταση των νεκρών. Από τον δεύτερο αιώ­ να άρχισαν να συντάσσουν πραγματείες που εξηγούσαν τις λεπτομέρειες και τις συνέπειες. Η ανάσταση την οποία προσ­ δοκούσαν ήταν κάτι πολύ ριζικότερο και δραματικότερο από την αθανασία της ψυ­ χής, για την οποία έκαναν λόγο ορισμένοι έλληνες φιλόσοφοι. Προϋπέθετε την επανασύνδεση της ψυχής με το σώμα -μάλιστα το υλικό σώμα που είχε κάθε συγκεκριμένος νεκρός πριν από τον θάνα­ τό του. Την Ημέρα της Κρίσεως οι πρώτοι χριστιανοί ανέμεναν ότι η θάλαασα, ο θά­ νατος και ο Αδης θα αποδώσουν τους νε­ κρούς τους (Αποκάλυψις 20:13). Το μήνυ­ μα του Ιησού ήταν νίκη επί του θανάτου. Την Ημέρα της Κρίσεως πρώτος προβλεπόταν να κριθεί και να πεθάνει ο θάνατος (Προς Κορινθίους Α' 15:53-7). Οι χριστιανικές προσδοκίες επέφεραν ση­ μαντικές αλλαγές στη διαχείριση του θα­ νάτου και του νεκρού σώματος. Ο Θεός έδινε την εντύπωση ότι βρισκόταν κοντά στον ετοιμοθάνατο και πάντως τον ανέ­ μενε είτε για να τον απομακρύνει οριστι-

ΚΤΟΣ

σευχές των ζωντανών. Αναπαυόμενοι κο­ ντά στους μάρτυρες που αναμένονταν πρώτοι στη βασιλεία των ουρανών, ήλπιζαν να ακολουθήσουν και αυτοί την ίδια ασφαλή οδό. Τον τέταρτο και τον πέμπτο αιώνα, τα κοιμητήρια εξελίσσονταν σε τό­ πους γενικών ταφών (Ιωάννης Χρυσόστο­ μος, Εις το όνομα του κοιμητηρίου). Τίποτα δεν αναστάτωσε περισσότερο τις παραδοσιακές θρησκευτικές αντιλήψεις των Ελλήνων από τη στάση των χριστια­ νών απέναντι στο θάνατο. Το νεκρό σώμα ήταν για τους Έλληνες μίασμα. Έπρεπε να βρει ούντομα την οριστική του κατοι­ κία, να μη βεβηλώσει τους ιερείς, να κρα­ τηθεί μακριά από τα ιερά. Οι Έλληνες φα­ ντάζονταν τους ίδιους τους θεούς να απομακρύνονται από τους ανθρώπους τη στιγμή του θανάτου. Όταν ο τραγικός ποι­ ητής παρουσίαζε την Αρτεμη να εγκατα­ λείπει τον αγαπημένο της Ιππόλυτο, ώστε να μη μολυνθεί το βλέμμα της από το ψυ­ χομαχητό του, διατύπωνε μιαν απολύτως αποδεκτή σκέψη (Ευριπίδης, Ιππόλυτος 1437-9). 0 Ιππόλυτος πέθαινε επειδή είχε λατρεύσει τη θεά με υπερβολή, αλλά αυ­ τή δεν ήταν επιτρεπτό να του παρασταθεί την ύστατη ώρα του. Με την ίδια λογική, οι ετοιμοθάνατοι οδηγούνταν έξω από τους ναούς. Βαοικός στόχος των περίτεχνων ελληνι­ κών ταφικών εθίμων ήταν να κρατήσουν τους νεκρούς μακριά από τους ζωντα­ νούς. Οι δύο κόσμοι δεν επικοινωνούσαν παρά στιγμιαία και κάτω από αυοτηρά ελεγχόμενες διαδικασίες. Η παρατεταμένη επαφή με το νεκρό σώμα ήταν παρέκκλι­ ση που άρμοζε περισσότερο στη μαγεία παρά στη νόμιμη λατρεία. Τα ανθρώπινα οστά, τόσο των απλών όσο και των επιφα­ νών νεκρών, έπρεπε να είναι καλά φυλαγ­ μένα, κατά προτίμηση κάτω από το χώμα. Οι περισσότεροι Έλληνες αποδέχονταν τις ομηρικές περιγραφές που θέλουν τους νεκρούς να μετατρέπονται σε σκιές, χωρίς συνείδηση και χωρίς ελπίδα. Όσοι

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

112>

ί

δ ι α β α ζ ω

]

L Α Φ I Ε Ρ Q Μ A

Ο Δημητρης Κυρτάτας είναι καθηγηχης αρχαίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

120

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

κώς είτε για να τον κρατήσει για πάντα κο­ ντά του. Όσοι κρίνονταν δίκαιοι θα ζούσαν πλέον αιωνίως, με το οώμα και όλα τα φυσικά τους χαρακτηριστικά. Η παρουσία ιερέα τη στιγμή του θανάτου δεν έγινε μόνο επιτρεπτή αλλά και επιθυμητή. Πριν μεταφερθεί από την οικία του στον τόπο της ταφής του, ο νεκρός μπορούσε να εναποτεθεί στο εσωτερικό του χριστιανι­ κού ναού. Οι οικείοι και οι φίλοι του είχαν την ευκαιρία να τον ξενυχτήσουν μέσα στην εκκλησία, πριν τον συνοδεύσουν στο κοιμητήριο. Ήλπιζαν ότι θα παρέμενε εκεί σε κατάσταση ύπνου, έως την ώρα που θα ηχήσει η σάλπιγγα. Οι αρχαίοι Έλληνες αποδέχονταν τόσο τον ενταφιασμό όσο και την καύση των νεκρών. Προσαρμόζονταν άλλωστε εύκο­ λα στις συνήθειες και τα ήθη άλλων λα­ ών. Κατοικώντας στην Αίγυπτο, για παρά­ δειγμα, βρήκαν ελκυστική και τη μέθοδο της ταρίχευσης. Η χριστιανική Εκκλησία θα μπορούσε να είναι ακόμα πιο ευέλικτη. Ο τρόπος της ταφής δεν έχει, σύμφωνα με τα χριστιανικά δόγματα, καμία επίπτω­ ση στις μεταθανάτιες προσδοκίες. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε να στερηθούν οι μάρτυρες τη βασιλεία του Θεού επειδή οι διώκτες τους έκαιγαν τα νεκρά τους σώ­ ματα ή τα προσέφεραν ως τροφή στα θη­ ρία; Όλοι οι νεκροί, αυτοί που δέχτηκαν τις φροντίδες των ζωντανών αλλά και αυ­ τοί που βρέθηκαν στο βυθό της θάλασ­ σας ή που παρέμειναν άταφοι, αναμένο­ νταν με τον ίδιο τρόπο στην ανάσταση. Η καθοριστική εκκλησιαστική παρέμβαση ωστόσο στη διαχείριση του θανάτου δεν επέτρεψε επιλογές. Ιεροποιημένη, η τυ ­ χαία αρχική επιλογή του ενταφιασμού έγι­ νε η αποκλειστική (πλήρως) αποδεκτή πρακτική. Οι νέες αντιλήψεις για το θάνατο που έφερε ο χριστιανισμός άλλαξαν και τη σχέση με τη ζωή. Ακραία αλλά χαρακτηρι­ στική είναι η περίπτωση των ασκητών που απλώθηκαν σε πολλές περιοχές της Αιγύ-

πτου, της Συρίας και του Πόντου. Με τον τρόπο διαβίωσής τους επιβεβαίωναν ότι η ζωή δεν ήταν αυτοσκοπός αλλά προετοι­ μασία για τον θάνατο και τη νέα, αιώνια ζωή. Κατοικώντας στις ερημίες, αρνούμενοι κάθε άνεση, μαχόμενοι με τις ανάγκες της καθημερινής διαβίωσης, περιορίζο­ ντας τον ύπνο και την τροφή, οι ασκητές έδειχναν την περιφρόνησή τους για το φθαρτό σώμα και την αφοσίωσή τους στην προσδοκώμενη σωματική αφθαρσία. Αρκετοί ασκητές επέλεγαν να κατοική­ σουν σε τάφους, μετατρέποντας τη ζωή σε ένα είδος θανάτου. Ο ακραίος ασκητισμός αναπτύχθηκε στα όρια του ελληνικού κόσμου και του ελλη­ νικού πολιτισμού. Στην κυρίως Ελλάδα δεν έλαβε μαζική μορφή. Ο οργανωμένος μοναχικός βίος ωστόσο, που είχε πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τον ασκητισμό, διαδόθηκε ευρύτατα. Σχεδόν κάθε γωνιά του ελληνικού κόσμου, στα βουνά και τα νησιά, απέκτησε μονές ανδρών και γυναι­ κών. Από τα μοναστήρια διαδόθηκαν ιδέ­ ες και αντιλήψεις για την τροφή, την έν­ δυση και τις ανέσεις της ζωής που βρήκαν απήχηση και στον υπόλοιπο κόσμο. Και όταν δεν έβρισκαν απήχηση προκαλούσαν συγκρούσεις και εντάσεις. Η μετάβαση από τον παγανισμό στο χρι­ στιανισμό επέφερε πολλές μεταβολές στον ελληνικό κόσμο. Καμία ωστόσο δεν επηρέασε σε τέτοιο βαθμό τον καθημερι­ νό βίο όσο π νέα αντίληψη για τον θάνα­ το. Ο θάνατος έγινε βασικό και διαρκές μέλημα της θρησκείας, η οποία είχε στο εξής λόγο για όλες σχεδόν τις πτυχές του. Ο ελληνικός κόσμος δεν αποδέχθηκε το σύνολο των πρωτοχριστιανικών δογ­ μάτων, ούτε εναρμονίστηκε με το σύνο­ λο των πρωτοχριστιανικών επιταγών. Αφομοίωσε ωστόσο σε τέτοιο βαθμό την ενεργό συμμετοχή της Εκκλησίας στη διαχείριση του θανάτου ώστε ταφή χωρίς νεκρώσιμη ακολουθία έγινε (σχεδόν) αδιανόητη. ■

Μάριος Μπέγζος

Η ελληνική κληρονομιά

στον χριστιανισμό πίοτη στην Αγία Τριάδα ενέχει θε­ μελιώδη σημασία για τον χριστια­ νισμό, αφού έτσι διαφοροποιείται η χριστιανική Εκκλησία από τις δύο μεγά­ λες ομάδες στις οποίες ομαδοποιούνται όλες οι θρησκείες της παγκόσμιας ιστο­ ρίας, δηλαδή μονοθεϊσμός και πολυθεϊσμός. Η πίστη σε έναν και μοναδικό θεό συνιστά τον μονοθεϊσμό που εκτείνεται από τον ιουδαϊσμό μέχρι το Ισλάμ. Η πί­ στη σε πολλές θεότητες λέγεται πολυθεϊσμός και αναπτύσσεται από την αρ­ χαιοελληνική θρησκευτικότητα μέχρις τις απωανατολικές θρησκείες (ινδουισμός, βουδισμός, κομφουκιανισμός, τάο, ζεν κ.λπ.). Ο χριστιανισμός διαφοροποιείται τόσο από τον παραδοσιακό μονοθεϊσμό όσο και από τον πολυθεϊσμό εξαιτίας του τριαδικού δόγματος. Σύμφωνα με την πίστη στην Αγία Τριάδα, ο Θεός είναι ένας και τριαδικός ή, κατά την ακριβή δογματι­ κή διατύπωση, τριάς εν μονάδι και μονός εν τριάδι. Η διάκριση μονάδας και τριά­ δας αντιστοιχίζεται στη διάκριση ουσίας και προσώπων στον Θεό. Κατά την χρι­ στιανική πίστη διακρίνουμε στον Θεό δυο δεδομένα: την ουσία (που λέγεται επί­ σης φύση) και την υπόσταση (που αποκαλείται πρόσωπο). Το εννοιολογικό ζεύγμα ουσία-πρόσωπο ή το ισοδύναμό του δίδυμο εννοιολόγημα φύση-υπόσταση χρησιμοποιείται από τη χριστιανι­ κή θεολογία για την διατύπωση του τριαδολογικού δόγματος με τον ακόλουθο τρόπο. Η ουσία (φύση) είναι μία, ενιαία και αδια­ χώριστη, κοινή στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, συνιστά τη θεότητα και διαφέρει ριζικά και απόλυτα, ουσιωδώς και θεμελιωδώς από την ανθρωπότητα,

Η

που είναι η φύση και η ουσία του ανθρώπου. Αντιθέτως, τα πρόσωπα (υποστάσεις) είναι τρία: ο Πατήρ, ο Υιός και το Πνεύμα το Αγιον, που έχουν κοινή κι ενιαία ουσία (φύση) τη θεότητα, αλλά διαφέρουν ως προς τις ιδιότητες, οι οποίες ονομάζονται στη θεολογική ορο­ λογία υποστατικά ιδιώματα, δηλαδή ποιότητες, ιδιότητες, ποιοτικό γνωρίσμα­ τα των τριών υποστάσεων (προσώπων) της Αγίας Τριάδος. Και πιο συγκεκριμένα: ο Πατήρ είναι αγέννητος και αποτελεί την πηγή, αρχή και αιτία των δύο άλλων προσώπων της Αγίας Τριάδος. 0 Υιός του Πατρός, Λόγος του Θεού, Ιησούς Χριστός, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, είναι γεννητός, δηλαδή γεννιέται φυσικά από τον Θεό Πατέρα. Το Άγιο Πνεύμα, ο Παράκλη­ τος, το τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριά­ δος, εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα. Έτσι λοιπόν ο Θεός Πατήρ είναι «αγέννη­ τος», ο Υιός «γεννητός» και το Πνεύμα «εκπορευτόν». Με το τριαδολογικό δόγμα, το οποίο δια­ τυπώνει θεολογικά τη χριστιανική πίστη στην Αγία Τριάδα, θεωρείται η θεότητα ως σύνθεση ενότητας και πολλαπλότη­ τας και ως συνύπαρξη μοναδικότητας και τριαδικότητας. Ως προς την ουσία (φύση) η θεότητα είναι μοναδική και ενιαία, αλ­ λά ως προς την υπόσταση (πρόσωπο) η θεότητα είναι τριαδική και πολλαπλή: η εν τρισίν ενιζομένη θεότης! Ένας Θεός σε τρία πρόσωπα: Πατήρ, Υιός και Πνεύ­ μα. Μοναδικός στην ουσία και ενιαίος στη φύση, αλλά πολλαπλός στην υπόσταση και τριαδικός στα πρόσωπα. Η ταυτότητα του χριστιανικού Θεού απο­ καλύπτεται στο τριαδολογικό δόγμα ως

Ι ανουάριο ς 2008

121

[

δ ι α β α ζ ω ] Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

διαφορά από τον μονοθεϊσμό και από τον πολυθεϊσμό. Μην λησμονούμε ποτέ ότι ο χριστιανισμός εμφανίσθηκε ιστορικά ανά­ μεσα στον ιουδαϊσμό και στον ελληνι­ σμό. Ο μεν ιουδαϊσμός είναι μονοθεϊ­ στικός, ο δε ελληνισμός ήταν πολυθεϊστικός. Ο χριστιανισμός διαφέρει από τον ιουδαϊ­ σμό, διότι ο μονοθεϊσμός του είναι τρια­ δικός και έτσι διαχωρίζεται από τον από­ λυτο μονοθεϊσμό του ιουδαϊσμού. Ο χρι­ στιανικός μονοθεϊσμός είναι τριαδολογικός, ενώ ο ιουδαϊκός μονοθεϊσμός είναι μοναδολογικός. Επίσης ο χριστιανισμός διακρίνεται από τον ελληνισμό, διότι η τριαδικότητα της χριστιανικής θεότητας δεν συγχέεται με την πολλαπλότητα του αρχαιο­ ελληνικού πανθέου ή του ολύ­ μπιου δωδεκαθέου, αφού προϋ­ ποθέτει τη μοναδικότητα της θείας ουσίας και την ενότητα της θεϊκής φύσεως. Η τριαδολογία λύνει προβλή­ ματα και θέτει απορίες με την επίλυση των οποίων ασχολή­ θηκε πάρα πολύ νωρίς η χρι­ στιανική θεολογία σε Ανατολή και Δύση. Η ελληνόφωνη και η λατινόφωνη Εκκλησία επέ­ λυσαν με εντελώς διαφορε­ τικό τρόπο το τριαδολογικό πρόβλημα και αυτό ακριβώς είχε μοιραίες κοσμοϊστορικές συνέπειες. Στην τριαδικότητα του θείου υποκρύπτεται ένα σο­ βαρότατο φιλοσοφικό αίνιγμα που ταλαιπωρεί τον κοινό νου και απασχολεί αενάως την πιστεύουσα διανόηση που λέγε­ ται θεολογία. Εάν θέλαμε να δώσουμε έναν ορισμό στη θεολογία, τότε θα λέγαμε ότι είναι η συναίρεση της πίστης και της σκέψης. Θεολογία είναι

122

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008'

η συνάρτηση της πίστης στο θείο με τη σκέψη του ανθρώπου. Θεολογία λέγεται η πιστεύουσα σκέψη. Πίστη σημαίνει την εμπιστοσύνη και στη συγκεκριμένη περί­ σταση πρόκειται για την εμπιστοσύνη της ανθρώπινης ύπαρξης στο θείο. Η κατανό­ ηση, ερμηνεία και εξήγηση του «πώς» της εμπιστοσύνης στο θείο αναλαμβάνε­ ται από ένα διανοητικό εγχείρημα με έ λ ­ λογο περιεχόμενο που φέρει τον τίτλο «θεολογία», δηλαδή λόγος περί Θεού, όπως κοσμολογία είναι ο περί του κό­ σμου λόγος και ανθρωπολογία λέγεται ο λόγος περί του ανθρώπου.

0 φιλοσοφικός γρίφος της χριστιανικής τριαδολογίας είναι ο συνδυασμός ενότη­ τας και πολλαπλότητας και η συνάρτηση της μοναδικότητας με την τριαδικότητα. Εάν κάτι είναι μοναδικό και ενιαίο, δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα πολλαπλό και τριαδικό με τρόπο λογικό και φυσικό. Πώς συμβαίνει στη χριστιανική θεότητα να συνυπάρχει η τριαδικότητα με την ενότητα; 0 ιουδαϊκός μονοθεϊσμός και ο ελληνικός πολυθεϊσμός αντιφάσκουν σε μια τέτοια καινοφανή πίστη την οποία αναλαμβάνει να ερμηνεύσει η χριστια­ νική θεολογία αναπτύσσοντας την τριαδολογία, δηλαδή τη θεολογία περί της Αγίας Τριάδος. Σε απάντηση αυτού του ερωτήματος, προς αντιμετώπιση ενός τέτοιου φιλοσοφικού γρίφου για την επί­ λυση του συγκεκριμένου προβλήματος επιδίδεται η χριστιανική θεολογία με την αρωγή της αρχαιοελληνικής φιλοσοφι­ κής ορολογίας.

Φιλοσοφική προϋπόθεση: από την ουσιοκρατία στην προσωποκρατία Το εννοιολογικό σχήμα της αρχαιοελλη­ νικής φιλοσοφίας που δηλώνεται με τους όρους «φύσις», «ουσία», «υπόστασις», «πρόσωπον», παρέχει ανεκτίμητης αξίας βοήθεια στη χριστιανική θεολογία για την επίλυση του τριαδολογικού προ-

:τ ο ς βλήματος ως εξής: Η ενότητα (μοναδικό­ τητα) αποδίδεται στην ουσία (φύση) της θεότητας και η τριαδικότητα (πολλαπλό­ τητα) αντιστοιχίζεται στο πρόσωπο (υπό­ σταση) Πατρός, Υιού και Πνεύματος. Το θείο είναι ενιαίο και μοναδικό κατά την ουσία και τη φύση του, ενώ ταυτοχρόνως είναι τριαδικό και πολλαπλό κατά τα πρόσωπα και τις υποστάσεις του. Ο όρος «ουσία» ή «φύσις» υποδηλώνει μια οντότητα γενική, ολική, συνολική και καθολική, βασική και θεμελιακή, από την οποία αντλούν την ύπαρξή τους όλα τα άλλα επιμέρους όντα. Η «ουσία» κάνει τα όντα να υπάρχουν, διαχωρίζοντάς τα από τα μη όντα, φέρνοντας καθένα ον από την ανυπαρξία οτην ύπαρξη, από το μη­ δέν (μη ον) στο ον. Η ουσία δίνει το «εί­ ναι» στα όντα, τα κάνει να «είναι», να «υπάρχουν», να «υφίστανται», δηλαδή να έχουν «είναι», «ύπαρξη», «υπόσταση». Ας σημειωθεί επιπλέον ότι η «ουσία» είναι μια γενική έννοια, απρόσωπη, άυλη και άχρονη.

0 όρος «πρόοωπον» ή «υπόστασις» πα­ ραπέμπει σε μια έννοια που είναι το ακρι­ βώς και εντελώς αντίθετο της λέξης «ου­ σία» ή «φύσις». Πρόσωπο είναι το ατομι­ κό, ειδικό, επιμέρους, συγκεκριμένο, με­ ρικό ον, η εξατομικευμένη μονάδα της ύπαρξης. Εάν πάρουμε τα κατηγορήματα της λέξης «ουσία» ή «φύσις» (γενικό, ολι­ κό, απρόσωπο, άυλο, άχρονο κ.λπ.) και δώσουμε σε αυτά το αρνητικό τους πρό­ σημο (ειδικό, μερικό, προσωπικό, ένυλο, έγχρονο κ.λπ.), τότε έχουμε την έννοια «πρόοωπον» ή «υπόστασις». Μερικά πα­ ραδείγματα καθιστούν σαφέστερη αυτήν την κατάσταση των εννοιών που χρησι­ μοποιήσαμε. Η ανθρωπότητα είναι μια ουσία, αλλά ο άνθρωπος είναι ον, ύπαρξη, πρόσωπο. Η θεότητα είναι ουσία, αλλά ο Πατήρ, ο Υιός, το Πνεύμα είναι πρόσωπα. Η ξυλεία είναι μια ουσία, αλλά τα ξύλινα αντικεί­ μενα είναι όντα. Ενώ η ουσία είναι μία,

ενιαία και αδιαίρετη, τα πρόσωπα, τα όντα και οι υπάρξεις είναι πολλές, διαχωρισμένες και πο­ λυποίκιλες στις ιδιότητές τους, κυρίως στη μορφή τους. Ακόμα πρέπει να προσεχθεί ότι η ουσία κάνει τα όντα να είναι, τους δίνει το «είναι» τους: χωρίς ξυλεία δεν υπάρ­ χουν ξύλα και ξύλινα αντικείμενα, δίχως ανθρωπότητα είναι ο άνθρωπος ανύπαρ­ κτος κ.ο.κ. Επιπλέον χρειάζεται να θυμηθούμε ότι η ουσία είναι αόρατη: κανείς ποτέ δεν έχει δει με τα μάτια του την ανθρωπότητα ολόκληρη! Η ουσία δεν είναι αισθητή, αλλά γίνεται νοητή: από τους ανθρώ­ πους που βλέπουμε συμπεραίνουμε την ύπαρξη της ανθρωπότητας την οποία πο­ τέ δεν έχουμε δει κι έτσι ανακαλύπτουμε τη γενική έννοια «ανθρωπότητα» που τη θεωρούμε ως την «ουσία» του ανθρώ­ που. Το πρόσωπο, η ύπαρξη και γενικά το ον είναι ορατό και απτό, το βλέπουμε δη­ λαδή και το εγγίζουμε. Είναι αισθητό και όχι νοητό, το συλλαμβάνουμε με τις αι­ σθήσεις μας και δεν το κατασκευάζουμε με το νου μας. Έχουμε άμεση, εμπειρική, αισθητηριακή πρόσβαση στο ον, ενώ με την ουσία έχουμε μόνο έμμεση, νοητική, υπερεμπειρική επικοινωνία. Τι προηγείται: η ουσία ή το ον; Πού ανή­ κει η οντολογική προτεραιότητα: στην ουσία ή στο πρόσωπο; Τι προτάσσεται: το γενικό («είναι») ή το ειδικό («ον»), το ολικό -συνολικό- καθολικό («ουσία») ή το μερικό -ατομικό- επιμέρους («πρόσωπον»); Ποιο πρυτανεύει: το αόρατο ή το ορατό, το αφηρημένο ή το συγκεκριμέ­ νο, το νοητό ή το αισθητό, η ουσία ή η ύπαρξη; Σε αυτό το σημείο διαχωρίζο­ νται οι φιλοσοφικοί δρόμοι του ιουδαιοχριστιανισμού και του αρχαιοελληνισμού και τέμνονται καθέτως οι οντολογικές κατευθύνσεις του προχριστιανικού και

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

123

[

δ ι α β α ζ ω ] Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Ο Μάριος Μπέγζος είναι καθηγητής φιλοσοφίας της θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

124

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

του εκχριστιανισμένου ελληνισμού. Η προτεραιότητα της ουσίας έναντι του προσώπου λέγεται στη φιλοσοφική ορο­ λογία «ουσιοκρατία», δηλαδή επικράτη­ ση της ουσίας, ή μερικές φορές απαντά­ ται στη βιβλιογραφία ως «ουσιολογία», δηλαδή λόγος περί της ουσίας υπεράνω του όντος. Η πρόταξη του προσώπου, του όντος και της ύπαρξης έναντι της ουσίας αποκαλείται φιλοσοφικό «προσω­ ποκρατία» ή αλλιώτικα «προσωποκεντρισμός», δηλαδή επικέντρωση οτην έννοια «πρόσωπο», ακόμα και «περσοναλισμός» από τη λατινική λέξη persona (= πρόσω­ πο). Η ενασχόληση με το φιλοσοφικό πρόβλημα της ουσίας και της αλήθειας, του «είναι» και του όντος, ονομάζεται οντολογία ή γενικότερα μεταφυσική, που άλλωστε είναι η καρδιά της φιλοσοφίας. Εάν η οντολογία προτιμά την ουσία ένα­ ντι του όντος, τότε αποκαλείται ουσιο­ κρατία μονολεκτικά ή περιφραστικά λ έ­ γεται «ουσιολογική οντολογία» ή «ουσιοκρατική οντολογία» ή, ακόμα σπανιότε­ ρα, «εσενσιαλισμός» (Essentialismus) από τη λατινική λέξη essentia (= ουσία) και συνακόλουθα «εσενσιαλιοτική» οντολο­ γία. Όταν η οντολογία προκρίνει το πρό­ σωπο, το ον και την ύπαρξη έναντι της ουσίας, τότε επονομάζεται «προσωπο­ κρατία», «προσωποκεντρισμός», «περσο­ ναλισμός» (Personalismus) μονολεκτικά και περιφραοτικά λέγεται «προσωποκρατική», «προσωποκεντρική», «περσοναλιστική» οντολογία. Η αρχαιοελληνική φιλοσοφία ήταν ουσιοκρατική, ενώ η ιουδαιοχριστιανική σκέψη ήταν προσωποκρατική. Ο προχριστιανικός ελληνισμός ακολουθούσε την ουοιοκρατία, αλλά ο εκχριστιανισμένος ελληνισμός του λεγάμενου «Βυζαντίου» προτιμούσε την προσωποκρατία. Η ε λ ­ ληνική οντολογία από τους πρώτους προσωκρατικούς μέχρι τους τελευταίους νεοπλατωνικούς ήταν ουσιολογική, ουσιοκρατική, «εοενσιαλιοτική». Η χριστια­

νική, βιβλική και πατερική οντολογία, της Βίβλου (Παλαιός και Καινής Διαθήκης) και των ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας, ήταν προσωποκρατική, προσωποκεντρι­ κή, «περσοναλιστική». Η διαφορά του χριστιανισμού από τον ελληνισμό ή, ακριβέστερα, η καισαρική τομή ανάμεσα στον προχριστιανικό ε λ ­ ληνισμό της αρχαιότητας και στον εκχρι­ στιανισμένο ελληνισμό του Βυζαντίου, συνοψίζεται στην οντολογική διαφορά ουσιοκρατίας και προσωποκρατίας που αντιστοιχίζεται στη διαφοροποίηση πολυθεϊσμού και μονοθεϊσμού. Ο προχριστιανικός ελληνισμός της αρχαιότητας ήταν ουσιοκρατικός και πολυθεϊοτικός, ενώ ο εκχριστιανισμένος ελληνισμός του Βυζαντίου υπήρξε προσωποκρατικός και μονοθεϊστικός με τριαδολογική ιδιαιτε­ ρότητα. Έτσι διαφοροποιείται επίσης από την ιουδαϊκή προσωποκρατία που παρέμεινε μονοθεϊστική και μοναδολογική («Ένας και Μοναδικός Θεός», ο Γιαχβέ), αντίτου τριαδικού χριστιανικού Θεού (Πατήρ, Υιός και Πνεύμα). Προσωπικό μου συμπέρασμα, όπως έχει αποτυπωθεί στο βιβλίο μου Διόνυσος και Διονύσιος (Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000), ήταν η επιβεβαίωση ότι εκείνο που όντως συνέβη στον ανατολικό χρι­ στιανισμό των Μέσων Χρόνων είναι ο εκχριστιανισμός του ελληνισμού. Μάλιστα ως πλέον εύγλωττο χαρακτηρισμό αυ ­ τού του συμβάντος προέκρινα τον όρο «εκκλησιασμός του ελληνισμού». Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να αντιληφθούμε την ιστορική πορεία του ελληνι­ σμού αναλογικά προς την προσωπική βιο­ γραφία ενός νεόφυτου προσηλύτου χρι­ στιανού: ο εκκλησιασμός προσιδιάζει στον χριστιανό και στον χριστιανισμό! Πρόοδοι και οπισθοδρομήσεις, άλματα και παλινδρομήσεις, επιτεύγματα και απώλειες που αρμόζουν στον προσωπικό εκκλησιασμό ταιριάζουν και στον ιστορικό εκκλησιασμό του ελληνισμού. ■

Ζυλιεν Γκρακ

Ο ςιπ Ε μιλιεβιτς Μ αντελςταμ

Τζηρτζ & Γουιντον Γκροςμιθ

ΜΠΑΛΚΟΝΙ ΣΤΟ ΔΑΣΟΣ

ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΡΜΕΝΙΑ

ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΣΗΜΑΝΤΟΥ

Ν ικου Γαβριήλ Π εντζικη

Φ ιοντορ Ν τοςτογιεφςκι

H isham Matar

ΠΡΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟΝ

01 ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ

ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ

Walter Ε. Kaegi

E lisabeth R oudinesco

ΗΡΑΚΛΕΙΟΣ

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ

ΚΑΛΛΙΔΡΟΜΙΟΥ 64, I (4 73 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210. 88.38.007 - 210.82.51.889, E-MAIL: indiktos@indiktos.gr ΕΞΑΔΑΚΤΥΛΟΥ 5, 546 35 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΤΗΛ.: 2310. 23.10.83, E-MAIL: indiktos-thess@indiktos.gr

G iorgio Agamben

Η ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΟΥ ΕΡΧΕΤΑΙ ------ w w w . i n d i k t o s .

© ΙΝ Δ ΙΚ Τ Ο Σ

ΒΙΒΛΙΑ

ΔΕΛΤΙΟ ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 200 7 Επιμέλεια: 0ο6ωρής Πέρσης

120

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Ακριβός Κώστας; Πανδαιμόνιο (X. Μαυρομάτης, Απογευματινή, 25.11.07) Βαλτινός Θανάσης: Ορθοκωοτά (X. Μαυρομάτης, Απογευματινή, 11.11.07) Βάρναλης Κώστας: Φέιγ βολάν της Κατοχής (Γ. Βαιλάκης, Ημερήσια, 24.11.07, Μ. Βλάμη, Διαβά­ ζω, 11/07) Δάνδολος Στέφανος: Το αγόρι στην αποβάθρα (Γ. Παπασωτηρίου, Βραδυνή, 24.11.07) Ελευθερίου Μάνος: Η μελαγχολία της πατρίδας μετά τις ειδήσεις των οκτώ (Ε. Γαραντούδης, Νέα, 3.11.07, Μ. Φάις, Ελευθεροτυπία, 9.11.07, κ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 23.11.07, Κ. Κατσουλάρης, Ελ. Τύπος, 25.11.07) Ευθυμιάδη Νένη: 0 γιος του Μηίλυ Μπλου (X. Ποντίδα, Νέα. 10.11.07) ΚαξαντΣάκης Νίκος: Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (Ε. Γαραντούδης, Νέα, 24.11.07) Κιουρτσάκης Γιάννης: Το βιβλίο του έργου και του χρόνου (Κ. Καρακώτιας, Ελ. Τύπος, 18.11.07) Κωτίδου Μαρία: Επαφές Π. Δημητρούλια, Καθημε­ ρινή, 11.1^.07) Λαπαθιώτης Ναπολέων: Το τάμα τηςΑνθούλας (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 13.11.07) Μακρόπουλος Μιχάλης: Η άδεια καρέκλα (Β. Χατζηβασιλείου. Ελευθεροτυπία, 23.11.07) Μαντά Λένα: Σπίτι δίπλα στο ποτάμι (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.11.07) Μάτεσις Παύλος: Αλδεβαράν (Μ. Πιμπλής, Νέα, 10.11.07, X. Μαυρομάτης, Απογευματινή, 18.11.07, Κ. Βούλγαρης, Αυγή, 25.11.07) Μαυρομάτης Χάρης: 0 κήπος των νεκρών (Η. Παπαδημητρακόπουλος, Ελευθεροτυπία, 30.11.07) Ματσούκας Κωνσταντίνος: Ημερολόγια χρήσης (Ν. Κώτσιου, Αντί, 9.11.07) Μεθενίτης Παύλος: Αμανίτα μουσκάρια (Γ. θεοχά­ ρης, Αυγή, 11.11.07) Μέσκος Μάρκος: Νερό καρκάγια (Γ, Χρυσανθόπουλος, Αντί, 9.11.07) Μάτσου Ανδρέας: 0 κύριος Επιοκοπάκης (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 3.11.07) Μίγγας Δημήτρης: Τηλέμαχου Οδύσσεια (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 20.11.07) Μιχαηλίδης Μάριος: 0 οοτεοφύλαξ (Γ. Ξενάριος, Ελευθεροτυπία, 16.11.07) Νικολοπούλου Η.: Ομελέτα με μανιτάρια (Μ. θεοδοσοπούλου, Βήμα, 4.11.07) Ξανθούλης Γιάννης: Του φιδιού το γάλα (Μ. Φάις, Ελευθεροτυπία, 2.11.07, Λ. Κέζα, Βήμα, 18.11.07)

Παπαθανασοπούλου Μάιρα: Μακάριοι οι πενθούντεςίΕ. Γκίκα, Έθνος, 4.11.047) Ραπτόπουλος Βαγγέλης: Ημεγάλη άμμος (Γ. Μπασκόζος, Εξπρές, 11.11.07, Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 17.11.07, Β. Χατξηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 30.11.07) Σκρουμπέλος Θανάσης: Μπλε καστόρινα παπού­ τσια (Γ. Μπασκόζος, Εξπρές, 25.11.07) Στράλλα Τζένη: Ούριος άνεμος οε ξένο χρόνο (Λ. Κολοβού, Βραδυνή, 10.11.07) Σωτάκης Δημήτρης: 0 άνθρωπος καλαμπόκι (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 4.11.07) Τζαμιώτης Κωνσταντίνος: Παραβολή (Ε. Γκίκα, Έθνος, 25.11.07) Φιλίππου Φίλιππος: Οθάνατος του Ζορμπά (Ε. Γα­ ραντούδης, Νέα, 24.11.07) Χαβιαράς Στρατής: Πορφυρό και μαύρο νήμα (Μ. Χαρτουλάρη, Νέα, 3.11.07, κ. Κατοουλάρης, Ελ. Τύπος, 11.11.07) Χατζηδημητρίου Νίκη: Υποφωτιομένο (Γ. Βέης, Κα­ θημερινή, 27.11.07) Χιόνης Αργύρης: Περί αγγέλων και δαιμόνων (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 2.11.07) ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Απντάικ Τίων: 0 τρομοκράτης (Σ. Λούκα, Βραδυνή Κυρ., 11.11.07) Γέλινεκ Ελφρίντε: Απληστία (Δ. Ρουμπούλα, Έ­ θνος, 3.11.07, Ν. Κώτσιου, Αντί, 23.11.07) Έλιοτ Τζωρτζ: Σίλας Μάρνερ (X. Σπυροπούλου, Καθημερινή, 11.11.07) Καμύ Αλμπέρ: 0 μύθος του Σίσυφου (Γ. Παπασω­ τηρίου, Βραδυνή, 10.11.07) Κόνραντ Τζόζεφ: 0 μυστικός πράκτορας (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 2.11.07) Κόου Τζόναθαν: Σαν τη βροχή πριν πέσει (Λ. Πανταλέων, Ελευθεροτυπία, 2.11.07, Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 10.11.07) Λέοινγκ Ντόρις: Ηκαλή τρομοκράτισσα (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 9.11.07) Λέοινγκ Ντόρις: Οι γιαγιάδες (Ρ, Γεωργακοπούλου, Νέα, 10.11.07) ΛοτI Ντέιβιντ: Το Βρετανικό Μουσείο πέφτει (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 16.11.07) Μανσέτ Ζαν Πατρίκ: Νάδα (Τ. Δημητρούλια, Καθη­ μερινή, 25.11.07) Μάνσφιλντ Κάθριν: Το γκάρντεν πάρτι (Ε. Γκίκα, Έθνος, 18.11.07) Μπάρι Σεμπάστιαν: Μακριά, πολύ μακριά (Σ. Λού­ κα, Βραδυνή Κυρ., 18.11.07) Μπουκάι Χόρχε: Να σου πω μια ιστορία (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 9.11.07) 0ζ Άμος: Η τέλεια γαλήνη (Ν. Παναγιωτόπουλος, Ελ. Τύπος, 4.11.07) Ουότερς Σάρα: Ξαγρυπνώντας (Α, Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 30.11.07)

Πόλανικ Τσακ: Είμαστε όλοι στοιχειωμένοι (Σ. Λού- ΐδου, Νέα, 10.11.07) κα, Βραδυνή Κυρ., 3.11.07) Nin Anais - Miller Henry: Τετ α τετ (Μ. Πιμπλής, Ρεβέρτε Αρχούρο Πέρεθ: 0 ζωγράφος των μαχών Νέα, 17.11.07) (Φ. Φιλίππου, Βήμα, 1111.07, Τ. Γουδέλης, Ελευ­ Ogawa Yoko: Άρωμα πάγου (Γ. Βέης, Ελευθεροτυ­ θεροτυπία, 30.11.07) πία, 16.11.07) Ρις Χιουζ: Νέα παγκόσμια ιστορία της ατιμίας (Β. Pears lain: Το πορτρέτο ίΧ. Αστεριού, Ελ. Τύπος, Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 2.11.07) 4.11.07) Ρονκαλιάλο Σαντιάγο: Κόκκινος Απρίλης (Ν. Πανα- Roth Philip: Ησυνωμοσία κατά της Αμερικής (Σ. Νιγιωτόπουλος, Ελ. Τόπος, 25.11.07) κολαΐδου, Νέα, 24.11.07) Σαραμάγκου Ζοζέ: Περί θανάτου (Τ. Δημητρούλια, Sampayo Carlos: Τη χρονιά που απέδρασε το λιο­ Καθημερινή, 4.11.07, Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, ντάρι (Μ. Πιμπλής, Νέα, 3.11.07, Φ. Φιλίππου, Βή­ 4.11.07, κ. Κουνινιώτη, Πελοπόννησος, 11.11.07, μα, 4.11.07, Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, Μ. Κοντολέων, Ελ. Τύπος, 18.11.07) 9.11.07) Σεντ Όμπιν Έντουαρντ: Μητρικό γάλα (Σ. Λούκα, Smith AM: Hotel Cosmos (Λ. Κονομάρα, Ελ. Τύπος, Βραδυνή, 25.11.07) 11.11.07) Σέτσινγκ Φρανκ: Το σμήνος (Μ. Πανώριος, Ελευθε­ Timm Uwe: Παραδείγματος χάριν, ο ναζί αδελφός ροτυπία, 16.11.07, Γ. Περαντωνάκης, Διαβάζω, μου (Τ. θεοδωρόπουλος, Νέα, 10.11.07) 11/07) Vonnegut Kurt: Η φωλιά της γάτας (Ν. Κουνενής, Τζέιμς Π. Ντ.: 0 φάρος (X. Σπυροπούλου, Καθημε­ Ελ. Τύπος, 25.11.07) ρινή, 4.11.07) Φρις Μαξ: Ας με λένε Γκάντενμπαίν (Κ. Ματσού- ΠΟ ΙΗΣΗ κας. Ελευθεροτυπία, 2.11.07) Ανδριανάτος Γιάννης: Άνευ αποδοχών (Σ. ΑποστοAsensi Matilde: Σαλόνι από κεχριμπάρι (Β. Πεσμα- λίδης, Ελευθεροτυπία, 2.11.07) ζόγλου, Νέα, 17.11.07) Καλπούζος Γιάννης: Έρωτας νυν και αεί (X. Μαυ­ Banville John: Σάβανο (Μ. Χαρτουλάρη, Νέα, ρομάτης, Απογευματινή, 18.11.07) 24.11.07) Παναγιωτόπουλος Νίκος: Σύοσημον ή τα κεφά­ Celine Loois Ferdinand: Ταξίδι στην άκρη της νύ­ λαια (Β. Βασιλικός, Διαβάζω, 11/07) χτας (Τ. θεοδωρόπουλος, Νέα, 24.11.07) Ρίτσος Γιάννης: Ποιήματα 1977 - 1979 (Π. ΜπουCohen Marc: Fractal φόνοι (Ν. Αναστασάτος, Αντί, κάλας, Καθημερινή, 27.11.07) 23.11.07) Σιδηρά Αγγελική: Αμείλικτα γαλάζιο (Σ. ΑποστολίDrake Nick: Νεφερτίτη (Α. Νταραδήμου, Ελ. Τύ­ δης, Ελευθεροτυπία, 2.11.07) πος, 18.11.07) Χατζόπουλος Θανάσης: Ψηφία για ψηφίδες (Ν. ΣιFlaubert Gustave: Μπουβάρ και Πεκιοέ (X. Μαυρο­ δέρης, Διαβάζω, 11/07) μάτης, Απογευματινή, 25.11.07, Σ. Λούκα, Βραδυ­ νή Κυρ., 25.11.07) Δ Ο Κ ΙΜ ΙΑ Laforet Carmen: Άβυσσος (θ. Γρηγοριάδης, Νέα, Αθανασίου Αθηνά: Ζωή οτο όριο, δοκίμια για το 17.11.07) οώμα, το φύλο και τη βιοπολιτική (Γ. ΣταυρακάLittell Jonathan: Οι Ευμενίδες (Τ. θεοδωρόπουλος, κης, Ελευθεροτυπία, 2.11.07) Νέα, 17.11.07) Γιαννόπουλος Κώστας: Περικλής Γιαννόπουλος, Me Namee Eoin: Blue tango (Τ. Γουδέλης, Ελευθε­ πορτραίτο που κάηκε στο φως (Φ. Φιλίππου, Δια­ ροτυπία, 23.11.07) βάζω, 11/07) Nemirovsky Irene: Οκύριος των φυχών (Σ. Νικολα- Δασκαλόπουλος Δημήτρης: Ιχνογραφία, κριτικά

β ι β λ ί α το

ε κ δ ό σ ε ι ς

Ο κ τ ω β ρ ι α ν ό

Ο α ντιπ ρ όσ ω π ος το υ

Διαβάζω

Πω λήσεις τευ χώ ν και συνδρομές γ ια το

σ τη ν Κόπρο

Διαβάζω

κα Θ έκλα ΚΓττου

Ομήρου 3κ Λευκωσία 1097, Κύπρος · τ ηλ .: 22 672801

[

] Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

δ ι α β α ζ ω

σχόλια (Κ. Βούλγαρης, Αυγή, 11.11.07) Κοπιδάκης Μ.: Μελετήματα (Τ. θεοδωρόπουλος, Νέα, 3.11.07) Μαργαρίτη Φωτεινή: Το εργαστήρι του συγγρα­ φέα, Το εργαστήρι του αρχιτέκτονα (Γ. Βαϊλάκης, Ημερηοία, 24.11.07) Μέιλερ Νόρμαν: Η μάγισσα τέχνη (Λ. πανταλέων, Ελευθεροτυπία, 30-11 07) Μπαρτ Ρολάν: S/Z<r. Μπλάνας, Αυγή, 25.11.07) Μπρυκνέρ Πασκάλ: Η τυραννία της μεταμέλειας (Δ. Παπανικολόπουλος, Αυγή, 25.11.07) Σπυροπούλου Αγγελική (επιμ.): Βάλτερ Μπένγιαμιν, εικόνες και μύθοι της νεωτερικότητας (Π. Κουφοπούλου, Αυγή, 18.11.07) Τζιόβας Δημήτρης: Οάλλος εαυτός, ταυτότητα και κοινωνία στην νεοελληνική πεζογραφία (Γ. Περαντωνάκης, Ελευθεροτυπία, 9.11.07) Τσέχοφ Άντον: Η τέχνη της γραφής (Γ. Βαϊλάκης, Ημερηοία, 10.11.07) Coetzee J. Μ.: Περί λογοκρισίας (Κ. Κατσουλάρης, Ελ. Τύπος, 18.11.07) Eagleton Terry: Μετά τη θεωρία (Γ. Πεφάνης, Ελευθεροτυπία, 2.11.07) Eco Umberto: Αναμνήσεις επίχάρτου και άλλα κεί­ μενα βιβλιοιφιλίας (θ. Γρηγοριόδης, Νέα, 24.11.07) Honderich Ted: Μετά τον τρόμο. Οι πολέμιοι της τρομοκρατίας (Γ. Μπασκόζος, Εξπρές, 4.11.07, ρ. Γασπαράτου, Ελ. Τύπος, 25,11.07) Malraux Andre: Το φανταστικό μουσείο (Α. Σουλογιάννη, Διαβάζω, 11/07) Sartre Jean Paul: Τι είναι λογοτεχνία; (Σ. Τσούπρου, Καθημερινή, 20.11.07) ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Αναοτασάκος Σέφης: 0 Πλαστήρας και η εποχή του (Φ. Οικονομίδης, Ελευθεροτυπία, 9.11.07) Βετσόηουλος Απόστολος: Η Ελλάδα και το σχέδιο Μάρσαλ (Φ, Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος 11.11.07) Μουρέλος I. - Μιχαηλίδης I. (επιμ.): 0 ελληνικός εμφύλιος πόλεμος (Σ. Σφέτας, Νέα, 17.11.07) Σαμουηλίδης Χρήστος: Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (Δ. Μουομούτης, Ιστορία, 11/07) Τζανακάρης Βασίλης: Δακρυσμένη Μικρασία (Γ, Παπασωτηρίου, Βραδυνή, 17.11.07, Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος 18.11.07, Κ. Κουνινιώτη, Πε­ λοπόννησος, 18.11.07) Τσίχλης Βασίλειος: Το κίνημα στο Γουδή και ο Ε. Βενιζέλος (Γ. Μπασκόζος, Εξπρές, 11.11.07) Χατζηιωσήφ Χρήστος - Παπαστράτης Προκόπης (επιμ.): Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Β' παγκόσμιος πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, 19401945 <Ν. Μπακουνάκης, Βήμα, 25.11.07) Clark Bruce: Δύο φορές ξένος οι μαζικές απελά­ σεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Ελλάδα και Τουρκία (Α, Ηρακλείδης, Ελευθεροτυπία,

12a

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

23.11.07) Georgelin Herve: Σμύρνη (Γ. Παπασωτηρίου, Βρα­ δυνή, 17.11.07) Hughes Lindsey: Η Ρωσία την εποχή του Μεγάλου Πέτρου (Δ. Μουομούτης, Ιστορία 11/07) Prevas John: Ηκάθοδος των μυρίων (Δ. Μουσμούτης, Ιστορία, 11/07) Ο ΙΚ Ο ΝΟ Μ ΙΑ Ανδριώτης Κωνσταντίνος: Μάρκετινγκ τουριστικών επιχειρήσεων (Τ. Μπασκόζος Εξπρές 25.11.07) θεοτοκάς Γιάννης - Χαρλαύτη Τζελίνα: Έλληνες εφοπλιστές και ναυτιλιακές επιχειρήσεις (Δ. Χουλιαράκης, Βήμα, 25.11.07) Bossidy Larry - Charan Ram: Εκτέλεση, η μεθοδική επίτευξη των στόχων (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος 4.11.07, Γ. Μπασκόζος, Εξπρές, 4.11.07) ΠΑΙΔΙΚΑ Ιονέσκο Ευγένιος: Μπαμπά, πού είσαι; (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 23.11.07) Μπάουμ Λ, Φρανκ: 0 θαυμαστός κόσμος του Οζ (Σ. Τσούπρου, Αυγή, 11.11.07) Μπιγιού Ζαν Μισέλ: Ημουσική (Ε. Σαραντίχη, Ελευ­ θεροτυπία, 9.11.07) Τσίτας Μάκης: Βρες ποιος είμαι! (Ε. Χωρεάνθη, Κα­ θημερινή, 25.11.07, Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 30.11.07) Balliett Blue: Τομυστικό του Ρόμπι Χάουζ (Ε. Σαρα­ ντίτη, Ελευθεροτυπία, 9.11.07) ΒΙΟΓΡΑΦ ΙΕΣ - ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦ ΙΕΣ Γκρας Γκύντερ: Ξεφλουδίζοντας το κρεμμύδι (Τ. Δημητρούλια, Αυγή, 4.11.07, Γ. Βέης, Διαβάζω, 11/07) Ρατζίνσκι Έντβαρντ: Στάλιν (Δ. Χουλιαράκης, Βή­ μα, 4.11.07) Ρόουλι Χέιζελ: Simone de Beauvoir - Jean Paul Sartre Τετ α τετ (Δ. Μουομούτης, Ιστορία, 11/07) Φιλύρας Ρώμος: Η ζωή μου εις το Δρομοκαΐτειον και άλλα αυτοβιογραφικά (Π. Μπουκάλας, Καθημε­ ρινή, 13.11.07) Boia Lucien: Ιούλιος Βερν, τα παράδοξα ενός μύ­ θου (Δ. Μουομούτης, Ιστορία, 11/07) Carter William: 0 ερωτευμένος ΠρουοτΙΕ. Πασαμιχάλη, Ελ. Τύπος 4.11.07) Monk Ray: Βίττγκενοτάιν (Γ, Βαϊλάκης, Ημερηοία, 3.11,07, Σ. Νικολαΐδου, Νέα, 17.11.07, Ε. Καρκίτη, Αγγελιοφόρος 18.11.07) ΜΕΛΕΤΕΣ Αγάθος Θανάσης: Από το «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμηά» στο«Zorba the Creek»(Ε. Γαραντούδης, Νέα, 24.11.047) Αποστολόπουλος Δ.: Ουολταίρος Μοντεοκιού Ρε-

[ δ ι α β α ζ ω Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

όή, νεότερες έρευνες για την παρουοία τους οτον εήήηνικό ιδεοηογικό χώρο τον 18ο αιώνα (Μ. 0εοδοσοπούλου, Εποχή, 25.11.07) Βογιαχζή Βαγγελιώ (επιμ.): Η ήττα των νικητών (Δ. Στούμπος, Αυγή, 25.11.07) Γκέιμπ Γκουοτάβ: Παρουσίαση της κατάστασης του Δικαίου στην Εήήάδα (Σ. Λούκα, Βραδυνή Κυρ., 18.11.07) Διαμαντής Απόστολος: Τύποι εμπόρων και μορφές συνείδησης στη νεώτερη Εήήάδα (I. Μαντούβαλος, Αυγή, 18.11.07) Ηλιού Φίλιππος: Ψηφίδες ιστορίας και ηοήιτικής τον εικοστό αιώνα (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 11.11.07) Κοντογιώργης Γεώργιος: Το εήήηνικό κοσμοσύ­ στημα (Δ. Τριανταφυλλίδης, Διαβάζω, 11/07) 1 Κουγέας Σωκράτης: Η γυναίκα κυρία στη μεσοηνιακή Μάνη μέσω προικώων και άήήων εγγράφων 1854-1884 (Ν.. Καραπιδάκης, Καθημερινή, 18.11.07) Κυριάκός Κωνσταντίνος: Η θεατρική όψη του Αήέξη Δαμιανού (Ν. Μαυρέλος, Αυγή, 11.11.07)

]

Διάκος Αντώνης: Πώς το παρεήθόν γίνεται Ιστο­ ρία; (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 11.11.07) Παπαθανασίου Στέλιος: Ο Αήέξανδρος Παπαδιαμάντης και η γραμμή του ορίζοντας (Ν. Καλοσπύρος, Διαβάζω, 11/07) Σηφάκης Γ. Μ.: Αόγος για μια σύγχρονη δημόσια βιβήιοθήκη. Η περίπτωση της Βικεήαίας (Ν. Τριανταφυλλόπουλος, Αντί, 23.11.07) Τριανταφυλλόπουλος Ν. - Τριανταφυλλοπούλου Λ.: 0 παρδαήός συρικτής της Εμήίνης. Για τον με­ ταφραστή Παηαδιαμάντη (Μ. Καραγιόννης, Αυγή, 11.11.07) Φοξ Ρόμπιν Λέιν: 0 κήασικός κόσμος (Δ. Μουσμούτης, Ιστορία, 11/07) Φυσεντζίδης Μιχάλης: Η παγκόσμια διάρθρωση του τεκτονισμού ίΦ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 25.11.07) Alper Matthew: ο θεός στον εγκέφαήο (Π. Τατσόπουλος, Νέα, 10.11.07) Beauchamp Tom: Ευθανασία (Γ. Μπασκόζος, Εξ­ πρές, 11.11.07) Dickie John: Κόζα Νόοτρα, η ιστορία της σικεήικής

Κ άποιοι μας επ αινού ν για τις εγκαταστάσεις μας...

To Ι998 ενώσαμετις δυνάμεις μας μετονφιλόδοξο στόχο, να δημιουργήσουμε μίαεταιρεία ΠΡΟΤΥΠΟ στοχώροτουχαρτιού! Σήμερα η ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ - ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ καθιερώνεται σε ΕΤΑΙΡΕΙΑ - ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗ στηνκατηγορίατης, μεσημαντικόμεγέθηπωλήσεων, πρότυπες ιδιόκτητες εγκαταστάσεις και εξειδικευμένα συστήματαlogistics - μηχανογράφησης. Είμαστε περήφανοι για τους ανθρώπους και την οργάνωσή μας, που μας βοήθησαν να πετύχουμε όλα αυτά.

Μεμεθοδικόβήματακατακτάμετοστόχομας,δηλαδήνα προσφέρουμεσεεσάς, τουςπελάτες μας, προϊόντακαι υπηρεσίεςπουικανοποιούναπόλυτατιςανάγκεςσας. Γιαμας καταξίωσηείναι ναπαραμείνουμε η πρώτη σας επιλογή... σε φύλλο και ρολό χαρτί!

ι

4Γ

'

...εμείς καμαρώ νουμε γ ι’ αυτό π ου γίνεται μέσα!

2Ιο χλμ. Ε.Ο. Αθηνών - Λαμίας · Ι45 68 Κρυονέρι Τηλ.: 2Ι0 62 47 I00 · Fax: 2Ι0 62 47 200 http://www.AnGpaper.gr · e-mail:AnG@AnGpaper.gr

[

δ ι α β α ζ ω ] Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

μαφίας (Δ. Χουλιαράκης, Βήμα, 11.1107) Eagleton Terry: Η ιδεολογία του αισθητικού (Α. Σπυροπούλου, Ελευθεροτυπία, 23.11.07) Grierson Philip: Βυζαντινή νομισματοκοπία (Γ. Νι­ κολάου, Καθημερινή, 18.1107) Young Robert: Μεταποικιακή θεωρία (Π. Βόγλης, Νέα, 17.11.07, Δ. Μουσμούτης, Ιστορία, 11/07) Φ ΙΛΟ ΣΟ Φ ΙΑ Μαγγίνη Γκόλφω: 0 Χάμπερμας και οι νεοαριστοτελικοιΊΓ. Σιακαντάρης, Ελευθεροτυπία, 30.11.07) Μίλλμαν Ντον: Η σοφία του ειρηνικού πολεμιστή (Α. Μπομπούλα, Βραδυνή, 10.11.07) Νίιοε Φρίντριχ: 0 Αντίχριστος, ανάθεμα κατά του χριστιανισμού (Γ. Σιακαντάρης, Ελευθεροτυπία, 9.11.07) Bloch Ernst: Ουτοπία και επανάσταση (Κ. Λυμπέρη, Ελευθεροτυπία, 16.11.07) Kuczewski Mark - Polansky Ronald: Βιοηθική (Μ. Δραγώνα-Μονάχου, Ελ. Τύπος, 4.1107) Wittgenstein Ludwig: Στοχασμοί (Σ. Νικολαΐδου, Νέα, 17.11.07) ΠΟΛΙΤΙΚΗ Μαμντάνι Μαχμούΐ: -Καλός μουσουλμάνος, κακός μουσουλμάνος (Γ. Ζαρκαδάκης, Ελ. Τύπος, 18.1107) Σαρκοζί Νικολά: Κατάθεση (Γ. Ευαγγελόπουλος, Ελ. Τύπος, 1111.07) Chomsky Noam: Αποτυχημένες πολιτείες (Α. Πελώνη, Νέα, 10.11.07) ΛΕΥΚΩΜΑΤΑ Ομάδα Έρευνας ιης ιοτορίας ιης αθηναϊκής συ­ γκοινωνίας: Από τα παμφορεία στο μετρό (Δ, Χουλιαράκης, Βήμα, 11.11.07) Τσαγκάρη Δήμητρα: Νομισμάτων ιστορία - Αιτωλία (Κ. Πατρικός, Θεσσαλία, 11.11,07) Bollmann Stefan: Επικίνδυνες οι γυναίκες που δια­ βάζουν. Γυναίκες αναγνώστριες στη ζωγραφική και στη φωτογραφία (Δ. Χουλιαράκης, Βήμα, 4.11.07) Κ Ο ΙΝΩ ΝΙΑ - ΚΟ ΙΝΩ ΝΙΟ ΛΟ ΓΙΑ Κουτσίνσκι Άλεξ: Ωραιομανείς (Γ. Μπασκόζος, Εξ­ πρές, 25.11.07) Μοντζίνι Πάολα: Εμπόριο γυναικών, πορνεία, μα­ στροπεία κι εκμετάλλευση (Β. Πεσμαζόγλου, Νέα, 3.11.07, Γ. Τοσούλας, Ελ. Τύπος, 4.11.07) Τσαντηρόπουλος Άρης: Η βεντέτα στη σύγχρονη ορεινή κεντρική Κρήτη (Δ. Χουλιαράκης, Βήμα, 18.11.07) Τσιβάκου Ιωάννα: Προσφορά και ανταπόδοση στις κοινωνικές σχέσεις (Β. Καπετανγιάννης, Ελευθε­ ροτυπία, 16.1107)

130

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

Hughes Michael - Kroehler Caroly: Κοινωνιολογία, οι βασικές έννοιες (Α. Κλειδαρά, Βραδυνή, 10.11.07) Owen Robert: Η νέα θεώρηση της κοινωνίας (Μ. Ψαλιδόπουλος, Ελ. Τύπος, 11.11.07) Μ ΑΡ ΤΥ ΡΙΑ Βλαντάς Δημήτρης: Ημερολόγιο 1947-1949 (Δ. Παλαιολογόπουλος, Αυγή, 25.11.07) Μητροπούλου Κωστούλα: Το χρονικό των τριών ημερών ΙΑ. Μπομπούλα, Βραδυνή, 17.11.07) Παπακώστας Γιάννης (επιμ. - εισαγ ): προς την α­ δελφήν στρατιώτου. Γράμματα από το μικρασιατι­ κό μέτωπο (Μ. Παπαγιαννίδου, Βήμα, 11.11.07) ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Λάζος Χρήστος: Παγανιστικά έθιμα στον χριστιανι­ σμό (Δ. Μουσμούτης, Ιστορία, 11/07) ΘΕΑΤΡΟ Πούχνερ Βάλτερ: Ανθολόγιο νεοελληνικής δραμα­ τουργίας (I. Βιβιλάκης, Καθημερινή, 25.11.07) ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ Ταστάνης Άρης: Προκόπης Πανταζής, ένας αντάρ­ της και λογοτέχνης της Λέσβου (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 111107, Β. Παπαστεργίου, Εποχή, 1111.07) Τριανταφύλλου Σώτη: Λος Άντζελες (Τ. Μανδηλαρά, Θέμα, 18.1107) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Mezirow Jack: Η μετασχηματίζουσα μάθηση (θ. Καραλής, Αυγή, 11.11.07) ΓΛΩΣΣΑ Σαραντάκος Νίκος: Γλώσσα μετ' εμποδίων (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 6.11.07) Ε Π ΙΣΤΗ Μ Η Αϊνστάιν Αλβέρτος: Η θεωρία της ειδικής και γενι­ κής σχετικότητας (Γ. Μπασκόζος, Εξπρές, 11.11.07) ΚΟ Μ ΙΚ Banksy: Ραδιενεργά γκράφιτι (Μ. Μοίρα, Αυγή, 18.11.07) ΤΑ Ξ ΙΔ Ι Μαντελστάμ Όσιπ Εμίλιεβιτς: Ταξίδι στην Αρμενία (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 30.11.07) ΛΕΞΙΚΟ Πιτσιλίδης Μιχάλης: Νεοελληνικό σατιρικό λεξικό (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 24.11.07)

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΔΙΑΜΑΝΤΙΑ... ...υπάρχουν και σε μικρούς εκδοτικούς οίκους!

οι

εκδόσεις

ΑΑΔΕ

προτείνουν...

Ιστορία Ρίο

^

ι

που εξελ ίσ σ ετα ι στο

Ν τε

Τ ξανεϊρ ο

και

είναι

αληθινή στο πιο σημαντικό της κομμάτι. Ο νεα ρό ς ήρωας του βιβλίου είναι ένα από τα εκατομμύρια π αιδιά

που

ψ άχνουν

έν α

μονοπάτι επιβίωσης. Το

βιβλίο

ο συγγραφ έας το

αφ ιερ ώ νει σε όλου του κόσμου τα απ ροστάτευτα παιδιά.

ISBN 960-87633-3-9

Π

τιμή: 10 €

άνω στο Λόφο του Κορκοβάντο στην παραλία του Ρίο ντε Τδανεϊρο υψώνεται το τεράστιο άγαλμα του «Χριστού Λυτρωτή», ο οποίος με

ολάνοιχτα το χέρια μοιάζει έτοιμος να αγκαλιάσει στοργικά τον κόσμο ολόκληρο. Το άγαλμα είναι ίσως ο ποιο γνήσιος συμβολισμός του Βραέιλιάνικου λαού.

0

μεγαλειώδης αυτός λαός είναι ο πιο προδομένος λαός του κόσμου .Σ ε μία τεράστιο έκταση γης που ο επίγειος και ο υπόγειος φυσικός της πλούτος δεν έχει μέτρο γιο να μετρηθεί, εκατόν δέκα περίπου εκατομμύριο πληθυσμός είναι χρόνιο τώρα καταδικασμένος στη δυστυχία και την πείνα τη στιγμή που ακριβώς δίπλα του μία πολύ μικρή ελίτ κρατάει γιο λογαριασμό της τον πλούτο καιευημερεί.

Τηλ./Fax: 26610 42547, aldeker@gmail.com, www.alde.com.gr

Συνέντευξη στην Νίκη Ορφανού

, ένα πλούσιο μενού από γαργαλιστικά πιάτα έχει συνηθίσει το κοινό \

του το γνωστό «Τρένο στο Ρουφ», στα δέκα χρόνια της λειτουργίας του: θεατρικές και μουσικές παραστάσεις, εκθέσεις, σεμινάρια και, βεβαίως, αξέχαστα δείπνα. Φέτος το χειμώνα η Τατιάνα Λύγαρη, ιδιοκτήτρια του Τρένου-Θεάτρου, μαγειρεύει, ανάμεσα σε άλλα, και ένα πιάτο λογοτεχνικό, παρέα με γνωστούς και αγαπημένους συγγραφείς,..

Κυρία Λύγαρη, τι ακριβώς ε τοιμάζετε για τα κυριακάτικα μεσημέρια στο «Τρένο»; Μα, τι θα μπορούαε να είναι καλύτερο από ένα λογοτεχνικό brunch στο χώρο του μουσικού βαγονιού Orient Express; Η ιδέα προέκυψε από τη λειτουργία της Πρότυπης Λέοχης Ανάγνωσης που διοργάνωσέ πέροι στο χώρο του βαγονιού το ΕΚΕΒΙ. Το πρό­ γραμμα εκείνο απευθυνόταν κυρίως στους λάτρεις των κλαοικών γραμμάτων, αυτό που σχεδιάζω εγώ, όμως, είναι κάτι διαφορετικό. Είναι μια σειρά συναντήσεων με

132

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

γνωστά ονόματα της λογοτεχνίας, ελκυστικών όχι μόνο στους... μυημένους, τους λί­ γους και εκλεκτούς αναγνώστες, αλλά και σ' αυτούς που δεν είναι πολύ εξοικειωμέ­ νοι με τη δουλειά των συγγραφέων και θέλουν να τους γνωρίσουν πρώτα από κοντά, χαλαρώνοντας με κρασί και μπουφέ. Κάτι σαν ένα λογοτεχνικό σαλόνι του παλιού κα­ λού καιρού -ή, εν προκειμένω, βαγόνι...

<υμουσικού Βαγονιού

Σε μια πόλη σαν την Αθήνα υπάρχει, θα λέγαμε, υπερπροσφορά λο­ γοτεχνικών συναντήσεων. Τι το καινούργιο θα κομίζει το βαγόνι; 0 χαρακτήρας των συναντήσεων θα είναι περισσότερο εξομολογητικός, λιγότερο φι­ λολογικός. Αυτό άλλωστε επιτάσσει η συνθήκη του τρένου, με το κοινό και τον συγ­ γραφέα να βρίσκονται σε απόσταση αναπνοής. Ποντάρω πολύ στην ατμόσφαιρα που δημιουργεί το ίδιο το βαγόνι, που είναι ένας μικρός χώρος που καθηλώνει, που κατα­ λύει την απόσταση, που δημιουργεί μια ατμόσφαιρα ζεστή και οικεία και αναιρεί τις συμβάσεις μιας τυπικής λογοτεχνικής συνάντησης. Είναι ένας χώρος που δεν επιτρέ­ πει στους συγγραφείς να οχυρώνονται πίσω από τις σημειώσεις τους, αλλά ούτε και στο κοινό (που θα περιορίζεται στους S3 ανθρώπους) να αμπαρώνεται πίσω από την ανωνυμία του. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε τις χαλαρωτικές ιδιότητες του καλού κρα­ σιού και του μπουφέ, βασικών συστατικών των κυριακάτικων αυτών brunches...

Ποιοι είναι οι στόχοι σας για τα λογοτεχνικά αυτά μεσημέρια; Μ' ενδιαφέρει να καθιερώσω μια απολαυστική συνήθεια για 33 ανθρώπους τη βδομά­ δα. Ανθρώπους που θα ήθελαν να γνωρίσουν από κοντά συγγραφείς, τους οποίους

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

[

δ ι α β α ζ ω ] Π Ρ Ο Σ Ω Π Α

έχουν ακουστά, έστω κι αν δεν έχουν διαβά­ σει τα βιβλία τους. Κάποιοι απ' αυτούς θα αγο­ ράσουν λίγα βιβλία, έστω και από περιέργεια, να δουν αν αυτά συμφωνούν με τους συγγρα­ φείς όπως τους γνώρισαν οι ίδιοι. Ναι, είναι μια σταγόνα στον ωκεανό αυτή η... τόνωση του αναγνωστικού κοινού. Θέλω, όμως, να συμβάλω κι εγώ με τον τρόπο μου σ' αυτήν την προσπάθεια. Γιατί περί αυτού πρόκειται. Το κόστος συμμετοχής για το κοινό θα είναι ένα συγκεκριμένο ποσό ως προς την κάλυψη του μπουφέ και μόνον. Όλα τα υπόλοιπα συμπεριλαμβάνονται στη δική μου επιθυμία να οργανώνω και να δημιουργώ πράγματα που με εκφράζουν και που προσφέρουν στους γύ­ ρω μου.

Είναι, ωστόσο, ένα ρίσκο για σας, έτσι δεν είναι; Δεν με πειράζει να παίρνω ρίσκα -άλλωστε στο τρένο πραγματοποιώ τα δικά μου όνειρα, τις δικές μου ανησυχίες. Έκανα παραστάσεις μελοποιημένης ποίησης, όταν δεν γινόταν τ ί­ ποτα ανάλογο. Η Πεντανόσνμη, επίσης, που ανεβαίνει αυτόν τον καιρό στο θεατρικό βαγό­ νι, και που αφορά τους σύγχρονους προβληματισμούς για τη διατροφή, είναι ένα τ ρε­ λό σχέδιο... Θέλω να κάνω πράγματα πρωτοποριακά, που να ταιριάζουν στο εναλλα­ κτικό ύφος του βαγονιού. Επίσης, βλέπω τη διασκέδαση σαν πακέτο που περιλαμβά­ νει όλες τις αισθήσεις, μαζί με το πνεύμα και την ψυχή. Θέλω το κοινό να περνάει κα­ λά όταν πάει να δει μια παράσταση, όχι να νιώθει σαν να πηγαίνει στην εκκλησία! Γι' αυτό προσέχω τις λεπτομέρειες. Από τις λεπτομέρειες του χώρου μέχρι το πρόγραμ­ μα ή το κρασί. Το κοινό πρέπει να το δελεάσεις για να ενδιαφερθεί για την τέχνη. Να την κάνεις ελκυστική ώστε να μαθαίνει χωρίς να καταλαβαίνει ότι μαθαίνει. Να δια­ σκεδάζει και ταυτόχρονα να ανεβαίνει ένα σκαλοπάτι πιο ψηλά. Τ' ομολογώ, κρύβω μια δασκάλα μέσα μου -που, όμως, δεν κουνά το δάχτυλο αυστηρά...

Ποιο είναι το πρόγραμμα των κυριακάτικων μεσημεριών; Θα ξεκινήσει στις 20 Ιανουάριου με την Ευγενία Φακίνου, και τον Χρήστο Χωμενίδη στις 27 Ιανουάριου. Δεν έχει ολοκληρωθεί το πρόγραμμα, αλλά θα συμμετάσχουν πολλοί γνωστοί συγγραφείς, όπως ο Γιάννης Ξανθούλης, ο Πέτρος Τατσόπουλος, η Λένα Διβάνη, ο Γιάννης Ευσταθιάδης, η Ρέα Γαλανάκη, ο Τάκης Θεοδωρόπουλος, η Εύα Ομηρόλη, ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης, ο Αλέξης Σταμάτης. Θα πραγματοποιείται κάθε Κυριακή από τις 12.00 έως τις 2.00, ενώ οι ενδιαφερόμενοι θα πρέπει να κάνουν κρατήσεις για τις θέσεις (πληροφορίες στα τηλ. 210-52.98.922, 6937604988)

Σας ευχαριστώ... ■

134-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ΗΠΑΡΑΝΟΜΗ

β » ιο fc l

Π ρ οσ τα τεύο υμ ε το βιβλίο όταν δ εν επ ιτρ έπ ου με 3ε φω τοτυπικά καταστήματα, σ ε Ιδ ρύματα Α ν ώ τερ η ς και Α νώ τα τη ς εκπ αίδ ευ σ ης, σ ε σ χολεία, φ ροντιστήρια και β ιβ λιο θή κες

VO

—

m

M

αναπαράνουν-χωρίς άδειοτο π ερ ιεχό μ εν ο τω ν βιβλίων.

φΟτΟΤΥΠΗΧΗ-ΦΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ-ΑΠΟθνΗΚ^Υ^Η

ΟρΤ α ν ΪΣΜΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ w w w .o s d e h g r, in fo @ o s d e l.g r, Τπλ.: 2 1 0 3 6 2 6 0 5 6

Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» Νόσος —■ - ο Μέγαρο Μουσικής είναι μεν Χριστογισννόπουλος I καταρχήν συνδυασμένο με την

I

η είσοδος της Βιβλιοθήκης.

136

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

κλασική μουσική, αφού στη διάρκεια των δέκα ετών λειτουργίας του σημαντικοί σολίστ απ' όλο τον κόσμο, αλλά και συμφωνικές ορχή­ στρες, παραστάσεις όπερας, διάση­ μοι μαέστροι και ερμηνευτές, πανά­ κριβες παραγωγές έχουν φιλοξενη­ θεί, χωρίς να έχουν λείψει και οι μου­ σικές παραστάσεις που έχουν δώσει έλληνες και ξένοι καλλιτέχνες από το χώρο του έντεχνου τραγουδιού, αλ­ λά και γνωστοί δεξιοτέχνες του δη­ μοτικού τραγουδιού. Χώρος θεάμα­ τος κι ακροάματος με μια a priori εξασφαλισμένη ποιότητα. Και να που πρόσφατα, συγκεκριμένα από το Μάρτιο του 2007, επίσημα πλέον, μια βιβλιοθήκη ήρθε να προστεθεί στις διαθέσιμες υπηρεσίες του

Μεγάρου, τόσο για τους ειδικούς όσο και για κάθε ενδιαφερόμενο. Η επίσημη ονομασία της είναι Μεγά­ λη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» και δημιουργήθηκε το 1997 «από τον Σύλλογο Οι Φί­ λοι της Μουσικής για όλους τους Έλ­ ληνες», όπως αναφέρει το σχετικό φυλλάδιο. Ίσως ηχούν βαρύγδουπα τα παραπάνω, αλλά σε καμιά περί­ πτωση δεν πρέπει να σας αποτρέ­ ψουν από μια έστω επίσκεψη. Κατεβαίνεις τα σκαλιά της εισόδου στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, αυτά που οδηγούν αριστερά, στο νέο τμήμα του Μεγάρου, δεν αφήνε­ σαι να παρασυρθείς προς τη μεγάλη αίθουσα συνεδρίων και συναυλιών και στρίβεις πάλι αριστερά. Μεγάλα, μαρμάρινα είναι τα γράμματα στο μαρμάρινο δάπεδο που σε πληροφο­ ρούν κυκλικά ότι εισέρχεσαι σε ΒΙ­ ΒΛΙΟΘΗΚΗ. Φαρδύς διάδρομος, καμιά δεκαριά ηλεκτρονικοί υπολογιστές καλωσορί­ σματος με τις θέσεις εργασίας τους και με πρόσβαση στο Διαδίκτυο για άμεση ενημέρωση, ευγενέστατος και πρόθυμος ο υπάλληλος υποδοχής και, δεξιά σου αυτή τη φορά, ένα φωτεινό αίθριο. Εκείνη την ώρα συνειδητοποιείς ότι βρίσκεσαι κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, γ ια τί οι νέες εγκατα­ στάσεις του Μεγάρου είναι υπό­ γειες. Το βλέμμα προς το αίθριο αντικρίζει κλιμακοστάσιο, μαρμάρινο επίσης, δέντρα, γλυπτά έργα σύγ­ χρονης τέχνης και, ψηλά στο βάθος, κήπο με πράσινο γρασίδι, φουντωτά φυτά και κίτρινα αγριολούλουδα. Αν έχει τύχει να ταξιδέψεις στο Πα-

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΗΡΙΔΑΝΟΣ

ΝΕΕΣ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ι Ε Σ

ρίσι και να βρεθείς στη Βιβλιοθήκη Φρανσουά Μιτεράν, θα αισθανθείς οικεία. Η ίδια ιδέα βύθι­ σης των αναγνωστηρίων, ανάλογη διαρρύθμιση του ανοικτού χώρου, αντίστοιχες εντυπώσεις ως προς την άνωθεν προέλευση του φωτός. Σε πολύ μεγαλύτερα μεγέθη, είναι αλήθεια, και με τον Σηκουάνα παραδίπλα να κυλάει άφθονο το νερό του (σε στεγνή αντίθεση με τον εδώ παρα­ κείμενο και ασφαλτοκαλυμμένο Ιλισό), αλλά δεν πειράζει. Σημασία έχει πως υπάρχει -και λειτουργείστην Αθήνα ένας σύγχρονος τόπος μούσι κολογικής έρευνας και επιστημονικής πληροφόρη­ σης. Η Βιβλιοθήκη, από πλευράς κτιριακής υποδο­ μής, εκτείνεται σε εμβαδόν τριών χιλιάδων οκτακοσίων τετραγωνικών μέτρων και χωρίζε­ ται σε τέσσερα επίπεδα. Στα πρώτα δύο, τα αναγνωστήρια υποδέχο­ νται μέχρι εκατό μελετητές. Διαθέτουν εξειδικευμένο προσωπικό, ηλεκτρονικούς καταλό­ γους, εκθετήριο με τα πρόσφατα αποκτήματα της συλλογής, σαράντα άνετες θέσεις σπουδής και αίθουσες οπτικοακουστικών μέσων. Υπάρχουν, εξάλλου, δωμάτια ειδικής ηχομόνω­ σης για πιάνο και προβολή βίντεο, αίθουσα δι­ δασκαλίας και διαλέξεων, καθώς και μικρός χώ­ ρος, κατάλληλα εξοπλισμένος για παιδική βι­ βλιοθήκη, που μπορεί να φιλοξενήσει ομάδες παιδιών πέντε έως δέκα ετών. Στα άλλα επίπεδα, τα πιο υπόγεια, κρύβονται ο τομέας καταλογογράφησης και, κυρίως, τα βιβλιοστάσια. Η πρόσβαση σ' αυτά πραγματο-

ΤΣΑΡΛΣ ΜΠΟΥΚΟΒΣΚΙ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

ΝΤΕΝΙΣ ΛΕΒΕΡΤΟΦ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

TZAK KEPOYAK ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Ε.Ε. ΚΑΜΜΙΝΓΚΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Ζωοδόχου nnyns 79, 114 73 - Αθήνα Tnfl./Fax: 210 38.47.660 E-mail: heridanos_papakosta@yahoo.gr

[

Δ Ι Α Β Α Ζ Ω ] Β Ι Β Λ Ι ΟΘΗ Κ Ε Σ

Το εσωτερικό της βιβλιοθήκης.

138

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ποιείται με άδεια και συνοδεία υπαλ­ λήλου, κάτι που σίγουρα δημιουργεί υποβλητικότερη ατμόσφαιρα, προκειμένου να διαπιστωθούν τα εξής: οι ιδανικε'ς συνθήκες φύλαξης των τόμων, με ελεγχόμενη θερμοκρασία και υγρασία, το εξελιγμένο σύστημα πυρασφάλειας, τα ευχερώς μετακι­ νούμενα ράφια για την άριστη χρησι­ μοποίηση του διαθέσιμου χώρου και η προσοχή η οποία αποδίδεται στα σπάνια αποκτήματα (ανάμεσά τους και τα αρχεία ελλήνων συνθετών). Από πλευράς μελετητικού υλικού, η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει περισσότε­ ρα από εκατόν τριάντα χιλιάδες βι­ βλία, παρτιτούρες, ηχογραφήσεις και τίτλους σε μικροφίλμ και μικροφίσες, τετρακόσια περιοδικά, δυσεύρετες εκδόσεις και πάνω από χίλια χειρόγραφα. Στόχο της αποτελεί η συγκέντρω­ ση κάθε εί­ δους υλικού που συνδέ­ εται με τη δυτική μου­ σική παρά­ δοση, κα­ θώς και την αρχαία, τη β υζαντινή, την παρα­ δοσιακή και την έντε­ χνη ελλη­ νική μουσι­ κή/ χωρίς να παρα­ βλέπει τις καλές τ έ ­ χνες γενικό­ τερα: τη λογοτεχνία, το θέατρο,

τη φιλοσοφία. Ιδιαίτερη μνεία, βέβαια, αρμόζει στο Αρχείο Ελληνικής Μουσικής, που δημιουργήθηκε αποκλειστικά για τη συ­ γκέντρωση, επεξεργασία, τεκμηρίω­ ση και διάσωση των έργων που συ­ γκροτούν την ανά τους αιώνες μου­ σική δημιουργία του λαού μας. Η Βιβλιοθήκη έχει κιόλας πίσω της δέκα χρόνια ζωής και εποικοδομητι­ κής δουλειάς. Εύσημα, επομένως, δεν της χρειάζονται περισσότερα από την ανταπόκριση που έχει μέχρι σή­ μερα βρει στο κοινό στο οποίο απευ­ θύνεται. Οι καινούργιες εγκαταστάσεις της, ωστόσο, στη νέα πτέρυγα του Με­ γάρου Μουσικής, αξίζει να αποτελέσουν πόλο έλξης για ένα ευρύτερο φάσμα επισκεπτών. Η παρότρυνση αυτή δεν οφείλεται μόνο στον υπερσύγχρονο χαρακτή­ ρα τους, ούτε στις ανέσεις και τις διευκολύνσεις που παρέχονται: δω­ ρεάν εγγραφή, δωρεάν χρήση του υλικού, άμεση πρόσβαση στα βιβλία αναφοράς, δυνατότητα κράτησης τόμων μελέτης για πέντε εργάσιμες μέρες, περιορισμένη -αλλά υπαρ­ κτή- δυνατότητα φωτοτύπησης και, όλα αυτά, μαζί με το χαμόγελο και την προσήνεια του προσωπικού. Οφείλεται στην εδραιωμένη πεποίθη­ ση ότι καθένας κέρδος έχει να αποκο­ μίσει από την επίσκεψη, ακόμη κι αν δεν ενδιαφέρεται άμεσα για τη μουσι­ κή παιδεία ή δεν συνδέεται επαγγελ­ ματικά με τα μουσικά δρώμενα. Μια περιποιημένη, τακτοποιημένη, ενδια­ φέρουσα βιβλιοθήκη, που μπορεί να φανεί χρήσιμη τόσο στον ειδικό μελε­ τητή όσο και στον περαστικό που δεν υπάρχει περίπτωση να μην απαντη­ θεί η όποια απορία του. Της αξίζει προσωπική γνωριμία, έστω και μέσω της ηλεκτρονικής οδού: www.moib.org.gr. ■

£ΗΑ £>1£>ΑΙ0 ΓΙΑ ΤΙΣ. /)£- £lL ΠΟΥ 7*ΙΑΣ ^0£>IZi0YrV' nv ΓΙΑ ΤΟΥΣ AHQP2P0YL 77ΟΥ τηΛ)ΑΔ£ΥΟΥ/ν TU7V Y77AP—U ΓΙΑ TIL *»0*ALE1L ΠΟΥ ΑΑΑΑΣΟΥΗ TU Σ04 7*1 ΓΙΑ 77A7VTA Οι δίδυμες Μυρσίνη και Αταλάντη Κορωναίου διαλέ­ γουν από μικρές τους ρόλους της καλής και της κα­ κής κόρης, αντίστοιχα, και θυσιάζουν στο βωμό του μίσους την αδελφική τους αγάπη. Καθώς μεγαλώ­ νουν, μπλέκονται σ’ έναν αγώνα αντιπαλότητας, ο ο­ ποίος θα τις οδηγήσει σε ακραίες επιλογές ζωής, μέ­ χρι να συμφιλιωθούν με τη σημασία των επικίνδυ­ νων λέξεων: οικογένεια, εξ αδιαιρέτου, ζήλια, γάμος, διαζύγιο, φυγή και συγγνώμη. Ένα μυθιστόρημα ζυμωμένο με πάθος, ήχους, φω­ νές και λέξεις. Η ιστορία μιας πλούσιας, σύγχρονης μεγαλοαστικής οικογένειας, όπου το πεπρωμένο χα­ ρίζει τα πάντα, αλλά δεν την προφυλάσσει από τίποτα.

?*>

Κ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

77ΟΣΑ ΣΚΟΤ£I7VA ΜΥΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΗΟΜΟΑΟΓΗΤΑ 77A4U ΚΡΥ£>£[ ΤΟ Μ£ΑΓΓΑΓΙΟΟί: Τι έκρυβε και πώς βρέθηκε ξαφνικά στα χέρια της αυ­ τό το μενταγιόν; Ποιος ήταν ο νέος στη φωτογραφία του κοσμήματος, που έμοιαζε με αστέρα του βωβού κινηματογράφου; Πώς συνδέεται το μενταγιόν με τη γιαγιά της, η οποία στα χρόνια της Κατοχής είχε κάνει ένα έγκλημα στη Μυτιλήνη και πέρασε τη μισή της ζωή στη φυλακή; Και ο έρωτός της έως θανάτου, σ’ ε­ κείνα τα μαύρα χρόνια, πού θα κατέληγε; Τι σχέση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σ' ένα νεαρό απόγονο πα­ λιάς οικογένειας, που διοικεί σήμερα έναν κολοσσό ναυτιλιακών επιχειρήσεων στον Πειραιά, με μια υ­ πάλληλο φοροτεχνικού γραφείου, στην κατοχή της ο­ ποίας βρέθηκε το μενταγιόν; Και ποια μοιραία συνά­ ντηση θα εξελισσόταν σε μια παράφορη και αμαρτωλή αγάπη; Επιτέλους, τι ήταν αυτό το μενταγιόν; Του έ­ ρωτα; Του πλούτου; Της ευτυχίας;Ή το μενταγιόν της συμφοράς και της απελπισίας;

Του δρόμου... # 2 4 Ομέγ@

’ Γράφοντας αυτές τις γραμμές, συνειρμικά θυμήθηκα τις εφιαλτικές σκηνές που περιγράφονται στο τελευταίο μυθιστόρημα του Κόρμακ ΜακΚάρθυ Ο δρόμος, ένα ταξίδι επιβίωσης επιζώντων, σε μια γη απανθρακωμένη, διαβρωμένη, άγονη, καλυμμένη από στάχτες, που συνεχίζει απλώς να «παραπαίει γύρω

140

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ΚΑΙΝΕ ΔΑΣΗ, ΚΑΙΝΕ ΜΥΑΛΑ ΤΙ ΘΑ ΠΡΩΤΟΣΩΣΟΥΜΕ; (Συνέχεια από τον προηγούμενο) Έτσι λοιπόν, φλέγόμενα δάση και τσουρουφλισμένα μυαλά σε ανεξέλε­ γκτη τροχιά. Τι προλαβαίνουμε, αλή­ θεια, να πρωτοσώσουμε, όταν αυτοί που πραγματικά συνειδητοποιούν το μέγεθος της παγκόσμιας περιβαλ­ λοντικής καταστροφής και θέλουν να αντιδράσουν γίνονται όλο και λιγότεροι, ενώ οι εκούσιοι και ακούσιοι θια­ σώτες της κοινωνίας του καναπέ, που έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους στο ίδιο το μοιραίο, αυξάνονται και πληθύνονται; Μήπως η σύ­ γκρουση θυτών και θυμάτων είναι στη ουσία της μια σύγκρουση μελλο­ θανάτων; Μήπως το πολυκέφαλο α­ δηφάγο τέρας, που τρέφεται με στάχτες δασών και μυαλών, θα προκαλέσει, όπου να 'ναι, ένα γενικευμένο αλυσιδωτό βιβλικό κατακλυσμό, όπου καμιά κιβωτός του Νώε δεν θα μπορέσει να περισώσει ούτε τα θύ­ ματα ούτε το ίδιο το τέρας1; ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΕΣ ΤΡΕΧΑΤΕ, ΣΑΣ ΚΥΝΗΓΟΥΝ ΟΙ ΤΥΨΕΙΣ ΣΑΣ (Ποδαρικό στον καινούργιο) Αυτά για να συνδέσουμε, όσο πιο φυσιολογικά γίνεται, τον παλιό με το νέο χρόνο και να κάνουμε ένα κλασι­ κό ποδαρικό με ένα σύνθημα πάντα επίκαιρο, που αποκτά επιπρόσθετο ειδικό βάρος, αφού το λυκαυγές του καινούργιου χρόνου σκιάζεται συνή­ θως από τις υπερβάλλουσες παρε­ κτροπές της εορταστικής περιόδου, αλλά και από τα ανεκπλήρωτα συσσωρευμένα καταναλωτικά απωθημένα, που υπενθυμίζουν στον καθέ­

να τη θέση του στο κοινωνικό γίγνε­ σθαι. Μπορεί η κατανάλωση να λειτουργεί ως κατεξοχήν δόλωμα κοινωνικού αποπροσανατολισμού· μπορεί να οδηγεί σε ανόητες ταξικές υπερβά­ σεις στην αγοραστική συμπεριφορά· μπορεί ο καταιγισμός των διαφημί­ σεων να εξωθεί σε περιττές αγορές που «υποστηρίζονται» συνήθως από τοκογλυφικό τραπεζικό δανεισμό· μπορεί οι ενοχές μας από τα άσκοπα ψώνια να μας οδηγούν, σύμφωνα με τα ευρήματα μιας γελοίας έρευνας, στο να τρώμε ακατάπαυστα γλυκά ή φαγητά για να τις μετριάσουμεόμως, αν το καλοσκεφτείτε, οι τύ­ ψεις, όποια αφετηρία και αφορμή κι αν έχουν, κάτι σημαίνουν: Αποδεικνύουν ότι μπορεί ακόμα κάποιος να σκέφτεται. Για να νιώθεις τύψεις πρέπει να έχεις συναίσθηση των πράξεών σου. Αρκεί να μην τις αφή­ νεις να σε κυνηγάνε άσκοπα, μέχρι αυτές ή εσύ να κουραστείτε. Ίσως τελικά ο φίλος μας ο Haris (δεν τον γνωρίζω προσωπικά) να έχει δί­ κιο όταν γράφει στο ιστολόγιό του (http://harishom e.blogspot.cooi/): «...Δεν νιώθω καθόλου τύψεις όταν βλέπω νέες ψυχές να καίγονται στη φωτιά των καταστημάτων. Δεν νιώ­ θω τύψεις γιατί ξέρω πως κάποτε θα έρθει ο κορεσμός των αναγκών αυ­ τών, στο τέλος θα τις βαρεθούν, και θα στραφούν αλλού... Ο καπιταλι­ σμός γέννησε τον δολοφόνο του, τον καινούργιο Δία. Προσφέρει λίγα-λίγα τα αγαθά στους πολίτες, στους φτω­ χούς, αυτοί ξυπνάνε, λένε και εγώ μπορώ, και κάποτε, όταν ξυπνήσουν πλήρως, θα γίνουν οι αλλαγές». ■

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΣΧΗΜΙΑΣ Ο ΥΜ Π ΕΡΤΟ ΕΚΟ

TO

ΦPANK

Σ ε τ ς ιν γκ

ΣΜΗΝΟΣ το η ίο «ο/^ο ρα ο 1., ΤΟ η ΙΟ ΖΑΓΜ

&I&/UO ΤΟΥ ΟΥΥΥΠΕΡΤΟ ΕΚΟ Τσουνάμι καταστρέφει τις πόλεις της βόρειας Ευρώ­ πης, φονικές μέδουσες ερημώνουν τις παραλίες της Αυστραλίας, μολυσμένα καβούρια κατακλύζουν το υδροδοτικό σύστημα της Νέας Υόρκης αποδεκατίζοντας τον πληθυσμό, τερατώδη σκουλήκια αποσταθεροποιούν το βυθό στις ακτές της Νορβηγίας, φάλαινες επιτίθε­ νται σε πλοία και τα βυθίζουν. Η ανθρωπότητα δέχεται μια συντονισμένη επίθεση. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ανθρώπων και ζώων έχει χαθεί: τα ζώα έχουν αποκτήσει ξαφνικό συνείδηση του εαυτού τους και στρέφονται εναντίον του ανθρώπινου είδους με σκοπό την εξόντωσή του. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Μή­ πως υπάρχει κάποιος σκοτεινός νους που οργανώνει και συντονίζει τον εφιάλτη; Οι επιστήμονες αναγκάζο­ νται να παραδεχτούν ότι ο άνθρωπος γνωρίζει τελικά για τον πλανήτη Γη πολύ λιγότερα πράγματα απ’ όσα γνωρίζει για το Διάστημα. Ένα εκπληκτικό οικολογικό θρίλερ, που πούλησε στη Γερμανία μέσα σε τρία χρό­ νια πάνω από 2.000.000 αντίτυπα.

EC ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ www.kastaniotis.com

Η ομορφιά και η ασχήμια είναι φαινομενικά δύο έν­ νοιες αλληλένδετες· συνηθίζουμε, μάλιστα, να θεω­ ρούμε την ασχήμια ως το αντίθετο της ομορφιάς, σε σημείο που αρκεί να προσδιορίσουμε τη μία για να κατανοήσουμε την άλλη. Ωστόσο, στο πέρασμα των αιώνων, οι διαφορετικές εκφάνσεις του άσχημου εί­ ναι πιο πλούσιες και απρόβλεπτες απ’ ό,τι συνήθως πιστεύουμε. Τόσο τα κείμενα όσο και οι εκπληκτικές εικονογραφήσεις αυτού του βιβλίου μάς οδηγούν σ' ένα συναρπαστικό ταξίδι περίπου τριών χιλιάδων χρόνων, ανάμεσα σε εφιάλτες, συλλογικές φοβίες και έρωτες, όπου το αποκρουστικό συμβαδίζει συχνά με το συγκινητικό και το πονόψυχο, όπου η απόρρι­ ψη της δυσμορφίας συνοδεύεται από τη γοητεία που γεννά η παραβίαση κάθε κλασικού κανόνα ομορφιάς. Ο αναγνώστης που θα διαβάσει το βιβλίο αυτό θα α­ ναφωνήσει σίγουρα: «Πόσο όμορφη είναι η ασχή­ μια!» Το βιβλίο αυτό έρχεται να συμπληρώσει τον τό­ μο Ιστορία της ομορφιάς, που κυκλοφόρησε το 200Α.

Σπύρου Κακουριώτη ε ένα σύμπαν άχρονο, όπου η τέταρτη διάσταση, ο χρόνος, γίνεται μια

Σ

απλή ιδιότητα του παρατηρητή του, ποιον χώρο 9α μπορούσε να κατα­ λαμβάνει η μνήμη, η ιστορία; Ποια 8α ήταν η πατρίδα της, αν το παρελ­ θόν δεν υπήρχε;,..

πατρίδα είναι η παιδική μας ηλικία... Μ' αυτόν τον αφοπλιστικό τρόπο το σύνθημα των τοί­ χων ανάγει την αίσθηση του ανήκειν στη μνήμη, δηλαδή στο χρόνο -όχι τον «χρόνο που με­ τράει», αλλά τον άλλον, τον «χρόνο τον αληθινό»... Σε αυτήν την πατρίδα, τη βιωμένη σε τό­ ή κ ρή I πο καί χρόνο, καλεί έλληνες συγγραφείς και καλλιτέχνες να επιστρέφουν Η ΛΕΞΗ, αφιερώ­ νοντας το τελευταίο της τεύχος (191-195) στην Κρήτη. Μέσα από τις σελίδες τού (εκ των μακροβιοτέρων) περιοδικού ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας, ξεδιπλώνεται η μεγαλόνησος όπως παρουσιάζεται στην ελληνική ποίηοη, στο σχετικό ανθολόγιο που συντάσσουν ο Α. Φωστιέρης και ο Θ. Νιάρχος, στις αναμνήσεις, τα πεζογραφήματα, αλλά και τις μελέτες συγ­ γραφέων που έλκουν την καταγωγή τους από αυτήν: Λλκη Ζέη, Μάρω Δούκα, Ρέα Γαλανάκη, Χριστόφορος Λιοντάκης, Γιάννης Κιουρτσάκης, Μανόλης Πρατικάκης κ.ά. πολλοί. Παρου­ σιάζουν μια Κρήτη αρχετυπική, που όλοι θέλουμε να πιστεύουμε πως συνεχίζει να υπάρχει, πλάι σε εκείνην της μαφίας των ναρκωτικών, των όπλων και του αντριλικιού των μαυροπουκαμισάδων... [Η ΛΕΞΗ, Α. Φωστιέρης, Δ. Αιγινίτου 46, 115 28 Αθήνα, τηλ.: 210-72.22.855]

Φτι λ έ ξ η

πατρίδα είναι π «μαύρη τρύπα» της ριζοσπαστικής θεωρίας. Το ότι «η σοσιαλιστική ιδεολο­ γία αδιαφορεί μονίμως για το εθνικό ζήτημα», σύμφωνα με τον Ίστβαν Μεζάρος, αποτελεί «ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια στην ανάπτυξη του τόσο αναγκαίου μαζικού ριζοσπαστι­ κού κινήματος του μέλλοντος». Έτσι προλογίζει τη μελέτη του για τις εθνικές και διεθνείς πτυχές της αυτοδιάθεσης ο ουγγρικής καταγωγής καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστη­ μίου του Σάσεξ, που δημοσιεύεται στο τεύχος 76 της Διμηνιαίας έκδοσης θεωρίας και πολι­ τισμού ΟΥΤΟΠΙΑ. Στο ίδιο τεύχος δημοσιεύονται, μεταξύ άλλων κείμενα για τον Μακιαβέλι (Γ. Πλάγγεσης), την αξιολόγηση των πανεπιστημίων (Γ. Σταμάτης), τον αντιθρησκευτικό ανορθολογισμό (Δ. Σαραντάκος), την κινηματογραφική ποιητική του Αντονιόνι (Α. Παγουλάτος), αλλά και η μαχητική κραυγή για την οικολογική καταστροφή που συντελείται στη χώρα («Κα­ τεβαίνοντας τον Αχέροντα») του Ευτύχη Μπιτσάκη. «Η Ελλάδα ταξιδεύει τυφλή, κατεβαίνοντας τον Αχέροντα. Να ελπίσουμε σε κάποια αφύπνιση των θυμάτων της "μεταμοντέρνας" εποχής;» αναρωτιέται... [ΟΥΤΟΠΙΑ, Μαυρομιχάλη 52, 106 80, Αθήνα, τηλ.: 2 10.36.07.742, www.u-topia.gr] πατρίδα είναι π γης... Εκείνο το χώμα που με τις γόνιμες δυνάμεις του στηρίζει την ανθρώ­ πινη επινοητικότητα -κι αυτή τους η ισόρροπη συνεργασία παράγει πολιτισμό. Πολιτισμό όπως η λαϊκή αρχιτεκτονική, στην οποία αναφέρεται, παίρνοντας ως παράδειγμα την Αρναία της Χαλκιδικής, ο αρχιτέκτονας Γ. Κύρκος Αικατερινάρης, από τις σελίδες του περιοδικού ΑΡΝΑΙΑ, έκδοση ιοτορικής-αρχαιολογικής και λαογραφικής ενημέρωσης και καταγραφής, όπως αυτοπαρουσιάζεται. Στον εικοστό χρόνο κυκλοφορίας της και στο 76ο τεύχος, ο διευθυντής της Δ. Κύρου εξομολογείται πως συνεχίζει την έκδοση «χωρίς πολλή όρεξη και μεράκι, χω­ ρίς έντονο ενδιαφέρον, χωρίς μεγάλο πόθο και χωρίς ασίγαστο πάθος όπως πριν», καθώς «ταύτα πάντα εξηφάνισται» -τα εξαφάνισε η απώλεια της αγαπημένης συντρόφου της ζωής του... [ΑΡΝΑΙΑ, Αρναία Χαλκιδικής, 63Q 74, τηλ.: 23720-22127, www.arnea.gr]

14-2

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

ΕΡΝΕΣΤ ΧΕΜΙΝΓΟΥΕΙ

ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟ ΑΠΟΜΕΣΗΜΕΡΟ

ο Ι ΰ ί ^ θ Τ π Ρ θ Ο Ρ 1 ίή Ο Ζ -

ΤΟΎ

Α·

£>Ι£>ΑΙΟ ΓΙΑ TUIV

ΐϋΠΑ/νίΑ, τη η π γ γ α φ α μ α , τη Z&U f^AI TO/V &A/VATO

Αλδεβαράν ονόμασαν οι Άραβες τον πλέον λαμπερό

Το Θάνατος το απομεσήμερο είναι από τα πιο σημαντι­

αστέρα στον αστερισμό του Ταύρου. Κάποιος πίστεψε πως ο έρωτας θα τον ανεβάσει εκεί πάνω, όμως γκρε­ μίστηκε επειδή κάποιος άλλος δεν ακολούθησε και μένει στη γη φυλακισμένος (δεν γνωρίζει αν τον ε-

κά βιβλία που γράφτηκαν ποτέ για τις ταυρομαχίες, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Με γλώσσα καθαρά λογο­ τεχνική, ο Χέμινγουεϊ βρίσκει σε αυτό το αφήγημα την ευκαιρία να μιλήσει όχι μόνο για την Ισπανία και τους ανθρώπους της αλλά και για τη λογοτεχνία, την τέχνη, την τιμή, την ανδρεία, το θάνατο, με τρόπο ευ­ θύ και ωμό, συχνά συγκινητικό, κάποτε προκλητικό ή και εξοργιστικό ακόμη. Κάποιες από τις ιστορίες των ταυρομάχων είναι από τις πιο σπαρακτικές που έγραψε ποτέ αυτός ο μεγάλος λογοτέχνης, που εδώ, ίσως περισσότερο απ’ όσο σε οποιοδήποτε άλλο βι­ βλίο του, αποδεικνύει τη συγγραφική δεινότητά του.

κλείδωσαν μέσα ή τον άφησαν απ' έξω) σε ενοχές και τύψεις- ερήμην του ένοχος. Όμως, μέσα από μία μα­ γική, πλήρη θαυμάτων ανάβαση, με χαλινούς την κα­ τανόηση και την παραδοχή πως είναι υπαρκτό και ε­ κείνο το είδος έρωτα που αυτός αγνοεί και όπου δεν μετέχει, θα αξιωθεί τον Αλδεβαράν, με συντρόφους του ισόβιους απλά και μεγαλειώδη πράγματα, όπως το χιούμορ, η αγάπη, π φιλία.

•tv

EC ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

w ww.kastaniotis.com

a piacerE του Κώστα Καναβούρη

Ο δρόμος. Κανείς δρόμος.

Ε

ίναι ακόμα ζωντανές οι εικόνες της χρονιάς που μόλις πέρασε και άφησε πίσω της μια μεγάλη καλημέρα κι ένα χρόνια πολλά για να ξορκίσει το κακό. Δεν γί­ νεται διαφορετικά. Έτσι πρέπει. Έφυγε η περασμένη χρονιά όπως φεύγει εκεί­ νο που δεν τελειώνει ποτέ. Όπως φεύγει ένας ήχος κι εσύ το ξέρεις πως αιωρείται χωρίς να τον ακούς. Τον ήχο μέσα σε όλους τους ήχους, τη χρονιά μέσα σε όλο τον χρόνο, το ποίημα που μόλις διάβασες μέσα σε όλα τα ποιήματα. Να, όπως το λέει ο Οκτάβιο Παζ (Σύντομα ποιήματα, επιλογή-απόδοση: Αντώνης Μακρυδημήτρης, εκδ. Ταξιδευτής): «Κάποιος πίσω βαδίζει κι αυτός πάνω στις πέτρες και στα φύλλα: / Αν σταματήσω σταματά κι α υ τός/ Αντρέξω, τρέχει κι αυτός. Γυρίζω: κανείς, /Ό λ α σκο­ τεινά και άδεια / Γυρίζω και ξαναγυρίζω σε αυτά τα στενά / Που δεν βγάζουν πάντα στο δρόμο / Κανείς δεν με περιμένει, κανείς δεν με ακολουθεί / Ψάχνω έναν άνθρω­ πο που σκοντάφτει / Σηκώνεται μόλις με δει και λέει: Κανείς». Αυτό ακριβώς είναι ο χρόνος. Αυτό το κανείς που είναι όλοι. Αυτό το ακριβώς ανακρι­ βές που διαχέεται και υπάρχει ως ανύπαρκτο. Σαν τον ήχο κάποιων εικόνων που κά­ ποτε μας συντρόφευσαν και έκτοτε υπάρχουν σα να μην τις είδαμε ποτέ. Μόνο στιγ­ μές στιγμές έρχεται ο ήχος τους, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια φαντασία των εικόνων, σαν σε όνειρο. Χρόνος που έχει χορευθεί σε κάποιο ενάλιο «κέντρον δίασκεδάσεως» και τώρα όλα εκείνα τα ζευγάρια που ήταν «κανένας» και «καμία» έφυγαν για πάντα, παραμένοντας εδώ. Όχι εκεί. Εδώ. Και τούτο δεν είναι πια νοσταλγία, είναι μιας άλλης μορφής πραγματικότητα, όπως ο ήχος της βροχής. 0 ήχος της βροχής για πάντα. Κι αυτό το πάντα είναι το σήμερα που σβήνει. Έσβησε κιόλας. Τίποτε άλλο. Ή μόνον αυτό το άλλο: ο άλλος ήχος της βροχής που είναι σχεδόν χορός. Σχεδόν όμως. Γιατί πάντα η ισορροπία του χορού και του χρόνου τίθεται εν αμφιβόλω. Γιατί πάντα υπάρχει η αγριότητα της σκοτεινής πλευράς του χορού. Όχι εκείνη η στιγμή που δεν σε βλέπει κανείς (πάλι ο «κανείς»), αλλά η άλλη η φοβερή: εκείνη που πήρες αγκαλιά τον χρόνο και τον κόσμο ολόκληρο σε μια χορευμένη ανάταση των υπονομεύσεων. Εκεί όπου καταργούνται οι νομοθεσίες, οι κυριότητες, σι επικαρπίες και οι επιδαψιλεύ­ σεις. Έτσι, με τον ίδιο τρόπο που ερειπώνονται οι πόλεις γύρω από τις ωραίες γυναί­ κες. Κι εκείνες βγαίνουν σχεδόν χορεύοντας σαν βροχή από τα ερείπια του εαυτού τους και του κόσμου. Κοιτάζουν γύρω τους: Κανείς. ■

Σ το επ όμενο τ ε ύ χ ο ς το υ

ΔΙΑΒΑΖΩ,

Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο ς 2 0 0 8 , αφ ιέρ ω μα :

Θέατρο και Εκπαίδευση

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

τ

ΠΟΎ MAL·

Z‘m £° L T M

— Ό,τι κι αν είναι αυτό, πες μου τι συμβαίνει.

— Το σουέλ μου 'βάλε μπελά στο μυαλό.

— Ποιος είναι ο πραγματικός λόγος που δε γυρίζεις; — Η θάλασσα δεν με επιστρέφει.

ΜΖΎΓΓΛΟΜΣΤΙΚΗ ΟΜΟΛΟΓΙΑ £ΠΟΣ AftePSPOY ΠΟΥ <POAUOUK£ /VA ΣΜΣ£ί 0 κύριος Επισκοπάκης ζει συμβατικά. Πανικόβλητος, στέκει πάντα απ' έξω και από εκεί παρατηρεί, χωρίς να αποτολμά να μπει στη ζωή και να τη βιώσει. Στα πενήντα περίπου χρόνια του συναντά όμως τον έρω­

— Τι γυρεύεις τώρα πια; — Δεν έχω θέληση για στεριά.

τα. Εμπλέκεται εκών άκων στο παιχνίδι, ερωτεύεται με πόθος, αλλά, εν τέλει, αποσύρεται. Προκρίνει την επιστροφή στην ασήμαντη καθημερινότητα

Δώδεκα χρόνια μακριά από την οικογένειά του. Μα­ κριά από τη στεριά, από τα αγαπημένα αλλά και λη­

να καλύψει την εμπλοκή του, να ξαναβρεί την

σμονημένα του πρόσωπα. Σπίτι του είναι πλέον το ATHOS III. 0 τόπος όπου αναμετριέται με τις μνήμες του. Το καταφύγιο όπου διαφυλάσσει ερμητικά κλει­

σει το θάνατο της γυναίκας που του όμως θα είναι τρομακτική.

σμένα τα μυστικά του. Το μόνο μέρος απ’ το οποίο μπορεί και παρακολουθεί -όπως εκείνος θέλει- τη σιωπηλή πορεία του να χαράσσεται ερήμην του- τη μοναξιά του συντροφιά με το τισμό του ωκεανού

ECEi

W

ρη τάξη, δεν διστάζει να μεθοδεύσει και να

ποίηση

ε κ δ ό σ ε ις

A, ^

ΚΕΔΡΟΣ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ

Η ΝΕΑ ΧΑΡΑΞΗ

Π Ο ΙΗ Μ Α ΤΑ

ποιητική σ υ λλο γή του Τίτου Ιατρίκιου.

17 χρόνια μετά το θάνατό του, ο Γιάννη* Ρίτσοε δηλώ νει πάντα «παρών», όχι μόνο με τον τεράστιο όγκο του έργου του που ήδη κ υ κλοφ ο ρεί, α λ λ ά και με εννιά ανέκδοτε* ποιητικέ* σύ λ λ ο γ έ* που περιλαμβάνονται στο τόμο ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΙΔ'.

Ο Γιάννη* Βαρβέρπί συγκεντρώνει και μεταφράζει γα λ λ ικ ά ποιήματα αποχαιρετισμού, δια τρέχονταε έξι α ιώ ν εϊ γ α λ λ ικ ή * noinons, από το μπαρόκ α κ τουε αγαπημένου* του chansonniers.