Τεύχος 432

ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ · Π. ΚΑΡΕΪ · Γ. ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ . Τ. Μ ΕΝ Δ Ρ Α Κ Ο Σ · θ. Π ΑΓΚ ΑΛ Ο Σ

ΤΕΥΧΟΣ 432 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2002 7.34 ΕΥΡΩ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΝΙΚΟΣ Π ΑΠ ΑΝ ΔΡΕΟ Υ

0 Κλεπτομνήμων

Μέσα από την ιστορία του Φρανκ, φοιτητή κλα­ σικών σ πουδών στο Π ρίνστον, παρακολουθού­ με την επιρροή μιας μαγικής εφ εύρεσης στον ανθρώ πινο ν ου. Η εφεύρεση τον συγκλονίζει, ανατρέπει τη ζωή του και τις σχέσεις του με τον κόσμο. Με τα πειράματα του όμως, ο ανυποψ ία­ στος Φ ρανκ βγάζει στο π αζάρι της παγκόσμιας αγοράς ό,τι πιο ακριβό έχει η ανθρώπινη συνεί­ δηση. Με χιούμορ, σασπένς και πολλές λοξές ματιές στην ανθρώπινη ύπαρξη, ο συγγραφέας ξετυλί­ γει με ευρηματικό τρόπο ένα συναρπαστικό και ιδιαίτερο μυθιστόρημα.

ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ www.kastaniotis.com

Η Μ υρτάλη (ψ ευδώ νυμο) στα δεκαπέντε της, με ολιγόμηνη θητεία στο πορ νείο της μαντάμ Πανδαισίας και με δύο φόνους που δεν άφησαν απάνω της κ ανένα αποτύπωμα, κατάλαβε π ολ­ λά, και νωρίς, α π ό τον κόσμο, γι’ αυτό διάλεξε να πλάσει δική της πραγματικότητα. Κατέβηκε και στον Ά δη, αλλά δεν το κατάλαβε. Επιστρέφοντας, κατάλαβε πω ς πιο καλά ν α μη συνεχί­ σει ως πρόσω πο υπαρκτό, αλλά να γίνει πλάσμα μυθιστορήματος και φ αντασίας. Γιατί έτσι θ ’ αποφύγει δύο ενοχλητικά προβλήματα: τον θ ά­ νατο και τη ζωή. Ο Σ κοτεινός Ο δηγός ακολου­ θεί την απολύτως προσωπική του πραγματικό­ τητα. Ό πω ς κάνει και κάθε άνθρωπος.

ΤΗΛ.: 010-330.12.08 - FAX: 010-382.25.30 e-mail: info@ kastaniotis.com

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ Γ ια

έβδομη

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ Αθηνών

χ ρονι ά ΒΡΑΒΕΙΑ

( Πέ μπτη

3

το

ΒΡΑΒΕΙΑ δ ι α β ά ζ ω

2002

στο

Ο κ τ ω β ρ ί ο υ ,

θα

2002

α π ο ν ε ί μ ε ι

ΓαΑΑικό στ ι ς

τα

Ινστιτούτο 8 . 3 0

μ. μ . )

ΟΑ/ετε ή ρ α i m p o t m i H i στο

ΚΑΙ ΚΕΡΟΙΣΤΕ ΤΡΙΑ TEVXH Γιαεναχρόνο(11 τεύχη-τοεναδιπλό) πληρώνετε

α ν τ ίτ ^ θ ^ & ε

Σπουδαοτική53ο Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 91 ε ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήσια: 93 ε Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 ε ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετιίσια: 115ε Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 ε ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΑΡΕΣ: Ετήσια: 115 $ ΗΠΑ (124,87 ε) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 ε) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 ε Εμβάσματα: στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.241, τηλ. & fax 33.01.315.

flFPIFXflMFMA ΕΠ ΙΚ Α ΙΡΙΚ Α 1 3 Bestseller ] 6 Βραχυγραφίες 2 2 Ψηφιακός κόσμος Κόμβος ελληνικής γλώοσας Γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια 25 Ευκαιρίας δοθεισης Η λαγνεία της βίας Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 432, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ2002 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 010-33.01.313 Λογιστήριο: 010-33.01.241 Διαφημίσεις: 0W-33.0I.3I3 Συνδρομές: 010-33.01.315,010-33.01.241 Fax:010-33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοάπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Κατερίνα Γρυπονηαιώτου, Βααί\ης Κα\αμαράς, Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάοω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθανααία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλεξης Επιμέλεια - Διόρθωση: A h a Μαζαράκη, Λέαποινα Ράμμου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ιαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 010-38.21.700

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦ ΕΙΣ ΚΑΙ Β ΙΒ Λ ΙΑ 2 8 Ξένο Βιβλίο Επιμέλεια Ηλίας Μαγκλίνης 30 Πορτρέτα ξένων συγγραφέων Σάπορ Μ άρα ϊζΐ 900-1989) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου 3 2 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς Έλμορ Λίοναρπ Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου Α ΡΘ ΡΑ 35 0 εξόριστος, αληθινός χρόνος: 0 Μόνος Κοντολέων και η παιδική ηλικία Γράφει ο Θανάσης Τριαρίδης 3 ? Διαπολιτιορική εκπαίδευση: Ανιχνεύοπας την εικόνα του «Άλλου» στα βιβλία των θρησκευτικών του Δημοτικού Σχολείου Τραφεί ο Νίκος Πολύζος 43 Η μετάφραση επιστημονικών και τεχνολογικών κειμένων Γράφει ο Περικλής Παπαβαοιλείου ΜΕΛΕΤΕΣ 4 6 Αλμπέρτο Μοράβια: Agostino. Από το βασίλειο του ενστίκτου στην εξουσία της πραγματικότητας Γράφει η Μαρία Μανωλά 5 0 Μορφές του γλωσσικού ζητήματος από τις μεταφράσεις του Κόμη Μοντεχρήστου του 19ου αιώνα Γράφει η Αναστασία Στρύφων-Κυριακίδου ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 5 4 Άνχελ Βίβας: «Πρέπει να ανακαλύψουμε συγγραφείς από την αρχή» Τη συνέντευξη πήρε ο Φίλιππος Δρακονταειδής ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΤΟΥ Μ Η Ν Α 5 ? Συνεργάστηκαν οι: Γιώργος Βεης, Κώστας Καλημέρης, Σωτήρης Ντάλης, Λίνα Πανταλεων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάοος Παππάς, Βασίλης Ροάβαλης, Αλκηστις Σουλογιάννη, Φίλιππος Φιλίππου, Νικ. Λυκ. Φορόπουλος 96

Παραγωγή: Δ. Πρίφτης & ΥιοίΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 010-5232323 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τόπου Ευρώπη Αξ Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 010-5199900 Ιδιοκτηαία: Γιώργος Γαβαλάς 8 ΣΙΑ ΕΕ Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεοη: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά 26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου», Λααοάνη 9, τηλ. 010-237.463

ΤΟ Θ Ε Μ Α ΤΟΥ Μ Η Ν Α : Τα πολλαπλά προσωπεία της επιοτημονικής φανταρίας: «Μαθαίνοντας από άλλους κόσμους» (επιμέλεια: Τατιάνη Ραπατζίκου) 98 Δόμνα Παοτουρματζή Επιστημονική φαντασία: Η λογοτεχνία της αλλαγής 1 0 2 Ουίλλιαμ Σουλτς Η μοίρα της προσωπικότητας του ατόμου στο αμερικανικό τεχνολογικό τοπίο και οι ενδείξεις της μέσα από το Ηλεκτρικό πρόβατο του Φίλιπ Ντικ Η φαντασία είναι πάπα μεταφυσική: Fνώοη και ανάμνηση οτο όψιμο έργο του Φίλιπ Ντικ Ντέιβιντ Σιντ Μαθαίνοπας από τα μυρμήγκια:Ένα θέμα επιστημονικής φαπαοίας

108 Βρασίδας Καραλής 114

117 Κυριάκος Αθαναοιάδης «Όλο το κακό» (απόσπασμα) 119 Γιώργος Ζαρκαδάκης «Το πείραμα»

Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεοη εξωφύλλου: Μαρία Ζαχαριουδάκη

ΔΕΛΤΙΑ

Το διαβάζω ατον καβερνοχώρο: http://book.cullure.gr.

1 3 4 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

1 2 1 Βιβλιογραφικό 1 2 8 Κριτικογραφία

Η πλοκή του βιβλίου αυτού έχει ως άξονα έναν ιδεολογικό προβληματισμό. Το σύνδρομο της εξουσίας που διακατέχει πολλούς ανθρώπους, ώστε να θέλουν να επιβάλουν σε άλλους, κατά την κρίση τους, τρόπο ζωής. Η υπεροχή που έχουν ορισμένα άτομα από οικονομική, κοινωνική ή οικογενειακή θέση τους ωθεί στην πεποίθηση της ακλόνητης και αναμφισβήτητης δύναμής τους, για να μην αποδέχονται σε άλλα το δικαίωμα διαφορετικής άποψης για ζητήματα καθοριστικά της μοίρας τους. Όμως αυτό το σύνδρομο της εξουσίας δεν οδηγεί πάντα αλάθητα. Συμβαίνουν, κάποτε απρόβλεπτα περιστατικά, που ανατρέπουν σχεδιασμένες εξελίξεις και φέρνουν ισχυρούς σε θέση αδύναμων, ενώ εξουσιαζόμενοι μεταβάλλονται σ' εξουσιαστές και ρυθμιστές καίριων παιχνιδιών της ζωής.

Ι Π ν ρ ο χ Κ Α Β ° Υ Ν ΙΔ Η Σ

Οι Ιστορίες τρελλής καθημερινότητας είναι η πραγματικότητα που ζουν οι Έλληνες και κυρίως οι Αθηναίοι περπατώντας στους δρόμους της πόλης, κολυμπώντας σε διάφορες ακρογιαλιές, αντιμετωπίζοντας το συντεχνιασμό

ΙΧ Τ ° Ρ ΙΕ Χ

Τ

ρ

Ε Α Λ Η

Ι

της κοινωνίας και την κρατική αδράνεια. Με ανατρεπτικό χιούμορ αλλά και αγάπη, κάτω από το σκωητικό πέπλο της γραφής του, ο Καβουνίδης με μικρά, μεστά κείμενα αποκαλύπτει,

Κ Α Θ « Μ Ε

ρ

ΙΝ °Τ < Η Τ Α Ι

καταγγέλλει, κοροϊδεύει και τελικά αντιστέκεται ακόμα σε όλα αυτά που μας βασανίζουν κάθε μέρα.

Επιλογή από τα καλύτερα και περισσότερο αντιπροσωπευτικά - κατά την κρίση του επιμελητή - διηγήματα του Σπύρου Πλασκοβίτη, όπως τα δυο κορυφαία του «Παροξυσμός» και «Το ραντάρ». Με πρώτο κριτήριο την ποιότητα και το ουσιαστικό τους αντίκρισμα, ανθολογήθηκαν δεκατέσσερα από τα πενήντα ένα συνολικά των έξι τυπωμένων διηγηματικών συλλογών, έτσι ώστε ν' αντιπροσωπεύονται, κατά το δυνατόν, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και οι σταθμοί της πορείας του. Όλα, ε ξ άλλου, δημοσιεύονται εδώ στην οριστική τους μορφή, δεδομένου ότι συχνά στις μετέπειτα εκδόσεις έχει κάνει προσθήκες και τροποποιήσεις.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

Όλοι οι ήρωες του βιβλίου που κινούνται και δρουν στη σημερινή πολυεθνική πλέον Ελλάδα είναι προικισμένοι με το έκτο δάκτυλο, την ιδιοτυπία που άλλοτε φωνάζει κι άλλοτε κρύβεται βαθιά μέσα τους. Είναι το επιπλέον που έχουν και τους κάνει ξεχωριστούς, τους κάνει αφοσιωμένους ή μανιακούς, επικίνδυνους ή καταπιεσμένους, αλλόφρονες ή ήρωες, υπολογιστές ή χαμένους. Οι ήρωες των διηγημάτων αρτύουν τη ζωή με τη μεθυστική μυρωδιά τόσο του παράδοξου όσο και του υπερβατικού και ανοίγουν την κουρτίνα στον αναγνώστη πιθανόν σε όσα φαντάστηκε, αλλά ποτέ δεν πίστεψε πως μπορεί να διαδραματίζονται δίπλα του.

η

κλειστή ζωή

Η κλειστή ζωή του Στεργιόπουλου μούδωσε μια άρτια αισθητική ικανοποίηση. Το βιβλίο του είναι ένα έργο πρωτότυπο, καλογραμμένο και πολύ ελληνικό. Είναι ο πρώτος από τους νέους, που μας δίνει τη μοναξιά, την πλήξη και τη μικρόχαρη ζωή της επαρχίας με τόσο άρτιο και καλλιτεχνικό τρόπο. Στρατής Μυριβήλης

«Τα διηγήματα είναι δουλεμένα με μαστοριά και χάρη, απλά στη σύνθεσή τους, στο περιεχόμενο όσο και στη γραφή, αγγίζουν όμως τις πιο ευαίσθητες ψυχικές χορδές.» Χρίστος Παπαγεωργίου (περιοδ. Διαβάζω)

«Πρόκειται για κοινωνικά διηγήματα με πλοκή, με χαρακτήρες, με κορύφωση, με λύση. Δηλαδή ολοκληρωμένα διηγήματα με όλη τη σημασία της λέξης.» Πάνος Ξένος (περιοδ. Κόπα)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΑΛΑΙΝ ΝΤΕ ΜΠΟΤΤΟΝ

Πώς ο Προυστ μπορεί να αλλάξει τη ζωή σου «Αν και είμαι ανήμπορος να αποκτήσω κάτι για μένα ή να διασωθώ στο ελάχι­ στο από τις συμφορές, είμαι προικισμέ­ νος (και οπωσδήποτε πρόκειται για το μοναδικό μου χάρισμα) μ ε τη δύναμη να διασφαλίζω, πολύ συχνά, την ευτυχία των άλλων, να τους ανακουφίζω από τον πό­ νο. Έχω συμφιλιώσει όχι μόνο εχθρούς μα και εραστές, έχω θεραπεύσει ανάπη­ ρους, αν και δεν είμαι ικανός παρά μό­ νο να χειροτερεύω τη δική μου ασθένεια, έχω κάνει τους αργόσχολους να εργα­ στούν, μολονότι εγώ ο ίδιος παραμένω

Α Λ Α ΙΝ

ΝΤΕ ΜΠΟΤΤΟΝ Πώς ο Προυστ μπορεί να αλλάξει

οκνηρός...»

Μαρσέλ Προυστ «Σοβαρές φιλοσοφικές ιδέες μαζί με πει­ ραχτικές συμβουλές για εραστές και σκέ­ ψεις για τη λογοτεχνία εμφανίζονται σ’ αυ­ τό το απολαυστικό βιβλίο του Ν τε Μ ποττόν σαν τις μπάλες ενός ζογκλέρ. Πρόκει­ ται για το καλύτερο δείγμα ευρωπαϊκού πνεύματος, και κομψότητας».

Cressida Connolly, Sunday Express

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 6i ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ Id ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122,

Τ Η Ζ Ω Η Σ ΟΥ

ΟΙ ΦΡΟΥΡΟΙ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ μυθιστόρημα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:

ΞΕΝΙΑ

ΣΚΟΥΡΑ

Τελευταίος επιζών μιας ξεπεσμένης οικογένειας βιομηχάνων. ο Μπιλ επιστρέφει στην πόλη του. μια μικρή επαρχιακή πόλη των ΗΠΑ, που αργοπεθαίνει από την οικονομική ύφεση. Πιάνει δουλειά στην τοπική εφημερίδα, αλλά ονειρεύεται να γράψει ένα μεγάλο έργο για το θάνατο του Αμερικάνικου ονείρου. Στην πόλη αυτή δεν συμβαίνει ποτέ τίποτα. Ως την ημέρα που ένας γέρος εξαφανίζεται και οι υποψίες πέφτουν στον γιο του. το «κακό παιδί» της πόλης. Τα ΜΜΕ στρέφουν την προσοχή του στην ξεχασμένη πόλη που νιώθει να ξαναζεί στο ρυθμό του βί­ αιου εγκλήματος που όλοι πιστεύουν πως έχει διαπραχθεί. 0 Μπίλ ξεκινά την έρευνά του. Τι κρύ­ βεται πίσω από τις σιωπές, τα υπονοούμενα, τις φαντασιώσεις και εμμονές της τοπικής κοινωνίας; Είναι πραγματικά σημαντικό να ανακαλύψει την αλήθεια, αν υποτεθεί ότι αυτή όντως υπάρχει; Η πόλη των βιομηχανικών ερειπίων και των εγκαταλελειμμένων εργοστασίων μετατρέπεται σε σύμ­ βολο ενός έθνους που κινείται στο χείλος του μαρασμού και της παρακμής.

Οι Φρουροί της Αλήθειας, βιβλίο της χρονιάς 2000 στην Ιρλανδία, ήταν στην τελική λίστα υποψηφιο­ τήτων για τα βραβεία Booker και Impac.

ε κ δ ό σ ε ις Μ

ΠΟΛΙΣ

· · · · · · · · · ^

· 1ΜΗΡΟΥ 32-ΤΗΛ.: (010) 36 43 382 · FAX: (010) 36 36 501 * e-mail: polis9ath.forthnet.gr

Ι

Υ

Ν

ΑδραχάςΣ.·61* Αοανααιάδης l ·

Ε

Ν

Τ

Δρακονταειδής Φ .Δ .·1 0 2 · 425 £ Έκο Ου. · 145 E m Ρ .· 366 ΕυαγγελάτοςΙ. ·213 Ζ

ΖατέληΙ·325

% V w w ΖορμπάΜ.·402 2ουράριςΚ.·60 Ο

θεοδοσοπούλουΜ. ·399 ι

τον Τ .· 263 νίδου!.·391

__ & ΒαβούρηςΣ.·85 Β ακαλόί·139·353 Βαλαωρίτης Ν. ·1 9 Βαλτινός θ .· 1 16· 426 ΒαρβιτοιώτηςΤ.·115 ΒαοιλειάδηςΝ.·368 Βαφόπουλοςί.θ.·126 ΒογιατίόγλουΒ.Η.·410 ΒογιατωγλουΙ.·372 ΒόλκοβιτςΜ.·288 ·3 6 8 Βουρνάςΐ.·82 ΒρεπάκοςΗ.·97 Γ

ΤερμανόςΦρ.·77·386 ΓεφτουοένκοΓ.·225 ΓιανναράςΧρ. · 144 Γ ι α τ φ ί ·4 Ι 9 ΓιατρομανωλάκηςΓ.·73·313 ίκρηςΗ.·332 ΕλξοςΜ .·381 ΓκουρογιάηηςΒ.·305 Τκρίτοη-ΜιλλιέξΤ.·71*

Δ

Δάλλας ί.·1 1 7 Δαρδανόι; ί. · 394 · 402 · 424 ΔασκαλόπουλοςΔ. ·394 Δεληγιάννη-Αναστασιάδη Γ. · 272 ΔενεγρηςΤ.·407 Δετςωρτζης Ν .· 1 04· 136 ΔημαράεΚ.Θ.·53 ΔημητριουΣ.· 399 Δήμου Ν .· 385 Δουατ(ήςΓ.·68 ΔούκαΜ .· 358 Δούκας!.· 74

Γ.·27 3 υ Γ .·9 * Κ

ΚακούρηΚ.·223 Κακριδπ(Ι.·110 ;Δ .·4 2 5 .

ικ Ι . · Ι 2 *

ΚανέλληΑ.·352 ΚαραναστάοηςΑ. · 335 ΚαρατΙαφέρηΙ.·122 ΚαρέλληΖ.·30*·389 ΚαρούξοςΝ.·48* Κασδαγλης Εμμ.· 385 Κάσδαγλης Ν .· 146 Κύτος Γ . · 253 ΚατοαρόςΜ.·370 Κατσίμπαλης Γ. · 121 Κοβάοεβιτς Ντ. · 283 ΚοηόςΓ.·50* Κοντολέων Μ .· 383 Κοτ(ιάςΑ.·28* ΚουμαηαρέαςΜ.·Γ·333 ΚουπεραΜ.·364 ΚούρτοβικΔ.·359 ·4 0 2 " ' ηΜ .·380 Σμ μ .·62* ΚωνσταντάραςΔ. ·381 ΚώτοιαςΤ.·388 Λ

Δόζος X .· 424 ΛακανΖ.·342 Λακλάουί·324 ΛαπέροΛ.·367 ΔεοναρδοςΓ.·393 Μ

Ε

Υ

Μανιάτης Γ . · 341 ΜανούοακαςΓ · 99 ΜανουοάκηςΓ.·364 Μαργαρίτη Γ . · 422 ΜαρωνίτηςΑ · 130 Ματέυ-Ρουοοοπούλου Π. ·2 8 5 Μελιοοάνθη·234 Μ όηηςΚ.·123 Μ ηλιώνηΧρ··186·381 ΜητρόπουλοςΚ.·89 ΜήτσουΑ.·338 Μικρούταικοςθ.·354 M0axo(Eu.»269 Μπακόλη Ν .· 3 7 1 · 404 <ερΠ.·366 Β.·386 ΜπίτονΡ·357

S

Μπουκουβάλα-Αναγνώστου I. · W ΜπρικνέρΠ.·297 Ν

Πάκου Λ .· 72 ΠικολαιδηςΑρ.·90·379 DidierM.*351 ·4 1 7 m λα Πενία Π. Μ .· 213 DrotJ. Μ .· 107

Τ(αβάραςθ.·402 Τομπαΐδηςί ·2 6 8

Ο

0 (Ά .·2 8 2 ·3 9 8 ΠάβιτςΜ. ·2 7 0 ΠαναγόπουλοςΑ.·4Ι6 Πανσέληνος Δ . · 369 Πανσέληνος Α ο .· 88* Παππάς Τ.·390 ΠαπαγιώργηςΚ.·252·422 ΠαπαοίτσαςΔ. · 133 ΠαπαδούκαςΠ.·124 ΠαπαπέτρουΑν.·99 ΠαοχάληςΣ. · 399 Π εντ(ίκηςΝ .Γ.·ΙΓ ΠέτρουλαΔ. · 165 Πεταάλης-Διομηδης θ .· 109 Πλαοκοβίτηςί·112 Πουλαπ(άςΠ.·27* ΠρεβελόκηςΠ. · 173 ΠρογκίδηςΛ. ·4 2 2 Ρ

Ραυτόπουλος Δ. · 374 ΡιμπακόφΑ.·251 Ρ ιη Χ ·4 1 8 Ρωμαίος Γ . · 424

■Εκίκ -387 .

,

196

Χειμώνας Γ. · 80* ΧοκβέρνταΧ. · 187 Χου(ούρη'Ε.·383 Χόφμανίκ.·256

ίρ/ατοίοϋ/οϋΑ ·9 2 ^

I

Ψ

Σαββύπουλος Δ.· 10*

Φαράκης I ·3 1 2

ΜαλεβίτοηςΧρ.·266 Τα τεύχη που σημειώνοπαι με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Να ζούμε μ ετ ά ... Γιατί υπάρχει συνέχεια μ ε­ τά το τέλος... Ν α ζούμε μετά, με τη δύναμη της αγάπης του· π ου πα ρέμενε άθικ τη,πέρα α π ’ το χ ρό­ νο- που μας κάνει να θέλουμε να μιλάμε, ακόμα κι αν δεν υπάρχουν λέξεις -κ αθένας έχει τη δική του εμ π ειρ ία - ικανές να εκφράσουν το χωρισμό, την απ ουσ ία , την έλλειψη π ο υ μας ξεσκίζει. Να ζούμε μετά, μέσα στο διάστημα π ου ά ­ φησε ο θάνατος, αυτός π ο υ δεν ξεχνάει π οτέ, πο τέ δεν σας αφήνει π ια σε ησυχία, που βι­ άστηκε να σας ψιθυρίσει στο αυτί, με τον τρόπο του ένα Α π όψ ε, π ου αντηχεί σαν α ­ πειλή . Να ζούμε μετά, όταν το π έπ λο της ανη­ συχίας σκιάζει το φως της ημέρας.

«Μ αγάπησε, είναι το τέλος της αγάπης, μ αγάπησε και, με λάτρεψε, είναι το τέλος της αγάπης, μ’ αγάπησε και μ έδιωξε».

Α σ κ λ η π ιο ύ 2 6 -2 8 , Αθήνα 1 0 6 8 0 Τηλ.: 0 1 0 3 6 3 0 6 0 1

Β ασ. Κ ω νσ τα ντίνου 175 Κ ορω πί 1 9 4 0 0

Fax : 0 1 0 3 6 3 0 6 2 2

Τ ηλ./Fax: 0 1 0 6 6 2 4 9 1 3

A

Βραβεία λογοτεχνίας 1995 · 365

(μία συζήτηση)· 376

Άγιον'0ρος·68

Βραβεία λογοτεχνίας 19 96 · 375

Ελληνικό παραμύθι· 130*

Αισθητισμός · 349

Βραβεία λογοτεχνίας 1997 · 386

Ένας αιώνας συγγραφείς

Αιώνας (ο) που φεύγει· 382

Βραβεία λογοτεχνίας 1998 · 398

(1900-2000)· 403

Αλληλογραφία· 170

Βραβεία λογοτεχνίας 2000 · 413

Εξουσία και κοινωνία · 276

Αμερικανική πεζογραφία (αύγχρονη) · 237

Βραβεία λογοτεχνίας 2001 ·4 2 3

Εξπρεσιονισμός· 208

Αμερικανοεβραίοι συγγραφείς · 367

Εξωτισμός· 314

Αμερική των μειονοτήτων · 394

Εκπαίδευσης (ψηφίδες) ·4 1 1

Αναγνώσεις και κείμενα · 234

Γαλλική επανάσταση ·2 1 6

Επιθεώρηση Τέχνης·67

Αναχρονιομός στον αιώνα μας · 283

Γαλλική ποίηση τα τελευταία

Επικοινωνιολογία·348

Ανθρωπολογία (κοινωνική) · 323

60χράνια·310

Ανολοκλήρωτοι έρωτες · 261

Γενιά των Μ π ήπ ικ· 64*

Αντίσταση και λογοτεχνία · 58*

Γερμανόφωνο θέατρο· 70

Αρχαία λυρική ποίηση · 107*

Γιωπολιτική και στρατηγικές · 331

Επιλεκτική βιβλιογραφία Χριστουγέννων· 253 Επιλογή βιβλίων 1986-87· 172 Επιστήμες (κοινωνικές) · 222

Ασθένειες των συγγραφέων · 281

Γλώσσα και Δημοτικό σχολείο · 345

Επιστήμες στον κόσμο μας · 220

Αστικό ελληνικό μυθιστόρημα · 338

Γλωσσολογία· 144

Επιστημονική φαπαοία · 220

Αστυνομική λογοτεχνία · 86

Γνωοιακές επιστήμες · 408

Ερωτισμός και πορνογραφία · 341

Αυτοβιογραφία· 155

Γσαφές και υπογραφές γυναικών · 401

Ετερότητα (η) στην ελληνική

Αυτόχειρες (οι) στη λογοτεχνία · 284 Αφήγηση και παραμύθι · 363

λογοτεχνία· 417

Δ Δεκαετία το υ '60 · 308

Η

Β

Διακοπές και βιβλίο· 196

Ήχος (ο) της εικόνας· 329

Βιβλία για το καλοκαίρι · 148

Διακοπές. Εκδότες προτείνουν

Βαλκάνια (εδώ είναι) · 402

460βιβλία · 244

Βιβλίο και στρατός· 146

Διανοούμενοι και εξουσία · 186

Βιβλία Α ' εξαμήνου 19 92 · 292

Διηγήματα (ανέκδοτα)...

Βιβλία 8 'εξαμήνου 1992·303

από το συρτάρι· 392

Βιβλία Α'εξαμήνου 1993 ·3 1 6

Δοκίμιο· 117

Βιβλία Β' εξαμήνου 1993 · 328

Β

Βιβλία (185) που αξίζει να διαβάζετε

Έγκλημα - Απάπειρες ερμηνείας · 239

Βιβλίο - η αγοραστική συμπεριφορά του κοινού· 224

θεολογία· 251 θεωρία (η) του Χάους · 409

Εθνικιομάς (ο)σήμερα·418

Ιστορία νεοελληνικής

20ός αιώνας. Συγγραφείς και βιβλία (έρευνα)· 414

Βιβλίο και νέες τεχνολογίες · 188

Εκπαίδευση- Δημόσια

Βιβλίο και φυλακή· 99

θέατρο (νεοελληνικό)·89

Εθνικισμός· 322

Βιβλίο και εικονογράφηση · 248

Βιολογία· 203

θάλασσα και ταξίδια· 244 θέατρο και παιδί· 214 Θεσσαλονίκη· 128

Βιβλία Α'εξαμήνου 1994 · 340 •4 0 9

Ο

λογοτεχνικής κριτικής · 419 Ιστορικό μυθιστόρημα · 291 Ιταλική λογοτεχνία· 76

και ιδιωτική· 247 Ελληνικά γράμματα στη Γτρμανία · 368

κ

Βυζάντιο · 129

Ελληνικά μπεοτ σέλερ του 1990 · 252

Κινηματογράφος και ιστορία · 266

Βραβεία λογοτεχνίας 1995 · 364

Ελληνική πεζογραφία

Κινηματογράφος (θεωρία) ·3 1 7

Κινηματογράφου (χρόνια) · 353

Οικολογία και πολιτική ·3 1 8

Κοινωνία και κράτος· 233

Ολλανδικά γράμματα (ούγχρονα) · 84

Κοινωνιο\ογία·119

Ολοκαύτωμα (ιστορία και μνήμη) · 400

Τηλεόραση και παιδί· 262

Κοινωνιολογία της σύγχρονης

Ομοιοπαθητική· 221

Τιμή και προπ ή· 351

Ομοφυλοφιλία· 246

Τρέλα και κοινωνία· 272

Όνειρο (το) στη λογοτεχνία · 240

Τσιγγάνοι: Ρομ, Μανούς και Σιντέ,

οικογένειας· 241 Κουλτούρα (η) τηςαμφιοβήτηοης·352 Κόμικς· 217*

Όραμα (το) στη λογοτεχνία · 263 -Δεκαετία το υ '50 · 302 Όρια (τα) του μυθιστορήματος · 373 Όψεις του λαϊκού πολιτισμού · 404

Λ Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα · 100 Λαϊκό τραγούδι·362

Παραλογοτεχνία·354

Λαογραφία· 245

Παιδί και δημιουργικότητα · 361 Παιδί και περιβάλλον· 325

Λογοτεχνία τηςΑργεπινής · 315

Παιδική λογοτεχνία (θεωρία και κριτική )· 346

Λογοτεχνία και ζωγραφική · 321 Λογοτεχνία και κινηματογράφος · 75

Υ Υπερρεαλισμός (ελληνικός) · 120 Υπερρεαλισμός και έρωτας · 335 Υπερρεαλισμού (μορφές) · 4 1 2

Π

Λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία · 59*

Λογοτεχνία (η) και το κακό · 289

Κ αλέ· 374

Οργισμένοι νέοι

Κριτική· 184 Κυπριακά γράμματα · 123*

Τεχνολογίες (νέες) στην εκπαίδευση · 428

Υποτροφίες συγγραφέων · 371

Φ Φεμινιστικό έντυπο (ελληνικό) · 198 Φετίχ της γραφής·360

Παιδικό βιβλίο· 94*

Φπχιομός·301

Παιδικά βιβλία W 8 7 · 180

Φιλέλληνες (σύγχρονοι αγγλόφωνοι) · 164

Λογοτεχνία και μετανόοτευοη · 4 1 5

Παιχνίδι και παιδί · 236

Λογοτεχνία και νέοι · 232

Περιπλάνηση στη λογοτεχνία · 282

Φιλοσοφία της ιστορίας · 344

Λογοτεχνία (Συγκριτική) · 427

Πολιτική γελοιογραφία · 268

Φιλοσοφία και φ ύσ η· 339

Λογοτεχνία και φωτογραφία · 271

Πολιτισμός και κουλτούρα · 195

Φινλανδικό γράμματα · 114

Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί · 242

Πράγα των συγγραφέων · 209

Φουτουρισμός · 141

Πρωτοπορίες και κινήματα · 270

Φρόιντ (επίγονοι)· 65*

Μ

Πώς να διαβάζουμε· 359

Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας · 194

Πρωτοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι · 420

Μεσαίωνας· 288

Πρωτοχρονιές του Μεσοπολέμου · 370

Μεσοπόλεμος και πεζογραφία ·2 7 9 Μεταμοπέρνο·254 Μεταπολεμική ελληνική λογοτεχνία· 380

X Χιούμορ· 124 Χιούμορ και παιδική λογοτεχνία · 336

Ρ

Χιπισμός· 341

Ραδιόφωνο και τηλεόραση ·2 1 5 Ρεαλισμός· 250

Μετάφραση · 156*

Ρ οκ·21 9

Μικρασιατικός ελληνισμός · 7 4 *

Ρομαπιομός·225

Χόλιγουπ(το) στη λογοτεχνία · 332 Χρονογράφημα · 293 Χωρισμός· 366

Μοναξιά και λογοτεχνία · 280 Μουσική και λογοτεχνία · 185 Σενάριο ( τ ο ) · 290

Ψυχανάλυση (το λυκόφως) · 264

Μ

Σημειωτική· 71*

Ψυχανάλυση και λογοτεχνία · 163

Νέα Υόρκη (η) στη λογοτεχνία · 296

Στρουκτουραλισμός · 227*

Ψυχανάλυση και πολιτική · 343

Νέο Μυθιστόρημα· 189

Συμβολισμός· 333

Ο 0ιδίπους·350

Ψυχανάλυση και ψυχοθεραπεία · 342

Σχολή της Φρανκφούρτης · 405

Ψυχιατρική και ψυχανάλυση ·2 1 0

Σώμα (το) στο λόγο και

Ψυχογλωσσολογία· 238

στην τέχ νη · 307

Ψυχολογία (κοινωνική) · 255

Τα τεύχη που αημειάνοπαι με αοτερίοκο έχουν εξαντληθεί.

15/ 6/2002 14/ 7/2002 Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα μι τα στοιχεία που μας παραχώ­ ρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ' όλη την Ελλάδα, δη­ λώνοντας ο καθένας τους τεσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήοεις.

L Μ.ΜΕΙΜΑΡΙΔΗ Οι μάγισσες της Σμύρνης 2.

Ρ.ΜΠΙΛΞΕΡ

Το τέλος του καλοκαιριού

3 . I. ΓΙΑΛΟΜ Όταν έκλαψε ο Νίτσε 4.

5.

A. ΚΑΚΟΥΡΗ Ζ. ΖΑΤΕΑΗ

Ο χαρταετός

Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους.

6.

Κ.ΜΙΓΙΕ

L

Σ· ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ

8.

Τ.ΑΒΕΡΟΦ

καςτανιω της

Η σεξουαλική ζωή της Κατρίν Μ.

Λ.ΑΙΒΑΝΗ

Οι πύλες της φωτιάς

Τοξέφωτο

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

ΓΙΟΒΑΝΝΑ

ΚΕΔΡΟΣ

Ενικός αριθμός

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

Περιπλάνηση οτον κόσμο

Η άλλη της απώλειας

Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Ο Κλεπτομνήμων

11. Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση

εστία

ΠΑΤΑΚΗΣ

Η βαρκάρισσα της χίμαιρας

Ν. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

κέδρος

πατακης

κέδρος

Η ανατροπή

Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ 10,

αγρα

εστία

Ο θάνατος ήρθε τελευταίος

9.

καςτανιω της

ωκεανιδα

καλεντης

καςτανιω της

ΚΕΔΡΟΣ

I. ΚΑΠΑΝΤΑΗ Το άλας της Γης

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Φτωχή Μάργκο

π ατακης

Τα στοιχιία παραχώρησαν τα βιβλιοπαλιία: Αθηνά-ΚορυΜόξ, Αριστοτίληη-Αθήνα, Βαρνάκηξ-ABijrn, Μ ογοξ-Βιίρωναζ, Αιάμττροξ-Μκίόα, Αημητριάόικ-Καλαμάτα, Αοκιμάκης-Ηραώιο, ΑωΒώνη-Γιάννινα, Ειρμή-Αράμα, ΕλίυΒίρουΙάκηξΑθήνα, Ενάοχώρα-Αθήνα, Ευριπι3η( οτη Ιτο ά Μ ά νίρ ι, Εοτία-Αθήνα, Ζαφτιρίου-Νία A im , θεωρία-Ζάκυνθος, Ιανάς-θεοοαλοά η, Κουκίία-Κάρινθος, Κρομμιίίας-Χίοξ, Αίσχη του Βιβλίου-Αθήνα, Ubro-ABijva, Λοξίας-θεοοαλονίκη, Μ ε -Κ α Μ ία , Μτ χαλάς-Αθήνα, Πατάκης-Αθήνα, Μπεθάνης-Μεγαρο, Παραίκή Φωλιά-Πειραιάς, Hokiia-ABijva, Εκαλινά-ϊκιάθος, Το Αέντρο-Ρόίος Φάοάρης-Π. Φάληρο

13

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ε Σ ΤΟΥ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Υ ΤΑ Π Ρ Ω Τ Α Ε Κ Α Τ Ο Β Ι Β Λ Ι Α Ένας από τους βασικούς στόχους του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου το Δεκέμβριο του 2000 ήταν το Πρόγραμμα Ενίσχυσης Εκδόσεων στις Επιστήμες του Ανθρώ­ που. Με το πρόγραμμα αυτό το ΕΚΕΒΙ επιδίωξε να συμβάλει στην κάλυψη ορι­ σμένων από τα μεγάλα κενά που παρουσιάζει η εγχώρια βιβλιογραφία στον το ­ μέα των ανθρωπιστικών επιστημών. Με την οικονομική υποστήριξη τέτοιω ν εκ­ δόσεων, στόχος του ΕΚΕΒΙ ήταν επίσης να προσφέρει κίνητρα σε εκδότες και να τους ενθαρρύνει ώστε να εντάξουν στο σχεδιασμό τους θεμελιώδη κείμενα και σημαντικά έργα αναφοράς, πιστεύοντας πάντα ότι η έκδοση τέτοιω ν βι­ βλίων συμβάλλει ουσιαστικά στις θεωρητικές αναζητήσεις, στην επιστημονική έρευνα, στην υποστήριξη των πανεπιστημιακών σπουδών. Δύο περίπου χρόνια αργότερα, τα βιβλία της σειράς αυτής έχουν φτάσει τον α­ ριθμό τω ν ενενήντα έξι. Ήδη κυκλοφορούν τα τριάντα από αυτά, ενώ παράλ­ ληλα προχωρεί και η διαδικασία έκδοσης και των υπολοίπων. Σύμφωνα με έκ ­ θεση του ΕΚΕΒΙ, οι αριθμοί αυτοί δ εν αποτελούν απλώς έναν ποσοτικό δείκτη αλλά καταγράφουν ταυτόχρονα και ένα ποιοτικό μέγεθος, εκφράζοντας τη θ ε ­ τική δυναμική του ΕΚΕΒΙ στη δραστική βελτίωση της εγχώριας εκδοτικής παρα­ γωγής. Η οικονομική ενίσχυση του ΕΚΕΒΙ (φτάνει μέχρι και το 35% του συνολικού κό­ στους μιας έκδοσης) χορηγείται για την έκδοση έργων υψηλής ποιότητας, τα ο­ ποία θεωρούνται θεμελιώδη έργα αναφοράς, πολύτιμες πηγές γνώσης και κεί­ μενα ευρύτερου θεωρητικού ενδιαφέροντος στον τομέα τω ν λεγάμενω ν αν­ θρωπιστικών επιστημών: Φιλοσοφία, Επιστημολογία, Ιστορία, Κοινωνιολογία, Ανθρωπολογία, Οικονομία, Γλωσσολογία, θεωρία της Λογοτεχνίας κ,τ.λ. Η επιλογή τω ν βιβλίων που χρηματοδοτούνται γίνεται από εννεαμελή επιτρο­ πή, η οποία αποτελείται από επιστήμονες αναγνωρισμένου κύρους που καλύ­ πτουν τα αντίστοιχα επιστημονικά πεδία. Έως τώρα συμμετείχαν στο πρόγραμ­ μα αυτό ενενήντα δύο συνολικά εκδοτικοί οίκοι, ενώ υποβλήθηκαν αιτήσεις για χρηματοδότηση τριακοσίων έντεκα έργων. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι από το σύνολο των ενενήντα έξι έργων, τριάντα ε ­ πτά ανήκουν στο χώρο της Φιλοσοφίας, δεκαπέντε προέρχονται από την Ιστο­ ρία, δεκατρία από τη θεωρία και την Ιστορία της Λογοτεχνίας, δώδεκα από την Κοινωνιολογία, έξι από την Ανθρωπολογία, τέσσερα από τη Γλωσσολογία, τέσ ­ σερα από τη ν Επιστημολογία και την Ιστορία τω ν Επιστημών, δύο από την Αρχαιολογία κ.τ.λ.

ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΕΚΔΟΘΕΙ 1. Μ. Άμπραμς: Ο καθρέφτης και το φως («Κριτική») 2. Μ. Βέμπερ: Οι τύποι της εξουσίας («Κένταυρος») 3. Ά. Γκίντενς: Οι συνέπειες της νεωτερικότητας («Κριτική») 4. Τ. Γκούντί: Η λογική της γραφής και η οργάνωση της κοινωνίας («Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου»)

14

5. Ζ. Λε Γκοφ: Οι διανοούμενοι στο Μεσαίωνα («Κέδρος») 6. Φ. Γκραφ: Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία. Τόμος Β' («Παπαδήμας») 7. Δ. Γούτος: Η αρχαία ελληνική σκέψη στον αραβικό πολιτισμό («Περίπλους») 8. Ρ. Καγιουά: Τα παιχνίδια και οι άνθρωποι («Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου») 9. Ε. Κασίρερ: Καντ. Η ζωή και το έργο του («Ίνδικτος») 10. Ν. Δορό: Η διχασμένη πόλη («Πατάκης») 11. Α. Μπερλίν: Τέσσερα δοκίμια περί ελευθερίας («Scripta») 12. Α. Μπερλίν: Τρεις κριτικοί του Διαφωτισμού. Βίκο, Χάμαν, Χέρντερ («Κριτική») 13. Π. Μπουρντιέ: Η διάκριση («Πατάκης») 14. X. Γ. Νέσελραθ: Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία. Τόμος Α' («Παπαδήμας») 15. Αλ. Νεχαμάς: Η τέχνη του βίου («Νεφέλη») 16. Ρ. Νταλ: Περί δημοκρατίας {«Ψυχογιός*) 17. Φ. Φροντιζί-Ντικρού: Δαίδαλος («Ολκός») 18. A. Τ. Όλμστεντ: Ιστορία της περσικής αυτοκρατορίας («Οδυσσέας») 19. Πλάτων: Ίων («Εκκρεμές») 20. Κ. Πόπερ: 0 κόσμος του Παρμενίδη («Καρδαμίτσα») 21. Ν. Ρίσμαν: Το μοναχικό πλήθος («Νησίδες») 22. Κ. Ρένφιου-Π. Μπαν: Αρχαιολογία («Καρδαμίτσα») 23. Ρ. Ρόρτί: Η φιλοσοφία και ο καθρέφτης της φύσης («Κριτική») 24. Ρ. Ρόρτί: Τυχαιότητα, Ειρωνεία, Αλληλεγγύη («Αλεξάνδρεια») 25. Ζ. Ζ. Ρουσό: Αιμίλιος, δύο τόμοι («Πλέθρον») 26. Φ. Σατελέ: Η γέννηση της ιστορίας («Σμίλη») 27. Τ. Στάινερ: Αξόδευτα πάθη («Νεφέλη») 28. Τ. Στάινερ: Αντιγόνες («Καλέντης») 29. Π. Φεγεράμπεντ: Αντίο στο λόγο («Εκκρεμές») 30. Λ. Φουρστ: Η προοπτική του ρομαντισμού («Ψυχογιός»)

15

01 Ε Φ Η Μ Ε Ρ Ι Δ Ε Σ ΣΕ Λ Α Θ Ο Σ Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η

Διαμαντής Μπασαντής

0 ΗΜ ΕΡΗ ΣΙΟ Σ ΤΥΠΟ Σ ΑΠΟΤΟΝ18οΣΤΟΝ21οAIQNA

Ο Διαμαντής Μπασαντής, διδάκτωρ Επικοινωνίας, δημοσιογράφος, συγγραφέας πολλών βιβλίων πάνω σε θέματα των ΜΜΕ και Επικοινωνίας και συνεργάτης του διαβάζω, εξέδ ω ­ σε πρόσφατα ένα ακόμα ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο: Ο Ημερήσιος Τύπος. Από τον 18ο στον 21ο αιώνα («Οδυσσέας»). Όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, στα διακόσια αυτά χρόνια της ιστορίας του, ο ημερήσιος Τύπος υπήρξε το βήμα από το οποίο διεξήχθη ο δημόσιος διάλογος οτις μεγάλες δυτικές χώρες, συμβάλλοντας απο­ φασιστικά στην ανάδειξη της κοινής γνώμης, στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτό­ τητας και στην ολοκλήρωση της δημοκρατικής επανάστασης. Εννοείται ότι ο Δ. Μπασαντής εξετάζει λεπτομερώς την ελληνική περίπτωση, γι' αυτό και ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο «Το ελληνικό παράδοξο» (σ. 216), στο οποίο γράφει ότι ενώ «η Ελλάδα έμεινε σχετικά πίσω από τις τεχνο­ λογικές εξελίξεις (...), εν τούτοις η πτώση κυκλοφορίας των ελληνικών ημερησίων εφημερίδων είναι αναλογικά πολύ μεγαλύτερη από εκείνη τω ν υπολοίπων δ υτι­ κών χωρών. Αν λοιπόν οι νέες τεχνολογικές εφαρμογές στον χώρο των ΜΜΕ "συ­ μπίεσαν" τις εφημερίδες διεθνώς, στην Ελλάδα πολύ περιορισμένες τεχνολογικές εφ αρμογές "συμπίεσαν" πολύ περισσότερο τις ημερήσιες εφημερίδες. Δηλαδή, στην Ελλάδα είχαμε εμφανώς δυσανάλογα αποτελέσματα». Επιπροσθέτως, ο Δ. Μπασαντής παρατηρεί, μεταξύ άλλων: «Η πρώτη εξήγηση του "ελληνικού παράδοξου" είναι πως η λειτουργία της σύγχρονης ε ­ πικοινωνίας δεν έγινε κατανοητή. Έτσι, αν τα ηλεκτρονικά μέσα προφταίνουν στον ακροατή-τηλεθεατή το τι συνέβη, οι εφ ημερίδες είναι αυτές που θα πρέπει να προσφέρουν στον αναγνώστη τους το αναλυτικό πλαίσιο, γιατί κάτι συνέβη, πόσο σοβαρό είναι, πού τους αφορά, πώς συνδέεται με αυτά που έγιναν χθες, τι εγκυμονεί για το μέλλον. [...] Συ­ νεπώς, ο προνομιακός χώρος της εφημερίδας σήμερα μοιάζει να μην είναι το "γεγονός" καθ' εαυτό, αλλά η κατανόηση της "είδησης" από το κοινό. Ή αλλιώς, το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα της ποιοτικής εφημερίδας δεν είναι πια η έγκαιρη καταγραφή-προβολή του γεγονότος, αλλά η έγκυρη κατανόηση της είδησης, μαζί με τις γενικότερες ή ειδικότερες, βέβαιες ή πιθανές επιπτώσεις της. Εκεί επέλεξαν να δώσουν τη μάχη της ανταγωνιστικό­ τητας οι ξένες ημερήσιες ποιοτικές εφημερίδες. Από το πεδίο αυτό "αποσύρθηκαν" οι ε λ ­ ληνικές αντίστοιχες. Γι' αυτό οι ξέν ες "άντεξαν" με μικρές απώλειες, ενώ οι ελληνικές συρρικνώθηκαν πέραν πόσης προσδοκίας. [...] Είναι προφανές πως σε μια περίοδο τόσο κρίσιμη για τον Τύπο οι ελληνικές εφημερίδες κινήθηκαν σε λάθος κατεύθυνση. Έτσι, σήμερα στον ελληνικό Τύπο η μορφή κυριαρχεί στο περιεχόμενο, η σκοπιμότητα περιορίζει την επεξεργασία πληροφοριών, η "χρηστικότητα" πνίγει τη χρησιμότητα, το life-style γίνεται στήλη ή "είδηση". Η αγορά υποδεικνύει το πρόβλημα με τη, δυσανάλογη για δυτική χώρα, μεγάλη πτώση των ημερησίων κυκλο­ φοριών. Εδώ ερχόμαστε στο επόμενο σημείο του "ελληνικού παράδοξου": αυτό που αποτελεί τον πρόσθετο λόγο της δυσανάλογης πτώσης των κυκλοφοριών των ημερησίων φύλλων. Το γεγονός αυτό έχει να κάνει με την κρίση του πολιτικού συστήματος στη χώρα. Είναι, λοιπόν, προφανές πως η κυκλοφοριακή πτώση των εφημερίδων έω ς ένα βαθμό α­ ντανακλά την κρίση του ελληνικού πολιτικού συστήματος και της πολιτικής στην Ελλάδα

16

τα τελευταία χρόνια. Δεν είναι τυχαίο πως όλα αυτά τα χρόνια το ελληνικό πολιτικό σύ­ στημα έδειξε περιορισμένη δυνατότητα ανανέωσης της πολιτικής, των ιδεών, των μεθό­ δων, των τακτικών και του πολιτικού προσωπικού. Αντιθέτως, σε πολλές περιπτώσεις υ­ πήρξε μια ανακύκλωση πολιτικών προσώπων, μια αναπαλαίωση των πολιτικών τακτικών και μια κατάχρηση επικοινωνιακών μεθοδεύσεων. [...] Τελειώ νοντας θα πρέπει να σημειώ σουμε πως πάντα οι πολιτικές εφημερίδες κατέγρα­ φαν το πολιτικό κλίμα της εποχής τους. Κάποτε κατέγραφαν το πολιτικό κλίμα με τις αυ­ ξημένες κυκλοφορίες τους σε σχέση με την αντίστοιχη παράταξη που υποστήριζαν. Σή­ μερα καταγράφουν το πολιτικό κλίμα με τις πτωτικές τους κυκλοφορίες αποτυπώνοντας το μειω μένο ενδιαφέρον για την πολιτική. Όμως η πτώση του ενδιαφέροντος δεν πρέπει να θεω ρ ηθεί έλλειψη ενδιαφέροντος για την πολιτική αλλά πτώση του ενδιαφέροντος Via ένα τύπο πολιτικής που γεννήθηκε στη μεταπολίτευση και έχει προ πολλού εξαντλή­ σει τα όριά του».

ΑΚΡΟΑΕΞΙΟΙ ΣΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΒΙΒΛΙ ΟΥ ΤΗΣ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ Έστω και με αρκετή καθυστέρηση, το διαβάζω δε θα μπορούσε να αφήσει ασχολίαστο το γ ε­ γονός που αμαύρω σε την Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης (τέλη Μαϊου-αρχές Ιουνίου). Υπενθυμίζουμε ότι ο Κυριάκος Βελόπουλος, ηαρουσιαστής τηλεοπτικώ ν εκπομπών με εθνικι­ στικό και ξενοφοβικό χαρακτήρα σε τοπικούς σταθμούς (και υποψήφιος του ΛΑΟΣ του Γ. Καρατζα φ έρη για τη δημαρχία τη ς Θεσσαλονίκης), μαζί με ομάδα ομοϊδεατώ ν του, απαίτησε την απόσυροη τριάντα περίπου βιβλίων από το περίπτερο τω ν βαλκανικών συμμετοχώ ν με το αιτιολογικό ότι είναι επικίνδυνα για την εθνική μας ομοψυχία (I). Ίσως να μη στεκόμασταν σε αυτό το γραφικό, εκ πρώτης όψεως, γεγονός αν οι υπεύθυνοι της Έκθεσης δεν έκαναν δεκτό το αί­ τημα του Κ. Βελόπουλου και τω ν συνεργών του. Έτσι, τα βιβλία αποσύρθηκαν με δικαιολογία την «αποφυγή εντάσεω ν και επεισοδίων». Το διαβάζω δεν μπορεί παρά να καταδικάσει απερίφραστα και κατηγορηματικά τέτοιου τύπου βάναυσες λογοκριτικές λογικές, αλλά και να καυτηριάσει την εξίσου παράλογη, στρουθοκαμη­ λική αντίδραση τω ν υπευθύνω ν τη ς Έ κθεσης, με την οποία πρόσβαλαν, αν μη τι άλ λο, του ς εκδότες από τις γειτονικές βαλκανικές χώρες που φ ιλοξενούνταν στην Έκθεση. Είναι ακόμα απορίας άξιο γιατί ένα τέτοιο γεγονός δεν έγινε θέμα στα τηλεοπτικά κανάλια, α­ πό τα «παράθυρα» τω ν οποίων σ υνεχίζουν να παρελαύνουν διάφ ορα ασήμαντα και άκρω ς γραφικά πρόσωπα το υ σύγχρονου ελληνικού βίου. Εκτός από τη σημασία το υ ίδιου του γεγο­ νότος, είναι περίεργο και για έναν ακόμα λόγο: το επεισόδιο είχε όλα τα απαραίτητα συστατι­ κά για να φ τιαχτεί ένα πρώτης τά ξης τηλεοπτικό «παράθυρο»: υστερικούς ακροδεξιούς, νεορθό δοξους και αρ χαιολάτρ ες αλ λά και α ν εύθυνους φ ορ είς (οι υπεύθυνοι εκ δ ό τες της Έ κθε­ σης). Αλλά, ως γνωστόν, το βιβλίο έχει, για του ς τυπ ολάτρες τη ς τηλεθέασ ης, τη ρετσινιά ότι δεν πουλάει.

11

Τη στιγμή που γράφονται τούτες οι γραμμές, ο Σάββας Ξηρός ανακρίνεται από τις διωκτικές αρχές, νοσηλευόμενος στο δωμάτιο-φρούριο του Ευαγγελισμού, ενώ η αστυνομία κινείται στα ίχνη του άφαντου Δημήτρη Κουφοντίνα, ο οποίος φέρεται ως ένας εκ τω ν ηγετικών στελεχών της διαβόητης τρομοκρατικής οργάνωσης «17 Νοέμβρη». Λίγες μόλις ημέρες πριν από τη μοιραία έκρηξη στον Πειραιά, που οδή­ γησε στον τραυματισμό και στη σύλληψη του Σ. Ξηρού, κυκλοφόρησε από τις εκ­ δόσεις «Καστανιώτη» μία μελέτη πάνω στην ιστορία και τη δράση της λεγάμενης, μέχρι τότε τουλάχιστον, «οργάνωσης φάντασμα». Τίτλος του βιβλίου Η επαναστατική οργάνωση 17 Νοέμβρη και συγγραφέας της ο τριαντατετράχρονος Γιώργος Κασιμέρης, δημοσιογράφος με σπουδές πολιτικών επιστη-

Ο Τ Α Ν Ε Υ Η Μ Ε Ρ Ο Υ Ν ΟΙ Α Ρ Ι Θ Μ Ο Ι Το μυθιστόρημα στη Γαλλία γνωρίζει μέρες δόξας. Σύμφωνα με στοιχεία του περιοδικού Uvres Heldo, μας πληροφορούν Τα Νέα, από τις 20 Αυγούστου ως τις αρχές Οκτωβρίου θα εκδοθούν 663 μυθιστορήματα (442 γαλλικά και 221 ξένα). Επίσης, ενώ πέρσι είχαν εκδώσει μυθιστορήματα 120 εκδοτικοί οίκοι, φ έτος μπήκαν στο «χορό» άλλοι 24, ανεβάζοντας τον αριθμό σε 144. Άξιο ιδι­ αίτερης μνείας είναι το γεγονός ότι οι πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς με τα βιβλία τους καλύ­ πτουν το ένα πέμπτο της μυθιστορηματικής παραγωγής. Είναι λοιπόν προφανές ότι στη Γαλλία σήμερα η μακραίωνη παράδοση του μυθιστορήματος καλά κρατεί. Στην Ελλάδα, τηρουμένων των αναλογιώ ν, εδώ και πέντε τουλάχιστον χρόνια, το ηφαί­ στειο του μυθιστορήματος μένει ξάγρυπνο προκαλώντας συχνές εκρήξεις, εκλάμψεις και δονή­ σεις. Κυκλοφορούν πάμπολλα μυθιστορήματα. Πολλά από αυτά βρίσκουν αναγνώστες, άλλα όχι, ωστόσο οι εκδότες φαίνεται ότι προς αυτή την κατεύθυνση ψάχνουν να βρουν κάποιες λύσεις... στο «κυκλοφοριακό» πρόβλημα. Τέλος, όσον αφορά τους πρωτοεμφανιζόμενους πεζογράφους, οι δικοί μας υπερτερούν τω ν Γάλ­ λων σε αριθμό. Πολλοί εγχώριοι εκδοτικοί οίκοι έχουν πλέον ειδικές σειρές για ηρωτοεμφανιζόμενους πεζογράφους, οι τελευταίοι τυχαίνουν μεγάλης προβολής, καθώς όλοι, εκδότες, Μ ΜΕ, α­ ναγνώστες, αναζητούν τις νέες γραφές που θα αναζωογονήσουν την πεζογραφία μας και θα της δώσουν νέες προοπτικές. Πάντως, προς το παρόν, τα εύπεπτα μυθιστορήματα που απευθύνονται κυρίως στο γυναικείο α ­ ναγνωστικό κοινό κατέχουν τα σκήπτρα των πωλήσεων. Ο όεπσμός και ο big όΓοίήθπσμός δεν εί­ ναι τα συμπτώματα μιας νόσου, αλλά η ίδια η νόσος.

18

μώ ν σ την Αγγλία και δ ημ ο σ ιο γ ρ α φ ική θ η τε ία σε έν τυπ α όπως: The European, Independent, Financial Times, Wall Street Journal, International Herald Tribune κ.ά. To βι­ βλίο γράφτηκε στα αγγλικά και στη συνέχεια ο συγγραφέας συνεργάστηκε με τον Ερρίκο Μπαρτσινόπουλο για τη μετάφρασή του στα ελληνικά.

0 Γ. Κασιμέρης αναλύει με συστηματική διεισδυτικότητα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα μιας τρομοκρατικής οργάνωσης που αλώνισε στην κυριολεξία στην Ελλάδα επί είκοσι επτά συναπτά έτη, προκαλώντας το έντονο ενδιαφέρον ειδικών από το εξωτερικό - και την εκνευριστική γκρίνια των Αμερικανών. 0 Γ. Κασιμέρης δεν προβαίνει σε ανεδαφικές και α­ στήρικτες «αποκαλύψεις» (σαν αυτές που μας έχουν σερβίρει τα τηλεοπτικά κανάλια) αλ­ λά αναλύει μεθοδικά την ιδεολογία, τη στρατηγική και την τακτική της οργάνωσης, σχο­ λιάζει τις αντιδράσεις των ελληνικών πολιτικών κομμάτων και, γενικά, δίνει μια σφαιρική εικόνα γύρω από όλα όσα έχουν συμβεί τις τελευταίες δεκαετίες σχετικά με την οργάνω­ ση αυτή. Απομένει μόνο να αποδειχτεί αν οι αστραπιαίες εξελίξεις διαψεύσουν ή επιβεβαιώσουν κάποιες από τις παρατηρήσεις ή προβλέψεις του συγγραφέα. 0 χρόνος μόνο θα δείξει και, απ' ό,τι φαίνεται, δε θ' αργήσει να γίνει αυτό.

01 Ι Τ Α Λ Ο Ι Ε Π Α Ι Ν Ο Υ Ν ΤΟΝ ΠΑΥΛΟ ΜΑΤ Ε Σ Ι Το μυθιστόρημα του Παύλου Μάτεσι Πάπα καΠά («Καστανιώτης») μεταφράστη­ κε στα ιταλικά από τον Αλμπέρτο Γκαμπριέλι και κυκλοφόρησε στην Ιταλία από το φημισμένο εκδοτικό οίκο «Κροτσέτι». Προσφάτως, λοιπόν, δημοσιεύτηκε μία ιδιαίτερα εγκωμιαστική κριτική του Τζουζέπε Μαρτίνι για το βιβλίο στην εφ ημερί­ δα Γκατζέτα π ι Πάρμα, στην οποία ο Π. Μάτεσις χαρακτηρίζεται «ένας σύγχρο­ νος Αριστοφάνης». Γράφει, μεταξύ άλλων, ο Ιταλός κριτικός: «Mnopci τέλος π άηω ν να υπάρξει μία λογοτεχνία που να μιλάει για κατώτερες κοινω­ νικές τάξεις χωρίς να τις οικτίρει; Που να μη φιλοδοξεί να ξεπεράοει τα εκφραστικά ό­ ρια και να μπορεί να ζωγραφίζει τέλεια κ αθετί που αγγίζει; Που οτη οελίδα 142 δε σου έχει προκαλέοει ακόμα πλήξη, ξέροηας ότι σε περιμένουν άλλες 158; Μπορεί να υπάρ­ χει και μπορεί να οας αφήσει έκπληκτους μαθαίνοπας ότι πρόκειται για ελληνική λογο­ τεχνία, μία παράδοση που οτο σύγχρονο ορίζοπα τοποθετείται στο περιθώριο της εκτί­ μησης του μέσου αναγνώστη, εκτός από εκείνους που ανακάλυψαν πολλούς Έλληνες συγγραφείς μεταφρασμένους στα ιταλικά από ένα θαρραλέο και απικομφορμιστή εκδό­ τη, τον Κροτοέτι, και άνοιξαν τα μάτια ο ' ένα πανόραμα ζωηρό, γόνιμο, πλούσιο οε φωτοσκιάσεις και με κορυφές υψηλής ποιότητας».

19

01 Π Ο Ι Η Τ Ε Σ Γ Ρ Α Φ Ο Υ Ν ΓΙΑ ΤΟΥ Σ Π Ο Ι Η Τ Ε Σ Ο Γιώργος Σεφέρης έλεγε ότι δεν υπάρχει παρθενογένεση στην τέχνη, ενώ ο μεγάλος κριτικός Χάρολντ Μπλουμ έγραφε μία κλασική, πλέον, μελέτη για την «Αγωνία της επί­ δρασης». Η δύναμη της επιρροής ενός συγγραφέα πάνω σε κάποιο νεότερο ή μεταγε­ νέστερο συγγραφέα είναι καταλυτική: ή θα οδηγήσει σε ένα νέο, προσωπικό ύφος γρα­ φής ή, από την άλλη, θα εγκλωβίσει τον «επίγονο» σε μια γλώσσα που δεν του ανήκει οπότε το τελικό αποτέλεσμα είναι κάλπικο. Σε αυτή την περίπτωση ισχύει αυτό που εί­ χε γράψει ο Οδυσσέας Ελύτης: Ο καθείς και τα όπλα του. Είναι επίσης γνωοτό ποιητές να εμπνέονται από άλλου ς ομότεχνούς τους, από την προσωπικότητα και το έργο τους, ακόμα και με αφορμή κάποιο μεμονω μένο ποίημά τους, για να γράψουν κάτι δικό τους. Αυτό που, ίσως, να μην είναι πολύ συνηθισμένο εί-

NET 1 0 5 , 8 : Ε Κ Π Ο Μ Π Ε Σ ΓΙ Α ΤΟ Β Ι Β Λ Ι Ο Η NET 105,8 (δηλαδή, το ιστορικό Πρώτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας), το μόνο ρα­ διοφωνικό δίκτυο που εκπέμπει σε όλη τη χώρα, αγκάλιασε ακόμα περισσότερο το βιβλίο. Έτσι, κάθε Σάββατο από τις επτά έω ς τις οκτώ το απόγευμα οι φι­ λαναγνώ στες ακροατές, και όχι μόνο, μπορούν να ακούνε την εκπομπή τη ς Έ λενας Χ ουζούρη «Ο φ ίλος μου, κύριος Γουτεμβέργιος», τη μακροβιότερη εκπομπή για το βιβλίο στα ερτζιανά, η οποία μπήκε αισίως στο δ έκατο πέμπτο χρόνο μετάδοσης (σύντομα η εκπομπή θα αποκτήσει και δική της ι­ στοσελίδα). Επίσης, από τη Δευτέρα έω ς και την Παρασκευή η NET 105,8, λίγο πριν από τις δέκα το πρωί -ώ ρ α υψηλής ακροαματικότη­ τ α ς - προτείνει το «Βιβλίο τη ς ημέρας» που επιλέγει και πα­ ρουσιάζει επίσης η Έ λενα Χουζούρη. Στις εκπομπές αυτές μπορούν να συμμετέχουν και οι ακροατές, σημειώ νοντας τις προτάσεις της εβδομάδας και τηλεφ ω νώ ντας το Σάββατο, στην κεντρική εκπομπή βιβλίου, για να κερδίσουν ένα από τα προτεινόμενα βιβλία. Στόχος αυτών τω ν εκπομπών είναι η όσο το δυνατόν πληρέστερη ενημέρωση των ακροατών για ό,τι συμβαίνει στο χώρο το υ βιβλίου. Η ευχή του διαβάζω , αλλά και όλων όσοι αγαπούν το βιβλίο, είναι να συνεχιστεί η αξιόλογη αυτή προσπάθεια.

20

ναι to αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά πετυχημένο. Παραδείγματα; Τα ποιήματα του Καρυωτάκη για τον Μπάιρον και τον Κάλβο, του Σικελιανού για τον Μαβίλη, τον Παλαμά και την Πολυδούρη, του Ράντου και του Σαραντάρη για τον Καβάφη, του Ρίτσου για τον Λειβαδίτη, του Καρούζου για τον Σαραντάρη και τον Παπαδιαμάντη, αλλά και ποιήματα νεότερων, όπως του Γιάννη Βαρβέρη για τον Εμπειρί-, κο, του Μάριου Μαρκίδη για τον Αλεξάνδρου κ.ά. Όλα αυτά τα ποιήματα, αλλά και πολλά άλλα ακόμα, έχουμε την ευκαιρία να διαβάσουμε στην πολύ ενδιαφέ­ ρουσα ανθολογία που εξέδω σ ε από τις εκδόσεις «Καστανιώτη» ο Θανάσης θ. Νιάρχος, με τίτλο: Ποιητές για ποιητές. Χειραψία πάνω από την άβυσσο. Ποιητής ο ίδιος, ο 0. Νιάρχος ασχολήθηκε με μία μάλλον άγνωστη πτυχή της ε λ ­ ληνικής ποίησης και συγκέντρωσε για πρώτη φορά μια σειρά ποιημάτων στα ο ­ ποία, όπως και αν εικονογραφούνται τα αισθήματα θαυμασμού και όσο κι αν μοιά­ ζουν μερικές φ ορές με ιδιότυπες αγιογραφίες, ο θ . Νιάρχος σημειώ νει ότι στο βάθος τους «υπάρχει κάτι το αδιακρίβωτα σκοτεινό, πράγμα που έχει να κάνει με τη συνείδηση των ποιητών, σε οποιαδήποτε κατηγορία κι αν ανήκουν, πως όσο κι αν υπάρξουν, ακουστούν ή τιμηθούν, δεν παύουν να συνιστούν ένα "περιθώριο"

γράφ ει η ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ

Κόμβος ελληνικής γλώσσας ' Π πως είχαμε πει σε προηγούμενο σημείω μα σχετικά με τα Λεξικά του Κόμβου ελI I ληνικής γλώσσας, ο εν λόγω κόμβος έχει τε θ ε ί στην υπηρεσία των ερευνητών και ϋ τω ν διδασκόντων την ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία - αλλά και του απλού χρήστη που ενδιαφ έρ εται για τη νέα ελληνική. Περιλαμβάνει λοιπόν π αράλληλες δράσεις, όπως η θεωρία και η διδασκαλία της γλώσσας, που επιδιώκει να καλύψει ένα επιμορφωτικό κενό σε επίπεδο γλωσσολογικής ορολογίας, ώστε να βελτιω θεί η διδα­ σκαλία του μαθήματος των Νέων Ελληνικών στο σχολείο- η ενδογλωσσική μετάφρα­ ση, η οποία υποστηρίζει το έργο των διδασκόντων τα αρχαία ελληνικά στο Λύκειο- η διαγλωσσική μετάφραση, όπου παρέχεται υποστηρικτικό υλικό για τη διδασκαλία της νεότερ ης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Θα πρέπει επίσης να αναφ ερ θούμε στη δράση της ενημέρωσης, που πληροφορεί τους χρήστες για τις εξελίξεις στο χώρο της γλώσ­ σας- και στο περιοδικό για τη γλώσσα και τη γλωσσική αγωγή, το γλωσσικό υπολογι­ στή, ο οποίος είναι διαθέσιμος σε ηλεκτρονική και έντυπη μορφή και περιέχει άρθρα θεωρητικό, άλλα σχετικά με τα καθημερινά προβλήματα που ανακύπτουν κατά τη δι­ δασκαλία της γλώσσας και άρθρα ενημερωτικά και πληροφορίες για τα αντίστοιχα ε υ ­ ρωπαϊκά προγράμματα σπουδών. Τέλος, δε θα πρέπει να παραλείψουμε τον ανοιχτό χώρο ηλεκτρονικής συζήτησης, το φόρουμ του κόμβου, που επιτρέπει τη γόνιμη α­ νταλλαγή απόψεων μεταξύ τω ν χρηστών.

0 ρόλος του Διαδικτύου στη δράση θεωρία και διδασκαλία είναι πολύ σημαντικός. Η ε ­ νημέρωση των φιλολόγων διευκολύνεται σημαντικά, αφού στο υλικό που ανανεώνε­ ται ευκολότερα ηλεκτρονικά έχουν πρόσβαση όλοι οι εκπαιδευτικοί, ασχέτως τόπου, και μειώνεται ο χρόνος της επιμόρφωσης, με την κατάργηση του σεμιναρίου ή της συ­ νεδρίασης. Το υλικό που έχει σχεδιαστεί για φιλολόγους μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από τους μαθητές, όπως επίσης και τους ερευνητές γλωσσολόγους. Είναι δομημένο και χωρίζεται στον Εγκυκλοπαιδικό οδηγό, που περιλαμβάνει θεωρητικά κείμενα, το Λε­ ξικό όρων, που αποσαφηνίζει τις γλωσσολογικές έννοιες που αναφέρονται στα διδακτι­ κά εγχειρίδια, ένα βοήθημα για τα γένη και τα είδη λόγου και τις διδακτικές δοκιμές. Στην ενδογλωσσική μετάφραση γίνεται προσπάθεια αποκατάστασης της σημασίας που έχει η μετάφραση διαφορετικών και χρονικά απομακρυσμένων, στην περίπτωση της ελληνικής, εκδοχών της ίδιας ζωντανής γλώσσας. Παράλληλα, παρέχεται σημα­ ντικό υλικό για την κατάρτιση τω ν φιλολόγων γύρω από θεωρητικά, πρακτικά και ιστο­ ρικά ζητήματα της ενδογλωσσικής μετάφρασης και την υποστήριξη του μαθήματος με συγκεκριμένα πρότυπα και υποδείγματα. Στο Ιστορικό μέρος υπάρχει η ελληνικήλατινική ορολογία της μετάφρασης, ενώ το Συστηματικό περιλαμβάνει τους τύπους μετάφρασης, τη σχολική μετάφραση και τις διδακτικές δοκιμές. Τέλος, το Βιβλιογρα­ φικό μέρος, το πιο χρήσιμο ίσως, περιέχει πλούσιο ελληνικό και ξενόγλωσσο βιβλιο­ γραφικό υλικό για την ενδογλωσσική μετάφραση (με έμφαση στη μετάφραση τω ν κλασικών γλωσσών), μεταφράσεις αρχαιοελληνικών έργων και ανθολόγιο μελετών. Τέλος, στη διαγλωσσική μετάφραση συγκεντρώνεται υποστηρικτικό υλικό για τη διδα­ σκαλία της νεότερης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Το υλικό αυτό είναι ποικίλο -ενα λλ α -

κτικές μεταφράσεις, παράλληλα κείμενα, μ ελ έτες-, υπάρχουν ειδικοί φάκελοι για κά­ θε κείμενο του σχολικού εγχειριδίου με εισαγωγή και σχολιασμό και, το σημαντικότε­ ρο, δημιουργείται ένα εύληπτο θεωρητικό και ιστορικό πλαίσιο εξέτασης και μελέτης της λογοτεχνίας, με κείμενα για τα είδη, τις τεχνικές, την ιστορία, τη θεωρία και την κριτική της λογοτεχνίας. Στην ιστοσελίδα του γλωσσικού υπολογιστή μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση στη Βι­ βλιογραφία, όπου καταγράφονται με σύντομη περίληψη μονογραφίες, πραγματείες, διδακτορικές διατριβές και πολλά άρθρα περιοδικών από το 1976 ως σήμερα σχετικά με τη διδασκαλία και τη μελέτη της ελληνικής ως μητρικής γλώσσας, ενώ στην ενη­ μέρωση συναντά διευθύνσεις πολλών ελληνικών και διεθνών ηλεκτρονικών κόμβων σχετικών με τη γλώσσα.

0 κόμβος έχει αξιολογηθεί ήδη θετικά και η καλύτερη απόδειξη για την επιτυχημένη λειτουργία του είναι ο διαρκώς αυξανόμενος αριθμός χρηστών του. Με τη μετεξέλιξή του δε σε Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα (σύμφωνα με την ανακοίνωση του υπουρ­ γείου Παιδείας, 3/20 02 ), η οποία θα καλύπτει πια και την ελληνική ως ξένη γλώσσα, αναμένονται σημαντικές εξελ ίξεις στη διδασκαλία τη ς νέας ελληνικής σε ολόκληρο τον κόσμο. □

23

(§ ) Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Π Ο Χ Η — ι

ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ ιστορικός τόπος τόμος Α'

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1941-1945 Κατοχή - Δεκεμβριανά

Α. ΧΑΡΙΣΗΣ Θρησκεία και πολιτική στην Ελλάδα

Δ.ΜΟΛΛΑΣ Ο Καραγκιόζης μας ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ

Μ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ Α. ΠΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ Ανδρόνικος Κομνηνός ο «Φιλόλαος»

Ένα παλιό, πολύ παλιό τρενάκι Ζωγραφιές: Ε. Μελά

Το ΚΚΕ. Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ ΕΠΙΣΗΜΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Το δικαστήριο από την πρωτόΤόμος 9ος, 1961-1967 γονή κοινωνία στην αταξική

Λ. ΚΑΝΕΛΛΗΣ Ο Δον Κιχώτης σε νέες περιπέτειες

Τ.ΖΟΜΠΟΛΑΣ «Εξ οικείοι) σφάλματος»

Ζ. ΚΥΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΙΡ. Κ ΑΜΑΡΑΤΟΥ-ΓΙΑΛΛΟΥΣΗ Μια χάρτινη πεταλούδα Ο κύριος Σωσίβιος Χαχαχά Ζωγραφιές: X. Γαγγάδη Ζωγραφιές: Ζ. Κυτοποϋλου

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 0103820835,0103823649, Fax: 0103813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 0103829835,0103808132, Fax: 0103829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 0103829835,0103808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 0310283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 0651038090

γράφ ει ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ

Κείμενα που γράφονται με αφορμή ενα βιβλίο

Η ΛΑΓΝΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ

Ϊ

τη διαδικασία της Γέννησης η συμμετοχή της μαμής δεν είναι πάντοτε απα­ ραίτητη. Και το κέντρο της προσοχής και της λατρείας είναι πάντα το νε ο ­ γέννητο. Εντούτοις σε μία περίπτωση - η οποία όμως διαρκώς επαναλαμβά­ ν ε τα ι- η μαμή κλέβει τον πρωταγωνιστικό ρόλο όχι μόνο από τη μητέρα α λ­ λά και από το ίδιο το νεογέννητο. Αυτό συνέβη στην περίπτωση της περίφημης ρήσης του Μ αρξ «η βία είναι η μαμή της Ιστορίας». Το ότι η βία έπαιξε και παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλ ιξη τω ν ιστορικών γ ε­ γονότων κανένας δε θα το αμφισβητήσει. Δεν είναι όμως μόνο αυτή που καθο­ ρίζει την εξέλ ιξή τους. Η ίδια η μαρξιστική ρήση ξεκινάει από τούτη την παραδο­ χή: ότι ο ρόλος της είναι διαμεσολαβητικός. Βεβαίω ς, ο Μ αρξ δ εν περιοριζόταν σε μια ουδ έτερ η και άχρωμη διαπίστωση. Αναφερόταν στην επαναστατική, στην απ ελευθερω τική βία. Και, ως τέτοια, την αντιμετώπιζε με θετικό βλέμμα. Ήταν το αναγκαίο μέσο για την κατάκτηση της κοινωνίας της ελευθερ ία ς. Πόσο αναγκαίο όμως και πόσο μέσο; I. Η επαναστατική βία φαίνεται, και κατά κανόνα είναι, αναγκαία για να σπάσει τις αλυσίδες και τα τείχη που κρατούν βίαια και άδικα φυλακισμένους τους ανθρώ­ πους. Αυτό είναι προφανές στις περιπτώσεις τω ν αυταρχικών καθεστώτω ν, ό­ που οι ίδιοι οι κανόνες δημοκρατικής λειτουργίας βρίσκονται σε σκληρή κατα­ στολή. Αν δεν υπάρχει μια ρωγμή ελ εύθερ η ς δραστηριότητας που σταδιακά θα δ ιευρ υνθεί, θα διαπεράσει και θα διαρρήξει το κέλυφ ος της αυταρχικής εξο υ ­ σίας οδηγώντας σε μια δημοκρατική κοινωνία, είναι φανερό πως η μόνη δ ιέξο ­ δος είναι η βίαιη κατάλυση αυτής τη ς εξουσίας. Είναι η κλασική περίπτωση της «καλής» βίας. Από τη φύση της όμως η βία αυτή υπόκειται σε δύο περιορισμούς: α) πρέπει να είναι «στιγμιαία» και πάντως περιορισμένης διάρκειας (παύει να είναι αναγκαία και παύει να είναι απ ελευθερω τική από τη στιγμή που σπάσει τα δεσμό), και β) δεν πρέπει να οδηγήσει σ' αυτό που στο ποινικό δίκαιο χαρακτηρίζεται «υπέρβα­ ση τω ν ορίων αμύνης».

25

II. Εντούτοις ακόμη και η «καλή» βία σπάνια παραμένει μέσα στα όρια αυτά. Τα αίτια γι' αυτό είναι και αντικει­ μενικά και υποκειμενικά. Αντικειμενικά, η επανάσταση είναι έκρηξη, και καμιά έκρηξη δεν μπορεί να είναι αυ­ στηρά ελεγχόμενη. Το πού θα φτάσουν τα θραύσματά της και ποιους θα χτυπήσουν κανείς δεν το ξέρ ει. Από π λ ευρ ά ς υ π οκ ειμένω ν τη ς επ α νασ τατικής βίας τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Κάθε εποχή έχει του ς πρωταγωνιστές που της ταιριάζουν. Σε στιγμές κοινω­ νικής έν τασ ης -κ α ι τ έ τ ο ιε ς είναι κ ατεξοχήν εκ είν ες που κοιλοπονούν επ ανασ τάσ εις- η γ έτες τω ν επανα­ στατικών κινημάτων δ εν αναδεικνύονται οι μειλίχιοι δημοκρατικοί χαρακτήρες. Αναδεικνύονται κατά κανό­ να εκείνοι που είναι από τη φύση του ς περισσότερο έ ­ τοιμοι και ικανοί για τη χρήση βίαιων μεθόδω ν. Δεν εί­ ναι στο χαρακτήρα όμως τω ν πρωταγωνιστών αυτών να αποσύρονται στο περιθώριο μετά την επιτυχία της επανάστασης. Το φ ω τοσ τέφ ανο του ήρωα του ς έχει ήδη καθιερώ σει ως λαϊκούς ηγέτες. Και ο πειρασμός για άσκηση τη ς εξουσίας μπορεί να βρει άπειρα προ­ σχήματα. Δεκαετίες μετά την μπολσεβικική επανάστα­ ση -π ου είναι αμφίβολο αν ήταν αναγκαία για την απε­ λ ευθέρ ω σ η το υ ρωσικού λαού (κάποτε θα πρέπει ί­ σως να απ οκατασταθεί ο πολύπλευρα συκοφαντημένος «προδότης Κερένσκι»)- ο Στάλιν δικαιολογούσε τη δική του «δικτατορία του προλεταριάτου» -που δεν ή­ ταν πια παρά δικτατορία επί του π ρ ολεταρ ιάτο υ- και τα σκληρά κατασταλτικά μέτρα, από την αναγκαιότη­ τα να παταχθούν τα υπολείμματα το υ παλαιού καθε­ σ τώ το ς που σ υ ν ω μοτού σ αν για τη ν π αλινόρθω σ ή του. Η βία δε θα έπρεπε να απ οτελεί ιδεώ δες τω ν ανθρώ­ πων που ονειρεύονται ε λ εύ θ ερ ες κοινωνίες. Οι λα οί χρειάζονται τη βία μόνο περιστασιακά και μόνο σε πε­ ριπτώσεις έκτακτης και αναπόφευκτης ανάγκης. Οι δυ­ νάστες τη χρειάζονται για πάντα.

III. Η σωματική δράση πάντα γοητεύει και αιχμαλωτίζει τη φαντασία. Όσο πιο απλοϊκός και αφ ελής είναι ο άν­ θρωπος -κα ι στη νεό τη τα όλοι δ ια θ έτο υ μ ε αυτά τα χαρακτηριστικά- τόσο θέλγεται από τη δράση που έ ­ χει θεαματικά απτά απ οτελέσματα. Και τίποτε δεν ε ί­ ναι πιο θεαματικό από μια έκρηξη. Δεν είναι άλλω στε τυχαίο το ότι τις γιορτές της ειρήνης οι φιλήσυχοι άν­ θρωποι τις γιορτάζουν με εκρήξεις βεγγαλικών. Οι ήρω ες τω ν φιλήσυχων ανθρώπων είναι συχνά α υ ­ το ί που υλοποιούν ό,τι οι ίδιοι δεν έχουν και ονειρεύο­ νται: είναι οι Α π ελ ευ θ ερ ω τές , οι Υπερασπιστές, οι Εκδικητές, οι Ζορό. Η βία για π ολλούς φ αν τάζει ως «λεβεντιά». Η λατρεία της βίας ως παλικαριάς είναι ιδι­ αίτερα έντονη σ' εκείνο το τμήμα τη ς Αριστερός που

lb

έχει έμμονο όραμά του την Απελευθέρωση (ακόμη κι όταν δεν ξέρ ει ποιος είναι ο δυνάστης. Δεν είναι ά λ ­ λω σ τε δύσ κολο να βρεις ένα δ υνάσ τη. Ακόμη κι αν δεν είναι ορατός, μπορείς να τον φανταστείς ως έναν αόρατο Μ εγάλο Αδελφό που κινεί σαν μαριονέτες χα­ μογελαστούς και καλοσυνάτους ηγέτες). Στο τέλ ο ς ό­ μως, όταν διαλυθούν τα οράματα, μένει μόνο ο αποκρουστικός σκελετός της βίας.

IV. Για τους ανθρώπους που ανυπομονούν για γρήγορα απ οτελέσ ματα -κα ι συνήθως οι περισσότερο ανυπό­ μονοι είναι οι ν έ ο ι- η βία φαίνεται να υπόσχεται γρήγο­ ρες λύσεις. Αλίμονο όμως, η βία είναι αποτελεσματική μόνο στο καταστροφικό έργο. Αντίθετα, ακόμη και στις περιπτώσεις που χρειάζεται μια νέα αρχή, επιβραδύνει αφάνταστα την πρόοδο: είναι δύσκολο να χτίσει κανείς ένα νέο κόσμο με τα ερείπια του παλιού.

V. Μ ε τη λογική ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» εύκο­ λα κανείς διολισθαίνει στη μετατροπή της βίας από α­ να γκαίο κακό σ ε α ρ ετή. Μ ε τη λογική - ή μ άλ λον τη διαδ ικασ ία - αυτή, βεβαίως, τα μέσα καταλήγουν να μολύνουν θανατηφόρα το σκοπό και στο τέλ ο ς να τον υποκαταστήσουν. Η βία γίνεται έτσι αυτοσκοπός, αυτονομείται και μετατρέπεται σε βία για τη βία. Στο τ έ ­ λος όλοι οι λά τρ ες τη ς βίας απ' όπου κι αν προέρχο­ νται συναντιούνται στον ίδιο τόπο λατρείας. Δεν είναι τυχαίο το ότι ένας μεγάλος αριστερός θεωρητικός της βίας, ο Σορέλ, στη δύση του βίου του κατέληξε να περιστοιχζεται από ακροδεξιούς. Άλλω στε και ο ιδρυτής το υ φ ασ ισ μού Μ ουσ ολίνι είχ ε κάνει τη θ η τεία το υ στην Αριστερά, κρατώντας ως απόσταγμα μόνο τη λα­ γνεία της βίας.

VI. Η βία εκ τρέφ ει τη βία. Καμιά αυταρχική εξουσία δεν αισθάνεται άβολα όταν έχει εχθρούς τρομοκράτες: τί­ ποτε δε δικαιολογεί καλύτερα τον αυταρχισμό της. Το σύνθημα «βία στη βία τη ς εξουσίας» εγκαινιάζει ή κα­ θαγιάζει μια διαδικασία ανταγωνισμού μεταξύ τω ν δύο αντιπάλων που σταδιακά οδηγεί στην ολοένα μεγαλύ­ τερ η εξομ οίω σ ή του ς: η μια πλευρά αντιγρά φ ει τις μ εθόδο υς τη ς άλ λη ς. Η δικαιολογία αυτής τη ς α ν τι­ γραφής κάποτε χάνεται, εκείνο όμως που μένει είναι η ομοιότητα. Και τελικός νικητής είναι ο καλύτερος χρή­ στης της βίας.

VII. Η βία όταν δ εν είναι ήδη εξουσία είναι υποψήφια εξουσία. Αυτό θα 'πρεπε να το σκέφτονται περισσότε­ ρο εκείνοι που τη χρησιμοποιούν στο όνομα το υ αντιεξουσιαστικού κινήματος. Χ ρειάζεται περισσότερη δύνα μη για να μοιάσει κανείς στον πρώην πρίγκιπα Κροπότκιν, τον άγιο του αντιεξουσιαστικού κινήματος, παρά στον Νετσάγιεφ, που στο όνομα τη ς επανάστα­ σης αγιοποίησε τη βία. □

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

JAMES Ν. FREY ΠΩΣ

ΝΑΓΡΑΨΕΤΕ ΕΝΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΚΑΛΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

«Επιτέλους! Ένα πραγματικά καλό βι­ βλίο για το πώς να γράψεις ένα μυθι­

JAM ES

στόρημα. Πρακτικό, απλό, με χιούμορ

Ν. FREY

και γνώση. Αυτό το βιβλίο είναι η δική μου επιλογή όταν αναζητώ κάποια συμβουλή».

Irma Ruth W alker, συγγραφέας

khcl «Δύο βιβλία έχω δίπλα στον υπολογι­ στή μου όταν γράφω: το λεξικό μου και αυτό το βιβλίο του James Ν. Frey.

Πώε να γράψετε ένα Ηραγματικά κ α Α ό μυθιστόρημα

Αν έπρεπε να επιλέξω ένα από τα δύο, θα διάλεγα το «Πώς να γράψ ετε

Το π αγκόσμ,ο b e s t se lle r

ένα πραγματικά καλό μυθιστόρημα».

Π Ο υ 9 α β ^ Τ,ώ σ ε ιτ ο ν Τρό,70 η ο υ γρ ά ψ €τε μ ε π ρ α κ τικές συ μ β ου λές, οδηγί€ς

J. Τ. Morrow, συγγραφέας

π α ρ α δ είγ μ α τα

«Υπέροχο! Το βιβλίο που κάθε συγ­

?

γραφέας πρέπει να έχει δίπλα στη γραφομηχανή του. Γραμμένο με χιού­

(drawing- a io n g s ld e ^ ? '^ * thc boat is i nW h l

μορ, δεν είναι μόνο πολύ χρήσιμο αλ­ λά και ευχάριστο στην ανάγνωση».

Alla Crone, συγγραφέας

™Ήί hr il 1111

Π εριοδικό και εκδ ό σ εις

hc chunky, you woJ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Αποσιολοπούλου 64, 15231 Χαλάνδρι, Τηλ.: 010.6775.147, e-mail: aptl2@ath.forthnet.gr

ίπιμίλίΐα: ΗΑΙΑΣ ΜΑΓΚΑΙΝΗΣ

Όταν η Ιοτορία προειδοποιεί f t / ναζί. Μια προειδοποίηση από την Ιοτορία (The Nazis. A Warning ■ I fro m History, o. 2 5 6) τιτλ ο φ ο ρ είτα ι μια ιδ ια ίτερ α φ ροντισμένη έκ δο σ η που κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε π ρ όσ φ ατα σ τη Μ εγά λη Β ρ ετα νία . Συγγραφ έας το υ βιβλίου ο Λ όρενς Ρις (Lawrence Rees), παραγωγός τη ς εξα ιρετικ ής ομώ νυμης σ ειράς ντοκιμαντέρ το υ BBC στην οποία βασίστηκε η συγκεκριμένη έκδοση και η οποία προβλήθηκε το φ θινό­ πωρο του 20 00 από το κανάλι τη ς NET. Το βιβλίο προλογίζει ο γνω­ στός οτη χώρα μας από τη δίτομη βιογραφία το ύ Χ ίτλερ (εκδόσ εις

II

I I 28

I

«Scripta») Ίαν Κέρσοου. Μέσα σε έξι κεφ άλαια ο Ρις ανακεφ αλαιώ νει όλα όσα γνω ρίζουμε για τη ναζισ τική Γερμανία και το ρ ό λο τη ς σ το Β' Παγκόσμιο Π όλ εμο. Ωστόσο, πρόκειται για μια πολύ δημιουργική ανακεφ αλαίω ση καθώς ο συγγραφ έας απ οφ εύγει τις γενικότητες και επικεντρώνει την προ­ σοχή το υ σ ε σ υγ κεκ ριμένες πτυχές το υ θ έ μ α το ς: σ την άνοδ ο τω ν να ζί στην εξουσία, στην ιδ ιαίτερη φύση το υ κ αθεσ τώ τος του Γ Ράιχ στη Γερμανία, στο ξέσπασμα το υ πολέμου, στη φρίκη το υ αν ατολ ι­ κού μετώπου με τη διχοτόμηση τη ς Πολωνίας και την ολέθρ ια, όπως απ οδείχτηκε, σύγκρουση με το υ ς Σοβιετικούς, στις μαζικές δ ολοφ ονίες και τις σ φ αγές τω ν Εβραίων κατά την προέλαση τω ν να ζί στην Πολωνία και τη Ρωσία, στα σ τρ ατόπ εδ α σ υγκέντρω σ ης τη ς Τρεμπλίνκα και το υ Άουσβιτς και, βέβαια, στην τελική πτώση και συντριβή. Εκτός από την καταγραφή τω ν γεγονότων, τον Ρις απασχολούν ιδ ια ίτερα και τα αίτια, οι λόγοι πίσω από τα γεγονότα. Αμφ ισβητεί σοβαρά την πολύ δια­ δ εδ ομένη άποψη κατά τη ν οποία η ιδιαίτερα σκοτεινή φ ύση του κ αθεσ τώ ­ το ς οφ ειλ ό τα ν αποκλειστικά και μόνο στον Χ ίτλερ. Για το σ υγγραφ έα είναι σ αφ ές ότι υπάρχει συλλογική ευθύνη, τόσ ο στο εσω τερικό τη ς Γερμανίας ό ­ σο και στο εξω τερικό, στα διάφορα πολεμικά μέτωπα και στις κατεχόμενες χώρες, αναφορικά με τη διεξαγω γή του πολέμου και τις ακρότητες που διαπράχθηκαν στη συνέχεια. Ένα ά λ λο σημαντικό χαρακτηριστικό το υ βιβλίου είναι οι πενήντα και πλέον μαρτυρίες ατόμων που υπήρξαν δραστήρια μέλη του Ναζιστικού Κόμματος και συνεργάτες του γερμανικού στρατού την περίοδο εκείνη, οι περισσότεροι από τους οποίους ζούσαν υπό κομμουνιστικό καθεστώς και μόλις πρόσφατα δέχτη­ καν να μιλήσουν για όλα όσα είδαν και έπραξαν. Εντύπωση προκαλεί η μαρτυ­ ρία συγγενούς του διαβόητου Ράινχαρντ Χάιντριχ, ωστόσο, η πιο συγκλονιστική από α υτές τις μαρτυρίες ανήκει σε ένα Λιθουανό στρατιώτη, τον Πέτρας Ζελιόνκα, ο οποίος συνεργάστηκε με τους Γερμανούς συμμετέχοντας στις μαζι­ κές σφαγές Εβραίων της Λιθουανίας. Για τις πράξεις του ο Ζελιόνκα καταδικά­ στηκε σε είκοσι πέντε χρόνια εξορία οτη Σιβηρία. Η ωμότητα τω ν περιγραφών του και η παντελής απουσία τύψ εω ν είναι ίσως το πιο συνταρακτικό στοιχείο αυτού του εξαιρετικού βιβλίου. □

Τι είναι ο πόλεμος;

■

Βρετανός ιστορικός Τζον Κίγκαν (John Keegan) είναι γνωστός σε μερίδα το υ ελληνικού αναγνωστικού κοινού από τη μ ελ έτη Ιστο­ JOHN ρία του πολέμου (εκδόσεις «Λιβάνης»), Στη χώρα του , όμω ς, και στο εξω τερ ικ ό γενικότερ α θ εω ρ είτα ι από το υ ς κ ορυφ αίους ισ τορι­ κούς με ειδίκευση πάνω στο κατεξοχήν θέμα τη ς Ιστορίας: τον π όλε­ μο. Τα βιβλία το υ για τον Α' και το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, για την α­ πόβαση στη Νορμανδία, για τη φύση τη ς μάχης ή για την ψυχολογία του στρατιώτη εν καιρώ πολέμου θεω ρούνται ήδη κλασικά. Σε ένα μικρό α λ λά καλαίσ θητο τομίδιο που κυκλοφ όρησε προσφάτω ς από τις εκδόσεις «Vintage», ο Κίγκαν εξέδ ω σ ε μια σειρά δ ια λ έξε­ ων υπό το γενικό τίτλ ο Ο πόλεμος και ο κόσμος μας (War and Our World, ο. 9 0 ), τις οπ οίες πα ρέδ ω σ ε το 1 9 9 8 για λο γαρ ιασ μό το υ BBC. Το βιβλίο απ αρτίζεται από πέντε κεφάλαια με θέματα όπως: «0 π όλεμος και ο κόσμος μας», «Αιτίες π ολέμου», «Π όλεμος και κ ρ ά ­ τος», «Πόλεμος και άτομο» και «Μπορεί να δ ο θ εί ένα τέλ ο ς στον πό­ λεμο;». Περιλαμβάνοντας επιλεγμένη βιβλιογραφία, το βιβλίο απ οτε­ λ ε ί ιδανικό οδηγό στη σκέψη του Κίγκαν και στο θέμα το υ πολέμου, καθώ ς ο σ υγγραφέας εναλλάσ σ ει με ευελ ιξία τις πιο γνωστές και γ ε ­ νικές πτυχές το υ ζη τ ή μ α το ς με πιο ειδ ικ ές και λ ιγ ό τερ ο γνω σ τές. Δύο βασικά ατού το υ Κίγκαν είναι η γλαφ υρ ή το υ αφήγηση, δ ιανθι­ σμένη με παραδείγματα, σπάνιες μαρτυρίες και ντοκουμέντα και με λεπτή αίσθηση το υ χιούμορ, καθώ ς και η ικανότητά το υ να μιλά εις βάθος τόσ ο για τη φύση του σύγχρονου πολέμου, το υ 20ού ή του 19ου αιώνα, όσο και για τον πόλεμο τω ν αρχαίω ν και μεσαιωνικών χρόνων. Επίσης, ο Κίγκαν δ εν είναι μόνο ισ τοριογράφος αλ λά και διεισδυτικός σ το­ χαστής, και σε κάθε του βιβλίο είναι προφανές ότι αυτό που τον απασχολεί κρύβεται πίσω από τα ισ τορικά γ εγο ν ό τα . Ω στόσο, για να κ ο ιτά ξεις στη «σκοτεινή πλευρά της σελήνης» πρέπει πρώτα να έχεις εξερ ευνήσ ει το γ ε ­ γονός από κάθε δ υνατή οπτική γω νία, και σ' α υτό ο Κίγκαν είναι εξα ιρ ε τι­

ΚΙ

WAR

OUR

I GA

AND

WORLD

κός. Ένας γνήσιος στοχαστής το υ πολέμου, λοιπόν, ο οποίος μέσα από τη βαθιά γνώση το υ και τη ν αιρετική σκέψη το υ δ ιερ ευ νά τη β α θ ύ τερ η ουσία τη ς φρίκης αλ λά και τη ς αλλόκοτης σαγήνης που προκαλεί ο πόλεμος, όχι μό­ νο σε ιστορικούς και θεω ρητικούς αλλά και στον άνθρωπο γενικότερα. Αυ­ τό ειδικά το ερώ τημα, «γιατί μας συναρπάζει ο πόλεμος», γιατί ο άνθρωπος έχει μια έμφ υτη έλ ξη προς τη σύγκρουση, εξετά ζει όχι μόνο στο τελ ευ τα ίο κεφ άλαιο το υ λεπτού αυτού τόμο υ αλ λά και σε ολόκληρο το πολύτιμο έ ρ ­ γο του . □

To «Ξινό Βιβλίο» ουηάοοιται μι την πολύτιμη οονιργαοία tooβιβλιοπωλείου «ίλιυθιρουόάκης»

29

γρ ά φ ει η ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΑΟΥ

ΣΑΝΤΟΡ ΜΑΡΑΪ ΟΥΓΓΑΡΙΑ ( 1 9 0 0 - 1 9 8 9 )

Ο

Σάντορ Μ άραϊ γεννήθηκε στην Κάσσα (η πόλη σήμερα ανήκει στη Σλο­ βακία και ονομάζεται Κόζιτσε) και ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένει­

ας. Στην αρχή εργάστηκε ως δημοσιογράφος στη Βουδαπέστη και αργό­ τερ α στη Γερμανία και στο Παρίσι. Στην Ουγγαρία έγινε γνωστός για τη σ υγ­

γραφική του δ ρα σ τηριότητα κατά τη διάρκεια τη ς δ εκα ετία ς το υ '30 . Μ ετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και την εγκαθίδρυση το υ κομμουνιστικού καθεσ τώ ­ το ς στη χώρα του, κατέφ υγε στο Παρίσι και τελικά εγκατασ τάθηκε στις ΗΠΑ. Τα έργα του, απαγορευμένα μέχρι τα τέλ η της δεκα ετία ς το υ '80 στην Ουγναρία, άρχισαν να μεταφ ράζονται σε πολλές γλώ σσες και έχουν αποκτήσει παγκόσμια αποδοχή και αναγνώριση. Τα μυθιστορήματά του έχουν ιδιαίτερη επιτυχία στην Ιταλία, όπου κ υκλοφ ορούν από τις εκδό σεις «Adelphi». Στην Ελλάδα, δ ύο μυθισ τορήματα, Οι στάχτες και Η κληρονομιά της Έστερ, έγ ι­ ναν γνωστά στο αναγνωστικό κοινό χάρη στον εκδοτικό οίκο «Ωκεανίδα». Ο Σάντορ Μάραϊ διακρίνεται για τη λεπτή και ευαίσ θητη γραφή του , για τη δι­ εισδυτική ματιά το υ και τις ψυχολογικού τύπου εμβαθύνσ εις του. Μ άλιστα ο­ ρισμένοι κριτικοί τον παρομοιάζουν με τον Joseph Roth αλλά και τον Arthur Schnitzler.

30

Στο μυθισ τόρημά το υ Οι στάχτες η ζωή αντιμετω π ίζεται ως έκφραση τω ν φαντασιώ σεων ή ως όνειρο που εναλλάσσεται με την πραγματικότητα. 0 ήρωας, καθώς βρίσκεται κοντά στη δύση του βίου του, αποτιμά όσα έζησ ε με ηρεμία, σχολιάζει χαρακτηριστικά τη ς ανθρώπινης φύσης, τον απασχολούν ο έρω τας, η φιλία - και όλα αυτά αποδίδονται με τρόπο υπαινικτικό. 0 χει­ μαρρώ δης μονόλογός το υ αναβιώ νει και ξετυ λίγει έναν ολόκληρο κόσμο στον οποίο ζουν τα πρόσωπα της ιστορίας στα τέλ η του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα στην Αυστροουγγαρία. Οι περιγραφές τω ν χώρων και τω ν προσώπων είναι έντονες και ατμοσφαιρικές, ενώ ακόμα και η παραμικρή λ ε ­ πτομέρεια είναι αναγκαία για την πειστικότητα της παρουσίασης τω ν δ εδ ο­ μένων. Μέσα από μια απλή, συνηθισμένη σκηνή χορού ο αφηγητής, με τρ ό­ πο εικονιστικό, σχολιάζει μέγιστα ζητήματα της ζωής: «1...1 η μουσική, οι αν­ θρώπινες φω νές και τα αρώματα γυρόφ ερναν μέσα στις αίθουσ ες λες κι η ζωή ήταν μια απελπισμένη γιορτή, μια τραγική και υπέρτατη γιορτή, όπου ό­ λοι περίμεναν ν' ακούσουν τελικά τους σαλπιγκτές να διαλαλούν το μοιραίο τέλος». Η αφήγηση μετακινείται από το παρόν στο παρελθόν και επανέρχεται στο παρόν, ως να είναι ενιαία τα χρονικά σημεία. Αυτά που αλλά ζουν και μετα ­ βάλλονται είναι τα συναισθήματα. Ο χρόνος όλα τα λειαίνει, άλλω σ τε, και η οργή καθώς και η επιθυμία για εκδίκηση εξανεμίζονται, ή γίνονται μαγιά της σοφίας, η οποία αποκτήθηκε έπειτα από ένα μεγάλο ψυχικό κλονισμό, από βαθύ πόνο. Κι αυτός που αντέχει την απώλεια, την προδοσία, είναι ολοκλη­ ρωμένος χαρακτήρας, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί η μητέρα το υ ήρωα: «Μια μέρα χάνουμε αυτόν που αγαπάμε. Κι όποιος δεν το αντέξει αυτό, τι να γίνει, δεν είναι ολοκληρω μένος άνθρωπος». Μα πάνω απ' όλα, σ' αυτό το μυθιστόρημα, ένα μεγάλο μέρος της αφ ήγη­ σης αφιερώ νεται στις αρ ετές της φιλίας αλλά και στον εχθρό της, την προ­ δοσία, αφού η εκκίνηση γι' αυτό το σχεδόν φιλοσοφικό μονόλογο, που αφ ο­ ρά τα πεπραγμένα μιας ζωής, δίνεται από τη συνάντηση δύο στενών φίλων, τω ν οποίων η σχέση σκιάστηκε αλλά και διακόπηκε εξαιτίας της προδοσίας. Το σχόλιο πάνω στις ανθρώπινες σχέσεις, τις ψυχικές διαπλοκές, γίνεται από το άτομο που δ έχεται ανυποψίαστο την αλλαγή τω ν μέχρι τό τ ε όρων του παιχνιδιού. Απαλλαγμένο από ενοχές και τύψ εις αναζητεί τα αίτια που προκάλεσαν τις συναισθηματικές αναταράξεις, με απ οτέλεσμα να ανατραπούν τα έω ς τό τε δεδομένα της πραγματικότητας. Το μεστό, ποιητικό μυθιστόρημα του Σ. Μ άραϊ αναδεικνύει τον αντιφατικό, ε ­ νίοτε ολέθριο, εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και ο αναγνώστης σίγουρα θα απολαύσει όχι μόνο τις ψυχικές περιπέτειες τω ν πρωταγωνιστών αλλά και το λυρικό τρόπο απόδοσής τους. □

Ζ τ α ε λ λ η ν ικ ά κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν τ α α κ ό λ ο υ θ α Β ιβ λ ία :

Οι στάχτες, μτφρ. Εμμανουέλα Μπέρκι, «Ωκεανίδα», 1999 Η κληρονομιά της Έστερ, μτφρ. Μόρα Ευθυμίου, «Ωκεανίδα», 2001

31

γράφ ει η ΧΡΥΣΑ Ι ΠΥΡΟΠΟΥΑΟΥ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ

Η

32

ΕΛΜΟΡ ΛΙΟΝΑΡΝΤ ΗΠΑ

«

γνωστός Αμερικανός συγγραφέας έχει γράψει πολλά μυθιστορήματα -ξεπ ερ ­ νούν τα τριάντα-, μερικά από τα οποία έγιναν περισσότερο δημοφιλή επειδή

γυρίστηκαν σε ταινίες. Μυθιστορήματα δράσης, καθημερινής τρέλας, με φόντο τον υπόκοσμο τω ν μεγαλουπόλεω ν και με ήρω ες ξεπ εσμένους κακοποιούς και ντετέκτιβ οι οποίοι επανέρχονται στο προσκήνιο. Ο σοβαρός «Ολλανδός», όπως τον αποκαλούν οι κριτικοί, ακολουθεί τα ίχνη τω ν ηρώων αλλά και αντιηρώων του στις πιο απίθανες και σκοτεινές περιπέτειές τους. Του συγχωρούμε τις υπερβολές που χρησιμοποιεί στην πλοκή των έργων του, οι οποίες μερικές φορές είναι παιδαριώ­ δεις, εφόσον η απόλαυση των απρόβλεπτων περιστατικών είναι βέβαια. Έτσι, στο έργο του Κυνηγητό στην Καραϊβική (Cat Chaser) ο αναγνώστης παρακολουθεί τις περιγραφές που αφορούν τις ήσυχες μέρες των πρωταγωνιστών αλλά και τις στιγ­ μές της έντονης δράσης λίγο πριν από τη λύση του μυστηρίου. Ένας ξεπεσμένος, αλκοολικός ντετέκτιβ που αρχίζει τη μέρα του με μπίρα, ένας πρώην πεζοναύτης, ι­ διοκτήτης μιας άδειας πανσιόν, γυναίκες που αναζητούν τον παράνομο έρωτα συ­ ναντιούνται στη Φλόριδα αλλά και στον Άγιο Δομήνικο. Παρακμιακοί, φαινομενικά σκληροί, σωματοφύλακες γελοιοποιούνται, αφού ορισμένοι αποδεικνύονται ανίκα­ νοι να υποπτευθούν τον κίνδυνο αλλά και να υπερασπίσουν το αφεντικό τους, ενώ

άλλοι, οι «κακοί» και οι απ ατεώ νες ηττώνται στην προσπάθεια τους να ξεγελάσουν και να εξοντώσουν τον αντίπαλό τους, τον ήσυχο και συναισθηματικό ιδιοκτήτη της πανσιόν, τον Μοράν, ο οποίος, μολονότι εκπλήσσει στην αρχή με την αφ έλειά του, στο τέλ ος αποδεικνύεται ικανός να προστατεύσει τον εαυτό του καθώς και τα συμφέροντά του. Οι έντονα εικονιστικές περιγραφές τη ς πανσιόν, τη ς παραλίας, των πολυτελών ξενοδοχείων, των ράθυμων και χωρίς εκπλήξεις ή μυστήριο διαλόγων διαδέχονται εν ηρεμία η μία την άλλη και εντυπωσιάζουν τα ατμοσφαιρικά τους στοιχεία τόσο ώστε ακόμη και το πιο ασήμαντο γεγονός να προκαλεί ενδιαφέρον και να ασκεί γοητεία στον αναγνώστη, χαρακτηριστικά, άλλω σ τε, τω ν έργων του Λίοναρντ. Οι γοργοί ρυθμοί τη ς αφήγησης παρουσιάζουν τα έργα και τις ημέρες τω ν περιθωριακών χαρακτήρων. 0 λόγος είναι λιτός και κοφτός ενώ σε ορισμένα σημεία γίνεται νευρώ δης. Το χιούμορ και η ειρωνεία προσδίδουν ανάλαφρο τόνο και καθιστούν τα πρόσωπα οικεία και καθημερινά. Ακόμα και το μικροαπατεώνα Ρά­ φι, που προσπαθεί με τον πιο κραυγαλέο τρόπο να ξεφ ύγει από την αθλιότητα χώ­ ρας της Λατινικής Αμερικής και να εξασφαλίσει θέση στον «Παράδεισο» τω ν ΗΠΑ, τον συμπαθεί ο αναγνώστης γιατί γνωρίζει εκ τω ν προτέρων ότι ο ήρωας αυτός εί­ ναι καταδικασμένος να αποτύχει, να ηττηθεί. Είναι ένας γκάνγκστερ για κλάματα που επιδιώκει να εκ μετα λλευτεί τις παρενέργειες των ποικίλων επαναστάσεων στη χώρα του. Οι συναισθηματικοί ήρωες γνωρίζουν να αγαπούν και να αφοσιώνονται με κίνδυνο της ζωής τους ο ένας στον άλλο. 0 ερωτισμός είναι διάχυτος στις συναντήσεις των παράνομων εραστών, ενώ η τρυφ ερότητα, η οποία υπάρχει στην επικοινωνία όχι μόνο των εραστών αλλά και τω ν φίλων, αποδεικνύει την παρουσία του συναισθή­ ματος ακόμα και σε περιπτώσεις ιδιαιτέρως «πληγωμένων» ατόμων εξαιτίας των λανθασμένων επιλογών τους. Βέβαιο είναι ότι οι ήρωες του Λίοναρντ γνωρίζουν να επικοινωνούν μεταξύ τους, να ερωτεύονται, να διεκδικεί ο ένας τον άλλο: «Έκαναν έρω τα και ήπιαν παγωμένο κρασί στο κρεβάτι, μέσα στην ησυχία του δωματίου. Αγγίζονταν, κοιτούσαν ο ένας τον άλλον και σιγά σιγά άρχισαν να μιλούν γι' αυτά που ήθελαν». Μήπως, όμως, η δυστυχία τους οφειλόταν στην ανικανότητά τους να κάτσουν ήσυ­ χα στο δωμάτιό τους, για να παραφράσω τα λόγια του Πασκάλ; Εντέλει, κάθε α­ κραία συμπεριφορά είναι το αποτέλεσμα της βαθιάς επιθυμίας του ατόμου να ξεφύγει από τον εαυ τό του, από τη φλογερή -όπω ς θα έλ εγ ε ο Έρικ Χ όφ ερ- κατά­ σταση του νου η οποία μαρτυρά τον ανικανοποίητο εσωτερικό κόσμο. □

Χ τ α ι λ λ η ν ικ ά κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν τ α α κ ό λ ο υ θ α Β ιβ λ ία :

Απόδραση στο Μαΐόμι, μτφρ. Κατερίνα Ροντογιάννη, «Πατάκης», Αθήνα, 1998 Cuba Libre, μτφρ. Αναστασία Παπασταθοπούλου, «Πατάκης», 1999 Stick, Στην κόψη του ξυραφιού, «Ροές» (εξαντλημένο) Κυνηγητό στην Καραϊβική, μτφρ. Κατερίνα Ροντογιάννη, «Πατάκης», 2000

33

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟΥ

σύγχρονη ξένη λογοτεχνία

Γιάν Χένρικ Σβάν

Η ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΗ ΧΑΡΑ μυθιστόρημα Μετάφραση: Γιάννης Άλεξάκης Έπιμέλεια-Έπίμετρο: Μαργαρίτα Μέλμπεργκ Τό μ εγα λύτερο μέρος τού μυθιστορήματος εξελίσσεται στην Κ οπεγχάγη τής δεκαετίας τού 1980. Ό Λ άρς [τό κεντρικό πρόσωπο] είναι τό ίδιο άβουλος ώς ενήλικος όπως ήταν κ α ί νεαρό πα ιδί στό πρώτο κεφάλαιο τοΰ β ι­ βλίου, «Βόρντινγκσμποργκ, 1950». Έ π ισ τ ρ έ φ ο ν τ α ς ά π ό τά κ α ρ ά β ια , δεν μπορεί νά πάρει καμιά άπόφαση γιά τή ζωή του. Παρόλο πού ή άπραξία του τόν όδηγεϊ σ ε μ ιά όλοένα έπιδεινούμ ενη κατάπτωση, προσπαθεί ώστόσο νά βρίσκεται, έστω δια­ μέσου των αγγελιών, σέ έπαφή μ έ τόν έξω κόσμο, γεγονός πού προσδίδει στή συμπερι­ φ ορά του μιά τάση αντίστασης έναντι μιας κοινωνίας πού δέν έχει τήν ανάγκη νά περιλάβει στους κόλπους της ανθρώπους όπως ό Είναι δύσκολο νά έξηγήσει κανείς για τί τό Λάρς. ’Εκείνος πάλι δέν θά παραδοθεί τόσο βιβλίο αύτό είναι τόσο ευχάριστο. Ή άποτυεύκολα στό ριζικό του. Μ έ τήν άνθρωπιά κ αί χημένη ζωή ενός παλιατζή, βουτηγμένου στή τό χιούμορ του θά έπιδιώξει νά είναι αρε­ βρωμιά κ α ί στό α λκοόλ στά περίχωρα τής στός. Κυρίως στή Λουίζ, πού όμως μέχρι τό Κοπεγχάγης, δέν προσφέρεται γιά τέρψη. Κι τέλος δέν θά τήν πιστέψει ότι τού λέει τήν όμως. Χάρη στό χιούμορ τού Σβάν, πού είναι άλήθεια της. πηγαίο κ α ί άμεσο, χωρίς ποτέ νά θίγει τόν ’Ά ν ό άναγνώστης κατορθώσει στήν π ο ­ ηρώα, δημιουργείται μιά οικεία άτμόσφαιρα, ρεία τής γνωριμίας του μ έ τόν Λάρς νά ταυ­ γεμάτη κωμικοτραγικά συμβάντα. Ή τέρψη τιστεί μ αζί του, έστω κ α ί στιγμιαία, τότε τό ώστόσο οφείλεται κυρίως στή γλώσσα, μιά έγχείρημα τοΰ σ υγγρ α φ έα , ή πρόθεσή του γλώσσα κυματιστή κ α ί ρυθμική, πού μεταφέ­ δηλαδή νά θέσει τόν άνθρωπο αντιμέτωπο μέ ρει τά ιδιότυπα μηνύματά της χωρίς τήν π α ­ τόν άνθρωπο κ α ί όχι μ έ τήν καταφρονεμένη ραμικρή δυσκολία. μοίρα του, αποκτά καινούριο νόημα· πρός στιγμήν ό κόσμος φαίνεται νά άλλάζει. Γέραν Ζάχρισον Μαργαρίτα Μέλμπεργκ έφημ. Άφτονμπλάντετ, 23.10.1987 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ

στή Θεσσαλονίκη: Κέντρο τοϋ Βιβλίου, Λασσάνη 3, τηλ. [0310] 237.463 Σπόρος Μαρίνης, Σόλωνος 116,106 81 ΑΘΗΝΑ, τηλ. [010] 36.48.170, 38.19.724 Βιβλιοπωλείο «Κατάρτι», Μαυρομιχάλη 9, ΑΘΗΝΑ, τηλ. [010] 36.04.793 άποστέλλεται καί ταχυδρομικώς μέ αντικαταβολή / πληροφορίες τηλ. [0310] 279.607

του

ΘΑΝΑΣΗ

Ο εξόριστος, αληθινός χρόνος: ο Μάνος Κοντολέων και η παιδική ηλικία (Κείμενο ομιλίας που εκφωνήθηκε σε παιδιά και ενήλικους σε εκδήλωση για το συγγραφικό έργο του Μάνου Κοντολέων, στις 2 Απριλίου 2002, στο βιβλιοπωλείο «Ελευθερουδάκης» στη Θεσσαλονίκη)

κεφτόμουν πώς μπορεί κανείς να αρχίσει ένα κείμενο για την παιδική ηλικία: δεν είμαι φιλόσοφος ούτε παιδαγωγός ούτε παιδοψυχολόγος, δεν έχω κα­ μία επιστημονική ειδίκευση σε αυτό που ονομάζουμε «παιδικότητα»· έτσι οι απόπειρές μου να ανοίξω βιβλία και εγκυκλοπαίδειες και να απομονώσω μια φράση του Φρόιντ ή του Βίλχεμ Ράιχ ή του Γιουνγκ ή του Πιαζέ ή του Φιλιπ Αριές εγκαταλείφθηκαν (ευτυχώς) στο πρώτο ξεκίνημά τους. Στη συνέχεια προσπάθη­ σα να βρω μια φράση σε κείμενα λογοτεχνών που αγαπώ· μα τα σπου­ δαία λογοτεχνήματα, όπως ξέρετε, όταν γυρεύεις από αυτά τη συγκε­ κριμένη φράση, σου την αρνούνται πεισματικά για να σου την ξαναχαρίσουν στην ανύποπτη ανάγνωση. Έτσι αποφάσισα να στηριχτώ στη μνήμη μου - υπάρχει μια (απλοϊκή είναι η αλήθεια) άποψη που λέει πως η μνήμη είναι το σουρωτήρι που ξεχωρίζει τα όσα μας συγκινούν πραγματικά, θα σας φανεί παράξενο μα το πρώτο πράγμα που μου ήρ­ θε στο νου ήταν ο τόσο γνωστός σε όλους μας στίχος του Σαββόπουλου: «Ζούμε μέσα σε ένα όνειρο που τρίζει, σαν το ξύλινο ποδάρι της γιαγιάς μας, μα ο χρόνος ο αληθινός σαν μικρό παιδί είναι εξόριστος...». Είναι πολύ σπουδαίος τραγουδοποιός ο Διονύσης Σαββόπουλος (η γε­ νιά μου μεγάλωσε με τα τραγούδια του), μα εγώ πιστεύω πως είναι α ­ κόμη σπουδαιότερος ποιητής. Πιστεύω πως τούτο το σκοτεινά αινιγμα­ τικό τετράστιχο δίνει έναν απρόσμενα καίριο όσο και ανοιχτό ορισμό για την παιδική ηλικία: είναι ο αληθινός μα εξόριστος χρόνος μέσα στο ό,τι νομίζουμε πως ζούμε, σ' αυτό το μεγάλο όνειρο που τρίζει σαν το

Σ

ξύλινο ποδάρι της γιαγιάς μας. Αναζητώντας τούτο τον εξόριστο αληθινό χρόνο ο άνθρωπος έφτασε σε ορισμένες από τις πιο ψηλές κορυφές του πολιτισμού του. Αυτό το χρόνο δε θέλησε να ξανακερδίσει ο Μαρσέλ Προυστ τα τελευταία είκο­ σι χρόνια της ζωής του γράφοντας ακόμη και ξαπλωμένος στο εντέλει νεκρικό κρε­ βάτι του; Αυτός ο χρόνος δεν είναι ο μακρινός πλανήτης του σπαρακτικού μικρού πρί­ γκιπα στον οποίο πρέπει να επιστρέφει, έστω και μέσα απ' το θάνατο, προκειμένου να ποτίσει το τριαντάφυλλό του; Αυτό το χρόνο δεν προσπάθησε να δει ο Αντρέι Ταρκόφσκι στον Καθρέφτη του; Μα και οι δυο πιο ακραίοι ήρωες του 19ου αιώνα, ο Γιάννης Αγιάννης και ο πρίγκιπας Μίσκιν, μήπως τελικά αποτελούν (ο καθένας με τον

35

τρόπο του) μια πεισματική άρνηση εξόδου από την παιδι­ κή ηλικία; Είναι φορές που τούτη η άρνηση εξόδου γίνεται μια απάντηση στο θάνατο, είτε διαβάζουμε το Μεγάλο Μ ολντ ου Φουριέ είτε την υπέροχη Ερόικατου Κοσμά Πο­ λίτη... θυμηθείτε τον τρόπο που ένα μι­ κρό ετοιμοθάνατο από το κρύο κορίτσι του Άντερσεν ανάβει τα σπίρτα ψάχνο­ ντας στις φλόγες τους τον αληθινό χρό­ νο ή το πώς χάνεται ο μολυβένιος στρα­ τιώτης στη φωτιά μαζί με την πουπου­ λένια χορεύτρια· «ο νειρεύτηκες ποτέ σου ένα καλοκαίρι απέραντο που να το τρ έχ εις μη γνω ρίζοντας πια Ερινύες» γράφει ο ογδοντάχρονος Ελύτης προε­ τοιμάζοντας το δικό του θάνατο. Η παιδική ηλικία οιστρηλάτησε την πα­ γκόσμια λογοτεχνία και συνάμα σημα­ δεύτηκε από αυτή. Δεν είναι ανάγκη να σας μιλήσω για συγγραφείς σαν του ς Γκριμ, τον Άντερσεν, τον Βερν, τον Δουμά, τον Ουάιλντ, τον Σεν Εξιπερί (ο κατάλογος δεν έχει τέλος), συγγραφείς που θα στοιχειώνουν τα παιδικά μας όνειρα μέχρι το τέλος, μπορώ όμως να σας πω πως ο κό­ σμος σήμερα ίσως να ήταν διαφορετικός αν πριν από εί­ κοσι τρεις αιώνες ο νεαρός Αλέξανδρος δε διάβαζε την Ιλιάδα, βλέποντας πίσω από τις γραμμές τις δόξες βυθι­ σμένες στα βάθη της Ασίας· μιλώ για τον τρόπο που εγγράφονται τα παραμύθια στις καρδιές μας και μας τα ξι­ δεύουν στον κόσμο όπου τα όνειρα λαβαίνουν εκδίκηση, στον κόομο όπου ο Μιχαήλ Στρογκόφ στέκεται ορθός α ­ πέναντι στον Ιβάν Ογκάρεφ, ο Ενδμόνδος Νταντές γίνεται Κόμης Μοντεχρίστος και ο πλοίαρχος Νέμο αφήνει ένα τεράστιο μαργαριτάρι στη χούφτα ενός Ινδού ψαρά... Σε τούτο τον εξόριστο μα αληθινό χρόνο της παιδικής η­ λικίας αφιέρωσε αμφίπλευρα το συγγραφικό έργο του ο Μόνος Κοντολέων. Εξηγώ τη λέξη αμφίπλευρα: τριάντα από τα περίπου σαράντα βιβλία που έχει γράψει μέχρι σή­ μερα ανήκουν σε αυτό που ονομάζεται παιδική λογοτε­ χνία. Μα και τα δέκα (αν τα μετρώ σωστά) πεζογραφικά βιβλία του που απευθύνονται σε ενήλικους αναφέρονται ευθέω ς στα αινίγματα (δηλαδή: στις απορίες, τα τραύμα­ τα, τις σκοτεινές λάμψεις) της παιδικής ηλικίας, στην α ­ γωνιώδη αναζήτηση της ανθρώπινης ταυτότητας, σεξου­ αλικής, υπαρξιακής, θεολογικής ή κάθε άλλης. Δεν είναι εύκολο να μιλήσει κανείς για το συλλογικό έργο του Κοντολέων: παρόλο που από δεκαετίες τα βιβλία του αγαπήθηκαν από τ ο κοινό, επαινέθηκαν από την κριτική, βραβεύτηκαν και μεταφράστηκαν, είναι ένας συγγραφέας που δεν κατατάσσεται: από τους περισσότερους θεω ρεί­ ται εισηγητής του εφηβικού μυθιστορήματος στην Ελλά­

36

δα, πολλοί τον γνωρίζουν ως συγγραφέα παιδικών παρα­ μυθιών, ενώ όσοι αγαπούν τα λεγόμενο ενήλικα βιβλία το υ συνήθως προσπερνούν τη δουλειά το υ στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας. Αυτό, παρόλο που δείχνει την ανώριμη συνήθειά μας να θέλο υ μ ε να βάλουμε του ς συγγραφείς σε ένα καλούπι (αλήθεια, πού κατατάσσουμε τον Ουάιλντ ή τον Σεν Εξιπερί;), έχω την αί­ σθηση πως το υ βγαίνει σε καλό: ο Κο­ ντολέω ν, καθώς επικοινωνεί με διαφο­ ρ ετικ ές κ ατηγορίες κοινού μέσ α από διαφορετικά πεζογραφικά είδη, αποδεικνύεται πως έχει τη δυνατότητα να δια­ λέγεται με τις πολλές αναγνωστικές εκ­ δοχές που επιχειρεί στο ίδιο θέμα. Ένα χαρακτηριστικό το υ συγγρ αφ έα Μάνου Κοντολέων είναι το διαρκές ά ­ νοιγμα της γραφής του σε κάθε λογής πειραματισμούς της πεζογραφικής φόρ­ μας· συνήθως ξεχω ρίζουμε το υ ς συγ­ γραφείς από τη φόρμα των κειμένων τους, από το ύφος και τη γλώσσα που χρησιμοποιούν. 0 Κοντολέων κατά τρόπο παράδοξο γίνεται αμέσως αντιληπτός από τη θ ε ­ ματογραφία του· έχει μια απόλυτη εμμονή με ένα θέμα, το οποίο σε κάθε βιβλίο του το ξαναγράφει μέσα από μια νέα ιστορία και από διαφορετική φόρμα. Ποιο είναι το θ έ­ μα αυτό: η αγωνία του ανθρώπου να βρει την ταυτότητά του, να υπάρξει μέσα από αυτή, να νικήσει διά της ζωής (του έρωτα, της δημιουργίας, της τέχνης, του πνευματι­ κού ταξιδιού) το θάνατο. Για τον Κοντολέων τούτη η α­ γωνία δεν είναι τίποτε άλλο από μια διαρκή παιδική ηλι­ κία, σκοτεινή και ακατάληπτη, γεμάτη χυμούς ζωής και σκιάγμα θανάτου. Χρειάζεται κανείς να διαβάσει την Ιστορία ευνούχου, το τελευταίο μέχρι σήμερα μυθιστόρημα του Μάνου Κοντο­ λέων, για να καταλάβει τι εννοώ . Σε τού το το βιβλίο ο Έ λενος ευνουχίζεται από την εξουσία προκειμένου να την υπηρετήσει πιστά: στην ουσία αυτοί που ακρωτηριά­ ζουν τη φύση του ακρωτηριάζουν την παιδική του ηλικία.

0 Έ λενος μπορεί πλέον να κυβερνήσει τη ζωή τω ν αν­ θρώπων, να χειραγωγήσει ψυχές και να τις πεταλώσει, να σκοτώσει ανθρώπους και να κάψει ιδέες. 'Οταν θα προ­ σπαθήσει να κερδίσει την ακρωτηριασμένη παιδική ηλικία του, δοσμένος σε έναν ατελέσφ ορο έρωτα με τη βασί­ λισσα Ονορίνα, τότε οι ίδιοι οι υπηρέτες του θα τον σκο­ τώ σουν με τις βελόνες. Δεν μπορεί κανείς να πει σε ποιο πεζογραφικά είδος ανή­ κει η Ιστορία ευνούχου, αν είναι, δηλαδή, παραμύθι για ε ­ νήλικους, παραβολή, φιλοσοφική αλληγορία, μυθιστόρη­ μα ιδεών ή φανταστική διήγηση, ξέρω όμως πως αποτε-

λ ε ί αναμφίβολα ένα γραμματολογικό επίτευγμα για την πεζογραφία μας τω ν δύο τελευταίω ν δεκαετιώ ν (την ά­ ποψη αυτή τη διατύπωσε πρώτη η Άλκηστις Σουλογιάννη στο περιοδικό διαβάζω-τεύχος 416, Μάρτιος 2001). Εί­ ναι ένα βιβλίο -κατά την εκτίμησή μου, το κορυφαίο του Κοντολέων μέχρι σή­ μ ερ α - που ζυγίζεται θαυμαστά ανάμε­ σα στη Δύση και την Ανατολή, το πα­ ρελθόν και το παρόν, ανάμεσα στον αι­ ώνιο ορ θό λόγο και την α ν εξέλ εγκ τη φ λό γα το υ παράφορου πάθους· στο πρόσωπο του Έλενου συνυπάρχουν η ο λέθρ ια αταραξία τη ς εξουσίας και ο τραγικός σπασμός του έρωτα· οι μνή­ μες της ρημαγμένης παιδικής ηλικίας γί­ νονται δρόμος προς τον έρω τα και το θάνατο - μα και το κέρδισμα της αληθι­ νής ζωής. Αναφέρθηκα πριν στο μοίρασμα του Κο­ ντολέων ανάμεσα στην παιδική λογοτε­ χνία και τη λογοτεχνία για ενήλικους: ά ­ ραγε ποια είναι τα όρια ανάμεσα στα δύο είδη; Δέχομαι την κατηγοριοποίηση για λόγους αναγνωστικού προσανατολι­ σμού, μα πέραν αυτού έχω αρκετές εν­ στάσεις: μήπως κατ' ουσίαν τού τος ο διαχωρισμός είναι πλασματικός - εντέλει αδ ιέξοδος; Άραγε πού ανήκουν ο Ροβινσόνας Κρούσος, το Νησί των Θη­ σαυρών, ο Ιβανόης, οι Τρεις Σωματοφύ­ λακες και η Μυστηριώ δης νήσος; Και γιατί αφορούν μόνο τα παιδιά τα παρα­ μύθια του Άντερσεν και του Ουάιλντ ή (για να έρθω στους σύγχρονους) ο Φίλιπ Πούλμαν; Έχω την αίσθηση πως σε ολόκληρο το έργο του ο Κοντο­ λέων προσπαθεί να πείσει για κάτι που θα έπρεπε να θ ε­ ωρείται αυτονόητο: πως η λογοτεχνία για παιδιά είναι λειτουργικό και αχώριστο κομμάτι του συνόλου της λο­ γοτεχνίας. Στα παραμύθια που έγραψε, από το Ο Φωκίων που ήταν ελάφι και το Κάποτε στην Ποντικούπολη μέχρι τον Χιονάνθρωπο που δεν ήθελε να λιώσει και το Η ιστο­ ρία του σκύλου θα δείξει, βλέπουμε την ίδια εμμονή που απ οτελεί τον κύριο άξονα της Ιστορίας ευνούχου ή του Αποφάσισα να σκοτώσω τον Ερμόλαο να έρχεται να επαναδιατυπώνεται ξανά και ξανά: η αναζήτηση της τα υτό­ τητας, το αδιάκοπο αίτημα να αποφασίζει ο κάθε άνθρω­ πος ο ίδιος την ταυτότητά του και όχι μια φαιά, κόκκινη ή πολύχρωμη εξουσία. Πέρα από τις δικές του αφηγήσεις, ο Κοντολέων ξαναέγραψε πέντε λαϊκά παραμύθια στα Σι­

δερένια παπούτσια, μετέγραψ ε σε παραμύθια αρχαίες ελληνικές τραγωδίες στα Πέτρινα καθίσματα και ξεκίνησε τη σειρά Η υφήλιος των παραμυθιών με τον πρώτο τόμο να αναφέρεται στους μύθους της Ασίας - κι όλα αυτά κά­ τι σημαίνουν για τον τρόπο με τον οποίο βλέπει τη λειτουργία του παραμυθιού στην ανθρώπινη ζω ή. Πα ρά λλη λα έ ­ γραψε δέκα (και πάλι αν τα μετρώ σω­ στά) πεζογραφικά βιβλία που απ ευθύ­ νονται σε εφήβους, επιλέγοντας μια ιδι­ αίτερα αιχμηρή θεματογραφία που αναφ έρ ετα ι σ ε σύγχρονα κοινωνικά προ­ βλήματα του δυτικού κόσμου, όπως το διαζύγιο τω ν γονιών, τα ναρκωτικά, το Aids, η ρατσιστική πρόσληψη της ομο­ φυλοφιλίας, η αυτοκτονία, η σχέση των εφήβων με την τέχνη. Δεν είναι τυχαίο πως αυτά τα βιβλία γνώρισαν τη μεγα­ λύτερη επιτυχία: αλλεπ άλληλες εκδό­ σεις, τηλεοπτικές μεταφ ορές, ελληνι­ κές και διεθνείς διακρίσεις και τρία από αυτά (Οι δυο του κι άλλοι δυο, Η γεύση πικραμύγδαλου και Η μάσκα στο φεγγά­ ρι) μεταφράστηκαν και κυκλοφόρησαν στο εξω τερικό. Έχω την αίσθηση πως τούτα τα βιβλία του στάθηκαν για τους Έλληνες εφήβους αναγνώστες της δ ε­ καετίας του '90 κάτι αντίστοιχο με τα βι­ βλία του Λουντέμη, τη ς Άλκης Ζέη και τη ς Ζορζ Σαρή στις δ εκα ετίες του '60 και του 7 0 . Και πραγματικά αδυνατώ να καταλάβω με ποια λογική βιβλία σαν τα Ένα παιδί μετράει τα άστρα, Το καπλάνι της βιτρίνας, Όταν ο ήλιος, Μάσκα στο φεγγάρι εξορίζονται από το σώμα της κύριας λογοτεχνικής παραγωγής με το επιχείρημα ότι α ­ πευθύνονται σε παιδιά κι εφήβους- και ποιος το αποφάσι­ σε πως απευθύνονται μόνο σε παιδιά κι εφήβους; Μίλησα για τις δύο αδελφές που συντρόφεψαν τα εφηβι­ κά όνειρα της γενιάς μου (και θα συντροφεύουν, ελπίζω, και τις επόμενες) και σκέφτομαι πόσο υποτιμημένοι ήσαν όσοι καταγίνονταν με λογοτεχνία για παιδιά πριν από αυ­ τές. Όσοι έγραφαν το έκαναν ως πάρερνο κι ήταν τρελοί σαν τον Βιζυηνό και μελαγχολικοί σαν τον Παπαντωνίου. Ο Ξενόπουλος χαρακτηρίστηκε πολυπράγμονας και σνομπαρίστηκε ως προχειρογράφος - ακόμα και το έργο της Δέλ­ τα ή του Λουντέμη αντιμετωπίστηκε και αντιμετωπίζεται ως παρένθεση. Δεν έχω τη διάθεση να παραστήσω τον ι­ στορικό της λογοτεχνίας ούτε έχω τέτοιες γνώσεις, έχω όμως την εντύπωση πως τις τρεις τελευταίες δεκαετίες

37

στην Ελλάδα κάποιοι, μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού, συγγραφείς άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο βλέ­ πουμε τη λογοτεχνία που γράφεται για παιδιά αλλά εντέλει δεν απευθύνεται μόνο σε αυτά, στην ουσία την απο­ κατέστησαν ως γραμματολογικό είδος, ανοίγοντας το δρόμο γι' αυτούς που ακολούθησαν- και δεν είναι λίγοι... Για τον Κοντολέων η παιδική ηλικία είναι ένας λαβύρινθος και ένας χάρτης - και τούτο δεν είναι λογοπαίγνιο. Ίσως το πιο αποκαλυπτικό βιβλίο τούτης της τάσης του να είναι ο Δομήνικος που κυκλοφόρησε το 1990 - άραγε μυθιστό­ ρημα για παιδιά, νουβέλα για εφήβους ή μήπως αλληγο­ ρία για ενήλικες; Ακουμπώντας φανερά στο πρότυπο της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων, ένα αγόρι ταξιδεύει σε μια αντίστοιχα θαυματουργή χώρα προκειμένου να βρει το γιατρικό για τον ετοιμοθάνατο πατέρα του - δηλαδή με ένα ταξίδι προσπαθεί να νικήσει το θάνατο. Η χώρα που ταξιδεύει είναι η ίδια του η ψυχή, ο εξόριστος αληθι­ νός χρόνος της παιδικής του ηλικίας που για να τον κερδί­ σει οφ είλ ει να ξεπ εράσει το φόβο, να σ υμφ ιλιω θεί με τους γλωσσοδέτες, να απαντήσει στα αινίγματα με αινίγ­ ματα. Στο τέλος αυτού του μαγικού βιβλίου, που διαβάζε­ ται σαν ένας αναγραμματισμός του κόομου, θα γυρίσει στον άρρωστο πατέρα του δίχως γιατρικό, μα με τη δυ­ νατότητα να τον φιλήσει και να τον γιατρέψει για πάντα. Υπάρχουν δύο βιβλία του Κοντολέων που εγώ τα λογα­ ριάζω για ένα: είναι η Μαγική μητέρα και οι Ερωτικές ιστο­ ρίες μιας παιδικής ηλικίας■εκδίδονται και τα δύο την ίδια χρονιά (το 1992) και από τον ίδιο το συγγραφέα τους το πρώτο χαρακτηρίζεται βιβλίο για εφήβους ενώ το δ εύτε­ ρο βιβλίο για ενήλικους. Αυτά τα δύο βιβλία καταδεικνύ­ ουν πόσο σχετικά και ακαθόριστα είναι τα όρια ανάμεσα στα γραμματολογικά είδη· δείχνουν ακόμη πόσο αμήχανα αισθάνεται ο ίδιος ο Κοντολέων όταν είναι υποχρεωμέ­ νος να το κάνει, θα σας πω πως θεωρώ τα έντεκα αφη­ γήματα που συνολικά περιέχονται σε αυτά τα δύο βιβλία πραγματικά διαμάντια το υ νεοελληνικού πεζού λόγου των τελευταίων δεκαετιώ ν - και κυριολεκτώ. Είναι κείμε­ να που σχηματίζουν ομόκεντρους κύκλους γύρω από αυ­ τό που ο Κοντολέων θεω ρεί καρδιά της παιδικής ηλικίας: την παράφορη διακινδύνευση που προϋποθέτει ο έρω ­ τας και η ζωή. Διαβάζοντας αφηγήματα όπως το «Αίμα για αργότερα», το «Κυπαρίσσι», το «Αφρικάνικο βιολί», η «Μα­ γική μητέρα», στο νου μου έρχεται μια φράση που την α ­ νέφ ερα και προηγουμένως: ηδονικό σκιάγμα θανάτου. Συγχωρήστε μου το νεολογισμό, μα νιώθω πως τούτη η λέξη, σκιάγμα, εκφράζει απόλυτα την αναγνωστική μου αίσθηση: μέσα σε μια κατάφωτη παιδική ηλικία ο θάνατος έρχεται πανέμορφος επισκέπτης, έλκει ακαταμάχητα και φοβίζει, μεταμορφώνει τον κόσμο, σημαδεύει το πρόσω­ πο ως σκιάγμα, τραύμα και δώρο συνάμα.

38

θα μείνω για λίγο ακόμη σε αυτά τα δύο βιβλία που νιώ­ θω πως αποτελούν το κλειδί του συγγραφικού έρνου του Κοντολέων για να σας μιλήσω για δύο σημεία που πι­ στεύω πως ο εξόριστος αληθινός χρόνος της παιδικής η­ λικίας ξανακερδίζεται οριστικά. Στο «Αφρικάνικο βιολί» τα παιδιά γίνονται κοινωνοί μιας ακραίας και ολέθριας αγά­ πης: σε ένα παράξενο σπίτι κατοικούν δύο δίδυμα αδ έλ­ φια, μια λευκή πανέμορφη κοπέλα («πλασμένη από α­ λεύρι, γάλα και ζάχαρη») και ο μαύρος αδελφός της που τα βράδια θρηνεί τραγουδώντας τον απαγορευμένο έρω ­ τά του για την ίδια του την αδελφή. Όταν έρθει ένας ξαν­ θός πανέμορφος ταχυδρόμος που φορά μεσαιωνικά δα­ κτυλίδια στα δάχτυλά του (ίσως ο ίδιος ο θάνατος), η α­ δ ελφ ή θα τυφ λ ω θ εί από την όψη του και θα φύγει μαζί του, ενώ ο αδελφός της θα κλειστεί στο σπίτι για να αυτοπυρποληθεί μερικά βράδια αργότερα. Η σκηνή της αυ­ τοπυρπόλησης περιγράφεται μέσα από το όνειρο ενός φίλου του αφηγητή: μέσα στις καθαρτήριες φ λό γες τα χέρια και το κεφάλι του άντρα μένουν μαύρα («στο χρώ­ μα της λιωμένης σοκολάτας»), μα το υπόλοιπο κορμί του γίνεται από αλεύρι, γάλα και ζάχαρη, σαν τον σώμα της αδελφής του. Τούτη η μεταμόρφωση ορίζεται από τη λα­ χτάρα τω ν παιδιών, συντελείται πρωτίστως στο όνειρό τους, μέσα τους, ενδεχομένως μόνο εκεί... Στο «Αίμα για αργότερα» η παρέα τω ν αγοριών φυλάγει στις τσέπες τα βατόμουρα (το «αίμα») για αργότερα. Για δύο σ υνεχόμενες μέρες, όταν μπαίνουν στη θάλασσα βλέπουν μια παράξενη εικόνα, κάτι σαν όνειρο: ένα αλλό­ κοτο αγόρι, πανέμορφο, ντυμένο με ένα μαύρο πανί (άρα­ γε άγγελος ή μήπως και πάλι ο θάνατος;). Την τρίτη μέρα τούς περιμένει ολόγυμνος πάνω στο βράχο - το σώμα του «μια λευκή σπαθιά πάνω στο μαύρο της πέτρας». Ο παράξενος επισκέπτης πλησιάζει τα αγόρια, τα αγκαλιάζει και ενώνεται μαζί τους· τα αγόρια γυρεύουν με το στόμα κάτι από τη σάρκα του· θηλάζουν μια στάλα από το αίμα του. Την ίδια ώρα η τρελή γριά Σαρακίνα μπαίνει μέσα στο νερό και χάνεται για πάντα... Η σεξουαλική ένωση, η θυσία και ο θάνατος σμίγουν στον ίδιο χρόνο στην ίδια ακροθα­ λασσιά μέσα σε μια αιώνια παιδική ηλικία. Σας έφ ερ α τα δύο αυτά παραδείγματα για να σας πω πως για τον Μάνο Κοντολέων η παιδική ηλικία είναι ο τρόπος αντίληψης του κόσμου· ή ένα φίλτρο που μετα­ μορφώνει τον κόσμο, διαστέλλει το χρόνο, καταργεί την ύλη και δοξάζει τη μάταιη αιωνιότητα τω ν ανθρώπινων αινιγμάτων. Σε όσα έχει γράψει μέχρι τώρα (και έχω την αίσθηοη πως και σε όσα γράψει στη συνέχεια) νιώθω πως δε θα εγκαταλείψει την παιδική ηλικία ως αφετηρία τη ς φ αντασ ίας το υ και ως κατάληξη το υ σ τοχασμού του . Ως πρόταση ζω ής και ως εμπειρία υποδοχής του θανάτου. □

τ ου Ν Ι Κ Ο Υ Π Ο Λ Υ Ζ Ο Υ

ΔΙΑΓΤΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: ΑΝ ΙΧΝΕΥΟΝΤΑΙ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ «ΑΛΑΟΥ» ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΠΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Γενική προβληματική Δεν υπάρχει πλέον καμιά αμφιβολία πως οι σημερινές κοινωνίες διακρίνονται για την πολυπολιτισμικότητά τους. Οι λόγοι είναι πολλοί. Η οικονομική και πολιτική έ ­ νωση των χωρών της Ευρώπης δημιουργεί την ανάγκη για την εισαγωγή της ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση. Η ανά­ πτυξη νέων τεχνολογιών φέρνει τους ανθρώπους και τους πο­ λιτισμούς σε άμεση επαφή και αλληλεπίδραση. Οι οικονομικές ανάγκες αλλά και οι πολιτικές συνθήκες κάποιων χωρών ω ­ θούν τους κατοίκους τους στη μετανάστευση. Οι σύγχρονοι προβληματισμοί της παιδαγωγικής επιστήμης στρέφονται γύ­ ρω από το πώς θα πραγματοποιηθεί όχι μόνο η προαναφερόμενη ευρωπαϊκή, αλλά και η οικουμενική διάσταση στην εκπαί­ δευση. Η ολοένα και μεγαλύτερη αύξηση του αριθμού τω ν παιδιών με διαφορετική κουλτούρα μέσα στις σχολικές αίθου­ σες της κάθε χώρας επιτείνει το παραπάνω ερώτημα. Τα μοντέλα εκπαίδευσης που κατά καιρούς έχουν προταθεί (το αφομοιωτικό, το μοντέλο ενσωμάτωσης, το πολυπολιτισμικό, το αντιρατσιστικό) έχουν ήδη απορριφθεί και έχουν δώσει τη θέση τους στο διαπολιτισμικό μοντέλο1. Και ενώ η παιδαγωγική επιστήμη παράγει συνεχώς νέα γνώση ανταποκρινόμενη στις ανάγκες της σύγχρονης εποχής, το ε ­ ρώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας μας έχει την ευελιξία να παρακολουθεί και να ε ­ φαρμόζει τα πορίσματα της παιδαγωγικής έρευνας και να ανα­ νεώνεται διαρκώς με βάση αυτά. Η διαπιστωμένη αναντιστοιχία μεταξύ του Ν. 1566/85, των Αναλυτικών Προγραμ­ μάτων και των διδακτικών εγχειριδίων σε διάφορα θέματα, όπως έχει παρουσια-

39

στεί σε άλλες μελέτες2, μας δημιούργησαν το κίνητρο να μ ελ ετήσ ουμε με τη σειρά μας τα νέα βιβλία τω ν θρ η ­ σκευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και πώς πα­ ρουσιάζεται ο «άλλος» μέσα σε αυτά.

Ως άμεσες αρνητικές αναφορές εκλάβαμε λέξεις, φρά­ σεις, παραγράφους και εικόνες όπου οι «άλλοι» παρουσιά­ ζονται αρνητικά, ενώ ως έμμεσες αρνητικές αναφορές ε ­ κλάβαμε λέξεις, φράσεις, παραγράφους και εικόνες όπου οι «άλλοι» απουσιάζουν εντελώς, ενώ κυρίαρχη, ανώτερη θέση έχουμε «εμείς»4.

Υποθέσεις- Ερωτήματα-Μεθοδολογία της έρευνας Υποθέτουμε πως η διαπιστωμένη αναντιστοιχία μεταξύ του Ν. 1566/85, των Αναλυτικών Προγραμμάτων και των Αποτελέσματα της έρευνας διδακτικών εγχειριδίων θα ισχύει και για το μάθημα των Στην ανάλυση περιεχομένου που κάναμε στα τέσσερα βι­ θρησκευτικών. Το ερώτημα που θέτο υμ ε είναι πώς εκ­ βλία των θρησκευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης φράζεται μέσα από τα διδακτικά εγχειρίδια ο σκοπός του (σύνολο 800 σελίδων) βρήκαμε 46 αρνητικές αναφορές Ν. 1566/85 που μιλάει για ανάπτυξη πνεύματος φιλίας και σχετικά με την παρουσία του «άλλου», από τις οποίες οι 20 είναι άμεσες και οι 26 έμμεσες, όπως φαίνεται και στον συνεργασίας με όλους τους λαούς; Πώς τα παιδιά θα α ­ ναπτύξουν σωστή σχέση με τη διανθρώπινη κοινωνία σε παρακάτω πίνακα. εθνικό και παγκόσμιο ε ­ πίπεδο, όπως χαρακτη­ ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ριστικά αναφέρεται στο σκοπό το υ μ α θήματος (Σύνολο αρνητικών αναφορών κατά διδακτικό εγχειρίδιο) των θρησκευτικών; Η αλλαγή της ονομασίας το υ μ α θ ή μ α τ ο ς από «θρησκευτικά» σε «Ορ­ θόδοξη Χριστιανική Αγω­ γή» δ η λ ώ ν ει ήδη το ν

Βιβλία Θρησκευτικών

Σύνολο σελίδων Ν

π ρ οσ ανατολισ μό το υ Τάξη Γ' 171 περιεχομένου. Ποια θ έ ­ Τάξη Δ' 191 ση έχουν οι «άλλοι» μ έ­ Τάξη Ε’ 201 σα σε αυτό το περιεχό­ Τάξη Στ' 237 μενο; Η προσπάθεια υλοποίη­ σης της ευρωπαϊκής και οικουμενικής διάστασης στην εκπαίδευση περιλαμβάνεται στους στόχους των νέων διδακτικών εγχειριδίων; Για την ερευνητική προσέγγιση του θέματος εφαρμόσαμε τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου στα βιβλία των θρησκευτικών τω ν τεσσάρων τάξεων του δημοτικού σχο­ λείου. Ως μονάδα μέτρησης και ανάλυσης χρησιμοποιήθηκε η «σελίδα» όπου αναφερόταν ή θιγόταν το προς διερεύνηση θέμα ως λέξη, φράση, παράγραφος, αλλά ακόμα και εικόνα, διότι η χειραγώγηση επιτυγχάνεται όχι μόνο με κεί­ μενα, αλλά και με οπτικό υλικό5. Η ανάλυσή μας ακολούθησε την παρακάτω πορεία; 1. εντοπισμό τω ν σελίδων στις οποίες παρουσιάζεται ο «άλλος»· 2. ποσοτική παρουσίαση κατά διδακτικό εγχειρίδιο και τά ­ ξη· 5. κατηγοριοποίηση των αναφορών κατά διδακτικό εγχει­ ρίδιο και τάξη σε άμεσες και έμμεσες αρνητικές αναφο­ ρές.

40

Σύνολο αρνητικών αναφορών

Άμεσες αρνητικές αναφορές

Έμμεσες αρνητικές αναφορές

%

Ν

%

Ν

%

Ν

%

100 100 100 100

12 7 17 10

7 3,7 8,4 4,2

5 3 10 2

42 43 59 20

7 4 7 8

58 57 41 80

Στη συνέχεια, λόγω της περιορισμένης έκτασης του άρ­ θρου, θα παρουσιάσουμε ενδεικτικά ορισμένες από τις α­ ναφορές αυτές. Διερευνώντας τα παιδοκεντρικά κείμενα και τις ιστορίες α ­ πό την καθημερινή ζωή στα νέα βιβλία τη ς Ορθόδοξης Χριστιανικής Αγωγής παρατηρούμε ότι όλοι οι πρωταγωνι­ στές τω ν ιστοριών έχουν ελληνικά ονόματα. «0 Σταμάτης..., ο Αλέκος.....η Στέλλα..., η Αργυρώ..., η Αγνή..., εί­ ναι μια τάξη με παιδιά. Είναι ο κόσμος όλος» (Γ, σ. 50). «Η Παρασκευή, η Ευανθία, η Ελπίδα και η Βασιλική είναι μα­ θήτριες της τρίτης δημοτικού και φίλες» (Γ, σ. 162). Πα­ ρουσιάζεται λοιπόν μια σχολική τάξη από την οποία απου­ σιάζουν σχεδόν εντελώ ς τα παιδιά άλλω ν χωρών, κατά συνέπεια και πολιτισμών, κάτι που δεν ανταποκρίνεται πλέον στη σημερινή εκπαιδευτική πραγματικότητα. Τα παιδιά των παραπάνω ιστοριών παρουσιάζονται να έ ­ χουν χαρίσματα. «Ο Σταμάτης παίζει φλογέρα... ο Αλέκος έρχεται πρώτος στα αγωνίσματα... η Στέλλα χορεύει κα­ λαματιανό... η Αργυρώ ζωγραφίζει κάτι τοπία μαγευτικά...

η Αγνή έχει μια χρυσή καρδιά που τους χωράει όλους... Χαίρονται τα χαρίσματα των άλλων και τα δικά τους...» (Γ, ο. 50). Εε άλλη όμως ιστορία παρουσιάζεται μια μαθήτρια από την Αφρική: «Ήταν η μικρή προσφυγοπούλα από την Αφρική... Ασχημούτσικη, με σγουρά μαλλιά και παχιά χεί­ λη, ρουφούσε συνεχώς τη μύτη της. Καθόταν παράμερα, γεμάτη παράπονο. Κανένα παιδί δεν την έκανε παρέα...» (Γ, σ. 122). Βλέπουμε λοιπόν την αντίθεση μεταξύ των Ελλήνων μα­ θητών που έχουν χαρίσματα και της μικρής, άσχημης προσφυγοπούλας, η οποία όταν της χαμογέλασε η συμμαθήτριά της Ελπίδα «χαμογέλασε κι εκείνη και να δεις, ομόρ­ φυνε ξαφνικά, σαν από θαύμα» (Γ, σ. 122). Παρουσιάζεται έτσι η εικόνα ο «άλλος» να ομορφαίνει ύ­ στερα από τη δική μας παρέμβαση, το δικό μας χαμόγελο, και όχι να έχει τη δική του αυθύπαρκτη ομορφιά. Σε μια άλλη ιστορία δημιουργείται η αίσθηση ύπαρξης ε ­ νός ανώτερου δικού μας πολιτισμού και ενός κατώτερου άλλου πολιτισμού και όχι απλώς ενός διαφορετικού. Έτσι, το παιδί που ο θείος του του διηγείται ιστορίες από την Αφρική αισθάνεται άσχημα και διαμαρτύρεται: «Πάλι ιστο­ ρίες, θείε; Ξέρεις, αρχίζω να νιώθω λίγο Αφρικανός» (Ε', σ.

167). Αλλού πάλι παρουσιάζονται περιστατικά που κατά τη γνώ­ μη μας είναι άστοχα και δε βοηθούν τους μαθητές να συ­ νειδητοποιήσουν το δικαίωμα στη διαφορά. «... κάποιος Ευρωπαίος περιηγητής συνάντησε μια μέρα έ ­ να ρωμιό φουστανελά να κάθεται στο πεζούλι μιας μικρής εκκλησίας. Τον είχε δει λίγο πιο πριν να σταυροκοπιέται με ευλάβεια και θέλησε να τον πειράξει» (ΣΤ', σ. 116). Σε ένα παρόμοιο περιστατικό ο Ευρωπαίος ειρωνεύεται τον Μακρυγιάννη που έκανε με ευλάβεια το σταυρό του και ο Μακρυγιάννης αγρίεψε και του 'δείξε την πόρτα (Γ, σ. 15). Είναι γεγονός πως τα παραπάνω συμβάντα λειτουργούν αντίθετα και ως προς τις γενικότερες αρχές τις σχετικές με την έννοια της ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση. Αναφέρουμε, για παράδειγμα, τις αποφάσεις-δεσμεύσεις των υπουργών Παιδείας των ευρωπαϊκών χωρών κατά τη 44η Συνεδρία της Διεθνούς Συνδιάσκεψης για την εκπαί­ δευση, σύμφωνα με τις οποίες οι ευρωπαϊκές χώρες θα πρέπει μεταξύ άλλων: να συμφωνήσουν στην καλυτέ­ ρευση τω ν προγραμμάτων εκπαίδευσης ώστε να δημι­ ουργήσουν πολίτες ικανούς να σέβονται τις διαφορές, τις παγκόσμιες αξίες και να λύνουν τις διαμάχες τους με ειρη­ νικό τρόπο, καθώς και να επαγρυπνούν ως προς το περιε­ χόμενο των σχολικών εγχειριδίων και των άλλων διδακτι­ κών μέσων ώστε να βοηθήσουν στην εξάλειψη των προ­ καταλήψεων και στερεοτύπων5. Σε άλλες ιστορίες οι πρωταγωνιστές φαίνεται να τα έχουν

σχεδόν όλα: «Την Κυριακή τα παιδιά βάζουν στο τραπέζι ε ­ φτά πιάτα, εφτά ποτήρια, εφτά μαχαιροπήρουνα. Η μάνα φέρνει το αχνιστό φαί και το μοιράζει» (Γ, σ. 102). «Η θεία Ειρήνη είναι μια ηλικιωμένη γυναίκα. Δεν έχει οικογένεια, αλλά δεν είναι και φτωχή» (Δ', σ. 40). «Ο Γιάννης κι ο πατέ­ ρας του χαίρονται και καμαρώνουν το καινούργιο τους αυ­ τοκίνητο» (Δ', σ. 91). Ακόμα και όταν οι πρωταγωνιστές των ιστοριών φαίνεται να έχουν κάποια ανάγκη, αυτή ή παρουσιάζεται υπερβολι­ κή ή λύνεται άμεσα χωρίς την ανάγκη του άλλου. «Ο Μίλτος δεν έχει τι να κάνει και γκρινιάζει. θέλει, λέει, φόρμα για τη γυμναστική, θέλει άλλα αθλητικά παπούτσια. Θέλει να του δίνουν και λεφτά να τρώει στα διαλείμματα και να πίνει λεμονάδα» (Γ', σ. 33). «Σ' ένα μικρό χωριό ζούσε η οι­ κογένεια του κυρ-Ανέστη και της κυρα-Πελαγίας με τα πέ­ ντε παιδιά τους. Οι στερήσεις και οι δυσκολίες δεν έλ ει­ παν. Αλλά όλα τα αντιμετώπιζαν με καρτερία και υπομο­ νή» (Ε', σ. 164). Αντίθετα με την εικόνα της σχεδόν πλήρους ευμάρειας που παρουσιάζεται να έχουν οι πρωταγωνιστές των ιστο­ ριών, οι «άλλοι» παρουσιάζονται να έχουν πολύ μεγάλη α­ νάγκη υλικών αγαθών: «Ένα παιδάκι έβαζε το δαχτυλάκι του στο κουτί μιας κονσέρβας και έγλειφε ό,τι λάδι είχε απομείνει» (Ε', σ. 167). Άλλοτε οι πρωταγωνιστές προσφέρουν με μια τάση ανω­ τερότητας: «... Αλλά, μαμά, αυτό το φόρεμα είναι το αγα­ πημένο σου. Θα το δώσεις; Και τούτη την ωραία μαντίλα με τα ίδια γάντια; Αχ, πόσο μου αρέσουν! Αυτά άφησέ τα για μένα...

- Ναι, ξέρω ότι θα ήθελες να τα κρατήσω για σένα, Νίκη. Αλλά τι θα έλεγες αν κάποια άλλη κοπέλα, που τα έχει α­ νάγκη τα χαιρόταν σήμερα»; (Δ', σ. 126). Βλέπουμε λοιπόν πως οι «άλλοι» δεν μπορούν παρά να «μειονεκτούν» και να «εξαρτώνται» από την καλή θέληση και τη συνδρομή «ημών»6. Προτάσεις για συζήτηση Στην παρούσα μελέτη προσπαθήσαμε να διερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται ο «άλλος» στα βι­ βλία των Θρησκευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Στην ανάλυση περιεχομένου που κάναμε διαπιστώσαμε πως είναι συχνές οι άμεσες και έμμεσες αρνητικές αναφο­ ρές ως προς την παρουσία του «άλλου». Τα παραπάνω απορρέουν, κατά τη γνώμη μας, από το χα­ ρακτήρα της θρησκευτικής εκπαίδευσης της χώρας μας, που έχει χαρακτηριστεί ως μονοφωνική-κατηχητική παρά τις εναλλακτικές προτάσεις που κατά καιρούς έχουν κατα­ τεθ εί7. Προτείνουμε να εισαχθούν στα σχολικά βιβλία των Θρη­ σκευτικών στοιχεία που θα επιτρέπουν στους χριστιανούς

41

Ε κδόσεις Π οιότητας Σειρά: ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

PASCALE BALLET Καθηγήτρια Πανεπιστημίου

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ 331-30 π . Χ .

μαθητές τη γνωριμία με άλλες θρησκείες, αλλά και ενό­ τη τες που θα δίνουν τη δυνατότητα σε μη χριστιανούς μαθητές να μελετούν τη θρησκεία τους. Πρέπει να γίνει προσπάθεια ώστε μέσα από τα κατάλληλα κείμενα να εισαχθεί η έννοια της ευρωπαϊκής και οικουμε­ νικής διάστασης, με σεβασμό στην εθνική ταυτότητα και στις πολιτιστικές και εθνικές διαφορές, και να καταπολε­ μηθεί κάθε μορφή σοβινισμού και ξενοφοβίας (όπως χα­ ρακτηριστικά αναφέρεται και στο άρθρο 14 της Πράσινης Βίβλου για την Ευρωπαϊκή Διάσταση στην Εκπαίδευση). Για να επιτευχθούν τα παραπάνω πιστεύουμε πως πρέ­ πει να απαλειφθούν οι αρνητικές αναφορές που ενδει­ κτικά παρουσιάσαμε και να αντικατασταθούν με θετικές. Σημαντικό ρόλο σε αυτή την κατεύθυνση μπορούν να παίξουν και κατάλληλα λογοτεχνικά κείμενα που κατά τη γνώμη μας θα πρέπει να αντικαταστήσουν τα υπάρ­ χοντα, αλλά και η κατάλληλη παρουσίαση γεγονότων από τη ν πλευρά του εκπαιδευτικού που συμβάλλουν στη θετική εικόνα του «άλλου» και στην ουσιαστική απο­ δοχή του από τα παιδιά. Έτσι πιστεύουμε πως θα επι­ τευ χ θ εί και ένας από το υ ς σκοπούς τη ς εκπαίδευσης που αφορά στην ανάπτυξη πνεύματος φιλίας και συνερ­ γασίας με όλους τους λαούς. □ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μετάφραση Σταύρου Βλοντάκη 332 σελίδες με 8 χάρτες και πίνακες και 8 εικόνες εκτός κειμένου

Ε κδόσεις Π απαδημα Προοφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

1. Γεωργογιάννης Π. (1997), ΘέματαΔιαποδιτισμικής Εκπαί­ δευσης, Αθήνα, «Gutenberg», σ. 46 κ.ε.

2. Φλουρής Γ. (1992), «Δυσαρμονία Εκπαιδευτικών Νόμων, Σχολι­ κού Προγράμματος, Διδακτικών Βιβλίων και Διδακτικής Πράξης: Μια πτυχή της κρίσης της ελληνικής εκπαίδευσης», στο Παγκό­ σμια κρίση ατην εκπαίδευση (επιμ.: Πυργιωτάκης I., Κανάκης I,), Αθήνα, «Γρηγόρης», σ. 206-239.

3. Fritzche Κ. Ρ. (1992), «Τα σχολικά εγχειρίδια ως αντικείμενο έ­ ρευνας. Ματιές στη διεθνή έρευνα σχολικών εγχειριδίων», μτφρ. Καψάλης Αχ., Παιδαγωγική Επιθεώρηση, τχ. 17, σ. 177.

4. Σημαντικά στοιχεία για τη μεθοδολογία της έρευνάς μας α­ ντλήσαμε από το άρθρο: Φλουρής Γ., Καλογιαννάκη Π. (1996), «Εθνοκεντρισμός και εκπαίδευση. Η περίπτωση των Βαλκανίων λαών και Τούρκων στα ελληνικά σχολικά βιβλία», Παιδαγωγική Επιθεώρηση, τχ. 23, σ. 207-248.

5. Φλουρής Γ. (1996), «Προς ένα κοινό αναλυτικό πρόγραμμα στην Ενωμένη Ευρώπη», στο Ευρώπη και Εκπαίδευση (επιμ.: Καλογιαννάκη Π„ Μακράκης Β.), Αθήνα, «Γρηγόρης», σ. 227.

6. Πετρονώτη Μ. (1996), «Η φιλανθρωπία, η αρωγή, ως συμβολι­ κός μηχανισμός κοινωνικού αποκλεισμού», Ο ΠοΠίτης, τχ. 22, σ.

43-45.

7. Σωτηρέλλης Γ. (1998), Θρησκεία και εκπαίδευση, κατά το Σύ­ νταγμα και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση. Από τον κατηχισμό στην ηοήυφωνία, Αθήνα-Κομστηνή, «Σάκκουλας», σ. 331 κ.ε.

t oo Π Ε Ρ Ι Κ Λ Η Π Α Π Α Β Α Σ Ι Λ Ε Ι Ο Υ

Η μετάφραση επιστημονικών και τεχνολογικών κειμένων Μια πρώτη προσέγγιση

μετάφ ραοη εξειδικευμένω ν κειμένων, και ειδ ικότε­ ρα επιστημονικών και τεχνολογικών κειμένων (η λ ε ­ γάμενη «τεχνική μετάφραση»), παρουσιάζει ορισμέ­ να ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πέρα από αυτά που αφορούν γε­ νικά τη μετάφραση οποιουδήποτε κειμένου.

0α υπενθυμίσω καταρχάς ορ ισ μένες γενικές θεω ρ ητικές και μεθοδο λογικές αρχές τη ς μετάφ ρασης, και τη ς μετάφ ρασ ης επιστημονικών και τεχνολογικών κειμένων ειδ ικότερα, που βα­ σίζονται στις θέσ εις που έχουν επεξεργαστεί, μεταξύ άλλω ν, οι D. Seleskovitch, J. Delisle και C. Durieux.

π-Γ?

Ini:

Αντικείμενο τη ς μετάφρασης είναι η έννοια (νόημα) που εμπε­ ρ ιέχεται στο κείμενο και όχι η γλώσσα η οποία επιτρέπει την έκφρασή του . Κατά συνέπεια, η μεταφ ραστική διαδικασία α­ παιτεί πλήρη αποδέσμευση από τη γλώσσα. Δε μεταφ ρά ζου­ με μια αλληλουχία λέξεω ν , αλλά ένα μήνυμα το υ οποίου έ ­ χουμε προηγουμένως κατανοήσει το νόημα. Το βασικό χαρα­ κτηριστικό τη ς μεταφ ρασ τικής προσέγγισης είναι η προσπά­ θεια κατανόησης το υ προς μετάφραση κειμένου, προτού καν τ ε θ ε ί θέ μ α να εκ φ ρ α σ τ εί το π ερ ιεχόμενό το υ σ ε μια ά λλη γλώσσα. Από τη στιγμή που το μήνυμα το υ κειμένου γίνει κα­ τανοητό, αυτό που προέχει είναι το νόημα μέσα στο συγκείμε­ νο. Μπορεί κανείς να πει -μ ε μια έννοια - ότι η μετάφραση είναι μια επ εξερ­ γασία πληροφορίας μέσα σε ένα δεδομένο γλωσσικό περιβάλλον.

43

«Τεχνικά» κείμενα θεωρούνται τα κείμενα που πραγμα­ τεύονται τεχνικά, τεχνολογικά και επιστημονικά θέματα. Το επίθετο «τεχνικός» εδώ σημαίνει αυτόν που ανήκει σε έναν ιδ ιαίτερο, εξειδικευ μ ένο το μ έα τη ς ανθρώπινης δραστηριότητας ή γνώσης. Τα κείμενα αυτά χαρακτηρίζο­ νται από το ότι η δυσκολία μετάφρασής τους έγκειται κα­ τά κύριο λόγο στις «τεχνικές» (επιστημονικές και τεχνολο­ γικές) γνώσεις ή πληροφορίες τις οποίες παρέχουν. Όπως κάθε κείμενο, το τεχνικό κείμενο περιέχει ορι­ σμένη ποσότητα πληροφ ορίας, η οποία εκ φ ρ ά ζετα ι μέσω της γλώσσας-πηγής. Το αντικείμενο τη ς τεχνι­ κής μετάφ ρασ ης δεν είναι άλ λο από την εκφορά του κειμένου αυτού στη γλώσσα-στόχο. Για να επ ιτελεσ τεί απ οτελεσματικά μια τέτοια διαδικα­ σία, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η κατανόηση το υ περιεχομένου του πρωτοτύπου από το μεταφ ρασ τή. Για να καταστεί όμως δυνατό αυτό, είναι απαραίτητη η συνύπαρξη δύο προϋποθέσεων: 1. 0 μεταφραστής πρέπει να έχει επαρκή γνώση τόσο της γλώσσας-πηγής όσο και της γλώσσας-στόχου. Και όχι μόνο. Πρέπει επίσης να έχει επαφή με την ειδική γλώσσα του τομέα στον οποίο ανήκει το συγκεκριμέ­ νο κείμενο. Η ειδική αυτή γλώσσα βασίζεται, φυσικά, στην αντίστοιχη κοινή γλώσσα, εμπεριέχει όμω ς εξειδ ικευμένη ορολογία, η οποία εντάσ σ εται στην κοινή γλώσσα αρμονικά -σ ε λεξιλογικό και μορφοσυντακτικό επίπεδο- με επιλεγμένα σχήματά της.

2. 0 μεταφ ρα σ τής χρειάζεται επίσης να έχει επαρκή γνώση του αντικειμένου που πραγματεύεται το προς μετάφραση κείμενο (π.χ. χημεία , βιολογία, πληροφο­ ρική, ιστιοπλοΐα, μηχανική αυτοκινήτω ν...). Επιπλέον, η βιβλιογραφία, μέσω της οποίας αποκτάται η γνώση αυτή, πρέπει να είναι διατυπωμένη τόσο στη γλώσσαπηγή όσο και στη γλώσσα-στόχο. Μόνο ο σ υνδυασμός τω ν δύο αυτώ ν προϋποθέσεων μπορεί να εξασφαλίσει στο μεταφραστή τη δυνατότη­ τα επιτυχούς αντιμετώπισης τω ν μεταφραστικών προ­ βλημάτω ν που παρουσιάζουν τα τεχνικά κείμενα. Μ πορούμε λοιπόν να καταλήξου με στο συμπέρασμα ότι ο μεταφ ραστής ειδικών (επιστημονικών και τεχνο­ λογικών, στην περίπτωσή μας) κειμένων πρέπει να έ ­ χει επαρκή γνώση του ευρ ύτερ ου πεδίου στο οποίο ανα φ έρεται το κείμενο και η γνώση αυτή να βασίζεται τόσ ο στη γλωσσική το υ επάρκεια σ ε ό,τι αφορά την ειδική γλώσσα-πηγή όσο -κ υ ρ ίω ς- στη γλωσσική του επ ά ρκεια σ ε ό,τι αφ ορ ά τη ν ειδική γλ ώ σ σ α-σ τό χο. Έτσι θα υπάρχουν οι προϋποθέσεις ώστε το απ οτέλε­ σμα τη ς μεταφραστικής διαδικασίας να μπορεί να είναι συμβατό με το πρωτότυπο κείμενο τόσο γλωσσικά ό­ σο και από πλευράς περιεχομένου.

44

Σε ό,τι αφορά τη γλωσσική επάρκεια του μεταφραστή τόσ ο στη γλώσσα-πηγή όσο και στη γλώ σσα-στόχο, δε χρειάζεται, νομίζω, να επ εκταθεί κανείς πέραν των όσων ήδη αναφέρθηκαν. Αντίθετα, το θέμα τω ν γνώσεών του στο συγκεκριμένο εηιστημονικό/τεχνολογικό πεδίο, όπου ανήκει το προς μετάφ ρα σ η κείμενο, χρειάζεται ίσως κάποια περαιτέρω αναφορά, θα μπο­ ρούσε να θεω ρ η θεί ότι ο μεταφραστής ειδικών κειμέ­ νων πρέπει απαραίτητα να είναι και ειδικός στον αντί­ στοιχο τομέα. Η πράξη όμως έχει δείξει ότι αυτή η πε­ ρ ιορισ τική θεώ ρ η σ η το υ ζη τ ή μ α το ς δ εν ευ σ τα θ εί. Υπάρχουν ειδ ικοί που κάνουν κακές μεταφ ρά σ εις, ό ­ πως υπάρχουν και μετα φ ρ α σ τές (με την κατάλλη λη παιδεία και εμπειρία) που μεταφ ράζουν με αξιοζήλευ­ τη επιτυχία ειδικά κείμενα. Αυτό που σίγουρα ισχύει, κατά την άποψή μου, και όχι μόνο, είναι ότι ο μ ετ α ­ φ ρασ τής πρέπει, αφ ενός, να είναι άνθρωπος με ευ ρεία μόρφωση και αναπτυγμένο αίσθημα περιέργειας για την όποια νέα γνώση μπορεί να αποκτήσει στην ο­ ποιαδήποτε συγκυρία και, αφ ετέρου, να είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει με το ν πιο απ οτελεσματικό τρόπο τις πηγές που είναι στη διάθεσή του: γενική και ειδική βιβλιογραφία, εγκυκλοπαίδειες, βιβλιοθήκες, ηλεκτρο­ νικές βάσεις δεδομένω ν, ειδικούς του κάθε επιστημο­ νικού και τεχνολογικού τομέα. Είναι επίσης σημαντικό να δημιουργήσει και να εμπ λουτίζει συστηματικά το προσωπικό αρ χ είο το υ μ ε όσα σ τοιχεία μ π ορ εί να σ υλλέξει στη διάρκεια της μεταφραστικής σταδιοδρο­ μίας του. Πέρα λοιπόν από τη γλωσσική το υ επάρκεια, ο μετα ­ φ ρ ασ τής επιστημονικώ ν και τεχνολογικώ ν κειμένω ν πρέπει να είναι άτομο με ευρεία εγκυκλοπαιδική μόρ­ φωση και να έχει στοιχειώδη γνώση της σύγχρονης ε ­ πιστήμης και τεχνολογίας. Μια πλευρό η οποία έχει, κατά τη γνώμη μου, σημα­ ντική επίπτωση στο τελικό αποτέλεσμα της μεταφ ρα­ σ τικής διαδ ικασ ία ς, είν α ι η ιδ ια ίτερ η προσοχή που πρέπει να δίνεται στη συγκριτική αποτίμηση του κατά πόσο το μετάφρασμα υπηρετεί τον ίδιο επικοινωνιακό σκοπό με το πρωτότυπο. Σε ποιο βαθμό, δ ηλαδή, το επιστημονικό/τεχνολογικό κείμενο στη γλώσσα-στόχο δίνει την ίδια πληροφορία, με την ευρ εία έννοια: το εννοιολογικό περιεχόμενο, το γλωσσικό υπόβαθρο, το ύφος, το συγκινησιακό αποτέλεσμα. Άρα, σε τελική α­ νάλυση, σε ποιο βαθμό επ ιτελεί την ίδια συνολική επικοινωνιακή λειτουργία με το πρωτότυπο, θεω ρ ώ ότι το στάδιο αυτό είναι ιδ ιαίτερα σημαντικό για την ποιότητα του απ οτελέσματος της μεταφραστι­ κής διαδικασίας. Η διάσταση αυτή συχνά υποτιμάται ό­ χι μόνο από τους αρχάριους μεταφ ρασ τές αλλά και α­

πό έμπειρους λειτουρ γο ύς αυτής τη ς επιστήμης. Και όμως, στο σημείο αυτό είναι που πρέπει να λειτουρ ­ γήσει το συνολικό αξιολογικό κριτήριο του μετα φ ρ α ­ στή, που θα του επιτρέψει να εκτιμήσει κατά πόσο το απ οτέλεσμα της δ ουλειάς του πέτυχε τον τελικό επικοινωνιακό διαγλωσσικό και διαπολιτισμικό στόχο του: τη δημιουργία ενός κειμένου συμβατού εννοιο λογικά με το πρωτότυπο, που δ ε «μυρίζει» μ ετάφ ρα σ η και που αφήνει στον αναγνώστη την ίδια «αίσθηση». Ίσως ορισμένοι θεω ρήσ ουν ότι αυτό ισχύει μόνο για τα λογοτεχνικό κείμενα. Η δική μου άποψη είναι δ ια ­ φορετική. Το συνολικό απ οτέλεσμα, η «αίσθηση» που αφ ήν ει ένα επ ισ τημονικό/τεχ νολογικό κ είμενο, δ εν πρέπει ποτέ να υποτιμάται ως σημαντικό κριτήριο της απ οτελεσματικότητας στην πράξη τη ς μεταφραστικής διαδικασίας. Τα κείμενα αυτά σε πολλές περιπτώσεις, μέσω τω ν στοιχείων, τω ν δ εδομένω ν και τω ν πληρο­ φοριώ ν που παρέχουν, παρουσιάζουν ένα αξιοσ ημεί­ ωτο ιδεολογικό-φιλοσοφικό περιεχόμενο, που συχνά ο φ είλετα ι σε σημαντικό βαθμό στο μορφοσυντακτικό του ς επίπεδο, στις υφολογικές επιλογές το υ συγγρα­ φ έα. Οι λεπτές αυτές αποχρώσεις έχουν άμεση σχέση με την εθνικότητα του συγγραφέα, το ιστορικό-πολιτισμικό του υπόβαθρο, την επιστημονική σχολή η οποία εκφράζει πληρέστερα τις απόψεις το υ ή τις ερ ευνη τι­ κές επιλογές του . Το γεγονός αυτό σ υνδέεται άμεσα, νομίζω, με την εγγενή διαφορά που υπάρχει στα διά­ φορα γλωσσικά συστήματα λόγω τη ς διαφ ορετικότη­ τα ς τω ν θεωρήσεων του κόσμου από λαό σε λαό, δ ε­ δομένου ότι η γλώσσα είναι, σε τελική ανάλυση, η έκ­ φραση του πολιτισμού του λαού που τη μιλάει. Ας πάρουμε το παράδειγμα τω ν βιολογικώ ν επ ιστη­ μών. Διαβάζοντας κείμενα ενός Γάλλου, ενός Αμερικα­ νού και ενός Ρώσου επιστήμονα που πραγματεύονται το ίδιο ζήτημα, ας υπ οθέσ ουμε τη μοριακή γενετική και τη γενετική μηχανική, θα διαπιστώσουμε ότι υπάρ­ χει διαφ ορετική αντίληψη, δια φ ορετικό ύφ ος, δ ιαφ ο­ ρετικός τρόπος γραφής στο καθένα. Αυτή η διαφορο­ ποίηση είναι σημαντικό να δ ιαφ υλαχθεί συνολικά στο επίπεδο του μεταφράσματος. Ο κ αλύ τερ ος κριτής, και στην περίπτωση αυτή, είναι βέβαια ο τελ ικ ός αποδέκτης το υ απ οτελέσ ματος της μεταφραστικής διαδικασίας: το αναγνωστικό κοινό. 0 μεταφραστής όμως δεν έχει τίποτε να χάσει -εκ τό ς ί­ σως από λίγο περισσότερο κόπο και χρ ό ν ο - αν προ­ σπαθήσει να μπει στη θέση του αναγνώστη το υ μ ετα­ φράσματος, έχοντας όμω ς το πλεονέκτημα τη ς γνώ­ σης το υ πρωτοτύπου. Έτσι μπορεί, αφ ενός, να β ελ ­ τιώσει την τελική μορφή του πονήματός το υ και, α φ ε­ τέρ ου, να εκτιμήσει την απ οτελεσματικότητα τη ς δια-

μ εσ ολαβητικής το υ προσπάθειας μ ετ α ξύ γλώ σσαςπηγής και γλ ώ σ σ ας-σ τόχου, ή μά λ λο ν μ ετα ξύ σ υγ­ γρ αφ έα και αναγνώστη που ανήκουν σ ε διαφ ορετικά γλωσσικά και πολιτισμικά συστήματα αναφοράς. Μια κοινω νικο-οικονομική και ιστορική ιδ ια ιτερ ότητα τη ς σύγχρονης ελληνική ς π ραγματικότητας, η οποία επηρεάζει άμεσα τη δουλειά του μεταφραστή επιστη­ μονικών και τεχνολογικώ ν κειμένων, έγκειται στο γ ε ­ γονός ότι η Ελλάδα σ υμμετέχει σε πολύ μικρό βαθμό στην παγκόσμια διαδικασία παραγωγής νέας γνώσης στην επιστήμη και την τεχνολογία. Και το μεγαλύτερο μέρος αυτού που παράγει συνδέεται άμεσα με τις επι­ λο γές και τα ενδιαφ έρ οντα ξένω ν, εθνικώ ν ή πολυε­ θνικών, ιδ ρυμάτω ν και κέντρων. Το απ οτέλεσ μα τη ς κατάστασης αυτής είναι ότι κατά κανόνα δε γίνεται επαρκώς αισθητή η ανάγκη ανάπτυξης σύγχρονης ε λ ­ ληνικής ειδικής γλώσσας και ορολογίας για κάθε τ ο ­ μέα της επιστήμης και της τεχνολογίας. Διαπιστώνεται επίσης μια προφανής έλ λειψ η δίγλωσσων και πολύ­ γλω σσω ν βάσ εω ν δ εδ ο μ ένω ν και λεξικώ ν (το κενό α υτό μερικώ ς μόνο κ αλύπ τεται από βάσεις δ εδ ο μ έ­ νων όπως η Eurodicautom). Πολύ συχνά, νέοι όροι και τρόποι διατύπωσης εννοιώ ν εισάγονται και χρησιμο­ ποιούνται σχεδόν αυτούσιοι, κυρίως από την αγγλική γλώσσα. Πρόσφατα διακρίνεται μια κάποια τάση αντι­ σ τροφής αυτής τη ς κατάστασης. Είναι ενδιαφ έρον να σ ημειω θεί εδώ ότι σε προηγούμενες δεκα ετίες υπήρ­ ξε μια αξιόλογη προσπάθεια ανάπτυξης ειδ ικής ε λ λ η ­ νικής επιστημονικής γλώσσας και ορολογίας, σε ορι­ σ μέν ους το υ λά χ ισ το ν το μ ε ίς. Στις σύγχρονες όμω ς συνθήκες το αποτέλεσμα τη ς προσπάθειας εκείνης εί­ ναι πλέον ξεπερασμένο και ανεπαρκές. Αν θεω ρ ήσ ουμε ειδικότερα το ζεύγος τω ν γλωσσών γα λλ ικ ά-ελλ ηνικό, η σοβαρή έλλειψ η στον ελληνικό χώρο ειδικευμένω ν δίγλωσσων λεξικώ ν και γλωσσά­ ριων και, γενικότερα, σύγχρονης επιστημονικής και τ ε ­ χνολογικής βιβλιογραφίας στη γαλλική γλώσσα, υπο­ χρεώνει συχνά το μεταφραστή να χρησιμοποιήσει την αγγλική ως ενδιάμεσ η γλώσσα. Το γεγονός αυτό α υ ­ ξάνει τόσ ο το συνολικό φ όρ το εργασίας όσο και τον κίνδυνο αλλοίωσης του μηνύματος του πρωτοτύπου. Συμπερασματικά, θα έλ εγα ότι απ αιτείται διαρκής και συντονισμένη προσπάθεια για την ανάπτυξη ε λ λ η ν ι­ κής ειδικής γλώσσας και ορολογίας σε κάθε επιστημο­ νικό και τεχ ν ολογ ικ ό το μ έ α , καθώ ς επίσης και α ν τί­ στοιχω ν δίγλωσσων και πολύγλωσσων ειδικών λ ε ξ ι­ κών και βάσεων δεδομένω ν. Οι Έ λληνες μεταφ ραστές έχ ουν κ άθε λό γο και σ υμ φ έρ ο ν να δρασ τηριοπ οιη­ θούν και να πρωτοστατήσουν στην ανάπτυξη πρωτο­ βουλιώ ν προς αυτή την κατεύθυνση. □

45

Αλμπέρτο Μοραβία: Agostino από το βασίλειο του ενστίκτου στην εξουσία της πραγματικότητας

της ΜΑΡ Ι Α Σ ΜΑΝΩΑΑ

σχέση ίο υ Αλμπέρτο Μοράβια με την ψυχανάλυση είναι αναντίρρητη'. 0 αφο­ ριστικός χαρακτήρας της παραπάνω διαπίστωσης στοιχειοθετείται έμμεσα και άμεσα. Έμμεσα από τη θεματική των έργων του συγγραφέα: η μελαγχολία με τις συνέπειές της, ο σαδομαζοχισμός, η παιδεραστία, η πορνεία, η ομοφ υλο­ φιλία, τα ερωτικά τρίγωνα, η εφηβεία, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι πολλές φορές (και συχνά πολλά από αυτά μαζί) το θέμα στα έργα του. Άμεσα από τη ρητά εκφ ρα­ σμένη άποψη του ίδιου του Α. Μοράβια «Προσπάθησα να πω λογοτεχνικά ό,τι συνήθως περιγράφεται στα ψυχαναλυτικά εγχειρίδια»2. Σε κάθε περίπτωση, λοιπόν, μια απόπειρα ψυχαναλυτικής προσέγγισης του μυθιστορήματος Agostino, ανεξάρτητα από τα πιθα­ νώς αμφ ίλεκτα συμπεράσματά της, όχι μόνο νομιμοποιείται απολύτως αλλά παρου­ σιάζει εύλογο ενδιαφέρον, αφού, σύμφωνα με τη διεθνή κριτική3, κάθε, σχεδόν, έργο του ξεχωριστού αυτού ανατόμου της σύγχρονης εποχής μπορεί να κρίθηκε αυστηρά, με εμπάθεια ή και καλόπιστα, ποτέ όμως δεν αγνοήθηκε. Αντίθετα έγινε πάντα αντικεί­ μενο προβληματισμού. Το θεωρητικό υπόβαθρο. Η φροϊδική αντίληψη για τον πολιτισμό εδράζεται στη θεωρία της απώθησης. 0 πολιτισμός αρχίζει όταν ο πρωτογενής αντικειμενικός σκοπός, η ακέ­ ραιη ικανοποίηση των αναγκών, εγκαταλειφ θεί αποτελεσματικά. Το ζώον άνθρωπος γί­ νεται ανθρώπινο ον μόνο μέσα από ένα μετασχηματισμό ενός συστήματος αξιών που μετατρέπουν, ανάμεσα σε άλ λες αξίες τω ν ενστίκτων, την άμεση ικανοποίηση σε εν­ συνείδητα καθυστερημένη ικανοποίηση, την ηδονή σε συγκράτηση της ηδονής, τη χα­ ρά (παιχνίδι) σε κόπο (εργασία)4. Ο Φρόιντ περιέγραψε την αλλαγή αυτή ως μετασχη­ ματισμό της αρχής της ηδονής σε αρχή της πραγματικότητας. Αφημένη χωρίς περιορι­ σμούς η αρχή της ηδονής έρχεται σε σύγκρουση με το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλ­ λον. Το άτομο συνειδητοποιεί τραυματικά ότι η ακέραια και άπονη ικανοποίηση τω ν α-

Η

46

ναγκών ίο υ είναι αδύνατη. Έτσι μια νέα αρχή επιβάλλε­ ται στο διανοητικό μηχανισμό. Η αρχή της πραγματικό­ τητας. Μ ε την καθιέρω ση τη ς αρχής αυτής το αρχικό συμπίλημα τω ν ζωικών ορμών γίνεται ένα οργανωμένο εγώ. Επιζητά ό,τι μπορεί να αποκτηθεί χωρίς βλάβη και αναπτύσσει τη λειτουργία της σκέψης. Γίνεται συνειδη­ τό και σκεπτόμενο υποκείμενο. Όμως η ανθρώπινη ε υ ­ τυχία εξαρτάται από την εκπλήρωση των παιδικών επι­ θυμιώ ν και ο πολιτισμός, κατά το Φρόιντ, εξαρτάται α­ πό την καταπίεση της πιο δυνατής από ό λ ες τις παιδι­ κές επιθυμίες: της οιδιπόδειας επιθυμίας. Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα παίζει θεμ ελιώ δ η ρ όλο στη δόμηση τη ς προσωπικότητας και στον προσανατολισμό της ανθρώ­ πινης επιθυμίας και απ οτελεί το μείζονα άξονα αναφο­ ράς κάθε παθολογικής αναφοράς5. 0 μετασχηματισμός τη ς αρχής τη ς ηδονής σε αρχή τη ς πραγματικότητας μετα β ά λ λει το τυραννικό κ αθεσ τώ ς το υ οιδ ιπ όδειου συμπλέγματος και α λ λά ζει το αρχικό αντικείμενο του πόθου, τη μητέρα. Η σεξουαλική αγάπη προς τη μ η τέ­ ρα ανακόπτεται και μετασχηματίζεται σε στοργή (τρυ­ φ ερότητα). 0 σεξουαλισμός και η στοργή χωρίζουν και μόνο αργότερα ξανασυναντώ νται ως αγάπη προς τη σύζυγο που είναι αισθησιακή αλλά και τρ υφ ερ ή, ανα­ κομμένη αλλά και ολοκληρω μένη6. Το κείμενο. 0 δεκατριάχρονος Agostino κάνει τις καλο­ καιρινές του διακοπές με τη χήρα μητέρα του. Η τε λ ε υ ­ ταία, ιδιαίτερα ελκυστική, στο «άνθος της ηλικίας της», σ υνηθίζει να βγαίνει τα πρωινά, με τη συνοδεία του γιου της, με σκάφος στη θάλασσα. Ο μικρός νιώθει ιδι­ αίτερα υπερήφανος για την ομορφιά της μητέρας του. Έτσι ξαφνιάζεται αρνητικά όταν η μητέρα του δέχεται την πρόσκληση ενός νεαρού ναυαγοσώστη να τον ακο­ λουθήσει για μια βόλτα στη θάλασσα. Η πρόταση ανα­ νεώνεται την επόμενη μέρα και τη φορά αυτή η μητέρα κ α λ εί σ το θα λά σ σ ιο περίπατο και το ν A go stino. Το φ λερ τ ανάμεσα στον νεαρό και τη μητέρα εκνευρίζει το γιο της, αλλά εκείνη είναι απρόθυμη να διακόψει μια σχέση που είναι φανερό ότι τη ς προσφέρει συναισθη­ ματική ένταση και ερωτικό πάθος. Μια ημέρα η αργοπορημένη εμφάνιση του νεαρού κάνει τον Agostino να αναθαρρήσει και να προσπαθήσει να κάνει τη μητέρα του να πονέσει. Εκείνη αντιδρά χαστουκίζοντάς τον. Ο μικρός καταφ εύγει στην οικογενειακή το υ ς καμπίνα. Εκεί τον συναντά ο Μπέρτο, ένας συνομήλικός του που ζει στη διπλανή παραλία. Μετά την τυχαία αυτή γνωρι­ μία ο Agostino ακο λο υθεί το νέο φ ίλο του και γίνεται μ έλ ο ς μιας μικρής ο μάδ α ς παιδιώ ν που α λ η τεύ ο υ ν στην εξοχή. Οι περιπ έτειές του με του ς νέους φίλους τού ανοίγουν άλλους ορίζοντες. Από τη μια πλευρά συ­ νειδητοποιεί, για πρώτη φορά, την ερωτική σχέση του

νεαρού ναυαγοσώστη με τη μητέρα του, κάτι που μέχρι τό τε ήταν στη σφαίρα της διαίσθησης και της φ αντα­ σίωσης· και από την άλλη έρχεται σε οπτική -μ ό ν ο - ε ­ παφή με τον κόσμο του πληρω μένου έρ ω τα . Η προσπάθειά του να ολοκληρώσει την επαφή μένει α τ ελ έ­ σφορη. Έτσι ο Agostino αρνείται να εγκαταλείψει «το σύμπαν τη ς μητέρας» του και μ ετα θέτει τη λύση του προβλήματός του, «να γίνει άντρας», συνειδητοποιώ­ ντας ότι αυτό θα απαιτούσε χρόνο και δυσκολία.

Μια τόσο σύντομη παρουσίαση δύσκολα μπορεί να αποτελέσει εισαγωγή για κάποιον που πρώτη φορά ανα­ καλύπτει τον κόσμο του Α. Μοράβια. Δύσκολα πράγματι εισχω ρεί κανείς σ' αυτό το μαγικό και ταυτόχρονα τ έ ­ λεια αρχιτεκτονημένο κόσμο, όπου και οι πιο ασήμα­ ντες λεπ τομέρειες κάποιου τοπίου, ενός υπνοδωματί­ ου, εν ός έρ ημου ή - α ν τ ίθ ε τ α - πολυσύχναστου δ ρ ό ­ μου, μιας δεξίω σης ή πολιτικής συγκέντρωσης, δεν α ­ ποτελούν απλώς το χώρο μέσα στον οποίο κινούνται οι πρωταγωνιστές, αλλά διαγράφουν και υπογραμμίζουν, πολλές φ ορές αντιστικτικά, τις ψυχικές και σωματικές αντιδράσεις τους7. Η προσέγγιση. Στα είκοσι δύο του χρόνια ο Α. Μοράβια κυκλοφορεί το πρώτο και για πολλούς σημαντικότερο μυθιστόρημά του: Οι αδιάφοροι (1929). Το δεύτερ ο βι­ βλίο του κυκλοφορεί το 1935. Η άνοδος και η παγίωση του φασισμού στην Ιταλία δε φαίνεται να άφησαν ασυ­

47

γκίνητο το νεαρό συγγραφέα. Το φ λερτ του Α. Μοράβια με το φασιστικό κόμμα εξη γ εί, ίσως, και τη ν εξα ετή σιωπή του αλλά και την προθυμία του για προσφορά υ ­ πηρεσιών, κατά τη διάρκεια του πολέμου, στο φασιστι­ κό καθεστώς8. Το μυθιστόρημα Agostino γράφτηκε το 1942 και θεωρείται, παρότι σύντομο, το πιο ολοκληρω­ μένο μυθιστόρημα του Α. Μοράβια. Η κατοπινή πνευμα­ τική παραγωγή το υ σ υγγρ αφ έα -ν α απ ο δ ο θ εί μόνο σ την πνευματική το υ ωρίμανση (όταν κυκλ οφ ορεί ο Agostino είναι ήδη τρ ιάντα οκτώ ετώ ν) και κ αθόλου στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που επικράτησαν στην Ιταλία;- είναι πλουσιότατη μέχρι το θάνατό του (1990). Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα για τον αναγνώστη που θέλει να το προσεγγίσει κάτω από το πρίσμα των φροϊδικών καταβολών, που τόσο απασχόλησαν το συγγρα­ φ έα, διαδραματίζεται σε μια παραλία κατά τη διάρκεια τω ν καλοκαιρινών διακοπών. Η απουσία του πατέρα8 δημιουργεί στο μικρό Agostino την ψευδαίσθηση ότι α ­ π οτελεί ζευγάρι με τη μητέρα του, ενώ υποσυνείδητα προσπαθεί να αναλάβει το ρόλο του πατέρα. Δεν μπο­ ρεί, όμως, σ ε καμιά περίπτωση να προσφέρει τίποτα στον Άλλο (στη μητέρα του). Έτσι, κυριαρχημένος από άγνοια, αρχίζει να προβληματίζεται αλλά και να δυσφορεί για τις συναντήσεις του νεαρού ναυαγοσώστη με τη μητέρα το υ . Κύρια πηγή δυσφ ορίας δ εν είναι τόσ ο η προτίμηση της μητέρας του προς τον νεαρό όσο η εμ ­ φανής προθυμία και η χαρά με τις οποίες δεχόταν εκεί­ νη τις προσκλήσεις του10. Παράλληλα με αυτή την απο­ γοήτευση ο μικρός ήρωας ανακαλύπτει με τη βοήθεια τω ν παιδιών της συμμορίας11 τη διαφορά τω ν δύο φ ύ­ λων. Αυτή ακριβώς τη διαφορά ο Agostino δεν μπορεί να αποδεχθεί. Από τη μία κατανοεί, ή ακριβέστερα νομί­ ζει ότι κατανοεί, τη μητέρα του - «ήταν σωστό που ενήργησε κατ' αυτόν τον τρόπο με το νεαρό, που κάθε μέρα έφ ευγ ε μαζί του»12. Κάτω όμως από το φως των αποκαλύψεων του Σάρο και των παιδιών η ματιά του γί­ νεται ερευνητική - «θα έπρεπε να φ ανεί μπροστά του μ' έναν τρόπο ολοκληρω τικά καινούριο, γεμ ά το από μία άσεμνη και έκδηλη καθαρότητα»15. Παρ' όλα αυτά, η άγνοιά του για την ερωτική πράξη τον αναγκάζει να διατηρεί αόριστες και ασαφείς υποψίες για την ακρίβεια της σχέσης της μητέρας του και του νεαρού: «Μείνατε μόνοι σήμερα... χωρίς εμένα»14. Και εκεί σταματά. Κάτω από α υ τές τις σ υνθήκες ο Agostino εξα κ ο λ ο υ θ ε ί να «διαβάζει» την πραγματικότητα και πάλι μέσα από τη φαντασία του, κάτι απόλυτα δικαιολογημένο, αφ ού η φαντασία προστατεύεται από τις πολιτιστικές μετατρο­ πές και συνεχίζει να διέπεται από την αρχή της ηδονής. Βαθμιαία όμω ς α κ ο λ ο υ θ εί μια πορεία μετασ τρ οφ ής

48

και, ίσως, αυτοσυνειδησίας. Ό,τι στην αρχή ήταν απόρ­ ροια μιας, έστω , εγωκεντρικής στοργής ηρος τη μητέ­ ρα, τώρα μετατρέπεται σε μνησίκακη επιθυμία που τον ω θ εί να καταστρέψει «το φ ω τοσ τέφ ανο τη ς αξιοπρέ­ πειας με το οποίο την είχε μέχρι τό τε περιβάλει»15. Από αυτή τη φάση του οιδιπόδειου συμπλέγματος μέχρι την ολοκληρω τική εμπλοκή του σε αυτό η απόσταση δεν είναι μεγάλη. Ο Agostino τη διανύει όταν βρίσκει την ευκαιρία να κατασκοπεύσει τη μητέρα του καθώς αυτή ξεντύνεται μπροστά στον καθρέφτη του δωματίου της. Το θέαμα είναι σαγηνευτικό και προκλητικό. Παγιδευμένος σε αμφίρροπα συναισθήματα αμφιταλαντεύεται α­ πό την έλξη στην απέχθεια, στο ποθητό αντικείμενο και στην παλιά υϊκή στοργή. Η πρώτη του διαπίστωση ήταν αμφίσημη: «Είναι γυναίκα... τίποτε άλλο από μια γυναί­ κα», και φ έρ νει στο προσκήνιο τη συνένω ση τη ς «αι­ σθησιακής» και της «τρυφερής» κατεύθυνσης στην ο ­ ποία αναφ έρεται ο Φρόιντ στο δοκίμιό του Για τη γενι­ κότερη ταπείνωση της σεξουαλικής ζω ής16. Είναι μια γυναίκα, λοιπόν, αλλά το άγχος και η ταραχή που δια­ κατέχουν τον ήρωα κάνει τη διαπίστωσή το υ προβλη­ ματική: είναι μια γυναίκα που την ποθεί και αυτή η γυ­ ναίκα είναι η μητέρα το υ ή είναι η μητέρα το υ και την ποθεί σαν μια οποιαδήποτε γυναίκα; Η μητέρα του ήταν αντικείμενο αγάπης όσο η σχέση το υ μαζί της βασιζό­ ταν στην τρυφ ερή μητρική διάσταση. 0 Agostino, ανα­ καλύπτοντας τη σεξουαλική διάσταση στη σχέση του με τη μητέρα του, τείνει να αρνηθεί τη μητρική ιδιότητά της. Έτσι δικαιολογείται απόλυτα η επιθυμία του να κατασκοπεύσει τη μητέρα του με προφανή στόχο να κα­ τα σ τρέψ ει την αύρα τη ς αξιοπρέπειας και το υ σ εβα­ σμού που μέχρι τώρα έβλεπε να την περιβάλλει. Τόσο οι ντροηιαστικές συζητήσεις της παρέας τη ς παραλίας Βεσπούτσι όσο και η θέαση της γυμνής μητέρας κατα­ στρέφουν την «εποχή της τρυφερότητας» αλλά παράλ­ ληλα εγκαινιάζουν την «εποχή τη ς σεξουαλικότητας». Ή ταν λοιπόν αφ όρητα δυσβάστακτο για το δεκατριάχρονο ήρωα να αποδεχτεί πως η μητέρα του, εκτός α­ πό αυτή την ιδιότητά της, είχε και μια άλλη, αυτή της γυναίκας. Αυτές οι δύο ιδιότητες δεν μπορούσαν, κατά την άποψή του , να συνυπάρχουν στο ίδιο πρόσωπο «Μη μπορώντας να την αγαπήσει χωρίς δυσκολία και τραύματα, προτιμούσε να μην την αγαπά καθόλου και να μη βλέπει σ' αυτή παρά τη γυναίκα»17. Η διλημματική κατάσταση διαμορφώνεται ανάγλυφα: «ή θα πέθαινε ή που θα έγιανε». Η αποκάλυψη έχει πια σ υντελεστεί και μαζί της βέβαια και το τραύμα. 0 Agostino δεν είναι πια ο ίδιος18 και κοι­ τά τη μητέρα του με διαφορετικό βλέμμα: «Διωγμένος» από τη μητέρα του συχνάζει όλο και περισσότερο στην

παραλία Βεσηούτσι· και εκεί, όμως, έχει να αντιμετωπί­ σει άλλα, διαφορετικά βάσανα: ζηλοτυπία για την ε μ ­ φάνισή του, εχθρότητα για την ταξική καταγωγή του, χλευασ μό για το υ ς λεπ τούς τρόπους συμπεριφοράς το υ . Γρήγορα όμω ς προσαρμόζεται στο «κλίμα» τη ς παιδικής συντροφιάς και αρχίζει να συμπεριφέρεται ό ­ μοια με α υτο ύς19. Βέβαια αυτή η αλλα γή, βασισμένη πάνω στην υποβολή παρά στη συνειδητή θέλησή του, δεν μπορούσε ποτέ να είναι ολοκληρωμένη. Ένα επει­ σόδιο στην παραλία Βεσηούτσι τον διευκολύνει να συ­ νειδητοποιήσει ότι βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κόσμους: είχε αφήσει πια για τα καλά τον κόσμο της αστικής ευ ­ πρέπειας, αλλά δεν είχε ενταχθεί -δ εν ήθελε, δεν μπο­ ρ ο ύ σ ε;- στον εξα χρ ειω μένο κόσμο τω ν παιδιών τη ς σ υμμορίας. Ζώ ντας σ' αυτό το μεταίχμιο η λύτρω σή του παρουσιάζεται (νομίζει ότι παρουσιάζεται) καθαρή και απλή κατά τη διάρκεια μιας εκδρομής με τους και­ νο ύριους το υ φ ίλ ο υς. 0 A gostlno ανακαλύ π τει ένα δείγμα ενός άλλου κόσμου παντελώς άγνωστου γι' αυ­ τόν: έν α ν οίκο ανοχής. Μια επίσκεψη σ ε έν α τέτ ο ιο «σπίτι» θα αποτελούσε διπλή απελευθέρωση: πρώτον από μία αβάσιμη -σ ε κάθε περίπτωση- κατηγορία ομο­ φυλοφιλίας που πλανάται για το άτομό του, δεύτερον, από έναν αόρατο αλλά ισχυρό δεσμό «παραστρατημένης και θολής φιληδονίας που τον έδ ενε με τη μητέρα του»20. Ένα άλ λο αντικείμενο πόθου που θα αντικαθι­ στούσε τη μητέρα του -σ τη σκέψη αν όχι στο βλέμμα τ ο υ - ως το πρώτο ερωτικό αντικείμενο. Μια άλλη γυναίκα-ασπίδα που θα ξανάδινε στη μητέρα του τη μία και μοναδική ιδιότητα που επιθυμούσε ο Agostino: τη μητρική. Όμως δ ε γνωρίζει τίποτα για τη σ εξουαλική πράξη και η ερωτική του φαντασίω ση περνά και αυτή «μέσα» από τη μητέρα του21. Παρόλο που πληροφορεί­ ται για την εμπορευματοποιημένη σεξουαλική πράξη, εξα κολουθεί να πιστεύει ότι μια επίσκεψη στον οίκο α­ νοχής θα σηματοδοτούσε γι' αυτόν το πέρασμά του α­ πό την παιδική στην εφηβική ηλικία. Το καθοριστικό κί­ νητρο για την απόφασή του είναι ένα παθιασμένο φιλί που ανταλλάσ σει η μητέρα το υ με το νεαρό εραστή τη ς22. Alea jacta est. Τα πράγματα όμω ς δεν α κολο υ­ θούν τις επ ιθυμίες του . Η επίσκεψη στο «σπίτι» μ ετα ­ βάλλεται σε διπλή απογοήτευση: ο φίλος που τον «μυ­ εί» στον καινούριο κόσμο τον εξαπατά και η ηλικία του είναι απαγορευτική για την είσοδό το υ στο «σπίτι». Η μόνη επαφή που κατορθώ νει με το προσφερόμενο α ­ ντικείμενο του πόθου ήταν οπτική και μάλιστα ηδονοβλεπτικού χαρακτήρα (σκαρφαλωμένος σ' ένα παράθυ­ ρο του οίκου ανοχής). Έτσι η προσπάθεια για την αντι­ κατάσταση της μητέρας ως ερωτικού αντικειμένου μέ­ νει μετέω ρη. Η λυτρω τική εμπειρία θα α ναβληθεί για

καιρό ακόμη και η αιώρηση ανάμεσα στην παιδική ηλι­ κία κ α κ ή ν εφηβεία θα αποτελέσει την κύρια πηγή δ υ­ στυχίας σ' αυτή τη μεταβατική περίοδο της ζω ής του Agostino. Η επιστροφή στην πραγματικότητα είναι οδυ­ νηρή για το μικρό ήρωα. Η ελπίδα ότι και μόνο η εικόνα μιας άλλης γυναίκας θα μπορούσε να αμβλύνει την έ λ ­ ξη για τη μητέρα του ναυαγεί Η παλινδρόμηση είναι ο­ ριστική και η αγωνιώδης επιθυμία το υ ανδρισμού θα αργήσει πολύ να εκπληρω θεί. Το ταξίδι για την Ιθάκη του Agostino θα είναι μακρύ, τραυματικό αλλά -όπω ς κάθε τα ξίδ ι- γεμάτο εμπειρίες, περιπέτειες και, τελικά, γνώση. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. A) C. Benussi, «Introduzione alia lettura di Moravia», riv.

Problemi 1988. B) M. David, Psicoanalisi nella cultura italiana, Boringheri, Torino 1990.

2. Χαρακτηριστική διατύπωσή του για το μυθιστόρημα Εγώ και αυτός (1971).

3. Α) 0. Ragusa, «Alberto Moravia: Voyeurism and storytelling». The Soythern review, IV Winter 1968. B) A. Alfonsi, «Alberto Moravia nel penslero critico italiano e Americano», Citta di vitta xxv n.1, Gennaio-Febraio. Γ) G. Cecchetti, «Alberto Moravia, Italica XXX, 31953. Δ) E. Falqui, «Moravia tra i classici», L' Approdo letterario, 42,1968 4. Αναλυτικότερΰ, η παρουσίαση του H. Marcuse: Έρως και πολιτισμός, ο. 22, «Κόλβος», Αθήνα 1970.

5. J. Laplanche και J. Β. Pontalis: Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης, σ. 445, «Κέδρος», Αθήνα 1995.

6. Για το θέμα αναλυτικά: Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, «Επί­ κουρος», Αθήνα 1977, μτφρ. Κ. Τρικεριώτη, και S. Freud: Τρεις μελέτες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας, «Επί­ κουρος», Αθήνα 1991, μτφρ. Λ. Αναγνώστου.

7. A. Moravia, Agostino, «Οδυσσέας», Αθήνα 1981, μτφρ. Μ. Σαλάκου. Η περιγραφή του δωματίου της μητέρας του Agostino σ. 49, όπως και η περιγραφή του οίκου ανοχής, ο.

91-92.

8. Ε. Siciliano, «Moravia fascista? Alla destra serve maggiore serieta», Unita, Febbraio 1996.

9. Από δεκαοκτώ έργα του συγγραφέα η φιγούρα του πατέ­ ρα είναι παρούσα μόνο σε πέντε.

10. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 40.

11. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 38.

12. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 45.

13. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 46.

14. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 47.

15. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 48.

16. S. Freud, Η ψυχολογία της ερωτικής ζωής, «Επίκουρος», Αθήνα 1974, μτφρ. Βαμβαλής, σ. 25.

17. A. Moravia, Agostino, ό.π. ο. 53.

18. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 78.

19. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 83.

20. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 93.

21. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 95.

22. Α. Μοράβια, Agostino, ό.π. σ. 98-99.

49

Μορφές του γλωσσικού ζητήματος από τις μεταφράσεις του του 19ου αιώνα

τη ς Α Ν Α Σ Τ Α Σ Ι Α Σ

Σ ΤΡ Υ Φ Ω Ν - Κ Υ Ρ IA ΚI Δ Ο Υ

I I παρακολούθηση κειμένων πρωτότυπης και μεταφρασμένης ξένης λογοτεχνίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα αηοδεικνύει ότι η γλώσσα των μεταφράσεων δεν είναι διαI I φορετική από τη γλώσσα της πρωτότυπης πεζογραφίας και ότι αυτή η λογοτεχνική γλώσσα παρουσιάζει διαφορές από εποχή σε εποχή και από τόπο σε τόπο. Με τα δεδομέ­ να αυτά, η παρακολούθηση της γλώσσας μεταφρασμένων έργων ξένων συγγραφέων, ό ­ πως του μυθιστορήματος Ο Κόμης Μοντεχρήστος', του Αλέξανδρου Δουμά, του πλέον μεταφρασμένου μυθιστοριογράφου από το 1845 ως το 1990, εποχή κατά την οποία τα μυθιστορήματά του κατακλύζουν τον ελληνικό χώρο, προσφέρει ένα πανόραμα γλωσσι­ κών μορφών, μέσα από τις οποίες μπορεί κανείς να καταγράψει τους κυριότερους σταθ­ μούς που σημαδεύουν την πορεία του γλωσσικού ζητήματος στην Ελλάδα του 19ου αιώ­

Η

να. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται από το 1845 και για μια δεκαετία περίπου, τόσο για τη μετά­ φραση όσο και για την πρωτότυπη παραγωγή, είναι γλώσσα μεικτή και πολύμορφη, προϊόν διασταύρωσης διαφορετικών γλωσσικών επιπέδων. Αυτή «αντικατοπτρίζει ένα φάσμα μορ­ φικών τύπων, ο συνολικός χαρακτηρισμός των οποίων με τον όρο "καθαρεύουσα" είναι πε­ ριοριστικός»2. Ετη γλώσσα αυτή μεταφράζεται για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο το μυ­ θιστόρημα Ο κόμης Μοντεχρήστος το 1845 στην Κωνσταντινούπολη5. Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι αποκαλυπτικό: Μέρος Α': Μασσαλία: ο Κατάπλους «Την 28 Φεβρουάριου 1815 ο σκοπός της Παναγίας της Φρουράς (Notre-Dame-de-la-garde) εσήμανε την άφιξιν του τρικατάρτου πλοίου Φαραώ, καταπλέοντος από Σμύρνην, Τεργέστην και Νεάπολιν. Κατά την επικρατούσαν λοιπόν συνήθειαν, εις ακτοπρωρεύς (pllote c6tier) ανεχώρησεν ευθύς από τον λιμένα και παραπλεύσας τον Πύργον Ιφ (Chateau d' If) απέβη εις το πλοίον, το οποίον απάντησε μεταξύ του ακρωτηρίου Μοργίου (Morgiou) και της νήσου

50

Ριόνος (Rion). Παρευθύς, κατά την επικρατούσαν συνή­ θειαν και τούτο, το δώμα του Φρουρίου: Άγιος Ιωάννης εγέμισεν από φιλοθεάμονας, διότι εις την Μασσαλίαν η έλευσις πλοίου είναι σημαντική υπόθεσις, και μάλιστα αν το πλοίον ως ο Φαραώ, κατεσκευάσθη, ωπλίσθη κ' εφορτώθη εις τα ναυπηγεία της νέας Φωκαίας, και ο ι­ διοκτήτης του είναι πολίτης.!...]

0 δε παρά τον πρωρέα νεανίσκος, ος είδεν αυτόν ερχό­ μενον, αποκαλύψας την κεφαλήν έτρεξε κί επρόκυψεν από του πλοίου τα θριγκώματα· ήτο εικοσαέτις περίπου το ανάστημα ψηλός, ευκίνητος, έχων μέλανας και κα­ λούς οφθαλμούς, και κόμην ως έβενον, μέλαιναν, πνέων γαλήνην και εντολμίαν ενταυτώ, αμφότερα χαρα­ κτηριστικά εκείνων, όσοι παιδιόθεν συνείθισαν ν' αντιπαλαίωσι προς τους κινδύνους...»

λανας οφθαλμούς και την κόμην μαύρην ως έβενονκαθ' όλον το πρόσωπόν του διεχύνετο το ύφος εκεί­ νο της γαληνϊαίας αποφάσεως, ιδίως εις τους άνδρας τους παιδιόθεν συνοικειωθέντας με τον κίνδυ-

Η στροφή αυτή των συγγραφέων προς ένα γλωσσικό ι­ δίωμα αρχαιζουσας γλώσσας συνεχίζεται τόσο που, αρκε­ τά αργότερα, τα χαρακτηριστικά αυτά επισημαίνονται και από τον Δημ. Βικέλα, ο οποίος υποστηρίζει: «...παρεκτός

Στη συνέχεια, κυρίως από τη δεκαετία του '60, παρατηρείται στροφή των συγγραφέων και μεταφραστών προς ένα γλωσσικό ιδίωμα με στοιχεία της αρχαιζουσας γλώσσας, όπου επικρατούν ένα λεξιλόγιο ακραίας μορφής καθαρεύ­ ουσας και μία περίπλοκη υποτακτική σύνταξη, με πλήθος μορφολογικών χαρακτηριστικών, όπως η συχνή χρήση των μετοχών. Η κατάσταση αυτή σύντομα εξελίσσεται σε επικρατούσα τόση στο γλωσσικό ζήτημα. Αναφέρεται χα­ ρακτηριστικά ότι «στην Εποχή του Δραγούμη, η παιδεία ή­ ταν άρρηκτα δεμένη με μία γλωσσική μορφή. Βρισκόμα­ στε δηλαδή όχι απλώς σε μία κάμψη, αλλά σε μία οριστι­ κή ένταξη του πεζού λόγου στην πειθανάγκη της καθα­ ρεύουσας»4. Ακολουθεί το απόσπασμα από την αντίστοιχη μετάφραση τωνΧ. Ζιάκα και Κ. Προκίδου, του 1860, η οποία παρουσιά­ ζει αρκετές διαφοροποιήσεις από την προηγούμενη5: Κεφάλαιο Α': Μασσαλία - ο κατάπλους «Την 24 Φεβρουάριου 1815, η επί του υψώματος, η Πα­ ναγία Φρουρός, σκοπιά ανήγγειλε τον κατάπλουν του τριοτήλου, ο Φαραώ εκ Σμύρνης, Τεργέστης και Νεαπόλεως προερχομένου. Κατά το σύνηθες, πλοηγός ακτοπλοϊκός ανεχώρησεν α­ μέσως εκ του λιμένος και διελθών παρά τω φρουρίω του Σμίλακος, προσήγγισε το πλοίον μεταξύ Μαργεντίου ακρωτηρίου και της νήσου Ρόης. Ταυτοχρόνως το προ του φρουρίου ο Άγιος Ιωάννης πρόχωμα εκαλύφθη επίσης, κατά το σύνηθες από θεα­ τός- μέγα συμβάν, είναι πάντοτε εν τη Μασσαλία κατά­ πλους πλοίου, προ πάντων όταν το πλοίον τούτο, ως ο Φαραώ, ναυπηγηθέν και εφοπλισθέν εν τω ναυπηγείω της αρχαίας Φωκαίας, ανήκει εις ένα των κατοίκων της πόλεως. LJ Βλέπων ερχόμενον τον άνθρωπον τούτον νέος ναυτι­ κός παράτησε την παρά τω πλοηγώ θέσιν του και με τον πίλον εις τας χείρας προσήγγισε στηριχθείς επί του τείχους του πλοίου. Ο νέος ήτο εικοσαετής υψηλός, ευκίνητος, έχων μέ­

των γραμματικών τύπων, οίτινες δεν είναι πάντοτε οι της παρ' αυτού (του λαού) λαλουμένης γλώσσης και παρ' ε ­ κτός της συντάξεως την οποία αρεσκόμεθα ενίοτε να περιπλέκομεν άνευ ανάγκης, συνειθίζομεν προσέτι να μεταχειριζόμεθα προς έκφρασιν των ιδεών ημών ουχί τας κοι­ νός και γνωστός λέξεις, αλλ' απεναντίας, μεταξύ δύο συ­ νωνύμων ελληνικών όρων, δίδομεν ως επί το πολύ την προτίμησιν εις τον αρχαιότερον, τον μάλλον ασυνήθη και τον ήττον καταληπτόν»6. Το απόσπασμα του ίδιου μυθιστορήματος, από τη μετά­ φραση του Αλέξανδρου Βαμπά το 1865-67, προσφέρει μια άλλη γλωσσική μορφή7: Κεφάλαιο Α': Μασσαλία - ο κατάπλους «Τη 24 Φεβρουάριου, η επί της Φρουρού Παναγίας σκο­ πιά εσήμηνε τον κατάπλουν του τριιστίου Φαραώ, επανακάμπτοντος εκ Σμύρνης, Τεργέστης και Νεαπόλεως. Ακτοπρωρεύς απέπλευσεν αμέσως του λιμένος, κατά το σύνηθες, και παραπλεύσαςτο φρούριον Ιφ, προσήγ-

51

γισεν εις το πλοίον μεταξύ του Μοργίου ακρωτηρίου και της νήσου Ριών. Παρευθύς το προ του πύργου του Αγίου Ιωάννου πρό­ χωμα, επίσης κατά το σύνηθες, εκαλύφθη περιέργων· διότι εν Μασσαλία είναι αξιοπαρατήρητος πάντοτε κα­ τάπλους πλοίου, μάλιστα δε εάν τούτο, ναυπηγηθέν, εξαρτυθέν και εφοδιασθέν εν τω ναυπηγεί της γηραιός Φωκαίας, ως Φαραώ, ανήκει εις τινα εφοπλιστήν της πόλεως. LJ Βλέπων τον άνθρωπον αυτόν προερχόμενον νεανίας ναυτικός, αφήκε την παρά τω αισοπρωρεί θέσιν του και αποκαλυφθείς ήλθε και εστηρίχθη επί το τείχους του πλοίου.

0 νέος ούτος ήτο δεκαοιααετής ή εικοσαετής την ηλι­ κίαν, ψηλός, ευκίνητος, έχων οφθαλμούς μαύρους και κόμην μέλαιναν ως έβενον, και το ήθος ήσυχον και απο­ φασιστικόν, πλεονέκτημα ιδιάζον εις πάντας τους συνοικειωθέντας παιδιόθεν να παλαίωσι προς τον κίνδυ­ νον...» Η παράθεση αυτή των αποσπασμάτων ολοκληρώνεται με την αντιπ αραβολή του ς με τη στερεότυπη μορφή του πρωτοτύπου8: CHAP.ler. - Marseille.- L' arrivie.

Le 24 fevrier 1815, la vigie de Notre-Dame-de-la-Garde signala le trois-mats le Pharaon, venant de Smyrne, Trieste et Naples.

Comme d' habitude, un pilote c6tier partit aussitot du port, rasa le chateau d' If, et alia aborder le navire entre le cap de Morgion et L' He de Rion.

AussitSt, comme d' habitude encore, la plate-forme du fort Saint-Jean s' §tait couverte de curieux; car c' est toujours une grande affaire έ Marseille que I arriv6e d' un bStiment, surtout quand ce batiment, comme le Pharaon, a έίό constant, gr66, arrimS sur les chantiers de la vieille Phoc6e, et appartient έ un armateur de la vllle. [...I En voyant venir cet homme, lejeune marln quitta son poste έ c6t6 du pilote et vint, le chapeau έ la main, s' appuyer & la muraille du batiment. C' 6tait un jeune homme de vingt ans environ, grand, svelte, avec de beaux yeux noirs et des cheveux d' 6b£ne. II y avait dans toute sa personne cet air de calme et de r£solution particulier aux hommes habitu6s depuis leur enfance a lutter avec le danger. Από την αντιπαραβολή των ελληνικών αποσπασμάτων, α­ νεξάρτητα από το γεγονός ότι αυτά θα προσφέρονταν και για σύγκριση ως προς την πιστότητά τους με το πρωτότυ­ πο, παρατηρούνται διαφοροποιήσεις στην απόδοση λεξι­ λογίου και γλωσσικών δομών του κειμένου και άλλες τρο­ ποποιήσεις το υ μεταφ ρασ μένου κειμένου ως προς το πρωτότυπο. Οι αλλαγές αυτές σχετίζονται άμεσα με τη διαχρονική χρήση της γλώσσας από εποχή σε εποχή.

52

Ως προς τις αλλαγές που εντοπίζονται στην επιλογή λεξι­ λογίου και συντακτικών μορφών, μια πρώτη σταχυολόγηση αποκαλύπτει το φαινόμενο μικρών αλλά σημαντικών διαφοροποιήσεων. Όπως η έκφραση «le jeune marin», η οποία γίνεται το 1845 «νεανίσκος», το 1860 «νέος ναυτι­ κός» και το 1867 «νεανίας ναυτικός». Επίσης, το τμήμα «le chapeau 8 la main» αποδίδεται το 1845 «Αποκαλύψας την κεφαλήν», το 1860 «με τον πίλον εις τα ς χείρας» και το 1867 «Αποκαλυφθείς». Ακόμη η έκφραση του πρωτοτύ­ που «la vigie...signala le trois-mati» μεταφράζεται αρχικά, το 1845, ως «σκοπός... εσήμανε την άφιξιν το τρικατάρτου πλοίου» και στη συνέχεια, το 1860, «η... σκοπιά ανήγγειλε τον κατάπλουν το τριστήλου» και τέλος, το 1867, «η σκο­ πιά εσήμηνε τον κατάπλουν το τριιστίου». Η έκφραση του πρωτοτύπου «Aussit0t...s'6tait couverte de curieux» απο­ δίδεται το 1845 ως «Παρευθύς... εγέμισεν από φιλοθεάμονας», ενώ στη σ υνέχεια παίρνει το 1 8 60 τη μορφή «Ταυτοχρόνως... εκαλύφθη από θεατός» και καταλήγει το 1867 ως «Παρευθύς... εκαλύφθη περιέργων». Εκτός από τις αλλαγές που υπάρχουν στο λεξιλόγιο, όπου φαίνεται η πορεία από το απλούστερο: «την άφιξιν το τρικατάρτου πλοίου» ή «εγέμισεν από φιλοθεάμονας», στο πολυπλοκότερο: «τον κατάπλουν το τριιστίου» ή «εκαλύ­ φθη περιέργων», ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αντιπαρα­ βολή στις επιλογές ρηματικών τύπων. Αρχικά συνηθίζεται η παρατακτική σύνταξη, σε αντίθεση με την εικόνα της δ ε­ καετίας του '60, όπου κυριαρχούν χρονικές αυξήσεις και παθητικές μετοχές: «εσήμανε - εσήμηνε», «κατεσκευάσθη, ωπλίσθη κι' εφορτώθη - ναυπηγηθέν, εξαρτυθέν και εφοδιασθέν» ή «έτρεξε κι' εηρόκυψεν - προσήγγισε στηριχθείς» και «σοι παιδιόθεν συνείθισαν - τους παιδιόθεν συνοικειωθέντας». Στα μ εταφ ρα σ μένα αποσπάσματα τω ν κειμένω ν που προηγούνται, ειδικά στο κείμενο του 1845, μπορεί να πα­ ρατηρήσει κανείς αφενός παραλήψεις λέξεω ν ή τμημά­ των προτάσεων του πρωτοτύπου, που θυμίζουν τις απλο­ ποιήσεις τω ν λογοτεχνικών κειμένων που απευθύνονται σε πλατύ κοινό και που παρατηρούνται μετά τη δεκαετία του 1880, αφετέρου λέξεις ή τμήματα προτάσεων με λ ε­ πτομερή απόδοση το υ πρωτοτύπου και μάλιστα με τ ύ ­ πους περισσότερο ασυνήθεις από ό,τι σε επόμενες δεκα­ ετίες. Είναι η περίπτωση της φράσης του πρωτοτύπου: «le jeune marin quitta son poste ά c6t6 du pilote et vint, le chapeau ά la main, s' appuyer a la muraille du batiment». Η φράση συτή παίρνει στη μετάφραση του 1845 τη μορφή: «0 δε παρά τον πρωρέα νεανίσκος,... αποκαλύψας την κεφαλήν έτρ εξε κι' εηρόκυψεν από του πλοίου τα θριγκώματα» και το 1860 αντίστοιχα: «νέος ναυτικός παρήτησε την παρά τω πλοηγώ θέσιν του και με τον πίλον εις τας χείρας προ-

σήγγισε οτηριχθείς επί του τείχους του πλοίου». Δηλαδή παραλείπεται στο κείμενο του 1845 το τμήμα: «quitta son poste», γεγονός που μπορεί να θεω ρηθεί ότι συμβάλλει στην απλοποίηση, χρησιμοποιείται αντιθέτω ς για το «le chapeau έ la main» η έκφραση «αποκαλύψας την κεφ α­ λήν» που είναι περισσότερο δύσχρηστη από το «με τον πί­ λον εις τας χείρας» του κειμένου του 1860, στοιχείο που παρατηρείται και για το ζεύγος «από του πλοίου τα θριγκώματα - επί του τείχους του πλοίου». Τα αντιφατικά αυτά φαινόμενα, που παρατηρούνται στην πρώιμη εποχή της δεκαετίας του 1840, δε σχετίζονται τό ­ σο με την αυστηρή ή μη τήρηση του κριτηρίου της πιστό­ τητας της μετάφρασης όσο με μια γενικότερη τάση από­ δοσης του κειμένου σε απλή και κατανοητή γλωσσική μορφή, σε γλώσσα που ανταποκρίνεται στην καθομιλου­ μένη, μια γλώσσα πολύμορφη και ανομοιογενή αλλά ζω­ ντανή και φυσική. Η γλώσσα αυτή χαρακτηρίζει βέβαια όχι μόνο τις μεταφράσεις αλλά και την πρωτότυπη λογοτε­ χνία, γεγονός που διαπιστώνεται από έργα της περιόδου, όπως Ο Ποήυπαθήςτου Γρηγορίου Παλαιολόγου. Καθίσταται σαφές κατά συνέπεια, αφενός ότι το γλωσσικό ιδίωμα των συγγραφέων και των μεταφραστών δεν είναι ενιαίο μέχρι το 1880 οπότε χρονολογείται η αρχή των α­ γώνων περί το γλωσσικό πρόβλημα, αφ ετέρου ότι, ενώ περί το 1840 το γλωσσικό ιδίωμα του γραπτού λόγου αποτυπώνει με αρκετή ακρίβεια τον προφορικό λόγο με α­ ποτέλεσμα να είναι μικτό και να χαρακτηρίζεται από πολυ­ μορφία διάφορων γλωσσικών επιπέδων, από το 1860 και

πολύ περισσότερο κατά τις επόμενες δεκαετίες αποκτά στο λεξιλόγιο, στη σύνταξη και τα διάφορα μορφολογικά χαρακτηριστικό μια περισσότερο ενιαία μορφή καθαρεύ­ ουσας γλώσσας. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Από τον τεράστιο αριθμό μυθιστορημάτων του Αλέξανδρου Δουμά που μεταφράστηκαν και κυκλοφόρησαν το 19ο αιώνα στον ελληνικό χώρο -124 εκδόσεις που αντιστοιχούν σε 67 τίτ­ λους και σχεδόν 300 τόμους-το μυθιστόρημα 0 κόμης Μοντεχρήστος είναι ένα από τα ελάχιστα για τα οποία έχουμε περισ­ σότερες από μία μεταφράσεις.

2. Ν. Βαγενάς XE "Βαγενάς Ν.": Η Παλαιότερη Πεζογραφία μας, τόμ. Γ', «Σοκόλη», Αθήνα 1996,0.10.

3. Α. Δουμάς: 0 Κόμης του Μοντεχρίστου, μετάφραση I. Πατρό­ κλου, 1845 Κωνσταντινούπολη. Όλα τα αποσπάσματα αναφέρονται στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου του μυθιστορήματος.

4 Α. Αγγέλου ΧΕ "Αγγέλου Α": Ν. Δραγούμη: Ιοτορικαί αναμνήσεις. Πρόλογος, «Στοχαστής», Αθήνα ’1973, ο. με'- μς'.

5 Α. Δουμάς; Ο Κόμης Μονεχρήστος, μετάφραση: X. Ζιάκα ΧΕ "Ζιάκας, X.”, K. Προκίδου ΧΕ "Προκίδης, K.", 1861 Σμύρνη, Νέα Απο­ θήκη Ωφελίμων και Τερπνών Γνώσεων, έτος ΒΊ1860-61), 15.10.1860, Φυλ. 27,0.45-48.

6 Δ. Βικέλας ΧΕ “Βικέλας, Δ.": «Περί Βιβλίων» Παρνασσός 11(1887), σ. 142.

7 Α. Δουμάς: 0 Κόμης Μοντε-Χρίστος, μετάφραση Αριστείδης Βαμπάς ΧΕ "Βαμηάς, Α.", 1865-67, Αθήνα 8 A. Dumas: Le Comte de Monte-Cristo, Les grands romans d' Alexandre Dumas, Robert Laffont, Paris 1993, Edition bas6 sur les manuscrits de la Biblioth6que nationale.

9 Γρ. Παλαιολόγος: Ο Ποόυπαθής, Τόμος 1-2. Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου, 1839.

53

ΑΝΧΕλ

τη ο υ ν ίν τ ε υ ξ η πήρε ο Φ Ι Λ Ι Π Π Ο Σ Δ Ρ Α Κ Ο Ν Τ Α Ε Ι Δ Η Σ

Σ την Έκθεση Βιβλίου στο Π εδίον του Άρεως το Μάιο «τιρώμενη χώ ­ ρα» ή τα ν η Ισπανία. Ιοπ ανοί συγγραφείς ή τα ν παρόντες και έλαβαν μέρος σε σειρά εκδηλώ σεω ν. Μ αζί τους ήτα ν και ο δημοοιογράφος και λογοτεχνικός κριτικός Άνχελ Βίβας. Γεννημένος το 1954 οτη Μ αδρίτη, ο Άνχελ Βίβας οπούδαοε Φ ιλοσο­ φία κα ι Λ ογοτεχνία με ειδίκευσ η οτη ν Ιστορία. Άρχιαε να δημοσιο­ γράφε! το 1983, δραστηριότητα οτην οποία αφοοιώ θηκε αποκλειστι­ κά από το 1985. Σήμερα αναγνω ρίζεται ως μία από τις έγκυρες και έντιμες προσω πικότητες της λογοτεχ νικής κ ρ ιτικής και πληροφόρη­ σης οτο σύνολο του ιοπανόφω νου κόσμου. Έχει συνεργαστεί με γνω­ στές εφημερίδες (Abe, Diario 16, El Independiente) και λογοτεχ νικά περιοδικά (El Urogallo, Album ). Τακτικός συνεργάτης τα τελευτα ία χρ όνια της ημ ερήσιας εφ ημερίδας El Mundo κα ι της εβδομ αδιαίας

Epoca, σ τέλεχος τω ν περιοδικώ ν Leer και Muface, είναι μ έλος πολ­ λώ ν π ολιτισ τικώ ν επιτροπών. Έχει εκδώ οει τις συνομιλίες του με τον ποιητή Γκαμπριέλ Σελάγια (1 9 8 4 ) και ανήκε οτην ομάδα σ υντακτώ ν της έκδοσης «Ισπανικά γράμματα 1988». Το 1997 τιμ ήθηκε με το ε­ θνικό βραβείο «Ανάπτυξης της ανάγνω σης οτα μέσα ενημέρωσης», διάκριση που π οτέ ως τό τε δεν είχε δοθεί οε μεμονωμένο δημοσιο­ γράφο, αλλά μόνο οε προγράμματα και μέοα πληροφόρησης.

54

«Πρέπει να

ανα

συγγραφείς από την αρχή»

Παρά το γεγονός ότι η ιοπανόφω νη λογοτεχ νία μ εταφράζεται και κ υ ­ κ λ ο φ ο ρ εί με επ ιτυ χία ο τη ν Ελλάδα, η ισπ ανική γλώ οσα παραμένει μια «νέα» γλώ οοα, καθώ ς οχ ετικ ά πρόσφατα άρχιοε να προσελκύει το ενδιαφέρον. 'Ετοι, η α ντίληψ η για τη γλώσσα, την κοινω νία και τη λογοτεχ νία της Ισπανίας εμφανίζει κενά. Ζητήοαμε από τον'Α νχελ Βίβας να α π α ντήσ ει οε μ ια οειρά ερ ω τη μ ά τω ν που έχ ο υ ν σκοπό να προσφέρουν μια επισκόπηοη α υ το ύ του π ερίγυρου. Οι απ αντήσεις του δόθηκαν γραπτώς. Πώς θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε τη σημερινή κοινωνία της Ισπανίας; Η λογοτεχνία αποδίδει τα χαρακτηριστικά αυτής της κοινωνίας; Υπάρχει κάποια σχέση με το λογοτεχνικό παρελθόν; Η ισπανική κοινωνία πέρασε σχετικά γρήγορα, σε ό,τι αφορά του ς ιστορικούς ό­ ρους, από μια κατάσταση δικτατορίας και καθυσ τέρησ ης σ ε ένα δημοκρατικό και σύγχρονο καθεστώς, το οποίο αντιμετωπίζει τα προβλήματα που αντιμετω ­ πίζουν και οι χώ ρες το υ π εριβάλλοντός μας (με εξα ίρεσ η τη ν τρ ομοκρα τία). Καθρεφτίζεται άραγε αυτή η κοινωνία στη λογοτεχνία; θα απαντήσω πως ναι, στο μέτρο που κάθε λογοτεχνία καθρεφτίζει την κοινωνία στην οποία γεννιέται. Ξέρουμε όμως πως οι σχέσεις μεταξύ τη ς κοινωνικής δομής και της καλλιτεχνι­ κής υπερδομής, τη ς λογοτεχνικής στην προκειμένη περίπτωση, είναι περίπλο-

Στην Ιοπανία Εχουμε δύο μεγάλες παραδόοεις: ψπαράδοοη του θερβάντες και ψπαράδοοη του Κεβεδο. Η πρώτη δείχνει ενδιαφέρον οτηναφήγηοη μιας ιστορίας, η δεύτερη υπογραμμίζει τη γλώοοα

55

κες και όχι γραμμικές. Έτσι, πρέπει να είναι κανείς προσεκτικός στον ορισμό αυ­ τώ ν τω ν σχέσεων. Όχι πάντα -για να μην πω π οτέ- τα λογοτεχνικά έργα που ο­ φ είλουν πολλά στην τρέχουσα πραγματικότητα δεν είναι τα καλύτερα. Τουλά­ χιστον σ ε ό,τι αφ ορά την άμεση πραγματικότητα. Ά λλο πράγμα είναι όταν η λογοτεχνία ασχολείται με το λίγο πολύ κοντινό παρελθόν, με κάτι που έχει κα­ τακαθίσει και γύρω από το οποίο μπορεί κανείς να στοχαστεί δίχως του ς περιο­ ρισμούς τη ς τρέχουσ ας πραγματικότητας. Σε ό,τι έχει να κάνει με το λογοτεχνι­ κό παρελθόν, το θέμα μού φ αίνεται δύσ κολο και περίπλοκο, θ α μπορούσαμε

Συγγραφείς όπως ο Τορέντε Μηαγιεοτέρ, ο Χουάν Μπενετ, ο ίκαροία Ορτελάνο και κάποιοι ά \\οι νεότεροι θα άξιζαν να γίνουν γνωοτοί

ωστόσο να δεχτούμε τη γενικευμένη ιδ έα πως στην Ισπανία έχουμε δύο μεγά­ λες παραδόσεις: την παράδοση το υ θερβά ντες και την παράδοση το υ Κεβέδο. Η πρώτη που δείχνει ενδιαφ έρον στην αφήγηση μιας ιστορίας, η δ εύτερ η υπο­ γραμμίζει τη γλώσσα. Στη σημερινή Ισπανία υπάρχουν πράγματι σ τιλίσ τες και αφ ηγητές. Πού θα τοπ οθετούσ αμε όμω ς το ν Καμίλο Χοσέ Σέλα (Βραβείο Νόμπελ) που είθισται να θεω ρείται ότι ανήκει στον αστερισμό του Κεβέδο; Μήπως δεν έχει εκείνη τη συμπάσχουσα ματιά, χαρακτηριστικό του θερβά ντες, όταν ασχολείται με τους ηττημένο υς τη ς κοινωνίας;

Στους διάφορους «κανόνες» της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (βλέπε τον «κανόνα» του Μπλουμ) υπάρχουν λίγα έργα της ιοπανικής λογοτεχνίας, θα μπορούοαμε να βελτιώσουμε τέτοιου είδους «κανόνες»; Για να απαντήσω σε αυτή τη ν ερώ τησ η κατέβασα από τη βιβλιοθήκη μου τον «κανόνα» το υ Μπλουμ και βλέπω πως η Ισπανία δεν εκπροσωπείται άσχημα, θα πρόσθετα μ εταξύ τω ν κλασικών τη ς μεσαιωνικής γρ αμμ ατεία ς το Ρομανσέρο και θα έβα ζα ακόμα δ ύο ονόματα το υ δ εύ τερ ο υ μισού το υ 20 ού αιώνα, το ν Γκονσάλο Τορέντε Μπαγιεστέρ και τον Χουάν Μπενέτ.

Φαίνεται πως η λογοτεχνία των ημερών μας έχει το χαρακτήρα καταναλωτικού προϊόντος. Ιοχόει αυτό για την ιοπανική λογοτεχνία;

56

Αυτό είναι ένα από τα μεγάλα προβλήματα τη ς λογοτεχνίας ή μάλλον τη ς ι­ σπανικής εκδοτικής αγοράς (πράγμα που υποθέτω θα συμβεί σε πολλές ά λλες χώρες, αν δ εν έχει κιόλας συμβεί), δηλαδή η πρωτοκαθεδρία τω ν μεθόδω ν επηρεασμού της αγοράς, η εμπορευματοποίηση. Βεβαίως και είναι θέμα το υ εκ­ δοτικού κόσμου, αφού απ οτελεί κοινό πρόβλημα. Είναι αδύνατο σε μία κοινω­ νία που τ ε λ ε ί υπό την κυριαρχία τη ς τηλεόρ ασ ης -κα ι υπόκειται στην ανάγκη της τηλεόρ ασ ης να φ έρνει οικονομικό απ οτέλεσμα κερδίζοντας την πλειοψηφία τω ν θ ε α τώ ν- να ξεφ ύγει η λογοτεχνία από τη γενική κατάρρευση του γού­ στου (της αισθητικής). Στις μέρες μας μπορούμε να θεω ρούμε λογοτεχνία οτι­ δήποτε πουλιέται υπό τη μορφή βιβλίου ή να κρατήσουμε αυτό το χαρακτηρι­ σμό για βιβλία που πράγματι τον αξίζουν και να μεταχειρισ τούμε τα υπόλοιπα ως απλά εμπορικά προϊόντα. Αυτή η διάκριση θα έλ υ ν ε μεμιάς το πρόβλημα. Όμως, επειδή όλα τα βιβλία πηγαίνουν ανάκατα να πουληθούν στα ίδια σημεία και όλα δ ιατείνο ντα ι πως είναι λο γοτεχνία, πρέπει να αναγνω ρίσ ουμε πως, πράγματι, μέσα στη σημερινή ισπανική λογοτεχνία υπάρχει ένα σημαντικό πο­ σοστό προς κατανάλωση και μόνο. Φοβάμαι πως είναι σημείο τω ν καιρών, για το οποίο δε βλέπω καμία λύση. Υπάρχει ισπανική λο γοτεχνία ή μ ια αποκεντρω μένη λο γοτεχνία (καταλανική, ανδαλουοιανή, βαοκική κ,λπ .) που έχει ιδιαίτερα χαρακτηριοτικά; Στη λογοτεχνία το βασικό κριτήριο είναι η γλώσσα. Έτσι, στην Ισπανία υπάρχει μια ισπανική λογοτεχνία (και θα μπορούσαμε να θεω ρήσ ουμε ισπανική λο γοτε­ χνία και εκείνη που γράφεται στην ισπανόφωνη Αμερική), ενώ υπάρχουν άλ λες λογοτεχνίες που αντιστοιχούν στις ά λ λ ες γλώσσες που μιλιούνται στην Ισπα­ νία, την καταλανική, τη βασκική, τη γαλικιανή (gallego). Εγώ δ ε θα έκανα άλ λες διακρίσεις τέτοιου είδους, ο ύτε νομίζω πως τις κάνει κανείς στην Ισπανία. Μπο­ ρούμε να κάνουμε λόγο για ποιητές τη ς Ανδαλουσίας ή για αφ ηγητές τη ς πε­ ριοχής του Λεόν ή για του ς καταλανο-μαντσέγους (από τη Μάντσα)· πρόκειται όμως για απλές συγκυριακές ομαδοποιήσεις που δε σημαίνουν τίποτα. Μ ερικές φ ορ ές κάτι τέτο ιο γίνεται για να υπάρξει πρωταγωνιστικός ρ όλος τω ν δ ημό­ σιων φορέων, όπως είναι οι π εριφέρειες και οι δημαρχίες, οι οποίοι προκηρύσ­ σουν βραβεία και προωθούν πολιτιστικές δρα σ τηριότητες που στην Ισπανία, χώρα κατεξοχήν αποκεντρωμένη, έχουν αρκετή σημασία. Πρέπει να υπογραμ­ μίσουμε, για ένα μη Ισπανό αναγνώ στη, πως ο ύ τε στην Καταλονία ο ύ τε στη

Στην σημερινή ισπανική λογοτεχνία υπάρχει ένα οημαντικό ποσοστά προξ κατανάλωση και μόνο. Φοβάμαι πως είναι οημείο των καιρών, για το οποίο οε βλέπω καμία λύοη

Γαλικία ο ύτε στη χώρα τω ν Βάσκων οι άνθρωποι μιλούν αποκλειστικά καταλανικά, γαλικιανά ή βασκικά. Ό λες α υτές οι επαρχίες είναι δίγλωσσες και σε όλες μιλιούνται τα ισπανικά. Οι δια φ ορές ανάμεσα σε α υτές τις περιοχές είναι μεγά­ λες από την άποψη τη ς εκδοτικής ανάπτυξης, καθώ ς και τη ς εξάπλω σης του αυτόχθονου γλωσσικού ιδιώ ματος. Έτσι, ενώ στην Καταλονία υπάρχει εκδοτι­ κός τομέας εξαιρετικά ισχυρός και γνώση της καταλανικής στο εκατό τοις εκα­ τό το υ πληθυσμού (με εξα ίρεσ η μικρές ο μ άδ ες μεταναστώ ν), στη χώρα τω ν Βάσκων η βασκική γλώσσα, που δεν προέρχεται από τη λατινική, όπως τα καστιλιάνικα (η επίσημη ισπανική γλώσσα), τα καταλανικά ή τα γαλικιανά, μιλιέται από πολύ μικρότερο μέρος του πληθυσμού. Αυτό σημαίνει πως υπάρχει σημα­ ντική λογοτεχνία στα καταλανικά και στα γαλικιανά, πολύ λιγότερο στα βασκι­ κά. Παρατηρήσαμε μ ια λο γοτεχνική «έκρηξη» κατά τις τελευταίες δεκαετίες στην

57

Ισπανία. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της αλλαγής της κοινωνίας; Και αν υπήρξε τέτοια «έκρηξη», αυτή συνεχίζεται ή είναι έκδηλη η δυσκολία να προχωρήσει; Υπάρχει, πέραν πόσης αμφιβολίας, στενή σχέση μεταξύ αυτής της «έκρηξης» και τω ν κοινωνικών αλλαγώ ν που προέκυψαν μετά το θάνατο του Φράνκο. Η α­ νάλυση αυτής της σχέσης θα μας πήγαινε πολύ μακριά και ακόμα περισσότερο θα μας οδηγούσε ο ε κοινωνιολογικές θεωρήσεις. Ας πούμε πως, χάρη στη δη­ μοκρατία, εμείς οι Ισπανοί αρχίσαμε να αρέσ ουμε στους ίδιους μας τους ε α υ ­ τούς. (Μια περίεργη απόκλιση αυτού το υ γεγονότος είναι η αλλαγή στον τρόπο

Παρά την πίεοη, τους πειρασμούς, την αγορά, πιστεύω πως υπάρχουν μαραθωνοδρόμοι. Καθώς υπάρχει

με τον οποίο οι Ισπανοί ιστορικοί αντιμετωπίζουν προσφάτως την ίδια την Ιστο­ ρία τη ς Ισπανίας.) Αυτό, σε συνδυασμό με την οικονομική ανάπτυξη, προκάλεσε μια εκδοτική «έκρηξη», εν τός τη ς οποίας η ισπανική πεζογραφία βρήκε ά­ πλετο χώρο. Τα θύματα αυτής τη ς διαδικασίας ήταν οι Ισπανοαμερικανοί συγ­ γραφείς τω ν δεκαετιώ ν του '60 και το υ 7 0 , στους οποίους γυρίσαμε λίγο την πλάτη. Α λλο στοιχείο που ευνόησε αυτή την «έκρηξη» είναι ότι οι Ισπανοί συγ­ γραφ είς, απ ελευθερ ω μένοι από την ανάγκη να παράγουν μια λογοτεχνία της καταγγελίας και απ ελευθερω μένοι από τη μόδα του πειραματισμού, που έδ ω ­ σε μια χούφτα βιβλία δύσκολα να τα διαβάσει κανείς, αφιερώ θηκαν σε μια πα­ ραγωγή πολύ ελ εύ θ ερ η , δίχως να ακολο υθούν μόδες κανενός είδ ους και δί­ χως να σέβονται καλούπια ή είδη. Και αυτό τα έκαναν συχνά με αίσθηση του χιούμορ. Το απ οτέλεσμα ήταν μια πεζογραφία πολύ πλούσια και πολυμερής, μέσα στην οποία εξα κολουθο ύμε να βρισκόμαστε.

συγγραφέων, είναι αδύνατο να μην ζεπετάγονται ενδιαφέροντα ονόματα τα οποία έχουν σοβαρή οχέοη με τη λογοτεχνία

Σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσαμε μήπως να πούμε πως υπάρχουν Ισπανοί συγ­ γραφείς που οφείλουμε να ανακαλύψουμε εκ νέου; Σκέφτομαι, για παράδειγμα, τον Χουάν Μπενέτ. Πράγματι, πρέπει να ανακαλύψουμε συγγραφείς από την αρχή, αν και αυτό εί­ ναι δύσκολο θέμα. Κατ' αρχάς γιατί, όπως άκουσα από έναν Αμερικανό editor, τον Τζόναθαν Γκαλάσι, δεν πρέπει να μεταφράζονται όλα τα έργα. Κατά δ εύ τε­ ρο γιατί, με το υ ς σημερινούς συγγραφείς, ακόμα κι εμείς οι ίδιοι δεν έχουμε κάποια απόσταση προοπτικής. Όμως, συγγραφείς όπως ο Τορέντε Μπαγιεστέρ, ο Μπενέτ, ο Γκαροία Ορτελάνο και κάποιοι άλλοι νεότεροι θα άξιζαν να γίνουν γνωστοί. Αν υπάρχουν νέες φωνές, τι μπορεί κανείς να περιμένει; 0 συγγραφέας δεν είναι δρομέας τω ν εκατό μ έτρω ν που φτάνει στο τέρμα και κερδίζει το έπαθλο. Είναι μάλλον μαραθωνοδρόμος. Παλαιότερα, οι συγγραφείς έγραφαν πολύ επί πολλά χρόνια και διακρίνονται για μια ποιότητα που δεν εμφανίζει σημαντικές αποκλί­ σεις. Υπάρχουν συγγραφείς που ζουν την περιπέτεια του μαραθωνοδρόμου; Η απάντηση μου είναι πως ναι. Παρά τ η ν πίεση, του ς πειρασμούς, την αγορά, πιστεύω πως υπάρχουν μαραθωνοδρόμοι. Καθώς υπάρχει τόση αφθονία σ υγ­ γραφέων, είναι αδύνατο να μην ξεπετάγονται ενδιαφέροντα ονόματα τα οποία έχουν σοβαρή σχέση με τη λογοτεχνία. Επιπλέον, οι Ισπανοί συγγραφείς αισθά­ νονται περισσότερο ελεύθερ ο ι γενικώς σήμερα (αποτελούν εξαιρέσεις εκείνοι που για εμπορικούς λόγους πιάνονται από ορισμένες μόδες που μοιάζουν να ο­ δηγούν στην επιτυχία), πράγμα που είναι καλό. □

58

τ α

Ρ· β λ ί α του μήνα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ Π ΕΖΟ ΓΡΑΦΙΑ Κ ρ ιτ ικ ές : ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΟΥΖΟΥΛΗΣ Η α ρ ισ τ ο τ έ λ ω α σ υ λ λ ο ^

ΜΑΡΙΑ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ Ζ χ κ θ ό ν . . . μ « λ ό ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ Τ ι του κ ε ρ α υ ν ο ύ

...63

ΑΘΗΝΑ ΚΑΚΟΥΡΗ Ο ι κ ή π ο ι τ ι ΣΜΑΡΑΓΔΑ ΜΑΝΤΑΔΑΚΗ Τ

ΑΓΑΠΗ ΚΑΝΔΥΛΑΚΗ Η

ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ΑΟΥΖΛΑΤΖΗ Ξ έ ν η μ έ σ α σ τ η χ ώ ρ α τ η ς .... 68

σ τ η ν κ ο ιν ω ν ικ ή Ε ρ γ α σ ία . Δ ε ξ ιό τ η τ ε ς «■ ■ κοινωνίας κ α ι τ ε χ ν ικ έ ς π α ρ έ μ β α σ η ς ............. 87

I Κρ ιτικές: ΠΙΤΕΡ ΚΑΡΕΙ Η α λ η θ ιν ή ιο τ ο ρ ία τ η ς σ υ μ μ ο ρ ία ς Κ έ λ ι ΒΙΝΤΟΣΑΒΙΤΕΒΑΝΟΒΙΤΣ

ΣΤΕΛΙΟΣ Ε. ΠΕΡΡΑΚΗΣ Τ ο Δ κ θ ν έ ς Δ ικ α σ τ ή ρ ιο

Κριτική :

τω ν Η νω μένω ν Εθνώ ν

ΓΙΟΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ Ι ο τ ο ρ ία τ ο υ ε λ λ η ν ικ ο ύ Ε μ φ υ λ ίο υ π ο λ έ μ ο υ , 1 9 4 6 - 1 9 4 9

...78

ΣΦΡΑΝΤΖΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Χ ρ ο ν ι κ ό ν ........................ 82 ΓΙΟΡΓΟΣ ΚΑΡΙΨΙΑΔΗΣ Η Ε λ λ ά δ α ω ς

GEOFFROY DE PENNART Ο Π ρ ο κ ο π ή ς κ α ι ο λ ύ κ ο ς

δ ιά δ ο χ ο κ ρ ά τ ο ς

ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ Κ α λ η ν ύ χ τ α , μ α μ ά

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Προσομοίωοη και ανωνυμία

i

Μ ΑΡΙΑ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ

ZXc6ov... μ«λ©

ο προηγούμενο έργο χης Μαρίας Ευσταθιάδη ( Παραβάτες, Αόρατο που σε κοιτά, Γάντια με χέρια, Όταν οι δρόμοι), μ αζί με το θεατρ ικό Στον δρόμο μου ένας άγγελος, χαρακτηρίζεται α ­ πό τη συνειρμική δομή, γι' αυτό και η φόρμα μικρή και το ύφος ποιητικό. Η γλώσσα, επίσης, είναι σε όλο το έρ γο τη ς και ερ γα λ είο και καθρ έφ της, ανακαλώ ντας διαρκώς σχήματα και λ έ ξεις που αναπαριστούν την παραβατικότητα, αποκλίνουσες σ υμπεριφορές, το δ ι­ καίω μα στη δια φ ορ ετικότητα, αλ λά και τη μοίρα του αποκλεισμού, την αναζήτηση ταυτότητας.

Τ

ΗΜ. Ευσταθιάδη παρουσιάζει τηνπολυφωνική αλλά αδιέξοδη λογοδιάρροια τωνμικροαστικών νησίδων της καθημερινότητας, γι' αυτό και υπηρετεί γλωσσικά αυτό που στις παρέεςλέμε «γυναικείες υποθέσεις» Μ ε το Σχεδόν... μελό κάνει στροφή. Παρουσιάζει αυτή την πολυφωνική αλ λά αδ ιέξοδη λογοδιάρ­ ροια τω ν μικροαστικών νησίδων της καθημερινό­ τητας, γι' αυτό και υπ ηρ ετεί γλωσσικά αυτό που στις παρέες λέμε «γυναικείες υποθέσεις». Σ' αυτό το κλίμα, η Μ. Ευσταθιάδη, ρίχνοντας μια πέτρα σ ε μια γυναικοπαρέα, κυρίως, ιδιω τικών υ­ π αλλήλω ν ενός γραφ είου ταξιδίω ν, ξεκινάει από

60

ΜΑΡΙΑ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ

Α θ ή ν α , Κέδρος, 2 0 0 2 Σ ίλ . 1 6 2

Σ Χ Ε Δ Ο Ν ... Μ Ε Λ Ο

του ς έξω , μεγαλύ τερ ους κύκλους της, μια μικρή, δ η λα δή , σ υ λ λο γ ικό τη τα , για να α φ ου γκρασ τεί, σαν υπόθεση εργασίας, το πρόβλημα. Πρόβλημα που αρχικά είναι υπ αινιγμός, μ ετά α φ η ρ η μ έν ο σχόλιο και κουτσομπολιό και αργότερα εξομ ολογητική αυτοπαρουσίαση που καταλήγει απροσδό­ κητα. Το σημαντικό, λοιπόν, στο Σχεδόν... μελ ό είναι ότι η καλή πένα φ έρνει την επιφάνεια κοντά στο βά­ θο ς, το μ ελ ό στο δρά μα. Έ τσι, η αρ χιτεκτονική του γυμνού αφ αιρεί από μια μελοδραματική ιστο­ ρία το συναισθηματισμό και τό τ ε το απλό σ υνα­ ντιέται με το τραγικό με διαχρονικό τρόπο. Γι' αυτό, το Σχεδόν... μελ ό γίνεται πεδίο σύγκρου­ σης μιας γλώσσας περιορισμένης, αμήχανης, ενός κώδικα κ λεισ τού κουτιού , που αντιπ ροσω πεύει την εικονική πραγματικότητα, με γλώσσα ανοιχτή που, επίσης περιορισμένη, αντανακλά και κυρίως αναηαριστά βαθύτερ ες ψυχικές ανάγκες και επιθυ­ μίες. Το εύρημα στο Σχεδόν... μ ελ ό είναι ότι ένα μέσο τεχνικό, ψεύτικο και υπονομευμένο, όπως είναι το τηλέφ ω νο, που αντιπ ροσωπεύει μια εικονική, δικτυακή «π ραγματικότητα», μπ ορεί να γίνει μέσο για να δρομολογηθούν αληθινές σχέσεις. Ο α φ ε ­ λής κόσμος επικοινωνεί με τον επωφελή.

Η ιστορία τη ς Μ. Ευσταθιάδη αναφ έρεται στον έ ­ ρωτα τη ς Α. με τον Η., που ίσως είναι και ο Α. Γ„ πρόσωπο στο οποίο η Α. προβάλλει τα φαντασιω τικά στερεότυπα γύρω από το αρσενικό, το φ αλλικό γενικό ισοδύναμο τη ς κοινωνίας, μια, δ η λ α ­ δή, ντελικάτη μορφή το υ λίγο πετυχημένου, λίγο κουλτουριάρη, γεροδεμένου και όμορφου αρσενι­ κού. Γιατί Α„ Η. και Α. Γ.; Για να κρατηθεί η ανωνυ­ μία; Για να φ ανεί σαν καθημερινό ρεπορτάζ; Όπως και να 'ναι, εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με χαρα-

Τοοτόρι γεπιεται σανμια στοιχειώδης, πρωταρχική οχεοη μεταξύ πομπού και δέκτη που ανακαλύπτουν τηνηδονή και τηνεπιθυμία της γλώοοας κτήρες, αλλά με πρόσωπα, στοιχείο που λο γοτε­ χνικά, αλλά και θεατρικά, δυσκολεύει τα πράγμα­ τα. Χρειάζεται, λοιπόν, ένα εύρημα κι αυτό είναι η Βάσω. Ανάμεσα στα πρόσωπα που αναφ έραμε και μια λίγο πολύ απρόσωπη παρέα, το υ ς σ υ ν α δ έλ­ φ ους και τις σ υναδέλφισσες τη ς Α., η Βάσω είναι το κεντρικό πρόσωπο και ο πιο ολοκληρω μένο ς χαρακτήρας το υ έργου. Αυτή μας αφηγείται αρχι­ κά την ιστορία, αυτή ανοίγει αμήχανα στον κόσμο τη ς εξα τομίκ ευσ ης τις π λευρ ές το υ μύχιου, το υ ψυχικού που μοιά ζει να σκάει απ' τη ν αφ όρ ητη πίεοη το υ ατομικού, α υτής τη ς επ ιφ άνειας που πήρε τη θέση του γενικού. Η Βάσω μάς αφηγείται στο πρωινό κους κους το υ γρ αφ είου, μας κ ατα­ τά σ σ ει κι εμ ά ς σ την παρέα, σ την πιάτσα, στον κλάδο, στο σινάφι, και λειτο υρ γεί σαν κομπέρ α ­ νά μεσ α σ' εμ ά ς, το υ ς αναγνώ στες, και το χορό το υ γραφείου με την Α., τη διπλανή μας, τη γνωστή-άγνωστη. Την Α„ που αρχίζει σιγά σιγά να μι­ λάει, να φοβάται λιγότερο τον κύκλο της, να ψά­ χνει να βρει τη δική της γλώσσα. Αυτή η μελό... ιστορία σκοντάφτει σ' ένα φωνητι­ κό, ακουστικό έρωτα, που ενώ αρχίζει στο πλαίσιο μιας εικονικής σχέσης, καταλήγει να γίνει ανεικονικός. Έτσι, το υπαρξιακό και φαντασιω τικό του πα­ ρ άδ ο ξο κα τα λ ή γ ει σ ε μια α δ ιέξο δ η κ ατάσ τασ η

που υπερβαίνει τη ν τετρ ιμ μ ένη , προσδοκώ μενη πλοκή. Το μελό μ' αυτό τον τρόπο τινάζεται στον αέρα, η μπαναλιτέ το υ , όμω ς, έχει παίξει το ρ όλο της: η καθημερινότητα δεν είναι αυτονόητη. Είναι, όμως, ο οικείος χώρος για να συμβούν οι παραδοξότητες. Κι έτσι χρησιμοποιεί τη «φόρμα» το υ μελ ό η Ευσταθιάδη. Ωστόσο, αυτό που χαρακτηρίζει το Σχεδόν... μεδό είναι ο μετα νεω τερ ικ ό ς χαρακτήρας, η έλ λειψ η εννοιώ ν και η σκόπιμη (απ' τη μεριά τη ς συγγραφέω ς) αμηχανία. Η Α. είναι χαρακτηριστικό δείγμα γυναίκας της εποχής, που ζει συντηρητικά και τα υ­ τόχρονα χωρίς συνταγή, χωρίς σενάριο. Η τα υ τό ­ τητά της είναι μη τα υτότητα. Είναι μικροαστό, πα­ ραδοσιακή, αντιδραστική, ελλαττω ματική και ανή­ κει στο σημερινό κόσμο τω ν νέων ανθρώπων που πάσχουν από ιδιω τεία· αλλά ζει όμως ραγδαία, ε ­ ξατομικεύεται, παίρνει νέες αποφάσεις, στο τέλ ος απ οφ ασ ίζει να γίνει χ αρ ακτήρα ς υποκύπτοντας στην ανάγκη να έχει «ψυχολογία». Ό λα πρέπει να επαναπροσδιοριστούν, να συναρμολογηθούν, μ έ­ σα από την περίεργη ερωτική εμπειρία που φέρνει τα πάνω κάτω στη ζωή της. Ο έρω τας και η επιθυ­ μία την αναστατώνουν και ανοίγουν την πόρτα για μια άλλη σχέση με τον εαυ τό της που περνά ανα­ γκαστικά μέσα απ' τους Άλλους. Ποια είναι όμως η Α.; Είναι οι φόβοι της, η αμηχα­ νία της, οι ενοχές τη ς, η βίωση τη ς άνευρ ης, α ­ νούσιας ζω ής τη ς σαν μια μη-απ οτυχημένη βιο­ γραφία. Η συμφιλίωση και η σύγκρουση με του ς Ά λ λου ς είναι αναπόφ ευκτη. Και ο κόσμος τη ς Α. αρχίζει να υπάρχει μέσα στην αφήγησή της και τις τροποποιήσεις της. Η ερωτική πράξη είναι συνομι­ λία. Και ο αναγνώ στης θα ακούσει το προφορικό κεί­ μενο τη ς Ευσ ταθιάδη ακ ο λο υθώ ντα ς το μόνιμο δράμα της σημερινής «πραγματικότητας»; τη ν α­ δυναμία της να γίνει αφηγήσιμη. Αυτός είναι ο λό­ γος που η Βάσω προσπαθεί σ χεδόν... είκοσι έξι σ ελ ίδ ες μέχρ ι να μπ ορέσ ει να μας β ά λ ει μέσ α στην ιστορία. Δεν μπ ορούμε να πούμε περισσότερα για τη ν ι­ στορία, όμω ς αυτό που συμβαίνει μέσα σ' ένα μι­ κρό κύκλο ανθρώπων, σ' ένα μοντέλο κ υματοει­ δούς (ξεχασμένης) επικοινωνίας, απόλυτης προϋ­ πόθεσης, ώστε να καθρεφτίζονται οι συμπεριφο­ ρές σε σχέσεις και όχι σε εντολές, σε αφηγηματι­ κές αναμεταδόσεις, όπως οι κύκλοι που μεγαλώ ­ νουν στα πρόσωπα το υ γρ αφ είου κάνοντας μια

γλώσσα λειψή να εκφράζει με τον πιο πλήρη τρ ό­ πο υπόγειες εντάσεις, παραλείψ εις και άμυνες, ε ί­ ναι πολύ ενδια φ έρ ο ν. Και το γο η τευτικό με την Ευσταθιάδη είναι ότι «χώνεται» τολμηρ ά, ε ξ επα­ φ ής, σε μια ιστορία που μπορεί πολύ εύκ ολα να γελοιο ποιήσει και τη γραφή και την ανάγνωση. Η συγγραφέας, όμως, το επισημαίνει από την αρχή: Σχεδόν μελό. Έτσι, ξεπ ερνώ ντας τα κλισέ, επιτί­ θετα ι με τέτο ιες τεχνικές ώστε με την πολυπρό­ σωπη αφήγηση, με το σπάσιμο τη ς γραμμικής ε ­ ξέλιξης, με τη σκληρότητα και τις σκοτεινές ερ ω ­ τικές φαντασιώ σεις, όλα με μέτρο, υπ ηρ ετεί την παράδοξη αυτή ιστορία παίζοντας ανάμεσ α στο ψυχολογικό αφήγημα, τη μαρτυρία και τη μελ έτη περίπτωσης, αφήνοντας τις γλώ σσες να σ τριφ ο­ γυρίζουν σε βρομόλογα αγάπης.

0 έρ ω τα ς από ασ τεία περίπτωση και ε ξ αποστάσ εω ς παίγνιο γίνεται τυραννικός, διασ τροφ ικός, προκαλεί αληθινά αισθήματα, προσβάλλει την εικονική-πεθαμένη πραγματικότητα, παγιδεύει τον αναγνώστη. «θα έρθεις;» Στην ερώ τησ η τη ς Α. ο ανάπηρος αρσενικός κό­ σμος φοβάται να εμφ ανιστεί. Και αν εξάρτητα απ' το ευτυχισμένο ή όχι τέλ ο ς του βιβλίου, οι πρωτα­ γωνιστές αναγκάζονται να γίνουν αληθινοί. Μ ε φ ρ ά σ εις κ ο φ τές, λόγια σ το πόδι, πρόσωπα που σκοντάφ τουν στα λόγια του ς, λόγια που εκφέρονται καθημερινά και ξαφνικά σκαλώνουν στο πίοω μέρος του κεφαλιού, λέξεις ανήμπορες που όμως κυριολεκτούν. Η φράση «κάναμε έρω τα όλη τη νύχτα» καίει το νόημα της φράσης, αφ ού αναφ έρ ετα ι σε εικονική, προσομοιω τική κατάσταση, όμω ς η ερωτική μηχανή καίει φαντασιώ σεις και ο έρω τας είναι κατ' αρχάς γλωσσική εμπειρία. Η υποκρισία, η διπλοπροσωπία, η π ροβολή, τα στερεότυπα, όλα χωρίς σ ταθερό σενάριο και μόνι­ μ ες αν α φ ο ρ ές, α ν α τέμ νο υ ν τη γυναικεία ψυχή, που τη ς ταιριάζει περισσότερο το μετανεω τερικό χάος, αφ ού επ ιμένει μέσα στις ψ εύτικ ες α ν τα ύ ­ γειες να βρει και αληθινές. Τα παιδιά του γρ αφ εί­ ου φτιάχνουν πακέτα διακοπών. Οργανώνουν, δη­

λαδή, προσομοιω τικά τις σ χεδόν... π εριπ έτειες, τω ν σχεδόν... εξερευνητώ ν, στα ...σχεδόν ταξίδια. Οι συσκευές εξασ φ αλίζουν την ανωνυμία, τα σχε­ δόν καθαρά χέρια. Και η τέχνη το υ κολάζ επ ιτρέ­ πει να είσαι τα πάντα, να αλληλοαναιρείσαι, να εί­ σαι ψέμα, να μην κινδυνεύεις. Οι δύο λέξεις κλει­ διά το υ μυθισ τορήματος είναι η προσομοίω ση (η

Διαφάνεια του κακού , Μποντριγιάρ), η οποία απο­ καλύπ τει ότι διακοπές, σ χέσ εις, έρ ω τα ς, φ ιλία, αλλά και γλώσσα, μοιάζουν... σχεδόν μ' αυτό που σημαίνουν. Και η ανωνυμία αποκαλύπτει τη ν ανεικονική, μο­ ναχική επ α φ ή, το ν ήχο τω ν λ έ ξεω ν , τη ν ηδονή τη ς περιέργειας, τη ς φαντασίας, το Σκοτεινό Δω­ μάτιο τη ς επιθυμίας, η οποία στην εποχή τη ς σχε­ δόν... απ ελευθέρ ω σ ης τω ν πάντων μόνο υπαινι­ κτικά εμφανίζεται. Σ' αυτό το φόντο, όλα κρύβονται πίσω από το φ ό­ βο τη ς απόφασης, το φ όβο και τη ν καταδίκη της κακοτυχίας και το υ ρίσκου... Στο Σχεδόν... μελό, που αρχίζει με μια αναβολή τη ς αρχής, η Ευστα­ θιάδη μάς δείχνει ότι αυτή η ιστορία είναι ένα κομ­ μάτι αφ ήγησης μέσα στην αλλοπ ρόσ αλλη καθη­ μερινή παρλάτα, όπου όλοι οι λόγοι έρχονται από παντού, χωρίς μέσ η ή τέλ ο ς , και κάθε αφήγηση ψάχνει αποσπασματικά τη μητέρα της, ένα αρχικό κείμ εν ο που μπ ορεί να υπ άρξει στα σ τενά όρια μιας πολύ προσωπικής βιογραφίας. Το στόρι, συνεπώς, γεννιέται σαν μια στοιχειώδης, πρωταρχική σχέση μ ετα ξύ εν ό ς πομπού κι ενός δέκτη που ανακαλύπτουν την ηδονή και την επι­ θυμία τη ς γλώσσας. Με πολλές σιωπές. Κι ενώ το κουδούνι χτυπάει πάντα διάλειμμα και το μάθημα διαρκώ ς αν αβά λλεται, η γλώσσα ψάχνει να βρει πρόσωπο μέσ α στο π λήθος και αναγκάζει μ ερ ι­ κούς να μιλήσουν με το πίσω μέρος τη ς σκέψης, να περιαυτολογήσουν και κάποια, ίσως, στιγμή να τα πουν έξω απ' τα δόντια. Γι' αυτό η Βάσω μοιά­ ζει να ζηλ εύει την Α. που ζει κάτι χειρότερο, αλλά επιτέλους αληθινό.

OS' 62

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΗΜΕΡΗΣ

Κεραυνόπληκτος έρωτας ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ

Τ α γ υ ρ ίσ μ α τ α του x c p a u v o u Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σελ. 488

α γυρίσματα του κεραυνού είναι οι μεταπ τώ ­ σεις, ψυχολογικές και νοπτικές, του Μάρκου, κεντρικού ήρωα του τρ ίτου μυθισ τορ ήματο ς του Παναγιώτη Ευαγγελίδη. Η πλοκή στηρίζεται σ' ένα κεντρικό θέμα που γύρω του κυκλώνονται ήσσονες προβληματικές. Πρόκειται για τον εκ προοιμί­ ου ψυχοφθόρο και αδιέξοδο δεσμό του Μάρκου, ε ­ νός τελειω μένου τοξικομανούς, με την Ισμήνη, μία σ χεδόν ψυχαναγκαστικά π ειθαρχημένη γυναίκα. Εκείνος βασιλεύει μακάριος στο τοξικό του σύμπαν ενώ εκείνη νιώθει πως είναι καιρός να απεγκλωβι­ σ τεί από μια ζωή θερμοκηπίου.

Τ

Δύσκολο και επίπονο ψυχογράφημα, καταβύθιση στον ψυχισμό ενός ακραίου, περιθωριοποιημένου ατόμου Ο Π. Ευαγγελίδης, συγγραφέας ικανότατος και συ­ νεπής, στο νέο έργο του επιχειρεί ένα δύσκολο, ε ­ πίπονο ψυχογράφημα, μια καταβύθιση στον ψυχισμό ενός ακραίου, περιθωριοποιημένου, στην ουσία, άρρωστου ατόμου το οποίο επιδιώκει παράλληλα να το ντύσει με μια άλω γοητεία ς και ισχύος. Το α ­ ποτέλεσμα τον δικαιώνει απόλυτα. 0 Μάρκος είναι ένας τέλεια σκιαγραφημένος χαρακτήρας. Ό λο σχε­ δόν το μυθιστόρημα περιστρέφεται γύρω από την ύπαρξή του χωρίς να κουράζει, χωρίς να δημιουργούνται χάσματα και ασυνέχειες. Σ' αυτό τον βοη­ θάει ο ίδιος ο ήρωάς του που είναι οπωσδήποτε φι­ γούρα πληθωρική και, ως εκ τούτου, προσφέρει ά­ φθονο υλικό. Όταν όμως ο Μάρκος γνωρίζει την Ισμήνη και πολύ περισσότερο όταν η σχέση τους έχει πια μεστώσει, αρχίζει να παραπαίει και να αμφιβάλει για τις μέχρι

τό τε επιλογές του. Χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμα και μετά τη διάλυση του δεσμού τους, όταν πια αμφ ό τερ ο ι αναγνω ρίζο υν πως η δ ια φ ο ρ ετικό τη τά του ς σ τήρ ιξε την ένωσή του ς, κανένας από του ς δύο δεν έχει υιοθετήσει τους τρόπους του άλλου.

0 Μάρκος δ εν ανένηψε και η Ισμήνη δεν καταδέχτη­ κε ποτέ να δοκιμάσει τις ουσίες που τον κρατούσαν μακριά της. Αν όμως είναι εύλογο εκείνος να έλκεται από τη μη­ τρική αγκαλιά της Ισμήνης, το αμοιβαίο της έλ ξης δε φαίνεται αυτονόητο. Αναμφίβολα και ο κόσμος τη ς γυναίκας παρουσιάζει σημαντικές ρωγμές, ω­ στόσο δε δικαιολογούν τέτοιο βαθμό παραίτησης. Ο Μάρκος επαφίεται σε μια δύναμη που νομίζει πως έχει και στη χείρα βοήθειας τη ς αγαπημένης του που ουδέποτε του έτεινε. Η Ισμήνη συνειδητοποίη­ σε πολύ αργά το μέγ εθο ς της ευθ ύνη ς που ανα­ λάμβανε όταν καλωσόρισε τον Μάρκο στη ζωή της. Παρ' όλα αυτά, τα κίνητρά της παραμένουν ανεξι­ χνίαστα καθώς ο συγγραφέας σχεδόν την προσπερ­ νά στην αφήγησή του, αποδίδοντάς τη με βιαστικές, πρόχειρες πινελιές. Ο αναγνώστης εικάζει μάλλον παρά γνωρίζει την ψυχολογία της συναρτώντας την με αυτήν του εραστή της. Πιστεύουμε πως αν υπο­ γραμμιζόταν περισσότερο ο ρόλος αυτής της υπο­ τονικής αλλά δυνατής γυναίκας, που εύλογα τοπο­ θετείται στον αντίποδα του ήρωα, οι ταλαντώ σεις της σχέσης θα ήταν σφοδρότερες. Ό λο το βάρος του βιβλίου πέφτει στην προβληματι­

63

κή παρουσία του Μάρκου η οποία επιδρά καταλυτι­ κά και, συνηθέστερα, επιζήμια στις ζω ές όλων όσοι τον συναναστρέφονται. Αυτά τα ανισοβαρή ψυχο­ γ ρ α φ ή μ α τα κα θισ το ύν σ αφ ή τη ν π ρ όθεσ η το υ Ευαγγελίδη να αναδείξει τον ήρωά του σε πρόσωπο εξαιρετικής σημασίας τόσο για την εκδίπλωση της πλοκής όσο και την τύχη των υπόλοιπων ηρώων. 0 Μάρκος συμπεριφέρεται σαν να κυοφορεί τη μοίρα τη δική του και τω ν προσκειμένων του. Αυτοπεποί­ θηση που υποκαθιστά απωθημένα τραύμα τα του παρελθόντος. Η συγκεκριμένη και άριστα δομημένη αφήγηση αρ­ χίζει να αποδυναμώνεται σοβαρά όταν ο συγγραφέ­ α ς καταπ ιάνεται μ ε το π ονεμένο π α ρελθόν το υ Μάρκου. 0 αναγνώστης πληροφορείται διεξοδικό και με εμβρίθεια κάθε πτυχή της δραματικής παιδι­ κής ηλικίας του ήρωα. Από την υιοθέτησή του από μια αυστηρή, στρυφνή γυναίκα έω ς την αποκήρυξή

Τοέργο φέρει τη σφραγίδα ενός δημιουργού με αξιόλογη οκέψη, δυναμική γραφή και αποτελεοματικά εκφραστικάμέοα του από του ς θετούς γονείς το υ με του ς οποίους ωστόσο θα διατηρήσει μέχρι και το θάνατό τους μια ιδιότυπη σχέση, όχι αποκλειστικά μίσους. Όμως οι ενδοοικογενειακοί καημοί σωρεύονται ολο­ ένα με αποτέλεσμα να καλύπτουν δυσανάλογο ό ­ γκο του βιβλίου χαλαρώνοντας επικίνδυνα τους αρ­ μούς της ιστορίας. 0 Μάρκος επιμένει να επιστρέφει με διάθεση σχεδόν μαζοχιστική σε πρόσωπα που έ ­ χουν τραυματίσει ανεπανόρθωτα το παρελθόν του σε μια άστοχη προσπάθεια να τα εντάξει στο χτικια­ σμένο παρόν του. Ό λες οι πλευρές ρίχνονται με μα­ νία σ' έναν αμφίδρομο βασανισμό. Η οικογένεια που στερήθηκε, η ιδέα περισσότερο μιας εστίας εν είδει ασύλου, θεριεύει μέσα του παίρνοντας διαστάσεις εμμονής. 0 Μάρκος, σε τελευταία ανάλυση, αναζη­ τεί απεγνωσμένα ένα έρεισμα προκειμένου να υλο­ ποιήσει τα όνειρά του, τις ουτοπίες του ακριβέστε­ ρα· στήριγμα που άλλοτε παίρνει τη μορφή της «α­ ντισηπτικής» Ισμήνης, ά λλοτε τη ς ηρωίνης και ά λ ­

64

λο τε της μητρικής στοργής, χωρίς τα μεταξύ τους όρια να είναι σαφώς προσδιορισμένα. Οι τοξικές ου­ σίες αναδεικνύονται σε σ ηματω ρό τη ς ζω ής του Μάρκου, τον κατευθύνουν προς μία πορεία που άλ­ λοτε τον έλκει κι άλλοτε τον απωθεί. Η Ισμήνη είναι η εξωραϊσμένη μητέρα, ένα χιμαιρικό alter ego, ένα πρότυπο άπιαστο, μια δικλείδα ασφαλείας. Ευτύχημα είναι ότι ο Ευαγγελίδης λαμβάνει σοβαρά υπόψη του όλες τις εκφάνσεις, ακόμα και τις πιο αδιό­ ρατες και μύχιες, του χαρακτήρα του ήρωά του χωρίς να επαναπαύεται στην πλέον προφανή και επιφανεια­ κή, αυτή δηλαδή της εξάρτησης. 0 συγγραφέας δε βολεύεται με ευκολίες, ούτε λοξοδρομεί σε πεπατημένες οδούς. Καταδύεται στα άδυτα αυτής της ιδιάζουσας ιδιοσυστασίας και αναδύεται με άκρως ενδια­ φέροντα στοιχεία, όπως αυτό τη ς αρρωστημένης, διαστρεβλωμένης παιδικότητας του Μάρκου. 0 τ ε ­ λευταίος επ ιθυμεί εναγω νίως την επιστροφή του στον κόσμο του ως παιδιού. «Ητανστην ηλικία που ή­

θελε να μείνει ο ίδιος πάντα, στην ηλικία που είχε για μέτρο πάντων πραγμάτων, στην εφηβεία. Κι ο ίδιος είχε μείνει εκεί, έβλεπε όμως το σώμα του να γίνεται αυτό ενός άντρα, επικίνδυνα». Στόχος του να περιβληθεί μια αθωότητα που ουδέποτε του αναγνωρί­ στηκε. Αντιθέτως, βίωσε εξ απαλών ονύχων την α­ πόρριψη του ευρύτερου περιβάλλοντός του εξαιτίας της αποστροφής και της αμηχανίας που προξενούσε ο προβληματικός τρόπος φέρεσθαι ο οποίος σταδια­ κά μετεξελίχθηκε σε συνειδητή στάση ζωής.

0 Ευαγγελίδης, επιμένουμε, δε σκοπεύει να θίξει τα τετριμμένα περί των τοξικομανών και τη δυσχέρεια επανένταξης και αφομοίωσής τους από τον κοινωνι­ κό ιστό. Ά λλω σ τε, δ ε σκιαγραφεί μια αντιπ ροσω­ πευτική εικόνα τοξικομανούς που κατά κανόνα πα­ ραπαίει μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας. 0 Μάρκος (χαρακτηριστική η επωνυμία Κεραυνός) είναι πλα­ σμένος από τη στόφα αληθινού ήρωα, προϊόν εκλε­ κτό της μυθοπλαστικής δεινότητας του συγγραφέα, κάτι που ξενίζει αλλά που λειτουρ γεί ποικιλοτρόπως μέσα στην πλοκή.

0 Μάρκος είναι σμιλεμένος από έρεβος και αποτυ­ χίες. Η ηρωίνη δεν τον καταβάλλει αλλά τον οπλίζει με δύναμη, αναμφίβολα πλασματική και προπάντων παροδική, η οποία ωστόσο του επιτρέπει να κατα­ στρώνει αλλεπ άλληλα σχέδια εξολόθρ ευσ ης του κακού εαυτού του που όλα γκρεμίζονται με την πά­ ροδο της επίδρασης του ναρκωτικού. Αυτή η παλιν­ δρόμηση μεταξύ ανόδου και πτώσης, αυτά τα ανα­ πάντεχα, αυτοκαταστροφικά «γυρίσματα» απ οτε­ λούν και το κύριο γνώρισμα του ήρωα.

Ο Π. Ευαγγελίδης με τη νέα του δουλειά επιβεβαι­ ώνει το συγγραφικό τα λέν το το υ αλλά και την ικα­ νό τη τά το υ να βλέπ ει πέρα από το ν εξω τερ ικ ό φλοιό τω ν καταστάσεων και τω ν ανθρώπων. Το βι­ βλίο του, αν μη τι άλλο καλογραμμένο, θα κέρδιζε σε αμεσότητα αν ο σ υγγραφέας άφ ηνε πιο ε λ ε ύ ­ θερο το γλωσσικό του αισθητήριο και δεν κούραζε το λόγο του με παράταιρα φτιασίδια και ελ ιτίσ τι­ κους λεκτικού ς ακκισμούς. Βέβαια, μολονότι κά­ πως βαριά και δύσκαμπτη, η έκφ ρα σή το υ είναι στο σ ύνολό τη ς υπ οδειγματική, μ ε υ φ έρ π ον τες τόνους σαρκασμού που έρχονται ως αντίβαρο σε κάποιες υποψίες μελοδ ραμα τισ μού . Η δ ιάλ εκ τος τω ν τοξικομ ανώ ν α ν ατρ έπ ει υποδόρια τη λόγια γλώσσα, ανακουφίζοντάς την, κάνοντός τη λιγότε­ ρο δύσ βατη, πιο ζω ντα νή. Το σ χετικό γλωσσάρι

στο τέλ ο ς το υ βιβλίου όμω ς π ερ ιττεύει καθώ ς ε ­ κλαμβάνεται ως απόπειρα εντυπωσιασμού μάλλον παρά π ληροφ όρησ ης το υ αναγνώ στη. Λ έξεις ό ­ πως, για παράδειγμα, «λιώ μα» ή «πρέζα» δ ε χρήζουν ερμηνείας. Αν ο Ευαγγελίδης αφενός περιόριζε την ιστορία του σ' ένα πιο σφιχτοδεμένο, οροθετημένο πλαίσιο και α φ ετέρ ο υ καταπ ολεμούσ ε τη ροπή του προς τον π λατειασ μό και τη σ υναισ θηματική φ όρτισ η ήδη δραματικώ ν συμβάντω ν, το απ οτέλεσ μα θα ήταν σχεδόν άριστο. Όμως ακόμα και με τις εμφ ανείς α­ δυναμίες του το έργο φέρει τη σφραγίδα ενός δημι­ ουργού με αξιόλογη σκέψη, δυναμική γραφή και α ­ ποτελεσματικά εκφραστικά μέσα. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

Επανέκδοοη παλαιότερων διηγημάτων ΑΘΗΝΑ ΚΑΚΟΥΡΗ

4

Ο ι κ ή π ο ι του δ ια β ό λ ο υ

Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εοτίας», 2001 ΑΘηνά Σελ. 268Κακούρη (Πάτρα, 1 9 28 ), που το 19 98 ξάφνιασε ευχάριστα με το βρ αβευμένο (Βρα­ βείο Νικηφόρος Βρεττάκος) ιστορικό μυθιστό­ ρημα Πριμαρόλια, το οποίο έχει κάνει αλλεπ άλλη­ λες εκδόσεις και έχει αγαπηθεί από το αναγνωστικό κοινό, είναι γνωστή και ως η Ελληνίδα Άγκαθα Κρίστι. Αυτό τον τιμητικό τίτλο τον κέρδισε επάξια χά­ ρη στα διηγήματα που έγραψε για το περιοδικό Τα­ χυδρόμος ι ις δεκαετίες του '50 και του '60 -κα ι εκδόθηκαν σε βιβλία-, αλλά και το αστυνομικό της μυ­ θιστόρημα Κυνηγός φαντασμάτων που κυκλοφόρη­ σε το 1974. Η Α. Κακούρη, που μ ελ έτη σ ε Ιστορία στη Βιένη και εργάστηκε ως δημοσιογράφος (στο ε ­ τω ν παλαιών αστυνομικών διηγημάτω ν της, τα ο­ ποία έχουν κυκλοφορήσει από την «Εστία» σε τρεις νεργητικό της έχει άρθρα και χρονογραφήματα) και μ εταφ ρά σ τρια ξέν η ς λο γοτεχνίας, τα τε λ ε υ τ α ία αυτοτελείς τόμους-συλλογές. Οι κήποι του διαβόλου καθώς επίσης και τα Έγκλη­ χρόνια ασχολείται αποκλειστικά με τη συγγραφή ι­ μα τη ς μόδας και Η κομμένη κεφαλή π εριλαμβά­ στορικών μυθιστορημάτων, κάτι που απαιτεί επίμο­ νουν αστυνομικές ισ τορίες με τρ εις κεντρικούς ήνη και πολύμοχθη έρευνα σε παντοειδή αρχεία. Πα­ ρωες, οι οποίοι, απ' όσο γνωρίζουμε, δε συναντιού­ ράλληλα, αυτά τα χρόνια φροντίζει την επανέκδοοη

Η

65

νται ποτέ. Πρόκειται για τον αστυνόμο Γερόκη, τον επ ιθεω ρητή τη ς Ιντερπόλ Νάοο Δαπόντε και την Τούλα, μια πανέξυπνη νοικοκυρά που λύνει διάφο­ ρα αινίγματα και μυστήρια κατά τον τρόπο της μις Μαρπλ, της πασίγνωστης ηρωίδας της Άγκαθα Κρίστι. Τόπος δράσης των ηρώων της Κακούρη είναι η Πάτρα, η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη αλλά και ά λλες πό­ λεις της Ελλάδας. Ενίοτε οι ιστορίες της διαδραμα­ τίζονται στο εξω τερικό, για παράδειγμα στο διήγη­ μα «Η κότα με το χρυσό αυγό» χώρος δράσης είναι η Βενετία. Οι δευτερεύοντες ήρωες είναι απλοί, κα­ θημερινοί άνθρωποι που ανήκουν στα μικροαστικά

Αδιόρατο χιούμορ διαποτίζει ταδιηγήματα τηςΑ. Κακούρη, αλλά και η τρυφερότητα που η συγγραφέας νιώθει για τους ήρωες της στρώματα και ανακατεύονται σε υποθέσεις φόνων, αρχαιοκαπηλίας, εμπορίας ναρκωτικών, σε απάτες, κλοπ ές χ ρημά τω ν και κοσ μημάτω ν, απ αγω γές. Εκτός από ανθρώπινους τύπους της πρωτεύουσας και τη ς επαρχίας, η Κακούρη χρησιμοποιεί και κά­ ποιους ξένους (Ιταλούς, Αμερικανούς, Ρώσους, Αι­ γύπτιους, Σουηδέζες, Ιρλανδές), πρόσωπα που ε ι­ σάγουν κοσμοπολίτικο πνεύμα στις ιστορίες της. Στο διήγημα «Οι κήποι του διαβόλου» (πρόκειται για την ονομασία τω ν φοβερών ναρκοπέδιω ν που φ ύ­ τεψ ε ο Ρόμελ μπροστά από τις συμμαχικές γραμμές στο Ελ Αλαμέιν), το οποίο περιέχει το πιο αποτρό­ παιο έγκλημα τη ς παρούσας σ υλλογής, οι ήρωες σχετίζονται με τη δράση και την αντιπαλότητα Γερ­ μανών ναζί και Εβραίων, που δίνει την ευκαιρία στη συγγραφέα να μιλήσει για γεγονότα του Β' Παγκό­ σμιου Πολέμου. Αυτό που διακρίνει τη γραφή τη ς Κακούρη είναι η τρυφ ερότητα που νιώθει για τους ήρωές της - ά λ­ λοι κρύβουν ανομολόγητα μυστικά και κάποιοι από

αυτούς ελέγχονται για τις μικρότητες, τις αδυναμίες ή τα πάθη τους. Τους παρουσιάζει όπως είναι [πολ­ λούς από αυτούς τους έχει γνωρίσει κατά τη διάρ­ κεια της ζω ής της και την παραμονή της σε διάφο­ ρες χώρες (Ηνωμένες Πολιτείες, Αυστρία, Γερμα­ νία)] και επιφυλάσσει τιμω ρίες σε αυτούς που δεν είναι καλοί και έντιμοι. Άλλο που παρατηρεί ο ανα­ γνώστης στη γραφή της συγγραφέως είναι το αδιό­ ρατο χιούμορ που διαποτίζει τα κείμενά της, κάτι που πλημμυρίζει την ψυχή του (ό,τι σημαίνει αυτή η λέξη) με ευφροσύνη και αγαλλίαση. Ασφαλώς, ε ­ πειδή τα διηγήματα έχουν γρ αφ τεί εδώ και πολλά χρόνια μοιάζουν αναχρονιστικά, ιδίως όταν στη λύ ­ ση τω ν αινιγμάτω ν παρουσιάζονται ως τεκμήρ ια -ω ς αποδείξεις της ενοχής τω ν δραστών- κάποια α­ ντικείμενα που καταδικάζουν αυτομάτω ς το φονιά: στο «Οι κήποι του διαβόλου» τέτοιο αντικείμενο εί­ ναι ένα βρεγμένο μπουρνούζι. Σε κάθε περίπτωση η Αθηνά Κακούρη με τα ασ τυ­ νομικά τη ς διηγήματα (στον παρόντα τόμο υπάρχει κι έν α ν ε ό τερ ο μ ε το ν τίτλ ο «Τα ηχεία το υ παπ­ πού», το οποίο δημοσιεύτηκε το 1998 στην εφ ημε­ ρίδα Τα Νέα ) επιχειρεί να ανασυνθέσει την κοινω­ νία τη ς εποχής κατά την οποία γράφ τηκαν και γι' α υτό έχ ο υν αξιο σ η μ είω τη γο η τεία - τη γο ητεία του παλιού που παρήλθε ανεπιστρεπτί. Όσον αφ ο­ ρά, τώ ρα, τα ιστορικά τη ς μυθιστορήματα, η συγ­ γρ αφ έα ς βάζει το υ ς φανταστικούς της ήρω ες να συγχρωτίζονται με υπαρκτά πρόσωπα τω ν οποίων η μοίρα καθορίζεται από τα γεγονότα και επηρεά­ ζεται από αυτά. Τόσο στα αστυνομικά όσο και στα ιστορικά τη ς βι­ βλία, η Αθηνά Κακούρη εκθειάζει το θάρρος, το ψυ­ χικό σθένος, την ευφ υΐα, τη φιλεργατικότητα, την αφοσίωση στο καθήκον, το δίκιο, την υποταγή στο νόμο. Οι καλοί πάντα επιβραβεύονται και οι κακοί τι­ μωρούνται. Αυτό φαίνεται καθαρά στο διήγημα «Το χρυσό μυδάκι» (δημοσ ιεύεται εδώ για πρώτη φ ο ­ ρά), όπου ο ήρωας είναι μεν απατεωνίσκος αλλά χάρη στη βοήθειά του ξεσκεπάζεται και οδηγείται στη φυλακή ένας απατεώνας μεγάλης ολκής που ε ­ πιχειρεί να οικειοποιηθεί την αμύθητη περιουσία ε ­ νός αποθανόντος Έλληνα Μίδα.

OS' 66

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ

Οικεία μεταφυοική αγωνία ΣΜΑΡΑΓΔΑ Μ ΑΝΤΑΔΑΚΗ

Το κ ά λ ε σ μ α Αθήνα, Αρμός, 2000 Σίλ. 204

«Κάθε φορά που βλέπεις ένα βιβλίο να θυμάσαι πως βλέπεις έναν αναστημένο ποιητή, κι όταν το διαβά­ ζεις απ' την ψυχή σου είναι σαν να το γράφεις κι εσύ κι ανασταίνεσαι κι εσύ μαζί του» (από το βιβλίο, σ. 178)

Τ Π νειρο και (φαινομενική) πραγματικότητα, θ εο ­ ί I λογική αναζήτησ η τω ν απόκρυφων μηνυμάτω ν α λ λά και απόδραση από το σ τείρο δόγ­ μα, λειτουργικές συμβολοποιήσεις και οικολογικές επισημάνσεις συνυπάρχουν κατά κανόνα αρμονι­ κά, προσδίδοντας στο πρω τόλειο αλ λά τολμηρ ό

U

ΗI Μανταάάκη, παρά το νεαρόν της ηλικίας της, είχε το οθενος ναολοκληρώοει τοαφήγηρά της πριν καταπήοει φλύαρο ή εκφυλιστείοε βλαοφημία Κάλεσμα τη ς Σμαράγδας Μανταδάκη μια αξιοπρό­ σεκτη, από τις εισαγω γικές ήδη σ ελ ίδ ες, εννοιολογική εν άργ εια . Το καίριο ερ ώ τη μ α που έθ ε σ ε πριν από λ ίγες μόλις δ εκ α ετίε ς ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ «Μήπως όλ ο ι μας δ εν είμ α σ τε, άρ α γ ε, π ρ οσ κυν ητές και όλ α τα ό ν ειρ α δ εν είν α ι α ν α ­ γρ αμμ ατισ μοί ενός εφ ή μ ερ ο υ ρ εαλισ μού;» απα­ ντάται εδώ θετικά, χωρίς όμω ς να θυσιάζεται στο όνομα τω ν σ χεδ όν α ιρετικώ ν θέ σ ε ω ν που π ρ ε­ σβεύει το κύριο αφηγηματικό πρόσωπο του βιβλί­ ου, το καλό γούστο. Οι διά φ ορες, απρόοπτες ενίοτε, αποτιμήσεις, σ υ­ νοψίζονται ευκρινώς σε τρ εις επιλογικές γραμμές:

«Κι αποφάσισα για να διερευνήσω τη φύση του αγγέλου μου, να γράψω Γράμμα στον ίδιο το συγ­

γραφέα του Βιβλίου της Ζωής, να φτιάξω Λόγο κι ο θεός ν' αναστηθεί * (σ. 196). Ανακαλώντας, μ ε­ τα ξύ τω ν άλλω ν, εμμέσ ω ς πλην σαφώς, το μέγα Διδάσκαλο της σινικής ηθικής, τον Κομφούκιο, που δεν έπαυε να τονίζει συχνά ότι «Δε μου είπε τίπο­ τα ο ουρανός», αλλά και ορισμένες πάγιες αντιλή­ ψεις τω ν Γνωστικών, που επ έμεναν, π ολλές φ ο ­ ρ ές δ ια κ ιν δ υ νεύο ν τα ς μάλισ τα τη ν ίδια το υ ς τη ζω ή, να δια βά ζουν τη Βίβλο κατά τρόπο απ ολύ­ τω ς ανατρεπτικό, η συγγραφέας φ ω τίζει παλαιές, εσ ώ τατες αγωνίες αλλά και μεταφυσικά άγχη του ανθρώπου. Η δήλωση «Ο Θεός δεν είναι στον ουρανό, είναι ε ­ δώ και ψάχνω να βρω το Θεό μέσα μου» (σ. 121) θα οδηγήσει κατ' ανάγκη στο αυθόρμητο εγκώμιο ενός πηγαίου, άδολου πανθεϊσμού, που ακούγεται πολύ κα θα ρ ά σ ε α ρ κ ε τά σ η μ εία τ η ς εν θ ερ μ ώ γραμμένης αυτής εξομολόγησης. Αναφέρω εν δει­ κτικά τις εξή ς αποκλίνουσες «διδασκαλίες»: «Κάτω από το δέντρο μου κοιμάται ένας Θεός... Υπάρχει, τέλος, κάτω από κάθε δέντρο ένας αποκοιμισμέ­ νος Θεός. Αν κοιτάξω ψηλά, τα κλαδιά Στεφανώ ­ νουν κι ά λλες Υπάρξεις. Τα κλαδιά είναι άγρυπνα, κρατάνε καλά τους κοιμισμένους του δάσους» (σ.

54). θ α επ ισ τρ α τευ θ εί ακόμη και ο Α ρθούρος Ρεμπό, ρητά στην αρχή μάλιστα του βιβλίου, ως ομιλητι­ κότατη περσόνα-γέφυρα, που θα προσπαθήσει να σ υμπ αρασύρει το υ ς α ν αγνώ σ τες στα δ ιχαλω τά

67

μονοπάτια τω ν αφηγηματικών εκτροπών. Μ' αυτό τον τρόπο θα πρέπει να αιτιολογηθεί, κατά συνεκ­ δοχή, το εγχείρημα τω ν ηρώων το υ Καλέσματος, που είναι άνθρωποι α σ φ αλώ ς σαν ό λ ο υ ς εμ ά ς, βουτηγμένοι όμως κυριολεκτικά οτο όνειρο, να α­ ναστήσουν το νεκρό θ ε ό τους. Γι' αυτό ακριβώς η παρατεταμένη κάθοδος αυτώ ν τω ν δυναμικών χα­ ρακτήρων στο σκοτεινό τά φ ο του θε ο ύ είναι τόσο επίπονη όσο και δημιουργική ταυτόχρονα.

προφυλάγεται με τσεκούρια, με αίμα, μ' αγκάθια, με τον πιο άκληρό μου πηλό, με την πραγματικό­ τητα που έαμιξα να πολεμήσω και να αγαπηθώ σ' έναν κόαμο αμφίβολης προέλευσης» (σ. 115).

Η γρ αφ ή παράγει έτο ι ά φ θ ο να είδ ω λα το υ κό­ σμου. Όσο και αν ποικίλλουν οι μαρ τυρ ίες σε έ ­ νταση, ο κοινός τόπος είναι ξεκάθαρος: «Κι ανακά­

Η Εμαράγδα Μ ανταδάκη, παρά το ομολογούμενο νεαρό ν τη ς ηλικίας τη ς, είχ ε το σ θένος να ο λ ο ­ κληρώσει το αφήγημά της πριν καταντήσει φ λύ α ­ ρο, ή εκ φ υλισ τεί σε βλασφημία. Κι αυτό βεβαίω ς πιστώνεται στις α ρ ετές τω ν πεζογραφικών δοκι­ μών της. Είμαι βέβαιος ότι η ίδια θα μας προτείνει μελλοντικά αρτιότερα δείγματα τω ν κειμενικών ι­ κανοτήτων της.

λυψα πως η ζωή είναι ένα ευαίσθητο όνειρο που

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

Μνήμες του παρελθόντος

i

ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ΔΟΥΖΛΑΤΖΗ

Ξ έν η μέσ α στη χ ώ ρ α τη ς

Αθήνα, Χατζηνικολή, 2001 Σελ. 280

η

οσταλγικές αναμνήσεις ξετυλίγονται ολοζώντα­ νες από το παρελθόν. Κάθε ώρα, κάθε λεπτό, οι ίδιες εικόνες ζωντανεύουν τον τρόπο ζωής για τα χρόνια που πέρασαν, για τα χρόνια που έζησε στο μέρος που για πρώτη φορά αντίκρισε το φ ω ς του ήλιου και τις χαρές της ζωής. Φτωχομάνα η Θεσσαλο­ νίκη δέχτηκε, όπως και τόσ ους ά λ λου ς Έ λληνες, διωγμένους από τον ίδιο εχθρό, τους Τούρκους.

«Βλέπω λοιπόν τον εαυτό μου νεαρό κορίτσι, μόλις δέκα οκτώ χρονών, που εγκατέλειπα την Κωνσταντι­ νούπολή άρον άρον, ορφανή και αξιολύπητη. Οι Μου­ σουλμάνοι, πανάθεμά τους, είχανε λυσάξει λίγο πριν τον διωγμό. Σκοτώναν και ρημάζαν τους Έλληνες, μας σφάζανε σαν τα αρνιά. Και να δείτε πως ζούσαμε μεταξύ μας, πριν την εξέγερσή τους. Μια χαρά! Βέ­ βαια εδώ που τα λέμε, ήμασταν σαν τον σκύλο με τη γάτα, αλλά τι τα θέλετε, μια και συγκατοικούσαμε στο ίδιο σπίτι, αρκούμασταν στις άγριες ματιές και στα μουγκρητά. Όχι δεν ήταν καθόλου άσχημα, και ας ή­ μασταν σκλαβωμένοι, και ας κρύβει η λέξη σκλαβιά πολλά και βαριά υπονοούμενα»... Μια απλή κοπέλα, θύμα της Μικρασιατικής Καταστρο­ φής, βρίσκεται πεντάρφανη και έρημη στη Θεσσαλο­

68

νίκη. Σ' αυτή τη μεγάλη φτωχομάνα του ελληνισμού θα παντρευτεί, θα κάνει τρεις κόρες, θα παλέψει μέσα στη φτώχεια και το πένθος. Μια ζωή πικρή, ταπεινή, μέσα στην αφάνεια. Αλλά μια μεγάλη ψυχή. Μια ρω­ μιό με τα όλα της. Συλλογιέται ότι στην πόλη που ζει ζουν και άλλοι πολλοί Έ λληνες καταδιωγμένοι από τη Θράκη, την Ήπειρο, από τα νησιά, από τη Μαύρη θάλασσα, από την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και απολαμβάνουν, τρόπος του λέγειν, τη θαλπωρή της φιλόξενης Θεσσαλονίκης. Να πώς περιγράφει την παρουσία της στη θεσσαλονί­

κ η : «Περπατώ και σκέπτομαι κάθε φορά το τυχερό αυτής της πόλης, που ήτανε και δικό μου να τη γνωρίσω και να την πονέσω. Αφήνω τα μάτια να ξεφύγουν λίγο από τις αιχμηρές πέτρες του δρόμου, που τις παρακολουθώ συνέχεια για να μην σφηνώσω πάλι κανένα τακούνι έτσι, όπως μου συμβαίνει αυχνά, και αγναντευω από μακριά την γραφική όψη. Είναι ααν μια καρτ ποστάλ που δεν βαριέμαι να την κοιτάζω δεκάδες, δεκάδες φορές. Όταν έχω κουρά­ γιο και είμαι ξεκούραστη, τότε ανεβαίνω με τα πόδια μέχρι κει πάνω στο τελευταίο της σπίτι, γιατί από εκεί η θέα της, τι να σας πω το πόσο είναι μαγευτική... Τα μάτια μου δεν χορταίνουν από ομορφιά και ευχαρί­ στηση. Όρθια, οτητή, αφήνομαι να χαζεύω όλη την πόλη που απλώνεται μπροστά στα πόδια μου, από τη μία άκρη, μέχρι την άλλη. Τα γνώριμα σπίτια, τους δρόμους, το μεγάλο δάσος του Σέιχ Σου με τα πεύκα, την αψίδα της Καμάρας, τον τρούλο της Αγίας Σοφίας, τον Λευκό Πύργο. Εκεί τα μάτια μου γλιστρούν τα αφορισμένα με βιασύνη, ανυπόμονα και με λαχτάρα, για να φτάσουν στο στόχο τους, τη θάλαασα. Τα γα­ λάζια νερά που αγκαλιάζουν όλο τον ποδόγυρο της

Έντονος συναισθηματισμός και βαθιά συγκίνηση πλημμυρίζουν τις σελίδες τουβιβλίου της συγγραφέως, η οποία δενμπορεί να απαλλαγείαπό ταβιώματα τωνπαιδικώνχρόνων Θεσσαλονίκης». Και συνεχίζει: «Πόσο δεν περπάτησα τα καλτερίμια, την προκυμαία, την κάθε γωνιά; Οι κό­ ρες μου, όταν είναι μαζί μου για σεργιάνι, μου γκρινιάζουν πάντα πως περπατώ αργά σαν μια χελώνα. Δεν ξέρουν, αυτές, ότι με αρέσει να απολαμβάνω αγάλι, αγάλι το κάθε τι. Όλα τα παρατηρώ και τα προσέχω. Και δεν παύω να τα συγκρίνω, χωρίς να το θέλω, με εκείνα στην Κωνσταντινούπολη, την πρώτη μου πα­ τρίδα. Υπάρχει μέσα στο μυαλό και την καρδιά μου έ ­ νας συνεχής ανταγωνισμός, εικόνες που παλεύουν μεταξύ τους, νοσταλγία και πραγματικότητα που έ-

χουνε μπερδευθεί και με κάνουν να χάνομαι πότε μέ­ σα στο παρελθόν, πότε μέσα στο σήμερα. Το έχω πά­ ρει πια απόφαση πως έτσι θα είναι σε όλη μου τη ζωή. Θα σέρνω, από πίσω μου, το αιώνιο φάντασμα της Πόλης, θα παραδέρνω μέσα σε μια ομίχλη από ρεμβάσματα και μακρινές οπτασίες...» Έ ντονος σ υν αισ θημ ατισ μός και βαθιά συγκίνηση πλημμυρίζουν τις σελίδες του βιβλίου της συγγραφέως, η οποία δεν μπορεί να απαλλαγεί με κανένα τρό­ πο από τα βιώματα τω ν παιδικών χρόνων. Μπροστά της προβάλλουν οι εικόνες εκείνες που έχουν χαρα­ χτεί στη μνήμη της. «Για μια ακόμη φορά, η νοσταλγία

του παρελθόντος, ξένοιαστη ζωή που είχα στην Κων­ σταντινούπολη, με παιδεύει...». Η ξενιτιά ήταν ο αβά­ σταχτος πόνος που έφ ερνε μέσα της, παρόλο που η φιλοξενία τη ς Θεσσαλονίκης της δημιουργούσε τη σχετική γαλήνη και απανεμιά. ΝΙΚ. ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

Πολυπολιτιομικά πάθη ΠΙΤΕΡ ΚΑΡΕΪ

1

Η α λ η θ ιν ή ισ το ρία τη ς σ υ μ μ ο ρ ία ς Κ ε λ ί

Μτφρ.: Μπελίκα Κουμπαρέλη Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002 Σελ.456

«Η ιστορία της Αυστραλίας είναι γεμάτη φως και σιωπές» 0 Πι'τερ Κάρεϊ σε πρόσφατη συνέντευξή του

ο 1988, ο Αυστραλός σ υγγραφ έας Πίτερ Κάρεϊ, που ζει πλέον μόνιμα στη Νέα Υόρκη, τ ι­ μήθηκε με την ύψιστη βρετανική διάκριση στο χώρο του βιβλίου, το βραβείο Booker, για το μυθι­ σ τόρημά του Όσκαρ και Λουσίντα. Το 2001 ξαναβραβεύτηκε με το Booker για την Αληθινή ιστορία

Τ

Ηβία, η αίοθηοη της υπέρβασης τωνορίων, το επικινδύνως ζην ουνιοτούν τηναναγκαία βερατολογικήβάοη πάνω οτηνοποία οτήνει τηνιστορία του οιστοριοδίφης συγγραφέας

της συμμορίας Κέλι - κι αυτή ήταν η δεύτερ η φ ο­ ρά στην, τριαντάχρονη ιστορία του θεσμού που έ ­ νας συγγραφέας τιμάται δύο φορές. Ίσως η Κοινο­ πολιτεία, στη μεγάλη επικράτεια της οποίας επιλέ­ γονται κατά κύριο λόγο οι συγγραφείς του Booker, να θέλησ ε έτσι να αηοκαταστήσει, έστω εν μέρει και πάντως εμμέσ ω ς πλην σαφώς, τον απαγχονισθέντα «άτακτο» Ιρλανδοαυστραλό αλογοκλέφτη, ευκαιριακό αγρότη, επικηρυγμένο ληστή τρ απ ε­ ζών, ορεσίβιο προστάτη τω ν πενεστέρων τά ξεω ν

70

της Μελβούρνης και τω ν εκτενών περιχώρων της, λαϊκό ήρωα και αμ ετα ν ό η το Ρομπέν τω ν Δασών της Ε' Ηπείρου, Έντουαρντ (Νεντ) Κέλι. Το γεγονός και μόνο ότι στο τελ ευ τα ίο κεφάλαιο του βιβλίου ο διάσημος αυτός παράνομος οδηγεί­ ται σχεδόν οικειοθελώ ς στο θάνατο, σπεύδοντας μέοα στη βαριά, αυτοσχέδια σιδερένια πανοπλία το υ να απ οφ υλακίσει βίαια τη μ ητέρα το υ , κρα­ τού μενη στα δεσμω τήρια τη ς Βικτώριας το υ α υ ­ στραλιανού νότου, προκαλεί, αν μη τι άλ λο, την εύλογη συμπάθεια του αμερόληπτου αναγνώστη. Στο μυθισ τόρ ημα α υτό δ εν υπάρχουν παντεπόπτες, παντογνώστες αφ ηγητές, ο ύτε πολυεπίπεδ ες μυθιστορηματικές δομές. Ούτε φαίνεται να ε ­ ρωτοτροπεί ο συγγραφέας με τις μετανεω τερικές μυθιστορηματικές εντροπίες: με το έκτο του αυτό βιβλίο ο Πίτερ Κάρεϊ έδω σ ε στον Νεντ Κέλι το δ ι­ καίω μα τη ς υπεράσπισης, το ν άφ ησ ε επ ιτέλ ους να μιλήσ ει απερίσπαστα στη μ εγάλη Αγορά το υ 21ου αιώνα. Συμμεριζόμενοι απόλυτα την ουσιώ ­ δη ένσ τασ η το υ Κέλι, «ήμουνα ξαναμμένος από

θυμό για τί μου έκλεψ α ν τα λόγια απ' το στόμα μου και δεν μ' άφηναν να μιλήσω», ακούμε σ ήμε­ ρα την αφ αλκίδευτη απολογία του, έντεχνα υποστηριζόμενη από ένα δόκιμο λόγιο διεθνούς απο­

δοχής. Το ότι ο Π ίτερ ΚάρεΤ κ α τέφ υ γ ε σ ε μ ε θ ό ­ δους που είναι πλησιέστερες στις ηθογραφικές α­ νελίξεις και πτυχώσεις τη ς γραφ ής δ εν έγινε από αδυναμία ή άλ λη συγγραφική, εγγενή αβελτηρία, α λ λά από ανάγκη: έτσ ι του λάχισ τον πίστεψε ότι θα έ φ ε ρ ν ε το ν αντισ υμ β α τικ ό ήρω ά το υ κοντά μας. Και το πέτυχε. Οι εκδοχές το υ μύθου και οι όψ εις το υ πραγματι­ κού σ υνυπ άρχουν ά λ λ η μία φ ορ ά, επ ικαλύπ το­ ντας συνεχώ ς η μία την άλ λη. Η αγωνία τη ς επι­ κράτησης, α λ λά και τη ς ανά δ ειξη ς τω ν μετανα στών/αποίκων σε κυρίαρχους, αυτοδύναμους πα-

Η γραφή του Π. Κάρεϊ αναλαμβάνει άλλη μια φορά το έργο της εννοιολογικήζ αναδιάταξης των όρων, χωρίς δεομεύοεις ή υπαναχωρήσεις ράγοντες τη ς κυριολεκτικά νέας κοινωνίας οδηγεί αναπόφευκτα ορισμένους απ' αυτούς σε μετωπι­ κή, ο λέθρ ια πάντα σύγκρουση με τον πανίσχυρο, πολύπειρο βρετανικό Νόμο. Τα νεοπαγή αποικιοκρατικά ήθη και έθιμα, α λλά και οι ποικίλες εθ ν ι­ κές πολιτισμικές καταβ ολές, που σ υναπ οτελούν τα συστατικά μέρη του μοναδικού πολυπολιτισμικού γίγνεσθαι τη ς Αυστραλία ς στα τέλ η του 19ου αιώ να, τείν ο υ ν να ακυρ ώ σ ουν τα παραδοσιακά πρότυπα κοινωνικής εξέλ ιξη ς, όπως τουλάχιστον τα γνωρίσαμε στη Δύση. Ο ατίθα σ ο ς π ολιτειακά Ν εντ Κέλι είναι ο ώριμος καρπός αυτώ ν τω ν εγγενώ ν αντιφάσεων. Η αφ ο­ πλιστική δήλω σή το υ «ήμουνα μόνο 14ι/2 1...1 ό ­

μως καθώς ακολουθούσα πικραμένος το ν Χάρι Πάουερ με ό λες τις π ετρούλες στις τσέπες μου ή­ ξερα πια ότι πήγαινα τρέχοντος για τον άντρα που θα γινόμουν ό τα ν μεγάλω σα. Ήμασταν το Παρελθόν και το Μ έλλον, ήμασταν η Αθω ότητα και η Πονηριά, το Παιδί κι ο Μεγάλος...» δεν είναι τίπ ο τε ά λ λ ο παρά η δ ή λω σ η εν ό ς α υ θ εν τικ ο ύ τραγικού ήρωα. Η βία, που φ τάνει εν ίοτε στον α­ ν α μ ενό μ ενο σ ολοικισμό τη ς ανθρω ποκτονίας, η αίσθηση τη ς υπέρβασης τω ν ορίων, τα οποία θ ε ­ σπίζει το κράτος, το επικινδύνως ζην στην πλέον

οριακή μορφ ή το υ και οι π α λαιές σ υν θήκ ες σ ύ­ γκρουσης, που εξέθρεψ αν τη θανάσιμη αντιπ αλό­ τη τα Ιρ λα νδ ώ ν και Άγγλων, σ υνισ τούν τη ν αν α ­ γκαία θεματολογική βάση πάνω στην οποία στήνει το ν α λ η θο φ α νέσ τα το , π α ρατεταμ ένο μονόλογο του Νεντ Κέλι και τα επιμέρους πειστικά διαλογικά μέρη ο ιστοριοδίφης συγγραφέας. Στο σημείο α υτό έγκειται και η μείζω ν μ ετα φ ρ α ­ σ τική δ υ σ κ ο λ ία , τ η ν οποία α ν τιμ ε τώ π ισ ε σ την πράξη η κυρία Μπελίκα Κουμπαρέλη. Διότι ο Πίτερ Κάρεϊ σ τηριζόμενος κατά τι σε διάφορα αυτόγραφ α φ ύ λ λ α ημερ ο λο γ ίο υ, τα οποία κατά καιρούς κ ατάφ ερε να διασώσει ο πραγματικός Νεντ Κέλι, και τα οποία φ υλάσ σ ονται σ ήμερα ως πολύτιμο αρχειακό υλικό σε δ ιάφ ορες δ ημοτικές βιβλιοθή­ κες τη ς χώρας του, αλλά και αποδίδοντας εν γένει τον αυθόρμητο, συχνό ασύντακτο λόγο το υ αμόρ­ φ ω του ήρωά του όσο καλύτερα μπορούσε, δημι­ ούργησε ένα πυκνό, νευρώ δες ομίλημα, γεμάτο ι­ διω ματισμούς, χάσματα και απ ροσδόκητες εγκο­ πές. Όσο πειστικότερος δηλαδή γίνεται στη γλώσ­ σα του Ντίκενς και του Γέιτς ο ιδιότυπος αυτός μεγαπαράνομος τη ς Ωκεανίας τόσ ο πιο τολμηρ ό γί­ νεται, εκ τω ν πραγμάτων, το εγχείρημα της μεταγλώτισσής του στα ελληνικά . Η ψυχραιμία, αλλά και οι γνώ σεις τη ς μεταφ ρά σ τριας, κατόρθω σαν σε γενικές γραμμές να υποτάξουν το ιδ ια ίτερα α ­ παιτητικό πρωτότυπο, προσφέροντάς μας μία ε υ ­ πρόσωπη, αναγνώσιμη μεταγραφή. Απ ευθυνόμενος μεταθανάτια στην κόρη του, γεν­ νημένη από τη φυγάδα πρώην πόρνη Μαίρη Χερν στο Σαν Φρανσίσκο, ο Κέλι θα αναπτύξει με εκρη­ κτική σαφήνεια το ιδεολόγημα του αντικαθεστωτικού: ο εχθρός είναι η προκατάληψη, η μη ανοχή, η διαγραφή τη ς Ετερότητας. Εχθρός είναι ο εκπρό­ σωπος τη ς κατεσ τημένης βαρβαρότητας, τη ς α υ ­ θ αιρεσ ίας τω ν οργάνων δίω ξης το υ εγκλήματος, αλ λά και το υ «εγκλήματος». Στις αιτιάσεις τη ς Δι­ καστικής Αρχής ο υπερασπιστής τω ν καταπιεσμέ­ νω ν συμπατριω τώ ν το υ αντιπ αρα θέτει τη ν Εδέμ τω ν αναρχικών μελώ ν τη ς Ουτοπίας του: «Οι Κέλι

είναι εδώ. Ξυπόλυτα παιδιά έτρεχαν στην παγωνιά ένα κορίτσι σ ' ένα πόνυ ξεκίνησε να πει τα καλά νέα στους φίλους μας παντού. Τα λεφ τά μας τα βγάζαμε με κόπο αλλά τώρα άνθιζαν σαν βρεμένο στάρι κι όλοι μοιράζονταν τη χαρά μας. Τα καρακόλια σ ' όλους τους λόφ ους και τις πόλεις μα οι εξοχές ήταν δικές μας δεν είχαν ιδέα για τις γιορ­ τ ές μας που απλώθηκαν σε κάθε λημέρι μας σε κάθε συμπαραστάτη μας. Αυτοί ήταν οι δικοί

1\

Ε κδόσεις Π οιότητας JEAN HUMBERT Καθ. της Αρχαίας Ελληνικής του Παν/μίου της Σορβόνης

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΑΑΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ

σου άνθρωποι κορίτσι μου οι καλοί άνθρωποι της Γκρέτα και του Μοναχιού και της Εουρόα και της Μ πενάλα Πώς το έμαθαν via τη γέννα σου δ ού λεφ ε ο τηλέγρ αφ ος ο παλιός τω ν ιθαγενών στα δάση κι ήρθαν άντρες γυναίκες με μωρά στα στήθια με πιτσιρίκια που έτρεμαν με τσίτινα ρου­ χα λάκια και μ ατάκια μ ισ όκλεισ τα σ το ν άνεμο. Έφταναν με σπασμένες άμαξες και καροτσάκια, σαράβαλα κι άλογα κι ήταν άνθρωποι φτω χοί και κυνηγημένοι που δεν άφηναν τα ζώα και τα γελά­ δια και τα γουρούνια μα το έκαναν γιατί ήμασταν δικοί τους και τους είχαμε αποδείξει τι μπορούν να κάνουν για χάρη τους οι κυνηγημένοι οι παρά­ νομοι. Τους αποδείξαμε ότι είχαμε αίμα στις φ λ έ ­ βες μας και ξέραμε κι εμείς να γλεντάμε στις χά­ ρες μας για σένα κόρη μου». Η απ ονενοημένη ρητορ εία το υ Νεντ Κέλι είναι η ρητορεία μιας πρωθύστερης αθώωσης, μιας κατά έναν και πλέον αιώνα καθυστερημένης δικαίωσης. Υπογραμμίζοντας σ υνειδητά μόνο τα αναμφισβή­ τη τ α ελ α φ ρ υ ν τικ ά το υ κ εντρ ικ ού το υ ήρ ω α, οι συγγενείς το υ οποίου ακόμη και σήμερα μ έμφ ονται δημόσια το αυστραλιανό κράτος για τη ν όλη στάση του απέναντι στην οικογένεια Κέλι, ο δ ιεξο­ δικός Πίτερ Κάρεϊ δ ε θα διστάσει να θεω ρήσει τις σ κληρές και ιδ ιόρ ρυ θμες παραμέτρους που ε ξ έ ­ θρεψαν και συντήρησαν τόσο δραματικά το φαινό­ μενο Νεντ Κέλι, αποκλειστικά υπεύθυνες τόσο για την κοσμοαντίληψη όσο και την ειδικότερ η, ε ξω ­ τερικά μόνο, αντιανθρώπινη συμπεριφορά του τ ε ­ λευταίου.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ I. ΚΟΥΡΜΟΥΛΗ Καθ. Γλωσσολογίας Παν. Αθηνών Β ' Έκδοση με 454 σελίδες

Ε κδόσει ς Π απαδημα Προσφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 010 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

Στο βαθμό που η απουσία παράγει και διαμορφώ ­ νει ε ξ ο λ ο κλ ή ρ ο υ τα κείμεν α, όπως α π έδ ε ιξε ο Ν τεριντά, τό τ ε η Αληθινή ιστορία της συμμορίας Κέλι είναι η δημιουργική πλήρωση ενός αδιαφ ιλο­ νίκητου ιστορικού-λαογραφικού κενού: ο κυριολε­ κτικά αναβιω μένος Νεντ Κέλι δεν είναι τίποτε ά λ ­ λο παρά η αναβαθμισμένη Ε τερότητα, το αποκα­ τεσ τημένο θύμα τω ν αποικιακών προκαταλήψεων. Η γραφή αναλαμβάνει άλλη μία φορά, δηλαδή, το έρ γο τη ς εννοιο λογικής α ν αδ ιάταξης τω ν όρων, χωρίς δ εσ μεύσ εις ή υπαναχωρήσεις. Οι ε ξ αίματος απόγονοι το υ «ληστή» ο φ είλ ο υ ν να υπ οδεχτούν με ενθουσιασμό το νέο αυτό πρόσωπο του διάση­ μου προγόνου τους, που έχει ελάχιστη σχέση με ό,τι διαμόρφωσαν τα αστυνομικά χρονικά τη ς επο­ χής. Ο πλάγιος, δικανικός κατ' ουσίαν λόγος του Πίτερ Κάρεϊ υπήρξε πράγματι ανακαινιστικός. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

Μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου

i

BINTOZAB ΣΤΕΒΑΝΟΒΙΤΣ

Δ ια θ ή κ η

Μτφρ.: Γκάγκα Ρόοιτς Αθήνα, Βιβλιοηωλείον της «Εοτίας», 2001 Σελ. 344

ι πενήντα δύο ενότητες του βιβλίου αντιπροσω­ πεύουν ενδιαφέροντα πεδία προβολής υλικού που προέρχεται από την επεξεργασ ία και το συνδυαομό αφενός αναγνωρίσιμων πραγματικών, ι­ στορικών και μυθικών και αφετέρου ανιχνευόμενων ή υπονοούμενων προσωπικών, ιδεολογικών και βιωμα­ τικών στοιχείων. Στο προϊόν υλικό αναγνωρίζεται σαφώς τόσο ο χαρα­ κτήρας της μυθοπλασίας όσο και η αφηγηματική οικο­ νομία της παραβολής, του παραμυθιού, των ατομι­ κών αναμνήσεων, του συνειδησιακού ελέγχου και της αυτοκριτικής, της ατομικής και της ομαδικής συμπερι-

Ο

Ταβιογραφικά δεδομένα του Σέρβου συγγραφέα παραπέμπουν οε γνωστικά, συγκεκριμένα ιστορικά -πολιτικά- πολιτισμικά στοιχεία, ταοποία είμαοτε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ως πραγματικό υλικό τουβιβλίου

φοράς στα συγκεχυμένα όρια μεταξύ πραγματικότη­ τας και ονείρου, ή στα εξίσου συγκεχυμένα όρια με­ ταξύ ζωής και θανάτου, ή στα επίσης συγκεχυμένα ό­ ρια μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου: όλα όσα μπορεί να εννοεί ο υπότιτλος (τουλάχιστον) στην ελ ­ ληνική μετάφραση του βιβλίου (Μυθιστόρημα σε 52 ολονυχτίες). Άλλωστε ολόκληρο το βιβλίο ισορροπεί επάνω σε ό­ ρια και στην υπέρβαση αυτών: στο υποσυνείδητο που ανεξαρτητοποιείται και προβάλλεται ως νέα «πραγμα­

τικότητα» βασιζόμενη στην ανακατάταξη (παλαιών) δεδομένω ν κάτω από την οπτική του υποκειμένου. Στην άλλη όψη της κατάφασης του λεγόμενου αντι­ κειμενικού κόσμου που προβάλλεται ως «αρνητική» πραγματικότητα, αλλά πάντως πραγματικότητα. Στο διάλογο του χρόνου και της μνήμης, στο διάλογο του παρελθόντος και του παρόντος και κατ' επέκταση στο διάλογο της ζωής και του θανάτου (γι' αυτό, το πέν­ θος είναι και για τους ζωντανούς, όπως ακριβώς για τους νεκρούς). Και περαιτέρω: συμπόνια για τους ε ­ αυτούς μας και για τους άλλους. Περιφρόνηση για τους εαυτούς μας και για τους άλλους. Μοναξιά στον εσωτερικό και στον εξωτερικό κόσμο. Άβυσσος στον εσωτερικό και στον εξωτερικό κόσμο. Βία στον εσω­ τερικό και στον εξωτερικό κόσμο. Ποιος ο θύτης και ποιο το θύμα. Αυτά τα δεδομένα διεκπεραιώνουν μια κοσμογονία, ως το κεντρικό θέμα του βιβλίου, που βασίζεται σε συνεχείς βίαιες αλλαγές εποχών (σε κάθε τέλος βρί­ σκεται μια αρχή), με κεντρικό άξονα δράσης τον άν­ θρωπο ως εσωτερική μονάδα και τον άνθρωπο ως ι­ δεολογικό σύνολο. Η σκληρότητα μέχρι οριακής αγριότητας και ο σαρκα­ σμός που απευθύνεται τόσο προς το υποκείμενο όσο και προς το αντικείμενο, αντιπαρατίθενται στην ευαι­ σθησία και στη μέχρις ορίων τρυφερότητα, με τη συν­ δρομή των τρόπων του υπερρεαλισμού. Σ' αυτό το ευρύτατο πεδίο σημαινομένων και αντί-

στοίχων παραστάσεων κυριαρχεί ως βασικό μοτίβο η εξαφάνιση των παλαιότερων γενεών και ο ερχομός των νεότερων.

0 κειμενικός κόσμος του βιβλίου κυριαρχείται από μια ιδιαιτέρως σύνθετη πρισματικότητα οπτικής που βασί­ ζεται σε μια πολυσήμαντη σύνθεση αντιθέτω ν και διέπεται από μια εξίσου πολυσήμαντη λογική πόρρω απέχουσα απάτη λεγάμενη αντικειμενική λογική. Τα βιογραφικά δεδομένα του συγγραφέα (Σέρβος) παραπέμπουν σε γνωστικά, συγκεκριμένα ιστορικά -πολιτικά- πολιτισμικά στοιχεία, τα οποία είμαστε υ­ ποχρεωμένοι να δεχτούμε ως πραγματικό υλικό του

0 συγγραφέας κατάφερε ναμετατρεψει το ατομικό οε γενικό, να υπερβείή, καλύτερα, ναπαραβιάσει ταόρια της εθνικής ή «περιφερειακής» παραγωγής στοχώρο των γραμμάτων βιβλίου. Το σημαντικό στην προκειμένη περίπτωση εί­ ναι ότι ο συγγραφέας ακριβώς με αυτά τα αναγνωρί­ σιμα, γνωστά δεδομένα κατόρθωσε να μετατρέψει το ατομικό σε γενικό και να δώσει τη δυνατότητα στο βι­ βλίο του να υπερβεί ή καλύτερα: να παραβιάσει τα ό­ ρια της εθνικής ή «περιφερειακής» παραγωγής στο χώρο των γραμμάτων, για να προσφέρει εντέλει ένα ιδιαιτέρως ενδιαφέρον δείγμα γενικής ή θεματικής λογοτεχνίας. Μέσα σε ομόλογο κλίμα, τηρουμένων πάντως όλων τω ν διαφοροποιήσεων, ανάλογα δείγματα έχουν προσφέρει, π.χ„ ο Τούρκος Ορχάν Παμούκ ή ο ημέτερος Γιώργος Χειμωνάς. Άλλωστε, ως γνωστόν, και σε ό,τι αφορά τα ελληνικά λογοτεχνικά πράγματα, ο Γ. Χειμωνάς πρώτος εισηγήθηκε με πρωτότυπη κωδικο­ ποίηση τη χρήση θεματικών μοτίβων, όπως η υπέρ­ βαση των ορίων, η βίαιη μετάβαση από τις παλαιότερες στις νεότερες γενεές και το συγγενές τέλος του καιρού, με βάση τη σύνθεση των αντιθέτων και τις α­ ποκλίσεις από τους κοινούς κανόνες (πβ. κυρίως τα βιβλία 0 Γιατρός Ινεότπς (1971), Ο αδελφός (1975), Οι χτίστες (1979), Ο εχθρός του ποιητή (1990). Για να επανέλθω στο βιβλίο που μας ενδιαφέρει εδώ,

74

και ασχέτως αν ο Β. Στεβάνοβιτς γνώριζε ή όχι τη λο­ γοτεχνία του Γ. Χειμωνά (υπενθυμίζω πάντως το γε­ γονός ότι ο Στεβάνοβιτς έζησε και έγραψε στην Ελλά­ δα το διάστημα 1991-1993, ενώ τα νεωτερικά στοι­ χεία που ο Γ. Χειμωνάς προσεκόμισε ως γνωστόν στη σύγχρονη λογοτεχνία απασχόλησαν όλα τα επίπεδα της κριτικής επί μία εικοσαετία και πλέον, και σ' αυτό το χρονικό πλαίσιο θα πρέπει να συνυπολογίσουμε και τις μεταφράσεις τω ν έργων του Γ. Χειμωνά στη γαλλική, αγγλική και γερμανική γλώσσα), είναι σαφές ότι πρόθεση του συγγραφέα είναι η προβολή εννοιών με γενικό κύρος και γενικό ενδιαφέρον, όπως π.χ. η ε ­ λευθερία και η απώλεια αυτής, το κακό, η δεισιδαιμο­ νία, η εξαθλίω σ η και η παρακμή, η σχετικότητα, η ροή, αλλά και η ακινητοποίηση του χρόνου, ο εμφ ύ­ λιος σπαραγμός, η καταστροφή, η πατροκτονία, η αδελφοκτονία, ο έρωτας ως βάση της ζωής και ως βά­ ση του θανάτου, η εξουσία, η ιστορία, ο θεός, η αθα­ νασία, ενώ τα πραγματικά στοιχεία αποτελούν τη στε­ ρεή βάση για την αναλυτική απόδοση αυτών των εν­ νοιών κάτω από τη γνωστική και την αισθητική οπτική του συγγραφέα. Σ' αυτό το πλαίσιο αναγνω ρίζονται τα υφολογικά στοιχεία του βιβλίου: αυτο-αναφορικότητα της γρα­ φής, αφοριστική διατύπωση για την κωδικοποίηση των σημαινομένων, ζεύξη αντιθέτων, αποκλίσεις στη σύνθεση συνταγμάτων (πβ. ως τα παραστατικότερα:

κυκλικός, κουρασμένος αέρας, τρύπιος ήλιος, πεινασμένος χειμώνας, απόμακρη γωνιά του μυαλού, άδειος ήχος, σχισμένα όνειρα, γειτονικός ουρανός, φυχρή ζεστασιά, πλαστογραφίες της ψυχής) και πρωτίστως η ευρηματική χρήση της μεταφοράς, στην ο­ ποία εντάσσεται και η χρήση τοπογραφικών σημάτων (πβ., π.χ„ το χωριό Κάο που διακρίνεται σε Λευκό Κάο και σε Μαύρο Κάο ανάλογα με τη συμπεριφορά των κατοίκων του, η Σύντομη Οδός και ένα τμήμα της που ονομάζεται Μονοπάτι των Περαστικών, Φαρδύ Ποτάμι

ή Φαρδύ Ποταμάκι, Παλαιό Βουνό, Πυρετώδες Νερό, τα οποία πάντως συνδυάζονται με πραγματικό στοι­ χεία, πβ. Δούναβης, Κόσσοβο). Ακριβώς στη χρήση της μεταφοράς, δηλαδή στην ορ­ γάνωση του κειμένου σε πλείονα του ενός επίπεδα με τη συνδρομή της συνδήλωσης, είναι δυνατό να α­ ναγνωριστεί και η αξία της μετάφρασης, καθώς μάλι­ στα εδώ πρόκειται για την απόδοση σημαινόντων και σημαινομένων από μια γλώσσα που δεν ανήκει στις θεωρούμενες «γνωστές» ή «κοινές» ξένες γλώσσες. Και όπως είναι γνωστό, στις μεταφράσεις η μεταφορά είναι (σχεδόν) ο μόνος ασφαλής και σαφώς αναγνω­ ριζόμενος δείκτης ύφους του συγγραφέα.

Στην προκειμένη περίπτωση, αν και δεν είναι εύκολο να μιλήσει κανείς για αποδείξεις, εντούτοις υπάρχουν σοβαρότατες ενδείξεις ότι στο πρωτότυπο κείμενο του Β. Στεβάνοβιτς αντιστοιχεί η πραγματικά δημιουρ­ γική μετάφραση της κ. Ρόσιτς. Η οποία συνέβαλε τα μέγιστα στην πρόσληψη του κειμενικού κόσμου του βιβλίου ως μιας πραγματικής υποθήκης περί ελ ευ θε­ ρίας, αγάπης, φιλανθρωπίας, ανοχής και ανεκτικότη­ τας που (πρέπει να) διαπερνά τη διαδοχή των ανθρώ­ πινων γενεών επί γης, ακόμα και όταν (ή ακριβώς ό­ ταν) αυτό φαίνεται να είναι ανέφικτο εξαιτίας των αλ-

λότριων, απάνθρωπων βουλήσεων. Και έτσι μπορού­ με να διαβάσουμε το σημασιολογικό αντίκρισμα του τίτλου του βιβλίου (Διαθήκη), σε συνδυασμό με την τελική, ευρηματική και απροσδόκητης ευαισθησίας πρόταση το βιβλίου («Και κανείς από μας δεν ήξερε αν

ήμαστε νεκροί ή ζωντανοί, ή απλώς το υλικό με το ο­ ποίο έχει πλαστεί ένα μεγάλο όνειρο»), σαν υπαινικτι­ κή, ευθεία αναφορά στη σοφία του Πρόσπερο από την Τρικυμία του Σέξπιρ. ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ

ΠΟΙΗΣΗ

Η κωμωδία του ανθρώπινου βίου ΤΑΚΗΣ ΜΕΝΔΡΑΚΟΣ

ί

Τα τ ετ ρ ά σ τ ιχ α τ η ς π ικ ρ ή ς Βροχής

ΤΑΚΗΣ ΜΕΝΔΡΑΚΟΣ

Αθήνα, Άγρα, 2001 Σ'λ.88

m

έσα στην αυστηρή, αυτοπεριοριζόμενη μορ­ φή τω ν τεσσάρων ολιγοσύλλαβων στίχων ο Τάκης Μενδράκος καλείται να αποδώσει εξή­ ντα έξι στιγμές λυρικών ενατενίσεων, ερωτικών α­ πολογισμών και γενικότερων προβληματισμών φιλο­ σοφικού ενίοτε περιεχομένου. Μ εταξύ τω ν τριάντα δύο τετράστιχων του πρώτου μέρους και των δεκα-

Οι αποοτεωμένεςμικροοκοπικές συνθέσειςεπικαλούπαι με άλλα λόγια τηντόλμηαλλάκαι την άμεοησοφίαπουέχουνπάπα κατά νουοι επιγραμματοποιοί

9

* ΤΑ ΤΕΤΡΑΣΤΙΧΑ ΤΗΣ «Μ ΠΙΚΡΗΣ ΒΡΟΧΗΣ '

ΕΚΔΟΣΕΙΣΑΓΡΑ

επτά του δεύτερου μέρους παρεμβάλλονται δεκαε­ πτά ιντερμέδια, που συνομιλούν διακριτικά με τις θεματολογικές επιλογές που προηγούνται ή έπονται. Χωρίς να ανάγονται ευθέω ς σε χαϊκού αλλά ούτε και σε τάνκα, για τα οποία απαιτούνται, ως γνωστόν, τρεις ή πέντε στίχοι αναλόγως, τα τετράστιχα αυτά κινούνται σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο λακωνικών εκ­ φορών, όπου το έλασσον της ατομικής συγκίνησης τείνει να υποκαταστήσει το μείζον τη ς συλλογικής

ευαισθησίας. Ο ποιητικός λόγος συναιρεί τό τε κατ' οικονομίαν διδάγματα από εμπειρίες δεκαετιώ ν, αποφεύγοντας τις παλινωδίες ή τις λεκτικές σπατά­ λες άλλω ν υφολογικών προαιρέσεων. Οι αποστεωμένες, μικροσκοπικές συνθέσεις επικαλούνται με άλ­ λα λόγια την τόλμη αλλά και την άμεση σοφία που έχουν πάντα κατά νου οι επιγραμματοποιοί. Ο κλαυσίγελως συναγωνίζεται τη θυμοσοφία, η δε συνολική αβελτηρία τη ς ούτω ς ή άλλω ς πεπερα­ σμένης βιολογικά ύπαρξης υπονομεύει σταθερά τα μεγάλα όνειρα της νεότητας: οι στίχοι κομίζουν ε ­ δώ το ελεγειακό βάρος μιας μεγάλης παράδοσης, που επιδίωξε να αποσείσει πάση θυσία την επιζή­ μια ρητορεία.

0 1 Μενδράκος αναδεικνύει προσεκτικά ταείδωλα, τις παραστάσεις του, τις προσφιλείς εικόνες του αντλώηας από ταρέοαβάθη αλήθειες και πάθη Παραθέτω : «Από όλ α τα μ υσιήρια:/τπς βάπτισης και της εξομολόγησης,/ακόμα και από το μυστήριο του θανάτου,/κρατάω εκείνο της οδύνης» (σ. 35). 0 διάλογος με το θειον καταλήγει συχνά σε απροσ­ δόκητα συμπεράσματα, που παρωδούν αντί να πα­ ρηγορούν: «Αξιώθηκα της μακροθυμίας σου,/Κύ­

ριε,/μου 'λειφε όμως η οργή oou/κι ένιωσα τόσο μόνος!» (σ. 17). Το μεσοπολεμικό κλίμα των αθώων δ ή θεν εκ μυσ τηρ εύσ εω ν, που θυ μίζουν στίχοι ό ­ πως: «Αποδημητικό π ουλί/ξέχασ ες να επιστρέφεις/κι ας ήρθε η Άνοιξη/ή μήπως και δεν ήρθε;» (σ. 31), αντιδιαστέλλεται τις περισσότερες φ ορές από μία αιφνιδιαστική απομυθοποίηση, απόσταγμα σ ταδιακώ ν δ ια θ λά σ εω ν το υ ποιητικού εγώ στις φαινάκες ενός ψευδεπίγραφου κόσμου: «Σμίλευε

μια ολόκληρη ζω ή/την ίδια του την προτομή/κι ό­ ταν την τέλειωσε/πέθανε από τα γέλια» (σ. 79). Η ταύτιση του ποιητή με τα πετούμενα είναι προ­ φανής. Τα μέλη του πτητικού βασιλείου, αν και ε ­ ξαιρετικά ευά λω τα , τις περισσότερες φ ορ ές πα­ ρουσιάζουν εκπληκτική αντοχή στις καιρικές συνθή­ κες, διαθέτοντας, μεταξύ των άλλων, δυνατή μνή­ μη και κυρίως ένα από τα σπανιότερα χαρίσματα

τω ν έμβιων, το σημαίνον άσμα. Όταν λοιπόν ο Τάκης Μενδράκος εξομολογείται: «Λέξη μικρή,/κλουβί

ασημένιο,/πες μου το μυστικό σ ου,/σ ' εμένανε, στο πιο φτωχό πουλί του κόσμου» (σ. 32), ή όταν κλείνει Τα τετράστιχα της πικρής βροχής με το ψευδ οαφ ελ ές ερώ τημα, ένα από τα πλέον παραπλα­ νητικά ερ ω τή μ α τα τη ς σ υλλογής, «Σε ποια σκο­

πιά, /σ ε ποιο φυλάκιο/μπορώ να παραδώσω/τα φτερά μου;» (σ. 81), δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να υπερασπίζεται τα ποιητικά μέσ α, το υ ς λυρικούς τρόπους, αυτά τα τόσο ανυπεράσπιστα αλλά τόσο πολύσημα προϊόντα τη ς ανθρώπινης επινόησης. Από αυτή την άποψη ο Τάκης Μενδράκος συντάσσεται με εκείνους του ς ποιητές που είδαν την τ έ ­ χνη τους ως στιγμιαίο κραδασμό ισχυρής όμως εμ ­ βέλειας. Να θυμίσω: «Poetry is a Finicin thing o f a ir/T h a t lives u n c erta in ly and n o t fo r lo n g /Y e t radiantly beyond much lustier blurs», όπως διατύ­ πωνε προπολεμικά ο Γουάλας Στήβενς, ή ό,τι υπο­ νοούσε το 19ο αιώνα ο ημέτερος Βασιλειάδης: «Ο ποιητής θα είπει στιγμή». Στιγμές λοιπόν και σήμε­ ρα στο κατώ φλι το υ 21ου αιώνα, αλλά εντελείς: «Κωπηλατώ σπασμωδικά/στις λίμνες των ματιών σου,/Είναι ο μόνος τρόπος/ν' αναστείλω το θάνα­ το». Το ποιητικό πρόσωπο εγκολπώνεται και πάλι στην ετερότητα όχι τόσο για να σωθεί ή να δικαιω­ θεί, αλλά για να αναστείλει τις οριακές διαψεύσεις. Η συνέργεια της φ ύσης παραπέμπει τό τε, μεταξύ των άλλων, στα τοπία των ακριβολόγων σινικών α­ ποστροφών. Παράδειγμα: «Μου μήνυσε το γκρίζο

σύννεφο·/οι φυλλωσιές κιτρίνισαν/κι εσύ να φ εύ­ γεις/μικρή κουκκίδα στον ορίζοντα» (σ. 61) Α ν τισ τρατευόμενος την εκφ υλιστική επανάληψη κοινοτοπιώ ν ή την ανιαρή προσκόλληση σε ε ξ α ­ ντλημένα από τις πολλαπλές χρήσεις θέμ α τα , ο Τάκης Μενδράκος αναδεικνύει προσεκτικά τα είδω ­ λα, τις παραστάσεις του , τις προσφιλείς εικόνες του αντλώντας από τα μέσα βάθη αλήθειες και πά­ θη. Τα περιγράμματα είναι κατά συνέπεια όχι περιο­ ριστικά, αλλά ιδιαζόντως ελαστικά: «Πάχνη λευκή, αραχνοΰφαντη, μορφές χωρίς περίγραμμα,/απόη­ χος φωνών,/αίσθηση πως υπήρξαμε» (σ. 73), σε συνδυασμό «Όταν η παγωνιά/πήρε το τελευτα ίο φύλλο λεύκας,/ένα κρινάκι τρύπησε/με την ανάσα του το χιόνι» (σ. 71). Μ ε Τα τετράστιχα της πικρής βροχής ο Τάκης Μ εν­ δράκος σ κη νοθετεί με τακτ την κωμωδία του αν­ θρώπινου βίου, σεβόμενος απολύτως τόσο τα πρό­ σωπα όσο και τα πράγματα. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΔΟΚΙΜΙΟ

Πόλη χωρίς θεό I

I

ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ

Ο θ ε ό ς σ την π όλη.

■ Δοκίμια για τη θρησκεία I και την πολιτική Η ■

Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 2002 Σελ. 138

ίναι π βία και ο φανατισμός εγγενή στοιχεία του μονοθεϊσμού; Μπορεί να κατοικεί ο θε ό ς στην Πόλη χωρίς να συγκατοικεί μαζί του η μισαλλο­ δοξία; Επιστρέφει πράγματι η θρησκεία στο σημερινό κόσμο; Ποιο είναι το μέλλον του χριστιανισμού; Πώς δ ιαμορ φ ώ νετα ι σ ήμερ α η σχέση τη ς ορ θό δ ο ξη ς Εκκλησίας με το σύγχρονο δημοκρατικό κράτος; Έχει θέση το μάθημα των θρησκευτικών στο σχολείο; Γιατί η Αθήνα είναι η μόνη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που δεν έχει τζαμί, μολονότι ζουν σε αυτή μουσουλμάνοι; Υπάρχει τελικά ή δεν υπάρχει αντισημιτισμός στην ορ­ θόδοξη Εκκλησία;

Συλλογή κείμενων για τον επαναπροσόιορισμό της σχέσης θεού και Πόλης στηχώραμας Αυτά είναι ορισμένα από τα ερωτήματα τα οποία θ έ­ τει και συζητά ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, διευθυντής το υ περιοδικού Νέα Εοιία, σε δέκα δοκίμια για τη θρησκεία και την πολιτική. Ο Θεός του τίτλου είναι ο θεός της χριστιανικής παράδοσης, όπως αυτή εκφρά­ στηκε κυρίως από την Ορθόδοξη Εκκλησία, και η Πό­ λη είναι η σύγχρονη, ανοιχτή, δημοκρατική κοινωνία της Ευρώπης, στην οποία η θρησκεία δεν καθορίζει πλέον το δημόσιο βίο. Τα κείμενα του βιβλίου πιστεύουν και στα δύο -υπ ' αυτή την έννοια ο τίτλος σημαίνει και θεός και Πόλιςκαι αναζητούν τον επαναπροσδιορισμό τη ς μεταξύ του ς σχέσης στη χώρα μας, σημειώ νει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης.

Για το συγγραφέα, ο θεός ανέκαθεν κατοικούσε στην Πόλη, η θρησκεία πάντοτε συνδεόταν με την πολιτι­ κή, σε μια σχέση αλληλοεπηρεασμού. Όσο για το τ έ ­ λος της θρησκείας στην Ευρώπη για το οποίο τόσα έ ­ χουν γραφτεί, αυτό σημαίνει απλούστατα ότι ο θεός δεν είναι πλέον πηγή του νοήματος, η θρησκεία δεν ορίζει τις σημασίες και τις αξίες της κοινωνίας, δε δίνει το περιεχόμενο στις ελπίδες και στους φόβους των ανθρώπων. Ο σύγχρονος πολιτισμός αναπτύσσεται ε ­ ρήμην του Θεού. Η τέχνη και η λογοτεχνία κινούνται αποκλειστικά μέσα στην περιοχή αυτού που ο Μπαλζάκ ιδιοφυώς αποκάλεσε comedie humaine. Δε χρειάζεται δεινή κοινωνιολογική διεισδυτικότητα για να αντιληφθεί κανείς ότι η θρησκεία, ο χριστιανι­ σμός δηλαδή, αφού μιλάμε για την Ευρώπη, δε νοηματοδοτεί πλέον το χρόνο και δεν οργανώνει το χώ­ ρο των ευρωπαϊκών κοινωνιών και πόλεων, υποστη­ ρίζει ο συγγραφέας. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

77

ΙΣΤΟΡΙΑ

0 Εμφύλιος οτο μικροσκόπιο ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

Ιστορία του cAAi| v ik o v «μφ υλίου π ο λ έμ ο υ , 1 9 4 6 -1 9 4 9 Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2001 Ιελ. 634 (Α' τόμος), 678 (Β' τόμος) ο δίτομο έρ γο το υ Γιώργου Μ αργαρίτη είναι σημαντικό. Ίσως αυτή η στεγνή προσέγγιση να αδικεί το εγχείρημα, ιδιαίτερα μάλιστα αν μετά την ολοκλήρωση της ανάγνωσης νιώθεις πραγμα­ τικό δ έο ς για το μ έγ εθ ο ς τη ς π ροσπάθειας του συγγραφέα και για την επιτυχή κατάληξή της. Είναι η πρώτη φορά που ο Εμφύλιος Πόλεμος -α υ ­ τή η τραγικά εμβληματική περίοδος της σύγχρονης Ε λλάδ ας- παρουσιάζεται με πληρότητα από κάθε άποψη. Φωτίζονται εκτυφλω τικά ό λ ες οι πλευρές του . Δεν ξέρ ο υμ ε άλ λο συγγραφικό διάβημα που να σ υν θέτει με τέτο ια απ αράμιλλη τεχνική αλλά και με επάρκεια την τοιχογραφία της εποχής.

Τ

Πρώτη φορά ο Εμφύλιος Πόλεμος παρουσιάζεται με πληρότητα από κάθε άποψη Εκατοντάδες βιβλία έχουν κυκλοφορήσει για τον Εμφύλιο Πόλεμο. Στην πρώτη φάση της μετεμφ υλιακής περιόδου την ιστορία «έγραψαν» οι νικητές. Ή ταν μια κραυγαλέα προπαγανδιστική απόπειρα να δικαιω θούν οι επιλογές της κυβερνώσας παρά­ τα ξη ς . 0 μανιχαίσ μός και η δαιμονοποίησ η το υ «άλλου» ήταν τα δεσπόζοντα στοιχεία αυτής της εν πολλοίς ενορχηστρω μένης ιστοριογραφίας. Οι αρ ισ τεροί ήταν οι εαμοβούλγαροι που επιδίωξαν να διαμελίσουν τη χώρα δίνοντας ένα κομμάτι της - τ η Μ ακεδο νία - σ τους Σλάβους. Ή ταν οι στασια­ στές και έπρεπε να αποκοπούν και αυτοί και η ιδε­ ολογία τους από τον εθνικό κορμό.

78

Η ηττημένη Αριστερά δεν μπορούσε να εκθέσει τις δικές της απόψεις. Ούτε τη ς επιτρεπόταν να μιλή­ σει ο ύ τ ε όμω ς και θα μπορούσε, ακόμη κι αν οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές, γιατί είχε να ξεκαθαρίσει εσωτερικούς λογαριασμούς. Επιδίδετο σε ένα ανε­ λέητο κυνήγι μαγισσών. Όταν το κύριο καθήκον ή­ ταν ο εντοπισμός τω ν προδοτών, τω ν πρακτόρων και τω ν λιγόψυχων, δ εν υπήρχε χώρος για νηφ ά­ λιες αποτιμήσεις. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή η ηγεσία του ΚΚΕ δεν είχε συμφ ιλιω θεί με την ιδέα της οριστικής ήττας του ένοπλου αγώ­ να, και για να αποτρέψει τις συζητήσεις για τις αι­ τίες τη ς συντριβής του κινήματος συντηρούσε τις ελπίδες τω ν καθημαγμένων αριστερών με το ο λ έ­ θριο σύνθημα «το όπλο παρά πόδα». Η ανεπίσημη εκδοχή τη ς Αριστερός ανιχνευόταν μόνο στους υ­ παινιγμούς της στρατευμένης λογοτεχνίας. Η εικόνα άλλα ξε μετά τη δικτατορία. Εκατοντάδες βιβλία -απομνημονεύματα αγωνιστών, μυθιστορή­ μ α τα - έκαναν την εμφάνισή του ς και ο λόγος της Αριστερός πέρασε από την παρανομία στη νομιμό­ τητα και σε μεγάλο βαθμό γνώρισε τη δικαίωση. Η αναγκαστική στέρηση τόσων χρόνων ήταν φυσι­ κό να φ έρ ει ένα συγγραφικό πληθωρισμό από τη

στιγμή που εξαφανίστηκε το εμπόδιο της λογοκρι­ σίας. Οι προσωπικές καταθέσεις και οι κομματικές α ναφ ορ ές στην αρχή έγιναν δ εκ τές με ειλικρινή ενθουσ ια σ μό για τί ισορρόπησαν την κατάσταση στο συναισθηματικό πεδίο. Η ακραία αντιπαράθεση του Εμφυλίου ξαναζω ντάνευε μέσα από τις σ ελί­ δ ες τω ν βιβλίων. Τούτη τη φορά η Αριστερά νίκη­ σ ε. Ό,τι δεν κατάφ ερε να πετύχει με τα όπλα το πέτυχε πολλά χρόνια αργότερα με την πένα. Πήρε την εκδίκησή της αναδρομικά. Λίγοι τολμούσαν τό τε να διατυπώσουν την αιρετι­ κή άποψη ότι σχεδόν ό λ ες οι προσπάθειες έπασχαν από αφόρητο υποκειμενισμό και από ιδεολο-

Τοέργο τουΓ. Μαργαρίτη παρακολουθεί τηνιστορία του Ερφυλίου οε όλες τις εκφάνσεις του: τη στρατιωτική, τηνπολιτική και τηνκοινωνική γική μονομέρεια, από τα ίδια δηλαδή θεμελιώ δ η σφάλματα που υπήρχαν στις απόπειρες τω ν αντι­ πάλων τους. Όμως η Αριστερά δεν ήταν ενωμένη. Ήδη από την εποχή της παρανομίας στους τόπους εξορίας είχε αναπτυχθεί έντονη συζήτηση για τις αιτίες που ο­ δήγησαν ένα θαλερό κίνημα στην ήττα. Οι εσ ω τε­ ρικοί συσ χετισ μοί φ ω τογρ άφ ιζα ν κάθε φ ορά και δ ιαφ ορετικούς ενόχους. Την περίοδο τη ς παντοκρατορίας του Ζαχαριάδη ο αποσυνάγωγος ήταν ο Μ άρκος Β α φ ειάδης. Μ ετά το 20 ό σ υνέδρ ιο το υ ΚΚΣΕ την τύχη του Μάρκου είχε ο «μεγάλος Αρχη­ γός». Οι κατηγορίες περί πρακτόρων και εγκληματι­ κών λαθώ ν ήταν στην ημερήσια διάταξη. Ως αντιστάθμισμα στη μυωπική επίσημη γραμμή το υ ΚΚΕ, που ξεμπ έρδ ευε με τον Εμφύλιο ενοχο­ ποιώ ντας το υ ς Ά γγλους, το υ ς Α μερικανούς και το υ ς δωσίλογους, αναπτύχθηκε, κυρίως από την πλευρά της ανανεωτικής κομμουνιστικής συνιστώ­ σας, η σχολή της «λαθολογίας» και της αυτομαστί­ γωσης. Για τα δεινά που υπέστη η κομμουνιστική Αριστερά έφ τα ιγε η ηγεσία το υ ΚΚΕ, η οποία είτε ήταν κατώ τερη τω ν περιστάσεων είτ ε εξυ π η ρ ε­ τούσε τις διεθνείς προτεραιότητες τω ν Σοβιετικών.

Έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια για να αρθούν κάποιοι πάνω από τις προκαταλήψεις και να επιχει­ ρήσουν να αναμετρηθούν με το ν Εφμύλιο χωρίς παραμορφωτικούς φακούς. Αυτό που έλειπε ήταν μια εμπεριστατω μένη καταγραφή τω ν γεγονότων και μια ουσ ιασ τική αν άλ υσ η τω ν αιτίω ν που έ ­ σπρωξαν τη χώρα στην εμφύλια σύρραξη. Το έργο του Γ. Μαργαρίτη παρακολουθεί την ιστο­ ρία του Ε μφυλίου σε ό λ ες τις εκφ άνσ εις του: τη στρατιωτική, την πολιτική και την κοινωνική. Στο πρώτο επίπεδο η δουλειά του είναι εκπληκτι­ κή. Ό λες οι μάχες -από τις πιο μικρές μέχρι τις πιο σ ημαν τικ ές- παρουσιάζονται εκτενώ ς και με λ ε ­ π τομέρειες που μόνο σε στρατιω τικά εγχειρίδια συναντά κανείς. Κ ατατίθενται και αναλύονται τα πάντα: τα επιτελικά σχέδια, η διάταξη τω ν αντίπα­ λων στρατών, οι ελιγμοί, οι κινήσεις αιφνιδιασμού, οι τακτικές υποχώρησης, ο απολογισμός, οι συνέ­ πειες για την περαιτέρω πορεία. Και, τέλος, ακόμη κι αυτός ο αχός της σύγκρουσης μεταφ έρεται στον αναγνώ στη μ ε χαρισματικό τρόπο δ ίνο ντά ς το υ την αίσθηση ότι π α ρακολουθεί κινηματογραφική ταινία υψηλών προδιαγραφών. Αν η προσπάθεια του συγγραφέα περιοριζόταν σ' αυτό το πεδίο θα είχ αμε απλώς μια ολοκληρω μέ­ νη εικόνα τω ν πολεμικών συγκρούσεων. Μ εγάλο επίτευγμα από μόνο του αλ λά όχι αρκετό για να φωτίσει τις πίσω πλευρές της εμφ ύλιας αναμέτρη­ σης. Η ανάλυση του Γ. Μαργαρίτη για τους πολιτι­ κούς και κοινωνικούς παράγοντες που οδήγησαν στη σύρραξη κομίζει κανούρια στοιχεία και δοκιμά­ ζει τις αντοχές τω ν ερμηνευτικών εργαλείω ν με τα οποία προσλαμβάνομε μέχρι τώρα τον Εμφύλιο.

0 συγγραφέας υποστηρίζει ότι αμέσως μετά τη Μι­ κρασιατική Καταστροφή και λόγω τω ν προσπαθει­ ών τη ς κεντρικής διοίκησης επ ήλθα ν σαρω τικές μεταβολές στην ύπαιθρο. Η αγροτική μεταρρύθμι­ ση μπορεί να ήταν κολοβή, δημιούργησε όμως ένα πλέγμα δραστήριων παραγωγικά κοινωνικών δυνά­ μεω ν στις μικρές πόλεις τη ς υπαίθρου. Α υ τές οι τοπικές επαρχιακές αλλά και μικροαστικές ελ ίτ βρί­ σκονται στη βάση τω ν κοινωνικών και πολιτικών δ ιερ γα σ ιώ ν που α κ ο λο ύ θη σ α ν . «0 ρ ό λ ο ς τους

στην ανασυγκρότηση και στη νέα αφετηρία του ελληνικού κράτους ήταν τόσο σημαντικός ώστε, στο τοπικό επίπεδο αρχικά και στο εθνικό στη συ­ νέχεια, βρέθηκαν στη βάση του αιτήματος για επα­ ναπροσδιορισμό του ταξικού προσανατολισμού της εξουσίας».

0 Γ. Μαργαρίτης αναφέρει ότι αυτή η ιδιαίτερα δυ­

79

ναμική, φιλόδοξη και ανατρεπτική κοινωνική ομάδα ήρθε στο προσκήνιο μετά την κατάρρευση του με­ τώπου της Αλβανίας και βρήκε την πολιτική της έκ­ φραση στο ΕΑΜ. Την ίδια περίοδο στις μεγάλες πό­ λεις και κυρίως στην Αθήνα το δωσιλογικό κράτος, αξιοποιώντας την επισιτιστική βοήθεια από το εξω ­ τερικό καθώς και τις σχέσεις του με τους καταχτη­ τές, οργάνωσε την κοινωνική βάση του. Στήριξε και σ τηρ ίχτηκε από εκ είν α τα σ τρ ώ μα τα που είδ αν στον πόλεμο τη μεγάλη ευκαιρία για εύκολο πλου­ τισμό και για τα οποία η άνοδος τω ν κομμουνιστών στην εξουσία αντιπ ροσώπευε τη μέγιστη απειλή.

«Δημ ιουργήθηκε έτσ ι μια ουσια στική από τη ν πλευρά των ισορροπιών διαίρεση της χώρας. Από τη μία πλευρά η Ελλάδα που επωφελείτο από τη διεθνή φροντίδα και συνδρομή και από την άλλη μια άλλη Ελλάδα ελεύθερη μεν, που έπρεπε όμως να ζει με τις δικές της δυνάμεις και τους περιορι­ σμένους πόρους της επικράτειάς της. Με λίγα λό ­ για φτιάχνονταν τα σύνορα εκ εί που λίγο αργότε­ ρα θα προέκυπταν τα μέτωπα του εμφυλίου». Πρόκειται ασφαλώς για μια ενδιαφέρουσα πρότα­ ση που επιχειρεί να πλαισιώσει τον Εμφύλιο Πόλε­ μο με τις κ α τά λ λη λες κοινω νικές α ναφ ορ ές το υ και να εξηγήσει τη βιαιότητα τω ν συγκρούσεων με το επιχείρημα ότι το διακύβευμα τη ς αναμέτρησης δεν ήταν απλώς η πολιτική εξουσία αλλά κάτι ε υ ­ ρύτερο. Ορθώς ο Γ. Μαργαρίτης δεν ισχυρίζεται ότι το ερμηνευτικό του εγχείρημα είναι ολοκληρω μέ­ νο. Αποφεύγει τον πειρασμό τω ν από καθέδρας α­ ποκαλύψεων. Θέτει όμως τις βάσεις για την έναρ ­ ξη της συζήτησης. Με ριζοσπαστικό τρόπο αντιμετωπίζει και ορισμένα θέματα ταμπού για την Αριστερά. Θα σταθούμε σε μερικά απ' αυτά. Η κυρίαρχη αντίληψη της αριστε­ ρής ιστοριογραφίας πιστεύει ότι η ηγεσία του ΚΚΕ διέπραξε τρία κολοσσιαία λάθη: η αποχή από τις ε ­ κλογές του 1964, η επαμφοτερίζουσα στάση της στο ζήτημα τη ς έν αρξης το υ ένοπ λου αγώνα, η μετατροπή του Δημοκρατικού Στρατού σε τακτικό, όταν όλες οι ενδείξεις συνηγορούσαν υπέρ του α­ ντά ρ τικ ο υ χαρ ακτήρα το υ . Ο Γ. Μ αρ γαρ ίτης δ ε συμμερίζεται αυτές τις κριτικές. Για την αποχή υπογραμμίζει: «Η συμβίωση μεταξύ

των αριστερών και του παρακράτους ήταν αδύνα­ τη και η λύση περνούσε μέσα από την εξόντωση του ενός ή του άλλου. Η ομαδοποίηση στην κορυ­ φή, η ομαλή διεξαγωγή των εκλογών και ο σχημα­ τισμός μιας αντικομμουνιστικής πλειοψηφίας θα παγίωναν τη ν κατάσταση που είχε δημιουργηθεί

80

στις επαρχίες σε βάρος της Αριστερός. Η πεποίθη­ ση ότι οι εκλογές θα παγίωναν και θα νομιμοποιού­ σαν την τρέχουσα φρίκη ήταν διάχυτη στους καταδιωκόμενους εκείνων των ημερών. Για αρκετούς η απάντηση στην τρομοκρατία ήταν τα όπλα. Θα ή­ ταν δε πολύ δύσκολο στο ΚΚΕ να λειτουργήσει ολότελα ερήμην τους». Η άποψη αυτή δεν είναι καινούρια. Την έχουν υπο­ σ τηρίξει αρ κετοί σ υγγραφ είς και την υ ιο θ ετεί το ΚΚΕ. Προκύπτουν όμως ορισμένα ερωτήματα: Πρώτο: Αν η ηγεσία του ΚΚΕ πιεζόμενη από τους φ υγ ά δ ες οπαδούς το υ κόμματος που ήδη είχαν καταφύγει στα βουνά ήταν προσανατολισμένη στη λογική του Εμφυλίου, γιατί δεν είχε κάνει όλες τις απ αραίτητες στρατιω τικές προετοιμασίες; Ακόμη και τ ό τ ε απ οθάρ ρυ νε α υ το ύ ς που ζη το ύσ α ν να βγουν στο αντάρτικο και περιοριζόταν σε συστά­ σεις για αυτοάμυνα. Χιλιάδες εμπειροπ όλεμοι α ­ γω νιστές βρέθηκαν στις φ υλακές και τις εξορ ίες, με συνέπεια το ΚΚΕ να μπει στον Εμφύλιο απορφα­ νισμένο από ικανά σ τελέχη. Η ταλάντευσ η τη ς η­ γεσίας του κόμματος φαίνεται και από το γεγονός ότι προσπάθησε να συγκροτήσει αντιμοναρχικό μέ­ τωπο στο δημοψήφισμα που ακολούθησ ε για την επιστροφή του βασιλιά. Στο δημοψήφισμα, που έ ­ γινε υπό δ υσ μενέσ τερους όρους, ο συνασπισμός τω ν κομμάτων του ΕΑΜ πήρε μέρος. Ο συγγραφέ­ ας λέει ότι «μια πιθανή εξήγηση είναι ότι επρόκειτο

για μια ύστατη προσπάθεια συγκρότησης ενός αντιμοναρχικού μετώπου». Νομίζουμε ότι η εξήγηση είναι αδύναμη. 0 Γ. Μ αργαρίτης, επειδή θέ λ ει να απ οστασιοπ οιηθεί από τις ερ μ η ν είες που χρεώ ­ νουν τις κακοδαιμονίες της Αριστερός στην ηγεσία τη ς -τ ις θεω ρ εί απ λουσ τευτικές-, αρνείται ακόμη και στις πιο οφθαλμοφανείς περιπτώσεις, όπως εί­ ναι αυτή, να πράξει το αυτονόητο. Να πει δηλαδή ότι πράγματι εδώ έχουμε να κάνουμε με μια λαν­ θασμένη εκτίμηση τω ν δεδομένω ν από την πλευ­ ρά τη ς ηγεσίας, η οποία μετεω ριζόμενη ανάμεσα στην ένοπλη λύση και την κοινοβουλευτική δ ιέξο­ δο δ εν υπ ηρ έτη σε σωστά ο ύ τ ε τη μία ο ύ τ ε την άλλη, με αποτέλεσμσ να χαθεί πολύτιμος χρόνος και να σπαταληθούν δυνάμεις. Δεύτερον: Δεν είχε η ηγεσία του ΚΚΕ τη στοιχειώ­ δη ευφυΐα να καταλάβει ότι προτρέποντας τους ο­ παδούς της να κάνουν αποχή έδινε στους αντιπά­ λο υς της τη δυνα τότητα να εντοπίσουν και ε κ εί­ νους που είχαν ξεφ ύγει από τους διωκτικούς μηχα­ νισμούς; Αυτοί που δεν προσήλθαν να ψηφίσουν εκλήθησ αν από τις αρχές να δικαιολογήσουν την

απουσία τους. Όοοι δεν είχαν πειστικά επιχειρήμα­ τα συνελήφθησαν και εστάλησαν στις εξορίες. Κα­ λύτερ η βοήθεια δ ε θα μπορούσαν να περιμένουν το κράτος και οι συμμορίες του. Για την καθυσ τέρησ η το υ ΚΚΕ να αποφασίσει τον ένοπλο αγώνα: 0 συγγραφέας υπογραμμίζει ότι η Αριστερά είχε δύο ειδώ ν κοινωνική βάση. Την πρώ­ τη στον αστικό χώρο, τη δεύτερ η στο χώρο της ε ­ παρχίας. 0 πρώτος δ εν απ έβλεπ ε στον Εμφύλιο. Για τη δ εύ τερ η κοινωνική συνιστώσα τη ς, εκείνη της επαρχίας, ο Εμφύλιος ήταν μονόδρομος λόγω της αφ όρητης τρομοκρατίας του κράτους και του παρακράτους. «Οι δισταγμοί, οι καθυστερήσεις και

η αμηχανία της ηγεσίας του ΚΚΕ οφείλονται στη δι­ αίρεση της κοινωνικής του βάσης. Δύσκολα θα α ­ ποφάσιζε κανείς να ξεκινήσει έναν πόλεμο ενάντια σ ' έναν ισχυρότερο αντίπαλο με μόνο τις μισές δυ­ νάμεις του, Από την άλλη, όμως, όταν η επαρχιακή εκδοχή της Αριστερός ξεκίνησε τον εμφύλιο, δύ­ σκολα μένει κανείς μακριά της σε απόσταση. Έτσι ξεκίνησε με τον τρόπο που ξεκίνησε ο εμφύλιος». Η ανάλυση έχει ασφ αλώ ς λογική βάση. Ό μως και εδώ, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, ερ ­ χόμαστε αντιμέτωποι με το ακανθώ δες ερώ τημα σ χ ετικά μ ε τη ν επ ά ρκ εια τη ς η γ εσ ία ς το υ ΚΚΕ. Ό ταν μια ηγεσία σύρεται σε μια σύγκρουση ξέρ ο ­ ντας εκ τω ν προτέρων ότι θα τη χάσει, είναι ανίκα­ νη για δύο λόγους: είτε γιατί δε φρόντισε να εξα ­ σφαλίσει τις προϋποθέσεις ώστε να δώσει τη μάχη με το υ ς κ α λ ύ τερ ο υ ς δ υ να το ύ ς ό ρ ους ε ίτ ε για τί δ εν εξά ντλ ησ ε όλα τα περιθώρια για ειρηνική δι­ ευθέτησ η του προβλήματος. Η ηγεσία που γίνεται άθυρμα τω ν περιστάσεων είναι τουλάχισ τον μοι­ ραία. Εκτός κι αν προσχωρήσουμε στη δια δ εδ ομέ­ νη θεωρία ότι η όλη εξέλ ιξη ήταν απόρροια τω ν ε ­ ντολώ ν τη ς Σοβιετικής Ένωσης προκειμένου, διά τη ς πολεμικής εμπλοκής τω ν Δυτικών στην Ελλά­ δα, να καταφ έρει αυτή να σταθεροποιήσει την ε ­ πιρροή τη ς στην Ανατολική Ευρώπη και στα Βαλ­ κάνια. Η θεωρία αυτή προσφέρει δύο ερμηνείες. Η πρώτη θέ λ ει την ΕΣΣΔ να παγιδεύει την ηγεσία του ΚΚΕ με υποσχέσεις για πλούσια στρατιωτική βοή­ θεια, ικανή να ανατρέψει τους συσχετισμούς, και η δ εύτερ η εμφ ανίζει το υ ς ηγ έτες το υ κόμματος να βάζουν το διεθνιστικό καθήκον του ς προς τη ν πα­ τρίδα του σοσιαλισμού πάνω από τα συμφέροντα της χώρας τους. Τον Απρίλιο του 1947 το ΚΚΕ αποφάσισε να μ ετα­ τρέψει το ΔΣΕ από αντάρτικο σε τακτικό. Η επιλογή αυτή χαρακτηρίστηκε εκ τω ν υστέρω ν καταστρο­

φική. Οι οπαδοί της αντάρτικης μορφής το υ πολέ­ μου υποστήριζαν ότι ο ΔΣΕ δ εν είχε τις επιχειρη­ σιακές δ υνατότητες να αντιπ αρατεθεί με τον Εθνι­ κό Στρατό στο πεδίο που αυτός είχε σαφή πλεονε­ κτήματα. Έ λεγαν ότι έπρεπε να συνεχιστεί η τακτι­ κή του «χτυπάω και φεύγω» γιατί και τις δυνάμεις μπορούσε να συντηρήσει και τον πόλεμο να επι­ μηκύνει μέχρι να διαμορφωθούν ευνοϊκότερες πο­ λιτικ ές σ υνθήκες για τη ν Αρισ τερά. Στη διαμάχη αυτή κέρδισε ο Νίκος Ζαχαριάδης, ο οποίος επικα­ λέστηκε πολιτικούς και όχι στρατιωτικούς λόγους. Τη στάση του δικαιώνει ο Γ. Μαργαρίτης, αν και, ό­ πως σ η μ ειώ νει,«από τεχνική άποψη το ζήτημα της

επιλογής είχε μικρότερη σημασία απ' όση έκ τοτε του αποδόθηκε». 0 σ υγγραφ έας δ ηλώ νει ότι δ εν έχει όλα τα στοιχεία για να αξιολογήσει την επιλο­ γή το υ Ν. Ζαχαριάδη. Εικάζει όμω ς ότι α υτό που μέτρησ ε στην απόφασή το υ ήταν μια πολιτική α ­ νάγκη: «Η δημιουργία τακτικού στρατού θα ήταν ο προάγγελος και το δείγμα μια νέας κρατικής οντό­ τητα ς, που θα μπορούσε να περιλάβει, να δημι­ ουργήσει και να εγγυηθεί όχι μόνο μια νέα δημο­ κρατική τάξη αλλά και μια πρόταση ανάπτυξης βα­ σισμένη στην κοινωνική δικαιοσύνη. Αφαιρούσε α­ πό τη ν αντίπαλη προπαγάνδα το επιχείρημα της καταστροφικής και απλώς εκδικητικής πολιτικής της Αριστερός και παρείχε ένα είδος ισοτιμίας στις προθέσεις της μιας και της άλλης πλευράς. Με λί­ γα λόγια, για στοιχειώ δεις πολιτικούς λόγους, ο ΔΣΕ έπρεπε να παρουσιαστεί ως τακτικός στρατός, ως στοιχείο κρατικής συγκρότησης, ακόμη κι αν οι δυνατότητές του περιόριζαν αυτή την εικόνα». Φαίνεται ότι η εκτίμηση του Γ. Μαργαρίτη είναι κο­ ντό στην πραγματικότητα. Άλλω στε ακολούθησαν ορισμένες ενέργειες της ηγεσίας του ΚΚΕ που υπη­ ρέτησαν αυτό το στόχο. 0 σχηματισμός της κυβέρ­ νησης του βουνού, οι απεγνωσμένες προσπάθειες να κ α τα λ η φ θε ί μια μ εγάλη πόλη ώ σ τε να γίνει η πρωτεύουσα, καθώς και οι επανειλημμένες εκκλή­ σεις στις «σοσιαλιστικές» χώρες να αναγνωρίσουν την κυβέρνηση του βουνού. Το απ οτέλεσμα δ ε δι­ καίωσε τον Ζαχαριάδη. Είναι όμως πέραν της ιστο­ ρικής έρ ευ να ς το ερ ώ τημ α αν η α ν τίθ ετη λογική θα ήταν περισσότερο αποτελεσματική. Το βιβλίο συστήνεται ανεπιφύλακτα και στους ανί­ δεους και στους υποψιασμένους. Οι πρώτοι θα μά­ θουν τι ακριβώς συνέβη τότε. Οι δεύτεροι θα προ­ βληματιστούν για τις αιτίες. ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

Η Άλωση της Πόλης ΣΦ ΡΑΝ ΤΖΗ Σ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Χ ρ ο ν ικ ό ν Αθήνα, Πατάκης, 2001, τ. 3 Σελ. 176+264+208

Η

Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθω­ μανούς Τούρκους το 1453 αποτέλεσε καταλυτι­ κό και αναπόφευκτο παράγοντα για την τύχη, τις επιδιώξεις και τις επιλογές του ύστερου βυζαντινού ελληνισμού έναντι των διαμορφούμενων συνθηκών στους κατοπινούς αιώνες. Η κατάληψη της πάλαι πο­ τέ ακμαίας βασιλεύουσας από το φιλόδοξο πολιτικό και στρατιωτικό ηγέτη Μ ωάμεθ Β' συνδέεται με την υποχώρηση και συρρίκνωση ενός ολόκληρου κό­ σμου, μέρος ενός ευρύτερου ιδεολογικού-θρησκευτικού δίπολου στην Ευρώπη, η οποία εμφανώς κατα­ κερματιζόταν από νέους αναδυόμενους γεωπολιτι­ λασης, τροφοδοτούμενη σαφώς και από τα πάθη και κούς συσχετισμούς (Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίτο φανατισμό που συντηρούνταν εξαιτίας του Σχίσμα­ τος και των δύο Εκκλησιών. Σ' αυτό το πλαίσιο, η βυζαντινή όσο και η δυτική ιστο­ ριογραφία για τα σύγχρονα γεγονότα αποκτά ξεχωρι­ στό ενδιαφέρον, με όλες τις διαφοροποιήσεις αλλά και ταυτίσεις που υπαγορεύονταν από την επίσημη α­ ντίληψη αμφότερω ν τω ν πλευρών. Κι όσον αφορά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, στο πλαίσιο της βιβλιογραφίας της παλαιολόγειας περιόδου (με τρεις ακόμη σύγχρονους των γεγονότων ιστορικούς: Μι­ χαήλ Κριτόβουλο, Δούκα, Λαόνικο Χαλκοκονδύλη) το Χρονικόν του Γεωργίου Σφραντζή κατέχει περίοπτη θέση ως κατεξοχήν πηγή άμεσης πληροφόρησης για τα παρασκήνια της Αυλής των τελευταίω ν αυτοκρατόρων του Βυζαντίου λόγω του προσωπικού κύρους αλλά και της διπλωματικής ιδιότητας του συγγραφέα. ου Μάρκου, Γένοβα, Φράγκοι, γερμανικά κράτη κ,λπ.) Κατ' αρχάς, ο Γεώργιος Σφραντζής επιδίωξε μια ουσια­ τόσο στη μεσογειακή λεκάνη όσο και στην ενδοχώρα στική εκτίμηση της δραματικής ήττας του ελληνισμού, της ηπείρου. Υπ' αυτό το πρίσμα, η γηραιό -και μόνο έχοντας συνειδητοποιήσει την υπόσταση και τη δυνα­ κατ' όνομα- Βυζαντινή Αυτοκρατορία του 14ου-15ου μική του, ήδη με τον εντοπισμό των γενεσιουργών αι­ αιώνα συνέβαλε στη διατήρηση οριομένων συσχετι­ τίων που έφταναν χρονικά στην ανάκτηση της Πόλης σμών και εξυπηρετούσε τη δυναμική των νέων μεγά­ από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο το 1261. Όντας στην τε ­ λων δυνάμεων στην περιοχή ενώπιον της τουρκικής στρατιωτικής ανάπτυξης σε ευρωπαϊκά εδάφη. Παρόλευταία αναλαμπή του Βυζαντίου, οι Παλαιολόγοι δεν τι οι διαφαινόμενες συνέπειες ήδη υπολογίζονταν, οι κατόρθωσαν να ανακόψουν ή να συνδιαμορφώσουν τις κρίσιμες γεωπολιτικές εξελίξεις στην ευρύτερη πε­ ηγέτες της Δύσης επέδειξαν μια μάλλον εμπαθή στά­ ση στις εκκλήσεις της δυναστείας των Παλαιολόγων ριοχή τους. Ο συγγραφέας του Χρονικού ξεκινά την α ­ φήγηση επικεντρώνοντας στη δόξα του παρελθόντος, για άμεση βοήθεια και περαιτέρω συνασπισμό των χριστιανικών δυνάμεων έναντι της οθωμανικής επέ­ αντιπαραβάλλοντάς τη με την ανάσχεση του παρό­

0 Γ.Σφραντζής αναφερεται οτηνπολιορκία και την'Αλωοη της Πόλης, δίνοντας ρια ζωντανή περιγραφή των γεγονότων, αφούήτανοροναδικός ιοτορικός που ταεζηοε εντός των τειχών

82

ντος, όσο κι αν μεροληπτεί υπέρ του αφέντη του αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγου και του δεσπότη του Μυστρά και κατοπινού αυτοκρότορα Κωνσταντί­ νου ΙΑ' Παλαιολόγου. Γνωρίζει, επίσης, πολύ καλά τους διεθνείς συσχετισμούς μέσω της ιδιότητάς του ως πρεσβευτή που παρευρέθηκε σε αρκετές συμφω­ νίες και διαβουλεύσεις με τους μεγάλους ηγέτες εκεί­ νης της εποχής. Επιπροσθέτως, είναι φανερή η πρόθε­ σή του να συσχετίσει τα δεδομένα της παρακμιακής πολιτικής του Βυζαντίου με τον αμοραλισμό και τις ρα­ διουργίες όλων των συσχετιζόμενων με τα γρανάζια της εξουσίας χρησιμοποιώντας ειρωνικό τόνο και ενίο­ τε σκληρές εκφράσεις στην αφήγησή του. Ενδεικτικά, ακόμη και στην περίπτωση της καταστροφικής διένε­ ξης των δύο αδελφών, Δημήτριου και θω μά Παλαιολόγου, στην Πελοπόννησο, ο Σφραντζής δε δίστασε να δώσει το στίγμα της εμφύλιας διαμάχης ξεκάθαρα

(«εγένοντο δε τοιαύτα και τοοαύτα ότι τις αυτά ου θρηνήαειεν»). Το κείμενο του Σφραντζή πρέπει να ιδωθεί στο πλαί­ σιο της παράδοσης των μεγάλων ιστορικών και χρο­ νογράφων Βυζαντινών, όπως μεταξύ τω ν άλλω ν οι Γεώργιος Ακροπολίτης, Γεώργιος Παχυμέρης αλλά και οι προγενέστεροι Άννα Κομνηνή, Νικηφόρος Βρυέννιος, Ιωάννης Ζωναράς και Νικήτας Χωνιάτης. Η ανθε­

νωτική στάση του Σφραντζή όσο και η χρήση μιας γλώσσας ενδιάμεσης, μεταξύ καθαρεύουσας και κα­ θομιλουμένης, τον διαφοροποιεί από τους σύγχρονούς του ιστορικούς. Το έργο του έχει αρκετά φιλο­ λογικά προβλήματα, καθώς έχει σ ω θεί σε δύο μορ­ φές: η σύντομη ονομάζεται Chronlcon Minus, περι­ γράφει την περίοδο μεταξύ 1413 και 1477 και αποτε­ λ εί είδος προσωπικού ημερολογίου με αυτοβιογραφικά στοιχεία. Η εκτεν έσ τερ η μορφή, το Chronlcon Maius (που στην προκειμένη περίπτωση έχει μ ετα­ φράσει γλαφυρά ο Τάσος Βουρνάς), αφηγείται τα γε­ γονότα τη ς περιόδου 12 5 8 -1 4 7 8 και χωρίζεται σε τέσσερα βιβλία με προοίμιο αντιγραμμένο από κείμε­ νο του Ακροπολιτη· σ' αυτή τη μορφή έγινε δημοφι­ λές και διαδόθηκε κατά την περίοδο της τουρκοκρα­ τίας. Στο τρίτο βιβλίο του Maius ο Σφραντζής αναφέρεται στην πολιορκία και την Άλωση της Πόλης, όπου δίνει μια ζω ντανή περιγραφή των γεγονότων, αφού ήταν ο μοναδικός ιστορικός που τα έζησε εντός των τειχών. Πάντως, ο διάλογος για την αυθεντικότητα του Chronicon Maius συνεχίζεται, καθώς υποστηρίζε­ ται άτι έχει νοθευτεί από τους Μακάριο Μελισσηνό και Ανδρέα Δαρμάριο κατά το 16ο αιώνα.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

Γιο την ιστορία του ελληνικού κράτους ΓΙΩΡΓΟΣ Κ ΑΡΙΨ ΙΑΔΗ Σ

I

Η Ε λ λ ά δ α ω ς δ ιά δ ο χ ο κ ρ ά τ ο ς .

Θέματα διαδοχής κρατών κατά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την ένωση των Επτανήσων Αθήνα, Σάκκουλας, 2000 Σελ. 596

ο φαινόμενο της «διαδοχής κρατών», δηλαδή η αφαίρεση εδάφ ους από την εξουσία ενός κρά­ τους και η υπαγωγή του στην εξουσία ενός ά λ­ λου, επαναλαμβάνεται συχνά στη νεότερη ιστορία

Τ

μελέτης, ο όρος «διαδοχή κρατών» αφενός αντικα­ τοπτρίζει το σύνθετο ιστορικό και πολιτικό φαινόμε­ νο της εναλλαγής κρατικής κυριαρχίας σε δεδομένο γεω γραφ ικό χώρο, α φ ετ έρ ο υ σ υμπυκνώ νει την προσπάθεια να διευθετηθούν οι συνέπειες της με­ τα βολής σε δικαιικό επίπεδο. Πράγματι η διαδοχή κρατών συνιστά το έσχατο σημείο μιας σειράς διερ­ γασιών. Διεκδίκηση και απόκτηση συγκεκριμένου ε ­ δαφικού χώρου στο τραπέζι τω ν διαπραγματεύσε­ ων και συχνά στα πεδία τω ν μαχών. Αποσυναρμο­ λόγησα τη ς προγενέστερης κρατικής μηχανής, ε ­ γκατάσταση τη ς νέας, με προοπτική μονιμότητας και πεποίθηση δικαίου, αναγνώριση της νέας κατά­ στασης πραγμάτων εκ μέρους της διεθνούς κοινό­ τητας, τέλος, οριστική εγκαθίδρυση και εμπέδωση τη ς κυριαρχικής εξουσίας του διαδόχου κρατικού σχήματος στο δεδομένο εδαφικό χώρο.

Στη σύγχρονη παγκόσμια ιστορία το φαινόμενο της διαδοχής κρατών σ υνδέθηκε με τη διαδικασία της α υτοδ ιάθεσ ης τω ν λαώ ν και τη δημιουργία νέω ν κρατών. Όπως σημειώ νει εύσ τοχα στον πρόλογό το υ ο κ αθηγητής Αργύρης Φ ατούρος, «Η μ ελ έτη του Γ. Καριψιάδη, εξετά ζει μια μείζονα περιοχή του δημοσίου δ ιεθνούς δικαίου, τη νομική κατάσταση που επικράτησε και τις νομικές ρυθμίσεις που ίσχυσαν σε σχέση με τη μεταβολή κυριαρχίας πάνω στα εδάφη τη ς επικράτειας σε δύο καίριες περιπτώσεις κατά πρώτο λόγο αμέσω ς μ ετά τη σύσταση το υ κράτους, στα στενά όρια του μικρού βασιλείου, και κατά δεύτερο λόγο, τρεις δεκαετίες αργότερα όταν τα Επτάνησα έγιναν το πρώτο από μια σειρά από ε ­ δάφη με Έ λληνες κατοίκους που προοαρτήθηκαν στο νεοελληνικό κράτος». ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Όργανο των Επιοτημών ΣΤΕΛΙΟΣ Κ Ο ΥΣΟ ΥΛΗ Σ Η αριστοτελεια συλλογιστική. Σπουδή οτη θεωρία του συλλογισμού

I

Αθήνα-θεσσαλονίκη, Σάκκοιιλας, 2001 Σελ. 232

ο βιβλίο α π ο τε λ ε ί σ πουδή στη θε ω ρ ία το υ συλλογισμού όπως την εξέ θ ε σ ε και την τε κ ­ μηρίω σε ο Αριστοτέλης στα Αναλυτικά πρότερα. Τη θεμελιώ δη αφετηρία τη ς θεω ρίας του σ υλ­ λογισμού πρέπει να την α ναζητήσ ουμε στη δ ιά ­ κριση μ εταξύ τη ς «πρώτης ουσίας» και τω ν «δ εύ­ τερ ω ν ουσιώ ν» η οποία επ ιχειρείται στο πέμπτο κεφάλαιο τω ν Κατηνοριών. Η Αριστοτελεια συλλογιστική σ υζητεί εκτενώς, για πρώτη φορά στην ελληνική σκέψη, τα προβλήμα­ τα που παρουσιάζονται κατά την ερμηνεία του έρ ­ γου το υ Α ρ ισ τοτέλη, όπως αυτά επισημάνθηκαν από του ς αρχαίους σχολια στές το υ έω ς και σ ήμε­

Τ

84

ρα. Στην ιστορία τη ς Λογικής είναι γνω στό ότι ο Σταγειρίτης δεν ασχολήθηκε με τη μορφή του λ ο ­ γισμού, η οποία φ έρ εται ως «υποθετικός συλλογι­

σμός», α λ λ ά , α κ ο λ ο υ θώ ν τα ς τη ν παραδοσιακή μορφή το υ , διατυπώνει το συλλογισ μό το υ , είτε με τη μορφή τη ς επιφοράς είτ ε με τη μορφή της συνεπαγωγής. 0 έλεγχος τη ς συλλογικής εγκυρότητας με βάση την έννοια του τύπου α ν έδ ειξε τον Αριστοτέλη θεμελιω τή της τυπικής λογικής. Η επισήμανση του Α ρ ισ τοτέλη στο πρώτο βιβλίο τω ν Τυπικών ότν. «πάσα δέ πρότασις καί παν πρό­ βλημα ή γένος ή ίδιον ή συμβεβηκός δηλοί», έδ ω ­ σε τη ν αφ ορμή τω ν «κατηγορημάτων» τα οποία, σχετιζόμενα με τη συλλογιστική, δίνουν λύση στη

Α/Αριοτοτέλειασυλλογιστική είναι ενα από ταλίγα βιβλία κλασικής λογικής που έχουν όημοοιευθείοτηχώραμας λογική συνάφεια του συλλογιστικού συστήματος.

0 συλλογισμός α π οτελεί σ ύνθεση περισσότερων «λόγων», δ ηλα δή ακ ολο υθιώ ν τη ς σκέψης, που εκδηλώ νονται μ ετα ξύ τω ν όρων μια ς πρότασης, από τις οπ οίες π αράγεται έν α ς ά λ λ ο ς «λόγος», δηλαδή η ακολουθία τω ν όρων στη συμπερασμα­ τική πρόταση. Έτσι στα γνωρίσματα του σ υλλογι­ σμού επιβεβαιώ νεται ότι στα Αναλυτικά πρότερα ο Αριστοτέλης αναπτύσσει μια θεωρία για την παρα­ γω γή το υ σ υμπ ερ άσ μα τος από τις π ρ οκείμενες προτάσεις. 0 συλλογισμός δεν περιορίζεται μόνο σε λογικές συναγω γές, αλλά καλύπτει κάθε μορ­ φή λογικής ακολο υθία ς και ισχύει για το σ ύνολο τω ν έγκυρων παραγωγικών επιχειρημάτων. Το ενδιαφ έρον για την ανάλυση του έργου αυτού υπήρξε αμείω το σε όλες τις φάσεις του πνευματι­ κού πολιτισμού, εντάθηκε δε κατά το δ εύτερ ο μι­ σό του 20ού αιώνα, μετά τη δημοσίευση τω ν θ ε ­ μελιω δώ ν εργασιών τω ν Lukasienwicz και Patziq, που αναλύουν τις θέσεις του Αριστοτέλη και προ­ βάλλουν τα θεμελιώ δη ζητήματα του συλλογιστι­ κού σ υσ τή μ α το ς τω ν Αναλυτικώ ν προτέρων. Η συλλογιστική θεωρία λοιπόν του Αριστοτέλη απο­ τ ε λ ε ί ένα από τα π λέον σ υζη το ύμ εν α και α μ φ ι­ σβητούμενα προβλήματα τη ς Λογικής. 0 Αριστο­ τέλ η ς είναι γεγονός ότι δεν διαφω τίζει την εξιδιασμένη λογική αξία της διαδικασίας, η δ ε χρησιμότητά τη ς αμφισβητείται ή υποβαθμίζεται στο επί­

πεδο τη ς απλής θεωρητικής άσκησης. Η λειτουρ ­ γία το υ κινείται σε ένα π ρογενέσ τερο στάδιο, σ' αυτό της επιβεβαίω σης του κύρους το υ σ υλλογι­ σμού. Στην πρόταση «ο άνθρωπος είναι ον λο γι­ κόν» προσδίδεται στο υποκείμενο «άνθρωπος» το κατηγόρημα τη ς λογικότητας, η οποία και απ οτε­ λ ε ί α ν τικ ατηγορ ούμεν η ιδ ιότητα. Αυτή η σχέση αμφ ιμερούς κατηγόρησης υποκειμένου και κατη­ γορήματος απ οτελεί το βασικό λογικό χαρακτηρι­ στικό της ιδιότητας.

0 λογικός μηχανισμός τη ς αντιστροφής τω ν σ υλ­ λογισμών περιγράφεται στο όγδοο κεφ άλαιο τω ν Αναλυτικών προτέρων, η δ ε διάκρισή του στηρίζε­ ται στο απ οδεικτέο αντικείμενο, που ο Α ρισ τοτέ­ λης, για να απ οδείξει την α λ ήθεια το υ σ υμπερά­ σ ματος, χρησ ιμοποιεί το ν ελ εγ χ ό μ εν ο σ υ λ λο γ ι­ σμό. Το πρώτο μέρ ος το υ βιβλίου π ρ αγ μ α τεύ ετα ι το συλλογισμό γενικώς ως όργανο τη ς σκέψης, ε ξ ε ­ τά ζοντας την έννοια, τη λειτουργία και τη ν απο­ στολή του . Στο δ ε δ εύτερ ο μέρος αναλύονται έ ­ νας προς έναν οι συλλογιστικοί τρόποι και εντοπί­ ζεται ειδικότερα η συμβολή το υ ς στη λογική ορ ­ γάνωση. Από τα πλέον δυσχερή σημεία τη ς αριστοτελικής συλλογιστικής θεω ρείται ο Modus Barbara, ο οποί­ ος απ οτελείται από λογικώς ετερόκ λητες προκεί­ μενες. Οι αηοκλίνουσες ερ μηνείες του μικτού καθολικώς καταφατικού τρόπου, που αναπτύχθηκαν ήδη μ εταξύ τω ν μαθητώ ν το υ Α ρ ισ τοτέλη, δ ιευρύνθηκα ν κατά τη σύγχρονη εποχή με τη ν προ­ σ έγγισ η το υ ζη τ ή μ α το ς . Σημ αντικό τμ ή μ α τω ν προβλημάτων που ανακύπτουν μπορεί να αντιμε­ τω π ισ τεί αν απ οσ αφ ηνισ τεί η λογική απ οσ τολή το υ μικτού σ υλλογισ μού. Όπως είναι γνωστό, οι αμιγείς συλλογισμοί θέτο υν ή αποδεικνύουν τους λογικούς κανόνες που διέπουν, αντιστοίχως, την κατά πλάτος και κατά βάθος σχέση τω ν εννοιών. Εκτός από το υ ς έγ κυρ ο υς σ υλ λογ ισ τικ ούς τρ ό ­ πους, ο Αριστοτέλης εξετά ζει κάθε φορά και εκεί­ να τα συλλογιστικά μορφ ώ ματα τα οποία, αν και σ υγκεντρώνουν ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που διέπουν την εγκυρότητα, δ εν μπορούν να αποτελέσουν έγκυρους συλλογισμούς. Η μέθοδος τη ν οποία α κ ο λ ο υ θεί για να απ οδείξει ότι το συ­ γκεκριμένο μόρφ ω μα δ εν α π ο τελ εί έγκυρο σ υ λ ­ λογισμό στηρίζεται κατά βάση στην επίκληση σ υ­ γκεκριμένω ν όρων, οι οποίοι, δ ιατεταγμένοι κατά ορισμένη λογική ακ ολουθία, δ εν οδηγούν ασ φ α­ λ ώ ς σ ε έγκυρ ο σ υμπ έρασ μα. Οι σ υγ κεκ ρ ιμ ένες

85

Τα έργα του Νίτσε σε καινούργιες μεταφράσεις του Ζήση Σαρίκα: • Γενεαλογία της ηθικής • Η θέληση για δύναμη • Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων Ίδε ο άνθρωπος - Αντίχριστος • Γέννηση της τραγωδίας • Πωλ Βιριλιό, Η διαδικασία της σιωπής • Ζαν Μπωντριγιάρ, Συνθήματα • Τσβετάν Τόντοροφ, Απέναντι στο ακραίο • Άσγκερ Γιόρν, Περί μορφής • Νταίηβιντ Ρήσμαν, Το μοναχικό πλήθος • ΚαρλΠολάνυι, Ο μεγάλοςμετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των ουτοπιών • Χρ. Τσολάκης, Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (δύο τόμοι) • Ν. Μουτσόπουλος, Διαδρομή αυτογνωσίας (τρεις τόμοι) • Γ. Χουρμουζιάδης, Λόγια από χώμα • Θωμάς Κοροβίνης, Ο Μάρκος στο χαρέμι • Φούλα Λαμπελέ, ίο (διηγήματα) • Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου, Επιλογές και σύνολα (ποιήματα 1965-95) • Αργύρης Παυλιώ της, Ο λέθρ ιος δεσμός • Στέφανος Μπαλής, Μαθηματικά και ποίηση • Χ ριστίνα Φλόκα, Η φ αρμακογνω σία του Οδυσσέα Ελύτη • Εντουάρ Ν τυζαρ ντέν, Έ δρεψ ε δάφ νες • Ετέλ Αντνάν, Π ερί πόλεων και γυναικών • Άνα Νόβακ, Οι α τυ χ ίε ς τη ς ψ υχής • Λ ώ ρενς Στερν, Α ισ θημ ατικό τ α ξίδ ι • Τόμας Μ πέρνχαρντ, Οι φ τηνοφ αγά δες • Γιαν Νέρουντα, Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Πιέρ - Πάολο Παζολίνι, Μυθοπλασία • Φ. Ν τοσ τογιέφ σ κι, Ο σωσίας

α υ τές έννοιες (άνθρωπος, ι'ππος, ζώ ο) έχουν in θέση τους στα είδη του γένους και ο συσχετισμός του συλλογισμού αναφ έρεται κατεξοχήν σε εκτατικούς έγκυρους όρους. Η λογική αξία του μηχανι­ σμού αυτού δ εν πρέπει να υποτιμάται, αλ λά να θεωρείται συλλογιστικό πρότυπο.

0 Αριστοτέλης σ υνέθεσ ε, όπως παρατηρεί ο συγ­ γραφ έας (σ. 1 9 8 ),« ένα πλήρες κλειστό σύστημα

λογικού συσχετισμού εννοιών εντεταγμένων υπό την ίδια λογική κατηγορία ικανό να εφαρμοσθεί σε κάθε πεδίο της επιστήμης». Η σ ταδιακή άνθηση τη ς α ρ ισ το τέλεια ς σ υλλογισ τικής από τις αρχές το υ 20ού αιώνα συνέπεσε με την ανάπτυξη τω ν κοινω νικώ ν επ ισ τη μ ώ ν και τη ς μ ε θ ο δ ο λ ο γ ία ς του ς, γεγονός που επιβεβαιώ νει ότι πράγματι το λογικό σύσ τημα το υ Α ρ ισ τοτέλη αν αδ εικ νύεται όργανο τω ν επιστημών. Α ναμφ ισβήτητο γεγονός είναι ότι ο σ υγγραφ έας στις 232 σ ελ ίδ ες το υ βιβλίου κατόρθω σε να μας παρουσιάσει σφαιρικά την αρισ τοτέλεια συλλογι­ στική ε ίτ ε διά τη ς ροής το υ λό γου ε ίτ ε διά τω ν προβαλλόμενων σχημάτων είτε, πολύ περισσότε­ ρο, με τη βοήθεια τω ν ερ μ η νευ τώ ν και σ χολια­ στών, παλαιών και νέων. Η όλη δομή του βιβλίου «κλείνει» με την πλούσια βιβ λιογραφ ία (σ. 2 0 7 220), κυρίως ξενόγλωσση, τον πίνακα τω ν Πηγών (σ. 2 2 1 -2 2 4 ) και το α λ φ α β η τικό Ε υρ ετή ρ ιο (σ.

225-232).

Η Αριστοτέλεια συλλογιστική είναι ένα από τα λί­ γα βιβλία κλασικής λογικής που έχει δημοσ ιευθεί στη χώρα μας. 0 φ ιλοσοφικός αυτός κλάδος, αν και π α ρ α μ ε λ η μ έ ν ο ς -σ ε σύγκριση με ά λ λ ο υ ς -, προσφέρει τις βάσεις του σκέπτεσθαι και γι' αυτό η κ αλλιέρ γειά το υ αποβαίνει απ αραίτητη. Το βι­ βλίο φ ιλ ο δ ο ξεί να ανανεώ σει το ελληνικό ενδια­ φέρον για τα εν γένει ζητήματα της Λογικής.

• Μ. Μπουρλάς, Ελληνας, Εβραίοςκαι αριστερός • Ιβάν Ίλλιτς, Γ \α τις ανάγκες του ανθρώπου • Τ ζέρ υ Μπράουν, Η άλλη Αμερική • Ν. Κον, Αγώ νες για τη ν έλευση της χ ιλιετούς βασιλείας του Θ εού • Π. Μπράντλιτζερ, Ά ρ το ς και θεάματα • Ζαν Μπωντριγιάρ, Η καταναλωπκή κοινωνία • Πωλ Βιριλιό, Η πληροφορική βόμβα • Μαρία Λ ούίζα Μ περνέρι, Περιήγηση σ τη ν Ουτοπία Τα 6ι6λία του Κ. Τομανά για τη Θεσσαλονίκη 37003 Σκόπελος www.nissides.gr

T^ · 04240-23277,23283 0310-263363

ΝΙΚ. ΛΥΚ. Φ0Ρ0Π0ΥΛ0Σ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Ζητήματα κοινωνικής εργοοίας

I

ΑΓΑΠΗ ΚΑΝΔΥΛΑΚΗ

Η συμ βο υλ « υ τικ ή σ τ η ν κ ο ιν ω ν ικ ή c p y a o ia .

Δεξιότητες επικοινωνίας και τεχνικές παρέμβασης Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 2001 Σίλ.350

ι δεξιότητες επικοινωνίας και οι τεχνικές συνέ­ ν τευ ξη ς και π αρέμβασης είναι ο κορμός τη ς κοινωνικής εργασίας. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να σκιαγραφήσει επιλεκτικά ορισμένες θεωρητικές προσεγγίσεις προτείνοντας ένα ολιστικό μοντέλο συμβουλευτικής.

Ο

Η παρουσίαση και η ανάλυση περιπτώσεων, τα α ­ ποσπάσματα από συνεντεύξεις και η υποδειγματική χρήση δεξιοτήτω ν επικοινωνίας και τεχνικών παρέμ­ βασης αποτελούν υλικό για συζήτηση και ανάλυση.

Ησυγγραφέας ψηλαφεί με οξυδέρκεια τηνεπικοινωνιακή λογική και τηνπρακτική της διαμεθοδικής κοινωνικής εργασίας Στόχος δ εν είναι να «επιβάλει» έναν τρόπο σ υν έ­ ντευξης, αλλά αντίθετα να τον θέσει υπό εξέτασ η και προβληματισμό. Η Α. Κανδυλάκη διερευνά τις δυνατότητες και τα ό­ ρια της εφαρμογής της σ υμβουλευτικής στο πλαί­ σιο της διαμεθοδικής κοινωνικής εργασίας. Η συμ­ βουλευτική είναι ένα ραγδαία εξελισ σ όμενο διεπι­ στημονικό πεδίο και η σχετική βιβλιογραφία συνε­ χώς ογκούμενη στο διεθνή επιστημονικό ορίζοντα, κυρίως στην Ευρώπη και την Αμερική, όπου και δια­ μορφώθηκε. Ελάχιστες είναι όμως οι εκδόσεις στο

χώρο τη ς σ υμβουλευτικής στην Ελλάδα και εξίσου πενιχρή η βιβλιογραφία για την κοινωνική εργασία, παρότι είναι μια καθιερωμένη εφαρμοσμένη κοινω­ νική επιστήμη. Το βιβλίο διαρθρώ νεται σε τέσ σ ερα κεφ άλαια, μη συνυπολογιζόμενης της εισαγωγής και του αξιόλο­ γου παραρτήματος. Στο πρώτο κεφάλαιο η συγγρα­ φ έα ς εξετ ά ζει ζητήματα που αφ ορούν τη θεω ρία της επικοινωνίας. Ανατρέχει στη σημειολογική θεω ­ ρία, αναδεικνύει και φωτίζει τον εξουσιαστικό χαρα­ κτήρα της «επαγγελματικής επικοινωνίας», δηλαδή της επικοινωνίας ανάμεσα στον ειδικό και τον εξυπη­ ρετούμενο, και υπογραμμίζει τις απαραίτητες επικοινωνιακές δεξιότητες για έναν κοινωνικό λειτουργό. Η συγγραφέας ψηλαφεί με οξυδέρκεια την εηικοινωνιακή λογική και την πρακτική της διαμεθοδικής κοι­ νωνικής εργασίας στο δ εύτερ ο κεφάλαιο. Επιπρο­ σθέτους, χαρ τογρ αφ εί και προτείνει ένα εκλεκτικό θεωρητικό πλαίσιο για μια ολιστική συμβουλευτική παρέμβαση εντός τω ν ορίων τη ς κοινωνικής ερ γα­ σίας. Αυτό το θεωρητικό πλαίσιο συνιστά το συγκε­ ρασμό και τη σύνθεση αρχών και μεθόδω ν από διά­ φορες προσεγγίσεις στο χώρο της συμβουλευτικής, όπως είναι η ροτζεριανή, η γνωσιακή, η υπαρξιστική, η φεμινιστική, η συστηματική-οικολογική κ,λπ.

87

Εν συνεχεία σκιαγραφείται στο τρίτο κεφ άλαιο το θεωρητικό πλαίσιο εφαρμογής της συμβουλευτικής συνέντευξης στην κοινωνική εργασία και διερευνούνται οι δ εξιότητες του συμβούλου-συνεντευκτή, ό­ πως είναι η ενεργητική ακρόαση, η αντανάκλαση συναισθημάτω ν, η παράφραση κ.λπ. Το κεφάλαιο κλείνει με την καταγραφή και την παρουσίαση απο­ σπασμάτων συμβουλευτικώ ν συνεντεύξεω ν τα ο ­ ποία παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Στο τέταρ το κεφάλαιο η συγγραφέας θίγει το θέμα της αυτογνωσίας και καταδεικνύει την αναγκαιότητα τη ς εποπτείας στην κοινωνική εργασία. Συζητά τη θεωρία που προσεγγίζει τον «εαυτό» ως κοινωνική κατασκευή και ως διαμόρφωση της κοινωνικής επιρ­ ροής. Στο παράρτημα, τέλ ο ς, παρατίθενται ασκή­ σεις αυτογνωσίας και ευαισθητοποίησης σε διάφο­ ρες όψεις της επικοινωνίας. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Προς την ωρίμανση I

ΗΛΙΑ Σ Ε. ΚΟΥΡΚΟΥΤΑΣ

|

Η ψ υ χ ο λ ο γ ία του εφ ή β ο υ .

■I θεωρητικά ζητήματα και I κλινικές περιπτώσεις ■ Μ

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001 I d . 504

Π

ε περισσή αγάπη και ενδιαφ έρον αγκάλιασε το υ ς νέους ανθρώ πους ο σ υγγραφ έας, α ­ φού η εφ ηβεία αναμφισβήτητα είναι το κρι­ σ ιμότερο σ τάδιο τη ς ζω ής, το στάδιο κατά το ο­

ποίο το άτομο καλείται να προχωρήσει στην αυτο­ ανακάλυψή το υ και να δημιουργήσει τις προϋπο­ θ έσεις εκείνες που θα τον καταστήσουν προσωπι­ κότητα και θα εν τα χ θεί υπεύθυνα στον κοινωνικό χώρο. Το βιβλίο εξετ ά ζει τη συγκεκριμένη περίοδο γιατί θέλει να βοηθήσει τον νέο να αυτονομηθεί υπεύθυ­ να σε έναν κόσμο ρ ευστότητας και ευρύτερης κοι­ νωνικής αλλαγής και να επικεντρω θεί στα νέα χα­ ρακτηριστικά φαινόμενα με τη σύγχρονη δομή της οικογένειας και τις διάφορες προκλήσεις που αντι­ μετωπίζει. Η πορεία προς την ωρίμανσή του με τη γνώση τω ν ψυχολογικών δεδομένω ν, και μάλιστα όχι μόνο θεωρητικά, θα σ ταθεί αφετηρία προβλη­ ματισμού για τον νέο εκείνο που πράγματι θέλει να θεμελιώσει την ασφαλή πορεία του προς τη ζωή. Εκτός από τις βιοσ ω ματικές, ψυχοκοινωνικές και

συναισθηματικές αλλα γές που είναι χαρακτηριστι­ κές α υτή ς τη ς π εριόδου, αναλύονται φ αινόμενα που σχετίζονται αποκλειστικά με την εφ ηβεία και παίζουν σημαντικό ρ όλο για τις δυσ κολίες και τα προβλήματα που πρόκειται να αντιμετωπίσει ο ν έ­ ος στο διάβα της ζω ής του. Πέραν τω ν βιολογικών αναγκών, η ψυχική και κοινωνική επιβίωση σ υνα­ ντά ιδ ια ίτερ ες δ υ σ κο λ ίες, οι οπ οίες σ ε μ εγ ά λο βαθμό ιδιοποιούν την ύπαρξή του στον τομέα των συναισθηματικών δραστηριοτήτω ν και τω ν άλλω ν υπαρξιακών ανησυχιών.

Η ανάλυσ η ίω ν πραγματικών δ εδ ομένω ν, όπως αυτά ερμηνεύονται στις επιμέρους παραγράφους και που ο συγγραφέας προσπαθεί με κάθε λεπτο­ μέρεια να αναλύσει, βοηθούν ικανοποιητικά τον έ ­ φηβο να ξεδ ια λύ ν ει τις θέσ εις και τις κ α τευ θ ύ ν ­ σεις του. Στο κεφάλαιο 3, «Η κρίση της εφηβείας» (σ. 1 4 0-1 73 ), η οποία μπορεί να εκδη λω θ εί με ε ­ σ ω τερική και εξω τερ ικ ή α νατα ρα χή, είν α ι έν α ς σταθμός φοβίας και προσαρμογής στο κοινωνικό μέλλον, που αβέβαια παρουσιά ζεται και μάλιστα όταν οι γονείς ανησυχούν και εκδηλώ νουν τις α ­ νησυχίες τους α υτές στα παιδιά τους. Η σωστή α­ ντιμετώπιση τω ν καταστάσεων και τω ν δυσκολιώ ν που υπάρχουν από το υ ς γονείς βοηθά α π ο τελ ε­ σ ματικά το ν νέ ο σ την ο μ α λ ή προσ γείω σ ή το υ στην κοινωνία. Τα πολλά κλινικά παραδείγματα και οι επιμέρους θέσ εις που παρουσιάζονται από ά λ ­ λους ερ ευνη τές καθιστούν τις θέσεις του ς πειστι­ κές. Οι α λ λα γές μέσα στην πορεία το υ χρόνου με τις υπερβολές και τις θέσεις που ακούγονται οδηγούν τον νέο πολλές φ ορές σε λα νθασ μένες επιλογές και αποφάσεις. Το πρότυπο της αμυντικής στρατη­ γικής είναι η αποφυγή τω ν ερ εθισ μά τω ν εκείνων που δημιουργούν φόβο ή άγχος. 0 νέος επιτρέπει στον εαυ τό του να εκδηλώνει ορισμένα συναισθή­ ματα τα οποία τον βοηθούν να εκφ ραστεί με σχε­ τική ικανοποίηση στα προβλήματα που τον απα-

Τοβιβλίο θέλει ναβοηθήσει τον νέο νααυτονομηθείυπεύθυνα ο' ένανκόομορευστότητας και ευρύτερης κοινωνικής αλλαγής

τη ς ζω ής. Η αντίληψη της πραγματικότητας είναι τελ είω ς αρνητική και κατά κανόνα φ τά νει ως επί το πλείστον σε αντίθετα αποτελέσματα. Η «ψ ευδαισθησ ιακή εικόνα το υ ε α υ το ύ του» θα το υ δώ σ ει τη ν ώ θηση για ισ χυρούς αμυ ντικούς μηχανισμούς, προτάσσοντας μια άλλη εικόνα από την πραγματική, η οποία όμω ς θα τον απ αλλάξει από το φόβο και τις αρνητικές εμπ ειρίες το υ πα­ ρ ελ θ ό ν το ς με μια ιδιαίτερη στρατηγική που του είναι απαραίτητη για να σ ταθεί με σταθερά βήμα­ τα στη ζωή. Η αυτονόμηση του νέου και η αναζή­ τησ η τη ς α σ φ ά λ εια ς με τη δ υ ν α τό τη τα α π οδέ­ σμευσης από κάθε δυσάρεστη κατάσταση του δη­ μιουργεί το αίσθημα του εγκλωβισμού. Ανιχνεύοντας όμω ς τη ν αμ φ ιτα λ ά ντευσ ή το υ σ ε κυριαρ­ χούντο κοινωνικά προβλήματα, όπως η επα γγελ­ ματική το υ απ οκατάσταση, η απ ομάκρυνση από την οικογένεια, τον ω θούν στην απ άθεια και την έλλειψ η ευθύνης, πρωτοβουλιών και φιλοδοξιώ ν, που θα πρέπει να διακρίνουν τον νέο. 0 νέος που ζει σε ένα (υπερ)προστατευτικό περιβάλλον δεν έχει κανένα λόγο «να απομακρυνθεί» και συμβιβά­ ζει εύκ ολα τις απ αγορεύσεις και απαιτήσεις τω ν γονέω ν με τις δικές του ανάγκες και επιθυμίες. Η αυτοπεποίθηση και η ικανότητα να αγαπά κανείς και να επενδύει στον εαυ τό του και στους άλλους είναι η πραγματική έκφραση του συναισθηματικού το υ κόσμου και τη ς υγιούς ψυχικής ανθεκτικότητας απέναντι στους τρόπους λειτουργίας του ατό­ μου, μακριά από τα άγχη και τους καταστροφικούς τρόπους συμπεριφοράς. Οι ενέργειές του, βασιζό­ μενες στην ψυχολογική ωρίμανσή του, θα τον ενισ χύσουν να αν α π τυχ θεί και να ε ξ ε λ ιχ θ ε ί ακόμα π ερ ισ σ ότερ ο και κ ατά τρόπ ο δ ημ ιο υρ γικό στη ζωή. ΝΙΚ. ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

σχολούν. Π ολλοί έφ ηβοι δείχνουν ελ εύ θ ερ ο ι και α υτόνομο ι, ενώ σ την π ρ αγματικότητα π α ραμέ­ νουν δεσμευμένοι από του ς γονείς τους και το οι­ κογενειακό περιβάλλον. 0 υποσυνείδητος φόβος για τους καταπιεστικούς γονείς, πολλές φ ορές, ο­ δηγούν τον νέο σε ιδεολογικές αντιλήψεις αντίθε­ τ ε ς από εκ είν ες που θα έπρεπε να ακολο υθήσ ει με σκοπό να εν τα χ θεί ήρεμα στο κοινωνικό περι­ βάλλον. Με τις λανθασμένες αυτές θέσεις ο νέος ενδέχεται να δημιουργήσει και να οικοδομήσει μια μυθική εξωπραγματική εικόνα το υ εαυ τού του και

89

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η Αριοτερά σήμερα ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΠΑΓΚΑΛΟΣ

Π α γκ ο σ μ ιο π ο ίη σ η κ α ι Α ρ ιο τ ερ ά Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2001 Σελ.136 ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΠΟΥΡΔΑΛΑΚΗΣ (επιμ.)

Ευ ρ ω π α ϊκ ό Ζ ο σ ια λ ισ τικ ό Κ ό μ μ α Π ρ ο κ λ ή σ εις κ α ι π ρ ο ο π τικ ές Αθήνα, ΙΣΤΑΜί, 2000 Σελ. 252

ί

ιάτλ, Γκέτεμποργκ, Γένοβα, Πόρτο Αλέγκρε... Δ εκ ά δ ες χ ιλ ιά δ ε ς ά τ ο μ α που κ α τεβ α ίν ο υ ν σ τους δ ρόμο υς για να δ ιακηρύξουν τις από­ ψεις το υ ς για την παγκοσμιοποίηση. Σε μια εποχή

0 Θ. Πάγκαλος φτάνει οεκρίσιμα και αγωνιώδηερωτήματαγύρω από τις δυσκολίες πουμπορείνα απιμετωπίοει μια σοσιαλιστική κυβέρνησηστηνπαγκόσμιααγορά όπου η πολιτική είναι οτείρα και βαρετή το κίνημα κατά τη ς παγκοσμιοποίησης είναι χρήσιμο για τη δημοκρατία. Τι είναι όμω ς τελ ικ ά η παγκοσμιοποίηση; Για κά­ ποιους αν αλ υτές αυτή εκφ ράζει μια ιστορική ε υ ­ καιρία οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής προ­ οπτικής. Α ντίθετα , κάποιοι άλ λοι α ν α λ υ τές υπο­ σ τηρ ίζουν ότι πρόκειται για ένα νέο εφ ιά λ τη με την έννοια ότι η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης οδηγεί τελικά στην πολιτική αδράνεια, στην πολι­ τική ισοπέδωση, στην κοινωνική ένδεια και περι­ θωριοποίηση την πλειοψηφία του πληθυσμού της Γης. Η σημερινή φάση τη ς παγκοσμιοποίησης παρου­ σιάζει κάποιες ενδεικτικές ιδιορρυθμίες, σημειώ νει

90

ο Θεόδωρος Πάγκαλος. Πριν απ' όλα διακρίνεται για τον ιδιαίτερο ρόλο που διαδραματίζουν οι τ ε ­ χνολογικές καινοτομίες, ιδ ια ίτερ α σ τους το μ ε ίς τη ς επ ικοινω νίας και τη ς π λ ηροφ ορ ικ ής, τό σ ο στην εξέλ ιξη τω ν οικονομικών, εμπορικών και νο­ μισ ματικώ ν σ υν αλλ αγ ώ ν όσο και σ την επιβολή κοινωνικών και πολιτιστικών προτύπων. Εύστοχα επισημαίνει ο Θεόδωρος Πάγκαλος ότι στη σ ημε­ ρινή συγκυρία οι κυβερνήσεις εμφ ανίζονται απο­ δυναμωμένες. Δε δ ιαθέτουν πλέον τους παραδο­ σιακούς μηχανισμούς αντιμετώπισης τω ν κρίσεων όπως ήταν η διαχείριση της δημοσιονομικής ή της νο μισ ματικής πολιτικής. Η ν ε ο φ ιλ ε λ εύ θ ερ η πα­ γκοσμιοποίηση δ εν είναι ο ύ τε μονόδρομος ο ύτε νομοτέλεια. Υπάρχουν ά λ λες λύσεις που θα πρέ­

πει να στηρίξουμε, υποστηρίζει ο συγγραφέας και προς αυτή την κατεύθυνση βλέπει καθοριστικό το ρόλο που θα παίξει η διαδικασία τη ς ευρωπαϊκής πολιτικής ενοποίησης. Είναι προφ ανές ότι η πα­ γκοσμιοποίηση αφ ενός μεν επ ηρεάζει άμεσα τις ευρωπ αϊκές ε ξελ ίξε ις, α φ ετέρ ο υ δ ε ότι και αυτή με τη σειρά τη ς μορφ οπ οιείται ανάλογα από τα ευρωπαϊκά δρώμενα. Στη σημερινή συγκυρία η Ευρώπη έχει θέσει ένα δ ιττό στόχο, σ ημειώ νει ο Θ εόδω ρ ος Πάγκαλος.

Χρήσιμες σκέψεις και συμπεράσματα για τιςπροκλήσεις και τιςπροοπτικές τουΕυρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος Αφενός μεν να επιταχύνει του ς ρυθμούς συνεργα­ σίας τω ν κρατώ ν-μελώ ν τη ς προκειμένου να παρέμβει καθοριστικά στο δ ιεθνές γίγνεσθαι, α φ ετ έ­ ρου δε να δ ιευρ υνθεί με την προοπτική να φτάσει αρχικά τα 21 και αργότερα τα 25 μέλη.

0 θ. Πάγκαλος μέσα από την ανάλυσή του φτάνει σε κρίσιμα και αγω νιώ δη ερ ω τή μ α τα το υ τύπ ου πώς μια σοσιαλιστική κυβέρνηση μπορεί να λ ε ι­ τουργήσ ει σ' ένα περιβάλλον όπου η παγκόσμια αγορά επ ιβάλλει σ ε ό λ ο υς το υ ς σ υμ μ ετέχ ο ντες του ς δικούς τη ς κανόνες «παιχνιδιού». Για το σ υγγρ αφ έα, σ ημαντικότερη επιδίωξή μας πρέπει να είναι η ολοκλήρωση τη ς παγκοσμιοποί­ ησης κι αυτό μπορεί να γίνει μέσα από την παρα­ κάτω διαδικασία. Απαιτείται η προώθηση τεχνολο­ γικών καινοτομιώ ν σε ολόκληρο τον πλανήτη, ώ ­ στε όλες οι χώρες να εισ έλθου ν στο δ εύτερ ο και στο τρίτο κύμα και να συμμετάσχουν ενεργότερα τό σ ο σ το πλαίσιο το υ Δ ιεθ ν ο ύ ς Κ α ταμερ ισ μού Εργασίας όσο και στην απολαβή μεγαλύτερου μέ­ ρους τω ν προϊόντων τη ς ανάπτυξης. Όμως αυτή η διαδικασία δ ε θα πραγματοποιηθεί ποτέ, όσο το υ ­ λάχιστον ακόμα αναζητείται αποκλειστική η ταχεία αναπαραγωγή τω ν κεφαλαίω ν και τω ν κερδών.

διεξοδικά τη θεσμική εξέλ ιξη του Ευρωπαϊκού Σο­ σιαλιστικού Κόμματος και προσπαθεί να προτείνει ένα ηλαίσιο κατανόησης τω ν παραμέτρων και τω ν προκλήσεων που αντιμετωπίζει προοπτικά η οικο­ δόμησή του. Στη μ ελέτη προτάσσονται δύο κεφ ά­ λαια με γενικότερ α στοιχεία και θεω ρ ητικό προ­ βληματισμό που κρίθηκαν αναγκαία για να χρησι­ μεύσουν ως βάση τω ν ειδικότερων περί Ευρωπαϊ­ κού Σοσιαλιστικού Κόμματος αναπτύξεω ν που α­ κολουθούν στη συνέχεια της μελέτης. Στο πρώτο κεφάλαιο οι συγγραφείς εξετά ζο υν το φαινόμενο τη ς «παρακμής» τω ν πολιτικών κομμάτω ν και τη ς πολιτικής π α θολογίας σ την οποία σ υμ μ ετέχ ο υν και αναλύουν τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν από τις υπ ερεθνικές συγκροτήσεις, όπως εκείνη τη ς Ε.Ε. και, τέλ ο ς , επιχειρούν να εξετά σ ο υ ν τις προκλήσεις και το υ ς μετασχηματισμούς που υφίστανται ιδ ιαίτερα τα κόμματα της Αριστερός. Το δ εύ τερ ο κ εφ άλαιο π αρακολουθεί τα θεσμικά και πραγματικά προβλήματα τα οποία συναντά, στο ε ­ πίπεδο πλέον τη ς Ε.Ε., η προσπάθεια συγκρότη­ σης πραγματικά υπερεθνικών (ομόσπονδων) κομ­ μάτων, τα οποία να μην απ οτελούν απλώς ο μ α ­ δοποιήσεις υφ ισ τάμενω ν εθνικώ ν σχηματισμών. Στα δύο επόμενα κ εφ άλαια παρουσιάζεται μια ι­ στορική αναδρομή μέσα από του ς βαοικούς σ ταθ­ μούς τη ς εξέλ ιξη ς τη ς Σοσιαλιστικής Διεθνούς και τω ν διάφ ορω ν εκφ άνσ εω ν συνεργασίας τω ν Ευ­ ρωπαίων σοσιαλιστών και αναλύεται ο τρόπος με το ν οποίο είναι ορ γανω μένα, σ ύμφ ω να με τα ισχύοντα κείμενα, αλλά και λειτουργούν στην πρά­ ξη, το Κόμμα και η Ομάδα. Τέλος, σ τον επίλογο οι σ υγγραφ είς κ αταθ έτου ν χρήσιμες σκέψεις και συμπεράσματα για τις προ­ κλήσεις και τις προοπτικές του Ευρωπαϊκού Σοσια­ λιστικού Κόμματος, ενώ το επίμετρο επικεντρώνε­ ται στις προτάσεις τω ν συγγραφέων για το πώς το ΠΑΣΟΚ θα μπορούσε, με δ εδ ο μ ένο ότι το επ ιθυ­ μεί, να αναλάβει πρωτοβουλίες, ώστε να συμβάλει αποφασιστικά στην εν εξελ ίξει διαμόρφωση ε ­ νός πραγματικά Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμ­ ματος.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

Η μ ελ έτη που συντάχθηκε από τον καθηγητή Μιχάλη Σπουρδαλάκη και του ς Κώστα Μποτόπουλο, Θανάση Ξηρό και Χρύσανθο Τάσση παρουσιάζει

91

Το Ισλάμ στο μικροσκόπιο Ισλάμ κ α ι Ευρώ πη

i

(συλλογικό)

Αθήνα, 0 Πολίτης, 2001 Σελ. 224 ης μόδας έγινε το Ισλάμ μετά το τρομοκρατι­ κό χτύπημα τη ς 11 ης Σεπ τεμβρ ίου στη Νέα Υόρκη. Στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ δεκά δες α ­ ναλυτές, χωρίς να δ ιαθέτουν κανένα επιστημονικό εφ όδ ιο και με μοναδικό όπλο την αχαλίνω τη και αναιδή φαντασία του ς, «βούτηξαν» χωρίς ενοχές σε ένα σύμπαν σ τερ εοτύ π ω ν, α ν έσ υρ αν τα πιο ρηχά επιχειρήματα από μια μονοδιάστατη σχολή σκέψης και επιδόθηκαν σε ένα όργιο θεωρητικών κατασκευώ ν και δαιμονοποίησης αυτής τη ς ίδιας τη ς θρ ησ κείας και όχι τη ς χρήσης τη ς από το υ ς ποικίλους οργανισμούς (κράτη, κόμματα, σέχτες, τά γματα). Αλλά και στην Ελλάδα «ανακαλύψαμε» τη ν ... περίεργη αυτή θρησ κεία και με απ ύθμενη ευκολία τή ς χρεώ σαμε όλα τα κακοήθη συμπτώ­ ματα στο σώμα τω ν σύγχρονων κοινωνιών. Γι' α υ ­ τού το υ τύπου τη συλλογιστική (δυστυχώς θύ μ α ­ τά τη ς υπ ήρξαν και σ οβαρ οί άνθρω π οι, υπό το κράτος του συναισθηματισμού και της συστηματι­ κής προπαγάνδας τω ν Αμερικανών) η ανάγνωση τω ν τραγικώ ν γεγονότω ν αναδεικνύει μια αλυσ ί­ δα, οι κρίκοι τη ς οποίας είναι σφιχτά δ εμένοι μ ε­ τα ξύ τους: το Ισλάμ τρ ο φ ο δ ο τεί το φ ονταμενταλισμό, αυτός με τη σειρά το υ τον εξτρεμισ μό και στη συνέχεια έρχεται ως φυσική κατάληξη η τρ ο ­ μοκρατία για να επιβεβαιώσει την αιμομικτική σχέ­ ση ανάμεσα στη μήτρα-θρησκεία και το παιδί της, τη μαζική τυφ λή βία.

Τ

Αποφεύγει αυτή την παγίδα το παρόν βιβλίο. Ό λες οι προσεγγίσεις για τη μελ έτη του φαινομένου έ ­ γιναν στο πλαίσιο της διημερίδας που διοργάνωσε η Εταιρεία Πολιτικού Προβληματισμού Νίκος Πουλαντζάς. Συστήνεται ανεπιφύλακτα στους απλούς πολίτες που θέλο υ ν να γνωρίσουν σε βάθος ένα συκοφαντημένο πολιτισμό, αλλά και στους λογής λογής «αραβολόγους» και «ισλαμολόγους» προκειμένου να περισώσουν ό,τι έχει απ ομείνει από το ακαδημαϊκό κύρος του ς. Γράφουν οι: Σία Αναγνω σ τοπ ούλου, Ν. Β ο υ λέλ η ς, Κ. Γαβρόγλου, Α. Ελεφάντης, Σ. Ζουμπουλάκης, Ν. Καραπιδάκης, Τ. Κωστόπουλος, Γ. Μ αργαρίτης, Α. Μπρεδήμας, Α. Παπαδομιχελάκη, Σ. Πεσμαζόγλου, Μ. Χριστοδού­ λου.

OS' 92

ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

ΔΙΚΑΙΟ

Ερμηνεύοντας το διεθνές δίκαιο ΣΤΕΛΙΟΣ Ε. ΠΕΡΡΑΚΗΣ

Το Δ ιε θ ν έ ς Δ ικ α σ τ ή ρ ιο τω ν Η νω μένω ν Εθ νώ ν Αθήνα, Α. ΣάκκουΧας, 2001 Σελ. 244

το ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ γων' ΗΝΩΜΕΝΩΝ

ΕΘΝΩΝ 21 ο ς αιώ νας βρίσκει το Δ ιεθ νές Δικαστήριο μπροστά στις προκλήσεις που η μεταδιπολική περίοδος -κα ι όχι μόν ο- φαίνεται να σωρεύει στις μ εταβαλ λόμεν ες δ ιεθνείς σχέσεις, στις νέες αντιλήψεις δικαίου α λλά και πολιτικής. Μ' ένα ε ­ ξα ιρ ε τ ικ ά δ ιε υ ρ υ μ έ ν ο π α ρ εμ β α τικ ό ρ ό λ ο τω ν Ηνωμένων Εθνών και το Συμβούλιο Ασφαλείας ως μοχλό που -έσ τω με παραλείψεις ή και επ ιλεκτι­ κ ά - προω θεί το κράτος δικαίου, το σεβασμό τω ν δικαιω μάτω ν του ανθρώπου, την επιβολή και οι­ κοδόμηση τη ς ειρήνης, ενώ , ταυτόχρονα, προω­ θείται η διεθνής συνεργασία που σ τοχεύει στην α­ νά π τυξη όρ ω ν για τη ν εμπ έδω σ η σ τον κόσμο, πρώτιστα, της δημοκρατίας, το υ κράτους δικαίου, τη ς ειρ ήνης, τη ς δικαιοσύνης, σημειώ νει εύστοχα

0

ο Στέλιος Περράκης. Σ' αυτό το δ ιεθνές περιβάλλον κι ενώ οι τριβές α­ νάμεσα στα κράτη εξα κολ ουθο ύν να παράγονται και η απειλή ένοπλων ανθρωπιστικών επεμβάσε­ ων να είναι παρούσα μετά το Κόσοβο, το Διεθνές Δικαστήριο καλείται να σ υνεχίσει τη λειτο υρ γία το υ πειστικά και απ οτελεσ ματικά εφ αρ μόζοντας και ερμηνεύοντας το διεθ νές δίκαιο, υπενθυμίζο­ ντας τις υποχρεώσεις που απορρέουν για τα κρά­ τη από το Χάρτη τω ν Ηνωμένων Εθνών και το υ ς ά λ λου ς κανόνες το υ δ ιεθ νούς δικαίου, συμπερι­ λαμβανομένου του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαί­ ου που εφ αρ μόζεται στις ένοπ λες συρράξεις. Γι' α υ τ ό σ τη ν υπ ό θ εσ η Ν ο μ ιμ ό τη τ α χρ ή σ η ς βίας (προσωρινά μέτρα) (1999), το Δ.Δ. επεσήμανε, ως obiter, ότι ανεξάρ τητα από το εά ν ένα κράτος α ­ ποδέχεται τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου, εξακο­ λ ο υ θ ε ί να φ έρ ει ε υ θ ύ ν η για π ράξεις που συνιοτούν παραβάσεις του διεθνούς δικαίου. Αν η συνολική αποτίμηση τη ς παρουσίας και δρά-

σης το υ Δ.Δ. μέσα στην ανταγωνιστική ψυχροπο­ λεμική δ ιεθνή κοινωνία και στη μεταδιπ ολική διε­ θνή κοινότητα τη ς συνεργασίας και τη ς σύγκλισης κρίνεται θετική, κληροδοτώ ντας στον 21ο αιώνα μ εγ α λύ τερ ες προσδοκίες, είναι σ αφ ές ότι ηροσδιοριστικός παράγοντας στην προοπτική υλοποίη­ σής το υ ς π αραμένουν πρωταρχικά τα κράτη, α ­ φ ού εκτός τω ν διαφ ορώ ν που δ ύνανται να υπο­ βάλλουν στο Δ.Δ. είναι αυτά που ουσιαστικά κινη­ τοπ οιούν -μ έ σ ω τω ν οργάνω ν τω ν Η .Ε .- και τη γνωμοδοτική διαδικασία το υ Δικαστηρίου τη ς Χά­ γης, υποστηρίζει ο καθηγητής Στέλιος Περράκης. Σε μια περίοδο έντονω ν προβληματισμών για την απ οτελεσ ματικότη τα και σ υνεκτικότητα τη ς δ ιε ­ θνούς δικαιοταξίας, το κράτος δικαίου απέχει πο­ λύ από του να έχει εξα σ φ αλισ τεί στη γη. Σήμερα υπάρχουν π ο λ λές π ερ ιφ ερ εια κ ές σ υγ κρ ούσ εις στις οποίες δεν μπορεί να παρέμβει το δ ιεθνές δί­ καιο. Η μ ελ έτη αυτή παρουσιά ζει εξα ιρ ετικ ό εν δ ια φ έ­ ρον για τί έρ χετα ι να ανιχνεύσει τη δικ αιοδοτική διαδρομή του Διεθνούς Δικαστηρίου στην ειρηνική επίλυση τω ν διαφορών. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

93

ΠΑΙΔΙΚΑ

Ένα επικίνδυνο παιχνίδι

I

GEOFFROYDE PENNART

Ο Π ροκόπηδ και ο Λύκοδ

Ο Π ροκοπής κ α ι ο λ ύ κ ο ς Μτφρ.: Σ. Καπλάνη Αθήνα, Παπαίόπουλος, 2001. Σελ. 316

0

ντηση» για ο­ Ο συγγραφέας, γνωστός για τα βιβλία του με... λύ­ ρ ισ μένες α ­ κους για μια ακόμη φορά, κρατώντας τις ιδιότητες νούσιες ιστο­ των ζώων, παρουσιάζει μια επιφανειακά ξεκαρδι­ στική ιστορία, που όμως σ' ένα δεύτερο επίπεδο κρύ­ρίες που κα­ τά καιρούς βει την πραγματικότητα της φύσης. Ένα κατσικάκι, πη­ ε κ δ ίδ ο ν τ α ι γαίνοντας εκδρομή με τη μητέρα του, πέφτει στα χέρια και οι οποίες, ενός πονηρού λύκου. Γίνεται αντικείμενο διεκδίκησης «παραποιώ ­ και από άλλους λύκους. Το ίδιο εκλαμβάνει τα διαδρα­ ματιζόμενα γεγονότα ως παιχνίδι. Στο τέλος θα στενο­ ντας» τις φυσικές ιδιότητες των ζώων, τη θέση τους χωρηθεί όταν ελευθερώνεται από κάποιο άλλο ζώο στο οικοσύστημα και την τροφική αλυσίδα, δίνουν ά­ κριτα σ' αυτά χαρακτηριστικά και ανθρώπινες ιδιότητες. και από τον πατέρα του, ο οποίος θα αναλάβει βέβαια (ΓΌ αναγνώστες-ακροατές από 5-6 ετών) να του εξηγήσει τι είχε συμβεί. Μια ενδιαφέρουσα ιστορία που αποτελεί μάλλον «απά­ ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

0 φόβος και τα παιδιά Μ ΑΡΙΑ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ

Κ α λ η ν ύ χ τα , μαμά Εικον.: Ντανιέλα Σταματιάδη Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 20 ο συναίσθημα του φόβου είναι σύμφυτο με την παιδική ηλικία. Βέβαια, η οικογένεια και σχολείο πρέπει να χρησιμοποιούν τα κατάλληλα παιδαγω­ γικά μέσα και εκείνες τις παιδαγωγικές μεθόδους ώστε να μην κυριαρχεί στην ψυχή του παιδιού ένα τέτοιο συναίσθημα, αλλά κι όταν για διάφορους λόγους πα­ ρουσιαστεί, να απαλύνονται και βαθμιαία να εξαλείφο­ νται οι τυχόν αρνητικές επιδράσεις του. Ένα θαυμάσιο μέσο για διασκέδαση του φόβου και όχι μόνο είναι το βιβλίο. Λοιπόν, η Ματίνα φοβάται το σκοτάδι. Και κάθε βράδυ καθυστερεί να πάει για ύπνο κάνοντας όλο ερωτήσεις. Η μητέρα της όμως μέσα από τα παραμύθια και συζη­ τώντας μαζί της για τους γνωστούς ήρωες, την Κοκκινοσκουφίτσα, τη Χιονάτη, τον Πινάκιο, της έδειξε το

Τ

94

γλυκό δρόμο τω ν ο ν εί­ ρων... Άλλω­ σ τε κι α υ τ ο ί οι ήρωες των παραμυθιώ ν κοιμούνται τη νύχτα ευ χ ά ­ ριστα και ονειρεύονται... Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον βιβλίο, όχι και τόσο συ­ νηθισμένο για την εγχώρια παιδική λογοτεχνία μας, με καλή εικονογράφηση.

(Για αναγνώστες-ακροατές από 5 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ Α

Ο

Αγρας, Τ .· 104 Αίσωπος· 167 Αλεξάνδρου, Α. · 212 Αξιωτη, Μ .· 311 Απολλιναίρ, Τκ. · 231 Αραγκόν, Λ. · 168 Αριστοτέλης · 135 Αριστοφάνης · 72 Αρτά, Α. · 151

θεοτοκάς, Γ. · 137 θεοτόκης Κ. · 92 θερβάπες,Μ . ν τ ε · 176 Θουκυδίδης· 191

Βαλερί Π . · 183 Βάρναλης, Κ. · 88* Βελενοτινλής Ρ. ·2 3 5 Βενέξης, Η. · 337 Βερλαιν, Π. · 378 Βερν, I. · 105 Βιάν, Μ. · 85 Βιξυηνός ί. · 2 7 8 Βολταίρος·177 Βουτυράς, Δ. · 2 9 8

Γέιτς, Ο υ.Μ π άτλερ·391 Τιουροενάρ,Μ.·81 Γκαιτε, Γ.Β. · 154 Γκράμοι,Α.·295 Γκρην. ίκ. · 2 6 7 Ε λ η ν ο ς Δ .·6 Γ Γουλφ, Β .· 153

Δ Δ ά π η ς ·2 3 0 Δέλτα, Π . · 300 Δουμάς Α. · 147

Εγγονόπουλος, Ν . · 381 Έκο, 0 . · 145 Έλιοτ, Τ Ι. · 133 Ε λυάρ,Π .·201 Ελύτης, 05. · 362,372 Εμπειρικός, Α . · 358 Εξυπερά, Α. ντε L · 330 Έοοε, Ε · 109

Ιενέ, I . · 66 Ζιντ,Α. ·2 0 6 Ιολά, Ε · 97

I Ιονέοκο, Ε · 122 Ίψ εν ,Ε .·1 81

Καβάφικ Κ.Π. · 7 8 389 Καίαντξακης, Ν. · 190,377 Καιρης, θ . · 106 ■"Γ Ί .· 3 8 7 A. · 140 . . , * 7 /0 Κάπόδίοτριας, I. · 2 7 5 Καραγάτοης, Μ. · 2 5 8 Καρκαβίτοας, Α. · 306 Καρουξος, Ν. · 393 Καρυωτακης, Κ. · 157 Καστοριάδης, Κ. · 385 Κενώ, Ρ. · 3 2 0 Κέρουακ Τξ. · 2 4 9 Κοκτώ, ϊ . · 160 Κ ο λ έτ·3 1 3 Κονδύλης, Π. · 384 Κόηογλου, Φ .·1 1 3 Κοραης,Α. · 8 2 Κούπερα, Μ. · 80* Κρίοτι, Α. · 149 Κρυοτάλλης ιυοτάλλης, Κ. · 326

S

λ Λακάν 1. · 126 Λαπαύιώτης, Ν. · 95 Λεβί·Ετρως, Κ .· 158 Λειβαδίτης, Τ. · 228 Αεκατοάς, Π . · 166 Λ ιοτάρ,Ζ.Φ .·388 Αόρκο, Φ.ί. · 192 Λουκιανός · 102 Λουπέν, Α. · 2 1 8 Αώρενς, Ντ. X .· 132 Λωτρεαμόν · 355

Μαγιακόφοκι, Β. · 121 Μαίηλερ,Η. ·2 8 6 Μακρυγιάπης · 101 Μ αλακάοης·357 Ίον, Τ . · 90

ΖΕ

ΖΥΓΓΡΑΦΕΙΖ

Μαρήε, Γ. ·3 5 6 Μ αριβό·257 Μάρκες Εκ. Εκ. · 2 2 3 Μαρξ Κ. · 8 3 * Μίλλερ,Α. · 2 5 9 Μίλλερ, X. · 273 Μιοίμα, Γ. · 2 5 3 Μολ,έρος· 179 Μ οπαίν,Μ. ντε · 3 0 4 Μοραβία, Α λ .· 256 Μοριοον, Τ. · 406 Μούίιλ, Ρ .· 199 Μπαλξάκ, 0. ν τ ε · 60* Μπάροουξ, 0 .· 3 8 3 Μπαρτ Ρ. · 93 Μπαταιγ, Ζ . · 187 Μπέκετ, Σ .·1 1 5 Μπόρχες, Χ.Λ. · 79 Μπρετάν, Α. · 207 Μπρεχτ, Μ. · 211 Μ πω βουάρ,Σ.ντε·136 Μυριβήλης, Σ. · 309 Μ ω π αοάν,Ε κ.πε·204

Ναμπόκοφ, Β .· 162 Νέοι λογοτέχνες· 69 ,8 7 Νικολαιδης, Α. · 379 Νίτοε, Φ. · 91 Ντεκάρτ, Ρ. · 369 Ντίκενς, Κ. · 229 Ντεριντά, Ζ. · 397 Ντιπερό · 103 Ντοοτογιέφοκυ, Φ. · 131 Ντυράς, Μ .· 134

Εενόπουλος, Γ. · 2 6 5

ς · 174 ελ, Τξ. · 226 ι , Ο . · 152 Ουγκό, Β .· 111 Ουιλιαμς, Τ. · 139

δ Π

Παλαμάς, Κ. · 3 3 4 Πάλλης, Α .· 118 ίΐεηξικης, N.F. · 407 Πάουπ, 1 · 178 ίΐαπαδιαμάπης Α. · 165 Παπαπωνίου, Ζ. · 285 Παραμυθάδες · 108*

' Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Πεσοόα, Φ .·3 9 0 Πίνδαρος· 294 Πλαθ, Σ. · 396 Πόε, Ε .Ά .· 1 12 Πολίτης Κ .· 116 Π ρ εβερ,Ζ .·73

Ρ Ράιχ, Β. 197 Ρεμπώ,Α. · 305 Ρίλκε, Ρ.Μ. · 2 7 4 Ρίτοος ί. · 2 0 5 Ροΐδης £ · 96 Porno, Ζ Ζ · 3 9 5 Σάνδη, Γ. · 3 2 7 Σαντ,Μ . ν τ ε · 77 Σαρτρ, Ζ. Πωλ · 127 Σ ε φ ίρ η ς Ε ·1 4 2 410 Σιμενον, Ζ. · 202 Σκαρίμπας Γ. · 2 6 9 Σολωμός Δ. · 2 1 3 Σοφοκλής· 243 Σταινμπεκ, Τ. · 173 Σταπάλ · 98

Τΐέημς,Χ. · 2 6 0 κόις, ι. · 6 2 * Τολοτόι, Λ. · 200 Τουαίν, Μ. · 252 Τουρνιέ, Μ. · 287 Τοαπλερ, Ρ .· 193 Τσέχωφ, Α. · 169 Τοίρκας Σ. · 171

Φ Φιτξέραλπ. Φ.Σ. · 138 Φ όροτερ,ΕΜ .·312 Φουκώ, Μ. · 125 Φλωμπέρ, Ε .· 143 Φρόιπ, Σ · 150

Χάιπεγκερ, Μ .· 161 & 399 Χάκκας, Μ. · 2 9 7 Χάρμετ, Ν. · 182 Χαρντυ, Τ. · 324

JK lW ,e

Χατςοπουλος ιο υ λ ο ςΚ. Κ .·3 · i19 Χέμιννουεϊ, ουεϊ, Ε. · 1.

159 Χ ιο υ ςΤ .·3 9 6

ΤΑ ΠΟΛΑΑΠΛΑ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΤΗΣ «Μαθαίνοντας από άλλους κόσμους» Me την έκδοσή του μ< τίτλο Μαθαίνοντας από άλλους κόσμους ο γνω­ στός αγγλικός εκδοτικός οίκος οτο χώρο της επιστημονικής φαντασίας (ε.φ.) «Λίβερπουλ Γιουνιβέρσιτι Πρες» επαναφέρει στην προσοχή του αναγνωστικού κοινού τον όρο της «γνω στικής αποξένωσης» που κα­ θιερώθηκε με την κριτική μελέτη του Ντάρκο Ζούβιν Μεταμορφώσεις

της ε.φ. (1979). Φ ανταζόμενοι διαφορετικούς από εμάς κόσμους μ αθαί­ νουμε να κοιτάζουμε τη δική μας πραγματικότητα από μια ανανεώσιμη οπτική γω νία όπως κανείς διαπιστώ νει μέσα από τις α λληγορίες και τους μύθους που κάθε τόσο αναπαραγάγει με ευρηματικό τρόπο η ε.φ. Οι «καινούριοι» ή διαφορετικοί κόσμοι που κάθε φορά ανακαλύπτουν οι αναγνώστες της ε.φ. μέσα από μυθιστορήματα, κόμικς και ταινίες του είδους δεν είναι δυνατόν να γίνο υν ορατοί ή κατανοητοί σε όλη τους τη διάσταση, μια και αποτελούν πλάσματα της φαντασίας τους. Αυτό που η όρασή μας μας επιτρέπει να αποκωδικοποιήσουμε δεν απο­ τελεί παρά μόνο ένα κομμάτι της συνολικής εικόνας, η οποία συνεχίζει να παραμένει άγνωστη, αφήνοντάς μας μερικές ενδείξεις μόνο ή σημά­ δια για να μας καθοδηγήσουν μέσα από τα διαπλεκόμενα ή παράλληλα επίπεδα της αφήγησης. Αυτό έχει αποτέλεσμα οι κόσμοι που α ντικ ρ ί­ ζουμε να μην παραμένουν ποτέ οι ίδιοι, αλλά συνεχώς να μεταλλάσσο­ νται δίνοντάς μας την εντύπωση του οικείου, αλλά συγχρόνως άλλου. Η επινοητικότητα της ε.φ. δε στηρίζεται στην επίλυση κάποιου μυστήρι­ ου αινίγματος, α λλ ά στην ομοιότητά της με λαβ ύρ ινθο του οποίου η κρυφή αλήθεια ή ο παράξενος σκοτεινός κόσμος συνεχίζει να παραμέ­ νει κ ρυμ μ ένο ς πίσω από μια φ α ιν ομ ε νικά πλαστή πραγματικότητα. Ό π ω ς δηλώνει και ο Ζούβιν, όλα τα κείμενα της ε.φ. αποτελούν παρα­ βολές κατά τις οποίες οι αναγνώστες καλούνται να πλάσουν τους δι­ κούς τους φανταστικούς κόσμους που εκτείνονται πέρα από τα χρονικά και τοπικά όρια που τίθενται μέσα από τις σελίδες της. Τα κείμενα που ακολουθούν προσφέρουν μια ενδεικτική ανασκόπηση της ε.φ., καθώς σκοπό έχουν να τονίσουν, μέσα από τρεις κριτικές και βύο συγγραφικές αναφορές, την επινοητικότητα και τον πειραματικό/ συμβολικό χαρακτήρα του είδους, με παραδείγματα τόσο από την αγγλοαμερικανική όσο και την ελληνική συγγραφική σκηνή. Η έλλειψη

96

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Σ Φ Α Ν Τ Α Σ ΙΑ Σ σταθερών ορίων στην ε.φ. εγγυάται τη βιωσιμότητα της ως λογοτεχνι­ κού είδους. Αυτό οφείλεται στην ύπαρξη ενός μηχανισμού ανατροπής και ανανέωσης, ο οποίος δικαιολογεί την αβεβαιότητα και ταυτόχρονα την οικειότητα που αισθάνονται οι αναγνώστες της ε.φ. όταν έρχονται αντιμέτωποι με άλλες άγνωστες αλλά παράλληλες διαστάσεις, φαντα­ στικά ή άλλα γήινα πλάσματα. Ζυγκεκριμένα, η Δ ό μν α Παστουρματξή στο άρθρο της καταγράφει τις διάφορες μεταμορφώσεις που έχει υποστεί η ε.φ. με σκοπό την προβολή νέων τρόπων έκφρασης και καταγραφής των αλλαγώ ν που υπαγορεύ­ ουν οι επιστήμες και η τεχνολογία. Ζτη συνέχεια, ο Ουίλιαμ Ζουλτς επι­ κεντρώνεται στο αμερικανικό τεχνολογικό τοπίο, και ιδιαίτερα στα μυ­ θιστορήματα του Φίλιπ Κ. Ντικ, για να τονίσει τους κινδύνους που δια­ τρέχει η ανθρώπινη προσωπικότητα όταν η ακεραιότητά της απειλείται από την εισβολή της μηχανής. Αλλά και το άρθρο του βρασίδα Καραλή επικεντρώνεται στο όψιμο έργο του φ ίλιπ Ντικ. Ακολουθεί ο Ντέιβιντ Ζιντ, ο οποίος, φέρνοντας παραδείγματα από τον α γγλοαμερικανικό χώρο, εστιάζει την προσοχή του στην αντιπαράθεση της ανθρώπινης φύσης με άλλα μη ανθρώπινα φανταστικά όντα για την προβολή πολι­ τικών αντιπαραθέσεων μέσω της ε.φ. Ζτο απόσπασμα από την ιστορία του Κυριάκου Αθανασιάδη «Όλο το κακό» η αντιπαράθεση αυτή παίρ­ νει ψυχολογικό χαρακτήρα, καθώς οι αναγνώστες έρχονται αντιμέτω­ ποι με ένα εσωτερικό τοπίο, μια και το κέντρο βάρους μετατοπίζεται α­ πό την εξωτερική πραγματικότητα στις πολλαπλές διαστάσεις που όλοι

πείραμα» οι αναγνώστες καλούνται να αντικρίσουν τον περιβάλλοντα κόσμο όχι ως μια σταθερή και μόνιμη διάσταση αλλά ως μια εύπλαστη και μεταλλασσόμενη πραγματικότητα. Ο τρόπος προσέγγισης της ε.φ. στο παρόν αφιέρωμα αποβλέπει στην έ­ ναρξη ενός διαλόγου μεταξύ των ίδιων των συνεργατών με το αναγνω ­ στικό κοινό, ενός διαλόγου που ασταμάτητα τροφοδοτείται από την ύ­ παρξη πολλαπλών επιπέδων δράσης και ερμηνείας.

Επιμέλεια αφιερώματος: Τατιάνη Ραπατζίκου (Διδόκτωρ Αμερικανικής

Ιημείωση: Υπενθυμίζουμε στους αναγνώστες ότι το τεύχος 220 του διαβάζω (9 Αυγούστου 1989) ήταν επίσης αφιερωμένο στην επιστημονική φαντασία (ελληνοκεντρική κυρίως)

Φιλολογίας του Πανεπιστημίου East Anglia)

97

Επιστημονική Φαντασία: Η λ ο γ ο τ ε χ ν ί α της α λ λ α γ ή ξ

της ΔΟΜΝΑΣ ΠΑΣΤΟΥΡΜΑΤΖΗ*

\ γ— 1 το πρώτο μισό το υ 2 0 ο ύ αιώ να και σ υγ κεκ ρ ιμ ένα μ ετά το \\ 1930, όταν ο εκδότης του πρώτου αμερικανικού περιοδικού α\\ φιερω μένου ε ξ ολοκλήρου στην επιστημονική φαντασία (ε.φ.) / / Χιούγκο Γκέρνσμπακ καθιέρω σε τον όρο, οι συγγραφείς, εκδό// τες και αναγνώ στες του είδους που τον αποδέχτηκαν ομόφω / 1 ι να γνώριζαν ότι το νέο αυτό είδος τη ς πεζογραφίας είχε στόχο την προώθηση τριώ ν αγαπημένων αξιώ ν τη ς αμερικανικής κοινωνίας: την επιστήμη, την τεχνολογία και τη λογική εξήγηση του σύμπαντος. Η αμερικανική ε.φ . πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο εξέφ ρ α ζε την πί­ στη της μοντέρνας εποχής ότι ο ανθρώπινος νους είχε την ικανότητα να εξερευνήσ ει, να κατανοήσει και να κωδικοποιήσει τον κόσμο και α­ ντανακλούσε τη διάχυτη αισιοδοξία ότι οι γνώσεις της ρασιοναλιστικής επιστήμης μπορούν να οδηγήσουν σε ένα καλύτερο μέλλον μέσα από την τεχνολογική εφαρμογή τους. Αναπόφευκτα ο πρωτοπόρος επιστή­ μονας, εφ ευρ έτης, τεχνικός, αστροναύτης καθιερώ θηκαν ως οι νέοι ήρωες που θα έφ ερναν την πολυπόθητη κοινωνική αλλαγή και θα οδη­ γούσαν την ανθρωπότητα σε ένα διαφορετικό μέλλον. Προωθώντας το περιοδικό του Amazing Stories με το σλόγκαν «πεζο­ γραφία τη ς υπερβολής σήμερα, αδιάσ εισ το γεγονός αύριο» ο Γκέρ­ νσμπακ, ενθουσιώ δης οπαδός τη ς επιστήμης, δ ημοσ ίευε αφηγήματα που ακολουθούσαν τη φ όρμουλα «ενός γοητευτικού ρομάντζου που έχει επιστημονικά στοιχεία και προφητικό όραμα». Γι' αυτόν ο πρωταρ­ χικός σκοπός της ε.φ . ήταν να διδάξει στους νεαρούς αναγνώστες τις επιστημονικές γνώσεις τη ς εποχής και να καλλιεργήσει το ενδιαφέρον το υ ς για την τεχνολογία. Ως εκ το ύ το υ οι ιστορίες που δ ημοσ ίευε έ ­ πρεπε να απ οτελούνται από 25% επιστήμη και 75% λογοτεχνία και το προφητικό τους όραμα να μπορεί να επηρεάσει του ς επιστήμονες και το υ ς ε φ ε υ ρ έ τ ε ς ώ σ τε τελ ικ ά να επ α κολουθή σει η α λλα γή το υ κό-

Η Δόμνα Παστουρματζή είναι αναπΠηρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου ΘεοοαΠονίκης

98

αμου. Δηλαδή για τον Γκέρνσμπακ η ε.φ . δ εν ήταν α­ πλώς μια μορφ ή ψυχαγω γία ς α λ λά μια πεζογραφία με ειδική αποστολή.

0 εκδότης του περιοδικού Astounding Stories, ο Τζον Κάμπελ, πίστευε κι αυτός στο τρίπτυχο διασκέδαση, διδαχή και προφητεία, αλλά προτιμούσε αφηγήματα στα οποία το κέντρο βάρους ήταν η πρωτοποριακή ι­ δέα και όχι οι μηχανικές εφ ευρ έσ εις. Σύμφωνα με τον Κάμπελ, η ε.φ . καταγράφει «τα όνειρα, τις ελπίδες και του ς φόβους μιας κοινωνίας βασισμένης στην τεχνο­ λογία» και έχει κύριο μέλημα «να προβλέψει τις πιθα­ νές επιπτώσεις συγκεκριμένω ν αλλαγώ ν στα τεχ ν ο ­ λογικά συστήματα με τα οποία ζει ο άνθρωπος». Αυτό βέβαια απ αιτεί την ακρίβεια τη ς επ ιστημο­ νικής πληροφορίας στο λογοτεχνικό κείμενο. Η ρίψη τ η ς α τ ο μ ικ ή ς βόμβας σ το Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα, η ίδρυ­ ση εργοστασίω ν ατο μ ι­ κής εν έ ρ γ ε ια ς και η έ ­ ναρξη το υ δια στημικού π ρ ογράμματος δ ικαίω ­ σαν το προφητικό ό ρ α­ μα της ε.φ . Έγινε δ ηλα­ δή ο φ θ α λ μ ο φ α ν έ ς ότι το μ ετα π ο λ εμ ικ ό μ έ λ ­ λον θα ήταν πραγματικά διαφορετικό από το πα­ ρελθόν και ότι η ε.φ . δ εν ήταν απλώς ένα λογοτεχνι­ κό είδος γεμάτο με «τρελά» οράματα που συνάρπαζε μόνο έφ ηβους και τεχνικούς αλλά μια σημαντική σύ­ ζευξη του φανταστικού με το πραγματικό και ένα ε ­ φ αλτήριο περιέργειας και εικασίας, στοιχεία απαραί­ τητα για την κοινωνική και την επιστημονική εξέλ ιξη .

0 κόσμος είχε αλλά ξει, και η ε.φ . είχε προβλέψει μ ε­ ρικές από τις αλλα γές αυτές. Ό μως η αισιόδοξη στάση προς ένα ριζοσπαστικά δια­ φ ο ρ ετικ ό μ έλ λ ο ν , βασ ισμένο σ ε τεχ ν ο λο γ ικ ά επ ι­ τεύ γμ α τα , ανατράπ ηκε στη δ εκα ετία του '60 . Η νέα γενιά αγγλόφωνων συγγραφέων ε.φ . έσ τρεψ ε το εν ­ διαφέρον τη ς από την τεχνολογική ουτοπία στον κοι­ νωνικό προβληματισμό, δίνοντας έμφαση στις ψυχο­ λογικές επιπτώσεις εν ός τεχνοκρατικού π εριβάλλο­ ντος, στις διαπροσωπικές σχέσεις, εισ άγοντας σ υγ­ χρόνως νέες τεχνικές έκφρασης καθώς και αφ ηγημα­ τικό και γλωσσικό πειραματισμό. Η στροφή αυτή ά λ ­ λα ξε ριζικά και τη «φύση» της ε.φ . Ως γραπτός λόγος

που διέπεται όχι μόνο από τις αρχές της θεω ρίας της εξέλ ιξη ς του Δαρβίνου αλλά και από τα επιστημονικά και ιστορικο-πολιτικά δεδομένα της εκάστοτε εποχής, η ε.φ . παρέμεινε βιώσιμη επειδή πέρασε από δ ιαφ ο­ ρετικά στάδια ανάπτυξης και από πολλαπλές φάσεις π ειραμ ατισ μού. Η ε ξ έ λ ιξ η τη ς ε.φ . από διηγήματα δημοσ ιευμ ένα σε φ τηνά περιοδικά μαζικής κατανά­ λω σης σ ε πρωτότυπα μυθισ τορήματα και προκλητι­ κές ανθολογίες, σε κινηματογραφικές ταινίες και τη ­ λεοπτικές σειρές, σε κόμικς και ηλεκτρονικά κείμενα αποδεικνύει πόσο ευέλικτο και επίκαιρο είδος τέχνης είναι.

Οι διά φ ορ ες.μεταμορ φ ώ σ εις, διακλαδώ σεις και δ ια ­ σταυρώ σεις (εκπληκτικά ταξίδια, επιστημονικά ρ ομά­ ντζα, διαστημική όπερα, δ ιαγαλαξιακές περιπέτειες, νέο κύμα, κυβερνοπάνκ, φεμινιστική μυθογραφία, οι­ κολογική ε.φ ., εικαστική πεζογραφία, βιοτρόμος) που υπ έστη η ε .φ . κατά τη δ ιά ρ κεια το υ 19 ο υ και το υ 20ού αιώνα όχι μόνο διεύρυναν το πεδίο δράσης της αλλά την κατέστησαν το μοναδικό είδος έκφρασης ι­ κανό να καταγράφει, να εξετ ά ζει, να αμφ ισβ ητεί και να προβάλλει τις αλλα γές που επιβάλλουν οι επιστή­ μ ες και η τεχνολογία στα διάφ ορα επίπεδα τη ς αν­ θρώπινης δραστηριότητας. Όπως τα έμβια όντα που τη δημιουργούν, έτσι και η νέα μυθολογία το υ δ υτι­ κού τεχνοκρατικού πολιτισμού (όπως έχει χαρακτηρι­ σ τεί η ε.φ .) βρίσκεται σε διαρκή εξέλ ιξη . Α π ελευθε­ ρωμένη από τις προκαθορισμένες κατηγορίες και τα σ τενά όρια το υ σ υμβατικού λογοτεχνικού κανόνα η ε.φ . ανασ χηματίζεται συνεχώ ς και δεν πτοείται από έναν αισθητικό υβριδισμό.

99

Στη μεταμοντέρνα μορφή τη ς η ε.φ . υ ιο θ ετεί την ά­ ποψη ότι η γλώσσα -τ ο κύριο όργανο έκφρασης, κα­ τανόησ ης και αναπαράστασης το υ κό σ μ ο υ- δ ε μας παρέχει μια αντικειμενική πραγματικότητα και δεν έ ­ χει τη δ υνα τότητα να αναπαραστήσει το «αληθινό» παρά μόνο σε φανταστικές εκδοχές. Και οι δύο εκδο­ χές τη ς π ραγματικότητας, η επιστημονική και η φ α ­ ντασ τική, είν α ι κ α τα ο κευ ά σ μ α τα το υ ανθρώ π ινου μυαλού και τω ν ρητορικών δομών ανάπλασής της. Η επιστήμη υποστηρίζει ότι οι «αλήθειες» της είναι αντι­

κειμενικές, ενώ η ε.φ . διευκρινίζει ότι οι λ έ ξεις είναι που δημιουργούν τον κόσμο και την πραγματικότητα. Η μεταμοντέρνα ε.φ . χαρακτηρίζεται από την επίγνω­ ση ότι είναι μια γλωσσική δομή η οποία αυτοβούλω ς δημιουργεί κόσμους και πραγματικότητες που δεν υ­ πάρχουν παρά ως γλωσσικά φαινόμενα. Στη δεκαετία του 1990 η ανάγκη να εξετασ τούν οι ν έ­ ες ε ξε λ ίξε ις στις βιολογικές και ια τρικές επ ιστήμες δημιούργησε μια νέα κατηγορία με το όνομα «Βιοτρόμος». Τα αφ ηγήματα αυτού το υ είδ ους σ υνδυάζουν την προειδοποιητική στάση το υ τρ όμου με την ε ξ ε ­ ρεύνηση θεμάτω ν βιολογίας. Πιο συγκεκριμένα, αναπαριστούν του ς κινδύνους, τις συνέπειες και τις επι­ πτώσεις τω ν βιολογικών επιστημών και τω ν πειραμά­ τω ν που πήραν στραβό δρόμο και μας βοηθούν να ε ­ ξετάσ ουμε τα ηθικά δ ιλήμματα που φ έρ νει η ατομι­ κή, σ υλλογική και εμπορική χρήση τω ν νέω ν β ιο τε­ χνολογιών. Η σ τροφή αυτή στην ε.φ . είναι ζω τικής σημασίας, μια και ήδη ζούμε τη λεγάμενη «βιολογική επανάσταση» και οι βιολογικές επιστήμες ήδη επηρε-

100

όζουν και επεμβαίνουν στην ανθρώπινη φύση, στην αναπαραγωγή, στη σεξουαλική συμπεριφορά και γ ε­ νικά στη ζωή τω ν έμβιων όντων το υ πλανήτη. Στην εκπνοή το υ 20ού αιώνα μερικοί κριτικοί βιάστη­ καν να αν ακ οινώ σ ουν το «τέλος» τη ς ε .φ . επ ειδ ή πολλά από τα φ ανταστικά οράματά τη ς απ οτελούν πλέον καθημερινή πραγματικότητα. Οι ξέφ ρενοι ρ υ θ ­ μοί τω ν επιστημονικώ ν και τεχνολογικώ ν εξελ ίξε ω ν έχουν μετατρέψ ει τον πλανήτη και το κοντινό διάστη­ μα σε ένα φουτουριστικό περιβάλλον όπου ο άνθρω­ πος καλείται να συμβιώ σει με τις μηχα­ νές, τα ρομπότ, το υ ς υπ ολογισ τές, το Διαδίκτυο, την εικονική πραγματικότητα, τη ν κ λω νοπ οίησ η, το υ ς μ ε τ α λ λ α γ μ έ ­ νους οργανισμούς. Α νεξάρ τητα από τις Κασσάνδρες που διαβλέπουν το «τέλος» της, η ε.φ . καλά κρατεί. Στις αρχές του 21ου αιώνα βρίσκεται στο επίκεντρο της δημιουργικής τέχνης. Έχει γίνει σημείο αναφ ορ άς, όχι μόνο στον τεχ νολογικό παράδ εισο που λ έ γ ετ α ι ΗΠΑ α λ λ ά και παγκοσμίως, αφού με τα οράματά της α­ πέδειξε ότι ένα πλασματικό μέλλον μπο­ ρ εί να εξε λ ιχ θ ε ί σ ε πραγματικότητα και ότι ως μυθοποιητική τέχνη έχει την ικα­ νότητα να εκφ ράσει και να εξω τερ ικ εύσει του ς φόβους, τις ανησυχίες, τους εν­ δοιασμούς, το υ ς π ροβληματισμούς, τις επιθυμίες, τα όνειρα, το υ ς εφ ιά λτες, τα ιδ εώ δ η και τις κ ο σ μ ο θεω ρ ίε ς το υ α ν ­ θρώπινου γένους. Η ε.φ . μάς δ είχνει ότι η ιστορική διαδρομή του ανθρώπινου είδους βρίσκεται σε διαρ­ κή ρ ευσ τότητα, ότι η εξελικτική πορεία μας στο χω­ ροχρόνο συνεχίζεται, ότι τα φαινόμενα και γεγονότα τη ς εμπειρικής πραγματικότητας δεν είναι ο ύτε ανα­ πόφευκτα ο ύτε μη αναστρέψιμα και ότι η αποδόμηση και ανατροπή τω ν εδραιωμένω ν και στατικών ιδεολο­ γικών καλουπιώ ν, τρόπων σκέψης και της κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης οδηγεί στην ανανέωση και στην α π ελευ θ έρ ω σ η . Μ έσα από το φ αντασ τικό πλαίσιο τη ς ε.φ . επ α νεξετά ζετα ι η καθημερινότητα στην ο­ ποία ζούμε και οδηγούμαστε σε νέους τρόπους ενό­ ρασης και κατανόησης το υ κόσμου και τη ς ύπαρξής μας. Πολυσ ύνθετη, πολύσημη, πολυμορφική, πολυπολιτισμική και πολυφωνική η ε .φ ., δ η μ ιο υρ γεί και διαδίδει τη γλώσσα με την οποία οραματιζόμαστε και καθορίζουμε το μέλλον. Αν ο 20ός αιώνας χαρακτη­ ρίστηκε ως ο αιώνας της ε.φ ., τό τε, όπως εύστοχα ε ­ πισημαίνει ο συγγραφέας Φρανκ Ρόμπινσον, η νέα χι­ λιετία θα αποδειχθεί η «χιλιετία τη ς ε.φ.». □

H μ ο ί ρ α της π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς

αμ

του α τό μ ο υ στο

τεχνολογικό τ ο π ί ο κ α ι οι ε ν δ ε ί ξ ε ι ς τη ς μ έ σ α από το

Ηλεκτρικό πρόβατο τ ο υ

του ΟΥΙΛΛΙΑΜ ΣΟΥΛΤΓ

\ γ— 1 ύμφωνα με την Αμερικανίδα φιλόσοφο Σούζαν Λόνγκερ, η σύγ\\ χρονη κοινωνία θέτει σε κίνδυνο την ανθρώπινη προσωπικότητα \ \ με έναν απαράμιλλο τρόπο στις μέρες μας: // //

Η απόσυρση όλων των φυσικών μέσων έκφρασης της ενότητας της προσωπικής ζωής αποτελεί την κύρια αιτία της αναστάτωσης, της α­ νευλάβειας και της αναταραχής που χαρακτηρίζει το προλεταριάτο ό­ λων των χωρών. Η πρόοδος της τεχνολογίας θέτει σε κίνδυνο την ελευ­ θερία του νου του ανθρώπου !ΡΝΚ, ο. 245).

Κατά την άποψή της, «ο ανθρώπινος νους, όπως και τα υπόλοιπα όργανα, κερδίζει την ύπαρξή του μόνο από τον περιβάλλοντα κόσμο του»· ωστόσο, ο αριθμός και το είδος τω ν αλλαγώ ν που συντελέστηκαν στη σύγχρονη Αμερική περιόρισαν σημαντικά τον «ασυνείδητο συμβολικό προσανατολι­ σμό» μας (ο. 245). Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που βλέπει η Λόνγκερ στη ση­ μερινή εποχή είναι «ο αποπροσανατολισμός, η αποτυχία ή καταστροφή των συμβόλων της ζωής και η απώλεια ή καταπίεση των εκούσιων πράξεων. Ένας τρόπος ζωής που δεν περιλαμβάνει κάποιο τελετουργικό, κάποια χει­ ρονομία ή τρόπο συμπεριφοράς, δεν έχει διανοητικό υπόβαθρο. Στερείται φαντασίας σε βαθμό απόλυτης αδιαφορίας, είναι καθαρά επιφανειακός, κε­ νός από αυτό το οικοδόμημα που αποτελείται από νόηση και αισθήματα και ονομάζουμε "προσωπικότητα"» (σ. 244). Πιστεύω ότι ο κίνδυνος που διατρέχει η προσωπικότητα του ατόμου πα­ ρουσιάζεται ξεκάθαρα στο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας Ηλεκτρι­ κό πρόβατο του Φίλιπ Ντικ, το οποίο έγινε ευρέως γνωστό από τη μεταφο­ ρά του στη μεγάλη οθόνη από τον Ρίντλεϊ Σκοτ, υπό τον τίτλο Μπλέιντ Ράνερ. Το μυθιστόρημα και η ταινία συμβάλλουν σημαντικά σ' έναν ορισμό της προσωπικότητας του ατόμου ή της ανθρώπινης φύσης και συμφωνούν περιέργως με φιλοσόφους όπως η Λόνγκερ, καθώς και με κοινωνιολόγους*

* Ο Ουίλλιαμ Σουήτς είναι αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

101

και ψυχολόγους. Ίσως η λογοτεχνία να είναι σε θέση να παρουσιάζει τον ασυνείδητο συμβολικό προσανατολισμό μας ή την έλλειψή του και να παρέχει κατ' αυτό τον τρό­ πο στους θεωρητικούς πρωτότυπο υλικό για νέες ιδέες.

I. Η προσωπικότητα του ατόμου και το αμ«ρικαν·κό τοπίο Το μυθιστόρημα του Φ. Ντικ ακολουθεί τις θεωρίες του κοινωνιολόγου Ζαν Μποντριγιάρ. Διαδραματίζεται στις ε ­ φιαλτικές συνθήκες που επικρατούν στο Λος Άντζελες το 2019, οι οποίες κατά την άποψη του Μποντριγιάρ είναι α­ ντιπροσωπευτικές των συνθηκών που επικρατούν σήμε­ ρα στις αμερικανικές μεγαλουπόλεις (America, ο. 39). Ουσιαστικά ο συγγραφέας παρουσιάζει δύο απόψεις της Αμερικής: τη Νέα Αμερική, τον υπό δημιουργία παράδει­ σο στον πλανήτη Αρη, μακριά από τη Γη, όπου στους αποίκους από τη Γη παρέχονται ανθρωποειδή με οργανική μορφή, στα οποία έχουν εμφ υτευτεί ανθρώπινες μνήμες και τα οποία έχουν προγραμματιστεί να κάνουν ορισμέ­ νες εργασίες· και την Αμερική στη Γη, σκεπασμένη από έ ­ να μόνιμο ραδιενεργό νέφος και εγκαταλειμμένη από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού μετά τον Τελειωτικό Παγκόσμιο Πόλεμο. 0 διχασμός της προσωπικότητας και η παράλυση του ψυχικού κόσμου των Αμερικανών είναι αισθητά στις μέρες μας και εντοπίζεται στη διαφορά με­ τα ξύ του ευτυχισμένου κόσμου που παρουσιάζουν οι διαφημίσεις και της δύσκολης πραγματικότητας του κό­ σμου της εργασίας και των προβλημάτων της ζωής στις μεγαλουπόλεις.

0 κυριολεκτικός τοπικός επαναπροσδιορισμός ή η μετα­ φορική μετατόπιση των Αμερικανών σε έναν άλλο πλα­ νήτη επαναλαμβάνει την ίδρυση του έθνους σε κατα­ στροφικά μεγαλύτερες διαστάσεις. Αν και οι σύγχρονοι Αμερικανοί αλλάζουν σπίτια τόσο συχνά που έχουν χάσει την αίσθηση τη ς συμβίω σης με κάποιους άλλους στο πλαίσιο μιας γειτονιάς, καθώς και την ευρύτερη αίσθηση του εθνικού εδάφους, ο Φ. Ντικ μάς δείχνει ότι οι μελλο­ ντικοί Αμερικανοί συνεχίζουν αυτή την τάση και φτάνουν σε σημείο να έχουν παραλύσει τελείω ς και να έχουν χά­ σει την αίσθηση του τόπου και μαζί με αυτή την αίσθηση που σου παρέχει το να ανήκεις σε ένα έθνος. Η Λάνγκερ πιστεύει ότι η αίσθηση του τόπου, του να έχει κανείς ρί­ ζες, ένα σπίτι, να ζει σε κάποια γειτονιά, να γνωρίζει τους γείτονές το υ /τη ς και να έχει την αίσθηση ότι ανήκει σε κάποια κοινωνική ομάδα, παρέχουν στην προσωπικότητα του ατόμου την απαραίτητη αρμονία που είναι αναγκαία για την ανθρώπινη φύση (ο. 244-245). Το μυθιστόρημα περιγράφει τις βλαβερές ακραίες κατα­ στάσεις που μπορεί να προκαλέσει η τάση φυγής των Αμερικανών και η μετάβασή τους σε κάποιο άλλο μέρος,

102

μακριά από τα προβλήματα. Αυτό που συμβαίνει από γε­ ωγραφική άποψη στο μυθιστόρημα έχει διεξοδικό αναλυ­ θε ί από κοινωνιολογική οπτική από τον Φίλιπ Σλέιτερ ό­ ταν μας δίνει τον ορισμό της «υπόθεσης της τουαλέτας» στην επίλυση ενός προβλήματος με τη μεταφορά του κάπου αλλού, όπως η μετακόμιση στα προάστια μιας πό­ λης, η απομάκρυνση των ηλικιωμένων από την οικογέ­ νεια και ά λλες παρόμοιες περιπτώσεις (βλ. Η επιδίωξη της μοναξιάς). Η Γη έχει καταστραφεί. Η εναπομείνασα ζωή καταστρέφεται και αυτή με αργούς ρυθμούς από το πυρηνικό νέφος που έχει καλύψει σαν πέπλο τη Γη (πυ­ ρηνικός χειμώνας).

0 κεντρικός χαρακτήρας, ο Ρικ Ντέκαρντ, δεν επιλέγει να μεταναστεύσει στη Νέα Αμερική και να γίνει όμοιος με τις ανώτερες εξωγήινες μορφές που περιγράφονται σε άλ­ λα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας. Μένει εκεί όπου βρίσκεται το σπίτι του, το οποίο όμως δεν είναι πια το ίδιο. Εκτός από τη ραδιενεργή σκόνη, που σαν την ηφαιστειακή πέφτει τη μια μέρα σε κάποια περιοχή και την επόμενη μέρα σε κάποια άλλη, ο τόπος κατοικίας του δεν είναι πια οικείος εξαιτίας της κοινωνικής διασποράς. Οι περισσότε­ ροι άνθρωποι είναι νεκροί ή βρίσκονται στον Άρη και οι λί­ γοι που έχουν απομείνει στη Γη μένουν μακριά ο ένας α­ πό τον άλλο, είναι ακρωτηριασμένοι ή αρρωσταίνουν ε ­ ξαιτίας της ραδιενέργειας. Σχεδόν όλα τα ζώα της Γης έ ­ χουν πεθάνει. Αυτή η φανταστική κατάσταση επαναλαμ­ βάνει το μοτίβο της ανάπτυξης της αμερικανικής πόλης από τη συνεχώς επεκτεινόμενη αποίκηση της Δύσης μέ­ χρι τη φυγή από τις πόλεις στα προάστια. Αυτό έχει απο­ τέλεσμα την ελαχιστοποίηση των άμεσων προσωπικών σχέσεων, των δεσμών μεταξύ γειτόνων και της αίσθησης της ευρύτερης κοινότητας, ενώ οι προσωπικές επαφές γίνονται όλο και πιο συχνά από απόσταση μέσα από οθό­ νες και οι άνθρωποι συνδέονται περισσότερο με την τη ­ λεόραση ή με άλλα μηχανήματα παρά με τους συναν­ θρώπους τους. Έτσι, οι άνθρωποι αναπτύσσουν ένα αίσθημα ανικανότη­ τας ρεαλιστικής αντίληψης, μια ασαφή αίσθηση ταυτότη­ τας και μια αβεβαιότητα για τις ηθικές αξίες. Μέχρι ενός σημείου, αυτό ισχύει και στην Αμερική του σήμερα. Τα βι­ βλία αυτοβοήθειας έχουν τις μεγαλύτερες πωλήσεις, αι­ ρέσεις χωρίς καμία λογική βάση ξεφυτρώνουν κατά δε­ κάδες και οι άνθρωποι ομολογούν ότι δεν έχουν καμία πί­ στη στην πολιτική ή τη θρησκεία ή σε κάποια φιλοσοφία για τη ζωή τους. Παρ' όλα αυτά, το μυθιστόρημα μας περιγράφει νέους τρόπους αντιστάθμισης όλων των παραπάνω. Ένας από αυτούς είναι το «όργανο διαθέσεων» με το οποίο μπορεί κάποιος να αλλάξει αμέσως τα συναισθήματά του, να τα

μεταθέσει για την επόμενη μέρα και να τα προγραμματί­ σει μέσω διάφορων ρυθμίσεων και επιλογών. Αυτό μοιά­ ζει με το φαινόμενο του συναισθηματικού επιμερισμού η αυτόματη αλλαγή των συναισθημάτων υπονοεί έλλει­ ψη σταθερού υπόβαθρου ή δύναμης τω ν συναισθημά­ των και των ηθικών αξιών. Μια άλλη συσκευή είναι το κουτί ενσυναίσθησης, μια φ α­ νταστική συσκευή με δύο λαβές, η οποία προκαλεί σε κάποιον εμπειρίες όπως της ανάβασης ενός λόφου και ο οποίος νιώθει ότι το ίδιο ακριβώς κάνουν και όλοι οι υπό­ λοιποι. Η συσκευή αυτή αντιπροσωπεύει την ανικανότητα για κοινωνικές σχέσεις και είναι ενοχλητική, επειδή ακρι­ βώς η τάση αυτή για μη ολοκλήρωσή τους δε θεωρείται τόσο ανεπιθύμητη. Τόσο το όργανο διαθέσεων όσο και το κουτί ενσυναίσθησης δείχνουν μια πρωταρχική λει­ τουργία τω ν μέσων ενημέρωσης: να παίξουν το ρόλο του συνδετικού κρίκου μεταξύ της ανθρώπινης προσωπι­ κότητας και του μη ανθρώπινου τοπίου. Επομένως, τα μέσα ενημέρω σης επιτρέπουν, σύμφωνα με τον Λας, στην προσωπικότητα του ατόμου να «συμμετάσχει στην κατασκευή των εικόνων που ταιριάζουν περισσότερο στη ρύθμιση τω ν δικών του ς συναισθηματικών αναγκών»

(Minimal, ο. 140). Λιγότερο φανταστικό και πιο κοντινό στη σύγχρονη πραγ­ ματικότητα είναι το τηλεοπτικό σόου «0 Μπάστερ Φιλικός και οι Φιλικοί Φίλοι του». Πρόκειται για ένα τοκ σόου που είναι το μοναδικό στην τηλεόραση, δεν έχει εκπαιδευτικό περιεχόμενο, δεν τελειώ νει ποτέ, δεν επαναλαμβάνεται ποτέ και έχει πάντοτε τους ίδιους καλεσμένους. Η τηλεό­ ραση γίνεται φίλος των μοναχικών ανθρώπων, η μοναδι­ κή ή η κύρια προσωπική τους επαφή και, σύμφωνα με τον πραγματικό ορισμό των μέσων μαζικής ενημέρωσης, λειτουργεί ως ο συνδετικός κυβερνοκρίκος μεταξύ ατό­ μων που διαφορετικά δεν μπορούν να έχουν προσωπική επαφή με κάποιον. Όπως και το κουτί ενσυναίσθησης α­ ποτελεί ένα υποκατάστατο των κοινωνικών δεσμών. Πα­ ρόλο που ο Μπάστερ Φιλικός καταγγέλλει το θρησκευτι­ κό ηγέτη του κουτιού ενσυναίσθησης, τον Γουίλμπορ Μέρσερ, ότι είναι ψεύτικος, οι δύο άρχοντες των μέσων μαζικής ενημέρωσης επιτελούν την ίδια λειτουργία, αυτή του υποκατάστατου της κοινωνικής ολοκλήρωσης, με συμπληρωματικό και ταυτόχρονα ανταγωνιστικό τρόπο. Με αυτό τον τρόπο ακόμα και η παραμικρή ενότητα της κοινωνίας μπορεί να διατηρηθεί παρά τις αντιθέσεις τω ν ανθρώπων που ζουν στους κόλπους της. Παρόλο που η θρησκεία του Μέρσερ υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει τις κοινωνικές αξίες, ο μόνος τρόπος που μπορεί να το κάνει αυτό είναι με μια ιεραρχία αξιών, συμπεριλαμβανομένων και μερικών αντίθετων μεταξύ τους. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται «επιταγή» από τους κοινω-

f Φίλιη Ντικ νιολόγους και α π οτελ εί το κύριο χαρακτηριστικό των σύγχρονων τεχνολογικών κοινωνιών. Ένας άλλος τρόπος χρήσης των μέσων μαζικής ενημέ­ ρωσης για τον καθορισμό τη ς προσωπικότητας στην ταινία του Σκοτ είναι οι φουτουριστικές διαφημίσεις. Τε­ ράστιες διαφημιστικές εικόνες προβάλλονται στους ου­ ρανοξύστες, όπως για παράδειγμα στην Τάιμς Σκουέαρ στη Νέα Υόρκη. Στο βιβλίο η εικόνα είναι ακόμα μεγαλύ­ τερη και επαναλαμβανόμενη. Ουσιαστικά είναι και η μο­ ναδική. Όσον αφορά τις λογοτεχνικές τεχνικές που χρη­ σιμοποιεί ο Φ. Ντικ, οι εικόνες αυτές και τα μέσα μαζικής ενημέρω σης είναι τόσο κυρίαρχα που εξαλείφουν την προσωπικότητα του ατόμου, δημιουργώντας ένα ύφος ονειρικό. Η ταινία δείχνει εσκεμμένα και συνεχώς το πρόσωπο μιας ωραίας γυναίκας, το οποίο συνοδεύεται μερικές φορές και από το ρήμα «Απολαύστε». Σε μια σκηνή εκείνη παίρ­ νει ένα χάπι, κάτι που συνδέεται άμεσα με τις ανακοινώ­ σεις για την υπέροχη ευκαιρία που δίνεται στον καθένα να μετοικήσει στον Άρη. Αυτό που είναι φουτουριστικό εί­ ναι ο βαθμός στον οποίο οι σημερινές διαφημιστικές τά-

103

σεις χρησιμοποιούν μια ακραία μορφή. Παρόλο που η ταινία πρωτοηαίχτηκε πριν από δύο δεκαετίες, προβλέπει με αρκετή ακρίβεια τη στροφή των διαφημίσεων προς την κοινωνική προπαγάνδα. Η διαδικασία αυτή σκιαγραφήθηκε από τον Ζακ Ελίλ το 1952 στην κοινωνιολογική μελέτη του Η τεχνολογική κοινωνία. Η διαφήμιση εξελίσ­ σεται σε προπαγάνδα όταν είναι παρούσα παντού, επα­ ναλαμβανόμενη, έχει συνοχή και μεταφ έρει κρυφά τα συναισθήματα από άλλες ανθρώπινες ανησυχίες σε μια καινούρια αξία. Η ταινία παρουσιάζει συνεχώς μια εικόνα, ένα μήνυμα, χρησιμοποιώντας σεξουαλικές παρορμήσεις και ρομαντικά αισθήματα, καθώς επίσης και άλλες βασι­ κές ψυχολογικές ανάγκες, όπως η αίσθηση της ασφάλει­ ας, και τις συνδυάζει σε μια νέα κοινωνική αξία: το όνειρο της Νέας Αμερικής στον Άρη. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Σκοτ χρησιμοποιεί επίσης στο περι­ θώριο την εικόνα ενός άλλου τύπου γυναίκας: την κού­ κλα της βιτρίνας. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υποβαθ­ μίζουν την πραγματικότητα σε εικόνα και η υποβάθμιση αυτή λαμβάνει χώρα επειδή η πηγή της πραγματικότητας δεν είναι άμεση, δε διατηρεί καμία σύνδεση με τις πρα­ κτικές καθημερινές ενασχολήσεις και τα μέσα εξακρίβω­ σής της είναι ελλιπή- στερείται έτσι του κοινωνικού πε­ ριεχομένου που θα έπαιρνε από αυτές και καταλήγει να τις αποστερεί από το δικό τους. Οι άνθρωποι αφήνουν τα μέσα μαζικής ενημέρω σ ης να αντικατασ τήσ ουν την πραγματικότητα, προσαρμόζονται σταδιακά στις κούκλες αυτές ή στις δισδιάστατες άψυχες και απρόσωπες εικό­ νες. Τα δημιουργήματα της κοινωνίας καταφέρνουν να κάνουν τους δημιουργούς τους να μοιάζουν ολοένα και περισσότερο με αυτά τα ίδια. Ο ρόλος των εικόνων και των μέσων μαζικής ενημέρω­ σης στη σύγχρονη Αμερική αναλύεται μέσα σε αυτό το πλαίσιο από τον Λας και τον Μποντριγιάρ. Ο Λας εξηγεί πώς η αύξηση του αριθμού, της συχνότητας και του με­ γέθους τω ν εικόνων αυτών έχει άμεση σχέση με την πα­ ρακμή της προσωπικότητας του ατόμου. 0 Μποντριγιάρ αναπτύσσει μια θεωρία σχετικά με τον αμερικανικό χαρα­ κτήρα, σύμφωνα με την οποία οι εικόνες αρχίζουν να κα­ θορίζουν την πραγματικότητα περισσότερο απ' ό,τι η πραγματικότητα καθορίζει τις εικόνες. Σύμφωνα με τον Λας, μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα συνοδεύεται α­ πό άλλους συναισθηματικούς δεσμούς. «Η ατομικότητα υπονοεί μια προσωπική ιστορία, φίλους, οικογένεια, μια αίσθηση του τόπου» (Προοίμιο Minimal Self). Η απουσία των παραπάνω είναι εμφανής στο βιβλίο και στην ταινία. Ένας πρωταρχικός λόγος για την έλλειψη αυτή είναι η αποπροσωποποίηση της τεχνολογικής κοινωνίας, όπως ε­ ξηγεί ο Τζ. Γκ. Μπάλαρντ: «οι κοινωνικές σχέσεις δεν είναι πλέον τόσο σημαντικές όσο η ατομική σχέση του καθε-

104

νός με το τεχνολογικό τοπίο, όπως αυτό διαμορφώνεται στο τέλος του εικοστού αιώνα» («Fictions o f Every Kind», 0 .11 ).

II. Η π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ α τ ο υ α τ ό μ ο υ και η ένδεια των ανθρώπινων σχέσεων Η προσωπικότητα ολοένα και μικραίνει, καθώς οι εικόνες γίνονται μεγαλύτερες, σύμφωνα με τον Λας, και φτάνουν σε σημείο να αποκτούν τη δική τους ζωή, κάτι που σημαί­ νει ότι δεν είναι απλές απεικονίσεις της πραγματικότητας: μετατρέηονται σε δημιουργούς της ίδιας της πραγματι­ κότητας (ο. 137). Αν ο Γιουνγκ έχει δίκιο όταν υποστηρίζει ότι η προσωπικό­ τητα «δεν είναι ατομική, αλλά πηγάζει από το έθνος, από τη συλλογικότητα ή ακόμα και από την ίδια την ανθρω­ πότητα», τότε η ανυπαρξία της επίδρασης της κοινότητας θα σήμαινε την απογύμνωση της ανθρώπινης προσωπι­ κότητας (ο. 210). Με την αύξηση στην ποιότητα και την πολυπλοκότητα της τεχνολογίας, οι άνθρωποι άρχισαν να έχουν ολοένα και μεγαλύτερη σχέση με τα μηχανήματα και να λειτουρ­ γούν και οι ίδιοι ως μηχανές, εφόσον οι μηχανές και οι υ­ πολογιστές δέχονται μόνο συγκεκριμένες απαντήσεις και εφόσον η παρουσία τους παντού συνηθίζει τους ανθρώ­ πους να δομούν ολόκληρη τη συμπεριφορά τους ως μια σειρά βημάτων που πρέπει να ακολουθηθούν. Η διαδικα­ σία αυτή έχει περιγράφει από διάφορους συγγραφείς, α­ πό τον Καρλ Τζάσπερς ως τον Ζακ Ελίλ, τον Μαρκούζε, τον Φρομ και πολλούς άλλους. Σ' ένα συμπέρασμα φαί­ νεται να έχει φτάσει ο Μποντριγιάρ στο βιβλίο του Το σύ­ στημα των αντικειμένων, στο οποίο εξηγεί πόσο ανόητα οι άνθρωποι έχουν μετατραπεί σε προϊόντα του συστή­ ματος που έχουν δημιουργήσει ώστε οι ανθρώπινες σχέ­ σεις να έχουν υποβαθμιστεί στην απλή ανταλλαγή αντι­ κειμένων και να έχουν περάσει σε δεύτερη μοίρα. [Το σύ­ στημα των αντικειμένων, ο. 68-69, καθώς και υποσημεί­ ωση 51 σχετικά με ένα μυθιστόρημα του Ζορζ Περέκ, το οποίο έχει μεταφ ραστεί από την Έ λεν Ρ. Λέιν με τίτλο Αντικείμενα: Μια ιστορία της δεκαετίας του '60 (Νέα Υόρκη, «Grove Press», 1967)1. Σύμφωνα με τον Φ. Ντικ, «Η μεγαλύτερη αλλαγή που επιτελείται σε όλο τον κόσμο αυτές τις ημέρες είναι πιθανό­ τατα η ορμητική τάση των ζωντανών προς την πραγμά­ τωση, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται μια αντίστροφη εί­ σοδος των μηχανών στον κόσμο των ζωντανών. Δεν υ­ πάρχει πλέον ξεκάθαρος διαχωρισμός μεταξύ ζωντανών και νεκρών- αυτό πρόκειται να αποτελέσει παράδειγμα για μας...» (.Shifting Realities, ο. 212). Ο Φ. Ντικ έγραψε το παραπάνω χωρίο το 1976 σε μια πραγματεία με τίτλο «Άνθρωπος, ανθρωποειδές και μηχανή», στην οποία είναι

προφανής η έντονη γοητεία που του προκαλούσαν τα ο­ λοένα αυξανόμενα κοινό χαρακτηριστικά μεταξύ ανθρώ­ πων και μηχανών. Στο μυθιστόρημα του Φ. Ντικ οι συζητήσεις μεταξύ του Ντέκαρντ και της γυναίκας του στρέφονται γύρω από το κουτί ενσυναίσθησης και από ορισμένα ζώα, είτε αληθινά είτε ηλεκτρικά. Το όνειρο του Ντέκαρντ δεν είναι να με­ τοικήσει στον Άρη, αλλά να αποκτήσει ένα αληθινό, βιο­ λογικό ζώο και όχι τεχνητό, ηλεκτρικό. Η αξιοσημείωτα μεγάλη στροφή των ανθρώπων προς τα αντικείμενα έχει επηρεάσει ακόμα και την απειροελάχι­ στη κοινωνική μονάδα, το θ ε­ μέλιο λίθο της κοινωνίας. Μια διαφορετική κοινωνία γεννιέ­ ται. Η πραγμάτωσή της θα γί­ νει στον Άρη, όπου οι μετανά­ στες της Αμερικής ή αλλιώς οι έποικοι της Νέας Αμερικής έ ­ χουν όλοι στην κατοχή τους έ ­ να ανθρωποειδές-σκλάβο. Η καινούρια, καλύτερη ζωή γίνε­ ται πραγματικότητα μέσω ε ­ νός ενδιάμεσου, το οποίο παρ' όλες τις ικανότητες που διαθέ­ τει δεν παύει να είναι ένα αντι­ κείμ εν ο . Είναι πιθανόν ο Φ. Ντικ να πρ οαναγγέλλει ένα κομμάτι του εαυτού μας το ο­ ποίο σήμερα μας φαίνεται ευπρόσδεκτο, ταυτόχρονα όμως θα θέλαμε να το διαχωρίσουμε από το βαθύτερο ανθρώ­ πινο εαυτό μας. θέλο υ μ ε να είμαστε το ίδιο απ οτελε­ σματικοί με τις μηχανές, δε θέλουμε όμως να μετατρα­ πούμε ολοκληρωτικά σε μηχανές. Γι' αυτό οι κανονικοί καλοί μελλοντικοί Αμερικανοί κάτοικοι του Άρη διαθέτουν ένα είδος δεύτερου ή διπλού εαυτού, ο οποίος αντικατο­ πτρίζεται στα ανθρωποειδή. Αυτός ο ονειρικός παράδεισος δεν μπορεί να υπάρχει χω­ ρίς την εφιαλτική του κόλαση. Δεν είναι όλα τα ανθρωπο­ ειδή ευτυχισμένα ως σκλάβοι, επειδή είναι καταδικασμέ­ να να πεθάνουν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Μερικά α­ πό αυτά σκοτώνουν τα αφεντικά τους και επιστρέφουν στη Γη, όπου ίσως καταφέρουν να ενταχθούν κάπου, αν δεν τα πιάσουν και τα σκοτώσουν. Σίγουρα, η όλη κατάσταση μας φ έρνει στο νου το κυ­ ρίαρχο θέμα των έργων επιστημονικής φαντασίας, την υ­ πόθεση Φρανκενστάιν της τεχνολογίας, το φόβο ότι τα δημιουργήματά μας θα μας καταστρέφουν. Στο μυθιστό­ ρημα του Φ. Ντικ, ωστόσο, ο φόβος αυτός αναπτύσσεται με διαφορετικό τρόπο. Στη φανταστική ιστορία της Μαί-

ρης Σέλεϊ το τέρας που δημιουργήθηκε δεν ήταν καλό, ο Φ. Ντικ όμως αφήνει χώρο για χρήσιμα ανθρωποειδή. Επιπλέον, ο σύγχρονος επιστήμονας της Μ. Σέλεϊ δεν κατάφερε να αναγνωρίσει τον εαυτό του στο δημιούργημά του, ενώ ο κυνηγός επικηρυγμένων του Φ. Ντικ από την άλλη ανακαλύπτει επανειλημμένα ίχνη της δικής του αν­ θρώπινης φύσης στα ανθρωποειδή και αντιμετωπίζει διαρκώς πρόβλημα να διαπιστώσει αν κάποιος είναι άν­ θρωπος ή ανθρωποειδές. Αμφιβάλλει επίσης αν έχει την ικανότητα να συμπάσχει όπως κάνουν οι άνθρωποι και αν πρέπει να το κάνει για τα ανθρωποειδή.

Αν μπορούμε να πούμε ότι ο Φ. Ντικ μάς δίνει ένα νέο ο ­ ρισμό του ανθρώπινου όντος, τότε αυτός θα βασιζόταν περισσότερο στις σχέσεις του ατόμου με διάφορα αντι­ κείμενα και τη χρήση τους από τα μέσα μαζικής ενημέ­ ρωσης και σε μικρότερο βαθμό στις σχέσεις ενός ατό­ μου με άλλα άτομα. Το σπουδαιότερο πρόβλημα των ανθρώπων σήμερα είναι τα όρια μεταξύ του ατόμου και της μηχανής, του ζώου και του πράγματος. Το πρόβλη­ μα είναι ξεκάθαρο ότι έχει να κάνει με τη συναισθηματι­ κή κατανόηση και συμμετοχή, καθώς και με το κοινό αί­ σθημα. 0 Σλέιτερ καταλήγει ότι αυτό θα βοηθούσε τους Αμερικανούς περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. 0 Μποντριγιάρ πιστεύει ότι αυτό που θα βοηθούσε τους Αμερι­ κανούς είναι ένα ευρύτερο συλλογικό αίσθημα (America, σ. 108). Το κυρίως θέμα του βιβλίου είναι το κυνήγι και η εξολόθρευση των έξι δολοφονικών ανθρωποειδών και η δευτερεύουσα πλοκή αναφέρεται στη συνακόλουθη επιθυ­ μία του Ρικ να αποκτήσει ένα αληθινό ζώο. Η ειρωνεία εί­ ναι ότι η εξολόθρευση των «μη ζωντανών» ανθρωποει-

105

δών θα του εξασφαλίσει τα χρήματα ώστε να εκπληρώ­ σει την επιθυμία του. Κατά την πορεία προς την επίτευξη και των δύο στόχων, ο Ρικ αναγκάζεται να αναρωτηθεί αν αυτό το πλάσμα είναι ανθρωπο­ ειδ ές ή άνθρωπος. Πώς νιώθω που θα σκοτώσω αυτό το πράγ­ μα, αυτό το πλάσμα; Τι είναι ζω­ ντανό και τι μη ζωντανό; Ποια εί­ ναι τα όρια της ανθρώπινης φύ­ σης; Πολλά επίθετα και πράξεις χαρα­ κτηρίζουν τις κατηγορίες των αν­ θρώπων και των μη ανθρώπων. Τα κυριότερα ανθρώπινα χαρα­ κτηριστικά είναι η συναισθηματι­ κή κατανόηση και συμμετοχή και το κοινό αίσθημα· τα σπουδαιό­ τερα χαρακτηριστικά των ανθρω­ ποειδών είναι ακριβώς η ανυπαρ­ ξία των παραπάνω, όπως επίσης και άλλων ακόμα: ανυπαρξία αυ­ θορμητισμού, καθορισμένες α­ ντανακλαστικές αντιδράσεις, ανι­ κανότητα διαχωρισμού καταστά­ σεω ν, ανυπαρξία ευ θ ύ ν η ς για άλλους, απουσία παρελθόντος, υποταγή στο θάνατο ό­ ταν αυτός επίκειται, ανυπαρξία προσωπικής ζωής, καθώς και ανεπάρκεια «μιας φανταστικής ερμηνείας της πραγ­ ματικότητας», στο βαθμό που δεν ήταν ικανά να φαντα­ στούν και να προβλέψουν πιθανές καταστάσεις, κάτι που κατά τον Λας απ οτελεί βασικό χαρακτηριστικό της αν­ θρώπινης φύσης (Minimal , σ. 131). 0 Φ. Ντικ αναφέρει στο «Ανθρωποειδές και ο άνθρωπος» ότι η πραγματικότη­ τα, για εκείνον, δεν είναι τόσο κάτι που αντιλαμβάνεσαι, αλλά κάτι που δημιουργείς. Τη δημιουργείς πολύ πιο γρήγορα απ' ό,τι σε δημιουργεί αυτή. Το ενδιαφέρον τω ν αναγνωστών στρέφεται γύρω από τα ερωτήματα τι είναι ανθρώπινο και τι όχι και γύρω από τα αισθήματα και την ανυπαρξία αυτών. Η κύρια λογοτε­ χνική ικανότητα του Φ. Ντικ είναι η δημιουργία ατμόσφαι­ ρας αγωνίας και ενδιαφέροντος. Μερικές φορές η ατμό­ σφαιρα αυτή δημιουργείται γύρω από μια κατάσταση της οποίας το αποτέλεσμα μπορεί να είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου· ενώ ά λ λες φ ορές αυτή η αγωνία υπάρχει στις σχέσεις μεταξύ των χαρακτήρων του μυθιστορήμα­ τος, με πιο ευχάριστες τις ρομαντικές στιγμές μεταξύ του ανθρώπινου Ρικ και της οργανικής μηχανής Ρέιτσελ.

0 δρ Φρανκενστάιν δεν άφηνε το τέρας που δημιούργη­ σε να έχει νύφη- ο κυνηγός επικηρυγμένων Ρικ Ντέκαρντ όμως επιτρέπει σε ένα από τα πράγματα που πρόκειται

106

να εξολοθρεύσει να παίξει το ρόλο της νύφης για τον ί­ διο. Ντικ εγείρει με επιτυχία στη συνείδηση του αναγνώ­ στη τον υποσυνείδητο φόβο του ανθρώπου ότι όλοι γινόμαστε μη­ χανές ή ότι όλοι χάνουμε τους ε ­ αυτούς μας και την προσωπικό­ τητά μας ανάμεσά του ς. Κάνοντάς το αυτό μπορούμε να κοιτά­ ξο υ μ ε κατάματα το φ όβο μας. Έχει όνομα, πρόσωπο, ιστορία. Με παρόμοια επιτυχία εκθέτει τη σύγχρονη επιθυμία το υ ανθρώ ­ που να γίνει υπεράνθρωπος και από ορισμένες απόψεις όμοιος με τις μηχανές. Τα ανθρωποειδή έχουν ίση ή ανώτερη νοημοσύνη και σίγουρα περισσότερη δύναμη και ευκινησία. Υπονοείται ότι τα ανθρωποειδή στον Άρη απ οτε­ λούν τους ιδανικούς εργάτες για τους περισσότερους εργοδότες όταν το ζη τούμενο δ εν είναι η δημιουργικότητα, η πρωτοβου­ λία, η επικοινωνία. Σύμφωνα με τον Φ. Ντικ, η επιθυμία αυτή σχετίζεται με ένα πρωταρχι­ κό ανθρώπινο χαρακτηριστικό: την ικανότητα να ξεπερνά αυτό που έγινε και να αλλάζει μια κατάσταση ώστε να την κάνει καλύτερη. Υπονοείται επίσης ότι το ιδανικό συ­ μπλήρωμα για ένα δυνατό άντρα όπως ο Ρικ, που μπορεί να σκοτώσει έξι ανθρωποειδή σε μια μέρα, είναι μια προ­ γραμματισμένη γυναίκα, η οποία βρίσκεται συνεχώς υπό έλεγχο. Ίσως η Ρέιτσελ να φαίνεται καλύτερη, να φαίνε­ ται περισσότερο ανθρώπινη, επειδή ο Ρικ δεν είναι. 0 Ρικ μοιάζει με έναν Τζέιμς Μποντ επιστημονικής φαντασίας, με τη διαφορά ότι διαθέτει το ρεαλιστικό χαρακτηριστικό τού να έχει αμφιβολίες αν πρέπει να κοιμηθεί με τη μοι­ ραία γυναίκα, ένα οργανικό ρομπότ. Η σύγχυση επιθυμίας και φόβου βρίσκεται στην κορύφω­ σή της την προτελευταία στιγμή προτού ο Ρικ κοιμηθεί με το ανθρωποειδές: Απόψε κάποια στιγμή, σκέφτηκε καθώς έσβηνε το φως του κομοδίνου, θα αποσύρω ένα Νέξους-6 που θα εί­ ναι ακριβώς ίδιο με αυτό το γυμνό κορίτσι, θεέ μου, σκέφτηκε, κατέληξα ακριβώς εκεί που έλεγε ο Φιλ Ρες. Κάνε έρωτα μαζί της πρώτα, θυμήθηκε. Έπειτα σκότωσέ την. «Δεν μπορώ να το κάνω», είπε και απο­ μακρύνθηκε λίγο από το κρεβάτι. Τελικά όμως έκανε έρωτα μαζί της. Κι αργότερα «απέσυ­ ρε» το φονικό ανθρωποειδές Πρις Σάτον.

III.

Η μοίρα της προσωπικότητας του ατόμου

θα μπορούσαμε εύκολα να πούμε ότι υπάρχουν καλά ανθρωποειδή και κακά ανθρωποειδή. Η ταινία θα βοη­ θούσε στη δικαιολόγηση αυτής της ερμηνείας, αφού ο Ρικ είναι έτοιμος να φύγει με το οργανικό ρομπότ. Έτσι το τέλ ο ς φαίνεται αισιόδοξο, αφού το ανθρωποειδές Ρόι μοιάζει ικανό να συγχωρέσει όταν σώζει τη ζωή του Ρικ και προοιωνίζεται με αυτό τον τρόπο ένα μέλλον με κα­ λύτερα ρομπότ. Το βιβλίο δεν έχει τη συναισθηματική αι­ σιοδοξία του Χόλιγουντ. Όχι μόνο ο Ρικ δε δένεται συναι­ σθηματικά με ένα ανθρωποειδές που προσπάθησε να χρησιμοποιήσει το σεξ για να τον σταματήσει από το να σκοτώσει τα άλλα ανθρωποειδή, αλλά συνεχίζει την α ­ ποστολή του και σκοτώνει την Πρις Σάτον και τα υπόλοι­ πα. Ενώ το τέλος του βιβλίου φαίνεται να δείχνει δύναμη χα­ ρακτήρα από μέρους του Ρικ, πιστεύω ότι ουσιαστικά μας δείχνει πόσο κοντό βρίσκονται οι ανθρώπινες αντιδράσεις με αυτές τω ν μηχανών. Είχε την ικανότητα να αλλάξει συναισθήματα πολύ εύκολα με συνέπειες που αφορού­ σαν τη ζωή και το θάνατο, σαν να ήταν ο ίδιος ένα όργα­ νο διαθέσεων. Η ερμηνεία αυτή ενισχύεται και από την αλληγορία με το βάτραχο που βρίσκει ο Ρικ στο Όρεγκον. Τον περνάει για αληθινό και τον παίρνει στο σπίτι. Η γυναίκα του ανακα­ λύπτει ότι είναι ηλεκτρικός και του το λέει, στη συνέχεια όμως μετανιώνει που του το είπε αφού εκείνος ήθελε έ ­ να αληθινό ζώο τόσο πολύ κι έτσι παραγγέλνει τον απα­ ραίτητο εξοπλισμό για να τον φροντίζει, μια και ο Ρικ είναι τόσο ενθουσιασμένος μαζί του. Αυτό που υπονοείται εί­ ναι ότι δε θα αποκτήσει ποτέ έναν αληθινό βάτραχο και ότι θα φροντίζει όσο μπορεί τον ηλεκτρικό. Μολονότι α­ πορρίπτει την Ρέιτσελ, αποδέχεται μια πιο ήπια μορφή του ίδιου πράγματος. Αποδέχεται το υποκατάστατο ενός ζωντανού όντος, ενώ ταυτόχρονα η προσωπικότητά του βυθζεται ολοένα και περισσότερο μέσα στην υποκρισία και την παραίτηση, την ανυπαρξία ζωής, την κενότητα. Για να μην τελειώ σω απαισιόδοξα και για να μην παραιτη­ θούμε κι εμείς οι ίδιοι από τη ζωή, θα αναφερθώ στα α­ κόλουθα αντίμετρα προς την αυτοματοποίηση της αν­ θρώπινης ζωής. Βασζονται στις ιδ έες της Λάνγκερ, του Μέι και άλλων. Η διατήρηση μιας προσωπικής αίσθησης του τόπου μπορεί να βοηθήσει· επίσης μια μόνιμη κατοι­ κία, η γνωριμία με τους γείτονες, η διατήρηση της επα­ φής με τη γενέτειρα, η συμμετοχή σε κοινωνικές δρα­ στηριότητες. Ένα άλλο αντίμετρο είναι η διατήρηση του μύθου και του τελετουργικού στη ζωή μας με τη συμμε­ τοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες εκτός του χώρου ερ ­ γασίας. Ένας ακόμα τρόπος είναι η διατήρηση άμεσων σχέσεων με τους συνανθρώπους μας και όχι μόνο μέσω

μηχανημάτων και οθονών και εικόνων των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Τέλος, ένας καλός τρόπος να διατηρήσου­ με την ανθρώπινη φύση μας είναι να δημιουργήσουμε μια νέα προοπτική στη δουλειά μας, έτσι ώστε να αποδειχθεί ικανοποιητική και να μη φθείρει την ύπαρξή μας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα των ανθρώπων σήμερα είναι η οροθέτηση του ατόμου και της μηχανής, του έμψυχου ό­ ντος και του πράγματος. Οι φιλόσοφοι και οι κοινωνιολό­ γοι επιμένουν ότι πρέπει να καλλιεργήσουμε το βαθύτε­ ρο εαυτό μας. Σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Φίλιπ Ντικ, «Η πτήση μας δεν πρέπει να είναι μόνο προς τα α­ στέρια αλλά και προς τη φύση τη ς ίδιας μας της ύπαρ­ ξης» («Το ανθρωποειδές και ο άνθρωπος», σ. 189). □

Μετάφραση: Βαο. Μανουσάκης

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μποντριγιάρ, Ζαν. Το σύστημα των αντικειμένων, μτφρ. Τζέιμς Μπένεντιισ. «Verso», London 1968. Ντικ, Φίλιπ. ΗίΤεκτρικό πρόβατο, «Millenium Books» (Orion), London 1999. Πρώτη δημοσίευση 1968. Ντικ, Φίλιπ. «0 άν­ θρωπος και το ανθρωποειδές» (1972), στο Οι εναλλασσόμε­ νες πραγματικότητες, σ. 183 Ντικ, Φίλιπ. «Άνθρωπος, ανθρωποειδές και μηχανή» (1976), στο Οι εναλλασσόμενες πραγματικότητες, σ. 211-233. Ντικ, Φίλιπ. «Σημειώσεις για το Ηλεκτρικό πρόβατο» (1968), στο Οι εναλλασσόμενες πραγματικότητες, σ. 155-166. Ντικ, Φίλιπ. Οι εναλλασσόμενες πραγματικότητες του Φίλιπ Κ. Ντικ: Επιλεγμένη βιβλιογραφία και φιλοσοφικά δοκίμια. Σχόλια και εισαγωγή του Λόρενς Σούτιν. «Vintage» (A Division of Random), New York 1995. Γκλίκσμπεργκ, Τσαρλς, I. Η προσωπικότητα του ατόμου στη μο­ ντέρνα λογοτεχνία. «The Pennsylvania State University Press», University park, Pennsylvania 1963. Γιουνγκ, Καρλ, Τζ. Ο σύγχρονος άνθρωπος σε αναζήτηση ψυχής.

«Harcourt Brace Jovanovich», Orlando, Florida 1933. Λάνγκερ, Σούζαν. Η φιλοσοφία σε νέες βάσεις. Harvard, Cambndge, Mass: 1942. Λας, Κρίστοφερ. Η προσωπικότητα του ατόμου στο ελάχιστο: ψυχική επιβίωση σε δύσκολους καιρούς. «W.W. Norton & Company», New York 1984. Μέι, Ρόλο. Η ανάγκη για το μύθο. «Delta», New York 1991. Σλέιτερ, Φίλιπ. Η επιδίωξη της μοναξιάς. «Beacon Press», Boston 1990. Πρώτη δημοσίευση το 1970. Σκοτ, Ριντλεϊ. Σκηνοθέτης του Μπλέιντ Ράνερ. 1982.122 λεπτό, χάρισον Φορντ, Ρούτγκερ Χάουερ, Σον Γιανγκ, Ντόριλ Χάνα, Μ. Έμετ Γουόλς, Έντουαρντ Τζέιμς Όλμος, Τζο Τούρκελ, Μπρίον Τζέιμς, Τζοάνα Κάσινχι. Σενάριο: Χάμπτον Φάντσερ, Ντέιβιντ Πιπλς. Η ψηφιακή έκδοση περιλαμβάνει πρόσθετες σκηνές, πληροφορίες σχετικά με τα ειδικά εφέ και την παρα­ γωγή. Η εκδοχή του σκηνοθέτη, με διάρκεια 117 λεπτά, δεν περιλαμβάνει την αφήγηση του Χάρισον Φορντ καθώς και την τελευταία σκηνή της ταινίας, την οποία ο Σκοτ θεώρησε πολύ αισιόδοξη- επίσης, έχουν προστεθεί αρκετές σύντομες σκη­ νές, καθώς και μια σκηνή με την περιγραφή ενός ονείρου.

107

Η φαντασία είναι πάντα μεταφυσική Γνώοη και ανάμνηση οτο όψιμο ίργο του

ΦίλιπΝ τικ

m

ΒΡΑΙΙΑΑ

- 1 ο Φ εβρουάριο και το Μάρτιο του 1974 (2.3.1974) ο συγγραφέ­ ας μυθιστορημάτω ν και διηγημάτω ν επιστημονικής φαντασίας Φίλιπ Ντικ (1928-1982) βίωσε την εμπειρία που θα απ οτελούσε το κεντρικό μέλημα τη ς γραφής του μέχρι τον πρώιμο θάνατό του στις 2 Μ αρτίου 1982. Μήνες έπειτα από τρομακτικό πονό­ δοντο, μια εγχείρηση ενός κακοφορμισμένου φρονιμίτη και τη συστηματική χρήση ισχυρών παυσίπονων, μια σειρά περίεργων εικό­ νων άρχισαν ξαφνικά να καταλαμβάνουν το μυαλό του. Ό λα ξεκίνησαν με την επίσκεψη μια ς νεαρή ς κοπέλας που ή ρ θε να το υ παραδώσει κάποια ισχυρά αντιβιοτικά από το φαρμακείο. Η όμορφη νέα φορούσε στο λαιμό της ένα χρυσό περιδέραιο- όταν ο Φίλιπ τη ρώτησε τι παρι­ στάνει, εκείνη απάντησε: «Είναι ο ιχθύς, το αναγνωριστικό σημείο που χρησιμοποιούσαν οι πρώτοι χριστιανοί». Αυτή η απάντηση πυροδότησε μέσα το υ μια αλυσίδα λογότυπων και παραστάσεων που δύσκολα θα μπορούσε να ε ξη γ η θ ε ί με τον ένα ή τον άλ λο τρόπο χωρίς κάποιος να υποτιμήσει τον υπαρξιακό δυναμι­ σμό της εμπειρίας καθαυτής. Σε συνεχή κατάσταση πόνου και χημικής διέγερσης, ο Φ. Ντικ κατελήφ θη ολοκληρωτικό, όπως γράφει, «από έ ­ να ή περισσότερα αρχέτυπα» και οδηγήθηκε σε «ολική ψύχωση» που επρόκειτο να τον βασανίσει για το υπόλοιπο της ζω ής του. Πολλές φορές, η εμπειρία του αυτή καταγραφόταν αυτόματα, χωρίς ο ίδιος να ελ έγχ ει τον εα υ τό του: μιλούσ ε μέσα από του ς χαρακτήρες τω ν μυθιστορημάτω ν του και κυρίως μέσα από κάποια αποκαλυπτικά

Ο Βρασίδας Καραδής διδάσκει Νέα Εδδηνικά στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ

λόγια που θύμιζαν το Ευαγγέλιο το υ θω μά και άλλα γνωστικά κείμενα τω ν πρώτων χριστιανικών αιώνων. Ά λ λες φ ορές, μια γυναίκα ντυμένη τον ήλιο εμφ αν ι­ ζόταν και του αποκάλυπτε ότι λεγότα ν Σοφία, ότι ή­ τα ν η Αγία Σοφία, αυτή που εγκιβώτισε σε χώρο και χρόνο ο Ιουστινιανός, λέγο ­ ντας τη ν απόκρυφη πρότα­ ση όταν είδ ε το ναό τη ς τε λειω μένο: «Ecce Deum». Οι μ υ σ τικές α υ τ έ ς σ υ ν ο μ ι­ λίες συνεχίστηκαν για πολλά χρόνια και α π ο τέλ εσ α ν το βασικό θ έ μ α το υ κ ειμ έν ο υ που επιζητούσε να ερ μηνεύ­ σει αυτή την εμπειρία και να τη διερμηνεύσει σ τους ανα­ γνώ σ τες το υ . Το βιβλίο το υ Φ. Ντικ επ ιγράφ εται Εξήγησις, α π ο τελ είτα ι από οκτώ χιλιάδ ες χειρ όγρ αφ ες σ ελ ί­ δ ε ς και δ ε ν έ χ ε ι τ υ π ω θ ε ί στην ολότητά του μέχρι σή­ μερα. Μια ανθολόγησ η τω ν κειμένων αυτών υπό τον τίτ­ λο Αναζητώντας το Βάλις (ε ­ π ιλογές από τη ν Εξήγηση ) (In Pursuit o f Valis, selections from the Exegesis) εκδόθηκαν το 1991 από τον πιστό φ ίλο το υ Lawrence Sutin, σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων. Μ ετά την έκδοση αυτή έγινε πλέον φ ανερή η ιδιαίτερη θέση του Φ. Ντικ στη σύγχρονη λογοτεχνική και πνευματι­ κή κατάσταση του μεταμοντέρνου κόσμου και στάθη­ κε δυνατή μια θεμελιακή επανερμηνεία το υ προγενέ­ στερου έργου του. Π ολλοί μάλιστα θα υποστήριζαν ότι αυτή η μ εταφ υ­ σική στροφ ή το υ Φ. Ντικ ουσιαστικά νο μιμοποίησε την επιστημονική φαντασία ως λογοτεχνικό είδος με τη δική του προβληματική και θεματολογία διαχωρί­ ζοντας το υ ς σημαντικούς εκπροσώπους το υ είδ ους από το λαϊκό ανάγνω σμα ψυχαγωγικής τά ξεω ς που φαίνεται να απ οτελεί σε γενικές γραμμές τα περισσό­ τερ α, και δ ημοφ ιλέσ τερα, γραπτά αυτού το υ χώρου μέχρι σήμερα. Φυσικά, η νομιμοποίηση κάθε είδ ους βρίσκεται στη λειτουργία της γραφής του και στο λ ει­ τουργικό αντίκτυπο τω ν σημειω τικών στοιχείων του. Αυτό που κατόρθω σ ε ο Φ. Ντικ είναι να θεμελιώ σ ει την επιστημονική φαντασία πάνω σε αρχές που αφ ο­ ρούσαν πολιτισμικές νοοτροπίες και σ υλλογικές κο­ σμοεικόνες και επιπλέον να μετα θέσ ει τη μυθοπ λα­ στική πράξη τω ν συγγραφέων το υ είδους σε διαχρο­

νική μυθογονική μήτρα. Έπειτα από αυτόν, η επιστη­ μονική φαντασία μπόρεσε τελ ικ ά να αναχθεί σε ένα είδος οικουμενικής αλληγορίας για τη μοίρα του αν­ θρώπου και την εσχατολογική του αναφορά.

0 σ ημερινός αναγνώ στης φυσικά -ακ ό μ α και αν δεν

0 Φίλιπ Ντικ και η Τίοα Ντικ (η τάιυταία του γυναίκα) το 1973 έχ ει δ ιαβά σ ει βιβλία το υ Φ. Ντικ, α λ λά έχ ει δ ει το Blade Runner ή το Ολική επαναφορά (Total Recall) και π ρόσ φ ατα το Δ ευ τερ εύ ο υ σ α ανα φ ορά (M in o rity ReportI - κατανοεί ότι κάτι απολύτως παράδοξο κατα­ γράφεται μέσα από τις σ ελίδες τω ν μυθιστορημάτων και τω ν ιστοριώ ν του . Στα καλύ τερ α έργα του , ο Φ. Ντικ στοχάζεται γύρω από δύο ερω τήματα που απο­ τέλ εσ αν τους κεντρικούς άξονες της δημιουργίας του μέχρι το τελ ευτα ίο έργο του: τι είναι ανθρώπινο και τι είναι αληθινό. Μέσα από αυτά τα ερω τήματα επιχει­ ρούσε να ερμηνεύσει τη σχέση του ανθρώπου με τα δημιουργήματά του, που αυτονομημένα και α υ το τε­ λή στρέφ ονται πίσω στο δημιουργό του ς και διεκδικούν την ίδια τη θέση το υ ως συνέχεια και επέκταση το υ δημιουργού το υ ς, κατά τη μεταθρ ησ κευ τική έ ­ βδομη ημέρα της δημιουργίας. Στις ισ τορίες το υ , τα δ ημιουργήματα αυτοδ ημιουρ γο ύνται και απ ομακρύνονται από τη ν αρχική πηγή τους· χάνουν την αναφορά το υ ς σε ένα πρωταρχικό σημείο εκκίνησης και αυτοπολλαπ λασιάζονται μέσα από μια χαρισματική και φρικτή παρθενογένεση. Μ έ­ σα σε ένα χρόνο που έχει χάσει και αυτός τη γραμμι­ κή πορεία του, ξεχνούν την καταγωγή του ς και υπάρ­ χουν σε κατάσταση λήθης του αρχικού τους λόγου υ-

109

πάρξεω ς. Μ ε το ν καιρό ένα σόμπαν δ ευ τερ ο γ εν ές καλύπτει ολόκληρη τη ζωή και διαμορφ ώ νει τη σ υ­ νείδησή τους: βλέποντας δ ε βλέπουν και ακούγοντας δεν εννοούν. Κινούνται μέσα σε μια τεράστια επικρά­ τεια παραισθήσεων, παρακρούσεων και σκιών όπου σε κάποιες προνομιακές στιγμές συνειδητοποιούν ότι ο χρόνος του ς έχει απ οσυναρμολογηθεί, ότι το μ έλ ­ λον έχει ήδη υπάρξει και ότι ο εαυ τός τους, το βεβαι­ ότερο μέρος της ύπαρξής τους, ε ί­ να ι έν α εικ ο ν ο π λ ά σ μ α (s im u ­ lacrum), ένα ολογράφ ημα σ τα λ μ έ­ νο από έν α υπ ερπ ν εύμα σαν μια προειδοποίηση της επερχόμενης α­ ποκαλυπτικής καταστροφής. Αυτός ο περιβάλλων δευτερογενής κόσμος σταδιακά μετατρ έπ ετα ι σε ακοσμικό εφιάλτη- ο φόβος κυριαρ­ χ εί σαν πηχτή συγκαλυπτική ουσία στις κοινωνικές σχέσεις, η καχυπο­ ψία κυριεύει τη ν ατομική ψυχή και κανείς δεν μπορεί να διαχωρίσει το αληθινό από το αληθοφ ανές. Η κοι­ νωνική συμβίω ση εδ ρ α ιώ ν ετα ι σε α υ τή τη ν άκριτη απ οδοχή το υ υ ­ παρκτού- οι μόνες διαμαρτυρίες εμ ­ φανίζονται και υπάρχουν στα όνει­ ρα: εκ εί η ατομική συνείδηση ανασηκώνει το πέπλο του ψεύδους και αποκαλύπτει την αυθεντική μορφή της. Μόνο η φαντασία μπορεί να αποκαταστήσει την αλήθεια τω ν ονείρων: μέσα από τη φαντασία, η αρχέκακη πηγή και ταυτόχρονα ο σωτή­ ριος Λόγος μπορούν να φ ανερω θούν και πάλι. Τα ό­ νειρα είναι γλώ σσα απ οκαλυπτική: δ είχ νου ν ότι ο πραγματικός εα υ τό ς είναι κρυμμένος και μετατοπ ι­ σ μένος σε ένα σ υνεχές συμβολικώ ν παραστάσεων που ολοποιούν την ανθρώπινη πολυμέρεια, δίνουν ε ­ νότητα στο πρόσωπο και τη στερεότητα μιας θεοφ άνειας στον κόσμο. Με τη φαντασία το άτομο μπορεί να ανακαλύψει και πάλι σύμβολο το υ Χριστού-Σωτήρα: ποιος σ ώ ζεται όμω ς, από τι, με ποιο τρόπο και τελικώ ς τι σημαίνει σωτηρία; 0 Φ. Ντικ είναι από τους λίγους συγγραφείς του 20ού αιώνα που αγωνίστηκε να απαντήσει αυτά τα ερω τή­ ματα μέσα από ένα λογοτεχνικό μέσο που δ εν απο­ λαμβάνει τη ς ιδιαίτερης εκτίμησης τω ν κριτικών ενώ πολύ συχνά χρησιμοποιείται εντυπωσιοθηρικά για οι­ κονομικά οφ έλη. Με τον Φ. Ντικ, ωστόσο, γίνεται φ α ­ νερό ότι το κείμενο επιστημονικής φαντασίας έχει με­ τατραπ εί σε τόπο απροσδόκητης αποκάλυψης. Οι ήρωές του ζουν σε ένα μανιχαϊκό και γνωστικό σύμπαν

11 ο

όπου δ εν υπάρχει τίποτε σ ταθερό, τίποτε συγκεκρι­ μένο: είναι η επικράτεια του τίποτε, μέσα στην οποία οι άνθρωποι υπάρχουν σε κατάσταση μόνιμης αυτο­ λήθης. Όχι μόνο δε γνωρίζουν τον εαυτό τους, αλλά δεν μπορούν να γνωρίσουν και τον άλλο. Όλοι οι χαρακτήρες το υ Φ. Ντικ βιώ νουν έναν κόσμο απ ροσ διορισ τίας, μιας σ κιώ δους α φ υλ ώ σ εω ς τω ν πάντων και ιδιαίτερα όσων θεωριώ ν έτυ χε να πιστεύ­ ουν ως αλ ήθειες. Στο έργο του κυ­ ριαρχεί η αισθητική της υποψίας, ό­ που κανείς δεν είναι βέβαιος για τί­ π οτε και όπου α υ τά που κάποιος βρίσκει μπροστά του είναι στην ου­ σία το υ ς τα ακριβώς α ν τίθ ετα α υ ­ τού που παριστάνουν: ένας άνθρω­ πος είναι ένα αν θρ ω π ο ειδ ές, ένα παιδί μια δ ολοφ ονική μηχανή, μια γυναίκα ένα υλοποιημένος incubus, ο εφ ιά λτη ς μιας κανιβαλιστικής μη­ τ έ ρ α ς που δ εν αγάπ ησ ε π οτέ το παιδί τη ς και που η μόνη τη ς μέρ ι­ μνα κατά τα χρόνια που το μεγάλω ­ νε ήταν μόνο να το ευνουχίσ ει και να το θυσιάσει στον μολώχ τη ς δ ι­ κής τη ς ανικανοποίητης επιθυμίας. Το σύμπαν μιας τέτοιας απύθμενης και απ έραντης τρ έλα ς α π οτελ εί το θεμελιώ δ ες τοπίο της γραφής του Φ. Ντικ. Σε κάποιες ελάχισ τες στιγμές όμως κάποιοι αγγελιο­ φόροι φτάνουν: είναι άγγελοι χωρίς μηνύματα, και με την παρουσία τους ω θούν το άτομο να αυτοαναγνωρ ισ τεί μέσα από μια πράξη συντριπτικής ανάμνησης ενός κόσμου που είχε ον ειρευτεί ή διαβάσει ή ανακα­ λύψ ει δια ισθητικά στις κ ρυφ ές πτυχές το υ μυα λού του . Ένας μονόκερος συνήθως παρουσιάζεται με τη μορφή μιας τρομακτικής μηχανής ή ενός ανθρωποει­ δούς. 0 Δάντης το είχε ονομάσει Βεατρίκη και οι αιρε­ τικοί χριστιανοί Σοφία. Έτσι το ονομάζει και ο Φ. Ντικ. Αυτή, μέσα από την επώ δυνη ανακάλυψη τη ς ηλασ τότητάς της, οδηγεί πίσω στη γνώση: το μέλλον εί­ ναι μια επιστροφή. Το άτομο συνειδητοποιεί ότι αυτό είναι το μη αυτό, ενώ οτιδήπ οτε νόμιζε και πίστευε αληθινό ήταν μια άθλια επίνοια ενός παράφρονα δ η ­ μιουργού. Για τον Φ. Ντικ αυτό είναι η στιγμή τη ς α­ λήθειας· τό τε οι ήρωές του αναγνωρίζουν ποιοι είναι, ότι είναι δ ηλα δή κοσμικά α θύρμ ατα, σκουπίδια τη ς δημιουργίας που αναζητούν να επιστρέφουν στο δ η­ μιου ργό το υ ς για να δώ σ ουν νό ημα σ την ύπαρξή τους, παύοντας να είναι ξένοι στον ίδιο τους τον εα υ ­ τό . 0 μυθοπλαστικός κόσμος του Φ. Ντικ εξυ φ α ίν ει

την τελετουργική θυσία του διπλού εαυτού και τη θεουργική εμφάνιση μιας αρχικής μονάδας σημασιακής ενότητας και συνοχής. Όπως ο Χριστός που σ υνειδ ητοπ οιεί τη ν αποστολή του με το βάπτισμά του από τον Ιωάννη, έτσι και κά­ θε χαρακτήρας του Φ. Ντικ περιμένει αυτό το σωτή­ ριο λουτρό που δεν μπορεί να είναι παρά λουτρό αί­ ματος, μια διαρκής καταστροφή τη ς ψευδούς ζωής. Μ έσα από αυτή τη μυητική α υ το κ α τα σ τρ ο φ ή ο α λ η θ ι­ νός εαυ τός ανασταίνεται και αυτογνω ρίζεται. Η θεία σπί­ θα που κ ρ υ φ ό κ α ιγ ε μέσ α στο διχασμένο άτομο ξαφνι­ κό πυρακτώνεται και το άτο­ μο μπ ορ εί να α ν υ ψ ω θεί σε ένα σύμπαν πλασμένο από η θικές απ οφ άσ εις. Το κακό τιμω ρ είτα ι, το καλό αποκαθ ίσ τ α τ α ι, το ά τ ο μ ο ε ξ α ν θρω π ιζόμενο εξα νθρω π ίζει το άφ ιλο και αφ ιλάνθρω π ο σ ύμπ α ν. Τώ ρα ο φ τω χ ό ς Εβραίος Τζόσουα μ ετα μ ο ρ ­ φώνεται σε ένα Μεσσία-Χριστό, το ν Υιό του Ανθρώπου, και μπορεί να αρχίσει το κή­ ρυγμά του στην αγορά τω ν ανθρώπων. Η κοινωνία είναι μετάληψη γνώσης. Ο νέος Αδάμ γεννιέται, το δράμα ολοκληρώ νεται· ο νέος άνθρωπος μπορεί να αφήσει τη σωτήρια κραυγή: τετέλ εσ τα ι. Από το γεννηθήτω στο τετέλεσ ται: ο άνθρωπος πλέον υπάρχει. Αυτός είναι ο συνολικός δραματουργικός ιστός τω ν περισσότερων έργω ν του Φ. Ντικ. Μια εσωτερική ο ­ δύσσεια μέσα από το υ ς εφ ιά λ τε ς ενός παράλογου κόσμου εκδιπλώ νεται στα περισσότερα έργα του . Η ψευδής συνείδηση μιας συλλογικής αν αυθεντικότητας φαίνεται να τον βασανίζει διαρκώς από τα πρώτα κείμενά του, ταυτόχρονα με το ερώτημα του χρόνου, τη ς πλαστότητας και τη ς ψ ευδούς συνείδησης. Γιατί για τον Φ. Ντικ οι άνθρωποι που ζουν στην αυτολήθη δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν κατά τον ίδιο τρόπο που υπάρχουν εκείνοι που έχουν παραμερίσει το πέ­ πλο τη ς αυτοάγνοιας. Μ εταξύ του ς θα πρέπει να υ ­ πάρχει η ποιοτική διαφορά υπαρξιακής α λ ήθειας και υπαρξιακής εικονικότητας, μια τεράσ τια διαφορά οντολογικής τάξης που για τον Φ. Ντικ εξαρτάται από­ λυτα και καθοριστικά από την αυτογνωσία κάθε ατό ­ μου, από το ξύπνημα του ανθρώπου στον αληθινό υ­

παρξιακό πυρήνα το υ , ο οποίος, λίγο πριν πεθάνει μάλιστα, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η άθλια και απο­ καρδιωτική κοινοτοπία τη ς χριστιανικής αγάπης. Έτσι, το 1982, λίγο προτού γίνει παγκόσμια γνωστός με το Blade Runner, ο Φ. Ντικ αναγνώρισε ότι πέρα α­ πό τη μεταφυσική αναζήτηση, τα ναρκωτικά, το σεξ, το ν α υ τ ο ε ξε υ τε λ ισ μ ό εν ός μονομανούς ναρκισ σ ι­ σμού και την αυθυπέρβαση ενός συλλογικού μύθου,

ΟΦ. Ντικ το 1982 τη μεγάλη ουτοπία της γενιάς του '60, τελικά υπήρχε κάτι πολύ απλό, κάτι υπερβολικά πρόχειρο, που ηρόσφ ερ ε αυτό που ο διονυσιασμός ενός άκεντρου λ α ­ βύρινθου δεν μπορούσε να υλοποιήσει: η θερμή εγ­ γύτητα ενός αγαπημένου σώματος, που συνοψίζει τα όνειρα και τις επιθυμίες τη ς εξα τομικευμένης συνεί­ δησης μέσα στην τραγική ασυναρτησία της ιστορίας. Αυτή λοιπόν υπήρξε η πορεία το υ Φ. Ντικ κατά την τ ελ ευ τ α ία περίοδο τη ς δ ημιουργίας το υ . Μ ετά την 2.S.74 ο ίδιος έδω σε τρία από τα σημαντικότερα έρ ­ γα το υ , τα οποία το ν εξυ ψ ώ ν ουν στο επίπεδο το υ Κάφκα και το υ Μπόρχες· η τριλογία Vails (γράφτηκε το 19 78 και δ ημοσ ιεύτηκε το 19 81 ), Η θεία εισβολή (γράφτηκε το 19 80 και δημοσ ιεύτηκε το 1981) και Η μετεμψύχωση του Τίμοθυ Άρτσερ (γράφτηκε το 1981 και δημοσιεύτηκε το 1982), έργα που γράφτηκαν ως παραλειπόμενα της εμπειρίας που εκτίθεται στο Εξι1γησις. Μέσα από αυτή την εμπειρία όμως ο Φ. Ντικ έ ­ δωσε ένα έργο που ανήκει στο μέλ λον τη ς σκέψης, στο χώρο της πνευματογόνου λογοτεχνίας, ικανό να δημιουργήσει ερ ω τήμ ατα για την αρχή τη ς λο γοτε-

111

χνικής πράξης και για την τελ ικ ή λειτουρ γία τη ς επί τη ς ανθρώπινης συνείδησης. Η Εξήγησις είναι ένα κείμενο που μοιάζει αρκετά με το υ ς π ερίφ ημους Επτά λόγους προς τους νεκρούς (Septem Sermones ad Mortuos ) που κατέγραφε ο Carl Gustav Jung το 1916, μέσα σε μια α νάλογη ακραία εμπ ειρία μ εταχ μιακώ ν υπαρξιακών σ υν αισ θημ ά­ τω ν. Η αντίληψη ότι κάποιος άλλος μ ιλ ά ει μέσ α από το σ τόμα και τη γραφή ενός συγγραφέα θα πρέπει α ν α μ φ ίβ ο λα να παραπ έμπει στη μ ε γ ά λ η φ α ν τα σ ία τ η ς Έ λ ε ν α ς Μπλαβάτσκι που άρχισε όλη την ι­ σ τορ ία τω ν μ εγ ά λω ν ψυχών που μ ιλ ο ύ ν μέσω ανθρώ π ω ν και στο μαθητή της Leadbeater που αρχίζει την αυτοβιογραφία από την πρώτη το υ ζω ή γύρω στο 60 0 π.Χ„ όταν για πρώτη φορά συνειδητοποίησε ότι μιλούσ ε με τον Ηράκλειτο. Εί­ ναι επίσης πιθανό ο Φ. Ντικ να είχε διαβά σ ει, ή να διάβα σ ε μέτα τη ν πρώτη εμπ ειρία, τη σ υγκεντρω τική έκδοση τη ς Βι­ βλιοθήκης του Nag Hammadi ΰπό τον Α. Ρόμπινσον το 1975. Γενικά νομίζουμε ότι πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα περίπτωση κρυπτομνησίας, όπου μια ανάμνηση πα­ ραμένει κρυμμένη για καιρό οπότε η αρχική πηγή της ξεχνιέται και η λεκτική μήτρα τη ς τα υτίζεται με την ε ­ αυτοδομή το υ ανθρώπου. Μέσα από τις μεταφυσικές αναζητήσεις του κατά τη δεκαετία του '50 και του '60 ο Φ. Ντικ αναγνώρισε την τεράστια ομοιότητα της ε ­ ποχής το υ με τον πρώτο αιώνα λίγο μετά το θάνατο του Χριστού. Στο μυθιστόρημα Valis θα επισυνάψει το μανιφ έσ το τη ς πίστης το υ - το οποίο ο μ ολογου μένως μοιάζει κάπως με τον προφητικό τόνο της Ασκη­ τικής του Καζαντζάκη. Εκεί διαβάζουμε: «0 πραγματι­ κός χρόνος σταμάτησε το 70 μ.Χ. με την πτώση του ναού στην Ιερουσ αλήμ. Ξανάρχισε και πάλι το 19 74 μ.Χ. Η περίοδος που μεσολάβησε υπήρξε μια τελ είω ς αμφ ίβ ο λη παρεμβολή που π ιθήκιζε τη δημιουρ γία του Πνεύματος. "Η Αυτοκρατορία δεν τελείω σ ε ποτέ" αλλά το 1974 ένα κρυπτογράφημα στάλθηκε προς τα έξω σαν σήμα πως η εποχή τω ν Πάγων τελείω σ ε: το κρυπ τογράφ ημα σ υνίσ ταται από δ ύο λ έ ξεις: βασι­ λεύ ς Φ ήλιξ, που αναφ έρ εται στον Ευτυχή (ή Δίκαιο) βασιλέα». (Valis, ο. 231). Το 1974 η ιστορία επ έστρε­ ψε στην αρχική κοίτη της- αποκαλύφθηκε η διπλή κο­ σμολογία που η επίσημη αποδοχή το υ χριστιανισμού

112

είχε παραγκωνίσει. 0 κόσμος είναι δ ημιουρ γη μένος από έναν παράφρονα δημιουργό που έχει σ τραφ εί ε ­ ναντίον του αληθινού θεο ύ, ο οποίος δηλώ νει την ύ­ παρξή το υ μέσω ονείρω ν και απόκρυφων σημείω ν: μια διαφήμιση στην οθόνη μιας γιαπωνέζικης μάρκας αυτοκινήτω ν, ένα κινέζικο γεύμ α τηγανητού ρυζιού, κάτι σκαλίσματα χω ρίς σημασία σ το υς το ίχο υ ς το υ ερ είπ ιου όπου κ α το ικ εί έν ας τρ ελό ς εφ ευ ρ έτη ς . 0 κόσμος που ζ ο ύ μ ε είν α ι δ η μ ιο ύ ρ νη μ α α υ τ ή ς τη ς παραφροσύνης, η οποία μπο­ ρ εί να ξεπ ερα σ τεί μόνο μέσα από τις παραισθήσεις τω ν ναρκωτικών, τις εκσ τάσ εις τη ς π ροφ ητείας και τις καταστάσεις θεοληψίας, όταν η πλαστή ατομική σκέψη καταργείται από την εισβολή της απόλυτης και εχ θρ ικ ή ς ε τ ε ρ ό τ η τ α ς εν ό ς θ ε ο ύ που επ α ν α δ ιε κ δ ικ εί τη θέσ η το υ μέσα στη σκέψη τω ν ανθρώπων. Μία από αυ τές τις καταστάσεις αποτυπώνεται και ιχνηλατείται στο Εξήγησις, στο βαθμό που μπορεί βεβαίω ς να αποδο­ θ ε ί με τη γλώσσα. Τέτοιες εμπειρίες θεοληψ ίας, που μπορούν να ερ μ η νευ το ύν ποικιλοτρόπως, μοιάζουν με τις μυστικές εμπειρίες τω ν χριστιανών θεολόγω ν το υ Μεσαίω να και με τις νεοπλατωνικές ψυχανωδίες. Πρόκειται για εμπειρίες που οδηγούν στη γνώση, ό­ πως την έβλεπαν ο Σίμων ο Μάγος, ο Μαρκίων και ο Βασιλείδης, μέσα από την οποία το άτομο αλλοιώ νε­ ται από την εισβολή τη ς και διαλύονται οι μηχανισμοί άμυνάς του . Μια νέα οντότητα αναδύετα ι μέσα από τα ερείπια του παλαιού ανθρώπου: «από τον Ακενατώ ν η γνώση πέρασε στον Μωυσή και από τον Μωυσή στον Ηλία, τον Αθάνατο Άνθρωπο, που έγινε Χρι­ στός. Κάτω όμω ς από όλα τα ονόματα υπάρχει μόνο ένας Αθάνατος Άνθρωπος: και εμείς όλοι είμαστε α υ ­ τός ο άνθρωπος» (Vails, ο. 241). Η Εξήγησις είναι ένα πραγματικά προφητικό βιβλίο που ξεκινά από μια ατομική κρίση για να μιλήσει για τη λύτρωση ενός πολιτισμικού κύκλου. 0 Φ. Ντικ, χω­ ρίς σχέδιο και οργανικό σ κελετό και, κατά παράδοξο τρόπο, με γλωσσική απλότητα που παγιδεύει, κατορ­ θώ νει να μιλήσει για ζητήματα που θεω ρούμε είτε υ­ λικό της ψυχοπαθολογίας είτε μιας ασώματης και άυλης π ραγματικότητας. Το κεντρικό θέμα το υ είναι η δύναμη της φαντασίας να αποκαθιστά την ακεραιότη­ τα του ορατού. Και συνεχίζοντας το ριζοσπαστικό έρ- γο μιας συνολικής αποκατάστασης τη ς θρυμματισ μέ­

νης ενότητας της οημερινής κοινωνικής διαβίωσης ε ­ πανατοποθετεί το συλλογικό μύθο ενός ενανθρωπισμένου σωτήρα στο κέντρο τη ς λο γοτεχνικής γρ α ­ φής. Έτσι, η λογοτεχνία δεν είναι μια διασκέδαση για κάποιες ώρες διανοητικής αργίας, μια υπεκφυγή, ένα άλλοθι ευθυνοφ οβίας. Α ντίθετα η λογοτεχνία μ ετατρ έπ εται σε ψυχαγωγική πομπή ανασύστασης ενός σ υλλογικού μύθου μέσ α από το ν οποίο ο αναγνώ ­ στης και ο συγγραφέας εξατομικεύουν τη γλώσσα, τη μυθουργία και τη θρησκευτική παράδοση. Πράγματι αυτό που εντυπωσιάζει με τη γραφή του ό­ ψιμου Φ. Ντικ είναι η απροσδόκητη ατομική ιδιοποίη­ ση κάθε συλλογικού μύθου, μέσα σε μια προσπάθεια να ξα ναδ οθεί σε κάθε μύθο η ψυχολογική προοπτική κάθε ατομικής ύπαρξης για να ξανακερδηθεί και πάλι η ουσία τη ς σκέψης: η α λ ή θεια το υ υπάρχειν. Ό λα αυτά δεν είναι πολύ φανερά σε κάποιον που διαβάζει σπασμωδικά και χωρίς την κατάλληλη προπαρασκευή τα έργα το υ . Αλλά ακόμη και η πλέον ανυποψίαστη ανάγνωση δ εν παραμένει ανεπηρέαστη από κάποια παράδοξα και αρποσδόκητα αιτήματα που καταγρά­ φ ονται σε αυτά, όπως η μανία μια ς νέας χριστολο­ γίας, το πάθος μιας σταύρωσης χωρίς ανάσταση, μιας αιώνιας τιμωρίας χωρίς την ελπίδα τελικής αποκαταστάσεως τω ν πάντων. Και όλα αυτά δηλώ νονται συ­ γκαλυμμένα, σαν σημεία μιας λύτρω σης που έρχεται αιφνιδιαστικά τη νύχτα σαν κ λέφ τη ς και που σ υ ν ε­ παίρνει κάθε ανέτοιμο άτομο προς την καταστροφή της συμβατικής ύπαρξης και τη μεταμόρφωσή της σε κάτι εντελώ ς νέο, μια νέα κατανόηση της ζωής σήμε­ ρα μέσα από τους όρους μιας αυριανής μετεξέλιξης. Για τούτο η φαντασία, η μυθοπλαστική και υπαρξιακή του Φ. Ντικ, συνιστά μια μεταφυσικής τά ξεω ς αναδη­ μιουργία τη ς υπαρξιακής ιστορικότητας το υ σ ημερι­ νού ανθρώπου, με όλες τις αντιφάσεις και τις αντιθέ­ σεις του , πέρα από την παγίδα και τη γοητεία του ιστορικισμού. Μέσα στις σελίδες του Εξήγησις διαβά­ ζουμε την αντίθεση μιας ενεργούς και αρνητικής φ α­ ντασ ίας στην κυρίαρχη επιταγή το υ tim e o cognare (φοβάμαι να γνωρίσω) που τύραννό την ατομική σ υ­ νείδηση τη ς εποχής μας. Γιατί σε αυτή την περίεργη αν τισ τροφ ή ο λ οκλ ηρώ θηκ ε η επιταγή aude sapere (τόλμα να μαθαίνεις) του Διαφωτισμού. 0 Φ. Ντικ εί­ ναι από τους ελάχιστους δημιουργούς που πολέμησε την ψευδή συνείδηση του σύγχρονου κοινωνικού συ­ σ τήματος κατά τρόπο που θυ μίζει το πρόταγμα τη ς δ ιαύγασ ης κατά το ν Κ. Καστοριάδη. Και το έπ ρ αξε χωρίς να περιπέσει σε κάποια αφ ελή και συναισθημα­ τική αισιοδοξία αλλά βουλιάζοντας χωρίς αντιστάσεις και ανασ τολές στην πηχτή ουσία το υ ψ εύδους, του

τρόμου και της αυταπάτης που απ οτελεί τη φρικαλέα κληρονομιά του μεταχριστιανικού μοντερνισμού προς τις γ ε νεές που ακολουθούν. 0 Φ. Ντικ επινόησε μια «νεο-εικονογραφία» που, όπως γράφει, «δεν ήταν μό­ νο εν τελ ώ ς άγνω στη σ τον ίδ ιο α λ λά απ ολύτω ς ά-

0 Φ. Ντικ έξω από το οπίτι του στο ΗπέρκΧύ γνωστή στον ίδιο τον Χριστιανισμό και η οποία υπο­ δεικνύει έναν Χριστό και μια χριστιανικότητα έξω από τον Χριστιανισμό» (Εξήγησις, σ. 203). Αυτή τελικώ ς υπήρξε η εξήγηση τη ς θείας εισβολής του 1974, μιας εισβολής που άρχισε και ολοκληρώ ­ θηκε στο μόνο εκφραστή τη ς απ όλυτης υπαρξιακής α λ ή θεια ς κάθε ανθρώπου, το σώμα το υ . Επιπλέον, αυτή η απίστευτη αποκάλυψη, την οποία επιθύμησαν και έψ αξαν σε κάθε υπερβολή και κατάχρηση οι δύο τελευταίοι αιώνες, προέκυψε μόνο από τα περιθώρια τη ς λογοτεχνικής νομιμότητας και μέσα από ένα εί­ δος ύποπτο και για το ύ το ρευσ τό και πολύτροπο. 0 λόγος σαρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ημίν: ίσως θα πρέπει να κοιτάμε συχνότερα προς τα αστέρια. □

113

Μ α θ α ί ν ο ν τ α ς από τα μ υ ρ μ ή γ κ ι α Ένα

Β ί μ α ( α ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ξ φαντασ

m

ΝΤεΪΒΙΝΤΙΙΗΤ·

/ p 1 πί αιώνες προβάλλουμε τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά μας σε ζωικά είδη και από εκ εί τα επαναπροσλαμβάνουμε ως αξιωματική σοφία. Οι μύθοι το υ Αισώπου και το υ LaFontaln χρησιμο\ ποιούν διαφορετικά πλάσματα για να ενσωματώσουν μεμονωI μένα χαρακτηριστικά. Το μυρμήγκι θεω ρείται παραδοσιακά ότι V c u αντιπ ροσωπεύει την εργατικότητα, μια πολύτιμη αξία. Μ ε την ανάπτυξη της επιστημονικής φαντασίας (ε.φ .), στο τέλ ο ς του 19ου αι­ ώνα, αυτή η αντίληψη αλλάζει. Τα διηγήματα ε.φ . περιγράφουν πειρά­ ματα σκέψης όπου ο συγγραφέας μεταβάλλει ή αναστέλλει όψεις της πραγματικότητας τις οποίες θεω ρ ούμε δ εδομένες. Μία ώθηση σε τ έ ­ τοιες ιστορίες δόθηκε από συζητήσεις πάνω στην εξέλιξη , όπου η αλαζονική θεώρηση πως η ανθρωπότητα είναι το καθορισμένο από το θ εό κυρίαρχο στοιχείο στη φύση αμφισβητήθηκε με πολύ ενοχλητικά απο­ τελέσ ματα. Για τον Δαρβίνο τα είδη δεν ήταν διαφορετικά στην ουσία αλλά πλησιέστερα μεταξύ του ς απ' ό,τι είχε υποτεθεί. Ανακεφαλαιώ νοντας προγενέστερους οχολιαστές σχετικά με τα μυρμήγκια, συζητά τον τρόπο διαχωρισμού του ς σε κόστες, ερ γάτες και στρατιώ τες, κα­ θώ ς και μια υποκατηγορία που βασίζεται σε σκλάβους για την ύπαρξή της. Οι δύο κατηγορίες του εντόμου και του ανθρώπου φαίνονται από­ μακρες μεταξύ τους, αλλά η χρήση εξανθρωπιστικών όρων όπως «ερ­ γάτες» και «στρατιώτες» αρχίζει να υπονοεί παράξενες ομοιότητες, τις οποίες οι συγγραφείς ε.φ . εφάρμοσαν στις διηγήσεις τους. Η ιστορία του Η. 0. Wells Η αυτοκρατορία των μυρμηγκιών είναι μια από τις πρώτες που ασχολούνται με το μυρμήγκι ως απειλή προς την αν­ θρωπότητα παρά ως μικροσκοπικό πρότυπο εργατικότητας. Διαδραμα­ τιζόμενη στην περιοχή του Αμαζόνιου, περιγράφει ένα είδος γιγαντιαίου μυρμηγκιού που είναι σε θέση να σκοτώνει ανθρώπους και το οποίο μπορεί να εξαπ λω θεί και πέρα από τη Βραζιλία. Ο Wells εφαρμόζει μία από τις α ρ χ ές το υ δ α σ κ ά λο υ το υ σ ε θ έ μ α τα β ιο λ ο γία ς, το υ Τ. Η.* J

* Ο Ντέιβιντ Σιντ είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Liverpool

114

Huxley, ότι δηλαδή η φύση περιλαμβάνει αμέτρητους αγώνες για την επιβίωση μεταξύ αντίπαλων ειδ ώ ν και επιδέξια ενσωματώνει το σκεπτικισμό του αναγνώστη για τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει το θέμα. Αρχι­ κά τα μυρμήγκια-δολοφ όνοι είναι μόνο μια φήμη· έ ­ πειτα ακούμε μια αφήγηση από πρώτο χέρι για τις επι­ δόσεις τους· και τελικά η ιστορία περιγράφει μια πόλη που κ ατασ τρέφ εται απ' αυτά. 0 Wells έγραψ ε τη ν ι­ στορία αυτή σε μια εποχή ιμ π ερια λιστικής επέκτασης και προβάλλει αυτή τη διαδικασία στα μυρμήγκια που απειλούν την ανω τερότητα της ανθρωπότητας, ιδίως τη ς ευρωπαϊκής ανθρωπότητας, πάνω στον πλανήτη. Η ιστορία ολοκληρώ νεται με μια ζοφ ερ ή πρόβλεψη, ότι τα μυρμήγκια θα έχουν φ τάσει στην Ευρώπη μέχρι τη δεκαετία του '50. Οι δύο πηγές ανησυχίας στην ιστορία αυ­ τή βρίσκονται στο καινοφ ανές μέγ εθο ς τω ν μυρμηγκιώ ν και στο ότι φαίνεται να λ ε ιτο υ ρ γ ο ύ ν σ τη βάση μια ς ο μ αδ ικ ής νοημοσ ύνης, συχνά α ν α φ ερ ό μ εν η ς ως «ε γ κ έφ α λ ο ς τη ς κ υψ έλ ης». Το 1 9 5 4 η τα ινία επιστημονικής φ αντασ ία ς Εκείνα (Them!) εκ μ ετα λλεύετα ι τον παράγοντα μ έγ εθο ς ακόμη περισσότερο, απεικονί­ ζο ν τα ς γιγαντιαία μυρμήγκια σ ε σχέση με τα οποία οι άνθρωποι φαίνονται σαν νάνοι, με άλλα λόγια ανατρέπουν τη συ­ νηθισμένη περί μεγ έθο υ ς αντίληψή μας σχετικό με τα πλάσματα αυτά. Απ οτελεί ειρ ω νεία πως ακούσια η ανθρω π ότητα δημιούργησε αυτά τα μ εταλλαγμένα ό­ ντα στη δυτική έρημο της Αμερικής, δ ιε­ ξά γ ο ν τα ς δ ο κ ιμ ές π υρηνικώ ν βομβώ ν στην περιοχή. Ενώ ο Wells προειδοποι­ ούσ ε ότι μπορεί να υπάρχουν είδη από μακρινούς κόσμους τα οποία θα μπορού­ σαν κάποτε να απ ειλήσ ουν το ν π ολιτι­ σμό, η ταινία Εκείνα τοπ οθετεί την απει­ λή εγ γύτερα στα σπίτια μας και την παρουσιάζει ως διατάραξη της φυσικής τά ξης από τις πυρηνικές δοκι­ μές. Ένα μυρμήγκι βασίλισσα κάνει τη φω λιά το υ σε έναν υπόνομο κάτω από το Λος Ά ντζελες, όπου οι αρ­ χές εξετά ζο υ ν ακόμη και το ενδεχόμενο χρήσης πυ­ ρηνικώ ν όπ λω ν για τη ν ε ξο λ ό θ ρ ε υ σ η τω ν μ υ ρ μ η ­ γκιών. Κάτω από την επιφάνεια αυτής τη ς περιπέτειας ελλοχεύουν βαθιά ριζω μένες φοβίες για την τεχνολο­ γία τη ς υπερβόμβας. Το μεγάΤΙο μυρμήγκι (The Large Αηϋ του Howard Fast, με παρόμοιο τρόπο παίζει με το μέγ εθος για να σ τείλει μια προειδοποίηση στον/στην αναγνώ στη/τρια. Ο αφηγητής σκοτώνει ένα μυρμήγκι

μ εγ έθο υ ς δεκαπ έντε ιντσών στα βουνά Adirondacks κΰΐ το παρουσιάζει στο τοπικό μουσείο ως βιολογικό δείγμα. Αλλά ο Fast ηθικοπ οιεί ευ ρ έω ς τη ν ιστορία το υ για να τονίσει μερικά σημεία αρχίζοντας από την αναγκαιότητα το υ να παρατηρούμε προσεκτικά αυτό που μας προκαλεί φόβο. Ό ταν ο αφ ηγητής το κάνει, βλέπει ότι ο θώρακας του μυρμηγκιού είναι κατασκευ­ ασ μένος «σαν την κοιλιά εν ό ς βομβαρδιστικού», με άλλα λόγια αντιλαμβάνεται το μυρμήγκι ως μαχητική απειλή. Θα έπρεπε όμω ς να προειδοποιηθεί ο κόσμος για το πλάσμα αυτό; Όχι, και εδώ βρίσκεται το δ εύ τε­ ρο μάθημα του Fast. Κάνοντας μια σύγκριση με το φό­ βο τω ν πυρηνικών βομβών, ο αφ ηγητής απ οφασίζει

να κρατήσει τη ν πληροφορία κρυφή, με το σκεπτικό ότι θα προκαλούσε μαζικό πανικό. Κατ' αυτό τον τρ ό ­ πο η ιστορία του Fast γίνεται μια παραβολή σχετικό με τον τρόπο αντιμετώπισης δυσάρεστων και ανησυχητι­ κών πληροφοριών. Ο Fast δεν αφήνει την παραβολή του να γίνει υπερβο­ λικά ανησυχητική, χρησιμοποιώντας μία συγκεκριμένη περίπτωση γιγάντιου μυρμηγκιού. Κατά τη μεταπ ολε­ μική περίοδο ο μεγάλος αριθμός τω ν πλασμάτων α υ ­ τώ ν έλ αβε μια νέα, πιο πολιτική σημασία. Ο Wells στον Πόήεμο τω ν κόσμων (The War o f the Worlds) και ο Huxley στο Θαυμαστό καινούριο κόσμο (Brave New

115

World) χρησιμοποίησαν την καθόλου κολακευτική α ­ ναλογία μ ετα ξύ τη ς ανθρω πότητας και μιας φω λιάς τερμιτώ ν, με σκοπό την αμφισβήτηση τη ς αυ το εκ τί­ μησης του ανθρώπου. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Π ολ έμου η μυρμηγκοφ ω λιά απ ο τέλ εσ ε μια επ α να­ λαμβανόμενη μεταφορά για τον κομμουνισμό. Στο τ έ ­ λο ς τ ο υ μ υ θ ισ το ρ ή μ α τό ς τ ο υ The Iro n Dream, ο Norman Spinrad περιγράφει μια αυτοκρατορία που εν­ σωματώνει «το τελικό προϊόν της κομμουνιστικής ιδε­

ολογία ς - μια μυρμηγκοφωλιά ανεγκέφαλων σκλάβων διοικούμενων από μια άτεγκτη ιεραρχία». Μ εταφ έροντας αυτή την κοινωνική δομή από την ανθρωπότητα, ο Spinrad και άλλοι παρόμοιοί το υ αποξενώ νουν τον αναγνώστη, καθιστώντας αδύνατη την αναγνώριση ο­ ποιοσδήποτε συγγένειας με τα πλάσματα αυτά. Η ο ­ μοιότητά τους με μισητά και τρομερά ανθρώπινα χα­ ρακτηριστικά υπερνικάται από την αναπόφευκτη φυσι­ κή διαφορά ανάμεσα στο μυρμήγκι και τον άνθρωπο. Με τον τρόπο αυτό λοιπόν ο κομμουνισμός δαιμονοποιείται ως ξένος από το δικό μας είδος και πλέον δε θεωρείται πολιτική εναλλακτική οδός. Μια από τις πιο ζω ηρές απεικονίσεις αυτής τη ς αποξένωσης του πολι­ τικού εχ θρ ού π ροέρχεται από το μυθισ τόρ ημα το υ Robert Heinlein Starship Troopers, όπου κατάλληλα ε ­ μπνευσμένοι σ τρ ατιώ τες μάχονται κατά μυρ μηγκό­

116

μορ φ ω ν π λασ μάτω ν που είν α ι απ λώ ς γνω σ τά ως «Έντομα» («Bugs»). Στην περίπτωση κατά την οποία ο /η αναγνώ στης/τρια δεν αντιληφ θεί την καθαρή πο­ λιτική αναλογία, ο Heinlein ολισθαίνει σε ανοιχτούς υ­ παινιγμούς ότι δηλαδή τα Έντομα αντιπ ροσωπεύουν έναν «ολοκληρωτικό κομμουνισμό» και ότι κυβερνώνται από «Εντομοκομισάριους». Εδώ ο Heinlein χρησι­ μοποιεί την αφήγησή του για να δραματοποιήσει στην πιο σκοτεινή τη ς μορφή την ιδ εολογία «των δύο κό­ σμων» το υ Ψ υχρού Π ο λ έμ ο υ. Η σ υ ν ύ ­ π αρξη μ ε τ α ξ ύ τω ν δ ύο ο μ ά δ ω ν είν α ι βιολογικά αδ ύνατη, αφ ού ο Heinlein ε ­ φ αρμόζει τη δαρβινική αντίληψη του α­ νταγωνισμού τω ν ειδ ώ ν στο μυθιστόρη­ μά του. Είναι, αρκετά κυριολεκτικά, «αυ­ τ ο ί ή εμ είς» και, παρά τη ν πατριω τική το υ ζέσ η, το μυθιστόρημα το υ Heinlein περιγράφει έναν άλλο φόβο αρχαιότερο από το ν Ψ υχρό Π ό λ εμ ο , το φ όβο τω ν μαζικών πληθυσμών της Ανατολής. Όσα Έ ντομα και να σκοτωθούν, χιλιάδες ά λ ­ λα σ υ ν εχ ίζο υ ν να ξεχ ύ ν ο ν τ α ι από τις φ ω λ ιές το υ ς. To Starship Troopers δ εί­ χνει πως η επιστημονική φαντασία αντι­ μετω π ίζει τη ν πολιτική αντιπ αράθεση· μετατοπίζοντας το πεδίο αυτής της ανα­ μέτρησ ης στο απ λο υσ τευμ ένο σ τεγνό τοπίο εν ός ά λ λο υ πλανήτη και δ είχ νο­ ν τ α ς το α ν α π ό φ ε υ κ το α υ τ ή ς τ η ς σ ύ ­ γκρουσ ης με την κωδικοποίηση το υ ε ­ χθρού ως εξωγήινου είδους. Η ανάγνω ση έργω ν επ ιστημονικής φ α ­ ντασίας, παρόμοιων με τα αναφερθέντα, χρειά ζετα ι προσοχή ώ σ τε να μην προ­ βάλλουμε τις προσδοκίες μας για κοινωνικό ρεαλισμό. Αντ' αυτού χρειάζεται να αναγνωρίσουμε την ανοιχτή, θεωρητική, κάποτε φανταστική τους φύση· και χρειά­ ζεται επίσης να αναγνωρίσουμε τις κρυφές αναλογίες μ εταξύ ανθρώπων και μη ανθρώπων που συχνά χτί­ ζουν α υτές οι ιστορίες. Συνήθως αυτά τα μυθιστορή­ ματα ξεκινούν με το ερ ώ τημ α «τι θα συνέβαινε αν;» και κατόπιν προχωρούν στην αναστολή, αλλαγή ή ε ­ πανατοποθέτηση διαφορετικών όψεων τη ς πραγματι­ κότητας, τις οποίες θεω ρούμε δεδομένες. Στο ημερο­ λόγιό του ο Ralph Waldo Emerson έγραφ ε για «όνειρα και τέρ ατα μέσω τω ν οποίων μπορούμε να ανακαλύψουμε τα μυστικά της φ ύοης μας». Τα μυρμήγκια είναι ένα παράδειγμα αυτώ ν τω ν «τεράτων». □

Μετάφραση: Βασ. Γ. Σταυρόπουλος

« Ό \ ο το κ α κ ό » (απόοπαομα)

του ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ* νοιξε μια πόρτα κάπου μπροστά μας και μ' έσπρωξε ελαφρά στην πλάτη να προχωρήσω. Το δωμάτιο στην άλλη άκρη του σκοτεινού διαδρόμου με την παμπάλαια ταπετσαρία ήταν ζεστό. Μια σόμπα με κόκκινη φλόγα έστελνε την αχνή της λάμψη να σκεπάσει με ή­ ρεμες σκιές τα λιγοστά έπιπλα. Άναψε ένα λαμπατέρ και μ" έβαλε να καθίσω σε μια χαμηλή πολυθρόνα. Κουλουριάστηκα πάνω της τυλίγοντας πόδια και χέρια για να απαλύνω κάπως την ντροπή από τη θέα του γυμνού μου σώματος προηγουμένως. Δεν ήταν μόνος του. Ήταν τρεις άντρες εκεί μέσα και μια γυναίκα, και με κοιτούσαν όλοι με το ίδιο βλέμμα: ένα κράμα ανησυχίας, σεβασμού, απορίας και... και κάποιου δέους, νομίζω. Ένας τους σηκώθηκε κι έβγαλε από την τσέπη του σακακιού του μιαν ασημιά ταμπακέρα. Μου πρόσφερε τσιγάρο και φωτιά. Κάποιος άλλος γέμισε με ποτό ένα ποτήρι κάπου πίσω από την πλάτη της πολυθρόνας μου και μου το έφ ερε. Ήπια και κάπνισα αμίλητη. Ούτε κείνοι μιλούσαν. Έπειτα το τσιγάρο τελείω σ ε, και ήθελα να μάθω. Μίλησαν όλοι, άλλος λιγότερο κι άλλος περισσότερο, και μου είπαν την ιστορία τους. Δε μου τα είπαν όλα. «Είναι... έχουμε έναν άλλο κόσμο μέσα μας. Και έναν άλλο. Ναι, έναν ακό­ μη, ναι... Δε θα τον λέγαμε ακριβώς κόσμο. Ας πούμε, είναι ένας δρόμος, έ ­ να παράθυρο μέσα μας για να κοιτάζουμε μ' αυτό τον κόσμο. Άκου εμένα, άκου με. Φαντάσου πως υπάρχει κι ένας άλλος κόσμος εκτός απ' αυτόν που ξέρεις, ναι; Ένας άλλος κόσμος. Φαντάσου τον σκοτεινό, υγρό, χωρίς ήλιο και γεμάτον σκιές. Σου λέει κάτι αυτό, δε σου λέει; Ναι. Λοιπόν, ποιος τον κατοικεί αυτό τον κόσμο; Ξέρεις ποιος τον κατοικεί; Εμείς. Ναι, εμείς. Σκέψου πως είμαστε... σαν... σαν ένα ζάρι, εντάξει; Με έξι πλευρές. Λοιπόν, οι πέντε είναι αυτού του κόσμου, εδώ, και η έκτη, ας πούμε ο άσος, ανήκει στον άλλο κόσμο. Είναι... έχουμε όλοι έναν τέτοιο άσο μέσα μας. Ή μάλ­ λον πες πως τον είχαμε. Γιατί ουσιαστικά δε μας ανήκει. Ανήκει στην άλλη πλευρά. Τη σκοτεινή. Είναι ένας άλλος κόσμος. Είναι ένας κακός κόσμος, ναι; Φαντάσου τον κόσμο που ξέρεις σαν τον καλό. Εδώ είναι ο καλός. Οι πέντε πλευρές. 0 άλλος είναι γεμάτος σκοτάδι και υγρασία. Είναι οι σκοτει­ νοί άσοι μας. Καταλαβαίνεις; Είναι οι σκοτεινοί άσοι. Όλοι έχουμε έναν τ έ ­ τοιο άσο μέσα μας. Είναι ένας άλλος κόσμος. Και μας πολεμάει συνέχεια. Από πότε; Από πάντα. Από πάντα... λένε... Μας πολεμάει και θέλει να... να

*

* Ο Κυριάκος Αθαναοιάδης είναι συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας

117

μας νικήσει... Να μας σταματήσει. Να μας σβήσει. Να μας τελειώ σ ει. Αυτό κάνει. Εκεί... εκ εί ξέρ ουν τα πάντα. Το κακό ξέρει πάντοτε τα πάντα. Εδώ είναι τελείω ς διαφο­ ρετικά τα πράγματα. Δεν ξέρουμε... Ποιοι είμαστε μεις;

ρις τους. Όχι γιατί δε μου το επέτρεψαν. Γιατί δεν ήξερα τι έπρεπε να ρωτήσω. Δεν καταλάβαινα την ουσία αυτών που μου έλεγαν. Τους άκουγα, μόνο, και σκεφτόμουν ε ­ κείνο τον κόσμο που μου περιγράφανε, τον σκοτεινό και

Μια ομάδα. Κάποιοι άνθρωποι. Δεν έχει σημασία. Πόσοι; Όχι πολλοί. Είμαστε μια ομάδα μόνο, μικρή. Και βρήκαμε

υγρό κόσμο που βρισκόταν μέσα μας... ή που φτάναμε σ' αυτόν μετά από ένα ταξίδι μέσα από τον εαυτό μας. «Εσύ», είπε η γυναίκα καθώς σηκωνόταν α ­ πό την καρέκλα της, «τον ξέ ρ ε ις καλά . Έχεις πάει εκεί και τον θυ μάσ αι». Πήρ ε μια γκρ ίζα το ύ φ α μ α λ ­ λιών από το μέτωπό της και την πέταξε πί­ σω. Ήταν μεγάλη γυ­ ναίκα, με δυο βαθιές ρυτίδες γύρω από το σ τόμα τη ς που σ χ ε­ δόν το έκοβαν από το υπόλοιπ ο πρόσωπό της. «Δεν έχει σ ημα­ σία γιατί εσύ κι όχι κά-

εσένα. Ε... πώς να σου το πω... Πρέπει να... Έχεις... έχεις πολύ πιο εύκολη πρόσβαση στον άλλο κόσμο απ' ό,τι άλλοι. Απ' ό,τι οι περισσότεροι άλλοι. Ναι. Ίσως δ ε συνέβαινε πάντα αυτό, αλλά τώρα είναι έτσι. Όχι, όχι, δεν εί­ σαι... δεν είσαι κακή Αλλά το κομμάτι σου εκείνο... που λέγαμε... είναι πολύ ισχυρό. Ναι, πες το κι έτσι. Πες το κι έτσι. Ναι, δεν είναι άσος. Είναι εξάρι». Μου είπαν πολλά ακόμη. Μιλώντας όλοι μαζί, διορθώνο­ ντας ο ένας τον άλλο, ξαναγυρνώντας πάλι πίσω για να τονίσουν ή να αλλάξουν μια λεπτομέρεια, διακόπτοντας όποτε άκουγαν κάτι που το θεωρούσαν λανθασμένο ή υ­ περβολικό. Είπαν... πολλά... Αυτός ο σκοτεινός μας εαυ­ τός, είπαν, ευθύνεται για όλα τα άθλια πράγματα που κά­ ναμε στη ζωή μας. Τα αναίτια και τα καταστροφικά. Ό λ' αυτά τα πράγματα που ντρεπόμασταν, ύστερα, ακόμη και να τα σκεφτόμαστε. Ευθυνόταν για τις προστριβές με τους αγαπημένους μας, για τους τσακωμούς, για την εκ­ μετάλλευση, για τον φανατισμό, για τον πόλεμο. Φαντάσου, μου είπαν, τι θα συμβεί αν καταφέρουν ν' αποκτή­ σουν τ ο πάνω χέρι. Αν εισβάλουν στον κόσμο μας. Αν μας νικήσουν και μας υποδουλώσουν. Αν αλλάξουμε κό­ σμους. Όλο το κακό, είπαν. Το σκέφτεσαι; Το σκέφτεσαι να γεννηθεί από μέσα μας εδώ, στον πραγματικό κόσμο; Στο φως; Φαντάσου τι θα συμβεί, είπαν. Φαντάσου το. Ρώτησα λίγα, ρώτησα τόσο λίγα πράγματα τους τέσσε­

118

Πάουλ Κλιι: Συνάντηση δύο αντρών ποιος ά λ λ ο ς . Υπάρ­ χουν κι άλλοι, αλλά ε ­ μείς βρήκαμε εσένα, κι είσαι ό,τι πρέπει για να το κάνεις. Δεν έχουμε χρόνο για να σκεφτούμε τίποτε άλλο. Όλα πρέπει να γίνουν γρήγορα, άμεσα. Πρέπει να το κάνεις». «Να κάνω τι;» «Να βάλεις ένα τέλος στην τρέλα». Ή θελα να ρωτήσω κι άλλα, κι άλλα, μα δεν ήξερα τι α­ κριβώς. Μόνο άκουγα, άκουγα τους τέσσερις τους να μι­ λούν, να με ενημερώνουν και να με συμβουλεύουν. Μό­ νο τους άκουγα. Έπειτα πήγαμε ξανά στο πρώτο δωμάτιο. Είχε κρύο εκεί, το θυμόμουν, και το δέρμα μου το θυμόταν, και μόλις μου έβγαλαν τη ρόμπα ανατρίχιασα ολόκληρη. Τα χέρια μου δεν έφταναν για να κρύψω όλο μου το σώμα. Με ξά­ πλωσαν στο μονό κρεβάτι κι έκατσαν σε καρέκλες δεξιά κι αριστερά μου. Ένας τους άφησε μια τσάντα δίπλα στα πόδια μου. «Τα ρούχα σου», είπε. Τα ρούχα μου. Έπειτα άπλωσαν τα χέρια το υ ς από πάνω μου και τα Ό μιξαν μουρμουρίζοντας. Ήταν μια ξένη γλώσσα, μια γλώσσα ξένη και παλιά, μα που την πρόφεραν σα να 'τανε η μη­ τρική τους. Άφησαν τα χέρια του απέναντι τους κι έπιασαν εμένα. Ήταν ένα πρόστυχο άγγιγμα. Τα μάτια μου έ ­ κλεισαν. Έφυγα. Ή μάλλον όχι. Το ζάρι μέσα μου ανα­ στράφηκε. Έδειξε έξι άσπρες βούλες σε μαύρο φόντο, και ξύπνησα στον άλλο κόσμο, που του ανήκα σχεδόν ε ­ ξίσου [...]. □

«Το π ε ί ρ α μ α »

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΖΑΡΚΑΔΑΚΗ* τις αρχές του 2000 στον επιταχυντή σωματιδίων του Brookhaven, κοντά στη Νέα Υόρκη, ετοιμάστηκε ένα πείραμα με στόχο τη σχάση της ύλης και την έρευνα του λεγάμενου πεδίου Higgs. Το πεδίο αυ­ τό, σύμφωνα με τη θεωρία, αποτελεί μια διάταξη του κβαντικού κε­ νού, προσδίδει μάζα στα σωματίδια και είναι υπεύθυνο για την ύ­ παρξη ύλης στο σύμπαν μας. Υπήρξαν διάφορα άρθρα στο διεθνή Τύπο τότε, κυρίως διότι ο γνωστός κοσμολόγος Στίβεν Χόκινγκ είχε δηλώσει ότι υπήρχε μια περίπτωση το πείραμα να δημιουργήσει μια μικροσκοπική μαύρη τρύπα η οποία θα βυθιζόταν στο κέντρο του πλανήτη και θα τον κα­ ταβρόχθιζε σιγά σιγά. Πειράματα όπως αυτό σχεδιάζονται ακόμα και πρόκει­ ται να πραγματοποιηθούν στο Fermilab των ΗΠΑ και στο CERN στη Γενεύη, εντός των επόμενων ετών. Αν και οι πειραματιστές υποστηρίζουν ότι δεν υ­ πάρχει κανένας κίνδυνος, υπήρξε ένας ο οποίος μισοαστειευόμενος είπε ότι το υπάρχον σύμπαν ίσως είναι το αποτυχημένο πείραμα ενός φοιτητή φυ­ σικής σε ένα άλλο, προϋπάρχον σύμπαν που καταστράφηκε.

ί

Δεν υπάρχουν αστέρια. Δεν υπάρχουν γαλαξίες. Δεν υπάρχουν πλανήτες, φεγγάρια, κομήτες, νεφελώματα, αστερισμοί, αυγουστιάτικες βραδιές, άνε­ μος, μυρωδιά υγρής νύχτας, φώτα σε έρημες λεωφόρους, κατεβασμένα ρολά, αναστεναγμοί χωρίς σκέψεις. Το έδαφος χάθηκε, η θάλασσα χάθηκε, οι αριθμοί μηδενίστηκαν, οι ήχοι κόπασαν, ο αέρας εξαντλήθηκε. Ακόμα και ο θεό ς έφ υγε κλείνοντας την πόρτα πίσω Του. Είμαστε μόνοι, εγώ κι εσύ. Τα δύο τελευταία σημεία. Εσύ το Άλφα, εγώ το Ωμέγα. Η απόσταση που μας χωρίζει είναι μια ευθεία. Οι καμπύλες δεν υπάρχουν πια, όπως δεν υπάρχουν ούτε τα σχήματα, τα τετράγωνα, τα τρίγωνα, τα εξάγωνα, οι κύβοι, η γεωμετρία απλοποιήθηκε, μόνο μία ευθεία έμεινε, αυτή που μας ενώνει και μας χωρίζει, στην άλλη άκρη της εσύ, που δεν σε βλέ­ πω, που δεν έχω μάτια να σε δω, δεν υπάρχει πια το φως, είσαι αόριστη, ό­ μορφη μέσα στην αοριστία σου, ξέρω όμως ότι υπάρχεις, γιατί υπάρχω κι ε ­ γώ και η ύπαρξη χρειάζεται πάντα την επιβεβαίωση ενός άλλου για να υ­ πάρξει. Είμαστε οι δύο τελευταίοι απόγονοι του σύμπαντος, τα ύστατα υπολείμματά του, τέλειω σε, πάει, όπως ακριβώς άρχισε, απότομα, βίαια, δί­ χως να το θέλει, το ξεπέταξε μέσα από το πουθενά ένα τυχαίο ταρακούνη­ μα, πήρε φωτιά, εκπυρώθηκε, φούσκωσε, επεκτάθηκε, κρύωσε, γέννησε αστέρια, γαλαξίες, πλανήτες, φεγγάρια, Αύγουστους, εσένα κι εμένα.

* Ο Γιώργος Ζαρκαδάκης είναι συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας

119

Προσπαθώ να θυμηθώ τι έγινε μετά. Αλλά η μνήμη έχει όρια, τα πάντα είχαν όρια σε αυτό το σάμπαν που χάθη­ κε, που αναδιπλώθηκε στο μη χρόνο και στο μη χώρο, κι ας το έλεγαν κάποτε άπειρο, και το άπειρο ακόμα έχει ό­ ρια, γιατί κι εκείνο ακόμα εξαντλείται μέσα στην απειροσύνη του, όταν η απειροσύνη παύει να έχει σημασία. Το πρώτο λοιπόν πράγμα που θυμάμαι είναι μια ιδέα. Μ ε­ τά μια μορφή. Κι ύστερα ένα πράσινο λιβάδι. Μια σφαίρα πολύχρωμη που κατέβαινε αργά από τον ουρανό. Ένα πλήθος συγκεντρωμένο χειροκροτούσε. Μερικοί είχαν πι­ ει κόκκινο κρασί. Ήταν χαρούμενοι. Κάτω από τα πόδια τους, χωμένη στο έδαφος υπήρχε η ιδέα. Είχε γεννηθεί κι αυτή, όπως όλα, από ένα τυχαίο ταρακούνημα, ένας νευ­ ρώνας που συσπάστηκε, μια χημική έκκριση, μόρια δ εμέ­ να μαζί να χορεύουν, ηλεκτρόνια να περιστρέφονται, κά­ ποια διέφυγαν, μια πυροδότηση, μια ταλάντωση που με­ τα φ έρθηκε ενισχυμένη κατά μήκος μιας συνάψεως και φωτίστηκε ο νους, να λοιπόν πώς θα τα καταφέρω, είπε ο νεαρός φ οιτητής της φυσικής, ούρλιαζε από χαρά ο μαθητευόμενος μάγος, ο κοσμικός Αρμαγεδδών. Και η σφαίρα κατέβαινε αργά, κι είχε πολύχρωμα κρόσσια στην άκρη της και μικρές καμπανούλες που σήμαιναν χαρμό­ συνα, και έπιναν κόκκινο κρασί από κάτω και χειροκρο­ τούσαν. Και η ιδέα έγινε τότε μορφή, πήρε αριθμούς, τους φόρε­ σε, πολλαπλασιάστηκε, έγινε μεγαλύτερη, έβγαλε παρα­ φυάδες, έγινε δέντρο, να τι πρέπει να κάνω για να δω με τα μάτια μου το πρώτο ταρακούνημα σκέφτηκε ο νέος, το γενεσιουργό, που είχε περιέργεια και πάθος, που άκουγε μόνο την καρδιά του, που αναζητούσε να μάθει την αλήθεια για τα πάντα και να τη λατρέψει, ο ιερέας του τίποτα. Κι έβα λε τό τε τους αριθμούς να χτίσουν τη μορφή. Την έχτισα. Είχα χέρια τότε, θα μπορούσα και να σε πιάσω, να σε ζουλήξω στην αγκαλιά μου, είχα μάτια και χεί­ λη, θα σε έβλεπα, θα πρόσεχα πόσο όμορφα είναι τα μαλλιά σου, και θα σε φιλούσα στο στόμα. Πόσο ευτυχι­ σμένος ήμουν! Τόσο πολύ που θεωρούσα το τώ ρα ως τον απόλυτο εγγυητή του μετά. Δεν τόλμησα βέβαια να αποκαλύψω τίποτα σε κανένα, η ιδέα ήταν δική μου, κανενός άλλου, θα έκανα το πείραμα όταν θα απούσιαζαν όλοι από το εργαστήριο, όταν θα εί­ χαν πάει να δούνε την προσγείωση, να γιορτάσουν, υ ­ πήρχαν γιορτές τότε, θα το ξέρεις άλλωστε, μέρες που μαζευόμαστε και κάνουμε χαρά, εκτός κι αν ήσουν από κάποιο άλλο κόσμο, χωρίς γιορτές, από ένα αστέρι που δεν βασίλευε ποτέ, που στεκόταν ακίνητο στον ουρανό του πλανήτη σου και πλάσματα όπως εσύ δεν άλλαζαν ποτέ διάθεση, δεν είχαν ποτέ ανάγκη από κόκκινο κρασί ή φουσκωτά μπαλόνια ή κατεβασμένα ρολά, δεν καταλά­

120

βαιναν από μυστικά, κρυφές επιθυμίες, ψίθυρους, υπαι­ νιγμούς, ερωτοτροπίες. Δεν μου πήρε πολύ καιρό να ετοιμάσω το μηχάνημα, έτσι λέγαμε τότε την προέκταση τω ν αισθήσεών μας, τα τ ε ­ ράστια μάτια και τα αφτιά με τα οποία είχαμε εξοπλιστεί για να βλέπουμε και να ακούμε καλύτερα τους παλμούς της γέννησης και του θανάτου, θα άνοιγα μια τρύπα, αυ­ τό ήταν όλο. Μια μικρή τρυπούλα πάνω στο λεπτό ιστό του χωροχρόνου. Και θα κοίταζα ύστερα μέσα της. Οι α­ ριθμοί μού έλ εγα ν πως έτσι και τα κατάφερνα θα είχα στα χέρια μου τη δύναμη να αλλάξω τα πάντα, να φτιά­ ξω διαστημόπλοια που θα ταξίδευαν από τη μια άκρη του γαλαξία στην άλλη στιγμιαία, νέους πλανήτες να γεννη­ θούν, σωστούς κήπους τη ς Εδέμ, παράδεισους για ό ­ λους, με ένα νεύμα, ένα Λόγο. Τα πάντα θα ήταν πλέον εφικτό, αν κατάφερνα να ανοίξω τη μικρή αυτή τρυπού­ λα και κοιτούσα μέσα. Το πράσινο λιβάδι. Κάτω από τα πόδια τους άνοιξα την τρύπα, μια απερίγραπτα μικροσκοπική τρυπούλα, ούτε έ ­ να ηλεκτρόνιο, όπως εκείνο που έκανε τον άγνωστο νευ­ ρώνα μου να συγκλονιστεί και μου 'δώσε την ιδέα για την τρύπα, ούτε κι αυτό ακόμα δεν θα μπορούσε να περάσει από μέσα της. Και ξεφούσκωσε η πολύχρωμη σφαίρα, στην αρχή αργά, κανείς δεν το κατάλαβε, έφ ευγε ο αέρας από μέσα της, καθώς μεγάλω νε η τρύπα, καταπίνοντας στην αρχή το μηχάνημα, κι ύστερα το λιβάδι και το κρασί και τα χειρο­ κροτήματα, και τους ανθρώπους που γιόρταζαν, κι ύστε­ ρα άρχισε να καταπίνει τα αστέρια, τους γαλαξίες, τους πλανήτες, τα φεγγάρια, τους κομήτες, τα νεφελώ ματα, τους αστερισμούς, τις αυγουστιάτικες βραδιές, τον άνε­ μο, τις μυρωδιές υγρής νύχτας, τα φώτα σε έρημες λεω ­ φόρους, τα κατεβασμένα ρολά, του ς αναστεναγμούς χωρίς σκέψεις. Το έδαφος χάθηκε κάτω από τη σφαίρα, δεν υπήρχε πού να προσγειωθεί πλέον, η θάλασσα χά­ θηκε, οι αριθμοί μηδενίστηκαν, οι ήχοι κόπασαν, ο αέρας εξαντλήθηκε. Ακόμα και ο θε ό ς έφ υγε κλείνοντας την πόρτα πίσω Του. Ξεφ ούσκω σε η σφαίρα και χάθηκε. Έμεινα μόνο εγώ. Υπάρχω λοιπόν ακόμα, δεν ξέρω πώς, σκέφτομαι, αλλά η σκέψη από μόνη της δεν φτάνει για να υπάρξεις, άρα πρέπει να υπάρχεις κι εσύ, η άλλη, το έτερο σημείο, η α­ ναφορά μου, η άκρη της ευθείας. Μέσα στο τίποτα πρέ­ πει να σε βρω. Χωρίς κατεύθυνση πρέπει να σε αναζητή­ σω. Αν ενωθούμε, αν γίνουμε ένα, αν ηάψει να υπάρχει η ευθεία που μας χωρίζει και η γεωμετρία καταργηθεί εντε­ λώς, μην έχοντας πλέον αντικείμενο να περιγράφει, ίσως γίνουμε τό τε εμείς το νέο μεγάλο ταρακούνημα του τί­ ποτα, οι δημιουργοί του επόμενου σύμπαντος. Έχω, βλέ­ πεις, αυτή την ιδέα... □

Αρ. 432

ε πι μέ λ ε ι α : Ε ΦΗ Α Π Α Κ Η

1 Ιουνίου 2002 30 Ιουνίου 2002 Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνιται μι βάοη το γνωστό Δικαόικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ιλληνική βιβλιογραφία.

Βιβλιογραφία ΕΚΚΕΚΑΚΗΣ Γ. Π. Τα κρητικά βιβλία. Τόμος Τ'. Ρέθυμνο, 2001. Σελ. 207.

16,00 €. ISBN 960-90021-3-7.

Το Βιβλιογραφικό Δ ιλ ώ ουηάσοιται μι την πολύτιμη συνιργασία του βιβλιοπωλιίου της «Εστίας»

Εργασία και επάγγελμα. Επιμ. Δ. Κούτρας. Αθήνα, Στοιχειάγρα, 2002. Σελ. 353. 32,24 €.

ISBN 960-90942-5-2.

ΔΕΛΛΗΣI. Γ. Εισαγωγή στη φιλοσοφία. Τόμος Α'. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 33 5.16,15 e ISBN 960-402-012-9. ΜΑΝΟΣ Α. Η οντολογία του κακού παρά Πλωτίνω. Β' έκδοση. Αθήνα,

Ινστιτούτο Του Βιβλίου, 2002. Σελ. 29 9.19,76 €.

ISBN 960-354-120-6.

r

BERLIN I. Τρεις κριτικοί του διαφωτισμού. Μετ. Γ. Μερτίκας. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 536.

26.00 €. ISBN 960-218-238-5.

Uιότιρη

Σινικά

ΒΙΤΣΑΞΗΣ Β. Ομύθος. Αθήνα, Έλλην, 2002. Σελ. 271. ISBN 960-286-670-5.

ΜΑΡΚΗΣ Δ. Η πάλη των αξιών στον αιώνα της παγκοσμιοποίησης. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 117.7,50 €.

ISBN 960-218-250-4. ΜΠΑΛΤΑΣ Α. Για την επιστημολογία του ΛουίΑλτουσέρ. Αθήνα, Νήσος, 2002. Σελ. 22 8.12,48 €.

ISBN 960-86931-7-9. ΜΠΕΓΖΟΣ Μ. Κώστας Αξελός, το άνοιγμα της σκέψης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 183.

9,90 €. ISBN 960-406-054-6.

B

ΜΑΣΕΡΕ Π. Κοντ: Η φιλοσοφία και οι επιστήμες. Μετ. Δ. Αθανασάκης. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 172.

12.00 €. ISBN 960-16-0242-9.

ΡΩΜΑΝΟΣ Κ. Π. Απολιθωμένη ζωή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 17 9.10,90 €.

ISBN 960-406-076-7.

φιλοοοφία

ΓΛΥΚΟΦΡΥΔΗ-ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ Α. Νεοελληνική φιλοσοφία. Αθήνα, 2001. Σελ. 58 1.19,84 €.

ISBN 960-91582-0-χ.

BOUVERESSEJ. Γοητευτικές και παραπλανητικές ακροβασίες της φιλοσοφίας. Μετ. Τ. Μπούκη. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 182.

12.00 €. ISBN 960-16-0380-8. Αποκρυφισ μοί Λόγια σοφίας. Μετ. Α. Σπέρτου. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 69.6,81 €.

ISBN 960-04-2017-3.

YOGANANDA Ρ. Η αιώνια αναζήτηση του ανθρώπου. Μετ. Ξ. Καρκάντζος. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 509.

19,81 €. ISBN 960-04-1870-5.

Εφαρμοσμένη ψυχολογία ΟΥΪΛΙΑΜΣ Ν. Το επάγγελμα των ονείρων σου. Μετ. Ν. Παπαδάκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 565. ISBN 960-03-3279-7.

Σινικά Η αναβίωση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Επιμ. Ε. Αυλίδου. Αθήνα,

121

Αρχέτυπο, 2002. Σελ. 301.10,71 €.

ISBN 960-7928-64-4.

2002. Σελ. 770. 25,00 €.

ISBN 960-14-0525-9.

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 124.6,01 €. ISBN 960-406-090-2.

ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΟΣ Σ. Μεγάλη Τεσσαρακοστή η ψυχωφελής. Πειραιάς, 2002. Σελ. 183.10,40 €.

ISBN 960-86850-1 -X.

Η σύγχρονη Τουρκία. Επιμ. θ. Βερέμης-Θ. Ντόκος. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 686. 30,52 €.

ISBN 960-02-1536-7.

ΧΑΤΖΗΓΑΚΗΣ Σ. Η ελληνική ταυτότητα στη «Νέα Τάξη». Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 317. 26,00 €.

ISBN 960-03-3271-1.

WOLFF L. Ο διαφωτισμός και ο Ορθόδοξος κόσμος. Αθήνα, ΚΝΕ/ΕΙΕ, 2001. Σελ. 121. 5,86 €.

ISBN 960-7916-20-4.

θρησκείες και πολιτική στη νεωτερικότητα. Επιμ. θ. Λίποβατς κ.ά. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 389.

22,50 €. ISBN 960-218-253-9.

kinzer Τουρκία. Μετ. Α. Ριζόπουλος. Αθήνα, Επτάλοφος, 2002. Σελ. 326.15,00 €.

ISBN 960-8144-56-6.

CLAUDEL Ρ. Ο δρόμος του Σταυρού. Μετ. Τ. Παπατσώνης. Αθήναι, Ιδεόγραμμα, 2002. Σελ. 45+φωτ.

15,60 €. ISBN 960-7158-17-2.

Νομικές και κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα. Επιμ. Γ. Αμίτσης - Γ. Λαζαρίδη. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 30 2.13,74 €.

ISBN 960-02-1528-6.

SAID Ε. W. Καλύπτοντας το Ισλάμ. Μετ. Ε. Έμκε. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 253.14,56 €.

ISBN 960-211-629-3.

Μυθολογία BUXTON R. Όψεις του φαντασιακού στην αρχαία Ελλάδα. Μετ. Τ. Τυφλόπουλος. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2002. Σελ. 33 5.24,00 β.

ISBN 960-12-1059-8.

Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ία LOWY Μ. Λύτρωση και ουτοπία. Μετ. θ. Παπαδόπουλος. Αθήνα,

Ψυχογιός, 2002. Σελ. 362.17,50 €.

Περί φιλελευθερισμού. Επιμ. X. Ζαχόπουλος. Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 58 2.20,80 €.

ISBN 960-08-0238-6. ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Φ. -ΧΡΙΣΤΙΔΟΥΛΙΟΝΑΡΑΚΗ Σ. Η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις. Αθήνα, Λιβόνης, 2002. Σελ. 359.16,00 €.

ISBN 960-14-0501-1. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ Γ. Στο κοίλοντης ιστορίας. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002. Σελ. 78.5 ,20 €.

ISBN 960-274-535-5.

STEINER C. Στον πύργο του Κυανοπώγωνα. Μετ. Σ. Βελέντζας. Αθήνα, Scripta, 2002. Σελ. 175.

12,00 €. ISBN 960-7909-40-2.

FOUCAULT Μ. Για την υπεράσπιση της κοινωνίας. Μετ. Τ. Δημητρούλια. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 355.

17,50 €. ISBN 960-274-531-2. Πολιτική Η Ελλάδα στο μεταίχμιο ενός νέου κόσμου. Επιμ. Φ. ΤομαήΚωνσταντοπούλου. Τόμοι Α '+Β '+Γ. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ.

25 0+ 19 0+ 30 1.4 6,8 0 €. (οι τρεις τόμοι). ISBN set 960-03-3267-3. Η μαύρη Βίβλος του καπιταλισμού. Μετ. Α. Φιλιππάτος. Αθήνα, Λιβόνης,

122

ΚΑΣΤΑΝΙΔΗΣΧ. Η περιπέτεια της πολιτικής. Αθήνα, Λιβόνης, 2002. Σελ. 306.12,00 €.

ISBN 960-14-0522-4. ΜΑΖΗΣΙ. I. Γεωγραφία του Ισλαμιστικού Κινήματος στη Μέση Ανατολή. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 29 6.14,56 €.

ISBN 960-02-1547-2. ΠΑΠΑΓΑΡΥΦΑΛΛΟΥ Π. Λ. Ο λαϊκισμός στην Ελλάδα. Αθήνα, Ergo, 2002. Σελ. 361.13,52 €.

ISBN 960-87203-0-3. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Γ. Η συνταγματοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 104. 5,19 €. ISBN 960-02-1551-0. ΡΟΥΜΠΑΝΗΣ Γ. Η μπουρμπουλήθρα.

s.

ΤΣΟΜΣΚΙΝ. Εκπαίδευση χωρίς ελευθερία και κρίση. Μετ. Α. Φιλιππάτος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 298. ISBN 960-03-3122-7.

CHOMSKY Ν. Πειρατές και αυτοκράτορες. Μετ. I. Τσολακίδου. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2001. Σελ. 293.14,04 €.

ISBN 960-374-182-5. Οικονομία ΑΡΓΕΙΤΗΣ Γ. Παγκοσμιοποίηση, ΟΝΕ και οικονομική προσαρμογή. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 214.12,00 β.

ISBN 960-402-027-7. ΣΑΡΑΦΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Οδηγός υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 27 2.18,00 €.

ISBN 960-375-317-3.

RICARDO D. Αρχές πολιτικής οικονομίας και φορολογίας. Μετ. Ν. Σταματάκης. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 456. 39,52 €.

ISBN 960-02-1556-1. Δίκαιο ΖΟΛΥ Ε. Η δικαιοσύνη είναι υπόθεση όλων μας. Μετ. Π. Γιακουμάκη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 225.

ISBN 960-03-3261-4. Μέοα Μ α Ιικ ή c Επικοινωνίατ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Η Ευρώπη των επικοινωνιών. Αθήνα,

Καστανιώτης, 2002. Σελ. 152.

ISBN 960-05-3505-5.

Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 152.

13,50 €. ISBN 960-218-251-2.

Σελ. 2 6 4 .1 9 ,0 0 6 ISBN 960-16-0342-5.

Κοινωνική

ΦΙΣΕΡ Ρ. - ΣΑΡΠ Α. Παραγωγικότητα και συλλογική εργασία. Μετ. Κ. Παπαμιχαήλ. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 227. 2 0 ,8 0 6 ISBN 960-03-3101-4.

ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Δεύτερη σοφιστική. Αθήνα, Παπαδήμας, 2002. Σελ. 108.

10,68 6 ISBN 960-206-514-1.

πρόνοια

ΚΟΣΜΙΔΗΣ Σ. Πολιτική για το φάρμακο. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 152.

12,48 6 ISBN 960-03-3310-6. Λαογραφία ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Μ. Γ. Νεοελληνικοί εθιμικοί εκκλησιαστικοί πλειστηριασμοί. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2002. Σελ. 397. 28,00 €.

ISBN 960-12-1048-2. ΦΛΩΡΑΚΗΣ A. Ε. Κάποτε στην Τήνο. Αθήνα, Ερίννη, 2002. Σελ. 175.

um i Μουσική ΜΥΛΩΝΑΣ Κ. Ελληνική μουσική. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 180.

10,40 6 ISBN 960-211-634-Χ.

VIDAL-NAQUETP.0 κόσμος του Ομήρου. Μετ. Α. Κεφαλά. Αθήνα, Εξάντας, 2002. Σελ. 2 0 8 .1 3 ,7 3 6 ISBN 960-256-503-9.

SVENBRO J. Φρασίκλεια. Μετ. Σ. Οικονόμου. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 3 5 2 .2 0 ,0 0 6 ISBN 960-16-0385-9.

ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ Σ. - ΓΚΑΡΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Αρμονία, αντίστιξη και δομή στη μουσική του J. S. Bach για πληκτροφόρο. Αθήνα, Οδυσσέας, 2002. Σελ. 380. 33,286.

ISBN 960-210-416-3.

ΔΡΟΣΙΝΗΣ Γ. Άπαντα. Τόμος θ ' Αθήναι, Σ.Π.Δ.Ω.Β., 2002. Σελ. 48 8.18,72 6 ISBN 960-7133-92-7.

Εκπαίάιυοη

Αρχαίοι

CANETTI Ε. Η άλλη δίκη. Μετ. Α. Ίσαρης. Αθήνα, Scripta, 2002. Σελ. 1 4 8 .1 0 ,5 0 6 ISBN 960-7909-59-9.

ΚΟΥΛΑΪΔΗΣ Β. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Τα κείμενα της τεχνοεπιστήμης στο δημόσιο χώρο. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 34 4.22,00 €.

ISBN 960-375-339-4.

Ιαμβικοί και ελεγειακοί ποιητές. Τόμος Α'. Αθήνα, Κάκτος, 2002. Σελ. 382.12,21 6 ISBN 960-382-035-0.

8,806 HAHN J. G. Νεοελληνικά παραμύθια. Αθήνα, Καραβίας, 2002. Σελ. 260.

15,60 6 ISBN 960-258-082-8.

KAUFMAN R. Τ. Οδηγός μελέτης και εργασιών για το σπουδαστή. Μετ. Α. Μουτσοπούλου. Αθήνα, Gutenberg, 2002. Σελ. 503.27,00 €.

ISBN 960-01-0938-9.

n jm iftiw e m m M Ια τρικά LURIAA. R. 0 άνθρωπος με το θρυμματισμένο κόσμο. Μετ. Ν. Αγγελόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 198.

15,60 €. ISBN 960-03-3278-9. Επιχαρήοιις TIERNEY Ε. 101 τρόποι καλύτερης επικοινωνίας. Μετ. Ε. Τσουκαλά.

ουγγραφτίί

Λυρικοί ποιητές. Τόμος Η'. Αθήνα, Κάκτος, 2002. Σελ. 3 9 6 .1 5 ,2 6 6 ISBN 960-352-595-2. ΗΛΙΟΔΩΡΟΣ. Αίθίοπικά. Τόμος Α'. Αθήνα, Κάκτος, 2002. Σελ. 269.

9,15 6 ISBN 960-352-580-4. ΗΡΟΔΟΤΟΣ. Ουρανία. Βιβλίο Η'. Μετ. Γ. Συντομόρος. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2002. Σελ. 4 5 2 .2 1 ,8 4 6 ISBN 960-7760-74-3. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ. Ιστορία. Τόμοι 1-8. Μετ. Π. Ελευθεριάδης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 2002.

M e \ ctcc Νεκρό γράμματα; Οι κλασικές σπουδές στον 21ο αιώνα. Επιμ. Α. Ρεγκάκος. Αθήνα, Πατάκης, 2002.

Γινικά

Ποί ηση ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ Γ. Ελίνας κλέος. Ένα πατριωτικό ποίημα. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 19.7,50 6 ISBN 960-325-425-8. ΔΡΟΥΓΚΑΣΑ. Κ. Τριοβασάλινοι εσπερινοί. Αθήνα, Ιωλκός, 2002. Σελ. 62. ISBN 960-426-237-8. ΚΡΗΤΙΚΟΥ Α. Ποιήματα περιθωρίου. Λευκωσία, Ακτή, 2002. Σελ. 47.

ISBN 9963-8663-0-1. ΜΑΡΩΝΙΤΗ Α. Ξύλα υγρά. Ποιήματα. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 54.6,09 6 ISBN 960-325-429-0. ΝΙΚΟΛΑΟΥ θ. Το σπίτι. Ποιήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 32.

ISBN 960-211-624-2. ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ Λ. Γιατί οι γυναίκες δεν αγαπούν τη βροχή. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 72.6 ,80 6 ISBN 960-04-2116-1.

123

Σελ. 214.13,526.

ISBN 960-03-3222-3.

Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 336.

11,80 6. ISBN 960-04-2066-1.

ΚΑΤΣΟΥΛΗΣ Μ. Α. Ο άνθρωπος-λύκος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 221.

13,52 6. ISBN 960-03-3314-9.

ΠΟΛΙΤΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Οίκος ενοχής. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 150.

7.50 6. ISBN 960-04-2072-6.

ΚΕΝΤΡΟΥ-ΑΓΑΘΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Η παραίτηση. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 147. 7,80 6. ISBN 960-04-2086-6.

ΣΠΑΒΕΡΑΣ Γ. Σας έχει ξανασυμβεί; Όχι, ποτέ! Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 236. 9,80 6. ISBN 960-04-2064-5.

Πιίογραφία

ΚΙΤΖΙΡΗΣ Α. Η ανατολική εποχή. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 39 1.14 ,80 6.

ISBN 960-04-1998-1.

ΤΣΙΚΛΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Η Οδύσσεια του Μήτσου. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 14 2.7,5 06 . ISBN 960-04-2038-6.

ΑΡΑ0ΥΖ0Υ Ε. Τζίντζερ. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 24 2.12 ,00 6.

ISBN 960-410-248-6.

ΚΟΝΔΥΛΗ Μ. Τετράδιον πρόχειρον 1963-64. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 97. 6,006. ISBN 960-375-300-9.

ΦΑΪΣ Μ. Το μέλι και η στάχτη του θεού. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 19 8.13 ,00 6.

ISBN 960-16-0365-4.

ΒΛΑΧΟΣ Α. Σ. Η 14η Νιζάν. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 221.13,006.

ISBN 960-410-249-4.

ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ Μ. Για του Αλέξανδρου τη χάρη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 332.18,726.

ISBN 960-03-3223-1.

ΦΩΣΚΟΛΟΣ Ν. Η 11η μέρα. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 502.18,016.

ISBN 960-14-0526-7.

ΛΑΖΑΡΗΣ Ν. Το αόρατο νήμα. Αθήνα, Παρουσία, 2002. Σελ. 43. ISBN 960-7956-78-8.

ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ Λ. 0 θαυματουργός ψίθυρος του Ερμή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 428.19 ,81 6.

ISBN 960-406-082-1.

ΛΑΜΠΑΡΔΗΣΠ. Γ. Ο ταξιδευτής του Βοσπόρου. Αθήνα, Ιωλκός, 2002. Σελ. 45 3.18 ,00 6.

ISBN 960-426-221-1.

ΧΕΙΜΩΝΑΣ Γ. Οι χτίστες. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 79.

ISBN 960-03-3307-6.

ΛΥΔΑΚΗ Β. Ο χορός των απαλών ανθρώπων. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 405.16,00 6.

ISBN 960-375-298-3.

AVELJ. Μ. Ο ποταμός της μεγάλης μητέρας. Δ' έκδοση. Μετ. Β. Καλλιπολίτης. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 8 0 0.7,0 06 . ISBN 960-450-386-3.

ΛΥΜΠΕΡΑΚΗΣ Τ. Το νήμα που δεν κόβεται. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 72. 6,00 6. ISBN 960-375-297-5.

AVELJ. Μ. Οι κυνηγοίτων μαμούθ. Δ' έκδοση. Μετ. Ν. Σπυριδάκης. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 736.

6.50 6. ISBN 960-450-217-4.

ΦΕΝΕΚ-ΜΙΚΕΛΙΔΗΣ Ν. Ερωτικός Μάης. Ποιήματα (1963-2000). Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 62.

ISBN 960-04-2093-9.

AUDEN W. Η. Ποιήματα. Μετ. Α. Δεκαβάλλες. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 90. 8,80 €. ISBN 960-04-1889-6. ΚΑΝΤΙΙΣΚΙΚ. Ποιήματα. Μετ. Ζ. Μιχαήλοβα. Αθήνα, Παρουσία, 2002. Σελ. 148. ISBN 960-7956-79-6.

ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ Κ. Τα άλογα της Αρκαδίας. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 91 .8 ,50 6.

ISBN 960-8132-67-3. ΓΚΙΜΟΣΟΥΛΗΣ Κ. Βρέχει φως. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 345.

12,81 6. ISBN 960-04-2106-4. ΔΑΒΒΕΤΑΣ Ν. Ιστορίες μιας ανάσας. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 157.

8,80 6. ISBN 960-04-2091-2. ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ Μ. Σχεδόν... μελό. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 16 8.8,5 06 .

ISBN 960-04-2094-7. ΖΑΧΑΡΙΑΔΟΥ Ε. Γ. Η προίκα της Αμαλίας. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 23 2.13 ,00 6.

ISBN 960-16-0335-2. ΖΟΥΡΓΟΣI. Η ψίχα εκείνου του καλοκαιριού. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 2 2 4 .1 2 ,5 0 6 ISBN 960-16-0364-6. ΚΑΠΑΝΤΑΗ I. Το άλας της γης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 258.

13,52 6. ISBN 960-03-3220-7. ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗI. Όλοι ήξεραν. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 136.9,36 6.

ISBN 960-03-3292-4. ΚΑΣΟΛΑΣ Μ. Όλα για την αγάπη του Χάρη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002.

124

ΜΑΓΚΛΗΣ Γ. Ο άρχοντας. Δ' έκδοση. Αθήνα, Καλέντης, 2002. Σελ. 431.

15,60 6 ISBN 960-219-120-1. ΜΑΛΤΕΖΟΣ Π. Ανά δύο και ένας μόνος του. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 341.

11,81 6. ISBN 960-04-1991-4. ΜΑΡΤΙΝΙΔΗΣ Π. Δεύτερη φορά νεκρός. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 285.

14,56 6. ISBN 960-211-633-1.

AVEL J. Μ. Τα πέτρινα καταφύγια. Μετ. Β. Καλλιπολίτης. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 82 8.8,8 06 .

ISBN 960-450-721-8. ΔΙΕΘ Λ. Μ. Η μαγική πηγή της νιότης. Μετ. Α. Αλεξοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης. Σελ. 430.

ISBN 960-03-0993-0.

ΜΗΤΣΙΑΛΗ Α. Οδός αθώων, θάλαμος 17. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 272.

14,00 6. ISBN 960-16-0336-0.

ELLIS Ν. Στον αγώνα για το ψωμί. Μετ. Λ. Χατζοπούλου-Καραβία. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 14 4.7,0 06 .

ISBN 960-16-0343-3.

ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Σ. Πλανήτης Πρέσηα.

ΕΡΝΑΝΤΕΘ Φ. Η παρτιτούρα. Μετ. Κ.

Τζωρίδου. Αθήνα, Κασχανιώχης, 2002. Σελ. 42 5.18,72 €.

ISBN 960-05-5242-8. ΖΙΡΑΡ Π. Αννίβας. Τόμος Β'. Μετ.

X. Παρίση. Αθήνα, Κασχανιώχης, 2002. Σελ. 405.26,00 6 ISBN 960-05-5246-0.

CALVETTIΡ. Αντίο. Μεχ. Μ. Αποσιολάκη. Αθήνα, Καπάχος, 2002. Σελ. 174.10,40 6.

ISBN 960-7255-76-0. ΚΑΜΙΛΛΕΡΙΑ. Η φωνή χου βιολιού. Μεχ. Φ. Ζερβού. Αθήνα, Παχάκης, 2002. Σελ. 515. ISBN 960-16-0505-0. ΚΑΡΛ0Τ0 Μ. Η αλήθεια χου αλιγάχορα. Μεχ. X. Ρομποχής. Αθήνα, Κασχανιώχης, 2002. Σελ. 242.

18,72 €. ISBN 960-05-5250-9. ΚΙΑΜΟΥΡΑΝ Σ. Κιραζέ. Μεχ. Σ. Βρετχού-Σοφιανίδου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 501.15,01 6 ISBN 960-410-256-2.

KOTZIWINKLE W. Ε.Τ. ο εξωγήινος. Μεχ. Γ, Κοβαλένκο. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 288. 5 ,5 0 6 ISBN 960-450-027-9.

BARROWCLIFFE Μ. Γκόμενα No 44. Μεχ. Μ. Περανχάκου-Κουκ. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 470.14,80 €.

ISBN 960-04-2018-1.

BERNET Α. Τα απομνημονεύματα χου Πόντιου Πιλάτου. Μεχ. Ε. Φέχση. Αθήνα, Κασχανιώχης, 2002. Σελ. 598.

26,00 €. ISBN 960-05-2626-6.

DAVIS L. Οι ασημένιοι χοίροι. Μεχ. θ. Δαρβίρη. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 458.18,01 6 ISBN 960-14-0561-5.

DESCH0DT Ε. - LATTES J.-C. Ο μοναδικός εραστής. Μεχ. Ρ. Χαχχούχ. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 427.18,20 €.

ISBN 960-274-598-5.

PETRIE J. Η οργή χου Άνουβη. Μεχ. Α. πασσιά. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 501. 5,20 €. ISBN 960-8151-62-7.

PRONIC. Το μυστήριο χου υπολογιστή Άξια. Μεχ. Α. Τσίχσοβιχς-Ράνχιν. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 220.

9,21 €. ISBN 960-04-2055-6.

COOK Ε. Αχιλλέας. Μεχ. Α. Καλοφωλιάς. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 195. 9,00 €. ISBN 960-14-0524-0.

ΡΟΖΕΝΦΙΛΝΤI. Η μεγαλομανία χου Φρόυνχ. Μεχ. Κ. θεολόγου. Αθήνα, Κασχανιώχης, 2002. Σελ. 179.

12,48 €. ISBN 960-05-5257-1.

MCCARTHY Μ. Η παρέα. Μεχ. Κ. Γκούμα-Μεχαξά. Αθήνα, Κασχανιώχης, 2002. Σελ. 500. 2 6 ,0 0 6 ISBN 960-05-5245-6.

ZWEIG S. Φόβος. Μεχ. Κ. Κράσης. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 114.7,28 €.

ISBN 960-285-127-8.

MILLER Α. Οξυγόνο. Μεχ. Τ. Κιρκής. Αθήνα, Χαχζηνικολή, 2002. Σελ. 299.

17,01 €. ISBN 960-264-174-6.

MILLET C. Η σεξουαλική ζωή χης Καχρίν Μ. Μεχ. Α. Καρνώχη. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 255.11,81 €.

ISBN 960-04-2078-5. ΜΟΥΣΤΑΚΙ Ζ. - ΜΕΪΡ Ζ. Γιος της ομίχλης. Μεχ. Λ. Βουχσοπούλου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2002. Σελ. 96.

5.50 €. ISBN 960-221-229-2. ΜΟΥΣΤΑΚΙ Ζ. Οδός ντε Μπουσέ. Μεχ. Λ. Βουχσοπούλου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2002. Σελ. 240.

9.50 6 ISBN 960-221-225-Χ.

TREMAYNE Ρ. Η καταδίωξη των μικρών διαδόχων. Μεχ. Ν. Κούρκουλος. Αθήνα, θεμέλιο. 2002. Σελ. 422.

15,74 €. ISBN 960-510-285-7.

TROYAT Η. Η κόρη χου συγγραφέα. Μεχ. Μ. Καρακώσχα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 129.8,45 €.

ISBN 960-575-515-7.

FAULKS S. Σάρλοχ Γκρέι. Μεχ. Α. Εμμανοήλ. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 64 2.21 ,00 6.

ISBN 960-410-245-1. Με\έτεε Η γραφή και ο καθρέφτης. Επιμ.

Μ. Φόις. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ.

27 0.14,50 €. ISBN 960-8152-47-9. «Τ' αδόνιν κείνον που γλυκά θλιβάχαι». Επιμ. Π. Αγαπητός - Μ. Πιερής. Ηράκλειο, ΠΕΚ, 2002. Σελ. 645.

29.00 €. ISBN 960-524-140-4. ΒΑΓΕΝΑΣ Ν. Μεταμονιερνισμός και λογοτεχνία. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 95. 9 ,0 0 6 ISBN 960-8152-70-5. ΔΗΜΑΚΗ-ΖΩΡΑ Μ. Σ. Ν. Βασιλειάδης. Αθήνα, Ίδρυμα Κώσχα Και Ελένης Ουράνη, 2002. Σελ. 952.12,21 6 ISBN 960-7516-17-7. ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. Δ. Η παρουσία των κειμένων. Αθήνα, Κασχανιώχης, 2002. Σελ. 555. ISBN 960-05-5500-9. ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ-ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗ I. Τάσεις χης παιδικής λογοτεχνίας.

(1900-1920). Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 462.19,90 €.

ISBN 960-406-050-6. Δοκίμια ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗΣ Β. Τα ενάντια. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2002. Σελ. 182.

10.00 €. ISBN 960-221-228-4. ΣΟΥΡΟΥΝΗΣ Α. Κυριακάτικες ιστορίες. Αθήνα, Κασχανιώχης, 2002. Σελ. 455.

18,72 €. ISBN 960-05-5251-2.

T0SCANI0. Δεν είμαι αντικειμενικός. Μεχ. Ν. Αλιβιζάτος. Αθήνα, Νάρκισσος, 2002. Σελ. 247.12,81 €.

ISBN 960-8259-05-2.

mm Γενικά ΜΟΛΛΑΣ Δ. Ο Καραγκιόζης μας. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2002. Σελ. 57+εικ.

2 6 ,0 0 6 ISBN 960-224-900-5.

ΪΜ Ο ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ ΡΗΓΑΣ. Ο ηθικός χρίπους. Επιμ. Δ. Καραμπερόπουλος. Αθήνα, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, 2002. Σελ. 529. ISBN 960-86587-6-5.

125

CHELDERODE M. D. Ξεφάντωμα στην κόλαση. Μετ. Κ. ΣΚαλιόρας. Αθήνα Ύψιλον, 2002. Σελ. 115.

9,88 6. ISBN 960-17-0078-1.

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 199+φωτ. 12,31 6.

ISBN 960-406-055-7.

SHAKESPEARE W. Οι δύο άρχοντες από τη Βερόνα. Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 136.

8,80 €. ISBN 960-04-2121-8.

ATAIDE Υ. D. Κατανόησέ με ή σε καταβροχθίζω. Μετ. X. Κακούρης - Λ. Τσιλίκου. Αθήνα, Κατάρτι, 2002. Σελ. 265.13 ,00 6.

ISBN 960-86921-7-2.

SHAKESPEARE W. Οι εύθυμες κυράδες του Γουίντζορ. Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 152.

9,50 €. ISBN 960-04-2105-6.

TORTAJADA Α. Η σιωπηλή κραυγή. Μετ. Τ. Σπερελάκη. Αθήνα, Ενάλιος, 2001. Σελ. 35 3.15 ,26 6.

ISBN 960-536-093-4.

Με λέ τε ς

Β ι ο γ ρ α φ ί ες

ΣΑΜΑΡΑ Ζ. Τα άδυτα του σημείου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 143. ISBN 960-406-063-5.

ΔΟΥΚΑΣ Σ. Ο βίος ενός αγίου. Αθήνα, Ερίννη, 2002. Σελ. 70.4,68 6.

ZlMMERMANN Β. Η αρχαία ελληνική κωμωδία. Μετ. Η. Τσιριγκάκης. Αθήνα, Παπαδήμας, 2002. Σελ. 288.19,76 e ISBN 960-206-508-7.

BRECHT Β. Κριτικές προσεγγίσεις. Μετ. Δ. Μαράκας κ.ά. Αθήνα, Στάχυ, 2002. Σελ. 564.25,006.

ISBN 960-8032-77-6.

UTOPIA Γενι κά ΜΟΝΙΟΤ Η. Η διδακτική της ιστορίας. Μετ. Ε. Κάννερ. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 376.22,00 €.

ISBN 960-375-268-1.

Αρχαι ολογί α ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗ Ε. Προϊστορική Κρήτη. Αθήνα, Ινστιτούτο Του Βιβλίου, 2002. Σελ. 280.19,76 6.

ISBN 960-354-119-2.

Μα ρ τ υ ρ ί ε ς ΔΟΥΚΑ-ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Λ. Τα μπουλούκια. Αθήνα, Φιλιππότης, 2002. Σελ. 95 .5 ,20 6. ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ Π. Οι συνέπειες του διχασμού. Αθήνα, Κονιδάρης, 2002. Σελ. 221. 9,806. ISBN 960-392-026-6. ΛΟΥΛΕ Ν. Η μνήμη κόκκινο φορεί.

126

ΜΑΓΟΥΛΑ-ΓΑΪΤΑΝΟΥ Π. Δανάη. Αθήνα, Άγκυρα, 2002. Σελ. 38 2.19,006.

ISBN 960-234-878-Χ.

Ελληνι κή Ι ατ ορί α Η οθωνική Ελλάδα και η συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Επιμ. Α. Παηαγεωρνίου-Βενετάς. Αθήνα, Οδυσσέας, 2002. Σελ. 366.33,286.

ISBN 960-210-414-7. ΜΟΛΙΝΟΣ Σ. Α. Ο θαλασσοκράτορας. Αθήνα, Φιλιππότης, 2002. Σελ. 126.

7,286. ΠΑΝΤΑΖΗΣ Β. Δ. Η ομηρική Ζάκυνθος. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 117.

9,36 €. ISBN 960-8202-33-7. ΤΖΟΚΑΣ σ : Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το εγχείρημα του αστικού εκσυγχρονισμού, 1928-1932. Αθήνα, θεμέλιο, 2002. Σελ. 269.13,00 e.

ISBN 960-310-286-5. ΧΙΩΤΑΚΗΣ Γ. Λ. - ΚΟΡΙΔΗΣ Τ. Νικηφόρος Μανδηλαράς. Αθήνα, Ιωλκός, 2002. Σελ. 19 2.10,00 €.

ISBN 960-426-241-6.

2002. Σελ. 39 4.21 ,36 6.

ISBN 960-7778-56-1.

Πα γ κ όοι ι ι α Ι α τ ο ρ ί α ΝΑΣΙΟΥΤΖΙΚ Π. Αμερικανικά οράματα στη Σμύρνη του 19ου αιώνα. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 422+φωτ.

19,76 6. ISBN 960-05-1016-4. ΠΛΑΚΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Κ. Ε. Δημόσιος και ιδιωτικός βίος και πολιτισμός των Βυζαντινών. Θεσσαλονίκη, Κυρομάνος, 2002. Σελ. 352.

25.016. ISBN 960-7812-09-3. ΠΛΑΚΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Κ. Ε. Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 2001. Σελ. 397.

19.016. ISBN 960-7771-7-5. ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΗΣ Ε. I. Οι Καταλάνοι εν τη Ανατολή (ανατ.). Αθήνα, Καραβίας, 2002. Σελ. 366.

15,08 6. ISBN 960-258-081-X. ΧΡΥΣΟΛΩΡΑΣ Μ. Λόγος προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγο. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2001. Σελ. 134+φωτ.

24,42 6. ISBN 960-404-000-6. Τα μεγάλα ρεπορτάζ. Τόμος Β'. Μετ. Ε. Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Νάρκισσος, 2002. Σελ. 364.

17,00 6. ISBN 960-8239-02-8.

GOFF J. L. Οι διανοούμενοι στο Μεσαίωνα. Μετ. Μ. Παραδέλλη. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 294.

12,81 6. ISBN 960-04-2045-9.

RUNCIMAN S. Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης 1453. Μετ. Ν. Νικολούδης. Αθήνα, Παπαδήμας, 2002. Σελ. 326.18,72 6.

ISBN 960-206-479-Χ.

CARTLEDJE Ρ. Οι Έλληνες. Μ α . Π. Μπουρλάκης. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2002. Σελ. 316.

15,606. ISBN 960-221-202-0.

Ε λλ άδα

BREMER F. Η Ελλάδα και οι Έλληνες την εποχή του Όθωνα. Τόμος Α'. Μ α . Μ. Κυριακίδου. Αθήνα, Κάτοπτρο,

ΠΕΤΡΑΚΟΣ Γ. I. Δυτικά στον Ταΰγετο. Αθήνα, Σύλλογος Αρμεμισίων Αθήνας. Σελ. 522.

Ελεύθερα

αναγνώσματα

Ρομπέν των δασών. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2002. Σελ. 134.

ISBN 960-412-094-8. ΒΑΛΑΣΗ Ζ. 0 κήπος των μεταμορφώσεων. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 10 0.17,80 £ ISBN 960-04-1993-0. ΤΖΩΡΙΔΟΥ Κ. Μια τσαγιέρα αλλιώτικη. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Καοτανιώτης, 2002. Σελ. 63+54.

ALMERAS Α. Ο γοητευτικός μου δράκος. Απόδ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 48.

8.00 €. ISBN 960-375-155-3.

CANTIN Α. 0 μπαμπάς μου ο γκάνγκστερ. Απόδ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 48.

8.00 €. ISBN 960-375-148-0.

CANTIN A. Ο πειρατής κόλλησε γρίπη. Μετ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 48.8 ,00 £ ISBN 960-375-149-9.

MARTIN Ρ. - B0ISTEAN Μ. Ο καταραμένος πύργος. Μετ. Α. Πασιά. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 88. ISBN 960-375-313-0.

MOLINA C. Ο βασιλιάς των γουρουνιών. Απόδ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 48.

8.00 €. ISBN 960-375-146-4.

DEFOE D. Η ζωή και οι εκπληκτικές περιπέτειες του Ροβινσόνα Κρούσου. Μετ. Μ. Πάππα. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2002. Σελ. 96.

ISBN 960-412-093-χ.

DRAC R. Το φάντασμα του τρένου. Απόδ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 48.8 ,00 £ ISBN 960-375-147-2.

TWAIN Μ. Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ. Μετ. Α.

Παπασταύρου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2002. Σελ. 174. ISBN 960-412-090-5.

Ο ΕΡΜΗΣ ΤΟΥ ΞΩΒΟΥΝΙΟΥ. Τρίμηνη παιδική εφημερίδα. Φύλλο 6 .2,0 0 £ ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 365. 3,50 £ Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΙΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 77.

ΑΚΤΗ. Τεύχος 50. 5,20 £

ΗΧΟΣ ΕΙΚΟΝΑ. Τεύχος 351. 4,99 £

ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΕΒΕΑ. Τεύχος 5.

ΙΑΜΒΟΣ. Περιοδικό λόγου και τέχνης. Τεύχος 1.5,0 0 £

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαίο φυλλάδιο. Τεύχος 22. Δωρεάν. ΑΡΧΕΙΟΤΑΞΙΟ. Τεύχος 4.10 ,00 £ ΤΟ ΒΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ. Τεύχος 32. 3,18 £ ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Τεύχος 96.4 ,40 £ ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 323. 2,05 £ ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 81. Τεύχος 1. ΚΟΙΝΟΝ ΚΥΠΡΙΩΝ. Τεύχος 5. ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ. Τεύχος 1,2001.

46,80

£

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.746. 7,00 £ ΝΟΥΜΑΣ. Τεύχος 83.2 ,00 £

Τεύχος 5 4.3,96 £

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Τεύχος 4. 7,70 £

ΓΛΩΣΣΑ ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΣ. Τεύχος 3.

6,24 £

ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ. Τεύχος 34. 7,00 £

ΓΡΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ. Τεύχος 41 .3 ,00 £ ΔΕΙΚΗΛΟΝ. Φύλλο 3. Δωρεάν. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 43 0.7,3 4 €. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ. Τεύχος 5.2,93 £ ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Τεύχος 27. Δωρεάν. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ. Τεύχος 6. Δωρεάν. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ. No. 6. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 19. 5,87 £

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 145.3,00 £ 0 ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 100.4,00 £ ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τεύχος 103.6,00 £ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ. Τεύχος 18.4,40 £ ΠΥΡΡΟΣ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 10.1,47 €. ΣΙΦΝΙΑΚΑ. Τόμος I', 2002.12,21 £ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηοη. Τεύχος 124.6,10 £ ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 82.6 ,00

£

Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ. Τριμηνιαία

ΕΛΛΟΠΙΑ. Τεύχος 60. 4,40 £

περιοδική έκδοση. Τεύχος 5-6.0,15 £

ΕΝ ΒΟΛΩ. Τεύχος 5. 3,00 £

ALBANOHELLENICA. Τεύχος 2, 2000-

ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗ. Τριμηνιαίο

2001.15,60 £

περιοδικό. Τεύχος 2 4.1 ,50 £

HELLENIC QUARTERLY. No. 12. 7,00 £

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Τεύχος 2.

MEDIA VIEW. Τεύχος 16. 3,00 £

ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Τεύχος 57.6 ,50 £

POESIA. NO. 162. 5,00 £

ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΑ ΦΥΛΛΑ. Τόμος ΚΒ', 1-2.

LE REGARD CRETOIS. No. 24. 6,10 £

127

Αρ.432 1 Ιουνίου 2 0 02 -

ε πι μέ λ ε ι α : Η Μ Α Σ

ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

30 Ιουνίου 2002

ΟυάλιςΤ.: Νεοπλατωνισμός (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.6.2002)

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουοιάοείξ των ελληνικών εκδόσεων που

Σπαβέρας Γ.: Τροπικές ασθένειες έξω από τη βαλίτσα μας. Ιατρικές συμβουλές για να ταξιδεύουμε χωρίς προβλήματα σε όλο τον κόσμο (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 30.6.2002) ΣάμποΤζ.: Animal House Style (Τ. Μακρά, Το Βήμα 30.6.2002)

δημοσιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο

Λακαριέρ Ζ.: Ερωτικό Λεξικό της Ελλάδας (Κ. Κεφαλέα, Το Βήμα 9.6.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.6.2002) (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 18.6.2002) ΛάκιΤζ,Μ .,ΝτόουΤζ. A. Τ.: Αγγλοελληνικό Ερμηνευτικό Λεξικό Κυτταρικής και Μοριακής Βιολογίας (I. Σουφλέρη, Το Βήμα, 16.6.2002)

ΙΜΟΓΟΦΜ Μπαλτάς Α.: Αντικείμενα και όψεις εαυτού (Τ. Αντύπας, Η Καθημερινή, 23.6.2002) Μπέγζος Μ.: Κώστας Αξελός. Το άνοιγμα της σκέψης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 9.6.2002) Άνσκομπ Ε., Νέιγκελ Τ.: Ηθικός πόλεμος. Ηθική εν πολέμω (Β. Κιντή, Το Βήμα, 9.6.2002) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 27.6.2002) Μπουβρές Ζ.: Γοητευτικές και παραπλανητικές ακροβασίες της φιλοσοφίας (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 7.6.2002) Πιζάντ-Ρενό Κ.: Σωκράτης (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 7.6.2002) Πόπερ Κ.: 0 κόσμος του Παρμενίδη. Δοκίμια για τον προσωκρατικό Διαφωτισμό (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.6.2002)

128

Ρόρτι Ρ.: Τυχαιότητα, ειρωνεία και αλληλεγγύη (θ. Γεωργίου, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002) ΡουσόΖ.-Ζ.: Αιμίλιος ή περί αγωγής (Σ. Βανδώρος, Το Βήμα, 2.6.2002) Ρουσό Ζ. Ζ.: Επιστολή στον Ντ' Αλαμπέρ (Σ. Βανδώρος, διαβάζω, 430) (Γ. Σιακαντάρης, Ελευθεροτυπία, 7.6.2002) Σλότερνταϊκ Π.: Κανόνες για το ανθρωποπάρκο - Απάντηση στην Επιστολή για τον Ανθρωπισμό του Μάρτιν Χάιντεγκερ (Μ. Στεφανίδης, αντί, 28.6.2002)

Iθρησκεία

I

Ματάλας Π.: Έθνος και Ορθοδοξία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 23.6.2002) Γκρίνμπεργκ Γκ.: 101 μύθοι της Βίβλου (Φ. Χρονόηουλος, Ελεύθερος Τύπος 9.6.2002) Ζιράρ Ρ.: ΕθεώρουντονΣατανάν ως αστραπήν (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 7.6.2002)

ΙΚΘΙΗΩΗΙΟΑΡΓΙΑ

I

Λιάππας Γ.: Ναρκωτικά/Χασίς (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.6.2002) Μ αλούταςθ. (επιμ.): Κοινωνικός και οικονομικός άτλας της Ελλάδας (Κ. θεολόγου, αντί, 28.6.2002) Τσιγκρής Ά.: Το έγκλημα της ανθρωποκτονίας στην Ελλάδα (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 23.6.2002) Χαραλαμπίδης Μ.: Αγροφιλία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.6.2002) Χατζηγάκης Σ.: Η ελληνική ταυτότητα στη «Νέα Τάξη» (Χρ. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.6.2002)

ΓκίντενςΆ.: Κοινωνιολογία (Α. Παπαρίζος, Το Βήμα, 25.6.2002)

Αριστερά και περιεκτική δημοκρατία (Τ. Νικολόπουλος, Το Βήμα, 2.6.2002)

διαβάζω, 450)

Φουκό Μ.: Για την υπεράσπιση της κοινωνίας (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 7.6.2002) (Δ. καββαθάς. Το Βήμα, 9.6.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.6.2002)

Κεπέλ Ζ.: Τζιχάντ. Ο ιερός πόλεμος (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 450)

ΙίΙΑ ΙΜ Γ ΰ Π Κ Η -ίΚ Π Α ΙΛ Ε Υ ίΗ I

Μαρξ Κ.: Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία (Τ. Παππάς, διαβάζω, 450)

Ντεμπρέ Ρ.: Η μέγκενη (Τ. Παππάς,

Πολιτιστική Κίνηση Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης: Παιδί και κινηματογράφος (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 450)

ΙΠΟΛΙΤΙΚΗ

Ουέστ Κ.: The Ethical Dimensions of Marxist Thought (Π. Τζαμαλίκος, Ελευθεροτυπία, 21.6.2002)

Αναστασόπουλος Γ.: Μύθοι και πραγματικότητες για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή (Δ. Καπράνος, Η Καθημερινή, 9.6.2002)

Σαϊντ Έ.: Καλύπτοντας το Ισλάμ (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 1.6.2002)

lf f f /Γ Γ Μ Κ

Τζάκομπι Ρ.: Το τέλος της ουτοπίας (Αθ. Κοντοχρήστου, αντί, 28.6.2002)

Γκετζ Ν.: Το μέτρο του κόσμου (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 22 .6.2002)

Καραμεσίνη Μ.: Βιομηχανική πολιτική, ευρωπαϊκή ενοποίηση και μισθωτή εργασία (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 29.6.2002)

ΙΓΕ0ΓΡΑΦΙΑ

Λίποβατς 0., Δεμερτζής Ν. (επιμ.): θρησκείες και πολιτική στη νεωτερικότητα (Σ. Βανδώρος, Το Βήμα, 50.6.2002) ΜίχαςΤ.: Unholy Alliance: Greece and Milosevic's Serbia (A. Δ. Παπαγιαννίδης, To Βήμα, 16.6.2002)

ΙΠΟΛΙΤΙΚΕΪ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ θεοφάνους A.: Ευρωπαϊκή Κύπρος. Πολιτειακή δομή, οικονομία και κοινωνία/Η Κύπρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο νέο διεθνές περιβάλλον. Προκλήσεις και προοπτικές (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 8.6.2002) ΚατσούληςΗ. (επιμ.): Νέα σοσιαλδημοκρατία. Περιεχόμενα, πολιτικής, θεσμοί, οργανωτικές δομές (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Ελευθεροτυπία, 21.6.2002) Νικολακόπουλος Η.: Η καχεκχική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές (Χρ. Λυριντζής, Η Καθημερινή, 4.6.2002) Ντάλης Σ.: Κοσσυφοπέδιο: Πόλεμος και εκδίκηση (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 50.6.2002) Πανταζόπουλος Α.: Η Δημοκρατία της συγκίνησης (Δ. Κούρτοβικ, Γσ Νέο, 22.6.2002) Φωτόπουλος Τ.: Παγκοσμιοποίηση,

I

ΠαρασκευόπουλοςΧ.: Interpreting Convergence in the European Union: Patterns of Collective Action, Social Learning and Europeanization (Δ. Σωτηρόπουλος, To Βήμα, 16.6.2002)

l ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

I

Η

I

ΙΑ ΡΧΙΤΕΣΤΟΗΙΚΗ

Κουμανούδης I. Ν.: Η Εκάλη που έφυγε... (1920-41) (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 2.6.2002)

l

Μαυρίκος Η.: Οικονομικοί δείκτες και αγορές χρήματος (Γ. Παπαϊωάννου, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 1.6.2002) ΠανταζίδηςΣ.: Μακροοικονομικές εξελίξεις και οικονομική πολιτική στην Ελλάδα (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 22.6.2002) Πελαγίδης 0. Κ.: Πόσο έχει προχωρήσει η παγκοσμιοποίηση (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 450)

ΝεσαλράθΧ. Γ.: Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 22.6.2002)

iMeodor/fi

I

Πυλαρινόςθ. (επιμ.):... ευθύς εγέμισε άνθη (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 50.6.2002) Φλωράκης Α. (επιμ.): Τηνίων Πολιτεία. Ανθολόγιο λογοτεχνίας και πολιτισμού (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 2.6.2002)

θίργουολ Α. Π.: Μεγέθυνση και ανάπτυξη, τόμος Α' (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 450)

ΝέσελραθΧ. Γ. (επιμ.): Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία (Σ. Ράγκος, Η Καθημερινή, 11.6.2002)

Σαπίρο Κ., Βαριάν X.: Οδηγός στη δικτυακή οικονομία (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 1.6.2002)

Δεμερτζής Ν.: Πολιτική επικοινωνία: Διακινδύνευσα Δημοσιότητα, Διαδίκτυο (Γ. Σταυρακάκης, Ελευθεροτυπία, 14.6.2002)

: Τ

Καλαντζοπούλου Τ.: Μεσαιωνικοί ναοί της Αθήνας από σωζόμενα σχέδια του Πολ Ντουράντ (Έ. Κασίμη, αντί, 14.6.2002)

Κύρτσης A.: Τεχνολογικός σχεδιασμός και κοινωνική οργάνωση της ψηφιακής επιχείρησης (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 29.6.2002)

ΙΜΜΕ-ΕΠΙΣΟΙΗΟΗΙΑ

-

lnom I

1.

ΛΊ

Βαρβέρης Γ.: Στα ξένα (Γ. Παπακώστας, Η Καθημερινή, 25.6.2002) (Μ. Φάις, Εντευκτήριο, 57) Βρανάς Ρ.: Η άχρονη χώρα (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 27.6.2002)

129

Γώγου Κ.: Με λένε Οδύσσεια (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 430)

16.6.2002) (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 27.6.2002)

αρπιστή (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 430)

Ισαακίδης θ.: Διόσκουροι (Δ. Μπαγέρης, διαβάζω, 430)

Γιοβάννα: Η άλλη της απώλειας (Ε. Γκίκα, Έθνος 9.6.2002)

Καμηάς Ν. Γ.: Ποιήματα και πεζά (Δ. Κονιδάρης, Το Βήμα, 2.6.2002)

Γκιμοσούλης Κ.: Βρέχει φως (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 9.6.2002)

Μάρκαρης Π.: Άμυνα ζώνης/Νυχτερινό δελτίο (Π. Μάρκαρης, Εήευθεροτυπία, 28.6.2002)

Κοζίας Γ.: Πεδίον ρίψεως (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, 57)

Δαββέτας Ν.: Ιστορίες μιας ανάσας (Κ. Βούλγαρης, αντί, 14.6.2002) (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 29.6.2002)

Λάμπρου 0.: Ανεπιστρεπτί (Γ. Βέης, Εήευθεροτυπία, 14.6.2002)

Δαλακούρα Β.: 0 πίνακας του Χόντλερ (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 430)

Μαυρουδής Κ.: Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια (Γ. Βέης, διαβάζω, 430)

Διβάνη Λ.: Ενικός αριθμός (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος 29.6.2002)

Μενδράκος Τ.: Τα τετράστιχα της πικρής βροχής (Α. Παναρέτου, Η Καθημερινή, 4.6.2002)

Ευσταθιάδης Σ.: Με γεμάτο στόμα (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 15.6.2002) Ζατέλη Ζ.: Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 2.6.2002) (Ν. Σιώτης, διαβάζω, 430)

Μπακονίκα Α.: Παρακαταθήκη ηδυπάθειας (Γ. Καρατζόγλου, Εντευκτήριο, 57) Ξανθόπουλος Λ.: Γιατί οι γυναίκες δεν αγαπούν τη βροχή (Π. Κάγιος, Τα Νέα, 22.6.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 9.6.2002)

Ζαχαριάδου Ε.: Η προίκα της Αμαλίας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.6.2002)

Στεριάδης Β.: Χριστούγεννα της ισοπαλίας (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 11.6.2002)

Ζερβουλάκος Γ.: Η βασίλισσα των τζιτζικιών (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 20.6.2002)

Χριστοδούλου Δ.: Προς τα κάτω ΓΕνα ή μερικά ποιήματα σκηνής) (Γ. Βέης, Εντευκτήριο, 57)

Καζαντζής Τ.: Οιδίπους Τύραννος (Γ. Κορδομενίδης, Αγγεήιοφόρος της Κυριακής 2.6.2002)

Χρυσανθόπουλος Γ.: Μικρή συλλογή (Κ. Βούλγαρης, αντί, 14.6.2002)

Καπάνταη I.: Το άλας της γης (Ε. Γκίκα, Έθνος 16.6.2002)

Ουγκαρέτι Τ.: Ποιήματα (X. Φίλης, Εντευκτήριο, 57)

Κασόλας Μ.: Όλα για την αγάπη του Χάρη (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 27.6.2002)

Χέρμπερτ Ζ.: Η ψυχή του κ. Cogito κι άλλα ποιήματα (Τ. Γραμμένος, Εντευκτήριο, 57)

\ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

I

ΚαστρινάκηΑ.: Εκδοχές της Πηνελόπης(Μ.θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 30.6.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 7.6.2002)

Ανδρουλάκης Μ.: Η γυναίκα της όγδοης μέρας (Γ. Στεφανάκης, Εήευθεροτυπία, 7.6.2002)

Κοτοπούλη Μ.: Για του Αλεξάνδρου τη χάρη (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 23.6.2002)

Αρζόγλου Κ.: Εγώ κι ο θείος Χάρης (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 1.6.2002)

Κουμανταρέας Μ.: Δυο φορές Έλληνας (Τ. Δημητρούλια, Εντευκτήριο, 57)

Βλαντής Ν.: www.tospitimas.gr (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.6.2002) Βούλγαρης Κ.: Τα άλογα της Αρκαδίας (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα,

130

Κυριαζής Ν.: Μαρία των γλάρων (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 430) Λαλιώτου Χρ.: Το τραγούδι του

Μαρτινίδης Π.: Δεύτερη φορά νεκρός (Κ. Σάρρος, Εήευθεροτυπία, 23.6.2002) (Έ. Χουζούρη, Εήευθεροτυπία, 28.6.2002) Μάτεσις Π.: Σκοτεινός οδηγός (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 29.6.2002) (Γ. X. Παπαοωτηρίου, Η Βραδυνή, 16.6.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 23.6.2002) Μηλιώνης Χρ.: Τα διηγήματα της δοκιμασίας (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 16.6.2002) Μητσιάλη Α.: Οδός Αθώων, θάλαμος 17 (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 9.6.2002) Μουντές Μ.: Μισοτελειωμένη αφήγηση (I. Βιβιλάκης, Η Καθημερινή, 16.6.2002) Μπάλιου Ε.: Σιγά το ξημέρωμα... (Α. Κακολύρη, Αυγή, 20.6.2002) Νικάς Γ.: Σε πιστεύω, μωρό μου (Χρ. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 18.6.2002) Νικολαΐδου Σ.: Πλανήτης Πρέσπα. Μια μεγάλη ιστορία (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 9.6.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 14.6.2002) Πάνου θ.: Αιφνιδίως... και μια επιστροφή (Λ. Πανταλέων, Επευκτήριο, 57) Πανουργιάς Β.: Ο πέτρινος κήπος (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 2.6.2002) Παπαδιαμάντης Αλ.: Σκοτεινά παραμύθια (Σ. Κουτσούνης, Επευκτήριο, 57) Παπανδρέου Ν.: 0 κλεπτομνήμων (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 29.6.2002) (Ν. Μπακουνάκης, Το Βήμα, 23.6.2002) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 8.6.2002)

Σκαμπαρδώνης Γ.: Ουζερί «Τσιτσάνης» (Κ. Καλημέρης, διαβάζω, 430) (Γ. Κορδομενίδης, Εντευκτήριο, 57) Σοφιανού Δ.: Πυθαϊς (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 23.6.2002) Σπέγγος Μ.: Περί αισθημάτων (Κ. θεολόγου, Εντευιαήριο, 57) Σταμέλος Π.: Οι μικροί παράδεισοι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.6.2002) Στασινού Ε.: Η Αγία Πόρνη της καρδιάς του (Ε. Γκίκα, Έθνος, 23.6.2002) Σταυρόπουλος Σ.: Το ροκ που παίζουν τα μάτια σου (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 29.6.2002) Στεργιόπουλος Κ.: Το φτερό και το χώμα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μιίτση, 2.6.2002) Τζαμιώτης Κ.: Η συνάντηση (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 430) Τσολάκη Έ.: Μήπως ο παράδεισος είναι γαλανομάτης; (Α. Αδάμ, Η Βραδυνή, 22.6.2002) Τσοτάκου-Καρβέλη Αι.: Ερωτικά μυθικά ζευγάρια (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 2.6.2002) Φάις Μ.: Το μέλι και η στάχτη του θεού (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 16.6.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 21.6.2002) Φακίνος Μ.: Η επικάλυψη δεν είναι σοκολάτα (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 27.6.2002) Βίλα-Μάτας Ε.: Μπάρτλεμπυ & Σία (Δ. Λυμπερόπουλος, Το Βήμα, 30.6.2002) (Γ. X. Παπασωτηρίου, Η Βραδυνή, 29.6.2002) Γαμπόα Σ.: Το να χάνεις είναι ζήτημα μεθόδου (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002) Γκιγκόν Κ.: Η συνομωσία της σιωπής (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.6.2002) ΈλροϊΤ.: Οι δρόμοι του δολοφόνου (Γ. Ξενάριος, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002) Έλτον Μ.: Φόνος στο σπίτι του Μεγάλου Αδελφού (Φ. Φιλίππου,

Το Βήμα, 2.6.2002)

Ζέγκερς Ά.: Εκείνο ακριβώς το μπλε (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.6.2002) Ζοφρέ Ρ.: Σεργιάνι (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 23.6.2002) Ιζζό Ζ. Κ.: Έρωτας και θάνατος στη Μασσαλία (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 2.6.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 2.6.2002) Ίτσο Ρ.: Τα ερωτικά μυστικά της Μαφίας (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 9.6.2002) Κάλντεργουντ Ν.: 0 κώδικας της ανατροπής. Έγκλημα στο Διαδίκτυο (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 16.6.2002) Καμιλέρι Α.: Η φωνή του βιολιού (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002) (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 2.6.2002) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 9.6.2002) Κανταρέ I.: Κρύα λουλούδια του Μάρτη (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 14.6.2002) Καρλότο Μ.: Η αλήθεια του Αλιγάτορα (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 23.6.2002) Κήλυ Έ.: Πρώτα βήματα (Αλ. Αδάμ, Η Βραδυνή, 29.6.2002) Κιουρέισι X.: Το χάρισμα του Γκάμπριελ (Γ. Κορδομενίδης,

Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 2.6.2002) (Α. Μαντόγλου,

Ελευθεροτυπία, 21.6.2002) Κόρνγουελ Π.: Αιτία θανάτου (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002) Κούτσι Τζ. Μ.: Ατίμωση (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 2.6.2002) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.6.2002) Λεμ Σ.: Τα Ημερολόγια των Άστρων (Π. Τατσόπουλος, Esquire, 6.6.2002)

Μαντσέτ Ζ. Π.: Η πριγκίπισσα του αίματος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 2.6.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 16.6.2002) ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002) Μέιλερ Ν.: Το χρονικό της εποχής μας (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 23.6.2002) Μονταλμπάν Μ. Β.: Τα λουτρά (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002) Μονταλμπάν Μ. Β.: Εγώ σκότωσα τον Κέννεντυ (Γ. Ξενάριος, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002) Μπαλζάκ Ο. ντε: Μεγαλεία και δυστυχίες των κουρτιζάνων (Σ. Ιγγλέση - Μαργέλλου, Το Βήμα, 16.6.2002) Μπάμπελ I.: Άπαντα (Ν. Σιώτης, ΤΟΒήμα, 23.6.2002) Μπρούκνερ Α.: Ιδιωτική υπόθεση (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 22.6.2002) (Σ. Λουκό, Η Βραδυνή, 22.6.2002) Μπρουσόλο Σ.: Η Πέγκι Σου και τα φαντάσματα (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 21.6.2002) Μυσσέ Α. ντε: Γκαμιάνι ή δύο νύχτες παραφοράς (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 29.6.2002) Νάραγιαν Ρ. Κ.: 0 καθηγητής των αγγλικών (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.6.2002) Ντεσό Ε.: Ο μοναδικός εραστής (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.6.2002) Όουτς Τ. Κ.: Η ξανθιά (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 2.6.2002)

ΛίοναρντΈ.: Κυνηγητό στην Καραϊβική (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002)

Ουίλφορντ Τ.: Οι νεκροί μπορούν ακόμη να ελπίζουν (Σ. Λουκά, Η Βραδυνή, 22.6.2002)

Λιόσα Μ. Β.: Η γιορτή του τράγου (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 23.6.2002)

ΠαλάνιουκΤ.: 0 Επιζών (Γ. Κολοβός, Η Καθημερινή, 16.6.2002)

ΛονγκΑ.: Shadow-Box (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 30.6.2002)

Πεσσόα Φ.: Γράμματα στην Οφέλια (Ν. ΗσαΤα, Γο βήμα 23.6.2002)

Μακντόναλντ Έ.: Το παιχνίδι του μυαλού (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα. 29.6.2002)

Πεσσόα Φ.: Ηρόστρατος. Η αναζήτηση της αθανασίας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 2.6.2002)

ΠρόνιΤζ.: Το μυστήριο του υπολογιστή Άζια (Τ. Γουδέλης Ελευθεροτυπία, 28.6.2002)

Βαλαβάνη Ν. (επιμ.): Μηέρτολντ Μπρεχτ: κριτικές προσεγγίσεις (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 8.6.2002) (Μ. Γερμανού, Αυγή, 27.6.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.6.2002)

Ρέντελ Ρ.: Η κουρτίνα της μνήμης και άλλες ιστορίες (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002)

Γαραντούδης Ε.: Οι Επτανήσιοι και ο Σολωμός (0. Πυλαρινός, Η Καθημερινή, 4.6.2002)

Ρόζενφιλντ'Ι.: Η μεγαλομανία του Φρόιντ (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 15.6.2002)

Κερσμάρη Φ.: 0 Ζαχαρίας Παπαντωνίου ως πεζογράφος (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Η Καθημερινή, 18.6.2002)

(Χρ. Χαλαζίας Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.6.2002)

Ροθ Φ.: Το ζώο που ξεψυχά (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα, 1.6.2002) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 22.6.2002)

Κονιδάρη-Φάβη Αι.: Ο συμπαντικός χορός στην Οδύσσεια του Ν. Καζαντζάκη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.6.2002)

Ρύου Μ.: Η Κυόκο στη Νέα Υόρκη (Γ. Βέης, Μακεδονία, 16.6.2002)

Μωραΐτης Γ.: 0 Παλαμάς που δε διδάσκεται στην εκπαίδευση (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 430)

Ρόουλαντ Λ.: Το τατουάζ της παλλακίδας (Β. Χατζηβασι λείου,

Ελευθεροτυπία, 28.6.2002)

Ρεγκάκος Α. (επιμ.): Νεκρά γράμματα; Οι κλασικές σπουδές στον 21ο αιώνα (Γ. Γιατρομανωλάκης, Το Βήμα, 16.6.2002)

Σέγκερς'Α.: Εκείνο ακριβώς το μπλε (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.6.2002) Στεβάνοβιτς Β.: Διαθήκη (Έ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 14.6.2002)

Ταμπακάκη Π.: Γυμνοπαιδιές Γιώργου Σεφέρη-ΕρίκΣατί (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.6.2002)

Στρολ Έ.: Απειλητικός έρωτας (Α,Αδάμ, Η Βραδυνή, 15.6.2002)

Κανέτι Ε.: Η άλλη δίκη (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.6.2002) (Γ. X. Παπασωτηρίου, Η Βραδυνή, 1.6.2002)

ΤζόυςΤ.: Πορτραίΐοτου καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία (Α. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 11.6.2002) Τράιχελ X.: Ο χαμένος αδελφός (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτοη, 2.6.2002)

Μίλερ Ά.: Αϊνστάιν-Πικάσο. Ο χώρος, ο χρόνος και η ομορφιά (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα 1.6.2002)

Τσικ Μ.: Η εξοχή κάνει καλό στον έρωτα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 9.6.2002)

Σπάις Β. (επιμ.): Η σουρεαλιστική επανάσταση (Ν. Δασκαλοθανάσης, ΤΟ Βήμα, 23.6.2002)

Φαχάρδο X. Μ.: Γράμμα από την άκρη του κόσμου/0 εξωμότης (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 30.6.2002)

IM (f!L ... - ..... Ι Ζ Ι

Φουέντες Κ.: Τα χρόνια της Λάουρα Δίας (Φ. Φιλίππου, Εντευκτήριο, 57)

Λαμπρινίδη Χρ. (επιμ.): Η δι-εκδίκηση της Barbie (Α. Παπαδοπούλου, ΤΟ Βήμα, 2.6.2002)

Χάισμιθ Π.: Ιστορίες μυστηρίου (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 28.6.2002)

Iflf /lfr f l Αργυρίου Α.: Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 1.6.2002)

132

Μουντές Μ.: Μακρινά φώτα. Δοκίμια και μελέτες (I. Βιβιλάκης, Η Καθημερινή, 16.6.2002) I

Μουρελάτος Α. Φ.: Οδοί της γνώσης και της πλάνης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.6.2002) Παπαϊωάννου Κ.: Κόσμος και ιστορία. Ελληνική κοσμολογία και δυτική

εσχατολογία/Τέχνη και πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα (Μ. Στεφανίδης, Ελευθεροτυπία 28.6.2002) Τζαφεροπούλου Μ. (επιμ.): 0 κόσμος της παιδικής λογοτεχνίας Η συγγραφή και η εικονογράφηση, τόμος Α' (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 430) Τσιρόπουλος Κ.: Ανάμεσα σε δύο αιώνες (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.6.2002) Λανγκ'Α.: Πώς ν' αποτύχετε στη λογοτεχνία (Γ. Κορδομενίδης,

Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 9.6.2002)

\mm

ι

Βιβιλάκης I. (επιμ.): Το ελληνικό θέατρο από τον 17ο στον 20ό αιώνα (Ά. Ταμπάκη, Το Βήμα, 2.6.2002) Μάτεσις Π.: Ενοικιάζεται φύλακας άγγελος (Γ. Πεφάνης, Η Καθημερινή, 16.6.2002) Πλωρίτης Μ.: 0 πολιτικός Σαίξπηρ (Κ. Γεωργουσόπουλος, Τα Νέα 15.6.2002)

ίϋ Γ 0 Ρ /4

I

Διαμαντούρος Ν.: Οι απαρχές της συγκρότησης σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα (Ν. Τ. Μιχαλόπουλος, Πολιτικά Θέματα, 21.6.2002) (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 15.6.2002) (Χρ. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.6.2002) Δρίκος 0.: Η πορνεία στην Ερμούηολη τον 19ο αιώνα (Μ. Ελευθερίου, Τα Νέα, 29.6.2002) Εμμανουηλίδης Μ.: Αιρετικές διαδρομές - ο ελληνικός τροτσκισμός και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος (Γ. Κολοβός, Η Καθημερινή, 2.6.2002) Θουκυδίδης: Περικλέους επιτάφιος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.6.2002) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.6.2002) Λυμούρης Ά.: Οι σεισμοί στη Ζάκυνθο

(Χρ. Χ αλαζίας Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 5.6.2002) Νάσιουιζικ Π.: Αμερικάνικα οράματα στη Σμύρνη τον 19ο αιώνα (Γ. Ν. Μπασκόζος Εξπρές, 2.6.2002) Τσιρογιάννη Μ.: Χρονογραφία (Κύπρος) (Α. Κακολύρη, Αυγή, 20.6.2002) Λεζίν-Βελισσαροπούλου Β.: Αρχιτεκτονική και πολιτική στην αρχαία Ελλάδα (Ά. Λαμπράκη, Το Βήμα, 23.6.2002) Γιανγκ Τζ.: Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου, 1945-1991 (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.6.2002) Μπαλέ Π.: Η καθημερινή ζωή στην Αλεξάνδρεια, 351-30 π.Χ. (Α. Νικολόπουλος, διαβάζω, 430) Ντοντς Ε. Ρ.: Εθνικοί και χριστιανοί σε μια εποχή αγωνίας (Α. Παναγόπουλος, Η Καθημερινή, 4.6.2002) Ρανόβιτς Α.: 0 ελληνισμός και ο ιστορικός του ρόλος (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 15.6.2002) Ράνσιμαν Σ.: Η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 6.6.2002) ΤζούνταΤ.: Κοσσυφοπέδιο: Πόλεμος και εκδίκηση (Δ. Σωτηρόπουλος, 70 Βήμα, 30.6.2002) Φίνκελστάίν Ν.: Η βιομηχανία του Ολοκαυτώματος (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 9.6.2002)

\ M A P T Y P I t i _________ Άσιμος Ν.: Αναζητώντας κροκανθρώηους (Φ. Τερζάκης, Εήευθεροτυπία, 21.6.2002) ΚατσουλίδηςΤ.: 0 Παπαμιχάλης (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 1.6.2002) Κοσσυβάκης Ν.: Η τρίτη αλήθεια (Γ. Σταματόπουλος, Εήευθεροτυπία, 7.6.2002) Παπαγεωργίου Γ., Μιτσοτόκη Κ.: Κείμενα 1969-1989. Μια στιγμή στην τυπογραφία (Ό. Σελλά, Η Καθημερινή, 9.6.2002)

Αλεξίεβιτς Σ.: Οι μολυβένιοι στρατιώτες (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 13.6.2002) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 9.6.2002)

Το χελιδόνι και η πεταλούδα (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 430)

Μιγιέ Κ.: Η σεξουαλική ζωή της Κατρίν Μ. (Γ. Αριστηνός, αντί, 14.6.2002) (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 2 .6.2002)

21.6 .2002)

Μουστάκι Ζ.: Οδός ντε Μπουσέ/Γιος της ομίχλης (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 15.6.2002) Σπίλμαν Β.: The Pianist: The extraordinary true story of one man's survival (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 1.6.2002) Τοσκάνι Ο.: Δεν είμαι αντικειμενικός (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 23.6.2002) Φιλοσώφ Ζ.: Να γίνει ένας πόλεμος να... ησυχάσουμε! (Δ. Χουλιαράκης, 70 Βήμα, 2.6.2002)

Ρώσση-Ζαΐρη Ρ.: Μια μαμά για μένα (Ε. Σαραντίτη, Εήευθεροτυπία, Αδελφοί Γκριμ: Τα επτά κοράκια (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 430) Μπλαζεγιόφσκι Μ.: Τα φιλαράκια (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.6.2002) Φόρμαν Μ.: Σούπερ γκολ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.6.2002)

| ΤΑϊΙάΙΰΤΙΚΑ-ΟΑΟΙΠΟΡΙΚΑ

\

Καραγάτσης Μ.: Περιπλάνηση στον κόσμο. Ταξιδιωτικές εντυπώσεις (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 2 .6.2002) Καραθανάσης Α.: Καππαδοκία (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 12.6.2002)

Δελαπόρτας Μ.: Βίβα Ρένα (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 22.6.2002) Καραθεοδωρή-Ροδοπούλου Δ., Βλαχοστεργίου-Βασβατέκη Δ.: Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 29.6.2002) Μαγού λα - Γαϊτόνου Π.: Δανάη το αηδόνι του έρωτα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.6.2002) Ακρόιντ Π.: Τ. Σ. Έλιοτ. 0 άνθρωπος πίσω από τη μάσκα (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 23.6.2002)

Ζυλιέν Φ.: Από την Ελλάδα στην Κίνα (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 27.6.2002)

ΙΜΟΠ/Ρ

I

Γκαραβέλας Ν.: Country Music.

The Stories (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.6.2002) Δηματάτης Ν.: Get that Beat: ελληνικό ροκ στα '80 και '90 (Γ. Λεμονή, Δίφωνο, 1.6.2002) Καψάλης Δ.: Στον καιρό (Τ. Βασιλειάδου, Ημερησία,

22 .6.2002)

ΚέρσοΊ.: Χι'τλερ: 1936-1945 (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 1.6.2002)

I

ΜπράντφορντΣ.: Η βασίλισσα της Αμερικής: Τζάκυ Ωνάση (Ε. Πασαμιχάλη, Εήεύθερος Τύπος, 16.6.2002)

Κυριακούλης Α.: Αχ... Αυτή η Ευρώπη τι Κυρία... (θ. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 2.6.2002)

ΙΠΑΙΑΙΚΑ

I M

Παπαθεοδώρου Β.: Το μήνυμα (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 430) Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.:

W

I

Ψιλάκη Ν. & Μ.: Το ψωμίτων Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης (Π. Ζωιόπουλος, Το Βήμα, 9.6.2002)

133

Γοδιαβάζωδ ημ οσ ιεύ ει επ ισ το λές εφ ό σ ο ν είν α ι ενυπ όγραφ ες.

H ο ύ π α ξ η το υ π εριοδ ικ ού δ ια τη ρ ε ί το δ ικ α ίω μ α -ό τ α ν

Η ΕΝΙΑΙΑ ΤΙΜΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

το κ ρ ίν ε ι ο κ ό π ιμ ο - να σ υ ντο μ εύ ει τ α κείμ ενα .

Αγαπητό διαβάζω, Ελάχιστα έχ ουν γ ρ α φ εί και δ η μ ο σ ιευ τ εί στον ημερ ήσ ιο και περιοδικό Τύπο για το θέ μ α τη ς ενιαία ς τιμ ή ς το υ βιβλίου και για τη δ υ να τότητα εφ αρμογής της οτη χώρα μας. Γιατί κανένας από του ς αρμόδιους φορείς δεν έδ ειξε να ενδιαφ έρεται ουσιαστικά και σοβαρά για το θέμα αυτό. Τον περασμένο μήνα το Μ ονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών καταδίκασε σε δ ίμηνη φ υλάκισ η κάποιο βιβλιοπ ώ λη επ ειδ ή π ούλησ ε έν α βιβλίο με έκπτωση κατά 10% μ εγ α λύ τερ η εκείνης που προβλέπει ο νόμος, «στο πλαίσιο δικαστικών ενεργειώ ν που ανέλαβαν τα σ ω ματεία εκδοτώ ν και βιβλιοπωλών, προκειμένου να εφ αρ μοσ θεί πλήρως ο νόμος περί ενιαίας τιμής και να μη δημιουργούνται φαινόμενα αθέμιτου ανταγωνισμού στην αγορά». Και αυτό γίνεται, όπως ισχυρίζονται τα σ ω ματεία, για την προ­ στασία τω ν μικρών βιβλιοπωλείων. Αλλά τελ ευ τα ία τα μικρά βιβλιοπωλεία (και πολλοί εκδοτικοί οίκοι) κλεί­ νουν το ένα μετά το ά λ λ ο από μύρια ά λ λα π ροβλήματα, μπροστά στα οποία εθ ελο τυ φ λο ύ ν τα σωματεία. Πριν ψηφιστεί ο νόμος για την ενιαία τιμή οι σ υνθήκες λ ειτο υρ γία ς τω ν βιβλιοπω λείω ν (και τω ν εκδοτικώ ν οίκων) ήταν εμφ ανώ ς καλύ τερ ες. Άλλω σ τε στην Ελλάδα δεν υπάρχει η υποδομή για την εφαρμογή τη ς ενιαία ς τιμής. Δεν έχει καθοριστεί, έστω και ενδεικτικά, ποιο είναι το θεμιτό κέρδος το υ βιβλιοπώλη. Υπάρχει ένα μωσαϊκό τιμών στη χονδρική πώληση τω ν βιβλίων που αρχίζει με έκπτω­ ση 20% και φ τάνει έω ς 70 και 80% (κυρίω ς στις εγκυκλοπ αίδειες και στις σειρές βιβλίων). Τι γίνεται, π.χ., όταν ένα βιβλίο έχει τιμή 100 ευρώ και το αγοράζει ο βιβλιοπώλης με 20 ή 30 ευρώ; θα υποχρεωθεί, όπως ο νόμος ορ ίζει, να το π ουλήσ ει 90 ευρ ώ κάνοντας έκπτω ση μόνο 10%. Και δ ε λέγεται αυτό αιοχροκέρδεια; Στη Γαλλία, όπου για ειδικούς λόγους (που δεν υπάρχουν στην Ελλάδα) εφ αρμόσ τηκε η ενιαία τιμή, κυκλοφορούσαν βροχηδόν οι εγκύκλιοι από το υ ς αρ μόδιους φ ορ είς με οδηγίες, δ ιευκρινίσ εις και πληροφ ορίες για τη ν αντιμετώ π ισ η τω ν δ υσ κολ ιώ ν που π α ρουσ ία ζε η εφ α ρ μ ο γ ή το υ νόμου. Στην Ελλάδα, απ' ό,τι ξέρω , ο ύτε το υπουργείο Πολιτισμού ούτε το Εθνικό Κ έντρο Βιβλίου ο ύ τ ε κανένα από τα σ ω μ α τεία εξέδ ω σ α ν κάποια εγκύκλιο-οδηγία για τη σωστή εφαρμογή τη ς ενιαίας τιμής. Ειδικά τα σ ω μα τεία περιορίστηκαν στο ρόλο τη ς ασ τυ νό μ ευ σ η ς μόνο, ίσως γ ια τί οι πρόεδροι και τα δ ιοικητικά το υ ς σ υμβούλια δ ε δ ια θ έτο υ ν την απαιτούμενη επάρκεια και τόλμη για ουσια στικότερες παρεμβάσεις. Διότι ο νόμος που αφορά την ενιαία τιμή το υ βιβλίου στην Ελλάδα παραβιάζε­

134

ται κατάφω ρα και βάναυσα σε καθημερινή βάση από ό λ ες τις εφ η μ ερ ί­ δες και τα περιοδικά (με ελάχισ τες εξαιρέσεις) που, σε αγαστή σύμπνοια με του ς εκδό τες βιβλίων (πολλοί εκ τω ν οποίων είναι και μέλη τω ν διοι­ κητικών συμβουλίω ν τω ν σωματείω ν), εκδίδουν και επανεκδίδουν βιβλία και τα προσφέρουν με εκπτώσεις που ξεπ ερνούν το 50 και το 60% με το πρόσχημα τω ν κουπονιών, κάτι το οποίο προσκρούει όμως και στο πνεύ­ μα και στο γράμμα το υ νόμου. Στα ίδια αυτά βιβλία οι βιβλιοπώλες απα­ γορεύεται να κάνουν έκπτωση μεγαλύτερη του 10% οποιοδήποτε τρόπο πώλησης κι αν χρησιμοποιήσουν. Και ενώ σ υν τελείται αυτό το όργιο τω ν παραβάσεων από τον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο (που τείνουν να υποκαταστήσουν και να καταργήσουν τα βιβλιοπω λεία), τα σω ματεία θριαμβολογούν (με κοινοποιήσεις μάλ ι­ στα στον Τύπο) που καταδίκασαν στις 2 0 .6 .20 02 ένα βιβλιοπώλη για μια παράβαση που έγ ινε το Σεπτέμβριο το υ 2001 και που στις 5 1 .1 2.2 00 1 έκλεισε το βιβλιοπωλείο του, λόγω τω ν συσσωρευμένων προβλημάτων που προανέφερα, μπροστά στα οποία κλείνουν τα μάτια του ς τα σωμα­ τεία και όλοι οι φ ορ είς του βιβλίου. Δηλαδή την ημέρα που εκδικάσθηκε η υπόθεση ο καταδικασ θείς δ εν είχ ε την ιδ ιότητα το υ βιβλιοπώλη από εξα μήνου . Παρ' όλα αυτά έπεσαν επάνω το υ τα σω ματεία για να δημι­ ουργήσουν ένα δικαστικό προηγούμενο. Δηλαδή «ώδινεν όρος και έτ ε κεν μυν». Φυσικά ο πρώην βιβλιοπώλης εφ εσ ίβαλε την απόφαση. Επαναλαμβάνω ότι τα σωματεία εθελο τυφ λο ύν μπροστά στα καίρια προ­ βλήματα το υ βιβλίου και τω ν βιβλιοπωλών και δ ε δ ια θ έτο υν το σθένος να τ ' αντιμετωπίσουν. Ασχολούνται απλώς περιθωριακά με λεπ τομέρ ει­ ες για να δ ικ α ιο λ ο γή σ ο υ ν τ η ν ύπ αρξή το υ ς . Δ ηλ αδ ή « δ ιυ λίζο υ ν το ν κώνωπα και καταπίνουν την κάμηλο». Η ενιαία τιμή (που αντίκειται άλλω στε και στο νόμο της ελεύθερ ης αγοράς) δεν έχει λύσει και δεν πρόκειται να λύσει κανένα από τα προβλήματα του βιβλίου, αλ λά α ν τίθετα τα επιδεινώ νει και τα απ οπροσανατολίζει με τις προϋποθέσεις που υπάρχουν και το μονομερή τρόπο με τον οποίο επιδιώ­ κουν την εφαρμογή της τα σωματεία των εκδοτών και των βιβλιοπωλών.

Ευχαριστώ για τη φιλοξενία Αριστείδης Κανδηλάπτης Συνταξιούχος βιβλιοπώλης

ITQ TFYXOl ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ 2002 ♦

4k

V

f

Οι εισηγήσεις των επτά μελών της Επιτροπής Κριτικών του διαβάζω ΒΑΓΓΕΛΗ ΑΘ ΑΝΑΣΟΠΟ ΥΛΟ Υ, ΤΙΤΙΚ Α Σ Δ ΗΜ ΗΤΡΟ ΥΛΙΑ, Α Λ Ε Ξ Η ΖΗΡΑ, Κ Ω Σ Τ Α ΚΑΡΑΚΩΤΙΑ, ΕΛ ΙΣΑ Β Ε Τ ΚΟΤΖΙΑ, Μ ΙΣ Ε Α Φ Α ΪΣ , ΒΑΓΓΕΛΗ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕ ΙΟ Υ για τα βραβεία: • Π Ο ΙΗ Σ Η Σ • Μ Υ Θ ΙΣ Τ Ο Ρ Η Μ Α Τ Ο Σ • Δ ΙΗ Γ Η Μ Α Τ Ο Σ • Π Ρ Ω Τ Ο Ε Μ Φ Α Ν ΙΖ Ο Μ Ε Ν Ο Υ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟ Υ και για πρώτη φορά φέτος • Μ Ε Λ Ε Τ Η Σ -Δ Ο Π Μ ΙΟ Υ και οι εισηγήσεις των πέντε μελών της Επιτροπής Κριτικών του διαβάζω Μ Ε Ν Η Σ ΚΑΝΑΤΣΟ ΥΛΗ, Α Ν ΤΑ Σ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΗΒΑΛΟΥ, Μ Α Ν Ο Υ ΚΟ Ν ΤΟ Λ ΕΩ Ν , Μ Α ΡΙΖΑ Σ Ν ΤΕ ΚΑΣΤΡ Ο , ΓΙΑ Ν Ν Η Π ΑΠΑΔΑΤΟΥ για τα βραβεία: • ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ • ΕΦ ΗΒΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ε πίσ ης σ το επ ό μ ε ν ο τ ε ύ χ ο ς :

Τα best seller ίου μήνα. Ξένο βιβλίο. Πορτρέτα ξένων συγγραφέων. Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Δελτία κ,ά. Το

διαβάζω

στον

κυβερνοχώ ρο:

w w w .tra n s la tio .g r

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Σε τι μπορεί να χρωστάει άραγε τα νάματά της η πα­ ράξενη αφηγηματική τέχνη την οποία υπηρετεί χρό­ νια τώρα η Ζ υράννα Ζατέλη και την α ναπαράγει ανά επταετία, όπως γεννούν τα ελάφια; Μόνο «ασθε­ νείς» ψυχές που ατενίζοντας το κενό είδαν τα πάντα, και μαζί το άρρητο υπόλοιπο, έχουν τη δύναμη να καταφεύγουν με τόση πειθώ στο λυκόφως των ασωμάτων για να βρουν τα μυστικά ριζώματα του κό­ σμου. Δεν μιλάμε πλέον μόνο για Λογοτεχνία, καθότι κι αυτή με τη σειρά της συνιστά εμπόδιο. Αλλά για μιαν ιερατική κλεψιγαμία που ζει μονίμως σε κατά­ σταση ταραχώδους πυρετού, ο οποίος διακόπτεται από τα σκιρτήματα μιας υπεσχημένης κάθαρσης· για ιστορίες όπου ο θάνατος, ο έρωτας και η παιδική ηλι­ κία προβάλλουν σε όλες τους τις μεταμορφώσεις, από τις πλέον αινιγματικές ή ανησυχαστικές ως τις βαθιά λυτρωτικές. Η ζατελική ανθρωπότητα α να­ δύεται από τα άπειρα στοιχεία -τα χώματα, τα νερά και τα σκοτάδια-, ως εκ τούτου δεν ελπίζει σε κάποιον τελειωμό.

ΓΡΑΦΕΙΑ; Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ w w w.kastaniotis.com

Τ ι μπορεί να λέει μια κυριακάτικη ιστορία; Με τις καμπάνες να χτυπούν από το ξημέρωμα, τα παρατεταμένα χασμουρητά, τις σκόρπιες εφημερίδες, τις ευωδιές από την κουζίνα και τη Δευτέρα να περιμέ­ νει έξω απ ό το σπίτι μέχρι νά ’ρθει η σειρά της - τι μπορεί να λέει; Α ν ήθελε να μιλήσει για τον εαυτό της ειλικρινά και ανυστερόβουλα, θα έπρεπε να το κάνει λέγοντας την ιστορία του Σαββάτου. Έ τσι εί­ ν αι αυ τά τα πράγματα. Ό π ω ς όταν ήμασταν πα ι­ διά και γράφαμε δευτεριάτικα στο σχολείο πώ ς πε­ ράσαμε την Κυριακή. Αυτές οι Κυριακάτικες ιστο­ ρίες γράφτηκαν σχεδόν όλες για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία και τη Μακεδονία της Κυριακής. Κ αι γράφτηκαν όλες Δευτέρα πρω ί - τελευταία μέ­ ρα παράδοσ ης του κειμένου. Λες κα ι ήμουν πάλι στο σχολείο. Ίσ ω ς γι’ αυτό πολλές μιλάνε για πα ι­ χνίδι, όπω ς τότε που ήμουν μικρός, και άλλες είναι γεμάτες με γέλιο και μελαγχολία, αφού σήμερα εί­ μαι πια μεγάλος.

ΤΗΛ.: 010-330.12.08 - FAX: 010-382.25.30 e-mail: info@ kastaniotis.com

ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 3, ΑΘΗΝΑ 106 78, ΤΗΛ. 010-38.09.712

w w w .k e d r o s .g r e-m a il: k e d r o s @ o te n e t .g r

Η ΔΙΚΗ ΜΟΥ ΑΜ ΕΡΙΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ Κείμενα για την σύγχρονη αμερικάνικη μαζικά λογοτεχνία: για τον ΣτΙβεν Κινγκ, τον Μάικλ Κράιτον, τον Τζον Γκρίσαμ, τον Τιμ Γουίλοκς, τον Τ ζον Λε Καρέ, τον Πολ Όστερ, τον Τομ Γουλφ και πολλούς άλλους. Για κινηματογραφικούς τίρωες όπως ο Ινηάνα Τζόουνς και ο Ταρζάν ή τα τηλεοπτικά X-Files. Για τον Κάφκα ή τον Μπόρχες αλλά και τον Καζαντζάκη. Τον ΜΙλαν Κούντερα και τον Πασκάλ Μπρικνέρ. Και σκηνοθέτες όπως ο Ταραντίνο και ο ΚασοβΙτς.

Μια αναζήτηση του συγγραφέα να ανακαλύψει την δική του Αμερική. Την ήπειρο όπου το λόγιο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα συναντά το λαϊκό αμερικάνικο. Την ήπειρο όπου συντελείται μία σύνθεση της υψηλής με την μαζική λογοτεχνία.

Αγγελική Σμυρλή

ΤΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗ Σ ΣΟΦΙΑΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΜ ΥΡΛΗ Τα τετράδια της Σοφίας, η προσωπική κατάθεση μιας ξεχωριστής γυναίκας, έρχονται στο φως μετά το θάνατό της και γίνονται αφορμή να έρθουν κοντά η Ευνίκη και η Έλλη. Η Ευνίκη ήταν η στενότερη φίλη της Σοφίας σε όλη τη διάρκεια της ζωής της και η Έλλη, μαθήτρια της πρώτης στο γυμνάσιο και φτασμένη δικηγόρος τώρα. Μέσα από τα τετράδια, η Έλλη θα έρθει αντιμέτωπη με τον δικό της κόσμο, όσο διαφορετικός w αν είναι.