Τεύχος 439

αφιέρω μα

Στέλιος Ράμφος αποκλειστική συνέντευξη

μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου ·

4/2003

· 7,34 €

διαβάζω Ξαβιέρ θέρκας «Υπερασπίζομαι τη λογοτεχνική αλήθεια». Μ ιμικά Κρανάκη Εγώ και η τρομοκρατία. Ηλίας Μ αγκλίνης Στόχος Ιράκ - Το οπλοστάσιο του Σαντάμ. Περικλής Σφυρίδης Εσωτερική υπόθεση. Μ ισέλ Φ άις Το μέλι και η στάχτη του θ εο ύ . Ρίτσαρντ Καπισίνσκι 0 πόλεμος του ποδοσφαίρου

439

βιβλιοπωλείον της Σ ύ γ χ ρ ο ν η Ελ λ η ν ικ ή Π ε ζ ο γ ρ α φ ία

in fo @ h e stia .g r · w w w .h e stia .g r

τι θα βρείτε πού Στέλιος Ράμφος

1439 · ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003 · ISSN 1106-1383

στην αγορά

11

χ ω ρ ίς λ ο γ οκρ ισ ία 0 εκδότης ως προαγωγός... αλεξης ζηρας..

14

αυτογραφία Εγώ και η τρομοκρατία μιμικά κρανακη................

16

12

με αφ ορμή ένα β ιβ λ ίο 0 άνθρωπος ως όργανο

ιαβάζω

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ.....................................................................

20

sc rip to riu m Περί ύφους ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΥΣ0Π0ΥΛ0Σ.........................

22

μια παράσταση Λούλα Αναγνωστάκη. Η κασέτα/Σ' εσάς που με ακούτε ςανια περδικαρη..............................................

26

ξένη γρ αφ ή.................................................................................................................... 28 Στόχος: Ιράκ ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ............................................................................ 28 Το οπλοοτάσιο του Σαντάμ ηλιας μαγκλινης ..................................................... 29 Α. Σ. Μπάιατ (1936-) ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ......................................................... 30 Ισαάκ Μπάσεβιτς Σίνγκερ (1904-1991) ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ.......................... 31 ένα β ιβλίο... μια συνέντευξη Χαβιέρ θέρκας: «Υπερασπίζομαι τη λογοτεχνική αλήθεια» συνέντευξη στον φιλιππο δρακονταειδη......................... 34 με νω π ό μ ε λ ά ν ι.............................................................................................................3 8 Συνεργάστηκαν οι: κόστας γ. αγγελακος, θαναςης βασιλείου, γιοργος βεης, τιτικα ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ, ΒΡΑΣΙΔΑΣ ΚΑΡΑΛΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΚΟΡΗΣ, ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ, ΜΑΝΟΛΗΣ ΞΕΞΑΚΗΣ, ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ, ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ, ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ, ΤΟΥΛΑ Μ. ΡΕΠΑΠΗ, ΞΑΝΘΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ α φ ιέρ ω μ α Στέλιος Ράμφος ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΡΑΚΛΗΣ παπαλεξης........................................ 89 Στέλιος Ράμφος: «Να ελευθερώσουμε στην επιθυμία μας τη δεκτικότητά μας» συνέντευξη στους νικο καλαπαθακο και ςταματη κωνςταντινιδη....... 70 Εργογραφία - Βιογραφικό σημείωμα................................................................. 82 Σκέψεις για το αίτημα της εξατομίκευσης βρασίδας καραλης...........................83 Εξατομίκευση και νεωτερικότητα στο πρόσφατο έργο του Σ. Ράμφου ΝΙΚΟΣ ΜΟΥΖΕΛΗΣ............................................................................................. 93 Ο καημός του ενός ή περί προσωπολαγνείας βαςιλης αδραχτας......................97

Συνέχεια του αντίλογου ςωτηρης γουνελας......................................................108 βιβλιογρ α φ ικό δελτίο ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΦΗ ΑΠΑΚΗ...........................................................112 δελτίο κρ ίτίκογρα φίας ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ...............

121

στο επό μενο τεύχος.................................................................................................. 12 8

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 1

Τι θαφαν η(anfχωρίςηοίφη; η.,,τ·} τΑ Ν Θ Ο ΛΟ ΓΙΑ ΙΑ ΠΩΝΙΚΗΣ ΠΟΙΗ ΣΗΣ

ΣΕΙΡΑ Διαχρονική ποίηση απ’ όλο τον κόσμο

ΣΕΙΡΑ ΟΙ ΑΥΡΙΑΝΟΙ Πρώτες παρουσίες των αυριανών ποιητών

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΟΕΣ Βιβλία με λόγο Λομβαρδού 31 -35 Αθήνα Τηλ .:2 1 0 6 4 2 9 4 0 9 F a x :210 6 4 1 1 5 9 7

ΔΙΓΛΩΣΣΗ ΕΚΔΟΣΗ σε 3 τόμους

πενος ειμι καί άλλα ποιήματα

Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Ε Σ

ΛΑΛΟΝ ΥΔΩΡ

ORBIS UTERAE

Νέα σειρά ποίησης

Η Κλασική Σειρά της Λογοτεχνίας

Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ

G u ten berg

·

ΓΙΩΡΓΟΥ &

τ υ π ω θ ή τ ω

ΚΩΣΤΑ

ΔΑΡΔΑΝΟΥ

· Σπουδή

ΔιΒότου 3 7 , 1 0 6 8 0 Αθήνα, τηλ. κέντρο: 2 1 0 - 3 6 4 2 0 0 3 , fax: 2 1 0 - 3 6 4 2 0 3 0 w w w .da rd an osn et.gr ·

e-m ail: in fo@ dardanosnet.gr

ΜΑΡΙΑ ΣΟΥΜΠΕΡΤ CLUB ΚΥΛΙΚΕΙΟ Μια φορά κι έναν καιρό, στο μακρινό βασίλειο της Πανεπιστημιούπολης βολόδερνε μια παρέα. Όλα τα μέλη της παρέας σπούδαζαν. Μεγάλο πράγμα οι σπουδές, αλλά είναι λίγο ψυχοφθόρο, αν δεν είσαι αναίσθητος... Έτσι και εκείνοι. Στην αρχή ψυχορράγησαν, μετά αναισθητοποιήθηκαν. Καθισμένοι ολημερίς στο κυλικείο της Φιλοσοφικής, έκαναν την επανάστασή τους.

ΚΛΕΩΝ ΑΡΖΟΓΛΟΥ ΕΓΩ ΚΙ Ο ΘΕΙΟΣ ΧΑΡΙΣ Μια μυθιστορηματική περιπλάνηση στη θρυλική και μάταια ελπιδοφόρα δεκαετία του ’όθ.Την εποχή των χίππις,του ροκ εντ ρολ και της μαριχουάνας, του ελεύθερου έρωτα, της επανάστασης του Μάη αλλά και της απριλιανής χούντας των συνταγματαρχών... Ο ήρωας, ένας νεαρός απ’ τη Θεσσαλονίκη, αυτοεξόριστος και κυνηγημένος από θεούς και δαίμονες, περιφέρεται σε Δύση και Ανατολή, καταγράφει με ρυθμό και χιούμορ τη «δική» του ιστορία.

ΜΑΡΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ ΟΙ ΕΚΜΥΣΤΗΡΕΥΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΥΡΕΛΛΑΣ Κ. Η Μυρέλλα είναι μια γυναίκα σαν όλες τις άλλες.Δημιουργεί σχέση με τον λάθος άντρα, βιώνει ένα δυστυχισμένο γάμο, εγκαταλείπει τα όνειρά της και υποτάσσεται στο ρόλο της συζύγου, νοικοκυράς και μητέρας, κατά την οικογενειακή της παράδοση. Όμως μέσα της κρύβει μια παράξενη δύναμη, που ούτε η ίδια γνωρίζει. Όταν την ανακαλύπτει, αποφασίζει να αλλάξει όλη της τη ζωή και τότε τα απρόβλεπτα γεγονότα, ακολουθούν το ένα το άλλο με καταιγιστικό ρυθμό.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

ΤΟ ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΗΛΟ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Δ ΕU Τ Ε ΡΟ

μήλο της^\/£>0-ης ή

Ένα βιβλίο που απαντά με απλότητα και σαφήνεια στα μεγάλα ερωτήματα που μπορεί να έχει ο καθένας μας για τον κόσμο γύρω του, για το πώς λειτουργούν τα πράγματα, από τη στιγμή του Big Bang μέχρι το D N A και την ανθρώπινη συμπεριφορά, μέχρι το μέλλον και το θεό. Μια συναρπαστική περιδιάβαση σε σύγχρονες απόψεις κοσμολογίας, φυσικής, βιολογίας και φιλοσοφίας, δοσμένες απλά και κατανοητά, και προπαντός συνεκτικά, ώστε το σύνολο ν’ αποτελεί μια ενιαία, ολοκληρωμένη κοσμοθεώρηση, με καθαρότητα, εσωτερική συνέχεια, συνέπεια και συνοχή. Ένα βιβλίο για ανοιχτά μυαλά.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ «ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΣ ΟΛΙΝΔΙΟΣ» «ΕΝ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΩ...» Είκοσι σύγχρονοί μας συγγραφείς, που έλκουν την καταγωγή τους από τα Δωδεκάνησα ή ζουν εκεί, μας παρουσιάζουν ισάριθμα κείμενα, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αναφέρονται στα νησιά των Δωδεκανήσων.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΜΩΡΑΪΤΙΝΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΑΛΑΤΗΣ ο Φιλικός ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΜΩΡΑΪΤΙΝΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΑΛΑΤΗΣ Ο ΦΙΛΙΚΟΣ Τρεις δρόμοι στο κέντρο της Αθήνας τιμούν τη μνήμη των τριών ιδρυτών της Φιλικής Εταιρίας, του Σκουφά, του Τσακάλωφ και του Ξάνθου. Μήπως δίπλα τους έπρεπε να υπάρχει και οδός Νικολάου Γαλάτη; Γιατί χωρίς αυτόν η Φιλική Εταιρία θα είχε μείνει μαγικό αλλά άπιαστο όνειρο των τριών ιδρυτών της. Ανατρέποντας τις ως τώρα ιστορικές παραδοχές για την ίδρυση και εξάπλωση της Εταιρίας, το βιβλίο αυτό ζητάει τη δικαίωση του αδικοσκοτωμένου και ιστορικά ακόμη θαμμένου μεγάλου αυτού Φιλικού.

§

ΤΑΣΟΣ ΧΑΤΖΗΤΑΤΣΗΣ

Σα σπασμένα φτερά Το χρονικό μιας οικογένειας από τον Μεσοπόλεμο μέχρι και σήμερα. Η Αμαλία Θωμά, η τελευταία απόγονος, γυρνά στο άδειο πατρικό σπίτι και απολογείται με τις φω­ νές όλων των γυναικών της οικογένειας. Σ τ ο βάθος τον καθρέφτη έπρεπε να στήσω την πραγματικό­ τητα , τους προγόνους, τους οικόσιτους νεκρούς μου. Κανένας τους δεν θα μπορούσε να αλλάξει τίποτα. Ή ταν αναγκασμέ­ νοι να σταθούν εκεί που τους έβαζα, να πουν τα λόγια μου... Καθισμένη στην πολυθρόνα της θείας Αμαλίας, έψαχνα μέσα από τους δρόμους της διήγησης, τις φωνές, τις ρυτίδες, τους χαμένους έρωτες, τα άγευστα στήθη, τα φωνήεντα των νεκρών μου. Σ τα προάστια της ιστορίας, εκεί όπου τα φώ τα τσυ κορ­ μιού είναι πάντα χαμηλά και λιγοστά, σκουριά, έψαχνα τη λάμψη των φωνηέντων.

εκδόσεις

Π Ο Λ ΙΣ

ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗΛ.::210 36 43 382, FAX: 210 36 36 501, e-mail: polis@ath.forthnet.gr

ΚΟΣΜΑΣ

ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ Χ ΕΓΚ ΕΛ Από τα πρώτα πολιτικά κείμενα στην

Φαινομενολογία τον Πνεύματος

0 Κ οσμάς Ψ υ χο πα ίδη ς εξετά ζει ορισμένα σ ημαντικά μοτίβα π ο υ σημάδεψ αν την π ο ρ ε ία τη ς εγελιανής σκέψης α π ό τ α π ρ ώ τα φ ιλοσοφ ικά κείμ ενα τη ς Βέρνης μέχρ ι κα ι τις αναλύσεις τη ς

Φαινομενολογίας του Πνεύματος. Τ α μ οτίβα α υ τά α φ ο ­

ρούν τις δια φ ο ρ ετικές σ ημασίες π ο υ έλα βε η διαλεκτική μ έθο­ δο ς κ α τά την εξέλιξη αυτή, ο π ό τε αφ ορούν κα ι το πρόβλημα τη ς γένεσ ης τη ς εγελιανής διαλεκτικής κα θώ ς κα ι το πρ όβ λ η­ μα τη ς διαλεκτικής συγκρότησ ης τη ς έννοιας τη ς κοινωνίας και τη ς πολιτικής. Μ ερικά α π ό τ α πρ ο β λ ή μ α τα π ο υ αναλύονται εδώ μοιάζουν να έχουν μια επ ικ α ιρ ό τη τα π ο υ ξαφ νιάζει, όπω ς είναι τ α πρ ο β λ ή μ α τα π ο υ αφ ορούν την σημερινή κοινωνική και πολιτική κ α τάσταση το υ κόσμου.

εκδόσεις Π Ο Λ Ι Σ ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗΛ,: 210 36 43 382, FAX: 210 36 36 501, e-mail: polis@ath.forthnet.gr

τώρα

\) β ά ιψ α τ α \

στην αγορα

ΤΑ ΕΜΠΟΡΙΚΟΤΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ TOY I

1 Μ. ΜΕΪΜΑΡΙΔΗ

Οι μ ά γισ σ ες της Σμύρνης καιτανιωτης

2 Α.ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Στον ίσ κ ιο τω ν π ο υ λ ιώ ν καλεντης

3 Α. ΠΑΠΑΧΕΛΑΣ - Τ. ΤΕΛΛΟΓΛΟΥ Φ ά κ ε λ ο ς 17 Ν οέμβρη εστία 4 Ρ. ΓΑΛΑΝΑΚΗ

Ο αιώ ν α ς τω ν λα β υ ρ ίν θ ω ν καςτανιωτης

5 I. ΓΙΑΛΟΜ

Στο ντιβάνι ΑΓΡΑ

6 I. ΓΙΑΛΟΜ Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ 7 I. ΑΛΙΕΝΤΕ Δ. ΚΑΜΠΟΥΡΑΚΗΣ 8 ΓΚ. ΓΚ. ΜΑΡΚΕΣ Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ 9 Α. ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ 10 Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ

Ό ταν έ κ λ α ψ ε ο Ν ίτσε αγρα Άλμπατρ ος πατακης Η πό λη τω ν θ η ρ ίω ν ωκεανιδα Μ ια σταγόνα ισ τορία πατακης Ζ ω για να διηγο ύμ αι λιβανης Ά ν ε μ ο ι π ο λέμο υ πατακης Ο κουτσός άγγελος κέδρος Οι πύ λ ε ς της φ ω τιάς πατακης

Τα στοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αθηνά-Κορυδαλλός, Αλεξανδρής-Καλλιθέα, Αριστοτέλης-Αθήνα, Βαγιονάκης-Αθήνα, Γονιού-Λαύριο, Διάλογος-Βύρωνας, Διάμετρος-Χαλκίδα, Δοκιμάκης-Ηράκλειο, Ειρμός-Δράμα, Ελευθερουδόκης-Αθήνα, Ενδοχώρα-Αθήνα, Εστία-Αθήνα, Ευριπίδης οτη Στοά-Χαλάνδρι, Ζαφειρίου-Νέα Λιόσια, Ιανός-θεσσαλονίκη, Λέσχη του Βιβλίου-Αθήνσ, Μάτι-Κατερίνη, Μεθενίτης-Πάτρα, Μιχαλάς-Αθήνα, Μπεθάνης-Μέγαρα, Μυλωνάς-Πειραιάς, Όμηρος-Βόλος, Πάπυρος-Χίος, Πατάκης-Αθήνα, Περγαμηνή-θεσσαλονίκη, Πλαίσιο-Νάξος, Πολιτεία-Αθήνα, Το Δέντρο-Ρόδος, Φολόκας-Παλαιό Φάληρο, Ώρα-Τρίπολη

διαβάζω ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Σύνταξη: 210-33.01.239 · Λογιστήριο: 210-33.01.241 Διαφημίσεις: 210-33.01.313 Συνδρομές: 210-33.01.315, 210-33.01.241 Fax: 210-33.01.315 e-mail: diavazo@ath.forthnet.gr http: www.translatio.gr./diavazo Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βασίλης Καλαμαράς, Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Πα­ παλέξης, Βάσω Σπάθή Γραμματεία σύνταξης: Λίνα Πανταλέων Υπεύθυνη οικονομικών: Βάσω Σπάθή

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Συνδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια-dtp: Μαρία Ζαχαριουδάκη (210-38.21.700, mz-dtp@otenet.gr) Επιμέλεια-διόρθωση: Λένια Μαζαράκη, Δέσποινα Ράμμου Φωτοστοιχειοθεσία: Έλλη Χατζόγλου Φιλμ-μοντάζ-εκτύπωση: Δ. Πρίφτης & Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6 (210-52.32.323) Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΑΕ, Αμφιαράου 15-17 (210-51.99.900) Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά 26, Αθήνα 106 81, θεοσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου», Λασσάνη 9 (2310-237.463) Φωτογραφία εξωφύλλου: Νίκη Τυπάλδου

ΔΙΑΒΑΖΩ 11

ακούς εκεί...

ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ

® Ο δεκάλογος του κακού κριτικού ελληνικής λογοτεχνίας 1. Δεν διαβάζω όλο το υπό κρίσιν βιβλίο και δεν κρατώ σημειώσεις. Διαβάζω μόνο όσες σελίδες τελειώνουν σε εννιά. Τουτέστιν τις σελί­ δες δεκαεννιά, είκοσι εννιά, τριάντα εννιά κ.ο.κ. Γράφω την υπόθε­ ση βοηθούντος του οπισθόφυλλου και του δελτίου Τύπου και προ­ σθέτω φιλολογικές σάλτσες. Έτοιμη η υπαινικτική κριτική μου, πα­ σπαλισμένη με θετικά σχόλια.

2. Πριν αρχίσω το γράψιμο διαβάζω όλες τις άλλες κριτικές που έ­ χουν δημοσιεύσει συνάδελφοι, φίλοι και γνωστοί. Δεν είναι πρέπον ούτε να διαφωνήσω μαζί τους ούτε και να ταυτιστώ. Ακολουθώ τη μέση οδό αποδεικνύοντας για μία ακόμη φορά την καθαρότητα και την πρωτοτυπία των απόψεών μου.

3. Όταν με το καλό τελειώσω μια θετική κριτική, στέλνω στο συγγρα­ φέα με fax ή e-mail το εγκωμιαστικό σημείωμα. Δεν περιμένω να το διαβάσει από το έντυπο με το οποίο συνεργάζομαι. Έτσι θα με ευχα­ ριστήσει δύο φορές.

4. Τα «χώνω» στους νέους και ανυπεράσπιστους συγγραφείς επειδή είναι εύκολοι στόχοι. Σ’ αυτούς εξαντλώ την αυστηρότητά μου. Αυτού του τύπου οι κριτικές προκαλούν θόρυβο και συζητιούνται στο σινάφι. Έτσι καταφέρνω να φαίνομαι αδέκαστος.

5. Αν το τελευταίο βιβλίο ενός γνωστού και καταξιωμένου συγγραφέα είναι τόσο κακό που ακόμα κι εγώ δεν μπορώ να προσποιηθώ, γράφω τη γνώμη μου ήξεις αφήξεις για τις αφομοιωμένες επιδράσεις του από την κλασική λογοτεχνία κ.λπ. Το μεγαλύτε­ ρο, δε, μέρος της κριτικής το διαθέτω στις λίγες, ελάχιστες καλές σελίδες ή στο μονα­ δικό στοιχειωδώς ολοκληρωμένο χαρακτήρα του βιβλίου του. Κοινώς, «ρίχνω στάχτη στα μάτια».

6. Στις περιπτώσεις εκείνες που μου ξεφύγει, άνθρωπος είμαι, ένα αρνητικό σχόλιο παραπάνω, σπεύδω στο επόμενο βιβλίο του χολωμένου συγγραφέα και του εκδότη του να γράψω θετική κριτική. Ακολουθώ δηλαδή τη μέθοδο «περασμένα ξεχασμένα».

7. Όταν γράφω κριτική απευθύνομαι αποκλειστικά και μόνο στο συγγραφέα κι ας μην καταλαβαίνει κανείς τι εννοώ όταν μιλώ για «αφομοιωμένη διακειμενικότητα». 0 συγ­ γραφέας, λόγω της «επιστημονικής» μου προσέγγισης στο βιβλίο του, απόσπασμα της κριτικής θα αναδημοσιεύσει στο αφτί ή στο οπισθόφυλλο του επόμενου βιβλίου του. Όσο για τους αναγνώστες, η ρήση του Όσκαρ Ουάιλντ με καλύπτει απολύτως: Κάποτε τα βιβλία τα έγραφαν οι συγγραφείς και τα διάβαζε το κοινό. Σήμερα τα γράφει το κοι­ νό και δεν τα διαβάζει κανείς. Φανταστείτε τις κριτικές.

8.

Εννοείται ότι έχω εμμονές με κάποιους συγγραφείς. Ό,τι κι αν γράφουν τους δοξά­

ζω, ενώ εκείνους με τους οποίους είμαι προκατειλημμένος τους ρίχνω στον Καιάδα. Επίσης διατηρώ στενές σχέσεις με εκδότες. Παρουσιάζω βιβλία τους γράφοντας θετι­ κά σχόλια. Οι αναγνώστες δεν αντιλαμβάνονται το αλισβερίσι.

12 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

9. Σε περίπτωση θετικής κριτικής περιμένω -τι λέω, απαιτώ- να με ευχαριστήσει τη­ λεφωνικής ή άλλως πώς ο συγγραφέας και ο εκδότης του.

10. Διαβάζω μόνο τα υπό κρίσιν βιβλία (τσάτρα-πάτρα είπαμε) και δε δίνω δεκάρα για συναισθηματικά φληναφήματα σαν εκείνα που έγραψε ο Τ. Σ. 'Ελιοτ: Ο κριτικός οφεί­ λει να αξιοποιήσει την ευαισθησία του για να προσανατολίσει την ευαισθησία των ανα­ γνωστών. Ακου ευαισθησία! Στον 21ο αιώνα ζούμε.

© Την Παρασκευή 21 Μαρτίου, ημέρα της εαρινής ισημερίας, πλήθος κόσμου συνέ­ ρευσε στο Βυζαντινό Μουσείο για να παρακολουθήσει την εκδήλωση που οργάνωσε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου και η Εταιρεία Συγγραφέων με αφορμή την Παγκόσμια Ημέ­ ρα Ποίησης. Πήγε ν ’ ακούσει «είκοσι νέες φωνές στην ελληνική ποίηση» να διαβά­ ζουν ποιήματά τους. Επτά λογοτεχνικά περιοδικά, η Νέα Εστία, η Ποίηση, η Οδός Πανός, ο Μανδραγόρας, το Εντευκτήριο, το Να ένα μήλο και Το δέντρο, επέλεξαν το κα­

θένα τρεις νέους ποιητές τους οποίους και παρουσίασαν. Το μουσικό μέρος της εκδή­ λωσης πλαισίωσαν η Σαβίνα Γιαννάτου σε παράσταση αυτοσχεδιασμού λόγου και μου­ σικής και το συγκρότημα «Κρόταλα». Όλα πήγαν περίφημα κατά γενική ομολογία. ©

Γιατί το διαβάζω δε συμμετείχε; Γιατί αποχώρησε από την πρώτη κιόλας συνάντη­

ση των περιοδικών; Η απάντηση είναι απλή, θεώρησε εξαρχής την εκδήλωση κενή περιεχομένου. Πίστευε και εξακολουθεί να πιστεύει ότι δεν υπάρχουν είκοσι νέες ποι­ ητικές φωνές που αξίζουν την προσοχή επίσημων φορέων ή θεσμών. Οι υποσχόμενοι στο μέλλον νέοι ποιητές δεν ξεπερνούν σε αριθμό ούτε τα δάχτυλα του ενός χεριού. Οι υπόλοιποι, η πλειονότητα των συμμετεχόντων ποιητών, μόνο ως διακοσμητικά πρό­ σωπα μπορούν να εκληφθούν. Τις πταίει γι’ αυτό το μεγαλειώδες «ταρατατζούμ»; Κα­ τά τη γνώμη μας την ευθύνη επωμίζεται η Εταιρεία Συγγραφέων για τα ποιητικά της κριτήρια και κυρίως τα λογοτεχνικά περιοδικά, τα οποία με τη μεγαλύτερη ευκολία πρότειναν το καθένα από τρεις αξιοπρόσεκτους νέους ποιητές. Ας σημειωθεί ότι στις προτάσεις των περιοδικών δεν υπήρχε ούτε μια σύμπτωση. Το καθένα τους δικούς του ανθρώπους. Κάτι σαν αλισβερίσι μικρομάγαζων ομοιάζει το όλο εγχείρημα. Ας σοβαρευτούμε λίγο. Όσο για το ΕΚΕΒΙ, ευτυχώς που η εκδήλωση πέτυχε. Διαφορετικά θα είχε εισπράξει εξ ολοκλήρου την αποτυχία ως οργανωτικός φορέας. © Μας βρήκε απροετοίμαστους. Ποιος το περίμενε να μας ξεγελάσει ο Γιάννης της «Νε­ φέλης» στην ακμή της δημιουργικότητάς του. Πριν προλάβουμε να του πούμε πρόσωπο με πρόσωπο τη γνώμη μας για τη σημαντική προσφορά του στον εκδοτικό χώρο, να του εκφράσουμε το θαυμασμό μας για τη συνέπεια με την οποία υπηρετούσε το όραμά του, να τον ενθαρρύνουμε για τις ρηξικέλευθες επιλογές του σε μια εποχή που οι περισσότε­ ροι εκδότες κυνηγούν τα εύπεπτα best seller, πριν κάνουμε μια συζήτηση -πάντα αναβαλ­ λόταν- για τη διαρκή αγωνία του για την πολιτική και τον πολιτισμό στον οποίο ήταν από τρυφερή ηλικία ταγμένος, εκείνος αναλήφθηκε. Δουβίτσα, μας την κοπάνησες χωρίς λό­ γο, χωρίς αιτία. Κι ο γιος σου τώρα θα συνεχίσει το έργο σου. Είμαστε σίγουροι πως θα τα καταφέρει. Εμείς πάντως θα σε θυμόμαστε με πολλή αγάπη,

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

W

ΔΙΑΒΑΖΩ 13

Πριν αλέκτωρ λαλήσει τρις είδα ότι οι επισημάνσεις του σχολίου που δημοσιεύτηκε στο τεύχος Μαρτίου είχαν την πρωθύστερη επιβεβαίωσή τους. Σε δημοσιογραφική έρευνα της Στ. Παπασπύρου στο «&7» της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας (τχ. 69, 9 Μαρτίου 2003), όπου εξετάζεται το μέσω ποιων μηχανισμών και διαδικασιών οι νέοι συγγραφείς βρίσκουν την άγουσα προς την περιπόθητη δημοσιότητα, αναδεικνύεται εμμέσως πλην σαφώς η επι­ δίωξη ορισμένων εκδοτών να χειραγωγούν πέραν της αγοράς του βιβλίου και τα ειδικά του χαρακτηριστικά. Μάλιστα, ο πεζογράφος Γιώργος Ξενάριος, αναγνώστης εδώ και μερικά

Ο εκδότης ως προαγωγής... χρόνια σε οίκους με σημαντικό κύκλο εργασιών, είχε το θάρρος να πει χωρίς περιστροφές πως «Γα την τελική απόφαση του εκδότη μετράει πολύ περισσότερο -έως και 80%- η ε­ μπορική προοπτική του κειμένου παρά οι καλλιτεχνικές του αρετές>. Εννοείται πως η προοπτική αυτή δε μας είναι πια άγνωστη, αφού εδώ και μερικά χρόνια διευρύνθηκε αρκετά η αγορά του βιβλίου, τα είδη και το κοινό της. Το πρόβλημα προκύ­ πτει -και αυτό το τονίζω για ορισμένους αιθεροβάμονες που εξακολουθούν να έχουν τρυ­ φερά κρυμμένη στη σκέψη τους την εικόνα του εκδότη ως προστάτη άγιου των γραμμά­ των!- από τη στιγμή που ο επιχειρηματίας βιβλιοπαραγωγός, πιεσμένος από το λυσσαλέο ανταγωνισμό μιας μικρής αγοράς, όπως η δική μας, οδηγεί τους νέους συγγραφείς στο χο­ ρό της ευτέλειας και της εξομοίωσης. Στο παρελθόν επισήμανα αρκετές φορές ότι το τηλε­ οπτικό μυθιστορηματικό μελόδραμα των διάφορων καναλιών -και εδώ συμπεριλαμβάνω τόσο τα realities όσο και τα οιονεί βουρκωμένα ρομάντζα συνεχείας- έχει ήδη επηρεάσει πληθώρα «μυθιστοριογράφων». Στο βαθμό που ο ύπατος προορισμός ενός μυθιστορήμα­ τος είναι η μελοδραματικοποίησή του πού αλλού πρέπει να ψάξει ένας φέρελπις συγγρα­ φέας το κοινό του πάρεξ στο τηλεοπτικό; Τι άλλο γυρεύει η οφθαλμοπορνεία μας από τε­ τράκις απατημένες συζύγους και νεαρές δερόμενες ανηλεώς από διαστροφικούς συνοικια­ κούς γόητες; Όλη η Ελλάδα, έτσι, είναι ένας παλλόμενος σεβντάς, ένα εργοτάξιο... ερωτι­ κών φαντασιώσεων! Ξέρω ότι γίνομαι άδικος- ότι εξομοιώνω εκδότες με «εκδότες». Όμως στο μεγάλο κακό που έχει γίνει στο χώρο του βιβλίου τις δύο τελευταίες δεκαετίες δεν έχουν συνεισφέρει μόνο οι διψαλέοι κυνηγοί των υψηλών τιράζ. Με την παθητικότητά τους έχουν συμβάλει εξί­ σου και οι υποτίθεται πιο λεπταίσθητοι, για τον απλούστατο λόγο ότι δε θέλησαν να χωρί­ σουν την ήρα από το στάρι, όπως κάνουν εδώ και πολλά χρόνια οι πιο σημαντικοί από τους ευρωπαϊκούς οίκους. Το θέμα δεν είναι να απορρίπτουμε την ύπαρξη και τη δυναμική των ευπωλήτων, αλλά να αναγνωρίζουμε ότι μια βιβλιαγορά -ακόμα και περιορισμένη, όπως η δική μας- έχει ένα πολύμορφο κοινό που η κάθε όψη του είναι το ίδιο σημαντική και αξισ σέβαστη. Αλλά αυτό σημαίνει ότι ένας εκδότης που θέλει να κάνει κάτι περισσότερο από

14 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

τις αρπαχτές των ευπώλητων χρειάζεται ειδικές στρατηγικές για τα βιβλία εκείνα που απο­ φάσισε να βγάλει. Και αντί να προτρέπει τους συγγραφείς του να μπουν εν σώματι, είτε μπορούν είτε όχι, στο κυνήγι του «πιασάρικου» θέματος, να κοιτάξει προσεκτικότερα όχι μόνο τι ζητάει η αγορά αλλά και πώς μπορεί να πείσει και να επηρεάσει την αγορά για τις επιλογές του. Αντί γι' αυτά -που επιμένω: είναι κοινοί τόποι από πολλές δεκαετίες για τους Ευρωπαίους εκδότες-τι συμβαίνει στο μικρό μας ελληνικό παζάρι; Μια ατελείωτη ψυχωσική αναζήτηση ενός απρόβλεπτου πολιορκητικού κριού που θα αλώσει την αγορά, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που δυο τρία χρόνια προηγουμένως οι λάγνοι νεοέλληνες έριχναν ό,τι είχαν και δεν είχαν στις προσομοιώσεις -βλέπε, φούσκες- των χρηματιστηριακών μετοχών. Και η τακτι­ κή αυτή συνεχίζεται με αμείωτη ένταση, αν διαβάζω σωστά τις απαντήσεις ενίων υπευθύ­ νων του εκδοτικού προγράμματος στο ρεπορτάζ της Στ. Παπασπύρου: οι συλλογές διηγη­ μάτων, παρατηρεί η Άννα Σταματοπούλου, είναι ένα είδος που όχι μόνο «δεν ζητάει η αγο­ ρά», αλλά «και που αποθαρρύνει, λόγω της σύμπτυξης και της λιτότητας που απαιτεί, τους άπειρους συγγραφείς»1. Και μόνο αυτό να κρατήσουμε από τα υποστηριζόμενα του κυκλώ­

ματος της βιβλιοπαραγωγής μπορούμε να καταλάβουμε σε ποια απόλυτη ανυποληψία μετά ξύ των μεγαλοεκδοτών βρίσκονται όλα τα είδη βιβλίων που δεν μπορούν να εκτιναχθούν στα ύψη των ευπωλήτων. Πράγμα το οποίο μπορώ να βεβαιώσω από αναρίθμητες πονεμένες εμπειρίες που είχα, τουλάχιστον στο εγγύς παρελθόν. Βιβλία ιστορίας, ποίησης, λογο­ τεχνικής κριτικής, θεωρίας του πολιτισμού και των ιδεών, όλα αυτά είναι καταδικασμένα εκ γενετής να βλέπουν το φως μόνο χάρη στη «μακροθυμία» των μεγαλοεκδοτών. Κάτι σαν νεύμα μεγαλοψυχίας. Το χειρότερο όμως για εκείνους που ξέρουν δεν τελειώνει εκεί. Αντί­ θετα, εκεί αρχίζει. Γιατί άπαξ και εκδοθούν όλα αυτά τα «ζαβά» βιβλία τα περιμένει η κρύα σιωπή των αποθηκών, η παντελής αδιαφορία και, στην άκρη του τούνελ, η μοιραία και αγα­ θοεργός πολτοποίηση, w ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Κάπως εμβρόντητος με αυτά που διαβάζω στο σημείο αυτό, θα αποτολμήσω την ερώτηση: Και για­ τί οι άπειροι αυτοί συγγραφείς πρέπει σώνει και καλά να ασκηθούν στη μυθιστορηματική... διάρ­ ροια; Για να ξεπατωθούν τελείως;

Χάρη Σακελλαρίου

ΓΕ Ν ΙΚ Ο Λ Ε Ξ ΙΚ Ο ΓΕΝΙΚΟ

Καθ αρ εύο υσ ας κ α ι Δ η μ οτική ς

ΛΕΞΙΚΟ

Όσα Λεξικά κι αν έχετε, σας χρειάζεται απαραίτητα κι άλλο ένα: το «Γενικά Λεξικά», όπου, εκτός των άλλων, γίνεται χρονικός χαρακτη­ ρισμός των διχρόνων (α,ι,υ), για αιτιολογημένο σχηματισμό των παραθε­ τικών -εργασία επίπονη, που την επιχείρησαν πρώτοι οι Liddell-Scott και... κατόπιν ο δικός μας καθηγητής Ζηκίδης- δίνεται σωστή και δικαιο­ λογημένη ορθογραφία των λέξεων, στοιχειώδης ετυμολογία τους, φράσεις της καθημερινής χρήσης κλπ.

ΚΑΘΑΡΕΥΟΥΣΑΣΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ

_

Λεξικό χρήσιμο, απαραίτητο συμπλήρωμα όλων των Λεξικών που έχετε.

ί ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Ν όηση

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥ 40, ΑΘΗΝΑ 114 72 ΤΗΛ. 210 64.29.961, THA./FAX 210 64.61.660 e-mall: publications_noisi@yahoo.gr

ΔΙΑΒΑΖΩ 15

αυτογραφία

ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΜΙΚΑ ΚΡΑΝΑΚΗ

MIL Ντντντρρρννν!

- Ποιος είναι; - Αναξίμαντρους.

- Μα... τον Αναξαγόρα περιμένω.

- Ου Αναξαγόρας είμαι. Έρχομαι απ’ τον Γαριβάλντι.

- Α, μάλιστα. Μ' έχει ειδοποιήσει. Μια στιγμή να σας ανοίξω. Πρώτο πάτωμα. Ανοίγει η πόρτα. Εμφανίζεται ένας Τσε Γκεβάρας αποκριάτικος, όλος γένια, φρύδια και μουστάκια τόσο μαύρα και τόσο πυκνά, που δεν έβλεπες μούτρο. Τα χρειάστηκα. Πού να την έχει κρύψει τη μπόμπα, λέω. Έτσι όπως πηγαινοέρχονται σήμερα με το ελεύθερο οι τρομοκράτες...

Εγώ και η τρομοκρατία - Γεια σου, κυρα-Νίκη. Εδώ είν' η γιάφκα; - Εδώ είναι το σπίτι μου. Φιλοξενώ τίποτα φίλους πότε πότε, είτε δικούς μου είτε άλλων, να, καληώρα σαν και σας, σήμερα.

- Ιγώ, που λες, είμαι ου Αναξαγόρας συνωμοτικά. Μπερδέφκα με κείνα τα ψευδώνυμα που μας βαφτίζουν, ούλους ανάξιους, αναξιμένεις, αναξιφέβγεις, αναξιμαντρίτης, γι' αυτό τα ’μπλεξα. Έχεις και τζάκι, βλέπω, φιληνάδα, και ζαλιά ξύλα, ψησταριά πρώτης.

- Καθίστε, παρακαλώ. Πούθε είστε, αν επιτρέπεται; - Απ' τη μεγάλη τη Βρυτανία, Ρουμελιώτς απ' τ' Αγά, αν έχεις αξστά. Σπερχειάδα τη λένε τώρα, εκεί σιμά στη Βαρμπόπ, τη Μακρακώμη. Έχουμε εξελληνιστεί μπιτ για μπιτ, μην τα ρωτάς, τη Σαρμουσακιλή την είπανε Ροδίτσα, τη Μίρμπε η Ανθήλη και πού να δεις τσι γύφτοι πολυκατοικία στο Σλα Μαχαλά...

- Όμως ο Αθανάσιος Διάκος κι ο Λαμιακός Τύπος στη θέση τους. Λεβέντες, ε; Αθάνατοι.

-Έτσι, έτσι. Εσύ ανήκεις στην οργάνωση; -Ό χι ακόμα, θέλω να το σκεφτώ. Αλήθεια, δε μου είπατε πώς τη λένε.

- Οργάνωση της 30 Φλεβάρη.

- Μα... δεν υπάρχει 30 Φλεβάρη, νομίζω.

- Εμ, για τούτο ήρθαμεν εμείς. Αλλιώς, τι δλεια θε να ’χαμέ; Μήτε μπολσεβίκοι υπήρχαν πριν απ' την Επανάσταση, μήτε Γκουλάγη, μήτε ατομική βόμβα πριν να σκάσει. Ούτε 30 Φλεβάρη πριν από μας.

- Και τι πρόγραμμα έχετε; - Ταλλού καλύτερο: πρώτη προτεραιότητα η πρωτεύουσα. Ούλες οι πόλεις θα πάνε στα χωριά και τα χωριά θα 'ρθουν στις πόλεις. Τότε να δεις, φεύγνε ή δε φεύγνε τα καυσαέ­ ρια κι η βρόμα τς Αθήνας;

16 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

- Έτσι μπράβο. Πρωτότυπο σχέδιο. Πώς δεν το σκέφτηκε κανένας ίσαμε σήμερα.

- Είναι ούλοι προβοκάτουρες. Ένα τοις κόφτει: ταχιά. Πώς να φτάξουνε ταχιά τον κόσμο. Εμείς ξετάζουμε το ψες. Ήταν ή δεν ήταν καλύτερα εψές οι αρχαίοι Έλληνες από μας; Ε, αυτούς πάμε ν' αναστήσουμε. Όχι ένα θεό Παντοκράτορα και τα ρέστα. Ο καθένας το δι­ κό του, όποιον γουστάρει, και να σέβεται και τ' αλλουνού. Εκκλησιές, τζαμιά, μολάδες, παπάδες, ραβίνοι, μουεζίνοι, παγόδες, παγίδες, διάκοι, διακοναρέοι, θα καταργηθούνε ούλα. Αυτά ματοκύλησαν τον κόσμο, φέρα­ νε πολέμους, μίσος, συφορά. Ούλα θα τα γκρεμίσουμε, μόνο τς αρχαίους ναούς θ' αφήσουμε ορθούς.

-Τ α ερείπια; - Κάλλιο ερείπια άκακα, παρά λημέρια δο­ λοφόνων. Μήτε Ευρώπη και πράσινα άλογα θ' αφήσουμε. Η 30 Φλεβάρη θ' αναπαλαιώσει τς Αμφικτυονίες, πρωτεύουσα Αμφίκλεια. Δαδί λέγεται τώρα. Ύστερα, τα παιδιά δε θα βαφτίζονται με τους Αγίους Πάντες, Κώστα, Γιάννη, ό,τι ξύλο κόψεις κάνει. Όχι, θα τς δίνουμε αρχαία ονόματα, αρχοντικά, να γεμίζει το στόμα σου, Πολυσπέρχων, Αμφικαλλιστήμων, Κυανοαφρόεσσα.

- Και οι γυναίκες; Τι θα κάνουν αυτές οι Κυανοαφρόεοσες; - θα κάνουνε παιδιά. Πίσω στο γυναικωνίτη. Κει που τις είχαν οι αρχαίοι. Ούτε δημαρχίνες ούτε βουλευτίνες ούτε υπουργίνες ούτε τίποτα. Απ' τον καιρό που πήραν ψήφο οι γυναίκες, είδες υπογεννητικότητα η ψωροκώ­ σταινα; Αμ την Αγγλία, είδες πώς την κατάντησαν η κυρά Ελισάβετ κι η θατσερίνα η προ­ κομμένη; Του Μπους αποικία. Μάλιστα.

- Μα τότε, Ευαγό... Αναξαγόρα μου, ποιος θα δουλεύει για να ζήσει ο κόσμος; - Οι δούλοι, ποιος άλλος; Έτσι δεν κάναν οι αρχαίοι; Εκατομμύρια άνεργοι ψοφάνε σήμε­ ρα της πείνας. Ε, θα βρούνε δουλειά όλοι τούτοι οι τεμπελχανάδες. Άκου

δω, κυρα-Νί-

κη, δώσε βάση για να τελειώνουμε: οι άλλες οργανώσεις έχουν όλες το ίδιο σύνθημα: θά­ νατος. Σου λέει «ορθοδοξία ή θάνατος», σου λέει θάνατος στους κόκκινους, στους χίτες, στους ψίτες, στους Παλαιστίνιους, στους Εβραίους, φόλα στους εχθρούς μας, κάτω όλοι. Εμείς, στην 30 Φλεβάρη, η γραμμή μας καθαρή σαν το κρύσταλλο. Σύνθημα και παρασύν­ θημα μια λέξη έχουμε: «Αγάπα με», «αγάπα με». Όσοι το λένε και το κάνουν είναι ούλοι δι­ κοί μας.

- Ωραία, ωραία, θα τα πούμε άλλοτε, θες τώρα ν' ανεβείς στο δωμάτιό σου, να συγυρι­ στείς λίγο; Είναι έβδομο πάτωμα, αλλά θ' ανεβείς με τ' ασανσέρ.

- Πώς τον είπες; Πούθε βγήκε πάλι τούτος, μαρή Νίκη; Άραβας είναι; - Δεν είν' άνθρωπος, μη φοβάσαι, είναι μια κλούβα που σ' ανεβάζει μοναχή της, χωρίς να κουράζεσαι εσύ.

- Καλέ, τον ανελκυστήρα τον λες αοέρ. Δε σου 'πα εμείς τα θέλουμε ούλα αρχαία; - Σωστά, σωστά. Τώρα, πριν ανεβείς με τον ανελκυστήρα στο δωμάτιο, μήπως θες να τσι­ μπήσεις τίποτα; - Ε... εμείς οι βλάχοι όπως λάχει... Να μη σε βάλω σε κόπο... Ό,τι σου βρίσκεται... Κανέ­ να κοψίδι... σουβλομάδα... σπληνάντερο... ξέρω γω... κανένα φιλί... πίτα.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 17

Ε

κ δ ό σ ε ις

Π

ο ιό τ η τ α ς

PETER W .E D B U R Y Καθηγητής Πανεπιστημίου

- Όλο και κάτι θα βρεθεί να σε φιλέ­

ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ

- Να νίψω λίγο τα χέρια μου, μπορώ;

ψουμε. Ανέβα πρώτα στο δωμάτιο κι ύστερα βλέπουμε.

1191 -13 74 Μετάφραση Αγγελ. Κονναρή

- Και βέβαια. Έλα όμως από δω, δεν έχει λουτρό εκεί πάνω. Μπαίνει στο μπάνιο. Περνάει κανένα τέταρτο, ακούω να τρέχουν οι βρύ­ σες. Σε λίγο ανοίγει πάλι π πόρτα και βγαίνει ο Δπμήτρπς, φρέσκος φρέ­ σκος, ξυρισμένος, κασμίρι της ώρας, γραβάτα Saint-Laurent, ξεκαρδισμέ­ νος στα γέλια.

- Βρε Δημήτρη, τρελάθηκες; Τι ρεζι­ λίκια είναι τούτα; Χαϊβάνι είσαι, μω­ ρέ; - Σ’ την έσκασα, σ’ την έσκασα. Φάρ­ σα ήτανε, Πρωταπριλιά, καλέ, το ξέχασες; Και του χρόνου!

- Α να χαθείς, μαλάκα. Δεν είσαι με τα καλά σου. Εσύ ήσουνα στο τηλέ­ φωνο ο Γαριβάλδης; - Εγώ, όλος κι όλος. Είδες φωνή; Την έπαθες, τα 'χάψες όλα.

- Μπας κι έχεις παίξει στο θέατρο

Στο βιβλίο αυτό ο Ρ. Edbury, βασιζό­ μενος σε νέα ιστορικά στοιχεία, ανιχνεύει τις τύχες της Κύπρου υπό τη βασιλική δυναστεία των Λουζινιανώ ν και τον ρόλο που έπαιξε στις σταυροφορίες και στη σύγκρουση μεταξύ Χριστιανών και Μ ουσουλ­ μάνων μέχρι και τη δεκαετία του 1370, όταν το νησί αποδυναμώθηκε μετά α πό έναν πόλεμο με τη Γέ­ νουα. Η εργασία αυτή αποτελεί μέγιστη συμβολή στην ιστορία των σταυροφοριών στην Α νατολή και τη μόνη διαθέσιμη επίτομη επιστημονι­ κή μελέτη για τη μεσαιωνική Κύπρο.

μπαρμπα-Γιώργο και Βεληγκέκα; -Ό χ ι, αλλά έχουμε παίξει Μπρεχτ. Τον μπαρμπα-Γιώργο με την αγκλίτσα του τον έπαιζα μικρός στον Καραγκιό­ ζη. Τίποτα δε μυρίστηκες, βρε συ; - Μια δυο φορές ψυλλιάστηκα, γιατί η προφορά σου τρέκλιζε. Μα άσ’ τα, λέω, πού ξέρεις ποιος είν' αληθινός, ποιος είναι ψεύτικος. Μη βγάλει κα­ μιά κουμπούρα...

- Σωστά. Ο τρομοκράτης είναι της μόδας φέτος. Φοριέται πολύ. Γι' αυτό κι εγώ τον διάλεξα. Κι έπρεπε ν' αυ­ τοσχεδιάσω και μια οργάνωση. Μην ανησυχείς, όμως, το ρεπερτόριο του θεάτρου μας είναι πλούσιο. Προμη­ θέας, Μολιέρος, Ίψεν, Ιονέσκο, Μπέ-

Ε κ δ ό σ ε ις

Π απ αδημ α Π ροσφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία

18 ΔΙΑΒΑΖΩ

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 210 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

κετ, Ψαθάς, μέχρι και τη Λάμψη έ­ χουμε παίξει. Κάτι θα βρω να σου σκαρώσω και του χρόνου. Να ’σαι καλά. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ... Μ<

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ για αν αγ νώστ ε ς

με απαι τήσ ει ς

Σ ρι Λάνκα. Η μακρόχρονη φ ιλία της Πριγιάντι και του Νιράντζαν εξελίσσεται σε β α θ ιά αγάπη παρά τα ανυπέρβλητα θρησκευτικά εμπόδια. Όμως, φτάνει ο Ιούλης του 1983... Μια φλογερή ιστορία αγάπης ενάντια στην καταστροφική τρέλα τον πολέμου!

Ένα αριστοτεχνικά γραμμένο βιβλίο από τη συγγραφέα του μπεστ σέλερ «Περαστικό σύννεφο». Μ ια σχεδιάστρια μόδα ς από τη Ν έα Υόρκη επιστρέφει ύστερα από σαράντα χρ ό ν ια στην ισπανική επαρχιακή πόλη όπου γεννήθηκε, για να δώ σει τέλος σε μια ιστορία γεμάτη σιω πές...

Στην Κεϋλάνη της αποικιοκρατίας των Άγγλων, μια βαθιά και ειλικρινής φιλία αναπτύσσεται ανάμεσα Έ να σπουδαίο β ιβ λίο για τον πόλεμο, την αγάπη, τον έρω τα και το πάθος! Κωνσταντινούπολη. Σ τον κήπο ενός σπιτιού, η ιστορία της Αντά και του Τουνά αρχίζει. Τριάντα χρ όν ια μετά, εμφύλιος

στην κόρη ενός Άγγλου γαιοκτήμονα και τον ιθαγενή γιο της μαγείρισσάς του.

πόλεμος ζεσπά και τα πράγματα θα πάρουν εντελώς απρόβλεπτη τροπή.

Ένα μυθιστόρημα γεμάτο με εξωτικές εικόνες και συναρπαστικές περιγραφές των διαφορετικών πολιτισμών.

ϊ | ψ ! Μαυρομιχάλη 1,106 79 Αθήνα · Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Βιβλίου), 105 59 Αθήνα Τηλ.: 210 33 02 234-6 Fax.: 210 33 02 098 · www.psichogios.gr Ε e-mail: psicho@otenet.gr

Ποιος έχει περάσει -έστω βιαστικός- από την Αριστερά και δεν έχει ακούσει ή χρησιμοποιήσει κατά κόρον φράσεις όπως: «η κυβέρνηση είναι όργανο της μπουρ­ ζουαζίας», «ο στρατός είναι όργανο της άρχουσας τάξης» κ.ο.κ.; Αυτές δεν είναι α­ πλώς φράσεις-κλισέ που ανήκουν τυπικά στο λεξιλόγιο που χαρακτηρίζει τις ιδεο­ λογικά περιχαρακωμένες κοινωνικές ομάδες. Προέρχονται από τον πυρήνα της μαρξιστικής θεωρίας των Τάξεων, όπως αυτή διατυπώθηκε με κλασικό τρόπο στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Ο Λένιν, που τυποποίησε και σκλήρυνε όλες σχεδόν τις

Ο άνθρωπος ως όργανο θεωρίες του Μαρξ, ήταν αυτός που άφησε και εδώ έντονη τη οφραγίδα του. Απα­ ντώντας στις από τα αριστερά κριτικές, που επισήμαιναν την αποξένωση ή και αντι­ παράθεση των «εργατικών» κομμάτων στις τάξεις που εκπροσωπούσαν, έβαλε, ό­ πως νόμιζε, τα πράγματα στη θέση τους: «Όλοι ξέρουν πως οι τάξεις έχουν κόμματα που τις εκπροσωπούν και υπερασπίζο­ νται τα συμφέροντά τους. Όλοι ξέρουν πως η κάθε τάξη έχει την ηγεσία της. Όλοι ξέρουν πως η εργατική τάξη για να αντιπαλέψει την αστική θα πρέπει να έχει την δική της ηγεσία. Όλα αυτά είναι γνωστά. Όλα αυτά είναι απλά. Τι τα θέλουν, λοι­ πόν, αυτά τα αλαμπουρνέζικα που μας τσαμπουνάνε;»1. Σίγουρα οι ηγεσίες δε θα μπορούσαν να υπάρχουν χωρίς τις τάξεις των οποίων η­ γούνται. Σημαίνει άραγε αυτό πως «σε τελευταία ανάλυση» οι εκπροσωπούμενες τάξεις έχουν τον κυρίαρχο ρόλο; Η απάντηση θα μπορούσε να διατυπωθεί με ένα άλλο ερώτημα: το ότι οι λύκοι δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς τα πρόβατα αποδεικνύει την κυριαρχία των προβάτων επί των λύκων; Όπως συμβαίνει συχνά, οι απλές αλήθειες αποδείχτηκαν και στην περίπτωση του Λένιν απατηλές. Οι «Επίτροποι του Λαού», όπως ονομάστηκαν οι μπολσεβίκοι υπουργοί (για να τονιστεί η ιδιότητά τους ως υπηρετών της εργατικής τάξης), πολύ σύντομα εξελίχθηκαν σε απόλυτους αφέντες των εντολοδόχων τους. Παρόμοια εξέλιξη -από εκτελεστικά όργανα σε α­ φέντες- είχαν και οι «επίσκοποι» των πρωτοχριστιανικών εκκλησιών, μέλη τους που είχαν επιφορτιστεί να επιμελούνται τα θέματα των «κομμουνιστικών» κοινοτή­ των τους. Τα παραδείγματα «οργάνων» που εξελίσσονται σε εξουσιαστές των εντο­ λοδόχων ή πρώην αφεντικών τους είναι ανεξάντλητα, και δε χρειάζεται κανείς να βουτήξει στα πολύ βαθιά νερά της Ιστορίας για να αγρεύσει κάποιο απ’ αυτά. Χαρα­ κτηριστική πάντως είναι η περίπτωση των στρατιωτικών των Ρωμαίων, που προέρ­ χονταν από τη φτωχή Ιλλυρία και που κατέληξαν να αναδεικνύουν τους αυτοκράτορες της Ρώμης ή να αναγορεύονται οι ίδιοι αυτοκράτορες υποσκελίζοντας το παρα­ δοσιακό ηγετικό σώμα της Συγκλήτου.

20 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Η μαρξιστική θεωρία, λοιπόν, που θεω ρεί τις ηγεσίες όργανα των τάξεων, είναι προφανώς εσφαλμένη. Ένα σφάλμα που υπήρξε μοιραίο για την υπόθεση πως η κυριαρχία της εργατικής τάξης θα οδηγήσει στο μαρασμό του κράτους-οργάνου για τη διασφάλιση των προνομίων των αρχουσών τάξεων. Το λάθος βρίσκεται στην υ­ πόθεση πως είναι δυνατόν κάποιοι άνθρωποι να αποτελούν όργανα άλλων κατά μο­ νόδρομο, μονοσήμαντο και αναπόδραστο τρόπο. Στη θέση, λοιπόν, της θεωρίας των τάξεων θα πρέπει να βάλουμε μια πιο ευέλικτη σύλληψη που θα κάνει κατα­ νοητές τις σχέσεις των κοινωνικών ομάδων κάθε μορφής με τους εκπροσώπους, εντολοδόχους ή εκφραστές των βουλήσεών τους. Μια θεωρία του «ανθρώπου ως οργάνου», την οποία θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε στη συνέχεια. Αν στη σχέση ανθρώπου-εργαλείου η εξουσία είναι μονόδρομη, δε συμβαίνει καθό­ λου το ίδιο ανάμεσα στον «άνθρωπο-χρήστη» και τον «άνθρωπο-εργαλείο». Η ιδιο­ μορφία του βρίσκεται στο ότι, σε αντίθεση με οποιοδήποτε όργανο-αντικείμενο, α) για να είναι αποτελεσματικός πρέπει να έχει και γνώση και δύναμη, β) όσο όμως α­ ποκτά δύναμη και επίγνωση της δύναμής του τόσο αναπτύσσει την τάση της αυτό-

Η

ο άνθρωπος ως όργανο είναι το πλέον αμφίβολο, αμφίδρομο και αμφίστομο όπλο

νομίας. Σε κάποιο στάδιο αυτής της διαδικασίας αυτονόμησης οι συσχετισμοί δυνά­ μεων ανατρέπονται, το κινούμενο γίνεται κινούν και η σχέση χρήστη-οργάνου αντι­ στρέφεται. Το κριτήριο, συνεπώς, της αντιστροφής των σχέσεων βρίσκεται στην πρωτοβουλία των κινήσεων. Σε μια σχέση Ομάδας και Εκπροσώπου το ερώτημα ποιος «χρησιμο­ ποιεί» ποιον βρίσκει την απάντησή του στο ερώτημα: ποια πλευρά του συνεχούς έ­ χει επίγνωση των στόχων και δύναμη να τους επιβάλει; Είναι, νομίζω, φανερό πως η μειοψηφία, που αναλαμβάνει να εκφράσει τη βούληση μιας ευρύτερης κοινωνι­ κής ομάδας, έχει εξ ορισμού (ή, αν θέλετε, «εκ διορισμού») σαφέστερη επίγνωση των στόχων. Αν εξοπλιστεί και με τη δύναμη να τους υλοποιήσει, βρίσκεται μόνο έ­ να βήμα από την ιδιοποίηση της αρχικά δοτής εξουσίας της. Με αυτή την έννοια, η «συνειδητή πρωτοπορία», που από υπηρέτης της τάξης της εξελίσσεται σε αφέντη της, δε συνιστά απλώς μία προβληματική κατάσταση ή μία εκτροπή που κατ’ εξαί­ ρεση μπορεί να προκύψει (π.χ. «προδοσία της ηγεσίας», όπως εμφανίζεται στην τα­ ξική θεωρία, που αδυνατεί να εξηγήσει άλλως το φαινόμενο). Συνιστά λογική αντί­ φαση και σχεδόν αναπόδραστη εξέλιξη στη σχέση «χρήστη»-«οργάνου». κ<

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Το απόσπασμα αποτελεί συρραφή από διάφορα έργα του Λένιν, όπου οι ιδέες αυτές επα­ ναλαμβάνονται ως επωδός. Πρόκειται για φράσεις που, παρά την εγκατάλειψη του «λενινι­ σμού», τις συναντάμε ακόμη συχνά σε πολιτικά ή και κοινωνιολογικά κείμενα.

ΔΙΑΒΑΖΩ 21

Πέρασα όλο το π ρ ω ί διορθώνοντας τα δοκίμια ενός από τα ποιήματά μου και αφαίρεσα ένα κόμμα. Το ίδιο απόγευμα το ξανάβαλα. Όσκαρ Ουάιλντ

Η προσωπική έκφραση -αυτό που θεωρώ ουσιαστικά δικό μου περισσότερο και α­ πό την ίδια την επιλογή των θεμάτων για τα οποία αισθάνομαι την ανάγκη να γρά­ ψ ω - είναι αναγνωρίσιμη (ως «περιγραφή») αποκλειστικά από τους άλλους. Αυτός ο αποκλεισμός του συγγραφέα ορίζει την πρωταρχική παραδοξότητα της ανάγνωσης. Το προσωπικό ύφος συνιστά έναν κώδικα αναγνώρισης και, υπ’ αυτή την έννοια, α­ φορά μόνο τον αναγνώστη γιατί εντάσσεται στη διαδικασία πρόσληψης του έργου. Η αναγνώριση του προσωπικού ύφους (αυτό που παραπάνω ονομάζω «περιγραφή» του ύφους) είναι δεξιότητα του αναγνώστη -όχι του συγγραφέα- και θα μπορούσε να οριστεί ως μέτρο επάρκειας της ανάγνωσης.

Περί ύφους Αυτό που κατανοεί ο αναγνώστης μπορεί να παρομοιαστεί με την εξωτερική πλευ­ ρά ενός κεντημένου υφάσματος. Ο αναγνώστης προσλαμβάνει το «πρόσωπο» του κεντήματος και αντιλαμβάνεται την κανονικότητα των γεωμετρικών μοτίβων που σχηματίζει η ύφανση. Ο συγγραφέας, ωστόσο, αντιλαμβάνεται την εσωτερική πλευ­ ρά του εργόχειρου και αντικρίζει το «αρνητικό», τις διαδρομές των νημάτων, που ε­ πιτρέπουν την αποκάλυψη του ανάγλυφου σχεδίου στην άλλη πλευρά. Ο συγγραφέ­ ας βλέπει την «πλάτη» του προσωπικού ύφους. Με αυτό θέλω να πω ότι, αν και η επιδίωξη (ή ακόμα και η επίτευξη) ύφους αφορά εξίσου το συγγραφέα και τον ανα­ γνώστη, το βλέμμα των δυο τους συναντιέται επάνω στο κείμενο προερχόμενο από αντίθετες κατευθύνσεις. Αυτή η διάκριση είναι ουσιώδης, γιατί ο συγγραφέας και ο αναγνώστης κατέχουν ρόλους ασύμβατους, που συμμαχούν μόνο στο πεδίο ενός τρίτου -ξένο υ- κειμένου. Το προσωπικό ύφος δεν υπάρχει επάνω στο χαρτί. Το ύφος είναι ο τρόπος με τον οποίο η σκέψη του συγγραφέα εκφράζεται με λέξεις. «Le s ty le e s t I'hom m e meme1». Έτσι, λοιπόν, το ζήτημα μετασχηματίζεται σε αυτό ενός τρόπου του σκέπτεσθαι. Αναλογιζόμενοι την αποκαλούμενη «Le m ot ju s t2» του Φλομπέρ, αντιλαμ­ βανόμαστε ότι η προσπάθεια για τη σύνθεση έκφρασης είναι η προσπάθεια να κα­ τανοήσεις με καθαρότητα. Η κατάκτηση - ή ακριβέστερα: το καταστάλαγμα- προ­ σωπικού ύφους αντιστοιχεί στη διάνοιξη ενός διαύλου επικοινωνίας. Όταν ο συγ­ γραφέας καταφέρνει να διαλογιστεί με καθαρότητα και να εκφραστεί με πληρότη­ τα, ο αναγνώστης εξοικειώνεται με το ύφος της γραφής, που διαμεσολαβεί την ι­ δέα με σαφήνεια. Η σκέψη του γράφοντος καθίσταται διάφανη. Εδώ ακριβώς βρί­ σκεται η ειδοποιός διαφορά. Όχι μόνο στην καθαρότητα σκέψης (άκομψη έκφραση σημαίνει ατελής σκέψη), αλλά και στο βάθος των ιδεών που αποκαλύπτει ο εντελής λόγος. Από τη στιγμή που οι λέξεις αντιπροσωπεύουν ιδέες, δεν μπορεί να υπάρξει

22 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

αφηρημένη λογοτεχνία που να χρησιμοποιεί οποιαδήποτε κατεστημένη γλώσσα. Επανερχόμαστε δηλαδή εκ νέου στο ζήτημα φόρμας-περιεχομένου. «Η λογοτεχνία είναι τέχνη, αλλά το γράψιμο είναι τεχνική». Αυτός ο δυϊσμός -ε π ω ­ φελής στην πράξη, αλλά νοηματικά αστήριχτος- διαστρέφει την πραγματικότητα ε­ ντός της οποίας δημιουργεί ο συγγραφέας, αλλά -ταυτόχρονα- αποκαλύπτει την παραδοξότητα (και πολλές φορές τη σχιζοφρένεια) της γραφής. Ο Φλομπέρ πί­ στευε ότι ο συγγραφέας θα πρέπει να βρίσκεται μέσα στο έργο, όπως ο θεός μέσα στο σύμπαν: παρών στα πάντα, αλλά πουθενά ορατός. Πώς να συμβιβαστεί αυτή η προσταγή υπέρτατης αντικειμενικότητας απέναντι στο γεγονός της αναγνώρισης του Φλομπέρ μέσα στις φράσεις της Μαντάμ Μ ποβαρί ; Το ύφος πολλές φορές προκύπτει όχι ως φορμαλιστική επιδίωξη (όπως το τριαδικό σύστημα της Συναισθη­ ματικής αγωνής, που αντέγραψε ο Ζορζ Περέκ στο μυθιστόρημα Τα πράγματα: τρία

επίθετα σε κάθε ουσιαστικό/τρία ουσιαστικά σε κάθε παράταξη/τρία σκέλη σε κά­ θε πρόταση), αλλά ως εσωτερική ανάγκη επιβεβαίωσης αυτού που έχει κατανοη­ θεί. Είναι η ίδια αυτή επιβεβαίωση που μπορεί να οδηγήσει στην πολυσημία του Φερνάντο Πεσόα. Το ύφος είναι ο τρόπος με τον οποίο μιλάς για τα πράγματα. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που έχει σημασία δεν είναι η ποικιλότητα (που στη φύση εί­ ναι συνθήκη της ζωής), αλλά η συνέπεια (που στην τέχνη είναι συνθήκη της μίμη­ σης). Το ύφος δεν αποτελεί αφετηρία της γραφής. Αντιθέτως, η γραφή είναι που καταλή­ γει σε στοιχείωση ύφους. Εδώ θα μπορούσε να γίνει διακριτή η διαφορά ανάμεσα στη συνταγή (που καταλήγει πάντοτε σε αδιέξοδο) και στο m etier (δηλαδή στην ενδοστροφή του συγγραφέα που διατηρεί μια ειδική σχέση προσοχής με την τέχνη του3). Ουσιαστικά, αυτό το ζήτημα οδηγεί σε ένα ερώτημα ηθι­ κής τάξης σχετικά με την εντιμότητα του συγγραφέα. Εντιμότητα που καθί­ σταται μείζονος σημασίας από τη στιγ­ μή που ο δημιουργός έχει τη δυνατό­ τητα επιλογής - γιατί η γραφή δε νοεί­ ται ως μυστικιστική διαδικασία «φώτι­ σης» ή διαμεσολάβησης, αλλά ως συ­ νειδητή πράξη, που καθιστά το συγ­ γραφέα ηθικώς υπόλογο. Στα ζητήμα­ τα της λογοτεχνίας δεν υπάρχει ακατα­ λόγιστο. Ο Μπαλζάκ εξομολογείτο ότι πολλές φορές βρέθηκε να παίζει το ρόλο του αντιγραφέα και ότι το μόνο που του α­ νήκει στα βιβλία του είναι ο συνδυα­ σμός των λεπτομερειών. Ετούτη η θε­ ώρηση της γραφής ως συμπιλήματος δεν είναι μοντέρνα επινόηση και κατα­ τρέχει το μυθιστόρημα από τη γέννη­ σή του, φτάνοντας μέχρι το «νέο μυθι-

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 23

στόρημα» και τον Ρολάν Μπαρτ. Μια πιο παιγνιώδης οπτική είναι αυτή του συγγρα­ φέα ως συναρμολογητή παζλ, που προτάσσει ο Ζορζ Περέκ. Το ζήτημα είναι η σχέ­ ση με τις πηγές. Να λοιπόν με ποιο τρόπο ο συγγραφέας παραμένει υπόλογος απέ­ ναντι σε μια κοινότητα αναγνωστών που του ζητά να γράψει. Όπως όλα τα ζητήματα γύρω από τη γραφή, το ζήτημα του ύφους (το «ιδιόλεκτον» του Μπαρτ) είναι διφορούμενο και αντιφατικό, και κρύβεται στη σκιά ανάμεσα στο συνειδητό και το ενστικτώδες, ανάμεσα στο εγνωσμένο και το απόκρυφο. Το προ­ σωπικό ύφος δεν είναι μια αξιολογική κατηγορία, αλλά μια συνιστώσα της γραφής και επιδέχεται τον προσδιορισμό επιθέτων. Η αναγνωρισιμότητα της γραφής μπο­ ρεί να είναι ένα αδιέξοδο παιχνίδι επανάληψης και φθοράς. Μολαταύτα, υπάρχουν ευτυχείς περιπτώσεις στις οποίες αποδεικνύεται μια αστείρευτη πηγή εκπλήξεων (όπως στη λογοτεχνία του Μπόρχες, του Μαρσέλ Σβομη ή του Τσέστερτον). Η επί­ τευξη «ύψους» θα ήταν ίσως μια πιο επαρκής και δυναμική έκφραση γι’ αυτές τις περιπτώσεις, και αποκαλύπτει τον αδιαμφισβήτητο κανόνα ότι ο τρόπος με τον ο­ ποίο γράφεις είναι ο τρόπος με τον οποίο σκέφτεσαι, w

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. «Το ύφος αποκαλύπτει τον άνδρα». George Louis Lecle rc, κόμης του Buffon, D iscours s u r le style.

2. «Η κατάλληλη λέξη».

3. Η φράση ανήκει στην Κλαίρη Μιτσοτάκη.

Ε

κ δ ό σ ε ις

Π

ο ιό τ η τ α ς

ERNST BALTRUSCH Καθηγητής Πανεπιστημίου

ΣΠΑΡΤΗ Η Ιστορία η Κοινωνία και ο Πολιτισμός της Αρχαίας Λακωνικής Πόλης Μετάφραση: Χρηστός Π. Μπαλόγλου Επιμέλεια: Αγγελική Δεληκάρη Αιμίλιος Δημ. Μαυρουδής «Μια μέρα σκέφτηπα, ότι η Σπάρτη παρ’ όλη την ολιγανθρωπία της, απέβη η ισχυρότερη και η πιο ονομαστή πόλη της Ελλάδας και απόρησα πώς άραγε συνέβη αυτό. Τότε ανακά­ λεσα στη μνήμη μου τη ζωή των Σπαρτιατών και έπαυσα πλέον να απορώ» (Ξενοφών). Όποιος λοιπόν επιθυμεί όπως ο αρ­ χαίος συγγραφέας, να λύσει τον γρίφο που περιβάλλει την γεμάτη μυστικοπάθεια Σπάρτη, μέσα από το βιβλίο αυτό παίρνει μια σαφή και πλήρως κατανοητή απάντηση. Ο Ernst Baltrusch προσπάθησε να περιγράψει σύντομα αλλά πειστικά, με βάση τις σωζόμενες μαρτυρίες, την ιστορία, την κοινωνία και τον πολιτισμό της Σπάρτης. Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τ ο ν Π ο λ ιτισ μ ό και, τη ν Π α ιδ ε ία

Ε κδόσεις

Π απαδημα

24 ΔΙΑΒΑΖΩ

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 210 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΡΟΜΑ ΛΙΓΚΟΤΣΚΑ

Το κορίτσι με το κόκκινο παλτό

X

κορίτσι iu το

κόκκινο

«Ένα εκδοτικό γεγονός. Διατέθηκαν 45.000 αντίτυπα τις πρώτες τρεις εβδομάδες κυκλοφορίας. Ένα από τα πιο σημαντικά μυθιστορήματα της χρονιάς. Είναι πικρό, κι όμως διαβάζεται ευχάριστα.»

Der Spiegel

Μια συγκλονιστική αληθινή ιστορία Η Λ ίσ τα του Σ ίντλ ερ είν α ι η τα ιν ία πο υ επ έ δ ρ α σ ε κα ταλυτικ ά ώστε ν α ξ α ν α θ υ μ η θ ε ί η Ρ ό μ α Λ ιγ κ ό τσ κ α τη νιότη της. Π ρ ο σ κ λή θ η κε στην π ρ ε μ ιέ ρ α ω ς μία α π ό τ ου ς επιζήσ α ντες του Ο λ ο κα υ τώ μ α το ς κ α ι τό τε α ν α γ νώ ρ ισ ε το ν εα υ τό τη ς ώ ς το μικ ρό κορ ίτσ ι με το κ ό κ κιν ο π α λτό π ο υ κρ υ β ό τα ν σ ε έ ν α κ ελ ά ρ ι. Α υ τό τ ο κόκ κινο ήταν το μ οναδικό χρ ώ μ α σε όλη την ασ πρ ό μ αυ ρ η ταινία . Ο Στί|5εν Σ π ίλ μ π ερ γ κ συγκλονίστηκε κ α ι την ώ θησ ε ν α γ ρ ά ψ ε ι τις δ ικ έ ς τη ς α ν α μ ν ή σ εις. Η ίδ ια ομολ ογεί:

“Ό λη μου τη ζωή προσπαθούσα να ξεχάσω, και να που έπρεπε να θυμηθώ μέχρι και την παραμικρή λεπτομέρεια. Τα περισσότερα παιδιά της ηλικίας μου πέθαναν... Πάντα ήξερα τον κίνδυνο. Όμως'αν βλέπεις τη ζωή θετικάf μπορείς να αντιμετωπίσεις σχεδόν τα πάντα. Η ζωή αξίζει πολύ για να τη σπαταλήσεις. Συγχωρώ τους Γερμανούς, αλλά μόνο στο δικό μου όνομα. Η Λίστα του Σίντλερ ήταν σαν να μου έδωσε πίσω τη μιλιά μου. Για δεκαετίες κρατούσα πίσω το παρελθόν, όπως κάποιες γυναίκες που παιδιά έχουν υποστεί βιασμό και αργότερα κάνουν ό,τι περνά από το χέρι τους για να μην το μάθει κανείς. ”

ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΟ: Μεσογείων 74,115 27 Αθήνα, τηλ. 210 7777788, fax. 210 7757757, e-mail: empiria@otenet.gr ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: Ζωοδ. Πηγής & Μεταξό Α. 1,106 81 Αθήνα, τηλ./fax. 210 3303760

μια παρασταση

ΑΠΟ ΤΗ ΣΑΝΙΑ ΠΕΡΔΙΚΑΡΗ

Η φετινή θεατρική περίοδος προσφέρει ένα ταξίδι στον κόσμο της Λούλας Αναγνωστάκη, χάρη στο ταυ­ τόχρονο ανέβασμα δύο θεατρικών της έργων. Η κα­ σέτα, από το Νεοελληνικό θέατρο του Γιώργου

Αρμένη, επιχειρεί μια αναδρομή στο παρελθόν (το έργο είχε πρωτοσκηνοθετηθεί από τον Κάρολο Κουν στο θέατρο Τέχνης το 1982), ενώ η Νέα Σκηνή του Λευτέρη Βογιατζή παρουσιάζει το καινούριο δράμα της συγγραφέως, Σ ' εσάς που με ακούτε. Το θεατρικό ιδίωμα της Λούλας Αναγνωστάκη κατέχει τη μοναδικότητα στη δραματουργική, νεοελληνική παρακαταθήκη, γιατί φωτίζεται από το πνεύμα μιας σύγχρονης τραγωδού. Αν αναλογιστούμε τη διαχρονική υπεροχή της αρχαίας τραγωδίας, θα διαπιστώσουμε πως ΛΟΥΛΑ ΑΝΑΓΝΟΣΤΑΚΗ, Η κ α σ έ τ α /Γ εσάς nou μ ε ακούτε ΝΕΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ/ΝΕΑ ΣΚΗΝΗ η πρωτοτυπία της προέρχεται από τη σοφή σύλληψη της τραγικότητας, που στιγματίζει την ανθρώπινη ύπαρξη. Η έννοια του τραγικού στους αρχαίους ποιητές γεννιέται από τον εντο­ πισμό της προσωπικής μοίρας μέσα σε μια καθολική πραγματικότητα, από την πάλη του α­ τόμου απέναντι σε ένα σύνολο εξωγενών δυνάμεων. Εξαιρετικές περιπτώσεις ηρώων επι­ λέγονται προκειμένου να δηλωθεί ο νομότυπος του γενικού και του αιώνιου, που διαγρά­ φει τον κύκλο της ζωής. Κατά τον ίδιο τρόπο, η Λ. Αναννωστάκη συνθέτει μια ποιητική συμφωνία, όπου οι προσωπικές μελωδίες εναρμονίζονται με τις ιστορικές και πολιτικές συγκυρίες. Ο άνθρωπος διχάζεται σε πολιτική και υπαρξιακή οντότητα. Το κοινωνικό τοπίο επιδρά στον ψυχισμό των ηρώων και συνάμα οι προσωπικές εμπειρίες αντανακλούν την ι­ στορική μνήμη. Η συγγραφέας ακροβατεί στη χρυσή τομή κοινού και ατομικού, χωρίς να πα­ ραπαίει στιγμή προς το ψυχολογικό ή το στρατευμένο δράμα. Παρόλο που τα μοτίβα μετα­ μορφώνονται σε κάθε έργο (στην Κασέτα οι α­ πόηχοι της Κατοχής και του Εμφυλίου στοιχει­ ώνουν τη νεοελληνική πραγματικότητα, ενώ στο Σ ' εσάς που με ακούτε βρισκόμαστε στο σύγχρονο Βερολίνο, στην παραμονή ενός φό­ ρουμ κατά της παγκοσμιοποίησης), το βαθύτε­ ρο νόημα της διασταύρωσης ομάδας και ατό­ μου παραμένει αναλλοίωτο. Η εναλλασσόμε­ νη, διχοτομημένη χρήση της γλώσσας επιβε­ βαιώνει τις τραγικές εμπλοκές. Έτσι η ιστορι­ κότητα της εποχής μεταδίδεται από την εκ­ φραστική ελλειητικότητα του προφορικού λό­ γου, χτίζοντας το αφηγηματικό μέρος του δρά­ ματος, που αντικαθίσταται όταν ο ποιητικός λυ-

26 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ρισμός ζωγραφίζει την εσωτερικότητα των μονολόγων. Τα πρόσωπα στο θέατρο της Λ. Αναγνωστάκη είναι οι απλοί και καθημερινοί άνθρωποι της διπλανής πόρτας, που φέρουν εντούτοις το τραγικό στίγμα της ηθικής μοναξιάς, όπως μας το δίδαξε κυρίως ο Σοφοκλής. Ασυμβίβαστοι, ακραίοι, μοναχικοί, διχάζονται και παγιδεύονται στις συγκρούσεις οικογενει­ ακών καθηκόντων και κοινωνικών πιέσεων. Παλεύουν για μια διέξοδο, κραυγάζοντας τα ό­ νειρά τους απέναντι στην Ιστορία. Η πράξη τους είναι η δύναμη της επιλογής, το όπλο της αντίδρασης, που συντρίβεται από το ιστορικό μοιραίο. Μόνο ο θάνατος γίνεται τελικά η κά­ θαρση της τραγωδίας, δωρίζοντας ένα λεπτό πραγματικής επικοινωνίας, ανθρωπιάς και συμπόνιας. Και είναι πάντα ο πλέον «οιοβώτας»' ήρωας που έχει αποχωρήσει. Η κασέτα, σκηνοθετημένη από τον Γιώργο Αρμένη και το Σ ' εσάς που με ακούτε από τον

Λευτέρη Βογιατζή είναι δύο παραστάσεις που διακρίνονται για το υψηλό τους ήθος και ε­ πίπεδο, αν και ακολουθούν διαφορετική σκηνοθετική γραμμή. Η κασέτα ανήκει στη ρεαλι­ στική περίοδο της συγγραφέως, συνεπώς ο Γ. Αρμένης επέλεξε να στήσει το θεατρικό κείμενο μέσα από μια νατουραλιστική ματιά, σκιαγραφώντας πειστικά τα χαρακτηριστικά ε­ νός μεσοαστικού σπιτικού. Τα σκηνικά και τα κοστούμια του Δαμιανού Ζαρίφη αποτυπώ­ νουν με οξύτητα το νεοελληνικό νοικοκυριό, οριοθετώντας το ιδανικό περιβάλλον καθημε­ ρινότητας και ρουτίνας. Η διανομή, ξεκινώντας από τον ίδιο τον Γ. Αρμένη στο ρόλο του Παύλου, είναι εξαιρετικά δυναμική, βασισμένη σε ονόματα εμπειρότατων ηθοποιών, ό­ πως του Ιάκωβου Ψαρά, της Μαρίκας Τζιραλίδου, της Σοφίας Ολυμπίου και του Κώστα Καζανά. Αξιοθαύμαστη είναι η υποκριτική ευαισθησία και ευθύτητα της Ιωάννας Ζιάνη, που λάμπει, υποδυόμενη την απλή και αμόρφωτη Καίτη. Ο Λευτέρης Βογιατζής δημιουργεί ένα σκηνοθετικό κράμα λιτών ρεαλιστικών μέσων και ποιητικών αποχρώσεων. Η θεατρική αφαίρεση των σκηνικών της Ελένης Μανωλοπούλου και οι ημιτρεμάμενοι φωτισμοί του Λευτέρη Παυλόπουλου αποπνέουν τη μυστηριώδη και κρυφή αίσθηση του έργου, που αποκαλύπτει αργά και ιεροτελεστικά η ποίηση των μονο­ λόγων. Ο σκηνοθέτης, με εξαίρεση τον εαυ­ τό του και τη Ρένη Πιττακή, στηρίχτηκε σε έ­ να σύνολο νέων ηθοποιών (Μαρία Πρωτόπαππα, Γιάννος Περλέγκας, Μαρία Κεχαγιόγλου, Νιόβη Χαραλάμπους, Νίκος Κουρής, Προκόπης Πολίτης και Άκης Λυρής), που εν­ σαρκώνουν με ωριμότητα τα νεαρά πρόσω­ πα του έργου, προικίζοντάς τα με αξιόλογη ανθρωπιά και συναισθηματική ένταση. Ο ί­ διος ο Λ. Βογιατζής δίνει ρεσιτάλ υποκριτι­ κής ακρίβειας και δεξιοτεχνίας, μαζί με τη Ρένη Πιττακή, που προσωποποιεί συγκλονι­ στικά το αρχέτυπο της σπαρακτικής, μητρι­ κής σκληρότητας, m

* Αυτός που η καρδιά του βόσκει στη μοναξιά, Αίας, στίχοι 614-5.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 27

ξένη γραφή

ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Στόχος: Ιράκ Το βιβλίο του πολιτικού αναλυτή Τζεφ Σίμονς Στόχος Ιράκ: Κυρώσεις και βομβαρδι­ σμοί στην αμερικανική πολιτική είναι μια εκτενής και εις βάθος μελέτη με θέμα τη στά­

ση που έχει ακολουθήσει η Αμερική στο ζήτημα του Ιράκ και του Σαντάμ Χουσεΐν, τόσο πριν όσο και μετά τα χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Ο Σίμονς ανατρέχει σε όλη τη διαδρομή του Σαντάμ, από τη στιγμή που πήρε την εξουσία στο Ιράκ, την ικανότητά του να επιβιώνει ακόμα και ύστερα από έναν πόλεμο, τις σκληρές οικονομικές κυρώσεις, τις απόπει­ ρες πραξικοπήματος εναντίον του, τις διαμάχες στο εσωτερικό της χώρας. Η ιστορία της σχέσης Ιράκ-ΗΠΑ έχει περάσει από πολλά σκαμπανεβάσμα­ τα. Όσο κρατούσε ο πόλεμος με το Ιράν, το Ιράκ ήταν ένας πιστός σύμμα­ χος της Αμερικής ή μάλλον ένα καλό εργαλείο για να βγει από τη μέση το Ιράν. Η Αμερική τροφοδοτούσε με όπλα τον Σαντάμ, τη στιγμή που παρεί­ χε όπλα και στο Ιράν, με τη μεσολάβηση μεσαζόντων και μέσα σε άκρα μυστικότητα (ένα μέρος αυτής της υπόθεσης αποκαλύφθηκε με το Ιράν-Γκέιτ του προ­ έδρου Μπους πατρός). Απώτερος στόχος των ΗΠΑ τότε, λένε κάποιες θεωρίες συνω­ μοσίας, ήταν να αποδυναμωθούν και το Ιράν και το Ιράκ, ώστε να μείνει το Ισραήλ μόGEOFF SIMONS, Targeting Iraq: Sanctions and Bombing in US Policy ΕΚΔΟΣΕΙΣ SAQI BOOKS», 2002. 340 p.p. vn μεγάλη δύναμη στην περιοχή. Το Ιράν όντως αποδυναμώθηκε, ως ένα βαθμό του­ λάχιστον, και έκανε και κάποια βήματα προόδου όσον αφορά το αυστηρό θεοκρατικό καθεστώς που επικρατεί εκεί. Δε συνέβη το ίδιο με το Ιράκ. Κάποιες άλλες θεωρίες συνωμοσίας θέλουν τους Αμερι­ κανούς να δίνουν, πολύ διακριτικά, και εμμέσως πλην σαφώς, το «πράσινο φως» στον Σαντάμ να επιτεθεί στο Κουβέιτ για να μπορέσουν να έχουν ένα λόγο να ξεκινήσουν μια εκστρατεία εξουδετέρωσής του. Ο πόλεμος στον Κόλπο το 19 91 ήταν, κατά τα φαινόμενα, το αποτέλεσμα αυτών των πολύπλοκων διαδικασιών. Ο Σαντάμ όμως παρέμεινε στις επάλξεις και το Ιράκ υποφέρει πάνω από μία δεκαετία τώρα από σοβαρές ελλείψεις φαρμάκων αλλά και τροφής, εξαιτίας των αμερικανικών κυρώσεων.

0 Σαντάμ συνεχίζει να απολαμβάνει την απόλυτη εξουσία, παρασκευάζοντας μαζικά ό­ πλα και εξοντώνοντας με χημικά ολόκληρα κουρδικά χωριά. Το μεγάλο ερώτημα είναι γιατί η Αμερική δε συνέχισε αυτό που ξεκίνησε το 1991, γιατί ο τότε Μπους άφησε τη στρατιωτική επιχείρηση στη μέση - απόφαση που μάλλον του στοίχισε τη δεύτερη προ­ εδρία. Το «στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα» της Αμερικής δεν του συγχώρησε αυ­ τή την έλλειψη πυγμής. Η τραγωδία της 11ης Σεπτεμβρίου έδωσε το πρόσχημα που χρειαζόταν η Αμερική για να επιτεθεί εκ νέου, και αυτή τη φορά ο Μπους υιός μοιάζει πολύ πιο αποφασισμένος από τον πατέρα του (οι αντιαμερικανοί ανά τον κόσμο έφτασαν στο σημείο να ισχυρι­ στούν ότι η 11η Σεπτεμβρίου ήταν στημένη από τους ίδιους τους Αμερικανούς).

28 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ο Τζεφ Σίμονς αναλύει όλες αυτές τις παραμέτρους που ισχύουν στην υπόθεση αυτή, δίνοντας έμφαση οτην ισραηλινοπαλαιστινιακή διένεξη ως αποφασιστικό παράγοντα στη στάση των ΗΠΑ απέναντι στο Ιράκ. Εξετάζει επίσης και τις συνέπειες που ενδεχο­ μένως να έχει η ισχύουσα εξωτερική αμερικανική πολιτική στην ίδια την Αμερική. Η άρνηση της Τουρκίας να βοηθήσει τον αμερικανικό στρατιωτικό μηχανισμό ήταν ένα σοβαρό χτύπημα για τον Μηους και τους συνεργάτες του. Το σχέδιο πάντως ήταν να έχουν τελειώσει όλα μέχρι τις αρχές Απριλίου που πιάνουν οι μεγάλες ζέστες στην έρημο του Ιράκ. Φαίνεται όμως ότι ο δρόμος είναι ακόμα πολύ μακρύς. Κυρίως για τον πολύπαθο λαό του Ιράκ, ηλιας μαγκλινης

Το οπλοστάσιο του Σαντάμ Ο Αυστραλός Ρίτσαρντ Μπάτλερ υπήρξε επικεφαλής των επιθεωρητών του ΟΗΕ που ανέλαβαν να αφοπλίσουν τον Σαντάμ μετά τον πόλεμο στον Κόλπο το 1991. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του για το πολύκροτο θέμα του οπλισμού του Ιράκ γινόμαστε μάρτυρες του παρασκηνίου της επίθεσης στο Κουβέιτ, όταν η απόφαση να χτυπήσει η Αμερική και οι σύμμαχοί της το Ιράκ δεν έτυχε απόλυτης υποστήριξης από όλα τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ. Η περίπτωση του Κουβέιτ ήταν η πρώτη όπου ο ΟΗΕ α­ ναγκάστηκε να πάρει τόσο ριζοσπαστικές αποφάσεις εναντίον κάποιας άλ­ λης χώρας (λησμονώντας να αναφέρει ότι στην υπόθεση της Κύπρου ο ΟΗΕ έμεινε μόνο στα λόγια). Ο Μπάτλερ αναφέρει επίσης πως οι ιρακινές Αρχές εμπόδισαν με διάφορους τρόπους τη δουλειά των επιθεωρητών, τις συναντήσεις τους με το «δεξί χέρι» του Σαντάμ, τον Ταρίκ Αζίζ, ο οποίος αρνήθηκε πεισματικά την ύπαρξη χημικών και βιολογικών όπλων, τη στιγ­ μή που υπήρχαν αποδείξεις ύπαρξής τους. Ο Μπάτλερ σε πολλά σημεία του βιβλίου επικρίνει τη στάση του Κόφι Ανάν και δε ήταν λίγες οι φορές που είχε έρθει σε ανοιχτή ρήξη μαζί του. Η αδιαμφισβήτητη ύπαρξη όπλων μαζικής καταστροφής στο Ιράκ ουδόλως ενδιαφέρει στην πραγματικότητα τους Αμερικανούς πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέ­ τες, και ο Μπάτλερ το έχει υπόψη του. Ωστόσο, αυτό που τον ενδιαφέρει προσωπικά εί­ ναι η καταστροφή του οπλοστασίου του Σαντάμ και η πολιτική του εξουδετέρωση. Το RICHARD BUTLER, Saddam D efia nt: The Threat o f W eapons o f M ass Destruction, and the Crisis o f Global Security, εκδόσεις «phoenix mass market», 2002.282 p.p. αυτονόητο ερώτημα βέβαια είναι ποιο θα είναι το όφελος των πολιτών του Ιράκ μετά τον πόλεμο. Εκτός από την καταπίεση και την τρομοκρατία του καθεστώτος, ο ιρακινός λαός έχει υποφέρει τα πάνδεινα από τις συνέπειες των βομβαρδισμών του πρώτου πο­ λέμου (ακόμα γεννιούνται παιδιά παραμορφωμένα), τη στιγμή που δεν υπάρχουν φάρ­ μακα και είδη πρώτης ανάγκης. Απομένει να δούμε λοιπόν ποια θα είναι η επόμενη μέ­ ρα γι' αυτό το λαό και κατά πόσο, εκτός από τα οικονομικά συμφέροντα των ΗΠΑ, οι Αμερικανοί θα εξασφαλίσουν ένα δημοκρατικό, αν και ελεγχόμενο από αυτούς, καθε­ στώς, και πάνω απ' όλα την ειρήνη και την ασφάλεια στην περιοχή. Ένα άλλο καίριο ε­ ρώτημα είναι ο ρόλος της Τουρκίας στην όλη επιχείρηση και, κατ' επέκταση, η μοίρα των Ιρακινών κουρδικής καταγωγής, οι οποίοι, όπως εικάζεται, έχουν υποστεί πραγμα­ τική γενοκτονία. Τι τους περιμένει άραγε στη μετά Σαντάμ εποχή;

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ηλιας μαγκλινης

ΔΙΑΒΑΖΩ 29

Α. Σ. Μπάιατ

1936 -,

μ ε γ ά λ η β ρ ε τ α ν ία

Η σημαντική Αγγλίδα συγγραφέας, η οποία πρωτοδημοσίευσε έργο της το 1964, σπούδασε στο Κέμπριτζ. Αργότερα παρέδιδε μαθήματα στη Σχολή Καλών Τεχνών και συνέχισε να εργάζεται στο ραδιόφωνο. Σε πανεπιστήμιο του Λονδίνου, επίσης, δίδαξε επί σειρά ετών αγγλική και αμερικανική λογοτεχνία. Ασχολείται με τη λογο­ τεχνική κριτική και οι γνώσεις της έχουν επηρεάσει το πολυσχιδές έργο της, μάλι­ στα ορισμένοι τη συγκρίνουν με την Τζορτζ Έλιοτ, μόνο που η σύγχρονη δημιουργός γνωρίζει σε βάθος τα αν­ θρώ πινα πάθη. Η Μ πάιατ, όπως και η αδερφ ή της Μάργκαρετ Ντραμπλ -η γνωστή μυθιστοριογράφος-, ε­ μπνεύστηκε τα θέματά της από το ρεαλιστικό μυθιστό­ ρημα του 19ου αιώνα. Το πρώτο της βιβλίο, με τον τίτ­ λο Σκιά ενός ήλιου, είναι βασισμένο σε μια αληθινή ι­ στορία, η οποία αφορά τη σχέση της κόρης που μεγα­ λώνει στη σκιά του συγγραφέα πατέρα της. Στο δεύτε­ ρο έργο της, Το παιχνίδι (1967), εξετάζονται οι αδερ­ φικές σχέσεις και γίνεται εμφανής ο ανταγωνισμός με την αδερφή της. Η ίδια συνηθίζει να λέει ότι διαβάζει με πάθος τα μυθιστορήματα του παρελθόντος για να ενδυναμώσει το μυθιστόρημα του παρόντος. Ένα πολυεπίπεδο βιβλίο της που αναφέρεται στον «ελισαβετιανό αιώνα» είναι Η Παρθένος στον κήπο (1 9 7 8 ), στο οποίο διακρίνει κανείς χαρακτηριστικά της τέχνης του

Προυστ. Τα καλύτερα έργα της, ωστόσο, κυκλοφόρησαν τη δεκαετία του '8 0, κα­ θώς η θεματολογία της ε­ μπλουτίστηκε και η τεχνική της β ε λ τ ιώ θ η κ ε . Σ ' αυτή την κατηγορία ανήκει και το μυθιστόρημα Κατοχή -β ρ α ­ βεύ τ ηκ ε με το Β ρ α β ε ίο Booker το 1 9 9 0 - το οποίο περιέχει ιδέες, μύθους και είναι μια σύνθετη ιστορία λογοτεχνικού μυστηρίου, που στο τέλος καταλήγει σε αναζητήσεις συναισθηματικού τύπου. Δύο νεαροί ερευνητές εξετάζουν την κρυφή ερωτική ιστορία δύο ποιητών της βικτοριανής εποχής (ίσως να πρόκειται για τον Ρόμπερτ Μπράουνινγκ και τη Χριστίνα Ροσέτι) και παράλληλα εισχωρούν στο έργο τους. Η συγγραφέας πλάθει πολλές ιστορίες σε διαφορετικούς χρόνους και συγ­ χρόνως σχολιάζει διάφορα λογοτεχνικά δεδομένα. Ακόμα περισσότερο σ' αυτό το βιβλίο συνυπάρχει η κριτικός με τη μυθιστοριογράφο. Άλλα της έργα: Ήσυχη ζωή, Ζάχαρη και άλλες ιστορίες. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα ακόλουθα: Ιστορίες του Ματίς, μτφρ. Σάντυ Παρίση, Αθήνα, «Νέα Σύνορα-Λιβάνης», 1994. Άγγελοι και έντομα, μτφρ. Λίλυ Ιωαννίδου, Αθήνα, «Νέα Σύνορα-Λιβάνης», 1996. Ο πύργος της Βαβέλ, μτφρ. Λίλυ Ιωαννίδου, Αθήνα, «Νέα Σύνορα-Λιβάνης», 1998. χρυ σά ςπυροπουλου

30 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ισαάκ Μπάσεβιτς Σίνγκερ

1 9 0 4 -1 9 9 1 , ηπα

Ο Ισαάκ Μπάσεβιτς Σίνγκερ γεννήθηκε στην Πολωνία και πέθανε στη Φλόριντα των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο πατέρας του και ο παππούς του ήταν ραβίνοι και ο ίδιος φοί­ τησε στο Ραβινικό Ιεροδιδασκαλείο της Βαρσοβίας. Το 1935 μετανάστευσε στις ΗΠΑ και εργάστηκε ως τακτικός δημοσιογράφος στην εφημερίδα της Νέας Υόρκης Jewish Daily Forward. Ασχολήθηκε με το μυθιστόρημα, το διήγημα και το δοκίμιο, και τιμήθη­ κε για το έργο του με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1978. Το πρώτο του μυθιστόρημα, Ο Σατανάς στο Γκόρεϊ, δημοσιεύτηκε τμηματικά στην Πολωνία, λίγο πριν με­

ταναστεύσει στις ΗΠΑ. Μολονότι τα έργα του έγιναν ευ­ ρύτερα γνωστά στην αγγλική μετάφρασή τους, ο Σίνγκερ εξακολούθησε να γράφει, σχεδόν αποκλειστικά, στη γλώσσα γίντις (η γερμανοεβραϊκή γλώσσα) γιατί, όπως έ­ λεγε, τα γίντις περιέχουν βιταμίνες που άλλες γλώσσες δε διαθέτουν. Τα βιβλία του Σίνγκερ αποτελούν χρονικά των ανακατατάξεων και αλλαγών που συντελούνται στις πολυμελείς εβραϊκές οικογένειες, αφού τα μέλη τους ε­ πηρεάζονται από το σύγχρονο τρόπο ζωής και απομακρύ­ νονται από τις παραδόσεις του λαού τους. Πάντως, ο συγγραφέας επιτυγχάνει μέσα από τη θεματολογία του να προβάλει πανανθρώπινες καταστάσεις και αξίες, καθώς και να «ξανακερδίσει το χαμέ­ νο χρόνο» αναβιώνοντας το παρελθόν. Στο μυθιστόρημα Σκιές στον ποταμό Χάντσον ο αναγνώστης παρακολουθεί τις αλλαγές οι οποίες συντελούνται σε οικογένειες προσφύγων από την Κεντρική και Ανατολική Ευ­ ρώπη, καθώς τα νεότερα μέλη τους στην καινούρια τους πατρίδα, τις ΗΠΑ, επηρεάζο­ νται από το μη θρησκευτικό βίο και αφομοιώνονται στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Αυτό, όμως, που κάνει το συγκεκριμένο έργο του Σίνγκερ αλλά και τα υπόλοιπα να έχουν κα­ θολικό χαρακτήρα και να ξεπερνούν τα όρια του εβραϊσμού είναι η διεισδυτικότητα του συγγραφέα στην ανθρώπινη φύση και συμπεριφορά, στις έμφυτες αδυναμίες του ατόμου, θαυμάσιο είναι και το πρώτο διήγημα της συλλογής Στο δικαστήριο του πατέ­ ρα μου, με τον τίτλο «Η θυσία», στο οποίο με χιούμορ ο συγγραφέας περιγράφει αν­

θρώπινες καταστάσεις: ένας ηλικιωμένος άντρας παντρεύεται με τις ευλογίες της συ­ ζύγου του μια νεαρή γυναίκα για να του κάνει παιδιά... Με λεπτή ειρωνεία αναδεικνύεται το ασήμαντο και το καθημερινό, καθώς και ο αγώνας του ανθρώπου να κατανικήσει την ανία του, ένας αγώνας, ωστόσο, που πολλές φορές οδηγεί το άτομο σε κωμι-

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 31

κές καταστάσεις, στις οποίες υπολανθάνει το τραγικό στοιχείο. Οι εβραϊκοί θρύλοι και ο εβραϊκός μυστικισμός είναι ενσωματωμένοι αρμονικά οτο έργο του και αποτελούν τα χαρακτηριστικά των ανθρώπινων τύπων που κατά τα άλλα έχουν τις ίδιες αδυναμίες και προτερήματα, τις ίδιες ανησυχίες με τους υπόλοιπους πολίτες της Ευρώπης ή της Αμερικής. Έργα του είναι τα ακόλουθα: Η οικογένεια Μόσκατ, Ο μάγος του Λούμπλιν, Ο σκλά­ βος, Το φέουδο, Το κτήμα, Εχθροί- μια ιστορία αγάπης, Σόσα, Η μετάνοια, Γκίμπελ ο ηλίθιος, Ο Σπινόζα της Μάρκετ Στριτ, Σύντομη Παρασκευή, Πνευματιστική συγκέντρω­ ση, Στέμμα από φτερά, Παλιά αγάπη, Σκιές στον ποταμό Χάντσον, Στο δικαστήριο του πατέρα μου (το οποίο περιλαμβάνει αυτοβιογραφικά στοιχεία και αναφέρεται οτην παι­

δική ηλικία του συγγραφέα οτη Βαρσοβία). Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα εξής βιβλία: Ο τελευταίος δαίμονας και άλλα διηγήμα­ τα, μτφρ. Γιώργος Τσακνιάς, Αθήνα, «Νεφέλη», 1995. Έρωτας και εξορία, νουβέλα, μτφρ. Τάσος Δαρβέρης, Θεσσαλονίκη, «Παρατηρητής», 1988. Σκιές στον ποταμό Χά­ ντσον, μτφρ. Σάρα Μπενβενίστε, Αθήνα, «Καστανιώτης», 2000. Στο δικαστήριο του πατέρα μου, μτφρ. Ανθή Λεούση, Αθήνα, «Βιβλιοπωλείο της Εστίας», 2003.

χρυγα

ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ«

Κ

Υ

Κ

Λ

Ο

Φ

Ο

Ρ

Ε

Ι

ΛΙΟΝ. ΚΩΣΤΙΛΗΣ Η ΝΥΧΤΑ ΠΟΥ ΠΕΡΑΣΕ (Μυθιστόρημα) ...Το δρομολόγιο της κοινωνίας μας από το μεσοπό­ λεμο ως την απελευθέρωση αναπαράγει ο συγγρα­ φέας. Ένα δρομολόγιο συναρπαστικό... Επενδύο­ ντας σε πρόσωπα οικεία της καθημερινής ζωής στη συμπρωτεύουσα, δίνει την περιπετειώδη εξέλιξη της οικογένειας, των σχέσεων, των αγώνων, της α­ νάπαυσης, της οδύνης και των ελπίδων που θέρμαναν τους μέσους ανθρώπους του τόπου μας. Ο μύ­ θος του είναι ταυτισμένος με την πραγματικότητα και τον ξετυλίγει με δεξιοτεχνία γνήσιου μάστορα της λογοτεχνίας... ΓΙΩΡΓΟΣΣΑΒΒΙΔΗΣ Απογευμαηνή, 4 Φεβρουάριου 1989 ...Ο συγγραφέας μέσα από ήρωες αληθινούς και ο­ λοζώντανους περιγράφει την παλικαριά και την περιπέτεια των απλών ανθρώπων... τις αντιδρά­ σεις τους, τις εσωτερικές διαδικασίες, την πίστη τους σ' ένα καινούριο κόσμο, τους οραματισμούς

που δεν έγιναν πραγματικότητα. Η αφήγησή του έχει δύναμη και αμεσότητα. Ζεις τα γεγονότα και τους ήρωες μαζί του. Ζεις την κακή εποχή και Βυ­ θίζεσαι σε κάποιους βαθύτερους προβληματι­ σμούς... Το έργο συγκινεί και προβληματίζει. Όλα αυτά τα στοιχεία τού δίνουν μια ενότητα, μια στε­ ρεότητα που σε προέκταση γίνεται εποικοδομητι­ κή προσέγγιση σε μια οριακή περίοδο του νεοελ­ ληνικού βίου... ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΑΜΕΛΟΣ Ελευθεροτυπία, 31 Μαΐου 1989 ...Ένα μυθιστόρημα-μαρτυρία ταραγμένων νεοελλη­ νικών καιρών μάς χάρισε ο στοχαστής φίλος Διον. Κωστίδης. Σταθερή διαγραφή χαρακτήρων, εξαίρε­ τη αποτύπωση της καθημερινότητας, σεμνότητα γραφής και απέραντη συγκινητική ανθρωπιά... ΚΩΣΤΑΣΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ Ευθύνη, Ιούλιος 1989

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΙΤΣΙΛΟΣ, Σοφοκλέους 4 Αθήνα. Τηλ. 210 3211237

32 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ένα βιβλίο... μια συνέντευξη

ΣΤΟΝ ΦΙΛΙΠΠΟ ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗ

Χαβιέρ θέρκας 0 Χαβιέρ θέρκας, συγγραφέας γεννημένος το 1962, που το πρώτο του έργο κυκλοφόρησε το 1 9 8 7 και α­ κολούθησαν αρκετά άλλα χωρίς να εξασφαλίσουν την εύνοια του κοινού ή της κριτικής, εκτοξεύθηκε μεμιάς στα δώματα της φήμης με το βιβλίο Στρατιώτες της Σα­

λαμίνας, που ο ίδιος αποκαλεί «αφήγημα πραγματικότη­ τας». Σ ’ αυτό διηγείται την απίστευτη ιστορία του Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας, ενός από τους ιδρυτές και στυλοβάτες της ισπανικής ακροδεξιάς Φάλαγγας, έντιμου πο­ λιτικού, ελάσσονος συγγραφέα, πατέρα του Ραφαέλ Σάντσεθ Φερλόσιο, ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς της σύγχρονης Ισπανίας. Αυτή η απίστευτη ιστορία έχει σημείο εκκίνησης τη σύλληψη του Μάθας από τους Δημοκρατικούς κατά το τέλος του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου, τη διάσωσή του από την εκτέλεση, την προσπάθειά του να διαφύγει, τη συνάντησή του με έναν απλό στρατιώτη των Δη­ μοκρατικών που τον αναζητεί με άλλους συντρόφους για να τον θανατώσει, τον βρίσκει κρυμμένο σε ένα θά­ μνο και στο ερώτημα του ανωτέρου του «Είναι κανείς

«Υπερασπίζομαι τη λογοτεχνική αλήθεια» εκεί;», απαντάει «Όχι!», την πορεία του Μάθας στην πολιτική με κατάληξη την ανάληψη υπουργείου άνευ χαρτοφυλακίου στην πρώτη κυβέρνηση του Φράνκο, τη μεταπήδησή του στη λογοτεχνία και εντέλει την απομάκρυνσή του από το δημόσιο βίο.

0 θέρκας χρησιμοποιεί αυτό το περιβάλλον, του οποίου καθίσταται μέρος και παρατη­ ρητής (οπότε εκφράζεται στο πρώτο πρόσωπο και ομολογεί τις σκέψεις του), για να υπερβεί την απίστευτη ιστορία, να καταλάβει ποιος ήταν ο Μάθας, ποιοι ήταν αυτοί που τον βοήθησαν και γιατί, ποιος εντέλει του χάρισε τη ζωή, πώς ο Μάθας αντιμετώπισε την απίστευτη ιστορία του για τον εαυτό του, για την ιστορική περίοδο που έζησε, για τις πικρίες που αντιμετώπισε. Ως εδώ, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως ο συγγραφέας θέρκας δεν κομίζει κάτι πρωτότυπο, που θα εξηγούσε σε κάποιο μέτρο τη φήμη του. Το πρωτότυπο και εν πολλοίς αναπάντεχο είναι πως ο θέρκας αντιμετωπίζει τον Μάθας ως μια ανθρώπινη περίπτωση, που αποφάσισε την ένταξή του στη Φάλαγγα επειδή έβλεπε τον κόσμο με το βλέμμα της παράδοσης, της αριστοκρατικής αντιμετώπισης της ζωής, της διάκρι­ σης μεταξύ ανθρωπισμού και εξευτελισμού, που η λεγόμενο δημοκρατία δεν εμφανι-

34 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΜΗΝΑΣ 2003

ζόταν ικανή να οριοθετήσει. Αυτό δε σημαίνει πως πλέκει το εγκώμιο του Μάθας. Αντιθέτως, παρακολουθώντας τη ζωή του αποδίδει την καταλήστευση των ιδεών της Φά­ λαγγας στον Φράνκο και το γελοίο καθεστώς τρόμου που επέβαλε. Και εντέλει, αν ο Μάθας απέτυχε, εξίσου απέτυχαν και εκείνοι που υπήρξαν οι διώκτες του: στο θρίλερ της αναζήτησης εκείνου του στρατιώτη των Δημοκρατικών, που τον βρήκε στο θάμνο και δεν τον πυροβόλησε, ο θέρκας με πάθος αντιπαραθέτει τη βεβαιότητα πως «όλος ο πολιτισμός κρέμεται από έναν άνθρωπο και γι' αυτό τον άν­ θρωπο και για την ανταμοιβή που ο πολιτισμός επιφυλάσσει σ ' αυτόν». Αυτό το «αφήγημα πραγματικότητας» έχει πολλά παρακλάδια και μεγάλο πλούτο εναλλαγών, που συγκλίνουν και αφήνουν στον αναγνώστη τη γεύση της πληρότητας όσο και την υποψία πως η ιστορία (ιδιαίτερα εκείνη ενός εμφύλιου πολέμου) έχει ανάγκη πρόσθετης μελέτης υπό καθεστώς ψυ­ χραιμίας, γιατί επιτέλους τα καθάρματα δεν υπήρξαν στη μια πλευρά και ο κόσμος των καθαρμάτων της άλλης πλευράς ξέχασε πως «όλος ο πολιτι­ σμός κρέμεται από έναν άνθρωπο». Δεν υπάρχει καλύτερο βιβλίο αυτή τη στιγμή προς παραδειγματισμό της σκέψης μας στην Ελλάδα για ανάλογες καταστάσεις που όρισαν, μέσω του Εμφυλίου μας, τη φυσιογνωμία και το μέλλον του τόπου μας. Έτσι, για λογοτέχνες, ιστορικούς, απλούς θνητούς, αυτό το έργο του θέρκας αποτελεί απαραίτητο βοήθημα.

ΧΑΒΙΕ Ρ ΘΕΡΚΑΣ, Σ τρα τιώ τες της Σαλαμίνας ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΕΛΙΣΟ ΛΟΓΟΘΕΤΗ. ΑΘΗΝΑ, «ΠΑΤΑΚΗΣ», 2002. ΣΕΛ. 269 Δυστυχώς, η μετάφραση πάσχει σε πολλά σημεία: λάθη στους τίτλους των έργων του θέρκας, λάθη στα ονόματα ισπανικών πόλεων, απουσία υποσημειώσεων που θα επεξηγούσαν τα αρχικά ομάδων και πολιτικών σχηματισμών, απουσία μιας έστω σύντομης εισαγωγής, που θα αφαιρούσε μέρος της «ισπανικότητας» των γεγονότων και των προ­ σώπων του έργου ώστε να φανεί η ευρύτερη σημασία του, λάθη στην απόδοση ονομά­ των σε σημείο που τα πρόσωπα γίνονται αγνώριστα. Αυτές οι ελλείψεις δεν καταφέρνουν να μειώσουν το έργο. Ευτυχώς, η ανάγνωση επι­ βάλλεται. Ζήτησα από το συγγραφέα, χάρη στη βοήθεια του Μάριο Βάργκας Λιόσα, που μου σύ­ στησε το βιβλίο, να απαντήσει σε μερικές ερωτήσεις με σκοπό την καλύτερη δυνατή γνωριμία του με το ελληνικό κοινό. Οι απαντήσεις έφτασαν με το ηλεκτρονικό ταχυ­ δρομείο και ηαραδίδονται στη συνέχεια. θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στη Natalia Gil, υπεύθυνη των δημοσίων σχέσεων του εκδοτικού οίκου «Tusquets», που μεσολάβησε για την άνετη και ευχάριστη επαφή με το συγγραφέα.

Γιατί αυτό το βιβλίο; Επιδιώκει την ιστορική έρευνα ή εκφράζει την επιθυμία να βρε­ θεί η ισορροπία με το παρελθόν και τις συνιστώσες του; Όπως όλα τα βιβλία μου, και αυτό εδώ αναδύεται από μια εμμονή ή, για να το πω κα­ λύτερα, από δύο εμμονές. Από τη μια πλευρά ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος. Εδώ και χρόνια, από τότε που έχω μυαλό και σκέφτομαι, αυτό το θέμα δεν έπαψε να με εν­ διαφέρει και να αποτελεί προσφιλές μου ανάγνωσμα, πράγμα όχι τόσο σύνηθες μετα­ ξύ των ανθρώπων της γενιάς μου, για την οποία -όπως και για τον αφηγητή του μυθι-

ΜΗΝΑΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 35

στορήματός μου, που έχει το ίδιο όνομα μ’ εμένα, αλλά δεν είναι ακριβώς αυτό που είμαι εγώ- ο Εμφύλιος Πόλεμος είναι κάτι τόοο απόμακρο πια όσο η μάχη της Σαλαμί­ νας. Από την άλλη πλευρά, και σ’ εμένα, όπως συνέβη με τον αφηγητή, ο Σάντσεθ Φερλόσιο μου εξιστόρησε τον παραλίγο τουφεκισμό του πατέρα του και μου ανέφερε την ιστορία του στρατιώτη που την έσχατη στιγμή, όταν όλα τον ωθούσαν στην εκτέλε­ ση του Σάντσεθ Μάθας, αντί να το κάνει, αποφάσισε να του χαρίσει τη ζωή. Αυτή η ι-

για τη γενιά μου, ο Εμφύλιος Πόλεμος είναι κάτι τόσο απόμακρο όσο η μάχη της Σαλαμίνας στορία καρφώθηκε στο νου μου, κατάντησε μια εμμονή που δεν έπαυε να με βάζει να αναρωτιέμαι τι πέρασε από το μυαλό αυτού του στρατιώτη εκείνη την τρομερή στιγμή, για ποιο λόγο έσωσε εκείνο τον άνθρωπο. Όλα τα υπόλοιπα άρχισαν να εμφανίζονται κατά τρόπο φυσικό ύστερα από αυτό το σημείο. Βεβαίως και χρειάστηκαν πολλές έρευνες για να μπορέσω να γράψω αυτό το βιβλίο. Πάντως, δεν πρόκειται -α ν και κάπως μπορεί να μοιάζει- για βιβλίο δημοσιογραφικής έρευνας, ούτε για ιστορικό βιβλίο -α ν και έχει κάτι από αυτά τα δύο- αλλά για μυθι­ στόρημα, γιατί η αλήθεια που επιδίωξα δεν είναι η αλήθεια των γεγονότων και της ι­ στορίας, η οποία θα αφορούσε μόνο τη σημερινή Ισπανία ή την Ισπανία του 1939, αλ­ λά μια ηθική ή ποιητική αλήθεια, που αφορά ή θα έπρεπε να αφορά όλους τους αν­ θρώπους υπό οποιεσδήποτε περιστάσεις και σε οποιονδήποτε τόπο. Με δυο λόγια, αυτό που έψαχνα είναι η λογοτεχνική αξία, και γι' αυτό κατά βάθος το βιβλίο μιλάει μό­ νο εν μέρει για τον Εμφύλιο Πόλεμο. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν στο βιβλίο άλλα πράγματα πολύ πιο ενδιαφέροντα: οι νεκροί, οι ήρωες, η αναζήτηση του πατέρα, η γραφή ως μέσο σωτηρίας και άλλα. Μπορεί να εξηγηθεί η επιτυχία του βιβλίου σας; Υποθέτω πως μπορεί να εξηγηθεί, αλλά εγώ είμαι ο πλέον αναρμόδιος να πράξω κάτι τέτοιο. Ως την ώρα που κυκλοφόρησε αυτό το βιβλίο, εγώ ήμουν ένας συγγρα­ φέας της μειοψηφίας, τον οποίο η κριτική εκτιμούσε, αλλά που διαβαζόταν λίγο (αν και οφείλω να πω πως τα προηγούμενα βιβλία μου δεν είναι υποδεέστερα και κά­ ποιο είναι ίσως ανώτερης ποιότητας), έτσι που είναι μια έκπληξη για όλους, για ό­ λους εκτός από τη μητέρα μου, που θεωρεί ότι μεταξύ του θερβάντες και εμού υ­ πάρχει ένα θλιβερό κενό στην παγκόσμια λογοτεχνία. Δεν υπάρχει, κατά τη γνώμη μου, μία αιτία που δίνει την εξήγηση της επιτυχίας αυτού το βιβλίου, και κάθε σχετι­ κή γνώμη για ό,τι συνέβη συνοδεύεται από τη θεωρία της. Ο Εδουάρδο Μεντόσα, ε­ ξαίρετος μυθιστοριογράφος, καταθέτει, για παράδειγμα, πως το βιβλίο μου είναι το πρώτο μυθιστόρημα για τον Εμφύλιο Πόλεμο και λέει πως είναι σαν γουέστερν. Αυ­ τή η άποψη μου φαίνεται διασκεδαστική και αρκούντως δίκαιη, επειδή υπογραμμίζει την αναπόφευκτη απόσταση ανάμεσα σε αυτό για το οποίο κάνω λόγο και σε αυτό που πράγματι συνέβη, πράγμα που ισχύει για το γουέστερν, το οποίο γεννιέται όταν ο κόσμος για τον οποίο κάνει λόγο έχει πια πάψει να υφίσταται και δεν υπάρχει πα­ ρά ως μύθος και μόνο. Αυτή όμως η χρονική απόσταση μου φαίνεται αναγκαία: ο

36 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΜΗΝΑΣ 2003

Φόκνερ τη χρειάστηκε για να μιλήσει για τον Αμερικανικό Εμφύλιο, ο Τολστόι για την εισβολή του Ναπολέοντα στη Ρωσία. Σε κάθε περίπτωση, προσπάθησα να αποφύγω το μανιχαϊσμό, να παρατηρήσω την ιστορία και τις περίπλοκες συμπεριφορές των ανθρώπων, να καταλάβω και να μην κρίνω. Πιστεύω πως αυτή είναι η υποχρέωση κάθε μυθιστοριογράφου, και πως γι' αυτό επιβάλλεται μια απόσταση, που σημαίνει πέρασμα χρόνου. Όπως όλοι ξέρουμε, έχουν γραφτεί πολλά μυθιστορήματα για τον Εμφύλιο Πόλεμο, πάντα όμως από τη μια πλευρά ή από την άλλη, σαν οι μυθιστοριογράφοι να ήταν αναγκαίο να υπερασπιστούν μια υπόθεση. Εγώ φρόντισα να υπερα­ σπιστώ την υπόθεση της λογοτεχνίας και μόνο, πράγμα το οποίο δε σημαίνει βεβαί­ ως, σε ό,τι αφορά αυτή τη συγκεκριμένη διαμάχη, πως η ματιά μου είναι ουδέτερη: προσπαθεί απλώς να είναι όσο πιο σύνθετη γίνεται ώστε, μέσα από αυτή τη ματιά, να πλησιάσω, όσο κάτι τέτοιο είναι εφικτό, την αλήθεια. Τη λογοτεχνική αλήθεια: σε αυτό επιμένω. Στην ισπανική λογοτεχνία του καιρού μας, που φαίνεται να εξαπλώνεται και να διαχέεται με ενθουσιασμό, αλλά που μοιάζει να έχει φτάσει στο τέλος της ανοδικής της πορείας, μπορούμε να μιλήσουμε για ένα «παράθυρο » που ανοίγεται χάρη στο έργο σας; Δεν είμαι βέβαιος πως η ισπανική λογοτεχνία ζει μια μεγάλη στιγμή. Δεν την παρακο­ λουθώ λεπτομερώς, αλλά, από αυτά που βλέπω, υπάρχει μια χούφτα συγγραφέων που

έχουν γραφτεί πολλά μυθιστορήματα για τον Εμφύλιο Πόλεμο, πάντα όμως από τη μια πλευρά ή από την άλλη έχουν ενδιαφέρον και πολλοί είναι εκείνοι που δεν είναι ενδιαφέροντες. Όσο για μέ­ να, η άποψή σας για το βιβλίο μου είναι εξαιρετικά γενναιόδωρη. Το μόνο που προτί­ θεμαι να κάνω είναι απλώς τη δουλειά μου με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, πράγμα που, από την άλλη πλευρά, δεν έχει καμία αξία, επειδή γράφω από ανάγκη. Αν δεν το έκανα, θα ήμουν ίσως δολοφόνος κατά συρροή ή κάτι τέτοιο. Αυτό σημαίνει πως, ε­ κτός του ότι μου είναι χρήσιμη, η συγγραφή είναι επίσης πολύ καλή για την κοινωνία στην οποία ζω, επειδή με αυτό τον τρόπο κάνει οικονομία ενός επικίνδυνου εγκλημα­ τία. Δε νομίζω πως αυτό είναι λίγο. w

το

διαβάζω

στον κυβερνοχώρο

www.translatio.gr/diavazo e-mail: diavazo@ath.forthnet.gr

ΜΗΝΑΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 37

με νωπό μελάνι

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ NEQN ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Όταν η ζωή γίνεται τέχνη

Εσωτερική υπόθεση ονομάζεται η νέα συλλογή διηγη­

μάτων του Περικλή Ιφυρίδη και πήρε τον τίτλο της από ένα α­ πό τα δέκα διηγήματα του βιβλίου. Κοινό χαρακτηριστικό όλων των διηγημάτων η αμεσότητα, δηλαδή η χωρίς επιτήδευση πε­ ριγραφική τους αρτιότητα. Σε θεματικό επίπεδο θα ισχυριζό­ μουν ότι κάνει τη ζωή του τέχνη, πως βιογραφεί το προσωπι­ κό, το οικογενειακό και το φιλικό του περιβάλλον. Πρέπει ό­ μως να το ξεκαθαρίσουμε ότι ακόμα κι όταν ένας συγγραφέας αυτοβιογραφείται, δεν περιγράφει τη ζωή του αλλά την ξαναπλάθει, με τη δύναμη της δημιουργικής του φαντασίας. Λογο­ τεχνία χωρίς μυθοπλασία δε νοείται. Ακόμα κι όταν οι δρόμοι της ζωής του συγγραφέα και του αφηγητή συμπίπτουν, οι δρόΕσωτερική υπόθεση μοι αυτοί είναι παράλληλοι, δεν ταυτίζονται. Ένας βιωματικός ΑΘΗΝΑ, κΑΣΤΑΝίατΗΣ, 2003. ΣΕΛ. 184 πεζογράφος, όπως ο Σφυρίδης, αξιοποιεί πράγματα που γνω­ ρίζει καλά. Ακόμα κι όταν αναφέρεται σε υπαρκτά πρόσωπα

-κάποια είναι και δημόσια- δεν έχει την πρόθεση να τα βιογραφήσει, αλλά να τα εντά­ ξει μέσα στον πεζογραφικό κόσμο που δημιουργεί, ο οποίος είναι βέβαια η αντανά­ κλαση του ιδιαίτερου ψυχικού του κόσμου. Μέσα σ' αυτό τον κόσμο εντάσσει ακόμα και ιστορίες με κατοικίδια, κυρίως σκυλιά, γιατί τα ζώα αυτά για τον Π. Σφυρίδη απο­ τελούν αναπόσπαστο μέρος της οικογενειακής ζωής του. Βιογραφώντας, λοιπόν, τα σκυλιά αυτά, που έχουν συγκεκριμένα ονόματα και χαρακτήρες, μιλάει για το γενικότε­ ρο πρόβλημα της διαμάχης μεταξύ ζωόφιλων και ζωοκτόνων, που διακαώς επιθυμούν την εξόντωση όλων των κατοικίδιων με πρώτα τα αδέσποτα σκυλιά. Ο αφηγητής στο τελευταίο διήγημα της συλλογής, με τίτλο «Συμβάν εις τόπον χλοερόν», πάει βόλτα το σκυλί του με το αυτοκίνητο κι ένας άλλος βιαστικός οδηγός, αναπτύσσοντας ταχύτητα

χαρακτηριστικό των διηγημάτων η αμεσότητα, η χωρίς επιτήδευση περιγραφική τους αρτιότητα για να τον προσπεράσει στο δρόμο μπροστά από τα νεκροταφεία της Αναστάσεως του Κυρίου, χτυπάει ένα κουτσό σκυλί και το σκοτώνει. Σταματάει να δει τη ζημιά που του έγινε στο φτερό. Πίσω του παρκάρει κι ο αφηγητής και του ζητάει να θάψουν το σκυλί. Κουβέντα στην κουβέντα αρπάζονται και ο άγνωστος οδηγός -που είναι και θηριώ­ δης- χτυπάει τον αφηγητή, ο οποίος πέφτει στο έδαφος λιπόθυμος. Μέχρι εδώ ο λό­ γος του Π. Σφυρίδη είναι ως συνήθως βαθιά ρεαλιστικός. Ξαφνικά, στο κλείσιμο του διηγήματος, ο λόγος του γίνεται υπερβατικός, γιατί ο αφηγητής μαζί με το σκοτωμένο σκυλί, αλλά και τ' άλλα σκυλιά του, μ' αυτό που πήγαινε βόλτα, αλλά και με όλα τα προηγούμενα που έχουν πεθάνει, οικόσιτα και αδέσποτα, που το θάνατό τους μας τον

38 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

έχει περιγράφει στην αρχή, όλοι μαζί, «μια αγέλη χαράς», πάνε βόλτα, «στους καταπράσινους λόφους πέρα από το νεκροταφείο». Αυτή η μετάβαση από μια ρεαλιστική

περιγραφή ενός συμβάντος σε περιγραφή φανταστική για τα επέκεινα της ζωής είναι κάτι πρωτόγνωρο στην πεζογραφία του Π. Σφυρίδη. Το ίδιο συμβαίνει και σε άλλα δύο διηγήματα. Το πρώτο -πρώτο και της συλλογής- έ­ χει τίτλο «Η ψυχή του μπαρμπα-Αντρέα αναβλύζει», όπου ο αφηγητής συνομιλεί με τον πεθαμένο πεθερό του. Ο Π. Σφυρίδης ξεκινά την ιστορία του μ' ένα ασήμαντο γεγο­ νός: το υπόγειο της πολυκατοικίας που διαμένει αρχίζει να πλημμυρίζει, διότι οι εργο­ λάβοι στόμωσαν το πηγάδι του μπαρμπα-Αντρέα, του πεθερού του, το οποίο υπήρχε στο μυροβόλο, όπως μας λέει, κήπο του - ο πεθερός τού αφηγητή ήταν κηπουρός- για να χτίσουν την οικοδομή αντιπαροχή. Μέσα σε λίγες σελίδες ο Π. Σφυρίδης κατορθώνει

ο Π. Σφυρίδης απαλύνει πάντα τα δραματικά περιστατικά που αφηγείται με άφθονο χιούμορ να αφηγηθεί όλη τη ζωή του πεθερού του και, μέσα από αυτή, την ιστορική και πολιτι­ κή περιπέτεια του τόπου: Βαλκανικοί πόλεμοι, Μικρασιατική εκστρατεία, γερμανική Κατοχή, αφανισμός των Εβραίων, Εμφύλιος, Αντιπαροχή. Με λόγο λιτό, πυκνό, και ο­ λοζώντανους διαλόγους. Γεγονότα και πρόσωπα σκιαγραφούνται με αδρές πινελιές, κάτι που επιβάλλει η οικονομία του διηγήματος. Και το συμπέρασμα: η ψυχή του μπαρ­ μπα-Αντρέα αναβλύζει σαν νερό και πλημμυρίζει το υπόγειο διεκδικώντας κάτι ελάχι­ στο από το χαμένο του παράδεισο: να του φτιάξουν ένα καινούριο πηγάδι στην πρασιά της πολυκατοικίας, θέμα πρωτότυπο, δοσμένο με αφηγηματική μαστοριά, που συγκινεί κάθε αναγνώστη. Στο διήγημα «Εσωτερική υπόθεση» -που έδωσε και τον τίτλο στο βιβλίο- εξιστορεί τη ζωή ενός θείου του κομμουνιστή, ο οποίος την περίοδο του Εμφυλίου μαζί με δύο συ­ ντρόφους του είχε καταδικαστεί σε θάνατο, αλλά γλίτωσε χάρη στη μεσολάβηση του πατέρα του αφηγητή, ενώ οι δύο σύντροφοί του εκτελέστηκαν. Το γεγονός αυτό τον βασάνιζε σ' όλη τη ζωή του, αλλά δε μιλούσε ποτέ γι’ αυτό, γιατί ήταν μια «εσωτερική υπόθεση». Όταν άρχισε να έχει γεροντικές παραισθήσεις, εξομολογήθηκε στον αφηγη­ τή ότι οι σκοτωμένοι σύντροφοί του τον επισκέπτονταν τη νύχτα και ζητούσαν να τον πάρουν μαζί τους. Την ώρα της κηδείας του θείου του, ο αφηγητής πιστεύει ότι οι δύο πρώτοι νεκροπομποί ήταν οι δύο αυτοί σύντροφοί του που κουβαλούσαν την κάοα στον ώμο τους. Πρόκειται για ένα διήγημα που απαιτεί προσεκτική ανάγνωση διότι κι­ νείται σε πολλά επίπεδα: εκτός από τον προσωπικό πόνο υπάρχει και ένας άλλος, συλ­ λογικός, για την εξέλιξη του αριστερού κινήματος και για το ποιοι εκπροσωπούν σήμε­ ρα αυτούς τους παλιούς αριστερούς αγωνιστές, που πίστεψαν στη δημιουργία ενός κα­ λύτερου κόσμου -θυσιάζοντας ακόμα και τη ζωή τους- αλλά διαψεύστηκαν, αφού η ι­ στορία πήρε άλλο δρόμο. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι ο Σφυρίδης απαλύνει πά­ ντα τα δραματικά περιστατικά που αφηγείται με άφθονο χιούμορ. Τέλος, το διήγημα αυτό -το καλύτερο ίσως της συλλογής- πρέπει να θεωρηθεί ως η συνέχεια ή μάλλον το τέλος του μυθιστορήματός του Ψυχή μπλε και κόκκινη. Στα υπόλοιπα επτά διηγήματα βρίσκουμε το γνωστό θεματικό περιβάλλον του συγγρα­ φέα: τραυματικές ερωτικές εμπειρίες («Η μπόρα», «Γλυκά ψέματα και πικρές αλήθειες»), με πρωταγωνιστές ήρωες της τρίτης ηλικίας και με την εμφάνιση των οικονομικών μετα­ ναστών -στα διηγήματα, γυναίκες από τη Βουλγαρία- που τελεσίδικα εισέβαλαν στον κοι-

ΑΠΡΙΛΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 39

νωνικό ιστό του τόπου. Επεισόδια από τη ζωή του αφηγητή όταν ήταν παιδί («Πώς έγινα άντρας»), όταν υπήρξε έφηβος («Δρόμοι κι άλματα») και από τη θητεία του στο στρατό («Ακαταμάχητος εκβιασμός»). Άλλοτε σ' ένα πρόσφατο γεγονός, όπως είναι η απέλαση κάποιων Αλβανών από ένα νησί, η μνήμη συμπαρασύρει την αφήγηση σε ένα ανάλογο ε­ πεισόδιο επί γερμανικής Κατοχής («Το μπλόκο»), θα σταθώ κάπως ιδιαίτερα στο «Ένα ε­ πιπλέον διήγημα», που το θεωρώ τη συνέχεια του μυθιστορήματος του Μεταμόσχευση νεφρού. Ο αφηγητής ενδίδει στην πίεση μιας δημοσιογράφου και δίνει συνέντευξη για τη

μεταμόσχευση νεφρού της αδελφής του στην Ινδία. Από εκείνη τη στιγμή αρχίζει ένα μαρτύριο για τον ίδιο και την αδελφή του, με την εισβολή των τηλεοράσεων και των ραδιοφώνων στην προσωπική ζωή τους. Στις πενήντα σελίδες του διηγήματος -μικρή νου­ βέλα- ο αφηγητής, όπως και ο αναγνώστης, νιώθει κυνηγημένος. Υπάρχει μια διαλεκτι­ κή αντιπαράθεση επιχειρημάτων για το τι είναι ηθικό και επιτρέπεται και τι ανήθικο και α­ παγορεύεται, σε μια προσπάθεια να φανερωθεί η προσωπική και κοινωνική υποκρισία και τα συμφέροντα που εξυπηρετούν, θα έλεγα ότι το διήγημα αυτό έχει σκοπό να κα­ ταγγείλει σαθρές στο χώρο της υγείας καταστάσεις, κάτι που συναντούμε στα περισσότε­ ρα «ιατρικά» διηγήματα του Σφυρίδη. Η εφιαλτική αυτή εμπειρία του με τις τηλεοράσεις υπήρξε η αφορμή για να γράψει «Ένα επιπλέον διήγημα». Και συνολικά, βέβαια, ένα κα­ λό και συναρπαστικό βιβλίο,

μανωλης ξεξακης

Β ιβλίο γενέ σ ε ω ς ενός μύ θο υ

Είναι ανακουφιστικό να διαβάζεις ένα μυθιστόρημα

που δε μιλάει για τις ανθρώπινες σχέσεις, υπαρξιακά δράμα­ τα, σεξουαλικά αδιέξοδα, προβλήματα ταυτότητας, και φυσικά αυτοβιογραφικές σημειώσεις από τη δεκαετία του '5 0 , του ’70, του ’80, του '9 0 και κυρίως του 3 2 90 προ Χριστού. Οι περισσότεροι σύγχρονοι πεζογράφοι έχουν ένα τεράστιο, ανε­ ξάντλητο και κατά τα φαινόμενα απρόσιτο θέμα, το εγώ τους. Και φυσικά πιστεύουν ότι κάθε αναγνώστης πρέπει να νοιάζε­ ται επίσης γι' αυτό το εγώ και όλα τα αναρίθμητα μυστήρια που το προσδιορίζουν, δηλαδή ποιος είχε κάνει σεξ με ποια και τι έκαναν κατά τη διάρκεια αυτής της ασύλληπτης και κυΜΙΓΕΛ φ α ΪΣ

ρίως πρωτότυπης επαφής.

Το μ έ \ ι κ α ι η στάχτη του θ ε ο ύ Αυτή η μονομανία έχει οδηγήσει τη μυθοπλαστική τέχνη σε πιαθηνα, πατακης, 2002. ςελ. 200

κρό εκφραστικό αδιέξοδο, σε πάγωμα της ευαισθησίας, μέσα από μια νεορομαντική μύθευση του εαυτού, και μάλιστα μέσα

από τις κοινότοπες, ασήμαντες και αδιάφορες ιστορίες που έχουν έναν κυρίως σκοπό: να γίνουν σενάρια τηλεοπτικά ή, στην επικερδέστερη των περιπτώσεων, κινηματογρα­ φικές ταινίες. Επανερχόμαστε λοιπόν στο ότι είναι ανακουφιστικό να διαβάζεις ένα μυθιστόρημα στο οποίο δεν καταλαβαίνεις ποιος είναι ο συγγραφέας, εννοώ ως προς την προσωπική του ιστορία, και να παρακολουθείς την αφήγηση να συγκροτείται μπροστά στα μάτια σου από ψηφίδες και κομμάτια που δεν αναφέρονται άμεσα σε κάποιο κεντρικό χαρα­ κτήρα αλλά σε ένα ευρύτερο θεματικό ιστό, σε ένα δίκτυο σχέσεων και στους τρόπους με τους οποίους προσελήφθη αυτή η ύπαρξη από τους άλλους.

0 Μισέλ Φάις μάς προσφέρει ένα νέο τρόπο ανασύνθεσης της βιωμένης πραγματι­ κότητας ενός καλλιτέχνη, επιλέγοντας το ύφος της απρόσωπης αφήγησης, μέσα από

40 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

την οποία η φωτογραφία του εξωφύλλου, το αρχέτυπο πρόσωπο, αναλύεται σε επιμέρους συστατικά του, οι εκφάνσεις του μέσα από άλλες πηγές και δηλώσεις αν­ θρώπων με τους οποίους σχετίστηκε. Αυτή η καλειδοσκοπική τεχνική μιας προωθη­ μένης μεταμοντέρνας αφηγηματικότητας κάνει τον αναγνώστη να μη διαβάζει την ι­ στορία ενός προσώπου ως στατική πραγματικότητα αλλά να το παρακολουθεί εξελισ­ σόμενο και ενόσω αναπτύσσεται, και ταυτόχρονα να βλέπει τη ματιά του ως το συ­ γκεντρωτικό φακό διά του οποίου διαθλάται η κοινή μοίρα μιας κοινότητας και το συλλογικό πεπρωμένο μιας εποχής. Ο χαρακτήρας αναδύεται μέσα από μια σειρά ε­ ντυπώσεων σε άλλους, καταγραφών σε προσωπικά ημερολόγια, αναφορών δικών του σε ιερά κείμενα, προσωπικών σημειώσεων και αυτοσχολίων· μέσω δηλαδή ό­ λων εκείνων που εντόπισαν σε χώρο και χρόνο το άτομο και διαμόρφωσαν την ανε­ πανάληπτη ιδιαιτερότητά του. Υπάρχει μια σχολή ανάμεσα στους μυστικούς του Σουφισμού και της Εβραϊκής Καμπά-

ο Μ. Φάις μάς προσφέρει ένα νέο τρόπο ανασύνθεσης της βιωμένης πραγματικότητας ενός καλλιτέχνη λας σύμφωνα με την οποία ο συγγραφέας δεν πρέπει να γράφει τίποτε για το άμεσο θέμα του. Δεν εννοούμε την περίπτωση μιας απλής αλληγορίας, αλλά κάτι που δεν εί­ ναι απλώς καθόλου μέσα στην αφήγηση, και προς το οποίο η τέχνη του συγγραφέα αναφέρεται υποδορίως, αλλά και το οποίο δεν ονομάζεται ποτέ. Το ζητούμενο πρέπει να δηλούται διά της απουσίας του- ο κενός χώρος προς τον οποίο κατατείνουν όλα τα στοιχεία και οι επιμέρους λεπτομέρειες περιγράφουν τα σημεία όπου υπάρχει το θέμα το οποίο παραμένει μια αόρατη ουσιώνουσα αφετηρία, μια διάχυτη συγκίνηση που, μόλις κατονομαστεί και αποκτήσει την εντόπια κατοικία της, χάνει αμέσως και τη δύνα­ μή της. Και τούτο γιατί αμέσως μόλις διαγράφει καθαρά το πρόσωπο, ο αναγνώστης ταυτίζεται μαζί του, προβάλλει τον εαυτό του μέσα του, με αποτέλεσμα πλέον το ίδιο το αναφερόμενο να χάνει την ιδιαιτερότητά του. Τόσο το βιβλίο όσο και η ανάγνωσή του πρέπει να είναι μια αναζήτηση για κάτι το οποίο βρίσκεται στην αναζήτησή του ως άσκηση αναμονής και προετοιμασίας. Με τον Φάις ερχόμαστε κατ' αρχάς σε μια ενορατική επαφή με ένα πρόσωπο άγνωοτο μέχρι πρόσφατα της ελληνικής ιστορίας και ταυτόχρονα του καθολικού εβραϊσμού. Οι Εβραίοι καλλιτέχνες θα πρέπει να αισθάνονται πολλοί τυχεροί που ανήκουν ταυτόχρο­ να σε μια εθνική κουλτούρα και παράλληλα σε ένα διάσπαρτο κίνημα πολύγλωσσο, πολυπολιτισμικό, πολυεκδοχικό. Τίποτε πιο βαλκανικό, ανατολικό μεσογειακό από τον Καραγκιόζη αλλά και παράλληλα τίποτε πιο παγκόσμιο από την οπτική με την οποία τον αντίκρισε ο Τζούλιο ΚαΤμη ως λαϊκό πολιτισμό. Ο Φάις δουλεύει σαν ψηφιδογράφος, συνυφαίνοντας αποσπάσματα αφηγήσεων και άμεσων αναφορών στο πρόσωπο της α­ φήγησής του, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα δύο επίπεδα ύπαρξης του κειμένου του: ε­ κείνο των γεγονότων και εκείνο των ψυχολογικών τους μετουσιώσεων. Επιπλέον δίνει την τεράστια τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής μέσα από μια αλυσίδα μικροεπεισοδίων που συνδέονται χαλαρά αλλά πάντα κατά έναν τρόπο που δηλώνει ένα αδιόρατο σχέδιο πρόβασης. Παρόμοια πειράματα έχουν επιχειρηθεί παλαιότερα από τον Ντος Πάσος και τον Φίλιπ Ροθ στην Αμερική, αλλά και από Ρώσους συγγραφείς του 1920. Στη γλώσσα μας ω ­ στόσο, που έχει την τάση να παρρησιάζεται ανταγωνιστικά μπροστά στο θέμα της και

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 41

όχι να υποτάσσεται εν ταπεινώσει σε αυτό, μια τέτοια άγνωστη γραφή επιβεβαιώνει εκ νέου τη σημαοία της τέχνης της μυθοπλασίας. Ο Φάις κατορθώνει να διατηρήσει αμεί­ ωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη του, παραθέτοντας αναφορές από πρόσωπα γνω­ στά και άγνωστα που υποδεικνύουν πώς αυτά προσλάμβαναν την ασυνήθιστη προσω­ πικότητα ενός σύγχρονου κυνικού φιλοσόφου και καλλιτέχνη. Ο ΚαΤμη υπάρχει ως διά­ λογος με την ετερότητά του, όπως την προσλαμβάνουν οι άλλοι. Το πρόσωπο μπορεί να γίνει αφήγηση μόνο εφόσον δημιουργεί ερωτήματα στους ανθρώπους που βιώνουν την ύπαρξή του: η εγγύτητα μετατρέπεται έτσι σε υπαρξιακή σταθερά. Κατ' αυτό τον

η τεράστια τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής μέσα από μια αλυσίδα μικροεπεισοδίων τρόπο ο Φάις μετατοπίζει την ιστορική ύπαρξη του θέματός του στο χώρο μιας φαντασιακής ανασυγκρότησης της εσωτερικής του ζωής, των αντιφάσεων και των φιλοδο­ ξιών που το συναπαρτίζουν, με άλλα λόγια στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του in statu nascendi. Δε νομίζουμε να έχει επιχειρηθεί κάτι παρόμοιο στην πεζογραφία μας, με την εξαίρε­ ση κάποιων πειραματισμών του Γιάννη Μπεράτη (Στρόβιλος). Ο Φάις έχει υφάνει έναν ιστό φαντασιακών συνειρμών που υποδεικνύουν το μυστήριο του προσώπου και ταυτό­ χρονα την πολυεδρικότητα της ιοτορικότητάς του, χωρίς να καταφεύγει σε παρωχημέ­ να ερωτήματα ταυτότητας και εθνικής συνείδησης, μολονότι φαίνεται να τον απασχο­ λούν και ενίοτε να εκτρέπουν την προσοχή του [Σεφέρ Τορά, (γράφει), τετράγωνη γρα­ φή, φορητή πατρίδα... (σ. 82), δήλωση που αποτελεί και την αισθητική μήτρα της γρα­

φής του, κατά την άποψή μας]. Επιπλέον δε μας γνωρίζει μια μοναδική προσωπικότη­ τα, αλλά μας βυθίζει στην εκστατική ένωσή μας με τη δημιουργικότητά της, το υπαρ­ ξιακό της φρόνημα, αν επιτρέπεται εδώ η ορθόδοξη αναφορά. Και ταυτόχρονα μέσα από τα διακείμενα άλλων συγγραφέων διαμορφώνεται η κειμενικότητα ενός δικού του υπαρξιακού χώρου, εστιασμένου γύρω από καλλιτεχνικά διλήμματα, γλωσσικούς διχα­ σμούς, προσωπικές φοβίες. Και πάνω απ' όλα αυτά ο αναγνώστης μπλέκεται στον ιστό των αλληλοδιαδόχων σεφιρώθ που τον παίρνουν από τον ένα σταθμό στον άλλο και πλάθουν μαζί του την εικόνα ενός αρχανθρώπου της καλλιτεχνικής ηθικής, όπως τον διαμόρφωσε ο σκληρότατος 20ός αιώνας. Πρέπει να δούμε αυτά τα κομμάτια αφηγήσεων ως εκφάνσεις και εκρο­ ές της προσωπικότητας του Καΐμη προς τους άλλους, σαν μυστικά μονοπάτια προς έ­ να αόρατο βιβλίο γενέσεως του υπαρξιακού μυστηρίου αυτού του συγκεκριμένου αν­ θρώπου. Η αφήγηοη του Φάις είναι το Sefer Yetsirah, το βιβλίο γενέσεως του μύθου ενός ανθρώπου, η εσωτερική βιωμένη του πραγματικότητα, όπως προσελήφθη από τους άλλους, και όχι ως μύθευση του ατομικού του εγώ. Μόνο μέοα από τα μάτια των άλλων δηλούται το συγκεκριμένο κάθε ύπαρξης και καταλαμβάνει το χώρο της στη συλλογική ιστορία μιας κοινωνίας. Ο Φάις συμπλέκει ιστορία και φαντασία για να χαρτογραφήσει τις φάσεις μιας ψυχής, ώρες και στιγμές κατά τις οποίες το άτομο μετουσιώθηκε σε κοινό χρόνο και λόγο αυ­ τοκατανόησης. Οι ομιλητές κατανοούν ποιοι είναι καθώς μιλούν για την απόλυτη ετε­ ρότητα του Καΐμη. Το ίδιο συμβαίνει και με τους αναγνώστες του Φάις· «ο δρόμος που τραβάς, όχι αυτό που είσαι» (σ. 57), ένας homo viator είναι ο αφηγητής και ο αναγνώ­

στης του και περπατάνε μέοα στην ψυχή ενός ανθρώπου που δεν είναι ο εαυτός τους

42 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

και δεν μπορεί να είναι αντίγραφο του εγώ τους. Το βιβλίο του Φάις είναι κείμενο ηθουργίας και κατά συνέπεια θεουργίας- το μηδενιστικό χάος της ιστορίας και το ακόμα οδυνηρότερο χάος της ανθρώπινης ψυχής αναγνωρίζονται, εναρμονίζονται και συμφι­ λιώνονται μέσα από τη μυστική επιρροή του λόγου. Η γραφή είναι λοιπόν ακόμα χρήσι­ μη, η γραφή μπορεί να είναι λοιπόν σημασία,

Στο ποτάμι του μύθο υ

βρασίδας καραλης

Η Ελένη Λαδιά στις σελίδες του βιβλίου Ποταμίσιοι έρωτες κα­

ταγράφει τη ζωή ενός συνόλου ανθρώπων, η οποία και αποτελεί ένα μείγμα μυθολογίας, θρησκείας, παγανισμού, κάτι ανάμεσα στο παράδοξο, το αληθινό και το εξωπραγματικό. Στην αρχή η συγγραφέας προβληματίζεται πώς ν' αρχίσει την αφήγηση των τεσσάρων γυναικών: της γιαγιάς Φωτεινής και των τριών εγγονών, της Αργυρώς, της Κλειώς και της Λητώς. Τελικά διαλέγει ν' απλώσει παράλληλα τις ιστορίες όλων, από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, δίνοντας μια τετραδιάστατη εικόνα στον αναγνώστη. Κυρίαρχο ρόλο στην πλοκή του έργου παίζει ένας ποταμός, ο ο­ ποίος διατρέχει τη ζωή και τα όνειρα των ηρώων διαμορφώνοΠ οταμίσ ιοι έρ ω τες

ντάς τα κατά κάποιο τρόπο. Μερικές φορές μετατρέπεται σε κα-

αθηνα, εστία, 2002. ςελ. 206

ταφύγιο, άλλοτε σε εραστή και κάποτε γίνεται αιτία κάθαρσης. Οι ηρωίδες, προεκτάσεις μυθολογικών προσώπων, κι όπως θα

'λεγε ο Eric Berne, χωρίς αυθεντικές σχέσεις, δρουν μέσα στις σελίδες του βιβλίου κου­ βαλώντας καθεμιά τους το ψυχολογικό βάρος ενός συγκεκριμένου δραματικού τριγώνου, σύμφωνα με το οποίο αναγκάζονται να παίζουν και να εναλλάσσονται στους τρεις ρόλους του Σωτήρα, του Διώκτη και του θύματος, μέσα σ' ένα χρόνο αδιαφοροποίητο, όπου δη­ λαδή δεν είναι ευδιάκριτο το χθες από το τώρα. Η ζωή τους, εγκλωβισμένη σε αποσπασματικές εικόνες, ξεδιπλώνεται μέσα από θεϊκές, μυθολογικές και παγανιστικές ταυτίσεις. Μοιάζουν να βασανίζονται από τη δυαδικότητα της ανθρώπινης ψυχής και μες στην αλαζονεία τους οι ανθρώπινες υπάρξεις, ξεπερνώ-

το δραματικό τρίγωνο μυθολογίας, θρησκείας και ανθρώπινων καταστάσεων ντας το μέτρο, βλασφημούν, ονομάζουν εαυτούς θεούς, για να εισπράξουν τελικά την ανά­ λογη τιμωρία. Η Φωτεινή, η οποία ταυτίζεται με τη μυθολογική βασιλοπούλα Τυρώ, είναι κόρη αυστηρού πατέρα, σκληρής μητριάς, και ερωτεύεται τον ποταμό με πάθος. Εκεί, τελείως γυμνή, με­ ταμορφώνεται από κορίτσι σε πανάρχαιο γυναικείο πρότυπο και ενώνεται σωματικά και ψυχικά με τον ποταμό. Το παιδί που γέννησε αυτή η ένωση ξεψύχησε στην κοίτη, μένο­ ντας δίπλα στον πατέρα του, σαν το μυστικό του ποταμίσιου έρωτα. Αυτός ο έρωτας στοιχειώνει τη Φωτεινή, η οποία με τη σειρά της στοιχειώνει το ίδιο της το σπίτι. Χρόνια μετά, οι εγγονές, συμμετέχοντας όχι μόνο στην κληρονομιά αλλά στην ίδια Ουσία και τα κύτταρα Μνήμης με την προμάμη τους, το επισκέπτονται κι απορροφούν τους δικούς της κραδασμούς, αυτούς με τους οποίους διαπότισε το σπίτι η Φωτεινή και

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 43

οκόρπισε στον αέρα του. Εκεί ζωντανεύουν οι δικοί τους ανεκπλήρωτοι και άτολμοι έρω­ τες. Οι αναμνήσεις τους μπλέκονται με μυθολογικά συμβάντα, ενώ τα κομματιασμένα τους όνειρα γίνονται εφιάλτες. Οι θρυμματισμένες ζωές τους καθαγιάζονται, βουτηγμένες στα νερά της μνήμης τους. Όλες οι σταγόνες του αιώνιου ποτάμιου έρωτα είτε χαίρονται είτε πνίγονται στα νερά του. Στις σελίδες του βιβλίου οι γυναίκες παλεύουν, είτε σαν μέγαιρες, επαναστατημένες, τρι­ χοτομημένες, είτε υποταγμένες στη μοίρα. Μόνες απέναντι στο θεριό που λέγεται άντρας ή ζωή, με κύριο καταφύγιο το νερό, παραμένοντας ως το τέλος ερεβώδεις μορφές του Βυθού και της Τρέλας, ενώ η μοίρα παίζει σημαντικό ρόλο. «Μοίρα προδιαγεγραμμένη, έ­ να γνώριμο πεπρωμένο».

Όλοι μοιάζουν σφραγισμένοι, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο χάρισμα, παραδείγματα προς απο-

οι γυναίκες παλεύουν, είτε σαν μέγαιρες, επαναστατημένες, είτε υποταγμένες στη μοίρα φυγήν, λειψοί και αταίριαστοι, σαν ήρωες που μετριούνται αρνητικά με την τύχη τους, κι α­ ναβιώνουν για να παίξουν τους ίδιους ρόλους, για να κάνουν τα ίδια λάθη. Όλα τα πρόσωπα έχουν σχέση με τον ποταμό του χωριού τους ή της πατρίδας τους, «νερό ποταμού όχι θάλασσας, αυτό είναι άλλο νερό», λέει η συγγραφέας.

Ο λόγος μεστός κι απέριττος, σημειώνει τα τραύματα της ελληνικής γλώσσας «ανεπαισθήτως», ενώ η γλαφυρότητα κι ο λυρισμός δίνονται με μέτρο. Το ίδιο το κείμενο απλώνεται μεταξύ μυθολογίας, θρησκείας και ανθρώπινων καταστάσε­ ων, ανταποκρινόμενο κι αυτό σ' ένα άλλο δραματικό τρίγωνο. Η Ε. Λαδιά μάς έχει συνηθίσει στη θεοποίηση αρχέτυπων συμβόλων, όπως το νερό. Εδώ με τη μορφή ενός μυητικού ποταμού δηλώνεται ο Έρωτας και η Ζωή, με τη βροχή δηλώ­ νεται ο θάνατος, ο οποίος ταυτόχρονα αποτελεί σημείο κάθαρσης, ενώ ο ποταμός, με τη σκοτεινή του όψη, υπενθυμίζει πως το καλό και το κακό συνυπάρχουν. Η συγγραφέας συμβουλεύει «Μην μπεις στη σκοτεινή πλευρά κάποιου ». Είναι όμως αυτό εφικτό; Ή μή­ πως αυτό το οποίο μας έλκει περισσότερο είναι η σκοτεινή πλευρά των άλλων και του ε­ αυτού μας; Ο κόσμος τον οποίο δημιουργεί η Ε. Λαδιά εμφανίζεται οικείος της, τόσο που θα 'λεγε κα­ νείς πως οι ήρωες αποτελούν κομμάτια της δικής της ψυχής, εντούτοις όλοι διατηρούν τις Μυθικές Ουσίες και καταβολές τους. Η ιστορία τους θα μπορούσε να είχε συμβεί στην αρχαιότητα, στο Μεσαίωνα ή στις αρχές του 21ου αιώνα: μόνο οι παρεμβολές των ειδήσεων σε τοποθετούν στο σήμερα. Στο χρόνο της αφήγησης, Άνθρωποι, Μνήμες και Νερό, ρευστά και πρόσκαιρα, συνυπάρ­ χουν, ενώ τα γεγονότα υπάρχουν από πιο πριν και θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν και μετά, δηλώνοντας την επαναληπτική ροή της εμφάνισης των πράξεων ή τη θεατρική κυκλικότητα της ζωής. Ο δυνάστης χρόνος παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, αναπαράγει τα γεγονότα σαν μνήμες και τα επαναφέρει. Χρόνος και νερό ρέουν, πλέκουν και καθαγιάζουν τα πάντα χωρίς αρχή και τέλος. Η Ε. Λαδιά, ενώ μοιάζει να ωθεί το μυθιστόρημα σ’ ένα τέλος, το μεταθέτει στο επόμενο κεφάλαιο συνεχώς κι επανέρχεται για να μπει όλο και πιο μέσα στα γεγονότα, αναλύοντας τις αιτίες και τις ρίζες τους, δημιουργώντας έτσι ένα επαναλαμβανόμενο, σαν κύμα, τέλος. ΤΟΥΛΑ Μ. ΡΕΠΑΠΗ

44 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Το φ ευγ α λέο απόλυτο

Η αναζήτηση και η διεκδίκηση του απόλυτου στη ζωή μέσω

της τέχνης, η δημιουργία ως εκτόνωση μιας πιεστικής ανάγκης, η συρρίκνωση της ιδιωτικής σφαίρας ως απόρροια της ολοκλη­ ρωτικής αφοσίωσης στην καλλιτεχνική έκφραση συνθέτουν το βασικό προβληματισμό του Δημοσθένη Δαββέτα στο τελευταίο του βιβλίο Ο ιδανικός έρωτας. Παράλληλα εκφράζονται εξίσου ενδιαφέροντες στοχασμοί για τις προϋποθέσεις που καθιστούν γνήσιο και αυθεντικό, ως προς τις προθέσεις του, ένα έργο τέ­ χνης και για το αν τελικά η δημιουργική ενασχόληση μας συστή­ νει το βαθύτερο εαυτό μας. Ο Δημοσθένης Δαββέτας, θεωρητι­ κός τέχνης με έδρα του το Παρίσι και με πλούσιο έργο τόσο ποι­ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΔΑΒΒΕΤΑΣ Ο ιδανικός έρωτας ΑΘΗΝΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, 2002.

ητικό όσο και πεζογραφικό, στο εν λόγω πεζογράφημα συναιρεί κατά τη συνήθη τακτική του το δοκιμιακό λόγο και την αμιγώς μυθιστορηματική δομή- αφηγηματικός τρόπος ο οποίος παραπέ­ μπει μεταξύ άλλων σε μεγάλους Ευρωπαίους συγγραφείς. Το βι­ βλίο του μπορεί να διαβαστεί είτε ως δοκίμιο για την τέχνη με τις

αναφερθείσες προεκτάσεις είτε ως νουβέλα. Και στις δύο περιπτώσεις η ανάγνωση αποδεικνύεται ιδιαίτερα ευχάριστη και αβίαστη, καθώς ο Δ. Δαββέτας δεν έχει καθόλου διά­ θεση να περιπλέξει περαιτέρω την ήδη πολυσύνθετη θεματική του. Μέσω μιας απλά δια τυπωμένης ιστορίας και με εύστοχα για την εκδίπλωση της πλοκής ευρήματα αφήνει να προβληθούν ορισμένες θέσεις που τον απασχολούν σαφώς εντονότερα από την τύχη των προσώπων του. Ένας νεαρός ζωγράφος αναζητεί την καλλιτεχνική του ταυτότητα στη Νέα Υόρκη στα μέσα της δεκαετίας του '8 0 καθώς και την ιδανική σύντροφο που πιστεύει ότι θα κερδίσει μέ-

λειτουργικός συγκερασμός υπαρξιακών στοχασμών και πλούσιας μυθιστορηματικής δράσης σω της τέχνης του. Οι πίνακές του αποκρυσταλλώνουν μύχια συναισθήματα και τίθενται στην εξυπηρέτηση μιας καθαρά εσώτερης επιδίωξης. Στον αντίποδα του κεντρικού ήρωα βρίσκεται ένας εξίσου ικανός Γερμανός ζωγράφος, ο οποίος μέ την πάροδο του χρόνου θεωρεί ότι η τέχνη του χάνει σε αυθεντικότητα. Οι αλληγορίες είναι προφανείς και δηλώ­ νονται μέσα από αντιθετικά ζεύγη όπως δημιουργία-προσωπική ζωή, εμπορικότητα-ποιότητα έργου τέχνης. 0 Δ. Δαββέτας μελετά επίμονα αυτά τα δίπολα για να διαπιστώσει εντέλει την ανατροφοδότησή τους. Η ευρεία απήχηση ενός καλλιτεχνικού δημιουργήματος δε μειώνει την εγγενή αξία του, αντίθετα τη διακονεί. Όταν η τέχνη απορρέει από ένα δυσερ­ μήνευτο όσο και επιτακτικό καθήκον, όταν εκπληρώνει έναν απόλυτα προσωπικό στόχο και όταν εξωτερικεύει ψυχικά φορτία, τότε αξιώνεται ως μοναδική καλλιτεχνική έκφραση. Η ιδιωτική ζωή προσφέρεται αναγκαστικά και ίσως ασύνειδα θυσιαστήριο στο βωμό της δημιουργίας, αλλά δεν παύει να λειτουργεί καθοριστικά και παρεμβατικά ως αστείρευτη πηγή έμπνευσης και ερεθισμάτων. Το περατωμένο έργο αναπόφευκτα φέρει την ιδιοσυ­ γκρασία του δημιουργού του. Το οδυνηρό τίμημα της δημιουργίας είναι ένα αναπόδραστο αίσθημα ανικανοποίητου που θεραπεύεται μόνο με ομοιοθεραπεία, με περισσότερη, εντα­ τικότερη δημιουργία. Το έργο τέχνης, τέλος, δεν απεικονίζει παρά μια απέλπιδα, εξ ορι­ σμού ατελέσφορη, απόπειρα εγκιβωτισμού του ιδανικού, του αναπότρεπτα φευγαλέου. Το σκεπτικό αυτό δεν περιορίζεται στα εικαστικά δημιουργήματα αλλά υπαινικτικά προσεγγί­

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 45

ζει και τη συγγραφή, διαδικασία αναλόγως απαιτητική και επίπονη. Συλλογισμοί ίσως απλουστευτικοί, εκφρασμένοι ωστόσο με ακρίβεια και σαφήνεια. Αξίζει να επισημανθεί ο λειτουργικός συγκερασμός υπαρξιακών στοχασμών και πλούσιας μυθιστορηματικής δρά­ σης. Μια ισόρροπη συνύπαρξη δοκιμιακής, λιτής γραφής και μυθοπλαστικής δύναμης που αποφέρει σε υπολογισμένες δόσεις συγκίνηση, αγωνία και ένταση, λιν ά πανταλεων

«την οριστική απουσία, την εξ αποστάσεως οτύση».

(από το βιβλίο, σ. 31) Τ ιμαλφ ή κα ι ιζήματα του έρωτα

Έχω διαπιστώσει και άλλοτε ότι ο Σωτήρης Πα-

στάκας είναι, μεταξύ των άλλων, ένας ασκημένος, επαρκής παρατηρητής, που έχει μάθει να μην παραθεωρεί τις κρίσιμες διαπλάσεις της πραγματικότητας μέσα στην ευρύτερη ενδοψυχική λίμνη. Αυτοπεριοριζόμενος γλωσσικά, ιδιοσυγκρασιακά α­ ντιστατικός, γνώστης των περισσότερων παραδοσιακών ποιη­ τικών τρόπων, γνωρίζει πότε πρέπει να εμπιστευτεί τις ανα­ γκαίες κειμενικές εντάσεις και τις συναφείς αντιθέσεις/ρήξεις, προκειμένου να προωθηθεί χωρίς πρόβλημα η λειτουργι­ κή μείξη των ιδεαλιστικών αποτιμήσεων και των αληθοφανών βιωματικών εμπειριών. Στην αμέσως προηγούμενη ποιητική ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ Νήσος Χίος ΑΘΗΝΑ, ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ, 2002. ΣΕΛ. 64

του εργασία, τον Κοινωνό των αποστάσεων, που εκδόθηκε α­ πό τη «Νεφέλη» το 1997, εξετάστηκε σε ικανοποιητικό βαθμό το άνοιγμα του χάσματος που διευρύνεται μέρα με τη μέρα μεταξύ του -διχασμένου έτσι κι αλλιώ ς- εγώ και του μυστη-

ριακού ή, επί το επιεικέστερον, Ετέρου. Με την πρόσφατη συλλογή των σαράντα επτά αποστροφών, ο ποιητικός λόγος επανέρχεται στο θέμα της συγκλήρωσης του υποκει­ μένου με την ερωτική μισο-ιδεατή, μισο-αληθινή, μισο-παρανοϊκή Άλλη, μέσα σ' ένα ρευστό τοπίο απώσεων, καταφάσεων, αρνήσεων, υπαναχωρήσεων κι άλλων κρίσιμων τριβών, που είθισται να ταλανίζουν αλλά και να δικαιώνουν την αυθεντία της (μοναχι­ κής) ύπαρξης. Έχοντας κατά νου την παλαιότερη αφοριστική του δήλωση «η πραγματικότητα, δείγμα παλιών εμπειριών που πρέπει να συνθέσουμε εκ νέου» (1997), ο Σ. Παστάκας, διε-

ρευνώντας τα αίτια και τα αιτιατά μιας κοινότατης ερωτικής ιστορίας, που συναρμολογείται σχεδόν αποφθεγματικά σε μια φασματική Χίο, η οποία «ως παρωνυχίδα εισφρύε ι/κ ι επανέρχεται» (σ. 46), οριοθετεί με τακτ έναν παλλόμενο συγκινησιακό μικρόκο-

σμο, που μας αφορά σε όλες του μάλιστα τις λεπτομέρειες, γιατί εκεί ακριβώς ανιχνεύεται η αβελτηρία μας να είμαστε εντέλει Άλλοι. Στη δήλωση «Τελικώς, είναι αληθι­ νός ο πόνος/που νιώθω, για τον ψεότικο/τον έρωτά σου» ή στην εξόφθαλμη αντίφαση «Το πιο αστείο: να είναι/ψεύτικος ο πόνος μου./Αληθινός ο έρωτός σου» (σ. 12 και

18 αντίστοιχα) δεν υπονομεύεται μόνο η όποια προοπτική σύνταξης του ερωτικού υπο­ κειμένου στο (απρόσιτο μάλλον) ίνδαλμά του, αλλά διακωμωδείται πεισματικά το πρό­ τυπο της επικοινωνιακής πλήρωσης διά της οεξουαλικής ομιλίας των δύο φύλων. Τα εξόφθαλμα μάλιστα συμπτώματα θα επαναδιατυπωθούν συνοπτικά στο τριακοστό έ­ νατο κομμάτι της συλλογής κατά τρόπο που θυμίζει την κλινική περιγραφή απτού νοσή-

46 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ματος. Παραθέτω: «Το φθινόπωρο ως ψυχισμός:/η θλίψη που έρχεται έξωθεν/και μας συνθλίβει. Φοβόμουν,/την μελαγχολική του προέλαση,/την παρέλαση των ανολοκλήρωτων/αισθημάτων, την καθεστηκυία/τάξη των παθών. Φοβόμουν,/την επιβαλλόμενη θλίψη,/το αργόσυρτο παραμιλητό,/τον αποχρωματισμό των λέξεων,/τον αποσυντονισμό των βημάτων,/φοβόμουν, πως αποτελούν τα εμφανή/τεκμήρια συγκεκριμένης νόσου!» (σ. 47). Η παρρησία του καταληκτικού δίστιχου στις συνδηλώσεις της ο. 21

προλέγουν άλλωστε τη μη κάθαρση, τη μάταιη αλλά τόσο γοητευτική διολίσθηση του Εγώ στο Εσύ. «Η αγάπη με είχε κάνει Ψωροπερήφανο/η άρνησή σου με έκανε Ψυχία-

αυτοσαρκαζόμενος, καυστικός, ενίοτε αποφατικός, ο λόγος του ποιητή παραμένει πάντοτε ηδύς τρο/» Παράλληλα με την υπερεγωτική θέση-έπαρση «Όλοι μπορούμε να 'μαστε/θεοί για ένα βράδυ » (σ. II) θα μαρτυρείται πάντα η εγγενής αβελτηρία της οντολογικής μας

επιβεβαίωσης μέσα στην απρόοπτη, επιφανειακά προσπελάσιμη Ετερότητα: «Απόστρατος των αισθημάτων/θεωρούμαι και περιφέρομαι./Καθημαγμένος των λέξεων/προδό­ της των όρκων/ληστής της προοπτικής/ανεφάρμοστος του μέλλοντος//ο ανέσπερος του έρωτα/εγκληματίας πολέμου» (σ. 48). Η σκόπιμη αυτή ρητορεία, καταγωγική της

μεγάλης μυθιστορηματικής παράδοσης του 19ου αιώνα, υποστηρίζει την όλη απομυ­ θοποιητική δράση του στίχου τραβώντας ως τα άκρα τις ψευδολυρικές αλληλουχίες. Αυτοσαρκαζόμενος, καυστικός, ενίοτε αποφατικός, ο λόγος παραμένει πάντως ηδύς:

Όλα τα σύγχρονα Βιβλία στις καλύτερες τιμές της αγοράς

Στο κέντρο της Αθήνας, στην Εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής. Το Βιβλιοπωλείο που σέβεται πάνω απ' όλα τους πελάτες του και τους δίνει τη δυνατότητα με ελάχιστα χρήματα να δημιουργήσουν μια σπουδαία Βιβλιοθήκη.

Το Βιβλιοπωλείο που έχει τη δυνατότητα διάθεσης στο κοινό όλω ν των Βιβλίων της ελληνικής πεζογραφίας, ακόμη και σπάνια, μαζί με χιλιάδες βιβλιοπροσφορές επώνυμων εκδοτικών οίκων με έκπτωση από 50-90%.

ΒΙΒΛΙΟΧΑΜΟΖ Γ. Γενναδίου 5, Τηλ. 2 1 0 -3 8 2 4 6 2 9 . Ανοιχτά κάθε μέρα από 9 π.μ.-9 μ.μ.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 47

οι λύσεις που προτείνει η αισθητική του Σ. Παστάκα υπακούουν οε ένα καλώς συγκρο­ τημένο σχέδιο λεκτικής δράσης όπου το (δήθεν) πλεονάζον είναι παραπλήρωμα ανα­ γκαίο της όλης αποτύπωσης. Σπάνια σε απογοητεύει αυτή η απομυθοποίηση της φενά­ κης μιας πλευράς του έρωτα. Οι πειστικές καταγραφές συναγκωνίζονται η μια την άλ­ λη σε εννοιολογική ευθύτητα. Το ότι η συλλογή αυτή αρχίζει με τη λέξη «αλίμονο (ο.

7) και κλείνει με τη λέξη «αγάπη» (ο. 55) υπογραμμίζει εμφατικά το ανέφικτο της απώ­ τερης υπαρξιακής ευδαιμονίας. Κι εκεί ακριβώς που άλλοι, πρωτόλειοι ή μη, θα κατέ­ θεταν μια λίγο πολύ ανιαρή προσωπική μαρτυρία, ο Σ. Παστάκας αναβαθμίζει τα ελάσσονα σε μια κλίμακα δευτεροβάθμιων αποχρώσεων έκδηλης εμβέλειας. Η απορία της σ. 19 είναι καταστατική, θέλω να πω ανάγει την ερωτική παιδιά σε τραγικό αδιέξοδο: «...Κι αν για την πραγματική οδύνη/αρκείένας ανύπαρκτος έρωτας;» Μήπως όλα αυτά

είναι, επίσης, όνειρο μέσα στο όνειρο; Νομίζω ότι επ' αυτού θα έχει κάτι να μας πει προσεχώς ο κατ' επάγγελμα ψυχίατρος Σ. Παστάκας.

Π ολύπτυχος πο ιη τικός λόγ ος

γιοργος βεης

Η ποιητική συλλογή Τελετή στο κύμα συνεχίζει και

προεκτείνει την πορεία της Άντειας Φραντζή στον ποιητικό λόγο. Η συγκεκριμένη πορεία άρχισε να χαράσσεται με την Περιπέτεια μιας περιγραφής (1978). Η Μεταποίηση υλικών (1982), η Με­ ταγραφή ημερολογίου (1984), το Σχεδόν αίνιγμα (1987) και το Στεφάνι (1993) συγκρότησαν μια σπειροειδή ανέλιξη και όχι μια

ανεπεξέργαστη ευθεία. Η Τελετή στο κύμα, με την πολύπτυχη θεματική και κυρίως μορφική της αρματωσιά, επισφραγίζει και υπογραμμίζει τη γόνιμη συνεισφορά της ποιήτριας. Ο βιωματικός πυρήνας αποτελεί, κατά κανόνα, το «οπλοστάσιο» των ποιητών. Ο έρωτας, ο χρόνος, ο θάνατος, η υπαρξιακή εμ­ ΑΝΤΕΙΑ ΦΡΑΝΤΖΗ Τελετή στο κύμα ΑΘΗΝΑ, ΝΕΦΕΛΗ, 2002. ΣΕΛ. 56

βάθυνση είναι διαχρονικοί και υπερτοπικοί θεματικοί άξονες του ποιητικού φαινομένου και λίγο πολύ εντοπίζονται, όχι βε­ βαίως με την ίδια ένταση ούτε με την ίδια ευστοχία, σε όλες τις ποιητικές καταθέσεις. Ο βιωματικός πυρήνας της Άντειας Φρα­

ντζή, ωστόσο, περιλαμβάνει ως σημαντική και μία ακόμη παράμετρο: την ιδιότητα του ανθρώπου που όχι απλώς διαβάζει ή και γράφει, αλλά επιπροσθέτως διδάσκει λογοτε­ χνία. Η Τελετή στο κύμα δείχνει ότι η βαθιά γνώση της ποιητικής λειτουργίας, γνώση που δεν εξαντλείται στο απόθεμα του homo faber αλλά προεκτείνεται στην περιοχή της θεωρίας και της φιλολογίας, συνδυασμένη με ευαισθησία και συγκινησιακή μεταδοσιμότητα, μπορεί να δώσει εύχυμους ποιητικούς καρπούς. Οι αναφορές στο έργο άλλων ποιητών αφθονούν στα ποιήματα της Άντειας Φραντζή, αλλά είναι δημιουργικά αφομοι­ ωμένες και προσωπικά διαρθρωμένες από την ποιήτρια, ώστε να αποτελούν γόνιμο σή­ μα της ποιητικής της. Τα βασικά θέματα της συλλογής -σ ε ποικίλες εκδοχές και προε­ κτάσεις αλλά και σε αξιοσημείωτη συλλειτουργία- είναι η ποίηση και η ύπαρξη: «Της λογοτεχνίας περιπέτεια Μέσα σε βιβλιογραφίες κοιμάσαι Και δεν ακούς τα νύχια μου να σ ' ακουμπούν Να μεγαλώνουν τα ρήματα Τα σύμφωνα να γίνονται σήματα να τρίζουν τα φωνήεντα».

48 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Οι οτίχοι της Άντειας Φραντζή είναι συναισθηματικά διαυγείς και συγκινησιακά ισχυροί. Τα περισσότερα ποιήματα της Τελετής στο κύμα είναι ποιήματα ποιητικής εμποτισμένα με υπαρξιακή αναζήτηση, αλλά το διττό κέντρο της συλλογής (τα τρία ποιήματα της ο­ μότιτλης με τη συλλογή ενότητας και τα τέσσερα ποιήματα της ενότητας «Επιπλέον το κύμα») αγκαλιάζει τον υπαρξιακό πυρήνα σχεδόν αποκλειστικά, προϋποθέτοντας όμως την ποιητική λειτουργία και ως θέμα και ως πρακτική: «Τώρα που το σκοτάδι έγινε πυκνό ξέρω πως το αόρατο ποίημα βρίσκεται κά­ που γύρω και περιμένει υπομονετικά το ύστερο κύμα.

[...] Καλοκαιράκι ένας αέρας φυσά και σηκώνει την άμμο­ πεταλούδες μωβ-άοπρες στο κύμα μνήμα βαθύ της θάλασσας μπλε. Το χώμα γλιστρά μες στο χώμα».

0 κύριος θεματικός άξονας, η συλλειτουργία ποιητικής έκφρασης και υπαρξιακής δυ­ ναμικής, εγκοιτώνεται και στη μορφική ποικιλοτροπία της συλλογής: ποιήματα έμμε­ τρα (π.χ. «της αρυθμίας», «της επιφάνειας και της αφάνειας», «της προσφυγιάς») ε­ ναλλάσσονται με ελευθερόστιχες ποιητικές μορφές (π.χ. «της τραγουδίστριας», «Η χα­ ριστική γουλιά»), ενώ στις προαναφερθείσες ως διττό κέντρο της συλλογής ενότητες κυριαρχεί η φόρμα του ποιήματος σε πεζό (ο. 24-29). Οι πτυχές της ποιητικής μορ­ φής -κατά μια εκδοχή ίσως κοινότοπη, αλλά όχι και a priori εσφαλμένη- καθρεφτί­ ζουν τις πτυχές της ύπαρξης· αντανακλούν την πολυπλοκότητά της και τις ποικίλες εκ­ φάνσεις της. Η Άντεια Φραντζή ευστόχησε ποιητικά. Έδωσε ποιήματα με μοντέρνα γεύση, παρά την έμμετρη χροιά αρκετών στίχων, η οποία εκπέμπει μια αύρα εκ πρώτης όψεως πα­ ραδοσιακή (ο ελεύθερος στίχος, άλλωστε, είναι το εμφανέστερο αλλά όχι το θεμελιωδέστερο και αναγκαίο γνώρισμα της νεωτερικότητας). 0 μοντερνισμός της Τελετής στο κύμα αναδύεται και από το επαρκές ποσοστό «άλογου» στοιχείου («Αναστενάζει η

σκόνη», «Τα μάτια της σκόρπισαν την κόρη χαρτοπόλεμο», «Το σημάδι που αφήνει η σιγή/Της ανάσας που φεύγει απ' το σώμα» κ.ά.)- επίσης αναδύεται από την υψηλό­ βαθμη δραματικότητα που -όπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί (Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, τχ. 58, 2002, ο. 97-99 )- είναι βασικό χαρακτηριστικό των ποιημά­ των της συλλογής. Η δραματικότητα δεν εξαντλείται σημασιολογικά στην τραγικότητα

ποιήματα με μοντέρνα γεύση, η οποία εκπέμπει μια αύρα εκ πρώτης όψεως παραδοσιακή ως σημαινόμενο, αλλά επεκτείνεται και δικαιώνεται ως «κίνηση», ως πυκνή διαδοχή εικόνων, ιδεών, συναισθημάτων (δράω-ω σημαίνει «πράττω», «κινούμαι»). Τα ποιήμα­ τα της Άντειας Φραντζή είναι γεμάτα κίνηση: γλωσσική, ρυθμική, συναισθηματική, νοηματική. Απομονώνουμε ως απλή ένδειξη τις κατακλείδες τριών κεντρικών ποιημά­ των (ο. 24, 25, 26): «Ο κόσμος γίνεται η τελετή της συνήθειας. [...] Ο κόσμος γίνεται η τελετή της αθωότητας. [...] Ο κόσμος γίνεται η τελετή στο κύμα». Η συνήθεια, η α­

θωότητα (όπως και πολλά άλλα) ανήκουν οργανικά στο κύμα της ζωής- σε αυτό κά­ ποιες και κάποιοι πιστεύουν πως υπάρχει θέση και για την ερωτικότερη πτυχή της λο­ γοτεχνίας: την ποίηση,

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

δημητρης κοκορης

ΔΙΑΒΑΖΩ 49

ΞΕΝΗ

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Μ ικρές δό σ εις δεξιοτεχνίας Σ’ αυτό τον τόμο περιλαμβάνονται τέσσερις νουβέλες του Τζόζεφ Κόνραντ (1857-1924), του ξεριζωμένου Πολωνού που ταξίδεψε σε θάλασσες εξωτικές, μιλούσε γαλλικά κι έγρα­ φε αγγλικά με εξαιρετική δύναμη, ομορφιά και απλότητα. Τα ταξίδια του τον κληροδότησαν αναπόφευκτα με το αίσθημα του απάτριδος και του πλάνητος, κάτι που αντανακλάται έντο­ να και στο έργο του. Τη γραφή του διαπνέει αόριστα μια χροιά εξωτική, η οποία όμως υπονομεύεται από το έκδηλο ειρωνικό πνεύμα. Σήμερα κανείς δεν αμφιβάλλει για την απήχηση και την επιρροή που άσκησε το έργο του σε πολλούς μεταγενέστεΤΖΟΖΕΦ ΚΟΝΡΑΝΤ Το πανδοχείο των δύο μαγίσσων ΜΤΦΡ.: Κ. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘΗΝΑ, ΡΟΕΣ, 2002. ΣΕΛ. 192

ρούς του συγγραφείς, αλλά και σε σύγχρονούς του, όπως ο Χεμινγουέι, ο Φιτζέραλντ, ο Φόκνερ και σε ένα ευρύτερο πε­ δίο ο Μπόρχες και ο Μάρκες. Ενόσω ακόμη ζούσε συγκαταλεγόταν στους σημαντικότερους υπηρέτες του μοντερνισμού. Όλοι οι χαρακτήρες στις τέσσερις νουβέλες της ανά χείρας έκ­ δοσης αποσιωπούν ένα δυναστευτικό αίσθημα μοναξιάς. Όμως πίσω από τη μελαγχολική απομόνωσή τους κρύβεται μια

πιεστική επιθυμία να μοιραστούν ένα επαχθές φορτίο, ένα μυστικό που αδυνατούν να επωμιστούν μόνοι τους. Εκείνο που ξεχωρίζει σε όλα τα κείμενα του τόμου είναι η α­ πειλητική, υποβλητική και συχνά τρομακτική ατμόσφαιρα. Ο αφηγητής έντεχνα υφαίνει γύρω από την ιστορία ένα αδιόρατο αλλά πολύ δραστικό πέπλο μυστηρίου. Η απειλή που κυκλώνει τα πρόσωπα, μολονότι παρουσιάζεται πάντα απρόσμενη, αιφνιδιάζει κυ­ ρίως τον άμεσα εμπλεκόμενο στην ιστορία, καθώς ο αναγνώστης είναι προϊδεασμένος από την αρχή. Αυτή η προετοιμασία μιας αναπόδραστης και άκρως δυσάρεστης έκπλη­ ξης επιτυγχάνεται τόσο με τη λεπτομερέστατη περιγραφή του χώρου όσο και με τη λε­ πτολόγο απόδοση των πλέον αδιάφορων φαινομενικά ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστι-

η γραφή του Κόνραντ έχει μια χροιά εξωτική, η οποία υπονομεύεται από το έκδηλο ειρωνικό πνεύμα κών. Και στις τέσσερις νουβέλες ο χώρος δράσης χρωματίζεται ανοίκειος για τα πρό­ σωπα, εφιαλτικά απόκοσμος, γεγονός που από μόνο του δρα επιβαρυντικά για την ψυ­ χολογία των πρωταγωνιστών. Πρόκειται για τόπους στους οποίους κατέφυγαν είτε τυ­ χαία είτε αναγκαστικά, προσωρινά πάντα. Οι ίδιοι οι άνθρωποι των ιστοριών φαίνεται ότι έχουν επιλεχθεί προσεκτικά από το συγγραφέα καθώς εμφανίζονται ιδιαίτεροι, πα­ ράξενοι όχι μόνο στους τρόπους αλλά και στην όψη, και οπωσδήποτε ιδιόρρυθμοι. Εξαρχής μοιάζουν άνθρωποι οι οποίοι ασύνειδα έλκουν το αλλόκοτο. Οι περιπέτειές τους είναι ασυνήθιστες έως εξωπραγματικές. Επί παραδείγματι: οι επισκέπτες ενός ε­ ρημικού πανδοχείου βρίσκουν φριχτό θάνατο από δολοφονικά κρεβάτια· ένας μεθυ­ σμένος καταλήγει εξόριστος σε νησί, με τη ρετσινιά του αναρχικού- το πλέον ένθερμο μέλος μιας αναρχικής οργάνωσης αποδεικνύεται δόλιος πληροφοριοδότης· ένας εξε­ ζητημένος κόμης καταρρακώνεται όταν πέφτει θύμα ληστείας. Ο αφηγητής των ιστο­

50 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ριών αυτών (πιθανότατα πρόκειται για τον ίδιο σε όλες τις νουβέλες) επωμίζεται μια ι­ διαίτερα σοβαρή ευθύνη καθώς μεταφέρει στον αναγνώστη φορτισμένες εξομολογή­ σεις. Παρίσταται αυτήκοος μάρτυρας καυτών εκμυστηρεύσεων. Αναλαμβάνει δηλαδή το ρόλο του συμπαραστάτη ανθρώπων που επείγονται να αποφορτιστούν από το βά­ ρος ενός εφιαλτικού και κάποτε επονείδιστου βιώματος. Η τελική αποκάλυψη, μολονό­ τι δε συγκρίνεται σε ένταση με τα αρχικά συναισθήματα αγωνίας και τρόμου, αμοιβαία για αναγνώστη και αφηγητή, δεν έρχεται ποτέ ανακουφιστική. Ακόμα και με την εκδίπλωση της ιστορίας, ο συγγραφέας αφήνει σημεία εκκρεμή, υπαινισσόμενος σε τόνο δυσοίωνο ότι οι συνέπειες του αφηγούμενου συμβάντος δεν έχουν αναπτυχθεί σε όλο τους το εύρος, ότι ο κύκλος της φρίκης δεν έχει κλείσει. Στα κείμενα αυτά μπορεί κανείς να διακρίνει απαστράπτοντα κάποια στοιχεία που ανα­ πτύσσονται εκτεταμένα σε ορισμένα αριστουργηματικά μυθιστορήματα του Κόνραντ ό­ πως η Νίκη ή ο Λόρδος Τζιμ. Οι επιδέξιες ανατροπές στη χρονική αλληλουχία, η εντυ­ πωσιακή εικονογραφική δεινότητα, οι πολλαπλές γωνίες αφήγησης είναι κάποιες από τις συγγραφικές τεχνικές του, εμφανείς και στις νουβέλες. Η άρτια τεχνική συνδυάζε­ ται με αμιγώς αναγνωστικές χάρες όπως η συναρπαστική πλοκή, οι ζωντανοί, πειστικοί χαρακτήρες, το λεπτότατο χιούμορ, οι έμμεσοι αλλά πάντα ευκρινείς νυγμοί φιλοσοφι­ κών, υπαρξιακών ζητημάτων, η συμβολική αναγωγή των αναπαριστώμενων στο χαρτί. Συνοψίζοντας, οι τέσσερις αυτές νουβέλες προσφέρουν μία μικρή γεύση από τη δεξιοτεχνία ενός πολύ γοητευτικού συγγραφέα,

λιν ά πανταλεων

ΜΕΛΕ ΤΗ

Ο φ ιλ ό σ ο φ ο ς και ζω γρ άφ ος ποιητής

Τη Ρίτσα Φράγκου-Κικίλια την άκουσα πρώ­

τη φορά να μιλάει για τον Σικελιανό στο Γαλλικό Ινστιτούτο του Βόλου, πριν από είκοσι τρία χρόνια. Στα χρόνια που πέρασαν το ενδιαφέρον και η αγάπη της για τον ποιητή διαρκώς επιβεβαιώ­ νονταν. Ένα ακόμα δείγμα της ακούραστης δουλειάς της, γραμ­ ματολογικής και φιλολογικής, του έργου της για την αποκατά­ σταση των Απάντων του Σικελιανού και τη μελέτη και ερμηνεία της ποίησής του είναι και η παρούσα μελέτη, η οποία, μέσα α­ πό γνωστά και άγνωστα κείμενα και ντοκουμέντα, ανασυνθέτει την εικόνα του ανθρώπου και του ποιητή με έγνοια και ακρί­ βεια, αναδεικνύοντας τη γοητεία του ανθρώπου και των στίχων. ΡΙΤΣΑ ΦΡΑΓΚΟΥ-ΚΙΚΙΛΙΑ ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ Β αθ μίδες μύησ ης ΑΘΗΝΑ, ΠΑΤΑΚΗΣ, 2002. ΣΕΛ. 328

Έχοντας εποπτεία της σχετικής βιβλιογραφίας και ερευνώντας αδιάκοπα τα αρχεία του Σικελιανού, η Ρ. Φράγκου-Κικίλια τονί­ ζει την «οργανική συνέχεια της σικελιανικής λυρικής σκέψης», καθώς ο ποιητής αναζητά την Αλήθεια, μέσα σε έναν κόσμο συγκροτημένο από αξίες και οράματα. Η μελέτη χωρίζεται σε

τρία μέρη, που λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία μεταξύ τους. Και τα τρία ασχο­ λούνται με προβλήματα του έργου του ποιητή, θέτουν νέα δεδομένα για τη μελέτη του ή προτείνουν νέες ερμηνείες. Χαρακτηριστικοί είναι και οι τίτλοι τους, «ο στοχαστής», «ο ορφικός», «αυτός και οι άλλοι».

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 51

Σε επίπεδο νέων στοιχείων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το κείμενο «Παν ο Μέγας», η μία από τις τρεις «μυσταγωγικές» διαλέξεις που έδωσε ο Σικελιανός το 1909 στην αίθουσα του περιοδικού Παν, το οποίο διηύθυνε ο φίλος του Αρίστος Καμπάνης. Οι διαλέξεις αυ­ τές οτόχο είχαν να προετοιμάσουν το κοινό για την επικείμενη έκδοση του Αλαφροΐσκιωτου, του έργου που εμπεριέχει στην ουσία τις προγραμματικές διακηρύξεις του μόλις ει-

κοσιπεντάχρονου ποιητή. 0 «Παν ο Μέγας» είναι η μόνη από τις τρεις διαλέξεις που δια­ θέτουμε, μέχρι στιγμής τουλάχιοτον, και η Ρ. Φράγκου-Κικίλια που το ανέσυρε από τη λή­ θη το θεωρεί κείμενο εμβληματικό, ιδιαιτέρως σημαντικό για τη σικελιανική έρευνα, ε­ πειδή ακριβώς αντανακλά την αυτοπαιδεία του Σικελιανού και προοιωνίζεται τη μελλοντι­ κή ανάπτυξη του στοχασμού του. θεωρώντας την αρχειακή έρευνα ως την εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την ανάγνωση του έργου του ποιητή κατά τη βούληση του ίδι­ ου και έχοντας επίγνωση ότι η έρευνα αυτή βρίσκεται σε μηδενικό σημείο, η Ρ. Φρά­ γκου-Κικίλια φέρνει στο φως άλλο ένα σημαντικό κείμενο του Σικελιανού, προσχέδιο ε­ νός μείζονος ηεζογραφικού του έργου, με τον τρόπο των γάλλων μυστικών, το οποίο θα έφερε τον τίτλο το ομώνυμου ποιήματος από την πέμπτη Συνείδηση, το Κατορθωμένο σώμα. Έναν τίτλο που, όπως αποδεικνύεται από τις παρατηρήσεις της μελετήτριας, ο Σι-

κελιανός είχε εμπνευστεί από έναν ύμνο που ψαλλόταν στα μυστήρια του Μίθρα, διαμέ­ σου της μετάφρασης του G.R.S. Mead (perfect body, corps parfait). Και με τον όρο «κα­ τορθωμένα σώματα» εννοεί τους τρανούς μυσταγωγούς, που μέσα από την άσκηση και τη σιωπή πλησιάζουν τα κατορθωμένα σώματα των θεών. Έχουμε δηλαδή να κάνουμε με τη θέωση, σταθερή συνιστώσα και ύψιστο σκοπό στο έργο του Σικελιανού. Μια θ έ ο ση που επιτυγχάνεται μέσα από την πορεία προς την κορυφή, την ορφική «ορειβασία», στην οποία επίσης επανειλημμένως επανέρχεται η Ρ. Φράγκου-Κικίλια. Όταν ερμηνεύει λόγου χάρη τον άπαξ συναντώμενο χαρακτηρισμό του Κάλβου ως συνέστιου των θεών ή σχολιάζει την «προαιώνια ορφική φωνή», ένα ανέκδοτο κείμενο, μια ομιλία του ποιητή προς τους στρατιώτες της Θράκης τον Ιούνιο του 1931, η οποία φωτίζει την άποψή του για την Ποίηση-πράξη, για την ορφική αναδημιουργία και λύτρωση. Παράλληλα, η ερευνήτρια συμβάλλει στην επίλυση του βιβλιογραφικού προβλήματος του Σπερματικού Λόγου, το οποίο πρώιμα είχε εντοπίσει ο Γ. Π. Σαββίδης, με μια σει­ ρά παρατηρήσεις που αφορούν και την πρόσληψή του από τους ξένους φίλους και ο­ μότεχνους του ποιητή. Ενώ πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι τεκμηριωμένες προτάσεις της για την επανερμηνεία μιας επιστολής του στην Άννα, η οποία συμπυκνώνει κατά τη συγγραφέα όλη την κοσμοθεωρία του: «[...] ζω την Ενότητα που δεν προσφέρεται σε λόγια, γιατί είναι Ένα με το βάθος του Όλβου της Σιωπής [...]». Στην προκειμένη περί­ πτωση, με ενδελεχή διακειμενική μελέτη τόσο της χρήσης του όρου όλβου όσο και της σιωπής, η Φράγκου-Κικίλια καταλήγει να ορίσει το βάθος αυτό ως ορφικό. Οι παρατηρήσεις της για τη θέση της γυναίκας στον Αλαφροϊσκιωτο αλλά και στα «σε­ ξουαλικά ποιήματά» του, τα οποία αναφέρονται στο sexus με την ιερή, αρχετυπική και κοσμική έννοια που είχε στις πρώτες κοινωνίες η σύζευξη των φύλων, επίσης αναδεικνύουν το θήλυ ως σταθερό και ενοποιητικό στοιχείο του σικελιανικού στοχασμού- είτε πρόκειται για τη μάνα, την αδελφή, τη γυναίκα του λαού ή την αγαπημένη στον Αλαφροίσκιωτο, είτε για την πρωτοεικόνα της θηλύτητας στο Λίλιθ ή την αγαπημένη που στη Με­ λέτη θανάτου, ως άλλο πρωταρχικό θήλυ, τον οδηγεί στη μέθεξη και την τελείωση. Τέ­

λος, καταγράφονται οι πολλαπλές επιρροές που δέχτηκε ο Σικελιανός από τους σύγχρο­ νους ομότεχνούς του, Έλληνες και ξένους, εμφανέστατες και επισημανθείσες πολλές φορές, αφανείς και πρωτοφανέρωτες κάποιες άλλες. Να σταθούμε ιδίως στη σχέση του με τον Schure και τον Saint-Yves d' Alveydre ή τον Giordano Bruno. Το εσωτεριστι-

52 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

κό παίγνιο στο οποίο επιδίδεται η συγγραφέας όταν παραβάλλει στοιχεία από τη ζωή του ποιητή με αντίστοιχα από το βίο του Saint-Yves d' Alveydre προσδίδει μια άλλη διά­ σταση στη μεταξύ τους σχέση - και μια ανάλαφρη νότα στο κείμενό της. Με όλες αυτές τις επισημάνσεις, πολλές από τις οποίες έχουν δημοσιευτεί ήδη σε επι­ στημονικά περιοδικά, αλλά αποκτούν άλλη δυναμική λόγω της συγκέντρωσής τους, η Φράγκου-Κικίλια προσπαθεί να ανασκευάσει όχι μία αλλά πολλές κυρίαρχες απόψεις για τον Σικελιανό. Όπως του Α. Καραντώνη που λίγο μετά το θάνατο του ποιητή τον χαρα­ κτηρίζει «λειψό φιλόσοφο», χειραγωγούμενο από έναν «ευδαιμονιστή ζωγράφο» κι ένα «Διονυσιακό που τυχαίνει κι όλας να χειρίζεται τη γλώσσα και την τέχνη των στίχων σα μεγάλος ποιητής»1. Ή την άποψη ότι ο Σικελιανός δεν είχε επαφή με τις εξελίξεις της ε­ ποχής του, ειδικά στην Ευρώπη, και η σκέψη του είναι θρεμμένη κατά κύριο λόγο με το αρχαιοελληνικό πνεύμα. Ή την άλλη άποψη, που τον θέλει απολιτικό και απομονωμένο στο γυάλινο πύργο του. Με την παρούσα μελέτη της, η συγγραφέας υπογραμμίζει την ε­ νότητα του φιλοσοφικού οικοδομήματος πάνω στο οποίο ο Σικελιανός στήριξε το έργο του, υπερβαίνοντας τη γνωστή διάκριση του Παλαμά κατά την οποία υπάρχουν ποιητές φιλόσοφοι και ποιητές ζωγράφοι και όντας ιεροφάντης και αθλητής, μύστης και ζωγρά­ φος μαζί. Ρίχνει φως στην καίρια πολιτική και κοινωνική του παρέμβαση, στο μικρασια­ τικό ή στο κυπριακό λόγου χάρη, στοιχείο αδιάσειστο της καθολικής βίωσης της πραγ­ ματικότητας που τον χαρακτήριζε αλλά και της μεγάλης του ευαισθησίας και διαύγειας. Ανεβαίνει μαζί του το Γολγοθά της αγωνίας για το νόημα της ανθρώπινης μοίρας, της θέωοης και της αποθέωσής του. Μια μελέτη ουσίας, με πρωτότυπα συμπεράσματα, γραμμένη με αγάπη για έναν από τους μεγαλύτερους ποιητές μας. τιτικα δημητρουλια 1. «Στοχασμοί για την ποίηση του Αγγέλου Σικελιανού», Νέα Εστία, τχ. 611,1952. Σελ. 26.

Δ Ο Κ Ι Μ Ι Ο

Το αλφ άβητο του σ υγγραφ έα

Οι επίδοξοι συγγραφείς μυθιστορημάτων πιθανότατα

να δοκιμάσουν ανακούφιση εντρυφώντας στο άκρως κατατοπι­ στικό αυτό εγχειρίδιο του James Frey. Καθηγητής Δημιουργικής JAMESΝ. FREY Πώ$ να γράψετε ένα πραγματικά καλό μυθιστόρημα

συγγραφέας ο ίδιος, ο J. Frey στο βιβλίο του προτείνει λύσεις

Μ

σκόπελοι, προσκόμματα δυσπέλαστα και λάθη επίμονα που απο-

jf

Γραφής Μυθιστορήματος στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ και σε φλέγοντα προβλήματα που ταλανίζουν κάθε αρχάριο μυθιστοριογράφο. Ζητήματα που φάνταζαν δυσεπίλυτα, ανυπέρβλητοι θάρρυναν ή και ανέστειλαν την τριβή με τη γραφή ταξινομούνται εδώ και απλοποιούνται. Ένα πραγματικά καλό μυθιστόρημα αποδεικνύεται πως είναι αποτέλεσμα σωστής οργάνωσης και ηει-

JAMES FREY

θαρχημένης τήρησης ορισμένων κανόνων. Αρκεί κάποιος να

Πώς να γράψετε ένα

γνωρίζει σαφώς πέρα από το τι θέλει να γράψει και το πώς. Ο

πραγματικά κ α λ ό μυθιστόρημα συγγραφέας του βιβλίου τον βοηθάει επαρκώς και στα δύο. Η ΠΕΤΡΟΣ τςαπιληι γνωριμία με τους χαρακτήρες του έργου, η προετοιμασία της σύγκρουσης, η ανάπτυξη της θέσης, της κεντρικής ιδέας δηλο·

μτφρ .:

αθηνα, ανατολικός, 2002. ςελ . 208

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 53

δή, η κλιμάκωση της διήγησης είναι μερικά μόνο από τα πεδία με τα οποία κάποιος ο­ φείλει να έχει εξοικειωθεί πλήρως, προτού αποπειραθεί να γράψει. Για να πάρουμε μια πιο ολοκληρωμένη γεύση του πνεύματος του βιβλίου αντιγράφουμε ορισμένους υπότιτ­ λους: «Τι έχει μεγαλύτερη σημασία - και δεν είναι το ταλέντο», «Τα μαθηματικά της συγ­ γραφής μυθιστορημάτων, ή, για να φτάσετε εκεί, συνεχίστε να πληκτρολογείτε, ακόμη και μετά από μεθύσι», «Τι να κάνετε όταν η μούσα σας πηγαίνει διακοπές». Ακολουθώντας την προτεινόμενη μεθοδολογία μπορεί κανείς να είναι βέβαιος, σύμ­ φωνα πάντα με τις υποδείξεις και υποσχέσεις του γράφοντος, πως το μυθιστόρημά του θα τύχει πολύ καλής υποδοχής. Γραμμένο σε ύφος ανάλαφρο, ίσως κάπου και ιλα­ ρό, μπορεί να λειτουργήσει σαν σχεδιάγραμμα για τη δόμηση του πλάνου εξέλιξης του επικείμενου μυθιστορήματος. Σημαντικά προσόντα του βιβλίου ας θεωρηθούν η κατα­ νοητή γλώσσα και γενικότερα η ιδιαίτερα εύληπτη μορφή του. Τα συγκεκριμένα παρα­ δείγματα και η εύστοχη παραπομπή στη σχετική βιβλιογραφία ενισχύουν την εικόνα ε­ νός δυνατού βοηθήματος. Ίσως όμως αυτή η παιγνιώδης και η συχνά παράταιρα χιουμοριστική παρουσίαση ανα­ κουφίσεων συγγραφικών πονοκεφάλων να αποσιωπά τον κίνδυνο η συγγραφή να αντιμε­ τωπιστεί σαν εξίσωση με δεδομένη λύση- να ελαχιστοποιεί παραπλανητικά την προοπτική μήπως οι χρήσιμες και πρακτικές συμβουλές εκληφθούν ως αλάνθαστες συνταγές. Πά­ ντως, σε κάθε περίπτωση ο συγγραφέας αφήνει ένα μικρό περιθώριο παραβίασης των κανόνων σε εκείνους που πιστεύουν πως διαθέτουν ένστικτο (διάβαζε ταλέντο). Ενδιαφέρον θα ήταν (αν και με αρκετές επιφυλάξεις) το βιβλίο αυτό να διαβαστεί όχι μό­ νο ως οδηγός συγγραφής, αλλά και ανάγνωσης μυθιστορημάτων, λιν ά πανταλεων

ΜΑΡΤΥΡΙ Α

Όταν το ρεπορτάζ ε ίναι τέχνη

Τελικά, είναι Καπισίνσκι ή Καπουσίνσκι; Οι δύο τίτ­

λοι που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο» τον θέ­ λουν «Καπισίνσκι». Όταν όμως επισκέφτηκε τη χώρα μας, πολ­ λές ελληνικές εφημερίδες τον παρουσίασαν ως «Καπουσίνσκι», ενώ και στην επίσημη παρουσίαση του Έβενός. Το χρώ­ μα της Αφρικής, του άλλου βιβλίου του που κυκλοφορεί στα

ελληνικά, ακόμα και ο Έλληνας εκδότης του αναφέρθηκε σε αυτόν ως «Καπουσίνσκι». Μάλλον η δεύτερη εκδοχή είναι η σωστή, αλλά εμείς θα ακολουθήσουμε αυτή που διαβάζουμε στα εξώφυλλα των δύο εξαιρετικών βιβλίων του χαλκέντερου δημοσιογράφου και συγγραφέα από την Πολωνία. Ο πόλεμος του ποδοσφαίρου κυκλοφόρησε σχεδόν ταυτόχροΟ π ό λεμο ς του π ο δο σ φ αίρ ου μτφρ .: ζωγια μαυροειδη αθηνα, μεταίχμιο, 2002. ςελ. 320

να Με τον ΈΡενο και έχει πολλά κοινά Με αυτόν. Και τα δύο βιβλία αποτελούν συλλογές ρεπορτάζ, πολεμικών ανταποκρίσεων, ταξιδιωτικών σημειώσεων από την Αφρική των τελευταίων σαράντα χρόνων. Βεβαίως, ενώ στον Έβενο μονοπωλεί το εν­

διαφέρον του συγγραφέα η μαύρη ήπειρος, στον Πόλεμο του ποδοσφαίρου προστίθε­ ται και η εξίσου πολύπαθη Νότια Αμερική.

54 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ο συγγραφέας, εβδομήντα ετών σήμερα, υπήρξε ο πρώτος ξένος ανταποκριτής της Πολωνίας. Έχει ταξιδέψει σχεδόν παντού στον πλανήτη και έχει καλύψει δημοσιο­ γραφικά την ταραγμένη πολιτική κατάσταση στην Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική, πολλές φορές με κίνδυνο της ζωής του - όπως άλλωστε γίνεται φανερό και μέσα από τις σελίδες των βιβλίων του. Κονγκό, Νιγηρία, Γκάνα, Αλγερία, Ονδούρα, Σαλβαδόρ είναι μ ερ ικο ί από τους σταθμούς των περιηγήσεων του Καπισίνσκι. Μάλιστα, η ποδοσφαιρική συνάντηση

κριιστάλλινη αφήγηση αλλά και διείσδυση πίσω από τα γεγονότα, στη «σκοτεινή πλευρά της σελήνης» ανάμεσα στην Ονδούρα και το Σαλβαδόρ, η οποία κατέληξε σε πραγματικό πόλεμο μεταξύ των δύο χωρών, έδωσε και τον τίτλο στο συγκεκριμένο βιβλίο. Σκηνές φρίκης και ανείπωτης βαρβαρότητας συνυπάρχουν με εικόνες υπερβατικής ομορφιάς αλλά και σπάνιας ανθρωπιάς. 0 Καπισίνσκι συνδυάζει άψογα την πολιτι­ κή ιστορία χωρών του λεγάμενου Τρίτου κόσμου με την κουλτούρα, τη μυθολογία, την απόκρυφη ανθρωπογεωγραφία τους. Συνδυάζει επίσης το οδοιπορικό με την προσωπική μαρτυρία, το ημερολόγιο και την εξομολόγηση, και όλα αυτά με γνήσια στοχαστική διάθεση αλλά και χιούμορ, χωρίς να ξεπέφτει στη φτηνή ψυχολογία και το ανώδυνο φολκλόρ. Γνήσιος μαθητής του Ηρόδοτου (τον οποίο δεν έπαψε να με­ λετά σε όλη του τη ζωή - είναι μάλιστα το θέμα του επόμενου βιβλίου του), ο Καπισίνσκι μάς δίνει μια γνώριμη μεν όψη του Τρίτου κόσμου, αλλά μας ωθεί στο να συ­ μπάσχουμε με τους ανθρώπους του, χωρίς καμία στιγμή να γίνεται ηθικοδιδακτικός. Όπως έχει δηλώσει σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Καθημερινή (1 Δεκεμ­ βρίου 2002): «Η δημοσιογραφία σού δίνει την ευκαιρία να πατάς στη γη. Εγώ είχα την ευκαιρία να παρατηρήσω και ν' ακούσω τους ανθρώπους, τη γλώσσα τους, τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον κόσμο και τον ερμηνεύουν. Η γνώμη τους σε δια­ μορφώνει. Βγαίνεις από τον εαυτό σου, απ' τον μικρόκοσμό σου». Ωστόσο, ο Καπισίνσκι έχει κατ' επανάληψη γράψει ότι το ρεπορτάζ είναι σαν το ψω­ μί που «έχει γεύση όσο είναι φρέσκο, έπειτα από δυο μέρες μπαγιατεύει, έπειτα α­ πό μία βδομάδα μουχλιάζει και είναι για πέταμα». Αυτός ήταν και ένας από τους λό­ γους που τον ώθησαν να μετατρέψει τα ρεπορτάζ του σε λογοτεχνία. Και γι' αυτό έ­ χει δηλώσει ότι κάθε βιβλίο του είναι το δεύτερο μέρος κάποιου άλλου που δε γρά­ φτηκε ποτέ. Αυτό το «πρώτο βιβλίο» είναι τα ρεπορτάζ που έγραφε εν δράσει. Τα βιβλία που εξέδωσε στη συνέχεια αποκαλύπτουν όλα όσα κρύβονται πίσω από μια πληροφορία, ένα γεγονός. Τελικά, έγραψε είκοσι τόμους, διότι όταν τελείωνε μια αποστολή και ξαναδιάβαζε τις ανταποκρίσεις, συνειδητοποιούσε ότι είχε χαθεί η α­ τμόσφαιρα, το άρωμα της εποχής και του τόπου. Την ίδια στιγμή, δεν παύει να επα­ ναλαμβάνει ότι το γράψιμο ενός βιβλίου είναι τρομακτικό. Με τα λόγια του ίδιου: «Υπάρχει πάντα η αγωνία να ελέγξεις ένα υλικό που σε υπερβαίνει, να κατορθώ­ σεις να αποδώσεις με ακρίβεια όλα όσα έχεις σκεφτεί και νιώσει. Αυτό είναι ακό­ μα πιο δύσκολο και αυτό είναι που στο τέλος αφήνει μια αίσθηση αποτυχίας. Πρα­ κτικά, κάθε βιβλίο που γράφεις είναι και μια ήττα. Διότι ποτέ δεν είναι αυτό που εί­ χες αρχικά στο μυαλό σου». Η περίπτωση του Καπισίνσκι πάντως ξαναφέρνει στην επιφάνεια τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η σχέση δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας. 0 ίδιος, και αυτό φαί­

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 55

νεται και μέσα από τα γραπτά του, πιστεύει ότι, σε αντίθεση με ό,τι νομίζουν οι πε­ ρισσότεροι, η δημοσιογραφία είναι καλός αγωγός της λογοτεχνίας, επιβεβαιώ νο­ ντας και τα λεγάμενα του φίλου του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, του οποίου όλα σχεδόν τα μυθιστορήματα ξεκίνησαν σαν ρεπορτάζ που είχαν δημοσιευτεί σε εφη­ μερίδες. Όπως και να 'χει, οι τόποι του Καπισίνσκι διατηρούν ακέραιη τη μυστική τους έλξη αλλά δεν έχουν τίποτα το εξωτικό, που να παραπέμπει στο εύκολο θέαμα. «Ποτέ δεν με εντυπώσιαζε ο λεγόμενος εξωτισμός», γράφει, «αν και αργότερα έζησα κά­ μποσο χρόνια σ ' έναν κόσμο που οριζόταν ως εξωτικός. Δεν έχω γράψει ούτε για κυνήγια κροκοδείλων ούτε για κυνηγούς κεφαλών, αν και αναγνωρίζω πως είναι θέματα ενδιαφέροντα. Ανακάλυψα όμως για τον εαυτό μου μιαν άλλη πραγματικό­ τητα, που με έλκυε περισσότερο από ένα ταξίδι σε κάποιο χωριό μάγων ή στα πάρ­ κα άγριων ζώων» (σ. 22). Ο πόλεμος του ποδοσφαίρου, όπως και ο Έβενος, αποτελεί προϊόν εξαντλητικής

(και ριψοκίνδυνης) έρευνας. Τα κείμενα αυτά θυμίζουν τη δημοσιογραφία μιας άλ­ λης εποχής, όταν ακόμα ήταν ένας μακρινός συγγενής της λογοτεχνίας, και επιβε­ βαιώνουν περίτρανα τη φήμη του Καπισίνσκι ως μετρ του ρεπορτάζ. Ωστόσο, η α­ ξία του συγγραφέα δεν έγκειται μόνο στην κρυστάλλινη αφήγησή του, αλλά και στο ότι γνωρίζει πώς να διεισδύει κάτω από τα γεγονότα. Το ρεπορτάζ του ενημερώνει, πληροφορεί, χωρίς όμως να εφησυχάζει, να εδραιώνει νέες προκαταλήψεις. 0 Καπισίνσκι ξέρει πώς να αφήνει άθικτο το πρωτογενές υλικό, εμπλουτίζοντάς το όχι τόσο με νέες πληροφορίες αλλά με διεισδυτικές παρατηρήσεις και σχόλια, χωρίς να νοθεύει την πρώτη ύλη αλλά, αντίθετα, να την αναδεικνύει. Είναι αναπόφευκτο σε μια τέτοια πληθωρική συλλογή ορισμένα κείμενα να βαραί­ νουν περισσότερο από άλλα, ωστόσο η γραφή του Πολωνού δημοσιογράφου έχει τέτοια ποιότητα στο σύνολό της που ξεφεύγει τελείως από τον επικαιρικό χαρακτή­ ρα του ρεπορτάζ, παραπέμποντας στις κορυφαίες πολεμικές ανταποκρίσεις του Χεμινγουέι, του Όργουελ και, βέβαια, στην αίσθηση του απροσπέλαστου, του μαγικού και του αποτρόπαιου που είχε η Λατινική Αμερική ενός Άμπροουζ Μπιρς ή η Αφρι­ κή του Κόνραντ. θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ και στην εξαιρετική μετάφραση της Ζώγιας Μαυροειδή, η οποία συμβάλλει τα μέγιστα σε αυτό το πραγματικά συγκλονιστικό ταξίδι όχι μόνο σε άλλους τόπους και πολιτισμούς, αλλά και στις πιο παράδοξες, αλλόκοτες πτυχές του ανθρώπινου ψυχισμού,

η λιαε μαγκλιν η ς

Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α

Κραυγή μέσα από το αίμα

Στις 3 Ιουνίου 1835, ο εικοσάχρονος αγρότης Πιερ Ρι-

βιέρ σκοτώνει εκ προμελέτης την έγκυο μητέρα του, την αδερφή του και τον αδερφό του. Το υπόμνημα που συνέταξε μέσα στη φυλακή -το οποίο θεωρείται προγενέστερο του εγκλήματος, αφού σκόπευε να το γράψει πριν από το έγκλημα- έδωσε την αφορ­ μή για μια βασική αντιπαράθεση: πρόκειται για το λόγο ενός εγκληματία ή για το παρα­ λήρημα ενός τρελού; Το κείμενο αυτό, στρατηγικής σημασίας όσον αφορά την απόφα-

56 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ση του δικαστηρίου, χρησιμοποιήθηκε για να αποδειχτεί ο καταλογισμός ή το ακαταλό­ γιστο του Πιερ Ριβιέρ. Ουσιαστικά, πρόκειται για τη διαμάχη του δικαστικού με τον πρωτοεμφανιζόμενο τότε ψυχιατρικό λόγο και με την ψυχιατρική να διεκδικεί δυναμικά ένα χώρο παρέμβασης στα επιστημονικά πράγματα στα οποία κυριαρχούσε ο θετικισμός. Η αντιπαράθεση του δικανικού με τον ψυχιατρικό λόγο, του δημοσιογραφικού με το λόγο της κοι­ νής γνώμης και η αναπόφευκτη εμπλοκή του θεωρητικού λό­ γου κάνουν το βιβλίο εξαιρετικά επίκαιρο, αφού συνειρμικά παραπέμπουν σε δικές μας τρέχουσες πραγματικότητες κειμέ­ νων που γράφτηκαν πριν από τις πράξεις. Μεταξύ των άλλων, έγραφε στο υπόμνημά του ο αγρότης Πιερ Ριβιέρ το 1835: «Ήθελα να αψηφήσω τους νόμους, μου φαι­ νόταν ότι αυτό θα αποτελούσε για μένα τιμή. Στην αρχή θα έ­

ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΩ Εγώ, ο Πιερ Ριβιέρ, που έσφαξα τη μητέρα μου, την αδερφή μου και τον αδερφό μου. ΜΤΦΡ.: ΓΙΑΝΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΑΘΗΝΑ, ΚΕΔΡΟΣ, 2002. ΣΕΛ. 368

βαζα την αναγγελία του γεγονότος και στο τέλος τους λόγους για τους οποίους το διέπραξα και μια πρόκληση προς τη δικαι­ οσύνη - ότι την αψηφώ για κάτι ανώτερο, τον απαθανατισμό μου, και όλα αυτά». Βέβαια, όπως σημειώνει ο Φουκό, για τη

μητροκτονία που διέπραξε ο Ριβιέρ πληρώθηκε με τη δόξα που ζητούσε. Εξοφλήθηκε όμως σε ψιλά. Γιατί την υπόθεσή

του την είχαν ήδη επισκιάσει δύο τρανταχτά γεγονότα της εποχής. Το πρώτο ήταν η δί­ κη και η εκτέλεση του Λασενέρ, ενός «εστέτ» του εγκλήματος, στον οποίο όλη η παρι­ σινή αριστοκρατία επιφύλαξε πραγματική αποθέωση. Το δεύτερο ήταν η πολιτική δίκη του Φιεσκί, ο οποίος είχε αποπειραθεί να σκοτώσει τον Λουδοβίκο-Φίλιππο. Επειδή μάλιστα η ποινή για τους βασιλοκτόνους και τους μητροκτόνους ήταν ο θάνατος, ο Ρι­ βιέρ, εξαιτίας του Φιεσκί, καταδικάστηκε σε θάνατο. Μετά όμως την εκτέλεση του Φιε­ σκί, ο Λουδοβίκος-Φίλιππος μετέτρεψε την ποινή του Ριβιέρ σε ισόβια κάθειρξη. Εκτός από το υπόμνημα του Ριβιέρ, το βιβλίο περιλαμβάνει το υλικό των ανακρίσεων, τις καταθέσεις μαρτύρων, τις ιατρικές γνωματεύσεις και τη δικογραφία που συντάχθη­ κε πριν από το τέλος της δίκης. Το ενδιαφέρον, όμως, για τον αναγνώστη συνίσταται

αναπαράσταση του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού σκηνικού της εποχής της παλινόρθωσης στη Γαλλία στην αναπαράσταση του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού σκηνικού της εποχής της παλινόρθωσης στη Γαλλία. Το μέγεθος της βίας ήταν αρκετά μεγάλο ώστε να πε­ ριοριστεί ως σύμπτωμα μιας ακραίας ατομικής περίπτωσης. Η πράξη του Ριβιέρ ήταν κραυγή ενάντια στη ζοφερή πραγματικότητα. Ήδη από το 1822 ο Αύγουστος Κοντ τό­ νιζε πως «η κατάσταση των εθνών θα παραμένει κατ’ απόλυτη αναγκαιότητα επαναστα­ τική, όσο οι ατομικές νοήσεις δεν θα έχουν συναινέσει ομόφωνα ως προς έναν ορι­ σμένο αριθμό γενικών ιδεών που να μπορούν να σχηματίσουν μια κοινή κοινωνική θε­ ωρία». Παρ’ όλα αυτά, η αγροτική τάξη ήταν ολότελα αποκλεισμένη και περιορισμένη

στο ρόλο του υπηκόου. Η έμπρακτη ανυπακοή των αγροτών στους νόμους για την ιδιο­ κτησία, τη στρατολογία, τη φορολογική μεταχείριση, τη ρύθμιση των χρεών κ.ά. εκδη­ λώθηκε ως έξαρση της ανομίας και της εγκληματικότητας των χωρικών και των λαϊκών τάξεων - πράγματα τα οποία ήδη εξηγούσαν κριτικά ο Φουριέ και οι οπαδοί του, και αργότερα ο Μαρξ και ο Ένγκελς. Στο σύστημα, όμως, απονομής της δικαιοσύνης και

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 57

των πειθαρχικών μεθόδων είχαν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται στοιχεία που μέχρι τότε δεν ήταν νομικώς κωδικοποιήσιμα. Ήδη από το 1810, η δυνατότητα βεβαίωσης της τρέλας απέκλειε τον προσδιορισμό μιας πράξης ως εγκληματικής και εξουδετέρωνε τη δύναμη της δικαιοσύνης πάνω στο δράστη του εγκλήματος. Η βιογραφία, λόγου χά­ ρη, αποκάλυπτε τον «εγκληματία» πριν καν από τη διάπραξη του εγκλήματος. Η προ­ σωπικότητά του γινόταν ανεξάρτητη από την εγκληματική πράξη. Λίγο αργότερα, το 1837, η περίφημη αλυσίδα των καταδίκων, αυτή η τρομερή πομπή του κόσμου των κολασμένων, αντικαταστάθηκε με την κλούβα. Στη δεκαετία ωστόσο του 1970, όλα αυτά φάνηκαν να αποτελούν προοίμιο μιας «κοινωνικής ορθοπεδικής» και της αθέατης αποκρυστάλλωσης των δομών της πειθαρχημένης κοινωνίας που, δύο αιώνες τώρα, συγγενεύει και ζει αρμονικά με τις «επιστήμες του ανθρώπου». Ο Μισέλ Φουκό θα δώ­ σει τη δική του ερμηνεία γύρω από τη σχέση εξουσίας και γνώσης στο κλασικό του έρ­ γο Επιτήρηση και τιμωρία, αξιοποιώντας μεταξύ των άλλων και την υπόθεση Ριβιέρ. Ανεξάρτητα όμως από τον Φουκό και τους συνεργάτες του που ανέσυραν το φάκελο αυτής της υπόθεσης, το υπόμνημα του Ριβιέρ καθαυτό είναι ένα κείμενο πολλαπλών α­ ναγνώσεων που, ύστερα από εκατόν εβδομήντα χρόνια, αποτελεί αυθεντικό ντοκουμέ­ ντο της εποχής του.

θαναςης βασιλείου

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ Ι Α

Η αναζήτηση της ψυχο δρ αμ ατικής μ εθ όδ ου

Δεκαέξι άρθρα συνθέτουν αυτό το

βιβλίο που έχει σκοπό να γνωρίσει το ψυχόδραμα στο ευρύ κοινό. Παρουσιάζονται και αναλύονται οι θεωρητικές του ανα­

mm

φορές, οι εφαρμογές του, η διαφοροποίησή του από άλλες θεραπευτικές τεχνικές, όπως η δραματοθεραπεία, το κοινω­ νιόδραμα και η ομαδική ανάλυση. Η εισαγωγή είναι της Zerka Moreno, συζύγου του εμπνευστή και ιδρυτή του ψυχοδράματος, και ο επίλογος της A. Schutzenberger, καθηγήτριας κοινωνικής και κλινικής ψυχολογίας. Οι συγγραφείς των άρθρων προέρχονται από διαφορετικές ε­ παγγελματικές περιοχές (ψυχίατροι, εργοθεραπευτές, κοινωνι­

Μ. KARP, Ρ. HOLMES, Κ. BRADSHAW TAUVON Το ψυχόδραμα, θεω ρία και πρακτική ΜΤΦΡ.: ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΠΕΝΤΑΡΑΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, UNIVERSITY STUDIO PRESS, 2002. ΣΕΛ. 420

κοί λειτουργοί κ.ά.). Η κοινή τους εκπαίδευση στο Διεθνές Κέ­ ντρο Ψυχοδράματος H0LWELL (Μ. Βρετανία) δεν αναιρεί την ετερογένεια των προσεγγίσεων και την ανομοιογένεια των θεω­ ρητικών αναφορών. Το ψυχόδραμα δημιουργήθηκε από τον J. L. Moreno (1889 1974) στις αρχές του 1 9 00 και πήρε την τελική μορφή του στα 1940. 0 Moreno σπούδασε γιατρός στη Βιένη και ειδικεύ­

τηκε στην ψυχιατρική. Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου εργάστηκε σε στρατόπεδο προσφύγων και μελέτησε τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των αν­ θρώπων στο πλαίσιο της κοινωνικής ομάδας. Στη δεκαετία του 1920 δημιούργησε το θέατρο που στηρίζεται στον αυτοσχεδιασμό και ανακάλυψε ότι οι συζυγικές σχέσεις μιας κοπέλας, της Barbara, βελτιώθηκαν από τότε που έπαιξε το ρόλο μιας πόρνης

58 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟ! 2003

που δολοφονείται. Το στοιχείο αυτό αποτέλεσε την απαρχή της αναζήτησης της ψυχοδραματικής μεθόδου. Το 1 9 2 5 εγκαθίσταται στις ΗΠΑ όπου ιδρύει το πρώτο θεραπευτικό θέατρο στο Beacon (Ν. Υόρκη). Το 1938 ολοκληρώνει το κλασικό ψυχόδραμα (μορενικό). Ο Moreno ορίζει το ψυχόδραμα ως «διαμέσου επιστημονική εξερεύνηση της αλήθειας της δραματικής μεθόδου» και αγγίζει ακραίες θέσεις μεγαλοϊδεατισμού υποστηρίζο­ ντας ότι «μία πραγματική θεραπευτική διαδικασία δεν μπορεί να έχει έναν λιγότερο α­ ντικειμενικό σκοπό παρά ολόκληρη την ανθρωπότητα». Κεντρικά στοιχεία της τεχνικής και της εφαρμογής του ψυχοδράματος είναι η σκηνή, ο πρωταγωνιστής, η ομάδα, το βοηθητικό εγώ, ο σκηνοθέτης, το μοίρασμα και η επε-

παράθεση στοιχείων της τεχνικής και της θεωρίας του μορενικού ψυχοδράματος ξεργασία. Δομικά θεωρητικά στοιχεία του είναι η αριστοτελική κάθαρση, η δημιουργι­ κότητα και ο αυθορμητισμός. Έννοιες ιδιαίτερα ασαφείς τα δύο τελευταία, αποδεικνύονται αδύναμα να οτηρίξουν μια επιστημονική θεωρία. Σε ό,τι αφορά την έννοια της αριστοτελικής κάθαρσης, ο Moreno την κατανοεί μόνο μέσα από τη σκηνική πα­ ρουσίαση της θεατρικής πράξης της τραγωδίας και πάνω σε αυτή οικοδομεί το ψυχό­ δραμα. Σύμφωνα όμως με τον Αριστοτέλη, ο ποιητικός λόγος είναι αυτός που κινητο­ ποιεί τον ψυχισμό του ανθρώπου και ηροκαλεί τη «δΓ ελέου και φόβου» κάθαρση και όχι η επί σκηνής δράση, την οποία υποβαθμίζει τονίζοντας ότι «δει γαρ και άνευ του ο­ ρόν ούτω συνεστάναι τον μύθον, ώστε τον ακούοντα τα πράγματα γινόμενα και φρίττειν και ελεείν εκ των συμβαινόντων». Την ίδια χρονική περίοδο που ο Moreno προσπαθεί να κατασκευάσει μια δική του θε­ ωρία, ο Freud εργάζεται και αυτός στη Βιένη και αναφέρεται στην καθαρτική μέθοδο μελετώντας τη θεραπεία της υστερίας μέσω της ύπνωσης, την οποία εγκαταλείπει στη συνέχεια για να περάσει στην τεχνική των ελεύθερων συνειρμών, στη θεωρία του ασυ­ νειδήτου και στη μεταβίβαση, που είναι οι ακρογωνιαίοι λίθοι της ψυχαναλυτικής θεω­ ρίας και πρακτικής. Φαίνεται ότι ο Freud υπήρξε η μεγάλη σκιά στη διαδρομή του Moreno. Αναζητά μία δική του θεωρία για τον ανθρώπινο ψυχισμό, διαφορετική από ε­ κείνη της ψυχανάλυσης, εισάγοντας όμως σε αυτή λάθρα ψυχαναλυτικές έννοιες και διαστρεβλώνοντας τη σημασία που τους έδωσε ο Freud. Στις ίδιες ατραπούς κινούνται και μεταγενέστεροι ψυχοδραματιστές. Προστρέχουν στη δεξαμενή της ψυχαναλυτικής θεωρίας, αναγνωρίζοντας εμμέσως την ένδεια της θεωρίας του ψυχοδράματος, και δανείζονται έννοιες, όπως μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση, αποδυναμώνοντας συχνά το περιεχόμενό τους και ανάγοντάς τες σε έναν ψυχολογικό ρεαλισμό. Το κλασικό ψυ­ χόδραμα θέτει πλήθος ερωτημάτων τόσο στο επίπεδο της μεθοδολογίας και της επι­ στημολογίας όσο και οτο επίπεδο της κλινικής πρακτικής. Εντούτοις η χρήση του ψυχοδράματος στη μακρόχρονη πορεία του, μπολιασμένη και με άλλες θεωρίες, παρήγαγε νέες μορφές ψυχοθεραπευτικών παρεμβάσεων. Από τη συνάντησή του στη Γαλλία με την ψυχαναλυτική θεωρία προήλθε το ψυχαναλυτικό ψυ­ χόδραμα (Anzieu, Lebovici, Kestemberg). Ο συνδυασμός του με τη θεωρία του C. Rogers έδωσε το ανθρωποκεντρικό ψυχόδραμα, ενώ η Anne Schutzenberger δημι­ ούργησε το τριαδικό ψυχόδραμα. Οι σχολές αυτές διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Τα άρθρα του παρόντος βιβλίου εγγράφονται κατά κύριο λόγο στο πλαίσιο του μορενι-

ΑΠΡΙΛΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 59

κού ψυχοδράματος. Οι ουγγραφείς παραθέτουν στοιχεία της τεχνικής και της θεωρίας του καθώς και κλινικό υλικό από ψυχοδραματικές σκηνές, με ιδιαίτερο ενθουσιασμό για τα θεραπευτικά αποτελέσματα, απέναντι στα οποία ο σκεπτόμενος αναγνώστης ο­ φείλει να σταθεί με επιφυλακτικότητα. Οι ασκούντες την κλινική εργασία γνωρίζουν καλά πόσο συγκροτημένοι θα πρέπει να είναι στη χρήση των εννοιών της ψυχικής αλ­ λαγής και της θεραπείας όσον αφορά ανθρώπους που είναι κυριευμένοι από την οδύ­ νη, όποια έκφραση κι αν βρίσκει αυτή. Σημειώνουμε επίσης εννοιολογικές συγχύσεις όπως εκείνη της προβολής με τη σωματοποίηση ή της διάσχισης (ίσως σχάση) με την απώθηση. Η μεταφραστική εργασία προσφέρει άνετη ροή ανάγνωσης, παρόλο που δεν της λεί­ πουν ολισθήματα απόδοσης της ορολογίας. Για παράδειγμα, τι σημαίνει «άλυτη θλίψη» -μήπω ς εννοεί τον περιπεπλεγμένο θρήνο;- ή ακόμα, «η ταύτιση στη θλίψη» - δεν ταυτίζεται κάποιος με ένα συναίσθημα αλλά με έναν άνθρωπο. Επίσης ο βινικοτιανός όρος «potential space» έχει καθιερωθεί να αποδίδεται στα ελληνικά ως «δυνητικός χώρος» και όχι ως «χώρος δυνατοτήτων». Η απόδοση του όρου «holding» πόρρω απέ­ χει από την έννοια του «κρατείν, συγκρατείν». Ωστόσο το βιβλίο αυτό αποτελεί μια καλή εισαγωγή για την ψυχοδραματική μέθοδο, η οποία μπορεί να κατανοηθεί ως μία τεχνική που προσφέρει τη δυνατότητα της προσω­ πικής έκφρασης και της περιπέτειας στο χώρο του φαντασιακού. Ε, δεν είναι και λίγο! ΞΑΝΘΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ

ΠΟ ΛΙ ΤΙ ΚΗ

Ο σπαραγμός της σ ιω π ής

Τρεις βετεράνοι πολιτικοί της ιταλικής Αριστερός αποφά­

σισαν να μιλήσουν για το παρελθόν, για τα λάθη που έκαναν τα κόμματά τους, και ταυτοχρόνως επιχείρησαν να ανιχνεύσουν το μέλλον της ιδεολογίας τους στις νέες συνθήκες που δημι­ ουργεί η παγκοσμιοποίηση. Δύσκολα πράγματα ομολογουμένως. Η αυτοκριτική προσέγγιση της συλλογικής και προσωπι­ κής ιστορίας είναι επίπονη διαδικασία η οποία συχνά εκπίπτει σε κατάσταση ανηλεούς αυτομαστιγώματος, με συνέπεια να κυριαρχεί η λαθολογία εις βάρος του δημιουργικού αναστοχασμού προς ικανοποίηση των πάσης φύσεως αναθεωρητών της ιστορίας και των εχθρών της Αριστερός. ΒΙΤΟΡΙΟ ΦΟΑ, ΜΥΡΙΑΜ ΜΑΦ ΑΪ, ΑΛΦΡΕΝΤΟ ΡΑΪΧΛΙΝ Η σιωπή των κομμουνιστών ΜΤΦΡ.: ANTONIO ΣΟΛΑΡΟ ΑΘΗΝΑ, ΦΙΛΙΣΤΟΡ, 2003. ΣΕΛ. 176

Η αναζήτηση της ελπιδοφόρας προοπτικής είναι εξαιρετικά σύνθετη προσπάθεια με μεγάλο βαθμό δυσκολίας. Αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά στις συζητήσεις που γίνονται στο εσωτε­ ρικό των αριστερών κομμάτων για να διαπιστώσει την αμηχα­ νία και την οραματική άπνοια. Οι τρεις συνομιλητές δε φοβή­

θηκαν αυτούς τους κινδύνους. Το τόλμησαν, και το αποτέλε­ σμα είναι ένα σπαρακτικό βιβλίο. Το ερέθισμα έδωσε ο Β. Φόα, ηγετικό στέλεχος των αριστερών σοσιαλιστών, ο οποίος στην πολύχρονη πορεία του διατήρησε πολύ καλές σχέσεις με τους κομμουνιστές συ­

60 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ντρόφους του. Ανταποκρίθηκαν η Μ. Μαφάι, στέλεχος του IKK, και ο Α. Ράιχλιν, συ­ νεργάτης του «πάπα» του ιταλικού κομμουνισμού Π. Τολιάτι και πρώην διευθυντής της Ουνιτά.

Η αντιπαράθεση απόψεων για το παρελθόν και η απόπειρα εντοπισμού των αδυναμιών γίνεται σε δύσβατο τοπίο για την ιταλική Αριστερά. Ο Μπερλουσκόνι δεσπόζει στην πο­ λιτική ζωή, οι αποσχιστικές τάσεις είναι παρούσες και υπηρετούνται από τον τυχοδιώ­ κτη Μπόσι, ενώ οι νεοφασίστες του Φίνι, μεταμφιεσμένοι σε σύγχρονους δημοκράτες, διαβρώνουν συστηματικά την κοινωνική βάση της Αριστερός. Την ίδια στιγμή το μεταλ­ λαγμένο κομμουνιστικό κόμμα σπαράσσεται από εσωτερικές έριδες και αναζητά τον η­ γέτη που θα το βγάλει από το αδιέξοδο και οι μη κομμουνιστικές αριστερές δυνάμεις βυθίζονται στην ανυποληψία. Και οι τρεις αναπολούν με ανάμεικτα συναισθήματα το παρελθόν. Άλλοτε με νοσταλγι-

ένα πόνημα που πρέπει να διαβαστεί από όλους όσοι αυτοτοποθετούνται στην Αριστερά κή διάθεση και άλλοτε με μελαγχολία, ενίοτε δε και με ειρωνεία, αλλά σε καμία περί­ πτωση δεν είναι εγκλωβισμένοι σε μια λογική εξωραϊσμού. Δε χαρίζονται ούτε στους εαυτούς τους. Με ωμότητα που ξαφνιάζει ομολογούν: «Στον αιώνα που αφήσαμε στις πλάτες μας, οι ρεφορμιστές δεσμεύτηκαν να εκπολιτίσουν τον καπιταλισμό, ενώ εκεί­ νοι που ήθελαν να τον ανατρέψουν ηπήθηκαν από την ιστορία» (Μαφάι).

θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι αυτή η επισήμανση σηματοδοτεί την παραί­ τησή τους από το καθήκον ν' αλλάξουν τον κόσμο, να τον κάνουν πιο ανθρώπινο, πε­ ρισσότερο δίκαιο. Όμως αυτό είναι έξω από την οπτική τους. Εξακολουθούν να πι­ στεύουν ότι η Αριστερά έχει λόγο ύπαρξης, αρκεί να αρνηθεί «να επιλέξει ανάμεσα στη διάλυσή της μέσα σ ' ένα είδος κινήματος καθαρής αμφισβήτησης ή στον υποβιβα­ σμό της σ ' ένα μειωμένο και υποτελή ρόλο, όπως η εκπροσώπηση των πιο περιθωρια­ κών στρωμάτων, των αποκλεισμένων».

Για να μη συμβεί αυτό και για να μπορέσει η Αριστερά να γίνει πάλι μεγάλη «χρειάζεται μια μεγάλη ενόραση. Κάθε συζήτηση, κάθε πολεμική, κάθε διαλογισμός πάνω στην α­ ριστερά και το μέλλον χάνει το νόημά του αν δεν βγει έξω από τα παλιά εθνικά σύνορα και δεν ενταχθεί στο παγκόσμιο προσκήνιο» (Ράιχλιν).

Το δίλημμα για την Αριστερά το θέτει ο Φόα με παραστατικό τρόπο: «Πρέπει να διαλέ­ ξει ανάμεσα σ ' έναν κόσμο δυνατοτήτων και σ ' έναν κόσμο χρεοκοπιών». Ο Φόα δια­

λέγει τον πρώτο, με φανερή αισιοδοξία, χωρίς βεβαίως να παραγνωρίζει τα προβλήμα­ τα. Από το βιβλίο παρελαύνουν όλοι οι μεγάλοι σταθμοί του κομμουνιστικού κινήματος, οι επιλογές του οποίου καθόρισαν τη διαδρομή της σύνολης Αριστερός, κι ας υπήρχαν περίοδοι όπου οι σοσιαλιστές αποδείχτηκαν περισσότερο διορατικοί αλλά λόγω του μεγέθους τους και του κλίματος καχυποψίας και ανταγωνισμού που επικρατούσε στις σχέσεις τους με τους κομμουνιστές δεν κατόρθωσαν να δώσουν τον τόνο.

0 Ράιχλιν θυμίζει την προτροπή Τολιάτι για «διείσδυση στην κοινωνία σε απόλυτη συ­ νάρτηση με την πεποίθηοη ότι σε μας έπεφτε το χρέος ν' αλλάξουμε τον κόσμο», ό­ πως και την «ιερόσυλη» κρίση του Μπερλιγκουέρ ότι «η μπολσεβίκικη επανάσταση έ­ χασε την προωθητική δύναμή της», για να τονίσει ότι το IKK λειτούργησε όχι ως εκ­ πρόσωπος μιας τάξης, αλλά ως εκπρόσωπος των πολιτών ενός κράτους-έθνους.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 61

Γι’ αυτό το λόγο όμως το IKK αντιμετώπισε την κριτική από τα αριστερά του, δηλαδή α­ πό τις οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής Αριστερός, οι οποίες επί μια δεκαετία αποτέλεσαν την πιο ισχυρή δύναμη αντίστασης στο σύστημα. Το ζήτημα αυτό είναι έξω από τη συζήτηση των τριών. Τα μολυβένια χρόνια της τρομο­ κρατίας δεν τους απασχολούν. Κι όμως οι ομάδες αυτές γεννήθηκαν και εξαπλώθηκαν εξαιτίας της ανημπόριας της θεσμικής Αριστερός να εκφράσει τα υποτελή κοινωνικά στρώματα, τους άνεργους, τους αμφισβητίες νέους και το υποπρολεταριάτο. Μεγάλο μέρος αυτών των ανθρώπων υποχρεώθηκαν να αναζητήσουν τη διέξοδο στην ένοπλη πάλη, με τα καταστροφικά αποτελέσματα που όλοι σήμερα ξέρουμε για τη δημοκρα­ τία, για τον πολιτικό πολιτισμό και για το κράτος δικαίου. Είναι κρίμα που αυτή η φάση δε διερευνάται. Το πόνημα αυτό πρέπει να διαβαστεί απ' όλους όσοι αυτοτοποθετούνται στην Αριστε­ ρά. Ίσως δώσει το έναυσμα για ένα λυτρωτικό διάλογο εφ ’ όλης της ύλης, χωρίς προαπαιτούμενα, και στην Ελλάδα, όπου η Αριστερά εμφανίζεται τριχοτομημένη. Με το έ­ να τμήμα της να βολεύεται στην ανέμπνευστη κυβερνητική διαχείριση, το άλλο να κά­ θεται αναπαυτικά και αυτάρεσκα στις δάφνες του παρελθόντος περιμένοντας την κρί­ σιμη ώρα για να εφορμήσει και το τρίτο να παλινωδεί ανάμεσα στο «όχι» στην εξουσία και στο «ναι μεν αλλά», ταγός παππας

Λ

Κ A

Η κατ' αντίστροφον τάξιν διάταξις του λημματολογίου δύναται να θεωρηθή ως το βόθρον της γραμματικής θεωρήαεως της γλώσσης.

Γ. Κουρμούλης (1967) Π α λιο ί και ν έ ο ι δρ ό μο ι στη λ ε ξ ικ ο γ ρ α φ ία

Η εκδοτική παραγωγή τα τελευταία

χρόνια έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στα θέματα της γλώσ­ σας, γεγονός το οποίο συνδέεται τόσο με το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού όσο και με τις νέες αναζητήσεις της επι­ στημονικής έρευνας στο χώρο αυτό. Σ' αυτό το πλαίσιο εντάσ­ σονται δύο πρόσφατες εκδόσεις αντίστροφων λεξικών, λεξι­ κών τα οποία αλφαβητίζουν τα λήμματά τους με αντίστροφη σειρά από τα «κλασικά» λεξικά, δηλαδή από τα δεξιά προς τα αριστερά. Αυτός ο τρόπος κατάταξης των λέξεων «παρέχει μια καθολικότερη εικόνα του γλωσσικού θησαυρού κυρίως μέσα από την κατάταξη της λεξιλογικής ύλης κατά ετυμολογικές ή

Γ. I. ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ Α ντίστροφον Λ ε ξ ικ ό ν της Ν έας Ελλη νική ς αθηνα, παπαδημας , 2002. ςελ. 801

σημασιολογικές οικογένειες αφενός και κατά συστήματα επιβημάτων ή καταλήξεων αφετέρου» (Γ. Κουρμούλης).

Η πρώτη έκδοση είναι ουσιαστικά η επανέκδοση του Αντίστροφου Λεξικού του καθηγητή Γ. Κουρμούλη, το οποίο πρωτοεκ-

δόθηκε το 1967 και αποτελούσε την πιο ολοκληρωμένη μορ­ φή αντίστροφου λεξικού της νέας ελληνικής μέχρι σήμερα. Πρόκειται για αξιέπαινη εκ­ δοτική πρωτοβουλία η οποία παρέχει τη δυνατότητα παρακολούθησης των εξελίξεων

62 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

τόοο στη λεξικογραφία όσο και στην ελληνική γλώσσα γενικότερα. Στην εισαγωγή του λεξικού αυτού περιέχονται πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες και βιβλιογραφικά στοι­ χεία για την ιστορία των αντίστροφων λεξικών τόσο της ελληνικής γλώσσας όσο και άλ­ λων γλωσσών. Παράλληλα παρουσιάζεται ο τρόπος σύνταξης του λημματολογίου σε μια εποχή κυριαρχίας της καθαρεύουσας στη λεξικογραφία και ανάγκης να εμφανίζει το λεξικό πληρότητα στη συλλογή και ε­ πιλογή υλικού από τη δημοτική γλώσσα. Είναι σημαντικό ότι ε­ κτός από τα υπάρχοντα λεξικά της εποχής αποδελτιώθηκε γλωσσικό υλικό από τα λογοτεχνικά βιβλία, τις εφημερίδες, τα περιοδικά κ.λπ. Την ίδια στιγμή, επισήμαινε ο Γ. Κουρμούλης, έχουν παραλειφθεί οι λέξεις της αρχαίας γλώσσας και άλλες λόγιες λέξεις που δε χρησιμοποιούνται πλέον στο γραπτό λό­ γο. Στη συνέχεια της εισαγωγής καταγράφονται μια σειρά μορφολογικών και ορθογραφικών ζητημάτων που απασχόλησαν τη ΑΝΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ-ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ σύνταξη του λεξικού, μερικά από τα οποία ανήκουν πλέον στο παρελθόν ενώ άλλα απασχολούν και τη σύγχρονη λεξικογρα­ Αντίστροφο Λεξικό φία. Η εισαγωγή του λεξικού ολοκληρώνεται με πληροφορίες της Νέας Ελληνικής για την τεχνική διάρθρωση της ύλης καθώς και με την επισή­ μανση της ύπαρξης στατιστικών στοιχείων - αριθμητικών εν­ δείξεων τόσο στις στήλες όσο και σε μορφή πινάκων στο Πα­ ράρτημα του λεξικού, με τους οποίους παρέχονται πληροφορίες για «τηνποσοστιαία α­ ναλογία των διαφόρων λημματικών στοιχείων της νέας ελληνικής».

Το δεύτερο λεξικό είναι προϊόν μιας επίμοχθης επιστημονικής προσπάθειας της κ. Άννας Αναστασιάδη-Συμεωνίδη και των συνεργατριών της (Ε. Σκλαβούνου, Ε. Μαυρικάκη-Πολυβίου, Π. Παναγιωτοπούλου-Φλώρου, Α. Σιμώτα-Βασίλα), το οποίο περιέλαβε στις εκδόσεις του το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη). θα επιχειρήσουμε μια παρουσίαση πληροφοριών για τον τρόπο σύνταξης του λεξικού και μια σύντομη περιδιάβαση στα λήμματά του για να επισημάνουμε τα καινούρια στοι­ χεία που φέρνει. Πράγματι, η έλλειψη ενός σύγχρονου αντίστροφου λεξικού της νέας ελληνικής ήταν εμφανής σε μια εποχή στην οποία τόσο η έρευνα στο χώρο της νεοελληνικής μορφο-

δύο λεξικά τα οποία αλφαβητίζουν τα λήμματά τους με αντίστροφη σειρά από τα «κλασικά» λεξικά λόγιας όσο και η χρήση ηλεκτρονικών μέσων στη σύγχρονη γλωσσολογία έχουν λάβει μεγάλες διαστάσεις. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το Αντίστροφο Λεξικό, βασισμέ­ νο «σε αρχές που εκπορεύονται από τη συγχρονική γλωσσολογία τόσο όσον αφορά το λημματικό τύπο όσο και την απόδοση της γραμματικής κατηγορίας». Αναλυτικότερα το Αντίστροφο λεξικό, σε σύγκριση με όλα τα προηγούμενα λεξικά αυτής της κατηγορίας,

παρουσιάζει σημαντικές διαφορές οι οποίες είναι χρήσιμο να επισημανθούν: 1.

Προσφέρει το πιο πλούσιο λημματολόγιο από όλα τα υπάρχοντα λεξικά της νέας ελ­

ληνικής γλώσσας. Περιέχει 180.000 λήμματα περίπου, πολλά από τα οποία εντάσσονται για πρώτη φορά σε λεξικό τέτοιας εμβέλειας και ποιότητας. Το εύρος αυτό του λημματολογίου οφείλε­ ται τόσο στον τρόπο συλλογής υλικού όσο και στα κριτήρια επιλογής των λημματικών

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 63

τύπων. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τη συλλογή του υλικού, σημείο εκκίνησης αποτέλεσε το Αντίστροφον Λεξικόν ίου Γ. Κουρμούλη αφού, βέβαια, έγιναν οι απαραίτη­ τες αλλαγές στο μονοτονικό, στην ορθογραφία και στις καταλήξεις των λημμάτων [σύμ­ φωνα με τη Νεοελληνική Γραμματική του Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1941)]. Στη συνέ­ χεια το λημματολόγιο εμπλουτίστηκε από ποικίλες πηγές όπως: α) Τα λεξικά της νέας ελληνικής που εκδόθηκαν τα τελευταία χρόνια (Ε. Κριαρά, Γ. Μπαμπινιώτη, Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών - Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη) ή παλιότερα όπως το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσης του I. Σταματάκου. β) Άλλα ειδικά λεξικά, όπως το Λεξικό λόγιων εκφράσεων της Α. Ιορδανίδου καθώς και ειδικές μελέτες της Α. Συμεωνίδη, του Λ. Παπαγεωργίου για τα νεοελληνικά πλη­ θυντικά ονόματα και ιδιαίτερα το Αντίστροφο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Γλώσ­ σας του Ε. Μπαλαφούτη (1996).

γ) Δύο σημαντικά αρχεία, όπως είναι το «Αρχείο Νεολογισμών» του ΑΠΘ καθώς και το «Αρχείο λογοτεχνικών όρων» που κληροδότησε ο Λίνος Πολίτης στο Ινστιτούτο Νεοελ­ ληνικών Σπουδών. δ) Αποδελτίωση λέξεων από τυχαία δείγματα προφορικού και γραπτού λόγου καθώς «και παράγωγες λέξεις που προέρχονται από τη γλωσσική ικανότητα της [συντακτικής] ομάδας ».

Ο πλούτος και η ποικιλία των πηγών αυτών οδήγησαν σ' ένα ευρύ λημματολόγιο στο ο­ ποίο περιέχονται«εκτός από τις λεξικές μονάδες που συνιστούν τη νόρμα της νεοελλη­ νικής, πολλά λόγια αλλά και λαϊκά στοιχεία, νεολογισμοί ποικίλης φύσης, λεξιλόγιο των νέων κ.λπ.·». Η ένταξη πολλών νεολογικών στοιχείων στη μακροδομή του λεξικού, όσο

κι αν ξενίσει ορισμένους, πιστεύουμε ότι αποτελεί σημαντική καινοτομία και αδιάσει­ στη απόδειξη της ζωντάνιας της νεοελληνικής γλώσσας. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στα λήμματα με β' συνθετικό το -κρατία συναντάμε στο Αντιλεξικόν του Γ. Κουρμούλη 53 λήμματα ενώ στο Αντίστροφο Λεξικό της Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 110 λήμματα, πολλά από τα οποία χρησιμοποιούνται συχνά τα τελευταία χρόνια, όπως η αμερικανο­ κρατία ή η τηλετρομοκρατία.

2.

Παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για την ορθογράφηση και τη γραμματική κατηγο­

ρία κάθε λήμματος. Σε σύγκριση με το Αντίστροφον Λεξικόν του Γ. Κουρμούλη, το Αντίστροφο Λεξικό της Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη έχει και το πλεονέκτημα της κωδικοποίησης όλων των λημμάτων με τη γραμματική τους κατηγορία. Ακολουθήθηκε η μεθοδολογία του «Εργαστηρίου Αυτοματισμού Τεκμηρίωσης Γλωσσών» του Πανεπιστημίου Paris VII, η οποία εφαρμόστηκε με επιτυχία στην κατασκευή του ηλεκτρονικού λεξικού της γαλ­ λικής γλώσσας (DELAS). Όπως επισημαίνεται στην εισαγωγή του λεξικού, ο λημματικός τύπος έχει τη μορφή λέξης, υπερλεξικής ή υπολεξικής μονάδας και ακολουθεί την ελληνική λεξικογραφική παράδοση. Ο χρήστης του λεξικού, προσέχοντας τις συντομογραφίες για την περιγραφή της γραμματικής κατηγορίας των λημμάτων, μπο­ ρεί να αξιοποιήσει-χρησιμοποιήσει το λεξικό πολύ πιο εύκολα απ’ όσο φαντάζεται στην αρχή. Στο θέμα της ορθογραφίας το Αντίστροφο Λεξικό επιχειρεί ρυθμίσεις οι οποίες μπο­ ρούν να ενταχθούν σε μια ευρύτερη προσπάθεια ορθογραφικών ρυθμίσεων στη νεο­ ελληνική γλώσσα με βάση, βέβαια, τις αρχές του Μ. Τριανταφυλλίδη. Οι προτάσειςαλλαγές στην ορθογράφηση κινούνται σε γενικές γραμμές στη σωστή κατεύθυνση, εί­ τε πρόκειται για την ορθογράφηση των ξένων λέξεων είτε για ακολουθίες λέξεων (η.χ. εξίσου, καταρχήν κ.λπ.), για τις οποίες προτείνεται να ορθογραφηθούν σε μία

64 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

λέξη ανάλογα με το βαθμό παγίωσης. Ιδιαίτερα εύστοχη είναι η πρόταση για τη γρα­ φή του αρχικού γράμματος με κεφαλαίο ή μικρό. Τέλος, η συνολική πρόταση για την ορθογράφηση λέξεων της νεοελληνικής γλώσσας στις οποίες παρουσιάζεται πρόβλη­ μα πιστεύουμε ότι ανοίγει το διάλογο για το θέμα μεταξύ των ειδικών με στόχο την τελική ρύθμισή του.

3.

Είναι διαθέσιμο και σε ηλεκτρονική μορφή (3ΜΒ) μέσω του Διαδικτύου.

Πρόκειται για το πρώτο αντίστροφο λεξικό της νέας ελληνικής σε ηλεκτρονική μορφή, η οποία παρέχει δυνατότητα για αναζήτηση είτε με βάση την κατάληξη των λημμάτων ή μέρους μιας λέξης είτε σε συνδυασμό με τη γραμματική κατηγορία. Αυτή η δυνατό­ τητα σε συνδυασμό με την αναλυτική κωδικοποίηση κάθε λήμματος καθιστά το Αντί­ στροφο Λεξικό (εκτός «από την αξιοποίησή του σε προγράμματα αυτόματης επεξεργα­ σίας φυσικών γλωσσών») σημαντικό εκπαιδευτικό υλικό-εργαλείο. Με την ένταξή του στον, πολύ χρήσιμο για την εκπαιδευτική πράξη, κόμβο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσ­ σας αλλά και με την έντυπη μορφή του μπορεί να αξιοποιηθεί στη διδασκαλία της ελ­ ληνικής γλώσσας και ιδιαίτερα της νεοελληνικής μορφολογίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης (μελέτη και διδασκαλία των κλιτικών και παραγωγικών μορφημάτων, των α'και β'συνθετικών των λέξεων κ,λπ.). Παράλληλα ως ορθογραφικό λεξικό, συμπληρωμένο και αλφαβητισμένο από την αρχή προς το τέλος, μπορεί να αποτελέσει το πρώτο «επίσημο» λεξικό το οποίο θα δοθεί σε όλους τους διδάσκοντες και μαθητές της δημόσιας εκπαίδευσης. Αρκεί το υπουργείο Παιδείας και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο να αντιληφθούν τη σημασία του εγχειρήματος και να προωθήσουν, χωρίς καθυστερήσεις, την έκδοση αυτή,

κώστας γ . αγγελακος

Λ Ε Υ Κ Ω Μ Α

«Για τα μάτια μου φ ταίει μ ό νον ο φωτογράφος»

Τον καιρό εκείνο του Πάμε σαν

άλλοτε αρκετοί ταχυδρομούσαν τις φωτογραφίες τους σε αγα­ πημένους με μικρά σημειώματα από πίσω ως «ενθύμιον». Οι φωτογραφίες αυτές λοιπόν της ασπρόμαυρης εποχής, ποτι­ σμένες πέρα ως πέρα με τον καπνό των οικογενειακών ε­ στιών, αφού έσμιξαν με το βλέμμα συγγενών και φίλων, πέρα­ σαν από χέρι σε χέρι ανά γενιές και ξεχάστηκαν στις σκοτεινές γωνιές των συρταριών. Στο τέλος, όλες μαζί, απέκτησαν το χά­ ρισμα της συλλογικής μνήμης. Τα περισσότερα πρόσωπα που ΟΘΩΝ ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ Πάμε σαν άλλοτε... Εικόνες από την ιστορία της καθημερινότητας στον ελληνικό Μεσοπόλεμο ΑΘΗΝΑ, ΗΛΙΟΤΡΟΠΙΟ, 2002. ΣΕΛ. 208

φιλοξενούνται στο λεύκωμα δεν υπάρχουν πλέον. Επηρέασαν, όμως, τον κόσμο τους, παρότι έσβησε η ασθενής μνήμη τους. Γιατί, αναμφίβολα, όλοι τους διαμόρφωσαν ένα σημαντικό μέ­ ρος αυτού που ονομάζουμε νεοελληνικό κοινωνικό στερέωμα, με μοναδικό μνημείο την ίδια τους τη ζωή. Το λεύκωμα καθαυτό, πέραν του συναισθηματικού βάρους και

του αισθητικού υπολογισμού, έχει μια πρόσθετη αξία. Οργανώνει μια αφήγηση και μια αυθεντική ανθρωπολογική πρόσληψη του παρελθόντος μέσα από το στιγμιαίο της ζω­ ής των άγνωστων Ελλήνων του Μεσοπολέμου. Διδάσκει επιπλέον ένα είδος οικογενει­

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 65

ακής καχυποψίας. Γιατί η τότε αγέρωχη πίστη για τη ζωή και η φιλαρέσκεια των εικονιζομένων μπροστά στο φακό παραχώρησε τη θέση της σε μια θλιβερή τύχη. Ενδεχομέ­ νως οι φωτογραφίες μας, βάρος κάποιου αυριανού αγνώμονα κληρονόμου, να κατα­ λήξουν, στην καλύτερη περίπτωση, οτα χέρια ενός μελλοντικού Τσουνάκου ή στα αζήτητα στο Μοναστηράκι, στη χειρότερη δε εκδοχή να πάνε στα σκουπίδια ή να γίνουν βορά της τρωκτικής λαιμαργίας. Μάταιον άρα το φωτογραφίζεσθαι; Όχι, θα πουν όσοι έχουν αρχεία, θαναςης βασιλείου

Π Α ΙΔ ΙΚ Α

Ο κύκλο ς της ζω ής

Η Μάρω Λοίζου δύο χρόνια τώρα με την πολύ ενδιαφέρουσα σειρά «Το θαύμα του κόσμου» δείχνει να έχει βρει έναν άκρως παιδαγωγικό τρόπο να μιλάει στα παιδιά με απλά λόγια για θε­ ωρούμενα δύσκολα θέματα. Ήδη βρίσκεται στο όγδοο βιβλίο. Πριν έχει μιλήσει στα παιδιά μέσα από πρωτότυπες, γεμάτες χιούμορ και ποίηση ιστορίες για θέματα όπως η δημιουργία του σύμπαντος, η ανακύκλωση, τα απολιθώματα, ο έρωτας, η τεχνολογική εξέλιξη, ο μικρόκοσμος. Σε όλα αποτυπώνεται η σχέση του ανθρώπου με τον περιβάλλοντα κόσμο, η εξέλιξη γενικά της ζωής με τρόπο που να αναπτύσσεται στο μικρό ανα­ γνώστη βαθύτερη και ουσιαστική σχέση με την ύπαρξή της.

ΜΑΡΩ ΛΟΙΖΟΥ Ο αθάνατος γαϊδαράκος ΕΙΚΟΝ.: Κ. ΒΕΡΟΥΤΣΟΥ ΑΘΗΝΑ, ΠΑΤΑΚΗΣ, 2002. ΣΕΛ. 48

Μέσω δε της αναγνωστικής απόλαυσης προσφέρεται στο παι­ δί η χαρά, η αγάπη και, κυρίως, εφόδια ώστε να κατανοήσει τον κόσμο και να ερμηνεύσει, μακριά από παρωχημένες αντι­ λήψεις, τον άνθρωπο. Σ' αυτό το βιβλίο η συγγραφέας μιλάει για τον κύκλο της ζωής

με τρόπο παραστατικό. Κι απ' όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε, δε νομίζουμε να έχει μιλή­ σει ποτέ άλλο κείμενο τόσο ευρηματικά για ένα θέμα γνωστό και πολυχρησιμοποιημένο από συγγραφείς και παιδαγωγούς. Δύο γέροι και ο γάιδαρός τους σε μια αγροτική κοινωνία συνθέτουν μια τρυφερή οικολογική ιστορία η οποία, ενώ μας μιλάει για το θάνατο, από τις σελίδες της, με χιούμορ και ποίηση, αναβλύζει η ζωή και ο θαυμα­ στός κύκλος της. Πρόκειται για ένα κείμενο που εμπεριέχει την επιστημονική γνώση με αριστοτεχνικά λογοτεχνικό τρόπο. Το βιβλίο μπορεί, μεταξύ άλλων, να χρησιμοποιηθεί και στο δημοτικό σχολείο σε μα­ θήματα όπως η Φυσική για τις μεγάλες τάξεις, το «Εμείς κι ο κόσμος» για τις μικρότε­ ρες, στο μάθημα της Γλώσσας, στην Αισθητική Αγωγή κ.λπ. Επίσης, θαυμάσια το συ­ γκεκριμένο βιβλίο (αλλά και όλη η σειρά) μπορεί να εισαχθεί σε προγράμματα της νεο­ σύστατης στα σχολεία ευέλικτης ζώνης. Ο αθάνατος γαϊδαράκος, όπως και τα υπόλοιπα της σειράς, αποκτούν και πρόσθετο

ενδιαφέρον από το γεγονός ότι έχουν στο τέλος δημιουργικές ασκήσεις ανταπόκρισης του αναγνώστη, σχεδιασμένες από ομάδα με επικεφαλής την καθηγήτρια του Παιδα­ γωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών Άντα ΚατσίκηΓκίβαλου. (Γ\α αναγνώστες από 6 ετών) γιαννης ς . παπαδατος m

66 ΔΙΑΒΑΖΟ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΤΟ

ΕΣΟΠΤΡΟΝ

ME Υ Π Ε Ρ Η Φ Α Ν Ε Ι Α

το εκδοτικό

.,

ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ

JUSOSKJ^BTIGSl

o 1 928, σ τ α δ ε κ α π έ ν τ ε τ ο υ χ ρ ό ν ια , ο Ν ίκ ος Χ α τ ζ η ε υ α γ γ έ λ ο υ ν ο σ η λ εύθη κ ε σ το σ α ν α τό ρ ιο « Σ ω τ η ρ ία » . Η γ ν ω ρ ιμ ία το υ ε κ ε ί με τη ν Μ α ρ ία Π ο λ υδ ούρ η κ α ι τ ο υ ς σ η μ α ν τικ ο ύ ς φ ίλ ο υ ς τ η ς π ο υ τη ν ε π ισ κ έ π τ ο ν τ α ν - ό π ω ς το ν Ά γ γ ε λ ο Σ ικ ε λ ια ν ό ή το ν Κ ώ σ τα Κ α ρ υ ω τ ά κ η μ α ζ ί μ ε τη ν π ρ ω τ ό γ ν ω ρ η κ α ι κ α τα λ υ τικ ή γ ια τ ο ν μ ικ ρ ό Ν ίκο “ γ ν ω ρ ιμ ία ” με τη ν ιδ έ α τ ο υ θ α ν ά τ ο υ , έ γ ιν α ν α φ ο ρ μ ή ν α α ν ά ψ ε ι μ έ σ α τ ο υ η σ π ίθ α τη ς α ν α ζή τη σ η ς. Α υ τό το ν ο δ ή γ η σ ε ν α ε π ιδ ιώ ξ ε ι τη ν ε π α φ ή με το ν π ν ε υ μ α τ ικ ό κό σ μ ο τ η ς ε π ο χ ή ς το υ γ ια ν α α ν τλ ή σ ει α π α ν τ ή σ ε ις σ τ α μ ε γ ά λ α υ π α ρ ξ ια κ ά ε ρ ω τ ή μ α τ α τ η ς ζω ή ς.

T

Α π ό τ ό τ ε έ ν α β ιβ λίο έ γ ιν ε ο σ κ ο π ό ς τη ς ζω ή ς τ ο υ . Έ ν α β ιβ λίο με ε π τ ά φ ιλ ο σ ο φ ικ ά ε ρ ω τή μ α τα π ο υ τ α α π η ύ θ υ ν ε σ τ ο υ ς ε π ιφ α ν έ σ τ ε ρ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς τω ν Τ εχνώ ν κ α ι τω ν Γ ρ α μ μ ά τω ν τ ο υ Μ ε σ ο π ο λ έ μ ο υ - α υ τ ο ύ ς π ο υ έ μ ε λ λ ε ν α σ η μ α δ έ ψ ο υ ν π ν ε υ μ α τ ικ ά το ν ε ικ ο σ τό α ιώ ν α . Η σ υ λ λο γ ή τω ν α π α ν τ ή σ ε ω ν κ ρ ά τη σ ε π έ ν τ ε χ ρ ό ν ια (1935 - 1940) κ α ι τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α α π ο τ ε λ ε ί κ υ ρ ιο λ εκ τικ ά ένα ν ο δ η γ ό ζω ής! Τ έ λ λ ο ς Ά γ ρ α ς, Α ιμ ίλιο ς Β ε ά κ η ς , Η λ ία ς Β εν έζη ς, Ν ίκ ος Κ α ζα ν τζ ά κ η ς , Γ ε ώ ρ γ ιο ς Δ ρ οσίνης, Λ ιλ ίκ α Ν ά κ ο υ , Κ ω σ τή ς Π α λ α μ ά ς , Γ ρ η γ ό ρ ιο ς Ξ ε ν ό π ο υ λ ο ς , Ε ιρήνη Α θ η ν α ία , Φ ώ τη ς Κ ό ν το γ λ ο υ , Ζ α χ α ρ ία ς Π α π α ν τ ω ν ίο υ κ α ι 45 α κ ό μ η κ ο ρ υ φ α ίο ι Έ λ λ η ν ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς , α π α ν τ ο ύ ν σ τ α ε π τ ά κ ρ ίσ ιμ α ε ρ ω τ ή μ α τ α τ ο υ Χ α τ ζ η ε υ α γ γ έ λ ο υ , ο κ α θ έ ν α ς με τ ο δ ικ ό τ ο υ μ ο ν α δ ικ ό τ ρ ό π ο , π ρ ο σ φ έ ρ ο ν τ α ς το α π ό σ τ α γ μ α τ η ς π ε ίρ α ς κ α ι τ η ς σ ο φ ία ς τ ο υ ς π α ρ α κ α τα θ ή κ η σ τ ις ε π ό μ ε ν ε ς γ ε ν ιέ ς . Το β ιβ λίο π α ρ έ μ ε ν ε α ν έ κ δ ο τ ο ε π ί δ ε κ α ε τ ίε ς , ώ σ π ο υ σ ή μ ε ρ α , δ ε κ α τ ρ ία χ ρ ό ν ια μ ε τ ά τ ο θ ά ν α το το υ σ υ γ γ ρ α φ έ α , τ ο Έ σ ο π τ ρ ο ν π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι με υ π ε ρ η φ ά ν ε ια την υ λο π ο ίη σ η το υ έ ρ γ ο υ τ ο υ Ν ίκ ο υ Χ α τ ζ η ε υ α γ γ έ λ ο υ . Έ ν α β ιβ λίο π ο υ α π ο τ ε λ ε ί τ ο ε κ δ ο τικ ό γ ε γ ο ν ό ς τ η ς δ ε κ α ε τ ία ς κ α ι δ η μ ο σ ιε ύ ε τα ι γ ια π ρ ώ τ η φ ο ρ ά σ τη ν Ε λ λ ά δ α κ α ι π α γ κ ό σ μ ια ! ΚΕΝΤΡΙΚΗ Δ ΙΑΘΕΣΗ: ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΜΑΣ, ΣΤΟΑ ΟΡΦΕΩΣ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 49) κατάστημα 17, Τηλ.: 210.33.11.226 ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕ Σ: Εκδόσεις ΕΣΟΠΤΡΟΝ, Αρμοδίου 14,10552 Αθήνα Τηλ.: 210.32.36.852 (4 γραμμές), Tax: 210.32.10.472, e-mail: esoptron@kapatel.gr

= (§> ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Ν. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ -Τ. ΡΑΧΜΑΤΟΥΛΙΝΑ Ο Θόδωρος Αερβενιώτης και το μετεμφυλιακό τραγούδι

Ε. ΒΑΓΕΝΑΣ Για μια άλλη προσέγγιση της παιδικής επιθετικότητας

X. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ Ν. ΚΥΡΓΓΣΗΣ Η παιδεία Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. στην Αντίσταση Βασικοί σταθμοί του αγώνα

Α. ΛΑΜΠΡΙΝΙΔΗΣ Το αετόπουλο ζωγραφιές: Δ. Κεπερτή

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ Κατοχή Δεκέμβρης 1944

X. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΠΑΝΟΥ Μ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Η Πιγκουϊνία Το δέντρο που περπάτησε και τα πιγκουϊνάκια της ζωγραφιές: Ενα Μελά

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 2103820835,2103823649, Fax: 2103813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτσυ 3, Τηλ.: 2103829835,2103808132, Fax: 2103829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 2103829835,2103808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 2310283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 2651038090

αφιέρωμα

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΡΑΚΛΗΣ ΠΑΠΑΛΕΞΗΣ

Ο Στέλιος Ράμφος είναι ένας στοχαστής που έχει α φ ιερ ω θεί στη μελέτη θ εμε­ λιωδών έργων της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής γραμματολογίας, και αποτελεί αναμφισβήτητα μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες προσωπικότητες των ελληνικών γραμμάτων κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο. Είναι επίσης μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Η ευνοϊκή στάση ενός κατεξοχήν ελληνοκε­ ντρικού στοχαστή, ο οποίος έχει ως βάση της συλλογιστικής του την πλατωνι­ κή οκέψη και τα κείμενα των Πατέρων της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης, α-

Στέλιος Ράμφος πέναντι στα πρότυπα και τα σχήματα που προτάσσει η σκέψη αλλά και η στά­ ση ζωής της σύγχρονης Δύσης, έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις από άλ­ λους ανθρώπους των γραμμάτων μας. Ένα ακόμα «αγκάθι» στη σχέση του Στέλιου Ράμφου μ ε την εγχώρια διανόηση είναι η κριτική ματιά του απέναντι στην Αριστερά, ειδικά μετά τις πρόσφατες εξελίξεις στο πεδίο της τρομοκρατίας. Τελικώς, ποιος είναι ο Σ. Ράμφος; Μπορούμε να προσεγγίσουμε τον πυρήνα της σκέψης του χωρίς εμπάθειες και τάσεις εξιδανίκευσης; Μπορούμε να κα­ τανοήσουμε το λόγο του και συνάμα να αξιολογήσουμε τη σημασία του έργου του στη σύγχρονη ελληνική σκέψη; Το αφιέρω μα που ακολουθεί, μέσα από κείμενα αναλυτών, από τα οποία δεν απουσιάζουν οι αντιρρήσεις και οι ενστά­ σεις, και μέσα από μια εκτενή, εκ β αθέω ν συνέντευξη, επιχειρεί ακριβώς αυ­ τό: την προσέγγιση και μία κατ' ουσίαν ερμηνεία ενός πολυπρισματικού έρ­ γου, το οποίο προέρχεται από ένα στοχαστή ο οποίος έχει χαράξει πάνω απ' όλα μια μοναχική πνευματική πορεία.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 69

αφιέρωμα ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΥΣ ΝΙΚΟ ΚΑΛΑΠΟΘΑΚΟ ΚΑΙ ΣΤΑΜΑΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ 0 Στέλιος Ράμφος μιλάει για τον πυρήνα της πνευματικής πορείας του, που είναι η ζήτηση ενός καθ’ ημάς υ­ ποκειμένου, ενός προσώπου αναφερομένου στον εντός του άλλο, ενός Εγώ δίχως εγωι­ σμό, που απελευθερώνει στην επιθυμία του τη δεκτικότητά του, ως πρόταση της Ανατο­ λής στο νεωτερικό κόσμο του ατόμου. Ο άνθρωπος αυτός, που καλείται να ζήσει σε συν θήκες παγκοσμιότητος, έχει πλέον ως ηθική του την ευθύνη και ως τρόπο υπάρξεώς του τη διαφάνεια - είναι το ον της διαφανείας. Κατά τον Σ. Ράμφο, μέσα στο νέο κόσμο που δημιουργείται, με όλες τις αντιφάσεις του, ο άνθρωπος της Ανατολής καλείται να αναχωνεύσει δημιουργικά την παράδοσή του εγκεντριζόμενος σε μια «φιλοσοφία της Αναστάσεως» ως ερμηνευτικής πλέον προοπτικής και έχοντας ως μοίρα του την ατομικότητα, ως

«Να ελευθερώσουμε στην επιθυμία μας τη δεκτικότητά μας» φωτεινότητά του, να αφήσει τα πράγ­ ματα να αναπνεύοουν στο χρόνο του απολύτου.

Ν. Κ.: Στην πνευματική σας πορεία έχετε κάνει πολλές στροφές. Στην Ελλάδα όμως αυτού του τύπου οι στροφές, οι αναθεωρήσεις, χαρα­ κτηρίζονται συνήθω ς ω ς προδο­ σία. Κι αυτό διότι έχουμε μάθει να θεωρούμε την εμμονή σε μία και μόνο θέση ω ς συνέπεια, ενώ τη στροφή ως αποστασία, θα θέλατε να μας μιλήσετε γι’ αυτές τις στροφές, τις αλλαγές που έχετε κάνει στην πορεία σας; Σ. Κ.: Αισθάνεστε ότι υπήρξε ουσιαστική αλλαγή; Γιατί σε παλαιότερες συνεντεύξεις σας έχετε δηλώσει ότι δεν επρόκειτο για ουσιαστικές αλλαγές, αλλά για διαφοροποιή­ σεις λόγω των συνθηκών. Ενώ δηλαδή μελετούσατε την παράδοση τις προηγούμενες δεκαετίες, τώρα αισθανθήκατε την ανάγκη να πάτε σε κάτι άλλο. Αισθάνεστε ότι υπάρ­ χει κάποια αλλαγή τελικά σε όλη αυτή τη διαδρομή; Η κουβέντα που πάμε να κάνουμε μου θυμίζει αυτό που έλεγαν οι παλαιοί νεοπλατωνικοί: «κίνησις ακίνητος». Δηλαδή, ενώ κι εγώ συμμερίζομαι την ιδέα ότι ένας άνθρωπος ζωντα­ νός δεν μπορεί παρά να κινείται -η ακινησία ανήκει μόνο στους πεθαμένους-, έχω την αί­ σθηση ότι στη δική μου περίπτωση ο πυρήνας σύνολου του προβληματισμού από την αρ­ χή έως σήμερα βρίσκεται στα κείμενα που είχα γράψει στο Παρίσι την περίοδο 1970-74. Ν. Κ.: Όχι στον Υπερουράνιο τόπο;

70 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Όχι. Ο Υπερουράνιος τόπος είναι ελαφρώς μεταγενέστερος. Είναι του 1975 νομίζω. Μι­ λάω για τη Φιλοσοφία Ποιητική, όπου περιέχονται τα κείμενα: «Η μουσική του Ηρακλεί­ του», «Το δακτυλίδι του Γύγη», «Η εξορία των ποιητών», «Μύησι στο φως», «Η καλή ψυχή και το άλλο της», «Αιώνια παιδιά» και το «Υστερόγραφο». Ν. Κ.: Ο Υπερουράνιος τόπος έχει προγραμματικό χαρακτήρα. Ναι, αλλά έχουν προηγηθεί οι έρευνες του Φιλοσοφία Ποιητική. Ο θεμελιώδης προβλημα­ τισμός υπάρχει σε όλα αυτά τα κείμενα εις το ακέραιο. Και αυτός έγκειται στη ζήτηση ε­ νός υποκειμένου που θα το έλεγα υποκείμενο καθ’ ημάς. Δηλαδή, όχι η επαναβεβαίωσή μας στο υποκείμενο των νεότερων χρόνων, αλλά στο δυνητικό εκείνο υποκείμενο, του ο­ ποίου η αδυναμία να έρθει ιστορικά στην επιφάνεια αποτελεί, κατά την εκτίμησή μου, και τον πυρήνα των προβλημάτων της μεσανατολικής περιοχής. Ν. Κ.: Μιλάτε για μία καθ' ημάς εξατομίκευση... Ας το πούμε έτσι. Αλλά, επειδή ο χώρος είναι μεγάλος και το πρόβλημα πολύ δύσκολο, ή­ ταν πολύ δύσκολη και η πορεία προς αυτή την κατεύθυνση. Σε ένα πρώτο στάδιο αρχίζω να μελετώ μέσω της ποικιλίας των αναγνώσεων του Πλάτωνος τις διαφορετικές εκδοχές της πνευματικότητός του. Εν συνεχεία το ζητούμενο γίνεται πιο συγκεκριμένο στα κείμενα από τον Υπερουράνιο τόπο μέχρι το 1983 με μία αναγωγή πιο ιθαγενή, πιο ελληνική. Από το 1983 έως το 1990 η έρευνα επικεντρώνεται στο χώρο της ελληνορθόδοξης παραδόσεως. Μετά το 1990 η αναζήτηση παίρνει νέα τροπή. Από αυτή την άποψη, σημαδιακό εί­ ναι το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου Πελεκάνοι Ερημικοί, όπου τίθεται το πρόβλημα του ιστορικού αδιεξόδου της μεσαιωνικής μας ιστορίας. Από κει και πέρα αρχίζει μία μελέτη του προβλήματος υπό το φως των ιστορικών δεδομένων. Η ορθόδοξη πνευματικότης αντι­ μετωπίζεται με ιστορικούς όρους και όχι ως ασάλευτη πραγματικότητα. Καρπός αυτού του ανοίγματος ήταν ο Καημός του ενός. Τώρα πλέον υπάρχουν ικανές προϋποθέσεις, ώστε με τη Φιλοκαλία που ετοιμάζω όλα τα προηγούμενα δεδομένα να επανατεθούν σε καθολικότερη προοπτική και να τεθεί με πιο συγκεκριμένους όρους το ζήτημα του καθ’ ημάς υ­ ποκειμένου, όπως θα μπορούσε να υπάρξει τότε που η βυζαντινή κοινωνία αντί να το γεν­ νήσει το απέβαλε. Ν. Κ.: Στον Καημό του ενός έχετε εντοπίσει ορισμένα κενά στη θεολογική σκέψη εις ό,τι αφορά στην οντολογία, θα λέγαμε, του προσώπου. Τι εννοείτε όταν λέτε «πρόσωπο»; Πρόσωπο ονομάζω πάντοτε μίαν ατομικότητα εν αναφορά. Η διαφορά του δικού μου προ­ βληματισμού από τις άλλες προσωπολογίες είναι η εξής: αντί αναφοράς προς έναν άλλο που βρίσκεται απέναντι έχουμε αναφορά προς έναν άλλο που βρίσκεται μέσα μου. Πρό­ κειται για κάτι που ενετόπισα μελετώντας τον Λεόντιο Βυζάντιο και τώρα το ξαναβρίσκω στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών. Η ειδοποιός διαφορά αυτής από την άλλη, την εξωτερικότερη αντίληψη του προσώπου, είναι ότι στην περίπτωση των ανατολικών Πατέρων μπορούμε να μιλήσουμε για μια πραγματικότητα πνευματική, μέσα στον άνθρωπο, η ανα­ φορά προς την οποία συγκροτεί τον ιδιαίτερο χαρακτήρα ενός ανθρώπου. Μπορούμε δη­ λαδή να μιλήσουμε πραγματικά για ένα «Εγώ», ως βεβαιωμένη ύπαρξη, χωρίς όλα εκείνα τα στοιχεία που του προσδίδουν τον εγωκεντρισμό. Τον εγωκεντρισμό στο εγώ προσδίδει η βεβαίωσή του στο υλικό σώμα. Είτε υπάρχει απέναντι μας άλλος είτε όχι, η βεβαίωση του φυσικού ανθρώπου στο υλικό σώμα είναι δεδομένη. Ξεφεύγουμε από τη δυσκολία ε­

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 71

φόσον αναχθούμε πλέον σε ένα Εγώ του οποίου η βεβαίωση ανάγεται στο πνευματικό σώ­ μα. Αυτό θα φανεί με τρόπο εντυπωσιακό σε όλη τη δουλειά της Φιλοκαλίας ως υποστύ­ λωμα σύνολης της νηπτικής προσευχής. Όταν λέμε «προσευχή», είναι σαν να λέμε «παρά­ δοση». Η νηπτική μας παράδοση είναι η παράδοση της προσευχής. Σ. Κ.: θα ήθελα να επιμείνουμε περισσότερο στην ειδοποιό διαφορά μεταξύ αυτού του «προσώπου» και του εξατομικευμένου σύγχρονου προσωπικού ανθρώπου. Πού διαφέ­ ρουν; Τι μπορεί να τους ενώσει, ή πώς είναι δυνατόν οι δρόμοι των ξεχωριστών τους παραδόσεων να συναντηθούν; Η εσωστρέφεια στη μία και στην άλλη περίπτωση είναι διαφορετικές. Για την πνευματικό­ τητα της Ανατολής, όταν στρέφομαι στον εαυτό μου, στην πραγματικότητα στρέφομαι προς κάτι που με ξεπερνά. Στρέφομαι, ας πούμε, προς τον θεό. Στο σύγχρονο πολιτισμό, όταν στρέφομαι στον εαυτό μου, η στροφή αυτή έχει να κάνει με την προσωπική μου, ψυ­ χολογική κατάσταση, με τη συνείδησή μου, το ασυνείδητό μου κ.λπ. Στη μία περίπτωση η πραγματικότητα μιας πυκνότητος του εαυτού εξισορροπείται με την ηυξημένη ευθύνη, στην άλλη περίπτωση ο δρόμος προς μια διαφάνεια είναι πιο καθαρός, αλλά ο κίνδυνος να χάσεις τον εαυτό σου είναι μεγάλος. Να είσαι ο εαυτός σου σημαίνει να βγάζεις το τρυ­ φερό βάθος σου και όχι το κακομαθημένο Εγώ σου. Σ. Κ.: Ενώ όμως ο Δυτικός εξατομικευμένος άνθρωπος έχει κερδίσει πολύ περισσότε­ ρα στο πεδίο της αυτονομίας απ’ ό,τι εμείς, που είμαστε ακόμη λίγο πολύ εξαρτημένοι από την ομάδα, ωστόσο οι κοινωνίες του αντιμετωπίζουν φαινόμενα κοινωνικής απο­ σύνθεσης, διάλυσης της οικογενειακής εστίας κ.ο.κ. Σε τι προσγράφεται το κέρδος του εξατομικευμένου ανθρώπου στη Δύση, το οποίο μάλιστα να έχει ευεργετικότερο χα­ ρακτήρα για τη ζωή του; Ο τρόπος με τον οποίο περιγράφεις τα αδύναμα στοιχεία της Δύοεως δε με βρίσκει σύμ­ φωνο. Όχι γιατί δε δοκιμάζεται στο σύγχρονο κόσμο ο θεσμός της οικογένειας ή δεν τραυματίζει βαθιά το ποιόν της ζωής το κυνήγι της αποτελεσματικότητος, αλλά επειδή τα όποια αρνητικά φαινόμενα ως τέτοια δεν μπορεί να θεωρηθούν μεμονωμένα και να ανσ χθούν έτσι σε δείκτες παρακμής. Να μη μας διαφεύγει ότι κάθε θετικό κοινωνικό γεγονός συνυπάρχει εκ γενετής με τη σκιά του: η δημοκρατία με τη δημαγωγία- η ελευθερία με τον άγριο ανταγωνισμό- η ισότης με την πληθοκρατία- η έλλογη οργάνωση με τις ψυχικές αποστάσεις κ.ο.κ. θέλω να πω: η σύμφυτη αρνητικότης σε κάθε θετικό οφείλεται στα ό­ ρια του είναι. Αφ’ ης στιγμής η ύπαρξη έχει όρια, το πέρα των ορίων είναι σκοτεινό. Το μυστήριο του κακού οφείλεται στα όρια του είναι. Υπ’ αυτή την έννοια το κακό είναι η σκιά της κάθε θετικότητος. Άρα δεν ενδιαφέρει τόσο ο εντοπισμός των αρνητικών- ενδιαφέρει κατά πόσο αυτά αφανίζουν τη δημιουργική-ελευθερωτική δύναμη του θετικού. Έτσι στην παθολογία της κλονισμένης σύγχρονης ευρωπαϊκής οικογένειας αντιστοιχεί η παθολογία της ακόμη ακλόνητης ελληνικής, η οποία μεταφράζεται σε απόλυτη αδιαφορία και δυσπι­ στία για τον τρίτο και τον άγνωστο. Πρόκειται για παθολογία μιας κοινωνίας η οποία ακόμη δεν έχει κάνει τον κύκλο της, ήτοι μιας κοινωνίας ομαδικής που δεν έχει φτιάξει τον τύπο του ανθρώπου της, του ατόμου της. Αντιθέτως στην Ευρώπη ή στην Αμερική η κρατική πρόνοια είτε η εθελοντική προσφορά αποτελούν κοινούς τόπους προ ηολλού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι κοινωνίες εκεί δεν έχουν προβλήματα. Προβλήματα που θα υπάρχουν όσο υπάρχουν άνθρωποι. Ενδιαφέρει κάθε φορά ο μηδενισμός ή όχι του θετικού μέσα στο αρνητικό που το συνοδεύει.

72 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ζητούμενο του σημερινού Έλληνα πρέπει να είναι τα στοιχεία εκείνα που από τη δική του πνευματικότητα οδηγούν οτην εξατομίκευση. Μοίρα του πολιτισμού είναι η ατομικότης. Όσο μένει ο άνθρωπος υπό την ομάδα τόσο δεν έχει εαυτό, δεν έχει προσωπική ευθύνη. Το πρόβλημα είναι τι τύπου ατομικότης μπορεί να διαγράφεται ως ενδεχόμενη δυνατότης σε χώρες με παράδοση σαν τη δική μας, οι οποίες επέμειναν με αποκλειστική έμφαση στον πνευματικό χαρακτήρα της ζωής παραβλέποντας την πρακτική και ιστορική μορφή της δράσεως και της επιδράσεως πάνω στα πράγματα. Το ζητούμενο της δικής μου έργα σίας είναι να δω υπό ποιους όρους θα μπορούσαμε να φαντασθούμε και επομένως να εν­ θαρρύνουμε τη διάπλαση ενός υποκειμένου χωρίς να εγκαταλείψομε ουσιαστικά στοιχεία της δικής μας παραδόσεως. Με ενδιαφέρουν ζωτικά οι όροι της δημιουργίας ενός σημε­ ρινού υποκειμένου στην κοινωνία μας. Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να είναι το Εγώ που διεκδικεί στην επιτυχία του την πληρότητα και επιβεβαιώνει δι’ αυτής τη μοναδικότητά του. Η α σκητική αρετή και παράδοση της ταπεινώσεως δεν το ανέχεται, προηγουμένη κατά πολύ της νεοτέρας κριτικής του υποκειμένου. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι καταδικάζει ανέκκλη­ τα τον άνθρωπο στην παθητικότητά του. Εάν ταπεινός είναι όχι όποιος θεωρεί τον εαυτό του κακομοίρη, αλλά όποιος αισθάνεται να χρωστά σε όλους, τότε μπορούμε να μιλούμε για επανανακάλυψη της υποκειμενικότητας στην ευθύνη, για έναν άνθρωπο ο οποίος επω­ μίζεται καταστατικά το βάρος του άλλου και του εαυτού του. Στο βαθύ αίσθημα της ευθύ­ νης το άτομο θα βρει την ψυχή και τη μοναδικότητά του συγχρόνως υπό τους αρχαίους ό­ ρους της παραδόσεως και τους σημερινούς της μετανεωτερικότητος. Ν. Κ.: Μιλήσατε για επανενεργοποίηση κειμένων και συμβόλων στο πλαίσιο της ιστορι­ κότητας. Πώς μπορούμε να το κάνουμε και να μη μείνουμε αγκυλωμένοι στις ρίζες; Είναι ένα ζήτημα που πολύ νωρίς με απασχόλησε. Το βλέπει κανείς σε όσα γράφω στο Υστερόγραφο του Φιλοσοφία Ποιητική, το οποίο, σχεδόν επί λέξει, μεταφέρω στον Υπε­ ρουράνιο τόπο. Συζητώ εκεί μία ερμηνευτική στρατηγική, την οποία πρέπει να κατανοή­

σουμε ως μια φιλοσοφία της Αναστάσεως. Μέχρι τώρα γνωρίζαμε τη θεολογία της Αναστάσεως. Ν. Κ.: Ως φιλοσοφία της ερμηνείας; Βεβαίως. Ως ερμηνευτική φιλοσοφία, η οποία μπορεί να μεταφέρει πλέον σε ένα χρόνο δικό μας, αλλά και περισσότερο από δικό μας, σε χρόνο πλατύτερο από το δικό μας πα­ ρών το νόημα των πραγμάτων. Χαρακτηριστικό της ερμηνείας είναι η αντίληψη του κό­ σμου ως νοήματος. Αυτό είναι και χαρακτηριστικό της ανατολικής σκέψεως. Από τη στιγμή που μπορώ να ρωτήσω ποιο είναι το νόημα αυτού του πράγματος, το θεωρώ στην πνευ­ ματική του πραγματικότητα και αφήνω κατά μέρος την υλική του διάσταση. Αυτή η ερώτη­ ση έρχεται εύκολα όταν συζητάμε για ένα κείμενο που πρέπει να το ερμηνεύσουμε. Συνή­ θως, προσπαθούμε να εξηγήσομε- μπορούμε ωστόσο να αναζητήσουμε το νόημα, να α­ ποσπάσουμε το νόημα από τα πράγματα, που σημαίνει να ζωντανέψουμε το απολιθωμένο πράγμα ή σύμβολο, να κάνουμε την έννοια της Αναστάσεως πράξη και να της δώσουμε τη θέση της στους κόλπους της ιστορικής πραγματικότητος. Νόημα είναι το άυλο σώμα κάθε όντος, η αιωνιότης του. Ν. Κ.: Η Δύση δεν προχώρησε στην ερμηνευτική με τον Ρικέρ, τον Γκάνταμερ;... Ασφαλώς. Ν. Κ.: Τότε τι μπορούμε εμείς να προσφέρουμε;

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 73

Η νεότερη ερμηνευτική αναζήτησε το νόημα στο παρόν του ερμηνευτού και όχι στο «πά­ ντα» του, και «πάντα» των πραγμάτων. Ουδέποτε αντιμετώπισε το αντικείμενο σαν πραγμα­ τικότητα απολύτως πνευματική. Την κέρδιζε η ιστορικότης. Από αυτή την άποψη θα μας βοηθήσει πολύ το πλατωνικό παράδειγμα. Ο Πλάτων ερμήνευε τον κόσμο πλάθοντας μύ­ θους και φέρνοντας μεταμορφωτικά τον πνευματικό πυρήνα των πραγμάτων στην επιφά­ νεια. Έχουμε πολύ δρόμο ακόμη να διανύσουμε, αλλά το λεπτό σημείο, σημείο στο οποίο αξίζει να επιμείνομε, είναι το ερμηνευτικό «πάντα». Σ. Κ.: Μιλήσατε για μύθους. Σε άρθρο σας το καλοκαίρι για την τρομοκρατία υποστηρί­ ξατε ότι δε συλλαμβάνονταν οι δράστες διότι ζούσαμε περισσότερο το μύθο τους εις βά­ ρος της μελέτης των στοιχείων. Ούτως ή άλλως δεν είμαστε ένας λαός ο οποίος ζει με τους μύθους; Ποιο είναι το σημείο πέρα του οποίου οι μύθοι παύουν να λειτουργούν ως τροχοπέδη και μεταβάλλονται σε δημιουργική δύναμη; Όπως λέει το ανέκδοτο, στην Ελλάδα και στην Ιαπωνία δεν μπορεί να αποδώσει η Ιντέλιτζενς Σέρβις, γιατί στη μεν Ιαπωνία δε μιλάει κανείς, ενώ στην Ελλάδα μιλάνε όλοι. Το πα­ ράξενο είναι πως, ενώ οι τρομοκράτες μας ήταν πολύ κοινοί άνθρωποι, κανένας δεν κατάφερε να τους πλησιάσει. Προσωπικά το αποδίδω στο γεγονός ότι η μυθολογία επικράτησε της πολυλογίας. Και όταν ακόμη κάποιος παρεδόθη στην αστυνομία μόνος του αναφέροντας το όνομά του, φαίνεται ότι τα όργανα στην αρχή δεν τον πίστεψαν. Η μυθολογία εξου­ δετερώνει την πολυλογία. Έχει ιδιαίτερη σημασία σε λαούς με μενάλα μυθικά κοιτάσματα, όπως είναι ο δικός μας, όχι να ασκήσουμε μία πολιτική απομυθοποιήσεως, ή απομυθεύσεως, όπως το λένε, όσο να σκεφτούμε την ίδια την ιδέα του μύθου, δηλαδή του πνεύμα τικού πυρήνα των πραγμάτων. Ο μύθος ως πνευματικός πυρήνας των πραγμάτων είναι κά­ τι άλλο από το μύθο ως παραμύθι. Στην πρώτη περίπτωση ο μύθος έχει τόση εμβέλεια στην ίδια τη ζωή, ώστε και αυτή η ρεαλιστική πολιτική είναι χειρίστρια των μύθων με ό­ ρους ιστορικής πραγματικότητος. Στην περίπτωση του μύθου ως παραμυθιού έχομε κάτι σαν στερητικό σύνδρομο. Δεν είναι τυχαίο πως και σ’ αυτή την καθημερινότητα ο χαρακτη­ ρισμός «βασιλικό» δηλώνει την άφθαστη ποιότητα ή ότι οι τηλεθεάσεις ανεβαίνουν κατακόρυφα, όποτε κάνει την εμφάνισή του στη μικρή οθόνη ο τέως βασιλεύς. Ο μύθος είναι κάτι αξεπέραστο για τον ψυχικό βίο του ανθρώπου: ενσαρκώνει το ζωτικό «αλλιώς» που δεν αφήνει να μας κυριεύουν τα πράγματα και δΓ αυτών ο θάνατος. Άρα ζήτημα απομυθεύσεως δεν τίθεται- τίθεται ζήτημα αναμυθεύσεως. 0 πνευματικός μας πολιτισμός καθη­ λώθηκε επί αιώνες- επειδή ακριβώς προσκολληθήκαμε στα σύμβολα και αδιαφορήσαμε για τους πνευματικούς πυρήνες. Οι μορφές μ’ άλλα λόγια επιβίωσαν ως υλικά σχήματα, ε­ νώ συνιστούν το ίδιο το πνεύμα της ύλης, το λόγο που της εκχωρεί την ύπαρξη. Σ. Κ.: θέλουμε δηλαδή μύθους που να κρύβουν «νουν αλήθειας», όπως έγραφε και ο Κάλβος... Αληθείας ως πνευματικής ματιάς. Έχουμε ανάγκη από μία πνευματική ματιά. Αυτό βέβαια δε γίνεται κατά παραγγελίαν. Είναι έργο ενός ολόκληρου πολιτισμού, ο οποίος συνειδητο­ ποιεί ότι ο μύθος είναι δύναμη ζωής και όχι εξωιστορικό βόλεμα. Αμαρτία δεν είναι η πα­ ραβίαση των όποιων εντολών αμαρτία είναι το βόλεμα. Ν. Κ.: Και παρά το γεγονός ότι ζούμε με μύθους, δεν είμαστε δυνατοί στο μυθιστόρημα, όπως έχετε πει επανειλημμένως. Βέβαια. Σε οτιδήποτε έχει ανάγκη από ισχυρή οργάνωση του λόγου δεν είμαστε δυνατοί.

74 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Αποφεύγουμε την ιστορικότητα, η οποία απαιτεί ισχυρή λογική, αλλά με τη φτώχεια μας αυτή χάνουμε τη δυνατότητα μιας ντοστογιεφσκικής ανπμετωπίσεως των πραγμάτων. Ν. Κ.: Παρότι ορθόδοξος ο Ντοστογιέφσκι ανεδείχθη σε μέγιστο μυθιστοριογράφο... Βεβαίως, διότι ήταν επιληπτικός περισσότερο από ορθόδοξος! Κι αυτό πρέπει να το λά­ βουμε σοβαρά υπόψη μας. Ν. Κ.: Την τελευταία δεκαετία πάντως κάνατε ένα ξανακοίταγμα της Δύσεως και από α­ πορριπτικός που ήσαστε τις προηγούμενες δεκαετίες... Δεν ήμουν απορριπτικός, αλλά επιθετικός. Και συλλήβδην επιθετικός. Επειδή όμως δεν εγκατέλειψα ποτέ τη σπουδή της ιστορίας στο αντικείμενό μου, γρήγορα ήρθαν τα πράγμα τα στα μέτρα τους. Η ιστορία αναδεικνύει ευεργετικά για το πνεύμα τη οχετικότητα των με­ γεθών. Φανατισμός είναι η απολυτοποίηση του σχετικού. Ν. Κ.: Αυτό το ξανακοίταγμα προς τη Δύση είναι κυρίως προς την Αμερική. Τι ήταν αυ­ τό που εντοπίσατε και σας κέντρισε στην περίπτωση της Αμερικής; Το γεγονός ότι έχει μεταβληθεί σε αίτημα καθημερινής βιοτής, ακόμα κι αν διαψεύδεται πολλές φορές από τα γεγονότα, το αίτημα δηλαδή μιας ελευθερίας χωρίς όρια. Χωρίς ό­ ρια, όχι με την έννοια της απόλυτης αρνητικότητος, αλλά μιας κοινωνίας της οποίας η νεσ νικότητα και η δροσιά της επιτρέπουν να απελευθερώνει συνεχώς τις δυνάμεις της. Ν. Κ.: Πολλοί έχουν υποστηρίξει ότι ο αμερικανικός πολιτισμός έχει στηριχθεί επί μιας απώλειας της μνήμης. Μα δεν πρόλαβε να αποκτήσει μεγάλη μνήμη. Διακόσια χρόνια κόσμος, τι μνήμη να έχει; Ν. Κ.: θα έχει μνήμη στο μέλλον; Μα νομίζω ότι, όσο περνάει ο καιρός, όσο ενώνεται η υφήλιος, τόσο η μνήμη των αρχαί . ων λαών θα γίνεται συλλογικό αγαθό. Για να συνυπάρξουν οι λαοί και οι άνθρωποι πρέπει να ουνδυαατούν και οι μνήμες. Ν. Κ.: Ως ποδηγετικός παράγων η μνήμη θα υπάρξει στην Αμερική; Το γεγονός ότι η Αμερική βρίσκεται σε μια συνεχή συναλλαγή με την Ευρώπη, τη μάνα της, ότι απορροφά συνεχώς επιστήμονες, αυτό είναι μία επένδυση μνήμης. Αλλά και κάτι άλλο: το γεγονός ότι είναι εξαιρετικά προχωρημένη στην ιστορική και την ανθρωπολογική έρευνα δείχνει μια μεγάλη ευαισθησία απέναντι στο αίτημα της μνήμης. Αλλά η μνήμη δεν

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 75

είναι οτοιχείο του παρελθόντος. Η μνήμη αποδίδει όταν υπάρχει παρόν. Όπου υπάρχει πα­ ρόν -άρα καρδιά- ενεργοποιείται η μνήμη. Όπου δεν υπάρχει παρόν, η μνήμη παραμένει ως ενθύμηση και δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα από το να είναι η μνήμη ενθύμηση. Τότε μας καταπίνει. Σ. Κ.: Δεν υπάρχει πάντως μεγάλη αντινομία μεταξύ πνευματικής αναπτύξεως της Αμε­ ρικής, την οποία νομίζω όλοι αναγνωρίζουν και σέβονται, και μιας πολιτικής συμπερι­ φοράς κοσμοκράτορος; θέλω να πω: όλη αυτή η πνευματικότητα που περιγράφουμε, μέσω των επιστημών, των πανεπιστημίων τους, όταν δεν εκδηλώνεται και σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, τότε τι νόημα έχει; Συμμερίζομαι τη δυσφορία. Αυτές οι αντινομίες είναι εξαιρετικά δυσάρεστες, αλλά πρέπει να παρατηρήσω ότι οτην ιστορία τα πράγματα παίζονται σε πολλά επίπεδα συγχρόνως. Όταν, λ.χ., οι Αθηναίοι έφτιαχναν τον Παρθενώνα έσφαζαν και τους Μηλίους. Σ. Κ.: Δε σημαίνει ότι το επικροτεί κανείς αυτό. Η επιδοκιμασία ή η αποδοκιμασία δε φωτίζουν μία ιστορική αντινομία. Η οποιαδήποτε κρί­ ση μένει ανενεργός, εάν δε συνοδεύεται από κατανόηση. Μη μας διαφεύγει ότι κάθε πολι­ τισμός ενέχει στη δομή του την ισχύ και κάνει χρήση κατά το συμφέρον του. Η δύναμη έ­ χει ακατάσχετη εξωστρέφεια. Αναχαιτίζεται μόνο από μια κραταιότερη δύναμη. Στην πολιτι­ κή η δύναμη είναι το πειστικότερο επιχείρημα. Υπ’ αυτό το πρίσμα η πολιτική των ΗΠΑ, με όλες τις διαφοροποιήσεις που θα επισήμαινε κανείς, ακολουθούν την πολιτική της υπερδυνάμεως που χάραξε ο Μέγας Αλέξανδρος. Δεν είναι τυχαίο, νομίζω, ότι στο Χόλιγουντ γυρί­ ζονται σήμερα τρεις ταινίες ταυτόχρονα με θέμα τη ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι μα­ κεδονικές σάρισσες άπλωσαν την ελληνική παιδεία οτα τετραπέρατα. Όπως οι ρωμαϊκές λεγεώνες διέδωσαν το συντεταγμένο κράτος παντού, οι βυζαντινές στρατιές επέβαλαν το χριστιανισμό οτην Ανατολή, οι Άραβες το Ισλάμ, η ισπανική αρμάδα τον καθολικισμό στη Νότιο Αμερική, η βρετανική και η γαλλική αυτοκρατορία το πνεύμα τους, όπου επικράτη­ σαν κ.ο.κ. Άλλο πράγμα η ιστορική φορά των πραγμάτων και άλλο η συμπεριφορά μέσα στην ιστορική φορά. Να μην εμπλέκουμε τη φορά των πραγμάτων, τουλάχιστον να μην την ταυτίζουμε απόλυτα με τους εκάστοτε πολιτικούς ηγέτες. Στις ίδιες τις ΗΠΑ από τη μία έ­ χουμε έναν κόσμο που απελευθερώνει δυνάμεις και που συνθέτει συνεχώς και από την άλλη έχουμε τις αντινομίες αυτής της δυναμικής, όπου οι άνθρωποι παλαιών νοοτροπιών αντιδρούν μέσα σ’ αυτό τον καινούριο κόσμο με τα κριτήρια μόνο της στρατιωτικής ισχύος. Άλλο η εκτίμηση της φοράς των πραγμάτων και άλλο η εκάστοτε πολιτική έκφραση, η ο­ ποία μπορεί να είναι καλή, μπορεί να είναι άθλια, μπορεί να είναι προβληματική. Ν. Κ.: Από ποιες συμπληγάδες νομίζετε ότι θα πρέπει να περάσει η Αμερική για να πάψει να είναι στη συνείδηση του κόσμου μια μονοκρατορία παλαιού τύπου; Νομίζω ότι αυτό θα συνεχίσει να υπάρχει, γιατί στην ανθρώπινη ψυχολογία και ψυχοσύνθε­ ση είναι και το συνήθως συμβαίνον: όποιος κυριαρχεί μισείται. Όσο διατηρεί κάποιος το μύθο του τον αγαπούμε και τον θαυμάζουμε- απομυθοποιούμενο τον φθονούμε. Αλλά ότι φθονούμε σημαίνει πως θα θέλαμε να βρισκόμαστε οτη θέση του, όχι ότι μπορούμε ή θέ­ λουμε να το ξεπεράσουμε. Ποιο είναι το βάθος της αντιπαλότητος με την Αμερική, όταν συνεχώς τη μιμούμεθα, την ώρα που κάνουμε τον τρόπο ζωής της δικό μας; Το ζήτημα εί­ ναι πώς θα αποκτήσουμε το αίοθημα ασφαλείας και αυτοπεποιθήσεως που θα μας επι­ τρέψει, υπό συνθήκες ειρήνης και ηρεμίας, να προχωρήσουμε χωρίς να διακινδυνεύσου-

76 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

με πράγματα, τα οποία θεωρούμε ουσιώδη στοιχεία ταυτότητος. Το ίδιο ισχύει και για την ίδια την Αμερική της οποίας η πληθυσμιακή σύνθεοη είναι τόσο ακατάστατη, ώστε χρειά­ ζεται ικανό χρονικό διάστημα για να αποκτήσει τη συνοχή που πρέπει. Έως τότε κυριαρ­ χούν ομάδες, όπως οι προτεοτάντες, οι οποίες θα κατευθύνουν τους υπολοίπους. Όταν η αμερικανική κοινωνία πετύχει πιο λειτουργική σύνθεση, θα φθάσει σε μεγαλύτερη ωριμό­ τητα και θα πάρει ακόμη πιο διαφορετική τροπή. Νομίζω ότι ισχύει για την Αμερική ό,τι έ­ χει πει ο Τοκβίλ, καθώς το Περί Δημοκρατίας στην Αμερική είναι οδηγός για την κατανόη­ ση αυτού του φαινομένου ακόμη και σήμερα. Είχε δει ο άνθρωπος αυτός πως ο συνδυα­ σμός δημοκρατίας και ηθικής-θρησκευτικής πίστεως θεμελιώνει το Νέο Κόσμο. Η δημο­ κρατία προϋποθέτει την ατομικότητα και η ατομικότητα εσωτερικευόμενη αναγνωρίζει αυ­ θεντία σε όλους, ακόμη και στους παρίες. Η δημοκρατία βαθαίνει όσο η ατομικότητα εσωτερικεύεται και όοο εσωτερικεύεται παύει να καταφεύγει στη βία ή στην πειθώ, για να επι­ βληθεί με την ακτινοβολία και τη λάμψη της. Ν. Κ.: Έχετε προβεί σε μια διαφοροποίηση των όρων «παγκοσμιότητα» και «παγκοσμιο­ ποίηση»... Είναι θέμα γούστου. Ν. Κ.: Μόνο θέμα γούστου; Καταρχήν τουλάχιστον βρίσκω τη λέξη «παγκοσμιοποίηση» κακόηχη, ενοχλητική, γιατί δη­ λώνει μια διαδικασία μηχανική και όχι μια εσωτερική αίσθηση των πραγμάτων. Όταν εγώ μιλώ για παγκοομιότητα, αναφέρομαι σε μια εποχή κατά την οποία οι παλαιές κατηγορίες χρόνου και χώρου διαφοροποιούνται ριζικά, μία εποχή συνολικής επικοινωνίας και ευθύ­ νης, όχι κυριαρχίας του ενός σε όλους. Μονοκρατορίες έχουμε γνωρίσει- η παγκοσμιότης αφορά την ανοικτότητα ως συστατικό στοιχείο του παρόντος κόσμου και του μέλλοντος. Σ. Κ.: Όρος αυτής της παγκοσμιοποίησης, πέρα από την ελευθεροκοινωνία και την επι­ κοινωνία, δεν είναι και το αίτημα του να είμαστε καθολικοί άνθρωποι, καθολικοί πολιτι­ σμοί; Οπωσδήποτε. Αυτό με κάνει να προτιμώ το «παγκοσμιότης» από το «παγκοσμιοποίηση». Πιστεύω ότι ζητούμενο της παγκοσμιότητος είναι το πλάτεμα των συνειδήσεων και όχι οι επιβολές τρόπων ζωής. Είναι ένα στοίχημα πολύ μεγάλο, κάτι ανοιχτό στο μέλλον, και εί­ ναι βέβαιο ότι θα περάσουμε, όπως συνέβαινε πάντα στην ιστορία, από περιόδους όπου η νέα αυτή ιστορική πραγματικότητα θα συνδυάζεται με νέες επιβολές. Οι τάσεις αυτές -αντανακλαοτικά του παλαιού κόσμου- δεν μπορούν να επικρατήσουν, διότι δεν υπάρχει πλέον ένας τόπος έξω από τους άλλους για να επιβληθεί. Ο «τόπος», τον οποίο αυτή τη στιγμή διαμορφώνουμε, προϋποθέτει συνειδήσεις με έντονο το πνευματικό στοιχείο και μειωμένο το τοπικό. Το τοπικό αναβαπτίζεται και επιβεβαιώνεται στο πνευματικό. Δε γίνε­ ται όπως πρώτα, όπου το πνευματικό καθοριζόταν από το τοπικό. Αυτή είναι μια πολύ ση­ μαντική μεταβολή την οποία πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και με αυτό το κριτήριο να προχωρήσουμε. Ν. Κ.: Η νέα τεχνολογία κατά πόσο ωθεί τα πράγματα προς αυτή την κατεύθυνση; Όταν ο καλός Σαμαρείτης πάει να φροντίσει τον εχθρό του, τίθεται αυτόματα το θέμα της παγκοσμιότητος- όταν ο Πλάτων λέει ότι δεν υπάρχει άνθρωπος, αλλά ιδέα του ανθρώ-

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 77

που, αυτομάτως, το επιμέρους υποτάσσεται στο καθολικό. Νομίζω πως η ενότης είναι μια πανάρχαιη ανάγκη του ανθρώπου ως όντος πνευματικού, την οποία τώρα μπορούμε και τεχνικά να διεκδικήσουμε. Τα οράματα πραγματοποιούνται όταν το επιτρέπουν οι υλικοί όροι της ζωής, οι τεχνικές δυνατότητες των ανθρώπων. Αλλά και οι τεχνικές δυνατότητες χρειάζονται καλλιεργημένες συνειδήσεις. Μέσω της τριβής των αιώνων και των πολιτι­ σμών οι συνειδήσεις έχουν οργανωθεί αρκετά, ώστε να αναγνωρίζουν ότι το τοπικό στοι­ χείο δεν μπορεί να διεκδικήσει πια την καθολικότητα μόνο για λογαριασμό του. Η καθολικότητα του τοπικού, του ιδιαιτέρου στοιχείου, έχει σημασία από τη στιγμή που δεν είναι καθολικότητα αντιπαραθέσεως, αλλά καθολικότητα συναντήσεως. Ν. Κ.: Πιστεύετε ότι η διευρυμένη συνείδηση έχει ως ηθική την ηθική της ευθύνης; Το πιστεύω. Το βλέπουμε άλλωστε σήμερα στην πράξη: οι «Γιατροί χωρίς σύνορα», η Greenpeace, τα πλήθη των μη κυβερνητικών οργανώσεων, αυτά όλα τα πράγματα είναι πια θεσμικές μορφές μιας καθολικής ευθύνης. Παίρνουμε σιγά σιγά επάνω μας την ευθύ­ νη του άγνωστου συνανθρώπου. Ν. Κ.: Και παλαιότερα, η εβραϊκή παράδοση είχε εισαγάγει την αρχή της ευθύνης. Ο Λεβινάς, για παράδειγμα...

0 Λεβινάς ήταν ένας από αυτούς που υπεράσπισαν έντονα και με επιτυχία την αρχή της ευθύνης. Αλλά η αρχή της ευθύνης είναι ένα πνευματικό αίτημα πολύ παλιό. Δηλαδή, από τότε που ο Πλάτων καταργεί την οικογένεια και εισάγει την κοινοκτημοσύνη των γυναικών, έχουμε μια πολύ ένθερμη υπεράσπιση της αρχής της ευθύνης, γιατί πια δεν επικρατεί στην κοινωνία ο δεσμός του αίματος. Αλλά και η εβραϊκή ταλμουδική παράδοση υποστήρι­ ξε πολύ έντονα αυτό το αίτημα, δίκην αντίβαρου στην αρχή του Νόμου και όχι μόνο. Η Μπαγαχαβάτ Γκιτά μάς διδάσκει «να κάνουμε την πράξη μας θυσία» και βεβαίως η παρα­

βολή του «Καλού Σαμαρείτη». Παντού βρίσκει κανείς τα σπέρματα αυτής της αρχής. Αλλά μια και αναφέρατε τον Εμμανουήλ Λεβινάς, θα ήθελα να σας αναφέρω ένα ανέκδοτο εις επίρρωσιν των προηγουμένων. Σε μια από τις τελευταίες μας συναντήσεις, το 1974 νομί­ ζω, μου είχε πει κάποια στιγμή: «Κύριε Ράμφο, θα σας πω κάτι που δεν το 'χω πει ποτέ, θα σας πω ποιοι είναι οι συγγραφείς που μ’ έχουν επηρεάσει περισσότερο απ’ όλους και όποτε θέλετε χρησιμοποιήστε το». Μου εξομολογήθηκε, λοιπόν, ότι οι συγγραφείς που κατεξοχήν τον επηρέασαν ήταν ο Ντοστογιέφσκι και η Σιμόν Βέιλ. Η Σιμόν Βέιλ, μια Εβραία που έγινε χριστιανό χωρίς να βαφτισθεί, και ο Ντοστογιέφσκι, ένας χριστιανός, φα­ νατικά ανπσιωνιστής, αλλά οικουμενιστής, βεβαίως, στο πνευματικό του όραμα. Τι άλλο δείχνει καθαρότερα το βίωμα μιας ευθύνης που ξεπερνά τα όρια; Σ. Κ.: Ήταν μέσω της διαφορετικότητας η ένωση και των τριών. Ο Ντοστογιέφσκι και η Βέιλ ήταν πολύ λεπτές ψυχές. Η λεπτότητα των δύο αυτών ψυχών εξέφραζε, για τον Λεβινάς, όπως το καταλαβαίνω, το ιδεατό εκείνο πρότυπο που άνοιγε το δρόμο προς αυτό που ήθελε να εκφράσει, γιατί και οι δύο ήταν άνθρωποι που ένιωθαν με σπάνια ευαισθησία το αίτημα της ευθύνης απέναντι στο διαφορετικό, απέναντι στον α­ πολύτως ξένο. Ν. Κ.: θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ηθική της ευθύνης συνοδεύει τον άνθρωπο, ο ο­ ποίος κερδίζει τον εαυτό του στην απόστασή του από τα πράγματα; Συνοδεύει τον άνθρωπο, ο οποίος όσο περισσότερο ωριμάζει τόσο περισσότερο χωράει

78 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

τον άγνωστο συνάνθρωπο. Η αρχή της ευθύνης είναι αρχή που επιβεβαιώνεται στην απο­ δοχή του αγνώστου άλλου. Η αρχή της ευθύνης είναι κοντά στην αρχή της αγάπης. Όταν ο Χριστός έλεγε «αγαπάτε αλλήλους» δεν αναφερόταν στο συναίσθημα της αγάπης- αναφε­ ρόταν στην επικοινωνία των ανθρώπων αδιακρίτως τόπου, χρώματος, φυλής, στην καθολι­ κή επικοινωνία. Το συναίσθημα της αγάπης είναι κάτι δευτερεύον και παράγωγο. Ουδέπο­ τε θα αγαπάει κανείς έναν άγνωστο περισσότερο από το παιδί του ή το φίλο του, αυτό ό­ μως δεν έχει να κάνει με την αρχή αλλά με το συναίσθημα της αγάπης. Η αρχή της αγά­ πης ορίζει ότι δεν μπορείς να αποκλείσεις κανέναν από τη συνείδησή σου. Αυτό έχει να κάνει με πνευματική ωριμότητα. Σημείο πνευματικής ωριμότητας είναι η αποδοχή ως οι­ κείου του ξένου. Ν. Κ.: Και με την παγκοσμιότητα ως καθολικότητα πλέον... 'Αυτά όλα στην πραγματικότητα προϋποθέτουν μια συνεχή σύνδεση μέσα μας του αληθι­ νού με το καθολικό. Δεν επιτρέπουν ποτέ την απόσπαση της αλήθειας από την καθολικό­ τητα, δηλαδή, τη μερική αλήθεια εις βάρος της καθολικότητος. Γι’ αυτό λέω, και επιμένω: θα πρέπει να διακρίνουμε τις πολιτικές κινήσεις από τη φορά της εποχής. Τότε θα κάνου­ με στρατηγική πολιτική και όχι όταν κατ’ ανάγκην ταυτίζουμε την ιστορική τάση με πολιτι­ κές προσώπων. Σ. Κ.: Επομένως, την ώρα που πηγαίνουμε στο συλλαλητήριο, ως δείγμα πολιτικής στά­ σης ζωής, μπορούμε και να σπουδάζουμε στα αμερικανικά πανεπιστήμια και να τοποθε­ τούμε τα πράγματα στο όριό τους. Έτσι. Μα δεν είναι τυχαίο ότι την ίδια ώρα διαδηλώνουν εναντίον του πολέμου στο Δελχί, στην Άγκυρα, στην Αθήνα, στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη. Η παγκοσμιοποιημένη αμφι­ σβήτηση είναι πλέον τμήμα της παγκοσμιοποιημένης επικοινωνίας. Εάν δε συνειδητοποιή­ σουμε τη νέα πραγματικότητα, θα χειρονομούμε στον αέρα σαν νευρόσπαστα και η πραγματικότης αυτή θα μας καταπιεί. Σ. Κ.: Αναφερθήκατε προηγουμένως στη Σιμόν Βέιλ. Στο βιβλίο της Η Βαρύτης και η Χάρις είχε γράψει: «Ο νους δεν έχει να ανακαλύψει πια, αλλά να φωτίσει ». Τι έχει σήμε­ ρα να φωτίσει ο νους του ανθρώπου; Μάλλον εννοούσε: να υπάρχει ως φωτιστική-αποκαλυπτική δύναμη. Να υπάρχει, διευκρινί­ ζω, και να πραγματώνεται στο φως που αναζητεί. Φωτιστικός νους είναι η οικειότης μας με τη λάμψη των όντων. Όταν τους τελευταίους δυο τρεις αιώνες λέγαμε «φωτίζω», εννσ θύσαμε ότι αφαιρούμε από το αντικείμενο ένα περίβλημα σκιερό και αποδεσμεύαμε την εκτός αισθήσεων ουσία του. Σήμερα ο νους καλείται να συναντήσει αμεσίτευτα το φωτει­ νό πυρήνα των πραγμάτων. Όχι διότι το σώμα φυλακίζει με την πυκνότητά του το φως, αλ­ λά επειδή γνωρίσαμε τη φωτεινότητα του σώματος. Η φωτεινότης του σώματος προκαλεί την ενέργεια του δικού μας πνεύματος, η μορφοδόμησή του και όχι κάποια αφανής αϋλότης του. Ζητείται επομένως η συμπάθειά μας με το φως και όχι η διείσδυση σε ένα σκο­ τεινό χώρο. Ν. Κ.: Αυτό προϋποθέτει και τη διαφάνεια ως τρόπο υπάρξεως; Δεν την προϋποθέτει καν, είναι! Ν. Κ.: Και, αν δεν κάνω λάθος, μοιάζει με εκείνο που ο Πλωτίνος θεωρούσε ως όραση

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 79

του νοητού κάλλους, δηλαδή το ερωτικό αγκάλιασμα των πραγμάτων διά του εντός ο­ φθαλμού. Την ταύτιση του υποκειμένου με το αντικείμενο. Αυτά όλα είναι ακριβώς οι προϋποθέσεις στις οποίες μπορούμε να στηριχθούμε προκειμένου να μιλήσουμε για ένα καθ’ ημάς υπο­ κείμενο. Ν. Κ.: Εντέλει, η μοίρα της ανθρωπότητος είναι η ατομικότης; Νομίζω, και ευτυχώς, ναι. Ν. Κ.: Κατ’ αναγκαιότητα, όπως θα λέγαμε ακολουθώντας μια εξελικτική δομή των πραγμάτων; Όχι υποχρεωτικώς εξελικτική. Όλα παίζονται, αφ’ ης στιγμής είναι συνδυασμός ελευθε­ ρίας του πνεύματος και υλικής αναγκαιότητος. Άλλωστε οι ποιηταί και οι φιλόσοφοι υπάρ­ χουν επειδή η συνείδηση δεν κατευθύνεται από αυτόματο πιλότο. Ως πνευματικό ον ο άν­ θρωπος δεν μπορεί παρά να πραγματοποιηθεί ως πλατιά συνείδηση. Αν η ύπαρξη και η πορεία του είναι ζήτημα συγκυριών, τότε μπορούμε να ελπίζουμε και τα χείριστα. Εάν, ό­ μως, είναι σε μέγιστο βαθμό συνείδηση, δίψα ενότητος -όταν λέμε πνευματικό ον, εννο­ ούμε κάτι τι που πραγματώνεται στο αγκάλιασμά του με το Άλλο-, τότε όσο είναι ατομικό­ τερη η συνείδηση τόσο το υλικό στοιχείο αντικαθίσταται με βάθος εσωτερικό. Το ζητούμε­ νο είναι αν θα έχουμε ένα άτομο το οποίο επιβεβαιώνεται στην υλικότητα ή στη φωτεινό τητα του σώματός του. Επιμένω ότι μπορούμε να φαντασθούμε δίπλα στο σημερινό, αυτόσυνειδητό άτομο έναν άνθρωπο ο οποίος προβάλλει από τη φωτεινότητα του πνευματικού του σώματος το ον της διαφανείας που έρχεται από την Ανατολή. Ν. Κ.: Παρ’ όλα αυτά, η Ανατολή, στην οποία εν πολλοίς ανήκουμε και εμείς, έχει μια δυσκολία στο να αποδεχτεί το σώμα ως στοιχείο του προσώπου, όπως το δέχτηκε η Δύση. Να δεχτεί δηλαδή το βιολογικό άνθρωπο; Ν. Κ.: Εύκολα πέφταμε σε δυϊσμούς... Ναι, εύκολα πέφταμε σε δυϊσμούς, γιατί ακριβώς βλέπαμε στο σώμα ένα εμπαθές υλικό στοιχείο, μέσα οτο οποίο βρίσκεται φυλακισμένη μια ψυχή - η παλιά πλατωνική ερμηνεία. Εάν, όμως, ξανασκεφθούμε το σώμα στην προοπτική της Αναστάσεως ως οντότητα πνευ­ ματική, τότε δεν υφίοταται πρόβλημα. Το άτομο της επιθυμίας και το άτομο της διαφανεί­ ας θα συνυπάρχουν και θα αλληλοσυμπληρώνονται. Σ’ αυτή την περίπτωση αμαρτία δε θε­ ωρείται η παραβίαση κάποιων θείων ή ανθρωπίνων εντολών, αλλά ο συμβιβασμός με τις εξωτερικές συνθήκες, το βόλεμα. Σ. Κ.: Η σημερινή εποχή, πάντως, δεν προχωρεί στην εξατομίκευση; Οι άνθρωποι τώρα φροντίζουν περισσότερο το σώμα τους - καταφεύγουν στα γυμναστήρια, ενώ στο Αφγανιστάν οι γυναίκες αρχίζουν να βγάζουν τις μπούργκες... Δεν είναι δείγμα προς αυτή την κατεύθυνση; Το ενδιαφέρον είναι ότι η σημερινή αδυναμία προς το σώμα συνοδεύεται από μία διάθε­ ση εκλεπτύνσεως. Οι άνθρωποι θέλουν να είναι λεπτοί. Η λεπτότης είναι, θα έλεγε κανείς, ένα είδος αλληγορικής...

80 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ν. Κ.: Είδος απεικάσματος, αυτού που είπατε, αυτής της πραγματικότητος; Απεικάσματος της πνευματικότητος του σώματος. Αυτή είναι η δική μου εντύπωοη. Πά­ ντως δεν πρέπει να λησμονούμε ότι, επειδή ο Μεσαίωνας, σε Ανατολή και Δύση, υπήρξε αρνητικός απέναντι οτη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου, ο μεταγενέστερος δοξασμός του σώματος είναι κατανοητή αντίδραση. Όμως το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του θέματος αρχίζει τώρα που οι άνθρωποι ανακαλύπτουν το σώμα τους και θέλουν να το λεπτύνουν, μαζί με την υπαρξιακή τους κατάσταση. Το πράγμα αξίζει την προσοχή μας. Δείχνει τη βαθύτερη συνολική προοπτική της σημερινής ανθρωπότητας, το αίτημα μιας υψηλότερης πνευματι­ κότητος, η οποία ασφαλώς δεν είναι παράδεισος, αλλά επιτρέπει να βιώσουμε την ύπαρ­ ξη με τη θετικότητα και την αρνητικότητά της σε ανώτερο επίπεδο. Το θέμα δεν είναι να εκλείψει το κακό, αλλά να γινόμαστε όλο και πιο ευαίσθητοι απέναντι στο αγαθό. Ν. Κ.: Με την κατάκτηση της σωματικότητος συμβάδισε και η κατάκτηση της ιστορικά τητος στη Δύση. Εμείς, αντί της ιστορικότητος, προκρίνομε την εσχατολογία. Πώς μπο­ ρούμε να τα συνδέσουμε αυτά τα δύο; Το έσχατον με την παρούσα στιγμή, το απόλυτο με το ιστορικό ορισμένο; Κάθε φορά που αναζητούμε το νόημα ενός πράγματος αντί της χρήσεώς του συνδέουμε, ή τείνουμε να συνδέσουμε, την ιστορία με το έσχατο. Γι’ αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία μια πνευματική ερμηνευτική, καθώς μας επιτρέπει στην αναζήτηση του νοήματος να ανα­ ζητούμε και το τέλος, να επιχειρούμε μία υπερ-ιστορική τοποθέτηση στα πράγματα και όχι μια στενά ιστορική. Εν προκειμένω θα μας βοηθήσει κατεξοχήν ο τρόπος και ο τύπος δουλειάς που έχει γίνει εδώ και αιώνες στη Δύση. Μπορούμε πλέον με ασφαλέστερα κρι­ τήρια να ξαναδούμε τις δικές μας προϋποθέσεις και να προχωρήσουμε. Βρισκόμαστε α­ κόμη στην αρχή, αλλά αφ’ ης στιγμής διατυπώνουμε ως αίτημα την εξατομίκευση πνεύμα τικού χαρακτήρος, τότε τα πράγματα αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για όλους. Σ. Κ.: Μπορούμε άραγε να είμαστε καθόλου αισιόδοξοι, δεδομένης της παντελούς ανυ­ παρξίας παιδείας και έρευνας στην Ελλάδα για τέτοιου είδους πνευματικούς προσανα­ τολισμούς; Πώς θα γονιμοποιηθούν όλες αυτές οι παράμετροι; Εμείς κάνουμε τη δουλειά μας. Τι θα γίνει από κει και πέρα είναι ζήτημα αναγκών. Και ο Δυτικός άνθρωπος έχει μεγάλη δίψα για πνευματικότερη διάσταση της ατομικότητός του. Είναι γενικό το αίτημα και ως τέτοιο θα μας υποχρεώσει όλους να καταθέσουμε τον οβσ λό μας. Έρχεται, νομίζω, η ώρα να το διατυπώσουμε με μεγάλη σαφήνεια: μιλάμε για ένα άτομο το οποίο έχει Εγώ χωρίς εγωκεντρισμό, ή αλλιώς: ένα άτομο το οποίο τείνει να σ πελευθερώσει στην επιθυμία του τη δεκτικότητά του. w

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 81

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α Ο Στέλιος Ράμφος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1939. Το 1965 πήγε στο Παρίσι, ό­ που και σπούδασε φιλοσοφία, ενώ από το 1969 ως το 1974 δίδαξε σε πανεπι­ στήμιο της ίδιας πόλης ως καθηγητής φιλοσοφίας. Το 1975 επιστρέφει και ε­ γκαθίσταται μόνιμα στην Αθήνα, όπου και συνεχίζει το συγγραφικό του έργο.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΕΛΙΟΥ ΡΑΜΦΟΥ Φιλοσοφία Ποιητική - Πλατωνικά ζητήματα, Αθήνα, «Αρμός», 19 91 (στον τόμο

περιλαμβάνονται τα μελετήματα: Η μουσική του Ηρακλείτου, Το δαχτυλίδι του Γύγη, Η εξορία των ποιητών, Η καλή ψυχή και το άλλο της, Μΰησι στο φως, Αιώνια παιδιά, Υστερόγραφο, τα οποία γράφτηκαν την περίοδο 1970-

1975, εκδόθηκαν μεμονωμένα είτε στα γαλλικά είτε στα ελληνικά, από τον «Κέδρο» την περίοδο 1976-78) Νόστος, Επετηρίδα Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών, 1971, και Αθήνα, «Ρο­

ές», 1987 Τόπος υπερουράνιος, Αθήνα, «Κέδρος», 1975 Η παλινωδία του Παπαδιαμάντη, Αθήνα, «Κέδρος», 1976 Μελέτη θανάτου, Αθήνα, «Κέδρος», 1980 Η πολιτεία του Νέου θεολόγου, Προϊστορία και αγωνία του Νέου Ελληνισμού,

Αθήνα, «Κέδρος», 1981 Κυριακοδρόμιον, Γλώσσα-Παιδεία-Παράδοοη, Αθήνα, «Κέδρος», 1981 Παιδεία Ελληνική, Αθήνα, «Κέδρος», 1982 θεού γράμματα σπουδάσματα, Αθήνα, «Ακρίτας», 1983 Η απιστία του θωμά, Αθήνα, «Ακρίτας», 1983 Μαρτυρία και Γοάμμα - Απόλογος για τον Μαρξ και λόγος για τον Καστοριάδη,

Αθήνα, «Κέδρος», 1984 Γλώσσα και παράδοση, Αθήνα, «Κέδρος», 1984 Μονοτονισμένη μουσική, Αθήνα, «Ακρίτας», 1986 Στάσιμα και Έξοδος, Αθήνα, «Εκδόσεις των Φίλων», 1988 Φιλόσοφος και θείος έρως, Τήνος, 1989 Μίμησις εναντίον Μορφής - Εξήγησις εις το «Περί Ποιητικής» του Αριστοτέλους,

Α-Β, Αθήνα, «Αρμός», 1992-1993 Μυθολογία του βλέμματος, Αθήνα, «Αρμός», 1994 Πελεκάνοι Ερημικοί - Ξενάγησι στο «Γεροντικόν», Αθήνα, «Αρμός», 1994 Χρονικό ενός καινούργιου χρόνου, Αθήναι, «Ίνδικτος», 1996 Το αίνιγμα και μοίρα, Π οιητική τέχνη στον «Οιδίποδα Τύραννον», Αθήνα,

«Αρμός», 1997 Μια καλοκαιρινή ευτυχία τρίζει, Αθήνα, «Αρμός», 1999 0 Καημός του ενός, Αθήνα, «Αρμός», 2000 Ιστορία στην κόψη του χρόνου, Αθήνα, «Καστανιώτης», 2000 Έλληνες και Ταλιμπάν, Αθήνα, «Αρμός», 2001

82 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

αφιέρωμα του βρασίδα

ΚΑΡΑΛΗ Η παρουσία του Στέλιου Ράμφου στην εν γένει ελληνική παιδεία εί­

ναι, ως γνωστόν, καταλυτική. Αυτό οφείλεται απλώς και μόνο στη δύναμη των ιδεών του και πολύ λιγότερο στην υποστήριξή του από εκδοτικά συμφέροντα ή προσωπικές σχέσεις. Το έργο του Σ. Ράμφου επιπλέον είναι ένα ιστορικό τεκμήριο μιας συλλογικής μοίρας- ιδι­ αίτερα της μοίρας μιας γενιάς που ανατράφηκε μέσα στον ιδεολογικό ολοκληρωτισμό της μεταπολεμικής περιόδου και ταυτόχρονα είδε το σταδιακό μαρασμό και τη διάλυση κάθε ιδεολογίας ή ακόμα τη μεταστροφή της σε ένα πρωτόγονο και ενστικτώδη κυνισμό. Από αυτή την άποψη το έργο του είναι ενδεικτικό μιας μετάβασης και μιας διαρκούς πορείας σε αναζήτηση βεβαιοτήτων ίοως μάλιστα και στην καταγραφή αυτού του γνωστικού μεσο­ διαστήματος, ενός πνευματικού interregnum, να βρίσκεται μια καίρια παράμετρος της ερ­ μηνευτικής του κατάθεσης. Κατά τη γνώμη μας, την κεντρική σταθερά της φιλοσοφικής του συμβολής στη νεοελληντ

Σκέψεις για το αίτημα της εξατομίκευσης κή σκέψη συνιστά ένας ειδικός τρόπος στοχάζεσθαι, ένας συγκεκριμένος τρόπος δηλα­ δή αυτολογισμού, ως μια διαρκή πράξη εαυ­ τοανάλυσης εντός της συνείδησης που αυτοχαρακτηρίζεται ελληνική, ορθόδοξη, χριστια­ νική. Ακόμα και όταν διαφωνεί με τις ιδέες του, ο σκεπτόμενος αναγνώστης τις βρίσκει αναγκαστικά εμπρός του, όταν επιχειρήσει να ερευνήσει τη συλλογική συνθήκη του στοχάζεσθαι σήμερα. Η μελέτη του έργου του ως συνόλου κινητοποιεί και εμπνέει για­ τί διακατέχεται από μια παράδοξη, για τα ελ­ ληνικά δεδομένα, ανεξαρτησία. Δε θα μιλήσουμε εδώ για την πρόσφατη περίφημη παλινωδία του- καθένας μας έχει το δτ καίωμα, και την υποχρέωση, να αλλάζει τις απόψεις του, ιδιαίτερα μάλιστα κάτω από το βάρος νέων εμπειριών. Κάτω από τις απόψεις όμως υπάρχουν πρότυπα διαμόρφωσης προτάσεων γνωστικού περιεχομένου, και αυτό ενδιαφέρει κυρίως μια φιλοσοφημένη ερ­ μηνεία και κατανόηση των απόψεών του. Το θέμα δε βρίσκεται, λόγου χάρη, στο γεγονός ότι πριν από χρόνια ο Σ. Ράμφος κατηγορούσε τη Δύση ή ότι σήμερα μέμφεται την Ανατο­ λή (αν βεβαίως πράττει κάτι τέτοιο). Το κύριο πρόβλημα βρίσκεται στη σημασιακή δύναμη και την ερμηνευτική δυνατότητα αφαιρέσεων όπως Δύση, Ανατολή, που καθιστούν αρθρώσιμες παρόμοιες προτάσεις, μέσα από μια πανίσχυρη και εύλογη εξαπλούστευση. Ταυτόχρονα το πρόβλημα αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο η ίδια η γλώσσα που χρη­ σιμοποιεί ο Ράμφος επιτρέπει στον αναγνώστη του να διακρίνει τα ίδια της τα όρια ή να κατανοήσει τα πεδία σημασιών που αποκλείει. Υπάρχουν λοιπόν διαστάσεις του στοχάζεσθαι που θα πρέπει να εξετάσουμε στο έργο του, αν θέλουμε να έχουμε μια δίκαιη κατανόηση για το πού αποσκοπεί η διερεύνηση η ο-

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 83

ποια επιχειρείται μέσω των ιδεών του. Η παράδοξη ανεξαρτησία του λοιπόν είναι κάτι που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο. Πριν από δεκαετίες, η Φιλοσοφική Σχολή του Πανε­ πιστημίου Αθηνών απέρριψε την υποψηφιότητά του ως καθηγητή φιλοσοφίας, πράγμα που τελικώς διέσωσε τη σκέψη του από έναν ενδημικό, στείρο ακαδημαϊσμό που κατα­ στρέφει κάθε ίχνος και δυνατότητα ελεύθερης και ανεξάρτητης σκέψης στην Ελλάδα. Ο Σ. Ράμφος δε γράφει πανεπιστημιακά εγχειρίδια και συμπιλήματα για φοιτητές, όπως δυστυχώς πράττουν άνθρωποι με μυαλό και με ενημέρωση, πνίγοντας μακροπρόθεσμα τη σκέψη και την ευαισθησία τους. Όποιος διαβάζει τα βιβλία του βομβαρδίζεται από έναν α­ προσδόκητο καταιγισμό στοχασμών και συλλογισμών, που πολλοί μάλιστα αφήνονται χω­ ρίς συζήτηση και πολλοί άλλοι θα χρειάζονταν ολόκληρα βιβλία για να αναλυθούν. Όποιος διαβάζει άλλους φιλοσόφους ή θεολόγους έχει την εντύπωση ότι η διατύπωση εξαντλεί το θέμα της και ότι η ρητορική του κειμένου είναι τόσο αδιαφανής, σε σημείο που να μη συ­ ζητούν ένα ερώτημα αλλά απλώς να εκδίδουν ανακοινώσεις επ’ αυτού. Τα βιβλία του Σ. Ράμφου από τη σύνταξη των προτάσεών τους είναι έργα μουσικής ετερολογίας, κατά την πλατωνική έννοια, ένα είδος διαλόγου με ένα δεύτερο εαυτό- κατά συνέ­ πεια συγκροτούν μια προσωπικότητα διαλόγου και διαλογισμού πάνω στις δυνατότητες της σκέψης και τις δυνάμεις της γλώσσας. Με άλλα λόγια, τα βιβλία του είναι μήτρες φιλο­ σοφικών ερευνών μέσα από τις οποίες μπορούν να εκκολαφθούν νέοι προσανατολισμοί στη σκέψη. Επιπλέον, συν τω χρόνω, ο προσωπικός του στοχασμός, αντί να στενεύει ε­ στιαζόμενος σε επιμέρους λεπτολογήσεις μιας ευρύτερης θεωρίας, διαρκώς διευρύνεται με νέους χώρους γνωστικών αναφορών εμπλεκόμενος σε έναν απρόβλεπτο διάλογο με νέα αιτήματα της εποχής, ακόμα και με ειδικά συμβάντα, που ρίχνουν καινούριο φως στα ίδια τα ερωτήματά του. Η διεύρυνση αυτή δείχνει την επίμονη τάση του Σ. Ράμφου να συνθέτει μεγάλες αφηγή­ σεις ή μακρομυθίες, αν επιτρέπεται ο όρος, δηλαδή να επιδίδεται στη συνεχή προσπά­ θεια σύνθεσης συνολιστικών διηγήσεων με καθολικές ερμηνευτικές αξιώσεις. Αυτή η στά­ ση, ίδιον του γερμανικού και γαλλικού πνεύματος, από την οποία φυσικά δεν έχουν ξεφύγει οι κριτικοί του, ενέχει το επώδυνο πρόβλημα της γενίκευσης και της γενικοποίησης, που πιστεύουμε ότι αποτελεί ένα από τα θεμελιωδέστερα προβλήματα που αναφύονται α­ πό τη σκέψη του. Με άλλα λόγια, σε μια εποχή όπως αυτή του μεταμοντέρνου, όπου προ-

νομιοποιείται το ειδικό και το ιδιάζον, τέτοιες προτάσεις μοιάζουν υπερβολικά παρωχημέ­ νες και κυρίως αντι-πραγματοκεντρικές. Παράλληλα, η φιλοσοφική σκέψη δεν αποδομεί μόνο ενσυνείδητα, αλλά αποδομείται ασυνειδήτως, ήδη από τη βαθιά δομή της καταγρα­ φής της, εφόσον σήμερα κάθε σημασιακή εστία έχει απολέσει την ενότητα και τη συστημική της συνέπεια. Πολλοί θεολόγοι και φιλόσοφοι ταλανίζονται από παρόμοιες ρητορικές και διαλεκτικές προτάσεις που υποκαθιστούν το πράγμα με ένα πολιτιστικά εγγεγραμένο σχήμα αναφορών και κατά συνέπεια κατακερματίζουν την πολυεδρικότητα και την πολυση­ μία του. Ίσως η φαινομενολογική αρχή zu der Sache selbst να πρέπει κάποια στιγμή να ληφθεί ως αφετηρία διερεύνησης κάθε ιστορικής εμπειρίας στη γλώσσα μας. Είναι φυσικά σύνηθες να κατηγορείται το μεταμοντέρνο, αλλά δεν πρέπει να παραγνωρίζε­ ται το γεγονός ότι δίνει τη μοναδική ευκαιρία να μελετηθούν και να ακουστούν οι ελάσσονες γλώσσες ενός πολιτισμικού συνεχούς, να στραφεί η προσοχή των μελετητών στης μι­ κρές αφηγήσεις (μικρομυθίες , κατ' αναλογίαν) και τα περιθωριακά κινήματα, τις ακραίες μορφές συνείδησης και αυτογνωσίας, όπως η παράνοια, η αυτοκτόνος διάθεση, η κατά­ θλιψη. Εφόσον γίνουν υπαρξιακές προβληματικές, παρόμοιες καταστάσεις ανοίγουν μια ειδική διάσταση στη σπουδή του ανθρώπινου νου, ειδικά μάλιστα απο μια θρησκευτική προοπτική, εφόσον παρουσιάζουν τη γνωρίζουσα συνείδηση σε συνθήκες μεταιχμιακών

84 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ορίων και αυθυπέρβασης του πολιτισμικά νόμιμου ορθολογισμού. Η σύγχρονη εποχή είναι εποχή ανάλυσης και «μικροθεωρίας»· μόνο μελετώντας αυτά τα φαινόμενα και γλωσσήμα­ τα, τις ιδεολεκτικές μορφοποιήσεις, είναι δυνατόν να ξανακοιταχτεί πλέον το ολοποιητικό πρότυπο και ο συνδετικός ιστός, το οντικό υπέδαφος, μορφοποιούμενο οε πολυποίκιλες φανερώσεις, και κατόπιν να διαμορφωθεί ή να προταθεί μια οντολογική θεώρηση του φαινομένου. Από αυτή την άποψη, η στάση του Σ. Ράμφου, όπως φυσικά και του Χρήστου Γιανναρά, του Ιωάννη Ζηζιούλα, του Σωτήρη Γουνελά, του Θεόδωρου Ζιάκα και πολλών άλλων, αδυ­ νατεί να παλαίψει με την πολυμορφία και την πολυέπεια των οντικών δηλώσεων στη γλώσ­ σα μας. Πολύ συχνά ο αναγνώστης αποκομίζει την εντύπωση ότι οι έννοιες οδηγούν σε νέες έννοιες και αυτές σε άλλες έννοιες, μέσα απο μια διαδικασία αφηρημένων συλλογι­ σμών χωρίς κανένα κριτήριο επαληθευσιμότητας, παρά μόνο μέσα στον ίδιο τον περιγεγραμμένο χώρο σημασιών που έκαστο κείνενο διαρθρώνει για τον εαυτό του. Με άλλα λό­ για, τίποτε δεν μπορεί να συγκριθεί με κάτι άλλο επί τη βάσει κριτηρίων κοινής επιστημο­ λογικής αποδοχής. Κάθε μακρομυθία καθίσταται τελικώς ένα βασανιστικό ιδεολόγημα χωρίς ερμηνευτικές δυνατότητες και χωρίς υπαρξιακές πραγματώσεις. Ορθοδοξία, Ελλάς, Δύση, Ανατολή και εκείνη η αλλοτριωτική προσωπική αντωνυμία «εμείς» (!) επανέρχεται εξαντλητικά στα κεί­ μενα του Σ. Ράμφου, υπονομεύοντας το ίδιο του το οικοδόμημα. Η σκέψη σήμερα έχει έ­ να σκοπό: να υπογραμμίσει, να υποσημάνει και να κατανοήσει την ηολυσθενή ισογλωσσία των όντων χωρίς να πέσει στο μέγιστο ολίσθημα του Μάρτιν Χάιντεγκερ -επανερχόμενο α­ πειλητικά στη ναζιστική του Εισαγωγή στη μεταφυσική- με την υποκατάσταση των όντων από ένα αρχέγονο και παγκόσμιο Ον. Μια τέτοια αναγωγή ουσιαστικά αμβλύνει την ίδια τη δυνατότητα του φιλοσοφικού εγχειρή­ ματος του Σ. Ράμφου στο βαθύτερο επίπεδο δόμησης των προτάσεών του, ιδιαίτερα μάλι­ στα γι’ αυτό που ονομάζει «εξατομίκευση». Ως γνωστόν, αυτή η ψυχολογικής τάξεως και καταγωγής έννοια έχει εσχάτως λάβει στο έργο του μια ειδική και ιδιότυπη σημασία. Ο ί­ διος γράφει: «Ονομάζω "εξατομίκευση" την πνευματική και κοινωνική προϋπόθεση της οργανικής μετοχής μας στον σύγχρονο κόσμο, αλλά και το προβάδισμα της αυτοσυνείδητης προσωπικότητος έναντι του εξωτερικού καθορισμού» (σ. 13). Τονίζω ξανά ότι η εξατο­ μίκευση είναι πρωτίστως ψυχολογική και όχι πνευματική και κοινωνική προϋπόθεση- επι­ πλέον ανήκει σε κάθε άτομο ξεχωριστά και όχι σε ένα αφηρημένο «μας». Να επισημάνω μια ακόμα διάσταση: μετέχουμε στο σύγχρονο κόσμο ή μήπως είμαστε ο σύγχρονος κό­ σμος; 0 σύγχρονος κόσμος δεν είναι οντότητα μιας ταχύτητας ούτε ενός πολιτισμικού κύ­ κλου- μέσα στην πολυμορφία του είμαστε ο σύγχρονος κόομος, με το μεγάλο ερώτημα α­ νοιχτό φυσικά «ποιοι είμαστε εμείς» και «πώς μπορούμε να μιλάμε για το εμείς». Επιπλέον τι σημαίνει εξωτερικός καθορισμός, όταν η αυτοσυνείδητη προσωπικότητα καθίσταται αυτοσυνείδητη μόνο μέσα από το προκαθορισμένο υλικό που της δίνει η εξωτερικότητα- και κατά συνέπεια δεν υπάρχει πλέον η εξωτερικότητα ως διάσταση, εφόσον οι δομές του πε­ ριβάλλοντος έχουν εσωτερικευθεί κατά την παιδική ηλικία του ατόμου και επιπλέον του έ­ χουν δώσει εγωπλαστικό λόγο μέσω της εκμάθησης της γλώσσας. Επιμένω, λοιπόν, ότι, ε­ νώ ο Σ. Ράμφος θέτει το πολύ άμεσο και επίκαιρο αίτημα της εξατομίκευσης, οι προϋπο­ θέσεις του αναιρούν την ίδια την ερμηνευτική δύναμη της αφετηριακής του σταθερός και ουσιαστικά κατακερματίζουν το ίδιο το επιχείρημα. Εξατομίκευση σημαίνει πριν απ' όλα εσωτερίκευση μιας κοσμοεικόνας μέσα από τις δυνα­ τότητες της συνείδησης, τις τάσεις και την παιδική ηλικία του ατόμου. Σημαίνει επιπλέον γλωσσική δόμηση του εαυτού (άτομο σημαίνει εγώ, μια γραμματική κατηγορία με συγκε­

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 85

κριμένες σημασιακές λειτουργίες που κατηγοριοποιεί και ταξινομεί τον εμπειρικό κόσμο)· επομένως, η εξατομίκευση εκδηλούται πριν απ' όλα στο δομικό ιστό της γλώσσας και στον τρόπο που η γλώσσα εκάστου ατόμου διασπά το φαύλο κύκλο των αυταπόδεικτων πεποιθήσεων και των εκ παραδόσεως ιδεοληψιών που χαρακτηρίζουν κάθε ομάδα. Πιστεύουμε λοιπόν ότι ενώ ο Σ. Ράμφος αντιμετωπίζει ένα οξύτατο πρόβλημα, το εγγρά­ φει μέσα σε μια συλλογιστική που παραποιεί τη λειτουργικότητά του. Μη θέτοντας το πρό­ βλημα της εξατομίκευσης στο επίπεδο της εσωτερίκευσης διά της γλώσοας δομών εξου­ σίας, ιδεολογίας και κοινωνίας, ουσιαστικά υπονομεύει την ίδια την εξατομίκευση ως ιστο­ ρική πραγμάτωση. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι τα παλαιότερα κείμενά του περί ελλη­ νικής γλώσσας, τα οποία δεν έχει αναιρέσει ως όφειλε, έχουν μια κανονιστική και μια έμ­ μονη ιστορικιστική προσέγγιση προς τη χρήση της, ενώ θα έπρεπε να είναι από τους πρώ­ τους που θα διεκδικούσαν την καταστροφή της γραμματικής και την αντικατάστασή της α­ πό μια δημιουργική αταξία και μια φανταστική πολυτροπία στις μεθόδους εκμάθησής της. Αυτό οφείλεται οε μια λανθάνουσα ουσιοκρατία που διαποτίζει τη σημασιολογία των πρσ τάσεώντου, που εστιάζεται γύρω από διακριτά αντικείμενα και όχι διαδικασίες. Η εξατομί κευση είναι μια διά βίου διαδικασία και όχι ένα απόκτημα δεδομένων εμπειριών. Αρχίζει ως εσωτερίκευση δομών, συνεχίζεται ως ιδιοποίηση σημασίας και ολοκληρούται ως ρήξη με την κανονικότητα. Η διαδικασία έχει φυσικά διάρκεια και επομένως σημαίνει χρόνο, ενσυνείδητη χρονικότητα και ασύνειδες διεργασίες. Σημαίνει επίσης υπαρξιακή δυσφο­ ρία, αίσθημα δυσαρέσκειας προς την επικρατούσα νομιμότητα, ένα είδος νόμιμης ανο­ μίας μπροστά στους κώδικες που ρυθμίζουν τα δίκτυα σημασίας που προσδιορίζουν, νομι­ μοποιούν και καθιερώνουν τη συμπεριφορά. Νομίζω λοιπόν ότι ο Ράμφος θέτει ένα μονά δικό ερώτημα, αλλά μόλις συνειδητοποιεί πού μπορεί να οδηγήσει αναδιπλώνεται και επι­ στρέφει σε μια φιλόνομη ενοικείωσή του. Το ίδιο θα πρέπει να υποστηριχθεί και για το αντίπαλον δέος της εξατομίκευσης, το πρό­ σωπο, διαρκώς συζητούμενο μετά τον Ν. Μπερντιάεφ, τον Ε. Μουνιέ, και στην Ελλάδα τον X. Γιανναρά. Αυτή η μεταφυσική στάση ωστόσο ενέχει ανάλογα προβλήματα- λαμβάνει το πρόσωπο ως δεδομένο, σχεδόν ως προδεδομένο του ατόμου, καταλήγοντας πολλές φορές σε έναν ιστοριοποιημένο ωριγενισμό. Το πρόσωπο εντός της ιστορίας δεν μπορεί παρά να είναι ένα πρόταγμα, μια κατεύθυνση, ένας προσανατολισμός, ολοκληρούμενος με το θάνατο. Ο θάνατος δίνει στο πρόσωπο την ολοκληρία του, και μάλιστα όχι ο φυσικός θάνατος αλλά η μεταθανάτια μνήμη του ατόμου εν πορεία προς τη μεταμόρφωσή του σε μύθο. Το πρόσωπο δεν είναι δεδομένο και καμιά ευχαριστηριακή κοινωνία δεν το γεννά ή το δωρίζει, εφόσον η ανθρώπινη θέληση, η τρεπτότητα του αυτεξουσίου, δύναται να κατα­ στρέψει ακόμα και τη δυνατότητα προσωποποιίας που ενυπάρχει δυνάμει σε κάθε φυσικό άτομο. Αναμφίβολα, η εξατομίκευση του Ράμφου προσφέρει περισσότερες δυνατότητες πραγμά­ τωσης της ατομικής παρουσίας από μια μεταφυσική αντίληψη περί προσώπου που δε λαμ­ βάνει υπόψη την ιστορικότητα. Η εξατομίκευση είναι μια διαδικασία- το πρόσωπο είναι έ­ να πρόταγμα: η εξατομίκευση ολοκληρώνεται στο πρόσωπο και το πρόσωπο δεν υπάρχει χωρίς την εξατομίκευση. Από άποψη επιστημολογίας ωστόσο ο Ράμφος αντιμετωπίζει την εξατομίκευση ως μια υποστατοποίηση κάποιας αφηρημένης εννοιολογίας, την οποία πα­ ρουσιάζει σχεδόν ως ιστορικό και εμπράγματο συμβάν. Η εξατομίκευση ωστόσο είναι ψυ­ χολογική δράση, δραστηριότητα εντός του υποκειμένου και κατά συνέπεια αυτοεκδίπλωση της ενδότητάς του. Αν μάλιστα παραμείνουμε για λίγο στη χριστιανική μυθογραφία, η ε­ ξατομίκευση άρχισε με την έξωση από τον Παράδεισο, δηλαδή με την πτώση από την ου­ σία στην ύπαρξη, όταν πλέον γεννήθηκε «έχθρα» ανάμεσα στους ανθρώπους και η κατοι­

86 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

κία τους χτίστηκε «απέναντι» του Παραδείσου της τρυφής. Απέναντι σημαίνει και πάλι ε­ χθρότητα, κοσμολογική μοναξιά, ανταγωνιστικότητα· το προπτωτικό ουσιώδες πρόσωπο μέσα στην ιστορία μεταμορφώνεται σε ασυσχέτιστο άτομο, με μόνη βεβαιότητα το σώμα του, το μόχθο και τον ιδρώτα του και ως ηθικές προϋποθέσεις την έχθρα με τον άλλο και το φόβο του επέκεινα. Δυστυχώς τα χωρία της Γένεσης δε διαβάζονται προσεκτικά, ούτε μέσα από τους φυσικούς τους πατέρες, τους Εβραίους μελετητές, για να κατανοηθούν αρμοδίως. Κατά παράδοξο τρόπο, ο Σ. Ράμφος φαίνεται να πιστεύει σε μια γραμμική εξελικτική πο­ ρεία της εξατομίκευσης ανά τους αιώνες, ιδιαίτερα με την αντίληψη της εξατομίκευσης ως δυτικοευρωπαϊκής κυρίως επίτευξης, ιδιαίτερα μάλιστα των τελευταίων αιώνων. Δεν είναι δυνατόν να πιστέψουμε φυσικά ότι οι αρχαίοι Έλληνες, ο Σωκράτης, οι κυνικοί και οι στωικοί φιλόσοφοι δεν αυτοπροσδιορίζονταν ως εξατομικευμένα όντα απέναντι σε κάθε εξωτε­ ρικό προκαθορισμό. Ούτε ότι ο Γρηγόριος Νανζιανζηνός, ο Βασίλειος, ο Λέων Μαθηματι­ κός, η Κασσιανή, ο Μιχαήλ Φελλός, η Κομνηνή, ο Πλήθων, ο Λούκαρης, ο Κοραής, η Μαρτινέγκου, ο Καΐρης, ο Μεταξάκης, ο Αθηναγόρας και τόσοι άλλοι δεν είχαν εξατομικεύσει τους κοινωνικούς και θρησκευτικούς κώδικες μέσα από τους οποίους αυτοκατανοήθηκαν. Αυτό είναι μια σύγχρονη μυθολογία εξελικτικού προοδευτισμού και γραμμικού ιστορικισμού που δεν εξηγεί ειδικότητες αλλά αρθρώνει καθολικές προτάσεις χωρίς ανα­ φορά στο βιωμένο χρόνο, στην ενσυνείδητη χρονικότητα, ατόμων που αποκτούν συναίσθη­ ση της θνητότητάς τους. Διότι αυτή η διάσταση της εξατομίκευσης, η αυτογνωσία της θνη­ τότητας και του πεπερασμένου της ζωής μου, δίνει οτο άτομο την αίσθηση του ανεπανάλη­ πτου και ταυτόχρονα τη βεβαιότητα ότι οι πράξεις του τώρα είναι δεσμευτικές για πάντα. Όταν ο Αντισθένης ερωτήθηκε τι του έδωσε η φιλοσοφία, και απάντησε «το δύνασθαι εαυτώ ομιλείν», αυτό δε σημαίνει τη διάνοιξη της ενδότητας ως υπαρξιακής διάστασης; Ή ό­ ταν ο Φελλός γράφει «ου γαρ φιλαυτίας ηπάτημαι, ουδέ το εμόν μέτρον ηγνόηκα», δεν γνωρίζει ότι διίσταται από την κοινωνική συνθήκη που τον διαμόρφωσε; Ή, τέλος, όταν ο Κύριλλος Λούκαρης γράφει «εκδίδωσι σύντομον ομολογίαν ταύτην, εις μαρτύριον προς τε θεού προς τε ανθρώπων, ειλικρινεί συνειδήσει, ουδεμία άνευ προσποιήσεως», δεν είχε την πεποίθηση ότι ειλικρινής συνείδηση σήμαινε προσωπική, εξατομικευμένη γνώμη; Ο κατάλογος θα μπορούσε να συνεχιστεί για να μας υποδείξει απλώς μια πραγματικότητα την οποία δεν αγγίζει καθόλου ο Σ. Ράμφος: ότι η εξατομίκευση δεν είναι ένα αμετάστρεπτο γεγονός, και ότι ακόμα και αν επιτευχθεί, οι υφιστάμενες δομές μπορούν να τη στο­ μώσουν και να τη διαλύσουν. (Δεν υπάρχει μεγαλύτερο παράδειγμα εδώ από τη ναζιστική Γερμανία, όταν το υποτιθέμενο λίκνο της εξατομίκευσης επέστρεψε σε μια παγανιστική, φυλετική, αρχαϊκή συνείδηση χιλιαστικής αυτοκατανόησης.) Εδώ ακριβώς βρίσκεται το πρόβλημα της νεότερης Ελλάδας που τόσο πολύ απασχολεί τον Σ. Ράμφο. Τόσο το πρό­ βλημα του προσώπου όσο και εκείνο της εξατομίκευσης μπορούν να αναχθούν στο θεμελιωδέστερο ερώτημα της δόμησης του υποκειμένου μέσα από την ιστορική διαμόρφωση της ελληνικής κοινωνίας. Το υποκείμενο διαμορφώνεται μέσα από δομές λόγου και πρακτικών, από δίκτυα σημα­ σιών που κάθε κοινωνική ομάδα εκ παραδόσεως θεσπίζει και καθοσιώνει ως εξαγόμενα της ιστορικής της εμπειρίας. Το πρόβλημα βρίσκεται στη διαμόρφωση του υποκειμένου στην ελληνική γλώσσα και στην ανάδυση του ατομικού λόγου μέσα από τις λογοποιητικές διαδικασίες της υποκειμενικής διάπλασης που αυτή επιτρέπει. Υπάρχει άραγε η εξατομί­ κευση ως ιστορική και σημερινή δυνατότητα στο υποκείμενο όπως προσδιορίζεται μέσα από τη νεοελληνική πραγματικότητα; Έχει η υποκειμενικότητα διαπλαστεί με τέτοιο τρόπο ούτως ώστε το άτομο να σταθεί αντιμέτωπο με τους μεγάλους κώδικες του παρελθόντος

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 87

(παράδοση, ιστορία, θρησκεία) και να μπορέσει μέσα από τη διαπάλη του με αυτούς να θεσπίσει ένα ατομικό στίγμα, μια ρωγμή που θα έχει το πρόσωπό του και θα φέρει το ό­ νομά του μέσα στο πολιτισμικό συνεχές του σύγχρονου ελληνικού λόγου; Επιπλέον, τόσο η έννοια του προσώπου όσο και εκείνη της εξατομίκευσης εξαρτώνται α­ πό κάτι βαθύτερο1 από εκείνο της σχέσης. Στον ανέφελο ουρανό ωστόσο της νεοελληνι­ κής φιλοσοφίας και στο καταγάλανο σύμπαν της νεοελληνικής θεολογίας η σχέση τίθεται ως προϋπόθεση και όχι ως πρόβλημα. Η ελληνική σκέψη (εννοώ εκείνη της προσωποκρατικής κατεύθυνσης) δεν έχει κατανοήσει τη σχέση ως πρόβλημα, προβληματικότητα και προβληματισμό. Τη λαμβάνει ως τετελεσμένο και αποκρυσταλλωμένο και όχι ως εν εξελί­ ξει συμβαίνον. Η δυτική σκέψη (και εννοώ εδώ την προτεσταντική παράδοση που αρχίζει με τον Λούθηρο και τον Καλβίνο) είδε την προβληματικότητα των ανθρώπινων σχέσεων ως ασταθή και μεταβαλλόμενη πραγματικότητα η οποία, αλλάζοντας, μετέβαλε και τα άτο­ μα που συμμετείχαν. Η σχέση μετέβαλε τα άτομα, θετικά ή αρνητικά, και τα έρριπτε σε έ­ να σύμπαν χαώδες και απρόβλεπτο, σε ένα ακοσμικό και αφιλόκοσμο συνονθύλευμα συμ­ βάντων: το εχθρικό σύμπαν της πτώσης και εκείνο της ωδυνούσης δημιουργίας του Παύ­ λου. Κατ' αναλογίαν αναδύθηκε μια νέα ανθρωπολογία: εκείνη της ατομικής χρονικότητας, μιας ιδιοποιημένης αντίληψης του χρόνου, που έθετε ως αίτημα επιβίωσης την ανα­ μέτρηση της συγκεκριμένης ύπαρξης με την προϋφισταμένη κανονικότητα. Το αίτημα αυ­ τό, για μια ύπαρξη χωρίς αφετηρία, πατέρα και μεταφυσικό λόγο, εγκαινίασε τη νεωτερικότητα. Στην ελληνορθόδοξη σκέψη έχει γίνει ψυχαναγκαστικός εθισμός να κατηγορούμε τον προτεσταντικό χριστιανισμό ως έκπτωση και διαφθορά κάποιου χριστιανικού πνεύματος, το ο­ ποίο, παραδόξως πώς και παρά την ιστορία του, έχει διατηρήσει το Πατριαρχείο Κωνστα­ ντινουπόλεως- κατά συνέπεια, αδυνατούμε να κατανοήσουμε την ιστορική σπουδαιότητα του ενεργητισμού και της βουλησιοκρατίας που αναγορεύτηκαν σε βασικές μεθόδους κοι­ νωνικοποίησης και κοινωνιογονίας μετά τη μεταρρύθμιση. Αντιθέτως, παραμερίζουμε την ιστορική αποτελεσματικότητα αυτής της νέας αντίληψης για το άτομο, καταφεύγοντας σε ανιστόρητα μανιχαϊκά συστήματα τύπου Ορθοδοξία και Δύση, όπως συνετέθησαν από τον ιδεολογικό πυρετό του I. Ρωμανίδη και του X. Γιανναρά και όπως υποστηρίχτηκαν ως μια εποχή από τον ίδιο τον Σ. Ράμφο, ενώ φαίνεται να αποτελούν το απυρόβλητο καταφύγιο κάθε απνευμάτιστης αμάθειας στη γλώσσα μας. Τι σημαίνει όμως εξατομίκευση; Πρέπει αναμφίβολα να επιστρέφουμε στον Γιουνγκ και να θεωρήσουμε την εξατομίκευση ως μια διαδικασία αποβολής των ναρκισσιστικών προβσ λών επί του κόσμου. Εξατομίκευση σημαίνει πρόβαση συγκινησιακής αποφόρτισης των

μεγάλων κωδίκων της ομάδας και ταυτόχρονα συνειδητοποίησης των σκιών μέσα στο άτο­ μο· σημαίνει δηλαδή πολλαπλασιασμό των υπαρξιακών διαστάσεων, των διαστάσεων που κάθε άτομο αναγνωρίζει τον εαυτό του και διαμορφώνει την ιστορική του πράξη. Αποτέλε­ σμα είναι η διάνοιξη της ενδοχώρας κάθε ατομικής ύπαρξης, όπου επιτυγχάνεται η κρίσι­ μη διαφοροποίηση μεταξύ εγώ και άλλου, και ταυτόχρονα της απόστασης μεταξύ ατόμου και κοινωνίας. Μέσα από όλες αυτές τις παραμέτρους ολοκληρώνεται αυτό που ο Γιουνγκ αποκαλεί εξατομίκευση, δηλαδή την εσωτερική κίνηση προς την εμπειρία του εαυτού. Η εξατομίκευση οδηγεί στην αποταύτιση από τις μακρομυθίες που διαμορφώνουν την ομαδι­ κή συμβίωση και οι οποίες τελικώς καταργούν την ηθική υπευθυνότητα του ατόμου ως μοναδικού και ανεπανάληπτου φαινομένου μέσα στην ιστορία. Κι εδώ νομίζουμε ότι μπο­ ρούμε να συναντήσουμε τον Σ. Ράμφο ως κριτικό πολιτισμού. Διότι το μεγάλο του πρόβλη­ μα είναι η ιστορική απραξία του νεοελληνισμού και η ιστορική αλογία της κοινωνικής του παρουσίας.

88 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ο Σ. Ράμφος επιδιώκει να εννοιολογικοποιήσει και να νοηματώσει αυτή την περιπέτεια του νεοέλληνα, αλλά δεν επιχειρεί κριτική δομών, παρά μόνο με φόβο και πολλή διακριτι­ κότητα. Μολονότι μάλιστα πρόσφατα εατίασε την ανάλυσή του σε συμπεριφορές, δεν προ βαίνει σε μια κατάδυση στα δίκτυα σημασιών και των σχέσεων εξουσίας που αυτές οι συ­ μπεριφορές δηλώνουν και εσωτερικεύονται ασυνείδητα από το άτομο. Η αμυντική στάση που έχει λάβει σχεδόν το σύνολο των νεοελλήνων κριτικών απέναντι σε ένα φαντασιακό ε­ χθρό, τη Δύση, τον ορθολογισμό και άλλα τέτοια έχει διαλύσει τη διαλογικότητα ως αρχή πολιτισμικής μεταβολής στη γλώσσα μας. Ακόμα και η έννοια της εξατομίκευσης όμως προέρχεται από μια αλλοδαπή εξέλιξη, από μια επιστημονική ορολογία η οποία δεν υφίσταται στα νεοελληνικά παρά ως μεταφρασμένο προϊόν επαγγελματικής χρήσης. Ακόμα και η έννοια του προσώπου επανεισήχθη στην ελληνική σκέψη από την Εσπερία ως μέρος μιας νέας υπαρξιστικής αναχυτεύσεως της ορθόδοξης παράδοσης. Εξατομίκευση δεν μπορεί να συμβεί στην ελληνική γλώσσα διότι οι δομές διαμόρφωσης της υποκειμενικότητας δεν επιτρέπουν την ιδιοποίησή τους από το άτομο- επιβάλλονται ε­ ξουσιαστικά και αποικίζουν τη σκέψη με ένα αίσθημα κατωτερότητας απέναντι σε αυτό που θεωρείται ή ανάγεται σε παράδοση. Η εξατομίκευση προϋποθέτει προβληματοποίηση των δομών εξουσίας μέσα στην ελληνική γλώσσα, των τρόπων με τους οποίους μια ηγεμονεύουσα ιδεολογία επιβάλλεται και αποτρέπει το ενδεχόμενο κριτικής παρέμβασης μέ­ σα σε αυτή. Διότι τελικώς εξατομίκευση δεν μπορεί παρά να σημαίνει κριτική αναίρεση ψευδαισθήσεων και ψευδωνύμου γνώσεως, αν επιτρέπεται η χριστιανική αναφορά, με κε­ ντρική αιχμή το ερώτημα «ποιος δηλώνει τι»- αν η σκέψη επιδοθεί στην ανάλυση των προ­ ϋποθέσεων της υποκειμενικότητας και αντιμετωπίσει το γνωστικό περιεχόμενο των προτά­ σεων από μια ιστορική αναφορά και όχι σαν προαιώνιες σημασίες, τότε θα γίνει κατανοη­ τό όχι μόνο γιατί η εξατομίκευση δεν πραγματοποιήθηκε ως αίτημα στην ελληνική κοινω­ νία, αλλά και γιατί δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στο παρόν και στο άμεσο μέλλον. Η ελληνική γλώσσα, όπως φυσικά και κάθε γλώσσα, διαμορφώνει μέσα από τη δομή της τον «πραγματικό κόσμο», όπως παρατηρούσε ο Μπεργκσόν, αποκλείοντας και διυλίζοντας την εμπειρία από ό,τι δεν υπάρχει μέσα στα σημασιακά της πεδία. 0 εαυτός είναι διαμορ­ φωμένος από απορρίψεις και απαγορεύσεις που δηλούνται κυρίως μέσα από τη γλώσσα, εφόσον η γλώσσα είναι ο συνθετικός ιστός της εμπειρικής προσωπικότητας. Η ελληνική, λοιπόν, όπως διδάσκεται και χρησιμοποιείται σήμερα και από δύο αιώνες τώρα, δεν μπο­ ρεί να μεταπλαστεί δημιουργικά διότι είναι μονοφωνική, ιδεολογικά φορτισμένη και εξου­ σιαστικά απαγορευτική για την ατομικότητα. Δεν υπάρχουν υποκουλτούρες στα ελληνικά υ­ ποσυστήματα λόγου και αποκλίνουσες τάσεις. Η ελληνική είναι γλώσσα μονολογική και μονοθετική- η χρήση της δεν επιτρέπει την ατομική διαφοροποίηση να ριζώσει και να καρ­ ποφορήσει. Όλα τα εγκώμια μάλιστα που αφειδώς επιδαψιλεύονται από γλωσσαμύντορες παντός συμ­ φέροντος επί της ελληνικής δε δείχνουν παρά μόνο μια πραγματικότητα: τη μονοφωνική αυτάρκεια της νλωσσικής κατάστασης, την αδυναμία της γλώσσας, όχι πλέον στο επίπεδο ιδεών αλλά στη βαθιά δομή παραγωγής προτάσεων, να εισέλθει σε δημιουργικό διάλογο με άλλες παραδόσεις και ίσως μάλιστα με το ίδιο της το παρελθόν, ανανεώνοντας το ίδιο της το παραγωγικό δυναμικό (πράγμα που συνέβη με τη σύντηξη ελληνικής και εβραϊκής μετά τη μετάφραση των Εβδομήκοντα). Διάλογος όμως σημαίνει μεταβολή διά ωσμώσεως, σημαίνει νέα επιστημολογικά συστήματα ταξινόμησης και ερμηνείας της πραγματικό­ τητας. Σε παλαιότερο άρθρο του, ένας πολύ παρεξηγημένος δημιουργός, ο Πέτρος Βλα­ στός, υπό τον τίτλο «Γεωμετρισμός και Ταϊφάς», ανέλυε την πάθηση, όπως έγραφε, του γεωμετρισμού, δηλαδή της ψυχαναγκαστικής ομοιομορφίας και του ταϊφά, του ομαδι-

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 89

σμού, που δεν επιτρέπει στο άτομο να ολοκληρωθεί. «Το έθνος και το έθος βγαίνουν από την ίδια ρίζα» γράφει. Και συνεχίζει: «Το κράτος γίνεται μηχανικό και παντοδύναμο κι ανελέφτερο. Δε σηκώνει καμιά κριτική, τυφλώνει κάθε παραβάτη με βυζαντινή κακοψυχιά. Τα θέλει όλα δικά του. Ως και την αλάλητη ψυχή». Και συνεχίζει ο Βλαστός με μια ριζοσπαστι­ κή κριτική των κρατικών παρεμβάσεων στον τρόπο που η «αλάλητη ψυχή», η προγλωσσική συνείδηση δηλαδή, διαμορφώνεται μέσα από την εξωτερική παρέμβαση. (Επί τη ευκαι­ ρία, αν ψάχνουμε για εξατομικευμένες συνειδήσεις στα ελληνικά, ο Βλαστός θα πρέπει να αποτελεί κορυφαία περίπτωση.) Εν ολίγοις, για να καρποφορήσει το αίτημα της εξατομίκευσης ο Σ. Ράμφος χρειάζεται μια διαφορετική θεώρηση της ιστορίας, ιστοριονομία διάστασης από την εξ εθισμού α­ ποδεκτή και επιβαλλόμενη από την παντοδαπή νομιμότητα. Ύστερα από επίμονες έρευ­ νες γνωρίζουμε ότι η αρχή μεγάλων αλλαγών στην Ευρώπη εγκαινιάζεται μετά το 10ο αιώνα και ολοκληρώνεται στο 12ο. Αυτές οφείλονταν σε απολύτως νέες σχέσεις με τη φύση, την κοινωνία και το πολιτισμικώς άλλο- κλιματολογικές αλλαγές, έλευση των τε­ λευταίων νομαδικών λαών, βαθιές αλλαγές μέσα από τη σύγκρουση νομάδων και εγκα­ τεστημένων κοινωνιών. Σε τοπικό επίπεδο μάλιστα, οι Έλληνες έχουν την εξαπλουστευτική τάση να θεωρούν καταρχήν το Βυζάντιο χριστιανικό επειδή η ηγεμονεύουσα τάξη, η αριστοκρατία του, ήταν χριστιανική (και φυσικά δεν ήταν πάντα και ιδιαίτερα μετά το 10ο αιώνα). Για πολλούς αιώνες η ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εκχριστιανιζόταν από άποψη πληθυσμιακή, μια διαδικασία που ολοκληρώθηκε μόνο με την οθωμανική κατάκτηση. Ποια είναι άραγε η ιστορία των Εβραίων στο Βυζάντιο, των Αθιγγάνων, των Βογομίλων, των παγανιστικών ομάδων, των μουσουλμάνων; Μια μονολιθική οντότητα αποκαλούμενη χριστιανικό Βυζάντιο δεν υπήρξε ποτέ- επιπλέον όλη η πνευματική παρα­ γωγή της εποχής δεν εξαντλείται στα χριστιανικά συγγράμματα, εφόσον γνωρίζουμε ότι πολλές θεωρούμενες αιρετικές συμβολές καταστράφηκαν συστηματικά σε διαφορετι­ κές περιόδους. Σε παθολογικές περιπτώσεις άγνοιας φυσικά αρκετοί νεοέλληνες στοχαστές θεωρούν την Ανατολική Αυτοκρατορία και ελληνική μόνο και μόνο επειδή ήταν επισήμως ελληνόφωνη, και πάλι στην ανώτερη ηγετική της τάξη. Ιδιοποιούνται λοιπόν μια πολύμορφη παράδοση και μέσω των εκπαιδευτικών μηχανισμών την επιβάλλουν ως κρατική ιδεολογία, εθνικο­ ποιώντας επιπλέον την Εκκλησία, τον τελευταίο φορέα της ρωμαϊκής οικουμένης, και δη­ μιουργώντας μια νέα μορφή εξουσιαστικού θεσμού εκκοσμίκευσης. Δεν έχει γίνει λοιπόν φανερό ότι παρά την ομοιότητα δομών ο χριστιανισμός της Κωνσταντινούπολης του 10ου αιώνα (θριαμβικός, ιμπεριαλιστικός, ανωτερόφρων) δεν έχει τίποτε να κάνει με τη σύγχρο­ νη ελλαδική Εκκλησία και με το θεολογικό στοχασμό (επιγονικός, υπομνηματιστικός, αυτόαναφερόμενος) που παράγεται μέσα της ως στοχασμός επί της εμπειρικής πραγματικότη­ τας σήμερα. Επιπλέον, το λεγόμενο Βυζάντιο δεν μπορεί να λαμβάνεται ως πρότυπο κατα­ νόησης και ερμηνείας της χριστιανικής εμπειρίας σήμερα- ο χριστιανισμός έχει άλλες προ­ κλήσεις να αντιμετωπίσει και με διαφορετικά προβλήματα να ασχοληθεί από εκείνα που τον διαμόρφωσαν δέκα αιώνες νωρίτερα. Η εξατομίκευση λοιπόν δεν μπορεί να αναφέρεται σε ένα πλαστό παρελθόν ψευδογεγονότων, ακόμα και αν θεμελιώνεται στον Φελλό και τον Σχολάριο. Η εξατομίκευση οφείλει να είναι μια περιπατητική διάνοιξη στην ετερότητα, άλλων κοινωνιών, άλλων θρησκειών, άλ­ λων γενικά παραδόσεων μέσα στο αιώνιο τώρα που είναι κάθε εποχή της ιστορίας. Μόνο μέσα από τη σύγκριση και τη σύγκρουση μπορεί το άτομο να εξατομικεύσει την περιρρέουσα εξωτερικότητα γονιμοποιώντας τη με στοιχεία άλλων παραδόσεων. Το κακό γεννιέ­ ται από την υπερβολική ασφάλεια- όταν μια κοινωνία νιώθει κυρίαρχη της μοίρας της τότε

90 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

υπαρξιακά ενσαρκώνει μια ύβρη εναντίον της ίδιας της της πνευματικότητας, χάνοντας πλέον τον ουσιώδη λόγο της ιστορικότητάς της και υποκύπτοντας στον πειρασμό της αυτά­ ρεσκης αυτομεμψίας. Το πρόταγμα της εξατομίκευσης επομένως πρέπει να αποφύγει αυτές τις ψευδαισθήσεις και τη μεφιστοφελική πεποίθηση σε μια ολοκληρωμένη και άρτια προσωπικότητα που εν­ σαρκώνει ο κάθε πιστός. Αντίθετα, στη θέση της περιβόητης ενιαίας και συμπαγούς πρσ σωπικότητας το εξατομικευμένο πρόσωπο δεν μπορεί παρά να ελπίζει ότι κάποια στιγμή θα βιωθεί ως πρόταγμα ανακαινιστικό σε αυτό που ο βουδιστής σοφός Kitaro Nishida αποκάλεσε «ταυτότητα της απολύτου αντινομίας», ανευρίσκοντας στην αντιφατικότητα, την αντινομία και την ασυνέχεια την ουσιαστικότερη μέθοδο διάπλασης ατόμων που να μπο­ ρούν να σταθούν ανταγωνιστικά απέναντι στους δυναστευτικούς κώδικες του παρελθό­ ντος. Η εξατομίκευση φέρνει τα κενά του ατόμου στην επιφάνεια, τα παρουσιάζει ως όρια δυνατοτήτων και δυνάμεων με άλλα λόγια, δείχνει οτον εξελισσόμενο άνθρωπο την αμετάκλητη θνητότητά του, ως αίνιγμα και μυστήριο, και παράλληλα ως ελπίδα. Διότι, όπως είπε ο Paul Tilich, μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μόνο ένας συνολικός «κλονισμός των θεμελίων» της σύγχρονης αυτοαντίληψης μπορεί να φανερώσει στο άτομο και την κοι­ νωνία του το βεληνεκές της διανοητικής του συνεισφοράς, δηλαδή την αρχή της ύπαρξης του άλλου. Στην ελληνική περίπτωση, σε μια κοινωνία δηλαδή που δομήθηκε γύρω από τη μικροαστι­ κή τάξη και απέφυγε για λόγους ευδαιμονιστικής νοοτροπίας να εισέλθει σε οποιαδήποτε κρίση που θα αμφισβητούσε τον αυτοδικαιούμενο κομφορμισμό της, αυτό μπορεί να κα­ ταστεί εφικτό μόνο εφόσον αποθρησκειοποιηθεί ο ελληνισμός και αφελληνιστεί η ορθσ δοξία. Με άλλα λόγια, αν οι πρόσφατες ελληνικές γενιές σταθούν σαν ξένοι απέναντι στους παράγοντες που διαμόρφωσαν το τοπίο της παιδικής τους ηλικίας και κατά συνέ­ πεια διαμόρφωσαν τη σημειολογία των συμβολικών αναφορών στοχασμού μερικών εκ­ προσώπων της. Αυτό θα είναι η έμπρακτη εξατομίκευση· ριζοσπαστική και ρηξικέλευθη, αρνητική και ανατρεπτική, απελευθερωτική και μεταμορφωτική: μια κατά μέτωπο επίθεση στην αλαζονική ύβρη μιας ιστορικιστικής πεποίθησης στο πρωτείο του παρελθόντος από εκείνο του παρόντος και της βιούμενης εμπειρίας. Όχι άλλα υπομνήματα στο παρελθόν η σύγχρονη σκέψη έχει καταντήσει μια διαρκής υποσημείωση. Ο Σ. Ράμφος είναι ο πρώτος στοχαστής που οραματίστηκε ένα νέο ευαγγελικό πρόταγμα για τη σύγχρονη ελληνική σκέ­ ψη- ζητάει όμως να παραμείνει η ελληνική σκέψη εντός του χριστιανισμού. Αναρωτιέται μήπως, παίρνοντας ως βάση τη χριστιανική εμπειρία, θα έπρεπε να επιχειρηθεί η διάνοιξη σε μια αναζήτηση αξιών εκτός των παραδειγματικών σχέσεων που αυτή προσδιορίζει. Μή­ πως δηλαδή θα έπρεπε να διερευνηθεί η πολυμορφία και η πολυεκδοχικότητα του κό­ σμου πρώτα και μετά να γίνει η επιστροφή στον οίκο, που ούτως ή άλλως βρίσκεται πά­ ντοτε γύρω και μέσα μας. Φυσικά χρειάζεται γενναιότητα και ηθικό σθένος να στραφείς εναντίον των ίδιων των παλαιοτέρων ανηλήψεών σου αλλά και ιδιαίτερα εναντίον των επαγγελματικών συντεχνιών με τα πανίσχυρα συμφέροντα, όπως καθηγητών πανεπιστημίου και της ημιμαθούς δημοσιο­ γραφίας. Ο Σ. Ράμφος όμως, κατά το κοινώς λεγόμενο, αφήνει τη δουλειά στη μέση, υπσ τασσόμενος στην αυταρέσκεια και την πτωχοαλαζονεία της μικροαστικής τάξης που κυ­ βερνά την Ελλάδα, πολιτειακά και διανοητικά, μέχρι σήμερα. Όπως όμως χρειάζεται σε πολλές περιπτώσεις να εγκαταλειφθεί ο Χριστός για να σωθούν οι χριστιανοί, έτσι θα πρέ­ πει σε ανάλογες συνθήκες να εγκαταλειφθεί ο ελληνισμός για να σωθούν οι Έλληνες: πε­ ρί ανθρώπων πλέον ο λόγος και το κριτήριο της μοίρας τους θα πρέπει να αποτελεί το ζη­ τούμενο μιας ανθρωπολογίας, την οποία τόσο εναγωνίως ψάχνει ο Σ. Ράμφος.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 91

Η εξατομίκευση ως κοινωνικό πρόταγμα δεν μπορεί παρά να συνεπάγεται μια θεμελιώδη αλλαγή προσανατολισμού της νεοελληνικής κοινωνίας· αλλά κοινωνικές δυνάμεις να πρή­ ξουν κάτι τέτοιο δεν υπάρχουν και δεν μπορούν να υπάρξουν. Επιπλέον, στο επίπεδο των ιδεών χρειάζεται συνολικά μια αγωνιστική διαπάλη με τις κυρίαρχες ιδεολογίες της νεωτερικότητας, πράγμα που έχει αρχίσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα σε άλλες ομολογίες και έχει ολοκληρωθεί στην καθολική Εκκλησία με τον πανθρησκευτικό διάλογο της «πα­ γκόσμιας υπευθυνότητας» από τον Hans Kung και στις προτεσταντικές με τον πλουραλιστικό χριστιανισμό του John Hick. Στην ορθόδοξη παράδοση, αν εξαιρέσει κανείς κάποιες γενναίες προσπάθειες στη Ρωσία του 19ου αιώνα (Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Σολόβιεφ, Μπουλγκάκοφ), υπάρχει μια αξιοσημείωτη επιστροφή σε ένα θεολογικό ευδαιμονισμό, πράγμα που έχει αναγκάσει έναν από τους σημαντικότερους θεολόγους της, τον Αυστρα­ λίας Στυλιανό, να μιλάει για την «αλαζονεία της αλήθειας» που δεσπόζει στην προσέγγιση των σύγχρονων προβλημάτων εκ μέρους της ορθόδοξης διανόησης. Η έννοια του προσώπου χωρίς εξατομίκευση έχει μόνο αρχαιολογική σημασία αν, μέσω αυτής, δεν αντιμετωπιστούν τα επείγοντα προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών με μια κατά μέτωπο αναμέτρηση μαζί τους. Ειδάλλως, όπως άλλωστε συμβαίνει τις περισσότε­ ρες φορές, ή παραδοσολαγνεία της σύγχρονης ελληνικής σκέψης θα παραμείνει μια μορ­ φή προγονικής ψυχολατρείας, μια δεισιδαιμονία αποπροσωποιητικής επιστροφής στο ά­ χρονο παρόν του αρχαϊκού ανθρώπου. Το πρόβλημα ωστόσο βρίσκεται μέσα στην ελληνι­ κή γλώσσα και στους τρόπους του φιλοσοφείν που αυτή θεσπίζει μέσω της λειτουργικής της δεικτικότητας· εκεί λοιπόν πρέπει να αντιμετωπιστεί και όχι στο επίπεδο της ιστορίας. Ο Σ. Ράμφος βρίσκεται δέσμιος μιας γλώσσας που δεν έχει πείρα αντιφωνιών και εναλλα­ κτικών λογοθεσιών πρέπει επομένως να αρθρώσει μια συνολική αντιφωνία ερχόμενος σε ρήξη με το χρόνο του χρονογραφικού θρύλου που χαρακτηρίζει τη νεοελληνική σκέψη, η οποία όχι μόνο είναι προ-πολιτική, όπως παρατηρούσε ο Κ. Καστοριάδης, αλλά και προμυθική, ζώντας στη χρονικότητα του προφορικού θρύλου και ενός μαγικού θάμβους μπροστά στα φαινόμενα. Το ίδιο συμβαίνει και με τη φιλοσοφική δυνατότητα της γλώσσας στη σημερινή της κατά­ σταση: έχει ουσιαστικά σταματήσει στην εποχή του Σ. Κυριαζόπουλου, με τελευταίο μεγά­ λο βιβλίο το Προλεγόμενα εις την ερώτησιν περί θεού (1957). Τα βιβλία του Γιανναρά προοιωνίστηκαν για λίγο μια άνοιξη (Το πρόσωπο και ο έρως ιδιαίτερα), αλλά την εγκατέλειψαν όταν η εξουσιαστική φωνή υπερκέρασε την ταπεινοφροσύνη της διερεύνησης. Μέ­ νουν κυρίως τα πλατωνικά μελετήματα του Σ. Ράμφου, το βιβλίο του για την Ποιητική του Αριστοτέλη, το βιβλίο του για τον Οιδίποδα, κάποια σκόρπια μελετήματα- μα αυτά δε φτά­ νουν να διασπάσουν την αδιαφάνεια και τη μονοφθογγία της ελληνικής φιλοσοφικής γλώσ­ σας- δεν επαρκούν να ταράξουν τα νερά μιας εθιμοφροσύνης που δε μεριμνά για τα σα> τηριώδη ερωτήματα περί θανάτου, μηδενός πολιτισμικού σχετικισμού, ηθικού καθολισμού, ελάσσονων γλωσσών, υποτιμημένων αφηγήσεων, του εβραϊκού ολοκαυτώματος και τόσων άλλων σύγχρονων αιτημάτων που ταλανίζουν την παγκόσμια σκέψη και για τα ο­ ποία η ιθαγενής τοιαύτη δεν έχει πάρει χαμπάρι παρά εξ ακοής και μέσα από μεταφρα­ σμένες επιφυλλίδες σε κυριακάτικες εφημερίδες.

In extremis malis, extrema remedia, έλεγαν οι Λατίνοι. Αυτό νομίζω ότι πρέπει να πράξει ο Σ. Ράμφος- γιατί μπορεί να το κάνει και είναι ο μόνος που μπορεί να το πράξει με τη στερεότητα μιας έμπειρης και ευαίσθητης συνείδησης. Ειδάλλως η ελληνική ιστορία θα έ­ χει κερδίσει μόνο έναν ακόμα υπομνηματιστή, ίσως μάλιστα ένα μεγάλο δοκιμιογράφο λο­ γοτεχνικών αξιώσεων, με τον τρόπο του Ζήσιμου Λορεντζάτου, τουτέστιν αυτοκολακείες, μυθιστορίες και πέρα βρέχει. Είναι όμως αυτό που επιθυμεί ο ίδιος από το έργο του; μ

92 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

αφιέρωμα του νικου μουζελη Σ' αυτό το κείμενο θα προσπαθήσω: α) να δείξω πώς ο Στέλιος Ράμφος συνδέει την έννοια της εξατομίκευσης με την «εκτίναξη της νεωτερικότητας» στη Δύση και την αγκύλωση που η έλλειψη εξατομίκευσης έφερε στην «καθ' ημάς Ανατολή»- β) να συνδέσω τη θεολογική/φιλοσοφική προβληματική του Σ. Ράμφου με παρόμοιες προβληματικές στο χώρο των κοινωνικών επιστημών- γ) να αναπτύξω μερικές κριτικές σκέψεις πάνω στα παραπάνω θέματα.

Εξατομίκευση και νεωτερικότητα στο πρόσφατο έργο του Σ. Ράμφου 1. Εξατομίκευση και δυτική νεωτερικότητα Κατά τον Σ. Ράμφο, δεν μπορούμε να καταλά­ βουμε τη δυτική νεωτερικότητα (όπως αυτή εμφανίζεται στους νεότερους χρόνους με την ανάπτυξη της επιστήμης, της εκβιομηχάνισης, του εκδημοκρατισμού κ.λπ.) χωρίς να τη συν­ δέσουμε με τις διαδικασίες εξατομίκευσης που βλέπουμε ήδη στο 13ο-14ο αιώνα στη Δυτική Ευρώπη και στο επίπεδο του τρόπου εννοιολόγησης του προσώπου στο θεολογικό/φιλοσοφικό χώρο και στο επίπεδο των κα­ θημερινών πρακτικών των απλών ανθρώπων. Στη δυτική θεολογία, ήδη με τον Αυγουστίνο, αλλά πολύ πιο συστηματικά και καθοριστικά με τον θωμά Ακινάτη, στο πρόβλημα της σχέσης τριαδικής θεότητας και πιστού δόθηκε μια λύση όπου υπογραμμίζεται η αυτονομία, η κριτική ικανότητα και η εσωτερικότητα του ανθρώπου. Η σχέση του τελευταίου με το θείο είναι τέ­ τοια που αποκλείει την αυτόματη, μηχανιστική, άκριτη υπακοή του στη «θεϊκή θέληση» όπως αυτή εκφράζεται από μια αμετάβλητη, κλειστή στον εαυτό της παράδοση ή από τις διάφορες θρησκευτικές ηγεσίες/ιεραρχίες. Χωρίς αυτό να οδηγεί στον άκρατο υποκειμενισμό, στη δυ­ τική θεολογία ο πιστός καλείται να κρίνει ο ίδιος το καλό και το κακό σε κάθε συγκεκριμένη κατάσταση. Καλείται να στραφεί στον εαυτό του και να έχει έναν εσωτερικό διάλογο για το τι είναι το ηθικό και το πρέπον. Καλείται επίσης να κινητοποιήσει στον καθημερινό βίο τη λογική και τη βούληση που η θεία φύση τού χάρισε. Όπως τόνιζε ο Βοήθιος, το έργο του οποίου έ­ παιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της δυτικής θεολογίας περί προσώπου, «το άτομο είναι ατομική υπόσταση έλλογου φύσεως». Αυτή η θεολογική αντίληψη περί ανθρώπου, κατά τον Σ. Ράμφο, οδηγεί σε μια σχέση του προσώπου με το θείο που δε συνθλίβει, αλλά απενα­ ντίας ενθαρρύνει την ακτιβιστική, δημιουργική παρέμβαση του ανθρώπου στα κοινά, στην ι­ στορία. Ενθαρρύνει, με άλλα λόγια, όχι τον εγωιστικό ατομικισμό αλλά την ατομικότητα. Σ' έ­ να πιο συλλογικό επίπεδο η δυτική θεολογία αναπτύσσει μια ανθρωπολογία του προσώπου που οδηγεί όχι σε αγκυλωμένες, κλειστές στον εαυτό τους κοινωνίες, αλλά σε ανοιχτές κοι­ νωνίες που, αντί να δέχονται καρτερικά, προσπαθούν να διαμορφώσουν το ιστορικό γίγνε­ σθαι. Σε αντίθεση τώρα με τη Δύση, κατά τον Σ. Ράμφο, στο Βυζάντιο, παρ' όλες τις προσπάθειες

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 93

για την ανάπτυξη μιας θεολογίας του προσώπου ικανής να οδηγήσει στη δημιουργική εξατομίκευση (από τους Καπηαδόκες, τον Λεόντιο Βυζάντιο και άλλους), τελικά επικράτησε μια αντί­ ληψη για τη σχέση ανθρώπου-θεότητας που αποκλείει την εξατομίκευση. Πρόκειται για μια θεολογία του προσώπου που οδηγεί στη διατήρηση του παραδοσιακού «ομαδισμού», στην έλ­ λειψη εσωτερικότητας, στον προσδιορισμό της ταυτότητας από εξωτερικούς παράγοντες.

2. Εξατομίκευση και η βεμπεριανή θεωρία περί προτεσταντικής ηθικής Η θεώρηση του Σ. Ράμφου περί εξατομικισμού και δυτικής νεωτερικότητας θυμίζει βέβαια την περίφημη θεωρία του Μαξ Βέμπερ για το ρόλο που έπαιξε η προτεσταντική ηθική (και κυ­ ρίως όπως αυτή συνδέεται με τη θεολογία του Καλβίνου περί σωτηρίας) στην ανάπτυξη του δυτικού καπιταλισμού. Από μια άποψη, η θεωρία του Σ. Ράμφου δεν είναι αντίθετη αλλά συ­ μπληρωματική της βεμπεριανής θεωρίας. Όπως ήδη ανέφερα, για τον Έλληνα στοχαστή η διαδικασία της δυτικής εξατομίκευσης αρχί­ ζει πολύ πιο πριν από τον Καλβίνο. Από τη σκοπιά του Βέμπερ, τώρα, αυτό που είναι πιο ση­ μαντικό για την κατανόηση της δυτικής ανάπτυξης είναι ο τρόπος με τον οποίο, στη βάση της καλβινιστικής θεολογίας, συνδέθηκε η σωτηρία του ανθρώπου με μια εργασιακή ηθική που δίνει έμφαση στη σκληρή δουλειά, τον ασκητικό βίο, την αποταμίευση και τη χωρίς εκκλησια­ στικούς ενδιάμεσους σχέση του πιστού με το θείο. Πιο συγκεκριμένα, ακολουθώντας το καλβινιστικό δόγμα περί προκαθορισμού, κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για τη μεταθανάτια σωτηρία του. Αυτό, κατά τον Βέμπερ, δημιούρ­ γησε τέτοιο άγχος στους πιστούς, ώστε το περί προκαθορισμού δόγμα ερμηνεύτηκε κατά τρόπο που να απαλύνει το άγχος περί μελλοντικής ζωής και σωτηρίας. Έτσι η σκληρή δου­ λειά, ο ασκητικός βίος και η επιτυχία στον επαγγελματικό/οικονομικό τομέα -παρόλο που δεν οδηγούν στη σωτηρία- είναι σοβαρές ενδείξεις πως ο πιστός είναι μεταξύ των «εκλε­ κτών» του θεού. Είναι ακριβώς αυτού του είδους η θεολογία περί εργασίας, οικονομικής επιτυχίας και σωτη­ ρίας της ψυχής που οδήγησε, κατά τον Βέμπερ, σε μια έντονη εξατομίκευση και στο θρη­ σκευτικό αλλά και στον οικονομικό χώρο. Στο χώρο της οικονομίας οδήγησε στο δημιουργικό επιχειρηματία που βιώνει τη σκληρή δουλειά, την αποφυγή σπατάλης/χλιδής και την ακατάπαυστη αποταμίευση/συσσώρευση σαν ένα είδος πνευματικής άσκησης, σαν ένα είδος προ­ σευχής προς τον Κύριο. Στο χώρο της θρησκείας, οδήγησε στο ορθολογικό, «πεφωτισμένο» άτομο που απορρίπτει τις «μαγικές» συνταγές σωτηρίας (συγχωροχάρτια, παρεμβάσεις αγίων ή εκπροσώπων της εκκλησιαστικής ιεραρχίας) προσπαθώντας να έχει άμεση, αδιαμεσολάβητη σχέση με το θείο. Είναι ακριβώς αυτού του είδους η εργασιακή ηθική που, κατά τον Βέμπερ, οδήγησε στη μο­ ναδικότητα της δυτικής καπιταλιστικής ανάπτυξης, η οποία σήμερα, χωρίς πια το θρησκευτικό υπόβαθρο, επιβλήθηκε σε όλο τον κόσμο.

3. Η σχέση θεολογίας και καθημερινών πρακτικών Η βεμπεριανή θεωρία και αυτή του Σ. Ράμφου αλληλοσυμπληρώνονται. Και οι δύο όμως προ­ σεγγίσεις, παρόλο που σίγουρα φωτίζουν μια πλευρά της κοινωνικής πραγματικότητας, πα­ ρουσιάζουν σοβαρά προβλήματα. Πιο συγκεκριμένα, ποια είναι ακριβώς η σχέση μεταξύ του θεολογικού λόγου του Αυγουστί­ νου, του Ακινάτη ή του Καλβίνου και των καθημερινών πρακτικών στο χώρο της εργασίας, της αναψυχής, της οικογένειας κ.λπ.; Κατά ποιο ακριβώς τρόπο οι έλλογες πρακτικές των θεολόγων/φιλοσόφων (έλλογες πρακτικές «δευτέρου επιπέδου», όπως θα έλεγαν ο μεταμο­ ντέρνοι κοινωνικοί επιστήμονες) συνδέονται με τις έλλογες πρακτικές των κοινών ανθρώπων (έλλογες πρακτικές «πρώτου επιπέδου»); Κατά τον Βέμπερ, δεν πρόκειται για μια άμεση σχέ­ ση αιτίου-αιτιατού. Πρόκειται μάλλον για μια «εκλεκτική συγγένεια» (elective affinity) μεταξύ

94 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

της λογικής του προτεσταντισμού και αυτής των εργασιακών πρακτικών του καπιταλισμού. Οι δύο λογικές συγγενεύουν και άρα, αν και μόνο αν υπάρχουν και άλλες ευνοϊκές, αντικειμενι­ κές συνθήκες, τότε έχουμε μια δυναμική αλληλόδραση που οδηγεί στην οικονομική ανάπτυξη δυτικού τύπου.

0 Σ. Ράμφος, δε, ασχολείται συστηματικά με αυτό το πρόβλημα. Νομίζω όμως πως δε θα δια φωνούσε με τον Βέμπερ σε αυτό το σημείο. Το λέω αυτό γιατί σε πολλά μέρη του έργου του αποφεύγει τον τύπο του άκρατου ιδεαλισμού που βλέπουμε σε άλλους Έλληνες συγγραφείς που ασχολούνται με παρόμοια θέματα - συγγραφείς που λίγο πολύ αυτόματα αναγάγουν όλο το κοινωνικό γίγνεσθαι στην εσωτερική δυναμική ορισμένων «ιδεών». Έτσι όταν ο Σ. Ράμφος αναφέρεται στην αγκύλωση της βυζαντινής κοινωνίας, δεν τη βλέπει σαν απλό αποτέλεσμα της θρησκευτικής αγκύλωσης. Αναφέρεται συνοπτικά αλλά με σαφήνεια σε παράγοντες όπως η γραφειοκρατία, η οικονομική παρακμή, η αποδιοργάνωση της βυζαντινής κοινωνίας κ.λπ.

4.

Η έλλειψη ολιστικής προσέγγισης

Το παραπάνω θέμα μάς οδηγεί σε ένα δεύτερο προβληματισμό. Αν η ανάπτυξη του δυτικού καπιταλισμού ή, κατά το Σ. Ράμφο, η εκτίναξη της νεωτερικότητας δε συνδέεται μόνο με τη θεολογία, αν υπάρχουν και άλλες διαστάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας που θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας (π.χ. την ανάπτυξη του εμπορίου, των πόλεων, της επιστήμης κ.λπ.), μήπως τότε η εξατομίκευση δεν είναι μόνο θέμα θεολογίας; Μήπως η εξατομίκευση και στον καθημερινό βίο και σε αυτόν του θεολογικού στοχασμού είναι αποτέλεσμα άλλων παραγό­ ντων στο οικονομικό ή πολιτικοστρατιωτικό επίπεδο; Αν αυτό είναι πιθανό, τότε γιατί και οι δύο συγγραφείς δίνουν έμφαση αποκλειστικά στη θρησκεία και δεν ασχολούνται και με τις άλλες σχετικές διαστάσεις; Ή, για να θέσω το πρόβλημα κάπως διαφορετικά, γιατί και οι δύο στοχαστές δεν προσπαθούν να δείξουν με συστηματικό τρόπο πώς η θρησκευτική και πολιτι­ σμική διάσταση συνδέεται με την οικονομική ή την πολιτική; Η απάντηση του Βέμπερ στην παραπάνω κριτική είναι η εξής: για να δώσει κανείς συνολική ε­ ξήγηση της ανάπτυξης του δυτικού καπιταλισμού θα πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη του όχι μόνο την προτεσταντική θεολογία και ηθική αλλά το σύνολο των παραγόντων που συνέδρα­ μαν σε αυτή την ανάπτυξη, θα πρέπει, με άλλα λόγια, να ακολουθήσει μια ολιστική προσέγγι­ ση τύπου μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας. Αλλά, κατά τον Γερμανό στοχαστή, ο δικός του προβληματισμός ήταν διαφορετικός. Τον Βέμπερ δεν τον ενδιέφερε να δώσει συνολική εξή­ γηση της ανάπτυξης του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη. Τον ενδιέφερε πιο πολύ να εξηγή­ σει γιατί αυτή η μοναδικού τύπου ανάπτυξη εμφανίστηκε στη Δυτική Ευρώπη και όχι σε άλλες παραδοσιακές κοινωνίες, όπως στην Κίνα ή τις Ινδίες, όπου υπήρχαν παρόμοιου τύπου ευνοϊ­ κές συνθήκες (εξαστισμός, μερική εμπορικοποίηση της γεωργίας κ.λπ.). Αν θέσει κανείς αυ­ τό το περιορισμένο πρόβλημα, κατά τον Βέμπερ, η μεθοδολογία πρέπει να είναι λιγότερο ολι­ στική και περισσότερο συγκριτική. Συγκρίνοντας διάφορους προνεωτερικούς πολιτισμούς, θα πρέπει ο ερευνητής να εντοπίσει παράγοντες που ήταν μοναδικοί στη βορειοδυτική Ευρώπη, παράγοντες που δε βλέπουμε πουθενά αλλού στον κόσμο. Είναι ακριβώς μέσω μιας τέτοιας μακροσυγκριτικής έρευνας που ο Βέμπερ εντόπισε την προτεσταντική ηθική και, σε μικρότε­ ρο βαθμό, την ιδιότυπη δομή των ευρωπαϊκών μεσαιωνικών πόλεων ως παράγοντες που εί­ χαν μια μοναδικότητα. Ως τέτοιοι, αυτοί οι παράγοντες μπορούν να θεωρηθούν αναγκαίες αλ­ λά όχι και ικανές προϋποθέσεις για τη δυτική ανάπτυξη. (Αυτή η βεμπεριανή θέση, όπως φαί­ νεται στην εκτενή βιβλιογραφία επί του θέματος, έχει διάφορες αδυναμίες με τις οποίες δεν πρόκειται να ασχοληθώ εδώ.) Ο Σ. Ράμφος τώρα ακολουθεί διαφορετική στρατηγική για να εξηγήσει την έμφαση που δίνει στο θρησκευτικό/θεολογικό παράγοντα. Μας λέει απλώς πως σκοπός του έργου του δεν ή­ ταν μια ολιστική εξήγηση για τα αίτια της παρακμής του Βυζαντίου και της ανάπτυξης της νεω-

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 95

τερικότητας οτη Δύση. «Κυρίως επεδίωξα να αφηγηθώ την ιστορία μιας σκιάς, το ήθος που ματαιώθηκε στην κοινωνική διαδρομή της ελληνικής Ανατολής, να εκθέσω τα πεπραγμένα του άπρακτου εξατομισμού, ένα είδος επί σειρά αιώνων αντιστίξεως και αλαγιασμού του κραταιού πάντοτε ομαδισμού μας. Προσπάθησα, μ' άλλα λόγια ...να θέσω ορισμένα κριτήρια, τα οποία θα επιτρέψουν να φωτίσουμε καλύτερα τον υποχθόνιο μηχανισμό των κοινωνικών μας αδρανειών»(Ο καημός του ενός, σ. 394). Με βάση αυτού του είδους τους αυτοπεριορισμούς, δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Σ. Ράμφος όντως φώτισε μερικούς μηχανισμούς που εξηγούν την έλλειψη δημιουργικής εξατομίκευσης και την αγκύλωση της ελληνικής κοινωνίας σήμερα. Το πρόβλημα όμως της συνολικής εξήγη­ σης παραμένει: είναι η εσωτερική λογική και δυναμική στο θεολογικό/θρησκευτικό επίπεδο που εξηγεί την έλλειψη εξατομίκευσης, τον «ομαδισμό» και την πιο γενική αγκύλωση της κοι­ νωνίας μας, ή είναι άλλοι παράγοντες στο μακροοικονομικό και πολιτικό χώρο που παίζουν πιο καθοριστικό ρόλο; Μήπως η επιβολή ενός κλειστού προς το ιστορικό γίγνεσθαι λόγου στο επίπεδο της θεολογίας/θρησκείας, καθώς και η συγγενής κυριαρχία του «ομαδισμού» στο ε­ πίπεδο των καθημερινών πρακτικών έχει λιγότερο να κάνει με την ορθόδοξη θεολογία περί προσώπου και περισσότερο με την πολιτική οικονομία της υπανάπτυξης ή της ύστερης ανά­ πτυξης; Μήπως παρόμοια έλλειψη δυναμικής εξατομίκευσης και παρόμοιες συλλογικές αγκυ­ λώσεις βλέπουμε σε πολλές κοινωνίες της περιφέρειας και ημιπεριφέρειας που δεν έχουν καμία σχέση με την ορθοδοξία και τη θεολογία του προσώπου; Μήπως για λόγους καθαρά εξωθρησκευτικούς βλέπουμε στις παραπάνω κοινωνίες τη διαιώνιση του ομαδισμού και στο ε­ πίπεδο του πολιτισμικού στοχασμού και σε αυτό των καθημερινών συμπεριφορών; Μήπως έ­ χουν περισσότερο δίκιο αυτοί οι ιστορικοί κοινωνιολόγοι που, εξηγώντας τη μοναδικότητα της δυτικής εκτίναξης, δίνουν έμφαση σε παράγοντες όπως: - πολιτικοοικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ σχετικά αυτόνομων πόλεων στο δυτικό Μεσαίω­ να (Μ. Mann); - διακρατικός ανταγωνισμός στο πλαίσιο του αναδυόμενου «παγκόσμιου συστήματος» το 16ο αιώνα (I. Wallerstein); - μοναδική ισορροπία μεταξύ μονάρχη και αριστοκρατίας στο ευρωπαϊκό απολυταρχικό σύ­ στημα του 17ου και 18ου αιώνα (Ρ. Anderson); Ή μήπως έχει τελικά δίκιο ο περίφημος ιστορικός McNeal που ισχυρίζεται πως η «εκτίναξη της νεωτερικότητας» θα μπορούσε να είχε συμβεί σε άλλους, μη ευρωπαϊκούς, αναπτυγμέ­ νους πολιτισμούς - και πως τελικά συνέβη στη βορειοδυτική Ευρώπη για καθαρά συγκυρία κούς λόγους; Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα μπορεί να επιχειρηθεί μόνο αν κανείς ακολουθήσει μια ολιστική μεθοδολογία. Μια μεθοδολογία που οδηγεί τον ερευνητή να εξετάσει κατά μη αναγωγιστικό, μη οικονομιστικό τρόπο τις πολύπλοκες διασυνδέσεις μεταξύ της οικονομικής, πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής διάστασης των προνεωτερικών και νεωτερικών κοινω­ νιών. Μόνο μέσω μιας τέτοιας μεθοδολογικής προσέγγισης θα μπορέσει κανείς να διερευνήσει τη σχετική αυτονομία του θρησκευτικού/πολιτισμικού χώρου - καθώς και πώς αυτή η αυ­ τονομία έναντι άλλων θεσμικών σφαιρών αλλάζει στο χώρο και το χρόνο. Με τα παραπάνω δε θέλω να υποτιμήσω τη συμβολή του Σ. Ράμφου. Αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική όχι μόνο στο χώρο της φιλοσοφίας/θεολογίας αλλά και σε αυτό της ανθρωπολο­ γίας του προσώπου και σε αυτό της κοινωνιολογίας των καθημερινών συμπεριφορών. Με άλλα λόγια, το έργο του Σ. Ράμφου είναι και σημαντικό και πολύπλευρο. Σε αυτό το κείμε­ νο προσπάθησα απλώς να δείξω πως μια πλευρά αυτού του έργου συνδέεται με μια πιο γε­ νική κοινωνιολογική/ιστορική προβληματική γύρω από τη μοναδικότητα της δυτικής ανά­ πτυξης. \α

96 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

αφιέρωμα του βαςιλη αδραχτα

Αλλη μια θεολογία στη σκιά του Γιανναρά; Δεν είναι διόλου τυχαίο

που 0 καημός του ενός του Στέλιου Ράμφου πιάνει το νήμα της «καθ' ημάς» ιστορίας του προοώπου από Το πρόσωπο και ο έρως του Χρήστου Γιανναρά. Εντούτοις, τούτο δε θα πρέπει να θεωρηθεί πως οφείλεται τόσο στο γεγονός ότι το κείμενο του Γιανναρά προη­ γείται χρονολογικός των λοιπών τόπων «πρωτογενούς ενδιαφέροντος» που αξιοποιούν «το στοιχείο της ιθαγένειας» εν σχέσει προς το πρόσωπο· οφείλεται, κυρίως και πρωτίστως, στο γεγονός ότι η σκέψη του Γιανναρά έδωσε -κ ι απ' όσο φαίνεται, συνεχίζει να δί­ νει- τη δυνατότητα τόσο σε θεολόγους όσο και σε θεολογούντες να αρθρώνουν τη δική τους φωνή. Ειδικότερα, η προσωπολογία του Γιανναρά μπορεί μεν να αναζωογόνησε τη θεολογία στην Ελλάδα, συνάμα όμως τη μεταστοιχείωσε σε τέτοιο βαθμό που να θεωρεί­ ται πλέον δεδομένη η θεμελίωσή της στο πρόσωπο. Κρίνοντας δε από τους επιγόνους,

Ο καημός του ενός ή

περί ηροσωπολαγνείας φαίνεται πως η παρέμβαση ήταν τόσο... προσωπική, που η αφομοίωσή της δεν μπσ ρούσε παρά να πάρει τη μορφή μιας ευφά­ νταστης ηροσωπολαγνείας. Απ' την πλευρά του, Ο καημός του ενός, ε­ νώ φιλοδοξεί να διαφοροποιηθεί, τουτέστιν ν ’ αναδείξει την αλήθεια του προσώπου στην προοπτική μιας «αυτόνομης» ανθρω­ πολογίας, καθ' υπέρβασιν εννοείται των ελ­ λειμμάτων της θεολογίας, αντιμετωπίζει την τελευταία -κατ' ανάγκην και εκ προοιμίουως «άπρακτη» και «ανανάπτυκτη» ιστορική φάση του προσώπου, θεολογία και πρόσω­ πο, δηλαδή, υπηρετούν το φαύλο κύκλο της ηροσωπολαγνείας. Και η λήψη του ζητουμένου συνεχίζεται... όσον αφορά τη θεολογία, τουλάχιστον. Αυτό σημαίνει ότι για τον Ράμφο η όποια αξία της θεολογίας έγκειται αποκλειστικά στην κατανόησή της ως ένδειξης του «καημού του ενός», της «σκιάς» του προσώπου που μετεωρίζεται ακόμα στην ιστορική μνήμη της Ανατολής- ή, αλλιώς, αν ο άνθρωπος της Ανατολής θέλει να είναι σύγχρονος, τότε η θεολογία οφείλει να ταυτίζεται με το εξάμβλωμα του προσώπου... και άρα να μην είναι βιώοιμη! Είναι Ο καημός του ενός θεολογικό κείμενο; Εικάζω ότι ο συγγραφέας του θα δυσκολευ­ όταν να (μην) το χαρακτηρίσει ως τέτοιο, μιας και δέχεται την ύπαρξη τόσο «φιλοσοφουμένων» όσο και «θεολογουμένων» στο βιβλίο του. Από την άλλη, όμως, όχι απλώς περιέ­ χει θεολογικές αναφορές, αλλά αξιοποιεί δεόντως ορισμένες εξ αυτών για να διατυπώσει πλείστες όσες θέσεις περί θεού, θείου φωτός, Βασιλείας του θεού, εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, παραδόσεως, σωτηρίας, θρησκευτικού βιώματος, χάριτος, κ.τ.ό. Επι­ πρόσθετα, προβαίνει σε μια συνολική κριτική της θεολογίας, τόσο καταλυτική που δίνει

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 97

την εντύπωση ότι προτείνει ως υποκατάστατό της -ασχέτως αν πρόκειται για δημιουργική ή συνθετική υπέρβαση- εκείνο που η ίδια όφειλε κάποτε να γίνει και που μπορεί, έστω και την τελευταία στιγμή πριν χάσει την ευκαιρία της ιστορίας (!), να επιτύχει. Μ' άλλα λό­ για, οι απόψεις του Ράμφου περί «αυθυποστάτου του προσώπου» παρουσιάζονται ως ο ε­ ναλλακτικός μονόδρομος για την ορθόδοξη Ανατολή. Αρκούν άραγε αυτά για να χαρακτηριστεί Ο καημός του ενός θεολογικό κείμενο; Εξαρτάται από το ποια θεολογία έχει κανείς κατά νου. Αν ορίσουμε συμβατικά τη θεολογία ως τον περί θεού λόγο, δηλαδή ως τον κατεξοχήν θεμελιωτικό λόγο της ανθρώπινης πράξης, τότε αναμφίβολα «το αυθυπόστατο του προσώπου» είναι θεολογία. Άλλωστε, δεν είναι «το πρόσωπο» που «ενυποστατεί [διάβαζε, θεμελιώνει] το Εγώ»; Βέβαια, θα μπορούσε κανείς ν' αντιτείνει ότι η θεωρητική πρόταση του Ράμφου δεν είναι θρησκευτικής υφής ή, για να το θέοω καλύτερα, δεν αποσκοπεί στην ενεργοποίηση της πίστης. Κι αυτό, όμως, εύκολα καταρρίπτεται, μιας και Ο καημός του ενός επικαλείται ουκ ολίγες φορές την πίστη- θα τολμούσα να πω, μάλιστα, ότι όχι μόνο την επικαλείται, αλλά και την επιδοτεί ποικιλοτρόπως. Συνεπώς, έστω και «συνειδητοασυνείδητα», Ο καημός του ενός θεολογεί. Το ζήτη­ μα, τώρα, είναι τι είδους θεολογία εκπροσωπεί. Για ποια ιστορία μιλάμε; Ο καημός του ενός είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό κείμενο, από εκείνα που σπάνια έχου­ με τη χαρά να διαβάζουμε πρωτοτύπως στα ελληνικά. Όχι, όμως, λόγω του όγκου του ή της πολυγνωσίας του συγγραφέως, ούτε λόγω των απαντήσεων που έρχεται να καταθέσει ως «οβολό». Η αξία του υποδηλώνεται στα ζητήματα που εγείρει: απ' όσο γνωρίζω είναι το μοναδικό κείμενο μείζονος νεοέλληνα στοχαστή που, όχι απλώς υποψιάζεται, αλλά ε­ ντοπίζει και αναδεικνύει τη σημασία των καίριων προβλημάτων της θεολογίας. Για εντε­ λώς πρακτικούς λόγους θα συνοψίσω τα τελευταία στα εξής τέσσερα: στην ιστορία, στην πράξη, στο σύμβολο και στην αυτοσυνειδησία. Ο Ράμφος δείχνει ιστορική ευαισθησία απέναντι στα κείμενα με τα οποία στοιχειοθετεί τον αρχικό του «Διάλογο». Γιανναράς, Ζηζιούλας, Παναγόπουλος, Αγουρίδης, όλοι τους ε­ ντάσσονται σε τόπο και χρόνο. Αυτό, βέβαια, είναι το λιγότερο. Ο Ράμφος προχωρεί τοπο­ θετώντας τα ίδια τα επιχειρήματα των εν λόγω συγγραφέων στην προοπτική της ιστορίας, με απώτερο στόχο ν' αποφανθεί περί της εγκυρότητάς τους. Εν συνεχεία ο συγγραφέας προσφέρει τη δική του (;) εκδοχή περί της ιστορικής «αναζητήσεως» του προσώπου σε Δύση και Ανατολή. Αίφνης, όμως, ο ίδιος δηλώνει πως μόλις τώρα εισήλθε στην περιοχή της ιστορίας, τουτέστιν στη σελίδα 169. Φαίνεται πως το «Από τη θεολογία του προσώπου στην ιστορία του» και το «Σταθμοί του ελληνικού εξατομισμού» εισφέρουν κάτι το καινού­ ριο στη διαπραγμάτευση του θέματος. Κατά την άποψή μου, η φαινομενική εν προκειμένω ανακολουθία αποτελεί κατ' ουσίαν μία μετατόπιση του ιστορικού ενδιαφέροντος: από την ιστοριογραφική περιγραφή του πρώτου μέρους ο αναγνώστης διαβιβάζεται -καθ' όλη τη διάρκεια του δεύτερου μέρους- στην ιστοριογραφική εξήγηση, κατ' αρχάς, και στην ι­ στορική κατανόηση, ακολούθως. Στο τέλος, δηλαδή στο «αυθυπόστατο του προσώπου» του τρίτου μέρους, απομένει η έσχατη μετατόπιση, η ιστορική «ποιητική». Ο Ράμφος κλεί­ νει με τη δική του πρόταση στις ιστορικές ζυμώσεις και αγωνίες της εποχής μας. Ο καημός του ενός, επομένως, πέρα από θεολογική, ιστορική και συστηματική κλιμάκω­ ση -κατά τα λεγάμενα του Ράμφου- θα μπορούσε να διαβαστεί ως μια επαλληλία ιστορι­ κής ερμηνευτικής. Επαλληλία στο βαθμό που τη θέση της περιγραφής μπορεί ανά πάσα στιγμή να πάρει η εξήγηση, της εξήγησης η κατανόηση και της κατανόησης η «ποιητική»εξ επόψεως λογικής, αυτό σημαίνει ότι το πλάτος παραμένει το ίδιο, ενώ το βάθος αλλά­

98 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ζει. Ερμηνευτική διότι είναι χάρη στην έφεση του νοήματος που η ύπαρξη προσπαθεί να βρει τη θέση της μέσα στην επισφαλή και ως εκ τούτου διαρκώς συγκροτούμενη τάξη του όντος- εξ επόψεως μεθοδολογικής, αυτό σημαίνει απομύθευση και αναμύθευση ή, αλ­ λιώς, τη διαλεκτική του λόγου. Ιστορική, τέλος, όχι επειδή ο Ράμφος έχει το «αίσθημα» της ιστορικότητάς του, αλλά επειδή η ίδια η ιστορία είναι το πρόβλημα- εξ επόψεως οντολογικής, αυτό υποσημαίνει το τίποτα και το φάσμα της μοναξιάς του εαυτού. Ανατρέποντας κατά τα φαινόμενα την ακολουθία του λόγου, θα ξεκινήσω με την ερμηνευτι­ κή. Στο Ο καημός του ενός μπορεί κανείς να συναντήσει μερικές έξοχες, πράγματι, σελί­ δες περί ερμηνευτικής. Έξοχες με την έννοια ότι είναι καλοχωνεμένες οι σχετικές συλλή­ ψεις μιας ερ μηνευτικής παράδοσης που υποστασιάζεται στα πρ όσω πα των Schleiermacher, Dilthey, Heidegger, Gadamer, Ricoeur. Ο Ράμφος δεν τους απομιμείται, τους μιμείται... και το πόνημά του είναι σημαντικό γι' αυτόν ακριβώς το λόγο. Τονίζω τη συ­ γκεκριμένη ερμηνευτική παράδοση, διότι Ο καημός του ενός δε φαίνεται ν' απηχεί τα κρι­ τήρια άλλων ερμηνευτικών παραδόσεων. Ειρήσθω εν παρόδω ότι οι αναφορές περί ερμη­ νευτικής στους αρχαίους Έλληνες (π.χ., σχολιαστές του Ομήρου) και στους Βυζαντινούς (π.χ., Νικόλαος Καβάσιλας) δεν αντιμετωπίζονται τόσο εξ επόψεως θεωρητικής όσο ως εν­ δεικτικές ιστοριογραφικές περιπτώσεις προς επίρρωσιν του επιχειρήματος υπέρ της ερμη­ νευτικής του παρελθόντος. Βέβαια, για να είμαι δίκαιος, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι γίνεται μνεία -και μάλιστα, παίρνει τη μερίδα του λέοντος- μιας διαφορετικής ερμηνευ­ τικής παράδοσης, αυτής που ο Ράμφος προσγράφει στην ορθοδοξία των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων. Αλλά η επαναλαμβανόμενη αυτή μνεία γίνεται μόνο και μόνο για ν' απαξιωθεί τόσο η ίδια ως ερμηνευτική όσο και τα υποτιθέμενα κριτήριά της: η κλειστότητα, η κυκλικότητα, η ανιστορικότητα, η παθητικότητα, η ετερονομία, η ομαδικότητα. Στο Ο καημός του ενός η αιχμή του δόρατος για την ερμηνευτική συνίσταται στη φαινομε­ νολογία. 0 Ράμφος δεν αναφέρει πουθενά τον όρο, αλλά τον προδίδει η φρασεολογία που χρησιμοποιεί. Τι άλλο είναι η «επιστήμη» που τον ενδιαφέρει ως πρώτιστο μέλημα; Τι άλλο είναι η «συνολική θέασι του αντικειμένου», απέναντι στο οποίο θέλει να σταθεί «γυ­ μνός»; Τι άλλο είναι η προγραμματική του διαβεβαίωση ότι αφήνει κατά μέρος τα «προσω­ πικά» και τους πάσης φύσεως προσδιορισμούς; Μέσα απ' όλα αυτά μου φαίνεται σαν να υπομειδιά ο Husserl. Καλοχωνεμένος κι αυτός, δε λέω, αλλά εξίσου δεσμευτικός. Ειδικό­ τερα, η «εξ αποστάσεως» αντικειμενικότητα του Ράμφου δεν μπορεί παρά να είναι εξ ορι­ σμού εφευρετικότητα- ο ίδιος, άλλωστε, δηλώνει: «Προσπάθησα να αρθρώσω το άναρ­ θρο». Όπως κάθε αυθεντική «ποιητική» ερμηνευτική, έτσι και η ερμηνευτική του Ράμφου εφευρίσκει το αντικείμενό της, το συγκροτεί και στη συνέχεια το εξιστορεί- η ίδια είναι το νόημα. Παρ’ όλα αυτά, η μοίρα κάθε αυθεντικής «ποιητικής» ερμηνευτικής, το μέλλον κά­ θε νοήματος, εξαρτάται από το τίμημα που καταβάλλει και τη διέξοδο που ανοίγει. Στο Ο καημός του ενός το μεν τίμημα της ερμηνευτικής είναι ο ευνουχισμός μιας πνευματικής παράδοσης αιώνων, η δε διέξοδος ο άνθρωπος ως αυτοσυνείδητος δημιουργός της ιστο­ ρίας. Σκοπός μου στο παρόν είναι να δω εάν το τίμημα δικαιολογείται κι αν η διέξοδος νο­ μιμοποιείται. Σειρά έχει η επαλληλία. Ο καημός του ενός δε φαίνεται να έχει σαφή «αυτοσυνείδησή της διαφοροποίησης που χαρακτηρίζει τις κατηγορίες «περιγραφή», «εξήγηση», «κατανόηση» και «ποιητική». Και γιατί να έχει; Οι εν λόγω κατηγορίες είναι λογικώς επάλληλες, έχουν τουτέστιν το ίδιο εύρος: όταν περιγράφουμε, όταν δηλαδή ορίζουμε επιστημολογικά ένα αντικείμενο, έχουμε ήδη σχηματίσει μια ιδέα για τα όριά του, δηλαδή για τη σχέση του προς άλλα αντικείμενα, που σημαίνει ότι είμαστε σε θέση να μιλήσουμε για τη θέση του ε­ ντός του πραγματικού, για το λόγο του, κι άρα να προχωρήσουμε στην εξήγησή του. Αλλά

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 99

η εξήγηση ενός αντικειμένου, δηλαδή η διάγνωση των αιτίων του, μας επιτρέπει να στρα­ φούμε στα αποτελέσματά του κι έτσι να συλλάβουμε τη δυναμική του, την ιδιαιτερότητα της λειτουργικότητάς του, τουτέστιν να προβούμε στην κατανόησή του. Έσχατη έρχεται η γνώση, η οποία εξάγεται διαρκώς, κι ως εκ τούτου σχετικώς, από τη δοκιμή της κατανόη­ σης επί του πραγματικού- η δε σχετικότητα αναδεικνύεται σε βεβαιότητα, όταν η γνώση δημιουργήσει μια νέα, αποδεκτή πραγματικότητα. Άρα όλα προοικονομούνται με την περι­ γραφή και όλα προϋποτίθενται στην «ποιητική». Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στο κείμε­ νο του Ράμφου. Και η διαφορά; Τι γίνεται με τη διαφορά; Εν προκειμένω έχουμε να κά­ νουμε με το βάθος: πορευόμενοι από την περιγραφή στην «ποιητική», δεν κάνουμε τίποτ' άλλο απ' το να πολλαπλασιάζουμε την περιγραφή, τουτέστιν να αναλύουμε και να συνθέ­ τουμε τα ολοένα αυξανόμενα δεδομένα του πραγματικού. Αλλά κι εδώ το κείμενο του Ράμφου έχει καλώς, λίαν καλώς, θα έλεγα. Υπάρχει, όμως, μία μεταβλητή, λεπτή μεν, αλ­ λά καίρια. Πρόκειται για τη μεταβλητή του ερμηνευτικού υποκειμένου - και ως ατόμου και ως τρόπου. Κι εδώ είναι που μου φαίνεται πως Ο καημός του ενός έχει πρόβλημα. Η θέση μου είναι πως, ενώ ο Ράμφος «συνειδητοασυνείδητα» συλλαμβάνει τη ουμμετρικότητα των φάσεων του ερμηνευτικού σχήματος, στην πράξη του Ο καημός του ενός υπο­ κύπτει στην ασυμμετρία- μια ασυμμετρία που θίγει τη συνέχεια και τη συνοχή του ερμη­ νευτικού σχήματος. Ας γίνω, όμως, πιο συγκεκριμένος. Η ιστοριογραφική περιγραφή του Ράμφου (κυρίως στο πρώτο μέρος, αλλά όχι μόνο) αντιπροσωπεύει ένα, μάλλον παρωχη­ μένο, ιστορικογραμματικό τρόπο, ο οποίος αρθρώνεται κατά βάση ως συρραφή χωρίων και γεγονότων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, εν προκειμένω, είναι τα σημεία στα οποία περιγράφονται οι Γρηγόριος ο θεολόγος, Ιωάννης ο Δαμασκηνός και Συμεών ο Νέος θε­ ολόγος. Όχι πως έχει τίποτα το μεμπτό η ιστορικογραμματική περιγραφή, αλλά προφανώς υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην περιγραφή ενός κειμένου και στην περιγραφή μιας συνεί­ δησης. Ο καημός του ενός μετέρχεται την ιστορικογραμματική περιγραφή παραβιάζοντας τα όριά της, με αποτέλεσμα ο Ράμφος να εποπτεύει συνειδήσεις τη στιγμή που θα έπρε­ πε να περιορίζεται στην προσέγγιση κειμένων και γεγονότων. Επιπλέον, η υπέρβαση των ορίων της περιγραφής, καθ' ο υπέρβαση, εξισώνεται ανεπαίσθητα με τη μετάβαση άλλο­ τε στην εξήγηση κι άλλοτε στην κατανόηση. Το αποτέλεσμα είναι να βρισκόμαστε αίφνης μπροστά στον εξής τραγέλαφο: ο Γρηγόριος ο θεολόγος εξηγείται μεν «νεοπλατωνικώτατα», κατανοείται δε ως πρόδρομος της χρι­ στιανικής «εσωτερικότητος», κι αυτό επί τη βάσει κάποιων χωρίων που περιέχουν λέξεις όπως «εαυτόν», «βάθος» και «ένδον»' ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός εξηγείται μεν ως συστη­ ματικός στοχαστής του οποίου η εποχή δε διέθετε προφανώς την ετοιμότητα για κάτι άλ­ λο (!), κατανοείται δε ως ο κύριος υπεύθυνος της ανθρωπολογικής οπισθοδρόμησης στην Ανατολή, κι αυτό επί τη βάσει κατεβατών που αφορούν τη χρήση της λογικής σε κάποια α­ πό τα έργα του- τέλος, ο Συμεών ο Νέος θεολόγος εξηγείται μεν στο πλαίσιο της ασκητι­ κής παράδοσης σε αντιδιαστολή προς τον κοσμικό διαφωτισμό των ουμανιστών του Βυζα­ ντίου, κατανοείται δε ως διδάσκαλος του βιώματος της εσωτερικής πληρότητας, κι αυτό επί τη βάσει χωρίων που μιλούν για τη θέα του θείου φωτός. Οι ανωτέρω εξηγήσεις, ό­ μως, ξεφεύγουν από τον ιστορικογραμματική τρόπο και ανήκουν λίγο πολύ στον εξελικτικό/θετικιστικό, εισάγοντας έτσι στην όλη προσέγγιση δύο μέτρα και δύο σταθμά. Όσο για τις κατανοήσεις, αυτές εισάγουν ένα νέο τρόπο, φαινομενολογικό αυτή τη φορά -το «αί­ σθημα» της παρουσίας/απουσίας του ατομικού ανθρώπου- που στην καλύτερη περίπτω­ ση μόνο ως υπόθεση ερνασίας θα μπορούσε να σταθεί, αλλά που στην πράξη επιβάλλει στο υλικό των κειμένων ή να πει «ναι» ή να πει «όχι» - στην ουσία να καταξιωθεί ή ν' απα­ ξιωθεί εντός του προκατασκευασμένου θεωρητικού παραδείγματος.

100 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Κατά την άποψή μου η προσέγγιση θα έπρεπε να είναι διαφορετική, υπό την έννοια ότι θα έπρεπε για λόγους καθαρά επιστημολογικούς να διασφαλίζει και να αναδεικνύει τη συμμετρικότητα της επαλληλίας του ερμηνευτικού σχήματος. Η περιγραφή μιας συνείδησης, επειδή ακριβώς η τελευταία διαθέτει «ανέκπτωτη» μοναδικότητα -αυτή, άλλωστε, δεν εί­ ναι και η υπόθεση περί ατομικού ανθρώπου;- θα έπρεπε να εδράζεται στην εκ μέρους μας αντίληψη του μοναδικού, του ιδίου, του άλλου, του εκθαμβωτικού. Αν είμαστε σε θέ­ ση να το αντιληφθούμε αυτό, τότε είναι μέσω αυτού που η ιστορικογραμματική περιγρα­ φή προβάλλει ως συνεκτική ενότητα. Αν δεν είμαστε σε θέση να το αντιληφθούμε, τότε καμία ιστορικογραμματική δεν μπορεί να το παραγάγει, κι άρα θα πρέπει να δομήσουμε την περιγραφή περί άλλο κέντρο. Το τελευταίο σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι ο ατομικός άνθρωπος, διότι στην περίπτωση αυτή ή θα είχαμε λήψη του ζητουμένου - ο ατο­ μικός άνθρωπος είναι το «ανέκπτωτο» εκθαμβωτικό που δεν μπορέσαμε να αντιληφθούμ ε- ή θα αναγκαζόμασταν να κάνουμε επιλεκτική χρήση των πηγών προκειμένου να κατα­ σκευάσουμε έναν ατομικό αχυράνθρωπο. Ας σημειωθεί εδώ ότι το «ανέκπτωτο» εκθαμβωτικό στην περίπτωση του Γρηγορίου δεν είναι η υποτιθέμενη έμφαση στον «εσωτερικό» έναντι του «εξωτερικού ανθρώπου» -αυτό, άλλωστε, είναι ασύμβατο και με την εξελικτική/θετικιστική ροπή της εξηγητικής του Ράμφου- αλλά η υπόδειξη της θεολογικής συνθήκης του ανθρώπου, κάτι που πολύ απέχει α­ πό τα «μέσα» και τα «έξω», μιας και αφορά τη διαλεκτική σύνθεση (θείας) θεωρίας και (ένθεης) πράξεως. Στην περίπτωση του Δαμασκηνού το «ανέκπτωτο», πάλι, εκθαμβωτικό δεν εντοπίζεται στο γεγονός ότι αυτός αποδίδει «στην νοητική μας πραγματικότητα το κα­ θόλου» -ωσάν ο Δαμασκηνός να ανήκε στην εξελικτική χορεία των υπομνηματιστών του Αριστοτέλη- αλλά γίνεται αντιληπτό ως η θεολογική ποιότητα της λογικής συνείδησης, κά­ τι που πολύ απέχει από τα περί «μερικότητος» και «καθολικότητος», μιας και αναδεικνύει τη διαλεκτική ένταση μεταξύ δυνατότητας και αδυνατότητας του λογικού. Τέλος, στην πε­ ρίπτωση του Συμεών το «ανέκπτωτο» εκθαμβωτικό δεν είναι ο «αγιοπνευματικός ουμανισμός» του -ο άγιος δεν είναι ένας ανάμεσα στους πολλούς κοινωνικούς μεταρρυθμιστέςαλλά η θεολογική βαρύτητα του ιστορικού, κάτι που πολύ απέχει από τα περί «ενότητος» ή «πληρότητος», μιας και «ανοίγει» τη συνείδηση στη διαλεκτική τραγικότητα της παρουσίας/απουσίας του θείου. Νομίζω πως είναι απαραίτητα μερικά επιπρόσθετα σχόλια ως προς την εξηγητική μέθοδο που υπόκειται στο Ο καημός του ενός. Έχω ήδη θίξει το θέμα αναφερόμενος στον εξελικτισμό/θετικισμό που διαβλέπει κανείς στην άρθρωση της ιστορικής επιχειρηματολογίας του Ράμφου. Κατ' αρχάς, οι εξηγήσεις του Ράμφου (κυρίως στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους και στο πρώτο του δευτέρου) αποσκοπούν στην ακρίβεια. Η τελευταία, ό­ μως, είναι λογικής τάξεως, όχι ιστορικής - τουλάχιστον, όχι πρωτογενώς. Το βασίλειο της (λογικής) ακρίβειας δεν είναι η ιστορία, αλλά μάλλον η ιστοριογραφία. Επομένως, όσον α­ φορά την ακρίβεια της ιστοριογραφίας όλα εξαρτώνται απ' το βαθμό στον οποίο η όποια εξήγηση είναι συνεπής προς την περιγραφή. Εν προκειμένω, υποστηρίζω ότι Ο καημός του ενός είναι μεν ορθός, αλλά θα μπορούσε να είναι ορθότερος. Είναι ορθός διότι στηρί­

ζεται σε περιγραφές που λαμβάνουν υπόψη τους περισσότερα δεδομένα απ' όσα οι θέ­ σεις που τίθενται υπό κρίσιν. Τυπικό παράδειγμα, στο σημείο αυτό, είναι η περίπτωση του Ζηζιούλα. Οι ιστορικές κρίσεις -καλύτερα, οι ιστοριογραφικές αντιγραφές- του τελευταί­ ου σχετικά με τον ελληνισμό δικαίως απορρίπτονται εκ μέρους του Ράμφου, εφόσον διαψεύδονται από μια λιγότερο ελλιπή περιγραφή των ελληνι(στι)κών μορφωμάτων. Όταν έ­ χεις να διαλέξεις ανάμεσα στο λιγότερο και στο περισσότερο ελλιπές, το φρόνιμο είναι να προτιμήσεις το πρώτο.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 101

Τα πράγματα, βέβαια, αλλάζουν όταν προσφέρονται κι άλλες εναλλακτικές· όταν, επί παραδείγματι, η ιστοριογραφική περιγραφή δεν αποτελεί απλώς μια σταθερά διογκούμενη συρραφή δεδομένων, αλλά μια ενσυνείδητη οργανική κατασκευή επί τη βάσει της εκθαμ­ βωτικής, κι ως εκ τούτου «ανέκπτωτης», μοναδικότητας. Αλλά στην περίπτωση αυτή πώς μπορεί να ιστορηθεί η αλυσίδα των αιτίων και των αιτιατών; Πώς μπορεί να συλληφθεί η συνεχής και συνεπής γραμμική κίνηση από τη μία μοναδική συνείδηση στην άλλη; Τα ε­ ρωτήματα αφορούν όχι την εξήγηση γεγονότων, αλλά την εξήγηση συνειδήσεων, όπου τα πράγματα κατ' ανάγκην αντιστρέφονται· λογικώς τίποτα δε συνδέει τις μοναδικότητες με­ ταξύ τους, αλλά και τίποτα δεν αποκλείει τη συνάφειά τους. Όταν πρόκειται για συνειδή­ σεις, και μάλιστα στις κορυφαίες στιγμές της «ανέκπτωτης» εκθαμβωτικότητάς τους, η ι­ στορική αιτιότητα ή ακόμα και η ευρύτερη ιστορική γενετική δεν υπακούουν σε νομοτέλει­ ες, κι αυτό γιατί οι ίδιες οι συνειδήσεις είναι η νομοτέλεια. Είναι τα αιτιατά που προσδιορί­ ζουν τα αίτια και όχι το αντίστροφο: στο βαθμό που μια συνείδηση ανταηοκρίνεται στην πρόκληση κάποιας άλλης, στο βαθμό που αναγνωρίζει τον εαυτό της σ' αυτήν, στο βαθμό που διεκδικεί για λογαριασμό της την ιεροφανειακή εκθαμβωτικότητα της άλλης συνείδη­ σης, δημιουργεί και τη μεταξύ τους αιτιότητα ή «ενυποστατεί» το πεδίο της γενεαλόγησης. Υπ' αυτή την έννοια, η εξήγηση «τοπάζει» στην προθετικότητα μιας συνείδησης έναντι κά­ ποιας άλλης, μια προθετικότητα που προβάλλει ως η αναγκαία και ικανή συνθήκη για τη συνάρθρωση μιας ιστορικογραμματικής αιτιώδους ή γενεσιουργού εξήγησης. Μ' άλλα λό­ για, αν κριτήριο της εξήγησης δεν είναι η πρόθεση των συνειδήσεων, τότε η όποια εξήγη­ ση δεν μπορεί να ισχύει παρά μόνο κατ' ενδεχόμενον, τότε η φυσική ασυνέχεια παραμέ­ νει ακυρώνοντας την ανάδυση οιουδήποτε είδους ιστορικής συνέχειας. Από την άλλη, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η συνείδηση «ενυποστατεί» και την ασυνέχεια ή ότι και η ασυνέχεια «είναι ενυπόστατη» στη συνείδηση, που σημαίνει ότι όποια κι αν είναι η ιστορική συνέχεια που συγκροτείται από την εκ μέρους της συνείδησης προθετική εξή­ γηση, η τελευταία έχει εγγενώς κάποια όρια: η ιστορία δεν μπορεί να προβληθεί συλλή­ βδην σε μία και μοναδική συνέχεια, ούτε και οι δεδομένες χωροχρονικές συνέχειες μπο­ ρούν να αναπαράγονται επ' άπειρον. Έρχεται κάποια στιγμή που κάποια συνείδηση δεν μπορεί να θεμελιώσει το νόημά της σε μια πρότερη συνείδηση, διότι η τελευταία απλούστατα παύει να προκαλεί· και παύει να προκαλεί γιατί η συνείδηση δεν υφίσταται στο κε­ νό, αλλά μέσα σ' ένα διαρκώς επισφαλές περιβάλλον, που -ακριβώς επειδή είναι επισφα­ λές- μπορεί ανά πάσα στιγμή να μεταβληθεί άρδην, απονευρώνοντας έτσι ακόμα και τη συνείδηση. Στην περίπτωση αυτή, η συνείδηση που έπεται στέκει και πάλι στην «καθολικότητα» της ασυνέχειάς της, διεκδικώντας τώρα όχι την προθετικότητά της, αλλά τη μοναδικότητά της ως ρήξη. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο νομίζω πως βρίσκεται μία καίρια δια­ φορά ανάμεσα στον Ράμφο και στον Ζηζιούλα. Ο τελευταίος φαίνεται να υποψιάζεται την καταλυτική σημασία της ρήξης, ενώ ο πρώτος ικανοποιείται με την επίφαση της συνοχής. Ο μεν Ζηζιούλας κατανοεί την ασυνέχεια μεταξύ ελληνισμού και χριστιανισμού, τη στιγμή που ο Ράμφος εξηγεί τη μεταξύ τους συνέχεια. Ο Ζηζιούλας, όμως, έχει δίκιο μόνο κατ' είδος και όχι καθ' ύλην ο δε Ράμφος έχει δίκιο μόνο καθ' ύλην και όχι κατ' είδος. Η εξή­ γηση του Ζηζιούλα ορθώς συλλαμβάνει το είδος-ρήξη, αλλά τον αντικρούει η ύλη-περιγραφή· με τη σειρά της, η εξήγηση του Ράμφου δικαιώνεται από την ύλη-περιγραφή, αλλά σφάλλει στο είδος-συνοχή. Αναμφίβολα, πρόκειται περί ατόπων που θα μπορούσαν να έ­ χουν αποφευχθεί εκατέρωθεν, εάν γινόταν σεβαστή η συμμετρικότητα και συνέπεια της ερμηνευτικής επαλληλίας. Ο καημός του ενός αντιλαμβάνεται τη μετάβαση από τον ελληνισμό στο χριστιανισμό, και

τη συνακόλουθη ανάπτυξη του χριστιανισμού σε Δύση και Ανατολή, ως εννοιολογική προ­

102 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

σθήκη: οι οτοχαστές που έπονται διαφοροποιούνται από εκείνους που προηγούνται επί τη βάσει και μόνο της προσθαφαίρεσης εννοιολογικών αποχρώσεων εν σχέσει προς δεδομέ­ νες ιδέες. Τον παγιδεύει σ' αυτό το επιστημολογικό παράδειγμα της εξελικτικής/θετικιστικής περιγραφής και εξήγησης που υιοθετεί. Γι' αυτό και δεν μπορεί στην πράξη της γρα­ φής του, όχι μόνο να καρποφορήσει, αλλά ούτε καν να δοκιμαστεί η κατανόηση που ε­ παγγέλλεται. Οι έξοχες σελίδες του περί ερμηνευτικής μένουν ανενεργές και μετέωρες μέσα στο βιβλίο του. Εξ επόψεως μεθοδολογικής, «ο αυτοσυνείδητος και αυτόνομος άν­ θρωπος» θα έπρεπε, ως κατευθυντήρια ιδέα, να γονιμοποιήσει κατά τέτοιο τρόπο την πε­ ριγραφή και την εξήγηση του ιστορικού υλικού, που να επιτρέπει στον Ράμφο να καταστή­ σει (περισσότερο) εύλογες τόσο τις συνέχειες όσο και τις ασυνέχειες στην ευρωπαϊκή ι­ στορία. Αντί αυτού, όμως, Ο καημός του ενός απολυτοποιεί την όντως σημαντικότατη ιδέα-κατανόηση περί ατομικού ανθρώπου, παγώνοντάς τη στη σφαίρα του αιτήματος, και έρχεται στη συνέχεια ν' αξιοποιήσει ασύμβατα προς αυτήν περιγραφικά και εξηγητικά ερ­ γαλεία, μόνο και μόνο προς επιβεβαίωση της απουσίας (εν μέρει ή εν όλω) του ατομικού ανθρώπου από τη σφαίρα της δεδομένης ιστορίας. Προς τι, όμως, η εν λόγω επιλογή; Ο Ράμφος δε φαίνεται ν' αγνοεί ούτε τις δυνατότητες ούτε τη λογική ούτε την πολυσχιδή ενοείδεια του ερμηνευτικού σχήματος. Εντούτοις, στην πράξη της γραφής ρέπει συνεχώς προς την παραθεώρησή τους. Κατά τη γνώμη μου, οποιαδήποτε απόπειρα διαλεύκανσης του συγκεκριμένου γρίφου θα πρέπει, κατ' ανάγκην, να στραφεί στην ιστορική «ποιητική» του Ράμφου. Μέσω της ασυνεπούς ερμηνευτικής του στο Ο καημός του ενός, ο Ράμφος «ανοίγεται» σε μια «ποιητική» εντός και επί της ιστορίας. Το επί της ιστορίας αναφέρεται στη δική του ι­ στορία, στην ιστορία που δημιουργεί: ο άνθρωπος ως καθολικό πρόσωπο δεν υπάρχει στη δεδομένη ιστορία ή, καλύτερα, στις δεδομένες ιστορίες (ελληνική, ανατολική, δυτική, εκκοσμικευμένη)· το μόνο που υπάρχει είναι αναβαθμοί της ανάπτυξής του, με σημαντικό­ τερο αυτόν της (μετα)νεωτερικής εκκοσμίκευσης, ο οποίος πρέπει και μπορεί να χρησι­ μοποιηθεί στην «καθ' ημάς Ανατολή» ως εφαλτήριο για την πραγμάτωση μιας ιδιαίτερης συνθήκης -«υπερβατικής» και «συνθετικής»- που θ' αφορά εμπράκτως και αυτοδυνάμως -θα είναι, δηλαδή, ενυπόστατη- στο πρόσωπο. Απ' την άλλη, το εντός της ιστορίας αναφέρεται στην καταγωγή αυτής της «ποιητικής», στο πόθεν της ιστόρησης του Ράμφου. Καθ' όλη τη διάρκεια του βιβλίου του το υπαινίσσεται, το σιγοψιθυρίζει, και εντέλει δεν α­ ντέχει, το διακηρύσσει. Μας δηλώνει ότι το επιβάλλει η ιστορία, τουτέστιν η παγκοσμιοποιούμενη ανθρωπολογική συνθήκη του (μετα)νεωτερικού πολιτισμού, να ολοκληρώσου­ με το έργο της Δύσης με τους όρους της Δύσης - μαζί με ολίγη Ανατολή, εκείνη εννοείται που είναι συμβατή με την πρωτοπορία της Δύσης. Μια τέτοια, όμως, «ποιητική» αυτοεπιβεβαιώνεται ως πολιτική και δη ως συγκεκριμένη πολιτική. Είναι η πολιτική επιλογή που κάνει ο νεοέλλην Ράμφος, σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας του ελλαδικού τόπου, που τον ωθεί στην παραγωγή μιας νέας μακρομύθευσης των γεγονότων και των συνειδήσεων της ιστορίας. Και ασφαλώς δεν είναι κακό που έχει ως αφετηρία του μια πολιτική επιλογή - στο κάτω κάτω όλα είναι ζήτημα πολιτικής· το κακό είναι ότι, ενώ οι πολιτικές επιλογές προκρίνονται επί τη βάσει των αναμενόμενων πλεονεκτημάτων τους, ο Ράμφος προχωρά δΓ άλλης οδού: προδικάζει τα πλεονεκτήματα προβάλλοντας στην ιστορία μία αυτοεκπληρούμενη προφητεία. 'Εχει, όμως, κι αυτό τη σημασία του: ποια πολιτική επιλογή είναι βιώ­ σιμη εάν δεν υποστηριχθεί από μια νομιμοποιητική ιδεολογία; Ο καημός του ενός θα μπορούσε, λοιπόν, να χαρακτηριστεί ως ιδεολογική εξιστόρηση- α­

κόμα περισσότερο, τίποτα δεν αποκλείει η εξιστόρηση αυτή και προφητική ν' αποδειχθεί και εμπνευσμένη για τον ελλαδικό τόπο. Αυτό, όμως, που δε δικαιούται είναι να μονοπω­

ΑΠΡΙΛΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 103

λεί την ιστορικότητα και να αυτο-αναγορεύεται διερμηνέας των φορέων που «ενυποστατούν» την ιστορική μνήμη. Ένας απ' αυτούς τους φορείς είναι η Εκκλησία, και μάλιστα υ­ πό την έννοια ότι μέσα στην ιστορία προβάλλει ως ιδιαίτερη «ποιητική» ιστόρηση γεγονό­ των και συνειδήσεων. Μια ιστόρηση που Ο καημός του ενός έρχεται να περιγράφει, να ε­ ξηγήσει, να κατανοήσει και εντέλει να αναδημιουργήσει με προτάσεις-κριτήρια για το «ά­ νοιγμά» της στο μέλλον. «Συνειδητοασυνείδητα», δηλαδή, ο Ράμφος διαθέτει τη δική του πατερική ερμηνευτική, μιας και είναι οι πατέρες που χαρτογραφούν την ιστορική μνήμη που «ενυποστατεί» η Εκκλησία. Σε ποιο βαθμό, όμως, απηχεί η πατερική ερμηνευτική του Ράμφου την ιστορική μνήμη της Εκκλησίας εν σχέσει προς τους πατέρες; Αυτό, αν μη τι άλλο, είναι ένα μείζον ζητούμενο. Αλλά, αίφνης, ο Ράμφος έχει πρόβλημα και με την ιδέα ακόμα ότι η Εκκλησία έχει «ανέκπτωτη» ιστορικότητα ή αλλιώς ότι οι Πατέρες «είναι ενυπόστατοι» σε κάποια ιστορική μνήμη. Ως εκ τούτου, και μπροστά σε μια τόσο ριζική δια­ φωνία, δεν έχω παρά να καταθέσω ως «οβολό» το δικό μου «αίσθημα» περί της ιστορικής αυτοσυνειδησίας των Πατέρων. Ο καημός του κανενός! Ο Ιησούς δεν είναι απλώς ένα ιστορικό πρόσωπο- στην περίπτωση αυτή, θα ήταν ένα ιστο­ ριογραφικό τεκμήριο, μια δυνατότητα ιστορικής ερμηνείας ή η προϋπόθεση για απολογη­ τική επίκληση της αλήθειας, θα έλεγα, ορθότερα, ότι ο Ιησούς είναι μία ιεροφάνεια, αλλά και πάλι όχι απλώς υπό την έννοια ότι αναφέρεται σε τόπο και χρόνο, και άρα μπορεί να ενταχθεί στο όποιο σχήμα της ιστορίας, αλλά υπό την έννοια ότι είναι η ίδια η ιστορία ως ιεροφάνεια. Για τους Πατέρες της Εκκλησίας, το πρόσωπο του ιστορικού Ιησού αποτελεί ώρα μηδέν, απόλυτο σημείο αναφοράς, κάθετη ρήξη. Πριν απ' τον Ιησού η ιστορία «ενυποστατούσε» το θείο- τώρα είναι ο Ιησούς που «ενυποστατεί» την ιστορία. Οι πρώτοι χρι­ στιανοί αντικρίζουν στο πρόσωπο του Ιησού την «ανέκπτωτη» εκθαμβωτικότητα του νοή­ ματος της ύπαρξής τους, τουτέστιν αποκτούν αυτοσυνειδησία. Αλλά δεν είναι γι’ αυτό που ο Ιησούς «διανοίγει» την ιστορία ως ιεροφάνεια, δηλαδή ως τόπο και χρόνο της ύπαρξης. Αν ήταν γι' αυτό, τότε θα ανήκε στο βασίλειο της συνείδησης, μιας και είναι ίδιον της τε­ λευταίας να δημιουργεί το νόημα ή να προκαλεί τη δημιουργία του. Ο Ιησούς ως η κατεξοχήν ιεροφάνεια δεν είναι απλώς μια παρουσία, είναι ταυτόχρονα και μια απουσία. Εκεί που το νόημα είχε δημιουργηθεί και η ιστορία είχε προβληθεί στο απόλυτο, αίφνης το νόημα εξαφανιζόταν και ο χρόνος επέστρεφε στην «ανέκπτωτη» χαοτικότητά του. Το εκ­ θαμβωτικό πρόσωπο ήταν παρόν, το εκθαμβωτικό πρόσωπο ήταν απόν. Μα η αλήθεια δεν μπορεί να σταματά εκεί. Η παρουσία δεν μπορεί να είναι φενάκη, η απουσία δεν μπο­ ρεί να είναι απόλυτη. Ο Ιησούς είχε πει ότι θα επιστρέφει, ότι οι πιστοί θα δουν και πάλι τον Υιό του Ανθρώπου. Είναι χάρη σ' αυτήν ακριβώς την επιστροφή που η ιστορία «ενυποστατείται» κι αποκτά το νόημά της. Συνεπώς, το πεδίο που «διανοίγει» η ένταση ανάμεσα στην Πρώτη και τη Δεύτερη Παρουσία του Ιησού είναι το πεδίο της ιστορίας. Η ελπίδα του (μελλοντικού) θείου προσώπου δικαιώνει την (παρελθούσα) αγάπη προς αυτό κι ενεργο­ ποιεί τοιουτοτρόπως την (παροντική) πίστη προς νοηματοδότηση της απουσίας του. Ο Ιη­ σούς είναι η ιστορία ως ιεροφάνεια, επειδή οι πιστοί «αισθάνονται» το νόημα της έκλει­ ψης του προσώπου. Επομένως, για τους Πατέρες της Εκκλησίας, είναι η λειτουργία της ιεροφάνειας-Ιησούς που δίνει υπόσταση στην ιστορία. Της δίνει υπόσταση, γιατί την καθιστά πρόβλημα, το κατεξοχήν πρόβλημα. Και είναι μόνο για την Εκκλησία που η ιστορία είναι το κατεξοχήν πρό­ βλημα, που παραμένει το κατεξοχήν πρόβλημα. Η ιστορία, άλλωστε, είναι ο προβληματι­ κός «κόσμος» στον οποίο δεν κουράζονται να αναφέρονται ξανά και ξανά οι Πατέρες.

104 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Επομένως, ανιστορική Εκκλησία και ανιστορικός χριστιανισμός υπάρχουν μόνο ως πλά­ σματα της φαντασίας ή ως αντιφάσεις εν τοις όροις. Η διάκριση ανάμεσα σε Εκκλησία και σε χριστιανισμό δεν είναι τεχνητή, τουναντίον είναι κι αυτή ιστορική. Ιστορική υπό την έν­ νοια ότι η ιστορία ως το κατεξοχήν πρόβλημα επιλύεται στο επίπεδων ορισμένων χριστια­ νικών συνειδήσεων. Έχουμε εν προκειμένω να κάνουμε μ' ένα φαινόμενο του οποίου η τυπολογία είχε ήδη ολοκληρωθεί στο τέλος του πρώτου χριστιανικού αιώνα. Δεν ήταν για όλες τις χριστιανικές συνειδήσεις βιώσιμη ιστορικά η ένταση ανάμεσα στις δύο παρουσίες του Ιησού, ανάμεσα στο «μηκέτι» και στο «ούπω». Η ιστορική βιωσιμότητα απαιτούσε καθ' εαυτήν μία απολυτοποίηση. Σ' αυτή την προοπτική τρεις ήταν οι λύσεις που δόθηκαν στο πρόβλημα της ιστορίας: η γνωστική, η αποκαλυπτική και η εγκοσμιοκρατική. Και οι τρεις απολυτοποίησαν την ιστορικότητα, αλλά στη βάση μιας διαφοροποιημένης ερμηνείας σχε­ τικά με την ιεροφάνεια-Ιησούς. Η γνωστική χριστιανική συνείδηση κατανόησε την Πρώτη Παρουσία, το «μηκέτι», ως το «νυν και αεί» της αυτοσυνειδησίας της. Η αποκαλυπτική χρι­ στιανική συνείδηση κατανόησε τη Δεύτερη Παρουσία, το «ούπω», ως το «οσονούπω» της αυτόνομης πράξης της. Τέλος, η εγκοσμιοκρατική χριστιανική συνείδηση κατανόησε την ένταση ανάμεσα στις δύο Παρουσίες ως τη θεσμική της νομοτέλεια. Και στις τρεις περι­ πτώσεις, η χριστιανική συνείδηση ταυτιζόταν όχι με το πρόβλημα-ιστορία, αλλά με το απόλυτο-ιστορία· στην έκλειψη του θείου προσώπου έβαζε τον εαυτό της. Με τον τρόπο αυτό, ταυτιζόταν με τον κόσμο ή, αλλιώς, εκκοσμικευόταν. Αυτή ακριβώς είναι και η πρωταρχι­ κή εκκοσμίκευση. Απ' την άλλη, υπήρχαν εκείνες οι χριστιανικές συνειδήσεις που επέμειναν στην ένταση και στο πρόβλημα. Αρνήθηκαν να υποκαταστήσουν το θείο πρόσωπο. Η Πρώτη Παρουσία ή­ ταν το «μηκέτι», η ζωντανή ιστορική τους μνήμη· η Δεύτερη Παρουσία ήταν το «ούπω», η ζωντανή ιστορική τους φαντασία. Στο ενδιάμεσο, στην καθημερινή τους ζωή δηλονότι, έ­ μελλε ν' απλωθεί η ιστορική τους αγωνία. Η μνήμη του ιστορικού Ιησού καλούνταν -χάρη στη νοητή θέα του ερχόμενου Ιησού- να ενσαρκώσει σε μεταμορφωτική πράξη την αγω­ νία των πιστών μπροστά στις προκλήσεις και στ' αδιέξοδα του κόσμου. Τούτη η χριστιανι­ κή συνείδηση, η σταθερά εσχατολογική, κατανόησε την ιστορία ως τη διαλεκτική της υπερβασιακότητα. Πρόκειται, μάλιστα, για την κατεξοχήν διαλεκτική, μιας και η τελευταία δεν απολήγει τελικά σε κάποια εγγενή ολοκλήρωση της ιστορίας -όπου πια η διαλεκτική παύει- αλλά στην κατάργηση της ίδιας της ιστορίας εκ μέρους της ενυποστατούσας αρχής της, του θείου προσώπου - όπου πια η διαλεκτική είναι το ατέλεστον τέλος. Η εσχατολογική χριστιανική συνείδηση ταυτιζόταν μεν με την ιστορία, αλλά την έβλεπε ως σχετική, ως μαρτυρία μιας θεμελιώδους έλλειψης. Με τον τρόπο αυτό έμενε «ανέκπτωτα» έτερη ένα­ ντι του κόσμου, επιβεβαιώνοντας έτσι την πρωταρχική της εκκλησιαστικότητα. Η πρωταρχική ιστορική λειτουργία της ιεροφάνειας-Ιησούς αποτελεί τη μήτρα της επιγενόμενης διαλεκτικής ανάμεσα σε ορθοδοξία και αίρεση. Η εσωτερική προβληματική της ι­ στορικότητας που αναδύεται με την πίστη στον Ιηοού «διανοίγεται» προϊόντος του χρόνου σε πρώτη ύλη δημιουργίας του δόγματος. Αίφνης, μπορούμε να κατανοήσουμε τις πρω­ ταρχικές διαστάσεις τόσο της τριαδολογίας όσο και της χριστολογίας, διαστάσεις που εί­ ναι ιστορικές. Η ιεροφάνεια-Ιησούς των εξ Ιουδαίων πιστών έπρεπε να δώσει νόημα στην ιουδαϊκή μνήμη του θεού. Η Εκκλησία, λοιπόν, ως εσχατολογική διαλεκτική της ιστορίας, διευρύνει την αυτοσυνειδησία της και ανακεφαλαιώνει κατ' ορισμένο τρόπο τον ιουδαϊ­ σμό· «αισθάνεται» το θείο πρόσωπο, τουτέστιν τον Ιησού, ως τον Υιό του Πατρός, ενός Πατρός που δεν μπορεί παρά να είναι κι αυτός ένα ίδιον θείο πρόσωπο. Απ' την άλλη, η ί­ δια η εσχατολογική διαλεκτική, τουτέστιν η μεταβολή της απουσίας του θείου προσώπουΙησού σε νόημα και πνοή ζωής, ωθούσε σε αναστοχασμό την εκκλησιαστική συνείδηση:

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 105

πώς είναι δυνατόν η απουσία του Ιησού να είναι μία διαφορετική παρουσία; Τι μπορεί να πάρει τη θέση του θείου προσώπου; Για την εσχατολογική χριστιανική συνείδηση μόνο μία απάντηση ήταν αποδεκτή: ένα άλλο, ίδιον θείο πρόσωπο. Τοιουτοτρόπως ο Υιός του Πατρός ήταν ταυτόχρονα ο Υιός που αποστέλλει το ζωηφόρο Πνεύμα του. Αυτή η πρωταρ­ χική, ιστορική «ποιητική» των Πατέρων της Εκκλησίας, η έμπρακτη εμπειρία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, γρήγορα θα κληθεί σε μια νέα μετατόπιση με την επικράτηση των εξ Ελλήνων πιστών. Αυτό θα σημάνει την κρίσιμη καμπή μιας νέας σύνθε­ σης, της διεύρυνσης της εκκλησιαστικής ιστορικής μνήμης προς την κατεύθυνση του ελ­ ληνισμού. Όταν ο «Πατήρ», ο «Υιός» και το «Πνεύμα» λάβουν τελικά τη μορφή της τριαδολογίας, η Εκκλησία θα βεβαιώσει εκ νέου την εσχατολογική της διαλεκτική ως συνθετική υπέρβαση ιουδαϊσμού και ελληνισμού- θα «διανοίξει« την ύπαρξή της στην αυτοσυνειδησία μιας καινής ιστορικής συνέχειας. Οι Πατέρες είναι οι δημιουργοί της ιστορικής μνήμης που «ενυποστατεί» η Εκκλησία. Σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή, όταν οι χριστιανικές συνειδήσεις βρίσκονται μπροστά στην ανάγκη να συμβάλουν στην εξεύρεση διεξόδων στα πάσης φύσεως αδιέξοδα, η γνω­ στική, η αποκαλυπτική, η εγκοσμιοκρατική και η εσχατολογική αυτοσυνειδησία δημιουρ­ γούν τις δικές τους επαλλάσσουσες λύσεις. Οι αιρέσεις και η ορθοδοξία ως προς το τάδε ή το δείνα ζήτημα είναι αυτές ακριβώς οι λύσεις- λύσεις που διεκδικούν η καθεμία την ι­ στορία για τον εαυτό τους - με την εκ μέρους τους αναθεμελίωση της ιστορικής μνήμης. Οι χριστιανικές συνειδήσεις επικαλούνται πρότερες τοιαύτες, αναγνωρίζουν την «ανέκπτωτη» εκθαμβωτικότητά τους και διεκδικούν την πρόθεσή τους, γιατί μόνο έτσι μπορεί η ό­ ποια προτεινόμενη διέξοδος να είναι αποτελεσματική μέσα στην ιστορία- μόνο έτσι μπο­ ρεί να ενωθούν παρελθόν, παρόν και μέλλον. Το ίδιο ακριβώς κάνουν και οι Πατέρες- ο καθένας «αισθάνεται» σε κάποιον προηγούμενο την προθετικότητά του, την αγωνία του να προσφέρει στον κόσμο τη διέξοδο που του αποκαλύφθηκε μέσα στην εμπειρία. Αλλά υ­ πάρχει μια καίρια διαφορά: η λύση-σωτηρία που προσφέρει η τυπολογία της χριστιανικής αυτοσυνειδησίας είναι απόλυτη, κι αυτό γιατί η ίδια η εν λόγω τυπολογία έχει συγκροτηθεί ως απολυτοποίηση της ιστορίας. Αλλά στην περίπτωση αυτή δεν είναι δυνατόν να λαμβά­ νει χώρα πραγματική δημιουργία, αλλά μονάχα παραλλαγές στο ίδιο θέμα. Άλλωστε, για την τυπολογία της χριστιανικής συνείδησης η ιστορία έχει ηάψει προγραμματικά να είναι πρόβλημα- ως τέτοιο έχει επιλυθεί από και μέσα στην ίδια την αυτοσυνειδησία. Πρόκει­ ται, επομένως, για μια ψευδή συνείδηση, για μια συνείδηση που δεν «αισθάνεται» την αλ­ λοτρίωσή της. Για την εκκλησιαστική αυτοσυνειδησία των Πατέρων, όμως, η λύση-σωτηρία είναι εσχατολογική, τουτέστιν δεν απολυτοποιεί την ιστορική της συγκρότηση. Αυτό σημαίνει ότι δε λύνει τα προβλήματα του κόσμου, αλλά στρέφει την προσοχή του στο πραγματικό πρόβλημα, τον «διανοίγει» στην προβληματικότητά του. Η ορθοδοξία των Πα­ τέρων αποτελεί την αδιάλειπτη συγκρότηση μιας ιστορικής υπόμνησης που αφορά την εγ­ γενή προβληματικότητα του κόσμου, την αυτόνομη κλειστότητά του. Η σωτηρία που έγχρονα, έμπρακτα, υπεύθυνα και ένυλα προσφέρει συνίσταται σε μία και μόνη πρόθεση: στη διάρρηξη της αλαζονικής αυτονομίας του κόσμου1 στην ευαισθητοποίησή του ενόψει της «όλως άλλης» εκθαμβωτικότητας των θείων προσώπων. Αυτό που συνήθως αποκαλείται ιστορική πορεία της Εκκλησίας είναι στην πραγματικότητα η Εκκλησία ως η διαλεκτική ιστορικής μνήμης και ιστορικής έλλειψης ενόψει του πληρώ­ ματος της Βασιλείας του θεού. Σ' αυτή την πορεία οι Πατέρες αποτελούν τις κορυφαίες και προσωρινές στιγμές μιας αυτοσυνειδησίας που αυθυπερβαίνεται εν επιγνώσει του ι­ στορικού αδιεξόδου, της ανυπαρξίας απολύτου νοήματος, της εκζήτησης του «όλως άλ­ λου». Τούτη την ανθρωπολογική συνθήκη σημαίνει κατεξοχήν η χριστολογία, όπου θεότη­

106 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

τα και ανθρωπότητα ενώνονται στην «ανέκπτωτη» ετερότητά τους, χάρη στο «ανέκπτωτο» πρόσωπο του Λόγου. Η χριστολογία προβάλλει μέσα στη διαλεκτική ιστορικότητα της Εκκλησίας αφενός μεν ως ανακεφαλαίωση της ιστορικής μνήμης έναντι των ποικίλων εκ­ φάνσεων της ψευδούς ιστορικής συνείδησης ως απολύτου, αφετέρου δε ως «διάνοιξη» της ιστορικής μνήμης στο πεδίο της κατάργησης του ιστορικού, στην «ανέκπτωτη» εκθαμβωτικότητα των θείων προσώπων. Με τη χριστολογία, η ιστορική λειτουργία της ιεροφάνειας-Ιησούς και η ιστορική μνήμη της τριαδολογίας «διανοίγονται» στο ιστορικό τους νόη­ μα, στον υπεροχικό τους λόγο. Είναι τούτη ακριβώς η υπεροχικότητα που βεβαιώνεται με το θρίαμβο των εικόνων και τη διδασκαλία περί άκτιστων ενεργειών: κάθε στιγμή της ιοτορικότητας της Εκκλησίας συνίσταται στη διαλεκτική άκτιστων και κτιστών ενεργειών, στη δημιουργία μιας αρραγούς ρήξης -αρραγούς, λόγω του άκτιστου, ρήξης, λόγω του κτιστού- εντός του ιστορικού εν αναφορά προς το υπεροχικό, το όλως άλλο, το «μηδέπο­ τε» και το «ουδέποτε» των θείων προσώπων. Αυτή ακριβώς η διαλεκτική/δημιουργία/αναφορά είναι η θεολογική αυτοσυνειδησία των Πατέρων της Εκκλησίας - και ως θεωρία και ως πράξη- αυτή είναι η υπεροχική συμβολική της θεολογικής γλώσσας. Συνοψίζοντας, θα έλεγα ότι η Εκκλησία μέσω των κορυφαίων στιγμών της θεωρίας και της πράξης των Πατέρων «ενυποστατεί» δημιουργικά και υπεροχικό μία ιδιότυπη ιστορική αυτοσυνειδησία. Μεταβάλλει σε γλώσσα, κατεξοχήν και καθ' υπεροχήν συμβολική, την αυθυπέρβαση του ανθρώπινου προσώπου ενόψει του «όλως άλλου» ως όρου της υπερβασιακής δυναμικής. Οι Πατέρες καταφάσκονται ως αυτοσυνείδητα και αυτόνομα στην ευ­ θύνη τους πρόσωπα, επειδή η έμπρακτη εμπειρία τους σκοπεί στο άπιαστο της θείας υπεροχικότητας. Τούτο το άπιαστο «ενυποστατεί» την αυτοσυνείδηση, την αυτονομία, την ευθύνη και τη μοναδικότητά τους... το πρόσωπό τους. Είναι γι' αυτόν ακριβώς το λόγο που το άπιαστο θείο δεν μπορεί παρά να συλλαμβάνεται ως το κατεξοχήν πρόσωπο, ο «ανέκπτωτος» όρος του προσώπου. Τα ανθρώπινα πρόσωπα, όποια κι αν είναι αυτά, δημιουργούνται ως τέτοια μέσα στην εκθαμβωτικότητα της ρήξης του όντος, μέσα στη «διάνοι­ ξη» προς τη μοναδικότητα. Αλλά τούτη η αιτία του ανθρώπινου προσώπου δεν είναι η ίδια η «καθολικότητά» του, ένα αριστοτελικού τύπου είδος-πρόσωπο, όπως φαίνεται να προϋ­ ποθέτει Ο καημός του ενός. Το ανθρώπινο πρόσωπο δε γίνεται αυτό που είναι μέσα στην εντελέχεια της «καθολικότητάς» του. Στην περίπτωση αυτή θα ήταν μεν ελεύθερο έναντι της ουσίας του, αλλά όχι και έναντι του «εαυτού» του. Η έσχατη ελευθερία του ανθρώπι­ νου προσώπου, η απόλυτη κατάφαση της μοναδικότητάς του είναι η συνεχής κένωση του «εαυτού» του- αλλά αυτό προϋποθέτει ένα πρωταρχικό κενό, το ανέφικτο, την ανυπαρξία. Το ανθρώπινο πρόσωπο «ενυποστατείται» στην «καθολικότητά» του, επειδή η τελευταία δεν μπορεί να είναι αυτό που δεν μπορεί να γίνει. Κι αυτό είναι το τίποτα. Η ιστορική ε­ μπειρία των θείων προσώπων συνιστά τη δημιουργία της αυτοσυνειδησίας των ανθρώπι­ νων προσώπων στην «καθολικότητά» τους. Παρ’ όλα αυτά, η εν λόγω ιστορική εμπειρία είναι σχετική, μιας και τα θεία πρόσωπα την ξεπερνούν, είναι δηλαδή «ανέκπτωτα» έναντι της ύπαρξής της. Αλλά τι άραγε είναι «ανέκπτωτο» έναντι της ιστορίας; Τι είναι κάτι εκτός της ιστορίας; Τίποτα! Ως το τίποτα, λοιπόν, της ζωτικής ελευθερίας των ανθρώπινων πρσ σώπων απ' τον «εαυτό» τους, ως το εκκωφαντικό τίποτα του αναστεναγμού (διάβαζε, καη­ μού) των ανθρώπινων προσώπων, τα θεία πρόσωπα είναι απρόσωπα. Μπορεί μέσα στην ιστορία να έχουν όνομα, να είναι γνωστά, αλλά ακριβώς ως τέτοια μας «διανοίγουν» κατανυκτικά στην υπεροχική ανωνυμία και αγνωσία. Μπορεί, δε λέω, «ο καημός του ενός» να είναι η «άπρακτη» αυτοσυνειδησία της χριστιανικής Ανατολής και η προσωπολαγνεία η διέ­ ξοδός της, αλλά για την ορθοδοξία των Πατέρων της Εκκλησίας είναι ο καημός του κανενός που συνιστά την έμπρακτη έξοδό τους από τις ψευδαισθήσεις των νοημάτων... Μ<

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 107

αφιέρωμα του ςωτηρη γουνελα

θα πρέπει αρχίζοντας να διευκρινίσω ότι δεν πιστεύω στην ανταλλα­

γή επιχειρημάτων ως βάση προσέγγισης του περιεχομένου ενός βιβλίου ή έργου που προσφέρεται για μελέτη και καλύπτει ευρύ φάσμα επιπέδων λόγου. Ούτε στην κριτική πι­ στεύω, ειδικά την απορρέουσα από ορθολογιστικά κριτήρια ή κριτήρια αποκλειστικά δια­ νοητικής τάξης. Βρίσκω μάλιστα ακατάλληλη μέθοδο να διερευνώνται με φιλοσοφικοεπιστημονικά κριτήρια και εργαλεία περιοχές που άπτονται του θαύματος, του σαρκωμένου Λόγου, του αποκαλυπτικού Λόγου, του μυστηρίου της ζωής και του εκκλησιαστικού μυστη­ ρίου. Εδώ, νομίζω, εδράζονται τα προβλήματα που δημιουργούνται όταν βρισκόμαστε μπροστά σε κείμενα του Στέλιου Ράμφου. 0 Σ. Ράμφος εφαρμόζει τέτοιες μεθόδους σε αυτές τις περιοχές, οπότε η προσέγγισή του είναι κατά βάθος «αναγεννησιακού» τύπου και λογικοκεντρικού: αφομοιώνει τα επιτεύγματα της δυτικής σκέψης, υπερτονίζει τη ση­ μασία της επιστημονικής έρευνας, μεγεθύνει τη σημασία της ατομικότητας και με βάση

Συνέχεια του αντίλογου αυτά, ετεροχρονισμένα, ασκεί κριτική εφ' όλης της ύλης στη χριστιανική παράδοση και στην ορθόδοξη θεολογία. Συμβαίνει όντως κάτι παράξενο: ο Σ. Ράμφος διατρέχει το στερέωμα της φιλοσοφίας -αρ­ χαίας και νεότερης-, περιφέρεται καταλύοντας χρονικά όρια, πεπεισμένος ότι εφαρμόζει την απειρία δυνατοτήτων για την οποία μιλάει ο σύγχρονος πολιτισμός, χωρίς να σημειώ­ νει πουθενά ότι αυτή η απειρία σημαίνει αθεΐα με την εξής έννοια: όταν ο άνθρωπος μετάχριστιανικά παύει να πιστεύει και επομένως παύει να βλέπει την άπειρη διάσταση στον τριαδικό θεό, όταν εγκαταλείπει τον κατακόρυφο άξονα και οτιδήποτε σχετίζεται μ' ένα θεό Πατέρα Παντοκράτορα, μεταθέτει τις ιδιότητες του θεού στον οριζόντιο άξονα, προ­ βάλλει τις ιδιότητες του θείου Προσώπου στην ενθαδική πραγματικότητα εγκλωβίζοντας τη θεία διάσταση μέσα στον κόσμο. Εννοείται, «μεταμορφώνοντάς» τη είτε σε ποικίλες δη­ μιουργίες καλλιτεχνικές, που διεκδικούν να εκφράσουν το άρρητο, είτε οε ποικίλες δια­ νοητικές και επιστημονικές (διάβαζε τεχνολογικές) επιτεύξεις και πραγματοποιήσεις, χω­ ρίς αναφορά ούτε στο Πνεύμα (το Άγιο) ούτε στη «μωρία» του Σταυρού ούτε στην Ανάστα ση. Τα πράγματα περιπλέκονται πολύ περισσότερο επειδή οι ορθόδοξοι -όπου κι αν ζουν αυτοί, όχι μόνο στην Ελλάδα- καλούνται από καταβολής σε μια διπλή ζωή: ζούνε μέσα στον κόσμο αλλά αποτελούν Εκκλησία. Ο κόσμος δεν ταυτίζεται με την Εκκλησία, υπάρχει μάλιστα μια ωραία διατύπωση που λέει για την Εκκλησία ότι είναι εν τω κόσμω, αλλά μη ούσα εκ του κόσμου (δεν προέρχεται από τον κόσμο, γιατί η προέλευσή της είναι στο χώ­ ρο του «άκτιστου», όπως και η κεφαλή της: ο Χριστός). Αυτές οι δύο πραγματικότητες (ο κόσμος και η Εκκλησία) τέμνονται αδιάκοπα μέχρι, κατά την έκφραση της παράδοσής μας, «συντέλειας του αιώνος», μέχρι δηλαδή να τελειώσει ο παρών κόσμος και να καταυγαστεί το παν από το φως (θα είναι μάλλον το ίδιο φως που καταύγασε τον Χριστό στη Μεταμόρφωση και στην Ανάσταση). Πού βρίσκεται λοιπόν το πρόβλημα σε σχέοη με τον κόσμο και την Εκκλησία και τη «θέ­ ση» του Σ. Ράμφου ως προς αυτά τα δύο; Ο Σ. Ράμφος συγχέει τα δεδομένα και τα ζητού­ μενα γιατί θέλει να υπηρετήσει δύο Κυρίους, ή θέλει να ορίσει αυτός ποια θα είναι η σχέ­ ση κόσμου και Εκκλησίας, ενώ αυτό το ορίζει Άλλος και δεν μπορούμε να το επαναορί­ σουμε.

108 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Μα υπάρχει και κάτι ακόμη: ενώ παρουσιάζεται γεφυροποιός Ανατολής και Δύσης, διαφο­ ροποιώντας αυτός με τις διατυπώσεις του και τις αναλύσεις του τους δύο αυτούς κό­ σμους, μοιάζει να αγνοεί ότι η ενανθρώπηση του Λόγου έγινε για να ενωθούν οι πάντες. για την των πάντων ενότητα, «κοινωνία» και σωτηρία έγινε η ενανθρώπηση, με την προϋ­ πόθεση ότι ο άνθρωπος από τη μεριά του επιλέγει αν θα ανοιχτείamv ενότητα, την «κοι­ νωνία» και τη σωτηρία: αυτή είναι η ελευθερία του, σ' ένα πρώτο επίπεδο τουλάχιστον. Γιατί σ' ένα δεύτερο, σημαντικότερο, η ελευθερία του είναι η νίκη του πάνω στην αμαρτία, η κορύφωση της μετάνοιας: η πραγμάτωση του αγιασμού του.

0 Σ. Ράμφος παρουσιάζεται στο κατώφλι του 21ου αιώνα να υπεραμύνεται της φυσικής ε­ λευθερίας και της ατομικής του ανθρώπου με το αιτιολογικό ότι η χριστιανική ορθόδοξη παράδοση (σωστότερα Εκκλησία) είτε πνίγει την ελευθερία αυτή είτε τη βυθίζει μέσα στη θεοκεντρική της έξαρση, μέσα στον ομαδισμό της Λατρείας, μέσα στο μυστηριακό της συμβολισμό. Τι να κάνουμε, αγαπητέ Στέλιο; Τα πράγματα είναι έτσι με την εξής λεπτή και άπειρη δια­ φορά όταν επιλέγω να ζήσω μέσα στην Εκκλησία προσφέρω τον εαυτό μου στον Χριστό και Εκείνος μου χαρίζει το δικό Του: αυτή είναι η κανονική κατάσταση όταν πρόκειται για μέλη του ίδιου Σώματος, όπως πολύ ωραία, σχεδόν τέλεια, έχει διατυπώσει ο Παύλος. Στην ίδια προοπτική συνέχισε ο Καβάσιλας, ο Συμεών ο Νέος θεολόγος, ο Γρηγόριος Παλαμάς (τουλάχιστον αυτοί). Αυτή βέβαια είναι η ύψιστη πνευματική βίωση στο πλαίσιο της ορθόδοξης Εκκλησίας. Είναι μια ερωτική, ας πούμε, σχέση: σωστότερα σχέση Αγάπης. Τη σχέση Αγάπης την καθορίζει ο Άλλος, γιατί αν την καθορίσω Εγώ, τότε πρόκειται για εγωτική αγάπη, για μια ναρκισσευόμενη κατάσταση που στις περισσότερες περιπτώσεις κατα­ λήγει σεξουαλική ή ομοφυλόφιλη. Στο προκείμενο (σε σχέση με τον Χριστό-Υιό-Λόγο και Νυμφίο) ο Άλλος αυτός, επειδή δεν κλείνεται η άκτιστη φύση Του μέσα σε όρια -ενώ εγώ ως ανθρώπινο δημιούργημά Του έχω όρια-, είναι επόμενο να καθορίζει τη σχέση: πώς γί­ νεται να θέλω εγώ να καθορίσω τη σχέση, αφού Αυτός με υπερβαίνει; Μα και το άλλο ι­ σχύει: όταν αγαπάω πραγματικά, δε δίνομαι στον άλλον (και Άλλον); Δε φροντίζω περισσό­ τερο και πρώτιστα για εκείνον; Εκείνος, με τη σειρά Του, θα φροντίσει για μένα με δική του πρωτοβουλία, όχι επειδή το επιβάλλει η φυσική μου ελευθερία ή κατάσταση. Η κορυ­ φαία Σιμόν Βέιλ, εν μέσω 20ού αιώνα, το διατύπωσε ανεπανάληπτα: «Δεν είναι δουλειά μου να σκέφτομαι τον εαυτό μου. Δουλειά μου είναι να σκέφτομαι το θεό. Είναι δουλειά του θεού να σκέφτεται εμένα». Υπάρχει ένα πολύ χαρακτηριστικό σημείο της θέσης του Σ. Ράμφου όσον αφορά τη σχέση του με την Εκκλησία (ορθοδοξία) από τη μια και τη σχέση του με τη δυτική σκέψη και πα­ ράδοση από την άλλη. Βρίσκεται στο βιβλίο του Ο καημός του ενός («Αρμός», 2000). Αναφερόμενος στη θεολογία των Πατέρων της ορθόδοξης Εκκλησίας γράφει ότι: «Η αθρωπολογία αρχίζει όταν ο άνθρωπος μπορεί να βασίζεται σε κάποιο δικό του χαρακτηριστικό, κάτι που εν προκειμένω δεν υφίσταται, αφού ως φυσική εικόνα του θεού υπάρχομε αντα­ νακλαστικά. Αντιθέτως ο ορισμός του λατίνου θεολόγου και φιλοσόφου Βοηθίου (6ος αι­ ών) στηρίζεται στην έλλογο φύσι του ανθρώπου και την αναγνωρίζει ως προσωπικό του ι­ δίωμα (naturae rationalis individua substantia: [πρόσωπο είναι] η φύσει λογική ατομική υπόστασις. Με τον ορισμό τούτον, ασχέτως των όποιων στενοτήτων του, η Δύσις ανοίγεται πέρα της Τριαδολογίας και στην ανθρωπολογία του προσώπου, αναπτύσσει δε έκτοτε ακαταπαύστως μέχρι σήμερα τον αντίστοιχο προβληματισμό, άνευ του οποίου τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτου θα ήταν αδιανόητα. Είτε από την Τριάδα είτε από τον Χρι­ στό εκκινήσωμε, για να μεταγράψουμε ερμηνευτικά την προσωπολογία των Πατέρων στην εποχή μας, είναι αναγκαίο να λάβουμε πολύ σοβαρά υπ' όψιν μαζί με την τριαδολογική

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 109

και την ανθρωηολογική περί προσώπου αντίληψη του δυτικού κόσμου, διότι αυτή βάζει την σφραγίδα της στους μοντέρνους καιρούς.» (Οποιος ενδιαφέρεται περισσότερο ας δια βάσει εκτός από το απόσπασμα αυτό των σ. 18 και 19 και τη σ. 20.) Στο απόσπασμα αυτό, όποιος έχει ορθόδοξη θεολογική παιδεία με την ουσιαστική έννοια διαβάζει το βασικό πρόβλημα στη σκέψη του Σ. Ράμφου ή μάλλον το βασικό αίτημα: το αί­ τημα αυτό είναι πρωτίστως ανθρωπολογικό, αλλά λέγοντας ανθρωπολογικό δε σημαίνει ό­ τι υπάρχει ένα άλλο αίτημα -ορθόδοξο ας πούμε- που είναι θεολογικό, σημαίνει άλλο πράγμα. Σημαίνει ότι η οποιαδήποτε προσέγγισή μας σε ζητήματα Εκκλησίας, πνευματι­ κής παράδοσης, Ιστορίας, θεού, ανθρώπου, κόσμου, Ανατολής και Δύσης και φυσικά ση­ μερινής κατάστασης των Ελλήνων και σύνολης της κοινωνίας γίνεται με βάση τον Βοήθιο του 6ου αιώνα, στηριγμένο «στην έλλογο φύσι του ανθρώπου», στηριγμένο με άλλα λόγια στον ορθολογισμό. Αυτό είναι όλο το πρόβλημα όσον αφορά τη στάση του Σ. Ράμφου ένα­ ντι της Εκκλησίας και έναντι του κόσμου. Όποιος είναι πιστός και μπορεί να θεολογήσει καταλαβαίνει περί τίνος πρόκειται. Όποιος δεν είναι, δεν μπορεί να καταλάβει πού βρί­ σκεται το έλλειμμα Αλήθειας και Πραγματικότητας στη θεώρησή του: η μετάθεση, δηλα­ δή, της προσέγγισης των αληθειών της ζωής έξι αιώνες μετά την Ενανθρώπηση του Λό­ γου, αν το πω με μια διατύπωση καθαρά εκκλησιαστική, που γίνεται για να φανεί η διαφο­ ρά από το Πρόσωπο-Λόγος στο «έλλογο» του Βοήθιου. Η άλλη φράση (στο ίδιο απόσπασμα) που αποσαφηνίζει την «ερμηνευτική» του Σ. Ράμφου είναι η ακόλουθη: «Η ανθρωπολογία αρχίζει όταν ο άνθρωπος μπορεί να βασίζεται σε κά ποιο δικό του χαρακτηριστικό, κάτι που εν προκειμένω δεν υφίσταται, αφού ως φυσική ει­ κόνα του θεού υπάρχομε αντανακλαστικά». Ρωτάω: τι πάει να πει «δικό του χαρακτηριστι­ κό»; 0 άνθρωπος ο δημιουργημένος «κατ' εικόνα» -«εκ του μη όντος εις το είναι»- έχει και άλλα δικά του χαρακτηριστικά, μη δημιουργημένα; Εάν είναι έτσι, δεν αρχίζουμε την κρίση μας από την πνευματική παράδοση της Εκκλησίας, αρχίζουμε είτε από τον Πλάτωνα είτε από αλλού, πάντως εξωεκκλησιαστικά, και μέλημά μας είναι όχι απλώς η ανθρωπολογική διάσταση αλλά η ανθρωποκεντρική, θεωρώντας μάλιστα ότι μόνο έτσι γονιμοποιείται η ορθόδοξη (αγκυλωμένη) παράδοση. Με μια λέξη αυτό μπορεί να ειπωθεί: να ζωογονή­ σουμε την ορθόδοξη πνευματική παράδοση στηριγμένοι στη Δύση. Αυτό είναι το νόημα του βιβλίου αυτού αλλά και γενικότερα των πιο πρόσφατων θεωριών του Σ. Ράμφου. Δε θα επεκταθώ περισσότερο. Ήδη από καιρό κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Καστανιώτη» το βιβλίο μου Αντίλογος στον Στέλιο Ράμφο, όπου μπορεί όποιος ενδιαφέρεται περισ­ σότερο να συνδέσει τις παρατηρήσεις μου για τον Καημό του ενός με τα προηγούμενα βι­ βλία του. Υπάρχει ωστόσο στο τεύχος 79 του περιοδικού Σύναξη ένα βιβλιογραφικό ση­ μείωμα του Π. Ταμβάκη για τον Αντίλογο, μέσα στο οποίο ο συγγραφέας του διατυπώνει το ακόλουθο καίριο ερώτημα προς το φίλο Στέλιο Ράμφο (σ. 125): «Πώς είναι δυνατόν, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, μια παράδοση να έχει μεν θεολογία του προσώπου, αλλά να μην έχει οντολογία και ανθρωπολογία του προσώπου, τη στιγμή μάλι­ στα που στην παράδοση αυτή το όντως ον είναι ο Ον και ταυτίζεται με το πρόσωπο και όχι με την ουσία του θεού, καθώς επίσης και σημείο αναφοράς για το πρόσωπο του ανθρώ­ που είναι το ένα και κοινό θεού και ανθρώπου πρόσωπο του Χριστού; Και αν συμφωνή­ σουμε, ότι οφείλουμε να αναδείξουμε και με τη σημερινή μας γλώσσα αυτή την αλήθεια, τι μπορεί να προσφέρει επ' αυτού ένας πολιτισμός, που ξεκινά από το να αρνείται σε ένα πρόσωπο τη μόνη αναίτια αιτία της υπάρξεως των άλλων προσώπων, περνά κατά συνέ­ πεια στη διάλυση της κοινωνίας μοναδικών και ανεπανάληπτων σχέσεων και φτάνει στην αποθέωση του απρόσωπου ατόμου;» Με αυτό το ερώτημα κλείνω τούτο το κείμενο, μ

110 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Σ Τ Ε Λ ΙΟ Υ Ρ Α Μ Φ Ο Υ

ΕΡΓΑ σ τ ις Ε κ δ ό σ ε ις Α ρ μ ό ς Σ Τ Ε Λ ΙΟ Υ Ρ Α Μ Φ Ο Υ

I Φιλοσοφία Π οιη τική Π λατω νικά ζητή μ α τα (κυκλοφορεί)

ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΚΑΙ

II Τριφδιον Τόπος ΰπερουράνιος, Ή παλινω δία τοΰ Π α π αδιαμ άντη, Μ ελέτη θανάτου (κυκλοφορεί)

ΓΡΑΜΜΑ Ά π ό λ ο γ ο ς για τον Μ άρξ καί λ ό γο ς για τον Καστοριάδη

III ’Ιθ άκη κ α ί ιθ α γένεια Ν όστος, Α ΰτοσχόλιο, Ή πολιτεία τοΰ Ν έου Θ εολόγου, Ή άπιστία τοΰ Θ ω μά (κυκλοφορεί) IV Μ αρτυρία κ α ί γρ ά μ μ α Ά π όλογος για τον Μ άρξ και λ ό γο ς για τον Καστοριάδη (κυκλοφορεί) V ’Ο νομ άτω ν έπίσκεψ ις Παιδεία ελληνική, Κυριακοδρόμιο V I ’Ε λευθερία κ α ί γλ ώ σ σ α Ή γλ ώ σ σ α καί ή παράδοσι, Σ τά σιμ α καί έξοδος V II Φιλόσοφος κ α ί θειος έρως Σ υμ π όσιον του Π λάτω νος καί Ύ μ ν ο ι θείων ερώ τω ν τοΰ Σ υμεώ ν τοΰ Ν έου Θεολόγου (κυκλοφορεί)

XII Τό α ίν ιγ μ α κ α ί ή μοίρα Π οιητική τ έχ ν η στον Οίδίποοα τύραννο XIII Μ ετα φ υσική τ ο ΰ κ ά λλ ο υς Φαιδρός του Π λ άτω νο ς, Περί ωραίου π ρ α γ μ α ­ τείες του Π λω τίνου, Φ ιλοκα λία τω ν ιερών

VIII 'Ιλαρόν φως τ οΰ κόσμου

Ν η π τ ικ ώ ν

IX καί ΙΧα Μ ίμ η σις ενα ντίον μορφής Έ ξή γη σις εις τό Π ερί Π οιητικής

X IV Κ α λ λ ίπ ο λ ις ψ υχή Σ χόλιο εις τήν Π ο λ ιτεία ν τοΰ Π λάτω νος

τοΰ Άριστοτέλους (κυκλοφορεί)

X Π ελ εκ ά ν ο ι έρη μικοί Ξ ενά γη σι εις τό Γ εροντικόν (κυκλοφορεί) X I Χ ρ ονικ ό ενός κα ινούργιου χρόνου

X V Μ ια κα λοκ αιρινή ευτυχία τρίζει X V I Ό κα η μ ό ς το ΰ ενός Κ εφ ά λα ια τής ψυχικής ιστορίας τω ν Ε λ λ ή ν ω ν (κυκλοφορεί)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Α Ρ Μ Ο Σ Μαυροκορδάτου 7, 106 78 Αθήνα, Τ η λ.: 210 33 04 196

βιβλιογραφικό δελτίο

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:

IΑΠΑΚΗ

Νο 439 · 1 -28 Φεβρουάριου 2003

Γ Ε Ν ΙΚ Α Ε Ρ Γ Α

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

Β ιβλιοθ ηκο νομ ία ΣΤΑΪΚΟΣ Κ. Η ιστορία της βιβλιοθήκης στον δυτικό πο­

Εφαρμοσμένη ψ υχολογία ΚΑΖΟΛΕΑ-ΤΑΒΟΥΛΑΡΗ Π. Η ιστορία της ψυχολογίας στην Ελλάδα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 345. 23,90 €. ISBN 960-406-142-9. ΠΙΝΤΕΡΗΣ Γ. Όλο χωρίζω κι όλο γυρίζω. Αθήνα, θυ­ μάρι, 2002. Σελ. 219. 12,01 €. ISBN 960-349077-6. ΣΤΑΛΙΚΑΣ Α. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Τα ψυχομετρικά εργαλεία στην Ελλάδα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 451. 29,90 €. ISBN 960-406-141-0.

McGOLDRICK Μ. Ανοίγοντας τα παλιά σεντούκια. Μετ. Α. Ζώτος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 4 5 0 .1 9 ,9 0 €. ISBN 960-393-926-9.

MORRIS J. Κουβεντιάζοντας για το σεξ με τα μικρά μας παιδιά. Τόμος Α'. Μετ. Μ. Κακούρη. Αθήνα, θυμάρι, 2 0 0 2 . Σελ. 19 7. 1 3 ,0 1 €. ISBN 960349-076-8. ΝΤΟΛΤΟ Φ. Τα Ευαγγέλια και η πίστη. Μετ. Ε. Κούκη. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 454. ISBN 960-051046-6.

λιτισμό. Τόμος Α'. Αθήνα, Κότινος, 2002. Σελ. 349.

50.00 €. ISBN 960-86805-6-5. Τύπος ΚΟΜΙΝΗΣ Λ. Από την πένα στην οθόνη. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 358. 15 ,0 0 €. ISBN 960-160612-2. Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ Γενικά ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Ν. 0 κύκλος των στοχασμών. Π έκδοση. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 202.

10 ,4 0 €. ISBN 960-8202-57-4. ΡΑΜΦΟΣ Σ. Μαρτυρία και γράμμα. Αθήναι, Αρμός, 2002. Σελ. 2 3 8 .1 5 ,0 0 €. ISBN 960-527-240-7. ΣΙΑΣΟΣ Λ. Και αν το πραγματικό δεν είναι αληθές; Τό­ μος Α'. Αθήνα, Αρμός, 2002. Σελ. 465. 30,00 €.

ISBN 960-527-2334.

WITTGENSTEIN L. Περί τέχνης και αισθητικής. Μετ. Κ. Κωβαίος. Λευκωσία, Ανδρέου, 2002. Σελ. 363 +Φωτ. 20,80 €. ISBN 9963-563-49-χ.

EAGLET0N Τ. Μαρξ. Μετ. Α. Κοσμά. Αθήνα, Ενάλιος, 2002. Σελ. 92. 6,46 €. ISBN 960-536-082-9.

BENNETT J. - NICOLL Μ. Εργασία στο εαυτό. Μετ. Σ. Ελμάζης - Δ. Γιαννιού. Θεσσαλονίκη, Αρχέτυπο, 2002. Σελ. 126. 7,50 €. ISBN 960-7928-90-3.

SCHELER Μ. Ο μνησίκακος άνθρωπος. Μετ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήναι, Ίνδικτος, 2 0 0 2 . Σελ. 17 9.

18.00 €. ISBN 960-518-122-3.

TANNER Μ. Σοπενχάουερ. Μετ. Α. Κοσμά. Αθήνα, Ενάλιος, 2002. Σελ. 85. 6,46 €. ISBN 960-536083-7.

JAMES W. Περί της αθανασίας του ανθρώπου. Μετ. Ε. Παπαθανασοπούλου - Μ. Ωραιοπούλου. Αθήνα, Printa, 2002. Σελ. 7 8 .1 0 ,4 0 €. ISBN 960-740870-5.

HACHER Ρ. Βιντγκενστάιν. Μετ. Α. Κοσμά. Αθήνα, Ενάλιος, 2002. Σελ. 90. 6,46 €. ISBN 960-536085-3.

112 ΔΙΑΒΑΖΩ

Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ Γενικά ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ I. Το θρησκευτικό αδιέξοδο. Αθήνα, Βερέττας, 2 0 0 3 . Σελ. 19 7 . 1 0 ,4 0 €. ISBN 9607756-47-9. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ Α. Λατρευτικά σπήλαια του Πανός. Αθήνα, Σεμέλη, 2 0 0 2 . Σελ. 4 8 . 3 ,1 2 €.

ISBN 960-87235-1-5.

CARPENTER Ε. Παγανισμός και χριστιανική θρη­ σκεία. Μετ. Μ. Ζαχαριάδου. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 210. 19,00 €. ISBN 960-8202-58-2.

HADERER G. Η ζωή του Ιησού. Μετ. Π. Ορφανίδης. Αθήνα, Οξύ, 2002. Σελ. 40. 14,00 €. ISBN 9608324-15-7. Μ υθολογία ΧΩΡΕΑΝΘΗ Ε. Ελληνική μυθολογία. Αθήνα, Ζαχαρόηουλος, 2002. Σελ. 329. ISBN 960-208-399-9. Κ Ο ΙΝ Ο Ν ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ Κ ο ινω νιο λογ ία ΚΑΛΛΑΣ Γ. Ζητήματα σχεδιασμού εμπειρικών ερευ­

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

νών. Αθήνα, ΕΚΚΕ-Νεφέλη, 2 0 0 2 . Σελ. 2 2 6 .

13,73 €. ISBN 960211-654-4. ΛΑΖΟΣ Γ. Πορνεία και διεθνική σωματεμπορία στη σύγχρονη Ελλάδα. Τόμος Β'. Αθήνα, Καστανιώτης. Σελ. 293. 20,80 €. ISBN 960-03-3382-3. Πολιτική Η διπλωματία της κοινωνίας των πολιτών. Επιμ. Π. Σκλιάς - Α. Χουλιάρας. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 342. 16,64 €. ISBN 960-02-1616-9. Το υποκείμενο στην ύστερη νεωτερικότητα. Επιμ. Β. Ρωμανός - θ . Λίποβατς. Αθήνα, Νήσος, 2 0 0 2 . Σελ. 221. 18,00 €. ISBN 960-87114-7-9. ΚΑΛΑΣ Ν. - ΡΑΠΤΗΣ Μ. Μια πολιτική αλληλογραφία. Αθήνα, Αγρα, 2002. Σελ. 1 7 1 .1 0 ,0 0 €. ISBN 9 6 0 325451-7. ΚΑΛΟΥΔΗΣ Σ. Οι βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα 1946-1996. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 288.

14,04 €. ISBN 960-02-1629-0. ΚΑΡΚΑΓΙΑΝΝΗΣ Α. Τρομοκρατία και Αριστερά. Αθή­ να, Πόλις, 2002. Σελ. 165. 10,00 €. ISBN 9608132-87-8. ΜΗΛΙΟΣ Γ. Παγκοσμιοποίηση. Αθήνα, 2 0 02 . Σελ.

134. ΜΗΛΙΟΣ Γ. Τα ανθρώπινα δικαιώματα στη διαδρομή του χρόνου. Αθήνα, 2002. Σελ. 87. ΜΗΤΣΙΟΣ Γ. Ελληνικοί και διεθνείς προβληματισμοί στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αθήνα, Ατραπός, 2002. Σελ. 1 9 5 .1 2 ,0 0 €. ISBN 960-832511-0. ΠΡΕΤΕΝΤΕΡΗΣ Γ. Η αναμέτρηση. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 141. ISBN 960-05-1053-9. ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Το καθεστώς των νησίδων στο νο­ τιοανατολικό Αιγαίο. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 53.

10,40 €. ISBN 960-051057-1.

GELNER Ε. Εθνικισμός. Μετ. Λ. Παπαδάκη. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2002. Σελ. 1 6 8 .1 2 ,0 0 €. ISBN 9 6 0 221-240-3.

MEYNAUD J. Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα. Τό­ μος Β'. Μετ. Π. Μερλόπουλος. Αθήνα, Σαββάλας, 2002. Σελ. 737. 34,70 €. ISBN 960-460-864-9.

HARDT Μ. - NEGRI Α. Αυτοκρατορία. Μετ. Ν. Καλαϊ­ τζής. Αθήνα, Scripta, 2002. Σελ. 630. 28 ,0 0 €.

ISBN 960-7909-45-3. Ο ικονομία ΚΟΒΑΝΗ Ε. Λιμνών αποξηράνσεις. Αθήνα, ΕΚΚΕ, 2002. Σελ. 336. 23,50 €. ISBN 960-7093-79-8.

ABEL A. - BERNANKE Β. Μακροοικονομική. Τόμος Α'. Δ' έκδοση. Μετ. Γ. Λαντούρης. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 393. 39,00 €. ISBN 960-218-280-6.

McCANN Ρ. Αστική και περιφερειακή οικονομική. Μετ. Π. Ρυλμόν. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 426.

36,00 €. ISBN 960-218-293-8.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Δ ίκαιο ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗΣ I. Ασφάλεια και ελευθερία. Αθήνα, Σάκκουλας, 2002. Σελ. 223. 25,00 €. ISBN 9 6 0 301-686-1. Δ ημόσια διο ίκ η σ η ΣΩΤΗΡΕΛΗΣ Γ. Η μεταρρύθμιση της τοπικής αυτοδι­ οίκησης. Αθήνα, Προσκήνιο, 2 0 0 2 . Σελ. 12 7 .

10,40 €. ISBN 960-8318-04-1. Λαογραφία Το νεοελληνικό λαϊκό παραμύθι. Επιμ. X. ΧατζητάκηΚαψωμένου. Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνι­ κών Σπουδών/Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2002. Σελ. 560. ISBN 960-231-098-7. ΓΙΟΧΑΛΑΣ Τ. Εύβοια. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ.

712+Φωτ.+1ο<± 50,00 €. ISBN 960-16-0579-7. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ Δ. Η Νότια Κοίλη Λακεδαίμων και τα μοιρολόγια της. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 199.

ISBN 960-16-0552-5. ΠΛΑΤΗΣ Ν. Γενειάδος εγκώμιο ν. Αθήνα, Opera, 2002. Σελ. 341. 20,80 €. ISBN 960-7073-81-9. ΡΟΥΣΟΥΝΕΛΟΣ Δ. Τα χοιροσφάγια στη Μύκονο. Αθή­ νας Ίνδικτος, 2002. Σελ. 1 4 4 .1 5 ,0 0 €. ISBN 9 6 0 518-1304. Εθνολογία Οι Ρομά στην Ελλάδα. Αθήνα, Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας, 2002. Σελ. 340. 20,80 €. ISBN 9 6 0 87 46 8-0 9. Π Α ΙΔ Α Γ Π Γ ΙΚ Η -Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Η αξιολόγηση στην εκπαίδευση. Επιμ. X. Κάτοικος Γ. Καββαδίας. Αθήνα, Σαββάλας, 2002. Σελ. 288.

12,70 €. ISBN 960460-848-7. ΚΑΛΑΝΤΖΗΣ Κ. Η παιδεία εν Ελλάδι 19 35 -19 51 . Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 249+Φωτ.

15,90 €. ISBN 9 6 04 06 -30 57 . ΚΑΡΑΦΥΛΛΗΣ Α. Νεοελληνική εκπαίδευση. Αθήνα, Κριτική, 2 0 0 2 . Σελ. 18 6. 1 9 ,5 0 €. ISBN 960218-268-7.

HELM J. - KATZ L. Μέθοδος project και προσχολική εκπαίδευση. Μετ. Α. Βεργιοπούλου. Αθήνα, Με­ ταίχμιο, 2 0 0 2 . Σελ. 2 3 8 . 2 0 ,0 0 €. ISBN 96 0375-430-7. Γενικά Αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία. Τόμος Β'. Αθήνα, Σαββάλας, 2 0 0 2 . Σελ. 5 5 1 . 1 9 ,7 0 €.

ISBN 9 6 0 4 6 0 9 4 1 -6 . ΤΣΙΚΗΣ Ν. Γλωσσικά από το Πυργί της Χίου. Αθήνα, 2002. Σελ. 299. 15,60 €. ISBN 960-87377-02.

ADRADOS F. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Μετ. Α.

ΔΙΑΒΑΖΩ 113

Lecumberri. Αθήνα, Παπαδήμας, 2003. Ιε λ . 576.

26.00 €. ISBN 960-206-481-1.

LYONS J. Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία. Μετ. Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη κ.ά. Αθήνα, Με­ ταίχμιο, 2 0 0 2 . Σελ. 64 2 . 3 4 ,0 0 €. ISBN 960375-369-6. Φ Υ Σ ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ Μ αθηματικά HALMOS Ρ. Αφελής συνολοθεωρία. Μετ. Γ. Κολέτσος. Αθήνα, Εκκρεμές, 20 02 . Σελ. 154. ISBN 960-7561-26-χ.

HOEL Ρ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Εισαγωγή στη θεωρία πιθανο­ τήτων. Μετ. Α. Γιαννόπουλος. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2002. Σελ. 307. 20,00 €. ISBN 960-524-156-0. Αστρονομία BRAHIC Α. Τα παιδιά του ήλιου. Μετ. I. Οικονόμου Μ. Πετράκη. Αθήνα, Κάτοπτρο, 2002. Σελ. 419.

26.00 €. ISBN 960-7778-59-6. Φ υσ ική STEWART I. Φλάτερλαντ. Μετ. Ν. Κυριαζόπουλος. Αθήνα, Τραυλός, 2002. Σελ. 382. 18,00 €. ISBN 960-7990-68-4.

ZUKAV G. Οι χορευτές δάσκαλοι του Wu-Li. Αθήνα, Διόπτρα, 20 02 . Σελ. 38 0. 15 ,0 0 €. ISBN 960364-206-1. Βιολογία WILSON Ε. Το μέλλον της ζωής. Αθήνα, Σύναλμα, 2003. Σελ. 3 4 0 .1 8 ,0 0 €. ISBN 960-7578-33-3. Ανθρω πολογία ACKERMAN D. Η ιστορία των αισ θήσεων. Ακοή. Μετ. Ε. Έμκε. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 168.

13.00 €. ISBN 960-8202-00-0.

ACKERMAN D. Η ιστορία των αισθήσεων. Γεύση. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 165. 12,48 €. ISBN 960-8151-99-6.

ACKERMAN D. Η ιστορία των αισθήσεων. Όραση. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 1 6 3 .1 1 ,4 4 €. ISBN 960-8202-01-9.

ACKERMAN D. Η ιστορία των αισθήσεων. Όσφρηση. Μετ. Ε. Έμκε. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 208.

15,60 €. ISBN 960-8151-97-χ. Ε Φ Α Ρ Μ Ο Σ Μ Ε Ν Ε Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ Ιατρική ΓΡΙΒΑΣ Κ. Οπιούχα. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 2 0 0 2 . Σελ. 207. 12,00 €. ISBN 960-7771-66-4.

114 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΡΗΓΑΤΟΣ Γ. Άφτρα - καύτρα πάει στην πόλη... Αθή­ να, Μύρτος, 2003. Σελ. 1 0 7 .1 0 ,0 0 €. ISBN 9608222Ό7-9. Ναυτιλία ΦΟΥΣΤΑΝΟΣ Γ. Βασιλείς των ωκεανών. Αθήνα, 2002. Σελ. 339. 58,69 €. Επιχειρήσεις ΣΚΟΥΛΑΣ Ν. Το εγχειρίδιο του μικρού και μεσαίου επιχειρηματία. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 379. 30,00 €. ISBN 960-406-276-χ. ΤΣΙΜΠΟΓΟΣ X. Δυναμικό δίκτυο πωλητών. Αθήνα, Εντός, 2002. Σελ. 225. 20,00 €. ISBN 960-822912-χ.

BOYD Η. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Το μάρκετινγκ. Τόμος Α'. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 422.

26.00 €. ISBN 960Ό2-1606-1.

BURKE R. Διαχείριση έργου. Μετ. Μ. Γιαμαλίδου. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 525. 48 ,9 9 €. ISBN 960-218-289-χ. ΤΕΧΝΕΣ Γενικά ΣΕΛΛΑ Ο. Σ ελιδοδεικτούμενα. Αθήνα, Μελάνι, 2002. Σελ. 173. 30,16 €. ISBN 960-8309-06-9.

PEARCE S. Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές. Μετ. Λ. Γυιόκα κ.ά. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2002. Σελ. 403. 20,80 €. ISBN 960-288-078-3. Λευκώματα JEUNET J.-P. - LAVRANT G. Το λεύκωμα της Αμελί Πουλέν. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 160. 28,50 €.

ISBN 960-0Φ2263-Χ. Αρχιτεκτονική ΛΑΒΒΑΣ Γ. Επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής. Θεσσαλονίκη, U niversity Studio Press, 2 0 0 2 . Σελ. 463. 45,00 €. ISBN 960-12-1124-1. ΤΣΟΜΠΑΝΑΚΗ X. Οι Αρχάνες και η αρχιτεκτονική τους. Ηράκλειο, 2002. Σελ. 132. 45 ,0 0 €. ISBN 960-92052-0-8.

HERTBERGER Η. Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής. Αθήνα, ΕΜΠ, 2 0 02 . Σελ. 27 2.

18,30 €. ISBN 960-254-6034. Π ολεοδομία ΜΑΡΜΑΡΑΣ Ε. Σχεδιασμός και οικιστικός χώρος. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 391. 27,90 €.

ISBN 960406-150-χ. ΧΑΣΤΑΟΓΛΟΥ Β. Βόλος. Βόλος, 2 0 02 . Σελ. 24 6.

20.00 €. ISBN 960-86742-8-χ.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ζ ω γρ α φ ική Άλκης Γκίνης. Αθήνα, Ιω λκός, 2 0 0 2 . Σελ. 15 7 .

4 0 ,0 0 €. ISBN 960-426-273-4. Δ. Κοκκινίδης. Αθήνα, 20 02 . Σελ. 38 9 . 6 0 ,0 0 €.

ISBN 960-87491-0-7. ΛΥΔΑΚΗΣ Σ. Αρχαία ελληνική ζωγραφική. Αθήνα, Μέλισσα, 20 02 . Σελ. 31 9. 7 5 ,0 0 €. ISBN 960204-247-8. ΜΥΤΑΡΑΣ Δ. Η τελική χάρη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 115. 12 ,4 8 €. ISBN 960-03-3430-7. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ-ΒΑΛΥΡΑΚΗ Μ. Διάλογος με την τέ­ χνη. Αθήνα, Λιβάνης, 20 02 . Σελ. 271. 5 0 ,0 0 €.

ISBN 960-14-0664-6. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Μελέτες για τη μεταβυ­ ζαντινή ζωγραφική. Αθήναι, Σ.Π .Δ .Ω .Β ., 2 0 0 2 . Σελ. 432. 20 ,8 0 €. ISBN 960-7133-91-9.

BOULEAU C. Η κρυφή γεωμετρία των ζωγράφων. Μετ. Σ. Δήμου. Αθήνα, 2002. Σελ. 298. 20 ,8 0 €. Φ ω τογραφ ία ΔΕΠΟΛΛΑΣ Γ. Ελλάδα. Αθήνα, Fotoram a, 2 0 0 3 . Σελ. 159. 4 1 ,6 0 €. ISBN 960-7524-12-8. ΔΕΠΟΛΛΑΣ Γ. Στην παραλία. Αθήνα, F otoram a, 2003. Σελ. 131. 35 ,3 6 €. ISBN 960-7524-13-6. ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Το πρόσωπο της Αθήνας. Αθήνα, Ποταμός, 2 0 02 . Σελ. 26 1 . 6 5 ,0 0 €. ISBN 9607563-87-5. ΚΑΛΦΑΜΑΝΩΛΗΣ Γ. Πορτραίτα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 255. 41,60 €. ISBN 960-03-34-47-1. ΠΕΤΡΙΔΗΣ Π. Γαμήλιο Άλμπουμ. Αθήνα, Ιστός, 2002. Σελ. 52. 28,08 €. ISBN 960-320-071-9. ΤΡΙΤΣΗ-ΜΟΥΛΧΑΟΥΖΕΡ Σ. Μεσολόγγι. Αθήνα, Ολκός, 2002. Σελ. 127. 43,68 €. ISBN 960-815-423-5. Κινηματογράφος Τζαννετάτος Σ. Μόνο η Καρέζη. Αθήνα, Ανατολικός, 2002. Σελ. 246. 18,72 €. ISBN 960-8429-42-0. ΣΙΜΠΛΕΙ Μ. Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών. Μετ. Γ. Μ παρουξής. Αθήνα, Αίολος, 2 0 0 2 . Σελ. 1 9 2 .

28 ,6 0 €. ISBN 960-521-135-1. ΦΕΡΡΟ Μ. Κινηματογράφος και ιστορία. Μετ. Π. Μαρκέτου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2 0 0 2 . Σελ. 25 6.

17 ,0 0 €. ISBN 960-375-455-2. Χιού μο ρ ΑΡΚΑΣ. Ο Κόκκορας. Αθήνα, Γράμματα, 2002. Σελ.

219. 24 ,0 0 €. ISBN 960-329-355-5. Ε Ν Α Σ Χ Ο Λ Η Σ Ε ΙΣ Σ υλλο γές ΣΤΡΑΤΟΥΔΑΚΗΣ Γ. Τα ελληνικά νομίσματα. Αθήνα, Στρατουδάκης, 20 02 . Σελ. 144. 1 2 ,4 8 €. ISBN 960-91397-3-6.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ ΙΑ Α ρ χαίο ι σ υγγ ραφ είς ΟΜΗΡΟΣ. Ιλιάδα. Επιμ. Δ. Αρμός. Β' έκδοση. Αθήνα, ΜαΤστρος, 2002. Σελ. 654. 4 0 ,0 0 €. ISBN 9608252-10-5. ΠΛΑΤΩΝ. Ίων. Εισ.-μετ.-σχόλ. Α. Ροζοκόκη. Αθήνα, Επικαιρότητα, 2002. Σελ. 1 0 8 .1 0 ,4 0 €. ISBN 960205-468-9. ΣΕΞΤΟΣ 0 ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ. Πυρρώνειες υποτυπώσεις. Μετ. Σ. Δημόπουλος. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2002. Σελ. 560. 21,00 €. ISBN 960-7760-73-5. Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ Π οίηση Το' αγάπης το καμίνι. Αθήνα, Αρμός, 2002. Σελ. 112 +εικ. 25,00 €. ISBN 960-527-244-χ. ΑΒΡΑΜΙΔΟΥ X. Ένας λόγος για ν' αγαπήσεις τη νύ­ χτα. Αθήνα, Πλανόδιον, 2002. Σελ. 46. ISBN 9608432-20-0. ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ Ε. Καλοκαίρι στον σκληρό δίσκο. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 142. ISBN 960-211-658-7. ΒΛΑΧΟΣ Ν. Καπνός αποθρώσκων. Αθήνα, Κονιδάρης, 2002. Σελ. 70. ISBN 960-392-040-1. ΒΛΑΧΩΝΗ Τ. Ερωτική πυξίδα. Αθήνα, Ακίδα, 2002. Σελ. 77. 22 ,8 8 €. ISBN 960-87510-0-4. ΓΙΑΝΝΑΡΗΣ Γ. Τραγούδια του κατατρεγμού. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ. 46. ISBN 960-7716-77-9. ΓΚΑΝΑΣ Μ. Στίχοι. Αθήνα, Μελάνι, 2002. Σελ. 141.

10,40 €. ISBN 960-8309-05-0. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ Ν. Μικρό ερωτικό αλφαβητάριο. Β' έκδοση. Αθήνα, Ίδμων, 2003. Σελ. 55. ISBN 9607547-59-4. ΙΣΣΑ Κ. Μύγες και Βούδες. Μετ. Γ. Μπλάνας. Αθή­ να, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 35. ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ Γ. Από τη Νέροβιλ έως τη Λούνα Λουνέρα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 2 4 3 .1 2 ,4 8 €.

ISBN 96003-3419-6. ΚΑΛΦΑΣ Α. Πληγώματα και φαρμακείες. Θεσσαλονί­ κη, Τα Τραμάκια, 2002. Σελ. 145. ISBN 960-775721-1. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ Π. Της αγάπης μέγας χορηγός. Αθήνα, Επτανησιακά Φύλλα, 20 03 . Σελ. 118. ISBN 960914950-2. ΚΑΡΔΑΤΟΥ Μ. Ούτε δροσιά. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 50. ISBN 960-211-660-9. ΚΑΤΣΟΥΛΗΣ Α. Ορίων II. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ. 47. ISBN 960-7716-81-7. ΚΟΡΙΔΗΣ Γ. Ποιήματα 1952-2002. Αθήνα, Ιωλκός, 2002. Σελ. 333. ISBN 960-426-265-3.

ΔΙΑΒΑΖΩ 115

ΚΩΤΣΑΡΙΔΗ Μ. Φεγγάρι πάνω από την πόλη. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ. 43. ISBN 960-7716-78-7. ΜΑΡΚΟΓΛΟΥ Π. Ονείρων κοινοκτημοσύνη. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 45. ISBN 960-211-659-5. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ θ. Τεστ κοπώσεως. Θεσσαλονίκη, Τα Τραμάκια, 2002. Σελ. 45. ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ Σ. Δυστυχία στα δάκτυλα. Αθήνα, Πατάκης, 2003. Σελ. 72. 5,00 €. ISBN 960-16-0631-9. ΜΠΕΛΛΕΣ X. Γνόφος... Αθήνα, Ιωλκός, 2002. Σελ.

63. ISBN 960-426-231-9. Μ ΠΟΥΡΑΣ Κ. Ερωτικά μοιρολόγια. Αθήνα, Παρου­ σία, 2002. Σελ. 158. ISBN 960-7956-69-9. ΜΥΛΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Παράκτιος πια ο έρωτας. Αθήνα, Πλέθρον, 2002. Σελ. 67. 8,00 €. ISBN 960-348126-2. ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ Γ. Και το ρούχο πέρα ριγμένο. Αθήνα, Γκοβόστης, 2002. Σελ. 74. ISBN 960-270-905-7. ΡΟΪΔΗΣ Σ. Μόδα. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ.

62. ISBN 960-7716-82-5. ΣΑΡΡΗ Ζ. Όνειρα. Αθήνα, Κανάκης, 2002. Σελ. 37.

12,25 €. ISBN 960-7420-79-9. ΣΙΔΕΡΗΣ Τ. Τα δύο πρόσωπα του μεσημεριού. Αθήναι, Εριφύλη, 2002. Σελ. 9 0 .1 5 ,2 6 €. ISBN 9607633-36-9. ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Π. Ερωτικός άνεμος. Αθήνα, Σοκόλης, 2002. Σελ. 34. 5,20 €. ISBN 960-8264-06-5. ΣΙΩΚΟΥ Γ. Στις παρυφές του Ελίχρυσου. Αθήνα, Πατάκης, 2003. Σελ. 56. 6,00 €. ISBN 960-16Ό587-8. ΦΡΑΓΚΟΣ Κ. Εικόνες από το φθινόπωρο. Αθήνα, Γκοβόστης, 2002. Σελ. 44. ISBN 960-270-906-5. ΦΩΚΑΣ Α. Βίος ηούχιος. Αθήνα, Αρμός, 2002. Σελ.

127. ISBN 960-527-245-8. ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ Σ. Το τάγμα. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ. 39. ISBN 960-7716-80-9.

GOETHE J. W. Η νύμφη της Κορίνθου. Μετ. Α. Παρθένης. Αθήνα, Ιωλκός, 2002. Σελ. 1 1 5 .1 2 ,0 0 €.

ISBN 960-426-271-8.

COLERIDGE S. Τ. Παγωνιά τα μεσάνυχτα. Μετ. Δ. Καψάλης. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 18. 6,00 €. ISBN 960-325452-5.

BLAKE W. Τα τραγούδια της αθωότητας. Μετ. Γ. Μπλάνας. Αθήνα, Ερατώ, 2002. Σελ. 1 2 1.12 ,48 €. ISBN 960-229-138-9. Πεζογραφία Φλώρινα. Επιμ. κειμένων Μ. Σουλιώτης. Αθήνα, Με­ ταίχμιο, 2002. Σελ. 251. 20,00 €. ISBN 9 6 0-3 75 372-6. ΓΙΑΛΟΥΡΑΚΗΣ Μ. Αλεξάνδρεια. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 187. 8,90 €. ISBN 96 0-0 5 2352. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ Ν. Το αιωνόβιο λουλούδι του έρωτα.

116 ΔΙΑΒΑΖΩ

Αθήνα, Ίδμων, 2003. Σελ. 64. 5,00 €. ISBN 9607547-55-1. ΔΕΠΟΥΝΤΗΣ I. X. A. Donnet σε κβαντικό δρυμό. Αθήνα, Μανδραγόρας, 2002. Σελ. 91. ISBN 9 6 5 752535-2. ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Γ. Στη χώρα των λιλιπούτειων. Αθήνα, Διηνεκές, 2002. Σελ. 141. ISBN 960-87462-2-1. ΘΕΟΧΑΡΟΥΣ Κ. Αυγούστα θεοδώ ρα. Αθήνα, Σύγ­ χρονη Εποχή, 2 0 0 2 . Σελ. 50 9 . 2 0 ,0 0 €. ISBN 965224-917-χ. ΚΑΛΥΒΑ Κ. Απολογία. Αθήνα, 2002. Σελ. 158. ISBN 9 6 5 9 2 0 9 5 -5 5 . ΚΑΝΑΒΟΥΡΗΣ Κ. Υπόθεση ακοής. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 123. 8,3 2 €. ISBN 960-033346-7. ΚΑΝΕΛΛΟΥ-ΚΟΥΝΑΔΗ Ε. Γράμμα από τη Βαγδάτη. Αθήνα, Μέδουσα, 2 0 0 2 . Σελ. 23 8 . ISBN 9608335 04 -2. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ Ν. Η Ζωίτσα. Αθήνα, Εστία, 2 0 0 2 . Σελ. 107. ISBN 960-05-1050-4. ΚΟΥΝΕΝΗΣ Ν. Δημόσια εγγραφή. Αθήνα, Κοχλίας, 2002. Σελ. 208. 8,90 €. ISBN 9 6 5 8 2 2 5 3 5 2 . ΚΟΥΤΣΟΚΩΣΤΑ Β. Αλλού να κοιμάσαι, αλλού να ξυ­ πνάς... Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 4 4 4 .1 7 ,0 0 €. ΚΥΡΙΑΖΗΣ Ν. 0 διάβολος στις πέντε ακριβώς. Αθή­ να, Εστία, 2002. Σελ. 446. ISBN 960-05-1047-4. ΛΟΥΚΑ Ε. Τρία άλογα. Μετ. Μ. Σπυριδοπούλου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2002. Σελ. 142. 10 ,0 0 €.

ISBN 960-221-246-2. ΜΑΚΡΗΣ Ν. Το τέλος της νοσταλγίας. Αθήνα, Δρόμων, 2002. Σελ. 28 7 .1 5 ,6 0 €. ISBN 96 58 33501-7. ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Λ. Ο κάλυκας. Αθήναι, Ίνδικτος, 2002. Σελ. 392. 15,00 €. ISBN 960-515128-2. ΜΕΡΙΚΑ Λ. Αγάπες τηγανητές. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 112. 7,50 €. ISBN 960-04-2193-5. ΜΟΝΙΟΥΔΗΣ Π. Πάγος. Μετ. I. Αποστόλου. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 174. 10 ,4 0 €. ISBN 960-051052-0. ΝΤΙΛΟΣ Β. Ο παράδειοος είναι δίπλα. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2003. Σελ. 253. ISBN 96 54 17 -00 4*. ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π. Χάρτινη ζωή. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 445. 18,72 €. ISBN 965283-147-2. ΠΑΝΤΑΖΗΣ Α. Ανατολικά του ήλιου. Αθήνα, Ιδμων, 5,00 €. ISBN 960-7547-54-3. ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ Π. Το χάσμα. Αθήνα, Εντός, 2002. Σελ. 203. 14,00 €. ISBN 9658229-15-4. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΟΥ-ΛΙΑΡΟΥΤΣΟΥ Ε. Μαντώ. Αθήνα, Εντός, 2002. Σελ. 5 9 6 .1 5 ,0 0 €. ISBN 9 6 5 8 2 2 5 24-3. ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Το ταξίδι της ζωής. Αθήνα,

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Τυπωθήτω, 2 0 0 2 . Σελ. 1 5 8 €. ISBN 96 0-402042-0. ΡΕΓΙΠΑΣ θ . Επιστρέφω σύντομα. Αθήνα, Φανάρι, 2002. Σελ. 125. ISBN 960-86101-3-3. ΣΑΜΠΑΝΙΔΟΥ X. Ο κύκλος της βροχής. Αθήνα, Αρσενίδης, 2002. Σελ. 270. 15,60 €. ISBN 960-253088-χ. ΣΙΔΕΡΗΣ Γ. Ινδικό διαμάντι. Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζο­ ντες, 20 02 . Σελ. 394. 16 ,5 0 €. ISBN 960-398065-χ. ΣΩΤΗΡΙΑΔΟΥ Κ. 0 τελευταίος ταύρος. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 135. 8,00 €. ISBN 960-410-279-6. ΦΙΑΚΑΣ Φ. Επτά επί Σίβας. Αθήνα, Opera, 2 0 02 . Σελ. 95. 7,28 €. ISBN 960-7073-83-5. ΦΡΑΓΚΟΥΔΗΣ Ε. Ο θέρσανδρος και άλλα αφηγήμα­ τα. Αθήνα, Νεφέλη, 2 0 0 2 . Σελ. 3 2 6 . 1 6 ,0 0 €.

ISBN 960-211-6498-3. ΓΚΙΜΠ Κ. Ανείπωτες λέξεις. Μετ. Κ. Κοντολέων. Αθήνα, Άγκυρα, 2002. Σελ. 219. ISBN 960-234952-2.

GOODKIND Τ. Ο πρώτος κανόνας του μάγου. Τόμος Α' Μετ. Α. Στεφανίδου. Αθήνα, Anubis, 2 0 0 2 . Σελ. 471. 24 ,0 1 €. ISBN 960-306-364-9.

GRASS G. Σαν τον κάβουρα. Μετ. Τ. Σιέτη. Αθήνα, Οδυσσέας, 2002. Σελ. 270. 16,64 €. ISBN 960210-448-1.

WELSH I. Κόλλα. Μετ. Α. Λόη. Αθήνα, Οξύ, 2002. Σελ. 501. 15,00 €. ISBN 960-8068-82-7.

EVANS Ν. Πιο δυνατοί κι απ' τη φωτιά. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2 0 02 . Σελ. 555.

18.00 €. ISBN 960-410-275-3.

EDWARDS Μ. Β. Έγκλημα στους Πανιώνιους Αγώ­ νες. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Ενάλιος, 20 02 . Σελ. 255. 12,69 €. ISBN 960-536-142-6.

CARTER S. Ο αυτοκράτορας του Όσεαν Παρκ. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Άγκυρα, 2002. Σελ. 624.

25.00 €. ISBN 960-234-973-5.

CIRESI R. Κάποιος να μ' αγαπάει. Μετ. Κ. Διαβολίτσας. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 547. 28,08 €.

ISBN 960-8202-06-6.

CRESPY Μ. Κυνηγοί κεφαλών. Μετ. Λ. Κονομάρα. Αθήνα, Ιστιοφόρο, 2002. Σελ. 3 2 3 .1 7 ,6 8 €. ISBN 960-7893-19-0.

LANSENS L. Το ταξίδι του γυρισμού. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 593. 22,00 €.

ISBN 960-410-276-1.

LAWRENCE C. Τα μυστικά του Βεζούβιου. Μετ. Δ. Λευκαδίτη. Αθήνα, Ενάλιος, 2 0 0 2 . Σελ. 2 2 1 .

10,40 €. ISBN 960-536-130-2.

MANN Τ. Δόκτωρ Φάουστους. Μετ. θ . Παρασκευό-

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

πουλος. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 720. 30,00 €.

ISBN 960-8132-56-8.

MADRID J. Τίποτα δε γίνεται. Μετ. Κ. Ηλιόπουλος. Αθήνα, Opera, 20 02 . Σελ. 178. 1 1 ,4 4 €. ISBN 960-7073-80-0.

MAHINDRA I. Η τελευταία πράξη. Μετ. Μ. Χωρεάνθη. Αθήνα, Φυτράκης, 2002. Σελ. 413. 14,00 €.

ISBN 960-535-263-χ.

BARTH J. Χίμαιρα. Μετ. X. Ντόκου. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 394. 17,60 €. ISBN 960-8132-84-3. ΝΑΝΤΩ Α. Όταν λιώνουν οι πάγοι. Μετ. Μ. Κολιοπούλου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2 0 0 2 . Σελ. 32 5 .

14.00 €. ISBN 960-221-243-8.

DURST-BENNING Ρ. Πάθος για δημιουργία. Μετ. Π. Καλλιγέρη - Ε. Καλλιγέρη. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτι­ κή, 2 0 02 . Σελ. 44 3. 1 7 ,5 0 €. ISBN 960-819698-1. ΝΤΕΛΑΧΑΝΤ Μ. Στο γαλάζιο σπίτι. Μετ. Φ. Πανταζή. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 3 6 0 .1 4 ,5 0 €. ISBN 960-274-641-6. ΟΖΒΑΛΝΤ Γ. Το μόνο που μετράει... Μετ. Π. Τσινάρη. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 248. 10 ,0 0 €. ISBN 960-04-2119-6.

PAM UK 0. Με λένε Κόκκινο. Μετ. Σ. Βρετού. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 651. 25 ,0 0 €. ISBN 960410-278-8.

PEREZ-REVERTE Α. 0 ναυτικός χάρτης. Μετ. Δ. Δημο υλά ς. Α θήνα, Π ατάκης, 2 0 0 2 . Σ ελ. 5 2 9 .

19 .0 0 €. ISBN 960-16-0600-9.

PROUST Μ. Ηδονές και μέρες. Μετ. Β. Νουνοπούλου. Αθήνα, Ηριδανός, 2002. Σελ. 383. 24,96 €.

ISBN 960-335-010-9.

RUSSELL Μ. Το σπουργίτι. Μετ. X. Λιθαρής. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 2002. Σελ. 623. 22 ,0 0 €. ISBN 960-7458-53-2.

REEDM-MAUER Ε. Έγκλημα στο Βυζάντιο. Μετ. Ν. Καλαϊτζής. Αθήνα, Γκοβόστης, 20 02 . Σελ. 368.

13,50 €. ISBN 960-270-892-1.

REWES Α. Πίσω από την πόρτα. Μετ. Μ. Σκάρα. Αθή­ να, Σέλας, 2002. Σελ. 372. 15 ,0 0 €. ISBN 9607246-58-6. ΡΙΣ Σ. Η μάγισσα. Μετ. X. Παπαδημητρίου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 296. 14,00 €. ISBN 960375-449-8.

ROBERTS R. Αόρατη καρδιά . Μετ. Β. Λάμπρου. Αθήνα, Κριτική, 20 02 . Σελ. 26 1 . 9 ,9 0 €. ISBN 960-218-284-9.

SHARMA Α. Με τις καλύτερες προθέσεις. Μετ. Α. Μπακοδήμου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 404. 17,80 €. ISBN 960-406-131-3.

SEBOLD Α. Παραδεισένια οστά. Μετ. Σ. Μαριάτου.

ΔΙΑΒΑΖΩ 117

Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 445. 18,00 €. ISBN 960-14-0662-χ.

SIMENON G. Το Μαιγκρέ στη Νέα Υόρκη. Μετ. Α. Μακάρωφ. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 257. ISBN 960-325-441-χ. ΣΜΙΤΤΕΡ Ε. Κυρία Σαρτόρις. Μετ. Μ. Ζαχαράτου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2002. Σελ. 168. 11 ,0 0 €.

ISBN 960-221-247-0.

TAYLER J. Αδρεναλίνη στα ύψη. Μετ. θ. Σπυροπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 20 02 . Σελ. 366. 14 ,0 0 €.

ISBN 960-04-2058-0.

TUNSTROM G. Το ορατόριο των Χριστουγέννων. Μετ. Μ. Καραγεώργη-Γυφτοδήμου. Αθήνα, Προσκή­ νιο, 2002. Σελ. 325. 12 ,2 1 €. ISBN 960-705795-3.

JONES D. W. Μαγεμένη ζωή. Μετ. Γ. Καλαμαντής. Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2 0 0 2 . Σελ. 28 5.

9.00 €. ISBN 960-398-071-4.

JONES D. W. Οι μάγοι της Καπρόνα. Μετ. Γ. Καλαμα­ ντής. Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2002. Σελ. 300.

9.00 €. ISBN 960-3 98 07 06 . ΧΕΡΜΑΝΣΟΝ Μ. Η ακτή των μυδιών. Μετ. Γ. Κονδύλης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 352. 16,00 €.

ISBN 9 6 0 3 7 5 4 1 8 1 . Μ ελέτες Γρηγόριος Ξενόπουλος. Επιμ. Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη. Αθήνα, Βλάσσης, 2002. Σελ. 273. 10 ,0 0 €.

ISBN 960302-204-7.

0 Γιώργος Σεφέρης ως αναγνώστης της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Επιμ. Κ. Κωστίου. Θεσσαλονίκη, Uni­ versity Studio Press, 2002. Σελ. 181. 10 ,0 0 €.

ISBN 96012-1092-χ. ΒΕΛΟΥΔΗΣ Γ. Γραμματολογία. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 444. 28,00 €. ISBN 960-180580-0. ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ. - ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Ο βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 288. 35,00 €. ISBN 960-375-457-9. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΑΔΗΣ Α. «0 ενεστώς του μέλλοντος» στον Ν.-Γ. Πεντζίκη. Θεσσαλονίκη, Πουρνάρας, 2002. Σελ. 218. 10,40 €. ISBN 960-242-259-9. Δ οκίμια Τα δοκίμ ια των Ελλήνων. Αθήνα, Ευθύνη, 2 0 0 2 . Σελ. 601. 46,80 €. ISBN 9 6 8 8 1 5 0 -1 8 3 . ΓΕΔΕΩΝ Μ. Μουσικαί διαχύσεις οικιακοί. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2002. Σελ. 45. ISBN 9 6 8 2 5 0 -2 5 8 8 . ΔΕΛΗΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Ερεθισμοί. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 194. 12,00 €. ISBN 96814-0668-9. ΚΟΝΔΥΛΗΣ Π. Μελαγχολία και πολεμική. Αθήνα, θεμέλιο, 20 02 . Σελ. 23 6. 13 ,5 2 €. ISBN 9603182 91 -1. ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ Δ. Η θέα πέρα από τον ακάλυπτο. Αθή­

118 ΔΙΑΒΑΖΩ

να, Εστία, 2002. Σελ. 379. 17 ,6 8 €. ISBN 96008 10 41 -5. ΜΗΛΙΟΣ Γ. Μνήμη Αγγέλου Σικελιανού. Αθήνα, 2002. Σελ. 45. ΣΤΕΚΑ-ΑΣΩΝΙΤΟΥ Α. Δοκιμιακός λόγος. Αθήνα, Ιωλκός, 20 02 . Σελ. 148. 1 1 ,5 0 €. ISBN 960-426261-0.

KEDURIE Ε. Μειονότητες. Μετ. Π. Λέκκας. Αθήνα, Κατάρτι, 20 02 . Σελ. 18 4. 1 3 ,0 0 €. ISBN 96087474-1-4. ΡΑΖ Ο. Η αναζήτηση της αρχής. Μετ. Μ. Ρούσσου. Αθήνα, Ηριδανός, Σελ. 115. 10,92 €. ISBN 9 6 8 335-012-5. ΘΕ ΑΤΡΟ Γενικά Από το θέατρο τέχνης στην τέχνη του θεάτρου. Επιμ. Μ. Λυμπεροπούλου. Πάτρα, ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Πάτρας, 2002. Σελ. 1 1 9 .1 0 ,4 0 €. ISBN 960-867841-9. ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ θ. Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως. Τόμοι Α1+Α2. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2002. Σελ. 1.1 5 1 . 4 4 ,0 0 €. (οι δύο τόμοι). ISBN Set 968524-147-1. Έργα ΑΛΜΠΥ Ε. Το μωρό. Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Κέ­ δρος, 2 0 0 2 . Σελ. 10 2 . 9 ,0 0 €. ISBN 960-042213-3.

KUNDERA Μ. 0 Ιάκωβος κι ο αφέντης του. Μετ. Α. Τσακνιά. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 1 3 6 .1 2 ,4 8 €.

ISBN 960-05-1051-2. ΟΥΙΛΛΙΑΜΣ Τ. Λεωφορείο ο πόθος. Μετ. Ε. Μπε­ λιές. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 176. 12 ,0 0 €.

ISBN 960-04-2214-1. ΣΑΙΞΠΗΡ Ο. 0 Κοριολάνος. Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 188. 12,00 €. ISBN 9 6 80 42218χ. Μ ελέτες ROMILLY J. DE. Ο φόβος και η αγωνία στο θέατρο του Αισχύλου. Μετ. Σ. Λουμάνη - X. Μαρσέλλος. Αθήνα, Το Άστυ, 2002. Σελ. 111. 10,40 €. ISBN 960-86331-7-6. ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Μ αρτυρίες ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΟΥ Ν. Ο πατέρας μου Κώστας Γαβριηλίδης. Αθήνα, Εντός, 2 0 0 2 . Σελ. 2 8 7 . 1 4 ,0 0 €.

ISBN 9 6 0 -8 2 2 8 2 8 5 . ΓΑΤΟΣ Γ. Πολυτεχνείο ’73. Αθήνα, Φιλιππότης, 2002. Σελ. 343. 22,88 €.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΚΑΤΡΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Η Σμύρνη των Σμυρνιών. Αθή­ να, Ωκεανίδα, 2 0 0 2 . Σελ. 156+Φωτ. 1 0 ,0 0 €.

ISBN 960-410-280-χ. ΜΑΝΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Α. Μαρτυρίες, γεγονότα και μνή­ μες 1946-1965. Αθήνα, Κονιδάρης, 20 02 . Σελ.

678. 30,00 €. ISBN 960-392-039-8. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Κ. Η προσφυγιά και οι αγώνες ενός Έλληνα Ποντίου. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2002. Σελ. 251. 13,00 €. ISBN 960-343-677-1. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ A. Inbox. Αθήνα, Απόπειρα, 2002. Σελ. 92. 7,28 €. ISBN 960-537-050-6.

ATAIDE Υ. Κατανόησέ με ή σε καταβροχθίζω. Μετ.

X. Κακούρης - Λ. Τσιλίκου. Αθήνα, Κατάρτι, 2002. Σελ. 265. ISBN 960-86921-7-2. Β ιογραφ ίες ΑΛΕΞΑΝΔΡΗΣ θ. Η Μπαρή Σεβντάβα. Αθήνα, Περίπλους, 2 0 0 2 . Σελ. 2 9 3 . 2 3 ,9 2 €. ISBN 9 6 08202-52-3. ΒΟΥΛΓΑΡΙΔΗΣ Τ. Λιθογραφία. Αθήνα, Γραφεμπορική, 2001. Σελ. 315. 30,00 €. ISBN 960-86817-0-7. ΛΙΔΩΡΙΚΗΣ Μ. Κώστας Μουσούρης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 206. 31 ,2 0 €. ISBN 960-033378-5. ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ Σ. Τα εις εαυτόν. Αθήνα, Φερενίκη, 2002. Σελ. 143+Φωτ. 15,60 €. ISBN 960-795218-9. ΦΑΣΙΑΝΟΣ Α. Ο μύθος της γειτονιάς μου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 141. 12,48 €. ISBN 96003-3424-2. ΕΣΕΝΟΖ Ζ. Ζερόμ Λεντόν. Μετ. Ν. Παναγιωτόπουλος. Αθήνα, Πόλις, 2 0 0 3 . Σελ. 62 . ISBN 9608132-91-6.

BERGER J. Ένας ζωγράφος του καιρού μας. Μετ. Γ. Ματθιόπουλος. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2002. Σελ. 189.

18,00 €. ISBN 960-524-161-7. Ελληνική ιστορία Η βουλγαρική κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη 1941-1944. Επιμ. Ξ. Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2002. Σελ. 347.

12,48 €. ISBN 960-374-196-5. Πρακτικά του ΣΤ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών. Τόμοι Α'+ Β '+Γ . Αθήναι, 2002. Σελ. 4 6 7 + 5 8 9 + 5 8 8 .1 0 9 ,2 0 €. (οι τρεις τόμοι). ΕΛΕΦΑΝΤΗΣ Α. Μας πήραν την Αθήνα... Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2002. Σελ. 369. 15 ,6 0 €. ISBN 9608087-17-1. ΖΕΡΒΗΣ Ν. Καλαμάτα, Τόμος Γ’ . Καλαμάτα, 2002. Σελ. 362. 22,88 €. ISBN 960-9690-4-5. ΚΑΪΛΑΡΗΣ Γ. Η τέταρτη γενιά των Ποντίων. Θεσσα­ λονίκη, Κυριακίδης, 2 0 02 . Σελ. 4 2 2 . 2 2 ,8 8 €.

ISBN 960-343-674-7.

ΑΠΡΙΛΙΟΙ 2003

ΚΥΡΤΑΤΑΣ Δ. Κατακτώντας την αρχαιότητα. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 323. 22,00 €. ISBN 960-813281-9. ΛΟΥΒΗ Λ. Περιγέλωτος βασίλειον. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 332. 19,76 €. ISBN 960-05-1048-2. ΜΑΡΚΟΥ-ΝΤΟΝΤΗ Δ. Το χρονικό των Ελλήνων στις Ινδίες. Μετ. Α. Γιαννάκης. Αθήνα, Δωδώνη, 2002. Σελ. 183. 26,00 €. ISBN 960-385-160-4. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ο στρατηγός Κωνσταντίνος Καλλάρης και η εποχή του (1858-1940). Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2002. Σελ. 2 0 9 .1 2 ,0 0 €.

ISBN 960-12-1125-χ. ΜΠΟΥΡΝΟΒΑ Ε. Από τις Νέες Κυδωνιές στο Δήμο Αιγάλεω. Αθήνα, Δήμος Αιγάλεω - Πλέθρον, 2002. Σελ. 235. 36 ,0 0 €. ISBN 960-348-128-9. ΝΙΚΟΛΤΣΙΟΣ Β. - ΓΟΥΝΑΡΗΣ Β. Από το Σαραντάπορο στη Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη, 2002. Σελ. 131.

35,00 €. ISBN 960-92042-0-1. ΣΠΑΝΔΩΝΗΣ Ν. Πανόραμα του Πολέμου 19 12 1913. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 154. 22,00 €.

ISBN 960-160575-4. ΣΥΝΤΟΜΟΡΟΥ Γ. Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2002. Σελ. 498. 31 ,2 0 €.

ISBN 960-7760-87-5. ΤΖΟΜΠΑΝΑΚΗ X. θαλασσινή τριλογία του Χάνδακα. Ηράκλειο, 2002. Σελ. 195. 4 7 ,0 0 €. ISBN 96086133-0-2. ΦΕΡΟΥΣΗΣ Δ. Στην οδό Πειραιώς. Αθήνα, Ακρίτας, 2002. Σελ. 326. 14,04 €. ISBN 960-328-193-χ. ΧΑΡΛΑΥΤΗ Τ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Πλωτώ. Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 2002. Σελ. 463. 90,00 €. ISBN 960-201-161-0. ΧΟΝΔΡΟΣ Κ. Εκκλησίες και μοναστήρια του Καστελλ ό ρ ιζο υ. Αθήνα, 2 0 0 2 . Σελ. 2 3 5 . ISBN 96 08548-1-6. Π αγκόσμια ιστορία Ρωσία 100 χρόνια. Επιμ. Γ. Δήμου. Αθήνα, ΡιζάρειονΙδρυμα, 2002. Σελ. 3 1 7 .1 0 0 ,0 0 €. ISBN 96085302-8-8. ΔΡΟΥΣΙΩΤΗΣ Μ. ΕΟΚΑ Β. ΚΑΙ CIA. Λευκωσία, Αλφά­ δι, 2002. Σελ. 464. 26,00 €. ISBN 960-631-02-9. ΔΡΟΥΣΙΩΤΗΣ Μ. 19 74 . Λευκωσία, Αλφάδι, 2002. Σελ. 256. 16,64 €. ISBN 960-631-03-7. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ Α. Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογρά­ φοι. Τόμος Β'. Αθήνα, Κανάκης, 2002. Σελ. 653.

41 ,6 0 €. ISBN 960-7420-78-0. ΚΑΤΣΩΝΗΣ Λ. Η Κύπρος στους δρόμους της ιστορίας. Λάρνακα, 2002. Σελ. 317. ISBN 9963-7938-1-9. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ I. Ασύμμετροι εταίροι. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 362. 24,00 €. ISBN 960-160553-3. ΤΑΧΙΑΟΣ Α.-Α. Η Ρωσία της δυναστείας των Ρομα-

ΔΙΑΒΑΖΩ 119

νώφ. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2002. Σελ. 197. 35,01 €. ISBN 960-12-1071-7.

VANDENBERG P. Καίσαρ και Κλεοπάτρα. Μετ. Μ. Κό­ ντη. Αθήνα, Κονιδάρης, 2002. Σελ. 3 5 1 .1 5 ,4 2 €.

ISBN 960-392-035-5.

GARIBALDI L. Οι πόλεμοι του 20ού αιώνα. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Καρακώτσογλου, 2 0 0 2 . Σελ. 448. 67,60 €. ISBN 960-7927-58-3. ΤΑΡΛΕ Ε. 0 ναύαρχος Ουσακώφ στα Ιόνια Νησιά. Μετ. 0. Τσυμπένκο. Αθήνα, Εκάτη, 2002. Σελ. 118.

9,15 €. ISBN 960-408-009-1. ΡΑΡΑΝΙKOLAS Ζ. Αμοιρολόιτος. Μετ. Π. Μαρκέτου. Αθήνα, Κατάρτι, 2002. Σελ. 403. 25 ,0 0 €. ISBN 960-87474-0-6. ΠΟΓΚΟΣΟΒΑ Γ. Οι Έλληνες στο σύστημα των εθνικών σχέσεων στην ΕΣΣΔ. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2002. Σελ. 2 0 8 .1 3 ,5 2 €. ISBN 960-343-668-2. Τ Α Ξ ΙΔ ΙΑ Ελλάδα Μακεδονία. Θεσσαλονίκη, Zaizonis, 2002. Σελ. 203.

44,93 €. ISBN 960-7958-15-2. Π Α ΙΔ ΙΚ Α Ελεύθερα αναγνώ σματα ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Σ. 0 Ρίκο Κοκορίκο. Αθήνα, Μικρή Μίλητος, 2002. Σελ. 28. ISBN 960-8340-11-χ. ΠΑΠΑΛΙΟΥ Ν. 0 μικρός πρίγκιπας του σκονισμένου πλανήτη. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2003. Σελ. 30.

9,50 €. ISBN 960-412-175-8. ΡΙΤΣΟΥ Ε. Η καλή μεγάλη καφετιά αρκούδα βρήκε την ευτυχία. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 32. 8,50 €.

ISBN 960-04-2147-1. ΡΟΥΣΑΚΗ - ΒΙΛΛΑ Μ. Η ριγέ κάλτσα της Σημίνας. Αθή­ να, Κέδρος, 2002. Σελ. 34. 10,00 €. ISBN 96004-22-54-0. ΣΤΑΪΚΟΠΟΥΛΟΣ Φ. Η Ανίκα συναντάει τον Άγιο Βασί­ λη. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 22. 3,00 €. ISBN 960-04-2264-8. Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Α ΑΓΟΡΑ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ. Τεύχος 2. 3,00 €. ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τεύχος 199. 6,00 €. ΑΚΤΗ. Τεύχος 53. 4,00 €. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Τεύχος 387. 2,00 €.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 1. ΔΑΥΛΟΣ. Τεύχος 253. 5,00 €. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Τεύχος 123-124. 8,00 €. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 438. 7,34 €. ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Τεύχος 1 6 .1 7 ,0 0 €. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Τεύχος 64. 3,50 €. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ. Τεύχος 6. 4,00 €. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 20. 6,00 €. ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗ. Τεύχος 26. 2,00 €. ΕΝΔΟΧΩΡΑ. Τεύχος 83. 3,00 €. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑ­ ΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ. Τεύχος 62-63. 7,50 €. ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ. Τεύχος 5.

9,90 €. ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 374. 3,50 €. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΟΝ ΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 84. ΗΛΕΙΑΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ. Τεύχος 1, 2003. 7,80 €. ΘΕΜΑΤΑ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ. Τόμος 34 , 2 0 0 3 .

41 ,6 0 €. ΘΕΣΕΙΣ. Τεύχος 82. 6,00 €. ΙΤΑΛΟΕΛΛΗΝΙΚΑ. Τόμος 6 .1 9 9 8 . ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΠΑΛΜΟΙ. Τεύχος 13. 2,00 €. ΜΑΝΗ. Τεύχος 8. 3,50 €. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Ό 2. Τεύχος 8 .1 0 ,0 0 €. ΜΝΗΜΩΝ. Τόμος 23. 15,60 €. ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ. Τεύχος 4 .1 5 ,0 0 €. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Τεύχος 4. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.753. 8,00 €. ΟΥΤΟΠΙΑ. Τεύχος 52. 6,00 €. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Τεύχος 5. 9,00 €. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Τεύχος 6 .1 2 ,4 8 €. ΠΟΙΗΣΗ. Τεύχος 2 0 .1 5 ,6 0 €. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τεύχος 106. 6,00 €. ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Τεύχος 22. 4,00 €. ΠΡΟΘΗΚΗ. Τεύχος 2. Δωρεάν. ΠΥΡΡΟΣ. Φύλλο 1 3 .1 ,4 7 €. ΣΥΓΚΡΙΣΗ. Τεύχος 13. 7,92 €. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 1 2 8 .1 4 ,5 6 €. ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Τεύχος 47. 5,00 €. ΤΟΠΟΣ. Τεύχος 18-19. 30,00 €. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ. Τεύχος 81. 4,50 €. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ. Τόμος 60. 20,00 €. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τεύχος 110. 5,00 €. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ. Τεύχος 2. 6,00 €. ΥΛΑΝΤΡΟΝ. Τεύχος 3. 7,28 €.

HIGHLIGHTS. Τεύχος 3. Hi

Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης Dewey, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. · Το δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

120 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

δελτίο κριτικογραφίας

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΙ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

No 43 9 » 1 -28 Φεβρουάριου 2003

Η ιιεοολόνισ Κωστίου Κ. (επιμ.): Γ. Μ. Βιζυηνός. Ημερολόγιο 20 03 (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυρια­ κής, 9.2.2003) Φ ιλοσ ο ω ία Αριστοτέλους: Ρητορική A' (X. Δ ημακοπούλου, Εστία, 6.2.2003) Γούτος Δ.: Η αρχαία ελληνική σκέψη στον αραβικό πο λιτισ μ ό (Σ. Α ποσ τολίδης, Ελευθεροτυπία, 7.2.2003) Κωβαίος Κ.: Φιλοσοφία και κινηματογράφος (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 2.2.2003) Μακρής Ν.: Έρως και φιλοσοφία (Π. Βρετάκος, Πο­ λιτικά θέματα, 7.2.2003) Μάρκος Α.: Φύση και άνθρωπος στην αρχαία ελληνι­ κή φ ιλ ο σ ο φ ία (Ν. Ν τόκας, Ελευθεροτυπία, 21.2.2003) Νεχαμάς Α.: Νίτσε. Η ζωή σαν λογοτεχνία (Ά. Καλογνωμής, Η Καθημερινή, 11.2.2003) Πλάτων: Κρατύλος (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 6.2.2003) Πλάτων: Πολιτεία (Σ. Τσιτσιρίδης, Ελευθεροτυπία, 7.2.2003) Σέξτος Εμπειρικός: Πυρρώνειες υποτυπώσεις A' (X. Δημακοπούλου, Εστία, 6.2.2003) Γιόνας X.: Φιλοσοφικές έρευνες και μεταφυσικές ει­ κασίες (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 21.2.2003) Ντελέζ Ζ.: 0 Νίτσε και η φιλοσοφία (Φ. Τερζάκης, Η Καθημερινή, 11.2.2003) Φεγεράμπεντ Π.: Αποχαιρετισμός στον λόγο (θ. Βα­ σιλείου, διαβάζω, 437) Φερν Ν.: 0 Ζήνωνος και η χελώνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 2.2.2003) Φουκό Μ.: Εγώ, ο Πιερ Ριβιέρ που έσφαξα τη μητέ­ ρα μου, την αδελφή μου και τον αδελφό μου (Β. Καρύδης, Τα Νέα, 8.2.2003) θρ η σ κεία Αποστολόπουλος Δ., ΠαΤζη-Αποστολοπούλου Μ.: Αφιερώματα και δωρεές τον 16ο αιώνα στη Μ. Εκκλησία, θεσμικές όψεις της ευσέβειας (X. Δη­ μακοπούλου, Εστία, 13.2.2003) Κάρπεντερ Έ.: Παγανισμός και χριστιανική θρησκεία (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.2.2003)

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ψ υχιατρική - Ψ υχανάλυ ση Γκριν Α.: Η ιδιωτική τρέλα. Ψυχανάλυση των ορια­ κών περιπτώσεων (Ξ. Χαραλάμπους, διαβάζω, 437) Ντολτό Φ.: Τα Ευαγγέλια και η πίστη (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 9.2.2003) Σουθ X., Κωσταράς Γ.: Στρατιωτική ψυχιατρική (X. Δημακοπούλου, Εστία, 22.2.2003) Κ ο ιν ω ν ιο λ ο ν ία Καλλινικάκη θ. (επιμ.): Ανάδοχη φροντίδα (Α. Κλει­ δαρά, Βραδυνή, 22.2.2003) Μακρυδημήτρης Α.: Κράτος και κοινωνία των πολι­ τών (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.2.2003) Ρήγα A. Β.: Ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις σε οργα­ νισμούς, ομάδες και άτομα (Α. Κλειδαρά, Βραδυ­ νή, 22.2.2003) Π ολιτική - Π ολιτικές Επιστήιιεε Αναστασιάδης X.: 0 τροτσκισμός και η εποχή μας (Α. Κακολύρη, Αυγή, 27.2.2003) (Δ. Χαροντάκης, Το Βήμα, 16.2.2003) Βογιατζή Β. (επιμ.): Οι ειδήσεις του πολέμου και ο πόλεμος κατά της είδησης (Π. Μπουκάλας, Η Κα­ θημερινή, 4.2.2003) Ζώρας Κ., Γκίκας Β.: Η θεσμική συγκρότηση της ελ­ ληνικής εξωτερικής πολιτικής (Σ. Ευσταθιάδης, Το Βήμα, 9.2.2003) Μούσης Ν.: Η κοινωνική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Α. Κλειδαρά, Βραδυνή, 15.2.2003) Παππάς Τ.: 17 Νοέμβρη. Από το μύθο στην πραγμα­ τικότητα (Α. Βιτάλης, Βραδυνή, 8.2.2003) Σβολόπουλος Κ.: Η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1945-1981 (Κ. Μπότσιου, Το Βήμα, 23.2.2003) Τούντας Γ.: Πολιτική υγείας (Δ. Νιάκας, Το Βήμα, 23.2.2003) Αμανίτι Ν., Μορέτι Ν., Μπερτολούτσι Μη., Νέγκρι Α., Ταμπούκι Α.: Ο ύπνος της λογικής (Φ. Φιλίπ­ που, Το Βήμα, 23.2.2003) ΓκέλνερΈ.: Εθνικισμός (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθερο­ τυπία, 7.2.2003) Ζίζεκ Σ.: Μίλησε κανείς για ολοκληρωτισμό; (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 9.2.2 00 3) (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 15.2.2003) Κάπλαν Ρ.: Φαντάοματα των Βαλκανίων (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 9.2.2003)

ΔΙΑΒΑΖΩ 121

Κεντουρί Ε.: Μειονότητες, θρησκεία και πολιτική (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 7.2.2003) Λαντάουερ Γ.: Το μήνυμα του Τιτανικού. Έκκληση για σοσιαλισμό (Τ. Παππάς, διαβάζω, 437) Τσόμσκι Ν., Χίτσενς Κ.: Η μεγάλη διαμάχη (Μ. Μπραουδάκη, Βραδυνή, 22.2.2003) Φόα Β., Μαφάι Μ., Ράιχλιν Α.: Η σιωπή των κομμου­ νιστώ ν (Γ. Ιια κ α ν τ ά ρ η ς , Ελευθεροτυπία, 21.2.2003) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 23.2.2003) Χαρντ Μ., Νέγκρι Α.: Αυτοκρατορία (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 28.2.2003) Χίτσενς Κ.: Η δίκη του Χένρι Κίσινγκερ (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 437) Δ ίκαιο Γκλαβίνης Π.: Η νομική διάσταση της παγκοσμιοποί­ ησης (X. Δημακοπούλου, Εστία, 13.2.2003) Οικονομία Εκδόσεις Παπαζήση: Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (Α. Παύλου, Βραδυνή, 22.2.2003) Κέι Τζ.: Τα θεμέλια της επιτυχίας (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 1 5 .2 .2 0 0 3 ) (Α. Παύ­ λου, Βραδυνή, 15.2.2003) Κέινς Τζ. Μ.: Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Ελευθεροτυπία, 21.2.2003) Λασκούμ Π.: Διαφθορά (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 8.2.2003) ΜακΚάν Φ.: Αστική και περιφερειακή οικονομική (Α. Παύλου, Βραδυνή, 22.2.2003) Μάρκοβιτς Γ.: Διοίκηση ανθρώπινου δυναμικού (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10.2.2003) Ντε Ζέους Α.: Εταιρία. Ένας ζωντανός οργανισμός (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 8.2.2003) Χάρις Φ., Λοκ'Α., Ριζ Π.: Ο Μακιαβέλι στο σύγχρονο μάρκετινγκ μάνατζμεντ (Α. Παύλου, Βραδυνή, 15.2.2003) ΜΜΕ Κομίνης Λ.: Από την πένα στην οθόνη... και η χαμέ­ νη τιμή της ενημ έρ ω σ ης (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 23.2.2003) Λαογραφία Γιοχάλας Τ.: Εύβοια. Τα Αρβανίτικα (Λ. Κέζα, Το Βή­ μα, 9.2.2003) Καραλή Μ.: Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 23.2.2003) (Σ. Ντά­ λης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 15.2.2003)

122 ΔΙΑΒΑΖΩ

Πετρόπουλος Η.: Παροιμίες του υπόκοσμου (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 28.2.2003) Ρουσσουνέλος Δ.: Τα χοιροσφάγια στη Μύκονο (Μ. Γ. Βαρβούνης, Η Καθημερινή, 18.2.2003) Χέρτζφελντ Μ.: Πάλι δικά μας: Λαογραφία, ιδεολο­ γία και η διαμόρφωση της σύγχρονης Ελλάδας (Π. Παπαηλία, Αυγή, 16.2.2003) Α νθ οω πο λονία Παπαγαρουφαλή Ε.: Δώρα ζωής μετά θάνατον (θ. Βασιλείου, διαβάζω, 437) Επιστήμες Ζαρκαδάκης Γ.: Το μυστήριο του νου. Πως ο εγκέ­ φαλος εγείρει τη συνείδηση (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 16.2.2003) Στοκ Γ.: R e d esig ning hu m an s: C h o osin g our C h ild re n 's g e n e s (Σ. Βανδ ώ ρ ος , To Βήμα, 23.2.2003) Φ ου κου γιάμ α Φ.: Our p o s th u m a n fu tu re : Consequences o f the biotechnology revolution (Σ. Βανδώρος, To Βήμα, 23.2.2003) Τέχνες Βασιλάκη Μ. (επιμ.): Βυζαντινές εικόνες. Τέχνη, τε­ χνική και τεχνολογία (Π. Βοκοτόπουλος, Η Καθη­ μερινή, 1 8 .2 .2 0 0 3 ) (X. Κ ιοσ σ έ, Το Βήμα, 16.2.2003) Κωτίδης Α.: Ένα άλλο Τριάντα στη ζωγραφική (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ελευθεροτυπία, 14.2.2003) Ρετζής θ.: Ορώμενα (Η. Λογοθέτης, Η Καθημερινή, 9.2.2003) Χ άιρεμανς Μ .: M uran o G la ss T he m e s and V ariations (1 9 1 0 -1 9 7 0 ) (Τ. Μακρά, To Βήμα, 23.2.2003) Αρχιτεκτονική Βατόπουλος Ν.: Το πρόσωπο της Αθήνας (Γ. Τζιρτζιλάκης, Τα Νέα, 1.2.2003) Φεσσά-Εμμανουήλ Ε.: Δοκίμια για τη νέα ελληνική αρχιτεκτονική (Ν. Μουτσόπουλος, Νέα Εστία, 1.753) Ατάρ Α.: Παρίσι, Λονδίνο, Αθήνα. Η ανακάλυψη της σύγχρονης αρχιτεκτονικής (Γ. Τζιρτζιλάκης, Τα Νέα, 1.2.2003) Γούντγουορντ Κ.: In Ruins (Γ. Χατζηστεργίου, Το Βήμα, 9.2.2003) Γλώσσα Αδράδος Φ.: Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 2.2.2003)

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Κ λασ ική Φ ιλολο γία - Λογοτεχνία Εκδόσεις Ζήτρος: Τιμαρίων (Γ. Κατσιαμπούρα, Ο Πολίτης, 107) Χριστόπουλος Μ.: Μιμήσεις πράξεων. Αφήγηση και δομή στις τραγωδίες των κλασικών χρόνων (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.2.2003) Κούλμαν Γ.: R ealitat, Im agination und Theorie.

Kleine Schriften zur Epos und Tragodie in der Antike (Δ. Ιακώβ, To Βήμα, 16.2.2003) Ντάντε A.: Η θεία Κωμωδία (A. Βιστωνίτης, To Βή­ μα, 23.2.2003) Ντε Ρομιγί Ζ., Βερνάν Ζ. Π. (επιμ.): Αγαπάμε τα αρ­ χαία ελληνικά (Π. Σκορδάς, Αυγή, 23.2.2003) Ράιχελ Μ., Ρενγκάκος Α. (επιμ.): Έπεα πτερόεντα (Δ. Ιακώβ, Το Βήμα, 16.2.2003) Ανθ ολο νίεο Ζήρας Α. (επιμ.): Φιλολογικοί περίπατοι (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 9.2.2003) Σουλιώτης Μ. (επιμ.): Φλώρινα (Μ. Πύλια, Αυγή, 23.2.2003) Φάις Μ. (επιμ.): Μοναχικά ανδρόγυνα (Μ. Μπραουδάκης, Βραδυνή, 1.2.2003) Π οίηση Αρχιμανδρίτου Μ.: Η κατίσχυση των ρόδων (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 14.2.2003) Λόγιος Η.: Φεβρουάριος 20 01 (Κ. Βούλγαρης, Αυ­ γή, 23.2.2003) Λυκιαρδόπουλος Γ.: Τα ποιήματα του Μανδαρίνου (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 14.2.2003) Μάρκογλου Π.: Ονείρων κοινοκτημοσύνη (Β. Κ. Κα­ λαμαράς, Ελευθεροτυπία, 1 4 .2 .20 03 ) (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 16.2.2003) Μαυρουδής Κ.: Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 6.2.2003) Μπεκατώρος Σ.: Δυστυχία στα δάκτυλα (Β. Κ. Καλα­ μαράς, Ελευθεροτυπία, 14.2.2003) Παπαγεωργίου Κ. Γ. (επιμ.): Η ελληνική ποίηση (Γ. Κ ορ δομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 2.2.2003) Παστάκας Σ.: Νήσος Χίος (Π. Μπουκάλας, Η Καθη­ μερινή, 11.2.2003) Πιερής Μ.: Αφήγηση (Γ. Παυλόπουλος, Ελευθεροτυ­ πία, 14.2.2003) Ρουμελιωτάκης X.: Ξένος ειμί και άλλα ποιήματα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 7.2.2003) Σιδέρης Τ.: Τα δύο πρόσωπα του μεσημεριού (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.2.2003) Στεριάδης Β.: Χριστούγεννα της ισοπαλίας (Α. Ζή­ ρας, Αυγή, 9.2.2003)

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Φλουράκης Α.: Δεύτερο σώμα (Ε. Αρσενίου, διαβά­ ζω, 437) Χουλιαράκης Δ.: Ζωή κλεισμένη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.2.2003) Έλιοτ Τ. Σ.: Το ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ (Γ. Μπλάνας, Αυγή, 2.2.2003) ΠεΖονοαωία Αργυρόπουλος Β.: Το χαλί με τις παπαρούνες (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10.2.2003) Αριστηνός Γ.: Ματαιοδοξία (Π. Κουνενάκη, Η Καθη­ μερινή, 23.2.2003) Βάγιας Σ.: Κάνε μου μια καλή κηδεία (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 16.2.2003) Βαλαωρίτης Ν.: Τα σπασμένα χέρια της Αφροδίτης της Μήλου (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 9.2.2003) Γιαννάτου Σ.: Ιστορίες για πέταμα (Κ. Σχινά, Ελευθε­ ροτυπία, 21.2.2003) Γιαννουσοπούλου Ρ.: Οι μικρές καρδούλες αναπνέ­ ουν σιγά, σχεδόν αθόρυβα (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεό­ ραση, 1.2.2003) Γουδέλης Τ.: Η γυναίκα που μιλάει (Α. Ζήρας, Αυγή, 23.2.2003) Δαββέτας Δ.: Ο ιδανικός έρωτας (Γ. X. Παπασωτηρίου, Βραδυνή, 8.2.2003) Δαββέτας Ν.: Ιστορίες μιας ανάσας (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 437) Δανέλλη Τ.: Το παιχνίδι του δικαστή (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 16.2.2003) Δημητρίου Π.: Ο μεγάλος λιμός/Ο ι έρωτες της καθηγήτριας Ευγενίας (Α. Κ ακο λύρ η , Αυγή, 13.2.2003) Επισκοπόπουλος Ν.: Διηγήματα (Ν. Μαυρέλος, Αυ­ γή, 9.2.2003) Ευσταθιάδη Μ.: Σχεδόν... μελό (Ε. Χουζούρη, Ελευ­ θεροτυπία, 7.2.2003) Ζαφείρης X.: Το ξενάχωμα (Γ. Κορδομενίδης, Αγγε­ λιοφόρος της Κυριακής, 16.2.2003) Ιγερινού Κ.: Περί ανέμων και υδάτων (Α. Αγγελοπούλου, Alter Ego, 1.2.2003) Ιωακείμ Β.: Αιγαίο (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυ­ πία, 2.2.2003) Καραϊτίδη Ε.: Για μία μόνο νύχτα Αθηναία (Ε. Κο­ τζιά, Η Καθημερινή, 1 6 .2 .2 0 0 3 ) (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 1.2.2003) Κυριαζής Ν.: Μαρία των γλάρων (Λ. Δημάκας, Τα Νέα, 1.2.2003) Κυριαζής Ν.: Ο διάβολος οτις πέντε ακριβώς (X. Δημακοπούλου, Εστία, 8.2.2003)

ΔΙΑΒΑΖΩ 123

Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Η επέτειος των ρόδων (Ε. Γκίκα, Έθνος, 16.2.2003) Λοϊζίδη Ν.: θεραπείας συνέχεια (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 16.2.2003) Λόρδου Δ.: Σαλαμώνη (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 1.2.2003) Μακρόπουλος Μ.: Το τέρας και ο έρωτας (θ. Νιάρχος, Τα Νέα, 15.2.2003) Μιχαηλίδης Μ.: Η σκύλα και το κουτάβι (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 437) Νικάς Γ.: Τσακ Ντελαμάρ, ιδιωτικός ντετέκτιβ (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 16.2.2003) Νικολοπούλου Α.: Όπου τολμούν οι γενναίοι (X. Δημακοπούλου, Εστία, 8.2.2003) Παμπούδη Π.: Χάρτινη ζωή (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 9.2.2003) Πανσέληνος Α.: 0 κουτσός Άγγελος (Μ. θεοδοσο­ πούλου, Το Βήμα, 2.2.2 00 3) (Α. Κωτίδης, Η Κα­ θημερινή, 18.2 .20 03 ) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευ­ θεροτυπία, 14.2.2003) Παπανικόλας Ζ.: Αμοιρολόιτος. Ο Λούης και η σφα­ γή του Λάντλοου (Μ. Κουφοπούλου, Το Βήμα, 2.2.2003) Σμυρλή Α.: Τα τετράδια της Σοφίας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10.2.2003) Σφακιανάκης Ά.: Μπέιμπι σίτινιγκ (Ε. Γκίκα, Έθνος, 2.2.2003) Τόμπρου I.: Εγώ Ζωή θα σε φωνάζω (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 437) Χατζηνικολάου Λ.: 0 θαυματουργός ψίθυρος του Ερμή (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 9.2.2003) Χατζόπουλος Κ.: Φθινόπωρο (Μ. Παπαρούση, Ελευ­ θεροτυπία, 28.2.2003) Χριστογιαννόπουλος Ν.: Έγκλημα οτο Μέγαρο Μου­ σικής (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 16.2.2003) Αρζούνι Γ.: Μάτζικ Χόφμαν (Κ. Κατοουλάρης, Το Βήμα, 16.2.2003) Βιντάλ Γ.: Η χρυσή εποχή (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βή­ μα, 20.2.2003) Γιάλομ Ί.: Στο ντιβάνι (Σ. Παπασπύρου, Ελευθεροτυ­ πία, 9.2.2003) Γιοσιμότο Μ.: Γυναίκες σε λήθαργο (Γ. X. Παπασωτηρίου, Βραδυνή, 1.2.2003) Γκιμπ Κ.: Ανείπωτες λέξεις (Κ. Κοντολέων, Αδέ­ σμευτος Τύπος Μήτση, 16.2.2003) Ζιντ Α.: 0 ανηθικολόγος (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 13.2.2003) θέρκας X.: Στρατιώτες της Σαλαμίνας (Β. Λαλιώτης, Αυγή, 9.2.2003) Κάουφμαν Ζ. Π.: Παλεύοντας με έναν άγγελο (Σ. Λουκά, Βραδυνή, 15.2.2003)

124 ΔΙΑΒΑΖΩ

Καστίγιο Α.: 0 διψασμένος (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 10.2.2003) Κλάους Ο.: Η θλίψη του Βελγίου (Γ. Βέης, Ελευθε­ ροτυπία, 21.2.2003) Κρουατιέ Α.: Χ αρέμι (X. Π οντίδα, Τα Νέα, 1.2.2003) Κρούμεϊ Ά.: Ο κύριος Μ ι/Η αρχή του Ντ' Αλαμπέρ (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 14.2.2003) Λαμπρές Μ. Σ.: Στα όρια (Κ. Κατοουλάρης, Το Βή­ μα, 23.2.2003) ΜακλάφλινΈ., Κράους Ν.: Το ημερολόγιο μιας ντα­ ντάς (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 27.2.2003) Μαν Τ.: Δόκτωρ Φάουστους (Δ. Καββαθάς, Το Βή­ μα, 2 3 .2 .2 0 0 3 ) (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 2.2.2003) (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα, 8.2.2003) Μαρτέλ Γ.: Η ζωή του Πι (Β. Αθανασόπουλος, Ελευ­ θεροτυπία, 28.2 .20 03 ) (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, 1.2.2003) Μέιλερ Ν.: Αρχαία δειλινά (Σ. Λουκά, Βραδυνή, 1.2.2003) (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 8.2.2003) Μιλοβανόφ Ζ. Π.: Ωρελίν (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυ­ πία, 14.2.2003) Μισώ Α.: Ένας βάρβαρος στην Ασία (Φ. Τερζάκης, Αυγή, 2.2.2003) Μονιούδης Π.: Πάγος (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 28.2.2003) Μπαρθ Τ.: Χίμαιρα (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 16.2.2003) Μπάρκερ Κ.: Υφαντόκοομος (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεό­ ραση, 8.2.2003) Μπέγκλεϊ Λ.: Σχετικά με τον Σμιντ (Γ. Ν. Μπασκό­ ζος, Εξπρές, 16.2.2003) Μπέργκερ Τ.: Ένας ζωγράφος του καιρού μας (Ν. Δασκαλοθανάσης, Το Βήμα, 16.2.2003) Μπλίξεν Κ.: Άννα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 23.2.2003) Μπρόουντι Μ.: Η κολυμβήτρια (Κ. Κατοουλάρης, Το Βήμα, 23.2.2003) Νόοτεμποομ Σ.: Το Σάββατο των ψυχών (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 8.2.2003) Ντε Γκρες Μ.: Η συνωμοσία της Ιωάννας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 1.2.2003) Όουτς Τ. Κ.: Οικογένεια Μαλβέινι (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 15.2.2003) Ουάιλντ Ό.: Η σημασία τού να μην κάνεις τίποτα (Γ.

X. Παπασωτηρίου, Βραδυνή, 22.2.2003) Πάβιτς Μ.: Το Λεξικό των Χαζάρων (Γ. X. Παπασω­ τηρίου, Βραδυνή, 1 5 .2 .2 0 0 3 ) (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 8.2.2003) Πεσσόα Φ.: Ηρόστρατος (Τ. Δημητρούλια, Αυγή, 16.2.2003)

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Πρέσφιλντ Σ.: Άνεμοι πολέμου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.2.2003) Ράσελ Μ .: Το σ πο υρ γίτι (Α. Δ ήμου, Ραδιοτηλεόραση, 8.2.2003) Ριντ Μ., Μάγιερ Έ.: Έγκλημα στο Βυζάντιο (Γ. Κατοιαμπούρα, Αυγή, 9.2.2003) Σιμενόν Ζ.: 0 Μαγκρέ οτη Νέα Υόρκη (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 16.2.2003) (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 8.2.2003) Σμίτερ'Ε.: Κυρία Σαρτόρις (Κ. Κατσουλάρης, Το Βή­ μα, 23.2.2003) Ταρτ Ν.: Ο μικρός φίλος (Μ. Σιάντι-Ντέιβις, Τα Νέα, 1.2.2003) Τζόνστον Π.: Εγκλήματα πλατωνικής δημοκρατίας το έτος 2 0 2 0 (Κ. Π απαγ ιώ ρ γης , αθηνόραμα, 13.2.2003) Τσάντλερ Ρ.: Η μικρή αδερφή (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 2.2.2003) Τσάπλιν Σ.: Για ένα φιλί (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 9.2.2003) Τσέσμαν X. Σ.: Η Λύντια Κασσάτ διαβάζει την πρωι­ νή εφημερίδα (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα, 8.2.2003) Τσέχοφ Ά.: Τέσσερα διηγήματα (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 16.2.2003) Τσιρέσι Ρ.: Κάποιος να μ' αγαπάει (X. Δημακοπούλου, Εστία, 8.2.2003) Φίσερ Τ.: Η συμμορία της διανόησης (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 7.2.2003) Φιτς Τ.: Η αγάπη είναι γένους θηλυκού (Κ. Κοντολέ­ ων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 9.2.2003) Φράνζεν Τ.: Οι διορ θώ σεις (Ν. Μ ηακουνάκης, Marie Claire, 1 .2.2 00 3) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 22.2.2003) Χάιομιθ Π.: Αυτή η γλυκιά αρρώστια (X. Δημακοπούλου, Εστία, 8.2.2 00 3) (Α. Μαντόγλου, Ελευθερο­ τυπία, 21.2.2003) Χάντκε Π.: Ακόμη μια φορά με τον Θουκυδίδη (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 18.2.2003) Χέγκεβιτς X.: Μακιγιέζ πτωμάτων (Ε. Γκίκα, Έθνος, 9.2.2003) Χέρμπερτ Μ., Άντερσον Κ.: Ντιουν: Οίκος των Ατρει­ δών (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 14.2.2003) Χολτ Τ.: Εύπολις, ο κωμωδιογράφος (Α. Δήμου, Ρα­ διοτηλεόραση, 22.2.2003)

βολές της ποιητικής όρασης του Τάκη Καρβέλη (Γ. Δ. Παγανός, Νέα Εστία, 1.753) Ροζάνης Σ.: Έζρα Πάουντ, ένας νεωτερικός Οδυσσέας (Γ. Βέης, διαβάζω, 437) Βαν Ντάικ Κ.: Η Κασσάνδρα και οι λογοκριτές στην ελληνική ποίηση, 19 67-1990 (Ν. Σιώτης, Το Βή­ μα, 2.2.2003) Μπατάιγ Ζ.: Για τον Νίτσε. θέληση για τύχη (Ν. Δασκαλοθανάσης, Το Βήμα, 2.2.2003) Χίτσενς Κ.: Why Orwell matters (Α. Παπαρσένος, To Βήμα, 16.2.2003) Δ οκ ίιιια Κούρτοβικ Δ.: Η θέα πέρα από τον ακάλυπτο (Η. Μαγκλίνης, διαβάζω, 437) Λορεντζάτος Ζ.: Δοκίμια II (Α. Ζέρβας, Η Καθημερι­ νή, 9.2.2003) Μηλιώ νης X.: Το διήγημα (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 28.2.2003) Ξενόπουλος Γ.: Επιλογή κριτικών κειμένων (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 21.2.2003) Πολίτης Λ.: Οι βιβλιοκρισίες (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.2.2003) Χατζηνικολάου Ν.: Από τον Μολιέρο στον Γκόγια (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 2.2 .2 0 0 3 ) (Μ. Τόλια, Ο Πολίτης, 107) Κον Ν.: Διαφανή πρόσωπα. Αφηγηματικοί τρόποι για την παρουσίαση της συνείδησης στη μυθοπλασία (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 16.2.2003) Μ πρικνέρ Π.: Η μιζέρια του πλούτου (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 7 .2.2 00 3) (Α. Δήμου, Ρα­ διοτηλεόραση, 8 .2 .2 0 0 3 ) (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 16.2.2003) Τσαβαρία Ν.: Το κόκκινο στο φτερό του παπαγάλου (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 28.2.2003) Θέατρο Λιδωρίκης Μ.: Κώστας Μουσούρης. Πάθος θεά­ τρου (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 8.2.2 00 3) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 16.2.2003) Μουσμούτης Δ.: Ο Ρώμας και το θέατρο (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.2.2003) Μπούρας Ν. Γ.: Το αρχαίο δράμα (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 9.2.2003)

MeAeTec Δάλλας Γ.: Σκαπτή ύλη. Από τα σολωμικά μεταλ­ λ ε ία / Ανδρέα Κάλβου, μαθήματα φιλοσοφίας (Δ. Κονιδάρης, Το Βήμα, 16.2.2003) (Γ. Ν. Μπασκό­ ζος, Εξπρές, 16.2.2003) Ζήρας Α.: Από το προσωπικό στο οντολογικό. Μετα­

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Ιστορία Γεωργίου Λ.: Περσία (Σ. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 1.2.2003) Γούναρης Β.: Εγνωσμένων κοινωνικών φρονημάτων (Σ. Καλύβας, Το Βήμα, 9.2.2003)

ΔΙΑΒΑΖΟ 125

Δημοσθένης: Κατά Φιλίππου A' (X. Δημακοπούλου, Εστία, 6.2.2003) Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-ΒελεστίνουΡήγα: Υπέρεια. Τόμος Η (X. Δ ημακοπούλου, Εστία, 20.2.2003) Ευθυμιάδης Α.: Η συμβολή της Θράκης εις τους α­ πελευθερωτικούς αγώνες του Έθνους (X. Δημακο­ πούλου, Εστία, 8.2.2003) θέμελης Π., Κόντη Β. (επιμ.): Πρωτοβυζαντινή Μεσ­ σήνη και Ολυμπία (X. Κ ιοα ο έ , Το Βήμα, 16.2.2003) Κοππά Μ.: Η συγκρότηση των κρατών στα Βαλκάνια (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 437) Κυρτάτας Δ.: Κατακτώντας την αρχαιότητα (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 1.2.2003) Λαγανάς Γ.: Εργογραφία Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου (Β. Καραμανωλάκης, Νέα Εστία, 1.753) Μαυροματάκη Μ.: Ολυμπία και Ολυμπιακοί Αγώνες. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα (Α. Δήμου, Ρα­ διοτηλεόραση, 2 2 .2 .2 0 0 3 ) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 23.2.2003) Ξενοφ ών: Ελληνικά (X. Δημακοπούλου, Εστία, 6.2.2003) Σβωλόπουλος Κ.: Χαϊδάρι, 8 Σεπτεμβρίου 1944. Η Αόρατη Στρατιά οτο απόσπασμα (Σ. Καλύβας, Το Βήμα, 2.2.2003) Στεφανίδης I.: Ασύμμετροι εταίροι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες στον Ψυχρό Πόλεμο, 1 9 53 -19 61 (Κ. Κεντρωτής, Ελευθεροτυπία, 28.2 .20 03 ) (Σ. Ντά­ λης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 8.2.2003) Καμπ Τ., Φ ίσερ Ε.: The W orld o f th e A n c ie n t Greeks (Α. Παπαρσένος, To Βήμα, 2.2.2003) Λαντρί Φ.: Οι Ολυμπιακοί Αγώνες (Α. Δήμου, Ραδιο­ τηλεόραση, 22.2.2003) Λοκ Π.: Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (Α. Δήμου, Ραδιοτη­ λεόραση, 1.2.2003) Μαγκιλιβρέι Τ.: Η ζωή του Έβανς (Ν. Μπακουνάκης, Echo and Artis, 1.2.2003) Μαζάουερ Μ.: Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου (Π. Ζωιόπουλος, Ελευθεροτυ­ πία, 7 .2 .2 0 0 3 ) (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 9.2.2003) Μαζάουρ Μ.: Τα Βαλκάνια (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 9.2.2003) Μοζέ Κ.: Αλέξανδρος. Το πεπρωμένο ενός μύθου (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 23.2.2003) Μπροντέλ Φ.: Η γραμματική των πολιτισμών (Π. Πιζάνιας, Η Καθημερινή, 16.2.2003) Νίλσεν Τ.: Παγιδευμένη στον πάγο (Λ. Σταμάτη, Τα Νέα, 8.2.2003)

126 ΔΙΑΒΑΖΩ

Ρόζενμπαουμ Ρ.: Ερμηνεύοντας τον Χίτλερ (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 7.2.2003) Φερό Μ.: Πώς αφηγούνται την Ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο (Κ. Μ ποτόπουλος, Τα Νέα, 8.2.2003) Χέριν Τ.: Γυναίκες στην πορφύρα (Α. Δήμου, Ραδιο­ τηλεόραση, 1.2.2003) MaoTuoiec Δήμου Ν. (επιμ.): Μαντάμ! Αφιέρωμα οτη Ζιζέλ Βιβιέ (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 8.2.2003) (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 23.2.2003) Μαρκεζίνης Σ.: Τα εις εαυτόν (X. Δημακοπούλου, Εστία, 1.2.2003) Σιμώνη Ξ.: Με λένε Κώστα και είμαι ναρκομανής σε ανάρρωση/Μ ε λένε Μαρία και είμαι αλκοολική σε ανάρρωση (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 9.2.2003) Βιογραφ ίες - Αυτοβιογραφίες Δασκαλόπουλος Δ.: 0 βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 1.2.2003) Δελαπόρτας Μ.: Δημήτρης Παπαμιχαήλ. Ένας μύ­ θος, μια ιστορία (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 16.2.2003) Κουλουμπής θ.: ...71 ...74: Σημειώσεις ενός πανε­ πιστημιακού (Σ. Ριζάς, Η Καθημερινή, 2.2.2003) Λεβέντης Ν.: Σ κιερ ή πηγή (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 16.2.2003) Μαλούχος Γ.: Εγώ, ο Ιάκωβος (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 8.2.2003) Μούλιας X.: Το λιμάνι της σταφίδας (Β. Κρεμμυδάς, Τα Νέα, 1.2.2003) Μπιθικώτσης Γ.: Εγώ, ο σερ... (Γ. Λεμονή, Δίφωνο, 1.2.2003) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 2.2.2003) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 9.2.2003) Εσενόζ Ζ.: Ζερόμ Λεντόν (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 23.2.2003) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 13.2.2003) Κέρσοου 1 : Χίτλερ, δύο τόμοι (Ε. Αρανίτσης, Ελευ­ θεροτυπία, 21.2.2003) Κίπλινγκ Ρ.: Κάτι από τη ζωή μου (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 23.2.2003) Κόλινς Ρ.: Μαξ Βέμπερ (Φ. Μπαρούτσος, Η Καθη­ μερινή, 16.2.2003) Μ ίλερ Ά .: Αϊνστάιν-Π ικάσο (Π. Τατσόπουλος, Esquire, 1.2.2003) Νέγκρι Τ.: Η ζωή μου, από το άλφα ως το ωμέγα (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 28.2.2003) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10.2.2003)

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Νιζίνσκι Β.: Ημερολογιακά τετράδια (X. Χρυσόπουλος, διαβάζω, 437) Στρ αβίνσ κι I., Κραφτ Ρ.: M e m o rie s and C o m m e n ta rie s (Π. Α γ ια ννίδ ης , Τα Νέα, 15.2.2002)

Ελεφάντης Ά: Μας πήραν την Αθήνα: ξαναδιαβάζο­ ντας την Ιστορία 1941-50 (Ν. Ε. Καραπιδάκης, Η Καθημερινή, 16.2.2003) Κάλας Ν., Ράπτης Μ.: Μια πολιτική αλληλογραφία (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 28.2.2003) Λυκιαρδόπουλος Γ.: 0 Κάντιος και τα Βαλκάνια (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 14.2.2003) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 13.2.2003) Παιδικά - Εφηβικά Έκδοση Ελληνικού Παιδικού Μουσείου: Μεσόγειος θάλασσα, πηγή ζωής (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 9.2.2003) Λουκιανός: Ταξίδι στο φεγγάρι (Γ. Παπαδάτος, δια­ βάζω, 437) Παπαδάκης Β.: Κάτι στο σκοτάδι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.2.2003) Παπαθανασοπούλου Μ.: Έχω ράμματα για τη γούνα σου (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 23.2.2003) Ρουσάκη-Βίλλα Μ.: Η ριγέ κάλτσα της Σημίνας (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 7.2.2003) Σαραντίτη Ε.: Ποθητή (Έ. Χατζηιωάννου, Τα Νέα, 15.2.2003) Σιμού Ε.: Δε νυστάζω! (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.2.2003) Κέστνερ Έ.: Η συνέλευση των ζώων (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 2.2.2003) ΜπράουνΆ.: Ο μπαμπάς μου (Ε. Σαραντίτη, Ελευθε­ ροτυπία, 14.2.2003) Νίχους Σ.: Μπαμπά! (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύ­ πος Μήτση, 23.2.2003) Ταξιδιωτικά - Οδοιπορικά ΞανθάκηςΆ., Παπαποστόλου Μ.: Λακωνίας περιήγησις (Κ. Ντελόηουλος, Η Καθημερινή, 18.2.2003) Παπαντωνίου Ζ.: Ελληνικοί τόποι (Δ. Μαγκλιβέρας, Πολιτικά θέματα, 14.2.2003) Κάρεϊ Π.: Σίδνεϊ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16 .2 .20 03 ) (Π. Σπίνου, Ελευθεροτυπία, 9.2.2003)

Ουάιτ Έ .: Π αρίσι (Ό. Σελλά, Η Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 1.2.2003) (Π. Σπίνου, Ελευθεροτυπία, 9.2.2003) Λεακώ αατα Βαλλασιάδης X.: Νομίσματα και αγώνες (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 23.2.2003) Δήμου Γ., Μαραγκόπουλος Ά. (επιμ.): Ρωσία, 100 χρόνια. Φωτογραφικές μαρτυρίες (Κ. Σχινά, Ελευ­ θεροτυπία, 14.2.2003) Οικονομόπουλος Ν.: Φωτογράφος (Ν. Κασσιανού, Το Βήμα, 2.2.2003) Σιμώνη-Λιόλιου Μ.: Αρχόντισσα Κηφισιά (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 16.2.2003) Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη Β. (επιμ.): Μνήμη Αγγέλου Σικελιανού (Α. Βογιατζόγλου, Νέα Εστία, 1.753) Φάις Μ.: Η πόλη στα γόνατα (Ν. Κασσιανού, Το Βή­ μα, 23.2.2003) Κινηιιατονοάωοο Φερό Μ.: Κινηματογράφος και Ιστορία (Β. Πάγκα­ λος, Μακεδονία, 2.2.2003) Μ ουσική Βλησίδης Κ.: Για μια βιβλιογραφία του ρεμπέτικου (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 2.2.2003) Εκδόσεις Άγκυρα: 0 κόσμος της μουσικής (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.2.2003) Εκδόσεις Πολιτισμικού Οργανισμού Δήμου Αθηναί­ ων: Δημήτρης Μητρόπουλος, Αφιέρωμα (Γ. Σβώ­ λος, Echo and Artis, 1.2.2003) Ζερβός Ν.: Ο Νίκος Σκαλκώτας και η ευρωπαϊκή παράδοση των αρχών του 20ού αιώνα (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 28.2.2003) Λεούση Λ.: Ιστορία της ελληνικής μουσικής (Κ. Κο­ ντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.2.2003) Ρίμσκι-Κόρσακοφ Ν.: Οι βάσεις της ενορχήστρωσης (Γ. Μονεμβασίτης, Το Βήμα, 2.2.2003) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 28.2.2003) Ε νασχολήσειο Κεραμάρης Α.: Δερματοστιξία (Α. Δήμου, Ραδιοτηλε­ όραση, 8.2.2003) Σελλά Ό.: Συλλογή σελιδοδεικτών (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 28.2.2003) Χέινι Π.: Φτιάξε τη δική σου φάρμα (Δ. Καπράνος, Η Καθημερινή, 23.2.2003) m

Στο δελτίο κριτικογραφίας περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 127

ι στο επόμενο τεύχος ► ►

ΜΑΙΟΣ 2003

αφιέρωμα στον

Κώστα Ταχτσή

ένα βιβλίο... μια συνέντευξη

Francisco R. Adrados «Η υποτίμηση των αρχαίων ελληνικών είναι παράγων έλλειψ ης κουλτούρας»

επίσης θα βρείτε: αυτογραφία Ένα π ρ ω ί στο A lim e nta απο τη μιμικά κρανακη χ ω ρ ίς λογ οκρ ισ ία 0 πόλεμος, οι αυθόρμητοι και οι στοχαστικοί: στην ίδια αρένα! ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ με αφ ορμή ένα β ιβ λ ίο Οι εφιάλτες στην εξουσία απο τον βαγτέλη πανταζη scrip to riu m Η επινόηση του συνομιλητή. Η μερολόγιο απο τον χρηστό χρυςοπουλο ξένη γραφή Π ολεμικό σχέδιο : Ιράκ - Το σύνδρομο του Π ερσικού Κόλπου απο τον ηλια μαγκλινη .

Βιρτζίνια Γουλφ - Μ άικλ Κάνιγκχαμ απο τη χρυσά ςπυροπουλου

από το μ έλλ ο ν Phillip Κ. Dick: The m ino rity rep ort Κριτικές και πα ρουσ ιάσ εις 30 ν έ ω ν β ιβ λ ίω ν . Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα. Β ιβλιογ ραφ ικό δελτίο. Κριτικογραφία κ.ά.

128 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2003

Δυο σπουδαία μυθιστορήματα απάτην

ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ

ΜΑΡΙΑ ΚΑΑΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ-ΤΣΙΡΠΑΝΑΗ Η γ ά τ α η Κ α β ά λ α η ξ ε λ ο γ ιά σ τ ρ α “ Η γάτα η Καβάλα μισόκλεισε τα μάτια της κ ι έγιναν δύο σχισμές, έτσι όπως αφουγκραζάταν τα σπλάχνα της και τα σωθικά της. Είχε γίνει διπλάσια μετά τον πόλεμο κ ι αφού ησύχασε από τον Βούλγαρο και τον Τούρκο, βρήκε τούτο το παιγνίδι που της άρεσε πιότερο, να αφσυγκράζεται τα μέσα της κι ύστερα να αποκοιμιέται. Αλήθεια, πώς ψήλωσε έτσι η ράχη της, καθώς άρχισαν οι κατοικίες να γίνονται τριώροφες, κ ι οι μικρές βιοτεχνίες βιομηχανίες, και οι καπναποθήκες να στριμώχνονται κ αι να μεγαλώνουν... Η γάτα η Καβάλα αποκοιμήθηκε κ ι αμέσως ονειρεύτηκε. Ονειρεύτηκε πως έρχεται, λέει, καταιγίδα παράξενη, θαρρείς και μέσα στα μπουμπουνητά να ξεχώρι­ ζαν ανθρώπινες φωνές. Κ ι ήταν οι φωνές της Κοραλίας, μα και της Φανής, της Βέτας και της Ασπασίας, της Θέκλας και της Εριφύλης. Θεέ μου, πότε πια θα καταλαγιάσουν οι καταιγίδες της καρδιάς και της ψυχής...”

ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ-ΤΕΙΡΠΑΝΛΗ

Η γάτα η Καβάλα Η ΞΕΛΟΓΙΑΣΤΡΑ

ΕΜΠΕΙΡΙΑΕΚΔΟΤΙΚΗ

Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Η Σ Π Ε Τ Ρ ΙΝ ΙΩ Τ Η Σ Τ ο ύ ρ κ ο ς, χ ρ ισ τ ια ν ό ς κ αι ο ρ θ ό δ ο ξο ς Κωνσταντινούπολη, λίγο πριν τα γεγονότα του 1955, ο Γιάννης Αράπογλου εγκαταλείπει τη χώρα και αφήνει πίσω φίλους, εχθρούς και μια μεγάλη αγάπη. Μετά από χρόνια, αφού έχει φτιάξει τη ζωή του στην Ελλάδα, ένα μοιραίο γεγονός θα τον φέρει με το δικό του γιο ξανά στη γενέτειρά του. Ο γιος του, Τούρκος στην υπηκοότητα, χριστιανός ορθόδοξος στο θρήσκευμα, θεωρείται ανυπότακτος για το τουρ­ κικό κράτος, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Η τύχη του είναι στα χέρια του εθνικόφρσνα Ρασύφ, πράκτορα των Μυστικών Υπηρεσιών και τωρινό σύζυγο της πρώτης γυναίκας που ο Γιάν­ νης αγάπησε... Η σχέση δύο αντρών που παλεύουν ανάμεσα στην αγάπη για την πατρίδα κ α ι την αγάπη για μια γυναίκα. Η ιστορία δύο λαών που μοιράστηκαν πολλά, κ α ι ανάμε­ σα σε αυτά που τους χωρίζουν, καταφέρνουν να ρίχνουν μικρές γέφυρες, να χτίζουν γνήσιες φιλίες, να ζουν μεγάλες αγάπες κα ι να στέκονται πάντα ανώτεροι των περιστάσεων.

ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΟ: Μεσογείων 74,115 27 Αθήνα, τηλ. 210 7777788, fax. 210 7757757, e-mail: empiria@otenet.gr ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: Ζωοδ. Πηγής & Μεταξά Α. 1,106 81 Αθήνα, τηλ./fax. 210 3303760

Ν ί κ ο ς Θ έμ ελ η ς ιστορία μιας οικογένειας που θέλει να προκόψει, ν’ ανεβεί κοινωνικά, να ορίσει την ταυτότητά της με την αστική τάξη στην οποία ανήκει. Το μεγάλο μυστικό της οικογένειας που σέρνεται πάνω από τριάντα χρόνια και την σφραγίζει. Η ζωή του γόνου της οικογένειας, ο μυστικός του κόσμος, σχέσεις πατροπαράδοτες και σχέσεις ασυνήθιστες υφαίνουν την δική του περιπέτεια. Δρόμοι ζωής, που αναμετρώνται με την Μεγάλη Ιδέα, τον Διχασμό την Μικρασιατική Καταστροφή, ξετυλίγονται στην Πάτρα, στην Αθήνα, στον Πειραιά, στο Βερολίνο.

Η

Ife^ . m , ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 3,10678 ΑΘΗΝΑ χπλ.: 2103809712, 2103802007

Η ιστορία μιας κοινωνίας από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τον Μεσοπόλεμο. Τα προσωπικά όνειρα, τα πάθη και οι ευαισθησίες των ηρώων, αλλά Kt η ελπίδα, η προσπάθεια για έναν κόσμο καλύτερο, πιο δίκαιο σε μια ανήμπορη δημοκρατία, σε μια αδύναμη κοινωνία. Ό λ α μ ια αναλαμπ ή, μ ία μεγά λη αναλαμπή μ ε αρχή κα ι τέλ ο ς .