Τεύχος 434

I. Π Α Π Α Ν Δ Ρ Ε Ο Υ · Α Ι . Κ Ο Ν Ι Δ Α Ρ Η - Φ Α Β Η

Το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Β. ΑθανασόπουΑοε, Τ. ΔημητρούΑια, A. Znpas, Κ. Καρακώτιαε, Ε. Κοτζιά, Μ. Φάτε, Β. ΧατζηβαοτΑε απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΙΗΣΗΣ

ογοτεχνικά ραβεία

ΓΙΑΝΝΗ Σ ΒΑΡΒΕΡΗΣ: Στα ξένα (Kefipos) ΒΡΑΒΕΙΟ Δ Ο Κ ΙΜ ΙΟ Υ -Μ Ε Λ Ε Τ Η Σ

2002

ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΡΑΓΗΣ: Αστική εμπειρία και αστική ιθαγένεια τηε νεοελληνικήε λογοτεχνίαε (Σοκόλπε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ: Η βραδυπορία του καλού (Πατάκηε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΡΠΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΥ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ ΕΛΕΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗ: Περί ορέξεω ε και αηδών δεινών (Εστία)

Enions το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Μ. Κανατσούλη, Α. Κατσΐκη-Γκίβαλου, Μ. Κοντολέων, Μ. Ντεκάστρο, Γ. Σ, Παπαδάτοε) απένειμαν ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΑΙΔ ΙΚΟ Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΑΙΟΤΣΟΣ: Η σφεντόνα του Δαβίδ (Πατύκηε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΦΗΒΙΚΟΥ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ ΗΡΩ ΠΑΠΑΜΟΣΧΟΥ: To xBes του έρωτα (Πατάκηε)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

δ ια β ά ζ ω ηχ

βΛΙ

*

V

j ««.y g ||

1 7 Bestseller 1 8 Βραχυγραφίες 2 4 Βιβλία από το μέλλον Γράφει ο Πόνος Φιλιππακόπουλος 2 6 Παρεμβατικά 0 Γούντι Άλεν και η αντιατροφή του διανοούμενου Γράφει ο Αλέξης Ζήρας 2 ? Ευκαιρίας δοθείσης Εθνική μεν,

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 434, ΝΟΕΜΒΡΙΟΙ 2002 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 210-33.01.313 Λογιοτήριο: 210-33.01.241 Διαφημίσεις: 210-33.01.313 Συνδρομές: 210-33.01.315,210-33.01.241 fax:210-33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης Κατερίνα Γρυπονηοιώτου, Βαοίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλελής Ηρακλής Παπαλέξης Βάαωίπαθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάαωίπαθή Συνδρομές: Αθαναοία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης

παράνοια δε Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής ΞΕΝΟΙ Σ ΥΓΓΡ Α Φ Ε ΙΣ Κ Α Ι Β ΙΒ Λ ΙΑ 3 2 Ξένο βιβλίο

Επιμέλεια Ηλίας Μαγκλίνης

3 4 Πορτρέτα ξένω ν συγγραφέων

Ν τέιβιη Γκαρνέτ (1892-1981 )(ρ άφ αι\Χ ρ ύοα Ιπ υρ οηο ύ\ο υ 3 6 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς ΝτέιβιντΛοτζ (1935

) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου

ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΤΟ Υ Μ Η Ν Α

3 ? Συνεργάοτηκαν οι: θανάοης Αντ. Βαοιλείου, Γιώργος Βέης, Λίλυ Εξαρχοπούλου, θανάοης Καραγιάννης, Βρασίδας Καραλής, Διον. Κωοτίδης, Γερ. Μαρκαντωνάτος, Αριστείδης Παναγιώτου, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Δημήτρης Παπαναγιώτου, Τάοος Παππάς, Άλκηοτις Σουλογιάννη Ζ8

ΤΟ Θ Ε Μ Α ΤΟ Υ Μ Η Ν Α : Β ασ ίλης Ρ ώ τα ς ( 1 8 8 9 - 1 9 7 7 )

80

Θανάοης Καραγιάννης (επιμέλεια) Χρονολόγιο

(επ ιμ έλ εια : θ α ν ά ο η ς Κ α ρ α γ ιά ν ν η ς) Επιμέλεια - Διόρθωση: Λένια Μαξαράκη, Δέσποινα Ράμμου Φωτοστοιχειοθεσία: Μαρία Παποπαάλοιι Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ιαχαριουίάκη, τηλ. και fax: 210-38.21.700 Παραγωγή: Δ. Πρίφτηςί Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 210-5232323 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΑΕ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 210-5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΙΙΑ L L Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: <ΙΦ(ω», Α. Μεταξά 26, Αθήνα 106 81, βιβλίου», Λαοοάνη 9, τηλ. 210-237.463 Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: Μαρία Ιαχαριουδάκη Το διαβάζω οτον κυβερνοχώρο: http: mm.lranslalio.gr.

8Ζ

Ρένος-Παναγιώτης Ρώτας Ανέκδοτα από την κοινή ζωή

92

Αλέξης Ζήρας Ένας έντιμος αποσυνάγωγος

95

Κώστας Γεωργουσόπουλος 0 Ρώτας και η ερμηνεία της τραγωδίας

97

Θεόδωρος Γράμματός Η θεατρική απεικόνιση της ιστορίας στο έργο του Β. Ρώτα

1 0 2 Ανδρέας Καρακίταιος Η Αυγουλά και ο Βασίλης Ρώτας 1 0 6 θανάοης Βενέτης Εια την ποιητική του Β. Ρώτα 1 0 7 Γεώργιος Παπαντωνάκης Στοιχεία ανθρωπογεωγραφίας οτη διηγηματογραφία του Β. Ρώτα 111 Θανάσης Καραγιάννης θεματικές προοεγγίοεις και ιδεολογικές ανιχνεύσεις στα διηγήματα του Β. Ρώτα ΔΕΛ ΤΙΑ 1 1 6 Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό 1 2 3 Κ ρ ιτικο γ ρ α φ ία

Ε

Κ

Δ

Ο

Σ

Ε

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η

Ι

Σ

Π

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η

Α

Τ

Α

Κ

Η

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ

Το Παρτάλι «Η ε ρ ω τικ ή κ α ι π ο λ ιτικ ή σ υ νε ιδ η το π ο ίη σ η μ ια ς νέ α ς γ ε ν ιά ς στη Θ εσσ αλονίκη τη ς μ ε τ α ­ π ο λ ίτευ σ η ς» Λώρη Κ έζα Το ΒΗΜΑ. 01/04/2001

θεόδωρο5 Γρπγοριάδη$

Το Π α ρ τ ά λ ι

«Έ να συ γκλονιστικό ψ υ χο γ ρ α φ ικ ό θρίλερ τ α υ ­ τό χ ρ ο να κ α ι η ισ το ρ ία μ ια ς π ό λ η ς κα ι μ ια ς γ ε νιά ς π ο υ α κ ό μ α α να ζη τά το π ρ ό σ ω π ό τη ς στον κ α θ ρ έ π τ η κ α ί στον χ ρ ό ν ο » Ελένη Γκίκα Έθνος, 26/04/2001 « Ε κ ε ίνο ό μ ω ς, π ο υ δ ίν ε ι ιδια ίτε ρ η β α ρ ύ τη τα σ το έ ρ γο ε ίν α ι ίσ ω ς η ε π ιτυ χ η μ ένη π ρ ο σ π ά ­ θε ια το υ σ υ γ γ ρ α φ έ α το υ να προχω ρή σει σ ε μ ια α ν α το μ ία σ τη ν α νά γκ η τη ς μ ετ α μ ό ρ φ ω σ η ς » Τάκης Μ ενδράκος Αυγή, 05/2001 « Τ ο Π α ρ τά λι ε ίν α ι α ν α μ φ ιβ ό λ ω ς έ ν α ε ν δ ια ­ φ έ ρ ο ν κ α ι ιδ ια ίτ ε ρ α π ρ ω τό τυ π ο γ ι α τ α ελλη­ ν ικ ά δ εδ ο μ έν α β ιβ λ ίο » Β α γγέλη ς Χ ατζηβασ ιλείου,

Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, 15/06/2001 «Τ α θ έ μ α τ α το υ γέ ν ο υ ς, τ η ς τ α υ τ ό τ η τ α ς κ α ι τη ς μ ετ α μ φ ίε σ η ς στο ιχειώ νο υ ν « Τ ο Π α ρ τά λ ι» Β α γγέλη ς Α Θ ανασόπουλος Η Καθημερινή, .20/11/2001

V

I

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.3ί ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.3Ε ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ

ΠΑΤΑΚΗ

ΒΡΑΒΕΙΑ

Σωιήρης Δημητρίου

2002

«ΔΙΑΒΑΖΩ»

Βραβείο Διηγήματος____

ΗΒΡΑΔΥΠ0ΡΙΑΤ0ΥΚΑΛ0Υ1

ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΤ

Η βραδυπορία του καλού

Βραβείο Εφηβικού Βιβλίου

ΗΡΩ ΠΑΠΑΜΟΣΧΟΤ

Το χθες του έρωτα £ p m o r

·= 3

Βραβείο Παιδικού Βιβλίου

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΙ0ΤΣ0Σ

ΠαντελήςΚαλιότσος

Η «c*evT0v«

Η σφεντόνα του Δαβίδ

του Δαβίδ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

ΖΗΤΗΣΤΕ και αποστέλλονται ΔΩΡΕΑΝ ♦ Ο Νέος Τιμοκατάλογος τω ν Ε κδ όσ εώ ν μ α ς 2002, 4 2 χ ρ ό ν ια σ τη ν υ π η ρ ε σ ία το υ βιβλίου π ο ιό τη τα ς κ α ι το υ π ο λ ιτισ μ ο ύ , οχ. 8 ° σελ. 43.

♦ Το 32ο Βιβλιογραφικό Δελτίο με 2 .120 β ιβ λία νεοτέ ρ ω ν κ α ι σ ύ γ χ ρ ο νω ν εκδόσεω ν, οχ. 8 ° σελ. 83.

♦ Ο 7ος Βιβλιοσυλλέκτης με 2.488 π α λ α ιά σ π ά ν ια κ α ι δ υ σ ε ύ ρ ε τα β ιβ λία, π ε ρ ιο δ ικ ά κ α ι η μ ε ρ ο λ ό για , ελλ η νικά κ α ι ξένα, οχ. 8 ° σελ. 134.

Ο ι Ε κδ ό σ εις κ α ι το Β ιβ λιο πω λείο μ α ς σ υν εχίζο ν τα ς τη ν 4 2 χ ρ ο ν η ερ γ α σ ία το υ ς γ ια το β ιβλίο π ο ιό τη τα ς π ρ ο σ φ έ ρ ο υ ν τα κ τικ ή κ α ι υ π ε ύ θ υ ν η β ιβ λ ιο γρ α φ ικ ή ε νη μ έ ρ ω σ η κ α ι ε ξυ π η ρ έ τη σ η σ τον β ιβ λιόφ ιλο κ α ι σε κά θ ε β ιβ λιο θή κ η , με τις κ α λ ύ τε ρ ες τιμ ές.

Ε κ δ ό σ ε ις Π

απαδημ α

Προσφορά στον Πολιτιομό και την Παιδεία Ιπποκράιους 8 Αθήνα Τηλ.: 010 36.27.318 FAX: 010 36.10.271 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

ΑΠΟ ΤΟ

1960 ΣΤΗΝ ΟΔΟ

Ι

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Π Α Π Α Δ Η Μ Α

ΑΓΓΕΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ

«Βφλίαχ, χαλκογραφία

Με αγάπη και συνέπεια οι εκδόσεις Παπαδήμα εργάστηκαν ώστε όλο και περισσότεροι νέοι να γνωρίσουν την κλασική παιδεία και τον πολιτισμό. Οι προσπάθειες συνεχίζονται με ένα πλήρες και οργανωμένο βιβλιοπωλείο, με εκδόσεις ποιότητας και πάντα με τις καλύτερες τιμές.

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ 8 Α Θ Η Ν Α 1 0 6 7 9 , Τ Η Λ . 36 27 3 1 8 - 36 42 6 9 2

© κ δ ο ο κ ις

• ΚΩΑΕΤΤΗ 25,10677 Αθήνα, Τηλ: 010 3808720, Fax: 010 3808721 •e-mail: biblia@Kritiki.gr, website: www.Kritiki.gr

& ΡΙΤΙΚΗ

Η δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση ενός σπουδαίου έργου.

η

κλειστή ζωή

Η κλειστή ζωή του Στεργιόπουλου μουδωσε μια άρπα αισθππκή ικανοποίηση. Το βιβλίο του είναι ένα έργο πρωτότυπο, καλογραμμένο και πολύ ελληνικό. Είναι ο npcinos από tous v 0o u s , που p as δίνει τη μοναξιά, την πλήξη και τη μικρόχαρη ζωή m s επαρχία5 με τόσο άρπο και καλλιτεχνικό τρόπο. Στρατήε Μυριβήληε

Επιλογή από τα καλύτερα διηγήματα του Σπύρου Πλασκοβίτη.

Παιχνίδια m s ζωής και ms ruxns, φχωχογειτονιέ5 με το άρωμα m s eXm'6as, δρόμοι ανοιχτοί στο άγνωστο, άνθρωποι που δεν βαρέθηκαν να περιμένουν.

Π λ ΐ& ρ β ίτ η ς ΕΚΔ ΟΣΕΙΣ

ΚΕΔΡΟΣ

______________________________________________________________________w w w .kedros.gr I books@ kedros.gr ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΕΔΡΟΣ,

ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ

3 , ιο6

78 Α Θ Η Ν Α ,

τηλ.:

2103809712,

2103802007

m

ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ

ΜΑΡΙΟ ΒΑΡΓΚΑΣ ΓΙΟΣΑ

ΡΟΒΗΡΟΣ ΜΑΝΘΟΥΛΗΣ

Π ότε πήρα με την κάτω βόλτα;

Lilly’s Story

ΑΒΕΛΑΡΑΟ ΚΑΣΤΙΓΙΟ

ΡΕΝΕ ΖΙΡΑΡ

Ο δικα σ μ ένο ς

Ε θεώ ρ ου ν τον σ ατανάν ω ς αστραπήν...

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Διδότου 57,106 81 Αθήνα - Τηλ. 010 3804885 - Fax 010 3813065 e-mail: exandas@otenet.gr - http://www.exandasbooks.gr.

Οι ψηλές ξανθιές μυθιστόρημα μετάφραση: ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ Χωρίς να εγκαταλείπει τα παιγνίδια του με το λαϊκό μυθιστόρημα, ο Εσενόζ ασκεί τη δεξιοτεχνία του πάνω στην ίδια τη γλώσσα. Ό χι μόνο στις λέξεις και στις φρά­ σεις αλλά επίσης και στο θορυβώδες περιβάλλον που μας περιβάλλει και μας τρο­ φοδοτεί με οπτικοακουστικές και ψηφιακές παραστάσεις οι οποίες μας μεταφέρουν - ί ­ σως οριστικά- έξω από την πραγματικότητα.

Η αλλοτρίωση δεν είναι αυτή που γνωρίσαμε τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Απέκτησε καινούριο πρόσωπο. Είναι πια η ανώνυμη, συλλογική, ολοκληρωτική κυ­ ριαρχία πάνω στις συμπεριφορές μας, στις σκέψεις και τα αισθήματά μας. Ο Εσε­ νόζ διαρκώς αναζητά μια γλώσσα, κατ’ ανάγκη ανάλαφρη, εφευρετική, παράδοξη, που θα μας επιτρέψει να πάρουμε αποστάσεις από την τυραννία της μαζικής κουλτούρας.

Pierre Lepape, Le M onde

εκδόσεις Π Ο Λ ΙΣ

i

f

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Α Ρ Μ Ο Σ

a

*

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 Α Θ ΗΝ Α , τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439_________

Φ ρή ντριχ Χ α ίλντερλιν

ΠΟΙΗΜΑΤΑ Μεγάλη εκλογή σέ τρία μέρη Μ ΕΤΑ Φ ΡΑ ΣΗ

Δ .Θ .Γ κ ό τσ η

Ό Φρήντριχ Χαίλντερλιν παραμένοντας πάντοτε «ξένος» για την εποχή του και τούς συγχρόνους του, τελικά κατέρρευσε («χτυπημένος άπό τον ’Απόλλω­ να») λόγω τής τρομερής έντασης πού ανέπτυξε ή ποιη­ τική του βούληση. Χρειάστηκε να περάσει ένας σχεδόν αιώνας για να γίνει γνωστός στο ευρύτερο κοινό -μέ την έκδοση τοΰ συνολικού του έργου άπό τον Νόρμπερτ φόν Χέλλινγκρατ λίγο μετά τον Α ' Παγκόσμιο Πόλε­ μο- καί νά άναγνωρισθεΤ ή μεγαλοσύνη του. Σήμερα, όταν στην ’ίδια τη Γερμανία διαφιλονικεΤται ή αξία πολλών μεγάλων ονομάτων, π.χ. τοΰ ’ίδιου τοΰ Ρ. Μ. Ρίλκε, καί πέρα άπό τήν συμ­ βατική προβολή τοΰ εξυπνότατου καί πολυπράγμονα Γ καίτε ή τοΰ άπαράμιλλου τεχνίτη καί έπίμονου αισθητικού Σίλλερ, ό Φρήντριχ Χαίλντερλιν άναγνωρίζεται -τουλάχιστον άπό τούς ποιητές- σάν ή μεγαλύτερη ποιητική ιδιοφυία τής Γερμανίας.

CHRISTOPH MACZEWSKI

Η Κ ΙΝ Η Σ Η Τ Η Σ «ΖΩΗΣ» ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ Συμβολή ατό πρόβλημα τής παραδόσεως τής ’Ανατολικής Εκκλησίας Μ ΕΤΑΦΡΑΣΗ

CHRISTOPH MACZEWSKI

Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ «ΖΩΗΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Σνμβολή στό«ρόβληματής καραδόοίως 1% ’Ανατολικής Εκκλησίας

π . Γ εώ ρ γιο ς Μ ε τα λ λ η ν ό ς ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός

...Ή ερμηνευτική προσέγγιση τής ΖΩΗ Σ προσφέρει καί σέ μάς τούς 'Έλληνες - ’Ορθοδόξους τη δυνατότητα νά επιχειρήσουμε τήν πάντοτε άναγκαία αύτοκριτική καί επανεκτίμηση των πεπραγμένων τοΰ πρόσφατου παρελθόντος μας, άλλά καί τήν άναθεώρηση τακτικών καί στάσεων πού σφράγισαν τήν Ιστορική μας πορεία, σέ μιά διαλεκτική διαδικασία συνέχειας καί άσυνέχειας, παραδοσιακότητας καί συντηρητικότητας, άγιοπατερικής κοινωνικότητας καί εύσεβιστικοΰ άκτιβισμοΰ. Ό συγγραφέας γνώρισε τη ΖΩΗ όχι μόνο μέσα άπό τή βιβλιογραφία καί τίς διφορούμενες άπόψεις της, άλλά καί μέ τήν έλεύθερη χρήση τών ’Αρχείων τής ’Αδελφότητας καί τίς προ­ σωπικές έπαφές του μέ διακεκριμένα μέλη της, ως καί τούς φίλους καί έπικριτές της, άπό τούς χώρους τής "επίσημης” Εκκλησίας καί τής θεολογικής επιστήμης.

Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ για

α να γνώ σ τες

με α π α ιτ ή σ εις

Μ ετά τους «Εκτελεστές δίχω ς πρόσωπο», ο επιθεω ρητής Κ ουρτ Βαλάντερ καλείται να διαλευκάνει μ ια νέα υπόθεση: τη δολοφονία τω ν δύο καλοντυμένω ν αντρών που βρέθηκαν πάνω σε μια σχεδία στα παγωμένα νερά της θάλασσας.

Η No 1 αστυνομική σειρά σε όλη την Ευρώπη.

ΒΑΛΕΡΙΟ ΜΛΣΙΜΟ

Μανφρεντι β

ΧΙΜΑΙΡΑ Από το συγγραφέα των μπεστ σέλερ «Ο πύργος της μοναξιάς» και «Ο Φαραώ της Άμμου». Ένας αρχαιολόγος προσπαθεί να εξιχνιάσει το μυστήριο που κρύβει ένα αρχαίο άγαλμα από την εποχή των Ετρούσκων.

ΜΠΕΡΝΑΡΝΤ 01 ΚΑΒΑΛΑΡΗΔΕΣ Τ ης Σ κιάς

Ένα ατμοσφαιρικό ιστορικό μυθιστόρημα με τεράστια απήχηση στο εξωτερικό. Ο νεαρός Τόμας είναι ένας θαρραλέος τοξότης στο στρατό του βασιλιά Εδουάρδου Γ \ που εισβάλλει στη Γαλλία. Όταν θα ερω τευτεί μια Γαλλίδα χήρα, θα μπλεχτεί σε μια πολύ επικίνδυνη περιπέτεια...

Μια αγάπη μοναδική, που χάθηκε στη λάβα του ηφαιστείου της Σαντορίνης, αψηφά το χρόνο και ξαναζωντανεύει 3.000 χρόνια μετά. Από το συγγραφέα των μπεστ σέλερ «ΗΑιγυτττία» και «Το ζαφείρι του Θεού».

η{ Μαυρομιχάλη 1, 106 79 Αθήνα · Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Βιβλίου), 105 59 Αθήνα | Τηλ.:210 33 02 234-6 Fax.:210 33 02 098 · www.psichogios.gr Ε e-mail: psicho@otenet.gr

Κ

Υ

Κ

Λ

Ο

Φ

Ο

Ρ

ΑΙΜΙΛΙΑΣ ΚΟΝΙΔΑΡΗ - ΦΑΒΗ

Ο ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΟΣ ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΟΥ Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ»

Ε

Ι

Υ

Π

Ο

Ψ

ΓΙΑ Τ Α Β ΡΑ ΒΕΙΑ

Η

Φ

Ι

Α

2002 «ΔΙΑΒΑΖΩ»

Το διαβάζω ευχαριστεί θερμά ious xopnyous ins εκδήίίωσηε για την απονομή των

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΒΡΑΒΕΙΩΝ 2002

ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ε λ λ η ν ικ ό Φ ε σ τ ιβ ά λ

κ

λ

τ ω

Ενωση Σ υντακτών Π εριοδικού κ Η λεκτρονικού Τ υπου

π

στροφιλίά ious xopnyous επικοινωνώ:

ΠΟΛΙΣ

ιιοθ ή κη

^ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

IOUS

εκδοτικοί oiitous:

@ ΑΓ Κ Υ Ρ Α

-0-A \K L IIJ|N J-

G u M b r n M

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ

Ε λλη ν ικ ά ]

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Ε ξ ά μ ε τ ρ ο ς

ΕΞΑΝΤΑΣΕΚΔΟΤΙΚΗΑ.Ε.

Καλειδοσκόπιο

^

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

εκδόσεις

Ξ5

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Σ ΓΛΩΣΣΑΣ

φ Ip iiik H

Μ Ε Τ Α ΙΧ Μ ΙΟ

ΝΕΦΕΛΗ

| I Κ Α Ο Ζ Ε . Σ|

Φ 1ΕΚΔΟΣΕΙΣ 1

ε κ δ ό σ ε ις

liU J lir tim

Π Ο Λ ΙΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ - ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ

ΔΗ Μ . Ν . Π ΑΠ Α Δ Η Μ Α

Τ ό Ρ οΔ α Κ ιο

€Λ€ΥΘ€ΡΟΥΔΑΚΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ

τυπω θήτω

ΨΥΧΟΓΙΟΙ

& ΕΚ Δ Ο ΣΕ ΙΣ ΡΟ Ε Σ

m

5 3 ϋ ίΤ Α !

εΰ « π ί& τκ

Σπουδή

& ■ ■ ■

Ν( Π Α Τ Α Κ Η

Το μικρό ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ

^^Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ «—— ΩΚΕΔΝΙΔΑ

II25EES

Νίκος Χουλιαράς

Σοφία Γιαννάτου

Τ Ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥΥΠΝΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΠΕΤΑΜΑ

Τ ο Εργαστήριο του ύπνον είναι ένα

Μ ι κ ρ ά ευθυμογραφήματα, μονόλο-

α π ολα υσ τικ ό μ υθισ τόρημ α, με ένα

γοι-π ορ τρ έτα και καθημερινά στιγ­

υπόκω φο και υπονομευτικό χιούμορ

μ ιότυπ α α π ό τη ζωή τη ς «αόρατης

που το κάνει ν α μοιάζει με να ρ κοπέ­

πόλης» τη ς Χ αθήνας. Φ ω νές τυχαίες

διο.

στο πλήθος, ο Φ ώ της, ο Γιάννης, η

Ο Ν . Χ ουλιαράς μιλάει για τ α π ιο

Λ ίντα, ο Σλάβεκ, η Θ εοδοσ ία, και μια

αβ ά σ ταχτα - τα σκιερά και δύσκολα

σειρά χα ρακτήρες τη ς διπλανής π ό ρ ­

π ερ ά σ μα τα ετούτης τη ς ζω ής, με το ν

τα ς γίνονται ευδιάκριτοι για λίγο κα­

πιο απλό τρόπο: με το ν δικό του μο­

θώ ς ξεπροβάλλουν μέσα α π ό το νέ­

ναδικό τρ όπ ο υψώ νει τα π ιο ασήμα­

φ ο ς τη ς κα θημ ερινότητα ς, καθένας

ντα σ το ύψ ος τη ς αλήθειας τους, ενώ

χορεύοντας στο δικό του ρυθμό μες

τ α υ τ ό χ ρ ο ν α κ α τα φ έ ρ ν ε ι ν α κ ά νει οικεία υπόθεση τις π ιο εξωφρενικές

Α π ό τη συγγραφ έα του «Θ εραπεύο­

κα ταστάσεις.

στη πολυγλω σσία τη ς πρω τεύουσας. ν τα ς τη ν ...Αλισον Γκρέη».

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 · ΑΘΗΝΑ 10680 · ΤΗΛ. 010.3607.744 · FAX 010.3623.093 e-m ail: n e fe li-p @ o te n e t.g r · ww w: nefeli-books.gr

15/ 9/2002 14/ 10/2002 Ια εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που ματ, παραχώ­ ρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ' όλη την Ελλάδα, δη­ λώνοντας ο καθένας τους τεοοερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήοεις.

L Μ. ΜΕΙΜΑΡΙΔΗ Οι μάγισοες της Σμύρνης

καςτανιοτης

2. Σ. Κ0ΥΛ0ΓΛ0Υ Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρομείο 3. I. ΓΙΑΛΟΜ Όταν έκλαψε ο Νίτσε

αγρα

4. Ρ. ΓΑΛΑΝΑΚΗ Ο αιώνας των λαβυρίνθων 5. A. ΚΑΚΟΥΡΗ Ο χαρταετός

qkeaniaa

καςτανιοτης

εστία

6. Κ. ΚΑΡΑΤΖΑ Το μέλι έγινε κεντρί

μοντέρνοι καιροί

7. Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ Το τέλος του καλοκαιριού

qkeaniaa

Οι προκηρύξεις 1975-2002.Όλα τα κείμενα της οργάνωσης 17Ν 8.

Λ.ΑΙΒΑΝΗ Ενικός αριθμός Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση

ΚΕΔΡΟΣ

? . Α. ΝΤ.ΜΠΟΤΟΝ Πώς ο Προυοτ μπορεί ν' αλλάξει τη ζωή σου Α. ΠΑΠΑΑΑΚΗ Η βαρκάρισσα της χίμαιρας

10. Α. Π. ΒΕΡΕΡΝΤΕ Ο πίνακας της Φλάνδρας

πατακης

καλεντης

Π. ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία (Εισ.-μτφρ.-σχόλια Ν. Σκουτερόπουλος)

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή

κάκτος

καςτανιοτης

πόλις

πατακηι

ΚΕΔΡΟΣ

Κ. ΚΑΡΑΚΑΙΗΙ Αθηνά. Ευτυχώς που δεν γεννήθηκα όμορφη 11. Ε. ΑΚΡΙΤΑ Γεννήθηκα ξανθιά

ψυχογιοί

ΚΑΙΤΑΝΙΟΤΗΣ

I. ΚΑΠΑΝΤΑΗ Ποθητή. Χρόνια οαν τη φωτιά

καςτανιοτης

Τα ατοιχώ παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αθηνά-Κορυίαλλός Αριστοτέληξ-Αθήνα, Βαγιονάκηζ-Αθήνα, Αιάλογος-Βύρωνας, Αοκιμάκης-Ηράκλειο, Αωίώνη-ίιάηινα, Ειρμόξ-Αράμα, Ελευθερουίάκηξ-ΑΒήνα, ΕνΙοχώρα-ΑΒήνα, Εξαρχόπουλοζ-Αθή να, Εοτία-Αθψα, Ιαφειρίου-Νέα Αιόαια, θεωρία Ιάκυνθο^ Ιανόξ-θεοοαλονίκη, Κεντρί-θεοοαλονίκη, Κίντοφρωπί, Αέαχη του Βιβλίου-Αθήνα, libro-ABijva, Μαθε'-Καλλιθεα, Μιχαλάζ-Αθήνα, Μπεθάνηζ-Μεγαρα, Όμηροζ-Βόλος Πάπυροξ-Χίοζ, ΠατάκηζΑΰήνα, Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάζ, Πολιτεία-Αθήνα, Πλήθων-Πλατεία Αμερικής Το Αέντρο-Ρόίος, Φελούρηξ-Παλαιό Φάληρο, Ώρα-Τρίπολη

17

Στην εκδήλωση της απονομής των Λογοτεχνικών Βραβείων 2002 του δια­ βάζω μηνύματα έσ τειλα ν ο πρωθυπουργός κ. Κώστας Σημίτης, ο πρόε­ δρος της Νέας Δημοκρατίας κ. Κώστας Καραμανλής και ο υπουργός Παι­ δείας και Θρησκευμάτων κ. Πέτρος Ευθυμίου. Την εκδήλωση χαιρέτισε ο υπουργός Πολιτισμού κ. Ευάγγελος Βενιζέλος τονίζοντας την αξία του θεσμού των βραβεύσεων. Δημοσιεύουμε επίσης και τους χαιρετισμούς που εκφώνησαν οι χορηγοί των Λογοτεχνικών Βραβείων 2002 του διαβάζω.

18

ίναι μεγάλη η χαρά μου που, και φέτος, απευθύνω χαιρετισμό στην απονο­ μή των Λογοτεχνικών Βραβείων του περιοδικού διαβάζω. Σε μια εκδήλωση τιμής στους λογοτέχνες, τους δημιουργούς που μας οδηγούν στο σαγηνευτικό κόσμο της γραφής. Σε μια εκδήλωση ευγνωμοσύνης προς εκείνους που κρα­ τούν ζωντανή τη σπίθα της φαντασίας, της ευαισθησίας, της περιπέτειας. Τα Λογοτεχνικά Βραβεία του διαβάζω έχουν διαγράψει ήδη μια πολύχρονη δια­ δρομή. Σε ένα χώρο, το χώρο της λογοτεχνίας, που δε χωρά σε κατεστημένα σχήματα, σε μια κοινωνία, την ελληνική, που συχνά λοιδωρεί τους θεσμούς, σε μια εποχή, τη σύγχρονη, που επιμένει να προβάλλει την ισοπέδωση και την καχυποψία, τα βραβεία του διαβάζω άντεξαν στο χρόνο. Καθιερώθηκαν, ανα­ γνωρίστηκαν, έγιναν θεσμός. Υπό την έννοια αυτή, τα Λογοτεχνικά Βραβεία του διαβάζω αποτελούν κατάκτηση του πνευματικού μας κόσμου και υποδεικνύουν μια κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσει η ελληνική κοινωνία στη μακρά πορεία για την ωρίμανσή της. Τα Λογοτεχνικά Βραβεία του διαβάζω είναι όμως και για έναν ακόμα λόγο πο­ λύτιμα: μόλις ανακοινωθούν, προκαλούν συζητήσεις, διχογνωμίες, αντιπαρα­ θέσεις, διάλογο - και μάλιστα επί της ουσίας. Η αξιοπιστία τους οδηγεί τις κοινότη­ τες των λογοτεχνών να εκλεπτύνουν τα κριτικά τους εργαλεία, να κρίνουν εαυτούς και αλλήλους, να μιλήσουν για έργα, δημιουργία, κείμενα. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύουν την αξία της κριτικής: συμβάλλουν στη διάνοιξη ενός χώρου κριτικής α­ πόστασης, νηφάλιας ματιάς, ακριβοδίκαιης, ακόμη και όταν είναι παθιασμένη, κριτι­ κής. Με άλλα λόγια: συμβάλλουν στην αυτογνωσία των πνευματικών ανθρώπων, στην αυτογνωσία των αναγνωστών, άρα και, ευρύτερα, στην αυτογνωσία της κοι­ νωνίας μας. Αυτογνωσία που είναι απαραίτητη και για την ίδια τη δημιουργία αλλά και για τη ζωή όλων μας - αν θέλουμε να μην εξαντλείται στο ζην, τη διαβίωση, αλλά να πορεύεται προς την ευδαιμονία, το ευ ζην. Για τους λόγους αυτούς τα Λογοτεχνικά Βραβεία του διαβάζω είναι ήδη μέρος του πνευματικού μας τοπίου. Για τους λόγους αυτούς τα Λογοτεχνικά Βραβεία του δια­ βάζω μας αφορούν. Σας εύχομαι κάθε επιτυχία!

Ε

Κώστας Χημίτης Πρωθυπουργός

Κώστας Σημίτης

0 υπουργός Πολιτισμού κ. ίυόγγελος Βενιζελος στην ομιλία του πριν από την απονομή των Βραβείων

Ο

α ήθελα να προσθέσω πολύ λίγα λόγια στο μήνυμα του κυρίου πρωθυ­ πουργού, ζητώντας ταυτόχρονα συγγνώμη διότι μία ανειλημμένη υπο­ χρέωση μου επιβάλλει να αποχωρήσω πριν από το πέρας τη ς εκδήλωσης. Λυπάμαι επίσης επειδή οι σημερινές συνθήκες κυκλοφορίας στο κέντρο της Αθήνας δε θα επιτρέψουν σε αρκετούς φίλους του διαβάζω και φίλους του βι­ βλίου να βρίσκονται εδώ απόψε μαζί μας, στην πάντα φιλόξενη αίθουσα του Γαλλικού Ινστιτούτου. Είχα την ευκαιρία και άλλες χρονιές να αναφερθώ στην ιστορία και τη σημασία του περιοδικού διαβάζω, που είναι ίσως το πιο γνωστό στο ευρύ κοινό βιβλιολογικό περιοδικό. Θα θυμίσω επίσης τη σημασία που έ ­ χουν τα λογοτεχνικά περιοδικά και θα ήθελα ακόμα να συγχαρώ τον Ηρακλή Παπαλέξη και τη ν ομάδα του, καθώς και τις δύο Επιτροπές Κριτικών για την πρωτοβουλία τους να καθιερώσουν αυτό το θεσμό των Λογοτεχνικών Βραβεί­ ων που κινείται στο χώρο της κοινωνίας των πολιτών, παράλληλα με τα Κρα­ τικά Λογοτεχνικά Βραβεία. Είναι ένας θεσμός που μας επιτρέπει να δοκιμάζου-

19

με το θεσμό ίω ν λογοτεχνικών βραβείων γενικότερα μέσα από ένα παράλληλο σύστημα κρίσης. Χαίρομαι πραγματικά όταν διαπιστώνω πολύ μεγάλες συγκλίσεις, απόλυτες συμπτώσεις κάποιες φορές, στις επιλογές και στις κρίσεις, και αυτό είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό. Στο θεσμό των λογοτεχνικών βραβείων, είτε είναι κρατικά είτε είναι βραβεία που καθιερώνονται από ιδιωτικούς φορείς, νομίζω πως αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία δεν είναι τόσο η βράβευση ενός συγγραφέα, αλλά η συζήτηση που ηροκαλείται στην κοινωνία, στην κοινή γνώμη. Το ενδιαφέρον των αναγνωστών για το βιβλίο είναι μία πάρα πολύ σημαντική υπόθεση. Είναι προϋπόθεση για την ύπαρξη του βιβλίου στο μέτρο που αυτό είναι μια κοινωνική σχέση. Δεν μπορεί να υπάρχει μόνος του ένας συγγραφέας. Το βιβλίο χρειάζεται, πέρα από το συγγραφέα και τον εκδότη, ένα σύστημα διάθεσης και τον αναγνώστη. Θέλω λοιπόν να συγχαρώ εκ προοιμίου αυτούς που θα βραβευθούν, να ευχαριστήσω τον κύριο Παπαλέξη για την ευγενική του πρόσκληση, να ευχαριστήσω κι εγώ τα μέλη των Επιτροπών Κριτικών για τον κόπο τους και για τη γνώση τους και να ευχηθώ στο διαβάζω και στα Βραβεία του μακροημέρευση. Ευάγγελος Βενιζελος Υπουργός Πολιτισμού

φίλοι, Α γαπητοί Η φετινή έβδομη και συνεχής, από το 1996, απονομή των Λογοτεχνικών

Κώστας Καραμανλής

Βραβείων που γίνεται υπό την αιγίδα του περιοδικού διαβάζω και τη φροντίδα δύο εξαίρετων Επιτροπών Κριτικών, με υποχρεώνει πρώτα απ' όλα να σας συγχαρώ γι' αυτή την προσπάθειά σας. Η σημερινή εκδήλωση της απονομής βραβείων για τα λογοτεχνικά έργα του 2002, εμπλουτισμένη μάλιστα με την απονομή ενός ακόμη βραβείου, αυτό του Νεοελληνικού Δοκιμίου-Μελέτης, δεν είναι παρά η συνέχεια ενός καταξιωμένου πλέον θεσμού. Συμπαρίσταμαι ειλικρινά σε αυτή την πρωτοβουλία του περιοδικού σας που συμβάλλει ιδιαίτερα στην προώθηση της βιβλιοφιλίας, την αύξηση της ανα­ γνωσιμότητας, αλλά και την ενίσχυση του ενδιαφέροντος για τα δρώμενα στον ελληνικό λογοτεχνικό χώρο. Οι εκατοντάδες συγγραφείς που εργάζονται ακούραστα, μακριά από το θόρυβο της καθημερινής επικαιρότητας, αξίζουν με το παραπάνω την προσοχή και το θαυμασμό μας. Ειδικά στη σημερινή εποχή της κυριαρχίας της εικόνας, είναι απαραίτητο να θυμόμαστε ότι η λογοτεχνία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίδια τη ζωή. Από αυτήν πηγάζει, με αυτήν πορεύεται, γι' αυτήν υπάρχει και σ' αυτήν καταλήγει. Η ανάγνωση λογοτεχνικών έργων είναι και παραμένει μία συναρπαστική και ανα­ ντικατάστατη περιπέτεια που πραγματεύεται τη ζωή όπως είναι και όχι όπως φαί­ νεται. «Το μυστικό της ανθρώπινης ύπαρξης είναι να μη θέλει μονάχα να ζει, αλλά να ξέ­ ρει να ζει», έλεγε ο Ντοστογιέφσκι και οι εκδηλώσεις σαν τη σημερινή είναι βέβαιο ότι φωτίζουν όσο τίποτε άλλο την κατεύθυνση αυτή. Κώστας Καραμανλής Πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας

20

Τζον Μίλτον είχε πει ότι ένα καλό βιβλίο μοιάζει με το πολύτιμο αίμα ενός μεγάλου πνεύματος που έχει φυλαχτεί εκεί μέσα έτσι ώστε να αποθησαυριστεί σε μια ζωή πέρα από τη ζωή και προφανώς πέρα από τη δική του. Χαίρομαι που τα Λογοτεχνικά Βραβεία του περιοδικού διαβάζω φέρνουν κοντά στο αναγνωστικό κοινό τα καλά βιβλία, αυτά που αξίζουν το ενδιαφέρον και την προσοχή μας, δηλαδή εκείνα που δίκαια διεκδικούν μια μεγαλύτερη ζωή από τα εφήμερα και τα παροδικά, τα στιγμιαία και τα αποσπασματικά που μας κατακλύ­ ζουν. Πιστεύω ότι ο θεσμός αυτός καταξιώνει κάθε χρόνο έργα και συγγραφείς που ε ­ μπλουτίζουν πραγματικά την ελληνική λογοτεχνία και ευαισθητοποιείτο ευρύτε­ ρο κοινό απέναντι στο καλό βιβλίο, το βιβλίο που σκέφτεται για μας, το βιβλίο που ανοίγει νέους δρόμους, που «σπάζει την παγωμένη θάλασσα μέσα μας» ό ­ πως θα έλεγε ο Κάφκα. Συγχαίρω θερμά όλους τους συντελεστές της διοργάνωσης των Λογοτεχνικών Βραβείων 2002 καθώς επίσης και τους συγγραφείς όλων των βιβλίων που διακρίθηκαν, γι' αυτό το «άλλο βλέμμα» που αποτύπωσαν, το τόσο πολύτιμο και ουσιαστικό για τη ζωή, την κοινωνία και τον πολιτισμό μας.

Ο

Πέτρος Ευθυμίου

Πέτρος Ευθυμίου Υπουργός Εθνικής Παιδείας και θρησκευμάτων

α ήθελα να πω δυο λόγια με την ιδιότητα του αντιπροέδρου του Διοικητι­ κού Συμβουλίου του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου. Πριν από αυτό όμως, θα ή­ θελα να πω δυο λόγια με την ιδιότητα του αναννώστη και να σας διαβεβαιώσω ότι αισθάνομαι πολύ μεγάλη χαρά που βρίσκομαι απόψε σε μια γιορτή που ετοι­ μάζει χρόνια τώρα το περιοδικό διαβάζω. Επειδή μέσα στην αίθουσα υπάρχουν και άλλοι πολλοί που είδαν το διαβάζω να γεννιέται, να μεγαλώνει και να φτάνει στη σημερινή του αίγλη, οφείλουμε να θυμηθούμε τον άνθρωπο που λείπει, τον πάντα ευρηματικό, δραστήριο ιδρυτή του περιοδικού, Περικλή Αθανασόπουλο. Επίσης να θυμίσω ότι το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου εδώ και χρόνια χορηγεί το Βρα­ βείο Ποίησης, ενώ φέτος υιοθέτησε και το Βραβείο Δοκιμίου-Μελέτης, σε μια προσπάθεια ανοίγματος όχι μόνο στη λογοτεχνία αλλά και στις λεγάμενες αν­ θρωπιστικές σπουδές και στις επιστήμες του ανθρώπου. Γεγονός που μέχρι στιγ­ μής έχει εκφραστεί και με την από χρόνια συμμετοχή, και καθ' όλα επιτυχημένη εκπροσώπησή μας πέρσι, στη Φρανκφούρτη και με το χώρο που διεκδικούν οι ε ­ πιστήμες του ανθρώπου στο ανανεωμένο περιοδικό Ithaca που εκδίδει το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου και, κυρίως, με την ενίσχυση των εκδοτικών οίκων για να φέρουν στη γλώσσα μας είτε ξένα βιβλία, βασικά και θεμελιώδη των επιστημών του ανθρώ­ που, είτε να προκαλέσουν τους Έλληνες στοχαστές και διανοητές να ετοιμάσουν τα δικά τους βιβλία. Εύχομαι η εκδοτική χρονιά που αρχίζει να δώσει πολλά βιβλία στις επιστήμες του αν­ θρώπου, και πεζογραφία καλή και ποίηση καλή, και θα ήθελα από εδώ να συγχαρώ όλους όσοι θα βραβευθούν από το διαβάζω απόψε.

Ο

Δημήτρης Δασκαλόπουλος Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. του ΕΚΕΒΙ

21

ηρώντας τις υποσχέσεις που έδωσε πέρσι και διατηρώντας τις ίδιες αρχές που πάλι πέρσι, για πρώτη φορά μετέχοντας, είχε εκφράσει, το Ελληνικό Φε­ στιβάλ είναι και φέτος εδώ, σε αυτή τη γιορτή του διαβάζω, σε αυτή την έβδομη συνεχή χρονιά ενός θεσμού, ο οποίος με την απήχηση και την καταξίωση που κέρ­ δισε έχει προσμετρηθεί στα κορυφαία πνευματικά γεγονότα του τόπου μας.

0 πρόεδρος και τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου είμαστε πεπεισμένοι πως οι τιμές στον πολιτισμό μπορούν να συντελεστούν μέσα από τη γόνιμη συνεργασία οργανισμών, φορέων, θεσμών που μοιράζονται τα ίδια οράματα. Ως οργανισμός που υπηρετεί τις τέχνες της μουσικής, του θεάτρου και του χορού, κυρίως με το Φεστιβάλ Αθηνών, το Φεστιβάλ Επιδαύρου και το Μουσικό Ιούλιο, μ' αυτή τη συμ­ βολική κίνηση της υιοθεσίας ενός εκ των βραβείων, του Βραβείου Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου, αγκαλιάζουμε μια ακόμα τέχνη ύψιστης σημασίας για τον άνθρωπο, την τέχνη της γραφής. Και στεκόμαστε με ιδιαίτερη εκτίμηση και τιμή μπροστά σε όλους τους Έλληνες λογοτέχνες. Τέτοιες εκδηλώσεις μάς δίνουν τη δυνατότητα να τονίσουμε ότι πρέπει να βαδίζουμε μαζί, φορείς και δημιουργοί, τους δρόμους εκείνους που καταδεικνύουν και αναδεικνύουν το σύγχρονο πρόσωπο του ελληνικού πολιτισμού, θα είμαστε και του χρόνου εδώ. Εκφράζουμε τα συγχαρητήριά μας προς το διαβάζω και προς όλους τους λογοτέχνες που τιμήθηκαν και τίμησαν τα Βραβεία με το δημιουργικό τους έργο.

Τ

Γιώργος Δαμ. Βου\γαράκης

Γιώργος Δαμ. Βουλγαράκης Αντιπρόεδρος Ελληνικού Φεστιβάλ

α ήθελα να σας θυμίσω συνοπτικά τη δράση του Κώστα Κυριαζή, το όνομα του οποίου φέρει το Διεθνές Κέντρο «Κώστας Δ. Κυριαζής», που ιδρύθηκε από τη γυ­ ναίκα του Άρτεμη Κυριαζή και το γιο του, τον καθηγητή Νίκο Κυριαζή.

0 Κώστας Κυριαζής ήταν ιδιοκτήτης και εκδότης της εφημερίδας Έθνος και είπε το πρώτο «όχι» στους Γερμανούς σε ηλικία 20 ετών κλείνοντας την εφημερίδα για να μην εκδοθεί κάτω από λογοκρισία στην κατοχή. Το δεύτερο «όχι» το είπε το 1970 κάνοντας με την εφημερίδα αγώνα με άρθρα και άλλα δημοσιεύματα εναντίον της χούντας και υπέρ της δημοκρατίας. Η δικτατορία τον προειδοποίησε πως αν δε σταματήσει θα έκλειναν την εφημερίδα και, όταν ο Κώστας Κυριαζής δεν πτοήθηκε, πέρασε στρατοδικείο, καταδικάστηκε σε τέσσερα χρόνια φυλακή και βαρύτατα χρηματικά ποσά και το κλείσιμο της εφημερίδας. Υπήρξε επίσης ο μακροβιότερος πρόεδρος του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού. Πολύ σημαντική είναι όμως η προσφορά του στα Γράμματα. Έγραψε δεκατρία ι­ στορικά μυθιστορήματα (στις εκδόσεις της «Εστίας») όπου προσπάθησε να ανα­ βιώσει το Βυζάντιο, ανατρέχοντας στις ιστορικές πηγές και με απόλυτο σεβασμό στην ιστορία, τα οποία έχουν και σήμερα, έντεκα χρόνια μετά το θάνατό του, με­ γάλη επιτυχία, σημειώνοντας αλλεπάλληλες εκδόσεις. Για την προσφορά του αυ­ τή τιμήθηκε δύο φορές με το Βραβείο της Ακαδημίας, με το Α' Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος και το Διεθνές La Sponta. Το ΔΚΚΚ διοργανώνει επιστημονικά συνέδρια και δίνει χρηματικά βραβεία για κοινωφε­ λείς σκοπούς και σε δημοσιογράφους. Έτσι, με μεγάλη ικανοποίηση και χαρά το ΔΚΚΚΚ έγινε σήμερα χορηγός ενός από τα Λο-

Ο

Νίκος Κνριαζής

22

γοτεχνικά Βραβεία του διαβάζω, που τόσο έχει συνεισφέρει στην ελληνική λογο­ τεχνία, έργο και στόχο που θα επικροτούσε αμέριστα ο Κώστας Κυριαζής. Νίκος Κ υριαζής Δ ιεθνές κέντρο «Κώστας Κυριαζής»

αξία των Λογοτεχνικών Βραβείων του περιοδικού διαβάζω επιβεβαιώνεται κά­ θε χρόνο όχι μόνο με τη βράβευση των ίδιων των βιβλίων αλλά και από την α­ νταπόκριση, την αποδοχή που γνωρίζουν τα βραβευμένα από το διαβάζω βιβλία. Η ΠΟΕΒ, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Εκδοτών Βιβλιοχαρτοπωλών, στηρίζει αυτό το θε­ σμό και ενισχύει τις επιβραβεύσεις των Επιτροπών Κριτικών, θέλω να συγχαρώ ό­ λους τους συγγραφείς που πήραν μέρος φέτος, και ειδικά τους διακριθέντες. θα ή­ θελα επίσης να συγχαρώ όλους τους παράγοντες του περιοδικού που με τόση γνώση και με τόση υπευθυνότητα μας δίνουν αυτό το αποτέλεσμα. Ευχαριστώ.

Η

Βααίλης Λλιξανίρής

Βασίλης Αλεξανδρής Αντιπ ρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοχαρτοπωλών

ίμαστε και εμείς εδώ, στην εκδήλωση του περιοδικού διαβάζω, αν και δε θα μπορούσα ποτέ να συγκρίνω τη δημοσιογραφία με τη λογοτεχνία, παρότι σημαντικοί λογοτέχνες υπηρέτησαν τη δημοσιογραφία. Ωστόσο, μοιραζόμαστε όλοι ένα κοινό πεδίο: της γραφής και της ανάγνωσης και έχουμε το χρέος να το υπερασπίσουμε, όχι τόσο από την επιθετικότητα της τηλεοπτικής εικόνας, όπως έχουμε συνηθίσει να λέμε, όσο από τη γοητεία του άναρθρου λόγου. Με αυτή τη σκέψη η Ένωση Συντακτών Περιοδικού και Ηλεκτρονικού Τύπου μετέχει ως χορηγός σε αυτό το θεσμό που το περιοδικό διαβάζω και οι άνθρωποί του έχουν καταξιώσει, πιστεύοντας ότι υπηρετούμε αυτό το στόχο κατά το μέτρο των δυ­ νατοτήτων μας και συμβάλλουμε προς αυτή την κατεύθυνση. Σας ευχαριστώ.

Ε

Μ π ά μ π η ς(cu p γούλας Μ έλος του Δ.Σ. της Ένωσης Συντακτών Περιοδικού και Ηλεκτρονικού Τύπου Μπάμπης Γεωργούλας

23

γρ άφ ει ο Π Α Ν Ο Σ Φ ΙΛ ΙΠ Π Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Τζιανπαολο Πρόνι ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗ ΑΖΙΑ

Μ τφρ.:Α ηω νία Τοίτοοβιτς-Ράηιν Αθήνα, Κέδρος, 2002

24

Η επιστημονική φαντασία στις μέρες μας έχει αρχίσει να μετασχηματίζεται, έχοντας περάσει την παιδική της ηλικία, την επανάστασή της και μετά την καθιέρωσή της. Αν στο ξεκίνημά της ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με άλλους κόσμους ή με την ανθρώπινη κοινωνία όπως την οραματίζονταν οι συγγραφείς στο απώτερο μέλλον, σήμερα υπάρχουν όλο και περισσότερα μυθιστορήματα που περιγράφουν είτε το πολύ κοντινό μέλλον είτε ακόμα και την ανθρώπινη κοινωνία στη σημερινή εποχή, με την προσθήκη φαντα­ στικών επιστημονικών ανακαλύψεων και εφαρμογών. Καθώς η ανθρώπινη κοινωνία πέρασε πλέον σε μια φάση «τεχνολογικού πολιτισμού», οι τεχνο­ λογικές καινοτομίες θεωρούνται φυσιολογική εξέλιξη που μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή. Και το αντικείμενο της επιστημονικής φαντασίας, που - μ ε ­ ταξύ άλλω ν- προσπαθεί να προβλέψει τις κοινωνικές εξελίξεις με βάση τις αντίστοιχες τεχνολογικές, έχει επεκταθεί χρονικά προς τα πίσω, ξεκινώντας από τη σημερινή εποχή. Το συγκεκριμένο βιβλίο, το πρώτο του Ιταλού συγγραφέα, το οποίο ασχολείται επαγγελματικά με την έρευνα στον τομέα της μαζικής επικοινωνίας, είναι ουσιαστικά μια αστυνομική ιστορία με στοιχεία επιστημονικής φαντα­ σίας, που διαδραματίζεται στη σύγχρονη Αμερική. Σ' ένα κολέγιο στην Καλιφόρνια κατασκευάζεται επιτέλους ο πρώτος υπολογιστής που ανταποκρίνεται στον ορισμό της τεχνητής νοημοσύνης, έχοντας τη δυνατότητα όχι μόνο να εκτελεί εντολές και προγράμματα, αλλά και να μαθαίνει, να δημιουργεί, να παίρνει πρωτοβουλίες και γενικά να έχει μία πλήρη αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Και ξαφνικά ο υπολογιστής εξαφανίζεται και την αποστολή της ανεύρεσής του αναλαμβάνει ένας ντετέκτιβ, ειδικός στα αδικήματα στο χώ­ ρο της πληροφορικής. Χωρίς να έχει μεγάλες ανατροπές και απρόβλεπτο τέλος, το βιβλίο διαβάζε­ ται εύκολα και με ενδιαφέρον, καταφέρνοντας να κινήσει την περιέργεια του αναγνώστη για τη ν αναζήτηση του κεντρικού ήρωα, αλλά και για την ταυτότητα και τα κίνητρα του ενόχου της κλοπής. Ταυτόχρονα, η σκιαγρά­ φηση των δευτερεύοντων χαρακτήρων, που διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους σε συμπεριφορά, κίνητρα και συναισθήματα, έχει επίσης το δικό της ενδιαφέρον, δείχνοντας πόσο λανθασμένη είναι η αντίληψη ότι οι άνθρωποι που ασχολούνται με την έρευνα για τους υπολογιστές και την τεχνολογία γενικότερα είναι «μονόχνοτοι» και «τυποποιημένοι». Ενδιαφέρον έχει επίσης η αισιόδοξη αντιμετώπιση του θέματος της τεχνητής νοημοσύνης από το συγγραφέα, σε αντίθεση με την καταστροφολογία με την οποία αυτό συν­ δέεται συχνά στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο. Θα ήταν υπερβολικό να εξάρει κανείς τη λογοτεχνική αξία αυτού του βιβλί­ ου, αφού το γράψιμο είναι αρκετά επίπεδο, από την άλλη πλευρά όμως δια­ βάζεται εύκολα, γρήγορα και ευχάριστα, και απευθύνεται σε όλους και όχι μόνο στους φίλους της επιστημονικής φαντασίας. Πρόκειται περισσότερο για ένα βιβλίο για να περνάει ευχάριστα η ώρα παρά για κάτι που θα προ­ βληματίσει ή θα συναρπάσει.

JAMES N. FREY ΠΩΣ ΝΑ ΓΡΑΨΕΤΕ ΕΝΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΚΑΛΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ «Επιτέλους! Ένα πραγματικά καλό βι­ βλίο για το πώς να γράψεις ένα μυθι­

JAMES Ν. FREY

στόρημα. Πρακτικό, απλό, με χιούμορ και γνώση. Αυτό το βιβλίο είναι η δική

συμβουλή».

Irma Ruth Walker, συγγραφέας

μ

πραγματικά

«Δύο βιβλία έχω δίπλα στον υπολογι­ στή μου όταν γράφω: το λεξικό μου και αυτό το Βιβλίο του James Ν. Frey. Αν έπρεπε να επιλέξω ένα από τα

“ αΠό μυθιστόρημα

δύο, 8α διάλεγα το «Πώς να γράψετε ένα πραγματικά καλό μυθιστόρημα».

J. Τ. Morrow, συγγραφέας

u, _

ΠΟυ ΥΡόφετε

Ρ€ πρακτικές συμβουλές, oSnykc «°'ηαραδείγματα

«Υπέροχο! Το βιβλίο που κάδε συγ­

^

γραφέας πρέπει να έχει δίπλα στη γραφομηχανή του. Γραμμένο με χιού­

a l o n g s i d e ^ c ^ V^ ^ ’"

b o T T n ^ rP u

μορ, δεν είναι μόνο πολύ χρήσιμο αλ­ λά και ευχάριστο στην ανάγνωση».

J e some mossy rock-didr

f

k

^ Cedy bulk i-

Alla Crone, συγγραφέας

Π ερ ιο δ ικ ό κα ι ε κ δ ό σ ε ις

Α Ν Α Τ Ο Λ ΙΚ Ο Σ

Αποστολοπούλου 64, 152 31 Χαλάνδρι, Τηλ: 010.6775.147, e-mail: aptl2@ath.forthnet.gr

jrJ

Πώ$ναγράψετε ένα

μου επιλογή όταν αναζητώ κάποια

απ ό τ ο ν Α Λ Ε Ξ Η Ζ Η Ρ Α

Ο Γούντι ΆΧεν και η αντιστροφή του διανοούμενου

flAPFMRATIKA

Β

26

γαίνοντας από το Παίζοντας στα τυφλά, την πρόσφατη κωμωδία του Γούντι Μ ε ν , πρόσεξα το σχόλιο μιας κοπέλας από τη διπλανή παρέα: «Είδες που δ εν υπήρχαν στην αίθουσα νέα παιδιά;» Και ξαφνικά συνει­ δητοποίησα ότι, πράγματι, οι νεαροί θεατές είναι εδώ και κάμποσο καιρό μειο­ ψηφία στα έργα του Άλεν. Όχι μόνο γιατί απλώς φτιάχνει σενάρια και διαλέγει ηθοποιούς που συμβαδίζουν και εκφ ράζουν ορισμένες γενιές θεα τώ ν - ας πούμε τω ν σαραντάρηδων και πάνω. Αλλά και γιατί οι διάλογοι, οι νοοτροπίες, τα αστεία, τα λογοπαίγνια και τα γούστα που περνούν μέσα από τη φιλμική γραφή α υτού το υ εμ β λη μ α τικού σ κηνοθέτη και ηθοποιού υπακούουν σε συγκεκριμένους ιδεολογικούς κώδικες, περιλαμβάνουν ένα πλήθος αναφορών στον κινηματογράφο και στη λογοτεχνία του '60 και του 7 0 και, μοιραία, δεν προσλαμβάνονται εύκολα από ένα νεότερο κοινό, μαθημένο ήδη από τις χολιγουντιανές υπερπαραγωγές να μη στέκεται κριτικά απέναντι στην εικόνα. Μ' αυτούς τους περίεργους συνειρμούς, όπου από κάτι το φαινομενικά ξεκάρ­ φωτο έρχεσαι σε κάτι άλλο που σε απασχολεί έντονα, σκέφτηκα ότι οι διανο­ ούμενοι, όπως τους εννοώ εγώ, ως άτομα αδέσμευτα από κομματικές παρωπί­ δες και σκεπτόμενα κατά τεκμήριο αντισυμβατικά, μοιάζουν αρκετά με το «πε­ ριβάλλον» που φαντάζεται και πολιορκεί κάθε φορά στις αναπαραστάσεις του ο Γούντι Άλεν. Και το ύ το ανεξάρτητα από το αν περιλαμβάνονται, ακόμα και γελοιογραφικά, ως χαρακτήρες τω ν κωμωδιών του ή αν αποτελούν το μεγα­ λ ύ τερ ο μέρος ενός διεθνούς κοινού που συρρέει στις σκοτεινές αίθουσες, θεωρώντας τις ιστορίες α υτές ως λοξές και ειρωνικές ματιές πάνω στην τρ έ ­ χουσα πραγματικότητα. Ή, ά λλ ες φορές, εξυψ ώ νοντάς τ ε ς σε ιστορίες που παίζουν πάντοτε δημιουργικά πάνω στο θέμα τη ς προσπάθειας αυτών που θέλουν να εντά ξουν το παράδοξο, διευρύνοντας το περιθώριο τω ν ανοχών της κοινωνίας. Έτσι ή α λλιώ ς, π ο λλές από τις τα ινίες του Γούντι Ά λεν, από τις α μίμητες Μπανάνες ως σήμερα, έγιναν ψυχολογικοί καθρέφ τες για περισσότερες της μιας γενιές διανοουμένων, λειτουργώντας λυτρωτικά είτε προβάλλοντας περι­ παικτικά τα σεξουαλικά το υ ς α διέξοδα είτε διακω μω δώ ντας τις πόζες, τις εμμονές και τις ανασφάλειές τους είτε παρωδώντας, και μάλιστα ανελέητα, τις δυσκολίες τους να περάσουν από ιδεατά πολιτικά συστήματα στις δημοκρατίες

τη ς αγοράς ε ίτε , τέ λ ο ς , υπ ερτο νίζο ντα ς τη ν αμηχανία τους όταν χρειάζεται να περάσουν από την υπεροψία του σκοτεινού jargon τω ν «λογίων» σε μια πιο γ ειω μένη στην καθημερινότητα γλώσσα. Βέβαια, για να είμαστε ακριβέ­ στεροι, στις ταινίες α υτές παρακολουθούμε τη διακωμώδηση ενός ολόκληρου συστήματος αξιών, στο μηχανισμό του οποίου εντάσσεται και ο διανοούμενος, είτε ως συγ­ γραφέας είτε ως σκηνοθέτης είτε ως δημοσιογράφος είτε ως πανεπιστημιακός. Διακωμώδηση που ο ύ τε σ τέκετα ι επιφυλακτικά, όπως πολλές περισπούδαστες κοινωνιολο­ γικές αναλύσεις, βλέπ ο ντας το διανο ο ύ μ ενο απ όλυτα εξα ρτημένο από τις εκάστοτε παλινωδίες τω ν κομμάτων της Αριστερός. Ούτε τον συνδέει αιτιοκρατικά με την καθί­ ζηση και τη διάλυση τη ς ε ξ α να τολώ ν α υτοκρατορίας. Ούτε α παιτεί σώνει και καλό τη ν ηθική το υ σ τράτευση στην αναζήτηση τη ς υποτίθεται μιας και μόνης αλήθειας. Ούτε, όμως, και προσπαθεί να δικαιολογήσει εκείνους που κάποτε υπεράσπιζαν τη ν ελ ε ύ θ ε ρ η κριτική ακέφη ενώ τώ ρα έχουν μ ετατραπ εί σε ιδεολογικούς «λιπαντές» τη ς πολιτικής καθεστηκυίας τάξης. Σαρκάζει και αυτοσαρκάζεται. Τελικά αναρωτιέμαι, μάλλον μελαγχολικά, μήπως ο τύπος το υ διανοούμενου που περνάει από τα φιλμ το υ Γούντι Άλεν είναι πλησιέστερος στην ανθρώπινη εικόνα που λίγο πολύ έχουμε οι περισσότεροι γι' αυτόν και μήπως αυτός ο τύπος με τους χίλιους τόσους κόμπους έχει περισσότερες δ υ ν α τό τη τες να επιβιώσει και να κερδίσει τις ν εό τερ ες ηλικίες από τον τύπο του διανοούμενου που η πολιτική μυθολογία θ έ λ ε ι ά τεγκτο , α διάφ θορο και δ ε μ έν ο μοιρολατρικά με κάποια ουτοπία. □

27

φ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ «τορβάς τόπος

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1941-1945 Κατοχή - Δεκεμβριανά

Δ. ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ Το ΚΚΕ. Στα εργαστήρια Το δικαστήριο από την πρωτό- ΕΠΙΣΗΜΑ ΚΕΙΜΕΝΑ κατασκευής πολέμων γονή κοινωνία στην αταξική Τόμος 9ος, 1961-1967

Θ. ΠΟΛΓΓΟΠΟΥΛΟΣ Το τελευταίο σιωπητήριο Σελίδες του αγώνα

Δ. ΜΟΛΛΑΣ Λ. ΖΑΜΟΪΣΚΙ Ο Καραγκιόζης μας Τα κρυφά ελατήρια της διεθνούς τρομοκρατίας ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ

I. ΕΡΕΝΜΠΟΥΡΓΚ Το χρονικό της αντρειοσύνης

Α. ΧΑΡΙΣΗΣ Θρησκεία και πολιτική στην Ελλάδα

Τ. ΖΟΜΠΟΛΑΣ «Εξ οικείου σφάλματος»

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 0103820835,0103823649, Fax: 0103813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 0103829835,0103808132, Fax: 0103829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 0103829835,0103808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 0310283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 0651038090

Κείμενα που γράφονται με αφορμή ενα βιβλίο

γρ άφ ει ο Β Α Γ Γ Ε Λ Η Σ Π Α Ν Τ Α Ζ Η Σ

ΕΘΝΙΚΗ ΜΕΝ, ΠΑΡΑΝΟΙΑ ΔΕ*

ια απλή περιόδευση στην Έκθεση Βιβλίου αρκεί για να καταστήσει σαφές ότι βρισκόμαστε μπροστά σε έναν ασύδοτο πλειοδοτικό διαγωνισμό, που έχει φτάσει σε όρια πυρετικού παροξυσμού: δεκάδες περιοδικά, εκατο­ ντάδες συγγραφείς, χιλιάδες άρθρα και βιβλία έχουν αποδυθεί σε μια «ευγενή άμιλλα» για το ποιος θα αναγνωρίσει το μεγαλύτερο και λαμπρότερο παρελθόν στον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική γλώσσα, ποιος θα αποδώ­ σει τα πιο απίθανα κατορθώματα στο αρχαίο ελληνικό πνεύμα, ποιος θα εντοπί­ σει και θα αποκαλύψει τον πιο δαιμόνιο συνωμότη που διαρκώς βυσσοδομεί ε ­ ναντίον του. Η ελληνική γλώσσα είναι η αρχαιότερη, η τελειότερη απ' όλες, ανώτερης προέ­ λευσης, καμωμένη στη βάση ενός μυστικού μαθηματικού κώδικα - πρώτα έμα­ θαν άραγε ανώτερα μαθηματικά και μετά μίλησαν οι αρχαίοι πρόγονοί μας;! «Πα­ ραμένει αναλλοίω τη εδώ και 20.000 χρόνια», λέει ο ένας. «Τι;» αντιτείνει ο άλ­ λος, «αυτά τα λένε οι ανθέλληνες. Τουλάχιστον 30.000 ετώ ν είναι η ελληνική γλώσσα». «Μόνο τριάντα;» πετάγεται πλειοδοτώντας ο άλλος. «50.000 ετώ ν εί­ ναι και βάλε». Και γιατί να μη βάλουν; Από την τσέπη τους θα τα πληρώσουν; Αφού δε μας κοστίζει τίποτε, γιατί να μη μιλάει ελληνικά -έστω για να γιουχάρει το υ ς «τουρκοηίθηκους» και «βουλγαροπίθηκους» τη ς ευρύτερ ης περιοχής- ο «ελλαδοπίθηκος» τω ν Πετραλώνων; Πηγαίνοντας βέβαια πολύ πίσω ανακύπτει άλλο ερώτημα: οι αρχαίοι Έλληνες ή­ ταν οι πρώτοι πίθηκοι που ανελίχθηκαν σε ανθρώπους ή οι πρώτοι άνθρωποι που προήλθαν από θεϊκό οπέρμα; Εδώ, έστω κι αν ψυχικά και ιδεολογικά αισθά­ νονται πολύ κοντά, οι «ελληνολάτρες» συγγραφείς μας χωρίς να το συνειδητο­ ποιούν διαλέγουν δύο διαφορετικούς δρόμους που τους απομακρύνουν ολοένα

Μ

* Κατά τ ο «αυτό είναι εθνική μεν, προδοσία δε».

29

και περισσότερο όσο βαδίζουν προς το παρελθόν. Οι μισοί είναι αναγκασμένοι να αναζητήσουν τις προγονι­ κές μας ρίζες στις ρίζες ή έστω στα κλαδιά τω ν δ έ­ ντρων, οι άλλοι στους ουρανούς. Σύμφωνα με κάποιους μάλιστα, που παίρνουν γραπτό όρκο γι' α υ τό , το σπέρμα τω ν Ελλήνων έφτασε με ειδική αεροστεγή α­ ποστολή σε κάψουλες Οπό το διάστημα, από τον Σεί­ ριο ή κάποιο άλλο ουράνιο σώμα. Όσο κι αν διαφωνούν πάντως για την απώτερη κατα­ γωγή, σε ένα είναι σύμφωνοι: ο ελληνισμός βρίσκεται στο κέντρο μιας -σιωνιστικής μάλλον- δαιμονικής συ­ νωμοσίας, που απεργάζεται την εξαφάνισή του. Ευτυ­ χώς, όμως, μας βεβαιώ νουν οι Δονκιχώτες-Ακρίτες, «έχουσιν γνώσιν οι φύλακες»! Απέναντι σε όλους τους καταχθόνιους συνωμότες, όσο γιγάντιους και παντο­ δύναμους και να το υ ς ζωγραφίζει η εθνολάγνα και τρομολάγνα πένα τους, υπάρχουν εκείνοι που την κρί­ σιμη στιγμή θα σηκώνουν το τεράστιο ανάστημά τους, και στην επικείμενη Μεγάλη Αναμέτρηση (συνήθως σιωνισμού-ελληνισμού) θα δώσουν την Τελική Λύση: είναι η περίφημη «Ομάδα Έψιλον». Είναι απίθανο το τι παραληρήματα -πόσο ατελείωτα και πόσο «τεκμηριω­ μένα»- μπορεί να βγάλει κανείς από ένα φθόγγο και μόνο: από το «ει το εν Δελφοίς»! Βιβλία επί βιβλίων, παρατηρήσεις επί παρατηρήσεων, σχόλια επί σχο­ λίων, διαφωνίες επί διαφωνιών γύρω από ένα φάντα­ σμα ή, στην καλύτερη περίπτωση, μια παρέα φαντα­ σμάτων. Και στο φόντο αυτής τη ς γραφοδιάρροιας, μία γη κούφια ή διατρυπημένη από στοές, όπου μάχο­ νται για το μ έλλο ν το υ πολιτισμού μας οι δυνάμεις το υ Καλού και το υ Κακού τη ν ώρα που οι αλα φροΐσκιωτοι συγγραφείς μας, δίκην αυτηκόων πολεμι­ κών ανταποκριτών, αφουγκράζονται και καταγράφουν τις κινήσεις, τις μυστικές φωνές και τις κλαγγές τω ν ό­ πλων, ενώ εμείς οι υπόλοιποι αφελείς κοιμόμαστε α­ νυποψίαστοι τον ύπνο του δικαίου! Το θέμα είναι, μπο­ ρούμε να κοιμόμαστε ακόμη ήσυχοι; Μήπως η κατά­ σταση έχει ξεπεράσει το επίπεδο του γραφικού και αγγίζει εκείνο του επικινδύνου; Αν το φαινόμενο περιοριζόταν στους «συγγραφείς», δε θα ήταν ίσως και τόσο ανησυχητικό. 0 συμπαθής κλάδος δ ε στερείται πνευματικών ιδιομορφιών. Το πρόβλημα είναι πως όλος αυτός ο σωρός τω ν ε ν τύ ­ πων έχει ευρύ και φανατικό αναγνωστικό κοινό. Έχει κερδίσει ζώνες λόγου σε «σοβαρούς» ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς με μεγάλη ακροαματικό­ τητα. Πρόκειται, λοιπόν, για μια μορφή μαζικής παθο­ λογίας, που θα έπρεπε να προσεχτεί περισσότερο. Το φαινόμενο καλύπτει μία μεγάλη μερίδα της «εγγράματης» ελληνικής κοινωνίας. Καθώς μάλιστα οι πνευ­

30

ματικοί μας μέντορες το προσπερνούν κάνοντας πως δεν υπάρχει, του επιτρέπουν σταδιακά να εισχωρεί και στους πανεπιστημιακούς χώρους, πολιορκώντας και εκμαυλίζοντας όχι μόνο τον ενθουσιώδη και ευαίσθητο φοιτητικό κόσμο, αλλά κερδίζοντας και την ευμενή συ­ μπαράσταση κάποιων πανεπιστημιακών. Ένας μάλιστα απ' αυτούς, που δε διστάζει να συνεντευξιάζεται σε τέτοιου τύπου περιοδικά, έφ τασε να υιοθετήσει για τους επιστήμονες που πρεσβεύουν τη φοινικική προέ­ λευση του ελληνικού αλφαβήτου -τη μόνη μέχρι τούδε επιστημονική επί του θέματος θεωρία- το χαρακτη­ ρισμό «φοινικιστές», ένα χαρακτηρισμό που εγκαινία­ σαν οι ακραίοι αντισημίτες-ρατσιστές που «ασχολού­ νται» με το θέμα. Λες και το ζήτημα της προέλευσης της γραφής είναι θέμα δικής μας καθαρά ιδεολογικής προτίμησης και όχι αντικειμενικών στοιχείων! Τα όρια επιστημονικής και της παραεπιστημονικής ή και καθαρά αντιεπιστημονικής «έρευνας» τείνουν έτσι να σβήσουν, και πάντως να μην είναι απαγορευτικά. Αυτό δεν είναι το χειρότερο κακό. Μέσα στον οχετό τη ς παρανοϊκής και ενίοτε φασίζουσας εθνικοφροσύνης, εκείνοι που εντέλει πνίγονται είναι οι ίδιοι οι αρ­ χαίοι Έλληνες, τους οποίους οι συγγραφείς μας βάλθηκαν να σώσουν. Η ταύτιση τω ν αρχαίων Ελλήνων με τους αυτόκλητους υπερασπιστές τους μόνο σε βά­ ρος τω ν πρώτων αποβαίνει. Πρόκειται για μία «λόγω» και «έργω» συκοφαντική δυσφήμησή τους, για την ο­ ποία όσοι πράγματι υπερηφανεύονται για την αρχαιο­ ελληνική κληρονομιά οφείλουν να διαμαρτυρηθούν, έστω διαχωρίζοντας κατηγορηματικά τη θέση τους. Μπορεί το παράλογο να μην έλειψ ε από το λαμπρό αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Μπορεί ακόμη να βρισκό­ ταν, όπως επισήμανε ένας μεγάλος ελληνιστής, στις ίδιες τις ρίζες του, όπως βρισκόταν και βρίσκεται στις ρίζες όλων τω ν λαών. Μα οι πρόγονοί μας κατόρθω­ σαν να υψωθούν πολύ πάνω αη' α υτές και να προ­ σφέρουν αυτούς τους εξαίσιους καρπούς, που άλλοι γεύονται και άλλοι, δυστυχώς, μαγαρίζουν. Οι αρχαίοι Έ λληνες μπόρεσαν να δημιουργήσουν έναν τόσο α­ ξιοθαύμαστο πολιτισμό γιατί ήταν ανοιχτοί στους ά λ­ λους λαούς και τους άλλους πολιτισμούς. Ήτόν ικανοί να εκτιμούν ό,τι καλύτερο είχαν εκείνοι, να το παίρ­ νουν, να το εμπ λουτίζουν και να το ανταποδίδουν βελτιωμένο και επαυξημένο. Ήταν απαλλαγμένοι από τον εφιάλτη των ξένων δαιμόνων και συνωμοτών που θα καραδοκούσαν τάχα να τους χτυπήσουν πισώπλατα. Και προπάντων ήταν απαλλαγμένοι από συγγρα­ φείς σαν κι αυτούς που έχουν σήμερα αναλάβει εργο­ λαβικά -και με το αζημίωτο, βεβαίω ς!- να τους σώ­ σουν. □

Μ Ο Λ ΙΣ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Η Σ Α Ν Α Π Ο Τ Ο “5,Τ,ΑΙ,Χ“ !° Φ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΩΤΑΚΗΣ Η πράσινη πόρτα

ΣΤΡΑΤΗΣ ΠΑΣΧΑΛΗΣ C

Κοιτάζοντας δάση

Ο

ΜΑΝΟΛΗΣ ΠΡΑΤΙΚΑΚΗΣ

C

ο

Το νερό ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΚΑΡΑΤΖΑΣ

Πότε μίλα πότε φίλα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΔΑΒΑΝΗΣ

Ως πρόσχημα καταλαλιάς

www.metaixmio.gr

επιμέλεια: Η Λ Ι Α Σ Μ Α Γ Κ Λ Ι Ν Η Σ

Ξένοι περιηγητές στην Ελλάδα I

τη σκιά του Βύρωνα. Η σύγχρονη Ελλάδα στην αγγλική και αμερι­ κανική φαντασία Un Byron's Shadow. Modern Greece in the English and American Imagination, «Oxford University Press», σ. 396) είναι ο τίτλ ο ς το υ βιβλίου του φ ιλολόγου Ντέιβιντ Ρέσελ (David Roessel) που κυκλοφόρησε εσχάτως στη Μεγάλη Βρετανία. 0 Ρέσελ επισκέφ τηκε για πρώτη φορά τη χώρα μας το 1979 και εργάστηκε ως καθη­ γητής αγγλικών σε παιδιά Μικρασιατών προσφύγων. Το ενδιαφέρον M odem Greece in the English του για τη ν ανατολική Μεσόγειο παρέμεινε αμείωτο και το βιβλίο αυ­ and Am erican Im agination τό γεννήθηκε ουσιαστικά κατά τη διάρκεια τω ν επισκέψεών του στη «γειτονιά» μας. Εκκινώντας από τη ρήση του Χένρι Μίλερ «Η Ελλάδα είναι η προβολή τη ς συνείδησής μας», ο Ρέσελ εξετά ζει τους λόγους αλλά και τους τρόπους με τους οποίους Βρετανοί και Αμερικανοί συγγραφείς πρό­ βολον το υ ς δικούς τους προβληματισμούς και ανησυχίες στη μετά το υ 1821 Ελλάδα, πώς παρέμεινε δέσμια του βυρωνισμού και του ρομαντικού πνεύματος, ακόμα και μετά τη ν παρακμή του ρομαντι­ σμού. Κατά το ν Ρέσελ, τόσο οι Άγγλοι όσο και οι Αμερικανοί ταξιδιώ τες και συγγραφείς προσπάθησαν να συμβιβάσουν τα δύο διαφορετικά (στα δικά το υ ς μάτια, τουλάχιστον) πρόσωπα τη ς Ελλάδας (από τη μία η δόξα τω ν αρχαίων χρόνων και, από την άλλη, η αντιφατική εικόνα της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας), τοποθετώντας εννοιολογικά την αρχαία Ελλά­ δα στη Δύση και τη σύγχρονη στην Ανατολή ή τα Βαλκάνια, χωρίς όμως πο­ τέ να επιτύχουν ένα σαφή διαχωρισμό μεταξύ τω ν δύο. Την ίδια στιγμή, μ ε­ λετώ ντας την Ελλάδα σε όλες της τις πτυχές, οι συγγραφείς αυτοί ανέπτυ­ ξαν κάποιες σκέψεις πάνω σε όλα όσα χωρίζουν τη δική τους κουλτούρα α­ πό εκείνη τη ς Ανατολής. Το βιβλίο α ντλεί από πλήθος πηγών δημιουργώντας ένα μοντέλο λ ογοτε­ χνικής ιστορίας που συνδυάζει τη φ ιλολογική έρευνα με τις πολιτιστικές σπουδές, με απώτερο στόχο να επιτευχθεί μια πληρέστερη κατανόηση τω ν ιστορικών τά σ εω ν που επηρέασαν τη ν αγγλοαμερικανική αντίληψ η περί σύγχρονης Ελλάδας. Μέσα από αυτό το συναρπαστικό οδοιπορικό ξαναζωντανεύει η Αθήνα τω ν τ ε ­ λών του 18ου αιώνα, η Έ ξοδος του Μεσολογγίου, η Ελλάδα ως ελεύθερο κράτος κατά το 19ο αιώνα, η Κωνσταντινούπολη και η Σμύρνη των αρχών του 20ού, κι όλα αυτά μέσα από τη ματιά διάφορων ξένω ν περιηγητών και στοχα­ στών. Στην εισαγωγή του με τίτλ ο «Σχεδόν αδύνατον να στοχαστείς πάνω στην Ελλάδα με νηφαλιότητα», ο συγγραφέας καθιστά σαφές ότι δεν πρόκει­ ται να δαιμονοποιήσει ή να εξωραΐσει τίποτα και κανέναν. Το τελικό αποτέλε­ σμα είναι πολλαπλού ενδιαφέροντος και αποτελεί μια άλλου τύπου προσέγγι­ ση στη δυστυχία και την ευτυχία του να είναι κανείς Έλληνας. □

SHADOW

To '21 μέσα από ξένους ιστορικούς ίναι δυο τρία ιστορικά γεγονότα κομβικής σημασίας για τη ν εξέλιξη της σύγχρονης Ελλάδας: ο Εμφύλιος Πόλεμος το υ 1946-49, η Μι­ κρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή (1919-1922) και, βέβαια, η Ελληνική Επανάσταση το υ 1821. Όσο περισσότερο μ ελετά κανείς τις τρεις α υτές κρίσιμες περιόδους τη ς ελληνικής ιστορίας τόσο περισσό­ τερα ερω τήματα προκύπτουν, πολύ διαφορετικά όμως από όσα είχαν προκύψει στο παρελθόν. Μέσα από α υτό το πρίσμα, μια μ ε λ έτη με The Greek War of Independence αυτό το θέμα που να προέρχεται από έναν ξένο ιστορικό παρουσιάζει 18 11-18 3 3 ξεχω ριστό ενδιαφέρον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το πρόσφατο Η φ λόγα τη ς Ελευθερίας. Ο Ελληνικός Πόλεμος για τη ν Ανεξαρτησία.

1821-1833 (The Flame o f Freedom. The Greek War o f Independence.

1821-1833, «John Murray», σ. 398) το υ ιστορικού Ντέιβιντ Μπρούερ (David Brewer). 0 Μπρούερ έχει μελετήσει ιστορία τω ν κλασικών χρό­ νων στην Οξφόρδη, μιλά ελληνικά και δηλώ νει συνεπαρμένος από την Ελληνική Επανάσταση. Αυτό είναι το πρώτο του βιβλίο, για τις ανάγκες του οποίου επ ισκέφ τηκε π ολλές φ ο ρ ές τη χώρα μας και ιδίως τους τόπους όπου έλαβαν χώρα οι μ εγά λες μάχες του '21. Παράλληλα, έ ­ κανε ενδελεχή έρευνα τω ν βρετανικών πηγών που σχετίζονται με το ζήτημα αυτό. Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο συγγραφέας, για τους Έ λληνες ο α­ γώνας για την ανεξαρτησία τους από την οθωμανική κατοχή ήταν πολύ σκλη­ ρός και οι συνέπειές του ποικίλες. Κυρίως, η σύγχρονη Ελλάδα είναι πολύ πε­ ρισσότερο το παιδί αυτής τη ς Περιόδου παρά τη ς κλασικής αρχαιότητας. Στο μεγα λύτερο διάστημα τω ν εχθροπραξιών, ο αγώνας αυτός έμοιαζε α διέξο­ δος. Μικρές ομάδας ανταρτών (οι γνωστοί αρματολοί") ξεκίνησαν αυτή την τι­ τάνια προσπάθεια, επικουρούμενοι και από Έ λληνες το υ εξω τερικού καθώς και από ξένο υ ς φ ιλέλλη νες. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις τη ς εποχής μάλλον αδιαφορούσαν καθώς προσπαθούσαν να σταθεροποιήσουν τη ν Ευρώπη μετά το χάος τω ν ναπολεόντειων πολέμων. Ωστόσο, οι ελληνικοί θρίαμβοι στη θάλασα και χαρισματικές ηγεσίες, όπως αυτή το υ Κολοκοτρώνη (όπως και η βα­ θιά παρακμή στην οποία είχε περιέλθει η Οθωμανική Αυτοκρατορία), έφ εραν την τελική νίκη. Μια νίκη που κατακτήθηκε ύστερα από έναν αιματηρό εμφ ύ­ λιο πόλεμο μεταξύ τω ν Ελλήνων μαχητών.

0 Μπρούερ αφηγείται γοητευτικά μια ιστορία που κινείται στα όρια του μύθου και του βρόμικου πολέμου, παρουσιάζει μορφές ηρωικές αλλά και στυγνούς μισθοφόρους, ιδεολόγους αγωνιστές και βάρβαρους εκτελεσ τές, προβάλλο­ To «ζίνο Βιβλίο» ντας την αντιφατική φύση του πολέμου (του κάθε πολέμου). Δεν έχουμε συ­ ουντάοοεται με την χνά την ευκαιρία να διαβάζουμε για το «θρυλικό '21» από ξένα χέρια και αυτή πολύτιμη συνεργασία είναι μια ιδανική ευκαιρία που παρουσιάζεται τόσο για τους γνώστες του θ έ­ ματος όσο και για εκείνους που μόλις τώρα ανακαλύπτουν το μεγαλείο (αλλά και την αθλιότητα, πολλές φορές) τη ς φυλής... □

[

^ FLAME?/ FREEDOM

33

γράφει η Χ Ρ Υ Σ Α Σ Π Υ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

ΝΤΕΙ ΒΙ ΝΤ ΓΚΑΡΝΕΤ Μ. Β Ρ Ε Τ Α Ν Ι Α ( 1 8 9 2 - 1 9 8 1 ; ηολυγραφότατος Άγγλος συγγραφέας Ντέιβιντ Γκαρνέτ, γιος του Έντουαρντ και της Κονστάνς Γκαρνέτ, που ήταν λογοτέχνες επίσης, είναι γνωστός κυ­ ρίως χάρη στα σατιρικά έργα του, τα οποία διακρίνονται για το χιούμορ και την κομψότητα της γραφής. Το φανταστικό και η αλληγορία των παραμυθιών συναντώνται στα μυθιστορήματα του, ενώ η τρυφερότητα είναι συστατικό των ηρώων του. Έτσι, στη νουβέλα του Από γυναίκα αλεπού (Lady into Fox, 1922) η νεαρή σύζυγος μεταμορφώνεται ξαφνικά σε αλεπού, τη στιγμή που απολαμ­ βάνει με τον άντρα της τη φύση στην εξοχή. Η συμπάθεια και η αφοσίωση του αιφνιδιασμένου συζύγου προς τη γυναίκα-αλεπού καθώς και η τρυφερότητα του ζώου προς τον άνθρωπο αναδεικνύουν τον ενστικτώδη, αυθεντικό τρόπο ε ­ πικοινωνίας. Τα φυσικά όρια πότε υπερβαίνονται και πότε παραμένουν ως έ ­ χουν. Για να αναγνωστεί, ωστόσο, η αλληγορία με τους σύγχρονους όρους, μή­ πως η αδυναμία -εν προκειμένω της γυναίκας- του ενός δημιουργεί τις προϋπο­ θέσεις για την απόλυτη αφοσίωση του άλλου; Μήπως αυτή η εξάρτηση του α­ δύναμου από τον δυνατό θέτει τις βάσεις για τη διατήρηση της σχέσης; Αν και εντέλει το καθετί θα παραμείνει στη θέση του με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Η φυσική κατάσταση μπορεί να διαταράσσεται, αλλά το μέτρο θα επικρατήσει. 0 άντρας ευχαριστείται να προσφέρει τις υπηρεσίες του στη γυναίκα-αλεπού, α­ φού δε διστάζει να θυσιάσει τις ανέσεις που του πρόσφεραν ο κηπουρός και το βοηθητικό προσωπικό τους οποίους απολύει για να κρατήσει μυστική την και­ νούρια κατάσταση. Η αλεπού για τους Άγγλους είναι αγαπημένο ζώο αλλά και -όσο κι αν ακούγεται αντιφατικό- κυνήγι. Πάντως, η μεταμόρφωση της γυναίκας στο συγκεκριμένο ζώο δεν απηχεί την άποψη ότι το θηλυκό είναι συνώνυμο της πονηριάς. Κάθε άλλο. Εδώ το θήλυ είναι θύμα του τυχαίου. Το άλλο μυθιστόρημα του Ντ. Γκαρνέτ, Ένας άνθρωπος στο ζωολογικό κήπο (Α Man in the Zoo, 1924) εντυπώσιασε ευχάριστα το αναγνωστικό κοινό με το πρωτότυπο θέμα του: κάποιος γίνεται δεκτός στο Ζωολογικό Κήπο του Λονδί­ νου για να εκτεθεί ως δείγμα του Homo Sapiens. Στα επόμενα έργα του, Η χρυ­ σή ηχώ (The Golden Echo, 1953), Τα άνθη του δάσους (The Flowers o f the Forest, 1955) και Οικεία πρόσωπα (Familiar Faces, 1955), ο συγγραφέας αφηγείται περιστατικά που έζησε κοντά στους λογοτέχνες της ομάδας του Μπλούσμπερι κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Στα ελληνικά κυκλοφορεί η νουβέλα Από γυναίκα, αλεπού σε μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη (εκδόσεις «Opera», Αθήνα, 1995). Αξίζει να παρατεθεί ως δείγμα γραφής του Ντ. Γκαρνέτ ένα απόσπασμα από το βιβλίο; Όλη αυτή η ατημελησία

Ο

34

του προκαλούσε ένα είδος αρρωστημένης ηδονής. Είχε καταντήσει να μισεί τους συνανθρώπους του και να νιώθει μια πικρή περιφρόνηση γι' αυτό που λέγεται ανθρώπινη κοσμιότητα και ευπρέπεια. Κι όσο παράξενο κι αν φαίνεται αυ­ τό που θα πω, ούτε μία φορά όλους αυτούς τους μήνες δεν επιθύμησε τη γυ­ ναίκα που τόσο πολύ είχε αγαπήσει. Όχι. Το μόνο για το οποίο λυπόταν που του έλειπε, ήταν η φευγάτη αλεπού. Όλο αυτόν τον καιρό, τον στοίχειωνε όχι η α­ νάμνηση μιας γλυκιάς και καλής γυναίκας, αλλά η θύμηση μιας αλεπούς - ενός ζώου, βέβαια, που μπορούσε να καθίσει σε μια καρέκλα και να παίξει πικέτο, αλ­ λά που δεν έπαυε να είναι ζώο. Η μοναδική του ελπίδα πια ήταν να ξαναβρεί αυτό το ζώο, και μόνο αυτό ονειρευόταν συνέχεια. Στον ύπνο και στον ξύπνο του, έβλεπε την οπτασία της: το προσωπείο της, τη φουντωτή λευκόστικτη ου­ ρά της, τον κατάλευκο λαιμό της, το πυκνό τρίχωμα σ τ' αυτιά της - όλα τον στοίχειωναν... Μόνο ο θάνατος θα θέσει τέλος σε όλες τις φαντασιώσεις και πα­ ραισθήσεις του άντρα που ενίοτε αποδεικνύονται επικίνδυνες αλλά και άκρως γοητευτικές. □

■Ν

« 0 ι0 Χ ΐ6 χ α μ ό ς » Το απόλυτα δικό σας βιβλιοπωλείο, στο κέντρο της Αθήνας, Γ. Γενναδίου 5, δίπλα στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής

«βι@ Χ ΐϊ>χαψ ές» το βιβλιοπωλείο που σέβεται, πάνω α π ' όλα, το πορτοφόλι του Έλληνα πολίτη και του δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσει όποιο βιβλίο επιθυμεί στην καλύτερη τιμή τη ς αγοράς

« β ι& Χ ιο χ α ίμ ές » το βιβλιοπωλείο του μαθη τή, του φοιτητή, του γονιού, το υ βιβλιόφιλου, του κάθε πολίτη για όποιο βιβλίο, ακόμη και σπάνιο

Ε Μ τε σήμερα

k io M

s

κοντά ]ias, θα έχετε μόνον κέρδθ5

Ώ ρες λειτουργίας: καθημερινά από 9 π.μ. - 9 μ.μ. · Τηλ. & Fax: 010-3824.629

J 35

πανεπιστημιακός δάσκαλος και πολυγραφότατος Άγγλος συγγραφέας Ντέιβιντ Λοτζ διακρίθηκε στο μυθιστόρημα, στο δοκίμιο και οτη λογοτεχνική κριτική. Πι­ στός στην κλασική μορφή του μυθιστορήματος, χρησιμοποιώντας ωστόσο το πηγαίο χιούμορ του, πέτυχε να ενώσει τις καθημερινές ανθρώπινες ιστορίες με τις θεωρητικές του απόψεις, οι οποίες αναφέρονται σε φιλοσοφικά θέματα, σε ζητή­ ματα γλωσσικά, στις διαφορές ανάμεσα στην τέχνη και την επιστήμη, στην ψυχα­ νάλυση. Ο ενίοτε δοκιμιακός χαρακτήρας της αφήγησης είναι τόσο καλά ενταγμένος στον κορμό της υπόθεσης ώατε δεν αποδυναμώνεται καθόλου η πλοκή. Κάθε άλλο μάλιστα, δρα υποστηρικτικά στην εξέλιξη του μύθου και οδηγεί τον αναγνώ­ στη με τρόπο ανάλαφρο, όχι όμως και απλοϊκό, σε έννοιες αλλά και ιδέες που α­ πασχολούν το σύγχρονο στοχαστή, το σύγχρονο άνθρωπο. Άλλως, οι περιπέτειες τω ν ηρώων του δε θα διέφεραν σε τίποτε από εκείνες των μέτριων μυθιστορημά­ των. Οι ήρωές του είναι πανεπιστημιακοί καθηγητές και, φυσικά, οι αγαπημένοι του τό ­ ποι οι πανεπιστημιουπόλεις. Με κριτική διάθεση αλλά και καλοπροαίρετη ειρωνεία πλάθει τους χαρακτήρες του, οι οποίοι δεν είναι παρά ένα τμήμα τω ν κοινωνιών και, ως εκ τούτου, αν αφαιρέσει κανείς κάποιες ιδιαιτερότητες που προκύπτουν α­ πό τις ειδικότητάς τους, δε διαφέρουν από τα υπόλοιπα μέλη της μεσαίας αστικής τάξης. Η έλλειψη επικοινωνίας, ο ναρκισσισμός, η τάση απομόνωσης είναι ορισμέ­ να από τα χαρακτηριστικά τω ν ηρώων. Κάποια ευρήματα, όπως η ανάγνωση του ηλεκτρονικού ημερολογίου της πρωταγωνίστριας από τον αφηγητή στο τελευταίο

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ

I

36

μυθιστόρημα Σκέψεις, σκέψεις... προσδίδουν επιπρόσθετο ενδιαφέρον καθώς και ώθηση στην εξέλιξη της υπόθεσης. Ο ρέων λόγος στα έργα συνθέτει με επιτυχία τον κόσμο της καθημερινότητας με εκείνο τω ν ιδεών, τον κόσμο της επιστήμης με την τέχνη. Μα υπεράνω όλων βρίσκονται τα συναισθήματα, τα οποία, μολονότι με μια πρώτη ματιά φαίνεται να παραμελούνται από το συγγραφέα, ωστόσο αναδεικνύονται σε ισχυρό παράγοντα τω ν ιστοριών του. Ο «αγνωστικιστής καθολικός», ό­ πως δηλώνει ο ίδιος ότι είναι, εκπλήσσει ευχάριστα τον αναγνώστη με τη διαρκή αμφιταλάντευσή του καθώς και τη νεανική διάθεσή του για αναζήτηση τω ν καθη­ μερινών και μη «αληθειών».

Έργα του είναι τα εξής: Μ υθισ τορήματα:

The Picturegoers Ginger you're Barmy The British Museum is Falling Down Out o f Shelter Changing Places (Αλλάζοντας θέσεις, «Πόλις», Αθήνα, 1999) How Far Can You Co Small World (Μικρός που είναι ο κόσμος, «Πόλις», Αθήνα, 1998) Nice Work (Ούτε γάτα ού τε ζημιά, «Bell», Αθήνα, 1998) Therapy (Η θεραπεία, «Bell», Αθήνα, 1997) Paradise News (Νέα από τον Παράδεισο, «Bell», Αθήνα, 1998) Thinks... (Σκέψεις, σκέψεις..., «Bell», Αθήνα, 2002) Ως θεω ρητικός τη ς λο γοτεχνίας έγραψ ε τα α κ όλο υθα βιβλία:

Language o f Fiction The Novelist a t the Crossroads The Modes o f Modern Writing Working with Structuralism A fter Bakhtin - Essays o f Fiction and Criticism □

37

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

Ευα Καραϊτίδη

Για μία μόνο νύχτα Αθηναία Γυναίκες που μεταμορφώ νονται σε πεταλούδες και αράχνες και άνδρες που δουλεύουν σαν μηχανές του σεξ. Έ γκλεισ τοι δολοφόνοι που ονειρεύονται την επανένταξη, ενόσω νεκροζώντανοι συγγραφ είς κυκλοφορούν ανάμεσα μας. Ταραγμένες ψυχές που καταφεύγουν σε μέντιουμ και χαμένα κορμιά σε συνεδρίες μ ασ άζ... Δέκα απροσδόκητες ιστορίες, όπου τα βασικά ένστικτα κάνουν ^ το βίο αβίω το και η φ αντασία

Jl

Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ε ΙΑ ]

81ν" ™ φ Λ ί της ζωής.

Σόλωνος 133,106 77 Αθήνα, τηλ. 3821 813, fax 3838 173 · Βιβλιοπωλείο στη Στοά του Βιβλίου: Σταδίου 44,105 64 Αθήνα

τ α Μ ϊλία του μήνα 1

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

[

1

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ

I

Κριτικές:

Παρουοίαοη:

ΝΙΚΟΙ ΠΑΠΑΝΑΡΕΟΥ Ο κλεπτομνήμων............. 40

MICHEL FOUCAULT Για την υπεράσπιση

ΛΑΚΗΣ ΠΑΠΑΣΤΑΘΗΣ Η Νυχτερίδα πέταξε......... 42

της κοινω νίας.................................... 64

Παρουοιόοεις: ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΚΟΥΚΟΥΤΣΑΚΗ Οι σχοινοβάτες...........44

ανθρώπων......................................... 46 ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΜΑΡΑΤΟΣ Βαρδιάνοι.................... 47

|

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

|

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

1

Κριτική:

ΒΑΝΑΛΥΔΑΚΗ Ο χορός των απαλών

~~~1

GUYWAGNER Μ ίκης Θεοδωράκης: Μ ια ζωή για την Ελλάδα....................... 66 [

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

[

Πορουοίαοη: Κριτικές:

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. Σ0ΤΗΡ0Π0ΥΛ0Σ Η κορυφή του

ΤΖΟΝ Μ. ΚΟΥΠΙ Ιτ η ν καρδιά της χώ ρας......... 48

πελατειακού κράτους 197 4 -2 0 0 0

68

ΣΛΑΒΕΝΚΑ ΝΤΡΑΚΟΥΛΙΤΣ Ζαν να μην είμαι εγώ.... 52 a

Παρουαιαοεις: ANITAΜΠΡΟΥΚΝΕΡ Ιδιωτική υπόθ<οη.............. 54 ΑΝΝΑ SEGHERS Εκείνο ακριβώς το μπλε.......... 55

ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΜΠΑΣΑΝΤΗΣ Ο ημερήσιος Τύπος.

ΑΤΙΚ ΡΑΧΙΜΙ Ζτάχτες και χώ μ α .................... 56

Από τον 18ο στον 21ο αιώ να ................... 69

[

ΠΟΙΗΣΗ

1

[ ________________ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ________________ | Παρουοίαοη:

Κριτική: ΚΑΤΕΡΙΝΑΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ Η ύλη μόνη............... 57

ZQH Κ. ΜΠΕΛΛΑ - ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΛΙΓΝΟΣ Αναγνώσεις λογοτεχνικών κειμένων........................ 72

Παρουοίαοη: ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΖΙΑΣ Πεδίον ρίψεων.................... 59

1

1

Πορουοίαοη:

ΜΕΛΕΤΕΣ

1

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

[

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ Παιδαγωγική Κριτική:

της Λογοτεχνίας................................. 73

ΑΙΜΙΛΙΑ ΚΟΝΙΔΑΡΗ-ΦΑΒΗ Ο συμπαντικός χορός στην Οδύασιια του Ν. Κ α ζα ντζά κη ...........60

|

Παρουοίαοη:

Πορουοιόοεις:

ΠΑΙΔΙΚΑ ’

1

ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΕΙΜΩΝΑΣ Το ένατο μάθημα για τον Λόγο

ΜΑΪΡΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Τι κι αν είμαι ασβός; 75

Ομιλία-Συζήτηση....................................62

ΕΥΓΕΝΙΟΣΤΡΙΒΙΖΑΣ Το τηγάνι του δήμιου.......... 76

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Αναμνήσεις από το μέλλον |

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

|

Ο κλεπτομνήμον

I | Μτφρ.: Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος Κ Αθήνα, Καστανιώτης, 2002 II

Σελ. 260

ο καινούριο βιβλίο του Νίκου Παπανδρέου και πρώτο του μυθιστόρημα είναι, αν μη τι άλλο, πρωτότυπο. Ως σύλληψη ιδέας έχει κάποια σχέση με το πρόσφατο (2000) Γονίδιο της αμφιβολίας τ ου Νίκου Παναγιωτόπουλου, ένα βιβλίο που είχε εκπλήξει ευχάριστα πριν από λίγο καιρό. Υπάρχουν και πε­ ραιτέρω ομοιότητες, αλλά αυτές είναι θέμα μιας συ­ γκριτικής μελέτης. Ο κλεπτομνήμων εκμεταλλεύεται ένα μοτίβο που εμπίπτει στο πλαίσιο της επιστημονι­ κής φαντασίας, μόνο που τα τελευταία χρόνια βλέ­ πουμε πολλά από τα στοιχεία του λογοτεχνικού αυ­ τού είδους να πραγματώνονται στην πραγματική ζωή.

Τ

0 Ν. Παπανδρέου κατορθώνει να στήσει ρια α\ηθοφανή ιστορία Η υπόθεση: Ένας νεαρός μεταπτυχιακός φοιτητής την πρώτη χρονιά του μεταπτυχιακού του στις Κλασι­ κές Σπουδές στο Πρινστον πιάνει δουλειά ως αρχειοθέτης σ' ένα διάσημο επίτιμο καθηγητή του Πανεπι­ στημίου που «είχε αφιερώσει τη ζωή του στη σκια­ γράφηση των συναισθημάτων σύμφωνα με τις χημι­ κές ουσίες που εκκρίνει το κάθε πάθος». 0 καθηγητής πεθαίνει σύντομα αφήνοντας στα χέρια του νεαρού την εφεύρεσή του, μια σφαίρα που έχει τη δυνατότη­ τα να μεταβιβάζει στο άτομο που την έχει στην κατο­ χή του τις μνήμες των άλλων ατόμων που έχει πείσει να την αγγίξουν κι αυτά. Η αλλαγή που επέρχεται στη ζωή του φοιτητή από τη χρήση της σφαίρας του κα­ θηγητή είναι δραματική, σιγά σιγά μάλιστα γίνεται «χρήστης» (κατ' αναλογία με τα ναρκωτικά) της σφαί­ ρας. Από εκείνη τη στιγμή και μετά θα προσπαθήσει να αποτινάξει την έξη του αντιμετωπίζοντας πολλές δυσκολίες.

40

Τα διλήμματα: Όπως κάθε νέα εφεύρεση, έτσι και η συγκεκριμένη θέτει πάρα πολλά ερωτήματα στον πι­ θανό χρήστη της. Πώς θα πείσει τους άλλους να συμμετάσχουν σ' αυτή την επαφή; Πρέπει ή δεν πρέπει να χρησιμοποιήσει τη σφαίρα; Εφόσον τη χρησιμοποι­ ήσει, ποιες αλλαγές μπορεί να επέλθουν στη ζωή του και στη ζωή των άλλων; Πρέπει να επέλθει εμπορευ­ ματοποίησα του προϊόντος ή να παραμείνει στη διά­ θεση της επιστήμης; Είναι η μνήμη προσωπικό δεδο­ μένο; Ποιες θα είναι οι συνέπειες της εμπορευματοποίησής του για την ανθρωπότητα; Εξωτερικός και εσωτερικός κόσμος: Πρόκειται για δύο χώρους περίκλειστους από τα μεγάλα εξωτερικά ερε­ θίσματα. Εν πρώτοις παρατηρούμε τον ασφυκτικό χώρο ενός πανεπιστημιακού κάμπους όπου η ζωή κυ­ λά ήρεμα μέχρι τη στιγμή που ο ήρωας θα επιχειρή­ σει την έξοδό του απ' αυτό. Οι εμπειρίες έξω από τον πανεπιστημιακό χώρο ανατρέπουν κατά κύριο λόγο την προσωπική του ισορροπία και στη συνέχεια την ι­ σορροπία κάποιων φίλων του. Βεβαίως, σε ένα τμήμα της επιστημονικής κοινότητας υπάρχει την ίδια στιγμή μια αναταραχή, που όμως αφορά κυρίως τα εκτός κά­ μπους γεγονότα, δηλαδή το λανσάρισμα του προϊό­ ντος στην αγορά. Το εσωτερικό τοπίο είναι λιγότερο ξεκάθαρο. Η παιδι­ κή ηλικία του κύριου χαρακτήρα σκιαγραφείται αδρο-

μερώς -γονείς ταγμένοι στην υπηρεσία των συναν­ θρώπων τους: μητέρα νοσοκόμα, πατέρας κοινωνικός λειτουργός με ιδιαίτερη αφοσίωση στους άστεγουςαλλά δε δίνει πλήρη στοιχεία για ένα ουσιαστικό ψυ­ χογράφημα. Ο χαρακτήρας σχεδόν από την αρχή μέ­ χρι το τέλος παραμένει «κλειστός» και συχνά δίνει την εντύπωση ενός γέρου με νεανικό σώμα. Ή, όπως λ έ­ ει κάποια στιγμή ένας καθηγητής του, είναι εγκεφαλι­ κός. Η αφήγηση: Ξεκινά περίπου στη μέση τω ν πραγμά­ των, δηλαδή έχει προηγηθεί η ανακάλυψη του καθη­ γητή αλλά δεν έχει χρησιμοποιηθεί σε τρίτο πρόσωπο η περίφημη σφαίρα. Η τριτοπρόσωπη «αντικειμενική» περιγραφή τη ς αρχής περνά με επιδεξιότητα στο πρώτο πρόσωπο, κύριο φορέα της εξέλιξης της ιστο-

Το βιβλίο εκμεταλλεύεται ένα μοτίβο που εμπίπτει οτο πλαίοιο της επιστημονικής φαπαοίας ρίας που μέσω της δικής του οπτικής γωνίας παρακο­ λουθούμε την εξέλιξη των γεγονότων. Ιδιαίτερα επι­ τυχημένες είναι οι περιγραφές της φύσης. Οι αναφο­ ρές του βιβλίου έλκουν την καταγωγή τους από τους ομηρικούς ήρωες (αντικείμενο μελέτης του πρωτα­ γωνιστή) ή τη Γαλλική Επανάσταση (αντικείμενο μ ε­ λέτης της κοπελιάς του). Ταυτοχρόνως όμως φ έρ­ νουν στο νου κινηματογραφικές ταινίες (π.χ. η μπάλα μού θύμισε μια σκηνή σεξ του μέλλοντος στις Μπανάνεςτου Γούνα Άλεν, ενώ κάποιες άλλες σκηνές θυ­ μίζουν τους 12 πιθήκους ή το Strange Land) ή την πρόσφατη επικαιρότητα: η έννοια του «μάρτυρα» (Ταλιμπάν, παλαιστινιακές οργανώσεις), η ειρωνική ανα­ φορά στον πόλεμο στο Αφγανιστάν, ο καθηγητής Νας της πρόσφατης ταινίας Ένας υπέροχος άνθρωπος. Τα ονόματα: Σχεδόν πάντα το αγγλοσαξονικό μυθι­ στόρημα (και όχι μόνο) δίνει έμφαση στα ονόματα των ηρώων, τα οποία συνήθως αντανακλούν στοιχεία του χαρακτήρα των ηρώων ή συμβολίζουν κάποια ευ­ ρύτερη έννοια. Κάθε προσπάθεια εντοπισμού τω ν διασυνδέσεων διακινδυνεύει να συγκρουστεί με τη βούληση του συγγραφέα. Παρ' όλα αυτά δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι ο «κακός» επιστήμονας που ενδιαφέρεται μόνο για την εμπορευματοποίηση του προϊό­ ντος ονομάζεται Μαντ (Mad), παραπέμποντας άμεσα στον τρελό επιστήμονα, ο εφευρέτης έχει το όνομα

Άρτσερ (Archer), δηλαδή τοξοβόλος, ο κεντρικός ήρωας φοιτητής Φρανκ και η κοπελιά του Aw, δηλαδή ο συνδυασμός των ονομάτων τους παραπέμπει στην 'Awa Φρανκ, την Εβραιοπούλα που έγραψε το πασί­ γνωστο ημερολόγιό της στη σοφίτα του Άμστερνταμ όπου κρυβόταν. 0 Φρανκ «κρύβεται» μέχρι που συνα­ ντά την 'Aw και οι δυο τους, μέσω της σφαίρας, γίνο­ νται αυτό που επιδιώκουν πολλοί ερωτευμένοι, δη­ λαδή ένα, μια ιστορία εσωτερικής προσπάθειας για την αποφυγή των εξωτερικών καταστάσεων. Ο ήρωας κάποια στιγμή αισθάνεται εξίσου παγιδευμένος με την 'Awa Φρανκ, πράγμα στο οποίο συντείνει η κορυ­ φαία στιγμή της «καριέρας του» ως κυνηγού της εται­ ρείας που εκμεταλλεύεται τη σφαίρα, δηλαδή η στιγ­ μή που βιώνει τις αναμνήσεις μιας ηλικιωμένης Εβραί­ ας που είχε ζήσει σε ναζιστικό στρατόπεδο. Στο ίδιο μοτίβο επίσης κινούνται και τα επιγράμματα των κε­ φαλαίων με τον υπότιτλο «Από το σημειωματάριό μου». Η ατμόσφαιρα: Μπορεί κάποιες φορές να έχει τη χαλαρότητα της συζήτησης μιας φοιτητοπαρέας, αλλά τις περισσότερες φορές είναι μάλλον βαριά, λες και το βάρος της εφεύρεσης υπερεχειλίζει και πλημμυρί­ ζει τα πάντα, τα κτίρια, τους δρόμους, το ξαναζωντά­ νεμα της κάθε μνήμης στον αφηγητή. Στην ατμόσφαι­ ρα βεβαίως, εφόσον αποδεχτούμε τη σύμβαση περί μετάβασης σε άλλες μνήμες και όχι απλές φαντασιώ­ σεις, προστίθεται και μια αδιόρατη θλίψη για την κατά­ ληψη κάθε ιδιωτικού χώρου με μια έwoιa πολύ ευρύ­ τερη από αυτή του «Big Brother». Τότε το συνολικό τοπίο βαραίνει ακόμη περισσότερο και μεταφερόμα­ στε σε μια εποχή απόλυτης δυστοπίας, όπου ο κό­ σμος συνεχίζει να ζει κανονικά και ο καθένας από ε ­ μάς αναγκάζεται να πάρει αποφάσεις για το αν θα «εκπορνευτεί», επιτρέποντας σε άλλους να κλέψουν τις αναμνήσεις του, ή θα γίνει «προαγωγός», δηλαδή κυνηγός όπως ονομάζεται στον «κλεπτομνήμονα» ο «κλέφτης» των αναμνήσεων άλλων ανθρώπων. Η κατάληξη: 0 Παπανδρέου κατορθώνει να στήσει μια αληθοφανή κατάσταση. 0 ήρωάς του έρχεται σχεδόν από τη ν αρχή αντιμέτωπος με διλήμματα που θα προβλημάτιζαν και κάποιον άνθρωπο πιο ώριμης ηλι­ κίας και προσπαθεί να φερθεί ψύχραιμα, αρχικά για το καλό της επιστήμης, της έρευνας, του ανοίγματος του προσωπικού του ορίζοντα. Παρ' όλες τις υποδεί­ ξεις για την παγίδα στην οποία μπορεί να τον οδηγή­ σουν οι πράξεις του, επιμένει στη χρήση της σφαίρας λόγω ανθρώπινης βουλιμίας και οίησης. Καταλήγει ευάλωτος, χωρίς να μπορεί ούτε να διακόψει αυτό που συμβαίνει ούτε να επιστρέφει στην προτέρα κα­

41

τάσταση. Περνά από μια κρίση που αφενός θα τον φέρει στα κατώτερο δυνατό σημείο αξιοπρέπειας και αφετέρου θα τον οδηγήσει σε μια σύντομη λυτρωτι­ κή πορεία στη φύση και μια καθαρτική επαφή με το νερό. Η επιστροφή στα αρχέγονα συστατικά της αν­ θρώπινης ζωής θα τον οδηγήσει σε κάποια εσωτερική ωρίμανση, κατ' αναλογία με το Γουόήντεν ή η ζωή στο δάσος τ ου θόρο ή το Forest Path to the Spring του Λόουρι. Η τελετουργία, με τη μορφή σπασίματος της σφαίρας σαν να ήταν μπάλα του μπέιζμπολ, και ο εξαγνισμός θα ακολουθηθούν από τα δειλά πρώτα βήματα της επιστροφής του στην πόλη, όπου μέχρι το τέλος του βιβλίου θα ζει με την αγωνία της περί­ πτωσης να ξαναϋποκύψει στον πειρασμό της σφαίρας που τώρα πια παράγεται μαζικά. 0 μύθος της υπέρβα­ σης συναντάται με το μύθο της τιμωρίας σε ένα μέλ­ λον που δε φαίνεται και πολύ μακρινό.

0 κήεπτομνήμων διαφέρει από τα δύο προηγούμενα έργα του Παπανδρέου, αν και θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι μοιάζει με ορισμένα από τα διηγήματά του που περιέχονται στη συλλογή Λεπτή γραμμή. Η κύρια διαφορά μεταξύ του ανά χείρας βιβλίου και των Δέκα μύθων και μιας ιστορίας έγκειται στο ότι εκεί που το πρώτο του βιβλίο είχε σαφή συναισθηματισμό, το τωρινό είναι σχεδόν απολύτως εγκεφαλικό, με α­ ποτέλεσμα κάποιες φορές να αποξενώνει τον ανα­

γνώστη. Μια ερμηνεία γι' αυτή τη μετάβαση είναι ότι παρακολουθούμε τα πάντα μέσα από την οπτική ενός πρόωρα γερασμένου αφηγητή, που μοιάζει να άγεται και να φέρεται από τους γύρω του μέχρι να αναγκα­ στεί να βρει τις δυνάμεις για να ξεπεράσει την κατά­ πτωσή του. Εν μέρει όμως κατορθώνει να λειτουργή­ σει το μεγαλεπήβολο σχέδιο μιας δυστοπίας που θέ­ τει σε μηδενική βάση τους στοχασμούς για την αν­ θρώπινη φύση. Το τέλος μένει ανοιχτό τόσο όσον α­ φορά το τι θα συμβεί στον κεντρικό ήρωα όσο και στους στοχασμούς του αναγνώστη. Όσο για τον Ερρίκο Μπαρτζινόπουλο που έκανε την πρώτη μεταφορά από τα αγγλικά στα ελληνικά, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, το σίγουρο είναι ότι είχε δύ­ σκολο έργο, μια και χρειάστηκε να παλέψει με τις ιδι­ αιτερότητες του κειμένου που περιλαμβάνουν ακόμη και την ιδιόλεκτο των μαύρων Αμερικανών. Κάποια λαθάκια που πέρασαν απαρατήρητα όπως π.χ. η ανα­ φορά στον Ίβλιν Βο (ή και Γουό) ως Έβλιν Ουόγκ, ή «η μητέρα του πήγε να του δώσει ένα χέρι» αντί «να του συμπαρασταθεί» δε νομίζω ότι μειώνουν το επιτυχη­ μένο εγχείρημα, αλλά θα πρέπει να διορθωθούν σε επόμενη έκδοση. Το εξώφυλλο, με λεπτομέρεια από το έργο του Bill Viola The Theatre o f Memory, είναι α­ πόλυτα επιτυχημένο. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

Μετην τέχνη του κινηματογραφιστή |

ΛΑΚΗΣ ΠΑΠΑΣΤΑΘΗΣ

|

Η Νυχτερίδα π<ταξ<

Η ■

Αθήνα, Νεφελη, 2002 Σελ.168

Τ Λ νθρωποι μοναχικοί και απροσπέλαστοι αλλά Γ | ταυτόχρονα ανοιχτοί στον κόσμο, με κρυφές I I αδυναμίες που κάποτε μεγεθύνονται σε εμμο­ νές, ελαφρώς διαταραγμένοι, περιθωριοποιημένοι αλλά αποπνέοντας αύρα παλαιής αρχοντιάς, ήπια μελαγχολικοί, συμπαθείς αλλά απόμακροι, άνθρω­ ποι που έχουν περιφράξει την ύπαρξή τους με απα­ ρέγκλιτες συνήθειες, που φθείρονται αλλά και προφυλάσσονται σ' έναν προβλέψιμο και περίκλειστο βίο είναι οι πρωταγωνιστές στο πρώτο λογοτεχνικό

έργο του κινηματογραφιστή Λάκη Παπαστάθη Η Νυ­ χτερίδα πέταξε. Οι δεκαεννιά ιστορίες του βιβλίου αποθανατίζουν τη στιγμή της ανατροπής της καθημερινότητας διαφο­ ρετικών ανθρώπων. Η εισβολή του απρόβλεπτου, όταν δεν πρόκειται για θάνατο, είναι συνηθέστερα ένα αρκετά δυσάρεστο γεγονός που αποπροσανα­ τολίζει και εκτρέπει τους ανθρώπους από την προ­ διαγεγραμμένη πορεία τους. 0 αφηγητής καταγρά­ φει με συμπάθεια, αλλά χωρίς άμεση εμπλοκή, τη διαδρομή των προσώπων του στα γνωστά μονοπά-

Αόγος εύρυθμος και λιτός, χωρίς περιπές εξάρσεις, υποβάλλει αποτελεοματικά τη συγκίνηση και μαρτυρά την τριβή του συγγραφέα με τη λογοτεχνία τια και κάποτε τα αδιέξοδα της ζωής τους. Απομο­ νώνει και αποτυπώνει την αντίδρασή τους απέναντι στο απρόοπτο που τους υποχρεώνει να αποτινάξουν το παγιωμένο προσωπείο το υ ς και να αναπνεύσουν διαφορετικά. Το βλέμμα του, ακούραστο και διεισδυτικό, εισχωρεί στα μύχια της ψυχής τους, εκεί που κατοικούν οι ανομολόγητες επιθυμίες, πα­ ραξενιές και ιδιοτροπίες τους. Οι άνθρωποι του Λ. Παπαστάθη είναι απλοί, καθημε­ ρινοί, λαϊκοί τύποι, αθόρυβοι, ασήμαντοι και αδιά­ φοροι, που η ματιά του αφηγητή περισσότερο τ υ ­ χαία έπεσε πάνω τους παρά επειδή διέκρινε σ' αυ­ τούς κάτι το εξαιρετικό. Από τη στιγμή όμως που αυτές οι άχρωμες φιγούρες έρθουν στο προσκήνιο, αρχίζουν να φωτίζονται, να αποκτούν χαρακτήρα και υπόσταση και να παρουσιάζουν δυσδιάκριτες αλλά αξιομνημόνευτες ιδιαιτερότητες. Από την ευθύγραμμη, χωρίς αναταράξεις ζωή τους ο συγγρα­ φέας εστιάζει στη σπάνια στιγμή τη ς διαταραχής της, γύρω από την οποία κυκλώνεται το διήγημα. Έτσι, η κηδεία το υ Αριστείδη που είχε μανάβικο στην αγορά μετατράπηκε σε κατανυκτική λιτανεία στις ταβέρνες της περιοχής, ο σκληροτράχηλος τα ­ ξιτζής έσπασε και ξεδίπλωσε αβίαστα τα βάσανά του, ο ξυλοκόπος Αριστόδημος βρέθηκε αυτόπτης μάρτυρας στη δολοφονία του γιου του, η Ιρίνα από

τη Ρωσία τα ξίδεψ ε από τα σκαλιά του Ηρωδείου στην πατρίδα της, η γιαγιά που κάθε Κυριακή έφτια­ χνε ιεροτελεστικά τη σπανακόπιτα έστρωσε τραπέζι στο θάνατο, η Μαρία με τη χαλύβδινη θρησκευτική πίστη ανέλαβε να διεκπεραιώσει το θαυματουργό έργο των αγίων, ο Γιάννης, πρώην ποδοσφαιριστής και νυν φωτογράφος, έγινε η Νυχτερίδα που πέταξε με αυτοθυσία. Πρόσωπα λοιπόν ασυνήθη και συνάμα οικεία. Οι ι­ στορίες τους μπορεί να μοιράζονται στοιχεία τραγι­ κότητας, αλλά το δράμα τους παραμένει πεζό στο μέτρο που δεν ξεφεύγει από την καθημερινή παθο­ λογία. Ο Λ. Παπαστάθης επιλέγει για το πλάσιμο των χαρακτήρων του το πιο ταπεινό υλικό. Ελκύεται από ανθρώπους που ηθελημένα περνούν απαρατή­ ρητοι, για να φανερώσει και να αναδείξει αυτό που οι ίδιοι δεν αποκαλύπτουν. 0 συγγραφέας σκάβει να βρει κάτω από χαρακτηριστικά σμιλεμένα από το χρόνο και την επαναλαμβανόμενη άσκηση κάποιου επίπονου, κατά κανόνα, επαγγέλματος την αληθινή φύση και φυσιογνωμία του ανθρώπου. Μπορεί, υπό αυτό το πρίσμα, να υφέρπει η νοσταλγική διάθεση για μια πιο ειδυλλιακή εκδοχή της ζωής, αλλά κυ­ ρίως π ροβάλλει η αποσιωπημένη επιθυμία τω ν πρωταγωνιστών να αποβάλλουν από τις πλάτες τους το συσσωρευμένο χρόνο. Η ανθρώπινη πινακοθήκη του Λ. Παπαστάθη συ­ μπληρώνεται με τον άντρα που «Σύχναζε στις κηδεί­ ες» για να βρει ανέλπιστα μία σύντροφο στη μακά­ βρια ενασχόλησή του, το βουβό Γιάννη που είδε τη νεράιδα να του αποκαλύπτει μυστικά της γέννησής του, τη γυναίκα που μόνη συντροφιά στο μπαλκόνι και τη ζωή της είχε ένα πεύκο, την Κολέτ που κλη­ ροδότησε όλα τα ψυχικά και υλικά αγαθά της σ' ένα χωριό του Πηλίου, την υπάλληλο τραπέζης που α­ νακάλυψε βίαια το αίσθημα του μίσους, τη γυναίκα που απέφευγε πεισματικά το είδωλό της, τον παπά που στιγματίστηκε από την ομοφυλοφιλία του γιου του, το ράφτη στην Πλάκα που μας μεταφέρει έ ­ ντονα το κλίμα της πρόσφατης ταινίας του Λ. Παπα­ στάθη Το τεήευταίον της ζωής του ταξίδιον πάνω στο ομότιτλο διήγημα του Γεώργιου Βιζυηνού. Παρά την ατμόσφαιρα θλίψης, κυρίαρχη στα περισ­ σότερα διηγήματα, οι ιστορίες κλείνουν συνήθως σε κλίμα σχεδόν ευφρόσυνο. Τα άτομα, ακόμα και μέσα σ' έναν έντονα μοναχικό ή αντίξοο βίο και, κυ­ ρίως, ακόμα και μετά τη διασάλευσή του, ανακαλύ­ πτουν μια απόλυτα προσωπική, ιδιαίτερη συνθήκη ευτυχίας. Η ζωντάνια και η αμεσότητα με τις οποίες αναπαρί-

43

στανται οι σκηνές μπορεί ως ένα βαθμό να ήταν α­ ναμενόμενες, δ εδομένης τη ς κινηματογραφικής δουλειάς του Λ. Παπαστάθη, η γραφή του ωστόσο

Νοοτα\γική διάθεση για μια πιο ειδ υ\\ια κή εκδοχή της ζωής αποτελεί έκπληξη. Ο λόγος του, ρέων, σωστά ορ­ γανωμένος, εύρυθμος και λιτός, χωρίς περιττές ε ­ ξάρσεις, υποβάλλει αποτελεσματικά τη συγκίνηση και μαρτυρά την επισταμένη τριβή του συγγραφέα

με τη λογοτεχνία. Στις α ρετές του έργου να προ­ στεθεί οπωσδήποτε και η αφηγηματική οικονομία. Οι ιστορίες καλύπτουν ακριβώς την έκταση που τους αναλογεί. Συνεπώς, κάποιοι από τους ήρωες φιλοξενούνται σε λιγοστές μόνο σελίδες, ενώ άλ­ λοι απαιτούν ευρύτερο χώρο. Σε κάθε περίπτωση, ο συγγραφέας δεν εμφανίζεται ούτε λακωνικός ούτε Φλύαρος.

0 Λάκης Παπαστάθης σκιτσάρει σε χαμηλούς τό ­ νους ανθρώπους ξεχασμένους στην ύπαρξή τους και ταλαιπωρημένους από το χρόνο, αφήνοντάς μας μια γλυκόπικρη αίσθηση πολύ καλά ζυγισμένη. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

=ε

Ερωτας οταχρόνιατης τρομοκρατίας |

ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΚΟΥΚΟΥΤΣΑΚΗ

£

Οι σχοινοβάτες

§Ί ■I

Αθήνα, Κριτική, 2002 ϊ ά . 280

ο μυθιστόρημα της Α. Κουκουτσάκη εκδόθηκε σε μια εποχή που από τη μια μπορεί να το κα­ ταστήσει μπεστ σέλερ και από την άλλη να το ρίξει στα τάρταρα. Για μια ακόμη φορά η πραγμα­ τικότητα υπερβαίνει τη μυθοπλασία κι έτσι οι ανα­ γνώστες του προσεχούς χειμώνα είτε θα σπεύσουν να διαβάσουν ένα νεόκοπο μυθιστόρημα που ρίχνει μια ιδιαίτερα διεισδυτική ματιά στο θ έ­ μα της τρομοκρατίας είτε θα διαβάζουν επιμελώς πολλά -συχνά μάλιστα μυθιστορηματικά- στον η­ μερήσιο Τύπο, ώστε να του δώσουν σημασία.

Τ

Νεόκοπο μυθιστόρημα που ρίχνει μια ιδιαίτερα διεισδυτική ματιά οτο θέμα της τρομοκρατίας 44

Μια γυναίκα στο τέλ ο ς τη ς τέτα ρ τη ς δεκαετίας της ζωής της έρχεται αντιμέτωπη μ' ένα θάνατο. Αυτοκτονεί ένας παλιός φίλος, σύντροφος, ερα ­ στής, ο οποίος μάλιστα, κάποια χρόνια πριν, ήταν υποψήφιος βουλευτής του Συνασπισμού. Προσπα­ θώντας να κατανοήσει το θάνατό του, η γυναίκα ανατρέχει στις αναμνήσεις της όπου κυρίαρχο ρό­

λο παίζουν τα φοιτητικά της χρόνια στη Ρώμη. Την εποχή εκείνη ανήκε σε μια ομάδα τη ς εξω κοινο­ βουλευτικής Αριστερός που έβλεπ ε με καλό μάτι το αντάρτικο τω ν πόλεων και τις αντίστοιχες ιταλι­ κές οργανώσεις. Συγκατοικούσε με κάποιους φ ί­ λους, ένας εκ τω ν οποίων είναι σήμερα πολιτευτής του ΠΑΣΟΚ, μία άλλη τηλεπαρουσιάστρια, κά­ ποιος ά λλος επιτυχημένος επαγγελματίας και ο στενός κύκλος εκείνης τη ς παρέας κλείνει με το σημερινό σύζυγό της και τον παλαιό φίλο που αυτοκτόνησε. Το νιρβάνα τω ν αναμνήσεων διακόπτει η ζοφερή πραγματικότητα. Ο σύζυγός τη ς συλλαμβάνεται με κάπως απροσδιόριστο κατηγορητήριο το οποίο έχει σχέση με το θάνατο το υ στενού το υ φίλου και πρώην υποψηφίου του Συνασπισμού, αλλά υ­ πάρχουν σοβαρές ενδ είξεις ότι οι Αρχές πιστεύ­ ουν ότι συμμετείχε σε τρομοκρατική οργάνωση. Κατά σύμπτωση, την ίδια εποχή, η ηρωίδα έχει ύ­ στερα από χρόνια καλλιτεχνικής απραξίας ξεκινή­ σει έναν καινούριο πίνακα, με τίτλο «Οι σχοινοβά­ τες», όπου απεικονίζει τα πρόσωπα όλης τη ς πα­ λιάς της παρέας από την εποχή της Ρώμης. Μια ε ­ ποχή που, όπως της επισημαίνει κάποιος φίλος, έ ­ μοιαζε με έναν «περίπατο στην εξοχή» για ο λ ό ­ κληρη την παρέα. Η Κουκουτσάκη εξελίσσει τη ν αφηγηματική τη ς δεινότητα μέσα από τον επιδέξιο τρόπο με τον ο­ ποίο χειρίζεται τις συνεχείς αναδρομές στο πα­ ρελθόν και τη σημερινή πορεία τη ς ηρωίδας. Τα στοιχεία που τη συγκινούν και τη ν προβληματί­ ζουν είναι η αθωότητα τη ς νεό τη τα ς και η προ­ σπάθεια κάποιων από τα μεμονω μένα άτομα να μην ενταχθούν στο σύστημα, χωρίς κατ' ουσίαν να χάσουν την αντιεξουσιαστική τους ταυτότητα. Οι ήρωές της σχοινοβατούν ανάμεσα στο χτες και το σήμερα, στη νεότητα και την ωριμότητα, στο συμ­ βιβασμό και την επανάσταση, στον ειρηνικό δρόμο για την αλλαγή το υ κοινωνικού συστήματος και

τη ν ένοπλη βία. Χειρίζεται το θέμα τη ς με ευαι­ σθησία και γνώση, διαφωτίζοντας πολλές πλευ­ ρές του χαρακτήρα των τριών κύριων ηρώων της (ηρωίδας-συζύγου-πρώην εραστή/θανόντα), της ψ υχοσύνθεσής το υ ς και τη ς ανάγκης το υ ς για συμβιβασμό της σημερινής τους ζωής με τις επα­ ναστατικές ιδέες του παρελθόντος. Ταυτόχρονα περιγράφει ιδιαίτερα επιτυχημένα τις επιπτώσεις της εισβολής τω ν μίντια στη ζωή των ανθρώπων: «Είναι απίστευτο το πόσο έχω μπει κι εγώ σ ' αυτό το κλίμα του φόβου και νιώθω συνέχεια ένα α ­ προσδιόριστο συναίσθημα ενοχής» (σ. 134), προ­ τού μάλιστα το παρακολουθήσουμε live το προη­ γούμενο καλοκαίρι από τους δέκτες μας. Οι συνέπειες της εμμονής τω ν τριών κύριων ηρώ­ ων της στο κομμάτι της ζωής τους που οι ίδιοι θε­ ωρούν το πλέον καταξιωμένο οδηγούν τον έναν στην αυτοκτονία, τον δεύτερο στην καταρράκωση και τη ν προσπάθεια ανασυγκρότησης τη ς ζω ής του και την τρίτη σε μια αναλυτική ενδοσκόπηση και ανακάλυψη τω ν ορίων της προσωπικής της α­ ντοχής, ανθεκτικότητας και δύναμης. Η νέα γενιά, που εκπροσωπείται από το γιο της εικαστικού η­ ρωίδας, είναι χαρακτηριστικά η νέα γενιά της αμ­ φισβήτησης που η ίδια ζωγραφίζει, σχεδόν υπο­ συνείδητα, όταν τελ ειώ ν ει το ν πίνακα με το υ ς σχοινοβάτες. Συνεπής αφηγηματική απεικόνιση του ψυχογρα­ φήματος μιας γενιάς, Οι σχοινοβάτες της Κουκου­ τσάκη θα επανεκτιμηθούν πληρέστερα όταν τα πρόσφατα γεγονότα θα έχουν κοπάσει. Τη δεδο­ μένη στιγμή ο αναγνώστης δύσκολα δε θα υποκύψει σε συνειρμικές αντιστοιχίες, αλλά η νηφαλιό­ τητα του τόνου της κεντρικής ηρωίδας ενδέχεται να τον οδηγήσει σε εξωμιντιακές σκέψεις, πράγμα που από μόνο του συνιστά έναν από τους λόγους που κάνουν το μυθιστόρημα αξιανάγνωστο. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

σ S" 45

Πρώτηλογοτεχνική εμφάνιση BANA ΛΥΔΑΚΗ

i

Ο χορός των απαλών ανθρώπων Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002 Σελ.416

0

χορός των απαόών ανθρώπων απ οτελεί την πρώτη λογοτεχνική εμφάνιση της Βάνας Λυδάκη και ανήκει στα τέσσερα βιβλία που απαρτί­ ζουν τη σειρά «Πρεμιέρα» των εκδόσεων Μεταίχμιο με πρωτοεμφανιζόμενους πεζογράφους. Τη συγ­ γραφέα μάς συστήνει στο οπισθόφυλλο ο Χριστό­ φορος Λιοντάκης. Όπως διαβάζουμε στο βιογραφικό της, η Β. Λυδάκη, γεννημένη το 1963, εργάζεται ως γιατρός στο Ηράκλειο. Το μυθιστόρημά της παρακολουθεί την ιστορία της Ελλάδας από τα χρόνια πριν από την Κατοχή μέχρι και τη μεταπολίτευση, μέσα από τους κλυδωνισμούς μιας πολυπρόσωπης οικογένειας. Η αφήγηση

Η ιοτορία της Ελλάδας από τα χρόνια πριν από την Κατοχή μέχρι και τη μεταπο\ίτευοη

46

αρχικά επικεντρώνεται στο ζευγάρι της Καλλιθέας και του Μιχάλη που διατηρούν ένα προσοδοφόρο κατάστημα υφασμάτων στην Πάτρα. 0 Μιχάλης, πα­ ρά τα αποθέματα τρυφερότητας που διαθέτει, δεν μπορεί να ξεφύγει από τη νοοτροπία του εμπόρου σε ό λες του τις συναλλαγές, ακόμα και τις πλέον διαπροσωπικές, ενώ η οξύνους Καλλιθέα είναι βυθι­ σμένη στο δικό της απροσπέλαστο κόσμο, της σιω­ πής. Σταδιακά η συγγραφέας μετατοπίζει το ενδια­ φέρον της στους τρεις απογόνους του ετερόκλη­ του αυτού ανδρόγυνου. 0 Νικίας, ο μικρότερος γιος, χάθηκε νωρίς μπλεγμένος σε δρόμους του περιθω­ ρίου, ο Σταύρος, ξεπερνώντας σημαντικές αντιξοό­ τητες, σταδιοδρόμησε ως γιατρός, ενώ η Ασημίνα, με την επιχειρηματική διαίσθηση, ανέλαβε ως άξια διάδοχος το μαγαζί του πατέρα της. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στη ζωή της Ασημίνας, στον εφηβικό αλλά ατελέσφορο έρωτά της με τον Μάρκο, στον παταγωδώς αποτυ­

χημένο γάμο της, στην πορεία τω ν τριών παιδιών της. Σε κάποιο σημείο η αφήγηση διακόπτεται για να γνωρίσουμε τις περιπέτειες ενός ακόμα ήρωα, του Λευτέρη. Ο Λευτέρης, αριστερών πεποιθήσεων, δά­ σκαλος στο επάγγελμα και άνθρωπος υποτονικός, είναι ο κατοπινός σύζυγος της Ασημίνας. Η άχρωμη έως αδιάφορη συμβίωσή τους έφ ερε στην επιφά­ νεια τις διαφορές τους, με αποτέλεσμα συνεχείς και έντονες συγκρούσεις που κατέληξαν πολύ αργά στο χωρισμό τους. Από τα παιδιά τους, εκείνο που προβάλλεται περισσότερο είναι η Άννα, η οποία κουβαλάει όλα τα ψυχοπαθητικά στοιχεία των γεν­ νητόρων της αλλά μαζί και την επιθυμία να τα απο­ ποιηθεί. Η Άννα, από αθόρυβο, καλόβολο κορίτσι που ανα­ γκάστηκε να μεγαλώσει σ' ένα εμπόλεμο οικογενει­ ακό περιβάλλον, εξελίχθηκε σε θελκτική γυναίκα και ερωτεύτηκε παράφορα τον Αλέξη. Η σχέση τους ό­ μως διακόπηκε άδοξα όταν η αδερφή της σκοτώθη­ κε σε τροχαίο. 0 πατέρας της, απόλυτα μόνος του, βυθίστηκε στο πένθος από το οποίο ουδέποτε ανένηψε ολοκληρωτικά, παρά την παρηγορητική πα­ ρουσία του συμπάσχοντος Αλέξη. Η Άννα εν είδει ψυχοθεραπείας άρχισε τα ξίδια ανά το ν κόσμο. Ωστόσο, όλη η συσσωρευμένη πίκρα και μελαγχο­ λία των τριών γενιών καθαίρονται από ένα συγκρα­ τημένα ευτυχές τέλος. Αφηγητής των όσων περιγράφονται στο βιβλίο είναι η θάλασσα, ενώ ο βράχος αναλαμβάνει το διττό ρό-

λο του δέκτη και σχολιαστή των ανιστορουμένων. Η θάλασσα που γνωρίζει όλες τις ανθρώπινες ιστορίες και ο βράχος πάντα σταθερός κι ακλόνητος για να τις αγκαλιάσει, ένα ζεύγος προφανώς αλληγορικό. Οι διάλογοί τους, που βρίθουν αποφθεγμάτων σχετικά με τα γήινα πάθη, παρεμβάλλονται σε πλαγιογράμματη γραφή στο κυρίως σώμα της αφήγησης.

Κακουχίες, απρόβλεπτη εισβολή ιστορικών γεγονό­ των, αρχέτυποι συμβολισμοί, διαψεύσεις, ερωτικές απογοητεύσεις, αδόκητοι θάνατοι, ψυχικές καταβυ­ θίσεις και ανατάσεις, όλα «αλέθονται» στο πρώτο μυθιστόρημα της Βάνας Λυδάκη. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΟικογενειακήSaga ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΜΑΡΑΤΟΣ

4

Βαρδιάνοι

Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σελ. 464

κτεταμένο μυθιστόρημα του Τηλέμαχου Μαράτου. Μεταπλάθει μυθολογικά ιστορίες που αναφέρονται στις τύχες της οικογένειας Τραυλώφ α­ πό τα τέλ η του 19ου και μέχρι τις παραμονές του 20ού αιώνα. Οι ρίζες της οικογένειας βυθίζονται στο απώτερο παρελθόν, αφού ο ήρωας του μυθιστορή­ ματος, Γκρηγκόρι Νικολάεβιτς Τραυλώφ-Γκρήσα, εί­ ναι απόγονος Βυζαντινού αξιωματούχου που επανα­ στάτησε εναντίον του Αλέξιου Κομνηνού, διέφυγε στη Ρωσία, εγκαταστάθηκε εκεί και παντρεύτηκε μια Ρωοίδα πριγκίπισσα. 0 συγγραφέας, χωρίς να αναφέρεται σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, παρακο­ λουθεί τα γυρίσματα των καιρών, περιγράφει με ζω-

Ε

Μυθιοτόρημα με επονη ψυχογραφική δύναμη ηρά χρώματα τη χαρισάμενη ζωή τω ν Ρώσων αρι­ στοκρατών και προσπαθεί να σκιαγραφήσει τα κοινω­ νικά δεδομένα της προεπαναστατικής εποχής, με τους αφανείς για τους ανέμελους αριστοκράτες, αλ­ λά εμφανέστατους για τον κόμη Τραυλώφ, τριγμούς του τσαρικού καθεστώτος, αφού είναι ήδη υπαρκτές οι επαναστατικές διεργασίες αλλά και ο πόλεμος που πλησιάζει. 0 Τραυλώφ τακτοποιεί τα ζητήματα με τη μεγάλη περιουσία του, πείθει τη σύζυγό του Ναταλία

να τον ακολουθήσει σε μια νέα εγκατάσταση και επι­ λέγει γι' αυτό το σκοπό την Κεφαλλονιά, όπου ένας πρόγονός του έχει εγκατασταθεί μόνιμα από την ε ­ ποχή των Ορλοφικών και οι άμεσοι απόγονοί του έ ­ χουν πια απορροφηθεί και συγχωνευθεί στο εκεί πε­ ριβάλλον με τη ρωμέικη χροιά και τα βενετσιάνικα ε­ πιχρίσματα. Αλλά και ο κόμης Τραυλώφ προσαρμόζε­ ται στο περιβάλλον του νησιού, παρ' όλες τις μεγά­ λες διαφορές στις συνθήκες της καθημερινής ζωής και της κοινωνικής συγκρότησης.

0 Τ. Μαράτος έχει ναυτική προέλευση, χρημάτισε πλοίαρχος σε νεαρή ηλικία, ασχολήθηκε με τη μουσι­ κή, είναι πολυμαθής και πολύγλωσσος. Διανθίζει το μυθιστόρημα με αποφθέγματα και στίχους σ' όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες, παραθέτοντας σε παρένθεση ή σε υποσημειώσεις την έννοιά τους στα ελληνικά. Ίσως θα έπρεπε να ήταν περιορισμένα αυ­

47

τά ία ξενόγλωσσα κειμενικά παραθέματα, αφού, ό ­ πως είναι φανερό, ανακόπτουν προς στιγμή τη ροή της αφήγησης. Ωστόσο, το ενδιαφέρον του αναγνώ­ στη συνεχώς εξάπτεται και παραμένει αμείωτο, επει­ δή εικονογραφούνται ιδιότυπες κοινωνικές καταστά­ σεις και διαγράφονται πραγματιστικά οι χαρακτήρες των ηρώων, η συμπεριφορά τους, οι ενδόμυχες βλέ­ ψεις τους. Οι ερωτικές σκηνές σκιαγραφούνται πολύ παραστατικά, οι περισσότερες χωρίς ιδιαίτερα συναι­ σθηματικά ερείσματα, αλλά με εντονότατο σεξιστικό πάθος. Με το πέρασμα πάντως των χρόνων εξελλη­ νίζουν και το επώνυμό τους οι Τραυλώφ - το επίθετο Τραυλός είναι τώρα συνηθισμένο στα όρια του ελλη­ νικού χώρου. Και το γεγονός αυτό οδηγεί στη σκέψη ότι το μυθιστόρημα, εκτός απ' τη μυθοπλαστική του διάσταση, έχει και πραγματική βάση. Η φανερή σαρκαστική διάθεση του συγγραφέα για τις προλήψεις της εποχής, θρησκευτικές, ταξικές και άλλες, προσθέτει στην ελκυστικότητα του βιβλίου,

αν και η μεγάλη έκτασή του και κάποιοι περιγραφικοί πλεονασμοί κουράζουν σε μερικά σημεία τον ανα­ γνώστη. Επιφύλαξη μπορεί να διατυπωθεί και για το τέλος του μυθιστορήματος, το οποίο φαντάζει άνευ­ ρο και κάπως τραβηγμένο - ίσως ο συγγραφέας βιά­ στηκε εκεί στο τέλος να τελειώνει, με κάποιες εντυ­ πωσιακές, κατά τη γνώμη του, σκηνές. Οι περιγραφόμενες όμως προσπάθειες της μάνας-υπηρέτριας να παραδώσει την άγουρη κόρη της στο ξαφνικό παιδεραστικό πάθος του κόντε-αφεντικού και μάλιστα χω­ ρίς αντιπαροχή ή, τουλάχιστον, χωρίς να επηρεάζε­ ται η μάνα από κάποιο δικαιολογούμενο -διαστροφικό- ένστικτο, δεν έχουν φυσικότητα και δεν πείθουν απολύτως. Γενικά, ωστόσο, το μυθιστόρημα διαβάζε­ ται ευχάριστα επειδή έχει δύναμη ψυχογραφική και ανατέμνει παρωχημένες κοινωνικές καταστάσεις, ιδι­ αίτερα ενδιαφέρουσες.

:ενη ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Στην καρδιάτου σκοταδιού

ί

ΤΖΟΝ Μ . ΚΟΥΤΣΙ

Ζτην καρδιά της χώρας Ειο.-μτψρ.: Αθηνά Δημητριάδου Αθήνα, Scripta, 2002 I d . 200

Τζον Μ. Κουτοί είναι ο μοναδικός συγγραφέας στον κόσμο που έχει τιμηθεί δύο φορές με το βρετανικό βραβείο Μπούκερ. Γεννημένος το 1940 στο Κέιπ Τάουν, καθηγητής αγγλικής λογοτε­ χνίας στο Πανεπιστήμιο της ίδιας πόλης, με σπου­ δές μαθηματικών και ηλεκτρονικών υπολογιστών, με διδακτορικό στο Πανεπιστήμιο του Τέξας το 1969 πάνω στο έργο του Μπέκετ, από τον οποίο έχει ε ­ πηρεαστεί σημαντικά, άρχισε να γράφει το πρώτο

Ο

48

ΔΙΟΝ. ΚΩΣΤΙΔΗΣ

ίο υ μυθιστόρημα το 1970, ενόσω δίδασκε στο Πα­ νεπιστήμιο Νιου Γιορκτου Μπάφαλο. Παρά το αφρι­ κανικό επώνυμό του μεγάλωσε σε αγγλόφωνο πε­ ριβάλλον και μιλάει άπταιστα τα αφρικάανς. Ανήκει συνεπώς σε δύο γλωσσικές κοινότητες όπου νιώθει εξίσου αποκλεισμένος. Η μέριμνα για τη γλώσσα α­ νήκει άλλωστε στα ζητήματα που τον απασχολούν έντονα και στο υπό σχολιασμό έργο, Στην καρδιά της χώρας {1977).

Έργο βουτηγμένο οτη θλίψη, οκληρό, σπαρακτικό, ανυπόφορα οδυνηρό Στα ελληνικά έχουν μέχρι στιγμής μεταφραστεί πέ­ ντε έργα του. Αρχικά, το Περιμένοντας τους βαρβά­ ρους («Κρύσταλλο», 1983), μυθιστόρημα με παρό­ μοιο αλληγορικό περιεχόμενο με το καβαφικό ποίη­ μα. Στο Βίο και πολιτεία του Μάικλ Κ. («Νεφέλη», 1996), για το οποίο βραβεύτηκε πρώτη φορά με το Μπούκερ το 1983, ο ήρωας, ένας μαύρος που στιγ­ ματίστηκε από τις Αρχές ως πνευματικά καθυστερη­ μένος, παραπέμπει ευθέω ς στην Αντιγόνη του Σο­ φοκλή. Πιο πρόσφατα κυκλοφόρησε Ο άρχοντας τη ς Πε­ τρούπολης («Νεφέλη», 1999). Μετά τα χρόνια του απαρτχάιντ, όταν ο κόσμος αρχίζει να μιλάει και να γράφει ανοιχτά για την κατάσταση στη Ν. Αφρική και να αποδοκιμάζει τη ν ιδεολογία του απαρτχάιντ, ο Κουτοί σ' αυτό το μυθιστόρημα μεταφέρει το σκηνι­ κό του στην τσαρική Ρωσία. Πρόκειται για μια ευρη­ ματική ανασύνθεση του έργου του Ντοστογιέφσκι και ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό εγχείρημα, αριστο­ τεχνικά εκτελεσμένο. 0 Κουτοί διατηρεί το αυθεντι­ κό ύφος γραφής του εισχωρώντας στο συγγραφικό σύμπαν ενός ά λλου δημιουργού και δη του Ντοστογιέφσκι.

0 Κουτοί στο σύνολο του έργου του συνδιαλέγεται, πέραν του Μπέκετ, με σημαντικούς λογοτέχνες. Διακριτή είναι η επίδραση του Κάφκα με τον οποίο συγγενεύει κυρίως ως προς το άχρονο, ανώνυμο σκηνικό τω ν ιστοριών του, καθώς ορατές είναι οι ε ­ πιρροές (κυρίως στο δοκιμιακό έργο του) από τις θεωρίες των Λακάν, Φουκό, Ντεριντά. Στην Ατίμωση («Νέα Σύνορα», 2002), έργο για το ο­ ποίο κέρδισε το δεύτερο βραβείο Μπούκερ το 1999,

διερευνούνται σε πρώτο επίπεδο η προβληματική σχέση ανάμεσα σε πατέρα και κόρη (όπως και στην Καρδιά της χώρας) και σε δεύτερο η εύθραυστη κα­ τάσταση στη σημερινή Ν. Αφρική. Στο μυθιστόρημα αυτό, ο Κουτοί μιλάει για τον οικείο του ακαδημαϊκό κόσμο, ενώ και εδώ εμφανίζονται συγγραφικές εμμο­ νές του, όπως η ανοχή στον πόνο ως μια μορφή δι­ καιοσύνης που μόνο στη νοτιοαφρικανική ενδοχώρα μπορεί να γίνει αντιληπτή και η πολιτική συνειδητοποίηση που έρχεται μαζί με την ερωτική αφύπνιση. Το έργο του Κουτοί συνεπαίρνει, προβληματίζει, συγκινεί, μελαγχολεί. Δεν είναι ευχάριστο στον ανα­ γνώστη, αλλά περισσότερο αποκαρδιωτικό. Ωστό­ σο, η δραματική ένταση εκτονώνεται από την πικρή ειρωνεία που διαπερνά την κάθε φράση, καθώς και από το στεγνό, αυστηρό, κοφτό αλλά πολύ υπο­ βλητικό λόγο. Οι απελπιστικά μοναχικοί χαρακτήρες του Κουτοί ζουν σε κοινωνίες χωρίς κανένα ανα­ γνωρίσιμο ή αναγνωρισμένο ηθικό, νομικό κέντρο, ευάλωτοι σε αόρατες απειλές, ενοχικοί εξαιτίας της ύπαρξής τους. Γενικότερα, τα έργα του αποτελούν συγκλονιστικά ντοκουμέντα για την καταπίεση του νοτιοαφρικανικού κόσμου, προσεγγίζοντας υποδό­ ρια το πρόβλημα καθώς η δράση εκτυλίσσεται κατά κανόνα σ' ένα σουρεαλιστικό, αχανές και απάνθρω­ πο τοπίο όπου λιγοστά πρόσωπα ενεργούν κάτω α­ πό σκοτεινά, ανεξιχνίαστα κίνητρα και δυνάμεις. Στην υπαινικτικότητα του ύφους του οφείλεται, κα­ τά ένα μέρος, και η παγκόσμια απήχηση του έργου του. Στην Καρδιά της χώρας ο Κουτοί πάλι θίγει έμμεσα την προβληματική, εκκρεμή κατάσταση στο γενέθλιο τόπο του, ενώ απομυθοποιεί καίρια τη ζωή στην ύπαιθρο. Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα αποτυπώνει με συνταρακτικές συχνά λεπτομέρειες μια άγρια ανατομία του εαυτού. Το βιβλίο απαρτίζεται από διακόσιες εξήντα έξι α ριθμημένες εν ό τη τες στις οποίες η κεντρική ηρωίδα, η Μάγδα, καταγρά­ φει εν είδει ημερολογίου χαρακτηριστικά επεισόδια της ζωής της σε ένα απόμερο αγρόκτημα στα περί­ χωρα του Κέιπ Τάουν, όπου ζει μαζί με τον πατέρα της και ένα ζευγάρι μαύρων υπηρετών, την Αννα και τον Χέντρικ. Η Μάγδα αυτοσυστήνεται ως μια στε­ γνή και στυγνή γεροντοκόρη που έχει χάσει εδώ και καιρό την ικανότητά της, όχι όμως και την επιθυμία της, για ανθρώπινη επαφή, «...είμαι μεταξύ άλλων μια γυναίκα που ζει οε αγρόκτημα, ζω μέαα στην α­ ταξία τη ς φύσης ή μέσα σε μια ελάσσονα αταξία σαν κι αυτή που έχουμε στην έρημο, χωρίς να α ­ γνοώ ότι υπάρχει μια τρύπα ανάμεσα στα πόδια μου

που δεν γέμισε ποτέ και που ο δηγεί σε μια άλλη τρύπα που ούτε κι αυτή γέμισε». Η Μάγδα αισθάνεται από κάθε άποψη άδεια, δεν παύει ωστόσο να προσδοκείτην πλήρωσή της. Η σχέση με τον πατέρα της, με υποβόσκοντα οιδιπό­ δεια στοιχεία, αποτελεί κομβικό σημείο για την ερ­ μηνεία της ψυχοσύνθεσής της. Η Μάγδα βιώνει μια ακατάπαυστη, ηχηρή, διαπεραστική άρνηση από τον περίγυρό της. 0 μονόλογός της διεκδικεί μάταια ένα

Οι απελπιστικά μοναχικοί χαρακτήρες του Τζ. Κουτοί (ουν οε κοινωνίες χωρίς κανένα αναγνωρίοψο ή αναγνωρισμένο ηθικό, νομικό κέντρο διάλογο. Η σιωπηλή ρήξη με τον πατέρα της κορυφώνεται όταν εκείνος συνάπτει δεσμό με τη νεαρή γυναίκα του υπηρέτη τους. Η Μάγδα τό τε τον σκο­ τώνει και, απαλλαγμένη πια από τους παλαιούς, πα­ ραδοσιακούς φραγμούς που αντιπροσώπευε ο τεθνεώς, επιχειρεί να χτίσει μια γέφυρα ανάμεσα σε κείνη και τους δύο υπηρέτες. Οι προσπάθειές της α­ δυνατούν να υπερπηδήσουν χρόνια κατεστημένα και αποτυγχάνουν οικτρά. Η ηρωίδα παραδίδεται σε μια παθητική ενεργητικότητα γεμίζοντας την ατέλειωτη καθημερινότητά της με ασήμαντα και μικρά, παρα­ μελώντας το αγρόκτημα. 0 Χέντρικ, αγανακτισμένος με την αδιαφορία της, σ' ένα ξέσπασμα οργής τη βιάζει. Εκείνη δέχεται το βιασμό με αμφιθυμία. Στο μέλλον διατηρεί εκούσια πια σεξουαλικές επαφές με τον Χέντρικ. Συνεπώς, από το επεισόδιο αυτό σχηματίζεται ένα περίεργο τρίγωνο καθώς οι δύο υ­ πηρέτες, ύστερα από παρότρυνση της Μάγδας, δια­ μένουν στο σπίτι της. Όμως ο κίνδυνος να τους κα­ ταδώσουν οι γείτονες τρέπει το ζευγάρι σε φυγή και η Μάγδα μένει οριστικά μόνη της. Δεν είναι καθόλου ανεδαφικός ο ισχυρισμός που θέ­ λει τη Μάγδα σύμβολο της Ν. Αφρικής και τις βιαιο­ πραγίες που διαπράττει αλλά και διαπράττονται εις βάρος της απεικόνιση των σφοδρών αναστατώσε­ ων που κυοφορεί το εκεί μεταβαλλόμενο κοινωνικοηολιτικό κλίμα.«Είμαι ίοπ μ' αυτόν κι ας είμαι πιο αδύναμη» θα πει κάποια στιγμή για τον Χέντρικ, για

να διαπιστώσει στο τέλος πως «Ο σκλάβος χάνει τα πάντα μες στις αλυσίδες του, ακόμη και τον πόθο να ξεφύγει από αυτές». Η Μάγδα πάνω απ' όλα επιζητεί τη λύση της μονα­ ξιάς της. Επιθυμεί να σπάσει τα δεσμό του Άλλου, να κατεδαφίσει το οχυρό του για να τον πλησιάσει. «Δεν είναι ο λόγος που κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο αλλά ο λόγος των άλλων». Έχουμε, λοιπόν, ανατο­ μία του σώματος, της ψυχής αλλά και του λόγου. Η ηρωίδα επιθυμεί να ανακαλύψει, εν ανάγκη να ε ­ φεύρει, τις λέξεις, τους κώδικες, τα σύμβολα, τα σήματα με τα οποία θα επιτευχθεί η σύζευξη δύο διαφορετικών λόγων. Σε μια ύστατη απόπειρα επι­ κοινωνίας φτάνει στο σημείο να επινοήσει τη δική της οικουμενική γλώσσα, συνθέτοντας με ασβε­ στωμένες πέτρες διφορούμενες φράσεις σε στοι­ χειώδη ισπανικά τις οποίες απευθύνει σε αεροπλά­ να που ηετούν πάνω από το αγρόκτημα. Είναι προφανές ότι ο συγγραφέας δανείζει τη φωνή του στην ηρωίδα. 0 λόγος της παρουσιάζεται ιδιαί­ τερα προσεγμένος, πυκνός, μεστός, ενώ οι φιλοσο­ φικοί στοχασμοί της φανερώνουν άτομο πολύ καλ­ λιεργημένο. Ωστόσο, από αυτήν ακριβώς τη φενάκη του συνειδητού κόσμου, της επώδυνης νοητικής ε ­ πεξεργασίας θυμικών και σωματικών καταστάσεων είναι που η ηρωίδα επιθυμεί με κάθε τρόπο να δρα­ πετεύσει. «Μακάρι να μην είχα μάθει ποτέ μου να διαβάζω». Η Μάγδα πονάει, υποφέρει από τον εαυτό της, αυ­ τός είναι ο δικός της δυνάστης. Προσπαθεί να κατα­ νοήσει και να συμφιλιωθεί με την ύπαρξή της μέσα σ' έναν ακατανόητο, παράλογο κόσμο. Κατηγορεί τον εαυτό της για παντός είδους υστερήσεις, σε φυσικά θέλγητρα, σε σθένος, σε αυθεντικότητα, σε ενεργητικότητα. Ταυτόχρονα όμως τρέφεται από τη μιζέρια της, την πένθιμη πραγματικότητά της, την προστατευτική αναβλητικότητά της. Η ματαιότητα της κάθε πράξης της αποτελεί μια συμβολική αυτο­ κτονία. «Από όλες τις περιπέτειες η πιο λογοτεχνική είναι η αυτοκτονία, περισσότερο κι από το έγκλημα» παραδέχεται η ίδια. Χάνεται μέσα στον εαυτό της και παράλληλα σκηνοθετεί επιμελώς ένα περιβάλ­ λον θανάτου, στο μέτρο που ο θάνατος ταυτίζεται με την έννοια της απουσίας, για να αναγεννηθεί κα­ λύτερη και διαφ ορετική.«Καλωσορίζω το θάνατο σαν μια εκδοχή της ζωής στην οποία δεν θα είμαι ο εαυτός μου». Μια ύπαρξη σε αναστολή, σε βίαιη α­ ντιπαράθεση με ό,τι την περιβάλλει, ακόμη και με το δέρμα της. Η οδύνη κατακλύζει και καταβάλλει ολοκληρωτικά

τη Μάγδα όταν μένει απολύτως μόνη της στη μέση της απέραντης έκτασης. Από τη στιγμή αυτή βρί­ σκεται εγκλωβισμένη σε μια άπλετη, άχρηστη από την αχρηστία ελευθερία. Μια ιδιότυπη ναυαγός ά­ πλετου χρόνου και ελευθερίας. Πελαγωμένη μέσα στον ίδιο της τον εαυτό, διαταραγμένη ψυχικά, βο­ λοδέρνει μέσα σε μια ζωή που οδεύει στο πουθενά και σπαταλιέται στο τίποτα. Με πενιχρή θέληση δί­ νει μια στοιχειώδη μάχη για επιβίωση και τη διατή­ ρηση των ανθρώπινων ιδιοτήτων της ενάντια σ' ένα περιβάλλον αποξενωτικό και αντίξοο που αλλοιώνει σωματικά, ψυχικά και νοητικά το άτομο. Τα πάντα είναι ρευστά και κυρίως η πραγματικότητα όπως διυλίζεται μέσα από τις νοητικές διεργασίες της ηρωίδας. Η Μάγδα αμφιβάλλει για ό,τι συμβαί­ νει γύρω της, για ό,τι πιστεύει ότι συμβαίνει, ακόμη και για ό,τι η ίδια πράττει. Γράφει την ιστορία της και παράλληλα προσπαθεί να τη γνωρίσει. Τα πάντα υφίστανται μια ατέρμονη ανατροπή καθώς σε κάθε σχεδόν παράγραφο παρεισφρέει ένα ή περισσότε­ ρα «μπορεί». Οι σκηνές παίζονται ξανά και ξανά, δια­ φορετικές εκδοχές προτείνονται συνέχεια. Η ηρωίδα υποβάλλεται διαρκώς σε μια ιδιαίτερα βασανι­ στική άσκηση αυτοπαρατήρησης. Ο αναγνώστης δε γνωρίζει άλλο τοπίο από το μυαλό τη ς Μάγδας. «Στερημένη από την ανθρώπινη επαφή, αναπόφευ­ κτα υπερεκτιμώ τη φαντασία και περιμένω να τη δω να κάνει το γήινο να λάμπει με μια αύρα αυτοϋπέρβασης». Τελικά, η ηρωίδα υποτάσσεται στη μοίρα τη ς και προσπαθεί να δημιουργήσει μια ατομική συνθήκη ειρήνης και να συμφιλιωθεί με τη γη όπου εδράζο­ νται οι μυστικές δυνάμεις που την καθορίζουν ως ο­ ντότητα. «Η ομορφιά αυτού του εγ κ α τα λειμ μ έν ο υ κόσμου μ' έχει διαφθείρει ίσαμε το μεδούλι» ομο­ λογεί η Μάγδα, αποφασισμένη να αποδεχθεί αυτή τη ζωή που την τρομάζει αλλά και τη συντηρεί. «Αυ­ τό ακριβώς ήμουν ταγμένη να γίνω: μια ποιήτρια της εσω τερικότητας, μια εξερευνήτρια τη ς εσω ­ σ τρέφ εια ς τη ς πέτρας, τω ν συναισθημάτων τω ν μυρμηγκιών, της συνειδητότητας των σκεπτόμενων τμημάτων του εγκεφάλου. Φαίνεται πως είναι η μό­ νη σταδιοδρομία, αν εξαιρέσουμε το θάνατο, για την οποία μ' έχει προετοιμάσει η ζωή στην έρημο». Έργο βουτηγμένο στη θλίψη, σκληρό, σπαρακτικό, ανυπόφορα οδυνηρό, αναντίρρητα αριστουργηματικό, που ευτύχησε χάρη στην άψογη μετάφραση της Αθηνάς Δημητριάδου.

Τα έργα του Νίτσε σε καινούργιες μεταφράσεις του Ζήση Σαρίκα:

• Γενεαλογία της ηθικής • Η θέληση για δύναμη • Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων Ιδε ο άνθρωπος - Αντίχριστος • Γέννηση της τραγωδίας • Πωλ Βιριλιό, Η διαδικασία της σιωπής • Ζαν Μπωντριγιάρ, Συνθήματα • Τσβετάν Τόντοροφ, Απέναντι στο ακραίο • Άσγκερ Γιόρν, Περί μορφής • Νταίηβιντ Ρήσμαν, Το μοναχικό πλήθος • Καρλ Πολάνυι, Ομεγάλος μετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των ουτοπιών • Χρ. Τσολάκης, Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (δύο τόμοι) • Ν. Μουτσόπουλος, Διαδρομή αυτογνωσίας (τρεις τόμοι) • Γ. Χουρμουζιάδης, Λόγια από χώμα • Θωμάς Κοροβίνης, Ο Μάρκος στο χαρέμι • Φούλα Λαμπελέ, Ιο (διηγήματα) • Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου, Επιλογές και σύνολα (ποιήματα 1965-95) • Αργυρής Παυλιώτης, Ολέθριος δεσμός • Στέφανος Μπαλής, Μαθηματικά και ποίηση • Χριστίνα Φλόκα, Η φαρμακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη

• Εντουάρ Ντυζαρντέν, Έδρεψε δάφνες • Ετέλ Αντνάν, Περί πόλεων και γυναικών • Ανα Νόβακ, Οι ατυχίες της ψυχής • Λώρενς Στερν, Αισθηματικό ταξίδι • Τόμας Μπέρνχαρντ, Οι φτηνοφαγάδες • Γιαν Νέρουντα, Ιστορίες από την παλιάΠράγα • Πιέρ - Πάολο Παζολίνι, Μυθοπλασία • Φ. Ντοστογιέφσκι, Ο σωσίας •Μ,Μπουρλάς, Ελληνας, Εβραίοςκαι αριστερός • Ιθάν Ιλλιτς, Για τις ανάγκες του ανθρώπου • Τζέρυ Μπράουν, Η άλλη Αμερική • Ν. Κον, Αγώνες για την έλευση της χιλιετούς βασιλείας του Θεού • Π. Μπράντλιτζερ, Άρτος και θεάματα • Ζαν Μπωντριγιάρ, Η καταναλωτική κοινωνία • Πωλ Βιριλιό, Η πληροφορική βόμβα

• Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην Ουτοπία

Τα βιβλία του Κ. Τομανά για τη Θεσσαλονίκη

ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

51

Ξύπνημα οτον Εφιάλτη ΣΛΑΒΕΝΚΑ ΝΤΡΑΚΟΥΛΙΤΣ

Ζαν να μην »'μαι εγώ

I

Μτφρ.: Μπελίκα Κουμπαρέλη Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002 Σελ. 232

προσπάθεια απώθησης ίο υ εφιάλτη ίο υ πο­ λέμου δεν επιτυγχάνεται πάντα. Η Σ„ η ηρωίδα της Ντράκουλιτς, προσπαθεί κι αυτή να μη σκέφτεται το ν πόλεμο, αλλά ο πόλεμος τη βρί­ σκει και της επιβάλλει τα δεινά του. Η Σ. είναι μια νεαρή δασκάλα που έχει μ ετα τεθ εί σ' ένα χωριό της Βοσνίας και παρότι γνωρίζει τα όσα διαδραμα­ τίζονται στο Σαράγεβο, αρνείται να πιστέψει ότι μπορεί και η ίδια να βρεθεί στο μάτι του κυκλώνα. Ωστόσο μια μέρα οι στρατιώτες εισβάλλουν στο σπίτι της καθώς και στα υπόλοιπα σπίτια του χωριού και από εκεί και πέρα ξεκινά η Οδύσσειά της. Με-

«

Μυθιοτόρημα που βρίσκεται πολύ κο π ά οτη λογοτεχνική μαρτυρία ταφέρεται αρχικά σε ένα διακομιστικό στρατόπε­ δο, έτσι τουλάχιστον πιστεύει αυτή και οι συγκρατο ύ μ εν ές της, στη συνέχεια, ύστερα από μια α­ νταλλαγή αιχμαλώτων, σε ένα στρατόπεδο προ­ σφύγων κοντά στο Ζάγκρεμπ, και καταλήγει πρό­ σφυγας στη Σουηδία. Το βιβλίο ξεκινάει από το τέλος. Η ηρωίδα βρίσκε­ ται σ' ένα σουηδικό νοσοκομείο και έχει γεννήσει ένα παιδί, προϊόν βιασμού, που δε θέλει να κρατή­ σει. Η αφήγηση, χωρισμένη σε κεφάλαια που κατανέμονται σε ημερολογιακές καταχωρίσεις από το υ ς τόπους διαμονής, είναι γραμμένη σε τρίτο πρόσωπο από την οπτική πλευρά της ηρωίδας και κατά διαστήματα διακόπτεται από κάποιες συμπε­ ρασματικές πρωτοπρόσωπες σκέψεις της. Η περι­ πέτεια του στρατοπέδου αποδίδεται με την αιχμηρότητα, και κατά διαστήματα τη νηφαλιότητα, του Αν αυτό είναι άνθρωπος του Πρίμο Λέβι. Η ουσια­ στική διαφορά από το αρχέτυπο είναι ότι εδώ έ ­ χουμε να κάνουμε με τη ν πορεία το υ ασθενούς φύλου, όπως εντέλει είναι πάντα οι γυναίκες κρα­

τούμενες στα χέρια τω ν αντρών εξουσιαστών. Οι γυναίκες και τα παιδιά, ο λεγόμενος άμαχος πλη­ θυσμός, γίνονται πάντα έρμαια τω ν ορέξεω ν του νικητή/εξουσιαστή, το σώμα τους παύει να τους ανήκει, γίνεται όργανο ηδονής του εχθρού και αυ­ τές υφίστανται τον εξευτελισμό, την ταπείνωση, την ενοχή. Η Ντράκουλιτς περιγράφει με εξαιρετική ακρίβεια τον ανθρώπινο μηχανισμό που αρνείται να πιστέ­ ψει το χειρότερο, να κατανοήσει σε βάθος αυτά που συμβαίνουν, να συγκεντρώσει τα επώδυνα στοιχεία ώστε να καταλήξει σε συμπεράσματα. 0 τρόμος παραλύει τις αισθήσεις, δεν υπάρχει η δυ­ νατότητα αντίδρασης επειδή πίσω από κάθε τ έ ­ τοια σκέψη ελλοχεύει ο φόβος του θανάτου. Από μια άποψη, η Ντράκουλιτς ρίχνει φως και στη λεγ ό μ εν η μη α ντίδρα σ η, λόγω θρησ κείας, τω ν Εβραίων στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, καταδεικνύει το βαθμό της παράλυσης από το φόβο. Παράλληλα σχολιάζει κάποιες αντιθέσεις σε διά­ φορα επίπεδα: η γνώση/παιδεία αντιπαρατίθεται με την αμορφωσιά, η πολυεθνική κοινωνία με την εθνοκάθαρση, η εντοπιότητα με την προσφυγιά, ο αστικός με τον αγροτικό πληθυσμό, ο πόλεμος με την ειρήνη, το όνειρο με την πραγματικότητα, ο μαύρος ουρανός τω ν οβίδων με το γαλάζιο α νέ­ φελο ουρανό. Ένας από το υ ς λόγους που κάνουν τη Σ. να πι­ στεύει ενδόμυχα ότι θα γλιτώσει είναι η μεικτή κα­

ταγωγή από μητέρα Σέρβα και πατέρα μουσουλ­ μάνο. Οι άντρες που εξανδραποδίζουν τα χωριά, «Τα όμορφα χωριά, όμορφα καίγονται», είναι εντέλει Σέρβοι, αλλά κανείς τους δεν ενδιαφέρεται να μάθει την καταγωγή της και έτσι και η ίδια καταλα­ βαίνει ότι δεν υπάρχει λόγος να την προβάλει. Η μόρφωσή της, που θεω ρεί ότι την κάνει διαφορε­ τική, παύει κι αυτή να παίζει ρόλο, της χρησιμεύει μόνο στο να καταλαβαίνει ότι οι περισσότεροι από τους άντρες στρατιώ τες/δεσμοφ ύλακες είναι α-

Η συγγραφέας περιγράφει με εξαιρετική ακρίβεια τον ανθρώπινο μηχανιομό που αρνείται να πιστέψει το χειρότερο μόρφωτοι χωρικοί και στο να αντιληφθεί ότι και το δικό τους μέλλον προοιωνίζεται ζοφερό. Η ικανό­ τητά της να συνθέτει την κάνει να αντιληφθεί τον τρόπο δημιουργίας του μηχανισμού το υ μίσους, αλλά τελικά γίνεται και η ίδια έρμαιό του. Η ηλικία της, είναι είκοσι εννέα ετώ ν όταν συμβαίνουν τα γεγονότα, δεν την προφυλάσσει από το να χρησι­ μοποιηθεί μαζί με ά λλες μικρότερές της γυναίκες ως πουτάνα το υ σ τρατοπ έδου, έρμαιο π ολλα­ πλών βιασμών και κακομεταχείρισης τω ν ένστο­ λων. Στο στρατόπεδο μαθαίνει ότι ο πρώτος και μοναδικός στόχος κάθε κρατούμενου είναι η επι­ βίωσή του, άσχετα εάν μ' αυτό το ν τρόπο όλοι χάνουν σιγά σιγά την ανθρωπιά τους. Τα στοιχεία του προφίλ της, που αποδεικνύονται σε καθημερινή βάση άχρηστα, θα της επιτρέψουν ω στόσο να γίνει η π ό ρ ν η /ερ ω μ έν η το υ λοχαγού/διοικητή του στρατοπέδου. Εδώ λειτουργεί και πάλι ο μηχανισμός τη ς απώθησης: γνωρίζει πολύ καλά ότι ο διοικητής δεν μπορεί παρά να ξ έ ­ ρει τα όσα φρικτά διαδραματίζονται, αλλά η μοναχικότητά του και η λεπτότητα που επιδεικνύει το άλλο του πρόσωπο, πιθανά το πρόσωπο που είχε και εν καιρώ ειρήνης, την ο δηγεί στην αποδοχή α υτής τη ς σχέσης σαν μια επ αναλαμβανόμενη σκηνή θεατρικού έργου, σαν ένα επεισόδιο στην εξέλιξή του. Τα ελάχιστα πλεονεκτήματα (μπάνιο, φαγητό, μη ενόχληση από το υ ς σ τρα τιώ τες και -γιατί όχι;- μια παρωδία ανθρώπινης επαφής) που

αποκομίζει έναντι των άλλων γυναικών του στρα­ τοπέδου θα την κάνουν να παραβλέψει ακόμη και την εν ψυχρώ δολοφονία μιας γυναίκας που «τόλ­ μησε», στην προσπάθειά της να διαφύγει, να τα ­ ράξει το Σαββατοκύριακο του λοχαγού. Η Σ„ ηαρ' όλα αυτά, δεν καταλήγει να μισήσει το αντρικό φύλο. Καταλαβαίνει τις αδυναμίες του, ε ­ νοχλείται από τη νοοτροπία αγέλης και συναδέλ­ φωσης που καταλήγει να κάνει ακόμη και τους βιασμούς κοινό θέμα, τη λογική του εξευτελισμού που «ανδρώνει», παράλληλα όμως μαθαίνει τους εξευ τελισ μούς που υφίστανται οι συμπατριώτες της που βρίσκονται στο παρακείμενο στρατόπεδο. Αυτό που αρχικά αρνείται να αποδεχτεί είναι το μωρό που πολύ αργά αντιλαμβάνεται ότι περιμέ­ νει και δε γνωρίζει καν ποιος από τους βιαστές της ήταν ο πατέρας του. Η κατάληξη του βιβλίου στην αποδοχή του βρέφους αφήνει να αιωρείται κάποια ελπίδα ότι η Σ. δεν έχει διαβρωθεί από το μίσος, αλλά, κατά τη γνώμη μου, αυτό δεν αρκεί για να κάνει την ιστορία της λιγότερο τραγική. Η Σ. και ο γιος της αναπόφευκτα θα βιώσουν, έστω και μαζί, τη ν κατάσταση της προσφυγιάς και τον πόνο του παρελθόντος. Η διαφορά τους ίσως θα είναι ότι ο μικρός θα αποκτήσει κάποιο όνομα, ενώ η Σ. θα εί­ ναι πάντα το ανώνυμο θύμα ενός στρατοπέδου, μια γυναίκα που σ' όλη τη διάρκεια του πολέμου βιώνει ένα χάσμα ανάμεσα στο κορμί και στο νου, στο χθες και το σήμερα, στη μνήμη και τη λήθη. Αποτελεσματική η λιτή, εν μέρει αποστασιοποιημένη, γραφή της Ντράκουλιτς, παράγει ένα μυθι­ στόρημα πολύ κοντά στη λογοτεχνική μαρτυρία τω ν δεινών ενός ανατριχιαστικά ευρωπαϊκού πο­ λέμου στη γειτονιά μας. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

Βαδίζοντας προς τηδύση ANITA ΜΠΡΟΥΚΝΕΡ

Ιδιωτική υπόθεση Μτφρ.: Μάριον Χωρεάνθη Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002 Σελ. 320

Ανίτα Μπρούκνερ χειρίζεται με θαυμαστή ά­ νεση τη συμπυκνωμένη περιγραφή και αυτό ήταν το στοιχείο που την έκανε γνωστή σ' έ ­ να ευρύτερο κοινό στο μυθιστόρημα Hotel du Lac με το οποίο κέρδισε το βραβείο Μπούκερ το 1984. Εάν όμως η συμπύκνωση είναι το μεγάλο της χά­ ρισμα, ακόμη κι αυτό υπονομεύεται από την εμμο­ νή της να εκδίδει ένα μυθιστόρημα το χρόνο. Η Ιδιωτική υπόθεση και μόνο ως τίτλος συνοψίζει τη ν υπόθεση τω ν περισσοτέρω ν από τα βιβλία της. Επιλέγει πάντα ολιγοπρόσωπες ιστορίες ιδιω­ τικών βίων όπου πάντα οι ήρωες (συνήθως γυναί-

Η

Η ιστορία της Α. Μπρούκνερ ακροβατεί ανάρεοα οτο εύκολο ανάγνωσμα και τη σοβαρή λογοτεχνία κες) έρχονται αντιμέτωποι με κάποια διλήμματα που τους κάνουν να αναθεωρήσουν τις παλαιότερες απόψεις τους. Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και το παρόν μυθιστόρημα, μόνο που ο κεντρικός ήρωας εδώ είναι άντρας, ένας εξηνταπεντάρης εργένης που συνταξιοδοτήθηκε πρόσφατα. Γεννημένος στο Ρέντιγκ και εδώ και πολλά χρόνια κάτοικος του Λονδίνου, αντιμετωπίζει με σχετική αισιοδοξία την τρίτη ηλικία μέχρι που πεθαίνει ο κολλητός του φί­ λος. Προσωρινά τουλάχιστον δεν μπορεί να βρει τη χαμένη του αισιοδοξία ούτε καν στα ταξίδια, και η μοναξιά αρχίζει και τον βαραίνει αφάνταστα. Τη στιγμή εκείνη συναντά μια παράξενη και απο­ λύτω ς ανάγωγη κοπέλα με τα μισό περίπου χρό­ νια του, που, με τον τρόπο της, το ν αναγκάζει να ξεφύγει από την καθημερινή ρουτίνα του. Αυτή η νέα τροπή στη ζωή του τον κάνει να ξεκινήσει έ ­

ναν εσωτερικό απολογισμό του βίου του που τον παρακολουθούμε μέσα από μια τριτοπρόσωπη α­ φήγηση περιορισμένη στη δική του οπτική γωνία. Τα παιδικά τραύματα αναλύονται στην προσπά­ θεια να εξηγηθούν τα όσα ο ίδιος θεω ρεί ελ λ εί­ ψεις της συντηρητικής προσωπικότητάς του. Η ε ­ ρωτική του ζωή, που περιλαμβάνει μια μόνιμη α­ γάπη και διάφορες συνευρέσεις, γίνεται το πεδίο τω ν υπόλοιπων συλλογισμών του και τη ς διαπί­ στωσης ότι ποτέ δεν υπήρξε ιδιαίτερα ικανοποιη­ μένος από τον εαυτό του, γιατί κατ' ουσίαν δεν υ­ πήρξε ποτέ ούτε στο ελάχιστο ριψοκίνδυνος, δυ­ ναμικός, ενδιαφέρων. Ολόκληρη η ζωή του ακο­ λούθησε το ρυθμό σπίτι-δουλειά-σπίτι με διαλείμ­ ματα φ ευγαλέω ν συναντήσεων και αδιάφορων κοινωνικών σχέσεων. Ωστόσο, όλα αυτά επανα­ λαμβάνονται τόσο συχνά, η σχέση ή μάλλον η α­ νυπαρξία ουσιαστικής σχέσης με τη μητέρα του ε ­ πανέρχεται, που ο αναγνώστης αναρωτιέται εάν το συνεχές αναμάσημα του παρελθόντος είναι α­ πλώς ένα από τα συμπτώματα της γεροντικής η­ λικίας ή αδυναμία της συγγραφέως να συμπυκνώ­ σει τη γραφή της. Η αποχώρηση της καινούριας γνωριμίας από τη ζωή του και η επαναφορά του στη συνηθισμένη του ζωή αναγκάζει τον ηλικιωμένο ήρωα σε πιο συνετές και συνεπείς με το χαρακτήρα του απο­ φάσεις. Η Μπρούκνερ όμως μοιάζει να έχει χάσει εκείνη τη συμπύκνωση που τη χαρακτήριζε σε πα-

λαιότβρα έργα τη ς και έτσι η ιστορία της ακροβα­ τε ί ανάμεσα στο εύκολο ανάγνωσμα και τη σοβα­ ρή λογοτεχνία. Η μετάφραση της Μάριον Χωρεάνθη ρέει αβίαστα, παρότι σε κάνα δυο σημεία υπο­

πίπτει σε πραγματολογικά σφάλματα (π.χ. τα φώ­ τα του τσίρκου Πικαντίλι!) ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

Εμμονήστο απόλυτο |

ΑΝΝΑ SEGHERS

I

Ek civo ακριβώ ς το μ π λ ι

A n n a Seghers ΕΚΕΙΝΟ ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΟ ΜΠΛΕ

| | I Μτφρ.: Γιώργος Δεπάστας. Επίμ.: Helene Roussel ■ Αθήνα, Άγρα, 2002 ■ Σελ. 144

εμμονή οτο απόλυτο είναι το στοιχείο της με­ γάλης τέχνη ς μοιάζει να διατρανώνει η Ζέγκερς ο' αυτή τη νουβέλα που ακολουθεί την οδύσσεια ενός ταπεινού αγγειοπλάστη από κάποιο μεξικανικό χωριό στην προσπάθειά του να βρει το πολύτιμο γι' αυτόν χρώμα. 0 Μηενίτο, φτωχός, τί­ μιος, δημιουργικός, εργάζεται σ' ένα χωριό κοντά στην πόλη του Μεξικού. Είναι παντρεμένος και έχει ήδη τρία παιδιά, ενώ παράλληλα φροντίζει και την αδερφή τη ς γυναίκας το υ και τα δύο τη ς παιδιά ηου έχουν εγκαταλειφθεί από σύζυγο και πατέρα. Τα κεραμικά του έχουν σταθερή ζήτηση στην αγο-

Η

Η λ Ζέγκερς κατορθώνει να ουνόυάοει επιτυχηρενα τη οχέοη της υψηλής ρε τη λαϊκή όηριουργία ρά γιατί χρησιμοποιεί ένα συγκεκριμένο μπλε χρώ­ μα που βρίσκει ανταπόκριση στους αγοραστές. Κά­ ποια μέρα αυτό το μπλε εξαφ ανίζεται από το υ ς προμηθευτές και ο τεχνίτης προσπαθεί να κατα­ νοήσει τους λόγους. Κάπου γίνεται πόλεμος κι αυ­ τό το κάπου είναι η Ευρώπη και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Σε μια παράλληλη πλοκή, οι Μεξικανοί ε ­ πιχειρηματίες και πολιτευτές συζητούν τα οφ έλη αλλά και το κόστος της συνεργασίας τους με Γερ­ μανούς προμηθευτές.

Ο Μηενίτο και οι υπόλοιποι αγγειοπλάστες βιοπα­ λαιστές δε γνωρίζουν αυτά τα ζητήματα. Ο καθέ­ νας είναι γνωστός στην αγορά για τα σχέδιά του και το χρώμα που χρησιμοποιεί στα αγγεία του. Με τη ν εμμονή του μεγάλου καλλιτέχνη και όχι ενός απλού τεχνίτη, ο κεραμοποιός ξεκινά για ένα μα­ κρύ ταξίδι που θα τον οδηγήσει στο πολυπόθητο μπλε του. Η ανάγκη για την ξεχωριστή δημιουργία γίνεται πιο επιτακτική από τις προσωρινές ανάγκες επιβίωσης της οικογένειας, από το φόβο μη θεω ­ ρηθεί κι αυτός ένας αχρείος που εγκατέλειψε την οικογένειά του όπως ο μπατζανάκης του, από τις τρομερές δυσκολίες του ταξιδιού. Το ταξίδι του εί­ ναι ένα ταξίδι στη μεξικανική ενδοχώρα, όπου θα έρθει σε επαφή με ανθρώπους ακόμη πιο στερη­ μένους από τον ίδιο και την οικογένειά του και εκ­ μ ετα λ λ ευ τές πιο στυγνούς από αυτούς που έχει συναντήσει. Το ότι το ταξίδι του έχει αίσιο τέλ ο ς δεν είναι παρά η νίκη της εμμονής ενός καλλιτέχνη να βρει το υλικό που κάνει το έργο του ξεχωριστό.

-θ

55

Σε μια ολιγοσέλιδη νουβέλα η Ζέγκερς κατορθώνει να συνδυάσει επιτυχημένα τα αιώνια ζητήματα της δημιουργίας, τη σχέση της υψηλής με τη λαϊκή δη­ μιουργία, την αξία του ταξιδιού. Παράλληλα περι­ γράφει τη ζωή των απλών ανθρώπων του Μεξικού τη συγκεκριμένη εποχή, μετα φ έρει κάτι από τη «μαγική» σκευή του τόπου και τω ν κατοίκων του, δείχνει τη δίψα για γνώση και εγγραμματοσύνη, χρησιμοποιεί τα όνειρα για να φωτίσει την πραγμα­

τικότητα. Το διαφωτιστικό επίμετρο της Ελέν Ρουσέλ αναφέρεται τόσο στη ζωή όσο και στο έργο της Ζέγκερς, δίνοντας έμφαση στη σχέση της συ­ γκεκριμένης νουβέλας με το γερμανικό ρομαντι­ σμό. Πολύ καλή η μετάφραση του Γιώργου Δεπάστα και κατατοπιστικότατο το χρονολόγιο του τ έ ­ λους. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

Οι πληγές του Αφγανιστάν

i

ATIK ΡΑΧΙΜ Ι

Στάχτες και χώμα

Αθήνα, Ψυχογιός, 2002 Σελ. 96

aTG ^vn χώρα το Αφγανιστάν. Πριν από τους Αμερικανούς οι σκοταδιστές Ταλιμπάν και πριν απ' αυτούς ο «απελευθερωτικός» στρατός τω ν Σοβιετικών. Οι πληγές του λαού επί χρόνια α­ νοιχτές και η επικράτεια ένας ερειπιώνας. Ο συγγρα­ φέας αφιερώνει το βιβλίο του στον πατέρα του και σ' όλους τους πατεράδες που ο πόλεμος τους έ ­ κλεψε τα δάκρυα. Η ιστορία μάς μ ετα φ έρει στο Αφγανιστάν την περίοδο του πολέμου με τη Σοβιετι­ κή Ένωση. 0 γέρος άντρας ανακοινώνει στο γιο του ότι στο χωριό τους σκοτώθηκαν όλοι σ' ένα βομ­ βαρδισμό. Ανάμεσα στα θύματα και το μικρό αγόρι

m

56

του. Ο λόγος σπαρακτικός, σχεδόν τηλεγραφικός. Σε καθηλώνει. ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

ΠΟΙΗΣΗ

Εύστοχες συναιρέσεις ετεροτήτων και ταυτοτήτων ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ

Η ύλη μόνη Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Σελ. 46 Στο τέλος του ταξιδιού/ θα ξέρουμε πια τη ζωή/ των φυτών και των αέρηδων/ όπως μας την διηγήθηκαν [...] Χρειάζεται η αιωνιότητα της εμπιστοσύνης. Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Λύκοι και Σύννεφα (1963)

αρακολουθώντας σχολαστικά τις διακυμάνσεις τη ς ποιητικής άρθρωσης από σ υλλογή σε συλλογή, θα διαπιστώσουμε εύκολα ότι η γοητευτική ρητορεία του παντεπόπτη λυρισμού της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, που ήταν εμφανέ-

Π

Η π ο φ ρ ια έχει αναβαθμίσει ψ προσωπική της εικονοποιία κατά τρόπο όόκψο και άιεξοάικό στατη σ' όλη τη διάρκεια τω ν πρώτων χρόνων της ποιητικής της παραγωγής, αντικαθίσταται σταδιακά από πολύ α μεσότερες εκφορές. Έτσι, για παρά­ δειγμα, για να περάσουν στο τελικό ποιητικό σώμα, όσο πιστότερα και αυθεντικότερα γίνεται, μερικές από τις πυκνές σκιές ή λίγο από το άπλετο φως, που εκλύουν τα λαλίστατα γυμνά σώματα στους Μνηστήρες (1984) ή στην Άδεια φύση (1993), θα δαπανηθούν, κατ' οικονομίαν, μόνο τα φιλτραρι­ σμένα, διπλά δοκιμασμένα γλωσσικά στοιχεία, οι ψίχες δηλαδή του λόγου. Χωρίς εντυπωσιασμούς, χωρίς ασύστολα δάνεια ή οχληρές λεκτικές ακρο­

βασίες, η ποιήτρια τιμά και υπομνηματίζει μια ρημα­ τική παράδοση, τόσο παλιά όσο παλιά είναι τα ο­ στά και η πυριγενής σάρκα των ανθρώπων. Η Ύλη μόνη ανανεώνει σήμερα την παλαιότερη θε­ ματογραφία της με συνέπεια και αξιοσημείωτη λ ε­ κτική εντιμότητα. Οι υφολογικές προαιρέσεις είναι σαφώς εποικοδομητικές: τα δεκαέξι ποιήματα της συλλογής αποδίδουν ισάριθμες σκηνές ενός διαρ­ κώς αναστοχαζόμενου υποκειμένου, που ενώ ξέρει ότι το μέσα έχασε τη δροσεράδα του κλειστού/σαν ξάφνου να το χτύπησε/ο πιο α νήλεος ήλιος/κι είναι σαν ξεροκόμματο/που ένας χορτάτος διάβολος/το πέταξε στο δρόμο («Χάλασε το μέσα», σ. 38 ε.π.), τολμά να βάλει νέα στοιχήματα υπέρβασης των υ­ παρξιακών αδιεξόδων και τω ν εν γένει δυσκολιών που διαφθείρουν το είναι. Οι διάσπαρτοι ορισμοί διακρίνονται τόσο για την ευθύτητά τους όσο και τη διανθρώπινη προοπτική τους, οι αμφισημίες είναι λειτουργικές, οι αναγκαίες συνδηλώσεις δεν αυτοϋπονομεύονται, οι δευτερεύουσες εννοιολογικές πτυχές ξεδιπλώνονται αβίαστα, χωρίς να ωραιοποιούν καταστάσεις ή βιω­

57

ματικές εμπειρίες. Ξεχωρίζω: Τα παραμύθια-σαν τους έρω τες-/π εριπλανιόνται όσο να βρούνε τα τοπία/που τους ταιριάζουν («Προκατακλυσμιαίος οίστρος», σ. 8 επ.), Λ, πότε η φυλλο βόλα ομορφιά/θα μου επιβληθεί τελειωτικά/πότε θα μάθω ότι η φύση όλη/είναι έρωτας; («Το άνθος διδάσκει», σ.

12 επ.), Η δύναμη της (μυγδαλιάς)- έτσι έλκονται οι φτερω το ί-/είνα ι που σ ' έρω τα ξέρει να μετα-

Η

Ύλημόνηανανεώνει σήμερα

την παλαιότερη θεματογραφία της Κ. Αγγελάκη-Ρουκ με ουνεπεια και αξιοσημείωτη λεκτική επιμότητα φράζει/τα παγωμένα δευτερόλεπτα («Η ανθισμένη μυγδαλιά», σ. 14 επ.) 0 λατρευτικός χώρος της νιότης μου/έγινε μουσείο («Μουσείο το παλιό πανεπι­ στήμιο», σ. 16 επ.), Πέτρα είναι ό,τι αντιστέκεται στον ήλιο/Π έτρα είναι ό,τι αντιστέκεται στον πάγ ο ./Π έ τρ α είνα ι ό ,τι α ν τισ τέ κ ετα ι σ τη ν οργή μου:/Δεν θέλω να ξαπλώσω από κάτω! («Η αλφα­ βήτα μιας ζωής», σ. 20 επ.), Ψέματα, ψέματα είναι όλα! Μην κοιτάτε τις ζωγραφιές, μην ακούτε τα λ ό ­ για. Η ψυχή μόνο στον άνθρωπο τον ζωντανό μένει πιστή, σ αν σ κύλος, (ό.π.). Στη σιω πή τα ποιήματα/γεννιούνται όπως στον έρωτα/μόνο που το σ υ ν η θ ίζει/η α σ υ γκίνη τη σ ιγ ή /κα ι να τα γεννάει/και να τα καταπίνει («Στη Λυπιού και πάλι», ο. 31), και ξαφνικά κατάλαβα τη σιω πή:/είναι η γλώσσα μήτρα (ό.π. σ. 53) και Παράδεισος πια είναι να ξέρεις/την ταυτότητα αυτού που σε πονά/και να μην περιπλανιέσαι/μέσα σ τ' άδειο (βλ. το «Αφάντα­ στο τέλος», με το οποίο κλείνει το βιβλίο, σ. 42). Οι ποικιλώνυμες πυκνώσεις αποδεικνύονται άλλη μια φορά στην ποιητική πράξη πρόσφορες· συμβολοποιείται η μεγάλη, σκοτεινή νύχτα, ταξινομείται το μεσογειακό, λάλον μεσημέρι, που προσδίδει στα πράγματα την αληθινή τους, τραγική, ενίοτε, διάσταση, διευρύνεται το κρίσιμο, γεμάτο δέος α­ πόγευμα, οι σημασιολογικές αποχρώσεις του οποί­ ου ανταποκρίνονται σε χαρακτηριστικές ψυχικές α­ νακατατάξεις, ενώ το πρωινό προβάλλει μέσα από τις διαθλάσεις του φωτός τη θυμοσοφία μιας ένυλης περίσκεψης. Δηλαδή η όλη εμπειρία του φυσι­ κού τοπίου είναι καταλυτική. Δέντρα, δάση, ζώα

58

ταπεινά/φορείς κρίσιμων αμφισημιών, λουλούδια, δήθεν μονοσήμαντα υλικά φαινόμενα συμπρωτα­ γωνιστούν σ' αυτή την οριακά διευρυμένη συνειδη­ σιακή σκηνή του κόσμου. Το εγώ είναι πάντως έτοι­ μο να συμφιλιωθεί με ό,τι σκοτεινό ενυπάρχει στα­ θερά πίσω απ' όλα αυτά. Οι συνεκτικές δομές της ύπαρξης αντέχουν ακόμα καλά. Η εξομολογητική ποιητική της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ εμπεδώνει με αποφασιστικότητα τις αρχές ενός λυσιτελούς α­ φ ορισ τικού ιδιώ ματος. Παραβάλλω : Μη φοβάσαι/δεν κινδυνεύεις π ια /τ’ απερίσκεπτα δά ­ χ τυ λ α το υ έ ρ ω τα /ν α χω θού ν σ τις π α λιές πληγές/και να πονέσεις πάλι. !...!. 0 τρόμος έρχετα ι/μ ε το παχύ το υ σ ώ μ α/και θα ' ναι πια η μόνη/γνήσια συγκίνηση της μέρας («Ασφαλής», σ.

13), σε συνδυασμό με την εναντιωματική ακριβολογία τω ν τριών επιλογικών στίχων του «Σιγά μην τρέμεις...»: Έρωτα μικρέ της τελευταίας στιγμής/ακούμπα σ' ένσν ώμο φανατικά θνητό/ακούμπα στο κενοτάφιο των ονείρων (σ. 18). Ενάντια σε αυταπάτες ή ανούσιους βαυκαλισμούς, το ανθρώπινο σώμα, παρά τις αυτοκαταστροφικές τάσεις που αναπόφευκτα αναπτύσσονται στη σκιά μιας ένδοξης νεότητας, παρά τις ισχυρές δόσεις α­ πογοητεύσεων και τις πολλαπλές ήττες, ανασυντάσσεται για να αντιπαρέλθει όλους αυτούς τους κλυδωνισμούς. Η επιβεβαίωση, πανηγυρική και α­ διάψευστη, της χθόνιας αλλά θείας καταγωγής του δε συνιστά μια ακόμη ψευδαίσθηση: η μεταφυσική του σώματος/χώματος και η αδήριτη γραμματική του κορμιού προκαλούν εδώ τις αναγκαίες και ικα­ νές αναφλέξεις του ποιητικού λόγου, στηρίζοντας παραγωγικά το πρωταρχικό κειμενικό σχέδιο. Παρά­ δειγμα: Είναι όμως η σιωπή/και του τέλου ς η μη­ τρική γλώσσα/όταν τη λέξη ΕΞΟΔΟΣ προσπαθείς να διαβάσεις/γραμμένη στο σκοτάδι με πίσσα/ πάνω α­ πό πύλη ή μήπως είναι λαγούμι; Τρυπά;/Θα βγεις με πόνους, μ’ ιαχές/ή θα ’χεις γίνει μωρό, ξανά/α­ νέμελη να βυζαίνεις τα στήθη/σύννεφα της μέρας; (Στη Λυπιού και πάλι, σ. 34). Η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ με τις δέκα ποιητικές συλλογές της, που δημοσίευσε τα τελευταία σα­ ράντα χρόνια, απέδειξε, αν μη τι άλλο, ότι όχι μόνο σεβάστηκε τα προσφιλή της είδωλα, αλλά αναβάθ­ μισε προοδευτικά την προσωποπαγή της εικονοποιία κατά τρόπο δόκιμο και διεξοδικό. Η νεωτερική, πρωτεϊκή γραφή βρήκε στο πρόσωπό της μια ι­ κανότατη δημιουργό. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

Στον αστερισμότων ανατροπών I I

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΖΙΑΣ

ΙΗδίον ρίψεων

Κ | Αθήνα, Στιγμή, 2001 I I I Σελ. 48

άθη και αστοχίες ηρώων της μυθολογίας μας, αλλά και του μυθιστορηματικού κόσμου του Ντοστογιέφκσι, απόηχοι του Καρυωτάκη και του Σαχτούρη, μνήμες Κάφκα και Βίβλου, μιμήσεις καβα­ φικών τρόπων, αναφορές στον Ε. X. Γόνατά και μινιμαλιστικοί θεατρικοί μονόλογοι/διάλογοι συνέχουν τις ολιγόστιχες, αφαιρετικές συνθέσεις του τρίτου ποιητικού βιβλίου του Γιώργου Κοζία. Προηγήθηκαν ο Ζωολογικός κήπος (1989) και Ο μάρτυρας που δεν υ­ πήρξε (1995), πάντα στις εκδόσεις «Στιγμή»: και τότε και τώρα η σκηνή είναι λιτή, τα περιγράμματα αδρά, τα υποκείμενα έρμαια τω ν μοιραίων περιστάσεων. Παραβάλλω: «Λάμνετε ευλογημένοι/ο βυθός ποιμέ-

Π

Στο «Μαρμαρωμένο βασιλιά» ο ί.Κοζίας ευτύχησε προοφέροπας ένα ικανοποιητικό δείγμα της ποιητικής τεχνικής του νας/οε ύπνο βαπτιστή/με σταυρωμένους/ναύτες/ λάμνετε ευλογημένοι/ γέμισε η βάρκα/σαρκοβόρα» (βλ. «Άνθρωποι στη βάρκα», από το Ο μάρτυρας που δεν υπήρξε, ο. 19) και «Ο Αίγισθος ρίχνει το δίχτυ του/Πιάνει τον ιερό ιχθύ/Οι σύντροφοί του φτάσαν στο λιμάνι/Κάθονται στο καφενείο τω ν αναχωρητών/πίνουν κονιάκ για να ξεχάσουν/Νικημένοι Ατρεί­ δες/Λαβδακίδες με σπασμένα κουπιά/ριπή ανέμου περιμένουν» (βλ. «Οι άρχοντες και ο φόβος», από το Πεδίον ρίψεων, σ. 12). Η υπερρεαλιστική καταγωγή αυτής της γραφής είναι έκδηλη, οι προοπτικές της σαφείς: το ποίημα δε συνθλίβεται σε μονομερείς σημασιολογικές συντεταγμέ­ νες, ούτε επείγεται να συναιρέσει στενά εννοούμε­ νες βιωματικές αλήθειες. Αντιθέτως ο ποιητής επι­ διώκει να υποστηρίξει παρωδίες, καυστικές αλληγο­ ρίες και ανατροπές προτύπων. Το ποίημα συνήθως

ανοίγει εκεί που τυπικά κλείνει. Παράδειγμα: «Ο επό­ πτης των νομισμάτων φτάνει στον Κήπο/της Εδέμ "Άνοίξτε τις πύλες!" διατάζει. Οι φύλακες δεν υπακούουν. ‘Σ' αυτή την είσοδο/μπαίνουν οι δίκαιοι", του απαντούν./"Είμαι ο ελεγκτής, ο δυνατός, δώστε μου κάτι!‘/Του δώσαν έναν βολβό ματιού. Ο αγωγιάτης/ του ζυγίζει όλο το ασήμι και το χρυσάφι/Ο βολβός του ματιού είναι βαρύτερος./"Τι συμβαίνει;", ρωτάει. "Το μάτι του ανθρώπου/δεν χορταίνει ποτέ", αποκρί­ νεται ο ζυγιστής./Ίκέπαοέ το με χώμα, να γίνει ελ α ­ φρύ". Ο επόπτης έστρεψε το βλέμμα. Στην άκρη/του ορίζοντα βλέπει έναν οάκκο άμμου/και μια στήλη ά­ λατος» (βλ. «Το ζύγισμα του ματιού», σ. 50). Είναι προφανές ότι τα περισσότερα ποιήματα είναι γραμμένα «χάριν παιδιάς»: ο ειρωνικός τόνος, οι σατι­ ρικές αποστροφές και η γενικότερη διάθεση αστεϊ­ σμών προσδίδουν στο κείμενο φιλοπαίγμονα χαρα­ κτήρα. Διακρίνω μεταξύ των άλλων την «Απαγορευ­ μένη θυσία»: «Η πέρδικα άγγιξε με τα φτερά της/τον νεαρό ιερωμένο./Κι αυτός ανατρίχιασε./Μη φοβάσαι, καλογεράκι, μη φοβάσαι./Το βούρλο τρέμει απ' τον βοριά/κι εγώ από τη ζήλεια./Το αλάτι λιώνει στη βροχή /κι εγώ από αγά π η./Μ εσ ίτεψ ε, κα λογερά κι μου,/στον ουρανό να βρω /άγγελο κυνηγό (σ. 10). Βέβαια υπάρχουν περιπτώσεις που η ποιητική πρόθε­ ση δεν προσεγγίζει τους στόχους της: οι υφολογικές επιλογές δε συγκλίνουν. Στην «Παραίσθηση» (σ. 16) για παράδειγμα, ή στους ανολοκλήρωτους «Περιπα­ τητές» (σ. 27) οι υπονομεύσεις δεν ολοκληρώνουν

59

το έργο τους, ούτε τα ποιητικά πρόσωπα διαγράφο­ νται καθαρά. Αποτέλεσμα: η όλη πρόσληψη μετεωρείται μεταξύ του ελάσσονος μηνύματος και της θεματολογικής σμίκρυνσης. Αυτό όμως δε συμβαίνει ευτυχώς συχνά. Στο «Μαρμαρωμένο βασιλιά» πιστεύω ότι ο Γιώργος Κοζίας ευτύχησε οριακά, προσφέροντας ένα ικανο­ ποιητικό δείγμα της ποιητικής τεχνικής του. Συντε­ ταγμένος λόγος, ευδιάκριτοι προσδιορισμοί και, το κυριότερο, ευθύτητα επισημάνσεων: η διεκπεραίωση των εννοιολογικών δεδομένων είναι απρόσκοπτη: «Ο Αγαμέμνων ολομόναχος περιφέρεται/στις χορταρια­

σμένες Μυκήνες./Τα λιοντάρια του θρόνου σήκωναν αργά/το κεφάλι τους από το κατασπαραγμένο θήραμα,/Τον κοιτάζουν. “Φύγετε!', προστάζει./Δεν έφ υ ­ γαν. Τράβηξε/από κάτω μια καρτ-ποστάλ:/0\ λέοντες κρατούν στα δόντια τους την πορφύρα./"Έρχονται και φεύγουν στο θυσιαστήριο/όποτε τους αρέσει", φελλίζει./Και ρίχνεται στα πόδια της Μέδουσας./ "Αντίο Σασά", τον περιγελάει, ’Βασιλέα/των Βασιλέ­ ων. Δεν θα ξεχάσεις!"./Στο βουβό παλάτι οι πέτρες/ τον κατάπιαν ζωντανό» (ο. 41). ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Οιδυσκολίες της φιλοσοφικής ποίηοης |

Α ΙΜ ΙΛ ΙΑ ΚΟΝΙΔΑΡΗ-ΦΑΒΗ

I I

Ο συμπαντικός χορός οτην Οδύσσεια του Ν. Καζαντζάκη

I Αθήνα, Δωδώνη, 2001 ■ ! Σελ. 520

I I Οδύσσεια του Ν. Καζαντζάκη είναι ένα ποίημα Η συκοφαντημένο, κατά την ορθή άποψη του όI I ψιμου Παντελή Πρεβελάκη που, παραδόξως πώς, ήταν από τους πρώτους που άρχισε τις συκο­ φαντίες. Αισθανόμαστε λοιπόν μεγάλη ικανοποίηση να διαβάζουμε μ ελέτες αναλυτικής τάξεω ς σε ένα έργο το οποίο παραμένει ένας μυστηριώδης και αι­ νιγματικός μονόλιθος στα λογοτεχνικά μας νερά, κά­ πως σαν απόμακρο φυσικό φαινόμενο. Η Αιμιλία Κονιδάρη-Φάβη επιχείρησε μια θεματική ανάγνωση αυ­ τού του πολυδιάστατου βιβλίου ερμηνεύοντας το

Η παρούσα μελετη ανοίγει το δρόμο για μια νεα προοέγγιοη σΓ//ν0δύοο8ΐα 60

συμπαντικό χορό που εμφανίζεται σαν επαναλαμβα­ νόμενο ενοποιητικό μοτίβο σε όλο το έργο. Η μελετήτρια καταγράφει τις απώτατες αναγωγές του μοτίβου στην ανατολική φιλοσοφική και μυστική παρά­ δοση ενώ ταυτόχρονα υποτυπώνει τις άμεσες σύγ­ χρονες αναφορές του στη σκέψη άλλων στοχαστών τω ν αρχών του 20ού αιώνα, τους οποίους φαίνεται να γνώριζε πολύ καλά ο Καζαντζάκης. Από την απο­

δελτίωση φαίνεται μάλιστα να κερδίζουν εμφανώς ονόματα όπως του Σρι Ραμακρίσνα, του Σουάμι Βιβεκανάντα και του Ρομέν Ρολάν ως των αγωγών μέσω τω ν οποίων μεταδόθηκαν παρόμοιοι θεματικοί κύ­ κλοι στο γενικότερο έργο του Κρητικού δημιουργού. Αναμφίβολα, η μελέτη απλώνεται σε μεγάλο εύρος αναφορών που συχνά πυκνά ζαλίζουν τον αναγνώ­ στη με τον περίπλοκο χώρο των συνειρμών τους ε ­ νώ ταυτόχρονα φαίνονται υπερβολικοί στους συσχε­ τισμούς τους με το κείμενο. Δεν πρέπει ποτέ να ξε ­ χνάμε ότι μιλάμε πάντα για ένα ποίημα και ότι η λο­ γική κάθε προσέγγισης πρέπει να εδραιώνεται πάνω στο πώς διαβάζεται ένα ποίημα. Φυσικά θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ένα εγ γενές πρόβλημα στην Οδύσσεια την ίδια ως φιλοσοφικό ποίημα, που γεννά ερωτηματικά σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο θα

Μήπως τελικά εχουμε αδικήσει το πλέον φιλόδοξο ποίημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας; μπορέσει να διαβαστεί ως προς την ποιητική του ου­ σία και όχι ως προς τις φιλοσοφικές θέσεις που δια­ τυπώνει. Τέτοιου είδους προβληματισμοί δε φαίνονται πουθε­ νά στο κείμενο της κ. Κονιδάρη-Φάβη, η οποία επικε­ ντρώνεται στο τι λέγεται σε όλο το κείμενο και στη λεπτομερειακή έρευνα των αναφορών του. Φυσικά, η έρευνα αυτή δεν είναι μόνο χρήσιμη και εποικοδο­ μητική· είναι αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόη­ ση του ποιήματος. Η κ. Κονιδάρη-Φάβη προλειαίνει το έδαφος, διαδικασία που άρχισε με τις δύο προγε­ νέστερες μελέτες της για το ποίημα, για την πληρέ­ στερη και σφαιρικότερη κατανόησή του, πράγμα που πιστεύουμε ότι τελικώς θα οδηγήσει στην ποιητική του απόλαυση. Πράγματι, με την εξαίρεση μερικών γενικών διαπι­ στώσεων, συνήθως απαξιωτικών, η Οδύσσεια έχει αντιμετωπιστεί κάπως υποτιμητικά και φυσικά δεν έ ­ χει αξιολογηθεί θετικά ως προς τις αναφορές και τις υποδηλώσεις της. Η κ. Κονιδάρη προσφέρει μέγιστη υπηρεσία στους μελλοντικούς αναγνώστες αυτού του κορυφαίου έργου, ώστε να μπορέσουν να κατα­ νοήσουν με τι είδους υλικό είχε να δουλέψει ο Καζαντζάκης ως ποιητής όταν «ο σπόρος της Οδύσσειας έδενε μέσα του» για να διατυπώσει τα διλήμματα

της κοσμικής συνείδησης ενόσω στοχάζεται πάνω στο ερώτημα της θνητότητας. Η μελετήτρια ορθό­ τατα αντιμετωπίζει το ποίημα ως έργο μυστικό και, θα υποστηρίζαμε, ως έργο κωδικογραφημένο, όπου χρειάζονται μερικά ερμηνευτικά κλειδιά τόσο για την κατανόησή του όσο και για την πληρέστερη περι­ γραφή του. Υπάρχουν δυσκολίες ανάγνωσης του ίδιου του κει­ μένου τη ς μ ελέτης λόγω του ελλειπτικού ύφους που επιλέγει πολλές φορές η κ. Κονιδάρη-Φάβη, αλ­ λά κανείς δεν αμφιβάλλει ότι με παρόμοιες μελέτες μπορούμε να επαναξιολογήσουμε και να επανατο­ ποθετηθούμε μπροστά σε ένα τόσο περίπλοκο και ταυτόχρονα απαιτητικό έργο. Η μελ έτη αυτή θα πρέπει να αποτελέσει την απαρχή για την εκ νέου προσέγγιση στο ποίημα του Καζαντζάκη για να ανα­ λυθεί καλύτερα ο ποιητικός λόγος ως αίτιο ποιητικής λογικής. Η φιλοσοφική προϋπόθεση του έργου που, όπως έχουμε υποστηρίξει αλλού, το καθιστά το ση­ μαντικότερο κείμενο στοχασμού πάνω στη θνητότη­ τα που γράφτηκε στα ελληνικά, χρειάζεται τέτοιες αναλυτικές εισαγωγές για να τοποθετηθεί το ποίημα στην αρμόδια θέση του, να συγκριθεί με άλλα παρό­ μοια και να κριθεί με τα κριτήρια που του αντιστοι­ χούν. Παρά τις διαφωνίες μας με πολλές θέσεις που υπο­ στηρίζει η κ. Κονιδάρη-Φάβη, η μελέτη της αποτελεί σημαντική συμβολή στην καζαντζακική κριτικογραφία και ανοίγει το δρόμο για λεπτομερειακότερες καταδύσεις στις πνευματικές προϋποθέσεις ενός βι­ βλίου που συνεχίζει να φαντάζει κάπως σαν σκάνδα­ λο και μωρία για Έλληνες και ελληνιστές ταυτοχρόνως. Η Οδύσσεια είναι το μοναδικό φιλοσοφικό ποίη­ μα του νεοελληνικού κόσμου μέσα στο οποίο συ­ μπυκνώθηκαν πολλαπλές μακροαφηγήσεις που συ­ νήθως θα αποτελούσαν έργο και προσπάθεια δύο και τριών γενεών. Η τραγική μοίρα του Καζαντζάκη και η δυσκολία αναγνώρισης του ποιήματός του έ ­ γκειται ακριβώς σε αυτή την πολύπλοκη στρωματο­ γραφία των ραψωδιών του που η καθεμιά αρθρώνει αφηγηματικές συνθέσεις αντικρουόμενων αναφο­ ρών.

0 Καζαντζάκης πίστεψε ότι η γλώσσα του ποιήμα­ τος, η δημοτικοφανής μετάφραση αφηρημένων εν­ νοιών, συνιστούσε την ενότητα και έδινε συνοχή σε αυτά τα αντιφατικά υποκείμενα. Σήμερα, μπορούμε να παραβλέψουμε το πρόβλημα της ενότητας και να τονίσουμε τον αντιφατικό χαρακτήρα των σημειολο­ γ ιώ ν συστημάτων του ποιήματος, τις τομές και τις ρήξεις τους, τις συγκρούσεις των συνειρμών τους,

για να συνειδητοποιήσουμε καθαρότερα τον ανοιχτό χαρακτήρα του ποιήματος, το μεταμοντέρνο παρά­ δοξο μιας μεγάλης αφήγησης που αναιρεί και ακυ­ ρώνει την ανάγκη παρόμοιων αφηγηματικών δ ε ­ σμεύσεων. Η Οδύοαεια ανήκει στο μέλλον της ποιητικής γρα­ φής, όταν το άτομο θα μετατοπίσει την υπαρξιακή αντοχή του στα απώτατα όριά της, πριν από τη μ ε­ ταμόρφωσή της μέσα από το χώρο του μεταιχμιακού, για να μπορέσει να στοχαστεί πάνω στο μέγι­ στο ερώτημα της πεπερασμένης θνητότητας. Η ση­ μερινή ποιητική γραφή είναι μια νεορομαντική παρα­ φυάδα, όπου κυριαρχούν τα ζεύγη αντιθετικών συ­ ναισθημάτων: μια αναβίωση του βυρωνικού υποκει­ μένου που με ειρωνεία και πλήξη μετατρέπει τα αισθήματά του σε ένα θέατρο σκιών. Το ποίημα του Καζαντζάκη ανήκει σε μια άλλη τάξη κοσμολογικών και ανθρωπολογικών καταθέσεων, που δεν μπορεί

να αναγνωριστεί ως ποίημα από τον κριτικό λόγο του νεορομαντισμού και κατά συνέπεια καταδικάζε­ ται στην ποιητική του αφάνιση. Η παρούσα μ ελέτη ανοίγει το δρόμο για μια νέα προσέγγιση στο έργο και μας παρακινεί να συλλογι­ στούμε μήπως τελικά αδικήσαμε το πλέον φιλόδοξο ποίημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Μιας και έχει γίνει φανερό ότι η ποίηση της γενιάς του '30 και των επιγόνων της είναι πλέον ένα λαμπρό έκθεμα στο παλαιοπωλείο των εθνικών κειμηλίων, αναρωτιέμαι μήπως τελικώς κάποια στιγμή θα έπρεπε η σύγχρο­ νη κριτική να στρέψει την προσοχή της στα έργα που είχαν απορριφθεί από την αισθητική νομιμότητα αυ­ τής της κοινοπραξίας· ίσως τότε βρεθούμε προ εκ­ πλήξεων γι' αυτά που ήταν πάντα μπροστά στα μά­ τια μας, αλλά για κάποιους λόγους δεν τα βλέπαμε. ΒΡΑΣΙΔΑΣ ΚΑΡΑΛΗΣ

Λογοτεχνικά σεμινάρια ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΕΙΜΩΝΑΣ

Το ένατο μάθημα για τον Λόγο Ομιλία-Ζυζήτηαη Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σελ. 112

ΠΩΡΓΟΣΧΕΙΜΩΝΑΣ

Το ένατο μάθημα για τον Αόγο

«π φυσική παρουσία του συννραφέα είναι παραπλανητική» Γ. Χειμωνάς

ον Ιούνιο του 2002, ο Hans Eideneier ολοκλήρω­ σε την πλούσια προσφορά του στα νεοελληνικά γράμματα, με έμφαση κυρίως στις απαρχές της νεοελληνικής φιλολογίας. Στο πλαίσιο του ακαδημαϊ­ κού έργου του, πρώτα στο Πανεπιστήμιο της Κολό­ νιας και ύστερα στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, ο Eideneier υποστήριξε αρκετές φορές σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς. Όπως, π.χ„ στις 29 Οκτωβρίου 1989, όταν ο Eideneier κάλεσε τον Γιώργο Χειμωνά να λάβει το ακαδημαϊκό βήμα στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπι­ στήμιο της Κολονίας για ένα ανεπανάληπτο, από επι­ στημονικής και αισθητικής πλευράς, μάθημα ενώπιον

Τ

Γερμανών και Ελλήνων σπουδαστών, επιστημόνων και άλλων διανοουμένων (το φυσικό περιβάλλον δη­ λαδή του Γ. Χειμωνά). Το μαγνητοφωνημένο προϊόν αυτού του μαθήματος αποτελεί το υλικό του παρό­ ντος βιβλίου. Η σχέση του Γ. Χειμωνά με τη Γερμανία υπήρξε «ειδι-

κή», με την έννοια καταρχήν ότι ένα κείμενό ίο υ (ένα απόσπασμα από το Γιατρό Ινεότη) είχε δημοσιευθεί στα γερμανικά (εκδόσεις «Fischer Verlag», 1973, και «Romiosini», 1984), πριν από την αυτοτελή, κοινή έκ­ δοση του Μυθιστορήματος και των Ταξιδιών υπό τον τίτλο Meine Reisen (μτφρ. Δανάη Κουλμάση - Νίκη Eldeneler, εκδόσεις «Romiosini», 1990), ενώ ορισμένα άλλα κείμενα του Γ. Χειμωνά δημοσιεύθηκαν στα γερ­ μανικά (περιοδικό Lettre International) μέχρι και το 2000 («Έπαινος για τον άντρα» - μτφρ. Helena Pekalis, 1992, απόσπασμα από τον Εχθρό του Ποιητή - μτφρ. Δανάη Κουλμάση, 1998, «Εποχή των ονείρων» - μτφρ.

Hans Eideneier, 20 00 , «Θάνατος μετά θάνατον» μτφρ. Δανάη Κουλμάση, 2000). Από αυτές τις γερμανικές μεταφράσεις προκύπτει ότι ο λόγος του Γ. Χειμωνά έχει μία αναγνωρίσιμη ρυθμι­ κή και σημασιοσυντακτική συγγένεια ή αναλογία με τη γερμανική γλώσσα, πράγμα που ομολόγησαν τόσο ο

Οι αρχές και οι τόποι της λογοτεχνίας ενός εκ των οημαπικότερων πεζογράφων μας ίδιος ο συγγραφέας (παρά τις γα λλικές «εμμονές» του), αν και δε γνώριζε, αλλά απλώς «διαισθανόταν» τα γερμανικά και κυρίως το ρυθμό της γλώσσας, όσο και αρκετοί (γερμανομαθείς) ειλικρινείς συνομιλητές του. Εξάλλου, ας θυμηθούμε ότι ο Γ. Χειμωνάς είχε γνω­ στοποιήσει (1999), αν και ουδέποτε πραγματοποίησε τελικά, για άλλους λόγους, την πρόθεσή του να εκδώσει πρώτα στη Γερμανία, σε γερμανική μετάφρα­ ση, την πολυσυζητημένη Νουβέλα της Γερτρούδης, που άλλω στε είχε αρχίσει να γράφει στην Κολονία, πριν δρομολογηθεί η καταιγιστική εξέλιξη τω ν γεγο­ νότων που κατέληξαν στην πρόωρη φυσική αναχώ­ ρησή του και τη συνακόλουθη «εξαφάνιση» των κατα­ λοίπων του. Από την άλλη πλευρά, ο Γ. Χειμωνάς γνώριζε σε βά­ θος τα έργα, π.χ., του Rilke, του Nietzsche, αλλά και του Fassbinder, ή τα έργα του Beethoven, αλλά και του Stockhausen, στον οποίο, είμαι σε θέση να γνωρί­ ζω, είχε περιέλθει η έκδοση Meine Reisen (ο Γ. Χειμωνάς πάντως προτιμούσε τον Αυστριακό Mozart, αλλά και τον Ιταλό Salieri). Το μάθημα του Γ. Χειμωνά στην Κολονία οργανώθηκε

πάνω στο ερώτημα-έναυσμα που ο Eideneier υπέβα­ λε στο συγγραφέα: πώς διάκειται ο ίδιος απέναντι στο έργο του. Ο Γ. Χειμωνάς παρουσίασε τις αρχές και τους τόπους της λογοτεχνίας του, αναφερόμενος διεξοδικά στη θεματική (του) λογοτεχνία, στον προφορικό λόγο που χαρακτηρίζει τα κείμενά του, σε ιδιαίτερα γραμματικά φαινόμενα που προσδιορίζουν τη γραφή του, όπως είναι, η.χ„ η χρήση της στίξης, η συντακτική οργάνω­ ση του κειμένου, ή ο ιδιαίτερος συνδυασμός αφηγη­ ματικής δομής και ρυθμού. Ιδιαιτέρως ο Γ. Χειμωνάς επέμεινε στη χρήση του ρυθμού ως αποτύπωσης των σχέσεων μεταξύ των σημασιών και του ηχητικού ιν­ δάλματος αυτών, με τη συνδρομή και των παραστά­ σεων (γραμματικών εικόνων). Ιδιαίτερη έμφαση έδω­ σε επίσης και στη σχέση μεταξύ αντικειμενικού και κειμενικού κόσμου, όπως αυτή προσδιορίζει την πα­ ραγωγή των κειμένων του.

0 συγγραφέας αναφέρθηκε ιδιαιτέρως και στα πρότυπα-διακείμενά του, από τους προσωκρατικούς φιλο­ σόφους, την αρχαία και τη βυζαντινή γραμματεία μ έ­ χρι το 19ο αιώνα και το πέρασμα στον 20ό. Ενδιαφέρουσα συζήτηση πραγματοποιήθηκε και για τις μεταφράσεις του Γ. Χειμωνά, που αφορούν τόσο την αρχαία τραγωδία όσο και τον Shakespeare. Για άλ­ λη μια φορά, ο Γ. Χειμωνάς επεσήμανε τους δύο άξο­ νες που προσδιορίζουν τις μεταφράσεις του: το (δια­ χρονικό) κύρος των τραγικών προσώπων και το ρυθ­ μό του κειμένου της μετάφρασης, ομόλογο προς ε ­ κείνον των πρωτότυπων λογοτεχνικών έργων του. Τέλος, ο Γ. Χειμωνάς αναφέρθηκε στα θεωρητικά βι­ βλία του, τα γνωστά Μ αθήματα για τον Λόγο. Με α­ φορμή τις απόψεις του για τη δομή και την οργάνωση του λογοτεχνικού κειμένου, επεκτάθηκε και (α) στη δεοντολογία της συγγραφής («ένας συγγραφέας πρέ­ πει να γράφει όταν έχει κάτι να πει. Δεν πιστεύω στην ιοοβιότητα ενός συγγραφέα» και «ο μέγιστος κίνδυνος που παραμονεύει είναι η επαναληπτικότητα. Θα ήταν αρκετά θλιβερό να ξεπέσουν ίοι συγγραφείς) σε επε­ ξηγήσεις, επαναλήψεις ή αναλύσεις πραγμάτων...»), καθώς και (β) στη σχέση κειμένου και αναγνώστη, με εστίαση στη διαδικασία και το περιεχόμενο της δημι­ ουργικής ανάγνωσης, αποκλείοντας πάντως εκ προοι­ μίου τις οδηγίες ανάγνωσης εκ μέρους του συγγρα­ φέα. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Γ. Χειμωνάς βρήκε, όπως συνή­ θιζε άλλωστε, την ευκαιρία να διατυπώσει τις απαξιωτικές απόψεις του για τη λεγάμενη πρωτοποριακήπειραματική γραφή, για την αυτόματη γραφή, καθώς και για το antiroman, αποκρούοντας έτσι για άλλη μία

63

φορά διατυηωθείσες αυθαίρετες, ατεκμηρίω τες και κυρίως «εύκολες» κρίσεις για το έργο του. Εξάλλου, για άλλη μια φορά, υποστήριξε με τεκμήρια τη διάκριση των ιδιοτήτων του ως συγγραφέα και ως ιατρού κατά την παραγωγή των λογοτεχνικών κειμέ­ νων του. Όλα αυτά (αν και γνωστά), κατατεθειμένα (πάντως) στο παρόν βιβλίο και οργανωμένα με τον τρόπο της σωκρατικής μαιευτικής και τω ν πλατωνικών διαλό­ γων, φαίνονται σήμερα ως επιγραμματική, κωδικοποιημένη διακήρυξη συγγραφής. 0 δε τίτλος του βιβλί­ ου, παρόλο ότι είναι αυθαίρετος, με την έννοια ότι δεν έχουμε την περί αυτού εσωκειμενικά ρητή σύμ­ φωνη γνώμη του συγγραφέα, αποδίδει εντούτοις την ουσία των πραγμάτων. Από αυτή την άποψη, και μέχρις ανεύρεσης (;) των καταλοίπων του Γ. Χειμωνά, το

παρόν βιβλίο αντιπροσωπεύει μια ολοκλήρωση κατά­ θεσης του λόγου του συγγραφέα, πέρα από την αξία που μπορεί να έχει ως (εκ Γερμανίας προερχόμενο) στοιχείο της μετα-ζωής του. Καθώς μάλιστα ο Γ. Χειμωνάς ολοκλήρωσε το μάθη­ μά του διαβάζοντας το «Διάδρομο» (από τον Εχθρό του Ποιητή, τελευταίο, ως γνωστόν, εκδεδομένο λο­ γοτεχνικό βιβλίο του), πράγμα που αντιπροσωπεύει και το τέλ ο ς του παρόντος βιβλίου, ο συγγραφέας φαίνεται να περνά οριστικά το δίαυλο που οδηγεί από τον αντικειμενικό στον κειμενικό του κόσμο. Άλλωστε, όπως είναι γνωστό, το έργο του δημιουργού αποτε­ λεί μία ασφαλή μορφή αθανασίας των ιδεών, που εί­ ναι και το σημαντικότερο. ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Ηπολιτικήως πόλεμος διάρκειας με άλλα μέσα I

MICHEL FOUCAULT

I Για την υπεράσπιση | της κοινωνίας ■ I ■ Η Η

Μτφρ.: Τιτίκα Δημητρούλια Πρόλ.: Στέφανος Ροζάνης Σειρά: Επιστήμες του Ανθρώπου Αθήνα, Ψυχογιός, 2002 Σελ. 360

Μισέλ Φουκό, από το 1970 έω ς το θάνατό του το 1984, κατείχε την έδρα της Ιστορία ς τω ν Σ υ σ τ η μ ά τω ν τ η ς Σ κ έψ ης σ το C o lleg e de France. Στο πλαίσιο τω ν εκ εί εργασιών του πραγ­ ματοποίησε έντεκα διαλέξεις -ένα ν απολογισμό, ό­ πως είπ ε τό τ ε, τω ν ερ ευνώ ν τ ο υ - υπό το γενικό τίτλο Για την υπεράσπιση της κοινωνίας. Οι παρα­ δ όσ εις α υ τ έ ς εκ δ ό θη κ α ν το 19 9 7 από το ν Οίκο «Gallimard/Seuil» και το 2002 ήρθαν να πλουτίσουν την ελληνική βιβλιογραφία των έργων του Φουκό.

Ο

Το κείμενο κρατά τα γοητευτικά στοιχεία τη ς ομι­ λίας. Είναι σαν να ακούμε τι έλ εγε ο Φουκό το 1976 περιγράφοντας του ς μηχανισμούς μετάβασης από

τις κοινωνίες τη ς κυριαρχίας στις κοινωνίες του ε ­ λέγχου. «Ο έλεγχος είναι το όνομα που ο Μπάροουζ πρότεινε για να περιγράφει αυτό το νέο τέρας που και ο Φουκό αναγνωρίζει ως το προσεχές μ έλ­ λον μας» έγ ραφ ε ο Ν τ ελ έζ αποδίδοντας φ όρο τι­ μής στη ριζοσπαστική και διεισ δ υτική ματιά το υ Φουκό. Στις παραδόσεις του ο Φουκό είχε μια μέριμνα: να ανασύρει όλες τις υποταγμένες γνώσεις και να επι­ χειρήσει την ανάλυση τη ς εξουσίας ως λόγο περί πολέμου. Επρόκειτο για μια εργασία που έγινε πέ­ ραν τω ν οικονομο-κρατικών σχημάτω ν ανάλυσης τη ς εξου σ ίας και πέραν του νομικο-φ ιλοσ οφ ικού λό γου περί πολιτικής που α ρ θρ ω νόταν μέχρι το 16ο και 17ο αιώνα. Ο Φουκό νο εί εδώ τον πόλεμο ως διαρκή κοινωνική σχέοη, ως ακατάλυτο υπόβα­ θρο όλω ν τω ν σχέσεω ν και τω ν θεσμώ ν εξουσίας. Ανασύρει, λοιπόν, τον ήδη αντεστραμμένο αφορισμό του Κλαούζεβιτς, ότι δηλαδή ο πόλεμος είναι

Ένα δοκίμιο που αποδεικνύει πόοο ψηλά βριοκόταν ο πολιτικός και φιλοσοφικός οτοχαομός τη δεκαετία του 1970 η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα, για να τον επαναφέρει στην αυθεντική του μορφή, προκειμένου να υποστηρίξει ότι η πολ/τ/κή και π εξουσία ε ί­ ναι π συνέχιση του πολέμου μ ε άλλο μέσα. Ακόμα κι αν γρ άφ αμε τη ν ισ τορία τη ς ειρήνης και τω ν θεσ μ ώ ν της, τονίζει, δ ε ν θα γράφ αμε τίπ οτε άλλο εκτός από την ιστορία του πολέμου. Γο τέλος της πολιτικής θα είναι προφανώς η τελ ευ τα ία μ ά ­ χη, αυτή δηλαδή που θα αναστείλει στο τέλος, και μόνο στο τέλος, τη ν άσκηση της εξουσίας ως συ­ νεχιζόμενου π ολέμου. Η κεντρική εξουσία, όπως εμφανίστηκε το 16ο και 17ο αιώνα, δεν αναδύθηκε ως ιστορικό-πολιτικό προϊόν μάχης που διεξήχθη στα σύνορα. Προέκυψε ως εσ ω τερικός πόλεμος. Το μέρος τη ς φ υλής που κατέχει την εξουσία και νέμεται τον κανόνα μάχεται ενάντια σε όλους εκεί­ νους που με βάση αυτό τον κανόνα αποτελούν κάτι επικίνδυνο για τη βιολογική κληρονομιά. Αυτή είναι για τον Φουκό η απαρχή όλω ν τω ν βιολογικο-ρατσιστικών αιτιών εκφυλισμού και όλων τω ν θεσμών

τη ς φ υλετικής πάλης στο κοινωνικό σώμα· το ά λ ­ λοθι, με άλλα λόγια, τω ν εξοντώσεων, τω ν διαχω­ ρισμών και τη ς τυποποίησης τη ς κοινωνίας. Πρόταγμα είναι, συνεπώς, να παρακολουθήσουμε την εξέλ ιξη της αρχικής διατύπωσης «πρέπει να αμυν­ θού μ ε κατά τω ν εχθ ρώ ν μ ας» που μεταφ ρά ζετα ι «να αμυνθούμε κατά της κοινωνίας», ώστε να οδη­ γηθούμε στη λογική του «πρέπει να υπερασπιστού­ μ ε την κοινωνία ενάντια σε όλους τους βιολογικούς κινδύνους μιας ά λ λη ς φυλής, τη ς κατώ τερης φ υ ­ λής, τη ς α ν τίθ ετη ς φ υ λής, που παρά τη θ έλη σ ή μας συγκροτείται εντός μας». Προφητικά σχεδόν, ο Φουκό δείχνει τη μήτρα τω ν συντηρητικών κοινωνι­ κών ιδεών με ό,τι ονομάζει κρατικό ρατσισμό και ε ­ ξηγεί πώς τον εφαρμόζει η κοινωνία ενάντια στον ί­ διο τη ς τον εαυ τό και στα δικά τη ς γεννήματα. Για τη ν υπεράσπιση της κοινωνίας αρνείται τον εσ ω τε­ ρικό ρατσισμό της διαρκούς κάθαρσης που, δυστυ­ χώς στις μ έρ ες μας, αναδεικνύεται ως μια από τις ζοφ ερ ές όψεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Το κείμενο αποδεικνύει πόσο ψηλά βρισκόταν ο πο­ λιτικός και φ ιλοσ οφ ικό ς σ τοχασ μός τη δ εκα ετία του 1970. Τότε πρόβαλλε ως λογικό συμπέρασμα μιας προβληματικής που είχε ξεκινήσει στη Γαλλία τη δεκαετία του 1960 και που πήρε τη μορφή ενός επιβλητικού διανοητικού μορφ ώ ματος που χ αρα­ κτηρίστηκε ως «εποχή της υποψίας», δάσκαλοι της οποίας ήταν ο Μαρξ, ο Φρόιντ και ο Νίτσε. Η εποχή α υτή π ερ ιλαμβάνει τις έ ρ ε υ ν ε ς το υ Μ παρτ, το υ Αλτουσέρ, του Ντεριντά κ.ά. στο πεδίο της φιλοσο­ φίας και τω ν ανθρωπιστικών επιστημών που συνέκλιναν, κατά τα λεγάμενα του Φουκό, σε «μια οιονεί αυτόνομη, μη συγκεντρωτική θεω ρητική παραγω­ γή, η οποία δεν έχει ανάγκη το διαβατήριο ενός κοι­ νού συστήματος για να αποδείξει την αξία της». Και εδώ , όπως σ' όλο το έργο του, ο Φουκό σ υντηρεί το επιστημολογικό όραμά το υ διαμέσου τη ς ε ξ έ ­ γερσης αυτού που ονόμασε υποταγμένες γνώσεις, ώστε να συνθέσει μια γενεαλογία τους με τη μόνι­ μη προϋπόθεση της άρσης τη ς τυραννίας τω ν κα­ θολικώ ν λόγων, με τη σ υνακόλουθη ιεραρχία και τα προνόμια που του ς χαρακτήριζαν ως θεω ρ ητι­ κές πρωτοπορίες. ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

O S' 65

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ηζωήτου Μίκη |

GUY WAGNER

I Μίκης Θηδωράκης: ■ | Μια ζωή για την Ελλάδα Β Μτφρ.: Ευγενία-Χριοτίνο Γραμματικοπούλου I Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002 ■ 1 Σελ.632 σχέση του θεοδωράκη με τον Guy Wagner, συγ­ γραφ έα το υ βιβλίου Μίκης Θεοδωράκης: Μια ζωή για την Ε λλάδα ξεκίνησε το 1973, όταν ύ­ στερα από πρόταση το υ W agner παρουσιάστηκαν στο Λουξεμβούργο τα 18 Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας. Ο Guy Wagner έχει συνεισφέρει τα μέγιστα στη διάδοση του έργου του Έλληνα συνθέτη στο ε ­ ξωτερικό καθώς είναι ιδρυτής της εταιρείας «Οι Φιλι­ κοί» με σκοπό τη συγκέντρωση, διαφύλαξη και διάδο­ ση του έργου του Θεοδωράκη. Η μακροχρόνια σχέση του Λουξεμβουργιανού συγγραφέα με τον Έλληνα

Η

Ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες της ζωής του συνθέτη δοομένες μέοα από μυθιστορηματική γραφή συνθέτη είχε αποτέλεσμα όχι μόνο ο πρώτος να γνω­ ρίσει το έργο του Θεοδωράκη μέσω μελέτης και συ­ ζήτησης με τον ίδιο, αλ λά και βήμα βήμα να μπει στους δαιδάλους της εθνικής μας ζωής. Έτσι η νέα βιογραφία επιχειρεί και επιτυγχάνει να παρουσιάσει α­ φενός τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα και αφ ετέ­ ρου τον τρόπο με τον οποίο αυτές επηρέασαν αλλά και επηρεάστηκαν από την πολιτική και πολιτιστική δράση του Θεοδωράκη. Χρησιμοποιώντας πλούσια βιβλιογραφία αλλά και τις συζητήσεις που είχε ο ίδιος με το συνθέτη, ο Wagner παρουσιάζει τις «τρεις ζωές» του Θεοδωράκη, αυτές του συνθέτη, του ποιητή και του πολιτικού. Η δράση του Θεοδωράκη στις τρ εις α υτές πτυχές τη ς ζωής

66

του παρουσιάζεται ισομερώς όντας πάντοτε σε ανα­ φορά με τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Στα είκοσι τέσσε­ ρα κεφάλαια του βιβλίου, ο συγγραφέας περνά από μακρο-ιστορικά γεγονότα σε ενδιαφέρουσες λεπτο­ μέρ ειες της ζωής το υ συνθέτη, δίχως να χάνεται η αρμονική και «μυθιστορηματική» ροή του λόγου. Για παράδειγμα, από το κεφάλαιο «Μια πολιτιστική επα­ νάσταση» διαβάζουμε: «Συμπληρώνονται τέοσερα χρόνια μακριά από την πα­ τρίδα και εκείνες τις μέρες του φθινοπώρου του 1958 τον πνίγει η νοσταλγία. Ετοιμάζονται πάλι εκλονές και οι συζητήσεις ζωηρεύουν από τη στιγμή που ο βασι­ λιάς Παύλος Α', απομακρύνοντας όλους τους κομμα­ τικούς αρχηγούς, ορίζει νέο πρωθυπουργό τον Κων­ σταντίνο Καραμανλή. Ο Θεοδωράκης φ λέγεται να μά­ θει νέα από την Ελλάδα και ζητά από συγγραφείς της χώρας του να του στείλουν σχετικά κείμενα. Ο Γιάν­ νης Ρίτσος του στέλνει μερικά από τα βιβλία του, ανά­ μεσα τους και τον Επιτάφιο, στον οποίο συνθέτει σε συγκινητικούς στίχους το σπαραγμό της χώρας του. Ένα απόγευμα που η Μυρτώ κάνει τα ψώνια στην πε­ ριοχή της Όπερας, ο Μίκης μένει στο αυτοκίνητο, ένα Opel, το πρώτο που είχε αγοράσει μ ε την αμοιβή για την ταινία Νύχτα Γάμου (Ταξίδι του μέλιτος). Διαβάζει τον Επιτάφιο. Χτυπά το ρυθμό τω ν στίχων πάνω στο τιμόνι, σημειώ νει νότες πάνω στο βιβλίο, σπάει τον

δεκαπεντασύλλαβο για να τον π ροσαρμόσει στο μ έ ­ τρο λαϊκών χορών. Τολμά να χρησιμοποιήσει τη ν πιο περιφρονημένη μουσική σε ένα από τα "ιερό1 κείμενα της νεοελληνικής ποίησης». Ιδιαίτερα ενδιαφέρον γνώρισμα της δομής του βιβλί­ ου είναι ότι το κ άθε κεφ ά λα ιο κλείνει με κάποιον «Απολογισμό». Αυτή η δομική καινοτομία επιτρέπει μια μερική αυτονομία των κεφαλαίων, τα οποία κλείνουν με τον θεοδωράκη να μηρυκάζει αλλά και να αναθε­ ωρεί τη στάση που είχε κρατήσει κάποια χρονική πε­ ρίοδο. Για παράδειγμα, όσον αφορά την πολυσυζητη­ μένη συνεργασία του με τη Ν.Δ., πράξη για την οποία, σύμφωνα με τον Ανδρέα Παηανδρέου, ο θεοδω ράκης δεν είναι μόνο αποστάτης αλλά «ο μεγαλύτερος προδότης στην ελληνική ιστορία 2 .00 0 χρόνων», ο θεοδωράκης εξηγεί:

Μια ολοκληρωμένη εικόνα για τη ζωή του Μ ίκη Θεοόωράκη

C. H : Τι α ισ θά ν εσ α ι ό τ α ν σ ε π ρ ο σ φ ω ν ο ύ ν «κύ ρ ιε Υπουργέ»; Μ.Θ.: «Απολύτως τίποτα. Αυτό το αξίωμα δεν σημαίνει τίπ οτα για το υ ς τύπους, σημαίνει όμω ς π ολλά από πλευράς ουσίας. Τα πράγματα δεν είναι απλά. Ανήκω, όπως και να το κάνουμε, σε μια κυβέρνηση που ακο­ λο υ θεί το δικό της πρόγραμμα. Εξήγησα ε ξ αρχής ότι θα συνεργαζόμουν μ ε την κυβέρνηση πάνω στα φ λέ ­ γοντα ζητήματα, για να περισώσουμε δηλαδή τη χώ­ ρα μ ετά τη λαίλαπα της διαφθοράς που σάρωσε ό ­ λους τους τομείς. Αυτό που αγνοούν οι Ευρωπαίοι εί­ ναι πως μας βαραίνει η περίοδος εθνικής κρίσης που περάσαμε. Δεν αρκεί λοιπόν να καταρτίσουμε και να ακολουθήσουμε ένα κυβερνητικό πρόγραμμα, χρειά­ ζεται πραγματικά να ενώ σουμε όλους όσοι είναι κα­ λοπροαίρετοι και πρόθυμοι να σ ω θεί ο τόπος».

C. W.: Δ εν έγινες λοιπόν δεξιός; Μ.Θ.: «Τι σημαίνει δεξιός; Εάν εγώ είμαι δεξιός, ποιος είναι τό τε αριστερός; Ή μουν και παραμένω α ρ ιστε­ ρός. Αν δ εν θεωρούμαι πια αριστερός, αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχει πια Αριστερά». Πρόκειται για ένα ολοκληρωμένο βιβλίο διότι, πέρα α ­ πό την ιδιαίτερα λεπτομερή βιογραφία του συνθέτη, υπάρχει το «Χρονολόγιο» που περιλαμβάνει ανά χρο­ νιά τα κυριότερα πολιτικά γεγονότα στην Ελλάδα, κα­ θώς και τα πιο σημαδιακά για τη ζωή του θεοδωράκη.

Επίσης, ο W agner έχει εμπλουτίσει το βιβλίο με τη «δισκογραφία» -έν α ν πλήρη κατάλογο τω ν διαθέσι­ μων έργων σε cd -, «βιβλιογραφία» - μ ε έργα από και για τον θεοδω ράκη-, καθώς και φιλμογραφία, με ται­ νίες, σ υναυλίες και αφ ιερώ ματα για το σ υνθέτη. 0 Λουξεμβουργιανός δημιούργησε ένα σημαντικό έργο, μια εκ τετα μ έν η σύνοψη τη ς ζω ής το υ κορυφ αίου συνθέτη όπου φαίνονται οι υπαρξιακές ανησυχίες ε ­ νός ιδιαίτερα προικισμένου ανθρώπου και ο τρόπος με τον οποίο α υτές μεταφράστηκαν σε ανιδιοτελείς πολιτιστικούς και πολιτικούς αγώνες. Έτσι, πέρα από την προφανή ενημερωτική λειτουργία, αυτό το έργο μπορεί να θεω ρ ηθεί και παρουσίαση, πρόταση, ενός μοντέλου ζωής που τείνει προς εξαφάνιση στη σημε­ ρινή μεταμοντέρνα κοινωνία. Μέσω αυτού του έργου διαφαίνεται μία ζωή άκρατου αλτρουισμού, αφιερω ­ μένη σ την επ ίτευ ξη το υ κοινού κ αλού δίχω ς τη ν προσδοκία αναγνώρισης ή δόξας. Αυτή η φλόγα των ηθικών αξιών που εναντιώθηκε στη λήθη της καθημε­ ρινής ζω ής αλλά και στην υποταγή που «απαιτεί» το εκάσ τοτε πολιτικό κατεστημένο είναι και ο πυρήνας της ζωής αλλά και ύπαρξης του θεοδωράκη.

C.W.: Η είσοδός σου στον κόσμο έγινε βεβιασμένα ή περισσότερο μ ε δική σου απόφαση; Πόσο συνειδητή ήταν η εμπλοκή σου μ ε τη μάζα, το πλήθος, και κατά πόσο ασυνείδητη; Είσαι από τους ανθρώπους που έ λ κονται από τους άλλους ή από εκείνους που έλκουν τους άλλους; Αυτό δεν μπ ορεί ποτέ να το πει κανείς για σένα με βεβαιότητα. Μ.Θ.; «Για να γίνει κατανοητή η στάση μου, και πριν ξεκινήσω ν' αναλύω τον εαυ τό μου, αναφέρω ενδει­ κτικά πως γεννήθηκα και μεγάλωσα κάτω από τον α­ στερισμό αυτού που οι Έ λληνες ονομάζουν "υπέρ". Πρόκειται γι' αυτό που ξεπερνά το κοινό μέτρο... Στη ζωή μου υπήρχε κάτι άρρηκτα δεμένο μ ε το "υ­ πέρ", μ ια αν ω τερ ότητα , α ν θέλεις, που ο φ ειλ ό τα ν στην παιδεία μου. 0 π ατέρας μου κι ο παππούς μου μ ε ανάθρεφ αν μ ε τις Κρητικές ιστορίες, τη ν ιστορία της κρητικής επανάστασης, που ήταν μια αναμέτρηση του Δαβίδ με τον Γολιάθ, η μικρή Κρήτη απέναντι στην οθωμανική αυτοκρατορία - η μικρή Κρήτη όμω ς έ ­ βγαινε π άντοτε νικήτρια στον αγώνα. Στις ιστορίες του πατέρα μ ου και του παππού δεν υπήρχαν ήττες. Ακό­ μ α κι ό τα ν οι Τούρκοι έσ φ α ζαν χωριά ολόκληρα, οι Κρητικοί ήταν πάντοτε "υπέρ"». Η βιογραφία τελειώ νει με τον τελευταίο απολογισμό του θεοδωράκη, όπου ο συνθέτης θεω ρεί τον τρόπο με τον οποίο δάμασε τις δύο αντικρουόμενες εσω τε­ ρικές ορμές, αυτές της τέχνης (μουσική και λόγος) και τη ς πολιτικής (εξουσίας). Πώς ο άνθρωπος που είχε

67

δηλώσει «τα τραγούδια μου είναι πιο δυνατά από τα τανκς τους» κατάφερε να συνδυάσει την επαναστατικότητα της μουσικής του με το συντηρητισμό της θ ε­ σμοθετημένης πολιτικής δράσης; Το διαλεκτικό πρό­ βλημα μεταξύ λόγου και εξουσίας βρίσκει μια θαυμά­ σια απάντηση από τον θεοδωράκη: «Τώρα που το ταξίδι μου ανάμεσα στους ανθρώπους και την κοινωνία φτάνει στο τέλ ος του, αφήνομαι να κάνω μια αναδρομή στο παρελθόν... Οι άλλοι, τους ο­ ποίους επιθυμούσα να γοητεύσω, να κατακτήσω, ή ­ ταν ένα μυστήριο για εμένα. Ή θελα να ενωθώ μ ' αυ­ τούς. Αυτό ήταν τ ' όνειρό μου. ΓΥ αυτό και τους πρόσφ ερα πολλά από τα δώρα που κουβαλούσα μέσα μου, αλ λά πάνω απ' όλα το πιο ακριβό, το μουσικό μου ταλέντο. Ζητούσαν όμως περισσότερα. Έτσι λοι­ πόν, τους χάρισα τη ζωή μου... Πιστεύω ωστόσο ότι η π ολυτιμότερη συνεισφορά μου ήταν η μουσική μου και θα ή θελα να εξακολουθήσω να τη ν π ροσφέρω μέχρι τέλους της ζωής μου. Εάν όμως έπρεπε να δημιουργηθεί ένα νέο μαζικό κίνημα, εάν ξεκινούσε μια μεγάλη, αληθινή επανάσταση, και πάλι θα δινόμουν σ' αυτή παρά τα όσα προηγήθηκαν, γιατί η ωραιότερη μουσική είναι η μουσική του πλήθους τω ν ανθρώπων όταν όλοι τραγουδούν, μ ε μια φωνή, ακόμα και όταν

η πιο βίαιη κραυγή, χάνεται μέσ α στην εσωτερική η ­ ρεμία και γαλήνη...» Το ότι αυτό το έργο γράφτηκε από Λουξεμβουργιανό και όχι από Έλληνα δείχνει μέχρι ενός σημείου και τη διαστροφή της ελληνικής κοινωνίας η οποία αρέσκεται στο να υπερβάλλει και να παρουσιάζει τα «ψεγά­ δια» εν ό ς ήρωα ως «θανάσιμα αμα ρτήματα». Είτε συμφωνεί κανείς με τις πολιτικές πράξεις του θεοδω ­ ράκη είτε όχι, είτε αρέσει η μουσική του είτε όχι, αυτό που έχει σημασία είναι ότι ο συνθέτης αφιέρωσε όλη του τη ζωή στην Ελλάδα. Είναι ένας άνθρωπος που αρνήθηκε την ευκολία της οικογενειακής θαλπωρής, αντιστάθηκε σε κάθε λογής κατεστημένο (μουσική βιομηχανία και κομματικά συμφέροντα) και με πείσμα κυνήγησε τα όνειρά του για έναν καλύτερο κόσμο, έ ­ ναν κόσμο «ενότητας». Έζησε έντονα κάθε στιγμή της ζω ής του , αγάπησε και μισήθηκε, βασανίστηκε και συγχώρεσε, δημιούργησε και χλευάστηκε, ονειρεύτη­ κε και τον κοροΐδεψαν ως ιδεαλιστή. Δε χωρά αμφι­ σβήτηση ότι τα έργα του θα μείνουν στην ιστορία και από το ύ το το βιβλίο φαίνονται θαυμάσια οι αρ ετές που χρειάζονται για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο.

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Κοινωνία πολιτών-πεΧατών*I I

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

I Η κορυφή του ικλατ<ιακού | | κράτους 1974-2000 I Αθήνα, Ποταμός, 2001 ■ 1 Σελ. 176 ια το πελατειακό σύστημα και τις σχέσεις εξά ρ ­ τησης τω ν πολιτών απ' αυτό έχουν δημοσιευτεί πολλές μ ελ έτες. Άλλω σ τε το φ αινόμενο ποτέ δεν έπαψε να απασχολεί την πολιτική επιστήμη και να ταλαιπωρεί την κοινωνία. Βεβαίως το πελατειακό σ ύστημα που υπάρχει σήμερα στη χώρα μας έχει

Γ

68

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ

σ ε αρκετό βαθμό εκσυγχρονιστεί, αλλά δεν παύει να λειτουρ γεί, με διαφ ορ ετικούς βεβαίω ς όρους, και να καθορίζει τη ζωή τω ν πολιτών εξίσου αποφα­ σιστικά με το παρελθόν. Η έννοια έχει δαιμονοποιηθ ε ί γιατί έχει σ υν δεθεί με το ρουσφέτι, τη δ ιαφ θο­ ρά, τη σ υν αλλ αγ ή, τη φ α υ λ ό τη τ α και τη σ τυγνή κομματοκρατία. Όμως μπορεί να ξορκίζουμε τις συ-

νέηειές του, αλλά πολλοί δε γνωρίζουν τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας του. 0 συγγραφέας προσπα­ θ ε ί -επιτυχώ ς εν πολλοίς- να το περιγράφει. Κατα­ γράφει την προέλευση και τους ρόλους του ανώ τε­ ρου διοικητικού προσωπικού, τόσο του μόνιμου όσο και του μετακλητού. ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

Μ ΜΕ

Ηκρίσητου Τύπου ΔΙΑ ΜΑΝΤΗΣ Μ ΠΑΣΑΝΤΗΣ

Ο ημ£βήο·ος Τύπος.

I

Από τον 18ο ατον 21ο αιώνα Αθήνα, Οδυοοέας, 2002 Σελ. 222

ελληνική βιβλιογραφία για τον Τύπο και τη δημο­ σιογραφία είναι πολύ φτωχή. Ελάχιστα έχει ερευνηθεί και μελετηθεί η πορεία του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου στη χώρα μας. Το ίδιο και η πο­ ρεία της δημοσιογραφίας, ως λειτουργήματος και ε ­ παγγέλματος. Τύπος και δημοσιογραφία ταυτίζονται, βεβαίως, σε μια κοινή οντότητα, αλλά διγενή: εκδό­ τες και δημοσιογράφους. Ένα πολύ ενδιαφέρον και σημαντικό βιβλίο έρευνας και μελέτης του ημερήσιου Τύπου είναι το πέμπτο βι­ βλίο το υ Διαμαντή Μπασαντή, ο οποίος ασχολείται συστηματικά και με επιστημονική αντίληψη με τον Τύ-

Διαμαντης Μπαςαντης

Ο ΗΜΕΡΗΣΙΟΣ ΤΥΠΟΣ ΑΠΟΤΟΝ18οΣΤΟΝ21οΑΙΩΝΑ

Η

Το βιβλίο αυτό μας αποκαλύπτει τις εφεδρικές δυνάμεις της δημοσιογραφίας πο και τα θέματά του, με την πορεία τω ν εφ ημερ ί­ δων, με τη λειτουργία τη ς επικοινωνίας διά του Τύ­ που. Δημοσιογράφος ο ίδιος, αλλά και διδάισωρ Επικοινω-

νιας, με σπουδές στην Ελλάδα και στο εξω τερικό, που έχει διδάξει σε ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια, ο Διαμαντής Μπασαντής, με ελκυστική γραφή και με στοιχεία, μας παρασύρει σε μια αποκαλυπτική περιή­ γηση στον προκλητικό χώρο του ξένου και του ελ λη ­ νικού Τύπου. Και μας μαθαίνει πολλά - ακόμη και σε μας τους παλιούς δημοσιογράφους, που νομίζουμε ότι ξέρουμε πολλά. Η έκδοση αυτού του νέου βιβλίου φέρνει και ένα ε ­ ρώτημα. Γιατί τόσα χρόνια τόσο πολλοί καλοί δημο­ σιογράφοι δεν ασχολήθηκαν, ως αρμόδια πρόσωπα, με την έρευνα και τη μελέτη του Τύπου; Ενώ πολλοί δημοσιογράφοι έχουν γράψει βιβλία, έχουν γράψει μυθιστορήματα, διηγήματα, ποίηση, δοκίμια, ταξιδιω­

69

τικές εντυπώσεις έχουν διακριθεί και ως λογοτέχνες, εντούτοις δεν έχουν ασχοληθεί με την έρευνα και τη μελέτη του Τύπου και του λειτουργήματος-επαγγέλματός τους. Η απάντηση ίσως δεν είναι δύσκολη. Η δημοσιογρα­ φία βρίσκεται πιο κοντά στη λογοτεχνία από την επι­ στημονική έρευνα. Γιατί και η σωστή δημοσιογραφία τέχνη του λόγου εί­ ναι. Στους δημοσιογράφους που διαθέτουν ταλέντο γραφής, που γράφουν άρθρα, που όταν πιάνουν ένα θέμα δεν αρκούνται σε μονοδιάστατη παρουσίασή του αλλά προοθέτουν εικόνες, λεπτομέρειες, ευρή­ ματα έκφρασης, σ τους δημοσιογράφους που γρά­ φουν χρονογράφημα ενυπάρχει η λογοτεχνική προ­ διάθεση. Ας μην ξεχνάμε, άλλω στε, ότι στον ελληνικό ημερή­ σιο Τύπο υπάρχει μεγάλη παράδοση. Έχουν δουλέψει ως συντάκτες στις εφ ημερίδες λογοτέχνες όπως ο Αλέξανδρος Παηαδιαμάντης, ο Κωστής Παλαμάς, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Σπύρος Μελάς, ο Κλέων Παράσχος, ο Ηλίας Βενέζης, ο Άγγελος Τερζάκης, ο Μιχαήλ Ρόδάς, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς και τόσοι άλλοι. Στις μέρες μας θα αναφερθώ μόνο σε ένα μεγάλο δη­ μοσιογράφο και μεγάλο συγγραφέα, τον αλησμόνητο Αντρέα Φραγκιά, που χάσαμε φέτος. Ένας άλλος λόγος που δικαιολογεί ίσως τους επαγγ ε λμ α τίες δημοσιογράφ ους στη μη επίδοσή το υ ς στην έρευνα και στη μελέτη του Τύπου είναι, για πολ­ λούς, η πολύωρη απασχόλησή τους στις εφημερίδες, καθώς αναγκάζονται να έχουν δύο και τρεις δουλειές για να αθροίζουν ικανοποιητικές αποδοχές. Επιπλέον λείπει και η κοινωνική ενθάρρυνση, που θα οδηγούσε και θα βοηθούοε πρακτικά τους δημοσιο­ γράφους εκείνους που θα είχαν και τη διάθεση και την ικανότητα να στραφούν προς την έρευνα και τη μ ελ έ­ τη του Τύπου. Εννοώ ότι πνευματικά και άλλα ιδρύμα­ τα , που διαθέτουν οικονομική δ υνα τότητα, δεν έ ­ στρεψαν το ενδιαφέρον τους προς αυτή την κατεύ­ θυνση, να χρηματοδοτήσουν έρευνες. Διότι, βεβαίως, απαιτείται ελεύθερος χρόνος και χρήμα. Εξαίρεση φαίνεται πως αποτελεί η έκδοση του βιβλί­ ου του Δ. Μπασαντή. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας στον πρόλογό του, μεγάλο μέρος της έρευνάς του δε θα είχε γίνει χωρίς την ενεργό συμβολή της ΕΣΗΕΑ, τη ς Ενώσεως Ιδιοκτητών Ημερησίω ν Εφημερίδ ων Αθηνών και του υπουργείου Τύπου. Ας ευχηθούμε να βρεθούν μιμητές. Πέραν αυτών, η προσπάθεια του Δ. Μπασαντή να ο­ λοκληρώσει τη συγγραφή αυτού του βιβλίου συνά­

10

ντησε πολλές δυσκολίες ως έρευνα. Διότι δεν υπάρ­ χουν πολλά καταγεγραμμένα στοιχεία. ΓΓ αυτό και σε πολλές περιπτώσεις ο συγγραφέας χρειάστηκε να καταφύγει σε μαρτυρίες προσώπων για να καλύψει τα κενά. Έτσι, αυτό το σημαντικό βιβλίο απ οτελεί συγ­ γραφικά και ένα κατόρθωμα, καθώς, επιπλέον, σε 220 σ ελίδες αποτυπώνει ιστορία τριώ ν αιώνων του Τύ­ που. Είναι ακόμη ένα απαραίτητο βιβλίο-εργαλείο για τους σπουδαστές τω ν πανεπιστημιακών Σχολών Δη­ μοσιογραφίας, που άρχισαν να λειτουργούν στη χώρα μας από το 1990. Τα κεφ άλαια που σπονδυλώ νουν το βιβλίο το υ Δ. Μπασαντή φανερώνουν πόσο μεθόδευσε τη δουλειά του, για να μας δώσει μια περιεκτική επιτομή της ιστο­ ρίας του ξένου και του ελληνικού ημερήσιου Τύπου. Ορισμένα από τα κεφάλαια αυτά, αν τα πάρουμε ως θέματα χωριστά, μπορούν να αναπτυχθούν ως ολο­ κληρωμένες μονογραφίες. Δηλαδή, καθένα από τα κεφάλαια αυτά και ένα βιβλίο. Ποιο πνευματικό ίδρυμα, ποιος εκδοτικός οίκος, ποια εφ ημερ ίδ α θα αποφασίσει κάποτε να προχωρήσει στην έκδοση τέτοιων βιβλίων; Γιατί όχι, ποιο πανεπι­ στήμιο -από τα τρία που διαθέτουν από δωδεκαετίας δημοσιογραφικές σ χ ολές-τόλμησ ε να αναλάβει, να βοηθήσει μια τέτοια έκδοση; Για το υ ς σπουδαστές του, έστω;... Έχει, νομίζω, ιδιαίτερη σημασία ότι το βιβλίο αυτό το υ Δ. Μπασαντή εκδίδεται και κυκλοφ ορεί οήμερα, που ο ημερήσιος Τύπος στη χώρα μας δ ιέρ χε­ ται περίοδο κρίσης τη ς αξιοπιστίας το υ , αλ λά και οικονομικής κρίσης, που σ ε απ λούς αρ ιθμούς εκ ­ φ ρ ά ζετα ι με υποχώρηση τω ν πω λήσεω ν. Σε μια περίοδο που η δημοσιογραφία δ ιέρχεται κρίση α­ ξιοπ ισ τίας ως λ ειτο ύ ρ γη μ α και κρίση α σ τα θεία ς ως επάγγελμα. Ο φ είλουμε να π α ραδεχτούμε ότι ο ύτε από π λευ­ ράς δημοσιογράφω ν ο ύτε από π λευράς εκδοτώ ν έγ ιν ε το κ α λ ύ τερ ο , ώ σ τε ο Τύπος να θω ρακίσει τη ν αξιοπιστία του , να λειτουργήσει πολύπλευρα και αναλυτικά την ενημέρω ση του πολίτη, αντί να αυτοϋπ οβα θμίζεται καταφ εύγοντας σε εύκ ολο υς ερ εθισ μ ο ύ ς χ αμηλώ ν εν σ τίκτω ν, σ ε θεσ μ ικές ε ­ κτροπές και σ ε εμπορικά ευρ ή μ α τα , σε μία αγω ­ νιώδη προσπάθεια να αυξήσει τις πωλήσεις. Αυτή η κατάσταση σέρνεται εδώ και χρόνια, δεν είναι στενά σημερινό φαινόμενο. Αντιγράφω από τον πρόλογο του Δ. Μπασαντή: «Με την αδιάλειπ τη παρουσία τους, οι ημερήσιες ε ­ φημερίδες δημιούργησαν το σταθερό βήμα, μέσα α­ πό το οποίο διεξήχθη σε εθνικό επίπεδο ο δημόσιος

διάλογος. Η διαδικασία αυτή συνέβαλε ατη διαμόρ­

ναβρεί το σωστό ρόλο της. 0 πολίτης δέχεται κάθε

φωση τη ς ε θνικής τα υ τό τη τα ς και σ την προώθηση της δημοκρατικής επανάστασης στις δυτικές κοινω­ νίες.

τον οποίο στο τέλ ο ς δ εν το υ μένει σχεδόν τίποτα.

Επιδιώκοντας τη μαζικοηοίηοη, οι ημερήσιες εφημερί­ δες έ φ εραν στο προσκήνιο τις μεσαίες και τις λαϊκές τάξεις τω ν πόλεων, καθώς και την εργατική τάξη. Με το ν τρόπο αυτό κατέγραφαν και τη ν κοινωνική διεύ­ ρυνση που συντελέσθηκε μ ε τις βιομηχανικές επανα­ στάσεις και συγχρόνως κατέστησαν ρυθμιστικό παρά­ γοντα την κοινή γνώμη». Αυτή η καίρια επισήμανση του συγγραφέα δίνει μέσα σε δέκα τυπογραφικές αράδες την αποστολή και το έργο του ημερήσιου Τύπου και πόσο επηρέασαν τις πολιτικές και κοινωνικές εξελ ίξεις οι ημερήσιες εφ η ­ μερίδες με την ενεργό επικοινωνιακή ομιλία τους.

μέρα βομβαρδισμό ηλεκτρονικής ενημέρω σης, από Εκείνο που του μένει είναι αναπάντητα ερωτήματα και απορίες. Και για να καταλάβει τι συμβαίνει, καταφεύ­ γει κουρασμένος στην εφημερίδα, που τον βοηθάει θετικά. Αυτή θα είναι η εξέλιξη στον τομέα της ενημέρωσης του πολίτη, για την οποία αισιοδοξώ. Όπως μου δημιουργεί αισιοδοξία και το βιβλίο αυτό του Διαμαντή Μπασαντή, που έδωσε αφορμές για γε­ νικότερες σκέψεις. Το βιβλίο αυτό μας φέρνει και ένα μήνυμα, καθώς αποκαλύπτει τις εφεδρικές δυνάμεις τη ς ελληνικής δημοσιογραφίας, τις έμψ υχες αυτές

Καταλήγοντας θα έλ εγα πως γενικώς τα πράγματα

δυνάμεις που θα συμβάλουν και πρακτικά στην απο­ κατάστασή της στο σωστό ποιοτικό επίπεδο. Διότι υ ­ πάρχει μία δυναμική μειονότητα ικανών και συνεπών

στον ημερήσιο Τύπο είναι προβληματικά και καθίστα­ νται προβληματικότερα. Προσωπικώς, ωστόσο, είμαι αισιόδοξος ότι η εφημερίδα, η καλή εφημερίδα, θα ε ­

δημοσιογράφων, που με το έργο τους αφήνουν ανοι­ χτό το παράθυρο της αισιοδοξίας και της αναγέννη­ σης.

πιβιώσει μέσα στον ηλεκτρονικό κυκλώνα και θα ξα-

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ

Γ ΕΚΔΟΣΗ

«Η Καρά της Σμύρνης» ΣΤΑΣΑΣ ΣΤΡΟΥΖΑ-ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

«Το Χάσμα»

Ένα μοναδικό ταξίδι στη Σμύρνη. Γεγονότα καθημερινά, ιστορικά, έρωτες αλλά και καταστάσεις δραματικές, στις ματωμένες ώρες της καταστροφής...

Ερωτισμός, υπαρξιακά αδιέξοδα, πάθη. Ένα συναρπαστικό βιβλίο για τις σχέσεις των δύο φύλων.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

«ΕΝΤΟΣ»

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ

· Ερυθραίας 4, Καισαριανή · 010 7648900

7/

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Ηανάγνωση της λογοτεχνίας οτο Γυμνάσιο I

ΖΩΗ Κ. ΜΠΕΛΛΑ - ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΛΙΓΝΟΣ

k Αναγνώσεις λογοτεχνικών ■ 1 κειμένων ■ Τόμοι Α'-Β' ot κάθε τάξη του Γυμναοίου ■ ! Αθήνα, Gutenberg, 2002

Αναγνώσεις

Π

ριν από είκοσι χρόνια είχε παρουσιαστεί από τις εκδόσεις «Gutenberg» το τετράτομο έργο Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας - Ένα διδακτικό βοήθημα τω ν έγκριτων φιλολόγων Ζ. Μπέλλα και Δ. Πτολεμαίου που αφορούσε τα διδασκόμενα ν ε ο ελ­ ληνικά κείμενα τω ν τριώ ν τά ξεω ν του Γυμνασίου. Η συστηματική οργάνωση του υλικού, η έγκυρη ερμη­ νεία και η διδακτική μέθοδος τις οποίες ακολούθησαν οι συγγραφείς οτη σειρά αυτή ήταν οι κυριότεροι λό­ γοι που τα βιβλία εκείνα υπήρξαν πρώτα για πολλά χρόνια στις προτιμήσεις τω ν ενδιαφερομένων και απέβησαν πολύτιμο εργαλείο στα χέρια καθηγητών και μαθητών των Γυμνασίων μας.

II II

Στο μ ετα ξύ, η προσθήκη και άλλω ν κειμένω ν στα σχολικά βιβλία καθώς και οι απαιτήσεις που δημιούρ­ γησε το νέο Αναλυτικό Πρόγραμμα για το μάθημα της Λογοτεχνίας επέβαλαν την επανέκδοση τω ν βιβλίων αυτών, αναθεωρημένω ν και συμπληρωμένων σύμ­ φωνα με τα νέα δεδομένα. Έτσι, στην καινούρια σει-

Πολύτψο εργαλείο στα χέρια καθηγητών και μαθητών τω ν Γυμνασίων μας ρά των Αναγνώσεων, το διδακτικό υλικό εμφανίζεται διατεταγμένο με εποπτικότερο και μεθοδικότερο τρό­ πο, ώστε να διευκολύνεται η οργάνωση της διδασκα­ λίας στην τάξη από τους φιλολόγους και συνάμα να δίνεται η δυνατότητα στους μαθητές να αντλούν όλα εκείνα τα εξηγητικά και ερμηνευτικά στοιχεία που χρειάζονται για να κατανοήσουν και να βιώσουν το κείμενο, και τελικά να μπορέσουν να συνθέσουν τη

δική τους εργασία. Αξίζει ν' αναφερθούμε επιγραμμα­ τικά στον τρόπο παρουσίασης του διδακτικού υλικού: 1. Προτάσσεται Γενική Εισαγωγή στο συγκεκριμένο κείμενο, που αφορά το πρόσωπο του δημιουργού, ό­ που παρέχονται βασικές πληροφορίες για τη ζωή, την εποχή και το έργο του και επίσης παρατίθενται αξιο­ λογικές κρίσεις άλλων, καθώς και επιλεγμένη με αυ­ στηρά κριτήρια βιβλιογραφία.

2. Ακολουθεί η Ειδική Αναφορά στο κείμενο, όπου δί­ νεται το ευρύτερο νοηματικό και δομικό του πλαίσιο καθώς και άλλα χρήσιμα στοιχεία που φωτίζουν το θέμα και συνδράμουν το μαθητή να το προσεγγίσει με άνεση ερμηνευτικά, να το κατανοήσει και να το βιώσει. Ειδικότερα εξετάζονται: α) Ζητήματα τεχνικής που αναφέρονται στη δομή, στη γλώσσα και στο ύφος, στα σχήματα του λόγου, σε στοιχεία μετρικά (σε περίπτωση ποιήματος), αφηγη­ ματικά (σε περίπτωση πεζού) και σε πολλά άλλα σχε­ τικά θέματα.

β) Ζητήματα περιεχομένου που περιλαμβάνουν ανά­ λυση και συζήτηση των επιμέρους ιδεών, γεγονότων, καταστάσεων, σχέσεων, χαρακτήρων και κοινωνικών παραμέτρων.

νεοελληνικής λογοτεχνίας στο Γυμνάσιο, που θα συμβάλει καθοριστικά στην αναβάθμιση του διδακτικού ε ­ πιπέδου και θα βοηθήσει διδάσκοντες και διδασκομένους στο έργο τους στην τάξη. Πάνω απ' όλα, θα υ3. Προστίθενται, τέλ ος, νέα στοιχεία που αφορούν ποθάλψει το ενδιαφέρον των παιδιών για τη λογοτε­ τους διδακτικούς στόχους του κειμένου, τη θεωρία ή χνία, έτσι ώστε ν' αγαπήσουν τα ποιοτικά βιβλία και να την ιστορία της λογοτεχνίας, παράλληλα κείμενα και καταστούν διά βίου αναγνώστες και ένθερμοι φίλοι κριτήρια αξιολόγησης. τους. Όλα τα ανωτέρω αναδεικνύουν τη σειρά αυτή ως πο­ λύτιμο μέσο διδακτικής στήριξης του μαθήματος της ΓΕΡ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

Διδάσκοντας τηλογοτεχνία

4

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας

II

Αθήνα, ίρηγόρης, 2001 Σελ. 336I Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας είναι ένας νέος

Η κλάδος των Επιστημών της Αγωγής. Στο βιβλίο

I I του αυτό ο επίκουρος καθηγητής του Παιδαγω­ γικού Τμήματος Δασκάλων του Πανεπιστημίου Αθη­ νών, κ. Κ. Δ. Μ αλαφάντης, αναλαμβάνει να μας πα­ ρουσιάσει το περιεχόμενο και του ς στόχους αυτού του κλάδου. Με μια εκτενή και λίαν διαφωτιστική «Ει­ σαγωγή», ο καθηγητής Παιδαγωγικής του ίδιου Πανε­ πιστημίου, κ. Αθανάσιος Ε. Παππάς, παρουσιάζει στον αναγνώστη του βιβλίου αρκετά αναλυτικά, με μεθοδικότητα και απλότητα, αρετές που προσιδιάζουν σ' έ ­ ναν καταξιωμένο επιστήμονα και πανεπιστημιακό, ό­ πως είναι ο κ. A. Ε. Παπάς, το περιεχόμενό του, επισημαίνοντας τις αρετές του βιβλίου. Αξίζει να τονίσουμε ότι τέτοιου είδους εισαγωγές πείθουν τον αναγνώστη για την αξία το υ βιβλίου, αν μάλιστα ο συντάκτης τους κατέχει πανοραμικά και πολυδιάστατα το θέμα. Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου «Η Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας: Ένας νέος κλάδος της Παιδαγωγικής Επιστήμης», ο συγγραφέας αναλύει το περιεχόμενο της επιστήμης του και κάνει σαφέστατους τους στό­ χους της. Και διευκρινίζει ότι: «Η επιστήμη της αγωγής πολλές φορές στηρίζεται σε κείμενα της λογοτεχνίας

και αξιοποιεί τη δύναμη της λογοτεχνίας για να π ετύ­ χε/ παιδαγωγικούς σκοπούς» και πιο κάτω: «1...1 το λο­ γοτέχνημα εξετά ζετα ι ή "χρησιμοποιείτοΐ, ιδιαίτερα στο χώρο του σχολείου, για παιδαγωγικούς και μορ­ φωτικούς σκοπούς». Και είναι, ασφαλώς, μια πραγμα­ τικότητα στο κατά πόσο βοήθησε και βοηθάει η λογο­ τεχνία για παιδιά και εφήβους και οι άνθρωποι που την υπηρετούν (συγγραφείς, εικονογράφοι, κριτικοί και μελετητές, βιβλιοθηκονόμοι, εκδότες κ,ο.κ.), αλλά και οι εκπαιδευτικοί και οι Σύλλογοι Γονέων εδώ και δεκα­ ετίες σε όλη την Ελλάδα. Τις απόψεις του ο συγγρα­

73

φέας στηρίζει σε ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία και, ως εκ τούτου, αρωγοί του είναι πανεπιστημιακοί καθηγητές όπως η κ. Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, η κ. Τζίνα Καλογήρου, η κ. Σπετσιώτου-Μέλλιου, ο κ. Δ. Τζιόβας, ο κ. Μ. Βάμβουκας, ο Γερμανός F. Kienecker, ο Καναδός Trevor J. Gambell κ.ά. Πιο συγκεκριμένα, όπως μας εξηγεί ο κ. Κ. Δ. Μαλαφάντης, «Η Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας στρέφεται ουσιαοτικά στον άνθρωπο, στο μέτρο που αυτός ο ­ φείλει και μπορεί να γίνει ικανός για συμμετοχή στις προσπάθειες και τις κινήσεις που συντελούν στην α ­ τομική και την κοινωνική καλλιέργεια (αισθητική κατά

Βιβλίο πολλαπλά χρήοψο για εκπαιάευτικούξ και φοιτητές, αλλά και για κάθε φιλομαθή αναγνώστη κύριο λόγο) και πρόοδο» και ότι «ί. J ο κλάδος αυτός της Παιδαγωγικής φ ρονεί ότι πρέπει οι νέοι άνθρω­ ποι, μέσω και της λογοτεχνίας, να διδαχθούν τις ηθι­ κές αξίες της κοινωνίας στην οποία εντάσσονται ή πρόκειται να ενταχθούν». Στη συνέχεια του κειμένου π αρατίθενται οι απόψεις το υ Καναδού καθηγητή Trevor J. Gambell για τους στόχους της διδασκαλίας της λογοτεχνίας και τις λειτουργίες της λογοτεχνίας που μπορούν να συμβάλουν στην ψυχική ανάπτυξη του εξελισσόμενου νέου ανθρώπου, αλλά και του ε ­ νηλίκου. 0 συγγραφέας αναφέρεται στη σημασία της λογοτεχνικής αγωγής, η οποία«μπορεί να συντελεί α­ ποφασιστικά στη διαμόρφωση και την ανάπτυξη της πνευματικής και πολιτισμικής υπευθυνότητας του α­ ναγνώστη<», αλλά και να εισάγει τον αναγνώστη και «σε διαφορετικές γνωστικές περιοχές ή επιστήμες». Στο δεύτερο κείμενο «Συνεχιζόμενη εκπαίδευση και ε ­ πιστήμες του ανθρώπου: Το παράδειγμα της Λογοτε­ χνίας» ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η λογοτεχνία «διαπαιδαγωγεί, αποκαλύπτει λανθάνουσες κοινωνι­ κές ή ατομικές καταστάσεις, "διδάσκει1την καλαισθη­ σία, δηλαδή την αντίληψη του ωραίου, διαμορφώνει ηθικές αξίες και πρότυπα». Αναπτύσσει διεξοδικά τις απόψεις του για την αξία της «διδασκαλίας» της λογο­ τεχνίας στην εκπαίδευση, παρουσιάζοντας για την τεκμηρίωσή τους τις επιστημονικές θέσεις των: Κ. Παλαμά, Α. Πάλλη, Γ. θέμελη, καθώς και των Α. Δελμούζου, Δ. Γληνού, Μ. Τριανταφυλλίδη, I. Συκουτρή, Σ. Καλλιάφα, Ε. Π. Παπανούτσου, X. Φράγκου, Μ. Γ. Με-

74

ρακλή, Α. Δανασσή-Αφεντάκη, Ά. Κατσίκη-Γκίβαλου κ.ά. Στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου («Γλωσσοπαιδαγωγικές απόψεις στο έργο του Κωστή Παλαμά», «θέ­ σεις του Κ. Παλαμά για τα αναγνωστικά: "Επιδέξιο ταί­ ριασμα της αλήθειας και του ονείρου"», «0 Γρηγόριος Ξενόπουλος και το "διαπλαστικό" έργο του», «Η διδα­ σκαλία της "ζωντανής παράδοσης" από τον Αλέξαν­ δρο Δελμούζο στο "Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγω­ γείο" Βόλου (1908-1911)») ο συγγραφέας εντρυφ εί με συνέπεια και ερευνητικό πάθος στα άδυτα της Ιστορίας της Εκπαίδευσης, επισημαίνοντας και αναδεικνύοντας πρόσωπα και γεγονότα: τη σημαντική προ­ σφορά του Παλαμά κατά τους κοινωνικούς αγώνες για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας, τη συμ­ βολή του στους εθνικούς αγώνες, στη φιλοσοφία του που «είναι παιδοκεντρική και ανθρωποκεντρική» (Αθ. Παπάς) και του Ξενόπουλου, ο οποίος με το διαπλα­ στικό έργο του συνέβαλε στη διαπαιδαγώγηση της νεολαίας, με τις όποιες αντιρρήσεις που μπορεί να έ ­ χει κάποιος γι' αυτό, για επιμέρους κείμενά του. Το έργο του Ξενόπουλου, και μάλιστα αυτό για τα παιδιά, είναι οικείος χώρος για τον κ. Μαλαφάντη, αφού η δι­ δακτορική διατριβή του έχει θέμα της: Οι «Αθηναϊκοί Επιστολαί» του Γρηγορίου Ξενόπουλου στη Διάπλασιν των Παίδων 1896-1947, «Αστήρ», Αθήνα, 1995). Στα δύο επόμενα κεφάλαια («Γιορτές και επέτειοι στα αναγνωστικά κείμενα του Δημοτικού Σχολείου» «Το θέμα των παράξενων παιδικών θανάτων στην ελληνι­ κή λογοτεχνία του 19ου αιώνα») ο κ. Κ. Δ. Μαλαφάντης ερευνά τα βιβλία του Δημοτικού Η Γλώσσα μου και τα τρία Ανθολόγια, με σκοπό να επισημάνει κείμε­ να που αναφέρονται σε γιορτές και επετείους. Έτσι, έρχεται να κατατάξει τα κείμενα αυτά σε τέσσερις κα­ τηγορίες: «1) θρησκευτικές γιορτές, 2) εθνικές γιορ­ τές, 3) εποχικές και αγροτικές γιορτές και 4) γιορτές μ ε κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο». Είναι ένα άρ­ τιο κείμενο, δομημένο με επιστημονική μεθοδολογία, δηλαδή με παραστατικούς πίνακες και με τα απαραί­ τητα συμπεράσματα, τις παρατηρήσεις, τα σχόλια κ,ο.κ. Επίσης, μελετάει επιμελώς και αρκετά διεξοδικά «τον παράξενο παιδικό θάνατο από διάφορες αιτίες, ένα θέμα μ ε παιδαγωγικό και κοινωνικό ενδιαφέρον για τα ελληνικά δεδομένα», μέσα από τα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. Ο μ ελ ε­ τητής αναφέρεται διεξοδικό σε αρκετά λογοτεχνικά κείμενα με παρόμοιες περιπτώσεις και στηρίζει τις κρί­ σεις του σε μια πλουσιότατη επιστημονική βιβλιογρα­ φία. Η έρευνά του εμβαθύνει και σε μαρτυρίες και ι­ στορικά κείμενα περασμένων αιώνων, έτσι ώστε ν' α-

ποδειχθεί η διαχρονική εμφάνιση το υ φαινομένου, δηλαδή του θανάτου παιδιών και από ά λ λ ε ς μη πα­ θολογικές αιτίες. Το βιβλίο τελειώ νει με την εκτενή κριτική-παρουσίαση (πολυσέλιδα μελετήματα) τριώ ν βιβλίων: μιας ανθο­ λογίας ποίησης και ενός μυθιστορήματος για παιδιά, καθώς και ενός αναγνωστικού -ιστορικού ντοκουμέ­ ν τ ο υ - από τα χρόνια το υ Εμφυλίου, που μαρτυρά τους αγώνες και τις αγωνίες παιδαγωγών, του ύψους ενός Μιχάλη Παηαμαύρου και της δράσης το υ στις φυλακές πολιτικών κρατουμένων της Αίγινας. Συγκε­ κριμένα, πρόκειται για τα εξής κείμενα: Μια ποιητική ανθολογία για παιδιά και νέους φροντισμένη από τον Νικηφόρο Βρεττάκο («Πέργαμος», 1974 και τώρα: «Κέ­ δρος»), «Μίκη-Μάους και Καραγκιόζης»: Μια πρωτότυ­ πη μυθοπλαστική προπολεμική συνάντηση για ένα θαυμάσιο μυθιστόρημα για παιδιά του Πέτρου Πικρού («Π. Δημητράκου», 1939 και τώρα: «Gutenberg», Αθή­ να, 1987) και Εκπαίδευση και «στράτευση»: Το ανα­ γνωστικό τη ς φ υλακή ς το υ Μ ιχάλη Π α ηαμαύρ ου <19471 (Ανακοίνωση-Εισαγωγή: Χάρης Σακελλαρίου, «Κάδμος», Αθήνα, 1989). 0 αναγνώστης αυτώ ν των κειμένων δε θα πληροφορηθεί μόνο για το περιεχό­

μενο των παρουσιαζόμενων βιβλίων, αλλά θα ταξιδέ­ ψει και θα μάθει για τα εκπαιδευτικά και κοινωνικά δρώμενα της εποχής που αναφέρονται, θα γνωρίσει και θα εν δια φ ερ θεί περισσότερο για τη ζωή και τις δραστηριότητες τω ν συγγραφέων τους, θ' αντλήσει αρκετά στοιχεία από την Ιστορία της Λογοτεχνίας και της Εκπαίδευσης, που ο κ. Κ. Δ. Μ αλαφάντης επιμελώς συγκέντρωσε και χρησιμοποίησε στις υποσημει­ ώσεις του και ως βιβλιογραφία. Το βιβλίο κοσμούν πολλές φωτογραφίες και εικόνες, εξώ φυλλα βιβλίων και περιοδικών, χαρακτικά και προ­ σωπογραφίες, οι οποίες παρεμβάλλονται στα κείμενα ως ιστορικά και αποδεικτικά τεκμήρια. Βιβλίο πολλαπλά χρήσιμο για εκπαιδευτικούς και φοι­ τητές, αλλά και πολύ ενδιαφέρον για κάθε φιλομαθή αναγνώστη που επιθυμεί να διευρύνει τις γνώσεις του στις περιοχές της Λογοτεχνίας και της Παιδικής Λογο­ τεχνίας, της Ιστορίας της Εκπαίδευσης και της Λογοτε­ χνίας, με βάση την Παιδαγωγική Επιστήμη, για την κα­ λύτερη εξέλ ιξη και ανάπτυξη τω ν παιδιών και την ι­ σορροπία του ψυχικού και διανοητικού τους σύμηαντος. ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ

Τι κι αν είμαι ρατσιστής; Μ ΑΪΡΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

Τι κι αν «'μαι ασβός; Εικον.: Δ. Καραπάνου Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 32 ελευτα ία είναι της μόδας, θα έλεγα , βιβλία, κυ­ ρίως για μικρά παιδιά, με θέμα την αποδοχή της μοναδικότητας του ατόμου και συνακόλουθα την αποδοχή του «Άλλου». Βιβλία δηλαδή με διαπολιτισμικό περιεχόμενο. Οι κοινωνίες μας γίνονται με τ α ­ χείς ρυθμούς πολυπολιτισμικές και μια συλλογιστική συνεργασίας, αλληλοβοήθειας, φιλίας είναι η ζητούμενη. Για να γραφτούν όμως βιβλία με παρόμοιο αξιακό πλαίσιο δε χρειάζεται μόνο η ευαισθησία αλλά και η βαθιά γνώση της πραγματικότητας, και πρωτίστως η γνώση και η αποσαφήνιση τω ν όρων και η

Τ

σύγχρονη εννοιολογική τους διάκριση. Και επίσης μια βαθιά θέαση και κατανόηση της αντικειμενικής πραγματικότητας απαλλαγμένης από εθνοτοπικές, φ υλετικές, θρησκευτικές και άλλες αγκυλώσεις, Η περίπτωση που παρουσιάζουμε, προβαλλόμενη στην ανθρώπινη κοινωνία, εντοπίζεται μάλλον σε ένα

75

κράμα αφ ελούς προσέγγισης ιη ς αποδοχής της μο­ ναδικότητας του ατόμου και μιας αποτύπωσης της ε ­ θνικής μοναξιάς με φυλετικά σημαινόμενα. Η υπόθεση της εν λόγω παραμυθικής ιστορίας είναι η εξής: ένας ασβός για να γίνει αποδεκτός από τα άλλα ζώα ντύνεται κάθε φορά όμοιος τους. Αλλά τον κα-

Τετοια βιβλία διαστρεβλώνουν το νόημα της διαπολιτιομικότητας απαξιώνοπας θεμελιώδεις αξίες της ταλαβαίνουν και με τον πιο βάρβαρο τρόπο τον απο­ πέμπουν. Τελικά ο ασβός βρίσκει την ευτυχία πλάι σε μια ασβίνα την οποία ερω τεύεται σφόδρα. Εννοείται το ίδιο και αυτή... Μιλάμε δηλαδή για απαξίωση της έννοιας της μονα­ δικότητας του ατόμου, αφού ο ασβός μας δεν κάνει ούτε μία προσπάθεια να γίνει αποδεκτός με τις δικές του δυνάμεις, με τα δικά του «προσόντα». Είναι ο α­ ποδιοπομπαίος τράγος κι έτσι θα παραμείνει. Αλλά ε ­ πίσης μιλάμε και για την απαξίωση της έννοιας της

διαπ ολιτιομικότητας, αφ ού αξίες όπως η α λ λη λ ο ­ βοήθεια, η συνεργασία, η φιλία, η αποδοχή της ε τ ε ­ ρότητας πάνε περίπατο. Και ο έρωτας βέβαια, αφού είναι υπόθεση των ατόμων της ίδιας «φυλής». Κι επί­ σης, πηγαίνοντας ακόμη παραπέρα, η προβαλλόμενη «λύση» για την αυτογνωσία μας και για την αποδοχή μας είναι μόνο το κλείσιμο στο εθνικό καβούκι, το δι­ κό μας, ή των άλλων, για το δικό τους! Και τούτο εί­ ναι η μόνη αξία που αποθεώνεται. Αλλά μήπως είναι και μήνυμα για τους ξένους; Δε νομίζω ότι πρέπει να προχωρήσω. Αλλά τέτοια βι­ βλία νομίζω ότι διαστρεβλώνουν το νόημα της διαπολιτισμικότητας απαξιώ νοντας θεμελιώ δ εις αξίες της... Τα παιδιά είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση για όλους, η πιο σοβαρή, και χρειάζονται βιβλία όπου, στο βαθμό στον οποίο συμμετέχουν έμμεσα στη δια­ παιδαγώγησή τους, θα τα εντάξουν ομαλά στην κοι­ νωνία. Ιδίως τα σύγχρονα παιδιά που κάνουν παρέα, και πρέπει να κάνουν, στο σχολείο τους με παιδιά ά λ­ λων εθνοτήτων. Και που είναι ανάγκη να τα δουν μα­ ζί με τους ενήλικες, και τα βλέπουν όταν δεν επεμ­ βαίνουν πολλαπλώς εκείνοι, ως φίλους, ως ανθρώ­ πους που έχουν απολύτως τα ίδια δικαιώματα, όπως όλοι... ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Όλα είναι χιούμορ;

ί

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ

Το τηγάνι του δήμιου Εικον.: Ν. Καπατοούλια Αθήνα, Καλέντης, 2002 Σελ. 52

> Γ νας αναποφάσιστος βασιλιάς που συνέχεια άλ1“ λάζε γνώμη συγκατατέθηκε ώστε η κόρη του να L παντρευτεί έναν απρόσεκτο ποιητή. Μάλιστα αυ­ τός ο ποιητής, επειδή αγνόησε κάποιες απαγορευτι­ κές πινακίδες του βασιλιά, παραλίγο να εκτελεστεί. Πρόκειται για ένα βιβλίο που αποτυπώνει το γνωστό χιούμορ, θα λέγαμε ένα κράμα «ρονταριανής» και σύγχρονης βρετανικής προέλευσης, του συγγραφέα, ο οποίος από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του δεν άφησε ανεπηρέαστη την κριτική που στάθηκε δί­ καια θετικά απέναντι στο έργο του. Ύστερα από αρ­ κετά χρόνια δημιουργίας πιστεύουμε ότι το «ίδιο» χιούμορ συνεχίζει να υπάρχει στα βιβλία του δίχως να εμφανίζει εξελικτικές τάσεις. Τουναντίον επαναλαμ-

β ά ν ετα ι, μέσ α από ήδη γν ω ­ στές και αναμε­ νόμενες υποθέτις γλωσσοπλα­ στικές αποτυπώσεις, τις ανατροπές κλασικών ιστο­ ριών, τη «φυσιολογική» εγκαθίδρυση του υπερβολι­ κού και του απίθανου και άλλα στοιχεία τα οποία ό­ μως παραμένουν στο ίδιο υφολογικό πλαίσιο, όπου τελευταία μάλιστα, σε ορισμένα βιβλία, απουσιάζει και η έκπληξη. (Για αναγνώστες από 4 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΒΑΣΙΛΗΣ (

PQTA

1889 - 1977 )

Πέρασαν 25 χρόνια από την «αναχώρηοη» και τη (ιιλιυση από την «Axcpouaia» του μπαρμπα-Βαοίλη Ρώτα, του λογοτέχνη, του θεατρι­ κού συγγραφέα, του μεταφραστή, του δοκιμιογράφου, του θιασάρχη και σκηνοθέτη, του ανθρώπου, του δημοκράτη-αγωνιστή. Το όνομά του είναι γνωστό στο λαό μας και ο ίδιος πολύ αγαπητός ως άνθρω­ πος, ως αγωνιστής και ως πνευματικός δημιουργός. Το έργο του, ό­ μως, κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία και στις βιβλιοθήκες και διαβάζε­ ται σήμερα όσο του αξίζει; Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον του κοινού για την περαιτέρω και σε πλατύτερη βάση γνωριμία με το έργο του, έστω και -σε ορισμένες περιπτώσεις- από δευτερογενείς πηγές, έμμεσα, μια και η πρωτογενής παραγωγή του δημιουργού δεν κυκλο­ φορεί, σήμερα, στο σύνολό της. Έτσι, παρατηρούμε ένα ενδιαφέρον για την έκδοση, στον περιοδικό Τύπο, αφιερωμάτων με μελετήματα για το ποιητικό, θεατρικό, διηγηματικό κ.ο.κ. έργο του Βασίλη Ρώτα. Τούτη η προσπάθεια έχει ως αποτέλεσμα ν ' αυξάνονται οι ρωταΐκές μελέτες από πανεπιστημιακούς, μελετητές, λογοτέχνες, θεατρολό­ γους, εκπαιδευτικούς κ.ά. Βέβαια, ο δημιουργός «μιλάει» μόνο με το έργο του και δι' αυτού επικοινωνεί με τον αναγνώστη του, ο οποίος προσλαμβάνει τις ιδέες και τα μηνύματα που εκπέμπονται μέσα από το κείμενο, απολαμβάνει την αισθητική του, συνδιαλέγεται με το συγ­ γραφέα. Όμως, η ύπαρξη μονογραφιών, αφιερωμάτων και άλλων δη­ μοσιευμάτων είναι γεγονός ότι γνωστοποιεί και προβάλλει το έργο του δημιουργού και οπωσδήποτε κινεί το ενδιαφέρον των αναγνωστών να το διαβάσουν και έτσι να το απολαύσουν, κυρίως το πρωτότυπο, με την αυθεντικότητα που το διακρίνει. Ζτο παρόν αφιέρωμα επιχειρούνται: παρουσίαση μέρους του έργου του Β. Ρώτα, κάποιες προσεγγίσεις, σχολιασμοί και ερμηνείες του έργου αυτού, ποιητικού, θεατρικού και διηγηματικού. Ελπίζουμε ότι θα κι­ νηθεί το ενδιαφέρον και άλλων πανεπιστημιακών, μελετητών, ερευ­ νητών, φιλολόγων και άλλων εκπαιδευτικών και μεταπτυχιακών φοι­ τητών, για να διευρυνθεί το πεδίο και να βελτιωθεί το επίπεδο των ρωταΐκών μελετών, ώστε και να ισχυροποιηθεί η ακαδημαϊκή τους οντό­ τητα. Δεν είναι, βέβαια, παράδοξο το γεγονός ότι ο Ρώτας, ένας διανοούμε­ νος αυτής της ποιότητας και εμβέλειας, έχει μπει σκόπιμα από κά­ ποιους και ιδιαίτερα από την εξουσία στο περιθώριο, με σκοπό την απο­ σιώπηση του έργου του και των ιδεών του. Δεν είναι, επίσης, περίεργο το πόσο και από ποιους λεηλατήθηκε ή παραγκωνίστηκε η λογοτεχνι­ κή και θεατρική του παραγωγή. Ο Ρώτας ήταν ελεύθερος, αντι-εξου-

25 χ ρ ό ν ι α από το θ ά ν α τ ό του σιαστής, δημοκράτης, αριστερός, γνήοιος λαϊκός αγωνιστής, πνευματικός άνθρωπος σημαντικής ποιότητας, now έλεγε τα πράγματα με τ' όνομά τους προς όλις τις κατευθύνσεις, χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Χωρίς ιδιοτέλειες και σκοπιμότητες, οικονομικές ή επαγγελματικές, καυτηρίαζε με το αιχμηρό σατιρικό λόγο του και τη δυνατή δημοσιο­ γραφική και δοκιμιογραφική πένα του τα κακώς κείμενα της πνευμα­ τικής και πολιτικής μας ζωής. Μαχητής μέχρι το τέλος, στέκεται δά­ σκαλος όλων μας μέσα από τα γραπτά του κείμενα, αλλά και από την ίδια τη ζωή του, τη στάση που κράτησε, τις πρωτοβουλίες που πήρε και τη δράση του στη διάρκεια του μακρού βίου του. Τα λογοτεχνικά και τα θεατρικά έργα του και οι θαυμάσιες και μοναδικές μεταφράσεις του προσφέρουν στο λαό και στη νεολαία πολύτιμο πνευματικό, ιδεολογι­ κό και κοινωνικό πλούτο. Αποτελούν μέγα εθνικό κεφάλαιο, αναξιο­ ποίητο, όμως, από την πολιτεία, με ευθύνη αυτών που μας διοικούν. Το αίτημα και η αναγκαιότητα έκδοσης των «ΑΠΑΝΤΩΝ» των έργων του συνεχίζουν να υπάρχουν. Οι κληρονόμοι του σημαντικού και με­ γάλου σε έκταση αυτού έργου οφείλουν, δεοντολογικά, να το παρα­ δώσουν στο λαό, μια και το έργο αυτό (εκδομένο και αδημοσίευτο, έ­ στω και ημιτελές) είναι εθνικό και δικαιωματικά ανήκει στον ίδιο το λαό, για τον οποίο ο Ρώτας τόσο πολύ αγωνίστηκε! Οι πρωτοβουλίες γι' αυτή τη δραστηριότητα πρέπει να ληφθούν απ' αυτούς που πιστεύ­ ουν στην αξία αυτού του έργου, ώστε να βρεθούν οι χρηματοδότες που θα καλύψουν το κόστος μιας πολυτελούς, πολύτομης έκδοσης. Ευχαριστούμε θερμά όλους όσοι ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμά μας και συμμετέχουν με μελετήματά τους στο αφιέρωμα τούτο: τον ΡένοΠαναγιώτη Ρώτα, τον Θόδωρο Γράμματά, τον Κώστα Γεωργουσόπουλο, τον Ανδρέα Καρακίτσο, τον Θανάση Βενέτη και τον Γεώργιο Παπαντωνάκη. Τα κείμενα αυτά νομίζουμε ότι θ ' αποτελέσουν βιβλιογρα­ φικές πηγές και σημεία αναφοράς για τους μελλοντικούς μελετητές του ρωταϊκού έργου, μια και η περασμένη εικοσιπενταετία έχει να μας δώσει μια πενιχρή συγκομιδή σχετικής ερευνητικής και φιλολογικής παραγωγής. Πρέπει να μνημονευθεί, εδώ, και να υπογραμμιστεί η ση­ μαντική συμβολή της Βούλας Λαμιανάκου, με Βιβλία και δημοσιευμέ­ να κείμενά της, τα οποία είναι βέβαιο ότι βοηθούν αισθητά το μελετη­ τή του ρωταϊκού έργου. Και πρέπει γι' αυτό να την ευχαριστήσουμε και να τη συγχαρούμε! Επίσης, να ευχαριστήσουμε το γιατρό και συγγραφέα Ρένο-Παναγιώτη Ρώτα, γιο του Βασίλη Ρώτα, για την παραχώρηση αδημοσίευτων οικο­ γενειακών φωτογραφιών του ποιητή.

Επιμέλεια αφιερώματος Θανάσης Καραγιάννης

79

Χρονολόγιο Επιμ έλεια: Θ Α Ν Α Σ Η Σ Κ Α Ρ Α Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ

1889: Γεννιέται στο Χιλιομόδι Κορινθίας, στις 5 το υ Μάη (στις 23 του Απρίλη, με το παλιό ημερολόγιο), του Αϊ-Γιωργιού, από τη Μαριγώ Κούστα και τον Παναγιώτη Ρώτα.

1893: Μαζί με την οικογένειά του μετακομίζουν στην Κόρινθο.Έχει άλλα τέσ σ ερ α αδέρφ ια: το ν Γιώργο Ρώτα (1 8 8 3 -1 9 7 3 ), κουκλοπαίχτη, την Ελένη (1890-;), δασκάλα, συγγραφέα και ερασιτέχνη ζωγράφο, τον Κώ­ στα, ναυτικό και συγγραφέα, και τη θά λεια, μοδίστρα, η οποία σε μεγάλη ηλικία σπούδασε νομικά και ασχολήθηκε με το γυναικείο ζήτημα.

1894: Φοιτά στην Α' τά ξη του Δημοτικού. Από τό τ ε παίζει Καραγκιόζη στα παιδιά της γειτονιάς του.

1897: Στην Δ' τάξη του Δημοτικού γράφει το πρώτο του ποίημα.

1900: Τελειώ νει το Δημοτικό Σχολείο στην Κόρινθο.

1902: Στη Β' τάξη του Γυμνασίου γράφει το πρώτο του διήγημα.

1903: Μετακομίζουν στην Αθήνα.

1905: Αποφοιτά από το Α' Βαρβάκειο Γυμνάσιο Αθηνών, με άριστα.

1906: Γράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και έχει καθηγητές τους: Γ. Χατζηδάκι, X. Τσούντα, Σ. Λάμπρο, Ν. Πολίτη, Δ. Γ. Βερναρδάκη, I. Κοντό, Μυστριώτη. Εκεί γνωρίζεται με τον Μάρκο Αυγέρη και τον Κώστα Βάρναλη, με τους οποίους συνδέεται φιλικά για την υπό­ λοιπη ζωή του. Ο Γ. Ρίτσος στο ποίημά του που διάβασε ως αποχαιρετι­ σμό στην κηδεία του Ρώτα λ έ ε ι: «Αύριο θα μιλήσει η Ιστορία/αύριο θα μι­ λή σ ει δίκαια ο Λ αός/όπ ω ς θα σ τέκεις όρθιος/δίπ λα σ το Βάρναλη και στον Αυγέρη/τριάδα ομοούσιος/άγρυπνοι π άντοτε κ' οι τρεις/σ το λαϊκό σ α ς π ό σ τ ο /π ά ν τα κ ' οι τ ρ ε ις π α ρ ό ν τ ε ς /σ τ ε φ α ν ω μ έ ν ο ι μ ε ά γ ρ ια δάφνη/και βουνίσιο θυμάρι/από τα χέρια της Ε λευθερίας» (1.6.1977). Αρχίζει η συμμετοχή του στα θεατρικά δρώμενα της εποχής, αρχικά ως ηθοποιός. Παίζει δίπλα στους Μαρίκα Κοτοπούλη, Ελένη Φυρστ, Ν. Μέγγουλα, Ζάννο, Σταματόπουλο. Π αράλληλα σπουδάζει στη Δραματική Σχολή το υ «Ωδείου Αθηνών» (19 06 -19 10 ), όπου διδάσκουν ο Άγγελος Βλάχος και ο θω μάς Οικονόμου, σ κηνοθέτης το υ Βασιλικού θεάτρ ου, στη Σχολή Καλησπέρη, στο Ωδείο Λόττνερ, όπου διδάσκει ο Κ. Χριστομάνος - εκ εί μάλιστα γνωρίζεται με τον Άγγελο Σικελιανό, συσπουδαστή του την ίδια περίοδο. Παίρνει μέρος σε διαγωνισμό με το πρωτόλειο θεατρικό έργο του Τα αποπαίδια της μοίρας.

80

1 9 0 8 : Δ η μ ο σ ιεύει το πρώτο ποίημά το υ , μ ε τίτλ ο «Μ άννα μου», σ το π εριοδικό Ν ου μ ά ς, τε ύ χ ο ς 3 0 4, 13.7.1908, με το ψευδώνυμο ΒΑΣΗ-ΛΑΚΗΣ. Ο Παλαμάς τον επ α ινεί για το ποίημά το υ αυτό και ο συντάκτης μιας αιγυπτιώτικης εφ ημερίδας τον αναζητά με σκοπό να του προτείνει συνεργασία. Το χρονικό διάστημα 19 08-1910 εργάζεται ως δημοσιο­ γράφος στην εφημερίδα Ακρόπολιςτου Βλ. Γαβριηλίδη και συγχρόνως εντάσσεται στο δημοτικιστικό κίνημα. Επίσης, τις χρονιές 1908 -19 09 παίζει ως ηθοποιός στο θίασο του θω μά Οικονόμου.

1 9 0 9 : 0 καθηγητής του Κ. Χριστομάνος τον συστήνει στον Σαγιώρ, ο οποίος του δίνει ένα ρόλο σε θεατρικές παραστάσεις του θιάσου Τ. Σαγιώ ρ-Μ. Κοτοπούλη. Τα­ ξιδεύει στην Αίγυπτο.

0 Γιάννης Ψ υχάρηςτού χαρίζει βιβλία του.

19 10 : Το Γενάρη, μαζί με άλλους προοδευτικούς φοι­ τητές, μεταξύ τω ν οποίων οι Φίλιππος Στ. Δραγούμης, Μ ίλτος Κουντουράς, Κωστής Χαριτάκης, Μάνος Βατάλας, Τίμος Π. Ιωαννίδης, ο μετέπειτα γιατρός και φίλος του Νίκος Σμπαρούνης (Τρίκορφου), ιδρύουν τη «Φοιτη­ τική Συντροφιά». Μ έσα από τις δ ρα σ τη ρ ιό τη τες τη ς «Φοιτητικής Συντροφιάς» γνωρίζεται και συνεργάζεται με τον Α. Πάλλη, τον Α. Εφταλιώτη και φυσικά τον Κωστή Παλαμά. Την ίδια χρονιά κατατάσσεται στο στρατό. Αρχικά στην Κόρινθο, στην Πάτρα και ως έφ εδρος αξιωματικός στην Κέρκυρα, όπου βγάζει τη σατιρική χειρόγραφη εφ η μ ε­ ρίδα Ο Ψύλλος, για την οποία τιμω ρ είτα ι με ενάμιση μήνα φ υλάκισ η, μια και Ο Ψ ύ λλος «τσίμπησε» αρ κε­ τούς...! Το τελευταίο διάστημα υπηρετεί στον 1ο Λόχο, στο Πεδίον του Άρεως, στην Αθήνα. Παράλληλα εργά­ ζεται, για να σ υντηρηθεί οικονομικά, μια και υπηρετεί, άμισθος πλέον, τις τιμω ρ ίες το υ , ως υποβολέας στο θέατρο του Γκρέκα. Μεταφράζει το δράμα In te rie u rio υ Maeterlinck και το διαβάζει σε συγκέντρωση της «Φοι­ τητικής Συντροφιάς». Την ίδια χρονιά αποστρατεύεται.

1 9 1 0 -1 9 1 2 : Προσλαμβάνεται ως ηθοποιός στο θίασο το υ φ ίλου το υ Γιώργου Σαραντίδη, με τον οποίο κά­ νουν τουρνέ στην Πάτρα και στην Αμαλιάδα.

1 9 1 2 : Επιστρατεύεται εξα ιτία ς το υ π ολέμου και στο στρατό μένει μόνιμα πια, μέχρι τις 3 Αυγούστου 1926, οπότε και αποστρατεύεται. Παίρνει μέρος, ως έφ εδρος αξιωματικός, στους Βαλκα­ νικούς Πολέμους του 1912-1913, στις μάχες τω ν Κιλκίς Ναλμπάγκιοϊ, Τζουμαγιά, Ουράνοβο, Σέτε Βρατς, Στενά

Ο ΒΙΟΣ ΜΟΥ (ΣΤΙΧΟΙ ΤΟΥ ΚΑΡΟΥ) Ο βίος μου ήταν όλο τίμιες προθέσεις και πόθους αγνούς, οι δρόμοι της ζωής μου μάτιαζαν σκοπούς σοβαρούς. Μεγάλα προσπάθησα, ωραία κι αληθινά, χέρια και γόνατα έσπρωξα προς πράματα υψηλά. Τα όαα λίγα πέτυχα δεν τα φύλαξα για τα παιδιά μου, δεν έβαλα κέρδη στη μπάντα για τα γερατειά μου. Δεν έπιασα τόπο να τον φράξω με συρματόπλεγμα αγκαθωτό, δεν έχτισα πύργο με πολεμίστρες, να κρύψω μέσα θησαυρό. Στη γη, όπου πέρασα, πάτηαα ελαφρά, με ουατολή, συμμάζεψα και τον ίοκιο μου, όπου έγειρα το κορμί. Δε θα βγει σκύλος να μου γαβγίσει καταγγελία, ούτε μυρμήγκι να κλαφτεί, για προστυχιά μου ή κακία. Ακολούθησα σημαίες αγώνων για Ειρήνη και Λευτεριά και βγήκα μπροστά στους κιντύνους μ' αποφασισμένη καρδιά. Στις θυσίες προχώρησα πάντα με τόλμη σεμνή, δίχως να ξεφεύγω δεξόζερβα ή να φυλάω πισινή. Όταν όλοι γύρω μου κλαίγανε με χαμένον τον νου, φώναξα «θάρρος!» κι η φωνή μου ήτανε σάλπισμα σωσμού. Στους αγώνες έμπαινα όλο πρώτος στη μάχη με ορμή, στα βραβεία έμενα όλο τελευταίος, όταν όλα είχαν μοιραστεί. Για τον ίδρωτα του μόχτου μου δε ζήτησα ούτε λεφτό, για το αίμα, που 'χυσα απ' το κορμί μου, ούτ' ευχαριστώ. Ποτέ δεν επεθύμησα να γίνω αρχηγός ή διευθυντής, μα οι άλλοι στους κινδύνους μ' έβαζαν επικεφαλής. Οι κυνηγημένοι μ' ευλόγησαν με δάκρυα χαμογελώντας, οι σκλάβοι με κάλεσαν στο τραπέζι τους τραγουδώντας. Συνέβγαλα ξόδια φτωχά, σπανά κι εξευτελισμένα, με πένθος σιωπηλό και βήματα λυπημένα, θλιμμένοι με πήραν στα σπίτια τους με μουγγή χαρά, με κοίμισαν στα στρωσίδια τους με μιοόλογα τρυφερά. Απ' όποια χωριά πέρασα, σε όποιες μπήκα αυλές, όλοι μου χαμογέλασαν, τα σκυλιά μου κούνησαν τις ουρές. Μου 'δωσαν οι φτωχοί το ψωμί τους, οι γυναίκες την αγάπη τους, τα παιδιά τη χαρά τους· αν με ρωτάτε, ανθρώποι, σας το λέω με δάκρυα, ναι, η ζωή 'ναι ωραία! ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΩΤΑΣ

της Κρέσνας, Σιμιτλί.

81

1 9 1 3 : Ετη μάχη ίο υ Κιλκίς (22.6 .19 13 ) τραυμα τίζεται στην κοιλιά και μεταφ έρεται στο νοσοκομείο της Θεσ­ οαλονίκης. Προς αναγνώριση το υ ηρωισμού και τη ς πατριωτικής προσφοράς του τοποθετείται στο Μαύροβο, ως κυβερ­ νήτης 45 χωριών, μόλις α π ελευθερ ω μένω ν από τον

1 9 1 8 : Κλείνεται σε στρατόπ εδο αιχμαλώ των μαζί με άλλους τριάντα τρεις δημοκρατικούς αξιωματικούς. Εν τω μεταξύ αρρωσταίνει από φυματίωση. Μ εταφ έρεται, μαζί με τους υπόλοιπους αξιωματικούς, σε στρατόπεδο της πόλης Βερλ της Βεστφαλίας, όπου παραμένουν έγκλειστοι μέχρι το τέλ ο ς του Α' Παγκό­ σμιου Πολέμου. Το Μάιο δραπετεύει, διανύει απόσταση εξή ­ ντα περίπου χιλιομέτρων, αλλά για κακή του τύχη συλλαμβάνεται από τη γερμανική αστυ­ νομία και σ τέλ νετα ι πίσω στο σ τρατόπ εδο του Βερλ. Στο στρατόπεδο διδάσκει τους συγκρατούμενούς του γαλλικά (τα οποία έμα θε μεταφ ρά­ ζον τας Μ ολιέρο, Ουγκό και Ρομέν Ρολάν), μαθηματικά, γραμματική, μουσική, τραγούδι και ασ κ εί π α ράλληλα χρέη δ ιερ μ η νέα τη ς γερμανικής γλώσσας (την οποία έμα θε μετα­ φράζοντας Χάινε, Σίλερ και Γκέτε).

Στην Κόρινθο μι τους γόνας και τ ' αδέρφια του

1 9 2 0 : Για μικρό χρονικό διάστημα βρίσκεται στην Αθήνα και για ένα διάστημα συνεργάζεται με την εφ ημερίδα Ελεύθερος Τύπος του Καβαφάκη. Εκδίδεται η ποιητική συλλογή του Το τραγούδι του Καμπούρη και άλλα ποιήματα.

τουρκικό ζυγό. Οι πρωτοβουλίες του σε κοινωνικό επί­ πεδο, όμως, όπως φαίνεται, ήταν υπέρ το δέον δημο­ κρατικές και προοδευτικές κι έτσι, με τη μεσολάβηση του Ιερατείου και με διαταγή του πρίγκιπα Νικολάου, εισπράττει δυσμενή μετάθεση.

19 21 : Υπηρετεί για δύο χρόνια ως ταμίας στην Ελληνι­ κή Πρεσβεία του Βερολίνου, με το βαθμό του λοχαγού. Στις 6 Μαΐου παντρεύεται με την παιδική φίλη και γειτονοπούλα του στην Κόρινθο Κατερίνη Γιαννακοπούλου (1890-1985).

1 9 1 5 : Γράφει το μονόπρακτο δράμα Καημένη αγάπη (αδημοσίευτο).

Γνωρίζεται με μια Σουηδέζα σπουδάστρια τραγουδιού, τη Σίγκριτ. Μ εταξύ του ς αναπτύσσεται σφοδρός έρ ω ­ τας.

19 16: Βρίσκεται, με το Δ' Σώμα Στρατού (και με διοικη­ τή τον I. Χατζόπουλο), σωστός αιχμάλωτος, από τις 29 Αυγούστου (11 Σεπτεμβρίου) και για δύο χρόνια, στο Γκέρλιτς τη ς Γερμανίας, με εν τολή το υ βασιλιά Κων­ σταντίνου, ο οποίος, ως γερμανόφιλος, δεν ή θ ελε να εμπλακεί η Ελλάδα στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς είχ ε ά λ λ ες βλέψ εις, σε αντίθεσ η με το ν αντατόφ ιλο Ελευθέριο Βενιζέλο. Γράφει κείμενα για το θέατρ ο Σκιών, και γι' αυτό οι Γερ­ μανοί τον καλούν σε ανάκριση. Διδάσκει γερμανικά σε αξιωματικούς και ελληνικά σε Γερμανίδες.

19 17: Δημοσιεύει διάφορα χρονογραφήματα στην εφ η­ μερίδα Τα Νέα του Γκέρλιτς, η οποία εκδιδόταν στην ε λ ­ ληνική γλώσσα. Με εκδότρια την εφ ημερίδα αυτή κυ­ κλοφορεί η πρώτη ποιητική συλλογή του: Βασίλη Κορίνθιου, Το Τραγούδι τω ν Σκοτωμένων - Κρυφός Καημός.

82

Ταξιδεύει για μικρό χρονικό διάστημα στο Παρίσι.

1 9 2 2 : Γεννιέται ο γιος του ς Ρένος-Παναγιώτης, μ ετέπειτα γιατρός και συγγραφέας, στη Δρέσδη της Γερμα­ νίας, όπου ο Ρώτας νοσηλεύεται για ένα διάστημα σε σανατόριο.

1 9 2 3 : Τυπώνεται και κυκλοφορεί στο Γκέρλιτς η ποιη­ τική συλλογή του Ανοιξιάτικο αγέρι. Η φ υλλάδα της α­ σύγκριτης.

1 9 2 4 : Κατοικούν, πλέον, μόνιμα στην Κόρινθο, στα Κα­ λάμια.

1 9 2 5 : Γεννιέται η κόρη το υ ς Μ αρ ούλα (π έθανε το 1996), μετέπειτα ηθοποιός και συγγραφέας. Διδάσκει στην Επαγγελματική Σχολή θεάτρ ου του ΣΕΗ και σκηνοθετεί στο Θέατρο Εφαρμογής της ΕΣΘ.

1 9 2 6 : Υπηρετεί στη φρουρό τη ς Τρίπολης. Αποστρα-

τεύ εται, ως συνταγματάρχης, σε πολεμική διαθεσιμό­ τητα.

1 9 2 7 : Μ ετακομίζουν οικογενεια κά στην Αθήνα, αρχι­ κά στα Πατήσια και στη σ υνέχεια σ το υς Α μπ ελοκή­ πους και στο Παγκράτι (Αστυδάμαντος 15). Για δύο χρόνια διδάσκει στη Δρα­ ματική Σχολή το υ Εθνικού Θ εά ­ τρου. Μ εταφράζει το Όνειρο μεσοκαλοκαιριάτικης νυχτιάς του Σέξπιρ1 από

Εκδίδει το μοναδικό φ ύλλο (20 Ιουνίου) του περιοδικού Πρόσωπα και Μάσκες. Εκδίδονται τα θεατρικά έργα του για παιδιά Ο Καρδού­ λας και ο λύκος και Τα κορίτσια επαναστατούν ή Το ξ ύ ­ λο βγήκε απ ' το ν Π αράδεισο (εκδόσεις «Δημητράκου Α.Ε.»).

1 9 31 : Εκδίδονται τα θεατρικά έρ ­ γα το υ για παιδιά Ο χ ο ρ ό ς τω ν ηαιχνιδιών και Μ αξιλαριές (εκδό­ σεις «Δημητράκου Α.Ε.») και η μ ε­ λέτη του Οδηγός για σχολικές πα­ ραστάσεις.

τ' αγγλικά, τα οποία μαθαίνει μετα­ φράζοντας τα έργα τού Σέξπιρ...! Έπειτα από παραγγελία του ιδιω­ τικού Δημοτικού Σχολείου «Μάρ­ κου και Μακρή», που λειτουργού­ σε στον Πειραιά, γράφει το μονό­ πρακτο θεατρικό έργο για παιδιά Να ζη το Μεσολόγγι, το πιο πολυπαιγμένο, ίσως, έργο του ελληνι­ κού δραματολογίου. Το έργο α υ ­ τό πρωτοπαίζεται στις 13 Ιουνίου τη ς ίδιας χρονιάς, στο Δημοτικό θέατρ ο Πειραιά, από μαθητές του ίδιου σχολείου. Την ίδια χρονιά εκδίδεται σε βιβλίο (εκδόσεις «Δημητράκου Α.Ε.»), Την περίοδο 19 27 -19 28 συνεργάζεται με την εφ ημερ ί­ δα Βραδυνή και συγχρόνως ερ γάζεται ως καθηγητής τη ς υποκριτικής στη Δραματική Σχολή το υ Ωδείου Πει­ ραιώς και του Πειραϊκού Συνδέσμου.

1 9 2 8 : Εκδίδονται το θεατρικό έργο του για παιδιά Σε γνω ρ ίζω από τ η ν κόψη (μ ε τη ν έμ μ ε τ ρ η σκηνή «Η Γλωσσού»), έκδοση του ίδιου, και η πρώτη μετα φ ρ α ­ στική του δουλειά, το θεατρικό του Ου. Σέξπιρ, Όνειρο καλοκαιρινής νυχτιάς (έκδοσ η περιοδικού Ελληνικά Γράμματα).

1 9 2 9 : Γεννιέται ο δεύτερ ος γιος τους, Νικηφόρος, μετέπειτα συνθέτης και συγγραφέας. Εκδίδονται τα θεατρικά έργα το υ για παιδιά 0 Ιησούς δω δεκαετής ε ν τω Ναώ, Νενικήκαμεν, Σπιτίσιο φ α ί (εκ­

Κυκλοφορούν δύο βιβλία, από τον εκδοτικό οίκο «Ελευθερουδάκης», σε μετάφ ρασ ή του: τη ς Ρις Ν τέβιντς, Βουδισμός, και τω ν ΤόμαςΛ άλου, Ισ τορία τη ς Αγγλικής Λ ο­ γοτεχνίας.

1 9 3 2 : Εκδίδεται σε μετάφ ρα σ ή το υ το θεατρ ικ ό έρ γο το υ Φ. Σίλερ, Μαρία Σ τού αρτ (έκδοση του περιοδικού Τα Μουσικά Χρονικά). Ο Β. Ρότας θεατρίνος 1 9 3 3 : Εκδίδεται η μελέτη του Ει­ σαγωγή στο Θέατρο του Σχολείου, έκδοση του ίδιου.

1 9 3 4 : Μ εταφράζει, κατά παραγγελία του Εθνικού Θεά­ τρ ου, το θεατρ ικό το υ Φ. Σίλερ Δ ον Κάρλος (έκδοση της εφ ημερίδας Ανεξάρτητος). Εκδίδονται τρία θεατρικά έργα το υ για παιδιά: Ο Καρ­ δούλας και ο λύκος, Ο Καρδούλας δραγάτης και Α λ ε ­ πού και σκαντζόχοιρος (εκδόσεις «Δημητράκου Α.Ε.»).

1 9 3 6 : Για ένα διάστημα μετά την έναρξη τη ς δικτατο­ ρίας τη ς 4ης Αυγούστου αποσύρεται στο χωριό Ζήρεια τη ς Κορινθίας, ασχολείται με μεταφ ράσ εις και γράφει το θεατρικό του Ρήγας ο Βελεστινλής. Ομιλία του (8 ΜαΤου) στο θέατρ ο «Αλίκη», με θέμα: «Η Γυναίκα στο Θέατρο».

δόσεις «Δημητράκου Α.Ε.»).

1 9 3 8 : Εκδίδεται ο Ρήγας ο Βελεστινλής, ο οποίος βρα­ βεύεται από την Ακαδημία Αθηνών.

1 9 3 0 : Ιδρύει το «Λαϊκό θέατρ ο Αθηνών» στο Παγκράτι (Αστυδάμαντος 15), το οποίο λειτουργεί μέχρι το 1937, οπότε το κλείνει η δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Εκεί σκηνοθετεί και ανεβάζει έργα δικά του, αλλά και άλλω ν συγγραφέων (Ευριπίδη, Μ ολιέρου, Δ. Φωτιάδη, Μωραϊτίνη, Σεφσένκο κ.ά.), παίζει ως ηθοποιός, είναι συγχρό­ νω ς θιασάρχης και σηκώνει όλο το οικονομικό βάρος της παραγωγής τω ν παραστάσεων.

1 9 4 0 : Στις 24 Οκτωβρίου δημοσιεύει το άρθρο «Ο πό­ λεμος» στην εφημερίδα Τα Παρασκήνια, την οποία αγο­ ράζει και μετονομάζει σε Τα Πολεμικά Παρασκήνια και σ τέλνει δω ρεάν στο Αλβανικό Μέτωπο, για να τη δια­ βάζουν οι στρατιώτες. Αναγγέλλει την ίδρυση «Πολεμικού Θεάτρου», χωρίς η επιθυμία του αυτή να πραγματοποιηθεί. Ο μ ιλ ίες το υ σ τη Σ τέγ η Γ ρ αμμά τω ν και Τεχνώ ν (17

83

Μαΐου) και στην Κόρινθο με θέμ α τα για το έρ γο το υ Σέξπιρ και 0 Σαίξπηρ χριστιανός, αντίστοιχα, καθώς και στην Αρχαιολογική Εταιρεία (19 Οκτωβρίου) περί Εμπό­ ρου της Βενετίας του Σέξπιρ.

1 9 4 1 : Στο «Λαϊκό θ έ α τ ρ ο Αθηνώ ν», σ το Π αγκράτι, πραγματώνεται η «ιδρυτική, μυστική συγκέντρωση του ΕΑΜ συγγραφέων», μ εταξύ τω ν οποίων παρευρίσκο­ μ α ι οι: Ν. Καρβούνης, Μ. Αυγέρης, Β. Ρώτας και Έ λλη Αλεξίου.

οποίο κατέγραφ ε εμπειρίες του , με πρόσωπα και γ ε ­ γονότα από τη ζωή και τη δράση τω ν ανταρτώ ν στην Ελεύθερη Ελλάδα.

1 9 4 5 : Εκδίδεται η ποιητική του σύνθεση Τρελλή πο­ ρεία. Στις 1 1 1ανουάριου ανεβαίνει στη Θεσσαλονίκη με τη Ρόζα Ιμβριώτη και τον Νικηφόρο Ρώτα, όπου του ανατί­ θεται η ευθύνη για την καλλιτεχνική κίνηση της περιο­ χής Μακεδονίας.

1 9 4 2 : Ιδρύει το «θεατρικό Σπουδαστήρι», Δραματική Σχολή, με τη συμβολή του Μ έμου Μακρή και του Κωστάκη Ζαϊμη, το οποίο στεγάζεται -κα τά την πρώτη πε­ ρίοδο λειτουργίας του (19 42 -19 44 )- στο «Σύλλογο Βυ­ ζαντινής Μουσικής», στην οδό Λέκκα 26. Μεταφράζει το θεατρικό του Χάουπτμαν Η Χανέλα πάει ατον Παράδεισο. Νοσ ηλεύεται για τρ εις μήνες στην κλινική το υ Νίκου Σμπαρούνη.

1 9 4 3 : Δ ιατελεί μέλος του Δ.Σ. της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Εκδίδονται τα βιβλία του: Παιδιάτικα τραγούδια (έκδοση «θεατρικού Σπουδαστηρίου») και Το πιάνο (εκδόσεις «Γ. Χρήστου»). Για δύο χρόνια συνεργάζεται με το αντιστασιακό περιο­ δικό Καλλιτεχνικά Νέα του Γιώργη Βασιλόπουλου. Στις 23 Μαΐου δίνει διάλεξη στο θέατρο «Βρετάνια» των Αθηνών, με θέμα: «Το Δημοτικό Τραγούδι».

1 9 4 4 : Το Μάρτη ανεβαίνει στα βουνά τη ς Ε λεύθερης Ελλάδας και με την ίδρυση της ΠΕΕΑ ορίζεται υπεύθυ­ νος της Γραμματείας Γραμμάτων και Τεχνών. Το καλοκαίρι σ υγκρ οτεί το «θίασο τη ς ΕΠΟΝ Θεσσα­ λίας», με τον οποίο περιοδεύει σε χωριά της Θεσσαλίας δίνοντας παραστάσεις του δικού του θεατρικού Ρήγας ο Β ελεσ τιν λή ς και τη ς επ ιθεώ ρησ ης το υ Γ. Σταύρου Χθες, σήμερα, αύριο. Στα Δεκεμβριανά βρίσκεται μέσα στη φωτιά τη ς Αθή­ νας. Μ εταδ ίδ ει αγωνιστικά μηνύματα από το ρ αδ ιο­ φωνικό σταθμό της Ελεύθερης Ελλάδας, «γράφει στί­ χους μ ε ευ χές για ό λ ες τις φ ρου ρές τω ν αγω νιστώ ν που μάχονται στην Αθήνα, σάτιρες για του ς Άγγλους, τ ο ν Σκόμπι, τ ο ν Λ ίπ ερ , το υ ς Έ λ λ η ν ες σ υ ν ερ γ ά τε ς τους. Δ ε σ κέφ τεται ο ύ τε για μια στιγμή τις συνέπειες, που είναι αξιω ματικός, μ άλιστα σε πολεμική διαθεσι­ μ ό τη τα » . Στο ραδ ιοφ ω ν ικ ό σ τα θ μ ό μ έν ει μέχρ ι τη στιγμή που τον βομβαρδίζουν και τον καταστρέφουν. Το σπίτι του ς στο Παγκράτι λεηλατείται. Άγγλος αξιω­ ματικός, οδ ηγημένος ε κ εί από Έ λ λην ες σ υνεργάτες του , το υ παίρνει το προσωπικό το υ ημερολόγιο, στο

84

0 Β. Ρώτας ατούς Βαλκανικούς Πολέμους Στις 16 Ιανουάριου δίνει διάλεξη στο Λιτόχωρο με θέμα «Οι αγώνες τη ς Αθήνας», την οποία επαναλαμβάνει και σε άλλα μέρη της Μακεδονίας. Στις 2 Οκτωβρίου δίνει διάλεξη με θέμα «Η τρικυμία τ ου Σέξπιρ». Γράφει το θεατρ ικό Κιλελέρ και αρχίζει να γρ άφ ει το θεατρικό Ο Κολοκοτρώνης.

1 9 4 4 : Κυκλοφορεί η ποιητική συλλογή του 15 παιδικά τραγούδια (εκδόσεις «Πανελληνίου Μουσικού Συ λλ ό­ γου»). Εκδίδεται το θεατρ ικό το υ Ελληνικά νιάτα (εκδόσεις «Γκοβόστης»), Επαναλειτουργεί το «θεατρικό Σπουδαστήρι», στο θ έα ­ τρο «Βρετάνια», για τρ εις ακαδημαϊκές χρονιές, απ' ό­ που αποφοιτούν οι: Νότης Περγιάλης, Αντιγόνη Βαλάκου, Μαίρη Λαλοπούλου, Τζένη Δρόσου, Ρένα Σταθο-

πούλου κ.ά. και όπου διδάσκουν οι: Β. Ρωτάς, Π. Κατσέλης, Μ. Καιράκης, Σ. Καρανηνός, Γ. Σιδέρης κ.ά.

Την περίοδο 19 53 -19 60 κυκλοφορούν στη σειρά Κλασ­

Στις 26 Δεκεμβρίου πραγματοποιείται εκδήλωση με θ έ ­

σικά Εικονογραφημένα (εκδόσεις «Ατλαντίς») 34 περιο­ δικά με έργα του για παιδιά. Η σειρά αυτή επανακυκλο­

μα «Πρωινό του Δημοτικού μας τραγουδιού» και ομιλη­ τή τον Β. Ρώτα. Απήγγειλαν οι: Αι. Βεάκης, Ε. Ξανθάκη,

φ ορ εί σήμερα και συνοδεύει την εφ ημερίδα Η Καθημε­ ρινή, κάθε Σάββατο.

Α. Παπαθανασίου, θ. Κεδράκας κ.ά.

1 9 4 7 : Γράφει το θεατρικό έργο το υ για παιδιά Ο ήρω-

1 9 5 6 : Εκδίδονται σ ε βιβλίο ορισμένα από τα «Καραγκιόζικα» (έκδοση του συγγραφέα).

ας. Αρχίζει να δημοσιεύει στην εφημερίδα Ριζοσπάστης και

Κυκλοφορεί, σε μετάφ ρασ ή του , το βιβλίο το υ Φ. Μίλερ, Θωμάς Έντιοον (εκδόσεις «Δίφρος»),

αργότερα στην εφ ημερίδα Αυγή κωμικές και σατιρικές θεατρ ικές σκηνές (για το θέατρ ο και όχι για το ν μπερντέ), πολιτικού π εριεχομένου, με πρωταγωνιστή τον Κ α ρα γκιόζη και τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ή ρ ω ες τ ο υ θ ε ά τ ρ ο υ Σκιών, αλλά και με ήρωες πρόσωπα του κοινωνικού και πολιτικού βίου της εποχής εκείνης.

1 9 4 8 : Εκδίδονται τα θεατρικά έργα του Ο ήρω ας κι ά λ ­ λ ε ς κω μω δίες και Οι γραμματιζούμενοι (εκδόσ εις «Τα Νέα Βιβλία»), 1 9 4 9 : Γνωρίζεται με τη Βούλα Δαμιανάκου.

1 9 5 0 : Στις 4 Αυγούστου παραπέμπεται στο Στρατιω τι­ κό Συμβούλιο μ ε το αίτημα τη ς απ οτάξεω ς, κ ατηγο­ ρούμενος για τις αριστερές το υ ιδέες.

1 9 5 1 : Στις 8 Ια νουάριου περνάει από το Στρατιω τικό Συμβούλιο και αθωώνεται. Το Μάιο εκδίδεται το βιβλίο του Τεχνολογικά Α', με δο­ κίμια και μελέτες.

1 9 5 2 : Εκδίδονται η ποιητική σ υλλογή το υ Τραγούδια της Κατοχής. Πατριωτικά - Ηρωικά και Τεχνολογικά Β'. Βερολίνο, 1922. Ρένος-Παναγιότης Ρότας, Κατερίνη Γιαννακοπούλου-Ρότα, Βασίλης Ρότας

1 9 5 3 : Εκδίδονται η ποιητική σ υλλογή το υ Κιθάρα και γαρούφαλο. Ερωτικά και ά λλα ποιήματα 1908 -19 53 και Το παραμύθι της ανέμης (έκδοση του συγγραφέα).

1 9 5 4 : Τελειώ νει το θεατρ ικό το υ Κ ολοκοτρώ νης ή η

1 9 5 7 : Στις 30 ΜαΤου πραγματοποιεί ομιλία στο θέατρο «Κεντρικόν».

νίλα του Δράμαλη. Αρχίζει η συμβίωση και η συνεργασία με τη λογοτέχνιδα, μεταφράστρια και συγγραφέα Βούλα Δαμιανάκου, στη Νέα Μάκρη Αττικής.

1 9 5 8 : Σε συνεργασία με του ς Μ. Αυγέρη, θ . Σταύρου και Μ. Μ. Παπαϊωάννου εκδίδουν την Ελληνική ποίηση ανθολογημένη (5 τόμοι) (εκδόσεις «Κυψέλη»),

1 9 5 5 : Εκδίδονται η συλλογή διηγημάτων του Παλιές ι­

1 9 5 9 : Προλογίζει το βιβλίο του Σ. Δρομάζου Σαιξπη­

στορίες (εκδόσεις «Ίκαρος»), Κ ολοκοτρώ νης ή η νίλα του Δ ράμαλη, σε ανάτυπο απ' το περιοδικό Επιθεώρη­

Μπάιρον, σ κο τσ έζικ ες μπ α λάντες, Σίλερ , Μ ισ έ, Ουί-

ρικά, Ερμηνευτικά, Σκηνοθετικά (εκδόσεις «Δίφρος»), Το θ έ α τ ρ ο Τέχ νη ς α ν εβ ά ζε ι (σ ε μ ετά φ ρ α σ η το υ Β. Ρώτα) το υ ς Όρνιθες [Τα π ετού μ ενα) το υ Αριστοφάνη, με σκηνοθεσία το υ Καρόλου Κουν, σε μία μόνο παρά­ σταση στο Ηρώδειο , γιατί οι υπόλοιπ ες προγραμματι­ σ μένες παραστάσεις στο πλαίσιο το υ Φ εστιβάλ Αθη­ νών απ αγορεύτηκαν με εντολή το υ υπουργού Κ. Τσά-

τμαν).

τσου.

ση Τέχνης και Το π αραμύθι τη ς αν έμ η ς (σε θεατρ ική μορφή). Επίσης, εκδίδεται, σε μετάφρασή του, η ποιητική σ υλ­ λογή Ξένα λυρικά (με ποιήματα τω ν Σέξπιρ, Μπερνς,

85

1 9 6 0 : Εκδίδονται οι Όρνιθες (Τα π ετούμενα) (εκδό­ σεις «Εταιρεία Λογοτεχνικών Εκδόσεων»), 1 9 6 1 : Σε συνεργασία με τη Βούλα Δαμιανάκου εκδί­ δουν τα βιβλία Μ νημόσυνο και Δ ραγάτες πνευματικής ελευθερ ίας.

1 9 6 2 : Μ εταφ ράζει με τη Βούλα Δαμιανάκου το θ ε α ­

1 9 6 7 : Συλλαμβάνεται από τη Χούντα τω ν συνταγμα­ ταρχών και εξορ ίζεται στη Γυάρο. Επιστρέφοντας στη Νέα Μ άκρη δίνει σ υ ν εν τε ύ ξεις σ ε ξέν ο υ ς δ ημοσ ιο­ γράφ ους (Δανούς, Γερμανούς, Νορβηγούς) και σ τέλ ­ νει χρήματα και δ έματα σ τους εκ εί κρατουμένους. Μ ε τη Βούλα Δαμιανάκου γράφ ουν την ανέκδοτη, α ­ κόμη, κωμωδία Η μπόμπα.

1 9 7 4 : Εκδίδονται η ποιητική συλλογή το υ για παιδιά Α υγούλα και οι ποιητι­ κές σ υλλογές το υ για ενηλίκους Παρά π ροσ τά τα ς νά χω μ εν και Το βραδυνό τραγούδι (εκδόσεις του συγγραφέα). Δουλεύοντας σκληρά σε όλη τη διάρ­ κεια τη ς εφ τά χρ ονης δικτατορίας τ ε ­ λειώ νει -σ ε συνεργασία με τη Βούλα Δ αμιανάκου- τη μετάφ ραση Απάντων τω ν θεα τρ ικ ώ ν και ποιητικών έρ γω ν του Σέξπιρ. Το εγχείρημά τους αυτό ο­ λοκληρώνεται -και εκ δο τικ ά -το 1985.

Β. Ρώτας, Β. Δαμιανάκου, 1953 τρ ικό το υ Μ. Μπίαν Ένας Ό μηρος, για λο γαρ ιασ μό του θιάσου Λ. Τριβιζά - Ντ. Γιαννακόπουλου.

1 9 6 3 : Στις 4 Φεβρουάριου σ τέλνει επιστολή διαμαρ­ τυρ ία ς στην εφ ημερ ίδ α Τα Ν έα για το υ ς εξόρ ισ του ς και κρατούμενους αριστερούς.

1 9 6 4 : Εκδίδεται ο Α' τόμο ς Θέατρο με τα εξή ς έργα του: Κολοκοτρώνης, Ρήγας ο Β ελεστινλής, Ελληνικά νιάτα, Κιλελέρ (εκδόσεις «Ίκαρος»), Μ εταφ ράζει την Ειρήνη του Αριστοφάνη.

1 9 6 5 : Μ εταφ ράζει το θεατρικό το ύ Τίρσο ντε Μολίνα Το πράσινο παντελόνι. Σε συνεργασία με τη Βούλα Δαμιανάκου εκδίδουν το βιβλίο Δημοκράτες παραδημοκρατικοί. Από το ν Α ύ γο υσ το το υ 1 9 6 5 μέχρ ι το Γενάρη το υ 1 9 67 εκ δίδο υν και δ ιευ θ ύ ν ο υ ν το περιοδικό Λαϊκός Λ όγος (18 τεύ χ η ). Ε ξέδ ω σ αν ά λ λ ο έν α , και τ ε λ ε υ ­ ταίο, τεύ χος το Δεκέμβριο του 1975.

1 9 6 6 : Εκδίδονται ο Β' τόμος Θέατρο με τα εξή ς έργα του: Π αραμύθι τη ς ανέμης, Ε ρωτόκριτος, Ο σύζυνος τρελα ίνεται, Γραμματιζούμενοι, Π ρομηθέας (εκδόσεις «Ίκαρος») και το βιβλίο του Διη γήματα (Η περιουσία κι άλλα διηγήματα) (έκδοση του περιοδικού Λαϊκός Λόγος).

86

1 9 7 5 : Εκδίδεται το βιβλίο του Θέατρο για παιδιά, με συγκεντρω μένα τα πε­ ρισσότερα έργα το υ για παιδιά και εν­ σω ματω μένη τη ν Εισαγωγή σ το θ έ α ­ τρο του σχολείου.

1 9 7 5 - 1 9 7 6 : Γράφουν με τη Βούλα Δαμιανάκου το σ ενάριο το υ έρ γου Φ ω τεινή Ζάρκου, το οποίο προ­ βάλλεται σε 28 τηλεοπτικά επεισόδια από την τη λ εό ­ ραση τη ς ΥΕΝΕΔ (τα 8 τελ ευ τ α ία επεισόδια η Βούλα Δαμιανάκου τα έγραψ ε μόνη τη ς, για τί ο Ρώ τας αρ ρώστησε από βρογχοπνευμονία).

1 9 7 7 : Π εθαίνει από εγκεφ α λικό επεισόδιο στην Πο­ λυκλινική Αθηνών (Δευτέρα 30 Μαϊου και ώρα 08.00) και κηδεύεται την Τετάρτη 1η Ιουνίου (ώρα 19.00) με δημόσια δαπάνη σε τά φ ο που παραχωρήθηκε από το Δήμο Αθηναίω ν στο Α' Νεκροταφ είο. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Μετάφρασε όλα τα θεατρικά και ποιητικά έργα του Σέξηιρ, άλλα μόνος του και άλλα σε συνεργασία με τη Β. Δαμιανάκου. Τις εκδόσεις και επανεκδόσεις των μεταφράσε­ ων αυτών δε συμπεριλαμβάνουμε στο παρόν «Χρονολόγιο». Διεξοδική αναφορά κάνουμε οτο «Χρονολόγιο Βασί­ λη Ρώτα», το οποίο δημοσιεύσαμε στο περιοδικό Έρευνα (Ιανουάριος 2001, σ. 7-14).

2. Για το ανέβασμα πλήθους θεατρικών παραστάσεων των πρωτότυπων θεατρικών έργων του, αλλά και των μετα­ φράσεων, βλ. το περιοδικό Έρευνα (Ιανουάριος 2001, σ.

7-14).

Δνίκόοτα

απόκ ο ι ν ή το υ Ρ Ε Ν Ο Υ -Π Α Ν Α Γ ΙΩ Τ Η Ρ Ω Τ Α *

-1 ο πρωί της ημέρας που ο Βασίλης Ρώτας, ο πατέρας μου, αρρώστησε -ξαφνικά και αναπάντεχα-, για να πεθάνει κιόλας λίγες μέρες αργότερα, πέρασε από το ιατρείο μου, όπως περνούσε καμιά φορά τα Σάββατα, που κατέβαινε από τη Ν. Μάκρη στην Αθήνα. Δεν είχα δουλειά, του 'ψησα καφέ και πιάσαμε την κουβέντα. Μου είπε πως στο μυαλό του γύριζε το πρόβλημα του ηρωισμού. Τον διασκέδαζε η σκέψη πως όλοι εκείνοι που είναι πρόθυμοι να λατρέψουν ήρωες θα ξαφνιάζονταν οδυνηρά αν γνώριζαν πόσο αντιηρωικές είναι τις πιο πολλές φορές οι προϋποθέσεις που καταλήγουν στην ηρωική πράξη. Και το 'φερνε βόλτα στο μυαλό του - που όχι μόνο δεν έδειχνε ίχνος φθοράς, παρά ήταν ξύπνιο και παιχνιδιάρικο σαν νεανικό, να γράψει πάνω σ' αυτό το -πολύ σημαντικό, όπως πίστευε- θέμα. Αντιηρωικά θα είναι τα λίγα που θα προσθέσω στα όσα πολλά ακούσατε αυτές τις μέρες. Και όχι μόνο. Ύστερα από κάμποοα σκαμπανεβάσματα αποφάσισα να εκμεταλλευτώ την ευκαιρία και να μιλήσω όχι για τον πατέρα μου παρά για τον εαυτό μου. Το γεγονός πως είμαι καρπός του, έργο του -σίγουρα βιολογικό και σε σημα­ ντικό ποσοστό παιδαγωγικό-, μου δίνει αυτό το δικαίωμα. Κι εσείς ακούγοντάς με θα κρίνετε για τον πατέρα μου και αυτό του το έρ ­ γο. Από το πλήθος των ρόλων που παίζω - το ρόλο του γιατρού, το ρόλο του πολίτη, του συζύγου, του φίλου, πιο καλά καταφέρνω, όπως μου αναγνω­ ρίζουν, το ρόλο του πατέρα. Και δε μου φαίνεται παράξενο, γιατί είναι ο ρόλος που αγαπώ πάνω απ' ό ­ λους τους άλλους. Αυτή την αγάπη για το ρόλο του πατέρα τη χρωστάω στον πατέρα μου. Πιο πολύ απ' όλα τα πολλά που του χρωστάω. Και για να μη γίνει παρεξήγηση. Όχι μόνο γιατί τον μιμούμαι. Παρά και γιατί φαίνεται πως κάποτε ορκίστηκα να προσπαθήσω να επανορθώσω τα λάθη -λά θο ς-, ΤΟ ΛΑΘΟΣ που ένιωθα πως έκανε μαζί μου. Λοιπόν: Να λίγες, ελ ά ­ χιστες πινελιές, όσες χωράνε στον ελάχιστο χρόνο που έχουμε στη διάθε­ σή μας, για το πώς ήταν η σχέση αυτή ανάμεσα σε πατέρα και γιο. Πριν γεννηθώ , έλ εγ ε -α σ τειευό μ εν ο ς- στη μάνα μου: «Αν μου γεννήσεις κορίτσι, θα σε στείλω στον πατέρα σου». Η μόνα μου φοβήθηκε και του γέννησε αγόρι. Κι εγώ, που φαίνεται πως από τότε λαχταρούσα να είμαι ό,τι

* Ο Ρένος-Παναγιώτπς Ρώτας είναι γιατρός.

87

κι αν είμαι χωρίς να πρέπει, έγινα αλλεργικός ο ε κάθε εί­ δους καθοδήγηση. Κι ακόμα έμαθα κάτι πολύ σπουδαίο για την κατοπινή δουλειά μου. Να σέβομαι τον «ίδιο τρό­ πο» - τ η ν ιδιοτροπία. Γεννήθηκα στη Γερμανία. Ο πατέρας μου έπρεπε την άλ­ λη μέρα κιόλας να δηλώ σ ει στο ληξιαρχείο το όνομά μου. Κάποτε θα με βάφτιζαν βέβαια Παναγιώτη, τ' όνομα του παππού μου, του Γέρου Ρώτα του γιατρού. Ωστόσο πώς να πεις στους Γερμανούς «Παναγιώτης». Σκέφτηκε γρήγο­ ρα, είπε πως θα 'ταν καλό -α ν ποτέ γινόμουν τραπεζί­ τ η ς - ν' αρχίζει και το μικρό μου το όνομα από Ρ για να μην κουράζομαι με τις μονογραφές και δήλωσε «Ρένος». Έτσι μεγάλωσα και σαν Ρένος και σαν Παναγιώτης. Όταν άκουγα «Πάνο, παιδί μου» ήξερα πως θα επακολου­ θούσε κάτι σοβαρό. Και ως προς το «τραπεζίτης» όχι μό­ νο δεν έγινα, παρά και με τα λεφτά δεν τα κατάφερα -ω ς τώρα τουλάχιστον- καλύτερα από εκείνον. Να εδώ ένα δείγμα τη ς σχέσης μας από το 19 28 - έξι χρόνων είναι ο παραλήπτης αυτού του γράμματος: Αθήνα 29-10-28 Αγαπητέ μου Παναγιώτη. Έλαβα σήμερα το γράμμα της μητέρας σου καθώς και η θεία σου η Ελένη έλαβε το δι­ κό σου. Χαίρομαι που μαθαίνω πως είσαστε καλά και πως δεν κάνετε αταξίες ούτε ζημιές. 0 παππούς δε σαν βαρέ­ θηκε ακόμη; Του λ ε ς τουλάχιστον κανένα τραγούδι; η Μαρούλα σ ' ακούει; εσύ ακούς τη μ ητέρα σου; Την Κυ­ ριακή που έρχεται θάρθω κ' εγώ στην Κόρινθο μ ε κάμπο­ σους φίλους. Πες του θείου σου του Δημητράκη νάχει ε ­ τοιμασία καλή. Πες και του παππού σου να μην τσιγκουνευτεί καθόλου, αλλοιώτικα ας λείπει καλύτερα. Στο τ ρα­ πέζι θα είναι μόνον άντρες ούτε γυναίκες ούτε παιδιά. Για Φ αί καλύτερο θα ήταν στην σειρά: ένα μεγάλο ψάρι βρα­ στό ή αν δ εν β ρ εθεί ψάρι ένας γάλος βραστός. Ύστερα καναδυό κουνέλια όπως τα μαγειρ εύει η θεία σου η Πη­

Χτες φ τάσαμε εδώ και σούστειλα αμέσως μια κάρτα. Σή­ μερα επισκεφθήκαμε διάφορα παιδικά σανατόρια. Το κα­ λύ τερ ο απ' όλα έρχεται ένα επίσ ημο ίδρυμα που είναι κυρίως σκολείο αλλά με δίαιτα και τάξη και έλεγχο κρατι­ κό... Η τιμή, μ αζί μ ε τα πλυστικά, ιατρικές επισκέψεις... κλπ. α­ νεβαίνει στις 6.500 δρχ. το μήνα... Στο μετα ξύ διάστημα ο Ρένος δείχνει μ εγάλη δια φορά στο χρώμα και στη ζωηρότητα. Αφού δεν έδειξε καμμία κούραση στο ταξείδι, μολονότι ήταν αρκετά κουραστικό, αφού εγώ αισθάνομαι μεγάλη ατονία. Γοάφεις πόσο στενοχωριέσαι και πως δεν αντέχεις το χω­ ρισμό. Φαντάζεσαι πως εγώ μ ε το χω ρατό μου ή μ ε τα

νελόπη. Ύστερα ένα γουρνόπουλο στο φούρνο με πατά­ τες σαλατικά διάφορα κλπ. Το γουρουνόπουλο ολόκλη­

νεύρα μου και με την επιπολαιότητά μου είμαι από πέτρα και καρφί δεν μου καίγεται για τίποτα;

ρο. Τυρί καλό φ έτα, και σταφύλια. Κάστανα θα φέρω εγώ από δω και τυρί. Αν δεν β ρεθεί γουρνόπουλο - κακή υπο­ μονή ας αναπληρωθεί μ ε αρνί. Όμως άλλα τα μάτια του

Σε βεβαιώ νω πως έρχονται στιγμές που νοιώθω τη ν α ­ ντοχή μου να λιώνει σαν να κρέμομαι από μια τρίχα στο χάος. Δ εν ήρθε ακόμα η στιγμή ν' αφήσω το π εδί και να

λαγού, κι ά λ λα της κουκουβάγιας. Εύχομαι νάναι υγεία και σε φιλώ καθώς και όλους τους άλλους.

γυρίσω μα δ εν ξέρω πώς θα το κάνω. Συλλογιέμαι πως έτσι που κάνω είναι το καλύτερο για το πεδί που έχει ζωή μπροστά του, και πως κάνω το καλύτερο που μπ ορεί να

0 πατέρας σου Βασίλης Όπως βλέπετε εδώ, πατέρας και γιος ανταλλάσσουν εμπιστοσύνη-σοβαρότητα-ανάθεση και ανάληψη ευθύνης.

κάνει κανείς σήμερα, αποφασισμένος να πουληθώ για να δώσω βάσεις στο π εδί για το μέλλον.

Τον άλλο χρόνο χρειάστηκε να με πάει στην Ελβετία. Κά­

Και λίγες μέρες αργότερα:

μποσους μήνες μαράζωνα άρρωστος, ώσπου να αποδειχθεί πως είχα προσβληθεί από φυματίωση.

Σήμερα βρήκα το γιο σου να πίνει το γάλα του κλπ... ...Η αδερφή μου εξέφ ρ ασε την απορία της και τον θαυ­

Ακούστε το γράμμα στη μάνα μου από το Davos.

μασμό της όπου το παιδί έχει θάρρος και δεν το νοιάζει

καθόλου, που βρίσκεται σ ε ξένο μέρος κι ανάμεσα σε ξ έ ­ νους ανθρώπους... και Ο Διευθυντής του σχολείου μου είπε, πως αντίθετα από τ ' άλλα παιδιά, που δύσκολα πάντα συμμορφώνονται μ ε το νέο περιβάλλον εδώ και μ ε τη δίαιτα, ο Πόνος μπήκε αμέσως στη δουλειά του σοβαρά σα να ξέρει το δρόμο του κι' έχει πάρει την απόφασή του. Κοιμάται μόνος του στη κάμαρά του κι' είναι ταχτικότατος σ' όλα του... Με βεβαίω σε πάλι, ότι το καλύτερο που είχα να κάνω είναι αυτό που έκανα, γιατί έτσι το πεδί θα γίνει άντρας ικανός για κάθε μπόρα... Δια μιάς γαλήνεψε η ψυχή μου και βλέπω μ ε ευχαρίστη­ ση πως όλη κι' όλη μας η ζημιά είναι μόνον ζημιά χρημα­ τική. Εξ' άλλου όμως η ω φ έλεια θα είναι τεράστια, γιατί όχι μόνον θα δυναμώσει το πεδί και θα στερρεώσει μια καλή υγεία σιδερένια, ώ στε να μπ ορεί να ζήσει όπου θέλει, παρά και βάσεις θα πάρει αγωγής και τάξεως. Το μόνο που φοβάμαι είναι ότι σ' ένα χρόνο δεν θα ξέρει καθόλου Ελληνικά. Κι αν τα καταφέρω θα τον αφήσω δυο χρόνια εδώ. Σκέ­ πτομαι ότι μ ε την παρατηρητικότητα που δείχνει του αξί­ ζει αυτή η περιποίηση. Ο ίδιος μου δήλωσε ότι δεν πρέπει να ανησυχώ καθόλου, γιατί είναι πολύ ευχαριστημένος και προσέχει. Τρεις μήνες αργότερα - μου γράφει από την Ελλάδα.

T f f y » •afi/ov

Ζ3

Τ 93ο

r v ζ7Ττ << 'a* TSa-r- •c'~ ?ψαγχί<> to-Tfc/

ν ο ί *■**' Τ ι ’£ S w i

fc o x ;

d v ’ e o !'·

o » ti

/ i '/a

PJ/ur

fdcs

& ' ^

f/f - ύ ίί

K fA 1i

Όπως βλέπετε δεν ήταν εύκολα τα πράγματα. Όμως ο στίχος στο ποίημα «0 βίος μου ήτανε...» που κρατάτε στα χέρια σας, που λέει: Στις θυσίες προχώρησα πάντα με τόλμη σεμνή, δίχως να ξεφ εύ γ ω δεξό ζερ β α ή να φ υ λάω πισινή... ήταν αλήθεια! Με την Ελβετία δεν ξεπέρασα μόνο την αρρώστια και έζησα και έφτασα ως εδώ, παρά διδάχθηκα κιόλας την α­ σύγκριτη αξία της επένδυσης όχι σε οικόπεδα ή ομολο­ γίες παρά στην ίδια τη ζωή. Η επόμενη φάση στη ζωή μας ήταν το θέατρο. Το «Λαϊ­ κό θέατρο» στο Παγκράτι ήταν και σπίτι μας. Δε ζούσαμε μόνο ανάμεσα σε πρόβες και θεατρίνους το καλοκαίρι και σ' ολόκληρα τα μυστηριακά παρασκήνια το χειμώνα, παρά παίζαμε κιόλας, όποτε το έργο χρεια­ ζόταν παιδί. Φυσικά το όνομά μας έμπαινε δίπλα σε μετέπειτα μεγά­ λους θεατρίνους, όπως η Γεωργία Βασιλειάδου, ο Μ. Κατράκης κ.ά. Στα προγράμματα της εποχής, ως εν παρενθέσει, μπο­ ρεί να δει κανείς ακόμα το μόχθο και την αγωνία της ε ­ πιβίωσης σε αυτή την περίοδο του θεάτρου, και της ζω­ ής μας, όπου κάθε βραδιά είχαμε αλλαγή έργου. Λίγο αργότερα μπήκαμε στην περίοδο της μεγάλης ι­ στορικής αναταραχής και για τον τόπο μας και για όλο τον κόσμο. Με τη φασιστική δικτατορία του Μεταξά ο Ρώτας αυτοεξορίστηκε στα Τρίκαλα της Κορινθίας, όπου ανάμεσα στ' άλλα έγραψε και τον Ρήγα. Σας διαβάζω ένα γράμμα του. 0 αποδέκτης του γράμματος κοντεύει κιόλας δεκα­ πέντε χρόνων. Είναι ένα γράμμα φθαρμένο, ό,τι περίσ­ σεψε από κρυψίματα σε υπόγεια και θαψίματα στη γη σ' όλα τα χρόνια του κυνηγητού και της παρανομίας: Άνω Τρίκαλα (Κορινθίας) 22-11-36 Αγαπητέ μου Ρένο, Το γράμμα σου εξόν από τα ευχάριστα νέα του μ ’ ευχα­ ρίστησε και μ ε την πρόοδο που φανερώνεις. Εξακολουθείς ακόμα να είσαι κάπως απρόσεχτος, αλλά έχεις πολύ διορθωθεί. Τα εις ία εια τα συγχύζεις. Να ρω τήσεις το ν κ. Σούρλα να σου ξεκαθαρίσει ποια γράφονται μ ε ι και ποια μ ε ει. Να προτιμήσεις στη θέση του ότι (μου είπαν ότι...) το πως (μας είπαν πως...) και το ότι μόνον στην περίσταση, ότι και να κάνεις, ότι και να σου πω κ,λπ. δηλαδή ανα­ φορικό.

<fU t**S , fx.*·' ? a i jU im * · ■ τ /ί' ■ u *p rf <-<x,p / Χειρόγραφο B. Ρώτα

Μου γράφεις πως θα αρχίσετε ασκήσεις στρατιωτικές. Είναι το πνεύμα της εποχής ξεκινημένο από την Ιταλία και την Γερμανία που έχουν γίνει αυτές οι δύο χώρες α­

89

λη θινά σ τρατόπεδα κι ετοιμ άζοντα ι να πολεμήσουν. Εχθρός τους είναι η Αγγλία, που έχει καταφέρει να κυ­ ριαρχεί ένα μ εγάλο μ έρος της γης και να το ε κ μ ετα λ­ λεύεται.

Σας ξαναλέω, κόντευα τα δεκαπέντε. Έπαιρνα ακόμα τα λόγια του κατάκαρδα. Και ως προς τις τρ έλ ε ς δεν ξ ε ­ θαρρεύτηκα, με το αποτέλεσμα, ακόμα και τώ ρα που διανύω την τρίτη ηλικία, να κινδυνεύω από τις τρ έλες

Είσαι υποχρεωμένος να τα ε κ τελείς όλα μ ε προθυμία και η άσκηση άσκηση είναι, πάντα καλό κάνει, όμως μέ ­ σα σου νάχεις συνείδηση ποιος είναι ο τύραννος και ποια είναι η αληθινή ελευθερ ία και όσο μπορείς να μα­ θαίνεις και...

Ως προς την απαγόρεψη ν' ανοίξω κάποια βιβλία, την κατέγραψα τό τ ε σαν άρση εμπιστοσύνης στην κρίση

που παραμέλησα στον καιρό τους.

Να τώρα κι άλλο ένα δείγμα πατρικής καθοδήγησης. ...και για να ξέρεις τι πράμα είναι φρόνιμο και τι δεν είναι σου λέω: «Μην κάνεις π οτέ κάτι που θα ντρέπεσαι να το ειπείς». Φυσικά πρέπει να σκέφ τεσ αι ό τα ν κάνεις κάτι. Και ο συλλογισμός σου να είναι: «Τάχα αυτό που κάνω (ή που θα κάνω) μπορώ να το ειπώ λεύ τερ α σε οποιονδήποτε;» ΚΤ αν η συνείδησή σου σου αποκρίνεται «ναι», πως μπορείς δηλαδή να το ειπείς λεύτερ α χωρίς ντροπή, τό­ τε κάμε το. Ώ στε μακρυά από πράξη κρυφή. Τώρα όσο γι' απροσεξίες και λάθη από βιασύνη ή από άγνοια, δεν πηράζει, απεναντίας τα λάθη ωφελούν γιατί μαθαίνει ο άνθρωπος.

μου και στην ελευθερ ία μου να διαλέγω , και αυτό με πλήγωνε. Ακούστε μια εγγραφή στο δικό μου ημερολόγιο από ε ­ κείνη περίπου την εποχή.

21-1-1940 0 Γιώτης είχε μια γιορτή στο σπίτι του για τα γενέθλειά του, όπου μας είχε καλέσ ει και μένα μ ε τη Μ αρούλα. Μας έδωσαν την άδεια να πάμε, συγχρόνως και την δια­ ταγή να γυρίσουμε το αργότερο στις 10. Τι θέλουν τέλος πάντων; Δεν καταλαβαίνουν πως τώρα πια μπορώ και μόνος μου να ξεχωρίζω το σωστό; Γιατί δεν περιορίζονται στη συμβουλή; Η διαταγή δεν δείχνει έλλειφη εμπιστοσύνης; Φυσικά δεν γυρίσαμε στις 10. Δ εν ήταν μόνον σαμποτάζ. Ήταν κι' εκείνη η μικρή ξαδέρφη του Γιώτη, που μ ε τρέλλανε. Ακολούθησε τρομερός καυγάς στο σπίτι... Σαράντα χρόνια αργότερα είδα το περίφημο όνειρο: «Τι έχεις;» μου λέει ένας φίλος.

Η εφηβεία είναι καλώς εχόντων των πραγμάτων η ηλι­ κία της ρήξης. Το.νέο παιδί πρέπει να συγκρουστεί με τους γονείς του, γιατί μέσα από τη σύγκρουση ανακα­ λύπτει και μαθαίνει να στέκεται στα δικά του πόδια. Η σύγκρουση αυτή είναι συχνά επίπονη και επώδυνη. Να ένα δυο πινελιές από αυτή τη φάση της ζωής μας.

«Τέσσερα αγόρια» του απαντώ. «Ε, κι είναι λόγος αυτός να είσαι περίλυπτος;» «Ξέρεις τι πάει να πει να σε γράφουν και τα τέσ σερ α ταυτόχρονα στα παλιά τους τα παπούτσια;»

Άνω Τρίκαλα 30 Οκτωβρίου 1936 Το γράμμα σου κάπως πιο συμμορφωμένο. Να μην βιά­ ζεσαι και να προσέχεις. Το «τις» (π.χ. τις εκδρομές, τις ώρες κλπ.) το γράφουμε μ ε ι.

Ακούστε πώς ξήλωνα εγώ το αφόρητο πια πατρικό κύ­ ρος.

Κουρντισμένος γράφεται μ ε ο και όχι μ ε ζ, κόσμος, ο­ σμή, άσμα, οπλισμένος. Τα λάθη αυτά φανερώνουν α ­ προσεξία, αμέλεια, γιατί δεν τ α κάνεις πάντα και σε ό­ λ ες τις περιπτώσεις...

Σήμερα το βράδυ ξανακουβέντιασα μ ε τον πατέρα. Η κουβέντα μ αζί του μου δίνει στα νεύρα...

Η πατρική αποκαθήλωση.

Στις εκδρομές σου μπορείς να πας. Οπως δήπ οτε να μην ξεθαρρεύεσαι σε τρέλλες. Βιβλίο από τη ν βιβλιοθήκη μου δεν θα βγει έξω , ού τε ξένος άνθρωπος θα μπει μέσα ε κ ε ί να κάτσει ή να φαχουλέφει. Έχε υπ' όφη σου πως έχω μερικά βιβλία πο­ λύτιμα που τα κλέβουν εύκολα. Ούτε εσύ θα ανοίξεις κανένα άλλο βιβλίο, έξω από τα σχολικά σου και αυτά που σου είπα. Αυτό να το δέσεις καλά στο μυαλό σου...

90

Παρασκευή 22, Οκτωβρίου 43

Όλες οι φασαρίες πούγιναν για ένα σωρό μ ε το στανιό μ εγαλω μένα ζητήμ ατα είχαν σαν κύριο σκοπό να επι­ βάλλουν την άποφή του πάνω στο ζήτημα της παρακο­ λούθησης της επισ τήμης κλπ. Δ εν εξετά ζω αν ο π ατέ­ ρας έχει δίκηο ή όχι. Εκείνο που μ ε πειράζει είναι ο τρό­ πος του. Τρόπος που βγαίνει από την ιδέα πως είναι τό­ σο αυθεντία στα ζητήματα πείρας που να μη χωράει συ­ ζήτηση μ αζί μου. Εγώ πρέπει να αφομοιώνω την πείρα του χωρίς καν να την χωνεύω.

Στη σημερινή συζήτηση δεν μού ηε σχεδόν τίπ οτα και­ νούριο. Δηλαδή και πράγματα που τάχουμε ξανασυζητήσει και που και για μένα είναι σχεδόν δυμένα. Μ α ο π ατέρ ας έχει εν τελ ώ ς δια φ ορ ετική γνώμη. Π ιστεύ ει πως εγώ παρασύρθηκα από τις τάσεις της εποχής δη­ λαδή την διάθεση για διασκέδαση μ ε νέους σαν και μ έ ­ να...

ζω. Αυτό είναι πολύ άσχημο. Τι θα γίνει, όταν θα ξέρω, πως αντιμετωπίζω σίγουρα τον θάνατο... Κάποτε τόβρισκα φυσικό να μπορώ να κρατήσω την ψυχραιμία μου, ας πούμε μπροστά στο απόσπασμα. Τώρα αμφιβάλλω. Είναι αυ τό αλλαγή προς τα χειρότερα του χαρακτήρα μου; Ή μήπως γιατί βρίσκομαι πιο κοντά σ' ένα τέτοιο ενδεχόμενο; [Δούλευα τό τ ε στον παράνομο μηχανι­ σμό).

Ήταν στην Κατοχή. Εκείνος έγραφε τον ύμνο του ΕΑΜ και βέβαια ΚΑΙ με αυ­ τό δε σφράγισε μόνο παρά ξεπέρασε κιόλας την εποχή του. Ωστόσο την ίδια εποχή έπρεπε η δίκιά μου η γενιά να βάφει τη νύχτα του ς τοίχους με τα ουνθήματα του αγώνα, να μοιράζει τον παράνομο Τύπο, να ξεσηκώνει τους πολίτες τη ς Αθήνας με το χωνί για τις απανωτές διαδηλώσεις και να κρατάει ανοιχτή τη σφηκοφωλιά, που ήταν το Πανεπιστήμιο. Τη συμμετοχή μου σε όλα αυτά ο πατέρας μου δεν την ήξερε, γιατί είχα αρχίσει να μη θέλω να του δίνω λογα­ ριασμό. Το απ οτέλεσμα: Σε στιγμές οργής να μου καταλογίζει «Τάση για διασκέδαση». Επειδή δεν ασχολιόμουνα με την επιστήμη μου. Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, στο Πολυτεχνείο, είδα ο ίδιος πόσο αφόρητο είναι να φοβάσαι πως ίσως σ τέλ­ νεις το παιδί στη θυσία. Όπως και να 'ναι, από εκείνη την εποχή ο λόγος του, σε ό,τι με αφορούσε προσωπικά, έπαψε να 'χει βάρος για μένα. Ό,τι έπαιρνα από εδώ και πέρα σε πατρική καθο­ δήγηση το 'παιρνα τώρα πια από τα γραφτά του. Και μη φ αντασ τείτε πως τα μελετούσ α συστηματικά. Όχι. Μας τα διάβαζε βέβαια και στην πορεία, κι όταν τ έλ ειω ν ε κάτι κι έπ αιρνε από μας τη ν πρώτη κριτική. Ωστόσο η επαφή μου με πολλά γραφτά του ήταν πολύ πιο καθημερινή και είχε αμέτρητες επαναλήψεις. Ήταν με τα χειρόγραφά του, που όταν είχαν εκπληρώσει το σκοπό τους κατέληγαν στα χέρια μας να χρησιμέψουν, από την πίσω πλευρά, σαν πρόχειρο χαρτί για σημειώ­ σεις. Έτσι, όταν κουραζόμουν να λύνω μαθηματικές α­ σκήσεις, γύριζα το φ ύλ λο και διάβαζα, όποια σκηνή, ποίημα ή στοχασμό τύχαινε από πίσω. Έτσι ήξερα σχε­ δόν απέξω και τον Ρήγα και τον Άμλετ. Και βέβαια δε μου ήταν δύσκολο να δανείζομαι στίχους για το προσωπικό μου ημερολόγιο.

Πάντως το ζήτημα αυ τό δεν παίρνει από παζαρέματα. Δεν λέει ο Άμλετ: «Αν είναι για τώρα, δεν είναι για άλλοτε. Αν δεν είναι για άλλοτε, θα γίνει τώρα. Αν δεν γίνει τώρα, θα έρθει η ώρα του. Το παν είναι να είσαι έτοιμος»;... Το Μάρτη του '44 ανεβήκαμε στο Βουνό. Εκεί παίρνει οριστικό τέλ ος όχι η κοινή μας ζωή, αυτή τελείω σ ε με το θάνατό του, παρά η εποχή της πατρικής «καθοδήγη­ σης». Στην Ε λεύθερη Ελλάδα εκείνος, με τον Νικηφόρο, έ ­ φ τιαξαν το θέα τρ ο το υ Βουνού· εγώ ασχολήθηκα με ά λ λες δ ουλειές που μου αν έθετε η οργάνωσή μου, η ΕΠΟΝ Θεσσαλίας. Με την επιστροφή στην Αθήνα, μετά τη λεγόμενη Απε­ λευθέρω σ η, ο ύτε εκείνος μου ζητούσε ούτε εγώ του 'δινα πια λογαριασμό. Και οι κουβέντες μας από εκεί και πέρα αφορούσαν όλο και πιο πολύ τα δικά του ζητήμα­ τα παρά τα δικά μου. Τελειώ νω! Δυο λόγια ακόμα για το πρόβλημα, που ίσως είναι και δική σας απορία, πώς είναι να είναι κανείς παιδί ενός ανθρώπου τόσο σημαντικού και τόσο επώνυμου όπως ο Ρώτας. Το 1962 ρωτήθηκα, για απειροστή φορά, στην ξενιτιά, τι έχω τον Βασίλη τον Ρώτα. Ωστόσο εκεί αυτός που με ρωτούσε αναφερόταν στο γιο μου, που μόλις έκλεινε τα έξι! Σημείωσα τό τε στο ημερολόγιό μου: «Αισίως πέρασα από τη φάση του γιου στη φάση του πατέρα χωρίς ενδιάμεση φάση». Μπορώ να βεβαιώ σ ω πως ο Ρ ώ τας ως τη ν ύσ τα τη στιγμή του δ εν είχε πάψει να απορεί, να θαυμάζει και να χαμογελάει. Μου αρέσει η ιδέα να τα καταφέρω να τελειώ σω κι ε ­ γώ με αυτό τον τρόπο τη ζωή μου. □

Ακούστε: Νοέμβριος 1943 Τώρα τελευταία φοβάμαι πολύ εύκολα. Μ ε τον παραμι­ κρό ξαφνικό θόρυβο που θ ' ακούσω δίπλα μου τρομά­

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1 Το κείμενο αυτό διαβάστηκε στην εκδήλωση για τα δέκα χρόνια από το θάνατο του Βασίλη Ρώτα, το Μάιο του 1987 στην Κόρινθο.

91

Έναςί ν τ ι μ ο ς α π ο σ υ ν ά γ ω γ ο ς το υ Α Λ Ε Ξ Η Ζ Η Ρ Α

s - ι λα αν θέλεις, μου είπε ο Σχέργιος Βαλιούλης, και το βράδυ με[[ χά την εκδήλωση λέμε να πάμε τον Βασίλη Ρώτα και τη Δαμια11 νάκου στα Κάστρα. Οκτώβριος του 7 5 · είχα ανέβει στη Θεσσα1 λονίκη, προσκαλεσμένος από τη Λέσχη Γραμμάτων, έπειτα από I πολλές αναβολές και αλλεπ άλληλα τηλεφ ω νήματα του Ανέστη V C 3 Ευαγέλλου -αντιπ ρ όεδ ρο υ τό τ ε το υ Σ ω μ α τε ίο υ - για να κάνω μια παρουσίαση τη ς πεζογραφίας το υ Τάκη Χατζή. 0 ίδιος ο Χατζής, παρά τις αρχικές υποσχέσεις που μου είχ ε δώ σει, προφασίστηκε ε ­ μπόδια τη ς τελ ευτα ία ς στιγμής και δεν ήρθε, οσφραινόμενος ίσως κα­ κοτοπιές που εγώ δε διέκρινα. Αλλά παρά την απουσία του ή, μάλλον, λόγω αυτής, η βραδιά εξελίχθηκε -προς μεγάλη μου αμηχανία- περισ­ σότερο σε έντονη αντιπ αράθεση «πολιτικολογιών». Κεντρικό σημείο

V

1

της το αν ο αναμφισβήτητος ελεγειακό ς τόνος που κυριαρχούσε στα δ ιηγήματα τω ν Ανυπεράσπιστων ήταν ή όχι έμμεσ α δηλω τικός τω ν αμφιβολιώ ν και τω ν αντιρρήσεων του συγγραφέα για τον υπαρκτό σο­ σιαλισμό. Η παρουσία του Κωστή Μοσκώφ, που τό τ ε ανέπτυσσε μια θεωρία ομιχλώδη αλλά και γοητευτική, όπου και συγκεφαλαίωνε μ' έ ­ ναν τρόπο την πολιτική σ τράτευση στην «κομμουνιστική ορθοδοξία» και την «αισθησιακή αναγωγή του ατόμου στο συλλογικό υποκείμενο τη ς ιστορίας», είχ ε οξύνει τη ροβεσπιερική διάθεση ορισμένω ν γνω­ σ τών θερμόαιμων. Ας πούμε, θυμάμαι μετά το τέλ ο ς της επεισοδιακής εκδήλωσης τον Λάμπρο Παπαχρόνη, έναν από τους πιο μοιραίους και αυτοκαταστροφικούς ανθρώπους που γνώρισα ποτέ, να μορφάζει με οργή, θυμίζοντάς μου ειρωνικά ότι η αρκούδα εξα κο λ ο υθεί να έχει... απέραντη μνήμη - υπονοώντας ασ φ αλώ ς την αρκούδα ως σύμβολο της πανίσχυρης ακόμα Σοβιετικής Ένωσης! Εικόνες δηλαδή που σήμε­ ρα η απόσταση του χρόνου και το ξεθώριασμα πολλών ειδώ λων μας τις κάνουν να παίρνουν χαρακτήρα σχεδόν ανεκδοτολογικό. Αλλά, το 1975; Σίγουρα τότε, στην αμέσω ς μεταπολιτευτική περίοδο, δε σήμαιναν καθόλου το ίδιο.

92

Μετά την ομιλία του Β. Ρώτα οτο θέατρο «Κεντρικόν» στις 30 Μαρτίου 1957. Από αριστερά: I. Κανελλόπουλος, I . Σαράφης (τελευταία του φωτογραφία), Γ. Ρίτοος, θεοδωρίδης, Β. Δαμιανάκου, Β. Ρωτάς, Κ. Καλαντζής, οι ατρατηγοί Αυγερόπουλος και Χατζημιχάλης, Κ. Βάρναλης και άλλοι που δε θυμόμαστε τα ονόματα τους

Και πάντως, όλα αυτά είχαν σ υμβεί μόλις λίγες μέρες πριν από το ταξίδι το υ Βασίλη Ρώτα στη Θεσσαλονί­ κη, και δ εν μπορώ να πω ότι η αν άκ λησ ή το υ ς με π ρ οδ ιέθετε να ανταποκριθώ στη φιλική πρόσκληση του Βαλιούλη. Ενδεχομένως να έβλεπα τα ίδια πρό­

π ιμότητες. Ή ταν, για εκείνον που ή θ ε λ ε να δ ει την πορεία του από τα πρώτα ακόμα χρόνια του μεσοπο­ λ έ μ ο υ , ένας έν τιμ ο ς απ οσυνάγω γος, σ υγκλίνοντας κατά καιρούς με διάφ ορες πολιτικές θέσεις που κατά τη γνώμη του πλησίαζαν περισσότερο στις δικές του

σωπα, αλλά φυσικά τώ ρα σε άλ λου ς ρόλους. Ανεβαί­

αντιλήψεις για τη ζωή.

νοντας εδώ σχέδιαζα να μείνω μερικές μέρ ες ανάμε­ σα σε φ ίλους που μετά τα φοιτητικά μας χρόνια είχαν κάνει οριστική τη σχέση το υ ς με τη Θεσσαλονίκη: ο Γιώργος Μ ήλιας για παράδειγμα - ακόμα και σήμερα

Έτσι ή αλλιώ ς, είχαν περάσει αρκετά χρόνια από την τε λ ε υ τ α ία φ ορ ά που το ν σ υνάντησ α - σ υνάντησ α τρόπος το υ λέγειν, αν θέ λ ο υ μ ε να είμα σ τε ακριβείς. Μ όλις που καταφέρνω να ξεχωρίσω στη μνήμη μου, όπως σ ε ασ πρόμαυρη και φ θα ρ μ έν η από τα πολλά

δ εν ξέρ ω ά λ λο ν που να προσωποποίησε, σ' εκείνα τα χρόνια, τόσο απόλυτα, τόσ ο διαλυτικά και για τ ό ­ σο καιρό τις ενοχές και τις μεταμορφώ σεις τη ς ε λ λ η ­ νικής Αριστερός. Από την άλ λη όμω ς μεριά σ κεφ τό ­ μουν ότι ο Ρώτας δ εν μπορούσε να τα υ τισ τε ί με τη δογματική σ τενοκεφ αλιά ορισμένω ν. Μ πορεί να είχε τις έμμονες ιδ έες του -τη ν ανάδειξη του ηρωικού και αδέσ μευτου φ ρονήματος το υ λαού ως πάγιας και κα­ τα λυτικής αξίας μέσα στο χρόνο-, αλλά η αλήθεια εί­ ναι ότι τις ιδ έες α υ τές τις είχ ε υπερασπ ιστεί με πά­ θος, χωρίς να λογαριάζει πολιτικές γραμμές και σκο­

παιξίματα ταινία μιας παλιάς εποχής, το βράδυ, φ θ ι­ νόπωρο του 1966, στην απόλυτα γυμνή και σκοτεινή αίθουσα του Σκοπευτήριου τη ς Καισαριανής. Υπάρχει ακόμα αυτή η αίθουσα; Υγρασία, αλλά κόσμος πολύς: μια τιμητική εκδήλω ση για τον Βάρναλη, κι εγώ πώς βρέθηκα ε κ εί τσ όντα τη ς νεολαιίσ τικης παρέας που τη διοργάνωσε. Ένιωθα αρκετά μπ ερδεμένος καθώς στριμωχνόμουν σ' ένα τραπέζι, και επιπλέον να είμαι κ ο ν το κ ο υ ρ εμ έν ο ς και να με κ ο ιτά ζο υ ν α ρ κ ε το ί με πλάγιες φ ιλύποπτες ματιές, και να έχω ακόμα στην

93

τσέπη μου -κά τι ακόμα πιο «ενοχοποιητικό»- τ ο χαρτί τη ς διή μερης από τη Σχολή Πεζικού τη ς Χαλκίδας! Τον ξεχωρίζω και πάλι, καθισμένο στο κέντρο περίπου τη ς αίθουσας, μαζί με τον Βάρναλη, τον Αυγέρη, την Έ λλη Αλεξίου· χτυπούν φιλικά ο ένας την πλάτη του ά λ λο υ , γελούν· ύσ τερα από μια π α ρατεταμένη αν α­ μονή σηκώνεται κάποια στιγμή ο Ρωτάς όρθιος και α ­ ποτείνεται προς τον Βάρναλη, χαιρετώ ντας τον. Βρα­ χύσωμος, λιπόσαρκος, αλ λά νευρώ δης. Η φω νή του απροσδόκητα δυνα τή σε σχέση μ ε τη σωματική το υ διάπλαση. Από τις κινήσεις τω ν χεριών το υ αλ λά και από το σ τήσιμο το υ σ ώ μα τός το υ - α υ τ ό το ασ υναί­ σθητο τέντω μα προς τα π άνω- μαντεύεις τον άνθρω­ πο που δ εν αφήνει εύκολα το υ ς ά λ λου ς να τον σκιάσουν. Μ ιλά μ ε σ τρ ο γγ υ λεμ ένες φ ράσ εις, σαν να τις κόβει εκ εί όπου ολοκληρώ νεται το νόημά τους. Κάνο­ ντας μια μάλλον επιπόλαιη σύγκριση, θα σκεφτόμουν ότι η εικόνα που έβγαζε προς τα έξω , δηλαδή του λο­ γοτέχνη που δ εν κρατά κ αθόλου αποστάσεις από το π ερ ιβά λλον το υ και που ο λό γος το υ π ροσομοιάζει σ υν ειδ η τά στον κοινό λό γο, έ μ ο ια ζε αρ κετά σ το α ­ προσποίητο ύφ ος το υ Βάρναλη. Χωρίς όμω ς το βάθος τη ς φωνής του. Τώρα υψώνουν τα ποτήρια: χαιρετούρες, εγκαρδιότητες, που φ αντάζομαι πως έχουν επανα λ η φ θ εί πάμπολλες φ ορ ές, με δ ιάφ ορ ες ευκαιρίες. Αλλά α ν αφ ερ όμασ τε σ ε μια εποχή όπου ό λ ες α υ τές οι τελ ετο υ ρ γ ικές διαδικασίες είχαν οπωσδήποτε το ι­ διαίτερο νόημά τους. Ας μην ξεχνάμε πως το '66 και ο Ρώτας και ο Βάρναλης ήταν κάτι σαν σ ύμβολα για έ ­ ναν κόσμο που έβλεπ ε την τέχνη σφιχταγκαλιασμένη με τις καθημερινές όψεις της πολιτικής. Και τώ ρα, μια δεκα ετία αργότερα, τι έχει απομείνει α­ πό εκείνη τη ν αίσθηση τη ς αγωνιστικής α φ έλ εια ς; 0 Βάρναλης, φ ευγ ά το ς. Και ο Ρώτας; Π ερισ σ ότερο αδ υνα τισ μέν ος, π ερισ σ ότερο θαμπός. Μ ετά τα εισ α ­ γωγικό τον καλούν ν' αν εβεί να πει δυο λόγια. Το θ έ ­ μα το υ είναι « θ έα τρ ο και δ ημοκρατία» ή κάτι παρα­ πλήσιο που τώ ρα δ ε θυμάμαι ακριβώς. Προχωρά με κάποια δ υσ κολία, α λ λ ά ότα ν κά θετα ι και αρχίζει να μιλά, διακρίνεις τη ζω τικότητα να επανέρχεται σ' α υ ­ τό το μικρόσω μο άντρ α. Το βλ έμ μ α το υ , κυρίω ς το βλέμμα του: διαπεραστικό κάτω από το υ ς χοντρούς φ ακούς τω ν γυαλιώ ν του , κάπου κάπου περιπαιχτικό. Το αισθάνεται κανείς να δ ένετα ι, να τρ έφ ετα ι και να σ υνομιλεί κάτω από τα λόγια με το πλήθος που έχει γεμίσ ει τη ν αίθουσ α και που τη στιγμή αυτή είναι ί­ σως απ ορροφημένο όχι από το ίδιο το θέμα το υ ομι­ λητή αλ λά από ό,τι τον περιβάλλει και το ν σ υνοδεύ­ ει: από ό,τι δηλαδή εκ λύει εκείνος ως παρουσία. Από ένα σ ημείο και πέρα δ εν ακούω τίπ οτε· εδ ώ κι εκ εί

94

πιάνω α φ η ρ η μ έν ο ς κάποια σπαράγματα το υ λό γου του: η λειτουργία το υ θεάτρ ου στην Ελεύθερ η Ε λλά­ δα τ ο ν καιρό τη ς Κ ατοχής, οι π ρ ο σ π άθειές το υ να χρησιμοποιήσει το θέ α τρ ο Σκιών και τις σ υμβολικές φ ιγούρες το υ για να περάσει στο ευρ ύ κοινό μια δια­ φορετική άποψη για την ιστορία... Τελ ειώ νει. Φ εύγο υμε. Καταλήγου με στην Πάνω Π ό­ λη, σε ένα χώρο εξίσου απρόσωπο με τον άλλο, της Καισαριανής. Βγάζει τη ν τραγιάσκα και την ακουμπά δίπλα στο πιάτο του . Υπάρχει ένα μούδια σμα στην α­ τμόσ φ α ιρα , αμήχανα χαμόγελα , β λ έμματα που σ τα­ μ α το ύν αναίτια σε διά φ ορ α σ ημεία , προσπαθώντας να ξετρυπ ώ σουν τι; Καθόμαστε γύρω από ένα μακρό­ σ τενο τραπ έζι, η Βούλα Δαμιανάκου, ο Στέργιος Βαλιούλης, ο Ανέστης Ε υαγγέλλου, ο Γιάννης Καρατζόγλου, άλλοι, ο Πρόδρομος Μ άρκογλου - ίσως, δεν ε ί­ μαι βέβαιος. Ξαφνικά ο Ρώτας μοιάζει να είναι απόμα­ κρος, τρ αβηγ μένο ς α ρ κετά στον εα υ τό του- απαντά μ ε μισ όλογα στις απ όπειρες α υτώ ν που επ ιχειρούν να ουνδέσ ουν τον ομιλητή που άκουγαν ως πριν από λ ίγο μ' α υ τ ό τ ο ν η λ ικ ιω μ έν ο άν θρ ω π ο που τώ ρ α μο ιά ζει κο υρ α σ μ ένο ς και χω ρίς ιδ ια ίτερ η δ ιά θ εσ η . Όπως είμαι πλάγια απέναντι το υ στο τραπέζι, σκύβω αρ κετά και δυνα μώ νοντας τη φωνή μου του θυμίζω τη συνεσ τίασ η στο Σκοπευτήριο. Ξ α φνιάζεται, α λ λά τη θυ μάτα ι: «Μπα, ήσ ουν εκεί;» Για λίγο ξα νοίγει το πρόσωπό το υ . Μ ε ρ ω τάει τι γυ ρεύω οτη Θεσσαλονί­ κη. Του λέω . Αρπάζει την ευκαιρία και μου διηγείται γελώ ντα ς ένα περιστατικό από την παραμονή το υ Χα­ τζή στο βουνό. Τον παροιμιώδη, όπως μου λέει, φ ό ­ βο το υ για τα αναγνω ριστικά αερ οπ λάνα το υ σ τρ α­ τού ... Και προτού καν τελειώ σ ει, όπως συνήθω ς σ υμ­ βαίνει σε τέτ ο ιες περιπτώσεις, ακούει κάποιον να τον ρωτά κάτι άλλο, και σ τρέφ ει προς τα εκεί. Δεν επιμέ­ νω . θα μπορούσα ίσως να το υ άνοιγα μια σ υζήτηση για πράγματα τελ είω ς διαφ ορετικά, που κάποτε πρέ­ πει να ήταν στα άμεσα ενδιαφ έροντά του. Τι σήμαινε, ας πούμε, ο Γιάννης Αποστολάκης για τη συγκρότησή το υ ή σε τι τον έβριοκε ακόμα αντίθετο η στάση ζω ής το υ Καρυω τάκη. Αλλά οπω σδήπ οτε αυτά θα το υ ή­ τα ν κάτι περισσότερο από ενοχλητικά... Β γα ίν ο υμ ε έξω . Έ χει φ ο ρ έσ ει πάλι τη ν τρ αγ ιάσ κ α το υ . Από το ύψ ος που βρ ισ κόμα σ τε β λ έπ ο υ μ ε τη ν πόλη ως κάτω στη θάλασσα, λουσμένη στο φ ω ς της σ ελ ή νη ς. Κάνει ψύχρα α λ λ ά ο ουρ αν ός είναι κ α θ α ­ ρός. Εκείνος και η Δαμιανάκου κατευθύνονται προς το αυτοκίνητο που θα το υ ς πάει στο ξενο δ ο χ είο . Προ­ το ύ μπει μέσα και χ α θ εί στο σκοτάδι βλέπω το πρό­ σωπό το υ , μικροσκοπικό και κ α τά λ ευ κ ο , γυ ρισ μένο προς την πόλη... □

Ο β. Ρ ω τ ά ς κα η ι ρ μ η ν ι ί α της τ ρ α γ ω δ ί α ς το υ Κ Ω Σ Τ Α r E Q P r O Y I O n O Y A O Y t / λ\ \

Βασίλης Ρωτάς υπήρξε ένας τολμηρός, καινοτόμος, συχνά αναρ­ χικός θεωρητικός του θεάτρου, και πρέπει να το ομολογήσουμε, λίγα ξέρουμε, λίγο έχουμε μελετήσει το θεωρητικό του έργο, ιδι­ αίτερα τις πρωτοπόρες απόψεις του για τα προβλήματα που πα­ ρουσιάζει η ερμηνεία του αρχαίου δράματος στη σύγχρονη εποχή. Ως σκηνοθέτης ουσιαστικά, στο Παγκράτι, ανέβασε τον Κύ­ κλωπα και θεωρώ το εγχείρημά του αυτό ενδεικτικό της σοβαρότητας με την οποία αντιμετώπιζε αυτά τα προβλήματα. Γιατί, πράγματι, αν δεν ξεκι­ νήσει κανείς από το καταγωγικό είδος, το σατυρικό δράμα, δεν μπορεί να προχωρήσει στις φιλοσοφικότερες και πλέον περίπλοκες επιτεύξεις των τραγικών ποιητών. Ο Ρώτας ήταν ένας από τους εγκρατέστερους μελ ετη τές του λαϊκού πολιτισμού. Μελέτησε το δημοτικό τραγούδι, το παραμύθι, ανέλυσε τον παροιμιακό λόγο, γνώριζε τη σημασία των συμβολισμών στις λαϊκές τ ε ­ λετές και τα δρώμενα. Πριν από την κοινωνική ανθρωπολογία, ο Ρώτας δεν πιάστηκε στην παγίδα του λαογραφισμού, αλλά ως βαθύς διαλεκτι­ κός και μαρξιστής ανέγνωσε τις λαϊκές φόρμες ως προϊόντα συγκεκρι­ μένων κοινωνικών συμφραζομένων και συγκρούσεων ιδεολογιών και η­ θών. θα παραπέμψω σε δύο σημαντικές καταθέσεις του για να τεκμηριώσω την πρωτοπόρο θέση του πάνω στο μεγάλο πρόβλημα της ερμηνείας των τραγικών. Είναι γνωστό πως το πρόβλημα αυτό συνδέθηκε στον τόπο μας με το ρομαντικό ιδεώδες συναρτήσει του εθνικιστικού συνδρόμου από τη μια και της έντονης προγονοπληξίας από την άλλη. Όταν στις αρχές του αιώνα εμφανίστηκαν οι πρώτες σοβαρές απόπειρες από τον θωμά Οικονό­ μου και τον Κ. Χρηστομάνο, απόπειρες που μετέφεραν τις ευρωπαϊκές λύ­ σεις του προβλήματος μέσω του γερμανικού κυρίως συμβολισμού και του ρεαλισμού, οι πρωτοπόροι εκείνοι καλλιτέχνες βρέθηκαν μπροστά στις α­ ντιδράσεις των συντηρητικών εθνικοκαπήλων του Μιστριώτη και, έως το 1927 που οι Σικελιανοί επεμβαίνουν και παρεμβαίνουν σ' αυτό το χώρο, τα πράγματα κινούνται ανάμεσα σ' ένα ρομαντικό ερασιτεχνισμό και σε μια πεζοποίηση της τραγικής ερμηνείας, αντιμετωπίζοντας το ύφος των μεγά­ λων κειμένων ως κάτι ανάλογο με τον Σαίξπηρ ή τον Περεσιάδη, αν εξαι-*

* Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος είναι κριτικός θεάτρου και διδάσκει Θεατρολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

95

ρέσει κανείς τη μοναδική σοβαρή απόπειρα του Φώτου Πολίτη με τον Οιδίποδα Τύραννο, με πρωταγωνιστή τον Βεάκη (1919).

0 Ρωτάς παρακολούθησε τις παραστάσεις των Δελφι­ κών Εορτών του Προμηθέα Δεσμώτη (1927) και αντιμε­ τώπισε με αυστηρό και ειρωνικό τρόπο τις θεωρητικές

Β. Ρότας, Α. Βαλάκου, Μ. Αρώνη

απόψεις του Σικελιανού. Έφτασε συχνά στο άρθρο του στα Ελληνικά Γράμματα με τίτλο «Μετά την παραζάλη το αντίκρυσμα της πραγματικότητας» να χλευάσει τις μυστι­ κιστικές, χριστιανοπαγανιστικές και ιδεαλιοτικές απόψεις του ποιητή. Και οι παρατηρήσεις του για τις επιμέρους ερμηνευτικές λύσεις της συγκεκριμένης παράστασης αποδεικνύουν πόσο θεωρητικά ώριμος και πρακτικά οπλι­ σμένος ήταν. Κρίνει τις υποκρίσεις, τα σκηνικά, τη μουσι­ κή, τη χορογραφία, την όλη ερασιτεχνική σύνθεση με αυστηρότητα και γνώση των ειδικών προβλημάτων καθενός συστατικού ποιητικού στοιχείου της τραγικής φόρ­ μας. Εκεί όμως που αναδεικνύεται πρωτοπόρος είναι ότι συμ­ φωνεί στις αισθητικές προθέσεις του Σικελιανού. Συμ­ φωνεί με τη χρήση προσωπείων, συμφωνεί με τη χρήση ρυθμών και σχημάτων στην όρχηση και στο μέλος του χορού από τη λαϊκή παράδοση. Διαφωνεί με τον τρόπο 96

που μεταστοιχειώθηκαν ή αστόχαστα χρησιμοποιήθηκαν ή νοθεύτηκαν ή, ακόμη, αναφομοίωτα εντάχθηκαν στην παράσταση. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος που κρίνει το λόγο για τον οποίο απαιτείται η μίμησις να γίνεται με χρήοη προσωπείων. Η θεωρητική θεμελίωση είναι αποκλειστι­ κά δραματολογική, πραγματολογική και αισθητική. Δια­ φωνεί με την άποψη Σικελιανού που παραπέμπει στην αρχαία θρησκεία και στις βακχικές τελετές. 0 Ρώτας θε­ ωρεί πως η χρήση των προσωπείων έχει να κάνει με την αρχιτεκτονική του αρχαίου θεάτρου, την ηχητική της υ­ παίθρου και, βεβαίως, με το μέγεθος των τραγικών μορ­ φών. Εδώ πρέπει να πω πως έχει ενδιαφέρον η διαφω­ νία, και με τους δύο, του Φώτου Πολίτη, ο οποίος συμ­ φωνεί με τον Σικελιανό πως τα προσωπεία ανάγονται στη θρησκευτική βακχική τελετή, αλλά δεδομένου ότι σήμερα κανένα θεατρικό δέος δε μας προκαλεί η αρχαία θρησκεία δεν έχουν άρα νόημα και τα προσωπεία. Ο Ρώτας με ένα περισπούδαστο άρθρο του, 23 χρόνια αργότερα (1951), και δημοσιευμένο με τον τίτλο Τεχνο­ λογικά Α', προχωρεί την παλιά του άποψη τόσο μακριά α­ πό τις συνήθεις ακόμα και σήμερα ερμηνευτικές απόψεις που καθιστούν τις ιδέες του πραγματικά ερεθιστικές. Προτείνει μια, κατά την αρχαιότητα, όχι βεβαίως μουσει­ ακή σκευή για τον τραγικό ηθοποιό ώστε να πλησιάζει την εικαστική και κινησιολογική χρήση της κούκλας. Παραπέμποντας στο γιαπωνέζικο λαϊκό θέατρο «μπουνρακού» ζητάει οι ηθοποιοί να φέρουν όγκον, κοθόρνους, να έχουν ύψος και τονάτη φωνή, να συμπεριφέρονται με κινήσεις μηχανικές, αργές και σχηματικές. Έτσι μόνο, ι­ σχυρίζεται, διασώζεται το μυθολογικό υπόβαθρο, το τραγικό ρίγος και το μορφολογικό αλλά συγκινησιακό μέγεθος των μορφών-ηρώων του αρχαίου δράματος. Μελετητής του Καραγκιόζη, θαυμαστής του Τσάπλιν και εγκωμιαστής του Ντίσνεϊ, ο Ρώτας έτεινε προς ένα θέα­ τρο λαϊκής αποδοχής που στηρίζεται σε αναγνωρίσιμα σχήματα, σε παγιωμένες φόρμες που δεν αιφνιδιάζουν αλλά γίνονται αμέσως αντιληπτές. Το δυστύχημα είναι πως κανένας από τους σύγχρονους καλλιτέχνες, σκηνο­ θ έτες ή εικαστικούς το επιχείρησε. Το επιχείρησε μόνο ένας σαιξπηρικός σκηνοθέτης, ο Πίτερ Χολ, και μάλιστα συχνά στην Επίδαυρο. Η Ορέστειά του, οι Οιδίηοδέςτου (αυτοί με εικαστικά του Διονύση Φωτόπουλου), η Λυσιστρά τητου και οι Βάκχες του (2002) εφάρμοζαν με επι­ τυχία τις απόψεις του Ρώτα. 0 μόνος Έλληνας που απο­ πειράται να προτείνει κάτι ανάλογο είναι ο Τερζόπουλος με τη βιοκινητική του μέθοδο στην ερμηνεία του αρχαί­ ου δράματος, όπου τα σώματα τω ν ηθοποιών και οι ρυθμοί του λόγου παραπέμπουν στα αρχαία και στα α­ σιατικά νευρόσπαστα. □

H θ ε α τ ρ ι κ ή α α ε ι κ ό της ιο τ ο ρ ία ς οτο έργο του το υ Θ Ο Δ Ω Ρ Ο Υ Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α * ιστορία αποτελεί τη θεματική σε μεγάλη κατηγορία θεατρικών έργων, που αρχίζει από την τραγωδία και το πατριωτικό δράμα το υ 19ου αιώνα μέχρι τη ν κωμωδία και το μελόδραμα του 20ού αιώνα, και αισθητικών τάσεων από τον κλασικισμό και το ρομαντισμό του I. Ζαμπέλιου και του θ. Αλκαίου μέχρι το ρεα­ λισμό και τη ν μπρεχτική αποστασιοποίηση τω ν μεταπολεμικών συγγραφέων (Γ. Σταύρου, Δ. Φωτιάδη, Γ. Ρούσσου, Β. Ρώτα). Στο νεο­ ελληνικό θέατρο, η ιστορία αποτελεί την αρχική πηγή έμπνευσης για τους συγγραφείς, συνδεόμενη με την ανάγκη τους για επαφή με την αρχαιότητα και το ένδοξο προγονικό παρελθόν, την απόκτηση εθνικής συνείδησης και ταυτότητας και τελικά την ανάπτυξη μιας εθνικής δρα­ ματουργίας. Με αφετηρία την προεπαναστατική περίοδο του νεοελληνικού Διαφω­ τισμού και το έργο του I. Ζαμπέλιου (Κωνσταντίνος Παλαιολόγος), η νε­ ότερη ελληνική ιστορία που συνδέεται με την επανάσταοη του 1821, τα γεγονότα, τα πρόσωπα και τα θέματα που άμεσα ή έμμεσα ανάγο­ νται σ' αυτή, αποκτά μεγάλη σπουδαιότητα στη δραματική παραγωγή του 19ου αιώνα. Μια στατιστική έρευνα τω ν δημοσιευμένων σχετικών τίτλων, αλλά και τω ν αντίστοιχων θεατρικών παραστάσεων, δεν έχει γίνει ακόμα, αλλά μια πρώτη επιγραμματική και μόνο περιδιάβαση στη δραματουργία της εποχής μπορεί να καταγράψει πλήθος από έργα με παρόμοια υπόθεση. Ανάμεσα σ' αυτά, με ενδεικτική και μόνο σημασία, μπορούμε να αναφέρουμε τα Νικήρατος της Ευ. ΚαΤρη, Η Μ ω ο ις των Ψαρών και Ο θάνατος του Μάρκου Μπότοαρη του θ. Αλκαίου, Γεώργιος Καραίοκάκης και Μάρκος Βόσσαρης του I. Ζαμπέλιου, Ο Ιερεύς των Φιήικώ ντου Σ. Μελισσηνού, Ρήγας Φεραίοςτου Κ. Πέρβελη κ.ά. Αντίστοιχη παρουσία ιστορικών θεμάτων, που αναφέρονται όμως σε μεταγενέστερες περιόδους, διαπιστώνεται και στο θέατρο της πρώτης εικοσαετίας του 20ού αιώνα, όταν τα πρόσφατα (για την εποχή) γεγο­ νότα είχαν συνταράξει τον ελληνισμό και είχαν δημιουργήσει μια δια­ φορετική εικόνα για το γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο Α' Παγκόσμιος και ο Μακεδονικός Αγώνας, η Κρητική Επανάσταση και οι καθεστωτικές μεταβολές αποτελούν τα νέα

* Ο Θόδωρος Γραρρατάς είναι καθηγητής Θεατρολογίας ΠΤΔΕ του Πανεηιστηρίου Αθηνών.

97

θέματα που διαπραγματεύονται οι θεατρικοί συγγρα­ φείς, παράλληλα με τα παλαιότερα. Ανάμεσα στην παραγωγή αυτού του είδους, μπορούμε να ανα φ έ­ ρουμε τα Παπαφλέσσας του Σ. Μελά και του Α. Γαλα­ νού, Το Εικοοιένα του Α. Βώττη, Η Έξοδος του Μεσο­ λογγίου του Α. Γαλανού, Καποδίστριας και Μαυρομιχαλαίοι του Σ. Ποταμιάνου, Βούλγαροι και Μακεδόνες του Ά. Τανάγρα, Ο μαύρος καβαλάρης και Το ξύπνημα του Γ. Ασπρέα, Ο δεσμώτης του Λευκού Πύργου του Δ. Πίππη κ.ά. Παρόμοια, τέλος, διαχρονική παρουσία ιστορικών θε­ μάτων που οι συγγραφείς τα διαπραγματεύονται ποικιλότροπα διαπιστώνεται όχι μόνο στη μεσοπολεμική, αλλά και στη μεταπολεμική περίοδο, με έργα όπως Ρήγας Βελεστινλής του Σ. Μελά, Κατσαντώνης του Γ. θεοτοκά, Μαντώ Μαυρογένους του Γ. Ρούσσου, Καραϊσκάκης τω ν Δ. Φωτιάδη - Γ. Σταύρου, Λόρδος Βύ­ ρω ν του Α. Λιδωρίκη, Το καινούριο εικοοιένα του Γ. Κοτζιούλα, Καποδίστριας του Ν. Καζαντζάκη, Οι προ­ σ τά τες του Μ. Ευθυμιάδη κ.ά. Ανάμεσα στους συγ­ γραφείς αυτής της τελευταίας περιόδου συγκαταλέ­ γεται και ο Β. Ρώτας με τα έργα του Να ζη το Μεσο­ λόγγι (1927), Ρήγας ο Βελεστινλής (1936) και Κολοκοτρώνης ή η νίλα του Δράμαλη (1955). Πρόκειται για δραματικά κείμενα τα οποία διαπραγμα­ τεύονται θέματα από την ευρύτερη ιστορική περίοδο της Επανάστασης του 1821, σχετιζόμενα με πρόσωπα και περιστατικά που συνδέονται άμεσα με τον ίδιο τον τίτλο, γεγονός που προσγειώνει τη δράση μέσα στο πλαίσιο ενός ρεαλισμού, αυταπόδεικτου σχεδόν για το θεατή από την πρώτη στιγμή ανάγνωσης του τίτ­ λου. Αυτό επομένως που καλείται να προσλάβει ο αναγνώστης-θεατής δεν είναι τόσο η εξιστόρηση των γεγονότων, ήδη γνωστών σ' αυτόν, ούτε η συμμετο­ χή του πρωταγωνιστικού προσώπου στη δράση, όσο ο τρόπος διαπραγμάτευσης του θέματος από το συγ­ γραφέα, η ιδιαίτερη οπτική γωνία αντιμετώπισης του ζητουμένου και η τεχνική διαχείρισης του δραματικού υλικού που επιλέγει σε σχέση (αντιδιαστολή, σύζευ­ ξη, προέκταση) με άλλα ομοειδή ή ομόθεμα έργα του παρελθόντος. Στο σημείο ακριβώς αυτό εδράζεται το όποιο δραματουργικό ενδιαφ έρον και συνίσταται η θετική ή αρνητική αποτίμηση της γραφής του Β. Ρώ­ τα, επιβάλλοντας αναγκαστικά εστίαση τη ς κριτικής του μελετητή και συγκεκριμενοποίηση των επισημάνσεών του. Γιατί, όπως προαναφέρθηκε, παρόμοια έργα με θέμα τη ν πολιορκία και τη ν έξο δ ο το υ Μ εσολογγίου, το πρόσωπο και τη δράση του Ρήγα Φεραίου και του Θε­ όδωρου Κολοκοτρώνη έχουν γραφεί κατ' επανάληψη

98

από τα πρώτα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης (Νικήρα τοςτης Ευανθίας Καΐρη το 1826) μέχρι το δεύτε­ ρο μισό του 20ού αιώνα (Η Έξοδος του Μεσολογγίου του Γ. Σταύρου το 1956). Μια λεπτομερής ιστοριογρα­ φική καταγραφή και μια συγκριτολογική προσέγγιση αποτελούν ακόμα ζητούμενα της θεατρολογικής έ ­ ρευνας, που σίγουρα θα προσφέρουν πολύτιμες πλη­ ροφορίες για τους μηχανισμούς της συνειδητής ή μη

J Q o c ffijn

επίδρασης παλαιότερων κειμένων σε νεότερα, τη δια­ δικασία της διακειμενικότητας, ή ακόμα την ειδολογι­ κή, αισθητική και ιδεολογική μεταγραφή της ιστορικής πραγματικότητας στο θέατρο. Μια παρόμοια, τέλος, προσέγγιση θα αναδείξει και θα αναλύσει το σχεδόν αυταπόδεικτο: την άμεση σχέση της θεατρικής δημι­ ουργίας (τόσο με τη μορφή του δραματικού κειμένου όσο και της παράστασης) με τον κοινωνικό περίγυρο της εποχής στην οποία εντάσσεται, θα φανεί, δηλα­ δή, ότι το θέατρο, χωρίς να αποτελεί «καθρέφτη», συνιστά «δείκτη» της ιστορικής πραγματικότητας. Επομέ­ νως η τέτοια ή διαφορετική απεικόνιση του παρελθό­ ντος δεν αποτελεί παρά προϊόν επενέργειας ποικίλων παραγόντων που συνειδητά ή μη, επιλεκτικό ή μη, ε ­ πενεργούν και διαμορφώνουν το είδος και το ύφος της συγκεκριμένης προσέγγισης στην ιστορία που επιχειρείται κάθε φορά από το συγγραφέα. Επομένως, θα γίνει κατανοητό το πώς και το γιατί ίδια θέματα ή πρόσωπα αποδίδονται ρομαντικά και ιδεαλι-

στικά, ή ρεαλιστικά και μαρξιστικά, με τη μορφή της τραγωδίας ή του ιστορικού δράματος, τη ς κωμωδίας ή του μελοδράματος. Αν όμως αφήσουμε κατά μέρος αυτή τη ν ενδ ια φ έ­ ρουσα προοπτική, διατυπώνοντας μια υπόθεση εργα­ σίας που ίσως γίνει αντικείμενο ειδικής μελλοντικής διαπραγμάτευσης και από άλλους ερευνητές, και επι­ κεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στα τρία έργα με ι­ στορική θεματική του Β. Ρώτα, μπορούμε να διατυπώ­ σουμε τις ακόλουθες σκέψεις (που μόνο ως ερ εθ ί­ σματα σε μια πιο εμπεριστατωμένη έρευνα μπορεί να θεωρηθούν). Τα ιστορικά αυτά δράματα διακρίνονται από ειδολογι­ κή, υφολογική και ιδεολογική ανομοιογένεια, με τρό ­ πο ώστε να μην είναι εύκολα αντιληπτό, από πρώτη ανάγνωση, ότι απ οτελούν προϊόντα τη ς ίδιας δημι­ ουργικής συνείδησης. Το πατριωτικό μονόπρακτο Να ζη το Μεσολόγγι αναφέρεται στις δραματικές οτιγμές που βιώνουν οι λιγο­ στοί πολιορκημένοι Έλληνες που αγωνίζονται ηρωικά να υπερασπιστούν το Μεσολόγγι. Οι κακουχίες, η έ λ ­ λειψη τροφίμων, αλλά παράλληλα η πίστη και η αγω­ νιστικότητα, απ οτελούν τα θέματα που διαπραγμα­ τεύετα ι ο συγγραφέας. 0 τρόπος όμως με τον οποίο παρουσιάζονται τα δραματικά δρώντα πρόσωπα, η πλοκή, οι συγκρούσεις και οι καταστάσεις που ανα­ πτύσσονται, μπορούμε να υποστηρίξουμε δικαιολογη­ μένα ότι συνηγορούν για τη ν κατάταξη το υ έργου στην κατηγορία του «πατριωτικού οκετς» που προορί­ ζεται για σχολική κυρίως χρήση, αφού ο διδακτισμός και η παιδαγωγική του πρόθεση είναι αυταπόδεικτα. Η ηλικία τω ν ηρώων (παιδιά και έφηβοι), η συμπεριφορά και οι σχέσεις τους, η διαχείριση του θέματος προϊδε­ άζει για μια συγκεκριμένη αποστολή, η οποία, ακόμα κι αν δεν α π ο τελεί συνειδητή a p rio ri επ ιλογή το υ συγγραφέα, γίνεται εύκολα αναγνωρίσιμη και αποδε­ κτή από τους ίδιους τους φορείς της εκπαίδευσης. Γι' αυτό και (όπως φαίνεται από τις συστάσεις που συνο­ δεύουν την έντυπη έκδοση του κειμένου) το επίσημο κράτος υιοθετεί αυτή την άποψη και συστήνει το ανέβασμα του έργου στην εθνική σχολική εορτή της 25ης Μαρτίου. Αλλό ακόμα κι αν δεν υιοθετηθεί κάποια παρόμοια ά­ ποψη, ο τρόπος με τον οποίο ο Β. Ρώτας διαπραγμα­ τεύετα ι το θέμα του είναι έντονα συγκινησιακός και συναισθηματικός, ανάγοντάς το σε προγενέστερα α­ ντίστοιχα πρότυπα με έντονη ιδεαλιστική φόρτιση και σχεδόν ρομαντική απόδοση τη ς π ραγματικότητας, που το απομακρύνουν εντελώ ς από το μοντέλο προ­ σέγγισης της ιστορίας που θα παρουσιάσει με τα επό­

μενα έργα του. Σ' αυτά επιχειρεί (και σε κάποιο βαθμό πραγματοποιεί) μια ιδεολογικοποίηση τη ς ιστορίας, μια μαρξιστική προσέγγιση στην Ελληνική Επανάστα­ ση ως εθνικοαπελευθερω τικού αλλά και κοινωνικού τα υτόχρονα αγώνα, που παρουσιάζει στον Κολοκοτρώνη, αλλά κατεξοχήν στον Ρήγα τον Βελεστινλή.

0 Κολοκοτρώνης ή η νίλα του Δράμαλη είναι ένα δί­ πρακτο έργο που χωρίζεται σε επτά πράξεις και είκοσι

μία σκηνές αντίστοιχα. Η τεχνική της γραφής διαθέτει πολλά από τα στοιχεία του λαϊκού θεάτρου, τα οποία, αποτελώντας αφομοιωμένα στοιχεία δραματουργικής τεχνικής, γόνιμα ενσωματώνει στο έργο του ο Β. Ρώ­ τας. Η δράση αναπτύσσεται σε διαφορετικούς δραμα­ τικούς αλλά και σκηνικούς χώρους και χρόνους (Κων­ σταντινούπολη, Λάρισα, Μοριάς), αναφ ερόμενη σε πρόσωπα και περιστατικά από την ιστορία της Ελληνι­ κής Επανάστασης που συνδέονται με την εκστρατεία το υ Δράμαλη στο Μόριά το 1822 και τη νίκη τω ν Ελλήνων στα Δερβενάκια. Με καμβά το γνωστό αυτό θέμα, ο Β. Ρώτας βρίσκει την ευκαιρία να αναπτύξει τις απόψεις του για τις σχέσεις τω ν υπόδουλων Ελλή­ νων με τους Τούρκους αλλά και τους κοτζαμπάσηδες, την υποτέλεια αυτών στους κατακτητές προκειμένου να διατηρήσουν την εξουσία και τα οικονομικά τους ο­ φέλη, τη διχόνοια μεταξύ τω ν αγωνιστών και τα ηγε­ τικά προσόντα του «Γέρου του Μόριά», κεντρικού ήρωα στο έργο. Η παρουσία του «εξηγητή» (βασικού 99

στοιχείου που προέρχεται από το λαϊκό θέατρο) απο­ τελ εί το συνδετικό ιστό, που συνάπτει αβίαστα ετερό ­ κλητα πρόσωπα και δράσεις (Παπαφλέσσας, Μπουμπουλίνα, Νικηταράς, Νοταράς, Σουλτάνος Μαχμούτ Β', Καρά Αλής, Δράμαλης) από διαφορετικούς δραμα­ τικούς χώρους σε μια αφηγηματική ενότητα, η οποία, στη συνέχεια, αναπτύσσεται μέσα από εκτενείς δια­ λόγους, ο αριθμητικός πλεονασμός τω ν οποίων, ό ­ μως, ίσως και να αποβαίνει σε βάρος της πυκνότητας που πρέπει να διαθέτει η δραματική πλοκή. Γι' αυτό και, ενώ η δράση και η προσωπικότητα του κεντρικού ήρωα είναι αυτή που θα έπρεπε να τονίζεται, ο Κολοκοτρώνης παραμένει ένα σημαντικό, αλλά όχι πρωτα­ γωνιστικό δρων πρόσωπο, με συνέπεια το έργο να χάνει αρκετά από τη θεατρικότητά του για χάρη της σκηνικής μορφοποίησης τω ν ιστορικών δεδομένων. Η ιδιαιτερότητα αυτή, που εύλογα μπορεί να χαρακτηρι­ στεί και ως μειονέκτημα με τα τυπικά, παραδοσιακά κριτήρια αξιολόγησης του δραματικού κειμένου, χάνει την αποκλειστική σημασία της όταν ενταχθεί στο γενι­ κότερο κοσμοείδωλο του συγγραφέα που επιδίωκε να υποστηρίξει και να προβάλει με το συγκεκριμένο έργο του. Γιατί, σύμφωνα με τη μαρξιστική άποψη για την ι­ στορία και το ρόλο του ατόμου σ' αυτή, δεν είναι τό ­ σο η μοναδικότητα τη ς ατομικής σ υ μμετοχής στη δράση που ανατρέπει και καθορίζει τα γεγονότα όσο η συλλογικότητα, η συμμετοχικότητα και η συνείδηση του συνόλου. Μ' αυτή την οπτική, χωρίς ο κεντρικός ήρωας (Θ. Κολοκοτρώνης) να χάνει την αξία του, χω­ ρίς να υποβαθμίζεται ο ρόλος και η συνεισφορά του στην Επανάσταση του 1821, τοποθετείται ως «primus inter pares» εστιάζοντας το ενδιαφέρον από το υπο­ κείμενο δράσης στις ενέργειες και δΓ αυτών στις συνέπειές τους για το σύνολο (επαναστατημένοι Έ λλη­ νες). Κάτω απ' αυτό το πρίσμα ιδωμένο, το συγκεκρι­ μένο ιστορικό δράμα του Β. Ρώτα αποκτά ιδιάζουσα σημασία, αποτελώντας αντιπροσωπευτική έκφραση μιας συγκεκριμένης αντιμετώπισης και ερμηνείας της ιστορίας.

0 Ρήγας ο Βεήεστινήής είναι το πιο άρτιο θεατρικό έρ­ γο του Β. Ρώτα (μαζί με το κατά πολύ μεταγενέστερο Εήήηνικά νιάτα). Σ' αυτό η ιδιαιτερότητα τη ς δραματουργικής τεχνικής, η ιδεολογική του στόχευση, η α­ φομοιωμένη γνώση τω ν κωδίκων της αρχαίας τραγω­ δίας, αλλά και του λαϊκού θεάτρου, συνδέονται άρρη­ κτα σε μια σύνθεση αντιπροσωπευτική του συγγρα­ φέα. Το έργο είναι ένα πεντάπρακτο ιστορικό δράμα, η υπόθεση του οποίου διαδραματίζεται σε διαφορετι­ κούς δραματικούς και σκηνικούς χώρους και χρόνους, που αρχίζουν από τη Θεσσαλία (προφανώς το Βελε100

στίνο, γενέθλια γη του ήρωα), συνεχίζονται στη Βιένη και την Τεργέστη και τελειώνουν στο Βελιγράδι, ακο­ λουθώντας σχηματικά (αλλά και χρονικά) την πορεία του εθνομάρτυρα. Γύρω από το κεντρικό δρων πρόσωπο του Ρήγα (που αντίθετα με τον Κολοκοτρώνη στο ομότιτλο έργο α­ π οτελεί πάντα το σημείο εστίασης του δραματικού ενδιαφέροντος) εμφανίζονται και άλλα πραγματικά ή φανταστικά πρόσωπα (Κορωνιός, Αργέντης, Οικονό­ μου, Πρίγκιπας, Δεσπότης, Φανή, Βασίλης, Τσιφτετέλης κ.ά.) που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την ε ­ παναστατική δράση του Ρήγα, την προδοσία, τη σύλ­ ληψη και τη θανάτωσή του. Παράλληλα όμως ανα­ πτύσσεται και μια καθαρά θεατρική δράση, η οποία α­ φορά τις σχέσεις μετα ξύ προσώπων που διαθέτουν α υτοτελή δραματική παρουσία στο έργο (Φανή, Σουσάνα) και εμπλουτίζουν την υπόθεση, εξακτινώνοντας τη δράση και προς άλλα, εκτός από το πατριωτικό, ε­ πίπεδα (ερωτικές σχέσεις, κοινωνική πραγματικότητα). Διαγράφονται (έστω και αδρομερώς) οι χαρακτήρες, δημιουργούνται εύλογες συνθήκες που θα προκαλέσουν συγκρούσεις, ανατροπές και θα διαμορφώσουν, στη συνέχεια, τις δραματικές καταστάσεις. Με βάση τον ιστορικό καμβά, που ακολουθείται με αρ­ κετή πιστότητα, ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία να αναπτύξει τις ιδεολογικές απόψεις του για την ταξι­ κή φύση του αγώνα τω ν Ελλήνων για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, να εξάρει τη στάση και τη συμπερι­ φορά κάποιων, ενώ αντίστοιχα να κατακρίνει και να καυτηριάσει το ρόλο άλλων, τους οποίους παρουσιά­ ζει και ως αυτουργούς για την προδοσία, τη σύλληψη και τελικά το θάνατο του ήρωα. Να παρουσιάσει με μαρξιστικά κριτήρια το ν αγώνα για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και να καταδείξει την ταξική, τα υτό­ χρονα με την εθνικοαπελευθερωτική, φύση του, που μορφοποιούνται θεατρικά από συγκεκριμένα δρώντα πρόσωπα-ήρωες με καθαρά κοινωνιολογικά ερμηνεύσιμη συμπεριφορά. Ανάμεσα στους πρώτους, κατατάσσει εκτός από τον Ρήγα και κάποιους ά λλους αγνούς Έ λληνες πατριώ­ τες, αλλά και ξένους νέους (Πέτερς, Πέτροβιτς), οι ο­ ποίοι, εμπνεόμενοι από τις ιδέες της Γαλλικής Επανά­ στασης, υιοθετούν τις θέσεις του Ρήγα και γίνονται οι πρώτοι σύντροφοι και συναγωνιστές του. Ανάμεσα στους δεύτερους τοπ οθετεί τους εκπροσώπους της Εκκλησίας (Δεσπότης), του χρήματος (Οικονόμου) και τη ς ανώ τερης κοινωνίας (Πρίγκιπας), οι οποίοι αντιστρατεύονται την ιδεολογία του και αποτελούν «φύ­ σει» συμμάχους τω ν εχθρών του υπόδουλου γένους. Η παρουσία του «εξηγητή» για μια ακόμα φορά αποτε­

λεί το συνδετικό ιστό μεταξύ ετερόκλητω ν επιμέρους σκηνών, λειτουργώντας ως διάμεσο της επικοινωνίας του (λαϊκού) κοινού με τα σκηνικά διαδραματιζόμενα, ρόλος ταυτόχρονα επιφορτισμένος όμω ς και με την αποστολή του κριτικού σχολιασμού, του υπομνηματισμού ή της εστίασης στη δραματική κατάσταση, που συμβάλλει στην απρόσκοπτη υποδοχή τω ν σκηνικών δρώμενων από τους θεατές. Με τα στοιχεία αυτά, ο Β. Ρώτας συνδυάζει δεδομένα του αρχαίου δράματος, αλλά και του λαϊκού θεάτρου με τρόπο απόλυτα πε­ τυχημένο και συμβατό προς τις γενικότερες ιδεολογι­ κές απόψεις του. Γιατί είναι γεγονός ότι με το συγκε­ κριμένο έργο ο συγγραφέας αξιοποιεί δραματουργικά κατά τον καλύτερο τρόπο το πρωτογενές ιστορικό υ­ λικό που συνδέεται με το εθνικοαπελευθερωτικό ό ­ ραμα του Ρήγα. Κατ' αυτό τον τρόπο παρουσιάζει ένα έργο που εξαιρεί τα ιδανικά της ελευθερίας, της δη­ μοκρατίας, τω ν ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης και του νεοελληνικού Διαφωτισμού, παρουσιάζοντας ήρωες που αγωνίζονται για την πατρίδα και δίνουν ακό­ μα και τη ζωή το υ ς στην υπηρεσία τη ς αποστολής τους. Παράλληλα όμως (και εδώ έγκειται η ιδιαιτερότητά του), ο Β. Ρώτας επιδιώκει να μορφοποιήσει σκη­ νικά τη μαρξιστική εκδοχή για τη θέση και τη σχέση του ήρωα με την ιστορία (το άτομο εκείνο που ξεπερ­ νά τον εγωισμό, τα προσωπικά πάθη, αλλά και τα συ­ ναισθήματα, αναγόμενο σε σύμβολο μιας ιδέας, εκ ­ φραστή ενός ιδανικού). Τέτοια είναι η μορφή του ο ­ μώνυμου ήρωα, ο οποίος, πέρα από προσωπικά δ ε­ δομένα, γίνεται τιμητής τω ν συμβιβασμένων με την ε ­ ξουσία, εκφραστής των ιδεωδών της ενότητας όλων τω ν καταπιεσμένων υπόδουλων λαών τη ς Βαλκανι­ κής, φορέας του «υψηλού» που ξεπερνά το ν έρω τα και την κοινωνική ηθική. Με τη σημασία αυτή, ο Ρήγας Βελεστινλής α π οτελεί την πιο αντιπροσωπευτική, ί­ σως, περίπτωση θεατρικού ήρωα που εκφράζει από­ λυτα παραστατικά την ιδεολογία του μαρξισμού για την τέχνη και το θέατρο, σύμφωνα με τις αρχές του Γκ. Λούκατς. Παράλληλα όμω ς, με τη γ εν ικ ό τερ η σκιαγράφηση τω ν άλλων προσώπων, αντιπροσωπευ­ τικών για κάποιες κοινωνικές ομάδες, ο Β. Ρώτας βρί­ σκει την ευκαιρία να εισαγάγει και στη δράση του έρ­ γου του τη ν ταξική διάσταση του αγώνα για απ ελευ­ θέρωση από τον τουρκικό ζυγό και να καταγγείλει τη συμπεριφορά κάποιων απ' αυτές. Κι όλα αυτά μέσα α­ πό μια αδρομερή σκιαγράφηση τω ν χαρακτήρων, από σφιχτοδεμένη πλοκή που υπερβαίνει τη φυσική ασυ­ νέχεια στο δραματικό χώρο και χρόνο, από έντο νες και πολυεπίπεδες συγκρουσιακές καταστάσεις, που ε ­ πιτρέπουν αβίαστα να αναδειχτούν οι χαρακτήρες και

να προσδιοριστούν οι ιδέες που αντιπροσωπεύουν οι ήρωες, χωρίς σε καμιά περίπτωση να χάνουν τη θεα­ τρική αυτοτέλειά τους, ούτε να αποτελούν φερέφ ω ­ να της δημιουργικής συνείδησης του συγγραφέα. Με τη σημασία αυτή ο Ρήγας ο Βεήεοτινήής αναδεικνύεται σε εμβληματικό θεατρικό έργο, στο οποίο η ιδεολογικοποίηση της ιστορίας αποκτά κυριολεκτική α­

ναφορά, αντιπροσωπευτική μιας ιδιαίτερης προσέγγι­ σης και ανάγνωσης του παρελθόντος. Η συγκεκριμένη άρθρωση της πλοκής, η ανάπτυξη των συγκρούσεων και η δημιουργία τω ν δραματικών καταστάσεων ξ ε ­ περνούν κατά πολύ την παραδοσιακή ιδεαλιστική α­ ντιμετώπιση της ιστορίας και υπερβαίνουν τα όρια του «εθνικού δράματος», προσεγγίζοντας την καθολικότητα της μπρεχτικής ανάγνωσης της ιστορίας, μέσα από επικά πρότυπα προς τα οποία τείνει ενστικτωδώς ο Β. Ρώτας. Αυτός είναι ακριβώς και ο λόγος για τον οποίο το συγκεκριμένο έργο δεν ευτύχησε να ανεβεί στη σκηνή ταυτόχρονα με τη συγγραφή (1936) ή έστω την πρώτη δημοσίευσή του (1938), ενώ αυτό έγινε πολύ μετα γενέσ τερα («θίασος Ενωμένων Κ α λλιτε­ χνών», 1948), όπως αντίστοιχα είχε συμβεί με το ομό­ τιτλο έργο του Σ. Μελά (Ρήγας Βεήεστινήής), το οποίο καταξιώθηκε με την παρουσία του στο Εθνικό θέατρο τα υ τό χ ρ ο ν α με τη ν εποχή τη ς δη μ ιο υ ρ γ ία ς το υ (1936). □

101

H Αυγουλά

και ο το υ Α Ν Δ Ρ Ε Α Κ Α Ρ Α Κ ΙΤ Σ Ι Ο Υ *

/7 ^ \

Βασίλης Ρώχας συνεχίζει και κλείνει μια παράδοση από συγγρα­ φείς των οποίων το λογοτεχνικό έργο για παιδιά λειτουργεί συ­ μπληρωματικά στο συνολικό τους λογοτεχνικό έργο. Η συγγραφή ποιημάτων για παιδιά ήταν μια πάγια τακτική και συνήθεια των ποι­ ητών του 19ου αιώνα, της γενιάς του '80, του μεσοπολέμου (στην οποία και ανήκει χρονολογικά ο ποιητής), ακόμη και της γε­ νιάς του '30. Η γενιά του '30 είναι η τελευταία που στέκεται με δημιουργικό αυθορμητισμό πάνω στην παιδική ηλικία και εμπλουτίζει την παιδική ποίηση με την αρτιότητα των έργων της (Γιάννης Ρίτσος, Οδυσσέας Ελύτης). Οι ε­ πόμενες γενιές (γενιά της ήττας, της αμφισβήτησης) απομακρύνονται από τη συγγραφή παιδικών ποιημάτων και μόνο τελευταία και σποραδικά νεότε­ ροι ποιητές εμφανίζονται με ποιητικές συλλογές για παιδιά (Καρακίτσιος Α., 2002). Το παιδικό ποίημα σήμερα μένει αποκλειστικά στα χέρια και στην πέ­ να συγγραφέων που γράφουν μόνο για παιδιά με επιπτώσεις που μόνο θε­ τικές δεν μπορούν να είναι για την παιδική ποίηση. (Μήπως πληρώνουμε κι εδώ το τίμημα της μονολιθικής και μονοδιάστατης εξειδίκευσης;) Η ζωή του Βασίλη Ρώτα (1889-1977) με βάση το βιογραφικό του σημείωμα (Σακελλαρίου X., 1989, Καραγιάννης θ „ 2002) σκιαγραφείται από τέσσερα χαρακτηριστικά σημεία. Γεννήθηκε στο Χιλιομόδι Κορινθίας από σχετικά εύ­ πορη οικογένεια. Οι σπουδές του είναι φιλολογικές και θεατρικές, εντούτοις σταδιοδρομεί για μια εικοσαετία στον ελληνικό στρατό (1910-1930) ως μό­ νιμος αξιωματικός και αποστρατεύεται με το βαθμό του συνταγματάρχη. Το πλέον γνωστό του ποίημα, που ακούγεται από τα στόματα των παιδιών του Δημοτικού, Ο Φακής, κάπου εδώ μπορεί να έχει τις ρίζες του. Δεύτερον, σε κάποια κρίσιμη περίοδο της ζωής του συνδέεται με τους δημοτικιστές, γε­ γονός καθοριστικό για τις γλωσσικές και ιδεολογικές επιλογές του. Τρίτον, ασπάζεται τη μαρξιστική ιδεολογία, γεγονός που προσδιορίζει την κοσμο­ θεωρία του και τη στάση του απέναντι στη ζωή και στις επιλογές του και, τέταρτον, ασχολείται συστηματικά με το θέατρο, γεγονός σημαντικό και κα­ θοριστικό για την κατανόηση από μέσα της αξίας του ρυθμού και του μέ­ τρου στο παιδικό ποίημα και ιδιαίτερα τη σημασία του, όσον αφορά τη λει­ τουργία της πρόσληψης και βίωσης του ποιήματος από το παιδί. Το λογοτεχνικό έργο του Βασίλη Ρώτα για παιδιά αποτελείται από μια πρώ­ τη συλλογή ποιημάτων που εκδίδεται το 1944 με τίτλο Παιδιάτικα τραγού­ δια. 0 τίτλος, σχεδόν παρόμοιος με την αντίστοιχη συλλογή του Αλέξαν­ δρου Πάλλη, Τραγουδάκια για παιδιά, συνεχίζει την παράδοση των παρνασ­ σιστών που ονομάζουν τις ποιητικές συλλογές τους τραγούδια και επιβε­ βαιώνει τη σχέση του ποιητή με το ποιητικό έργο του Α. Πόλλη και τις αντί-

* Ο Ανδρέας Καρακίτσιος είναι αναπληρωτής καθηγητής ατο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

102

οτοιχες επιρροές, που είναι ορατές στο έργο του και έ ­ χουν ήδη ανιχνευτεί από τους μελετη τές (Γκίβαλου Ά„ 2001). Η συλλογή περιέχει 35 ποιήματα, από τα οποία τα πρώτα 22 αναφέρονται σε θέματα από τη ζωή του παι­ διού, τη φύση, το λαϊκό πολιτισμό, και τα τελευταία 12 είναι αναπλάσεις μύθων κυρίως του Αισώπου (Σακελλαρίου X., 1989). Το 1946 ένα τμήμα της συλλογής μελο­ ποιείται και εκδίδεται με τον τίτλο 15 παιδικά τραγούδια. Το 1947 εκδίδεται η συλλογή με τίτλο Αυγουλά και επα­ νεκδίδεται το 1989 από τις εκδόσεις «Επικαιρότητα». Η συλλογή περιέχει σχεδόν το συνολικό ποιητικό έργο του για παιδιά και περιλαμβάνει και ποιήματα από την πρώτη συλλογή, τα Παιδιάτικα τραγούδια. Το βιβλίο περιέχει τις παρτιτούρες των μελοποιημένων τραγουδιών (Νικηφό­ ρος Ρώτας) και συνοδεύεται από εικονογράφηση (Κατερί­ να Νικηφόρου Ρώτα). Αποτελείται θεματικά από δύο ενό­ τητες. Η πρώτη ενότητα με υπότιτλο «θάματα και πράμα­ τα» ορίζει ένα σύνολο 66 ποιημάτων με ποικίλο περιεχό­ μενο και η δεύτερη ενότητα με τίτλο «Μύθοι, Αυγούλα» περιλαμβάνει 36 κυρίως έμμετρες αφηγηματικές αποδό­ σεις των μύθων του Αισώπου. Μια πρώτη ανάγνωση επιτρέπει τη διαίρεση των ποιημά­ τω ν σε τρεις θεματικούς άξονες: ποιήματα με θέμα τη φύση, το φυσικό περιβάλλον, τα φυσικά στοιχεία, τα ζώα και τα πουλιά, στα οποία ήρωες είναι τα ζώα και τα που­ λιά και η ίδια η φύση γενικότερα, ποιήματα με ήρωες παι­ διά σε ποικίλες φάσεις ή σε καθημερινές σκηνές και κα­ θημερινά στιγμιότυπα από τη ζωή τους στο σχολείο, στο δρόμο, και ποιήματα με ήρωες ενήλικες και θέματα που προσεγγίζουν κοινωνικά προβλήματα τη ς εποχής του συγγραφέα (μετανάστευση) ή αναπαριστούν γραφικές μορφές της αγροτικής κοινωνίας της εποχής του συγγρα­ φέα. Υπάρχουν δύο παρατηρήσεις: απουσιάζουν τα κλασικά θέματα της θρησκείας και της πατρίδας από το κυρίαρχο ιδεολογικό τρίπτυχο θρησκεία-πατρίδα-οικογένεια, ενώ στα περισσότερα θεματικά μοτίβα έμμεσα η άμεσα διαχέεται η κοινωνική ιδεολογία του ποιητή. Όλοι οι ήρωεςηρωταγωνιστές των ποιημάτων, είτε άνθρωποι είτε προσωποποιημένα πουλιά, ζώα και φυσικά στοιχεία, είναι φορείς κοινωνικών εννοιών και αξιών όπως η αγάπη, η ε ­ λευθερία, η φιλία και η κοινωνική δικαιοσύνη, με χαρα­ κτηριστικότερα παραδείγματα τα ποιήματα: «Η καρδερί­ να», «Ο Πύλιαρδος», «Τα χελιδόνια», «Το καναρίνι» (Γκίβα­ λου Ά., 2001). Μια δεύτερη ανάγνωση επιτρέπει την επισήμανση κά­ ποιων μορφικών χαρακτηριστικών. Είναι χαρακτηριστικό στοιχείο της ποίησης του Βασίλη Ρώτα η σταδιακή απε­ λευθέρωση από την αυστηρή ποιητική φόρμα της παρα­ δοσιακής ποίησης. Ο στίχος υποσκάπτεται μορφικά με

συχνές χασμωδίες, συνιζήσεις και διασκελισμούς, ενώ έμμεσα καταργείται η ισοσυλλαβία των στίχων, η ισομετρία και η συμμετρία τω ν στροφών (Σακελλαρίου X., 1989). Είναι μια επισήμανση που μπορεί να συνδεθεί είτε με τις γενικότερες τάσεις που επικρατούν στην εποχή του (Στεργιόπουλος Κ. Γ„ 1972), γενιά του μεσοπολέμου, είτε γιατί τον ενδιαφέρει πρώτιστος να διατηρηθεί ανέγγιχτη η μελωδία και ο ρυθμός του στίχου. Το βασικό και κυρίαρχο χαρακτηριστικό που επηρεάζει τη μορφή και τη θεματολογία τω ν περισσότερων ποιημά­ των του είναι μια ευδιάκριτη και σαφής οφειλή στο δημο­ τικό τραγούδι και στο λαϊκό πολιτισμό. Ειδικότερα μια με­ γάλη κατηγορία του δημοτικού τραγουδιού, τα λαϊκά παι­ δικά τραγούδια με ειδικές τεχνικές αφήγησης (διάλογοι, αποστροφές, αφηγηματικότητα) και ειδικά μορφικά χαρα­ κτηριστικά στίχου, στροφών και ρυθμού αντιμετωπίζονται ως ποιητική βάση και δημιουργική αφετηρία για τη σύν­ θεση των ποιημάτων. Η ατμόσφαιρα, το ύφος, η γλώσσα με λέξεις και φράσεις δάνεια και τα θέματα κινούνται στα επίπεδα των λαϊκών παιδικών τραγουδιών (Μιράζγεζη Μ., 1999). Ορισμένα μάλιστα ποιήματα διαβάζονται κι ακούγονται σαν ζωντανά δημοτικά τραγούδια, όπως τα έχει αφουγκραστεί ο ίδιος ο ποιητής στα παιδικά του χρόνια. Τα ποιήματα «Το ξύπνημα», «Στο χορό» και «Το ταχτιρί» είναι χαρακτηριστικές ενδεικτικές περιπτώσεις ποιημάτων, των οποίων οι στίχοι κινούνται αυστηρά στους δρόμους των λαϊκών παιδικών τραγουδιών και ειδικότερα του ταχταρί­ σματος (Αναγνωστόπουλος Β„ 1991). Έχουν γρήγορο ρυθμό γεμάτο αρμονικές μελωδικές παρηχήσεις και συ­ νηχήσεις, που τροφοδοτούν οι επαναλαμβανόμενες ο­ μοιοκαταληξίες και οι συχνές επαναλήψεις ήχων και λέ­ ξεων. Έλα ρε/δαι/γή,/ξύπνα το n g /0 ;/^ w a τ ^ ω ^ ό / ν ρ μου το χαρώ,/ξύπνα το λουλούδι,/το ξεπεταρούδι,/πού μο­ σκοβολάει/και χοροπηδάει/και γελάει και κλαίει/και λογάκια λέει/και θα βγει στην πόλη/να το χαίρονται όλοι («Το ξύπνημα»). Ανάλογες είναι και οι διαπιστώσεις στο παρακάτω ποίημα με τίτλο «Νανούρισμα». Αξιοπρόσεκτη είναι η προσθήκη στους τελευταίους στίχους της λευτεριάς και της ειρή­ νης, μόνιμη επωδός πολλών ποιημάτων. Νάνι νάνι νάνι το παιδί μας/μόνη μας χαρά κι απαντοχή μας/νάνι νάνι το χαριτωμένο/που 'ναι πρόθυμο και προ­ κομμένο/.. .κι όλο θα αγωνίζεται γενναία/ο' έργα της ζω­ ής καλά κι ωραία/πάντα με στοργή και καλοούνη/για τη λευτεριά και την ειρήνη. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η λογική με την οποία απεικονίζεται η φύση. Παρά το γεγονός ότι οι επιλεγμέ­ νες εικόνες της φύσης στα ποιήματα συμπίπτουν με τις πιο καλές της στιγμές, η λογική του δεν αγγίζει τα όρια 103

της ωραιοποίησης, ούτε προχωρεί σε υπερβολικούς υ­ μνητικούς χαρακτηρισμούς. Η φύση ανέπαφη, αγνή, με αυτόνομη αισθητική αξία, απεικονίζεται να λειτουργεί ως φυοικό χαρούμενο πλαίσιο τω ν ανθρώπων. Άνθρωπος και φύση, κυρίως ορεινά τοπία, συνυπάρχουν και συμβιώνουν αρμονικά χωρίς προβλήματα, π.χ. «Η νύχτα», «Άνοι­ ξη», «Πρωτομαγιά». Είναι συνήθως τα φυσικά στοιχεία ή οι ήρωες-πουλιά που εκφράζουν το μεγαλείο της φύσης, π.χ„ και όχι ο εκστασιασμένος άνθρωπος που ατενίζει με δέος τη φύση. Σε αυτό το πλαίσιο σχεδόν πάντοτε προς το τέλος των ποιημάτων εμπλέκεται σε πρώτο πρόσωπο ο ποιητής, π.χ.: Εμπρός ν' αρχίσουμε τραγούδια/και χο­ ρό/ζωηρό/κι έξω ας τρέξουμε παιδιά («Άνοιξη»). Σε αντί­ θεση με τον Γ. Βιζυηνό στα ποιήματα του οποίου η φύση είναι αφετηρία και αφορμή για θρησκευτικές ανατάσεις και επικλήσεις στο θεό, σε αντίθεση με τον Ζ. Παπαντωνίου στον οποίο η φύση διατηρεί μια μακαριότητα και γα­ λήνη, στα ποιήματα του Β. Ρώτα η αναπαράσταση της φύσης και των ζώων έχει και τις δύσκολες στιγμές της, ε ­ νώ συμβολικά εξυπηρετεί και άλλους σκοπούς, γιατί οι πρωταγωνιστές -φυσικά στοιχεία, ζώα και πουλιά- μετατρέπονται σε σύμβολα ή φορείς κοινωνικών αξιών και χα­ ρακτηριστικών συμπεριφορών: Η καρδερίνα και πού 'ναι πιο καλά (Γκίβαλου Ά „ 2001). Για παράδειγμα το ποίημα «Ήλιος»: Βγήκες ήλιε κι έλαμψες/κι έλαμφε η πλάση/ου­ ρανοί και θάλασσες/και βουνά και δάση.//Ήλιος το καθά­ ριο πνέμα/λάμπει στην καρδιά μου/κι η κακία και το φέμα/φεύγουνε μακριά μου. Ή το ποίημα «Γελάει το φως»: Γελάει το φως, γελούνε/βουνά κι ακρογιαλιές/γλυκόλαλα πετούνε/πουλιά στις φ υλλω σιές// ...Κι η πλάση μας ξεχύνει/μυριόστομη λαλιά/δοξάζει την ειρήνη/και την ε ­ λευθερίά. Ένα τρίτο κρίσιμο χαρακτηριστικό είναι η ειδική προσέγγι­ ση της πραγματικότητας και ο σεβασμός της ψυχικής ιδιο­ συστασίας του παιδιού. 0 ποιητής, όταν γράφει για παι­ διά, στοχεύει στο άνοιγμα ενός διαύλου επικοινωνίας με το παιδί-αναγνώστη και χρησιμοποιεί ανάλογες στρατηγι­ κές (Ballanger F. & Heise S„ 1995). Αρχικά επιλέγει να αναπαραστήσει την πραγματικότητα με έναν τρόπο που φαντάζεται ότι πλησιάζει τον τρόπο με τον οποίο το μι­ κρό παιδί παρατηρεί και προσλαμβάνει την πραγματικό­ τητα. Προσωποποιεί τα φυσικά στοιχεία, εξανθρωπίζει τα ζώα και τα πουλιά, επιλέγει αποσπασματικές αλλά καί­ ριες εικόνες της φύσης και ταυτόχρονα επικεντρώνεται σε ό,τι συγκινεί το παιδί, π.χ. ο κόσμος των ζώων και των πουλιών, εναρμονιζόμενος με τον ανιμιστικό τρόπο σκέ­ ψης του μικρού παιδιού και την ευαισθησία του απέναντι στα ζώα. Αποτυπώνει την πραγματικότητα με ειδικές επι­ λογές, απλές εικόνες, απλές μεταφορές, μετωνυμίες και προσωποποιήσεις, ώστε αυτή να είναι εύληπτη και προ­ 104

σιτή στο παιδί. Απλοποιεί την ανάπτυξη του θέματος με την εφαρμογή της απλής λογικής της ρητορικής (αρχή, μέση, τέλος), ώστε τα ποιήματα να έχουν φυσική νοημα­ τική ροή και να καταλήγουν νοηματικά κόπου. Η κριτική έχει επισημάνει τη διείσδυση της κοινωνικής ι­ δεολογίας στα ποιήματά του (Σακελλαρίου X., 1989, Καραγιάννης θ „ 2002, Αναγνωστόπουλος Β., 1996, Γιάκος Δ., 1987, Γκίβαλου Ά „ 2001). Αυτή όμως η διάχυση της ι­ δεολογίας και των προσωπικών του πιστεύω γίνεται με πολύ προσεκτικό τρόπο. Αρχικά επιλέγει τις πανανθρώπι­ νες και κοινά αποδεκτές αξίες, δικαιοσύνη, ειρήνη, φιλία, αγάπη, ελευθερία, τις οποίες αναπαριστά στα ποιήματα αυτούσιες. Οι αξίες αυτές είναι αφηρημένες έννοιες, οι ο­ ποίες, ως γνωστόν, χωρίς το αναπαραστασιακό τους υ­ πόβαθρο είναι μάλλον δυσνόητες. Για να καλύψει αυτή τη δυσκολία επιλέγει πρόσωπα ή πρωταγωνιστές που κατά κάποιο τρόπο με ένα χαρακτηριστικό τους παραπέ­ μπουν στην αντίστοιχη αφηρημένη έννοια ή αξία, π.χ. το πουλί με τη βασική του και χαρακτηριστική ιδιότητα να πετάει μπορεί εύκολα να συνδεθεί με την ελευθερία. Ένας άλλος τρόπος είναι να παρουσιάσει με απλό και εύ­ ληπτο τρόπο στο παιδί-αναγνώοτη τα συμφραζόμενα των αφηρημένων εννοιών, όπως στο ποίημα, «πού 'ναι πιο καλά», όπου αναπτύσσεται η έννοια της ισότητας και της δικαιοσύνης. Φεγγαράκι φεγγαράκι/που κρέμεσαι στον ουρανό/πες μου και πού 'ναι πιο καλά στον κάμπο ή στο βουνό;// Πο­ ταμάκι ποταμάκι που τρέχεις όλον τον καιρό/πες μου και πού 'ναι πιο καλά/στην πόλη ή στο χω ριό;//- Όπου κανέ­ νας δεν πεινάει,/κανείς δεν κρυώνει ούτε πονάει/κι όπου 'ναι υγεία και χαρά/εκεί ‘ναι πιο καλά. Είναι γνωστό ότι οι ποιητές που γράφουν ποιήματα για παιδιά δεν μπορούν να αποφύγουν τους περιορισμούς που θέτει η ηλικία του αναγνώστη και γι' αυτό η λογική τους και η γλώσσα τους γλιστράει σχεδόν υποσυνείδητα σε μια μινιμαλιστική και απλουοτευτική γραφή, που εκτός από τη μίμηση της παιδικής ματιάς, επιχειρεί να αποτυπώσει και την παιδική γλώσσα πέρα από τις εύκολες επι­ λογές, λεξιλόγιο, σύνταξη και δομή γλώσσας. Η μερική αποτύπωση τέτοιων χαρακτηριστικών επιτρέπει στο παιδί να αυτοπροσδιορίζεται και να αυτοανακαλύπτεται (Delas, D., 1999). Η πλήρης όμως αντιγραφή και αποτύπωση της παιδικής σκέψης και γλώσσας χωρίς ποιητική οικονομία ε ­ γείρει τεράστιες αμφιβολίες για το αισθητικό αποτέλε­ σμα. Ο Βασίλης Ρώτας πειραματίζεται και σε ένα ποίημά του τείνει να μιμηθεί και την παιδιάστικη γλώσσα του παι­ διού («Μικό μου βαλαλάκη») με χαρακτηριστική τη φωνη­ τική καταγραφή της γλώσσας ενός παιδιού, που δυσκο­ λεύεται να προφέρει όλους τους φθόγγους της γλώσ­ σας.

Μικ-ό μου Βαλαήάκη/μου γ-άφεις γ-αματάκι/και χά-ηκα πολύ/Κι απ' την πολλή χα-ά μου/φτε-ούγηοε η κα-γιά μου/πετάει σαν πουλί. Σε άλλα ποιήματα εκμεταλλεύεται διαφορετικά τον ήχο της γλώσσας, π.χ. πα στη μουριά ο τζίντζιρας, όπου ο ποιητής παίζει με τον ήχο τζίτζιρα και μίτζιρα, κάτι ανάλο­ γο με τους γλωσσοδέτες, ή το ποίημα «Μάλωμα» με τη μόνιμη επωδό, τούρλου μπούρδου, ντούρου ή το ποίημα «Έβρεξε», μπλου μπλα μπλου μπλου μπλα μπλου, την άναρθρη ηχητική μί­ μηση των θορύβων της βροχής και του μαλώματος. Η παρουσία άναρθρων ή­ χων και επιφωνημάτων λειτουργεί θε­ τικά στη δημιουργία ενός ρυθμού και ειδικότερα στους μικρούς αναγνώστες παίζει σημαντικό ρόλο όσον αφορά τη λειτουργία της πρόσληψης. Βοηθάει και το σώμα και το αφτί να σ υμμετέ­ χουν παράλληλα με το νου. Η διαδικα­ σία πρόσληψης των ποιημάτων του ε ­ κτός της βοήθειας των ήχων, τω ν λέξε­ ων και του ρυθμού ενισχύεται και από ένα επιπλέον χαρακτηριστικό που συν­ δέεται με τη δραματοποίηση και την απαγγελία. Για πα­ ράδειγμα το ποίημα «0 Φακής» είναι διάσημο στους μι­ κρούς αναγνώστες όχι μόνο για την αηοδομητική λει­ τουργία του και το καυστικό χιούμορ. Το μυστικό κρύβε­ ται στην παραστατικότητα και στην εναλλαγή των εικό­ νων, που επιτρέπουν μια ανάγνωση με δραματοποίηση, δηλαδή προσφέρει ευκολίες στις αλλαγές της φωνής, στην κίνηση του σώματος και των χεριών και δίνει τη δυ­ νατότητα στο μικρό παιδί, καθώς το απαγγέλλει, να το βιώνει και σωματικά (Charpentrau J„ 1987). Διατηρεί ως αυτόνομη αξία τον παιδοκεντρισμό του Α. Πάλλη, δηλαδή μια ουσιαστική προτεραιότητα στην παι­ δική ματιά, όσον αφορά την καταγραφή και αναπαράστα­ ση της πραγματικότητας (οι ήρωες εκφράζουν τα θέλω και τα βλέπω του μικρού παιδιού), τον οποίο αναπτύσσει και βελτιώνει με τη ρεαλιστική του απεικόνιση του κό­ σμου αλλά και με την αισιοδοξία του, το χιούμορ του, τη σάτιρα και πάνω απ' όλα με τη συχνή προτροπή του για παιγνίδι και χαρά. Μια σειρά από ποιήματα αναφέρονται σε σπάνιες και τολμηρές πλευρές του παιδικού κόσμου. Π.χ. «Το μάλωμα», «Σκόλασμα», «Πάει η Μάρθα στο σκο­ λείο». Με τη συλλογή Αυγούλα έχουμε σχεδόν το συνολικό ποιητικό έργο του ποιητή. 0 Βασίλης Ρώτας φαίνεται ότι κρατάει το ρόλο του συνδετικού κρίκου ανάμεσα στις τρεις μεγάλες μορφές της παιδικής ποίησης (Γ. Βιζυηνός, Α. Πάλλης, Ζ. Παπαντωνίου) και στη γενιά της μεταπολί­

τευσης που θα ακολουθήσει. Οι επιρροές του ειδικότερα από τον Α. Πάλλη είναι ορατές και εύλογες. Εκφράζει ό­ μως ο Βασίλης Ρώτας τη δική του αναπαράσταση της παιδικής του συνείδησης. Αντιλαμβάνεται την παιδικότη­ τα με έναν τρόπο αθωωτικό αλλά γεμάτο ειλικρίνεια και ρεαλισμό, θέλει να προσφέρει στο παιδί την ευκαιρία να παίξει, να γελάσει, θέλει όμως και να το κάνει να σκεφτεί. Το εισάγει σταδιακά στον κόσμο των ενηλίκων, του πα­ ρουσιάζει την αγνή και άδολη φύση και του παρουσιάζει την κοινωνική πραγ­ ματικότητα χωρίς να υποκύπτει στην ευκολία της ωραιοποίησης ή του κα­ θωσπρεπισμού. Η ποιητική γραφή του ακουμπάει στέ­ ρεα πάνω στους δρόμους του δημοτι­ κού τραγουδιού, ειδικότερα των λαϊκών παιδικών τραγουδιών, και εμπνέεται γε­ νικότερα από το λαϊκό πολιτισμό. Η θε­ ματολογία του διαφοροποιείται σε σχέ­ ση με τους άλλους συγγραφείς, γιατί σε όλο το έργο του διαχέεται η προσω­ πική του κοινωνική ιδεολογία με έναν τέτοιο ευφυή τρόπο που σήμερα είναι δύσκολο να κατηγορηθεί για ιδεολογική χειραγώγηση (μια άλλη πλευρά του διδακχισμού). Το καυστικό χιούμορ του και η σάτιρα χρησιμοποιούνται ως τρόποι κριτικής προσέγγισης της πραγματικότητας και της κοινωνίας. □ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστόπουλος Β„ 1996: Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, «Εκδόσεις των Φίλων».

-1991: Λαϊκά τραγούδια και παιγνίδια, Αθήνα, «Ψυχογιός». Γιάκος Δ., 1986: Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας από τον /Θ' αιώνα έως σήμερα, Αθήνα. Γκίβαλου Ά„ «Η παιδική ποίηση του Β. Ρώτα», περ. Έρευνα, τχ. 1, Αθήνα, σ. 30-33. Καραγιάννης θ.: «Με τη λύρα του Βασίλη Ρώτα», περ. θέματα Παιδείας, τχ. 8/2002, Αθήνα, σ. 11-13. Καρακίτσιος Α., 2002: Σύγχρονη παιδική ποίηση, Θεσσαλονίκη, «Σύγχρονοι Ορίζοντες». Μιράζγεζη Δ. Μ„ 1999: «Μορφές της παλαιότερης ποίησης για παιδιά», στο συλλογικό τόμο. Ελληνική παιδική λογοτεχνία. Το παρόν, το παρελθόν, το μέλλον της, επιμ. Χατζηδημητρίου Σο­ φία, Αθήνα, «Ελληνικό Γράμματα», σ. 48-99. Σακελλαρίου X., 1989: Οι πρωτοπόροι της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, Α' Ποίηση, Αθήνα, «Πατάκης».

-1982: Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα, «Δίπτυχο». Στεργιόπουλος Κ. Γ., 1972: Οι επιδράσεις στο έργο του Καρυωτάκη, Αθήνα, «Σοκόλης».

Ballanger F. & Heise S., 1995: «La poesie en morceaux non choisis», La revue des livres pour enfants, No 165, Automne, Paris, o. 55-63.

Charpentrau J„ 1987: «Les paradoxes de la poesie», Revue des Livres des enfants, No 114, Paris, o. 54-61.

Delas D„ 1999: «L' enjeu de jeu poetique», στο συλλογικό τόμο Aimer enseigner la Poesie, Paris, Syros/Altematlves, a. 141-172.

/ 05

Για

τ η ν π ο ι η τ ι κ ή το υ

Ρώτα

το υ Θ Α Ν Α Σ Η Β Ε Ν Ε Τ Η * Βασίλης Ρωτάς (1889-1977), με πλούσιες περναμηνές στη Νεο­ ελληνική Γραμματεία για το σημαντικό μεταφραστικό του έργο (Σέξπιρ, αρχαίοι τραγικοί κ.ά.), ασχολήθηκε και με την ποίηση. Μια ποίηση με πολλές θεματολογικές επιλογές, με πιο ουσιαστική την κατάθεσή της γύρω από την πάλη του λαού μας στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης, με κύριους στόχους την απελευθέρωση, την αποκατάσταση της νομιμότητας, την κοινωνική δικαιοσύνη κ,λπ. Ισχυρή πνευματική προσωπικότητα, ο Β. Ρώτας δέσποσε για χρόνια στην πνευματική ζωή του τόπου, με εξαιρετικό πνευματικό, κυρίως θεατρικό, εξοπλισμό. Το ποιητικό του έργο περιέχεται σε δεκατέσσερις ποιητικές συλλογές, στις οποίες είναι εμφανείς η ευκολία της γραφής, η απλοϊκό­ τητα και η προσπάθεια να ανταποκριθεί στις επιταγές των καιρών, ιδιαί­ τερα στην παραπάνω χρονική περίοδο. Δύο χαρακτηριστικά δείγματα: ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 1944 Θάνατοι: οτο φασισμό/λευτεριά στο Λαό. Οι Λαοί στην οικουμένη/να 'μαστέ όλοι αδερφωμένοι. ΕΙΡΗΝΗ ΈΤΙα Ειρήνη ευλογημένη/κι η ζωή σε περιμένει/με χορούς και με τραγούδια.

0 ανθολόγος του Μ. Μ. Παπαϊωάννου σημειώνει στην πεντάτομη ποιητική ανθολογία Η ελληνική ποίηση ανθολογημένη (των Μάρκου Αυγέρη, Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Β. Ρώτα, θρ. Σταύρου, «Κυψέλη», 1959): «Παρά την καλλιέρ­ γεια καί τη μόρφωση πού διέθετε, έμεινε μακριά αλο τις γόνιμες ιδέες, που θα τον διευκόλυναν να αξιοποιήσει πιο πολύ το εξαιρετικό του ταλέντο και να το κατευθύνει σωστά στη δημιουργία και στη δράση».

0 Β. Ρώτας, παρά την «αχαλιναγώγητη αυθορμησία του», έχει σε μερικά ποιήματα και καλές στιγμές, π.χ.: ΛΕΒΕΝΤΙΚΟ Απόψε ένα τραγούδι/λυπητερό μ' έριξε σα λουλούδι/στη γη ξερό. Λεβέντες τραγουδούσαν/αρματωλοί/βραδάκι και γλεντούσαν/σε μιαν αυλή. Τούτο το χρόνο λέγαν/τον άλλο χάει/ποιος από μας και κλαίγαν/θα τραγουδάει;

Παρ' όλα αυτά, ο Λίνος Πολίτης, στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτε­ χνίας («Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης», 1980) τον αγνόησε επι­ δεικτικά. □

* Ο Θανάσης Βενέτης είναι ποιητής.

106

ϊ τ ο ι χ ί ί α ανθρωπογεωγραφίας οτη διηγηματογραφία του Β. Ρώτα το υ Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Υ Π Α Π Α Ν Τ Ω Ν Α Κ Η ' |— —I α πρόσωπα που συνθέτουν την ανθρωπογεωγραφία στη διηγηματογραφία του Βασίλη Ρώτα (Παήιές ιστορίες, Αθήνα, «Ίκαρος», 1955, Διηγήματα, Αθήνα, Λαϊκός Λόγος, 1966 και Επιθεώρηση στα χιόνια, Αθήνα, «Αλεξανδρή», 1987) χαρτογραφούν σημαντικό τμήμα της ε λ ­ ληνικής κοινωνίας της εποχής στην οποία αναφέρονται τα κείμενα.

J Αντρικό και γυναικεία, παιδιά και ενήλικοι, φασμστοποιούν μια μεγάλη επαγγελματική γκάμα. Στο χώρο που αναπαριστάνει κινούνται καθηγητές, άνθρωποι θρησκευόμενοι και μη, στρατιωτικοί, με έμφαση στη βαθμίδα του συνταγματάρχη, έμποροι, γιατροί, απλοί άνθρωποι, άνθρωποι της καθημερι­ νότητας με τα ελαττώματα και τα προτερήματά τους, γυναίκες, άντρες, βουβά πρόσωπα, που γεμίζουν το γεωγραφικό χώρο και απαρτίζουν το κοι­ νωνικό τοπίο του Βασίλη Ρώτα. Άνθρωποι που θέλουν να εμφανίζονται έ ­ μπειροι εραστές, αλαζονικοί, άπληστοι. Άνθρωποι που μέσα από μια ιδιότυ­ πη συνήθως διαλογικότητα ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό επιθυμούν να επιβεβαιώσουν τη φυλική ταυτότητά τους και να καταστήσουν σαφές ότι αυτή η ταυτότητα περνά μέσα από την «ετερότητα». Λόγοι, αποφάσεις και έργα είναι αυτά που συγκροτούν το φυλικό, αλλά και κάποτε φυλετικό «Εγώ», με εξαίρεση το Θησαυρό του Κιαμήή, όπου η ηρωίδα υπερβαίνει τη φυλική της ταυτότητα, υπακούοντας όμως σε άλλους νόμους που υπαγο­ ρεύει η προσδοκία του πλούτου και επιβάλλει η εκδήλωση της απληστίας. Μέσα στο πλαίσιο αυτό κινούνται, κατά κανόνα, οι ουσιαστικά αντιήρωες του Βασίλη Ρώτα. Οι απλοί άνθρωποι, εύπιστοι, θρησκόληπτοι, προληπτικοί, δειαιδαίμονες, α­ δίστακτοι κάποτε, περιγράφονται αδρομερώς, πλην όμως επαρκώς, κυρίως μέσα από συζητήσεις, μέσα από τα ίδια τους τα λόγια, τα συναισθήματα1, τα λόγια άλλων ηρώων, αλλά και μέσα από τα έργα τους. Ανασχετικό ρόλο στην ολέθρια επίδραση των προκαταλήψεων διαδραματίζουν οι εγγράμμα­ τοι, οι οποίοι ως νουνεχέστεροι και με διευρυμένους πνευματικούς ορίζο­ ντες αναλαμβάνουν τα ηνία στις δύσκολες στιγμές της ζωής της κοινωνικής τους οργάνωσης. Μέσα από τα λόγια των ηρώων σατιρίζονται και καυτηριάζονται καταστά­ σεις, όπως μέσω της κιβδηλοποίησης του βρικόλακα θίγεται το θέμα της αλ­ λοίωσης των παραδεδεγμένων (ηθών, εθίμων, προλήψεων, δεισιδαιμονιών, κοινωνικών καταστάσεων) που λειτουργούν ανασχετικό, αλλά παράλληλα αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Θα λέγαμε ότι η τεχνική αυτή είναι μια τεχνική κάήυφης, με την οποία προβάλλονται ανεπιθύμητες αλλαγές. Η κιβδηλοποίηση προφανώς του βρικόλακα λειτουργεί συνεκδοχικά ή μετωνυμικά, ακριβώς για να δηλώσει τις σταδιακά επερχόμενες μεταβολές και τη *

* Ο Γεώργιος Παπαντωνάκης είναι ήέκτορας στο ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

I 07

βαθμιαία αλλοίωση κοινωνικών στοιχείων. Ο τουρισμός, που αναφέρεται ότι αναπτύσσεται σιγά σιγά, ευνοεί και την αλλοίωση των ανακαλύψεων για το βρικόλακα και ό­ λες τις προλήψεις, προκαταλήψεις, πεποιθήσεις και δεισι­ δαιμονίες, εγκατάλειψη βέβαια θετική που αποκαλύπτει και την πορεία προς ένα ορθολογιστικότερο εκπολιτισμό, εφόσον λαϊκές πίστεις μεταβάλλονται σε τουριστική α­ τραξιόν. Παρά τις προκλήσεις, ωστόσο, δύσκολα θα υποστηρίζαμε με απόλυτο τρόπο ότι οι άνθρωποι δεν έχουν ηθικές αντι­ στάσεις και μέσα από την παλαιότητα των θεμάτων ανα­ δύεται η παρουσία οικογενειακών και ηθικών κωδίκων, ιδι­ αίτερα χρήσιμων για την εποχή μας. Οι χαρακτήρες ζουν ι­ στορίες της καθημερινότητας. Ήρωες ή αντιήρωες ιχνη­ λατούν μια εποχή παρωχημένη ίσως μυθοπλαστικών, πλην όμως χαρτογραφούν το τοπίο της διηγηματογραφίας του Βασίλη Ρώτα, με βάση συντεταγμένες που έ ­ χουν επιλεγεί προσεκτικά, για να απεικονίσουν καταστά­ σεις που ο διηγηματογράφος θεωρεί βασικές όχι για να καλλιεργήσει την τέχνη του όσο για να καταγράψει προ­ βληματισμούς, να σκιαγραφήσει τύπους της καθημερινό­ τητας, να απεικονίσει συναισθήματα, ενδεχομένως προ­ σωπικά, να προβάλει αρέσκειες και απαρέσκειες, αξίες και απαξίες. Η ερωτική πρόκληση, που δειλά, αλλά με μεγά­ λη τέχνη, κάνει την εμφάνισή της από το πρώτο κιόλας διήγημα, ενεργοποιεί τον αυτοσεβασμό, εκεί ακριβώς που πιστεύει κανείς ότι οι ήρωες, μείζονες ή ελάσσονες, σφαι­ ρικοί, επίπεδοι, στερεοτυπικοί ή αντίμαχοι, θα ενδώσουν. Να λοιπόν το τραγικό μεγαλείο και η αριστοτελική περιπέ­ τεια σε μια «ιδιότυπη» εκδοχή, με το σασπένς να δημιουργείται με το δικό του τρόπο, για να οδηγήσει στην αποκά­ λυψη των τραγικών καταστάσεων. Οι ήρωές του είναι συνήθως άνθρωποι με κάποια κοινωνι­ κή ισχύ, λόγω του επαγγέλματος, όπως ο Κωστής Φίνος, που ονειρεύεται να πραγματοποιήσει έναν πλούσιο γάμο, ο οποίος θα τον οδηγήσει σε τραγική κατάληξη, το θάνα­ το. Είναι χαρακτηριστική η βαθμιαία δείνωση της κατάστα­ σής του, που δηλώνει και την εξέλιξη του χαρακτήρα. Δυ­ ναμικοί και σκληροί, αρχικά και έμπειροι εραστές, μετα­ σχηματίζονται βαθμιαία σε ανδρείκελα και έρμαια των κοι­ νωνικών προλήψεων και δεισιδαιμονιών, για να περάσουν από το στάδιο της καρικατούρας στο θάνατο. Τα Κόκκινα ποντίκια, λόγου χάρη, που αναδεικνύονται σε αντιερωτικό και τελικά αντιζωικό σύμβολο και κυνηγούν τον ήρωα ως μεταγαμήλιες ερινύες ως απότοκο των σχεδίων του, τα οποία βέβαια δεν αφίστανται από τα κοινωνικά ειωθότα και τις συμβάσεις, αποτελούν αξιοπρόσεκτη περίπτωση της βαθμιαίας εξέλιξης των ηρώων. Αντρικά και γυναικεία πρόσωπα ετερονομούνται, οι εξωτερικές συνθήκες επη­ ρεάζουν τη δράση τους. Στο επίπεδο των προσώπων, τα πάντα, θα λέγαμε, είναι σαφή. 0 παραδοσιακός ρεαλισμός που εντοπίζεται κυ­ ρίως με την πατριαρχική έκφρασή του συχνά είναι ανάμει­ J08

κτος με μια παράλογη διάσταση. Μια ασυναρτησία εγκαθι­ δρύεται κάποτε σε ατομικό επίπεδο, με αηοκορύφωση τα Κόκκινα ποντίκια, σύμβολο μιας παράλογης πραγματικότη­ τας, οι μηχανισμοί της οποίας οδηγούν τον ήρωα στην τε ­ λική πτώση. Είναι η καταπίεση των επιλογών του ατόμου, το βάρος του πρότερου «μη έντιμου βίου», που συμφιλιώ­ νεται με τους καταπιεστικούς μηχανισμούς εσπευσμένων επιλογών, αναγκαστικών λύσεων που συγκρούονται συ­ χνά με την ελαστικότατη ηθική του κεντρικού ήρωα. Έτσι, εμφανίζεται ως κυρίαρχη δύναμη η απουσία της ίδιας της λογικής και η ζωή, στην ποσότητα και στην ποιότητα που απομένει, μοιάζει να μην έχει νόημα πια. Πρόκειται για μια ασυναρτησία, για μια τεχνική της ασυναρτηοίας, ως από­ τοκο των επιλογών πολλών δρώντων προσώπων, η ο­ ποία δεν είναι συνήθως ανώδυνη. Εγκαθιδρύει ένα τραγι­ κό παράλογο στη σχέση του ήρωα με τον εαυτό του, στις σχέσεις του με τους άλλους, σε τελευταία ανάλυση στη σχέση του με την ίδια την κοινωνία, ενδεχομένως και με τη Φύση, ως εξωτερικό αστικό και μη αστικό περιβάλλον και ως εσωτερική δύναμη και Νόμος που διέπει τη ζωή. Και το τίμημα αυτών ο θάνατος. Τραγικό παράλογο επομέ­ νως και θάνατος ως υποσυστήματα ενός ευρύτερου ζωι­ κού συστήματος διέπουν καθοριστικά τη ζωή των ηρώων. Τα κείμενα του Βασίλη Ρώτα είναι ολιγοπρόσωπα γενικά και μόνο σε λίγα από αυτά υπάρχει ένας σημαντικός αριθ­ μός βουβών προσώπων. Ωστόσο, κάθε φορά, τα ελάχιστα αυτά πρόσωπα ενεργούν με έναν ηθικό κώδικα εντελώς διαφορετικό. Στην Καλογριά, μια διαφορετική εκδοχή του Αμαρτήματος της μητρός μου του Γ. Βιζυηνού, τα πρόσω­ πα είναι τραγικά και ηθικά, καθένα με το δικό του τρόπο. Η καλόγρια γιατί εγκατέλειψε το παιδί της, για να σωθεί, με τον κοινωνικό αποκλεισμό που επέσυρε η πράξη της, ο παππούς γιατί από τον οίκτο και την ανθρωπιά τηρεί αν­ θρωπιστική στάση απέναντι στην καλόγρια και αποκαλύ­ πτει το μεγαλείο του ανθρώπου. Κι ο συγγραφέας-αφηγητής μοιάζει να τηρεί τη δραματική οπτική γωνία. Τιμητής στάσεων και συμπεριφορών, καταφεύγει σε αποφάνσεις γνωμικού κύρους, συχνά, αναπαράγοντας τον ιστορημένο ήδη λόγο άλλου ήρωα, προκειμένου να αυξήσει την τρα­ γικότητα του κειμένου.

0 τόπος όπου δρουν τα πρόσωπα και εξελίσσεται η πλο­ κή κυμαίνεται ανάμεσα στην πόλη και την επαρχία. Το θέ­ μα είναι ρυθμιστικός παράγοντας στην επιλογή του χώ­ ρου. Και το αστικό περιβάλλον έχει καθοριστική σημασία στη συμπεριφορά του ατόμου και, αν δε δηλώνεται ρητά, υπονοείται μέσα από τα στενά όρια ενός «αστικού» διαμε­ ρίσματος ή την άρνηση να παρουσιάσει ο ήρωας τη γυ­ ναίκα του στο χωριό. Μπορεί ο Βασίλης Ρώτας να έχει κατηγορηθεί ότι ως πεζογράφος είναι ήσσονος σημασίας και γιατί δεν ανανεώνει τη θεματογραφία του (είναι ήδη αυτό που έχουμε επισημάνει κι εμείς), αλλά και γιατί δεν ακολουθεί τη θεωρία και την τεχνική του διηγήματος. Ως παρατήρηση είναι ιδιαίτε­

ρα σημανοκή, ωστόσο η απόκλιση από τις καθιερωμένες νόρμες αποτελεί στοιχείο της πολυσυζητημένης ήογοτεχνικότητας. Εδώ βέβαια πρόκειται για στοιχείο τεχνικής, η παρέκκλιση όμως από τους αυστηρούς δομικούς κανόνες θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει μέρος της λογοτεχνικότητας ενός κειμένου, κατά την άποψή μας. 0 μύθος ωστόσο με τον οποίο δομεί τα διηγήματά του λειτουργεί ως συνεκτικός ιστός που αναγκάζει τα πρόσωπα να ανα­ πτύξουν συγκεκριμένη δράση, περιορισμένη χρονικά ή ψυχολογικά. Όταν ο κίνδυνος είναι κοντά, δίνεται στο συγ­ γραφέα η δυνατότητα να αφήσει τα πρόσωπα να αποκαλύψουν μόνα τους το χαρακτήρα τους, το θάρρος τους, τη δειλία τους, τη βαθμιαία παραφροσύνη τους, την ω φε­ λιμιστική που εφάρμοσαν ή στοχεύουν να εφαρμόσουν. Οι ήρωες του Βασίλη Ρώτα, ίσως είναι προτιμότερο να μι­ λάμε για αντιήρωες, παρά την ιστορικότητα των κειμένων του, έχουν συνήθως ατομικό χαρακτήρα και ουδέποτε εκ­ φράζουν το συλλογικό ασυνείδητο. Ακόμα και όταν οι ι­ στορικές συνθήκες επιβάλλουν ένα συλλογικότερο υπο­ κείμενο, ως άθροισμα περισσότερο και όχι ως σύνολο α­ γωνιστών, ακόμα και τότε ουσιαστικό το υποκείμενο αυτό δράσης υπερθεματίζεται από τη σε πρώτο πλάνο έκθεση ηρώων που προβάλλουν την ατομικότητα τους. Η από­ φανση του Σεφέρη «Κι αν σας μιλώ με παραμύθια και παραβολές/είναι γιατί τ' ακούς γλυκύτερα» είναι βέβαιο ότι δεν ισχύει στην περίπτωση της διηγηματογραφίας του Βασίλη Ρώτα. Εδώ οι περιγραφές ή η αφήγηση κάποτε υ­ περβαίνουν το ρεαλισμό και κινούνται τουλάχιστον στα κράσπεδα μιας νατουραλιστικής διάθεσης. Οι ήρωες μπροστά στο ατομικό συμφέρον είναι αδίστακτοι. Βέβαια, ο γενικότερος μύθος που διέπει το σύνολο των διηγημά­ των του, επειδή πρόκειται για διηγηματικά κείμενα, δεν ευνοεί μια ιδιαίτερη συνοχή, αποτελεί όμως εκδοχές πα­ ραπλήσιου θέματος, όπως η μετάβαση από ελεύθερες σε ανελεύθερες καταστάσεις που οδηγούν σε τραγικά αδιέ­ ξοδα και αποκαλύπτουν ένα τραγικό παράλογο που δε φτάνει βέβαια τη δύναμη του παραλόγου στο θέατρο (Κάφκα, Ιονέσκο, Μπέκετ, Μάνουελ ντε Πέντρολο κ.ά.)2.

0 διηγηματογράφος διατηρεί την υποκειμενική οπτική, η οποία απαντάται στα κείμενα της δεκαετίας του '20, παρά το γεγονός ότι πολλές φορές επιδιώκει να την ξεπεράσει και να αφήσει να διαφανεί μια «απατηλή» αντικειμενικότη­ τα ενός πανταχού παρόντος και παντογνώστη αφηγητή. Δεν πετυχαίνει βέβαια να συγκεράσει τις δύο αυτές θέ­ σεις, παρά το γεγονός ότι πολύ συχνά ταυτίζεται με τον αφηγητή και με τον ήρωά του. Η προσπάθεια αυτή να συνθέσει το υποκειμενικό με το αντικειμενικό χρωματίζει κάποτε το κείμενο με ειρωνική διάθεση, τόνος ο οποίος αυξάνει το επίπεδο του ρεαλισμού που παρατηρείται στα διηγήματά του. Η ειρωνικότατα αυτή αποτελεί εκδήλωση αμφισβήτησης των κοινωνικών προλήψεων, δεισιδαιμο­ νιών, πεποιθήσεων και προκαταλήψεων, ώστε να δημιουργηθούν νέες κοινωνικές συμβάσεις, οι οποίες δεν κα­

ταγράφονται στο κείμενο, αλλά αφήνονται να διαχυθούν ως ανομολόγητοι νεωτερισμοί που ενδεχομένως προκαλούν δέος. Έτσι, ο Βασίλης Ρώτας σαρκάζει και παρωδεί το μονοδιάστατο μιας εποχής που φαίνεται να απορρίπτει τη διαλογικότητα και παραμένει εγκλωβισμένη στα βασικά ηθικά σχήματα και διλήμματά της τα οποία οδηγούν σχε­ δόν πάντα σε αδιέξοδα. Το στόχο αυτό ακριβώς υπηρε­ τούν οι χαρακτήρες που επιλέγει. Υπονοείται δηλαδή μια αναδιάταξη και επανιεράρχηση αξιών. Έτσι, θα πρέπει να επανεκτιμηθεί η θέση του ολέθριου χρήματος ή η δεσποτική κυριαρχία του ερωτικού στοιχείου και να προταχθούν οι αξίες εκείνες που συμβάλλουν σε μια ομαλή προσωπι­ κή και κοινωνική ζωή. Αν και ουσιαστικά δεν περιγράφεται η κοινωνία, εύκολα μπορεί να φανταστεί ο αναγνώστης ό­ τι δεν πρόκειται για μια κοινωνία εξιδανικευμένη, αλλά για μια κοινωνία που καταπιέζει το άτομο και οδηγεί τους ι­ σχυρούς να γίνουν ακόμα ισχυρότεροι, με άνομα μέσα, τα οποία συνήθως δεν αποκαλύπτονται ή, όταν αποκαλύ­ πτονται, στοιχειοθετούν κατά βάση μια μετατόπιση μπρο­ στά στο δέος του θανάτου και στην απόκτηση υστεροφη­ μίας. Οι αντίθετες απόψεις που εκπροσωπούνται από τη νεαρή δασκάλα και που συγκρούονται με τα κοινωνικά ειωθότα φανερώνουν αυτή ακριβώς τη σύγκρουση του νε­ ωτεριστικού με το συντηρητικό πνεύμα. Είναι αξιοπαρατή­ ρητο μάλιστα ότι το νεωτεριστικό πνεύμα εκπροσωπεί μια γυναίκα και όχι ένας άντρας. Για να απεικονίσει τον κόσμο που περιγράφει, ο Β. Ρώτας όχι μόνο καταγράφει αλλά και επινοεί ένα δίκτυο ανθρώ­ πινων σχέσεων, που στηρίζεται στα κοινωνικά ειωθότα της εποχής, τα οποία κοχλιώνονται γύρω από τον άξονα του συμφέροντος και της ερωτικής περιπέτειας παρά τα τυπικά αυστηρά ήθη που πιστεύεται ότι επικρατούν. Η κο­ χλίωση οδηγεί σε μια «ιδιότυπη» μορφή ηθογραφίας, ό­ πως αυτή αναφύεται μέσα από συχνά αποτυχημένης μορφής οικογένειες, συνήθως μικροαστικές. 0 συγγραφέ­ ας ουσιαστικά περιορίζεται στην αφήγηση ατομικών περι­ πετειών, οι οποίες δεν έχουν κανένα αντίκρισμα στην κοι­ νωνία, καταγγέλλει όμως στην ουσία συλλογικές αντιλή­ ψεις, οι οποίες ταλανίζουν το κοινωνικό σώμα και κάνουν το ίδιο το άτομο να υποφέρει. Κάθε ενέργεια του κεντρι­ κού ήρωα είναι και μια δράση-απόπειρα φυγής από προ­ σωπικά ή συλλογικά ημαρτημένα. Ειδικότερα η libido ως μέσο φυγής από μια ελεύθερη ζωή και ο περιορισμός της σε αυστηρό οικογενειακά πλαίσια μοιάζει να λειτουργεί ως θεϊκή κατάρα (Τα κόκκινα ποντίκια). Οι ήρωές του επο­ μένως είναι άνθρωποι που κατευθύνονται από δύο δυνά­ μεις, το χρήμα και τον έρωτα, έτσι ώστε να δημιουργούνται αδιέξοδα τόσο συναισθηματικά όσο και άλλης φύσεως και να αποδεικνύονται τραγικά πρόσωπα, τα οποία βε­ βαίως δικαίως πάσχουν, σε αντίθεση με την τραγικότητα των προσώπων στην αρχαιοελληνική τραγωδία. Μέσα από μια απατηλή «επιφανειακότατα» των διηγημά­ των αναδύονται χαρακτηριστικά του αριστοτελικού ορι­ 109

σμού της τραγωδίας. Τα πρόοωπα αποκαλύπτονται τραγι­ κά τόσο από τη μη πραγμάτωση του βασικού αφηγηματι­ κού προγράμματος του όσο και μέσα από την τεχνική της παρεξήγησης. Η κινησιολογία των προσώπων αυτών θέ­ τει επί τάπητος ηθικά διλήμματα. Με αφετηρία την από­ κτηση περιουσίας και τη διεκδίκησή της, οι ήρωες γίνονται αδίστακτοι. 0 ανήμπορος διαθέτης εμμένει στις απόψεις του, τις οποίες φαίνεται να αλλάζει με την πιεστική πα­ ρέμβαση του δεσπότη, ενώ ο αδίστακτος ανεψιός του, γνήσιος απόγονος του θείου του, προκειμένου να σώσει τη διαθήκη με την οποία κληρονομεί την περιουσία του θείου του, δε διστάζει να προβεί σε δολοφονία (μια μορ­ φή υπονοούμενης ευθανασίας). Έτσι, έμμεσα τίθεται και το θέμα της ευθανασίας και μάλιστα με ωμό ρεαλισμό, ο οποίος υπονοεί την κακή χρήση της για ιδιοτελείς σκο­ πούς, καθώς και η ηθική προβληματική του θέματος. Τα πρόσωπα μέσα από την ασημαντότητά τους είναι τρα­ γικά, κατ' επίφαση ελεύθερα, εφόσον τα πάθη τους, οι ε ­ πιθυμίες τους, οι ανάγκες της ζωής καθορίζουν τις πρά­ ξεις τους. Ουσιαστικά επομένως έρχονται σε σύγκρουση με τη Μοίρα, η οποία είναι παρούσα με ποικίλες μορφές και ρυθμίζει την τύχη τους και την ίδια τη ζωή τους. Σ' αυ­ τή την πραγματικότητα, ο άνθρωπος αδυνατεί να αντισταθεί και απ' αυτή την άποψη εμπλέκεται και η τραγικότητα. Σε άλλες περιπτώσεις, το κωμικό στοιχείο εμπλέκεται με το τραγικό και προβάλλεται το τελευταίο. Δε λείπει ωστό­ σο και το χιούμορ, ακόμα και στις δύσκολες στιγμές.

0 άνθρωπος υποφέρει για την πλεονεξία του, όπως θα διαγνώσει κανείς στον Τεκέ του Αγά πασά, όπου αναγνω­ ρίζονται εύκολα απόηχοι από προγενέστερα λογοτεχνικά κείμενα σχετικά με το χρήμα, το οποίο κατευθύνει τις πράξεις των ηρώων και τους οδηγεί στην καταστροφή. Αυτό το μοτίβο το συναντούμε αρκετά συχνά στα διηγή­ ματα του Β. Ρώτα ως δυνατό απόηχο κοινωνικών αντιλή­ ψεων και νοοτροπιών, ανάμεικτο με προσωπικές επιλο­ γές, οι οποίες ορίζουν τις ανθρώπινες πράξεις. Είναι χαρα­ κτηριστικά τα λόγια του δερβίση προς τον πασά: «σκότω­ σες δυο αθώες ζωές που βρισκόντουσαν στο σπίτι σου φιλοξενούμενοι. Αυτό είναι άδικο. Σκότωσες την ίδια την εμπιστοσύνη του ανθρώπου» (σ. 65). Τα πάντα είναι αχρονικά. Δε γνωρίζουν τόπο και χρόνο, φυλή ή εθνικότητα. Οι ήρωες αποκαλύπτονται μόνοι τους μέσα από τα λόγια τους, μέσα από τα έργα τους. Και ο Β. Ρώτας, παρά τα αρ­ νητικά που του προσάπτονται, ανεξάρτητα από το βαθμό αληθοφάνειάς τους, δεν μπορούμε να μη δεχτούμε ότι αναδεικνύεται ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής. Οι χαρα­ κτήρες του, μέσα από τις μικρότητες και τις μικρόψυχες συχνά πράξεις, αποκαλύπτονται τραγικά πρόσωπα, έστω και με δική τους ευθύνη, η οποία οφείλεται στην έλλειψη ή στην αδυναμία συνειδητοποίησης της δραστικής επενέργειας των παθών. Έμμεσα έτσι τίθεται το θέμα της η­ θικής ελευθερίας του ανθρώπου, το οποίο σε αρκετές πε­ ριπτώσεις συνείρεται και με την εθνική ελευθερία. Ωστό­

σο, αυτό που φαίνεται ότι βασανίζει τον Β. Ρώτα είναι όχι μόνο αν ο άνθρωπος είναι ηθικά και ψυχολογικά ελεύθε­ ρος και αν τα όρια της ελευθερίας αυτής μπορούν να προσδιοριστούν. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος είναι ελεύ­ θερος; Ναι ή όχι και πόσο; Σ' αυτό ακριβώς το πρόβλημα, κατά την άποψή μας, επιχειρούν ουσιαστικά να απαντή­ σουν τα διηγήματα του Β. Ρώτα, ανεξάρτητα από το αν έ ­ χουν επιτυχημένη τεχνική φόρμα ή όχι. Πρόκειται όμως για δοκίμια ηθικού προβληματισμού, τα οποία με έναν τεχνικότερο λόγο θα ήταν σημαντικότατα δείγματα στο λό­ γο τους. Κάποτε ξεφεύγουμε από τις σκηνές καθημερινότητας και αναγόμαστε στην περιοχή της περιπέτειας. Οι ήρωες, άλ­ λοτε εύπιστοι και άλλοτε δύσπιστοι απέναντι σε σημάδια δυσερμήνευτα, ευνοούν την αφήγηση μύθων ή θρύλων, μέσα από τους οποίους και πάλι προβάλλεται το αντιηρωικό στοιχείο. Έρωτας και χρήμα συμπλέκονται στην ίδια ι­ στορία, χωρίς η μία δύναμη να συνείρεται με την άλλη. Σε κάθε περίπτωση ακολουθεί ο όλεθρος. Και συχνά ευθύνονται γι' αυτό τα ίδια τα πρόσωπα. Είναι όμως ελεύθερα στις επιλογές τους ή μήπως παράγοντες εξωυηοκειμενικοί επηρεάζουν τη δράση τους και καθορίζουν τις επιλο­ γές τους; Ποιο ρόλο διαδραματίζει στην κινησιολογία των προσώπων το κοινωνικό περιβάλλον; Οι θεσμοί; Οι προ­ σωπικές φιλοδοξίες που βρίσκονται σε άμεση συνάφεια με την επιδιωκόμενη κοινωνική ισχύ; Η καβαφική Ιθάκη υ­ ποβόσκει παντού. Μόλις πετύχει κανείς τους στόχους του αισθάνεται ότι έχει εκπληρώσει τον προορισμό του. Χαρακτήρες, χώρος, χρόνος, κάθε σκηνοθετικό στοιχείο, θέμα, ιστορία, πλοκή βρίσκονται σε αρμονική σχέση μετα­ ξύ τους, στοχεύοντας σε ένα υψηλό λογοτεχνικό αποτέ­ λεσμα. Ωστόσο, αυτό παραμένει ορίζοντας προσδοκίας, γιατί και το ύφος δε διακρίνεται για τις υψηλές του «θερ­ μοκρασίες» και η δομή θα μπορούσε να είναι περισσότερο επιμελημένη. Παρ' όλα αυτά ο διηγηματογράφος έχει «κάτι» να πει, να θίξει, να καυτηριάσει κακώς κείμενα, να σατιρίσει και να αφήσει μετέωρο κάτι νέο, χωρίς να το προσδιορίζει επακριβώς. Και όλα αυτά τα κάνει με το δικό του τρόπο δημιουργώντας προσωπικό ύφος, κάπως ιδιό­ τυπο ίσως. Είναι αξιόλογα κείμενα για ανάγνωση και μελέ­ τη, αλλά και θέμα προσωπικής εκτίμησης. Έχω την εντύ­ πωση ότι η λογοτεχνικότητα, λόγω της πρωτεϊκότητός της, δεν έχει βρει ακόμα μια αμετάκλητη απάντηση. Κι αυ­ τό οφείλεται ίσως στο ότι είναι το βασικό χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας, η οποία είναι έντονα δυναμική. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Rebecca J. Lukens, A Critical, Handbook of Children's Literature, New York, Harper Collins College Publishers, 1995s. David L. Russell, Literature for Children. A Short Introduction, Longman, New York, 1996 κ.ά.

2. The Impact of Absurd, Books Abroad, vol. 46, No 3., Summer 1972.

θεματικές προσεγ και ιδεολογικές σ τα δ ι η γ ή μ α τ α το υ Ρώτα το υ Θ Α Ν Α Σ Η Κ Α Ρ Α Γ ΙΑ Ν Ν Η * 3 ο σημείωμα τούτο αναφέρεται σε τριάντα τρία διηγήματα, τα οποία ο

Ρώτας κατά καιρούς έγραψε και δημοσίευσε1. Ορισμένα από τα κείμε­ να αυτά είναι πρωτοδημοσιευμένα, όπως προκύπτει από την έρευνα, σε περιοδικά, εφημερίδες και ετήσιες εκδόσεις, άλλα δημοσιεύονται για πρώτη φορά στα εξής τρία βιβλία (μαζί με τα προηγούμενα, τα ο ­ ποία συγκεντρώνονται και αναδημοσιεύονται στις συγκεκριμένες συλ­ λογές): Παλιές Ιστορίες («Ίκαρος», 1955, σ. 155), Διηγήματα/Η περιουσία κι άλλα διηγήματα (1966, σ. 125), Επιθεώρηση στα χιόνια ί«Αλεξανδρή», 1987, σ. 107).

0 Ρώτας, όσο ζούσε, ποτέ δεν αναγνωρίστηκε ως διηγηματογράφος και γενι­ κότερα ως πεζογράφος. Οι εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν τον κανόνα2. Ούτε, φυ­ σικά, το πεζογραφικό του έργο έκανε αίσθηση στους κριτικούς και φιλολογι­ κούς κύκλους. 0 Ρώτας, κατά κοινή ομολογία, ήταν θεατράνθρωπος, κυρίως θεατρικός συγγραφέας, και ως τέτοιος αναγνωρίστηκε, επίσης ως ποιητής, ως μεταφραστής θεατρικών έργων και ως δοκιμιογράφος. Τα αφηγηματικά του κείμενα είναι ρεαλιστικά, άλλα με ηθογραφικά στοιχεία και στοιχεία από την ελληνική παράδοση και άλλα με αμιγές ρεαλιστικό πε­ ριεχόμενο και ψυχογραφικές προσεγγίσεις των ηρώων του. Η εμμονή του Ν. Πολίτη «για στροφή προς το λαϊκό πολιτισμό, με στόχο τη συγκέντρωση και τη χρησιμοποίησή του ως πηγή της δημιουργίας»5 δεν άφησε ανεπηρέαστο τον Β. Ρώτα. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ο Ρώτας είχε καθηγητή το Ν. Πολίτη στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1906-1910). Αν και η ε ­ ποχή της ηθογραφίας είχε ήδη παρέλθει, η απόρροια της κίνησης εκείνης υφίσταται σε βάθος χρόνου, σε λιγότερη, βέβαια, ένταση και έκταση. Ο Ρώτας κρατάει βαθιά μέσα στη συνείδησή του το κήρυγμα και τις ιδέες του δασκά­ λου του και όταν φτάσει το πλήρωμα του χρόνου μάς δίνει τα διηγήματα της συλλογής του Η περιουσία κι άλλα διηγήματα. Πρόκειται για διηγήματα αγρο­ τικού περιβάλλοντος, στα οποία αξιοποιούνται από το διηγηματογράφο Ρώτα λαϊκές παραδόσεις και ιστορικά θέματα της Πελοποννήσου. Τα πεζογραφικό του κείμενα είναι δυνατό να καταταγούν σε τρεις θεματικές ομάδες: α. Για τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1915 (έντεκα διηγήματα): «Επιθεώ­ ρηση στα χιόνια», «Χριστούγεννα ηρώων», «Οι τρεις αιχμάλωτοι», «Το γιοφύρι

* Ο Θανάσης Καραγιάννης είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

111

του Στρυμώνα», «Η Ρεμούλα», «Γράφε νταμιζάνα», «Το γιατρουδάκι», «Η επιθεώρηοη του Χατζησάβα», «Στο σπίτι του Χατζηρετζέπη», «0 τρελός», «Στο Παλαμήδι»4 και για την περίοδο της Κατοχής (ένα διήγημα): «Χριστούγεννα στην Αθήνα», β. Ηθογραφικά της Πελοποννήσου (εφτά διηγήμα­ τα): «Η περιουσία», «Οι θησαυροί του Κιαμήλ», «0 τεκές του αγά πασά», «Οι ροδιές της Ζήρειας», «Στο αθάνατο νερό», «0 βρυκόλακας», «Στην Πύλη του Αδη», και γ. Για διάφορα θέματα (δεκατέσσερα διηγήματα): «Η καλόγρια», «Η κού­ κλα», «Η κόρη με τα κόκκινα», «Τα κόκκινα ποντίκια», «0 φο­ νιάς», «Λαμπρή αλειτούργητη», «Το γράμμα του πνιγμέ­ νου», «Στην λάμψιν του ήλιου», «Αλληλεγγύη», «θέλω κρέ­ ας», «Το μεγάλο ταξίδι»5, «Στρατηγός αηβασιλιάτικος», «Η μαντάμ», «Το καναρίνι». Ας επιχειρήσουμε μια πιο διεξοδική, αλλά ούτως ή άλλως σύντομη προσέγγιση της ρωταϊκής πεζογραφίας, στο πε­ ριορισμένο πλαίσιο αυτού του σχεδιάσματος. Στην πρώτη θεματική ομάδα συμπεριλαμβάνονται κείμενα όπως: «Οι τρεις αιχμάλωτοι» (όπου ζωντανεύουν οι πολε­ μικές επιχειρήσεις του 1912-1913 και οι κακουχίες του στρατού μας στη Μακεδονία, καταγράφονται οι θηριωδίες, οι χυδαιότητες και οι τραγικές ώρες του πολέμου και των πρωταγωνιστών του και αποκαλύπτεται η σκληρή πραγμα­ τικότητα!), «Επιθεώρηση στα χιόνια», «Χριστούγεννα ηρώ­ ων»6 (όπου περιγράφονται οι δυσκολίες, οι κίνδυνοι και τα παθήματα των στρατιωτών μας μέσα στη βαρυχειμωνιά του Μετώπου), «Το γιοφύρι του Στρυμώνα», «Γράφε νταμιτζάνα», «Το γιατρουδάκι», «Η επιθεώρηση του Χατζησάβα», «Στο σπίτι του Χατζηρετζέπη», «0 τρελός» (με απρόοπτα και ευτράπελα επεισόδια από τα διαλείμματα των μαχών), «Η ρεμούλα» (με σκηνές από το πλιάτσικο των στρατιω­ τών και των αξιωματικών στα χωριά και τις κωμοπόλεις της Μακεδονίας, ύστερα από κάθε νικηφόρα μάχη). Υπάρ­ χουν ρεαλιστικές εικόνες, που γίνονται ακόμη πιο ξεκάθα­ ρες από τη θεατρικότητα7του ρωταϊκού αφηγηματικού λόγου, τη σκηνική μορφή των επεισοδίων (σκηνογραφική διήγηση), την κινητικότητα και την ψυχογραφία των ηρώ­ ων, τις ολοζώντανες περιγραφές, τους γοργούς διαλό­ γους. 0 Ρώτας χρησιμοποιεί γλώσσα ατόφια δημοτική και κατά σημεία τοπική (ντοπιολαλιά), ανάλογα με την περιο­ χή από την οποία καταγόταν ο κάθε αφηγηματικός ήρωας. Επίσης, στην ίδια θεματική ομάδα υπάγεται το διήγημα «Χριστούγεννα στην Αθήνα» (όπου περιγράφεται μια μάχη στα Δεκεμβριανά, στην Αθήνα, με πρωταγωνιστές μικρά Ελασιτάκια και Γερακίνες και όπου, συνάμα, αναδεικνύεται ο ηρωισμός τους!). Στην ίδια θεματική ενότητα μπορεί να ενταχθεί και το διήγημα «Στο Παλαμήδι»8 (με γεγονότα από τη στρατιωτική ζωή, γύρω στα 1910-19119, στο Ιτς-Καλέ, στ' Ανάπλι, εκτελέσεις βαρυποινιτών με καρμανιόλα). Τα περισσότερα από τα παραπάνω κείμενα, με λίγες εξαιρέ­ σεις, μπορούν άνετα να χαρακτηριστούν ευθυμογραφήμα­ τα και χαριτωμένα πολεμικά χρονογραφήματα. Π 2

Στη δεύτερη θεματική ομάδα υπάγονται διηγήματα όπως: «Η περιουσία» (πώς φτιάχτηκε η μεγάλη περιουσία ενός γιατρού, δημάρχου και βουλευτή, με απάτες και εκμετάλ­ λευση των φτωχών ναυτικών και χωρικών), «Οι θησαυροί του Κιαμήλ» (ένας θρύλος για θησαυρούς οδηγεί μια γυ­ ναίκα στο θάνατο), «0 τεκές του αγά πασά»10 (η πλεονεξία οδηγεί τον πλεονέκτη ακόμη και στη δολοφονία), «Οι ρο­ διές της Ζήρειας» (θρύλος για τις ροδιές σ' ένα βράχο. Απόπειρα φόνου και συγχώρεση του επίδοξου φονιά από το θύμα του), «Στο αθάνατο νερό» (η απελπισία και οι τά­ σεις αυτοκτονίας ενός υπαλλήλου μεταβάλλονται σε αι­ σιοδοξία και διάθεση για ζωή, δράση και... γάμο!), «0 βρυ­ κόλακας» (οι δεισιδαιμονίες, αιτία εξαπάτησης των αγαθών κατοίκων ενός χωριού), «Στην Πύλη του Άδη» (ταξίδι στη Μάνη και στη γύρω περιοχή)". Στην τρίτη θεματική ομάδα εντάσσονται διηγήματα όπως: «Η καλόγρια» (ύμνος για τον παππού του. Παιδικές αναμνή­ σεις), «Η κούκλα» (η τραγικότητα της «παρθενίας» και της ατεκνίας ενός ζευγαριού), «Η κόρη με τα κόκκινα» (εξομο­ λόγηση νεανικού πλατωνικού έρωτα), «Τα κόκκινα ποντί­ κια» (σεξουαλική δειλία και ανικανότητα), «0 φονιάς» (απο­ τυχημένο εγχείρημα «δολοφονίας» μιας γάτας), «Λαμπρή αλειτούργητη» (διάλυση φιλικής σχέσης), «Το γράμμα του πνιγμένου» (η τραγικότητα και οι συνέπειες του θανάτου. Ορφάνια κ.ο.κ.1, «Στην λάμψιν του ήλιου» (κακοποίηση α­ λόγου. θάνατος παιδιού), «Αλληλεγγύη» («η εξουσία του αστυφύλακα», «η δικαιοσύνη της πολιτείας» και η ανθρώπι­ νη αλληλεγγύη), «θέλω κρέας» (θρησκοληψία και νη­ στεία), «Στρατηγός αηβασιλιάτικος» (τα ελαττώματα ενός στρατιωτικού, η αυτοκριτική, η παραίτηση και η αυτοκτονία του), «Η μαντάμ» (τραγικές κοινωνικές στιγμές της ζωής και του θανάτου δύο φτωχών ανθρώπων και... ενός σκύλου), «Το καναρίνι» (φτώχεια και «υγειονομική περίθαλψη»), 0 Ρώτας στην πεζογραφική δημιουργία του έχει να μας παρουσιάσει αρκετές εκφάνσεις της ιδεολογίας του αλλά και της κοινωνικής ιδεολογίας της εποχής του. Οι ήρωες των διηγημάτων του είναι πρόθυμοι να μας αποκαλύψουν τις απόψεις, τις αντιλήψεις, τις ιδέες τους, να μας μεταφέ­ ρουν στην εποχή τους, να μας εκμυστηρευτούν τις πεποι­ θήσεις της κοινωνικής τάξης τους, να μας εξομολογηθούν τις αμαρτίες τους, τα σφάλματά τους, απόρροια όσων πι­ στεύουν! Στο διήγημα «Στρατηγός αηβασιλιάτικος» ο αναγνώστης μαθαίνει τα επιφαινόμενα της αστικής τάξης και ιδιαίτερα της ζωής κάποιου στρατηγού12, τον ατομισμό του, την ιδιοτέλειά του, την υποκρισία του! 0 Ρώτας επιχειρεί να «δωρίσει» στον ήρωά του τη «λύτρωσή» του μέσα από την αυστηρή αυτοκριτική του ίδιου του ήρωα, την παραίτησή του και τελικά την αυτοκτονία του! 0 στρατηγός Μαμάκος στενοχωριέται για τον αιφνίδιο θάνατο του φίλου του Κατσιφού. Η διάθεσή του είναι φιλοσοφική, καθώς συζητά μ' ένα συγγενή του βιομήχανο. Αναφέρεται στο... θάνατο:

«- Στρατηγέ, μελαγχόλησες βλέπω, του είπε ό συγγενής του ο βιομήχανος.

- Να σου πω. Είδα πολλούς πεθαμένους, και σκοτωμέ­ νους και ξεκοιλιασμένους, κι εγώ ο ίδιος έχω σκοτώσει αν­ θρώπους, αλλά δεν μπορώ να καταλάβω πώς αυτός ο Κατσιφός σήμερα μου φάνηκε οαν να τόνε θάψαμε ζωντα­ νόν.

- Πέθανε πολύ ξαφνικά, είπε ο ανιψιός.

- Δεν ξέρω αν είναι που πέθανε ξαφνικά, αλλά, σε παρα­ καλώ, δεν είναι δουλειά αυτή, να χά­ νεται ξαφνικά ολόκληρος άνθρωπος. Δε λέω, ας χάσει, ας χάσει ένα πόδι, ας χάσει ένα χέρι, ένα μάτι, τέλος πά­ ντων, ας σακατευθεί, όχι έτσι, να είσαι και ξαφνικά να μην είσαι!

- Κάτι βλέπω στη φιλοσοφία το γύρι­ σες.

- Να σου πω, αυτό το χαοτικό πράμα, αυτό το τίποτα το δίχως περίγραμμα, το μηδέν, το δίχως ψηφί, που ούτε γράφεται, ούτε παρασταίνεται, αυτό το να μην είσαι, που χάνεις τον νου σου για να το καταλάβεις, το άπιαστο, άμορφο, άχρωμο, άθερμο, ανούσιο, αρνητικό, αυτό το όχι της ζωής, ένα ό­ χι σβησμένο, αυτό το χάσμα στο νόη­ μα του κόσμου, που χάφτει όλον τον κόσμο, αυτό το μικρότερο από το τί­ ποτα, το αδυνατότερο από ίσκιο, να 'χει τη δύναμη να σε πιάνει απ' τον λαιμό, να σου πιάνει την ψυχή κι ας είσαι νέ­ ος, κι ας είσαι γερός και στέρεος, κι ας είσαι στρατηγός, κι ας είσαι πολεμιστής, κι ας είσαι εξουσιαστής, να βλέπεις ξαφνικά την εξουσία σου να περιορίζεται, να περιορίζεται και να γίνεται τόση, όσην έχει και το υπόδημά σου, που δεν μπορεί να 'ναι άλλο από τομάρι. Που να πάρει ο... Ποιος να πάρει και να σηκώσει; Να δίνει διαταγές και ξαφ­ νικά να μην πιάσουνε οι διαταγές σου. Να ρεζιλεύονται κι οι ευκές σου κι οι κατάρες σου, κι οι βλαστήμιες σου, τα λόγια σου να γίνονται αέρας, το κορμί σου να γίνεται σκό­ νη, σοβαρή σκόνη;» Η εξομολόγησή του στον ανιψιό του είναι αποκαλυπτική! Αποτελεί μια έκρηξη ειλικρινούς αυτοκριτικής και μεταμέ­ λειας για τα βαριά ανομήματα που διέπραξε, για τη φιλαυ­ τία και τον άκρατο εγωισμό και ατομικισμό του, για τη δει­ λία και την υποκρισία του; «Εγώ, ανιψιέ, είμαι δειλός, μην παραξενεύεσαι, ναι, ναι ξέ­ ρω, τι λέει το μούτρο σου, όλες εκείνες τις ανδραγαθίες που σας έχω διηγηθεί. Ε λοιπόν, όλες αυτές οι ανδραγα­ θίες δεν έγιναν” , δηλαδή δεν έγιναν έτσι, όπως σας τις έ ­ χω διηγηθεί. Σ' αυτά τα περιστατικά, εγώ έχω βάλει και θάρρος μέσα, θάρρος δικό μου, αλλά πώς μπορούσα εγώ να έχω θάρρος, αφού δε συλλογίστηκα ποτές τίποτα άλ­

λο έξω από τον εαυτόν μου κι έξω απ' την ιδέα μου να γί­ νω στρατηγός; Εγώ που με βλέπεις στις μάχες, εχεζόμουνα απάνω μου, κι έχω κάνει και φόνο, όχι έτσι όπως λέμε σκοτωμό στον πόλεμο, έχω ξεκάμει ανθρώπους, που δε μου φταίξανε, με προδοσιά για να τους βγάλω απ' τη μέ­ ση», «[...] Όταν σου λεω πως έκανα φόνο, πως επρόδωσα, σου λέω την αλήθεια, μόνο που αυτά δεν έγιναν έτσι ό­ πως πάει να παραδεχτεί ο νους σου. Αυτά έγιναν από τη δειλία μου, είχα εγώ τη δύναμη να γλυτώσω ζωές, και δεν τόκανα. Κρεμάστηκαν ψυχές από μέ­ νανε κι εγώ τις άφησα να χαθούνε, γιατί ο νους μου είτανε πάντα πώς να γλυτώσω τον εαυτό μου και να τόνε βγάλω και με κέρδος, Τι να κάτσω να τα θυμηθώ ένα-ένα, παντού και πά­ ν το τε σε κάθε μου ενέργεια μ' έ ­ σπρωχνε η έγνοια πώς οι άλλοι να με παραδεχτούν για σπουδαίον. Κάθε λό­ γος ου έλεγα, έβγαινε από τον πόθο μου ν' ανέβω στους βαθμούς, να γίνω στρατηγός [...)». Με παρόμοια φιλοσοφική διάθεση, στο διήγημά του «Ο φονιάς» αναφέρεται στο φόνο. Ο ήρωάς του, απόστρατος στρατηγός, επιχειρεί να σκοτώσει τη γάτα του που τον ενοχλεί με τα παρατεταμένα στριγγά νιαουρίσματά της, αλλά δεν τα καταφέρνει. Να τι λέει μετά την απόπειρα φόνου στους φίλους του, εμφανώς μετανιωμένος: «Σας βεβαιώ πως την στιγμή του φό­ νου, επιτρέψατέ μου να μεταχειριστώ αυτήν την λέξιν, ησθάνθην ωσάν το ζώον αυτό να ήτο άνθρωπος, και πως ε ­ γώ εκείνην την στιγμήν διέπραττα απαίσιον έγκλημα, στυ­ γερόν δολοφονίαν. Και τώρα που σας ομιλώ, το ίδιον αί­ σθημα με κατακυριεύει, κάτι που δεν είχα ποτέ άλλοτε αι­ σθανθεί, ούτε εις μάχας, ούτε εις μονομαχίας... [...] αισθά­ νομαι πως ο φόνος γενικά, υπό οιασδήποτε συνθήκας, εί­ ναι λάθος, τερατώδες έγκλημα: Ο φόνος δεν είναι λύσις, είναι απλώς μετάθεσιςτου προβλήματος. [...] πιστεύω πως η ελευθερία που αποκτώμεν διά του βιασμού της ζω­ ής των άλλων, είναι νόθος ελευθερία, μάλλον πηγή νέων συμφορών».

0 Ρώτας εκμεταλλεύεται τις πλούσιες εμπειρίες του από τη μακρά θητεία του στο στρατό και τη συναναστροφή του με κάθε λογής ανθρώπους - αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και στρατιώτες. Με πλούσιο και γλαφυρό αφηγημα­ τικό τρόπο, με ρεαλισμό και χιούμορ σκιαγραφεί χαρακτή­ ρες, περιγράφει περιστατικό και μέσα από τους ολοζώντα­ νους διαλόγους των ηρώων του αφήνει να διαχέονται στο κείμενο οι απόψεις τους, τα προτερήματα και τα ελαττώ­ ματα του χαρακτήρα τους, η ιδεολογία τους, αλλά και ίδια η προσωπική του ιδεολογία!

113

Στο «Χριστούγεννα ηρώων» ιονίζει την αξία της ανθρώ­ πινης λεβεντιάς, περιγράφοντας το λοχαγό του, Αθανά­ σιο Καυγατζιί, με κάπως υπερβολικές εκφράσεις, ωστό­ σο αρκετά χαρακτηριστικές: «Αμή ο λοχαγός ο θανασάκης δεν ήταν συγκαιρινής γενιάς ανθρωπάκος, ούτε της μόδας γεροκουνιστός ντιγκιντάγκας, παρά χοντροκόκκαλος γιγαντόδρακος, καιρών παλλαϊκών, ατόφιος ανθρω­ πάκος με καρδιά στουρναρένια και κρανένιους αρμούς». Στο «Χριστούγεννα στην Αθήνα» προβάλλεται ο ηρωι­ σμός των μικρών παιδιών σε μια μάχη στην Αθήνα, κατά τα Δεκεμβριανά, διαχέεται έντονα το αίσθημα του πα­ τριωτισμού, της ελευθεροφροσύνης και της αδούλωτης ψυχής της φυλής μας. Επίσης, τονίζεται η άρτια οργάνω­ ση που είχε ο ΕΛΑΣ, ακόμη και στα Ελασιτάκια! Κατά ση­ μεία ο Ρώτας μάς θυμίζει τον εφάμιλλο ηρωισμό και πα­ τριωτισμό που επέδειξαν τα Ελληνόπουλα κατά την Επανάσταση του '21 και όπως εύστοχα ο ίδιος μας τον παρουσιάζει στο υπέροχο θεατρικό μονόπρακτο του Να ζει το Μεσολόγγι (1927). Στο «Το καναρίνι» διαγράφεται το ψυχολογικό και ηθικό δίλημμα στο οποίο είναι δυνατό να βρεθεί ο κάθε άν­ θρωπος: να προτάξει το ανθρώπινο και κοινωνικό χρέος του, δηλαδή να επιλέξει την αλληλεγγύη ως κοινωνική αξία σε βάρος της επίσης ανθρώπινης και απαραίτητης προσωπικής ευχαρίστησής του ή να προτιμήσει εγωιστι­ κά την ευχαρίστησή του και μόνο, αγνοώντας τον πόνο και τη δυστυχία των συνανθρώπων του; Έτσι εδώ τίθε­ ται αμείλικτα το παραπάνω δίλημμα στο φτωχό ήρωα του διηγήματος του, ο οποίος πρέπει να διαλέξει ένα α­ πό τα δύο -και τα οποία εξίσου αγαπάει υπερβολικά-, τη σύζυγό του ή το καναρίνι του; «Βρέθηκα σε κρίση, όπως λένε. Μεγάλη κρίση και την κρίση έπρεπε να την κάνω μόνος μου, εγώ έπρεπε ν' α­ ποφασίσω: ποιο από τα δυο να προτιμήσω: να πουλήσω το καναρίνι για να πάω τη γυναίκα μου στο νοσοκομείο ή να κρατήσω το καναρίνι και ν' αφήσω τη γυναίκα μου να πεθάνεί; [...] Όλη τη νύχτα με παίδεψε αυτή η κρίση, ό­ που τα χαράματα είπα στον εαυτό μου: Το να κρατήσεις το καναρίνι κάνεις το μεράκι σου. Το να γλιτώσεις τη γυ­ ναίκα σου κάνεις το χρέος σου». Ποτέ έως σήμερα η ρωταϊκή διηγηματογραφία δε μελε­ τήθηκε και δεν αξιολογήθηκε ποιοτικά, στην έκταση και στο βαθμό που της αναλογεί μέσα στη νεοελληνική πε­ ζογραφία. Ελπίζω ότι στο μέλλον θα μελετηθεί από διά­ φορες οπτικές γωνίες και ότι ο μελετητής της δε θα στα­ θεί, επιπόλαια, όπως το κάνω στο παρόν σύντομο σχε­ δίασμα, στη θεματολογία των διηγημάτων του και στην ι­ δεολογία που διαχέουν, αλλά με περισσότερη σπουδή και ποιοτική εμβάθυνση θα εντρυφήσει σε όλη την έκτα­ ση του διηγηματικού σύμπαντος του Βασίλη Ρώτα! □

114

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Εδώ δεν ασχολούμαι με αφηγηματικά κείμενα του Ρώτα, ό­ πως αυτά που βρίσκονται στο βιβλίο του Η μάχη του Κιλκίς. Μια αφήγηση από τους Βαλκανικούς Πολέμους, 1987, ο. 63, η οποία (αφήγηση) θεματολογικά ανήκει στην κατηγορία των α­ φηγηματικών κειμένων του για τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913, με περιεχόμενο παρόμοιο των πολεμικών ανταποκρίσεών του στην εφημερίδα Εστία, 1912, ή στο βιβλίο Ο Αγώνας στα Ελληνικά Βουνά (Ο Β. Ρώτας στη δεκαετία 19401950), 1982, σ. 331 κ.ά.

2. Αναφέρω τα θετικό κριτικά κείμενα για το βιβλίο του Παλιές ι­ στορίες·. του Γιώργου Κοτζιούλα στο περιοδικό Ηπειρωτική Εστία, 1955 (;), και του Τάσου Βουρνά στο περιοδικό Επιθεώ­ ρηση Τέχνης, τχ. 7, Ιούλιος 1955.

3. Παπακώστας, Γ„ «Η αφετηρία του νεοελληνικού διηγήματος και ο Ιωάννης Κονδυλάκης», στο «0 Ιωάννης Κονδυλάκης και το έργο του (1862-1920)», Πεπραγμένα του Α' διεθνούς συνε­ δρίου, έκδοση της Δημοτικής Πολιτιστικής Επιχείρησης Χανιών, Χανιά 1996, σ. 80.

4. Το διήγημα «Στο Παλαμήδι» αυτής της συλλογής είναι εκ πα­ ραδρομής ενιαγμένο σ' αυτή, μια και αναφέρεται σε στρατιω­ τικά γεγονότα του 1910-1911, περίπου, τα οποία ο Ρώτας βίωσε ως στρατιώτης.

5. Το κείμενο αυτό δεν είναι λογοτεχνικό. 0 Ρώτας το συμπεριέ­ λαβε στο παρόν βιβλίο του κατά τη γνώμη μου αδικαιολόγητα. Πρόκειται για φιλοσοφικό δοκίμιο επιστημονικής φαντασίας, με υφή και ύφος δημοσιογραφικού χαρακτήρα, το οποίο πε­ ριέχει αρκετές επιστημονικές πληροφορίες. Γενικότερα, μπο­ ρούμε να το κατατάξουμε στα δοκιμιακά διηγήματα.

6. Το διήγημα αυτό βρίσκεται στις συλλογές του Παλιές ιστορίες και Επιθεώρηση στα χιόνια.

7. Ο Χάρης Σακελλαρίου σημειώνει εύστοχα σιο κείμενό του «0 πεζογράφος Βασίλης Ρώτας» (περιοδικό Έρευνα, τχ. 1, Ιαν.

2001) ότι: «Παντού μέσα στα πεζογραφήματό του βλέπει κα­ νένας το θεατρικό συγγραφέα, τα κείμενά του έχουν μια θεα­ τρικότητα οι διάλογοι των ηρώων του είναι σπινθηροβόλοι. Αν πιάσει κανένας τους ήρωές του και τους βάλει πάνω στη σκη­ νή, θα τους δει αμέσως να μεταμορφώνονται σε ήρωες θεα­ τρικών έργων, που διαλέγονται με καθαρά θεατρικό τρόπο».

8. Ανήκει στη συλλογή του Διηγήματα/Η περιουσία κι άλλα διη­ γήματα.

9. Περίοδο κατά την οποία ο Ρώτας υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία, θεματικά μπορούμε να σημειώσουμε ότι ο Ρώτας δίνει στο κείμενο, με χιουμοριστική διάθεση, τη συνταγή μα­ γειρέματος σαλιγκαριών, για ν' αλαφρώσει το βαρύ κλίμα που δημιουργείται μετά τον αποκεφαλισμό τριών βαρυποινιτών.

10. Ιστορικό διήγημα, αλλά και μύθος. Η υπόθεση εξελίσσεται στ' Ανάπλι, μετά την κατάληψη της Βενετίας από τον Μ. Ναπολέοντα.

11. Είναι εμφανές ότι στο κείμενο αυτό, αυτοβιογραφικό ταξιδιω­ τικό οδοιπορικό, ο Ρώτας περιγράφει ένα ταξίδι τους, με τη Βούλα Δαμιανάκου και την Ελένη Βασιλοπούλου, στο Γύθειο, στην περιοχή της Μάνης, στο Γερολιμένα, στον Κοτρώνα, στην «Πύλη του Άδη»... Στο κείμενο έχουν παρεισφρήσει κά­ ποιες δεισιδαιμονίες των κατοίκων της περιοχής.

12. Και άλλοι ήρωες του Ρώτα είναι στρατιωτικοί στα διηγήματά του: στρατηγός στο «0 φονιάς», συνταγματάρχης στο «Τα κόκ­ κινα ποντίκια», στρατιώτης στο «Το γράμμα του πνιγμένου». Επίσης, όλοι οι ήρωες στη συλλογή διηγημάτων Επιθεώρηση στα χιόνια ανήκουν στο στράτευμα και ένας απ' αυτούς τους ήρωες είναι κι ο ίδιος ο Ρώτας, με το ψευδώνυμο «Βασίλης Ρήγας».

13. Βλ.: Θανάση Καραγιάννη, «Ο Φακής, έπαρση και θρασυδειλία. Οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος», περιοδικό Το Σχολείο και το Σπίτι, τχ. 439/2002.

T om

χολτ

Ε ΰ π ο λ ις ο κ ω μ ω δ ιο γ ρ ά φ ο ς Μετάφραση: Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ Σ Π Α Ν Δ Ω Ν Η Σ

Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αττική με την πόλη της Αθήνας να δεσπόζει στο βάθος της. Ήταν η εποχή πον τα έργα τον Αισχύλον ήταν ακόμα φρέσκα στη μνήμη των ανθρώπων, ο Σοφοκλής ήταν στο απόγειο της δήμιονργικότητάς τον και ένας νεαρός ονόματι Ενριπίδης είχε αρχίσει να δημιονργεί εντυπώσεις. Ήταν τότε πον ο Περικλής θεμελίωνε τον Παρθενώ­ να και οι εισφορές από τη μεγάλη Αθηναϊκή αυτοκρατορία κυλούσαν σαν πλημμυρισμένος ποταμός. Το μόνο πον μπορώ να σας νποσχεθώ, ως Αθηναίος και θεράπων των Μουσών, είναι πως το βιβλίο μου ετούτο θα είναι απίθα­ να διασκεδαστικό, συγκινητικό και ενημερω­ τικό και σας ζητώ να κάνετε λίγη υπομονή μέχρι να ξεκαθαρίσω ορισμένα βαρετά σημεία. Φανταστείτε, ας πούμε, πως βρίσκεστε στο θέατρο την πρώτη μέρα των Μεγάλων Δ ιοννσίων. Πως έχετε έρθει μ ε τα πόδια μέσα στη ζέστη από τον Μαραθώνα ή την Ελευσίνα, για να δείτε το τελευταίο έργο τον διά­ σημου κωμωδιογράφου Ενπόλιδος από την Παλλήνη. Πρώτα πρέπει να καθίσετε και να δείτε τρεις ατέλειωτες τραγωδίες πον αναφέρονται σε πολιτικώς ορθά αλλά χι­ λιοειπωμένα θέματα, όπως είναι η πτώση της Τροίας, η εκδίκηση τον Ορέστη, ή οι Επτά επ ί Θήβας. Εσείς, όμως, είστε διατεθειμένοι να κάνετε τη θυσία και να τις πα­ ρακολουθήσετε, μια που ξέρετε ότι η κωμωδία του Εύπολι αξίζει τον κόπο. Σκέφτομαι πως κάποιοι από σας, νέοι καθώς είστε, μπορεί ούτε τα Μεγάλα Διονύσια να έχετε ακούσει ποτέ, ούτε για το μεγάλε κωμωδιογράφο Εύπολι. Τι να σας πω; Δ εν πρόκειται να σας εξηγήσω εδώ τα πάντα. Σας συμβουλεύω να καθίσετε φρόνιμα και να βάλετε το μυαλό σας να δουλέψει για ναβγάλετε τα συμπεράσματά σας από τα συμφραζόμενα, όπως έκανα κι εγώ σε όλη μου τη ζωή. Προσποιηθείτε πως αυτό εδώ δεν είναι ένα βιβλίο, μα μια συναρπαστική συζήτηση πον κρνφακούτε στα λουτρά ή στην αγορά. ΕΥΠΟΛΙΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Σ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 11, 106 79 ΑΘ Η Ν Α ΤΗΛ.: 210 3601.551, 210 3390.028 · FAX: 210 3623.553 · e-mail: Kalendis@ath.forthnet.gr

Αρ. 4 34

επιμέλεια:

ΕΦ Η

Α Π A Κ Η

1 Ιεπτεμβρίου 2002 30 Ιεπτεμβρίου 2002 Αποκρυφισμόε Η ταξινόμηση των βιβλίων

Βιβλιογραφία

γίνιται μι βάση το γνωστό

Αθηναϊκά περιοδικά λόγου και τέχνης.

1926-1933. Τόμοι Α'+Β'. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2002. Εελ. 507+122. 32,00 €. (οι δύο τόμοι).

Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντόσοίταιμπην πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Εγχειρίδιο του νεοελληνιστή. Επιμ. Α. Πολίτης. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2002. Σελ. 275.20,00 €. ISBN 960-524-146-3. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ Σ. Βιβλία Σταυρουπολιτών. Λεύκωμα. Θεσσαλονίκη, Δήμος Σταυρούπολης, 2002. Σελ. 98.

ISBN 960-86925-2-0. Βιβλιοθηκονομία

ΠΑΛΗΟΥ Α. Γ. «Πωλούνται βιβλία και πόσης φύσεως χαρτικά». Κοζάνη, Ινστιτούτο Βιβλίου Και Ανάγνωσης, 2002. Σελ. 137. ISBN 960-7973-27-5.

Γενικά

Αλήθεια. Επιμ. Γ. Ρουσόπουλος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 263.14,90 €. ISBN 960-406-120-8.

Γ

ΓΕΡΟΓΙΩΡΓΑΚΗΣ Σ. Αναγκαίο ον και νομοτέλεια. Αθήναι, Ίνδικτος, 2002. Σελ. 74.10,40 €. ISBN 960-518-068-5. ΜΟΥΡΕΛΑΤΟΣ Α. Φ. Οδοί της γνώσης και της πλάνης. Απόδ. Σ. Μοσχονάς. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2002. Σελ. 354.

15,29 €. ISBN 960-524-139-0. ΜΠΑΛΤΑΣ Δ. Το Υπόγειο του F. Dostoievsky. Αθήναι, 2002. Σελ. 47. 3,65 e.

Β

ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ Ε. Π. Γνωσιολογία. Τόμος Α'. Αθήνα, Νόηση, 2002. Σελ. 495. 30,68 €. ISBN 960-8294-02-9.

116

SHARPLES R. Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί. Μετ. Μ. Λυπουρλή - Γ. Αβραμίδης. Θεσσαλονίκη, θύραθεν Εκδόσεις, 2002. Σελ. 245.

14,35 €. ISBN 960-8097-06-1.

ΛΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Τα πρωτόκολλα των σοφών της Σιών. Τόμος Α'. Λιακόπουλος, 2002. Σελ. 560.

30,16 €. ISBN 960-91839-0-5.

Εφαρμοομίνη ψ υ χ ο λ ο για

«ΑΚΟΥΡΟΣ Ε. - ΜΑΝΙΑΔΑΚΗ Κ. Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 487.

27,89 €. ISBN 960-402-039-0.

GREEN Α. Η ιδιωτική τρέλα. Μετ. θ. Λογαρίδη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 451.

26.00 €. ISBN 960-03-3276-2.

KIRK Μ. Διαζύγιο. Μετ. Μ. Ρούτσου. Αθήνα, Άγκυρα, 2002. Σελ. 263.

13.00 €. ISBN 960-234-911-5.

CORRAOE J. Η ομοφυλοφιλία. Μετ. Δ. Κάλλια. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 2002. Σελ. 134. 7,00 €. ISBN 960-227-283-χ.

FREUD S. Για την ερμηνεία των αφασιών. Μετ. Α. Πάταγα - Κ. Πόταγας. Αθήνα, Εξάντας, 2002. Σελ. 190.12,30€. ISBN 960-256-511-Χ. Παραψυχολογία

PAPAPETROS Μ. Το ψυχικό Internet. Αθήνα, Ιανός, 2002. Σελ. 532.

36,40 €. ISBN 960-86263-1-5.

Γενικά

ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Είσοδος στην οντολογική αλήθεια. Πάτρα, 2002. Σελ. 293. ISBN 960-905-05-57. ΝΑΝΑΚΗΣ Α. Εκκλησία εθναρχούσα και εθνική. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2002. Σελ. 381.15,60 €.

ISBN 960-288-091-0.

MACZEWSKIC. Η κίνηση της «Ζωής» στην Ελλάδα. Μετ. Γ. Δ. Μεταλληνός.

Αθήνα, Αρμός, 2002. Σελ. 316.

14,00 €. ISBN 960-527-235-0. Ιερά

κείμενα

Το Ιερό Κοράνιο. Αθήνα, Κάκτος, 2002. Σελ. 972. 36,40 €.

ISBN 960-382-456-9. θεολογία

LOHSE Ε. Επίτομη θεολογία της Καινής Διαθήκης. Δ' έκδοση. Μετ. Σ. Αγουρίδης. Αθήνα, Άρτος Ζωής, 2002. Σελ. 255.14,00 «.

ISBN 960-8053-14-5. Μυθολογία

ΠΟΛΙΤΗΣ Α. 0 τρίτος Όλυμπος. Θεσσαλονίκη, Ερωδιός, 2002. Σελ. 367. 25,00 €. ISBN 960-7942-40-Χ.

Κοινωνιολογία

Η κοινωνιολογία στην Ελλάδα σήμερα. Τόμος Γ'. Επιμ. I. ΛαμπίρηΔημάκη. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 616. 31,20 €. ISBN 960-02-1582-0. ΛΑΖΟΣ Γ. Πορνεία και διεθνική σωματεμπορία στη σύγχρονη Ελλάδα. Τόμος Α'. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 314.

20,80 «.ISBN 960-03-3330-0.

LEACH Ε. L0vi-Strauss. Μετ. Δ. Μέλος Π. Τοπάλη. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 229.16,00 €. ISBN 960-16-0379-4. Πολιτική

Η Ελλάδα και ο κόσμος 2001-2002. Επιμ. 0. Κουλουμηής κ.ά. Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 458.21,50 €.

ISBN 1105-7777. Ντε Γκωλ και Καραμανλής. Επιμ. Κ. Σβολόπουλος. Αθήνα, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής, 2002. Σελ. 221.12,01 €. ISBN 960-16-0371-9. ΑΛΜΠΑΝΗΣ Ε. Β. Ανιχνεύοντας το μέλλον. Αθήνα, Libra, 2002. Σελ. 86.

10,00 €. ISBN 960-490-053-6. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ Δ. Το δικαστήριο από την πρωτόγονη κοινωνία στην αταξική. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2002. Σελ. 202.10,00 €.

ISBN 960-224-904-8.

ΚΟΠΠΑ Μ. Η συγκρότηση των κρατών στα Βαλκάνια (19ος αιώνας). Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 410.18,01 €.

ISBN 960-14-0557-7. ΚΟΥΒΕΛΙΩΤΗΣ Κ. Φιλοσοφία του πολέμου και ηγεσία. Αθήνα, Επικοινωνίες, 2002. Σελ. 144.

10,00 €. ISBN 960-7882-14-8. ΜΑΖΗΣI. Γεωπολιτική. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 771.

38.48 €. ISBN 960-02-1585-5.

μέλλοντος και του παρελθόντος. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 404.

28,00 «.ISBN 960-16-0409-Χ.

Το άρθρο 24 του Συντάγματος μετά την αναθεώρησή του. Επιμ. Γ. Παπαδημητρίου. Αθήνα, Ζάκκουλας, 2002. Σελ. 15.2,00 €.

ISBN 960-15-0752-3. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας. Αθήνα, Κριτική και ΚΕΜΟ, 2002. Σελ. 303.19,00«.

ISBN 960-218-262-8.

ΜΟΥΤΣΟΓΛΟΥ Β. Η Βαλκανική παράμετρος. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 183. 8,32 €.

ISBN 960-02-1548-0.

Λαογραφία

ΠΑΝΑΓΟΣ Β. - ΤΣΟΥΝΤΑΣ Κ. Διακρατική και υπερεθνική συνεργασία. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 888.42,64 €.

ISBN 960-02-1572-3.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Π. Ποντιακές λαϊκές διηγήσεις. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2002. Σελ. 152.11,00 €.

ISBN 960-343-647-Χ.

GILPIN R. Η πρόκληση του παγκόσμιου καπιταλισμού. Μετ. Γ. Καστιλιέρης. Αθήνα, Ποιότητα, 2002. Σελ. 462.

29,12 €. ISBN 960-7803-24-8.

ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Κ. Συμβολή στη μελέτη των δημοτικών τραγουδιών του Πόντου. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2002. Σελ. 202.

9,00 «.ISBN 960-343-644-5.

GIDDENS Α. 0 κόσμος των ραγδαίων αλλαγών. Μετ. Κ. Γεώρμας. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 156. 9,00 €.

ISBN 960-375-345-9.

BARNES J. 0 ιμπεριαλισμός των ΗΠΑ έχει χάσει τον Ψυχρό Πόλεμο. Μετ. Μ. Μισακλίδης - Ν. Τερλεξή. Αθήνα, Διεθνές Βήμα, 2002. Σελ. 345.

12.48 €. ISBN 960-85505-6-4.

DEFARGES Ρ. Μ. Η παγκοσμιοποίηση. Μετ. Κ. Περιστεράκη. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 2002. Σελ. 134.

7,00«.ISBN 960-227-308-9.

OPPENHAIMER F. Το κράτος. Μετ. Γ. Καραπαπάς. Αγρίνιο, Τροπή, 2002. Σελ. 192.9,67 «.

ISBN 960-91278-3-5.

JAMES Η. Το τέλος της παγκοσμιοποίησης. Μετ. Α. Αλαβάνου. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 484.

17,00«.ISBN 960-14-0591-7.

HIRSHMAN Α. 0. Αποχώρηση, διαφωνία και αφοσίωση. Μετ. Τ. Πλυτά. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 231.12,48 «.

ISBN 960-02-1580-4. Οικονομία

ΚΑΤΣΑΝΕΒΑΣ θ. Επαγγέλματα του

Εθνολογία

ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ Ν. Εθνοαρχαιολογικές αναζητήσεις στα πομακοχώρια της Ροδόπης. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2002. Σελ. 398.21,36 « ISBN 960-288-083-χ.

Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ ΙΗ Εκπαίδευση

Αφιέρωμα στο Γυμνάσιο Λευκάδος. Αθήνα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, 2002. Σελ. 191.14,56 «.

ISBN 960-7498-14-3. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη μουσειακή αγωγή. Επιμ. Γ. Κόκκινος Ε. Αλεξάκη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 328.20,00 «. ISBN 960-375-310-6. Η διδασκαλία της γλώσσας και των μαθηματικών. Επιμ. Ε. Τρέσσου Σ. Μυτακίδου. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2002. Σελ. 647.

20,80 «.ISBN 960-374-191-4. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ Ε. Εργαστηριακές ασκήσεις και δραστηριότητες περιβαλλοντικής ευαισθητοηοίησης. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 114.

7,34 «.ISBN 960-8041-85-6.

117

FULINJ.-N. -MOUCHON S. Εκπαιδευτική ψυχολογία. Μετ. Μ. Φανιουδάκη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 152.15,00 6. ISBN 960-575-291-6.

m m Γενικά

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛΙΔΗΣ Π. Ιδιότυπο ορθογραφικό λεξικό. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 61.

ISBN 960-575-370-χ. ΦΑΣΟΥΛΑ Ε. Ζ. Η ελληνική γραφή. Αθήνα, Ελληνικό Γράμματα, 2002. Σελ. 347.16,90 €. ISBN 960-406-104-6. ΦΕΓΓΑΡΑΣ X. Το γλωσσικό ζήτημα και οι γαζετατζήδες της Πόλης. Αθήνα, Ε.Ι.Ε., 2002. Σελ. 55.4,006.

ISBN 960-7916-23-9.

Φ Υ Σ ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΣ ΪΗ Μ Ε Σ

Οικιακή

οικονομία

ΚΡΙΤΑΚΗ Β. Ουσίες και οινοπνεύματα. Χίος, Πάπυρος, 2002. Σελ. 149.

18,72 6. ISBN 960-86524-7-2. Επιχειρήσεις

MITROFFI. Έξυπνη σκέψη για δύσκολους καιρούς. Μετ. Δ. Γεωργίου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 216. 31,206. ISBN 960-03-3254-1.

Βιβλίου Και Ανάγνωσης, 2001. Σελ. 251.13,526. ISBN 960-7973-22-4. Ποίηση Η ελληνική ποίηση. Τόμος ΣΤ'. Επιμ. Κ. Γ. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Σοκόλης, 2002. Σελ. 652.75,92 6.

ISBN 960-8264-04-9. ΓΕΩΡΓΟΥΣΗΣ Γ. Πήλινη φύση. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 84. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Ν. Ανάβαση. Αθήνα, 2002. Σελ. 62. ISBN 960-7332-44-χ.

TEXUEE Λευκώματα

...ευθύς εγέμισε άνθη. Επιμ.

0. Πυλαρινός. Κέρκυρα, 2001. Σελ. 157. 31,20 6. ISSN 1105-137-χ. Αρχιτεκτονική

ΚΑΡΑΛΗ Μ. Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου. Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2002. Σελ. 350.21,32 6.

ISBN 960-244-070-8.

ΚΑΣΔΑΓΛΗ Λ. Τα ποιήματα. Αθήνα, Αγρα, 2002. Σελ. 201.12,50 6.

ISBN 960-325-437-1. ΜΟΣΧΟΒΙΤΗ Α. Υπονέφελος θίασος. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 30. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ Δ. Η πυξίδα που έδειχνε το Νότο. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 51. ΦΛΟΥΡΑΚΗΣ Α. Δεύτερο σώμα. Ποιήματα. Αθήνα, Ανατολικός, 2002. Σελ. 73. ISBN 960-8429-32-3.

Βιολογία

Ζωγραφική

Η καταγωγή των ειδών. Μετ. Μ. Τσώνου-Πολάτου - Φ. Γεωργιάδης. Αθήνα, Αρσενίδης, 2002. Σελ. 120.12,48 6. ISBN 960-253-041-3.

Ζητήματα μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Επιμ. Ε. Δρακοπούλου. Αθήνα, Ε.Ι.Ε., 2002. Σελ. 342. 35,006.

ISBN 960-7916-21-2.

MORANOE Μ. Το μερίδιο των γονιδίων. Μετ. Λ. Λακκά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 254.13,52 6.

ISBN 960-03-3255-Χ.

Φωτογραφία

ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ A. X. Η Μακρινίτσα. Αθήνα, Αίολος, 2002. Σελ. 143.

27,00 6. ISBN 960-521-127-0.

ΠΕΣΕΚ Ν. Ακολουθώντας την συνταγή. Ποιήματα. Μετ. Κ. Τσίζεκ Μ. Καραγιάννης. Αθήνα, Μπιλιέτο, 2002. Σελ. 8.

Ιατρική

Αρχαίοι

Η ιατρική στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Επιμ. Γ. Αποστολάτος. Αθήνα, Ε.Μ.Ε.Ι., 2001. Σελ. 153.12,21 6.

ISBN 960-8172-11-Χ.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. Περί του Σωκράτους δαιμόνιου. Μετ. Σ. Γκιργκένης. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2002. Σελ. 525.

21,00 6. ISBN 960-7760-80-8.

ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ κ. Μασάζ. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 550.18,006.

ISBN 960-410-257-5.

ΦΛΩΡΑΚΗΣ A. Ε. Στους αντίποδες ή περί αντιστροφής. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 57. ΙΣΣΑ Κ. Μύγες και Βούδες. Μετ. Γ. Μπλάνας. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 37.

ΠεΙογραφία

ΣΠΑΒΕΡΑΣ Γ. Τροπικές ασθένειες έξω από τη βαλίτσα μας. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 228.12,006.

ISBN 960-04-2065-3. Τεχνολογία

ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Καταπέλτες. Αθήνα, Επικοινωνίες, 2002. Σελ. 258.

19,01 6. ISBN 960-7882-13-χ.

118

ουγγραφείτ

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ Α. Λοβοτομή. Αθήνα, Αγρα, 2002. Σελ. 356.13,506.

ISBN 960-325-439-8. ΑΡΝΕΛΛΟΣ A. Α. Μια παρτίδα σκάκι. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 157.

ISBN 960-402-025-0.

Γενικά

Κρήτη και Ευρώπη. Επιμ. Κ. Ψυχογιός. Βαρβάροι Κρήτης, Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, 2001. Σελ. 443. 31,206.

ISBN 960-86847-1-4. Μυθιστόρημα. Κοζάνη, Ινστιτούτο

ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ Μ. θα πιω ό,τι κι' εσύ. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 237.12,486. ISBN 960-03-3291-6. ΓΕΩΡΓΙΑ θ. Ο «φίλος» μου κι εγώ. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 378.

15,006. ISBN 960-14-0578-χ.

ΓΙΑΜΜΑΣ Α. Εις μνήμην ανθρώπων. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2002. Σελ. 174.

8,326. ISBN 960-369-067-1.

ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Το ροκ που παίζουν τα μάτια σου. Αθήνα, Απόπειρα, 2002. Σελ. 127. 9,15 €. ISBN 960-557-045-Χ.

ΓΚΙΖΙΩΤΗΣ θ. Ερέσσουσες τραγωδίες σε ωκαιάνια κάθαρση. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 149.15,00 6.

ISBN 960-14-0466-Χ.

ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ Δ. Γ. Λέγε με ΚαΤρα. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 261.

ISBN 960-410-256-7.

ΔΑΣΚΑΛΑΝΤΩΝΑΚΗ Τ. Τι ψυρίζεις; Αθήνα, Libro, 2002. Σελ. 103.

9,50 €. ISBN 960-490-050-1. ΔΗΜΟΥΛΙΔΟΥ X. «Τον άντρα σου κεράτωνε και μάγια μην του κάνεις». Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 267.

11,00 €. ISBN 960-14-0575-5. ΚΑΡΑΒΑ Κ. Το ποτάμι με τα καραγάτσια. Αθήνα, Γκοβόοτης, 2002. Σελ. 208.13,00 €. ISBN 960-270-897-2. ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ Ρ. Ο κύκλος της οργής. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 363.

ISBN 960-410-260-5. ΚΟΥΒΑΝΙΔΟΥ Σ. Κάποιος να με νοιάζεται. Αθήνα, Αρμός, 2002. Σελ. 322. ISBN 960-527-238-5. ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Το τέρας και ο έρωτας. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 174. 7,28 €. ISBN 960-05-1030-Χ. ΠΑΠΑΓΓΕΛΗΣ Γ. Τραβοήογώντας τονΣπόττυ. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 109. 7,286. ISBN 960-211-640-4. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Ευρώπη των σχισμών. Αθήναι, Ίνδικτος, 2002. Σελ. 79. 7,26 €. ISBN 960-518-078-2. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α. Οι έμποροι των εθνών. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 391.11,406. ISBN 960-05-1027-Χ. ΠΑΠΟΥΤΣΗ Κ. Η ιστορία γράφεται και αντίστροφα. Αθήνα, Ανατολικός, 2002. Σελ. 104. 7,00 €.

ISBN 960-8429-31-5. ΡΟΥΣΣΗΣ Ν. Απρόοπτα. Αθήνα, Δωρικός, 2002. Σελ. 135.8,22 6.

ISBN 960-279-420-8. ΣΤΑΪΚΟΣ Α. Αισχρότατη Εριέττα. Β' έκδοση. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 44. 7,50 €. ISBN 960-325-438-Χ. ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ-ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ 0. Αστραφτερές ελβιέλες. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 477.16,00 6.

ISBN 960-14-0563-1.

ΤΟΜΠΡΟΥI. Εγώ Ζωή θα σε φωνάζω. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 248.9,36 €.

ISBN 960-05-1031-8. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Β. Στο φως της ασετιλίνης. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 384.13,506. ISBN 960-04-2099-8.

COSGROVE Κ. Καρδιά από γυαλί. Μετ. Δ. Τσεκούρα - Ε. θωμά. Αθήνα, Γκοβόστης, 2002. Σελ. 318.

12.00 6. ISBN 960-270-888-3. ΚΟΥΡΚΟΦΑ. Ο θάνατος ενός αγνώστου. Μετ. Α. Κοκμάδη. Αθήνα, Εξάντας, 2002. Σελ. 336.13,80 6.

ISBN 960-256-516-0.

CHRISTOPHER Ν. Ένα ταξίδι στ' άστρα. Μετ. Γ. Κοντογεώργος. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 703. 20,006.

ISBN 960-04-1997-3.

ADAMS J. Στη σκιά της ανωνυμίας. Μετ.Σ. Περάκης. Σελ. 278.11,74 e.

ISBN 960-8151-45-7.

LENT J. Φθινόπωρο. Μετ. Ε. Καλλιφατίδη. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 721. 23,006.

ISBN 960-410-251-6.

AUBERT Β. Οι τέσσερις γιοι του Δρ. Μαρς. Μετ. Μ. Τσάτσου. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 330.

15,60 €. ISBN 960-8151-76-7.

LOGUE A. Smaolow-box. Μετ. Τ. Καστανάρας. Αθήνα, Εκδόσεις Του Εικοστού πρώτου, 2002. Σελ. 362.18,72 6. ISBN 960-8219-11-6.

VARGAS F. Εξαφάνιση ελληνίδας αοιδού. Μετ. Τ. Πλυτά. Αθήνα, Libro, 2002. Σελ. 270.14,00 €.

ISBN 960-490-051-X.

MANN Τ. Ταξίδι με τον Δον Κιχώτη. Μετ. Γ. Λυκιαρδόπουλος - Σ. Ροζάνης. Αθήνα, Έρασμος, 2002. Σελ. 79.

6,246

VERMOT M.-S. θέλω να γίνω μοντέλο. Μετ. Μ. Ρούτσου. Αθήνα, Άγκυρα, 2002. Σελ. 129. 6,00 €.

ISBN 960-234-908-5.

MANFREDIV. Μ. Χίμαιρα. Μετ. Α. Ραΐκου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 288.14,506.

ISBN 960-274-638-6.

VIDAL G. Η χρυσή εποχή. Μετ. Ρ. Χάτχουτ. Αθήνα, Scripta, 2002. Σελ. 607.30,00 6.

ISBN 960-7909-41-0.

MAWER S. Το Ευαγγέλιο του Ιούδα. Μετ. X. Σακελλαροπούλου. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 452.17,016.

ISBN 960-14-0555-0.

GIBRAN Κ. Ο περιπλανώμενος. Μετ. Π. Παμπούδη. Αθήνα, Printa, 2002. Σελ. 98. 8,326.

ISBN 960-7408-64-0.

BALZAC Η. DE. Φεραγκύς. Μετ. Δ. Μαρουδής. Αθήνα, Ερατώ, 2002. Σελ. 333.14,566.

ISBN 960-229-126-5.

WILSON R. Μ. Μπέλφαστ blues. Μετ. X. Τσαλικίδου. Αθήνα, Εξάντας, 2002. Σελ. 505.18,12 €.

ISBN 960-256-514-4.

BUSNELL C. Τέσσερις ξανθιές. Μετ. Ε. Λογοθέτη. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 428.16,406.

ISBN 960-14-0587-9.

ΓΡΑΝΖΕ Ζ.-Κ. Το πέταγμα των πελαργών. Μετ. Λ. Παλλαντίου. Αθήνα, Libro, 2002. Σελ. 454.

18,00 6. ISBN 960-490-052-8.

NORWICH J. Αποκαλύψεις θείου έρωτος. Μετ. Β. Αδραχτάς. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 149.

EMERSON S. πέρα από το χρόνο. Μετ. Τ. Κοβαλένκο. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 381.14,006.

ISBN 960-410-240-0.

COLETTE. Η θεατρίνα. Μετ. Ε. Καπή. Αθήνα, Printa, 2002. Σελ. 242.12,48 6. ISBN 960-7408-65-9.

DANIEL Α. Β.Ίνκα. Τόμος Α'. Μετ. Κ. Καλαντζοπούλου. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 473.18,00 6.

ISBN 960-14-0580-1.

DOBYNS S. Το αγόρι στην πισίνα. Μετ. Α. Πουλίζου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 539.

26.00 6. ISBN 960-03-2720-3.

119

PRIOR L. Η Μαφία στο πιάτο. Μετ. X. Σακελλαροπούλου. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 532.14,00 €.

ISBN 960-14-0574-7.

SA S. Η πόλη των χιλίων ανέμων. Μετ. Β. Χατζάκη. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 356.16,00 €.

ISBN 960-218-266-0.

SIMON C. Η πρόσκληση. Μετ. 0. Σκάσσης. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 96. 6,76 €. ISBN 960-05-1024-5.

SINOUE G. Μέρες και νύχτες της ζωής μου. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 316.14,90 €.

ISBN 960-274-637-8.

SWAHN J. Η. Η καταραμένη χαρά. Μετ. Γ. Αλεξάκης. Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2002. Σελ. 194.

15,086. ISBN 960-7568-20-6.

TABUCCHIΑ. Είναι αργά, όλο και πιο αργά. Μετ. Α. Χρυσοστομίδης. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 304.17,50 €.

ISBN 960-325-436-3.

JAFFE L. Ο Μαξ είναι σημαντικός. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Άγκυρα, 2002. Σελ. 91. 5,50 €. ISBN 960-234-879-8.

JAMES Η. Η γοητεία ορισμένων παλιών ρούχων. Μετ. Ν. Ντινοπούλου. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 105. 8,32 €. ISBN 960-283-143-Χ. ΤΣΟΣΙΤΣ Ν. Η εποχή της εξουσίας. Μετ. Ρ. Μπργκόβιτς. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 418.

26,00 6. ISBN 960-03-3298-3. ΦΙΛΙΠΣΤ. Α. Μητέρες. Μετ. Ε. Φρυδά. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 409.17,68 6. ISBN 960-05-1025-3.

HAMILTON S. Στράκαν ο Γυρολόγος. Μετ. 0. Δαρβίρη. Αθήνα, Ενάλιος, 2002. Σελ. 372.15,606.

ISBN 960-536-125-6.

HIGHSMITH Ρ. Βαθιά νερά. Μετ. Γ. Γεωργίου. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 314.13,006. ISBN 960-283-139-1.

HIGHSMITH Ρ. Το γυάλινο κελί. Μετ. Α. Αποστολίδης. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 371.14,00 6.

ISBN 960-325-440-1.

HOVELLEBECQ Μ. Πλατφόρμα. Μετ. Κ. Κατσουλάρης. Αθήνα, Εστία, 120

2002. Σελ. 335.15,606.

ISBN 960-05-1029-6. Αλληλογραφία

ΟΙΚΟΝΟΜΟΣ Κ. Αλληλογραφία. Τόμος Β'. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2002. Σελ. 516+φωτ. 30,506.

ISBN 960-7099-99-0. Ημιρολόγια

RILKE R. Μ. Ημερολόγιο. Μετ. Γ. Δεπάστας. Αθήνα, Ολκός, 2002. Σελ. 120.9,366.

ISBN 960-8154-16-2. Μελ έ τε

c

Άγγελος Σικελιανός. Επιμ. Δ. Σκλαβενίτης - Τ. Σκλαβενίτης. Αθήνα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, 2002. Σελ. 179.

13,52 6. ISBN 960-7498-16-Χ. Αριστόξενος Δ. Σκιαδάς 1932-1994. Επιμ. Δ. Σκλαβενίτης - Τ. Σκλαβενίτης. Αθήνα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, 2002. Σελ. 79.

6,24 6. ISBN 960-7498-13-5. Πέντε συνεντεύξεις. Μετ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης κ.ά. Αθήνα, Printa, 2002. Σελ. 208.12,486.

ISBN 960-7408-63-2. Χρονικό 1970-2002. Επιμ. Δ. Σκλαβενίτης. Αθήνα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, 2002. Σελ. 119. 8,32 6. ISBN 960-7498-18-6. ΕΡΜΕΙΔΗΣ 0. Η αποκάλυψη του Ομήρου. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 60. 5,206. ISBN 960-8202-42-6. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ Η. Έτος - άγος. Αθήναι, Ίνδικχος, 2002. Σελ. 74.10,406.

ISBN 960-518-103-7. ΜΠΑΚΑΝΟΣI. Π. Το κριτικό έργο του Κ. Παρορίτη (1903-1931). Κοζάνη, Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, 2001. Σελ. 253.12,216.

ISBN 960-7973-24-0. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ Α. Η γυναίκα ως «άλλος» και η ιδανική γυναίκα στον Τελευταίο Πειρασμό. Κοζάνη, Παρέμβαση, 2002. Σελ. 100. 6,27 6. ISBN 960-8792-14-9. ΠΟΛΥΧΡΟΝΑΚΗΣ Δ. Ο κριτικός ιδεαλισμός του Ιάκωβου Πολυλά. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2002. Σελ. 405.

17,006. ISBN 960-524-150-1.

ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ Α. Ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός. Αθήνα, Ίκαρος, 2002. Σελ. 44. 9,16 6. ISBN 960-7721-78-0. ΧΡΗΣΓΑΚΗΣ Λ. Αρκάδιος Λευκός. Αθήνα, Σπηλιώτης, 2002. Σελ. 69.

6,00 6. ISBN 960-7718-25-9. ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ Λ. Τζούλιο ΚαΤμη. Αθήνα, Σπηλιώτης, 2002. Σελ. 62.6,006.

ISBN 960-7718-26-7. Δοκίμια

ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ X. Κομματοκρατία. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 280.17,006.

ISBN 960-16-0407-3. ΤΣΟΥΚΑΛΗΣ Λ. Ανοίξτε τα παράθυρα! Αθήνα, Ποταμός, 2002. Σελ. 166.

13,206. ISBN 960-7563-84-0.

CALVOA. G. Εναντίον του αυτοκινήτου. Μετ. Κ. Παναγιωτίδης. Σκόπελος, Νησίδες, 2002. Σελ. 117.

7,28 6. ISBN 960-8263-05-0.

ΘΕΑΤΡΟ Γενικά

ΚΡΙΤΑΣ 0. Πενήντα χρόνια καλλιτεχνικές ανταλλαγές 1948-1998. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 509.22,88 6.

ISBN 960-05-1026-1. ΠΟΥΧΝΕΡ Β. Ο Γεώργιος Βιζυηνός και το αρχαίο θέατρο. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 301.20,006.

ISBN 960-16-0421-9.

MAMET D. Προς τον ηθοποιό. Μετ. Μ. Πασχαλίδου. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 118.11,00 6.

ISBN 960-16-0440-5. Έργα

ΠΑΡΩΤΙΔΗΣ Φ. Η Λυοιστράτη του Αριστοφάνη. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2002. Σελ. 135.

9,00 6. ISBN 960-343-636-4.

WILLIAMS Τ. Μονόπρακτα. Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 160. 9,50 6. ISBN 960-04-2118-8.

BARICCO Α. Χιλιαεννιακόσια. Μετ. Σ. Παπασταύρου. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 82. 8,50 6. ISBN 960-325-434-7. ΠΡΕΒΕΡ Ζ. Είσοδοι και έξοδοι. Μονόπρακτο. Μετ. Γ. Θηβαίος. Αθήνα, Μπιλιέτο, 2002. Σελ. 8.

Βιογραφίίί Αρχαιολογία

ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ Ν. Αινίγματα της αρχαιότητας. Θεσσαλονίκη, Αρχέτυπο, 2002. Σελ. 287.

10,20 6 ISBN 960-7928-77-6. ΜΕΡΟΥΣΗΣ Ν. Χίος. Χίος, Πάπυρος, 2002. Σελ. 240. 29,12 €.

ISBN 960-87298-0-7. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Οι βυζαντινές εκκλησίες της Άρτας. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2002. Σελ. 190.

18,72 €. ISBN 960-374-145-0.

LEVI D. Η γεωμετρική νεκρόπολη της Καρδιανής. Μετ. Ν. Φώσκολος. Αθήνα, Ερίννη, 2002. Σελ. 79. Μαρτυρίε(

ΔΕΛΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ-ΤΣΑΚΜΑΚΗ Ε. Τα δέντρα που δεν ρίζωσαν. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 363.17,61 €.

ISBN 960-12-0995-6. ΔΟΥΚΑ-ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Λ. Τα μπουλούκια. Αθήνα, Φιλιππότης, 2002. Σελ. 96. 5,00 €. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Π. Ανάμεσα σε τρεις κόσμους. Αθήνα, Κοχλίας, 2002. Σελ. 144. 8,90 6 ISBN 960-8228-26-3. ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣΣ. Εξομολογήσεις πρωταγωνιστών. Αθήνα, Ποταμός, 2002. Σελ. 455.19,05 €.

ISBN 960-7563-86-7. ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ X. Ταξίδι στο χρόνο. Αθήνα, 2002. Σελ. 199. ΜΗΛΙΑΡΕΣΗΣ Γ. Ήχοι και απόηχοι. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 299.

17,79 6 ISBN 960-04-1912-4. ΝΙΚΟΛΟΔΗΜΟΣ Π. Το ημερολόγιο ενός εισαγγελέως. Αθήνα, Φλώρος, 2002. Σελ. 391.15,006. ISBN 960-7178-63-7. ΤΣΑΜΠΟΥΡΗΣ Ζ. Τα τετράδια της μνήμης. Κοζάνη, Παρέμβαση, 2002. Σελ. 253.13,52 6.

ISBN 960-7792-12-2. ΤΣΙΡΙΜΟΝΑΚΗ Μ. Αυτοί που έφυγαν, αυτοί που ήρθαν. Ρέθυμνος, Μίτος, 2002. Σελ. 269.17,686.

ISBN 960-7857-10-0.

ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ Κ. Ηρώδης Αττικός. Αθήνα, Κάκτος, 2002. Σελ. 357.15,266.

ISBN 960-382-470-4. ΜΕΤΑΞΑΣ Ν. Οι ναυτικοί Κεφαλληνίας και Ιθάκης. Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, 2002. Σελ. 219+φωτ. 20,806.

ISBN 960-8172-18-7. ΜΠΑΔΗΜΑ-ΦΟΥΝΤΟΥΛΑΚΗ 0. Σταμάτης Κλεάνθης. 1802-1862. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Δήμος Αθηναίων-Δήμος Βελβεντού, 2002. Σελ. 298+162.

23,92+10,406. ISBN 960-7401-37-9. ΦΡΑΓΚΟΥΛΑΣI. Ανεξερεύνητες πτυχές της ζωής του Αλεξ. Παηαδιαμάντη. Αθήνα, Ιωλκός, 2002. Σελ. 219.

12,506. ISBN 960-426-244-0.

2002. Σελ. 264.20,806.

ISBN 960-8042-20-8. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ Σ. Ξορκίζοντας το κακό. Λεύκωμα. Θεσσαλονίκη, Δήμος Σταυρούπολης, 2002. Σελ. 94.

ISBN 960-86925-1-2. ΜΟΣΧΟΣ Γ. Δ. Χρόνια της φωτιάς. Πάτρα, ΠερίΤεχνών, 2001. Σελ. 525.

24,44 6 ISBN 960-8260-01-9. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ I. Μια υπόθεση στο Ιεροδικείο της Ξάνθης. Ξάνθη, Σπανίδης, 2002. Σελ. 236.

15,60 6 ISBN 960-86827-7-0. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Α. Θουκυδίδης. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 287.

13,52 6 ISBN 960-02-1543-Χ. ΠΕΠΠΑ Ν. Ιωάννης Καποδίστριας. Αθήνα, Φρυδάς, 2002. Σελ. 516.

25,00 6 ISBN 960-8270-02-2.

Ο' BRIEN Ε. Τζαίημς Τζόυς. Μετ. Μ. Τσάτσου. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 205.12,48 6 ISBN 960-211-628-5.

ΡΟΔΑΚΗΣ Π. Η ιστορία της Ελλάδας. Τόμος Α'. Αθήνα, Γόρδιος, 2002. Σελ. 480.20,80 6 ISBN 960-7083-50-4.

RILKE R. Μ. «Ημερολόγιο Βεστερβέντε-Παρίσι, 1902». Μετ. Γ. Δεπάστας. Αθήνα, Ολκός, 2002. Σελ. 128.9,006. ISBN 960-8154-16-2.

ΣΑΜΟΥΗΛ Γ. Η εποποιία του Μακρυγιάννη. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2002. Σελ. 182.11,446 ISBN 960-7931-80-7.

Ελληνική

ΣΙΜΩΝΗ-ΛΙΟΛΙΟΥ Μ. Αρχόντισσα Κηφισιά. Αθήνα, Εφημερίδα Κηφισιά, 2002. Σελ. 438.40,006

Ιοτορία

Ο Παμβαλκάνιος επαναστάτης Ρήγας Βελεστινλής και η Δυτική Μακεδονία. Επιμ. Β. Καραγιάννης. Κοζάνη, Ι.Ν.Β.Α., 2002. Σελ. 115.10,40 6.

ISBN 960-7973-21-6. ΓΑΡΙΤΣΗΣ Κ. Ο Νεκτάριος Τέρπος και το έργο του. Θήρα, Ο θεσβίτης, 2002. Σελ. 676.26,006.

ISBN 960-87217-0-9. ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ Κ. Τα καράβια. Αθήνα, Καλλιεργητής, 2002. Σελ. 59.

5,20 6. ISBN 960-8128-01-3.

ΤΟΜΑΡΑ-ΣΙΔΕΡΗ Μ. Ευεργετισμός και προσωπικότητα. Τόμος Α'. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 277.15,60 6 ISBN 960-02-1568-5.

BREMER F. Η Ελλάδα και οι Έλληνες την εποχή του Όθωνα. Τόμος Β'. Μετ. Μ. Κυριακίδου. Αθήνα, Κάτοπτρο, 2002. Σελ. 389.21,366 ISBN 960-7778-57-Χ. Παγκόσμια

Ιο τορία

ΖΩΓΡΑΦΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης και οι απόψεις του για τους Οθωμανούς Τούρκους. Ξάνθη, Σπανίδης, 2002. Σελ. 96.

10,40 6. ISBN 960-86827-5-4.

Η εντολή του δόγη Βενετίας προς τον ρέκτορα Χανιών 1589. Βενετία, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών Και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, 2002. Σελ. 281.21,846 ISBN 960-7743-21-0.

ΚΑΒΒΑΔΙΑ-ΛΑΜΠΡΙΑ Ε. Μέρες του 74. Αθήνα, Ποταμός, 2002. Σελ. 197.

48,00 6. ISBN 960-7563-89-1.

ΙΜΒΡΙΩΤΗ Ρ. Η γυναίκα στο Βυζάντιο. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 150.

8,32 6 ISBN 960-8202-43-4.

ΚΑΖΤΑΡΙΔΗΣI. Φ. Η Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία. Κατερίνη, Μάτι,

ΜΗΛΙΑΡΑΣ Κ. Οι Αγιοι Τόποι εν Παλαιστίνη. Τόμοι Α'+Β'.

121

Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2002. Σελ. 532+901.

78.00 €. (οι δύο τόμοι).

ISBN set 960-12-1067-9. ΠΑΠΟΥΛΙΑ Β. Από τον αρχαίο στον νεότερο ηολυμερισμό. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2002. Σελ. 452.

26.00 €. ISBN 960-288-092-9.

ARMSTRONG Κ. Ισλάμ. Μετ. Φ. Τερζάκης. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 333.

20.00 €. ISBN 960-16-0413-8.

MILLER w. Τραπεζούντα. Μετ. Σ. Μαυραντώνης Ξ. Μαυραντώνη. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2002. Σελ. 175+χάρτ.

9.00 €. ISBN 960-343-631-3.

OLMSTEAD Α. Ιστορία της Περσικής Αυτοκρατορίας. Μετ. Ε. Πέππα. Αθήνα, Οδυσσέας, 2002. Σελ. 828.

33,28 €. ISBN 960-210-406-6.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Μ. Αγροφιλία. Αθήνα, Γόρδιος, 2002. Σελ. 111+φωτ.

16,64 €. ISBN 960-7083-49-0.

ΜΠΑΝΤΗ Β. 0 μικρός ερωδιός. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 88.

5.90 €. ISBN 960-406-129-1.

ΕΛΛΟΠΙΑ. Τεύχος 61.4,40 e.

ΜΠΕΘΙΑ-ΚΑΜΠΑΝΑΡΗ Ζ. Η Μπιχλιμπίδα. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 32. 6,80 €. ISBN 960-04-2128-5.

ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Τεύχος 58.6,50 €.

ΜΥΛΩΝΑ Φ. Είμαι η Αλίκη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 72.

10.90 €. ISBN 960-406-093-7.

ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ. Τεύχος 9. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τεύχος 45.

5.00 €. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Τεύχος 79.

ΧΑΡΑΛΑΣ Κ. Τα μυστήρια της Ανομβρίδας. Αθήνα, Κάστωρ, 2002. Σελ. 29. ISBN 960-7906-41-1.

ΘΕΑΤΡΟΓΡΑΦΙΕΣ. Τεύχος 8.7,00 €.

ΧΟΡΤΙΑΤΗ 0. Λεξοσκανταλιές. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 53.

7,80 €. ISBN 960-393-073-3.

ΙΑΜΒΟΣ. Τεύχος 1. 5,00 €.

LUCIANID. Ένας γάτος στ' αλήθεια εφτάψυχος. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 200.

8,00 €. ISBN 960-375-394-7.

SOLOTAREFF G. Καλοκαιρινές ιστορίες. Μετ. Μ. Καρακώστα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 272.10,00 €.

ISBN 960-375-364-5.

ΗΧΟΣΈΙΚΟΝΑ. Τεύχος 353.4,99 €.

ΘΕΣΕΙΣ. Τεύχος 80. 6,60 €.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Τόμος 81, τεύχος 4. ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Τεύχος 36.11,000. Η ΛΕΞΗ. Τεύχος 170.4,00 €. ΜΕΝΤΟΡΑΣ. Τεύχος 5. ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 90.0,74 €. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Τεύχος 272-273.1,00 €. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.748.6,00 e ΟΜΠΡΕΛΑ. Τεύχος 58.6,00 €. ΠΑΝΔΩΡΑ. Τεύχος 11.3,00 ο.

HERVE F.-HERVE C. Ο γύρος του κόσμου με ποδήλατο. Μετ. Κ. Κουρεμένος. Αθήνα, Ύψιλον, 2002. Σελ. 296.

19,24 €. ISBN 960-1700-77-3.

αναγνώσματα

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ Α. Το βατραχάκι που δεν ήθελε να γίνει πρίγπικας. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 30.6,50 €.

ISBN 960-04-2035-1. ΔΑΓΔΕΛΕΝΗΣ Σ. Ε. Ένα παραμύθι για τη Σαντορίνη. Αθήνα, Κάστωρ, 2002. Σελ. 28. ISBN 960-7906-42-Χ. ΔΡΙΖΟΥ Φ. Πελαγία η Γοργόνα των Κυθήρων. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 30. ISBN 960-283-141-3.

122

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 81. 00,01 €.

ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ Γ. - ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ Κ. Στα έγκατα της γης. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 176. 8,00 €. ISBN 960-04-2098-χ.

Κόο μο c

Ελεύθερο

ΕΝΔΟΧΩΡΑ. Τεύχος 79.3,00 €.

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ. Τεύχος 5.

ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Τεύχος 20.4,00 €.

ΑΚΤΗ. Τεύχος 51.4,20 €.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Τεύχος 146.3,00 €

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Τεύχη 383,384.2,00 €.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 102. 4,00 €.

ΑΝΕΥ. Τεύχος 5.6,00 €.

ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τεύχος 104. 6,00 €.

ΑΠΟΠΛΟΥΣ. Τεύχος 25.10,00 €.

ΠΥΡΡΟΣ. Φύλλο 11.1,47 €.

ΓΕΦΥΡΕΣ. Τεύχος 5. 8,80 €. ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 325-326.2,30 €.

ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Τεύχη 28,29.

6.00 €.

ΓΡΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ. Τεύχος 42.3,00 €.

ΤΟΛΜΗ. Τεύχος 22.3,00 €.

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Τεύχος 119-120. 8,00 €.

Ο ΤΥΠΟΣ. Τεύχος 144.2,93 e

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ. Τεύχος 35.4,00 €.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Τεύχος 433.7,34 €.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ. Τεύχος 79.4,50 €.

ΔΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΩΝ. Τεύχος 52.

ΧΟΡΟΣ. Τεύχος 45.4,40 €.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ. Τεύχος 5.

4.00 e

HELLENIC QUARTERLY. Τεύχος 13.

ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΑΝΘΕΟΝ. Τεύχος 17.

6.00 €.

POESIA. Τεύχος 163.5,00 €.

UNICEF ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ. Τεύχος 48.

A p .4 3 4 επιμέλεια:

1Σεπτεμβρίου200230 Σεπτεμβρίου 2002

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται

Η Α Ι Α Σ

Γεωργιάδου Β. (επιμ.): θρησκείες και πολιτική στη νεωτερικότητα (Κ. Βούλγαρος, αντί, 6.9.2002)

Χριστίδης Α. Φ„ θεοδωροπούλου Μ. (επιμ.): Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα (Α. Αρχάκης, Σύγχρονα Θέματα, 80)

Άρμστρονγκ Κ.: Ισλάμ. Μια σύντομη ιστορία (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου, 1.9.2002)

όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοοιεύονται

riff/o

_

ι

ΜάνεσηςΣ.: Ιστορικό Λεξικό ίου Μυκονιάτικου ιδιώματος (Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Η Καθημερινή, 3.9.2002)

οτον ημερήοιο και περιοδικό Τόπο

ΙΦ ΙΑΟΙΟΦ ΙΑ

I

\moA8m

Γρηγοροπούλου Β.: Αγωγή και πολιτική στον Ρουσσώ (Σ. Βανδώρος, Το Βήμα, 1.9.2002)

Κουρκούτας Η.: Η ψυχολογία του εφήβου (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 432)

ΚουσούληςΣ.: Η αριστοτέλεια συλλογιστική (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 432)

iwMMrr//

I I

Λίποβατς θ.: Δημοκρατικός λόγος, ψυχανάλυση, μονοθεϊσμός (Γ. Σταυρακάκης, Σύγχρονα Θέματα, 80)

Μανιάτης Γ.: Το προσωπείο και το πρόσωπο: 0 Ρουσσώ και η αναζήτηση της αυθεντικής επικοινωνίας (Σ. Βανδώρος, Το Βήμα, 1.9.2002)

Γ^ιτγομμ--------1 Αλεξίου θ.: Εργασία, εκπαίδευση και κοινωνικές τάξεις (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.9.2002)

Γκαλιλουό Ρ.: Τα παιχνίδια και οι άνθρωποι (X. Χαλαζίας, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 30.9.2002)

l

ΓουίλςΛ.: Η αναζήτηση του ιστορικού Ευαγγελίου (Φ. Χρονόπουλος, Εάεύθερος Τύπος, 22.9.2002) Ουόκερ Ά„ Καρράς Κ.: Ζωντανή Ορθοδοξία στον σύγχρονο κόσμο (θ. Παπαθανασίου, Η Καθημερινή, 8.9.2002)

Σηφάκης Γ. Μ.: 0 Αριστοτέλης και η λειτουργία της τραγικής ποίησης (Σ. Τσιτσιρίδης, Το Βήμα, 8.9.2002)

ΒαλλήνδραςΔ.: θέματα κοινωνικής παθολογίας (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 14.9.2002)

Λ' Ιβονέ Φ. (επιμ.): Από τη μία χιλιετία στην άλλη. Η μεγάλη μεταβολή (Γ. Σιακαντάρης, Εήευθεροτυπία, 20.9.2002)

Βερνίκος Ν„ Δασκαλόπουλος Σ.: Πολυπολιτισμικότητα. Οι διαστάσεις της πολιτισμικής ταυτότητας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 15.9.2002)

Μιλ Τ. Σ.: Ωφελιμισμός (Β. Κιντή, Η Καθημερινή, 22.9.2002)

L

Μ Α Γ Κ Α Ι Ν Η Σ

ΝτελέζΖ.: 0 Νίτσε και η φιλοσοφία (Δ. Καββαθάς, Το Βήμα, 29.9.2002)

Κανδυλάκη Α.: Η συμβουλευτική στην κοινωνική εργασία (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 432)

Ντρουά Ρ. Π.: 101 εμπειρίες φιλοσοφίας της καθημερινής ζωής (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.9.2002)

Καυταντζόγλου Ρ.: Στη σκιά του ιερού βράχου - Τόπος και μνήμη στα Αναφιώτικα (Φ. Μαργαρίτη, Το Βήμα, 15.9.2002)

\m u rn Λίποβατς θ., Δεμερτζής Ν„

I

Λαμπίρη-Δημάκη I. (επιμ.): Η κοινωνιολογία στην Ελλάδα σήμερα, τόμος Γ (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 22.9.2002) 123

Μάτσα Κ.: Ψάξαμε ανθρώπους και βρήκαμε οκιές (θ. Βασιλείου, Η Καθημερινή, 15.9.2002)

Ταγκιέφ Π.-Α.: Παγκοσμιοποίηση και δημοκρατία (Α. Ελεφάντης, Αυγή, 29.9.2002)

Παναγιωτόπουλος Ν.: Η πίστη στην τάξη: συμβολή στην ανάλυση της διατήρησης της τάξης (Α. Γεωργούλας, Σύγχρονα Θέματα, 80)

li/0 /f l Περράκης Σ.: Το Διεθνές Δικαστήριο των Ηνωμένων Εθνών (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 452)

Αήέ Κ„ Μπαρό Κ. ίεπιμ.): Sexe Relatif ου sexe absolu? (Αι. Τσεκένης, Σύγχρονα Θέματα, 80)

ifliiroMHM

Γκίντενς Α.: Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 14.9.2002)

Ι ι μ / γ/ ο

!

Καλύβας Σ.: The Rise of Christian Democracy in Europe (B. Γεωργιάδου, Σύγχρονα Θέματα, 80) Σπουρδαλάκης Μ. (επιμ.): Ευρωπαϊκό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Προκλήσεις και προοπτικές (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 452)

m i J i n i Η Ι Ι Ι Τ Η Μ Ϊ Ϊ --- 1 Ντάλης Σ.: Η Γιουγκοσλαβία στη μεταΜιλόσεβιτς εποχή (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1.9.2002) Πάγκαλος θ.: Παγκοσμιοποίηση και Αριστερά (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 452) Περ. Πολίτης: Ισλάμ και Ευρώπη (Τ. Παππάς, διαβάζω, 452) Τζερμιάς Π.: Karl Marx Redivivus?

0 μαρξισμός από τον υπαρκτό σοσιαλισμό στην παγκοσμιοποίηση (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 1.9.2002) Κείντέρ Κ. (επιμ.): Istanbul: Between the Global and the Local (Μ. Γκουρ, Σύγχρονα Θέματα, 80) ΜίκελβεϊτΤζ., ΓούλντριτζΆ.: Το τέλειο του μέλλοντος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1.9.2002) Μπλαν Π.: 0 διαμελισμόςτης Κύπρου: η γεωπολιτική ενός διχασμένου νησιού (Π. Λαντρ, Το Βήμα, 22.9.2002) Νταή Ρ.: Περί δημοκρατίας (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 50.9.2002) Ρωής Τ.: Το δίκαιο των λαών και η «ιδέα της δημόσιας λογικής αναθεωρημένη» (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 21.9.2002) 124

ι

ΙΕ ΙΜ Τ Η Μ Ε Ι

I

Κατσανέβας θ.: Επαγγέλματα του μέλλοντος και του παρελθόντος (Δ. Μαγκλιβέρας, Ποήιτικά Θέματα, 27.9.2002)

|

Κιουστεήίδης I.: 0 μηχανισμός της νόησης (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 21.9.2002) Λιγομενίδης Π.: Η φλούδα του βερίκοκου (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 28.9.2002) Βόήφραμ Σ.: A New Kind of Science (Γ. Ζαρκαδάκης, Τα Νέα, 1.9.2002)

Κύρτσης Α.: Τεχνολογικός σχεδιασμός και κοινωνική οργάνωση της ψηφιακής επιχείρησης (I. Λαμπίρη-Δημάκη, Το Βήμα, 29.9.2002)

irfjfif-f

λ

/

I

Κωτίδης Α.: Ένα άλλο Τριάντα στη ζωγραφική (X. Κιοσσέ, Το Βήμα, 22.9.2002) (Β. Σαριλάκη, Η Καθημερινή, 22.9.2002)

Λυμπεράκη Α., Πελαγίδης θ.: Αποενοχοποιώντας την κατανάλωση: Ταυτότητα, επικοινωνία, συνοχή (Τ. Νικολόπουλος, Το Βήμα, 29.9.2002)

[ΛΡΧΜίΤΜΒ*

Ρουμελιώτης Π.: Παγκόσμια διακυβέρνηση ή Ηγεμονική παγκοσμιοποίηση (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 29.9.2002)

--------1

Εκδόσεις Τεχνοτροπία: Κατοικίες (Τ.Μάκρα, Το Βήμα, 1.9.2002) Μουτσόπουλος Ν. Κ.: Οι βυζαντινές εκκλησίες της Αρτας (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 8.9.2002)

ΜίροφΊ.: Έξυπνη σκέψη για δύσκολους καιρούς (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1.9.2002)

\rm iA

Μπλάσταίν Π.: The Chastening (Α. Παπαρσένος, Το Βήμα, 8.9.2002)

I

Πετρούνιας Ε.: Νεοελληνική γραμματική και συγκριτική (Γ. Γιαννουήοπούήου, Νέα Εστία, 1.748)

Ρικάρντο Ν.: Αρχές πολιτικής οικονομίας και φορολογίας (Τ. Βασιήειάδου, Ημερήσια, 21.9.2002) (Α. Δ. Καραγιάννης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 14.9.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 15.9.2002)

Σταβέλας Απ.: Η φιλοσοφική θεμελίωση της ελληνικής γραμματικής (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 8.9.2002)

Χίρτσμαν Α.: Αποχώρηση. Διαφωνία και αφοσίωση (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 15.9.2002)

ίΜΜΕ-ΕΠΙΚΟΙΝΟΝΙΑ

Κοταρίδης Ν., Αθηναίος Μ.: Φιγούρες και σκηνικό του θεάτρου (Κ. Βούήγαρης, Αυγή, 29.9.2002)

|

Ρένφριου Κ., Μπαχν Π.: Αρχαιολογία, θεωρίες, μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές (Σ. Αποστοήίδης, Εήευθεροτυπία, 20.9.2002)

ΠαπαθανασόπουλοςΣ.: European Television In the Digital Age (M. Τζιαντζή, Η Καθημερινή, 5.9.2002)

mmΙΛΟΛΟΓΙΑ-ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑI

Γκινέλ Z.: Τριάντα χρόνια Λιμπερασιόν (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.9.2002)

ΓούταςΔ.: Η αρχαία ελληνική σκέψη (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 50.9.2002)

Επίκτητου: Εγχειρίδιον (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 1.9.2002)

Μενδράκος Τ.: Τα τετράστιχα της πικρής βροχής (Γ. Βέης, διαβάζω, 432)

Δουκίδου Λ.: Η Έλσα και οι άλλοι (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 22.9.2002)

Κακριδής Φ. (επιμ.): Στα χνάρια του Οδυσσέα (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 14.9.2002)

Παυλόπουλος Γ.: Τα Ποιήματα, 19712001 (Γ. Κουβαράς, Εντευκτήριο, 58)

Ευαγγελίδης Π.: Τα γυρίσματα του κεραυνού (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 432)

Πορφύρας Λ.: Μια χώρα πάντα σιωπηλή (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 21.9.2002)

Κλεάνθους: Ύμνος εις Δία (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 1.9.2002) Βερνάν ζ. Π.: Το Σύμπαν, οι θεοί οι Άνθρωποι. Ελληνικές ιστορίες για τη δημιουργία του κόσμου (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 20.9.2002)

Χατζόπουλος θ.: Κελί (Γ. Βέης, Εντευκτήριο, 58) (Γ. Ξενάριος, Νέα Εστία, 1.748)

Μαρίνος του Φαλιέρου: θρήνος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 22.9.2002) Μάρκου Αυρήλιου: Εις Εαυτόν (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 1.9.2002)

I

Κακούρου-Χρόνη Γ.: Μυστράς. Λίθοι λαλέοντες και κέραμοι ηχούντες. Από τις σελίδες νεοελλήνων λογοτεχνών (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 29.9.2002) Νιάρχος θ.: Ποιητές για ποιητές. Χειραψία πάνω απ' την άβυσσο (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 24.9.2002) Νόλλας Δ, Τσικοβάνι Ά.: Ανθολογία γεωργιανής ποίησης, 19ος-20ός αιώνας (Γ. Κορδομενίδης, (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 21.9.2002)

Ζαρκάδης Γ.: Σαρκοφάγος (Μ. Φάις, Εντευκτήριο, 58) θεριανός Σ.: Το εισόδημα στη Λέσβο. Χαϊκού (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 8.9.2002)

Κακούρη Α.: Οι κήποι του διαβόλου (Φ. Φιλίππου, διαβάζω, 432)

Ρούμι Τ.: Μικρό απάνθισμα απάτην ποίηση του Ρούμι (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 20.9.2002)

Τσίμερμαν Μ.: Η αρχαία ελληνική κωμωδία (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος 8.9.2002)

I ιϊόιιιϊϋ

Ζουργός I.: Η ψίχα εκείνου του καλοκαιριού (Κ. θεολόγου, Εντευκτήριο, 58) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 22.9.2002)

Χρονάς Γ.: Κίτρινη όχθη Β' (Δ. Στεργιούλας, Εντευκτήριο, 58)

Μπάξτον Ρ.: Όψεις του φαντασιακού στην αρχαία Ελλάδα. Η μυθολογία και τα συμφραζόμενά της (Δ. Μήττα, Γο Βήμα, 8.9.2002)

Ιϋ ΙΙΜ ϋ Π Η

Ευσταθιάδη Μ.: Σχεδόν... μελό (Κ. Καλημέρης, διαβάζω, 432) (Λ. Πανταλέων, Εντευκτήριο, 58) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 8.9.2002)

Φραντζή Ά.: Τελετή στο κύμα (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, 58)

I ΠΕΖΟίΡΑΦΙΑ

Αντωνοπούλου Κ.: Μασάζ (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29.9.2002) Αποστολίδης Α.: Γυάλινο κελί (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 7.9.2002)

I

Καλάίτζή-Οφλίδη Ε., ΟφλίδηςΣ.: 0 έρωτας τρώγεται με το κουκούτσι (Κ. Κοντολέων, 1.9.2002) Καλοκύρης Δ.: Πλώρη στον Εωσφόρο. Το μουσείο των αριθμών (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 8.9.2002)

Αποστολίδης Α.: Λοβοτομή (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 22.9.2002)

Καραπάνου Ρ.: 0 κύκλος της οργής (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 15.9.2002)

Βασιλάκος Γ.: Υπαίθριοι στοχασμοί και φαινόμενα (Κ. Γεμενετζής, Απογευματινή, 15.9.2002)

Κολώτας Φ.: 0 εντιμότατος κύριος θεοφύλακτος Γυπάρης (Φ. Φιλίππου, Γο Βήμα, 29.9.2002)

Βλάχου Α.: Ταξιδάκι αναψυχής (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 1.9.2002)

Κορτό Α.: Ανιμόλ (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.9.2002)

Βούλγαρης Κ.: Τα άλογα της Αρκαδίας (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 29.9.2002) ΓκάκαςΣ.: Κάσκο (Τ. Δημητρούλια, ΤΟΒήμα, 22.9.2002)

I

Κακούρη Α.: 0 χαρταετός (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 8.9.2002)

Γρίβας Κ.: Ο πόλεμος και η σκιά (Λ. Δημάκος, ΤσΛ/έσ, 1.9.2002) Δημόπουλος Αι.: Η παντιέρα των μαγεμένων (Μ. θεοδοσοπούλου, Γο Βήμα, 8.9.2002)

Ίσαρης Αλ.: θα επιστρέφω φωτεινός ΤΑ. Μαραγκόπουλος, Νέα Εστία, 1.748)

Διβάνη Λ.: Ενικός αριθμός (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15.9.2002) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 15.9.2002) (Δ. Λυμπερόπουλος, Το Βήμα, 15.9.2002)

Κάλβος Α.: Μικρές ωδές και άλλα ποιήματα (Δ. Κόκορης, Εντευκτήριο, 58)

Δουζλατζή Μ.: Ξένη μέσα στη χώρα της (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 432)

Κουκουτσάκη Α.: Οι σχοινοβάτες (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 29.9.2002) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 29.9.2002) Λαδιά Ε.: Ποταμίσιοι έρωτες (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 24.9.2002) Μανταδάκη Σ.: Το κάλεσμα (Γ. Βέης, διαβάζω, 432) Μεϊμαρίδη Μ.: Οι μάγισσες της Σμύρνης (Ε. Γκίκα, Έθνος, 22.9.2002) Μιγάδη Ειρ.: Ωχρή φωτιά (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 8.9.2002) Μπαλοδήμας θ.: Χρυσάνθεμα στο μπαλκόνι (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 29.9.2002) ΜυριβήληςΣ.: Πτερόεντα (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 28.9.2002)

125

ΝικολαΤδου L: Πλανήτης Πρέσπα (0. Παπαγγελής, Εντευκτήριο, 58)

Κάρεϊ Π.: Η αληθινή ιστορία της συμμορίας Κέλι (Γ. Βέης, διαβάζω, 452)

Στεβάνοβιτς Β.: Διαθήκη (Ά. Σουλογιάννη, διαβάζω, 452)

Παπά Λ.: Με θέα στο αθέατο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29.9.2002)

Κουκ Ε.: Αχιλλέας (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 19.2002)

Παπαδιαμάντης Αλ.: Οι έμποροι των εθνών (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 22.9.2002)

Κουρουμά Α.: 0 Αλλάχ δεν είναι υποχρεωμένος (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 1.9.2002)

Στρίγκερ Λ.: Ένας χειμώνας στη Νέα Υόρκη (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 1.9.2002)

Παπανδρέου Ν.: 0 Κλεπτομνήμων (Ε. Γκίκα, Έθνος 1.9.2002) (Γ. Κορδομενίδης, Εντευκτήριο, 58) ΓΕ. Χουζούρη, Εήευθεροτυπία, 20.9.2002)

Κουτού Τ.: Στην καρδιά της χώρας (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 22.9.2002)

Πολιτοπούλου Μ.: Οίκος ενοχής (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 5.9.2002) Πριοβόλου Ε.: Τα χάρτινα πουλιά (Ε. Χωρεάνθη, Η Καθημερινή, 5.9.2002) Σαραντίτη Ε.: Ποθητή (Γ. X. Παπασωτηρίου, Βραδυνή, 28.9.2002) Στεφανόπουλος 0.: Κλέφτης της αυγής (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 29.9.2002) Τζαμιώτης Κ.: Η συνάντηση ΓΕ. Κασίμη, αντί, 6.9 2002) Τριαρίδης 0·: Το χαραγμένο σιτάρι./Η παγωμένη καρδιά των ευτυχισμένων ανθρώπων/Το τρυφερό μαχαίρι του Πέτρο Μπόλε (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 22.9.2002) Φάις Μ.: Το μέλι και η στάχτη του θεού (X. Ντουνιά, Εντευκτήριο, 58) (Κ. Βούλγαρης, αντί, 6.9.2002) Χατζητάτοης Τ.: Στη σφενδόνη (Τ. Δημητρούλια, Εντευκτήριο, 58) Χριστόπουλος Β.: Στο φως της ασετυλίνης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 8.9.2002) Αγκέεφ Μ.: Μυθιστόρημα με κοκαΐνη (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 8.9.2002) (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος, 29.9.2002) Βίλα-Μάτας Ε.: Μπάρτλεμπυ & Σία (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 5.9.2002)

Ταμπούκι Α.: Είναι αργά, όλο και πιο αργά (Π. Κοντογιάννης, Το Βήμα, 22.9.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 22.9.2002)

Λιόσα Μ. Β.: Η γιορτή του τράγου (Γ. Ξενάριος, Εήευθεροτυπία, 20.9.2002)

Τεομπάλντι Π.: Η χωματερή (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 15.9.2002)

Λοτζ Ν.: Σκέψεις, σκέψεις... (Β. Αθανασόπουλος, Εήευθεροτυπία, 20.9.2002) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 7.9.2002)

ΦίλιπςΤ. Α.: Μητέρες (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 15.9.2002)

Μορέτ Ξ.: 0 τελευταίος χίπης (Α. Μαντόγλου, Εήευθεροτυπία, 20.9.2002) Μπαλζάκ Ο. ντε: Μαγικό δέρμα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 22.9.2002)

Φίλμπρικ Ν.: Στην καρδιά της θάλασσας (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 15.9.2002) Χάισμιθ Π.: Το γυάλινο κελί (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 5.9.2002)

Μπαλζάκ 0. ντε: Ελ Βερδούγο (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 20.9.2002)

Χάντρα Γ.: Μοριτούρι (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 19.9.2002)

Μπαρθ Τ.: Η πλωτή όπερα (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 17.9.2002)

Im im

Μπερτλς Μ.: Εξόριστοι στο Αιγαίο (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 22.9.2002) Μπρούκνερ Α.: Ιδιωτική υπόθεση (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 1.9.2002) Ξινγκιάν Γ.: Το βιβλίο ενός άντρα μόνου (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 15.9.2002) Πέρεθ-Ρεβέρτε Α.: 0 πίνακας της Φλάνδρας (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 15.9.2002) ΡάνκινΊ.: Οι καταρράκτες (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 17.9.2002) Ροθ Φ.: Το ζώο που ξεψυχά (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 29.9.2002) Σα Σ.: Η πόλη των χιλίων ανέμων (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 29.9.2002)

I

Αργυρίου Α.: Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 29.9.2002) (Ν. Παρίσης, Εντευκτήριο, 58) Γαραντούδης Ε.: Οι Επτανήσιοι και ο Σολωμός (X. Ντουνιά, Νέα Εστία, 1.748) Καπλάνογλου Μ.: Παραμύθι και αφήγηση στην Ελλάδα: Μια παλιά τέχνη σε μια νέα εποχή (Μ. Γ. Βαρβούνης, Η Καθημερινή, 24.9.2002) Κανέτι Ε.: Η άλλη δίκη. Τα γράμματα του Κάφκα στη Φελίτσε (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 29.9.2002) Μίντλετον Ν.: Novel Theology: Nlkos Kazantzakis' Encounter with Whiteheadian Process Theism (X. Δ. Γουνελάς, To Βήμα, 22.9.2002)

Βιντάλ Γ.: Η χρυσή εποχή (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 28.9.2002)

Σβαν Γ. X.: Η καταραμένη χαρά (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος 15.9.2002)

Σατιά Ν.: Μπαλζάκ (Λ. Λυχναρά, Το Βήμα, 22.9.2002)

Γιαλόμ 1: Όταν έκλαψε ο Νίτσε (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 29.9.2002)

Σιμόν Κ.: Η πρόσκληση (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 1.9.2002)

IΔ Ο Κ Ι Μ Ι Α

Σριβ Α.: Η γυναίκα του πιλότου (Γ. Κορδομενίδης, Αγγεήιοφόρος της Κυριακής 1.9.2002)

Ζουμπουλάκης Σ.: 0 θεός στην πόλη Δοκίμια για τη θρησκεία και την πολιτική (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 452)

Γουίλσον Ρ.: Μπέλφαστ Μπλουζ (Γ. Κολοβός, Η Καθημερινή, 8.9.2002)

126

1

Άμπραμς Μ. X.: Ο καθρέφτης και το φως. Ρομαντική θεωρία και κριτική παράδοση (Ζ. Σαμαρά, Το Βήμα, 15.9.2002)

m n rn i

Ορτέγκα Υ Γκασέτ X.: Δοκίμια για τον έρωτα (Μ. Καλφούντζου, Εντευκτήριο, 58)

Ρίλκε Ρ. Μ.: Ημερολόγιο ΒεστερβέντεΠαρίσι 1902 (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 12.9.2002) (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.9.2002) (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος, 1.9.2002)

ίΐΐΤ Ο Ρ ΙΑ Δουλγεράκης Μ.: Επιστροφή στο Μεγάλο Κάστρο. Το Ηράκλειο και ο νομός του τα χρόνια 1890-1920 (Ν. Κοκκινάκη, Η Καθημερινή, 3.9.2002) Εμμανουηλίδης Μ.: Αιρετικές διαδρομές. 0 ελληνικός τροτσκισμός και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος (Φ. Τερζάκης, Εήευθεροτυηία, 20.9.2002) Ιμβριώτη Ρ.: Η γυναίκα στο Βυζάντιο (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 15.9.2002) Καριψιάδης Γ.: Η Ελλάδα ως διάδοχο κράτος (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 432) Κωφός Ε.: Η Ελλάδα και το ανατολικό ζήτημα (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 28.9.2002) Μαργαρίτης Γ.: Ιστορία του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, 1946-1949, δύο τόμοι (Τ. Παππάς, διαβάζω, 432) Ματάλας Π.: Έθνος και Ορθοδοξία. Οι περιπέτειες μιας σχέσης. Από το «Ελλαδικό» στο βουλγαρικό σχίσμα (Ε. Βενιζέλος, Το Βήμα, 1.9.2002) ΜπούραςΧ.: Η ελλαδική ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29.9.2002) Νάσιουτζικ Π.: Αμερικανικά οράματα στη Σμύρνη του 19ου αιώνα (Ε. Βενιζέλος, Το Βήμα, 1.9.2002) Παραδείσης Ν.: 0 προσκοπισμός στις αλησμόνητες πατρίδες (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 21.9.2002)

\

Παπανάστου Ν.: Τόξο μεγίστου κύκλου (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 8.9.2002)

I

Τοσκάνι 0.: Δεν είμαι αντικειμενικός (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 5.9.2002)

m

u m

- Α Υ ΤΟ Β ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΕ ΙΙ

Δελαπόρτας Μ.: Βίβα Ρένα. Η ζωή και η καριέρα της μεγάλης ηθοποιού (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 15.9.2002)

Παπλωματούς (Ε. Σαραντίτη, Εήευθεροτυηία, 20.9.2002) Πενάρ Τζ. Ντε: Ο Προκόπης και ο λύκος (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 432)

I ίΑΞΙΑΙΩΤΙΚΑ-ΟΔΟΙΙΙΟΡΙΚΑ I Μισό Α.: Εκουαδόρ (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυηία, 1.9.2002)

Καχτίτσης Ν.: Τα γράμματα του Νίκου Καχτίτση στον Γιώργη Παυλόηουλο (Π. Μάρκογλου, Εντευκτήριο, 58)

ΙΙΥΗ Ε Ν ΤίΥ ΞΕΙΙ-ΙΥ Ν Ο Μ ΙΑ ΙΕ ΪI

Μιχαλονάκου Β.: ΣτράτοςΔιονυσίου (Γ. Λεμονή, Δίφωνο, 1.9.2002)

Φάις Μ. (εηιμ.): «Ένα βιβλία είναι ένα απλωμένο χέρι προς χαιρετισμό». Μονόλογος του Αντρέα Φραγκιά (Γ. Παπαθεοδώρου, Αυγή, 29.9.2002)

Ίρβινγκ 0.: Ο βίος του Μωάμεθ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 22.9.2002)

\Μ 0 Υ [ ΙΚ Η

Μίλερ Ά.: Αϊνστάιν- Πικάσο. 0 χώρος, ο χρόνος και η ομορφιά (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 29.9.2002)

|ΜΙ1/Η·ίΜΙ/Η

------ 1

Δαγδελένης Σ.: Ένα παραμύθι για τη Σαντορίνη (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 22.9.2002) Δεσύλλας X.: Το Λουκουμοδάσος (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 15.9.2002) Παπαγιάννη Μ.: Καληνύχτα, μαμά (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 432) Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.: Τα τέρατα του λόφου (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 1.9.2002) Πούλος Κ.: Ένα παγωτό διαρκεί λίγο (Ε. Σαραντίτη, Εήευθεροτυηία, 20.9.2002)

Σφραντζής Γ.: Χρονικόν (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 432)

Χαραλάς Κ.: Το μυστήριο της ανομβρίας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 22.9.2002)

Μπιουκάναν Μ.: Κρίσιμη κατάσταση. Πολυπλοκότητα και χάος στον ρου της ιστορίας (Δ. Κωστόπουλος, Η Καθημερινή, 17.9.2002)

Ψαραύτη Λ.: Όνειρα από μετάξι (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 1.9.2002) ΜπριμπόΤ.:Τοδώροτης

I

Μυλωνάς Κ.: Από τη «Μασσαλιώτιδα» στη «Μάνδρα» του Αττίκ (Γ. Σβώλος, Echo and Artis, 1.9.2002) Βάγκνερ Ρ.: Τριστάνος και Ιζόλδη (Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή, 22.9.2002)

ΐΦϋΤΟίΡΑΦΙΑ-ΛΕΥΚΰΜΑΪΑ | Κοντογεώργης Α.: Η Μακρινίτσα, μέσα από το φακό του Δημήτρη Λέτσιου (Ν. Κασσιανού, Το Βήμα, 8.9.2002) Μουσείο Φυσικής Ιστορίας: Απολιθωμένο Δάσος Λέσβου (Π. Σκορδάς, αντί, 6.9.2002) Ορδόλης Κ.: Στο Ηρώδειο (Π. Ριβέλλης, Τα Νέα, 1.9.2002) Ταλιάνης Δ.: Η ελιά στην Ελλάδα (Π. Σκορδάς, αντί 6.9.2002)

ΙΑΙΑΥ ΡΟ Φ Η

I

Μαμαλάκης Η.: Κάτι μαγειρεύει ο Ηλίας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29.9.2002) Μπαρμπαρίγου Α.: Συνταγές του Αιγαίου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 29.9.2002)

127

ΚΙΚΗ ΔΗΜΟΥΑΑ

Γρ άφ ουν οι: Βρασίδας Καοαλής: Το λυγρόν δέος του λόγου Π. Α. Μασιοοδηιιήτρης: Η κριτική προσέγγιση του πρώιμου ποιητικού έργου της Κικής Δημουλά από τον Άρη Δικταίο Μιχάλης Τσιανίκαο: Η σιγουριά των πρώτων στίχων ή αυτοβιογραφία μιας αν-ωρίμανσης Ρίτσα Φράγκου Κκίλια: «...συνεχώς και ακάλυπτη στη γραμμή του πυρός» Βαγγέλης Χατξηβασιλείου: Το χρονικό μιας ποιητικής διαδρομής

Συνέντευξη: (Μπενίγνο) ΝταριέλΑλαρκόνΡαμίρες:

Ο Φιντέλ μάς πήρε πίσω όσα μας έδωσε

Επίσης στο επόμενο τεύχος: Κριτικές και παρουσιάσεις 30νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Πορτρέτα ξένων συγγραφέων. Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. ΒιβλιογραφικάΔελτία κ,ά. Το

διαβάζω

οτον

κυβ ερνοχώ ρο:

w w w .tr a n s la tio .g r

βιβλιοτοπία ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΑΓΩΓΙ Α

Παιησίω ν 12B & iBdKiic - ΚυιμέΠιι, ΤηΠέφωνο: 1 2 1 DI 8 2 1 .5 G G 4 FaK: ( 2 1 0 ) 8 2 1 .5 6 6 4

EBvuuiq ΑνιισιύπΕως 23, T.K. 1 8 5 31 ΤηίΙέψωνο: ( 2 1 0 ) 4 1 9 .0 5 1 9 , Fax: ( 2 1 0 ) 4 1 3 .1 1 9 1

i

5

N. ΙΜΥΡΝΗ:\ ί ^ 25nq Μαριίαυ 9, ΤηΠέφωνο: ( 2 1 8 ) 9 3 7 .0 5 8 3 Fax: ( 2 1 0 ) 9 3 7 .0 5 8 4

Ένας χώρος που τιμά το βιβλίο... και εσάς Το ιδα νικό π ε ρ ιβ ά λ λ ο ν για να α να κ α λύ ψ ετε:

• • • • •

60.000 τίτλους Παιδικό τμήμα Σχολικό τμήμα Τμήμα MULTIMEDIA Τμήμα χαρτικών, αναλωσίμων, organizers, καρτών και πολλά άλλα

Έ ν α ς ε υ χ ά ρ ισ τ ο ς χ ώ ρ ο ς μ ε ά ν ετα καθίσμα τα για να ξ εφ υ λ λ ίσ ετε ό π ο ιο βιβλίο θέλ ετε. Μ οναδικά π ρ ο ν ό μ ια για τ ο υ ς π ε λ ά τ ε ς μας:

• 4 άτοκες δόσεις με πιστωτικές κάρτες για αγορές άνω των 60€ • Τηλεφωνικές παραγγελίες βιβλίων • Παράδοση χωρίς επιβάρυνση στο σπίτι σας για αγορές άνω των 30€

Ένας πιανίστας σε μελαγχολικά τζαζ κομμάτια. Μ ία συνάντηση, στο τραπέζι στο βάθος. Τα κίτρινα φώτα μιας πόλης που κρύβει τα μυστικά της. Ένα βρόμικο μπαρ πνιγμένο στον καπνό, στο αλκοόλ και στις αμφίβολες υποσχέσεις της νύχτας.

RAYMOND CHANDLER Η ΜΙΚΡΗ ΑΔΕΡΦΗ 408 ΣΕΛΙΔΕΣ, ΤΙΜΗ: € 12,00

ROSS MACDONALD ΥΠΟΘΕΣΗ ΓΚΑΛΤΟΝ 352 ΣΕΛΙΔΕΣ, ΤΙΜΗ: € 12,00

Ο μοναχικός ντετέκτιβ και η μοιραία γυναίκα, συζητήσεις, α,

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ ΓΕΝ ΝΑΔΙΟ Υ ^ ο β ^ , Α β Ι ΐ Ν Λ , τη λ .: 2 1 0 3 8 0 9 7 1 2 , 2 1 0 3 8 0 2 0 0 7 , fa * .: 2 1 0 3 3 0 2 6 5 5