Τεύχος 427

Κ. Α Θ ΑΝΑΣΟΥΛΗΣ · Π. ΓΟΥΤΑΣ · I. Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Ο Υ · Ζ.Κ. ΙΖΖΟ · Κ. Μ ΥΛ Ω Ν Α Σ · Ζ. ΠΕΡΕΚ · Δ. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ · Λ. ΧΡΗΣΤΙΔΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΠΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

«Χυμώδεις περιγραφές με καθοριστική την αίσθηση του

Πολλοί κάτοικοι αυτού εδώ του βιβλίου επιχείρησαν

αυθόρμητου, που εντείνεται από την πηγαία, καθόλου

παλαιότερα έξοδο προς το Κοινό, με μία τηλεοπτική

Κυριακάτικο Βήμα

σειρά, την οποία, ευτυχώς, έπνιξαν στο λίκνο της διά­

«Ο Σουρούνης είναι για μια ακόμα φορά έξοχα αφηγη­ ματικός, λυρικός, χιουμορίστας, συχνά και στις ερωτικές

νουν για όνομα μία ευχή (ή διαπίστωση): Πάντα κα­

σκανδαλιστική,αθυροστομία».

φορες λερναίες ύδρες.Τώρα, ενισχυμένοι, πιο πολλοί κα ι χαρούμενοι, σχηματίζουν συμμορία και της δί­

Αδέσμευτος Τύπος

λά. Ό λο ι τους άοπλοι: χωρίς παιδεία, γοητεία, φιλο­

«Πέρα από την άγρια αντιπαράθεση πατέρα και γιου κρύβεται η βαθιά ανάγκη μιας γνήσιας αμοιβαίας τρυφε­

Όμως θέλουν, και ξέρουν, να ζήσουν. Κατέχουν το ευ

περιγραφές του».

σοφ ία, κά λ λ ο ς, όνομα, γ νω ριμίες, χωρίς άγκυρ ες.

ρότητας και. τέλος, μέσα από μια σκληρή γραφή αναδύε­ ται ένας συναισθηματισμός δίχως όρια, χειροπιαστός».

ζην. Μ ε τα έργα του Η Μητέρα τον Σκύλου , Ύ λη Δ ά ­ σ ο υ ς , Ο π α λα ιό ς τω ν η μερώ ν , Π ρος Ε λευσίνα, Η βουή, ο συνένοχος και συγγραφέας τους είχε οδηγή­

Η Κυριακάτικη Α υγή

σει. μέσα από δρόμους επίσημα σκοτεινούς, απειλητι­

«Έ να βιβλίο που κάθε αγόρι ή άντρας θα Όελε να δια­

εδώ, έχοντας προσλάβει για κομπάρσους τους παλαιό-

βάσει ή να έχει γράψει, και κάθε κορίτσι ή γυναίκα θα

τερους πρωταγωνιστές της πορείας αυτής, βγήκαν

πρέπει να διαβάσει αν θέλει να μάθει να βλέπει πίσω

στον ήλιο και μας υποδέχονται με μία προσταγή-πα-

κούς, μαγικούς και αυχμηρούς, τους ήρωές του, που,

από εκείνο που φαίνεται».

Έθνος

ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ w w w .kastanio tis.com

ρότρυνση: Ζήστε, ρε!

ΤΗΛ.: 330.12.08 - FAX: 382.25.30 e-mail: info@ kastaniotis.com

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 427, ΜΑΡΤΙΟΣ 2002 ISSN 1106-1383

ΕΠ ΙΚΑ ΙΡΙΚΑ 13 Best Seller 14 Βραχυγραφίες 2 1 Βιβλία από το μέλλον Η χρυοή εποχή (Ανθολογία επιστημονικής φαντασίας) Γράφει ο Πόνος Φιλιππακόπουλος 22 Ένα βιβλίο... μία παράσταση Γ. Βιζυηνός, Το αμάρτημα της μητρός μου Γράφει η Σάνια Περδικάρη 2 4 Ψηφιακός κόσμος Άπαντα Παπαδιαμάπη (θησαυρός της Ελληνικής Τλώσαας) Γράφει η Τιτίκο Δημητρούλια 2 6 Παρεμβατικά Η φρουτωδης γεάοη της δημοκρατίας Γράφει ο Αλέξης Ζήρας 2 9 Ευκαιρίας δοθείοης Ορθογραφία και Ορθοδοξία Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής

Σύνταξη: 010-33.01.313 Λογιστήριο: 010-33.01.241 Διαφημίσας: 010-33.01.313 Συνδρομές: 010-33.01.315,010-33.01.241 Fax:010-33.01.315

ΞΕΝ ΟΙ ΣΥ ΓΓΡ Α Φ ΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΑ 3 2 Ξένο Βιβλίο Επιμέλεια Ηλιος Μαγκλίνης 3 4 Πορτρέτα ξένων συγγραφέων Doro//iy PorAer Γ7595-/9671 Γράφει η Χρύσα Ιπυροπούλου 3 6 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς Susan Sontag (1 9 3 3 -) Γράφει η Χρύοα Ιπυροπούλου

Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπολέξης

ΑΡΘ Ρ Α 3 9 Η εικόνα του Άλλου: αναγνώσεις για πολύ μικρά παιδιά από το έργο του Ευγένιου Τριβιξά Γράφει η Βαοιλική Κοντογιάννη 4 5 Σχολικές βιβλιοθήκες και εκπαιδευτική πραγματικότητα Γράφει ο Χρηστός Κάτοικος

Σύνταξη: Γιώργος Γολάντης Κατερίνα Γρυπονηοιώτου, Βοοίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλελής Ηρακλής Παπολέξης Βάοω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθαναοία Σπάθή Διαφημίοεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διάρθωοη: Λένια Μοξαράκη, Λέοποινα Ράμμου Σελιδοποίηοη - Διαχωρισμοί: Μαρία Σοχοριουδάκη, τηλ. και fax: 010-38.21.700 Παραγωγή: Δ. Πρίφτης & Υιοί ΟΕ, Σ ω φ υ 6, τηλ: 010-5232323 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη Αξ Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 010-5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Ταβαλάς& ΣΙΑίί Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεοη: Αθήνα: <διαβά(ω>, Α. Μετοξά 26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο (Κέντρο του βιβλίου», Λαοοάνη 9, τηλ. 010-237.463 Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεαη εξωφύλλου: Μαρία Σαχοριουδάκη

ΣΕΛΙΔ ΕΣ 5 2 Σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία Γράφει ο Φρανκ Μπίρντοου ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ Τ Ο Υ Μ ΗΝΑ 6 3 Συνεργάστηκαν οι: θαν. Α. Βασιλείου, Γιώργος Βέης, Τιτίκα Δημητρούλια, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Μάκης θεοδόσης, Ηλίας Μαγκλίνης, Σωτήρης Ντάλης, Μαρίζα Ντεκάστρο, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάσος Παππάς, Άλκηοτις Σουλογιάννη, Περικλής Σφυρίδης, Μαργαρίτα Τσιγάρα, Μάρκος Δ. Φρέρης 9 7 ΤΟ Θ ΕΜ Α ΤΟ Υ Μ Η Ν Α: Συγκριτική Λογοτεχνία (επιμέλεια: Μαίρη Κουτοουδάκη) 9 8 Ευτέρπη Μήτοη Συγκριτική λογοτεχνία και περιηγητιομός 1 0 3 Σοφία Ντενίση Η ερωμένη του «Άγγλου» ανθυπολοχαγού ή η σχέση ελληνικής και αγγλικής λογοτεχνίας το 19ο αιώνα

1 0 9 Χριστίνα Ντόκου Νεκρικοί μονόλογοι, συγκριτικοί διάλογοι: Λουκιανός και Ματοάδο δε Αοίς

1 1 5 Μαίρη Κουτοουδάκη Μυθολογικά και λογοτεχνικά αρχέτυπα στο θέατρο του Tennessee Williams: Ορφέας στον Αδη, Camino Real, Ξαφνικά πέροι το καλοκαίρι 121 Άννα Ταμπάκη Συγκριτική Φιλολογία και μετάφραση

Πίνακας εξωφύλλου: Εντουάρ Μονέ (Πορτρέτο του Εμίλ Σολά>

ΔΕΛΤΙΑ 1 26 Βιβλιογραφικό 1 3 3 Κριτικογραφία

Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: hltp/Aook.mlture.gr.

141 Α Λ Λ Η Λ Ο ΓΡΑΦ ΙΑ

Πλ/ΕΤΕΤβΡΑ

ΣΥ^ΟΡΟΜΗΤΗΣ ΣΤΟ

ΚΑΙ ΚΕΡΟΙΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Γιαέναχρόνο(11 τεύχη■τοέναδιπλό) πληρώνετε

Σπουδαατική53c Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 91 ε

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήσια: 93 ε Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 ε ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 11 5 ε Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 ε ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΟΡΕΣ: Ετήσια: 115 $ ΗΠΑ (124,87 ε) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 ε) Παλιό τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 ε

Εμβάσματα: στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.241, τηλ. & fax 33.01.315.

Το διαβάζω m π Επιτροπή Κριτικών (Β. ABavaoonouBos, Τ. Δημητρούλια, A. Znpas, Κ. KapaKumas, Ε. Κοτζιά, Μ. Φ ά κ , Β. Χοτζηβασιλείου) οπένειμον τα Λογοτεχνικό Βραβεία 2001 ΒΡΑΒΕΙΟ Π Ο ΙΗ Σ Η Σ

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΠΟΥ: Κλεμμένη ιστορία (Κέδροε) ΒΡΑΒΕΙΟ Μ Υ Θ ΙΣΤΟ ΡΗ Μ Α ΤΟ Σ

ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ: Η ανατροπή (Κ έ δ ρ ο ι ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ: Κουστούμι στο χώμα (Καστανιώτηε) ΒΡΑΒΕΙΟ Δ ΙΗ ΓΗ Μ Α ΤΟ Σ

ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ: Το τραγούδι των Σειρήνων (Ν εφ έλη ) ΒΡΑΒΕΙΟ Π Ρ Ω ΤΟ ΕΜ Φ Α Ν ΙΖΟ Μ Ε Ν Ο Υ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΙΔΗΣ: Οι τέσσεριε τοίχοι (Το Ροδακιό)

Enions, το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Α. Ζερβού, Μ . Κανατσούλη, Μ . Κοντολέων, Γ. Παπαδάτοε, Β. Πάτσιου) οπένειμον το ΒΡΑΒΕΙΟ Π Α ΙΔ ΙΚ Ο Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

ΦΩΤΕΙΝΗ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ: Το μισό πιθάρι (Ελληνικά Γράμματα)

Το μεγάλο βιβλιοπωλείο των βορείων προαστίων Στους τέσσερις όροφους του ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΣΤΗ ΣΤΟΑ θα βρείτε: • 8 0 . 0 0 0 τ ίτ λ ο υ ς β ι β λ ίω ν ό λ ω ν τ ω ν Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Ε κ δ ο τ ι κ ώ ν Ο ί κ ω ν κ α ι ό λ ω ν τ ω ν κ α τ η γ ο ρ ι ώ ν β ι β λ ίω ν α κ ό μ η κ α ι τ ω ν π λ έο ν ε ξ ε ιδ ικ ε υ μ έ ν ω ν • In t e r n a t io n a l B o o k s to r e ( li t e r a t u r e , a r t. m u s ic , a r c h it e c t u r e , i n t e r io r d e s ig n , c o m p u t e r , m a r k e t i n g , m a n a g e m e n t , fo o d a n d d r in k s , c h i l d r e n b o o k s . C D R O M ' S ) • Π λ ή ρ ε ς τ μ ή μ α χ α ρ τ ικ ώ ν , σ χ ο λ ικ ώ ν , ε ι δ ώ ν ζ ω γ ρ α φ ι κ ή ς κ α ι h o b b y , α ν α λ ω σ ίμ ω ν η λ ε κ τ ρ ο ν ι κ ο ύ υ π ο λ ο γ ισ τ ή • Ε Υ Ρ ΙΠ Ι Δ Η Σ C A F Ii σ τ ο ν π ρ ώ τ ο ό ρ ο φ ο κ α ι τ η ν α υ λ ή τ ο υ Β ι β λ ιο π ω λ ε ί ο υ • Π ρ ο ν ο μ ι α κ ή κ ά ρ τ α μ έ λ ο υ ς ( ε κ π τ ώ σ ε ις κ α ι ε ν η μ έ ρ ω σ η γ ια τ ις δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ έ ς μ α ς ) • Π α ρ ο υ σ ιά σ ε ι ς β ιβ λ ίω ν γ ια ε ν η λ ί κ ο υ ς κ α ι π α ιδ ιά - ε κ θ έ σ ε ι ς ζ ω γ ρ α φ ικ ή ς κ α ι φ ω τ ο γ ρ α φ ία ς • Σ υ ν ε χ έ ς ω ρ ά ρ ιο λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς

Δωρεάν αποστολή

■ εντός 24 ωρών στο νομό Αττικής για παραγγελίες ποσού άνω των 10.000 δρχ. Για την υπόλοιπη Ελλάδα και τις χώ ρες της Ε .Ε . με χρέω ση πιστωτικής κάρτας ή με αντικαταβολή (τα έξοδα αποστολής χρεώνονται σύμφωνα με τον ισχύοντα τιμοκατάλογο των ΕΛΤΑ). Μπορείτε να μας δώσετε την παραγγελία σας με ένα από τους παρακάτω τρόπους • τηλεφωνικά (στα τηλέφωνα 680 0644-646 εσωτ. 1) • με την αποστολή e-m ail στην ηλεκτρονική διεύθυνση info@evripidis.gr • με fax στο 680 0647

ε ύ ο ι π ί δ η α ----------- B D S H D E E I Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε IΟ

Ανδρέα Παηανδρέου 11 εντός στοάς (πρώην Βασ. Κωνσταντίνου) 152 32 Χαλάνδρι Τηλ.: 680 0644-6 Fax: 680 0647.w w w.evripidis.gr e-m ail: info@evripidis.gr

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ Λ Ο ΓΟ ΤΕΧΝ ΙΑ Χ.-Δ. ΓΟΥΝΕΛΑΣ

JEAN-YVES TADIE

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

Η ΕΥΘΡΑΥΣΤΗ " ΑΛΗΘΕΙΑ ΕΚΑΙΪΤΗ ΓΙΉ ΘΗ1ΡΙΛ . TOY ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΜϊβΟΥ,

ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΓΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Ε Σ

Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ

Gutenberg

·

Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ

τυ π ω θ ή τω

&

ΚΩ ΣΤΑ

ΔΑΡΔΑΝ ΟΥ

· Σπουδή

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΜΙΝΩΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ

ΕΞΟΔΟΣ μυθιστόρημα Τρεις φίλοι, ένα χρέος, ένα τα­ ξίδι απροοχεδίαστο, έτσι όπως κάθε πραγματικό ταξίδι πρέπει ν ’ αρχίζει. Στην πορεία συνάντησαν γυ ­ ναίκες που έδιναν φ ω ς, γ υ ­ ναίκες που έσβηναν το φως, λουλούδια που ανοίγουν μόνο τη νύχτα, μια θάλασσα γεμάτη χρώματα, ένα σύστημα χωρίς κανένα χρώ μα, ένα ταξιτζή που μόλις είχε γυρίσει απ’ τον παράδεισο και μια φιγού­ ρα που στεκόταν μόνη της μπροστά απ’ την πόρτα του παραδείσου. Έ να συ ν α ρπ α σ τικ ό μ υ θ ισ τό ρ η μ α , μ ια α π ίσ τευ τη π ε ­ ρ ιπ έ τ ε ια μ ε π ο λ λά α π ρ ό β λ επ τα κα ι ένα α κό μ α π ιο απρόσμενο τέλος.

ΜΑΡΙΑ ΚΛΑΔΑΣ λεύκωμα-βιογραφία Ένα βιβλίο-αφιέρωμα στην μεγάλη Μαρία Κάλλας με πλούσιο φωτογραφικό υλι­ κό και πολλά ενδιαφέροντα κείμενα Με ένα μοναδικό χρονολόγιο που περιγράφει βήμα βήμα την εξέλιξη και ανά­ δειξη της στην κορυφή, σαν την μεγαλύτερη φωνή του αιώνα αλλά και την μοναξιά της, την σχέση της με το Ωνάση και πολλά άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία Διαβάστε επίσης πολλά δημοσιεύματα εκείνης της εποχής, μι­ κρές, περίεργες λεπτομέρειες της ζωής της, αλλά και χαρακτηρισηκές κριτικές από τον ελληνικό τύπο, όπως και την γνώμη για την μεγάλη Ελληνίδα μερικών από τους ανθρώ­ πους που βρέθηκαν δίπλα της.

Π ερ ιο δ ικ ό κα ι κ δ ό σ ε ις

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Αηοστολοπούλου 64, 15231 Χαλάνδρι , Γηλ: 6775.147, e-mail: aptl2@ ath.fonhnet.gr

ε κ δ ό σ ε ις • ΚΩΛΕΤΤΗ 25,10677 Αθήνα, Τηλ: 010 3808720, Fax: 010 3808721 •e-mail: biblia@Kiitiki.gr, website: www.Kritiki.gr

ΡΙΤΙΚΗ

„n-

* 1

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

4k Α Γ Ρ Α - .ν - ,

■

ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ

Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας

ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Αλέξης Ζήρας (κριτικός της λογοτεχνίας) Βίκτωρ Ιβάνοβιτς (κριτικός της λογοτεχνίας) Γιάννης Κιουρτσάκης (πεζογράφος, δοκιμιογράφος) Αύντνα Στεφάνου (ποιήτρια, θεωρητικός της λογοτεχνίας) Τατιάνα Τσαλίκη - Μηλιώνη (καθηγήτρια της Γαλλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΟΚΟΛΗ Σπ. Τρικούπη 3-5 106 83 Α Θ Η Ν Α , Τηλ.: 3805520, 3822732

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΣΥ Γ ΧΡ ΟΝΗ

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η

Π Α Τ Α Κ Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Μ . Α ΣΩ Ν ΙΤ Η Σ

ΛΑΛΟΝ ΥΛΑΡ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Μ. ΑΣΩΝΙΤΗΣ Λάλον "Υδωρ ΜΤΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Έ ν α ς μεγαλοεφοπλιστής, μέ έδρα τό Λονδίνο, ό Πώλ Κηρουλάριος-Ευσθενος, αναλαμβάνει νά ελευθερώσει την Φύση καί την ’Α νθρωπότητα από τόν Χριστιανισμό καί νά επαναφέρει τό Δωδεκάθεο καί όλους τούς Θεούς όλων τών Λαών τής Γης, μετεξελίσσοντας τόν πολιτισμό καί άναδεικνύοντας τόν Εύδαίμονα Ανθρωπο.

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.11,850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.31.078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

Βαγγέλης Αθανασόπσυλος - Βενετία Αποστολίδου - Γιώργος Αράγης Ευριπίδης Γαραντούδης · Δημήτρης Δημηρούλης · Λίζυ Τσιριμώκου Αλέξης Ζήρας · Αγγέλα Καστρινάκη · Ελισάβετ Κοτζιά · Μάριος Μαρκίδης Κώστας

Γ. Π απ αγεω ργίου · Ηλίας X.

Παπ αδημητρακόπουλος

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου · Δημήτρης Ραυτόπουλος · Στρατής Πασχάλης

Η γραφή και ο καθρέφτης ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΠΟΛΙΣ

κ α ι

ΚΡΙΤΙΚΗ

επιμέλεια:

Μισέλ Φάΐς

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

«ΑΓΚΥΡΑ»

Ε ν α λ ε ύ κ ω μ α , φ ό ρ ο ς τ ιμ ή ς σ τ ο ν κ ο ρ υ φ α ίο σ υ ν θ έ τ η τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς ε π ιθ ε ώ ρ η σ η ς Γ ιώ ρ γ ο Μ ο υ ζ ά κ η , απ ’ όπ ου ξα ν α ζεί ό λ η ε κ ε ίν η η θ ρ υ λ ικ ή επ ο χ ή . θέλετε να κάνετε μια βόλτα γεμάτη γοητεία στον κόσμο και την εποχή της θρυλικής παλιάς επιθεώ­ ρησης; θέλετε να μάθετε για τα πρόσωπα, τις επιθεωρή­ σεις, τις ταινίες, τη νυχτερινή ζωή εκείνης της επο­ χής; Ο Γιώργος Μουζάκης, ο κορυφαίος συνθέτης της ελληνικής επιθεώρησης σας καλεί για μια βόλτα γε­ μάτη λάμψη και γοητεία.

ΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΤΟΥ - ΕΡΩΤΑ * (fta / t a r o t'fo / t o /o /> t f r a t •

.......

Είναι η αναζήτηση του απόλυ­ του έρωτα, ή απλά του έρωτα, που στοιχειώνει τις μέρες μας, και οδηγεί τα βήματά μας ως τις πιο ακραίες ενέργειες και επι­ διώξεις;

i ·

στική πλοκή, απροσδόκητες εξε­ λίξεις και ανατροπές. Αγοραπω­ λησίες δούλων, πλούσια σεράγια, διαβουλεύσεις και Ποντίφικες, με κορύφωση τη Ναυμαχία του Λεπάντο...

... Γιατί, το να είσαι μητέρα εί­ ναι ταυτόχρονα μια στιγμή υπέ­ ροχη και μια επανάσταση, με τα συνακόλουθά της, τον φόβο, την αναστάτωση και την ευτυχία...

Δ. Α. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α.Β.Ε.Ε. · Λ. Κηφισού 85 - Αιγάλεω, Τηλ.: 3478044-3455276 - Fax: (01) 3474732 Κατάστημα Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Ορφέως) Τηλ.: 3213507 · e -m ail:agyra@ agyra.gr · w w w .a gy ra .gr

15/ 1/2002 14/ 2/2002

L

Ζ. ΖΑΤΕΛΗ Μ ε το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους. Ο θάνατος ήρθε τελευταίος κ α ς τ α ν ιο τ η ς

Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ­ ρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ'όλη ψ Ελλάδα, δη­ λώνοντας ο καθένας τους τεοοερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήοεις.

2 . Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση κέ δρ ο ς 3 . ΤΖ. Ρ. Ρ. ΤΟΛΚΙΝ Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών κέ δρ ο ς 4 . Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή κέ δρ ο ς 5 . I. ΑΛΙΕΝΤΕ Φωτογραφία σε σέπια ο κ ε α ν ιδ α Γ. ΣΚΑΜΠΑΡΔΠΝΗΣ Ουζερί Τσιτσάνης κ έ δρ ο ς Δ. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων ε ξ α ν τ α ς 6 . ΤΖ. Κ. ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ Ο Χάρι ΙΊότερ και η κάμαρα με τα μυστικά ψ υ χ ο γ ιό ς L

Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Δυο φορές'Ελληνας ΚΕΔΡΟΣ 0.ΤΣ0ΥΝΑ Κ0Σ Δραχμούλα μου, καλά σου ταξίδι η λ ιο τ ρ ό π ιο

8 . Μ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ Η γυναίκα της όγδοης μέρας κ α ς τ α ν ιο τ η ς Π. ΚΟΕΛΟ Ο Διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ λ ιβ α ν η ς Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Βαρκάριοσα της χίμαιρας κ α λ ε ν τ η ς Γ. ΠΟΛΥΡΑΚΗΣ Η κόρη της ανεμώνης ψ υ χ ο γ ιό ς Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Φτωχή Μάργκο ΠΑΤΑΚΗΣ Ε.ΤΡΙΒΙΖΑΣ Η Δόνα Τερηδόνα και το μυστικό της γαμήλιας τούρτας κ α λ ε ν τ η ς 9.

Ν. ΓΡΥΛΛΑΚΗΣ

Αποκαλύπτω... λ ιβ α ν η ς

Μ. ΜΑΖΑΟΥΕΡ Σκοτεινή ήπειρος α λ ε ξ α ν δ ρ ε ια 1 0 , Μ. ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η άγνοια ε στία IP. ΓΙΑΛΟΜ Ό ταν έκλαψε ο Νίτοε α γρ α Ε.ΤΡΙΒΙΖΑΣ Η τελευταία μαύρη γάτα ε λ λ η ν ικ ά γ ρ α μ μ α τ α

11.

12.

Γ. ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Ο Τούρκος οτον κήπο ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ Ε.ΦΑΚΙΝΟΥ Ποιος σκότωσε τον Μάμπυ Ντικ κα ςτα ν ιο τη ι Δ.Μ ΙΓΓΑΣ Σπάνια χιονίζει στα νησιά ΠΟΛΙΣ Φ. ΜΠΡΟΝΤΕΛ Γραμματική των πολιτισμών μιετ Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ Οι πύλες της φωτιάς πατακης

Τα στοιχαα παραχάρηααν τα βιβλιοπωλαα: Αρκποτίληζ-Αθήνα, Αρκτούρος-Ιπόρτη fom -Aoiipw, ΕλαώρουΙάκκΑβήνα, [ν&οχώρα-ΑΟήνα, [(αρχόπουλος-Αβήνο, Εοτία-Αβήνα, Θίμα-Βύρωναξ, Θιωρία-Ζάκυνβος, θηοαυροφυλάκιο τηςΓνώοης-Κως, Ιανόζ-θτοοαλονίκη Χιπρί-θιοοαλονίκη Αίοχη του Βιβλίου-Αθήνο, Ubro-Athjva, ΑυχνάρτΑρόμα, Μών/της-Πάτρα, Μιχαλόζ-Αβήνα, Μοσχονύς-Αφο, Ηίοτωρ-Κατιρίνη Όμηρος-Βόλος Πάπυρος-Χίος, Παρόμπρο^Χολαργός Πατάκης-Αβήνα, Πολιτώ-Αβήνα, Πρίομα-ίΐιιραιάζ, ίάχιγ,-Hia [μόρτη, Φολόκαξ-Παλοή Φάληρο, Φτοόλη-Ηία Ιωνία, Φωτόίιντρο-Ηράκλτιο

13

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Κ Α Τ Α Ν Τ Η Σ Ε ΜΙΑ

ΠΟΡΝΗ

Πολύ γελάσαμε με το τελευταίο τεύχος του περιοδικού Πνευματική ζωή (τ. 142, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2002) που εκδίδει και διευθύνει ο Μιχάλης Σταφυλάς. Σε ει­ δικό αφιέρωμα που έχει επιμεληθεί ο ίδιος ο εκδότης, με τίτλο «Η χυδαιογραφία στη νεοελληνική λογοτεχνία. Σημεία και τέρατα συγγραφέων», γίνεται εκτενής ανα­ φορά, ανθολόγηση χαρακτηριστικών αποοπαομάτων και σχολιασμός κειμένων ελ­ ληνικής ποίησης, πεζογραφίας και μαρτυρίας στα οποία κεντρικό ρόλο έχει το άσε­ μνο και το προκλητικό. Ξεκινώντας από τον Ανδρέα Εμπειρικό, τον Γιάννη Ράσο, τον Μίκη θεοδωράκη, τον Άγγελο Βλάχο (!), τη Μαρώ Σεφέρη (!!) και τον Ιωάννη Μεταξά (!!!), ο Μ. Σταφυλάς παραθέτει κείμενα των σύγχρονών μας ποιητών και πεζογράφων: Αριστοτέλη Νικολαΐδη, Βερονίκης Δαλακούρα, Γιώργου Μαρκόπουλου, Βαγγέλη Ραπτόπουλου, Έρσης Σωτηροπούλου, Βασίλη Στεριόδη, Σπύρου Σκούρτη, Γιώργου Σκούρτη, Χρή­ στου Χωμενίδη, Ανδρέα Αποστολίδη, Λένας Διβάνη, Θανάση Χειμωνά, Γιώργου Μανιώτη, Μανίνας Ζουμπουλάκη, Πέτρου Μάρκαρη, Διαμαντή Αξιώτη, Μισέλ Φάις, Μίνω Μαρκάκη, Θόδωρου Γρηγοριάδη, Χρόνη Μίσσιου, Μίμη Ανδρουλάκη, Ντόρας Γιαννακοπούλου, Δέσποινας ϊομαζάνη... και ενός «Επωνύμως ανωνύμου» του οποί­ ου το όνομα δεν γράφει ο Μ. Σταφυλάς επειδή (άκουσον, άκουσον!) είναι «σημαντι­ κότατος χρονογράφος, ποιητής, πεζογράφος, κοινωνικός παράγοντας και αγωνι­ στής» (!!!). Οι άλλοι δηλαδή τους οποίους κατονομάζει είναι κατά τη γνώμη του δεύτερης κατηγορίας συγγραφείς και προδότες των εθνικών ιδανικών; Παράξενη, αλήθεια, ευαισθησία: να μη δημοσιεύεις το όνομα ενός συγγραφέα τη στιγμή που αναφέρεσαι οε ένα ήδη δημοσιευμένο (με την υπογραφή του) διήγημά του (!). Με τι ακριβώς γελάσαμε; Μα με τα σχόλια του Μ. Σταφυλά. Δεν ξέραμε αν τελικά καυτηρίαζε τα κείμενα και τους συγγραφείς τους ή αν το γιόρταζε, θα σταθούμε σε τέσσερα από αυτά. Το πρώτο είναι το σχόλιό του για ένα πεζό κείμενο του Γ. Μαρ­ κόπουλου (δεν παραθέτει τίτλο), στο οποίο περιγράφεται με λεπτομέρειες ένας ηεοθηλασμός. Αντιγράφουμε από το κείμενο του Μ. Σταφυλά, το οποίο περιλαμβά­ νει και απόσπασμα από το κείμενο του Γ. Μαρκόπουλου: «Έπιασε ύστερα το πέος μου και ρουφούσε, ρουφούσε τρυφερά...».

«0 Μαρκόπουλος», παρατηρεί ο Μ. Σταφυλάς, «τελικά ρούφηξε και κάποια εκατομμύρια α­ πό τον κρατικό μας προϋπολογισμό» (αναφέρεται φυσικά στο Κρατικό Βραβείο Ποίησης). Για την Έρση Σωτηροπούλου και το βραβευμένο (Βραβείο Μυθιστορήματος του δια­ βάζω - Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος) Ζιγκ-Ζαγκ στις νερατζιές, αφού παραθέτει κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα («Με μια μπίρα στο χέρι και τον πούτσο στο άλ­ λο»), ο Μ. Σταφυλάς σχολιάζει: «Ανθ' ων έπραξε η κ. Έροη ειοέπραξε τα εκατομμύρια του

Κρατικού Βραβείου. Συνεπώς δεν έμεινε (και με το ουμπάθειο) με τον... πούτοο στο χέρι...» Για τον Χρήστο Χωμενίδη: « 0 ωραίος Χριστάκης, νάμενε πίσω; Είναι καλό παιδί, αλλά δε

θέλει να μείνει πίσω. Καθυστερημένος. Και ιδού στο διήγημά του "Ετούτα δω τα μάρμαρα", διαβάζουμε κ οπ ά στ' άλλα: [...]». Αφού παραθέτει διάφορα αποσπάσματα, σχολιάζει: «Όλα στη φόρα λοιπόν, παίζοντας με το πουλάκι του...». Τέλος, για τον Μισέλ Φάις γράφει ο (πολύ καλά ενημερωμένος) Μ. Σταφυλάς:

«0 Μισέλ Φάις (Ελληνας με, ίσως, ξενική καταγωγή) στις 3 Απριλίου 200 0 (ο.ο. αναφέρεται οε προδημοσίευση του αφηγήματος Aigypious Monachus στα NeaJ μπαίνοντας κι αυτός

14

οτους χώρους της πνευματικής ανωμαλίας και διαστροφής, οτο διήγημα ''Καταχωνιασμένη κασέτα", θα γρά­ ψει λίαν υπερηφόνως: "Αφοοιώθηκα στον αυνανιομό", παρακάτω θα μας εξηγήσει το γιατί: Το τελικό σχόλιο του Μ. Σταφυλά για τον Μ. Φάις είναι το εξής: * Ε! λοιπόν, η Νεοελληνική μας Λογοτεχνία κατάντηοε μια πόρνη που την πηδάνε και οι γόφτοι. Εννοούμε αυτούς που δεν οέβοπαι τους αναγνώστες τους εκτός αν είναι σίγουροι πως δεν έχουν αναγνώστες, οπό­ τε ας κάνουν ευτυχισμένη τουλάχιστον τη χούφτα τους!». Παραδόξως, ο Μ. Σταφυλάς παρέλειψε συγγραφείς όπως ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης, ο Θανάσης Βαλτινός, ο Πέτρος Τατσόπουλος, η Μαργαρίτα Καραπάνου και πολλούς άλλους ακόμα οι οποίοι έχουν μπό­ λικο υλικό για να ασχοληθεί. Του προτείνουμε να κά­ νει μια πιο ενδελεχή έρευνα και να επανέλθει στο καυτό αυτό θέμα μπας και γλιτώσουμε από τη δια­ φθορά και την ηθική και πνευματική παρακμή. Και να σκεφτεί κανείς ότι το περιοδικό του κ. Μ. Στα­ φυλά επιχορηγείται από το Ίδρυμα Κώστα και Ελέ­ νης Ουράνη. Φωτογραφία του «πορνογράφον» ποιητή Ανάρια Εμπιιρίκον, αφιερωμένη τζαιρετικά...

01 Θ Ρ Υ Λ Ι Κ Ε Σ « Β Α Μ Π » Τ Η Σ 7 η ς Τ Ε Χ Ν Η Σ Ποιος, αλήθεια, δεν έχει δει τη Ρίτα Χέιγουορθ στη θρυλική Γκίήντα ή τη Λορίν Μπακόλ στο πλευρό του Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ, την Άβα Γκάρντνερ, τη Λάνα Τάρνερ και την πανέμορφη Βερόνικα Λέικ σε όλες εκείνες τις ασπρόμαυρες, πλημμυρισμένες στον καπνό και τη μουσική κινηματογραφικές σκηνές, τις βυθισμένες σε ημίφως που περισσότερο υπαινίσσεται τη δύναμη των αισθήσεων παρά τη δηλώνει; Οι θρυλικές βαμπ της δεκαετίας του '50 και του '40 είναι το θέμα ενός λευκώματος που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ερμής», σε επιμέλεια του Στάθη Σκλαβουνάκου, με τίτλο Vamps. Εκατόν τριάντα οκτώ μαυρόασπρες φωτογραφίες περιλαμβάνονται στο λεύκωμα, οι πε­ ρισσότερες από τις οποίες προέρχονται από την προσωπική συλ­ λογή του συγγραφέα. Πολλές από αυτές ο συγγραφέας άρχισε να τις συλλέγει από την παιδική του ηλικία (δηλαδή από τη δεκα­ ετία του '50 περίπου) και, χάρη στη φροντίδα του Νίκου Κωστόπουλου, που επιμελήθηκε το καλλιτεχνικό μέρος του βιβλίου, ό­ σες από αυτές είχαν υποστεί κάποια φθορά ξαναβρήκαν τη χαμέ­ νη αίγλη και λάμψη τους. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό και η έκδοση απαραίτητη για κάθε κινη­ ματογραφόφιλο, ειδικά για εκείνους που αγαπούν τα φιλμ νουάρ.

15

ΥΠΟ ΕΚΔ Ο ΣΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ «ΕΞΑΝΤΑ» Μέχρι τον Απρίλιο οι εκδόσεις «Εξάντας» θα έχουν κυκλοφορήσει μερικούς πολύ ενδια­ φέροντες τίτλους. Ανάμεσα σε αυτούς ξεχωρίζουμε: Ανθολογία ελληνικού χιούμορ. Από την αρχαϊκή ως τη βυζαντινή εποχή, σε μετάφραση του Σταύρου Γκιρκένη. Ο τόμος εντάσσεται στη σειρά «Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείςΜαρτυρίες», που επιμελείται ο Ζήσης Σαρίκας, και αποτελεί ανθολογία κλασικών ελλη­ νικών κειμένων στα οποία κεντρικό ρόλο παίζει το χιούμορ. Από τον Όμηρο, τον Αρι­ στοφάνη, τον Αίσωπο και τον Λουκιανό μέχρι τον Διογένη Λαέρτιο, τον Μανουήλ Β' Παλαιολόγο και τον Λεόντιο Επίσκοπο, καθώς και αινίγματα και παροιμίες της εποχής. Η έκδοση αποτελεί καλή ευκαιρία να ανατρέξουμε στο ελληνικό χιούμορ μέσα από τη λογοτεχνία. Τι είναι ο άνθρωπος. Μία ακόμα ανθολογία στη σειρά «Αρχαίοι Συγγραφείς-Μαρτυρίες», με αρχαιοελληνικά κείμενα γύρω από το ερώτημα-θεμέλιο λίθο του φιλοσοφικού στο­ χασμού και της καλλιτεχνικής δημιουργίας όλων των εποχών. Η ανθολόγηση χωρίζεται σε δώδεκα θεματικούς κύκλους που συνδέονται ποικιλοτρόπως. Ρενέ Ζιράρ: Εθεώρουν τον Σατανάν ως αστραπήν εκ του ουρανού πεαόντα. Σειρά δοκι­ μίων με θέμα το Κακό από έναν πολύ μεγάλο σύγχρονο στοχαστή, τον Ρενέ Ζιράρ, που τόσο επαινεί στις Προδομένες διαθήκες ο Μιλάν Κούντερα. Η μετάφραση είναι της Ευ­ γενίας Γραμματικοπούλου και η έκδοση εντάσσεται στη σειρά «Νήματα». Αύγουστος Κορτό: Ανιμάλ. Το τέταρτο μυθιστόρημα (αστυνομικό) του καλού νέου Έλληνα συγγραφέα που υπογράφει με ψευδώνυμο. Φερνάντο Πεσόα: Γράμματα στην Οφέλια. Η αλληλογραφία του μεγάλου Πεσόα με την Οφέλια Κεϊρός. Η μοναδική, ίσως, γνωστή ερωτική σχέση του Πορτογάλου ποιητή και συγγραφέα, η οποία όμως αναπτύχθηκε με μάλλον καφκικό τρόπο - εξ αποστάσεως και δι' αλληλογραφίας. Η ελληνική έκδοση προσπαθεί να ανασυνθέσει, για πρώτη φο­ ρά, το παζλ αυτής της μυστηριώδους ερωτικής σχέσης εηανατοποθετώντας τις επι­ στολές μέσα στη δυναμικότητα μιας ζωντανής σχέσης. Η μετάφραση είναι της Μαρίας Παπαδήμα. Φερνάντο Πεσόα: 0 Ηρόστρατος και η αναζήτηση της αθανασίας. Ένα ακόμα βιβλίο του Πεσόα, μια δοκιμιακής γραφής αναφορά στην επιδίωξη της αθανασίας με βάση το πα­ ράδειγμα του Ηρόστρατου, ο οποίος έβαλε φωτιά στο Ναό της Εφέσου για να εξασφα­ λίσει έτσι την υστεροφημία-αθανασία του. Χαρακτηριστικό είναι ότι το βιβλίο αυτό γρά­ φτηκε από τον Πεσόα στα αγγλικά. 0 ποιητής Χάρης Βλαβιανός και η Μαρία Παπαδήμα υπογράφουν από κοινού τη μετάφραση. Μαριβό: Διπλή απιστία, θεατρικό έργο από ένα μετρ του 18ου αιώνα, μεταφρασμένο α­ πό τον εξαιρετικό μεταφραστή Γιώργο Δεπάστα. Πιερ Βιντάλ-Νακέ: Ο κόσμος του Ομήρου. Το μυστήριο του ενός ή των πολλών Ομή­ ρων, η χαρτογράφηση των πεδίων μάχης, των σταθμών, των ταξιδιών από έναν πολύ σημαντικό αρχαιοελληνιστή και στοχαστή. Ο Βιντάλ-Νακέ μάς δείχνει πώς ο Όμηρος περιγράφει τα πρώτα δείγματα της δημοκρατικής κοινωνίας κι ακόμα διηγείται την ιστο­ ρία εκείνων των γενεών, από τον Τζόις και τον Λέβι, για τις οποίες ο κόσμος του Ομή­

ρου ήταν ένας λόγος για να συνεχίσουν να μαθαίνουν, να ζουν, να ελπίζουν. Η μετά­ φραση είναι της Αναστασίας Κεφαλά. Γιάννης Παπαδόπουλος: Αγάπη. Το τέταρτο βιβλίο του Βολιώτη συγγραφέα Γιάννη Παηαδόπουλου. Ένα μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται στο Βόλο κατά τη διάρκεια της πο­ λυτάραχης δεκαετίας του '20. Μέσα από δύο παράλληλες ερωτικές ιστορίες και τη μαρτυρία ενός δημοσιογράφου της μεγαλύτερης εφημερίδας της εποχής, καταγράφε­ ται η ατμόσφαιρα μιας ολόκληρης εποχής και ταυτόχρονα το προσωπικό δράμα κάποι­ ων ανθρώπων, η σύγκρουση με τη μοίρα, την ατομική και τη συλλογική. Ντομινίκ Φερναντέζ: Δικαστήριο τιμής. Η ζωή και ο θάνατος του Τσαϊκόφσκι. 0 Ν. Φερ­ ναντέζ ξετυλίγει με μεγάλη σπουδή το περίτεχνο νήμα της ζωής ενός ανθρώπου ο ο­ ποίος αφοσιώθηκε με πάθος στο έργο του προσπαθώντας να ξεφύγει από το δαίμονα της προσωπικής του ζωής: τους αποτυχημένους γόμους και την καταπιεσμένη ομοφυ­ λοφιλία του. Το μυστήριο του θανάτου του Τσαϊκόφσκι (αυτοκτονία ή ατύχημα;) επιβε­ βαιώνει αυτό το διάχυτο αίσθημα αγωνίας και παράνοιας που κυριάρχησε στη ζωή του αλλά και στο έργο του, αφού, ουσιαστικά, αυτοβιογραφήθηκε, τρόπον τινά, γράφοντας μερικές από τις πιο συγκλονιστικές σελίδες της δυτικής μουσικής φιλολογίας. Η μετά­ φραση είναι της Ινώς Ρόζου.

0 X. Β Λ Α Β Ι Α Ν Ο Ι ΣΤΟ HOTEL EU R0PA 'Ηταν στο Φεστιβάλ Ποίησης του Μάαστριχτ όταν ο διευθυντής του Χανς βαν ντε Βάαρσενμπουργκ ζήτησε από τον Χάρη Βλαβιανό να συμμετάσχει με ένα ποίημα σε ειδική έκδοση με ποιήματα ποιητών των δώδεκα χωρών της ζώνης του ευρώ. Παρά την αρχική αμηχανία, ο X. Βλαβιανός δέχτηκε κι έτσι έγραψε ένα ποίημα έξι στίχων (αυτό ήταν το ανώτατο όριο), δίνοντάς του τον τίτλο «Hotel Europa» («Ξενοδοχείο Ευρώπη»), ο οποίος έγινε και ο γενικός τίτλος της έκδοσης. Το καλοκαίρι (14-18 Ιουνίου), ειδικές εκδηλώσεις για την παρουσίαση της έκδο­ σης θα πραγματοποιηθούν οτο Μάαστριχτ, τον τόπο απ' όπου ξεκίνησε η ιδέα της οικονομικής και νομισματικής ένωσης των δώδεκα ευρωπαϊκών κρατών. Να προσθέσουμε επίσης ότι στην εν λόγω έκδοση συμμετέχουν ποιητές μεγά­ λης εμβέλειας, όπως ο Σέιμους Χίνι και ο Γιοαχίμ Σαρτόριους, ένας από τους ση­ μαντικότερους σύγχρονους Γερμανούς ποιητές. Ο Σαρτόριους έχει εκφραστεί με πολύ κολακευτικά σχόλια για το ποιητικό έργο του X. Βλαβιανού, κάνοντας λόγο για επιρροές από το μεγάλο Αμερικανό ποιητή Τζόν Άσμπερι. Τέλος, να σημειώσουμε ότι μια επιλογή ποιημάτων από τις συλλογές Η νοσταλ­ γία των ουρανών, Ο άγγελος της Ιστορίας και Adieu εκδόθηκε στα γερμανικά α­ πό τον οίκο «Ρωμιοσύνη», σε μετάφραση των Ντάντη Σιδέρη και Δήμητρας Βισαΐτου.

17

Α Π Α Γ Ο Ρ Ε Υ Ο Ν Τ Α Ι ΤΑ Β Ρ Α Β Ε Ι Α ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΕΣ!

Διαβάσαμε με ενδιαφέρον το δημοσίευμα της Όλγας Σελλά στην Καθημερινή (13.2.02) με τίτλο: «Πας μη Έλλην... αβράβευτος!» μέσα από το οποίο θίγει ένα σοβαρό ζήτημα: τη βράβευση ενός ελληνικού λογοτεχνικού έργου σε ξένη γλώσ­ σα. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά: «Πάνω οτην αναμπουμηού\α των βραβεύσεων,

των τιμών, των θριάμβων και άλλων τινών ξεχύσαμε ότι φέτος δεν δόθηκε ένα από τα κρατικά λογοτεχνικά βραβεία: εκείνο που βραβεύει τη μετάφραση ενός ελληνικού έργου οε ξένη γλώσσα». Μιλώντας με μέλος της Κριτικής Επιτροπής, η Ό. Σελλά έλαβε την εξής απάντηση: «Δεν υπήρχαν πολλά βιβλία με ποιοτικές μεταφράσεις σε ξέ­ νες γλώσσες το 2000. Άλλωστε, για να βραβευτεί κανείς πρέπει να είναι Έλληνας πολίτης». Και αναρωτιέται η συντάκτης της Καθημερινής:

«Και η προσπάθεια (πολιτείας, θεσμών και προσώπων) να περάοει τα σύνορα το ελληνι­ κό βιβλίο; Και η μοναχική πορεία νεοελληνιστών, σ' όλο τον κόομο, να διδάξουν, να δια­ δώσουν και να μεταφράσουν ελληνικά κείμενα; Και η μεγαλειώδης ουοτράτευοη όλων ό ­ σοι ασχολούνται με το βιβλίο στη φετεινή Φρανκφούρτη για την καταξίωση, την προώ­ θηση και την ανάδειξη βιβλίων και συγγραφέων; [ ...] Υπάρχει βέβαια το "γράμμα του νό­ μου", κάτι που δεν μπορεί να παραβλάψει κανένα μέλος καμιάς επιτροπής. Μόνο που οι νόμοι οφείλουν να αφουγκράξονται τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της κοινωνίας για την οποία νομοθετούν. Να αλλάξουν, να προοαρμόζοπαι, να βελτιώνονται.

Αν υπάρχει η βούληση να μεταφραστούν'Ελληνες συγγραφείς, νεότερα και παλαιότερα βιβλία (κι όχι μόνο λογοτεχνικά), να γίνουν γνωστές οι διαδρομές και οι σταθμοί της νε­ οελληνικής λογοτεχνίας στους ξένους αναγνώστες■αν υπάρχει η διάθεση να αποδώσει καρπούς η γιγαντιαία (από κάθε άποψη) εκδήλωση στη Φρανκφούρτη ■αν υπάρχει ο στοιχειώδης σεβασμός στους νεοελληνιστές σ' όλο τον κόομο, οι οποίοι με ελάχιστη α­ ρωγή από το ελληνικό κράτος διδάσκουν ελληνικά, μεταφράζουν βιβλία, τα εκδίδουν και τα δ ιακινούν αν συμβαίνουν όλα αυτά - κ α ι δεν έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι δεν συμβαίνουν- τότε αυτό το εμπόδιο στη νομοθεσία θα πρέπει να θεωρηθεί μάλλον αβλε­ ψία. Και οι αβλεψίες διορθώνονται εύκολα». Η Ό. Σελλά αναφέρει επίσης το παράδειγμα του νεοελληνιστή Μανουέλ Καστίγιο Ντιντιέ ο οποίος «με επιμονή και υπομονή καμαρώνει εδώ και χρόνια τους μαθητές του, διορθώνει τις μεταφράσεις τους, μεταφράζει ο ίδιος Έλληνες ποιητές και πεζογρόφους και το θεωρεί τιμή του», κυρίως όμως, αναφέρεται σε δύο ελληνικά βιβλία, από τα ση­ μαντικότερα που κυκλοφόρησαν τα τελευταία χρόνια, τα οποία μεταφράστηκαν στα αγγλικά το 2000: το ένα είναι το Στοιχεία για τη δεκαετία του '60 του Θανάση Βαλτινού (κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Northwestern, σε μετάφραση των Τζέιν Ασημακοπούλου και Σταύρου Δεληγιώργη). Το άλλο είναι το Ν' ακούω καήά τ' όνομά σου του Σωτήρη Δημητρίου (κυκλο­ φόρησε στη Μεγάλη Βρετανία από τις εκδόσεις του Κέντρου Βυζαντινών, Οθωμα­ νικών και Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Bimlngharrr πρόκειται για σειρά μεταφράσεων έργων ελληνικής λογοτεχνίας που επιμελείται ο καθηγητής Δημήτρης Τζιόβας και στην οποία συμπεριλαμβάνεται επίσης η μετά­ φραση της Ιστορίας ενός αιχμαήώτου του Σ. Δούκα και της ποιητικής συλλογής

18

Adieu tou Χάρη Βλαβιανού. Τη μετάφραση του βιβλίου του Σ. Δημητρίου υπογρά­ φει ο Λίο Μόρσαλ. Υπενθυμίζουμε ότι για τα Στοιχεία της δεκαετίας του '60, και ει­ δικά για τη μετάφραση, γράφτηκαν επαινετικότατα σχόλια στο TLS και στο Harvard Review, και βέβαια, το διαβάζω είχε επισημάνει τις δύο αυτές εκδόσεις (τ. 416, Μάρτιος 2001), ενώ σε άλλα τεύχη αναφερθήκαμε και σε άλλα ελληνικά λογοτε­ χνικά έργα που μεταφράστηκαν σε ξένη γλώσσα μέσα στο 2000: στην ποιητική συλλογή Το δάνειο του χρόνου του Κώστα Μαυρουδή (ισπανικό), στο μυθιστόρη­ μα Τα ανίσχυρα ψεύδη του Ορέστη Χαδκιόηουήου του Ανδρέα Μήτσου (αγγλικά), στην ανθολογία ποιημάτων του Αντώνη Φωστιέρη Η νοσταήγία του παρόντος (ιτα­ λικά), στο μυθιστόρημα Οι ποήίτες της σιωπής της Νένης Ευθυμιάδη (ιταλικά), στην ποιητική συλλογή Ο εξ αίματος νεκρός του Θανάση Χατζόπουλου (γαλλικά), στην ποιητική συλλογή Το κυπαρίσσι των εργατικών της Δήμητρας Χριστοδούλου (γαλλικά) κ.ά. Το διαβάζω συμφωνεί και επαυξάνει με όλα όσα επισημαίνει στο άρθρο της η Ό. Σελλά και γι' αυτό, σε μια προσπάθεια περαιτέρω διερεύνησης του όλου ζητήμα­ τος, απευθυνθήκαμε σε έναν άμεσα ενδιαφερόμενο, τον Θανάση Βαλτινό, και ζη­ τήσαμε την άποψή του επί του θέματος. Μας απάντησε ότι σε μια σχετική συνομι­ λία του με τον Αρη Μπερλή, ένα από τα μέλη της Κριτικής Επιτροπής, ο τελευταί­ ος τον διαβεβαίωσε ότι η Επιτροπή είχε επανειλημμένα κάνει συστάσεις στο ΥΠΠΟ σχετικά με τον προβληματικό νόμο που ισχύει αλλά το υπουργείο δεν ανταποκρίθηκε ποτέ (η άποψη του Α. Μπερλή διαφέρει πάντως από εκείνη του μέλους της ί­ διας Επιτροπής, το οποίο δεν κατονομάζει η Ό. Σελλά, σύμφωνα με το οποίο πέρα από το πρόβλημα με τη νομοθεσία, «δεν υπήρχαν πολλά βιβλία με ποιοτικές μετα­ φράσεις σε ξένες γλώσσες το 2000»). Ως αντίδραση στην ολιγωρία του ΥΠΠΟ, η Επιτροπή βράβευσε μεν τη μετάφραση ξένου έργου στα ελληνικά (Μπαλζάκ) αλ­ λά όχι και ελληνικού έργου σε ξένη γλώσσα. Παράξενη, αλήθεια, η αντίδραση της Κριτικής Επιτροπής. Αν υπάρχει δυσαρέσκεια απέναντι στο υπουργείο και τη νομοθεσία (και ορθώς υπήρξε), η μόνη ορθή αντί­ δραση μοιάζει να είναι η ομαδική παραίτηση διότι, όταν μια επιτροπή αποφασίζει να μην απονείμει βραβείο ουσιαστικά προβαίνει σε αξιολόγηση: ότι καμία από τις μεταφράσεις, από όσες αναφέραμε παραπάνω, δεν άξιζε βραβείου. Δεν είναι ό­ μως μόνο αυτό. Κατά την απονομή των Κρατικών Βραβείων δεν υπήρξε καν αναγ­ γελία της μη απονομής. Γιατί; Η μη απονομή δεν αναγγέλεταί; Όταν το διαβάζω δεν απένειμε Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου το 1996 και Εφηβικού Βιβλίου το 2000, υπήρξαν, και στις δύο περιπτώσεις, επίσημες ανακοινώσεις τόσο στην τελετή απονομής όσο και μέσα από τις σελίδες του περιοδικού. Επιπλέον: Πριν από μερικά χρόνια δε βραβεύτηκε η μετάφραση στα αγγλικά της Καγκεήόηορτας του Αντρέα Φραγκιά από τον Μάρτιν Μακίνσκί; Το βραβείο εκείνο πώς δόθηκε; Το υπουργείο Πολιτισμού μπορεί να κάνει κάτι σύντομα γι' αυτή τη νομοθεσία που μόνο κακό προκαλεί στο ελληνικό βιβλίο; Δεν είναι καιρός να δώσουμε πραγματι­ κά κίνητρα σε νεοελληνιστές να ασχοληθούν με ακόμα περισσότερο ζήλο με την ελληνική λογοτεχνία;

X. Μ Α Ν Κ Ε Λ : Ε Γ Κ Λ Η Μ Α ΚΑΙ Ξ Ε Ν Ο Φ Ο Β Ι Α ΑΠΟ ΤΗ Σ Ο Υ Η Δ Ι Α Εκτελεστές δίχως πρόσωπο είναι ο τίτλος του μυθιστορήματος του Σουηδού Χένινγκ Μανκέλ που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Ψυχογιός» (μετάφραση: Λύο Καλοβυρνάς). Ο Μανκέλ γεννήθηκε το 1948 στη Στοκχόλμη και το 1973 έγραψε το πρώτο του βιβλίο μέσα από το οποίο ανέδειξε την ιστορία του εργατικού κινήματος στη χώρα του. Πολύ σύντομα όμως απέκτησε φήμη στη Σουηδία ως συγγραφέας α­ στυνομικών μυθιστορημάτων με κεντρικό ήρωα τον επιθεωρητή Κουρτ Βαλάντερ. Η σειρά αυτή έγινε ανάρπαστη και τα δικαιώματα πουλήθηκαν σε είκοσι εννιά χώρες. Μόνο στη Σουηδία τα βιβλία του Μανκέλ έχουν πουλήσει γύρω στα τέσσερα εκατομ­ μύρια αντίτυπα, έχουν όλα μεταφερθεί στην τηλεόραση και έχουν τιμηθεί με πολλά βραβεία. Εκτός από τα αστυνομικά του έργα, ο Μανκέλ έχει γράψει επίσης μυθιστορή­ ματα για παιδιά και εφήβους. Σήμερα μοιράζει το χρόνο του ανάμεσα στη Σουηδία και τη Μοζαμβίκη, όπου εργάζεται ως διευθυντής θεάτρου στο Teatro Avenida. Από τις εκ­ δόσεις «Ψυχογιός» κυκλοφορεί επίσης το βιβλίο του Η κωμωδία της παιδικής ηλικίας, ενώ ετοιμάζεται το δεύτερο βιβλίο της σειράς με τις περιπέτειες του επιθεωρητή Βα­ λάντερ με τίτλο Τα σκυλιά της Ρίγα. Το μυθιστόρημα Εκτελεστές δίχως πρόσωπο ανακηρύχτηκε το Καλύτερο Σουηδικό Αστυνομικό Μυθιστόρημα για το 1991 από τη Σουηδική Ακαδημία Εγκλήματος και το Καλύτερο Σκανδιναβικό Αστυνομικό Μυθιστόρημα από το Σκανδιναβικό Σύνδεσμο Εγκλήματος, ενώ ο συγγραφέας τιμήθηκε με το βραβείο Cold Dagger. Στο μυθιστόρημα αυτό, ο μόνιμος ήρωας των αστυνομικών έργων του Μανκέλ, ο επι­ θεωρητής Βαλάντερ, δέχεται ένα τηλεφώνημα για μια υπόθεση ρουτίνας. Όταν όμως βρίσκεται μπροστά σε ένα λουτρό αίματος ενός ηλικιωμένου ζευγαριού, έγκλημα το οποίο, σύμφωνα με τις πρώτες ενδείξεις, έχει προκληθεί από ξένους, ένα κύμα μίσους και ρατσισμού ξεσπάει. 0 Βαλάντερ, με ένα διαλυμένο γάμο, την κόρη του και το γέρο πατέρα του να τον περιφρονούν, εργάζεται ακούραστα βρίσκοντας καταφύγιο στο πο­ τό. Δεν έχει να παλέψει μόνο με τα δικά του φαντάσματα αλλά και με τους θηριώδεις εκτελεστές των δύο ηλικιωμένων και με το κύμα ξενοφοβίας. Μόνο εγκωμιαστικά σχόλια και επαινετικές κριτικές έχουν δημοσιευθεί γι' αυτό το ιδι­ αίτερα ενδιαφέρον και επίκαιρο αστυνομικό μυθιστόρημα, τόσο σε έντυπα όπως το Publishers' Weekly όσο και στους Times, τη γαλλική Le Monde, το περιοδικό V Express. Αναμένουμε να δούμε την υποδοχή που θα έχει το βιβλίο στα ελληνικά.

20

γράφει ο ΠΑΝΟΙ ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Ο Μάκης Πανώριος είναι αναμφίβολα ένας από τους λίγους ανθρώπους στην Ελλάδα με μεγάλη ευρύτητα γνώσεων πάνω στην επιστημονική φαντασία, την οποία υπηρετεί εδώ και χρόνια, κάτω από συνθήκες που μόνο ιδανικές δεν εί­ ναι. Σε μια χώρα που, ούτως ή άλλως, χαρακτηρίζεται από έντονη τεχνοφοβία, ένα λογοτεχνικό είδος ηου προσπαθεί να προσεγγίσει την ανθρώπινη κοινωνία κάτω από την οπτική της τεχνολογικής της εξέλιξης προφανώς δεν μπορεί να

Ανθολογία Επιστημονικής Φαντασίας Η ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ

Επιλογή-Επψελεια: Μάκης Πανώριος Αθήνα, «Αίολος», (2 0 0 1 ), οελ. 304

βρει εύκολα πρόσφορο έδαφος για ν' αναπτυχθεί. Και όσοι το προσπαθούν χρειάζεται πραγματικά να το αγαπούν πολύ. Η επιλογή των διηγημάτων μιας ανθολογίας από ένα γνώστη του είδους έχει αρκετά πλεονεκτήματα. Με βασικότερο απ' αυτά το γεγονός ότι δε μας πετάει ξεκάρφωτα έναν αριθμό διηγημάτων που απλώς έτυχε να διαβάσει ή που κά­ ποιος άλλος έτυχε να έχει διαλέξει, από συγγραφείς που δεν έχουν κανένα στοιχείο σύνδεσης. Μια σημαντική αδυναμία ορισμένων από τις ανθολογίες που έχουν κατά καιρούς εκδοθεί είναι ότι αναφέρουν από ελάχιστα ως τίποτα για το κριτήριο επιλογής των διηγημάτων και για το έργο των συγγραφέων (για τους οποίους αναφέρονται ακόμα και ανακρίβειες). Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το κριτήριο είναι δεδομένο και αναπτύσσεται σ' ένα μεγάλο πρόλογο του Μάκη Πανώριου, στον οποίο περιλαμβάνονται και εν­ διαφέροντα ιστορικά στοιχεία για το είδος και τους συγγραφείς των διηγημά­ των. Όλα τους προέρχονται από την -κατά τον ανθολόγο (αλλά και αρκετούς άλλους)- «Χρυσή Εποχή» της Επιστημονικής Φαντασίας, δηλαδή τις δεκαετίες του '30 και του '40, που αποτέλεσαν την αφετηρία εξόδου της Ε.Φ. από το γκέτο της παραφιλολογίας και του κλειστού κλαμπ λίγων μυημένων και της διάδοσής της σ' ένα πιο ευρύ κοινό σ' όλες τις χώρες του κόσμου. Τεχνικά, λοιπόν, η συλλογή είναι σωστά στημένη, όχι όμως και επί της ουσίας. Το ενδιαφέρον της είναι καθαρά εγκυκλοπαιδικό και αφορά μόνο τους φανατι­ κούς του είδους, κι αυτούς όμως για λόγους ιστορικούς. Τα περισσότερα διη­

S Ό

γήματα είναι πρωτόλεια, με εντελώς επίπεδη έως αφελή γραφή και το ενδια­ φέρον που έχουν αφορά τη σύγκριση με την κατοπινή εξέλιξη του είδους, θα μπορούσε μάλιστα κανείς να πει ότι ο τίτλος είναι κάπως παραπλανητικός, με την έννοια ότι ο χαρακτηρισμός «Χρυσή Εποχή» και το όνομα του ανθολόγου

S C 3

μπορεί να οδηγήσουν πολλούς στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για επιλογή των καλύτερων δειγμάτων γραφής εκείνης της εποχής, που όντως θα είχε ενδια­ φέρον ακόμα και για τους μη φανατικούς. Κάθε άλλο παρά αυτό συμβαίνει, ό­ μως, αφού από εκείνη την εποχή υπάρχουν πολύ καλύτερα διηγήματα και πολλοί μεγάλοι συγγραφείς, σίγουρα πιο σημαντικοί από τους επιλεγέντες, που δε συμπεριλήφθηκαν στην ανθολογία. Με αποτέλεσμα, το πιο ενδιαφέρον κομμάτι του βιβλίου να είναι τελικά ο αναλυτικός πρόλογος και οι εισαγωγές των διηγημάτων με τα επεξηγηματικά και τα ιστορικά στοιχεία.

21

f p i f a ηΙΛΝ ΙΛ

Γ.

Β ΙΖ Υ Η Ν Ο Σ

Το αμάρτημα της μητρός μου Σε πολλά διηγήματα η επίπεδη αφηγηματική γλώσσα και δομή, με την περιορισμένη χρήση των διαλόγων, α­ ποτελεί τροχοπέδη για τη μετάδοση μιας ισάξιας αίσθη­ σης αμεσότητας που προσφέρει το θεατρικό έργο. Στην περίπτωση ωστόσο του Βιζυηνού, τα ιδιόμορφα χαρα­ κτηριστικά και το σύνθετο ύφος της γραφής προσδί­ δουν στο πεζό κείμενο τη δύναμη ενός θεατρικού έρ­ γου, η οποία συνιστά εφικτή τη σκηνική του πραγμάτω­ ση. Στο διήγημα αφηγητής και πρωταγωνιστής ταυτίζο­ νται. Οι εμπειρίες του ήρωα είναι τα βιώματα του συγ­ γραφέα, που συνθέτουν την ιστορία και καταργούν την κατάθεση μιας αποστασιοποιημένης διήγησης. Η χρήοη του πρώτου προσώπου μεταλλάσσει τον αφηγητή σε ήρωα και τον ήρωα σε αφηγητή. 0 συγγραφέας δε δι­ στάζει να χειρίζεται συχνότατα τον ευθύ λόγο και να παραθέτει περιστατικά στα οποία εμπλέκεται και συμ­ μετέχει. Το αποτέλεσμα είναι η συνεχής μετακίνηση α­ νάμεσα σε δύο επίπεδα, αυτό της διήγησης και αυτό της πραγματικότητας των γεγονότων, όπου τα πρόσω­ πα (μητέρα, αδερφός, πατέρας) διακόπτουν την αφήγη­ ση, ανεξαρτητοποιούνται και παρουσιάζονται ως αυθύ­ παρκτες υπάρξεις. Οι ήρωες «αναπνέουν», πράγμα που οφείλεται στην ικανότητα του συγγραφέα να διεισδύει στην ανθρώπινη ψυχολογία. Αυτοί οι προάγγελοι θεα­ τρικών ρόλων επιδίδονται σε εσωτερικούς μονολόγους, πλημμυρι­ σμένους από εξομολογήσεις βιωμάτων και συναισθημάτων, που θα μπορούσαν να ανήκουν σε θεατρικό έργο. Αυτόματα δίνεται η δυνα­ τότητα στον ηθοποιό να πλάσει σκηνικά ένα χαρακτήρα με όλη την υπαρξιακή βαρύτητα που του έχει αποδώσει ο συγγραφέας. Επιπλέ­ ον οι γλαφυρές περιγραφές του Βιζυηνού λειτουργούν ως πλήρες σκηνικό τοπίο, όπου τοποθετείται η δράση. Αξιοσημείωτο είναι πως η διγλωσσία, που μαστίζει εκείνη την περίοδο την ελληνική κοινωνία, απογειώνει τη θεατρικότητα της γραφής του Βιζυηνού, καθώς η ε-

22

ναλλαγή καθαρεύουσας και δημοτικής σχηματοποιεί δύο σκηνικούς χώρους, του αφηγητή και των προσώπων, επιτρέποντας στον πρώτο να μεταπηδά από τον ένα χώρο στον άλλο. Μία από τις βασικές αρετές της παράστασης είναι ο απόλυτος σεβα­ σμός προς το κείμενο, καθώς δε φέρει καμία αλλοίωση του ύφους και της γλώσσας του διηγηματογράφου. Στην αίθουσα αντηχεί η γλωσσική αυθεντικότητα του Βιζυηνού με τη λυρικότητα της δημοτικής και το δέος της καθαρεύουσας. Ολόκληρη η παράσταση της Ιουλίας Σιάμου διαπνέεται από λιτότητα. Τα λιγοστό αντικείμενα που αποτε­ λούν το σκηνικό χώρο είναι ένας λακωνικός συμβολι­ σμός της ζωής στο ελληνικό χωριό. Στην ουσία οι φωτισμοί του Αριστείδη Βισβάρδη είναι εκείνοι που καθορίζουν το χώρο, χαρίζοντας με τη χαμηλή τους ένταση το κατάλληλο θρησκευτικό και μυστηριακό κλίμα του μεστού από θρύλους συγγραφικού κό­ σμου. Η περίπλοκη λαϊκή ψυχολογία, που ακροβατεί ανάμεσα στη βαθιά χριστιανική πίστη και τον παγανι­ σμό, μεταδίδεται και μέσα από τη μουσική του Γιάννη Γιαννακάκη. Η μουσική επένδυση φέρει βυζαντινές και εθιμικές μνήμες, που ανακαλούνται αυθόρμητα στο θεατή με τη χρήση ζωντανών κρουστών κατά τη διάρκεια της παράστασης. Η απλότητα χαρακτηρίζει και την υποκριτική των ηθοποιών. Η Νεκταρία Γιαννουδάκη στο ρόλο της Μάνας χτίζει ένα μητρικό χα­ ρακτήρα που διαποτίζεται από τα ποικίλα συναισθή­ ματα του πόνου, της ενοχής αλλά και της θέλησης για ζωή. 0 συνεχής αγώνας της γυναίκας δεν αναδεικνύεται με εξεζητημένα ξεσπάσματα και βίαιες εκρή­ ξεις, αλλά με τη σιωπηλή ένταση της καρτερικής και κρυφής ορμής που κουβαλά για χρόνια μέσα της η Μάνα. Ο Γιώργος Νανούρης στο διπλό ρόλο του αφηγητή και του γιου απέδειξε τις υ­ ποκριτικές του ικανότητες με τα ομαλά περάσματα από τον ένα ρόλο στον άλλο και από την καθαρεύουσα στη δημοτική, κρατώντας δεμέ­ νη τη διάρθρωση του έργου ανάμεσα στην αφήγηση και τα δρώμε­ να. Ο Δημήτρης Σκόκας στους ρόλους του Χρηστάκη και του Μιχαλιού και η Αγγελική Σπηλιοπούλου ως Αννιώ συμπληρώνουν με την υποκριτική τους ικανότητα την παράσταση.

23

γρά φ ει η ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ

Άπαντα Παπαδιαμάντη ε την ψηφιοποίηση των Απάντων του Παπαδιαμάντη, οι τεχνολογίες αιχμής της πληροφορικής τίθενται πλέον στην υπηρεσία και της νεοελληνικής γραμματείας. Η συγκεκριμένη έκδοση λοιπόν είναι πολλαπλά σημαντική. Πρώτον, το παπαδιαμαντικό έργο εγκαινιάζει την ψηφιοποίηση της νεοελληνικής φιλολογίας, συνδέοντάς τη με τα έργα της αρχαιοελληνικής φιλολογίας και μέρους της βυζαντινής φιλολο­ γίας, που έχουν προ πολλού επωφεληθεί από τις συγκεκριμένες τεχνολογίες. Δεύτε­ ρον, με τα Άπαντα του Παπαδιαμάντη ο θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας κάνει πρά­ ξη τις προγραμματικές του διακηρύξεις, ότι δηλαδή προτίθεται να αντιμετωπίσει την ελληνική γραμματεία ως ενιαίο σώμα, ως αλληλουχία και συνέχεια περιόδων και έρ­ γων γραμμένων στην ελληνική. Τέλος, ο εν λόγω ψηφιακός δίσκος αποτελεί την κα­

Μ

λύτερη σύσταση του προγράμματος για τον ερευνητή, το φιλόλογο, το σπουδαστή και κάθε ενδιαφερόμενο για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Είναι ένα έργο άρτιο, χάρη στο ζήλο, την επιμέλεια και κυρίως τη σκληρή δουλειά της επιστημονικής επιτροπής (Φ. Δημητρακόπουλος, Σ. Ζουμπουλάκης, Δ. Μαυρόπουλος, 0. Νάκας, Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Γ. Χριστοδούλου) και της ομάδας φιλολόγων και τεχνικών που συνερ­ γάστηκαν για την εκπόνησή του. Ένα έργο που ανοίγει νέους δρόμους στη μελέτη του έργου του Παπαδιαμάντη, αφού μέσα από την απλή και σύνθετη αναζήτηση λέ­

ΑΚ

ξεων στο σύνολο του έργου του μπορεί να τεκμηριωθούν υφιστάμενες ερμηνείες ή να ηροκύψουν νέες. Ένα αυτοβιογραφικό κείμενο του Παπαδιαμάντη, μια βιογραφία και ένας κατάλογος των έργων του αποτελούν την εισαγωγή στο κυρίως σώμα του έργου, που περιλαμ­ βάνει επίσης τα αμφίβολα κείμενα του συγγραφέα (έξι τον αριθμό). Στη συνέχεια, ό­ ταν ανοίγει τα Άπαντα μέσα από το λογισμικό του θησαυρού, ο αναγνώστης έχει καταρχήν δύο επιλογές: να δει ένα συγκεκριμένο έργο και να πραγματοποιήσει μια ανα­ ζήτηση σε ένα, σε περισσότερα ή σε όλα τα έργα του Παπαδιαμάντη. Η αναζήτηση μπορεί να γίνει τόσο με μονοτονικούς όσο και με πολυτονικούς χαρακτήρες, ενώ δίνε­ ται η δυνατότητα να αναζητηθούν λήμματα οποιοσδήποτε λατινογενούς γλώσσας. Επίσης, ο αναγνώστης μπορεί να προσδιορίσει αν θέλει να αναζητήσει μια συγκεκρι­ μένη λέξη ως έχει (ακριβής λέξη), την αρχή, το τέλος ή τμήμα μιας λέξης ή, εξίσου σημαντικό, να αναζητήσει ταυτόχρονα δύο ή περισσότερα λήμματα, με τη χρησιμο­ ποίηση των λογικών τελεστών ΚΑΙ (& ή +) και Ή (|). Στην πρώτη περίπτωση, το πρό­ γραμμα θα παρουσιάσει τα κείμενα όπου περιέχονται απαραιτήτως και τα δύο λήμμα­ τα. Στη δεύτερη, θα εμφανίσει τα κείμενα που περιέχουν ένα από τα δύο ή και τα δύο ζητούμενα λήμματα. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να σημειώσουμε για άλλη μια φορά πόσο φιλικό και εύχρηστο είναι το λογισμικό του θησαυρού, αφού εκτός από τη γενι­ κή βοήθεια, υπάρχει ειδικός βοηθός συνδυαστικής αναζήτησης (δέντρο αναζήτησης,

24

το προτελευταίο εικονίδιο), ώστε ακόμα και οι χρήστες που δεν είναι καθόλου εξοικειωμένοι με το πρόγραμμα να μπο­ ρούν να αναζητήσουν συγκεκριμένες φράσεις. Μία άλλη ση­ μαντική λειτουργία του προγράμματος είναι η δυνατότητα ε ­ κτύπωσης ή αποθήκευσης των αποτελεσμάτων της αναζήτη­ σης. Τέλος, ο χρήστης μπορεί να δημιουργήσει ένα έγγραφο στο οποίο να σημειώνει τα σχόλια ή τις παρατηρήσεις του μέ­ σα στο ίδιο το πρόγραμμα - ή να εισάγει ένα υπάρχον. Είναι απολύτως σαφές ότι ο θησαυρός είναι προσανατολισμέ­ νος στον απλό χρήστη και κάνει το παν για να διευκολύνει την πρόσβαση όλων στο ψηφιακό κείμενο. Εξίσου σαφές είναι ότι η εμβέλεια του εγχειρήματος δεν μπορεί να μετρηθεί σήμερα παρά μόνο πολύ αποσπασματικά, αφού το σημαντικότερο με­ τρήσιμο στοιχείο θα προκύψει από τις αντιδράσεις των χρη­ στών και τα αποτελέσματα των ενασχολήσεών τους. Ενδεικτι­ κά, αναζητήσαμε σε όλα τα έργα του Παπαδιαμάντη κάποια χαρακτηριστικά ζεύγη και παραθέτουμε τα αποτελέσματα, πε­ ριγραφικά και χωρίς να τα αξιολογούμε. Αναζητήσαμε για πα­ ράδειγμα το επίκαιρο ζεύγος θεός-διάβολος. Και ο δύο λέξεις μαζί απαντούν 147 φορές σε 10 μόλις έργα. Αντιθέτως, η λέ­ ξη Θεός μόνη της εμφανίζεται 367 φορές σε 99 έργα και η λέ­ ξη διάβολος 32 μόνο φορές σε 12 έργα. Οι λέξεις ψυχή και σώμα συνεμφανίζονται 178 φορές σε 23 έργα, η λέξη ψυχή μόνη της 199 φορές σε 73 έργα, ενώ η λέξη σώμα 113 φορές σε 43 έργα. Είναι προφανές ότι οι τέτοιου τύπου μετρήσεις δεν οδηγούν αναγκαστικά σε συμπεράσματα, αν και ίσως ακό­ μα και αυτές καθαυτές παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Πολλά συ­ μπεράσματα όμως μπορεί να εξαχθούν από τα συμφραζόμενα στα οποία απαντά μια λέξη, από το είδος στο οποίο ως επί το πλείστον απαντά, από την περίοδο κατά την οποία την χρησι­ μοποιεί ο συγγραφέας και ούτω καθεξής. Αξίζει λοιπόν τον κό­ πο να περιμένουμε τις παρατηρήσεις αυτών που δουλεύουν με το έργο του Παπαδιαμάντη (μελετητών, ερευνητών, καθη­ γητών όλων των βαθμιδών της εκπαίδευσης). Είναι βέβαιο -και η βεβαιότητα αυτή προκύπτει από την εμπειρία της ψηφιοποίησης σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες- ότι οι επισημάνσεις και τα αποτελέσματα των εργασιών τους θα αναδείξουν την αναγκαιότητα υποστήριξης ανάλογων προσπαθειών, που λει­ τουργούν υποστηρικτικά προς τη μελέτη της νεοελληνικής φι­ λολογίας αλλά και ταυτόχρονα την προάγουν σημαντικά. Και θα την προάγουν ακόμα περισσότερο όταν η ψηφιακή αυτή βι­ βλιοθήκη που επεξεργάζεται ο Θ.Ε.Γ θα περάσει και στο Διαδί­ κτυο, ώστε να γίνει ένα πολύτιμο βοήθημα για κάθε ενδιαφε­ ρόμενο, ασχέτως απόστασης. □

25

από τονΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ

Η φρουτώδης γεύση της δημοκρατίας

Η

πρόσφατη, εντός εισαγωγικών, διπλή πολιτική κρίση που υποτίθεται πως προσέβαλε θεσμούς και θεσμικούς «επενδυτές», νομίζω ότι μας έδειξε κότι με τον καθαρότερο τρόπο. Ότι δε νοείται γεγονός

που έχει βαρύνουσα σημασία για το δημόσιο -μα και για τον ιδιωτικό, αλίμο­ νο- βίο μας που δεν έχει φτάσει στην αντίληψή μας κοσκινισμένο μέσα από

ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΑ

το παραμορφωτικό καρέ της τηλεοπτικής οθόνης, θα έλεγα μάλιστα, πηγαί­

26

νοντας λίγο πιο πέρα, ότι δε νοείται καν καταγραφή της ιστορίας και εγγραφή της στη συνείδησή μας χωρίς τον επιλεκτικό εστιασμό της μηχανής πάνω σε όψεις της πραγματικότητας, τις οποίες και αναπαράγει πάντοτε ως αδιαμφι­ σβήτητα αυθεντικές. Χρειάζεται να αναλύσουμε εδώ το γιατί και το πώς είναι παραμορφωτικός ο μηχανισμός προβολής μιας πραγματικότητας που υπο­ δύεται την αυθεντική; Χρειάζεται να επιμείνουμε ιδιαίτερα στο αν ή όχι μια κρυφή βιντεοκάμερα ή μια συκοφαντία που σκοπεύει αποκλειστικά και μόνο στη δημιουργία θορύβου και στην αύξηση της τηλεθέασης μπορούν να παί­ ξουν ρυθμιστικό ρόλο στο περί δικαίου αίσθημα του ψυχαναγκαστικού νεο­ έλληνα; Και βέβαια μπορούν! Μπορούν, απλούστατα, γιατί απουσιάζουν τελείως οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε καταστάσεις και πράγματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητη, για τον καθένα, η παρουσίαση, η λειτουργία και η διαφορετικότητά τους. Κι εδώ ομολογώ πως τρόμαξα στ' αλήθεια μπροστά στην αφάνταστη υποκρισία με την οποία υποδέχθηκαν και προπάντων στον τρόπο με τον οποίο εκμε­ ταλλεύτηκαν όλα τα ενδιαφερόμενο μέρη τις «αταξίες» δύο δημοσιογράφων που εδώ και χρόνια προσπαθούν να μας μάθουν, χρησιμοποιώντας ανάλογες μεθόδους, πώς πρέπει να αποδίδεται η δικαιοσύνη. Και εννοώ τους πολιτι­ κούς όλων των αποχρώσεων, τους καταξιωμένους και απαξιωμένους δημο­ σιογράφους, τους εκδότες και τους εν κρυπτώ χειραγωγούς της κοινής γνώ­ μης, τα «δημόσια» εν γένει πρόσωπα; κατά βάση, τραγουδιστές και ηθοποι­ ούς, όλους όσοι δηλαδή μπαίνουν στο τηλεοπτικό μίξερ για να δημιουργηθεί ο γνωστός καθημερινός φρουτοπολτός της δημοκρατίας μας. Όλοι λοιπόν αυτοί που αιφνίδιος άρχισαν να παίρνουν αποστάσεις από Κίτρινους Τύπους και Αυριανισμούς, τους οποίους και εξέθρεψαν επί σειρά ετών, ας μας πουν σήμερα ποια είναι η διαχωριστική γραμμή μεταξύ της έντι-

μης και της μη έντιμης δημοσιογραφίας, μεταξύ της διεφθαρμένης και της αδιάφθορης πολιτικής. Ο αποβλακωμένος νεοέλληνας έχει προ πολλού εμπεδώσει το μάθημα ότι όλα υπόκεινται στο νόμο της αρπαχτής, ότι δεν υπάρχει αξιολόγηση ή ιεράρχηση ικανή να γίνει σεβαστή, πέρα από εκείνη που εφευρίσκεται για να υποστηρίξει την παντοδυναμία των κατόχων ή των μαγείρων των ΜΜΕ. Το ζητούμενο είναι -κι ας περιπαίζει το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης τον εαυτό του με δήθεν θαυματουργούς κώδικες δεοντο­ λογίας- η επ' αόριστον παραμονή του μέσου τηλεθεατή στην κατάσταση της παθητικότητας, της αβελτηρίας. Αν λοιπόν νομίζουμε αυτό που προσπαθούν αυτές τις μέρες να μας πείσουν όλοι οι δόλιοι της δημοσιογραφίας και της πολιτικής, ότι ο φρουτοπολτός ρέει σε κάποια άλλη χώρα, ή αφελείς είμα­ στε ή εξίσου δόλιοι με εκείνους, θέλουμε δε θέλουμε, είμαστε όλοι μέσα στο μαύρο, κόκκινο, ροζ, γαλάζιο ή χρυσό φρουτοπολτό της εικονικής πραγ­ ματικότητας - των δελτίων ειδήσεων, των τηλεηαιγνίων, των παιχνιδιών επι­ βίωσης και των κουλοχέρηδων. Μα, τι λέω; Διορθώνω πάραυτα. Είμαστε ο φρουτοπολτός, διασωληνωμένοι μ' αυτό τον τεράστιο πλακούντα που λέγε­ ται τηλεοπτική πραγματικότητα, απ' όπου αντλούμε και το μόνο λόγο υπάρξεώςμας. □

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΙΚΗ

Peter Sloterdijk Κανόνες γιο το ανθρωποπάρκο

Noam Chomsky Μια νέα γενιά χαράζει τα όρια

m

Μ PETER SLOTERDIJK

ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟΠΑΡΚΟ ISBN 960-7909-36-6

S C R I P T A Θ ΕΩ ΡIA - Κ ΡIΤ IΚ Η

m mm NOAM CHOMSKY

ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΧΑΡΑΖΕΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ISBN 960-7909-35-6

27

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ=

« IK E

VfMCH&ix &-rrf\(TLwf

XKAfONIKOC·XKOKWHWOC.0“ψΙλΟλλΟΟ"

jm a L ^ rn L ·

M .

A. ΧΑΡΙΣΗΣ θρησκεία και πολιτική στην Ελλάδα

A. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Εμπειρίες ένοπλων αγώνων, 1940-1950

Β. ΦΥΤΣΙΛΗΣ Διακριτικά

Γ. ΜΠΕΛΙ Η γυναίκα φωλιά

Ο. ΜΠΑΛΖΑΚ Λουί Λαμπέρ

Ο. ΜΠΑΛΖΑΚ Οι προγραμμένοι

Ένα παλιό, πολύ παλιό τρενάκι Ζωγραφιές: Ε. Μάά

Μια χάρτινη πεταλούδα Ζωγραφιές: Ζ. Κυτοπούλου

............................ Μ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Χαμένες ευκαιρίες

Α. ΠΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ Ανδρόνικος Κομνηνός ο «Φιλόλαος»

Ο κύριος Σωσίβιος Χαχαχά Ζωγραφιές: X. Γαγγάδη

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: (010) 3820835,3823649, Fax: (010) 3813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: (010) 3829835,3808132, Fax: (010) 3829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: (010) 3829835,3808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: (0310) 283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: (06510) 38090

ΐράφα ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ

Κάμινο που γράφονται μ ι αφορμή ένα βιβ\ίο

m

Μ

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ

ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

* W χοντας γεννηθεί και γαλουχηθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη με συνεκτικό ιστό το L γραπτό λόγο, αδυνατούμε να συλλάβουμε τις βαθύτατες μεταβολές που επέβαΓ λε η διάδοση της γραφής στον τρόπο που βιώνουν οι άνθρωποι τον κόσμο. Η «αm θωότητα» του προφορικού λόγου έχει έκτοτε για πάντα χαθεί. Οι ελάχιστοι θύλα­ κες προφορικών κοινωνιών που έχουν επιβιώσει είναι τόσο στενά πολιορκημένοι και «μολυσμένοι» από την επαφή τους με τις εγγράμματες κοινωνίες, ώστε μόνο αμυδρά μας δίνουν μια εικόνα του προεγγράμματου κόσμου. Ακόμη και οι ανθρωπολόγοι που με πολλή προσοχή πλησιάζουν για να μελετήσουν αυτές τις νησίδες αγραμματοσύ­ νης μεταφέρουν κάτι από τον ιό που θα επιταχύνει το τέλος τους. Είναι ευτύχημα το ότι κάποιοι απ' αυτούς κατορθώνουν να μας δώσουν μια στοιχειωδώς ικανοποιητική εικόνα των ριζικών αλλαγών που επέφερε η γραφή στη βίωση του κόσμου και την ορ­ γάνωση της κοινωνίας. Τη δυσκολία αναδρομικής κατανόησης αυτού του ολοκληρωτι­ κά χαμένου κόσμου με μοναδικό εφόδιο τις εμπειρίες του δικού μας την απέδωσε πα­ ραστατικά με μια παραβολή ένας απ' αυτούς2. Είναι, είπε, σαν να προσπαθείς να εξη­ γήσεις τι είναι το γαϊδούρι σε κάποιο κάτοικο μελλοντικής πόλης που δεν έχει ιδέα α­ πό το ζωικό κόσμο: «Το γαϊδούρι είναι ένα αυτοκίνητο που αντί για ρόδες έχει πόδια και αντί για καύσιμα καταναλώνει χόρτα»! Η γραφή δε μετέβαλε απλώς ποσοτικά τις ανθρώπινες γνώσεις επιτρέποντας για πρώτη φορά την εξωσωματική τους αποθήκευση. Άλλαξε ριζικά τον τρόπο οργάνω­ σης της κοινωνίας και τον τρόπο βίωσης του περιβάλλοντος χώρου. Οι «πρωτόγονες» αγράμματες κοινωνίες ζούσαν σε μια ψευδαίσθηση αμετάβλητης αιωνιότητας, όπου τίποτε ουσιαστικά καινούριο δε συνέβαινε. Στην πραγματικότητα οι κοινωνίες αυτές ή­ ταν εξαιρετικά εύπλαστες και βρίσκονταν σε μια διαρκή αλληλεπίδραση και ζύμωση. Απαρατήρητα η παράδοση έχανε παλιά στοιχεία και αφομοίωνε νέα, παρμένα από άλ­ λες κοινωνικές ομάδες. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις ήταν χαλαρές, ανοιχτές σε στα­ διακές μεταβολές και σε εμβολιασμούς με ξένα στοιχεία. Επαναλαμβανόμενες τελε­ τουργίες υπήρχαν, δεν υπήρχαν όμως αμετάβλητα δόγματα. Αν και οι άνθρωποι πί­ στευαν στη μοίρα, δεν την έβλεπαν σαν κάτι το εντελώς άκαμπτο. Ακόμη και στον Όμηρο, που ασφαλώς γνώριζε τη γραφή μα ζούσε σε ένα περιβάλλον όχι αρκετά α­ κόμη αλλοιωμένο απ' αυτήν, υπήρχαν πάντα περιθώρια να γίνει κάτι «υπέρμορον», πέρα από τη μοίρα. Η οργάνωση της κοινωνίας με τον ιστό του γραπτού λόγου τα άλλαξε όλα τούτα ριζι­ κά. Τα κείμενα μπορούν να μένουν χρόνια, δεκαετίες και αιώνες, αναλλοίωτα. Το γρα-

29

wmm

πτό γίνεται συνώνυμο του σταθερού, του αμετάβλητου, του αναπόφευκτου. Η μοίρα έπαψε να είναι χαλαρή. Έγινε πια «το Γραφτό» που δε σβήνει, σκλήρυνε σε έναν αλύγιστο σιδερένιο ντετερμινισμό: «ό,τι γράφει δεν ξεγράφει». Ό,τι ήταν άλλοτε ιερό για την κοινότητα, οι παραδόσεις των προγόνων, δεν μπορεί πια να αλλοιωθεί απαρατήρητα. Οι επιταγές των θεών παγώνουν στην αρχική τους μορφή, γίνονται Ιερά Βιβλία. Τούτα πάλι με τη σειρά τους γεννούν τους θεματοφύλακές τους, που εξοπλίζονται με εξουσία για τη διαφύλαξή τους. Τα ιερατεία διο­ γκώθηκαν και οργανώθηκαν γύρω από ένα corpus ιερών κειμένων που θα έπρεπε να διατηρηθούν και να τηρηθούν, απαιτώντας τη συμμόρφωση των πιστών προς τις επιταγές τους. Γύρω από τα βασικά κείμενα διαμορφώνεται με τη βοήθεια της γραφής ένα τελετουργικό, τηρητές του οποίου είναι οι ιερείς. Όσο το ιερατείο δυ­ ναμώνει, με τη βοήθεια της γραφής, που κατέχει κατά προνομιακό τρόπο, επεκτεί­ νει την εξουσία του σε ολοένα ευρύτερα κοινωνικά πεδία, κλείνοντας σε ένα δίχτυ τελετουργιών ολόκληρο το βίο των απλών ανθρώπων, από τη γέννηση στο ζευγά­ ρωμα και από κει στο θάνατο. Αυτή ήταν σε γενικές γραμμές η εξέλιξη οπουδήποτε η γραφή ενώθηκε νωρίς με τη θρησκεία. Η ύπαρξη ενός κεντρικού Ιερού Βιβλίου και ενός αντίστοιχου ιερατείου, εξάλλου, αποτελεί ισχυρότατο παράγοντα στην προώθηση της ιδέας του μονοθεϊσμού: ιουδαϊσμός, χριστιανισμός και ισλάμ συ­ γκροτήθηκαν ως μονοθεϊστικά δόγματα με τη βοήθεια της Παλαιός Διαθήκης, της Καινής Δια­ θήκης και του Κορανίου αντίστοιχα. Η γραφή, πιο σταθερή από την ομιλία, καθιστά σε κάθε περίπτωση τα προϊόντα της περισσό­ τερο ανθεκτικά στο χρόνο. Η ιεροποίηση ενός Κειμένου το κάνει σχεδόν απρόσβλητο απένα­ ντι στη φθορά και τη μεταβολή. Καθώς η παλαιότητα αποτελούσε στοιχείο γνησιότητας, με τη σειρά της η διατήρηση του έδινε μία πιο έντονη αύρα ιερότητας. Με τον καιρό ο Γραπτός Λόγος του θεού απομακρύνεται τόσο πολύ από το διαρκώς μεταβαλλόμενο καθημερινό λό­ γο, ώστε να καταντάει ακατανόητος για τον απλό κόσμο. Τούτο με τη σειρά του προσδίδει στο Ιερό Βιβλίο μία ακόμη πιο έντονη αίσθηση ιερότητας, σηματοδοτώντας ένα σαφέστερο και εντονότερο διαχωρισμό της θεϊκής από την ανθρώπινη σφαίρα: είναι φυσικό ο θεός να μιλάει σε μια ανώτερη, δυσπρόσιτη και μυστική γλώσσα. Αυ­ τό όμως προσθέτει στο ιερατείο έναν ακόμη αναντικατάστατο ρόλο: την προνομιακή ερμη­ νεία του θείου λόγου. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι τα μεγάλα ιερατεία αντιδρούσαν πάντα στη μετάφραση των Ιερών Βιβλίων στην καθημερινή γλώσσα. 0 διαμεσολαβητικός-διερμηνευτικός τους ρόλος θα εκμηδενιζόταν. Καθώς μάλιστα τα ιερατεία αυτά επέκτειναν την ε ­ πιρροή και τη δράση τους σε υπερεθνικό επίπεδο, η μετάφραση θα οδηγούσε αναπόφευκτα στον τεμαχισμό του ίδιου του ιερατείου. Αυτό συνέβη στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία. Αντίθετα, η διατήρηση της Βουλγκάτας (της Αγίας Γραφής στην πρώτη επίσημη λατινική με­ τάφραση) ήταν καθοριστική για τη διατήρηση της ενότητας της Καθολικής Εκκλησίας. Οποιαδήποτε μεταβολή των Ιερών Κειμένων αποτελεί ιεροσυλία. Μία λέξη (το filioque) αντι­ στοιχεί σε ένα Μεγάλο Σχίσμα. Ένας σύνδεσμος, ένα πνεύμα, ένα κόμμα παραπάνω ή παρα­ κάτω συνιστό αλλοίωση του αιώνιου Λόγου του θεού. Η ανορθογραφία δεν είναι πια μια α­ θώα παράβαση γραμματικών κανόνων. Όταν αφορά τα συγκεκριμένα κείμενα, συνιστά κυ­ ριολεκτικά αμάρτημα. Η ορθογραφία είναι ζήτημα ορθοδοξίας. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Την αφορμή γιατούτοτο κείμενο έδωσε το μικρόγιατο θέμα του μα εξαιρετικά πυκνό και διαφωτιστικό βιβλίο του Jack Goody Η ήογική της γραφής και η οργάνωση της κοινωνίας, μτφρ. Νόσια Ποταμιάνου, «Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου», Αθήνα 2001.

2. W. Ong, Προφορικότητα και επικοινωνία, «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης», 1987.

30

ΓΙΟΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ

Το γκαζόν του μπαμπά

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ

Το γκαβόν του μπαμπά Καύ<3ηκό χιούμοβ ρεαλισμός, πικρές αλήθειες και φοβερά μυστικά. Προπαντός φοβερά ΜΥΣΤΙΚΑ.

ΡΟΥΛΑ ΚΑΚΛΑΜΑΝΑΚΗ

Δαγκωμένο μήλο

Μια Νέα Υόρκη επίκαιρη όσο ποτέ. Ένα μεγάλο ταξίδι. Μια καταλυτική γνωριμία. Ένα διεθνές σεμινάριο. Εμπειρίες, διακρίσεις, τφοβληματισμοί.

■Γ Ένα απροσδόκητο τέλος.

ΑΛΕΞΗΣ Β. ΣΤΑΥΡΑΤΗΣ

Ο κλ[ω]νισμένος θεός

\ ζ ,λ λ η ν ικ ά \

Κλωνοποίηση ή Ανάσταση; αντιδρά η εξουσία της Εκκλησίας και πώς θα συνεχιστεί η ξωή πάνω στη γη;

(£ν» Φ

ΟΟ

^άρ.|Λατα

©<η2>Φ ο

<5 ΟΦ

Επιμέλεια: ΗΜΑΣ ΜΑΓΚΑΙΝΗΣ

Κεμάλ Ατατούρκ, ο πατέρας όλων των Τούρκων την Αγγλία κυκλοφόρησε πρόσφατα μία εξαιρετική βιογραφία του Κεμάλ Ατατούρκ με τίτλο Ατατούρκ (Ataturk, ο. 666, εκδόσεις «John Murray») του

Ι

Άντριου Μάνγκο (Andrew Mango). Ο Μάνγκο είναι Άγγλος τουρκικής κατα­ γωγής. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, σπούδασε περσικά και αραβικά στη Σχολή Ανατολικών Σπουδών του Λονδίνου και έχει εργαστεί στο BBC. Ως γνωστόν, στην Τουρκία η προσβολή της μνήμης και του ονόματος του Κε­ μάλ απαγορεύεται διά νόμου και ο θρύλος του μεγάλου άνδρα παραμένει ζω­ ντανός. Ωστόσο δεν είναι λίγοι οι επικριτές του. Η αλήθεια είναι ότι ο Κεμάλ, γεννημένος το 1881 στην τότε οθωμανική Θεσσαλονίκη, ανέλαβε τα ηνία της διακυβέρνησης της πατρίδας του όταν αυτή ήταν μια διαλυμένη αυτοκρατορία (ήταν εξάλλου ο πρώτος πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας, από το 1923 έως το θάνατό του, το 1938). Την απέκοψε από το οπισθοδρομικό θρησκευτι­ κό παρελθόν της και την οδήγησε στον εκουγχρονισμό - εκσυγχρονισμό βέ­ βαια ο οποίος, για να είμαστε απόλυτα ακριβείς, δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί για έναν πολύ απλό λόγο: η Τουρκία παραμένει ένα στρατοκρατικό καθεστώς. Η βιογραφία του Μάνγκο ακολουθεί βήμα προς βήμα τον Κεμάλ, από την αφάνεια στη στρατιωτική σχολή, από εκεί στη δόξα και, τέλος, στην πτώση, όταν νικημένος από το αλκοόλ (η μεγάλη του αδυναμία και ένα από τα σκοτεινά του σημεία) θα πεθάνει από κίρρωση του ήπατος. Χαρακτηριστικό δείγμα κα­ λής βιογραφίας, από αυτές που συνηθίζουν στη Μ. Βρετανία, συνδυάζει άψο­ γα την ιστορική καταγραφή με την ανάλυση, την προσωπική ματιά με τη ρέουσα αφήγηση, την αποστασιοποίηση και την εξάλειψη κάθε στοιχείου αγιοποίησης. Στην ουσία, μπορεί να διαβαστεί και ως μυθιστόρημα. Ειδικά τα κεφάλαια που αναφέρονται στον αλκοολισμό του Κεμάλ και στον αγώνα του για την πο­ λιτική και κοινωνική μεταρρύθμιση της Τουρκίας, και κυρίως αυτά που περιγρά­ φουν την υποστήριξή του στον αγώνα για τα δικαιώματα της γυναίκας, παρου­ σιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Επίσης, ανάλογο ενδιαφέρον παρουσιά­ ζει το πρώτο μέρος της βιογραφίας, όταν ο Κεμάλ, από απλός Μουσταφά, έγι­ νε ο «πατέρας των Τούρκων». Αν το 1923 έγινε ο πρώτος πρόεδρος της νεο­ σύστατης Τουρκικής Δημοκρατίας, τέσσερα χρόνια πριν, το 1919, ήταν ένας ά­ γνωστος. Τι μεσολάβησε; Μα η Μικρασιατική εκστρατεία. Τραγωδία για εμάς, θρίαμβος για τους Τούρκους. Εννοείται ότι οι σελίδες πάνω στο μικρασιατικό ζήτημα είναι οι πλέον συναρπαστικές του βιβλίου, όχι μόνο λόγω του γλαφυ­ ρού ύφους του συγγραφέα, αλλά διότι μας δίνεται η ευκαιρία να διαβάσουμε για μια πολύ πονεμένη ιστορία μέσα από τη ματιά της «αντίθετης πλευράς». Κι αυτό είναι το σημαντικότερο. □

32

Αναπολώντας τον γιουγκοσλαβικό εμφύλιο ριν εγκατασταθεί στη Βοσνία ο Βρετανός Άντονι Λόιντ (Anthony Loyd)

η

ήταν διμοιρίτης στο βρετανικό στρατό και είχε συμμετάσχει σε επιχει­

ρήσεις στη Βόρεια Ιρλανδία και τον Περσικό Κόλπο. Τώρα πια συνερ­

γάζεται με τους Timesτου Λονδίνου ως ειδικός ανταποκριτής, έχοντας κα­ λύψει επτά συνολικά πολέμους, μεταξύ των οποίων τον πόλεμο στην Τσετσενία, στο Αφγανιστάν, στη Σιέρα Λεόνε και στο Κόσοβο. Το βιβλίο του Ο πόλεμός μου πέρασε, πόσο μου λείπει (My War Cone by, I Miss it so, o. 322, εκδόσεις «Penguin») είναι η προσωπική καταγραφή των εμπειριών του από τις συγκρούσεις που έζησε ως αυτόπτης μάρτυρας α­ νάμεσα στους Σέρβους, τους Κροάτες και τους μουσουλμάνους της Βοσ­ νίας. Βαθύτατα σοκαριστικό αλλά και ταυτόχρονα ποιητικό (όχι ποιητικίζον), το βιβλίο μάς μεταφέρει στην «πρώτη γραμμή» με τρόπο σαν κι αυ­ τόν του Τέρενς Μάλικ στην κινηματογραφική Λεπτή κόκκινη γραμμή·, η φρίκη, ο τρόμος και η αγωνία συμβαδίζουν με τη συντροφικότητα, την ε ­

anthony loyd

VIY WAR GONE BY, I M ISS IT SO

σωτερική ενατένιση, το δέος και την περιπέτεια. Ο Λόιντ μάς δείχνει έξοχα ότι ο θάνατος στο πεδίο της μάχης δεν έχει τίποτα το ηρωικό: είναι κάτι «τσαπατσούλικο, άτσαλο, πνιγμένο στις σωματικές εκκρίσεις και τα αίμα­ τα, στις κραυγές και το θόρυβο». Την ίδια στιγμή όμως είναι μια εικόνα που στοιχειώνει, που φέρνει το άτομο πρόσωπο με πρόσωπο με το βαθύτερο εαυτό του (κάτι που, βέβαια, το αντιλαμβάνεται κανείς πολύ αργότερα, ό­ ταν ο κίνδυνος έχει περάσει), με τα προσωπικά του όρια και το ξεπέρασμά τους. Ο Λόιντ δεν έχει το λυρισμό του κινηματογραφικού Μάλικ, ωστόσο δεν πε­ ριορίζεται σε μια απλή περιγραφή των γεγονότων αλλά αναζητάει αυτό που βρίσκεται πίσω και ανάμεσα στα γεγονότα. Η ματιά του είναι τόσο δη­ μοσιογραφική όσο και του Χέμινγουεϊ (ο οποίος έχει δώσει αριστουργηματικά λογοτεχνικά ρεπορτάζ πάνω στη Μικρασιατική εκστρατεία, τη γενο­ κτονία των Αρμενίων και την εκτέλεση των έξι που λειτουργούν ως ενθέματα στο Χιόνια στο Κιλιμάντζαρο). Δεν είναι τυχαίο ότι κριτικοί από τη Μ. Βρετανία και τις ΗΠΑ συνέκριναν τον Λόιντ με τον Χέμινγουεϊ, τον Τρούμαν Καπότε και τον Μάικλ Χερ, το δημοσιογράφο που έδωσε εκπληκτικά ρε­ πορτάζ από τον πόλεμο στο Βιετνάμ. Ευχής έργο το συγκλονιστικό αυτό βιβλίο να μεταφραστεί στα ελληνικά. Αν μη τι άλλο, αφορά έναν πόλεμο πολύ κοντινό μας, χρονολογικά αλλά και γεωγραφικά, ο οποίος δε μας άφησε ανεπηρέαστους εδώ στην Ελλά­ δα. □

33

Dorothy Parker ασχολήθηκε με την ποίηση και το διήγημα ενώ παράλληλα εργα­ ζόταν ως δημοσιογράφος -είχε τη στήλη της θεατρικής κριτικής- σε διάφορα πε­ ριοδικά, όπως το Vanity Fair και το The New Yorker, στο οποίο παρουσίαζε με ιδι­ αίτερα ξεχωριστό τρόπο κριτικές βιβλίων. Το προσωπικό της ύφος, άλλωστε, την έκα­ νε γρήγορα δημοφιλή στη χώρα της. 0 πρώτος της σύζυγος ήταν ο Edwin Pond Parker II, με τον οποίο χώρισε λίγα χρόνια μετά το γάμο τους· κράτησε, όμως, το επί­ θετό του, που το προτιμούσε από το πατρικό της, το Rothschild. 0 δεύτερος σύζυγός της, ο Alan Campbell, ήταν σεναριογράφος. Το 1933 οι δυο τους εγκαταστάθηκαν στο Χόλιγουντ, όπου συνεργάστηκαν γράφοντας σενάρια. 'Οταν η Parker συμπαρατάχτηκε με την Αριστερά και έγραψε διάφορα κείμενα για τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, στα­ μάτησε η καριέρα της στην Πόλη των Αγγέλων. Μετά το θάνατο του άντρα της, το 1963, επέστρεψε στη Νέα Υόρκη και ασχολήθηκε πάλι με τη βιβλιοκριτική στο περιο­ δικό Esquire, ενώ συνεργάστηκε και στη συγγραφή δύο θεατρικών έργων. Στα διηγήματά της -ακόμα και στην ποίησή της- η Dorothy Parker περιγράφει απλές καταστάσεις και μ' έναν ανάλαφρο τρόπο, καθώς και με συγκρατημένο χιούμορ αναδεικνύει τραγικές στιγμές της καθημερινότητας. Με διεισδυτικότητα πλησιάζει τις πιο σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης ψυχής και αποκαλύπτει πίσω από τη λάμψη τη δυ­ στυχία και τη μοναξιά. Πολλές ηρωίδες είχαν στοιχεία από την προσωπικότητά της και

H

μάλιστα κι αυτές παράπαιαν ανάμεσα σε αντιφατικές καταστάσεις. Για την D. Parker έ ­

34

νας κριτικός είχε πει ότι είναι «μαζοχίστρια της οποίας το πόθος για τη δυστυχία δεν έ ­ χει όρια». Ο λόγος της είναι κοφτός και άμεσος. Η ελεγχόμενη ειρωνεία, η ανατροπή, τα υπονο­ ούμενα είναι συστατικά της ιδιαίτερης τέχνης της. Έτσι, στο διήγημα «Νέα Υόρκη καλεί Ντιτρόιτ»1, η ηρωίδα βρίσκεται σε απόγνωση και κατά τη διάρκεια της τηλεφωνικής συνομιλίας της με το φίλο της, που είχε εξαφανιστεί από τη Νέα Υόρκη και τη ζωή της, δείχνει να μην τον ακούει ή ακούει ό,τι επιθυμεί. Με λεπτό χιούμορ αναδιπλώνε­ ται η αδυναμία της γυναίκας να δεχτεί την πραγματικότητα, να αποδεχτεί την οριστική φυγή του άλλου. □

Έργα της Dorothy Parker: A Month o f Saturdays, 1971 (Ένας μήνας γεμάτος Σάββατα), συγκεντρωμένες κριτι­ κές, Enough Rope, 1926 (Αρκετό σχοινί), ποιητική συλλογή, Sunset Gun, 1928 (Πιστόλι του δειλινού), ποιητική συλλογή, Death and Taxes, 1931 (Θάνατος και φόροι), ποιητική συλλογή. Οι ποιητικές συλλογές της εκδόθηκαν σε έναν τόμο με τον τίτλο: Collected Poems: Not so Deep as a Well, 1936 (Άπαντα: Όχι τόαο βαθύ όσο ένα πηγάδι). Οι συλλογές διηγημάτων Laments for the Living, 1930 (Θρήνοι για τους ζωντανούς) και After such Pleasures, 1933 (Μετά από τόσες απολαύσεις) κυκλοφόρησαν σε έναν τόμο με τίτλο Here Lies, 1939 (Ενθάδε κείται). Στα ελληνικά δεν κυκλοφορεί κανένα βιβλίο της.

1Το διήγημα πρόκειται να δημοσιευτεί στο περιοδικό Νέα Εστία σε μετάφραση της X. Σ.

35

γράφει η Χ Ρ Υ Σ Α

ΪΠ Υ Ρ Ο Π Ο Υ Α Ο Υ

( 4

SUSAN S0NTAG Η Π Α (1 9 3 3 - )

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ

Susan Sontag, η κορυφαία Αμερικανίδα κριτικός και δοκιμιογράφος, διακρίνεται και

36

Η

για το μυθιστορηματικό έργο της. Οι κριτικές της καθώς και τα θέματα τα οποία

την απασχολούν αντανακλούν τις σύγχρονες τάσεις της κοινωνίας αλλά και τις

καλλιτεχνικές αναζητήσεις της εποχής της. Τα προσεγγίζει με την ευαισθησία και το προσωπικό της ύφος όχι ως «ειδικός» αλλά ως διαμεσολαβητής, ως γέφυρα ανάμεσα σε μια εποχή, ένα πρόσωπο, ένα καλλιτεχνικό θέμα. Προσωπικότητες όπως ο Walter Benjamin, ο Artaud, ο Roland Barthes, ο L6vy Strauss, o Canetti καθώς και η Simon Weil τη συγκινούν και την απασχολούν. Η συγγραφέας στα κείμενά της συνδυάζει το σύγ­ χρονο τρόπο αντίληψης με την αριστοκρατική ματιά· το συναισθηματισμό με τον έλεγ­ χο και την αποστασιοποιημένη στάση. Ο κοσμοπολιτισμός της είναι διάχυτος σ' όλα τα έργα της, στα δοκίμια αλλά και τα μυθιστορήματά της. Οι πόλεις που επανέρχονται εί­ ναι το Παρίσι, το Βερολίνο, η Ρώμη αλλά και το Πεκίνο και το Τόκιο. Μαθαίνει καθετί που έχει σχέση με τον αμερικανικό πολιτισμό καθώς και τους ξένους πολιτισμούς, στοιχεία των οποίων διακρίνονται στα βιβλία της. Η πολιτική, το θέατρο, η ψυχανάλυ­ ση, η φωτογραφία είναι ορισμένα από τα αγαπημένα θέματά της. Όταν η Sontag, στα σαράντα της χρόνια στο Παρίσι, σε μια εξέταση ρουτίνας ανακαλύ­ πτει ότι έχει καρκίνο του μαστού, δεν το βάζει κάτω. Υποβάλλεται σε ακτινοβολίες και καταπολεμά τη νόσο. Η εμπειρία της αυτή βρίσκει έκφραση στο δοκίμιό της Illness as Metaphor, στο οποίο εξετάζονται ψυχικοί παράγοντες οι οποίοι θεωρούνται υπεύθυνοι

για την εκδήλωση της νόσου. Παράλληλα ερευνώνται πλευρές των προσωπικοτήτων που είχαν νοσήσει και γίνεται προσπάθεια να ερμηνευτούν χαρακτηριστικά του συναι­ σθηματικού κόσμου τους. Ακόμα αναφέρονται στοιχεία και περιπτώσεις που συνδέο­ νται με τη φυματίωση και παρουσιάζονται πορτρέτα συγγραφέων οι οποίοι είχαν προ­ σβληθεί από τη νόσο. Τα μυθιστορήματά της είναι σύνθετα, ατμοσφαιρικά, αν και εγκεφαλικά, και αναβιώ­ νουν παλαιότερες εποχές. Σ' αυτά κυριαρχούν ο έρωτας και η πολιτική. □

SUSAN SONTAG 'Εργα της Susan Sontag: Μυθιστορήματα: The Benefactor (0 ευεργέτης), Death Kit (Σύνεργα θανάτου), The Lover o f Volcano (Ο εραστής του η­ φαιστείου), In America (Αμέρικα).

ILLNESS AS METAPHOR

Διηγήματα: I, etcetera (Εγώ, και τα λοι­ πά).

Χτα ελληνικά κυκλοφορούν τα ακόλουθα Βιβλία της:

δϋϋ

Δοκίμια: Against Interpretation (Εναντίον της ερμηνείας), Trip to Hanoi (Ταξίδι στο Ανόι), Styles o f Radical Will {Ρυθμοίριζο­ σπαστικής βούήησης), On Photography (Για τη φωτογραφία), Unter the Sign o f Saturn (Κάτω από το σημείο του Κρόνου), Illness as Metaphor (Η νόσος ως μεταφορά), Aids as Metaphor (To Aids ως μεταφορά).

Α Ο SUSAN SONTAG READER INTRODUCTION BY BJZABETH HARDWICK

1. Η αισθητική της σιωπής, δοκίμια, μτφρ. Νανά ΗσαΤα, εκδόσεις «Νεφέ­ λη», Αθήνα 1983.

2. Η νόσος ως μεταφορά/Aids και οι μεταφρορέςτου, δοκίμια, μτφρ. Σ. Ροζάνης, εκδόσεις «Ύψιλον», Αθήνα 1993.

3 .0 εραστής του ηφαιστείου, μυθιστό­ ρημα, μτφρ. Αντώνης Γαλέος, εκδό­ σεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1998.

4. Αμέρικα, μυθιστόρημα, μτφρ. Χρήστος Χρυσόπουλος, εκδόσεις «Οδυσ­ σέας», Αθήνα 2001.

ΣτηνΤίντα, ουναθλήτρια και φίλη, θερμές ευχαριστίες γιατην προσφοράτου ηλεκτρονικού αρχεί­ ουτου βιβλιοπωλείου Ορίζοντες.

_____

37

fcgSy

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ

Μ ΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 Α Θ Η Ν Α , τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 4 3 9 ________

Π Α Ν Ο Σ Ν ΙΚ Ο Λ Ο Π Ο Τ Λ Ο Σ

Η Ε Κ Κ Λ Η Σ ΙΑ ΣΤΟ Δ ΙΑ Δ ΙΚ Τ Υ Ο Τ Η Σ Π Α Γ Κ Ο Σ Μ ΙΟ Π Ο ΙΗ Σ Η Σ Διαβάζοντας χωρίς κόπο τό ρέοντα λόγο τοΰ συγγραφέα διακρί­ νεις δύο βασικούς άξονες, στούς οποίους άνετα κινείται. Ό πρώτος άξονας είναι ό ρεαλισμός του. Γνωρίζει πολύ καλά άπαντα τά δρώμενα στή Νεοελληνική πραγματικότητα χωρίς νά τά εξω­ ραΐζει μεροληπτικά. Επίσης όμως άντιλαμβάνεται τη χαρισματι­ κή παρουσία τής Εκκλησίας μέσα σ’ αυτόν τόν κόσμο καί τή δια­ κριτική χριστομεταποιητική της ικανότητα. Κλείνοντας αυτό τό βιβλίο δέ μένεις μέ τήν πίκρα μιας απαισιό­ δοξης προοπτικής — μέ τήν όποια σέ ποτίζουν κάποια σύγχρονα κουλτουριάρικα βιβλία — αλλά σοΰ δημιουργεί διάθεση γιά ψύ­ χραιμη καί νηφάλια άντιμετώπιση όλων των... ερχόμενων... πα­ γκοσμίων... πραγμάτων.

ΦΩ ΤΗ ΚΟ Ν ΤΟ ΓΛ Ο Υ

Α Ν Ε Σ Τ Η Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Σ ή δοκιμασία του Λογικού Ό ολόφρεσκος καί άνεπιτήδευτος λόγος τοΰ Κόντογλου δεν έ'χει καμμία σχέση με «επιστημονικές» θεολογικές προσεγ­ γίσεις, ψυχολογικές έμβαθύνσεις, προσωπικές τοποθετή­ σεις, ή συναισθηματισμούς. Παραθέτει απλώς τά Ευαγγε­ λικά γεγονότα, όπως άλλωστε κάνουν οί Εύαγγελισταί καί οί ’Απόστολοι, καί τά ζωντανεύει μέ τό απαράμιλλο ύφος του.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ Μετάφρασις: Γεωργίου Β. Μαυρομάτη ΚΑΛΥΒΗ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΙΕΡΑΣ ΣΚΗΤΗΣ ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ ΛΟΓΟΙ ΤΩΝ:ΘΕΟΦΑΝΟΤΣ ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ ΙΩANNOY ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΥ ΙΚΟΝΙΟΥ ΕΥΣΕΒΙΟΥ ΕΜΕΣΣΗΣ ΠΡΟΚΛΟΥ ΚΩΝ/ΠΟΛΕΩΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ: α ν α γ ν ώ σ ε ις γ ια π ο λ ύ μ ικ ρ ά π α ιδ ιά α π ό τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Ε υ γ έ ν ι ο υ Τ ρ ιβ ιζ ά

της

ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ

ικόνα του Άλλου ή καλύτερα εικόνες του Άλλου μέσα από το έργο του Τριβιζά είναι το θέμα που αναγγέλθηκε. Κεντρι­ κός άξονας παρουσιάζεται εκείνος των προσώπων, των η­ ρώων. θα τον παρακολουθήσουμε όμως να συμπλέκεται με τη θεματική του αποκλεισμού, του ρατσισμού, των στερεοτύπων. Αυτή την ίδια θεματική έχω δοκιμάσει να πλησιάσω και παλαιότερα σε μια σύντομη μελέτη για τα Τρία μικρά άυκάκια, το γνωστό α­ φήγημα του ίδιου συγγραφέα1. Η σημερινή συλλογιστική μετατο­ πίζει το κέντρο βάρους, αφού θεωρεί κυρίως τον ήρωα, το πρό­ σωπο, επιδιώκοντας να προβλέψει ποιες σκέψεις ή αντιδράσεις μπορεί να γεννήσει στα μικρά παιδιά η ύπαρξή του, με τις ποικίλες μεταμορφώσεις της. Θέλω από την αρχή να τονίσω ότι δεν αισθάνομαι διόλου ειδική στο να περιγράφω από ψυχολογική σκοπιά με ποιους τρόπους τα μικρά παιδιά προσλαμβάνουν ή κατανοούν τη συγκεκριμένη λογο­ τεχνική παραγωγή. Σας προτείνω μάλλον μια φιλολογική ανάγνω­ ση ενηλίκου, με την ελπίδα ότι μπορεί να εμπλουτίσει τις αναζητή­ σεις σας γύρω από το θέμα. Είμαι βέβαιη ότι η αναπτυγμένη και εμβαθυμένη προσέγγιση του κειμένου από τον ενήλικο, που ανα­ γκαστικά αποτελεί τον ενδιάμεσο κρίκο της ανάγνωσης για τη νηπιακή τουλάχιστον ηλικία, επηρεάζει ουσιαστικά την κατανόηση των παιδιών. Και αυτό συμβαίνει ακόμα και σε επίπεδο σκέψης που δεν καταλήγει πάντοτε σε λό­ γο, αφού το νήπιο δεν προβάλλει οπωσδήποτε ερωτήματα ή παρατηρήσεις. Δε θα προτείνω λοιπόν ειδικούς χειρισμούς των κειμένων ή επεξηγήσεις προς τα παιδιά: δε θα μπω σε έργο παιδαγωγού. Δοκιμάζω μόνο να υποδείξω ορισμένες από τις βασικές -κατά την εκτίμησή μου- λογοτεχνικές συνιστώσες κάποιων έρ­

Ε

γων του συγγραφέα. Θα στηριχτώ σε μια επιλογή από την ευρύτατη παραγωγή του Τριβιζά, επιλογή που παραμένει εξαιρετικά προσωπική, άρα προτιμώ να μην παραθέσω σειρά κρι­ τηρίων. Θα αναφερθώ κυρίως σε γνωστά αφηγήματα, που δε χρειάζονται παρου­ σίαση: έργα όπως Το όνειρο του σκιάχτρου2, 0 χιονάνθρωπος και το κορίτσι3, Τα τρία μικρά λυκάκια\ Η Χαρά και το Γκουντούν5. Οι ήρωεςτης παιδικής λογοτεχνίας απολαμβάνουν μια ελευθερία που δε μοιάζει

39

καθόλου αυτονόητη στο χώρο της λογοτεχνίας ενηλίκων. Δεν υποχρεώνονται σε τίποτα να σεβαστούν την αληθο­ φάνεια ή έστω μια ορισμένου τύπου αληθοφάνεια, αφού και το έργο δεν αναπτύσσεται μέσα στη σύμβαση μιας «πραγματικής» ιστορίας6. Εδώ ίσως επιδρά η κληρονομιά του παραμυθιού, που επιτρέπει την υπέρβαση της λογι­ κής, περίπου προς κάθε κατεύθυνση. Υπάρχει ωστόσο παιδική λογοτεχνία που κινείται στο πλαί­ σιο του πραγματικού και μόνο, αφού τονίζει ότι φέρνει «πραγματικές» ιστορίες που βιώθηκαν από ζωντανούς αν­ θρώπους. Ένα καλό παράδειγμα, για τα ελληνικά δεδομέ­ να, θα έδινε η γραφή της Άλκης Ζέη ή εκείνη της Ζωρζ Σαρή. Αναφέρομαι κυρίως στα ιστορικά τους μυθιστορήμα­ τα. Η αντίθετη τάση, με την απόλυτη απελευθέρωση της δημιουργικής φαντασίας, είναι εκείνη στην οποία αρμόζε­ ται καλά η παραγωγή του Τριβιζά. Οι δύο προτιμήσεις συ­ νυπάρχουν γόνιμα στη σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά, σαν διαφορετικοί δρόμοι ηου οδηγούν προς παρόμοια ζη­ τούμενα. Αντλώντας απίθανους συνδυασμούς από την πηγή της ε­ λεύθερης δημιουργικής φαντασίας, ο Τριβιζάς παρουσιά­ ζει κεντρικούς ήρωες που στηρίζονται σε λογικές αντινο­ μίες ή αντιφάσεις. Σκέφτομαι το σκιάχτρο, που αντί να εί­ ναι μόνο ένα κούφιο φόβητρο για τα πουλιά νοιάζεται για τη μοίρα τους, ονειρεύεται και τρα­ γουδάει· ή ακόμα το χιονάνθρωπο, που αντί να λιώσει, ως όφειλε, οδη­ γείται από μια φλόγα -την αγάπη του για το κορίτσι- και αναζητά το δρόμο για το Βόρειο Πόλο. Κοιτάζω τα τρία μικρά λυκάκια, που αντί να είναι τα σύμβολα του παλαιότατου εκείνου φόβου της ανθρωπότητας, ανησυ­ χούν και τρέμουν μπροστά σ' ένα γουρούνι, αυτό που θα 'πρεπε να δεί­ χνει μια κατεξοχήν παθητική στάση, αλλά αντίθετα είναι ενεργητικό, ως απειλητικό, θα μπορούσε κανείς να συνεχίσει έτσι για πολύ, παραπέμποντας σε ανάλογους ήρωες από το έρ­ γο του Τριβιζά. Τέτοιου τύπου αντιφάσεις, που εμπλέκο­ νται στη δομή των ηρώων, μοιάζει να αποτελούν θεμε­ λιώδες συστατικό της τέχνης του συγγραφέα. Να μιλήσουμε άραγε για τα παιχνίδια της αντιστροφής; Η ανατροπή καθιερωμένων σχημάτων βρίσκεται στη βάση της παιδικής λογοτεχνίας ήδη από το 19ο αιώνα. Σειρά α­ πό ανατρεπτικές κινήσεις, σε επίπεδο ιδεολογίας, κάνει ο Mark Twain με τον Τομ Σόγερ ή ο Lewis Carroll με την Αάίκη στη χώρα των θαυμάτων7. Στον 20ό αιώνα ανθεί η τεχνική της αντιστροφής παραδοσιακών παραμυθιών ή ακόμα και

40

γνωστών λογοτεχνικών έργων· βρίσκουμε ποικίλες εφαρ­ μογές της αντιστροφής στην ευρωπαϊκή και αμερικανική παιδική λογοτεχνία8. Τι καινούριο φέρνει λοιπόν αυτή η γραφή του Ευγένιου Τριβιζά; Αν ήταν μόνο αντιστροφή των γνωστών σχημάτων, πιθανόν δε θα οδηγούσε σε γό­ νιμους νέους συσχετισμούς, αφού η αντιστροφή του στε­ ρεοτύπου συνήθως παράγει καινούριο στερεότυπο, περί­ που τόσο απλουστευτικό όσο και ο πρόγονός του9. Ξεκινώντας από την ανατροπή του στερεοτύπου οι ήρωες του Τριβιζά παρασύρουν στη συνέχεια τον αναγνώστη τους προς μια σειρά από μετατοπίσεις και απρόβλεπτα. Δε θα αναφερθώ εδώ στην περιπέτεια, δηλαδή στην πλοκή και τα επακόλουθά της, αλλά θα δοκιμάσω να παρακο­ λουθήσω τις ουσιαστικές μεταπτώσεις στις οποίες υπο­ βάλλει τα πρόσωπα ο συγγραφέας. Πώς αντιλαμβανόμαστε την έννοια του Άλλου, του ξένου, θα ήταν ίσως και πάλι ένα χρήσιμο ερώτημα σ' αυτό το σημείο. Απλή φαίνεται η απάντηση: είναι ο διαφορετικός από εμάς και η διαφορά αυτή δημιουργεί αγεφύρωτες -κάποτε- αποστάσεις. Αν χρειάζομαι ένα πολύ χαρακτηρι­ στικό παράδειγμα από το χώρο της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, ο Άλλος στο έργο της Πηνελόπης Δέλτα εί­ ναι ο Αιγύπτιος ή ο Βούλγαρος™. Πώς να αναζητήσω, με αυτό τον κανόνα οδηγό, τον Άλλο στο έργο του Τριβιζά, που λειτουργεί με όρους του παρά­ δοξου ή παράλογου; Εδώ οι κεντρικοί ήρωες αποτελούν ουσιαστικά ποικίλες διαμορφώσεις του Άλλου, δηλαδή του αλλιώτικου από μας. Το αλλιώτικο δε νοείται ό­ μως στο στενό πλαίσιο μιας κοινωνι­ κής, εθνικής ή άλλης ομάδας: λει­ τουργώντας με συνεχείς συμβολι­ σμούς, αυτή η γραφή επιχειρεί να πα­ ρεμβάλει εξωπραγματικά όντα στην πιο κοινή πραγματικότητα. Πόσο συ­ νηθισμένο μπορεί να είναι ένα Γκουντούν, που κάνει την καλύτερη πα­ ρέα του κόσμου με τη Χαρά, ένα μι­ κρό κοριτσάκι όπως όλα τα υπόλοιπα; Ένα Γκουντούν, δηλαδή το αόρατο εκείνο -για τους τρί­ τους- ον, που δεν είναι καν τελειωμένο ως προς την εξω­ τερική του μορφή, αφού η Χαρά θα προσθέσει το αφτί και την ουρά που του έλειπαν δραματικά. Μένω σ' αυτό το παράδειγμα και μόνο, γιατί μοιάζει ολοφάνερο πως ανά­ λογα παραδείγματα προσφέρονται άφθονα σε όποιον τα αναζητήσει στο έργο του συγγραφέα. Συμβιώνοντας έτσι σταθερά με το συνηθισμένο, το Άλλο εμπλέκεται στο ίδιο το στημόνι της αφήγησης και οδηγεί προς την αντίληψη ενός σύνθετου κόσμου, που χαρακτη-

ρίζεται από κινητικότητα όντων και καταστάσεων. Εξω­ πραγματικά όντα και πραγματικά όντα ζουν σε συνεχή αλ­ ληλεπίδραση και καταλήγουν να συνεννοούνται αρμονικά.

0 γόνιμος διάλογός τους θυμίζει το σύμπαν του Μίχαελ Έντε, από το βιβλίο Ιστορία χωρίς τέλος, όπου τα πλά­ σματα του κόσμου της Ονειροφαντασίας επιδρούν στη ζωή των ανθρώπων και το αντίστροφο” . Ας επανέλθουμε όμως στο έργο του Τριβιζά. Σε πρώτο επίπεδο, όλα αυτά μπορεί να μας φαίνονται απλώς διασκεδαστικά ή κάπως γοητευτικά. Από εκεί άλλωστε ξεκινά η έλξη που α­ σκούν. Στη συνέχεια μπορούμε να α­ ναρωτηθούμε για τις αξίες ή τις στά­ σεις ζωής που διακρίνονται μέσα από αυτό το σύνθετο λογοτεχνικό κόσμο. Όταν τα παιδιά ταυτιστούν -όπως γί­ νεται συνήθως στη λογοτεχνία- με τους ήρωες του Τριβιζά ή με άλλα λόγια τους αγαπήσουν, τι μπορούμε να υποθέσουμε ότι συμβαίνει; Ταυτί­ ζονται άραγε μ' ένα σκιάχτρο που α­ γαπάει τα πουλιά και την ελευθερία τόσο ώστε να μάθει στο τέλος να πετάει; Ή μ' ένα χιονάν­ θρωπο που διασχίζει έναν αντίξοο και βρόμικο κόσμο για να φτάσει τέλος στην καθαρότητα του Βόρειου Πόλου; Η βασική υπόθεση της εργασίας αυτής είναι πως μπορούν να ταυτιστούν ή τουλάχιστον να νιώσουν τη θερμή συ­ μπάθεια. Έτσι, μέσα από τις μετατοπίσεις και τα απρόβλε­ πτα του κεντρικού ήρωα οδηγούνται καταρχήν προς όντα σύνθετα. Βλέπουν πως κάτω από την εξωτερική μορφή η ουσία μπορεί να είναι διαφορετική. Μαθαίνουν να μη συν­ δέουν αναγκαστικά την επιφάνεια με το ένδον, ασκούνται -και με τους απλούστερους τρόπους- στο να δοκιμάζουν τη δική τους διερευνητική ικανότητα. Αυτή η λογοτεχνική γραφή, με τις διακυμάνσεις που εμφανίζει, αντιπαραθέτει την πολυχρωμία των ηρώων της στην ακινησία και τη φτώχεια των στερεοτύπων. Η κριτική που ασκείται σ' αυτά -έμμεσα βέβαια και με χιούμορ- δείχνει στα μικρά παιδιά πόσο σκληρά, και άρα ασύμβατα με την πραγματικότητα, είναι τα περιγράμματα των στερεοτύπων. Όσο κι αν η ιδιοσυστασία τους είναι παράδοξη, εκείνοι οι κεντρικοί ήρωες του Τριβιζά που αποτελούν μη πραγματι­ κά όντα κινούνται σταθερά μέσα στις αποχρώσεις του θε­ τικού. Τα πλάσματα του κακού, δηλαδή οι αρνητικές εικό­ νες, έχουν μια κάποια παρουσία, τόση μόνο όσο να στηρί­ ζει την πλοκή, αλλά δε φτάνουν να δημιουργήσουν έναν πραγματικά διπολικό κόσμο. Οι μπαμπούλες, όπως ο Γκουντουνοφάγος12, ηττώνται εύκολα, επειδή μειονεκτούν σε όλα τα επίπεδα. Δε γίνονται αληθινό τρομακτικές φιγού­

ρες, αφού το έργο στηρίζεται κυρίως στη γοητεία του κα­ λού, της ελπίδας, της αμοιβαίας κατανόησης των όντων. Περνώντας μέσα από το φόβο και την ανησυχία, που πα­ ραμένει πρόσκαιρη και σχετικά επιφανειακή, ο μικρός ανα­ γνώστης μπορεί έτσι να οδηγηθεί προς την ανακούφιση της ελπίδας15. Στον κόσμο των όντων αυτών τα υψηλότε­ ρα και τα πιο ωραία ιδανικό μπορούν να ενσαρκωθούν, να ζήσουν την ολοκλήρωσή τους. Όλα εξαρτώνται από τη δύναμη της επιθυ­ μίας ή, με άλλα λόγια, από την προ­ σπάθεια που εφαρμόζεται. Η κινητικότητα μοιάζει να αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό του λο­ γοτεχνικού σύμπαντος που δημιουρ­ γεί ο Τριβιζάς. Πρόκειται για κινητικό­ τητα καταστάσεων που συνδέεται με τη μεταβολή στον τρόπο αντιδράσε­ ων και σκέψης. Οι ήρωες διαπηδούν τα στεγανά και βρίσκονται από τη μία στην άλλη πλευρά του τοίχου. Μ' αυ­ τό τον τρόπο ο τοίχος -ή, με άλλα λόγια, ο κοινωνικός διαχωρισμός- γί­ νεται περίπου διάφανος, αφού μπο­ ρούμε να τον διαπεράσουμε. Η πραγματικότητα που πα­ ρουσιάζεται έτσι στο παιδί, όπως η κοινωνική κλίμακα α­ νάμεσα σε άλλα, έχει σταθερές αξίες, αλλά δεν εμφανίζει ανυπέρβλητα εμπόδια. Να θυμηθώ και πάλι τον Ρούνι-Ρούνι, το ύπουλο κακό γουρούνι από τα Τρία μικρά ήυκάκια. θα μεταμορφωθεί σ' ένα αξιολάτρευτο καλό γουρούνι, που του αρέσει να τρώ­ ει και να πίνει με τους φίλους του, να παίζει μπάλα και να χορεύει- κι όλα αυτά επειδή τα ήυκάκια τόλμησαν να ε ­ κτεθούν, αντικατέστησαν δηλαδή τη βία και την ένταση με την αποδοχή του άλλου. 0 μύθος είναι εύγλωττος ως προς τα σύγχρονα κοινωνικά στερεότυπα. Τονίζει πόσο η χρήση της βίας οδηγεί σε κλιμάκωση, κι ακόμα ότι η λύση ή οι λύσεις που μας χρειάζονται μπορεί να βρεθούν μόνο μέσα από αλλαγές της νοοτροπίας και της συμπεριφοράς. Όντα σύνθετα, μέσα σ' έναν κόσμο που κάθε στιγμή μπο­ ρεί να μεταβήηθεί, αφού ο καθένας από όσους συμμετέ­ χουν σ' αυτόν φέρνει τη δική του ενέργεια και είναι ικανός να επιδράσει στο περιβάλλον. Σ' αυτό το σύμπαν, το κα­ λό, με ποικίλες μορφές, διαθέτει πολύ πιο ουσιαστικές δυνάμεις από το κακό. Περίπου έτσι διαβάζω τις προτά­ σεις του Τριβιζά, κοιτάζοντας τους κεντρικούς ήρωες που δημιουργεί. Ας δοκιμάσουμε να περάσουμε από τη θεωρητική επισκό­ πηση προς την εφαρμογή: θα ήθελα να απεικονίσω κά­ πως πιο απτά την προσέγγιση που επιχειρήθηκε, μεταφέροντας εδώ ένα μικρό και απλό παραμύθι, που ο συγγρα-

4 I

φέας είχε διηγηθεί σε παιδιά του νηπιαγωγείου της Ν. Χη­ λής, όταν επισκέφθηκε το Πανεπιστήμιο Θράκης. Παραθέ­ τω ένα απόσπασμά του, που το οφείλω στην ευγενική πα­ ραχώρηση του Ευγένιου Τριβιζά. Κατόπιν θα αφηγηθώ συ­ νοπτικά τη συνέχεια, διασκευασμένη σύμφωνα με τη δική μου πρόσληψη.

- Του κάνανε γραμμούλα.

- Πρωτάκουστο, μαντάμ! Τι άλλο θα δουν τα μάτια μας!

- Μπορείτε να μου το καθαρίσετε; - Βεβαίως, μαντάμ! Η ειδικότης μου, είπε ο κύριος Γομολαστιχόπουλος και άρχισε να τρίβεται πάνω στο χαρτί, ώ­ σπου έσβησε τη γραμμούλα.

- Μπράβο! Τώρα είσαι και πάλι καθαρό! είπε η μαμά του.

το μαύρο χαρτάκι και τα χρυσόχαρτα

Πρόσεχε όμως από δω και πέρα. Και μην ξεχνάς αυτό που σου είχα πει! Η καθα­ ριότητα είναι μισή αρχοντιά.

- Μάλιστα, μανούλα! Την άλλη μ έ ­ ρα το χαρτάκι εκεί που περ­ πάταγε στο δρόμο είδε μια λίμνη από μελάνι.

- Δεν κάνω ένα μπανάκι; σκέφτηκε. Όχι! Όχι! Δεν πρέπει, γιατί αν κάνω θα λερωθώ και η μαμά μου μου είπε να εί­ μαι καθαρό! Δε θα μπω. Αποκλείεται να μπω. Έκανε όμως πολλή ζέστη...

- Δε θα κάνω μπάνιο! Δε θα κάνω! Θα κάνω! Βούτηξε στη λίμνη και έκανε ένα μπανάκι, αλλά όταν βγήκε ήταν κατάμαυρο. Γύρισε η μαμά του και δεν το γνώρισε.

- Ποιος είσαι καλέ εσύ; - 0 Χάρης, το χαρτάκι σου.

- 0 Χάρης, το χαρτάκι μου, ήταν άσπρος - κάτασπρος. Έτσι ήμουνα, αλλά λερώθηκα. Κολύμπησα σε μια λίμνη με μελάνι.

- 0 Χάρης το χαρτάκι μου όταν του έλεγα να μη λερωθεί μου έ λ ε γ ε «μάλιστα, μαμά». Άρα δεν είσαι ο Χάρης το χαρτάκι μου, φύγε από το σπίτι! Δρόμο! Έτσι το χαρτάκι έφυγε από το σπίτι του... Αφού έγινε έτσι μαύρο και κανείς πια από τους δικούς του δεν το αναγνώριζε, το μικρό χαρτάκι ανοίγεται στις περι­ πέτειες της ζωής, θα τις διατρέξει προς ποικίλες κατευ­

Ζούσε μια φορά κι έναν καιρό ένα χαρτάκι. Ήταν κάτα­ σπρο και γυαλιστερό και πολύ πολύ καθαρό. Πεντακάθα­ ρο.

- Η καθαριότητα είναι μισή αρχοντιά, του έλεγε η μαμά του, η κυρία Χαριτίνη, η χαρτοσακούλα. Ποτέ να μη λερω­ θείς. Ακούς Ποτέ να μη μουτζουρωθείς. Να είσαι πάντα κάτασπρο - άσπιλος. Ακόυσες καμάρι μου; - Ακόυσα, μαράκα. Θα είμαι άσπιλο. Δε θα μπαίνω ποτέ σε σπηλιές - Μην κάνεις παρέα με σφραγίδες! Μπορεί να σε σφραγί­ σουνε.

- Μάλιστα, μαμά.

- Ούτε με μολύβια. Μπορεί να σε μαγαρίσουνε.

- Μάλιστα, μαράκα.

- Και μακριά από νερομπογιές Μπορεί να σε πιτσιλίσουνε.

- Μάλιστα, μαμά.

- Επίσης πρόσεχε τις λαδομπογιές, τις κερομπογιές, τις πένες, τα μπικ, τις τέμπερες, τους κοντυλοφόρους και τους μαρκαδόρους, ιδίως τους μαρκαδόρους. Μεγάλα μούτρα αυτοί οι μαρκαδόροι. Ούτε με σουπιές να σχετίζε­ σαι. Βγάζουνε μελάνι.

- Μάλιστα, μαμά. Θα προσέχω. Και το χαρτί πρόσεχε πολύ. Μια μέρα έπαιξε κυνηγητό με ένα μολύβι. Το μολύβι τον έπιασε, τον άγγιξε και του έκανε μια γραμμούλα. Όταν γύ­ ρισε στο σπίτι του, το κοίταξε καλά καλά η μαμά του.

- Τι είναι αυτά τα χάλια; Πώς είσαι έτσι; Τι είναι αυτό εκεί; - Ποιο; -Αυτό.

- Γραμμούλα.

-Πώς έγινε; - Να, έπαιζα με ένα μολύβι και... αυτό!

- Εσύ θα με τρελάνεις είπε η μαμά του. Πόσες φορές σου είπα να προσέχεις Έλα, πάμε.

-Πού; -Στο καθαριστήριο. Μπρος η μαμά και πίσω το μικρό χαρτί πήγανε στο καθαρι­ στήριο χαρτιών.

- Τι θέλετε; ρώτησε ο ιδιοκτήτης, ο κύριος Σβησίλαος Γομολαστιχόπουλος.

- Μου λερώσανε το παιδάκι μου. Κοιτάτε χάλια.

- Φοβερό, μαντάμ.

42

θύνσεις και θα ξεφύγει από μεγάλους κινδύνους μόλις την τελευταία στιγμή. Το μαύρο χρώμα του, που του δυ­ σκολεύει τις προσβάσεις, θα λειτουργήσει εντελώς αρ­ νητικό όταν το χαρτάκι θα πέσει, σπρωγμένο από έναν ξαφνικό άνεμο, στο σχολείο όπου πηγαίνουν τα χρυσό­ χαρτα. θα του αρνηθούν την παρέα τους, γιατί σαν χρυ­

σόχαρτα είναι υπερήφανα για το χρώμα τους και σίγουρα για την υπεροχή τους. Η καινούρια αυτή συμφορά θα κάνει το χαρτάκι να νιώσει πια εντελώς απομονωμένο. Δεν το θέλει κανείς. Τα δά­ κρυα που ξεχειλίζουν από τα μάτια του ποτάμι θα πλύνουν το μελάνι εκείνης της λίμνης και θα του ξαναδώσουν το πρώτο του λευκό χρώμα. Ξαναβρίσκοντας το χρώμα του, θα ξαναβρείτον εαυτό του. Τολμάει να γυρίσει σπίτι του, όπου η μαμά του το αναγνωρίζει με μεγάλες χαρές.

7. Βλ. Alison Lurie, Ne ie dites pas aux grands, Παρίσι, «Rivages», 1991. Ειδικότερα το κεφάλαιο «La Iitt6rature enfantine subversive».

8. Για να δώσουμε λίγα παραδείγματα έργων που αντιστρέ­ φουν παραδοσιακούς «κακούς ήρωες», βλ. Colin Me Naughton Suddenly!, «Andersen Press Ltd», 1994. Του ίδιου συγγραφέα Oops, «Picture Lions», 1996. Αγγ. Βαρελά, δράκε, δράκε, είσ'εδώ, Αθήνα, «Πατάκης», 1993. Μια επιτυχημένη

Η ευτυχισμένη κατάληξη του παραμυθιού ανακουφίζει -νομίζω-τα νήπια που έχουν παρακολουθήσει με συμπά­ θεια τις μεταπτώσεις της τύχης αυτού του μικρού. Μετα­ τοπίστηκαν κι αυτά μαζί του, από το χώρο της απόλυτης καθαρότητας και προστασίας προς την αντιστροφή του, το μαύρο, έζησαν την απόρριψη αφού πρώτα είχαν γνω­ ρίσει τη θαλπωρή και ολοκλήρωσαν τον κύκλο, με τη με­ ταμόρφωση που επαναφέρει στην αρχική κατάσταση. Με τις βασικές μετατοπίσεις της οπτικής που επιχειρεί ο συγ­ γραφέας -επιμένω να τονίσω και πάλι την απλότητα του τρόπου και των μέσων- υποβάλλει στους μικρούς ακροα­ τές τη σκέψη ότι η πραγματικότητα, που συνήθως μοιάζει τόσο σταθερή, είναι δυνατόν να δείξει και σ' αυτούς τους ίδιους τη μεταβαλλόμενη όψη της. Μπορεί ξαφνικά να φανούν Άλλοι, ακόμα και στους δικούς τους ανθρώπους. Η κεντρική πρόταση της συλλογιστικής που δοκίμασα να μοιραστούμε εδώ υποθέτει ότι αυτού του τύπου η λογο­ τεχνική παραγωγή ασκεί την κριτική σκέψη ως προς τα κοι­ νωνικό στερεότυπα. Απαλύνοντας τους φόβους οδηγεί βαθμιαία τα παιδιά προς την αίσθηση μιας κάποιας άνε­ σης, απέναντι σε ό,τι αρχικά έμοιαζε τόσο αλλιώτικο από τα ίδια: τα διδάσκει να μην επαφίενται στη μονολιθική α­ ντιμετώπιση, τα συνηθίζει να μετακινούν την οπτική τους γωνία, τα ωθεί εντέλει σε μια πρώιμη -και πιθανώς ακόμα αδιαμόρφωτη- κατανόηση του Άλλου. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Β. Κοντογιάννη, «Ηαντιστροφήτης βίας. Μιαανάγνωση του βι­ βλίου Τα τρία μικρά λυκάκιατου Ευγένιου Τριβιζά», διαβάζω, τχ. 398 (Ιούλ.-Αύγ. 1999), 0,57-61.

2. Ευγ. Τριβιζάς, Το όνειρο του σκιάχτρου, Αθήνα, «Βιβλιοπωλείο της Εστίας», 1984.

3. Ευγ. Τριβιζάς, Οχιονάνθρωπος και το κορίτσι, Αθήνα, «Κέδρος», 1983.

4. Ευγ. Τριβιζάς, Τα τρία μικρά λυκάκια, Αθήνα, «Μίνωας», 1994. Η πρώτη έκδοση του βιβλίου έγινε στην αγγλική γλώσσα, The Three Little Wolves and the Big Bad Pig, Λονδίνο, «Heinemann Young Books», 1993.

5. Ευγ. Τριβιζάς, Η Χαρά και το Γκουντούν (σειρά 1-8), Αθήνα, «Πατάκης», 1992.

6. Γιατους ήρωες στη λογοτεχνία ενηλίκων βλ. σύντομα Pierre Claudes, Yves Reuter, Le personnage, σειρά «que sais-je?», Πα­ ρίσι, «P.U.F.», 1998.

αντιστροφή του Ροβινσώνα Κρούσου, με πολλές προεκτά­ σεις, κάνει ο Michel Tournier, Vendredi ou la vie sauvage, Πα­ ρίσι, «Flammarion», 1971. Τις νεράιδες των παραμυθιών αντι­ στρέφει πολύ διασκεδαστικά ο Pierre Grypari, La sorci&e de la rue Mouffetard e t autres contes de la rue Broca, Παρίσι, «Editions de laTable Ronde», 1967.

9. Σχετικά με τα στερεότυπα στην ευρωπαϊκή ιστορία και τη λο­ γοτεχνία του 19ου και 20ού αιώνα βλ. StPr6otypes nationaux et prtjugPs raciaux aux XIXe et Xxe si&cles, sous la dir, de Jean Pirotte, Louvain-la-Neuve 1982.

10. Σκέφτομοι τις μονοσήμαντες μορφές των Βουλγάρων κομι­ τατζήδων όπως φαίνονται στα Μυστικά του Βάλτου (1937) ή των Αιγύπτιων, «Αράπηδων» κατάτο κείμενο, από τον Μά­ γκα (1935). Γιατο θέμα αυτό, που μας ανάγει στο ρατσισμό, βλ. Μένη Κανατσούλη «0 ρατσισμός στο ελληνικό παιδικό βιβλίο», Παιδική λογοτεχνία, θεωρία και πράξη, «Καστανιώτης», Αθήνα 1994, τ. Β', σ. 196-215. Για ανάλογες αναζητή­ σεις στο χώρο της ευρωπαϊκής παιδικής λογοτεχνίας βλ. τα Πρακτικά του Συμποσίου της Unicef, L'etranger vu par I'enfant, «Flammarion», Παρίσι, 1986· ειδικότερα τις μελέ­ τες: Raoul Dubois «Literature dejeunesse et image de l'6tranger», ό.π., σ. 19 κ. εξ. Germaine Finifter «Evolution de I'image de P 6tranger dans les livres pour enfants», ό.π., σ.

23 κ. εξ.

11. Μίχαελ Έντε, Ιστορία χωρίς τέλ ος (Die unendllche Ceschichte, 1η έκδ. «Thienemanns Verlag», Στουτγάρδη 1979), «Ψυχογιός», Αθήνα 1985.

12. Βλ. τη σειρά Η Χαρά και το Γκουντούν, ό.π.

13. Σχετικά με την παράλληλη γοητεία που μπορεί να ασκήσει ο φόβος στο πλαίσιοτου παιδικού βιβλίου βλ. La Peur dans les livres pour enfants: une bibliographie, «Bibliothfeque municipale de Bordeaux», Μπορντό 1982.

43

I

9*

Κ

Γερμα νός Φ ρ . · 7 1 · 3 8 6 Γ ι φ τ ο υ ο ί ν κ ο Γ .·2 2 5 Γ ι α ν ν α ρ ά ς Χ ρ .·1 4 4 Γ ι α τ ο σ β ί λ ιΣ .·4 1 9 Π α τ ρο μ σν ω λ ά κ η ς Γ . · 7 3 · 3 1 3 Σκορπ άς θ . · 3 6 1 Γ κ ρ η ς Η .·3 3 2 Γ λ έ ( ο ς Μ .·3 8 1 Γ κ ο υ ρ ο γ ιά ν ν η ς Β .·3 0 5 Γ κ ρ ί τ ο η - Μ ι λ λ ιέ ξ Τ .·7 Γ

Δ Δ ά λ λ α ς Γ .·1 1 7 * τα ν ό ς Γ . · 3 9 4 · 4 0 2 · 4 2 4 ___ __,οςΑ · 3 9 4 Δ εληγιάννη-Α ναστασιάδη Γ. · 2 7 2 Δ ε ν ε γ ρ η ς Τ .·4 0 7 Δ ε τ ζ ω ρ τ \ η ς Ν .·1 0 4 ·1 3 6 Δ η μ α ρ η Κ. θ . · 5 3 Δ η μ η τ ρ ιο υ Σ .· 3 9 9 Δήμου Ν . · 3 8 5 Δ ο υ α τ ( ή ς Γ .·6 8 Δ ο ύ κα Μ . · 3 5 8 Δ ού κα ς ί · 7 4

Κ α κ ού ρη Κ. · 2 2 3 Κακριύη ς I . · 1 10 Κ α λ ο κ υ ρ η ς Δ .·4 2 5 Κ α μ π α ν έλ λ η ς Ι. · 1 2 * Κ α ν έ λ λ η Λ .·3 5 2 Κ α ρ αναστύοηςΑ . · 3 3 5 Κ α ρ α τ Ια φ έ ρ η Ι.·1 2 2 Κ α ρ έ λ λ η Ζ .·3 0 * ·3 8 9 Κ α ρ ο ύ ( ο ς Ν .·4 8 * Κ ο ο ό α γ λ η ς Ε μ μ .·3 8 5 Κ ά σ ία γ λ η ς Ν . · 1 46 Κύ τος Γ . · 2 5 3 Κ α τ ο α ρό ςΜ . · 3 7 0 Κατα ίμ π α λη ςΓ. · 121 Κ ίλ Γ Ε ·3 9 1 Κ ο β ά ο ε β ιτ ς Ν τ .·2 8 3 Κ ο ν τ ό ς Γ .·5 0 * Κ ο π ολ έω ν Μ . · 3 8 3 Κ ο τζιά ςΑ . · 2 8 * Κ ο υ μ α π α ρ έ α ς Μ .·1 * ·3 3 3 Κ ουπ ερ α Μ . ·3 6 4 Κ ο ύ ρ τ ο β ικ Δ .·3 5 9 · 4 0 2 Κ........... ρ α ν ά κ η Μ· 3.·3 8 08 •6 2 * Κ ω ν ο τ α π ό ρ α ς Δ .·3 8 1 Κ ώ τ ο ια ς Τ .·3 8 8

A

386 Μ π ίτ ο ν Ρ .·3 5 7 Μ π ο σ τ α π ίό γ λ ο υ Μ . · 1 9 * Μ π ο υ γ ά τ Ιε Δ .·4 1 9 Μ π ου κου β ύ λ α -Α νψ ώ στου Ι . · 1 0 Μ π ρικ ν ίρ Π. · 2 9 7

Ν Ν ά κου Λ . · 7 2

Ν ικ οΜ η ςΑ ρ .·90 ·379 D id ie rM . · 3 5 1 · 4 1 7 η ε λ α Π έ ν ια Π .Μ .·2 1 3 D r o t J .M .* 1 0 7

Ο 0 ξ 'Α .·2 8 2 ·3 9 8

Π Π ά β ιτ ςΜ . · 2 7 0 Π α να γόπ ου λ οςΑ . · 4 1 6 Π α νσ έλ η νος Δ . · 3 6 9 Π α νσέλ ηνος Α ο . · 8 8 * Π α π π ά ς Τ .·3 9 0 Π α π α γ ιώ ρ γ η ς Κ .·2 5 2 ·4 2 2 Π απ αόίτοα ςΔ . · 1 33 Π α π α ό ο ύ κ α ς Π .·1 2 4 Παπαπέτρου Αν. · 9 9 Π α σ χ ά λ η ς Ι .·3 9 9 Π ε η ( ίκ η ς Ν .Γ .·1 Γ Π ετρ ού λα Δ . · 1 6 5

'4 1 2 Σ τ ε β ά ν ο β ιτ ε Β .·2 9 8 [φ υ ρ ίό η ς Π . · 2 6 0 Σ χ ι ν ά ς Α λ .·2 1 8 Σ ω τη ρ ίου Δ . · 5 8 *

Τ Τ α μ β α κ ά κ η ς Φ .·3 8 7 Τ αμ π ούκιΑ . · 3 6 0 Τ α ν ιν ε ν Ρ .·3 8 8 Τ α τ ο ό π ο υ λ ο ς Π .·3 5 6 Τ α χ τ ο ή ς Κ .·3 - 4 * ϊ( α β ά ρ α ς θ .·4 0 2 Τ ο μ η α $ η ς Δ .·2 6 8 Τ ο υ ρ α σ β ίλ ιΝ .·4 1 9 Τ ρ ια π α φ ύ λ λ ο υ Σ .·3 7 5 Τ ρ ιβ ι( ά ς ί·3 8 2 Τ ρ υ π ά ν η ς Κ .·1 9 1 Τ ο ά κ α λ ο ς Γ .·4 1 3 Τσαούσης Δ. · 1 1 9 Τ σ α ρ ο ύ χ η ς Γ .·4 2 * Τ ο ίρ κ α ς Σ . · 2 9

109 Π ο υ λα ντζά ςΝ . · 2 7 * Π ρ ε β ε λ ά κ η ς Π .·1 7 3 Π ρ ο γ κ ίό η ς Λ .·4 2 2

Χοκβέρπ α Χ . · 187 Χ ο υ ξο ύ ρ η Έ . · 3 8 3 Χ ό φ μ α ν Γ κ .·2 5 6 ;Χ .·4 2 3 ιι Δ . · 9 2 \ο π ο ύ λ ο υ Α . · 3 2 1

Λ ά ζος X . · 4 2 4 Λ α κ α ν Ζ .·3 4 2 Λ α κ λ ά ο υ ί·3 2 4 Α α π ίρ ο Δ .·3 6 7 Λ ε ο ν α ρ ί ο ς Γ .·3 9 3

Ρ

Μ

I

Ψ

Μ ο λ εβ ίτ οη ς Χ ρ . · 2 6 6

Σ α β β ό π ο υ λ ο ςΔ . · 1 0 *

Ψ α ρ ά κ η ς Τ .·3 1 2

Ρ α υ τόπ ου λοςΔ . · 3 7 4 Ρ ιμ π α κ όφ Α . · 2 5 1 Ρ ιο ς Χ .·4 1 8 Ρω μ αίος Γ . · 4 2 4

* Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίοκο έχουν εξαντληθεί.

ΣΧΟΛΙΚΕΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Το μέλλον της αναγνωστικής συμπεριφοράς στο σχολείο: μια προϋπόθεση επιβίωσης και ανάπτυξης των σχολικών βιβλιοθηκών

του Χ Ρ Η Σ Τ Ο Υ Κ Α Τ Σ Ι Κ Α * εκπαίδευση παίζει, όπως είναι αναμενόμενο, πολύ σημαντικό ρόλο στη βιβλιο-ανάγνωση. Το σχολείο είναι πολύ σημαντικός παράγο­ ντας ως προς αυτό, ο οποίος μπορεί να λειτουργήσει είτε Θετικά, προωθώντας την ανάγνωση, είτε αρνητικά, δημιουργώντας δηλαδή αρνητι­ κές εικόνες και συμπεριφορές απέναντι της. Στην Ελλάδα μάλλον συμβαίνει το δεύτερο. Η έρευνα δείχνει πως η έλλειψη διάθεσης για ανάγνωση ως αι­ τία μη ανάγνωσης συγκεντρώνει το υψηλότε­ ρο ποσοστό στις ηλικίες 15-24 ετών, στην η­ λικία, δηλαδή, που οι έφηβοι και οι νέοι ού­ τως ή άλλως έρχονται σε επαφή με βιβλία λόγω των σπουδών τους. Τούτο σημαίνει πως η εκπαίδευση, στις υψηλότερες ειδικά βαθμί­

Η

δες (Λύκειο), αποτυγχάνει να δώσει κίνητρα για ανάγνωση. Τα στοιχεία και τα συμπεράσματά μας στηρί­ ζονται: α. σε έρευνα αναγνωστικής συμπεριφοράς του μαθητικού πληθυσμού (Χρήστος Κάτοι­ κος, Μαίρη Λεοντσίνη, ΕΚΕΒΙ, Μάιος 1996) β. σε έρευνα αναγνωστικής συμπεριφοράς γε­ νικού πληθυσμού (Ιωάννης Παπαμιχαήλ, Νι­ κήτας Πατινιώτης και Ηλίας Νικολακόπουλος, ΕΚΕΒΙ, Νοέμβριος 1998-ΐανουόριος 1999) γ. σε έρευνα αναγνωστικής συμπεριφοράς μαθητών στο νέο περιβάλλον του ενιαίου Λυκείου (Χρήστος Κάτσικας, Γιώργος Καββαδίας, 1999)

*0 Χρήστος Κάτσικας είναι εκπαιδευτικός, ειδικός γραμματέας της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων.

45

Ζυμπέρασμα πρώτο

μια πολιτική που θα ήθελε να ευνοήσει την αναγνωστικότητα θα πρέπει να ξεκινήσει τις προσπάθειές της από την ανατροπή των όρων που κρατούν αυτά τα κοινωνικά στρώματα υποβαθμισμένα. Αυτό φυσικά είναι μια μακροπρόθεσμη στρατηγική που ωστόσο δεν επιτρέπεται να την ξεχνάμε, αντίθε­ τα οφείλουμε να υποτάσσουμε σ' αυτή τη στρατηγική τού τι κάνουμε τώρα. Τι κάνουμε τώρα, λοιπόν: Το θχρονο υποχρεωτικό σχολείο, ειδικά, θα πρέπει να φροντίζει να «ταιριάζει» στις ανάγκες των διαφοροποι­ ημένων μαθητών του. Κοντολογίς, να βρεθούν οι τρό­ ποι με τους οποίους το σχολείο θα κρατάει όλα τα παιδιά ώστε να μην παρουσιάζεται το φαινόμενο των δεκαπέντε χιλιάδων παιδιών, με κοινή κοινωνική ταυ­ τότητα, που παραγκωνίζονται κάθε χρόνο από την υ­ ποχρεωτική εκπαίδευση, καταδικασμένα στο σκοτάδι Ζυμπέρασμα δεύτερο του αναλφαβητισμού. Αν η πρώτη επαφή με την εξωσχολική ανάγνωση Να πάψει το σχολείο να λειτουργεί σαν εξεταστικό κέ­ πραγματοποιείται ανάμεσα στην ηλικία των 6 και των ντρο. Το εξεταστικό σύστημα δεν μπορεί να καθοδη8 ετών, καλλιεργείται και συγκεκριμενοποιείται στις γεί-καθορίζει και τελικά να χειραγωγεί όλη τη λ ει­ τελευταίες τάξεις του Δημοτικού και στο Γυμνάσιο, τουργία του Λυκείου. Το πλήθος και το «πάθος» των ε­ τότε μπορούμε να μιλήσουμε για δραματική μεταβο­ ξετάσεων αποξηραίνει κάθε διάθεση για ουσιαστική ε­ λή στην αναγνωστική δραστηριότητα στα χρόνια φοί­ παφή με την ουσία της γνώσης. Η σκιά του εντατικοποιημένου Η ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΟΥ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ σχολείου δεν μπορεί να βαραίνει ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΕΣΣΑΡΩΝ «ΓΕΝΙΩΝ» ΜΑΘΗΤΩΝ στην εξωσχολική ζωή του μαθη­ τή και μάλιστα πριν ακόμη κοπεί ΓΕΝΙΕΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΕΤΗ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΠΟΣΟΙ η κορδέλα των εγκαινίων της ε ­ _________________________________________________________ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΠΟΥΝ φηβικής του ηλικίας (φροντιστή­ Λ'ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ 1981/82 146.717_____________ 15.766 ρια, ιδιαίτερα, ξένες γλώ σσες Γ' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 1989/90 130.951_________________________ κ.λπ.) Λ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ 1982/83 147.726_____________ 15.490 Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 1990/91 152.256_________________________ Πόσο λήφθηκαν υπόψη Α'ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ 1985/84 145.641_____________ 14.496 αυτές οι επισημάνσεις Γ'ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 1991/92 151.145_________________________ οτις νέες εκπαιδευτικές Α1ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ 1985/86 149.241_____________ 14.497 αλλαγές; Γ'ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 1995/94 154.744_________________________ Είναι γνωστό ότι στο νέο σχολικό περιβάλλον έχει αναβαθμιστεί α­ Πηγή: Αδημοσίευτα στοιχεία της ΕΣΥΕ και του ΥΠΕΠΘ κόμη περισσότερο η επιλεκτική Αρχείο αντιτετράδια της εκπαίδευσης λειτουργία σε βάρος της μορφω­ τικής. Στο πλαίσιο αυτό η γνώση που παρουσιάζεται στη τησης στο Λύκειο. Το μεγαλύτερο ποσοστό των μαθη­ τών και των μαθητριών που δε διάβασαν κανένα βι­ σχολική αίθουσα ελάχιστα εμπλέκει επί της ουσίας αυτούς που καλούνται να την «καταναλώσουν», όχι βλίο τους μήνες που προηγήθηκαν της διεξαγωγής μόνο γιατί η συχνότητα κρίσιμων εξετάσεων κάνει τη της έρευνας φοιτούσε στις τάξεις του Λυκείου. διδασκαλία, το μάθημα, τη σχολική ζωή μια ασφυκτική τελετουργία για τους πρωταγωνιστές της, αλλά και Ζτο 6ιά ταύτα γιατί τα ίδια τα αποτελέσματα αυτών των εξετάσεων Εάν τα πιο υποβαθμισμένα οικονομικά, κοινωνικά και συνιστούν την «απόσυρση» του πιο αδύναμου τμήμα­ πολιτισμικά τμήματα του πληθυσμού λιπαίνουν το έ ­ τος του μαθητικού πληθυσμού από τα «δρώμενα» της δαφος της έλλειψης αναγνωστικής πρακτικής, τότε

Παιδιά από κοινωνικές ομάδες μη ευνοημένες εκπαιδευτικά-κοινωνικά παρουσιάζονται σε μεγαλύτερα πο­ σοστά ως μη αναγνώστες. Δε διάβασαν κανένα βιβλίο: συνταξιούχοι, αγρότες, αλιείς, κτηνοτρόφοι (περισσότερο), επιστημονικά-εμπορικά επαγγέλματα (λιγότερο) • Όσο υψηλότερο είναι το εκπαιδευτικό επίπεδο των γονέων τόσο πιο αυξημένο είναι το επίπεδο ανα­ γνωστικής συμπεριφοράς των παιδιών • Ένα στα δύο παιδιά με γονείς που δεν τελείωσαν το Δημοτικό δε διάβασαν κανένα βιβλίο • Μόνο ένα στα δέκα παιδιά με γονείς πτυχιούχους AEI-TEI δε διάβασαν κανένα βιβλίο.

46

τάξης, νομιμοποιώντας, βέβαια, μια προτροπή για την έξοδο. Προφανώς, η απόρριψη στην Α' Λυκείου των 11.613 μαθητών δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου, καθώς συνολικά πάνω από σαράντα χιλιάδες μαθητές (το 35,8%) εξοστρακίζονται σε διάφορες παρακαμπτή­ ριους από τις «στέρεες βάσεις της Γενικής Παιδείας υ­ ψηλού επιπέδου» την οποία επαγγέλθηκε το Ενιαίο Λύκειο.

ριορίζει ακόμη περισσότερο τις δυνατότητες συγκρό­ τησης και ολοκλήρωσης της προσωπικότητας των νέ­ ων ανθρώπων. Για παράδειγμα, η περικοπή κατά το ήμισυ των ωρών των φιλολογικών μαθημάτων (Ελληνικά-Ιστορία), με δεδομένη τη διαλεκτική σχέση γλώσσας και σκέψης, ενισχύει την τάση για δημιουργία ανθρώπων με αδυ­ ναμία διαμόρφωσης και διατύπωσης κριτικής σκέψης, με ελλιπή γνώση της ιστορίας και του πολιτισμού της ανθρωπότητας.

Η ΠΟΡΕΙΑ ΜΙΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ Γ ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΣΤΗΝ Α' ΤΑΞΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ «ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ» ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ 116.998 86.704 75.091

ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ Γ' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΦΟΙΤΟΥΝ ΣΤΗΝ Α' ΛΥΚΕΙΟΥ (1998/99) ΠΡΟΑΓΟΝΤΑΙ ΣΤΗ Β' ΛΥΚΕΙΟΥ (1998/99) ΠΟΣΟΣΤΟ «ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ» (ΓΕΝΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΣΤΗ Β' ΛΥΚΕΙΟΥ)

35,8%

Πηγή: Αδημοσίευτα στοιχεία της ΕΣΥΕ (επεξεργασία δική μας), Ιούήιος 1999

Το διπλό δίκτυο Είναι εμφανές ότι δημιουργούνται οι όροι για τη λει­ τουργία ενός διπλού δικτύου στη μεταγυμνασιακή εκ­ παίδευση που θα αποτελείται από την ελίτ του «Ενιαί­ ου Λυκείου» και από την «τρίτη κατηγορία» της κατάρτισης-μαθητείας των Τεχνικών Επαγγελματικών Εκπαι­ δευτηρίων (ΤΕΕ). Στο περιθώριο του διπλού αυτού δι­ κτύου θα συνωστίζονται χιλιάδες νέοι αναλφάβητοι, για τους οποίους, όπως είναι κατανοητό, οποιαδήηοτε δράση ανάπτυξης της αναγνωστικής συμπεριφοράς προσκρούει σε τοίχο.

Τα τεχνικά επαγγελματικά εκπαιδευτήρια Η δραστική περικοπή στα μαθήματα γενικής παιδείας, και μάλιστα σε εποχή κατεξοχήν γνωσιοκεντρική, πε-

Α'ΤΑΞΗ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (%) ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

ΤΕΛ 62%

ΤΕΕ 40%

Β'ΤΑΞΗ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (%) ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

ΤΕΛ 56%

ΤΕΕ 35%

To cvicrio Λύκειο Είναι φανερό ότι οι «λειτουργικοί ευνουχισμοί του «Ενιαίου Λυκεί­ ου» κινδυνεύουν να απονευρώ­ σουν τη μαθησιακή διαδικασία στα όρια της σχολικής αίθουσας καθώς μια αλυσίδα λειτουργιών έρχεται να αναδιαρθρώσει την ί­ δια τη διδακτική πράξη αλλά και τη σχέση του μαθητή με τη γνώ­ ση.

Η εξεταστικοκεντρική οργάνωση της διδακτικής πράξης Όταν όλη η λειτουργία του «Ενιαίου Λυκείου» οριοθετείται σε μια ατελείωτη «πρόβα τζενεράλε» στο έδα­ φος της οποίας οι μαθητές καλούνται να λειτουργή­ σουν σαν «άλογα κούρσας» και οι τάξεις αντί για εργα­ στήρια συλλογικής μελέτης, δουλειάς, προβληματι­ σμού, μεταβάλλονται σε αρένες άγριου εξεταστικού ανταγωνισμού, τότε εύκολα και ανεπαίσθητα μεταλ­ λάσσεται η μαθησιακή διαδικασία σε μεθοδολογική εκγύμανση, καθώς επιβάλλεται κατά κύριο λόγο ο φορμαλισμός και η σχηματοποίηση όχι μόνο στις πρα­ κτικές αξιολόγησης, αλλά και στο ίδιο το διδακτικό έρ­ γο. Αν εξετάσει κανείς τη σχέση του περιεχομένου των μαθητών (τι), της μεθόδου (πώς) και των πρακτικών ελέγχου (εξεταστικές δοκιμασίες), θα διαπιστώσει εύ­ κολα ότι οι δύο τελευταίοι παράγοντες μπορούν να αναστείλουν και να ανατρέψουν μορφές προσαρμοστι­ κότητας στη μάθηση.

«Τεστομανία», μηχανιστικές τάσεις, τυποποίηση και φορμαλισμός 0 αφόρητος φορμαλισμός-τυποποίηση της σχολικής διαδικασίας προετοιμάζει το μαθητή για μια αντανα­ κλαστική λειτουργία ως εργαζόμενο και πολίτη που δεν έχει καμία σχέση με την κριτική στάση και σκέψη.

47

Αντικειμενικά τεστ γνώσεων, του τύπου «σωστό-λάθος», «πολλαπλής επιλογής», με «ερωτήσεις σύζευ­ ξης», «διάταξης», «συμπλήρωσης κενού» κ.λπ. Τι ελέγχεται, όμως, με αυτά τα τεστ που παρουσιάζο­ νται σαν τη λυδία λίθο της αξιολόγησης των μαθη­ τών; θραύσματα γνώσεων και επιλεκτικής μνήμης που δεν είναι παρά μία από τις μορφές που παίρνει η ικανότη­ τα συγκράτησης πληροφοριών και που δρομολογείται στα ίδια ίχνη της αποστήθισης που υποτίθεται ότι έρ­ χεται να αναιρέσει.

Η ύλη... Scv q o t c ic u t o i ! Σε πρόσφατη έρευνα με θέμα τα βασικότερα προβλή­ ματα που αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί φάνηκε ότι η «οικονομική υποβάθμιαη», που όπως φαίνεται είναι «αδιάβροχη» από τις «υποσχετικές» όλων των κυβερ­ νήσεων, και το «άγχος για τη διδακτέα ύλη και το εξε­ ταστικό σύστημα» αποτελούν τη ναυαρχίδα των προ­ βλημάτων που δηλώνει ότι αντιμετωπίζει ένα αρκετά αυξημένο τμήμα των εκπαιδευτικών (οι οκτώ στους δέκα).

Για πρώτη φορά εντοπίζεται σε τέτοια έκταση στις α­ παντήσεις των εκπαιδευτικών, κατά κύριο λόγο του Λυκείου, αυξημένο άγχος, προβληματισμός και δυ­ σφορία για τη διδακτέα ύλη και το εξεταστικό σύστη­ μα, καθώς και για το «κλίμα» που δημιουργούν στο εκ­ παιδευτικό έργο οι «οδηγοί» αξιολόγησης των μαθη­ τών. Οι εκπαιδευτικοί σε γενικές γραμμές επισημαίνουν ότι το αναντίστοιχο με την ηλικία των μαθητών επίπεδο ύλης που έχει εισαχθεί στο Λύκειο, σε συνδυασμό με το εξουθενωτικό εξεταστικό πλέγμα απρόσωπων πα­ νελλαδικών εξετάσεων, δημιουργούν περιβάλλον συ­ νεχούς άγχους και ανασφάλειας που αποτελεί εκρη­ κτικό μείγμα για τη διδακτική πράξη. Τονίζεται ότι «το γυμνασιόπαιδα με το μορφωτικό φορτίο του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών που υποτίθεται πως εστίαζε στο λεξιλόγιο και στόχευε να καταδείξει την ιστορική εξέλιξη της γλώσσας μόλις έρχονται στο Λύκειο καλούνται να αντιμετωπίσουν έ ­ ναν τεράστιο όγκο από γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα που είναι αδύνατο να αφομοιωθούν» και ό­ τι «το επίπεδο των απαιτούμενων γνώσεων και δεξιο-

ΠΟΙΑ ΘΕΩΡΕΙΤΕ ΟΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΤΕ; Οικονομική υποβάθμιση-Χαμηλού επιπέδου αμοιβές

83%

Αδικες κριτικές από το κράτος και τα ΜΜΕ-διασυρμός

62%

Αυξημένος φόρτος εξωεκπαιδευτικής δουλειάς

48%

Αδικη κριτική από γονείς, μαθητές

20%

Έκφραση δυσπιστίας, αδιαφορίας, πλήξης από μαθητές-προβλήματα με μαθητές (συγκρούσεις-προστριβές)

51%

Δυσκολία να ανταποκριθούν στις ανάγκες του διαφοροποιημένου πληθυσμού

32%

Προβλήματα, άγχος για τη διδακτέα ύλη και το εξεταστικό σύστημα

78%

Ελλιπής ή κακής ποιότητας επιμόρφωση

47%

Μάθημα σε τάξεις με πολλά παιδιά, διπλή βάρδια

46%

Αντιθέσεις με συναδέλφους Ανασφάλειες εργασιακές-κακές εργασιακές σχέσεις (2 σχολεία, θέση, ωράριο)

28%

Πολλή δουλειά στο σπίτι-προβλήματα οικογενειακά

33%

Προβλήματα με τους προϊσταμένους (διευθυντές κ.λπ.) Μεγάλη απόσταση σχολείου από το σπίτι (διορισμένοι αλλού)

21%

9%

11%

Άλλα (αργοπορία πληρωμής των υπερωριών, πρόσθετης απασχόλησης-κενά καθηγητών στα σχολεία-έλλειψη επιστατών κ.λπ.)

14%

Πηγή: Έρευνα σε 284 καθηγητές Γυμνασίων και Λυκείων από σχολεία της Καλλιθέας, Ν. Σμύρνης, Αργυρούπολης, Ηλιούπο­ λης, Μοσχάτου, Δραπετσώνας, Πειραιά, Αιγάλεω, Περιστεριού, Ελευσίνας, Αγ. Αναργύρων, Αλίμου, Θεσσαλονίκης, Κατερί­ νης, Βέροιας, Δράμας, Αγρίνιου, Ηγουμενίτσας, Πάτρας, Ηρακλείου Κρήτης, Κέρκυρας, Καλύμνου, Ρόδου, στο χρονικό διά­ στημα Μαΐου και Σεπτεμβρίου 1999.

48

ρυδαλλού, της Αγίας Βαρβάρας, του Ιλίου, του Καμα­ τερού, του Πειραιά, του Βόλου, της Νέας Ιωνίας, της Δράμας, της Ηγουμενίτσας, της Δωδεκανήσου (Ρόδος, Κάλυμνος), της Πάτρας, του Ηρακλείου Κρήτης, των Τρικάλων, της Κέρκυρας, του Αγρίνιου και της Θεσσα­ λονίκης. Η απάντηση; Οκτώ περίπου στους δέκα δεκαεξάχρονους μαθητές δήλωσαν ότι δεν έχουν «καθόλου» ε ­ λεύθερο χρόνο! Η καθημερινή ζωή μεγάλου αριθμού μαθητών που φοιτούν φέτος στη Β' Λυκείου έχει μετατραπεί σ' ένα «διαρκές σχολείο-φροντιοτήριο». Έξι με επτά ώρες διδασκαλίας την ημέρα στο σχο­ λείο, άλλες τρεις ώρες φροντιστήριο χωρίς να εξαι­ ρείται το Σαββατοκύριακο, δύο ώρες διάβασμα, μία με δύο ώρες ξένη γλώσσα και μία έως δύο ώρες μετακι­ νήσεις, σύνολο 70-80 ώρες περίπου εβδομαδιαίως, σημαίνει χρονική και αντίστοιχη ψυχική επιβάρυνση του μαθητή που εξοστρακίζει τον ελεύθερο χρόνο. τήτων στα Αρχαία Ελληνικά ως μάθημα γενικής παι­ δείας στη Β' Λυκείου δεν απέχει καθόδου απ' αυτό της καταργούμενης πλέον 3ης Δέσμης στην Γ Λυκεί­ ου ή ακόμη και από το Λ' και Β' έτος του πανεπιστημί­ ου». Παράλληλες ενστάσεις διατυπώνουν μαθηματικοί, φυσικοί και καθηγητές κοινωνικών και οικονομικών ε ­ πιστημών του Λυκείου, τονίζοντας ότι η διδακτέα ύλη που έχει «εγκατασταθεί» στο Λύκειο προέρχεται από «ψηλά», καθώς ασύνδετα επιστημονικά αντικείμενα των πανεπιστημιακών τμημάτων «στριμώχνονται» στο Λύκειο για να διεκδικήσουν οπαδούς! Επισημαίνεται ό­ τι «οι μαθητές του Λυκείου, τόσο στα μαθήματα γενι­ κής παιδείας όοο και ατις κατευθύνσεις, καλούνται να αναμετρηθούν και να αφομοιώσουν μαθηματικές γνώ­ σεις πανεπιστημιακού επιπέδου».

Το πνιύμα του φροντιστηρίου Η παραπαιδεία κερδίζει έδαφος ως «σώμα» και ως «πνεύμα» μέσα κι έξω από το σχολικό χώρο, εκτρέποντας το εκπαιδευτικό έργο στη δική της λογική.

Το τέλος του cAcuScpou χρόνου Η εφηβεία συνθλίβεται στο ασφυκτικό εμβαδόν του εκσχολισμού της καθημερινής ζωής του μαθητή. Ποιος είναι ο ελεύθερος χρόνος σας; Αυτή την ερώτη­ ση απευθύναμε με ερωτηματολόγιο, ανάμεσα σε άλ­ λες, την περίοδο 20 Οκτωβρίου-10 Νοεμβρίου 1998, σε 672 μαθητές της Β' τάξης Λυκείου που φοιτούν σε σχολεία της Νέας Σμύρνης, της Καλλιθέας, του Αιγά­ λεω, του Παλαιού Φαλήρου, του Χαϊδαρίου, του Κο­

Νέοι ρόλοι για τους «παιδευτικούς Ο Τέιλορ στην τάξη Ο εκπαιδευτικός ευτελίζεται σε τυπικό χρήστη των ά­ νωθεν οδηγιών και άγρυπνο επιτηρητή της εφαρμο­ γής τους, καθώς το εκπαιδευτικό έργο διολισθαίνει σε ρουτινιάρικη, παθητική και άψυχη σχέση που «βραχυ­ κυκλώνει» και ναρκοθετεί τα δίκτυα επικοινωνίας με­ ταξύ εκπαιδευτικών και εκπαιδευόμενων. 0 ρόλος που ανατίθεται στον εκπαιδευτικό σε μια ατμόσφαιρα α­ πρόσωπης σχέσης, μυστικότητας, απορρήτου, είναι αυτός του επιτηρητή της «τάξης», του σχεδιαστή τεστ, του διορθωτή, του βαθμολογητή, του «φύλακα των θυρών», του συμβολαιογράφου επιδόσεων, ρό­ λος που καθόλου δε συμβιβάζεται με το ρόλο του δα­ σκάλου που δείχνει κατανόηση και καθοδηγεί. Με τη βιομηχανία των προκατασκευασμένων ερωτή­ σεων, η διδασκαλία παραμορφώνεται και αφανίζεται καθώς είναι γνωστό ότι οι ερωτήσεις μιας διδασκαλίας δεν προκατασκευάζονται ούτε φυλάσσονται σε «τρά­ πεζες ερωτήσεων» αλλά αναδύονται φυσιολογικά στην ώρα τους κατά τη διαδικασία της επικοινωνιακής μάθησης και δημιουργίας. Έτσι ο εκπαιδευτικός σπρώχνεται να μετατραπεί όχι στο δάσκαλο-εμψυχωτή που μαζί με τους μαθητές του δημιουργεί και παράγει πολιτισμό, αλλά στο «δάσκαλο»-τεχνικό ο οποίος την ίδια ώρα που μεταδίδει έτοιμες γνώσεις, την ίδια στιγμή που «μοιράζει τις μπουκιές της ημέρας» στο κεφάλι-δοχείο του μαθητή, έρχεται ως μικρόψυχος ελεγκτής να αξιολογήσει τις ε­ πιδόσεις. □

49

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Τ Α Α Αγιον'0ρος·68 Αισθητισμός· 349 Αιώνας (ο) που φεύγει · 382 Αλληλογραφία· 170 Αμερικανική πεζογραφία (σύγχρονη) · 237 Αμερικανοεβραίοι συγγραφείς · 367 Αμερική των μειονοτήτων ·3 9 4 Αναγνώσεις και κείμενα · 234 Αναχρονισμός στον αιώνα μας · 283 Ανθρωπολογία (κοινωνική) · 323 Ανολοκλήρωτοι έρωτες · 261 Αντίσταση και λογοτεχνία · 58* Αρχαία λυρική ποίηση · 107* Ασθένειες των συγγραφέων · 281 Αστικό ελληνικό μυθιστόρημα · 338 Αστυνομική λογοτεχνία · 86 Αυτοβιογραφία· 155 Αυτόχειρες (οι) οτη λογοτεχνία · 284 Αφήγηση και παραμύθι · 363 Β

Βιβλία για το καλοκαίρι· 148 Βαλκάνια (εδ ώ είνα ι)·402 Βιβλίο και στρατός· 146 Βιβλία Α'εξαμήνου 1992 · 292 Βιβλία Β'εξαμήνου 1 9 9 2 · 303 Βιβλία Α'εξαμήνου 1993 ·3 1 6 Βιβλία Β'εξαμήνου 1993 · 328 Βιβλία Α'εξαμήνου 1994 · 340 Βιβλία (185) που αξίζει να διαβάζετε •4 0 9 Βιβλίο - η αγοραστική συμπεριφορά του κοινού · 224 Βιβλίο και εικονογράφηση · 248 Βιβλίο και νέες τεχνολογίες · 188 Βιβλίο και φυλακή· 99 Βιολογία· 203 Βυ ζά π ιο·129 Βραβεία λογοτεχνίας 1995 · 364

Ζ Ε

Βραβεία λογοτεχνίας 1995 · 365 Βραβεία λογοτεχνίας 1996 · 375 Βραβεία λογοτεχνίας 1997 · 386 Βραβεία λογοτεχνίας 1 9 9 8*398 Βραβεία λογοτεχνίας 2000 · 413 Βραβεία λογοτεχνίας 2001 ·4 2 3

Γαλλική επανάσταση· 216 Γαλλική ποίηοη τα τελευταία 60 χρόνια· 310 Γενιά των Μ πήτνικ· 64* Γερμανόφωνο θέατρο · 70 Γεωπολιτική και στρατηγικές · 331 Γλώσσα και Δημοτικό σχολείο · 345 Γλωσσολογία· 144 Γνωοιακές επιστήμες · 408 Γοαφές και υπογραφές γυναικών · 401

Δεκαετία του '60 · 308 Διακοπές και βιβλίο· 196 Διακοπές. Εκδότες προτείνουν 460 β ιβλία· 244 Διανοούμενοι και εξουσία · 186 Διηγήματα (ανέκδοτα)... από το συρτάρι· 392 Δοκίμιο· 117

Έγκλημα -Απόπειρες ερμηνείας · 239 Εθνικισμός· 322 Εθνικισμός (ο) σήμερα ·4 1 8 20ός αιώνας. Συγγραφείς και βιβλία (έρευνα)· 414 Εκπαίδευση-Δημόσια και ιδιωτική· 247 Ελληνικά γράμματα οτη Γερμανία · 368 Ελληνικά μπεστ οέλερ του 1990 · 252 Ελληνική πεζογραφία

ΘΕΜ ΑΤΑ (μία συζήτηση)· 376 Ελληνικό παραμύθι· 130* Ένας αιώνας συγγραφείς (190 0-200 0)· 403 Εξουοία και κοινωνία · 276 Εξπρεσιονισμός· 208 Εξωτισμός· 314 Εκπαίδευσης (ψηφίδες) ·4 1 1 Επιθεώρηση Τ έχνη ς·67 Επικοινωνιολογία·348 Επιλεκτική βιβλιογραφία Χριστουγέννων· 253 Επιλογή βιβλίων 198 6-87· 172 Επιστήμες (κοινωνικές) · 222 Επιστήμες στον κόσμο μας · 220 Επιστημονική φαπαοία · 220 Ερωτισμός και πορνογραφία · 341 Ετερότητα (η) στην ελληνική λογοτεχνία· 417 Η Ήχος (ο) της εικόνας· 329 Ο θάλασσα και ταξίδια· 244 θέατρο (νεοελληνικό) · 89 θέατρο και παιδί· 214 θεολογία· 251 Θεσσαλονίκη· 128 θεωρία (η) του Χάους · 409

Ιστορία νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής · 419 Ιστορικό μυθιστόρημα · 291 Ιταλική λογοτεχνία· 76 Κ Κινηματογράφος και ιστορία · 266 Κινηματογράφος (θεω ρία )·317

Κινηματογράφου (χρόνια) · 353 Κοινωνία και κράτος · 233

Οικολογία και πολιτική · 3 1 8 Ολλανδικό γράμματα (σύγχρονα) · 84

Τεχνολογίες (νέες) στην εκπαίδευση · 428

Κοινωνιολογία·119

Ολοκαύτωμα (ιστορία και μνήμη) · 400 Ομοιοπαθητική· 221

Τιμή και η ρ ο π ή · 351

Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας· 241 Κουλτούρα (η) τηςαμφιοβήτηοης·352 Κ όμικς· 217*

Τηλεόραση και παιδί· 262

Ομοφυλοφιλία· 246

Τρέλα και κοινωνία· 272

Όνειρο (το) στη λογοτεχνία · 240 Όραμα (το) στη λογοτεχνία · 263 Οργισμένοι νέοι

Τσιγγάνοι: Ρομ, Μανούς και Σιπέ,

Κριτική· 184 Κυπριακά γράμματα · 123*

Τ

-Δεκαετία του '50 · 302 Όρια (τα) του μυθιστορήματος · 373 Όψεις του λαϊκού πολιτισμού · 404

A

Κ α λ έ· 374 Υ

Υπερρεαλισμός (ελληνικός) · 120 Υπερρεαλισμός και έρωτας · 335 Υπερρεαλισμού (μορφές) ·4 1 2

Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα · 100 Λαϊκό τραγούδι·362

Π

Λαογραφία· 245 Λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία · 59*

Παιδί και δημιουργικότητα · 361 Παιδί και περιβάλλον · 325

Φ

Λογοτεχνία τηςΑργεπινής ·3 1 5 Λογοτεχνία και ζωγραφική · 321

Παιδική λογοτεχνία (θεωρία και κριτική) · 346 Παιδικό β ιβλίο· 94*

Φετίχ της γραφής· 360

Λογοτεχνία (η) και το κακό · 2 8 9 Λογοτεχνία και κινηματογράφος · 75 Λογοτεχνία και μετανάοτευοη ·4 1 5 Λογοτεχνία και ν έο ι· 232 Λογοτεχνία (Συγκριτική) · 427 Λογοτεχνία και φωτογραφία · 271 Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί · 242

Παραλογοτεχνία·354

Παιδικά βιβλία '8 6 -'8 7 · 180 Παιχνίδι και π αιδί· 236

Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας · 194 Μεσαίωνας· 288

Μεταπολεμική ελληνική λογοτεχνία· 380 Μετάφραση· 156* Μικρασιατικός ελληνισμός · 74* Μοναξιά και λογοτεχνία · 280 Μουοική και λογοτεχνία · 185 Μ Νέα Υόρκη (η) ατη λογοτεχνία · 296 Νέο Μυθιστόρημα· 189 Ο 0ιδίπ ους·350

Φιλέλληνες (σύγχρονοι αγγλόφωνοι) · 164 Φιλοσοφία και φ ύ σ η· 339

Πολιτισμός και κουλτούρα · 195 Πράγα των συγγραφέων · 209

Φουτουρισμός· 141

Πώς να διαβάζουμε· 359 Πρωτοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι · 420 Πρωτοχρονιές του Μεσοπολέμου · 370

Μεσοπόλεμος και πεζογραφία ·2 7 9 Μεταμοντέρνο· 254

Φεμινιστικό έντυπο (ελληνικό) · 198 Φ π χιομ ός·3 01

Περιπλάνηση στη λογοτεχνία · 282 Πολιτική γελοιογραφία · 268

Πρωτοπορίες και κινήματα · 270 Μ

Υποτροφίες συγγραφέων · 371

Ρ Ραδιόφωνο και τηλεόραση ·2 1 5 Ρεαλισμός· 250 Ρ ο κ ·2 1 9 Ρομαντισμός· 225

Φιλοσοφία της ιστορίας · 344 Φινλανδικά γράμματα · 114 Φρόιντ (επίγονοι)· 65* X

Χιούμορ · 124 Χιούμορ και παιδική λογοτεχνία · 336 Χιπισμός· 341 Χόλιγουπ (το) στη λογοτεχνία · 332 Χρονογράφημα· 293 Χωρισμός· 366

1

Σενάριο ( τ ο ) ·290

Ψυχανάλυση (το λυκόφως) · 264

Σημειωτική· 71* Στρουκτουραλισμός · 227*

Ψυχανάλυση και λογοτεχνία · 163 Ψυχανάλυση και πολιτική · 343

Συμβολισμός· 333 Σχολή της Φρανκφούρτης · 405

Ψυχιατρική και ψυχανάλυση ·2 1 0

Σώμα (το) στο λόγο και στην τέχνη · 307

Ψυχολογία (κοινωνική) · 255

Ψυχανάλυση και ψυχοθεραπεία · 342 Ψυχογλωσσολογία · 238

' Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

του Φ Ρ Α Ν Κ Μ Π Ι Ρ Ν Τ Ο Ο Υ

Σύγχρονη ρωοική λογοτεχνία

ΣΕΛΙΔΕΣ

Οι καιροί αλλάζουν. Με την έλευση της γκλάσνοστ, οι Ρώσοι «έμαθαν να μιλούν», ανακάλυψαν ότι έχουν φωνή και την ελευθερία να τη χρησιμοποιούν. Δεν ήταν πια αναγκασμένοι να εκφράζονται μόνο μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον ή σε μέρη ακίνδυνα. Οι λέξεις, εγκλωβισμένες πριν, έβγαιναν ορμητικά από μέσα τους. Όπως οι χαρακτήρες του Ντοστογιέφσκι, μιλούσαν για τα πάντα, για καθετί παρελθοντικό, παροντικό, μελλοντικό. Συζητούσαν επιχειρηματολογώντας για την ιστορία, τον κομμουνισμό, τα στρατόπεδα, τη διαστρέβλωση των γεγονότων, τη διαφθορά και

52

τις ποικίλες αποκαλύψεις.

0 κινηματογράφος ήταν η πρώτη μορφή τέχνης που εκμεταλλεύτηκε την πρωτό­ γνωρη αυτή ελευθερία. Σύντομα ακολούθησε και η λογοτεχνία. Η νέα χιλιετία έ ­ φτασε, και μία λέξη φαίνεται να διαγράφεται στα χείλη όλων: «b'espredel» (ανομία), που προκύπτει από τη σύνθεση του επιρρήματος «χωρίς» και του ουσιαστικού «ό­ ριο», «σύνορο». Πρόκειται για λέξη που περιγράφει κατάλληλα την κατάσταση που επικρατεί στη σημερινή Ρωσία - η οικονομική, πολιτική και κοινωνική κρίση αποτε­ λεί πλέον γεγονός. Την τελευταία δεκαετία, η οικονομική κατάσταση της χώρας χειροτέρεψε- τράπε­ ζες και επιχειρήσεις έχουν ητωχεύσει, οι κομμουνιστές έχουν αρχίσει να ασκούν και πάλι επιρροή, ο εθνικισμός έχει πάρει τη θέση του πατριωτισμού και ο δείκτης ε ­ γκληματικότητας παρουσίασε ανησυχητική άνοδο. Σύμφωνα με ένα πρόσφατο ρε­ πορτάζ, η ρωσική μαφία, αναζητώντας κάθε φορά περισσότερους τρόπους φορο­ διαφυγής, έχει στρέψει την προσοχή της αηό τους συνηθισμένους της στόχους -ε-*

*0 Φρανκ Μπίρντοου είναι καθηγητής (Reader) Ρωαικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιοτου Σάδερλαντ (Αγγλία).

στιατόρια, καζίνα- στο «Βάγκριους», έναν από τους μεγαλύτερους εκδοτικούς οίκους στη Ρωσία, με εξαιρετικά δείγματα λογοτεχνίας από τότε που κατέρρευσε ο υπαρκτός σοσιαλισμός. Αν ανατρέξουμε στο τμήμα κριτικής βιβλίων μιας από τις πιο έγκυρες ρωσικές εφημερίδες, της Literatumaya gazeta, θα μπορέσουμε να εκτιμήσουμε τη θέση και το κύρος της ρωσικής λογοτε­ χνικής σκηνής. Όλα τα βιβλία τα οποία παρουσιάζονται εκδόθηκαν τα δύο τελευταία χρόνια.

Πουσκινιάνα Το 1999 σημαδεύτηκε από την πληθώρα εκδόσεων για τον Αλέξανδρο Πούσκιν, καθώς ήταν η 200ή επέτειος από τη γέννηση του πατέρα-θεμελιωτή της ρωσικής λογοτεχνίας. Ο κριτικός Β. Ρατζισέφσκι παρουσίασε τρία τέτοια βιβλία. Τα δύο πρώτα είναι του συγγραφέα Μη. Λ. Μοντζαλέφσκι, ο οποίος από το 1898 έως το 1928 έγραψε ενενήντα άρθρα πανεπιστημιακού επιπέδου και βι­ βλία για τον πούσκιν και υπήρξε ένας από τους ιδρυτές και πρωταρχικούς αρχειοφύλακες του Οί­ κου του Πούσκιν. Τα περισσότερα έργα του εκδόθηκαν μετά θάνατον, με την καθοδήγηση πρώην συναδέλφων του. Κατά περίεργο τρόπο, ο μόνος τόμος που προσέλκυσε το ενδιαφέρον της κριτικής δεν είναι παρά μια ανατύπωση από τον εκδοτικό οίκο «Αγκράφ» (Μόσχα) του έργου του Μοντζαλέφσκι για τον Πούσκιν (1929), γεμάτος τυπογραφικά και άλλα λάθη και χωρίς τις μετέπειτα διορθώσεις άλλων μελετητών. Το άλλο βιβλίο του Μοντζαλέφσκι, Ο Πούσκιν και οι σύγχρονοί του: Συήήογή έργων, 1828-1928 («Ισκούστβο», Αγία Πετρούπολη), περιλαμβάνει ευρετήριο -κάτι ασυνήθιστο για ρωσική έκδοση-, επαρκείς πρόσθετες σημειώσεις και σχολιασμούς και, επιπλέον, συμπληρώνει πολλές α­ πό τις απαλείψεις του Πούσκιν. Στο Μέσα τους, η καρδιά βρίσκει τροφή... από τα απομνημονεύματα της δισέγγονος του Πούσκιν («Russkii put», Μόσχα), η Ναταλία Σεγκέγεβνα Μεζέντσοβα, η οποία γεννήθηκε το 1904 και πέθανε την άνοιξη του 1999, παρέχει μία ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τη ζωή των παιδιών του Πούσκιν και την εποχή στην οποία έζησε. Παρουσιάζεται επίσης ένα ακόμα βιβλίο, από άλλο κριτικό. Πρόκειται για το Α. Σ. Πούσκιν: Δίνει φτερά στις ήέξεις, Αποφθέγματα, σε επιμέλεια του Ιγκόρ Σκλιαρέφσκι και με πρόλογο του ακαδη­ μαϊκού Ντ. Σ. Λικχάτσεφ («Βοσκρεσενία», Μόσχα), για το οποίο ο κριτικός Βλαντιμίρ Κορόμποφ εξέφρασε πολύ κολακευτικά σχόλια.

Απομνημον^ματα Η κριτικός Μ. Γκαλίνα παρουσιάζει το Ζωή χαρισμένη δυο Φορές του Γκριγκόρι Μπακλάνοφ («Βάγκριους», Μόσχα). 0 Μπακλάνοφ είχε πάρει μέρος στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και το γεγονός ότι τε­ λικά επέζπσε εξηγεί την αναφορά στη ζωή που της δόθηκε χάρη δύο φορές. Οι ιστορίες του για τον πόλεμο είναι γραμμένες από το χέρι ενός στρατιώτη, με χαλκευμένο ρεαλισμό. Το 1986, στις αρχές της γκλάσνοστ, ο Μπακλάνοφ έγινε εκδότης του περιοδικού Znamia και πέτυχε να αυξήσει τα κέρδη του τριπλασιάζοντας σχεδόν την κυκλοφορία του από το 1988. Τα δικά του απομνημο­ νεύματα εξετάζουν αυτό που συνδέει την τύχη του ατόμου με την κρατική εξουσία. Η Γκαλίνα πα­ ρατηρεί ότι με δεδομένο το γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να εξωραΐζουν το παρελθόν και ότι οι σύγχρονοι Ρώσοι -που σίγουρα δεν είναι καθόλου ανόητοι, όμως έχουν μπουχτίσει από την ανομία και τη χαοτική κατάσταση- περιμένουν με κρυφή λαχτάρα το «δυνατό χέρι βοήθειας», τα απομνημονεύματα του Μπακλάνοφ θα έπρεπε να λειτούργησαν σαν μία ψυχρολουσία για τους αναγνώστες. Τα απομνημονεύματα του Ρόντιον Νακχαπέτοφ Αγαπημένοι («Βάγκριους», Μόσχα) αφορούν την κι­ νηματογραφική του καριέρα και το έργο που έχει αφιερώσει στα παιδιά τα οποία έχουν γεννηθεί με καρδιακά προβλήματα.

Τα απομνημονεύματα του Γιούρι Σένκεβιτς Ταξίδι μέσα στη ζωή («Βάγκριους», Μόσχα) θα μπορού­ σαν να χαρακτηριστούν ως το κατεξοχήν βιβλίο γραμμένο από έναν άντρα. Και πάλι οι παρατηρή­ σεις εκ μέρους της κριτικής έχουν διδακτικό χαρακτήρα: «0 Σένκεβιτς ήταν άνθρωπος ελεύθερος σε χώρα ανελεύθερη, ο μεσολαβητής ανάμεσα στους πολίτες της και τον υπόλοιπο κόσμο», 0 Ντοβδάτοφ και το περιβάδδον του του Αλεξάντερ Γκένις («Βάγκριους», Μόσχα) είναι ίσως το πιο συναρπαστικό από τα απομνημονεύματα αυτά. 0 Ντοβλάτοφ γεννήθηκε το 1941 στην Ουφά και πέθανε στη Νέα Υόρκη το 1990. Ως δημοσιογράφος και ως συγγραφέας αντιμετώπιζε προβλήματα με την εξουσία. Γι' αυτό αποφάσισε να συνεχίσει τις εκδόσεις των έργων του στο εξωτερικό, γε­ γονός που συντέλεσε στην εκδίωξή του από την Ένωση Δημοσιογράφων και στη μετανάστευσή του, το 1978. Στην κριτική του Αλεξάντερ Βάινσταίν γίνεται ιδιαίτερος λόγος για το κριτικό βιογραφικό μυθιστόρημα που έγραφε ο Γκένις, ένα είδος διαλόγου με το νεκρό μυθιστοριογράφο, το ο­ ποίο, όπως εκτιμά, αναβιώνει την ίδια τη φωνή του Ντοβλάτοφ. Κατά συνέπεια, ο Αλεξάντερ Βάινσταϊν δεν είναι ένας απλός παρατηρητής της λογοτεχνικής διαδικασίας, αλλά συμμετέχει επίσης στην παραγωγή της. Πρόκειται για ένα ρεαλιστικό έργο ή, όπως το αποκαλεί ο Γκένις, ένα «φιλο­ σοφικό μυθιστόρημα». Συμπτωματικά, ο Γκένις μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1977, όπου εργάστηκε ως σχολιαστής πολιτιστικών γεγονότων για το Ραδιοφωνικό Σταθμό Ελευθερία και ως εκδότης σε διάφορα κορυφαία περιοδικά για τους πολιτικούς πρόσφυγες.

Ιστορκς αγάπης Το βιβλίο Isadora Dunkan, Sergei Esenin («Ζακχάροφ», Μόσχα) της Νόνα Γκολίκοβα ανήκει στη Σειρά Ιστοριών Αγάπης και αναγνωρίζεται αμέσως από τη μικρή κόκκινη καρδιά, στρατηγικά τοποθετημέ­ νη στην αριστερή κορυφή κάθε βιβλίου. Η κριτικός Τατιάνα Σακχ-Αζίζοβα παρατηρεί ότι το ενδια­ φέρον για την εσωτερική πλευρά της ζωής, για την οποία εδώ και πολύ καιρό (στην πρώην Σοβιε­ τική Ένωση) δε γινόταν καθόλου λόγος, ενώ άλλοτε τη συγκάλυπταν, είναι κατανοητό. Επιπλέον, υποστηρίζει, σε κρίσιμες περιόδους, όταν τα συστήματα αξιών αλλάζουν, το πλέον φυσικό επακό­ λουθο είναι ότι το κοινό θα στραφεί προς την προσωπική ζωή των ανθρώπων. Όμως, υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι προσέγγισης του θέματος. Εκείνη προβάλλει την ιδέα ότι μπορεί κάποιος να μεταχειριστεί το υλικό με αδυσώπητες λεπτομέρειες, «μέσα από την κλειδαρότρυπα», ως cheque­ book Journalism. Ωστόσο, κάνει διάκριση ανάμεσα σ' αυτή την προσέγγιση και σ' εκείνη που υιοθέ­ τησε η Γκολίκοβα, εξηγώντας ότι η δεύτερη συνδυάζει την ιδιότητά της ως θεατρικής συγγραφέως (το θεατρικό της έργο για την Ντάνκαν και τον Έσενιν ανεβάστηκε μόλις πρόσφατα) με την ι­ διότητά της ως μυθιστοριογράφου - πάθος για ακρίβεια, ιδιαίτερη προσοχή στις πηγές, ευαισθη­ σία για το θέμα και αμεροληψία. Γνωρίζει καλά πώς να χειρίζεται αυτό το δημοφιλές είδος, αιχμα­ λωτίζοντας το ενδιαφέρον του αναγνώστη απάτην πρώτη κιόλας πρόταση: «Δενέχω φιδήαει εδώ και δεκαπέντε οδόκδηρα δεπτά!». Η πριγκίπισσα και άδδες ιστορίες (εκδόσεις της εφημερίδας EKSMO, Μόσχα) της Ναντέζχντα Κοζχενίκοβα είναι το επόμενο βιβλίο που εξετάστηκε σχολαστικά από τους κριτικούς. Η ιστορία που δίνει στο βιβλίο τον τίτλο του αναφέρεται σ' ένα νέο κορίτσι που καλείται να παίξει το ρόλο της πριγκίπισσας σ' ένα κινηματογραφικό έργο. Το έργο αποβαίνει αποτυχία εκείνη στιγματίζεται ως μετριό­ τητα και ολισθαίνει προς τον αλκοολισμό, απ' όπου τη σώζει ένας νέος σκηνοθέτης κινηματογρά­ φου, ο οποίος γυρίζει ταινία με θέμα την ψυχοσωματική της διάλυση. Ωστόσο, κατά παράδοξο τρόπο, το νέο της όνομα, η εικόνα που προβάλλει, στηρίζονται ακριβώς σ' αυτή τη «αποσύνθεση». Δεν έχει άλλη επιλογή στην προσωπική της ζωή παρά να πέσει πάλι στην ίδια κατάσταση.

Αστυνομικό μυθιστόρημα Το κυνήγι του εδάφιού από τη Μαντζουρία («ΟΙΜΑ-Press», Μόσχα, και «Neva Press», Αγία Πετρού-

πόλη) tnq Τζούλια Λατίνινα είναι μια ασυνήθιστη αστυνομική ιστορία. Παρόλο που ικανοποιεί όλες τις επιθυμίες εκείνων που αγαπούν τις καταδιώξεις, τις ίντριγκες και τα αιματηρά γρονθοκοπήματα, το «ελάφι από τη Μαντζουρία» ούτε άγριο ζώο είναι ούτε ψευδώνυμο κάποιου γκάνγκστερ· πρόκειται για εμπορική επωνυμία συγκεκριμένου μεταλλουργικού βιομηχανικού συγκροτήματος, η εξαγορά του οποίου αποτελεί στόχο μεγάλης τράπεζας στη Μόσχα. Η τριανταοχτάχρονη Λατίνινα έγινε γνωστή γράφοντας δοκίμια πάνω σε κοινωνικά και πολιτιστικά θέματα. Αν και εξέδωσε το πρώτο της μυθιστόρημα το 1992, αυτή είναι η πρώτη της απόπειρα συγγραφής αστυνομικού μυθι­ στορήματος. Οι περιγραφές των λεπτών οικονομικών θεμάτων και των δολοπλοκιών του εγκλη­ ματικού και ημι-εγκληματικού καθεστώτος του σύγχρονου ρωσικού επιχειρηματικού κόσμου είναι λεπτομερείς και, σύμφωνα με τους κριτικούς, μπορούν να συγκριθούν με τα βιβλία του Άρθουρ Χέιλι.

Εμπορικά μυθιστορήματα Τα βιβλία που ξεχωρίζουν από αυτή την κατηγορία είναι τέσ­ σερα: Η σκύήα της Ναταλία Βαρφολομέεβα, το Αστυνομι­ κός (ορο) εναντίον μανιακού (Elia-opo = αστυνομικός που διεξάγει έρευνα στον τομέα του εγκλήματος) του Βλαντιμίρ Τσερκάσοφ, 0 μονομάχος του Γιούρι Βολοσίν (όλα από τις εκ­ δόσεις «Βάγκριους») και το Εντολή εξόντωσης (EKSMOPress) του Μιχαήλ Νεστέροφ. Η Τατιάνα Μορόζοβα, στην κριτική της για τα πρώτα τρία μυθιστορήματα, γράφει ότι τα βιβλία αυ­ τά κυκλοφορούν στην αγορά όπως οι βιντεοκασέτες- το εξώφυλλό τους είναι γυαλιστερό, ώστε να προσελκύει τον αγοραστή, ένα προκλητικό στο μάτι non αρτ έργο του συρμού, με μοναδικό σκοπό την πώληση του προϊόντος. Όσον αφορά το περιεχόμενο, αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν τόσο πολλοί κακοί άνθρωποι να βρίσκονται σε τόσο μικρό μέρος, ενώ τη θλίβει το γεγονός ότι υ­ πάρχει πληθώρα λέξεων στην αργκό από τον κόσμο του εγκλήματος, που χρειάζονται αποκρυπτο­ γράφηση. Ο Νεστέροφ, από την άλλη πλευρά, στο μυθιστόρημά του ακολουθεί μια συνηθισμένη φόρμουλα: ένας χαρακτήρας στην αρχή της ιστορίας καταδικάζεται σε θάνατο από μια εγκληματική οργάνω­ ση. Όμως, αντί να υποταχθεί, αντιστρέφει την κατάσταση σε βάρος της οργάνωσης και αποφασίζει να την εξοντώσει. Ο Άντον Νικίαν, το κεντρικό πρόσωπο, καταφέρνει να επιζήσει και δοκιμάζει τις αντοχές του στον αγώνα εναντίον μιας φασιστικής οργάνωσης, η οποία έχει στην κατοχή της ένα θανατηφόρο αέριο. Έτσι, καταφέρνει να εμποδίσει ένα μαζικό αφανισμό.

Βιβλία μη μυθοπλασίας Στο Θηήυκοί μυστικοί πράκτορες και κατάσκοποι, ο Ιγκόρ Νταμάσκιν, ένας πρώην υπάλληλος της μυστικής υπηρεσίας της Σοβιετικής Ένωσης, αφηγείται τις ιστορίες γυναικών σε λειτουργικές θέ-

55

σεις ή άλλων, λιγότερο φημισμένων, γυναικών φανατισμένων, καλλονών αλλά και άκομψων. Τέλος, αναφέρουμε ενδεικτικά τη λίστα με τα best sellers της εφημερίδας Blbllo-Clobus της εβδο­ μάδας 16-23 Ιουνίου 1999.

1. Β. Β. Λαβρόφ: Μυστικά του δικαστηρίου (0 Σοκόλοφ διεξάγει την έρευνα). 2. Β. 0. Πελέβιν: Γε­ νιά Π (μυθιστόρημα) 3. Αγκάθα Κρίστί: Συλλογές, τόμος 14. 4. Β. Γκ. Σορόκιν: Μπλε χιονόήασηη (μυθιστόρημα). 5. Σ. Λουκιανένκο: Απατηήοίκαθρέφτες (ιστορίες του φανταστικού) 6. Β. Εροφέιεφ: Μόσχα - Πετούσκι (ανατύπωση της έξοχης ιστορίας με σατιρικό ύφος του 1977, με θέμα ένα κυκλικό ταξίδι με τρένο στα προάστια, κατά τη διάρκεια του οποίου ο Μπένι, ο αλκοολικός ήρωας, προσπαθεί μάταια να βιώσει τις φαντασιώσεις του). 7. Αλέξανδρος Δουμάς: Συλλογή έρ­ γων, τόμος 41.8. Β. 0. Πελέβιν: Η ζωή των εντόμων (ανατύπωση). Β. Β. Λαβρόφ: Η ρωσική δύνα­ μη του κόμη Σοκόήοφ: ο ιστορικός ντετέκτιβ. 10. Φρίντριχ Νεζανάνσκί: Σκοτώνοντας το κοράκι (0 Νεζανάνσκι γεννήθηκε το 1932 και φημίζεται οτη Δύση για τα μυθιστορήματά του Θανάσιμα παι­ χνίδια, Κόκκινη Πήατεία και Επιχείρηση Φάουστ· το τελευταίο το έγραψε σε συνεργασία με τον Έντουαρντ Τοπόλ. Τώρα εκδίδει έργα στα ρωσικά, στη Ρωσία). 11. Β. 0. Πελέβιν: όπως το νούμε­ ρο δύο αλλά με μορφή διαδοχικών ιστοριών. 12. Γιου. Α. Νικίαν: Στη σκοτεινή πλευρά. 13. Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν: Η συνήθεια (ανατύπωση). 14. Β. Β. Λαβρόφ: Η τροχαήία του δημίου (άλλο ένα σε μια σειρά αστυνομικών μυθιστορημάτων που προβάλλουν εντυπωσιακά τη μορφή του Σοκόλοφ). 15. Β. Β. Λαβρόφ: Ο Θρίαμβος του Σοκόήοφ. 16. Β, Β. Λαβρόφ: Ασέλγε/α στην εκκλησία του Σωτήρος πάνω στο Σταυρό του Αίματος. 17. Ναμπάκοφ: Άπαντα, τόμος 5.1 8. Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες: Η άλλη όψη του θανάτου. 19. Χόρχε Λουίς Μηόρχες: Ιστορίες. 20. Κάφκα: Αμερική: Μυθιστορήμα­ τα και παραβολές.

Χυμικράσματα Πρώτον, και ίσως το βασικότερο σημείο, είναι ανάγκη να διευρυνθεί ο όρος ρωσική λογοτεχνία. Δί­ καια οι μετα-σοβιετικοί Ρώσοι τώρα πια έχουν πρόσβαση στη ρωσική λογοτεχνία της μετανάστευ­ σης και αυτή αποτελεί δικαίως τη νόμιμη κληρονομιά τους. Μερικοί συγγραφείς και ποιητές μετανάστευσαν αμέσως μετά την Επανάσταση. Δεύτερο κύμα μετανάστευσης ακολούθησε μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τρίτο κύμα στη δεκαετία του '70. θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί τον Μπούνιν, το διηγηματογράφο, ο οποίος έφυγε για το Παρίσι το 1920, και τον Γιόσεφ Μπρόντσκι, τον ποιητή που τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ και που πρόσφατα απεβίωσε στην Αμερική. Εδώ δε θα μπορούσε να παραλειφθεί ο καταπληκτικός Σολζενίτσιν, που το 1994 επέστρεψε στην πατρική του γη, όπου συνεχίζει να υψώνει τη φωνή του όντας η συνείδηση του έθνους. Το σύντομο πεζο­ γράφημα του Σολζενίτσιν Καινούρια χωριά της Τσεήιαμπούγκα παρουσιάστηκε μόλις πρόσφατα στο Νονγ mlr, ενώ με το πρόσφατα δημοσιευμένο μυθιστόρημα Νοέμβριος 1916 -αυτοτελής συ­ νέχεια του Αύγουστος 1914- συνεχίζει την επική μελέτη της μετάβασης από την τσαρική Ρωσία στην Επανάσταση («Jonathan Cape», Λονδίνο, 1999). Πολλοί συγγραφείς που το 1978-79 συμμετείχαν στο φιλελεύθερο αλμανάκ Metropolvbpa ανα­ καλύπτονται ξανά. Όσοι έγραφαν στο Metropol, άλλοι ονομαστοί και άλλοι τελείως άγνωστοι στο κοινό, ένιωσαν την ανάγκη ποικιλομορφίας στη λογοτεχνία και στις τέχνες, ενός πλουραλισμού αν θέλετε, που θα αντιστάθμιζε τη στασιμότητα υπό το καθεστώς του Μπρέζνιεφ. Έχοντας προβλέψει την αντίδραση της εξουσίας, προνόησαν στέλνοντας αντίγραφο του χειρογράφου τους στις εκδόσεις «Ardis» στην Αμερική και «Gallimard» στο Παρίσι. Οι Γιουζ, Αλεσκόβαι, Αξιόνοφ και Γκόρενσταϊν μετανάστευσαν, ενώ άλλοι συνεργάτες, όπως ο Ποπόφ και ο Βίκτορ Εροτέιεφ, παρέμεναν στη χώρα, αντιμετωπίζοντας όμως μεγάλες δυσκολίες στη δημοσίευση του έργου τους. Επιπλέ­ ον, όπως συνέβη και στις αρχές της γκλάσνοστ, όταν κάποια κινηματογραφικά έργα που είχαν ανα­ βληθεί επ' αόριστον τελικά προβλήθηκαν, έτσι και τώρα οι Ρώσοι αναγνώστες ανακαλύπτουν νέ-

ους συγγραφείς των οποίων τα ανορθόδοξα θέματα κάποτε δεν αποτελούσαν εγγύηση για τη δη­ μοσίευσή τους. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, θα ήθελα να αναφερθώ στο Χλοερός δρόμος του Άσαρ Έπελ. Γεννήθη­ κε το 1935 και εργάστηκε ως μεταφραστής λογοτεχνικών κειμένων. Τα διηγήματά του εκτυλίσσο­ νται μέοα και γύρω από το Οστάνκινο, μια πρώην αριστοκρατική ρωσική συνοικία που μετατράπη­ κε σε ερειπωμένη περιοχή όπου ζούσαν πολλοί Εβραίοι. Οι ιστορίες του λαμβάνουν χώρα ακριβώς μετά τον πόλεμο, προκαλούν έντονη συγκίνηση και θυμίζουν Ισαάκ Μπόμπελ, Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ και, στις καλύτερες στιγ­ μές του, Ιλφ και Πετρόφ, κωμι­ κούς συγγραφείς των δεκαε­ τιών '20 και '30. Οι χαρακτήρες του Έπελ μιλούν για μοναξιά, στέρηση, βάσανα, για την ανά­ γκη συμπόνιας και την αναζήτη­ ση κάποιου νοήματος στη ζωή. Κατά δεύτερον, οι Ρώσοι ανα­ καλύπτουν συνεχώς ξένους συγγραφείς σε μετάφραση, των οποίων πολλά βιβλία είχαν απαγορευτεί. Αποκομμένοι λοι­ πόν από τη Δύση επί μεγάλο χρονικό διάστημα, οι Ρώσοι τώ­ ρα πια αρχίζουν να αισθάνονται ότι αποτελούν μέρος της πα­ γκόσμιας λογοτεχνίας. Υπό το καθεστώς του κομμουνισμού, τα ξένα έργα που μεταφράζο­ νταν στη ρωσική γλώσσα συνοδεύονταν πάντα από ειδική εισαγωγή για να «βοηθά» τους αναγνώ­ στες να υιοθετήσουν μια ορθή επίσημη στάση απέναντι στο υπό μελέτη έργο. Αντίθετα, τώρα πια, οι εισαγωγές είναι υψηλού επιπέδου και πλουραλιστικές. Τρίτον, οι γυναίκες συγγραφείς έχουν επιρροή και αποτελούν δύναμη που πρέπει να συνυπολογι­ στεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προαναφερθείσα Τζούλια Λατίνινα. Ωστόσο, υπάρχει ολόκληρο υπόβαθρο λογοτεχνικής δημιουργίας που στηρίζει πολλές άλλες γυναίκες συγγραφείς, οι οποίες προκαλούν ενδιαφέρον· μερικές από αυτές ανήκουν στην παλιά γενιά, ενώ άλλες στη νεότερη. Η Τατιάνα Τολστάγια, γεννημένη το 1911, είναι φημισμένη για το Πάνω στη χρυσή βεράντα- η Λουντμίλα Ουλίτσκαγια, γεννημένη το 1942, έγινε γνωστή με το Σονέτσκα (1992) (βρίσκεται στον τελι­ κό κατάλογο επιλογής ως υποψήφια για το Βραβείο Ρωσικού Booker)· η Λουντμίλα Πετρουσέφσκαγια, γεννημένη το 1940, είναι μάλλον η σημαντικότερη γυναίκα συγγραφέας, ενώ άλλοτε υ­ πήρξε και θεατρική συγγραφέας, της οποίας τα Παραμύθια για όήη την οικογένεια (1993) μετα­ φράστηκαν στο περιοδικό CLAS (1998, τ. 13)· η Μαρία Αρμπάτοβα, γεννημένη το 1957, είναι δρα­ ματουργός και ανερχόμενη δύναμη στην πεζογραφία, καθώς και δραστήριο μέλος του φεμινιστι­ κού κινήματος, της οποίας το Οι δάσκαήοίμου, απόσπασμα από ένα ανολοκλήρωτο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, μεταφράστηκαν στο GLAS (C. D.1998, τ. 13). Οι συγγραφείς αυτές έχουν ως θέ­ μα τους τη γυναίκα, αλλά απευθύνονται και σ' αυτήν. Η Τατιάνα Τολστάγια, συγγενής του Τολστόι, ξεκίνησε τη συγγραφική της καριέρα το 1983. Το Πάνω στη χρυσή βεράντα εξαντλήθηκε μέσα σε

57

μία ώρα από τη στιγμή της έκδοσής του. Η ίδια αρνείται το χαρακτηρισμό της ως φεμινίστριας. Οι ιστορίες της, γεμάτες φωτεινότητα, ανακαλούν μνήμες από την παιδική ηλικία και τα καθέκαστα της καθημερινής ζωής. Η ηρωίδα της Ουλίτσκαγια, η Σονέτσκα, δεν είναι καθόλου ελκυστική· είναι βιβλιοθηκάριος και ζει μέσα στον κόσμο της φαντασίας των βιβλίων. Στην ηλικία των είκοσι εφτά γνωρίζει τον Ρόμπερτ Βικτόροβιτς, ένα σαρανταεφτάχρονο καλλιτέχνη, πρώην πρόσφυγα και κατόπιν τρόφιμο του εργα­ τικού συνοικισμού. Παντρεύονται και αποκτούν μια κόρη, την Τάνια. Η Σονέτσκα δεν μπορεί να το πιστέψει ότι είναι τόσο ευτυχισμένη. Επί πολλά χρόνια αφοσιώνεται ολοκληρωτικά στον άντρα της και στην κόρη της, αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα το πρόβλημα των συνεχών μετακινήσεων, μέχρι που τους επιτρέπεται να εγκατασταθούν μόνιμα στη Μόσχα. Η Τάνια έχει ξελογιαστεί με τη Γιάσια, ένα κορίτσι από το σχολείο. Η Γιάσια μετακομίζει στο διαμέρισμα της οικογένειας και τελικά γίνεται ερωμένη του Ρόμπερτ· εκείνος πεθαίνει στο καλλιτεχνικό του στούντιο ενώ κάνει έρωτα μαζί της. Η Γιάσια διατηρεί τη ρηχή και μονότονη σχέση της με τη Σονέτσκα, η οποία όμως αντλεί κουράγιο από την παρουσία της. Η Γιάσια ήταν το θέμα έμπνευσης πολλών έργων ζωγραφικής του άντρα της. Μαζί τότε οργανώνουν μια έκθεση. Η Τάνια, έπειτα από πολλές σχέσεις και δύο γόμους, με­ ταναστεύει στο Ισραήλ. Η Γιάσια εγκαθίσταται στο Παρίσι και η Σονέτσκα, μόνη της τώρα πια και υποφέροντας από πάρκινσον, επιστρέφει στο προηγούμενο πάθος της, διαβάζοντας Μπούνιν και το Πρώτη Αγάπη του Τουργκένιεφ. Τα παραμύθια της Πετρουσέφσκαγια εκτυλίσσονται συνήθως στη σύγχρονη εποχή. Στο Η πριγκίπιαοα με τα ηάήήευκα πόδια, μια πριγκίπισσα, όσο μεγαλώνει, όλο και πιο πολύ παραπονιέται. Δεν μπορεί ούτε να περπατήσει ούτε να κρατήσει οτιδήποτε χωρίς να πονάει. Η παραμάνα της συμ­ βουλεύεται ένα μάγο, ο οποίος κάνει την εξής απλή παρατήρηση: «Εκείνος που αγαπά μεταφέρει στους ώμους του». Αμέσως, ένας ένας από την οικογένεια την παίρνει στους ώμους του. 0 πρίγκι­ πας, τη στιγμή που αποφασίζει να την παντρευτεί, μαθαίνει για τα βάσανά της. Εκείνη φαίνεται να είναι νεκρή. Παρ' όλα αυτά, εκείνος τη σηκώνει και τη μεταφέρει στους ώμους του. Η πριγκίπισσα ξαναζωντανεύει και από τότε ζουν μαζί ευτυχισμένοι. Η ρωσική έκφραση «μεταφέρω κάποιον στους ώμους μου» σημαίνει «λατρεύω/είμαι ξελογιασμένος με κάποιον». Το Όμορφο γουρουνάκι είναι μια νεότερη εκδοχή του παραμυθιού Τα Τρία μικρά γουρουνάκια. Το όμορφο και κακομαθημένο γουρουνάκι θα έκανε τα πάντα προκειμένου να εξασφαλίσει ένα ζευγάρι μοντέρνες μπότες α­ πό το γανωτή-λύκο, θα θυσίαζε ακόμη και τα αδελφάκια του. Την τελευταία στιγμή όμως ξαναβρί­ σκει τα λογικά του. Με έναν ανάλογο τρόπο, ο Κοριός του νερού επίσης κατορθώνει να σμίξει πάλι με την οικογένειά του, αφού πρώτα έχει αφήσει ένα θηλυκό φτερωτό δράκο να εισβάλει στο βα­ σίλειό τους. Το απόσπασμα της Αρμπάτοβα καταγράφει την πνευματική και σεξουαλική της ωρίμανση. Στην αρ­ χή παρουσιάζει την υπερπροστατευτική Εβραία μητέρα της και στη συνέχεια τον πρώτο της δά­ σκαλο, από τον οποίο διδάχθηκε ότι οι πραγματικές ανταμοιβές δεν προσφέρονται, αλλά κερδίζο­ νται. Εκτός από το δάσκαλο, όλα τα άλλα πρόσωπα στη ζωή της προβάλλονται θολά στο πρόσω­ πο μιας μεσήλικης γυναίκας, ταλαιπωρημένης από τα βάσανα της ζωής, σεξουαλικά στερημένης και με συναισθήματα απέχθειας προς τα παιδιά. Μέσα από τις σχέσεις της με διάφορους άντρες, η Αρμπάτοβα συνειδητοποίησε ότι το σώμα της της ανήκει. Από τον πρώτο της άντρα βρήκε τον τρόπο να ξεπεράσει την ψυχική φθορά που της προκάλεσε η μητέρα της. Επίσης, μυήθηκε στον κυνισμό στο Λογοτεχνικό Ινστιτούτο κι έμαθε πολλά από τις φεμινίστριες της Δύσης. Ο δεύτερος άντρας της δεν παραβίαζε τον προσωπικό της χώρο και τη σεβόταν. Στο τέλος, εκείνη προσεύχε­ ται για μια άλλη δασκάλα στη ζωή της, που θα είναι ειλικρινής και καλοσυνάτη, όπως ακριβώς ή­ ταν η Ιρίνα Βασιλίεβνα, η πρώτη της δασκάλα. Τέταρτον, το λαϊκό μυθιστόρημα έχει τη δική του θέση στην εξίσωση. Όπως οι ιστορίες αγάπης έ-

58

τσι και το αστυνομικό μυθιστόρημα και οι ιστορίες εγκλήματος κεντρίζουν τη φαντασία του κοινού και έχουν μεγάλη ζήτηση. Η δημοτικότητα των αστυνομικών μυθιστορημάτων μπορεί να εκπμηθεί από την αναφορά ενός νέου κριτικού στις ιστορίες αυτές με το νέο όρο: BLYaMs. Καθένα από τα ρωσικά γράμματα αντιπροσωπεύει ένα χαρακτηριστικό του ήρωα. Στην αγγλική γλώσσα θα ήταν: «Mad» (Τρελός), «Ferocious» (Σκληρός), «Fierce» (Άγριος) και «Marked» (Σημαδεμένος) - από τα μυ­ θιστορήματα των Ντοτσένκο και Μπουτίρσκι, Ντβορέτσκι και Ταράνοφ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι πιο δημοφιλείς αστυνομικές ιστορίες γράφονται από γυναίκα, την Αλεξάντρα Μαρίνινα, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως η Αγκάθα Κρίση της ρωσικής λογοτεχνίας: γύρω στα σαράντα, δικηγόρος, αφού έκανε την άσκησή της εργάζεται τώρα στη Μόσχα για το MVD (Υπουργείο Εσωτε­ ρικών Υποθέσεων). Προσωπικά, απόλαυσα το Η φωτεινή όφη του θανάτου (1997) και το Ρέκβιεμ (1998). Όταν πρωτοόρχισε να γράφει, οι εκδότες ήθελαν ν' αλλάξει το όνομά της από γυναικείο σε αντρικό. Εκείνη επέμεινε στο γυναικείο όνομα και σε γυναίκα ηρωίδα, τη Νάστια Καμένσκαγια. Δυ­ στυχώς, τα μυθιστορήματα της Μαρίνινα δεν έ ­ χουν μεταφραστεί ακόμα στα αγγλικά. Πέμπτον, η λογοκρισία έχει σε μεγάλο βαθμό καταργηθεί. Από τη δεκαετία του 1930, ο συγγραφέ­ ας υπάκουε στις αρχές του σοσιαλιστικού ρεαλι­ σμού. Μετατράπηκε, σύμφωνα με την πνευματώ­ δη διατύπωση του Ευγένιι Ποηόφ, σε «αγιατολάχ, λέκτορα και πληρεξούσιο του προλεταριάτου και των ανώτερων δυνάμεων πάνω στη γη». Οι συγ­ γραφείς με μεροκάματο απλώς συμμορφώνονταν, ενώ οι καλοί συγγραφείς λογοκρίνονταν ή κατέλη­ γαν να λογοκρίνουν οι ίδιοι τα έργα τους ή χρησι­ μοποιούσαν γλώσσα αισώπεια. Οι αναγνώστες α­ ντλούσαν ευχαρίστηση από την προσπάθεια να κα­ ταλαβαίνουν τους υπαινιγμούς. Από τότε που καταργήθηκε η λογοκρισία έγινε μια γλωσσική έκρη­ ξη. Πολλά θέματα παύουν να αποτελούν ταμπού και γίνεται αποδεκτή η ανάγκη χρήσης μιας γλώσσας αυθεντικής, κατάλληλης για την περιγραφή παρόμοιων εμπειριών. Αυτό εξηγεί τη χρήση των «ματ» λέξεων της αργκό από το χώρο του εγκλήματος και άλλων καινοτομιών μέσα στο πλαί­ σιο της ονομαζόμενης «εναλλακτικής πρόζας». Δε θα πρέπει να σοκάρει η χρήση του «ματ», γιατί έχει μεγάλη παράδοση. Καθώς οι Σοβιετικοί δε δέχονταν τη χρήση του, η επαναφορά του έχει τό­ ση αξία όση και η αποκατάσταση των έργων που είχαν παλαιότερα απαγορευθεί. Όσο για τα κεί­ μενα που επαναφέρουν το «ματ», θα μπορούσε κάποιος να αναφέρει ενδεικτικά την τριλογία του Ιγκόρ Γιάρκεβιτς: Όπως εγώ, σαν εμένα, Πώς έχεσα την κιήότα μου, Πώς απέφυγα το βιασμό, Πώς αυνανίστηκα (1991). Τα δύο πρώτα μέρη της τριλογίας διατίθενται στα αγγλικά (GLAS, τ. 2,1991).

0 Γιάρκεβιτς, ο οποίος γεννήθηκε το 1962, με ήπιο τρόπο σατιρίζει το Άγουρα χρόνια ενός αγοριού, Παιδική ηήικία, Νεότητα. Δε θα ήθελα να ισχυριστώ ότι η πορνογραφική λογοτεχνία per se δεν υ­ πάρχει. Υπάρχει, με τη διαφορά ότι σήμερα φαίνεται ότι χάνει την ικανότητα να σοκάρει. 0α την τοποθετούσα στο ίδιο επίπεδο με τα εγχειρίδια με θέμα το σεξ, την ξενόφερτη και εγχώρια φτηνή λογοτεχνία και τα βιβλία αποκρυφισμού που πουλιούνται στους περισσότερους σταθμούς του μετρό στη Μόσχα και στην Αγία Πετρούπολη. Το μόνο που χρειάζεται είναι να δοθεί λίγος χρόνος

59

στο κοινό προκειμένου να τα αηοβάλει από το σύστημά του. Ετο τέλος, σίγουρα θα τα απορρίψουν, όπως παραμερίζει ένα παιδί το καινούριο του παιχνίδι. Έκτον, προκαλεί έκπληξη η απουσία του ποιητικού λόγου. Δυστυχώς, η ποίηση δεν κατέχει πια ε­ κλεκτή θέση στις προτιμήσεις του αναγνωστικού κοινού, παρόλο που ποιήματα εξακολουθούν να γράφονται, παραδείγματα νεότερης ποίησης βρίσκονται στις σελίδες του Νονγ mir, αν και οι πε­ ρισσότεροι ποιητές που αναφέρονται γεννήθηκαν στη δεκαετία του '30, όπως, για παράδειγμα, ο Αλεξάντερ Κούσνερ. Τα θέματα έχουν διαχρονική ισχύ: η φύση της ποίησης και η ποιητική εμπει­ ρία, τρόποι για να αποκτήσει νόημα η ζωή. Με τη λογική αυτή, η ποίηση, σε σύγκριση με τις άλλες μορφές τέχνης, δέχεται εντονότερες πιέσεις από τις δυνάμεις της αγοράς και, επιπλέον, σε εποχή που το κοινό δε διαθέτει οικονομική ρευστότητα. Τα τρόφιμα και τα ρούχα προέχουν της ποίησης. Τέλος, ο μέσος αναγνώστης βαδίζει σήμερα προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση: μακριά από την πραγματικότητα. Αυτό μπορεί να πάρει τις εξής μορφές: • Πίσω στο παρελθόν: απομνημονεύματα, ακόμη και ιστορίες αγάπης, που μυθοποιούν προσωπι­ κότητες που έχουν πεθάνει. Οι «διανοούμενοι» καλούνται να αποκαταστήσουν και να αξιοποιήσουν το λογοτεχνικό παρελθόν και να θεμελιώσουν ή, σε μερικές περιπτώσεις, να αποκαταστή­ σουν την επαφή με τη «δυτική» λογοτεχνία.

•Όταν υπάρχουν αναφορές στη σύγχρονη πραγματικότητα, προσφέρουν στο αναγνωστικό κοινό μία ικανοποιητική λύση, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στην πραγματική ζωή: η περίπτωση των α­ στυνομικών ιστοριών.

• Επίσης, οι αναγνώστες γνωρίζουν μια άλλης μορφής πραγματικότητα - παρωδία, επιστημονική φαντασία, αλληγορία, φαντασία. Ας θυμηθούμε τη μεταμόρφωση του Πελέβιν, για παράδειγμα, στο έργο του Η ζωή των εντόμων («Harbord Publishing», 1996). Οι χαρακτήρες υπάρχουν ως άν­ θρωποι και ως έντομα. Αν και τοποθετείται στη σοβιετική εποχή, ο αναγνώστης καλείται να βγά­ λει τα συμπεράσματά του και για τη σύγχρονη Ρωσία.

• Τα Όρον Ρα και Κίτρινο βέλος του Πελέβιν επίσης διατίθενται από τον ίδιο εκδοτικό οίκο (1994). Ετο πρώτο, το οποίο είναι ένα είδος επιστημονικής φαντασίας, ο ήρωας ικανοποιεί τη φιλοδοξία του να γίνει κοσμοναύτης. Ετην προκαταρκτική εκπαίδευση τα πόδια των περισσότερων σπου­ δαστών της σχολής κοσμοναυτών αφαιρούνται με χειρουργική επέμβαση προκειμένου να μοιά­ ζουν στον Αλεξέι Μαρέζιεφ, το θρυλικό πιλότο μαχητή χωρίς πόδια, ο οποίος έγινε διάσημος στο έργο του Μπορίς Πελεβουά Ένας πραγματικός άντρας. Ο Όμον Ρα θα θυσιάσει τη ζωή του, αφού πρώτα πάρει μέρος σε μια αποστολή στο φεγγάρι. Ωστόσο, τα πράγματα στη Ρωσία δεν είναι πάντα έτσι όπως φαίνονται. Ξαφνικά, θα ανακαλύψει τον εαυτό του, όχι πάνω στο φεγγάρι αλλά σε μια γνώριμη κυκλική γραμμή στο μετρό της Μόσχας. Η ιστορία αναφέρεται στην παιδι­ κή ηλικία, στα χαμένα όνειρα και στην υποκρισία της Ρωσίας του Μπρέζνιεφ. Ετο Κίτρινο βέλος ο ήρωας φυλακίζεται μέσα σ' ένα τρένο που κατευθύνεται προς μια γκρεμισμένη γέφυρα. Το τρέ­ νο όμως αντιπροσωπεύει, από τη μια πλευρά, τη ζωή -μια ζωή συνηθισμένη, με τις καθημερι­ νές ενασχολήσεις- και, από την άλλη, κατά περίεργο τρόπο, τις κηδείες στις οποίες τα πτώματα πετάγονται έξω από τα παράθυρα των βαγονιών. Η αρίθμηση των κεφαλαίων γίνεται αντίστρο­ φα, από το κεφάλαιο δώδεκα μέχρι το μηδέν, υποδηλώνοντας την αντίστροφη μέτρηση προς την ανυπαρξία, το κενό. Ετο τέλος, ο ήρωας πηδάει μόνος του από το τρένο. Και τα δύο κείμενα μπορούν να θεωρηθούν υπαρξιακές αναζητήσεις. Η πήήινη οηήομηχανή εκδόθηκε μόλις πρό­ σφατα («Harbord»)· όπως και στα προηγούμενα έργα, έτσι και εδώ η πραγματικότητα προσεγγί­ ζεται με πλάγιο τρόπο, αυτή τη φορά με τη μορφή αλληγορίας ή φαντασίωσης. Εε μια ιστορία, για παράδειγμα, το «Μόσχα γεννήτρια», ο Εέρντιουκ μεθάει, έρχεται σ' επαφή με μια γιαπωνέζι­ κη εταιρεία σε μια ερειπωμένη περιοχή της Μόσχας, όπου ικανοποιούν κάθε του επιθυμία ενώ τον διασκεδάζουν πρόστυχες Ρωσίδες γκέισες, και μυείται σε μια πάτριά σαμουράι από τον Κα-

βαμπότα. Δυστυχώς, όμως, την εταιρεία εξαγοράζει μια άλλη πατριό και τότε ο Σέρντιουκ καλεί­ ται να βοηθήσει τον Καβαμηότα να αυτοκτονήσει με μια τελετουργία ξεκοιλιάσματος. Τον επό­ μενο χρόνο κάνει την εμφάνισή του το Γενιά Π με τον τίτλο Η Πέπσι γενιά.

• Τα κωμικό μυθιστορήματα επίσης δημιουργούν τάσεις φυγής από την πραγματικότητα, παρόλο που έχουν βαθιά τις ρίζες τους στη σύγχρονη πραγματικότητα. Τα διηγήματα του Μιχαήλ Βέλερ, αν και άγνωοτα σχεδόν στη Δύση, είναι πολύ δημοφιλή. Οι καλύτερες συλλογές του είναι οι θρύήοι του Νέφσκι («Prospect», 1995) και Θέλω να γίνω επιστάτης (1996). Στο εξώφυλλο του μυθιστορήματός του 0 Σαμοβάρ (1996) κάνει την εξής εύθυμη δήλωση: «Προειδοποίηση - όνοι­ ξέ το και είσαι νεκρός! Πρόκειται για ένα επαίσχυντο βιβλίο γεμάτο με άσεμνες λέξεις και, το χειρότερο, με άσεμνες σκέψεις. Γι' αυτό, δεν πρέπει να διαβάζεται από παιδιά και θα ήταν καλό να μην το προτείνετε σε όοους έχουν ευαίσθητα νεύρα. Για να είμαι ειλικρινής, μάλλον δε θα το συνιστούοα ούτε και σ' εσάς τους ίδιους· ούτε και σε οποιονδήηοτε άλλο!». Οι κριτικοί λογοτεχνίας πιθανότατα θα διαφωνή­ σουν για το αν είναι δυνατόν η ρωσική λογοτεχνία να τοποθετηθεί μέσα στο πλαίσιο της μεταμοντέρ­ νας ειρωνικής διάθεσης. Προς το παρόν, όμως, υ­ πάρχει ένα άλλο στοιχείο που δεν πρέπει να παραλειφθεί: η σύγχρονη ρωσική πραγματικότητα χαρα­ κτηρίζεται από το παράλογο. Τόοο ο μέσος Ρώσος αναγνώστης όσο και οι Ρώσοι διανοούμενοι πάντα είχαν εξαιρετικά αναπτυγμένο το αίσθημα του ηαραλογισμού της ζωής. Υπάρχει ολόκληρη παράδο­ ση συγγραφικών έργων του παραλόγου, τα οποία είχαν απαγορευθεί μετά την Επανάσταση: Ζοστσένκο, Μπουλγκάκοφ, Ζαμιάτιν. Πολύ πρό­ σφατα, το Τέσσερις ρωμαδέες καρδιές του Σορόκιν (1990, έκδοση στο CLAS, τ. 2,1991) και το Παλιάν­ θρωπος, μια ζωή (1995, έκδοση στο CLAS, τ. 15, 1997) από τον Πιοτρ Αλεσκόφσκι συνεχίζουν αυτή την παράδοση. Στα δύο αυτά έργα, που προσεγγίζουν το γκροτέσκο, γίνεται επίσης συχνή χρήση βωμολοχιών και άλλων εκφράσεων του δρόμου. Ας επιστρέφουμε στη λέξη «μεταμόρφωση», την οποία πριν από λίγο χρησιμοποίησα αναφερόμενος στον Πελέβιν. Όταν κυριαρχούσε το δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, υπήρχε το εξής σλόγκαν: «Γεννηθήκαμε για να μετατρέψουμε το παραμύθι σε πραγματικότητα». Τώρα υπάρχει η εξής θαυμάσια γραμμή στο βιβλίο του Γκένις για τον Ντοβλάτοφ: «Γεννηθήκαμε με σκοπό να κά­ νουμε τον Κάφκα πραγματικότητα!». Πρόκειται για μια εξαιρετική σύνοψη της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας. Κι όμως, παρά τις αντιξοότητες, ο ρωσικός λαός επιβιώνει ακόμα, πολύπαθος, μοιρολάτρης, ε ­ γκάρδιος, ενάρετος και ευπρεπής. Οι Ρώσοι συγγραφείς έπαιζαν πάντα ιδιαίτερο ρόλο μέσα στην κοινωνία, ρόλο ηθικό, με την καλύτερη έννοια της λέξης. Άραγε, μέσα στον 21ο αιώνα, θα υπάρ­ χουν συγγραφείς ικανοί να συγκροτούν τις μάζες, να τις καθοδηγούν, να νοηματοδοτούν τη ζωή του λαού; Ας το ελπίσουμε. Άλλωστε, οι πνευματικές δυνάμεις είναι εξίσου σημαντικές, αν όχι ση­ μαντικότερες, από τις δυνάμεις της αγοράς. Μετάφραση από τα αγγλικά: Μαρία Καμπύλη

61

Άγρας, Τ . · 104 Αίοωπος · 167 Αλεξάνδρου, Α . · 212 Αξιωτη, Μ . · 311 Απολλιναίρ, Γκ. ·2 3 1 Αραγκάν, Λ . · 168 Αριστοτέλης · 135 Αριστοφάνης· 72 Αρτά, λ · 151 Β Βαλερί. Π . · 183 Βάρναλης, Κ. · 88* Βελενοτινλής, Ρ. ·2 3 5 Βενέζης, Η. ·3 3 7 Βερλεν, Π. ·3 7 8 Βερν, I . · 105 Βιάν, Μ. · 85 Βιζυηνός, Γ. ·2 7 8 Βολταίρος · 177 Βουτυράς, Δ. · 298 Βρεπ α κοςΝ .·425 Γειτς, Ου. Μπάτλερ · 391 Γιουροενάρ,Μ. ·8 1 Γκαιτε, Γ. Β. · 154 Γκράρσι, Α. · 295 Γ κ ρ η ν .Γ κ .·2 6 7 Γ λ η ν ο ς ,Δ .·6 Γ Γουλφ, Β. · 153 Δ Δάπη ς · 2 3 0 Δέλτα, Π . · 300 Δουμάς, Α. · 147 Ε

Εγγονόπουλος, Ν. ·3 8 1 Έκο, Ο υ .· 145 Έλιοτ, Τ. Σ . · 133 Ελυάρ, Π. · 201 Ελάτης, Οδ. · 3 6 2 , 372 Εμπειρικός, Α . · 358 · 421 Εξυπερύ,Α. η ε Σ . ·3 3 0 Έοοε, Ε . · 109

θεοτόκης, Κ. · 92 θερβάντες, Μ. ν τ ε · 176 Θουκυδίδης· 191 Ιονέοκο, £ · 122 Ίψεν, Ε . · 181 Κ Καβάφης, Κ. Π. · 7 8 , 389 ΚαΙαντςακης, Ν. · 19 0,377 Καιρης, θ . · 106 Κ ά λ α ς ,Ν .·3 8 7 Κάλβος, Α. · 140 Κομά, Α . · 110 Καποδίοτριας, I. ·2 7 5 Καραγάτοης, Μ. ·2 5 8 Καρκαβίτοος, Α. · 306 Καρουζος, Η . · 393 Καρυωτακης, Κ. · 157 Καοτοριάδης, Κ. ·3 8 5 Κενά, Ρ · 320 Κέρουακ, Τζ. ·2 4 9 Κοκτώ, Ζ . · 160 Κ ο λ έτ ·3 1 3 Κονδύλης, Π. · 384 Κόντογλου, Φ .·1 1 3 Κοραης, Α. · 82 Κούπερα, Μ. · 80* Κρίατι, Α . · 149 Κρυστάλλης, Κ .·3 2 6 Λ Αακάν 1. · 126 Λαπαθιώτης, Ν. · 95 Αεβί Στρας, Κ . · 158 Λειβαδιτης, Τ. ·2 2 8 Λεκατσάς, Π . · 166 Λεονάρδος Γ. · 393 Λιοτάρ, I . Φ. · 388 Αόρκα, Φ. ί . · 1 9 2 Λουκιανός · 102 Λ ο υ π έν,Α .·2 18 Λώρενς, Ντ. X. · 132 Λω τρεαμόν·355 Μαγιακόφοκι, Β. · 121 Μαιηλερ, Ν. · 286 Μ ακρυγιάννης·101 Μ αλακάσης·357 Μαν, Τ. · 90 Μαρής, ί. · 356 Μ α ρ ιβ ό·257 Μάρκες, Γ κ ,Γ κ .· 223

Μ α ρ ΐ Κ .·8 3 * Μίλλερ,Α. ·2 5 9 Μίλλερ, X. · 273 Μισίμα, Γ. ·2 5 3 Μ ολιερ ος·17 9 Μονταίν,Μ. η ε ·3 0 4 Μοράβια,Αλ. ·2 5 6 Μοριοον, Τ .·4 0 6 ΜούΙιλ, Ρ . · 199 Μπαλζάκ, 0 . π ε · 6 0 * · 4 1 6 ΜπάροουΙ 0. ·3 8 3 Μπαρτ, Ρ. · 93 Μπατάιγ, Ζ . · 187 Μ π έκ ετ ,Σ .·1 1 5 Μπόρχες, X. Λ. · 79 Μπρετόν,Α. ·2 0 7 Μπρεχτ, Μ . · 211 Μπωβουάρ, Σ. ν τ ε · 136 Μυριβήλης, Σ. · 309 Μωπασάν, Γκ. ντε · 204 Ναμπόκοφ, Β . · 162 Νέοι λογοτέχνες · 69 · 87 Νικολαιδης, Α. · 379 Νίτοε, Φ. · 91 Ντεκάρτ, Ρ. · 369 Ντίκενς, Κ. ·2 2 9 Ντεριπά.Ζ. ·3 9 7 Ν τιπ ερ ο· 103 Ντοοτογιεφοκυ, Φ. · 131 Ντυράς, Μ. · 134 Ξενόπουλος, Γ. ·2 6 5 Ο Όμηρος · 174 Όργουελ, Τζ. ·2 2 6 Ουάιλπ, 0. · 152 ro, Β. · 7/7 ιαμς, Τ. · 139

a

Παλαμάς, Κ. ·3 3 4 Πάλλης,Α. ·1 1 8 Πεντςίκης, Ν. Γ. · 407 Π ά ο υ ν τ ,ί.·1 7 8 Παπαδιαράηης, Α. · 165 Παπαπωνίου, Ζ. ·2 8 5 Παραμυθάδες · 108* Πεοοόα, Φ .·3 9 0 Πίνδαρος· 294 Π λ α θ ,Σ .·3 9 6

‘ Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο εχοιιν εξαντληθεί.

Πόε, Ε. Ά . · 1 12 Πολίτης, Κ . · 116 Πρεβερ, Ζ. · 7 3 Ράιχ, Β . · 197 Ρ εμ π ώ ,Α .·3 0 5 Ρίλκε, Ρ. Μ. · 274 Ρίτοος, Γ. ·2 0 5 Ροΐδης, £ · 96 Ρουοο, Ζ. Ζ. · 395 X

Σάνδη, Γ. ·3 2 7 Σα π ,Μ . ν τ ε ·77 Σαρτρ, Ζ. Πωλ · 127 Σεφερης, Γ . · 142,410 Σικελια νόςΑ .·424 Σιμενόν, Ζ. · 202 Σκαρίμπας, Γ. · 269 Σολωμός, Δ . · 213 Σοφ οκλής· 243 Στάινμπεκ, Τ. · 173 Σταντάλ · 98 Τΐέημς, X. · 260 Τςόις, Τ. · 62* Τολστόι, Λ. · 200 Του α ίν,Μ .·2 52 Τουρνιέ,Μ. ·2 8 7 Τσαπλερ, Ρ. · 193 Τοέχωφ, Α. · 169 Τοίρκας, Σ. · 171

Φ Φιτζεραλπ, Φ. Σ. · 138 Φ ό ρ σ τ ερ ,Ε.Μ .·3 1 2 Φουκώ, Μ. · 125 Φλωμπέρ, Γ . · 143 Φραγκιάς Α. ·4 2 6 Φρόιπ, Σ. · 150 Χ ά ιντεγκερ,Μ .·161 ·3 9 9 Χάκκας, Μ. · 297 Χάμμετ, Ν . · 182 Χαρντυ, Τ. · 324

ja H W ·"

Χατ(όπ ουλος,Κ .·319 Χεμινγουεϊ, £ · 159 Χιους, Τ. · 396

του μήνα [______________ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ______________|

ΕΛΛΗΝΙΚΗΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Κριτικές: ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ Μελέκ 8α π« άγγελος.....64 ΛΕΝΟΙΧΡΗΣΤΙΔΗΙ Διακοπές στη Χέλλαντ.............66 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ Τα λάφυρα ταυ Αυγούοτου 68 Παρουοιάοεις: ΑΡΓΥΡΟ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ Βλέφαρα |κ τατουάζ............ 71 ΠΑΡΙΣ ΣΤΑΜΕΛΟΙ Οι μικροί παράδεισοι................. 73

1

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Κριτική: ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤ0Π0ΥΛ0Σ Αρης, ο αρχηγός των ατάκτων (Β' τόμος)..........................

.... 86

P S S iE S ] Κριτική: ΚΟΣΤΑΣ ΜΥΛΩΝΑΣ Η μουσική στον ελληνικό

|

κινηματογράφο.............................................. 88

Κριτικές; ΖΟΡΖΠΕΡΕΚ Χορείες χώρων................................ 74 ΖΑΝ-ΚΛΟΝΤΙΖΟ Οι βατσιμάνηδες της Μασσαλίας ......... § | ...................... 76 Παρουοιάοεις: ΜΑΞΑΝΣ ΦΕΡΜΙΝ Ο μελισοοκόμος.......................... 79

!

ΠΟΙΗΣΗ

________

τον Γιάννη Βαρβέρη.........

.........

Πορουοίοοη: ΛΥΝΤΙΑ ΤΡΙΧΑ Ο Χαρίλαος Τρικούπης και τα δημόσια έργα ..............

Kpmuij: KPITQN ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΗΣ Μια παρουοίαοη από

............. 91

..... ..... 80

Γ. ΚΟΝΤΟΣ - Δ. ΜΥΤΑΡΑΣ Αριστείδης ο μικρός Παρουοιάοεις: ANTHONY GIDDENS Οι συνέπειες

ιπποπόταμος.....

της νεοτερικότητας................ .......................... 82

ΝΑΪΚ ΡΟΚ Η αλήθεια για τα «ναρκωτικά»

83

................................ 92

DOMINIQUE MERTENS Ένα ευγενικό και θαρραλέο κοτόπουλο.............

93

MAPQ Λ0ΪΖ0ΥΚαι το μικρό παιδί τρέχει στην αγκαλιά της μαμάς του να συναντήσει την

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

αγάπη................................................— ..... Μ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ Ο Πατούχας......................... 94

Παρουοιάοεις: ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΟΤ. Λ0ΥΚΑΤ0Σ Οπλίτης στο αλβανκό

ΤΖΑΝΙ ΡΩΝΤΑΡΙ Ο πλανήτης Ζειρήνα.................... 95

μέτωπο........................................................

83 ΑΠΟΠΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Αινιγματικά πρόσωπα......85

ΜΑΓΙΑ ΜΠΑΡΙΤΣ Το τραγούδι του ποταμού.............95

ΠΟΛΤΙΕΣ Η σκιά της πριγκίπισσας....................... 95

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Από την προκατάληψ η στη χειραφέτηση το υ Γ ΙΟ Ρ Γ Ο Υ Β Ε Η

ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ M c Ac k 8α π » άγγελος

t

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001 Σελ. 304 Η μνήμη και η πίστη ακονίζονται... (από το βιβλίο, ο. 270)

ο πρώτο βιβλίο της φιλολόγου και διακεκριμέ­ νης γνώστριας της βιβλιοδετικής τέχνης Ιφιγέ­ νειας θεοδώρου, η συλλογή διηγημάτων Χρυ­ σός, Λιβάνι και Σμύρνη, που κυκλοφόρησε το 1997 από τις εκδόσεις «Ίκαρος», παρείχε σαφείς ενδεί­ ξεις τόσο μιας αφηγηματικής διακριτικότητας όσο

Τ

και μιας επαρκούς τεχνικής του λόγου. Σήμερα, συγκεντρώνοντας την προσοχή της στις δυσδιά­ κριτες αλλά μοιραίες δυνάμεις που κινούν έναν καθ' όλα ανατρεπτικό έρωτα μεταξύ αλλογενών, αλλά και στις ποικίλες ενδοψυχικές τριβές που δο­ κιμάζουν οι δευτερεύοντες, συνήθως ερωτομανείς, ήρωές της, η συγγραφέας αντιμετωπίζει την πρόκληση της ευρύτερης μυθιστορηματικής μορ-

Η συγγραφέας γράφει και απ οόελτιόνει εκ βαθέω ν φής, χωρίς να ενδίδει όμως στις σειρήνες του ε ­ μπορικού μελοδραματισμού ή στις επιζήμιες συμ­ βάσεις της λογοτεχνικής αγοράς. Τα αληθοφανή περιστατικά, τα οποία ως ένα βαθ­ μό αφορούν τις τύχες γειτονικών βαλκανικών-μικρασιατικών λαών αλλά και τη σταδιοδρομία 64

Ελλήνων υπηρεσιακών παραγόντων, διεκπεραιώνονται με σχετική άνεση. Η πειστική σκηνογραφία, η καθαρότητα των περιγραφών και η επιμελημένη γλωσσική έκφανση συναποτελούν τις ομολογούμενες αρετές. Πεισμονές Πομάκοι, φανατικοί οπα­ δοί του Μωάμεθ, παράδοξοι αλλά καλλιεργημένοι κρυπτοελληνορθόδοξοι της Ξάνθης, οριακά φιλό­ δοξοι διπλωματικοί υπάλληλοι, που επιβιώνουν υπακούοντας ασμένως στις επιταγές των ενστίκτων τους, αλλά και σύζυγοι διπλωματών, που αιωρούνται διαρκώς μεταξύ ηθικής φθοράς και πνευματι­ κής αφθαρσίας, ζουν εναντιωματικά για λίγες μό­ νο ημέρες γύρω από την αδύνατη, αινιγματική

δωδεκάχρονη Μελέκ. Την τυπολογία των χαρα­

κόκκινες ανταύγειες των δέντρων, τα χίλια δύο α-

κτήρων συμπληρώνει ο πληθωρικός Διευθυντής Πολιτικών Υποθέσεων στη βορειοανατολική Ελλά­ δα, Φιλονίκης Ζωίδης, «το μαύρο πρόβατο του Υπουργείου Εξωτερικών», που διατηρεί ανέπαφα πολλά καθαρόαιμα καραγατσικά χαρακτηριστικά. Η Μελέκ συνιστά όμως την έμπρακτη, την αιφνι­

κούσματά του. Τη φωνή του που γίνεται φωνή μου... Όμως λαχταράω σαν το ποτάμι να κυλήσω, να βρω άνοιγμα, να κροταλίσει η ζωή μου πάνω στις πέτρες, να φτάσω πέρα... Γιατί ο τόπος μου δε μ ε κρατάει, δε μ ε χωράει, ανήκω εδώ, μα και αλλού ... Λέγαμε στην αρχή, ήταν η μπάρα που

διαστική σε απόλυτο βαθμό υπέρβαση εθνολογι­ κών και όχι μόνο ταμπού: είναι η πλήρης άρνηση και διαγραφή των καταστατικών γαμικών προαιρέ­ σεων αντίπαλων αντιλήψεων. Χωρίς η ίδια να είναι αμιγής Ευρωπαία, παραμένει εντούτοις συνειδητή κάτοχος των παρωχημένων αλλά εύηχων, κομψό­

μας ξέκοβε από τους άλλους... Έφυγε η μπάρα, άνοιξε ο δρόμος, έμεινε η μπάρα στο κεφάλι μας και στο κεφάλι τους. Να την τινάξω θέλω από μέ­ σα μου! Να ξύσω από πάνω μου το φόβο, από τα μάτια τους την υποψία. Να μπερδευτώ με τα παι­ διά της ηλικίας μου, να τραγουδήσω, οι μουσικές

τατων ελληνικών των απαρχών του 19ου αιώνα: διαβάζει με αφοπλιστική ευχέρεια βιβλία που τύ-

του κόσμου όλου μ ε τρελαίνουν. Να 'χω φωνή! Όχι σαν τον πατέρα μου. Ποτέ του δεν ακούστη­ κε, μιλούσανε οι άλλοι αντί για εκείνον. Να γρά­ φει, να διαβάζει τον εμπόδισαν. Στην Ξάνθη μια φορά κοιτούσε οτα περίπτερα τις κρεμασμένες ε ­ φημερίδες, όπως κοιτάζουν τα παιδιά τις σοκολάτες. «...Πρώτα τα τουρκικά», του είχαν πει. Τι να τα κάνει; Εδώ μεγάλωσε, Έλλη νας πέθανε. Θέλω φωνή! Όπως αυτή που έχει η Σοφία. «...Εμείς τι Έλληνες είμαστε;» είχε ρωτήσει μέσα στο αυτοκί­ νητο. «Όπου γης και πατρίς...» της είχε πει ο πατέ­ ρας της. «Είμαστε Έλληνες εμείς, γιαγιά;» τη ρώ­ τησα μια μέρα. «Όπου πατείς, εκεί πατρίς», απά­ ντησε η γιαγιά μου», (ο. 229 επ.).

Η συγγραφέας δεν ενδίδει οτις σειρήνες του εμπορικού μελοδραματισμού ή οτις επιζήμιες συμβάσεις της λογοτεχνική ς αγοράς

Η βαθιά, σκοτεινή έλξη της ετερότητας, όπως τη πωσε το 1839 ο Αντώνιος Βένκο, υποστασιοποιώντας μ' αυτό τον τρόπο το πολυπολιτισμικό υβρί­ διο ενός φ ιλελεύθερου μουσουλμανικού γίγνε­ σθαι. Εν μέρει Πομάκα, κατά τι ελληνική, όπως θα συ­ μπλήρωνε εν προκειμένω ο Κ. Π. Καβάφης, αλλά και μέλος της μουσουλμανικής κοινότητας της Ξάνθης, η Μελέκ ξέρει να υπερασπίζεται με σύνε­ ση και αποφασιστικότητα, παρά την απειρία που συνεπάγεται η ηλικία της, την ιδιόμορφη, φαινο­ μενικό αντιφατική πολλαπλότητα/πολυπλοκότητά της: ζωή κατ' αυτήν σημαίνει, πρωτίστως, ριζική παράλλαξη. Οι διάλογοι εμπεριέχουν συχνά το μείζον αίτημα της διαφοροποίησης, της αναβάθμι­ σης. Παραθέτω ενδεικτικά: «Σιγά σιγά, Μ ελέκ, μη β ιά ζεσ α ι... Όλα θα γίνουν...». «Πότε γιαγιά; Θέλω να κόψω τα μαλλιά μου, σαν κι εσένα, να πάω στο Γυμνάσιο, να μεγα­ λώσω...». Θέλω να γίνω κάτι! Μη μείνω σαν τη μά­ να μου δεμένη στο χωράφι, να μη μου κλείνει το βουνό το άπλωμα της θάλασσας. Όχι πως δεν το αγαπώ... Λατρεύω τις βλοσυ ρές σκιές του, τις

γνωρίσαμε φερ' ειπείν στον υπόρρητο, δραματι­ κό, υπαινικτικό ομοφυλόφιλο δεσμό των αλλό­ θρησκων καζαντζακικών αρρένων στον Καπετάν Μιχάλη, εδώ θα βελτιωθεί: η αμοιβαία, αναρχική, αντιπολιτειακή έλξη των αλλοφύλων, επίσης αλ­ λόθρησκων προγόνων της Μελέκ κινεί τα νήματα μιας άλλης, όχι κατ' ανάγκην αμελητέας ιστορίας. Εκείνης που γράφεται ερήμην των κατ' επάγγελμα ιστορικών, στο πλαίσιο ενός αναθεωρημένου, ρι­ ζοσπαστικού ανθρωπισμού. Αν και δε θέλει να αποκρύψει την καταγωγή του α­ πό το ανεξάντλητο είδος των οικογενειακών ρομά­ ντζων, το Μελέκ θα πει άγγελος είναι σε θέση να υποστηρίξει ό,τι σχεδόν απαιτεί για την ολοκλήρω­ σή του ένα δημιουργικό κείμενο. Η Ιφιγένεια θεο­ δώρου, σύζυγος διπλωμάτη, και μάλιστα από τους επιφανέστερους της νεότερης γενιάς, γράφει και αποδελτιώνει εκ βαθέων. Γι' αυτό και ο λόγος της μας αφορά, ιδίως τώρα που βιώνουμε συρρικνώ­ σεις κρατών, βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών, διώ­ ξεις εθνολαλιών και δημεύσεις εθνικών ιδεωδών έξω κυριολεκτικά από την πόρτα μας. □

65

Μ έλλον μακρινό αλλά οικείο της Λ ΙΝ Α Σ Π Α Ν ΤΑ Λ ΕΩ Ν I

ΛΕΝΟΣ ΧΡΗΣΤΙΔΗΣ

I

Διακοπές στη ΧέλΛαντ

Κ | ■

Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Σ ίλ . 224

ia κοσμική γάτα ζευγάρωσε μ' ένα κοσμι­ κό ποντίκι και τρεις φίλους του και γέννη­ σε ένα εξωσωματικό κουνούπι που μετα­ μορφώθηκε σε αστρική λάσπη που κάλυφε το σό­ μπαν, μέχρι που ένα συμπαντικό υπερπέος κατού­ ρησε την πλάση και καθάρισε τον ήλιο που έλαμφε στη γη μας και από τότε λάμπει και θα λάμπει, όσο θα το δοξάζετε (ξέρετε ποιο). Ίσως όχι τώρα, ίσως όχι αύριο, κάποτε όμως κάποιος θα το πιστέ­

m

ψει και αυτό». Ο Λένος Χρηστίδης υποστηρίζει με θέρμη αυτό, το ότι δηλαδή τα πάντα, τα πιο ανήκουστα ακόμα, εί­ ναι δυνατά, και στο τελευταίο του βιβλίο Διακοπές στη Χέλλαντ. Ο συγγραφέας και στο τέταρτο κατά σειρά μυθιστόρημά του επιμένει στην απεικόνιση υπερβολικών, απίθανων καταστάσεων που κατα-

0 Α . Χρηστίδης αποτυπώνει εξα η λη τικά εικόνες ενός εξω φ ρενικού μ έ λ λ ο η ο ς μ ε σαφή πρόθεση να παρωδήσει τα κακώ ς κείμενα του π α ρ όπ ος γράφονται, συχνά εύστοχα, ως απολύτως εφ ι­ κτές. Πέρυσι είχε ανέβει στο θέατρο του Νέου Κό­ σμου το δεύτερο θεατρικό του έργο (είχε προηγηθεί η Ωραία φάση το 1996), Δύο θεοί, σε σκηνο­ θεσία Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου· ένα έργο α­ κραίο, εκπληκτικά πρωτότυπο, μια καίρια διατυ­ πωμένη μελέτη για την ιστορία του πολιτισμού, έ ­ να έργο που μιλούσε για νέους ανθρώπους, για την υποδούλωση, την εξαπάτηση και την εξάρτη­ σή τους από τα ηλεκτρονικά μέσα. Εξίσου ενδια­

66

φέροντα, όχι μόνο από άποψη θεματικής αλλά και γλώσσας, παρουσιάζονται τα μυθιστορήματά του, κυρίως τα απολαυστικά Χαστουκόφαρα και το Ψυχ. Ωστόσο, στο τελευταίο του μυθιστόρημα ο Χρηστίδης δίνει την εντύπωση πως εξάντλησε το απόθεμα τόσο των εκφραστικών του μέσων όσο και των ιδεών του, με αποτέλεσμα να επαναλαμ­ βάνει γνώριμα μοτίβα και καταστάσεις. Στο παρόν έργο ο συγγραφέας οραματίζεται ένα αρκετά μακρινό μέλλον, στη λεπτομέρειά του. Βρισκόμαστε στη χρονολογία 2364, στην πρωτεύ­ ουσα του παγκόσμιου κράτους, ονόματι Κληντέηβιλλ. 0 ήρωας, ο Φρέντυ Βάριους, Δεύτερος Τέ­ ταρτος, Υπεύθυνος Προόδου του Παγκόσμιου Προεδρείου, είναι ένας τύπος που, με εξαίρεση τον εκπληκτικά εξελιγμένο τεχνολογικά εξοπλι­ σμό του, προβάλλει μάλλον συνηθισμένος (ακρι­ βέστερα, με συνήθεις αδυναμίες) και αφόρητα βαριεστημένος από το υπερφορτωμένο με πλη­ ροφορίες και ευφυείς μηχανές περιβάλλον του. Η περιπέτειά του ξεκινά όταν καλείται να εξασφαλί­ σει με πολύπλοκους χειρισμούς και δόλια μέσα τη νίκη του Προέδρου του στις επικείμενες εκλογές.

Ο Φρέντυ θα ταξιδέψει με απίθανα μέσα μεταφο­ ράς, θα συναντήσει ανθρώπους με πρωτόγνωρες ιδιότητες, τόπους που θεωρούσε ανύπαρκτους, περίεργους, ολιγόλογους «βιο-μπάρμαν», θα γνω­ ρίσει κινδύνους αλλό και ξεχασμένες, ταπεινές α­ πολαύσεις. Οι πρώτες σελίδες του βιβλίου κρατούν τον ανα­ γνώστη προσηλωμένο στην πλοκή, αφενός διότι οι εξελίξεις έχουν ρυθμό και αλληλουχία και αφετέ­ ρου διότι εγείρουν το ενδιαφέρον και την περιέρ­ γεια για την κατάληξη αυτού του ριψοκίνδυνου εγ­ χειρήματος. 0 συγγραφέας, με διακριτικό χιούμορ και γόνιμη φαντασία, φτιάχνει καινούριους, εντυ­ πωσιακούς κόσμους και, το σημαντικότερο, πλάθει πρωτάκουστες λέξεις που με λίγη προσοχή μπορεί κανείς να αποκωδικοποιήσει τη σημασία τους.

Απεικόνιση υπερβολικών, απίθανων καταοτάοεω ν που καταγράφ οπαι, συχνά εύστοχα, ω ς απολύτως εφικτές 0 Χρηστίδης αποτυπώνει εξαντλητικά εικόνες ε ­ νός εξωφρενικού μέλλοντος με σαφή πρόθεση να παρωδήσει τα κακώς κείμενα του παρόντος. Οι σκηνές που κατακλύζουν τα βιβλία του είναι, στην ουσία, το αποτέλεσμα μιας υπερβολικής διόγκω­ σης των κακοδαιμονιών αλλά και των τεχνολογι­ κών επιτευγμάτων της εποχής μας. Αν ο αναγνώ­ στης καταφέρει να ξεπεράσει την καταιγιστική α­ παρίθμηση λεπτομερειών που απαρτίζουν το μελ­ λοντικό καθεστώς, θα συνειδητοποιήσει πως ανα­ λογικά με τα χρόνια που μας χωρίζουν από το 2364 δεν έχουν επέλθει δραματικές αλλαγές. «Η Χέλλαντ. κέντρο μιας μπαρουτοκαπνισμένπς λιμνοθάλασσας, μεταναστευτικός σταθμός, παρα­ δοσιακά προβληματικός σύμμαχος, αμφιλεγόμε­ νες θέσεις, πολλαπλές ενδοκοινωνικές συγκρού­ σεις, αλλοπρόσαλλες κοινωνικοπολιτικές από­ ψεις». Προφανώς η περιγραφή αυτή δε μας είναι ξένη, οπωσδήποτε κάτι μας θυμίζει. Οι τόποι, οι άνθρωποι ακόμα με τα εμφυτευμένα στον εγκέ­ φαλό τους προγράμματα, οι ανενδοίαστοι, στενο­ κέφαλοι, και αρκετά γελοίοι, μηχανικά ενεργούντες φρουροί του Προέδρου, οι αιματηρές έριδες

για εξουσία και ισχύ, οι μηχανορραφίες, οι μικρό­ τητες, δεν είναι καθόλου δημιουργήματα επιστη­ μονικής φαντασίας. 0 Χρηστίδης γράφει για τα ση­ μεία των καιρών, μεταφερμένα παραμορφωτικά τρεις αιώνες μετά. Ο συγγραφέας δημιουργεί έναν καινούριο κόσμο, ούτε χειρότερο ούτε καλύτερο από αυτόν που γνωρίζουμε και ασφαλώς όχι εκ του μηδενός. Εδώ έγκειται η ευστοχία και ευθυβολία αρκετών επισημάνσεων που φαινομενικά αναφέρονται α­ ποκλειστικά στο μέλλον. Συχνά ο Χρηστίδης αποδεικνύεται ευρηματικός και οξυδερκής, επιτυγχά­ νοντας να χαρίσει στον αναγνώστη του ευχάρι­ στες και ενίοτε απολαυστικές στιγμές. Ιδιαίτερα κάποιες νύξεις, αρκετά πικρόχολες και σαρκαστι­ κές, που σχολιάζουν τη μελλοντική πραγματικότη­ τα κερδίζουν παροδικά την προσοχή του αναγνώ­ στη. Παροδικά όμως, διότι από ένα σημείο και έ ­ πειτα οι ταχύτατα εναλλασσόμενοι χώροι και σκη­ νές, τα υπερσύγχρονα ρομπότ και οι άκρως εξε­ λιγμένοι άνθρωποι κατακλύζουν ανεξέλεγκτα τις σελίδες, προξενώντας αρχικά σύγχυση και εντέλει πνίγοντας τα όχι λιγοστά καλά ευρήματα του βι­ βλίου. 0 συγγραφέας προσπαθώντας να αναπαραστήσει διεξοδικά μια φανταχτερή αλλά και δυ­ σοίωνη εικόνα του μέλλοντος, η οποία παράλλη­ λα θα παρωδεί οικεία βιώματα και εμπειρίες, μας παγιδεύει σ' έναν όγκο άχρηστων, ανούσιων πλη­ ροφοριών.

0 Χρηστίδης, ασυγκράτητος στις περιγραφές του, μπερδεύει και κουράζει τον αναγνώστη. Η παρα­ κολούθηση των συμβάντων αποβαίνει ιδιαίτερα δυσχερής, αν και αναμφίβολα οι Διακοπές στη Χέλλαντ δεν είναι από τα βιβλία που τα αφήνεις εύκολα. Ο Λένος Χρηστίδης μάς έχει δώσει εξαιρετικά εν­ διαφέροντα έργα στον τομέα της φανταστικής λο­ γοτεχνίας, τομέα στον οποίο οι επιδόσεις της πε­ ζογραφίας μας είναι μάλλον φτωχές και οι εκπρό­ σωποί της λιγοστοί. Έστω κι αν το τελευταίο του μυθιστόρημα εμφανίζεται σαφώς πιο αδύναμο και λιγότερο συγκροτημένο σε σύγκριση με προηγού­ μενα έργα του, δεν μπορούμε να μην αναγνωρί­ σουμε σ' αυτό την ιδιότυπη, ξεχωριστή γραφή του συγγραφέα, διακριτή σε κάθε σελίδα. □

Αξιοπρόσεκτη πρώτη εμφάνιση του Π Ε Ρ ΙΚ Λ Η Σ Φ Υ Ρ ΙΔ Η

i

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ

Τα λάφυρα του Αυγούστου Αθήνα, Αλεξάνδρειά, 2001 Σελ. 80

α τελευταία χρόνια, νέοι -πρωτοεμφανιζόμενοιαλλά και πολλοί δόκιμοι πεζογράφοι κυκλοφο­ ρούν μανιωδώς ογκώδη μυθιστορήματα, προ­ σπαθώντας να πιόσουν την καλή μ' ένα μπεστ-σέλερ. Αρκετοί χρησιμοποιούν θεμιτά ή και αθέμιτα μέσα επι­ διώκοντας την προβολή και διαφήμιση του βιβλίου τους. Η ποιότητα, ως αναντικατάστατη λογοτεχνική α­ ξία, έπαψε από καιρό να μετράει και το κυριότερο δεν ενδιαφέρει πλέον τους εκδότες. Έτσι, ορισμένα καλά βιβλία, ολιγοσέλιδα, τα οποία, ενάντια στο κυρίαρχο ρεύμα της εποχής, υπηρετούν την πεζογραφική μορ­ φή του διηγήματος, κινδυνεύουν να περάσουν απα­ ρατήρητα. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι και Τα ήάφυρα του Αυγούστου του Παναγιώτη Γούτα. Τα λάφυρα του Αυγούστου είναι το πρώτο βιβλίο του Γούτα, ενός συγγραφέα που εμφανίστηκε στα γράμ­ ματα το 1990 με ποιήματα από το περιοδικό Το Τραμ

Τ

Βιωματική πεζογραφία οτα όρια των αυ τοβιογραφ ιώ ν στιγμιότυπων και διηγήματα από την Παραφυάδα. Πρόκειται για εί­ κοσι ένα σύντομα πεζά (από μία έως ελάχιστες σελί­ δες το καθένα) που ο συγγραφέας αποκαλεί αφηγή­ ματα1. Το σύντομο αυτό πεζογραφικό είδος είναι και δύσκολο και ριψοκίνδυνο. Δύσκολο γιατί προϋποθέτει μεγάλη συμπύκνωση του γραπτού λόγου, που κάνει τα μικρά αυτά πεζά να φλερτάρουν με την ποίηση2. Ριψοκίνδυνο γιατί η μικρή αφηγηματική φόρμα, οι ε­ λάχιστες σελίδες, δεν παρέχουν την άνεση για να ξε­ διπλωθεί μια ολοκληρωμένη πλοκή ή να σχηματι­ στούν ανάγλυφοι οι χαρακτήρες. Ελλοχεύει, επομέ­ νως, πάντα ο κίνδυνος να σχηματίζει ο αναγνώστης

68

την εντύπωση ότι το μικρό πεζό είναι λειψό -χωρίς σημασία- αν δε δεχτεί την ανάλογη εκκένωση συναι­ σθηματικού φορτίου εντός του. Και για να χρησιμο­ ποιήσω μαθηματική ορολογία, επηρεασμένος από το πρόσφατο βιβλίο του Στέφανου Μπαχή Μαθηματικά και ποίηση, θα έλεγα ότι στο καλό μικρό πεζό πρέπει η προσφερόμενη συγκίνηση να είναι αντιστρόφως α­ νάλογη με την πυκνότητα του εκφερομένου λόγου. Ο τίτλος του βιβλίου υποδηλώνει ότι όσα ο Γούτας διηγείται με τις μικρές ιστορίες του -δηλαδή τα λάφυ­ ρα- συνέβησαν το μήνα Αύγουστο, που είναι ο κατεξοχήν μήνας των θερινών διακοπών. Γι' αυτό και τό­ πος όλων σχεδόν των αφηγημάτων είναι η Χαλκιδική - πλην ενός που είναι η Σκιάθος. Ως χρόνος είναι μεν ο μήνας Αύγουστος, αλλά ως αφετηρία της αφήγη­ σης, γιατί άλλοτε επεμβαίνει η μνήμη και μας γυρίζει στο παρελθόν, πραγματοποιώντας και τις ανάλογες συγκρίσεις του τότε με το τώρα, κι άλλοτε εισβάλλει μια κριτική διάθεση που σχολιάζει πρόσωπα και γεγο­ νότα, σε μια προσπάθεια του συγγραφέα να επισημάνει τα κακώς -κατά την άποψή του- κείμενα και υποδορίως να νουθετήσει τον αναγνώστη. Έτσι, στο α­

φήγημα «Η Γερακίνα» ο συγγραφέας επισκέπτεται τη Βάβδο Χαλκιδικής και το καφενείο «Η Γερακίνα» και θυ­ μάται πώς ήταν χωρισμένο το χωριό και το καφενείο την περίοδο του Εμφυλίου, όταν ζούσε εκεί με τη μη­ τέρα του, που υπηρετούσε στη Βάβδο ως δασκάλα (πρώτη περίπτωση). Στο αφήγημα «Η εκδρομή» πη­ γαίνει μ' ένα φίλο του στη Σκιάθο και καθώς οδεύουν για μπάνιο στις Κουκουναριές, αξύριστοι, ατημέλητοι, με σαγιονάρες και σορτσάκια, βλέπουν μια ταμπέλα που έγραφε «Προς οικίαν Αλ. Παπαδιαμάντη». 0 αφη-

f ραφή ρεαλιστική, χω ρίς λεκτικούς ακροβατιορούς και πλατειασμούς γητής, ενθουσιασμένος, προτείνει στο φίλο του να πάνε και να δούνε το σπίτι αλλά εκείνος αντιδρά λέ­ γοντας ότι με την αμφίεση που έχουν θα βεβήλωναν όχι μόνο την οικία αλλά και τη μνήμη του Παπαδιαμάντη. Και καταλήγει: «Ο Θωμάς έχει δίκιο. Δεν ήταν σω­ στό να περιφέρουμε τη γύμνια και τ' αντιηλιακά μας σ' έναν τέτοιο χώρο, και παρόν εγώ είχα φάει τον Παπαδιαμάντη με το κουτάλι, έδειξε πως σέβεται κι εκτι­ μά περισσότερο από μένα το όνομά του» (δεύτερη περίπτωση). Τα περιστατικά που γίνονται σπινθήρες έμπνευσης εί­ ναι συνήθως καθημερινά και εν μέρει ασήμαντα: ένα πεταμένο στα σκουπίδια παλιό θρανίο δίνει το έναυσμα στο συγγραφέα να μας ταξιδέψει στα μαθητικά του χρόνια· μια θεούσα που πουλάει κομποσχοίνια στους λουσμένους του Σωτήρος (6 Αυγούστου) σε παραλία της Χαλκιδικής τού θυμίζει ένα συνάδελφό του στο στρατό, τον Σωτήρη, ο οποίος μόνασε στο Άγιον Όρος· μια επίσκεψη στη Μονή Γρηγορίου του Όρους γίνεται η αφορμή να κατακρίνει την απρεπή συμπεριφορά δύο αλητοτουριστών που πήγαν να δουλέψουν ένα γέροντα μοναχό και το μάθημα που πήραν από εκείνον. Από το σχολιασμό του δεν ξεφεύ­ γουν κάποιοι νεόπλουτοι Αθηναίοι, οι αγιογδύτες ταξι­ τζήδες της Κασσάνδρας και το πώς τους εκδικήθηκε, καθώς και ένας κουλτουριάρης νέος συγγραφέας, που καυχιόταν ότι γνώριζε όλους τους πρωτοεμφανιζόμενους στα γράμματα σε λεκανοπέδιο και Θεσσα­ λονίκη αλλά αγνοούσε τη Μαρία Ιορδανίδου και τη Αωζάντρα της. Το ενδιαφέρον του Τούτα επεκτείνεται ακόμα και ως τους 118 ναύτες του ρωσικού υποβρυ­ χίου που, εγκλωβισμένοι στα βάθη της θάλασσας, πέ-

θαιναν από έλλειψη οξυγόνου στο Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό, επειδή οι Ρώσοι αξιωματούχοι αρνήθηκαν την αμερικανική βοήθεια. Τέλος, δύο μικρές ιστορίες, μία που αφορά σκύλους και μία γάτες, φανερώνουν τρυφερά φιλόζωα αισθήματα. Έτσι ποικίλα ασήμαντα ή καθημερινά περιστατικά γίνονται, από την πένα του συγγραφέα, σημαντικά για τη λογοτεχνία και τους α­ ναγνώστες. Ας δούμε τώρα ποια είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία στα μι­ κρά αυτά πεζά του Γούτα. Όλα είναι γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο- αφηγητής και συγγραφέας ταυτίζο­ νται απόλυτα. Πρόκειται, επομένως, για βιωματική πε­ ζογραφία στα όρια των αυτοβιογραφιών στιγμιότυ­ πων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το αφήγημα «Ο ανυ­ πότακτος του καλοκαιριού». Η βιωματική πεζογραφία για να αποκτήσει ενάργεια πρέπει να συνοδεύεται και από μικρή ή μεγαλύτερη δόση χιούμορ, που στις σε­ λίδες του Γούτα ρέει διακριτικά. Στο αφήγημα, π.χ., «Γάτα από σόι», ο συγγραφέας δέχεται πρόταση ενός φίλου του, εργένη και γλεντζέ, να πάνε στο Πόρτο Σάνι για ψαράκι. Γράφει: «Καθίσαμε σε μια ψαροταβέρ­ να που το μόνο ταπεινό πάνω της ήταν το όνομά της - κάποια σύνθεση αντρικού ονόματος με τη λέξη ψά­ ρι, που παραπέμπει σε τίτλους παλιών ελληνικών ται­ νιών ή άφθαρτους λαϊκούς ήρωες του παρελθόντος. Ενώ οι αστακοί, οι γαρίδες σαγανάκι κι οι ακριβές ψαρούκλες δίναν και παίρναν, στάθηκα στο ύψος μου παραγγέλνοντας υγιεινή σαρδέλα σχάρας». Ένα ακόμα στοιχείο στην πεζογραφία του Γούτα είναι η λεπτεπίλεπτη παρατήρηση. Παρατηρεί ασήμαντα πράγματα και τα σχολιάζει με ευαισθησία. Έτσι στο α­ φήγημα «Τα σκυλιά» -μία μόλις σελίδα και κάτι- ο συγγραφέας παρατηρεί δύο κοπρόσκυλα που, για να δροσιστούν στο αυγουστιάτικο καμίνι, βουτούν στην παραλία της Ποτίδαιας σκορπώντας πανικό στα μικρά παιδιά και στους γονείς τους, οι οποίοι τα κυνηγούν α­ νελέητα με πέτρες. Απόμακρα, στην άκρη της παρα­ λίας, τα υποδέχονται με τρυφερότητα δύο ξένες τουρίστριες, που τα ταΐζουν και παίζουν μαζί τους. Από την τρίτη κιόλας μέρα τα δύο σκυλιά μαθαίνουν να πηγαίνουν κατευθείαν στις τουρίστριες. Και ο αφηγη­ τής παρατηρεί: «Τα παίρνω μάτι, απ' το σημείο που βρίσκομαι, και ζηλεύω. Σκέφτομαι όμως πως το όνει­ ρο κάποτε θα τελειώσει. Αργά ή γρήγορα θα φύγουν οι τουρίστριες για την πατρίδα τους και θα αρχίσει πά­ λι η σκυλίσια ζωή τους. Αν τα δεχτούν, φυσικά, τα άλ­ λα κοπρόσκυλα στο σινάφι τους, στην πλατεία, έτσι που καλόμαθαν απ' την ανθρώπινη φροντίδα». Ένα ακόμα στοιχείο στα αφηγήματα του Γούτα είναι μια τάση νουθεσίας, που όταν υπερβαίνει κάποιο όριο -επιτρεπτό ίσως από την ιδιότητά του, του δασκά­ λου- ενοχλεί, γιατί θυμίζει έντονα τον Χριστιανόπου-

69

Τα έργα του Νίτσε σε καινούριες μεταφράσεις του Ζήση ΣαρΙκα: • Γενεαλογία της ηθικής • Η θέληση για δύναμη • Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων Ίδε ο άνθρωπος - Αντίχριστος ■Νταίηβιντ Ρήσμαν, Το μοναχικό πλήθος • ΚαρλΠολάνυι, Ο μεγάλος μετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία τω ν ουτοπ ιώ ν • Μαρία - Λουίζα Μπερνέρι, Π εριήγηση σ τη ν Ουτοπ ία • Μάρτιν Μπούμπερ, Μ ονοπ άτια σ τη ν Ο υτοπία • Καζιμίρ Μάλεβιτς, Η τεμπ ελιά, πραγματική α λ ήθεια το υ ανθρώπου • Λαφάργκ, Το δικαίωμα σ τη ν τεμ π ελ ιά • Χρ. Τσολάκης, Τη γλώσσα μ ού έδω σαν ελλη νική (δύο τόμοι) • Ν. Μουτσόπουλος, Δια δρομ ή αυτογνω σ ίας (δύο τόμοι) • Γ. Χουρμουζιάδης, Λ ό γ ια από χώ μα Τα βιβλία του Κ. Τομανά για τη Θεσσαλονίκη • Αργυρής Παυλιώτης, Ο λ έθρ ιος δεσμός • Εντουάρ Ντυζαρντέν, Έ δρ εψ ε δάφ νες • Ετέλ Αντνάν, Π ερί πόλεων και γυναικών • Άνα Νόβακ, Οι α τυ χ ίε ς τη ς ψ υχής • Λώρενς Στερν, Α ισ θη μ α τικό τα ξ ίδ ι • Τόμας Μπέρνχαρντ, Οι φ την οφ αγά δες • Γιαν Νέρουντα, Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Πιέρ - Πάολο Παζολίνι, Μυθοπλασία • Στέφανος Μπαλής, Μαθηματικά και ποίηση • Χριστίνα Φλόκα, Η φ αρμακογνω σία του Ο δυσσ έα Ε λύ τη • Μαρία Κέντρου - Αγαθοπούλου, Ε πιλογές και σύνολα. Π οιήματα (1965-95) • Μ. Μπουρλάς, Ελληνας, Εβραίος και αριστερός • Άρεντ, Άνθρωποι σε ζοφ ερούς καιρούς • Ιβάν Ίλλιτς, Γισ τις ανάγκες του ανθρώπου • Τζέρυ Μπράουν, Η άλλη Α μερική • Ν. Κον, Α γ ώ νες για τη ν έλευση της χ ιλ ιετο ύ ς β ασιλείας του Θεού • Π. Μπράντλιτζερ, Ά ρ το ς και θεάμ ατα • Ζαν Μπωντριγιάρ, Η καταναλωτική κοινωνία • Πωλ Βιριλιό, Η π ληροφορική βόμβα

70

λο που κι αυτός στους Ρεμπέτες του ντουνιά -συλλο­ γή μικρών πεζών- εμφανίζει την ίδια ροπή, απότοκη της θητείας του στα κατηχητικά, που επηρέασε το χα­ ρακτήρα και τη λογοτεχνία του. Η πλοκή άλλοτε είναι υποτυπώδης και η επιτυχία του αφηγήματος εξαρτάται αποκλειστικά από το άρωμα της συγκίνησης που αποπνέει («Νέα Ηράκλεια», «Ένας φίλος από τα παλιά») κι άλλοτε είναι περισσότερο συ­ γκροτημένη, οπότε η γραφή γίνεται νευρώδης και αφθονούν τα διαλογικά μέρη («Η ψησταριά», «Κούρσες για το πουθενά»). Κάποτε πάλι δεν υπάρχει πειστική εξήγηση στη συμπεριφορά κάποιου προσώπου. 0 α­ ναγνώστης δεν μπορεί, η.χ„ να καταλάβει γιατί στο α­ φήγημα «Μάθημα πατριδογνωσίας» ο ηλικιωμένος Άγγλος παραθεριστής τον οποίο ενοχλούσε η ραθυ­ μία και απραξία των Ελλήνων που την άραζαν στο κα­ φενείο μ' ένα κομπολόι στο χέρι άλλαξε γνώμη μέσα σε μια βδομάδα και άρχισε να τους μιμείται. Η γραφή είναι ρεαλιστική, χωρίς λεκτικούς ακροβατι­ σμούς και πλατειασμούς. Οι επιδράσεις που προφα­ νώς δέχτηκε ο Γούτας προέρχονται από τους πεζογράφους της «Διαγώνιου» και ειδικότερα από εκείνους που καλλιέργησαν τη μικρή -ή και τη μικρή- αφηγη­ ματική φόρμα. Το εξώφυλλο της συλλογής αποτελείται από σύνθε­ ση δύο έργων του Γιώργου Παραλή, που μας γυρί­ ζουν στο παρελθόν, σέ μια Θεσσαλονίκη και μια Χαλ­ κιδική που δεν υπάρχουν πλέον, αλλά εξακολουθούν να ζουν στη μνήμη εκείνων που αγαπούν τους τό­ πους όπου γεννήθηκαν και μεγάλωσαν.

0 Γούτας, με τρόπο σαφή, λιτό και εξομολογητικό, έ­ θεσε με το πρώτο ήδη βιβλίο του ένα στέρεο λιθαρά­ κι στην πεζογραφία της Θεσσαλονίκης και της χώρας γενικότερα. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Είναι πραγματικά δύσκολο πώς και πού να κατατάξει κα­ νείς τα σύντομα πεζογραφήματα. 0 Χριστιανόπουλος ονό­ μασε το βιβλίο του Οι ρεμπέτες του ντουνιά μικρά πεζά. Το ίδιο κι ο Ριτσώνης τις Τσίλιες τ ου. 0 Ιωάννου αποκάλεσε τα πεζά του βιβλίου του Για ένα φιλότιμο πεζογραφή­ ματα. 0 Δαμιανίδηςτις συλλογές του Τα μάτια του σμηνία και Η καινούργια κλίκα διηγήματα. Εγώτο βιβλίο μου με μι­ κράπεζά Μισθός ανθυπιάτρου το βάφτισααφηγήματα, για νατο αντιδιαστείλωαπόταάλλα βιβλία «κλασικών»-θα έ­ λεγα- διηγημάτων μου. Φαίνεται ότι το παράδειγμά μου υιοθέτησε και ο Γούτας.

2. Μήπως δεν είναι τυχαίο ότι όσοι καταπιάστηκαν με τη μι­ κρή αφηγηματική φόρμα έχουν κάποιασχέση με την ποίη­ ση; 0 Χριστιανόπουλος και ο Ριτσώνης, π.χ., ως κυρίως ποιητές και οι υπόλοιποι ως πεζογράφοι που πρωτοξεκίνησαν με ποιήματα;

Η αναζήτηση μιας συνέχειας APrYPfl ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

i

Βλέφαρα pc τατουάζ

Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 208

ο μυθιστόρημα της Μαντόγλου είναι απαιτητικό και παράλληλα σαγηνευτικό, σε ρουφάει στη δίνη του και μόλις πιαστείς σ' αυτή δεν μπορείς εύκολα να ξεστρατίσεις. Από μια άποψη είναι ένα μυθιστόρημα φιλοσοφικό, σαν τα μυθιστορήματα του Κούντερα, και από την άλλη έχει πολλά στοι­ χεία του κόσμου της Β. Γουλφ. Οι αναφορές του είναι ποικίλες: από τους σωκρατικούς διαλόγους μέχρι τη ρήση του Μαρξ ότι τη δεύτερη φορά μια ιστορία επαναλαμβάνεται σαν φάρσα, και από τις φροϊδικές αρχές στον Ζαρατούστρα του Νίτσε. Τα

Τ

Μ υθιστόρημα δαιόαλώδες και ταυτόχρονα παιγνιώδες που αποκα\ύπτεται οε όποιον αφ εθεί στη γοητεία του Βλέφαρα με τατουάζ είναι ένα μυθιστόρημα δαιδαλώδες, όπως πολλά από τα nouveaux romans, και ταυτόχρονα παιγνιώδες που αποκαλύπτεται σε όποιον αφεθεί στη γοητεία του. Τοπίο πρώτο: μια ευρωπαϊκή μεγαλούπολη με πο­ τάμι. Τοπίο δεύτερο: ένα αθηναϊκό μπαρ όπου γί­ νεται η αποκάλυψη της προγόνου της κεντρικής ηρωίδας. Ενδιαμέσως, τα αποσπάσματα από το δελτίο καιρού παρουσιάζουν συνοπτικά τις εσω­ τερικές οδύνες/ωδίνες. Τα διαφορετικά πρόσωπα της αφήγησης εναλλάσσονται επιτυχημένα από ίο πρώτο στο τρίτο στην αρχή του μυθιστορήμα­ τος για να εξελιχθούν σε μια αμιγώς τριτοπρόσωπη αφήγηση που διακόπτεται μόνο από τις πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις της αρχαίας/νέας γυναί­ κας που αναδύεται. Σε ολόκληρο το μυθιστόρημα είναι φανερό ότι η συγγραφέας έχει προβληματιστεί για την κοινή πο­

ρεία και τη μοίρα των γυναικών ανά τους αιώνες. Πρόκειται για τις «αστόματες», όπως τις αποκαλεί η νεαρή ηρωίδα της, η Μπεάντα, τελειόφοιτος της φιλοσοφίας, που σε ολόκληρο το βιβλίο ψάχνει να βρει τις ρίζες της, πραγματικές και μεταφορικές. Στο δρόμο της συναντά ανθρώπους που με τον έ ­ να ή τον άλλο τρόπο καθορίζουν τη δική της πο­ ρεία: τη Μίρνα, μια σαραντάρα ζωγράφο που αυτοκτονεί, και τον Ομέγα, τον αρχετυπικό άντρα που ερωτεύεται. Μέσα από την ιστορία του Ομέγα δια­ μορφώνεται η σχέση μιας μερίδας των δύο φύ­ λων, ιδιαίτερα οι σχέσεις μεταξύ των διανοουμέ­ νων. Η Μπεάντα ανήκει σε μια προνομιούχο τάξη που δεν την υποχρεώνει να δουλέψει για να επι­ βιώσει, ο Ομέγας στη διανόηση, μια και είναι καθη­ γητής της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο. Η σχέση τους είναι πλατωνική αρχικά, όπως αυτή της Διοτίμας, που τελικά δεν κλήθηκε στο «Συμπόσιο», και του Σωκράτη. 0 Ομέγας δεν μπορεί να δει το φως (να νιώσει την αγάπη) και γι' αυτό οι σχέσεις του περιορίζονται σε σχέσεις με γυναίκες που τον έ ­ χουν ανάγκη. Για να τον προσεγγίσει η ηρωίδα θα αναγκαστεί να περάσει σε μια εθελούσια τυφλότη­ τα κι από εκεί θα βρεθεί στην αγκαλιά του. «Πάνω στα βάέφαρα τατουάζ π πήάνπ» αποκαλύ­ πτει η Διοτίμα στην Μπεάντα στη μοναδική τους συνάντηση στο μεσογειακό χώρο του αθηναϊκού μπαρ. Η Μπεάντα έχει μόλις ανακαλύψει το ρόλο

71

Ε κδόσεις Π οιότητας Σειρά: ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

της, τη συνέχεια του έργου τόσων γυναικών που έμειναν βουβές σε διάφορους ιστορικούς χρό­ νους. Η αναζήτησή της, αντίστοιχη με εκείνη του Ρομπ Γκριγιέ στο Les gommes, διασαλεύει τα αρ­ χεία της Ιστορίας προσπαθώντας να προσεγγίσει

I. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ

τα μη καταγεγραμμένα αρχεία των αισθήσεων που, κατά την Εήέν Σιξού, είναι πιο κοντά στη γυ­ ναικεία φύση. To X που η Μπεάντα είχε από μικρή χαράξει στο πρόσωπό της της δίνει το στίγμα της γνωριμίας της μοναδικότητάς της και την κάνει ταυτόχρονα το άγνωστο αλλά και το οικείο. Το μυθιστόρημα δεν είναι άχρονο. Τελειώνει με την αρχή της νέας χιλιετίας που ανοίγει νέους ορί­ ζοντες από τη στιγμή που το πλέγμα των αφηγή­ σεων θα κατορθώσει να οδηγήσει σε κάποια α­ σφαλή συμπεράσματα. Οι εκδοχές των περιπετει­ ών των ηρώων που παρουσιάζονται καταγράφουν και την άλλη όψη των πραγμάτων και συνθέτουν μια εικόνα πολύπλευρη. 0 κόσμος της φαντασίας συνυπάρχει σε αγαστή αρμονία με τον κόσμο της καθημερινότητας, τα χρώματα λάμπουν έντονα σε έναν κόσμο που συχνά είναι εθελούσια τυ­ φλός, η γραφή παίζει με τα καινούρια στίγματα ανατρέχοντας πολλές φορές στα πασίγνωστα πα­ λαιό τεχνάσματα όπως η ανακάλυψη ενός παλαι­ ού ημερολογίου. Το Βόέφαρα με τατουάζ είναι ένα μυθιστόρημα για τις σχέσεις με: το περιβάλλον, τα απόβλητό του, τους ανθρώπους, τα δύο φύλα, την τέχνη, το πα­ ρελθόν, την απουσία, την έλλειψη, τη φαντασία. Ταυτόχρονα όμως είναι και ένα μυθιστόρημα για τη γραφή, για τη γοητεία και την αδυναμία των λέξε­ ων, για τα συναισθήματα και την αποσιώπησή τους. Είναι ένα μυθιστόρημα αναζήτησης, ίσως μάλιστα είναι ακριβώς το μυθιστόρημα της αναζήτησης μιας συνέχειας, σαν αυτό που επιχειρεί να γράψει ο πα­ τέρας της Μπεάντα, σαν αυτό που γράφει η Μπεά­ ντα, σαν αυτό που έγραψε η ίδια η Μαντόγλου. Επι­ πλέον, στην εποχή της μιας χρήσης, είναι ένα μυθι­ στόρημα διάρκειας, ένα μυθιστόρημα που σε προσκαλεί σε δεύτερη ανάγνωση για να ανακαλύψεις και τις υπόλοιπες «εκδοχές» του.

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

ο

■

Με 392 σελίδες και 16 έγχρωμες εικόνες εκτός κειμένου

ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

Ε κδόσει ς Π

α π α δ η μ α

Προσφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία

Ιπποκράχους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

7 _l

www .papadimasbooks .gr e-mail: papadimas@atp.gr

Μελωδία ψυχής ΠΑΡΙΣ ΣΤΑΜΕΛΟΣ

Οι μικροί παράδεισοι Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σελ .2 18 οιο είναι άραγε το νόημα του έρωτα και της ζωής το 2001; Έχει κανείς πλέον το χρόνο και την επιθυμία να φιλοσοφήσει επί μακράν για τόσο θεωρητικές έννοιες στην επιταχυνόμενα τε­ χνολογική και από καθαρό πρακτικό πνεύμα διαπνεόμενη εποχή μας; Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε το σίγουρα πολύ ικα­ νά και επιδέξια γραμμένο μυθιστόρημα του Πάρι Σταμέλου μοιάζει να έχει αναστηθεί παράκαιρα α­ πό κάποιο χρονικό σημείο του παρελθόντος που έχει περάσει ανεπιστρεπτί.

Π

Μυθιστόρημα οτο οποίο ο λυρικός και πεζός λόγος συμπληρώνεται από το διαλεκτικό Σ' αυτό το λογοτέχνημα ο λυρικός και πεζός λό­ γος συμπληρώνεται από το διαλεκτικό. Οι φιλολογικές-φιλοσοφικές συζητήσεις για τον έ ­ ρωτα και τη ζωή, στις οποίες επιδίδονται οι φοιτη­ τές των Πανεπιστημίων της Φλωρεντίας σ' ένα μουσικό καφενείο, φέρνουν στο νου ανάλογες α­ καδημαϊκές ανταλλαγές απόψεων για το γέλιο του θεού στο Όνομα του Ρόδου του Ουμπέρτο Έκο. Αυτές οι συναντήσεις του φοιτητόκοσμου αντανα­ κλούν όλη την ακμή της νιότης και τη δίψα για έ ­ ρωτα στην πιο ρομαντική και εξιδανικευμένη του μορφή. Οι κεντρικοί ήρωες, ο Μπαμπού, ο Γιούσης, η Μα­ ρία, η Κρίστα και ο Άντζελο, αποτελούν ανθρώπι­ νες προσωποποιήσεις θεών και αγγέλων, αναπαριστάνοντας μια τέλεια αρμονία, ελπίδα και γενι­ κότερα θετική στάση απέναντι στη ζωή, απαλλαγ­ μένη από πάθη, αδυναμίες και μικροπρέπειες. Ως άνθρωποι με σώμα απολαμβάνουν την ύλη κά­ θε φορά που τους δίνεται η ευκαιρία, φροντίζουν

όμως να τη μετουσιώνουν μέσα από τη φιλοσο­ φία και την αρετή σε άυλη πνευματική ουσία, στην οποία έγκειται άλλωστε η βαθύτατη υπόστα­ ση όλων των ανθρώπινων όντων. Ξετρυπώνουν τους κρυμμένους μικρούς παράδει­ σους στη γειτονιά των Αγγέλων της Ικαρίας, στις κλειστές πλακόστρωτες πλατείες της Κέρκυρας ή στα καφενεία και στα σοκάκια της Φλωρεντίας, στο ήσυχο αναγνωστήριο του Αγίου Όρους με τις χιλιάδες τόμους βιβλίων ή στο απομονωμένο ερη­ μητήριο της μονής της Πάτμου· τους απαντούν παντού στις ψυχές των ανθρώπων που είναι ερω­ τευμένοι με τη ζωή και τον άλλο άνθρωπο. Κι έπειτα, ανεβαίνουν στον ουρανό εγκαταλείποντας τη γήινη ατμόσφαιρα και τα δεσμό της ύλης, απελευθερωμένοι από μορφή και σώμα, για να ε ­ ξερευνήσουν το διάστημα και να αντικρίσουν με άλλα μάτια το γήινο κόσμο, να ακούσουν τις αιώ­ νιες μελωδίες και να εκφραστούν με καινούριες αισθήσεις, χορεύοντας το μυστικό χορό του Σύμπαντος.

Μ Α ΡΓΑ Ρ ΙΤΑ ΤΣΙΓΑ ΡΑ

73

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Αποσπασματική αυτοβιογραφία τη ς Τ ΙΤ ΙΚ Α Σ Δ Η Μ Η Τ Ρ Ο Υ Λ ΙΑ

i

ZOPZ ΠΕΡΕΚ

Xopcics χώρων

Μτφρ.: Αχιλλέας Κυριακίδης Αθήνα, Ύψιλον, 2001 Σελ. 144

Ζορζ Περέκ, όπως σημειώνει στις Χορείες χώ­ ρων, επέλεξε το 1969 δώδεκα τόπους στο Παρίσι με τους οποίους ήταν κατά κάποιο τρό­ πο συναισθηματικά συνδεδεμένος και αυτοδεσμεύτηκε να τους περιγράφει, τον καθένα δύο φο­ ρές. Την πρώτη φορά επιτόπου, τη δεύτερη από μνήμης. Τη διαδικασία αυτή, η οποία κατά τη συνή­ θη πρακτική του Εργαστηρίου Δυνητικής Λογοτε­ χνίας (Ouvroir de Litt6rature Potentielle - Oulipo) βασιζόταν σε ένα σύνθετο αλγόριθμο, την ολο­ κλήρωσε λίγο πριν πεθάνει, το 1982. Στην ίδια ε ­ νασχόληση, της ανίχνευσης και καταγραφής ενός χώρου, επιδίδονται συχνά οι φίλοι και συνάδελφοί κούς κυρίως αλλά και επαρχιακούς, σε όλη τη του, μέλη του Oulipo, για να τον θυμηθούν - σηδιάρκεια της ζωής του. Οι Χορείες χώρων, όπως ο μειωτέον ότι τα μέλη του Εργαστηρίου διατηρούν ίδιος δηλώνει, αποτελούν το προοίμιο του αρι-

Ο

Μ ε την επιμελημένη ουδετερότητα των περιγραφών του ο I . Π ερέκ δυναμιτίζει και ανατρέπει τις σταθερές και τα δεδομένα τηςιδιότητα παραδεδομ ένης την του μέλους και αφήγησης μετά θανατον, ο Πε­ ρέκ δηλαδή είναι, δεν ήταν μέλος του Oulipo. Ερα­ στής των χώρων, συνειδητός και παθιασμένος χω­ ροχρήστης, ο Περέκ έγραφε για κλειστούς και α­ νοιχτούς χώρους, ιδιωτικούς και δημόσιους, αστι­

74

στουργήματός του Ζωή, οδηγίες χρήσεως. Δημο­ σιευμένο τέσσερα χρόνια νωρίτερα και πολύ πιο σύντομο, το έργο αυτό εξερευνά το χώρο στην καθολικότητά του, πριν ο συγγραφέας περάσει στη διεξοδική περιγραφή ενός συγκεκριμένου χω­ ροσημείου, μιας πολυκατοικίας στη Ζωή - την ιδέα και το σχέδιο της οποίας συναντούμε ήδη στις Χο­ ρείες. Και όπως σε όλα τα έργα του, ο Περέκ, εμπνεόμενος από τη δέσμευση και το παίγνιο που αποτελούν τη γενεσιουργό αιτία του κειμένου του, συνθέτει τελικά ένα κομμάτι της αποσπασματικής αυτοβιογραφίας του, την οποία συνέγραφε σε όλη του τη ζωή- και παράλληλα αποτυπώνει την αντί­ ληψή του για το σημερινό κόσμο, κάνοντας πράξη τη δυνητική λογοτεχνία που υπηρετεί.

Το βιβλίο αρχίζει και τελειώνει με τη γραφή, που α­ ποτελεί τη δεδηλωμένη εμμονή του συγγραφέα. Μετά την περί χώρου γενική εισαγωγή, εν αρχή είναι οι λέξεις που γεμίζουν μια λευκή σελίδα και πρώτη απ' όλες η λέξη γράφω. Η σελίδα γεμίζει προς διά­ φορες κατευθύνσεις, θυμίζοντας τα καλλιγράμματα του Απολινέρ, και με ποικίλα μηνύματα. Από τη σελί­ δα, επειδή ακριβώς χρησιμοποιείται συνήθως κατά μήκος της μεγαλύτερης πλευράς της, περνάμε στο κρεβάτι, που λειτουργεί κατά τον ίδιο τρόπο. Το κεί­ μενο δομείται σε διευρυνόμενους ομόκεντρους κύ­ κλους. Μετά την αρχική, ευφυή αυθαιρεσία της με­ τάβασης από τις λέξεις στα πράγματα -μια εναλλα­ κτική και εξίσου αυθαίρετη σύναψη θα μπορούσε να βασίζεται στη λευκότητα-, η φυσική ακολουθία δε διαταράσσεται. Η κρεβατοκάμαρα περιλαμβάνει το κρεβάτι, το διαμέρισμα την κρεβατοκάμαρα, η πολυ­ κατοικία το διαμέρισμα, ο δρόμος τις πολυκατοικίες

0 συγγραφέας αποτυπώνει την α η ίλ η ψ ή του για το οημερινό κόσμο, κ ά νο π α ς πράξη τη δυνητική\ογοτεχνία που υπηρετεί και ούτω καθεξής, έως ότου φτάνουμε στη χώρα, στον κόσμο και, τέλος, στο χώρο, γενικώς· που δύναται ή δε δύναται να κατοικηθεί, αλλά σίγουρα μετράται με μέτρα διάφορα και επιδέχεται ποικίλες πα­ ρεμβάσεις, άλλες λιγότερο και άλλες περισσότερο ουσιαστικές. Επειδή ο χώρος όμως δεν είναι αναλ­ λοίωτος και απαραβίαστος αλλά υπόκειται καταρχήν και κυρίως στο χρόνο, τον αντικειμενικό και τον υπο­ κειμενικό, η μόνη λύση και σωτηρία για την καθήλω­ σή του είναι η γραφή, ως καταγεγραμμένο ίχνος. Η συντεταγμένη αυτή περιπλάνηση στο χώρο, με ο­ δηγό τις λέξεις, που διασφαλίζουν την επικοινωνία α­ νάμεσα στο τέλος και την αρχή και κατοικούν το χώ­ ρο την ώρα που τον περιγράφουν, συνάδει απολύ­ τως με τις αρχές του παιγνίου, της δέσμευσης και του δυνητικού χαρακτήρα του Εργαστηρίου. Υπο­ γραμμίζοντας όμως ο Περέκ για άλλη μια φορά το σημαίνον, αναπαριστώντας εν προκειμένω τους χώ­

ρους, στην πραγματικότητα πραγματεύεται εξαντλη­ τικά το σημαινόμενο, μιλάει γι' αυτούς που τους κα­ τοικούν και για τον τρόπο με τον οποίο τους κατοι­ κούν. Ντοκιμαντερίστικα, με τεχνικές «σάρωσης», θα λέγαμε, της εικόνας των χώρων, ο Περέκ αφηγείται τελικά ιστορίες, προσωπικές και συλλογικές. Αντι­ στρέφει το αξίωμα βάσει του οποίου όλες οι ιστορίες διαδραματίζονται σε ένα χώρο. Όλοι οι χώροι είναι λοιπόν φορείς ιστοριών, είναι ομοειδείς επομένως μέχρις ενός σημείου με τις λέξεις. Υπόκεινται σε ανά­ λυση, ταξινόμηση. Όπως υπάρχει νεολογισμός, υ­ πάρχει και νεοχωρισμός. 0 Περέκ εισηγείται μεταξύ άλλων, λόγου χάρη, την ονοματοδοσία των χώρων με βάση τις ημέρες της εβδομάδας, δευτερήριο, τριτήριο κ,λπ. Όπου δευτερήριο θα είναι το πλυσταριό, αφού στο παρελθόν η μπουγάδα γινόταν τη Δευτέ­ ρα, το τριτήριο το σαλόνι, αφού την Τρίτη πραγματο­ ποιούνταν οι δεξιώσεις, και τα λοιπά, με την ίδια λο­ γική που το εξοχικό είναι το σπίτι του Σαββάτου και της Κυριακής- ή εξερευνά τη δυνατότητα ύπαρξης ε­ νός κυριολεκτικά άχρηστου χώρου. Επίσης, μια πρό­ ταση διαφορετικής χωροχρήσης είναι η διασπορά: να κοιμόμαστε σε μια γειτονιά, να γράφουμε σε μια άλ­ λη, να κάνουμε έρωτα σε μια τρίτη. Προτάσεις κατά της ομοιομορφίας, της τυποποίησης της καθημερινό­ τητας· προτάσεις για την ανακάλυψη της ποίησης του επαναλαμβανόμενου· προτάσεις για τη μεταφυ­ σική του κατοικήσιμου, όπερ έστιντου ανθρώπινου.

0 Περέκ μάς μιλάει για την εφηβεία του ή για την πό­ λη του. Για τους γονείς του, που θανατώθηκαν σε έ­ να στρατόπεδο στολισμένο ενδεχομένως με καλλω­ πιστικά φυτά. Για τα σύνορα, τους πολέμους και τα χαρακώματα, το θάνατο που μπορεί να προκύπτει α­ πό μια «ανεπαίσθητη διαφορά υψομέτρου», τον διά της ανάγνωσης τουρισμό, το ταξίδι, τις ρίζες. Με την επιμελημένη ουδετερότητα των περιγραφών του, ε ­ πιδιώκοντας το βαθμό μηδέν της γραφής, με ελάχι­ στα σχόλια και παραινέσεις, δυναμιτίζει και ανατρέπει τις σταθερές και τα δεδομένα της παραδεδομένης α­ φήγησης. Και βάζει τη σφραγίδα του στη σύγχρονη λογοτεχνία. Η μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, ρέ­ κτη περεκιστή, δεν είναι απλώς άρτια και ευφυής αλ­ λά πραγματικά εμπνευσμένη - αρχής γενομένης από την απόδοση του ίδιου του τίτλου του βιβλίου. □

75

Ό λα Είναι ζω ή του Μ Α Κ Η Θ ΕΟ Δ Ο ΣΗ

I

ΖΑΝ-ΚΛΟΝΤΙΖΟ

Η ■ Η

Μτφρ.: Μαριλένα Κοραντζάνη Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001 Σελ. 368

I Οι βατσιμάνηδίς ■ της Μασσαλίας

std το Μαύρο τραγούδι της Μασσαλίας, το Τσούρμο και το Sol6a, ο Ζαν-Κλοντ Ιζό εμφα­ νίζεται στα ελληνικά γράμματα, από τις εκδό­ σεις «Μεταίχμιο», με ένα τέταρτο βιβλίο του, τους Βατσιμάνηδες της Μασσαλίας. Στην πραγματικότητα το εν λόγω μυθιστόρημα αποτελεί το τρίτο, χρονο­ λογικά, βιβλίο του Γάλλου συγγραφέα, ο οποίος περνώντας από όλα τα μετερίζια της ζωής -υπήρξε στρατιώτης, εργάτης ορυχείων, δημοσιογράφος, σεναριογράφος, πολιτικός και βιβλιοπώλης- στην η­ λικία των πενήντα πέντε χρόνων, το 1995, δημοσί­ ευσε το πρώτο του έργο. Από τότε, συνεπής προς τον εαυτό του και το λειτούργημα που είχε επιλέ-

m

0 ποιητικός λόγος του Ι.- Κ . Ιζό ξεχύνεται πάνω από στερεότυπα ξει, ο Ζαν-Κλοντ Ιζό ανανέωνε το ραντεβού του με το γαλλικό αναγνωστικό κοινό, δημοσιεύοντας με ε­ πιτυχία ένα βιβλίο το χρόνο, μέχρι τον Ιανουάριο του 2000, οπότε ο θάνατος σφράγισε αμετάκλητα τον ορμητικό χείμαρρο της δημιουργίας του. Σαν την αγαπημένη του θάλασσα, τη Μεσόγειο, έτσι και το λογοτεχνικό έργο του Ζαν-Κλοντ Ιζό μοιάζει με μια πρώτη ματιά ακίνητο, εγκλωβισμένο από μια στερεή και συγχρόνως πολύμορφη σκληράδα που το περιβάλλει και το οριοθετεί, ενώ αν το κοιτάξεις καλύτερα, ανακαλύπτεις μέσα του την καθαρτήριο δύναμη της ελπίδας και της ανθρώπινης ευτυχίας. Σαν τα καταγάλανα νερά της Μεσογείου που τόσο γλαφυρό ο Γάλλος συγγραφέας σε όλα τα βιβλία του περιγράφει, τα λόγια του τη μια σε αρπάζουν α­

76

πειλητικά και σε παραδίδουν στη δίνη μιας τρομα­ κτικής θαλασσοταραχής, όπως μπορεί να είναι η κα­ θημερινότητα στις μεσογειακές πόλεις, και την άλ­ λη σε νανουρίζουν με το συρτό τους σιγοψιθύρισμα σε απάνεμες ακρογιαλιές, λέγοντάς σου ιστορίες γεμάτες ανθρωπιά, αγάπη και σεβασμό. 0 Ζαν-Κλοντ Ιζό εξασκεί με τα βιβλία του τα αφτιά μας σε εκμυ­ στηρεύσεις που μπορεί να βρίθουν από πόνο ή προ­ δοσία, δε σταματούν όμως εκεί. Πάνε κάθε φορά έ ­ να βήμα πιο πέρα. Ένα βήμα κοντά στο θεό ή σε αυτό που ο καθένας μας θέλει να βλέπει ως απώτε­ ρο εαυτό του. Οι κεντρικοί ήρωες του Γάλλου συγ­ γραφέα, ξεγυμνωμένοι από οποιαδήποτε προσδο­ κία, αναμονή ή αυταπάτη, ατενίζουν το μέλλον γα­ λήνια - όπως ενδεχομένως ο ίδιος ο συγγραφέας α­ τένιζε, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, από κά­ ποιο μπαλκόνι ή ταράτσα της αγαπημένης του πό­ λης, της Μασσαλίας, τα καταγάλανα νερά της Με­ σογείου, της θάλασσας της γειτνίασης όπως την αποκαλεί. Ο ποιητικός λόγος του Ζαν-Κλοντ Ιζό ξεχύνεται πά­ νω από στερεότυπα, νοοτροπίες ή προκαταλήψεις

Ε κδόσεις Π οιότητας και μας οδηγεί σαν πιστός σύντροφος σε άγνωστα ή λιγότερο γνωστά μονοπάτια της αλήθειας. Δύσκολα κάποιος που δεν έχει γευτεί το χάδι της θάλασσας του Αιγαίου, της Αδριατικής ή της ίδιας της βασιλομήτορος της Μεσογείου στο πρόσωπο θα ήταν σε θέση να συγχωρέσει την αθωότητα ή ευπιστία του νέου τύπου ανθρώπου που ο συγγραφέας για μας τους αναγνώστες του έχει πλάσει. Ιδιαίτερα ο κάθε Αδάμ του Ζαν-Κλοντ Ιζό είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμος να κονταρομαχήσει για μια χα­ μένη αγάπη, για μια σταγόνα αξιοπρέπειας ή για το λιγοστό φως μιας σπάνιας φιλίας. Την ίδια στιγμή που σαν Σίσυφος παλεύει να κρατήσει το βαρύ φορτίο του παρελθόντος στις πλάτες του, δεν παύ­ ει να ερωτεύεται δύο άγνωστα μάτια που τον κοι­ τούν επίμονα και δε διστάζει να αφεθεί σε ένα νέο ερωτικό πόνο. Ό,τι όμως και να κάνει αυτός ο νέος

H EIN Z -G U N TH ER N ES SE LR A T H

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΜΟΣ A

ΑΡΧΑΙΑ ΕΑΛΑΛΑ

0 θαυμαστός κόσμος του συγγραφέα γοητεύει και παθιάζει μ ε τον ίδιο π ά π οτε καταδυτικό τρόπο τύπος άντρα, το κάνει με έναν απέραντο σεβασμό και μια μοναδική τρυφερότητα για την αρχέγονη γυ­ ναίκα που στα μελαγχολικά του μάτια κρύβει πάντο­ τε μέσα της μια λαβωμένη ψυχή. Ο ήρωας του ΖανΚλοντ Ιζό δεν κάθεται να σκεφτεί και να μεμψιμοιρήσει αν ο ίδιος ή κάποιος άλλος ευθύνεται για τις λα­ βωματιές του θηλυκού που αμαχητί του παραδίνε­ ται. Συμπεραίνει ότι είναι λαβωμένη, γι' αυτό το λό­ γο άλλωστε του παραδίνεται, και τρέχει να εκπλη­ ρώσει το χρέος του απέναντι της, υπακούοντας στο αίσθημα μιας συλλογικής ευθύνης. Ο νέος τύπος άντρα που ξεπηδά μέσα από τα μυθι­ στορήματα του Ζαν-Κλοντ Ιζό πρωτοτυπεί, επειδή λατρεύει τις γυναίκες με μια λατρεία που γειτονεύει με την αγάπη του αδελφού προς την αδελφή του, μια αγάπη που απομακρύνεται -ίσως για πρώτη φο­ ρά στην ιστορία της λογοτεχνίας- αισθητά από κάθε οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Αναζητεί την παρηγοριά από εκείνη που έχει ήδη πονέσει και δεν προσπαθεί να αποφύγει τον πόνο, επιστρέφοντας στο χαμένο πα­ ράδεισο της μητρικής αγκαλιάς. 0 Αδάμ του ΖανΚλοντ Ιζό εγκαταλείπει μια γυναίκα μόνο όταν εκεί-

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ I. Αναστασίου - 1. Βάσση Σ. Κοτζαμπάση - Θ. Κουρεμένο Π. Κυριάκου ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δ. I. Ιακώβ - Α. Ρεγκάκος Καθηγητές ΑΠΘ

Μ ε 776 σελίδες 84 εικόνες, 3 χάρτες κα ι 1 πίνακα

Ε κδόσεις Π

α π α δ η μ α

Προσφορά στον Πολιτισμό m i την Παιδεία

Ιπποκράτσυς 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

w w w .p a p ad im asb o o ks.g r e -m ail: p ap a d im a s@ a tp .g r

νη παύει να είναι το καλό άστρο του που θα τον ο­ δηγήσει στην ευτυχία. Οι ήρωες του Ζαν-Κλοντ Ιξό, όπως ενδεχομένως και ο ίδιος ο συγγραφέας, έ ­ χουν αποδεχθεί και τη ζωή και το θάνατο. Δεν αγω­ νίζονται να ξεφύγουν από τον δεύτερο, γι' αυτό κα­ τορθώνουν κάθε φορά να χαρούν την πρώτη. Να μακαρζεις τη ζωή όπως και να έρχεται, μας συμ­ βουλεύει ο συγγραφέας, γιατί το μόνο που υπάρχει στη ζωή είναι η ίδια η ζωή. 0 θάνατος ακολουθεί, δεν προηγείται της ζωής, ας του δίνουμε συνεπώς την πρέπουσα σημασία. Ας δανειστούμε λοιπόν το βλέμμα του και ας κοιτά­ ξουμε για άλλη μια φορά τη θάλασσα που μας περι­ τριγυρίζει, τη δική μας θάλασσα, όπως την αποκαλούσαν οι Ρωμαίοι, με τις αμέτρητες χαρές και τους έρωτες που είναι ικανή να μας προσφέρει. Δε χρειά­ ζεται να περάσουμε τις πύλες του Ηρακλή, μας λέει ο συγγραφέας, για να ανακαλύψουμε τον άντρα ή τη γυναίκα. 0 κόσμος που ο Ζαν-Κλοντ Ιζό μας προ­ τάσσει είναι ένας κόσμος ρεαλιστικός μα και ονειρι­ κός συνάμα. Τόσες φυλές, τόσα ονόματα, τόσες θρησκείες και νοοτροπίες. Εντούτοις μέσα από όλη αυτή τη διαφορετικότητα, ο συγγραφέας κατορθώ­ νει να προβάλει μια ομοιότητα, χρησιμοποιώντας σαν καλός μάγος το μαγικό του ραβδί και το μαγικό του καπέλο. Με παιδική αφέλεια που χαρακτηρζει συνήθως τό­ σο το μάγο όσο και το κοινό του, ο Ζαν-Κλοντ Ιζό περιμένει από τη θάλασσα που τον περιβάλλει να του δώσει απάντηση σε όλα τα ερωτήματα της ζω­ ής, ενώ δε σταματά να βγάζει μέσα από το μαγικό καπέλο του -την πόλη που γεννήθηκε, έζησε και ύ­ μνησε όσο κανένας άλλος- τα θαυμαστά καλούδια του. Είτε περιγράφει την ομορφιά είτε την ασχήμια αυτής της πόλης, σε κάνει να αισθάνεσαι ότι ανή­ κεις σ' αυτή, ότι αδιάφορα από το από πού κρατά η σκούφια σου, τη στιγμή που πατήσεις το πόδι σου στη στεριά της θα είναι σαν να μην έχεις φύγει ποτέ από εκεί. Η Μασσαλία του Ζαν-Κλοντ Ιζό είναι μια πόλη που μοιάζει με το χαμόγελο μιας ερωτευμένης γυναί­ κας. Τόσο σίγουρη μα και τόσο αινιγματική συνάμα. Η Μασσαλία είναι το καταφύγιο αλλά και το εφαλ­ τήριο για να ριχτεί κανείς στα καταγάλανα νερά της Μεσογείου. Δεν είναι βέβαια τυχαίο πως στους Βατοιμάνηδες της Μασσαλίας ο κεντρικός ήρωας του έργου είναι ένας Έλληνας, όπως Έλληνες ήταν και οι ιδρυτές αυτής της μαγευτικής πόλης. Παρότι Έλληνας, γέν­ νημα και θρέμμα των Ψαρών, ο Διαμαντής δε δια­

φέρει σε τίποτα από τους προηγούμενους ή επόμε­ νους ήρωες του Ζαν-Κλοντ Ιζό, που είναι συνήθως Μαρσεγιέζοι. Και ο Διαμαντής είναι όπως και εκείνοι ένας σεμνός άνθρωπος που ξέρει να δίνει και να παίρνει αγάπη. Απλώς στους Βατοιμάνηδες της Μασσαλίας ο συγγραφέας απαλλάσσεται από τα δεσμά του πρώτου αφηγηματικού προσώπου και α­ κολουθεί τον ήρωά του μέχρι που τα βήματά του θα διασταυρωθούν με την ιστορία κάποιου άλλου. Τότε ο συγγραφέας αφήνεται να παρασυρθεί, παρασέρνοντας μαζί και τους αναγνώστες του, από το κάλεσμα του νέου ήρωά του για να έρθει κάποτε η στιγμή που και τα δικά του βήματα θα μας φέρουν ξανά κοντά στον Διαμαντή μας. Οι ιστορίες Ελλή­ νων, Μαρσεγιέζων, Λιβανέζων, Τούρκων και Μαρο­ κινών εναλλάσσονται στους Βατοιμάνηδες της Μασσαλίας με αριστοτεχνικό τρόπο, συνθέτοντας έτσι ένα πανέμορφο μωσαϊκό της σύγχρονης ιστο­ ρίας των λαών της Μεσογείου. Παρά τις όποιες λογοτεχνικές ελλείψεις που ενδε­ χομένως το έμπειρο μάτι μπορεί να διακρίνει, στο λογοτεχνικό έργο του Ζαν-Κλοντ Ιζό ο θαυμαστός κόσμος του συγγραφέα γοητεύει και παθιάζει με τον ίδιο πάντοτε καταλυτικό τρόπο. Σε ακολουθεί για μέρες, συντροφεύοντας και διεκδικώντας τη σκέψη σου. Σαν μια γλυκιά μέθη από το ποτό ή τη μουσική με τα οποία ο συγγραφέας συνηθίζει να γε­ μίζει τις σελίδες του. Γνωρζοντας τον ποιητικό και ανθρώπινο λόγο του Ζαν-Κλοντ Ιζό θέλεις να τον ξαναγευτείς. Στην πρώ­ τη ευκαιρία που θα σου δοθεί επιθυμείς να βυθι­ στείς στη γνωστή θαλπωρή του. Με τους Βατσιμάνηδες της Μασσαλίας, όσοι ήδη γνωρίζουν το έργο του Ζαν-Κλοντ Ιζό, θα έχουν την ευκαιρία να συνεχίσουν μαζί τους το ονειρικό τους ταξίδι στη ζωή, τον έρωτα και το θάνατο, ενώ εκείνοι που θα θελήσουν να μυηθούν σε αυτό θα έχουν με αυτό το βιβλίο το καλύτερο εφόδιο που ο συγγραφέας πρόλαβε, πριν πεθάνει, να μας αφήσει. Αιώνια ας είναι η μνήμη του! □

Το μίλι της γραφής ΜΑΞΑΝΣ ΦΕΡΜΙΝ

Ο μελισσοκόμος Μτφρ.: Στέλλα Χρυοικου Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001 Σελ. 200 ι μέλισσες, ζωντανές στις κυψέλες και στην πε­ διάδα με τις λεβάντες ή χρυσές-σκαλιστά κο­ σμήματα στο ασημένιο κουτί, κωδικοποιούν το δίσημο μέγεθος που αντιπροσωπεύουν η ζωή και το όνειρο σε συνδυασμό αλλά και σε αντιπαράθεση με­ ταξύ τους. Το χρυσό του μελιού και το μπλε της λε­ βάντας είναι οι σταθερές της αισθητικής στις παρα­ στάσεις που οργανώνουν τον κειμενικό κόσμο του βι­

Ο

βλίου. Η σταθερή προσήλωση σ' ένα σκοπό ζωής, παρά τις

Ένα κείμενο-έργο τέχνης υψ ηλής αισθητικής συνεχείς παρεμβάσεις της καταστροφής και το μυθικό ταξίδι από την Προβηγκία στην Αφρική του 19ου αιώ­ να και πάλι πίσω, προσδιορίζουν τη συμπεριφορά του κεντρικού χαρακτήρα Ωρελιέν Ροσφέρ, επίμονου και ρομαντικού μελισσοκόμου. Οι κυψέλες και η Μελισσούπολη στην Προβηγκία, ο βραχότοπος με τις μέλισ­ σες στην Αβησσυνία είναι τα τοπόσημα της προσωπι­ κής πορείας του Ωρελιέν Ροσφέρ στην αναζήτηση της αξίας της ζωής και δι' αυτής στην αυτογνωσία. Στα τρία κεφάλαια του βιβλίου, και με αξιοθαύμαστη πυκνότητα σκέψης και λόγου, ο Μαξάνς Φερμίν (γενν.

1968) πραγματεύεται μερικά από τα βασικότερα οι­ κουμενικά θέματα της γενικής ή θεματικής λογοτε­ χνίας, όπως είναι οι λεπτές ισορροπίες και η υποκει­ μενική εστίαση στο πλαίσιο των ανθρώπινων σχέσε­ ων, η αγάπη, η φιλία, ο θάνατος και η αθανασία, η ευ­ τυχία, ο πόνος. Για τη θεματική ανάπτυξη του βιβλίου του ο Φερμίν συνδυάζει μια ποικιλόμορφη σειρά πραγματικών στοιχείων (pragmatics), όπως είναι από τη μια πλευρά οι κυψέλες και από την άλλη η Προβη­ γκία, το Πορτ-Σάιντ στην Αίγυπτο, το Άντεν στην Υεμέ­ νη, το Χαράρ στην Αβησσυνία, η Μασσαλία, η Αρλ,

» 3*1? -

% Μαξάνς Φερμίν

ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΟΣ

που αποδίδουν ιστορικά-οικονομικά-τεχνικά δεδομένα του τέλους του 19ου αιώνα, αλλά παράλληλα και η ποίηση και η ζωγραφική. Η μουσική όμως λειτουργεί ως πρότυπο για την απόδοση της ρυθμικής οικονο­ μίας που προσδιορίζει την οργάνωση του κειμενικού κόσμου του βιβλίου, στη διάσταση της δράσης και στη διάσταση της σιωπής. Προς το σκοπό αυτό, ο Φερμίν έχει συνθέσει ένα πολυσήμαντο σύστημα πα­ ραστάσεων ή γραμματικών εικόνων ως εκτενέστατη τοιχογραφία κειμενικών χαρακτήρων και γεγονότων, με βασικό υφολογικό εργαλείο την ενδιαφέρουσα, πρωτότυπη, ευρηματική εκφορά της μεταφοράς. Για τη διεκπεραίωση των σημαινομένων ο Φερμίν επέλεξε ένα ρέοντα παραβολικό λόγο, με έντονο ρυθ­ μό, και περίπου διαρκή αξιωματική διατύπωση που δηλώνει σημασιολογική κωδικοποίηση με γενικό χα­ ρακτήρα και αποδεικνύει τη βαθιά ωριμότητα του συγγραφέα. Με τον τρόπο αυτό, ο Φερμίν προσφέρει ένα κείμενοέργο τέχνης υψηλής αισθητικής και παράλληλα εξα­ σφαλίζει στον αποδέκτη όλες τις συνθήκες για μια δημιουργική ανάγνωση, μάλλον οδηγεί σε πολλές υ­ ποκειμενικές αναγνώσεις σύμφωνα με την προσωπική εστίαση του αποδέκτη. Η δημιουργική μετάφραση της Στέλλας Χρυσικού με­ ταφέρει με τον αποτελεσματικότερο τρόπο τα σημασιολογικά και αισθητικά δεδομένα του γαλλικού πρω­ τοτύπου και λειτουργεί τόσο ως ασφαλής δίαυλος για τη διεκπεραίωση του μηνύματος του συγγραφέα στη χώρα υποδοχής όσο και ως γνωστική γέφυρα επικοι­ νωνίας των σημαινομένων του πρωτότυπου κειμένου με τα σημαίνοντα του κειμένου της μετάφρασης.

ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ 79

ΠΟΙΗΣΗ

Εναγώνια παρρησία το υ Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ Β ΕΗ

ΚΡΙΤΩΝ ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΗΣ

Μια παρουσίαση από τον Γιάννη Βαρβέρη

ΚΡΙΤΩΝ ΑΘΑΝΑΧΟΥΛΗΣ

Αθήνα, Γαβριηλίίης, 200 0 Σ ε λ .120

Χ Γ ίΐΑ Ν Ν Η ΒΑΡΒΕΡΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ

Είμαι π αγωνία του κόσμου ειπωμένη ποιητικά, λιγότερο με νοιάζει αν είμαι πάντοτε η ποίηση η ίδια Κριτών Αθανασούλης

Ο

ι δεκατέσσερις σελίδες της εμπεριστατωμέ­ νης εισαγωγής του Γιάννη Βαρβέρη, που επι­

γράφεται «Ο αγαθάγγελος ποιητής», και τα σαράντα ένα ποιήματα του Κρίτωνα Αθανασούλη, που συνοδεύονται από δέκα άρθρα του και μία ε ­ πιμελημένη εργογραφία, παρέχουν πλήρη εικόνα του βίου και του έργου του ποιητή από την Τρίπο­ λη, που γεννήθηκε το 1916 και έφυγε από συγκο­ πή καρδιάς την 24η Οκτωβρίου 1979, Ο Γιάννης Βαρβέρης, που είχε την ευκαιρία να

0 F. Βαρβέρης π αρακολουθεί την πορεία του πραγματιοτήποιητή μ ε νηφαλιότητα και; το κυριότερο, μ ε ανυπόκριτη αγάπη γνωρίσει τον Κρίτωνα Αθανασούλη από κοντά, δη­ λώνει ευθέως ότι «π ανθολόγηση δεν έγινε με βά­ ση την αντιπροσωπευτική παρουσίαση περιόδων, συλλογών ή των κατά εποχές εκφραστικών τάσε­ ων του ποιητή - γνώμονά της είχε την, κατά την

“ έχ νέου”

υποκειμενική μου άποφη, προβολή των ατομικών ιδεολογικών και μορφολογικών πραγματώσεων του ποιητή...» (σ. 23). Έτσι ο αναγνώστης έρχεται σε άμεση, παραγωγική επαφή τόσο με την ποικι­ λία των λυρικών και μεταλυρικών αποχρώσεων αυτής της χαρακτηριστικής φωνής των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών όσο και με τις ειδικότε­ ρες υφολογικές δοκιμές του Κρίτωνα Αθανασού­ λη, που θέλησε να περάσει από την καταγραφή των οδυνηρών στιγμών της καταναγκαστικής επικαιρότητας στην κατοχύρωση ενός προσωποπα­ γούς, μεταφυσικού ησυχαστηρίου, Έχοντας αντιμετωπιστεί κατά καιρούς αρνητικά α­ πό ένα μέρος της κριτικής, π.χ. τον Τ. Σινόπουλο, ο Κριτών Αθανασούλης, ο λόγιος διευθυντής του Συμβολαιογραφικού Συλλόγου Αθηνών, που δε δί­ στασε να προβεί σε «λυρικές αυτοφυχαναλυτικές καταδύσεις» (σ. 19) αξιοσημείωτου βάθους, πέτυ­

χε εντέλει να πείσει ένα ικανό μέρος των υποψια­ σμένων και ευαίσθητων δεκτών του, στους οποί­ ους ασφαλώς μία από τις πρώτες θέσεις κατέχει ο ίδιος ο σημερινός ανθολόγος του, ότι η ποίησή του πράγματι, αν και ενίοτε ατημέλητη ή πληθω­ ρική, και αίμα είχε και ισχυρό εννοιολογικό φορτίο διέθετε. Από τις Λεπτομέρειες από τη λυπημένη ιστορία του ανθρώπου (1950), μία από τις πρώτες ευπρό­ σωπες συλλογές του, ως τον Αγριόχοιρο (1965) και Το μικρό μου σόμπαν (1969), που απέσπασε το Β' Κρατικό Βραβείο Ποίησης, και από εκεί ως το επιλογικό Ανθρώπινο ζήτημα (1976), ο ποιητής, πέ­ ρα απ' τη μεταφορά του παλμού της εποχής του, όπως παρατηρεί ακριβοδίκαια ο Κ. Στεργιόπουλος, μεριμνά διαρκώς για τη λειτουργική προώθηση ανθρωποκεντρικών ιδεολογημάτων, ικανών κατ' αυτόν να αντιστρέφουν τη χρεοκοπία του πολιτι-

0 Κ. Αθαναοούλης υπάρχει ακόμη ανάμΕοάμας, εν εγρηγόροει, έτοιμος ν'α π ιμ ετω π ίοει κι άλλες αναμετρήοεις μ ε το μέγιστο εχθ ρό των ποιητών: το χρόνο σμικού μορφώματος, αλλά και να αρθρώσουν πει­ σματικά νέες ηθικές αξίες. Από το αίτημα «Για να μην πεθάνει κανείς από τη βία και τι δε θα 'δινα φίλε/θα 'λεγα ΟΧΙ ακόμα κι αν ήταν η ανθρωπότη­ τα να σωθεί» (1957) ως την οργίλη ρητορεία του ερωτήματος: «Τι θα γενούμε μεις, που το κρασί μας φέρνει αηδία,/ανάμεσα σε τόσους κίναιδους, ναρκομανείς, χαφιέδες/χωρίς γυναίκα, πόρνη και

πολιτικούς φανατισμούς,/χωρίς μια τοποθέτηση σε κάποια συμμορία.:.» (1974) ο λόγος θα αναδείξει την πολυσημία του ελάσσονος, θα προβάλει με ζήλο τα έσω τοπία μίας εντιμότερης αισθητι­ κής και θα καταγγείλει ό,τι ψευδεπίγραφο πέσει στην αντίληψή του.

0 Γιάννης Βαρβέρης παρακολουθεί την πορεία του πραγματιστή-ποιητή με νηφαλιότητα και, το κυριότερο, με ανυπόκριτη αγάπη. Τα στοιχεία αυτά προσδίδουν στην όλη προσέγγιση μια ιδιαίτερη α­ ξία: αναβιώνει η αύρα και ο ιχώρ του προσφιλούς κειμένου χωρίς να εμφιλοχωρούν παραναγνώσεις ή προκρούστεια σύνδρομα. Όσο για τα μικρά πεζά που κλείνουν την παρουσίαση ισχύει ό,τι χαρακτη­ ρίζει τη γενικότερη λυρική τόλμη του Κρίτωνα Αθανασούλη: παρρησία, αυθορμησία και συγκε­ κριμένη προθετικότητα. Επιλέγω: «...Από τη φύση του ο ποιητής είναι επαναστατημένος (προσοχή: όχι επαναστάτης. Καμιά φορά, ναι, κι αυτό), δεν υπακούει στις τρέχουσες αξίες, αντίθετα μάλιστα τις αρνείται, χωρίς να είναι υπο­ χρεωμένος να τις αντικαταστήσει. Ο ποιητής είναι προφητική φύση, διαγιγνώσκει κάτι από το μέλλον κι ακριβώς επειδή είναι τοποθετημένος στο μέλ­ λον, ελέγχει το παρόν. Αλλη είναι η περίπτωση των «κολασμένων». Μη ζητάμε απ' αυτούς, παρά μόνον εκείνο που θα ήθελαν να είναι. Η φωνή τους έρχεται από την κόλαση και αγωνίζεται να προφέρει το τρομερό όνομα του Παραδείσου» (σ.

109).

0 Κριτών Αθαναοούλης επιβεβαιώνοντας στο χώρο της κειμενικής πράξης την άποψη του Γουάλας Στίβενς, ότι δηλαδή η ποίηση είναι η τέχνη του λογίου, υπάρχει ακόμη ανάμεσά μας, εν εγρηγόροει, έτοιμος να αντιμετωπίσει κι άλλες αναμετρήσεις με το μέγιστο εχθρό των ποιητών: το χρόνο. Οφεί­ λουμε στις εκδόσεις «Γαβριηλίδη» και ειδικότερα στον ακαταπόνητο επιμελητή της σειράς Κώστα Βούλγαρη ευχαριστίες για τη συμβολή τους στην επιβίωση ποιημάτων που μας αφορούν. □

8 1

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Ανατομία_ _ _ _ _ _ _ _ της νεοτερικότητας

I

ANTHONY GIDDENS

Οι συνέπ€ΐ€ς της νϊοτϊρικότητας Μτφρ.: Γιώργος Μερτίκας Αθήνα, Κριτική, 2001 Σελ. 216 Giddens είναι ο θεωρητικός του «Τρίτου Δρό­ μου» της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας.

O

Αυτό το βιβλίο του απηχεί μια πλευρά του σύγ­ χρονου κοινωνιολογικού προβληματισμού ενόψει των ερωτημάτων που θέτει για τις κοινωνικές επι­ στήμες η νέα εποχή.

Τι σημαίνει νεοτερικότητα; Ο συγγραφέας εξηγεί: Η «νεοτερικότητα» αναφέρεται σε τρόπους κοινωνικής ζωής ή οργάνωσης που εμφανίστηκαν οτην Ευρώ­ πη μετά το 17ο αιώνα και στη συνέχεια απέκτησαν σχεδόν παγκόσμια επιρροή. Δε ζούμε ακόμη, λέει ο συγγραφέας, σ' ένα μετανεοτερικό κόσμο. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κυριότερων κοινωνικών μας θεσμών, στο πέρας του 20ού αιώνα, δείχνουν ότι, αντί να εισέλθουμε σε μια περίοδο μετανεοτερικότητας, οδεύουμε προς μια περίοδο «υψηλής νεοτερικότητας». Η νεοτερικό­ τητα έχει εγγενείς τάσεις παγκοσμιοποίησης. Αυτές συνδέουν τα άτομα με ευρείας κλίμακας συστήμα­ τα σε μια διαλεκτική των συντελούμενων μεταβο­ λών τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Δίνοντας μας ένα νέο χαρακτηρισμό για τη φύση της νεοτερικότητας, ο Γκίντενς επικεντρώνεται στα δίπολα κίνδυνος-ασφάλεια και εμπιστοσύνη-διακύβευση. Διότι η νεοτερικότητα έχει δύο όψεις: οι σύγχρονοι κοινωνικοί θεσμοί προσφέρουν στους ανθρώπους πολλαπλάσιες ευκαιρίες ν' απολαύ­ σουν μια ασφαλή ζωή απ' όσο επέτρεπε οποιοδήποτε προνεοτερικό σύστημα. Σήμερα ζούμε στην ε ­ ποχή της παγκοσμιοποίησης και της αφθονίας. Αλλά η νεοτερικότητα έχει και τη σκοτεινή της πλευρά, που συνδέεται με την ανάπτυξη του ολοκληρωτι­ σμού, την αλλοτρίωση της εργασίας στο σύγχρονο βιομηχανικό κόσμο και την επαπειλούμενη κατα­ στροφή του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με αυ­ τήν της επέκτασης των εξοπλισμών.

ΣΩ ΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ 82

Τα ναρκωτικά και η νομιμοποίηοή τους ΜΑΪΚ ΡΟΚ

Η αλήθεια για τα «ναρκωτικά» Μτφρ.: Αφροδίτη Κοομά Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σ ελ .3 3 6

Τ

ο βιβλίο Η αλήθεια για τα «ναρκωτικά» εξετάζει την προέλευση διάφορων ουσιών, τις επιδρά­

σεις τους και το πώς μπορούν να επηρεάσουν τους χρήστες. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, δεν έχει σκοπό να ενθαρρύνει τον πειραματισμό με πα­ ράνομες ουσίες. Η ανάλυσή του όμως στηρίζεται στη ρεαλιστική άποψη πως η ύπαρξη ουσιών συνο­

δεύεται από την περιέργεια από μέ­ ρους των ανθρώ­ πων να τις δοκιμά­ σουν. Σωστά επι­ σημαίνει ο συγγρα­ φέας πως αυτοί που είναι καλά ε ­ νημερωμένοι κά­ νουν πιο σωστές ε ­ πιλογές από εκεί­ νους που είναι ημι­ μαθείς. Το βιβλίο εξετάζει λεπτομερώς διάφορες ουσίες. Κάποιες από αυτές είναι επί του παρόντος νόμιμες, κάποιες άλλες, πάλι, όχι. Βασίζεται στην υπόθεση πως όλες οι παράνομες ουσίες θα μπορούσαν κά­ ποια μέρα να νομιμοποιηθούν.

ΣΩ ΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Άγνωοτες πτυχές του αλβανικού μετώπου ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΩΤ. ΛΟΥΚΑΤΟΣ

Ι

Οπλίτης στο αλβανικό μέτωπο

Ημερολογιακές σημειώσεις 1940-41

Αθήνα, Ποταμός, 2001 Σελ. 35 2 ρειάστηκε να περάσουν εξήντα ολόκληρα χρόνια για να δημοσιεύσει το ημερολόγιο που κράτησε από την πρώτη μέρα της κήρυξης του ελληνοΐταλικού πολέμου έως την κατάρρευση του μετώπου τον Απρίλιο του 1941 ο γνωστός λαογράφος Δημήτριος Σ. Λουκάτος. Χωρίς υπερβολή, το υλικό που εί­ ναι συγκεντρωμένο σε αυτό τον καλαίσθητο τόμο εί­ ναι εκπληκτικό. Όχι μόνο λόγω θέματος αλλά και γιατί

Χ

83

φωτίζει άγνωστες πτυχές της εποποιίας και κυρίως ε ­ πειδή είναι ένα κείμενο όπου τον πρώτο λόγο έχει η γλώσσα, ο λόγος ενός ανθρώπου που ξέρει να με­ τράει αλλά και να φιλτράρει τα βιώματά του.

0 Δ. Λουκάτος συμμετείχε στις επιχειρήσεις στο αλ­ βανικό μέτωπο ως επίστρατος οπλίτης. Σημείο αφε­ τηρίας της αφήγησής του είναι η ατμόσφαιρα πυρε­ τού που επικροτείτο μοιραίο Οκτώβριο του 1940: μια αναπάντεχη ανατροπή της καθημερινής ρουτίνας, σειρήνες πολεμικού συναγερμού, ενθουσιασμός και

0 Δ. Λουκάτος αποδεικνύεται οξυδερκής παρατηρητής, διεισδυτικός οχολιαοτής, επιδέξιος γραφιάς συγκίνηση, σημαίες και το χακί να δεσπόζει παντού. Ύστερα, η συγκέντρωση των στρατιωτών σε μονά­ δες, η ελλιπής εκπαίδευσή τους και ακολούθως η βάναυση μεταφορά τους στη γραμμή του πυρός (στο βαθμό που η όλη σκηνή να θυμίζει μεταφορές Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης). 0 αναγνώ­ στης, συνεπαρμένος από τις ολοζώντανες εικόνες, περιμένει με αγωνία αλλά και ανυπομονησία τις περι­ γραφές στο μέτωπο: η έκπληξη όμως εδώ είναι ότι πρόκειται για μια -ακραία φυσικά- καθημερινότητα ό­ που δεν επικρατεί μόνο ο φόβος και ο πόνος αλλά και η πλήξη, η μονοτονία, η έλλειψη ύπνου, η πείνα και το αφόρητο κρύο. Αν μέχρι τώρα βρισκόμαστε σε ένα διαρκές κρεσέντο, η δραματική υποχώρηση του ελληνικού στρατού υπό τη σφοδρή γερμανική επίθε­ ση αποτελεί το φορτίσιμο του Οπλίτης στο αλβανικό μέτωπο. Μιλήσαμε παραπάνω για άγνωστες πτυχές του αλβα­ νικού έπους. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους σποραδι­ κούς βανδαλισμούς ιταλικών καταστημάτων στην Αθήνα, τις εν ψυχρώ εκτελέσεις Ιταλών αιχμαλώτων από τμήματα ευζώνων, την οικτρή εικόνα των τραυ­ ματιών, τις κηδείες-παρωδία των πεσόντων, τον «τοτό» φαντάρο πολυτελείας, το θάνατο χιλιάδων στρα­ τιωτών από κρυοπαγήματα πολύ πριν δούνε το μέτω­ πο, επειδή ο «κοινωνικός έρανος» σπάνια έφτανε στον προορισμό του, την επαφή των στρατιωτών με τους Αλβανούς (αναπόφευκτα, ο αναγνώστης κάνει συ­ γκρίσεις με τη σημερινή εποχή), τους εξαθλιωμένους

84

φαντάρους στην πρώτη γραμμή που εύχονται να επι­ τεθούν οι Γερμανοί για να τελειώνουν τα βάσανά τους (!) και άλλα πολλά, δοσμένα με καυστικό χιού­ μορ: «Έπεσεν υπέρ πίστεως και πατρίδος». Κι όμως, αν υπήρχαν ρούχα και κάλτσες δε θα «έπιπτεν», γρά­ φει ο Δ. Λουκάτος. Γράφοντας για το στράτευμα εν καιρώ πολέμου, ο συγγραφέας ουσιαστικά μας δίνει μια ανάγλυφη εικό­ να μιας ολόκληρης κοινωνίας στη συγκεκριμένη χρο­ νική περίοδο. Σε όλο το βιβλίο επικρατεί ένα πιο α­ θώο, σε σύγκριση με τη σημερινή εποχή, ρομαντικό πνεύμα και ταυτόχρονα μια άλλοτε ανάλαφρη άλλο­ τε ζοφερή βαλκανική ατμόσφαιρα: έντονα πάθη, γεν­ ναιότητα, συντροφικότητα αλλά και μιζέρια, αρπαχτά βόλεμα και εγκληματική προχειρότητα. Ο Δ. Λουκάτος κάνει λόγο για ήρωες αλλά και για δει­ λούς- για ηρωικές πράξεις και για πράξεις ανανδρίαςγια σκηνές φρίκης αλλά και κωμωδίας. 0 λόγος του είναι πληθωρικός και συνάμα φειδωλός, λυρικός αλ­ λά και στακάτος, δραματικός αλλά και γεμάτος από μια γνήσια κωμική φλέβα. Πρόκειται επίσης για το λό­ γο ενός αυτόπτη μάρτυρα και παράλληλα ενός επι­ στήμονα ο οποίος επεξεργάζεται συνεχώς τις εμπει­ ρίες του έχοντας πανίσχυρο οπλοστάσιο την πολύ­ χρονη πείρα του στη λαογραφική έρευνα. Είναι πράγ­ ματι θαυμάσιο όταν το στοιχείο της αμεσότητας πα­ ραμένει ζωντανό και συνδυάζεται άψογα με την απο­ κρυστάλλωση της κάθε στιγμής. Ο Δ. Λουκάτος αποδεικνύεται οξυδερκής παρατηρητής, διεισδυτικός σχολιαστής, επιδέξιος γραφιάς. Μέσα στο μεγάλο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ της γραφής και της έκδοσης των σημειώσεων αυτών είδαν το φως της δημοσιότητας βιβλία με το ί­ διο θέμα που θεωρούνται ήδη «κλασικά» (Το πλατύ ποτάμι του Γ. Μπεράτη, Οι αρματωμένοι του Λ. Ακρίτα κ.ά.) ή με ανάλογο (Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Σ. Δούκα, Η ζωή εν τάφω του Σ. Μυριβήλη, σημαντικό μέρος της βιβλιογραφίας του 0. Βαλτινού κ.ά.). Η αυ­ θεντική πολεμική αφήγηση του Δ. Δουκάτου εντάσσε­ ται άνετα σε αυτό το πλαίσιο, στην παράδοση της εγ­ χώριας λογοτεχνίας πολέμου - όχι μόνο λόγω θέμα­ τος αλλά και χάρη στην αξία του ίδιου του κειμένου. Είναι βέβαια ένα ζήτημα, μέσα στην πληθώρα των τίτ­ λων που κυκλοφορούν και υπό τη βροχή των υπερ­ σύγχρονων «έξυπνων βομβών» στο Αφγανιστάν, αν θα προσεχτεί ένα τέτοιο βιβλίο, που αναφέρεται σε έ­ ναν παρωχημένο πόλεμο. Αλλά γι' αυτό δεν ευθύνεται διόλου το βιβλίο του Δ. Λουκάτου. ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

Lifestyle προοωπικότητες ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

i

Αινιγματικά πρόσωπα

Αθήνα, Εστία, 2001 Σελ.172

ε ύφος περιοδικού lifestyle, χωρίς αυτό να αποτε­ λεί αρνητική επισήμανση, ο Απόοττολος Διαμαντής στα Αινιγματικά πρόσωπα παραθέτει τις εμπειρίες του από τις συναντήσεις του με επώνυμους της πα­ λιάς αλλά και της σύγχρονης Αθήνας. Όσον αφορά το ύφος γραφής, αυτό δικαιολογείται καθώς τα περισσό­ τερα από τα κείμενα έχουν ηροδημοσιευτεί στο πε­ ριοδικό Madame Figaro. Ο Διαμαντής συνομιλεί με προσωπικότητες που έλαμψαν στο παρελθόν και άλλες που αχνοφέγγουν στο Στις σελίδες του παρόντος βιβλίου ο αναγνώστης σήμερα. Δύσκολα θα ισχυριζόταν κανείς πως οι μαρπληροφορείται, μεταξύ άλλων, τους πάλαι ποτέ

ί

Συνομιλίες μ ε προσωπικότητες που έλαμψ αν οτο παρελθόν και άλλες που αχνοφέγγουν οτο οήμερα τυρίες που συγκεντρώνονται στο βιβλίο παρουσιά­ ζουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς προσηλώ­ νονται σε λίγο έως πολύ γνωστές ή, τουλάχιστον, προβλέψιμες πτυχές του χαρακτήρα αυτών των αν­ θρώπων. Οι όποιες παρατηρήσεις του συγγραφέα μέ­ νουν στην επιφάνεια και περισσότερο στοχεύουν στην τέρψη παρά στην ενημέρωση. Μέσα από μια παιγνιώδη, ανάλαφρη γραφή ο Α. Διαμαντής μάς με­ ταφέρει απλώς τη συχνά ασαφή εντύπωση που απο­ κόμισε από τη σύντομη συναναστροφή του με τον κάθε άνθρωπο. Ακόμα, ο τίτλος μάλλον παραπλανη­ τικός είναι, από τη στιγμή που οι συγκεκριμένες μαρ­ τυρίες κάθε άλλο παρά ερωτηματικά αφήνουν. Πά­ ντως, σε κάθε περίπτωση το βιβλίο διαβάζεται ευχά­ ριστα κυρίως χάρη στην ποικιλία και εναλλαγή των προσώπων που εγείρουν την περιέργεια και στην α­ πρόσκοπτη ροή του λόγου ο οποίος είναι πολύ κοντά στην καθημερινή ομιλία, απογυμνωμένος από κάθε λογοτεχνική αξίωση.

θυελλώδεις έρωτες του Ανδρέα Μπάρκουλη και τις συνθήκες διαμονής του στο ΔρομοκαΤτειο, την ύφαν­ ση του φορέματος της Ίλιας Λιβυκού στη Σάντα Τοικίτα, τα έντονα βιώματα του Ζάχου Χατζηφωτίου, το πώς μεθόδευσε την πρώτη συναυλία των Μπιτλς στην Ελλάδα ο Αλέξης Μάρδας, αλλά διαβάζει και για το παράπονο του Μουζάκη, για τον Νίκο Μαστοράκη και την υπόθεση Λαμπράκη αλλά και για την Έλενα Ακρίτα και τη σχέση της με τον πρώην άντρα της. Ο αναγνώστης αρχίζει ελαφρώς να πλήττει όταν ο Διαμαντής εστιάζει την προσοχή του στα πολύ πρό­ σφατα «αστέρια», προϊόντα, σχεδόν αποκλειστικά, της τηλεόρασης. Εδώ περιορίζεται στην πρώτη μόνο ε­ ντύπωση που εισέπραξε, στην εξωτερική εμφάνιση, δηλαδή. Μαθαίνουμε, λοιπόν, ότι η Κατερίνα Λέχου προκαλεί αμηχανία με το ύψος της, ότι η Δήμητρα Ματσούκα είναι απλώς «όμορφη, πάρα πολύ όμορ­ φη», αλλά δυστυχώς έχει «χλομά δάχτυλα» όπως άλ­ λωστε και η Άννα-Μαρία Παπαχαραλάμπους, της ο­ ποίας σημειωτέον ο πατέρας είναι Αιθίοπας, ότι η Βάνα Μπάρμπα «είναι μια Ελληνιδα Σιλβάνα Μαγκάνο», με «καμπυλώδες σώμα», «μεγάλα μάτια», «μακριά μαλλιά» και «υπέροχο μπούστο» και ότι η Θεοφάνιά Παπαθωμά δεν έχει πράσινα αλλά γκριζοπράσινα μά­ τια. Το βιβλίο του Απόστολου Διαμαντή συγκεντρώνει τις μαρτυρίες πλήθους ετερόκλητων ανθρώπων, ορι­ σμένοι από τους οποίους διεκδικούν αναμφίβολα μια

85

σημαντική θέση στα πολιτιστικά, και όχι μόνο, πράγματα της χώρας μας, ενώ κάποιοι από αυτούς βρίσκονται ακόμα στην αφετηρία της διαδρομής τους που

για άλλους διαγράφεται σύντομη και για άλλους είναι ήδη στη χάση της.

ΛΙΝ Α ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ένα δίτομο έργο ζω ής του Τ Α Σ Ο Υ Π ΑΠ Π Α ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων (Β ' τόμος)

Αθήνα, Ιξάντας, 2001 Σελ. 610 Τ ί “ ργο ζωής για τον Διονύοη Χαρπώπουλο η βιογραΤ “ φία του Άρη Βελουχιώτη. Πέντε χρόνια μετά τον πρώτο τόμο κλείνει η ιστορική βιογραφία της πιο εμβληματικής προσωπικότητας όχι μόνο του αντιστα­ σιακού και εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος της χώ­ ρας, αλλά και της σύγχρονης Ελλάδας. Δεν είναι τυ­ χαίο το γεγονός ότι μέχρι σήμερα ο πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ εξακολουθεί να διεγείρει, να εμπνέει, να συγκινεί, να διχάζει και να προκαλεί ιστορικούς, αγωνι­ στές και απλούς πολίτες. Κανένα άλλο πρόσωπο της πρόσφατης περιόδου δεν είχε την τύχη να λατρευτεί τόσο πολύ από τους ομοδόξους του και να τιμηθεί τόσο γενναιόδωρα για τις στρατηγικές και στρατιωτικές ικανότητές του από

Καταιγιστικός ρυθμός που μόνο ένας δοκιμασμένος οτη λογοτεχνία συγγραφέας μπ ορεί να δώσει τους εχθρούς του στο πεδίο της μάχης. Όμως, και κα­ μία άλλη φυσιογνωμία της περιόδου 1942-1945 δε δυσφημίστηκε με τόση βαναυσότητα από τους επίση­

86

μους εκπροσώπους του ΚΚΕ. Η εντολή «ούτε νερό ούτε φαί ούτε κατάλυμα στο δηλωσία Άρη» που οδή­ γησε τον αρχιτέκτονα του ΕΛΑΣ στην απελπισία και στην αυτοκτονία είναι το αιώνιο στίγμα, η πιο μαύρη σελίδα στο βιβλίο του κόμματος, το πιο επονείδιστο «λάθος» στο μακρύ κατάλογο των ανοσιουργημάτων που διέπραξε το ΚΚΕ εναντίον στελεχών του που τόλ­ μησαν να ξεφύγουν από τον ασφυκτικό κλοιό της η­ γεσίας. Με τον τραγικό χαμό του ο Άρης πέρασε στη σφαίρα του μύθου. Ευτυχώς γι' αυτόν έφυγε νωρίς. Αν ζούσε θα ήταν ένας συμβιβασμένος, ένας περιφερόμενος διαφωνών που γρήγορα η μηχανή του κόμματος θα

κατακρεουργούσε. 0α χον μείωνε και θα τον προπη­ λάκιζε ανελέητα. Βεβαίως το επιχείρησε και μετά το θάνατό του, αλλά δεν το κατάφερε. Με την αυτοκτο­ νία του ο Αρης αποστόμωσε όλους εκείνους τους ά­ καπνους των πολιτικών οργανώσεων που, ενώ «δεν είχαν κρεμάσει αορτήρα στον ώμο τους», χρίστηκαν αυτοσχέδιοι στρατηγοί και με ύφος δέκα καρδιναλίων ασκούσαν εκ του ασφαλούς και εκ των υστέρων κρι­ τική στις επιλογές του αρχηγού του ΕΛΑΣ. Υποδύο­ νταν τους μεγάλους και τους τρανούς εν τη απουσία του, γιατί μπροστά του λούφαζαν και δεν τολμούσαν να αρθρώσουν λέξη, φοβούμενοι τη χλεύη των α­ νταρτών. Ήταν η αυτοκτονία του μια κίνηση απελπισίας, ένα α­ πονενοημένο διάβημα, μια πράξη αυτοκάθαρσης, ένα

0 Δ. Χαριτόπουλος τοποθετεί τον Άρη οτις πραγματικές διαοτάοεις του σήμα προειδοποίησης; Όλα αυτά μαζί; Ή μήπως ήταν μια συνειδητή όσο και ευφυής, τελετουργική και λυ­ τρωτική ενέργεια, μια τελευταία μπαλωθιά, μια υπο­ θήκη για το μέλλον; Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, «η αυτοκτονία είναι μια πράξη οριστική και τελεσίδικη, που ουδείς δικαιούται να κρίνει, να εξάρει ή να κατα­ δικάσει. Είναι απολύτως προσωπική και μυστηριώδης. Και καθώς ποτέ δεν στερείται νοήματος, λέγεται και διάβημα. Ήταν το ύστατο διάβημα του αυτόχειρα προς τους Έλληνες». Παρά το γεγονός ότι έχουν γραφτεί χιλιάδες σελίδες για τον Αρη Βελουχιώτη από φίλους και αντιπάλους, τα σκοτεινά σημεία και οι παρεξηγήσεις δε λείπουν. Όχι μόνο οι ταξικοί εχθροί, αλλά και οι κομματικοί έ­ χουν χρεώσει στον Άρη σχεδόν όλα τα στραβά που έ ­ γιναν την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης. 0 Άρης εί­ ναι υπεύθυνος για τον εμφύλιο με τον ΕΔΕΣ, για τη δολοφονία του Ψαρρού, για τις μαζικές εκκαθαρίσεις των ταγματασφαλιτών στην Πελοπόννησο, για τις βι­ αιότητες τμημάτων του ΕΛΑΣ. 0 Χαριτόπουλος, ανατρέχοντας σε δημοσιευμένο υλικό, αντλώντας πλη­ ροφορίες από πηγές ανεξερεύνητες μέχρι τώρα από άλλους συγγραφείς και αξιοποιώντας αυτόπτες μάρ­ τυρες, ανατρέπει με μεθοδικότητα όλες τις κατηγο­ ρίες. Τοποθετεί τον Άρη στις πραγματικές διαστάσεις του και επιπλέον παραθέτει τις απόψεις του «αρχηγού

των ατάκτων» για όλα τα κρίσιμα ζητήματα της περιό­ δου, όπως αυτές διατυπώθηκαν σε μια κομματική σύ­ ναξη αμέσως μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Πηγή του συγγραφέα εδώ είναι τα ανέκδοτα κείμενα δύο στελεχών που πήραν μέρος στη σύσκεψη. Έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς έβλεπε σε κείνη την κομβική για το κίνημα καμπή ο Βελουχιώτης όλα τα παρελθόντα και τι ψυχανεμιζόταν για τα μέλλοντα: • Για τη σύγκρουση με τον ΕΔΕΣ: «Το Σεπτέμβριο του '43 η διαταγή του Σιάντου ήταν να διαλύσω με τα όπλα τον ΕΔΕΣ. Του είπα ότι αυτό είναι απαρχή του εμφυλίου. Ξέρεις τι συνέπειες θα έχει αυτή η σύ­ γκρουση! "Ναι, ναι προχώρα, μου απάντησε". Δεν μπορούσα να κάνω διαφορετικά. Εγώ είμαι στρα­ τιωτικός και προχώρησα, αλλά μετά μπήκανε στη μέση οι Εγγλέζοι, τους τουμπάρανε με υποσχέσεις και με τραβήξανε πίαω. Και τη ζημιά την κάναμε και τίποτα δεν ολοκληρώσαμε. Πάντα αυτό κάναμε».

• Για τον Σιάντο: «Με αυτόν στην ηγεσία αποκλειόταν να νικήσουμε. Είναι ο χασάπης του λαϊκού κινήμα­ τος».

• Για τον Ιωαννίδη: «Και όταν ήταν στην παρανομία και όταν ήταν στην ελευθερία, δεν βγήκε ποτέ από τα υπόγεια και δεν είδε ποτέ ήλιο για να μπορεί να έχει καθαρό μυαλό και ορθή κρίση».

• Για τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας: «Αφού η ηγεαία τις υπέγραφε έπρεπε να τις τηρή­ σει χωρίς διαμαρτυρίες ή αθετήσεις της υπογρα­ φής. Ό,τι κι αν γινόταν, έπρεπε να δείξουμε ότι τη­ ρούμε τις συμφωνίες. Πώς θα μας εμπιστευθεί ο λαός. Αυτά όμως τα τεράστια σφάλματά της η ηγε­ σία θέλησε να τα διορθώσει με άλλο σφάλμα, το μεγαλύτερο: Αποχώρησαν από την κυβέρνηση και άρχισαν να προετοιμάζονται για τη βίαιη ανατροπή της».

• Για τα Δεκεμβριανά: «Αν την κάναμε εμείς την επι­ χείρηση; Μια μέρα στο Γουδί, δεύτερη μέρα στη "Μεγάλη Βρετάνια", τρίτη μέρα στον Πειραιά και μία για τον Καραγκιόζη τέσσερις, οι Εγγλέζοι στη θά­ λασσα. Και τι θα γινότανε, θα μου πείτε... Θα κατα­ λήγαμε σε συμφωνία από θέοεως ισχύος κι όχι σαν αυτή στη Βάρκιζα που ήταν πέρα για πέρα προδοτι­ κή».

• Γιατί υπέγραψε τη διαταγή αφοπλισμού του ΕΛΑΣ: «Πρέπει να σας ομολογήσω ότι με βασάνιζε επί με­ ρόνυχτα και είπα τελικά, δεν έχω δικαίωμα να κρα­ τήσω υποχρεωτικά τον κόσμο σε αυτή τη νέα κατά­ σταση. Είπα θα αναλύσω μετά στον κόσμο και όποι­ ος βούλεται οπίσω μου ελθείν».

0 Άρης καλεί τους παρευρισκόμενους να ενταχθούν

87

στο νέο ΕΑΜ (ΜΕΛ το ονόμασε) και να ακυρώσουν με τα όπλα τις λεόντειες συμφωνίες. Το ακτίφ όμως ή­ ταν κομματικό και οι συμμετέχοντες, αν και ταράχτη­ καν από την ανάλυσή του, δεν έσπευσαν. Το κόμμα τούς τραβούσε από το μανίκι. Η κύκνεια φρααη του αρχηγού του ΕΛΑΣ αποδείχτηκε προφητική: «Προσέξ­ τε γιατί τα κεφάλια σας δεν στέκουν καλά. Γρήγορα θα με θυμηθείτε». Πράγματι, γρήγορα τον θυμήθηκαν αλλά ήταν πια αρ­ γά. Είχε αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση.

0 δεύτερος τόμος έχει όλα τα χαρίσματα του πρώ­ του. Καταιγιστικός ρυθμός που μόνο ένας δοκιμα­ σμένος στη λογοτεχνία συγγραφέας μπορεί να δώ­ σει, μικροσκοπική εξέταση όλων των λεπτομερειών -προϊόν βασανιστικής επεξεργασίας-, επιμελής δια­ σταύρωση πηγών και σελίδες μεγάλης αφηγηματι­ κής δύναμης. Ό,τι θα γραφτεί από δω και πέρα για τον Άρη Βελουχιώτη δεν μπορεί παρά να έχει ως ε­ φαλτήριο το δίτομο έργο ζωής του Δ. Χαριτόπουλου. □

ΜΟΥΣΙΚΗ

Από τον Γ. ΒιτάΧη οτον Κ. Καπνίση του Μ Α Ρ Κ Ο Υ Δ . Φ Ρ Ε Ρ Η

ΚΩΣΤΑΣ ΜΥΛΩΝΑΣ

Η μουσική στον «λληνικό κινηματογράφο Αθήνα, Κέδρος, 2001 Ι(λ. 272 Κώστας Μυλωνάς δε γράφει για να γράφει. Μέ­ σα στο πλήθος των -ποικίλης καλλιτεχνικής θε­ ματικής- βιβλίων αναφοράς που κατακλύζουν πια την ελληνική βιβλιογραφία, τα βιβλία του ξεχωρί­ ζουν γιατί το καθένα απ' αυτά ανοίγει έναν καινούριο δρόμο. Αντί να μηρυκάζουν περίτεχνα κοινούς ήδη τόπους ή να εισάγουν, επιτηδείως ως ημεδαπές πατέντες, παγιωμένα στερεότυπα της πάντοτε προηγούμενης Εσπερίας, καταγράφουν την προσωπική, μοναχική, α-

0

ΚΩΣΤΑΣ ΜΥΛΩΝΑΣ

Η Μουοική στον Ελληνικό Κινηματογράφο

0 Κ. Μ υλω νάς ερευνά ένα παρθένο πεδίο: τ η νε\\η νική κινηματογραφική μουοική 88

νήσυχη, σε διαρκή ελεγκτική ετοιμότητα πορεία ενός πάνοπλου, ωστόσο, από πείρα και σοφία, εξερευνητή σε παρθένες περιοχές της μουσικής. Η τρίτομη Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού στη δε­ καετία του '80 προσέδωσε εκ νέου την προσκαίρως χαμένη υπόληψη στο λεγόμενο «ελαφρό» τραγούδι

μας, εηανεκτίμησε, ψύχραιμα και νηφάλια, μύθους και ιδεολογήματα, προχώρησε σε οριστικές καταχωρίσεις στο ενιαίο πια κατάστιχο της τραγουδιστικής μας ιστο­ ρίας. Δεύτεροι και καταϊδρωμένοι ήρθαν οι επιστημο­ νικοί ή δημοσιογραφικοί λάτρεις του Αττίκ ή του Γιαννίδη. Με το ακόμη νωπό Μουσική και κινηματογράφος (1999) ο Μυλωνάς εξερεύνησε ένα άλλο παρθένο πεδίο. Την κινηματογραφική εν γένει μουσική. Η αμφί­ πλευρα ανειδίκευτη σχέση μου με τη διεθνή μουσική και κινηματογραφική βιβλιογραφία δε μου επιτρέπει να εκφέρω ως κατηγορηματική βεβαιότητα την υπο­ ψία μου πως η αναμφισβήτητη ελλαδική πρωτοτυπία του βιβλίου αυτού είναι και παγκόσμια. Πιστεύω όμως πως, τουλάχιστον ως προς τη συστηματική του μέθο­ δο, το βιβλίο αυτό διεκδικεί πλανητική πρωτοτυπία. Με την πλούσια προσωπική συνθετική του εμπειρία (και ειδικότερα αυτή ενός κινηματογραφικού συνθέτη) αλλά και με το αναλυτικό πάθος ενός φανατικού «σινεφίλ», ο Μυλωνάς κατατάσσει, ταξινομεί, αξιολογεί ένα τεράστιο υλικό. Χωρίς τους ξηρούς σχολαστικι­ σμούς ή τους ερασιτεχνικούς αυτοσχεδιασμούς που κατατρύχουν και αποπροσανατολίζουν τις ήδη, ούτως

Ένα βιβλίο καρπός της ωριμότητας, της γνώαης και της αγάπης του συγγραφέα γ ια τη μ ο υ ο ικ ή και τον κινηματογράφο ή άλλως πενιχρές, διαθέσιμες προσεγγίσεις. Αυτό τα καθοριστικά προσόντα ευσυνείδητης λογιο­ σύνης και βαθιάς αφοσίωσης χαρακτηρίζουν και το τελευταίο του βιβλίο Η μουσική στον εήήηνικό κινη­ ματογράφο. Με μεθοδολογικό εργαλείο τον ήδη διαμορφωμένο και τελειοποιημένο στο Μουσική και κινηματογράφος συστηματικό άξονα, ο Μυλωνάς παρακολουθεί και ε ­ ξαντλεί το θέμα της μουσικής του ελληνικού κινημα­ τογράφου στα ενενήντα σχεδόν χρόνια της μέχρι σή­ μερα ζωής του. Αρχίζοντας από την «Πρώτη Περίοδο» (μέχρι το 1950) που αναλύεται σε «Εισαγωγικά», στην «Εποχή του βωβού», στις «Πρώτες 'ηχητικές' και ομιλούσες ται­

νίες» και στους «Εισηγητές», δηλαδή τους πρώτους συνθέτες καθαρά κινηματογραφικής μουσικής και τραγουδιών. Τον Κώστα Γιαννίδη της Προσφυγοηούήαςτου Τόγκο Μιζράχι (1959) και τους Γιώργο Βιτάλη και Γιώργο Μαλλίδη, του Τραγουδιού του χωρισμού του Φιλοποίμενα Φίνου (1959). Για να συνεχιστεί με τη δεκαετία 1941-1950 (δεκαετία, ω γνωστόν, οργά­ νωσης της κινηματογραφικής παραγωγής μας και, παράλληλα, προαγωγής της μουσικής σε οργανικό στοιχείο των ελληνικών ταινιών). Η δεκαετία αυτή, ως αυτοτελές κεφάλαιο του βιβλίου, αρθρώνεται στις «Βάσεις και στους πρωτεργάτες» και στα «Μελο­ δράματα», δράματα, κωμωδίες. Το επόμενο κεφά­ λαιο «0 παλιός ελληνικός κινηματογράφος», που α­ φορά τον κινηματογράφο μας ως μαζικό πλέον λαϊκό καλλιτεχνικό (;) προϊόν, διάρκειας δύο δεκαετιών (1951-1970), υποδιαιρείται επίσης σε δεκαετίες (1951-1960 και 1961-1970). Και των δύο προτάσσο­ νται απαραίτητες πλέον, ενώπιον της πληθύος του υλικού, «Γενικές παρατηρήσεις». Για ν' ακολουθή­ σουν, στη μεν δεκαετία 1951-1960, Το τραγούδι, η λειτουργία του, οι δημιουργοί του και, εντέλει, να καταγραφούν οι «Αξιοσημείωτες μουσικές επενδύσεις». Και στη δεκαετία 1961-1970 οι «Μουσικές επιμέλει­ ες», «Η κυριαρχία του τραγουδιού», «Το μιούζικαλ». Στην ίδια, τέλος, ενότητα, του «Παλιού ελληνικού κι­ νηματογράφου», προστίθενται, ως προφανώς ανα­ γκαίο ειδικό επίμετρο, κεφάλαιο αφιερωμένο στους «Συνθέτες», «εκείνους των οποίων το έργο συνδέεται με τον παλιό ελληνικό κινηματογράφο». Συγκεκριμέ­ να και κατά χρονολογική σειρά (κινηματογραφικής ε­ μπλοκής και όχι ηλικίας) στους Μενέλαο Παλλάντιο, Γιώργο Καζάσογλου, Μάνο Χατζιδάκι, Αργύρη Κουνάδη, Κώστα Καπνίση, Μίκη θεοδωράκη, Τάκη Μωράκη, Μίμη Πλέσσα, Γιώργο Κατσαρό, Γιάννη Μαρκόπουλο, Κώστα Κλάββα, Νίκο Μαμαγκάκη και άλλους.

0 Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος (ΝΕΚ) της περιό­ δου 1971-2000 αποτελεί φυσικά ξεχωριστή (την τε­ λευταία) μείζονα ενότητα του βιβλίου. Όπου, ύστερα από τις «Γενικές Παρατηρήσεις», εξετάζονται, επίσης με χρονολογική οειρά, οι συνθέτες του ΝΕΚ και ειδικό­ τερα οι Γιώργος Παπαδάκης, Γιώργος Τοαγκαράκης, Σταμάτης Σπανουδάκης, Μιχάλης Χριστοδουλίδης, Ελένη Καραΐνδρου, Κυριάκος Σφέτσας, Δημήτρης Παηαδημητρίου, Νίκος Κυπουργός και οι υπόλοιποι συν­ θέτες. Ως παράπλευρο των συνθετών του ΝΕΚ φαινό­ μενο εξετάζονται «Αλλοι συνθέτες της περιόδου του ΝΕΚ», που επένδυσαν μουσικά ταινίες του σύγχρονου προς το ΝΕΚ αλλά αποστασιοποιημένου απ' αυτόν ε­ μπορικού κινηματογράφου. 0 Γιώργος Χατζηνάσιος εί­

89

ναι ο μόνος συνθέτης του είδους που αξιούται αυτο­ τελούς διαπραγμάτευσης, ενώ οι υπόλοιποι συνθέτες περιλαμβάνονται οε μια συλλογική ενότητα. Το όλο έργο κλείνει επίλογος που δεν αποτελεί, ό­ πως συνήθως συμβαίνει, απογραφή συμπερασμάτων, αλλά βλέμμα στο μέλλον. Δηλαδή στην αποκατάστα­ ση της σχέσης του ελληνικού κινηματογράφου με το πλατύ κοινό αλλά και στον εντεύθεν διαφαινόμενο κίνδυνο παραγνώρισης του ρόλου της μουσικής στις ταινίες ως καλλιτεχνικά έργα. Στη Μουσική στον ελληνικό κινηματογράφο ο Κώστας Μυλωνάς αιφνιδιάζει, για μια ακόμα φορά, τον ανα­ γνώστη του. Όχι μόνο με τις γνωστές και οικείες μας πλέον τόλμη των θεματικών του επιλογών και αρετή των κριτικών του εκτιμήσεων. Αλλά με την υποκατά­ σταση της σεμνής ερευνητικής αυτογνωσίας, που χα­ ρακτήριζε τα προηγούμενα έργα του, με μια, εφάμιλ­ λης σεμνότητας, ερευνητική αυτοπεποίθηση. Με την

οποία τον εφοδιάζει στο παρόν έργο του η πλήρης ε ­ πάρκεια του κριτικού εξοπλισμού του και ο απόλυτος έλεγχος του υλικού του. Χαρακτηριστική της αμεσό­ τητας της εποπτείας του υλικού αυτού από τον Μυ­ λωνά είναι η εκ μέρους του ευθεία ομολογία των σποραδικών περιπτώσεων που αξεπέραστες αντικει­ μενικές δυσκολίες (π.χ. εξαφάνιση της κόπιας μιας ταινίας) δεν του επέτρεψαν την αυτοψία-αυτηκοΤα της αντίστοιχης μουσικής επένδυσης. Το βιβλίο Η μουσική στον ελληνικό κινηματογράφο εί­ ναι καρπός της ωριμότητας, της γνώσης και της αγά­ πης του Μυλωνά για τη μουσική και για τον κινηματο­ γράφο. Αυτής της γνώσης και αγάπης που εξαιρεί ο σεβαστός μάστορας του κινηματογράφου μας, ο Ντίνος Δημόπουλος, στον πρόλογό του στο βιβλίο. Ο ι­ δανικός συνδυασμός γνώσης και αγάπης κάνει το βι­ βλίο αυτό (πράγμα σπανιότατο πλέον) υπεύθυνο, γοητευτικό και ταυτόχρονα αξιόπιστο. □

ΛΕΞΙΚΟ

Προς όλους τους Εντιμους | 1 Β| ■ ■|

Η ■

Λ

ΒΟΛΤΑΙΡΟΣ

Φιλοσοφικό λ«ξικό

B L ; Β Ο ΛΤΑΙΡΟ Σ

Μτφρ.: Φωτεινή Ταμβίοκου - Ξανθίππη Τοελέντη Εια.-οχόλ.-επιμ.: Ξανθίππη Τοελέντη Επιοτ. επιμ.: Γιώργος Μανιάτης Αθήνα, Στάχυ, 2001 Σελ.552

■ Τ Ι ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ■ κ ΐ ΛΕΞΙΚΟ

18ος αιώνας μεταξύ των άλλων υπήρξε ο αιώ-

11 νας των λεξικών. Και ο κοσμοπολίτης Βολταίρος U ουδόλως απείχε από τη λεξικογραφία. Έγραφε το 1760 στη Mme Deffand: «Έχω απορροφηθεί σε μια απαρίθμηση κατά αλφαβητική σειρά όλων όσων πρέπει να ξέρω γι' αυτόν εδώ τον κόσμο και για τον άλλο, τα οποία θα χρησιμεύσουν σ' εμένα τον ίδιο και, ίσως μετά το θάνατό μου, στους έντιμους αν­ θρώπους». Τον Ιούλιο του 1764 εκδόθηκε το Φιλοσο­ φικό λεξικό, ανώνυμα, με τόπο έκδοσης το Λονδίνο, ενώ είχε εκδοθεί παράνομα στη Γενεύη. Για έναν πε­ ρίπου χρόνο ο Βολταίρος επιδίδεται σ' ένα εκπληκτι­ κό παιχνίδι αρνούμενος κατηγορηματικά την πατρό­

C ΙΔΕΕΣ

Ε9 U

τητα του βιβλίου που κυκλοφορούσε σε ελάχιστα βέβαια αντίτυπα με τεράστια, ωστόσο, εμβέλεια. Το 1767 κυκλοφόρησε συμπληρωμένη έκδοση, με προ­ σθήκη 18 άρθρων, με τίτλο Φορητό φιλοσοφικό λεξι­ κό. Το 1769 παρουσιάστηκε η τελική έκδοση του βι-

Η παρούσα έκδοοη έρχεται να π \ηρώ οει ό \α τα κενά της προηγούμενης, των εκδόσεω ν «Αναγνωοτίδης» βλίου με τίτλο Ο λόγος κατά αλφαβητική σειρά, που, εντέλει, το 1770 θα μετονομαστεί σε Φιλοσοφικό λε­ ξικό. Η ιδέα περί λεξικού είχε ακουστεί προηγουμένως, κα­ τά τη διάρκεια ενός δείπνου του Φρειδερίκου Β' της Πρωσίας. Εκείνη την εποχή στην Ευρώπη ο Βολταίρος πρωταγωνιστούσε διά του πνεύματος και ο Φρειδερί­ κος διά των όπλων. «Εάν μας άκουγε κανείς», έγραφε στα απομνημονεύματά του ο Βολταίρος γι' αυτά τα δείπνα, «θα νόμιζε πως ακούει τους επτά σοφούς της Ελλάδας στο πορνείο. Πουθενά στον κόσμο δεν μίλη­

σαν ποτέ με τέτοια παρρησία για όλες τις ανθρώπινες προλήψεις και δεν τις πραγματεύθηκαν ποτέ με τόσο σκωπτική διάθεση. Σεβόμαστε το Θεό αλλά δεν δεί­ χναμε καμία επιείκεια σε όλους όσοι εξαπάτησαν τους ανθρώπους εν ονόματίτου». Το βιβλίο ήταν γνωστό στη χώρα μας με τον τίτλο Φι­ λοσοφικά δοκίμια από τις εκδόσεις «Αναγνωστίδη», χωρίς χρονολογία, σε μετάφραση του Γρ. Λιονή και ει­ σαγωγή του Κ. Μετρινού (221 σελίδες). Η παρούσα έκδοση έρχεται να πληρώσει όλα τα κενά της προη­ γούμενης, με την εισαγωγή της Ξανθίππης Τσελέντη, με επίμετρο που περιλαμβάνει όλες τις σημειώσεις, με το κείμενο της ομιλίας του Paul Valery στη Σορβόνη το 1944 για τα διακόσια πενήντα χρόνια από τη γέννηση του Βολταίρου και, τέλος, με τις άκρως εν­ διαφέρουσες κρίσεις για τον Βολταίρο από τη Mme de Stael, τον William Blake, τον Joseph de Maistre, τον F. Nietzche, τον Chateaubriand, τον Diderot και άλλων που είχαν κάτι να πουν για τον Βολταίρο...

ΘΑΝ. Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΛΕΥΚΩΜΑ

Το όραμα του Τρικούπη*I

ί

ΛΥΝΤΙΑ ΤΡΙΧΑ

Ο Χαρίλαος Τρικούπης και τα δημόσια έργα Αθήνα, Καπόν, 2001 Σελ. 152

ί Υ Ϊ ια πολύ ενδιαφέρουσα αφήγηση της τρικουπι1 1 1 κής περιόδου παρουσιάζει σ' αυτό το καλαίI I I σθητο λεύκωμα η ιστορικός Λύντια Τρίχα. Φωτί­ ζει το εκσυγχρονιστικό πνεύμα του Χαρίλαου Τρικούπη μέσα από κορυφαία δημόσια έργα, όπως είναι: η διώρυγα της Κορίνθου, η αποξήρανση της Κωπαιδας, το σιδηροδρομικό και οδικό δίκτυο και τα λιμενικά έρ­ γα. Ισχυρή προσωπικότητα και με προοδευτικές για την ε­ ποχή του ιδέες, ο Χαρίλαος Τρικούπης, αισιόδοξος, εργατικός και με σιδερένια θέληση, αγωνίστηκε να επιβάλει νέους τρόπους διοίκησης, επιδιώκοντας να

φέρει την Ελλάδα, που μετρούσε πενήντα μόλις χρόνια ελεύθερου πολιτικού βίου, στα ευρωπαϊκά επίπε-

91

Αξιόπιστη καταγραφή και δίκαιος φ όρος τιμής στο έργο του X. Τρικούπη δα. Για την ανάπτυξη της οικονομίας και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου επιδίωξε την προσέλκυση κε­ φαλαίων, την προστασία της ελληνικής βιομηχανίας και, κυρίως, την κατασκευή δημόσιων έργων. Η διώ­ ρυγα της Κορίνθου, η διεύρυνση του πορθμού του Ευρίπου, η αποξήρανση της Κωπαΐδας, η ίδρυση φά­ ρων και φανών, η αναδιοργάνωση της τηλεγραφικής και της ταχυδρομικής υπηρεσίας, αλλά κυρίως η ανά­ πτυξη της συγκοινωνίας με την κατασκευή οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου είναι έργα που φέρουν τη σφραγίδα του Τρικούπη. Κατά κύριο λόγο, το σιδηρο­ δρομικό δίκτυο αποτελούσε το μεγάλο του όραμα και έμελλε να τονώσει το τοπικό εμπόριο και να καταπο­ λεμήσει τη ληστεία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πρώτος αυτός, ήδη το

1889, έκανε νύξη στη Βουλή για την κατασκευή γέ­ φυρας μεταξύ Ρίου-Αντιρρίου, μιας γέφυρας που σή­ μερα, έπειτα από έναν και πλέον αιώνα, βρίσκεται στο στάδιο της υλοποίησης και θα φέρει το όνομα του Χα­ ρίλαου Τρικούπη. Το δίγλωσσο (ελληνικά και γαλλικά) λεύκωμα είναι εμπνευσμένο από την υπό κατασκευή γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου. Όπως γράφει στον πρόλογό του και ο Jean-Paul Teyssandier, διευθύνων σύμβουλος της «Γέφυρα Α.Ε.» που κατασκευάζει τη γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου, αυτό το βιβλίο αποτελεί έναν ταπεινό φόρο τιμής που αποτίει στον Χαρίλαο Τρικούπη η ομάδα των Γάλλων και των Ελλήνων που επιχειρούν, έναν αιώνα αργότερα, με ρεαλισμό και πάθος, να αποδείξουν ότι το όνειρό του δεν ήταν μια ουτοπία. Η Λύντια Τρίχα τονίζει ότι ο X. Τρικούπης με τα μέτρα που πήρε επιδίωξε να εξυγειάνει την πολιτική ζωή και να εκσυγχρονίσει τη διοίκη­ ση, να αναπτύξει την οικονομία και να ενισχύσει τον στρατό και το στόλο. Επιπλέον, δίνει μια σαφή εικόνα της Ελλάδας στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν δεν υ­ πήρχε τίποτε απ' αυτά που σήμερα θεωρούμε δεδο­ μένα.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ-ΕΦΗΒΙΚΑ

Δύο δημιουργοί, ένα παραμύθι

i

κεί, ο Αριστε ίδης τρομάζει με όσα συμβαί­ νουν γύρω

του. Το βιβλίο εί­ ναι ένα α­ φήγημα για Αθήνα, Κίίρος, 2002 παιδιά, μια Σελ. 30 απλή ιστο­ κτός από τον Πινάκιο του Χρ. Μπουλώτη που έ ­ ρία που επιδιώκει να παρουσιάσει την Αθήνα μέσα κανε τελευταία βόλτες στην Αθήνα, εμφανίστη­ από τα μάτια του ιπποπόταμου Αριστείδη, ο οποίος κε στην πόλη ακόμα ένας παράξενος επισκέ­ ξέφυγε από το προστατευτικό περιβάλλον μέσα πτης. Είναι ο ιπποπόταμος Αριστείδης που, ρουφώ­ στο οποίο ζει και αντιλαμβάνεται αμέσως από τι υ­ ντας την παχουλή κοιλίτσα του, πέρασε ανάμεσα ποφέρει αυτή η πόλη. Τι βλέπει στο Κολωνάκι, από τα κάγκελα του ζωολογικού κήπου και ρίχτηκε στην Ομόνοια, στο Λυκαβηττό; Δέντρα καχεκτικά α­ στην περιπέτεια. Κι ενώ ο Πινάκιο έπαιζε εδώ κι ε ­ πό τα καυσαέρια, ένα σιδερένιο δάσος κοντά στον

Γ. ΚΟΝΤΟΣ - Δ. ΜΥΤΑΡΑΣ

Αριστ«ί6ης ο μικρός ιπποπόταμος

Ε

ουρανό, αδέσποτα σκυλιά παντού, και ο θόρυβος να σε ξεκουφαίνει... ενώ ταυτόχρονα απολαμβάνει τα δώρα που της έχουν δοθεί: το γαλανό ουρανό, το φως και τα χρώματα που ντύνουν τους λόφους αναδεικνύοντας τα όμορφα κομμάτια της. Το κείμενο του Γ. Κοντού έχει πολλές παιδαγωγικές αρετές. Για παράδειγμα, η συνεχής αναφορά στο χρόνο ο οποίος ορίζεται από την τροχιά του ήλιου και από τις δραστηριότητες της κάθε ώρας (ξύπνη­ μα από το μεσημεριανό ύπνο), η επισήμανση των κινδύνων που απειλούν τα άγρια ζώα, το όνειρο του μικρού ιπποπόταμου να ζήσει κάποτε στην πα­ τρίδα του τη ζούγκλα, η επέμβαση του ανθρώπου στο περιβάλλον, ακόμα και οι σωστές συνήθειες που πρέπει να έχουν τα παιδιά (διατροφή, καθημε­ ρινή υγιεινή, κ.ά.) περνούν με ήπιο τρόπο θέματα

Διαφορετικότητα DOMINIQUE MERTENS

Ένα «υγ«νικό και θαρραλέο κοτόπουλο Απόδ.: Πόπη Μουπαγιατζή Αθήνα, Ζιβρόδιιλος, 2001 Σελ. 28 ΤΓ να από τα ιδεολογικά ζητούμενα της εποχής 1“ μας είναι η αποδοχή της ετερότητας, ο σεβαL σμός της ιδιαιτερότητας του «Άλλου». Και για να έρθουμε στις δικές μας, τις ελληνικές συνθήκες, ξέ­ ρουμε πόσο δύσκολο είναι αυτό. Να κατανοήσουμε το Άλλο, να αποβάλουμε προκαταλήψεις και να επι­ τύχουμε μαζί του, σεβόμενοι τον πολιτισμό του, τη δημιουργική σύνθεση. Για τον Ηλία, το κοτόπουλό μας, το τρομερό Άλλο ήταν ο Αλωπεκίδης! Για ευνόητους συμβολοποιητικούς λόγους και για λόγους που έχουν σχέση με την ταύτιση και την ανατροπή της στερεοτυπίας (πονηρή αλεπού κ.λπ.) δε δηλώνεται η ιδιότητά του. θαρραλέος όμως όπως ήταν ο Ηλίας, δεν αρκέστηκε στις φήμες, εηισκέφτηκε τον Αλωπεκίδη και του ζήτησε να του μάθει πώς να εμπνέει κι αυ­

προς συζήτηση με τους μικρούς αναγνώστες. Επί­ σης, οι τοποθεσίες της Αθήνας που επισκέπτεται ο Αριστείδης μπορούν να αποτελέσουν ερέθισμα για πραγματικές βόλτες με τα παιδιά.

0 Δημήτρης Μυταράς, συνδημιουργός του βιβλίου, δεν εικονογράφησε τυπικά το αφήγημα. Από την ι­ στορία του Γ. Κοντού επέλεξε τα σημεία που κατά τη γνώμη του έπρεπε να τονιστούν και ζωγράφισε πίνακες, αποδίδοντας άλλοτε μια ονειρική σκηνή (το άλογο της σ. 7, η πεταλούδα της σ. 17) κι άλ­ λοτε την πραγματικότητα της πόλης και των αν­ θρώπων της (στο σούπερ μάρκετ της σ. 13, τα α­ δέσποτα της σ. 21). Στο κείμενο τα αποσπάσματα σημειώνονται με κόκκινο χρώμα.

Μ Α ΡΙΖΑ ΝΤΕΚΑΣΤΡΟ

τός το φόβο. Ο Αλωπεκίδης του ζήτησε να τον βοη­ θήσει στις δου­ λειές του αγροκτήματός του. Έκπλη­ κτος διαπίστωσε ό­ τι ο Αλωπεκίδης δεν προκαλούσε φόβο, αλλά αντί­ θετα του διηγήθηκε ιστορίες από τις σημαντικές δραστηριότητές του που δεν είχαν καμιά σχέση με ζώα. Και το πιο σημα­ ντικό: διαπίστωσε επίσης ότι ο Αλωπεκίδης φοβό­ ταν τους άλλους! Ένα διασκεδαστικό παραμύθι, με ωραία εικονογρά­ φηση, ευφυές και λεπτό χιούμορ, που ανατρέπει στερεοτυπίες, αποτυπώνοντας έμμεσα το θρίαμβο της διαφορετικότητας, της φιλίας και της συνεννόη­ σης και συνακόλουθα την αναγκαιότητα κατίσχυσής τους στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες. (Για αναγνώστες από 5 ετών)

ΓΙΑ ΝΝ ΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ 93

Και πάλι για την αγάπη ΜΑΡΩΛΟΪΖΟΥ

Ι

Και το μικρό παιδάκι τρέχει στην αγκαλιά της μαμάς του να συναντήοει την αγάπη

Εικον.: Χρήοτος Κάλφας Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 36 1 1 αγάπη είναι ίο αύνορο του κόσμου κι ο κόσμος όπου απλώνεται ο ορίζοντας», λέει μια « I I παλιά παροιμία του κόσμου. Κάτι δηλαδή σαν την αγκαλιά της μάνας για το μικρό παιδί. Η Μάρω Λοιζου με τη σειρά «Τρέχει-Τρέχει» (4 ποιη­ τικά αφηγήματα) με καθημερινές εικόνες άλλοτε απλές κι άλλοτε υπερρεαλιστικές -πάντως κατα­ νοητές από τους μικρούς αναγνώστες-, προβάλλει το μεγάκοσμο και την αρμονία του στο μικρόκοσμο της παιδικής ηλικίας. Σ' αυτή τη σειρά, όπως και σε όλο το έργο της συγγραφέως, βρίσκεται σε εξέλι­ ξη μια «θεωρία» σχετική με τη φυσική παρουσία του κόσμου και την αντανάκλασή της στην ανθρώ­ πινη σκέψη και πράξη. Μια τέτοια συλλογιστική έ ­ χει καταβολές από την προοωκρατική φιλοσοφία,

Η

Δεν τα 'παίρνε_ _ _ _ _ _ _ _ τα γράμματα___________ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ

I

Ο Πατούχας

Εικον.: Σβετλίν Απόδ.: Κώοτας Πούλος Αθήνα, Παπαόόπουλος, 2001 Σελ. 28

την ορφική διδα­ σκαλία και εκτείνε­ ται ως τις μέρες μας με θεωρητικές προσεγγίσεις οικο­ λογικών θεωριών (π.χ. βαθιά οικολο­ γία). Στο συγκεκριμένο βιβλίο με κατανοη­ τό όσο και τρυφε­ ρό τρόπο και β ε ­ βαίως λογοτεχνι­ κό, με απλές αλλά και φαντασιακές εικόνες που εκκινούν από την καθημερινότητα, «αναπαρίσταται» ανάγλυφα η μητρική αγάπη, μέσα από την έλ­ ξη που το ίδιο το παιδί νιώθει και τη σπουδή για να συναντήσει τη μητέρα του μόλις τελειώσει το σχο­ λείο. Μια τέτοια, λοιπόν, «ποίηση της καθημερινό­ τητας», που συνδυάζει την οικολογική οπτική για τον κόσμο μέσα από την ανθρώπινη δυναμική της αγάπης, μακάρι να υπήρχε στα σχολεία. Και όχι μο­ νάχα στα βιβλία... (Για αναγνώστες από 8 ετών)

Γ ΙΑ ΝΝ ΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

κού ήρωα, του Μα­ νόλη, και την πο­ ρεία του από το τραχύ περιβάλλον του βουνού, όπου είχε καταφύγει φο­ βούμενος το δά­ σκαλο και την αυταρχικότητά του, έω ς τον ερχομό του και τη διαρκή μεταλλαγή του και την προσαρμογή του στην κοινωνική πραγματικότητα. (Για αναγνώστες από 10 ετών)

θογραφική νουβέλα Ο Πατούχας, αναπαριστά τη ζωή στην κρητική επαρχία του τελευταίου τέταρτου του 19ου αιώνα. Η διασκευή μετα­ φέρει τα σημαντικότερα γραφικά στιγμιότυπα και κυρίως αποτυπώνει την προσωπικότητα του κεντρι­

Η

94

O S'

Γ. Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Ανεπανάληπτος Ροντάρι ΤΖΑΝΙ ΡΟΝΤΑΡΙ

1

Ο πλανήτης Ζαρήνα

Εικον.: Δημ. Κάσδαγλης Απόδ.: Άννα Κωοταλλά Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σελ. 160 έκα απίθανες ιστορίες του μεγαλύτερου ίσως παραμυθά του 20ού αιώνα μεταφέρονται σε ε ­ πιτυχημένη απόδοση. 0 αναγνώστης θα συνα­ ντηθεί με το γνώριμο ρονταριανό ύφος. Την άμετρη όσο και πρωτότυπη φαντασία, το ευφυές χιούμορ, την ανατροπή των στερεοτύπων, την ποίηση και την αγάπη του συγγραφέα για τον άνθρωπο και την ελπίδα για μια συναδέλφωση των λαών μέσα από

Ο

μια συμπαντική οικουμενικότητα. Λοι­ πόν... η αγάπη θα νικήσει τις ιδιαιτε­ ρότητες ενός γήι­ νου και μιας... Σειρηνιανής, οι γυναί­ κες θα βρουν έναν αποδοτικό τρόπο ώστε να υπάρχουν παπούτσια δροσε­ ρά, το μυστήριο των πλαστών εισι­ τηρίων θα εξιχνια­ στεί, οι αγελάδες θα στείλουν ουράνια τόξα στον ουρανό... κι έπεται συνέχεια... (Για μεγάλα παιδιά)

Ηοκιά της ελευθερίας

ί

ΠΟΛΤΙΕΣ

Η σκιά της πριγκίπισσας Εικον.: Κριστόφ Μερλέν. Μτφρ.: Ντίνα Πόλυ Βαοιλάκη Αθήνα, Κάστωρ, 2001 Σελ. 28

ώς μπορεί μια καθ' όλα πριγκίπισσα να ερωτευτεί ένα σκλάβο υπηρέτη της, να... κλεφτούν και να φύγουν μακριά για να ζήσουν την πέρα από φυ­ λετικούς και κοινωνικούς φραγμούς αγάπη τους; Δεν είναι βέβαια και τόσο εύκολο, αλλά η αγάπη φαίνεται

Π

Οι γενέθλιες φωνές της φύσης

ί

ΜΑΓΙΑ ΜΠΑΡΙΤΣ

Το τραγούδι του ποταμού Εικον.: Βάοω Ψαράκη Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 36

ίναι ένα ποτάμι που δείχνει να χωρίζει μια αγάπη μεταξύ δύο ποντικών, ένα δέντρο στη μια όχθη κι ένα πουλί. Και ενορχηστρωτής, ο κύκλος της ζωής, (Για αναγνώστες από 4,5 ετών) που όλα τα προνοεί. Για να υπάρχει η αγάπη, για να υ­

(

Γ. Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

πως όλα τα κατα­ φέρνει, έστω κι αν χρειαστεί, διακριτική και αναγκαία σκιά ο ένας της άλλης, να δεσμεύσει την αλη­ θινή της σκιά και μά­ λιστα να χορέψει μαζί της τρυφερά το χορό μιας δίχως ό­ ρια ελευθερίας... (Για αναγνώστες από 8 θετών)

Γ. Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

πάρχουν η εξέλιξη, η διαφορά, η αυτο­ νομία μέσα από την εξάρτηση και η ενό­ τητα. Ένα ποιητικό, στην εικόνα και στο λόγο του, βιβλίο που αποτελεί ύμνο στη φύση και στα πλά­ σματά της. Που ε ­ μπλέκει το μικρό α­ ναγνώστη να νιώσει ένα δημιουργικό οικο-σεβασμό.

Γ. Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

95

Η Στέφανι Πλαμ, γέννημα θρέμμα του Τρέντον, είναι άνεργη και απένταρη, ενώ το αυτοκίνητό της έχει κατασχεθεί. Σε ποιον πρέπει να απευθυνθεί λοιπόν μια άνεργη κοπέλα όταν δυσκολεύουν τα πράγματα; Ο ξάδερφός της, ο Βίνι, έχει το δικό του γραφείο εγγυήσεων για αποφυλακίσεις και η Στέφανι σκέφτεται ότι είναι καλή δουλειά, αν πετύχει - να μπα­ γλαρώνεις φυγόδικους με ποσοστά επί των συλλήψεων. Κι έτσι... πιάνει δουλειά. Η πρώτη της αποστολή: να πιάσει τον Τ ζ ο Μορέλι, πρώ­ ην μπάτσο στο Τμήμα Ηθών και παλιό φλερτ της Στέφανι, που φυγοδικεί ενώ του έχει απαγγελθεί κατηγορία για φόνο εκ προμελέτης. Στην υπόθεση εμπλέκεται και ένας επικίν­ δυνος πρώην πρωταθλητής του μποξ που την καταδιώκει (καθώς τώρα προπονείται στην... κακοποίηση γυναικών). Η Στέφανι έχει την κακή συνήθεια να μπαίνει στα βαθιά κι

σει.ιρά

IΜίίΚη

ύστερα να σκέφτεται αν ξέρει κολύμπι. Α ν δεν βάλει γρή­ γορα μυαλό, το πρώτο πτώμα θα είναι σίγουρα το δικό της.

Η Ιβάνοβιτς έχει γράψει άλλα έξι βιβλία με ήρωες τη Στέφανι Πλαμ, τον Τ ζο Μορέλι καθώς και τη μονίμως νεάζουσα γιαγιά της Στέφανι, τη Μαζούρ. Στο πρώτο αυτό βιβλίο της σειράς, η Ιβάνοβιτς αγγίζει με μαεστρία και το φλέγον ζήτημα της κακοποίησης των γυναικών. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΚΟΝΤΑΞΑΚΗ

ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗ σειρά h/t^ n ΚΑΙ ΤΑ •

Οι καρδιοκλέφτες

ιδιοκτησία :

·

Ό λα για το χρήμα

Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Σ - Μ Α Λ Λ ΙΑ Ρ Η Σ Π Α ΙΔ Ε ΙΑ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΚΑΛΕΝΤΗΖ-ΜΑΛΛΙΑΡΗΖ ΠΑΙΔΕΙΑ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 11, 106 79 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛ.: 010 3601.551, 010 3390.028 FAX: 010 3623.553 · e-mail: kalendis@ath.forthnet.gr ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Αριστοτέλους 9, 546 24 · ΤΗΛ.: 0310 277.113, FAX: 0310 264.856

Φριντιρίκ Μπαζίλ, Οικογενειακή Συγκέντρωση

Σ Υ Γ Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε ΧΝΙ Α

Πώς ορίζηαι η Συγκριτική Λογοτεχνία; Όλοι συμφωνούν ότι πήρε το όνο­ μά της από μια βαρά γαλλικών ανθολογιών που χρησιμοποιήθηκαν για τη διδασκαλία της λο γο τ εχν ία ς το 1816 με τίτλο Cours de litfe ra fu re tomparee. Από τότε έχουν δοθεί πάμπολλοι ορισμοί, ερμηνείες και έχουν διατυπωθεί αρκετές θεωρίες, όχι όλες ενδιαφέρουσες, σχετικά με αυτό τον τρόπο της συγκριτολογικής αντιμετώπισης των κειμένων. Το παρόν αφιέρωμα δεν έχει σκοπό την απαρίθμηση επιστημονικών θεω­ ριών και συγκριτολογικών μεθόδων. Παρουσιάζει πέντε άρθρα, τελείως διαφορετικού περιεχομένου, τα οποία αναφέρονται σε ποικίλα θέματα της Συγκριτικής Λογοτεχνίας, με την ελπίδα ότι ο αναγνώστης θα μπορέσει να σχολιάσει τον τίτλο «Συγκριτική Λογοτεχνία» αφού τα διαβάσει. Εξάλλου ως αντικείμενο μελέτης, πεδίο έρευνας ή ακόμα και πανεπιστημιακό μάθη­ μα, η Συγκριτική Λογοτεχνία άνθησε στον αιώνα μας. Η επιστημονική ενα­ σχόληση μαζί της ενδιαφέρει εκείνους που αγαπούν τις ξένες γλώσσες, τα ταξίδια -της φαντασίας και όχι μόνο- και γενικά γοητεύονται από τα λο­ γοτεχνικά κείμενα, τις συγκρίσεις μεταξύ τους αλλά και τις συγκρίσεις της λογοτεχνίας με τις καλές τέχνες ή άλλες επιστήμες. Αυτές οι «συγκρί­ σεις» πραγματοποιούνται είτε με την παραδοσιακή μέθοδο παράθεσης πα­ νομοιότυπων κειμένων είτε με έναν πιο φιλελεύθερο τρόπο, όπως απαιτεί άλλωστε η εποχή μας ως περίοδος παγκοσμιότητας και διαπολιτισμικών

Επιμέλεια αφιερώματος: Μαίρη Κουτσουδάκη

97

Συγκριτική Λογοττχνία και π ι ρ ι η γ η τ ι ο μ ό ς της ΕΥΤΕΡΠΗΣ ΜΗΤΣΗ* Το ταξίδι είναι κατά τη γνώμη μου μια ευεργετική εμπειρία... και δε γνωρίζω καλύτερο σχολείο για τη διάπλαση της ζωής μας από τη συνεχή έκθεση στην κάθε λογής μορφή της ανθρώπινης φύσης.

Michel de Montaigne

f r \ \ όρος Συγκριτική Λογοτεχνία χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά στις αρ­ χές του 19ου αιώνα, και από τότε μέχρι σήμερα συνεχίζεται ο προ­ βληματισμός σχετικά με τον ορισμό και το ακριβές της αντικείμενο1. Είναι επιστήμη ή πεδίο έρευνας; Πώς επιλέγει ο συγκριτολόγος τι να συγκρίνει και ποιος είναι ο σκοπός της μελέτης του; Ήδη το 1950 ο κριτικός Ren6 Wellek επισήμανε την «κρίση της Συγκριτικής Λογοτεχνίας»2, σε εποχή μάλιστα που αυτή άκμαζε στα πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών. Η Συγκριτική Λογοτεχνία υπηρετούσε τότε τους στό­ χους της Νέας Κριτικής (New Criticism), αποτελώντας μια υπέρβαση συνό­ ρων, εθνών και πολιτισμών μέσω των μεγάλων έργων της λογοτεχνίας. Τα θεωρητικά όμως κινήματα που ακολούθησαν από τη δεκαετία του '60 έως σήμερα αμφισβήτησαν την παγκόσμια αρμονία που υποτίθεται προωθούσε η Συγκριτική Λογοτεχνία και ακόμα την κατηγόρησαν ότι αγνόησε τη λογο­ τεχνία του μη δυτικού κόσμου.

0 προβληματισμός σήμερα για το αντικείμενο και το ρόλο της Συγκριτικής Λογοτεχνίας είναι συνδεδεμένος με ερωτήματα σχετικά με την εθνική ταυ­ τότητα και τον πολιτισμό μέσα σ' έναν κόσμο συνεχών αλλαγών και μετα­ μορφώσεων, όπου οι έννοιες του πολιτισμού, της ταυτότητας, του έθνους και της ιστορίας συνεχώς αναδιαμορφώνονται. Σε μια εποχή που και η ίδια η εθνική λογοτεχνία περνάει κρίση ως επιστήμη, τουλάχιστον στον αγγλόφω­ νο κόσμο5, η παραδοσιακή Συγκριτική Λογοτεχνία, που επικεντρωνόταν οτη μελέτη δύο συγκεκριμένων κειμένων από δύο διαφορετικά συστήματα (γλώσσες ή λογοτεχνίες) έχει από μια άποψη πεθάνει. Από την άλλη, όμως, η Συγκριτική Λογοτεχνία ακμάζει σήμερα ως διαπολιτισμική μελέτη, ως υ­ πέρβαση των ορίων μεταξύ των επιστημών και ως επανεξέταση των δυτι­ κών πολιτισμικών προτύπων σε άλλα μέρη του κόσμου.

ΗΕυτέρπη Μήτση είναι λέκτορας στο ΠανεπιστήμιοΑθηνών

98

Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο προβληματισμού και αναθεώ­ ρησης τα τελευταία χρόνια αρκετοί συγκριτολόγοι μελε­ τούν τον περιηγητισμό, τα ταξιδιωτικά κείμενα, πραγμα­ τείες ημερολόγια και επιστολές ταξιδιωτών που περι­ γράφουν τη συνάντησή τους με έναν άλλο πολιτισμό. Ακολουθώντας σύγχρονες θεωρητικές κατευθύνσεις ό­ πως οι πολιτισμικές σπουδές η μελέτη του φύλου, η μετα-αποικιακή θεωρία κ.ά., οι κριτικοί ερευνούν τον τρόπο με τον οποίο περιηγητές και περιηγήτριες βλέπουν και διαμορφώνουν τον ξένο τόπο, αποκαλύπτοντας όχι μόνο τον «άλλο» αλλά κυρίως τον ίδιο τους τον εαυτό. Το ταξίδι είναι πρωταρχική ανθρώπινη εμπειρία, όπως η γέννηση, ο έρωτας, ο θάνατος. Αναφορές στο ταξίδι υ­ πάρχουν σε όλους τους μύθους (η εξορία από τον Παρά­ δεισο είναι ίσως ένας από τους πρώτους τέτοιους μύ­ θους), στις αρχαιότερες λογοτεχνίες και στις πρώτες με­ ταφορές-ακόμα και η ίδια η λογοτεχνική δημιουργία πα­ ρουσιάζεται συχνά με ταξίδι. Επιπλέον, το ταξίδι αποτελεί εμπειρία πολιτισμικών συναντήσεων και το κείμενο που αναπαράγει, αναπαριστά και καταθέτει αυτή την εμπειρία δεν είναι μόνο λογοτεχνικό κείμενο αλλά και πολιτισμικό τεκμήριο. Το ταξιδιωτικό κείμενο είναι μαρτυρία: στοχεύει στην α­ λήθεια, που πιστοποιείται από την ίδια την εμπειρία. Αφε­ νός παρέχει πληροφορίες για τα μέρη που οι ταξιδιώτες επισκέφτηκαν και αφετέρου λειτουργεί σαν καθρέφτης αντανακλώντας τα κριτήρια, τις αξίες και τις πνευματικές διεργασίες που οι αντιπρόσωποι ενός πολιτισμού χρησι­ μοποιούν (συνειδητά ή και ασυνείδητα) για να καταλά­ βουν και να κρίνουν τελικά έναν άλλο. Όμως ο περιηγη­ τής έρχεται συχνά αντιμέτωπος με έναν κόσμο για τον ο­ ποίο η ίδια του η γλώσσα δεν είναι ακόμα έτοιμη, γίνεται δηλαδή μάρτυρας μιας ξένης εμπειρίας και το κείμενό του μια αυτοβιογραφία αποξένωσης. Παραδείγματος χάριν, οι πρώτοι εξερευνητές του Νέου Κόσμου το 15ο και 16ο αιώνα ένιωσαν αρχικά θαυμασμό και αποπροσανατο­ λισμό όταν συνάντησαν το νέο και το άγνωστο. Αυτό το συναίσθημα γρήγορα έγινε επιθυμία να κατακτήσουν το θαυμαστό και έτσι, αφού το κατέστρεψαν ολοκληρωτικά, το ξανάφτιαξαν από την αρχή κατ' εικόνα και ομοίωση του καταχτητή4. Το βλέμμα του ταξιδιώτη καθορίζεται α­ πό τη γνώση της πατρίδας του, και τελικά ο εαυτός προ­ βάλλεται επί του «άλλου» (του ξένου, διαφορετικού, α­ πειλητικού, μη Ευρωπαίου). Το αντικείμενο κάθε τέτοιας μαρτυρίας δεν είναι τελικά η αλήθεια αλλά η αντιπαρά­ θεση εαυτού και «άλλου». Η ταξιδιωτική λογοτεχνία aval ως λογοτεχνικό είδος α­ μάλγαμα πολλών άλλων ειδών (αυτοβιογραφία, μυθι­ στόρημα) και επιστημών (γεωγραφία, ανθρωπολογία, ε ­ θνολογία, αρχαιολογία) - στων οποίων τη γένεση έχει

συντελέσει ήδη από την αρχαιότητα και ιδιαίτερα κατά την Αναγέννηση. Το βιβλίο είναι λοιπόν αναπόσπαστο κομμάτι της περιήγησης, καθώς συνδέει παρελθόν (ταξί­ δι), παρόν (συγγραφή) και μέλλον (ανάγνωση). Εντέλει η αφήγηση γίνεται ο καθεαυτό στόχος του ταξιδιού. Η πρόκληση των περιηγητικών κειμένων γίνεται ιδιαίτερα έντονη στον ελληνικό χώρο. Η Ελλάδα αποτελεί μοναδι-

0 William Lithgow ατα ερείπια της Τροίας pc «τουρκική cvSupaoia» από το βιβλίο του Travels and Voyages through Europe, Asia and Africa for Nineteen Years..., Leith 18 1 4 ,12η ε'κδοοη. Η πρώτη έκδοση του βιβλίου έγινε το 1632 κή περίπτωση στην ευρωπαϊκή ταξιδιωτική λογοτεχνία, όχι μόνο λόγω της πληθώρας των κειμένων που αναφέρονται σ' αυτή, αλλά και λόγω του ρόλου που έπαιξε η κλασική αρχαιότητα στη διαμόρφωση του δυτικού πολιτι­ σμού από την Αναγέννηση. Για τους περισσότερους Δυτι­ κούς περιηγητές το ελληνικό ταξίδι αντιπροσωπεύει την παράδοξη συνάντηση τόπου και χρόνου, καθώς η αρχαία Ελλάδα ανήκε στη Δύση, ενώ η σύγχρονη Ελλάδα, του­ λάχιστον μέχρι την απελευθέρωση, ανήκε πολιτικά στην Ανατολή, ήταν τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η αμφιταλάντευσή τους σχετικά με το ελληνικό ταξίδι, ο ενθουσιασμός και η απογοήτευση, η προσμονή και η μεροληψία, οι αντιφάσεις και οι αντιθέσεις αντικατοπτρίζουν τη διφορούμενη θέση της Ελλάδας μεταξύ Ανατολής και Δύσης αλλά και μεταξύ του ιδανικού και ιδεατού της πα­ ρελθόντος και της σύγχρονός της παρακμής.

99

Η διφορούμενη σχέση Ελλάδας και Δύσης, όπως προ­ βάλλεται μέσα από τα περιηγητικά κείμενα, θεμελιώνεται στην Αναγέννηση. Παρόλο που τα κείμενα των μεταγενέ­ στερων ταξιδιωτών συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των σημερινών αναγνωστών και μελετητών λόγω της πιο λε­ πτομερούς και λογοτεχνικής χρήσης και αναπαράστασης της Ελλάδας, συχνά μέσα από το όραμα του Φιλελληνι­ σμού, οι μαρτυρίες από το 16ο και τις αρχές του 17ου αι­ ώνα είναι εξίσου σημαντικές, καθότι είναι οι πρώτες που αποκαλύπτουν και χαρτογραφούν το φαντασιακό τοπίο της χώρας. Η Ελλάδα οριοθετείται ως τόπος ταυτόχρονα ξένος και οικείος, γεωγραφικός και λογοτεχνικός, μέσα α­ πό το βλέμμα, την επιθυμία και το λόγο του Δυτικού πε­ ριηγητή που φτάνει εκεί γεμάτος περιέργεια, προσδοκίες και προκαταλήψεις. Οι πρώτοι ταξιδιώτες που επισκέφτηκαν την Ελλάδα οδεύοντας προς την Κωνσταντινούπολη ή τη Μέση Ανατο­ λή, έμποροι, ναυτικοί, κληρικοί, διπλωμάτες, τυχοδιώ­ κτες, ακόμη και οι πρώτοι τουρίστες (πραγματικοί και πλασματικοί), διηγήθηκαντην επίσκεψή τους σε μια χώρα με γνωστό παρελθόν αλλά άγνωστο παρόν. Παρόλο που οι πρώτοι επισκέπτες δεν έδωσαν τόση σημασία στα αρ­ χαία μνημεία όσο οι αρχαιολάτρες που άρχισαν να κατα­ φθάνουν στη χώρα από τα τέλη στου 17ου αιώνα, ήταν οι περισσότεροι γνώστες της αρχαίας γραμματείας και οι προσδοκίες τους αναπόφευκτα συγκρούστηκαν με την πραγματικότητα της τουρκοκρατούμενης ή βενετοκρατούμενης Ελλάδας. Το κυρίαρχο συναίσθημα των κειμέ­ νων τους είναι η απογοήτευση, που ακολουθείται είτε α­ πό θλίψη, ακόμα και συμπόνια για την υποδούλωση της χώρας και των κατοίκων της, είτε από αποδοκιμασία και περιφρόνηση. Ο Sir Anthony Sherley γράφει, για παράδειγμα, το 1599 ό­ τι «δεν βρήκε τίποτα που να ανταποκρίνεται στις διάση­ μες περιγραφές των αρχαίων ιστορικών. Η βαρβαρότητα των Τούρκων και ο χρόνος έχουν καταστρέψει όλα τα μνημεία της αρχαιότητας». Χαρακτηριστικά, οι Έλληνες αποκαλούνται από τον Sherley «δύστυχοι», «σκλάβοι» και «φυλακισμένοι». Έτσι η σύγκρουση παρελθόντος και πα­ ρόντος, κειμένου και τοπίου, μύθου και πραγματικότητας γίνεται κοινός τόπος στις ταξιδιωτικές εντυπώσεις από την Ελλάδα, και η παράγραφος μάλιστα του Sherley αντι­ γράφεται αυτούσια από το Σκοτσέζο William Lithgow λίγα χρόνια αργότερα. Ακόμα και η Αθήνα με τα σωζόμενα μνημεία της απογοητεύει τον κληρικό William Biddulph, ο οποίος την επισκέφτηκε στα τέλη του 16ου αιώνα: «Αυτή η πόλη ήταν η μητέρα και θεράπαινα όλων των γραμμά­ των και τεχνών: αλλά τώρα δεν υπάρχει παρά μόνο αθεϊ­ σμός και βαρβαρότητα, γιατί κυβερνάται από τους Τούρ­ κους και κατοικείται από αδαείς Έλληνες».

100

Αν και τέτοιου είδους σχόλια αποθαρρύνουν το σημερινό αναγνώστη ή αναγνώστρια που επιθυμεί να ανασυνθέσει την Αθήνα του 16ου αιώνα μέσα από το βλέμμα των πε­ ριηγητών, υπενθυμίζουν και υπογραμμίζουν ότι η Ελλάδα δεν ήταν ο στόχος του ταξιδιού τους. Το ελληνικό ταξίδι, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα, αποτελούσε τμήμα του ταξιδιού στην Ανατολή, με απώτερο σκοπό την Κωνσταντινούπολη και τη γνωριμία με την Οθωμανι­ κή Αυτοκρατορία, το μέχρι πρόσφατα αήττητο εχθρό της Δύσης. Το ίδιο το ταξίδι ήταν τόσο δύσκολο και επικίνδυνο, που ο περιηγητής δυσκολευόταν να αφοσιωθεί στη μελέτη των αρχαιοτήτων. Ο Fynes Moryson, ο πιο διάσημος Άγγλος «τουρίστας» του 16ου αιώνα, αναφέρει χαρακτη­ ριστικά ότι «ο οδηγός μάς έδειξε, όχι μακριά από τον κε­ ντρικό δρόμο, το μνημείο που αποκαλούν λαβύρινθο της Κρήτης, φημισμένο για την αγάπη της Αριάδνης, της κό­ ρης του βασιλιά, για τον Θησέα... οι πρόσφατες όμως α­ ντιξοότητες μου στέρησαν την επιθυμία να δω τα αρχαί­ α». Οι περιηγητές είχαν πράγματι να αντιμετωπίσουν ένα σωρό κινδύνους και κακουχίες, από τους ανέμους του Αι­ γαίου μέχρι τα δύσβατα ορεινά μονοπάτια της ενδοχώρας, με αποτέλεσμα οι αφηγήσεις τους να επικεντρώνο­ νται στις περιπέτειες και τις ταλαιπωρίες τους. Ο Lithgow αναφέρει βιαστικό τα μνημεία στο δρόμο του χωρίς να τα κατονομάζει ή να τα περιγράφει: «Σ' αυτή την ερημιά είδα πολλά μοναδικά μνημεία και ερειπωμένα κάστρα, ωστό­ σο δε γνωρίζω τα ονόματά τους γιατί ο οδηγός μου ήταν ανίδεος, θυμάμαι όμως ότι ανάμεσα σ' αυτά τα βράχια η κοιλιά μου πονούσε από την πείνα και το σώμα μου ήταν καταπονημένο από την ανάβαση στα απότομα βουνά». Σε αντίθεση με τους Βρετανούς, οι Γάλλοι περιηγητές της ίδιας εποχής, Pierre Belon, Pierre Cilles και Nicholas Nicolay, δείχνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις αρχαιό­ τητες, κάτι που ίοως οφείλεται στις καλύτερες τότε δι­ πλωματικές σχέσεις μεταξύ Γαλλίας και Τουρκίας. Ο Nicolay, αξιωματικός και γεωγράφος του βασιλιά της Γαλ­ λίας, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι κατά την παραμονή του στα ελληνικά νησιά «έκανίεΐ τον κόπο να ψάξει για ενθύμια και αρχαιότητες». Βέβαια η αναφορά αυτή ακο­ λουθεί τη φιλολογική περιήγηση στη μυθολογία και ιστο­ ρία του κάθε τόπου. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι περιηγητές αυτής της πρώι­ μης περιόδου γράφουν τις εντυπώσεις τους από την Ελλάδα μετά την επιστροφή στη χώρα τους, στην ασφά­ λεια της βιβλιοθήκης τους. Έτοι το ελληνικό τους ταξίδι δεν είναι μόνο μια πορεία στον τόπο και το χρόνο, αλλά και μια φιλολογική αναδρομή στο μύθο και την ιστορία. Η αναγεννησιακή ταξιδιωτική λογοτεχνία για την Ελλάδα παραπέμπει συνεχώς σε αρχαίους συγγραφείς και περιη­

γητές (όπως ο Παυσανίας και ο Στράβων), αλλά και σε σύγχρονους ταξιδιώτες. Η λογοκλοπή, η μετάφραση, η παράφραση και η ρευστότητα που διακρίνουν τα κείμενα αυτά ορίζουν την Ελλάδα ως λογοτεχνικό παρά ως γεω­ γραφικό τόπο, «ως ένα σύνολο αναφορών, ένα σώμα χα­ ρακτηρισμών που μοιάζει να έχει την προέλευσή του σε

Κόρη του Πέραν, [πιχρωματιομένη χαλκογραφία από το βιβλίο

Reccueil des differents costumes... et des peuples sujets de I' Empire Othoman, Παρίοι 1730, βασισμένη οτα οχέΐια του Ν. Nicolay που ταξίδιψί στην Κων/πολη το 1951 ένα εδάφιο, ή στα αποσπάσματα κάποιου κειμένου, ή σε μια παράθεση από κάποιου άλλου το έργο γι' αυτήν, ή σε ένα απόσπασμα από προηγούμενη φαντασία, ή σε ένα α­ μάλγαμα απ' όλα αυτά»5. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση του Master Thomas Dallam, ενός απλού τεχνίτη από το Lancashire της Αγγλίας, που ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη το 1599 για να δωρίσει στο Σουλτάνο εκ μέρους της βασίλισσας Ελισάβετ ένα εκκλησιαστικό όργανο, κατασκευασμένο α­ πό τον ίδιο. Ο Dallam περιγράφει το ταξίδι του σε ένα λε­ πτομερές ημερολόγιο (που βρέθηκε σε χειρόγραφο μό­ λις τον περασμένο αιώνα), όπου οι εντυπώσεις του από την Ελλάδα κατατίθενται με αμεσότητα και γλαφυρότητα, χωρίς τις προσδοκίες και τις περισσότερες προκατα­ λήψεις των πιο μορφωμένων περιηγητών. Το κείμενό του αποτελεί σπάνιο για το 16ο αιώνα δείγμα λόγου ενός

λαϊκού και όχι λόγιου ή ευγενούς περιηγητή, αν και οι α­ ναγνώστες θα πρέπει εδώ να αποφύγουν τις απλουστεύσεις και τις γενικεύσεις σχετικά με το ρόλο της κοινωνικής τάξης (όπως και του φύλου) στη θέαση του κόσμου. Αντίθετα προς τους συγχρόνους του, ο Dallam δεν απο­ γοητεύεται από την παρακμή της Ελλάδας, αλλά ενδιαφέρεται να επικοινωνήσει με τους κατοίκους, να δοκιμά­ σει παράξενα φαγητά, να αναφέρει πόσο κοστίζει το κα­ θετί. Βέβαια, κι αυτός τονίζει τις κακουχίες του ταξιδιού του, ιδιαίτερα την περιπέτειά του στον Παρνασσό, όπου καταδιώκεται από τους Τούρκους και σώζεται ως εκ θαύ­ ματος από τον οδηγό του, έναν εξισλαμισμένο Άγγλο α­ πό το Lancashire! Ο Dallam ακόμη περιγράφει πώς έσπα­ σε και άρπαξε ένα αρχαίο μάρμαρο από την Τροία, μια πράξη που γίνεται σιγά σιγά αναπόσπαστο στοιχείο του ταξιδιού στην Ελλάδα, και πολύ συχνά από τον επόμενο αιώνα ο βασικός του σκοπός. Οι περισσότεροι περιηγητές -συνήθως μορφωμένοι α­ στοί ή και αριστοκράτες- θεωρούν τους Έλληνες απατε­ ώνες, πανούργους, δεισιδαίμονες και βάρβαρους πριν α­ κόμα ξεκινήσουν το ταξίδι τους, και βέβαια η εμπειρία ε­ πιβεβαιώνει τις προκαταλήψεις τους. Ο Dallam τουναντίον γράφει για τη φιλοξενία των κατοίκων της Ζακύνθου, ό­ που μάλιστα πλησιάζει οκτώ γυναίκες («πολύ όμορφες και καλοντυμένες», όπως λέει) στην εκκλησία ενός μονα­ στηριού, οι οποίες τον καλούν αργότερα να δειπνήσει μαζί τους. Σε αντίθεση με τον γκρινιάρη, καχύποπτο και συντηρητικό αφηγητή των περισσότερων βρετανικών κειμένων της εποχής, ο Dallam δημιουργεί έναν «ήρωα» σε πρώτο πρόσωπο που συνδυάζει την πονηριά με την αφέλεια, τον ανδρισμό με την παιδικότητα. Ακόμη, η εν­ θουσιώδης περιγραφή της ομορφιάς των γυναικών της Χίου από τον Dallam («Σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου οι γυναίκες δεν είναι τόσο όμορφες όσο σ' αυτή τη χώ­ ρα») ανατίθεται στις κατηγορίες των άλλων ταξιδιών και αντιστέκεται έτσι στον κυρίαρχο λόγο της εποχής, που α­ ναπαράγει την Ελλάδα και την Ανατολή γενικότερα σύμ­ φωνα με προκαθορισμένα στερεότυπα. Παραδείγματος χάριν, ο Nicolay, αν και χαρακτηρίζει τις Χιώτισσες τόσο χαριτωμένες και καλοντυμένες «που μοι­ άζουν με νύμφες ή θεές παρά με θνητές γυναίκες», εκ­ πλήσσεται από την ελευθεριότητα της σεξουαλικής τους συμπεριφοράς. Στο έργο του Γάλλου περιηγητή, επικε­ ντρωμένο στην εμφάνιση και συμπεριφορά των γυναικών της Ανατολής, και ίσως γι' αυτό εκδόθηκε πολλές φορές και μεταφράστηκε σε τέσσερις γλώσσες κατά το 16ο αι­ ώνα, φαίνεται η αρχή της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας του χαρεμιού, του μύθου της ερωτικοποιημένης Ανατολής, που διεγείρει και ενδεχομένως αποπλανά και διαφθείρει τον Δυτικό. Χαρακτηριστικά, η περιγραφή της ερωτικής

101

πρακτικής των γυναικών στα λουτρά από τον Nicolay, που ξεφεύγει από τους κανόνες που ρυθμίζουν τη σε­ ξουαλικότητα στη Δύση, συνδέεται όχι μόνο με τον «έμ­ φυτό» τους ερωτισμό αλλά και με την αρχαία «παράδο­

Το ταξίδι στην Ελλάδα, όπως και κάθε ταξίδι, δεν είναι μια τυχαία πράξη, αλλά καθορίζεται από ένα θεσμοθετημένο περιβάλλον σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. 0 κάθε ταξιδιώτης αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση, που διακρί-

ση», με ενδεικτικές αναφορές στη Σαπφώ. Βέβαια, οι πε­ ριγραφές στηρίζονται σε φήμες, υποθέσεις και φαντα­ σιώσεις, καθώς κανένας περιηγητής της εποχής δεν ανα­ φέρει κάποια συγκεκριμένη εμπειρία διείσδυσης στα λου­ τρά, χαρέμια ή γυναικωνίτες (η εξαίρεση είναι πάλι ο Dallam, ο οποίος με τη βοήθεια ενός ευνούχου καταφέρ­ νει να κρυφοκοιτάξει για λίγα λεπτά το χαρέμι του σουλ­ τάνου), ή έστω κάποια σεξουαλική συνεύρεση με τις φι­ λήδονες νησιώτισσες. Η κακολογία για τις γυναίκες της Χίου γίνεται έτσι ένα επαναλαμβανόμενο στερεότυπο και αποκορυφώνεται με τον Lithgow, ο οποίος προσθέτει στα σχόλια των προηγούμενων επισκεπτών το δικό του μισογυνισμό: αφού υποστηρίξει ότι είναι οι πιο όμορφες Ελληνίδες, τις παρουσιάζει «αφοσιωμένες στην ακολα­ σία... Οι άντρες τους είναι και προαγωγοίτους, και κάνουν τις γυναίκες τους πόρνες για ένα μικρό κέρδος». 0 Biddulph επίσης προειδοποιεί τους Βρετανούς που ταξι­ δεύουν ή εργάζονται στην περιοχή να μην παντρεύονται Ελληνίδες, γιατί ένας τέτοιος γάμος θα έβαζε σε κίνδυνο την υγεία τους, την περιουσία τους, ακόμα και την ίδια τους την ψυχή. Οι Ελληνίδες αντιπροσωπεύουν τον κίνδυνο του ταξιδιού στην ανατολική Μεσόγειο, την απειλή για το πνεύμα και τη σάρκα μέσα από την απόλαυση των αισθήσεων. 0 φόβος της διαφθοράς, θηλυπρέπειας και πλαδαρότητας που ταυτίζεται με μια θηλυκή και ερωτική Ανατολή δια­ μορφώνει τη «δυτικότητα» του ταξιδιώτη: μέσα από τη συνάντηση με τον «άλλο», τον παρακμασμένο και εκφυ­ λισμένο εκπρόσωπο ενός αρχαίου πολιτισμού, ο Δυτικοευρωπαίος περιηγητής επιβεβαιώνει την εθνική, θρη­ σκευτική και (ανδρική) σεξουαλική του ταυτότητα. Η Ελλάδα και ήταν και δεν ήταν μέρος της Ανατολής για τους παλαιότερους περιηγητές. Αφενός ανήκε πολιτικά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αφετέρου διαχωριζόταν απ' αυτή λόγω της γλώσσας, της θρησκείας και της κλη­ ρονομιάς της. Ενσάρκωσε έτσι ένα παράδοξο ή μια ειρω­ νεία, καθότι για τον Said η οριοθέτηση μεταξύ Ανατολής και Δύσης και η κατασκευή της Ασίας ως «άλλου» κόσμου προήλθε από την αρχαία Ελλάδα, από τα κείμενα της αρ­ χαίας γραμματείας, όπως Οι Πέρσες του Αισχύλου. Η ει­ ρωνεία αυτή αναγνωρίζεται από τους πρώτους περιηγη­ τές: όπως γράφει ο Lithgow, «παλιό [οι Έλληνες] λέγανε όλους τους άλλους λαούς βάρβαρους, ένα όνομα που σήμερα ταιριάζει στους ίδιους, γιατί είναι οι μεγαλύτεροι ψεύτες και υποκριτές, οι πιο απολίτιστοι και αλλοπρόσαλ­ λοι απ' όλους τους χριστιανούς».

νεται για την υποκειμενικότητά του ως συγγραφέας και αφηγητής, είναι όμως και εκπρόσωπος του πολιτισμού του, τον οποίο και μεταφέρει και συνειδητοποιεί στον ξέ­ νο τόπο. Έτσι η σχέση Δύσης και Ελλάδας όπως προβάλ­ λει μέσα από την ταξιδιωτική λογοτεχνία είναι πολύπλο­ κη και διφορούμενη. 0 στόχος του συγκριτολόγου δεν εί­ ναι λοιπόν απλώς να συγκρίνει τα διάφορα περιηγητικά κείμενα, αλλά κυρίως να εξετάσει τις προϋποθέσεις και τις αρχές σύμφωνα με τις οποίες διαμορφώθηκαν. Η Συ­ γκριτική Λογοτεχνία απελευθερώνει τον περιηγητισμό α­ πό το ρόλο του ιστορικού τεκμηρίου και επικεντρώνεται στη φαντασιακή γεωγραφία, στη νέα χώρα που γεννιέται από το βλέμμα και το κείμενο του ταξιδιώτη. □

102

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Συγκεκριμένα εμφανίστηκε πρώτη φορά στη Γαλλία το 1816 ως «litterature compare», σε τίτλο ανθολογίας γιατη διδα­ σκαλία της λογοτεχνίας. Στη Μ. Βρετανία χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Matthew Arnold το 1848. Βλ. Susan Bassnett, Comparative Literature: A Critical Introduction (Oxford, «Blackwell», 1993), 0.12.

2. Ren0 Wellek, «The Crisis of Comparative Literature» στο Concepts of Criticism (New Haven, «Yale University Press», 1963), 0.282-296.

3. Ηταύτιση της αγγλικής λογοτεχνίας ως επιστήμης με τη λο­ γοτεχνίατης Αγγλίας, ήέστωτης Μ. Βρετανίας, έχει αποδυνα­ μωθεί λόγωτης παγκοσμιοποίησης, της κριτικής που δέχτηκε τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά και του γεγονότος της σημα­ ντικής παραγωγής έργων αγγλικής λογοτεχνίας εκτός Μ. Βρε­ τανίας και ΗΠΑ. Συγγραφείς όπως οι Salman Rushdie, Nadine Cordimer, Derek Walcott, Arundhati Roy και πολλοί άλλοι αποδεικνύουν ότι ηαγγλική λογοτεχνία είναι πιαμετα-εθνική.

4. Βλ. Stephen Greenblatt, Marvelous Possesions: The Wonder of the New World (Chicago, «Chicago University Press», 1991), σ.

20.

5. Βλ. τον ορισμό του Edward Said γιατην Ανατολή στο βιβλίο του ΟριενζαΤίισμός (Orientalism) (1978), μτφρ. Φώτης Τερζάκης (Αθήνα, «Νεφέλη», 1996), σ. 215. ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Biddulph W„ The Travels ofFoure Englishmen and a preacher...,

London, 1609.

DallamThomas, The Diary of Master Thomas Dallam 11599-1600), in Bent, J. T. ed.. Early Voyages and Travels in the Levant, London, 1893.

Lithgow William, Travels and Voyages through Europe, Asia, and Africa for Nineteen Years..., 12th ed. Leith, 1814.

Moryson Fynes, An Itinerary Containing His Ten Yeeres Traveit..., 4 Vols. Glasgow, 1907.

Nicolay Nicholas, Navigations, peregrinations et voyages..., Paris, 1551.

Sheriey Anthony, His Relation of his Travels..., London, 1613.

H ( ρ ω μ ί ν η το υ « Ά γ γ λ ο υ » ανθυπολοχαγού ήη οχεση ε λληνικής και αγγλικής λο γοτεχνίας το 19ο αιώνα

m

ΣΟΦΙΑΣΗΠΗΙΣΗ

ελαφρά τροποποίηση του τίτλου του γνωστού μυθιστορήματος του John Fowles αποδίδει, πιστεύω, σε σημαντικό βαθμό τη σχέση ελληνικής και αγγλικής λογοτεχνίας κατά το δέκατο ένατο αιώνα: σχέση κρυφή σε μια πρώτη ματιά, πάρα ταύτα βαθιά και ουσιαστι­ κή στον επίμονο μελετητή. Η εργασία αυτή δεν αποτελεί μια εξα­ ντλητική επιστημονική πραγματεία για τη σχέση μεταξύ των δύο λογοτεχνιών. Αποτελεί απλώς μια πρώτη απόπειρα καταγραφής των συγκριτολογικών μελετών τέτοιου τύπου και τη διατύπωση σκέψεων και πα­ ρατηρήσεων που προκύπτουν από αυτή την καταγραφή για ένα αντικείμε­ νο που έχει μονοπωλήσει το ερευνητικό και επιστημονικό μου ενδιαφέρον, τουλάχιστον επί μια δεκαετία, και γράφεται με αφορμή το αφιέρωμα αυτό στη Συγκριτική Φιλολογία. Οι σχέσεις αγγλικής και ελληνικής λογοτεχνίας κατά το δέκατο ένατο αιώνα είχαν απασχολήσει ελάχιστα την παλαιότερη κριτική, δεδομένης της γαλλι­ κής κατεύθυνσης των ενδιαφερόντων λογοτεχνών και κριτικών του προπε­ ρασμένου αιώνα, αλλά και της γαλλικής παιδείας της πλειονότητας των με­ λετητών μέχρι πρόσφατα. Στον κανόνα βέβαια υπάρχουν πάντα και κάποιες εξαιρέσεις, όπως είναι, για παράδειγμα, η περίπτωση του μοναδικού για τα ελληνικά δεδομένα Λόρδου Βύρωνα. Ο Βύρων έχει προσελκύσει το ενδια­ φέρον των ομοτέχνων του, κοινού και κριτικής από πάρα πολύ νωρίς, λόγω της ιδιάζουσας σχέσης που είχε με την Ελλάδα. Το αποτέλεσμα είναι η συγγραφή πληθώρας άρθρων και μελετών για την πολυτάραχη ζωή και το έργο του, ήδη από το δέκατο ένατο αιώνα μέχρι και τις μέρες μας1. Η Ευγε­ νία Κεφαλληναίου στη βιβλιογραφία της των ελληνικών εκδόσεων του Βύ­ ρωνα παραθέτει εκατό μελέτες γραμμένες από Έλληνες το διάστημα 1819-19942. Πάρα ταύτα σε γενικές γραμμές η παντοκρατορία της γαλλικής λογοτεχνίας θεωρείτο δεδομένη και ελάχιστοι μελετητές τολμούσαν να ανιχνεύσουν την αγγλική παρουσία στα ελληνικά γράμματα της περιόδου, και αυτήν κυρίως σε μεμονωμένα έργα.

103

Χαρακτηριστικό για τη γαλλική κυριαρχία είναι το σχόλιο του Ηλία Βουτιερίδη, του «κατεξοχήν πριν από τον Δημαρά μελετητή των σχέσεων της λογοτεχνίας μας με άλ­ λες λογοτεχνίες»5 κατά τον Βαγενά, στο βιβλίο του Ιστο­ ρία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, γραμμένο τη δεκαετία του 1920: Από την αρχή του Ιθ' αιώνα η ξένη επίδραση, που δέχτηκε γενικά η ελληνική πνευματική ζωή ήταν η γαλλική. Κ' έτσι η νεοελληνική λογοτεχνία σ' όλον αυτό τον καιρό, από τα 1880 ίσαμε το 1930, παρουσιά­ ζεται δημιουργημένη σύμφωνα με κάθε γαλλική ι­ δεολογία και τεχνοτροπία που ξεπρόβαινε κάθε τόσο κ' έδινε τον κύριο και χαρακτηριστικό τόνο στη γαλλική λογοτεχνία4. Την ίδια άποψη απηχεί και ο Κ. Θ. Δημαράς, ο κυριότερος εκπρόσωπος της Συγκριτικής Φιλολογίας στον τόπο μας την εποχή της ενηλικίωσής της, δηλαδή με τη φιλολογι­ κή γενιά του '30s, όταν αναφέρεται στην περίοδο του ελ­ ληνικού Ρομαντισμού, διατυπωμένη δύο δεκαετίες αργό­ τερα και συγκεκριμένα το 1948: Σε καμμιά εποχή δεν βρίσκουμε αμεσώτερες δυτι­ κές, και συγκεκριμένα γαλλικές, επιδράσεις, παρά στα χρόνια αυτά, που εμφανίζουν μια τόσο εξημ­ μένη εθνική συνείδηση*. Όμως και στην Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία του Π. Δ. Μαστροδημήτρη, έργο πολύτιμο για τις πληροφο­ ρίες που παρέχει σχετικά με τις συγκριτολογικές μελέτες μετά τον Δημαρά, διατυπώνεται η κρατούσα άποψη της δεκαετίας του 1970 στην οποία και κυκλοφόρησε το έρ­ γο, άποψη που συνέχισε να εκφράζεται και στις μεταγε­ νέστερες αναθεωρημένες ανατυπώσεις της: Κατά την περίοδο αυτή [του Ρομαντισμού! η νεο­ ελληνική λογοτεχνία διαμορφώνεται κάτω από την ξένη επίδραση (κάτω δηλαδή από την επί­ δραση του γαλλικού Ρομαντισμού), που βρήκε ω­ στόσο εδώ γόνιμο έδαφος για να καρηοφορήση7... θα μπορούσα να παραθέσω ένα μακρύ κατάλογο α­ ντίστοιχων σχολίων, που υπάρχουν διάσπαρτα σε με­ λέτες για ολόκληρο το δέκατο ένατο αιώνα, αλλά και για τις τελευταίες δεκαετίες του δέκατου όγδοου, τα οποία δημιουργούν την εντύπωση πως η γαλλική κυ­ ριαρχία μονοπώλησε τη σχέση της ελληνικής λογοτε­ χνίας με τις ξένες, παρά τις κάποιες αναφορές και σε άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες. Από τις υπόλοιπες

104

λογοτεχνίες δίνεται προτεραιότητα στην ιταλική, κυ­ ρίως όταν γίνεται λόγος για τα Επτάνησα, και ακολου­ θεί η γερμανική, λόγω των εμπορικών σχέσεων που είχαν οι Έλληνες με τα γερμανόγλωσσα και ιδιαίτερα τα αυστριακά κέντρα. Η αγγλική παρουσιάζεται ως η πλέον απόμακρη λογοτεχνία για το ελληνικό κοινό, κυρίως λόγω του προβλήματος της γλώσσας που εί­ ναι η λιγότερο διαδεδομένη από τις κύριες ευρωπαϊ­ κές γλώσσες στην Ελλάδα. Όμως από νωρίς υπάρ­ χουν αναφορές στους μεγάλους Βρετανούς συγγρα­ φείς που κυριαρχούσαν εκείνα τα χρόνια, με πρώτο α­ σφαλώς τον Βύρωνα, αλλά και τον Young, τον Ossian, τον Sir Walter Scott και τον Shakespeare, για να ανα­ φέρω μόνο τα ονόματα που εμφανίζονται με τη μεγα­ λύτερη συχνότητα. Όσον αφορά τη σχέση αγγλικής και ελληνικής λογοτε­ χνίας οι πρώτες διεξοδικές μελέτες που εμφανίστηκαν καλύπτουν την περίοδο από τα τέλη του δέκατου όγδο­ ου αιώνα έως τις αρχές του δέκατου ένατου και είναι οι εργασίες του Κ. θ. Δημαρά «Οι νύχτες του Γιουγκ στην Ελλάδα του 1817» το 1944 και «Επαφές της νεώτερης ελληνικής λογοτεχνίας με την αγγλική (1780-1821)» το 1947®. Κυρίως στη δεύτερη χαρτογραφούνται οι αγγλικές μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων της περιόδου και ανιχνεύονται πιθανές μιμήσεις ή παραφράσεις τους στην ελληνική γραμματεία. Γίνεται όμως μνεία και σε σημαντι­ κά έργα της εξωλογοτεχνικής αγγλικής πνευματικής δρα­ στηριότητας, η πορεία των οποίων στα νεοελληνικό γράμματα θα έπρεπε να διερευνηθεί. Τέτοιου είδους έρ­ γα είναι, για παράδειγμα, αυτά των Locke και Newton, και ακόμη των παιδαγωγών Bell και Lancaster. Τέλος, προτείνεται η μελέτη της σημαντικής δράσης των Άγγλων πε­ ριηγητών. Η προσπάθεια του Δημαρά να ανιχνεύσει τη διείσδυση του αγγλικού πνεύματος στα ελληνικά γράμματα σε γενι­ κές γραμμές άργησε να βρει συνεχιστές, παρά τη σταθε­ ρή άνοδο της Συγκριτικής Φιλολογίας στον τόπο μας. Εξαίρεση για την περίοδο αυτή αποτελεί ο άξιος μαθητής του Αλκής Αγγέλου, που το 1954 δημοσίευσε τη σημα­ ντική εργασία «Πώς η νεοελληνική σκέψη εγνώρισε το Δοκίμιο του John Locke»9. Όμως η πάγια αντίληψη περί γαλλοκρατούμενου δέκα­ του ένατου αιώνα εξακολούθησε να περιφέρεται, ενισχυόμενη, ασφαλώς, από τις συχνές αναφορές στη γαλ­ λική κυριαρχία, των ίδιων των λογιών του αιώνα, οι οποί­ ες υπάρχουν διάσπαρτες στα κείμενα της περιόδου. Έτσι, μέχρι τις δεκαετίες του 1980 και κυρίως του 1990 υπάρχουν ελάχιστες εργασίες που πραγματεύονται τις σχέσεις ελληνικής και αγγλικής γραμματείας κατά το δέ­ κατο ένατο αιώνα, έτσι όπως αυτές εκφράζονται μέσα α­

πό το έργο συγκεκριμένων συγγραφέων, λογοτεχνικών ειδών ή ακόμα και κινημάτων. Μια τέτοιου είδους εργασία είναι, για παράδειγμα, αυτή του γνωστού κριτικού του θεάτρου Γ. Σιδέρη για την πρό­ σληψη του Σέξπιρ στην Ελλάδα δημοσιευμένη το 1964-

[γγκρ, Η πηγή 65’°. Ακόμη οι δύο νεανικές εργασίες του Νόσου Βαγενά για τον Όσιον, το 1966 και 1967, που πραγματεύονται τη σχέση του Όσιον με τον Σολωμό και την πρόσληψή του στην Ελλάδα αντίστοιχα11. Και τέλος μια ακόμη εργασία του Αγγέλου για τους Άγγλους περιηγητές κατά την προ­ επαναστατική περίοδο12. Όμως εκτός από τις παραπάνω συγκριτολογικές μελέτες, οι περισσότερες εργασίες αυτής της περιόδου απλώς ε­

μπεριείχαν αναφορές στις σχέσεις ελληνικής και αγγλικής φιλολογίας και περιορίζονταν σε συνοπτικές διαπιστώ­ σεις εκλεκτικών συγγενειών μεταξύ συγγραφέων όπως ο Κάλβος και ο Young ή ο Ossian15, όπως ο Σολωμός και ο Βύρων14, ή ο Ossian15 ή ο Shakespeare, όπως ο Ραγκαβής και ο Walter Scott. Τη δεκαετία του 1970 οι συγκριτολογικές μελέτες που πραγματεύονται αγγλοελληνικά θέματα γνωρίζουν άνθη­ ση με την εμφάνιση των πρώτων τέτοιου τύπου διδακτο­ ρικών διατριβών και ειδικών βιβλιογραφιών αλλά και κά­ ποιων ακόμη μελετών. Το αφιέρωμα της Νέας Εστίας στον Βύρωνα το 1973 περιλαμβάνει δύο τουλάχιστον με­ λέτες που μας ενδιαφέρουν· αυτήν του Ανδρέα Καραντώνη που πραγματεύεται τη σχέση του Βύρωνα με την ελληνική ποίηση και αυτήν του Θεόδωρου Ξύδη που διε­ ρευνά τις βυρωνικές απηχήσεις στον τόπο μας16. Απο­ κλειστικά αφιερωμένη σε ένα έργο, συγκεκριμένα στην πρώτη ελληνική μετάφραση του κορυφαίου Άγγλου δραματουργού William Shakespeare, είναι η εργασία του Π. Καραγιώργου, δημοσιευμένη το 1976” . Ο Καραγιώργος εκπόνησε διδακτορική διατριβή με θέμα τον Shakespeare στην Ελλάδα, η οποία, όσο γνωρίζω, δυστυ­ χώς παρέμεινε αδημοσίευτη. Το 1978 έχουμε ακόμη την πολύ σημαντική δημοσίευση της ελληνικής βιβλιογρα­ φίας του Λόρδου Βύρωνα από την Κεφαλληναίου16και το επόμενο έτος μια εργασία του κατεξοχήν μελετητή του Βύρωνα στον τόπο μας, προέδρου της βυρωνικής εται­ ρείας, Μόριου-Βύρωνα Ραΐζη19. Η δεκαετία του 1980 θα πυκνώσει τις αγγλοελληνικές μελέτες συγκριτολογικού χαρακτήρα. Τέτοιου είδους εί­ ναι η νεανική σπουδή του Μιχάλη Πιερή και της Θεοδώ­ ρας Μυλωνά για τον Ιβανόη του Sir Walter Scott και τον Μ έ ν τ η του Μορέωςτου Ραγκαβή, γραμμένη το 198120. Ακόμη η εργασία της Αθηνάς Γεωργαντά, το 1984, για την ευρωπαϊκή οικογένεια της Πάπιααας Ιωάννας21 και αυτή του Ραϊζη για την παρουσία του Βύρωνα στο ελληνικό δράμα το 198522. Στο συνέδριο για την πορεία του ελλη­ νικού μυθιστορήματος από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγ­ χρονη εποχή που έλαβε χώρα το 1986, ο David Ricks εύ­ στοχα πρότεινε μια παράλληλη ανάγνωση του έργου του Παπαδιαμάντη με αυτό του Thomas Hardy25. Το ίδιο έτος ολοκληρώνεται και η διδακτορική διατριβή της Κεφαλληναίου για τον Βύρωνα στην Ελλάδα, στην οποία όμως θα αναφερθούμε την ερχόμενη δεκαετία κατά την οποία δη­ μοσιεύτηκε. Στο αφιέρωμα της Νέας Εστίας «Η ελληνική λογοτεχνία και οι επιδράσεις των ξένων πνευματικών ρευμάτων» το 1987 συναντάμε τη μελέτη της Α. Μ. Παναγή: «Η αγγλική επιρροή στους Έλληνες λογοτέχνες», που καλύπτει την περίοδο από το 1830 μέχρι την εποχή της συγγραφής του άρθρου, καθώς και αυτήν της Κε-

105

φαλληναίου «0 βυρωνισμός στην Ελλάδα»24. Το ίδιο αυτό έτος η γράφουσα συμμετέχει στο Γ διεθνές συνέδριο για τον Sir Walter Scott, με θέμα την πρόσληψη του μεγάλου Σκοτσέζου συγγραφέα στην Ελλάδα του δέκατου ένατου αιώνα, και δύο χρόνια αργότερα δημοσιεύει συνοπτική μελέτη για τη σχέση της Ηρωίδας της Ελληνικής Επαναατάαεωςτου Ξένου με το έργο του Scott25. Η δεκαετία του 1990 ανατρέπει τη μέχρι τότε επικρα­ τούσα εικόνα, φέρνοντας στο φως ικανό αριθμό μελε­ τών που επικεντρώνονται σε θέματα αγγλοελληνικά κα­ τά το δέκατο ένατο αιώνα. Έτσι, το 1991 επανεκδίδεται το διήγημα του A. Ρ. Ραγκαβή Γλουμυμάουθ με την ε ­ κτενή μελέτη του Τάκη Καγιαλή 0 βικτωριανός A. Ρ. Ραγκαβής. Η μελέτη του Καγιαλή τοποθετεί το έργο του Ραγκαβή στην ευρωπαϊκή του οικογένεια και συγκεκρι­ μένα στη βικτωριανή, χαρακτηρίζοντάς το έργο που «ει­ σάγει την κοινωνιολογική μέθοδο της βικτωριανής πεζο­ γραφίας στα ελληνικά γράμματα»26. Το ίδιο έτος έχουμε μια ακόμη μελέτη της Κεφαλληναίου για τον Βύρωνα, «0 αντίκτυπος του Childe Harold ως ταξιδιωτικού κειμέ­ νου στην ελληνική ποίηση»27. Το 1992 δημοσιεύεται το βιβλίο της Γεωργαντά Αιών βυρωνομανής για τη σχέση του Βύρωνα με τους Έλλη νες ποιητές της εποχής του28. Το 1994 δημοσιεύεται η διδακτορική διατριβή της γράφουσας Το ελληνικό ιστορικό μυθιστόρημα και ο Sir Walter Scott (1830-1880), η οποία πραγματεύεται το πέρασμα του κατά Scott ιστορικού μυθιστορήματος αλ­ λά και την ευρύτερη παρουσία του στον ελληνικό χώρο καθώς και την πορεία του ιστορικού μυθιστορήματος στο χώρο της ευρωπαϊκής κριτικής ως τις μέρες μας29. Το ίδιο έτος κάνει την εμφάνισή της η αγγλική έκδοση της Εισαγωγής στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, του Άγγλου νεοελληνιστή Roderick Beaton, έργο σημαντικό για την επισήμανση εκλεκτικών συγγενειών μεταξύ έρ­ γων Βρετανών και Ελλήνων συγγραφέων. 0 Beaton χα­ ρακτηριστικά αναφέρεται στις σχέσεις και κάποιων άλ­ λων συγγραφέων, όπως ο Dickens, ο Poe ή ο Collins, με τους πρώιμους Έ λλ η νες μυθιστοριογράφους ή ο Wordsworth και ο Coleridge με τον Κάλβο και τον Σολω­ μό, εμπλουτίζοντας τη μέχρι τότε λίστα των Βρετανών συγγραφέων που συνδέονται παραδοσιακά με τα νεο­ ελληνικό γράμματα50. Το 1995 δημοσιεύεται η διδακτο­ ρική διατριβή της Κεφαλληναίου για τον Βύρωνα στην Ελλάδα του δέκατου ένατου αιώνα, καλύπτοντας ένα βασικό βιβλιογραφικό κενό για το διασημότερο συγγρα­ φέα του προπερασμένου αιώνα στον τόπο μας, καθώς επίσης και η εργασία της για την πρόσληψη των βυρωνικών δραμάτων στην Ελλάδα51. Το ίδιο έτος κυκλοφορεί βιβλιογραφική καταγραφή της Ντενίση: Μεταφράσεις μυθιστορημάτων και διηγημάτων 1830-1880, με εισα­

J06

γωγική μελέτη για τις μεταφράσεις των αγγλικών μυθι­ στορημάτων και τη σημασία τους στα χρόνια του ελλη­ νικού Ρομαντισμού52. Το 1996 εμφανίζονται τρεις μελέ­ τες συγκριτολογικού χαρακτήρα της γράφουσας στη σειρά Η παλαιότερη πεζογραφία μας των εκδόσεων «Σοκόλη»55. Αυτή για τον Νικόλαο Δραγούμη διερευνά τη σχέση του πεζογραφικού του έργου με την πεζογρα­ φία της βικτωριανής Αγγλίας. Η μελέτη για τον Χρήστο Ανασταδιάδη Παρμενίδη τον αναδεικνύει μαθητή αφε­ νός του Βύρωνα, ως προς τα έμμετρα μυθιστορήματά του, και αφετέρου του Scott, ως προς το μοναδικό του ιστορικό μυθιστόρημα. Και, τέλος, η μελέτη για τη Μα­ ρία Μηχανίδου, την πρώτη Ελληνίδα μυθιστοριογράφο, ανιχνεύει τη σχέση του μυθιστορήματός της Τα φάσμα­ τα της Αίγυπτου (1875) προς το μυθιστόρημα κοινωνι­ κού προβληματισμού του Dickens. Το ίδιο έτος η γρά­ φουσα δημοσιεύει και μια ευρύτερη μελέτη για τη γέν­ νηση του κοινωνικού μυθιστορήματος στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Βρετανία και για το πέρασμα του μυθιστο­ ρηματικού αυτού είδους στην ελληνική πραγματι­ κότητα54. Το 1997 δημοσιεύει μια εργασία για τη διεθνή αλλά και την ελληνική πορεία του Ροβινσώνα Κρούοου κατά το δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα55, καθώς και μια ακόμη εκτενή μελέτη για τον πολιτισμικό, πολιτι­ κό και κοινωνικό ρόλο της Μεγάλης Βρετανίας, έτσι ό­ πως διαφαίνεται μέσα από τις σελίδες του φιλολογικού περιοδικού Πανδώρα*. Το 1998 η Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη επιχειρεί μια παράλληλη ανάγνωση του Πο­ λύπαθους του Γρηγόριου Παλαιολόγου και του λησμο­ νημένου στις μέρες μας Anastasius του Άγγλου συγγρα­ φέα Thomas Hope57. Το ίδιο έτος η γράφουσα εκπονεί μια ακόμη συγκριτολογική μελέτη με τίτλο «The Ideal other in an English and a Creek nineteenth century novel for ladies»· αφορά το ιδεατό γυναικείο πρότυπο στη Βρετανία και στην Ελλάδα του πρώτου μισού του δέκατου ένατου αιώνα, έτσι όπως προβάλλεται μέσα α­ πό ένα μυθιστόρημα της γνωστής παιδαγωγού Hanah More και από ένα αντίστοιχο ελληνικό μυθιστόρημα58. Τέλος, το 1999 εκπονεί δύο ακόμη μελέτες: η πρώτη είναι αφιερωμένη στην Ευανθία Καΐρη, αυτή την πρωτο­ πόρο των γυναικείων γραμμάτων, στη θέση που κατέχει μέσα στη γυναικεία πνευματική ζωή του τόπου, αλλά και στις κατακτήσεις των Ελληνίδων με τη βοήθεια των ιδεών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού59. Η δεύτερη γρά­ φτηκε με αφορμή το συνέδριο της Εταιρείας Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη για τον ελληνικό Ρομαντισμό και πραγματεύεται θέματα ορισμού του διηγήματος με τη βοήθεια όρων της αγγλικής γραμματείας40. Στο ίδιο αυτό συνέδριο η Αθηνά Γεωργαντά προσπάθησε να ανιχνεύσει τη σχέση ανάμεσα στις Ωδές του κάλβου και στην

αγγλική ρομαντική ποίηση41. Τέλος, στο αφιέρωμα στον Λόρδο Βύρωνα της εφημερίδας Η Καθημερινή για την ε­ πέτειο της 25ης Μαρτίου του 2000 περιλαμβάνονται μια μελέτη του ΡαΤζη για την Ελλάδα στο έργο του Βύρωνα καθώς και μία της Κεφαλληναίου για το βυρωνισμό στη χώρα μας42.

AXippm liaka, Λεύκες κοντά στο Μοαρέ-οιρ-Λουάν (km .) Έχοντας ολοκληρώσει, στο βαθμό που κάτι τέτοιο είναι εφικτό και ας μου συγχωρεθούν οι όποιες παραλείψεις, αυτή την πρώτη απόπειρα καταγραφής των συγκριτολογικών μελετών που αφορούν τις ελληνοαγγλικές σχέσεις κατά τον ελληνικό δέκατο ένατο αιώνα, μπορεί κανείς να φτάσει σε κάποια συμπεράσματα. Το σημαντικότερο για εμάς, που ασχολούμαστε με τον κλάδο και με τη συγκε­ κριμένη περίοδο, είναι ότι παρουσιάζεται αυξημένο εν­ διαφέρον για κάτι που στις παλαιότερες γενιές φιλολό­ γων, ακόμη και των συγκριτολόγων, ηχούσε αδιανόητο. Η ύπαρξη ουσιαστικών και μάλιστα πολύπλοκων σχέσε­ ων μεταξύ ελληνικής και αγγλικής λογοτεχνίας της πε­ ριόδου. Οι Έλληνες συγγραφείς, αλλά και γενικότερα οι διανοούμενοι του δέκατου ένατου αιώνα, γνώριζαν πολύ καλά, όπως αποδεικνύει η σύγχρονη έρευνα, το έργο των σημαντικών, αλλά και κάποιων συγγραφέων του συρμού της Βρετανίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι οι δύο μεγαλύτεροι αστέρες του αγγλικού Ρομαντισμού στην ποίηση και στην πεζογραφία -αναφέρομαι ασφα­ λώς στους Byron και Walter Scott αντίστοιχα- έπαιξαν ε­

ξαιρετικά σημαντικό ρόλο στα νεοελληνικά γράμματα, ρόλο που μέχρι πρόσφατα είτε απλώς υποψιαζόμασταν είτε αγνοούσαμε παντελώς. Το αυξημένο ενδιαφέρον για τη Συγκριτική Φιλολογία σε χώρες όπως η δική μας, που βρίσκεται στο σταυροδρόμι πολιτισμών, μπορεί να προ­ σφέρει πολλά για μια βαθύτερη κατανόηση της λογοτε­ χνικής μας κληρονομιάς. Ελπίζω η δεκαετία την οποία διανύουμε να φέρει στην επιφάνεια ακόμη περισσότερες τέτοιου τύπου μελέτες και να αξιώσει τη χώρα μας να ι­ δρύσει τμήματα Συγκριτικής Φιλολογίας, που έχουν τόσα πολλά να προσφέρουν προς την κατεύθυνση της γνώ­ σης και της καλύτερης κατανόησης της θέσης την οποία κατέχουμε μέσα στην ευρωπαϊκή μας οικογένεια. Ίσως τότε η ελληνική λογοτεχνία πάψει να λειτουργεί ως η ε­ ρωμένη του «Άγγλου» ανθυπολοχαγού και αποτελέσει -ποιος ξέρει;- μια νόμιμη σύζυγο. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Γιατην παρουσίατου Βύρωνα στην Ελλάδα βλ. Ευγενία Κε­ φαλληναίου, ΟLord Byron στην Ελλάδα. Η παρουσία του, οτην νεοελληνική πνευματική ζωή κατά τον /Θ'αιώνα, Αθήνα 1995 (ΒιβλιοθήκηΣοφίας Ν. Σαριπόλου, 94). Γιατη σχέσητης νέας ελληνικής ποίησης και του έργου του Βύρωνα βλ. Αθηνά Γεωργαντά, Αιών Βυρωνομανής, Αθήνα, «Εξάντας», 1992.

2. Παραπέμπωστη συνοπτική μελέτη της: Ευγενία Κεφαλλη­ ναίου, «Βιβλιογραφία ελληνικών εκδόσεων του Βύρωνα», Ο Επίκαιρος Βύρων μέσα από βιβλία και χαρακτικά, 170 χρόνια μνήμης του 1824-1994, Αθήνα, «Ελληνοαμερικανική Ένω­ ση», 1994, σ. 9-13. Πρόκειται γιατην εισαγωγή καταλόγου που εκδόθηκε με αφορμή τις εκδηλώσεις γιατα 170 χρόνια απότο θάνατότου. Βλ. επίσης της ιδίας, Η ελληνική βιβλιο­ γραφία Λόρδου Βύρωνος, Αθήναι, 1978.

3. Ν. Βαγενάς, «Ησυγκριτική φιλολογία στην Ελλάδα ως τη γε­ νιάτου '30», Σύγκριση/Comparaison, 1 (Απρίλιος 1989), σ.

39-47. Ηεργασία αυτή συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίοτου Η ειρωνική γλώσσα, Αθήνα, «Στιγμή», 1994, απ' όπου και παρα­ πέμπωσ. 288.

4. Ηλία Βουτιερίδη, Ιστορία της Νεοελληνικής Φιλολογίας, Αθή­ να, «Παπαδήμας», 1976 (3η), σ. 232.

5. Ν. Βαγενάς, «Ησυγκριτική φιλολογία», σ. 291.

6. Κ. θ. Δημαρά, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, «Ίκαρος» (7η), σ. 271.

7. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολο­ γία, Αθήνα, «Δόμος», 1983 (4η), σ. 130.

8. Στα περιοδικά Νέα Γράμματα, τ. Ζ', Αθήνα, 1944 και Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τ. Γ, 1947, σ. 18-22 και σ. 52-55 αντί­ στοιχα. Και τα δύο συμηεριλαμβάνονται στο βιβλίο του Δη­ μαρά, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα, «Ερμής», 1985.

9. Άλκης Αγγέλου, «Πώς η νεοελληνική σκέψη εγνώρισε τοΔο­ κίμιο του John Locke», Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 7, 1954, σ. 128-149.

10. Γ. Σιδέρης, «ΟΣαίξπηρ στην Ελλάδα», Θέατρο Α'-Β' (1964), σ.

27-33, Γ-Δ' (1964), σ. 56-62, Ε-ΣΤ' (1964), σ. 21-28, Ζ'-Η' (1964) , σ. 28-38, Θ'-Γ (1964), σ. 35-46, ΙΑ'-ΙΒ' (1964), σ. 2335, Α'-Β' (1965), σ. 27-38, Γ'-Δ' (1965), Ο. 21-34, Ε'-ΣΤ' (1965) , σ. 23-35.

11. Ν. Βαγενάς, «Σολωμός και Όσσιαν», Παρνασσός, 8 (1966), σ.

107

517-522 και «Ο'Οσοιαν στην Ελλάδα», Κείμενα, Μελέτα/ Νε­ οελληνικής Φιήοήογίας, αρ. 28, Αθήναι, 1967.

12. Άλκης Αγγέλου, «Περιηγητικός οργασμός», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. 13 (1967), σ. 435-520. Και τις δύο μελέτες του Αγγέλου μπορεί να βρει κανείς στο βιβλίοτου Των Φώ­ των, Αθήνα, «Ερμής», 1988, σ. 1-21 και σ. 293-318.

13. Κ. θ. Δημαράς, «Πηγές της έμπνευσης του Κάλβου», Νέα Εστία, Αφιέρωμα στον Κΰλβο, Χριστούγεννα 1946. Συμπεριλαμβάνεται και αυτό στο βιβλίο του Ελλην/κός Ρωμαντισμός.

14. Ησχέση της ποίησης του Σολωμού, ιδιαίτερα κάποιων έρ­ γωντου, όπως ο «Λάμπρος», με τον Βύρωνα έχει ανιχνευθεί από παλιά. Δε γνωρίζω, όμως, κάποια συγκεκριμένη μελέτη που να πραγματεύεται αποκλειστικά το θέμα. Γιατη σχέση αυτή βλ. ενδεικτικά το οικείο κεφάλαιο του βιβλίου της Γεωργαντά. Αναφορές στη σχέση Σολωμού-Βύρωνα υπάρ­ χουν και στο βιβλίο του Πίτερ Μάκριτζ Διονύσιος Σοήωμός, Αθήνα, «Καστανιώτης», 1995.

15. Ηαναφορά στη σχέση Σολωμού και Όσιαν αποτελεί κοινό τόπο όλωντων μελετών γιατονΣολωμό.

16. «Αφιέρωμα στον λόρδο Βύρωνα», Νέα Εστία, τόμ. 95 (1974), τχ. 1.127, σ. 770-1.055· Ανδρέα Καραντώνη, «Ο Μπάιρον και η ελληνική ποίηση», σ. 922-940 και Θεόδωρου Ξύδη, «Βυρωνικές απηχήσεις στην Ελλάδα», σ. 951-957.

17. Ρ. Karagiorgos, «The first Creek translation of Shakespeare: Macbeth by Andreas Theotokis (1819)», «Δωδώνη», E' (1976), 0.223-241.

18. Βλ. σημ. 2.

19. Μ. Byron Raizis, «The Creek poets praise the Britannic Muse», offprint from Balkan Studies 20.2, Thessaloniki, 1979. Την ί­ δια δεκαετία έχουν κάνει την εμφάνισή τους και άλλα άρ­ θρα του Ραϊζη γιατον Βύρωνα χωρίς όμως συγκριτολογικό χαρακτήρα.

20. θεοδώρα Μυλωνά - Μιχάλης Πιερής, «Αλ. Ρ. ΡαγκαβήςWalter Scott: επιδράσειςτου Ivanhoe στονΑυθέντη του Μορέως», Νέα Εστία, τόμ. 110 (1.307), Χριστούγεννα 1981, σ.

60-76.

21. Γεωργαντά Αθηνά, «Ηευρωπαϊκή οικογένεια της Πάπισσας Ιωάννας», διαβάζω, 96 (13.6.84), σ. 21-31. Αφιέρωμα στον Εμμανουήλ Ροίδη.

22. Μ. Byron Raizis, «Lord Byron in Greek drama», an offprint from the University of Athens School of Philosophy Yearbook, Athens, 1985.

23. David Ricks, «Alexandras Papadiamandis and Thomas Hardy», The Creek Novel AD1-1985, ed. Roderick Beaton, London, NewYork Sydnay, Croom Helm, 1988, a. 23-30. To συνέδριο πραγματοποιήθηκε στο King's College του Λονδίνου, 24-26 Μαρτίου 1986.

24. Γιατις εργασίες της Παναγή και της Κεφαλληναίου βλ. αντί­ στοιχα Νέα Εστία, τχ. 1.451 (Χριστούγεννα 1987), σ. 25-54 και σ. 73-84.

25. Οι δύο αυτές πρώιμες μελέτες δημοοιεύτηκαν αντίστοιχα στο Cahlers Balkaniques, No 24, INALKO, 1996, a. 141-149 και στο Δέντρο, 47 (Σεπτ.-Οκτ. 1989), σ. 121-124. Μαζί με τις εργασίες που ακολούθησαν ως το 1993 αποτελούν, στην ουοία, μέρος της διδακτορικής διατριβής που ολοκλη­ ρώθηκε τότε και για το λόγο αυτό δε θα αναφερθώ σε αυ­ τές ειδικά.

26. Τάκης Καγιαλής, Γήουμυμάουθ, ο βικτωριανός A. Ρ. Ραγκαβής, Αθήνα, «Νεφέλη», 1991, σ. 73.

108

27. Κεφαλληναίου, ΝέαΕστία, 129 (1991), σ. 466-476.

28. Αθηνά Γεωργαντά, Αιών βυρωνομανής, ο κόσμος του Byron και η νέα εήήηνική ποίηση, Αθήνα, «Εξάντας», 1992.

29. Σοφία Ντενίση, Το εήήηνικό ιστορικό μυθιστόρημα και ο Sir Walter Scott (1830-1880), Αθήνα, «Καστανιώτης», 1994.

30. Roderick Beaton, An Introductio n to Modern Creek Literature, Oxford, «Clarendon Press», 1994. To έργο μετα­ φράστηκε στα ελληνικά και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Νεφέλη» το 1996.

31. Βλ. σημ. 1γιατη βιβλιογραφία και «The Reception of Byron's Dramas in Greece», Byron and the Mediterranean World, Proceedings of the twentieth International Byron Conference, Athens 20-21 Sept. 1994, Athens, The Hellenic ΒγροηSociety inAthens, 1995, a. 177-187.

32. Σοφία Ντενίση, Μεταφράσεις μυθιστορημάτων και διηγημά­ των 1830-1880, εισαγωγική μελέτη και καταγραφή, Αθήνα, «Περίπλους», 1995.

33. Βλ. αντίστοιχα Σοφία Ντενίση, «Νικόλαος Δραγούμης» Η ηαήαιότερη πεζογραφία μας, από τις αρχές της ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τόμ. Γ (1830-1880), Αθήνα, εκδόσεις «Σοκόλη», 1996, σ. 404-441· «Χρήστος Ανασταδιάδης Παρ­ μενίδης», Ηπαήαιότερη, τόμ. Ε' (1830-1880), σ. 96-135 «Μαρία Π. Μηχανίδου», Η παήαιότερη, τόμ. Ε' (1830-1880), 0.240-277.

34. Σοφία Ντενίση, «Μυθιστόρημα των αποκρύφων: μια μορφή κοινωνικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα», Περίπήους, 43 (Ιούλιος 1996-Φεβρουάριος 1997), σ. 38-63.

35. «Ηδιεθνής και η ελληνική πορεία του Ροβινοώνα Κρούσου και των Ροβινσωνιάδων κατά το 18ο και το 19ο αιώνα: μια πρώτη προσέγγιση», Το παιδικό βιβήίο στη Εήήάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα, «Καστανιώτης», 1997, σ. 66-81.

36. «The Image of Britain In the Literary Magazine Pandora (1850-1872)», Κάμπος, Cambridge Papers in Modem Creek, No. 5,1977,0. 23-46.

37. Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Έλληνας, Oriental ή τι; 0 Anastasiusiou Thomas Hope και ο Ποήυηαθήςτ ου Γρηγορίου Παλαιολόγου», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 67 (Απρ.-Ιούν.

1998), 0. 27-35.

38. Πρόκειται για ανακοίνωση στο Β' Διεθνές Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας που έλαβε χώρατο διάστημα 8-11 Νοεμβρίου 1988.

39. Πρόκειται πάλι για ανακοίνωση, με τίτλο «ΗΕυανθία ΚαΤρη και το έργο της στο πλαίσιοτης γυναικείας πνευματικής δη­ μιουργίας της εποχής της», στο Συμπόσιο «Ευανθία ΚαΤρη, διακόσιαχρόνια απότη γέννησή της» που έλαβε χώρα στην Ανδρο στις 4 Σεπτεμβρίου 1999.

40. Μια ακόμη ανακοίνωση, με τον τίτλο «θέματα ορισμού του νεοελληνικού διηγήματοςτου ρομαντισμού με αφορμή ένα ερευνητικό πρόγραμμα», στο συμπόσιο για τον ελληνικό Ρομαντισμό της Εταιρείας Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη που έλαβε χώρατο διάστημα 12-13 Νοεμβρίου 1999.

41. Αθ. Γεωργαντά, «Ηρομαντική θεώρηση της φύσης, ο άνε­ μος των ρομαντικών και οι ωδές του Κάλβου». Εισήγηση στο προαναφερθέν συμπόσιο.

42. Για τις εργασίες αυτές βλ. αντίστοιχα εφ. Η Καθημερινή, «Επτά Ημέρες», 25-26 Μαρτίου 2000, σ. 14-16 και σ. 19-21.

Νεκρικοί μονόλογοι, συγκριτικοί διάλογοι: Λουκιανός και Μ α τ σ ά ί ο Si Αοί η ί ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ

Λατινική Αμερική έχει αναδειχθεί ως χώρος πολιτισμικά και λο­ γοτεχνικά οικείος στο ελληνικό πνεύμα, κι όχι μόνο λόγω της ιστορικής μετανάστευσης Ελλήνων στις μεγαλουπόλεις της Αργεντινής και της Βραζιλίας (μέχρι σήμερα τα πιτσιρίκια της Βραζιλίας αποκαλούνται χαϊδευτικό «γιαγιά» και «νονό»). Η κα­ ταλυτική παρουσία της υπαίθρου, οι ιστορικοί και κοινωνικοί α­ γώνες, το τοπικό φολκλόρ που γέννησε το μαγικό ρεαλισμό, η περιθω­ ριοποίηση σε σχέση με τους Βόρειους ισχυρούς γείτονες και η παράδο­ ση με έντονο το στοιχείο της οικογένειας, της τιμής, του «ματσό», της αργής ζωής, του ξέφρενου κεφιού και της συναισθηματικής φόρτισης (κληρονομιά, άλλωστε, των μεσογειακών κονκισταδόρ) βρίσκουν γόνιμα κι αβίαστα τη μετάφρασή τους σε αντίστοιχα βιώματα και στοιχεία του ελληνικού είναι. Οι παράμετροι μιας τέτοιας σύγκρισης, βέβαια, φαντά­ ζουν αρχικά γενικές κι αόριστες· η χρησιμότητά τους όμως είναι πολλα­ πλή και ξεπερνά τις απλές μελέτες επιρροής. Η μεταφορά ενός δοκιμα­ σμένου πολιτισμικού-φιλοσοφικού πλαισίου ανάλυσης από τον ένα χώ­ ρο στον άλλο μπορεί να προσφέρει ιδιαίτερα διαφωτιστικές απαντήσεις για τις επιλογές και τάσεις ενός συγγραφέα που μοιάζουν ιδιότυπες σε σχέση με το περιβάλλον του - και δεν εξηγούνται μόνο από ένα χαρα­ κτηριστικό συγγραφικό ιδιόλεκτο, όπως στην περίπτωση ενός Χόρχε Λουίς Μπόρχες ή ενός Χούλιο Κορταζάρ. Ανάμεσα στα έργα που έχουν εγείρει τέτοια ερωτήματα πρωτοτυπίας βρίσκεται και το μυθιστόρημα του Βραζιλιάνου συγγραφέα Ματσάδο δε Ασίς (1839-1908), Memorias postumas de Bris Cubas (Μεταθανάτια α­ πομνημονεύματα του Μπραζ Κουμπάς). Γραμμένο το 1880 από το διασημότατο συγγραφέα του Δον Κααμούρο, ο «αυτοβιογραφικός» απολο­ γισμός της ανούσιας ζωής ενός αργόσχολου μεγαλοαστού, του αντι-ήρωα Μπραζ Κουμπάς, έχει συγκριθεί ευνοϊκότατα με έργα μεγάλων ονο­ μάτων της δυτικής λογοτεχνίας, όπως του Σουίφτ, του Φλομπέρ, του Χάρντι, του Τζέιμς και, κυρίως, του Λόρενς Στερν1. Η κατηγοριοποίησα*

* ΗΧριστίνα Ντόκου είναι λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

109

όμως, όσον αφορά τη λογοτεχνική σχολή των Απο­ μνημονευμάτων δεν είναι τόσο εύκολη υπόθεση2. Πέ­ ρα από τις αμφιταλαντεύσεις στο θέμα αυτό, το στοι­ χείο που περισσότερο φαίνεται να ελκύει αλλά και να προβληματίζει τους μελετητές του Ματσάδο είναι η παρουσία ενός πνεύματος καθαρά μοντερνιστικού στη θεματολογία αλλά και στην τεχνοτροπία του μυθιστο­ ρήματος, πολύ πριν από την ιστορική εμφάνιση του λογοτεχνικού φαινομένου. Αν όμως δεχτούμε πως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του μοντερνισμού είναι μια ενσυνείδητη στροφή προς ένα μυθικοσυμβολικό παρελθόν που, μέσα από την επανεκτίμησή του, προ­ σφέρει έναν τρόπο κριτικής της σύγχρονης κοινωνίας και της ανθρώπινης υπόστασης, τότε θα ήταν δόκιμο να εξετάσει κανείς κατά πόσο ο Ματσάδο, ένας συγ­ γραφέας «προγενέστερος της εποχής» του, μπορεί να έχει χρησιμοποιήσει μια τέτοια αναθεωρητική προοπτι­ κή για να αποδώσει «την ανησυχητική αίσθηση του μη­ δενισμού, της ελαφρότητας και του χάους» που χαρα­ κτηρίζει την αφήγηση του Μπραζ Κουμπάς (Fitz.7). Γι' αυτό το σκοπό, το παρόν άρθρο επιχειρεί μια επα­ νατοποθέτηση των Απομνημονευμάτων -όπου, όπως λένε οι κριτικοί, «υφίσταται η μεγαλύτερη συγκέντρω­ ση σατιρικών στοιχείων από όλα τα άλλα έργα του Ματσάδο δε Ασίς» (Nunes 72)- όχι στο μοντερνιστικό μέλλον, αλλά στο παρελθόν, προς σύγκριση με το έρ­ γο ενός άλλου, κλασικού συγγραφέα, για τον οποίο ο μηδενισμός και η σάτιρα υπήρξαν θεμελιώδη χαρακτη­ ριστικά: του Λουκιανού των Σαμοσάτων (120-180 μ.Χ.), ενός από τους πιο διάσημους της ελληνικής σατιρικής γραφής μαζί με τον Αριστοφάνη και τον Μένιηπο. Γνώ­ μονα της σύγκρισης θα αποτελέσει η χρήση, από τους δύο συγγραφείς, της παράδοσης των κυνικών φιλοσό­ φων ως μεθόδου κοινωνικής κριτικής, με σκοπό να κα­ τανοήσει και ν' αναδείξει τη συνεισφορά του Ματσάδο μέσα στο πλαίσιο του κλασικού αυτού είδους γραφής. Αν και είναι μάλλον απίθανο να είχε διαβάσει ο Ματσά­ δο απευθείας Λουκιανό, είναι γεγονός ότι η επίδραση της παράδοσης του Λουκιανού στην ευρωπαϊκή σάτιρα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη ανάμεσα σε Άγγλους και Γάλλους συγγραφείς, όπως φαίνεται, για παράδειγμα, από τα σατιρικά ταξιδιωτικά κείμενα του Σουίφτ και του Βολταίρου5. Όντας γνώστης της κλασικής αλλά και της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, ο Ματσάδο θα είχε επομένως οπωσδήποτε έρθει σε επαφή με τις λο­ γοτεχνικές συμβάσεις που εισήγαγε ο Λουκιανός. Είναι άξιο παρατήρησης πως ακόμα και το πλαίσιο δεδομέ­ νων των Απομνημονευμάτων αντικατοπτρίζει τα έργα του Λουκιανού με τα οποία ασχολείται η παρούσα σύ­ γκριση, τους Νεκρικούς διάλογους και το Μένιππος, ή

ιιο

Η κάθοδος στον Άδη. Τα Απομνημονεύματα είναι το πρώτο μυθιστόρημα μιας τριλογίας (ακολουθούν το Κουίνκας Μπάρμπα/Φιλόσοφος ή σκύλος, και το Δον Κασμούρο) και έχει χαιρετιστεί ως μια ευρηματική μί­ μηση του μυθιστορήματος του Στερν Τρίσταμ Σάντυ. Παρομοίως, οι Διάλογοι, ίσως το πλέον γνωστό έργο του Λουκιανού, είναι ένα από τα τρία βιβλία με θέμα την κοσμοθεωρία νεκρών πρωταγωνιστών (μαζί με το Μένιππος και το Οι νεκροί ανασταίνονται, ή Ο ψαράς) και είναι επηρεασμένο από μια προγενέστερη παρό­ μοια σάτιρα, τη Νέκυϊα, έργο του κυνικού φιλόσοφου Μένιππου που υπήρξε προφανώς ίνδαλμα του Λουκια­ νού4. Κοι τα δύο έργα, επιπλέον, είναι γραμμένα σε μι­ κρά κι ευέλικτα τμήματα: οι σύντομοι, χαλαρά δομη­ μένοι διάλογοι του Λουκιανού ταιριάζουν στα μινι-κε­ φάλαια του Ματσάδο, όπου συχνά η αφήγηση εναλ­ λάσσεται με το σατιρικο-φιλοσοφικό διάλογο (όπως στο Κεφάλαιο 55, «Ο αξιοσέβαστος διάλογος του Αδάμ και της Εύας»), Τέλος, κοινό στοιχείο των κειμένων α­ ποτελεί η κυκλική αφηγηματική δομή. Η διήγηση του Μένιππου στον ομώνυμό του διάλογο τελειώνει με την επανεμφάνισή του στην Αττική από τα έγκατα του Άδη, δηλαδή με την αρχική σκηνή του κειμένου, όπου ο φίλος που τον απαντά τον νομίζει έναν αη' τους νε­ κρούς. Με τον ίδιο τρόπο, ο Μπραζ αρχίζει και τελειώ­ νει την αυτοβιογραφία του με το γεγονός του θανάτου του. Οι θεματικές ομοιότητες, όμως, των δύο έργων σα­ φώς υπερβαίνουν το αφηγηματικό πλαίσιο, καθώς και στις δύο περιπτώσεις το εύρημα της οπτικής του «αποδημήσαντος συγγραφέως» Μπραζ Κουμπάς από τη μια και μιας πλειάδας διάσημων ή διαβόητων νεκρών, διαλεγόμενων ανά ζεύγη, από την άλλη, χρησιμοποιεί­ ται για να σχολιάσει τις συμβάσεις της κοινωνίας των ζωντανών. Όπως παρατηρεί ο Jos6 Neto, «ο Μπραζ Κουμπάς υπογραμμίζει το γεγονός πως ο θάνατός του προσδιορίζει τη στάση του ως συγγραφέα. Το νόημα της συγγραφής έγκειται στην αυτοβιογραφία καθαυτή, μια συγγραφή που γεννιέται μόνο με το θάνατό του» (82). Τη χαρακτηριστική αυτή οπτική ο Neto τη θεωρεί μοναδική ευρεσιτεχνία στη βραζιλιάνικη λογοτεχνία (The Brazilian Pyrrhonian, 79)· όμως η ιδέα εμφανίζεται στη λογοτεχνία πολύ νωρίτερα. Το κυρίως θέμα του Λουκιανού είναι ο μεταθανάτιος θρίαμβος των κυνικών φιλοσόφων ενάντια στους πρώην βασιλείς, πλούσιους και ισχυρούς, φιλοσόφους του συρμού, μεγαλοαπατε­ ώνες, ήρωες, ακόμα και θεότητες. 0 θάνατος εξισώνει απόλυτα τη φυσική υπόσταση όλων, αφήνοντας ως διαφοροποιητικό στοιχείο μόνο το πνεύμα και τις αρ­ χές που το διαμόρφωσαν. Έτσι, ενώ όλοι οι πρώην ι-

οχυροί θρηνούν το χαμό των προνομίων τους, οι κυνικοί -Διογένης, Μένιππος, Αντισθένης και Κράτης- δια­ σκεδάζουν αφάνταστα περιπαίζοντάς τους, προσαρμοζόμενοι στην κατάσταση χωρίς κανένα πρόβλημα. Με τον ίδιο τρόπο, ο Μπραζ Κουμπάς, ένας εκ φύσεως φιλόσοφος και συζητητής που ο θάνατος τον μετέτρε­ ψε σε ατάραχο πτώμα, ανακαλεί λεπτομερώς τα γεγο­ νότα της ζωής του, ενεργώντας ως κριτής και ταυτόχρονα απο­ λογητής της υπόθεσής του. Η παρούσα στάση του αντιπαραβάλλεται αναδρομικά με το φι­ λοσοφικό ρεύμα που ο Μπραζ είχε ασπαστεί για κάποια περίο­ δο της ζωής του, τον Ανθρωπινισμό (ευφυέστατη παρωδία του ανθρωπισμού), και τα λόγια του ιδρυτή του και φίλου του Μπραζ, του Κουίνκας Μπόρμπα, ενός ψευδοσοφού με τερατώδη αποθέματα αισιοδοξίας. Εδώ βέβαια δεν υφίσταται καθαυτό διάλογος και, όπως παρατηρεί η Σούζαν Σόνταγκ, «0 τόπος απ' ό­ που γράφει ο Μπραζ Κουμπάς δεν είναι μια πραγματική μετα­ θανάτια ζωή (δεν έχει γεωγρα­ φική υπόσταση), παρά μόνο μια άλλη προσπάθεια επίτευξης της ιδέας της συγγραφι­ κής αποστασιοποίησης» (xvili). Εντούτοις, υπάρχει μια αίσθηση διαλόγου, όχι μόνο μεταξύ του πρότερου και τωρινού εαυτού του Μπραζ ή του Μπραζ και του Κου­ ίνκας -που στον Άδη του Λουκιανού θα κατατασσόταν με τους υπόλοιπους λοιδωρούμενους σωκρατικούς, πλατωνικούς κι επικούριους- αλλά, κυρίως, μεταξύ του Μπραζ και του «Αναγνώστη» που ο ίδιος θέτει ως ούμβαση των Απομνημονευμάτωντου. Με αυτή την έννοια, ο Ματσάδο όχι μόνο χρησιμοποιεί τις κλασικές παραστάσεις της Νέκυϊας και της κυνικής παράδοσης, αλλά ερευνά επιπλέον τα όρια της απόλυτης κριτικής αποκάλυψης του εαυτού που υποτίθεται πως επιφέρει ο θάνατος. Ενώ οι κυνικοί του Λουκιανού απολαμβά­ νουν πια μια αδέσμευτα πλεονεκτική αιωνιότητα, ο α­ πολογισμός του Μπραζ υπόκειται ακόμα στην κριτική ματιά του αναγνώστη, ένα «μειονέκτημα» που ενοχλεί ακόμα τον αφηγητή. Το χαρακτηριστικό αυτό αποτελεί καινοτομία επί των σατιρικών συμβάσεων, σύμφωνα με τη Nunes: «οι πηγές έμπνευσης του Ματσάδο δε Ασίς κυμαίνονταν από τη Βίβλο ως τον Όμηρο, τον Αι­ σχύλο, τον Ξενοφάνη, τον Δάντη, τον Σέξπιρ και τον

Γκέτε, αλλά το προϊόν της τέχνης του ήταν αποκλει­ στικά δικό του» (5). Παρα ταύτα, όπως παρατηρεί ο Neto, το προϊόν αυτό βασίζεται σε ένα σκεπτικισμό χα­ ρακτηριστικά κλασικό: Παρ' όλη την επιρροή του Πασκάλ... ο Ματσάδο δεν απαντά στο σκεπτικισμό καταφεύγοντας στη θρησκεία. Αντίθετα, παρόλο που δεν είχε άμεση γνώση των αρ­ χαίων σκεπτικών, ο λογοτεχνι­ κός και φιλοσοφικός τρόπος α­ νάπτυξης των μυθιστορημάτων του φανερώνει το ενδιαφέρον του και την προσπάθειά του να ορίσει σταδιακά ένα χαρακτήρα σκεπτικό, που συνδυάζει την α­ ναστολή της δυσπιστίας και την αταραξία (πνευματική γαλήνη) του Πυρρονισμού με μια αισθη­ τική στάση ζωής («Skepticism and Literature», 26). Η αταραξία αυτή εκδηλώνεται στο πρώτο κεφάλαιο των Απο­ μνημονευμάτων, όπου ο Μπραζ εξηγεί: «Είμαι ένας πεθαμένος συγγραφέας... με την έννοια του ότι πρώτα πέθανα και τώρα γράφω, ένας συγγραφέας για τον οποίο το μνήμα υπήρξε ου­ σιαστικά ένα νέο λίκνο» (5). Εδώ ο Μπραζ, που κουβαλάει ακόμα τις συγγραφικές φιλο­ δοξίες του, τις σκέψεις του, τις επιρροές του Στερν, του Βολταίρου και του Μαίστρ, όχι μόνο μοιάζει με τα «ομιλητικότατα πτώματα» του Λουκιανού ή με τον Μένιππο -που ξεπροβάλλει απ' τον Άδη σαν κάποιος πε­ θαμένος, μιλώντας οε αρχαϊκό στίχο επειδή ήταν «πα­ ρέα με τον Ευριπίδη και τον Όμηρο» (75)- αλλά επίσης βλέπει τη νέα του κατάσταση με την ίδια ανέμελη χα­ ρά που χαρακτηρίζει τον Διογένη στο διάλογο «Διογέ­ νης και Πολυδεύκης», καθώς του δίνεται η ευκαιρία να ξαναγίνει το ξέγνοιαστο «διαβολάκι» της παιδικής ηλι­ κίας. Είναι χαρακτηριστικό των Διαήόγων πως ο μόνος από τους επιβάτες του Χάροντα που δε χάνει λόγω θανάτου κανένα από τα αγαθά του, δηλαδή «ανεξαρ­ τησία, σταράτα λόγια, κέφι, λεβεντιά και γέλιο», είναι ο Μένιππος, ενώ οι τύραννοι, οι άλλοι φιλόσοφοι και οι αθλητές απογυμνώνονται από κάθε φυσικό προσόν («Χάροντας κι Ερμής», 113). Ανάλογα θα μπορούσε να ειπωθεί πως όχι μόνο ο Μπραζ δε χάνει την υπόστασή του πεθαίνοντας, αλλά γίνεται ο εαυτός του περισσό­ τερο από ποτέ - κάτι που απηχεί άλλωστε και τον τε­ λικό απολογισμό του ως «μικρού κερδισμένου», φρά­

111

σης που επιλέχτηκε και ως τίτλος της αγγλικής μετά­ φρασης του βιβλίου. Εμβαθύνοντας τη σύγκριση, παρατηρεί κανείς πως στον Μένιππο ο σκοπός της καθόδου του πρωταγωνι­ στή στον Άδη είναι η ειλικρινής αναζήτηση του ποιος είναι ο σωστός τρόπος ζωής, εφόσον κανένας στη γη δεν κατέχει μια καλή απάντηση. Μασκαρεμένος σαν έ ­ να κωμικό αμάλγαμα των τριών μυθικών ηρώων που ταξίδεψαν στον Άδη -με τη λεοντή του Ηρακλή, το σκούφο του Οδυσσέα και μια λύρα σαν του Ορφέα- ο Μένιηπος αναζητά να ρωτήσει τον περίφημο νεκρό μάντη Τειρεσία, που στη ζωή του υπήρξε και άντρας και γυναίκα, ώστε να μεταφέρει έπειτα την απάντηση στους ζωντανούς. Παρομοίως, στο στρατηγικής σημα­ σίας Κεφάλαιο 7 του Ματσάδο, το μυαλό του Μπραζ, καθώς αυτός πεθαίνει, ταξιδεύει στην απαρχή του χρόνου για να ξεδιαλύνει το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Όπως παρατηρεί ο Fitz, «Με κοφτερό μυαλό και γλώσσα, αλλά όμως και με ενδιαφέρον για το πρόβλημα του πώς να ζήσει κανείς τη ζωή του σε ένα κατακερματισμένο και αδιάφορο σύμπαν, ο Μπραζ Κουμπάς είναι ένας μοντερνιστικός ήρωας μοναδικός στο είδος του, ένα άτομο του οποίου η βαθιά σοβαρή προοπτική κρύβεται πίσω από το σκωπτικό του χιού­ μορ, τον εγωκεντρισμό του και τη δηκτική του αδιαφο­ ρία» (11) - όλα τους χαρακτηριστικά στοιχεία του πορ­ τρέτου ενός κυνικού φιλόσοφου. Οι κλασικές αναφορές δε σταματούν εδώ, αφού ο Μπραζ βρίσκεται να ιππεύει, σαν αριστοφανική παρω­ δία του Βελλερεφόντη, όχι έναν Πήγασο, αλλά έναν ιπποπόταμο, «απόγονο του αλόγου του Αχιλλέα»5. Το κλασικό αυτό reductio ad absurdum φαίνεται να είναι όντως ένα από τα αγαπημένα του Ματσάδο, αφού το επαναλαμβάνει στο Κεφάλαιο 15, όταν αναφέρει πως κατέκτησε τη Μαρσέλλα «ιππεύοντας όχι το πολεμικό άτι ενός τυφλού πάθους» ή έναν από τους ταύρους του Δία, «αλλά το κατεργάρικο, πεισματάρικο γαϊδούρι της υπομονής» (57). Στην απαρχή του χρόνου, επίσης, ο Μπραζ συναντά την Πανδώρα, τη μυστηριώδη μητέρα-θεά και κλασικό σύμβολο της γυναικείας αμφιση­ μίας, που του δείχνει το εκπληκτικό αλλά και τρομακτι­ κό θέαμα της μεγάλης πομπής των ζωντανών όντων. Αξιοσημείωτο εδώ είναι το ότι, όπως ο μύθος του Τει­ ρεσία καταλήγει στην αποδοχή της γυναικείας υπερο­ χής έναντι του άντρα (ιδέα που, τουλάχιστον στον Μέ­ νιππο, παραμένει αποδεκτή), έτσι και η σοφία που στα­ διακά αποκομίζει ο Μπραζ στη ζωή ή στο θάνατό του απορρέει από τις επαφές του με γυναικείους χαρακτή­ ρες - κυρίως με τη Βιρχίλια, που το όνομά της παρα­ πέμπει στη γνωστή Παραδείσια Μούσα-οδηγό του Δά-

112

ντη. Η αλλαγή της στάσης του Μπραζ ολοκληρώνεται στο Κεφάλαιο 57, όταν συλλογίζεται την άλλη όψη της Πανδώρας: «Κακομοίρα Τύχη! Εσύ που από παλιά μοίραζες στους ανθρώπους ό,τι ήταν να τους λάχει, δεν ακούμε και πολλά για σένα αυτό τον καιρό- ο αν­ θρωπισμός φαίνεται να σ' έχει εξορίσει. Ίσως να ντύ­ θηκες καινούριο πετσί, καινούριο πρόσωπο, καινούρι­ ους τρόπους κι όνομα, κι όταν δε θα σε περιμένουμε πια καθόλου...» (98). Το θέαμα της πομπής, επιπλέον, και του αυθαίρετου τρόπου με τον οποίο η θεά Τύχη μοιράζει τα δώρα της στο κάθε ον κατά τη σύντομη ζωή του απηχούν τον Λουκιανό ως προς το μηδενιστικό του πνεύμα, αλλά και ως εικόνες καθαυτές. Όπως παρατηρεί ο Neto, «το κριτήριο επιλεξιμότητας των περιστατικών που συμπεριλαμβάνονται στην αυτοβιογραφία δε βασίζεται α­ πλώς στα γεγονότα, αλλά σε μια φιλοσοφία: ίο Μπραζ) επιλέγει αυτά τα περιστατικά που αναδεικνύουν την ανθρώπινη δυστυχία» ( The Brazilian Pyrrhonian, 80). Για παράδειγμα, αποκαλύπτεται πως η ανθρώπινη ιστορία στο σύνολό της δημιουργήθηκε ως θεραπεία κατά της βαρεμάρας που υπέφερε ο Κρόνος (189). Όμως, πέρα από τη σάτιρα, στον Ματσάδο υ­ πάρχει μια συνειδητή χρήση αυτής της απαισιοδοξίας ως διδακτικής ιδεολογίας, ως του τελευταίου πνευμα­ τώδους τρόπου να αντιμετωπίσει τη μοίρα ένας θνη­ τός. Παρομοίως, η πομπή που εμφανίζεται σχεδόν α­ παράλλακτη στον Μένιππο συνιστά, μαζί με τον εκεί συλλογισμό για τις αυθαιρεσίες της Μοίρας, την ουσία της διδακτικής εμπειρίας του πρωταγωνιστή στον Άδη, εφόσον μαθαίνει να αποδέχεται τη μοίρα του και το πώς, σύμφωνα με τον R. Β. Branham, «οι διάφοροι ρό­ λοι που παίζουν οι άνθρωποι στη γη είναι τόσο αυθαί­ ρετοι, εφήμεροι και σε τελική ανάλυση ασήμαντοι όσο ένα πανηγυριώτικο θέαμα» (160). Όπως ο Μπραζ μα­ θαίνει να αντιμετωπίζει με μεταθανάτιο γέλιο τη μηδενιστική φύση της Πανδώρας, έτσι και ο νεκρός Διογέ­ νης στο διάλογο «Διογένης και Πολυδεύκης» συνιστά: «εάν έχεις γελάσει αρκετά με την κατάσταση στη γη ε ­ κεί πάνω, έλα εδώ κάτω, αν θέλεις να βρεις πολλά πε­ ρισσότερα για να τα περιγελάς... αιώνια, χωρίς κανένα δισταγμό». Το κυνικό αυτό γέλιο λοιπόν, που συνιστά εκ των προτέρων πλεονέκτημα των πρωταγωνιστών του Λουκια­ νού, αλλά που κατακτάται από τον Μπραζ μόνο αφού έχει ξεπεράσει την αβάσταχτη ελαφρότητα του ζην, συνδέει τα δύο κείμενα στο ύφος, στη φιλοσοφία και στη δομή τους. Όπως στον Λουκιανό η σάτιρα πηγάζει από το «μετά» του θανάτου που ανατρέπει τις ανισορ­ ροπίες της ζωής, έτσι και στον Ματσάδο το κυνικό

ΖορζΙφ ά, Μπάνιο στην Αντέρ σκώμμα βασίζεται στην παράθεση της διπλής συνείδη­ σης του Μπραζ: του ελαφρόμυαλου δανδή που υπήρ­ ξε εν ζωή με το φιλοσοφημένο κι αποστασιοποιημένο νεκρό, αναπόφευκτο γνώστη των ατοπημάτων του. Το προνόμιο μιας διατηρητέας συνείδησης επιτρέπει στον Μπραζ να μπει στις τάξεις των κυνικών έστω και νε­ κρός, διαλεγόμενος με τον εαυτό του: από το κοροϊ­ δευτικό ύφος του Κεφαλαίου 34 («Εγώ, κυνικός, ευαί­ σθητη ψυχή μου; Μα το μπούτι της Άρτεμης!... Τέτοια προσβολή θα 'πρεπε να την ξεπλύνω με αίμα», 72), προς το τέλος ο πρωταγωνιστής καταλήγει ν' αναφέρεται στον εαυτό του με φράσεις όπως «χαρωπό παλιόσκυλο» και «εκπαιδευμένος σκύλος» (184-85) και να παρομοιάζει τον «ανθρωπινιστικό» αγώνα της ζωής του με ένα μάταιο σκυλοκαβγά (192-93) υιοθετώντας κυριολεκτικά το ιδίωμα των κυνικών, των «σκυλοφιλό­ σοφων». Κατά την καταγραφή, βεβαίως, του χρονικού της αλ­ λαγής, μια πλειάδα καταστάσεων θεμελιώνει άμεσα παραλληλισμούς με συγκεκριμένες θεματικές εικόνες λουκειάνιου μηδενισμού. 0 ξεπεσμός της Μαρσέλλας αντιστοιχεί στο σοκαριστικό θέαμα της Ωραίας Ελένης των Διαλόγων ως ένα φρικιαστικό κρανίο («Μένιππος και Ερμής»). Οι πολιτικάντηδες και στρατηγίσκοι των Διαλόγων, από τον Σαρδανάπαλο ως τον Αλέξανδρο

το Μέγα, οι κόλακες και κληρονόμοι που πέφτουν θύ­ ματα των συνωμοσιών που είχαν υφάνει για τους πλούσιους ευεργέτες τους («Κνήμων και Δάμνπιππος», «Ζηνόφαντος και Καλλιδεμίδης»), οι ψευτοφιλόσοφοι τύπου Σωκράτη και Εμπεδοκλή και οι πάμπλουτοι τσι­ γκούνηδες που πεθαίνουν πρόωρα από υποσιτισμό («Διογένης, Αντισθένης και Κράτης») ανα(πο)βιώνουν στα πρόσωπα του Λόμπο Νέβες, του κουρασμένου και κερατωμένου βουλευτή· του πατέρα και των θείων του Μπραζ, με τις πομπώδεις φιλοδοξίες τους- της Βιρχίλια, που περιμένει το γέρο και πλούσιο συγγενή της, το σπαγγοραμμένο Βιέγκας, να πεθάνει· του ίδιου του Μπραζ, με τα επηρμένα και φιλοχρήματα όνειρά του- του Κουίνκας Μπάρμπα, που από Βραζιλιάνος Διο­ γένης γίνεται πλασιέ ενός εθελοτυφλούντος ανθρωπι­ σμού· και της τίμιας Δόνια Πλάσιδα, που συνιστά το α­ πόλυτο παράδειγμα μηδενισμού καθώς, γεννημένη «από έρωτα» σε μια ζωή βασανιστικής φτώχειας, διαφθείρεται με λίγα χρήματα και καταλήγει ένα γελοίο παράσιτο (123). Τα ατέλειωτα παραδείγματα της αν­ θρώπινης μωρίας και στους δύο συγγραφείς ωθούν τους αναγνώστες τους στο κοινό συμπέρασμα πως μόνο ο κυνικός τρόπος ζωής, απελευθερωμένος από οποιεσδήποτε υλικές ορέξεις και την ανόητη τάση εξωραϊσμού του σκληρού παραλόγου της ανθρώπινης

113

ύπαρξης (κάτι που πάντα ενοχλούσε ιδιαίτερα τον Ματσάδο, σύμφωνα με τη Nunes, 74), είναι κατάλληλος για την αιωνιότητα του Άδη, όπως λέει κι ο Μένιππος στον Τάνταλο στο διάλογό τους. Η κατάληξη, επομένως, των Απομνημονευμάτων ται­ ριάζει με το έργο του κλασικού από τα Σαμόσατα, κα­ θώς καταφέρνει, χάρη στη χρήση του κυνικού σατιρι-

Brazilian Pyrrhonian, 88) - η ξεκάθαρη, δηλαδή, τολ­ μηρή και δημόσια αποκήρυξη της άμυαλης συμπερι­ φοράς των πλούσιων και των δυνατών που επιτυγχά­ νουν οι νεκροί κυνικοί στον Λουκιανό («Σκιές προς τον Πλούτωνα ενάντια στον Μένιππο»). Εφόσον, όμως, η εδώ σύγκριση το επιτρέπει, μπορεί κανείς τελικά να α­ ναγνωρίσει κι ένα άλλου είδους «μικρό κέρδος» στο βι­ βλίο του Ματσάδο δε Ασίς: την ικανότητά του, στο πλαίσιο της λογοτεχνικής αλλά και της φιλοσοφικής παράδοσης, όχι μόνο να είναι ένας προάγγελος της μοντερνιστικής γραφής αλλά και επικυρωτής της αρ­ χαίας.

□

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Δε Ασίς, σχόλια οπισθόφυλλου.

2. Για μια περιεκτική θεώρηση της διαμάχης στο θέμα αυτό, βλ. άρθρο του Earl Fitz, ιδιαίτερα τη βιβλιογραφία που πα­ ραθέτει.

3. Γιατο θέμα αυτό, βλ. το βιβλίο του Robinson.

4. Γιατις μενίππειες επιρροές στον Λουκιανό, βλ. Hall, ιδιαίτε­ ρατο κεφάλαιο II: «Λουκιανός και μενίππειος σάτιρα», σ.64150.

5. Εκτός από τον ιπποκάνθαρο στην Ειρήνη του Αριστοφάνη, είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως σε ένα άλλο έργο του Λουκιανού, τον Ικαρομένιππο, ο κυνικός πρωταγωνι­ στής ανεβαίνει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο στον ουρανό για να θέσει τα υπαρξιακά ερωτήματά του στους θεούς.

Εντουάρ ΙΛανέ, Τα μπαλκόνι κού μοτίβου, να αποδώσει τη μηδενιστική θεώρηση της ζωής αλλά ταυτόχρονα να την υπερβεί, παρέχο­ ντας στον αναγνώστη μια διδακτική εμπειρία. Όπως υ­ ποστηρίζει ο Branham, πίσω από τον έκδηλο μηδενι­ σμό του Λουκιανού κρύβεται ένα ηθικό δίδαγμα για το

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Branham, R. Β. «The Wisdom of Lucian's Tlresias». The Journal of Hellenic Studies 109 (1989), 159-60.

De Assis, Machado. Epitaph of a Small Winner. Translation of MemPrias Postumas de Bris Cubas. With a new foreword by Susan Sontag. Trans. William L. Grossman. New York, «The Noonday Press», 1990.

Fitz, Earl. «The Memdrias Postumas de Bris Cubas as (Proto) Type of the Modernist Novel: A Problem in Literary History and Interpretation». Latin American Literary Review 18:4 (1990), 725.

Hall, Jennifer. Lucian's Satire. Monographs in Classical Studies Series. NewYork, Arno, 1981. Λουκιανός. Lucian: In Eight Volumes. Vol. IV. Trans. A. M. Harmon. Loeb Classical Library 162. London: Harvard UP, 1969.

Neto, Jos6 Raimundo Maia. Machado de Assis, The Brazilian Pyrrhonian. Purdue Studies In Romance Literatures 5. West Lafayette, IN: Purdue UP, 1994.

- «Machado de Assis: Skepticism and Literature». Latin American Literary Review 18:4 (1990), 26-35.

Nunes, Maria Luisa. The Craft o f an Absolute Winner:

πώς να ζει κανείς τη ζωή του, το μήνυμα του Τειρεσία προς τον Μένιππο να ακολουθήσει το «μέσο δρόμο» και να είναι ευχαριστημένος με όσα έχει (σημ. 159). Με αυτή την ηθική δικαίωση λοιπόν μπορούμε να ερ­ μηνεύσουμε πλέον την -εκζητημένη ή σοφιστική για άλλους- ικανοποίηση του νεκρού Μπραζ, που στο τέ­ λος του βιβλίου βρίσκει τον εαυτό του ένα «μικρό κερ­ δισμένο», όχι ως προς τη σοφία να αναγνωρίσει γαλή­

Characterization and Narratology in the Novels of Machado de Assis. Contributions in Afro-American and African Studies 71.

νια τα λάθη της ζωής του, αλλό γιατί δεν άφησε πίσω του παιδιά να επωμιστούν την παράλογη «κληρονομιά της μιζέριας μας» (209). Όπως λέει ο Neto, στο Ματσάδο, «η μόνη δυνατή ηθική συμπεριφορά είναι ο ει­ λικρινής απολογισμός της ανειλικρίνειας και της δολιότητας που δομούν τη συμπεριφορά των ζωντανών» ΙΑ

London, «Greenwood Press», 1983.

Robinson, Christopher. Lucian and His Influence in Europe.

London, «Duckworth», 1979.

Sontag, Susan. «Foreword». Epitaph o f a Small Winner. By Machado de Assis. Translation of MemPrias Postumas de Bris Cubas. With a new foreword by Susan Sontag. Trans. William L. Grossman. NewYork, «The Noonday Press», 1990. xi-xx.

11 4

Μ υ θ ο λ ο γ ι κ ά κ αι λογοτεχνικά αρχέτυπα οτο θέατρο το υ T e n n e s s e e W i l l i a m s : Ορφέας στον Άδη, (amino Real, Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι m

Μ

Α

Ι

Ρ

Η

Σ

KOY*

Ί επιλογή των μύθων καθώς και οι αναφορές σε συγκεκριμένα λο­ γοτεχνικά πρότυπα επιτρέπουν στον Τ. Williams να μεταφέρει τόσο τα προβλήματα των καιρών μας όσο και τη δική του τραγωδία στη σκηνή του 20ού αιώνα, όπου θεατής και πρόσωπα συμμετέ­ χουν σε μια διαχρονική περιπέτεια ζωής και θανάτου. Ο υπαρξιαJ U κός αγώνας του σύγχρονου Αμερικανού όπως και τα διάφορα πε­ ριστατικά τής ζωής του συγγραφέα προβάλλονται μέσα από το διονυσιακό κύκλο γέννησης-θανάτου-αναγέννησης αφενός και την αναζήτηση διεξό­ δου σε λογοτεχνικές περιπλανήσεις και στο νόημα της συγγραφής αφετέ­ ρου1. Ο διονυσιακός κύκλος της μυθολογίας σε πολλά από τα έργα του παρου­ σιάζεται ελλιπής και αυτά χαρακτηρίζονται ως «σκοτεινά» ή «στείρα», με το τέλος τους να σφραγίζει ένας σπαραγμός χωρίς ελπίδα αναγέννησης ή ψυχικής ανάτασης, όπως στην περίπτωση της Μάχης των αγγέλων (Battle o f Angels) και του Ορφέα στον Άδη (Orpheus Descending). Σε άλλα, πιο χαρούμενα, εξυμνείται πραγματικά η πληρότητα του διονυ­ σιακού κύκλου που συνήθως ολοκληρώνεται με την αναμονή της γέννη­ σης ενός παιδιού. Περίτρανο παράδειγμα το Τριαντάφυήήο στο στήθος (The Rose Tattoo) που με μια πανδαισία μυθολογικών συμβόλων εκφράζει τον αντιήρωα του σύγχρονου θεάτρου, ο οποίος καταφέρνει να ισορροπή­ σει σε ένα λυρικό ερωτισμό που οδηγεί στην τελειωμένη αντίληψη του μυστηρίου της ίδιας της ζωής. Διακρίνεται και μία τρίτη κατηγορία έργων που δεν ανήκουν ούτε στα «σκοτεινά» ούτε στα «χαρούμενα» έργα του I—I

ΗΜαίρη Κουτσουδάκη είναι αναπληρώτρια καθηγήτριαστο ΠανεπιστήμιοΑθηνών

//5

Williams. Εκείνα απλώς υπόσχονται τη διονυσιακή αφύ­ πνιση μέσα από μια θεματικό και τεχνικά προσεγμένη μορφή του μύθου, και καταλήγουν με το διονυσιακό σπαραγμό να παίρνει μια οικουμενικότερη διάσταση πα­ ρακινώντας τα μέλη της σύγχρονης κοινωνίας των αν­ θρώπων να αισθανθούν και να σκεφτούν. Ενδιαφέροντα παραδείγματα αυτής της προσέγγισης αποτελούν το Camino Real και το Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι (Suddenly Last Summer).

0 ρόλος του συγγραφέα-δημιουργού και ο πνευματικός του σπαραγμός φαίνεται να απασχολεί τον Williams από τα πρώτα του έργα, όπως Η μάχη των αγγέλων (1940), μέχρι τα έργα της περιόδου ωριμότητας της θεατρικής του γραφής Camino Real (1953) και Ξαφνικά πέρσι το κα­ λοκαίρι (1958). Ετη Μάχη των αγγέλων επικρατεί ένας διονυσιασμός που, καθώς ο ίδιος μαρτυρεί, τον εκφράζει απόλυτα και «πήγασε μέσα από την καρδιά του σαν μια διέξοδος βα­ σικών ανθρώπινων ορέξεων»2. Το έργο χαρακτηρίστηκε από τους κριτικούς ως «η πηγή των έργων του Williams ένα δυνατό μείγμα ερωτισμού, βίας και θρησκείας»3. Τον απασχόλησε δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια, δηλαδή μέχρι το 1957, όταν παρουσιάζεται ο Ορφέας στον Άδη, με τα ίδια σχεδόν πρόσωπα και παρόμοια πλοκή, αλλά πλου­ σιότερο σε συμβολισμούς. Στα δύο αυτά έργα ο ορφικός πρωταγωνιστής εμφανίζεται τις πιο πολλές φορές με τη διονυσιακή του ταυτότητα θυμίζοντας την αντίστοιχη ορφική τροχιά που διέγραψε η ίδια η ζωή του Williams, από το απολλώνιο περιβάλλον της μητρικής υπερπρο­ στασίας έως τον πατρικό διονυσιασμό, ο οποίος στο τέ­ λος επικράτησε στη ζωή και στο έργο του συγγραφέα4. Η άφιξη του Βαλ-Ορφέα στη μικρή κοινότητα του αμερι­ κανικού νότου θυμίζει την άφιξη του Διόνυσου στην αρ­ χαία Καδμεία. 0 ανδρικός πληθυσμός τον αντιπαθεί ενώ οι στερημένες γυναίκες μεταμορφώνονται σε σύγχρονες Βάκχες, καθώς με την τέχνη του αγγίζει την αισθητική τους αντίληψη και με τον ανδρισμό του διεγείρει τον κα­ ταπιεσμένο ερωτισμό τους. Η Σάντρα (Κασσάνδρα), «μια μικρή Ελληνίδα που κοιμήθηκε στο ιερό του Απόλλωνα», μεταμορφώνεται σε ιέρεια του Διονύσου και εκστασιάζε­ ται στη Λίμνη του Φεγγαριού5. Η σελήνη, πανέμορφο διονυσιακό σύμβολο, αντικαθιστά τον απολλώνιο ήλιο και στη σκηνογραφία κυριαρχούν τα χρώματά της, αση­ μένιο και λευκό. Κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού οι γυναίκες ονειρεύονται μια ατελείωτη γιορτή με αρχιχορευτή τον Βαλ που, ασκώντας και την τέχνη του παπου­ τσή, έχει φτιάξει για όλες γοβάκια που οδηγούν σε έναν ασταμάτητο βακχικό χορό. Στο έργο Ορφέας στον Άδη, ο Βαλ δεν είναι πια ο συγ­ γραφέας που γράφει την αλήθεια, αλλά μουσικός σαν

116

το μυθολογικό του πρότυπο στο διονυσιακό αμπελώνα της Λίμνης του Φεγγαριού. Το πάθος της λαίδης για τον εραστή της καταλήγει στην ευτυχή σύλληψη ενός παι­ διού, αλλά η Μυστική Ομάδα πυρπολεί τον αμπελώνα και ο πατέρας της καίγεται ζωντανός σε ένα ολοκαύτω­ μα που σηματοδοτεί το τέλος της άνοιξης και την αρχή μιας μαραμένης εποχής. Έπειτα από μια έκτρωση η λαί­ δη παντρεύεται ένα στείρο γέρο, μέλος της Μυστικής Ομάδας που έκαψε τον αμπελώνα. Ακολουθεί μια σειρά από γεγονότα και θυσίες τελετουργικής μορφής, που προμηνύουν το τέλος του ίδιου του πρωταγωνιστή. Οι κριτικοί του Williams κατά καιρούς έχουν δώσει ποικί­ λες ερμηνείες σχετικά με το ρόλο του ορφικού πρωτα­ γωνιστή. Σαν τον Ορφέα της μυθολογίας είναι ένας περιπλανώμενος μουσικός και η κιθάρα του αντίστοιχη της ορφικής λύρας. Το ταξίδι του στην πόλη του αμερικανι­ κού νότου έχει επίσης παραλληλιστεί με το ταξίδι του Ορφέα στον Άδη με τη λαίδη στο ρόλο της Ευρυδίκης, θεότητας του κάτω κόσμου, με κύριο σύμβολο το φίδι. Μετά το τραγικό τέλος της σχέσης της με τον Βαλ, όταν εκείνος καίγεται ζωντανός και η ίδια δολοφονείται στην προσπάθειά της να τον προστατεύσει, θα παραμείνει για πάντα στον Άδη. Εκτελεστής του Βαλ-Ορφέα είναι ο σκοτεινός της σύζυγος που ταυτζεται με το βασιλιά του Άδη, τον Πλούτωνα, και εκφράζει το μένος του ανδρικού πληθυσμού. Τα λοιπά εξιλαστήρια θύματα, εκτός από τις γυναίκες, είναι ξένοι ή μειονότητες, δηλαδή οι μαύροι του νότου που καλλιεργούν τη γη και ο Ιταλός μετανά­ στης, δημιουργός του αμπελώνα. Στο τέλος και των δύο έργων παραμένει θλιβερό ενθύ­ μιο της θνητής ύπαρξης του πρωταγωνιστή το σακάκι του από φιδίσιο δέρμα, μια διονυσιακή ταυτότητα που α­ ντιστοιχεί στο χειμώνα σύμφωνα με την αλλαγή των ε­ ποχών στον τριμερή κύκλο της διονυσιακής λατρείας. Αυτό είναι και το λείψανο του οράματός του για την ε ­ λευθερία, ένα ιπτάμενο ερπετό, διονυσιακό σύμβολο που συνδέεται όμως και με το ρόλο του καλλιτέχνη-δημιουργού μεταξύ ουρανού και γης, θανάτου και αθανα­ σίας. Μέσα από την προσωπικότητα του Βαλ εκφράζει ο Williams την ακράδαντη πίστη του στη δύναμη του καλ­ λιτέχνη (συγγραφέα ή μουσικού), η οποία μπορεί να τα­ ράξει και να αναμορφώσει τον κόσμο.

To Camino Real είναι έργο τελείως διαφορετικό. Δεν επι­ κρατεί η θλιβερή ατμόσφαιρα και δεν το σφραγίζει το α­ παισιόδοξο τέλος των δύο προηγούμενων έργων. Είναι ίσως το πιο περίπλοκο έργο του Williams, η δομή του θυμζει όνειρο ή όραμα όπου παρελαύνουν ποικίλα λογο­ τεχνικά και μυθολογικά αρχέτυπα. Στον πρόλογο ο συγ­ γραφέας σχολιάζει ότι «όλοι έχουμε στο συνειδητό και στο ασυνείδητό μας ένα μεγάλο λεξιλόγιο από εικόνες

και όλη η ανθρώπινη επικοινωνία βασίζεται σ' αυτές τις εικόνες όπως και στα όνειρά μας»6.

To Camino Real είναι μια φαντασίωση του Δον Κιχώτη, λογοτεχνικό δάνειο από το ομώνυμο μυθιστόρημα του θερβάντες, ο οποίος επιθυμεί το όνειρό του να είναι «μια φαντασμαγορία όπου θα θυμηθεί κανείς παλιά νοήματα και θα ανακαλύψει καινούργια»7. «Camino Real» εξάλλου

T tvtoi Ουίλιπμς σημαίνει «βασιλική οδός» στον κόσμο της φαντασίας και «πραγματική οδός» στον κόσμο της πραγματικότητας. Ο τοίχος πάνω στον οποίο ο Δον Κιχώτης ονειρεύεται ακουμπησμένος αποτελεί την αρχή και το τέλος του δρό­ μου που θα μπορούσε να βρίσκεται «στην Ταγγέρη, την Αβάνα, τη Βέρα Κρουζ, την Καζαμπλάνκα, τη Σαγκάκη ή τη Ν. Ορλεάνη»8. Περιβάλλεται από μια «έρημη χώρα (Terra Incognita) και στο μέσο της κεντρικής πλατείας υ­ πάρχει μια πηγή που 'χει στερέψει. Κατοικείται από αρχέ­ τυπα όπως η Μαργαρίτα Γκοτιέ (από το μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Δουμά Η κυρία ρε τις καμέήιες), ο Καζανόβας, ο Λόρδος Βύρωνος, που, σαν τον Δον Κιχώτη, δεν είναι απλώς ιστορικές και λογοτεχνικές αναφορές αλλά σύμβολα. Γύρω τους βρίσκονται και άλλες μικροϋπάρξεις, ζητιάνοι, πόρνες, κλέφτες, μικροπωλητές «σ' έ ­ να παζάρι όπου η ανθρώπινη καρδιά αποτελεί μέρος του παζαρέματος»9.

0 πρωταγωνιστής Κιλρόι είναι η διονυσιακή φιγούρα του

έργου και το όνομά του, εκτός από το θρυλικό Αμερικα­ νό ήρωα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, σημαίνει το θανάτωμα του θεού-βασιλιά στις γιορτές της γονιμό­ τητας. Οι μεταμορφώσεις του (αποδιοπομπαίος τράγοςπεριστασιακός εραστής-ήρωας που πεθαίνει και ξαναγεννιέται) αντιστοιχούν στα τυπικά τελετουργικό στάδια της διαδοχής των εποχών. Η ιέρεια με την οποία θα σμί­ ξει ο Κιλρόι λέγεται Εσμεράλδα και είναι κόρη μιας τσιγγάνας και αδελφή του Κουασιμόδου (από το μυθιστόρη­ μα Η Παναγία των Παρισίωντου Βίκτωρος Ουγκό). Η παρθενικότητά της επανέρχεται με κάθε πανσέληνο που διαλέγει έναν καινούριο εραστή και ο κύκλος επαναλαμ­ βάνεται. Το διονυσιακό σπαραγμό του Κιλρόι ακολουθεί η ανάστασή του που θυμίζει όνειρο και εφόσον, κατά την αντίληψη της ψυχολογίας, η γέννηση και η αφύπνιση είναι παράλληλες διαδικασίες, συμπίπτει με το ξύπνημα του Δον Κιχώτη και την ασταμάτητη πλέον ροή της πη­ γής. Ο Καζανόβας και η Μαργαρίτα Γκοτιέ, μεσήλικες πια και έχοντας απολέσει την παλιά τους λάμψη, αποφασίζουν να μείνουν μαζί, ενώ ο Λόρδος Βύρωνας, αρχέτυπο του ξεπεσμένου ποιητή, θα αναγεννηθεί όχι με «φυσικό» τρόπο, όπως στην περίπτωση του Κιλρόι, ή «κοινωνικό», όπως στην περίπτωση του ζευγαριού. Εκείνος θα ξεφύγει από τον «κύκλο του δρόμου» με τρόπο «μεταφυσι­ κό», ξεκινώντας προς την Αθήνα, όπου η Ακρόπολη συμ­ βολίζει γι' αυτόν «την αγνότητα στην τέχνη» ή τουλάχι­ στον τη μνήμη αυτής της αγνότητας, ενώ ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία ικανοποιεί την αναζήτηση του ιδεώδους της ελευθερίας. Ο Williams ισχυριζόταν ότι το Camino Real ήταν το αγα­ πημένο του έργο με το οποίο σκιαγράφησε «την εικόνα του ρομαντικού αντικομφορμιστή στη σύγχρονη κοινω­ νία»10. Υπογραμμίζει «την έννοια της τιμής και της αξιο­ πρέπειας» που πρέπει να δείχνει κάθε άτομο μετά την περίοδο του αναπόφευκτου ξεπεσμού, ενώ ο Δον Κιχώ­ της είναι «το καλύτερο παράδειγμα του επίμονου και γενναίου ιππότη που δεν ντρέπεται να γίνει θύμα των ρομαντικών του φαντασιώσεων»11. Το έργο πραγματικά εκφράζει τη νίκη του Ρομαντισμού ανά τους αιώνες, από την εποχή του Δον Κιχώτη μέχρι τον ευρωπαϊκό Ρομαντι­ σμό και τέλος το σύγχρονο αμερικανικό Νεορομαντισμό. Σε έναν από τους τελευταίους μονόλογους η Εσμεράλ­ δα με λυρικό τόνο επαινεί το ρομαντικό πνεύμα του Camino Real: Ας ευλογείο Θεός τους χαμένους όλων των επο­ χών, την εταίρα που 'κάνε το Πάθος ν' αγαπήσει, τους μεγαλύτερους εραστές που προόόθηκαν, τον ποιητή που περιπλανύθηκε μακριά από την πράσινη χώρα της καρδιάς του και πιθανόν να

117

βρει ή να μη βρει το δρόμο της επιστροφής. Χα­ μογέλασε και ου λοιπόν στους τελευταίους ιππό­ τες: εκείνους με τις σκουριασμένες πανοπλίες και τα βρομισμένα άσπρα φτερά και δες με κατανόη­ ση και τρυφερότητα εκείνους τους ξεφτισμένους θρύλους που πηγαινοέρχονται στη μνήμη σου σαν τραγούδια που τα θυμάσαι λίγο, κάπου και κάποτε, ας υπάρξει κάτι που να θυμίζει τη λέξη «τιμή» ξανά12. Αυτή η «έντιμη» επανάσταση των ρομαντικών του έργου είναι περισσότερο υπαρξιακή παρά ρεαλιστική και ο υ­ παρξισμός της αισθητικής επανάστασης του Williams εκ­ φράζεται στο Camino Real με μια φράση από το ποιητικό δράμα Φονικό στην εκκλησία του Τ. Σ. Έήιοτ: «Το ανθρώ­ πινο γένος δεν μπορεί ν' αντέξει για πολύ την πραγματι­ κότητα»15. Ως θέαμα επίσης, το Camino Real, αντίθετο με την παρά­ δοση του ρεαλισμού, χρησιμοποιεί την αντικειμενική γλώσσα των συμβόλων και τη συνθετική γλώσσα του πλαστικού θεάτρου, δηλαδή κίνηση, ήχο, μουσική, χορό, φως και χρώμα. Τόσο θεματικά όσο και σκηνικά συμφω­ νεί με την αντίληψη για το θέατρο του Γάλλου θεωρητι­ κού Αντονέν Αρτά σαν «αντικατοπτρισμό του μαγικού και τελετουργικού στοιχείου»14. Αλλά το Camino Real είναι κάτι περισσότερο από μια σειρά από εικόνες. Αποτελεί «τη μυθική προβολή μιας αποφασιστικής στιγμής που α­ πασχολεί την ανθρωπότητα στα μέσα του 20ού αιώνα»15. Στο Camino Real το λογοτεχνικό αρχέτυπο του ποιητή ενσάρκωσε ο Λόρδος Βύρων που απέφυγε «το πάθος της παρακμής γιατί ένας ποιητής οφείλει "να κάνει το θόρυβο μουσική και το χάος τάξη». Ο προορισμός του παρεμποδίστηκε «από τα φωτισμένα σαλόνια, τις γόνδολες και τα παλάτια, όλα όσα ανακουφίζουν προσωρινά τη φοβερή μοναξιά»16. Η ίδια η αγωνία του μοναχικού ποιητή, ο σωματικός και ο ψυχικός του σπαραγμός αναδεικνύονται με τον πλέον λυρικό τρόπο στο Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι, έργο μεστό και ώριμο, με σαφή και άμεση παρουσίαση του θέματος, χωρίς το δυσνόητο συμβολισμό των προηγούμενων έργων. Η δημιουργία του ήταν για τον Williams κάτι σαν προσωπική κάθαρση, μια μερική απελευθέρωση από το σπαραγμό που τον διακατείχε. Το Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι είναι η ιστορία της ζωής και του θανάτου ενός νέου ποιητή, του «θεαματικά διε­ φθαρμένου» Σεμπάστιαν. Πρόκειται για ένα καθαρά διο­ νυσιακό πρόσωπο, ένα νεαρό θεό που παραμένει αναλ­ λοίωτος στο πέρασμα του χρόνου θυμίζοντας «μεγά­ λους πρίγκιπες της Αναγέννησης που κάθε στιγμή της ζωής τους μοιάζει με μουσείο γλυπτών»17.0 τρόπος ζω­

Π8

ής του Σεμπάστιαν ταυτίζεται με την ποιητική του δημι­ ουργία, η οποία έχει σχεδόν τελετουργικό χαρακτήρα. Για είκοσι πέντε συνεχόμενα χρόνια, κάθε καλοκαίρι, ύ­ στερα από εννέα μήνες περισυλλογής (περιοδικότητα α­ ντίστοιχη των διονυσιακών κύκλων της μυθολογίας), έ ­ γραφε ένα και μοναδικό ποίημα. Αλλά κάποιο καλοκαίρι ο Σεμπάστιαν δεν εμφανίζει το ετήσιο ποίημά του. Είναι σαράντα ετών, σε χρονιά δημιουργικής στειρότητας που θα σφραγίσει και το τέλος της ύπαρξής του. Μάρτυρας μοναδικός του τραγικού του τέλους η ξαδέρφη του, η Κάθριν, η οποία δίνει και την πλήρη περιγραφή των δρα­ ματικών σκηνών που έζησαν το καλοκαίρι μαζί με τον ποιητή, όταν την είχε καλέσει στο ταξίδι του, επειδή η μητέρα του, μόνιμη συνοδός του όλα τα προηγούμενα καλοκαίρια, είχε πια γεράσει. Ο ρόλος της ήταν, όπως και της μητέρας του, να λειτουργεί σαν δόλωμα για τα νεαρά αγόρια που εκείνος χρειαζόταν για να ικανοποιή­ σει τις ερωτικές του επιθυμίες. Αλλά ξαφνικά εκείνο το καλοκαίρι στο Μεξικό, «μια από αυτές τις εκτυφλωτικά φωτεινές ημέρες» ο Σεμπάστιαν ήταν «άσπρος σαν τον καιρό, ντυμένος μ' ένα κατάλευκο πουκάμισο και μια λευκή μεταξωτή γραβάτα και άσπρα κάτασπρα παπούτσια από δέρμα σαύρας»18. Σαν εξιλα­ στήριο θύμα, φορά τα λευκά χρώματα που συμβολίζουν την αγνότητα του θύματος στο τελικό στάδιο της θυ­ σίας. Τον περικυκλώνουν οι εκτελεστές του, «μια ομάδα αδύνατων μελαχρινών παιδιών που μοιάζουν με μαδημένα πουλιά, χτυπημένα από τον άνεμο, το ζεστό άσπρο άνεμο της θάλασσας»19. Οι σερβιτόροι τα διώχνουν, αλ­ λά εκείνα ξανάρχονται παίζοντας πρωτόγονα κρουστά κάποιας διονυσιακής λατρείας. Σκηνικό που θυμίζει πυρά θυσίας και όλα, σημειώνει ο Williams, «μοιάζουν με ένα πελώριο άσπρο κόκαλο που έχει αρπάξει φωτιά στον ουρανό και καίγεται τόσο άσπρο, που ξασπρίζει τον ου­ ρανό και οτιδήποτε από κάτω του»20. Ο Σεμπάστιαν καταδιώκεται από τα παιδιά και όταν, τέ­ λος, καταφθάνει το πλήθος, το μόνο που υπάρχει είναι ένα κατακρεουργημένο κορμί. Η Κάθριν περιγράφει τη σκηνή: Όταν φτάσαμε εκεί είχαν ξεσκίσει και κόψει κομ­ μάτια με τα χέρια τους ή με μαχαίρια ή μ' εκείνες τις κονσέρβες που παίζαν και μουσική, είχαν κόψει κομμάτια και είχαν μπουκώσει μ' αυτά τα άγρια και λαίμαργα μικρά στόματά τους. Δεν ακουγόταν τίποτα πια, δεν υπήρχε τίποτ' άλλο να κοιτάζει κανείς παρά τον Σεμπάστιαν, ό,τι είχε απομείνει α­ πό κείνον, που ’μοιάζε με μεγάλο μπουκέτο κόκκι­ να τριαντάφυλλα τυλιγμένα σε μεγάλο λευκό χαρτί, σκισμένο, πεταγμένο, συμπιεσμένο πάνω σ' εκείνον τον εκτυφλωτικά άσπρο τοίχο21.

τον ψυχίατρο να υποβάλει την Κάθριν σε εγχείρηση λο­ Αν και ο τελετουργικός σπαραγμός του Σεμπάστιαν συ­ βοτομής (αναμφίβολα μια μορφή σπαραγμού του πνεύ­ γκεντρώνει το ενδιαφέρον του Williams, ο συγγραφέας ματος και της σκέψης) ώστε να λησμονήσει και να στα­ δεν περιορίζεται στον ανθρώπινο σπαραγμό, αλλά περι­ ματήσει να διηγείται αυτές τις τρομερές σκηνές. Επειδή γράφει είδη σπαραγμών και στους άλλους οργανικούς κόσμους, τον κόσμο των φυτών και τον κόσμο των ζώ­ εκείνος διστάζει, τον απειλεί ότι θα καταστρέψει τη στα­ διοδρομία του, δηλαδή θα προβεί σ' έναν «υλικό» σπα­ ων. Δεν είναι η πρώτη φορά που ασχολείται με αυτό το θέμα και τις αλληλεπιδράσεις των οργανικών κόσμων. ραγμό με το δικό της τρόπο. Αλλά και η ίδια βλέπει τον εαυτό της σαν υποψήφιο θύμα ενός μεταφορικού σπα­ Σε προηγούμενα έργα, όπως στο Τριαντάφυλλο στο στήθος, κυριαρχεί μια αδιάσπα­ στη οργανική ενότητα που απο­ τελούν το ρόδο, ο μαύρος τρά­ γος και φυσικά η ανθρώπινη πα­ ρουσία22. Αντίστοιχα ο κήπος του Σεμπάστιαν αποτελείται από σαρκοβόρα φυτά, ενώ πανομοι­ ότυπες σκηνές από τη ζωή των πτηνών και των ερπετών είχε παρακολουθήσει στα νησιά Γκαλάπαγκος του Ισημερινού. 0 κή­ πος του θυμίζει τροπική ζούγκλα με χρώματα βιολετιά και τα πε­ λώρια λουλούδια είναι «σαν αν­ θρώπινα μέλη ξεσκισμένα να λά­ μπουν απ' το νωπό αίμα». Στην παραλία του Ισημερινού η θα­ λάσσια χελώνα εναποθέτει τα α­ Από apmtpi: Κ. Κουν, Φρ. Μίρλο, Μ. ΠΑωρίτης, Τ. ΟιιίΑιαμς. ΤουρκοΑίμανο, 30.10.59 βγά της: Φοβερά νησιά, αυτοί οι σωροί ραγμού που οι κληρονόμοι συγγενείς επιθυμούν να εαπό σβησμένα ηφαίστεια και η ώρα της εκκόλα­ κτελέσουν: «0 ρόλος μου είναι ο ρόλος του θύματος, ψης των μικρών θαλάσσιων χελωνών και της α­ γιατρέ, θέλουν το αίμα σου, θέλουν το αίμα σου στο πελπισμένης φυγής τους στη θάλασσα. Ολόκλη­ βωμό των ξέφρενων εγώ τους»25, θεωρεί ότι η Κάθριν ρη η στενή παραλία βρισκόταν σε κίνηση. Αλλά κι με την τρομερή της μαρτυρία σπιλώνει τη μνήμη του ο ουρανός επίσης σε κίνηση βρισκόταν, γεμάτος ποιητή και προξενεί τον ιδεολογικό σπαραγμό της τέλει­ από σαρκοβόρα πουλιά και το θόρυβό τους, τις ας μετά θάνατον εικόνας του γιου της. Με τη σειρά φριχτές άγριες κραυγές τους. Βουτουσαν απ' τον τους, η μητέρα και ο αδελφός της Κάθριν προσπαθούν ουρανό καταπάνω στις μικρές χελώνες. Τις γύρι­ να την κατασπαράξουν επιθυμώντας να εκμεταλλευ­ ζαν ανάποδα στο μαλακό μέρος τους σώματός τούν την κληρονομιά του ποιητή. Αλλά και ο ίδιος ο Σετους και τις ξέσκιζαν κι έτρωγαν τις σάρκες τους2ί. μπάστιαν, σύμφωνα με την περιγραφή της Κάθριν, υ­ Όλα αυτά τα περιστατικά διαφορετικών σπαραγμών, και πήρξε μια σαρκοβόρα προσωπικότητα που έβλεπε τους ιδιαίτερα του Σεμπάστιαν, εκφράζουν την επιθετικότητα άλλους σαν «ορεκτικά εδέσματα σε κατάλογο εστιατορί­ που διακρίνεται στους τρεις οργανικούς κόσμους, με ιδι­ ου»26. αίτερη ένταση στους ανθρώπους, τους οποίους ο Ίσως το τελευταίο εκείνο καλοκαίρι η παρουσία της ΚάWilliams συνδέει με το βασίλειο των πτηνών, αφού οι μι­ θριν, που αγαπά τους ανθρώπους και την αλήθεια, τον κροί εκτελεστές του ποιητή θυμίζουν «αρπακτικά σαρκο­ οδηγεί να αναζητήσει τη μεγάλη αλήθεια στο πρόσωπο βόρα πτηνά που φαίνονται να πετούν σ' έναν άσπρο και ενός ανελέητου θεού που κατοικεί μέσα στον ίδιο τον καυτό ουρανό»24. άνθρωπο. Αυτή την αλήθεια την είχε ήδη αναζητήσει Εκτός από το σωματικό σπαραγμό του Σεμπάστιαν, αναστα βασίλεια των φυτών και των ζώων και, επειδή η ζωή φέρονται στο έργο και άλλα είδη σπαραγμών ηου χαρα­ του ποιητή ταυτίζεται με τη δημιουργία, το τελευταίο κτηρίζουν αποκλειστικά το γένος των ανθρώπων. του ποίημα-κάθαρση υλοποιείται με έναν τελετουργικό Παραδείγματος χάριν, η μητέρα του Σεμπάστιαν πιέζει

119

σπαραγμό. Μετά θάνατον, η μνήμη του ποιητή παραμέ­ νει ζωντανή και μέσα από όλο του το έργο, το οποίο η μητέρα του παρουσιάζει με τελετουργικό τρόπο. Αγγίζει το χρυσόδετο τόμο «Ποίημα του θέρους» σαν να υψώνει την Αγία Κοινωνία και το πρόσωπό της έχει την έκφραση ενός οραματιστή, μιας εκστασιασμένης θρησκόληπτης σε μια στιγμιαία αποκατάσταση της νιότης («την ίδια στιγμή ένα πουλί κελαηδά καθαρά και αγνά μέσα στον κήπο και η γηραιά κυρία ξανανιώνει για μια στιγμή»)27. Εξάλλου ο Σεμπάστιαν συνεχίζει να ζει και μέσα από τη διήγηση της Κάθριν για το τελευταίο του δημιούργημα, το δικό του σπαραγμό. 0 ψυχίατρος αναρωτιέται με σο­ βαρότητα καθ' όλη τη διάρκεια του έργου εάν η ιστορία της Κάθριν είναι αληθινή. Παραμένει αισιόδοξος υποστηρικτής του φιλοσοφικού υπαρξισμού του συγγραφέα και είναι εκείνος που τελικά θα αποφασίσει εάν η Κάθριν θα πρέπει να απαλλαγεί από το ανθρώπινο προνόμιο να υ­ ποφέρει, επειδή έχει την ικανότητα να διακρίνει την έν­ νοια του σπαραγμού στις ανθρώπινες σχέσεις. Η απειλή της λοβοτομής στο έργο προέρχεται από ένα ψυχικό τραύμα του Williams, την ανάμνηση της λοβοτο­ μής της αδελφής του Ρόζας, που η οικογένεια αποφάσι­ σε κατά την απουσία του. Αλλά και η οιδιπόδεια σχέση του Williams με τη μητέρα του αποτελεί πηγή έμπνευ­ σης στην περίπτωση του Σεμπάστιαν, που μετά «την α­ ποκοπή του ομφάλιου λώρου», τον οποίο η Κάθριν αποκαλεί «μαργαριταρένιο περιδέραιο», κατέληξε σε ένα διονυσιακό σπαραγμό. Το τρίγωνο του γιου-ποιητή, της μητέρας-δυνάστη και της ανάπηρης αδελφής εμφανίζε­ ται και σε προηγούμενα έργα του Williams, όπως στη με­ γάλη του επιτυχία Γυάλινος κόσμος (The Class Menagerie, 1945). Εκτός από τα οικογενειακά άλγη, στο Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι θίγεται και το πρόβλημα του ομοφυλόφιλου ποιητή και η σχέση του με τη συγγραφική δημιουργία, που απασχολούσαν τον Williams μια ολόκληρη ζωή. Στις δεκαετίες 1940 και 1950 δε γράφει καθαρά γι' αυτά τα θέματα, αλλά στα μεταγενέστερα θεατρικά του έργα και στην αυτοβιογραφία του, το 1975, μιλάει πιο ελεύθερα μέσα από πρόσωπα που έχουν μια ερωτική ιδιομορφία, αλλά είναι συγχρόνως ευαίσθητοι καλλιτέχνες και εκκε­ ντρικοί αισθητιστές. Η αγωνία τους να επιτύχουν μια αι­ σθητική τελείωση αποκαλύπτεται σε έργα όπως Η νύχτα της ιγκουάνα (The Night o f the Iguana, 1961), ενώ ο τρό­ πος ζωής τους θυμίζει εκείνον του συγγραφέα, που πε­ ριστοιχισμένος από «εξωτικούς φίλους» σαν την Άννα Μανιάνι και την ΑναΤς Νιν ζούσε «μια ζωή ποτισμένη με σαμπάνια και πανάκριβα αρώματα»28. Το θέμα του αδιέξοδου αλυσιδωτού σπαραγμού μεταξύ των μελών του μικρόκοσμου της οικογένειας ή του μα­

120

κρόκοσμου της κοινωνίας υπάρχει σε πολλά θεατρικά κείμενα υπαρξιστών συγγραφέων, όπως ο Σαρτρ και ο Καμί, παραδείγματος χάριν. Ωστόσο, το Ξαφνικά πέρσι το καήοκαίρι τελειώνει με μια αισιόδοξη νότα, δηλαδή ότι κάπου στην ανθρωπότητα υπάρχει μια έμφυτη καλοσύ­ νη και ελπίδα για αυτοπραγμάτωση. 0 Williams το 1958, αναγνωρισμένος πια συγγραφέας, με τη δημιουργική του έμπνευση ενισχυμένη από την εμπειρία χρόνων θε­ ατρικής γραφής, ελέγχει κάθε λέξη και σύμβολο του σπαραγμού του Σεμπάστιαν, της τραγωδίας του ανθρώπου-συγγραφέα να οριοθετήσει την ύπαρξή του. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλ. Mary Koutsoudaki, The Dionysiac myth In Camus and Williams (Athens, «S. Saripolos Library», 1987), o. 150-144.

2. Boston Post, 19 Ιανουάριου 1941.

3. Foster Hirsch, A Portrait of the Artist: The Plays of Tennessee Williams (Port Washington, N.Y., «Kennikat Poess», 1979), o.

8.

4. Βλ. Μαίρη Κουτσουδάκη, «0 μύθος του Ορφέα oto θεατρικό έργοτου Tennessee Williams», Σύγκριση (11, Αθήνα2000), ο.

69-75.

5. Tennessee Williams, Battle o f Angels (New York, «New Directions», 1950), o. 135.

6. Williams, Camino Real (NewYork, «New Directions», 1970), o. viii.

7. 0.Π.Ο.7.

8. ό.Π.0.1.

9. ό.π.0.22.

10. Henry Hewes, «Tennessee Williams: Last of our Solid Cold Bohemians», Saturday Review, xxxvi (March 28,1953), o.

360-69.

11.6.

Π.

12. Williams, Camino Real, o. 155-156.

13.6. Π. o. 150.

14. Antonin Artaud, Le Theatre etson Double (Paris, «Gallimard», 1964) , 0.137.

15. Esther Merle Jackson, The Broken World o f Tennessee Williams (Madison, Wise., «University of Milwaukee Press», 1965) , 0.119.

16. Williams, Camino Real, o. 77-78.

17. Williams, Suddenly Last Summer (NewYork, «Signet Classics», NewAmerican Library, 1976), o. 25.

18. ό.π. o. 82.

19. ό.π. 0.84.

20. ό.π. 0.89.

21. ό.π. 0. 92.

22. Βλ. Mary Koutsoudaki, «The Dionysiac Element in Tennessee Williams' The Rose Tattoo», Παρουσία (Τόμος Δ, Αθήνα 1986), 0.203-213.

23. Williams, Suddenly Last Summer, o. 15-17.

24. ό.π. 0.91.

25. ό.π. 0. 27.

26. ό.π. Ο. 39.

27. ό.π. 0.13.

28. Rex Reed, «Tennessee Williams Turns Sixty», Espuire (January 1972), 0.108.

Συγκριτική Φιλολογία και μ ι τ ά φ ρ α ο η 1 της ΑΝΝΑΣ ΤΑΜΠΑΚΗ* ι μεταφράσεις ως ιστορική πηγή και τεκμήριο της πρόσληψης ξέ­ νων συγγραφέων και νέων ιδεών στην παιδεία του δέκτη, ως φι­ λολογική περιπέτεια αλλά και ως ένας πολυσήμαντος ιστός γύρω από τον οποίο υφαίνονται ποικίλες διεργασίες, έχουν αποτελέσει ένα από τα πιο ευνοημένα θέματα της παραδοσιακής αλλά και της σύγχρονης Συγκριτικής Φιλολογίας. Ήδη από τις απαρχές του, ο παραπάνω κλάδος έχει προσδώσει βαρύτητα στην προσέγγιση του μετα­ φραστικού φαινομένου, ως βασικού οχήματος πολιτιστικών αγαθών από τον πομπό στο δέιαπ αλλά και ως βασικού τεκμηρίου πρόσληψης (βλ. χα­ ρακτηριστικά τα όσα πραγματεύονται στα εγχειρίδιό τους οι Paul Van Tieghem, M.-F. Guyard, Claude Pichois και A.-M. Rousseau, και πιο πρόσφατα οι Ρ. Brunei, Cl. Pichois, A.-M. Rousseau, 1983). Στις μέρες μας, οι μεταφράσεις τοποθετούνται στο επίκεντρο των διαπολιτισμικών σχέσεων (S. Bassnett, 19932, 1995). Ο άξονας των αναζητήσεων υ­ περβαίνει πλέον το καθιερωμένο ευρωκεντρικό σχήμα, επιδιώκοντας να γεφυρώσει το κενό των γνώσεων σχετικά με τις διαδικασίες πρόσληψης/αφομοίωσης σε άλλους πολιτισμούς και ηπείρους. Ένα καίριο ερώτημα που τί­ θεται είναι πώς οι μεταβαλλόμενες μορφές δονοτεχνικότητας επενεργούν προκειμένου να συγκροτήσουν μία ιστορική και πολιτισμική αλλαγή, και αυ­ τό κυρίως σχετίζεται με κριτικές περιόδους, όταν συντελείται για παράδειγ­ μα η μετάβαση από τις προφορικές παραδόσεις στις γραπτές ή, ακόμη, ό­ ταν η εθνική παιδεία, συνθλίβοντας την τροχοπέδη των εθνικών παραδόσε­ ων, ξανοίγεται σε πλαίσια περισσότερο «διεθνή» (The Force o f Vision 4, ICLA 1995· Leiden ICLA 1997· Pretoria ICLA 2000). Η μετάφραση ως διαδικασία, είτε προφορική είτε γραπτή, είναι χωρίς αμφι­ βολία τόσο παλιά όσο ο ίδιος ο λόγος και η γραφή. Ακόμη και αν προσεγγί­ σουμε το ζήτημα από εθνολογική και ανθρωπολογική οπτική, δεν είναι δυ­ νατόν να υπάρξει φυλή τόσο απομονωμένη, χωρίς επαφές δηλαδή με μία άλλη φυλή διαφορετικής διαλέκτου, ή ακόμη να μην περιλαμβάνει στους κόλπους της κάποια μέλη δίγλωσσα. Αν αναχθούμε στους παλαιούς πολιτι­ σμούς, θα δούμε η.χ. πως τρεις χιλιάδες χρόνια πριν υπογράφηκαν δίγλωσ­ σες συνθήκες ειρήνης ανάμεσα στους Χετταίους και τους Αιγύπτιους. Το α­ ξίωμα του μεταφραστή-διερμηνέα ήταν κληρονομικό στην αρχαία Αίγυπτο· ο μεταφραστής απολάμβανε, ζώντας στην αυλή των Φαραώ, τιμές αξιωματούχου και έφερε τον τίτλο του πρίγκιπα (Encyclopaedia Universalis, τ. 16, 1968, λ. «Traduction»).

* ΗΆνναΤαμπάκη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

121

Κατά τη διάρκεια των αιώνων, η απόδοση γραμματεια­ κών κειμένων από μία γλώσσα σε άλλη απασχόλησε σε θεωρητικό επίπεδο κορυφαίους στοχαστές και δημιουρ­ γούς. Αναφέρονται ενδεικτικά μερικά ονόματα, όπως ο Κικέρων, ο Άγιος Ιερώνυμος, ο Δάντης, ο Γκέτε, ο Πόουπ, ο Σατομπριάν, ο Γκόγκολ, ο Αντρέ Ζιντ. Στον ευρωπαϊκό στοχασμό των νεότερων χρόνων καθοριστικό ρόλο έπαι­ ξαν μεταφραστές όπως ο Sieur d'Estang, ο Perrot d'Ablancourt, η Anne Dacier, που μετέφρασε κλασικά κεί­ μενα στα γαλλικά, ή ακόμη μεγάλοι στοχαστές-αναμορφωτές, όπως ο Λούθηρος. Μία διαχρονική προσέγγιση του ρόλου του μεταφραστή προσφέρει ο συλλογικός τό­ μος Les traducteurs dans I'histoire (1995). Από την εποχή του Διαφωτισμού και μετά, παρόλο που άρχισαν να διαμορφώνονται υφολογικές ευαισθησίες και θεωρητικές ανησυχίες για την ουσιαστική σύνδεση του πρωτοτύπου με το μετάφρασμά του και τους τρόπους μεταφοράς από το ένα γλωσσικό ιδίωμα στο άλλο (βλ. π.χ. Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια), οι φιλοσοφικές θεωρίες για τη γλώσσα δεν έδωσαν έμφαση στη δυσδιάκριτη διαδι­ κασία που συνενώνει αδιάρρηκτα τη μετάφραση με τη γλώσσα και το στοχασμό. Οι συναρτήσεις αυτές άρχισαν να αναπτύσσονται συστηματικά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα- μεγάλη ώθηση έδωσε αρχικά η επιστήμη της εθνολογίας, όπως η θεμελιακή προσέγγιση του Branislaw Malinowski (1923), καθώς και οι δομιστικές θεω­ ρίες που εμφανίστηκαν τότε (Ρώσοι φορμαλιστές, δομι­ σμός). Ένα μεγάλο και πολύ ουσιαστικό μέρος της θεωρητικής συζήτησης γύρω από τη μεταφραστική διαδικασία κατέ­ λαβε ο κλάδος της γλωσσολογίας, κυρίως αυτός της ε ­ φαρμοσμένης. Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η ε ­ πιστημονική μελέτη των προβλημάτων που θέτει η μετά­ φραση γνωρίζει μεγάλη άνθηση (Ε. Nida, 1964- Andrei V. Federov, Edmond Cary, 1956- John C. Catford, 1965), με αποκορύφωμα στα χρόνια 1950 με 1965 την αντίληψη της αυτόματης, μηχανικής μετάφρασης με τη βοήθεια της τεχνολογίας (Machine Translation, 1967). Ωστόσο τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα μας γράφτη­ καν σημαντικές, θεμελιακές μελέτες και διατυπώθηκαν ενδιαφέρουσες θεωρίες, όπως των Georges Mounin, Jos6 Lambert, Henri Meschonnic, Antoine Berman, George Steiner, Jean-Ren6 Ladmiral, A. Lefevere, Theo Hermans κ.ά„ που προσπαθούν να προσεγγίσουν όλο το φάσμα της μεταφραστικής πολυπλοκότητας τόσο σε πο­ λιτισμικό, φιλοσοφικό επίπεδο όσο και σε γλωσσικό, άλ­ λοτε επιδιώκοντας την κατασκευή μίας τυπολογίας της μετάφρασης (Georges Mounin, 1963), άλλοτε αναδεικνύοντας την πολυμορφία των «θεωρημάτων» (=th0or6mes) της μετάφρασης- όπως είναι γνωστό, ο

122

J.-R. Ladmiral διακρίνει δύο είδη μεταφραστών, τους sourciers και τους ciblistes, δυϊστική τοποθέτηση εμπρός στο αιώνιο πρόβλημα της πιστότητας/μίμησης ή της ε ­ λεύθερης απόδοσης με επίκεντρο τη γλώσσα-στόχο (cible). Άλλοτε γίνεται η επεξεργασία μίας «ποιητικής» (=po6tique) της μετάφρασης (Η. Meschonnic, 1973), άλ­ λοτε, μέσα από τη φιλοσοφική-μεταφυσική σχέση που διέπει τη διακειμενική συνάρτηση πρωτοτύπου-μετάφρασης προτείνεται η υπέρβαση του εθνοκεντρισμού και η διεύρυνση της πολιτισμικής συνείδησης (A. Berman, 1984), άλλοτε πάλι αποκρυσταλλώνεται η προβληματική της «χειραγώγησης» (Theo Hermans, 1985). Τέλος, η με­ τάφραση, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των σύγ­ χρονων τάσεων της Συγκριτικής Φιλολογίας, στο επίκε­ ντρο λοιπόν των διαπολιτισμικών προσεγγίσεων, ανακα­ λύπτει εκ νέου την «ιστορικότητά» της και τη σημασία που προσλαμβάνει, καθώς εντάσσεται στο «λογοτεχνικό πολυσύστημα» του δέκτη, σύμφωνα με τη θεωρία που ανέπτυξε ο Itamar Even Zohar (1978,1990). Καθώς όμως αρκετοί σύγχρονοι θεωρητικοί, μελετητές του μεταφρα­ στικού εγχειρήματος, τείνουν να αποσκιρτήσουν από τον κορμό της «παραδοσιακής» συγκριτικής γραμματολογίας, επιχειρούν να προσδώσουν στις «μεταφραστικές σπου­ δές» αυτοτέλεια- τις θεωρούν μάλιστα ιδιαζόντως σημα­ ντικές σε περιόδους έντονων πολιτιστικών ανακατατάξε­ ων και αποκαλυπτικές για τις μεταβατικές περιόδους. Εξάλλου, καθώς η μεταφραστική διαδικασία αποτελεί κύτταρο διαπολιτισμικότητας, δεν πρέπει να παραμεί­ νουν ανεκμετάλλευτοι και οι ερμηνευτικοί δίαυλοι που προσφέρουν οι νεόκοπες «πολιτισμικές σπουδές». Είναι προφανές πως στη μετάφραση αποτυπώνονται και συνενώνονται ποικίλες πραγματικότητες, κοινωνικές, ιδε­ ολογικές, ιστορικές, θρησκευτικές και άλλες, που βρί­ σκουν την άρθρωσή τους μέσα από την καταρχήν γλωσ­ σική μεταφορά, την επιλογή και την επεξεργασία. Οι πε­ ρισσότεροι πια μελετητές συγκλίνουν στην άποψη πως η έννοια της μετάφρασης είναι κατεξοχήν ιστορική (Α.

Berman, 1984). Όλα ή σχεδόν όλα υπόκεινται στον ιστο­ ρικό χρόνο. Η διαδρομή από το πρωτότυπο στο μετά­ φρασμα, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ο μεταφραστής και οι επιλογές του, ακόμη και ο τρόπος με τον οποίο ο τελευταίος αντιμετωπίζει και επιλύει το μείζον θέμα ενός προβληματισμού θεωρητικής τάξης ανά τους αιώνες, το ζήτημα της μίμησης, της πιστότητας ή της ελεύθερης α­ πόδοσης του ξενόγλωσσου κειμένου, όλα υπόκεινται στον ιστορικό χρόνο. Στην ιστορία της κοινής ευρωπαϊκής μας παιδείας, η πα­ ράφραση προηγήθηκε από την κατά λέξη μετάφραση. Αν δούμε συνοπτικά την εξέλιξη του ζητήματος από το Με­ σαίωνα και μετά, στους μέσους χρόνους η μετάφραση α-

Πιφ Ογκίστ Ρινουάρ, Γεύμα του Ομίλου Λεμβοδρομιών φορούσε θρησκευτικά κείμενα· άρα το γράμμα του λό­ γου, όχι μόνο το πνεύμα, έπρεπε να τηρηθεί σχολαστικά. Με την έλευση της Αναγέννησης απελευθερώνεται το μεταφραστικό εγχείρημα και οδεύει προς μία δυναμική α­ ντιστοιχία, ισοτιμία των όρων· έτσι, το καλό συνολικό α­ ποτέλεσμα υπερσκελίζει ΐην κατά γράμμα απόδοση. Η Ευρώπη του 17ου και 18ου αιώνα προσαρμόζει τα ξενό­ γλωσσα έργα στους κλασικιστικούς αισθητικούς κανόνες. Η ακρίβεια θυσιάζεται τώρα με ευκολία στο βωμό της ω­ ραιότητας και κυριαρχούν οι περίφημες Ωραίες Άπιστες (=Belles Infld&es) (R. Zuber, 1968). Ήδη η Γαλλική Εγκυ­ κλοπαίδεια αρχίζει να αντιδρά σ' αυτές τις υπερβάσεις. Ο Ρομαντισμός, καθώς αναδεικνύει το προσωπικό, την ιδιο­ τυπία, οδεύει προς την ακριβή μετάφραση και ο αισθητι­ σμός του τέλους του 19ου αιώνα προς τη λόγια μετά­ φραση. Ασφαλώς αυτή η ιστορική εξέλιξη του μεταφράζειν είναι αρκετά καμουφλαρισμένη στη διάρκεια των αι­ ώνων. Εμείς σήμερα δεν αντιηαραθέτουμε την ακρίβεια στην κομψότητα και την αισθητική αρμονία, επιδιώκουμε να δαμάσουμε το γλωσσικό εργαλείο ώστε να κατακτή­ σουμε την ομορφιά μέσα από την ακρίβεια. Απούσες συνήθως από τις ιστορίες των εθνικών λογοτε­ χνιών, και από τις ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας, με εξαίρεση ίσως τον Κ. θ. Δημαρά, οι μεταφράσεις εγγράφονται ωστόσο οργανικά στο σύνολο των πολιτισμι­ κών δεδομένων και των καταχτήσεων της γραμματείας

του δέκτη. Είναι ακόμη απούσες διεξοδικές προσεγγίσεις, ερμηνείες και αναλύσεις της καμπύλης του μεταφραστι­ κού φαινομένου μέσα στη νεοελληνική γραμματεία. Ωστόσο, είναι γνωστή η βαρύτητα που προσλαμβάνει η μετάφραση κατό την αργή διαδικασία ανανέωσης της πνευματικής ζωής του νεότερου ελληνισμού. Στη διάρ­ κεια του ελληνικού 18ου αιώνα (ενός αιώνα που χαρα­ κτηρίζεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο για τον κοσμοπολιτισμό του και τη διάθεση επικοινωνίας μέσω των μεταφράσε­ ων), αποκρυσταλλώνονται οι νέες τάσεις. Από τα πρώτα δειλά σκιρτήματα και τις χειρόγραφες απόπειρες των Φαναριωτών περνάμε στο έντυπο και στις μεγάλες γνωστι­ κές κατηγορίες που εμπερικλείει: ο κοσμικός χρόνος (ι­ στορικός εγκυκλοπαιδισμός και εθνική αυτογνωσία), ο κο­ σμικός χώρος, η γεωγραφία, η ανακάλυψη του άλλου, η εκ Δυσμών μόδα της Ανατολής (όπως στο παράδειγμα του Αραβικού Μυθολογικού, της γνωστής μας Χαλιμάς), η μετάβαση από τη θεοκρατική αντίληψη της ευδαιμονίας στην ανθρωποκεντρική (τα εγχειρίδια ηθικής), ο ανανεω­ τικός ρόλος που επωμίζεται η λογοτεχνία και το θέατρο, η νοητική χειραφέτηση που φέρνει ο επιστημονικός λό­ γος κ.λπ„ τέλος, η γεωγραφική και πολιτισμική εμβέλεια των νεοελληνικών μεταφράσεων στο χώρο της Νοτιοα­ νατολικής Ευρώπης και η δεξίωσή τους από ένα ευρύτε­ ρο κοινό καθώς και ορισμένες πρώτες νύξεις για την κα­ τασκευή μίας θεωρίας της μετάφρασης. Σ' αυτή την κρί­

123

σιμη περίοδο όπως και σε αυτή που θα ακολουθήσει (19ος αι.) μπορεί να εφαρμοστεί, κατά τη γνώμη μου, με επιτυχία το γνωστό ερμηνευτικό σχήμα του «λογοτεχνι­ κού ηολυσυστήματος». Γιατί έχουμε να κάνουμε κατά μία έννοια με μία υπό διαμόρφωση, νεαρή λογοτεχνία, ή κα­ τά μία άλλη έννοια με μία περιφερειακή λογοτεχνία, και πρωτίστως με μία εθνική λογοτεχνία η οποία βιώνει κρίση των αξιών της. Δημιουργούνται κενά, όπου τα προκαθο­ ρισμένα, παραδοσιακά πρότυπα δεν ανταποκρίνονται πλέον στις νέες ανάγκες και οι μεταφράσεις αναπληρώ­ νουν το λειτουργικό κενό της απόρριψης των παλαιών μορφών έκφρασης.

019ος αιώνας, καθώς εκφράζει στον ευρωπαϊκό χώρο την αναγκαιότητα της εξατομίκευσης και την ανάδυση της τοπικής-εθνικής φυσιογνωμίας, αποτελεί και για την ελληνική παιδεία τη μεγάλη στιγμή της ενσυνείδητης αλ­ λά και κριτικής γνωριμίας με το ξένο. Ο 20ός γνωρίζει, ι­ δίως στο δεύτερο μισό του, μία έκρηξη της μεταφραστι­ κής δραστηριότητας προς όλες τις κατευθύνσεις. Περισ­ σότερο αφημένα στη λήθη και την ασάφεια του παρελ­ θόντος σχετικά με τις προθέσεις των μεταφραστών, την επιλογή των κειμένων, τους τρόπους προσέγγισης και μεταφοράς και, τέλος, την επιτευχθείσα επικοινωνία με το αναγνωστικό κοινό, παραμένουν τα στοιχεία που αφο­ ρούν τους προηγούμενους αιώνες, για τους οποίους σποραδικά έχουν ειπωθεί ορισμένα πράγματα, κυρίως σε σχέση με το εκκλησιαστικό και το λαϊκό βιβλίο. Μένει λοι­ πόν πάντα ανοιχτή στην έρευνα η διαχρονική ερμηνεία του φαινομένου, από τα πρώτα μάλιστα χρόνια της τυ­ πογραφίας ως τις μέρες μας. Στο επίκεντρο των σημερινών διαπολιτισμικών σχέσεων, κομβικό σημείο της ανανεωμένης Συγκριτικής Γραμματο­ λογίας είναι ασφαλώς ο τομέας των μεταφράσεων. Δεν είναι τυχαίο πως το τελευταίο κεφάλαιο της κριτικής και τολμηρής θεώρησης της Susan Bassnett για τις μετατοπί­ σεις της Σ. Φ„ με τίτλο From Comparative Literature to Translation Studies (Από τη Συγκριτική Γραμματολογία στις Μεταφραστικές Σπουδές), μας προτρέπει, κάτω από την οπτική της ρηξικέλευθης αγγλικής σχολής, να οδηγηθού­ με προς αυτό τον πολυσύνθετο και πολλά υποσχόμενο τομέα. Στην Ελλάδα διαγράφεται αυτή τη στιγμή μία δυ­ ναμική σε πλήρη εξέλιξη. Εκτός από τα προγράμματα κα­ ταγραφής (πολύτιμα για την τεκμηρίωση), έχουν διατυ­ πωθεί και διατυπώνονται ολοένα με μεγαλύτερη πυκνό­ τητα σοβαροί προβληματισμοί που οδηγούν προς την ι­ στορία και τη θεωρία της μετάφρασης (Ν. Βαγενάς, 1989· Β. Κουτσιβίτης, 1994- Μαρία Τσούτσουρα, 1997· Κ.Ε.Γ., 1998). Σοβαρές εργασίες και προβληματισμοί ανα­ πτύσσονται ως προς τη «μεταφρασεολογία» στο Κέντρο Λογοτεχνικής Μετάφρασης (Centre de Traduction

124

Litt6raire) του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών (IFA) -ένας πυρήνας του απορροφήθηκε στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Με­ τάφρασης Λογοτεχνία και Επιστήμες του Ανθρώπου, που λειτουργεί με την υποστήριξη του ΕΚΕΒΙ (Εθνικό Κέντρο Βιβλίου)- περιέχονται σε κείμενα γύρω από τη θεωρία

(πγκάρ Ντιγκά, Γραφείο βάμβακος στη Νέα Ορλεάνη (km .)

της λογοτεχνίας και τη μετάφραση που δημοσιεύθηκαν στο βραχύβιο περιοδικό Λόγου χάριν (εκδόσεις «Εστία») και βρίσκουν σήμερα στέγη σε περιοδικά, όπως η Ποίηση (εκδόσεις «Νεφέλη») ή το πλέον εξειδικευμένο Μετά­ φραση. Στον ακαδημαϊκό χώρο διαμορφώνονται ειδικά δίκτυα, όπως το Διαπανεπιστημιακό Διατμηματικό Μετα­ πτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών με αντικείμενο «Μετάφραση-Μεταφρασεολογία» του Τμήματος Γαλλικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η παράλληλη ανάπτυξη και συνύπαρξη συναφών και συγκλινόντων ερευνητικών έργων και προγραμμάτων που προσδοκούν κατά τον ένα ή άλλο τρόπο να αποκωδικοποιήσουν την πολυπλοκότητα της μεταφραστικής διαδι­ κασίας αλλά και να συνδυάσουν την τεχνολογική υποδο­ μή με τη μελετητική εργασία αποτελούν ευοίωνα δείγ­ ματα: στο πλαίσιο τμήματος ερευνητικού προγράμματος του ΚΝΕ/ΕΙΕ, που εξελίχθηκε μετέπειτα στο αυτοτελές έργο «Νεοελληνικές Μεταφράσεις», έχουν συγκροτηθεί ηλεκτρονικές τράπεζες δεδομένων, μέσα από τις οποίες αποτυπώνεται η ιστορία του μεταφραστικού εγχειρήμα­ τος από το 15ο ως το 19ο αιώνα. Παράλληλο ερευνητικό

πρόγραμμα, το «Μεταφραστικό Λειμωνάριο Λογοτεχνι­ κών Βιβλίων Μεταφρασμένων στα Ελληνικά» (ΕΚΕΒΙ, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Πατρών), υπόσχεται τη δημοσιοποίη­ ση των αρχείων του μέσω του Ίντερνετ (Βλ. και Κ. Γ. Κασίνης, 1998). Αν και, όπως διαφάνηκε, τα τελευταία χρόνια η μεταφρασεολογία αντιμετωπίζεται ως «αναδυόμενος κλάδος», πι­ στεύω πως οι πολλαπλές και σύνθετες εξαρτήσεις της από τις ερμηνευτικές μεθόδους του συγκριτισμού παρα­ μένουν ορατές και πολλαπλώς εκμεταλλεύσιμες. Η με­ τάφραση εγγράφεται στην εκάστοτε εθνική γραμματεία· όσο και αν ιδωθεί μέσα από το πρίσμα του φιλοσοφικού στοχασμού ή του πολιτισμικού διαλόγου, παραμένει στη βάση της ένα τεκμήριο γλωσσικών κοιτασμάτων και είναι πρωτίστως λογοτέχνημα. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Μίαευρεία διερεύνησητων προόδωντης ΣυγκριτικήςΦιλολο­ γίας στην Ελλάδα, σε θεσμικό (ερευνητικό-ακαδημαίκό) και μελετητικό επίπεδο, επιχειρώστην ηροσφάτως δημοσιευμέ­ νη εργασία μου «ΗΣυγκριτική Φιλολογία στην Ελλάδα: ένας σημερινός απολογισμός», Σύνκριοη/ Comparison, τχ. 10, Αθήνα, 1999, σ. 18-35. Πρβλ. με την παρέμβασή μου «La Literature compare en Gr6ce: 6quivoques du pass6 et perspectives», President's Round Table, The Status and Future of Global Comparative Literary Studies, XVIth Congress of the international Comparative Literature Association- Transitions & Transgressions in an Age of Multiculturalism (Pretoria, 13-19 August 2000).

2. Leiden ICLA 1997: XVth Congress of the International Comparative Literature Association (Leiden, 16-22 August 1997), Section 7, «Reconstructing Cultural Memory: Translation, Scripts, Literacy».

Pretoria ICLA 2000: XVIth Congress of the International Comparative Literature Association (Pretoria, 13-19 August / aoOt 2000, Workshop4 «NewContext Creation by Translations and Translators». ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bassnett Susan (19931, 1995), Comparative Literature. A Critical Introduction, Oxford, Blackwell (ελληνική απόδοση: Συγκριτική Γραμμοτολόγια. Κριτική Εισαγωγή. Μετάφραση Αναστασία Αναστασιάδου, Ελένη Γεωργοοτάθη κ.ά. Πρόλογος, μεταφραστική επιμέλεια και επίμετρο Δημήτρης Τζιόβας, Αθήνα, εκδόσεις «Πατάκη», 2000).

Bassnett S. και Lefevere Α. (1990), Translation, History and Culture, London, Pinter.

Berman Antoine (1984), L'tpreuve de Γi t ranger. Culture et traduction dans I'Allemagne romantique, Paris, «Gallimard».

- (1985) Les tours de Babel, «Trans-Europ Press».

Brunei P., Pichois CL, Rousseau A.-M. (1983), Qu'est-ce que la littbrature compare?, Παρίσι, Armand Colin (Ελληνική μετά­ φραση: Τι είναι η Συγκριτική Γραμματολογία; Πρόλογος-Μετάφραση-Σημειώσεις: ΔημήτρηςΑγγελάτος, Αθήνα, εκδόσεις «Πατάκη», 1997).

Cary Edmond (1956), La Traduction dans le monde modeme.

Catford John C. (1965), A Linguistic Theory of Translation. An Essay in Applied Linguistics, London, «Oxford University Press».

Even-Zohar Itamar (1978) «The Position of Translated Literature within the Literary Polysystem», Literature and Translation. New Perspectives in Literary.Studies with a Basic Bibliography of Books on Translation Studies, Edited by James Holmes, Jos6 Lambert &Raymond van der Broeck, Leuven, ACCO. Αναδημοσι­ εύεται στο «Polysystem Studies», Poetics Today, τ. 11,1, Spring 1990.

Even-Zohar Itamar (1978), Papers in Historical Poetics, Tel Aviv, The Porter Institute for Poetics and Semiotics.

Hermans Theo (επιμ.) (1985), The Manipulation of Literature.

Studies In Literary Translation, London, «CroomHelm» - (1998) «Translations's Representations», Σύγκριση /Comparison, τχ. 9, Αθήνα.

(1999) Translation in Systems: Descriptive and System Oriented Approaches Explained, Manchester, St Jerome.

Ladmiral J.-R. (1994), Traduire: Thborbmes pour la traduction, Παρίσι, «Gallimard», CollectionTel. Lefevere A.(επιμ.) (1992), Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame, London &NewYork, «Routledge».

- (επιμ.) (1992), Translation/History/Culture. A Sourcebook, London &NewYork, «Routledge».

Les traducteurs dans Thistoire Sous ladirection deJean Delisleet Judith Woodworth et sous le patronage de la F0d6ration Internationale des traducteurs, Les Presses de l'Universlt6 d'Ottawa, Editions UNESCO, 1995.

Malinowski Branislaw (1923), «The Problem of Meaning in Primitive Languages».

Meschonnic Henri (1973), Pour la podtique II. ipistdmoiogie de t'dcriture. Podtique de la traduction. Παρίσι, «Gallimard».

Mounin Georges (1963). Les probldmes thdoriques de la traduction, Paris, «Gallimard».

- (1965) Teoria etstoria della traduzione, Torino.

Nida Eugene A. (1964), Toward a Science of Translating, Leiden, E. J. Brill.

Steiner George (1975), After Babel. Aspects on Language and Translation, London, «Oxford University Press».

The Force o f Vision 4, Translation and Modernization. Editors: Theresa Hyun - Jos6 Lambert, Proceedings of the Xlllth Congress of the International Comparative Literature Association, Tokyo, University of Tokyo, 1995.

Tourv Gideon (1980), In Search of a Theory o f Translation, Tel Aviv, The Porter Institute for Poetics and Semiotics.

Venuti Lawrence (επιμ.) (1992), Rethinking Translation: Discourse, Subjectivity, Ideology, London, «Routledge».

Walter Benjamin (1923), «The Task of the Translator», στο Illuminations, Frankfurt, 1955.

Zuber Roger (1968,1995), Les ‘belles infidbleS' et la formation du gout classique. Postface d'Emmanuel Bury, Paris, Albin Michel, Biblioth^que de Involution de l'Humanit0. Βαγενάς Νόσος (1989), Ποίηση και Μετάφραση, Αθήνα, εκδόσεις «Στιγμή». Κασίνης Κ. Γ. (1998), Διασταυρώσεΐζ. Μελέτες για τον /Θ' και Κ’ αι., Αθήνα, εκδόσεις «Χατζηνικολή». Κουτσιβίτης Β. (1994), Θεωρία της Μετάφρασης, Αθήνα. Τσουτσούρα Μαρία (1997), Μετάφραση και Ερμηνευτική, Αθήνα-Κέρκυρα, «Έψιλον». Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (1998), Η γλώσσα της λογοτεχνίας και η γλώσσα της μετάφρασης, Θεσσαλονίκη.

125

Αρ. 427

s πιμ ε λ ε ι α : Ε Φ Η Α Π Α Κ Η

I Ιανουάριου2002 31 Ιανουάριου2002 Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μ ι βάοη το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμίνο στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουντάσοπαιμιτην πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Γενικά

Παραψυχολογία

ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΣ Δ. ζ. Ιστορία της νεοελληνικής αισθητικής και φιλοσοφίας της τέχνης. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Παπαδήμας, 2002. Σελ. 655+348.24,42 € (οι δύο τόμοι).

ISBN 960-7802-45-0.

Η διδασκαλία του Ραμακρίσνα. Μετ. Φ. I. Πιομπίνος. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 366.16,25 € ISBN 960-7408-52-7.

ΒΑΜΒΑΚΑΣΚ. Οι θεμελιωτές της δυτικής σκέψης. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2002. Σελ. 611.19,08 € ISBN 960-524-130-7. ΔΑΡΑΚΗ Μ. Μια θρησκευτικότητα χωρίς θεό. Αθήνα, Σύναλμα, 2001. Σελ. 270. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7578-29-5. Τα ανάλεκτα του Κομφούκιου. Τόμοι Α'+Β'. Μετ. Σ. Χαλικιάς. Αθήναι, Ίνδικτος, 2001. Σελ. 315+250.

48,83 € (οι δύο τόμοι).

ISBN 960-518-113-4. ΒΟΛΤΑΙΡΟΣ. Φιλοσοφικό λεξικό. Μετ. Φ. Ταμβίσκου - Ξ. Τσελέντη. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 549.23,48 € ISBN 960-8032-63-6. ΚΟΝΤΙΓΙΑΚ Ε. Μ. ΝΤΕ. Δοκίμιο περί της καταγωγής των ανθρωπίνων γνώσεων. Μετ. Ε. Σπετσιέρης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 261.

ISBN 960-03-3142-1.

SLOTERDIJK Ρ. Κανόνες για το ανθρωποπάρκο. Μετ. Λ. Αναγνώστου. Αθήνα, Scripta, 2001. Σελ. 68.

6,75 € ISBN 960-7909-36-4.

Αρχαία

Φιλοσοφία

ΚΑΣΓΟΡΙΑΔΗΣ Κ. Ο πολιτικός του Πλάτωνα. Μετ. Ζ. Καστοριάδη. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 315.

ISBN 960-8132-51-7.

126

ΧΑΡΝΕΡ Μ. Η θεραπευτική μέθοδος τωνΣαμάνων. Μετ. Α. Σπέρτου. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 263.10,00 € ISBN 960-04-1876-4.

Γενικά ΒΟΥΛΓΑΡΙΣ Ε. Σχεδίασμα περίτης ανεξιθρησκείας. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 116.7,34 € ISBN 960-8032-73-3. ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Φ. Χριστού γέννησις. Αθήνα, Αρμός, 2001. Σελ. 198. Δρχ. 2.600. ISBN 960-527-217-2. ΝΗΣΙΩΤΗΣ Ν. Ορθοδοξία. Αθήνα, Ευθύνη, 2001. Σελ. 134.10,68 € ISBN 960-8150-11-6. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣI. Μ. Η Αποκάλυψη του Ιωάννη. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 179.8,80 € ISBN 960-14-0465-1 ΛΕΝΤΣΜΑΝI. Οι ρίζες του Χριστιανισμού. Μετ. Φ. Φωτίου. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 302.12,00 € ISBN 960-04-1856-Χ.

BOTTEROJ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Η ωραιότερη ιστορία του θεού. Μετ. Φ. Σιατίτσας. Αθήνα, Κριτική, 2001. Σελ. 274.

13,21 € ISBN 960-218-236-9.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕ! ΕΠΙΙΤΗΜΕΙ

Αποκουφιομός

Γενι κά

CANNON Α. Η σκιά του πεπρωμένου. Β' έκδοση. Μετ. Δ. Κουτσούκης. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 170.8,32 € ISBN 960-7408-50-0.

Σημειωτική και πολιτισμός. Τόμοι Α'+Β'. Επιμ. Γ. Πασχαλίδης - Ε. Χοντολίδου. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2001. Σελ. 313+411.19,13+20,756

ISBN 960-374-175-2 (I. A') ISBN 960-374-174-4 (t. B').

Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 354.

15,26€ ISBN 960-03-3194-4.

Στατιστική

ΛΑΝΤΑΟΥΕΡ Τ. Έκκληση για σοσιαλισμό. Μετ. Γ. Καραπαπός. Αθήνα, Τροπή, 2001. Σελ. 221. ISBN 960-91278-1-9.

EVERITT B. S. Οι κανόνες της τύχης. Μετ. Σ. Ζαχαρίου. Αθήνα, Κάτοπτρο, 2001. Σελ. 265. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-7778-48-0.

Κοινωνιολογία

ΛΑΝΤΑΟΥΕΡ Γ. Το μήνυμα του «Τιτανικού». Αθήνα, Τροπή, 2000. Σελ. 229. ISBN 960-91278-0-0.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Η πίστη στην τάξη. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 290.

ISBN 960-378-970-4.

ΜΟΜΕΝΙ Α.-Α. Ισλάμ. Θεσσαλονίκη, Κάδμος, 2001. Σελ. 278.16,79 € ISBN 960-8184-22-3.

ΠΕΡΑΝΤΖΑΚΗ-ΚΑΡΑΤ70ΓΛ0ΥI. Κοινωνική ανομία και ναρκωτικά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 124.

ISBN 960-03-3181-2.

CHOMSKY Ν. Μια νέα γενιά χαράζει τα όρια. Μετ. Ν. Καλαϊτζής. Αθήνα, Scripta, 2001. Σελ. 181.10,27€ ISBN 960-7909-35-6.

WEBER Μ. Οι τύποι της εξουσίας. Μετ. θ. Γκούρας. Αθήνα, Κένταυρος, 2001. Σελ. 220.12,21 € ISBN 960-7089-02-9.

GRAHAM G. Internet. Μετ. X. Μαρίνου. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 284.

13,73 € ISBN 960-8151-70-8.

CAILLOIS R. Τα παιγνίδια και οι άνθρωποι. Μετ. Ν. Κούρκουλος. Αθήνα, Εκδόσεις Του Εικοστού Πρώτου, 2001. Σελ. 302. Δρχ. 5.720. ISBN 960-8219-04-3.

Πολιτική Οσάμα ΜπινΛάντεν. Τρομοκράτης ή ιδεολόγος; Θεσσαλονίκη, Κάδμος, 2001. Σελ. 400.19,84€ ISBN 960-8184-23-1. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Ε. Για έναν πολιτισμό των πολιτισμών. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 100. ISBN 960-03-3201-0. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Π. Κ. Η Συνθήκη της Νίκαιας και το μέλλον της Ευρώπης. Αθήνα, θεμέλιο, 2001. Σελ. 182.

9,16 € ISBN 960-310-282-2. ΠΑΥΛΙΔΗΣ Π. Το φαινόμενο της γραφειοκρατίας στην ΕΣΣΔ. Αθήνα, Προσκήνιο, 2001. Σελ. 154.12,21 € ISBN 960-7057-83-χ. Οκόσμος τον 21ο αιώνα. Επιμ. S. Cordelliel. Μετ. Μ. Αλεβίζου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 431.20,54 € ΖΑΚΑΡ Ρ. Οσάμα ΜπινΛάντεν. Μετ. Τ. Μηοζανίνου-Μ. Παπαθανασίου.

ΧΑΛΙΝΤΕΪ Φ. Οκόσμος μετά το 2000. Μετ. Α. Αλαβάνου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 275.

ISBN 960-03-3123-5.

Δίκαιο Το Σύνταγμα της Ελλάδας 2001. Αθήνα, Δαίδαλος, 2001. Σελ. 184.7,34 € ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Γ. Η κατ'άλμα αναίρεση στη διοικητική δίκη. Αθήνα, Σάκκουλας, 2001. Σελ. 101.

ISBN 960-15-0592-χ. ΔΗΜΟΥΛΗΣ Δ. Το δίκαιο της πολιτικής. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 507. Δρχ. 7.500.

ISBN 960-393-698-7.

Εθνογραφία VERNIER Β. Η κοινωνική γένεση των αισθημάτων. Μετ. Ε. Τσελέντη. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 344.

21,36 6 ISBN 960-221-192-χ.

Εκπαίδευση ΑΠΕΚΗΣΛ. Πανεπιστήμιο, η πολιτική της απορρύθμισης. Αθήνα, 2001. Σελ. 91. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-86985-0-2. ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β. Γ. Βήματα παιδιών που μεγαλώνουν. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 2001. Σελ. 378.19,086 ISBN 960-7771-54-0.

BROWN S. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. 500 πρακτικές συμβουλές για τους εκπαιδευτικούς. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 208.

12,20 6 ISBN 960-375-286-χ.

JAMES W. Ψυχολογία και εκπαίδευση. Μετ. Ε. Αλεξοπούλου. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 242.14,046 ISBN 960-7408-55-1.

ΓΛΩΙΙΑ Γ c νικά

Λαογραφία

Ανάδυση του γραμματισμού. Επιμ. Π. Παπούλια-Τζελέπη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 381.

ISBN 960-03-3184-7.

ΑΒΔΟΥΛΟΣ Σ. Λαϊκές παραδόσεις. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2001. Σελ. 183.

12,21 € ISBN 960-369-061-9.

ΑΘΗΝΑΓΟΡΑΣ. Η πρωτοελληνική. Αθήνα, Έλευσις, 2001. Σελ. 95.

7,17 6 ISBN 960-391-098-8.

ΓΟΥΡΓΙΩΤΗ Λ. Λιθανάγλυφα. Αθήνα, καπόν, 2001. Σελ. 159.18,31 € ISBN 960-7037-04-9.

ΚΟΊΖΙΑΕ.-ΕΥΘΥΜΙΟΥ Ε. Γενετική γραμματική και συγκριτική ανάλυση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 317. ISBN 960-03-3179-0.

Κοινωνική ανθρωπολογία

Ελληνική

γλώσσα

ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥΣ. Η γυναίκα στο χρόνο. Αθήνα, Μίλητος, 2001. Σελ. 167.44,006 ISBN 960-8460-33-6.

ΚΑΡΑΒΑ-ΓΑΛΑΝΗ Μ. Η ελληνική γλώσσα μητέρα των γλωσσών του κόσμου. Αθήνα, 2001. Σελ. 125.

ISBN 960-98878-0-9.

ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ Σ. Πολεοδομικά τετράδια. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 143.12,216 ISBN 960-211-604-8.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ X. Κρητολογικά μελετήματα. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001. Σελ. 387. ISBN 960-524-128-5.

127

ΘΕΤΙΚΕ! ΕΠΙΣΤΗΜΗ Φυοική ΤΣΙΟΓΚΑΣ Τ. Ο ηλεκτρομαγνηχισμόςχης γης. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 323.

ISBN 960-385-108-6.

Ιατρική MAISONDIEU J. - METAYER L. Οι οικογενειακές θεραπείες. Μετ. Ζ. Κάλλια. Αθήνα, Δαίδαλος, 2001. Σελ. 130. ISBN 960-227-284-8.

ROQUES Β. Η επικινδυνόχητα χων «ναρκωχικών» ουσιών. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 464.

ISBN 960-02-1517-9.

Επιχειρήοειε Η επιχείρηση χου μέλλοντος. Επιμ.

R. Gibson. Μεχ. Μ. Γιαμαλίδου. Αθήνα, Καστανιώχης, 2001. Σελ. 401.

ISBN 960-03-2791-2.

ΤΕΠΕ! Γενικά ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ Δ. Αφίοες/πόσχερς. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμαχα, 2001. Σελ. 160.

ISBN 960-393-840-8. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ Δ. Cutting edge. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμαχα, 2001. Σελ. 120.

ISBN 960-393-839-4. ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗΣ Γ. Γεράκι. Αθήναι, 2001. Σελ. 197. Δρχ. 19.500. ΙΩΑΝΝΟΥ Γ. ΗΑθήνα. Αθήνα, Σιδέρης, 2001. Σελ. 204.48,83 € ISBN 960-08-0237-8.

Αρχιτεκτονική ΒΑΣΙΛΑΤΟΣ Ν. Γ. Οι πύργοι χης Μάνης. Αθήνα, Κλασικές Εκδόσεις, 2001. Σελ. 224.45,78 € ISBN 960-85528-6-9. ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ Α. Η αρχιχεκχονική και η κριτική. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 464. Δρχ. 9.360.

ISBN 960-211-603-Χ.

128

ΓΙΑΚΟΥΜΗΣΧ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. ΕρνέΟΧ Εμπράρ. 1875-1933. Αθήνα, Ποταμός, 2001. Σελ. 245.44,02 € ISBN 960-7563-74-3. ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ Γ.-Σ. Ν. Επιστροφή στην Αθήνα. Μεχ. Μ. Πρεβελάκη. Αθήνα, Εσχία, 2001. Σελ. 187.15,26β ISBN 960-05-0997-2.

Ζ ω γραφική Νίκος Εγγονόηουλος ο βυζαντινός. Αθήνα, 2001. Σελ. 77.54,94 € ISBN 960-91723-0-Χ. ΧΡΗΣΤΟΥ Σ. Άθλα ζωής. Αθήνα, Έφεσος. Σελ. 245.36,63 € ISBN 960-86701-6-0.

Κινηματογράφοε ΚΟΛΙΟΔΗΜΟΣ Δ. Λεξικό ελληνικών ταινιών. Αθήνα, Εκδόσεις Γένους, 2001. Σελ. 622.54,94 € ISBN 960-8460-41-7. ΤΣΙΛΙΜΙΔΗΣ Μ. Σχεδόν μεταξύ μας. Αθήνα, Κάκχος, 2001. Σελ. 398.

33,57 € ISBN 960-382-451-8.

HORTON A. No budget story. Αθήνα, Μαραθιάς, 2001. Σελ. 68. Δρχ. 1.120.

ISBN 960-511-018-0.

Φωτογραφία ΚΑΠΑ Ρ. Ητελική συλλογή. Αθήνα, κασχανιώχης, 2001. Σελ. 572.76,30 € ISBN 960-03-3085-9. ΠΟΡΝΑΛΗΣ Μ. Πήλιο. Βόλος, Πόρναλης, Σελ. 198.45,78 € ISBN 960-87077-0-6. ΣΦΗΚΑΣ Γ. Οι βοτανικοί παράδεισοι της Ελλάδας. Αθήνα, Τουμπής, 2001. Σελ. 256. Δρχ. 15.600.

ISBN 960-540-420-6. ΤΥΠΑΛΔΟΥ Ν. Ελλάδα για πάντα. Αθήνα Κάκτος, 2001. Σελ. 139.

30,52 € ISBN 960-382-453-4.

Μουαική WALTER Β. Περί χης ηθικής δύναμης χης μουσικής. Μεχ. X. Καρβούνης. Αθήνα Ροές, 2001. Σελ. 72.

ISBN 960-283-119-7.

ΚΑΤΟΥΧΛΟΣ. Επιμ. Λ. Τρομάρας. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 660. ISBN 960-12-0991-3. ΠΛΑΤΩΝ. Αλκιβιάδης. Μεχ. Λ. Κούσουλας. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 179. ISBN 960-8132-50-9. ΠΛΑΤΩΝ. Κραχύλος. Εισ.-μεχ.-σχόλ. Γ. Κενχρωχής. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 492.20,54 € ISBN 960-8132-48-7. ΣΦΡΑΝΤΖΗΣ Γ. Χρονικόν. Τόμοι Α'+Β'+Γ'. Μεχ. Τ. Βουρνάς. Αθήνα, Παχάκης, 2001. Σελ. 174+258+207.

7,63+10,27+8,51 € ISBN set 960-378-977-1.

Γενικά Ανθολογία ανύπαρκτων συγγραφέων. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 286.

11,50 € ISBN 960-04-1975-2. Γενιά χου 70. Αθήνα, Όμβρος, 2001. Σελ. 503.29,35 € ISBN 960-8086-39-6.

Π οίησ η ΒΕΛΟΥΔΑΣ Π. Παράλληλες πολιτείες. Αγρίνιο, Ίβικος, 2001. Σελ. 47.

ISBN 960-8153-05-0. ΓΚΑΝΤΖΗΣ Α. Το εγκόλπιο χου λησμονημένου. Αθήνα, Αρμός, 2001. Σελ. 60. ISBN 960-527-202-4. ΔΙΟΝΥΣΙΑΔΟΥ Λ. Προς χα έξω. Αθήνα, Οδός Πανός, 2001. Σελ. 69.

ISBN 960-7716-67-1. ΖΑΧΑΡΕΝΑΚΗΣ Κ. Μ. Απόχην Κρήτη για τους έλληνες. Αθήνα, Δώνη, 2000. Σελ. 102. ISBN 960-385-038-1. ΖΕΡΒΑΣ Γ. Η πυξίδα της άνοιξης. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 127.

ISBN 960-325-407-X. ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ Π. Ποιήματα που θα χαθούν στην ομίχλη. Αθήνα, Ιστός, 2001. Σελ. 90. ISBN 960-320-125-1. ΚΑΤΕΛΑΝΗ-ΚΟΥΛΕΫ Β. Μοναστηράκι το Μέλικο. Ποίηση. Αθήνα, Ιωλκός, 2001. Σελ. 93. ISBN 960-426-213-0.

ΚΕΝΤΡΟΥ-ΑΓΑΘΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Επιλογές και σύνολα. Ποιήματα (1965-1995). Σκόπελος, Νησίδες, 2001. Σελ. 221.

ISBN 960-8480-64-7. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Λ. Η θλίψη των χαμένων ωραίων. Αθήνα, Οδός Πανός, 2001. Σελ. 55. ISBN 960-7716-69-8. ■ Μ. Παρά ταύτα. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 49.

ISBN 960-211-611-0. μακριδης

ΜΑΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ. Νύχτα ερωτικής τραγωδίας. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 244.15,26 € ISBN 960-385-021-5. ΜΠΡΑΤΣΟΣ Α. Σαν μουσική. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 46.6,00 € ISBN 960-04-1928-0.

μέρας. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 401.15,28 € ISBN 960-03-3198-7. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ Τ. Δεκαπέντε ιστορίες και μια βόλτα με ποδήλατο. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 112.7,00 € ISBN 960-04-1985-Χ. ΒΑΣΑΛΟΥ Μ. Η πόρτα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 465.

18,31 € ISBN 960-03-3137-5. ΔΑΜΙΑΝΟΥ-ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Γ. Ο ψίθυρος του δάσους. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 280. ISBN 960-234-782-1. ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ Γ. Απέραντες συνοικίες. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 400.

15,00€ ISBN 960-04-1855-1.

ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Ποιήματα 1945-1997. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 195.

ISBN 960-211-615-3.

ΔΟΥΚΑΣ Γ. 0 κόσμος όπως ήρθα και τον βρήκα. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 130.7,50 € ISBN 960-04-2012-2.

ΠΟΥΛΙΟΣ Λ. Μωσαϊκό. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 56.6,00 € ISBN 960-04-1974-4.

ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ Μ. Έξοδος. Αθήνα, Ανατολικός, 2001. Σελ. 202.

10,99 € ISBN 960-8429-26-9.

ΡΟΓΚΑΚΟΣ Σ.Σύβαρις. Αθήνα, Οδός πανός, 2001. Σελ. 31.

ISBN 960-7716-68-Χ.

ΖΑΤΕΛΗ Ζ. Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους. Ο θάνατος ήρθε τελευταίος. Β' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 719.

ISBN 960-03-3139-1.

ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ Μ. Ήλιος στην σκοτιά. Αθήνα, Ερμής, 2001. Σελ. 46.

ISBN 960-520-131-6. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Β. Ν. Μυθολογία κειμηλίων. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 75. ISBN 960-03-3144-8.

LASTRA Ρ. Τραγούδι του ταξιδιώτη. Μετ. Ρ. Καπηάτος. Αθήνα, Εκάτη, 2001. Σελ. 95.7,34 € ISBN 960-7437-93-4.

ΠιίογοαΦία Πρώτη γραφή. Αθήνα, Μίνωας, 2001. Σελ. 184.8,66 € ISBN 960-542-419-3. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ Α. Πάμε για καφέ; Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 244.9,80 € ISBN 960-04-1973-6. ΑΚΡΙΒΟΣ Κ. Κίτρινο ρώσικο κερί. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 140.

8,00 € ISBN 960-04-2003-3. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Τυφλή πορεία. Β' έκδοση. Αθήνα, Διογένης. Σελ. 243.10,68 € ISBN 960-7153-52-8. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ Μ. Η γυναίκα της όγδοης

ΘΛΙΜΜΕΝΟΣ Κ. Π. Ηγιαγιά μου τα Βαλκάνια. Αθήνα, Ύψιλον, 2001. Σελ. 126.7,63 € ISBN 960-17-0067-6. ΚΑΛΑίΤΖΗ-ΟΦΛΙΔΗ Ε. - ΟΦΛΙΔΗΣ Σ. Ο έρωτας τρώγεται με το κουκούτσι. Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2001. Σελ. 94. ISBN 960-398-024-2. ΚΝΗΤΟΥΒ. Να φύγει η σκόνη κι ο καιρός... Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 352.13,21 € ISBN 960-274-302-5. ΚΟΥΓΙΟΥΜΤΖΗΣ Σ. Ανοιχτό παράθυρα με κλειστά παντζούρια. Β' έκδοση. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 143.7,50 € ISBN 960-04-1963-9. ΚΥΠΡΑΙΟΣ Λ. θα σε δω σε δέκα χρόνια. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 326.

ISBN 960-03-3143-Χ. ΛΑΓΚΕ Ε. Βιοχημική τρομοκρατία. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 60.

ISBN 960-8202-32-9.

ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ Μ. Ναταλία και Χριστίνα. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 216.12,33 € ISBN 960-16-0251-8. ΜΑΓΚΡΗΣ κ. Δούναβης. Μετ. Μ. Λυκούδης. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 542. ISBN 960-8132-49-5. ΜΑΡΑΤΟΣ Τ. Βαρδιάνη. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 456.15,80 € ISBN 960-04-1955-8. ΜΙΓΓΑΣ Δ. Σπάνια χιονίζει στα νησιά. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 353. Δρχ. 5.000. ISBN 960-8132-52-5. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ Β.-Μ. Αλί-Χουρσίντ Μπέης. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 321.

ISBN 960-211-620-Χ. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α. Στο Χριστό στο Κάστρο. Αθήνα, Μίνωας, 2001. Σελ. 160.6,46 € ISBN 960-542-391-X. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Β. Θάλεια. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 283.11,80 € ISBN 960-04-1968-Χ. ΠΟΛΥΡΑΚΗΣ Γ. Η κόρη της ανεμώνης. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 472.

16,14 € ISBN 960-274-600-9. ΠΡΩΤΟΓΕΡΕΛΛΗΣ Μ. Τα ρέστα σας. Αθήνα, Ύψιλον, 2001. Σελ. 74.6,10 € ISBN 960-17-0066-8. ΣΑΛΤΟΥ Ε. Μετρημένα κουκιά. Αθήνα, Μοντέρνοι Καιροί, 2001. Σελ. 526.

17,00 € ISBN 960-397-287-8. ςερεφας Σ. Οδοντοτεχνίτης νεότατος. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 87.6,98 € ISBN 960-04-2004-1.

ΣΙΝΟΥ Κ. Το Χριστουγεννιάτικο ρομπότ και άλλες ιστορίες. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 80.6,00 € ISBN 960-04-1978-7. ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ Γ. ΟυζερίΤσιτσάνης. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 442.

17,08 € ISBN 960-04-2032-7. ΣΜΥΡΛΗ-ΣΤΡΑΤΟΠΟΥΛΟΥ Π. Ογάτος με το ψάθινο καπέλο. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 130.

ISBN 960-03-3191-X. ΤΟΤΛΗΣ Σ. Ένα όνειρο και επτά δικηγόροι. Αθήνα, Πατάκης, 2001.

129

Σελ. 465.18,49 € ISBN 960-16-0244-5. ΤΣΑΓΚΑΡΕΜΗΣ Α. Γ. Σταγόνες στην πέτρα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 285.15,75 € ISBN 960-05-5098-0. ΤΣΙΡΠΑΝΛΗ-ΚΑΛΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Αιγέας. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 208.

ISBN 960-585-106-Χ. ΦΟΥΝΤΟΥΖΗΣ Σ. Χωρίς τυφλό πάθος. Αθήνα, Ερμής, 2001. Σελ. 91.

ISBN 960-520-124-5. χαραλας Κ. Οχορός του καρχαρία.

Αθήνα, Κάστωρ, 2001. Σελ. 75.4,69 6 ISBN 960-7906-55-0. ΧΑΡΜΠΟΥΡΗ Π. Η κυρά των φιδιών. Μετ. Κ. Χαλμούκου. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 295.12,80 € ISBN 960-04-1866-7. ΧΩΡΕΑΝΘΗ Ε. Η πολιτεία του νερού. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 256.

ISBN 960-254-855-6.

ABECASSIS 0. Κλέφτης αστεριών. Μετ. Α. Κέλλη. Αθήνα, Μίνωας, 2001. Σελ. 279.14,55 € ISBN 960-542-542-1.

DOHERTY Ρ. Φόνοι στην αυλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μετ, θ. Δαρβίρη. Αθήνα, Ενάλιος, 2001. Σελ. 592.15,858 ISBN 960-556-099-5.

OADDA C. Ε. Ηγνώση του πόνου. Μετ.

X. Σαρλικιώτη. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 502. ISBN 960-525-416-9.

CRAY Α. Χαμένα κορμιά. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 540.15,268 ISBN 960-211-615-7. ΕΚΜΑΝ Κ. Κάτω από το χιόνι. Μετ. Μ. Καραγεώργη-Γυφτοδήμου. Αθήνα, Προσκήνιο, 2001. Σελ. 215.12,218 ISBN 960-7057-94-5. ΚΑΜΠΟΤ Μ. Το ημερολόγιο μιας πριγκίπισσας. Μετ. Β. Μάστορη. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 292.10,27 € ISBN 960-16-0195-5. ΚΑΡΕΫ Π. Τζακ Μαγκς. Μετ. Α. Μπαλοπούλου. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 427. ISBN 960-8152-56-5.

CLARK Ρ. Όλος ο κόσμος ερωτεύεται.

130

Μετ. Ρ. Λέκκου-Δάντου. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 227.10,278 ISBN 960-14-0164-4.

CLEZIO Υ. Μ. C. Φλογισμένη καρδιά. Μετ. Σ. Χρυσικού. Αθήνα, Μίνωας, 2001. Σελ. 195.9,548 ISBN 960-542-589-8. ΚΡΑΜΕΫ Α. Ο κύριος ΜΙ. Μετ. Ν. Παναγιωτόπουλος. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 588. ISBN 960-8152-54-1.

LE CARRE J. Οεπίμονος κηπουρός. Μετ. Μ. Ζαχαριάδου. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 574.6,75 8 ISBN 960-450-705-2. ΛΟΣΑΝΤΑI. Γυναίκα δίχως άντρα ψάρι χωρίς ποδήλατο. Μετ. Κ. Χαλμούκου. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 514.

12,00 8 ISBN 960-04-1967-1. ΜΕΪ Λ. Σ. Υποδυόμενη την κυρία Μάο. Μετ. Ε. Ραζή. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 552.14,44 8 ISBN 960-8196-55-5. ΜΟΥΡΚΟΚ Μ. Η βελανιδιά και ο κριός. Μετ. θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 181. Δρχ. 5.640.

ISBN 960-521-110-6.

BROUILLE C. Οι 9 ζωές του Εδουάρδου. Μετ. Β. Σιδηροπούλου. Αθήνα, Κριτική, 2001. Σελ. 542. Δρχ. 5.620.

ISBN 960-218-215-Χ. ΝΤΕΡΙ Ν. Ένα ταξίδι μακράς διάρκειας. Μετ. Τ. Λιάνη. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 557.11,748 ISBN 960-14-0417-1.

OBERLE C. Κόκκινος Νείλος. Μετ. Ε. Κορόμηλά. Αθήνα, Μίνωας, 2001. Σελ. 252.11,598 ISBN 960-542-545-χ. ΠΕΛΤΣ Μ. Αίνιγμα Hi-Tech. Μετ. Ζ. Καραβά. Αθήνα, Κάστωρ, 2001. Σελ. 129.7,548 ISBN 960-7906-52-2. ΡΑΣΕΛ Γ. Το κακό παιδί. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 517.17,518 ISBN 960-410-216-8.

STENDHAL. Η ζωή και ο θάνατος της Μίνα ντε Βάγκελ. Μετ. Β. Πουλάκος. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 154.8,52 8 ISBN 960-285-128-6. ΤΕΣΟΝ Ζ. Όταν σβύνουντα φώτα. Μετ. Μ. Ντεκάστρο. Αθήνα, Κάστωρ, 2001. Σελ. 62.4,69 8 ISBN 960-7906-54-9. ΤΖΟΫΣΤ. Πορτραίτοτου καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία. Μετ. Α. Μπερλής. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 456.19,088 ISBN 960-16-0125-2.

CHILD L. θανάσιμη παγίδα. Μετ. Ε. Οικονομοπούλου. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 505.6,16 8 ISBN 960-450-706-0.

7ΣΕΧΟΦ Α. Π. Επιλογή από το έργο του. Μετ. Γ. Στυλιάτης. Τόμος Β'. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 552.17,808 ISBN 960-04-1841-1. ΦΕΡΕΡΟ Ε. Ν. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Κασωτάκη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 566. ISBN 960-05-5115-8.

HUSTON Ν. Το αποτύπωμα του αγγέλου. Μετ. Ε. Τσολακέλλη. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 250.

ISBN 960-525-415-4.

Χρονογραφία ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Πωπωηώ τι θα σου πω! Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 118.12,518 ISBN 960-582-450-χ.

Ευθυμογραφικά ΚΥΡΙΑΚΟΥΛΗΣ Α. Αχ... αυτή η Ευρώπη τι κυρία... Αθήνα, Ίκαρος, 2001. Σελ. 85.

24,42 8 ISBN 960-7221-75-6.

Με μια πινέζα στην καρδιά. Αθήνα, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, 2001. Σελ. 122. ISBN 960-520-152-4. ΑΚΡΙΒΟΣ Κ. Βόλος. Μια πόλη στη λογοτεχνία. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 220. ISBN 960-575-257-1.

ΣΚΙΝΕΡ Ρ. Η κόκκινη χορεύτρια. Μετ. Π. Κουμούτση. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 256.12,198 ISBN 960-8196-59-6.

ΑΡΑΓΗΣ Γ. Αστική εμπειρία και αστική ιθαγένεια της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα, Σοκόλης, 2001. Σελ. 171.12,218 ISBN 960-7210-97-2.

ΣΟΥΡΙ Μ. 0 θάνατος του Βισνού. Μετ. Μ.-Ε. Παξινού. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 400.16,148 ISBN 960-274-599-1.

ΑΣΛΑΝΙΔΗΣ Ε. Γ. ΟΑνδρέας Εμπειρικός και η χαρμολύπη. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 85.7,508 ISBN 960-04-2051-9.

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣΚ. Έξι φωνές απ' ίο Αιγαίο. Αθήνα, 2001. Σελ. 563. Δρχ. 12.480.

Ντ'ΑΠαμπέρ. Μετ. Γ. Μητρόπουλος. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 270.14,09 € ISBN 960-8032-72-5.

ΚΑΡΒΕΛΗΣ Τ. Δεύτερη ανάγνωση. Τόμος Γ. Αθήνα, Σοκόλης, 2001. Σελ. 269.

15,26 € ISBN 960-8264-00-6.

Έργα

ΚΑΨΑΛΗΣ Δ. Η συνάφεια με τα πράγματα. Αθήνα, Ύψιλον, 2001. Σελ. 126.7,63 € ISBN 960-17-0064-1. ΚΟΚΟΛΗΣ Ξ. Α. Ανθρωποι και μη. Θεσσαλονίκη. University Studio Press, 2001. ΣεΠ. 190.11,74 € ISBN 960-12-1013-Χ. ΚΟΚΟΛΗΣ Ξ. Α. Ο μεταφραστής Σεφέρης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 118. ISBN 960-03-3183-9. ΛΟΓΑΡΑΣ Κ. Πάτρα. Μια πόλη στη λογοτεχνία. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 217. ISBN 960-375-238-χ. Γ.Έναςσωσίας. Αθήνα, Ερμής, 2000. Σελ. 89.

ISBN 960-320-120-0. μπερατης

ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ Α. Ιερουσαλήμ. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. ΣεΠ. 500.

ISBN 960-393-950-1.

Αοκίμια ΔΗΜΟΥ Ν. Από την πορνογραφία στα κόμικς. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 244.13,50 € ISBN 960-16-0128-7. ΤΣΙΝΑΣ Π. Ηθρησκεία της ερήμου. Δοκίμια. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 445. ISBN 960-385-097-7.

GOETHE. Περίτέχνης. Μετ. Β. Τομανάς. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 288. Δρχ. 4.770. ISBN 960-7408-0-8.

EMERSON R. W. Ανθρωπος, ο μεταρρυθμιστής. Μετ. Σ. Δενδρινός. Αθήνα, Ροές, 2001. ΣεΠ. 95.

ISBN 960-283-117-0.

STEINER G. Αξόδευτα πάθη. Μετ. Κ. Σχινά. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ.

356. ISBN 960-211-619-6.

ΠΟΤΑΜΙΤΗΣΔ. Φίγκαρο! Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 102.

ISBN 960-385-077-2.

Με\ετεε ΠΟΥΧΝΕΡ Β. Η γλωσσική σάτιρα στην ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα. Αθήνα, Πατάκης, 2001. ΣεΠ. 447.

29,35 € ISBN 960-16-0207-0.

UTOPIA Γενικά ΨΑΡΑΣ I. Δ. θεωρία και μεθοδολογία της ιστορίας. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2001. Σελ. 230. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-288-077-5.

Μαρτυρίεε ΓΙΑΜΠΑΝΗΣ Κ. Αναμνήσεις ενός ναυτεργάτη. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 352. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-385-114-0.

CORKY Μ. Αναμνήσεις από τον Λεβ Νικολάγιεβιτς Τολστόι. Μετ. Σ. Αργυροπούλου. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 158. ISBN 960-283-118-9.

JOUKOVSKIV. Οι τελευταίες στιγμές του Πούσκιν. Μετ. Σ. Αργυροπούλου. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 131.

ISBN 960-283-126-Χ.

Βιογραφίες ΒΟΥΡΝΑ Β. Όραμα και μνήμες. Αθήνα, Διογένης, 2001. ΣεΠ. 340.15,26€ ISBN 960-7153-49-9. ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ Γ. Κ. 0 Σταύρος Νιάρχος όπως τον έζησα. Αθήνα, Φερενίκη, 2001. Σελ. 230. Δρχ. 15.600.

ISBN 960-7952-10-3. ΜΑΡΣΑΝ Π. Ελένη Παπαδάκη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 407.

30,52 € ISBN 960-03-3162-6.

Γενικά

ΕΠ ηνική

ιστορία

ΡΟΥΣΩΖ.-Ζ. Επιστολή στον

Αφιέρωμα στη Θεσσαλία. Β' έκδοση.

Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. ΣεΠ. 320. Δρχ. 8.320. ISBN 960-206-485-4. Αφιέρωμα στην Κρήτη. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. ΣεΠ. 556. Δρχ. 9.360. ISBN 960-206-487-6. ΚΟΥΚΟΥΔΗΣ A. I. Μελέτες για τους Βλάχους. Τόμος Δ'. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2001. Σελ. 459.32,24 € ISBN 960-7760-51-4. ΚΑΤΣΙΓΕΡΑΣ Μ. Ελλάδα, 20ός αιώνας. Οι φωτογραφίες. Τόμος Β'. Αθήνα, Ποταμός, 2001. Σελ. 475.56,00 € ISBN 960-7563-59-Χ. ΛΑΠΠΑΣΤ. 0 θαλασσομάχοςτου Αιγαίου, Λάμπρος Κατσώνης. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 221.10,56 € ISBN 960-16-0182-1. ΛΑΠΠΑΣ Τ. Οι δύο πρίγκιπες. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 179.9,98 € ISBN 960-16-0183-χ. ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ Ν. Γιασασίν Μιλλέτ Ζήτω το Έθνος. Ηράκλειο, ΠΕΚ, 2001. Σελ. 327.19,07 € ISBN 960-524-131-5. ΞΑΝΘΑΚΗΣ Α. Ξ. Η Ελλάδα του 19ου αιώνα με το φακό του Πέτρου Μωραϊτη. Αθήνα, Ποταμός, 2001. Σελ. 235.43,02 6 ISBN 960-7563-72-7. ΠΑΝΔΗ-ΑΓΑΘΟΚΛΗ Β. Η ιστορία του Νέου Φαλήρου. Αθήνα, Όμβρος, 2001. Σελ. 63.14,67 € ISBN 960-8086-43-4. ΠΑΠΑΒΥΖΑΣ Γ. Αίμα και δάκρυα. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. ΣεΠ. 460.

ISBN 960-385-083-7. ΣΦΗΚΑΣ θ. Δ. Πόλεμος και ειρήνη στη στρατηγική του ΚΚΕ1945-1949. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2001. Σελ. 138.9,16 € ISBN 960-369-059-7. ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ Ν. θ. Διοίκησης μεγάλων μονάδων εν πολέμω 1918-1922. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2001. Σελ. 382. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-7431-67-Χ.

Παγκόσμια

ιοτορία

ΜΑΛΑΛΑΣI. Χρονογραφία. Αθήνα, Ηλιοδρόμιον, 2001. Σελ. 430.

ISBN 960-85587-6-3.

131

ΜΑΡΞ Κ. Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην

παλέτα. Αθήνα, Κάστωρ, 2001. Σελ. 32.

Γαλλία. Αθήνα, Στοχαστής, 2001.

9,68 € ISBN 960-7906-37-3.

Σελ. 155. ISBN 960-305-116-χ.

ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 361.3,52 € ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 123. 0,88 β

ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π. Τα 24 παράξενα ζώα

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 79.

SANDARS Ν. Κ. Οι λαοίτης θάλασσας.

του αλφάβητου. Αθήνα, Κέδρος, 2001.

Τεύχος 6.

Μετ. Ε. Αστεριού. Αθήνα, Οδυσσέας,

Σελ. 48.14,80 € ISBN 960-04-1954-χ.

2001. Σελ. 286.12,21 € ISBN 960-210-404-χ.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 80.

LAURENCIN G. Τα Χριστούγεννα της Μαρίνας. Απόδ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα,

DJORDJEVIC D. Ιστορία της Σερβίας

Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 38.

1800-1918. Μετ. Ν. Παπαρόδου.

ISBN 960-375-159-6.

Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2001. Σελ. 477. Δρχ. 6.240.

ΓΕΟΓΡΑΦΙΑ Γινικά

ΡΟΝΤΑΡΙΤ. Ο πλανήτης Σειρήνα. Απόδ.

Η Οδύσσεια της ελληνικής αγροτικής Π. Δηλανά. Αθήνα, Οδύσσεια Δίιαυο-

ΜΑΖΙ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 84. Δρχ. 40.

THIERRY Μ. ΟΦιλ το σαλιγκάρι! Απόδ.

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 84. Δρχ. 200.

Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο,

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Ό1. Τεύχος 7.10,00 €

ΤΙΕΣ Π. - ΜΕΡΛΕΝ Κ.Ησκιάτης πριγκίπισσας. Μετ. Π. Βασιλάκη.

Πτολεμαίου γεωγραφική υφήγησις.

Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 37.

ISBN 960-375-160-χ.

ΑΕΡΟΠΟΣ. Τεύχος 41.4,40 € ΤΟ ΑΛΟΓΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΛΟΓΟ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 3.

αναγνώσματα ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 12.

Σελ. 32. ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Χριστούγεννα στη

ΠΟΙΗΣΗ. Τεύχος 18.15,26 €

Τεύχος 95.2,93 e

ISBN 960-7931-49-1.

νεράιδας. Αθήνα, Κάστωρ, 2001.

ΠΑΝΑΙΓΎΠΤΊΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 102. Δρχ. 1.

0 ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση.

Σελ. 213.33,57 €

ΒΑΣΙΛΑΚΗ Π. Με τα φτερά της διάφανης

ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 33. Δρχ. 2.000. ΝΕΥΣΙΣ. Τεύχος 10.12,21 €

HOESTLANDT J. Τα Χριστούγεννα

Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2001.

Ελιύθιρα

ΝΕΑ ΕΠΙΑ. Τεύχος 1.74! 10,34€

Αθήνα, Κάστωρ, 2001. Σελ. 32.

του συγγραφέα. Απόδ. Ν. Κουλούρης. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Α. Κλαυδίου

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Τριμηνιαία έκδοση.

2001. Σελ. 160.

Νέα Οικολογία, 2001. Σελ. 151.

ISBN 960-87051-0-9.

ΙΛΙΣΟΣ. Τεύχος 246.3,08 €

Τεύχος 64. Δρχ. 2.500.

Α. Κωστάλα. Αθήνα, Καστανιώτης,

2001. Σελ. 32.

βιοηοικιλότητας. Επιμ. Β. Στογιάννης -

Τεύχη 1,2.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τεύχος 81.

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ. Τριμηνιαίο περιοδικό. 4,40 € ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τεύχος 78-79.

8,80 € ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη έκδοση. Φύλλο 26.

5,86 € ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Τεύχος 46.4,40 € ΓΡΑΦΗ. Τεύχος 50. Δρχ. 1.500. ΤΟΛΜΗ. Τεύχος 13.2,90 €

χωρατού βυθού. Αθήνα, Χατζηλάκος,

ΔΑΥΛΟΣ. Τεύχος 241.4,99 €

2001. Σελ. 39. ISBN 960-7936-30-2.

ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ.! 19/2.9,16 €

ΖΑΡΑΜΠΟΥΚΑ Σ. Αγαμέμνων-Χοηφόροι-

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση

ΟΤΥΠΟΣ, τεύχος 138. Δρχ. 1.000. ΥΛΑΝΤΡΟΝ. Τεύχος ! Δρχ. 2.000.

Ευμενίδες. Αθήνα, Κέδρος, 2001.

του βιβλίου. Τεύχος 426.7,34 €

Σελ. 40.8,80 € ISBN 960-04-1837-3.

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Τεύχος 12.

ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Β. Βάρκα στον ουρανό.

14,67 €

ΧΡΟΝΙΚΑ. Φύλλο 176.

DESMOS. Νο. 6,7.

GOLF IN GREECE. Τεύχος 10.

Αθήνα, Κάστωρ, 2001. Σελ. 32.

ΕΚ ΤΩΝ ΥΠΕΡΩΝ. Τεύχος 6.

MEDIA VIEW. Τεύχος 12.2,93 €

ΚΑΜΑΡΑΤΟΥ-ΓΙΑΛΛΟΥΣΗ Ε. Η μαγική

ΕΝ ΒΟΛΩ. Τεύχος 4. 2,93 €

POESIA. NO. 157.

132

Αρ. 427 1 Ιανουάριου 2002 31 Ιανουάριου 2002

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται

ΗΑΙ ΑΣ ΜΑΓΚΑΙ ΝΗΣ

ίπιμέ\εια:

ι

Ί

Εκδόσεις Περίπλους: The Mafia Manager (Γ. Ναθαναήλ, Το Βήμα, 13.1.2002)

Κόρτραϊτ N.: The Dappled World: A Study of the Boundaries of Science (Κ. Στεργιόπουλος, Νεύσις, 10)

όλες οι επώνυμες

Κασίρερ Ε.: Καντ. Η ζωή και το έργο του (Π. Κοντός, Νέα Εσεια, 150)

βιβλιοκριτικές των ελληνικών εκόόσεωνπου ίημοοιεύοπαι στον ημερήσιο και περιοίικό Τύπο

Realism Rescued: How Scientific Progress is Possible (Π. Ούλης, Νεύσις, 10)

Εκδόσεις Διάμετρος: Κ. Γ. Καρυωτάκης. Ημερολόγιο 2002 (Α. Κατσιγιάννη, Η Καθημερινή, 1.1.2002) ΜουσμούτηςΔ.: Ζάκυνθος. Λογοτεχνικό, ιστορικό και λαογραφικό ημερολόγιο (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος, 13.1.2002)

Μηονζούρ Λ.: In defense of Pure Reason: A Rationalist Account of a Priori Justification (Δ. Χριστοπούλου, Νεύσις, 10) Μηρα Z.: 0 Χέγκελ και η τέχνη (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 22.1.2002) Νίτσε Φρ.: Οευρωπαϊκός μηδενισμός (Δ. Μαγκλιβέρας, Ποήιεικά Θέματα, 25.1.2002)

Καζάζης I, Ν., Καραναστάσηςτ. Α.: Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Η Καθημερινή, 22.1.2002) Καλογερόπουλος Τ.: Το Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής (Ε. Καραγιώργης, Ύήανερον, 1)

Γ

ΚουδουνάρηςΑρ.: Βιογραφικόν Λεξικόν Κυπρίων 1800-1920 (Γ. Γεωργός, Ύήανερον, 1) Κριαράς Εμμ.: Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας (Δ. Ρουμηούλα, Έθνος, 5.1.2002) Παπαγγέλου Ρ.: Το Κυπριακό ιδίωμα (Γ. X. Δημακοπούλου, Εσεια, 17.1.2002)

Μ ΠΜ

Ί

Αριστοτέλους: Περί ψυχής (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 18.1.2002)

κ

Βαμβακάς Κ.: Οι θεμελιωτές της δυτικής σκέψης (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος, 13.1.2002) Λουκιανού: Προς τον απαίδευτον και πολλά βιβλία ωνούμενον (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 29.1.2002) ΆροναονΤζ. Λ., Χαρέ Ρ., Γουέι Ε. Σ.:

Σλόντερνταϊκ Π.: Κανόνες για το ανθρωηοπάρκο. Απάντηση στην επιστολή για τον ανθρωπισμό του ΜάρτινΧάιντεγκερ (θ. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 25.1.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6.1.2002)

Βασιλειάδης Ν.: Παλαιό Διαθήκη (Π. Πάλλης, Σύναξη, 80) Μελινός Μ.: Πείρα Αγιορειτών πατέρων (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 9.1.2002) I. Βασίλειος θερμός: Εκτης αυλής ταύτης (I. Κ. Καλλιάνος, Σύναξη, 80) Παπαθανασίου 0.: Κοινωνική δικαιοσύνη και ορθόδοξη θεολογία (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Νέα Εστία, 1.741) I. Νικόλαος Λουδοβίκος: Η κλειστή πνευματικότητα και το νόημα του εαυτού (Γ. Καραγιαννίδης, Σύναξη, 80) I. Φιλόθεος Φάρος: 0 μύθος της ψυχικής νόσου (Π. Υφαντής, Σύναξη, 80) Λάμα Δ.: Η πρόσκληση της νέας χιλιετίας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20.1.2002)

133

Σουλτς X. Γ.: Η βυζαντινή λειτουργία. Μαρτυρία πίστεως και συμβολική έκφραση (X. Χριστοφορίδης, Σύναξη, 80)

Εκδόσεις Πόλις - συλλογικό: 0 αιώνας των κομμουνισμών (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 12.1.2002)

(Δ. Παπαδημητρίου, Σύγχρονα Θέματα, 78-79) (Σ. Παηασπηλιόπουλος, Εήευθεροτυπία, 11.1.2002)

Μαυράτσας Κ.: Όψεις του ελληνικού εθνικισμού στην Κύπρο (I. Β. θερμός, Σύναξη, 80)

Δάμτσας Σ.: 0 νόμος του πατέρα και το νόημα του κόσμου (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 10.1.2002)

Μαυρογορδάτος Γ.: Ομάδες πίεσης και δημοκρατία (Γ. Σιακαντάρης, Εήευθεροτυπία, 11.1.2002)

Μπρεζίνσκι Ζ.: Εκτός ελέγχου. Παγκόσμια ανισορροπία στην αυγή του 21ου αιώνα (Π. Τζαμαλίκος, Εήευθεροτυπία, 18.1.2002)

Εμπειρικός Α.: Μία ηερίπτωσις ιδεοψυχαναγκαστικής νευρώσεως με πρόωρες εκσπερματώσεις και άλλα ψυχαναλυτικά κείμενα (Ε. Κουτριάνου, Η Καθημερινή, 8.1.2002)

Μουζέλης Ν.: Για έναν εναλλακτικό τρίτο δρόμο (Β. Καπετανγιάννης, Εήευθεροτυπία, 11.1.2002) (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 19.1.2002)

Μαρκόλι λ : Ο θυμός των παιδιών (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

Παπαδημητρίου Γ., Σωτηρέλης Γ. (επιμ.): Το Σύνταγμα της Ελλάδας (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 6.1.2002)

Πιαζέ Ζ.: Η γλώσσα και η σκέψη του παιδιού (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 425)

Παπαμιχαήλ Γ.: Εξατομίκευση και παγκοσμιοποίηση (Φ. Τερζάκης, Εήευθεροτυπία, 25.1.2002)

IfQiHomoAoriJt

Μπέη X.: Τ.Α.Ζ. Προσωρινή αυτόνομη ζώνη. Αμεσοκρατία (Γ. Τζιρτζιλάκης, Τα Νέα, 12.1.2002)

ι

Αλεξάκης Ε.: Ταυτότητες και ετερότητες. Σύμβολα, συγγένεια, κοινότητα στην Ελλάδα - Βαλκάνια (Ε. Αυδίκος, Η Καθημερινή, 22.1.2002)

Βούλγαρης Γ.: Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (Σ. Παηασπηλιόπουλος, Εήευθεροτυπία, 11.1.2002) Εκδόσεις Εστία - συλλογικό: Η Μαύρη Βίβλος του Κομμουνισμού (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 6.1.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 12.1.2002)

134

Τίλι Ν.: Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία (Σ. Ντάλης, αντί, 9.1.2002)

Iflfflfg *l4

Σωτηρέλης Γ.: Σύνταγμα και δημοκρατία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 6.1.2002)

I

Καζάκος Π.: Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Εήευθεροτυπία, 11.1.2002) Νάσκου-Περράκη Ν.: Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας Ευξείνου Πόντου (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 19.1.2002)

Τσόμσκι Ν.: Μια νέα γενιά χαράζει τα όρια. Το Κοσσυφοπέδιο, το Ανατολικό Τιμόρ και τα κριτήρια της Δύσης (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 26.1.2002)

ίΠΟΛΙΤΙΚΗ Βενιζέλος Ε.: Το «ανοιχτό» κόμμα (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 425) Ιωσήφ I.: Κυπριακό πρόβλημα και διεθνής πολιτική (Σ. Ντάλης, αντί, 9.1.2002) Λάζαρης Α.: Στην αυγή του νέου αιώνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 27.1.2002) Πανταζόπουλος Α.: Για το Λαό και το Έθνος: Η στιγμή Ανδρέα Παπανδρέου

;■.-■·■

ΖαΤρης Α., Σταμάτης Γ.: Ανακαλύπτοντας τον τροχό (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 26.1.2002)

Βέμπερ Μ.: Οι τύποι της εξουσίας (θ. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 25.1.2002)

Χάκινγκ'Ι.: The Social Construction of What? (Δ. Παπαγιαννάκος, Νεύοις, 10)

Αλιβιζάτος N.: 0 αβέβαιος εκσυγχρονισμός και η θολή συνταγματική αναθεώρηση (Β. Πεσμαζόγλου, Αυγή, 10.1.2002)

Ραμονέ I.: Σιωπηρή προπαγάνδα. Μάζες, τηλεόραση, κινηματογράφος (Ά. Καλογνωμής, Η Καθημερινή, 8.1.2002)

Κιζιλγιουρέκ Ν.: Κύπρος: το αδιέξοδο των εθνικισμών (I. Β. θερμός, Σύναξη, 80)

Κασιμάτη Κ.: Δομές και ροές. Το φαινόμενο της κοινωνικής και επαγγελματικής κινητικότητας (I. Λαμπίρη-Δημάκη, Το Βήμα, 20.1.2002)

tHOAMKE! ΕΠΙΕΤΗΜΕΙ

Τσέις Ρ„ Κένεντι Π. (επιμ.): Τα κομβικά κράτη και η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ (Β. Καπετανγιάννης, αντί, 9.1.2002) (Α. Χουλιάρας, Το Βήμα, 6.1.2002)

I

Σίσκος Ε.: Η Οικονομική Συνεργασία του Ευξείνου Πόντου και η περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση των χωρών της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 19.1.2002) Τσουνάκος'Ο.: Δραχμούλα μου, καλό σου ταξίδι... (θ. Βασιλείου, διαβάζω, 425) ΚέινςΤ. Μ.: Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος (θ. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 25.1.2002) (Γ. Χαλαζιάς, Αδέομευτος Τύπος Μήτση, 14.1.2002)

I

Κοστολάνι Α.: Τι κρύβει το μέλλον (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 6.12002)

Λάζονικ Γ.: Η οργάνωση των επιχειρήσεων και ο μύθος της οικονομίας της αγοράς (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 13.1.2002)

Μ Μ /0

I

Παπαδημητρίου Γ. (επιμ.): Αναθεώρηση του Συντάγματος και εκσυγχρονισμός των θεσμών (Σ. Ντάλης, αντί 9.1.2002) Παπαδημητρίου Γ.: Ο Χάρτης θεμελιωδών Δικαιωμάτων (Γ. θεοδόσης, διαβάζω, 425) Τσάτσος Δ. θ„ Κατρούγκαλος Γ. Σ.: Το Σύνταγμα της Δημοκρατίας της Αλβανίας (Σ. Ντάλης, αντί, 9.1.2002) Ρολς Τ.: θεωρία της δικαιοσύνης (Π. Κοντός, Νέα Εστία, 1.739)

\ u \ k k m

w m

m

m

ίΐΡ Χ Τ ίΰ λΟ ΓίΓ ....

Ρήγα Β.: Η σωματική έκφραση στο νηπιαγωγείο και το δημοτικό σχολείο (Ε. Φιωτάκη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

Κρούγκμαν Π.: Η μεγάλη κάμψη. Η επιστροφή των οικονομικών της ύφεσης (Σ. Ντάλης, αντί, 9.1.2002)

\

I

Αδάμ-Βελένη Π. (επιμ.): Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 18.1.2002)

ΜεβΤζ.: Οι εκπαιδευτικοί Προοπτικές για το εκπαιδευτικό επάγγελμα στην Ευρώπη. (Ε. Δημητρόηουλος, Νέα Παιδεία, 100)

Σερμπέτη Ε.: Οινιάδες - Δημόσια οικοδομήματα από την αρχαία αγορά (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 18.1.2002)

Φένγουικ Ε.: Η φροντίδα της μητέρας και του μωρού (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

ΙΚ ΙΙΗ

Στόπαρντ Μ.: Η πλήρης φροντίδα του παιδιού (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

Πανσέληνου Ν.: Βυζαντινή ζωγραφική: Η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της (Β. Πασχάλης, Η Καθημερινή, 6.1.2002)

Χελμπρίγκε Τ., Φον Βίμπεφεν Γ. X.: Οι πρώτες 365 ημέρες στη Ζωή ενός παιδιού. Η ανάπτυξη του βρέφους (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

\m \m m m :

Περιβαλλοντική Ομάδα του 2ου Γυμνασίου Κορίνθου: Παλιά δημοτικά τραγούδια Αργολιδοκορινθίας (Ε. Ψυχογιού, Η Καθημερινή, 20.1.2002)

Αραβάνης Γ.: Αυθεντία και εκπαίδευση. Παιδαγωγική και κοινωνιολογική προσέγγιση (Κ. Σταματάκη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

Πετρόπουλος Η.: Καπανταήδες και μαχαιροβγάλτες (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 20.1.2002) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 25.1.2002)

Γκανά Γ„ θεοδωρίδης Ν., Ζησοπούλου Ε„ Καραχάλιου Κ., Κοκκίδου Μ., Χατζηκαμάρη Π.: Δέκα δημιουργικά βήματα για μια σχολική παράσταση ΓΕ. Γουργιώτου, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

Βερνιέ Μ.: Η κοινωνική γένεση των αισθημάτων. Πρωτότοκοι και υστερότοκοι στην Κάρπαθο (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 25.1.2002)

Μάνικάς I.: Διδακτική των θρησκευτικών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Ν. Τσιμπίδας, Το Σχοήείο και το Σπίτι, 439)

IfflM M f/d

Μπίρης Μ., Καρδαμίτση-Αδάμη Μ.: Νεοκλασική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 12.1 .2002) Πικιώνης Δ.: Η αρχιτεκτονική της Χίου (Ν. Σηφουνάκης, Το Βήμα, 13.1.2002) Φιλιππίδης Δ.: Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 12.1.2002)

ΓρηγορόβιοςΦ.: ΑθηναΤς (Ν. Νικηταρίδης, Παναιγυπτία, 102) Ησίοδος: Έργα και Ημέρες, θεογονία. Ασπίδα του Ηρακλή (Α. Δήμου, Ραδιοτηήεόραση, 26.1.2002) (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 18.1.2002)

I

Κουκουδής Α.: Μελέτες για τους Βλάχους. Η Θεσσαλονίκη και οι Βλάχοι (θ. Βασιλείου, διαβάζω, 425)

Ματσαγγούρας Η.: Κειμενοκεντρική προσέγγιση του γραπτού λόγου (Γ. Παηαγρηγορίου, Το Σχοήείο και το Σπίτι, 439)

ΙίΠΙΙΤϋΜίΙ

Μπαγάκης Γ.: Προαιρετικά εκπαιδευτικά προγράμματα στη Σχολική (Κ. Σταματάκη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

Νετζ Ρ.: The Shaping of Deduction in Creek Mathematics (Φ. Φουρναράκης, Νεύσις, 10)

\

Γιακουμακάτος Α.: Η αρχιτεκτονική και η κριτική (Κ. Πατέστος, Το Βήμα, 27.1.2002)

Καυταντζόγλου Ρ.: Στη σκιά του Ιερού Βράχου - Τόπος και μνήμη στα Αναφιώτικα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.1.2002)

Αναστασίου Δ.: Δυσλεξία, θεωρία και έρευνα-Όψεις πρακτικής (Κ. Σταματάκη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25)

Μ

Τάτση Μ.: Η σκιά του Ολύμπου στην Αιώνια Πόλη - Οανθρωπομορφισμός των θεών στην αρχαία Ρώμη (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 18.1.2002)

[HiMtr/fi I

~~1

Αγγουρίδου Ρ. (επιμ.): Είκοσι πρόσωπα ζητούν την Ελλάδα (Κ. Νούλας, αντί, 25.1.2002) Πετρόπουλος Γ.: Στοιχεία Γκρεκάνικης

135

ποίησης (Διον. Κωσπ'δης, Σύγχρονη Σκέφη, 26)

(Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 13.1.2002)

Χριατιανόπουλος Ν.: Ανθολογία Μακεδόνων ποιητών, 1860-1913 (Α. Ζήρας, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002)

Αποστολίδης Τ,: Δεκαπέντε ιστορίες και μια βόλτα με ποδήλατο (Γ. Αράγης, ΗπειρωτικόςΑγών, 17.1.2002)

ΕΜΕ

,ΓΤ~1

Βούλγαρης Κ.: Στο όνειρο πάντα η Πελοπόννησο (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 27.1.2002)

Βεντούρας I.: Τάναϊς (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή, 15.1.2002) Βρεττός Σ.: Collected Poems (Κ. Κωστίου, Νέα Εστία, 1.739)

Γαβαλά Μ.: Στη δροσιά των κήπων μου (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 425)

Γεωργούσης Γ.: Τα χρονικά των κήπων (Ν. Κεσμέτη, Ευθύνη, 361)

Γιαννακάκη Ε.: Περίορέξεως και άλλων δεινών (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 6.1.2002) (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 12.1.2002)

Γκίκα Ε.: θόλωσα, θύελλα, θαμβός, θυμήθηκα (Μ. Λαμπαδαρίδου-Πόθου, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002)

Γιοβάννα: Μάγδα (Διον. Κωσπ'δης, Σύγχρονη Σκέφη, 26)

Καραβίδας Γ.: Σπορά στην άσφαλτο (Διον. Κωσπ'δης, Σύγχρονη Σκέφη, 26)

Δενδρινός Γ.: Απέραντες συνοικίες (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 27.1.2002) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 13.1.2002)

Μαρκίδης Μ.: Παρά ταύτα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 25.1.2002) Μποκοβός Π.: Στο φυλάκιο της Βύσσας (Δ. Μαγκλιβέρας, Πολιτικά Θέματα, 11.1.2002) Παπαγγέλου Ρ.: Κλεψύδρα (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 17.1.2002) (I. Μ. Χατζηφώτης, Φιλολογική Πρωτοχρονιά, Ιαν. 2002) Παράσχος Α.: Ποιήματα (Η. Κεφάλας, Ευθύνη, 361)

θερνούδα Λ.: Όκνος (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή, 13.1.2002)

Ακριβός Κ.: Κίτρινο ρώσικο κερί (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.1.2002) (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 22.1.2002) (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 31.1.2002)

136

|

Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: 0 άγγελος της στάχτης (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 425) Μανθόπουλος Δ.: Δρόμοι της άνοιξης (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.1.2002) Μαντόγλου Α.: Βλέφαρα με τατουάζ (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 25.1.2002)

Δοξιάδης Α.: Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ (Ε. Αντωνίου, Δεξαμενή, 10)

Μήτσου Α.: Σφήκες (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 166)

Ζαούση Μ.: Τα πορτοκάλια (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 27Λ.2002)

Μίγγας Δ.: Σπάνια χιονίζει στα νησιά (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 3.1.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 6.1.2002)

Ησαία Ν.: Μια ερωτική σχέση παραλλαγή μιας άλλης (Ε. Γκίκα, Έθνος, 20.1.2002) (Έ. Χουζούρη, High Lights, 12)

Τσιάμης Μ.: Μυθοπλασία (Διον. Κωσπ'δης, Σύγχρονη Σκέφη, 26)

Κοτιώνης Ζ.: 44 ιστορίες αρχιτεκτονικής (Φ. Γιαννίση, Η Καθημερινή, 6.1.2002) Κωνσταντάρας Δ.: Στα δύσκολα σε θέλω (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.1.2002)

Μάρκογλου Π.: Σταθερή απώλεια (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης 17.1.2002) (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 425)

Ηλιακόπουλος Β.: Αναμνήσεις ενός περιπλανώμενου (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 18.1.2002)

Τασούλη θ.: Μαθήματα πρωτοβάθμιας άνοιξης (Ν. Κεσμέτη, Ευθύνη, 360)

Κατσουλάρης Κ.: 0 παραθεριστής (Δ. Τσατσούλης, Νέα Εστία, 1.741) Κολύβας Η.: 100% Polyester (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης 31.1.2002)

Δημητρίου Σ.: Η βραδυπορία του καλού (Γ. Βέης, Μακεδονία, 20.1.2002) (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 425)

Ζατέλη Ζ.: Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους (Ε. Γκίκα, Έθνος, 27.1.2002)

Σουλιώτης Μ.: Περί ποιητικής (Η. Λόγιος, Νέα Εστία, 1.739)

\ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Βαρβαρήγος Δ.: Αδιέξοδοι έρωτες (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 26.1.2002)

επιτηδευμάτων (Χρ. Νησιώτης, αντί, 25.1.2002)

θεοδόσης Γ.: Ένας ξεχασμένος αιώνας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.1.2002) θεοδώρου I.: Μελέκθα πει άγγελος (Γ. Γκατζίκος, Αυριανή, 14.1.2002) (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 166) (Α. Μήτσου, Το Βήμα, 27.1.2002) Καρέλλης Μ.: Το βιβλίο των

Μπέης Κ.: Η πηγή που δακρύζει τα μεσάνυχτα (Ά. Κελεσίδου, Σύγχρονη Σκέφη, 26) Μπρουντζάκης Ξ.: Η μέρα άρχισε με το αλεύρι (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 425) Νικηφόρου Τ.: Η γοητεία των δευτερολέπτων (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 31.1.2002) Ντινόπουλος Α.: Η κασέτα του πολέμου (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 20.1.2002) Ξανθούλης Γ.: ΟΤούρκος στον κήπο (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 166) Ξενάριος Γ.: Σμιλεύονταςτο φως (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 13.1.2002) Ορφανίδης Ν.: Κλειώ (Σ. Παύλου, Νέα Εστία, 1.739)

Παιονίδης Π.: Άσπρο άλογο (Ε. Τσερεζόλε, Αυγή, 31.1.2002)

Έκο Ου.: Μπαουντολίνο (Β. Αλεξανδράκη, διαβάζω, 425)

Παναγιωτόπουλος Ν.: Το γονίδιο της αμφιβολίας (Α. Κυριακίδης, Νέα Εστία, 150)

Ετεροβίκ Ρ. Δ.: Τα επτά παιδιά του Σιμενόν (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 4.1.2002) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 20.1.2002)

Ριζιώτη Γ.: Νιραμς (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 6.1.2002) Ρούσσος Τ.: Ο λόφος «. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήιση, 20.1.2002) Σανουδάκης Α.: Σφαιριστήριον λαβυρίνθου (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 6.1.2002) Σεγδίτσα Κ.: Η Κόλαση έχει διεύθυνοη (Ε. Γκι'κα, Έθνος, 13.1.2002) Σερέφας Σ.: Οδοντοτεχνίτης νεότατος (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 20.1.2002)

Ζορζ Λ.: Ο κήπος δίχως όρια (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002) Κάρεϊ Π.: Τζακ Μαγκς (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 13.1.2002) Κάρτερ Ά.: Η ματωμένη κάμαρα (X. Οικονομίδου, Το Βήμα, 13.1.2002) Κοέν Μ.: Το βιβλιοπωλείο των κρυφών ονομάτων (Α. Αδάμ, Η Βραδυνή, 26.1.2002) Κόου Τζ·: Η λέσχη των τιποτένιων (Ά. Χρονάκη, διαβάζω, 425)

Σταυρακοπούλου Σ.: Οι δεξιώσεις (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 17.1.2002) (Δ. Κόκορης, αντί, 25.1.2002)

Κούντερα Μ.: Η άγνοια (Ε. Αντωνίου, Δεξαμενή, 10) (X. Σπυροπούλου, διαβάζω, 425)

Στεργιόπουλος Κ.: Το φτερό και το χώμα (Τ. Δενδρινός, Αυγή, 17.1.2002)

ΚράμεϊΆ.: Ο κύριος Μι (Α. Παπαδοηούλου, Το Βήμα, 27.1.2002)

Τριαντάφυλλου Σ.: Φτωχή Μάργκο ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002)

Λαμπρίς Λ.: Κατ'εικόνα σου (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002)

Τσιαμπούσης Β.: Ηγλυκιό Μπονόρα (Γ. Αράγης, Νέα Εστία, 1.739) Φακίνου Ε.: Ποιος σκότωσε τον Μόμπυ Ντικ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.1.2002)

Λιόσα Μ. Β.: Τα τετράδια του Δον Ριγοβέρτο (Γ. Ξενάριος, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002) ΓΕ. Χουζούρη, High Lights, 12)

Φιλίνη Α.: Νάρκωση (Κ. Παπαγιώργης, αθπνόραμα, 18.1.2002)

Μαν Τ.: ΗΛότε στη Βαϊμάρη (Φ. Φιλίππου, διαβάζω, 425)

Χατζηγιαννίδης Β.: Οι τέσσερις τοίχοι (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΑέξη, 166)

Μανισέτ Ζ. Π.: Το μεγαλογχολικό κομμάτι της Δυτικής Ακτής (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 25.1.2002)

Χουλιαράς Ν.: Το εργαστήριο του ύπνου (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 10.1.2002) Αμπεκασίς Γ.: Κλέφτης αστεριών (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 27.1.2002) Γιαλόμ Ί.: Όταν έκλαψε ο Νίισε σ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 19.1.2002) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 6.1.2002) Γκοτιέ 0.: Αρρία Μαρκέλα και άλλα φανταστικά διηγήματα (Φ. Αμπατζοπούλου, Τα Νέα, 12.1.2002) Γκρος Γ.: Αυτός που διάβαζε τη σκέψη (Μ. Τσιγάρα, διαβάζω, 425)

Μέι Λ. Σ.: Υποδυόμενη την κυρία Μάο (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.1.2002) Μονταλμπάν Μ. Β.: 0 στραγγαλιστής (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 27.1.2002) Μούζιλ Ρ.: Οι αναστατώσεις του οικότροφουΤέρλες σ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 18.1.2002) Μούλις X.: Η ανακάλυψη του ουρανού (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 25.1.2002) Μπαλαζουμπραμανιάμ Ρ.: Ζωή σαν σινεμά (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.1.2002)

Μπαλζάκ 0. ντε: Οι ηρογραμμένοι (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 3.1.2002) Λουί Λαμπέρ (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 10.1.2002) Μπάνελ Κ.: Η απειλή του Ερμή (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.1.2002) Μπάροουζ Ου.: Το σοκάκι των ανεμοστρόβιλων (Κ. Παπαγιώργης, αθπνόραμα, 18.1.2002) Μηέλοου Σ.: Ραβελστάιν (Ε. Αντωνίου, Δεξαμενή, 10) Μπένετ Ρ.: Ουδέτερος παρατηρητής (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 6.1.2002) Μπούλγουερ-ΛίτονΈ.: Οι τελευταίες ημέρες της Πομπηίας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 18.1.2002) Νστόμπ Α.: Σιωπηλός επισκέπτης (Μ. Φάρος, διαβάζω, 425) Ντεπλεσέν Μ.: Χωρίς εμένα (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 13.1.2002) Ντιζαρντέν Ε.: Έδρεψε δάφνες (Σ. Ιγγλέση Μαργέλου, Νέα Εστία, 1.741) Ντόερτι Π.: Φόνοι στην Αυλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα. 13.1.2002) 0' Κόνελ Κ.: Το παιχνίδι του όστρακου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.1.2002) Πελότ Π.: Η αδελφότητα των λύκων (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 18.1.2002) Προυστ Μ.: Αναζητώντας το χαμένο χρόνο (Π. Μηουκάλας, Η Καθημερινή, 1.1.2002) (Κ. Παπαγιώργης, αθπνόραμα, 25.1.2002) Ρεμάρκ Έ. Μ.: Ο παράδεισος δεν έχει ευνοουμένους (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 27.1.2002) Ροθ Φ.: Επιχείρηση Σάυλωκ. Μια ομολογία ΓΕ. Χουζούρη, High Lights, 12) Ρολέν Ο.: Πορτ-Σουδάν ΓΕ. Χουζούρη, High Lights, 12) Σαλβέρ Λ.: Όμορφες ψυχές (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 13.1.2002) Σάλεβ Τ: Ερωτική ζωή (Α. Αδάμ, Η Βραδυνή, 12.1.2002)

137

Σάμπατο Ε.: Αντίιταση (Ν. Κολοβός, Αυγή, 24.1.2002)

και ο Σολωμός (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002)

παράξενη ιστορία (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2002)

ΣΓνγκερ I. Μ.: Σκιές στον ποταμό Χάντσον ΓΑ. Καλογνωμής, διαβάζω, 425)

Κοκόλης Ξ. Α.: Άνθρωποι και μη. Τα όρια της φαντασίας στον Σκαρίμπα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002)

ΜπατάιγΖ.: Ο ερωτισμός (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2002)

Σκίνερ Ρ.: Η κόκκινη χορεύτρια (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 27.1.2002) Σόγια Φ.: Οι άγριοι αριθμοί (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 13.1.2002) (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 12.1.2002) Σόνταγκ Σ.: Αμέρικα (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 18.1.2002) Ταμάρο Σ.: Απόντηοέ μου (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 6 .1.2002) Τεσόν Ζ.: Όταν σβήνουν τα φώτα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.1.2002) Τζόις Τ.: Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρό ηλικία (Ν. Τσιμπούκη, Το Βήμα, 20.1.2002) Τσεν Ν.: Τα χρώματα του βουνού δε θα σβήσουν ποτέ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.1.2002)

Μπαμπασάκης Γ. Ί.: Βορειοδυτικό πέρασμα. Cobra-ΛετριστέςΚαταστασιακοί. Μάης του '68. Η περιπέτεια (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 4.1.2002) Ντουνιά Χρ.: Κ. Γ. Καρυωτάκης. Η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης (Γ. Αράγης, Νέα Εστία, 150) Παηαγιαννόπουλος Η.: Έξοδος θεάτρου. Δοκίμιο οντολογίας με πλοηγό τον Μόμπυ-Ντικτου Χέρμαν Μέλβιλ (Π. Φαραντάκος, Νεύσις, 10) Πολίτης Κ.: Μάρκο Πόλο. Πρωτότυπη εργασία πάνω στα ταξίδια του (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 166) Σκαλτσά Μ. (επιμ.): Η μουσειολογία στον 21ο αιώνα, θεωρία και πράξη (Δ. Κωνσταντίνου, Το Βήμα, 13.1.2002)

Φόρστερ Ε. Μ.: Μορίς. Στην άλλη ζωή. Εκεί όπου οι άγγελοι φοβούνται να διαβούν (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 4.1.2002)

Σταυροπούλου'Ε.: Προτάσεις ανάγνωσης για την πεζογραφία μιας εποχής (Μ. Αλεξανδρόπουλος, Σπ. Πλασκοβίτης, Α. Φραγκιάς, Μ. Χάκκας, Δ. Χατζής) (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 18.1.2002)

Φουέντες Κ.: Τα χρόνια με τη Λάουρα Δίας (Γ. Ν. Μπαοκόζος, Εξπρές, 6.1.2002)

Χουζούρη Έ.: Η στρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 13.1.2002)

Χακρουντί Φ.: Οι όχθες του αίματος (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.1.2002)

Σονιέ Κ.: Εωσφόρος και άβυσσος.

0 προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη (Ά. Μαραγκόπουλος, Αυγή, 3.1.2002) ΓΑ. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 4.1.2002) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 4.1.2002)

Χιούστον Ν.: Το αποτύπωμα του αγγέλου (Α. Αδάμ, Η Βραδυνή, 19.1.2002) (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 27.1.2002) Χιούστον Ν.: Το τραγούδι της πεδιάδας (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 27.1.2002)

IAff/lfΓ£Ι Βενιζέλος Ε.: Για έναν πολιτισμό των Πολιτισμών (Φ. Χρονόηουλος, Ελεύθερος Τύπος, 6.1.2002) Γαραντούδης Ε.: Οι Επτανήσιοι

138

Ή

Ρίσμαν Ν.: Το μοναχικό πλήθος (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2002)

mm·.· Αράγης Γ.: Αστική εμπειρία και αστική ιθαγένεια της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 27.1.2002) ΚαλοκύρηςΔ.: Πλώρη στον Εωσφόρο (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 11.1.2002) Πασχαλίδης Γ., Χοντολίδου Ε. (επιμ.): Σημειωτική και πολιτισμός (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 11. 1.2002) Τέτσης Π.: Χωρίς τηλεόραση (Φ. Χρονόηουλος, Ελεύθερος Τύπος, 27.1.2002) Χατζηαντωνίου Κ.: Το βιβλίο της μέλαινας χολής (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 166) Γκόφμαν Έ .: Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας (Κ. Καλφόπουλος, αντί, 25.1.2002) Λιόσα Μ. Β.: Επιστολές σ' ένα νέο συγγραφέα (Μ. Δεληπέτρος, Απογευματινή, 5.1.2002) ΜπατάιγΖ.: Οερωτισμός (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 20.1.2002) Οζ'Α.: Η αρχή της ιστορίας. Δοκίμια για τη λογοτεχνία (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 18.1.2002) Σάμπατο Ε.: Μια πολύπλοκη ύπαρξη (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 19.1.2002)

Λεοντάρης Β.: Κείμενα για την ποίηση (Γ. Βέης, διαβάζω, 425) Τερζάκης Ά.: 0 χαμένος ουρανός (0. Νιάρχος, Τα Νέα, 8.12.2002) Γκέτε Γ. Β.: Περίτέχνης (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2002) Γκράφτον'Α.: Η υποσημείωση. Μια

Στάινερ Τ.: Αξόδευτα πάθη (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 27.1.2002) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 27.1.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 18.1.2002) Στάινερ Τ.: Οι Αντιγόνες (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 18.1.2002) (Μ. Λαμπαδαρίδου-Πόθου, Η Καθημερινή,

ι

29.1.2002) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 27.1.2002)

γελοιογραφίας (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 6.1.2002)

ΦουρστΛ.: Η προοπτική ίου Ρομαντισμού (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 25.1.2002)

Τσιώτος Ν., Νταμπίλης Α.: Γεννημένος νικητής. Η απίστευτη ιστορία του μαραθωνοδρόμου Στέλιου Κυριακίδη (Π. Λινόρδος, Το Βήμα, 15.1.2002)

ΜορετίΖ. Σ.: Theatre et societe dans la Grece antique. Une archeologie des practlques theatrales (Σ. Ανεζίρη, Η Καθημερινή, 20.1.2002) Μπρουκ Π.: Νήματα χρόνου. Η ανοιχτή πόρτα (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 27.1.2002) (I. Μπλάτσου, αθηνόραμα, 4.1.2002)

Χατζιώτης Κ.: Από τον Φοίνικα στη Δραχμή... και από τη Δραχμή στο Ευρώ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13.1.2002) ΓκίμπονΈ.: Η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 425) Κεπέλ Ζ.: Τζιχάντ. 0 ιερός πόλεμος (θ. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυηία, 25.1.2002) Κοσερί Α.: Ξεχασμένοι από το θεό (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 11.1.2002)

Αγγελοπούλου Α„ Λουμίδης Σ.: NESTLE. 100 χρόνια στην Ελλάδα. Εντελής τροφή διό τα μικρόν ηλικίαν έχοντα παιδία... (Δ. Χαροντάκης, Το Βήμα, 20. 1.2002) Αξιωτάκης Α.: Ιστορία της Ιερός Μονής Μουνδών της Χίου (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 9.1.2002) Έκδοση Κολλεγίου Αθηνών: 75 χρόνια Κολλέγιο Αθηνών (Δ. Μαγκλιβέρας, Ποήιτικά Θέματα, 4.1.2002) Ιερεύς Πέτρος Πολύκαρπος Βούλγαρις: Χρονικό μιας πολιορκίας 1798-1799 (Ν. Ε. Καραπιδάκης, Η Καθημερινή, 27.1.2002) Κουτοούκης Κ., Σακκάς I. (επιμ.): Πτυχές του Εμφυλίου Πολέμου (Φ. Νικολακόπουλος, Το Βήμα, 27.1.2002) Λοίζος Π.: Χρονικό της κυπριακής προσφυγιάς (Σ. Κακουριώτης, Εήευθεροτυηία, 4.1.2002) Μακρυγιόννης I.: Απομνημονεύματα αγγλική μετάφραση (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 27.1.2002) Μαραντζίδης Ν.: Γιαοασίν Μιλλέτ. Ζήτω το Έθνος. Προσφυγιά, κατοχή και εμφύλιος. Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του Δυτικού Πόντου (Σ. Καλύβας, Το Βήμα, 6.1.2002) Σαπρανίδης Δ.: Ιστορία της ελληνικής

Ρίτσαρντς Ν.: Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης 1789-2000 (Π. Σκορδάς, Νέα Παιδεία, 100) Φερό Μ.: Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο (Γ. Κολοβός, Η Καθημερινή, 15.1.2002) Φίνκελσταίν Ν.: Η βιομηχανία του Ολοκαυτώματος (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 27.1.2002) Χόμπσμπαουμ Έ.: Ξεχωριστοί άνθρωποι. Αντίσταση, εξέγερση και τζαζ (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 5.1.2002)

Βλάχος Α.: Αποφοίτηση 1974 (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυηία, 11.1.2002) (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος, 13.1.2002) Γκιώνης Δ.: Έτσι κι αλλιώς (Α. Δήμου, Ραδιστηήεόραση, 26.1.2002) Διαμαντής Α.: Αινιγματικά πρόσωπα (Μ. Στεφανίδης, Εήευθεροτυηία, 11.1.2002) ΕλεφάντηςΆ.: Minima Memorialla (Γ. Παπαθεοδώρου, Νέα Εστία, 1.739) Καράγιωργα 0.: Αίγυπτος πατρίδα της καρδιάς μου (Ν. Νικηταρίδης, Παναιγυπτία, 102) Κύρου Κ.: Οπισθοδρομήσεις. Αναδρομή ζωής (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα,

20.1.2002) (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 11.1.2002) (Χρ. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 29.1.2002) Λουκάτος Δ.: Οπλίτης στο Αλβανικό Μέτωπο (Π. Β. Πάσχος, Ευθύνη, 360) Χέμλεμπ Γ„ Τζόνσον Λ., Σίμονσον Ε.: Το φάντασμα του Έβερεστ (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 17.1.2002)

iM r p m i-A r m m m ii Αθανασιάδη Π.: Ιουλιανός. Μια βιογραφία (Σ. Ανεζίρη, Η Καθημερινή, 13.1.2002) Αναστασόπουλος Γ.: Μύθοι και αλήθειες για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή (Γ. Κανουπάκης, Εξπρές, 27.1.2002) θεοχαράτος Χρ.: Χαρίλαος Φλωράκης και λαϊκό κίνημα (Η. Νικολακόπουλος, Τα Νέα, 26.1.2002) ΚαπράλοςΧρ.: Αυτοβιογραφία (Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή, 6.1.2002) Παναγιωταρέα Α.: Κι σεν' πώς σ' λεν; Χαρίλαος Φλωράκης (Η. Νικολακόπουλος, Τα Νέα, 26.1.2002) Χαριτόπουλος Δ.: Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων, τ. 2 (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 27.1.2002) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 11.1.2002) Βιολέ Μ.: Αλαίν Ντελόν (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 12.1.2002) ΝόουλσονΤ.: Σάμουελ Μπέκετ. Η κατάρα της δόξας (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 20.1.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13.1.2002) Σατιά Ν.: Μπαλζάκ (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 18.1.2002)

\ΠΑΙάΙΗ

,

Βαρελά Α.: 0 θεός αγαπά τα πουλιά (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.1.2002) Ζαραμπούκα Σ.: Γάτες κι αρκούδες, εμπνευσμένες από μεγάλους ζωγράφους (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 20.1.2002)

139

|

Ιακώβου Ά.: 0 ατρόμητος Αβέρωφ (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 25.1.2002)

(Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Διαδρομές, 5)

Κοντός Γ„ Μυταράς Δ.: Αριστείδης, ο μικρός ιπποπόταμος (Ά. Ζέη, Το Βήμα, 6.1.2002)

Μπέρτζες Μ.: Μπίλι Έλιοτ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6. 1.2002)

Μιχαλοπούλου Α.: Οικογενειακή πινακοθήκη. Τα αγαπημένα μου Σαββατοκύριακα. Δύο σπίτια. Γιατί γεννήθηκα (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 20.1.2002) Μπαλούμης Ε.: Αργοναύτες (Γ.Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 425) Παμπούδη Π.: Τα 24 παράξενα ζώα του αλφαβήτου (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 6.1.2002) Παπανικολάου Ρ.: Με φαντασία... και υλικά από τη φύση ΓΕ. Γουργιώτου, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 25) Πατεράκη Γ.: Οι θεοί του Ολύμπου (Δ. Κωστίδης, διαβάζω, 425)

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ Σταθάτος Γ. (επιμ.): Φωτοφράκτης. Οι φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρικού (Ν. κασσιανού, Το Βήμα, 27.1.2002) Τσατσούλης Δ.: Η γλώσσα της εικόνας (Π. Μαρτινίδης, Νέα Εστία, 150)

— Σολδάτος Γ.: Ένας αιώνας ελληνικός κινηματογράφος (Αρ. Γιαννόπουλος, Ελευθεροτυπία, 6.1.2002) (Π. Κάγιος, Τα Νέα, 26.1.2002)

Ράσου Έ.: Οι τρεις βασιλοπούλες (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 5.1.2002) Ρουσάκη Μ.: Η Μέλπω η μοναδική (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 25.1.2002)

Ιωαννίδης Γ.: Μύθοι και παραμύθια (Ν. Δοντάς, Η Καθημερινή, 27.1.2002)

Φασίλη Γ.: Το καλοκαίρι της Νεφέλης (Β. Αγγελίδου, Ριζοσπάστης 10.1.2002)

Μαλιάρας Ν.: Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι και η μουσική του Μανόλη Καλομοίρη (Ν. Δοντάς, Η Καθημερινή, 20 .1.2002)

ΜπάουμπουςΜ.: Παρατηρώντας τα ζώα (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 20 .1.2002) Μπατούτ Ε.: Ματού, ο κόκκινος γάτος (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 15.1.2002) Μπουντέ Ρ.: Η μπαλάντα της μικρής Αϊσά (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 6.1.2002)

Ελιάς Ν.: Μότσαρτ. Το πορτραίτο μιας μεγαλοφυΤας (Κ. Μυλωνάς, διαβάζω, 425) Παναφιέ Μ. ντε: Γκουρτζίεφ. Κείμενα για τον άνθρωπο και τη διδασκαλία του (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 6.1.2002)

Νουαβίλ Φ.: Ελληνική μυθολογία (Κ. Βελισσάρη, Το Βήμα, 27.1.2002) Στάιν Μ. &X.: Μυστήριο: Τρίποντα και δωροδοκίες (Β. Ηλιόπουλος, Διαδρομές, 5)

Αλεξάνδρου Δ.: Θιβέτ, η πύλη της Γης (Ν. Νικηταρίδης, Παναιγυπτία, 102)

Τιές Π.: Η σκιά της πριγκίπισσας (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 6.1.2002)

Εκδόσεις Παπαδήμα: ΗΩΣ. θεσσαλία.Κρήτη (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 6.1.2002)

Ψαραύτη Λ.: Ανάσες και ψίθυροι του δάσους. Οι άγγελοι του ουρανού

Μάργαρης Ν. Σ.: Οδοιπορικό στο ελληνικό περιβάλλον. Οικολογικά ταξίδια και ιστορίες στην Ελλάδα του 21ου αιώνα (Β. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.1.2002)

140

ΣικελιανόςΆ.: Ιερουσαλήμ (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 12.1.2002)

Στάινερ Τ„ Σπάιρ Α.: Η βαρβαρότητα της άγνοιας (Σ. Ντάλης, αντί, 9.1.2002) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 27.1.2002)

[ImgMi

.. Μ

I

Γιατρομανωλάκης Γ. (επιμ.): Ανδρέας Εμπειρικός - Ταξίδι στη Ρωσσία. Ημερολόγιο και φωτογραφίες (Ε. Κουτριάνου, Η Καθημερινή, 8.1.2002) Δημητρακόπουλος Φ.: Λεύκωμα Παπαδιαμάντη. Η φόνισσα. Φωτογραφικό λεύκωμα (Κυρ. Ντελόπουλος, Η Καθημερινή, 1.1.2002) Δήμος Νίκαιας: Τα προσφυγικά σπίτια της Νίκαιας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος 19.1.2002) Εκδόσεις Hillside Press: Open Art (T. Μακρά, Το Βήμα, 6.1.2002) Ζαφειροπούλου Σ.: Η γυναίκα στο χρόνο (Κ. Χίκεϊ, ΤΟΒήμα, 27.1.2002) Κατσίγερας Μ.: Οι φωτογραφίες, Ελλάδα, 20ός αι. 1946-2000. τ. 2ος (Ρ. Βρανάς, Τα Νέα, 26.1.2002) (Ν. Κασσιανού, Το Βήμα, 6.1.2002) Κυριακούλης Α.: Αχ... αυτή η Ευρώπη, τι κυρία ΓΕ. Χατζηιωάννου, Τα Νέα, 5.1.2002) Σταθάτος Γ. (επιμ.): Φωτοφράκτης. Οι φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρικού (Φ. Αμπατζοηούλου, Τα Νέα, 5.1.2002) ΤαλιάνηςΔ.: Η Ελιά στην Ελλάδα (Α. Δανιήλ, Αιολικά Νέα, 20.1.2002)

mmH Ζησόπουλος Α., Παγιατάκη θ„ Πρωτοψάλτη Α„ Σαράβα Μ.: Εκπαιδευτική ζαχαροπλαστική (Ε. Γκίκα, Έθνος, 6.1.2002) Καφίρη Σ.: Με αμύγδαλα, καρύδια και μέλι - Ανθολόγιον ελληνικών γεύσεων (0. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 15.1.2002)

I

Το διαβάζω δημοσιεύει επιστολές ψ ο ο ν είναι ενυπόγραφες. Η οόνταζί] του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα-όταν το κρίνει σκόπιμο- να συντομεύει τα κείμενα.

ΒΛΑΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΜΑΘΕΙΑ ΕΚΤΟΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΤΙΜ ΩΡΙΑΣ

]

Αγαπητό διαβάζω, στο τεύχος της 1.1.2002 δημοσιεύτηκε κριτική της κ. Λι'νας Πανταλέων (υποθέτω ότι αυτό το όνομα δεν κλίνεται ποτέ, ούτε επί κλίνης συρόμενο, μολονότι η ελληνική γλώσ­ σα απαγορεύει ρητά και κατηγορηματικά την ονομαστική σε θηλυκό επώνυμο οιασδήποτε πτώσης) για το βιβλίο μου Η μέρα άρχισε με το αλεύρι (Αθήνα, «Καστανιώτης», 2001). Επ' αυτής επιτρέψτε μου να επισημάνω τα εξής: 1. Παρατηρείται στην κριτική της Λ. Π. ότι το μυθιστόρημά μου καταπιάνεται «με ανθρώ­ πους γραφικούς, απλοϊκούς στα όρια της αφέλειας και αδύναμους να συλλάβουν τις ιστορικές εξελίξεις...» (-;) -ενώ η κ. Λ. Π. κατέχει τόσο καλά την ιστοριονομία ώστε χωρί­ ζει την ιστορία όχι σε περιόδους όπως όλοι εμείς, αλλά σε «κομμάτια» (τουλάχιστον να 'ταν «ψίχουλα»!)-, ήρωες, οι οποίοι όμως παρακάτω παρουσιάζονται «με απίστευτες λεπτομέρειες...» (+;) - ενώ η κ. Λ. Π. φαίνεται να προτιμά τα μουντζούρικα σκίτσα. Υποθέτει κανείς ότι ήρωες χωρίς τη δυνατότητα πρόσληψης των γεγονότων που απεί­ λησαν τη ζωή τους αφ' ύψους πολιτικής αυθεντίας (όπως εκείνοι του Σελίν, του Κανέτι, του Ντοστογιέφσκι, του Φόκνερ και της παρέας του κ.ά. - και κακώς δίνω παραδείγματα, γιατί είναι το σύνολο σχεδόν της παγκόσμιας γραμματείας) είναι πράγμα αδιανόητο για τη λογοτεχνία.

2. Οι ήρωές μου ανταποκρίνονται, λέει, στις «εξελίξεις που μαίνονταν Isicl γύρω τους και δίπλα τους I...] μόνο στο μέτρο που τους έπλητταν καίρια» (-;), αλλά η «συνύπαρξη (...) αντίπαλων εθνοτήτων» θεωρεί ότι με «απασχολεί πιο επίμονα από τους βιοποριστικούς αγώνες του ήρωά» μου (+;). Ποιοι φταίνε τελικά; οι ήρωες ή εγώ; 3. Παρατηρείται ότι αυτό που δημιουργώ είναι «ένα παραμύθι ίαπαξιωτικά) (-), μια πολύ­ πτυχη ιστορία (+;)»(sic, έτσι συνεχόμενα). Αδιευκρίνιστη η αφηγηματική θεωρία της κρι­ τικού: δηλαδή μια «πολύπτυχη ιστορία» μπορεί να είναι «παραμύθι»; το Σεβάχτο Θαλασ­ σινό τον θεωρεί «πολύπτυχη ιστορία»; 4. Μου καταμαρτυρείται ότι εμμένω «στην επιφάνεια των καταστάσεων» (-), παρακάτω ωστόσο μου αναγνωρίζεται η ικανότητα εκμετάλλευσης των ευκαιριών για να σκιαγρα­ φήσω «ένα χάρτη με πόλεις σημαδεμένες από την ιστορία» και να αποδώσω, με αυτό τον εγκαυστικό τρόπο («ίσως κάπως εξωραϊσμένα και μονόφθαλμα» - τουτέστιν: το ένα μάτι τα βλέπει όλα καλά), «την άλλοτε isicl αρμονική συνύπαρξη ετερόκλητων και, εν πολλοίς, αντίπαλων εθνοτήτων» (+;). «Πάμε σαν άλλοτε» δηλαδή ή είμαι διχασμένη

ν

προσωπικότητα; 5. Ξαφνιάζει το γεγονός, επίσης, ότι «εμμένοντας στην επιφάνεια των καταστάσεων» (-), προλαβαίνω να «χρωματίσω» (+;) και δη «σε τόνους απωθητικά έντονους» (;), «μόνο τα προφανή» (;), «αποσιωπώντας τις αδιόρατες αποχρώσεις (sic η συναισθησία) και τους υπόκωφους κραδασμούς μιας περιοχής ευαίσθητης, σφόδρα κλυδωνισμένης (sic η μετοχή)». Αφήνω τις απορίες μου στα επιμέρους και διερωτώμαι: πώς αυτό συνδυάζεται με το «επίμονο ενδιαφέρον» μου για τη «συνύπαρξη (...) αντίπαλων εθνοτήτων» (+); Μήπως εντέλει η κ. Λ. Π. δε βρήκε αυτά που προσδοκούσε μέσα στις σκέψεις των χαρα­ κτήρων μου; Μήπως έχει και πρόβλημα με τη ζωή, όταν αυτή προδίδει τις προσδοκίες της; 6. Οι περιπέτειες του κεντρικού μου ήρωα είναι «άφθονες», σημειώνει, «θα καταξιωθεί

141

ως προστάτης και οδηγός καραβανιών, επιβλητικός φρουρός στις επικίνδυνες διαδρο­ μές τους» (+) · παραπάνω, εντούτοις, παρατηρείται ότι η ζωή του «άρχιζε και τελείωνε μέσα στο φούρνο» (-). Τούτο είναι απλώς ακατανόητο.

7. Η κριτικός αντιπαραθέτει την (καλόπιστη εκ μέρους της) εκδοχή ότι το «πόνημά» μου είναι ένας «μύθος, χωρίς περαιτέρω αξιώσεις» (-) στην εδραία της γνώμη ότι «στερείται των αρετών ενός δυνατού παραμυθιού» (-) - και δε σχολιάζω καθόλου τη βαριά σημειολογική ανάλυση των «αρετών» αυτών («ενδιαφέρον, γοητευτική, καθηλωτική πλοκή, υποβλητικότητα ηρώων, σαφή εξελικτική πορεία», που διατρέχουν όλη την εντελώς ασύμπτωτη διαδρομή μεταξύ αφηγηματολογίας και θεωρίας του φανταστικού παραμυ­ θιού μέσω φλυαρίας επαρχιακού εντύπου - λ.χ. Ζενέτ, Προπ και Λώρος Φαντάζης: ο όρος «πλοκή» είναι πράγματι κοινός στη θεωρία του παραμυθιού και της έντεχνης αφή­ γησης, ενώ οι προσδιορισμοί «γοητευτική» και «καθηλωτική» άγνωστοι σε αμφότερες, οικείες όμως στο βερμπαλισμό των επαρχιωτικών εντύπων- οι έννοιες του «ενδιαφέρο­ ντος» και της «υποβλητικότητας» ομοίως, και δεν έχουν καμία θέση ούτε στη θεωρία του παραμυθιού ούτε στη θεωρία της έντεχνης αφήγησης, ενώ η «σαφής εξελικτική πορεία» έχει να κάνει μόνο με το φανταστικό παραμύθι, και μάλιστα με πολύ μικρή περιοχή του, όπως ξέρουμε εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα σχετικών μελετών). Συνολικά, πάντως, το δίλημμα αυτό (-) αντιπαρατίθεται στη διαπίστωσή της ότι το βιβλίο «καλύπτει το διάστημα των δύο τελευταίων αιώνων αλέθοντας Isle για την κομ­ ψότητα της μεταφοράς) στις σελίδες του γεγονότα συνταρακτικά...» (+). Υπενθυμίζω εδώ ότι, για τους ηλιθίους και για όσους διαθέτουν πραγματικό χιούμορ, είχε προβλεφθεί στο οπισθόφυλλο η υποβολιμαία φράση: «Το είδος της ιστορίας που μπορεί να καμωθεί ότι δε θέλει να πει τίποτα παραπάνω από αυτό που λέει»...

8. Στην κατακλείδα, η διαλεκτική αυτή θεώρηση του κειμένου μου αποχτά μνημειακή υφή στην αντιπαράθεση του ορατού στόχου -«θέαση του τραγικού» (+)- προς την ατυχή, φαντάζομαι, εκτέλεση - «πρίσμα πολύχρωμο (;) αλλά οπωσδήποτε θολό» (-). Επιτέλους, η εγελιανή σύνθεση! (Και αυτήν, γράφει η κριτικός, «την κρατάμε». Σπολλάτη!)

9. Αυτή είναι η τεκμηρίωση της ανάγνωσης που η κ. Λ. Π. προτείνει για το βιβλίο μου, το οποίο η ίδια έχει διαβάσει ως «φιλόδοξο και απαιτητικό» ιστορικό έργο (εν συνεχεία και ως «οδοιπορικό στα βάθη της Ανατολής») που επιδιώκει «να καταγράψει τα κοινωνικοηολιτικά πράγματα της Ελλάδας» (+;), παρότι «μύθος» ή «παραμύθι» (-;), αγνοώντας ότι πουθενά δε γίνεται μέσα σ' αυτό λόγος για τη Μικρασιατική καταστροφή π.χ., και, προ­ πάντων, αδυνατώντας να διακρίνει τη μυθοπλασία από τη μυθομανία και την κάθε επι­ πόλαια προκατάληψη από τη ζοφερή αλήθεια της ζωής (-).

10. Έτσι, τίποτα δε γίνεται «φανερό» για τις προθέσεις και τον τρόπο εκτέλεσης του συγκεκριμένου έργου μου, όπου εκτίθεται, όντως, η ιστορία μιας οικογένειας που ωστό­ σο δεν «προχωρούσε μέσα στο χρόνο» ούτε «μεταλλασσόταν από τα ιστορικά συμβά­ ντα» («κύτταρο» μεν η οικογένεια, πλην όμως μην το πάρουμε και πολύ στα σοβαρά...) απλώς, αντιπροσωπεύει μια συνθήκη εμβληματική για την εθνότητά μας, που θέλει πολύ κόπο για να περαστεί μέσα από τα «καυδιανά δίκρανα» της οιασδήποτε (ευανά­ γνωστης) μεροληψίας. Είναι δεδηλωμένη η πρόθεση του έργου: γιατί θα πρέπει να αξιώνεται το «μοστράρισμά» του ως ιστορικού δοκιμίου, ποιήματος ή μπουφόνικης όπε­ ρας; Με τα «συν» (+) και «πλην» (-) υπέδειξα, όπως αντιλαμβάνεστε, αντιφάσεις. Αποτολμώ μια δειλή, έσχατη επισήμανση: δεν περίμενα ότι την Αφέντρα (το μόνο όνομα που πρό­ σεξα ιδιαίτερα τη σημασία του, σε όλο το βιβλίο) θα την εξελάμβανε η κ. Λ. Π. ως «απελπιστικά άχρωμη γυναίκα», ούτε ότι ο μυθικός Παναγιώταρος θα δεχόταν την ταπει­

νωτική συνθήκη ενός γάμου μαζί της «σχεδόν καθ' υπόδειξη»!!! Μα, στ' αλήθεια, ξέρει αυτή η κυρία γραφή και -κυρίως- ανάγνωση; Το μοναδικό πράγμα που μου «θολώνει» την προοπτική είναι: γιατί πρέπει ένα τόσο ανόητο πρόσωπο να μεσολαβεί ανάμεσα στο κείμενο και τους αναγνώστες; γιατί ένα περιοδικό σαν το διαβάζω πρέπει να δίνει βήμα σε τόσο άστοχα, ανερμάτιστα και σκόρ­ πια πνεύματα; Ευχαριστώ για τη φιλοξενία, Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης

Την επιστολή του κ. Ξενοφώντα Μπρουντζάκη θέσαμε υπόψη της κ. Πίνας Πανταλέων, η οποία μας έστειλε την παρακάτω απάντηση:

0 ΠΑΝΑΓΙΠΤΑΡΟΣ ΠΛΑΪ ΣΤΟΝ ΡΑΣΚΟΛΝΙΚΟΦ; Αγαπητό διαβάζω, Παραβλέποντας τις προσωπικές επιθέσεις του κ. Ξενοφώντος Μπρουντζάκη, που δεν μπορώ να καταλάβω πώς προσθέτουν ή αφαιρούν στην αξία του έργου του και τη δική μου κριτική ικανότητα αντίστοιχα, επιθυμώ να ξεδιαλύνω, πράγμα καθόλου εύκολο δεδομένου του παραληρηματικού ύφους της επιστολής, ορισμένα σημεία. Κατ' αρχάς, ο κ. Μπρουντζάκης εκλαμβάνει ως αρνητικά φορτισμένες λέξεις όπως «παραμύθι» και «μύθος», γεγονός που τουλάχιστον με εκπλήσσει. Χαίρομαι πάντως που διευκρινίζει εμμέσως πως η απουσία αρετών τις οποίες ο ίδιος απαριθμεί περιφρονητικά οφείλεται στο ότι δεν ταίριαζαν με το ύφος του έργου και όχι στην αδυναμία του να τις αφομοιώ­ σει. Αναρωτιέμαι μόνο γιατί ενοχλείται με το σχόλιο «μύθος χωρίς ιδιαίτερες αξιώσεις» όταν αυτό δεν απέχει παρά ελάχιστα από την «υποβολιμαία φράση» του οπισθόφυλ­ λου. Εκτός κι αν ο συγγραφέας δηλώνοντας ότι «δε θέλει να πει τίποτα παραπάνω από αυτό που λέει» θεωρεί πως απαλλάσσεται και από την ευθύνη γι' αυτό που τελικά είπε. Επίσης, ο κ. Μπρουντζάκης δε συνειδητοποίησε πως του «καταλογίζω» (στη δια­ τύπωσή μου πάντως δεν υπέβοσκε ουδεμία κατηγορία) ότι αναφέρεται στο προσφυγικό ζήτημα ως απόρροια της Μικρασιατικής καταστροφής και όχι στο ίδιο το γεγονός. Πέρα από το ότι δεν υπάρχει πιο άχαρο πράγμα από ένα συγγραφέα που υπερασπίζε­ ται με τόσο σθένος τους χαρακτήρες των βιβλίων του, για το αν οι ήρωες του κ. Μπρουντζάκη, ακόμα και οι εξέχοντες παναγιώταρος και Αφέντρα, μπορούν να στα­ θούν πλάι στον Ρασκόλνικοφ ή τον πρίγκιπα Μίσκιν, εναπόκειται πλέον στους αναγνώ­ στες να αποφανθούν. Αν και ο κ. Μπρουντζάκης φαίνεται να αγνοείτο αυτονόητο: πως ο συγγραφέας έχει ίσα δικαιώματα ερμηνείας του έργου του με τον οποιονδήποτε αναγνώστη - ακόμα και με κάποιον που το όνομά του δεν κλίνεται ποτέ. Λίνα Πανταλέων

ITOTEYXQI ΑΠΡΙΛΙΟΥ

ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Γράφουν οι: Βασίλης Σβολόπουλος: Ο ι τεχνολογίες της πληροφορίας και επικοινωνίας στην ελληνική εκπαίδευση. Αναδρομή και προοπτικές Αλκηστις Β εο έβ η : Η συμβολή των νέων τεχνολογιών στη σχολική εκπαίδευση Παναγιώτης Παπαλεξόπουλος: Διδακτική προσέγγιση της Φυσικής μ ε τη χρήση νέω ν τεχνολογιών. Από τη θεω ρία στην πράξη Χοάνης Κυνηγός: Εκπαίδευση από απόσταση: ενίσχυση παρωχημένων αντιλήψεων διδασκαλίας και μάθησης; Douglas M c D a u a a ll: Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στη χρήση των νέων τεχνολογιών: η περίπτωση της Ε λλάδας και του Καναδά

Συνέντευξη: Ο Αντόνιο Ταμπούια μιλά στον Βασίλη Ρούβαλη

Επίσης στο επ όμενο τεύχος: Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Δελτία κ.ά.

Το δ ι α β ά ζ ω ο τ ο ν κ υ β ι ρ ν ο χ ώ ρ ο : w w w . t r a n s l a l i o . g r

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ω ς πού μπορεί να φτάσει μια πόλη χωρίς ιστορία,

Τρεις δρόμοι διαφορετικοί, τρεις πολιτείες διαφορετι­

προκειμένου ν' αποκτήσει μύθο κα ι να γραφτεί ένα

κές. Δ εν ήταν συμμαθήτριες, δεν ήταν ομότεχνες, δεν

βιβλίο άξιο να προσελκύσει την προσοχή κα ι το εν­

ήταν καν του ίδιου χαρακτήρα. Α λλά η ατυχία με τους

διαφέρον; Μ έχρι κα ι να σφετεριστεί ιστορίες πασί­

άντρες τους τις έφερε σε μια κοινή μοίρα. Ό ταν λοι­

γνωστες, όπως αυτές του Μόμπυ Ντικ κα ι του Γκιού-

πόν συναντιούνται, μια δυνατή φιλία αναπτύσσεται

λιβερ; Ναι, μέχρι εκεί. Με δομή αστυνομικού μυθιστο­

και δοκιμάζεται πολλές φορές. Ο αμοραλισμός τους

ρήματος. Με σαρκασμό και ειρωνεία. Μ ε αγάπη και

ακουμπά σε μια ηθική μ’ ένα κεντρί περίεργο. Ο ι έρω­

τρυφερότητα. Έ ν α σχόλιο πάνω στη σύγχρονη Ε λ λ ά ­

τές τους και τα πάθη τους τις κάνουν να ζουν ακραίες

δα, στο ρόλο των μέσων μαζικής ενημέρωσης και στη

καταστάσεις, που σε πείθουν ότι αυτή είναι η καθημε­

λαχτάρα που έχει κάθε άνθρωπος ή κάθε πόλη να

ρινή τους ζωή. Χω ρίς να το επιδιώξουν, οι δυο αγάπη­

έχει, ιστορία.

σαν τον ίδιο άντρα, μα η τρίτη που ήξερε δε μιλούσε. Φοβόταν τις εκρήξεις και το ξεγύμνωμα της αλήθειας. Γιατί κ ι αυτή είχε πολλά να κρύψει. Φωτιά έκαιγε το κορμί της και ριχνόταν στο κρεβάτι με διάφορους, γε­ μάτη πάθος και ηδονή. Η αμαρτία ήταν στο αίμα της. Κ ι όμως κ ι οι τρεις θα έκρυβαν ένα φοβερό μυστικό καλά καταχωνιασμένο μέσα τους, δίνοντας όρκο ιερό να το φυλάξουν στα χρόνια που θ’ ακολουθούσαν.

ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ w w w .kastanio tis.com

ΤΗΛ.: 330.12.08 - FAX: 382.25.30 e-m ail: info@ kastaniotis.com

της ΜΑΡΙΟΝ ΖΙΜΕΡ ΜΠΡΑΝΤΛΕΙ Ο θρ ύ λ ο ς τ ο υ β α σ ιλιά Α ρ θ ο ύ ρ ο υ κ α ι τη ς α δ ελ φ ή ς τ ο υ της μ ά γ ισ σ α ς κ α ι ιέ ρ ε ια ς στο Ν ησί τη ς Ά β α λον Μ ορ γκ έιν (Φάτα Μ οργκά να). Ό λη η ο μ ο ρ φ ιά της κ έλ τικ η ς π α ρ ά δ ο σ η ς σ ’ έ ν α α π ό τ α κ λ α σ ικ ά έρ γα τ ο υ α γ γλ ο σ α ξο νικ ο ύ χώ ρ ου.

Μια διαφορετική οπτική στο μύθο του βασιλιά Αρθούρου. Ένας κόσμος ιερών μυστηρίων, σκοτεινών παραδόσεων και σκληρών αναμετρήσεων. Ένας κόσμος όπου η ζωή, ο έρωτας και ο θάνατος γίνονται ένα παράξενο κουβάρι στα χέρια θεών και ανθρώπων. Α Κ Ο Λ Ο Υ Θ Ο Υ Ν ΟΙ Τ ΟΜ Ο Ι : ΤΟ ΕΛΑΦΙ ΤΟ Υ Β ΑΣΙΛΙΑ (3) Ο Φ ΥΛ Α ΚΙΣΜ ΕΝ Ο Σ ΣΤΗΝ Ο ΞΥ Α (4)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ #

Κ Ε Δ ΡΟ Σ

Γ Ε Ν Ν Α Δ Ι Ο Υ 3, 106 78 Α Θ Η Ν Α , τηλ.: 3 802007 - 3809712, fax: 3302655