Τεύχος 428

Π Α Π Α Ν Α Γ ΙΩ Τ Ο Υ

·

Ε.

ΣΩ ΤΗ ΡΟ Π Ο ΥΛΟ Υ

·

Ν.

CHO M SKY

«Χυμωδεις περιγραφές με καθοριστική την αίσθηση του αυθόρμητου, που εντείνεται από την πηγαία, καθόλου σκανδαλιστική, αθυροστομία». Κυριακάτικο Βήμα «Ο Σουρούνης είναι για μια ακόμα φορά έξοχα αφηγη­ ματικός, λυρικός, χιουμορίστας, συχνά και στις ερωτικές περιγραφές του». Αδέσμευτος Τύπος «Πέρα από την άγρια αντιπαράθεση πατέρα και γιου κρύβεται η βαθιά ανάγκη μιας γνήσιας αμοιβαίας τρυφε­ ρότητας και, τέλος, μέσα από μια σκληρή γραφή αναδύε­ ται ένας συναισθηματισμός δίχως όρια, χειροπιαστός». Η Κυριακάτικη Αυγή «Ένα βιβλίο που κάθε αγόρι ή άντρας θα ’θελε να δια­ βάσει ή να έχει γράφει, και κάθε κορίτσι ή γυναίκα θα πρέπει να διαβάσει αν θέλει να μάθει να βλέπει πίσω από εκείνο που φαίνεται». Έθνος ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ

www.kastaniotis.com

Πολλοί κάτοικοι αυτού εδώ του βιβλίου επιχείρησαν παλαιότερα έξοδο προς το Κοινό, με μία τηλεοπτική σειρά, την οποία, ευτυχώς, έπνιξαν στο λίκνο της διά­ φορες λερναίες ύδρες.Τώρα, ενισχυμένοι, πιο πολλοί και χαρούμενοι, σχηματίζουν συμμορία και της δί­ νουν για όνομα μία ευχή (ή διαπίστωση): Πάντα κα­ λά. Ό λοι τους άοπλοι: χωρίς παιδεία, γοητεία, φιλο­ σοφία, κάλλος, όνομα, γνωριμίες, χωρίς άγκυρες. Ό μως θέλουν, και ξέρουν, να ζήσουν. Κατέχουν το ευ ζην. Με τα έργα του Η Μητέρα του Σκύλου, Ύλη Δά­ σους, Ο παλαιός των ημερών, Προς Ελευσίνα, Η βουή, ο συνένοχος και συγγραφέας τους είχε οδηγή­ σει, μέσα από δρόμους επίσημα σκοτεινούς, απειλητι­ κούς, μαγικούς και αυχμηρούς, τους ήρωές του, που, εδώ, έχοντας προσλάβει για κομπάρσους τους παλαιότερους πρωταγωνιστές της πορείας αυτής, βγήκαν στον ήλιο και μας υποδέχονται με μία προσταγή-παρότρυνση: Ζήστε, ρε!

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 42S, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2002 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 010-33.01.313 Λογιοτήριο: 010-33.01.241 Διαφημίσεις: 010-33.01.313 Συνδρομές: 010-33.01.315,010-33.01.241 Fax:010-33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάπης, Κατερίνα Γρυπονηοιώτου, Βαοίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Παπαλέξης Βάοω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθαναοία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διόρθαοη: A im Μαζαράκη, Δέσποινα Ράμμου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ζαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 010-38.21.700 Παραγωγή: Δ. Πρίφτης & ΥιοίΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 010-5232323 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΑΕ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 010-5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ι Ε Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξύ 26, Αθήνα 10681, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου», Λαοοάνη 9, τηλ. 010-237.463 Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: Μαρία Ζαχαριουδάκη

9 Best Seller 1 0 Βραχυγραφίες 21 Βιβλία από το μέλλον Γράφει ο Πόνος Φιλιππακόπουλος 22 Ένα βιβλίο... μία παράοταοη Γράφει η Ιάνια Περδικάρη 24 Ψηφιακός κόομος Η τεχνολογία της εκπαίδευοης Γράφει η Τιτίκα Αημητρούλια 26 Παρεμβατικά Η Εταιρεία Σπουδών και η επέλαση του βαρβαριαμού Γράφει ο Αλέξης Ζήρας 2? Ευκαιρίας δοθείσης Μπορεί ο Όμηρος να γίνει Τούρκος; (Η πώς ανακατασκευάζεται η Ιστορία) Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΑ Μ Ξένο Βιβλίο Επιμέλεια Ηλίας Μαγκλίνης Μ Πορτρέτα ξένων συγγραφέων Theophile Gautier (1811-1872) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου 38 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς James Ellroy (1948-) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου ΑΡΘΡΑ 4 1 Για το θεατρικό έργο του L. Pirandello (1867-1936) Γράφει η Μ. Μανωλά 4 5 Τα ποικίλα μέλλοντα της νεωτερικότητας Γράφει η Ζωή Αντωνοπούλου-Τρεχλή ΣΕΛΙΔΕΣ 4 8 Θεόδωρος Ντόρρος, πρωτοπόρος του ελληνικού μοντερνισμού Γράφει ο Γιώργος Γιάνναρης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 6 4 Μιοέλ Φέιμπερ: Έχουν και τα ζώα δικαιώματα Τη συνέντευξη πήρε ο Ηλίας Μαγκλίνης ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 6 ? Συνεργάοτηκαν οι: θανάοης Α. Βασιλείου, Τιτίκα Αημητρούλια, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Άκης Καλογνωμής, Βρασίδας Καραλής, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Σωτήρης Ντάλης, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάσος Παππάς, Βαοίλης Ρούβαλης, Παναγιώτης Τζαμαλίκος, Μάκης Φάρος, Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, Άλκηστη Χρονάκη 104 ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: Νέες Τεχνολογίες οτην εκπαίδευση (επιμέλεια: 'Αλκηοτις Βερέβη) 106 Βαοίλης Σβολόπουλος Οι τεχνολογίες της πληροφορίας και επικοινωνίας οτην ελληνική εκπαίδευση. Αναδρομή και προοπτικές

110 'Αλκηοτις Βερέβη Η συμβολή των Νέων Τεχνολογιών οτη σχολική εκπαίδευση

114 Παναγιώτης Φ. Παπαλεξόπουλος Διδακτική προοέγγιοη της Φυσικής με τη χρήοη Νέων Τεχνολογιών: από τη θεωρία οτην πράξη

119 Χρόνης Κυνηγός Εκπαίδευση από απόσταση: ενίοχυοη παρωχημένων αντιλήψεων διδασκαλίας και μάθηοης;

123 Douglas McDougall Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών οτη χρήοη των Στο εξώφυλλο: Γλυπτά του Raoul Hausmnn Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: hltp://boobulture.gr.

Νέων Τεχνολογιών: η περίπτωση της Ελλάδας και του Καναδό

ΔΕΛΤΙΑ 130 Βιβλιογραφικό 1_3Ζ Κριτικογραψία

rn/ετετm z m p o m m no ΚΑΙ ΚΕΡύίΣΤε ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Για ένα χρόνο (11 τεύχη - το όνο διπλό) πληρώνετε

Σπουδαστική 53 ε Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 91 £ ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήσια: 93 € Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 £ ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 115 £ Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 £ ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΟΡΕΣ: Ετήσια: 115 $ ΗΠΑ (124,87 €) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 £) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 £

Εμβάσματα: στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξά 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.241, τηλ. & fax 33.01.315.

συρταρακι

ΥΡαμμα από την Αλάσκα

v zw m zi

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

δεδομένα

Επιστολικές νουβέλες που συνθέτουν ιστορίες αγάπης, φωτίζουν σκοτεινές περιοχές, αποκαλύπτουν τρομερές αλήθειες.

Το μεγάλο βιβλιοπωλείο των βορείων προαστίων. Στους τέσσερις όροφους του ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΣΤΗ ΣΤΟΑ θα βρείτε: • 80.000 τίτλους βιβλίων όλων των Ελληνικών Εκδοτικών Οίκων και όλων των κατηγοριών βιβλίων ακόμη και των πλέον εξειδικευμένων • International Bookstore (literature, art, music, architecture, interior design, computer, marketing, management, food and drinks, children books, CD RO M 'S) • Πλήρες τμήμα χαρτικών, σχολικών, ειδών ζωγραφικής και hobby, αναλωσίμων ηλεκτρονικού υπολογιστή • ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ C A Fi στον πρώτο όροφο και την αυλή του Βιβλιοπωλείου • Προνομιακή κάρτα μέλους (εκπτώσεις και ενημέρωση για τις δραστηριότητές μας) • Παρουσιάσεις βιβλίων για ενηλίκους και παιδιά - εκθέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας • Συνεχές ωράριο λειτουργίας

Δωρεάν αποστολή Για όλη την Ελλάδα για παραγγελίες ποσού άνω των 45 ευρώ

Μπορείτε να μας δώσετε την παραγγελία σας με ένα από τους παρακάτω τρόπους • τηλεφωνικά (στα τηλέφωνα 010 680 0644-646 εσωτ. 1) • με την αποστολή e-m ail στην ηλεκτρονική διεύθυνση info@evripidis.gr • με fax στο 010 680 0647

εύοmi

Ανδρέα Παπανδρέου 11 εντός στοάς (πρώην Βασ. Κωνσταντίνου) 152 32 Χαλάνδρι Τηλ.: 010 680 0644-6 Fax: 010 680 0647.www.evripidis.gi e-m ail: info@ evripidis.gr

εσείς αγαπάτε την ποίηση;

Διαβάστε Νέους Έλληνες Ποιητές άπό τις εκδόσεις Το Ρ οΔ α Κ ιο

ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ 35 ♦ ΠΛΑΚΑ Τ.Κ . 105 56 ♦ ΤΗΛ./FAX 010 3221700

%

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗ

ΠΑΤΑΚΗ

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ

Η πρωταπριλιά του Ίκαρου 288 σελ, 13€

Στο πρώτο μυθιστόρημά του, ο καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου Θανάσης Διαμαντόπουλος αφηγείται την ιστορία του ανερχόμενου βουλευτή Αλέξη Φωτίου, που βρίσκεται αντιμέτωπος με το μεγάλο έρωτα, που μπορεί όμως να αποβεί καταστροφικός για τις πολιτικές του επιδιώξεις.

Σ Ε

Ο

Λ

Α

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

Τ Α

Β

Ι

Β

Λ

Ι

Ο

Π

Ω

Λ

Ε

Ι

Α

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.11.850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.31.078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Α Ν Α Τ Ο Λ ΙΚ Ο Σ ΜΙΝΩΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ

ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΛΑΣ

ΕΞΟΔΟΣ

λεύκωμα-Βιογραφία

μυθιστόρημα -

'*■ '

Τρεις φίλοι, ένα χρέος, ένα ταξίδι απροσχεδία­ σ τ ο , έ τ σ ι ό πω ς κ ά δ ε πραγματικό ταξίδι πρέ-

E fc O fiO S

ΣτΠν ποΡ εία συνάντησαν γ υναίκες που έ δ ι­ ναν φως, γυναίκες που έσβ η να ν το φως, λ ο υ ­ λ ο ύ δ ια που α νο ίγ ο υν μόνο τη νύχτα, μια θ ά ­ λ α σ σ α γεμάτη χρώ μα­ τα, ένα σύστημα χωρίς κανένα χρώμα, ένα τα­ ξιτζή που μόλις είχε γυ­ ρίσει απ' τον παράδεισο τι μια φιγούρα που στεκόταν μόνη της μπροστά απ' |ν πόρτα του παραδείσου. να σ υ ν α ρ π α σ τ ικ ό μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α , μ ια α π ίσ τευ τη ζριπέτεια μ ε πολλά απρόβλεπτα και ένα ακόμα πιο πρόσμενο τέλος. ΤΑβίΑΑΗΣ

Δύο βιβλία-αφιερώματα στην μεγάλη Μαρία Κόλ­ λας και τον σημαντικότερο ίσως συγγραφέα επι­ στημονικής φαντασίας Φίλιπ Ντικ με πλούσιο φω­ τογραφικό υλικό και πολλά ενδιαφέροντα κείμενα. Μ ε ένα πλήρες χρονολόγιο που περιγράφει βήμα βήμα την ζωή τους, την εξέλιξη και ανάδειξη τους στην κορυφή με πολλά άγνωστα και συναρπαστι­ κά στοιχεία. Διαβάστε επίσης πολλά δημοσιεύματα, μικρές, πε­

TERRY SOUTHERN

ρίεργες λεπτομέρειες της ζωής τους, αλλά και χα­

BLUE MOVIE

ρακτηριστικές κριτικές, σχόλια, κείμενα, απόψεις και συνεντεύξεις. Δύο βιβλία απαραίτητα για τους

μυθιστόρημα

Blue Movie

φίλους της Μαρίας Κάλλας και του Φίλιπ Ντικ.

Η πιο χιουμοριστική, cult, ερωτική σάτιρα του Χόλιγουντ που έχετε διαβά­ σ ε ι, από τον σ ε ν α ρ ιο ­ γράφο του Στάνλει Κιούμπρικ. «Η σατυρική γραφή του Terry Southern καθηλώνει, προκαλεί, συναρπάζει».

Norman M ailer «Ο Terry Southern είναι ο πιο έξυπνος και πνευματώ­ δης συγγραφέας της γενιάς μας». G ore V idal

ΦΙΛΙΠ Κ. ΝΤΙΚ λεύκωμα-βιογραφία

Π ερ ιο δ ικ ό κα ι Αποστολοπούλου 64, 152 31 Χαλάνδρι,

κ δ ό σ ε ,ς

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Γπλ.: 6775.147, e-mail: aptl2@ath.forthnet.gr

15/ 2/2002 14/ 3/2002 Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ­ ρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ'όλη την Ελλάδα, δη­ λώνοντας ο καθένας τους τεοοερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήοεις.

L Ζ. ΖΑΤΕΛΗ Me το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους. Ο θάνατος ήρθε τελευταίος

κ α ςτ α ν ιο τ η ς

2 . IP. ΓΙΑΛΟΜ Όταν έκλαψε ο Νίτσε αγρα

1 Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση ΚΕΔΡΟΣ 4 . Γ. ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ Ουζερί Τοιτοάνης 5 . Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή

κέδρος

κέδρος

6 . ΤΖ. Ρ. Ρ. ΤΟΛΚΙΝ Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών

κέδρος

7 . Π. ΚΟΕΛΟ Ο διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ

λ ιβ α ν η ς

8 . Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Δυο φορές Έλληνας Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Βαρκάρισσα της χίμαιρας

κέδρος κα λεν της

ΤΖ. Κ. ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ Ο Χάρι Πάτερ και το κύπελλο της φωτιάς ΕΥ.ΤΡΙΒΙΖΑΣ Η τελευταία μαύρη γάτα 9 . Ι.ΑΛΙΕΝΤΕ Φωτογραφία οε οέπια

ο κεανιδα

Δ.ΜΙΓΓΑΣ Σπάνια χιονίζει στα νησιά 10.

Β .Σ .Ν Α Ϊ Π Ο Λ

ψ υ χο γιό ς

ε λλ η ν ικ ά γραμ μ ατα

πό λ ις

Μισήζωή ΟΚΕΑΝΙΔΑ

Κ. ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ Κανέλλος Δεληγιάννης Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ Οι πύλες της φωτιάς

1 1 . Μ . Κ ΟΥΝ ΤΕΡΑ Η άγνοια

εστία

I . ΤΡΙΑ Ν ΤΑ Φ ΥΛΛ Ο Υ Φτωχή Μάργκο 1 2 . ΟΥ. ΕΚΟ Μπαουντολίνο

κ α ςτ α ν ιο τ η ς

πατακης

πατακης

ελληνικά γραμματα

Μ . Μ Α Ζ Α Ο Υ ΕΡ Σκοτεινή ήπειρος Αλεξάνδρειά

Τα στοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αβηνά-Κορώλλός Αριοτοτέλης-Αΰήνα, Βαμιονάκης-Αθήνα, ΑημητριάίηζΚαλαράτα, Αιάλογος-Βύρωνας Αιάμετρος-Μκίία, Αωόώνη-ίιάηινα, Ειρμός-Αράμα, Ελεσθερουίάκης-Αθήνα, Ενίοχώρα-Αθήνα, Εξαρχόπουλος-ΑΟήνα, Εστία-Αθήνα, Ευριπίίηξ στη Στοά-Χαλάνίρι, Εσσταβίου-Καρόίτσα, Ζηριχίάηζ-θεσοαλονίκη, Ιανόξθεοααλονίκη, Κεντρί-θεοοαλονίκη, Κουκίάα-Κόρινβος Κ ρ ομ μ ύΙαφ ς libro-Αθήνα, Μαθε-Καλλιΰεα, Νέστωρ-Κατερίνη, Όμιμ ρος-Βόλος Πατάκης-Αθήνα, Πειραϊκή Φαλιά-Πειροιάς Πλήθων-Πλ. Αμερικής Πολιτεία-Αθήνα, Φαώος-Μαρούοι, ΦελοάρηςΠαλαιό Φάληρο, ΦωτόΙεντρο-Ηράκλειο

9

ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΠΑΙΔΙΚΟΝ ΒΙΒΛΙΩΝ Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά προκηρύσσει τον 47ο Πανελλήνιο Διαγωνισμό της για τη συγγραφή παιδικών βιβλίων. Οι όροι συμμετοχής είναι οι εξής: Τα κείμενα να έχουν έκταση 80 έως 100 το πολύ σελίδες (36 αράδες η σελίδα) και στο φάκελο να αναγράφεται οπωσδήποτε σε ποιο διαγωνισμό συμμετέχει ο υποψήφιος. Οι βραβευμένοι υποχρεούνται να δώσουν για έκδοση τα έργα τους στον εκδοτικό οίκο που αθλοθέτησε το βραβείο. Δεν επιτρέπεται η συμμετοχή στους διαγωνισμούς εκείνων που έχουν ήδη βραβευτεί τρεις φορές από τη Γυναι­ κεία Λογοτεχνική Συντροφιά καθώς και εκείνων που έχουν διακριθεί για τα ίδια κεί­ μενα σε άλλο διαγωνισμό στην Ελλάδα ή την Κύπρο. Τέλος, τα έργα πρέπει να εί­ ναι λογοτεχνικά και να κινούνται μέσα στην ελληνική πραγματικότητα. Τα βραβεία για το 2002 είναι τα ακόλουθα: 1. Βραβείο εκδ. οίκου «Ψυχογιός», 700 ευρώ (μυθιστόρημα με ελεύθερο θέμα για παιδιά του Δημοτικού).

2. Βραβείο εκδ. οίκου «Φυτράκης», 450 ευρώ (μυθιστόρημα νεανικό με ελεύθε­ ρο θέμα, για πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα).

3. Βραβείο Νίκης Σαλπαδήμου εις μνήμην της μητέρας της Αλεξάνδρας, 450 ευ­ ρώ (ποιητική συλλογή για παιδιά - μάξιμουμ 25 ποιήματα).

4. Βραβείο θεούλας Καρούτα εις μνήμην του συζύγου της Αλέξανδρου Καρούτα, 450 ευρώ (μυθιστόρημα με θέμα «Αλησμόνητες πατρίδες του ελληνισμού», Πόντος, Ιωνία, Ανατολική Θράκη, Αλεξάνδρεια, Ανατολική Ρωμυλία κ,λπ.).

5. Βραβεία Ελένης Μαυρουλίδου-Δάβαρη και Βίλμας Μαυρουλίδου-Σαλιβέρου εις μνήμην Λούλας και Ηλία Μαυρουλίδη και Λιλής Γιαννέτσου: α) αστυνομικό μυθιστόρημα, 600 ευρώ· β) θεατρικό έργο για παιδιά, 450 ευρώ.

6. Βραβείο Βασιλικής Τροβά εις μνήμην Διονυσίου Τροβά, 350 ευρώ (για σχολικό έντυπο).

7. Βραβείο εκδ. οίκου «Αστήρ» εις μνήμην Αλέξανδρου Δ, Παπαδημητρίου και Ευάγγελου Α. Παπαδημητρίου, 350 ευρώ.

8. Βραβείο εκδ. οίκου «Ακρίτας», 500 ευρώ (πέντε ιστορίες για παιδιά ηλικίας IQ14 ετών εμπνευσμένες από τη βυζαντινή περίοδο).

9. Βραβείο Γαλάτειας Παλαιολόγου εις μνήμην της αδελφής της Αλίκης Ζαμάνου, 700 ευρώ (μυθιστόρημα με θέμα «Γιατροί χωρίς Σύνορα»).

10. Βραβείο εκδ. οίκου «Μίνωας», 450 ευρώ (μυθιστόρημα με θέμα «Ένας παγκό­ σμιος ήρωας», για παιδιά έως 13 ετών - 30.000 έως 35.000 λέξεις).

11. Βραβείο εκδ. οίκου «Λιβάνης», 450 ευρώ (μυθιστόρημα για εφήβους, βασισμέ­ νο σε νέες ανακαλύψεις). Προθεσμία υποβολής έργων: 1η Οκτωβρίου 2002, σε τρία δακτυλογραφημένα α­ ντίτυπα. Απαραίτητο το ψευδώνυμο και σε κλειστό φάκελο το όνομα, το τηλέφω­ νο και η διεύθυνση του συγγραφέα. Η απονομή των βραβείων θα πραγματοποιη­ θεί το Δεκέμβριο του 2002 στη Στοά του Βιβλίου, στην Αθήνα. Για περισσότερες πληροφορίες απευθυνθείτε στη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντρο­ φιά (Μπουμπουλίνας 28,106 82, Αθήνα, τηλ. 010-8223338).

10

ΤΙ Τ Ρ Ε Χ Ε Ι ΜΕ Τ ΟΝ Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν Ι Σ Μ Ο ; Παρά τις προβλέψεις του Τάκη θεοδωρόπουλου στα «Πρόσωπα» των Νέων ότι η ελληνική έκδοση της Μαύρης Βίβλου του Κομμουνισμού (εκδ. «Εστία») θα περάσει απαρατήρητη, τελικά δημιουργήθηκαν ανέλπιστες αντεγκλίσεις. Η παρουσίαση του βιβλίου στο Γαλλικό Ινστιτούτο, στην οποία μίλησαν τρεις εκ των συγγραφέ­ ων, ο Στεφάν Κουρτουά, ο Νικολά Βερτ και ο Ήλιος Γιαννακάκης, ήταν επεισοδια­ κή, Τι ακριβώς συνέβη; Απλώς: η (επίσημη) Αριστερά (πολιτική και πολιτιστική) έλαμψε διά της απουσίας της (περιφρόνηση ή άγνοια, άραγε;), όπως επίσης και η Δεξιά (ίσως οι εκπρόσωποί της να πιστεύουν ότι με την έκδοση της Μαύρης Βί­ βλου λύθηκαν όλα τα πολιτικά και ιδεολογικό διλήμματα). Αποτέλεσμα; Κυριάρ­ χησαν οι συναισθηματικές φορτίσεις,, οι ακροδεξιές κορόνες και οι αριστερίστικες υστερίες. Το παραλήρημα του βουλευτή του ΚΚΕ κ. Κάππου εντυπώσιασε για τη γραφικότητά του, σε αντίθεση με τη νηφάλια, όσο και συγκινητική, παρέμβαση ε­ νός ανώνυμου παλαιού αγωνιστή της Αριστερός (που καταχειροκροτήθηκε), ο ο­ ποίος, παρά τις διαφωνίες του, ζήτησε πολύ ευγενικά το βιβλίο ως εκπρόσωπος ενός μη κερδοσκοπικού συλλόγου για την Εθνική Αντίσταση. Η κ. Εύα Καραιτίδη (εκδότρια του βιβλίου) έσπευσε να του προσφέρει ένα αντίτυπο. Με τίτλο «Εμετικού αντικομμουνισμού το ανάγνωσμα», ο Ριζοσπάστης αναφέρεται στην εκδήλωση στο Γαλλικό Ινστιτούτο παραθέτοντας και σχετική (κοινή) δήλωση των ποιητών Γιώργου Κακουλίδη και Ηλία Λόγιου: Η παρουοίαοη της Μαύρης Βίβλου του Κομμουνιομού οτο Γαλλικό Ινοτιτούτο, πρωτίοτως δε η ύπαρξη αυτής της βίβλου, ουνιοτά προσβολή της ιστορικής μνήμης και της ανθρώπι­ νης αξιοπρέπειας. Τα όποια σφάλματα, τα όποια λάθη του κινήματος θα τα συζητήσουνε μεταξύ τους οι όπου επί γης κολασμένοι, συμπεριλαμβανομένων των σαράντα εκατομμυ­ ρίων νεκρών από πείνα, ετηοίως, τους οποίους ομολόγησε από βήματος ΟΗΕ όχι, κυρίες και κύριοι, κάποιος επαναστάτης αλλά ο πλανητάρχης Μπους. Χαιρόμαστε, σημειολογικό, διότι την ελληνική έκδοοη της επαίσχυντης Βίβλου προλογίζει το δημοοιογραφικό άθυρμα, το αλαλάζον κύμβαλο της Νέας Τάξης, Ριχάρδος Σωμερίτης. Απολογητής και προαοπιοτής πόοης χυδαίας επίθεσης της σύγχρονης κτηνωδίας.

Ενδιαφέρον πάντως παρουσιάζουν οι διάφορες βιβλιοπαρουσιάσεις της Μαύρης

Βίβλου. Ο Γιάννης Ν. Μηασκόζος γράφει στην εφημερίδα Εξπρές·. [...] ο καθένας μπορεί να διαβάσει την ιοτορία όπως τη νιώθει, την καταλαβαίνει ή την... φαντάζεται. Τα δεδομένα όμως μένουν. Με αυτή την έννοια η Μαύρη Βίβλος διαβάζεται μ' ενδιαφέρον για τα πολλά ντοκουμέντα που παραθέτει και απαιτεί οπωσδήποτε κριτικό μυαλό, γνώσεις, για να μπορεί ο αναγνώστης να κρίνει. [...]

Η Χαρίκλεια Δημακοπούλου της Εστίας (27 Οκτωβρίου 2001) εκφράζει τις ενστά­ σεις της για τη Μαύρη Βίβλο, αλλά για τελείως διαφορετικούς λόγους από αυ­ τούς που θα περίμενε κανείς: [...] ένα χρήσιμο βιβλίο που καταγγέλει τα κομμουνιστικά εγκλήματα αλλά δεν απαλλάοοει τον κομμουνιομό. Η ιδεολογία δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση. Και εκεί είναι η παγίδα

11

του βιβλίου: ο καλόπιοτος αναγνώστης μπορεί να υποθέσει ότι ίσως υπάρχει και «καλός» κομ­ μουνισμός. Αυτό όμως δεν είναι αλήθεια αφού το ούοτημα αυτό κατέρρευοε επειδή δεν μπορού­ σε να απαποκριθή στην φυοική και έμφυτη επιθυμία του ανθρώπου για οικοδόμηση καλύτερου μέλλοντος και εξέλιξη.

Ο Νίκος Κεράνης στο Βήμα (2 Οκτωβρίου 2001) γράφει, μεταξύ άλλων: Δεν αποτελεί η «Μ. Β.» ένα ατεκμηρίωτο κατηγορητήριο κατά του κομμουνισμού. Παρατίθενται εκατοντάδες μαρτυρίες και ποκουμέντα. Η έκδοσή του αποτελεί αναντίρρητα μια συνεισφορά στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας και στην αποκατάσταση της μνήμης των νεκρών.

Σε ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο, ο Τ. θεοδωρόπουλος στα Νέα παρατηρεί: [...] απλώς σου μένει να αναρωτηθείς αυτό που εν τέλει θέτει ως σοβαρό ιστορικό ερώτη­ μα η Μ αύρη Βίβλος: αν όντως τα εγκλήματα του Ολοκληρωτισμού δεν είναι μέσα οτην ίδια τη φύση του κομμουνισμού, αφού, όπου κι αν εφαρμόστηκε κατέληξε στα ίδια - όσο κι αν ορισμένοι, ακόμη και σήμερα, βγάζοντας σε ε­ ποχικές εκπτώσεις τον ιστορικό του ρεαλι­ σμού μιλούν ακόμη για κάποιον «σωστό» κομ­ μουνισμό που δεν μπόρεσε να εφαρμοστεί. Για να αναρωτηθείς στη συνέχεια μήπως η τρομοκρατία του Ολοκληρωτισμού είναι κύτ­ ταρο του επαναστατικού δικαίου - σε όποιο Δίκαιο κι αν στηρίζεται, και όσο δίκιο κι αν έ­ χει, από τον Ροβεοπιέρο ως τον Λένιν και τον

Ι956:[ξίγιροη οτην Ουγγαρία

Χο Τσι Μινχ. Για να αναρωτηθείς, και πάλι μαζί με τον Καμύ, αν αξίζει να θυσιαστεί έστω και μια ανθρώπινη ζωή για το ανύπαρκτο μέλλον της οποιοσδήποτε ουτοπίας.

Τα «ρέστα» τους πάντως δίνουν οι συντάκτες του «Ιού» της Κυριακάτικης Ελευθεροτυ­ πίας, όχι για την άποψη που εκφράζουν συνολικά αλλά για το ύφος και το γενικό κλίμα της όλης παρουσίασης: «Καιρός, λοιπόν, για μια νέα δίκη της Νυρεμβέργης που -όπως ζητά εδώ και χρόνια ο Λεπέν- θα θέσει εκτός "κάθε νομιμότητας" όσους αμφισβητούν τον καπιταλισμό». Και: [...] παρά την πανηγυρική υποδοχή της, η Μαύρη Βίβλος ουνιοτά περισσότερο ένα οτρατευμένο, φτηνό κατάλοιπο του ψυχρού πολέμου και σχεδόν καθόλου την ψύχραιμη, αναθεωρητική δου­ λειά που θα περίμενε κανείς μια δεκαετία μετά την κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και το άνοιγμα των αρχείων τους.

Μέσα από τις σελίδες του ένθετου «Βιβλιοθήκη» της Ελευθεροτυπίας ο Σπήλιος Παπασπηλιόπουλος γράφει, μεταξύ άλλων, για τη σταδιακή παρακμή του (εξαιρετικού παλαιότερα) «Ιού» του κυριακάτικου φύλλου της ίδιας εφημερίδας: [...] παρουσίαση που δεν απαποκρίνεται οτην ποιότητα, την ευρύτητα και την οξυδέρκεια των κειμένων της ομάδας αυτής. Οι αγκυλώσεις που εκφράζει το κείμενό τους, αποκτούν μια απο-

12

κρουστική οημειολογική διάσταση μ ι τις ναζιστικές αντικομμουνιοτικές αφίοες, με τις οποίες διά­ λεξαν να εικονογραφηθούν το κείμενό τους [...].

Πάντως, αν θέλαμε να ξεχωρίσουμε τις πιο νηφάλιες, περιεκτικές κριτικές τοποθετή­ σεις πάνω σε αυτό το θέμα, θα στεκόμασταν, εκτός από τη βιβλιοκριτική του Τ. θεοδωρόπουλου στα Νέα, σε ένα ιδιαίτερα αξιόλογο κείμενο του Θανάση Γιαλκέτση, και πάλι στο ένθετο «Βιβλιοθήκη» της Ελευθεροτυπίας, όπως επίσης και στην κριτική του Τάσου Παππά στο τεύχος 427 του διαβάζω - κι αυτό όχι επειδή θέλουμε να ευλογήσουμε τα γένια μας αλλά διότι πρόκειται πραγματικά για μία σημαντική κριτική κατάθεση. Γράφει λοιπόν ο θ. Γιαλκέτσης: 0 αναγνώστης που θα κατορθώσει να διατρέξει ως το τέλος τις 866 σελίδες της Μαύρης Βίβλου δεν θα μπορέσει να αποφύγει πολύ πικρές και δυοάρεοτες οκέψεις. Αυτή η φοβερή περιπλά­ νηση οε μερικές από τις πιο τραγικές στιγμές της ιστορίας του 20οά αιώνα προκαλεί ένα αί­ σθημα ιλίγγου. Μαζικές δολοφονίες ανδρών, γυναικών και παιδιών, αφανιομοί μέοω της πείνας και της καταναγκαατικής εργασίας, εκτοπίοεις, οφαγές άμαχων πληθυσμών είναι μερικά από τα στοιχεία που συνθέτουν το ρε­ περτόριο του τρόμου. Στο βιβλίο αυτό βρίοκουμε το ζοφερό πίνακα των εγκλημάτων, της τρομοκρατίας και της καταστολής. Δεν βρίοκουμε όμως την άλλη ό­ ψη της πραγματικότητας και το άλλο μέρος της ιστορικής αλήθειας: η λέξη «κομμουνι­ σμός» οήμαινε για πολλά εκατομμύρια ανθρώ­ πους σε όλο τον κόομο την ελπίδα μιας απελευθέρωσης. [...] Αν και η βία αποτέλεοε πράγματι σημαντικό στοιχείο της ιστορίας του κομμουνισμού, η αποκλειστική αναφορά οε αυτήν οδηγεί οε παραπλανητικά συμπεράσματα. [...] Ταυτίζοντας ιοοπεδωτικά τον κομμουνισμό με τη μαζική ε­

1968: ίιοβολή των Σοβιετικών οτην Τσιχοολοβακία

γκληματική βία, οι συγγραφείς της Μαύρης Βίβλου εκφωνούν μια γενική ιστορική καταδίκη, η ο­ ποία δεν πλήπει μόνο το -χρεοκοπημένο άλλωστε- σοβιετικό μοπέλο, αλλά στρέφεται και ε­ νάντια στη δυτική κομμουνιστική αριστερά και τη ριζοοπαοτική διανόηση.

Αυτό που τελικά επισημαίνουμε είναι ότι κριτική, και μάλιστα ιδιαίτερα αυστηρή, έχουν ασκήσει στον κομμουνισμό πολλοί άλλοι πριν από τους συγγραφείς της Μαύρης Βίβλου: από τον Όργουελ και τον Καμί μέχρι τη Χάνα Άρεντ, από ανθρώπους δηλαδή που υπήρ­ ξαν αριστεροί. Όσο για την περιβόητη σύγκριση ναζισμού και κομμουνισμού, θα υπενθυ­ μίσουμε ότι κάτι τέτοιο είχε εκφράσει και ο σημαντικός Άγγλος ιστορικός Στάνλεϊ Πέιν στο -εξαιρετικό κατά τα άλλα- Ιστορία του φασισμού (εκδ. «Φιλίστωρ»), ενώ στα καθ' η­ μάς η ουσιαστική κριτική πάνω στα σφάλματα της Αριστερός γενικά και τις εγκληματικές πράξεις του ΚΚΕ ειδικότερα, όχι τόσο εναντίον αντιπάλων όσο εναντίον συντρόφων, αρ­ χίζει να λαμβάνει σιγά σιγά χώρα (θυμίζουμε δύο σχετικούς τίτλους των παλαιών εκδό­ σεων «Γλάρος» και των εκδόσεων «Φιλίστωρ» αντίστοιχα: Γιατί με σκοτώνεις, σύντροφε; και Τι Παπάγος, τι Πλαστήρας). Επίσης, η πρόσφατη έκδοση του πολύτιμου ντοκουμέ-

13

ντου του Γιώργου Γκαγκούλια Η αθέατη πλευρά του Εμφυλίου. Η 7η Μεραρχία του Δ. Σ. (εκδ. «Ιωλκός») επιβεβαιώνει αυτή μας την πεποίθηση, ενώ θα πρέπει να προσθέσουμε και την πρώτη εμπεριστατωμένη, επιστημονική ιστορία του ελληνικού Εμφυλίου από έ­ ναν αριστερών καταβολών ιστορικό, τον Γιώργο Μαργαρίτη, θα παραπέμψουμε λοιπόν τους αναγνώστες μας σε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε στο δια­ βάζω (τ. 374, Μάιος 1997) ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της ελληνικής λογοτεχνίας, ο Δημήτρης Ραυτόπουλος, γνήσιος αριστερός, με θητεία στα ξερονήσια. Συνομιλώντας με τον Μισέλ Φάις, ο Δ. Ραυτόπουλος, ορμώμενος από την επίθεση που δέχτηκε ο Θανάσης Βαλτινός για την Ορθοκωοτά από μεμονωμένη μερίδα της Αριστερός, είπε μεταξύ άλλων: Είναι αλήθεια ότι οι περισσότερες αφηγήοεις οτην Ο ρθοκωοτά φέρουν οι πρώτο πλάνο τη βίαια μονοπώληοη της Απίοταοης από την αρι­ στερά, όρα τη δική της ευθύνη για τον εμφύ­ λιο. Είναι αυτό που δεν θίλιι ακόμα να παραδε­ χθεί η αριστερά οτο οάνολό της, διαιωνίζοντας ίτοι οτο ψυχοδιανοητικό επίπεδο τις συνέπειες του διχαομού. Ίοως γιατί έχει την ανόητη επύπωση ότι τελικά κέρδισε τη ρεβάνς! Έτοι εξηγεί­ ται και η αξίωοή της να επιβάλει λογοκρισία διά του ηθικού εκφοβισμού. Κάνοηας ένα από τα γνωστά της αμαλγάματα, δεν διαφωνεί απλώς οτην άποψη που εκφράζουν πολλές αφηγήσεις στο βιβλίο του Βαλτινού αλλά τοποθετεί το ουγγραφέα - ή τουλάχιστον το επιχειρεί, θέληοε να

1989: ίξέγεροη φοιτητών στο Πεκίνο

«κάψει» το βιβλίο, όπως είχε κάνει λίγα χρόνια πριν με την Ελένη του Εκατζογιάπη. Δεν μπορεί να μη οκεφτεί κανείς τι θα γινόταν αν αυτοί οι άνθρωποι είχαν την εξουσία...

Στην ίδια συνέντευξη, σε ένα αυτοβιογραφικό σημείωμα, γράφει: Από το κομμουνιστικό μου παρελθόν κρατάω με ευλάβεια ό,τι απόμεινε από τη ουπροφικότητα και ό,τι προδόθηκε από τον ίδιο τον κομμουνισμό: την αλήθεια, την ανθρωπιά, την αντίοτααη οτην εξουοία-βία, οτο δόγμα, οτην αυθεντία. Πιστεύω επίοης ότι οι παλιές μας πλάνες δεν είναι κεφάλαιο για να μας επιφέρει τόκους. Το να εξαργυρώνεις οτιδήποτε από θυοίες γενεών, δυστυ­ χία και αίμα το θεωρώ πιο ανήθικο από την καπιταλιστική εκμετάλλευοη.

Ως κατακλείδα σε όλα αυτά παραθέτουμε μια ρήση του Κουβανού ποιητή Ρεϊνάλντο Αρένας (του οποίου η αυτοβιογραφία κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Σύγχρονοι Ορίζοντες» με τίτλο Πριν πέσει η νύχτα, ενώ μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο), ο οποίος υπέφερε ως διανοούμενος και ομοφυλόφιλος οτην Κούβα του Κάστρο, αλλά και στις ΗΠΑ, όπου κατέφυγε: Τόσο οτο κομμουνιοτικό καθεστώς όοο και οτο καπιταλιστικό, σε κλωτσάνε. Η διαφορά απλώς είναι ότι οι κομμουνιστές σε κλωτσάνε και μετά σε υποχρεώνουν να φωνάξεις «Ζήτω!», ενώ οι καπιταλιοτές οου δίνουν τουλάχιστον την άδεια να ουρλιάξεις...

Μήπως, αναρωτιόμαστε, δε φταίνε οι ιδεολογίες αλλά οι φορείς εξουσίας που δρουν εξ ονόματος τους;

Μ

ΥΠΟ ΑΠΟ

ΕΚΑΟΣΙΝ ΤΗΝ « Ω Κ ΕA ΝIΔ A »

Πολλά και ενδιαφέροντα βιβλία ελληνικής και ξένης πεζογραφίας αναμένεται να κυκλο­ φορήσουν τους δύο επόμενους μήνες από τον εκδοτικό οίκο «Ωκεανίδα»: Ελληνική πεζογραφία: • Θανάσης Βαλτινός: Η κάθοδος των εννιά. Επανέκδοση της γνωστής νουβέλας, πρώ­ του βιβλίου του θ. Βαλτινού, που γράφτηκε το 1959 και πρωτοδημοσιεύτηκε το 1965 στο περιοδικό Εποχές. Το χρονικό της συντριβής μιας ομάδας εννέα ανταρτών στην Πελοπόννησο, στα τέλη του Εμφύλιου Πολέμου.

• Άγγελος Σ. Βλάχος: 14η Νισάν. Επανέκδοση του γνωστού βιβλίου (1η έκδοση: «Ίκα­ ρος», 1972) του ακαδημαϊκού, μυθιστοριογράφου, δοκιμιογράφου και μεταφραστή Ά. Σ. Βλάχου. Οι τελευταίες ώρες του Ιησού, ιδωμένες από την πλευρά του Πόντιου Πι­ λάτου, του Άννα και του Καϊάφα.

• Έφη Αραούζου: Τζίντζερ. Το τρίτο μυθιστόρημα της Κύπριας συγγραφέως με θέμα το μεγάλο ταξίδι μιας ψυχής από το ένα σώμα στο άλλο.

• Δημήτρης Στεφανάκης: Λέγε με ΚαΤρα. Η περίοδος της δικτατορίας, ιδωμένη μέσα α­ πό τα μάτια ενός μικρού παιδιού που ζει στην Αθήνα, στις παρυφές μιας ιδανικής πο­ λιτείας του αγοραίου έρωτα. Το δεύτερο μυθιστόρημα του μεταφραστή των Μπέλοου, Φόρστερ, Μπρόντσκι, Μεριμέ κ.ά. Ξένη πεζογραφία: • Σολμάζ Καμουράν: Κιραζέ. Το πρώτο μυθιστόρημα της Τουρκάλας δημοσιογράφου, και μεγάλη εκδοτική επιτυχία στη χώρα της, βασίζεται στη ζωή ενός υπαρκτού ιστο­ ρικού προσώπου και διαδραματίζεται στα τέλη του 15ου αιώνα. Πρόκειται για την ο­ δύσσεια μιας Εβραιοπούλας από το Τολέδο της Ισπανίας, την Πορτογαλία και το Μα­ ρόκο σε χαρέμι της Κωνσταντινούπολης.

• Μάρσια Γουίλετ: Μια βδομάδα του χειμώνα. Ένα ρομαντικό μυθιστόρημα στα χνάρια της Ρόζαμουντ Πίλτσερ για την αφοσίωση και την προδοσία, την αγάπη και τη συγ­ γνώμη, τους δεσμούς αίματος και τις ερωτικές σχέσεις.

• Ρίτσαρντ Ρέινερ: Ο λαξευτής του ουρανού. Βασισμένο σε πραγματικά γεγονότα και αληθινά πρόσωπα, το μυθιστόρημα αυτό πρόκειται να μεταφερθεί και στη μεγάλη ο­ θόνη από τον Άλαν Πάρκερ. Η δράση του τοποθετείται στη Φινλανδία των αρχών του 20ού αιώνα. Η ζωή ενός μικρού αγοριού αλλάζει για πάντα, όταν διαβάζει στην εφη­ μερίδα για την εφεύρεση του ανελκυστήρα. Όνειρο της ζωής του γίνεται να σπουδά­ σει αρχιτέκτονας και να κατασκευάσει ουρανοξύστες (Ασημένια σειρά).

• Σάλι Έμερσον: Πέρα από το χρόνο. Υψηλές πωλήσεις και εξαιρετικές κριτικές γνώρι­ σε το νέο αυτό βιβλίο της Βρετανής δημοσιογράφου Σ. Έμερσον, με θέμα τη συνά­ ντηση δύο νεαρών ιστορικών στο Βρετανικό Μουσείο, στην αίθουσα με τα μάρμαρα της Ακρόπολης (τα γνωστά «Ελγίνεια»), και την ενασχόλησή τους με τη ζωή και την προσωπικότητα του Λόρδου Έλγιν (Ασημένια σειρά).

Ράνι Μανίκα: Μάνα ρύζι. Η ιστορία τριών γυναικών από τρεις διαφορετικές γενιές στη Μαλαισία, από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και την ιαπωνική κατοχή κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και τις μέρες μας. Πρώτο μυθιστόρημα της Μαλαισιανής οικονομολόγου και συγγραφέως που ζει στη Μεγάλη Βρετανία (Ασημένια σειρά). Ίνγκριντ Μπετανκούρ: Με τη φλόγα στην καρδιά. Η προσωπική μαρτυρία της γερουσιαστού και ανεξάρτητης υποψήφιας για την προεδρία της Κολομβίας, Ί. Μπεταν­ κούρ, η οποία εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Πιθανότατα να έπεσε θύμα εμπόρων ναρκωτικών, αφού ήταν αυτή που τόλμησε να τα βάλει με τα πανίσχυρα καρτέλ, θέτοντας σε κίνδυνο όχι μόνο την ίδια της τη ζωή αλλά και τη ζωή των παιδιών της. Νίκολας Έβανς: Η πύρινη σιωπή. Ένα βιβλίο για τη φιλία, το πάθος και την αξιοπρέ­ πεια, με φόντο την άγρια φύση της Αμερικής. Μια επική ιστορία για τρεις ανθρώπους που αναζητούν τον πραγματικό τους εαυτό και την ευτυχία. Ένα συναρπαστικό μυθι­ στόρημα από το συγγραφέα του Γητευτή των αλόγων (Ασημένια σειρά). Νουάλα Ο' Φαολέν: Όπως σε ονειρεύτηκα. Η Κάθλιν, μια ώριμη Ιρλανδή δημοσιογρά­ φος, επιστρέφει έπειτα από τριάντα χρόνια στην πατρίδα της με σκοπό να συγκε­ ντρώσει υλικό για το πρώτο βιβλίο της. Το πρώτο μυθιστόρημα της Ιρλανδής δημο­ σιογράφου των Irish Times που προκάλεσε αίσθηση το 1998.

IEPQMA ΣΤΟΝ ΕΚ Ο ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟ Ένα ιδιαίτερο λεύκωμα κυκλοφόρησε αηό τις εκδόσεις «Αγκυρα». Το επιμελήθηκε ο ηθοποιός και δισκογραφικός παραγωγός Μάκης Δελαπόρτας και τίτλος του είναι: Αλέκος Σακελλάριος. Το ταλέντο βγήκε απ' τον παράδεισο. Αφιερωμένο εξ ολοκλήρου σε ένα μεγά­ λο δημιουργό που σφράγισε την ελληνική κωμωδία, το ελληνικό θέατρο και κυρίως τον ελληνικό κινηματογράφο που τόσο αγαπή­ σαμε. Προσεγμένο αισθητικό, έξυπνα σχεδιασμένο, με πλούσιο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό, το συγκεκριμένο λεύκωμα παρακολουθεί βή­ μα προς βήμα τη φιλμογραφία του Α. Σακελλάριου, παραθέτοντας άγνωστα στοιχεία, παραλειπόμενα και ανεκδοτολογικές λεπτομέ­ ρειες από τα γυρίσματα, πρωτότυπες αφίσες των ταινιών αλλά και λησμονημένα γεγονότα από τη ζωή του. Επίσης, συμπεριλαμβάνει και CD με γνωστές επιτυχίες του στιχουργού Σακελ­ λάριου. Ιδανικό για τους λάτρεις και τους νοσταλγούς του παλιού ελληνικού κινηματο­ γράφου.

I6

ΛΕΞΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜ ΑΤ ΟΓΡ ΑΦΟ Υ Το Λεξικό ελληνικών ταινιών (1914-2000) του Δημήτρη Κολιοδήμου είναι μια σπάνια έκδοση. Μέσα σε 622 σελίδες καταγράφονται συνολικά περί τις 2.500 κινηματογραφικές ταινίες μεγάλου μήκους και 1.164 βιντεοταινίες που γυρίστηκαν στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, με πλούσιες λεπτομέρειες και περιγραφές. Κάθε λήμμα περιλαμβάνει τον αρχικό τίτλο μιας ταινίας και τους τυχόν μεταγενέστερους τίτλους της, το έτος κυκλοφορίας της, αν είναι έγχρωμη ή ασπρόμαυρη, τους συντελεστές παραγωγής, σχόλια του συγ­ γραφέα ή απόσπασμα από τις κριτικές του ελληνικού ή ξένου Τύπου κ,ά. Πε­ ριλαμβάνονται, επίσης, όλες οι διακρίσεις και τα βραβεία στο Φεστιβάλ Θεσ­ σαλονίκης και όλα τα κρατικά βραβεία.

0 Δ. Κολιοδήμος, διευθυντής προγράμματος στο Star Channel, ασχολείται με τον κινηματογράφο από το 1975 ως σκηνοθέτης, κριτικός, αρθρογράφος και ιστορι­ κός κινηματογράφου.

ΟΙ Β Ο Τ Α Ν Ι Κ Ο Ι ΠΑΡΑΔΕΙ ΣΟΙ ΤΗΣ

ΕΛΛΑΛΑΣ

Βοτανικοί παράδεισοι καλούνται οι περιοχές στις οποίες συγκεντρώ­ νεται η σπάνια ελληνική χλωρίδα. Πρόκειται συνήθως για απομακρυ­ σμένα νησιά, χερσόνησους και βουνά που μέχρι τώρα δεν έχουν δε­ χτεί έντονη πίεση και υηοβάθμιση από ανθρώπινες δραστηριότητες και επεμβάσεις. Σύμφωνα με τις τελευταίες καταμετρήσεις, πάνω α­ πό 5.000 είδη και περίπου 1.000 υποείδη φυτών περιλαμβάνονται στην εξαιρετικά πλούσια ελληνική χλωρίδα και 1.000 περίπου από αυτά είναι είδη ενδημικά της Ελλάδας, που δεν απαντώνται σε άλλη περιοχή του πλανήτη. Οι Βοτανικοί Παράδεισοι της Εήδάδας είναι μία πολυτελής έκδοση μέσα από την οποία παρουσιάζονται συνολικά 154 από αυτές περιοχές της Ελλάδας. Ο συγγραφέας του βιβλίου, Γιώργος Σφήκας, είναι ερευνητής της ελληνικής χλωρίδας, με πλού­ σιο έργο για το οποίο έχει βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών. Μέσα από τις καταγραφές σπάνιων για την Ελλάδα ειδών, την πα­ ρουσίαση μοναδικών βιότοπων και το πλούσιο φωτογραφικό υλικό, η έκδοση αυτή μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο οδηγό για μια γνω­ ριμία με την πανέμορφη ελληνική φύση.

11

Ο Φ ΕIΛ Ο Μ Ε Ν Η Α Π Α Ν Τ Η Σ Η ΤΟΥ θ. Β Α Λ Τ Ι Ν Ο Υ Σ Τ Ο Ν A. Κ Ο Υ Ρ Τ Ο Β Ι Κ Εθνικοί και οθνείοι λοιπόν. Επί χρόνια ο Δημοσθένης Κούρτοβικ υποστήριζε επίμονα την ανά­ γκη αλλαγής της θεματικής της ελληνικής λογοτεχνίας -της πεζογραφίας για την ακρίβεια-, αν αυτή ήθελε να ανοιχτεί οε ένα ευρύτερο, και εκτός συνόρων, κοινό. Τώρα εκ­ πλήσσεται επειδή σε πρόσφατη συνέντευξή μου -δ ια β ά ζω , Φεβρουάριος 2002αναφέρομαι στο γεγονός. Εκπλήσσεται και διαπορεί για το «καινούργιο σχίσμα που προέκυψε οτα λογοτεχνικό μας πράγματα». Ναι, ακριβώς έτσι, οτα Νέα του Σαββατοκύριακου 2-3 Μαρτίου. Το ενδεχόμενο να μη διάβασε όλα όσα είπα ή να τα παρανόηοε το αποκλείω. Έτσι, η -μάλλον χονδροειδής- μετατόπιση του ζητήματος που επιχειρεί και οι εκτός αντικειμένου παραλληλισμοί -Σολωμός, Ροΐδης, Καβάφης και βάλε- παραμένουν για μένα δυσερμήνευτοι. Για να μη δαπανηθεί, φάλτσα πάλι, άλλο ένα οαλόνι του «Βιβλιοδρομίου», περιορίζομαι οτη διατύπωση, με κάθε δυνατή σαφήνεια, τεσσά­ ρων σημείων: α. Ευχαριστώ τον Δημοσθένη Κούρτοβικ για τα «πολυάριθμα» υμνητικά του κεί­ μενα. Για τη δημόσια επαναβεβαίωσή τους, επίσης. Ελπίζω ότι δεν ήοαν χαριστι­ κά. β. Την απελπισία που του προκάλεοε η αδυναμία της μνήμης του και τη συνακό­ λουθη μελαγχολία μπορεί να τις αντιμετωπίσει με μια αναδρομική έρευνα στο αρχείο του. Υποθέτω ότι κρατάει τέτοιο αρχείο. Η διαδικασία είναι οχετικώς χρονοβόρα, αλλά έτοι δια­ κριβώνει κανείς πάπα που, πότε και τι υποστήριξε. γ. Η ερμηνεία της «ενόχλησής» μου από την κριτική του για το τελευταίο μου βιβλίο ευτελίζει ασύμμετρα την -τρεις αράδες πιο πριν- δηλούμενη βαθιά εκτίμησή του προς εμένα. δ. Α π ί για μια απάντηση - μονόλογο πάλι, τακτική βολική αλλά στείρα, όπως όλοι ξέρουμε, θα ήταν οίγουρα πιο παραγωγικό αν ο Δημοσθένης Κούρτοβικ αποφάσιζε να οργανώσει, μέοω των εντύπων με τα οποία συνεργάζεται, ένα στρογγυλό μετά Φρανκφούρτη τραπέζι για να συζητηθούν όχι βέβαια θεωρητικά και με γραπτές απλώς ανακοινώσεις τα κρίσιμα αυτά θέμα­ τα που και εκείνον και εμένα και πολλούς άλλους προβληματίζουν. Θανάσης Βαλτινός

ΥΓ.: Η πατρότητα των δύο φωτογραφιών, που εικονογραφούν το άρθρο του Δημοσθένη Κούρτοβικ, όπως διατυπώνεται στη συνοδευτική λεζάπα, είναι εσφαλμένη. Να απιοτραφεί.

18

Ε Κ Δ Η Λ Ω Σ Ε Ι Σ TOY ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ Παραθέτουμε μερικές από τις πιο ενδιαφέρουσες (αλλά και τις σχετικές με το βιβλίο) εκδηλώσεις του Γαλλικού Ινστιτούτου για το μήνα Απρίλιο: • 15 Απριλίου: Αφιέρωμα στον Βίκτορ Ουγκό. Το 2002 είναι χρονιά εκδηλώσεων στον κλασικό Γάλλο συγγραφέα και ποιητή. 0 δημοσιογράφος, δημιουργός και διευθυντής περιοδικών, καθώς και πρόεδρος της Εταιρείας Victor Hugo, Jean-Francois Kahn, είναι ο επίτιμος προσκεκλημένος της βραδιάς. Στο πλαίσιο αυτής της εκδήλωσης θα γίνει παρουσίαση, σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο «Kauffmann», της δίγλωσσης έκδοσης Ο Victor Hugo και η Ελλάδα. Αποσπάσματα του βιβλίου θα διαβαστούν από Έλληνες και Γάλλους ηθοποιούς.

• 22 Απριλίου: Συνάντηση με την Catherine Millet. Να πει τα πάντα για τη σε­ ξουαλική της ζωή: αυτό επιχειρεί η Catherine Millet, διευθύντρια περιοδικού για τη σύγχρονη τέχνη, στο βιβλίο της Η σεξουαλική ζωή της Κατρίν Μ. Στη Γαλλία αυτή η σπάνια μαρτυρία γοήτευσε κοινό αλλά και κριτικούς, αναθερμαίνοντας το ενδιαφέρον γύρω από τον ερωτισμό στη λογοτεχνία. Η εκδή­ λωση θα πραγματοποιηθεί σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Κέδρος».

• 25 Απριλίου: Συνάντηση με τον Frederic Beigbeder. Κειμενογράφος σε δια­ φημιστική εταιρεία στο επάγγελμα, ο F. Beigbeder είναι ο συγγραφέας μιας σκληρής σάτιρας της διαφήμισης και του μάρκετινγκ, με τίτλο 99 φράγκα. Ένα βιβλίο που προκάλεσε θόρυβο στη Γαλλία, αν και ο συγγραφέας του (παρουσιαστής τηλεοπτικών εκπομπών και κριτικός λογοτεχνίας σε λαϊκά έ­ ντυπα) αρνείται να πάρει οτιδήποτε στα σοβαρά - ακόμα και τον ισχυρισμό των κριτικών ότι το βιβλίο του αποτελεί σφοδρή κριτική στον καπιταλισμό. Η εκδήλω­ ση πραγματοποιείται σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Αστάρτη».

19

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Α

Γ

Ρ

Α

γ ρ ά φ ει ο Π Α Ν Ο Σ Φ ΙΛ ΙΠ Π Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Η επιστημονική φαντασία έχει συνδεθεί στη συνείδηση των περισσότερων α­ ναγνωστών με το απώτερο μέλλον, με κοινωνίες δραστηριότητες και επιστη­ μονικά επιτεύγματα εντελώς διαφορετικά από αυτά της δικής μας καθημερινό­ τητας. Και πολλοί ανάμεσά τους και φανατικοί φίλοι του είδους, θεωρούν ότι αυτή η «προβολή στο μέλλον» είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να κατατά­ ξουν ένα μυθιστόρημα στην επιστημονική φαντασία. Στην πραγματικότητα, ό­ μως, επιστημονική φαντασία μπορεί να γραφεί με την ιστορία να εκτυλίσσεται ακόμα και μέσα στο περιβάλλον της δικής μας κοινωνίας, από τη στιγμή που χρησιμοποιεί μια φανταστική (αληθοφανή ή όχι) εξέλιξη της σημερινής επιστη­ μονικής πραγματικότητας για να «προβάλει» μια πιθανή εξέλιξη αυτής της κοι­ νωνίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε ένα μυθιστόρημα γραμμένο από έναν ε­ πιστήμονα (πτυχίο Βιολογίας αναφέρει το βιογραφικό του Μακντόναλντ), που προσπαθεί, αλλού με εκλαϊκευση (για να τον καταλαβαίνουν οι μη ειδήμονες) κι αλλού με φαντασία, να εξερευνήσει τα πεδία της νευρολογίας, της εξελικτι­ κής ψυχολογίας και της θεωρίας του παιχνιδιού. Το εύρημα της επινόησης μιας συσκευής που εμφυτεύεται στο κεφάλι για να καταγράφει τα συναισθήματα και οι προοπτικές που ανοίγονται απ' αυτή την επινόηση για τον έλεγχο των συναισθημάτων είναι αρκετά ενδιαφέρον ώστε να τοποθετήσει το βιβλίο στην κατηγορία της επιστημονικής φαντασίας (ή έστω στις παρυφές της). Από εκεί και πέρα επαφίεται στο συγγραφέα να επιλέξει το δρόμο που θα ακολουθήσει στην αξιοποίησή του. Η ιστορία αφορά ένα φοιτητή που δέχεται να λάβει μέρος σ' ένα πείραμα σχε­ τικό με τη μελέτη των συναισθημάτων, το οποίο οργανώνει ένας από τους κα­ θηγητές του στην Οξφόρδη. Στην πορεία θα ανακαλύψει πως ο χειρισμός και η εκμετάλλευση των ανθρώπινων συναισθημάτων μπορεί να γίνει και χωρίς μη­

Ο

χανήματα και θα διαπιστώσει πως τίποτα γύρω του δεν είναι όπως φαίνεται και πως η πραγματικότητα μπορεί να είναι εικονική ακόμα κι αν τη ζεις.

β ' Ο C Z

53 C3

’

0 νεαρός (29 ετών) συγγραφέας χειρίζεται αρκετά έξυπνα το θέμα ώστε να κρατήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, βασισμένος στις συνεχείς ανατροπές, που δε σου επιτρέπουν να βγάλεις συμπέρασμα για το τέλος του βιβλίου παρά αφού φτάσεις εκεί. Κι αυτό είναι ήδη ένα σημαντικό ατού για να θεωρηθεί πε­ τυχημένη η προσπάθεια. Κινούμενος άλλες φορές στα όρια του θρίλερ κι άλ­ λες στην περιοχή του κοινωνικού μυθιστορήματος, τελικός στόχος του είναι ο προβληματισμός πάνω στην εμπορική εκμετάλλευση της επιστημονικής εξέλι­ ξης και οι παρενέργειες που αυτή μπορεί να έχει. Η τοποθέτηση μεγάλου μέ­ ρους της ιστορίας στο αφρικανικό τοπίο της Κένυας (όπου έχει γεννηθεί κι ο συγγραφέας) δίνει μια εξωτική διάσταση που ενισχύει την αίσθηση της περιπέ­ τειας. Το αποτέλεσμα είναι αρκετά ικανοποιητικό και δε χρειάζεται να είναι κανείς φί­ λος της επιστημονικής φαντασίας για να διαβάσει το βιβλίο. Μπορεί να μην πρόκειται περί αριστουργήματος, είναι όμως ενδιαφέρον όσο και ευχάριστο, ε­ νώ η μικρή ηλικία του συγγραφέα και το γεγονός ότι αυτό είναι το πρώτο του μυθιστόρημα αφήνουν αρκετές υποσχέσεις για το μέλλον.

21

γ ρ ά φ ει η Σ Α Ν Ι Α Π Ε Ρ Δ ΙΚ Α Ρ Η

JOHN FOWLES Ο συλλέκτης Το δημοφιλές μυθιστόρημα ίο υ John Fowles, Ο συλλέκτης, διασκευα­ σμένο από τον Marc Healy, παρουσιάζεται στο θέατρο Ιλίσια-Βολανάκης. Τη μετάφραση έκανε η Μαριλένα Παναγιωτοπούλου, ενώ τη σκηνοθεσία υπογράφει ο Δημήτρης Λιγνάδης. Στο μυθιστόρημα του Fowles η ένταση και η αγωνία εδραι­ ώνουν στο έργο την ατμόσφαιρα του θρίλερ. 0 περιπετει­ ώδης όμως χαρακτήρας της απόφασης ενός ψυχοπαθούς να φυλακίσει τη γυναίκα των ονείρων του αποτελείτο επι­ φανειακό περίβλημα μιας γραφής που απορρέει ουσιαστι­ κά από έναν κοινωνικό και υπαρξιακό προβληματισμό. Ο Συλλέκτης (Κλεγκ) είναι ο «ψυχασθενής» της σύγχρονης μολυσματικής κοινωνίας, που μεταδίδει τον ιό της μονα­ ξιάς και της απελπισίας. Σκοπός ωστόσο δεν είναι η κριτική ανάλυση ενός κοινωνιολογικού φαινομένου, αλλά η διείσ­ δυση στην ψυχοσύνθεση του ήρωα, που επιτυγχάνεται με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Ο λόγος απέριττος, αηοσταγμένος από τα λογοτεχνικά στολίδια ενός γραπτού συ­ νειρμού, με χειμαρρώδεις ελλειπτικές και κοφτές προτά­ σεις, μιμείται νατουραλιστικά το ρυθμό μιας προφορικής εξιστόρησης. Η περιγραφή της απαγωγής και της ζωής με το φυλακισμένο θύμα δε μειονεκτεί έναντι μιας θεατρικής αφήγησης, γιατί χρησιμοποιεί λόγο θεατρικό, λόγο δηλα­ δή που «μεταφέρει δράση». Οι πράξεις των προσώπων ο­ λοκληρώνονται από μια σειρά καταγεγραμμένων ενεργει­ ών, κατακλύζοντας το κείμενο και σχηματοποιώντας εντέλει τους χαρακτήρες. Η καθαρή αυτή δράση διανθίζεται α­ πό σύντομα συναισθηματικά σχόλια, που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν υπό μορφή σκηνοθετικών οδηγιών, σύνεργα στη δι­ ευκρίνιση των εκάστοτε αντιδράσεων. Οι άφθονοι διάλογοι, που παρεμ­ βάλλονται στην αφήγηση, εύκολα αυτονομούνται από το μυθιστορημα­ τικό πλαίσιο, καθώς διαρθρώνονται από τις ημιτελείς, εντούτοις πλού­ σιες νοηματικά εκφράσεις της καθημερινής ομιλίας, ανακαλώντας τη διαλογική αφαιρετικότητα της θεατρικής οικονομίας. Ταυτόχρονα η α­ διάλειπτη εισροή πληροφοριών για το χώρο, τα αντικείμενα και την α­ τμόσφαιρα της κατασκευασμένης φυλακής καθοδηγεί με ασφάλεια τους συντελεστές της παράστασης να εμπιστευτούν το κείμενο για τη διαμόρφωση του κατάλληλου σκηνικού τοπίου.

22

Η σκηνοθεσία του Δημήτρη Λιγνάδη βασίστηκε στη ρυθμική και ακατάπαυστη διαδοχή σκηνών, με αποτέλεσμα μια πυκνά διαρθρωμένη πα­ ράσταση, παρ' όλη την παρουσία δύο μόνο προσώπων. Η εποικοδομη­ τική συνομιλία σκηνοθέτη και λογοτέχνη κατέληξε σε ένα εγχείρημα που εκπέμπει τη δυναμική του θρίλερ, συγχρόνως όμως εξαπολύει τα δηλητηριώδη κοινωνικοκριτικά βέλη του συγγραφέα. Αναμφισβήτητα πάντως το κλέος της παράστασης επωμίζεται ο Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης. Η απόδοση του ρόλου οφείλεται κυρίως στην κινησιολογική δεξιοτεχνία του ηθοποιού, που υποκρίνε­ ται με ολόκληρο το σώμα του. Κάθε κίνηση, βηματι­ σμός και χειρονομία είναι τα σημεία πολυσήμαντων συ­ ναισθηματικών καταστάσεων. Το αποκορύφωμα είναι η πλαστική χρήση του προσώπου, όπου βλέμματα και μορφασμοί αγγίζουν το γκροτέσκο. Έτσι ο ηθοποιός φι­ λοτεχνεί μια σειρά από μάσκες, εναλλακτικά χρησιμο­ ποιούμενες, για τη δήλωση της αισθηματικής αντιφατικότητας του ήρωα, που καθορίζεται τόσο από ευγενείς όσο και βίαιες εξάρσεις. Η ερμηνεία του καλύπτει όλες τις πρέπουσες διαστάσεις του συγγραφικού χαρακτή­ ρα, σκιαγραφώντας την παράνοια σαν το εκτρωματικό γέννημα κοινωνικών πληγών, όπως η έλλειψη φυσιο­ λογικής οικογένειας, οι ταξικές διαφορές, ο πουριτανι­ σμός, η διαστροφή του πλούτου, η ανεξέλεγκτη κτητικότητα ως έκφραση αγάπης. Δίπλα του στάθηκε επάξια η Μαρίνα Καλογήρου, που απέδωσε με νεύρο και δυ­ ναμικότητα την απόγνωση του εγκλωβισμού, διανύοντας συνεχώς την κυκλοθυμική πορεία από τον πόλο της απελπισίας στον πόλο της ελπίδας. Τέλος, η παρά­ σταση απογειώνεται με την άκρως ενδιαφέρουσα σκηνογραφική πρόταση της Εύας Νάθενα. Γκρι, άσπρο και κυανό χρωματίζουν έναν τρισδιάστατο, ψυχρό και απο­

Μ ΙΑ

ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

στειρωμένο χώρο. Το δωμάτιο, που εμπεριέχει όλα τα αναγκαία σκηνικά αντικείμενα, προξενεί παράλληλα την αίσθηση του κενού και του άδειου. Πρόκειται για προσωπική επιτυχία της σκηνογρά­ φου, που επιβάλλει να συναισθανθούμε πως το θύμα διαθέτει υλικώς τα πάντα, όταν στην ουσία στερείται το ζωτικότερο, την ελευθερία του. Λειτουργικό επίσης είναι το εύρημα της μεταφοράς της δράσης στο φουαγιέ, την οποία παρακολουθεί ο θεατής από video-προβολή. Η ελ ­ κυστική αυτή πρόταση για την εφαρμογή νέων λύσεων στις μεταλλα­ γές του σκηνικού, με τη χρήση multimedia, συμπληρώνει τη σκηνοθετική οπτική του Δ. Λιγνάδη για μια φρέσκια και μοντέρνα θεατρική από­ πειρα.

23

γ ρ ά φ ει η Τ ΙΤ ΙΚ Α Δ Η Μ Η Τ Ρ Ο Υ Α ΙΑ

Η τεχνολογία της εκπαίδευσης ' l l πως θα έχετε ήδη διαπιστώσει, ο Ψηφιακός Κόσμος είναι προσανατολισμένος I I στην υπολογιστική και δικτυακή τεχνολογία και στις μείζονες αλλαγές που προU κύπτουν εξ αυτών. Στο επίκεντρο δηλαδή όλων των θεμάτων που εν συντομία αναπτύσσονται στο πλαίσιο της στήλης είναι οι τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας (ΤΠΕ) και τα προϊόντα τους, κυρίως όσα αφορούν τον ευρύτερο χώρο του βιβλίου - αλλά και τον κοινωνικό και φιλοσοφικό τους αντίκτυπο. Με τη λογική αυτή παρουσιάσαμε το απόσπασμα από τη μελέτη του Pierre ίένγ ΚυβερνοκουΓίτούρα· με την ίδια λογική επιλέγουμε σήμερα να παρουσιάσουμε το βιβλίο δύο φιλολό­ γων, της Σοφίας Νικολαϊδου και της Τερέζας Γιακουμάτου, έναν αναλυτικό οδηγό για την εκπαιδευτική χρήση του Διαδικτύου - και όχι μόνο. Οι δύο φιλόλογοι, ειδικευμένες στη χρήση των ΤΠΕ στην εκπαίδευση, καταφέρνουν με το βιβλίο τους κάτι πολύ δύσκολο: προσεγγίζουν ένα χώρο παραδοσιακά ανοίκειο για τους φιλόλογους και τους περί τις θεωρητικές σπουδές ασχολούμενους, την πληροφορική και το Διαδίκτυο, με τρόπο πολύ απλό και αποτελεσματικό. Και αυτό το πετυχαίνουν επειδή ακριβώς έχουν ιδία πείρα της τεχνοφοβίας που διακατέχει τους φιλόλογους και γνωρίζουν πώς να τη διασκεδάσουν. Αναφερόμενες στην υπάρχουσα τεχνολογία της εκπαίδευσης, η οποία συνίσταται στο χαρτί, στο μολύβι, στον πί­ νακα, στην κιμωλία -ή στην αναπαραγωγή αποτελεσμάτων μέσω πειράματος, για παράδειγμα-, υπογραμμίζουν εύστοχα ότι η εν λόγω τεχνολογία έχει καταστεί «δια­ φανής» και για το λόγο αυτό δε γίνεται καν αντιληπτή ως τεχνολογία. Ακριβώς το α­ ντίθετο συμβαίνει με τους υπολογιστές και τα δίκτυα, που αντιμετωπίζονται ως τε­ χνολογία στον υπερθετικό βαθμό, έως ότου ενταχθούν με τη σειρά τους οργανικά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η προσπάθεια των συγγραφέων εντοπίζεται στην ενί­ σχυση της διαφάνειας των ΤΠΕ, με την απομυθοποίησή τους. Στη σύντομη εισαγωγή αναλύεται η έννοια του κυβερνοχώρου ως νέου τόπου ανά­ πτυξης μιας νέας κοινωνικότητας, οι παράμετροι της οποίας προσιδιάζουν αλλά δεν ταυτίζονται με τις παραδεδομένες. Παρουσιάζονται ορισμένοι από τους θεμέλιους λίθους της επικοινωνίας στο Διαδίκτυο, όπως η διαδικτυακά ομαδική ή διαπροσωπική κουβεντούλα, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, οι ομάδες συζήτησης και οι ταχυδρομι­ κές λίστες, η οπτική-φωνητική επικοινωνία κ.λπ. Παράλληλα παρατίθενται κάποια στοιχεία ταυτότητας του Διαδικτύου, όπως η κατανομή των χρηστών παγκοσμίως και στη χώρα μας, το φύλο, η νέα δικτυακή ώρα κ,λπ. θα πρέπει να σημειώσουμε δε ότι οι σημαντικότεροι όροι των ΤΠΕ περιλαμβάνονται σε ένα ευρετήριο στο τέλος του βι­ βλίου και εξηγούνται απλά και κατανοητά. Τέλος, η εισαγωγή περιλαμβάνει κάποια βασικά στοιχεία για τις τεχνικές αναζήτησης και την αξιολόγηση των στοιχείων που αυτή αποδίδει και μια πρώτη ανίχνευση της παιδαγωγικής λειτουργίας των νέων τε­ χνολογιών. Το επόμενο κεφάλαιο αποτελεί έναν κατάλογο διευθύνσεων, όπως αυτοί που πολ­ λές φορές συναντούμε σε ξένα κυρίως βιβλία για το Διαδίκτυο, προσανατολισμένο ό­

μως στις εκπαιδευτικές ανάγκες. Είναι προφανές ότι οι κατά­ λογοι του τύπου αυτού χαρακτηρίζονται από αμηχανία, αφού προσπαθούν να αποκρυσταλλώσουν σε κείμενο το υπερκεί­ μενο, το ανοιχτό δηλαδή, διαρκώς μεταβαλλόμενο και ζωντα­ νό πολυ-κείμενο του Διαδικτύου. Λόγω ακριβώς της μορφής και της φιλοσοφίας του υπερκειμένου, κάθε κατάλογος είναι καταδικασμένος να έχει ελλείψεις και λάθη (ιστοσελίδες που σήμερα υπάρχουν, αύριο έχουν χαθεί) - όλα συγγνωστά. Επι­ πλέον, ο χαρακτήρας του εν λόγω καταλόγου ως εισαγωγής στους θησαυρούς του Διαδικτύου επιβάλλει και την περιορι­ σμένη έκτασή του σε κάθε κατηγορία. Παραμένει όμως το γε­ γονός ότι αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για τους εκπαιδευτι­ κούς που κάνουν τα πρώτα τους βήματα στον κυβερνοχώρο. Οι δύο συγγραφείς μοιράζονται στη συνέχεια τις ενότητες υ­ ποδειγμάτων διδασκαλίας με την αρωγή των ΤΕΠ, ενώ ο Τάκης Καγιαλής, επιστημονικός υπεύθυνος του τομέα Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, συνεισφέ­ ρει με ένα άρθρο του για τη διδασκαλία της ευρωπαϊκής λο­ γοτεχνίας με χρησιμοποίηση πηγών του Διαδικτύου (στον κόμβο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας επιφυλασσόμαστε να επανέλθουμε αναλυτικά στο μέλλον). Έτσι, ο φιλόλογος πα­ ρακολουθεί μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα τον τρόπο χρησιμοποίησης του Διαδικτύου ή του εκπαιδευτικού λογισμι­ κού (ειδικών εφαρμογών σχεδιασμένων για συγκεκριμένα μα­ θήματα). 0 επεξεργαστής κειμένου και η έκθεση, η διδασκα­ λία της νεοελληνικής λογοτεχνίας σε συνεργασία με τους λο­ γοτέχνες και με αξιοποίηση σχετικών κόμβων, όπως το Σπουδαστήρι Νέου Ελληνισμού για παράδειγμα, η ελληνική και πα­ γκόσμια ιστορία και οι πολλαπλές πηγές του Διαδικτύου, το η­ λεκτρονικό βιβλίο, τα πολυμέσα στην υπηρεσία της διδακτι­ κής πράξης αποτελούν ορισμένα από τα διδακτικά υποδείγ­ ματα που προτείνονται. Στο πλαίσιο των υποδειγμάτων αυ­ τών προσεγγίζονται επίσης πολύ σημαντικά όσο και καινοφα­ νή ζητήματα- αναφέρουμε ενδεικτικά τη στάση των μαθητών-φοιτητών απέναντι στη λογοκλοπή και την ιδιαιτερότητα των πνευματικών δικαιωμάτων στο Διαδίκτυο. Το συμπέρασμα από τη σύντομη επισκόπηση της συστηματι­ κής αυτής δουλειάς, η οποία κρύβει πίσω της μεράκι και αγά­ πη για το λειτούργημα του εκπαιδευτικού, είναι ότι το βιβλίο αυτό είναι πολύτιμο για όλους όσοι «θέλουν να βιαιοπραγήσουν σε υπολογιστή», κατά την αφιέρωση του βιβλίου. Τους προσφέρει μια πολύ καλή εναλλακτική λύση εξοικείωσης, τους απαλλάσσει από περιττά έξοδα και, το κυριότερο, τους ανοίγει καινούριους, μαγευτικούς δρόμους. □

25

από τ ο ν Α Α Ε Ξ Η Ζ Η Ρ Α

Η Εταιρεία Σ π ο υ δ ώ ν και η επέλαση του β α ρ β α ρ ι σ μ ο ύ

Ο

ι επέτειοι, είχε αφορούν πρόσωπα είχε γεγονότα, πρέπει να μετρά­ νε μέσα μας, να μας κινούν προσωπικά και ψυχικά, διαφορετικά τακτοποιούνται, όπως και χιλιάδες άλλες, πίσω από τα σκοροφαγω­

μένα φατνώματα της ιστορίας. Όμως τα τριάντα χρόνια της Εταιρείας Σπου­ δών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (1972-2002) είναι μια επέ­ τειος που μάλλον δεν είναι διαθέσιμη για προσωπικές προβολές και κερδο­ σκοπίες. Και γι' αυτό είμαι σχεδόν βέβαιος ότι θα περάσει αθόρυβα, αν και τα ουσιώδη που συνεισέφερε σ' αυτό το χρονικό διάστημα δεν ήταν και λίγα. Από τη δεύτερη φάση του στρατιωτικού καθεστώτος του 1967, τη μετά το 70, είναι αλήθεια ότι δεν έχω να ανακαλέσω πολλές εστίες διάπλασης συνει­ δήσεων για τους ν έους της εποχής. Εκτός από την Ώρα του Ασαντούρ Μπαχαριάν, τη βραχύβια Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων, όπου για πρώτη φορά ήταν εμφανής η συνύπαρξη, σύγκλιση και σύμπραξη συγγρα­ φέων και λογιών με διαφορετική ιδεολογική προέλευση, και την Εταιρεία Σπουδών η οποία από το Φεβρουάριο του 74, τόσο με την αλησμόνητη έκθε­ ση αυτογράφων του Εμμ. Κάσδαγλη όσο και με τον πρώτο κύκλο σεμιναρίων, ήταν ο εγκυρότερος ίσως πόλος συσπείρωσης των νέων διανοουμένων, θα ήθελα, μάλιστα, να υπογραμμίσω με ιδιαίτερη έμφαση αυτό το τελευταίο σημείο, της συσπείρωσης δηλαδή πολλών νέων διανοουμένων γύρω από τις εκδηλώ σεις της Εταιρείας Σπουδών - το αηοδείκνυε άλλω στε η πυκνή παρουσία τους στη μικρή αίθουσα της οδού Σίνα 6. Και τούτο για δύο λόγους: Πρώτα, για να θυμίσω ότι ο εμψυχωτής της Εταιρείας, ο Αντώνης Μωραΐτης, όπως στο σχολείο του έτσι και εδώ, είχε τηρήσει μια παραδειγματικά ανεξί­ θρησκη στάση, θεωρώντας ότι κριτήριο για την επιλογή των δασκάλων ή των ομιλητών, αντίστοιχα, δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από την αξία τους καθεαυτή, αλλά και τη θέλησή τους να είναι κοινωνοί μιας παιδείας που είχε πάντοτε ως πρωταρχική της μέριμνα την ολοκληρωμένη καλλιέργεια του ανθρώπου. Έπειτα, για να υποστηρίξω, με αρκετή ομολογουμένως αποκαρδίωση, ότι τα σεμινάρια και οι ομιλίες, κάτω από τις τότε πολιτικές συνθήκες ανελευθερίας ή, λίγο αργότερα, μεγιστοποίησης έως παραφοράς των πολιτικών παθών,

26

Τα έργα του Νι'τσε σε καινούργιες μεταφράσεις του Ζήση Σαρίκα: • Γενεαλογία της ηθικής • Η θέληοη για δύναμη • Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων Ίδε ο άνθρωπος - Αντίχριστος • Γέννηση της τραγωδίας • Πωλ Βιριλιό, Η διαδικασία της σιωπής • Ζαν Μπωντριγιάρ, Συνθήματα • Τσβετάν Τόντοροφ, Απέναντι στο ακραίο • Άσγκερ Γιόρν, Περί μορφής • Νταίηβιντ Ρήσμαν, Το μοναχικό πλήθος • Καρλ Πολάνυι, Ο μεγάλος μετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των ουτοπιών όξυναν γόνιμα το αισθητήριο της γενιάς των δια­ νοουμένων που βγήκαν από την περίοδο της δικτατορίας. Και ανεξάρτητα από το αν μετέπειτα εξεχωρήθηκαν πολλοί από αυτούς στον κομ­ ματισμό και στις αμετροέπειές του, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η απαξίωση της κοινωνίας μας για το ρόλο και την ανάγκη ύπαρξης του διανο­ ουμένου, ως ατόμου που σκέφτεται ελεύθερα, άρχισε να εκδηλώνεται μετά τα πρώτα χρόνια των ρηξικέλευθω ν δημόσιων παρεμβάσεων αυτής της γενιάς. Όταν δηλαδή άρχισε η κόπω­ ση και η συνδιαλλαγή με τους προθαλάμουςτης εξουσίας. Δε λέω λοιπόν ότι η μεταγενέστερη δράση της Εταιρείας Σπουδών ήταν και είναι αμελητέα. Κάθε άλλο. Εξάλλου, κάποιοι από τους αρχικούς εταίρ ους -ο Νίκος Χουρμουζιάδης, ο Κωστής Σκαλιόρας, ο Κώστας Γεω ργουσόπουλος, ο Βασίλης Κρεμμυδάς, ο Αλέξης Δημαράς- εξακο­ λουθούν να αποτελούν τον κορμό της. Και τα σεμινάρια και τα συμπόσια που οργανώνει εξα­ κολουθούν να προκαλούν το ενδιαφέρον, παρά το ότι συχνά προσεγγίζουν περισσότερο τα ζητούμενα της πανεπιστημιακής κοινότητας, και οι εκδόσεις της αποτελούν βασικότατα σημεία αναφοράς για τους νέους ερευνητές. Αυτό όμως που μας δένει, όλους όσοι από εμάς μεγαλώσα­ με μα ζί της, είναι επ ιπλέο ν η ανάμνηση της αύρας που απέπνεε με την παρουσία της στον πνευματικό μας βίο, πριν από την επέλαση του εκσυγχρονιστικού βαρβαρισμού. □

• Χρ. Τσολάκης, Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (δύο τόμοι) • Ν. Μουτσόπουλος, Διαδρομή αυτογνωσίας (τρεις τόμοι) • Γ. Χουρμουζιάδης, Λόγια από χώμα • Θωμάς Κοροβίνης, Ο Μάρκος στο χαρέμι • Φούλα Λαμπελέ, Ίο (διηγήματα) • Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου, Επιλογές και σύνολα (ποιήματα 1965-95) • Αργυρής Παυλιώ της, Ο λέθρ ιος δεσμός • Στέφανος Μπαλής, Μαθηματικά και ποίηση • Χ ριστίνα Φ λόκα, Η φ αρμακογνω σία του Οδυσσέα Ε λύτη • Εντουάρ Ν τυζα ρ ντέν, Έ δρεψ ε δάφ νες • Ε τέλ Αντνάν, Π ερί πόλεων και γυναικών • Ανα Ν όθακ, Οι α τυ χ ίε ς τη ς ψ υχής • Λ ώ ρενς Στερν , Α ισ θη μ α τικό τ α ξίδ ι • Τόμας Μ πέρνχαρντ, Οι φ τηνοφ αγά δες • Γιαν Νέρουντα, Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Πιέρ - Πάολο Παζολίνι, Μυθοπλασία • Φ. Ν τοσ τογιέφ σ κι, Ο σω σίας • Μ. Μπουρλάς, Ελληνας, Εβραίος και αριστερός • Ι8άν Ίλλιτς, Γ ια τις ανάγκες του ανθρώπου • Τζέρυ Μπράουν, Η άλλη Α μερική • Ν. Κον, Α γώ νες για τη ν έλευση της χ ιλ ιετού ς β ασιλείας του Θ εού • Π. Μπράντλιτζερ, Ά ρ τος και θεάματα • Ζαν Μπωντριγιάρ, Ηκαταναλωπκή κοινωνία • Πωλ Βιριλιό, Η πληροφορική βόμβα • Μαρία Λ ουίζα Μ περνέρι, Περιήγηση σ τη ν Ουτοπία Τα βιβλία του Κ. Τομανά για τη Θεσσαλονίκη

04240-23277, 23283 0310-263363

Π

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜ Ο Σ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439_________

Π Α Ν Ο Σ Ν ΙΚ Ο Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Διαβάζοντας χωρίς κόπο τό ρέοντα λόγο τοΰ συγγραφέα διακρί­ νεις δύο βασικούς άξονες, στούς όποιους άνετα κινείται. Ό πρώτος άξονας είναι ό ρεαλισμός του. Γνωρίζει πολύ καλά άπαντα τά δρώμενα στη Νεοελληνική πραγματικότητα χωρίς νά τά εξω­ ραΐζει μεροληπτικά. Ε πίσ ης όμως αντιλαμβάνεται τη χαρισματι­ κή παρουσία τής Ε κκλησίας μέσα σ’ αύτόν τόν κόσμο καί τή δια­ κριτική χριστομεταποιητική της Ικανότητα. Κλείνοντας αύτό τό βιβλίο δέ μένεις μέ τήν πίκρα μιας άπαισιόδοξης προοπτικής — μέ τήν οποία σέ ποτίζουν κάποια σύγχρονα κουλτουριάρικα βιβλία — αλλά σοΰ δημιουργεί διάθεση γιά ψύ^ χραιμη καί νηφάλια αντιμετώπιση όλων των... έρχόμενων... π α ­ γκοσμίων... πραγμάτων.

Φ Ω ΤΗ Κ Ο ΝΤΟΓΛΟΤ

ΑΝΕΣΤΗ ΧΡΙΣΤΟΣ ή δοκιμασία τοΰ Λογικού Ό όλόφρεσκος και ανεπιτήδευτος λόγος τοΰ Κ όντογλου δεν έχει κα μμία σχέση μέ «επιστημονικές» θεολογικές π ροσεγ­ γίσεις, ψυχολογικές εμβαθύνσεις, προσωπικές τοποθετή­ σεις, ή συναισθηματισμούς. Π αραθέτει α π λώ ς τά Ε υ α γ γ ε ­ λικά γεγονότα, όπω ς άλλω στε κάνουν ο'ι Ε ύαγγελισταί καί οί ’Α πόστολοι, καί τά ζωντανεύει μέ τό άπαράμιλλο ύφος του.

Α Π Ο Τ Η Ν Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η ΤΟ Υ Λ Α ΖΑΡΟΥ Σ Τ Η Ν Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η Τ Ο Υ Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Υ Μετάφρασις: Γεωργίου Β. Μαυρομάτη ΛΟΓΟΙ ΤΩΝ:ΘΕΟΦΑΝΟΪΣ ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΥ ΙΚΟΝΙΟΥ ΕΥΣΕΒΙΟΥ ΕΜΕΣΣΗΣ ΠΡΟΚΛΟΥ ΚΩΝ/ΠΟΛΕΩΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ

Κείμενα που γράφοπαι

γ ρ ά φ ει ο Β Α Γ Γ Ε Λ Η Σ Π Α Ν Τ Α Ζ Η Σ

μι αφορμή ίνα βιβλίο

ΜΠΟΡΕΙ 0 ΟΜΗΡΟΣ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΤΟΥΡΚΟΙ; ΓΗ ΠΩΣ ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΕΤΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ)

ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

9Η

αναγκαιότητα ισχύει μόνο για το παρελθόν. Μόνο αυτό δεν μπορεί να αλ­ λάξει», είχε πει κάποτε ο Σαρτρ. Η ρήση αυτή μπορεί να ισχύει για τη Φυ­ σική. Ισχύει όμως για την Ιστορία;

Επεκτείνοντας την υπόθεση της Μηχανής του χρόνου του Wells, που μπο­ ρεί να ταξιδέψει ανάστροφα και προς το παρελθόν, μερικοί προσπάθησαν να φα­ νταστούν τι θα μπορούσε να συμβεί αν κατορθώναμε πράγματι κάποτε να γυρίζα­ με μερικές εκατονταετίες πίσω και να επεμβαίναμε στα γεγονότα εκείνων των ε ­ ποχών. Τι θα γινόταν αλήθεια αν ένας ταξιδιώτης του χρόνου από το μέλλον εισέ­ βαλε στο παρελθόν και σκότωνε κατά λάθος ή επίτηδες τους απώτερους προγό­ νους του; Όλα αυτά είναι αστεία παίγνια επιστημονικής φαντασίας. Και μάλλον αχρείαστα. Στην πραγματικότητα οι εθνικές ηγεσίες είχαν από διαίσθηση βρει από παλιά έναν πιο βολικό τρόπο να επεμβαίνουν δραστικό στο παρελθόν, να διαχειρίζονται σχε­ δόν ασύστολα την ιστορία του και να επιλέγουν ελεύθερα τους προγόνους της α­ ρέσκειας τους. Αν πράγματι το παρελθόν φτάνει στο παρόν ως ιστορία και ανά­ μνηση, δεν έχει παρά να ελέγξει τις πηγές τους για να εξασφαλίσει το παρελθόν που επιθυμεί. Δε χρειάζεται καν το πραγματικό καθεστώς ενός «πατερούλη Στάλιν» ή το φανταστικό ενός οργουελικού «Μεγάλου Αδελφού», που πολτοποιούσαν τα παλιά βιβλία ιστορίας και έφτιαχναν νέα σε κάθε αλλαγή πλεύσης, εξαφανίζο­ ντας ή αλλοιώ νοντας ιστορικά μνημεία και δημιουργώντας νεογενείς «αρχαίες πληροφορίες». Αυτό ανεπαίσθητα και υποσυνείδητα γινόταν πάντα. Τα νεότερα ε­ θνικά κράτη όμως το κάνουν πιο συνειδητά και συστηματικά. Η διαχείριση των αρ­ χαιολογικών μνημείων είναι βασικός παράγοντας σε κάθε παρόμοια απόπειρα «ανακατασκευής του παρελθόντος». Τα αρχαιολογικά ευρήματα ούτως ή άλλως δε

29

μιλούν μόνα τους. Το κάνουν γι' αυτά άλλοι, που στο πλαίσιο των ερμηνειών τους μπορούν να τους απο­ δώσουν το οποιοδήποτε νόημα. Ας δούμε ένα παρά­ δειγμα από την εποχή και τη γειτονιά μας. Το 1988 με το βιβλίο του Η Τουρκία στην Ευρώπη, που κυκλοφόρησε στα γαλλικά’ και αργότερα στα αγγλικά και στα γερμανικά, ο μακαρίτης πλέον τότε πρωθυ­ πουργός και μετέπειτα πρόεδρος της Τουρκίας Τουργκούτ Οζάλ ξεκίνησε μια εκστρατεία προσέγγισης της χώρας του με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ένα τέτοιο εγ­ χείρημα θα ήταν πολύ πιο εύκολο αν αποδείκνυε πως η Τουρκία, που συνήθως η Δύση την τοποθετεί σε ένα ξένο, καθαρά ασιατικό και ανατολικό πλαίσιο, είχε α­ πώτερες βαθιές συγγένειες με το δυτικό πολιτισμό. Ένας τρόπος για να το πετύχει αυτό θα ήταν να επιμείνει στις επιδράσεις που δέχτηκε από τη Δύση. Ένας άλλος, περισσότερο τουρκοκεντρικός, στις επιδράσεις που δέχτηκε η Δύση από την περιοχή της. Το δεύτερο εγχείρημα ήταν σαφώς περισσότερο κολακευτικό για την πατρίδα του Οζάλ και ταυτόχρονα πιο μακροπρό­ θεσμο: ανέτρεχε στις ίδιες τις απώτερες αφετηρίες του δυτικού πολιτισμού, του οποίου η γενέτειρα ούτε λίγο ούτε πολύ ήταν η ίδια η σημερινή Τουρκία. Το ότι τότε δεν είχε Τούρκους ήταν μικρό πρόβλημα: είχε τους προγόνους και δικαιοπαρόχους τους (τους Χετ­ ταίους, τους Τρώες, ακόμη και τους Ίωνες...2), έστω κι αν ήταν φορείς άλλων γλωσσών και άλλων πολιτι­ σμών. Σ' αυτή την κατασκευή η Τροία κατέχει θέση κλειδί: «Για την Ανατολία κάθε θανάσιμος κίνδυνος προερχό­ μενος από τη Δύση στοχεύει πρώτιστα στην Τροία. Κά­ θε φορά που τίθεται ζήτημα ζωής ή θανάτου, η Τροία είναι παρούσα... Για μας η /λιάδαδεν είναι απλώς μια εποποιία στην οποία θαυμάζουμε τους ήρωες και μα­ γευόμαστε από την ποίηση. Είναι η Ανατολία, είναι η χώρα μας που έζησε αυτή την εποποιία...»5. Δεν ήταν μόνο οι υπερασπιστές της Τροίας πρόγονοι των Τούρκων. Ήταν ακόμη και ο ποιητής του Τρωικού Πολέμου, αφού ήταν γόνος του πολιτισμού της παρα­ λιακής Ανατολίας, ο οποίος στη συνέχεια μεταλαμπα­ δεύτηκε στην Ελλάδα. θα μπορούσε να γελάσει κανείς με το εγχείρημα που εγκαινίαζε ο Οζάλ. Και θα έκανε λάθος, καθώς δε θα γελούσε τελευταίος. Ο Οζάλ έσπειρε σπόρους σε πο­ λιτικά χωράφια, οι καρποί τους όμως εμφανίζονται σή­ μερα ακόμη και σε επιστημονικά. Το εγχείρημα άλλω­ στε που εγκαινίασε και που συνέχισαν οι διάδοχοί του δε θα μπορούσε να σχεδιαστεί και να εκτελεστεί χωρίς την κινητοποίηση στρατιάς ιστορικών και αρχαιολόγων. Στο πλαίσιο της εκστρατείας ανάπλασης του τουρκι­

30

κού παρελθόντος και ιδιοποίησης της ιστορίας των λαών που έδρασαν κατά την αρχαιότητα στην περιοχή της σημερινής Τουρκίας, ο Οζάλ σκέφτηκε να αξιοποιήσει κατά προτεραιότητα τις αρχαιότητες της Τρωά­ δας και τα έπη του Ομήρου. Και βρήκε πρόθυμους α­ ρωγούς από την επιστημονική κοινότητα. Ποιος δε θα ήθελε να ανασκάψει ξανά το Χισαρλίκ, τον «ιερό λόφο της αρχαιολογίας», όπου ο Σλίμαν βρήκε το θρυλικό πια «θησαυρό του Πριάμου»4; Ποιος αρχαιολόγος δε θα ήθελε να είναι ο σύγχρονος διάδοχος εκείνου, του Dorpfeld και του Blegen, που καταγράφηκαν στην ι­ στορία της επιστήμης τους με χρυσά γράμματα; Όλοι. Το θέμα όμως είναι πως τώρα πια αυτό θα γινόταν με βαριά αντιπαροχή. Ποιος ήταν διατεθειμένος να την πληρώσει; Στο πρόσωπο του Manfred Korfmann, που διευθύνει εδώ και δεκατρία χρόνια τις αρχαιολογικές έρευνες στην Τρωάδα, βρέθηκε το κατάλληλο και πρόθυμο πρόσωπο. Οι άδειες ανασκαφών σε όλο τον κόσμο (φυσικά και στη γείτονα χώρα) δίνονται σε αρχαιολογι­ κές αποστολές ή σε πανεπιστημιακά ιδρύματα. Ποτέ σε μεμονωμένα άτομα. Όμως στον Μάνφρεντ Κόρφμαν η άδεια δόθηκε προσωπικά τον Απρίλιο του 1988 (δηλαδή ταυτόχρονα με την έκδοση του βιβλίου του Οζάλ) με έναν εξαιρετικά ασυνήθιστο τρόπο: με απόφαση του τουρκικού Υπουργικού Συμβουλίου5. Αυ­ τό μάλιστα έγινε ύστερα από επίμονες προσπάθειες του ίδιου του αρχαιολόγου: «Εδώ τον αποκαλούν "Οσμάν μπέη"... 0 "Οσμάν μπέη", δηλαδή ο καθηγητής δρ Μάνφρεντ Κόρφμαν, αγωνί­ στηκε πολύ να πείσει ως αρχαιολόγος και να αποκτήσει την απόλυτη εμπιστοσύνη της τουρκικής κυβέρνησης, ώστε μετά από πενήντα ολόκληρα χρόνια να δεχτεί να χορηγήσει σ' αυτόν προσωπικά άδεια ανασκαφών για την Τροία. Όχι στο ίδρυμά του, στο Ίδρυμα Προϊστο­ ρίας και Πρωτο-ϊστορίας του Πανεπιστημίου του Τίμπινγκεν, αλλά αποκλειστικά σ' αυτόν. Κι αυτός είναι προ­ σωπικά υπεύθυνος για όλα όσα συμβαίνουν εκεί», γράφει η Birgit Brandau στο Τροία, μια πόήη και ο μύ­ θος της6, το οποίο προλογίζει και συστήνει ο ίδιος ο Κόρφμον. Τι ήταν άραγε εκείνο που κέρδισε τόσο αποφασιστικό την εμπιστοσύνη της τουρκικής κυβέρνησης, ώστε να δώσει απευθείας αυτή και με τόσο ασυνήθιστο τρόπο την άδεια ανασκαφών στο συγκεκριμένο φυσικό πρό­ σωπο; Δεν έχει κανείς παρά να διαβάσει τα παλαιότερα και πρόσφατα κείμενα του κ. Κόρφμαν για να κατα­ λάβει: πριν ακόμη αρχίσει τις ανασκαφές του στο συ­ γκεκριμένο τόπο (συνεπώς πριν ακόμη εντοπίσει τα στοιχεία στα οποία θα θεμελίωνε τις απόψεις του) ο

Κόρφμαν δήλωνε προς πάσα κατεύθυνση (και ιδίως προς την κατεύθυνση εκείνων που θα μπορούσαν να του δώσουν την άδεια ανασκαφών) πως η Τροία δεν είχε σχέση τόσο με τον ελλαδικό πολιτισμό όσο με τον ανατολιακό, και ότι θα έπρεπε η ιστορία της να α­ παγκισ τρωθεί από τις Μυκήνες και να αγκισ τρωθεί στην Χατούσας, πρωτεύουσα των Χετταίων, πολύ κο­ ντά στη σημερινή Άγκυρα. Οι συνειρμικές εξισώσεις ή­ ταν σαφέστατες: χερσόνησος Μπίγκα=Τρωάδα, Χατούσας=Άγκυρα. Η χορήγηση άδειας ανασκαφών στο συγκεκριμένο πρόσωπο κρύβει συνεπώς μια καθαρή πολιτικοαρχαιολογική συναλλαγή «ραφιναρίσματος» του παρελθό­ ντος. Ο Κόρφμαν έδωσε «γην και ύδωρ» στους πολιτι­ κούς ηγέτες της Τουρκίας. Για την ακρίβεια, εκείνοι του έδωσαν γην για ανασκαφές και εκείνος ύδωρ για το μύλο της ιδεολογίας τους. Αν η άδεια δινόταν σε έ­ να ίδρυμα, κανείς δε θα μπορούσε να εγγυηθεί ότι τα «συμπεράσματα» (οι επίσημες ερμηνείες) των ανασκαφικών ευρημάτων θα ήταν προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Υπό την προσωπική ευθύνη όμως ενός έμπιστου ανθρώπου αυτό ήταν εξασφαλισμένο. Και ο Γερμανός αρχαιολόγος «Οσμάν μπέη» ανταπέδωσε πλήρως την εμπιστοσύνη. Χαρακτηριστικό είναι τούτο: ένα από τα πρώτα μέλη της αρχαιολογικής αποστο­ λής ήταν ο Γερμανός καθηγητής αρχαιολογίας Dieter Hertel. Δεν έμεινε όμως για πολύ. Όταν στο πρώτο τεύχος του επίσημου οργάνου της ανασκαφικής ομά­ δας Studia Troica δημοσίευσε άρθρο που υποστήριζε ότι η Τροία ήταν πάντα προσανατολισμένη προς την απέναντι πλευρά του Αιγαίου και πως οι Έλληνες εί­ χαν εγκατασταθεί στην Τροία αμέσως μετά την κατα­ στροφή της7, οι σχέσεις του με τον Κόρφμαν διαρρήχθηκαν και η συνεργασία μετατρόπηκε σε αντιπαράθε­ ση. Τα τελικά συμπεράσματα του Κόρφμαν είναι εντέλει ακριβώς αυτά που υπήρξαν αφετηριακές του διακηρύ­ ξεις. Στο συλλογικό Τροία. Όνειρο και πραγματικότητα, που εκδόθηκε το 2001 με πρόλογο και του σημερινού προέδρου της Τουρκίας, τελειώνει το άρθρο του, που έχει το χαρακτηριστικό τίτλο «Η αποκορύφωση του τρωικού πολιτισμού (Τροία VI και VI). Ένας πολιτισμός της Ανατολίας», με την ακόλουθη χαρακτηριστική φράση: «Οι αρχαιολόγοι, οι οποίοι είχαν μέχρι τούδε δραστη­ ριοποιηθεί στην Τροία, έρχονταν όλοι από την Ελλάδα και ως εκ τούτου την έβλεπαν -σίγουρα όχι συνειδητάαπό τη δική της οπτική γωνία. Σ' αυτό οφείλεται το ότι το ομηρικό έπος υπέβαλε την ιδέα ότι η περιοχή είχε ι­ σχυρό αρχικό ελληνικό στοιχείο»8.

Με την προσεκτική επιλογή συνεργατών ο Κόρφμαν κατόρθωσε όχι μόνο να αποδείξει την προδιαγεγραμ­ μένη από τον Οζάλ και τον ίδιο προγραμματική θέση, αλλά πολύ περισσότερα ακόμη. Αφού κατόρθωσε να «αναπροσανατολίσει» κυριολεκτικά την Τροία, πήρε θάρρος από το επίτευγμα και τώρα επιχειρεί να «εξανατολίσει» τον ίδιο τον Όμηρο. Ο στενός συνεργάτης του Peter Hogemann σε δύο πρόσφατες εργασίες του9 προχωράει ένα βήμα παραπέρα, ισχυριζόμενος ότι ο Όμηρος, αναμφισβήτητα Ανατολίτης -πόθεν τό­ ση βεβαιότης;- και ζώντας σε έναν κόσμο όπου συνα­ ντιόταν η εισαγόμενη ελληνική με την ντόπια λουβική γλώσσα, έναν κόσμο που σε καμιά περίπτωση δεν εί­ χε στενή σχέση με τον ελλαδικό, υπήρξε κατά βάθος φορέας και εκφραστής όχι του ελληνικού αλλά του ανατολιακού-λουβικού πολιτισμού. Το ότι συνέθεσε τα έπη του στα ελληνικά ήταν εντελώς τυχαίο: το έκανε για το χατίρι κάποιων ελληνόφωνων ευγενών της Μι­ κρός Ασίας. Ο πολιτισμός όμως που περιγράφει είναι ανατολιακός και θα μπορούσε εξίσου καλά ή καλύτε­ ρα να τον είχε αποδώσει στα λουβικά! Ένα βήμα απέχει αυτό από τον ισχυρισμό πως ο Όμη­ ρος, μέλος της λουβικής κοινωνίας, ήταν, όπως και γενικότερα οι Λούβιοι, πρόγονος των σημερινών Τούρ­ κων, άρα τούτοι είναι δικαιωματικά οι σημερινοί πνευ­ ματικοί κληρονόμοι του. Μετά τον εκτουρκισμό των Τρώων με τη βοήθεια αρχαιογνωστών επιστημόνων θα ακολουθήσει άραγε και ο εκτουρκισμός του Ομή­ ρου; θα ακούσουμε άραγε και από τα χείλη επιστημό­ νων αυτό που για την ώρα ανεπίσημα ισχυρίζονται κά­ ποιοι Τούρκοι ξεναγοί των «ανατολιακών» αρχαιοτή­ των της Εφέσου και της Τροίας, ότι, δηλαδή, «ο αρχη­ γός των Αχαιών ήταν ο αγά-Μέμνων, ενώ ο Όμηρος ή­ ταν Τούρκος τροβαδούρος ονόματι Ομάρ, που περιήρχετο τη Μικρά Ασίαν παίζων λαούτο»; Αν τ' άκουγε αυτά ο μακαρίτης ο Όμηρος, σίγουρα... «θα γινόταν Τούρκος»! ΥΓ.: Ο υπογράφων δεν ανήκει στους συνωμοσιολόγους εθναμύντορες. Δε βάλλει εναντίον του κλίματος φιλίας μεταξύ των λαών, ούτε κατά της πολιτικής προσέγγισης με την Τουρκία, η οποία ορθότατα καλ­ λιεργείται. Πιστεύει άλλωστε ακράδαντα πως οι πολι­ τισμοί αναπτύσσονται πάντα εκεί όπου οι άνθρωποι α­ νταλλάσσουν προϊόντα, ιδ έες και χρωμοσώματα (ό­ πως, π.χ., στις ακτές της Μικρός Ασίας). Οι λαοί της Ασίας και της Ελλάδας επί χιλιάδες χρόνια πρωτοστα­ τούσαν σ' αυτή την ανταλλαγή. Οι σημερινοί Τούρκοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απόγονοι εκτουρκισμένων Μικρασιατών και Ελλήνων. Η προσέγγιση όμως των

31

Ε κδόσεις Π οιότητας λαών δεν πρέπει να γίνεται με τπ χονδροειδή ιδιοποί­ HEINZ-GDNTHER NESSELRATH

ηση του παρελθόντος του ενός από τον άλλο. Και προπάντων δεν επιτρέπεται να πρωτοστατούν σε μια τέτοια απόπειρα σφετερισμού του παρελθόντος επι­

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΜΟΣ A

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

στήμονες ταγμένοι στην υπηρεσία ανεύρεσης της ι­ στορικής αλήθειας. Όσο για τον Όμηρο, αν άφησε φυ­ σικούς απογόνους και ποιοι από τους σημερινούς μπο­ ρούν να διεκδικήσουν αυτό τον τίτλο, δε γνωρίζουμε. Γνήσιοι πνευματικοί κληρονόμοι του όμως είναι σίγου­ ρα μόνο εκείνοι που μπορούν να επικοινωνούν όσο το δυνατόν πιο άμεσα με τα έπη του και να βιώνουν τον κόσμο τους. Αυτό ας είναι μια υπόμνηση και προς τους σημερινούς Έλληνες, που νομίζουν πως μπο­ ρούν, δικαίω καταγωγής, να επικαλούνται ανέξοδα και

HEINZ-GtINTHERNESSELRATH

άκοπα την κληρονομιά των αρχαίω ν Ελλήνων. Οι

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πνευματικοί απόγονοι, σε αντίθεση με τους φυσικούς,

' ΣΤΗΝ

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ I. Αναστασίου - 1. Βάσση Σ. Κοτζαμπάση - θ . Κουρεμένο Π. Κυριάκου ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δ. I. Ιακώβ - Α. Ρεγκάκος Καθηγητές ΑΠΘ Με 776 σελίδες 84 εικόνες, 3 χάρτες και 1 πίνακα

Ε κδόσεις Π απαδημα Προσφορά στον Πολιτισμό και τ ψ Παιδεία Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 010 36.27.318 www.papadim asbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

δε γεννιούνται, γίνονται. Και την κληρονομιά τη διεκδικούν με το δικό τους έργο. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. La Turquie en Europe. Εκτεταμένη και εμπεριστατωμένη κριτική ανάλυση του βιβλίου αυτού έκανε ο Στέφανος Πεσμαζόγλου στον πρώτο τόμο της μελέτης του ΕυρώπηΤουρκία. Αντανακλάσεις και διαθλάσεις. Η στρατηνική των κειμένων, εκδόσεις «θεμέλιο» 1993, σ. 351-390.

2. «Η γένεση του ελληνικού πολιτισμού βρίσκεται στην Ανατολία», γράφει στη σ. 243 της γαλλικής έκδοσης. 0 όρος «Ανατολία» χρησιμοποιείται από τον Οζάλ με ελευθεριότη­ τα, έτσι ώστε να καλύπτει τόσο τα ενδότερα όσο και τα παράλια της σημερινής Τουρκίας.

3. Ό.π. σ. 38.

4. Που, βεβαίως, δεν είχε καμιά σχέση με τον Πρίαμο - αυτό όμως είναι άλλη ιστορία.

5. Birgit Brandau, Troia - Eine Stadt und ihr Mythos. Die neuesten Entdeckungen, Bergisch Glandbach 1997, ελλη­ νική μετάφραση Ιωάννας Λεμηέση-Μουζακίτη, εκδόσεις «Κονιδάρη» 2000, σ. 105.

6. Β. Brandau, ό.η. σ. 101.

7. D. Hertel, «Schliemanns These vom Fortleben Troias in den "Dark Ages" im Lichte neuer Forschungsergebnisse», Studia Troica 1 ,1 9 9 1 : 131-1 44 . Βλ. και Troia. ArchSologie, Geschichte, Mythos, Munchen 2001:10,81 κ.ε.

8. M. Korfmann, «Die troianische Hochkultur (Troia VI und Via). Eine Kultur Anatoliens», Troia. Traum und Wirklichkeit, Τίμπινγκεν κ.λπ., 2001, σ. 406. Ότι αυτή δεν είναι μία τυ ­ χαία φράση αλλά έμμονη κατευθυντήρια και καταληκτική ιδέα του Korfmann φαίνεται από την αυτούσια επανάληψή της με κάθε ευκαιρία (βλ. π.χ, σ. 37-8 στο άρθρο του «Homer als Zeitzeuge fu r die Ruinen von Troia», Wurzburger Jahrbdcher23,1999: 35-41).

9. P. Hdgemann, «Der lliasdichter, Anatolien und der griechische Adel», Klio 82 (2000) 7-39 και «Zum lliasdichter - Ein Anatolischer Standpunkt», Studia Troica 10 (2000), 183-198.

ΑΓΓΕΛΑ Κ Α Σ Τ Ρ ΙΝ Α Κ Η

Εκδοχές της Πηνελόπης διηγήματα

Πέντε σύγχρονες εκδοχές της μυθικής Πηνελόπης αποτελούν τον βασικό κορμό του βιβλίου. Ούτε ολότελα πιστή ούτε ολότελα άπιστη, αλλά σε μια διαρκή ταλάντευση ανάμεσα στην πίστη και στην απιστία, η Πηνελόπη στον 21ο αιώνα δοκιμάζει διαρκώς να ισορροπήσει στο δύσκολο παιχνίδι των συζυγικών και των ευρύτερων ερωτικών σχέσεων. Με μια ροπή προς τα ερωτικά τρίγωνα, αλλά και με μια επίγνωση του φευγαλέου χαρακτήρα της γοητείας, με χιούμορ και κυρίως με ειρωνεία η Αγγέλα Καστρινάκη στήνει τις εκδοχές της σύγχρονης Πηνελόπης, χωρίς βίαιη ανατροπή του αρχαίου μυθικού προτύπου, αλλά με παιγνιώδεις παραλλαγές του. Δεν λεί­ πουν ωστόσο και τόνοι πιο δραματικοί, όταν η απουσία του άλλου δημι­ ουργεί τις συνθήκες μιας δύσκολα συγκαλυπτόμενης θλίψης.

εκδόσεις

Π Ο Λ ΙΣ

ΟΜ ΗΡΟΥ 32, ΤΗ Λ. 0 1 0 -3 6 43 3 82, FAX 01 0 -3 6 36 501, e -m a il: p o lis @ a t h .fo r th n e t .g r

ε πι μέλ εια : Η Μ Α Σ Μ Α Γ Κ Λ Ι Ν Η Σ

Ο πόλεμος κατά τον Κλάουζεβιτς Karl von Clausewitz

Πρώσος στρατηγός και θεωρητικός του πολέμου Καρλ φον ΚΠά-

Ο

ουζεβιτς (Karl von Clausewitz, 1780-1831) είναι γνωστός στο ευ­ ρύ κοινό για την περίφημη φράση: «Ο πόλεμος είναι η συνέχεια

W ar, Politics, a n d Pow er

της πολιτικής με άλλα μέσα». Προσφάτως αναφέρθηκε σε αυτόν α­ ναλυτικά ο αείμνηστος Παναγιώτης Κονδύλης στο Π ερ ί π ολέμ ου («θεμέλιο»), 0 ίδιος ο Κλάουζεβιτς ήταν βετεράνος των πεδίων μά­ χης: το 1806 συμμετείχε στις πολεμικές επιχειρήσεις των Πρώσων εναντίο ν της Γαλλίας, που έλη ξαν με τη συντριβή του πρωσικού στρατού, κατά τις οποίες τραυματίστηκε και πιάστηκε αιχμάλωτος. Ο Κλάουζεβιτς έθεσε τις θεωρητικές βάσεις για μια σύγχρονη και συ­

3%Μ I

στηματική μελέτη του πολέμου και δεν είναι συμπτωματικό ότι το

■ Ig«e* yamoNS

έργο του διδάσκεται ω ς «ευαγγέλιο» σε όλες τις στρατιωτικές σχο­ λές ανά τον κόσμο. Κι αυτό γιατί προσέγγισε τον πόλεμο όχι μόνο ως στρατηγική, ως τακτική, ή αυστηρά μέσα από την ιστορική του σκοπιά, αλλά και ω ς κοινωνικό, ψυχολογικό, πολιτικό και οικονομικό φαινόμενο. Σε έναν πολύ χρήσιμο τόμο που επανακυκλοφόρησε πρόσφατα στις ΗΠΑ με τίτλο Πόλεμος, πολιτική και εξου σ ία (Karl von Clausewitz:

War, Politics and Power, «Gateway», o. 304) βρίσκονται συγκεντρω­ μένες οι πλέον θεμελιώ δεις σκέψεις του Πρώσου στρατιωτικού. Επι­ πλέον, η έκδοση περιλαμβάνει εκτενή και άκρως κατατοπιστική ε ι­ σαγωγή του Έντουαρντ Μ. Κόλινς (Edward Μ. Collins) πάνω στην προσωπικότητα, τη ζωή και το έργο του Κλάουζεβιτς καθώς και την εποχή στην οποία έζησε. Φαινομενικά, πρόκειται για ένα βιβλίο που δεν μπορεί παρά να ενδια­ φέρει μόνο τους στρατιωτικούς και τους ειδήμονες της στρατιωτικής ιστορίας. Δεν είναι όμως έτσι, καθώς ο συγγραφέας διαθέτει το χά­ ρισμα του λόγου και η ανάλυσή του αφορά την έννοια της σύγκρου­ σης γενικότερα, τόσο σε ρεαλιστικό όσο και σε συμβολικό, ψυχολο­ γικό επίπεδο. Φυσικά, αυτό που εντυπωσιάζει είναι το πόσο σύγχρο­ νες είναι οι θεωρίες του. Ο πόλεμος έγινε μαζικός, τεχνολογικός, πυ­ ρηνικός, ηλεκτρονικός κ.ο.κ., κι όμως ο Κλάουζεβιτς παραμένει στη θέση του ως ένας από τους «μεγάλους κλασικούς». □

Φαντάσματα του Αυτικού Μετώπου ν στην Ελλάδα μάς στοιχειώνουν ακόμα φαντάσματα από τη Μι­

«

κρασιατική εκστρατεία (και τραγωδία), οι Βρετανοί καταδιώκονται

από τα φαντάσματα των χαρακωμάτων του Δυτικού Μετώπου

της περιόδου 1914-1918. Το Πολεμικό ρέκβιεμ του συνθέτη Μπέντζαμιν Μπρίτεν είναι μεν ε ­ μπνευσμένο από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, βασίζεται όμω ς σε στί­ χους του Ουίλφρεντ Όουεν (σκοτώθηκε από αδέσποτη σφαίρα μία μόλις εβδομάδα πριν από την κατάπαυση του πυρός, το 1918), ενώ η ομώνυμη ταινία του Ντέρεκ Τζάρμαν (σε μουσική υπόκρουση του Μπρίτεν) αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος της στον Μεγάλο Πόλεμο του 1914-18. Πιο πρόσφατα, η βραβευμένη με Μπούκερ Πατ Μπάρκερ έγραψε ο ­ λόκληρη τριλογία για τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Σεμπάστιαν Φοκς (Sebastian Faulks) συνεχίζει επάξια αυτή την πα­ ράδοση με ένα έξοχο μυθιστόρημα που φέρει τον τίτλο Κελάηδημα (Birdsong , «Vintage», ο. 504), 0 Φοκς εργάστηκε επί δεκατέσσερα χρόνια ως δημοσιογράφος. Το 1991 εγκατέλειψε τη δημοσιογραφία για να αφ ιερωθεί στο γράψιμο. Έχει ήδη στο ενεργητικό του έξι βιβλία. Το Κελάηδημα απέσπασε ιδι­ αίτερα εγκωμιαστικές κριτικές στη Μ. Βρετανία όχι μόνο για την ανα­ παράσταση των μαχών (ειδικά για την περιγραφή της πρώτης μέρας της μάχης του Σομ, κατά την οποία μέσα στην πρώτη μισή ώρα είχαν σκοτωθεί είκοσι περίπου χ ιλιά δες άντρες - αποτέλεσμα της κάκιστης στρατηγικής που ακολουθούσε ο στρατηγός Χέιγκ και οι επ ιτελείς του) αλλά και για την έμφαση που δίνει στην ψυχολογική διάσταση του θέματος, στις εσωτερικές συγκρούσεις των ηρώων του - με α­ ποκορύφωμα την ερωτική ιστορία του βιβλίου. Δίχως κανένα μελοδραματισμό, ο Σ. Φοκς «δένει» τον πόλεμο με τον έρωτα με ποιητικότητα ίδια με αυτή του Τέρενς Μ άλικ στην αριστουργηματική κινηματογραφική διασκευή τη ς Λ επ τή ς κόκκινης

γραμμής τ ου Τζέιμς Τζόουνς. Ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα που θα ήταν ευχής έργο να κυκλο­ φορήσει και από έναν ελληνικό εκδοτικό οίκο. □

35

γρ ά φ ε ι η Χ ρ υ σ ά Ι π υ ρ ο π ο ύ Χ ο υ

THEOPHILE GAUTIER

πεζογράφος, ποιητής και κριτικός Theophile Gautier ξεκίνησε την καλλιτεχνική πε-

Ο

ριπέτειά του από τους κόλπους της ζωγραφικής. Όταν όμως συνδέθηκε με διά­ φορους φιλολογικούς κύκλους -μ ε τους εκπροσώπους του ρομαντισμού κυ­

ΠΟΡΤΡΕ

;*1 36

ρίως- στο Παρίσι, στράφηκε προς τη λογοτεχνία. Έτσι, το 1833 δημοσιεύει το ποίημα «Albertus» («Αλβέρτος»), το οποίο έγινε δεκτό από τους κριτικούς με ενθουσιασμό. Σ' αυτό είναι διάχυτη η ρομαντική του διάθεση με όλες, ωστόσο, τις υπερβολές: ο κα­ λός νεαρός καλλιτέχνης καταστρέφεται επειδή είναι ερωτευμένος με μια μάγισσα. Ευτυχώς, η «θητεία» του Gautier στο ρομαντισμό είναι σύντομη, θα προχωρήσει μά­ λιστα ακόμα περισσότερο όταν εμμέσως θα τον αποκηρύξει στον πρόλογό του στο μυθιστόρημα Mademoiselle de Maupin, 1838 (Δεσποινίς ντε Μοπέν). Εδώ υποστηρί­ ζει, άλλωστε, ότι στην τέχνη δεν πρέπει να υπάρχουν περιορισμοί· η άποψή του συ­ μπυκνώνεται στη φράση «η τέχνη για την τέχνη». 0 δημιουργός, σύμφωνα με το συγ­ γραφέα, οφείλει να αποφεύγει το διδακτισμό, να επιδιώκει, όμως, την επεξεργασία της μορφής. 0 Gautier εφάρμοσε με επιτυχία τις απόψεις του στην ποιητική του συλ­ λογή Emaux e t Camees, 1852 {Σμάλτα και Καμέες), στην οποία διακρίνεται η τάση του να κατακτήσει την τελειότητα αλλά και την απόλυτη ομορφιά. Σε αυτή την ποιη­ τική συλλονή αλλά και σε διηγήματά του κυριαρχεί η εμμονή που είχε με το θάνατο και την ανυπαρξία. Παράλληλα, δοκίμασε να ανανεώσει το ιστορικό μυθιστόρημα. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας υπήρξε το έργο του Le Roman de la Momie, 1858 (Η ιστορία της μούμιας). Στο διήγημα, ωστόσο, επιτυγχάνει να προχωρήσει πο-

λύ πιο μπροστά από την εποχή του, κι αυτό γιατί το παράδοξο, το σκοτεινό, το όνει­ ρο, το υπερφυσικό είναι ορισμένα από τα στοιχεία που διακρίνουν τις ιστορίες του. Με λόγο σοβαρό, ο οποίος εκκινείται από την πραγματικότητα, τον εξωτερικό κόσμο, ο Gautier κάνει καταβυθίσεις στο ασυνείδητο και επιτυγχάνει να δημιουργήσει πρω­ τότυπες αλλόκοτες εικόνες, όμοιες με εκείνες που αργότερα θα συνθέσουν οι σου­ ρεαλιστές. Πολλές φορές ο Gautier θυμίζει Poe, Stevenson, ακόμα και Hawthorn, περισσότερο οικεί­ ος, όμως, είναι με τον Hoffmann, τον οποίο θαύμα­ ζε, αλλά και με τον Nerval, μόνο που ο τελευταίος είναι πιο ομιχλώδης και πιο αποσπασματικός στις περιγραφές του. Οι ενίοτε μετέωρες συνθέσεις του Gautier, που παραπαίουν ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, θαρρείς και αναδύονται από τον ελλειπτικό παράδοξο κόσμο της εποχής μας. Δε θα ήταν, λοιπόν, τολμηρό αν υποστήριζε κανείς ότι ο Gautier είναι ένας μοντέρνος κλασικός συγγραφέ­ ας...

Έργα του Theophlle Gautier εκτός από όσα ήδη α­ ναφέρθηκαν: La Comedie de la Mort, 1838 (Η κω­ μωδία του θανάτου), Capltain Fracasse, 1863 (Καπετάν-Φρακάς), Espana, 1845 (Ισπανία - ποιητική συλ­ λογή), Les Grotesques, 1844 (Οι Γκροτέσκοι- κριτικά κείμενα), Histoire du Romantisme, 1874 (Η ιστορία του ρομαντισμού). Το 2001 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Άγρα» μία επιλογή διηγημάτων με τον τίτλο Αρρία Μαρκέλλα και άλλα φανταστικά διηγήματα, σε μετάφραση Έφης Γιαννοπούλου - ένα βιβλίο το οποίο συνιστάται θερμά στους αναγνώστες.

Ά λ λα έργα του συγγραφέα στα ελληνικά: 1. Αποκαλύψεις για τον Κάρολο Μπωντλαίρ, μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, «Τέχνη και Λόγος», Αθήνα 1988 2. Ζιζέλ, μτφρ. Ειρήνη Μόρα, «Κέδρος», Αθήνα, χ,χ 3. Η ιστορία της μούμιας, μτφρ. Πάρις Μπουρλάκης, «Καλέντης», Αθήνα 1990 4. Κωνσταντινούπολη, μτφρ. Έρση Μπομπολέση, «Καστανιώτης», Αθήνα 1998 5. Η νεκρή ερωμένη, μτφρ. Γιώργος Καραβασίλης, «Αιγόκερως», Αθήνα 1995 6. Ονούφριος, μτφρ. Μέτζου Μαρίνα, «Πατάκη», Αθήνα 1996 7. Η πίπα του όπιου, μτφρ. Ταρνανάς Ανδρέας, «Αιγόκερως», Αθήνα 1983 □

37

γρ ά φ ε ι η Χ Ρ Υ Σ Α Σ Π Υ Ρ Ο Π Ο Υ Α Ο Υ

JAMES ELLROY ΗΠΑ ( 1 9 4 8 -

iON O dm i 38

«22 Ιουνίου 1958. Οι γονείς μου χώρισαν το 1954. Του γέρου μου του άρεσαν οι γυναίκες. Της μάνας μου το αλκοόλ και οι άντρες... Παρασκευή 20 και Σάββατο 21 Ιουνίου ήμουν με τον πατέρα μου... Κυριακή 22 Ιουνίου, ο πατέρας μου με γυρίζει στο Ελ Μόντε, δεκαπέντε μιλιά ανατολικά του Λος Άντζελες, όπου είχε μετακομί­ σει η μάνα μου. Με βάζει σε ταξί και περιμένει το λεωφορείο της επιστροφής για την πόλη. Το ταξί με αφήνει στο σπίτι. Η μπροστινή αυλή είναι γεμάτη μπάτσους. Μυρίζομαι αμέσως ότι η μητέρα μου είναι νεκρή. Ένας φωτορεπόρτερ με βάζει στην αποθή­ κη του γείτονα και με αποθανατίζει... Το πτώμα της βρέθηκε το επόμενο πρωί: πε­ ταμένο σε κάτι θάμνους, σε πάροδο που έβγαζε στο Γυμνάσιο του Ελ Μόντε. Είχε στραγγαλιστεί. Ήταν γυμνή, τυλιγμένη σ' ένα παλτό, με μια κάλτσα της δεμένη στο λαιμό της. Είχε ξεσκίσει με τα νύχια της τον άντρα που την δολοφόνησε. Ο φόνος δεν εξιχνιάστηκε ποτέ» (απόσπασμα από κείμενο του συγγραφέα που περι­ λαμβάνεται στο σημείωμα του μεταφραστή Α. Αποστολίδη στο μυθιστόρημα Η

μαύρη ντάλια).

0 James Ellroy, λοιπόν, μόλις δέκα χρονών χάνει μ' αυτό το δραματικό τρόπο τη μητέρα του, ή μήπως την είχε χάσει νωρίτερα, όταν αυτή κυκλοφορούσε με διά­ φορους «τύπους» στους δρόμους του Λος Άντζελες; Από εκείνη τη στιγμή, πά­ ντως, για τον Ellroy, πραγματικότητα και φαντασιώσεις αρχίζουν να συνθέτουν έ­ ναν κόομο παράλογο, παρανοϊκό, στον οποίο συγκρούονται σκοτεινές, αντίθετες,

αλλά ακόμα και όμοιες με μικρές ωστόσο παραλλαγές, δυνάμεις. Ο συγγραφέας ακο­ λουθεί τα βήματα του Hammet και του Chandler, η Μαύρη ντάλια άλλωστε παραπέ­ μπει στην Μπλε ντάλ/α του δεύτερου, το σενάριο της ομώνυμης ταινίας. Η εποχή του Ellroy όμως είναι διαφορετική, πιο απαιτητική, δύσκολα θα δε­ χόταν «αθώες ιστορίες» των δημιουργών του α­ στυνομικού είδους των δεκαετιών του '30 και '40. Τώρα το κακό δε συνδέεται μόνο με το κυνήγι του χρήματος και τις συναισθηματικές περιπέτειες, αλλά κυρίως με το νοσηρό ψυχισμό και τη διαταραγμένη προσωπικότητα του ήρωα ή των ηρώων.

0 κοφτός, ουσιαστικός λόγος αναπαριστά με ενάργεια το σύμπαν των υπόγειων διαδρομών του περιθωρίου αλλά κι εκείνου που βρίσκεται δίπλα μας αλλά δεν τον αναγνωρίζουμε. Αστυνομικοί με ήθος, άλλοι διεφθαρμένοι, κυνηγούν το «νοσηρό» και κυνηγιούνται ως την τελική έξοδο από το σκο­ τάδι ή την απόκτηση της κάθαρσης, η οποία, παρ' όλα αυτά, σπανίως έρχεται... Κίνηση, δράση, συ­ γκρούσεις, μυστήριο, ντοκουμέντα, αποσπάσματα από τα αστυνομικά αρχεία και τις εφημερίδες, ψυ­ χολογικές εμβαθύνσεις και συνθέσεις ολοκληρω­ μένων χαρακτήρων είναι μερικά από τα χαρακτη­ ριστικά αλλά και τις αρετές των έργων του συγ­ γραφέα. Εντύπωση κάνει η λεπτομερής περιγρα­ φή της σκοτεινής προσωπικότητας του «σίριαλ κίλερ» στο μυθιστόρημα Οι δρόμοι του δολοφόνου. Οι λεπτές, ψυχολογικού τύπου, αναλύσεις της συ­ μπεριφοράς του ήρωα αλλά και η αποκάλυψη των διεργασιών του διαταραγμένου νου καταδεικνύ­ ουν εν μέρει πώς προκαλείται το κακό αλλά και φωτίζουν τη σχέση εσωτερικής και ε­ ξωτερικής δράσης. □

Έργα του στα € λλη ν ικά: Η μαύρη ντάλια , μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, «Άγρα», Αθήνα 1996 (The Black Dahlia, 1987)· Το μενάλο πουθενά, μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, «Άγρα», Αθήνα 1997 (The Big Nowhere 1988)· Λος Ά ντζελες Εμπιστευτικόν, μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, «Άγρα», Αθήνα 1998 (L A. Confidential, 1994)· Λευκή τζαζ, μτφρ. Ανδρέας Αποστολί­ δης, «Άγρα», Αθήνα· Οι δρόμοι του δολοφόνου, μτφρ. Τάκης Αθανασόπουλος, «Καστανιώτη», Αθήνα 2002 (Killer on the Road ή Silent Terror 1986).

Ά λ λ α Β ιβ λ ία του:

Clandestine, American Tabloid, Hollywood Nocturnes, My Dark Places, Blood on the Moon, Because the Night, Suicide Hill.

39

(§) ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ —ο mmM

ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΕΝΟΠΛΩΝ ΑΓΩΝΩΝ

Wiij’ONtXGCλ'K0MNHN0G,0“φίλ,ΟλλΟΟ"

Ν i

Α. ΧΑΡΙΣΗΣ θρησκεία και πολιτική στην Ελλάδα

Α. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Εμπειρίες ένοπλων αγώνων, 1940-1950

Λ. ΚΑΝΕΛΛΗΣ Ο Δον Κιχώτης σε νέες περιπέτειες

Α. ΠΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ Ανδρόνικος Κομνηνός ο «Φιλόλαος»

Ldr

Το . Σ π ίτ ι

H k^ Aaov

m W

#

1

^ΙΗΡΟΓΡΛΜΜΙΝΟΙ

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΦΩΛΙΑ

Γ. ΜΠΕΛΙ Η γυναίκα φωλιά

Ο. ΜΠΑΛΖΑΚ ΛουίΑαμπέρ

Ο. ΜΠΑΛΖΑΚ Οι προγραμμένοι

II 1

Λ. ΓΚΙΓΙΟΥ Το Σπίτι του Λαού

It

πειαλούδα 1

Χαμένεςευκαιρίες m

Μ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Χαμένες ευκαιρίες

Μ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ Ένα παλιό, πολΰ παλιό τρενάκι Ζωγοαφιές: Ε. Μελά

Ζ. ΚΥΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΙΡ. ΚΑΜΑΡΑΤΟΥ-ΓΙΑΛΛΟΥΣΗ Μια χάρτινη πεταλούδα Ο κύριος Σωσίβιος Χαχαχά Ζωγραφιές: Ζ. Κυτοπούλου Ζωγραφιές: X. Γαγγάδη

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Π Ο Χ Η Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Η Α Ε Β Ε Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 0103820835,0103823649, Fax: 0103813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 0103829835,0103808132, Fax: 0103829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 0103829835,0103808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 0310283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 0651038090

τηξ

Μ .

Μ Α Ν Ω Λ Α

Για το θεατρικό έργο του L. Pirandello (1867-1936)

ν και είναι γνωστός στην Ελλάδα κυρίως για το πλούσιο Θεατρικό του έργο, η μέχρι τώρα κριτική δεν έχει μελετήσει σε βάθος την ε­ πίδραση των θεατρικών έργων του στην πρωτογενή ελληνική πα­ ραγωγή, αφού δεν έχει ασχοληθεί με τις εννοιολογικές και υφολογικές επι­ δράσεις αυτού του έργου στην ελληνική λογοτεχνική δημιουργία, ιδιαίτερα στο ελληνικό θέατρο. Είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι η μέχρι τώρα κριτι­ κή περιορίζεται στην παρατακτική παράθεση ή επισήμανση χαρακτηριστικών της μεταφρασμένης πιραντελικής δραμα­ τουργίας ή ακόμα και στην ιδιομορφία της πιραντελικής σκέ­ ψης, φιλοσοφίας και θεατρικής παραγωγής, χωρίς να προτεί­ νει κάποια έστω κωδικοποίηση της λογοτεχνικής δημιουργίας του συγγραφέα ή να αποκρυπτογραφεί το ρόλο της και την ε­ πίδρασή της στην ελληνική θεατρική παραγωγή. Συγκριτική α ν ά λυ ση 1 αντιπροσω πευτικώ ν έργω ν του L. Pirandello και συγκεκριμένων έργων του Ν. Καζαντζάκη και του Π. Μάτεσι έδειξε ότι: τα θέματα που πραγματεύεται ο Pirandello στα θεατρικά του έργα2, ο Ν. Καζαντζάκης στο έργο Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει και ο Π. Μάτεσις στο έργο Ο σταθμός λειτουργούν σαν αποτυπωτές μίας κοινής αντίληψης περί κό­ σμου των τριών συγγραφέων, οι οποίοι με τη σειρά τους προσδιορίζουν τη συμπεριφορά των χαρακτήρων τους. Η ανάπτυξη των συγκεκριμένων θεμάτων αποκαλύπτει τη γνωστική και τη βιωματική διεργασία που εφαρμόζουν οι τρεις συγγραφείς κατά τη σύνθεση των έργων τους. Η γνωστική διεργασία παρέχει στους τρεις συγγραφείς τη δυνατότητα να αποκαλύπτονται ως κοινοί κάτοχοι διαστάσεων και αποχρώσε­ ων τω ν θεμάτω ν που το υς απασχολούν. Ειδικά για τον Pirandello η βιωματική διεργασία αφορά την άμεση σχέση του με όλες τις πλευρές των ανθρώπινων καταστάσεων που αντιπροσωπεύουν τα θέματά

Α

4Ι

του. 0 Pirandello πραγματεύεται τα θέματά του όχι κατά παράταξη και ανεξάρτητα κατά έργο, αλλά κατά μία «κυκλική» συσχέτισή τους. Με τον τρόπο αυτό, τα θέματα διασταυρώνονται, αλληλοσυμπληρώνονται και αλληλοϋποστηρίζονται. Η θεατρική δημιουργία του Pirandello αναγνωρίζεται ως ένα κλειοτό, ολοκληρωμένο σύστημα. Η δημιουρ­ γία αυτή δίνει στο έργο του το χαρακτήρα φιλοσοφι­ κής λογοτεχνίας. Στη λογοτεχνία του Pirandello και στα συγκεκριμένα έργα αναφοράς του Ν. Καζαντζάκη και του Π. Μάτεσι ανιχνεύονται δύο μεγάλες ενότητες θεμάτων που αντιπροσωπεύουν (α) η επικοινωνία το ατόμου και (β) η συνείδηση του ατόμου. Τις δύο αυτές ενότητες συμπληρώνει το παράλογο ως ένας τρίτος ι­ διαίτερος θεματικός άξονας. Στην ενότητα των θεμά­ των που αντιπροσωπεύει η επικοινωνία του ατόμου α­ νήκουν οι ανθρώπινες σχέσεις, η αντιπαράθεση του α­ τόμου προς εαυτό και προς το περιβάλλον του, η αμφίδρομη σχέση έλξης-αποστροφής, η διακεκριμένη παρουσία, το εξαιρετικό άτομο, η μόνωση του ατό­ μου, το δίλημμα χρέος-δικαίωμα, ο φόνος. Ως προς τον τρόπο ανάπτυξης των θεμάτων αυτών μπορεί κά­ ποιος να παρατηρήσει συνοπτικά τα ακόλουθα: Οι ανθρώπινες σχέσεις που πραγματεύονται οι τρεις συγγραφείς ανήκουν στο πλαίσιο της επικοινωνίας και ταξινομούνται σε σχέσεις κάθετες και σε σχέσεις ορι­ ζόντιες, με βάση ένα σταθερό κάθε φορά σημείο ε­ στίασης. Οι κάθετες σχέσεις που πραγματεύονται είναι σχέσεις αίματος κατ' ανιούσα φορά, όπως είναι η σχέ­ ση προς τον πατέρα και η σχέση προς τη μητέρα, και κατά κατιούσα φορά, όπως είναι η σχέση προς το παι­ δί. Οι οριζόντιες σχέσεις είναι σχέσεις αίματος, όπως είναι η σχέση αδελφός-αδελφή, και εξωτερικές, όπως είναι η ερωτική σεξουαλική σχέση. Στο πλαίσιο των σχέσεων αυτών, όπως αποδεικνύεται από τη συμπερι­ φορά των χαρακτήρων, η σχέση προς τον πατέρα έχει αρνητικό φορτίο, ενώ η σχέση προς τη μητέρα εμφα­ νίζεται φορτισμένη με θετικά στοιχεία. Η σχέση προς το παιδί ενισχύει τη μοναδικότητα του ατόμου. Επί­ σης, ενισχύει την ατομική συνέχεια και προοπτική, ό­ πως αποδίδεται με την παρουσία παιδιού. Η σχέση αδελφός-αδελφή έχει καταρχήν (α) βιολογι­ κό χαρακτήρα, και σ' αυτή τη διάσταση αντιπροσω­ πεύει ένα δεσμό, που δηλώνει το κλειστό κύκλωμα του κοινού αίματος απαλλαγμένο από ξένα στοιχεία, κυρίως όμως έχει (β) γνωσιολογικό χαρακτήρα, και στη διάσταση αυτή ως δυναμικός παράγων ή πομπός ενέργειας εμφανίζεται η αδελφή, ενώ ως παθητικός παράγων ή (αηο)δέκτης ενέργειας παρουσιάζεται ο α­ δελφός. Στο έργο αναφοράς του Ν. Καζαντζάκη Ο

42

Οθέήήος ξαναγυρίζει και στα έργα του L. Pirandello Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, 0 άνθρωπος με το λουλούδι στο στόμα, Ερρίκος Δ', τίθεται και το μείζον θέμα σχέσης άντρα και γυναίκας. Η σχέση αυτή απο­ τελεί μία δυναμική κατάσταση, αλλά τον ερωτικό χα­ ρακτήρα της προσδιορίζει σχεδόν πάντοτε το παρά­ λογο. Η γυναίκα φέρνει στην επιφάνεια την ψυχολογι­ κή ισορροπία του άντρα και ο άντρας λειτουργεί ως ι­ σχυρός παράγων. Με τον τρόπο αυτό όμως δηλώνε­ ται στην ουσία η ισχύς της γυναίκας και επομένως η γυναίκα λειτουργεί ως ισότιμος ισχυρός παράγων. Η αντιπαράθεση του ατόμου προς τον εαυτό του δη­ λώνει τη διαδικασία αυτογνωσίας. Η αντιπαράθεση του ατόμου προς το περιβάλλον αποδίδει επίσης μια διαδικασία αυτογνωσίας. Η αμφίδρομη σχέση έλξη-αποστροφή αποδίδει το συνδυασμό δύο αντίρροπων τάσεων, που συνθέτουν ένα καθεστώς πολυσήμαντης συμπεριφοράς των χαρακτήρων των Pirandello-Καζαντζάκη-Μάτεσι και δηλώνει την πρόθεση του συγγρα­ φέα να δημιουργήσει, μέσα στο πλαίσιο του μυθικού του σύμπαντος, πολυσήμαντα μεγέθη. Η διακεκριμένη παρουσία αποδίδει τη δυναμική του ανθρώπου ή μάλλον το ανθρωποκεντρικό σημείο του μυθικού σύμπαντος του συγγραφέα. Το εξαιρετικό ά­ τομο δηλώνει τη μοναδικότητα του ατόμου. Η μόνω­ ση του ατόμου δηλώνει την αυτάρκεια αλλά και την απόσταση που τηρεί το άτομο από το περιβάλλον. Το δίλημμα χρέος-δικαίωμα αντιπροσωπεύει τις αντίρ­ ροπες δυνάμεις που προσδιορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά μέσα στις διεργασίες του κόσμου, όπου το χρέος θεωρείται η επιβεβλημένη συμμετοχή και ταυτόχρονη υποταγή του ατόμου στις διεργασίες αυ­ τές, ενώ το δικαίωμα προβάλλεται ως η κυριαρχία του ατόμου στον κόσμο μέσα ακριβώς από αυτές τις διερ­ γασίες. Στο μυθικό σύμπαν των Pirandello-Καζαντζάκη-Μάτεσι φαίνεται να επικρατεί τελικά το χρέος, το οποίο όμως δε δηλώ νει την υποταγή του ατόμου στον κόσμο, αλλά αποτελεί έναν αναγκαίο και εκμεταλλεύσιμο αγωγό για την κυριαρχία του ατόμου στον κόσμο.

0 φόνος δεν έχει κοινό ποινικό, αλλά προ-ηθικό από­ λυτο χαρακτήρα και δηλώνει την απόλυτη κυριαρχία του ατόμου στο περιβάλλον. Επίσης, δηλώνει την α­ πόλυτη ένταση της ανθρώπινης πράξης μέσα στο πλαίσιο μίας απόλυτα έντονης ανθρώπινης ύπαρξης. Εξάλλου, στην ενότητα των θεμάτων, που αντιπρο­ σωπεύει η συνείδηση του ατόμου, ανήκουν η αναγνώ­ ριση της διαδικασίας, η οποία οδηγεί το άτομο προς την αυτογνωσία, οι μεταμορφώσεις, ο θάνατος και το αιφνίδιο απρόσμενο γεγονός.

Η διαδικασία που οδηγεί το άτομο προς την αυτογνω­ σία αποτελεί στην ουσία τη διαδικασία αυτοπραγμά­ τωσης του ατόμου. Οι μεταμορφώσεις δηλώνουν τη δυνατότητα που έχει το άτομο να υπερβαίνει τη συ­ γκεκριμένη μορφή ή τη συγκεκριμένη κατάστασή του.

Με βάση την επιφάνεια που καταλαμβάνει η ανάπτυξη των θεμάτων στα συγκεκριμένα έργα αναφοράς των Pirandello-Καζαντζάκη-Μάτεσι ορισμένα θέματα μπο­ ρεί να θεωρηθούν βασικά για το έργο των συγγραφέ­ ων καθώς καλύπτουν μείζονες επιφάνειες ανάπτυξης. Αυτά τα βασικά θέματα είναι οι ανθρώπινες σχέσεις, η αντιπαράθεση του ατόμου προς εαυτό και προς το περιβάλλον. Άλλα βασικά θέματα είναι η αυτογνωσία, το αιφνίδιο/απροσδόκητο γεγονός και οι μεταμορφώ­ σεις. Καθένα απ' αυτά τα θέματα αποτελεί κυριαρχικό παράγοντα για τη σύνθεση ενός έργου και έχει δια­ χρονική ισχύ. Τα υπόλοιπα θέματα θα μπορούσαν να χαρακτηρι­ στούν «μερικά», γιατί αποτελούν εξειδικεύσεις των βασικών θεμάτων. Πάντως και τα μερικά θέματα λει­ τουργούν ως βασικοί παράγοντες σύνθεσης των συ­ γκεκριμένων έργων. Το σύνολο όλων των θεμάτων, βασικών και μερικών, όπως προκύπτει από το συνδυα­ σμό και την αλληλοσυμπλήρωσή τους, καλύπτει τις παραμέτρους που ορίζουν τον άνθρωπο ως ένα απο­ λύτως δυναμικό μέγεθος και διακεκριμένο κέντρο του μυθικού σύμπαντος των τριών συγγραφέων, δηλαδή την απόλυτη δυναμική του ανθρώπου, όπως αυτή αναδεικνύεται με την υπέρβαση όλων των κοινών και συμβατικών καταστάσεων. Η λειτουργικότητα του ανθρώπου ως απολύτως δυ­ ναμικού μεγέθους και διακεκριμένου κέντρου του μυ­ θικού σύμπαντος των Pirandello-Καζαντζάκη-Μάτεσι προσδίδει στο έργο τους και το χαρακτήρα της ανθρωπολογικής και ανθρωποκεντρικής λογοτεχνίας με φιλοσοφικό περιεχόμενο. Ο συσχετισμός αυτών των στοιχείων στη λογοτεχνία προσδίδει στα κείμενα και σπουδαίο διδακτικό χαρακτήρα.

Η δυνατότητα αυτή εκφράζει την απόλυτη δυναμική του. 0 θάνατος στα λογοτεχνικά έργα των PirandelloΚαζαντζάκη-Μάτεσι είναι ένα θέμα που αντιμετωπίζε­ ται με δυναμική αντίληψη. Ο θάνατος λειτουργεί είτε ως απόδειξη της διακεκριμένης παρουσίας του ατό­ μου στη ζωή είτε ως μέγεθος προς υπέρβαση για την απελευθέρωση της απόλυτης ανθρώπινης δυναμικής. Η ανάπτυξη της θεματικής στα έργα αναφοράς των Pirandello-Καζαντζάκη-Μάτεσι με βάση τις δύο αυτές μεγάλες θεματικές ενότητες προσδιορίζεται από έναν ιδιαίτερα σημαντικό παράγοντα που είναι το θέμα αιφνίδιο/απροσδόκητο στοιχείο. Το αιφνίδιο/απροσδόκητο στοιχείο αποδίδει τις συνεχείς μεταβολές που ισχύ­ ουν στο μυθικό τους σύμπαν και δεσμεύουν τη συ­ μπεριφορά των χαρακτήρων τους στο επίπεδο τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού κόσμου.

Όσον αφ ορά το ύφος, η ιδ ιοσ υγκρα σία του L. Pirandello συνοψίζεται στα εξής σημεία: • Στη δυνατότητα να δείχνει σε παραμορφωτικό κα­ θρέφτη τους ήρωες να καθρεφτίζουν και να αντα­ νακλούν τον εσωτερικό τους κόσμο.

• Στην ικανότητα να συνδυάζεται το πιο «γελοίο» με το πιο «σπαρακτικό».

• Στην επιτυχία να παρουσιάζει τα πάντα με τη διπλή τους όψη ταυτόχρονα.

• Στην προσπάθεια να εκφράσει μέσα από απρόβλε­ πτες καταστάσεις και με απρόσμενη εναλλαγή στη ροή των γεγονότων άπειρους μετεωρισμούς ανά­ μεσα «στην όψη και την ουσία», «στην πραγματικό­ τητα και το όνειρο», «στη ζωή και το θέατρο», «στο αστείο και το τραγικό», «στη μάσκα και το πρόσω­ πο». Όλα αυτά τα παρουσιάζει σ' ένα «πολλαπλό σύστημα παραισθήσεων», που καταφέρνει να το

43

διατηρεί σε μία συνεχή και «αβέβαιη ταλάντευση».

• Στην άρνηση του συγγραφέα να είναι καταφατικός. Η λύση ή η απάντηση του προβλήματος που θέτει το πιραντελικό θέατρο αναμένεται από τους θεατές

με το περιβάλλον τους, τις μεταβολές των χαρακτή­ ρων και των υπαρξιακών τους καταστάσεων μέσα από τα κειμενικά γεγονότα. Επίσης, με δεδομένη την αρχή του Jacopson ότι «οι

και είναι σχετική, υποκειμενική και διαφορετική για τον καθένα. Μπορεί και να μην υπάρχει. Αυτό που σίγουρα υπάρχει είναι η δοκιμασία του ανθρώπου μπροστά στη ζωή, η οποία για τον Pirandello είναι έ­ να συνεχές «αίνιγμα». Χαρακτηριστικό της ιδιοσυγκρασίας του Pirandello εί­ ναι επίσης η «εγκεφαλικότητα» των ηρώων και οι συ­ νολικές τους ακροβασίες καθώς: α) παρουσιάζει το υ­ παρξιακό, ψυχολογικό και κοινωνικό τους αδιέξοδο, β) εκφράζει το άγχος της εποχής τους με σαρκασμό και τραγικότητα, γ) επικεντρώνεται στην αστάθεια και ρευστότητα της προσωπικότητάς τους, αφού γι' αυ­ τόν «το πρόσωπο είναι μάσκα που αλλάζει σαν της θάλασσας την επιφάνεια», δ) αρέσκεται στο να ανα­ λύει την ανθρώπινη οντότητα, να ερευνά τις καταβο­ λές της ψυχής της, να ψάχνει το οικογενειακό της πε­ ριβάλλον, τα παιδικά της βιώματα, για να οδηγήσει τους ήρωές του σε μία στιγμή έκρηξης ενάντια στον ανθρώπινο πόνο, ο οποίος με τη μορφή ενοχής ή τραύματος από το παρελθόν τούς κάνει να υποφέ­ ρουν. Στη ζωή τους μία σκληρή μοίρα σπάνια τους α­ φήνει να νιώθουν ευτυχισμένοι. Ερευνώντας το ύφος του Ν. Καζαντζάκη και του Π. Μάτεσι παρατηρήθηκε ότι στα δύο έργα που αναφέ­ ραμε οι συγκεκριμένοι συγγραφείς μιμούνται υφολογικά τον Pirandello, αφού στα άλλα έργα τους ούτε έ ­ χουν ως μόνιμο χαρακτηριστικό τους όρους «πρέπει, θέλω, ξέρω και μπορώ» ούτε τους χρησιμοποιούν με την ίδια συχνότητα που τους χρησιμοποιούν στα συ­ γκεκριμένα έργα αναφοράς. Οι παραπάνω διαπιστώσεις σχετικά με τη θεματική και δομική συγγένεια των έργων του Pirandello από τη μια μεριά και των συγκεκριμένων έργων αναφοράς του Ν. Καζαντζάκη και του Π. Μάτεσι από την άλλη, σύμφωνα με τον θ. Γράμματά3, οφείλονται σε άμεση επίδραση του Pirandello στο έργο των δύο συγγραφέ-

γραμματικές εικόνες ενός λογοτεχνικού έργου είναι συνειδητά δημιουργήματα του παραγωγού του, ο ο­ ποίος έχει σκοπό την ακριβέστερη διατύπωση και την αποτελεσματικότερη μετάδοση του μηνύματος», κα­ ταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ειδικά στα έργα που εξετάστηκαν παρουσιάζεται έντονη ομοιότητα και επι­ κοινωνία στους μηχανισμούς του ύφους.

Πράγματι, οι Έλληνες συγγραφείς Ν. Καζαντζάκης και Π. Μάτεσις, οι οποίοι έχουν τη δική τους ιδιοσυγκρα­ σία4 που δεν είναι σχετική με την αντίστοιχη του L. Pirandello, χρησιμοποιούν στα συγκεκριμένα έργα τους τα τροπικά ρήματα σε αντίστοιχη συχνότητα. Έτσι τα υπαρξιακά αδιέξοδα και οι συγκρούσεις των πιραντελικών χαρακτήρων αποδεικνύονται με την α­ νάλογη χρήση των τροπικών ρημάτων, που σύμφωνα με τον Arcainis εκφράζουν τις σχέσεις των ομιλητών

44

Πιστεύουμε ότι αυτό το στοιχείο αποτελεί εύρημα που επιτρέπει τον προσανατολισμό σε παραπέρα έρευνα με σκοπό την επίλυση του νέου προβλήματος που προκύπτει: την αποσαφήνιση των ενδεχομένων επει­ σοδιακής μίμησης του Pirandello ή συστηματικής μίμη­ σής του, με τη μορφή υφολογικού πειραματισμού. Έτσι καταλήγουμε στο πόρισμα ότι η δραματουργική παραγωγή του Ν. Καζαντζάκη και του Π. Μάτεσι επ ι­ κοινωνεί με έργα του L. Pirandello, όταν το θέμα και η πλοκή δανείζονται συστατικά έργων του Ιταλού δρα­ ματουργού. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Η εννοιολογική ανάλυση έγινε με μοντέλο εργασίας τη δι­ δακτορική διατριβή της Αλ. Σουλογιάννη Ο δημιουργικός λόγος του Γ. Χειμωνά, εκδ. «Παρατηρητής», 1997. Τα δε­ δομένα της έρευνας επιβεβαιώθηκαν με την ψυχαναλυτι­ κή προσέγγιαη και την κατηγοριοποίηση ανθρώπινων χα­ ρακτήρων του Erich Fromm: «Individual and Social Origins of Neurosis», American Sociological Review, L.X., 1994.

2. Από το σύνολο της δραματουργίας του L. Pirandello επιλέξαμε τρία θεατρικά έργα (Έξι πρόσωπα ζητούν συγγρα­ φέα, Ερρίκος Δ', Ο άνθρωπος με το ήουήούδι στο στόμα). Τα έργα αυτά θεωρούνται από τους κριτικούς τα πιο αντι­ προσωπευτικά της πιραντελικής τέχνης, προσφέρουν ε ­ παρκή δεδομένα για τη σκιαγράφηση της ιδεολογικής ταυτότητας του συγγραφέα και απεικονίζουν με σαφήνεια την ιδιοσυγκρασία του.

3. 0. Γράμματός, Από την τραγωδία στο δράμα, εκδ. «Τολίδη», Αθήνα 1994, σ. 85-94 και σ. 119.

4. 0. Γράμματός, Κριτική ματιά, εκδ. «Τολίδη», Αθήνα 1992, σ. 48, 20. Έτσι όπως φαίνεται από το τυχαίο δείγμα των έργων Λύκε-ήύκετου Π. Μάτεσι και το έργο Κωνσταντίνος ο Παήαιοήόγοςτου Ν. Καζαντζάκη, στα οποία τα τροπικά ρήματα παρουσιάζονται σε πολύ μικρή συχνότητα, σχε­ δόν ανύπαρκτη, και στα οποία η θεματική δεν έχει σχέση με αυτή του L. Pirandello.

5. Ε. Arcaini, «L'analisi com parativa come ricerca del meccanismi costitutivi di senso», o. 11-26 στο βιβλίο La traduzione, εκδ. «Institute Poligrafico e Zecca dello state», 1995. Ε. Κασάπη Τεχνικές ανάγνωσης, ακρόασης και περι­ λήψεις κειμένων, «University Studio Press», 2000.

της Ζ Ω Η Σ

Α Ν ΤΩ Η Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ - ΤΡ ΕX Λ Η

Τα ποικίλα μέλλοντα της νεωτερικότητας τους Λαβύρινθους' του Χόρχε Λουίς Μπόρχες υπάρχει ένα διήγημα με τίτλο «Ο κή­ πος των διχαλωτών μονοπατιών». Η υπόθεση έχει ως εξής: Ο Γερμανός καταδιωκόμενος πράκτορας Γιου Τοουν, απόγονος του φημισμένου Τσούι Πεν, σκοτώνει το σινολόγο Στέφεν Άλμπερτ, προκειμένου να υποδείξει στον αρχηγό του το όνομα της πόλης Άλμπερτ την οποία έπρεπε να βομβαρδίσει. Πριν, όμως, συζητά με το θύμα του για το λαβύρινθο του προγόνου του, του οποίου το μυ­ στικό εκείνος έχει καταφέρει να ανακαλύψει. Αντίθετα από ό,τι όλοι πί­ στευαν, πρόκειται όχι για ένα χωρικό λαβύρινθο, αλλά για ένα λαβύριν­ θο άπειρου χρόνου. Ο Τσούι Πεν εγκαταλείπει τα πάντα και αφοσιώνεται σε δύο έργα που μοιάζουν καταρχήν απολύτως αντιφατικά μεταξύ τους: τη συγγραφή ενός βιβλίου και την κατασκευή ενός λαβύρινθου. Ο Στέφεν Άλμπερτ φωτίζει το μυστήριο χάρη σε ένα σημείωμα γραμμένο από τον ίδιο τον Τσούι Πεν: «Κληροδοτώ στα ποικίλα μέλλοντα (όχι σε όλα) τον κήπο μου των διχαλωτών μονοπατιών». Το βιβλίο είναι ο λα­ βύρινθος. Στο έργο του ο Τσούι Πεν δημιουργεί ποικίλα μέλλοντα, διά­ φορους χρόνους, επιλέγοντας κάθε φορά όλες μαζί τις εναλλακτικές λύσεις ενός προβλήματος. Δημιουργούνται έτσι άπειρες διακλαδώσεις στο χρόνο, τερατώδεις αντινομίες και ένα μυθιστόρημα τόσο χαώδες όσο ο ίδιος ο χρόνος. Σε ένα από αυτά τα μέλλοντα, ο Γιου Τσουν σκο­ τώνει τελικά το σινολόγο και ο ίδιος συλλαμβάνεται από το διώκτη του και καταδικάζεται σε θάνατο, έχοντας όμως πρώτα εκπληρώσει την α­ ποστολή του: ο αρχηγός του καταφέρνει να αποκωδικοποιήσει το μή­ νυμα που του έχει στείλει με τη δολοφονία του Άλμπερτ και έτσι η πό­ λη βομβαρδίζεται και η μάχη κερδίζεται. Μια παραβολή πάνω «στο αβυσσαλέο πρόβλημα του χρόνου»2, με άλλα λόγια, μια πα­ ραβολή πάνω στο αίνιγμα του θανάτου. Όπως και στο βιβλίο του Τσούι Πεν, η μόνη λέ­ ξη που δεν προφέρεται ποτέ είναι εκείνη που αποτελεί τη λύση του αινίγματος. Η λέξη θάνατος είναι άρρητη, αλλά είναι ρητή η απόπειρα μιας παραμυθίας για εκείνο που θε­ ωρείται μόρος/μοίρα για τον άνθρωπο. Ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου είναι και αυτή μια παραβολή. Ένα τέχνασμα, το οποίο, συγκαλύπτοντας το αναπόφευκτο, διασκεδά­ ζει το φόβο και τη ναυτία του κενού που έχουν κιόλας εγκατασταθεί στο χώρο του αν­ θρώπινου. Η πλαστική διακόσμηση και ο τεχνητός εξωραϊσμός δίνουν την ψευδαίσθη­ ση μιας στιγμιαίας παντοδυναμίας. Η οντολογική αλήθεια της ζωής αντικαθίσταται από μια πρόσκαιρη λειτουργικότητα, μια λειτουργικότητα με το απαράβατο σύνορο της πε­ περασμένης διάρκειας5. Η ζωή του φυσικού ανθρώπου φέρεται προς το θάνατο, αλλά όλα μοιάζουν να σπρώχνουν αυτή τη μοναδική βεβαιότητα στη λήθη. Στη λήθη, όχι στην ακύρωση.

Σ

ΧίρχιΛουίςΜπόρχις

Η ψευδαίσθηση, η δόξα του υιού του ανθρώπου.

45

Το ζητούμενο είναι πάντα μια ψυχολογικής υφής κατασφάλιση, μια παράκαμψη της απελπιστικά επισφαλούς όψης του αισθητού. Αν η ζωή δεν μπορεί να αληθεύσει οντολογικά, αν δεν μπορεί να υπερισχύσει του θανάτου, τότε του­ λάχιστον ας λειτουργήσει μέσα στο χρόνο μιας κατασκευα­ σμένης διαμεσολάβησης της ουτοπίας. Από την παραμυθία ενός κυκλικού και αναστρέψιμου χρόνου στην Αρχαία Ελλά­ δα1 ως τη γραμμική μεσσιανική σωτηριολογία του Αυγου­ στίνου. Και από μια αποκοιμιστική ουτοπία μελλοντικής (ιδεαλιστικής ή υλιστικής) λύτρωσης ως την επινόηση ενός πυκνού λαβύρινθου διακλαδούμενων μονοπατιών, ο οποί­ ος επιδιώκει να επιμηκύνει το νυν και να καθυστερήσει ένα μέλλον που όμως είναι ήδη εγγεγραμμένο τελεσίδικα στο παρόν. «Το δίχτυ αυτό των διαφορετικών χρόνων που ο ένας πλη­ σιάζει τον άλλον σχίζεται, σπάει, αγνοεί τους υπόλοιπους για αιώνες ολόκληρους, καλύπτει όλες τις δυνατότητες του χρόνου»5. Ένα πλέγμα αλληλοσυγκρουόμενων σενα­ ρίων που ο άνθρωπος αδυνατεί να οδηγήσει σε ένα τέλος. Οι άπειρες σπείρες του λαβύρινθου ξεπερνούν τις ανθρώπι­ νες προθέσεις. 0 άνθρωπος, μέσα σε αυτό το ζαλιστικό δί­ χτυ, δεν είναι σε θέση να επιλέξει μία από τις πολλαπλές ε­ ναλλακτικές λύσεις. Βρίσκεται παγιδευμένος σε ένα εις το διηνεκές επειαεινόμενο μέλλον «που αποτελείται από δια­ φορετικούς, αντιθετικούς, συμπίπτοντες και παράλληλους χρόνους»6. Είναι μέσα στην ιστορία, μοιάζει να κινείται προς ένα τέρμα, αλλά οδηγείται από μια νομοτέλεια που τον υ­ περβαίνει. Έχει στηθεί μια θεατρική παράσταση, της οποίας τα πρόσωπα κινούνται σαν μαριονέτες στα χέρια ενός επι­ δέξιου σκηνοθέτη. Οι ρόλοι είναι απολύτως καθορισμένοι και πάντως όχι αμοιβαία ανταλλάξιμοι. Το τέλος του έργου είναι από την αρχή γνωστό.

Η αυστηρή νομοτέλεια εκβάλλει στο θάνατο των ηθοποι­ ών. Να μην το ξεχνάμε. 0 διώκτης του Γιου Τσουν (ο διώκτης μας) είναι πάντα ορατός. Οι παρακαμπτήριες οδοί στο εσω­ τερικό του λαβύρινθου είναι μόνο τεχνάσματα για να επι­ βραδύνουν και όχι για να ακυρώσουν το μηδέν. Κάθε φορά προσφέρεται απλώς στο φυγάδα (σε εμάς) μια μικρή παρά­ ταση χρόνου. Όμως σαράντα λεπτά ή μια αιωνιότητα δεν αλλάζουν το πραγματικό γεγονός της αναπότρεπτης μοί­ ρας. Ο άνθρωπος είναι εφ-ήμερος και κάθε άλλη μέτρηση στην ευμετάβολη πλευρά του κόσμου είναι παράλογη κα­ τέναντι του θανάτου. Μια πίστωση χρόνου είναι μόνο ο πρώτος γύρος μιας μονομαχίας που έχει από την αρχή κριθεί7. Η πραγματικότητα είναι ο θάνατος. Ο Γιου Τσουν είναι κιόλας νεκρός. Ο Μάντεν είναι πάντα παρών8. Είμαστε κιό­ λας νεκροί9, κάτω από το βάρος ενός αμείλικτου πεπρωμέ­ νου. Και η άλλη εκδοχή. Ο Αλμπερτ είναι πιθανό να μην πεθαίνει από το χέρι του Γιου Τσουν και ο τελευταίος να μη συλλαμβάνεται. Κάτι τέτοιο όμως είναι μία ακόμα μεγαλύτερη λα­

46

θροχειρία. 0 θάνατος έχει τουλάχιστον αυτή την καθησυχαστική ανεκκλητότητα. Αλλά, αν ούτε ο θάνατος έχει τη μο­ νιμότητα του τελεσίδικου (αν ζεις και πεθαίνεις δηλαδή εις τον αιώνα) και, καθώς, ούτως ή άλλως, η ζωή προσδιορίζε­ ται αποκλειστικά από τη μεταβολή που φέρει προς τη φθο­ ρά, δεν είναι δυνατή η ύπαρξη καμίας λογικότητας και στο χώρο του ανθρώπινου κυριαρχεί ο παρα-λογισμός10. Γι' αυτό δεν είναι παράδοξο ότι εντέλει η έλευση του τέ­ λους είναι και το τέλος της αγωνίας για τον άνθρωπο11. Για εκείνο τον άνθρωπο που έχει γεννηθεί ορφανός από πατέ­ ρα και πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε ένα συμμετρικό λα­ βυρινθώδη κήπο17. 0 άνθρωπος έχει ο ίδιος κόψει τους δε­ σμούς που τον έδεναν με ένα εκτός αυτού. Μια αναφορικότητα όχι νοητική, συναισθηματική ή ψυχολογική, αλλά μια αναφορικότητα υπαρκτικής καταγωγής που, στο όνομα της πατρότητας, δηλαδή της εμπιστοσύνης που γεννά η σχέση, θα τον απομάκρυνε από τον ουσιακό του καθορισμό, από τη συντελεσμένη στατικότητα του είναι του, και θα του ξά­ νοιγε τη δυνατότητα μιας υπαρκτικής περιπέτειας. Μιας πε­ ριπέτειας όπου ο θάνατος είναι τόσο ενδεχόμενος όσο και η ζωή και όπου, αντί να ψάχνουμε για αυταπάτες, αντί να παρακάμπτουμε το πρόβλημα υποκρινόμενοι πως είναι α­ νύπαρκτο15, είναι καλύτερα να το αντιμετωπίζουμε γνωρί­ ζοντας ότι μπορεί και να αποτύχουμε. Αντηχεί εδώ για άλλη μία φορά η κραυγή του Νίτσε: «Ο θε­ ός είναι νεκρός». Ο άνθρωπος ζει πια μόνος, χωρίς καμία α­ ναγωγή ερωτικής/εκστατικής φύσης. Έχει μεταβληθεί σε μια αυτοανακλαστική οντότητα και είναι καταδικασμένος να περιπλανιέται αδιάκοπα μέσα σε ένα τοπίο έγχρονης απο­ κάλυψης. Η μοναξιά. Είμαστε τόσο μόνοι που αισθανόμαστε άπειρα ορατοί και τρωτοί11. Όλα γίνονται στο εσωτερικό αυτού του δικού μας λαβύρινθου που μας κρατά σε απόσταση από τους άλλους, σε έναν ηθελημένο αυτο-εγκλεισμό15. Και καθώς ο τρόμος του κενού παραμονεύει, περιοριζόμαστε εκούσια σε ένα συμμετρικό, δηλαδή άμεσα εποπτεύσιμο, λαβύρινθο. Ένα συνηθισμένο λαβύρινθο, που οδηγείσαι στην καρδιά του αν σε κάθε σταυροδρόμι στρίβεις πάντα αριστερά16. Σε κάποιο από αυτά τα μονοπάτια ο θάνατος παραμονεύει αναπόφευκτα. Η άρση της ζωής γίνεται ο λόγος της ζωής και η λήθη ισοδυναμεί με την έσχατη πανουργία της μνή­ μης. Τότε λοιπόν, μία μόνο δυνατότητα σωτηρίας διανοίγεταΐ: η παράδοση στην παροντικότητα, η ανάληψη του πα­ ρόντος μέσα στο ίδιο το παρόν. Κάτι τέτοιο όμως απαιτεί ε­ τοιμότητα. Μια ετοιμότητα που ισοδυναμεί εδώ με το πάθος/πάθημα μιας υπαρκτικής περιπέτειας και άρα με μια βαθύτατη τραγικότητα. Πάθος-προς-τη ζωή και πάθοςπρος-το θάνατο και αυτόβουλη επιλογή ανάμεσα στα δύο. Αν η ετοιμότητα απουσιάζει, τότε δεν υφίσταται και επιλο­ γή, αλλά μόνο μια αναπότρεπτη αναγκαιότητα.

Η κυριαρχία της φύσης έναντι της ελευθερίας. Είναι λοιπόν μόνο μια ειδοποιός ετερότητα (εδώ ονομάζε­

ται Μπόρχες) που μπορεί να ομολογήσει, να προσφέρει χην κατάφασή της στη βεβαιότητα του θανάτου, με τον ίδιο τρόπο που θα μπορούσε να επιλέξει και τη ζωή. Μια ετερό­ τητα η οποία εμφανίζεται ως ριζική αναφορικότητα, ως προσωπική παρουσία ενός δημιουργού. Χρειάζεται ένας συγγραφέας, ο οποίος σε έναν απροσδιό­ ριστο χρόνο θα δώσει τη λύση στο μυθιστόρημα, θα βάλει σε αυτό την τελευταία τελεία.

Το μυθιστόρημα, η δόξα του συγγραφέα. Ο Μπόρχες αναλαμβάνει τη διακινδύνευση (που δεν ανέλα­ βε ο Τσούι Πεν) να παραδώσει το βιβλίο/λαβύρινθο στους ανθρώπους. Να λύσει τα μάγια, να εκπορθήσει την αυτονό­ μηση και την εμμένεια17 και να οδηγήσει την περιπλάνηση στο σημείο που οι άλλοι απέφευγαν να φτάσουν: στο θά­ νατο. Μια εκούσια πράξη, όπως εκούσια θα μπορούσε να είναι και η επιλογή της ζωής. Γι' αυτό και ο Μπόρχες μιλάει για το χρόνο. Επαναλαμβάνει εκνευριστικά τη λέξη που η άλλη του όψη, ο καθρέφτης του, ο ήρωάς του, ο Τσούι Πεν, απέφευγε τόσο μεθοδικά να ονομάσει. Ο Μπόρχες ο­ νομάζει το θάνατο, και μαζί με το όνομα αποδίδει ταυτότη­ τα στη ριζική ετερότητα που αυτός αποτελεί. Στην πραγμα­ τικότητα ο δημιουργός, παραδίδοντας τη διαθήκη του νε­ κρού Τσούι Πεν, προσφέρει ένα μίτο. Ένα μίτο ερωτικής α­ ναφοράς. Μέσα στα πολύπλοκα σενάρια αναδεικνύει ένα και μας το χαρίζει, όπως η Αριάδνη χάρισε στον θησέα τη σωτηρία του. «Η ζωή μας είναι πολύ φτώχιά για να μην είναι αθάνατη»18. Η πλέον αποδεκτή για το θνητό άνθρωπο αιωνιότητα (και η μόνη λογικά επαληθεύσιμη) είναι μια πραγματική στιγμή έκ­ στασης στην οποία ζούμε τώρα ένα σήμερα ίδιο με το χτες και οπωσδήποτε με τη σφραγίδα του αύριο. Μια στιγμή έκ­ στασης που ανοίγει ένα παράθυρο προς τους άλλους και το ενδεχόμενο μιας υπαρκτικής περιπέτειας. Το εγώ του Μπόρχες δεν έπαψε ποτέ να υφίσταται. Όλοι αυτοί που εί­ παν «εγώ» προτού εκείνος γεννηθεί και αφότου εκείνος πέθανε δεν είναι άλλοι από αυτόν19. Και τώρα, αυτή τη στιγμή, είναι εκείνος που, ακούγοντας τον αβέβαιο ήχο ενός ξεχαρ­ βαλωμένου ραδιοφώνου, το φευγαλέο σφύριγμα του τρέ­ νου σε ένα μικρό επαρχιακό σταθμό, το τρίξιμο που κάνουν οι κρουστές ρόγες του σταφυλιού καθώς μεγαλώνουν και το απόμακρο γάβγισμα ενός μαύρου σκυλιού, ξαναγράφει ένα μικρό δοκίμιο για την αιωνιότητα. Ο Μπόρχες, μπλεγμέ­ νος μέσα στις άπειρες σπείρες του λαβύρινθού του, πεθαί­ νει το 1996, αλλά, σε ένα άλλο κεφάλαιο του βιβλίου του, την ίδια χρονιά ήταν μόλις τριάντα έξι χρόνων και σήμερα κατατρύχεται και πάλι από τα ίδια πάντα ερωτηματικά, πιο βασανιστικά, καθώς οδεύει προς το δεύτερο, υπαρκτικά α­ προσδιόριστο, θάνατό του20. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Μτφρ. Βαγγέλη Κατσάνη, Αθήνα, «Πήειάς» 1982.

2. Το βιβλίο του Τσούι Πεν είναι «ένα τεράστιο αίνιγμα ή μια πα­ ραβολή που κύριο θέμα της είναι το θέμα του χρόνου... Με το

να παραλείπει κανείς μια λέξη και να καταφεύγει σε ακατάλλη­ λες μεταφορές ή ολοφάνερες περιφράσεις είναι ο καλύτερος τρόπος για να τονίσει αυτή τη λέξη, να της δώσει έμφαση... [Όμως! πουθενά, μα πουθενά δεν αναφέρεται -μία φορά έ ­ στω- η λέξη χρόνος»; ό.π., σ. 145.

5. Πβ. «Σκέφτηκα τότε πως καθετί που συμβαίνει σ' έναν άνθρω­ πο, συμβαίνει στο παρόν, ακριβώς τώρα. Αιώνες φεύγουν κ' αιώνες έρχονται και ωστόσο τα γεγονότα συμβαίνουν μόνο σήμερα. Αναρίθμητοι άνθρωποι κινούνται στον αέρα, στη γη και στη θάλασσα κι όμως ό,τι συμβαίνει πραγματικά, συμβαίνει σ'εμένα...»: ό.π., σ. 133-134.

4. Πβ. τον ησιοδικό μύθο των γενών στο Έργα και ημέραι, ο οποί­ ος αναπαράγεται στον Ποδιτικό του Πλάτωνα.

5. Ό.π., σ. 145.

6. Ό.π., σ. 145.

7. «Είπα στον εαυτό μου πως η μονομαχία είχε κιόλας αρχίσει και πως είχα κιόλας κερδίσει τον πρώτο γύρο, έχοντας καταφέρει να αποκρούσω, έστω και για σαράντα μόνο λεπτά, έστω και ε­ ντελώς τυχαία την επίθεση του αντιπάλου μου. Θεώρησα αυ­ τή την ελάχιστη νίκη σαν προμήνυμα ολοκληρωτικού θριάμ­ βου και σκέφτηκα -το ίδιο σφαλερά- πως η δειλή ευδαιμονία όπου βρισκόμουν αποδείκνυε ότι ήμουν ένας άνθρωπος ικα­ νός να εκτελέσω ένα επικίνδυνο έργο»; ό.π., σ. 135-136.

8. «Μες στον κιτρινόμαυρο κήπο δεν υπήρχε παρά ένας μόνο άν­ θρωπος κι ο άνθρωπος αυτός, δυνατός σαν άγαλμα, πλησίαζε το μονοπάτι και ήταν ο λοχαγός Ρίτσαρντ Μάντεν»: ό.π., σ.

146.

9. «Έτσι προχώρησα καταγράφοντας με τα μάτια μου, με τα μά­ τια ενός ανθρώπου κιόλας νεκρού, το πέρασμα της ημέρας που ίσως να ήταν και η τελευταία μου και το άπλωμα της νύ­ χτας»: ό.π., σ. 136.

10. Πβ. «Προείδα ότι ο άνθρωπος θα καταπιαστεί με έργα ολοένα και πιο φοβερά κι ότι σύντομα δε θα υπάρχουν σ' αυτή τη γη παρά πολεμιστές και ληστές. Τους δίνω λοιπόν τούτη τη συμ­ βουλή: 0 εκτελεστής κάποιου φοβερού έργου πρέπει να φα­ νταστεί πως το έχει κιόλας εκτελέσει και πρέπει να επιβάλει στον εαυτό του ένα μέλλον ανέκκλητο όσο και το παρελθόν»: ό.π., σ. 136.

11. Ό.π„ σ.132.

12. Ό.π., σ.132.

13. Πβ. «Καθίσαμε -εγώ σ' ένα μακρύ, χαμηλό ντιβάνι κι αυτός με την πλάτη γυρισμένη στο παράθυρο και σ' ένα ψηλό στρογγυ­ λό ρολόι»: ό.π., σ. 139.

14. «Το γεγονός είναι πως ο έρημος δρόμος μ' έκανε να αισθάνο­ μαι άπειρα ορατός και τρωτός»: ό.π., σ. 135.

15. Πβ. «Σκέφτηκα πως ένας άνθρωπος μπορεί να γίνει εχθρός κά­ ποιου άλλου ανθρώπου ή και ανθρώπων και να τους μισήσει ή να τον μισήσουν, μα πως δεν μπορεί ποτέ να νιώσει εχθρότη­ τα για μια χώρα, για τις χρυσόμυγες, τα λόγια, τους κήπους, τα ρυάκια, τα ηλιοβασιλέματα»: ό.π., σ. 138.

16. Ό.Π.,σ. 136-137.

17. «Να διορθώσει τη μοναξιά»: ό.π., σ. 139.

18. «Ιστορία της αιωνιότητας», στην ομώνυμη συλλογή δοκιμίων, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Αθήνα, «Ύψιλον», 1982, σ. 38.

19. Είναι μια ιδέα του Σοπενάουερ που έχει γοητεύσει τον Μπόρ­ χες, ό.π., σ. 18.

20. Πβ. «Στον παρόντα χρόνο με την παραχώρηση πιθανόν κάποι­ ας καλόγνωμης μοίρας, φτάνετε σπίτι μου και σας δέχομαι. Σε κάποιον άλλο χρόνο με βρίσκετε νεκρό την ώρα που περνάτε το κατώφλι μου, σ' έναν τρίτο χρόνο προφέρω τις ίδιες ακρι­ βώς λέξεις που λέω τώρα μα δεν είμαι εγώ παρά το φάντα­ σμά μου»: ό.π., σ. 145-146.

47

το υ Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Υ Γ Ι Α Ν Ν Α Ρ Η

ΘΕΟΔΩΡΟ! ΝΤΟΡΡΟΙ Π ρ ω τοπ όρος του (Η ηνικού

p

ά : ΘΕΟΔΩΡΟΥ NTOPF

n o y

ΙΕΑΙΑΕΓ

ΓΑ Π η Μ Ο Υ ΤΟ ΧΑΖΙ

48

ί

το χ ά Για πολλούς κριτικούς, θεωρητικούς της λογοτεχνίας, αλλά και Έλληνες ποιητές, η απαρχή του ελληνικού σουρεαλισμού βρι­ σκόταν στη συλλογή Στου γήυτωμού το

χάζι του Θεόδωρου Ντόρρου. Η συλλογή εκδόθηκε στο Παρίσι το 1930 και παντού στον κόσμο την έστελνε ο ίδιος ο ποιητής σε όποιον του τη ζητούσε και μάλιστα δω­ ρεάν1. Ωστόσο, άλλοι προσπάθησαν από τότε, αλλά και κυρίως στα πρόσφατα χρόνια, να οριοθετήσουν, να προσδιορί­ σουν μια τέτοια απαρχή στα έργα άλλων, όπως έγινε με τη Στροφή του Σεφέρη, που βγήκε το 1931, τα Ποιήματα του Καλαμάρη ή Κόλας (1933), την Υψικάμινο του Εμπειρικού (1935), το Μυθιστόρημα του Σεφέρη, που βγήκε τον ίδιο χρόνο. Άγνωστο παρέμεινε από το 1936 που κυκλοφόρησε στο Παρίσι το φιλοσοφικό έργου του Ντόρρου, Intelligence (Νοημοσύνη)2. Δύο χρόνια αργότερα κυκλοφό­ ρησε το Foyers d'incendie του Κόλας. Το έργο του Ντόρρου για πρώτη φορά α­ ναφέρθηκε το 1952 μαζί με τη γαλλική μετάφραση της Ασκητικής του Καζαντζάκη (1927) από το περιοδικό Νέα Εήληνικά 3των Ρένου και Ηρακλή Αηοστολίδη,

τ

πιθανόν ένεκα μορφικής γειτνίασης και ειδολογικής υφής. Αυτή ήταν η πρώτη και τελευταία μνεία του άγνωστου αυτού έργου, το οποίο παρουσιάζεται εδώ, ενώ του Κόλας μεταφρά­ στηκε ως Εστία πυρκαγιάς μόλις το 1997. Ας δούμε όμως πρώτα έστω και όσα λειψά γνωρίζουμε από διάφορες πηγές που σχετίζο­ νται με το πρόσωπο και το έργο του Ντόρρου. Καταρχήν, όταν ο Ντόρρος δημοσίευσε την πρώτη και μοναδική του συλλογή, Στου γλυτωμού το χάζι, το 1930, ήταν ένας τριανταπεντάχρονος ψηλός (1,80), πράος, ευγενικός, πολύ μορφωμένος με σπουδές στη φιλολογία και σχεδόν αριστοκρατικός σε εμφάνιση, αλλά και πολύ απαισιόδοξος, όπως σποραδικά έ­ χουμε ακούσει να λένε οι γνωστοί του4. 0 Θεόδωρος ή Τεντ ή θήοντορ Ντόρρος ή, για τους φίλους, απλώς Τέντορρος (μαρτυρία του Βασίλη Βλαβιανού στο γράφοντα) ανήκε σε μια εύπορη ελληνοαμερικανική οικογένεια, μέλος της οποίας ήταν και η Μαίρη Ντόρρου, που παντρεύτηκε τον Ελληνοαμερικανό ζωγράφο Τζων Ξέρων (John Xceron) και μια άλλη που είχε παντρευτεί τον Παύλο Προδρομίδη, ένα μορφωμένο έμπορο, με διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, με έναν πολύ αξιόλογο ραδιοφωνικό σταθμό, κοινωνικό παράγοντα στην ομογένεια κατά τα χρόνια 1950-1960. Τα καταστήματα και τα υποκαταστήματα των αδελφών Ντόρρου -δύο αγοριών και δύο κοριτσιών, από όσο γνω ρίζω - βρίσκονταν στο Παρίσι, στη Νέα Υόρκη, στον Καναδά και στην Αθήνα. Καταρχήν στο Πανελλήνιο Η μ ερο λό γιο ντ ου έτους ΤΟ ΜΟΝΟΝ ΕΝ ΑΜΕΡΙΚΗ 1920, που έβγαζαν ο Διον. Χαλκιόπουλος και ο Ηλίας ΕΛΛΗΝΙΚ. ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ Α. Βαρουχάκης στη Νέα Υόρκη (ο πρώτος τόμος κυ­ κλοφόρησε το 1918) υπάρχει μια ολοσέλιδη διαφήμι­ ΑΔΕΛΦΩΝ ΝΤΟΡΡΟΥ ση του οίκου των αδελφών Ντόρρου, στην οποία αναφέρεται ότι ήταν «το μόνο εν Αμερική ελληνικό εργοστάσιον στεφάνων γάμου και βαητιστικών» και ότι πωλούνται μόνο χονδρικώς και σε όλα τα αξιόπιστα ε­ μπορικά καταστήματα της Αμερικής. Ο οίκος είχε ιδρυ­ θεί το 1899 στην Αθήνα και το 1914 είχε ανοίξει το μεγαλύτερο κατάστημά του στον αριθμό 40-42 της 19ης οδού του Ανατολικού Μανχάταν. Η περιοχή αυ­ ΧΟΝΔΡΙΚΗ ΠΟΛΗΣΙΣ ΜΟΝΟΝ τή, μεταξύ Γιούνιον Σκουέρ και τωρινού Τσάινα Τάουν, D O R R O S B R O S . ήταν η συνοικία των Ελλήνων μεταναστών. Αργότερα, 40-42 EAST 19th ST. τόσο οι Έλληνες όσο και το κατάστημα των Ντόρρων N e w Y o r k C it y μετακόμισαν. Μαρτυρία για τις μετακινήσεις αυτές έ­ χουμε τις διαφημίσεις στην εφημερίδα καμπάνα του ποιητή Λεωνίδα Ν. Στελλάκη και στο Εγκυκλοπαιδικό Ημερολόγιον του έτους 1930. Η νέα διεύθυνση ήταν 1 East 33 Street, ενώ το εργοστάσιό τους στο Παρίσι βρισκόταν στην οδό Bachaumont, αρ. 17. Από κει έστελνε ο Ντόρρος το βιβλίο του. Η μόνιμη διεύθυνση της Νέ­ ας Υόρκης βρίσκεται σε ένα τεράστιο κτίριο στη γωνία των 33 δρόμων και εταιρειών και ε ­ μπορικών επιχειρήσεων. Είναι ένα από τα πιο κεντρικά και πιο εμπορικά σημεία της Λεωφό­ ρου, ενώ η διεύθυνση στο Παρίσι ήταν μεν του καταστήματος, υπήρχε όμως και η διεύθυν­ ση του τυπογραφείου, για τις αποστολές. Σ' αυτό το έργο ο Ντόρρος δηλώνει: «Απαγορεύ­ εται η μετάφραση ή η διασκευή, μέρους ή όλου του βιβλίου, χωρίς την άδεια του συγγρα­ φέα», πράγμα που θα κάνει ακριβώς αντίθετα με το επόμενο έργο του, το Intelligence, ό­ πως θα δούμε. Η πρώτη επαφή μου με το έργο του Ντόρρου έγινε τυχαία το 1983 όταν ερευνούσα πηγές

ΣΤΕΦΑΝΟΝ ΓΑΜΟΝ ΚΑΙ ΒΑΟΤΙΣΤΙΚΟΝ

49

f

για σχετικό θέμα μου και στη βιβλιοθήκη του Γραφείου Τύπου της Νέας Υόρκης. Εκεί βρήκα την πρώτη έκδοση της συλλογής Στου γήυτωμού το χάζι, ένα αντίτυπο της οποίας είχε την αφιέρωση της αδελφής του, Μαίρης Ντόρρου-Ξέρων, στον τότε Γενικό Πρόξενο της Ελλά­ δας στη Νέα Υόρκη Βασίλη Βιτσαξή, ο οποίος είχε ξεκινήσει τη συναγωγή βιβλίων και το στήσιμο μιας βιβλιοθήκης, κάποιου αρχείου δηλαδή των Ελλήνων συγγραφέων της Αμερι­ κής. Στη συνέχεια, στα σκονισμένα ράφια του τυπογραφείου Divry's του Γιώργου Κωνσταντόπουλου στους 27 Δρόμους και Εβδόμη Λεωφόρο, βρήκα ένα άλλο αντίτυπο της ίδιας συλλογής με την αφιέρωση του Ντόρρου «Στον ποιητή μας Ζαμπούνη, με θαυμασμό και α­ φοσίωση» και την υπογραφή του ποιητή της συλλογής. Πράγματι, ο θαυμασμός και η αφο­ σίωση του Ντόρρου προς το σατιρικό ποιητή, πεζογράφο, διανοητή και αρχισυντάκτη της ε­ φημερίδας Ο Σάτυρος, Κώστα Ζαμπούνη, που είχε σπουδάσει στη Νομική Αθηνών και στον οποίο τελικά κόλλησαν το χαρακτηρισμό «0 Σουρής της Αμερικής»5 ήταν μεγάλος. Πέραν της στενής φιλίας των δύο ποιητών, φαίνεται πως η συνεργασία τους και η αλληλε­ πίδραση ήταν βαθιά ριζωμένη στα έργα τους. Καταρχήν ο Ζαμπούνης είχε δημοσιεύσει έναν τόμο διηγημάτων το 1912, για να ακολουθήσουν δύο ποιητικές συλλογές και δύο τόμοι πε­ ζών τραγουδιών, τα πιο πολλά στον προαναφερθέντα τυπογράφο του Divry's, ενώ άλλα α­ κόμη και σήμερα μένουν σκόρπια σε διάφορα έντυπα και φυσικά στο Σάτυρο, όπως και αδη­ μοσίευτα. Λεπτολογώ στο θέμα αυτό, γιατί επίσης ο Ζαμπούνης είχε δημοσιεύσει λυρική πεζογραφία το 1926, πριν ακόμη γίνει πρακτική της από άλλους. Στο μεταξύ διάστημα εμ­ φανίστηκαν πεζοτράγουδα άλλων Ελλήνων ποιητών, καθώς και ο περίεργος τίτλος της συλλογής Στου γήυτωμού το χάζι, ενώ ακολούθησε του Ζαμπούνη ηου είχε τον τίτλο Στα φτερά της σκέψης. Πέραν της γειτνίασης ακόμη και στους τίτλους, τα θέματα, η μορφή, η φιλοσοφική διάθεση και των δύο είναι αλληλοσχετιζόμενα.

0 στοχασμός, οι σκέψεις, η ανθρωπιά, οι γύρω ξένοι άνθρωποι, ο τόπος, ο πόθος για μια με­ λαχρινή κοπέλα, «ηρωίδα» του βιβλίου του Ζαμπούνη, γίνεται «μελαχρινή μασχάλη» για τον Ντόρρο. Και στους δύο ποιητές ο μοναχικός παρατηρητής και ανταποκριτής των γύρω συμ­ βάντων είναι αυτός που αρνείται να γίνει όμοιός τους. Είναι ο ξένος που προτιμάει να ταυτι­ στεί, να γίνει ένα με τα Φυσικά φαινόμενα, τα συμβαίνοντα τώρα ή ακόμη και όσα είχαν προηγηθεί ή έλαβαν χώρα αλλού. Η έννοια των «ζωντανών» του γλυτωμού σε ξένες θετικότητες της συλλογής Στου γάυτωμού το χάζι του Ντόρρου βλέπουμε να εμφανίζεται στο μεσήλικα διανοούμενο του Ζαμπούνη της συλλογής Στα φτερά της σκέψης, καθώς και το πρόβλημα της «υγείας» (φύση) και «ασθένειας» (μυστηριώδης αρρώστια) απασχολούν τον Ζαμπούνη. 0 αλτρουισμός του Ζαμπούνη πάλι βρί­ σκεται στο ότι βλέπει «πιο ανθρώπινα» τα «τωρινά μας», όπως επίσης και το πρόβλημα του χρό­ νου και της αιωνιότητας στη φύση και στη χώρα όπου ζει. Οι αιτίες και τα αιτιατά του Ζαμπούνη αντηχούν επίσης τα συμβαίνοντα στον Ντόρρο: «Απίστευτη η τέχνη μας να κάνουμε στιγμές αι­ ώνιες. Δεν είν' αυτά που θα 'λεγα, ούτε και κείνα που τα φέραν»6 που μοιάζει με Καβάφη. Τους δύο φίλους ποιητές λοιπόν συνέδεε ο κοινός κόσμος των ιδεών, η φιλοσοφική και στοχαστική διάθεση του ατομικού τους Εγώ απέναντι στα πράγματα, στην κοινωνία, στον κόσμο, όπως έχουν αυτά κατατεθεί στα έργα τους. Η ποίηση του Ντόρρου αντηχεί τον κοινωνικό φορέα, την εργατική τάξη, το σερβιτόρο, το άτομο μέσα στην υλιστική, πολυτελή και «αποικιακή» κοινωνία, καθώς γράφτηκε στα 1920 με 1930, που βρισκόταν πιο κοντά στη λογοτεχνία της κοινωνικής διαμαρτυρίας των ΗΠΑ, ε­ νώ του Ζαμπούνη καταγράφει την αντίπαλη πλευρά της πολιτικής δομής στην αμερικανική κοινωνία: την οικονομική ύφεση στην οποία είχε πέσει η Αμερική. Αλλά και η ίδια η Ευρώπη προχωρούσε προς τη διαμόρφωση νέων συστημάτων και κινητοποιήσεων για να αντιμετω-

50

πιστεί ο επερχόμενος μέγας κίνδυνος tou φαοιομού και του ναζισμού και ο Δεύτερος Πα­ γκόσμιος Πόλεμος, πράγμα που απασχόλησε κάθε σκεπτόμενο άτομο. Έτσι, ο μεν ήρωας του Ζαμπούνη γίνεται «ξένος», πιο μεταφυσικός, και αναζητεί τη φυγή στη φύση και στα θεία, πιο πολύ από όσο επιδιώκει το πρόσωπο του ποιητή Ντόρρου στο «χάζι» και στο «γλυ­ τωμό» του από το γύρω του καταπιεστικό κόσμο. Πρόκειται για μια εκ βαθέων εξομολογητική γραφή, που ο ίδιος την αποκαλεί «πεζά τραγού­ δια», ενώ ο Ντόρρος τα παρουσιάζει σε εντελώς αναρχική, αισθητικά, μορφή. Αξίζει να πα­ ραθέσω το πρώτο κομμάτι της σύνθεσης από το έργο του Ζαμπούνη, για να αντιληφθεί κα­ νείς τόσο το φίλο όσο και τα κοινά που συμμερίζονταν οι δύο τους κατά την κρίσιμη περίο­ δο της ζωής τους στη δεκαετία του 1930 στη Νέα Υόρκη: «Μ' αρέσει η μοναξιά, γιατί βρί­ σκω σ' αυτή τη Σκέψη μου. Τότες βγαίνω έξω απ' το καθημερινό, το κοινό και το τριμμένο και γίνομαι ΕΓΩ, όπως μ' έπλασε η Φύση κι όπως μόρφωσα με τα δικά μου τα χέρια στο πέ­ ρασμα του χρόνου τον εαυτό μου. Τότες μονάχα χαίρομαι στ' αλήθεια, γιατί γίνομαι θεός δημιουργώντας γύρω μου έναν καινούργιον κόσμο, εντελώς δικό μου»7. Το εδάφιο μιλάει μόνο του. Ωστόσο, οφείλω να υπενθυμήσω πως ο Ζαμηούνης πέθανε στις 6.4.1954, ακρι­ βώς επτά μήνες πριν από την αυτοκτονία του Ντόρρου. Εκτός από τον Ζαμπούνη, άλλη φιλία, και μάλιστα πολύ στενή, ο Ντόρρος είχε δημιουργή­ σει και με τον θράσο Καστανάκη που ζούσε στο Παρίσι, όπως άλλωστε φαίνεται από την αλληλογραφία που είχαν οι δυο τους μεταξύ Ιουνίου 1929 και Νοεμβρίου 1932, που υπάρ­ χει στο ΕΛΙΑ. 0 Ντόρρος όχι μόνο θαύμαζε τον Καστανάκη, εξαρτιόταν ψυχικά και δημιουργι­ κά απ' αυτόν καθώς δεχόταν με μεγάλη υπακοή τις συμβουλές του φίλου του, αν και προς το τέλος φαίνεται πως ο Ντόρρος συμπαραστεκόταν στον Καστανάκη στα προσωπικά του προβλήματα, όπως υπαινίσσεται σε σειρά γραμμάτων του, χωρίς όμως να φαίνεται καθαρά ποια ήταν αυτά. Ο ίδιος δε ο Καστανάκης έχει πει το εξής χαρακτηριστικό για τον Ντόρρο: «Ήταν ένας άνθρωπος εσωτερικής ευαισθησίας και είχε πελώρια χαρίσματα. Το μόνο που έ­ κανα γι' αυτόν ήταν να τον εμψυχώνω, να του δίνω αυτοπεποίθηση»8. Η αλληλογραφία αυτή, όπως είναι φυσικό, παρουσιάζει μόνο τη μία φωνή στο «διάλογο» μεταξύ δύο φίλων. Αλλά, παρ' όλες τις ελλειπτικές πληροφορίες, τα κενά που υπάρχουν στα γράμματα και τα οποία γνώριζαν μόνο οι δυο τους, εντούτοις, πότε είναι αρκετά ενημε­ ρωτικά και πότε αρκετά αποκαλυπτικά όσον αφορά τις σκέψεις και τους στοχασμούς που α­ πασχολούσαν τους δύο φίλους. Από τα τριάντα τέσσερα γράμματα του Ντόρρου προς τον Καστανάκη φαίνεται, κατ' αρχάς, πως ο Ντόρρος χειριζόταν πολύ καλά την ελληνική γλώσσα. Τα γράμματα που έστελνε στον Καστανάκη από τη Νέα Υόρκη, από το Οντάριο ή από χωριά της Γαλλίας, από όπου περνούσε ή διέμενε για λίγο ο Ντόρρος, γράφτηκαν μέσα στα χρόνια της βαθιάς οικονομι­ κής ύφεσης που οδήγησε την Αμερική σε τραγωδία, καθώς η κρίση στο χρηματιστήριο και κατά συνέπεια στον κόσμο του εμπορίου στον οποίο ανήκε και ο οίκος των αδελφών Ντόρ­ ρου οδήγησε πολλούς στην αυτοκτονία και φυσικά στον οικονομικό όλεθρο. Ο Κώστας Σταματίου μάς πληροφορεί πως ο Ντόρρος με τη Γαλλίδα σύζυγό του κατέφυγε στο Παρίσι, καθώς οι επιχειρήσεις κατέρρευσαν9. 0 ποιητής με τη Σούζαν, τη σύζυγό του, ζούσε στην α­ ριστοκρατική οδό Michele Ang£ Arrodismen αρ. 16. Προφανώς έμεναν σε ιδιόκτητό τους διαμέρισμα. Όμως, λίγα χρόνια μετά θα καταφύγουν σε απομακρυσμένο χωριό της Γαλλίας.

0 Ντόρρος έγινε αλκοολικός και, πείθοντας και τη γυναίκα του, αυτοκτόνησαν μαζί τον Οκτώβριο του 1954 και σε ηλικία 59 ετών, ενώ η Σούζαν ήταν μικρότερή του. Για την αυτο­ κτονία έχει καταθέσει στον Καστανάκη και ο Αντρέ Μιραμπέλ, φίλος και των δύο, επιβεβαιώ­ νοντας την πιο πάνω χρονολογία10.

5/

Φαίνεται πως ο Καστανάκης εφόδιαζε βιβλία στον Ντόρρο, τα οποία προωθούσε ή διέ­ νειμε στο εμπόριο: «Τα βιβλία τα δίνουμε σε ένα ή δύο μενάλα βιβλιοπωλεία. Όχι στις ε­ φημερίδες. Θα σου πω όταν έρθουν»11. Δεν ξέρουμε για ποια βιβλία πρόκειται, για ελλη­ νόγλωσσα ή αγγλόγλωσσα, για βιβλία του Καστανάκη ή άλλα. Όπως δε γνωρίζουμε τι δοσοληψίες είχε ο Ντόρρος με βιβλιοπωλεία της Νέας Υόρκης. Στο ίδιο γράμμα ο Ντόρρος μάς εισαγάγει και στον κόσμο της αμερικανικής χρηματαγο­ ράς και στην οικονομική ύφεση: «Μέσα εδώ στο γραφείο μου λυσσάει tsicl γύρω πα­ ντού η πιο βάρβαρη χυδαιότητα, όλη η εφαρμογή της αμερικανικής φιλοσοφίας. [...] Έχω κατέβει εδώ πέρα στις πιο άσχημες κατακόμβες του υπερμοντερνισμού της αμερι­ κανικής ζωής που η μηχανή πάντα βουίζει την άχαρη, τη μονότονή της φλυαρία, της ά­ ψυχης ζωής»12. Ταυτόχρονα καταγράφει και διάφορες επαφές που είχε με προσωπικότη­ τες και διανοούμενους της αμερικανικής μεγαλούπολης. Όμως, αυτός ζει στο δικό του κόσμο: «Η φωτιά της ζωής είναι μέσα μου και δεν θα μπορέσει να σβύσει πριν αηό μένα. Είναι μέσα μου πιο πολύ από το αίμα μου»15. Πνίγεται, όμως, στη δουλειά, λέει. «Είναι 4 απόγεμα. Στη φούρια της δουλειάς. Την προσέχω τη δουλειά με περισσότερη δύναμη από κάθε άλλη φορά. Και περιμένω με πιο πολύ αγωνία να 'ρθη το βράδυ που κλείνου­ με και μπορώ να μη μιλάω, να μη βλέπω, να μην ακούω, όλους, όλα, που μ' αφήνουν "ελεύθερο" μόνο για να συνεχίσουνε αύριο. Λεφτά. Κίνδυνος. Φρίκη. [...] Ζω τη μεγαλύ­ τερη ανθρώπινη δυστυχία»14. Τον βεβαιώνει όμως πως δε χάνει το θάρρος του, παρ' όλη την κρίση που διήρχετο η ζωή στην Αμερική κατά την περίοδο της μεγάλης οικονομικής κρίσης: «Είμαστε ο εαυτός μας. Θα ζήσουμε, Θράσο», του λέει, για να αποκτήσει αυτο­ πεποίθηση: «Τρέμει το χέρι μου σαν από κλωτσιές της χυδαιότητας που παραδέχομαι, που ανέχομαι, της προσπάθειας για τα "μέσα” της σωματικής ύπαρξής μου. Ι...1 Μόνο συ, μόνο συ μπορείς να καταλάβεις αυτές μου τις κλεμμένες στιγμές που ζω τώρα μαζί σου ανάμεσα σ' όλα αυτό εδώ»15. Το ίδιο συναίσθημα, το ίδιο πάθος τον διακατέχει και στο αμέσως επόμενο γράμμα του: «Τα βίντσα δουλεύουν ολοένα εδώ κοντά, λίγα βήματα πίσω μου και σηκώνουν ψηλά στον αέρα τ' ατσάλινα δοκάρια. Απάνω στον καθένα ξαπλωμένη ολόκληρη η Αμερική, ούτε κοιτάζει χάμω, ανάσκελα, έτσι ξαπλωμένη απάνω στ' ατσάλινα δοκάρια έχει τα μάτια ανοιγμένα στον ουρανό. Κάτι σαν τραγούδι της αυτή η κόλαση του κρότου ολόγυ­ ρά της που βγάζουν οι βίδες - σαν χίλια μυδραλιοβόλα ρίχνοντας τις σφαίρες τους απά­ νω σε ατσαλένιο τοίχο. Σαν το τραγούδι της. Χαζεύουν χαμηλά. Δεν ξέρει κανείς τι γίνε­ ται. Ούτε κείνοι που την ανεβάζουν καταλαβαίνουν. Κάποτε αργότερα θα τους το πει. Χαζεύουν φοβισμένοι βλέποντας αυτήν σαν ολοκαίνουργη θεά στο γλέντι της. Πιστεύ­ ουνε πως παίζουνε μαζί της»16. Το γράμμα διακόπτεται απότομα καθώς, λέει, επιστρέφει στη δουλειά. Παρέθεσα το μεγάλο αυτό εδάφιο γιατί, νομίζω, αποτελεί συνέχεια ή την απαρχή των ποιημάτων που ετοίμαζε για τη συλλογή Στου γήυτωμού w χάζι, πράγμα που θα συναντήσουμε σε άλλη επιστολή του λίγες ημέρες μετά: «Για τα “κομμάτια" μου - το μεγάλο χάζι και τ' άλλα, εσύ μου τα θύμησες, όπως μου θύμησες και την ολοδική μας ζωή με τα γράμματά σου που είναι ο θησαυρός μου και η σωτήρια μου εδώ πέρα. [...] Όλα μου τα χαρτιά, γραμμένα, σημειωμένα και άγραφα, είναι κλεισμένα σε μια βα­ λίτσα που την μετατοπίζω διηνεκώς, κατά προτίμηση πάνω στα χέρια μιανής πολυθρό­ νας κι έτσι τα βλέπω τις βραδυές κλεισμένα πάντα στη βαλίτσα αυτή, χωρίς σκόνη απά­ νω της, γυαλιστερή, με μια μεγάλη ετικέτα του πλοίου που 'χει τον αριθμό 728 - μαύρα χοντρά γράμματα. [...] Έκαμα να την ανοίξω τη βαλίτσα κι ανέβηκε τόσο απότομα το αί­ μα στα μάγουλά μου, μου ζέστανε τις τρίχες του κεφαλιού μου τόσο, που φοβήθηκα.

φόβο σωοτό και δεν την ξαναάνοιξα»” . Και η βαλίτσα αυτή αποκτούσε αυτή τη μυστη­ ριώδη μορφή γιατί, λέει, εκεί είναι κλεισμένος ο δημιουργικός του κόσμος. Προφανώς αναφέρεται στα χειρόγραφά του και μεταξύ αυτών υπήρχαν και οι σημειώσεις για το βι­ βλίο στοχασμού που θα κυκλοφορούσε λίγο μετά, και αν καταπιανόταν μ' αυτά, θα αμε­ λούσε την επιχείρηση. Προφανώς ο Ντόρρος περιγράφει την επιστροφή του από κάποιο ταξίδι. Σε άλλες επιστολές του διαθέτει πιο πολλή όρεξη και καταγράφει σκέψεις που μπορεί κανείς να βρει στα δύο έργα του, όπου μιλάει ως ποιητής και ως στοχαστής. Οι εκμυ­ στηρεύσεις, αν και ανολοκλήρωτες ή ελλειπτικές, φανερώνουν έναν άνθρωπο με καλ­ λιεργημένο μυαλό, που ένιωθε την τραγωδία γύρω του, τραγωδία που διήρχετο τόσο ο μεταναστευτικός κόσμος της Αμερικής όσο και οι ευρωπαϊκοί λαοί που η μοίρα τούς επι­ φύλασσε τον άγριο πόλεμο ηου ερχόταν. Αν και οι «μπίζνες» του έτρωγαν όλο το χρόνο σε μια χώρα που αναγνωρίζει μόνο ένα θεό, το δολάριο, εντούτοις έβρισκε λίγο χρόνο να «συνομιλήσει» με το δημιουργικό του εαυτό και να συνδιαλαγεί και με το φίλο του. Έτσι, βλέπουμε να τον απασχολεί σοβαρά «η τέχνη της ζωής», όπως γράφει. «Αυτή είναι η πιο μεγάλη τέχνη, κι όποιος δεν την έχει, τίποτε δεν έχει. Μοναχά ήτανε εργάτης της ζωής. (...] Όπως με τις μπογιές γενήκανε εικόνες, καλά την είπανε κωμωδία μεγάλη τη ζωή. Επίσημα ντυμένη, μ' επιστήμες, σωφροσύνη, αστρονομίες και τα τριχοειδή αγγεία του μυαλού μας, ξεγελάει κείνους που δε θέλει να της γλύφουν τα βυζιά. L .l Έτσι κρατάει το μυστήριό της, δικό της, τόσο δικό της, τόσο απλωμένο και κυρίαρχο όσο κι εγώ σαν μου πληγώνεται η ψυχή μαζί με την ψυχή του ΕΝΟΣ. Αυτές είναι οι κυριαρχίες. Αυ­ τές είναι οι λάμψεις και οι όγκοι οι πιο επίσημοι, που πιο πολύ σημαίνουνε απ' όλα τ' ά­ στρα. Αυτή είναι η "Τέχνη της ζωής" και τίποτε άλλο για μένα δεν υπάρχει, για μένα τον τέτοιον άνθρωπο που μόλις λίγο ανοίξω τα μάτια μου για λίγα χρόνια και που δεν κλείνουμαι μες στις ανυπαρξίες των προγόνων, στην αχρηστεία του παρόντος και στο ασή­ μαντο του μέλλοντος.»18 Νομίζω πως το γράμμα αυτό του Ντόρρου εμπεριέχει τον πυ­ ρήνα του στοχασμού του που διευρύνεται και ολοκληρώνεται στο έργο intelligence ό­ πως και έχει διοχετευθεί στην ποιητική του συλλογή. Στις διάφορες επιστολές του, μια από τις οποίες περιγράφει τις ταλαιπωρίες του από μια μεγάλη εγχείρηση εξαγωγής τεσσάρων δοντιών, που τον καθήλωσαν στο σπίτι και στη μοναξιά του, πράγμα που του έδωσε την ευκαιρία να γράψει με μεγαλύτερη άνεση ένα με δύο γράμματα όπου περιγράφει την ανάγκη για δημιουργία, την αστάθεια ή τη χαρά που του δίνει ο γραπτός λόγος” . Αισθάνεται την ανάγκη της υγείας, του γέλιου, της άνεσης για να βγάλει από μέσα του ό,τι τον ενοχλούσε. Ακόμη και η σύζυγός του του συμπαραστέκεται αφήνοντάς τον στη μοναξιά του. Όσο δε για τους Αμερικανούς συγγραφείς, «χάνουν τον καιρό τους σε μια μεγάλη συζή­ τηση γύρω από το ζήτημα του Νέου Ουμανισμού. Αν έχουμε, λέει, έναν ή δύο ανθρώ­ πους μέσα μας. Για δε ρωτάνε εμάς να μάθουνε πως είναι πλήθος όχλος μέσα μας... Αν δε μου δοθεί ποτέ καιρός να πω κείνα που θέλω, με γραμμένες λέξεις, θα βρω κάποιο τρόπο. Μην ανησυχείς· υγεία μόνο να είναι και θα 'ρθη και η εποχή των "γινομένων μου"... θα τηνε φέρουμε απ' τα μαλλιά γονατιστή μπροστά μας. Συ σπρώχνοντας κι εγώ τραβιώντας»20 καταλήγει, ενώ τον διακατέχει σφοδρή επιθυμία για δημιουργία. Υπενθυ­ μίζω πως λίγους μήνες αργότερα τύπωσε τη συλλογή του Στου γήυτωμού το χάζι, ενώ αμέσως μετά έβαζε μπρος το φιλοσοφικό του έργο στα αγγλικά, μιας και η συλλογή του δε θα γίνει αποδεκτή από τους σνομπ της Αθήνας.

53

Intelligence Την άνοιξη του 1936, έξι χρόνια μετά τη δημοσίευση της συλλογής Στου γήυτωμού το χάζι, που αναστάτωσε τα νερά της ποιητικής δημιουργίας στη δεκαετία του '30, και που απασχόλησε πολλούς κριτικούς στα πρόσφατα χρό­ νια, καθώς τον θεώρησαν πρωτοπόρο του νεοελληνικού μοντερνισμού, ο Θεόδωρος Ντόρρος δημοσίευσε στο Παρίσι το φιλοσοφικό έργο Intelligence, που είδαμε (όρος που μπορεί να σημαίνει νόηση, νοημοσύνη, ευφυΐα, ιδιο­ φυία)21. Όπως είχε πράξει και με τη συλλογή του Στου γήυτωμού το χάζι, το έργο αυτό ο Ντόρρος το έστελνε δωρεάν σε όποιον του το ζητούσε, πράγμα που αντανα­ κλά το πιστεύω του απέναντι στο ρόλο και στη θέση του δημιουργού καθώς και του βιβλίου σε μια δεδομένη κοινωνία, όπως την επιθυμεί ο συγγραφέας. Στο κομμάτι αυτό θα αποτολμήσω μια πρώτη παρουσίαση του έργου κυρίως για λόγους ενημερωτικούς, αλλά και διαφωτιστικούς. Το φιλοσοφικό-στοχαστικό αυτό έργο του ο Ντόρρος το θεώρησε μέσο επικοινωνίας και αμοιβαί­ ας συνδιαλλαγής πνευματικού προβληματισμού με τον αναγνώστη, εδώ αγγλόγλωσσο, από τον οποίο απαιτεί να διακατέχεται και αυτός από «νοημοσύνη», να είναι νουνεχής για να επιτευχθεί το επιθυμητό του ως συγγραφέα, αν και τέτοια ιδιότητα δεν αναγνωρίζει ο ίδιος στον εαυτό του. Το ερώτημα που γεννάται εδώ, όπως έγινε και με την ποιητική του συλλογή, είναι το πώς θα έφτανε στον αναγνώστη, αφού δεν αναγνωρίζει την εμπορευματοηοίηση των πνευματικών προϊόντων, πράγμα που του στέρησε τη δέουσα υποδοχή και συνεπώς τη θέση που του άρμοζε στα ελληνι­ κό γράμματα ή έστω και στη λογοτεχνία της άλλης γλώσσας στην οποία παρήγαγε έργο. Μπορεί το έργο του Ντόρρου να «κυκλοφόρησε» το 1936, όμως η μόνη αναφορά ή εμφάνισή του στην Ελλάδα έγινε από το περιοδικό Νέα Εήήηνικά το 1952, όπου γινόταν και η ανακοίνωση της γαλλικής μετάφρασης της Ασκητικής του Νίκου Καζαντζάκη, το οποίο είχε δημοσιευτεί στην Αθήνα το 1927. Και τα δύο έργα ο αρχισυντάκτης του εν λόγω περιοδικού, Ρένος Αποστολίδης, τα κατέταξε στην κατηγορία των «βιβλίων στοχασμού». Ας σημειωθεί πως η τελευταία, πιθανόν, επαφή του Ντόρρου πριν αυτοκχονήσει το 1954 σε χωριό της Γαλλίας ήταν, από όσο γνωρίζω, η συνεργασία που είχε με τον Αποστολίδη, όταν σε επιστολή του αηοφαινόταν για το έργο Πυραμί­ δα 67 2του 1950 με θέμα τον Εμφύλιο Πόλεμο και την ψυχική μοναξιά22.0 Ντόρρος έκρινε φιλικά και ευνοϊκό το έργο. Όμως, αντετίθετο στη χρήση του θέματος του οποιουδήποτε πολέμου στη λογοτεχνία, γιατί θεωρούσε το βιβλίο ένα αδύναμο μέσο για να ασκήσει οποιαδήποτε επίδραση στην πορεία ή την ελάττωση κάθε πολεμικής πράξης, πράγμα που μαρτυρεί και τη φιλειρηνική του φύση, όπως άλλωστε θα φανεί και στο υπό συζήτηση έργο Intelligence. Φαίνεται δε πως η ε­ πιστολή αυτή του Ντόρρου συνόδευε το έργο του που απέστειλε στον Αποστολίδη, ο οποίος, με τη σειρά του, το παρουσίασε μαζί με την Ασκητική του Καζαντζάκη, με την οποία άλλωστε έχει πολλά κοινά, όπως θα δούμε. Πρόκειται για ένα στριφνό και ιδιόμορφο βιβλίο, το περιεχόμενο και η μορφή του οποίου το κά­ νουν απροσπέλαστο στον αναγνώστη, καθώς δομείται με ένα συμπυκνωμένο υλικό, συσσωρευμένες σκέψεις και ιδέες, αντιφατικά επιχειρήματα και στοχαστικά πορίσματα, και μια περίεργη, σχεδόν «καθαρεύουσα» αγγλική γλώσσα και τυπογραφική εμφάνιση, και με κύριο όμως χαρακτη-

54

ριστικό την ποιητική πνοή που το «διαπνέει» από την αρχή μέχρι το τέλος. Έτσι, η ηαραγραφοποίηση του υλικού του, η έμμονη υπόδειξη και επίδειξη των εννοιών που εμπεριέχονται στις λέξεις και στις φράσεις που πότε κλείνονται σε εισαγωγικά, πότε εμφανίζονται με αραιωμένη γραφή κ.λη., όπως προανέφερα, αποσκοπούν στο να δώσουν μια έντεχνη μορφή στο στοχαστικό-ποιητικό του λόγο. Και όλα αυτά, όπως και άλλα, που θα εξετάσουμε πιο κάτω, προσβλέπουν στη δη­ μιουργία μιας «προγραμματισμένης» μελέτης γύρω από το ρόλο της νόησης στη ζωή του ανθρώ­ που όπως θα την έβλεπαν, η.χ., οι φυσιοκρατικοί φιλόσοφοι της Ιωνίας. Κατ' αρχάς, το όνομα του συγγραφέα δεν εμφανίζεται ούτε στο εξώφυλλο ούτε στις πρώτες ε ­ σωτερικές σελίδες, όπου είναι η κανονική του θέση στον κόσμο του βιβλίου, παρά μόνο στη σελί­ δα απέναντι από τον Πίνακα Περιεχομένων και με απλή γραφή, με κεφαλαία μικρά γράμματα, συνοδευμένα από τη διεύθυνση στην οποία θα πρέπει οι ενδιαφερόμενοι να αποταθούν, και τα αι­ τιολογεί ως εξής: «Το όνομα του συγγραφέα -αυτή η ανόητη ιδιοκτησιακή διαφήμιση- μνημονεύ­ εται εδώ μόνον για να διευκολυνθεί η κατευθείαν επαφή, ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει να α­ ποκτήσει το εν λόγω έργο». Ακολουθεί το «όνομα» και η διεύθυνση: THEODORE DORROS, Boite Postaie 120, Paris -XV, France. Στο πρωτοσέλιδο του βιβλίου γράφει πως «το βιβλίο δεν πωλεί­ ται». Γενικά όμως, το περιεχόμενο του βιβλίου δεν είναι κάποιο προϊόν αγοραπωλησίας, πιστεύει ο συγγραφέας, πράγμα που μας οδηγεί κατευθείαν στη βασική φιλοσοφική θεώρηση του έργου περί πνευματικής περιουσίας και παραγωγής ή εκμετάλλευσης: «Η πώληση ή η εμπορευματική ανταλλαγή της σκέψης μετατρέπει το σκεπτόμενο άνθρωπο, την ίδια τη σκέψη, την έκφραση και τα απότοκά τους από φύση ή από θέση. Αν ήταν αδύνατο να επιτευχθεί επικοινωνία χωρίς να ε ­ μπορευματοποιείται η σκέψη, θα ήταν καλύτερο να μην εκφραζόταν καθόλου. Ο κόσμος δε θα έ­ χανε αν η εμπορευματοποιημένη σκέψη -ασχέτως της "αξίας" της- δε θα ήταν επικοινωνήσιμη»23. Ο συγγραφέας δε διεκδικεί και δεν επιθυμεί την προστασία των πνευματικών του δικαιωμάτων. Ο καθένας, λέει ο Ντόρρος, μπορεί ελεύθερα να αναδημοσιεύει ή να μεταφράζει ό,τι και όσο επι­ θυμεί από το περιεχόμενο του έργου χωρίς να ζητήσει την άδειά του. Μόνο ένας πιθηκάνθρω­ πος, ένας πειρατής θα εκμεταλλευόταν την πώλησή του για να αποκομίσει κέρδη, λέει ο συγ­ γραφέας, και καλεί οποιονδήποτε επιθυμεί να το διαδώσει, να απευθυνθεί στο «συγγραφέα» για οποιαδήποτε άλλη βοήθεια. Στη συνέχεια εξηγεί γιατί οι προτάσεις του κειμένου, οι παράγραφοι και γενικά η εμφάνιση του βι­ βλίου είναι χωρισμένη σε περιθώρια, σε μερίσματα και σε παραγράφους με δείκτες τους αριθ­ μούς 1-6 που τοποθετούνται αριστερά στο πάνω μέρος της κάθε σελίδας24. Εξηγεί τη χρήση της παύλας, των πολλών επιθέτων, τα σημεία στίξης κ,λπ. που όλα μαζί στοχεύουν στην καλύτερη οπτική και νοηματική προσέγγιση και στη διευκόλυνση της κατανόησης του αφηγηματικού λόγου του από τον αναγνώστη. Η επόμενη σελίδα συμπεριλαμβάνει ένα «Γλωσσάρι» με είκοσι όρους και έννοιες που χρησιμοποιούνται στο έργο του σαν κλειδιά, που συνιστούν συστατικά του φιλοσο­ φικού λόγου του συγγραφέα ή σαν επιχειρήματά του στην ανάλυση των θεωριών του περί νοη­ μοσύνης, περί σωστής και δίκαιης ανθρώπινης κοινοβίωσης, περί κοινοκτημοσύνης και περί δια­ νοητικής ευζωίας25. Σκοπός του έργου αυτού, λέει, είναι η δημιουργία επαφών μεταξύ ατόμων που ασχολούνται με τη νόηση, ατόμων που θα οδηγηθούν στη δράση, αν οδηγηθούν σωστά από τη «στοχαστική συ­ νείδηση της ζωής», και δεν επιδιώκει ούτε προτείνει καμιά μέθοδο, σύστημα, ολοκλήρωση ή περάτωση μιας τέτοιας ενέργειας. Απλώς ασχολείται με πράγματα της καθημερινής και πρακτικής ζωής, που, αν και είναι παγκοίνως γνωστό, εντούτοις τα πράγματα αυτά έχουν κάνει τη φυλή του ανθρώπου να ζει «ανώμαλα», να μην υπάρχει «νορμάλ» επικοινωνία και αλληλοκατανόηση σε ό­ λες γενικά τις φυλές, τις τάξεις, τις κατηγορίες των ανθρώπων. Έστω και από τα λίγα αυτό που

55

εκτίθενται στο προλογικό μέρος του βιβλίου καταλαβαίνουμε, νομίζω, πως πρόκειται για συγγρα­ φέα με βαθιές γνώσεις θεωριών και επιτευγμάτων πολιτισμού (ήταν 41 ετών το 1936), με διάθε­ ση στοχαστή ή προφήτη, με νιτσεϊκές και απαισιόδοξες βλέψεις, αν όχι, απαραιτήτως μαρξιστικής ή άλλης σοσιαλιστικής προδιάθεσης, λογικής ή στοχαστικής σκοπιμότητας, που ήταν της μόδας στη δεκαετία αυτή, θα βοηθηθούμε, ίσως, στην προσέγγιση του έργου αυτού αν ρίξουμε μια ματιά σε λίγες άλλες πηγές από τις σχέσεις του. Αρκετά διαφωτιστικό είναι ένα γράμμα του Ντόρρου προς τον θράσο Καστανάκη, το οποίο του έστειλε από το χωριό lie Rausse της Κορσικής με ημερομηνία 16.10.1931, οκτώ χρόνια πριν από τη δημοσίευση του έργου, όπου ο συγγραφέας εκθέτει για πρώτη φορά με λεπτομέρειες ό,τι πνευματικό τον απασχολούσε κατά την περίοδο εκείνη, και συγκεκριμένα τα διδάγματα του Γαλλοεβραίου φιλόσοφου Ερρίκου-Λουδοβίκου Μπερξόν, όπως η ορμέμφυτος δύναμη που κινεί τη ζωή, η γνωστή θεωρία του «6lan vital», που είχε επηρεάσει και τον Νίκο Καζαντζάκη. Γράφει στον Καστανάκη ο Ντόρρος: «Τώρα έχω μια όρεξη, μια δίψα και πείνα για υγεία. Τούτο το χωριό είναι ιδανικό για τις διαθέσεις μου. Άρχισα σιγά σιγά να ξεφυλλίζω τις εφημερίδες και τα περιοδικά που 'χω ανοιχτά εδώ και μήνες. Τίποτα σοβαρότερο δεν μπορώ ν' αγγίξω, θα 'ρθη και αυτό αφού πρώτα συνέλθω σωματικά. Μ' αυτήν τη φορά πρέπει να 'ρθη και να μείνη. Να γίνη ένα καθημερινό, αδιάκοπο, ασταμάτητο 6lan, που είναι πιο αναγκαίο για ένανε που έχει ανάγκη να εκφράση μαστορεμένη την εσωτερική του ζωή παρά ό,τι είναι το millev λ.χ. για να καλοαναθρέψη έναν άνθρωπο. Υπάρχοντος του "κάτι", χρειάζεται πρώτα διοργάνωση του ατόμου όπως μια επιχείρηση ή μια μηχανή ώστε να μην πηγαίνει στράφι κανένα effort, και να είναι πάντοτε έτοιμος, κουρδισμένος, να δίνη το επιτυχημένο της δημιουργικής reaction σε κάθε εξωτερικό ερεθισμό ή εσωτερικό τέρμα μιας όποιας ζύμωσης. Έπειτα είναι το 6lan που αποφασί­ ζει την ανανεωτική, την αειθαλή, τη ζωντανή παραγωγή όλο πιο πλατιά, όλο προς τα μπρος. Ι...1 Δε σου τα “ανακοινώνω11βέβαια αυτά. Ξαίρω πως είναι το σχολικό ΑΒΓ κάθε διανοούμενου. Απλά τα λέω για να δεις πως πιστεύω ν' αρχίσω να ετοιμάζομαι στο προσεχές μέλλον»26. Νομίζω πως η επιστολή αυτή αποτελεί τη σηματοδότηση της απαρχής για τη συγγραφή του έρ­ γου του Intelligence. Μας οδηγεί στο «εργαστήρι» του και τις πηγές που τον επηρέασαν, όπως το Η ύλη και η μνήμη, Η δημιουργός εξέλιξη, Η φαινομενολογία του Πνεύματος του Έγελου και άλ­ λα του Μπερξόν27. Όμως για πρώτη φορά στην αλληλογραφία του ο Ντόρρος ξεχνιέται και συ­ μπεριλαμβάνει ξένες λέξεις, που για άλλους ήταν και είναι μια συνηθισμένη πρακτική, ενώ ήταν πολύ προσεκτικός στη χρήση των γλωσσών του, τόσο της ελληνικής όσο και της αγγλικής, δύο γλωσσών που χρησιμοποίησε, τη μεν πρώτη για τη συλλογή Στου γλυτωμού το χάζι, τη δε δεύ­ τερη για τη συγγραφή του υπό συζήτηση έργου. Επιβεβαίωση αυτού είναι τα τριάντα τέσσερα γράμματα που υπάρχουν στο ΕΛΙΑ. Το έργο Intelligence, λοιπόν, του Ντόρρου αηοτελείται από τρία κεφάλαια, ήτοι: «Το τέλος του ανθρώπου», «Κοινοκτημοσύνη», «Τα κύρια κίνητρα, οι παράγοντες και οι συνθήκες της κολλεκτιβιστικής ζωής», που είναι και το πιο μεγάλο και το πιο ουσιαστικό, καθώς καλύπτει τις 131 από τις 153 σελίδες του βιβλίου. Τα πέντε «μέρη» του πρώτου κεφαλαίου, με υπότιτλους όπως: «Η ανα­ γκαιότητα του ανθρώπου», «Η αντιφατικότητα του ανθρώπου», «Η νοητική και η μη νοητική συνεί­ δηση της ζωής», η «Ελευθερία», «Η εθελοντική περάτωση μιας ευφυιούς φυλής» και η «Περίλη­ ψη», συνιστούν προσπάθειες προσδιορισμού των εννοιών, όπως και συνοπτικές «διατάξεις» των προτεινόμενων σκέψεων-ρήσεων με όσο πιο επιγραμματικά τούτο γίνεται. Η αφοριστική, αποφθεγματική, η σχεδόν δογματική και κάπως απολυταρχική γραφή του Ντόρ­ ρου, αλλά και η επιχειρηματολογία του δεν αφήνουν περιθώρια στον αναγνώστη να «διανοηθεί» άλλους τρόπους από ό,τι αυτός προτείνει, όπως π.χ. στο τμήμα σχετικά με τη «συνείδηση της ζωής». Στο τμήμα αυτό συμπεραίνει απαισιόδοξα, αλλά και με τρόπο αποπνικπκό για την ανθρώ-

πινη μοίρα λέγοντας πως η ανθρώπινη συνείδηση της ζωής έχει δύο επιλογές: 1) Αν είναι απόρ­ ροια ανθυγιεινής, αφύσικης και μη νοητικής μορφής τότε ο άνθρωπος οδηγείται σε καταστροφικό αγώνα, 2) αν είναι απότοκος υγιούς, φυσικής και ευφυούς υπάρξεως, τότε οδηγείται σε εθελο­ ντική παύση της αναπαραγωγής28. Μόνο προς αυτά τα δύο αδιέξοδα οδηγείται η ανθρώπινη συ­ νείδηση της ζωής, λέει ο Ντόρρος. Ακούστε, όμως, πώς προσδιορίζει δύο συγκεκριμένες ιδιότη­ τες ενός και του αυτού ατόμου: «Η συγκίνηση -εκτός από την καθαρά σωματική δυσλειτουργία της-είναι η μεγαλύτερη ανθρώπινη ασθένεια που έχει αποκαλυφθεί. [...] Συγκίνηση και νόηση δεν γίνεται να υπάρχουν σε μια οντότητα ταυτοχρόνως. Η συγκίνηση είναι ασθένεια29· η νοήση εί­ ναι υγεία». Στο θέμα της «ασυνέπειας», της αστάθειας του ανθρώπου, ο Ντόρρος αποφαίνεται πως η ύπαρ­ ξη και η συνείδησή της είναι δύο πράγματα που, αν και το δεύτερο προαπαιτείτο πρώτο, μαζί και τα δύο σχηματίζουν μια δυσαρμονία. Διασκεδάζοντας τις έννοιες «συνείδηση» (ατομική) και «συ­ νείδηση της ζωής» (συλλογική), γράφει πως η μεν πρώτη τείνει να ενώσει τα αντίθετα και τα «πα­ ράξενα» ανάμεσα στα πράγματα και στα φαινόμενα, οδηγείται προς αυτά και γίνεται «αντίθετο», το ίδιο παράξενο, σφαλερό, μίζερο, σχεδόν ανόητο, ώσπου ο άνθρωπος μεταβάλλεται σε ανώ­ μαλο ον καθώς αποκτά συνείδηση της ζωής. Έτσι πλάθονται τα αντίθετα: το νοητικό και το μη νοητικό, και αυτή η αντιφατικότητα είναι η πηγή ολόκληρης της ανθρώπινης έκφρασης, όλων των διατεταγμένων στην κοινωνία που ζούμε. Στη συνέχεια ο Ντόρρος αναπτύσσει το θέμα της «νοητικής συνείδησης της ζωής», λέγοντας πως ατομική συνείδηση αποκτάται μέσα από τη συλλογικότητα, την κολεκτίβα της φυλής. Συνεπώς, λέει, είναι αδιανόητο για ένα αποκομμένο από τη φυλή του και λογικά σκεπτόμενο άτομο να βρει τη συνείδηση της ζωής μόνο του. Άρα, μάταια επιδιώκουν διάφορα άτομα να εκμεταλλευτούν άλλους ή την κοινότητα ή τη φυλή, γιατί θα επρόκειτο για αφύσικη πλέον κατάσταση. Μέσα στο τοπίο της συλλογικής διανοητικότητας το αιτούμενο είναι η «απελευθέρωση» που στηρίζεται στην αλληλοϋποστήριξη, την ανάγκη να ανήκουν σε μια διανοητική συλλογικότητα και τη δικαίω­ ση που αποκτά σαν μέλος της φυλετικής συνείδησης της ζωής. Νομίζω πως τα σχόλια περιττεύ­ ουν. Το τμήμα αυτό τελειώνει με ορισμένες σκοτεινές και συγκεχυμένες προτάσεις γύρω από την ε­ θελοθυσία μιας διανοητικά ανώτερης φυλής, που αν και επιδιώκει συλλογικά να περατώσει λί­ γους σκοπούς (καλλιτεχνικούς, πολιτική διακυβέρνηση, απόκτηση γνώσεων, κοινωνικές διακρί­ σεις κ,λπ.) με την «υγιή θέλησή» του και όσα εφόδια έχει στην κατοχή του, εντούτοις, η φυλή κι­ νείται προς ένα ανόητο τέλος. Κατά συνέπεια, συνοψίζει ο Ντόρρος, η συνείδηση της ζωής του ανθρώπου τον οδηγεί στον εξολοθρευτικό του αγώνα, αν ζει μη νοητικό, ανώμαλα και ανθυγιει­ νά, καθώς και στην ηθελημένη παύση της αναπαραγωγής, αν ζει νοητικό, υγιεινά, φυσιολογικά. Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα είδος προλόγου στο αμέσως επόμενο μέρος του βιβλίου που εί­ ναι το περί κοινοκτημοσύνης, πράγμα που επιχειρεί να πράξει ξεκινώντας ακόμη και στο δεύτερο κεφάλαιο περί «Κολλεκπβισμού», το οποίο καλύπτει δώδεκα περίπου συμπυκνωμένες σελίδες. Με ύφος απολυτότητας, και φορές οργισμένο, φαίνεται σαν να μην ανέχεται την ανοησία και την ηλιθιότητα στον άνθρωπο, ως άτομο, ως κολεκτίβα, ως μονάδα στο κράτος και στην πλατωνική πολιτεία που θέλει να πλάσει. Είναι αρκετά λοιδορός απέναντι στις ανθρώπινες ιδιαιτερότητες, τις ιδιότητες, τις συνήθειες, όπως τον έρωτα και το σεξ, την αναπαραγωγή των ειδών, τη γυναι­ κεία σε σχέση με την αντρική φύση, τον άντρα-αφέντη, την απελευθερωμένη γυναίκα, τις προ­ σωπικές και τις διανθρώπινες γενικά σχέσεις, το άτομο ως κοινωνικό ον και τους γύρω του, το ά­ τομο και την πολιτεία ή το κράτος και τη συλλογική ζωή, την ιδιοκτησία κάθε υλικού ή ακόμη και πνευματικού αγαθού, την πνευματική ανάπτυξη του πνευματικά υγιούς ατόμου. Ας μη νομιστεί πως ο Ντόρρος πραγματεύεται καμιά φυλετική θεωρία, τόσο ανεπτυγμένες κατά

τα χρόνια εκείνα, γιατί κάτι τέτοιο δε θα συναντήσουμε. Αφού ούτε καν την ιδιότητα του περιού­ σιου λαού ή πολιτισμική κληρονομιά αναγνωρίζει σε κανένα λαό, συμπεριλαμβανομένων και των Ελλήνων, παρά μόνο την πνευματική ανάπτυξη και την ευφυή συνύπαρξη με τους άλλους. Το άτομο στην κολεκτίβα και στην κοινοβιωτική φάση μιας ουτοπικής μορφής διαβίωσης, η ελευ­ θερία (πνευματική και φυσική), η ανεξαρτησία του ατόμου από τις συμβατικότητες, η αυτοκατα­ στροφή και η αυτοκτονία, η διανοητική ή η μη διανοητική κυριότητα, η κατοχή πιστοποιητικών σε­ ξουαλικής κατάστασης σε μια κοινότητα ή στην κολεκτίβα, πιστοποιητικό που θα φέρει υποχρεω­ τικά μαζί του κάθε άτομο και ανά πάσα στιγμή, η υλική ή η ιδιοκτησία άλλων ανθρώπων, η κοινο­ κτημοσύνη, η κατάκτηση της συνείδησης της ζωής, οι νόμοι και οι αρχές ως εξουσίες και διευθυ­ ντήρια πάνω στη ζωή του κάθε ανθρώπου, η αμοιβαία εκμετάλλευση αγαθών ή συμφερόντων, η γλώσσα, η θέληση, η εκπαίδευση, η επιστήμη, η ειδίκευση, η μόρφωση, η τεχνολογία, οι τέχνες, η φυλή σε μια κοινωνία νοήμονα ή μη νοήμονα, η θρησκεία, ο πολιτισμός γενικά, το οργανωμένο κράτος με τους νόμους και την άμυνά του, ο πόλεμος και η ιδεώδης ειρηνική ζωή σε μια Αρκαδία όπου βασιλεύει το πνεύμα και δεσπόζει η νοησιαρχία και πληθώρα άλλων θεμάτων που εγείρο­ νται σε μια εξελιγμένη ή εξελισσόμενη κοινωνία ανθρώπων. Δεσπόζον, όμως, μοτίβο του Ντόρρου σε όλο το περίερνα αρχιτεκτονημένο βιβλίο του είναι η νοημοσύνη και η μη νοημοσύνη που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, την κοινότητα, την κολεκτίβα. Η νοημοσύνη τελικά πρέπει να γίνει κατανοητό πως είναι η μοναδική λύση, ο μόνος στόχος στη ζωή μας. Οι συγκινήσεις, οι πρωτογονισμοί, η εκμετάλλευση και η απόκτηση υλικών αγαθών συνιστούν αρνητικούς φορείς για το νοήμον άτομο, την υγιή μονάδα ή μέρος ενός όλου. Εδώ ο Ντόρρος έχει πλάσει μια «μεταφυσική» και «αρκαδική» ιδεολογία που θα πρέπει, για να την παρα­ κολουθήσει κανείς, να προχωρεί πολύ προσεκτικά, αργά και κριτικά, να συνδυάζει συντακτικές προτάσεις και παραγράφους μήπως βρει κάποιο κλειδί, κάποια λαβή, μια διελκυστίνδα. Πρόκειται για οράματα που θα δημιουργήσουν μια πλατωνική πολιτεία, χωρίς όμως να παραθέ­ τει το φιλόσοφο ως πηγή και εμπνευστικό του οδηγό, ούτε αναφέρεται ή δεν αναφέρει καν βοηθητικές ή άλλες πηγές για να στηρίξει τα επιχειρήματά του. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα έργο που έχει εκπονηθεί εκ των ων ουκ άνευ, και όχι από γνωστές ή αναγνωρισμένες πηγές τις οποί­ ες θα μπορούσε ο αναγνώστης να συμβουλευθεί ή να συγκρίνει ώστε να εμπλουτίσει ή να κα­ τανοήσει το νέο πνευματικό υλικό που προσφέρει ο Ντόρρος, Πρόκειται, τέλος, για ένα «οργι­ σμένο κήρυγμα», για μια στοχαστική πραγματεία, γιατί πιστεύει πως «ένας νοήμων άνθρωπος δεν χαίρει καμιάς απολαβής ή ευχαρίστησης είτε από τις σχέσεις του με τους άλλους ή από άλλες πηγές»30. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα συμπυκνωμένο έργο χτισμένο με ποιητική και αρχιτεκτονική μορφή και με μωσάίκή τεχνοτροπία που ο αναγνώστης νιώθει πως έχει μπει μέσα σε ένα λαβύ­ ρινθο όπου σε κάθε του βήμα συναντά και καλείται από κάποια Σφίγγα να λύσει, να απαντήσει και να κατανοήσει νέους γρίφους και εμπόδια που όσο προχωρά πιο μέσα όλο και πιο δύσκολα γίνο­ νται, σχεδόν άβατα, καθώς η «εντατική» του σύνθεση με την «τετραγωνισμένη», την παρανραφοποιημένη, την μπλεγμένη διάταξη και δόμησή του καταντά μια εντελώς αινιγματική, μια ανεξι­ χνίαστη επιχειρηματολογία, μια τεράστια τοιχογραφία που δεν έχει τελειωμό, παρ' όλες τις επα­ ναλήψεις, τις υπογραμμίσεις, τις εισαγωγικές παρεμβάσεις εννοιών, λέξεων ή φράσεων, μια αλ­ χημεία δηλαδή με πάρα πολλά συστατικά. Η ανάγνωση του έργου γίνεται προβληματική καθώς μαζί με την «ποιητική άδεια» που κατέχει ο συγγραφέας πολλές φορές φάσκει και αντιφάσκει, αν και στη συνέχεια προσπαθεί να συνδέσει τους σωρούς των επιχειρημάτων, των ρήσεων, των αφοριστικών σκέψεων, των κρίκων μιας μακράς αλυσίδας, μιας ατιθάσευτης σύνθεσης ώστε να εμφανιστεί ως ενιαίο έργο. Το βιβλίο κλείνει με μια όσο πιο καθαρή επιχειρηματολογία γίνεται εναντίον του επερχόμενου πο-

Αίμου ή κάθε άλλου πολέμου, πράγμα που συνιστά και εστία των επιχειρημάτων του Ντόρρου. Δηλαδή πρόκειται για ένα αντιπολεμικό κείμενο. Για να μην πραγματωθεί ο πόλεμος λέει, είναι α­ παραίτητο πρώτα απ' όλα να μην κατέχουμε κτησιακή συνείδηση, συγκίνηση και τα παρεπόμενά τους. «Συνεπώς είναι ουτοπική βλακία να πιστεύει κανείς πως ο πόλεμος μπορεί να καταηοντιστεί, ανεξάρτητα απο την ποιότητα και την ποσότητα των όντων που γεννιούνται καθημερινά. Και τούτο γιατί ο τόπος όπου μπορεί η φυλή να σταματήσει τον πόλεμο είναι μόνον ένας: μέσα στο σπέρμα του. Την ύπαρξη του πολέμου την εγγυώνται δύο εγκληματίες-ηλίθιοι (συμπτωματικής ή εξαναγκαστικής κληρονομικότητας) που συνουσιάζονται χωρίς καμία διάκριση και φέρνουν στη ζωή μια οντότητα υποζωώδη, η οποία θα ριχθεί μέσα στην μη νοήμονα κολλεκτίβα ώστε να ανα­ πτύξει με τρόπο ελαττωματικό τα ένστικτα της "ζωώδους εποχής του ανθρώπου, ο οποίος, με τον ιδιοκτησιακό του αγώνα, τη δουλικότητα, την κυριαρχία, θα εγγυηθείτη συνέχιση της φυλετι­ κής πορείας για τον βάρβαρο αποδεκατισμό, που είναι ο μοναδικός αυτοσκοπός των μη νοημόνων όντων μιας κολλεκπ'βας»31. Βλέπουμε, λοιπόν, πως τόσο με το έργο αυτό, άσχετα με τη μορφή και το περιεχόμενό του, όσο και με τη μόνη ποιητική συλλογή του, που δεν ήταν διαθέσιμα για το ευρύ κοινό, πόσο μάλλον για το ελληνικό, αλλά και το αγγλόγλωσσο, ο Ντόρρος μόνος του θέτει τους φραγμούς και την πλήρη ανυπαρξία του ως δημιουργού. Παράλληλα, θα πρέπει να εξετάσουμε και την αρνητική υ­ ποδοχή της συλλογής του Στου γήυτωμού το χάζι που του επιφυλάχθηκε εξαρχής από το αθη­ ναϊκό κοινό. Γι' αυτό, ίσως, προτίμησε να γράψει το «θεωρητικό» έργο του στα αγγλικά και δεν το κυκλοφόρησε στο εμπόριο. Αλλά και αν εστάλη σε λίγους γνωστούς του στην Ελλάδα ή εκτός Ελλάδας -κυρίως τους αγγλόγλωσσους αναγνώστες-, το βιβλίο δε μνημονεύεται παρά μόνο στο περιοδικό Νέα Φύλλο του Ρένου Αποστολίδη, όπως προανέφερα. Είναι απορίας άξιον πώς ένα μεγαλέμπορος της Πέμπτης Λεωφόρου της Νέας Υόρκης και του Πα­ ρισιού, του κεφαλαίου και των εμπορικών διαφημίσεων, αλλά και της κοινωνικής θέσης που η οικογένειά του κατείχε τόσο στην Ευρώπη όσο και οτη Νέα Υόρκη και στην Αθήνα «κρύβεται», και δε συνδέει το όνομά του με το πνευματικό του έργο, εκτός από μια απλή «ηοστ ρεστάντ» διεύ­ θυνση σας δύο πόλεις και μόνο για την απόκτηση των έργων του. Πρόκεπαι, μάλλον, για διάθεση υπαρξιακή και εσκεμμένη ή μέρος του φιλοσοφικού του πιστεύω. Αυτός ο μυστήριος και μη επικοινωνιακός τρόπος πνευματικής δραστηριότητας καταδείχνει την ψυχοσύνθεση ενός ατόμου που ρέπει προς την απόσυρση, στην εσώκλειστη υπαρξιακή ζωή. Με άλλα λόγια, ο Θεόδωρος Ντόρρος, με τα δύο έργα του, πρωτοποριακά και πρωτότυπα, αλλά αποκομμένα από την «αγορά» και τα κυκλώματα των πνευματικών ανθρώπων στη δεκαετία του 1930, η εξαφάνιση του φιλοσοφικού του έργου, η έλλειψη επαφής με τη μητρική του εστία, αλ­ λά κυρίως το πείσμα του να μην ενδιαφερθεί για την προώθηση και τη γνωστοποίηση των έργων του, ο ίδιος έταξε τη μοίρα του στο τραγικό που επισφραγίστηκε με τον αλκοολισμό και τη διπλή και «φιλοσοφική» αυτοκτονία του, του ίδιου και της συζύγου του Σουζάνας το 1954 στη Γαλλία32. Παρ' όλα αυτά, νομίζω πως είναι απαραίτητο να συγκριθεί το έργο του Ντόρρου με άλλα παρα­ πλήσια, που είτε προηγήθηκαν είτε ακολούθησαν αυτό, όπως Το υπόγειο του Ντοστογιέφσκι (1864), το Mr Τεστ του Πολ Βαλερί (1894 και το 1925 το είχε αποδώσει στα αγγλικά ο Ronald Davis και στα ελληνικά ο Γιώργος Σεφεριάδης (Σεφέρης), το 19281, του Καζαντζάκη η Ασκητική που είδαμε και, τέλος, οι Εστίες πυργκαγιάς (Foyers d'incendie), 1938, του Νικόλα Κόλας. Η σύ­ γκριση αυτή δεν υπονοεί πως ο Ντόρρος είχε διαβάσει τα έργα, απλώς ο γράφων βλέπει στοιχεία που εμπεριέχονται τόσο στα έργα αυτά όσο και στο υπό εξέταση έργο, ενώ εφιστά την προσοχή του αναγνώστη στο ότι ο Ντόρρος αντανακλά ή η όσμωση δείχνει πως τα είχε τουλάχιστον υπό­ ψη του. Πέραν αυτών, η σύγκριση θα προσπαθήσει με τους παραλληλισμούς και τις γειτνιάσεις να κάνει πιο κατανοητό ένα έργο που μοιάζει ή εμπεριέχει χαρακτηριστικά που τα συναντάμε στα

59

A

άλλα, και τα οποία ο αναγνώστης έχει πιθανόν υπόψη του, ενώ του είναι εντελώς άγνωστο το έργο του Ντόρρου. Έτσι, το μεν έργο του Ντοστογιέφσκι είχε χρησιμεύσει ακόμη και στον Νίτσε ως οδηγός στα σκοτάδια της γνώσης, όπως ο ίδιος έχει παραδεχθεί, αν και δεν είναι του παρόντος να ασχολη­ θώ με ενδελεχείς παρατηρήσεις και κρίσεις, όχι μόνο στο θέμα του νιτσεϊσμού, που άλλωστε στα χρόνια εκείνα τις συναντάμε σε πολλά έργα άλλων Ευρωπαίων συγγραφέων, αλλά και η ενδόμυχη αφηγηματική γραφή του Βαλερί φαίνεται πως έχουν ρίξει τη σκιά τους πάνω στη σκέψη του Έλληνα συγγραφέα. Το υπαρξιακό άγχος του ανώνυμου ανθρώπου του Υπογείου του Ντοστογιέφσκι ακούγεται ως απόηχος στην αγωνία του Ντόρρου να προσδιορίσει τη θέση και το ρόλο του διανοουμένου σε μια κοινωνία συγκροτημένη, σε μια κολεκτίβα, σε μια ουτοπι­ κή πολιτεία. Ωστόσο, στον Ντοστογιέφσκι ο «ήρωάς» του μιλάει εξομολογητικά και ψυχαναλυτικά συγκρίνοντας τον εαυτό του με τους γύρω του, αλλά και με συγκεκριμένο άτομο του αντίθετου φίλου, μελετώντας την εφαρμογή των όσων θέλει να προβάλει πάνω στους άλλους, προσδιορίζο­ ντας έτσι και τη δική του ύπαρξη. Ο Βαλερί μέσω του Τεστ θέτει υπό δοκιμασίαν τον ίδιο τον ε­ αυτό του αυτοαναλύοντας τον εσωτερικό του κόσμο και πιο επικεντρωμένα τα όσα συμβαί­ νουν μέσα στον εγκέφαλό του. Και οι δύο αφηγητές μιλάνε στο Α' πρόσωπο Ενικού, ενώ ο Καζαντζάκης χρησιμοποιεί το Α' πρόσωπο Πληθυντικού για να μιλήσει για όλους τους ανθρώ­ πους. Ο Ντόρρος στέκεται πάνω και πέρα από τα πρόσωπα και δείχνει «τριτοπρόσωπος», ενώ στην ουσία είναι ο ίδιος ο συγγραφέας εκείνος που αναλύει, προσδιορίζει και κατηγοριοποιεί τα κοινά σε σχέση με τον ατομικό νου. Η θεώρησή του είναι «αντικειμενική», σχεδόν επιστημονική, αλλά φυσιοκρατική και ποιητική που αρδεύει υλικό από την καταγωγή της από τους Ίωνες φι­ λοσόφους και ποιητές. Ωστόσο, για τον Ντόρρο, ο νους και η νόηση έχουν αντικαταστήσει οτι­ δήποτε άλλο κατέχει ή χαρακτηρίζει τον άνθρωπο. Όσο για την Ασκητική του Καζαντζάκη, οι ομοιότητες είναι αρκετές για να μας πείσουν για τις συγγένειες, αν και ο Καζαντζάκης διακατέχεται από ένα μεσιανικό πνεύμα και μια μετακομμουνιστική ιδεολογία. 0 Ντόρρος δεν αγγίζει συγκεκριμένα ρεύματα, ιδεολογήματα ή πρόσωπα που έχουν χαράξει κανόνες συμπεριφοράς και δράσης ή σύστημα διακυβέρνησης μιας κοινωνίας. Για τον Ντόρρο υπάρχει μόνο μία ανωτέρα δύναμη: ο Νους. Τα πάντα θεωρούνται και εξετάζονται από τη σκοπιά της νοησιαρχίας και ο νους, όπως και στον Βαλερί, γίνεται το υποκείμενο και η με­ ταφορά που ελέγχουν όλο το έργο, πράγμα που προσδιορίζει και τη λειτουργικότητα της συνεί­ δησης της ζωής, ένας προβληματισμός που στα χρόνια εκείνα απασχόλησε και άλλους ποιητές, όπως π.χ. ήταν ο Άγγελος Σικελιανός. Η αναζήτηση της συνείδησης της ζωής ξεκινά απο τα εν­ δόμυχα του εαυτού μας και μετά οδηγεί στον άνθρωπο-άτομο στην ιστορία, στον κόσμο, τόσο για τον Βαλερί, όσο και για τον Καζαντζάκη και τον Ντόρρο. Σίγουρα όμως ο Ντόρρος εδώ δια­ φέρει στο ότι έχει θέση τους βιολογικούς όρους για τη γένεση του ποιητικού φαινομένου, κα­ θώς έχει αποτολμήσει την ολική και συνθετική ταξινόμηση του ποιητικού υλικού του. Και ενώ ο Βαλερί μιλάει για πράγματα που οι άνθρωποι κατέχουν από κοινού, κυρίως επικε­ ντρώνεται στα εξής: στο δράμα της συνείδησης, στον ενσυνείδητο νου και στην τραγική κατά­ στασή του, πράγματα που συναντάμε και στους άλλους διανοητές. Πιο συγκεκριμένα, ο Βαλερί μιλάει για την αχρηστεία της ανθρώπινης συγκίνησης θεωρώντας τη κάτι παράλογο, ανόητο, αδύναμο, ηλίθιο, ημιτελές, ταπεινωτικό επίτευγμα και αποκαρδιωτικό φαινόμενο σαν τη ναυτία στη θάλασσα ή σαν το φόβο που δημιουργείται από τα ύψη. Τα ενεργά στοιχεία τόσο για τον Βαλερί όσο και για τον Ντόρρο είναι η πρόσληψη και η κατανόηση, αλλά και η προσωπική σχέ­ ση του νοήματος του ατόμου με τους γύρω. Τόσο στον Τεστ όσο και στην ανώνυμη «μονάδα» του Ντόρρου, απόλυτος άρχων είναι ο νους και η πνευματική νηφαλιότητα μέσα στην οποία

60

«διαβιοί», Στην ενάργεια, στην επαγρύπνηση αυτή ο σκεπτόμενος άνθρωπος έχει συνείδηση του βαθύτερου εσωτερικού του κόσμου, και συνεπώς είναι αυτάρκης και κύριος, όχι με την έν­ νοια της ιδιοκτησίας και της κυριότητας: «Ένας που είναι απορροφημένος από την νόηση, δεν επιδιώκει την κατάκτησα την κυριαρχία πάνω σε άλλους, την αναπαραγωγή του εαυτού του ό­ πως κάνει ένας μη νοήμων. Ο νοήμων απλώς εργάζεται ώστε η φυλή και τα μέλη της να γί­ νουν πιο αυτάρκεις»55. Και οι τρεις ήρωες, του Ντοστογιέφοκι, του Βαλερί, του Ντόρρου, επιμένουν πως μοιάζουν με τον εαυτό τους ο καθένας και πως ο καθένας μιλάει τη δική του γλώσσα. Όμως, τόσο ο Βαλερί όσο και ο Ντόρρος αρνούνται να δεχτούν την ενέργεια και την πράξη της γραφής, γιατί γράφο­ ντας σταματά η σκέψη, καθώς αυτή εξαρτάται από τις λέξεις για να σχηματοποιηθεί η έκφρα­ ση. Επίσης, ο Βαλερί, όπως και ο Ντόρρος, απαιτεί από τον αναγνώστη να είναι πολύ προσεκτι­ κός. Δεν ανέχονται τον οκνηρό αναγνώστη. Συμπεραίνεται δε πως όσο πιο πολύ γράφουμε τό­ σο πιο λίγο σκεφτόμαστε και πως η έκφραση ενός αισθήματος είναι μια πράξη παραλογισμού. Το έργο του Ντόρρου λοιπόν διαποτίζεται από μια ζωική βούληση, ένα 6lan μπερξονικό, αλλά η πνευματική βίωση αντανακλά ένα είδος αριστοκρατικής θρησκείας προς το νου και μια απιστία στα κοινωνικά φαινόμενα, καθώς στέκεται αρνητικά στα ανθρώπινα επιτεύγματα. Το ερώτημα που εγείρεται εδώ είναι αν στο έργο αυτό του Ντόρρου επιχειρείται μια φιλοσοφικής χροιάς δο­ κιμή, όμως με το ποιητικό υπόβαθρο των βιολογικών όρων για τη γένεση του ποιητικού φαινο­ μένου. Αν δηλαδή μορφοποιείται η ιδέα ή ιδεοποιείται η μορφή. Τούτο φαίνεται και από την αλ­ ληλογραφία του με τον θράσο Καστανάκη κατά τα χρόνια 1929-1932, όπου, έστω και εν ηαρόδω, εκφράζει τις σκέψεις του γύρω από το 6lan vital, που τον διακατείχε, όπως είδαμε. Υπενθυμίζω, τέλος, πως το «θεωρητικό» πάλι έργο του Κάλας, Εστίες πυρκαγιάς (Foyers d'lncenedte) δημοσιεύτηκε στο Παρίσι δύο χρόνια μετά το έργο του Ντόρρου. Δε θα μάθουμε ποτέ αν ο Κάλας είχε υπόψη του το έργο του Ντόρρου, πράγμα που το επιβεβαίωσε ο ίδιος, με κάποιες αμφισβητούμενες αιχμές στο γράφοντα. Αλλά και στη Νέα Υόρκη όπου ζούσαν οι δυο τους και «συστεγάζονταν» στην ομογενειακή εφημερίδα Εθνικός Κήρυξ, ο ένας δε γνώριζε την ύπαρξη του άλλου, όπως ισχυρίστηκε σε ερωτήσεις μου ο Κάλας, όπως θα δούμε λεπτομε­ ρώς πιο κάτω. Παρ' όλους τους ισχυρισμούς του για τον Ντόρρο, ο Κάλας χρειάστηκε να υπο­ στηρίξει την ποιητική συλλογή του Ντόρρου Στου γλυτωμού το χάζι, σε επιστολή του στο πε­ ριοδικό Νέα Φύλλα, ένα χρόνο μετά τη δημοσίευσή της. θα πρέπει συνεπώς να είχε γίνει γνω­ στή η ύπαρξη του βιβλίου του Ντόρρου, μιας και ο ίδιος ο Κάλας βρέθηκε στο Παρίσι το 1937, όπου ένα χρόνο πιο πριν είχε τυπωθεί και το έργο του πρώτου. Πολύ λίγα ή σχεδόν ανύπαρκτα ήταν τα έρνα Ελλήνων που κυκλοφορούσαν στο Παρίσι κατά την περίοδο εκείνη. Το περίεργο είναι ότι ο Κάλας δεν έστειλε ή δεν έγραψε ποτέ κριτικό άρθρο για τη συλλογή του Ντόρρου, όταν του ζητήθηκε από το περιοδικό Νέα Εστία, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία του με τον Τέλο Άγρα που υπάρχει στο ΕΛΙΑ. Τέλος, παρόλο που ο Κάλας θεωρητικοποιεί τη σκέψη του γύρω από προβλήματα αισθητικής, του μαρξισμού, του φροϊδισμού, της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της ψυχανάλυσης με τεκ­ μηριωμένα ερείσματα, εφαρμόζοντας μεθοδολογία ερευνητική και κριτική ή και συγκριτική, ο Ντόρρος αποφαίνεται ποιητικά για ατομικούς, φυσικούς, μεταφυσικούς, κοινωνικούς, πολιτι­ κούς και ανθρωπολογικούς, όπως και δημιουργικούς προβληματισμούς για τη δημόσια διοίκη­ ση και τη βίωση του ατόμου σε μια ουτοπικά οργανωμένη κοινωνία, με τρόπο και ύφος γνωμοδοτικό, «αυθαιντικό», αφοριστικό, χωρίς να μιμείται ή να εξαρτά τα επιχειρήματά του και τους στοχασμούς του σε άλλες πηγές, και χωρίς να κάνει αναφορά σε έργα άλλων, που θυμίζει πιο πολύ τον Τολστόι θαρρώ και τον Καζαντζάκη γύρω από το θέμα της νοημοσύνης στο άτομο και στην οργανωμένη κοινότητα όπου ζει και όπου του μένει να βιώσει.

61

f

62

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλ. Θεόδωρου Ντόρρου, Στου γήυτωμού το χάζι· Paris: imp, Seide Vauglrard H.-L, Mottl, Dir. Impasse Rossin, 1930 και 1931, όπως και την τρίτη έκδοση με πρόλογο και φιλολογική επιμέλεια του Αλέξανδρου Αργυρίου. Αθήνα, εκδόσεις «Αμοργός», 1981. Ανάμεσα στα άλλα, ο Αργυρίου διορθώνει τη λέξη του τίτ­ λου σε «γλιτωμού».

2. Βλ. Theodore Dorros, Intelligence (Νοημοσύση/Νόηση).Paris: Printed by L. Bellenand et Fils, Fontenayaux-Roses, France, 1936.

3. Βλ. Νέα Εήήηνικά (24.11.1952).

4. Βλ. Κώστα Σταματίου, «Ποιος ήταν ο πρώτος Έλληνας υπερρεαλιστής: Στοιχεία για τον άγνωστο ποιητή Θεόδωρο Ντόρρο». Τα Νέα (4.4.1981).

5. Βλ. τον τόμο, Κώστας Ζαμπούνης ΙΟ Εήήηνοαμερικάνος Σουρής). Εηιήογή από το έργο του. Αθήνα: Εκδό­ σεις «Κ. Καπόπουλος», 1986. Βλ. όμως την ολοκληρωμένη έκδοση του έργου, Στα φτερά της σκέψης. Νέα Υόρκη: χ,ε. 1939, και στην οποία παραπέμπω.

6. Βλ. Ντόρρου, Στου γήυτωμού το χάζι, ό.π. (σημ. 2), σ. 11.

7. Βλ. Ζαμπούνη, ό.π., α. 3.

8. Βλ. Μάνου Χαριτάτου, «Ο άγνωστος εισηγητής του υπερρεαλισμού. Νέα στοιχεία για τον θ. Ντόρρο». Η Καθημερινή (26.2.1981).

9. Βλ. Σταματίου, ό.π.

10. Βλ. Χαριτάτου, ό.π. Πα την πελοποννησιακή καταγωγή και για το χαρακτήρα όπως και για την αυτοκτονία του Ντόρρου έχει μιλήσει στον Χαριτάτο και ο Α. Νόιος που διεύθυνε τις επιχειρήσεις.

11. Βλ. επιστολή του Ντόρρου στον θράσο Καστανάκη (5.6.1924). Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) του Μάνου Χαριτάτου.

12. Βλ. επιστολή, ό.π. (7.4.1930) 13. Βλ. ό.π. (22.4.1930). Για μια «φλόγα» που τον καίει έχει μιλήσει και ο Καζαντζάκης, ως γνωστόν, τόσο στην Ασκητική του όσο και σε άλλα έργα του της ίδιας περιόδου.

14. Ό.π.

15. Ό.Π. (30.4.1930).

16. Ό.Π.

17. Βλ. επιστολή ό.π. (19.5.1930).

18. Βλ. επιστολή ό.π. (27,5.1930).

19. Βλ. επιστολή ό.π. (17.7.1930).

20. Βλ. ό.π. (σημ. 5) 21. Βλ. Theodore Dorros, Intelligence. Paris: Printed by L. Bellenand et Fils, Fontenay-aux-Roses, France, 1936.

22. Βλ. γράμμα του Ντόρρου προς τον Αποστολίδη στα γαλλικά (24.11.1952) που υπάρχει στο Ελληνικό Λο­ γοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) του Μάνου Χαριτάτου.

23. Ό.π., σ. 4.

24. Βλ. ό.π., π.χ. σ. 70 όπου εφαρμόζεται πλήρως η αρίθμηση αυτή.

25. Οι λέξεις-εκφράσεις που προσδιορίζονται και εξηγούνται είναι: Article, By nature or by position, Chemistry, Collectivism, Collectivity, rime Exploitation, Human phenomenon. Intelligence, Intelligent/Unlntelligent, Intelligently-mindeiu, Normal, Pain-proprietary, Profit, State, Unit, Wise, Waste, Xenogamy, όλες σε σχέση με τη ζωή και τη συμπεριφορά του ανθρώπου.

26. Η επιστολή του Ντόρρου προς τον θράσο Καστανάκη με ημερομηνία 16.10.1931 βρίσκεται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) το Μάνου Χαριτάτου.

27. Ας σημειωθεί πως ο Μπερξόν είχε γράψει πως όχι με τη διάνοια, αλλά με τη διαίσθηση δυνάμεθα να συλλάβουμε την ουσία της ζωής, ηου είναι η κίνηση και η μεταβολή, πράγμα που φαίνεται να προβληματίζει τον Ντόρρο.

28. Βλ. ό.π., σ. 8.

29. Ό.π., σ. 38.

30. Βλ. ό.π., 0. 147.

31. Βλ. ό.π., σ. 153.

32. Βλ. σχετικά άρθρα του Μάνου Χαριτάτου στην Καθημερινή 26.2.1981, του Κώστα Σταματίου στα Νέα 4.4.1981 και του Νάσου Βαγενά στην Καθημερινή 13,20,27.8.1981 33. Βλ. Intelligence, ό.π. (σημ. 1), σ. 14. Είχε προηγηθεί η μετάφραση του Γιώργου Σεφεριάδη στη Νέα Εστία. Η μετάφραση του Mr. Test ήταν του Κωστή Παλαμά και είχε κυκλοφορήσει από την Πειθαρχία (16.11.1936).

ΑΝΝΑ ΦΡΑΓΚΟΥΛΑΚΗ

Η γλώσσα και το έθνος 1880-1980 Εκατό χρόνια αγώνες για την αυθεντική ελληνική γλώσσα

Αυτό το βιβλίο αφορά το ιστορικό γλωσσικό ζήτημα και φωτίζει τη σημερινή διάσταση των πεποιθήσεων για την ελληνική γλώσσα και τους κινδύνους που λέγεται ότι την απειλούν στην ευρωπαϊκή εποχή μας. Αναλύει την ιστορική διαμάχη υπέρ της καθαρεύουσας ή της δημοτικής ως ιδεολο­ γική σύγκρουση ανάμεσα σε δύο αντίπαλες εκδοχές για τους πολιτικούς προσανατο­ λισμούς της ελληνικής κοινωνίας. Αναπροσδιορίζει τη στενή σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και το έθνος, ως βασική παράμετρο για την κατανόηση της ιστορικής διγλωσσίας. Αναδεικνυει την ιδεολογική διάσταση του σύγχρονου λεγάμενου γλωσσικού ζητή­ ματος και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι αξιολογήσεις της ελληνικής γλώσσας έχουν στενή σχέση με την αξία που αποδίδεται στην εθνική ταυτότητα.

ε κδ ό σ ε ι ς

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΣΟΛΟΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ τηλ. 3806 305, 3821 813 fax 3838173, e-mail: alexcom@otenet.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΠΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖ0ΓΛ0Υ 5/ΣΤΑΔΙΟΥ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 3311 719

Μ IΣ ΕΑ

Φ

τη ο υ ν έ ν τ ε υ ξ η π ή ρ ε ο Η Λ Ι Α Ι Μ Α Γ Κ Λ Ι Ν Η Σ

Ο Α υστραλός Μ ιοέλ Φ έιμπερ θ εω ρείται οήμερα ένας από τους σημα­ ντικότερου ς αγγλόφ ω νου ς νέους συγγραφ είς. Στα ελ λ η ν ικ ό κ υ κ λ ο ­ φόρησε πρόσφ ατα από τις εκ δ ό σ εις «Καοτανιώ τη» (μετάφ ραοη Μ ιχ ά λ η ς Μ ακρόπ ουλο ς) το πρώ το του μυθιστόρημα,

μα,

Κ ά τω από το δ έρ -

μ ία α λ λ η γ ο ρ ία π ου π α ρ απέμ π ει οτα ε φ ια λ τ ικ ά οχή μα τα κ α ι τις

γκροτεοκ μορφές του σινεμά τω ν Κρόνενμπεργκ κ α ι ίκ ρ ίν α γ ο υ εϊ. Το

Κ ά τω από τ ο δ έρ μ α

(θα μ ετα φ ερ θ εί σύντομα οτον κ ιν η μ ατογ ρά­

φο) απέοπαοε ιδ ια ίτερ α εγ κ ω μ ια σ τικ έ ς κ ρ ιτ ικ ές . Η

In d e p e n d e n t

έ­

γραψε ότι ο «Φ έιμ περ μ π ο ρ εί να μα ς εμ φ α νίζει π ειστικά μ ια πραγμα­ τικό τη τα για κάμ π οο ες σ ελίδες κ α ι ξαφ νικά να τραβά το χ α λ ί κ άτω από τα πό δια μας», ενώ αύμφ ω να με το περ ιο δ ικ ό κ ειτα ι για μια

Φ ά ρμα τω ν ζ ώ ω ν

T he F a te ,

«Πρό­

για τον επόμενο αιώνα».

Η Ά ιο ερλεϊ, κ εντρ ική η ρω ίδα του βιβλ ίο υ, μ ια αιν ιγ μ ατικ ή αλ λ ά πα­ ραμορφω μένη, σ χεδόν τερατόμορφη γυναίκα, ταξιδεύει στους αυτο­ κιν η τόδ ρομ ου ς της ορ εινή ς Σ κ ο τία ς παίρνοντας στο αυ το κίνητό της όσους μ υ ώ δεις άντρες κάνο υν οτοοτόπ. Σεξου α λ ικ ή πείνα; Δ ιασ τρο­ φή; Μ α ν ια κή δο λοφ όνος; Τίποτα δεν ε ίν α ι οίγου ρο. Η γυν α ίκ α π η ­ γαίνει τους άντρες οε ένα απόμερο σπίτι, ένα μυστηριώ δες εργαστή-

64

Έχουν και τα ζώα δικαιώματα

ρ ιο , οτο ο π ο ίο κ ά π ο ιο ι ά λ λ ο ι ά ν τρες (με α ν τ ίσ τ ο ιχ α τερατόμο ρφ α χ α ρ α κ τη ρ ιο τ ικ ά ) χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τα «θηράματά» της για πειράματα. Το μυθιοτό ρη μα ξεκ ιν ά ε ι οαν ερ ω τικ ό θρίλερ, μετατρεπ εται οε ισ το ­ ρ ία τρόμου, έπειτα οε επισ τημ ονική φανταοία , μετά οε σύγχρονη α λ ­ λ η γ ο ρ ία -

η μ ία α ν α τρ ο π ή δ ια δ έ χ ε τ α ι τη ν ά λ λ η μ έ ο α από μ ια ε ­

μπνευσμένη αφ ήγηοη χ ω ρ ίς π ερ ιττά σ τολ ίδ ια κ α ι κο υ ρ α ο τικ ές π ερ ι­ γραφές.

0 τρ όμ ο ς της α π ο ξέν ω ο η ς μ α ς

Ο ου γγραφ έας β ρ έθ η κ ε για λ ίγ ε ς μ έρες οτην Α θή να κ α ι μ α ς μ ίλ η σ ε

ο δ η γ ε ί οτο να για τον παράδοξο κύα μο του β ιβ λ ίο υ του.

θ έλ ο υ μ ε να ελ έ γ χ ο υ μ ε τα πά ντα: το

Ποια ήταν η αρχική ιδέα πίοω από τη ουγγραφή αυτού του βιβλίου;

σ ύ ντρ ο φ ό μα ς,

Είχα στο νου μου τον τρόμο της αποξένωσης, τη φρίκη που μπορεί να νιώσει κα­

τα ζώ α ,

νείς όταν αισθάνεται ξένος με τον εαυτό του, με το ίδιο του το σώμα, με τους άλ­ λους γύρω του. Αυτός ο τρόμος μάς οδηγεί στο να θέλουμε να ελέγχουμε τα πά­ ντα: το σύντροφό μας, τα ζώα, το περιβάλλον, το σώμα μας, τα αισθήματά μας.

το π ερ ιβ ά λλ ο ν, τοοώ μαμας,

Εν πολλοίς το καταφέρνουμε, αλλά έρχεται κάποια στιγμή που το όλο οικοδόμη­ μα καταρρέει - και αυτή η κρίσιμη στιγμή είναι που με απασχολεί.

τα α ιοθ ήμα τά μ α ς

65

Αυτό το θέμα της αποξένωσης σχετίζεται και με το στοιχείο της γλώσσας οτο βιβλίο σας. Αναφέρομαι οτο γεγονός ότι οτο Κάτω

από το δέρμα

οι παράξενοι άνθρωποι

οτο «εργαστήριο» όπου κάνουν αυτά τα τερατώδη πειράματα μιλούν τη δική τους διάλεκτο.

Πράγματι, επινόησα πολλές λέξεις γι' αυτό το σκοπό. Ήταν ένα παιχνίδι που το α­ πόλαυσα, γιατί λατρεύω τη γλώσσα και τις άπειρες δυνατότητες που σου δίνει. Όταν λοιπόν η Άισερλεϊ αρχίζει να έχει κάποιες αμφιβολίες ως προς το ηθικό μέ­

Κάτωαπό τοδέρμαείχ α οτο Στο

νου μ ο υ ό λ ες αυτές τις γυ να ίκες π ου

ρος αυτών που συμβαίνουν, εκείνο που την καθησυχάζει είναι ότι οι άντρες που «ψωνίζει» με το αυτοκίνητό της και χρησιμοποιούνται ως πειραματόζωα δε γνωρί­ ζουν τη γλώσσα που μιλούν αυτή και οι συνεργοί της. Αυτό τους κάνει να φαίνο­ νται μπροστά της σαν κατώτερα όντα για τα οποία δε χρειάζεται να έχει ηθικές α­ ναστολές. Κάτι παρόμοιο συνέβαινε με τους ναζί: εξόντωναν τους εβραίους αλλά κλονίζονταν όταν άκουγαν μερικούς να εισέρχονται στους θαλάμους αερίων και να μιλούν άπταιστα γερμανικά.

π α ρ α μ ο ρ φ ώ νο υ ν το ο ώ μ α τους μ ε σ ιλ ικ ό ν η κα ι

Άρα, οτο επίκεπρο της προβληματικής σας βρίσκεται το ζήτημα της ταυτότητας, της συλλογικής και της ατομικής - και όχι μόνο οε συνάρτηση με τη γλώσοα αλλά ακόμα και με το οώμα, τη οεξουαλικότητα...

π λα σ τικές επ ειδή ν ο μ ίζο υ ν ότι θα δ είχ ν ο υ ν πιο

Με ενδιαφέρει πολύ το πώς οι άνθρωποι αποφασίζουν ότι είναι αυτό που είναι και ποιοι πραγματικά είναι κατά βάθος. Στο συγκεκριμένο βιβλίο δεν είσαι ποτέ σίγου­ ρος για την πραγματική ταυτότητα των χαρακτήρων. Δεν ξέρουμε καν αν η Άισερλεϊ είναι ανθρώπινο ον. Έχει υποστεί πλαστικές εγχειρήσεις και το σώμα της είναι

γυ να ίκες, δ η λα δή,

γεμάτο ουλές. Είχα στο νου μου όλες αυτές τις γυναίκες που παραμορφώνουν το

π ιο α νθ ρώ π ινες.

σώμα τους με σιλικόνη και πλαστικές όχι για να δείχνουν πιο όμορφες, αλλά επει­ δή νομίζουν ότι θα δείχνουν πιο γυναίκες, δηλαδή, πιο ανθρώπινες. Νομίζουν ότι η φυσική τους κατάσταση είναι μη ανθρώπινη. Γι' αυτό και ο τίτλος Κάτω από το

δέρμα. Τι βρίσκεται κάτω από το ανθρώπινο δέρμα; Τι βρίσκεται κάτω από την επι­ φάνεια των πραγμάτων; Το ανθρώπινο σώμα, λοιπόν, η σάρκα, είναι ένα από τα βασικά θέματα του βιβλίου.

Διαβάσαμε σε ένα βιογραφικό οας ότι έχετε εργαστεί ως νοσοκόμος και ως... πειραματόζωο. Τι ακριβώς κάνατε;

Είναι απλό: μου χορηγούσαν κάποιο παυσίπονο με ορό και ανά μία ώρα μού χορη­ γούσαν το ίδιο παυσίπονο απ' το στόμα. Έπειτα έπαιρναν αίμα και εξέταζαν πόσο γρήγορα ενεργούσε το παυσίπονο. Ήταν εξαιρετική δουλειά διότι είχα την ευχέ­ ρεια να διαβάζω κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, πράγμα ευεργετικό για ένα συγγραφέα.

Μήπως αυτή η εμπειρία σας οας επηρέασε στη συγγραφή του Κάτω

από το δέρμα;

Δεν το είχα σκεφτεί έτσι, για να είμαι ειλικρινής. Υποθέτω τώρα ότι αυτές οι δύο

66

δουλειές με επηρέασαν στη συγγραφή αυτού του βιβλίου, αν και δεν αισθάνθηκα πόνο ως πειραματόζωο - πέρα από το τσίμπημα της βελόνας. Αλλά και ως νοσο­ κόμος είδα διάφορα πράγματα, σκηνές που ίσως να επέδρασαν με κάποιο τρόπο στη συγγραφή του Κάτω από το δέρμα. Σ' ένα νοσοκομείο βλέπει κανείς διάφορα.

Τελικά, τι είναι το Κάτω

από το δέρμα; θρίλερ; Επιστημονική φαπαοία; Σύγχρονη

παραβολή για τα δικαιώματα των ζώων, όπως γράφηκε;

Αυτό που γράφηκε σχετικά με το θέμα των ζώων με ενδιαφέρει πολύ. Είμαι εξορ­ γισμένος με το πώς φερόμαστε στα ζώα. Κατ' αρχάς, δεν είμαι τόσο ηλίθιος ώστε να κρατάω τα μάτια μου ανοιχτά όταν λούζομαι. Δεν μπορώ λοιπόν να καταλάβω γιατί κάνουν πειράματα με ζώα, ρίχνοντάς τους σαμπουάν στα μάτια. Αυτό είναι μόνο ένα μικρό παράδειγμα βέβαια. Υπάρχουν πολλά περισσότερα. Το κάθε γιατρουδάκι νομίζει ότι μπορεί να τεμαχίζει ένα ζώο για ψύλλου πήδημα. Ωστόσο δεν είμαι χορτοφάγος. 0 άνθρωπος χρειάζεται το κρέας για να ζήσει - προς θεού ό­ μως, όχι έτσι όπως εκτρέφουν και οδηγούν στη σφαγή τα ζώα. Δεν είναι μόνο φρικαλέο αλλά και ανθυγιεινό για μας τους ίδιους, αν μη τι άλλο. Με αυτή την έν­ νοια, μου αρέσει που το βιβλίο μου διαβάζεται σαν παραβολή πάνω στα δικαιώ­ ματα των ζώων. Διότι όντως έχουν και τα ζώα δικαιώματα. Από την άλλη, μ' αρέσει ακόμα περισσότερο να δίνουν πιο πολλές από μία ερμη­ νείες στο βιβλίο μου. Σε ό,τι αφορά τη δική μου, προσωπική άποψη, το μόνο βέ­ βαιο είναι ότι «φλέρταρα» με όλα αυτά τα είδη λογοτεχνίας που αναφέρατε, κυ­ ρίως με τις ιστορίες τρόμου, οι οποίες έχουν συνήθως κάτι φτηνό και επιφανεια­ κό. Ως βασικός καμβάς όμως παρουσιάζουν πολύ ενδιαφέρον. Το βιβλίο μου μοιά­ ζει εκ πρώτης όψεως με κλασική ιστορία τρόμου, αλλά όσο προχωράει η εντύπω­ ση αυτή ανατρέπεται. Είναι πολύ αργά όμως για τον αναγνώστη· είναι παγιδευμένος όπως ο ανυποψίαστος τύπος που κάνει οτοστόπ και τον παίρνει στο αυτοκίνη­ τό της η Άισερλεϊ. Αυτό θέλει να κάνει και ένας συγγραφέας: να «ψωνίσει» και να

Σ τ ο β ιβ λ ίο μ ο υ ο α να γνώ σ της είναι π α γιδ ευ μ εν ος όπ ω ς ο α νυ π οψ ία οτος τύπος π ου κ ά νει

παγιδεύσει τον αναγνώστη. Ελπίζω να τα κατάφερα εξίσου καλά όσο και η Άισερλεϊ. □

οτο οτόπ κα ι τον π α ίρνει ο το α υ το κ ίνη τό της η 'Α ιο ερ λ εϊ.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

0 Μιοελ Φέιμπερ γεννήθηκε το 1960 οτην Ολλανδία, μεγάλωσε στην Αυ­ στραλία και ζει απομονωμένος οε ένα αγρόκτημα οτην ορεινή Σκοτία. Διη­ γήματα του έχουν δημοσιευτεί οτη Μ. Βρετανία, οτις ΗΠΑ, στη Γερμανία, την Ισπανία και τη Σλοβακία. Το Κάτω από το δέρμα είναι το πρώτο του μυθιστόρημα και μεταφράζεται από τους μεγαλύτερους εκδοτικούς οίκους της Ευρώπης και της Αμερικής. Από τις εκδόσεις «Καστανιώτη» θα κυκλοφορήσουν προσεχώς μια νουβέλα και μια συλλογή διηγημάτων του.

'Αγρας, Τ. · 104 Αίοωπος · 167 Αλεξάνδρου, Α .· 212 Αξιωτη,Μ.·311 Απολλιναίρ, Γκ. ·231 Αραγκόν, Λ .· 168 Αριστοτέλης· 135 Αριστοφάνης · 72 Αρτά, Α .· 151

Β Βαλερί, Π .· 183 1ης, Κ .· 88* ττινλής, Ρ. ·235 Βενέξης, Η. · 337 Βερλεν, Π. ·378 Βερν, I .· 105 Βιάν, Μ. · 85 Βιζυηνός, Γ. ·278 Βο\ταίρος·177 " ιράς,Δ.·298 ακοςΝ.·425

Γέιτς, Ου.Μπάτλερ·391 Γιουροενάρ, Μ .· 81 Γκαιτε, Γ. Β .· 154 Γκράμοι,Α.·295 Γκρην. Γκ. ·267 Γληνάς,Δ.·6Γ Γουλφ, Β. · 153

θεοτόκης, Κ. · 92 θερβάντες,Μ.πε·176 Θουκυδίδης· 191

Ιονέοκο, £ · 122 Ίψεν, £ · 181

Καβάφης, Κ. Π. ·7 8 ,389 Καξαηξακης, Ν. · 190,377 Καιρης, θ . · 106 Κόλας, Ν. · 387 Κάλβος, Α .· 140 Κομά, Α .· 110 Καποδίοτριας, I. ·275 Καραγάτοης, Μ. · 258 Καρκαβίτοας, Α. · 306 Καρουζοε, Ν. ·393 Καρυωτακης, Κ. · 157 Καοτοριάδης, Κ. · 385 Κενώ,Ρ.· 320 Κέρουακ, Τ(. ·249 Κοκτώ, Ζ .· 160 Κολέτ·313 Κονδύλης, Π. · 384 Κόντονλου, Φ .· 113 Κοραης,Α.·82 Κούντερα, Μ. · 80* Α.·149 \ης, Κ. · 326

Μαρξ, Κ. · 83* Μίλλερ,Α.·259 Μίλλερ,Χ. ·273 Μιοίμα, Γ. ·253 Μολιέρος · 179 Μονταίν,Μ. π ε·30 4 Μοράβια, Αλ. · 256 Μοριοον, Τ. ·406 ΜούΙιλ, Ρ .· 199 Μπαλζάκ, 0. ν τε·60*·416 Μπάροουξ 0. · 383 Μπαρτ. Ρ · 93 Μπαταιγ, Ζ .· 187 Μπέκετ, Σ .· 115 Μπόρχες, X. Α. ·7 9 Μπρετόν,Α. ·207 Μπρεχτ,Μ. ·211 Μπωβουάρ,Σ.πε·136 Μυριβήλης,Σ. · 309 Μωπαοάν,Γκ.ντε·204

οφ, Β .· 162 /οτέχνες·69·87 Νικολαιδης, Α. · 379 Νίτοε, Φ. · 91 Ντεκάρτ, Ρ · 369 Ντίκενς, Κ. ·229 Ντεριπά Ζ.·397 Ντιντερο · 103 Ντοοτογιέφοκυ, Φ. · 131 Ντυράς, Μ .· 134

Κ

Λ Δ Δάπης·230 Δέλτα, Π. ·300 Δουμάς, Α .· 147

Εγγονόπουλος, II. · 381 Έκο, Ου.· 145 Έλιοτ, Τ. Σ. · 133 Ελυάρ, Π. · 201 Ελύτης, Οδ. · 362,372 Εμπειρικός, Α .· 358 · 421 Εξυπερύ, Α. ντε Σ. · 330 Έοοε, Ε .· 109

Ζ Ιενε, 1. · 66 Ιιντ,Α. ·206 Ζολά, £ · 97

θεοτοκάς, Γ. · 137

Λακάν, Ζ. · 126 Λαπαθιώτης, Ν. · 95 ΛεβίΣτρας, Κ .· 158 Λειβαδιτης, Τ.·228 Λεκατοάς, Π .· 166 Λεονάρδος Γ. · 393 Λιοτάρ, Ζ. Φ. · 388 Λάρκα, Φ. ί . · 192 Λουκιανός · 102 Λουπέν,Α.·218 Λώρενς, Ντ. X .· 132 Λωτρεαμόν·355

Μ Μαγιακόφοκι, Β. · 121 Μαίηλερ, Ν. ·286 Μακρυγιάννης · 101 Μαλακάοης·357 Μαν, Τ. · 90 Μαρής, Γ. ·356 Μαριρό·257 Μάρκες, Γκ. Γκ.·223

ϊενόπουλος, Γ. ·265

Ο Όμηρος · 174 Όργουελ, Τζ. ·226 Ουάιλη, 0. · 152 Ουγκό, Β .· 111 Ουίλιαμς, Τ.· 139

Π Παλομάς, Κ . · 334 Πάλλης,Α.· 118 Πεντςίκης, Ν. Γ. · 407 Πάουπ,Ί.·178 Παπαδια^άντης, Α .· 165 Παπαπωνίου, Ζ. · 285 Παραμυθάδες· 108* Πεοοόα, Φ. · 390 Πίνδαρος· 294 Πλαθ, I. · 396

* Τα τεύχη που αημειώνοπαι με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Πόε, Ε .Ά .· 1 12 Πολίτης, Κ .· 116 Πρεβέρ,Ζ.·73

Ρ Ράιχ, Β .· 197 Ρεμπώ,Α.·305 Ρίλκε, Ρ. Μ. · 274 Ρίταος, ί. · 205 Ροΐδης, £ · 96 Ρουοο, Ζ. Ζ. · 395

I Σάνδη, Γ. ·327 Σαη,Μ. ν τε·77 Σαρτρ, Ζ. Πωλ · 127 Σεφερης, Γ .· 142,410 ΣικελιανόςΑ.·424 Σιμενάν,Ζ.·202 Σκαρίμπας, Γ. ·269 Σολωμός, Δ .· 213 Σοφοκλής· 243 Στάινμπεκ, Τ. · 173 Σταντάλ · 98

Τ Τίέημς, X. · 260 Τςόις, Τ. · 62* Τολοτόι,Λ. ·200 Τουαίν, Μ. · 252 Τουρνιέ, Μ. · 287 Τσαντλερ, Ρ .· 193 Τοέχωφ, Α .· 169 Τοίρκας, Σ. · 171

Φ Φιτζέραλη, Φ. Σ .· 138 Φόροτερ, £ Μ .· 312 Φουκώ, Μ. · 125 Φλωμπέρ, Γ .· 143 Φραγκιάς Α. ·426 Φρόιντ, I. · 150

X Χάιντεγκερ, Μ .· 161· 399 Χάκκας, Μ. ·297 Χάμμετ, Ν .· 182 Χαρηυ, Τ. · 324 Χατζηαργύρης, Κ. · 63 Χατζής, Δ .· 180 Χατξόπουλος, Κ.·319 Χέμινγουεϊ, £ · 159 Χιους, Τ. · 396

τα β ι β λ ί α [

ΕΛΛΗΝΙΚΗ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α ______[

Κριτικές:

ΕΡΣΗ ΣΠΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ Εορταστικό τριήμερο στα Γιάννενα.................................................. 70 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΝΑΓΙΟΤΟΥ Ο τελευταίος έρωτας...... 72 ΕΛΕΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗ Περί ορέξεως και άλλον δεινών...................................................74 Παρουσίαση: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ Ο Νέος Μωυσής,

σχεδιασμός και φιλοβοφία της ιστορίας......... 88

MAXSCHELER Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο 89 Ψ ΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΜΗ

Παρουσίαση:

CATHYA.MALCHI00I Κατανοώντας τη ζωγραφική των παιδιών

Γ

.......... 90

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Παρουσίαση: 1

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

1

ΗΛΙΑΣ ΝΙΚ0ΛΑΚ0Π0ΥΛ0Σ Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές, 1946-1967 ...................... 91

Παρουσιάσεις:

ΧΙΕΡΤΕΝ ΜΕΪΣΙΝΓΚ Το άγραφον δόγμα............. ..... 78 ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΡΑΪΚΕΝ Η παράξενη θάλασσα........ ..... 79 ΛΟΥΝΤΜΙΛΑ 0ΥΛΙΤΣΚΑΓΙΑ Χαρούμενη κηδεία.....

81 ΜΕΛΕΤΕΣ

■

1

Παρουσιάσεις:

Κριτική:

NOAM CHOMSKY Μια νέα γενιά χαράξει τα όρια. και τα κριτήρια της Δύσης .... ....... ........... ........ |

ΣΟΝΙΑΙΛΙΝΣΚΑΓΙΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ (επιλ,-ειο.-Επιμ.) Η ελληνική επανάσταση του 1821 στον καθρέφτη της ρωσικής ποίησης. Ματιές στην Ελλάδα του 1835 ........................... 82 ΠΟΛΥΔΕΥΚΗΣ ΑΣΟΝΙΤΗΣ Η εικονογράφηση στο Βιβλίο παιδικής λογοτεχνίας.................... 84

92

ΚΟΙΝΩ Ν ΙΟΛΟΓΙΑ

Κριτική:

ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΗΛΛΑΣ Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων

................................................. 95

rnrnmmmm m m ί Παρουσίαση:

ΤΖΟΝΙΤΓΟΥΕΛ, ΛΑΝΣ ΤΕΪΛΟΡ Η παγκόσμια δίνη

Παρουσίαση:

ΜΑΚΑΡΙΟΣ Π. ΠΕΛΕΚΗΣ Το ιδεοδρόμιο. Επίλεκτα κείμενα και απόψεις οε σύγχρονα θέματα —

Β

μ ο γ ρ α φ ια

i l l f l l l l

Παρουσίαση:

ΚΟΣΤΑΣ ΣΑΡΔΕΛΗΣ Ο ασάλευτος ταξιδιώτης

97

του χρήματος

84

........86

|

Π ΑΙΔΙΚΑ-ΕΦ Η ΒΙΚΑ

Παρουσιάσεις:

ΕΥΓΕΝΙΟΣΤΡΙΒΙΖΑΣ Η τελευταία μαύρη γάτα ΕΛΛΗΝΙΚΟΛΑΪΚΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ Το αγόρι

98

που ήθελε η θάλασσα........................................ 99 Παρουσίαση:

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΣΑΚΚΗΣ Νεοσύστατο ελληνικό κράτος, 1833-1848. Τόμος Α'..................

Παρουοιάοεις:

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ν0ΥΤΣ0Σ Machiavelli-Πολιτικός

87

ΜΠΑΜΠΕΤ ΚΟΛ Αγαπούλα...................................... 100 ΣΟΦΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Δρακοομελέτας Ξετρελαμένος................................................... 100 ΑΝΝΑ ΙΑΚΩΒΟΥ Ο ατρόμητος Αβέρωφ........... ...... 101 ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΙ0ΤΣ0Σ Η σφεντόνα του Δαβίδ....... 101 ΖΑΝΙΝ ΤΕΣ0Ν Οταν σβήνουν τα φώτα......

102

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Είκοσι χρόνια μετά ΕΡΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ

Ε ο ρ τα σ τικ ό τρ ιή μ ερ ο σ τα Γ ιά ν ν ε ν α Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σελ. 64 ο Εορταστικό τριήμερο οτα Γιάννενα εκδόθπκε για πρώτη φορά το 1982, αλλά δεν έτυχε της υποδοχής που του άξιζε. Έχοντας ήδη δώσει δείγμα γραφής δύο χρόνια νωρίτερα, με το Διακο­ πές χωρίς πτώμα κυρίως, η Έ. Σωτηροπούλου απο­ γειώνει στη συγκεκριμένη νουβέλα την ιδιαίτερη τε­ χνική της, την οποία συνέχισε να εξελίσσει ως σή­ μερα και η οποία συνίσταται σε ένα sui generis συ­ γκερασμό του φανταστικού με το ρεαλιστικό στοι­ χείο, διανθισμένο με μαύρο, ως επί το πλείστον, χιούμορ. Είκοσι σχεδόν χρόνια αργότερα, το Εορτα-

Τ

Είκοοι χρόνια μετά, η νουβέλα της Έ. Σωτηροπούλου αποόομεί τα πάντα και μας παρασύρει οτην ορμητική όοο και παιγνιώόη πορεία της οτικό τριήμερο, υπό το φως των έργων που επακο­ λούθησαν, διατηρεί την αφηγηματική του εντελέ­ χεια και διατηρείται ζωντανό και επίκαιρο, επειδή α­ κριβώς, όπως και ολόκληρο το έργο της Έ. Σωτηρο­ πούλου, δε διεκδικεί μια πεπερασμένη ιστορικότητα αλλά τη φρεσκάδα του παράδοξου και της έκπλη­ ξης. Το ρεαλιστικό νήμα της ιστορίας είναι πλεγμένο με δύο διαφορετικές κλωστές: η πρώτη αφορά το πε­ ριβάλλον. Η ματιά της συγγραφέως είναι άκρως δι­ εισδυτική και η περιγραφή της εστιάζει σε καίρια

70

στοιχεία της επαρχίας, της πόλης και των ανθρώ­ πων που λειτουργούν ως αδρές υπομνήσεις μιας συνολικής πραγματικότητας. Η εθνική οδός με τα βενζινάδικα και τα εστιάτοριά της, το ζαχαροπλα­ στείο, και ο φαντάρος, η χοντρή κυρία που φοβερί­ ζει το γιο της, η καχυποψία των κατοίκων της πόλης για τους ξένους, η υπηρέτρια και το παρηκμασμένο ξενοδοχείο αποτελούν τον απολύτως ρεαλιστικό διάκοσμο για το ταξίδι που αποτελεί το θέμα της νουβέλας - και τη δεύτερη κλωστή. Μόνο που αυτή η δεύτερη κλωστή σπάζει πολύ γρήγορα και η Έ. Σωτηροπούλου χρησιμοποιεί στη θέση της άλλα υ­ λικά. Πριν σπάσει, μας δίνει μια καθ' υπερβολήν α­ ληθοφανή ιστορία, όπου μια σερβιτόρα σε εστιατό­ ριο της εθνικής οδού ακολουθεί τον πρώτο τυχόντα που της τάζει μια εκδρομή στα Γιάννενα. (Προς το τέλος της οποίας η σερβιτόρα δεν υπάρχει πια.) Εξετάζοντας τη διαδρομή της ιστορίας όπως συμ­ βαδίζει με τη διαδρομή του ταξιδιού των δύο αγνώ­ στων, διαπιστώνουμε αμέσως μια ελαφριά παρα­ μόρφωση στις εικόνες, από την οποία δε γλιτώνουν ούτε οι απεικονίσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος τελικά, αφού, κοιτάζοντάς τες προσεκτικά, διαπι­ στώνουμε ότι η ρεαλιστική τους συμβατότητα βρί­

σκεται σε απόλυτη συμφωνία, αν όχι εξάρτηση, με τον καρτοϋνίστικο χαρακτήρα τους. Κυριαρχεί η λε­ πτομέρεια, σωματική ή κοινωνική, η οποία διογκώ­ νεται και, παραπέμποντας στη συνολική πραγματι­ κότητα, όπως προείπαμε, την ίδια στιγμή τη διαφο­ ροποιεί, της προσδίδει έναν εξωπραγματικά απειλη­ τικό χαρακτήρα - με εύθυμες νότες. Η ίδια παρα­ μόρφωση χαρακτηρίζει και τη οχέση του αγνώστου με τη σερβιτόρα. Δε γνωρίζονται μεταξύ τους, δεν ξέρουν καν ο ένας το όνομα του άλλου, τα κίνητρα της κοινής τους πορείας παραμένουν εξίσου αδιευ­ κρίνιστα, η ερωτική τους σχέση επενδύεται με ένα κράμα αδιαφορίας και βίας, που πυροδοτεί τον αφη­ γηματικό οίστρο της Έ. Σωτηροπούλου. Ο Ροβινσώνας και η σερβιτόρα δε γίνονται εραστές αλλά ε­ μπλέκονται σε μια εφιαλτική σχέση κυριαρχίας άνευ αντικειμένου. Η συγγραφέας σχεδιάζει αφαιρετικά και παράλληλα νατουραλιστικά την εξωτερική τους εμφάνιση, μέσα από επιλεκτικές λεπτομέρειες, ό­ πως η βρομιό στα νύχια της κοπέλας ή το πλαδαρό και άτριχο στήθος του άντρα, και διανθίζει τον πίνα­ κα με απολύτως λογικές ενέργειες αφεαυτές, του τύπου «βάφω τα παπούτσια μου», οι οποίες διακό­ πτουν ωστόσο την αναμενόμενη λογική αλληλου­ χία μιας ερωτικής ιστορίας. Στο σημείο αυτό το ρεα­ λιστικό νήμα σπάει και τη θέση του καταλαμβάνει

Το Εορταοτικό

τριήμερο

διατηρεί

την αφηγηματική του εντε\έχεια και διατηρείται ζωντανό και επίκαιρο ορμητικά το φανταστικό. Σε μια πρώτη φάση έχου­ με την καύση της γυναίκας και την εμψύχωση του μορίου του άντρα, που απλώνεται απειλητικά στο χώρο για να κατακλύσει τη γυναίκα, αψηφώντας τα κάθε είδους υλικά εμπόδια. Σε μια δεύτερη, την ανθρωποφαγία, ως τελική και έσχατη πράξη κατάχτη­ σης διά της κατάποσης. Τόσο η σκηνή της εμψύχωσης όσο και της ανθρωποφαγίας, ωστόσο, είναι ι­

λετουργικά κάνει πράξη ένα σχήμα λόγου («θα σε φάω»). Μια καμένη γυναίκα που μένει επιπροσθέτως μισή και κάτι λιγότερο και βγαίνει βόλτα στην πόλη. Η εφευρετικότητα που, λόγω της αναπηρίας της, είναι αναγκασμένη να επιδείξει κατά τη μετακί­ νησή της αποτελεί κορυφαία στιγμή μαύρου χιού­ μορ, του οποίου το επιστέγασμα είναι η μεταμόρ­ φωση: όταν το σώμα επιστρέφει μεταλλαγμένο σε επίπεδο φύλου και η ερωτική συνεύρεση πραγμα­ τοποιείται επιτέλους με ρεαλιστικούς όρους, πλή­ ρως ανεστραμμένους όμως. Το ανακτημένο -αντρι­ κό πλέον- σώμα κατακτά τον εραστή με αξιοσημεί­ ωτη ελαφρότητα. Η Έ. Σωτηροπούλου χρησιμοποιεί τις λέξεις για να σαρκάσει και να ακυρώσει κοινωνικές στάσεις. Πρώ­ τιστα, όμως, χρησιμοποιεί τις λέξεις ως πιόνια, πού­ λια, βότσαλα, για τη χαρά του παιχνιδιού· κάθε κεί­ μενό της αποτελεί μια άσκηση παιγνίου, το ίδιο και το Εορταστικό τριήμερο. Γεγονός που δεν αναιρεί ό­ μως την αιχμηρή ανάγνωση της πραγματικότητας των ποικίλων σχέσεων, όπως διαχέονται και πλη­ ρούν το χώρο και το χρόνο. Γεγονός επίσης όμως που απαγορεύει τους εύκολους παραλληλισμούς, αφού το μαύρο χιούμορ, που αποτελεί μία από τις συνιστώσες της νουβέλας, μάλλον ακολουθεί τον προσανατολισμό των σουρεαλιστών, ως μηχανι­ σμός άμυνας και εργαλείο κριτικής· και η ιδεολογική της αναζήτηση, αν υποκύψουμε στον πειρασμό μιας συμβολικής ανάγνωσης, είναι πολύ χειροπιαστή, κοιτάζει ερευνητικά την καθημερινή πραγματικότη­ τα για να την αποδώσει στην υπερβολή της. Δύσκο­ λα λοιπόν θα εντοπίζαμε καφκικές επιρροές, παρά το στοιχείο της μεταμόρφωσης- και πολύ εύκολα θα επισημαίναμε την επίδραση των καρτούν, των κόμικ και της πειραματικής μοντέρνας λογοτεχνίας. Παραλογισμός της νεοελληνικής κοινωνίας, των σχέσεων, της γραφής ως αντανάκλασης: η νουβέλα της Έ. Σωτηροπούλου, είκοσι χρόνια μετά, αποδο­ μεί τα πάντα και μας παρασύρει στην ορμητική όσο και παιγνιώδη πορεία της. Το απολαμβάνουμε. ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ

δωμένες με αποδομητικό χιούμορ, που κορυφώνεται στη μεταμόρφωση του τέλους, τινάζοντας στον αέρα το μύθο της αντρικής υπεροχής. Ένας φαλλός που γίνεται φίδι, δράκος με λέπια και στο τέλος πηλός και σκόνη. Ένας εραστής που τε­

7/

Για τον έρωτα και το θάνατο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ

Ο κ λ ε υ τ α ίο ς έρ ω τα ς Τέσσερις γ υ ν α ίκ ε ς - Τέσσερις ισ τορίες Αθήνα, Καατανιώτης, 2000 Σελ. 110 ριν από μερικά χρόνια είχα σταθεί με κάποια έκ­ πληξη, κρατώντας στα χέρια μου, διαβασμένο στα γρήγορα, το βιβλίο του Δημήτρη Παπαναγιώτου Η πέμπτη εποχή. Ήμουν ένας από τους αναγνώ­ στες της Καθημερινής οι οποίοι επί δεκαεπτά χρόνια διέκριναν στα χρονογραφήματά του (κάθε Τετάρτη και Κυριακή) την τάση προς τη βαθύτερη ανατομία προσώπων και καταστάσεων, συνδυασμένη με την τάση προς τη λογοτεχνική διάθεση. Αλλά ήταν μια λογοτεχνική τάση αυτοσυγκρατούμενη, η οποία δεν άφηνε να φανεί το τάλαντο που αποκάλυψε η ενσυ­ νείδητη και απροκάλυπτη «θεραπεία» της τέχνης του

Π

Η ματιά και η σκέψη του Δ. Παπαναγιώτου οτρέφονται προξ την «ανατολή» της Ζωής, τον Έρωτα λόγου από τον πανθομολογούμενο gentleman της ελληνικής δημοσιογραφίας. Με το νέο βιβλίο του, Ο τελευταίος έρωτας, η ματιά και η σκέψη του στρέφονται προς την «ανατολή» της Ζωής, τον Έρωτα. Αν στο πρώτο βιβλίο αναγνώριζα το πάθος του (ανα­ γνώριζα πρόσωπα γνώριμα, αναγνώριζα καταστάσεις που εξυψώνουν και καταποντίζουν τον άνθρωπο από καταβολής κόσμου), εδώ ο συγγραφέας μού ξέφευγε. Δεν έχουμε εδώ ένα μυθιστορηματικό χρονικό, ό­ που ο λογοτέχνης βοηθείται από τις εμπειρίες του, αλλά μία κατάδυση στα άδυτα της ψυχής -κυρίως, δε, της ερωτευμένης γυναικείας ψυχής- και της «μυ­ στικής ζωής» αυτής της ύπαρξης - της τόσο γνώρι­ μης, αλλά και αιωνίως άγνωστης και απροσδόκητης. Η κατάδυση στο φωτεινό, και ταυτόχρονα σκοτεινό.

72

κόσμο της ερωτευμένης γυναίκας -της ενεργά ερω­ τευμένης γυναίκας- δεν είναι το ίδιο πράγμα με την α­ πόπειρα (λογοτεχνικής έστω) εξιστόρησης επώδυνων προσωπικών βιωμάτων από το γνώριμο κόσμο της δημοσιογραφικής ζωής. Βιωμάτων που, ενδεχομέ­ νως, προσφέρονται σε μια «ενδιαφέρουσα» εξιστόρηση. Εδώ ο συγγραφέας επιχειρεί το επόμενο βήμα. Δεν έχουμε «ρεπορτάζ» καταστάσεων, αλλά αναλυτι­ κή κατάδυση στον εσωτερικό κόσμο της γυναίκας. 0 συγγραφέας -αφού τιμήθηκε με το Βραβείο της Ακα­ δημίας Αθηνών για το δεύτερο βιβλίο του- τοποθέτη­ σε τον πήχυ του υψηλότερα: την είσοδο στον κόσμο όπου επικρατεί ταυτόχρονα φως και γνόφος, όραση και σκοτισμός, αγάπη και ασύνειδο μι'σο, τρυφερότη­ τα και ανταγωνισμός, θυσία του εαυτού και καρατό­ μηση του Άλλου, να ζεις μέσα από τη ζωή του άλλου και να παίρνεις τη ζωή του άλλου για να ζήσεις εσύ. Ίσως πολλές από τις καταστάσεις είναι γνώριμες, αλ­ λά το ζητούμενο εδώ είναι άλλο: ο σκοπός της επα­ φής με τη λογοτεχνία (όπως και με την κάθε τέχνη) καταρχήν και κατεξοχήν δεν μπορεί να είναι η ανα­ γνώριση και ερμηνεία - είναι η απόλαυση η αισθητική. Και τούτο είναι το πρώτο που πήρα και από αυτό το βιβλίο του Δημήτρη Παπαναγιώτου. Τέσσερις γυναί­ κες - Τέσσερις ιστορίες είναι ο υπότιτλος. Ιουλία, θεο­ δώρα, Αναστασία, Εκάτη - τα τέσσερα κεφάλαια; που συγκεφαλαιώνουν ολόκληρες ζωές. Το αιωνίως επα­ νερχόμενο αλλά αείποτε νέο και απροσδόκητο είναι

εδώ. Όμως είναι εδώ όχι χάρη στην «παλαιότητα του γράμματος» των ανθρώπινων παθών, αλλά χάρη οτην έμπνευση του συγγραφέα. Συναντούμε εκφρά­ σεις και προσεγγίσεις που είναι προϊόν μαστοριάς και αυτόχρημα προϊόν έμπνευσης: «...αφέθηκε στον τρό­

μο του πόθου, καθώς από το προϊόν γυμνό γυναικείο κορμί αναδύονταν έλξεις που κάλπαζαν βαθύτερα α­ πό τους σπασμούς της σάρκας». Αυτές τις βαθύτερες έλξεις, και την ανατομία τους, έ­ καμε κεντρικό ζήτημα αναζήτησης των δυναμικών ι­ σορροπιών και ανισορροπιών της ερωτευμένης γυ­ ναίκας ο συγγραφέας. Όχι ότι δεν είναι παρών ο ά­ ντρας - είναι πανταχού παρών. Αλλά η γυναίκα είναι το κεντρικό θέμα του. Ο άντρας θα έλεγε κανείς ότι υ­ πάρχει για να αποκτά νόημα η ερωτευμένη γυναίκα. Συνειρμοί μητριαρχικού τοπίου; Πολύ πιθανόν. Και μά­ λιστα με άδηλες, αλλά ανιχνεύσιμες, αναγωγές στην αρχέγονη Μητριαρχική Μορφή, που διαμορφώνει το υπερεγώ του κάθε άντρα - τη Μητέρα. Όπως, για πα­ ράδειγμα, το γεγονός ότι, αν υπάρχουν δάκρυα σε αυτό το έργο, αυτά τα δάκρυα δεν αναβλύζουν από τα μάτια της γυναίκας, αλλά του άντρα: «Ο Πέτρος ο-

0 συγγραφέας καταδύεται οτο φωτεινό και ταυτόχρονα οκοτεινό κόορο της ερωτευμένης γυναίκας δπγούσε βλέποντας μέσα από τις δύο βρύσες...» (ο.

11). «0 Κωνσταντίνος άκουγε βουβός τα λόγια που μουρμούριζε ο τσακισμένος δάσκαλος, καθώς έσταζε ένας θρήνος από τα κόκκινα μάτια του» (ο. 56). Η Γυ­ ναίκα (δύο από τις τέσσερις γυναίκες αυτού του έρ­ γου) φτάνει έως το θάνατο αγέρωχη και αδάκρυτη, α­ κόμη και όταν αυτοκτονεί (ο. 55). Ποια γυναίκα άραγε έδωσε καλύτερα αυτό το πρότυπο από τη Μάνα - ή τουλάχιστον πολλές από τις μάνες ενός καλού προτινού καιρού; 0 θάνατος κατέχει έντονη θέση σε όλο αυτό το εναλ­ λασσόμενο σκηνικό. Παλαιότερα, με αφορμή το προηγούμενο βιβλίο του Παπαναγιώτου, την Πέμπτη εποχή, είχα σχηματίσει την εντύπωση ότι ο συγγρα­ φέας θέλει να γίνει «ο νικήσαντας τον άδη και τον έ­ ρωτα σώσαντας». Και μάλιστα να γίνει τέτοιος όχι ως ήρωας, αλλά ως αντι-ήρωας. Που εκπλήσσεται λες

και δεν «ξέρει», που υποχωρεί, που φεύγει, που φο­ βάται... Δε φανταζόμουν τότε ότι θα ακολουθήσει ένα επόμενο έργο, με έκδηλα τα στοιχεία της λογοτεχνι­ κής ωριμότητας, όπου αυτό που τότε υπέθεσα, μπο­ ρώ τώρα να το ισχυρισθώ. Όπως επίσης μπορώ να ισχυρισθώ με μεγαλύτερη βεβαιότητα ότι ο συγγρα­ φέας, αν και μιλάει για τον έρωτα (και για θάνατο...), προσπαθεί να αναδείξει το πάθος του - όχι τα πάθη του, όπως ίσως θα ξεγελούσαν κάποιες ερωτικές πε­ ριγραφές. Περιγραφές όχι τόσο εκτεταμένες όσο στο προηγούμενο βιβλίο του, αλλά υπαινικτικώς παρού­ σες. «Ο Πέτρος ένοιωσε το κορμί της να καταρρέει σ'

έναν παρατεταμένο σεισμό - στα μάτια της φαινόταν ένα ουράνιο τόξο», και παρακάτω «Το λευκό σεντόνι... δεν θα αρμένιζε πια με τα μαϊστράλια των οργασμών της». Δεν είναι «λειτουργός ισότιμου έρωτα» ο άντρας σε αυτό το βιβλίο, ούτε «συμπρωταγωνιστής», όπως ι­ σχυρίζεται το οπισθόφυλλο - ούτε όμως και κομπάρ­ σος. 0 άντρας υπάρχει για να υπάρχει ο Έρωτας - της Γυναίκας, διότι αυτό είναι το ζητούμενο, το «αεί απορούμενον», όπως έλεγε ο Αριστοτέλης σε άλλη περί­ πτωση (αναφερόμενος στο «ον»). 0 άντρας υπάρχει για να μπορεί να θρηνήσει τη γυναίκα που έφυγε, να αναζητήσει τη γυναίκα που χάθηκε, να καλωσορίσει, αμετανόητα ερωτευμένος, τη γυναίκα που ξαναήλθε. Έρωτας και θάνατος - «κραταιά ως θάνατος αγάπη, σκληρός ως άδης ζήλος» αναφωνεί ο σοφός Σολο­ μών στο Άσμα Ασμάτων (8,6). Το αιώνιο αντιθετικό ζεύγος που αφήνει άναυδους τους αιώνες είναι έντο­ να παρόν σε αυτό το έργο. Ένας θάνατος τον οποίο ο συγγραφέας πλησιάζει όχι κατάματα, αλλά από την περιρρέουσα ατμόσφαιρά του: από ό,τι τον μαρτυρεί, από ό,τι τον ακολουθεί, από ό,τι τον περιβάλλει: ένα αγγελτήριο στην εφημερίδα, μια αστυνομική ανακοί­ νωση αυτοκτονίας, δύο άντρες που συντετριμμένοι μιλούν γι' αυτόν... Αλλά δεν είναι ο θάνατος ως το αι­ ώνιο πλατωνικό ζήτημα της «μελέτης θανάτου». Είναι ο θάνατος μιας συγκεκριμένης γυναίκας-ένα βίωμα προδήλως ριζωμένο στην ψυχή του συγγραφέα. Ένα βίωμα που προσδίδει αυθεντικότητα στο λογοτεχνικό του τάλαντο. Έρωτας και θάνατος - και μαζί, το τρίτο στοιχείο, ο Χρόνος. Αυτό που συνδέει καταθλιπτικά Έρωτα και θάνατο σε μια ανάρμοστη σύζευξη. Και πάλι ο ίδιος Χρόνος που χωρίζει αδυσώπητα Έρωτα και θάνατο σε δύο ασυμφιλίωτους κόσμους, που ο ένας βλέπει τον άλλο με τρόμο - αφού η αβυσσαλέα απόστασή του κάθε τόσο μηδενίζεται, θέλει κάποιος να δει το πώς ο συγγραφέας βιώνει τη σύζευξη έρωτα, θανά­

73

του και χρόνου; Ας διαβάσει φράσεις όπως αυτή:

«...Αυτός ο θάνατος, που πέφτει ξαφνικά πάνω σου και α ντί να περάσει στο παρελθόν, στο χθες, σου κλείνει το αύριο. Γιατί τον παγίδεφε έτσι η Θεοδώρα; Δοσμένη απόλυτα στο τρελό της σήμερα, είχε κερδί­ σει το μέλλον νεκρή». Αυτός ο τρόπος ύπαρξης (στο παρελθόν, στο χθες... το αύριο... το σήμερα... το μέλλον...) εντέλει επιβάλ­ λεται, με την επιβολή του πάνω στο χρόνο. 0 χρόνος αυτού του έργου δεν είναι ο κοινός νευτώνειος χρό­ νος - δεν είναι ο χρόνος της κοινής (έως κοινότοπης) εμπειρίας. Είναι ένας χρόνος που ανήκει στο συγγρα­ φέα και υποτάσσεται στην ποιότητα που ο ίδιος απο­ δίδει στη ζωή. 0 σύνολος χρόνος εδώ είναι πλέον έ­ να σύνολο από ασυνεχείς περιόδους με διάφορη ποι­ ότητα - ένα σύνολο από διαφορετικούς «καιρούς». 0 χρόνος του συγγραφέα δεν είναι μία φυσική διαδοχή γεγονότων. Είναι ένα άθροισμα από «καιρούς». Η σύν­ θεση του έργου είναι η σύνθεση αυτών των «καιρών». Και καιρός δε σημαίνει διάρκεια χρόνου, σημαίνει ποι­ ότητα χρόνου. Εδώ έχουμε μια αξιολογική (και αξιο­ λογημένη) σύνθεση χρονικών στιγμών, με κριτήριο την ποιότητά τους. Είναι ένας χρόνος που διαστέλλε-

ται και συστέλλεται. Δεν είναι το άθροισμα των αλλε­ πάλληλων διαδοχικών στιγμών, ούτε το μέτρο διαδο­ χής των γεγονότων. Αντίθετα, το μέτρο διαδοχής των γεγονότων είναι οι υπαρξιακές προτεραιότητες των ηρώων (δηλαδή, των ηρωίδων), οι οποίες εντέλει ή υποτάσσουν το χρόνο «τους» σε αυτές είτε υποτάσ­ σονται στην αδυσώπητη νομοτέλειά του και οδηγού­ νται (είτε άκουσες είτε εκούσες) στην ανυπαρξία, δη­ λαδή στο Άχρονο. Αυτή είναι η αλληλουχία από την οποία αβίαστα ανα­ κύπτει η διαπλοκή των ιστοριών. Μέτρο και ανώτατο κριτήριό τους είναι αυτό που ο συγγραφέας ονομάζει «χαρισματική αξία της γυναίκας» και «πλούσιους καρ­ πούς της ψυχής και του σώματος». Τα ιστορούμενα είναι μία διαρκής αποκάλυψη της ζω­ ής: μια ατελείωτη έκπληξη. 0 έρως, ως «αεί απορούμενον», είναι συνέχεια μπροστά μας. Το είχε πει ο συγγραφέας και στο προηγούμενο βιβλίο του: «Τα χρόνια με την Ελισάβετ περνούσαν χωρίς να φεύ­ γουν, μόνο έρχονταν». Το μέλλον είναι πάντα μπρο­ στά και αναμένεται πάντοτε ως δώρο. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΖΑΜΑΛΙΚΟΣ

Εύγευστοι πειραματισμοί ΕΛΕΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗ

iΤ

Π ερ ί ο ρ έ ξε ω ς κ α ι ά λ λ ω ν δ ε ιν ώ ν

Αθήνα, Εστία, 2001 Σελ. 408

ο φαγητό εδώ και κάποια χρόνια, εκτός από πηγή ενέργειας και απόλαυσης και εκτός α­ πό παράγοντας αισθητικής του ανθρώπινου σώματος αποτελεί και θέμα στυλ: το να τρώει κα­ νείς ιν στάιλ, το υτέο τιν συγκεκριμένα πράγματα σε συγκεκριμένα μέρη με συγκεκριμένο τρόπο, βοηθά στην ανάδειξη ενός συγκεκριμένου ίματζ, συχνά απαραίτητου για την επιτυχία στη ζωή», το Περί ορέξεως και άλλω ν δε/νώντης Ελένης Γιαν-

74

νακάκη αποδεικνύει ότι η παραπάνω άποψη, τρό­ πος ζωής, καλύτερα, επικίνδυνα δημοφιλής σήμε­ ρα, μπορεί να κρύβει πτυχές άγνωστες έω ς ε ­ φιαλτικές. Σπάνια το πρώτο έργο ενός συγγραφέα συνδυάζει

ωριμότητα, πρωτότυπη αλλά κυρίως επαρκώς α­ ναπτυγμένη θεματική, σαφήνεια, δουλεμένη, λει-

τουργικιί, όχι όμως εξεζητημένη γλώσσα, χιούμορ και αυτοσαρκασμό, πειστικές ανατροπές, πλούσια εκφραστικά μέσα και ήρωες ψυχογραφημένους πολύπλευρα και με εμβρίθεια. Το μυθιστόρημα της πανεπιστημιακού Ελένης Γιαννακάκη διαθέτει σε επάρκεια τα παραπάνω χαρακτηριστικά, τόσο που οι αναμενόμενες πρωτολειακές αδυναμίες παραγκωνίζονται από ένα αρκετά καλό σύνολο. Συγγενεύοντας ειδολογικά με τα έργα που καμιά φορά καταχρηστικά ή ίσως και υποτιμητικά κατα­ τάσσονται στη λογοτεχνία της γεύσης, το βιβλίο

Η E J ιαπ ακάκη σαρκάζει τη νκ ο υ \τού ρ α της γεύσης και ρέσω αυτής το άκρατο κυνήγι της ευτυχίας της Ε. Γιαννακάκη προτείνει άλλη θεματική προ­ σέγγιση. Αντλώντας προφανώς τα πρώτα ερεθί­ σματα από όλη αυτή την αναπτυσσόμενη κουλ­ τούρα περί γαστρονομίας, γευσιγνωσίας, γευσιλαγνείας και, εν ολίγοις, επηρεασμένη από τις δια­ δεδομένες αντιλήψεις που προωθούν την αναγω­ γή του τρώγειν σε τελετουργία, προσδίδοντάς της επιπλέον προεκτάσεις φιλοσοφικού, μυστικι­ στικού σχεδόν χαρακτήρα (αντιλήψεις που στο­ χεύουν ασφαλώς σ' έναν ευρύτερο ευδαιμονι­ σμό), η συγγραφέας στήνει την πλοκή του μυθιστορήματός της. Η δράση τοποθετείται στο Ρέθυμνο, τόπος που οτο μυθιστόρημα χρωματίζεται ανάλογα ώστε άλ­ λοτε να προτάσσονται τα φυσικά θέλγητρά του κι άλλοτε αυτά να επισκιάζονται από τα συμπτώμα­ τα νεοπλουτισμού. Η συγγραφέας αναντίρρητα εί­ ναι ανηλεής ως προς τη σκιαγράφηση της γενέ­ τειράς της.

0 κεντρικός ήρωας, ο καθηγητής σε Σχολή Τροφο­ δοσίας Λουκάς Κουλούρης, άνθρωπος σκοτεινός και άκρως ιδιόρρυθμος, φέρεται ως ένθερμος υποστηρικτής αυτών των αντιλήψεων που συγκλί­ νουν οτην αναζήτηση της ηδονής και του κάλλους με κάθε μέσο και κόστος. Τα κίνητρά του βέβαια αποδεικνύονται πολύ λιγότερο άδολα απ' ό,τι αρ­ χικά τα παρουσιάζει ο ίδιος. Με σκοπό τη συγγρα­ φή μιας «γαστρομυθοηλασίας», ο Κουλούρης προ­

βαίνει σ' ένα ασύνηθες εγχείρημα. Επιλέγει τρεις γυναίκες, που η καθεμία εμπλέκεται καθοριστικά στη ζωή του, για τις οποίες ετοιμάζει ένα διαφο­ ρετικό κάθε φορά γεύμα, λαμβάνοντας υπόψη του την ιδιαίτερη φυσιογνωμία, φυσιολογία και δια­ τροφική συμπεριφορά της καθεμίας. Έτσι, η Άννα, η νεαρή ερωμένη και φοιτήτριά του, η γυναίκα του Αρσινόη και η στενή του φίλη Όλγα, με προ­ βλήματα ανορεξίας, πεπτικού και βουλιμίας αντί­ στοιχα, θα γίνουν τα πειραματόζωα, οι δοκιμα­ στές, δηλαδή, και εν συνεχεία σχολιαστές των επισταμένα μελετημένων τερψιλαρύγγιων. 0 παρα­ σκευαστής είναι πάντα απών στο γεύμα, το κατά πόσο όμως είναι σε θέση να ελέγχει, να εκτιμάει τις αντιδράσεις τους κατά την κατανάλωση των φαγητών μένει ασαφές, ένα σημείο αινιγματικό, τόσο για τον αναγνώστη όσο και για τις ίδιες τις καταναλώτριες των εδεσμάτων. Πρόθεση της Ε. Γιαννακάκη δεν είναι σε καμία πε­ ρίπτωση η λεπτομερής παράθεση των απαιτούμενων υλικών καθώς και κατατοπιστικών υποδείξε­ ων για την παρασκευή του κάθε γεύματος, η προ­ έλευση των συοτατικών, η ακριβής απόδοση των κλιμακώσεων και αποχρώσεων των οσμών και των γεύσεων, η εμφάνιση και ο συνδυασμός των εδεσμάτων, μολονότι όλα αυτά καλύπτουν σημα­ ντικό μέρος της αφήγησης. Η συγγραφέας στην ουσία κρίνει, υπονομεύει, σαρκάζει αυτό που πα­ ρουσιάζει ως εκλεκτό, εκλεκτικό και άσπιλο. Το μυθιστόρημα κυκλώνεται γύρω από την προσωπι­ κότητα του Κουλούρη και επεκτείνεται σ' ένα ευ­ ρύτερο κύκλο που μέσα του κλείνει όλη τη ρεθυ­ μνιώτικη κοινωνία, χωρίς φυσικά να περιορίζεται σ' αυτήν.

0 ήρωας, έντονα ναρκισσευόμενος, στις αφηγή­ σεις του διακρίνεται από εκλεπτυσμένη θεώρηση όχι μόνο των πρώτων υλών που χρησιμοποιεί για τις μαγειρικές του αλλά κυρίως των βιωμάτων του που, όπ ως αποκαλύπτουν στους μονολόγους τους οι τρεις γυναίκες, ενέχουν αρκετά επιλήψιμα σημεία, αν όχι και διαστροφές. Στο ενεργητικό του μετράει το βιασμό ενός κοριτσιού όντας ο ίδιος σε εφηβική ηλικία, ενώ συνέβαλε στην ίδρυση του Κλαμπ Αφροδίτη όπου διοργανώνονται ύποπτα συμπόσια που συχνά στοιχίζουν ζωές έφηβων κοριτσιών. Σε όλα αυτά προστίθεται η περιρρέουσα απειλή ενός ανεξιχνίαστου ιού. Αρκετό υλικό για να στηρίξει η Ε. Γιαννακάκη τον εφιάλτη της. Οι τρεις γυναίκες αποδέικνύονται οι πιο στυγνές στις επισημάνσεις τους. Γενικότερα, οι καταναλώ-

τριες των γευμάτων δεν ανατέμνουν τις γεύσεις αλλά τις ζωές τους. Το ύφος του Κουλούρη άκα­ μπτο, ακαδημαϊκό, δοκιμιακό, ανατρέπεται από τους έντονα ειρωνικούς τόνους που βρίσκουμε

Σπάνια το πρώτο έργο ενός ουγγραφέα ουνόυάζει τέτοια ωριμότητα, σαφήνεια, χιούμορ και αυτοοαρκαομό στους μονολόγους των γυναικών. Οι τελευταίες δεν εμφανίζονται καθόλου διατακτικές, αποκαλύ­ πτουν αφειδώς και ψηλαφούν άφοβα τις δυσάρε­ στες και συχνά επ ο νείδ ισ τες πτυχές της ζω ής τους. Σε αντιδιαστολή με τον Κουλούρη που επι­ χειρεί να εντάξει τις πρώτες ύλες των γευμάτων

του στον πολιτισμό και την ιστορία, να τις συσχε­ τίσει, εν ολίγοις, με τα πολυποίκιλα διαβάσματά του, οι τρεις γυναίκες αναθυμούνται προσωπικά βιώματα, οι γεύσεις τούς ανασκαλεύουν μνήμες απωθημένες και ενοχλητικές και κυρίως τους «μι­ λούν» για τη σχέση τους με τον Κουλούρη. Η Ε. Γιαννακάκη σαρκάζει την κουλτούρα της γεύ­ σης και μέσω αυτής το άκρατο, ακατάπαυστο κυ­ νήγι ευτυχίας, τη φενάκη του αισθητισμού, την α­ νάγκη του να ανήκεις, να εγκλωβίζεσαι σε μια ελίτ και να διαφοροποιείσαι μέσω ακροτήτων που μα­ κροπρόθεσμα αποβαίνουν αυτοκαταστροφικές. Τα επιτηδευμένα λιτά και, ορισμένα από αυτά, ελλη­ νότροπα, κάπως εκκεντρικά πιάτα του εδεσματο­ λογίου του Κουλούρη («κακαβιά», «σαλέπι», «χαλ­ βάς», «ζελέ») πιστοποιούν την περιπαικτική αλλά προπάντων επικριτική (μακριά ωστόσο από ηθικο­ πλαστικούς τόνους) διάθεση της συγγραφέως. Ενδεικτικό της ειρωνικής ματιάς της είναι το ότι δε διστάζει να παρεμβάλει στην περιγραφή της πα­ ρασκευής ενός γεύματος εμπεριστατωμένες ανα­ λύσεις για τις πλέον αποσιωπημένες σωματικές λειτουργίες ή και δυσλειτουργίες. Η Ε. Γιαννακάκη άλλωστε συχνά κλείνει το μάτι στον αναγνώστη της με πετυχημένα, καθόλου κραυγαλέα ευρήμα­ τα. Για παράδειγμα, ο Μισέλ Φάις φέρεται να υπο­ γράφει το Επιμύθιο ως ο επιμελητής έκδοσης του βιβλίου του Κουλούρη, ενώ δε λείπουν εύστοχες νύξεις και για άλλους συγγραφείς, όπως η Ρέα Γαλανάκη και ο Φαίδων Ταμβακάκης. Το μόνο τρωτό σημείο του βιβλίου είναι οι απελπι­ στικά μακρές και ενίοτε άνευ ουσίας παρεκβάσεις και παρεκτροπές από το θέμα που ενώ αναζωογο­ νούν την προσοχή του αναγνώστη, τον κρατούν σε εγρήγορση, κλιμακώνουν την ένταση, εγείρουν την αγωνία του για τις τραγικές, όπως προμηνύουν κάποιοι εύγλωττοι υπαινιγμοί, εξελίξεις, δεν παύουν παράλληλα να καταπονούν σοβαρά την αφήγηση. «Φιλολογίζω ασυστόλως» ομολογεί σε κάποιο σημείο ο ήρωας. Τελικά όμως το μυθιστόρημα κάνει την έκπληξη για την οποία μας προειδοποιεί το οπισθόφυλλο. Η Ελένη Γιαννακάκη, με μεγάλη γλωσσική ευχέ­ ρεια, με εντυπωσιακή ικανότητα να υποτάσσει τις λέξεις στο ακριβές, επιθυμητό νόημα, μας έδωσε ένα έργο πολύ ενδιαφέρον που ξεχωρίζει για την αρτιότητά του και δημιουργεί προσδοκίες για τη συνέχεια. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

Ωχρές κόρες/ «ανάξιοι» εραστές ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ

Ο Ν ή ς Μ ω υ σ ή ς , Δ ιω γ μ έ ν η α γ ά π η (vouBcAc$) Αθήνα, Στάχυ, 2001 Σελ. 98

Ό Νέος Μωυσής Διωγμένη αγάπη

τα δύο αυτά διηγήματα -με τη σημερινή ορολο­ γία- του Δημοσθένη Βουτυρά που δημοσιεύο­ νται μαζί σε έναν κομψό τόμο των εκδόσεων

Ϊ

«Στάχυ», παρότι έχουν γραφτεί σε διαφορετικές χρονικές στιγμές (το 1913 το δεύτερο και το 1921 το πρώτο), συναντάμε πολλές κοινές παραμέτρους. Από τη μια έχουμε ένα έντονο ρομαντικό πάθος που διαπνέει και τους δύο ήρωες και στο οποίο προσι­ διάζουν οι περιγραφές της φύσης και, από την άλ­ λη, μια απελπισμένη αγάπη που, και στις δύο περι­ πτώσεις, φαίνεται να πηγάζει περισσότερο από τη

0 κόσμος της φαντασίας συνδιαλέγεται ιοότψ α μ ετονκόομ ο της πραγματικότητας φανταστική τοπιογραφία των ηρώων και λιγότερο από την πραγματικότητα. Η ταξική διαφορά μεταξύ του νέου και της εξιδανικευμένης αγάπης του είναι πρόδηλη στη Διωγμένη αγάπη και του δημιουργεί αισθήματα οργής. Στο Νέος Μωυσής, η ιδανική αγά­ πη είναι κι αυτή μια ωχρή κόρη, ξανθούλα, με λευκά χέρια, αλλά μοιάζει να απασχολεί τις ονειροφαντα­ σίες του ήρωα μόνο και μόνο για να αποφύγει να θέσει σε πράξη την ουτοπική ιδέα του να ιδρύσει έ ­ να «Ελεύθερο κράτος» στα βάθη της Αφρικής. Οι δύο νεαροί ήρωές του διαφέρουν επίσης κατά το ό­ τι ο πρώτος, ο Μούρκας, εργάζεται στο σπίτι του πατέρα της αγαπημένης του, ενώ ο δεύτερος, ο Μωυσής, είναι γόνος εύπορης αστικής οικογένειας και δε φαίνεται να νοιάζεται ιδιαίτερα για το βιοπο­ ρισμό του. Οι χώροι εξέλιξης των διηγημάτων είναι στη μία περίπτωση ένα νησί και στην άλλη κάποια

πόλη της ελληνικής επαρχίας· και οι δύο μοιάζει να λειτουργούν σύμφωνα με τις επιταγές μιας συγκε­ κριμένης κοινωνικής ιεραρχίας. Ο Μωυοής τα βάζει, πάντα στον κόσμο της φαντασίας του, με το «κατε­ στημένο» που παρουσιάζει εμφανώς νεοπλουτίστικες τάσεις (θέλει να ενταχθεί στην αριστοκρατία, να πάει στην Αθήνα) και γι' αυτό θέλει «να οδηγήσει το λαό του», την παρέα των χαροκόπων φίλων του, στη μακρινή Αφρική όπου, στην ιδανική πολιτεία που θα δημιουργήσει, θα υπάρχει ελευθερία και θα καταργηθεί η διάκριση αφέντη-υπηρέτη. Ο Μούρκας μοιάζει να γνωρίζει καλύτερα τη μοίρα του: ζει στη δούλεψη του πατέρα της ωχρής νέας και προέρχε­ ται από οικογένεια που έχει ξεπέσει. Και οι δύο προ­ σιδιάζουν στους ρομαντικούς ήρωες της παλαιότερης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας οι οποίοι συνταράσσονται από ένα μυστικό πόθος που τους τρώει τα σωθικά, απασχολεί τη σκέψη τους και τρέφει τη δυ­ σαρέσκεια προς τον περίγυρό τους. Και στα δύο διηγήματα ο κόσμος της φαντασίας συνδιαλέγεται ι­ σότιμα με τον κόσμο της πραγματικότητας ενώ η έ ­ κβαση της ιστορίας είναι στη μια περίπτωση δραμα­ τική και στην άλλη χαρακτηρίζεται από μια αίσθηση εσωτερικής γαλήνης. Ο κόσμος των ηρώων του Δ. Βουτυρά είναι περίκλειστος με πολύ διαφορετικό τρόπο από το σημερινό και έτσι, και μόνο η σύγκρι­ σή τους, συντείνει στην απόλαυση του αναγνώστη. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

77

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Παράλληλα ούμπαντα ΧΙΕΡΤΕΝ ΜΕΪΣΙΝ ΓΚ

Το ά γ ρ α φ ο ν δ ό γ μ α Μτφρ.: Μαργαρίτα Μπονάταου Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σελ. 536 ο μυθιστόρημα αυτό του Χίερτεν Μέισινγκ έχει την ιδιομορφία ότι κλείνει μέσα του ένα μυστικό και μια υπόσχεση: να αποκαλύψει μέσα από τις σελίδες του τη φιλοσοφική λίθο, τη λύτρωση. Όμως όποιος αναγνώστης προσδοκά κάτι τέτοιο είναι αφε­ λής. Όλη η δομή του βιβλίου, συμπεριλαμβανομένης και της παρουσίασής του (σαν βιβλίο μυστικό -που ά­ μα χάσετε θα είναι μοιραίο για σας-, με αντίστροφη αρίθμηση στις σελίδες του έτσι ώστε ο αναγνώστης να γνωρίζει ανά πάσα στιγμή πόσο υπολείπεται από

Τ

Το άγραφον δόγμα αναφερεται οτο κομμάτι της ύστερης φιλοσοφίας του Πλάτωνα την αποκάλυψη του Άγραφου Δόγματος), είναι έξυ­ πνα σμιλεμένη ώστε να έχει συνεχή και σαφή αναφο­ ρά στον Πλάτωνα (αποτελείται από τον ίδιο αριθμό λέξεων με τα έργα του Πλάτωνα) και να αντικατο­ πτρίζει τη δημιουργία του κόσμου σύμφωνα με τις μαθηματικές θεωρίες των Πυθαγόρειων. Βέβαια ο συγγραφέας δε χάνει την ευκαιρία (έχοντας ακόμα και Οδηγίες Χρήσης) να μας προπαγανδίζει (με την πραγ­ ματική έννοια του όρου - κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον) όλα αυτά τα στοιχεία υπό μορφή concept, για να μας οξύνει, έστω και με τέτοιου είδους ενέσεις, το ενδια­ φέρον, κάτι που σε αρκετά σημεία του έργου το χρει­ αζόμαστε.

Το άγραφον Δόγμα όμως έχει γερές βάσεις. Αναφέρεται στο κομμάτι της ύστερης φιλοσοφίας του Πλάτω­ να (κάτι που υπαινίσσεται και ο Αριστοτέλης), το ο­

78

ποίο δε γράφτηκε ποτέ και παρέμεινε μυστικό. Το μυ­ στήριο που περιβάλλει αυτή τη διδασκαλία του Πλά­ τωνα, μέσα στο βιβλίο αυτό, που διανθίζεται από κεί­ μενα, φόνους, ταξίδια, καταδιώξεις κ,λπ., μας φέρνει μπροστά σε μια πραγματικότητα: οι φιλόσοφοι δεν εί­ ναι άμεσα προσπελάσιμοι και άδολοι. Όπως λέει και ο Cornford: «Δεν μπορούμε πάντα να παίρνουμε αυτό που λένε ίοι φιλόσοφοι) στην επιφανειακή του αξία. Πολύ περισσότερο που αυτό ακριβώς είναι εκείνο που θα ήθελαν να κάνουμε». Έτσι μέσα από τις πο­ λυάριθμες αναφορές και παραπομπές (μια και κάθε φιλόσοφος ακόμα και σήμερα έρχεται κάποια στιγμή αντιμέτωπος με τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και το μυστήριο που τη συντροφεύει - για να μη μιλήσουμε για τους πολυάριθμους βιογράφους του) δημιουργεί ένα παιχνίδι με το φως και τη σκιά, τη λήθη και την α­ λήθεια. Και φυσικά ενισχύει τις εικασίες για τις μαγικές ιδιότητες των αριθμών και της γεωμετρίας, που κρύ­ βουν μέσα τους την αλήθεια, τη φιλοσοφική λίθο (άλλωστε στην Πλατωνική Ακαδημία μελετούσαν τους αριθμούς και τη γεωμετρία) που ο δυτικός πολι­ τισμός, στρέφοντας το βλέμμα του αλλού, τις άφησε να σκεπαστούν από τη σκόνη της λήθης αλλά ακόμα και σήμερα τις νοσταλγεί ζώντας μέσα στην έλλειψη (γι' αυτό και το ενδιαφέρον μας για την έκβαση μέσα

στο βιβλίο αυτό δεν πηγάζει ούτε από το σασπένς ούτε από τη φιλομόθειά μας). Ένα δεύτερο στοιχείο που κάνει ενδιαφέρον αυτό το βιβλίο είναι η χρήση των υποσημειώσεων που κάνει ο συγγραφέας, ο οποίος τις ενσωματώνει μέσα στην α­ φήγησή του με τον ίδιο μοναδικό τρόπο που το έκανε και ο Ιρλανδός συγγραφέας των αρχών του αιώνα Φλαν 0 Μπράιαν (Ο Τρίτος Αστυνόμος, εκδόσεις «Γράμματα») - ένα ενδιαφέρον ιδίωμα του μοντερνι­ σμού. Μάλιστα μέσα στο βιβλίο, όπως και ο ίδιος ο συγγραφέας στην εισαγωγή του διευκρινίζει, υπάρχει άμεση αναφορά σε αυτόν, καθώς ένα από τα πρόσω­ πα του έργου φέρει το όνομά του. Βέβαια η αναφορά αυτή τείνει να γίνει αρνητική, μια και μιλάμε για ένα μάλλον αρνητικό χαρακτήρα - κάτι που θυμίζει την α­ ναφορά στον Μπόρχες στο Όνομα του ρόδου, που ό­

μως νομίζουμε ότι στην περίπτωση αυτή είναι μάλλον ένας ιδιότυπος φόρος τιμής. Επίσης, ο τρόπος χειρισμού της βιβλιογραφίας που αναφέρεται στοιχειοθετεί μάλλον μια «Φανταστική Βι­ βλιοθήκη» (πλην όμως υπαρκτή;), όπως χαρακτήρισε το βιβλίο του Φλομπέρ Ο πειρασμός του Αγίου Αντω­ νίου ο Μισέλ Φουκό. Πάνω σε αυτούς τους άξονες ο Χίερτεν Μέισινγκ δη­ μιουργεί μια μάλλον περίπλοκη παράλληλη ιστορία δύο ανθρώπων από διαφορετικό τόπο, με διαφορετι­ κή ιδιοσυγκρασία, με διαφορετικά κίνητρα, που παρά τη θέλησή τους (μια και μπλέκονται με τυχαίο τρόπο μέσα σε αυτή την περιπέτεια και αφήνονται να τους παρασύρει μέχρι να γίνει αυτοσκοπός) καταλήγουν να ανακαλύψουν το «Το Άγραφον Δόγμα». ΜΑΚΗΣ ΦΑΡΟΣ

Η ιοτορία μιας εξαφάνιοης ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΡΑΪΚΕΝ

Η παράξενη θάλασσα Μτφρ.: Μαίρη Γαβριήλ-Καβαλιεράτου Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σελ. 289 Φίλιπ Σαμγουέι ήταν μόλις δεκατριών ετών όταν εξαφανίστηκε ο μεγαλύτερος αδερφός του.

Ο

«Ήταν ένα Σάββατο στα τέλη Μαΐου, η πρώτη

πολύ ζεστή μέρα εκείνης της άνοιξης» που ο Ήθαν ξεκίνησε για τη λίμνη Μπέικερς Μπότομ και δεν ξαναγύρισε. Το μυθιστόρημα του Φρέντερικ Ράικεν Η παράξενη θάλασσα καταγράφει την ιστορία της οικογένειας Σάμγουεϊ ύστερα από την εξαφάνιση του γιου τους με έναν τρόπο μοναδικό. Το γεγονός παρουσιάζεται στην αρχή σαν κάτι συνηθισμένο και καθημερινό. «Ο Ήθαν

είχε διασχίσει το δρομάκι μπροστά από την είσοδο

θέμα του βιβλίου είναι οι άνθρωποι - η παρουοία τους και η απουοία τους, αυτοί που φεύγουν και α υτοί που μένουν

του σπιτιού μας... Έπειτα χάθηκε», γι' αυτό δε μας εί­ ναι εύκολο να πιστέψουμε ότι δεν είδε και δεν όκουσε κανείς τίποτα, δε βρέθηκε κανένα ίχνος του, άρα ο «Ή θαν δεν είχε πεθάνει. Δεν ή τα ν όμως και ζωντανός». Άλλωστε και η ίδια η οικογένεια μοιάζει να μη συνει­ δητοποιεί τι έχει συμβεί. Τα παιδιά συνεχίζουν να τριγυρνάνε ελεύθερα στα μέρη που χάθηκε ο αδερφός

Ε κδόσεις Π οιότητας F R IT Z G R A F Καθ. του Πανεπιστημίου Π ρίνστον

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΜΟΣ Β

ΡΩΜΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ

τους και κανείς δεν προσπαθεί να τα συγκροτήσει από φόβο μήπως διατρέχουν τον ίδιο κίνδυνο. 0 πατέρας τους, από την άλλη μεριά, αφηγείται ιστορίες για τη βασιλική οικογένεια των Καστόρων και για έναν ευγενή βασιλιά Κάστορα που έφυγε «για να κατακτήσει

την Καστορούπολη και... πέρασε μια δεκαετία αναζη­ τώντας το δρόμο για να επιστρέφει οτην πατρίδα τοιρ. Λες και προσπαθεί να τους δώσει θάρρος, να τους πείσει ότι ο ένας χρόνος που πέρασε δεν είναι αρκετός για να χάσουν την ελπίδα τους. Σιγά σιγά όμως και καθώς οι μέρες κυλούν η εξαφάνι­ ση του Ήθαν αρχίζει να παίρνει μορφή και να στοιχει­ ώνει την οικογένεια Σάμγουεϊ. Η μητέρα μένει άγρυ­ πνη τις νύχτες και ψήνει γλυκά ή κάνει «παρέα με τ' α­ στέρια». Αλλά η απώλεια είναι μεγάλη και η θλίψη δεν αργεί να νικήσει και να την οδηγήσει στο νοσοκομείο. Ο πατέρας καταφεύγει στην «ξεχασμένη τέχνη της ξυλοδεσιάς», θέλει να χτίσει σπίτια χωρίς να βάλει ού­ τε ένα καρφί πάνω τους. Οι τρεις κόρες, η καθεμιά με το δικό της τρόπο, καταφεύγουν σε κάτι που θα τους δώσει τη δυνατότητα να μάθουν να ζουν με την έλ­ λειψη, ενώ ο Φίλιπ -ο αφηγητής της ιστορίας- συνεχί­ ζει να αναζητά τον αδερφό του γιατί «κάθε βόλτα χω­

ρίς αποτέλεσμα αύξανε τις πιθανότητες να βρεθεί ζωντανός ο Ήθαν». Η κυριολεκτική αυτή αναζήτηση, όταν δεν αποδίδει, εξελίσσεται και ο κεντρικός ήρωας αρχίζει πια να προ­ σπαθεί να βρει τον αδερφό του στις ζωές αυτών που

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δημ. Ζ. Ν ικήτας Καθηγητής Α ΠΘ Με 814 σελίδες 58 εικόνες, 2 χάρτες και 2 πίνακες

τον γνώριζαν καλά και στις σελίδες του ημερολογίου του. Εκπλήσσεται όταν ανακαλύπτει έναν ιδιαίτερα περίπλοκο άνθρωπο ο οποίος κρατούσε μυστικά που ούτε μπορούσε να τα φανταστεί. Ταυτόχρονα όμως ανακαλύπτει το δικό του ταλέντο και τις δικές του επι­ θυμίες. Το βιβλίο ωστόσο δεν είναι για τον Φίλιπ, δεν είναι ούτε καν για τον Ήθαν. Το γεγονός ότι δε μας α­ ποκαλύπτει ποτέ τι τελικά απέγινε ο Ήθαν, αν τον άρ­ παξε κάποιο άγριο ζώο ή κάποιος σατανικός άντρας, αν πέρασε σε μια άλλη διάσταση ή αν του έτυχε κάτι άλλο φρικιαστικό, μας δείχνει ότι δεν είναι αυτό το θέμα. Το θέμα είναι οι άνθρωποι - η παρουσία τους και η απουσία τους, αυτοί που φεύγουν και αυτοί που μένουν. Όπως εύστοχα εκφράζει η Βικτόρια στο βι­ βλίο, «Η τέχνη, έτσι κι αλλιώς, ασχολείται με την α­

Ε κδόσεις Π απαδημα Προσφορά στον Πολιτισμό και τ ψ Παιδεία Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 010 36.27.318 www.papadim asbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

πουσία. Ασχολείται όμως και με την ύπαρξη. Επειδή όταν κάτι εξαφανίζεται, εμείς πρέπει να ανταποκριθούμε εκφράζοντας τα ζωντανά, ανασαίνοντα, ορατά σώματα. Και όσο περισσότερο μπορείς να νιώθεις αυ­ τό που λείπει, τόσο πιο έντονη και δυνατή θα είναι η αντίδρασή σου». ΑΛΚΗΣΤΗ ΧΡΟΝΑΚΗ

Η τεχνική της αναοτολής Λ ΟΥΝΤΜ ΙΛΑ ΟΥΛΙΤΣΚΑΓΙΑ

Χ α ρ ο ύ μ ε ν η κ η δ ε ία Μτφρ.: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Σελ. 168 ι συγγραφείς συχνά καταπιάνονται με θέματα που για πολλούς ανθρώπους είναι επώδυνα, ό­ πως ο θάνατος, οι κηδείες, τα μνημόσυνα, διότι μέσα από τα περιστατικά που συμβαίνουν γύρω από κάποιο θάνατο βρίσκουν πλούσιο υλικό για παρατη­ ρήσεις σχετικά με την ανθρώπινη μοίρα. Αξίζει να

Ο

θυμηθούμε το Καθώς ψυχορραγώ του Φόκνερ («Κέ­ δρος») ή τα πιο πρόσφατα Τελευταίες εντολές του Γκράχαμ Σουίφτ («Νεφέλη») ή Άμστερνταμ του Ίαν

Ένα μωσαϊκό ανθρώπινων χαρακτήρων Μακιουάν («Νεφέλη») για να καταλάβουμε πόσο υλι­ κό μπορεί να ξεπηδήσει από αυτές τις καταστάσεις. Η συγγραφέας Λουντμίλα Ουλίτσκαγια ανήκει σ' αυ­ τό τον κύκλο των μεγάλων τεχνιτών της γραφής. Οι Έλληνες αναγνώστες τη γνώρισαν για πρώτη φορά από το μυθιστόρημά της Η Μήδεια και τα παιδιά της («Ωκεανίδα»). Στη Χαρούμενη κηδεία, που αποτελεί κι αυτή το χρονικό ενός ηροαναγγελθέντος θανά­ του, με τρόπο διαφορετικό από τους διάσημους ο­ μοτέχνους της, αξιοποιεί το θέμα της καταγράφο­ ντας ένα μωσαϊκό ανθρώπινων χαρακτήρων που οι περισσότεροι είναι Ρώσοι εμιγκρέδες στο κέντρο της Αμερικής, τη Νέα Υόρκη, την πόλη που θεωρεί­ ται ικανή να αφομοιώσει κάθε ξένο. Ένας αναμενόμενος θάνατος, από μια σπάνια αρ­ ρώστια που κάνει το κορμί να φθίνει συνεχώς, γίνε­ ται η αφορμή για να αποδώσει την ατμόσφαιρα του περίγυρου ενός άρρωστου μποέμ ζωγράφου ο ο­ ποίος κατορθώνει να συνενώσει τους πιο αντίθε­ τους ανθρώπους υπό τη σκέπη του. Η προσωπική του γοητεία έλκει γύρω του μια πλειάδα γυναικών, τη νυν σύζυγο, την ερωμένη, πρώην ερωμένες, κά­ ποιους άντρες φίλους και ορισμένες πιο περιστα-

σιακές φιγούρες, όπως ένας εβραίος Ισραηλίτης ραβίνος κι ένας ορθόδοξος παπάς. Ο άρρωστος ζω ­ γράφος, ο Άλικ, βρίσκεται στο επίκεντρο και γύρω από το παράξενο φως του έλκονται σαν πεταλού­ δες τα υπόλοιπα πρόσωπα που μετανάστευσαν στις ΗΠΑ ή τις επισκέπτονται, κουβαλώντας μαζί τους μεγάλο μέρος της κουλτούρας τους. Το πορτρέτο του πρωταγωνιστή παρουσιάζεται σιγά σιγά μέσα α­ πό την αποκάλυψη, σελίδα τη σελίδα, των σχέσεών του με τους υπόλοιπους ανθρώπους που, παράλ­ ληλα, αποκαλύπτουν με τον ίδιο τρόπο αρκετά στοιχεία του χαρακτήρα τους ώστε ο αναγνώστης να κατορθώσει να συνθέσει την προσωπικότητά τους. Ταυτοχρόνως, μέσα από ένα ιδιαίτερα πυκνό κείμενο, ξεδιπλώνονται σκέψεις γύρω από τον πα­ λαιό κόσμο (Ευρώπη) και το νέο (ΗΠΑ), η συνεχής ανάγκη των μεταναστών και των προσφύγων για ε­ πιβεβαίωση, και ανιχνεύεται μια τάση των χαρακτή­ ρων για τη μεταξύ τους συμφιλίωση. Ο κόσμος του Άλικ είναι ένας ανοιχτός κόσμος που στις φιλίες του χωράει μαύρους και ισηανόφωνους, περιθωριακούς και επαγγελματίες. Η αλληλεγγύη της κοινότητας αποδεικνύεται με συνεχείς μικρές πράξεις αγάπης- ε­ ντυπωσιάζει η ικανότητά του Άλικ να δημιουργήσει ένα πραγματικά ανοιχτό κοινοβιακό σπίτι όπου οι πάντες, με δεδομένη την κρισιμότητα των τελευ­ ταίων ημερών του, προσέρχονται εκεί εθελοντικά, με μοναδικό σκοπό να προσφέρουν αφ ειδώς τη βοήθειά τους, ενώ την ίδια στιγμή βοηθιούνται και

81

οι ίδιοι να ξεπεράσουν κάποιες δυναστικές παλαιές καταβολές. Στις υπόλοιπες αρετές αυτής της εξαι­ ρετικής Ρωσίδας πεζογράφου ανήκει η οικονομία του λόγου και η τρομερή ικανότητα για υπόγειο

κία ολοφάνερη σαν κακοτοποθετημένη μασέλα». Εί­ ναι σημαντικό ότι το κείμενο ευτύχησε και στη μετά­ φραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου.

χιούμορ και εξαιρετικές παρομοιώσεις, π.χ. «μια κα­

ΛΙΛ Υ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Ρώσοι φιλέλληνες ΣΟΝΙΑΙΛΙΝ ΣΚΑΓΙΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟ ΥΛΟΥ (επιλ.-εισ.-επιμ.)

Ι

Η ε λ λ η ν ικ ή ε π α ν ά σ τ α σ η του 1821 ο τ ο ν κ α θ ρ έ φ τ η τ η ς ρ ω σ ικ ή ς π ο ίη σ η ς Μ α τιές στην Ε λ λ ά δ α του 1835 Αθήνα, Εοτία, 2001 Σ ϊλ .1 4 8

Τ Λ πως είναι γνωστό, η Ελληνική Επανάσταση 1 1 του 1821 συγκίνησε σχεδόν όλους τους λαU ούς, οι οποίοι με αισθήματα χαράς και θαυμα­ σμού χαιρέτησαν το γεγονός. Πρώτα τα ευρωπαϊ­ κά κράτη, η Αμερική κ.ά. έδειξαν τη συμπάθειά τους και συμπαραστάθηκαν ενεργά στον αγώνα. Όσοι δεν μπόρεσαν να προσφέρουν τη συμπαρά-

Δώδεκα Ρώσοι ποιητές προβάλλουν οε μια καλαίσθητη εκδοοη την αρχαία ελληνική κληρονομιά

82

στάσή τους με την κάθοδό τους στην επαναστατημένη Ελλάδα, για να πολεμήσουν στο πλευρό της, διοργάνωναν συγκεντρώσεις και δημιουργού­ σαν συλλόγους, προβάλλοντας το δίκαιο αίτημα

με τα γραπτά τους και τα καλλιτεχνικά τους έργα, έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην όλη υπόθεση. Ποιητές ύμνησαν το γεγονός και αποθανάτισαν ήρωες και αυτοθυσίες, ζωγράφοι με το χρωστήρα τους ζωντάνεψαν καταστάσεις και διέσωσαν γεγο­ νότα μοναδικά στην ιστορία και το χρόνο, ηθοποι­ οί παρουσίασαν παραστάσεις με ιδιαίτερο ενδια­ φέρον, παραλληλίζοντας την αρχαιότητα και τα κατορθώματα των αρχαίων με τον αγώνα των νε­ οελλήνων επαναστατών και εκθειάζοντας τα μέ­ χρι τότε κατορθώματά τους. Η Ρωσία, ως ομόδοξο χριστιανικό κράτος, αντιμε­ τώπισε ευθύς εξαρχής με συμπάθεια και με πνεύ­ μα αγάπης την υποδούλωση των Ελλήνων. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος, τα ορλοφικά και αργότερα η ρωσική παρουσία στο Αιγαίο (1768-1774) έπαι­ ξαν σημαντικό ρόλο για την απελευθέρωσή τους.

Με την έναρξη τη ς Ελληνικής Επανάστασης ο πνευματικός κόσμος, ουγκινημένος, άρχισε να πα­ ρακολουθεί με ενδιαφέρον τα γεγονότα και να εκ­ φράζει το θαυμασμό του. Γράφονται άρθρα και ποιήματα, ακούγονται διαλέξεις, διοργανώνονται δεξιώσεις και χοροί, με σκοπό να διεγείρουν την κοινή γνώμη για το δίκαιο αγώνα των Ελλήνων και να σταθούν αρωγοί των επαναστατημένων. Πρώτος ο Ρώσος ποιητής Α λέξανδρος Πούσκιν (1799-1837), εκδηλώ νοντας το φιλελληνισ μό του, έγραψ ε συγκινητικού ς σ τίχου ς για το υς Έλληνες και τα κατορθώματά τους, θα σταθώ στο γνωστό ποίημά του: Πιστή Εήληνίδα μου, μην κήαις - σαν ήρωας έχει πέσει!/Στο στήθος με μοήύβι τον κάρφωσε ο εχθρός./Μην κήαις - σαν τον

χα ιρέτησ ες μ' όρκο το ν είχες δέσ ει/Ν α ‘ναι στο δρόμο της τιμής που ε ίν ' αίμα και χαμός!/... (σ.

29), για να φανεί πόσο πόνεσε με τη συμφορά που αναπάντεχα παρουσιάστηκε. 0 Πούσκιν δεν περιορίστηκε μόνο στην ποίησή του για να επισημάνει τη δύσκολη πορεία των επαναστατημένων Ελλήνων, αλλά και στις επιστολές και στα πεζά του κείμενα «αγγίζει τα πονεμένα σημεία του ε λ ­ ληνικού θέματος».

0 Κ. Π. Παλαιολόγος, στη διάλεξή του στον «Παρ­ νασσό» το 1879, μιλώντας για τον ποιητή («0 Ρώ­ σος ποιητής Πούσκιν ως φ ιλέλλην εξετ α ζό μ ε­ νος»), είχε επισημάνει το φιλελληνισμό του αλλά και το φ ιλελεύ θερο πνεύμα του. Η αγάπη του προς την Ελλάδα και προς καθετί ελληνικό ήταν δεδομένη. Μετά την κατατοπιστική Εισαγωγή (σ. 11-12) της Εόνιας Ιλινσκάγια-Αλεξανδροπούλου και τη «μαρ­ τυρία» του πρέσβη της Ελλάδας στη Μόσχα Δημητρίου Κυπραίου (σ. 9), ανθολογούνται οι Αλέξαν­ δρος Πούσκιν (σ. 23-24), Βίλχελμ Κιουχελμπέκερ (σ. 35-54), Κοντράτ Ριλέγεφ (σ. 55-60), Βλαδίμη­ ρος Ραγέφσκι (σ. 61-69), Βασίλι Καπνίστ (σ. 7379), Φιοντόρ Γκλίνκα (σ. 81-91), Βασίλι Τουμάνσκι (σ. 93-98), Ντιμίτρι Βενεβίτινοφ (σ. 99-106), Ορέστ Εομόφ (σ. 107-111), Βασίλι Γκριγκόριεφ (σ.

113-117), Ιβάν Κοζλόφ (σ. 119-128) και Πάβελ Κατένιν (σ. 129-144), των οποίων τα ποιήματα πνέ­ ουν το άρωμα της Ελλάδας και του φ ιλελληνι­ σμού που καλλιεργήθηκε με την Επανάσταση του 1821. Οι δώδεκα ποιητές, που με τα τριάντα τόσα ποιήματά τους για πρώτη φορά «σμίγουν σε ενιαίο κύ­ κλο του ρωσικού φιλελληνισμού», προβάλλουν σε μια καλαίσθητη έκδοση την αρχαία κληρονομιά της χώρας μας, όχι μόνο στην αρχαία της μορφή, αλλά και στο ηρωικό παρόν, που οι μεταγενέστε­ ροι Έλληνες πραγματοποιούν, οπόταν χρειαστεί. Εκτός από τους θαυμάσιους πίνακες του εξωφύλ­ λου και οπισθοφύλλου που κοσμούν το βιβλίο, εί­ κοσι τρεις εικόνες, σκίτσα του Πούσκιν, προσφέ­ ρουν έναν ιδιαίτερο τόνο στο περιεχόμενό του (Κατάλογος, σ. 145). Η όλη εργασία «κλείνει» με «Το ελληνικό ταξίδι του Β. Ορλόφ-Ντάβιντοφ» της Εβετλόνας Αρταμονόβας (σ. 147-148) και τις μα­ τιές στην Ελλάδα του 1835, εικόνες της Ελλάδας όπως τις αποτύπωσε ο περίφημος Ρώσος ζωγρά­ φος Κ. Μπριουλόφ και άλλοι που επισκέφθηκαν τότε τη χώρα. Η επιμελήτρια του έργου Εόνια Ιλίνσκαγια γεννή­ θηκε το 1938 στη Μόσχα. Επούδασε κλασική φι­ λολογία στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ, με παράλ­ ληλη ειδίκευση στη νεοελληνική και τη ρωσική φι­ λολογία. Μέχρι το 1983 υπήρξε ερευνήτρια του Ινστιτούτου Ελαβικών και Βαλκανικών Μελετών της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΕΕΔ. Το 1983, για οικογενειακούς λόγους (από το 1959 είναι πα­ ντρεμένη με τον Έλληνα πεζογράφο Μήτσο Αλεξανδρόπουλο), εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλά­ δα. Είναι καθηγήτρια Νέας Ελληνικής Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Εχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Τη μετάφραση των ποιημάτων πραγματοποίησαν οι: Ετρατής Πασχάλης, Κώστας Παπαγεωργίου, Ρούλα Κακλαμανάκη και Χριστόφορος Λιοντάκης. ΝΙΚ. ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

83

Εικονογράφηοη βιβλίων ΠΟΛΥΔΕΥΚΗΣ ΑΣΩΝΙΤΗΣ

Η ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η στο Β ιβ λ ίο π α ιδ ικ ή ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σελ. 320 παρούσα μελέτη αναφέρεται στο ρόλο της εικο­ νογράφησης στα βιβλία της σύγχρονης παιδικής λογοτεχνίας, όπου κείμενο και εικόνα μεταφέ­ ρουν, μαζί, διάφορες εκδοχές ερμηνείας του κόσμου στα παιδιά. Η διερεύνηση του θέματος αυτού έχει σήμερα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς η μεγάλη πα­ ραγωγή εικονογραφημένων βιβλίων προκαλεί ερω­ τηματικά για την ποιότητά τους και καθιστά επιτακτι­ κή την ανάγκη αξιολόγησής τους. Η διεπιστημονική μελέτη του θέματος αυτού γίνεται με συνδυασμένα κριτήρια της τέχνης και της ψυχο-παιδαγωγικής. Το βιβλίο είναι χρήσιμο στους μελετητές της παιδικής

Η

λογοτεχνίας, στους εκπαιδευτικούς, στους φοιτητές και σε όλους όοοι θέλουν να ενημερωθούν καλύτε­ ρα για την εικονογραφική τέχνη και διαδικασία. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

ΔΟΚΙΜΙΑ

Η ανάγκη της πνευματικής οπουδής ΜΑΚΑΡΙΟΣ Π. ΠΕΛΕΚΗΣ

I

Το ιδ εο δ ρ ό μ ιο Επ ίλεκτα κ είμ ενα κ α ι απ όψ εις οε σ ύ γ χ ρ ο ν α θέματα Τόμος 1ος (Α έως Λ) και τόμος 2ος (Μ έως Ω) Αθήνα, Σαββάλας, 2001 Σελ. 528 και 480

ε τον έξυπνο και μοντέρνο τίτλο Το Ιδεοδρόμιο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Σαβ­ βάλας» δίτομο έργο-εργαλείο, που αντικειμενι­ κός του σκοπός, όπως σημειώνει και ο συγγραφέας στον πρόλογό του, «είναι π παροχή οτο αναγνωστικό

Π

κοινό ενός οργάνου πνευματικής και γήωσοικής σπου­ δής». Το Ιδεοδρόμιο, ένας συνοπτικός, λεξικογραφικά ταξινο­ μημένος, πανδέκτης επίλεκτων κειμένων και απόψεων οε σύγχρονα θέματα, έχει σκοπό να βοηθήσει αποτε­ λεσματικό τους νέους ανθρώπους, αλλά και κάθε άν­

84

θρωπο, στην αντιμετώπιση πολλών προβλημάτων στα οποία ο ίδιος δε θα ήταν σε θέση να δώσει λύση. Ακό­

μη δίνεται η ευκαιρία στους νέους να εξοικειωθούν με έννοιες και σκέψεις που θα τους βοηθήσουν να ανα­ πτύξουν κάποιο θέμα έκθεσης ή να πλουτίσουν γενι­ κώς τις γνώσεις τους. Στα έξι χιλιάδες και πλέον παρα­ θέματα που περιλαμβάνουν και οι δύο τόμοι του έρ­ γου, Έλληνες και ξένοι διανοητές, συγγραφείς και ι­ στορικά πρόσωπα, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αναλύουν και κρίνουν, συμφωνώντας ή διαφωνώντας μεταξύ τους, ό,τι έχει σχέση με τον άνθρωπο, την κοι­ νωνική και πνευματική του δημιουργία, τις ιδέες και τα προβλήματά του. Είναι γεγονός ότι τα θέματα και τα παραθέματα που περιλαμβάνονται στο έργο καλύπτουν διαχρονικά, όσο

'Ενας συνοπτικός, λεξικογραφικά ταξινομημένος, πανδέκτης επίλεκτω ν κειμένων είναι δυνατόν, την παγκόσμια διανόηση μέχρι και σήμε­ ρα, όπως αυτή καταγράφεται και στην πλούσια βιβλιο­ γραφία που παρατίθεται στις σελίδες 451-476. Οι επι­ λεγμένες έννοιες των ποικίλων θεμάτων, πολλόκις και ανατιθέμενων απόψεων, επιλέχτηκαν με γνώμονα τη διεύρυνση των γνώσεων και των προβληματισμών των νέων ανθρώπων που στον προσανατολισμό τους χρει­ άζονται πυξίδα πλεύσης. Η παροχή στο αναγνωστικό κοινό κάποιου οργάνου πνευματικής και γλωσσικής σπουδής, όπως είναι το έργο αυτό, πιστεύω ότι θα συντελέσει δημιουργικά στους συνεχείς προβληματι­ σμούς που αντιμετωπίζει καθημερινά ο άνθρωπος. Πέ­ ρα από την υποκειμενική συγκέντρωση και ταξινόμηση του πλούσιου υλικού, που ο συγγραφέας μάς παρου­ σιάζει έπειτα από πολύχρονη και επίπονη εργασία, εί­ μαστε σε θέση να εκτιμήσουμε την προσφορά του, α­ φού ο αναγνώστης θα σταθεί προβληματισμένος και ι­ κανός να δεχτεί με κριτική σκέψη την ορθότητα και πληρότητα των λεγομένων. Η πολύμορφη γλωσσική θέαση του ελληνικού λόγου θα σταθεί ως σημείο έκφρασης και του δικού του λό­ γου για την ορθότητα στις δικές του σκέψεις και εκ­ φράσεις, οπόταν χρειαστεί. Η αυθεντία του περιεχομέ­ νου του θα εθίσει τον αναγνώστη-μελετητή να ποδη­ γετήσει το λόγο και τη σκέψη του με τους μεγάλους στοχαστές που παλαιότερα και σήμερα στάθηκαν οδη­ γοί της ανθρωπότητας και των κοινωνικών εναλλαγών. Η ανθρωπότητα σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, χρειάζεται το σώφρονα λόγο και την ένθερμη καθοδήγηση.

Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ & Κ Ω Σ Τ Α Δ Α Ρ Δ Α Ν Ο Υ

Gutenberg · τυπωθήτω · Σπουδή Δίδότου 37,10680Αθήνα, Τηλ.: 010-3642003, Fax: 010-3642030 www.dardanosnet.gr, E-mail: info@dardanosnet.gr

ΝΙΚ. ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

85

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μνήμη Κωοτή Παλαμά ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΡΔΕΛΗΣ

I

Ο α σ ά λ ευ το ς τ α ξ ιδ ιώ τ η ς Τόμος α ': Τα π αιδ ικ ά χ ρ ό ν ια του Κω οτή Π αλαμά

Αθήνα, Ιατία, 1993, « λ . 272 Τόμος Β ': Τα ν ε α ν ικ ά κ α ι εφ ηβικά χ ρ ό ν ια του Κ ωοτή Π αλαμά Αθήνα, Ιατία, 1998, σελ. 448 Τόμος γ ': Η μ ο ν α ξιά του προφήτη Αθήνα, Ιστία, 2000, σελ. 412 τρίτομη μυθιστορηματική βιογραφία του Κωοτή Παλαμά από τον Κ. Σαρδελή αποτελεί σημαντικό­ τατη συμβολή προς την εκ νέου ανάγνωση και ερμηνεία του παραγνωρισμένου έργου του. 0 Σαρδέ­ λάς ανασυγκροτεί φαντασιακά όλη την εξελικτική πο­ ρεία του ανθρώπου Παλαμά, όπως βγαίνει μέσα από το έργο, την αλληλογραφία και τις άλλες μαρτυρίες που διαθέτουμε γι' αυτόν, υφαίνοντας έτσι το πολύ-

Η

Προοκύνημα στο έργο

ενός από τους μεγαλύτερους

Έλληνες δημιουργούς του 20ού αιώνα πλοκο μωσαϊκό της καθημερινής και συναισθηματικής του ζωής, που ελπίζουμε να αποτελέσει το έναυσμα για μια προσεκτικότερη ανάγνωση των προϋποθέσε­ ων του δημιουργού.

0 Σαρδελής αρχίζει το νήμα της αφήγησής του από την αρχή της ζωής του Παλαμά και το συνεχίζει μέχρι το τέλος του 1910, με τον ερχομό του Βενιζέλου, πα­ ρουσιάζοντας τον άνθρωπο και τον ποιητή σαν ένα πρόσωπο ζωντανό και σε διαρκή διαλεκτική εξέλιξη, που απορροφούσε με δεκτικότητα κάθε ερέθισμα της κοινωνίας του, το οποίο με καιρό και κόπο μετέπλαθε σε ποιητικό ή πεζό λόγο. Μέσα από την αφήγηση του Σαρδελή αναδύεται η ψυχογραφία του φτωχού επαρ-

86

χιωτόπουλου που, μεταβαίνοντας στην Αθήνα, σχε­ δόν αναδημιουργεί τον εαυτό του και μετατρέπεται σε εθνικό πρόσωπο, σε φυσιογνωμία πανελλήνιας εμβέλειας, που λειτούργησε συνθετικά και συσπειρωτικά για τη λογοτεχνία και γενικότερα για τον πολιτι­ σμό του αναγεννώμενου έθνους, ενώ προετοίμασε το δρόμο για τους σημαντικότερους ποιητές και στο­ χαστές που ακολούθησαν. Μέσα από αυτή τη λεπτομερειακή παρακολούθηση και εξιχνίαση των ψυχολογικών εξελίξεων μέσα στο ί­ διο το άτομο, ο Σαρδελής κατορθώνει να αναπαραστήσει τα εσωτερικά διλήμματα, τους δισταγμούς και τις φοβίες του νεαρού ατόμου, που, κατά την πορεία

ενηλικίωσης, μεταμορφώνονται σε βεβαιότητες, υ­ πευθυνότητα και εσωτερική δύναμη. Μέσα από το μυθοπλαστικό ιστό της αφήγησης παρακολουθούμε την ωρίμανση του ανθρώπου και μέσα από αυτή την πορεία τη σταδιακή ολοκλήρωση του ποιητή. Μας δίνεται λοιπόν η ευκαιρία να επαναπροσδιορί­ σουμε τις δημιουργικές προϋποθέσεις του παλαμικού έργου, το οποίο τόσο πολύ υποφέρει από κλασματι­ κές αναγνώσεις στις μέρες μας. 0 Σαρδελής πολύ σωστά αποφεύγει την ψυχαναλυτική βιογράφηση του ποιητή, επιμένοντας σε μια μυθοπλαστική προοπτική που θέτει το άτομο στο κέντρο μιας ευρύτερης συλ­ λογικής κίνησης και μιας βαθύτερης επικοινωνίας με τα πράγματα. Έτσι, στον Παλαμά βλέπουμε το δημι­ ουργό πολιτισμού που, ενώ ξεκινά από συγκεκριμένα δεδομένα, απλώνεται υπαρξιακά και διανοητικά για να αγκαλιάσει την όλη πνευματική θέση του νεοελληνισμού της εποχής του. Μέσα από αυτή την πνευματική άπήωαη (ο όρος ανήκει στον Πλωτίνο) διακρίνουμε το συνειδητό υποκείμενο που εξατομικεύει με ευαι­ σθησία από τα δεδομένα του καιρού του όσα στοιχεία ενσωματώνονται και λειτουργούν μέσα στον καλλιτε­ χνικό του οργανισμό. Στο πρόσωπο του Παλαμά ο Σαρδελής διακρίνει τη συγκεφαλαιωτική φυσιογνωμία, τον άνθρωπο που στο

έργο του συνέθεσε τις καταθέσεις μεγάλων προγενέ­ στερων δημιουργών. Για τον Σαρδελή, ο Παλαμάς λει­ τουργεί σαν το σύμβολο ολοκλήρωσης και αυτογνω­ σίας ολόκληρου του ελληνισμού. Μέσα από μια συ­ ναρπαστική διήγηση, που διανθίζεται από βαθύτατο κοινωνικό σχολιασμό και κάποια παιγνιώδη ειρωνεία, η προσωπικότητα του Παλαμά αναδύεται ανάγλυφη, γε­ μάτη από αναζητήσεις και φιλοδοξίες, από εικόνες και ήχους και παράλληλα με μια μοναδική λεκτική φαντα­ σία που μετέφραζε τα πάντα σε διαυγή και αποκρυ­ σταλλωμένη λογοτεχνική μορφή. 0 Σαρδελής φέρνει έτσι στο φως τους μουσικούς δρόμους που γεννιού­ νται μέσα από το έργο του και που αποτελούν την υ­ παρξιακή και πνευματική υποθήκη των ποιημάτων του. Οι βιογραφίες αυτές παίρνουν επάξια τη θέση τους δίπλα στις αντίστοιχες του Καβάφη από τον Μ. περάνθη και του I. Συκουτρή από τον Β. Μοσκόβη, ενώ συναγωνίζονται αντάξια την ιστορική πλέον βιογρα­ φία του Κοσμά του Αιτωλού από τον ίδιο τον Σαρδε­ λή. Αποτελούν αναμφίβολα εθνικό μνημείο και προ­ σκύνημα στο έργο ενός από τους μεγαλύτερους Έλληνες δημιουργούς του 20ού αιώνα, πράγμα για το οποίο θα πρέπει να τιμήσουμε με ευγνωμοσύνη το συγγραφέα τους. ΒΡΑΣΙΔΑΣ ΚΑΡΑΛΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ιοτορία εκπαίδευσης

I

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α . ΣΑΚΚΗΣ

Ν εο σ ύσ τα το ε λ λ η ν ικ ό κ ρ ά τ ο ς 1 83 3-1848, τόμος Α ' Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001 Σελ. 384

Π ρόκειται για μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ιστορι1 1 κή-αρχειακή έρευνα πάνω στις οικονομικές, I I κοινωνικές και πολιτισμικές συνιστώσες της εκ­ παιδευτικής πραγματικότητας του νεοσύστατου ελ ­ ληνικού κράτους (1833-1848). 0 συγγραφέας, έπει­ τα από συστηματική έρευνα σε ανέκδοτο αρχειακό υλικό στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, δείχνει ότι η προσπάθεια για τον εκπολιτισμό της νεολαίας και της ελληνικής κοινωνίας εν γένει, που ξεκίνησε με-

τά την Ανεξαρτησία, μέσα από το εκπαιδευτικό σύ­ στημα, σε σημαντικό βαθμό στηρίχτηκε οικονομικά στις πρωτοβουλίες ορισμένων δημοτικών αρχών και του λαού και κυοφορήθηκε στους κόλπους των ευ­ ρύτερων εκπαιδευτικών ενδιαφερόντων των γονέ­ ων, κατά περιοχή. Συναφώς ανιχνεύονται και άλλα κοινωνικο-εκπαιδευτικό ζητήματα, όπως η ίδρυση των πρώτων σχολείων, η λειτουργία, το εκπαιδευτι­

κό προσωπικό, η οργάνωση, η εκπαίδευση των κοριτσιών κ.ά. Η μελέτη του Δ. Σακκή συνιστά μια διεισδυτική, λε­ πτομερειακή και έγκυρη θεώρηση της εκπαιδευτι­ κής ιστορίας μιας ιδιαίτερα σημαντικής περιόδου για τη νεοελληνική παιδεία και κοινωνία. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Η αποκαταοταοη της πολιτικής σκέψης του Μακιαβέλι I

I

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ

M a c h ia v e lli - Π ο λ ιτ ικ ό ς I ι σ χ ε δ ια σ μ ό ς κ α ι φ ιλ ο σ ο φ ία I τ η ς ισ τ ο ρ ία ς ■ ■

Αθήνα, Δαίόαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος, 2001 Σελ. 204

ο έτος θανάτου του Μακιαβέλι (1527) -σημειώ­ νει ο Ράσελ- μπορεί να θεωρηθεί χρονιά θανά­ του της ιταλικής Αναγέννησης. Πλάι, όμως, στη λαμπρότητά της κινήθηκε η ταραγμένη και προβλη­ ματική πολιτική ζωή της σπαρασσόμενης Ιταλίας.

Τ

Νέα, ενόιαφέρουοα «ανάγνωση» του έργου του Μακιαβέλι Αυτός ο έκπνοος κόσμος του Μακιαβέλι διατήρησε, μολαταύτα, μια προνομιούχα σχέση με την αρχαιό­ τητα. Σε μια εποχή που η Ιταλία ήταν ανίκανη ν' αντιδράσει στις ξένες επιθέσεις, η αρχαιότητα πρόσφερε ένα θησαυρό από αντίδοτα. Ως αντίσταση στην παρακμή, οι Διατριβές και ο Ηγεμόνας εισηγήθηκαν μια αφύπνιση της πολιτικής σκέψης· θεμελίωσαν έ ­ να πνεύμα ορθολογισμού και επιβολής της κοσμικής

88

εξουσίας πάνω στην Εκκλησία. 0 αποδέκτης του Ηγεμόνα κλήθηκε να μιμηθεί τους ηγέτες της αρχαί­ ας ρωμαϊκής δημοκρατίας. Οι αποδέκτες των Διατρι­ βών κλήθηκαν να παραδειγματιστούν από τους δη­ μοκρατικούς θεσμούς της Ρώμης και των άλλων αρ­ χαίων βασιλείων. Η βούληση για ανανέωση εμψύχω­ σε τον Μακιαβέλι να διδάξει στον ηγεμόνα και στον ιταλικό λαό ένα νέο ρόλο, που ανέτρεχε σε ένα πα­ ρελθόν που η φεουδαρχία είχε απωθήσει πεισματι­ κά. Έγραφε στο έργο του Για τον Μακιαβέλι, για την πολιτική και για το σύγχρονο κράτος ο Αντόνιο

Γκράμσΐ: «Στον Μακιαβέλι μπορεί κανείς ν' ανακαλύ­ ψει ίο χωρισμό των εξουσιών και τον κοινοβουλευτι­ σμό. Η ανριότιπά του στρέφεται εναντίον των υπο­ λειμμάτων του φεουδαρχικού κόσμου κι όχι εναντίον των προοδευτικών τάξεων. 0 ηγεμόνας έχει χρέος να θέσει ένα τέλος στη φεουδαρχική αναρχία». Ωστόσο, σπάνια φιλόσοφος υηέστη τόσο κακή με­ ταχείριση, παρότι υπήρξε κήρυκας μιας κοσμοαντί­ ληψης στην οποία ακόμα και σήμερα είμαστε προ­ σηλωμένοι και εμπνευστής μιας συναρπαστικής πε­ ριπέτειας της πολιτικής σκέψης. Μαζί με τον Χομπς, ο Μακιαβέλι προσέλαβε διαβολική μορφή κι ο όρος μακιαβελισμός χρησιμοποιήθηκε, όχι λίγο, ως συνώ­ νυμος του αμοραλισμού. Έτσι, οι σημερινές προ­ σπάθειες να ξαναδιαβαστούν τα έργα του Φλωρε­ ντινού ώστε να αντληθούν από αυτά μαθήματα πε­ ρί ελευθερίας και μια χειραφετημένη άποψη περί πολιτικής, όπως η εργασία του Παν. Νούτσου, είναι τουλάχιστον συγκινητικές. Περισσότερο δε σήμερα,

που η ανάγκη υψηλής πολιτικής συνείδησης επείγει σ' ένα δημόσιο βίο εκθύμως κατερημωμένο από πολίτες. Γιατί η απελευθέρωση της Ιταλίας από τους «βαρ­ βάρους» και η ενοποίησή της ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί κατά το 16ο αιώνα; Τι δε συνυπο­ λόγισε ο Φλωρεντινός και η πολιτική του φιλοσοφία έμεινε ανεκπλήρωτη και στιγματισμένη; Με ποιον τρόπο συνδέεται στη φιλοσοφική του σκέψη ο πολι­ τικός ρεαλισμός με την ουτοπική διάθεση; Πώς λει­ τουργεί η σύνδεση αυτή στο πλαίσιο των ιστορικών θεωρήσεων; Ποιοι, εντέλει, είναι οι αμοιβαίοι καθο­ ρισμοί ανάμεσα στον πολιτικό σχεδίασμά του Μακιαβέλι και τις φιλοσοφικές του απόψεις για την ι­ στορία; Σ' αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να απα­ ντήσει η παρούσα εργασία, μέσα από μια νέα, εν­ διαφέρουσα «ανάγνωση» του έργου του Μακιαβέλι. ΟΑΝ. Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Δοκίμιο φιλοσοφικής ανθρωπολογίας Μ ΑΧ SCHELER

Ι

Η θ έσ η του α ν θ ρ ώ π ο υ στον κόσμο

Μτφρ.: X. Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, θ . Λουπασάκης Αθήνα, Ροές, 2001, οελ. 160

παρούσα μετάφραση του τελευταίου φιλοσοφι­ κού έργου του Max Scheler είναι η πρώτη και μοναδική παρουσίαση έργου του στην Ελλάδα. Συμπυκνώνει με θαυμαστό τρόπο τη «ματαιωμένη», από τον πρόωρο θάνατό του, Φιλοσοφική ανθρω­ πολογία του, δηλαδή τις θεμελιώδεις αρχές της σκέψης του πολυδιάστατου διανοητή, ο οποίος ε­ ντάσσεται αναμφισβήτητα στους μεγάλους Γερμα­ νούς κοινωνικούς στοχαστές (Έ. Τέρλετς, Κ. Μανχάιμ, Β. Ζόμπαρτ, Ά. Βέμπερ, Μ. Βέμπερ κ.ά.).

ΤΟΥΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Η

«...Ποτέ στην ιστορία έτσι όπως την γνωρίζουμε, ο άνθρωπος δεν υπήρξε τόσο, όοο σήμερα, ένα πρό­ βλημα για τον εαυτό του. Ήδη από τη στιγμή που ο­ μολόγησε στον εαυτό του πως διαθέτει λιγότερο α-

ηό ποτέ μια αυστηρή γνώση του τι είναι, κι από τη στιγμή που η ενδεχόμενη απάντηση σ ' αυτό το ε ­ ρώτημα (όποια κι αν είναι) δεν τον τρομάζει πια, ο άνθρωπος φαίνεται ζωογονημένος από ένα και­

89

νούργιο θάρρος: το θάρρος της αλήθειας- τό τε τολμάει να θέοει αυτό το ουσιώδες ερώτημα με καινούργιο τρόπο, χωρίς να το συνδέει, λίγο-πολύ συνειδητά, όπως συνηθιζόταν μέχρι τώρα, με μια θεολογική, φιλοσοφική κι επιστημονική παράδοσηκαι εκμεταλλευόμενος ταυτόχρονα τον σπουδαίο θησαυρό των επιμέρους γνώσεων, τις οποίες έχουν συστήσει οι επιστήμες του ανθρώπου, τολμάει να επεξεργαστεί μια νέα μορφή συνείδησης του εαυ­ τού του και της σύλληψης του ίδιου του είναι του», γράφει ο Max Scheler στον πρόλογο ίο υ βιβλίου του, το 1928 (που, σημειωτέο, κυκλοφόρησε μετά το θάνατό του). Σ' αυτό το μικρό έργο της Φιλοσο­ φικής ανθρωπολογίας, οι ιδέες του είναι τόσο πρω­ τότυπες και εκφράζονται με τέτοια γλαφυρότητα,

ώστε μπορούμε να πούμε ότι συνοψίζεται έξοχα η συνεισφορά του Scheler (1874-1928) στη δυτική φι­ λοσοφία. Βέβαια, η αισιοδοξία του, ότι δηλαδή η ε­ πιστήμη και οι κατακτήσεις της ανθρώπινης διάνοιας θα οδηγήσουν οτη δημιουργία ενός πολυδιάστατου ανθρώπου που θα έχει ξεπεράσει τις μονομέρειες και τις αδυναμίες όλων των προηγούμενων ανθρώ­ πινων τύπων, δε δικαιώθηκαν. Αντίθετα, η πορεία των πραγμάτων στον 20ό και στο νέο αιώνα επιβε­ βαίωσαν μάλλον τις απαισιόδοξες προβλέψεις του Μαξ Βέμπερ, που έβλεπε το ταξίδι του ανθρώπου σ' έναν κόσμο όπου θα κυριαρχούν εξειδικευμένοι τεχνοκράτες, χωρίς πνεύμα, και τερψιθηρικοί τύποι, χωρίς ψυχή. ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Τέχνη και ψυχοθεραπεία CATHY A. MALCHIODI

I

Κ α τ α ν ο ώ ν τ α ς τη ζ ω γ ρ α φ ικ ή τ ω ν π α ·6·ώ ν

Μτφρ.: Χρ. Ξενάκη, Λ. Παπαδοπούλου, Επιμ.: Ν. Αναγνωοτοπούλου Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001 Σελ. 320

ρόκειται για ένα ενδιαφέρον βιβλίο που προσεγ­ γίζει την παιδική ψυχολογία με βάση τις θερα­ πευτικές ιδιότητες της τέχνης. Οι περαιτέρω θε­ ραπευτικές προσεγγίσεις με κύριο μέσο την τέχνη βασίζονται στη θεωρητική άποψη ότι ο άνθρωπος μπορεί να συμβάλει στην «ίασή» του μέσα από την ενεργό δράση και συμμετοχή του ως «δημιουργός».

0 σκοπός του βιβλίου είναι διττός: πρώτον, επιδιώ­ κει να πραγματοποιήσει μια γενική επισκόπηση των πολυδιάστατων πλευρών της παιδικής ζωγραφικής και δεύτερον αποσκοπεί να βοηθήσει τους θερα­ πευτές να εξετάσουν τον τρόπο εργασίας τους με τα παιδιά και τις ζωγραφιές τους.

Π

Το βιβλίο είναι ιδιαίτερα χρήσιμο σε όλους όσοι α­

σχολούνται με το παιδί: ψυχολόγους, ψυχιάτρους, εκπαιδευτικούς, αλλά και φοιτητές των αντίστοιχων τμημάτων των ΑΕΙ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η ταραγμένη πολιτική περίοδος 1946-1967 ΗΛΙΑΣ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

1

Η κ α χ ε κ τ ικ ή δ η μ ο κ ρ α τ ία

Κ όμμα τα κ α ι ικ λ ο γ έ ς ,

1946-1967 Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 428

Ηλίας Νικολακόπουλος δε χρειάζεται ιδιαίτερη παρουσίαση στο αναγνωστικό κοινό. Είναι γνωστός στο ευρύτερο κοινό για τη συστημα­ τική μελέτη των εκλογικών διαδικασιών από τη σκοπιά των κοινωνικών επιστημών. Ήδη από τη δεκαετία του 1980 με τις εργασίες του για εκλογι­ κά δεδομένα της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου (βλ. Κόμματα και Βουλευτικές Εκλογές στην Ελλά­

Ο

δα 1946-1964. Η εκλογική γεωγραφία των πολιτι­ κών δυνάμεων , Έκδοση ΕΚΚΕ, Αθήνα 1985) συνέ­ βαλε καθοριστικά στην εξοικείωσή μας με τους ε-

Ολοκληρωμ ένη εξέταση της πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας από τις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές ως την επιβολή της δικτατορίας

κλογικούς χάρτες. Ο συγγραφέας, καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, προσεγγίζει αναλυτικά την ταραγμένη πο­ λιτική περίοδο 1946-1967. Το βιβλίο του Ηλία Νικολακόπουλου αποτελεί μια ολοκληρωμένη εξέταση της πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας από τις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές, το 1946, έως την επιβολή της στρατιωτικής δικτα­ τορίας, τον Απρίλιο του 1967. Οι συνθήκες που ση­ μάδεψαν τη γέννηση της «καχεκτικής δημοκρατίας» (το εμφύλιο αίμα) και καθόρισαν στη συνέχεια τη

λειτουργία της στη βάση ενός διπλού θεσμικού πλαισίου (Σύνταγμα και «παρασύνταγμα») διαμόρ­ φωσαν μια ιδιότυπη σύζευξη αυταρχισμού και δη­ μοκρατίας, αποκλεισμού και ευημερίας, ιδεολογι­ κής οπισθοδρόμησης και πολιτιστικής άνοιξης. Το πολιτικό πλαίσιο των εννέα βουλευτικών εκλο­ γικών αναμετρήσεων της περιόδου και η μελέτη των αποτελεσμάτων τους εμπλουτίζονται με πλη­ θώρα χαρτών (περίπου εκατό), οι οποίοι απεικονί­ ζουν την εκλογική επιρροή των κομμάτων, καθώς και με αναλυτικούς πίνακες. Παράλληλα εξετάζονται κριτικά οι πολιτικές εξελί­ ξεις στις ενδιάμεσες των βουλευτικών εκλογών περιόδους, με ιδιαίτερη έμφαση στις μεταβολές των κομματικών σχηματισμών, την απήχηση των σημαντικότερων πολιτικών προσωπικοτήτων και τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών - μια διαφορετικού τύπου καταγραφή της επιρροής των πολιτικών δυνάμεων. Χωριστό κεφάλαιο αφιερώνεται, τέλος, στην πε­ ρίοδο από τις τελευταίες προδικτατορικές εκλο­ γές, το 1964, έως την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας, με στόχο την αποτίμηση του συσχετι­ σμού των πολιτικών δυνάμεων πριν από (τις εκλο­ γές που δεν έγιναν) το Μάιο του 1967: ανάλυση α­

91

συνήθιστη έως τολμηρή, που βασίζεται όμως στη συγκριτική αντιπαραβολή όλων των διαθέσιμων οήμερα στοιχείων. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να σταθεί κανείς στις κύριες επιλογές που προσδιόρισαν το αντικείμενο και τη δομή της μελέτης του Ηλία Νικολακόπου-

Βιβ\ίο αναφοράς, προϊόν μακράς ενασχόλησης και έρευνας λου. Η πρώτη αφορά το χρονικό εύρος στο οποίο εκτείνεται, δηλαδή την περίοδο 1946-1967.« Στη

διάρκεια αυτής της περιόδου, η εκλογική πολιτική, ανεξάρτητα από τις χειραγωγήσεις, τις στρεβλώ ­ σεις και τους περιορισμούς που την καθόριζαν, αποτέλεσε πρωταρχικής σημασίας παράμετρο, τό ­ σο για την οργάνωση και νομιμοποίηση της πολιτι­ κής εξουσίας όσο και για τη δόμηση και εκπροσώ­ πηση των πολιτικών δυνάμεων». Η διερεύνηση της εκλογικής πολιτικής της περιό­

δου 1946-1967 συμπληρώνει, από μια άλλη οπτι­ κή γωνία, τις ιστορικές, νομικές, πολιτικές και κοι­ νωνιολογικές αναλύσεις που έχουν ήδη επιχειρηθεί. «Η δεύτερη βασική επιλογή αφορά τη γεωγρα­

φική έκταση που καλύπτει η μελέτη, δηλαδή το γεγονός ότι, αντί για μια λεπτομερέστερη και συ­ στηματικότερη διερεύνηση σε τοπικό ή περιφερει­ ακό επίπεδο, επιλέγεται η κατεύθυνση μιας γενι­ κής ανάλυσης σε εθνικό επίπεδο, η οποία, ενώ υ­ πάρχει για ορισμένες παλαιότερες περιόδους, α­ πουσιάζει τελείω ς για τη μεταπολεμική περίοδο. Η τρίτη επιλογή αφορά την επικέντρωση του αντικει­ μένου της μ ελέτης κυρίως στην εκλογική επιρροή των κομμάτων, όπως αποτυπώθηκε στις βουλευτι­ κές εκλογές». Το έργο του Ηλία Νικολακόπουλου, στο οποίο εν­ σωματώνονται τα πορίσματα μακράς ενασχόλησης και έρευνας, είναι ένα βιβλίο αναφοράς, που επιτρέ­ πει στον ειδικό επιστήμονα αλλά και στο ευρύτερο κοινό να συγκροτήσει πλήρη εικόνα για την πολιτική ιστορία της μετεμφυλιοπολεμικής/προδικτατορικής Ελλάδας. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

Η ηθική της νέας εποχής NOAM CHOMSKY

ί

Μ ια ν έ α γ<ν·ά χ α ρ ά ζ ε ι τα ό ρ ια

Κ οσσυφ οπέδιο, Α ν α τ ο λ ικ ό Τιμόρ κ α ι τα κ ριτήρ ια της Α ύ αης Μτφρ.: Νεκτάριος Καλαϊτζής Αθήνα, Scripta, 2001

Π οια σχέση, αλήθεια, μπορεί να υπάρχει ανά1 1 μέσα στο γειτονικό μας Κοσσυφοπέδιο και τη 1 1 νήσο Τιμόρ της μακρινής Ινδονησίας; Γεωγρα-

92

φικώς καμία. Φαίνεται όμως ότι και από ηθικής πλευράς οι δύο περιοχές βρίσκονται σε διαμετρι­ κά αντίθετους πόλους, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την αντιμετώπισή τους από τους εισηγητές της νέας εποχής και των «υψηλών αρχών» από τις ο­ ποίες αυτοί διαπνέονται. Και στις δύο περιπτώσεις είχαμε βίαιες εθνοκαθάρσεις, έκτροπα και αιματη­ ρές συγκρούσεις. Και στις δύο περιπτώσεις τα γε­ γονότα αυτά συνέβησαν σε μια φάση όπου διατυ-

μπανίζεται το δικαίωμα της «ανθρωπιστικής επέμ­ βασης» της διεθνούς κοινότητας, όπου αυτή απαι­ τείται. Η στάση όμως των δυτικών δυνάμεων, και

ιδίως των ΗΠΑ και του μόνιμου εταίρου τους, της Μ. Βρετανίας, απέναντι στις δύο αυτές μείζονες διεθνείς κρίσεις ήταν σκανδαλωδώς ετεροβαρής. Πλήρης αδιαφορία, αν όχι συγκάλυψη και συνενο­ χή στη μία, δυναμική και άκρως μεροληπτική πα­ ρέμβαση στην άλλη. Αυτά τουλάχιστον υποστηρί­ ζει ο καθηγητής Γλωσσολογίας του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης Noam Chomsky στο βιβλίο του Μια νέα γενιά χαράζει όρια. Τα όρια αυτά χαράσσονται για να διακριθούν σα­ φώς και πέραν πάοης αμφιβολίας αφενός μεν οι χώρες και οι λαοί όπου τα ανθρωπιστικά ιδεώδη συμπνέουν με τα συμφέροντα της διεθνούς κοι-

ΟΝ. Chomsky με χειρουργική επιόεξιότητα ανασκευάζει τα \ο γικ ο φ α νή επιχειρήματα τω ν ηγετώ ν της νέας γενιάς νότητας -και άρα επιβάλλεται να εφαρμοστούν απαρεγκλίτως-, αφετέρου δε οι χώρες και οι λαοί όπου οι ηθικές αρχές ελέγχονται ως επικίνδυνες για τις κυριαρχικές φιλοδοξίες της Δύσης - και άρα η καταπάτησή τους και η συνακόλουθη παρασιώ­ πησή της προκρίνονται ως η ιδανικότερη λύση για όλους. Για όλους, με τη μόνη διαφορά ότι ως διε­ θνής κοινότητα δε νοούνται φυσικά τα Ηνωμένα Έθνη αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι ηροσδεδεμένες στο νατοϊκό άρμα τους χώρες. Και η νέα γενιά είναι εκείνη των περιβόητων «σαραντάρη­ δων», όπως ο Μπιλ Κλίντον και ο Τόνι Μπλερ, που όσο ένθερμοι αγωνιστές υπέρ των ωραίων ιδανι­ κών υπήρξαν στα νιάτα τους άλλο τόοο βάναυσα τα καταπατούν σήμερα.

0 Chomsky, εφαρμόζοντας με απαρέγκλιτη αυ­ στηρότητα τις λογικές αρχές της φιλοσοφικής του σκευής, παρακάμπτει την πλεονάζουσα ηθικολογική ρητορική των κρατούντων αλλά και τη φαινο­ μενική περίσσεια πληροφοριών της εποχής μας και επιστρέφει στην παλιά, καλή μέθοδο της μα­ θηματικής απόδειξης. Εκκινεί από τρία «ηθικά αυ­ ταπόδεικτα», τρεις προτάσεις αξιωματικού χαρα­ κτήρα: την ευθύνη για τις προβλέψιμες συνέπειες των πράξεών μας, την ευθεία αναλογία μεταξύ του μεγέθους της ευθύνης μας και του αξιώματος

που κατέχουμε και, τέλος, την ανάγκη καθολικής εφαρμογής των υψηλών αρχών. Συνεχίζει εξετά­ ζοντας τα πεπραγμένα των ισχυρών, υπό το φως των τριών αυτών προτάσεων, προκειμ ένου να διαπιστώσει το βαθμό αλήθειας ή ψεύδους δύο βασικών, αντίθετων μεταξύ τους, υποθέσεων: έ ­ χει όντως ανατείλει μια νέα εποχή ανθρωπισμού ή βρισκόμαστε μπροστά οε εκδηλώ σεις «παραδο­ σιακού ιμπεριαλισ μού υπό νέο ένδυμα»; Στην πραγματικότητα αυτό που εξετάζεται δεν είναι μόνο το περιεχόμενο των ειδήσεων που ανακοι­ νώθηκαν διά των μέσων ενημέρωσης αλλά, επί­ σης, η έκταση καθώς και η μορφή της καταγρα­ φής των γεγονότων σε μια περιοχή (Σερβία) σε α­ ντιπαραβολή με τη συγκάλυψη και απόκρυψη των τεκταινομένω ν σε κάποια άλλη (Ινδονησία). Η σκόπιμη και ουδόλως τυχαία απουσία πληροφο­ ριών αποδεικνύεται έτσι χρήσιμο εργαλείο για την προώθηση της συλλογιστικής διαδικασίας ανατρέποντας την πεποίθηση, που τείνει σήμερα να παγιωθεί, σύμφωνα με την οποία χωρίς επαρκείς πληροφορίες δεν μπορούμε να σκεφτούμε ορθά. Στην πραγματικότητα βέβαια τα στοιχεία για την κρίση στο Κοσσυφοπέδιο και την αντίστοιχη στο α­ νατολικό Τιμόρ κάθε άλλο παρά ελλιπή είναι. Πα­ ραθέτοντας μια σειρά δηλώσεων που έκαναν ανε­ ξάρτητοι παρατηρητές καθώς και αξιωματούχοι των ΗΠΑ, της βρετανικής κυβέρνησης, του ΟΗΕ, του ΝΑΤΟ ή άλλων διεθνών οργανισμών, ο συγ­ γραφέας συστηματικά ανατρέπει το βασικό επιχεί­ ρημα πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η νατοϊκή επέμ­ βαση στη Γιουγκοσλαβία το 1999, ότι δηλαδή έγι­ νε λόγω της γενοκτονίας των Αλβανών Κοσοβάρων από τους Σέρβους. Δίνοντας έμφαση στις η­ μερομηνίες και κάνοντας συγκρίσεις, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι πράξεις βίας του σερβικού στρατού εναντίον των αλβανοφώνων κλιμακώθη­ καν μετά την έναρξη των βομβαρδισμών ενώ πριν είχαν σημειω θεί σποραδικές μόνο πράξεις βίας. Ιδιαίτερα ευαίσθητος όχι μόνο σε θέματα ανθρω­ πισμού αλλά και στοιχειωδών κανόνων της λογι­ κής, ο Chomsky υπογραμμίζει το ανυπόστατο του δόγματος τη ς εκ των υστέρων δικαίω σης που χρησιμοποίησε το ΝΑΤΟ για να θεμελιώσει ηθικά τις ενέργειές του. Π αράλληλα, γίνεται σαφής διάκρισ η ανάμεσα στην «κυριολεκτική και δογματική σημασία» του ό­ ρου σταθερότητα, στο πώς δηλαδή την κατανοεί ο κάθε νουνεχής άνθρωπος και στο πώς την εξι­ σώνουν οι νατοΐκοί εγκέφαλοι με τη διατήρηση ή

93

επιβολή φίλα προσκείμενων προς τις ΗΠΑ καθε­ στώτων, όποιο και αν είναι το κόστος σε χρήμα και αίμα. Αναφερόμενος στο θέμα της Ινδονησίας, ο Αμερικα­ νός γλωσσολόγος αποδύεται σε μια λεπτομερή κα­ ταγραφή της εκεί κατάστασης με στοιχεία, αριθμούς και δεδομένα ανασκευάζοντας πλήρως τις επίσημες θέσεις των ΗΠΑ και αποδεικνύοντας ότι αυτές όχι μόνο δεν «απέστρεψαν το βλέμμα τους» από το α­ νατολικό Τιμόρ αλλά «το είχαν στραμμένο ακριβώς

Βιβ\ίο-εργα\είο μιας περιοοότερο καχύποπτης ανάγνωσης της σύγχρονης ειόηοεογραφίας εκεί», αφού και οικονομική βοήθεια παρείχαν στην ινδονησιακή κυβέρνηση και υλικοτεχνική βοήθεια στο στρατό της, του οποίου οι αξιωματικοί εκπαιδεύο­ νταν, επιπλέον, από Αμερικανούς συναδέλφους τους. Έτσι αναφαίνεται το μέγεθος της ευθύνης των ΗΠΑ στις σφαγές στις οποίες προέβησαν οι ινδονησιακές αρχές εις βάρος των κατοίκων του ανατολι­ κού Τιμόρ, όταν αυτοί είχαν το θράσος να διεκδικήσουν την αυτοδιάθεσή τους προσερχόμενοι μαζικά στο σχετικό δημοψήφισμα και αδιαφορώντας για το κλίμα τρομοκρατίας που ήθελε να επιβάλει το καθε­ στώς της Τζακάρτα. Η αμερικανική αυτή στάση αρχί­ ζει να γίνεται κατανοητή μόνο όταν συνυπολογίσου­ με τη στρατηγική και οικονομική σημασία της Ινδονη­ σίας εν αντιθέσει με το φτωχό και ασήμαντο Τιμόρ. Γίνεται επίσης κατανοητή η σκοπιμότητα της άγνοιας που επιχειρήθηκε, εν πολλοίς με επιτυχία, να επι­ βληθεί σχετικά με τα γεγονότα αυτά, σε πλήρη μάλι­

στα αντίθεση με το -μεροληπτικό πάντα- καταιγισμό εικόνων και ειδήσεων που δεχθήκαμε το 1999 ανα­ φορικά με τις εξελίξεις στο Κοσσυφοπέδιο - ζωτικής σπουδαιότητας για τα βορειοατλαντικά συμφέρο­ ντα. Εδώ, συνεχίζει ο Chomsky, «η σκόπιμη άγνοια» επιδιώχθηκε με τον υπερτονισμό κάποιων μεμονω­ μένων περιστατικών και με -πιθανώς πλαοτά- έγ­ γραφα που περιείχαν στοιχεία για την ύπαρξη σερβικού σχεδίου εθνοκάθαρσης, ενώ παράλληλα παρα­ κάμφθηκε κάθε διπλωματική διέξοδος που θα μπο­ ρούσε να καταστήσει περιττή την προαποφασισμένη επέμβαση. Η ανεπαρκώς αποδεδειγμένη όμως πρό­ θεση των Σέρβων ήταν αρκετή για να δικαιολογήσει τους νατοϊκούς βομβαρδισμούς, ενώ η ανθρωπιστι­ κή καταστροφή στο ανατολικό Τιμόρ δεν ήταν αρ­ κούντως σημαντική για να προσελκύσει το βλέμμα της Δύσης.

0 συγγραφέας, με χειρουργική επιδεξιότητα, και κάποτε με πικρή ειρωνεία, ανασκευάζει τα λογικοφανή επιχειρήματα των ηγετών της νέας γενιάς, ενώ, σε άλλα σημεία, καταδεικνύει τον άκρατο κυνισμό κάποιων περισσότερο ειλικρινών δηλώ­ σεων των ιθυνόντων της νεοϊμηεριαλιστικής επο­ χής μας που τόσο αδέξια μερικές φορές περιβάλ­ λεται την ψευδή πορφύρα του ανθρωπισμού. Στο βιβλίο του αυτό ο Chomsky γνωρίζει φυσικά ότι δεν μπορούμε να έχουμε πλήρη εικόνα του τι πραγματικά συνέβη· δημιουργεί όμως ένα μικρό άνοιγμα στο πέπλο συσκότισης που κατασκευά­ στηκε -με τη συνενοχή και των μέσων ενημέρω­ σης- για να καλύψει τα απερίγραπτα εγκλήματα που τελέστηκαν με ευθύνη των «πεφωτισμένων κρατών». Κυρίως μας δίνει μερικά από τα εργα­ λεία μιας περισσότερο καχύποπτης ανάγνωσης της σύγχρονης ειδησεογραφίας φέρνοντάς μας α­ ντιμέτωπους με το μέτρο της ευθύνης που μας α­ ναλογεί για ό,τι σκεφτόμαστε και πράττουμε.

O S' 94

ΑΚΗΣ ΚΑΛΟΓΝΩΜΗΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Μια εξαιρετική μελέτη

ί

ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΗΛΛΑΣ

Εικόν< ς Ε λ λ ή ν ω ν κ α ι Τ ο ύ ρ κ ω ν Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2002 Σελ. 396

όσο καλά ξέρουμε τους γείτονές μας και πό­ σο καλά ξέρουν αυτοί εμάς; Η εικόνα που έ ­ χουμε διαμορφώσει γι' αυτούς και π εικόνα που έχουν σχηματίσει αυτοί για μας πώς προκύ­ πτει; Από ποιες διαμεσολαβήσεις έχει δημιουργηθεί; Από ποιες παραστάοεις έχει φορτιστεί; Τα ε ­ ρωτήματα αυτά, έτσι κι αλλιώς μείζονος σημασίας όταν στο μικροσκόπιο έχουν τεθεί συλλογικότητες πόσης φύσεως που συνυπάρχουν μαχητικώς ή ειρηνικώς στον ίδιο χώρο, αποκτούν τεράστια αξία όταν αναφέρονται στις σχέσεις δύο λαών που η

Π

Το μόνο βιβλίο που εξετάζει τόοο ενδελεχώς την εικόνα που έχει ο ένας λαός για τον άλλο μοίρα τούς έχει υποχρεώσει να γειτνιάζουν και που η ιστορία τούς έχει αναγκάσει πολλές φορές να έρθουν αντιμέτωποι στα πεδία των πολεμικών συγκρούσεων. Είναι πολύ παλιά η αρχή σύμφωνα με την οποία για να μπορέσεις να δράσεις αποτελεσματικά ένα­ ντι των αντιπάλων σου οφείλεις να γνωρίζεις κα­ λά τα στοιχεία που συγκροτούν το χαρακτήρα τους, πρέπει να ξέρεις τις αδυναμίες τους, τις φο­ βίες τους, τις προσδοκίες τους. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που έχεις κάνει την επιλογή να πορευτείς μαζί τους ειρηνικά. Όταν η ιδέα για τον «Άλλο» στηρίζεται σε ιστορι­ κές παρεξηγήσεις, σε βολικά στερεότυπα, σε εθνικώς συμφέρουσες ερμηνείες, σε μονοδιάστα­ τες προσεγγίσεις, τότε το πιθανότερο είναι να οι­ κοδομήσεις το σχέδιό σου πάνω σε σαθρές βά­

σεις. Δυστυχώς η δεύτερη εκδοχή είναι αυτή που χρωματίζει τις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας. Οι δύο χώρες χωρίζονται με αίμα. Ούτε οι Έλληνες είναι εύκολο να ξεχάσουν τα τετρακόσια χρόνια οθω­ μανικής κυριαρχίας, τη μικρασιατική καταστροφή και το διαμελισμό της Κύπρου ούτε όμως και οι Τούρκοι είναι εύκολο να ξεχάσουν ότι η Ελληνική Επανάσταση του 1821 ήταν το εναρκτήριο λάκτι­ σμα για την αποδιάρθρωση της αυτοκρατορίας τους, ότι ο ελληνικός στρατός συρρίκνωσε την τουρκική επικράτεια στους βαλκανικούς π ο λέ­ μους, ότι η «μεγάλη Ιδέα» ήταν το όχημα της Μι­ κρασιατικής Εκστρατείας που απείλησε την Κων­ σταντινούπολη και την Άγκυρα. Η ιστορία των δύο χωρών είναι γεμάτη πολεμικές περιπέτειες με μικρά μόνο διαλείμματα ειρήνης. Είναι λοιπόν φυσικό να περισσεύει η εχθρότητα σε περιόδους γενικότερης έντασης και ανακατατάξε­ ων και να κυριαρχεί η καχυποψία στα διαστήματα της ομαλότητας. Η εθνική ταυτότητα του Τούρκου συγκροτείται με βάση τον αιώνιο αντίπαλο, τον Έλληνα, όπως και η εθνική ταυτότητα του Έλλη­ να έχει ως σημείο αναφοράς τον ορκισμένο εχθρό του, τον Τούρκο. Από τη στιγμή λοιπόν που το δί­ πολο αυτό έχει δεσπόζουσα θέση στη στρατηγική

95

επιβίωσης των δύο χωρών ήταν επόμενο να ανα­ λάβουν οι ιδεολογικοί μηχανισμοί να του δώσουν το απαραίτητο συμβολικό περιεχόμενο, προκειμένου να εξασφαλιστεί η συναίνεση των πολιτών και να δικαιωθούν οι προτεραιότητες των ηγεσιών.

0 συγγραφέας, που γεννήθηκε στην Τουρκία και έζησε εκεί πάνω από τριάντα χρόνια, για να περά­ σει στη συνέχεια στην Ελλάδα, είναι ίσως ο πιο κατάλληλος για να μελετήσει την εικόνα του Έλληνα και του Τούρκου όπως αυτή αναδεικνύεται μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια, την ιστοριο­ γραφία και τη λογοτεχνία, δηλαδή από τις δρα­ στηριότητες εκείνες που είναι υπεύθυνες για τη

Η μελέτη του Η. Μ ήλλα πρέπει να διαβαστεί από τον απλό πολίτη αλλά και από αυτούς που έχουν την ευθύνη για τη χάραξη της εξωτερικής μας πολιτικής δημιουργία των εθνικών στερεοτύπων. Εξετάζει διεξοδικό κυρίως την τουρκική πλευρά σ' όλες τις φάσεις της. Και τότε που οι οχέσεις των δύο κρα­ τών ήταν στο σημείο μηδέν -μόλις εξέρχονταν α­ πό αιματηρές αντιπαραθέσεις- αλλά και αργότερα που επικρατούσαν νηφαλιότερες σκέψεις. Τα γυ­ ρίσματα στην ταραγμένη διαδρομή των δύο λαών αποτυπώνονται εναργέστατα και στη λογοτεχνία και στα σχολικά εγχειρίδια και οτην ιστοριογραφία. Στην πρώτη περίοδο οι Έλληνες παρουσιάζονται με τα μελανότερα χρώματα: βρόμικοι, εμετικοί, αιμοσταγείς, αυτάρεσκοι, βάρβαροι, εχθροί του έ­ θνους, πρώην δούλοι, πρώην υπηρέτες. Σχεδόν όλοι οι Έλληνες είναι αρνητικοί. Στη συνέχεια και αφού το τουρκικό κράτος αισθάνεται αρκετά α­ σφαλές -έχει προχωρήσει η διαδικασία της εθνι­ κής αυτοουνειδησίας- οι ακραίες αναφορές υπο­ χωρούν, αλλά και πάλι σε γενικές γραμμές οι Έλληνες, αν δεν είναι οι «κακοί» των λογοτεχνι­ κών έργων, είναι οι «αφελώς θετικοί», που κάνουν την αυτοκριτική τους για τις βιαιότητες των προ­ γόνων τους και αναγνωρίζουν την υπεροχή του Τούρκου. Εξαίρεση αποτελούν οι διανοούμενοι μαρξιστικής προδιάθεσης. Γι' αυτούς η αντίθεση

96

δεν είναι φυλετική ή εθνική, αλλά ταξική. Στα έρ­ γα τους οι καλοί ήρωες είναι ο φτωχός Έλληνας και ο ανήμπορος Τούρκος που δεν έχουν τίποτε να μοιράσουν. Αντίθετα, έχουν κοινούς εχθρούς τους πλούσιους -τσιφλικάδες και αστούς- όλων των εθνοτήτων και τον ιμπεριαλισμό. Μια πιο ι­ σορροπημένη κατάσταση παρατηρούμε στα έργα τελευταίας εσοδείας που γράφονται από ανθρώ­ πους οι οποίοι έχουν ξεπεράσει τις βεβαιότητες του επίσημου εθνικισμού και δείχνουν ειλικρινή διάθεση να γνωρίσουν τον ελληνικό λαό χωρίς τους παραμορφωτικούς φακούς της κρατικής προπαγάνδας. Αντίστοιχα στερεότυπα εντοπίζει ο Η. Μήλλας και στην από δω όχθη. 0 ιστορικός Τούρκος έχει τα ε­ ξής χαρακτηριστικά: είναι κατακτητής, τύραννος, αντιπροσωπεύει την εξουσία, είναι καλός πολεμι­ στής, αλλά βίαιος, βάρβαρος και η αποτελεσματικότητά του είναι συνέπεια της θρησκείας του, του φανατισμού του. Δεν είναι εργατικός, καπνίζει ναργιλέ και κοιμάται πολύ, ζηλεύει τον Έλληνα, έχει μανία με τις Ελληνίδες (τις φυγαδεύει στο χα­ ρέμι του), όπως και παιδεραστικές τάσεις, ακόμη είναι ύπουλος και υποκριτής, απλοϊκός, δεισιδαίμων και δωροδοκείται. 0 Έλληνας, που έχει γενι­ κά τα αντίθετα χαρακτηριστικά, υποφέρει εξαιτίας αυτού του Τούρκου. Στο συμβολικό επίπεδο ο Τούρκος αντιπροσωπεύει τη δουλεία και το σκό­ τος, ο δε Έλληνας την αρετή και την πρόοδο, τον πολιτισμό. Ο Η. Μήλλας έχει κάνει εξαιρετική δουλειά. Το βι­ βλίο του -ίσ ως το μόνο που εξετάζει τόσο ενδε­ λεχώς την εικόνα που έχει ο ένας λαός για τον άλλο- πρέπει να διαβαστεί από τον απλό πολίτη -τον τελικό αποδέκτη των προϊόντων των προπα­ γανδιστικών μηχανισμών- αλλά κυρίως από αυ­ τούς που έχουν την ευθύνη για τη χάραξη της ε­ ξωτερικής πολιτικής και από εκείνους που στηρί­ ζουν την πολιτική ύπαρξή τους στην αναπαραγω­ γή όλων των εθνικιστικών κλισέ. ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Η απλής παγκοσμιοποίηση ΤΖΟΝ ΙΤΓΟΥΕΛ, ΛΑΝΣ ΤΕΪΛΟΡ

Η π α γ κ ό σ μ ια δ ίν η του χ ρ ή μ α τ ο ς Ζ υ νη γο ρ ία γ ια μ ια διεθ νή ρυθ μιστική παρέμβαση Μτφρ.-επίμ.: Α. Δ. Παπαγιαννίδης Αθήνα, Πόλις, 2001 Σελ. 400

Ο

ι περισσότεροι οικονομολόγοι θεωρούν δεδο­ μένη την παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού, τονίζοντας ταυτόχρονα τους ενδεχόμενους κινδύνους που θα μπορούσαν να τον οδηγήσουν σε περιπέτειες ή ακόμα και σε επερχόμενη συστημική παρακμή. Η ιδέα περί παγκοσμιοποίησης, στο βαθμό που μπορεί να είναι γεγονός σε επίπεδο

Ένα βιβλίο που, αυτή την περίοδο, αφορά αρκετούς οτην Ελλάδα ροής κεφαλαίων και τεχνολογίας, θα ήταν θελκτική ή έστω επιτυχής και σε κοινωνικό επίπεδο αν οι συμμετέχοντες λαοί της παγκόσμιας κοινότητας βίωναν επωφελώς τις κατακτήσεις της. Κάτι τέτοιο, όμως, προς το παρόν δε συμβαίνει για πολλούς λόγους. Στο βιβλίο τους ο Τζον Ίτγουελ και ο Λανς Τέιλορ αναγνωρίζουν ότι τα όποια θετικά αποτελέ­ σματα της φιλελευθεροποίησης των αγορών υπο­ σκάφθηκαν από σημαντικότερα προβλήματα ακόμη και για τις ιοχυρές οικονομίες. Το πιο σημαντικό, υ­ ποστηρίζουν, εντοπίζεται στην«απειλητική αντίφα­

ση του γεγονότος ότι κάθε οικονομία τη ς αγοράς δεν μπορεί παρά να είναι ταυτόχρονα και νομισμα­ τική οικονομία και οτην εξίσου ισχυρή πραγματικό­ τητα ότι ο ίδιος ο θεσμός του χρήματος και των νο­ μισματικών μέσων εισάγει αναπόφευκτα μιαν επι­ κίνδυνη ανισορροπία, που μπορεί να έχει δυσάρε­ στες συνέπειες για την οικονομία και την κοινωνία

τη ς οποίας α π οτεδ εί αναπόσπαστο στοιχείο». Το χρηματοπιστωτικό σύστημα εμφανίζεται υπερβολι­ κά κερδοσκοπικό και ευμετάβλητο. Οι απρόβλεπτες κινήσεις του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου στις διεθνείς αγορές προκαλούν εκρηκτικές καταστά­ σεις. Και εφόσον δεν υφίσταται πλέον καμία από­ σταση ασφαλείας μεταξύ χώρας-επίκεντρου ενός χρηματοπιστωτικού πανικού και χωρών με αντικει­ μενικά περιορισμένη σχέση, είναι ταχύτατα μετα­ δοτικό. Εδώ οι δύο συγγραφείς αναλύουν τους μη­ χανισμούς των χρηματοπιστωτικών αγορών και ε ­ ξηγούν πώς μια χώρα μπορεί να γίνει πηγή παγκό­ σμιας χρηματοπιστωτικής αστάθειας, μέσα από τα παραδείγματα των πρόσφατων κρίσεων σε αρκε­ τές οικονομίες (Ιαπωνία, Ρωσία, Βραζιλία, Μεξικό κ.ά.). Στο πλαίσιο αυτής της οικονομικής πείρας, ο Τζον Ίτγουελ και ο Λανς Τέιλορ καταθέτουν τη δική τους ενδιαφέρουσα πρόταση για μια νέα ρυθμιστι­ κή αρχή που θα κληθεί ν' αντιμετωπίσει καταστά­ σεις οικονομικών κρίσεων, έτσι κι αλλιώς, σε διε­ θνές πλέον επίπεδο. Υποστηρίζουν ότι, εφόσον η ι­ στορική εμπειρία επιβεβαίωσε την ανάγκη ρυθμιστι­ κών παρεμβάσεων και την ύπαρξη δανειστή έσχα­ της ανάγκης στις εθνικές αγορές, το ίδιο εύρος μέ­ τρων θα πρέπει τώρα να θεσμοθετηθεί σε διεθνές

97

επίπεδο. Προτείνουν, λοιπόν, τη δημιουργία μιας Παγκόσμιας Χρηματοπιστωτικής Αρχής που θα αναλάβει, σε παγκόσμιο επίπεδο, το έργο που είχαν παραδοσιακά οι εθνικές ρυθμιστικές αρχές των ε­ σωτερικών αγορών. Πρόκειται για πρόταση που μπορεί να χαρακτηριστεί «ουτοπική» ή «πολιτικά α­ νέφικτη». Η ταχύτητα, ωστόσο, της ροής του χρή­

ματος και οι διεθνείς εξελίξεις δείχνουν ότι, πολλές φορές, όλα όσα θεωρούνται ουτοπικά τη μία μέρα μπορεί να γίνουν συμβατική σοφία την επόμενη. Πρόκειται για ένα βιλίο που, αυτή την περίοδο, α­ φορά αρκετούς στην Ελλάδα. ΘΑΝΑΣΗΣ Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΠΑΙΔΙΚΑ-ΕΦΗΒΙΚΑ

Οι μαύρες γάτες των καιρών μας ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ

Η TcAcuTaia μ α ύ ρ η γ ά τ α Εικον.: Stephen West Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001 Σελ. 360 ο κύριο χαρακτηριστικό του έργου του Ευγένι­ ου Τριβιζά είναι το χιούμορ, το οποίο αποτυπώνει και στο περιεχόμενο των έργων του αλ­ λά και στη μορφή τους με τις γλωσσοπλαστικές του ικανότητες, θα λέγαμε ότι είναι από τους πλέον άξιους συνεχιστές του Ροντάρι, όμως με έ­ να εντελώς δικό του ύφος. Προσαρμόζει τα σύμ­ βολά του στους καιρούς με ποιητικό τρόπο, δίνο­ ντας ρεαλιστικές ή φαντασιακές προεκτάσεις, ανατρέποντας στερεοτυπίες, αντιστρέφοντας γνω­ στά παραμύθια ή και υπονομεύοντας εν πολλοίς τις λειτουργίες τους. Σε πολλά έργα του αποτυπώνεται ένας υπερρεαλισμός ο οποίος πίσω από τα φαινόμενα σατιρίζει την εποχή μας και τους τύ­ πους της και ενίοτε σαρκάζει εκείνους που κινούν τα νήματα της ιστορίας. Γενικά το χιούμορ του δο­ μείται από αντιθέσεις οι οποίες μέσα από τη σύν­ θεσή τους απευθύνονται στους αναγνώστες, δια­ φορετικών ηλικιών, ωθώντας τους να σταθούν κριτικά και σύμφωνα με τη δεκτικότητά τους απέ­

Τ

ναντι στην πραγματικότητα της καθημερινότητας και στην οικουμενική της διάσταση. Το τελευταίο του βιβλίο που παρουσιάζουμε είναι μυθιστόρημα και διαπνέεται από τα παραπάνω στοιχεία. Βρισκόμαστε σε ένα ουτοπικό νησί, όπου

η κυβέρνηση έπειτα από προτροπή μιας οργάνω­ σης... προληπτικών αποφασίζει να εξοντώσει αρ­ χικά τις μαύρες και στη συνέχεια όλες τις γάτες. Στο τέλος αποκαλύπτεται ότι όλα αυτά έγιναν είτε για τον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης είτε για τα οικονομικά συμφέροντα μιας μερίδας επιτήδειων. Όμως την τελευταία λέξη, λέξη συ­ νεργασίας και αποδοχής, την είπε ο τελευταίος μαύρος γάτος που τελικά δεν ήταν και ο τελευταί­ ος! Στη συμβολική πλευρά του, το μυθιστόρημα απο­ καλύπτει έναν ολόκληρο κόσμο, το σύγχρονο κό­ σμο, με τις μηχανορραφίες του, την αναλγησία του, το έλλειμμα της δημοκρατίας, την απουσία

οραμάτων, εντέλει ιο ν κάθε λογάς ρατσισμό του. Γιατί αν αντιστραφούν οι ήρωες και τη θέση των γάτων πάρουν, ας πούμε, οι μετανάστες ή και ο κάθε άνθρωπος, το σκηνικό είναι παρόμοιο. Κο­ ντολογίς, ο συγγραφέας σ' αυτό το βιβλίο φέρνει τον κόσμο της «ουτοπίας» μέσα από τα όνειρά του στα μέτρα των αναγνωστών κάθε ηλικίας. Αποτυπώνει με φαντασιακό τρόπο τον κόσμο της πραγ­

ματικότητας στο κοινωνικοπολιτικό του επίπεδο και αναδεικνύει το αποτρόπαιο πρόσωπό του. Συ­ νάμα αναδεικνύει κι έναν άλλο κόσμο: εκείνον της συνεργατικότητας και της αληθινής διαπολιτισμικής συμπεριφοράς.

(Για αναγνώστες από 12 ετώ ν και για μεγάλους) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Η αγάπη πάντα νικά ΕΛΛΗΝΙΚΟ Λ Α ΪΚΟ ΠΑΡΑΜ ΥΘ Ι

I

Το α γ ό ρ ι π ο υ ή θ ε λ ε η θάλασσα

Το Α γόρι, 1ου

Ηοιλι Η ©

α α α ς ςα

Απόδ.: Βαγγέλης Παπαδάκης Εικον.: Γιώργος Στρίγκος Αθήνα, Κάστωρ, 2001 Σελ. 28

ανθρωπόμορφη φύση στη λαϊκή παράδοση συμπαραστέκεται στον αδύναμο σχεδόν πά­ ντα με κάποιο αντάλλαγμα. Και βέβαια, όταν έρθει η ώρα ποτέ δεν το ξεχνά, κι αν παρουσια­ στούν δυσκολίες κάνει τα πάντα για να το αποκτή­ σει. Έτσι και η βασίλισσα της θάλασσας ζητά από έναν ψαρά, που τον βοήθησε να πιάνει συνέχεια ψάρια, το παιδί του. Στο τέλος, έπειτα από μια σειρά δυσκολιών και γνώριμων παραμυθικών μοτίβων, με συμπαραστάτη την εξυπνάδα, τη δικαιο­

Η

σύνη και την αγάπη, το παιδί παραμένει στην ξηρά και μάλιστα παντρεύεται την κόρη του βασιλιά της περιοχής, αφού προηγουμένως εκείνη θα ξεγελά­ σει τη βασίλισσα κι ο νέος θα ελευθερωθεί. Είναι από τα αγαπημένα και πιο ποιητικά παραμύ­ θια, με τις σημαντικότερες κατά Propp λειτουρ­ γίες. Η απόδοση είναι επιτυχημένη. Και η εικονο­ γράφηση αποτελεί ευχάριστη έκπληξη, τουλάχι­

περιοδικών όπως ο Μικρός Ήρωας, ο Γκαούρ-Ταρζάν, τα Κλασικά Εικονογραφημένα κ.ά., δεδομέ­ νου ότι για πρώτη ίσως φορά στη νεότερη παιδική λογοτεχνία βλέπουμε το σκίτσο και το χρωματι­ σμό να μοιάζουν με την εικονογράφηση αυτών των υπέροχων περιοδικών των πάλαι ποτέ παιδι­ κών μας χρόνων...

(Για ακροατές-αναγνώστες από 5, 6 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

στον σε μας τους ενήλικες ιδανικούς νοοταλγούς

99

Η αγαπούλα, το μωρό και η... αγάπη ΜΠΑΜΠΕΤ ΚΟΛ

Αγαπούλα Μτφρ.: Β. Ηλιόπουλος Αθήνα, Πατάκης, 2001 Ιελ . 36 ολλές φορές έχει αναφερθεί ότι στην εγχώρια λογοτεχνία, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, υ­ πάρχει δυστοκία για παρόμοια με το παρουσιαζόμενο βιβλία. Βιβλία δηλαδή με εικονογράφηση, με ολιγόλεξα κείμενα, με πολλαπλά αναγνωστικά επίπε­ δα, με αλληλοσυμπλήρωση των δύο λόγων-του λό­ γου του κειμένου και του λόγου της εικόνας-, με ανα­ γνωστική ανταπόκριση από διαφορετικά ηλικιακά επί­ πεδα κ.λπ. Αλλά ας αφήσω αυτή τη διαπίστωση να πλανάται κι ας μιλήσω για ένα βιβλίο που δεν το συ­ Ένα τρυφερό βιβλίο που αμέσως κατοικεί στις καρ­ ναντά κανείς καθημερινά... Λοιπόν, στις σελίδες του διές μας και το οποίο δρα ενάντια στις μηχανικές και διαβιούν ένα αντρόγυνο και η σκυλίτσα τους, η Αγα­ γι' αυτό στεγνές μέρες μας, αποτυπώνοντας, με μι­ πούλα... Όταν έρχεται μια νέα ζωή, φαίνεται η αγάπη κρές αλλά εμβληματικές φράσεις και εξαίσια εικονο­ να επιμερίζεται κι έτσι να λιγοστεύει. Δεν είναι όμως γράφηση, μια άφατη αγάπη. έτσι! Γιατί η αγάπη δεν έχει όρια. Πάντα υπάρχει χρό­ (Για ακροατές-αναγνώστες από 5 ,6 ετών) νος να διορθώσεις κι ο άλλος να καταλάβει. Ακόμη κι αν χρειαστεί τη βοήθεια της αστυνομίας, ακόμη κι αν ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ γεμίσει το σπίτι του νέους φίλους της Αγαπούλας...

Π

Ένας γενναίος της γεύσης και της ακοής... ΣΟΦ ΙΑ Μ ΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

i«

Δ ρ α κ ο ο μ ελ έ τα ς Ξ ετ ρ ε λ α μ έν ο ς

Εικον.: Β. Ελευθερίου Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001 στειΌς, συμπαθητικός και αχόρταγος τούτος ο Σελ. 40 δράκος. Άλλα άκουγε από το δεξί αφτί και άλλα από το αριστερό! Πρόκειται για μια ευχάριστη ι­ στορία όπου η συγγραφέας, μέσα από ένα παιχνίδι που κάνει με τις λέξεις και μέσα από εικόνες της καθημερινότητάς μας, αποτυπώνει απλά και κάποιες φορές σοβαρά και πολύπλοκα θέματα, με το φαινο­ μενικά ανάλαφρο αλλά στην ουσία καταλυτικό χιού­ μορ της. (Για ακροατές-αναγνώστες από 4, 5 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Όχημα στίλβοντος ονείρου

IΟ

Α ΝΝΑ ΙΑΚΩΒΟΥ

Ο α τρ ό μ η τ ο ς Α Β ί ρ ο φ

Εικον.: Κ. Παΐοίου Αθήνα, Παπαδάπουλος, 2001 Σελ. 28

Αβέρωφ είναι ένα καράβι της... στεριάς! Προο­ ρίζεται για ταξίδια σε μέρη ανείπωτης ομορ­ φιάς, μεταφέροντας λαμπερά μετεικάσματα του παρελθόντος σε ένα βιοπαλαιστή πατέρα και στη μικρή κόρη του. Ένα τρυφερό, πολύ καλά δο­ μημένο διήγημα με εικόνες ποιητικές και με άριστο χειρισμό της γλώσσας από μια νέα, πολλά υποσχό­ μενη συγγραφέα. (Για αναγνώστες από 10 ετώ ν και για μεγάλους) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Η δυναμική της παιδικής ηλικίας ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΙΟ ΤΣΟΣ

Η σ φ εν τό ν α του Δ α β ίδ Εικον.: Π. Καλιότσος Αθήνα, Πατάκης, 2 0 01 Σελ. 216 ίναι ποτέ δυνατόν πιτσιρίκια της δευτέρας Δημο­ τικού να ρεζιλέψουν το δικτατορικό καθεστώς μιας γνωστής όσο και «άγνωστης» μυθιστορημα­ τικά χώρας; Κι όμως, με την παιδική αθωότητα, το κρυμμένο όνειρό της και την απλή και διασκεδαστική συνέργεια των μεγάλων παρουσιάζονται σκηνές απείρου κάλλους για τους αρχηγούς του καθεστώ­ τος αλλά και εικόνες ανθρώπινης αξιοπρέπειας για απλούς ανθρώπινους τύπους. Ο συγγραφέας, με τη γνώριμη σάτιρά του, σκιαγραφεί ανάγλυφα ιλαροτραγικές σκηνές, που σίγουρα στους μεγάλους θυ­ (Για αναγνώστες από 10 ετώ ν και... οπωσδήποτε για μίζουν το πρόσφατο «ένδοξο» παρελθόν, δίνοντας μεγάλους) ένα καθ' όλα εξαίσιο μυθιστόρημα... ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Ε

OS' 101

Ένας έφηβος Ερωτας ΖΑ ΝΙΝ ΤΕΣΟΝ

Ό τ α ν σ β ή ν ο υ ν τα φ ώ τα Μτφρ.: Μαρίζα Ντεκάοτρο Αθήνα, Κάατωρ, 2001 Σελ. 64 ia ρομαντική ιστορία δύο νέων παιδιών ξεκινά από τη γνωριμία τους σε κινηματογράφο. Το ένα ανιχνεύει το άλλο καταλήγοντας σε μια νέα ουσιαστικά αρχή, αφού προηγουμένως αλληλοκατανοούνται μέσα από μια ίσως οδυνηρή έκ­ πληξη για τους ίδιους αλλά και για τον αναγνώστη.

m

Τελικά, το βιβλίο αποπνέει μια αισιοδοξία των αι­ σθήσεων που ελίσσονται και σμιλεύονται, μεταξύ άλλων και μέσω της διακειμενικής παρουσίας των κινηματογραφικών ηρώων. Η απλότητα των στιγ­ μών δεμένη με το λόγο μετουσιώνεται σε αληθινή ποίηση μεταφερμένη έξοχα στην ελληνική γλώσσα από μια δόκιμη μεταφράστρια.

102

(Για αναγνώστες έφηβους και μεγάλους) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΧΑΡΤΑΕΤΩΝ Στη χώρα των χαμένων χαρταετών, ανάμεσα σε χιλιάδες χαρταετούς, βρίσκονται και οι μαγευτικοί χαρταετοί του Χάρτινου Ιππότη. Ο ιππότης αυτός έγραφε τα παραμύθια του σε χρωματιστά χαρτιά, τα έκανε χαρταετούς και τους άφηνε ελεύθερους από το παράθυρο της φυλακής του. Σ’ ένα από τα μακρινά ταξίδια του ο Ευγένιος έφτασε σ’ αυτή την ξεχασμένη χώρα, βρήκε τους χαρταετούς, διάβασε τα παραμύθια και τώρα θ’ αρχίσει να τα λέει και σ’ εσάς. Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Σ Μ«υς>ομιχάλη 11, 106 79 Αθήνα τηλ.: 010 36.01.551 - Fax: 010 36.23.553 E-mail: kalendis@ath.forthnet.gr

ΝΕΕΣ Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Ε Σ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Η αποδοχή και η υιοθέτηση οποιοσδήποτε εκπαιδευτικής καινοτομίας, η ομα­ λή ηβομάτοοή της στην εκπαιδευτική διαδικασία και η πλήρης αξιοποίησή της, πέρα από διοικητικά μίτρα και υλικοτεχνική υποδομή, προϋποθέτει την προετοιμασία της εκπαιδευτικής κοινότητας σε επίπεδο γνώσεων και στάσε­ ων. Μια τέτοια καινοτομία αποτελούν στις μέρες μας οι νέες τεχνολογίες (Ν.Τ.) και η παιδαγωγική αξιοποίησή τους θεωρείται Βασική συνιστώσα για τη Βελτίωση της εκπαίδευσης σε όλες τις Βαθμίδες της. Ζκοπός του αφιερώματος είναι να φωτίσει ορισμένες πτυχές του θέματος. Η διεθνής εμπειρία και η πορεία του εκπαιδευτικού συστήματος κατά τη διαδι­ κασία ενσωμάτωσης της καινοτομίας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την πρόοδο που συντελέστηκε στις υποδομές, τον εξοπλισμό, την κατάρτιση των εκπαιδευτικών, τις αλλαγές στη διδασκαλία και τη μάθηση, τις προοπτικές που διαγράφονται στην επικοινωνία των μελών της εκπαιδευτικής κοινότη­ τας και τις δυνατότητες περαιτέρω αξιοποίησης των Ν.Τ. 'Ερευνες, πειραματι­ κές εφαρμογές, πιλοτικά προγράμματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό διερευ­ νούν την αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των Ν.Τ. στην εκπαίδευση, ενώ οι νέες προτάσεις στο χώρο της παιδαγωγικής (όπως η διαθεμαπκή, συνεργατι­ κή και διερευνητική μάθηση, ο συμβουλευτικός ρόλος του εκπαιδευτικού ή τα ολοκληρωμένα αναλυτικά προγράμματα) και οι επιστημονικές εξελίξεις στα επιμέρους γνωστικά αντικείμενα μεταβάλλουν με ποικίλους τρόπους το εκ­ παιδευτικό τοπίο. Παρότι οι θεωρητικές επιστημονικές προσεγγίσεις ορισμένες φορές απέχουν από τη διδακτική πράξη, οι Ν.Τ. θα διευκολύνουν ενδεχομένως τη σύνδεση θεωρίας και πράξης, αν δε χρησιμοποιηθούν ως ένα μέσο διδασκαλίας που α­ πλώς προστίθεται στα ήδη υπάρχοντα. Οι Ν.Τ. μπορούν να συμβάλουν στην αλλαγή του ρόλου και της επιμόρφωσης του εκπαιδευτικού, στην ενίσχυση της επικοινωνίας μαθητών, εκπαιδευτικών, αρμόδιων φορέων και κοινω­ νίας, στη βελτίωση της μαθησιακής διαδικασίας, στην αλλαγή του συναισθη­ ματικού κλίματος σε σχολεία και ενδιαφερομένους φορείς και στη βελτίωση των όρων με τους οποίους διεξάγεται η διδασκαλία. Οι δυνατότητες αυτές ερ­ μηνεύουν όχι μόνο την έμφαση στην παιδαγωγική αξιοποίηση των Ν.Τ. από την επιστημονική και εκπαιδευτική κοινότητα, αλλά και το ενδιαφέρον μεγά­ λου τμήματος της κοινωνίας για την πρόοδο του εγχειρήματος.

Επιμέλεια αφιερώματος: 'Αλκηστις Βερεβη

104

105

Οι

τεχνολογίες

της π λ η ρ ο φ ο ρ ί α ς κ αι ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς οτην ελληνική εκπαίδευση. Αναδρομή και προοπτικίξ

rou ΒΑΣΙΛΗ

ΙΒΟΑ

σημασία μιας σύγχρονης εκπαίδευσης, δημοκρατικής αλλά και αποτελεσματικής σε προσφορά γνώσεων, ανάπτυξη δε­ ξιοτήτων και καλλιέργεια της κριτικής σκέψης για όλους τους νέους είναι αναγκαία όσο ποτέ άλλοτε. Οι πρόσφατες και ρα­ γδαίες εξελίξεις στις τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινω­ νίας (ΤΠΕ) δεν μπορεί παρά να επηρεάσουν και το χώρο της εκπαίδευσης· ένα χώρο στον οποίο, όπως φαίνεται από εκπαιδευτικές και παιδαγωγικές έρευνες1, η σωστή εφαρμογή των Νέων Τεχνολο­ γιών θα εξυπηρετήσει σε μεγάλο βαθμό τους στόχους της εκπαίδευ­ σης. Η ιστορία μάς έχει δείξει ότι τα εκπαιδευτικά συστήματα συνήθως κα­ θυστερούν σημαντικά σε σχέση με άλλους τομείς της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας να ενσωματώσουν και να αξιοποιήσουν τις όποιες τεχνολογικές εξελίξεις. Εξαιρώντας την τριτοβάθμια εκπαί­ δευση, που σε ορισμένους τομείς της έρευνας και της τεχνολογίας καθοδηγεί η ίδια τις εξελίξεις, οι χώροι της πρωτοβάθμιας και δευτε­ ροβάθμιας εκπαίδευσης επιδεικνύουν σε κάποιο βαθμό αντιστάσεις, ι­ διαίτερα αν πρόκειται για αλλαγές μέσω της τεχνολογίας σε θέματα δομής, λειτουργίας και αποτελεσματικότητας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βρισκόμαστε στην αρχή μιας επανάστασης*

* 0 Βασίλης Σβολόπουλος είναι διδάκιωρ Παιδαγωγικής, ερευνητής

106

που θα αλλάξει ριζικά, ελπίζουμε προς το καλύτερο, την εκπαίδευση. Κανείς δε γνωρίζει ακόμα ποια θα εί­

αίτερα στα Τεχνικά Λύκεια και στα ΕΠΛ (Πολυκλαδικά)

ναι η κατεύθυνση προς την οποία θα κινηθεί το εκπαι­

ας και παράλληλα δημιουργούνται τομείς εξειδίκευσης στην πληροφορική. Είναι ενδιαφέρον ότι η τεχνι­

δευτικό σύστημα λόγω της τεχνολογία ς, ούτε και

η πληροφορική εισάγεται ως μάθημα γενικής παιδεί­

ποια θα είναι τα τελικά αποτελέσματα της εφαρμο­ γής των νέων τεχνολογιών στην εκπαιδευτική διαδι­

κή εκπαίδευση, παρά τις ελλείψεις και τα ενδεχόμενα

κασία. Εκείνο όμως που γνωρίζουμε είναι ότι η εισα­

τοπορεί σε πολλές περιπτώσεις, όπως για παράδειγ­

προβλήματα που κατά καιρούς επισημαίνονται, πρω­

γωγή των ΤΠΕ στην εκπαίδευση απαιτεί προσεκτικό

μα στην εφαρμογή των Νέων Τεχνολογιών.

σχεδίασμά, επαρκή χρηματοδότηση, συνεχή αξιολό­

Από την αρχή της δεκαετίας του '90 η Ελλάδα προχω-

γηση με στόχο τη βελτίωση και υποστήριξη καινοτο­

ρά στην υλοποίηση συγκεκριμένων μέτρων προκειμέ-

μιών στη σχολική τάξη. Η πιο σημαντική όμως παρά­

νου να παρακολουθήσει τις διεθνείς εξελίξεις στο χώ­

μετρος είναι η ενεργοποίηση του ανθρώπινου δυνα­

ρο της εκπαίδευσης. Έτσι, το μάθημα της πληροφορι­

μικού2 και η προσπάθεια για αλλαγές σε νοοτροπίες

κής επεκτείνεται σ' όλες τις τάξεις του Γυμνασίου (μία

και παραδοσιακές πρακτικές, ώστε το δυναμικό αυτό

ώρα την εβδομάδα), δημιουργείται ξεχωριστή επετη­

να αξιοποιηθεί πλήρως.

ρίδα καθηγητών πληροφορικής και γίνονται σημαντι­

Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα, στο πλαίσιο της Ευ­

κοί σε αριθμό διορισμοί εκπαιδευτικών στα σχολεία.

ρωπαϊκής Ένωσης5, προσπαθεί να ακολουθήσει τις ε­

Επιπλέον, εξοπλίζονται όλο και περισσότερα σχολεία

ξελίξεις αυτές, που ξεκίνησαν κυρίως από τις ΗΠΑ4

(περίπου 1.000 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας) και ορί­

και επεκτείνονται σταδιακά στις ευρωπαϊκές χώρες5 και τον υπόλοιπο κόσμο. Η μέχρι σήμερα πορεία της

ζονται υπεύθυνοι πληροφορικής σε κάθε νομαρχία, οι λεγόμενοι ΠΛΗ.ΝΕ.Τ (υπ. Πληροφορικής και Νέων Τε­

Ελλάδας προς την κατεύθυνση της εφαρμογής των

χνολογιών). Από τα μέσα της δεκαετίας αρχίζει να συ­

ΤΠΕ στην εκπαίδευση αηοτελείται από βήματα προό­

νειδητοποιείται έμπρακτα από τους διάφορους φο­ ρείς σχεδιασμού και υλοποίησης της εκπαιδευτικής

δου, που, αν και σύμφωνα με άλλους θα έπρεπε να είναι άλματα, χαρακτηρίζονται, ιδιαίτερα τα τελευ ­

πολιτικής ότι οι Νέες Τεχνολογίες μπορούν και πρέπει

ταία χρόνια, ως προσεκτικά σχεδιασμένα και με εντυ­

να διαδραματίσουν ουσιαστικό ρόλο στην εκπαιδευτι­

πωσιακά αποτελέσματα. Η σύντομη αναδρομή που

κή διαδικασία, όχι μόνο ως βοηθητικό εργαλείο για

θα επιχειρήσουμε μπορεί να διαχωριστεί χρονικά, αλ­

την καλύτερη διδασκαλία των μαθημάτων, αλλά και

λά και ποιοτικά, σε δύο φάσεις. Η πρώτη ξεκίνησε τη

ως ένα από τα μέσα για τη συνολική ποιοτική αναβάθ­

δεκαετία του '80 και αφορά την εισαγωγή του μαθή­

μιση του εκπαιδευτικού συστήματος.

ματος της πληροφορικής στη δευτεροβάθμια εκπαί­

Την περίοδο αυτή (ως και το 2001), με τη συγχρημα-

δευση ως αυτόνομου γνωστικού αντικειμένου και η

τοδότηση του Β' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (ΚΠΣ,

δεύτερη, που ξεκίνησε προς τα μέσα της δεκαετίας

1994-2000), μια σειρά από σημαντικά έργα σχετικά

του '90, αφορά την προσπάθεια καθολικής επέκτα­

με τις Νέες Τεχνολογίες στην εκπαίδευση σχεδιάζο­

σης της χρήοης των Νέων Τεχνολογιών στην εκπαί­

νται και υλοποιούνται σ' όλες τις βαθμίδες (με έμφα­

δευση (η έμφαση δίνεται κυρίως στη δευτεροβάθμια

ση και πάλι στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση), αλλά

εκπαίδευση).

και στις διάφορες υπηρεσίες του υπουργείου Παιδεί­

Οι δύο φάσεις που αναφέραμε παραπάνω χαρακτηρί­

ας και στους επιβλέποντες από αυτό φορείς. Οι πα­

ζονται από ανεξάρτητες πορείες, παράλληλα κινού­

ρεμβάσεις αυτές, ποσοτικού και ποιοτικού χαρακτή­

μενες από τα μέσα της δεκαετίας του '90 και μετά, ε­

ρα, αγγίζουν σχεδόν όλες τις πτυχές της εκπαίδευ­

πηρεάζοντας σε κάποιο βαθμό η μια την άλλη και συγκλίνοντας μόνο σε λιγοστούς τομείς της εκπαιδευτι­

σης σε μια σειρά από θέματα, όπως την επιμόρφωση και επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών,

κής διαδικασίας. Ξεκινώντας με διατακτικά βήματα τη

τους εξοπλισμούς όλο και περισσότερων σχολείων

δεκαετία του '80, το μάθημα της πληροφορικής εισά-

με τη δημιουργία σύγχρονων εργαστηρίων με υπολο­

γεται για πρώτη φορά στα Γυμνάσια (μόνο στην Γ' τά­

γιστές, την επέκταση της χρήσης του Διαδικτύου

ξη) και στα Τεχνικά Λύκεια. Σταδιακά διδάσκεται σ' ό­

(Internet) στα σχολεία, την παραγωγή εκπαιδευτικού

λο και περισσότερα σχολεία που εξοπλίζονται με ερ­

λογισμικού και τη χρήση των ΤΠΕ στη διοικητική και

γαστήρια υπολογιστών, εκπονείται αναλυτικό πρό­

οργανωτική διάσταση της εκπαίδευσης σ' όλα τα επί­

γραμμα και συγγράφονται τα απαραίτητα βιβλία. Ιδι­

πεδα διοίκησης.

/

07

Στο Ενιαίο Λύκειο, που δημιουργείται ίο 1997, η ανα­

για πρόσβαση στο Διαδίκτυο καθώς και ηλεκτρονική

διάρθρωση του αναλυτικού προγράμματος περιλαμ­

διεύθυνση και ιστοσελίδα (www,sch.gr). Επιπλέον, σε

βάνει και τη λειτουργία τομέα πληροφορικής στην τεχνολογική κατεύθυνση6. Επίσης, τα Λύκεια εξοπλί­

στηρίων πληροφορικής καθώς και η αναβάθμιση ή α­

ζονται σταδιακά με εργαστήρια πληροφορικής αλλά

ντικατάσταση παλαιού εξοπλισμού στα ήδη υπάρχο­

και με εργαστήρια των φυσικών επιστημών και για

ντα εργαστήρια. Περιγράφουν όμως οι αριθμοί αυτοί

πρώτη φορά σ' όλα τα Λύκεια η μηχανοργάνωση γί­

την πραγματική κατάσταση που επικρατεί στα σχο­

πολλά σχολεία έχει ολοκληρωθεί η δημιουργία εργα­

νεται πραγματικότητα. Παράλληλα, αρμόδιες υπηρε­

λεία; Σε κάποιες περιπτώσεις, για παράδειγμα, είναι

σίες και φορείς του Υπ.Ε.Π.Θ στελεχώνονται με το κα­

δυνατή η πρόσβαση στο Διαδίκτυο μόνο από έναν υ­

τάλληλο προσωπικό, όπως για παράδειγμα το Παιδα­

πολογιστή, τον οποίο με δυσκολία χρησιμοποιούν οι

γωγικό Ινστιτούτο (Π.Ι.) (www.pl-schools.gr) στο ο­

μαθητές, θα ήταν επίσης ενδιαφέρον να ερευνηθεί

ποίο δημιουργούνται δύο θέσεις Παρέδρων Πληρο­

πόσοι μαθητές και εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν και

φορικής και ξεκινά τη λειτουργία του το γραφείο πι­

με ποιους τρόπους το Διαδίκτυο και την ηλεκτρονική

στοποίησης εκπαιδευτικού λογισμικού. Επιπλέον, ένα

διεύθυνση και πόσοι επισκέπτονται την ιστοσελίδα

σημαντικό έργο, αυτό της δημιουργίας ενός Πανελ­

του σχολείου, που σε ορισμένες περιπτώσεις διαθέ­

λήνιου Δικτύου για την εκ π α ίδευσ η (www.edu-

τει μόνο μια οθόνη με ελάχιστες πληροφορίες. Τα

net.gr), εγκρίνεται και σχεδιάζεται την περίοδο αυτή.

σχολικά εργαστήρια και οι βιβλιοθήκες διαθέτουν αρ­

Ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα έργα (ή «Ενέργεια» ό ­

κετούς τίτλους εκπαιδευτικού και άλλου λογισμικού,

πως συνήθως αποκαλείται) της περιόδου αυτής είναι

αλλά δε γνωρίζουμε πόσοι εκπαιδευτικοί και με ποιους

η «ΟΔΥΣΣΕΙΑ» (http://odysseia.cti.gr), που σχεδιάστη­

τρόπους χρησιμοποιούν το λογισμικό αυτό.

κε και υλοποιήθηκε κυρίως από το Ινστιτούτο Τεχνο­

Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στις περιπτώ­

λογίας Υπολογιστών (Ι.Τ.Υ) και από το Π.Ι. και τις αρ­

σεις που τα εργαστήρια ηλεκτρονικών υπολογιστών,

μόδιες υπηρεσίες του υπουργείου. Το πιλοτικό αυτό

που έχουν δημιουργηθεί στα σχολεία, χρησιμοποιού­

έργο εφαρμόστηκε σε περίπου τριακόσια σχολεία

νται κατά κύριο λόγο από τους καθηγητές της πληρο­

-κυρίως Γυμνάσια- της χώρας και αποτελεί την πρώ­

φορικής που διδάσκουν το μάθημα αυτό και παραμέ­

τη ολοκληρωμένη προσπάθεια εισαγωγής και αξιο­

νουν κλειστά τις υπόλοιπες ώρες. Άλλωστε η λογική

ποίησης των ΤΠΕ στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

του διαχωρισμού των ειδικοτήτων, που συχνά οριο-

Παρά τις πιθανές δυσχέρειες/καθυστερήσεις στην υ­

θετείται αυστηρά, ενδέχεται να έχει επιπτώσεις στην

λοποίησή της, η «ΟΔΥΣΣΕΙΑ» μπορεί να χαρακτηριστεί

καθημερινή λειτουργία του σχολείου και να δημιουρ­

ως ένα από τα καλύτερα παραδείγματα ενσωμάτω­

γεί προβλήματα μεταξύ των εκπαιδευτικών, λειτουρ­

σης των ΤΠΕ στην εκπαίδευση, ακόμα και σε ευρω ­

γώντας ανασταλτικά στις προσπάθειες εκσυγχρονι­

παϊκό επίπεδο. Ειδικά σε θέματα σχεδιασμού, διαδι­

σμού του αναλυτικού προγράμματος προς την κατεύ­

κασιών και αποτελεσμάτων, είτε πρόκειται για την ε ­

θυνση μιας διαθεματικής και διεπιστημονικής προσέγ­

πιμόρφωση των εκπαιδευτικών είτε για την παραγω­

γισης στην εκπαίδευση.

γή εκπαιδευτικού λογισμικού, οι παρεμβάσεις και και­

Η πρόοδος που έχει επιτευχθεί τα τελευταία χρόνια

νοτομίες που εισήγαγε η «ΟΔΥΣΣΕΙΑ» είχαν αποτέλε­

στην Ελλάδα ως προς την εισαγωγή και αξιοποίηση

σμα τη δημιουργία ενός θετικού κλίματος και, το κυ-

των ΤΠΕ στην εκπαίδευση είναι εντυπωσιακή, ιδιαίτε­

ριότερο, την απόκτηση εμπειρίας και τεχνογνωσίας ε­

ρα αν αναλογιστεί κανείς την κατάσταση που επικρα­

κατοντάδων ατόμων στα σχολεία αλλά και στις διά­

τούσε στα σχολεία πριν από μια δεκαετία. Η σύντομη

φορες υπηρεσίες. Τα αποτελέσματα της παρέμβασης

αναδρομή, που περιγράφεται παραπάνω σε γενικές

αυτής δεν έχουν ακόμα συνολικά αξιολογηθεί, αλλά

γραμμές, δεν μπορεί να αναδείξει ούτε στον ελάχι­

οι γενικές εντυπώσεις φαίνεται να είναι θετικές.

στο βαθμό τις συνεχείς και σοβαρές προσπάθειες τό­

Οι αριθμοί-δείκτες7 που δημοσιεύονται κατά καιρούς

σων επιστημόνων, εκπαιδευτικών και άλλου προσω­

και δείχνουν την εξέλιξη της προσπάθειας που περι-

πικού και την ποιότητα ορισμένων αποτελεσμάτων

γράφεται παραπάνω είναι εντυπωσιακοί, αν και σε ο­

(όπως π.χ στην παραγωγή εκπαιδευτικού λογισμι­

ρισμένες περιπτώσεις υπολείπονται σε σχέση με τις

κού). Η προσπάθεια που έγινε ήταν το αποτέλεσμα

άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Για παράδειγμα, μεγάλος

συνεργασιών στις οποίες συμμετείχαν τα περισσότε­

αριθμός σχολείων διαθέτει τον κατάλληλο εξοπλισμό

ρα πανεπιστήμια και τεχνολογικά ιδρύματα της χώ­

1J8

ρας, οργανιομοί, ερευνητικά κέντρα και ινστιτούτα, ι­

των επιμορφωτικών δράσεων), θα πρέπει να δρομο­

διωτικές εταιρείες και πολλοί εκπαιδευτικοί, οι οποίοι

λογηθεί σύμφωνα με τον αρχικό σχεδίασμά, ώστε να

με μεράκι και υπομονή χρησιμοποίησαν τις νέες τε­

επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα.

χνολογίες προς όφελος των μαθητών τους.

Είναι φανερό ότι η ένταξη και αξιοποίηση των ΤΠΕ στην

Η σημερινή κατάσταση στην εκπαίδευση στο θέμα

εκπαίδευση είναι ένα δύσκολο, πολυδιάστατο και πο­

της εισαγωγής και αξιοποίησης των ΤΠΕ, παρά τα ση­

λυδάπανο εγχείρημα, που Παρόμοιό του στην ιστορία

μαντικά βήματα προόδου που έχουν πραγματοποιη­

της ελληνικής εκπαίδευσης δεν υπάρχει. Για να εξα­

θεί, δεν παύει να προβληματίζει σοβαρά όλους όσοι

σφαλιστεί η επιτυχία του, οι ενέργειές μας θα πρέπει

ενδιαφέρονται για την ποιοτική αναβάθμιση της ελ ­

να επικεντρωθούν συντονισμένα α) στην κατάλληλη

ληνικής εκπαίδευσης. Τα προβλήματα που ανέκυψαν

εκπαίδευση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, β)

και έχουν εντοπιστεί, αλλά όχι πάντοτε αξιολογηθεί,

στην αξιοποίηση των ΤΠΕ στην καθημερινή διδακτική

κατά την προσπάθεια των τελευταίων χρόνων, είναι

πράξη, γ) στον εκσυγχρονισμό της διοίκησης και των

πολλά και συνήθως έχουν σχέση με γενικότερες δυ­

παρεχόμενων υπηρεσιών και δ) στην ενίσχυση των τε­

σλειτουργίες του δημόσιου τομέα που σε ορισμένες

χνολογικών υποδομών. Επιπλέον, έμφαση πρέπει να

περιπτώσεις δεν αφορούν αποκλειστικά το εκπαιδευ­

δοθεί στις επιπτώσεις των ΤΠΕ σε θέματα μάθησης, δι­

τικό σύστημα (π.χ. χρονικές καθυστερήσεις σε ποικί­

δασκαλίας και αξιολόγησης των μαθητών με την υπο­

λες διαστάσεις του εγχειρήματος, αλλαγές σε στό­

στήριξη καινοτομιών και παιδαγωγικών ερευνών στο

χους, ανθρώπους και μέσα, πιθανή αναντιστοιχία ποι­

πεδίο της σχολικής τάξης, ώστε να είμαστε έτοιμοι να

ότητας και κόστους υπηρεσιών και προϊόντων, έλλει­

αντιμετωπίσουμε τις νέες προκλήσεις που θα προκύ-

ψη συντονισμού με αποτέλεσμα την επικάλυψη έρ­

ψουν από την αλματώδη εξέλιξη των τεχνολογιών και

γων και δυσχέρειες στην υλοποίηση ενός αποτελε­

την εφαρμογή τους στην εκπαίδευση. □

σματικού στρατηγικού σχεδίου). Από την άλλη μεριά, τα τελικά αποτελέσματα δεί­ χνουν ότι σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες8 οι υστερήσεις που έχουν καταγραφεί εντοπίζονται κυ­ ρίως σε θέματα όπως: α) στην τεχνολογική υποδομή σχολείων και υπηρεσιών, β) την αναλογία υπολογι­ στών (σταθμών εργασίας) ανά μαθητή και εκπαιδευ­ τικό, γ) την επιμόρφωση, τις γνώσεις και στάσεις των εκπαιδευτικών και δ) την αξιοποίηση των ΤΠΕ στην καθημερινή διδακτική πράξη. Η εμπειρία που έχουμε αποκομίσει είναι πολύτιμη για τη συνέχεια και φαίνε­ ται ότι η Ελλάδα με την υποστήριξη και του Γ' ΚΠΣ (2000-2006) ίσως κατορθώσει να αξιοποιήσει σε με­ γάλο βαθμό (συγκρίσιμο με τις άλλες χώρες) τις ΤΠΕ στην εκπαίδευση, αν και ο κίνδυνος να ξεπεραστεί η προσπάθειά μας από τις τεχνολογικές εξελίξεις είναι ορατός - έχει συμβεί άλλω στε πο λλές φορές στο παρελθόν. Τα αρχικά βήματα σχεδιασμού του Γ' ΚΠΣ είναι ενθαρ­ ρυντικά για τη συνέχιση και ολοκλήρωση των σχετι­ κών δράσεων, όπως φαίνεται και από την έμφαση που δόθηκε στο επιχειρησιακό πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας» (ΚτΠ) (www.government.gr). Έτσι η προβλεπόμενη επιμόρφωση 75.000 εκπαιδευτικών, παρά τις πιθανές καθυστερήσεις (π.χ. στη λειτουργία του Οργανισμού Επιμόρφωσης των Εκπαιδευτικών, που κρίθηκε απαραίτητος για το συντονισμό όλων

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Οι έρευνες που έχουν δημοσιευτεί διεθνώς αλλά και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια σχετικά με τις Νέες Τεχνολογίες στην εκπαίδευση, στην πλειοψηφία τους αναφέρονται κυρίως σε θετικές επιπτώσεις της χρήσης των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία.

2.

Lafrenz D., & Friedman J. Ε. (1989), «Computers don't change education, teachers do!», Harvard Educational Review, 59 (2), 222-225.

5. Η Ελλάδα δεσμεύτηκε να πετύχει τους στόχους που τ έ ­ θηκαν στο σχέδιο δράσης eEurope 2002 που εγκρίθηκε στο Συμβούλιο Κορυφής του Φέιρε τον Ιούνιο του 2000.

4. US Congress, Office of Technology Assessment (1988).

Power on! New tools for teaching and learning. Report No. 0TA-SET-379. Washington DC: U.S. Government Printing Office.

5. The independent ICT in schools Commission (1977).

Information and Communications Technology in UK schools - An indepen dent in quiry (The Stevenson report). SRU Ltd. 6. Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών Πληροφορικής και άλλων μαθημάτων. Εκδ. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο 1998.

7 ,8 . Τα στοιχεία που δείχνουν τον αριθμό ηλεκτρονικών υ­ πολογιστών ανά σχολείο και μαθητή ή τον αριθμό των σχολείων με πρόσβαση στο Διαδίκτυο αλλάζουν καθη­ μερινά. Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Πληροφοριών Ευρυδίκη (www.eurydice.org) δίνει στοιχεία μέχρι και το έτος 2001 και είναι αυτό που χρησιμοποιήθηκε για τα δεδο­ μένα που αναφέρουμε στο άρθρο αυτό.

109

H ουμβολή των Νίων

Τεχ

οτη οχολική

τι

κ ΑΛΚΗΣΤΗΣ

ΒΕΡΕΒΗ*

εκπαίδευση, ως θεσμός που συνδέεται άρρηκτα με την κοι­ νωνία, λαμβάνει υπόψη τις απαιτήσεις της και αξιοποιεί τα μέ­ σα που η κοινωνία τής παρέχει. Τα μέσα αυτά χρησιμοποιού­ νται διαφορετικά στον εξωσχολικό χώρο, ενώ στο πλαίσιο της εκπαίδευσης καλύπτουν άλλες ανάγκες και χρησιμοποιούνται μέσα από άλλη οπτική. Αυτό ίσχυσε και στην περίπτωση των Νέων Τεχνολογιών (Ν.Τ.). Έτσι, αφού υπερκεράστηκαν οι πρώτοι φό­ βοι για αντικατάσταση του εκπαιδευτικού από το νέο μέσο και οι μετα­ γενέστεροι για την υποκατάσταση του βιβλίου από τον υπολογιστή και την παθητικοποίηση των μαθητών, ξεκίνησε διεθνώς ευρύτατη συζή­ τηση σχετικά με τις δυνατότητες που παρείχαν οι Ν.Τ. για βελτίωση της εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες της. Στη συζήτηση αυτή συνεκτιμούνταν φυσικά οι ουσιώδεις αλλαγές που είχαν συντελεστεί στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες και αναφέρο­ νταν στη γενικότερη ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επικοινωνίας, στους νέους όρους που διαμορφώνονταν στην οικονομία και στην α­ γορά εργασίας, στην ισότητα των ευκαιριών για όλους τους πολίτες και στην ανάδυση πολυηολιτισμικών κοινωνιών, ανοιχτών στο «διαφο­ ρετικό». Το σχολείο που θα προετοίμαζε μαθητές για τη νέα πραγματι­ κότητα θα έπρεπε να συνυπολογίσει αυτές τις συνθήκες για να απο-

* Η Άλκηοτις Βερέβη είναι διδάκτωρ Παιδαγωγικής

110

τρέψει «νέες ανισότητες, νέες μορφές κοινωνικού α­

Οι απόψεις αυτές προϋπέθεταν καταρχήν αλλαγές

ποκλεισμού [...] και πρόσθετες δυσκολίες ένταξης

στα αναλυτικά προγράμματα, και, παρότι ο βαθμός

στον κόσμο της εργασίας»1. Αυτό προϋπέθετε, μετα­

ενσωμάτωσης των Ν.Τ. στα ισχύοντα προγράμματα

ξύ άλλων, την εισαγωγή των Ν.Τ. στη διδακτική πρά­

διαφέρει ανά μάθημα, οι αναφορές στη χρήση των

ξη.

CD ως μέσου διδασκαλίας1 και στη χρήση των Ν.Τ. για

θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο όρος διδακτική

την επικοινωνία μαθητών δείχνουν τα βήματα που γί­

πράξη δε χρησιμοποιείται εδώ μόνο με την έννοια της διδασκαλίας που διεξάγεται μέσα σε μια τάξη ή

νονται προς αυτή την κατεύθυνση. Στο θέμα αυτό ω­

ένα σχολικό εργαστήριο, αλλά με την έννοια όλων των δραστηριοτήτων και των εμπειριών που οι μαθη­

ρούσε να εμπλουτίσει τον προβληματισμό μας σχετι­

τές αποκτούν υπό την εποπτεία του σχολείου. Άλλω­

στόσο η αξιοποίηση της διεθνούς εμπειρίας θα μπο­ κά με τις αναγκαίες αλλαγές προσαρμόζοντάς τες βέ­ βαια στις ιδιαίτερες συνθήκες της κοινωνίας μας5.

στε τα μαθησιακά αποτελέσματα που προκύπτουν α­

Η καλλιέργεια των γνωστικών και κοινωνικών δεξιο­

πό σχολικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις εκτός

τήτων, στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω, επι­

της σχολικής τάξης είναι εξίσου σημαντικά, εφόσον

διώκεται αρχικά στο μικρόκοσμο της τάξης. Το ερώ­

καλλιεργούν στους μαθητές στάσεις και δεξιότητες τις οποίες η παραδοσιακή διδασκαλία δύσκολα καλύ­

τημα που θα πρέπει καταρχήν να διερευνηθεί προκει-

πτει. Κάτω από αυτή την οπτική θα εξετάσουμε ορι­

ναι με ποιο τρόπο αυτές ενισχύουν την ανάπτυξη των

σμένες πτυχές της σχολικής ζωής που έχουν τροπο­

γνωστικών δεξιοτήτων και σε ποιο βαθμό κάτι τέτοιο

ποιηθεί ή είναι δυνατό να τροποποιηθούν με τη χρή­

μένου να υποστηριχθεί η ανάγκη χρήσης των Ν.Τ. εί­

έχει αποδειχθεί ερευνητικά.

ση των Ν.Τ. στο σχολικό περιβάλλον. Σκοπός μας εί­

Μέχρι τώρα οι μαθητές για να κατακτήσουν τη νέα

ναι όχι μόνο να περιγράφουμε αυτές τις πτυχές αλλά και να μελετήσουμε το είδος των δεξιοτήτων και των

γνώση αντλούσαν τις πληροφορίες τους από τον εκ­

στάσεων που είναι δυνατό να καλλιεργηθούν με τα

τερα από άλλες πηγές). 0 ρυθμός ροής των πληρο­

νέα μέσα και να εξετάσουμε πώς αυτές οι δεξιότητες και οι στάσεις θα φανούν στους μαθητές χρήσιμες

φοριών και των γνώσεων ήταν ενίοτε ιεραρχημένος

στη μελλοντική πορεία τους.

παιδευτικό και από το σχολικό εγχειρίδιο (και σπανιό­

και προκαθορισμένος. Συχνά ακόμη και οι γνωστικές λειτουργίες του μαθητή «αναμένονταν» με συγκεκρι­

Το πρώτο βήμα για την εισαγωγή των Η/Υ στο σχο­

μένη σειρά: η αξιολόγηση μιας πληροφορίας ή η ε­

λείο έγινε με την ένταξη του μαθήματος της Πληρο­

φαρμογή της έπεται της γνώσης και της κατανόησης

φορικής ως γνωστικού αντικειμένου στο σχολικό

και η κυρίαρχη στοχοθεσία ακολουθεί τη σειρά γνώ­ ση, κατανόηση, εφαρμογή, ανάλυση, σύνθεση, αξιο­

πρόγραμμα με στόχο την εξοικείωση με το μέσο και τον ηλεκτρονικό εναλφαβητισμό. Οι βασικές γνώσεις

λόγηση 6.

χειρισμού των Η/Υ θεωρούνταν ισχυρό εφόδιο για την αγορά εργασίας και έτσι η τεχνοκεντρική αυτή

Αντίθετα, η χρήση του Διαδικτύου και των πολυμέ­ σων τροποποιεί την κατάσταση. Οι μαθητές μπορεί

προσέγγιση αρχικά έγινε αποδεκτή2. Η πρόοδος όμως

να έχουν πρόσβαση σε μεγάλο αριθμό πληροφοριών

των σχετικών ερευνών και η αναγνώριση ότι η ένταξη

και οι νοητικές αυτές διεργασίες (γνώση, κατανόηση,

στην αγορά εργασίας απαιτεί όχι μόνο τεχνικές γνώ­

εφαρμογή κ.ο.κ.) συντελούνται ταυτόχρονα: ο μαθη­

σεις αλλά και γενικότερες κοινωνικές δεξιότητες (ό­ πως η σύνθεση διαφορετικών απόψεων, η αξιολόγη­

τής αναζητά στοιχεία, επιλέγει πληροφορίες (που έ ­ χουν τη μορφή κειμένου, εικόνας, animation, ήχου),

νων και η συνεργασία επαγγελματιών διαφορετικών

διερευνά με ποικίλους τρόπους ένα φαινόμενο για να καταλήξει σε ένα συμπέρασμα ή μια λύση και συμμε­

ειδικεύσεων) οδήγησε σταδιακά στην προσπάθεια έ ­

τέχει με περισσότερες αισθήσεις στη διαδικασία της

ση και επιλογή πληροφοριών, λύσεων και δεδομέ­

νταξης των Ν.Τ. στην εκπαίδευση έτσι ώστε να καλ­

μάθησης7. Έτσι ο αριθμός των νοητικών λειτουργιών

λιεργούνται αυτές οι ικανότητες. Προτάθηκε η διδα­ σκαλία χρήσης των Ν.Τ. ενσωματωμένη σε όλα τα γνωστικά αντικείμενα του αναλυτικού προγράμματος

αυξάνεται, προκειμένου ο μαθητής να ανταποκριθεί στα πολλαπλά ερεθίσματα που δέχεται. Ενδιαφέρον μάλιστα παρουσιάζει πρόσφατη μελέτη στην οποία

ή η διδασκαλία επιμέρους μαθημάτων με τη χρήση

με τη χρήση ηλεκτρεγκεφαλογραφίας μετρήθηκε ο

των Ν.Τ. «ως μέσο στήριξης της μαθησιακής διαδικα­

ρυθμός άλφα (alpha band, alpha power measures) και

σίας»5.

διαπιστώθηκε αυξημένη νοητική δραστηριότητα κατά

111

την εκμάθηση Φυσικής με τις Ν.Τ. σε σχέση με την εκμάθησή της από κείμενο8.

να σέβονται το διαφορετικό συνειδητοποιώντας ότι αποτελούν μέλη μιας ευρύτερης πολυπολιτισμικής

Πέρα από τη δυνατότητα στο χειρισμό της π ολλα­

μαθητικής κοινότητας, στ) να εκτιμούν τη χρησιμότη­

πλής αναπαράστασης της γνώσης (δεξιότητα ανα­

τα εκμάθησης ξένων γλωσσών, ζ) να καλλιεργούν τη

γκαία σε κοινωνίες όπου οι γνώσεις παρέχονται σε

δημιουργικότητά τους (π.χ. κατασκευή ιστοσελίδας

διάφορες μορφές) ο μαθητής μπορεί με τη χρήση ει­

του σχολείου τους) και, τελικά, η) να συνειδητοποι­

δικών προγραμμάτων και γλω σσώ ν προγραμματι­

ούν ότι η διά βίου εκπαίδευση είναι sine qua non για

σμού9 να προσεγγίσει μια έννοια και να οικοδομήσει

να παρακολουθήσει ο σύγχρονος πολίτης τις εξελ ί­

γνωστικά σχήματα10 με βάση τις γνώσεις που «δημι­

ξεις που αφορούν τον επαγγελματικό και κοινωνικό

ουργεί» ή επιλέγει ο ίδιος11. Μπορεί επίσης να «παρα­

του χώρο.

κολουθεί» ως εξωτερικός παρατηρητής την πορεία

Κάτω από αυτές τις συνθήκες η γνώση, που μέχρι

της σκέψης του, ανάλογα με τις επιλογές και τους

τώρα ήταν κάτι στατικό για το μαθητή, αποκτά «δυνα­

πειραματισμούς και την άμεση ανταπόκριση στην ε ­

μική», ενώ η πραγματικότητα, όπως αυτή αποτυπώ-

ντολή που δίνει για να εκτελεστεΓ2. Οποιοδήποτε λά­

νεται στο Διαδίκτυο, έρχεται να συνδεθεί με τη σχο­

θος αποτυπώνεται άμεσα αλλά και διορθώνεται χω­

λική ζωή και να ευαισθητοποιήσει τους μαθητές.

ρίς «συναισθηματικό κόστος» για το μαθητή. Επομέ­

Ασφαλώς το Διαδίκτυο δεν κατασκευάστηκε για να υ­

νως αναμένεται ότι οι μαθητές σταδιακά δε θα επι­

πηρετήσει διδακτικούς στόχους και επομένως η εκ­

διώκουν την επιβεβαίωση για τη «σωστή απάντηση»

παιδευτική χρήση του, ειδικά στην περίπτωση της εξ

από τον εκπαιδευτικό ή το βιβλίο, αλλά θα εμπλέκο­

αποστάσεως εκπαίδευσης, απαιτεί ιδιαίτερο σχεδία­

νται σε διαδικασίες αυτοαξιολόγησης και ανάπτυξης

σμά16. Το πλήθος όμως των προγραμμάτων και των

της κριτικής σκέψης19, που θα αποδειχθούν μελλοντι­

ερευνών που διεξάγονται διεθνώς για την αποτελε­

κά πολλαπλά χρήσιμες τόσο στην επαγγελματική ό­

σματικότερη χρήση των Ν.Τ. αναδεικνύει τις προσπά­

σο και στην προσωπική τους εξέλιξη.

θειες που καταβάλλονται προς αυτή την κατεύθυνση.

Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης δεν περιορίζεται στις

Η σύνδεση του σχολείου με το σύνολο του εκπαιδευ­

γνωστικές λειτουργίες των μαθητών (π.χ. συνδυαστι­

τικού κόσμου -ιδιαίτερα στην περίπτωση των γεω ­

κή σκέψη, αξιολόγηση δεδομένων κ.λπ.). Οι ευκαιρίες

γραφικά απομακρυσμένων σχολικών μονάδων- μπο­

συνεργασίας μεταξύ των μαθητών μιας τάξης αυξά­

ρεί επίσης να επιτευχθεί με συντονισμένες ενέργειες

νονται, ενώ παράλληλα χάρη στο Διαδίκτυο αυξάνο­

προκειμένου να δημιουργηθεί δικτυακή υποδομή σε

νται και τα περιθώρια αλληλεπίδρασης με άτομα από

όλα τα σχολεία17. Η ύπαρξη δικτύου σχολείων μπορεί

άλλες περιοχές, ομάδες ή κράτη. Η αξιοποίηση των

να αποβεί πολλαπλά χρήσιμη σε όλα τα μέλη της εκ­

δικτυακών τεχνολογιών για την επικοινωνία των μα­

παιδευτικής κοινότητας για την επικοινωνία και την α­

θητών με μαθητές ή ενήλικους εκτός του σχολείου

νταλλαγή γνώσεων και υλικού. Ιδιαίτερο δε ενδιαφέ­

τούς βοηθά να συνειδητοποιήσουν ότι η μαθητική

ρον παρουσιάζει η δυνατότητα δικτύωσης σχολικών

κοινότητα δεν περιορίζεται στην «τάξη» τους και ότι

βιβλιοθηκών με δημόσιες κεντρικές και πανεπιστημια­

το σχολείο μπορεί να ενθαρρύνει την επικοινωνία και

κές βιβλιοθήκες18. Η συνεργασία των βιβλιοθηκών και

την ενεργητική αντιπαράθεση με πραγματικά προ­

η δυνατότητα πρόσβασης των μαθητών σε ηλεκτρο­

βλήματα. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση, το Διαδί­

νικά βιβλία και περιοδικά όχι μόνο θα εμπλουτίσει το

κτυο, η ανταλλαγή e-mail, οι λίστες συζητήσεων, η

υλικό των βιβλιοθηκών, αλλά και -σ ε συνδυασμό με

τηλεδιάσκεψη είναι στη διάθεση των μαθητών και

άλλα μέτρα- θα προσελκύσει μαθητές και εκπαιδευ­

τους επιτρέπουν, μεταξύ άλλων: α) να εκφράζονται

τικούς.

γραπτά κάτω από πραγματικές επικοινωνιακές συνθή­

Κλείνοντας, αξίζει να αναφερθούμε στη συμβολή των

κες, β) να αναπτύσσουν δεξιότητες χειρισμού ανθρώ­

Ν.Τ. στην εκπαίδευση και κατάρτιση των ατόμων με

πινων σχέσεων, γ) να ευαισθητοποιούνται σε κοινω­

ειδικές ανάγκες. Άτομα με προβλήματα όρασης ή α ­

νικά προβλήματα (π.χ. περιβαλλοντικά)14, δ) να αντι­

κοής, κινητικά προβλήματα ή μαθησιακές δυσκολίες

λαμβάνονται τις διαφορετικές οπτικές από τις οποίες

έχουν τη δυνατότητα να εκπαιδευτούν καλύτερα ό­

μπορεί να ιδωθεί ένα πρόβλημα, ε) να επικοινωνούν

ταν χρησιμοποιούν ειδικές συσκευές, εξαρτήματα ή

με άτομα από διαφορετικές πολιτισμικές κοινότητες

προγράμματα που ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες α­

(π.χ. αδελφοποίηση τάξεων μέσω Διαδικτύου15) και

νάγκες τους. Έτσι, εκτυπω τές και πληκτρολόγια

1Ι2

Braille, προγράμματα μετατροπής της γραφής Braille σε κείμενο ή μετατροπής του μεγέθους των γραμμά­ των ή αναγνώρισης φωνής ή μετατροπής του συνθε­ τικού λόγου σε κείμενο ή εικονικής αναπαράστασης του λόγου μπορεί να βοηθήσουν άτομα με προβλή­ ματα όρασης ή ακοής. Παράλληλα, συσκευές που α­ ντικαθιστούν το πληκτρολόγιο, προγράμματα ανά­ γνωσης της οθόνης, ορθογράφοι και άλλα ειδικά συ­ στήματα επικοινωνίας χρήστη και υπολογιστή εξυπη­ ρετούν άτομα με κινητικά προβλήματα ή μαθησιακές δυσκολίες19. Από τις ενδεικτικές αυτές αναφορές σε εφαρμογές των Ν.Τ. στην εκπαίδευση προκύπτει ότι τα νέα μέσα είναι δυνατό να συμβάλουν στη γνωστική και κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη των μαθητών, αλλά και στη σύνδεση του σχολείου με την ευρύτερη μαθητι­ κή (και όχι μόνο) κοινότητα. Γι' αυτό και δυσχέρειες, που είναι ενδεχόμενο να ανακύπτουν στα πρώτα στάδια εφαρμογής τους (όπως άλλωστε συμβαίνει με κάθε καινοτομία), δε θα πρέπει άκριτα να αποδί­ δονται στο νέο μέσο. Αλλωστε η εισαγωγή των Ν.Τ. στην εκπαίδευση δε σημαίνει ότι παλαιότερα μέσα και μέθοδοι απαξιώνονται. Σημαίνει ότι εμπλουτίζο­ νται, έτσι ώστε να διευρύνονται οι επιλογές της εκ­ παιδευτικής κοινότητας και να εφαρμόζεται ό,τι κάθε φορά κρίνεται επωφελέστερο για τους μαθητές. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Υπ. Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Η πληροφορική στο σχολείο, Αθήνα 1998, σ. 9.

2. Στο ίδιο, σ. 12-14 και Γεωργία Κοντογιαννοηούλου-Πολυδωρίδη, «Οι εκπαιδευτικές και κοινωνικές διαστάσεις της χρήσης νέων τεχνολογιών στο σχολείο», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 46-47,1991, σ. 79.

3. Στο ίδιο και Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και θρησκευμά­ των, ό.π., σ. 13.

4. Υπ. Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Τμήμα Δ/βάθμιας Εκπαίδευσης, Οδηγίες για τη διδασκαλία των Φιλολογι­ κών Μαθημάτων στο Ενιαίο Λύκειο, Αθήνα 1999, σ. 81, 141, 207. Βλ. επίσης «Πρόγραμμα Σπουδών του μαθή­ ματος της Αγγλικής γλώσσας στο Ενιαίο Λύκειο», ΦΕΚ 1868 της 11.10.1999.

5. Σε πρόγραμμα του Ontario αναφέρεται η χρήση CDROM, Διαδικτύου, ηλεκτρονικών λεξικών, η συμμετοχή μαθητών σε τηλεδιασκέψεις με μαθητές άλλων οχολείων/κρατών κ.λπ. Ministry of Education, Ministry of Training, Colleges & Universities, The Ontario Curriculum, Grade 11 & 12, 2000, Classical Studies And International Languages στο: http://www.edu.gov.on.ca/eng/document/curricul/seco ndary/gradel 112/language/language.html,.

6. B. S. Bloom & D. R„ Krathwohl, Ταξινομία διδαχτικών στόχων. Γνωστικός τομέας, τ. Α' (μτφρ. Αλ. ΛαμπράκηΠαγανού), Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1986.

7. Βασίλη Γεωργιάννη, «Η αναγκαιότητα των εποπτικών μέ­ σων διδασκαλίας στη σύγχρονη εκπαίδευση», Σύγχρονη Εκπαίδευση, τχ. 2, Ιαν.-Μαρ. 1981, σ. 67 κ.εξ.

8. Ivan Gerlic & Norbert Jausovec, «Differences in EEG power and coherence measures related to the type of presentation: tex t versus m ultimedia», Journal o f Educational Computing Research, vol. 25 (2), 2001, o.

177-195.

9. Seymour Papert, Νοητικές Θύελλες, Παιδιά, Ηλεκτρονι­ κοί Υπολογιστές και Δυναμικές Ιδέες, Τα πάντα γύρω α­ πό τη Logo, (μτφρ. Αίγλη Σταματίου, επιμ. Γ. Κωτσάνης), «Οδυσσέας», Αθήνα 1991.

10. Κ. Μπασέτας, Η γνωστική θεωρία του Hans Aebli για τη μάθηση και διδασκαλία, Αθήνα 1994.

11. Λ. Στεργιοπούλου-Καλαντζή, Γ. Γυφτοδήμος, X. Κυνηγός, «Η προγραμματιστικότητα ως θεμελιακό χαρακτηριστικό για εκπαιδευτικό λογισμικό διερευνητικού τύπου» στο Θέματα Διδακτικής Μαθηματικών III, «Gutenberg», Αθήνα 1997, σ. 159-173.

12. Γ. Γυφτοδήμος, Π. Γεωργιάδης, Γ. Φιλοκύπρου, «Η τεχνο­ λογία στην εκπαίδευση. Προσανατολισμοί και Αρχές Σχεδιασμού Εκπαιδευτικού Λογισμικού» στο Τμήμα Πληρο­ φορικής Πανεπιστημίου Αθηνών & Ένωση Ελλήνων Φυ­ σικών, Multimedia & Εκπαίδευση, Πρακτικά διαλέξεων η­ μερίδας ΕΕΦ και Τμήματος Πληροφορικής του Πανεπι­ στημίου Αθηνών, «Ίων», Αθήνα 1995, σ. 16.

13. Βλ. ενδεικτικά Αλ. Μπαλτζής, Ε. Κελεσίδης, «Σύγχρονες Μορφές Επικοινωνίας στην Εκπαίδευση: Ιδεολογία και Κοινωνικοί Στόχοι», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ. 103, τ. Γ, 2000, σ. 95-96.

14. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και θρησκευμάτων, Παιδα­ γωγικό Ινστιτούτο, 2ο Κοινοτικό Πλαίσιο ΣτήριξηςΕΠΕΑΕΚ (ΕΚΤ), Ενέργεια 1.1α: Προγρόμματα-Βιβλία, ΣΕΠΠΕ, Αθήνα, χ.ε., Ο. 25-26.

15. Βλ. ενδεικτικά http://www.rhodes.aegean.gr/tetradiarhodou/ 16. Insung Jung, «Building a theoretical framework of webbased instruction in the context of distance education», British Journal of Educational Technologv, vol. 32, no 5, November 2001, o. 525-534.

17. Com puter Tehnology Institute & Hellenic Republic, Ministry of Education and Religious Affairs, Computer Technology In stitute, Progress Report 1996-1999, Athens-Patras 1999, o. 30-34.

18. Π. Ε. Πετράκης, «Σχολικές βιβλιοθήκες: Τρέχουσα Πραγ­ ματικότητα και Προοπτικές» οτο Πανελλήνια Ομοσπον­ δία Εκδοτών-Βιβλιοπωλών & Ένωση Ελλήνων Βιβλιοθη­ κάριων, Το Παρόν και το Μέλλον των Σχολικών Βιβλιο­ θηκών, Πανελλήνια Ομοσπονδία Εκδοτών-Βιβλιοπωλών, Αθήνα 2001,0. 43-50.

19. Α.Τ. Vincent, «Information Technology for Disabled Students» στο The International Encyclopedia o f Educational Technology (ed. M. Eraut), «Pergamon Press», Oxford, New York, Beijing, Frankfurt, Sao Paulo, Sydney, Tokyo, Toronto 1989, o. 132-138.

113

Διδακτική προ της Φ υ σ ι κ ή ς μ ( τη χ ρ ή ο η

Νίων οπό

Τεχνολογιών: τη

θ ι ω ρ ί α ο τ η ν πράξη

το υ ΠΑΝΑΠΙΙΤΗ

Φ. ΠΑΠΑΛΙΞΟΠΟΥΛΟΥ

Κοινωνικές εξελίξεις Η ανάπτυξη κάθε κοινωνίας στο νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται διε­ θνώς εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την εξασφάλιση υψηλής στάθμης εφαρμόσιμης γνώσης και την ύπαρξη μηχανισμών παραγωγής, μεταφοράς και διάχυσης της πληροφορίας. Αυτό σημαίνει ότι απαιτείται ανθρώπινο δυ­ ναμικό, πλήρως καταρτισμένο, που θα παρακολουθεί τις εξελίξεις και θα εκπαιδεύεται «διά βίου». Η εξασφάλιση της αρτιότερης δυνατής εκπαιδευτι­ κής υποδομής, που θα επιτρέπει στους εργαζόμενους να προσαρμόζονται στις ραγδαίες μεταβολές και να κινούνται με ευχέρεια και αποτελεσματικό­ τατα σε νέες θέσεις εργασίας, θεωρείται το πλέον αποτελεσματικό μέσο προστασίας των νέων στο πλαίσιο των δεδομένων που διαμορφώνονται διεθνώς (Ηλιάδης, 1995). Έτσι φαίνεται ότι υπάρχει ανάγκη να καλλιεργηθούν δεξιότητες στους ση­ μερινούς μαθητές, και αυριανούς πολίτες, μέσω της εκπαίδευσης, οι οποίες θα τους φανούν χρήσιμες για την επίλυση των προβλημάτων που θα κλη­ θούν να λύσουν ως εργαζόμενοι στις μελλοντικές θέσεις εργασίας τους (SollowaY, 1991). Αυτές οι δεξιότητες είναι: α) η απόκτηση και κατοχή ολο­ κληρωμένης γνώσης από διαφορετικές περιοχές, β) η ανακάλυψη νέας κα­ τάλληλης πληροφορίας, γ) η ικανοποιητική συνεργασία με συναδέλφους, δ) η ικανοποιητική αντιμετώπιση των αλλαγών που θα πραγματοποιούνται, ε) η γνώση για το «πώς» θα μαθαίνουν παρά για το «τι». Κάθε γνωστικό αντι­ κείμενο που διδάσκεται στο σχολείο παίζει το δικό του ρόλο στην καλλιέρ­ γεια αυτών των δεξιοτήτων. Σε αυτό το άρθρο παρουσιάζουμε πώς μέσα από το αντικείμενο της Φυσικής που διδάσκεται στην Α' Λυκείου προσπαθή­ σαμε να καλλιεργήσουμε στους μαθητές μας ορισμένες από τις προηγού­ μενες δεξιότητες. Αρχικά παρουσιάζονται συνοπτικά οι σκοποί του μαθήμα­ τος, οι παραδοσιακές και σύγχρονες αντιλήψεις για τη διδασκαλία του και,

/

14

τέλος, περιγράφουμε την εφαρμογή οτην πράξη μιας δι­ δακτικής παρέμβασης που πραγματοποιήσαμε στη Σχολή I. Μ. Παναγιωτόπουλου χρησιμοποιώντας τις δυνατότη­ τες της υπολογιστικής τεχνολογίας. Ζκοποί του μαθήματος της Φυσικής Η Φυσική στο Λύκειο είναι μάθημα γενικών γνώσεων· δι­ δάσκεται έτσι ώστε, μεταξύ άλλων, οι μαθητές: α) να προσεγγίσουν έννοιες και νόμους της Φυσικής που θα τους επιτρέψουν να κατανοήσουν πώς λειτουργούν συ­ σκευές και μηχανές της καθημερινής ζωής και φυσικά φαινόμενα, β) να ασκηθούν στην παρατήρηση, ερμηνεία και πρόβλεψη φυσικών φαινομένων, γ) να αναπτύξουν δεξιότητες πρακτικές, νοητικές (π.χ. κριτική σκέψη και δη­ μιουργική φαντασία) και κοινωνικές (π.χ. καταμερισμός έργου, συνεργασία), δ) να κατανοήσουν το ρόλο της Φυ­ σικής Επιστήμης στην ανάπτυξη της τεχνολογίας, ε) να ε­ κτιμήσουν τη συμβολή των επιστημόνων στην πρόοδο της Φυσικής και στην ανάπτυξη της αντίστοιχης τεχνολο­ γίας και στ) να αντιληφθούν την αλληλεπίδραση μεταξύ της εξέλιξης της Φυσικής και κοινωνικο-οικονομικών αλ­ λαγών. Από τη μελέτη των σκοπών προκύπτει ότι μέχρι κάποιο βαθμό προβλέπεται η απόκτηση δεξιοτήτων αναγκαίων για τη μελλοντική ζωή των μαθητών. Όμως η διδακτική πράξη που περιγράφεται στη συνέχεια φαίνεται να μην έ­ χει φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα.

που θεωρούνται απαραίτητες για τις μελλοντικές ανά­ γκες των παιδιών. Από την πλευρά αυτή φαίνεται να είναι ακόμη επίκαιρη η άποψη που διατύπωσε σύνεδρος στο Εκπαιδευτικό Συνέ­ δριο των Καθηγητών της Γ' Εκπαιδευτικής Περιφέρειας το 1970: «Εις το πείραμα δεν πρέπει να επιμείνωμεν πολύ διότι υπάρχει κίνδυνος και πολύτιμον χρόνο να απολέσωμεν και να διδάξωμεν την Φυσικήν ως μάθημα της Τεχνι­ κής [...)». Άλλωστε (Δημόπουλος, 1995) «αν η δυσκολία της διδασκαλίας σε ένα απλό θεωρητικό μάθημα που παραδίδεις στο σχολείο είναι μηδαμινή, όταν προσπαθήσεις να εκτελέσεις το πείραμα με τις ομάδες μαθητών, τότε θα δεις τις πολλές δυσκολίες που προκύπτουν, θα πρέ­ πει ο διδάσκων να γίνει οκτώ κομμάτια, όσες και οι ομά­ δες, για να προσφέρει όσο περισσότερο και πληρέστερο μπορεί στους μαθητές. [...] θα μείνω μόνο σε αυτή τη δυσκολία, αντιλαμβανόμενος τις αντιρρήσεις συναδέλ­ φων να μην αλλάξουμε το υπάρχον καθεστώς. Ίσως έ­ χουν δίκιο· μερικές φορές η όλη διαδικασία παρουσιάζει τέτοιες δυσκολίες, ώστε πραγματικά νοιώθεις την ανά­ γκη να γυρίσεις στα παλιά». Έτσι σε ορισμένες περιπτώ­ σεις ακόμη και σήμερα διαφαίνεται η τάση να συντηρηθεί στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση η διδασκαλία της Φυσι­ κής από καθέδρας, ως η μόνη αποδοτική μέθοδος στην οποία οφείλει να βασίζεται η εκμάθησή της στα σχολεία μας τουλάχιστον. Ωστόσο θα ήταν χρήσιμο να παρακολουθήσουμε με ποιο τρόπο νέες διδακτικές προσεγγίσεις θα μπορούσαν να δι­ ευκολύνουν τη διδασκαλία της Φυσικής.

Παραθοβιακός τρόπος διδασκαλίας Η παραδοσιακή άποψη της διδασκαλίας του μαθήματος της Φυσικής δίνει έμφαση στην επίλυση ποσοτικών προβλημάτων (White, 1993): οι μεταβλητές που πα­ ρουσιάζονται στο πρόβλημα προσαρμόζονται στις κα­ τάλληλες εξισώσεις και με αλγεβρικούς μετασχηματι­ σμούς βρίσκονται οι άγνωστες ποσότητες. Η δυσκολία είναι ότι αυτή η φορμαλιστική προσέγγιση και οι αλγε­ βρικοί μετασχηματισμοί επισκιάζουν τις αιτιώδεις αρχές που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα. Η υπερβολική έμ­ φαση στις αλγεβρικές διαδικασίες μπορεί να οδηγήσει τους μαθητές σε ικανοποιητικά αποτελέσματα κατά τις διάφορες δοκιμασίες της επίδοσής τους, παράλληλα όμως παραμένουν οι λανθασμένες αντιλήψεις τους για φυσικά φαινόμενα και αρχές που έχουν διδαχθεί. Οι μα­ θητές μπορεί να γνωρίζουν την επεξεργασία μαθηματι­ κών τύπων που απαιτούν αφαιρετικές νοητικές διεργα­ σίες, δεν έχουν όμως κατανοήσει τη σημασία αυτών των αφαιρέσεων. Αυτό προοδευτικά οδηγεί σε μηχανι­ στική μάθηση και όχι στην απόκτηση των δεξιοτήτων

Ζύγχρονβς απόψεις για τη διδασκαλία της Φυσικής 1. Κονστρουκτιβιστική άποψη, συνεργατική μάθηση και αναστοχασμός των μαθητών Σύμφωνα με την κονστρουκτιβιστική θεωρία, το άτομο μαθαίνει οικοδομώντας ενεργητικά τα προσωπικά νοητικά του μοντέλα, σύμφωνα με τα νέα δεδομένα των ε ­ μπειριών του. Αυτή η οικοδόμηση ενδεχομένως συνεπά­ γεται τροποποίηση της υπάρχουσας εννοιολογικής του δομής για να εξηγήσει τα φαινόμενα που παρατηρεί. Νεότερες μελέτες στην Παιδαγωγική δείχνουν τη σημα­ σία που έχουν για τη μάθηση οι συμμετοχικές δραστηριό­ τητες και η διαδικασία των προσωπικών διερευνήσεων. 0 Piaget, οι κονστρουκτιβιστές και οι οπαδοί της κοινωνικοπολιτιστικής άποψης για τη μάθηση (Cobb, 1994) τονί­ ζουν τη σημασία που έχουν για τη μάθηση η ανταλλαγή των σκέψεων, ο διάλογος και η συνεργασία των μαθη­ τών, διότι έτσι παρουσιάζονται εναλλακτικές απόψεις και ερμηνείες που μέσα από τη σύγκρουση προωθούν την

115

κριτική σκέψη τους (Hennessy κ.ά, Σολομωνίδου 2001). Πρόσφατη δουλειά σε συνεργατική μάθηση στηριγμένη σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές (Η/Υ) έδειξε ότι οι δρα­ στηριότητες που ενθάρρυναν συνεργατικές αποφάσεις ανέπτυσσαν την εννοιολογική αλλαγή. Οι σύγχρονες α­ πόψεις για τη διδασκαλία της Φυσικής, δίνοντας έμφαση στις έννοιες της διερεύνησης, της συνεργασίας και της αλληλεπίδρασης, υποστηρίζουν και προωθούν τη δημι­ ουργία ενός αλληλεπιδρασιακού μαθησιακού περιβάλλο­ ντος μέσα στην τάξη. Εδώ κεντρικός στόχος της μάθησης δεν είναι η πληροφόρηση αλλά η δόμηση εννοιών μέσα από τη συνεργασία των μαθητών, τον έλεγχο του Η/Υ α­ πό αυτούς και τη συμβουλευτική παρέμβαση του δασκά­ λου (Κυνηγός και Γυφτοδήμος). Η σημαντική όμως συμβολή της συμμετοχής των μαθη­ τών σε ομάδες εργασίας συνίσταται στην προώθηση της διαδικασίας κατά την οποία οι μαθητές σκέφτονται πάνω στις ενέργειές τους, θεωρείται απαραίτητο τα παιδιά να αποκτούν εμπειρίες μέσα από τις οποίες θα μαθαίνουν να εξερευνούν τις προσωπικές ιδέες τους και να τις εξωτερικεύουν (Papert, 1991). Βασική επιδίωξη των εκπαιδευ­ τικών είναι να οργανώσουν κατάλληλα αυτό το περιβάλ­ λον, ώστε να προωθεί, να υποστηρίζει και να καθοδηγεί σωστά τις διαδικασίες διερεύνησης των μαθητών και τη συνεργασία μεταξύ τους.

2. Υπολογιστική τεχνολογία, νοητικά μοντέλα και μικρόκοσμοι Η υπολογιστική τεχνολογία έχει αποδείξει ότι μπορεί να προσφέρει ένα μαθησιακό περιβάλλον όσον αφορά την εκμάθηση των νόμων που περιγράφει η Φυσική, την ερ­ μηνεία των φυσικών φαινομένων κ.λπ., παρέχοντας στους μαθητές μοναδικές ευκαιρίες να διαμορφώσουν τις διαισθητικές απόψεις τους και να αποκτήσουν ισχυρά νοητικά μοντέλα που θα τους επιτρέπουν να εξηγούν τα φυσικά φαινόμενα. Η επιτυχία του διδακτικού έργου μέ­ σα σ' αυτό το περιβάλλον συνίσταται σε διαμεσολαβή­ σεις του δασκάλου που βοηθούν τους μαθητές να άρουν τις εσφαλμένες αντιλήψεις τους για τα φαινόμενα και να αναπτύξουν ένα εννοιολογικό πλαίσιο με εσωτε­ ρική συνέπεια, συμβατό με τις εμπειρίες τους (Hennessy κ.ά.). Η απόκτηση γνώσης κατασκευής μοντέλων και η σύνδε­ ση επίσημης-εμπειρικής θεωρίας μπορεί να επιτευχθούν με τη χρήση υπολογιστικών εργαλείων, στη βάση μιας κονστρουκχιβιστικής προσέγγισης. Το πιο αξιόλογο και ί­ σως αποδοτικότερο εργαλείο προς την κατεύθυνση αυτή είναι οι «μικρόκοσμοι» Φυσικής. Ο όρος «μικρόκοσμος» ση­ μαίνει έναν κόσμο σχεδιασμένο, αυτοτελή, που μπορούν τα παιδιά να εξερευνήσουν και ο οποίος περιέχει πλήθος

116

φαινομένων που δεν είναι πάντα εύκολο να απομονω­ θούν και να παρατηρηθούν στον πραγματικό κόσμο. Το λογισμικό του «μικρόκοσμου» ενθαρρύνει τους μαθητές να στοχάζονται πάνω στις πράξεις τους και την ανατρο­ φοδότηση που παίρνουν γι' αυτές (Metz και Hammer). Οι μαθητές που εμπλέκονται ενεργητικά στις δραστηριότη­ τες του μικρόκοσμου θα λέγαμε, παραφράζοντας τη ρή­ ση του Papert, ότι «κάνουν Φυσική» και όχι ότι «μαθαίνουν Φυσική». Μια τέτοια χρήση του Η/Ύ στη βάση της αλληλεπίδρασης μαθητή-μηχανήματος και μαθητή-μαθητή παρέχει ευκαι­ ρίες εξάσκησης της ποιοτικής σκέψης. Τα εργαλεία που προσφέρει ο υπολογιστής επιτρέπουν στο μαθητή να σχεδιάσει και να διεξάγει τα δικά του πειράματα, να αλ­ λάξει τους κανόνες συμπεριφοράς των αντικειμένων, να δημιουργήσει «εναλλακτικές πραγματικότητες» και έτσι, βιώνοντας τις συνέπειες της παραβίασης των φυσικών νόμων, να εξερευνήσει και να εκτιμήσει τη λογική που κρύβεται πίσω από αυτούς (Hennessy κ.ά.). Τα βασικά πλεονεκτήματα του πειραματισμού των μαθητών με τον υπολογιστή και τους μικρόκοσμους είναι η σταδιακή δό­ μηση νέων γνώσεων πάνω στις προηγούμενες και το γε­ γονός ότι οι αφηρημένες ιδέες γίνονται συγκεκριμένες και αποκτούν νόημα και ευελιξία στο χειρισμό τους (White, 1993). Από επιστημολογική σκοπιά οι μαθητές, μέσα από τις αλληλεπιδρασιακές υπολογιστικές δραστη­ ριότητες, αποκτούν συνείδηση των ιδιοτήτων των επι­ στημονικών αντιλήψεων, των νόμων και μοντέλων που επιδιώκουν να μάθουν και των διαδικασιών μάθησης (White, 1993). Οι δραστηριότητες που γίνονται με τον Η/Υ παίζουν σπουδαίο ρόλο σε αυτές τις εννοιολογικές αλλαγές. Φυ­ σικά, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν το εργαστήριο της Φυσικής, έχουν όμως σημαντική συνεισφορά στα πα­ ρακάτω (Hennessy κ.ά.): 1. Εγκαθίστανται ευκολότερα, είναι λιγότερο επικίνδυνα και έχουν λιγότερες απαιτήσεις από τους μαθητές γιατί παρέχουν πιο εύκολα τα δεδομένα των πειραμάτων και σε πιο εύχρηστη και ευανάγνωστη μορφή.

2. Δίνουν άμεση ανατροφοδότηση σε αριθμητικές ανα­ παραστάσεις των φυσικών μεγεθών που αλλάζει η τι­ μή τους (π.χ. ταχύμετρο).

3. Βοηθούν το μαθητή να σχεδιάσει και να εκχελέσει τα δικά του πειράματα.

4. Απαλλάσσονται από παράγοντες που αμελούνται στην κινηματική μελέτη των σωμάτων (π.χ. αντίσταση από τον αέρα).

5. Μελετούνται φαινόμενα που δεν μπορούν πρακτικά να πραγματοποιηθούν στο εργαστήριο. Αφηρημένες έν­ νοιες και σχέσεις μετατρέπονται σε αντικείμενα και

φαινόμενα που μπορούν να προσδιοριστούν και να με­ λετηθούν. Οι δυνάμεις αποδίδονται άμεσα (π.χ. τοποθετούμε το διάνυσμά τους πάνω στο σώμα) και ελέγχονται πιο εύ­ κολα από ό,τι στον πραγματικό κόσμο. Οι φυσικοί νόμοι μπορούν να οριστούν απευθείας. Επίσης, με τη χρήση της υπολογιστικής τεχνολογίας μα­ θαίνουν να εκφράζουν τις ιδέες τους με σαφήνεια και α­ κρίβεια (Sherin και DiSessa), αφού οι εντολές που δέχεται ο υπολογιστής πρέπει να είναι απόλυτα συγκεκριμένες. Ταυτόχρονα, έχουν την ευκαιρία να παρατηρούν αμέσως τα αποτελέσματα των εντολών που εκτέλεσαν και να τα συγκρίνουν με αυτά που επιδίωκαν πριν από την εκτέλε­ ση (Kynigos).

6.

3. Μειονεκτήματα από τη χρήση υπολογιστών Η διδακτική προσέγγιση με τη βοήθεια των Η/Υ, πέρα από την αδιαμφισβήτητη προσφορά της στη μάθηση της Φυ­ σικής, ενέχει και κάποια μειονεκτήματα (Sherin και DiSessa). Το πρώτο αναφέρεται στον πρόσθετο χρόνο που απαιτείται για τη μύηση των μαθητών στη γλώσσα προγραμματισμού, ο οποίος λειτουργεί εις βάρος της βα­ σικής επιδίωξης που είναι η ενασχόληση με τη Φυσική. Εξάλλου, ανεξάρτητα από το επίπεδο γνώσης προγραμ­ ματισμού που κατέχουν οι μαθητές, θα υπάρχουν συχνά εκτροπές από την προγραμματισμένη πορεία του μαθή­ ματος για τη διευκρίνιση κάποιων τεχνικών λεπτομερειών που θα αποσπούν την προσοχή από τη Φυσική. Ωστόσο, αυτή η δυσκολία τείνει να εκλείψει, καθώς ο προγραμμα­ τισμός θα αποτελεί μελλοντικά ευρέως διαδεδομένη γνώση ανάμεσα στους μαθητές. Στην παραπάνω προσέγγιση της διδακτικής της Φυσικής με τη χρήση της υπολογιστικής τεχνολογίας πολλοί κα­ ταλογίζουν αδυναμία στο να βοηθήσει τους μαθητές να μεταφέρουν τα μοντέλα των εξομοιώσεων του υπολογι­ στή στον πραγματικό κόσμο. Μια τέτοια αδυναμία αντιμε­ τωπίζεται αν ο δάσκαλος φροντίζει με τις παρεμβάσεις του να διατηρεί τη σύνδεση ανάμεσα στην εργασία με τον υπολογιστή και τη Φυσική του πραγματικού κόσμου. Στην κατεύθυνση αυτή μπορεί να συμβάλουν επίσης δραστηριότητες όπως η εμπλοκή των μαθητών σε συζη­ τήσεις για φαινόμενα που τους απασχολούν στο μάθημα και η μελέτη-ανάλυση δεδομένων που έχουν συλλεχθεί με άλλες μεθόδους, ενδεχομένως πειραματικές. Εφαρμογή της διδακτικής προσέγγισης στη Φυσική pc τη χρήση της υπολογιστικής τεχνολογίας 1. Γενική περιγραφή προσέγγισης Στο πλαίσιο του μαθήματος της Φυσικής Α' Λυκείου της

Σχολής I. Μ. Παναγιωτόπουλου αποφασίσαμε να πραγμα­ τοποιήσουμε εργαστηριακές ασκήσεις που στόχευαν στην καλλιέργεια της παρατήρησης, της συλλογής και ε­ πεξεργασίας πειραματικών δεδομένων και την κατανόη­ ση των φυσικών μεγεθών και νόμων από τους μαθητές. Επιλέξαμε να πραγματοποιήσουμε πειράματα επίδειξης μέσω λογισμικού προσομοίωσης Η/Υ και με τη χρήση ο­ θόνης προβολής (υγρών κρυστάλλων). Αυτή η διδακτική παρέμβασή μας επιδίωκε την υλοποίηση των σκοπών του αναλυτικού προγράμματος, χρησιμοποιούσε την υ­ πολογιστική τεχνολογία και λάμβανε υπόψη την προβλεπόμενη διαδικασία αξιολόγησης. Σε αυτό το άρθρο περι­ γράφουμε μία από τις εργαστηριακές ασκήσεις που πραγματοποιήσαμε: «Κινήσεις των σωμάτων μέσα στο βαρυτικό πεδίο».

2. Διδακτικοί στόχοι της εργαστηριακής άσκησης και ε­ πιλογή λογισμικού Οι διδακτικοί στόχοι της εργαστηριακής άσκησης ήταν οι μαθητές: 1) να εξασκηθούν στην παρατήρηση της πτώ­ σης των σωμάτων μέσα σε βαρυτικό πεδίο όπως αυτή παρουσιάζεται στην οθόνη του Η/Υ, 2) να ερμηνεύσουν την κίνηση σωμάτων μέσα σε βαρυτικό πεδίο χρησιμο­ ποιώντας την αρχή της ανεξαρτησίας των κινήσεων, 3) να προβλέψουν την τιμή της ταχύτητας στηριζόμενοι στους νόμους της ελεύθερης πτώσης και να ελέγξουν τα αποτελέσματά τους από τα δεδομένα του Η/Υ118 και 4) να διατυπώσουν τις παρατηρήσεις, τις ερμηνείες και προ­ βλέψεις τους για την ελεύθερη πτώση των σωμάτων και να ανταλλάξουν απόψεις με τους συμμαθητές τους. Χρησιμοποιήσαμε το λογισμικό interactive Physics, διότι με τις κατάλληλες υποδείξεις του εκπαιδευτικού μπορεί να εστιάσει τη σκέψη των μαθητών σε συγκεκριμένες έν­ νοιες, να υποδείξει χρήσιμα σημεία εκκίνησης μελέτης των εννοιών και να παίξει σπουδαίο ρόλο στην πρόοδο της εννοιολογικής αλλαγής στις εσφαλμένες αντιλήψεις των μαθητών για ορισμένα φυσικά φαινόμενα (Hoyles και Noss). Επιπλέον, οι προσομοιώσεις που γίνονται με αυτό το πρόγραμμα είναι ιδιαίτερα χρήσιμες γιατί επιτρέπουν στα παιδιά να διερευνήσουν και να δουν άμεσα τα απο­ τελέσματα του συλλογισμού τους. Φυσικά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν το εργαστήριο της Φυσικής, συνει­ σφέρουν όμως σημαντικά στα σημεία που ηροαναφέρθηκαν.

3. Κατασκευή μικρόκοσμου και διδακτικού υλικού Προκειμένου να κατασκευάσουμε το μικρόκοσμο στο Interactive Physics, διερευνήσαμε και τις εσφαλμένες ε­ ντυπώσεις των μαθητών μας, με βάση τις απαντήσεις τους στο διαγνωστικό τεστ που έγινε στην αρχή της αχο­

ί

17

λικής χρονιάς. Από τις βασικότερες εσφαλμένες αντιλή­ ψεις των παιδιών σε σχέση με τη μελέτη της κίνησης ίω ν σωμάτων μέσα στο βαρυτικό πεδίο ήταν ότι δεν κατανο­ ούσαν τις αρχές της Φυσικής (π.χ. ανεξαρτησία των κινή­ σεων) ώστε να τις μεταφέρουν σε διαφορετικές συνθή­ κες. Αυτό μας οδήγησε στην κατασκευή ενός μικρόκοσμου όπου οι κινήσεις των σωμάτων στο βαρυτικό πεδίο δε γίνονταν σε μία διάσταση (π.χ. ελεύθερη πτώση) αλ­

την παραπάνω διδακτική παρέμβαση, γιατί πιστεύουμε ό­ τι το σύγχρονο σχολείο μπορεί και πρέπει να παρακολου­ θεί τις δυνατότητες και τα μέσα που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία. Οφείλει όμως να επιλέγει προσεκτικά και ύ­ στερα από συστηματική μελέτη τις κατάλληλες διαδικα­ σίες που βοηθούν τους μαθητές στην κατάκτηση της γνώσης, την απόκτηση δεξιοτήτων και την ολόπλευρη καλλιέργεια της προσωπικότητάς τους.

λά σε δύο.

4. Υλοποίηση εργαστηριακών ασκήσεων Η εργαστηριακή άσκηση έγινε με τη συμμετοχή δύο εκπαιδευτικών-Φυσικών του κλάδου σε κάθε τμήμα μαθη­ τών. Στην πρώτη φάση της άσκησης, οι μαθητές έκαναν προβλέψεις για την εξέλιξη των φαινομένων, με τη βοή­ θεια κατάλληλων ερωτήσεων που τους υποβάλαμε. Για να τους βοηθήσουμε στις απαντήσεις τους πραγματοποι­ ήσαμε διαδοχικές επαναλήψεις των πειραμάτων. Σε συ­ γκεκριμένες χρονικές στιγμές διακόπταμε την εξέλιξη του φαινομένου και οι μαθητές σημείωναν τις τιμές των φυ­ σικών μεγεθών όπως τις έδειχναν τα διάφορα όργανα (π.χ. ταχύμετρο) στην οθόνη. Κατόπιν κάναμε επανάληψη του πειράματος με μικρότερη διαφορά στις διαδοχικές χρονικές στιγμές. Τα αποτελέσματα της διδακτικής παρέμβασης που περιγράψαμε ήταν αρκετά ενθαρρυντικά. Τα περισσότερα παιδιά έδειξαν ενδιαφέρον κατά την παρουσίαση των πειραμάτων και επεξεργάστηκαν με επιτυχία τα δεδομέ­ να που κατέγραψαν. Συνολικά οι απαντήσεις που έδωσαν ήταν ικανοποιητικές και έδειξαν ότι κατανόησαν τους νό­ μους που περιγράφουν τις κινήσεις των σωμάτων μέσα στο βαρυτικό πεδίο. Ειδικότερα, διαπιστώσαμε ότι ορι­ σμένοι από τους μαθητές που είχαν χαμηλή επίδοση στη Φυσική έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε όλη τη διάρκεια της διδακτικής ώρας και διατύπωσαν τις απόψεις τους για την εξέλιξη των φυσικών φαινομένων. Τελειώνοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διδακτική παρέμβαση με τη χρήση της υπολογιστικής τεχνολογίας ήταν συνολικά επι­ τυχής και μας έδωσε αρκετά χρήσιμα στοιχεία για το μέλ­ λον όσον αφορά τη διδασκαλία μας στη Φυσική της Α' Λυκείου. Επίλογος Οι νέες κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώνονται τα τε­ λευταία χρόνια μάς ωθούν στον επαναπροσδιορισμό του ρόλου που έχει το σχολείο για να προετοιμάσει τους αυ­ ριανούς πολίτες, ώστε να αντιμετωπίσουν ικανοποιητικά ανάγκες και προβλήματα που θα τους παρουσιαστούν. Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης πραγματοποιήσαμε

118

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Cobb Ρ., «Where is the Mind? Constructivist and Socialcultural perspectives on Mathematical Development, Educational Researcher, x. 23, τχ. 7,1994, o. 13-20. Δημόπουλος Γ„ «...Συνέχειο από το "Πειραματική Φυσική σε Πει­ ραματικό Στάδιο" και οι δυσκολίες που εμφανίζονται». Προ­ εκτάσεις στην εκπαίδευση, τχ. 19, Αθήνα, 1996, σ. 93-94. Ηλιάδης Ν., «Η Ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση και το νέο εργασιακό και οικονομικό περιβάλλον», Τα Εκπαιδευτικά, τ.

34-35, Σταυρός Αττικής, 1995, σ. 228-240.

Hennessy S„ Twigger D„ Driver R„ O'Shea T, O' Malley C. E„ Byard M„ Drapers., Hartley R„ Mohamed R., Scanlon E„ «Design of a computer-augm ented curriculum for mechanics», International Journal of Science Education, in press.

Hoyles C„ Noss R„ «Synthesizing mathematical conceptions and their formalization through the construction of a Logobased school mathematics curriculum», International Journal o f Mathematics Education in Science and Technology, in press. Κυνηγός X., Γυφτοδήμος Γ„ Η επιστήμη της χρήσης των ηλε­ κτρονικών υπολογιστών με σκοπό την γνωστική εξέλιξη του ανθρώπου, πρόχειρες σημειώσεις για τουςΛις ΦοιτητέςΛριες του τμήματος ΦΠΨ με κατεύθυνση την Παιδαγω­ γική και την Ψυχολογία.

Kynigos C., «Programming as a means of expressing and exploring ideas: Three case studies situated in a directive educational system» to appear in: A. DiSessa & C. Hoyles (Eds), The Design of Computational Media to Support Exploratory Learning, Springer Verlag NATO ASI Series.

Metz K. E„ Hammer D. M„ «Learning Physics in a Computer Microworld: In What Sense a World?», Interactive Learning Environments, τ. 3, τχ. 1,1993, σ. 55-76.

Papert S., Νοητικές θύελλες, παιδιά, ηλεκτρονικοί υηολονιστές και δυναμικές ιδέες, Τα πάντα γύρω από τη Logo, «Οδυσσέας», Αθήνα, 1991.

Solloway Ε„ «Quick, Where do the Computers Co?», Communications o f the ACM, τ. 34, τχ. 2,1991, σ. 29-33. Σολομωνίδου X., Εκπαιδευτικό λογισμικό Φυσικών Επιστημών: α­ πό τη σχεδίαση στη διδασκαλία στην τάξη. Στα πρακτικά: Π. Κόκκοτας, I. Βλάχος (επιμελητές έκδοσης), Η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών στις αρχές του 21ου αιώνα. Προ­ βλήματα και προοπτικές, «Μ. Π. Γρηγόρη», Αθήνα, 2001.

Sherin Β., Disessa Α„ Hammer D„ «Dynaturtle Revisited, Learning Physics Through Collaborative Design of a Computer Model» to appear in Interactive Learning Environments.

White B„ «Thinker Tools: Causal Models, Conceptual Change, and Science Education», Cognition and Instruction, 10(1), 1993, a 1-100.

£ κπαίδευοη

απα π ό

ε ν ίσ χυ ση π α ρ ω χ η μ έ ν ω ν α ν τ ι λ ή ψ ε ω ν διδασκαλίας κα ι μ ά θ η σ η ς ;

m

Χ Ρ Ο Ν Η Κ Υ Ν Η ΓΟ Υ '

1 κπαίδευοη από Απόσταση», «Εικονικό Μάθημα», «Κοινωνία της Πληροφορίας». Είναι όροι με ευρεία κυκλοφορία και I ταυτόχρονα γεμάτοι συνειρμούς που οδηγούν σε παρερμη­ νείες, μύθους και λάθη, ειδικό στο χώρο της εκπαίδευσης. Ένας τέτοιος μύθος είναι ότι η γνώση ταυτίζεται με την ] πληροφορία και η μάθηση με το χειρισμό της πληροφορίας - και επομένως η μεγάλη επανάσταση των Νέων Τεχνολογιών της Πλη­ ροφορίας και της Επικοινωνίας είναι ότι θα «φέρουν» την πληροφορία (δηλαδή το μάθημα με τη μορφή πληροφόρησης) στο σπίτι μας. Συνειρ­ μικά, ότι η μεγάλη ωφέλεια από την εκπαίδευση από απόσταση είναι ότι θα μας γλιτώσει από την ανάγκη μετακίνησης, αφού θα μπορούμε να παρακολουθούμε ή να παίρνουμε υλικό από εκεί που είμαστε και ότι το υλικό αυτό θα είναι πρώτης διαλογής μιας και θα αναπτύσσεται κεντρικά και θα διανέμεται απροσπέλαστα και φτηνά. Αυτό είναι αναμφισβήτητα εφικτό και πολύτιμο. Είναι όμως ένα πολύ μικρό μέρος από αυτά που χρειαζόμαστε και μπορούμε να κάνουμε με τις τεχνολογίες αυτές για την αναβάθμιση της παρεχόμενης από το πανεπιστήμιο και τους άλλους φορείς εκπαιδευτικής υπηρεσίας. Για να γίνει αυτό κατανοητό χρειάζεται συζήτηση για τις ικανότητες και τις δυσκολίες που έχουμε στο να μαθαί­ νουμε και για το τι μπορεί να κάνει μια εκπαιδευτική υπηρεσία γι' αυτό το θέμα, θέτω, για παράδειγμα, μερικά σχετικά ερωτήματα για τις επι-*

* Ο Χρόνης Κυνηγός είναι επίκουρος καθηγητής, Τομέας Παιδαγωγικής, Τμήμα ΦΠΨ, Φιλοσοφική Σχολή, ΕΚΠΑ

119

πτώσεις της στενής παροχής πληροφόρησης στο μέ­ σο πολίτη. Τι θα γίνει όταν το υλικό αυτό θα είναι υ­ περβολικά μεγάλο σε όγκο; Όταν αλλάζει συνεχώς και είναι πολυδιάστατο και όχι απαραίτητα πιστευτό; Όταν

υπηρεσίας σε όλο τον πληθυσμό και όχι τόσο η ποιό­ τητά της. Η υπηρεσία αυτή είχε το χαρακτήρα της ενη­ μέρωσης - της παροχής πληροφορίας στο σχολείο και το πανεπιστήμιο, δηλαδή σε συγκεκριμένο χώρο συ­

δεν μπορούμε να το κατανοήσουμε και να συνεννοηθούμε σχετικά με αυτό με συναδέλφους και φίλους; Όταν δεν μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε στην ερ­ γασία ή την καθημερινή μας ζωή; Μπορούν οι Νέες Τε­ χνολογίες να βοηθήσουν ώστε να αναπτυχθούν μαθη­ σιακές ικανότητες που τόσο λείπουν στην κοινωνία μας και τις οποίες τόσο λίγο έχει δείξει το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα ότι μπ ορεί να υποστηρίξει; Όπως για παράδειγμα η συνεργασία, η προσαρμογή σε συνθήκες που συνεχώς αλλάζουν, η ανάπτυξη μεθό­ δων σκέψης και κατανόησης, η ικανότητα αξιοποίησης πληροφορίας και εννοιών;

νάθροισης μαθητών και εκπαιδευτικών. Τα άλλα παι­ δαγωγικά οφέλη αυτής της «συνεύρεσης», δηλαδή η

Στο κείμενο αυτό θα επικεντρωθώ ακριβώς στο τι είναι εφικτό και επιθυμητό σύμφωνα με τη σύγχρονη αντί­ ληψη των επιστημών της αγωγής και στο τι μπορούμε να κάνουμε με τις Νέες Τεχνολογίες που δεν μπορού­ σαμε πριν (ή τουλάχιστον, μας ήταν εξαιρετικά δύσκο­ λο). θα χρησιμοποιήσω, δε, ως παράδειγμα ένα αντι­ κείμενο εξαιρετικά υποβαθμισμένο στη χώρα μας, την κατάρτιση εκπαιδευτικών. Δεν είναι τυχαία αυτή η επι­ λογή, καθότι η εκπαίδευση αυτή λείπει σχεδόν παντε­ λώς, με σημαντικές επιπτώσεις στην ποιότητα του εκ­ παιδευτικού μας ουστήματος. Είτε θέλουμε να το πα­ ραδεχτούμε είτε όχι, έχουμε ένα σώμα εκπαιδευτικών χωρίς κατάρτιση σε μεθόδους διδασκαλίας, ψυχοπαι­ δαγωγικής και γνωσιακής επιστήμης. Μ ερικοί από αυτούς δέχονται απλώς κάποια ενημέρωση για αντί­ στοιχα θέματα οτη διάρκεια της επαγγελματικής τους ζω ής από επιμορφώσεις τύπου ΠΕΚ (Περιφερειακά Επιμορφωτικά Κέντρα). Εξασκούν, δηλαδή, ένα επάγ­ γελμα επί τριάντα πέντε έτη για το οποίο έχουν ελλιπή κατάρτιση, που, έτσι κι αλλιώς, σταματά με τη λήξη των πανεπιστημιακών τους σπουδών! Λείπει τόσα χρό­ νια ο στρατηγικός σχεδιασμός για το πώς ο εκπαιδευτι­ κός θα λαμβάνει εκπαίδευση διά βίου ως μέρος του επαγγέλματός του και με αυτό τον τρόπο θα είναι ένας εξελισσόμενος αντί ένας στατικός επαγγελματίας, πράγμα αδιανόητο σε πολλά επαγγέλματα σήμερα. Γι' αυτή την καθυστέρηση υπάρχει αιτία, αλλά και για­ τρειά. Τα πράγματα στην εποχή μας -την εποχή των τεχνο­ λογιών των υπολογιστών, της επικοινωνίας και της πληροφορίας- αλλάζουν με ολοένα και πιο γρήγορους ρυθμούς. Η βιομηχανική εποχή ταίριαξε με το στατικό εκπαιδευτικό μοντέλο του προηγούμενου αιώνα, όπου το κυρίαρχο στοιχείο ήταν η παροχή της εκπαιδευτικής

120

δράση, η λεκτική επικοινωνία και η κοινωνικοποίηση, ήταν στο περιθώριο της προσοχής. Η πληροφορία ή­ ταν δυσεύρετη και σχετικά σταθερή - κάτι που μάθαι­ νε κάποιος στο σχολείο συνέχιζε να ισχύει για πολλά χρόνια μετά. Άρα είχε αξία, ο εκπαιδευτικός είχε το ρό­ λο του κατόχου και παροχέα της πληροφορίας και ο ρόλος αυτός ήταν αποδεκτός και έχαιρε εκτίμησης. Σήμερα η πληροφορία υπάρχει στο Διαδίκτυο και στα ΜΜΕ, η παροχή της είναι διαθέσιμη στον καθένα από οπουδήποτε (συχνά μάλιστα πολύ περισσότερο από ό,τι στο σχολείο) και δεν είναι σταθερή - εξελίσσεται, αλλάζει και γίνεται πολύπλευρη, δίνεται δηλαδή η ευ­ καιρία σε πολλούς να πληροφορήσουν με διαφορετικό τρόπο ο καθένας για το ίδιο αντικείμενο. Τι νόημα λοι­ πόν μπορεί να έχει η συνεύρεση εκπαιδευομένων σε κοινό χώρο εάν συνεχίσουμε να βλέπουμε την εκπαί­ δευση ως σύστημα πληροφόρησης; Πώς να εξηγήσει κανείς το ότι η κοινή γνώμη βλέπει τις Νέες Τεχνολο­ γίες στενά ως μέσο για ταχύτερη, πολυδιάστατη και διαθέσιμη από όλους πληροφορία; Δηλαδή, έχουμε μια τεχνολογία που μπορεί να ενισχύσει παρωχημέ­ νους και ακατάλληλους μηχανισμούς εκπαίδευσης; Εί­ ναι πρόοδος η δημιουργία εικονικού σχολείου και εικο­ νικού πανεπιστημίου όπου απλώς θα διοχετεύεται το «μάθημα» στο σπίτι μας; Το παράδοξο είναι ότι μέχρι πριν από τριάντα χρόνια η κοινωνία πίστευε ακριβώς ότι η μάθηση προκύπτει από την ενημέρωση και την εξάσκηση ρουτίνας - εκτός α­ πό μερικούς φ ω τισ μένους επιστήμ ονες, όπ ω ς ο Dewey, ο Piaget και ο Bruner. Από τότε όμως, δηλαδή από την άνθηση των επιστημών της αγωγής, ξέρουμε ότι η μάθηση προκύπτει κυρίως από άλλες διαδικασίες δημιουργίας προσωπικών νοημάτων και αντιλήψεων όπως για παράδειγμα από το βίωμα, τη δημιουργία, το πείραμα, τη λεκτική και κοινωνική συνδιαλλαγή, την έκφραση, την αμφισβήτηση, την ανάπτυξη κρίσης, α­ ξιοποίησης του λάθους, ικανότητας γενίκευσης, ανά­ λυσης, σύνθεσης και αναζήτησης. Ξέρουμε επίσης ότι σημαντικό ρόλο σε αυτές τις διαδικασίες παίζει η κοι­ νωνικοποίηση, η ανάπτυξη ικανότητας συνεργασίας, προσαρμοστικότητας σε μεταβαλλόμενες συνθήκες και επικοινωνίας. Η σύγχρονη εκπαίδευση, επομένως, απαιτεί συνθήκες και μέσα που θα προσφέρουν τη δυ­ νατότητα αυτής της κοινωνικοποίησης στους μαθητές

καθώς και πιο εξειδικευμένα, δυναμικά και ευέλικτα εργαλεία για κατασκευές, αναπαραστάσεις, διεξαγωγή πειραμάτων, διατύπωση σκέψεων. Τέτοια εργαλεία και μέσα έχουν αναπτυχθεί με τη βοήθεια των Νέων Τε­ χνολογιών. Μέθοδοι νέας εκπαιδευτικής πρακτικής υ­ πάρχουν. Συνυπάρχει όμως και η αντίληψη ότι η εκπαί­ δευση από απόσταση δεν μπορεί παρά να είναι κάτι μεταξύ αλληλεπιδρασιακής τηλεόρασης και βιντεομαθημάτων. Η διαδικασία πραγμάτωσης νέων πρακτικών στην εκ­ παίδευση, πράγματι, φαίνεται να μην είναι εφικτή, του­ λάχιστον με ταχείς ρυθμούς, όπως π.χ. στην ιατρική, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η παροχή κα­ τάρτισης σε εκπαιδευτικούς από ένα εικονικό πανεπι­ στήμιο, για παράδειγμα, δε χρειάζεται περαιτέρω με­ λέτη καθότι το επάγγελμα είναι στατικό σε σύγκριση, ας πούμε, με αυτό του γιατρού. Παρότι στο επιστημο­ νικό πεδίο ξέρουμε ότι δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα, στην πραγματικότητα το σχολείο και το πα­ νεπιστήμιο πολύ λίγο έχουν αλλάξει. Φαίνεται ότι η αλλαγή αυτή είναι πολύ δύσκολη - η εξέλιξη αντιλή­ ψεων και νοοτροπιών είναι αργή διαδικασία, η εκπαί­

νός τέτοιου μαθήματος, στην οθόνη του υπολογιστή εμφανίζεται αναγνωρισμένος καθηγητής να κάνει διά­ λεξη! Δηλαδή, πάλι παροχή καλύτερης πληροφορίας. Στον αντίποδα, έχουμε περιπτώσεις όπου διεξάγονται προγράμματα με σχεδίασμά και στόχο την παιδαγωγι­ κή αξιοποίηση των Νέων Τεχνολογιών, σε ερευνητικό επίπεδο κατά κύριο λόγο, αλλά και σε εφαρμοσμένο, συστημικό τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια. Στη χώ­ ρα μας, για παράδειγμα, μέσα από την Ενέργεια «Οδύσσεια» του ΥΠΕΠΘ (με φορέα διαχείρισης και τε­ χνικής υποστήριξης το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολο­ γιστών και φορείς υλοποίησης πανεπιστήμια, ιδιωτι­ κούς φορείς και ερευνητικά ινστιτούτα από όλη της Ελλάδα) επιχειρήθηκε η ολοκληρωμένη και σταδιακή ένταξη των τεχνολογιών αυτών στη βασική εκπαίδευ­ ση. Με το σύστημα αυτό, οι εκπαιδευτικοί, σε ποσοστό 10% των σχολείων της χώρας σε πρώτη φάση, μπο­ ρούν να κάνουν μέρος του μαθήματός τους στο εργα­ στήριο, με διαφορετικούς τρόπους, οι οποίοι προά­ γουν τη συνεργασία, την κοινωνικοποίηση και την ανά­ πτυξη μετα-γνωστικών ικανοτήτων στους μαθητές. Εκτός από την απαραίτητη τεχνική υποδομή, τον εξο­

δευση παρέχεται μέσα από ένα σύστημα που έχει α­ ποκτήσει συντηρητική οντότητα, οι επιστήμονες έχουν πολύ λίγη επιρροή στα τεκταινόμενα και η οποιαδήπο­

πλισμό και την ανάπτυξη σχετικών εργαλείων, η υπη­

τε αλλαγή είναι εξαιρετικά δύσκολο να «μετρηθεί» στον πολιτικό κύκλο ζωής των δύο έως τεσσάρων ε­ τών γύρω από τον οποίο πραγματοποιείται η πλειονό­ τητα των σχεδιασμών. Παράλληλα, η ταχεία εξέλιξη των Νέων Τεχνολογιών και η τεράστια πίεση για την έ ­ νταξή τους στη σχολική και πανεπιστημιακή ζωή συνε­ πάγεται ανώριμη χρήση των σχετικών εργαλείων και μέσων. Χρήση η οποία περισσότερο προάγει την ατο­ μικότητα και την άκριτη εκμάθηση πληροφορίας παρά την ικανότητα επικοινωνίας και κατανόησης.

επιλεγμένοι εκπαιδευτικοί οι οποίοι πέρασαν από ειδι­

Κλασικό παράδειγμα είναι μια παρουσίαση που έκανε πρόσφατα ένας εκπαιδευτικός για το μάθημα της γεω­ μετρίας με την τάξη του, όπου χρησιμοποίησε ένα υ­ πολογιστικό εργαλείο σχεδιασμένο για να χειρίζονται οι μαθητές δυναμικά γεωμετρικά σχήματα και κατα­ σκευές και να συνειδητοποιούν τι αλλάζει και τι μένει σταθερό σε αυτά, δυσνόητη έννοια του εν λόγω μα­ θήματος που δεν μπορούν να κατανοήσουν με στατικά μέσα. 0 εκπαιδευτικός αυτός εξήγησε ότι χρησιμοποί­ ησε ο ίδιος το εργαλείο -δ ε σκέφτηκε να το δώσει στους μαθητές- για να φτιάξει καλύτερα τις σημειώ­ σεις των ασκήσεων και να τις μοιράσει εκτυπωμένες σε χάρτινη μορφή στους μαθητές! Δηλαδή, παροχή καλύτερης πληροφορίας. Αντίστοιχο παράδειγμα τα «μαθήματα» σε βίντεο ή σε cd-rom. Σε μια επίδειξη ε ­

ρεσία αυτή συνίστατο στην προσεκτική ενδοσχολική ε ­ πιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Οι επιμορφωτές ήταν κή ετήσια κατάρτιση σε ειδικά πανεπιστημιακά κέντρα. Η κατάρτιση αυτή περιλάμβανε συνδυασμό φυσικής συνεύρεσης στο χώρο του πανεπιστημίου, πρακτικής εξάσκησης επιμορφωτικής διαδικασίας στο χώρο του σχολείου, αλλά και «εικονικής» συνεύρεσης όπου γινό­ ταν συνεχής και έντονη συζήτηση στο Διαδίκτυο. Το α­ ποτέλεσμα ήταν η δημιουργία μιας εξελισσόμενης κοι­ νότητας επαγγελματιών οι οποίοι είχαν συνεχή υπο­ στήριξη και συνδιαλλαγή με το χώρο επιμόρφωσης, το πανεπιστημιακό κέντρο, ενώ βρίσκονταν κυριολεκτικά σε όλες τις γωνιές της χώρας1. Τι είδους εκπαιδευτικές δραστηριότητες μπορούν επο­ μένως να γίνουν με τη βοήθεια των Νέων Τεχνολογιών που να συνιστούν αναβάθμιση της παρεχόμενης εκπαι­ δευτικής υπηρεσίας; Περιγράφω τρία παραδείγματα: το πρώτο για την αξιοποίηση της τεχνολογίας της επι­ κοινωνίας από απόσταση, το δεύτερο για τη χρήση διερευνητικών εργαλείω ν, ενώ το τρίτο είναι ένας συνδυασμός των παραπάνω σε μια δραστηριότητα χαρτογράφησης. Στο πρώτο παράδειγμα κυρίαρχο σημείο στη μαθησια­ κή δραστηριότητα είναι η διατύπωση από τον εκπαι­ δευτικό ενός θέματος το οποίο να είναι γνήσια δύσκο­ λο για τους μαθητές, με γνήσια δύσκολη έως ανέφικτη

121

τελική λύση, και το οποίο να μπορεί κανείς να το αντι­ μετωπίσει από πολλές πλευρές, όπως π.χ. τα ερωτή­ ματα που έχουν τεθεί σε μαθητές δημοτικού για το «πώς λειτουργεί το ανθρώπινο μάτι» ή το «πώς δου­ λεύει το σύστημα θέρμανσης στην πολυκατοικία μας»2. Με ειδικά εργαλεία γραπτής συζήτησης από απόσταση, κοινότητες μαθητών, εκπαιδευτικών και ειδικών στο θέ­ μα καταθέτουν απόψεις, κάνουν διάλογο, ομαδοποιούν και οργανώνουν σειρές λεκτικών αλληλεπιδράσεων. Στόχος είναι η απόκτηση ικανότητας προσέγγισης και διερεύνησης ενός άγνωστου θέματος, η σύνθεση της πληροφορίας, η αντιμετώπιση του καινούριου, η ηλε­ κτρονική συνεύρεση κοινοτήτων μαθητών και εκπαι­ δευτικών που δε θα μπορούσαν αλλιώ ς να συνεργα­ στούν και, τελικά, η συλλογική απόκτηση γνώσης. Στο δεύτερο παράδειγμα, οι μαθητές κατασκευάζουν μοντέλα αντικειμένων ή φαινομένων με εργαλεία που απαιτούν πολύ προσεκτική συμβολική έκφραση, τόσο ώστε να «καταλάβει» το μηχάνημα τι ακριβώς να κάνει. Στα μοντέλα αυτά μπορούν να δώσουν παραμετρική συμπεριφορά και να τα χειριστούν δυναμικά προσομοι­ ώνοντας κίνηση ή μεταβολή5. Οι μαθητές ανταλλάσ­ σουν μοντέλα αηό όπου κι αν βρίσκονται χρησιμοποι­ ώντας το Διαδίκτυο και συζητούν για το πώς τα έφτια­ ξαν κάνοντας συγκρίσεις, αξιοποιώντας ο ένας τις ιδέ­ ες του άλλου σε πνεύμα συνεργασίας. Στόχος εδώ εί­ ναι να αναπτύξουν την ικανότητα κατανόησης λογικομαθηματικών εννοιών και μεθόδων σκέψης καθώς και έκφρασης και διατύπωσης τέτοιου είδους θεμάτων4. Στο τρίτο παράδειγμα, οι μαθητές είναι χωρισμένοι σε δύο ομάδες από την αρχή. Η μία ομάδα μεταφέρει μα­ ζί της ένα σύστημα αναγνώρισης της γεωγραφικής θέ­ σης μέσω δορυφόρου (Global Positioning System ή GPS) και επικοινωνεί μέσω τηλεφώνου με την άλλη, η οποία βρίσκεται στο σ χολείο ή στο πανεπισ τήμιο μπροστά σε έναν υπολογιστή με το κατάλληλο λογι­ σμικό. Στον υπολογιστή φαίνεται η θέση του φέροντος το GPS και ένα εικονίδιο που τον αναπαριστά κινείται σύμφωνα με τις δικές του κινήσεις. Από κοινού οι μα­ θητές συνεννοούνται για την απευθείας κατασκευή χάρτη της περιοχής χρησιμοποιώντας λογισμικό χαρ­ τογράφησης. Στόχος είναι η ανάπτυξη ανωτέρου επι­ πέδου κατανόησης εννοιών του χώρου, του προσανα­ τολισμού και του συμβολισμού αντικειμένων στο χώ­ ρο, ικανότητες που, ενώ λείπουν σε μεγάλο βαθμό, ό­ πως δείχνει η σχετική έρευνα, γίνονται όλο και πιο α ­ ναγκαίες με τις διαδικασίες παγκοσμιοποίησης και επικοινωνιακού πλουραλισμού5. Στόχος και των τριών περιπτώσεων είναι η ανάπτυξη ι­ κανοτήτων αναζήτησης, κριτικής, ανάλυσης και πα­

122

ρουσίασης της πληροφορίας, η ανάπτυξη της αμφι­ σβήτησης, της διερευνητικότητας, της συνεργατικότητας, της ικανότητας διαλόγου και έκφρασης, της προ­ σαρμογής και της αξιοποίησης του λάθους. Μαθήματα τέτοιου είδους έχουν αναπτυχθεί σε ξένα και σε ελλη­ νικά ερευνητικά κέντρα και έγιναν, στο βαθμό του εφι­ κτού, προσπάθειες να επιταχυνθούν οι διαδικασίες διά­ χυσης της εμπειρίας και γνώσης αυτής στο εκπαιδευτι­ κό σύστημα μέσω ενεργειών όπως η «Οδύσσεια». Κλείνοντας, διαφαίνεται ότι η εκπαιδευτική «υπηρεσία» υποστήριξης και υποβοήθησης της ανάπτυξης ικανοτή­ των, στάσεων και συνηθειών συνεργασίας και προσαρ­ μοστικότητας μέσω προγραμμάτων εκπαίδευσης από απόσταση όχι μόνο είναι εφικτή, αλλά και γνήσια ανα­ βαθμίσιμη, με την παιδαγωγική αξιοποίηση των Νέων Τεχνολογιών. Αρκεί να υπάρχει η συνείδηση και η σύνε­ ση, οι διατιθέμενοι πόροι να αξιοποιούνται για ποιοτική αναβάθμιση των υπηρεσιών αυτών, χωρίς τη χαλαρότητα του δόγματος της άκριτης και βιαστικής απορρό­ φησής τους λόγω σχετικής πίεσης από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα ή από την ταχεία εξέλιξη των Νέων Τεχνο­ λογιών. Στο κάτω κάτω, έχουμε κι εδώ στην Ελλάδα την εμπειρία, τη γνώση και το χρέος να επηρεάζουμε την ευρωπαϊκή πολιτική σε θέματα ουσίας. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Ε42: «Μεταπτυχιακή Εξειδίκευση Επιμορφωτών στην Παι­ δαγωγική Αξιοποίηση των Υπολογιστών και Δικτυακών Τε­ χνολογιών στη Β'Βάθμια Εκπαίδευση» ΥΠΕΠΘ, Β' ΚΠΣ, ΕΠΕΑΕΚ, ενέργεια ΟΔΥΣΣΕΙΑ: Αξιοποίηση των Υπολογιστικών και Δικτυακών Τεχνολογιών στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευ­ ση, 1999-2000, Ανάδοχος Φορέας: Τμήμα ΦΠΨ, Φιλοσοφι­ κή Σχολή, ΕΚΠΑ.

2. CL-net Com puter Supported Collaborative Learning Networks in Primary and Secondary Education, European Commission, TSER#2019, Ανάδοχος Φορέας: Τμήμα ΜΙΘΕ, ΕΚΠΑ.

3. Σε αυτό και το επόμενο παράδειγμα, οι δραστηριότητες που περιγράφονται γίνονται με τη βοήθεια ειδικά αναπτυγ­ μένου από το ΙΤΥ εργαλείου διερευνητικής μάθησης, με διεθνή αναγνώριση και την ονομασία «Αβάκιο», http://eslate.cti.gr, και την αντίστοιχη εφαρμοσμένη έρευνα της ε­ ρευνητικής ομάδας του Εργαστηρίου Εκπαιδευτικής Τεχνο­ λογίας του Τομέα Παιδαγωγικής στο ΦΠΨ της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ.

4. «Ανάπτυξη Υπολογιστικών Εργαλείων Ευρείας Χρήσης για τη Γενική Παιδεία: 0 Υπολογιστής μέσο Διερεύνησης, Έκφρασης Ιδεών και Επικοινωνίας, για Όλους στο Σχολείο (ΥΔΕΕΣ)», Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, Επιχειρησιακό Πρό­ γραμμα Έρευνας και Τεχνολογίας II, 6013/95, #726, ΓΓΕΤ, 1995-1998, Ανάδοχος Φορέας: ΙΤΥ.

5. Children in Choros and Chronos, European Commission, Esprit LTR, Experimental School Environments, #29346, 1999-2000, Ανάδοχος Φορέας: ΙΤΥ.

H

επιμόρφωοη ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ώ ν οτ η των Νέων

η

Ι εχν

π ι ρ ί π τ ω ο η της

και του Καναδά

του

DR. DOUGLAS McDOUGALL*

χρήση της τεχνολογίας στην εκπαίδευση προϋποθέτει υποστή­ ριξη, συγκεκριμένη κατεύθυνση υλοποίησης και κατανόηση από εκπαιδευτικούς και διευθυντές σχολείων. Αν και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές χρησιμοποιούνται από επιχειρήσεις και από κυβερ­ νήσεις εδώ και πολλά χρόνια, η εφαρμογή και η αξιοποίηση της τεχνολογίας στα σχολεία δεν υπήρξε συστηματική και, σε πολ­ λές περιπτώσεις, οι εκπαιδευτικοί δεν ήταν ενημερωμένοι. Για την κατά­ σταση αυτή υπάρχουν ποικίλες αιτίες: η έλλειψη εξοπλισμού (hardware), η έλλειψη εκπαιδευτικού λογισμικού (software), η απουσία της επιμόρ­ φωσης, η έλλειψη συμφωνίας ανάμεσα στη χρήση της τεχνολογίας στην εκπαίδευση και το αναλυτικό πρόγραμμα, οι διιστάμενες απόψεις και τα «ασύμβατα οράματα» σχετικά με τον τρόπο αξιοποίησης των υπολογι­ στών στην εκπαίδευση. Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να διερευνήσει την επιμόρφωση των εκ­ παιδευτικών στις Νέες Τεχνολογίες στην Ελλάδα και τον Καναδά. Τα ζητή­ ματα που ανακύπτουν και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει κανείς όταν επιμορφώνει τους εκπαιδευτικούς στις Νέες Τεχνολογίες μπορούν να πα­ ραλληλιστούν με τα αντίστοιχα ζητήματα και τις προκλήσεις που αντιμε­ τωπίζουμε όταν μαθαίνουμε μια ξένη γλώσσα. Υπάρχουν πολλά που πρέ­ πει να μάθουμε όταν ξεκινάμε με μια νέα γλώσσα, και σε αυτό το άρθρο

* Assistant Professor, Ontario Institute for Studies in Education of the University of Toronto, Toronto, Ontario, Canada

123

θα εξηγήσω πώς βιώνουμε τα ίδια συναισθήματα της σύγχυσης, της έκπληξης, του ενθουσιασμού και της ο­ λοκλήρωσης όταν ως εκπαιδευτικοί επιμορφωνόμαστε στην τεχνολογία, θα περιγράφω δύο διαφορετικές περι­ πτώσεις όπου εφαρμόζεται η επιμόρφωση των εκπαι­ δευτικών στις νέες τεχνολογίες. Σε καθεμία από τις δύο αυτές περιπτώσεις η πρόκληση ήταν να αξιοποιηθεί η τεχνολογία προκειμένου να μάθουμε κάτι καινούριο είτε την ίδια την κατάρτιση των εκπαιδευτικών είτε δι­

χνολογίας στα σχολεία των κρατών-μελών. Η Ελλά­ δα, μέσω του υπουργείου Εθνικής Παιδείας και θρη­ σκευμάτων και του Ινστιτούτου Τεχνολογίας Υπολογι­ στών, ανέλαβε έπειτα από σχετική συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Ένωση να αυ ξήσ ει τον εξοπ λισμ ό (hardware), το λογισμικό (software) και να επιμορφώσει/καταρτίσει τους εκπαιδευτικούς, ώστε να διευκο­ λυνθεί η ένταξη της τεχνολογίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

δακτικές στρατηγικές είτε αξιολόγηση είτε τη χρήση της

Αυτό το πρόγραμμα έχει διάφ ορες συνιστώ σες

τεχνολογίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

(Kynigos, in press). Μια συνιστώσα, το έργο Ε42, που θα περιγράφουμε εδώ, είναι η επιμόρφωση των κα­

Η χρήση των υπολογιστών στη μαθησιακή διαδικασία αποτελεί μέρος της διδακτικής πράξης εδώ και τριάντα

θηγητών για την εφαρμογή της τεχνολογίας στη δευ­

χρόνια, θυμάμαι με μεγάλη ακρίβεια την εμπειρία μου με τις διάτρητες κάρτες. Αφού έγραφα ένα πρόγραμμα

τεροβάθμια εκπαίδευση (βλ. παρακάτω σημείωση

στον υπολογιστή, έστελνα τις διάτρητες κάρτες σε κά­

σχετικά με το Ε42). Μια ομάδα από καθηγητές δευτε­ ροβάθμιας εκπαίδευσης των μαθηματικών, της φυσι­

ποιο άλλο σχολείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης

κής και των φιλολογικών μαθημάτων επιλέχθηκαν ως

προκειμένου να εκτελεστεί το πρόγραμμα. Ύστερα α­

επιμορφωτές καθηγητών στην Ελλάδα. Κατά τον

πό λίγες μέρες μού έστελναν τις κάρτες και τα αποτε­

πρώτο χρόνο (λειτουργίας του προγράμματος) δεκα­

λέσματα του προγράμματος. Σε πολλές περιπτώσεις

πέντε καθηγητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, πέ­

ύστερα από λίγες λανθασμένες πληκτρολογήσεις έ ­

ντε από κάθε κλάδο (μαθηματικά, φυσική, φιλολογικά μαθήματα), εκπαιδεύτηκαν στη χρήση της τεχνολο­

πρεπε να μου στείλουν πίσω το πρόγραμμα για να διορθώσω τα λάθη (debug) και να το ξαναστείλω.

γίας στην εκπαίδευση. 0 καθηγητής Χρόνης Κυνηγός

Σε σχέση με εκείνες τις ημέρες της σύγχυσης έχουμε

και οι συνεργάτες του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πα­

προχωρήσει, αν και ακόμα πρέπει να αναλύουμε το τι συμβαίνει, όταν προκύπτει ένα τεχνικό πρόβλημα. Πα­

νεπιστημίου Αθηνών παρείχαν στους καθηγητές κα­

ράλληλα, η πρόοδος που σημειώθηκε σε σχέση με την

τάρτιση σχετική με την αξιοποίηση της τεχνολογίας στα σχολεία, τη χρήση του λογισμικού και τη διερεύ-

εποχή που χρησιμοποιούσαμε τον υπολογιστή ως μη­

νηση σε εφαρμογές της υπολογιστικής τεχνολογίας.

χανή προγραμματισμού μάς έχει οδηγήσει σε ένα ευρύ

Κάθε καθηγητής ανέλαβε τρία σχολεία καθώς και το

πεδίο χρήσεων σε πολλούς τομείς της εκπαίδευσης.

σχολείο στο οποίο ο ίδιος δίδασκε. Το διδακτικό προ­

Αν κατανοήσουμε καλύτερα το εύρος χρήσης της τε­

σωπικό παρέδιδε μαθήματα στους καταρτιζόμενους

χνολογίας, θα διαπιστώσουμε ότι η τεχνολογία αξιοποι-

καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών σε διάφορα

είται με πέντε τρόπους: ως εργαλείο, για διερεύνηση,

χρονικά διαστήματα κατά τη διάρκεια του διδακτικού έτους.

για επικοινωνία, για την επιμόρφωση των εκπαιδευτι­ κών και για την αξιολόγηση (Roblyer, Edwards & Havriluk, 1999). Αν και αυτό το άρθρο φωτίζει τη χρήση

Το Μάιο του 2000 επισκέφτηκα την Αθήνα για να συμ­ βάλω στο πρόγραμμα. Τα θέματα με τα οποία ασχο­

της τεχνολογίας για την επιμόρφωση των εκπαιδευτι­

λήθηκα ήταν: η αλλαγή των καθηγητών, οι διαδικα­

κών, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η αξιοποίηση της τε­

σίες εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών, οι διδακτικές

χνολογίας σε όλους τους παραπάνω τομείς μεταβάλ­ λει τον τρόπο με τον οποίο δουλεύουμε και ειαελούμε συγκεκριμένες εργασίες.

στρατηγικές, οι στρατηγικές αξιολόγησης και η εφαρ­

Πρόγραμμα επιμόρφω σης-κατάρτισης τ ο ν Εκπαιδευτικώ ν για την «ναομάτωαη της υπολογιστικής τεχν ο λο γ ία ς στην Ε λλά δ α

της τεχνολογίας. Κατά τη διάρκεια των μαθημάτων

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει μια κίνηση που ε ­ στιάζει το ενδιαφέρον της στην αξιοποίηση της τ ε­

Υπήρχαν δύο τομείς της «νέας γλώσσας» σε αυτό το

μογή της τεχνολογίας. Επίσης, μας απασχόλησαν οι φραγμοί και οι προκλήσεις που εμφανίζονται κατά τη διαδικασία εφαρμογής και τα στάδια ενσωμάτωσης μελετήθηκαν διάφορα θέματα σχετικά με τις εφαρ­ μογές της τεχνολογίας που μας επέτρεφαν να ανταλ­ λάξουμε εμπειρίες (Kynigos & McDougall, submitted).

124

πρόγραμμα. Μερικοί καθηγητές δεν είχαν παρακο­

λουθήσει κάποιο πρόγραμμα παιδαγωγικής κατάρτι­

βάθμιας εκπαίδευσης. Αυτές οι δραστηριότητες, σε

σης πριν αναλάβουν να διδάξουν. Έτσι, οι καινούριες

συνδυασμό με τη διδασκαλία των βασικών αρχών

εκπαιδευτικές ιδέες και απόψεις απαιτούσαν από αυ­

στην εκπαίδευση ενηλίκων, βοήθησαν τους Έλληνες

τούς να μάθουν καινούριο «λεξιλόγιο» (sc. εκπαιδευ­

εκπαιδευτές να επικοινωνήσουν αποτελεσματικότερα

τική ορολογία) και διδακτικές στρατηγικές. Το πρό­

με τους καθηγητές στα σχολεία. Τέλος, η συζήτηση

γραμμα αυτό είχε την επιπρόσθετη πρόκληση να ε ί­

σχετικά με το σύστημα και την αλλαγή των καθηγη­

ναι το πρώτο πρόγραμμα διάχυσης της εκπαιδευτικής

τών, στο πλαίσιο της εκπαίδευσης, βοήθησε τους εκ­

τεχνολογίας σε ευρεία κλίμακα στην Ελλάδα. Λίγοι

παιδευτικούς να αποκτήσουν μια ολοκληρωμένη ει­

καθηγητές είχαν εμπειρία στη χρήση της τεχνολογίας

κόνα σχετικά με την αξιοποίηση της τεχνολογίας στη

στα σχολεία και λίγα μοντέλα-πρότυπα υπήρχαν για

δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

να υποστηρίξουν αυτή την πρωτοβουλία.

Το ελληνικό αυτό πρόγραμμα μας επιτρέπει να κά­

Το πρόγραμμα, που σχεδίασε ο δρ Κυνηγός, ήταν ε ­

νουμε κάποιους παραλληλισμούς με την εκπαίδευση

στιασμένο σε νέες διδακτικές στρατηγικές, που θα

στη γλώσσα. Οι συμμετέχοντες έχουν αρχίσει να διε­

μπορούσαν να εφαρμοστούν παρέχοντας μοντέλα-

ρευνούν το λογισμικό μέσα από τη δική τους εμπει­

πρότυπα διδασκαλία ς (modelling) με τη χρήση της

ρία. θέτουν ερωτήσεις σχετικά με τη χρήση του λογι­

τεχνολογίας. Συνεργαστήκαμε προκειμένου να παρέ­

σμικού και τη «γλώσσα» (δηλαδή, την ορολογία που

χεται πρόσβαση σε Καναδούς ειδικούς μέσα από λο­

σχετίζεται με τις μαθησιακές στρατηγικές). Οι αρχάρι­

γισμικό προγραμμάτων επικοινωνίας. Το λογισμικό έ­

οι αρχίζουν να διερευνούν τη γλώσσα σε βαθύτερο

χει χρησιμοποιηθεί για να συνδέει τους επιμορφωτές

επίπεδο και να θέτουν ερωτήσεις σχετικά με τη χρη­

του πρώτου και δεύτερου έτους με Καναδούς συμ­

σιμοποιούμενη γλώσσα. Αυτή η διερεύνηση μπορεί

βούλους και επιμορφ ω τές. Το η λεκτρονικό αυτό

να ενισχυθεί περαιτέρω, όταν οι εκπαιδευτικοί θα πα­

forum συμβάλλει στη βελτίωση τόσο των διδακτικών

ρέχουν δραστηριότητες διερευνητικού τύπου στους

πρακτικών όσο και των στρατηγικών της διδασκαλίας

μαθητές τους.

με τη χρήση της εκπαιδευτικής τεχνολογίας. Η εκμάθηση διδακτικών στρατηγικών μέσα από τη χρή­ ση της τεχνολογίας προϋποθέτει την κατανόηση των

Η τ εχ ν ο λ ο γ ία στην επιμόρφω ση των εκ π α ιδ ευ τικ ώ ν στον Κ α να δ ά

δύο ενσωματωμένων σε αυτό το είδος διδασκαλίας χαρακτηριστικών. Κατ' αρχάς, είναι σημαντικό ο εκπαι­

Μια δεύτερη περίπτωση όπου η τεχνολογία έχει αξιο-

δευόμενος να διδαχτεί το βασικό «λεξιλόγιο» (sc. ορο­

π ο ιη θ εί είναι ένα Μ εταπτυχιακό Πρόγραμμα στο

λογία), να κατασκευάσει παραδείγματα-πρότυπα με

Ontario Institute for Studies in Education του Πανεπι­

βάση τις διδασκόμενες έννοιες και να παρακολουθήσει

στημίου του Τορόντο. Καθένας από τους συμμετέχο­

παραδείγματα-πρότυπα εφαρμογής από άλλους. Έτσι

ντες ήταν ένας πεπειραμένος εκπαιδευτικός, που εγ-

οι Έλληνες καθηγητές ανέλαβαν εργασίες που απαι­

γράφηκε στο πρόγραμμα με τον τίτλο «Οι υπολογι­

τούσαν την ενσωματωμένη και ολοκληρωμένη χρήση

στές στο Αναλυτικό Πρόγραμμα» (Computers across

της τεχνολογίας. Για την εκμάθηση αυτής της νέας

the Curriculum). Οι εκπαιδευτικοί αυτοί είχαν διαφο­

γλώσσας είναι σημαντικό να εκτελεστούν εργασίες και

ρετικό υπόβαθρο όσον αφορά τη χρήση της τεχνολο­

δραστηριότητες που απαιτούν την «εμβάπτιση» στη

γίας. Υπήρχαν αρχάριοι και πολύ έμπειροι. Η τεχνολο­

νέα γλώσσα, όπως είναι η ανάληψη συμβολικών ρό­

γία χρησιμοποιήθηκε ως μέσο επικοινωνίας για συζη­

λων (δραματοποίηση) μέσω της χρήσης της γλώσσας

τήσεις σχετικές με το πρόγραμμα και για την εκπόνη­

σε συγκεκριμένο πλαίσιο (McDougall, 2001).

ση εργασιών.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό του ελληνικού προγράμ­

Μια από τις εργασίες ήταν να μελετήσουν ένα εκπαι­

ματος ήταν η διδασκαλία των στρατηγικών διδασκα­

δευτικό θέμα χρησιμοποιώντας την ομαδική ερευνη­

λίας. 0 συγγραφέας εφάρμοσε παραδείγματα συνερ­

τική μέθοδο της συνεργατικής μάθησης. Στην ερευ­

γατικής μάθησης καθώς και διαδικασίες εκμάθησης

νητική αυτή εργασία, οι σπουδαστές καθορίζουν ένα

για ενήλικες. Οι Έλληνες καθηγητές είχαν την ευκαι­

πρόβλημα, συλλέγουν τα δεδομένα και μοιράζονται

ρία να λάβουν μέρος σε αυτές τις διαδικασίες, έτσι

τα αποτελέσματά τους με τους συμμαθητές τους

ώστε να μπορέσουν στη συνέχεια κι εκείνοι να τις

χρησιμοποιώντας το WebKF, ένα λογισμικό-πρόγραμ-

χρησιμοποιήσουν με τους καθηγητές της δευτερο­

μα επικοινωνίας (Scardamalia & Bereiter, 1994). Τα

125

θέματα επιλέχθηκαν από τους πέντε βασικούς τομείς

Ο ρ ό λ ο ς του δ ιίυ κ ο λ υ ν τ ή της μ ά θ η ση ς

όπου μπορεί να αξιοποιηθεί η τεχνολογία στην εκπαί­ δευση: ως εργαλείο, ως μέσο διερεύνησης, για την

Η χρήση της τεχνολογίας για τη διδασκαλία μιας νέας

επικοινωνία, για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών

«γλώσσας» απαιτεί από τον εκπαιδευτικό να αναλάβει

και για την αξιολόγηση. Οι εκπαιδευτικοί αναμένεται

το ρόλο του διευκολυντή. Αυτός ο ρόλος συνοδεύε­

να εμβαθύνουν στην κατανόηση του θέματος εντοπί­

ται και από νέες προσδοκίες από την πλευρά του εκ­

ζοντας άλλες σχετικές αναφορές, συνδυάζοντας και

παιδευτικού. Κατ' αρχάς αναμένεται ότι (οι καθηγη­

συνενώνοντας μηνύματα συναδέλφων τους και «χτί­

τές) θα είναι γνώστες των υπολογιστικών εφαρμο­

ζοντας» κάτι καινούριο πάνω σε προηγούμενα μηνύ­

γών, εφόσον αυτές συνδέονται με τη διδακτική πρά­

ματα.

ξη. Οι συμμετέχοντες θέτουν πολλές ερωτήσεις για

0 ρόλος της τεχνολογίας σ' αυτή την εργασία ήταν

τεχνικά ζητήματα και ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να έ­

να παράσχει το μέσο για την επικοινωνία και να απο-

χει ένα εύρος τεχνικών και διδακτικών στρατηγικών

τελέσει μια μέθοδο για να γίνει περισσότερο κατα­

προκειμένου να απαντά σε αυ τές τις ερ ω τή σ εις

νοητή η διαδικασία της ομαδικής έρευνας. Οι εκπαι­

(McDougall, 1996).

δευτικοί εμπέδωναν ό,τι μάθαιναν «συναρθρώνο­

Δεύτερον, αναμένεται ότι οι εκπαιδευτικοί θα εκμαι­

ντας» αυτό που κατανοούσαν οι ίδιοι με αυτό που κα­

εύουν τη μάθηση και θα διεγείρουν την ανάπτυξη δε­

τανοούσαν οι «συμμαθητές» τους και εισάγοντας νέ­

ξιοτήτων που διευκολύνουν τη μάθηση, είτε αυτή α­

ες ιδέες στη συζήτηση.

φορά μια γλώσσα είτε δεξιότητες στη χρήση υπολο­

Οι καθηγητές εισήγαγαν νέες γνώσεις αφενός επειδή

γιστών είτε στρατηγικές διδασκαλίας είτε την εφαρ­

απαντούσαν σε προηγούμενα μηνύματα και αφετέ­

μογή της τεχνολογίας στα σχολεία είτε την εξ απο-

ρου γιατί πρόσθετον καινούριες πληροφορίες. Μπο­

στάσεως εκπαίδευση. Σε όλους τους τομείς, θα πρέ­

ρούσαν να διευρύνουν τις γνώσεις τους διατηρώντας

πει να είναι σε θέση να χειρίζονται απλές και σύνθε­

ένα μόνιμο αρχείο με τα προηγούμενα μηνύματα με

τες έννοιες και αυτό προϋποθέτει τις δεξιότητες και

βάση τα οποία προχωρούσαν σε ανώτερα επίπεδα

τα χαρακτηριστικά του καλού ακροατή και την ικανό­

κατανόησης. Το «λεξιλόγιο» και το «συντακτικό» της

τητα να εξηγούν έννοιες με ευκρινή τρόπο. Οι μαθη­

τεχνολογίας και της επικοινωνίας που απαιτείται να

τές, άλλωστε, απευθύνονται στον καθηγητή τους για

χρησιμοποιηθεί αποτελεί μια καινούρια «γλώσσα» για

να τους βοηθήσει να κατανοήσουν πλήρω ς καθετί

τους καθηγητές. Καθώς το θέμα της συζήτησης ήταν

καινούριο που μαθαίνουν.

η χρήση της τεχνολογίας στην εκπαίδευση και οι εκ­

Οι διευκολυντές της μάθησης θα πρέπει να έρχονται

παιδευτικοί επικοινωνούσαν άμεσα μέσω υπολογιστή

σε επαφή με τους ειδικούς και να εμπλουτίζουν τις

(on-line), ουσιαστικά χρησιμοποιούσαν το μέσο για να

μαθησιακές εμ π ειρίες τους (Kitchen & McDougall,

συζητήσουν για το μέσο. Οι εκπαιδευτικοί ενεργού­

1999). Ωστόσο αυτοί οι ειδικοί έχουν βεβαρημένο

σαν ενταγμένοι στην κουλτούρα της τεχνολογίας και

πρόγραμμα. Στην περίπτωση του ελληνικού προ­

-όπω ς συμβαίνει και στην εκμάθηση μιας γλώσσας-

γράμματος, ειδικοί και εκπαιδευτικοί από τον Καναδά

χρησιμοποιούσαν το «συντακτικό» και το «λεξιλόγιο»

προσκλήθηκαν να συμμετάσχουν ηλεκτρονικά και να

μέσα σε συγκεκριμ ένο (επικοινω νιακό) πλαίσιο.

συμβάλουν σε αυτό. Μερικοί από αυτούς μπορούσαν

Άλλωστε οι συζητήσεις αυτές διεξάγονταν στο πλαί­

να συμμετάσχουν, ενώ άλλοι ήταν αρκετά απασχο­

σιο της εκπαίδευσης από απόσταση, όπου ο εκπαι­

λημένοι με άλλα on-line προγράμματα για να αντα-

δευτικός βρίσκεται χωροταξικά μακριά από το μαθητή (Parraton, 1988).

Εκείνο που θεωρείται πολύ σημαντικό κατά την αξιο­

Και στις δύο προηγούμενες περιπτώσεις οι συμμετέ-

ποίηση της τεχνολογία ς είναι να διευκρινίζονται οι

χοντες έμαθαν μια καινούρια «γλώσσα» με τη βοή­

σκοποί, να προσδιορίζονται με ακρίβεια οι στόχοι και

θεια της τεχνολογίας. Οι προκλήσεις είναι παρόμοιες

να είναι ξεκάθαρες οι τεχνικές της αξιολόγησης, ειδι­

με αυτές που αντιμετωπίζουν όσοι μαθαίνουν μια και­

κά αν α να φ ερ όμα στε σε o n -line προγράμματα

νούρια γλώσσα. Το περιεχόμενο, η σύνταξη, το λεξι­

ποκριθούν.

(electronic conferences). Αυτό προϋποθέτει προσεκτι­

λόγιο και η γραμματική είναι άγνωστα και απαιτούν

κό σχεδίασμά έτσι ώστε το πρόγραμμα να είναι σημα­

δραστηριότητες, ώστε να συνδεθεί η νέα πληροφο­

ντικό και ελκυστικό για τους μαθητές. 0 εκπαιδευτικός

ρία με την προηγούμενη γνώση.

θα πρέπει να αιτιολογήσει επαρκώς τους λόγους για

126

τους οποίους θα χρησιμοποιήσει την τεχνολογία και τους τρόπους με τους οποίους θα βοηθήσει τους

του Τορόντο, η αλλαγή είναι πολυσύνθετη και για να πετύχει χρειάζεται χρόνο και πόρους (σε ανθρώπινο

συμμετέχοντες να μάθουν τη «γλώσσα». Σε διαφορε­

δυναμικό και υποδομές) (Fullan, 1993).

τική περίπτωση, οι μαθητές θα εστιάσουν την προσο­

Υπάρχουν δύο βασικοί τομείς που θα στηρίξουν την ε­

χή τους στην τεχνολογία και όχι στους μαθησιακούς

φαρμογή της τεχνολογίας: η (διοικητική) υποδομή και

στόχους τους. Αν οι εκπαιδευτικοί αποσαφηνίσουν

η διάθεση πόρων. Προϋποθέσεις για την εφαρμογή

τους στόχους και χρησιμοποιήσουν το κατάλληλο μα­

της είναι: χρόνος για τους εκπαιδευτικούς, ώστε να

θησιακό υλικό, θα μπορέσουν να μετριάσουν τις δυ­

συγκεντρώνονται και να μιλούν, χώροι διαθέσιμοι ώ­

σκολίες και να διευκολύνουν το μαθητή κατά τη διαδι­

στε οι εκπαιδευτικοί να συναντώνται και να συζητούν

κασία της μάθησης με τη χρήση της τεχνολογίας.

για την τεχνολογία, ευκαιρίες για σχεδίασμά ομάδων

Βα α ικά σ τ ο ιχ ίία των προγραμμάτω ν επιμόρφω σης-κατάρτισης των εκπα ιδευ τικώ ν στις ν έ ε ς τ εχ ν ο λ ο γ ίες

Στον Καναδά διαπιστώσαμε ότι ήταν απαραίτητο να

και ευκαιρίες για επικοινωνία και ανταλλαγή ιδεών. Επίσης, χρειάζονται κοινωνικοί και ανθρώπινοι πόροι. είναι κανείς «ανοιχτός» στη βελτίωση και ότι χρειάζε­ ται υποστήριξη για να αναλάβει κάποιος το «ρίσκο» να Υπάρχουν ορισμένα ουσιώδη συστατικά στοιχεία για

χρησιμοποιήσει την τεχνολογία. Οι εκπαιδευτικοί έ ­

επιτυχημένα προγράμματα επιμόρφωσης/κατάρτισης

χουν ανάγκη να αισθάνονται ότι τους εμπιστευόμα­

εκπαιδευτικών. Είναι σημαντικό οι εκπαιδευτές να πα­

στε και τους σεβόμαστε για την εμπειρία τους. Πα­

ρουσιάζουν τις νέες διδακτικές στρατηγικές μέσα α­

ράλληλα, το να είναι διαθέσιμος ένας ειδικός σύμ­

πό μοντέλα-παραδείγματα (modelling). Αυτό απαιτεί

βουλος για ζητήματα τεχνικά και για θέματα περιεχο­

από τον εκπαιδευτή να έχει γνώσεις σχετικά με την

μένου της διδασκαλίας φαίνεται εξαιρετικά χρήσιμο

τεχνολογία και τις διδακτικές στρατηγικές, ώστε οι

στους εκπαιδευτικούς.

καθηγητές να βλέπουν παραδείγματα εφαρμογών με

0 εξωτερικός παρατηρητής θα διαπιστώσει ορισμέ­

βάση τις έννοιες που συζητώνται.

νες αλλαγές στο πώς φαίνονται οι τάξεις. 0α υπάρχει

Πολλοί καθηγητές θεωρούν δύσκολο να αλλάξουν

περισσότερη φασαρία, καθώς οι μαθητές θα συζη­

τη διδακτική πρακτική τους. Διδάσκουν με τον τρόπο

τούν για θέματα σχετικά με την τεχνολογία και το πε­

που οι ίδιοι είχαν διδαχθεί και χρειάζονται κάτι κατα­

ριεχόμενο του μαθήματος. Οι μαθητές μπορεί να

λυτικό για να αλλάξουν την πρακτική τους. Πιστεύω

δουλεύουν μαζί για μια εργασία ή κάνοντας μια διε-

ότι η τεχνολογία είναι ο «καταλύτης» που χρειάζονται

ρεύνηση. 0α υπάρχουν περισσότερες συνεργατικές

ορισμένοι καθηγητές προκειμένου να δημιουργήσουν

και ομαδοκεντρικές δραστηριότητες σε μερικές τά ­

ένα ολοκληρωμένο και διερευνητικό περιβάλλον μά­

ξεις. Ωστόσο η μάθηση θα είναι πιο αποτελεσματική

θησης.

και οι μαθητές θα έχουν περισσότερα κίνητρα για να

Η καινοτομία της τεχνολογίας και η ένταξη της υπο­

μάθουν. Σκοπός σε όλες τις εκπαιδευτικές αλλαγές

λογιστικής τεχνολογίας στο αναλυτικό πρόγραμμα

παραμένει η βελτίωση της μάθησης. Η τεχνολογία

χρειάζεται χρόνο και πρόσθετο σχεδίασμά, ενώ πα­

μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές με πολλούς τρό­

ράλληλα απαιτεί και κατάλληλη προετοιμασία από το

πους, γι' αυτό και χρειάζεται οι εκπαιδευτικοί να κα­ ταρτιστούν καλά στη χρήση της τεχνολογίας, ώστε

δάσκαλο. Οι εκπαιδευτικοί χρειάζονται χρόνο για να σκεφτούν σχετικά με τις διδακτικές πρακτικές τους

να μπορούν να παίρνουν τις σωστές αποφάσεις σχε­

και να κάνουν τις αναγκαίες τροποποιήσεις στο στιλ

τικά με το χρόνο και τον τρόπο αξιοποίησης της τ ε ­

της διδασκαλίας τους και στο περιεχόμενο του μαθή-

χνολογίας στις τάξεις τους.

ματός τους. Επειδή ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι καθοριστικός για την επιτυχία της εφαρμογής, είναι

Συμπεράσματα

σημαντικό να προσδιοριστούν τρόποι με τους οποί­ ους θα τους παρέχεται αυτός ο χρόνος. Δεν είναι εύ­

0 ίδιος ο υπολογιστής μπορεί να προσφέρει ένα περι­

κολο να βρει κανείς χρόνο, ώστε οι εκπαιδευτικοί να

βάλλον για να κατανοήσουμε τη χρήση της εκπαιδευ­

συνεχίζουν τη δική τους επιμόρφωση, αλλά, όπως α­

τικής τεχνολογίας. Αυτή η κατανόηση είναι πολύ πε­

ναφέρει ο Michael Fullan, κοσμήτορας στο Ontario

ρισσότερο δυνατό να επιτευχθεί όταν ανάμεσα στο μαθητή και τον υπολογιστή «διαμεσολαβεί» ένας επι-

Institute for Studies in Education του Πανεπιστημίου

727

θηση στους μαθητές αξιοποιώντας, όταν κρίνεται κα­ τάλληλο, την τεχνολογία για τη βελτίωση της εκπαί­ δευσης. □

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Στο άρθρο αυτό, το έργο Ε42 στο οποίο γίνεται αναφορά έχει τίτλο «Μεταπτυχιακή Εξειδίκευση Επιμορφωτών στην Παιδαγωγική Αξιοποίηση των Υπολογιστικών και Δικτυακών Τεχνολογιών στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση», Υπ.Ε.Π.Θ., Β' Κ.Π.Σ., Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Ανάδοχος Φορέας: Τμήμα Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας, Φιλοσοφική Σχο­ λή, Εθνικό και Καηοδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1999-2000). Το έργο αποτελεί τμήμα της ενέργειας ΟΔΥΣΣΕΙΑ: «Αξιοποίηση των Υπολογιστικών και Δικτυακών Τεχνολογιών στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευοη».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

δέξιος εκπαιδευτικός. Η μάθηση μπορεί να βελτιωθεί, επειδή η οθόνη του υπολογιστή εμφανίζει, απεικονί­ ζει τη σκέψη του μαθητή και επομένως ενισχύει τις ευκαιρίες των μαθητών να συμπληρώνουν -σ ε συ­ νεργασία με τους συμμαθητές τ ους- τα κενά που έ ­ χουν στην κατανόηση, να αμφισβητούν τις υποθέσεις τους και να πειραματίζονται με εναλλακτικές λύσεις. Ένα καλά οργανωμένο πρόγραμμα επιμόρφωσης εκ­ παιδευτικών, με ευκαιρίες για διερεύνηση, για επικοι­ νωνία και για χρήση λογισμικού, θα βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να αισθάνονται ασφαλείς με τη χρή­ ση της τεχνολογίας και να αυξήσουν τις ευκαιρίες μά­ θησης (για τους μαθητές τους) μέσα στην τάξη. Τα δύο παραδείγματα που αναφέρθηκαν εδώ δ εί­ χνουν την απαρχή ορισμένων επιτυχημένων δραστη­ ριοτήτων κατάρτισης. 0 συγγραφέας ασχολείται επί­ σης με άλλα προγράμματα επιμόρφωσης εκπαιδευτι­ κών, που περιλαμβάνουν έρευνες των εκπαιδευτι­ κών, δραστηριότητες που αποσκοπούν στην αλλαγή των εκπαιδευτικών, σχεδίασμά υλοποίησης και συζη­ τήσεις εκπαιδευτικών. Όλα αυτά τα προγράμματα σκοπό έχουν να δώσουν ευκαιρίες για καλύτερη μά­

128

Fullan Μ. C. (1993). Change Forces: Probing the depths of educational reform. Bristol, PA: «Falmer Press».

Kitchen D. & McDougall D. E. (1999). «Collaborative Learning on the Internet». Journal of Educational Technology Systems, 22(3), O. 245-250.

Kynigos C. (in press), «New Practices with New Tools in the Classroom: Educating Teacher Trainers in Greece, to Generate a "School Community" use of New Technologies». Themes in Education, Mikropoulos et al.

(Eds), «Leaderbooks», Athens.

Kynigos K. & McDougall D.E. (2002). «Using exploratory mathematics software in the professional development of teachers». Submitted to the Journal of Computers In Mathematics and Science Teaching.

McDougall D. E. (1996). Teacher's Learning Needs in a Computer-based Geometric Environment. Proceedings o f Topic Croup 19 (Computer-based interactive learning), 8th International Congress on Mathematical Education, Seville, Spain.

McDougall D. E. (2001). «Distance Education: Examples from Canada, Greece and Cuba». Special research issue.

Contact 27(2), 102-108.

Perreton, H. (1988). «Α theory for distance education». In D. Stewart, D. Keegan & B. Holmberg (Ed.), Distance education: International perspectives (pp. 34-45). New York: «Routledge».

Roblyer M. D„ Edwards J. & Havriluk M. A. (1997). Integrating Educational Technology into Teaching. NJ: Prentice-Hall.

Scardamalia M. & Bereiter C. (1994). «Computer support for knowledge-building communities». Journal o f the Learning Sciences, 3(3), 265-283. Μετάφραση - απόδοση Άλκηστις Βερέβη

X Y N E N T E Y ΑδραχάςΣ·61* Απσναοιάδης 1 · 105 ΑλεξάκηςΒ.·363 Αλεξαπρέσκου Σ. · 408 Αλεξίου! ·269 A m n d · 355 ΑμπατξόγλουΠ.· 67 ΑνδρόνικοςΜ. · 125 ΑνδρουλάκηςΜ.·357 ΑπαίοςΠ.·392 ΑροβαντινούΜ.·81 ΑρανίτσηςΕ.·315 Αρλέτα·384 ΑολάνογλουΝ.-Α.·118 ΑτοάγαΜπ. ·362

Β ΒαβούρηςΣ·85 Βακαλόί·139·353 ΒαλαωρίτηςΝ.·79 Βαλτινόςθ.·116·426 Βαρβιτσιώτης Τ.·Π5 ΒαοιλειάδηςΝ.·368 ΒαφόπουλοςΓ. θ. · 126 ΒογιατζόγλουΒ.Η.·410 ΒογιατίόγλουΣ ·372 ΒόλκοβιτςΜ. · 288 · 368 Βουρνάς \.·82 Βρεπόκος Λί. · 97

r

Γερμανός Φρ.· 77 · 386 ΓεφτουοένκοΓ.·225 ΓιαπαράςΧρ. · 144 ΓιατοοβίλιΣ.·419 Γιατρομανωλάκης Γ. ·73·313 Μελά 8.· 308

Δάλλας Γ.·117 Ααρδανός Γ. · 394 · 402 · 424 ΔαοκαλόαουλοςΔ.·394 Δελψιόπη-Ανασταοιάδη Γ. ·272 Δενεγρηςί.·407 Δετ(ωρτ(ηςΝ.·104·136 Δημαράςί(.θ.·53 ΔημητριουΣ. · 399 Δήμου Ν.· 385 Δουατζής Γ. · 68 ΔούκαΜ. · 358 Δούκας Σ · 74

Δρακοπαειδής Φ. Δ.· 102· 425 Ε Έκο0υ.·145 E m Ρ.· 366 ΕυαγγελάτοςΣ. ·213

Ζ ΖατέληΖ.·325

ΖορμπάΜ.·402 ΖουράριςΚ. ·60 θ θεοδοσοπούλουΜ. ·399 I ΊγκλετονΤ.·263 ΙορδανίδουΣ·391 Ίρμοερ Γ. · 273 1ωάννουΤ.·9* ΚακούρηΚ.·223 ΚακριοηςΙ.·110 ΚαλοκυρηςΔ. ·425 ΚαμπανέλληςΙ. · 12* ΚονέλληΛ.·352 ΚαραναοτάοηςΑ. ·335 Κ α ρ ί^ ·3 0 * ·3 8 9 Καρού(οςΝ.·48* Κασδαγλης Εμμ.· 385 Κάσδαγλης Ν.· 146 ΚάτοςΓ.·253 ΚατοαρόςΜ.·370 ΚατοίμπαληςΓ.·121 Κίλιΐ·391 Κοβόοεβιτς Ντ. · 283 Κοντός Γ.· 50* ΚοπολέωνΜ. ·383 ΚοτξιάςΑ. ·28* ΚουυαηαρέαςΜ. · 333 Κουηερα Μ. ·364 ΚούρτοβικΔ.·359·402 ΚρανάκηΜ.·380 ΚριαράςΕμμ.· K up· 95 Κυρ· ΚωνσταπάραςΔ.·381 Κώτσιας Τ.·388 Λ ΛάζοςX.· 424 ΛακανΖ. ·342 ΛαιάάουΕ.·324 ΛαντεροΛ. ·367 ΛεοναρδοςΓ.·393

I

Μανιάτης Γ. ·341 ΜανούσακαςΓ.·99 ΜανουαόκηςΓ. ·364 Μαργαρίτης Γ. · 422 ΜαρωνίτηςΔ. · 130 Ματέυ-Ρουοοοπούλου Π. · 285 Μελιοοάνθη·234 ΜόπηςΚ. · 123 ΜηλιάνηςΧρ.·186·381 ΜητρόπουλοςΚ.·89 ΜήτσουΑ. · 338 Μικρούταικοςθ.·354 Μόσχος Ευ.· 269 ΜπακόλαςΝ.·371·404 Μπάρκερ Π. · 366 ΜπελΒ.·386 ΜπίτονΡ. · 357

λα-ΑναγνωοτουΙ.·100 ΜπρικνέρΠ.·297

Ν ΝάκουΛ.·72 ΝικολαΐδηςΑρ.·90·379 DidierM. ·351 ·417 πε λα Πενία Π. Μ.· 213 Droll Μ.· 107

Ο 0(Α.·282·398 ΠάβιτςΜ. ·270 ΠαναγόπουλοςΑ. ·416 ΠανσέληνοςΑλ.· 369 ΠανσέληνοςΑσ.· 88* ΠαππάςΤ.·390 ΠαπαγιώργηςΚ.·252·422 ΠαπαοίτοαςΔ. · 133 ΠαπαδούκαςΠ.·124 ΠαπαπέτρουΑν.·99 ΠαοχάληςΣ·399 Πεπ(ίκηςΝ.Γ.·11* ΠέτρουλαΔ.·165 Πετοάλης-Διομήδηςθ.·109 ΠλαοκορίτηςΣ · 112 ΠουλαπίάςΝ.·27*

ΤριαπαφύλλουΣ·375 ΤριβιξάςΕ·382 ΤρυπόνηςΚ.·191 ΤσάκαλοςΓ.·413 ΤσαούσηςΔ.· 119 ΤοαρούχηςΓ.·42* ΤσίρκαςΣ·29* ΤσπσέληΚ.·64* ΦάιςΜ.·411 ΦασιανόςΑλ.· 334 ΦιλιππόπουλοςΑλ. ·63 ΦοΝτ.·247 Φόουλς Τ(.· 378 Φωκάς Ν.· 387

Μ Μαλεβίτοης Χρ. ·266

| ΣαββόπουλοςΔ.·10*

Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

ΨαράκηςΤ.·312

Αρ. 428

επιμέλεια:

ΕΦΗ Α Π Α Κ Η

I Φεβρουάριου 20 02 2 8 Φεβρουάριου 2002 Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται με βάοη το γνωστό Δεκαδικό ίόοτημα Ταξινόμησης προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουπάσοεταιμετην πολύτιμη ουνεργαοία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Μουσεία

Η μουσειολογι'α στον 21ο αιώνα. Επιμ. Μ. Σκαλτσά. Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2001. Σελ. 331.23,48 β.

ISBN 960-7568-19-2.

Γενικό

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ Κ. Διάλογοι. Μετ. Ε. Γεροκώστα. Αθήνα, Ύψιλον, 2001. Σελ. 121.9,16 e. ISBN 960-17-0060-9. ΛΑΜΠΡΕΛΛΗΣ Δ. Ν. Η ένταση, το υποκείμενο, η κοινωνία. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 124.9,16 €.

ISBN 960-385-120-5.

CAY Ρ. Διαφωτισμός. Μετ. Μ. Κολλητίδης. Θεσσαλονίκη, θύραθεν Εκδόσεις, 2001. Σελ. 159.11,60 €.

ISBN 960-8097-07-Χ. ΜΑΡΣΕΛ Γ. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Μετ. Ε. Κ. Γιάννης. Αθήνα, Ευθύνη, 2001. Σελ. 226.13,73 €.

ISBN 960-8150-12-4. Αποκρυφιομός

130

περιπέτεια. Μετ. Ρ. Πέσσαχ. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 314.16,79 €.

ISBN 960-274-528-2. ΩΛΑΝΙΕ Π. Η βία της ερμηνείας. Μετ. Μ. Κουνέζη. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 411.

16,14 e ISBN 960-05-1000-8. Εφαρμοομένη ψυχολογία

Το υπερκινητικό παιδί. Επιμ. Ε. Κάκουρος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 149. Δρχ. 2.500. ISBN 960-393-935-8. ΓΕΩΡΓΑΚΑΣ Π. Εξαρτήσεις. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2001. Σελ. 116. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-374-158-2. ΠΑΠΟΥΛΙΑΔ. Πανικός, άγχος, φοβίες. Αθήνα, 2001. Σελ. 108. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-91652-0-6. ΠΙΝΤΕΡΗΣ Γ. Δεν ξέρω τι θέλω. Αθήνα, θυμάρι, 2001. Σελ. 169.9,39 €.

ISBN 960-349-064-4.

KASTV. θύματα και θύτες. Μετ. Κ. Φουντούλη. Αθήνα, θυμάρι, 2001. Σελ. 182.8,22 €.

ISBN 960-349-059-8.

Γεώργιος Ιβάνοβιτς Γκουρτζίεφ. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2001. Σελ. 573.

31,20 €. ISBN 960-7760-61-1.

BACQUE M.-F. Πένθος και υγεία. Μετ. X, Κουτρουμπά. Αθήνα, θυμάρι, 2001. Σελ. 286.10,27 €.

ISBN 960-349-061-X.

BARRY Κ. Ελληνική Καμπαλά. Μετ. Σ. Λειβαδοπούλου. Θεσσαλονίκη, Αρχέτυπο, 2001. Σελ. 301.14,67 €.

ISBN 960-7928-50-4.

R0UBEIX Η. Συνάντηση με τον εαυτό μας. Μετ. X. Κουτρουμπά. Αθήνα, θυμάρι, 2001. Σελ. 160.8,22 €.

ISBN 960-349-065-2.

Γενικό

Γενικά

FLEM L. Φρόιντ, η διανοητική

ΒΟΥΛΓΑΡΑΚΗΣ Η. Α. Καθημερινές

ιστορίες αγίων και αμαρτωλών στο Βυζάντιο. Αθήνα, Μαΐστρος, 2001. Σελ. 202.10,45 6 ISBN 960-8252-00-8.

ΚΟΥΒΕΛΙΩΤΗΣ Κ. Χημικός και βιολογικός πόλεμος. Αθήνα, Τροχαλία, 2001. Σελ. 268.15,26 6 ISBN 960-7809-94-7.

Μυθολογία

ΛΕΒΕΝΤΗΣ Β. Εκδότες και δημοσιογράφοι. Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 383.12,21 β ISBN 960-382-454-2.

ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ Κ. θαλάσσια μυστήρια στην αρχαιότητα. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2001. Σελ. 252.10,68 6 ISBN 960-7931-75-4. ΓΟΛΟΣΟΒΚΕΡI. Μύθοι και θρύλοι για τους Τιτάνες. Μετ. 0. Τσυμπένκο. Αθήνα, Εκάτη, 2001. Σελ. 383.

15,60 β. ISBN 960-7437-84-5. ΖΕΛΙΝΣΚΙ0. Ερμής ο τρισμέγιστος. Μετ. 0. Τσυμπένκο. Αθήνα, Εκάτη, 2001. Σελ. 111.6,24 €.

ISBN 960-7437-86-1.

KQ IHQHim ΕΠΙΙΤΗΜΕΙ

Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ία

ΑΡΤΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Β. Βία στο σχολείο. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 194.

15,26 β. ISBN 960-375-265-7. Πολιτική

ΓΙΑΝΝΑΡΗΣ Γ. Καπιταλιστικός σοσιαλισμός και ελληνικές ιδιαιτερότητες. Πάτρα, Περίτεχνων, 2001. Σελ. 254.13,73 €.

ISBN 960-86946-5-5. ΔΕΛΑΣΤΙΚ Γ. Αποκάλυψη τώρα. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 384.16,146.

ISBN 960-14-0475-9. ΔΟΥΔΟΥΜΗΣ Γ. Ε. Η Γιουγκοσλαβική αποσύνθεση. Αθήνα, Βαλκανικές Εκδόσεις, 2001. Σελ. 221.9,77 e ΗΦΑΙΣΤΟΣ Π. 0 πόλεμος και τα αίτιά του. Αθήνα, Ποιότητα, 2002. Σελ. 407.

17,55 6 ISBN 960-7803-21-3.

Τα κρατικά τοπωνύμια. Τόμοι Α'+Β'. Ρέθυμνο, 2000. Σελ. 545+465.

30,52 € (οι δύο τόμοι).

ISBN set 960-85801-3-7. ΘΩΜΑΪΔΗΣ Τ. - ΠΑΠΑΜΑΡΚΟΥΑ.

πεπονης Α. 1.1961-1981. Τα γεγονότα και τα πρόσωπα. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 463.14,676.

ISBN 960-14-0491-0.

ΣΤΡΙΓΑΣ A. Κ. Τρομοκράτες στη Νέα Υόρκη. Θεσσαλονίκη, Κάδμος, 2001. Σελ. 229.16,79 6 ISBN 960-8184-17-7. Τα κομβικά κράτη και η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Επιμ. R. Chase κ.ά. Μετ. Η. Πεταλάς. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 744.30,526.

ISBN 960-02-1522-7.

Γενικά

Μετανάστες και μετανάστευση. Επιμ.

X. Ναξάκης - Μ. Χλέτσος. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 269.18,206 ISBN 960-16-0170-8.

Κεφαλονιά. Β' έκδοση. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Σελ. 185. Δρχ. 7.280. ISBN 960-206-488-9.

0 δρόμος του ανθρώπου και του κομπολογιού. Αθήνα, 2001. Σελ. 175.

24,42 6. ISBN 960-87105-0-2. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Η. Καπανταήδες και μαχαιροβγάλτες. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 292. ISBN 960-211-586-6. ΤΣΙΚΛΙΔΗΣ Μ. Γ. Η άγνωστη Πελοπόννησος. Τόμος Β'. Αθήνα, Aldebaran, 2001. Σελ. 313. Δρχ. 5.800. ISBN 960-7823-10-9. Κοινωνική ανθρωπολογία

ΜΠΕΡΤΖΕΣ Α. Διαμελισμένη Ευρώπη. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 2001. Σελ. 364.

13,21 6 ISBN 960-7458-50-8.

στην αρχαϊκή Ελλάδα. Μετ. Σ.

PREVE C. Το εθνικό ζήτημα στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Μετ. Γ. Βολακάκης. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 61.3,12 6. ISBN 960-8032-74-1.

TOWNSENDJ. Τι θέλουν οι γυναίκες, τι

CHOMSKY Ν. 11/9. Μετ. Σ. Μιχαήλ. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 169.8,85 6.

ISBN 960-325-414-2. Μεοα Μ α Ι ικ ή ε Επικοινωνίαε

ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ Γ. I. Guy Debord 19311994. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 221.

11,45 6. ISBN 960-7408-54-3.

DETIENNE Μ. Οι κύριοι της αλήθειας Οικονόμου - Κ. Αλεξοπούλου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 284.16,146.

ISBN 960-16-0171-6.

θέλουν οι άντρες. Μετ. Ε. Αλεξοπούλου. Αθήνα, θυμάρι, 2001. Σελ. 525.16,146 ISBN 960-349-062-8. Εθνολογία

VERNIER Β. Η κοινωνική γένεση των αισθημάτων. Μετ. Ε. Τσελέντη. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 342.

20,54 6 ISBN 960-221-192-Χ.

Λαογραφία

Ζάκυνθος. Επιμ. Δ. Μουσμούτης. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 408.

20,50 β. ISBN 960-8202-29-9. Ζάκυνθος. Ζακυνθινές εκκλησίες. Β' έκδοση. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Σελ. 88. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-206-486-2.

Παιδαγωγική

ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ Α. - ΙΩΑΝΝΟΥΑ. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στο δημοτικό σχολείο με τη μέθοδο Project. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 147. Δρχ. 4.800.

ISBN 960-393-760-6.

131

SCHNAIDER R. Τα μικρά αφεντικά. Μετ. Κ. Φουντούλη. Αθήνα, θυμάρι, 2001. Σελ. 271.11,45 €.

ISBN 960-349-060-1.

τρύπες και χρονομηχανές. Μετ. Α. Σπανού. Αθήνα, Τραυλός, 2001. Σελ. 383.16,14€. ISBN 960-7990-53-6.

Εκπαίδευση

κβαντομηχανική. Μετ. 0. Χριστακόπουλος. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 313.3,82 € ISBN 960-8032-71-7.

ALTRICHTER Η. Οι εκπαιδευτικοί ερευνούν το έργο τους. Μετ. Μ. Δεληγιάννη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 320.21,36 €. ISBN 960-375-267-3.

Γενικά

ΚΑΖΑΖΗΣI. Ν. - ΚΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣΤ. Α. Επιτομή του λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2001. Σελ. 635. Δρχ. 8.320.

ISBN 960-7779-27-4. ΚΩΣΤΟΥΛΑ-ΜΑΚΡΑΚΗ Ν. Γλώσσα και κοινωνία. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 232.15,26 β. ISBN 960-375-296-7. ΣΕΛΛΑ-ΜΑΖΗ Ε. Διγλωσσία και κοινωνία. Αθήνα, Προσκήνιο, 2001. Σελ. 263.

18,31 €. ISBN 960-7057-78-3. ΦΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗΑ. Ηγλώσσα και το έθνος. 1880-1980. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 202.

10,68 β. ISBN 960-221-216-0.

f lf τικει επιιτημεϊ Αστρονομία

0UTH Α. Η. Το πληθωριστικό σύμπαν. Μετ. X. Μάρκου. Αθήνα, Γκοβόστης, 2001. Σελ. 467.26,41 €.

ISBN 960-270-821-2.

NARLIKARJ. Τα 7 θαύματα του σύμπαντος. Μετ. Α. Σπανού. Αθήνα, Τραυλός, 2001. Σελ. 431.17,61 €.

ISBN 960-7990-52-8.. Φυοική

AL-KHAUU J. Σκουληκότρυπες, μαύρες

132

DIRAC Ρ. Α. Μ. Αντιύλη και σχετικιστική

Ανθρωπολογία

Η θέση του ανθρώπου στην εξέλιξη. Μετ. Μ. Τσώνου-Πολάτου - Φ. Γεωργιάδης. Αθήνα, Αρσενίδης, 2001. Σελ. 108.11,60 €.

ISBN 960-253-045-6.

Φωτογραφία

ΒΑΛΤΙΝΟΣ 0. Σχισμή φωτός. Αθήνα, Ολκός, 2001. Σελ. 88. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-8154-12-X. Μουοική

ΣΚΑΝΔΑΛΗ Α. Η πορεία της Όπερας. Αθήνα, Gutenberg, 2001. Σελ. 204.

14,67 €. ISBN 960-01-0870-6. Χιούμορ

ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ Γ. Οαστρολόγος. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 89.

ISBN 960-256-488-1. ΣΑΠΡΑΝΙΔΗΣΔ. Ιστορία της ελληνικής

Ιατρική

Ιατροσόφιον 1812. Αθήνα, Σπανός, 2001. Σελ. 260. Δρχ. 35.000.

ISBN 960-262-045-5.

mm Γενικά

ΜΟΡΑΛΗΣI. Άγγελοι, μουσική, ποίηση. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 2001. Σελ. 335.61,04 €. ISBN 960-8452-87-2.

γελοιογραφίας. Αθήνα, Ποταμός, 2001. Σελ. 575.62,00 €. ISBN 960-7563-73-5.

ΕΝΑΙΧΟ/ΙΗΙΕΙΙ Αθλητισμοί

ΤΣΙΩΤΟΣ Ν. - ΝΤΑΜΠΙΛΗΣ Α. Γεννημένος νικητής. Μετ. Μ. ΓαβριήλΚαβαλιεράτου. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 360.17,80 €.

ISBN 960-04-1992-2.

Λευκώματα

ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ Κ. Ηάλλη Ελλάδα. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 242. Δρχ. 15.000.

ISBN 960-14-0484-8. ΔΕΛΑΠΟΡΤΑΣ Μ. Αλέκος Σακελλάριος. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 216.

27,88 €. ISBN 960-234-862-3.

Αρχαίοι

συ γ γ ραφεί ς

ΗΣΙΟΔΟΣ. Έργα και ημέρες. Μετ. Σ. Γριργκένης. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2001. Σελ. 547.22,88 €.

ISBN 960-7760-67-0.

Πολεοδομία

ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ Γ.-Σ. Ν. Επιστροφή στην Αθήνα. Μετ. Μ. Πρεβελάκη. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 187. Δρχ. 5.200. ISBN 960-05-0997-2. Ζωγραφική

EISENSTEIN S. Μ. Απόρρητα σχέδια. Μετ. Σ. Παντελάκης. Αθήνα, Μέδουσα, 2001. Σελ. 191. 32,00 €.

ISBN 960-7014-95-2.

ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ Γ. Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 536.27,880.

ISBN 960-16-0293-3. Ποίηση

Είκοσι και ένα ποιήματα του I. Μ. Παναγιωτόπουλου. Επιμ.

Κ. Στεργιόπουλος. Αθήνα, Εκδόσεις Σχολής I. Μ. Παναγιωτόπουλου, 2001 Σελ. 63. ISBN 960-85963-6-χ. Ποιητική ανθολογία. Θεσσαλονίκη, Αιγαίο, 2001. Σελ. 266.

ISBN 960-7072-73-2.

Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2001. Σελ. 35. 3,52 6 ISBN 960-568-18-4. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ θ. Φωνές από το κοιμητήρι της Περίστας. Αθήνα, Μελέαγρος, 2001. Σελ. 46.

ISBN 960-91258-1-6.

Φώτης Αγγουλές. Μια παρουσίαση από τον Γ. Μπλάνα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 102.

Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 53.

ΑΔΑΛΟΓΛΟΥ Κ. Μαθητεία στην αναμονή. Θεσσαλονίκη, Τα Τραμάκια, 2001.

Αθήνα, Βεργίνα, 2001. Σελ. 97.

ISBN 960-7171-83-7.

πατρινιος Γ. Γραφή πάνω στο νερό.

ΡΑΠΤΗ Ν. Ανέκφραστη διαμαρτυρία.

Σελ. 39. ISBN 960-7757-23-8. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥΤ. Βραδιά στο «Flower». Αθήνα, Πλανόδιον, 2001. Σελ. 55.

ISBN 960-8432-13-8. ΑΝΤΑΙΟΣ Π. Ποιήματα. Αθήνα, Οδυσσέας, 2001. Σελ. 366.

ISBN 960-210-411-2. ΒΑΓΓΕΛΑΤΟΣ Ν. Τα τραγούδια της Αφρικής. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 101. ΚΑΛΦΑ Μ. Η αόρατη παιδική ηλικία. Θεσσαλονίκη, Τα Τραμάκια, 2001. Σελ. 37. ISBN 960-7757-24-6. ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ Γ. Κ. Το μάτι του τοπίου. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 68. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ Γ. Παράφωνα. Αθήνα, Ποιήματα Των Φίλων, 2001. Σελ. 78.

ISBN 960-86954-2-2. ΚΑΡΖΗΣ θ. Αν ήμουν άγιος. Αθήνα, Φιλιππότης, 2001. Σελ. 87. Δρχ. 2.080. ΚΕΦΑΛΑΣΛ. Η πολυκατοικία της Νόρας. Αθήνα, Το Ροδακιό, 2002. Σελ. 72.

8.80 €. ISBN 960-7360-91-5.

ΣΑΡΡΗΓΙΑΝΝΗΣΑ. Γραπτά μηνύματα. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 52.

5,00

€. ISBN 960-16-0291-7.

ΤΑΡΑΡΑΣ Ν. Η αποδένδρωση. Θεσσαλονίκη, Φιλώτας, 2001. Σελ. 73.

από το μέλλον. Αθήνα, Μίνωας, 2001. Σελ. 212.17,31 6 ISBN 960-542-361-8. ΚΑΤΣΟΥΡΟΣ Φ. Οδυσσέας χωρίς κόλπα. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 208.

8,50 €. ISBN 960-04-1990-6. ΚΟΥΤΕΛΑΣX. Η λύση του ανθοδέτη. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 331. ΚΥΡΙΑΖΗΣ Ν. Κ. Μαρία των γλάρων. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 413.15,85 6 ISBN 960-395-961-7. ΚΩΝΣΓΑΝΤΑΡΑΣ Δ. Στα δύσκολα σε θέλω. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 346.15,26 6 ISBN 960-03-3136-7. ΛΑΣΚΑΡΗΜ.Σανχάδι.,.σαν χαιρετισμός... Αθήνα, Αρμός, 2001. Σελ. 192.8,80 € ISBN 960-527-207-5.

ΤΟΜΑΡΑΣ Ν. Σχεδόν πια ναυτικός.

ΜΑΡΙΝΗΣ Σ. Γυναίκα σ' αγαπώ... γυναίκα

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002.

σε φοβάμαι. Αθήνα, Κοχλίας, 2001. Σελ. 296.10,38 6 ISBN 960-8228-07-7.

Σελ. 48.3,52 6 ISBN 960-393-951-X.

Καινούργιο βιβλίο 2001-Αλεξάνδρα.

ΜΕΡΤΖΑΝΙΔΗΣ Σ. Φιγούρα που ταξιδεύει με μπαλόνι. Αθήνα, Καστανιώτης,

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001.

2001. Σελ. 293. ISBN 960-03-3146-4.

Σελ. 60. ISBN 960-393-859-9.

ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥΔ. Με τα δικά μου φτερά. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 246.

11,446. ISBN 960-221-224-1.

ΨΑΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΗ Α.

ΠίΙογραφία ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Σ. Το φιλίτης Δευτέρας. Αθήνα, Ιωλκός, 2001. Σελ. 240.

13,33 € ISBN 960-426-217-3.

ΜΟΥΣΙΚΟΥΔΗ-ΑΤΤΕΡΕΡI. Γιστίόχι; Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 352.13,21 €.

ISBN 960-16-0256-9.

ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥΣ. Το γραμματοκιβώτιο. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 115.

ISBN 960-05-0976-Χ. ΕΥΣΓΑΘΙΑΔΗΣ Μ. Έξοδος. Αθήνα, Ανατολικός, 2001. Σελ. 202.

10,99 6 ISBN 960-8429-26-9. ΚΑΛΙΟΝΤΖΗ Α. Όλα ήταν τόσο, μα τόσο

ΚΕΦΑΛΑΣΛ. Πλατεία ευκαλύπτων. Αθήνα, Το Ροδακιό, 2001. Σελ. 80.

8.80 e. ISBN 960-7360-83-4.

Σελ. 828. 19,08 6 ISBN 960-14-0464-3.

ΚΩΤΣΗ A. 31 αντικείμενα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 53.

Αθήνα, Νεφέλη. Σελ. 127.9,16 6

υπέροχα... Αθήνα, Λιβάνης, 2001.

ΚΑΛΟΚΥΡΗΣ Δ. Πλώρη στον Εωσφόρο.

ΚΑΛΟΚΥΡΗΣΔ. Το μουσείο των αριθμών.

ΛΕ0ΝΤ2ΑΚ0Σ Δ. Κόμικ. Θεσσαλονίκη, Τα Τραμάκια, 2001. Σελ. 44.

ISBN 960-7757-25-4.

Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 152.12,22 €.

ΠΑΓΚΑΚΗΣΛ. Η εηοδός των άστρων.

ΚΑΡΥΔΑΚΗΣΣ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Παραμύθια

ISBN 960-325-412-6.

ΝΙΚΟΛΑΟΥΑ. Το μελαγχολικό χαμόγελο της Μαρίας. Αθήνα, Κοχλίας, 2001. Σελ. 184.9,166 ISBN 960-8228-05-0. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Αγάπη. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 320.13,73 6 ISBN 960-256-481-X. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Μ. Μη δεις το μάραθο για άνηθο. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 218.8,80 6 ISBN 960-04-2010-6. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Παιχνίδια της μοίρας. Αθήνα, Γκοβόστης, 2001. Σελ. 266.11,74 6 ISBN 960-270-874-3. παπαχρηςτος Δ. Έξοδος ονείρου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 362.

15,26 6 ISBN 960-03-3148-0.

133

ΡΟΪΔΗΣ Ε. Ιστορία ενός αλόγου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 96.1,76 6.

ISBN 960-600-599-2. ΣΕΓΔΙΤΣΑ Κ. Η κόλαση έχει διεύθυνση. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 570.

16,146. ISBN 960-14-0467-8. ΣΚΛΗΒΑΝΙΩΤΗΣ Γ. Οκατασκευασμένος χρόνος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 115.9,166. ISBN 960-03-5150-2. ΣΚΟΚΟΥA. - ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ - ΜΙΧΑΗΛ Γ. Αρουλίνος Senior. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 369.17,316.

ISBN 960-16-0277-1. ΣΟΥΜΑΣ 0. Η Κλαίρη και η θάλασσα. Αθήνα, Απόπειρα, 2001. Σελ. 124.

ISBN 960-537-043-3. ΣΤΑΜΑΤΗΣ Σ. Η σχεδία της Μέδουσας. Αθήνα, Κοχλίας, 2001. Σελ. 298.

10,38 6 ISBN 960-8228-06-9. ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ Ν. Ερωτική τρικυμία. Αθήνα, Δρομεύς, 2001. Σελ. 235.12,476.

ISBN 960-7576-18-7. ΑΛΑΣ Λ. Ρεχέντα. Τόμος Β'. Μετ. Λ. Φραγκοπούλου. Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 574. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-521-117-3. ΓΚΑΒΑΛΝΤΑΑ. Κάποιος να με περιμένει κάπου. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Αστάρτη, 2001. Σελ. 200.10,27 6.

ISBN 960-263-097-3.

GIBRAN Κ. Ο προφήτης. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 128.8,00 6.

ISBN 960-7408-51-9. ΖΟΡΖΛ. 0 κήπος δίχως όρια. Μετ. Σ. Παντελάκης. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 521.19,08 6. ISBN 960-8132-46-0.

CANNON. Η σκιά του πεπρωμένου. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 176.

8,00 6. ISBN 960-7408-50-6.

Πατάκης, 2001. Σελ. 293.13,216.

ISBN 960-16-0248-8.

2001. Σελ. 471.18,316.

ISBN 960-210-399-χ.

ΜΠΑΛΑΖΟΥΜΠΡΑΜΑΝΙΑΜ Ρ. Ζωή σαν

ΣΟΥΛΤΙΕ1.33 στιγμές ευτυχίας. Μετ. Γ. Λαγουδάκου. Αθήνα, καστανιώτης, 2001. Σελ. 306.16,79 6.

ISBN 960-03-3110-3.

σινεμά. Μετ. Κ. Ροντογιάννη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 358.13,73 6.

ISBN 960-375-275-4. ΜΠΑΛΖΑΚ 0. ΝΤΕ. ΛουίΛαμπέρ. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001. Σελ. 160. Δρχ. 2.500. ISBN 960-224-892-0. ΜΠΑΛΖΑΚ 0. ΝΤΕ. Οι προγραμμένοι. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001. Σελ. 72. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-224-893-9. ΝΑΙΠΟΛ Β. Σ. Μισή ζωή. Μετ. Λ. Καρατζάς. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 362. ISBN 960-410-231-1. ΝΑΝΤΩ Α. Κεραυνοβόλος Αύγουστος. Μετ. Τ. Κορδάκη. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 262.11,446.

ISBN 960-221-226-8. ΠΡΟΥΣΤ Μ. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Τόμος Δ'. Μετ. Π. Α. Ζάννας. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 505.

21,36 6 ISBN 960-05-0993-χ.

RIDPATH Μ. Οι κερδοσκόποι. Μετ, X. Σπυριδάκη. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 448.

5,87 6 ISBN 960-450-710-9.

ROBERTSJ. Μ. Σατουρνάλια και αίμα. Μετ. Α. Αθανασιάδου. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 440.

11,746. ISBN 960-8151-61-9.

SILVAD. Το σημάδι του εκτελεστή. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 448. 5,87 6 ISBN 960-450-708-7. ΣΟΓΚΤΦ. Οι άγριοι αριθμοί. Μετ. Τ. Μιχαηλίδης. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 207.11,746. ISBN 960-8132-57-6. ΣΟΜΟΘΑX. Κ. Το σπήλαιο των ιδεών.

KAFKA F. Η μεταμόρφωση. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 136.8,806.

ISBN 960-283-109-χ.

Μετ. Μ. Παναγιωτίδου. Αθήνα, Κέδρος,

ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Μ. Β. Ο στραγγαλιστής. Μετ. X. Παπαγεωργίου. Αθήνα,

ΣΟΝΤΑΓΚΣ. Αμέρικα. Μετ.Χ.

134

2001. Σελ. 360.12,806.

ISBN 960-04-1878-0.

Χρυσόπουλος. Αθήνα, Οδυσσέας,

ΣΤΕΒΑΝΟΒΠΣ Β. Διαθήκη. Μετ. Γ. Ρόσιτς. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 341.13,736.

ISBN 960-05-1002-4.

STENDHAL. Μίνα ντε Βανγκέλ. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 160.8,006.

ISBN 960-283-128-6. ΤΣΕΛΙ Τ. Πώς δολοφονήθηκε οΟυμπέρτο'Εκο. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 129.9,16 6.

ISBN 960-03-3119-7. ΤΣΕΝ Ν. Τα χρώματα του βουνού. Μετ. Α. Κονταξάκη. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 485. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-16-0260-7. ΦΑΛΚΟΝΕΡΚ. Το χαρέμι. Μετ. Β. Κατσάνης. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 2001. Σελ. 795.18,316.

ISBN 960-208-623-8. ΧΑΚΤΡΟΥΝΤΙ Φ. Οι όχθες του αίματος. Μετ. Β. Δέμου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 420.15,26 6.

ISBN 960-375-276-2. ΧΑΡΙΣΤ. Κρασί από βατόμουρα. Μετ. Δ. Παπαγρηγοράκη. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 400.16,146 ISBN 960-274-597-5.

ί re < ; θέματα νεοελληνικής φιλολογίας. Αθήνα, Ερμής, 2001. Σελ. 380.

21,36 6 ISBN 960-320-132-0. ΜΟΥΛΛΑΣ Π. Η δεκάτη μούσα. Αθήνα, Σοκόλης, 2001. Σελ. 278.15,266.

ISBN 960-7210-98-0. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ Γ. I. Νίκος Καζαντζάκης. Ηράκλειο, 2001. Σελ. 333.21,36 6 ISBN 960-85196-9-1. ΜΑΝΖΟΝΙ Α. Η πέμπτη Μαΐου. Μετ.

Ε. Γαραντούδης - C. Carpinato. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 186. Δοκίμια

ΜΑΓΚΛΙΒΕΡΑΣΔ. Κ. 0 άνθρωπος ως ενότητα. Δοκίμια. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 129. ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ Π. Υποθέσεις. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 484.18,31 €.

ISBN 960-325-408-8. ΣΙΑΤΡΑΣΔ. Δέκα κοινωνιολογικές και πολιτικές επιστάσεις. Βόλος, Όμηρος, 2001. Σελ. 112.7,34 € ISBN 960-85624-7-3.

ΘΕΑΤΡΟ Γι νικά

ΣΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣΚ. Οφωτισμός των θεάτρων με φωταέριο. Αθήνα, Διογένης, 2001. Σελ. 110.

ISBN 960-7153-52-9. ΜΠΑΡΜΠΑ Ε. θέατρο. Μετ. Κ. Α. θεμελής. Αθήνα, ΚΟΑΝ, 2001. Σελ. 397.17,61 €.

ISBN 960-7895-18-5.

U u

ΚΑΛΑΠΓΖΗ-ΟΦΛΙΔΗ Ε. - ΟΦΛΙΔΗΣΣ. Τρία για την Τροία. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2001. Σελ. 206. Δρχ. 3.500. ISBN 960-374-148-5.

BETAΛ. Δ. Φουέντε Οβεχούνα. Μετ. Ν. Γκότσος. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 128.10,86 €. ISBN 960-378-992-5.

BECKETT S. Κάθαρση και άλλα έργα. Μετ. Σ. Βελέντζας. Αθήνα, Scripta, 2001. Σελ. 147.11,15 €.

ISBN 960-7909-34-8. ΡΟΥΤΖΑΝΤΕ. Λα Μοσκέτα. Μετ. Κ. Σκαλιόρας. Αθήνα, Ύψιλον, 2001. Σελ. 117.9,16 β. ISBN 960-17-0068-4.

SARRAUTE Ν. Για ένα ναι ή για ένα όχι. Μετ. Ν. Ευσταθιάδη. Αθήνα, Ύψιλον, 2001. Σελ. 44.6,10 € ISBN 960-17-0063-3.

ςτριντμπεργκα. 0 πατέρας. Απόδ. Ν. Γκάτσος. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 96.9,39 €. ISBN 960-378-993-3.

Υπόθεση Ζαχαριάδη. Απόρρητα ντοκουμέντα. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2001. Σελ. 255.14,00 €. ISBN 960-369-059-7.

Αρχαιολογία

ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. θ. Από το Νέστο ως το Σαγγάριο. Β' έκδοση. Πάτρα, Περί Τεχνών, 2001. Σελ. 179.10,68 €.

ISBN 960-8411-14-9.

ΜΑΡΚΗ Ε. Κίτρος. Μια πόλη-κάστροτης βυζαντινής περιφέρειας. Θεσσαλονίκη, ΤαΤραμάκια, 2001. Σελ. 95.

ISBN 960-7757-26-2.

ΓΚΡΙΤΖΩΝΑΣ Κ. Μαχήτριεςτου Δημοκρατικού Στρατού. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2001. Σελ. 222.13,73 € ISBN 960-369-062-7.

ΜΠΟΥΡΔΑΚΟΥ Ε. Λ. Αρχαία «ρομπότ». Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2001.

ΚΩΦΟΣ Ε. Η Ελλάδα και το Ανατολικό Ζήτημα. 1875-1881. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 2001. Σελ. 288.17,02 €.

ISBN 960-213-401-1.

UTOPIA

Σελ. 234.10,68 €. ISBN 960-7931-71-8. Μα ρ τυ p i l e

ΓΡΥΛΛΑΚΗΣ Ν. ...αποκαλύπτω. Αθήνα, Λιβόνης, 2001. Σελ. 527. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-14-0492-9. ΛΕΙΒΑΔΑΣ Β. Πορεία προς Αμμόχωστο. Αθήνα, Γκοβόστης, 2001. Σελ. 636.

27,93 €. ISBN 960-270-877-8. Β ιο γραφίες

ΚΥΡΟΥΚ. Οπισθοδρομήσεις-αναδρομή ζωής. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 183.

8,85 €. ISBN 960-325-381-2. ΜΑΝΟΥΣΟΣ 0. Ν. Ογιος της Ζαχαρένιας. Β' έκδοση. Αθήνα, Ακυβίς, 2001. Σελ. 175.11,45 €. ISBN 960-306-334-7. ΒΙΟΛΕ Μ. Αλαίν Ντελόν. Μετ. Γ. Καυκιάς. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 509.

27,47 e ISBN 960-03-3120-0. ΚΟΡΕΝ Μ. Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν. Μετ. θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 148. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-521-111-4.

ΛΥΜΟΥΡΗΣΑ. Οι σεισμοί στη Ζάκυνθο. Αθήνα, περίπλους, 2001. Σελ. 156.

9.16 €. ISBN 960-8202-30-2. ΝΙΚΑΣ θ. ΟΆρης στο Μόριά. Αθήνα, Αιολίς, 2001. Σελ. 193.9,16e ISBN 960-86701-7-9. ΧΑΡΤΟΚΟΛΛΗΣ Π. Άγιον Όρος. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 382.14,80 €.

ISBN 960-04-1920-5. ΧΑΡΤΟΥΛΑΡΗΣ Ν. Δ. ΗΧίος στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου. Χίος, 2001. Σελ. 334.13,63 €. Παγκόομια

ιοτορία

VICARELLO 0. Ιστορία του βιασμού. Μετ. Λ. Βουτσοπούλου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 444.

17,61 €. ISBN 960-221-219-5.

BALLET Ρ. Η καθημερινή ζωή στην Αλεξάνδρεια 331-30 π.Χ. Μετ. Σ. Βλοντάκης. Αθήνα, Παπαδήμας, 2002. Σελ. 332.15,26 e ISBN 960-206-500-1.

KNOWLSON J. Σάμουελ Μπέκετ. Αθήνα, scripta, 2001. Σελ. 1.006.44,02 €.

ISBN 960-7909-33-Χ. Ελληνική

ιοτορία

Άτλας της ελληνικής διασποράς. Επιμ. Β. Αγτζίδης. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Αλέξανδρος, 2001. Σελ. 503+511. Δρχ. 24.960. ISBN set 960-8092-36-1.

Κόομοι

ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Β. Amsterdam. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 62. ISBN 960-393-656-1. ΧΕΜΛΕΜΠ Γ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Τα φαντάσματα

135

του Έβερεστ. Μετ. Κ. Λυμπέρης. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 227.

23,48 €. ISBN 960-410-229-Χ.

Ελεύθερα

Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 120.

6,00 €. ISBN 960-04-1805-5.

ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας, τεύχος 361.3,52 β.

LESAUXA. 0 μπαμπάς δε θέλει. Μετ. Α. Σιδέρη. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 121. ISBN 960-325-415-0.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τεύχος 43.

αναγνώσματα

ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ!. Ένας μύθος, ένα όνομα. Ιάσων. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 84.

ISBN 960-393-614-6. ΚΑΛΛΙΑΝΕΖΟΥΕ. Οερωτευμένος ιππόκαμπος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 99. Δρχ. 1.900.

ISBN 960-393-952-8.

5,00

β

ΘΕΜΑΤΑΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Τεύχος 16.

7,34 €. ΘΕΣΕΙΣ. Τεύχος 78.6,00 β.

ΑΓΟΡΑΧΩΡΙΣΣΥΝΟΡΑ. Τεύχος 2. Δρχ. 1.000. ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τεύχος 193.

6,00 €.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Τόμος 80. Τεύχος 3. ΙΝΔΙΚΤΟΣ. Τεύχος 15.8,80 €. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ. Τεύχος 7. Δρχ. 1.600.

ΑΚΤΗ. Τεύχος 49.5,00 e ΑΜΑΛΟΓΙΟΝ. Τεύχος 1.8,00 €.

ΗΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 166.4,40 e.

ΑΡΔΗΝ. Τεύχος 33-34.5,00 €

ΜΕΝΤΟΡΑΣ. Τεύχος 4.

Σελ. 32.8,65 €. ISBN 960-225-198-0.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τεύχος 18. Δωρεάν.

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 85. Δρχ. 200.

ΠΑΠΑΤΣΑΡΟΥΧΑΣ Β. Η ωραία κουμπωμένη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 22. Δρχ. 3.400. ISBN 960-393-953-6.

ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟΣΛΟΓΙΣΤΙΚΟΣ ΦΟΡΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ. Τεύχος 38.

ΚΩΝΣΤANTIΝIΔΟΥ Μ. ΟΝιφάδας και η γνώση. Αθήνα, Ρώσσης, 2001.

ΡΙΤΣΟΥ Ε. Οι τρεις βασιλοπούλες. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 48.

9,80 €. ISBN 960-04-1923-Χ. ΦΩΚΑ I. Βασίλισσα Βερενίκη. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 66.14.00 e ISBN 960-04-1748-2.

BAUMBUSCH Β. Ένα πρόσωπο με πολλά πρόσωπα. Μετ. Π. ΚαπόλαΑ. Μπουκάλα. Αθήνα, Νήσος, 2001. Σελ. 27. ISBN 960-87114-2-8.

ΜΟΝΟΚΕΡΩΣ. Τεύχος 11.5,00β.

ΤΑ ΝΕΑΤΟΥΕΛΙΑ Τεύχος 59.

ΤΟΔΕΝΤΡΟ. Τεύχος 116.5,87 e.

ΝΕΥΣΙΣ. Τεύχος 10.12,21 €

ΗΔΕΞΑΜΕΝΗ. Τεύχος 10.

ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Τεύχος 103.0,03 €.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 427.7,34 β

ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Τεύχος 18.4,00 e

ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Τεύχος 26. Δωρεάν.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 96.2,93 €.

ΕΘΝΟΛΟΓΙΑ. Τόμος 8/2000.13.00 β.

ΤΟΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟΣΠΙΤΙ. Τεύχος 440.3,00 e.

ΕΚΤΩΝ ΥΣΤΕΡΩΝ. Τεύχος 6.20,00 €.

BAUMBUSCH Β. Παρατηρώντας τα ζώα. Μετ. Π. Καπόλα - Α. Μπουκάλα. Αθήνα, Νήσος, 2001. Σελ. 27.

ISBN 960-86931-9-5.

ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΑΝΘΕΟΝ. Τεύχος 15.

4,40 €.

ΝΤΙΚΣΤ. Στην έρημο της Αυστραλίας.

136

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχη 1.741,1.742.5,90β.

ΔΕΛΤΙΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥΑΘΗΝΩΝ. Τεύχη 478,479. Δρχ. 1.

BAUMBUSCH Β. θάλασσες. Μετ. Π. Καπόλα - Α. Μπουκάλα. Αθήνα, Νήσος, 2001. Σελ. 27. ISBN 960-86931-8-7.

BAUMBUSCH Β. Φαγητό για τα μάτια. Μετ. Π. Καπόλα - Α. Μπουκάλα. Αθήνα, Νήσος, 2001. Σελ. 27.

ISBN 960-87114-1-χ.

ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Τεύχος 3-4.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 18. Δρχ. 2.000.

ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗ. Τεύχος 22.

1,50 β. ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 79.0,01 €. ΕΠΤΑΚΥΚΛΟΣ. Τεύχος 16-17.9 β ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΑΦΥΛΛΑ. Τόμος ΚΑ'. Τεύχος 3-4.

ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τεύχος 100.4,55 β.

ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ. Τεύχος 33.6,75 e

ΤΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑΤΟΥ ΙΝ.Β.Α. Τεύχος 6. ΤΟΛΜΗ. Τεύχος 15.3,00 e Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ. Τεύχος 4.0,15 e ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΖΩΗ. Φύλλο 12. Δωρεάν.

EXITΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ. Τεύχος 33.2,05 β.

HIGHLIGHTS. Τεύχος 13.4,40 e POESIA. No. 158.5,00 e PROPAGANDA. Τεύχος 7 .5,90 β.

Αρ. 4 28

επιμέλει α: Η Λ Ι Α Σ

I Φεβρουάριου2002 28 Φεβρουάριου2002

ΓΡΑΦΙΑ

[την Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοηαρουσιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται οτον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο

mm :

υ I

Πριτζοτζίνε Ί.: Το τέλος της βεβαιότητας. Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης (Π. Τζαμαλίκος, Εήευθεροτυπία, 1.2.2002)

Καιροφύλλας Γ. Κ., Φιλιππότης Σ. Γ.: Αθηναϊκό Ημερολόγιο 2002 (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 7.2.2002)

—

ΜουσμούτηςΔ. Ν. (επιμ.): Ζάκυνθος 2002. Λογοτεχνικό Ιστορικό και Λαογραφικό Ημερολόγιο (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 3.2.2002)

του Ιωάννη. Οι επιδράσεις και οι επαληθεύσεις (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 10.2.2002)

I

Χατζηφώτης I. Μ.: ΗΑποκάλυψη

Ιϊ μ ι α α μ ΙΑΕΪΙΚΑ Μπαλτός Χαρ. Αθ.: Λεξικό αναπτυγμένων εννοιών (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 7.2.2002)

Βαμβακάς Κ.: Οι θεμελιωτές της δυτικής σκέψης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 10.2.2002) Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη Α.: Νεοελληνική φιλοσοφία: θέματα πολιτικής και ηθικής φιλοσοφίας (I. Γ. Δελλής, ΤοΒήμα, 3.2.2002) Καβουλάκος Κ.: Πέρα από τη μεταφυσική και τον επιστημονισμό. Ο«διεπιστημονικός υλισμός» του Μαξ Χορκχάιμερ (Στέφ. Δημητρίου, Αυγή, 7.2.2002)

κ

και οι άνθρωποι (Φ. Τερζάκης, Εήευθεροτυπία, 1.2.2002)

Ζαρακούντι Ρ.: Ελληνικές αποδράσεις α. Μακρά, ΤοΒήμα, 17.2.2002)

ΙΗ Κ Μ Ο Π Α

ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

Χαλικιάς Σ. (εηιμ.): Τα ανάλεκτα του Κομφούκιου. Φιλοσοφικές συνομιλίες με τους μαθητές του (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 1.2.2002) Καλιλιουά Ρ.: Τα παιγνίδια

Σταυρακόκης Γ.: 0 Λακάν και το πολιτικό (Κ. Ουίλιαμς, Εήευθεροτυπία, 1.2.2002)

Itotm/iwwea Αλεξάκης Ε.: Ταυτότητες και ετερότητες. Σύμβολα, συγγένεια, κοινότητα στην Ελλάδα-Βαλκάνια (Μ. Κουμαριανού, Αντί 22.2.2002) ΚοντιάδηςΞ.: Μεταμορφώσεις του κοινωνικού κράτους στην εποχή της παγκοσμιοποίησης (Γ. Υφαντόπουλος, ΤοΒήμα, 17.2.2002) Λάζαρης Α.: Στην αυγή του νέου αιώνα (Ν. Κεράνης, ΤοΒήμα, 10.2.2002) Μααλούφ Α.: Οι φονικές ταυτότητες (Δ. Κούρτοβικ, Έθνος, 2.2.2002) Παπάνο Λ.: The Connection Cap. Why Americans feel so alone (Ν. Σιώτης, ToΒήμα, 10.2.2002)

Αλεξάκης Εμμ.: Ηελληνική Δεξιά Δομή και Ιδεολογία της Νέας

137

Δημοκρατίας (1974-199S) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002)

ΜπέρτζεςΆ.: Διαμελισμένη Ευρώπη. Ηνέα ηγεμονία στην Ανατολή (Κ.

Ιεθνο λογ ια

Δελασείκ Γ.: Αποκάλυψη τώρα.

0 δρόμος προς τη μονοκρατορία. Μέση

Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 8.2.2002)

Έξαρχος Γ.: Οι Ελληνοβλάχοι (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος,

Ανατολή ■Πετρέλαια - Ισλάμ (Α. Παναγόπουλος, ΗΚαθημερινή, 5.2.2002)

l w

I

Η δυναμική του ραδιοφώνου στην Ελλάδα (0. Αντωνίου, Marketing Week, 4.2.2002)

Μίλερ Τζ„ Ένγκελμπεργκ Σ„ Μηρόουντ Γ.: Μπροστά στη βιολογική απειλή (Χρ. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.2.2002)

\n m m u - im \r n m Ζωγράφου-Τσαντάκη Μ.: Μουσειακή

Ριφέρ Ξ.: Η αλβανική μαφία. Μια απειλή για την Ευρώπη (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 426) Τζούντο Τ.: Κοσσυφοπέδιο. Πόλεμος και εκδίκηση (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 426)

εκπαίδευση. Τα παιδιά γνωρίζουν την πολιτιστική τους κληρονομιά (0. Καραγιάννης, ΤοΣχολείο και το Σπίτι, 440) Κασκαντάμη Μ.: Αρχαία, Νέα, Ιστορία. Μαθαίνοντας στο Ίντερνετ (Χρ. Βεΐκου,

I

ΤοΒήμα, 24.2.2002) Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και

Ηρακλείδης Αλ.: Η Ελλάδα και ο «εξ ανατολών κίνδυνος» (0. Νικολαΐδης, Νέα Εστία, 1.742)

θρησκευμάτων. Παιδαγωγικό

Ιωακειμίδης Π. Κ.: ΗΣυνθήκη της Νίκαιας και το μέλλον της Ευρώπης (Κ. Μποτόπουλος, Έθνος, 2.2.2002)

12.2.2002)

Λέκκας Π.: Το παιχνίδι με το χρόνο. Εθνικισμός και νεοτερικότητα (Α. Πανταζόπουλος, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002) Μανιτάκης Α.: Συνταγματική οργάνωση του κράτους (Γ. Ν. Μπασκόζος,

Οικονομικός Ταχυδρόμος, 16.2.2002) Νικολακόπουλος Η.: Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές, 1946-1967 (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 9.2.2002) Σωτηρόπουλος Δ.: Η κορυφή του πελατειακού κράτους: Οργάνωση, στελέχωση και πολιτικοποίηση της κεντρικής διοίκησης στην Ελλάδα, 1974-2000 (Ν. Διαμαντούρος, ΤοΒήμα, 10.2.2002)

138

------- 1

24.2.2002)

Γγ Μ γρ>ιφ /4

~— I

(επιμ.): Το φράγμα του ήχου.

ΣακελλαρόπουλοςΣ.: Η Ελλάδα στη μεταπολίτευση. Πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις, 1974-88 (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 21.2.2002)

[ΛΟΛ/ΠΗΙ ίΠΙΙΤΗΜΕΪ

.

ΜπαρμπούτηςΧρ., Κλώντζας Μ.

I

Ινστιτούτο: Με λογισμό και μ' όνειρο (Ε. Χωρεάνθη, ΗΚαθημερινή,

Ρουσό Ζ. Ζ.: Αιμίλιος ή περί αγωγής (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 426)

Λιβιεράτος Ευ., Μπεριάτος Η. (επιμ.): Η Επτάνησος σε χάρτες. Από τον Πτολεμαίο στους δορυφόρους (Μ. θερμού, ΤοΒήμα, 24.2.2002)

I

ΐΕ Μ Π Η Μ Ιί Ζαρκαδάκης Γ.: Το μυστήριο του νου (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 23.2.2002) Μπιτσάκης Ευ.: 0 δαίμων του Αϊνστάιν. Αιτιότητα και τοπικότητα στη Φυσική (Α. Θεοφίλου, Ελευθεροτυπία,

1.2.2002) Γκράχαμ Γ.: Ίντερνετ (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 3.2.2002) ΚολέΜ.,ΚολέΣ.: Η ανάπτυξη των παιδιών. Η αρχή της ζωής: εγκυμοσύνη, τοκετός, βρεφική ηλικία (Μ. Χαρίτου-Φατούρου, ΤοΒήμα, 3.2.2002) Συλλογικό-εκδ. Καστανιώτη: Ηανθρώπινη κλωνοηοίηση (Δ. Κούρτοβικ,Τσ Νέο, 23.2.2002)

[ M ffW U

------- 1

Ζωγράφου Μ.: 0 χορός στην ελληνική παράδοση (Μ. Γ. Βαρβούνης,

ΗΚαθημερινή, 12.2.2002) Κιτρομηλίδου Μ.: Κυπριακά δημοτικά θρησκευτικά ποιήματα από το

|ΜΜ 40Γ/4

.

I

ΒερνάνΖ. Π.: Το Σύμπαν, οι θεοί, οι άνθρωποι (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 15.2.2002) (Δ. Τσατσούλης, διαβάζω, 426)

ανέκδοτο χειρόγραφο του Εμμανουήλ Χριστοδούλου-Χατζηφιλίππου (Λ. Παπαλεοντίου, Νέα Εποχή, 5-4)

ΙΑΡΧΑΙΟΑΟΠΑ

Ο Μ ίΜ Π Ζ Ξ Ζ Ι

Καραγεώργης Β„ Μόρις Κ.: Defensive Settlements of the Aegean and the Eastern Mediterranean after c. 1200

Δημητρίου Σ. (επιμ.): Ανθρωπολογία

b.C. (X. Κιοσσέ, ToΒήμα, 24.2.2002)

των φύλων (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 3.2.2002)

Καρακάση Κ.: Αρχαίες κόρες (X. Κιοσσέ, ΤοΒήμα, 17.2.2002)

I

Μπονφάνιε Λ., Καραγεώργης Β.: Italy and Cyprus in Antiquity, 1500-450 b.C. (X. Κιοοσέ, 7ΌΒήμα, 24.2.2002)

ελληνικού χιούμορ (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 8.2.2002)

jAPKITEKTONIKH

I

Μπίρης Μ., Καρδαμίτση-Αδάμη M.: Νεοκλασική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα (Ν. Βατόπουλος, ΗΚαθημερινή, 17.2.2002)

Φάις Μ. (επιμ.): Παραμύθια από το μέλλον (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.2.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002) Συλλογικό-εκδόσεις Ολκός: Από τη μία χιλιετία στην άλλη (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 25.2.2002)

ΠικιώνηςΔ.: Έργα Ακροπόλεως (Χρ. Νησιώτης αντί 22.2.2002)

Αθανασίου Α.: Ντράιζεν (Μ. Πανώριος, ΗΚαθημερινή, 5.2.2002) Ακριβός Κ.: Κίτρινο ρώσικο κερί (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 426) (Μ. θεοδοσοπούλου, ΤοΒήμα, 10.2.2002) ΑλεβιζοςΆ.: Το αόρατο άσυλο (Γ. Αρόγης, Πλανόδιον, 55) Αντονάς Αρ.: 0 Τρικέφαλος (Λ. Πανταλέων, Εντευκτήριο, 56) Ανωνύμου: Η στρατιωτική ζωή

ί« « »

-ν ;·-

Βαγενάς Ν.: Σκοτεινές μπαλάντες και άλλα ποιήματα (Βρ. Καραλής, διαβάζω, 426) (Λ. Παπαλεοντίου, Εντευκτήριο, 56)

- ~ Ί

Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (Κ. Αγγελάκος, διαβάζω, 426)

Βαρβέρης Γ.: Στα ξένα (Κ. Βούλγαρης,

Φραγκουδάκη Ά.: Ηγλώσσα και το έθνος 1880-1980 (Η. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος, 25.2.2002)

ΟΠολίτης, %) Γώτης Α.: Κρυμμένη εικόνα (Γ. Βέης,

Ελευθεροτυπία, 1.2.2002)

(Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία,

1.2 .2002)

\m m m i

Δρανδάκης Γ.: 0 πόθος φουσκώνει το πανί (Σ. Παστάκας, Πλανόδιον, 55)

. |

I

Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας για τη Σκλήρυνση κατά Πλάκας: Εμείς. Λογοτεχνική ανθολογία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 18.1.2002)

προφήτη Ελισαίου (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 8.2.2002)

I KAAIIKHΦΙΑΟΑΟΓΙΑ-ΛΟΓΟΠΧΜΑI

Ρούβαλης Β.: Νηκτικός νους (Κ. Βούλγαρης, ΟΠολίτης, 95)

Λουκιανός: Δημοπρασία φιλοσόφων. Οι επανερχόμενοι στη ζωή ή ο ψαράς. Γράμμα στον Νιγρίνο. Ικαρομένιππος ή Υπερνέφελος (Γ. Κουβαράς, ΗΚαθημερινή, 19.2.2002)

(Τ. Δημητρούλια, Εντευκτήριο, 56) Χατζόπουλος θ. (επιμ.): Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα. Ανθολόγιο Κ. Γ. Καρυωτάκη (Κ. Βούλγαρης, ΟΠολίτης, 96) (Ε. Γαραντούδης, Νέα Εστία, 1.742)

Νέσελραθ X. Γ.: Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία (Ε. Σιστάκου, Το Βήμα, 5.2.2002)

Γκιρκένης Σ. (εηιμ.): Ανθολογία

Καραβασίλης Γ.: Το μάτι του τοπίου (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002) Παυλόπουλος Γ.: Ποιήματα 1945-1997 (Π. Μπουκάλας, ΗΚαθημερινή, 19.2.2002)

Ησίοδος: Έργα και ημέραι - θεογονία Ασπίδα του Ηρακλή (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24.2.2002)

ίΑΝΘΟΑΟΓΙί!

Ελευθερίου Μ.: Αγρυπνία για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησία του

Χρονάς Γ.: Κίτρινη όχθη Β' (Ν. I. Κοκκινάκη, ΗΚαθημερινή, 10.2.2002)

[

Χέρμπερτ Ζ.: Η ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 426)

εν Ελλάδι (X. Δημακοπούλου, Εστία, 16.2.2002) Βασάλου Μ.: Η πόρτα (Λ. Πανταλέων,

διαβάζω, 426) Βούλγαρης Κ.: Στο όνειρο πάντα η Πελοπόννησο (Η. Λόγιος, Νέα Εστία, 1.742) Γιαννακάκης Ε.: Περί ορέξεως και άλλων δεινών (Ε. Κοτζιά, Η

Καθημερινή, 24.2.2002) Γρηγοράκης Γ.: Η συνωμοσία των αγγέλων (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος

Τύπος Μήτση, 17.2.2002) Γρηγοριάδης θ.: Το Παρτάλι (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 426) Δαββέτας Δ.: Αρχιτεκτονική των δακρύων (Δ. Κονιδάρης, Πόρφυρας, 102) Δαλακούρα Β.: 0 πίνακας του Χόντλερ (Γ. Βέης, Εντευκτήριο, 56) Δημητρίου Σ.: Η βραδυπορία του καλού (Κ. Βούλγαρης, 0 Πολίτης, 95) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 5.2.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, 56) Δούναβη Λ.: Το βυσσινί φουστάνι (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 15.2.2002) Ζαούση Μ.: Τα πορτοκάλια (Γ. Βέης, διαβάζω, 426) Ζατέλη Ζ.: Με το παράξενο όνομα Ραμόνθις Ερέβους (Κ. Παπαγιώργης,

139

αθηνόραμα, 1.2.2002) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 9.2.2002)

Πάσχος Π. Β.: Αγγελοτόκος Έρημος (Ν. Κεσμέτη, Ευθύνη, 362)

Ζωρογιαννίδης Ν.: Πέντε κουβέρτες αγάπης (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος

Παυλιώτης Α.: Ολέθριος δεσμός (Φ. Φιλίππου, ΤοΒήμα, 17.2.2002)

Τύπος Μήτση, 17.2.2002) θέμελης Ν.: Η ανατροπή (X. Σπυροπούλου, ΗΚαθημερινή, 12.2.2002) θεοδωρόπουλος Τ.: Οι εφτάψυχες των Αθηνών (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 22.2.2002) Καριζώνη Κ.: Βαλς στην ομίχλη (Φ. Φιλίππου, ΤοΒήμα, 17.2.2002) Κατσούρης Γ.: Αφελέστατε θείε Μάικλ (Λ. Παπαλεοντίου, Νέα Εποχή, 3-4) Κέντρου-Αγαθοπούλου Μ.: Σαλκίμ (Μ. Κουγιουμτζή, Εντευκτήριο, 56) Κοντογιαννίδης Τ.: Το έγκλημα στου Χαροκόπου (Φ. Φιλίππου, ΤοΒήμα, 17.2.2002) Κωνστανπνίδου Τ.: Ανωτέρα βία (Γ. Βέης, Νέα Εστ/ά, 1.742)

Σάρτης Α.: Ο θεμέλιος λίθος (Μ. θεοδοσοπούλου, ΤοΒήμα, 17.2.2002)

(Χρ. Σπυροπούλου, ΗΚαθημερινή, 17.2.2002) Γκομπρόβιτς Β.: Η πορνογραφία ΓΕ. Χουζούρη, High Lights, 13)

Σκαμπαρδώνης Γ.: Ουζερί Τσιτσάνης (Δ. Κούρτοβικ, ΤαΝέα, 16.2.2002)

Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 3.2.2002)

Σκάσσης θ.: Βαλσαμωμένος γάτος (Η. Μαγκλίνης, ΗΚαθημερινή, 10.2.2002) Σταματόπουλος Γ.: Νους θυμός εφ' ημέρη (Γ. Κουβαράς, Εντευκτήριο, 56) Σταυρακοπούλου Σ.: Οι δεξιώσεις (Μ. θεοδοσοπούλου, ΤοΒήμα, 24.2.2002) Σταυράτης Α.: Οκλίωίνισμένος θεός (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 3.2.2002)

Λεονάρδος Γ.: Μαρία η Μαγδαληνή (Σ.

I. Αρτεμάκη, Ναυτεμπορική, 23.2.2002) Λιαροπούλου Έ.: ΟΣύλλογος (Φ. Τερζάκης, Πλανόδιον, 33)

Σωτηρίου Κ.: Σκύλος χωρίς όνομα (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 28.2.2002)

ΜαράτοςΤ.: Βαρδιάνοι (Ν. Ε. Καραπιδάκης, ΗΚαθημερινή, 17.2.2002)

ΤαγκόπουλοςΔ.: 0ι απόγονοι (Η. Κεφάλας, Ευθύνη, 362)

Μαυρουδής Κ.: Οι κουρτίνες του Γκαριμπάλνπ (Ν. I. Κοκκινάκη, Πόρφυρας, 102)

Γκάντα Κ. Ε.: Η γνώση του πόνου

Σερέφας Σ.: Οδοντοτεχνίτης νεότατος. Ιστορίες με τον Χάρο (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 15.2.2002)

Στεργιόπουλος Κ.: Το φτερό και το χώμα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002)

Μαργαρίτη Α.: Λελού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.2.2002)

ηλικίας (θ. Παρασκευόπουλος, Εποχή, 3.2.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002)

Γκομπρόβιτς Β.: Υπερ-Ατλαντικός (Τ.

Γκόρκι Μ.: Αναμνήσεις από τον Τολστόι (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 28.2.2002) Γκοτιέ θ.: Αρρία Μαρκέλα και άλλα φανταστικά διηγήματα (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002) Γκρας Γ.: Το τενεκεδένιο ταμπούρλο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10.2.2002) ΓκρέιςΤ.: Νεκροί (Γ. θεοδόσης, διαβάζω, 426) ΊρβινγκΟ.: 0 μύθος του ακέφαλου καβαλάρη (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 22.2.2002) Κέννεντυ Α. Λ.: Αρχέγονη ευτυχία (Ν. Τσιμπούκη, ΤοΒήμα, 24.2.2002) Κούντερα Μ.: Η άγνοια (Έ. Χουζούρη, High Lights, 13)

Τζαμιώτης Κ.: Ησυνάντηση (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 21.2.2002)

Λε Καρέ Τ.: 0 επίμονος κηπουρός (Ν.

Τριανταφύλλου Σ.: Φτωχή Μάργκο (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 426)

Αλμπανόπουλος, ΗπειρωτικόςΑγών, 7.2.2002)

Τρουπής θ.: Αναδρομικά διηγήματα (Γ. Καφούσης, ΤοΣχολείο και το Σπίτι, 440)

ΛιβανελίΖ.: Ένας άνθρωπος, μια γάτα, ένας θάνατος (Λ. Κέζα, ΤοΒήμα, 3.2.2002) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 24.2.2002)

Μίγγας Δ.: Σπάνια χιονίζει στα νησιά (Μ. Κοντολέων, Εντευκτήριο, 56)

Ψαθάς Δ.: Το εύθυμο καρνέ (Δ. Παυλόπουλος, Εποχή, 24.2.2002)

Μπεράτης Γ.: Ένας σωσίας. Τα σπαράγματα ενός χαμένου βιβλίου (Μ. θεοδοσοπούλου, ΤοΒήμα, 3.2.2002)

Χίλιος Δ.: Με το σφύριγμα του τρένου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.2.2002)

Μπούτος Β.: Τα δάκρυα της Βασίλισσας (Δ. Χαρίτος, αντί, 22.2.2002)

Αλεν Σ.: Το φλιτζάνι του διαβόλου (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 17.2.2002)

Μονγκράν Κ.: 0 υπογραμμιστής (Α,Αδάμ, ΗΒραδυνή, 2.2.2002)

Βάλζερ Μ.: Η υπεράσπιση της παιδικής

Μούζιλ Ρ.: Οι αναστατώσεις του

Ξενάριος Γ.: Σμιλεύονταςτο φως ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002)

140

Μαλρώ Α.: Ο πειρασμός της Δύσης (Κ. Βελισσάρη, ΤοΒήμα, 17.2.2002) ΜανΤ.: Τόνιο Κρέγκερ. Ο Μάριο και ο Μάγος ΓΑ. Σουλογιάννη, διαβάζω, 426)

οικότροφου Ταίρλες (Κ. Παπαγιώργης,

ΦορντΤζ.: 0 φυσιογνωμιστής (Μ.

αθηνόραμα, 28.2.2002)

Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002)

της κρυφής Ελλάδας (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002)

Μπαλζάκ 0. ντε: Χαμένα όνειρα (Τ.

Φουέντες Κ.: Τα χρόνια με τη Λάουρα

ΚαψάληςΔ.: Η συνάφεια μετά

θεοδωρόπουλος, Έθνος, 2.2.2002)

Δίας (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία,

Μπαρθ Τ.: Το τέλος του δρόμου (Β. Αλεξανδράκη, διαβάζω, 426) ΜπατάιγΖ.: 0 Ερωτισμός. Η μητέρα μου (Δ. Καββαθάς, ΗΚαθημερινή, 24.2.2002) Νάιπολ Β. Σ-: Μισήζωή (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 17.2.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10.2.2002) (Μ. Παπαγιαννίδου, ΤοΒήμα, 24.2.2002) (Δ. Ρουμποόλα, Έθνος, 16.2.2002) Ντελίλο Ν.: Οι χρόνοι του σώματος (Α.Αδάμ, ΗΒραδυνή, 9.2.2002)

πράγματα: Επιχειρήματα για την Ποίηση (Δ. Αρμάος, ΗΚαθημερινή, 10.2.2002)

22.2.2002)

Μικέ Μ.: Μεταμφιέσεις στη νεοελληνική πεζογραφία (Μ. Φάις, Εντευκτήριο, 56)

Χάιμς Τ.: Χαμός στο Χάρλεμ (Φ. Φιλίππου, Εντευκτήριο, 56)

fiH Trff

Μουντές Μ.: Μακρινά ταξίδια (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.2.2002)

Αράγης Γ.: Αστική εμπειρία και αστική ιθαγένεια της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Ε. Κοτζιά, ΗΚαθημερινή,

Μουρσελάς Κ.: Ασκήσεις επίχάρτου-1 (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.2.2002)

10.2 .2002) θεοδοσοπούλου Μ.: Μετ' έρωτος και στοργής. Κείμενα για τον

Μπακουνάκης Ν.: Ιταλικές νύχτες (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.2.2002)) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002)

Παπαδιαμάντη (Κ. Παπαγιώργης,

αθηνόραμα, 15.2.2002)

(Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 17.2.2002)

Μικέ Μ.: Μεταμφιέσεις στη νεοελληνική πεζογραφία (Ά.

Ντελτέιγ Ζ.: Το τελευταίο ταγκό

Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία,

στο ΜπουένοςΆιρες (Κ. Κοντολέων,

Πηλιχός Γ.: Πνεύμα και πολιτική (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.2.2002)

1.2.2002)

Τέτσης Π.: Χωρίς τηλεόραση (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.2.2002)

Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 10.2.2002) ΠάτσετΑ.: Μπελκάντο (Χρ. Σπυροηούλου, ΗΚαθημερινή,

Παπακώστας Κ.: Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας (Κ.

24.2.2002)

Κοντολέων, Αδέσμευτος ΤύποςΜήτση, 3.2.2002)

Προυστ Μ.: Αναζητώντας τον χαμένο

Τζαμτζής A. I.: Η θάλασσα στην Αγία

χρόνο (Λ. Τσιριμώκου, ΤοΒήμα,

Γραφή. Μια ναυτική θεώρηση του

17.2.2002)

θέματος (Π. Κουνενάκη, ΗΚαθημερινή, 3.2.2002)

Σάλεβ Τ.: Ερωτική ζωή (Ε. Γκίκα, Έθνος, 2.2.2002) (Κ. Κατσουλάρης, ΤοΒήμα, 10.2.2002)

Χουζούρη Έ.: Ηστρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία (Κ.

Σκοτ 0.: Ιβανόης (Τ. Γουδέλης,

Βούλγαρης, ΟΠολίτης, 96) (X.

Ελευθεροτυπία, 1.2.2002)

Δημακοπούλου, Εστία, 16.2.2002) (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 21.2.2002)

Κοτοπούλη Μ.: Έκφρασις (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.2.2002) Λάλας θ. (επιμ.): Με τους μαθητές του Ροντήρη για τον Ροντήρη (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.2.2002)

Στάουτ Ρ.: Σαμπάνια για την Φέιθ Άσερ (Κ. θεολόγου. Εντευκτήριο, 56)

Άμπραμς Μ. X.: Ο καθρέφτης

Τουρνιέ Μ.: Ο δράκος (Γ. Κορδομενίδης,

και το φως (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002)

Αγγελιοφόρος, 10.2.2002) ΦερέροΕ.: Ν. (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 17.2.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές,

\A0KMIM

Ζιράρ Ρ.: Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια (Ά. Καλογνωμής, ΗΚαθημερινή, 19.2.2002)

I

Τσίγκου Χρ.: Το πρόσωπο, ο λόγος και η σκηνή (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.2.2002)

24.2.2002)

Δάλλας Γ.: Ευρυγώνια. Δοκίμια για την

Φίσερ Τ.: Η φοβερή τροπή των

ποίηση και την πεζογραφία (Αλ. Ζήρας, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002)

Γκριν Τζ. Ρ.: Το θέατρο στην αρχαία ελληνική κοινωνία (Σ. Τσιτσιρίδης, ΤοΒήμα, 24.2.2002)

θεοδωρόπουλος Τ.: Οι μεταμορφώσεις

Πούχνερ Β.: Καταπακτή και Υποβολείο

πραγμάτων (Ν. Αλμπανόπουλος,

ΗπειρωτικόςΑγών, 22.2.2002)

141

(Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 24.2.2002)

Τρίχα Λ.: ΟΧαρίλαος Τρικούηης και τα Δημόσια Έργα (Σ. Ντάλης, Οικονομικός

Ταχυδρόμος, 16.2.2002)

Im

w h

Ί

Βακαλούδη Α.: Η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο Βυζάντιο (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 25.2.2002)

ΧαραλάμπουςΔ. Φ.: Ιστορία του διδασκαλικού συνδικαλισμού στην Κύπρο (Γ. Αγγελόπουλος, ΟΠολίτης, 96) Κανφορά Λ.: Η θάλασσα της Ιστορίας

Δοξιάδης Κ.: Κοινωνία, ιδεολογία, ηθική (Ά. Ελεφάντης, ΟΠολίτης, 96) Κολιόπουλος Κ.: Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 10.2.2002) Κωνσταντίνης Μ.: Τα ταχυδρομεία στην Ελλάδα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24.2.2002) Κωφός Ευ.: Η Ελλάδα και το ανατολικό ζήτημα (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 9.2.2002) (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 16.2.2002) (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 25.2.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 17.2.2002) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 17.2.2002) Λάζος Χρ.: Έλληνες στα λαϊκά απελευθερωτικά κινήματα. Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη (Φ. Φιλίππου, ΤοΒήμα, 10.2.2002) Μαραντζίδης Ν.: Γιασασίν Μιλλέτ, ζήτω το έθνος (Ρ. Αλβανός, ΟΠολίτης, 96) Μήλλας Η.: Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων. Σχολικά βιβλία, ιστοριογραφία, λογοτεχνικά και εθνικά στερεότυπα (Κ. Γαβρόγλου, ΤοΒήμα, 17.2.2002) (Π. Τατσόπουλος, ΤαΝέα, 9.2.2002) Παπαγιώργης Κ.: Κανέλλος Δεληγιάννης (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 16.2.2002) Παπαστρατής θ.: Οι Εβραίοι του Διδυμοτείχου (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 8.2.2002) Σαββίδης Α„ ΔεριζιώτηςΛ.: Ιστορία του Βυζαντίου με αποσπάσματα από τις πηγές (Η. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος, 27.2.2002)

142

σ. θεοδωρόπουλος, ΤαΝέα, 16.2.2002)

της Αθήνας (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 24.2.2002) Παπαστάμος Γ.: Το χρονικό μιας μικρής πολιτείας κι ενός μεγάλου ήρωα (0. Καραγιάννης, ΤοΣχολείο και το Σπίτι, 440) Μπουρνταίν Π.: Κουζίνα εμπιστευτικό. Περιπέτειες στο υπογάστριο των μαγειρείων (Λ. Κέζα, ΤοΒήμα, 10.2.2002)

Κένα Μ.: The Social Organisation of Exile. Creek Political Detainees in the 1950s (E. Κυρτσόγλου, ToΒήμα, 5.2.2002) Κιοπρουλού Μ.: Οι απαρχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 17.2.2002) Κουρτουά Σ„ Βερτ Ν. κ.ά.: Η Μαύρη Βίβλος του Κομμουνισμού (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002) (Α. Κοντοχρήστου, αντί, 22.2.2002) (Σ.

ΙΒ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΕ Ι-Α Υ Τ Ο Β ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΕ Ε Ι Βλαχοπούλου Φ.: Λέων Σγουρός (Η. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος, 27.2.2002) Κύρου Κ.: Οπισθοδρομήσεις. Αναμνήσεις μιας ζωής (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 10.2.2002) (Τ. Χατζητάτσης, Εντευκτήριο, 56)

Παναγιωταρέα Ά.: Κι σεν' πως σ' λεν; Χαρίλαος Φλωράκης (Χρ. Χαλαζιάς, , (Τ. Παππάς, διαβάζω, 426) Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.2.2002)

Παπασπηλιόπουλος, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002)

Μαζάουερ Μ.: Σκοτεινή ήπειρος.

0 ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος ΤύποςΜήτση, 24.2.2002) (Κ. Κωστής, Ελευθεροτυπία,

1.2 .2002) Ντρέιφους Μ., Γκρόπο Μη. κ.ά.: Ο αιώνας των κομμουνισμών (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 22.2.2002) Τοντόροβα Μ.: Βαλκάνια, η δυτική φαντασίωση (Ν. Ντόκας,

Ελευθεροτυπία, 22.2.2002) Χίκεϊ Μ.: 0 πόλεμος της Κορέας (Η. Μαγκλίνης, ΗΚαθημερινή, 17.2.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10.2.2002)

Χαριτόπουλος Δ.: Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων, τ. 2 (Φ. Οικονομίδης, Ελευθεροτυπία, 1.2.2002) (Φ. Φιλίππου, ΤοΒήμα, 5.2.2002) Χρηστίδης Κ.: Πορεία μιας ζωής. Από τα Γιάννενα στο Βουκουρέστι, 1818-1908 (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 5.2.2002) ΓουίνΦ.: Καρλ Μαρξ (Α. Βιστωνίτης, ΤοΒήμα, 10.2.2002) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 2.2.2002) Μάκθαν Λ.: The Hidden Hitler (Μ. Παπαγιαννίδου, ΤοΒήμα, 17.2.2002) Μιγιέ Κ.: Η σεξουαλική ζωή της Κατρίν Μ. (Μ. Πιμπλής, ΤαΝέα, 25.2.2002) ΝόουλσονΤ.: Σάμουελ Μπέκετ (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 2.2.2002)

Βλάχος Α.: Αποφοίτηση 1974.

25 Ιουλίου-17 Νοεμβρίου (Ν.

Ροσέλ Ν.: Στη σκιά του Μπάιρον (Ρ. Μπίτον, Τα Νέα, 25.2.2002)

Αλμπανόπουλος, ΗπειρωτικόςΑγών, 14.2.2002)

Σατιά Ν.: Μπαλζάκ. Η μανία της γραφής (Τ. θεοδωρόπουλος, Έθνος, 2.2.2002)

Ζώρζος I.: 1809-2000. Ανατολικά

Σκιντέλσκι Ρ.: John Maynard Kaynes.

Fighting for Brittain, 1937-1946 (M.

ΤορνέςΣ.: Επιλογή κειμένων (Φρ.

Παπαγιαννίδου, ToΒήμα, 17.2.2002)

Αμπατζοπούλου, ΤαΝέα, 16.2.2002)

Φίλμπρικ Ν.: Στην καρδιά της θάλασσας (Μ. Πιμπλής, ΤαΝέα, 9.2.2002) Χέμλεμπ Γ., Τζόνσον Λ., Σίμονσον Έ.:

I f f J f if H

I

—

ι

Τα φαντάσματα του Έβερεστ (Μ. Παπαγιαννίδου, ΤοΒήμα, 10.2.2002)

Δημοπούλου Μ., Ζόμπολας T„ Μπαμπίλα E„ Χατζημιχαήλ M.: Περιβαλλοντική αγωγή για μικρά παιδιά (Μ. Ντεκάστρο, ΤοΒήμα, 17.2.2002) Ιακώβου Ά.: Οατρόμητος Αβέρωφ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος ΤύποςΜήτοη, 10.2.2002) Φραντζή Α„ Μπάτσιαρης Π.: Τα ταξίδια του κότσυφα. Ένα περιβαλλοντικό παραμύθι (Μ. Ντεκάστρο, ΤοΒήμα, 24.2.2002) Φωκά I.: Βασίλισσα Βερενίκη. Αλεξανδρινό παραμύθι (Μ. Ντεκάστρο, ΤοΒήμα, 24.2.2002) ΛεΣοΑ.: Ο μπαμπάς δεν θέλει (Μ. Ντεκάστρο, ΤοΒήμα, 3.2.2002) Μπιόντι Τζ.: 0 γίγαντας και πουλιά (Ε. Εαραντίτη, Εήευθεροτυπία, 1.2.2002) Τριντέλ Σ.: Μακάρι να ήμουν ο Ιπτάμενος Ήρωας (Γ. Σ. Παπαδάτος,

ΔαμιανάκοςΣ.: Κοινωνιολογία του ρεμπέτικου (Κ. Σχινά, Εήευθεροτυπία, 22.2 .2002)

m im n u -u a m n u

Κατσίγερας Μ.: Ελλάδα, 20ός αιώνας.

Μπουρνόβα Ε. (επιμ.): Κωνσταντίνος Χρηστίδης. Πορεία μιας ζωής. Από τα Γιάννενα στο Βουκουρέστι, 1818-1908 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 17.2.2002) Παλιούγκας 0.: Η Θεσσαλία στο οδοιπορικό του περιηγητή Εβλιγιά Σελεμπή (Δ. Χουλιαράκης, ΤοΒήμα,

10.2.2002)

Χατζηφώτης I. Μ.: Οδοιπορικά της Ρωμιοσύνης (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηήεόραση, 23.2.2002) Δουμάς Α.: Μύθοι και θρύλοι των μεγάλων δρόμων (θ. Βασιλείου, διαβάζω, 426)

καταστροφή στον ελληνικό κινηματογράφο (Κ. Σουέρεφ,

Πόρφυρας, 102) Κολοβός Ν.: Κινηματογράφος. Η τέχνη της βιομηχανίας (Κ. Σουέρεφ,

Πόρφυρας, 102) Σολδάτος Γ.: Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου. Τόμος 2ος (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 23.2.2002)

ΜουσμούτηςΔ.: Γρηγόριος

Ζηρίνης Κ.: Πέρα από το Μπάλι. Οι άνθρωποι της παλίρροιας (Γ. Βέης, Εήευθεροτυπία, 22.2.2002)

ΡόουλινγκΤζ.: ΟΧάρι Πότερ και η

Καλούδη Κ.: Η μικρασιατική

Ζαχαράτου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 24.2.2002)

Ξενόπουλος 1867-1951 (Δ.

Σικελιανός Ά.: Ιερουσαλήμ (Η. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος, 20.2.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 1.2.2002)

10.2 .2002)

I

I

Λάμπρου Γ.: Το Καφενείο του

Γεωργίου Λ.: Περσία. Πορεία σε φως και σκιά (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 10.2.2002)

διαβάζω, 426)

φιλοσοφική λίθος (Ε. Γκίκα, Έθνος,

ΙΛ Η Μ Μ Η ,

Κομπέρν Μ.: Έβερεστ. Η κορυφή που δεν χαρίζεται (Μ. Παπαγιαννίδου, ΤοΒήμα, 10.2.2002) Μαγκρίς Κ.: Δούναβης (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Εήευθεροτυπία, 1.2.2002) (Δ. Κούρτοβικ, ΤαΝέα, 9.2.2002) Νταλρίμπλ Ο.: Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου (Γ. I. Ράλλης, αντί, 22.2.2002)

Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 7.2.2002) ΓΕ. Χουζούρη, High Lights, 13)

Οι φωτογραφίες. Τόμος 2ος (Κ. Σχινά,

Εήευθεροτυπία, 22.2.2002) Ξανθάκης'Α.: Η Ελλάδα του 19ου αιώνα (Ν. Κασσιανού, ΤοΒήμα, 10.2.2002) (Κυρ. Ντελόπουλος, ΗΚαθημερινή, 19.2.2002) Τσίπηρας Κ.: Έλληνες Καραγκιοζοπαίχτες πίσω από τα φώτα του μπερντέ (Κ. Κοντολέων,

Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 24.2.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24.2.2002) (Κ. Σχινά, Εήευθεροτυπία, 22.2.2002)

ϋ Μ Γ ΡΟΦ» Μ

-

1

Κοχύλα Ν.: The Glorious Foods of Greece: Traditional Recipes from Islands, Cities and Villages (θ. Τσιχλάκη, To Βήμα, 17.2.2002)

ΙΑΠΟΚΡΥΦΙΙΜΟI

|

ΦοντμπρίνΖ. Σ.:0ι αληθινές προφητείες του Νοστράδαμου (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος,

10.2 .2002)

—

I

ΛεγκράνΛ., Ρα Μ.: Μαθαίνω μπάσκετ (Κ. Σωτηρίου, ΤοΒήμα, 5.2.2002)

143

ΓΤΟTFYXfli MAIQY

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΝΑΡΟΓΎΝΙΑΣ

Γράφουν οι: ΕύηΑάλλα: Ψυχολογική ανδρογυνία: Η εξέλιξη ενός όρου ΧαρίκλειαΜήνη: Γυνανδρία και γυλανία: Έ να ανατρεπτικό αρχέτυπο Χριστίνα Ντόκου: Φυλλομετρώντας το φύλο: Ανδρογυνία και τέχνη του λόγου στο Συμπόσιο του Πλάτωνα Αηηοσθένησ Ανοαφιώτησ: «Ανδρόγυνο» ω ς πολιτιστικό ορόσημο Ουίλιαιι Σουλτσ: Ο εκ-φυλισμός της ουτοπίας «ΤΗΧ-1138» του Τζορτζ Λουκάς Συνέντευξη: Ο Αντόνιο Ταμπούκι μιλάει στον Βασίλη Ροόβαλη Άρθρο: Σούζαν Σόντανκ: Ταξίδι μέχρι το τέλος του κόσμου Επίσης στο επόμενο τεύχος: Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Πορτρέτα ξένων συγγραφέων. Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Αελτίακ,ά. Το

δια βάζω

ο το ν

κ υ β ε ρ ν ο χ ώ ρ ο :

w w w . t r a n s l a t i o . g r

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σ ύ γ χ ρ ο ν η ε κ δ ο τ ικ ή π α ρ ο υ σ ία σ τ α ε λ λ η ν ικ ά γ ρ ά μ μ α τ α

Ως πού μπορεί να φτάσει μια πόλη χωρίς ιστορία, προκειμένου ν' αποκτήσει μύθο και να γραφτεί ένα βιβλίο άξιο να προσελκύσει την προσοχή και το ενδιαφέρον; Μέχρι και να σφετεριστεί ιστορίες πασίγνωστες, όπως αυτές του Μόμπυ Ντικ και του Γκιούλιβερ; Ναι, μέχρι εκεί. Με δομή αστυνομικού μυθιστορήματος. Με σαρκασμό και ειρωνεία. Με αγάπη και τρυφερότητα. Έ να σχόλιο πάνω στη σύγχρονη Ελλάδα, στο ρόλο των μέσων μαζικής ενημέρωσης και στη λαχτάρα που έχει κάθε άνθρω πος ή κάθε πόλη να έχει ιστορία.

ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ w w w .k a s t a n io t is .c o m

Τρεις δρόμοι διαφορετικοί, τρεις πολιτείες διαφορετικές. Δεν ήταν συμμαθήτριες, δεν ήταν ομότεχνες, δεν ήταν καν του ίδιου χαρακτήρα. Αλλά η ατυχία με τους άντρες τους τις έφερε σε μια κοινή μοίρα. Ό ταν λοιπόν συναντιούνται, μια δυνατή φιλία αναπτύσσεται και δοκιμάζεται πολλές φορές. Ο αμοραλισμός τους ακουμπά σε μια ηθική μ’ ένα κεντρί περίεργο. Οι έρωτές τους και τα πάθη τους τις κάνουν να ζουν ακραίες καταστάσεις, που σε πείθουν ότι αυτή είναι η καθημερινή τους ζωή. Χωρίς να το επιδιώξουν, οι δυο αγάπησαν τον ίδιο άντρα, μα η τρίτη που ήξερε δε μιλούσε. Φοβόταν τις εκρήξεις και το ξεγύμνωμα της αλήθειας. Γιατί κι αυτή είχε πολλά να κρύψει. Φωτιά έκαιγε το κορμί της και ριχνόταν στο κρεβάτι με διάφορους, γε­ μάτη πάθος και ηδονή. Η αμαρτία ήταν στο αίμα της. Κι όμως κι οι τρεις θα έκρυβαν ένα φοβερό μυστικό καλά καταχωνιασμένο μέσα τους, δίνοντας όρκο ιερό να το φυλάξουν στα χρόνια που θ’ ακολουθούσαν. ΤΗΛ.: 330.12.08 - FAX: 382.25.30 e - m a il: in f o @ k a s t a n i o t is . c o m

Δεν έκρυψα ποτέ ούτε την έκταση ούτε τον εκλεκτισμό που χαρακτήριζε ιη σεξουαλική μου ζωή, παρά μόνο από τους γονείς μου. Σταδιακά, και χωρίς να φαίνεται, κατάλαβα τι μου πρόσφερε αυτός ο τρόπος ζωής: την ψευδαίσθηση ότι μου ανοίγονται άπειρες δυνατότητες. Εφόσον εξάλλου έπρεπε να δεχτώ πολλούς και διάφορους περιορισμούς, η σιγουριά τού να έχω σεξουαλικές σχέσεις κάτω απ’ όλες τις συνθήκες, με όλα τα άτομα που το επιθυμούσαν, ήταν ο καθαρός αέρας με τον οποίο γεμίζουμε τα πνευμόνια μας όταν περπατάμε ως την άκρη μιας στενής προβλήτας. Η Κατρίν Μιγιέ, διακεκριμένη κριτικός τέχνης, αφ ηγεπ!Β (^ξουαλική της ζωή με μια ωμότητα που ξαφνιάζει. Αναμφισβήτητα ένα από τα πιο τόλμη ρβΒ ίλία που έχει δώσει « ■ k ________________ η παράδοση ijj^ ερωτικής λογοτεχνίας.

♦ Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Π Ρ Ο Σ Κ Λ Η Σ Η

Το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και οι εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ σας προσκαλούν σε μια συνάντηση με την Κ ατρ ίν Μ ιγ ιέ με την ευκαιρία της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου της .

Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΚΑΤΡΙΝ Μ. Συμμετέχουν: ο γλύπτης T a k is , η δημοσιογράφος Ό λγα Μ πατή και ο κριτικός τέχνης Θανάσης Μ ουτσόπουλος. Την Δευτέρα 22 Απριλίου, στις 19.30 το βράδυ, στο A uditorium του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών (Σίνα 31).