Τεύχος 425

$ ια β ά ζ Μ Η Ν ΙΑ ΙΑ Ε Π ΙΘ Ε Ω Ρ Η Σ Η

Μ.

ΤΟΥ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Μ Ν Η Μ Η Σ

ΠΑΝΑΓΗ ΠΑΠΑΛΗΓΟΥΡΑ

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣΤΗΝΑΘΗΝΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ και ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ

ΓΕΩ Ρ ΓΙΟ Σ -Π ΥΛ ΙΑ Ν Ο Σ Ν. ΠΡΕΒΕΛΑ ΚΗΣ

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ www.hestia

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2 6 B estseller 2 8 Βραχυγραφίες 3 4 Ψηφιακός κόσμος Η επανενοάρκωοη της γνώοης οτον κυβερνοχώρο Γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια 3 6 Παρεμβατικά Ένα πρωτοχρονιάτικο - ό ο ο και διαχρονικό- δώρο για λογοτέχνες και κριτικούς

Γράφει ο Αλέξης Ζήρας ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 425, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ! 2002 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315,33.01.241 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης Κατερίνα Γρυαονηαιώτοα, Βοοίλης Καλαμαράς, Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Παπαλέξης Βάαω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάαω Σπάθή Σιινδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλεξης

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΑ

4 0 Ξένο βιβλίο Επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης 4 2 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς Μπάρμπαρα Κινγκοόλβερ Γράφει η Χρύσα Σπυροπούλου 4 4 Πορτρέτα ξένων η Χρύοα Σπυροπούλου

συγγραφέων M ary Butts (1890-1937) Γράφει

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

4 6 Η Ελλάδα στη Φρανκφούρτη 4 Ζ Δημήτρης Καλοκύρης Δείξαμε το σύγχρονο πρόσωπο της Ελλάδας 5 3 Φίλιππος Δρακονταειδής Αποκτήοαμε πολύτιμη τεχνογνωσία Τις συνεντεύξεις πήρε ο Ηρακλής Παπαλεξης ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

5 9 Συνεργάστηκαν οι: Βάαω Αλεξανδράκη, θανάοης Α. Βασιλείου, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Γεράσιμος θεοδόοης, Ακης Καλογνωμής, Διονύοης Κωστίδης, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Κώστας Μυλωνάς, Σωτήρης Ντάλης, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Χρύοα Σπυροπούλου, Μαργαρίτα Τσιγάρα, Μάκης Φάρος, Φίλιππος Φιλίππου, Άλκηστη Χρονάκη Σε α' πρόσωπο γράφουν οι:

Πρόδρομος X. Μαρκόγλου 7 1 Μαρία Γαβαλά

63 Επιμέλεια - Διόρθωση: Λένια Μαξαράκη, Αέοποινα Ράμμοιι Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ζαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 38.21.700 Φιλμ - Μοντάζ: ΜΥΡΙΚΗ Γραφικές Τέχνες, Ιωοδάχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωση: i Πρίφτηςί Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 5232323 Βιβλιοδεσία: Α. Σαλτοριά&ης & ΥιοίΟ.Ε., Κορίνθου 10, Καματερό, τηλ. & fax: 2311970 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΑΕ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ ΕΕ. Εκδότης: Γιώργος Γαβολάς Κεντρική διάθεοη: Αθήνα: t διαβάζω», Α. Μεταξύ 26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέηρο του βιβλίου», Ααασάνη 9, τηλ. 237.463 Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: Μαρία Ζαχαριουδάκη Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: http://book.culture.gr.

66

Μαρία Λαμπαδαρίδου Πόθου

9 6 ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: Νικηφόρος Βρεττάκος (1 9 1 2 -1 9 9 1 )

(επιμέλεια: Ηρακλήε Παπαλεξης) 9 8 Γεωργία Κακούρου-Χράνη Βιο-εργογραφία 1 0 2 Νικηφόρος Βρεττάκος Συνομιλία μ' έναν ξένο σε μια ταβέρνα του Μάλμε 1 0 7 Κώστας Βρεττάκος Αναφορά οτο ξεχασμένο Μάλμε 1 0 9 Τίτος Πατρίκιος Το ποιητικό και ανθρώπινο δίδαγμα του Νικηφόρου Βρεπάκου

1 1 4 Vincenzo Rotolo Η Σικελία ατηνποίηοη του Νικηφόρου Βρεπάκου 1 1 9 Τατιάνα Γκρίταη-Μιλλιέξ Το ερωτικό στοιχείο στην ποίηοη του Ν. Βρεπάκου 1 2 2 Γεωργία Κακούρου-Χράνη Ένα γράμμα και τρία ποιήματα στην Τατιάνα Τκρίτοη-Μιλλιέξ

1 2 5 Π. Δ. Μαοτροδημήτρης Σχόλια οτο αυτοβιογραφικό χρονικό Οδύνη του Νικηφόρου Βρεπάκου

1 3 0 Αλέξης Ζήρας Ένας μύστης οτις υπώρειες του Ταϋγέτου 1 3 4 Ελένη Τζανετάκου Αρχείο Νικηφόρου Βρεπάκου ΔΕΛΤΙΑ 136 Βιβλιογραφικό 1 4 3 Κριτικογραφία 151 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 2001

Το διαβάζω ευχαριστεί θερμά tous xopnyous ins εκδήθωσηε για την απονομή των

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΝ ΒΡΑΒΕΙΩΝ 2001

ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΙΒΛΙΟΥ

$ r r %%lfclfeq!><?>lfc%.,%rr

Ενωςις Συντακτών Περιοδικού Τυπου

Ε λ λ η ν ικ ό Φ

^

Ε

ε σ τ ιβ ά λ

τ α ιρ ε ί α

ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΥ

ΟΙΝΟΠΟΙΙΑ ΠΑΠΑΝΤΩΝΗ

ious

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΤΥΠΟΥ & ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ

xopnyous επ ικοινω νώ :

'S ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ φ

ious

ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ

ε κ δ ο τ ικ ο ί

oikous :

(f§)

ΑΓΡΑ

-@ -Α \κυιίΐι\Ι-

ΕΚΔΟΙΕΙΣ ΑΚΡΙΤΑΣ

ΑΓΚΥΡΑ

CSBIhli m e d ic a l a r t/

Μ EC

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΊΉ

) Κ ο χ λ ία ς

Εκδοτικός Οίκος

Φ

ύ Μ έ λ ισ σ α

Μ Ε ΤΑ ΙΧ Μ ΙΟ

Ν ΤΟ ΥΝ ΤΟ ΥΜ Η

ΕΚΔΟΣΕΙΣ - ΠΑΤΑΚΗ

παρατηρητής

εκδοτικές επιχειρήσεις Τ Ο

Β—

Ρ Ο Δ Α Κ ίΟ

Β Μ

J|

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. ΣΟΚΟΑΗΣ &Σια ε.ε.

ε ύ ο ίπ ίό τ ,ς

1 ΕΚΔΟΣΕΙΣ I

εκδ ό σ εις

hHilllftWd

ΠΟΛΙΣ

Σ ύγχ ρο νη Επ οχή Εκ δο τικ ή Α Ε Β Ε

Το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Β. AOavaoonouflos, Τ. Δημητρούλια, A. Znpas, Κ. Καρακώτιαε, Ε. Κοτζιά, Μ. Oms, Β. Χατζηβασιλείου) απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2001 ΒΡΑΒΕΙΟ Π Ο ΙΗ ΣΗ Σ

ΚΟΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΠΡΓΙΟΥ: Κλεμμένη ιστορία (Κέδροε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΥΘ ΙΣΤΟ ΡΗΜ ΑΤΟ Σ

ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ: Η ανατροπή (Κέδροε) IOANNA ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ: Κουστούμι στο χώμα (Καστανιώτηε) ΒΡΑΒΕΙΟ Δ ΙΗΓΗΜ ΑΤΟ Σ

ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ: Το τραγούδι των Σειρήνων (Ν εφέλη) ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΡΩ ΤΟ ΕΜ Φ ΑΝΙΖΟ Μ ΕΝΟ Υ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΙΔΗΣ: Οι τέσσεριε τοίχοι (Το Ροδακιό)

Enians, το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Α. Ζερβού, Μ. Κανατσούλη, Μ. Κοντολέων, Γ. Παπαδατοε, Β. Πύτσιου) απένειμαν το ΒΡΑΒΕΙΟ Π Α ΙΔ ΙΚ Ο Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

ΦΩΤΕΙΝΗ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ: Το μισό πιθάρι (Ελληνικά Γράμματα)

ΑΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΠΡΑΝ ΙΑΗΣ

Ιστορία της ελληνικής γελοιογραφίας: 3000 χρόνια αμφισβήτησης

ΑΛΚΗΣ Ξ. ΞΑ Ν 0Α Κ Η Σ

Η Ελλάδα του 19ου αιώνα με τον φακό του Πέτρου Μωραΐτη

ΑΝΑΡΕΑΣ ΚΑΙ ΥΠΑΤΙΑ ΒΟΥΡΛΟΥΜΗ

Το Βασιλόπουλο

ΧΑ ΡΗ Σ ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ ΑΛΕΚΑ ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ ΚΡ. ΠΕΝΤΕΛΑΧΟΡ ΝΤΕ ΛΟΝΤΙΣ

Ερνέστ Εμπράρ 1875-1933 Εικόνες από τη ζωή ενός αρχιτέκτονα

ΥΨΗΛΑΝΤΟΥ 31 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 01. 72.31.271

Εκπαιδεύετε; Μην παιδεύεστε! Προσωπικό με Βαθιά γνώση για το Βιβλίο

Στο... διάλειμμα μπορείτε

Αν η απόσταση ή ο χρόνος

στον καθημερινό oas αγώνα,

να Σεκουραστείτε και να

δε oas επιτρέπουν να μας

σίγουρα θα τον βρείτε στο

θα oas προσανατολίσει

δροσιστείτε στο

Ευριπίδης

επισκεφθείτε, μπορούμε

Βιβλιοπωλείο Ευριπίδης

otous χιλιάδες

καφέ και τέλος, περνώντας

να oas εΕυπηρετήσουμε

στη στοά.

Βιβλίων από όλους tous

από το ταμείο θα ανακαλύψετε,

τηλεφωνικά, μέσω φ αί

ελληνικούς εκδοτικούς

πιστεύουμε με ευχαρίστηση,

ή e-m ail.

οίκους, στο πλήρως

την

Αν αναζητάτε ένα... σύμμαχο

τίτλους

εΕοπλισμένο Εενόγλωσσο

εκπτωτική μας πολιτική ειδικά για τους

τμήμα μας ή στο τμήμα

εκπαιδευτικούς.

τω ν σχολικών, χαρτικών

Μην παιδεύεστε, λοιπόν! Αναζητήστε... συμμάχους στο "Ευριπίδης στη στοά".

και ειδών ζωγραφικής που καλύπτει κάθε ανάγκη.

αναζητώντας το βιβλίο

ζυοπνά Ανδρέα Παπανδρέου 11 πρώην Βασ. Κωνσταντίνου (εντός στοάς] 152 32 Χαλάνδρι, Τηλ.: 680 0644-6 Fax: 680 0647

Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ

ΚΑΙ

Παραμύθια από το μέλλον ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΕΙΡΑΣ: ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ Δέκα συγγραφείς της νεό­ τατης γενιάς γράφουν ένα μελλοντολογικό παραμύθι στο οποίο πρωταγωνιστούν παιδιά ή έφηβοι. Μέσα από ' αρχαιοελληνικούς μύθους ή παραδοσιακά παραμύθια, και με δεδομένα από τον κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης, της κλωνοποίηοης, της νανοτεχνολογίας και της ρομπο­ τικής, οι συγγραφείς συνθέ­ τουν συναρπαστικές αφηγή­ σεις, όπου ο αναγνώστης καλείται να ανακαλύψει τις φοβίες ή τις προσδοκίες της λογοτεχνίας από την επερχόμενη πραγματικότητα.

ΒΒΒΒΒ Πρώτη γραφή

Μια αξιόλογη συλλογή με δεκα­ πέντε διηγήματα που ξαφνιά­ ζουν με την ποικιλία των ιδεών τους και τη φρεσκάδα γης γρα­ φής τους. Προϊόν διαγωνισμού πρωτοεμφανιζόμενου διηγή­ ματος από τις Εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ και το περιοδικό ΓΥΝΑΙΚΑ, σε μια κοινή προσπάθεια εμπλου­ τισμού της σύγχρονης ελληνι­ κής λογοτεχνίας. Μια Πρώτη Γραφή που εντυπωσιάζει με τον προβληματισμό και τη σύνθε­ τη θεματική της. Δεκαπέντε νέοι συγγραφείς καταθέτουν τη δική τους ματιά στο πανόραμα της λογοτεχνίας μάς.

Φλογισμένη καρδιά

Κόκκινος Νείλος

και άλλα διηγήματα

GERARD OBERLE Μ ΕΤΑ Φ Ρ Α ΣΗ: ΕΦΗ Κ Ο Ρ Ο Μ Η Λ Α

J. Μ . G. LE CLEZIO ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΣΤΕΛΛΑ ΧΡΥΣΙΚΟΥ Εκείνο το καλοκαίρι, έκανε ζέστη στην Προ­ βηγκία. Γύρω στον Ιού­ λιο, η Περβάνς έφυγε. Όλη τη χρονιά, τριγυρνούσε στους δρόμους, έπινε μπίρες και κάπνι­ ζε σαν φουγάρο. Τα απογέύματα συναντούσε τον Λοράν μπροστά από ένα ερημωμένο γκαράζ, και τρύπωναν μέσα Ο χώρος μύριζε γράσο κςιι μια έντονη μυρωδιά, σαν το άχυρο ή το χόρτο που βράζει. Έκαναν έρωτα κατάχαμα...

Μυ8ιστόρημα Ο Κλοντ Σασινιέ, πλού­ σιος γαιοκτήμονας, μέγας γευσιγνώστης και πολυ­ μαθής βιβλιόφιλος έχει ένα πάθος για τα εκλεκτά κρασιά που δεν το συνα­ γωνίζεται παρά μόνο η σεξουαλική του πείνα. Ο υπερβολικός αισθησια­ σμός του βρίσκει γόνιμο έδαφος στην Αίγυπτο, μαζί με το μυστήριο της εξα­ φάνισης του πιανίστα Ντενί λπέχνης με τη διπλή φύση θα ανταμώσει το πεπρω-

Σ Ε ΟΛΑ ΤΑ Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

/Τι εκδόσεις

δαμαςΙ I Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα I w w w .m in o a s

Π όσ ειδώ νος 1, 141 21 Ν. Η ρ ά κ λ ειο , Α θήνα , Τηλ: 27 11 2 2 2 , Fax: 27 11 0 5 6, e-m ail: in fo @ m in o as .g r

Τάσος Καλοΰτσας ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΩΝ ΣΕΙΡΗΝΩΝ

Η συγγραφική μέθοδος του Καλούτσα είναι αθόρυβη και υπόγεια: οι κε­ ντρικές, αλλά και οι παράπλευρες θεματικές γραμμές του, δεν τονίζονται και προβάλλονται εκ συστήματος και σπεύδουν να αναδυθουν στην επιφάνεια χωρίς καλά καλά να το πάρουμε είδηση. Σε μια τέτοια προοπτική, γίνεται φανερό πόσο απατηλός είναι ο ρεαλισμός του Καλούτσα, μια και τα πάντα στις συνθέσεις του κρύβονται ή υπονοούνται κάτω από ένα συνειδητά αδιάφορο ή ουδέτερο τέμπο. ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Η ννέα διηγήματα με οικονομία στη σύνθεση. Ο ψυχισμός ενός ανθρώπου ή το αντιφατικό μιας κατάστασης αποδίδονται με τα ελάχιστα και αναγκαία, χωρίς ωστόσο να μένει αίσθηση ξηρότητας. Ευτυχούν εκείνα ακριβώς που ο αφηγητής γίνεται ελλειπτικός και ενδιαφέρεται μάλλον για αισθήματα και εντυπώσεις παρά για βιογραφικές λεπτομέρειες. ΜΑΙΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΣΗΣ ΤΟ ΚΕΛΕΠΟΥΡΙ [Δ ιηγήματα]

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ·

Τ Ο ΚΑΙΝ Ο ΥΡΙΟ Α Μ Α Ξ Ι [ Δ ιηγήματα]

Κ ρατικ ό Β ραβείο Δ ιη γή μ α το ς 2 οοι Β ραβείο Δ ιη γή μ α το ς π ε ριο δικ ο ύ « δια βα ζω » 2οοι Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Σ Κ Λ Η Π ΙΟ Υ 6 · Α Θ Η Ν Α 10680 · Τ Η Λ . 36 07 .7 44 · F A X 3623.093 e-mail: nefeli-p@otenet.gr · www: nefeli-books.gr

Μ Ο Λ Ι Σ

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Η Σ Ε

ΣΑΒΒΑΣ ΜΕΡΤΖΑΝΙΔΗΣ Φιγούρα που ταξιδεύει με μπαλόνι ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Συνέλαβε ένα σχέδιο που έπρεπε να το εκτελέσει απλώς και μόνο επειδή του φάνηκε έξυπνο. Θα σκότωνε το γραφειοκράτη μ’ έναν απαίσιο και παράτολμο τρόπο. Του άξιζε να του συμπεριφερθεί έτσι. Κ αι ακόμη χειρότερα αν ήταν δυνατόν, σκέφτηκε αρχικά. Μετά, όταν σοβαρεύτηκε κάπως, κατάλαβε πως θα ήταν αρκετό να τον σκοτώσει σύμφωνα με το σχέ­ διό του. Στο κάτω κάτω, ο άνθρω­ πος του ήταν άγνωστος και ουδέ­ ποτε τον είχε ενοχλήσει. Την ημέρα που θα τον γνώριζε, θα τον σκότωνε.

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ

Κ Α Σ Τ Α ΝΙ Ω Τ Η

ΣΠ ΑΝ ΙΑ Χ ΙΟ Ν ΙΖ Ε Ι ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ Μ ΥΘ ΙΣΤΟ ΡΗΜ Α

ΠΟΛΙΣ

ΜΙΝΩΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ

ΕΞΟΔΟΣ μυθιστόρημα Τρεις φίλοι, ένα χρέος, ένα τα­ ξίδι απροσχεδίαστο, έτσι όπως κάθε πραγματικό ταξίδι πρέπει ν ’ αρχίζει. Στην πορεία συνάντησαν γ υ ­ να ίκ ες που έδιναν φ ω ς, γ υ ­ ναίκες που έσβηναν το φ ω ς, λουλούδια που ανοίγουν μόνο τη νύχτα, μια θάλασσα γεμάτη χρώματα, ένα σύστημα χωρίς κ α νένα χρώμα, ένα τα ξιτζή που μόλις είχε γυρίσει απ’ τον παράδεισο και μια φιγού­ ρα που στεκόταν μόνη της μπροστά απ’ την πόρτα του Ένα σ υ ν α ρ π α σ τ ικ ό μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α , μ ια α π ίσ τευ τ η π ε­ ρ ιπ έ τ ε ια μ ε π ο λ λ ά α π ρ ό β λ ε π τ α κ α ι ένα α κ ό μ α π ιο απ ρόσμ ενο τέλος.

ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΛΑΣ λενκωμα-βιογραφία

ίρασητηςστιςτέχνες και τον ανοι καλλιτέχνεςτηςεποχής

Ένα βιβλίο-αφιέρωμα σ μεγάλη Μαρία Κόλλας με πλούσιο φωτογραφικό υλι­ κό και πολλά ενδιαφέροντα κείμενα. Με ένα μοναδικό χρονολόγιο που περιγράφει βήμα βήμα την εξέλιξη και αν δειξη της στην κορυφή, σ την μεγαλύτερη φωνή του αιώνα, αλλά και την μοναξιά της, την σχέση της με το Ωνάση και πολλά άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία Διαβάστε επίσης πολλά δημοσιεύματα εκείνης της εποχής, μι­ κρές, περίεργες λεπτομέρειες της ζωής της, αλλά και χαρα­ κτηριστικές κριτικές από τον ελληνικό τόπο, όπως και την γνώμη για την μεγάλη Ελληνίδα μερικών από τους ανθρώ­ πους που βρέθηκαν δίπλα της.

Π εριοδικό κα I κ δ ό σ ε ις ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ολοποΰλου 64, 152 31 Χαλάνδρι Ι?πλ: 6775.147, e-mail: aptl20ath.fonhnec.gr

www.kedros.gr · kedros@otenet.gr

Όχι μόνο τη Βουγιουκλάκη, αλλά και τη Μ ονρόε, τον Πρίσλεϊ, όλους τους έ κ α ν ε ολόιδιους. Εκεί που ή τα ν όμω ς αξεπέραστη, ή τα ν ότα ν έ κ α ν ε τη Μ ελίνα. Στα χρόνια τη ς δικτα τορίας η Μ ελίνα τή ς ε ίχ ε γ ίν ει εμμονή. Αλλά και αργότερα μεγάλη γυναίκα πια, ντυνότα ν τη Μ ελίνα κι άπλω νε τα χ έρια σχίζοντας το ν αέρα τη ς ερ ημιά ς της, μέσα σ’ ένα σπίτι λαβ ω μένο α η’ το σεισμό. Ώσπου μια μέρα παραπάτησε στη λαϊκή τη ς γειτο ν ιά ς της και δυο στιβαρά χέρια τη στήριξαν, ενώ μια ζεστή α νδρική φωνή τη ν πρόσταξε: ΣΤΥΛΩΣΟΥ.

Μ ’ ένα φ λιτζάνι καφ έ στο χέρι. Τρεις φ ίλ ες πίνουν και παρηγορούνται. Ά δοξοι έρω τες, εφ ή μ ερ ες σχέσεις, προβληματικοί γάμοι, ά ντρες, σεξ, παιδιά... Νευρικές κινήσεις και γρή γορες ρο υ φ η ξιές. Και τσιγάρα. Πολλά τσιγάρα... Γυναικείες εξομ ολογήσεις, μ ε σω στές δόσ εις χιούμορ και ειλικ ρ ίν εια ς. Ένα μυθιστόρημα για γ υ να ίκες εθισ μ ένες στη γλύκα του κ α φ έ και του έρωτα.

Τα ερω τικά πάθη είνα ι έν ν ο ιες που αποδίδονται με λ έ ξε ις α να ιρ ετικές: το αναποτελεσματικό, το απλησίαστο, το α νεδ αφ ικό, το ανείπω το, το α νελέητο, το α νειρήνευτο, το α νέκκλη το , το ανέκφραστο, το ανικανοποίητο, το ανεκπ λήρω το, το α νολοκλήρω το, το α νομολόγητο, το α τελεύ τη το . Ζουν ανάμεσά μας. Είναι οι άνθρωποι τη ς διπλανής πόρτας. Οι ιστορίες τους, ιστορίες πάθους και έρω τα, γοητεύουν. Ο πόθος τούς ο δηγεί σε μονοπάτια ηδονικά και α νομολόγητα. Θα α να καλύψ ετε στις σ ελίδες αυτού του βιβλίου και θα μοιρασ τείτε μαζί τους συναρπαστικά μυστικά.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

φ

Κ

Ε

Δ

Ρ

Ο

w w w .k e d r o s .g r · k e d ro s @ o te n e t.g r

Ένας Έ λληνας τη ς διασηοράς στη σημερινή Γερμανία. Ένας Οδυσσέας πολυπρόσωπος, πολυμήχανος και πολυτάλαντος κρίνει, ερω τεύ ετα ι, νοστα λγεί και ο νειρεύ ετα ι μακριά απ’ την Ελλάδα και συγχρόνως πολύ κοντά της. Ένα Βιβλίο για τη ν Ελλάδα του χ τες και του οήμερα. Μια πορεία αυτογνωσίας που Βλέπει μ ε νηφ άλιο τρόπο κι «απ’ έξω » τη ν Ελλάδα κι ίσως γ ι’ αυτό είνα ι τόσο πλημμυρισμένο από έρω τα για τον τόπο.

Η Θ άλεια γύρισε τη ν πλάτη στις προσδοκίες τω ν γονιώ ν της, έφ υγε απ’ τα Γιάννενα, σπούδασε για τρός και προσπάθησε να χαρά ξει το δικό τη ς δρόμο μακριά τους, στην Αθήνα. Ένα ένα τα έπ α ιξε όλα τα χαρτιά της. Τελευταίο άφησε τον έρω τά τη ς για το ν Αχιλλέα. Όταν κάηκε κι αυτό, κατέρρευσε...

Ο Αζεμήρ, διάδοχος Αρχιτραγουδιστής τη ς Βαραγκάλ εγκα τέλειψ ε τη χώρα του για τη ν αγάπη μιας γ υναίκας που δεν επιτρεπόταν να γ ίν ει δική του. Τα Βήματά του το ν έφ ερα ν στη Γκρόνταρ όπου κερδίζει τη ν εμπιστοσύνη του Αυτοκράτορα και τη ν αγάπη τη ς ανιψ ιάς του. Όμως υπάρχουν κι εκ είν ο ι που θεω ρούν τη ν παρουσία του στη Γκρόνταρ απειλή για τα συμφέροντά τους και τα σχέδια που κάνουν για τη ν επικράτηση στον κόσμο του Ζάγρου, θεού του Χάους και τη ς καταστροφής. Ο Αζεμήρ θα ξεκινή σ ει έν α ν σκληρό αγώ να, μ ε θύματα αγαπημένα πρόσωπα, που θα κρίνει τη ν ίδια τη ν ύπαρξη του κόσμου τω ν ανθρώπων.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

#

Κ

Ε

Δ

Ρ

Ο

Σ

w w w .k e d r o s .g r · k e d ro s @ o te n e t.g r

Τ α ξιδ εύ ο ντα ς στο Ά γ ιο ν Ό ρος μέσα από τους θρύλους κα ι τη ν ιστορία του, που συμπίπτουν μ ε τη ν ε ξ έ λ ιξ η του μονα χισμού και του Βυζαντίου, το πνεύμα και το τυπικό του οποίου - τη συνείδηση, θα μπορούσε να πει κ α ν είς , του Βυζαντίου - κ λ ηρονόμησ α ν οι μ ο ν α χο ί του, ο σ υγγ ρ α φ έα ς-ψ υ χ α ν α λ υ τή ς προσπαθεί να μπει στο μυστικό τους, ε κ ε ίν ο που το υ ς κ ά ν ει και απ οσύρονται στο ιερό α υτό βο υνό διά Βίου μα κριά από τους π ειρασμούς τη ς εγκόσ μια ς ζω ής κα ι τη γυνα ίκα .

Η σ υγκλονισ τική ιστορία του Β α λκα νιο νίκη π ρω ταθλητή δ ρο μ έα Στυλιανού Κυριακίδη, που τερ μ ά τισ ε ν ικ η τή ς στο μα ραθ ώ νιο τη ς Βοστόνης το 1946, έχ ο ν τα ς π ετύ χ ει το ν κ α λύ τερ ο α το μ ικ ό χρόνο και έν α παγκόσμιο ρεκόρ. Κ ά νοντα ς μια υπεράνθρωπη προσπάθεια, παρά τις κα κ ο υ χ ίες που α ν τιμ ετώ π ιζε στον τόπο του, ο Κ υριακίδης κ α τά φ ε ρ ε μ ε τη ν α π ίστευτη ν ίκ η του να γ ίν ε ι γνω σ τή σε όλο το ν κόσμο η λ ιμ ο κτο ν ία του ελ λ η ν ικ ο ύ λαού μ ε τά το ν Β’ Παγκόσμιο Π όλεμο και το ν εμ φ ύ λ ιο διχασμό. ΛΙια σ υ γ κ ινη τικ ή β ιο γ ρ α φ ία , γραμ μ ένη μ ε πάθος, α μ εσ ό τη τα κ α ι ευ α ισ θ η σ ία για έ ν α ν σεμ νό α θ λ η τή κ α ι άνθρω πο που δό ξα σ ε όσο λίγ ο ι το ν ε λ λ η ν ικ ό αθλητισμ ό.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ #

Κ

Ε

Δ

Ρ

Ο

w w w .k e d r o s .g r · k e d ro s @ o te n e t.g r

Μ ετά το τέλ ο ς του Πελοποννησιακού πολέμου στην Αθήνα επ ικρα τεί σύγχυση, ταραχή και μαρασμός. Όταν ο καλύτερος μα θητής τη ς Ακαδημίας του Πλάτωνος βρίσκεται νεκρός, ο φιλόσοφος Διαγόρας, πρεσβευτής του κόσμου τω ν ιδεών, κατα φ εύγει στον Ηρακλή Πόντορα, αποκρυπτογράφο αινιγμά τω ν και οπαδό του ορθού λόγου, ενώ οι άγριοι φόνοι αρχίζουν να δ ιαδέχονται ο έν α ς τον άλλον.

ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

Ένα μυθιστόρημα αποσπασματικό και ερμητικό, νευρώ δες και γοητευτικό, όπου η λα τρ εία τη ς ζω ής γεννά τη ν ηδονή του θανάτου. Ένα φιλοσοφικό θρίλερ απρόοπτων κα τα σ τά σεω ν και α κραίω ν α ντιδράσεω ν. Ένα βα θύ τα τα ερ ω τικό παιχνίδι γρα φ ή ς-α νά γνω ση ς σε μια ιστορία όπου η αναζήτηση της α λή θ εια ς παρασύρει σε πολύ επ ικίνδυνα μ ονοπάτια...

#

'S a W F a i I

ς€

kineziko

κρ€Βλτι

Ανώ τατο στέλεχος ετα ιρία ς χρω μάτω ν πέφ τει θύμα μιας σ κοτεινής παγίδας. Μυστήριες συναντήσεις, α ινιγμα τικές εξα φ ανίσ εις, απρόσμενοι έρω τες, περίεργες συμπτώσεις κι α να π ά ντεχες δολοφ ονίες πέφτουν με δύναμη πάνω του σαν σκόρπια μοτίβα πίνακα ζω γραφικής. Ο Λουίτζι Μαλέρμπα εικ ο ν ο γ ρ α φ εί μ οναδικά την ηδονή του κινδύνου. Μ ια αστυνομική ιστορία με τις ζω ηρές αποχρώσεις εν ό ς επ ιβλητικού μυστηρίου.

Μια ομάδα αρχαιολόγω ν κάνει α νασκαφές στην αρχαία πόλη τω ν Χετταίω ν, στις ό χθες του Ευφράτη ποταμού. Στη διάρκεια τω ν ανασκαφών, ανακαλύπτεται, μέσα από τις πινακίδες του Πατασάνα, η αρχαιότερη ανεπίσημη ιστορία τη ς ανθρωπότητας. Ο Πατασάνα είνα ι γρα μματέα ς σε μια από τις Χ εττα ιικ ές Πόλεις-Κράτη.Έ χει επ ιλέξει, α ντί για τις επιθυμίες του Βασιλιά, να γρά φει στις π λακέτες τις δ ικές του εμπ ειρίες. Μ ε τη ν ανακάλυψη τω ν πλακετώ ν, ξεκινο ύ ν και οι δολοφονίες. Η επ ικεφ α λής τω ν ανασκαφών, Εσρά, προσπαθεί να φτάσει στις ιστορικές πραγματικότητες, και να δ ια λευκάνει τα εγκλήματα .

Σ

m iiixi

naftffixa

EPH ΡΙΤΣ07

mins %έΙ, ψ 9 3

\ς .Α ^

Ένα πλούβιο βαβίλειο, ένας βαβιλιάς, μια βα6ΐλί66α k<u οι τρεις κακομαδημένες κόρες τους. Υπάρχει κάτι που να μπορεί να κάνει τις βαβιλοπούλες να πάψουν να βκέπτονται μόνο τον εαυτό τους: Υπάρχει. Και τότε όλα τελειώνουν όλα ωραία, και ζούμε εμείς καλά κι αυτές καλύτερα...

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΣ-ΔΜΜΗΤΡΜΣ Λ7ΤΑΡΑΣ

Τι βυμβαίνει όταν ένας μικρός ιπποπόταμος το εκάει από το ζωολογικό κήπο και βγαίνει βόλτα ετην Αδήνα; βλέπει πολλά και μπλέκει βε ένα βωρό περιπέτειες, που δα τις διαβάβετε ετο βιβλίο.

W W W .k e t i r o s . g r * ke<ir o s @ o i e n e - t . g r

ΜΙΛΤΟΥ ΣΑΧΤΟΥΡΗ

ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1980 - 1998)

I I

ΚΕΔΡΟΣ

ΕΚ Δ Ο Σ ΕΙΣ Κ ΕΔ ΡΟ Σ Γ Ε Ν Ν Α Δ ΙΟ Υ 3, 1 0 6 7 8 Α Θ Η Ν Α , τ η λ .: 3 8 0 2 0 0 7 - 3 8 0 9 7 1 2 , fa x : 3 3 0 2 6 5 5

φ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ λ ο γ ο τ ε χ ν ί α

ΝΕΔ ΣΕΙΡΑ

MiO i f I I

ΔΙΑΤΙΘΕΝΤΑΙ

ΣΕ

ΟΛΑ

ΤΑ

1111f l i p M

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 1 ,106 78ΑΘΗΝΑ, ft)A.3$ ΟΪ 196-38 30 604, fax: 38 19 439

ΣΤΕΛΙΟΥ ΡΑΜΦΟΥ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ Τ Α Λ ΙΜ Π Α Ν ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑΛΙΜΠΑΝ

Όσο οί Έλληνες θά κυνηγούμε απαντήσεις, θά άναζητούμε γεωγραφική ταυτότητα καί θά προβληματιζώμαστε άν ανήκουμε στήν Ανατολή ή στήν Δύσι' δταν μάθουμε νά ρωτάμε, θά άνακαλύψουμε δτι τό δλο ζήτημα ήταν περί δνου σκιάς. Ψάχνουμε σέ σημεία τού όρίζοντος, ένώ ζοΰμε σέ λάθος χρόνο. Όθεν ή άντιφατικότης μας, ή σύγχυσι άξιών, ή άσχήμια τών έργων μας. Τό πουθενά τού χρόνου μας πληρώνουμε ώς έλλειψι κριτηρίων. Δέν μάς λείπει ή Ανατολή- μάς λείπει δμως ό προσ-ανατολισμός, ένα γερό πάτημα πού νά σπρώχνει τις ψυχές προς τον καινούργιο χρόνο τής δικής τους Ανατολής καί αλήθειας. Μάς λείπει ή εντός Ανατολή, πού είναι καί στά τέσσερα σημεία τού ορίζοντα.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ I. ΖΙΑΚΑΣ Η ΕΚΛΕΙΨΗ ΤΟΓ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΙ Ή εποχή μας - ή εποχή τής Νεωτερικότητας - άφοΰ άνέδειξε τό έξατομι κευμένο υποκείμενο σέ θεμέλιο τού ιδρυτικού της παραδείγματος (τής κοσμοθεωρίας της), ανακαλύπτει περιδεής δτι στήν πραγματικότητα τό έχει οδηγήσει στήν εξαφάνισή του. Ένώ π.χ. έχει κάνει σημαία της τά «ανθρώπινα δικαιώματα», εξαφάνισε τό ύποκείμενο πού υποτίθεται δτι είναι φορέας αυτών ταών δικαιωμάτων. Καί μάλιστα τόσο τό ατομικό δσο καί τό συλλογικό ύποκείμενο, τά όποια βλέπουμε νά θρυμματίζονται καί νά άπορροφώνται άπό τούς απρόσωπους κοινωνικούς μηχανισμούς. Πρόκειται δμως για πραγματική καί άμετάκλητη εξαφάνιση τού υποκειμένου ή γιά «έκλειψη», δηλαδή γιά προσωρινή απουσία του, λόγψ επικάλυψης άπό κάτι άλλο, πού στέκεται εμπρός του; Ποιό είναι αυτό τό «κάτι άλλο»; Καί τί θά έχει άπομείνει άπό τό ύποκείμενο άν και δταν ή «έκλειψη» έχει παρέλθει; Ή προβληματική τού βιβλίου πάνω στα ερωτήματα αυτά αναπτύσσεται σέ τρεις βαθμίδες: α) Ή σημερινή κρίση είναι αποτέλεσμά τής άποτυχίας των κινημάτων υπέρβασης του καπιταλισμού. Δηλαδή τής χρεωκοπίας τόσο τού καπιταλιστικού ατομικισμού δσο καί τού σοσιαλιστικού κολεκτιβισμού, β) Τό πρόθημα τής υπέρβασης αυτής δέν είναι ίστορικιστικό άλλά όντολογικό. Δηλαδή τό ζητούμενο είναι ή άναθεμελίωση τού σύγχρονο πολιτισμού σέ μιάν άλλη κοινωνική οντολογία, γ) Κρίσιμα στοιχεία καί μιά πραγματικά εναλλακτική κοινωνική οντολογία είναι δυνατόν νά βρεθούν στήν οικουμενική ελληνική παράδοση καί συνίστανται στό συνδυασμό προσωποκεντρικής οντολογίας καί πολιτειακού κοινοτισμού.

A

Βιολογία ·Α ρ. 203

Εξπρεσιονισμός ·Α ρ. 208

Αγιον'Ορος ·Αρ. 68

Βυζάπιο ·Α ρ. 129

Εξωτισμός ·Α ρ. 314

Αισθητισμός ·Α ρ. 349

Βραβεία λογοτεχνίας 1995 ·Α ρ. 364

Αιώνας (ο) που φεύγει · Αρ. 382

Βραβεία λογοτεχνίας 1995 ·Α ρ. 365

Επικοινωνιολογία ·Α ρ. 348

Αιώνας (ένας) συγγραφείς, 1900-2000

Βραβεία λογοτεχνίας 1996 ·Α ρ. 375

Επιλεκτική βιβλιογραφία Χριστουγέννων

•Αρ. 403 Αλληλογραφία ·Αρ. 170

Επιθεώρηση Τέχνης ·Α ρ. 67

Βραβεία λογοτεχνίας 19 97 · Αρ. 386 Βραβεία λογοτεχνίας 19 98· Αρ. 398

Αμερικανική πεζογραφία (σύγχρονη)

•Αρ. 253 Επιλογή Βιβλίων 1986-87 ·Αρ. 172 Επιστήμες (κοινωνικές) ·Α ρ. 222

•Αρ. 237

Επιστήμες στον κόσμο μας · Αρ. 220

Αμερικανοεβραίοι συγγραφείς ·Αρ. 367

Γαλλική επανάσταση ·Α ρ. 216

Επιστημονική φαντασία ·Αρ. 220

Αμερική των μειονοτήτων ·Α ρ. 394

Fαλλική ποίηοη τα τελευταία 60 χρόνια

Ερωτισμός και πορνογραφία · Αρ. 341

Αναγνώσεις και κείμενα · Αρ. 234

•Αρ. 310

Ετερότητα στην ελληνική λογοτεχνία

Αναχρονιομός οτον αιώνα μας·Αρ. 283

Γενιά των Μπήτνικ ·Α ρ. 64*

Ανθρωπολογία (κοινωνική) ·Αρ. 323

Γερμανόφωνο θέατρο ·Αρ. 70

Ανολοκλήρωτοι έρωτες · Αρ. 261

Γεωπολιτική και στρατηγικές ·Α ρ. 331

Η Ήχος (ο) της εικόνας ·Α ρ. 329

•Αρ. 417

Αηίοταοη και λογοτεχνία · Αρ. 58*

Γλώσσα και Δημοτικό σχολείο ·Αρ. 345

Αρχαία λυρική ποίηοη · Αρ. 107*

Γλωοοολογία·Αρ. 144

Ασθένειες των συγγραφέων · Αρ. 281

Γνωσιακές επιστήμες ·Αρ. 408

0

Αστικό ελληνικό μυθιστόρημα ·Α ρ. 338

Γραφές και υπογραφές γυναικών ·Αρ. 401

θάλασσα και ταξίδια ·Α ρ. 244

Αστυνομική λογοτεχνία ·Α ρ. 86

θέατρο (νεοελληνικό) ·Αρ. 89

Αυτοβιογραφία ·Α ρ. 155

Δ

θέατρο και παιδί ·Α ρ. 214

Αυτόχειρες (οι) στη λογοτεχνία ·Α ρ. 284

Δεκαετία το υ '60 ·Α ρ. 308

θεολογία ·Α ρ. 251

Αφήγηση και παραμύθι ·Α ρ. 363

Διακοπές και βιβλίο ·Α ρ. 196

Θεσσαλονίκη ·Α ρ. 128

Διακοπές. Εκδότες προτείνουν 460 βιβλία

θεωρία του Χάους ·Α ρ. 409

Β

•Αρ. 244

Βιβλία για το καλοκαίρι ·Α ρ. 148

Διανοούμενοι και εξουσία · Αρ. 186

Βαλκάνια ·Α ρ. 402

Δοκίμιο ·Αρ. 117

Βιβλίο και στρατός ·Α ρ. 146

Ιστορικό μυθιστόρημα ·Α ρ. 291 Ιταλική λογοτεχνία · Αρ. 76

Βιβλία Α'εξαμήνου 1992 ·Α ρ. 292

f

Βιβλία Β' εξαμήνου 1992 ·Αρ. 303

Έγκλημα - Απόπειρες ερμηνείας ·Α ρ. 239

Κ

Βιβλία Α'εξαμήνου 1993·Αρ.316

Εθνικισμός ·Α ρ. 322

Κινηματογράφος και ιστορία ·Α ρ. 266

Βιβλία Β' εξαμήνου 1993 ·Αρ. 328

Εθνικισμός σήμερα ·Αρ. 418

Κινηματογράφος (θεωρία) ·Α ρ. 317

Βιβλία Α'εξαμήνου 1994· Αρ. 340

Εκπαίδευση - Δημόσια και ιδιωτική

Κινηματογράφου (χρόνια) ·Αρ. 353

Βιβλία (185) που αξίζει να διαβάζετε •Αρ. 409 Βιβλίο - η αγοραστική συμπεριφορά του κοινού ·Αρ. 224 Βιβλίο και εικονογράφηση ·Α ρ. 248

•Αρ. 247 Ελληνικό γράμματα στη Γερμανία ·Αρ. 368 Ελληνικά μπεστ οέλερ του 19 90· Αρ. 252 Ελληνική πεζογραφία (μία συζήτηση) •Αρ. 376

Βιβλίο και νέες τεχνολογίες ·Αρ. 188

Ελληνικό παραμύθι · Αρ. 130*

Βιβλίο και φυλακή ·Α ρ. 99

Εξουσία και κοινωνία ·Αρ. 276

Κοινωνία και κράτος ·Αρ. 233 Κοινωνιολογία·Αρ. 119 Κοινωνιολογία της ούμρονης οικογένειας •Α ρ.241 Κουλτούρα (η) της αμφισβήτησης •Αρ. 352 Κόμικς ·Α ρ. 217*

Κριτική ·Αρ. 184

Όνειρο (το) στη λογοτεχνία ·Αρ. 240

Κυπριακά γράρρατα ·Α ρ. 123*

Όραρα (το) στη λογοτεχνία ·Α ρ. 263

Τηλεόραση και παιδί· Αρ. 262

Οργισρένοι νέοι - Δεκαετία του '50

Τιρήκαιπροπή·Αρ.351

Λ

•Αρ. 302

Λαϊκό αιοθηρατικό ρυθιοτόρηρα ·Αρ. 100

Όρια (τα) του ρυθιοτορήρατος ·Αρ. 373

Λαϊκό τραγούδι ·Αρ. 362

Όψεις του λαϊκού πολιτιοροό ·Α ρ. 404

Τρέλα και κοινωνία · Αρ. 272 Τοιγγάνοι: Pop, Μανούς και Σιντέ, Καλέ •Αρ. 374

Λαογραφία ·Αρ. 245 Υ

Λατινοαρερικάνικη λογοτεχνία ·Αρ. 59*

Π

Λογοτεχνία τηςΑργεηινής ·Α ρ. 315

Παραλογοτεχνία ·Α ρ. 354

Λογοτεχνία και ζωγραφική ·Αρ. 321

Παιδί και δηριουργικότητα · Αρ. 361

Λογοτεχνία (η) και το κακό ·Αρ. 289

Παιδί και περιβάλλον · Αρ. 325

Λογοτεχνία και κινηρατογράφος · Αρ. 75

Παιδική λογοτεχνία (θεωρία και κριτική)

Λογοτεχνία και φωτογραφία ·Α ρ. 271

•Αρ. 346

Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί · Αρ. 242

Παιδικό βιβλίο ·Α ρ. 94* Παιδικά βιβλία'8 6-'87·Αρ. 180

Μ

Παιχνίδι και παιδί ·Α ρ. 236

Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ·Αρ. 194

Υπερρεαλιορός (ελληνικός) ·Αρ. 120 Υπερρεαλιαρός και έρωτας ·Α ρ. 335 Υποτροφίες συγγραφέων ·Α ρ. 371

Φ Φερινιστικό έντυπο (ελληνικό) ·Αρ. 198 Φετίχ της γραφής ·Α ρ. 360 Φετιχιορός·Αρ.301 Φιλέλληνες (σύγχρονοι αγγλόφωνοι)

Περιπλάνηση στη λογοτεχνία · Αρ. 282

Μεσαίωνας ·Α ρ. 288 Μεοοπόλερος και πεζογραφία ·Αρ. 279 Μεταροπέρνο ·Α ρ. 254 Μεταπολερική ελληνική λογοτεχνία •Αρ. 380

Φιλοσοφία της ιστορίας ·Αρ. 344

Πολιτιαρός και κουλτούρα ·Α ρ. 195

Φιλοσοφία και φύση ·Α ρ. 339

Πράγα των συγγραφέων · Αρ. 209

Φινλανδικά γράρρατα ·Α ρ. 114

Πρωτοπορείες και κινήρατα ·Α ρ. 270

Φουτουριορός·Αρ. 141

Πωςναδιαβάζουρε·Αρ.359

Μετάφραση ·Α ρ. 156*

•Αρ. 164

Πολιτική γελοιογραφία ·Α ρ. 268

Φρόιπ (επίγονοι) ·Α ρ. 65*

Πρωτοχρονιές του Μεοοπολέρου ·Αρ. 370

Μικρασιατικός ελληνισρός ·Α ρ. 74*

X

Μοναξιά και λογοτεχνία ·Α ρ. 280

Χιούρορ·Αρ. 124

Ρ

Μουοική και λογοτεχνία ·Α ρ. 185

Ραδιόφωνο και τηλεόραση ·Α ρ. 215

Η

Ρεαλιαρός·Αρ.250

Νέα Υόρκη (η) στη λογοτεχνία ·Αρ. 296

Ρ οκ·Α ρ.219 Ροραπισρός·Αρ.225

ΝέοΜυθιοτόρηρα·Αρ. 189

Χιούρορ και παιδική λογοτεχνία ·Α ρ. 336 Χιπιορός·Αρ.341 Χόλιγουπ (το) στη λογοτεχνία ·Αρ. 332 Χρονογράφηρα ·Αρ. 293 Χωριορός·Αρ.366

Νέοι και λογοτεχνία ·Αρ. 232

I

Ψ

Ο

Σενάριο (το) ·Α ρ. 290

Οιδίπους ·Αρ. 350

Σηρειω τική·Αρ.71*

Ψυχανάλυση και λογοτεχνία ·Αρ. 163 Ψυχανάλυση και πολιτική ·Α ρ. 343

Ψυχανάλυση (το λυκόφως) ·Α ρ. 264

Οικολογία και πολιτική ·Α ρ. 318

Στρουκτουραλισρός ·Αρ. 227*

Ολλανδικά γράρρατα (σύγχρονα) ·Α ρ. 84

Συρβολιορός·Αρ.333

0λοκαότωρα·Αρ.400

Σχολή της Φρανκφούρτης ·Α ρ. 405

Ψυχιατρική και ψυχανάλυση ·Αρ. 210

0ροιοπαθητική·Αρ.221

Σώρα (το) στο λόγο και οτην τέχνη

Ψυχογλωσσολογία ·Α ρ. 238

Οροφυλοφιλία ·Α ρ. 246

•Αρ. 307

Ψυχανάλυση και ψυχοθεραπεία ·Α ρ. 342

Ψυχολογία (κοινωνική) ·Α ρ. 255

* Τα τεύχη που οηρειώνονται ρε αστερίοκο έχουν εξαντληθεί.

A Άγρας, T .· 104 Αίοω πος·167 Αλεξάνδρου, Α . · 212 Αξιωτη, Μ .· 311 Απολλιναίρ, Γκ. ·2 3 1 Αραγκόν. Λ . · 168 Αριστοτέλης · 135 Αριστοφάνης· 72 Αρτά, λ · 151

Βαλερί. Π . · 183 Βάρναλης, Κ. · 88* Βελενοτινλής, Ρ .·2 3 5 Βενέζης, Η. · 337 Βερλαιν, Π. ·3 7 8 Βερν, I . · 105 Β ιά ν ,Μ .·8 5 Βιζυηνός, Γ. · 278 Βολταίρος · 177 Βουτυράς, Δ. · 298

Γέιτς, Ου. Μπάτλερ · 391 Γιουρσενάρ,Μ .·81 Γκαιτε, Γ.Β. · 154 Γκράμοι,Α. ·2 9 5 Γκρην. Γκ. · 267 Γ λ η ν ο ς ,Δ .·6 Γ Γουλφ, Β. · 153

& θεοτοκάς, Γ . · 137 θεοτόκης, Κ. · 92 θερβάντες, Μ. π ε · 176 Θουκυδίδης· 191 I Ιονέοκο, £ · 122 Ίψεν, Ε .· 181

Καβάφης. Κ .Π .·7 8 ,389 Καζαντζακης, Ν. · ί9 0 ,377 K a m , θ. · 106 ' " Γ Ί. · 387 Α .· 1 4 0

S

. ., · ιιο

Καποδίοτριας, I. · 275 Καρκαβίτοας, Α. · 258 306 Καραγάτοης, Μ. Καρουζος, II. · 393 Καρυωτακης, Κ .· 157 Καοτοριάδης, Κ. · 385 Κενώ, Ρ. · 320 Κέρουακ Τζ. · 249 Κοκτώ, Ζ · 160 Κ ο \ε τ ·3 1 3 Κονδύδης, Π . · 384 Κόντονλου, Φ .· 113 Κ οραης,Α.·82 Κούηερα, Μ. · 80* Κρίοτι, Α. · 149 Κρυοτάλλης, Κ. · 326

Λ Λακάν I . · 126 Λαπαθιώτης, Ν. · 95 Λεβί·Στρως, Κ. · 158 Λειβαδίτης, Τ .·2 2 8 Λεκατοάς. Π . · 166 Λ ιοτάρ,ΙΦ . · 3 8 8 Λόρκο, Φ.Γ. · 192 Λουκιανός · 102 Λ ουπ εν,Α .·218 Λώρενς, Ντ. X .· 132 Λωτρεαρόν · 355

Μαγιακόφοκι, Β. · 121 Μαιηλερ, II. · 286 Μακρυγιάννης · 101 ΜαΑακάοης · 357 Μαν, Τ. · 90

Μαρής, Γ. ·3 5 6 Μ αριβό·257 Μάρκες, Γ κ .Γ κ .· 223 M ap l Κ. · 83* Μίλ\ερ, Α. · 259 Μίλδερ, X. · 273 Μιοίμα, Γ. · 253 Μολιερος · 179 Μ οπαίν,Μ. π ε · 3 0 4 Μοράβια, Αλ. · 256 Μοριοον, Τ .·4 0 6 Μ ο ύ ζ ι\,Ρ .·1 9 9 Μπαλζάκ, 0. π ε · 6 0 * ΜαάροουΙ, 0. · 383 Μπαρτ. Ρ. · 93 Μπαταιγ, Ζ . · 187 Μπέκετ, Σ .·1 1 5 Μ πάρχες,Χ.Α.·79 Μπρετόν, Α. · 207 Μ π ρεχτ,Μ .·211 Μπωβουάρ, Σ. ν τ ε · 136 Μ υριβή\ης,Σ .·30 9 Μωπαοάν, Γκ. ν τ ε · 204

Ναμπόκοφ, Β. · 162 Νέοι λογοτέχνες · 69 ,8 7 Νικολαιδης, Α. · 379 Νίτοε, Φ. · 91 Ντεκάρτ, Ρ .·3 6 9 Ντίκενς, Κ. · 229 Ντεριντά. 1. · 397 Ν τιπ ερ ο ·1 0 3 Ντοοτογιέφοκυ, Φ. •· 131 Ντυράς, Μ .· 134

Πεοοάα, Φ .·3 9 0 Πίνδαρος· 294 Πλαθ, Σ. · 396 Π ό ε Γ .Α .·1 1 2 Πολίτης, Κ .· 116 Πρεβερ, I . · 73

Ράιχ, Β .· 197 Ρεμπώ,Α.·305 ΡΙλκε, Ρ.Μ. · 2 7 4 Ρίτοος, Γ. · 205 Ροΐδης, £ · 96 Ρουοο, 1.1. · 395

Σάνδη, Γ. · 3 2 7 Σαντ, Μ. ντε · 77 Σαρτρ, I . Πωλ · 127 Σεφερης, Γ . · 142,410 Σιμενόν, Ζ. · 202 Σκαρίμπας, Γ. · 2 6 9 Σολωμός, Δ .· 213 Σοφοκλής· 243 Σταινμπεκ, Τ .· 173 Σταντάλ · 98

Τ Πέημς Χ. · 260 Τβις, f. · 62* Τολοτόι, Α. · 200 Τουαίν,Μ .·252 Τουρνιέ,Μ .·287 Τοαντλερ, Ρ .· 193 Τοέχω φ ,Α .·169 Τοίρκας, Σ. · 171

Ξενόπουλος, Γ. · 2 6 5

Ο Ίμηρος · 174 )ογουελ, Τζ. · 226 •■άιλπ, 0. · 152 γκό, Β .· 111 ίλιαμς, Τ .· 139 Παλαμάς, Κ. · 334 Πάλλης, Α. · 118 ΓΙεηζικης, Ν.Γ. · 407 Πάουντ, ί. · 178 Παπαδιαμάπης,Α. · 165 Παπαπωνίου, Ζ. · 2 8 5 Παραμυθάδες · 108*

' Τα τεύχη που οημειώνονται με αοτερίακο έχουν εξαντληθεί.

Φιτζέραλπ Φ Ι. · 138 Φόροτερ, Ε.Μ. · 312 Φουκώ, Μ. · 125 Φλωμπέρ, Γ . · 143 Φρόιντ, Σ. · 150

Χ άιντεγκερ,Μ .·1 61 & 39 9 Χάκκας, Μ. · 297 Χάρμετ, Ν. · 182 Χαρντυ, Τ .·3 2 4 Χατζοπουλος Κ .·3 1 9 Χέμιννουεϊ, £ · 159 Χιουζ Τ. · 396

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ Α Γ Ρ Α ΙΤΓι

a HiaALPkV yT o°

h ttp :/ / w w w .a g ra .g r

ΑΝΝΑ Φ ΡΑ ΓΚ Ο Τ Δ Α Κ Η

Η γλώσσα και το έθνος 1880-1980 Εκατό χρόνια αγώνες

Αυτό το βιβλίο αφορά το ιστορικό γλωσσικό ζήτημα και φωτίζει τη σημερινή διάσταση τω ν πεποιθήσεων για την ελληνική γλώ σσα και τους κινδύνους που λέγεται ότι την απειλούν στην ευρωπαϊκή εποχή μας. Α ναλύει την ιστορική διαμάχη υπέρ της καθαρεύουσας ή της δημοτικής ως ιδεολο­ γική σύγκρουση ανάμεσα σε δύο αντίπαλες εκδοχές γ ια τους πολιτικούς προσανατο­ λισμούς της ελληνικής κοινωνίας. Αναπροσδιορίζει τη στενή σχέση ανάμεσα στη γλώ σσα και το έθνος, ως βασική παράμετρο για την κατανόηση της ιστορικής διγλωσσίας. Αναδεικνύει την ιδεολογική διάσταση του σύγχρονου λεγάμενου γλωσσικού ζητή­ ματος και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι αξιολογήσεις της ελληνικής γλώσσας έχουν στενή σχέση με την αξία που αποδίδεται στην εθνική ταυτότητα.

/

εκδόσεις

£ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΣΟΛΟΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ τΐ)λ. 3806 305,3821 813 lax 3838 173, e-mail: alexcom@otenet.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖ0ΓΑ0Υ 5/ΣΤΑΔΙ0Υ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 3311 719

Α ρ χ α ί α Ε λ λ η ν ικ ή «Ο

ι

Ε

Γ ρ α μ μ α τ ε ία

λ λ η ν ε ς

»

Τα Εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ­ ρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ 'όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήοεις.

15/ 11/2001 - 14/ 12/2001 L Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Δυο φορές Έλληνας 2 . Ν.ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή

ΚΕΔΡΟΣ

κέδρος

Π. ΚΟΕΛΟ Ο διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ 3 . I. ΑΛΙΕΝΤΕ Φωτογραφία σε σέπια

λιβανης

ωκεανιδα

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Φτωχή Μάργκο

πατακης

4 . ΤΖ. ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ Ο Χάρι Πότερ και η φιλοσοφική λίθος 5 . Α. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων 6 . Α. ΠΑΠΑΑΑΚΗ Βαρκάρισσα της χίμαιρας L Μ. ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η άγνοια

ψυχογιός

εξαντας

καλεντης

εστία

Ε.ΤΡΙΒΙΖΑΣ Η τελευταία μαύρη γάτα

ελληνικά γραμματα

Ε.ΦΑΚΙΝΟΥ Ποιος σκότωσε τον Μόμπι Ντικ 8 . Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση

9 . Σ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Η βραδυπορία του καλού Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ Οι πύλες της φωτιάς 10. Κ. ΚΑΡΑΤΖΑ Δακρυσμένα φεγγάρια

εμπειρία εκδοτική

ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ Οσάμα Μπιν Λάντεν 11. NT. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Οι τρεις χήρες

πατακης

πατακης

Γ.ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Ο Τούρκος οτον κήπο

θ. ΧΑΛΟ Ούτε το όνομά μου

καςτανιωτης

πατακης

καςτανιοτης κάκτος

καςτανιωτης

γκοβοςτης

ΤΖ. Ρ. Ρ. ΤΟΛΚΙΝ Ο άρχοντας των δακτυλιδιών

κέδρος

Β. NT. ΧΑΝΣΟΝ-ΤΖ. ΧΙΘ Ποιος σκότωσε τονΌμηρο 12. Φ.ΜΠΡΟΝΤΕΛ Γραμματική του πολιτισμού

κάκτος

μ . ι . ε. τ .

Τα στοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αριστοτελης-Αβήνα, Αρκτούρος-Ιπάρτη, Βαγιονάκης-Αβήνα, ΕλεοβερουίάκηςΑθήνα, Ενόοχώρα-Αθήνα, Εξαρχόποσλος-Αΰήνα, Ζαφειρίου-Νεα Λιόσια, Ζηριχίόης-θεσσαλονίκη, Θεωρία-Ζάκυνθος Ιανός-θεοσαλονίκιι, Κεντρί-θεσοαλοάη, Κεντρί-Λαρία, Κίντος-Κορωπί, Κόκκινος-Ηράκλειο, Λο-Αβήνα, Μαβέ-Καλλιβεα, Μάτι-Κατερίνη, Μεβενίτης-Πάτρα, Μααχονάς-Αγρίνιο, Όμηρος-Βόλος, ίίαράμετροφλαργύς, Πατάκης-Αβιjva, Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάζ, Πλήβων-Πλ. Αμερικής, Πολιτεία-Αβήνα, Ιάκης-Νέαϊμάρνη, Ικαλινό-ίκιάθος, ΤοΑέντρο-Ρόόος, Φελοάρης-Παλαιό Φάληρο, Φτοόλη-Νέα Ιωνία

26

2001 ΕΛΛΗΝΙΚΑ L ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή

κέδρος

2 , ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ Κουστούμι στο χώμα 1 ΝΤΟΡΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Οι τρεις χήρες

ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

καςτανιοτης

4 . ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Δυο φορεςΈλληνας 5.

ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση

κέδρος

ΚΕΔΡΟΣ

6 . ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΟΞΙΑΔΗΣ Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ καςτανιοτης

7. ΚΑΤΙΑ ΚΙΣΣΟΝΕΡΓΗ Στις ομορφιές οου είσαι σήμερα 8 . ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Ο Τούρκος οτον κήπο

εμπειρία εκδοτική

ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

ΑΛΚΥΟΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Βαρκάριοσα της χίμαιρας

καλεντης

? . ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Το εργοοτάοιο των μολυβιών 10, ΤΑΤΙΑΝΑ ΑΒΕΡΟΦ Τοξέφωτο

πατακης

κέδρος

ΞΕΝΑ L ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ Μπαουντολίνο

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

2. ΡΟΖΑΜΟΥΝΤ ΠΙΛΤΣΕΡ Χειμερινό ηλιοστάοιο 3 . ΠΑ0Λ0Κ0ΕΛ0 Το ημερολόγιο ενός μάγου 4 . ΓΚΑΟ ΞΙΝΓΙΑΝΓΚ Το βουνό της ψυχής

ωκεανιδα

νεα ςυνορα-λιβανης

λιβανης

5 . Θ.ΧΑΛΟ Ούτε τ'όνομά μου

γκοβοςτης

6 . ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η άγνοια

εστία

7. ΤΖΙΝΑ ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ Ο Χάρι Πότερ και το κύπελλο της φωτιάς 8 . ΣΚΟΤ ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ Οι πόλεις της φωτιάς 9 . ΙΖΑΜΠΕΛ ΑΛΙΕΝΤΕ Κόρη της μοίρας

ψυχογιός

πατακης

ωκεανιδα

10. ΡΟΖΑΜΟΥΝΤ ΠΙΛΤΣΕΡ Το άγριο θυμάρι

ωκεανιδα

27

λογοτεχνικά βραβεία

2001

Στην εκδήλωση της απονομής των Λογοτεχνικών Βραβείων του διαβάζω (29 Οκτωβρίου - Γαλλικό Ινστιτούτο) έστειλαν μηνύματα ο πρωθυπουργός κ. Κώστας Σημίτης, ο πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας κ. Κώστας Καραμανλής, ο πρόεδρος του Συνασπισμού της Αριστερός και της Προόδου κ. Νίκος Κωνσταντόπουλος, ο υπουργός Τύπου και ΜΜΕ κ. Χρήστος Πρωτόπαπας και η υφυπουργός Εθνικής Παι­ δείας και Θρησκευμάτων κ. Ελένη Κούρκουλα. «Με μεγάλη χαρά χαιρετίζω και φ έτος την απονομή των Λογοτεχνικών Βραβεί­ ων του περιοδικού διαβάζω. Μια γιορτή της αιώνιας περιπέτειας του πνεύματος και της ψυχής. [...] Μια ευκαιρία τιμής στους δημιουργούς, τους αυθεντικούς πρωταγωνιστές της πολιτιστικής ζωής. Γιατί το κρίσιμο σημείο σήμερα είναι αυ­ τό: η βράβευση δημιουργών από δημι­ ουργούς. Από ένα περιοδικό που έχει κα­ θιερωθεί στα πνευματικά μας πράγματα χάρη στην επιμονή, το μεράκι, την αγω­ νία των ανθρώπων των γραμμάτων που εδώ και χρόνια πήραν την πρωτοβουλία να βραβεύσουν τους ομότεχνούς τους. Με σεβασμό στους εσωτερικούς ρυθ­ μούς της γραφής, με έγνοια για τον κό­ Κώοτας Σημίτης σμο των γραμμάτων, με γνώση των απο­ χρώσεων και των ιδιομορφιών του. Και αυτό είναι πολύ σπουδαίο - όχι μόνο για τα γράμματα ή τον πολιτισμό αλλά και ευρύτερα για την κοινωνία μας. Γιατί ως κοινω­ νία έχουμε ανάγκη τη ζωτικότητα, την πνοή και την έμπνευση των ίδιων των δημι­ ουργών. Όλων των δημιουργών. Γιατί ως αναγνώστες και ως σκεπτόμενοι άνθρω­ ποι έχουμε ανάγκη όλη αυτή τη συσσωρευμένη εμπειρία, γνώση αλλά και φαντα­ σία των ζωντανών δυνάμεων της κοινωνίας. Ο ενημερωμένος πολίτης, ο ευαίσθητος πολίτης, ο πολίτης που διαβάζει, σκέφτεται και προβληματίζεται. Είναι ο πολίτης στον οποίο πρέπει να στοχεύουμε. Ένας πολί­ της ενεργό μέλος της κοινωνίας των πολιτών. [...] Η Ελλάδα, ως κατεξοχήν χώρα που παράγει και εξάγει πολιτισμό υψηλής αισθητικής αξίας, οφείλει να καταστήσει σαφές ότι μόνο μέσα από το δύσκολο και επίπονο δρόμο της διαρκούς πολιτιστικής «αναζήτησης» θα φτάσει στην «ανατροπή» της α­ νοικτής κοινωνίας που όλοι οραματιζόμαστε. Κώστας Σημίτης Πρωθυπουργός

28

Κώοτας Καραμανλής

και συγγραφέων. Το δεύτερο αφορά του βιβλίου.

[...] θέλω να συγχαρώ το περιοδικό δια­ βάζω που διοργανώνει για μια ακόμη χρο­ νιά τη σημαντική αυτή εκδήλωση. [...] Η παιδεία και ο πολιτισμός είναι οι μεγά­ λες προτεραιότητές μας. Ένα εθνικό κε­ φάλαιο που δυστυχώς μένει αναξιοποίη­ το. Και εδώ είναι η ευθύνη όλων μας. Σε μια εποχή που η παγκοσμιοποίηση είναι παντού, η Ελλάδα καλείται μέσα από την Ενωμένη Ευρώπη να εκμετα λλ ευ τεί τη δύναμη που της παρέχει η έννοια Πολιτι­ σμός. [...]■ Εκείνο που απουσιάζει είναι η συγκροτη­ μένη από μέρους της Πολιτείας πολιτική για τη στήριξη του βιβλίου. Η πρώτη είναι η διασφάλιση ίσων όρων αντιμετώπισης βιβλίου, εκδοτικών οίκων 3 επιεικέστερη φορολογική αντιμετώπιση Κώστας Καραμανλής Πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας

Η απονομή λογοτεχνικών βραβείων από το περιοδικό σας α π οτελεί μια πρωτοβουλία με συμβολισμό και περιεχόμενο. Πρωτοβουλία από αυτές που ξεχωρίζουν σε μια περίοδο τυποποίησης, ευκολίας και εκπτώσεων. [...] Ι...Ί 0 δημιουργός χρειάζεται την πολύπλευρη στήριξη, της κοινωνίας και της πολιτείας, προκειμένου η διαρκής πνευματική δημιουργία, η αστείρευτη λογοτεχνική παραγωγή να είναι ο πραγματικός δείκτης της ανάπτυξης της χώρας αλλά και των ελληνικών γραμμάτων. Το περιοδικό σας δείχνει το δρόμο. [...] Με εκτίμηση Νίκος Α. Κωνσταντόπουλος Πρόεδρος του Συνασπισμού της Αριστερός και της Προόδου Ο θεσμός των Λογοτεχνικών Βραβείων που καθιερώσατε και απονέμετε για έ ­ κτη συνεχή χρονιά είναι άξιος συγχαρητηρίων. Γιατί, αναμφισβήτητα, συμβάλ­ λει ουσιαστικά στην υπηρεσία του καλού ελληνικού λογοτεχνικού βιβλίου. Με σεβασμό στο δημιουργό του. Τον άνθρωπο του πνεύματος και της ψυχής. Εύχομαι κάθε επιτυχία και δημιουργική συνέχεια στο έργο σας. Πάντοτε με την αξιοπιστία, την εγκυρότητα και την επαγγελματική δεοντολογία που σας διακρίνουν. Το υπουργείο Τύπου και ΜΜΕ και εγώ προοωπικά στεκόμαστε δίπλα σας, στηρίζο­ ντας με όλες μας τις δυνάμεις τις προσπάθειές σας. Ι...1 Φιλικά

Νίκος 4. Κωνσταντόπουλος

Χρήστος Πρωτόπαπας Υπουργός Τύπου και ΜΜΕ

29

Αγαπητοί φίλοι, Δυστυχώς φέτος δεν μπορώ να είμαι μαζί σας. 0α το ήθελα πολύ. Το περιοδικό διαβάζω, πηγή ψυχικού και πνευματικού πλούτου της νιότης μας, εύχομαι να αναβλύζει για χρόνια ακόμα το ύδωρ το «ιαματικό». Συγχαρητήρια ο' όλους τους ση­ μερινούς βραβευμένους. Με εκτίμηση Ελένη Κούρκουλα Υφυπουργός Παιδείας και θρησκευμάτων Παρών στην εκδήλωση της απονομής ή­ ταν ο υπουργός Πολιτισμού κ. Ευάγγε­ λος Βενιζέλος, ο οποίος απηύθυνε χαι­ ρετισμό. Μεταξύ άλλων τόνισε: Χαίρομαι γιατί το δαβάζω, το πρώτο, το πιο γνωστό και διαδεδομένο βιβλιολογικό περιοδικό στη χώρα μας, έχει καταφέ­ ρει να εμπεδώσει, να επιβάλει, να ισχυ­ ροποιήσει το θεσμό των βραβείων του. Χαίρομαι επίσης γιατί τα Βραβεία του δια­ βάζω βαδίζουν σχεδόν παράλληλα με τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία. Η μία διαδικασία ελέγχει και τις περισσό­ τερες φορές επιβάλλει και ενισχύει την άλλη. Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό να συμβαίνει στο χώρο της ανάγνωσης. [...]

ίυόγγάοζ Βινιζίλοζ

Επίσης παρόντες ήταν και χαιρέτισαν την εκδήλωση οι χορηγοί των Λογοτεχνικών Βραβείων του διαβάζω.· ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΙΒΛΙΟΥ (χορηγός του Βραβείου Ποίησης και του Βραβεί­ ου Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου) [...] Η εκδήλωση της απονομής των Βραβείων του διαβάζω μου θυμίζει κά­ ποιες άλλες παλιές εποχές. Εποχές που μαζεύονταν σε ένα χώρο άνθρωποι πολλοί, κυρίως νέοι. Σε ατμόσφαιρα που οι άνθρωποι ήθελαν να αλλάξουν τα πράγματα, να ανανεώσουν τις αξίες. (...] Αν θεωρήσουμε ότι τα Κρατικά Βραβεία αντηχούν τη θέση της Πολιτείας για τη λογοτεχνία, τα Βραβεία του διαβάζω είναι τα βραβεία της «πιάτσας». L.1 Ρένα Σταυρίδη Πατρικίου Πρόεδρος του Δ. Σ.

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ (χορηγός του Βραβείου Παιδικού Βιβλίου) Με το διαβάζω εδώ και πολλά χρόνια με συνδέουν δεσμοί φιλίας. Είναι το περιοδικό που διάβαζα εδώ και χρόνια και εξακολουθούμε να διαβάζουμε και σήμερα. Τα βραβεία του περιοδικού έχουν γίνει πλέον θεσμός. Όλοι μι-

30

λούν για τη φερεγγυότητά τους και για τη διαφάνεια τω ν διαδικασιών των βρα­ βεύσεων. Ως εκπρόσωπος της Εταιρείας Συγγραφέων θέλω να συγχαρώ όλους τους βραβευμένους της αποψινής εκδή­ λωσης και να ευχηθώ στο διαβάζω και στις Επιτροπές Κριτικών να συνεχίσουν το έργο τους. [...] Έλενα Χουζούρη Μέλος του Δ. Σ. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ (Χορηγός Βραβείου Μυθιστορήματος) L .1 Ένας πολιτιστικός οργανισμός, όπως το Ελληνικό Φεστιβάλ, του ο­ ποίου οι δ ρ α σ τη ρ ιό τη τες και οι ΈλιναΧουζούρη στόχοι είναι προσανατολισμένοι, σταθερό, σε όλες εκείνες τις αξίες που καλλιεργούν την αισθητική και προωθούν την ευρύτητα του πνεύματος και της δημιουργίας, δε θα έπρεπε να λείπει από τα Λογοτεχνικό Βραβεία του περιοδικού διαβάζω. Εμείς που τώρα δουλεύουμε στο Φεστιβάλ δε θα μπορούσαμε να λείπουμε από την αποψινή εκδήλωση και για ένα λόγο ακό­ μα: γιατί είμαστε πεπεισμένοι πως οι σημαντικές τομές στον πολιτισμό μπο­ ρούν να συντελεστούν μέσα από τη γόνιμη συνεργασία οργανισμών, φορέ­ ων, θεσμών που μοιράζονται τα ίδια οράματα. [...] Γιώργος Δαμ. Βουλγαράκης Αντιπρόεδρος του Δ. Σ.

Γιώργος Δομ. Βουλγαράκης

ΕΣΗΕΑ (Χορηγός Βραβείου Διηγήματος) Η ΕΣΗΕΑ στηρίζει φ έτος τα λογοτεχνικά βραβεία του περιοδικού διαβάζω βρίσκο­ ντας έτσι την ευκαιρία να δείξει πως αγα­ πάει τα βιβλία και ιδιαίτερα τα καλά βι­ βλία που γράφονται στους δύσκολους και άνυδρους καιρούς μας. Αναγνωρίζει πως τα βραβεία του διαβά­ ζω αποτελούν σημαντικό πλέον γεγονός για την πνευματική ζωή του τόπου, δί­ καιο αποτέλεσμα μιας άοκνης και υπεύ­ θυνης προσπάθειας, ενώ με ικανοποίηση διαπιστώνει ότι τρία από τα επτά μέλη της κριτικής επιτροπής είναι και δικά της μέλη, επ αγγελματίες δημοσιογράφοι. [...] Φανή Πιτραλιά

Φανή Πετραλιά Α' Αντιπρόεδρος της ΕΣΗΕΑ

31

CREEKBOOKS.CR (χορηγός Βραβείου Μυθιστορήματος) Αποτελεί ιδιαίτερη χαρά για το greekbooks.gr να συμμετέχει στην αποψινή βραδιά με την ιδιότητα του χορηγού. Τα βραβεία του περιοδικού διαβάζω α­ ποκτούν, χρόνο με το χρόνο, την αίγλη ενός θεομού και διατηρούν παράλ­ ληλα ακέραια την αρχική δυναμική τους. Η αγάπη για την ελληνική λογοτε­ χνία, ο πόθος να αναδειχθεί κάθε καινούρια κι ενδιαφέρουσα φωνή δίχως προκαταλήψεις και κατεστημένες εμμονές διακατέχει -θέλουμε να πιστεύ­ ο υμε- όλους τους παρισταμένους. Ανάμεσά τους κι εμάς. L.1 Ευχαριστώ πολύ. Ελεάνα Βλαστού

[λιάνα Βλαστού

ΠΟΕΒ [...] Οι συγγραφείς που τιμώνται σήμερα, επιλεγμένοι με δυσκολία και μεγάλη περίσκεψη από μία επι­ τροπή ειδικών, και με τη φροντίδα ενός περιοδικού που έχει καταστεί πλέον σημείο αναφοράς για τα λογοτεχνικά και εκδοτικά μας πράγματα, αυτοί οι συγγρα­ φείς λοιπόν, αλλά και πολλοί άλλοι ακό­ μη, μπορούν και πρέπει να σπάσουν τις χρυσές αλυσίδες τη ς ελληνικής γλώσ­ σας και να ξανοιχτούν όπου γης. [.„'] θερμά συγχαρητήρια στους διοργανω­ τές, στην Επιτροπή και στους κερδισμέ­ νους της βραδιάς. Γιώργος Δαρδανός Πρόεδρος της ΠΟΕΒ

32

Γ,ώργος Λ ια νός

ΜΙΑ Ο Φ Ε Ι Α Ο Μ Ε Ν Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ Η φίλη και μέλος της Επιτροπής Κριτικών των Λογοτεχνικών Βραβείων του διαβάζω Ελισάβετ Κοτζιά στη στήλη της εφημέριδας Η Καθημερινή (9.12.2001) με τίτλο «Ανάγκη επαγγελματοποίησης» αναφέρεται στο ζήτημα επαναπροσδιορισμού της επαγγελματικής λειτουργίας των κριτικών και τω ν φι­ λολόγων. Μεταξύ άλλων αναφέρει ως δεύτερη αιτία επαγγελματικού επαναπροσδιορισμού το δια­ βάζω και την πρόσφατη τελετή των Βραβείων. Γράφει χαρακτηριστικά η Ε. Κοτζιά:« ...ενώ οι διοργανωτές φρόντισαν να αναφερθούν και τα πενή­ ντα ονόματα των συνυποψήφιων για βράβευση συγγραφέων, κανένας δεν σκέφτηκε να ονομάσει, έστω και για μια φορά, τους κριτικούς και φιλολόγους που όλη τη χρονιά εργάστηκαν για να είναι δυνατή η απονομή αυτή». Επειδή η υποφώσκουσα αυτή ένσταση είδε το φως της δημοσιότητας, το περιοδικό οφείλει, όπως πράττει πάντοτε σε ανάλογες περιπτώσεις, να δηλώσει επίσης δημοσίως τις πραγματικές του προ­ θέσεις. Οι διοργανωτές έπρεπε να αναφέρουν όλους τους συνυποψήφιους για βράβευση συγγραφείς και το έπραξαν. Όφειλαν επίσης να αναφέρουν τα μέλη και των δύο Επιτροπών που πράγματι εργάστηκαν όλη τη χρονιά για να είναι δυνατή η απονομή. Δυστυχώς, όμως, δεν τους ανέφεραν στην τελετή της απονομής. Όχι φυσικά από πρόθεση, αλλά λόγω κάποιων απρόβλεπτων καταστάσεων που σχε­ δόν πάντοτε παρεισφρέουν σε ανάλογες διοργανώσεις. Ήταν μια παράλειψη για την οποία το δια­ βάζω ζητεί συγγνώμη και από τα δώδεκα μέλη και των δύο επιτροπών. Όσο για την περσινή χρονιά, τα ονόματα των μελών και των δύο επιτροπών αναφέρθηκαν προς το τέλος της εκδήλωσης και όχι «το τελευταίο λεπτό», όπως αναφέρει η Ε. Κοτζιά και όχι «ύστερα από δική μας υπενθύμισα και προτροπή», αλλά από την ανάγκη των διοργανωτών να αναφέρουν οπωσ­ δήποτε τους κριτικούς, δηλαδή τους βασικούς συντελεστές των Βραβείων. Αυτά για την αποκατά­ σταση της αλήθειας και για τις πραγματικές προθέσεις του διαβάζω. Γιατί όμως, αναρωτιόμαστε, η Ε. Κοτζιά δεν αναφέρεται και στην άλλη όψη του ζητήματος; Το δια­ βάζω έχει αποδείξει εμπράκτως πόσο σέβεται και εκτιμά την εργασία όλων των μελών των Επιτρο­ πών. Με ποιους τρόπους; Ας τους απαριθμήσουμε ενδεικτικά. Τα ονόματα όλων των μελών και των δύο Επιτροπών αναφέρονται πάντοτε: 1. Στις 6.000 προσκλήσεις που αποστέλλονται κάθε χρόνο.

2. Στις 500 αφίσες που προβάλλουν την εκδήλωση.

5. Στις τηλεοπτικές εκπομπές και μάλιστα μεγάλης θεαματικότητας εντός και εκτός Ελλάδας.

4. Στις ραδιοφωνικές εκπομπές.

5. Στις συνεντεύξεις σε εφημερίδες και περιοδικά 6. Σε όλα τα δελτία Τύπου που αποστέλλονται στους δημοσιογράφους.

7. Στο ειδικό τεύχος του διαβάζω με τα βραβεία και 8. Στα υπόλοιπα δέκα τεύχη του περιοδικού καθ' όλη τη διάρκεια του έτους που υπενθυμίζουν στους αναγνώστες τα βραβευμένα βιβλία και τα μέλη των Επιτροπών. Όλα αυτά λοιπόν δεν αποδεικνύουν περίτρανα ότι το διαβάζω προβάλλει τους κριτικούς των Βρα­ βείων παντοιοτρόπως; Υπάρχει κάποιος άλλος θεσμός βραβεύσεων, κρατικός ή ιδιωτικός, στην Ελλάδα ή αλλού, που κάνει κάτι περισσότερο από το διαβάζω; Η παράλειψη πάντως της αναφοράς της Επιτροπής στην εκδήλωση της απονομής τω ν Βραβείων του διαβάζω δε θεωρούμε ότι συνιστά ούτε αιτία ούτε αφορμή για τον επαγγελματικό επαναπροσ­ διορισμό κριτικών και φιλολόγων. Υπάρχουν σοβαρότερα ζητήματα, κατά τη γνώμη μας, τα οποία πρέπει να οδηγήσουν τους κριτικούς σε συνολική αποτίμηση της προσφοράς τους και των αιτημά­ των που προκύπτουν απ' αυτήν. Κι εμείς είμαστε πρόθυμοι, στο μέτρο του δυνατού, να συνεισφέ­ ρουμε προς αυτή την κατεύθυνση.

33

γράφει η ΤΙΤΙΚΑ Δ Η Μ Η Τ Ρ Ο Υ Λ ΙΑ

Η επανενσάρκωση της γνώοης οτον κυβερνοχώρο Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόοπαομα από το έργο του Pierre Levy Cyberculture (Paris, «Odile Jacob», 1997), την έκθεση δηλαδή, οτο Iυμβούλιο της Ευρώπης οτο πλαίσιο του προγράμματος «Νέες τεχνολογίες: πολιτιστική ουνεργαοία και επικοινωνία». Το εν λόγω απόοπαομα προέρχεται από την ενότητα «Η νέα οχέοη με τη γνώση», στην οποία ο συγγραφέας και γνωστός φιλόσοφος, με ειδίκευση οτην επικοινωνία και στις νέες τεχνολογίες, περιγράφει τις ανατροπές που σημειώνονται οτο χώρο της γνώοης με την εισβολή των νέων τεχνολογιών.

Ι

ι σελίδες Web εκφράζουν τις ιδέες, τις επιθυμίες, τις γνώσεις, τις προσφορές κατά τις συναλλαγές των ατόμων και των ομάδων. Πίσω από το τεράστιο υπερκείμενο, βουίζει π πολλαπλότητα και οι σχέσεις της. Στον κυβερνοχώρο η γνώση δεν μπο­ ρεί να γίνεται πλέον αντιληπτή ως κάτι αφηρημένο ή υπερβατικό. Γίνεται κάτι ορατό -και χειροπιαστό σε πραγματικό χρόνο- επειδή εκφράζει μια πληθυσμιακή κατηγορία. Οι ιστοσελίδες είναι ενυπόγραφες, όπως οι σελίδες του χαρτιού, ενώ πολύ συχνά έ ­ χουν ως αποτέλεσμα μια άμεση, διαδραστική επικοινωνία, με το ηλεκτρονικό ταχυδρο­ μείο, τα ηλεκτρονικά φόρουμ ή άλλες μορφές επικοινωνίας, με δυνητικούς κόσμους ό­ πως τα MUDs και τα MOOs. Έτσι, σε αντίθεση με όλα όσα διατείνεται η φιλολογία των μέσων για την «ψυχρότητα» του κυβερνοχώρου, τα ψηφιακά, διαδραστικά δίκτυα απο­ τελούν ισχυρούς παράγοντες προσωποποίησης ή ενσάρκωσης της γνώσης. !...] Παρά το γεγονός ότι τα μέσα μετάδοσης της πληροφορίας δεν καθορίζουν αυτομά­ τως το τάδε ή το δείνα περιεχόμενο γνώσης, συμβάλλουν εντούτοις στη διάρθρωση του «γνωστικού οικοσυστήματος» των κοινωνιών μας. Σκεφτόμαστε μαζί με ομάδες και θεσμούς και εντός αυτών, που τείνουν να αναπαράγουν την ιδιοσυγκρασία τους εμποτζοντάς μας με τη συγκινησιακή τους ατμόσφαιρα και τις γνωστικές τους λειτουρ­ γίες. Οι γνωστικές μας ικανότητες λειτουργούν με γλώσσες, σημειολογικά συστήματα και διανοητικούς τρόπους άμεσα εκπορευόμενους από ένα συγκεκριμένο πολιτισμό. Όταν πολλαπλασιάζουμε με κόμπους σε σκοινιά, με χαλίκια, με ρωμαϊκούς αριθμούς, με αραβικούς αριθμούς, με αριθμητήρια, με κανόνες υπολογισμού, με αριθμομηχα­ νές, πολλαπλασιάζουμε με διαφορετικό τρόπο. Τα βιτρό στους καθεδρικούς ναούς και οι οθόνες της τηλεόρασης δε μας παρουσιάζουν τις ίδιες εικόνες του κόσμου, δεν προκαλούν τις ίδιες φαντασιώσεις. Ορισμένες παραστάσεις δεν μπορούν να επιβιώ­ σουν επί μακράν σε μια κοινωνία χωρίς γραφή (αριθμοί, πίνακες, κατάλογοι)· αντιθέ-

τως, μπορούμε πολύ εύκολα να τους αρχειοθετήσουμε, όταν έχουμε οτη διάθεσή μας τεχνητές μνήμες. Για να κωδικοποιήσουν τις γνώσεις τους, οι κοινωνίες χωρίς γραφή ανέπτυξαν μνημονικές τεχνικές, οι ο­ ποίες βασίζονταν στο ρυθμό, στην αφήγηση, την ταύτιση, τη συμμετο­ χή του σώματος και τη συλλογική συγκίνηση. Αντιθέτως, με την άνθη­ ση της γραφής, η γνώση κατάφερε να διαχωριστεί εν μέρει από την α­ τομική ή τη συλλογική ταυτότητα, να γίνει πιο «κριτική», να επιδιώξει μια αντικειμενικότητα και μια «οικουμενική» θεωρητική εμβέλεια. Από τα μέσα μετάδοσης της πληροφορίας και τις τεχνικές επικοινωνίας δεν εξαρτώνται μόνο οι τρόποι γνώσεων. Εξαρτώνται επίσης οι αξίες, τα κριτήρια εκτίμησης των κοινωνιών, διαμέσου των γνωστικών οικοσυ­ στημάτων που προσδιορίζουν. Με την ανάπτυξη της κυβερνοκουλτούρας, όμως, διακυβεύονται αυτά ακριβώς τα κριτήρια αξιολόγησης της γνώσης (με την πιο ευρεία έννοια του όρου), λόγω της προφανούς παρακμής, την οποία ήδη παρατηρούμε, των αξιών που κυριαρχούσαν στον πολιτισμό της στατικής γραφής. Οι αξίες αυτές δεν πρόκειται φυ­ σικό να εξαφανιστούν, αλλά θα υποβαθμιστούν προφανώς, θα χάσουν την πρωτοκαθεδρία τους.

Pierre Levy

Στις προ γραφής κοινωνίες, η πρακτική γνώση, μυθική και τελετουργική, αποκτά σάρ­ κα και οστά στη ζώσα κοινότητα. Όταν ένας γέρων πεθαίνει, πυρπολείται κατά κάποιο τρόπο μια βιβλιοθήκη. Με την έλευση της γραφής, φορέας της γνώσης γίνεται το βιβλίο. Το βιβλίο, μοναδι­ κό, ες άπειρον ερμηνεύσιμο, υπερβατικό, το οποίο εμπεριέχει υποτίθεται τα πάντα: Βίβλος, Κοράνι, ιερά κείμενα, κλασικοί, Κομφούκιος, Αριστοτέλης... Στην περίπτωση αυτή, τη γνώση ελέγχει ο ερμηνευτής. Από την εφεύρεση της τυπογραφίας και εξής, ένας τρίτος τύπος γνώσης προσδιορίζε­ ται από τη μορφή του λογίου, της επιστημονικότητας. Φορέας της γνώσης δεν είναι πια το βιβλίο, αλλά η βιβλιοθήκη. Η Εγκυκλοπαίδεια του Diderot και του d' Alembert είναι μάλλον βιβλιοθήκη παρά βιβλίο. Η γνώση διαρθρώνεται σε ένα δίκτυο παραπο­ μπών, στο οποίο ενυπάρχει ίσως ήδη το υπερκείμενο. Η έννοια δηλαδή, η αφαίρεση ή το σύστημα χρησιμεύουν για τη συμπύκνωση της γνώσης και τη διασφάλιση του πνευματικού ελέγχου, ο οποίος πλέον διακυβεύεται με την πληθώρα των γνώσεων. Η αποτοπικοποίηση της βιβλιοθήκης, την οποία παρακολουθούμε σήμερα, δεν μπορεί παρά να αποτελεί προοίμιο ενός τέταρτου τύπου σχέσης με τη γνώση. Με μια οιονεί σπειροειδή επιστροφή στην πρωταρχική προφορικότητα, φορείς της γνώοης θα μπο­ ρούσαν να γίνουν και πάλι οι ζώσες ανθρώπινες κοινότητες και όχι τα διάφορα μέσα που υπηρετούνται από τους διερμηνείς και τους λογίους. Μόνο που αυτή τη φορά, σε αντίθεση με την αρχαϊκή προφορικότητα, άμεσος φορέας της γνώσης δε θα είναι η ανθρώπινη κοινότητα και η μνήμη της, αλλά ο κυβερνοχώρος, η περιοχή των δυνητι­ κών κόσμων, διαμέσου του οποίου οι κοινότητες ανακαλύπτουν και κατασκευάζουν τα αντικείμενά τους και γνωρίζονται μεταξύ τους ως προικισμένες με ευφυΐα συσσω­ ματώσεις. [...] □ 35

από τονΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ

Ένα π ρ ω τ ο χ ρ ο ν ι ά τ ι κ ο —όσο και δ ι α χ ρ ο ν ι κ ό - δώ ρο για λ ο γ ο τ έ χ ν ε ς και κ ρ ι τ ι κ ο ύ ς Στην Εήισάβετ Κοτζιά, Via το σχόλιό της στην Καθημερινή, 9.12.2001.

ο 1948 φαντάζει σήμερα μια χρονολογία σχεδόν μυθική. Πόσο αγνότερα ήταν, άραγε, τα λογοτεχνικά μας ήθη εκείνη τη στιγμή που η Ελλάδα μεν πορευόταν ακόμα πληοίστια στις εσωτερικές, διχαστικές της περι­ πέτειες, ενώ η υπόλοιπη Ευρώπη προσπαθούσε να συνέλθει από το πέρασμα του Αρμαγεδδώνα; Διατρέχονταςτα πρώτα μεταπολεμικά κείμενα του Βάοου Βαρίκα (1912-1971) -φαίνεται πως οι εορτασμοί και οι επετειακοί διθύραμβοι έχουν κλείσει αποκλει­ στικά συμβόλαια με όλους, πληντω ν κριτικών-εντόπισα μια επιφυλλίδα του, δημοσιευμένη στα Νέα, στις 29.10.48, όπου ο τότε τριανταπεντάχρονος βιβλιο­ κριτικός επισήμαινετα ίδια περίπου συμπτώματα σήψης, αλαζονείας, μωροφι­ λοδοξιών και ευήθειας που αποτελούν και σήμερα τον εθιμικό μας κανόνα. Σκέφτηκα λοιπόν να αναδημοσιεύσω την επιφυλλίδα του Βαρίκα, αφενός γιατί είναι άγνωστη στους νεότερους και αφετέρου γιατί ονοματίζει τόσο καίρια τη σκοτεινή, αγοραία μας πλευρά, ώστε δε θα είχα να προσθέσω στα λεγόμενό του ούτε μια λέξη. Καλή Χρονιά Αλέξης Ζήρας

ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΑ

Τ

36

Ένα επικίνδυνο σύμπτωμα Ο ξένος, που θα παρακολουθούσε από μια κάποια απόσταση τα λογοτεχνικά μας πράγματα και, μη μπορώντας να στηριχθεί στο ίδιο το κριτήριό του, προκειμένου να σχηματίσει μια γνώμη για την αξία της σύγχρονός μας παραγωγής, θα κατέφευγε στα φώτα τω ν κυριωτέρων εκπροσώπων της λογοτεχνίας μας, θα κατέληγε ασφαλώς στο συμπέρασμα ότι η χώρα μας ποτέ δε γνώρισε πνευμα­ τική άνθιση σαν αυτή που περνάει σήμερα. Στην ποίηση, στο μυθιστόρημα, στο διήγημα και στο δοκίμιο, θα του αναφέρονταν ονόματα, που, κατά την ίδια την υπεύθυνη ομολογία όλων όσων έτυχε να κατέχουν μια κάποια θέση στα γράμ­ ματά μας, το έργο τους δεν ξεπερνάει απλώς το μέτριο αλλά εγγίζει κι αυτά

ακόμη τα όρια τη ς μεγαλοφυΐας. Δεν υπερβάλλω καθόλου. Από όσα βιβλία έτυχε να διαβάσω τελευταία, ελάχιστα είναι κείνα που οι συγγραφείς τους δεν θεώρησαν υποχρέωσή τους να ουνοδεύσουντην αποστολή και με ένα πολυτελώς τυπωμένο παράρτημα, όπου ένας σημαντικός αριθμός «φτασμένων» συνα­ δέλφων τους αναλαμβάνει να προκαταλάβει τον αναγνώστη, διαβεβαιώνοντάς τον ότι το βιβλίο που πρόκειται να διαβάσει ανήκει σε έναν εξαιρετικής αξίας συγγραφέα. Πρόκειται για τα πιο διαφορετικά και τα πιο άνισα βιβλία. Οι κρίσεις όμως παραμένουν οι ίδιες. Γενικές άλλωστε στη διατύπωσή τους -πλεονάζουν συνήθως τα κοσμητικά επίθετα- μπορούν ευκολότατα, με την απλή αντικατά­ σταση του ονόματος στο οποίο αναφέρονται, να μεταβιβάζονται επ' άπειρον, χωρίς το πράγμα να γίνει αντιληπτό. Μοιάζουν με τα έντυπα πιστοποιητικά ιθα­ γένειας που προσφέρουν οι Δήμοι, τα οποία δεν διαφέρουν παρά στο όνομα που προσθέτει ο αρμόδιος υπάλληλος. Για όσους όμως έτυχε να αγνοούν τον απλό αυτό μηχανισμό, κανείς δεν θα μπορέσει να τους πείσει ότι οι εκατοντά­ δες τω ν συγγραφέων που τα κατέχουν, δεν έχουν πλουτίσει με αριστουργήμα­ τα τη λογοτεχνία μας. Δεν κατηγορώ τους νέους γι' αυτό. Είναι τέτοια η αδιαφορία -ανεξάρτητα από τους λόγους που την προκαλούν-του μεγάλου κοινού σήμερα για το λογοτε­ χνικό βιβλίο, ώστε να μη μπορούν να κατηγορηθούν όσοι προσφεύγουν σ' αυτό το μέσο για να προσελκύσουν την προσοχή του, όσο αμφίβολη κι αν είναι η αποτελεσματικότητά του. Έπειτα, κανένας, και πολύ περισσότερο ο νέος, δεν είναι εύκολο να αντισταθεί στον έπαινο. Τον παίρνει, και με το δίκιο του, σαν φυσική αναγνώριση των ικανοτήτων του. Η αυτοκριτική δεν έρχεται παρά πολύ αργότερα και απαιτεί κάποιο βάρος, που θα ήταν αφέλεια να το ζητάμε από όλους. Η ευθύνη βαρύνει εκείνους που με τόση ελαφρότητα και απλοχεριά σκορπούν τα πιστοποιητικά τη ς μεγαλοφυΐας, χωρίς να υπολογίζουν τις συνέπειες της πράξης τους. Φαίνεται όμως ότι πρόκειται για απλό σύμπτωμα μιας πολύ πιο επικίνδυνης κατάστασης. Από τη στιγμή, που το κοινό έπαυσε να δείχνει ενδια­ φέρον για τα έργα τους οι λογοτέχνες μας περιόρισαν τις φιλοδοξίες τους στην προσπάθεια επιβολής τους στον στενό κύκλο των ομοτέχνων τους. Απ' αυτούς και μόνο ζητάνε την αναγνώριση. Δημιούργησαν ένα στενό κύκλο μέσα στον οποίο ζουν απομονωμένοι. Στον κύκλο αυτό άρχισαν κι όλας να επικρατούν τα έθιμα και οι συνήθειες της κοσμικής ζωής. Υπάρχει ένα είδος αλληλοενοχής ανάμεσά τους. Κάποιος σιωπηλά παραδεδειγμένος κώδικας, καθιερώνει την τυπική ευγένεια στις μεταξύ τους σχέσεις. Οποιαδήποτε κι αν είναι η γνώμη σου για τον ομότεχνό σου, όταν πρόκειται να εκφρασθείς δημόσια είσαι υποχρεω­ μένος να παραμείνεις μέσα στα πλαίσια της «καλής συμπεριφοράς». Και δεν υπάρχει μεγαλύτερη αγένεια από το να εκφράσεις οποιαδήποτε αμφιβολία για την αξία του έργου του συναδέλφου σου. Αν τολμήσεις κάτι παρόμοιο, δεν θα σου κόψει απλώς την καλημέρα, παίρνοντας το πράγμα για προσωπική προσβο­ λή, αλλά θα γίνεις και κατά κάποιο τρόπο ύποπτος σ' ολόκληρη την συντεχνία.

0 έπαινος έτσι παίρνει τη μορφή μιας φιλοφρόνησης, μιας κοσμικής χειρονο­ μίας. Δεν πρέπει λοιπόν να παραξενευόμαστε για τη ν ευκολία με την οποία προσφέρεται. Η χειρονομία αυτή άλλω στε, το αφήσαμε κι όλας να υπονοηθεί, κάθε άλλο παρά ανιδιοτελής θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί. Από τη στιγμή, που ο λογο­ τέχνης εξαρτά την επιβολή του αποκλειστικά [και] μόνον από τον έπαινο των

συναδέλφων του, ιι άλλο μέσο, εκτός από την κολακεία θα μπορούσε να χρη­ σιμοποιήσει για να το ν επιτύχει, και μάλιοτα όταν αποτείνεται σε νέους, που είναι φυσικό να το υ ς διακρίνει κάποια φιλοδοξία; Προσφέρει επαίνους γιατί περιμένει να του το υ ς αναταηοδώσουν. Αν κατά λάθος συμβεί το αντίθετο, ή νομίσει ότι η ανταπόδοση δεν είναι ανάλογη με την προσφορά, τό τε η καλή συμπεριφορά και οι κώδικες της ευγενείας περνάνε στο περιθώριο, κι αρχίζει η ανοιχτή διαμάχη και η χρησιμοποίηση ενός λεξιλογίου, που μονάχα από πνευ­ ματικούς ανθρώπους δε θα μπορούσε να περιμένει κανένας. Όσοι έτυχε να παρακολουθήσουν τις «φιλολογικές ουζητήσεις» τω ν τελευτα ίω ν χρόνων, θα το έχουν κι όλας διαπιστώσει. Την κατάσταση περιέπλεξε ακόμη περισσότερο ο πολιτικός διαχωρισμός τω ν πνευματικών μας ανθρώπων. Από τη στιγμή που οργανώθηκαν σε «ιδεολογικές παρατάξεις» η αξιολόγηση τω ν έργων τους δεν γίνεται πια με βάση την ατομική τους προσφορά αλλά με κριτήριο την αδιαλλαξία και τον φανατισμό που επιδει­ κνύουν στην εξυπηρέτηση τω ν συμφερόντω ν της ομάδας στην οποίαν ανή­ κουν. Κάθε παράταξη αγωνίζεται να επιβάλλει όσους έχουν δηλώσει υποταγή σ' αυτήν και αρνείται οποιαδήποτε αξία στους αντιπάλους της. Ασήμαντες μετριότητες εμφανίζονται έτσι για μεγαλοφυΐες, ενώ πραγματικοί δημιουργοί, επειδή έτυχε να βρίσκονται έξω από την ομάδα, περιφρονούνται και παραγνω­ ρίζονται. Το αλληλολιβάνισμα και η αλληλοϋποστήριξη τω ν μελών της, αποτε­ λεί προϋπόθεση για την διατήρηση της ομάδας. Η συντεχνία έτσι χωρίοτηκε σε μικρότερες, οι οποίες όμως όσο κι αν βρίσκονται σε συνεχή εξοντωτικό αγώνα μεταξύ τους δεν παύουν να διατηρούν στο εσωτερικό τους τις ίδιες αρχές, την ίδια συμπεριφορά. Όλα αυτά έχουν δημιουργήσει μια περίεργη κατάσταση. Οι αξίες στη λογοτε­ χνία μας έχουν ολότελα ισοπεδωθεί. Τα ίδια κοσμητικά επίθετα και οι ίδιοι έπαι­ νοι προσφέρονται στα πιο άνισα βιβλία. Η αξιολόγηση έτσι τω ν έργων και των συγγραφέων καταντάει αδύνατη. Ο αναγνώστης, όσο κι αν το επιδιώξει, του είναι αδύνατο να προσανατολιστεί. 0 νέος που πρωτομπαίνει στη λογοτεχνία, δεν έχει πρότυπο το οποίο να ζητήσει να πλησιάσει. Γιατί να επιδιώξει να δημι­ ουργήσει κάτι το ουσιαστικώτερο, να επιβάλει μεγα λύτερη πειθαρχία στον εαυτό του, να προσπαθήσει να τον ξεπεράσει, όταν βλέπει ότι όχι μονάχα το δικό του πρωτόλειο αλλά και έργα, που το ένστιχτο και η κρίση του το διαβεβαιώνουν ότι είναι πολύ πιο ασήμαντα από το δικό του, συγκεντρώνουν την ανα­ γνώριση και τη ν συγκατάθεση όλω ν εκείνω ν στη γνώμη τω ν οποίων κατά κάποιο τρόπο είναι υποχρεωμένος να υπολογίζει; Η αντίδραση της κριτικής, η οποία και μόνη θα μπορούσε να περιορίσει κάπως το κακό, γίνεται ολοένα και περισσότερο ασθενής. Έχει επηρεασθεί κι αυτή από το γενικό πνεύμα της εποχής. Και όμω ς η ύπαρξη μιας ιεραρχίας, η παρουσία μιας σταθερής κλίμακας αξιών δεν αποτελεί τυπικό γνώρισμα αλλά προϋπόθε­ ση μιας αληθινής πνευματικής ζωής. 0 Γιάννης Αποστολάκης, το κήρυγμα του οποίου τόσο παρεξηγήθηκε, συνήθιζε να επαναλαμβάνει ότι ο έπαινος για το μέτριο και ασήμαντο έργο φέρνει μεγαλύτερη βλάβη από κείνη που θα μπο­ ρούσε να φ έρει η ίδια η δημοσίευση του έργου. Εξοικειώνοντας το κοινό και τους συγγραφείς με την μετριότητα, πνίγει μέσα τους την έφεση για το αληθινό έργο τη ς τέχνης, που απ οτελεί ωστόσο έναν από τους βασικούς παράγοντες για την εμφάνισή του. Και η έφεση αυτή ακριβώς, ε ξ αιτίας της καταστάσεως, που σημειώσαμε προηγουμένως, έχει ολότελα εξαφανισθεί στις μέρες μας. □

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ

Ρόμπερτ Μούζιλ Οι αναστατώσεις του οικότροφου Ταίρλες

Έριχ Μαρία Ρεμάρκ Ο παράδεισος δεν έχει ευνοούμενους

Μετάφραση: Αλέξανδρος Ίσαρης

Μετάφραση: Δημήτρης Μαράκας

Οι αναστατώσεις του οικότροφου Ταίρλες

Ένα δραματικό μυθιστόρημα με σκηνικό την απατηλά γαλήνια Ελβετία, όπου μια νέα γ υ ­ ναίκα που τα έχει όλα -χρήματα, ομορφιά, εξυπ νά δα - περνάει τις τελευταίες μέρες της ύπαρξής της. «Ο παράδεισος δεν έχει ευνοουμένους» είναι η ιστορία της Λίλιαν, που σε μια απελπισμένη προσπάθεια να ζήσει, το σκάει από το σανατόριο μαζί μ’ έναν οδηγό αγώνων, έναν άνδρα που προκαλεί το θάνατο, όπως κι εκείνη. Ωστόσο, δεν πρόκειται μονάχα για την περι­ γραφή ενός τραγικού έρωτα: ο Έριχ Μαρία Ρεμάρκ αφήνει πίσω του τα στρατόπεδα και τα χαρακώματα του «Ουδέν νεότερον από το δυτικό μέτωπο», για να εγκατασταθεί στα κοσμοπολίτικα στέκια της Βέρνης, του Παρι­ σιού, της Βενετίας και του Μόντε Κάρλο, όπου ο θάνατος καραδοκεί επίσης.

υπήρξε το πρώτο βιβλίο του Μούζιλ και παρ’ όλο που το έγραψε σε ηλικία είκοσι πέντε ετών, συγκαταλέγεται ανάμεσα στα αριστουργήμα­ τα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

0 νεαρός Ταίρλες ανακαλύπτει συνεχώς τον εαυτό του και τον κόσμο, τρομάζει και απορεί. Μέσα σ’ ένα αυστηρό ίδρυμα των αρχών του εικοστού αιώνα, όπου εκπαιδεύονται τα π α ι­ διά των καλύτερων οικογενειών της Αυστρίας, συμβαίνουν τρομερά πράγματα. Μέσα στο ημίφως, σε μικρά καμαράκια κάτω από τη στέγη ή κάτω από τη γη, συνυπάρχει ένας άλλος κόσμος, που για να τον βρεις δε χρειάζεται παρά να χρησιμοποιήσεις μια σ κά­ λα αυτού του «αξιοπρεπούς κτιρίου».

Σ Ε

Ο Λ Α ΕΚΛΟΓΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ www.patakis.gr

Τ Α

Β

Ι

Β

Λ

Ι

Ο

Π

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65,106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 010.38.11.850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΙΑΘΕΙΗ: ΕΜΜ. ΗΠΕΝΑΚΗ 16,106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 010.38.31.078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, Τ.Κ. 563 34, ΤΗΛ.: 0310.70.63.54-5

Ω

Λ

Ε

I

A

ε π ιμ έ λ ε ια :

Η Μ Α Σ Μ Α Γ Κ Λ ΙΝ Η Σ

«Ου φονεύσεις» εν καιρώ πολέμου;

Ι

ι ακριβώς περνάει από το μυαλό ενός ανθρώπου, συγκεκριμένα ενός στρατιώτη, όταν έρχεται η στιγμή να σκοτώσει κατά τη διάρκεια της μάχης; Αυτό ήταν το κεντρικό θέμα του βιβλίου της Βρετανίδας πανεπιστημιακού Τζοάνα Μπερκ με τίτλο An Intim ate History o f Killing (το είχαμε παρουσιάσει από αυτή εδώ τη στήλη στο τεύχος 398). Μέρες που περνάμε, με τις πολεμικές επιχειρήσεις να μαίνονται ακόμα στο Αφγανιστάν, το θέμα αυτό παραμένει διαχρονικό. Το ίδιο θέμα πραγματεύεται και ο αντισυνταγματάρχης Ντέιβ Γκρόσμαν (Dave Grossman), ο οποίος δίδασκε ψυχολογία στο Ουέστ Πόιντ και τώρα εργάζεται ως καθηγητής Στρατιωτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Αρκάνσας. Τίτ­ λος του βιβλίου του Σχετικά με το ζήτημα του φόνου. Το ψυχολογικό κόστος το υ να μαθαίνει κανείς να σκοτώ νει σ τον πόλεμο και σ την κοινωνία (On Killing. The Psychological Cost o f Learning to Kill in War and Society, εκδόσεις «Back Bay Books-Little Brown». Η Τζ. Μπερκ είχε συγκεντρώσει στο βιβλίο της όλα εκείνα τα στοιχεία που αποδείκνυαν ότι στην πλειονότητά τους οι στρατιώτες τω ν δύο παγκόσμιων πολέμων και του Βιετνάμ απολάμβαναν τη «δουλειά» τους. Στόχος της ήταν να δείξει πως ο άνθρωπος της «διπλανής πόρτας» μπορεί να μετατραπεί σε φονική μηχανή. 0 Ντ. Γκρόσμαν, γράφοντας όχι μόνο ως ιστορικός αλλά κυ­ ρίως ως ψυχολόγος, βρίσκεται στον αντίποδα αυτού του σκεπτικού. Συμπεριλαμβάνοντας φυσικά άφθονα στοιχεία από περιπτώσεις που ενισχύουν τη θέση της Μπερκ, το δικό του πόρισμα είναι αρκετά διαφορετικό: όσα κι αν περάσει ένα άτομο μέσα σε ένα στρατόπεδο οτρατιωτικής εκπαίδευσης και κυρίως στην κό­ λαση ενός πολεμικού μετώπου, τις θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες, κυρίως τα τα ­ μπού ενός ολόκληρου πολιτισμού, αδυνατεί να τα ξεπεράσει. Συγκεκριμένα, γρά­ φει ότι κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μονάχα ένα 15-20% τω ν πεζικάριων ήταν πρό­ θυμο να πυροβολήσει κάποιον. Στην Κορέα το ποσοστό ανέβηκε στο 50%, ενώ στο Βιετνάμ έφτασε μέχρι το 90%. Ως γνωστόν, ο πεζικάριος έχει το «προνόμιο» να μπο­ ρεί να έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με τον αντίπαλο. Να έχει «προσωπική» σχέση μαζί του. Ο Ντ. Γκρόσμαν ισχυρίζεται ότι ακόμα κι όταν ο στρατιώτης φτάνει σε σημείο παρο­ ξυσμού, όπως έγινε πολλές φορές στο Μι Λάι του Βιετνάμ, αυτό δε συνιστά από­ λαυση, όπως το θέλει η Τζ. Μπερκ, με την έννοια ότι πρόκειται για μια «απόλαυση» από την οποία ο άνθρωπος δε βγαίνει ήρεμος αλλά ψυχικά εξουθενωμένος. Οι πε­ ρισσότεροι από τους βετεράνους του Μι Λάι κατέληξαν στον αλκοολισμό, στα ψυ­ χιατρεία, ενώ οι οικογένειές τους διαλύθηκαν. Με άλλα λόγια, μέσα από αυτή τη στιγμιαία υπέρβαση του καλού και του κακού, όταν η αδρεναλίνη φτάνει στο ση­ μείο μηδέν του βρασμού, ο άνθρωπος έχει ήδη αυτοεξοντω θεί ψυχολογικά. Ο Ντ. Γκρόσμαν αφιερώνει και ένα κεφάλαιο στη λατρεία των όπλων και του αίμα­ τος στην ίδια την Αμερική και κατηγορεί, τα media κυρίως, ότι έχουν καταφέρει να παρουσιάζουν το φόνο ως κάτι πολύ απλό και καθημερινό - ειδικότερα ότι έχουν μεταγράψει τις μεθόδους που ακολουθεί ο στρατός «παρακινώντας» έτσι το στρα­ τιώτη να μη διστάζει να πυροβολεί εν ώρα μάχης! □

40

Εφιάλτες από τον ξεχασμένο πόλεμο

[

orgotten war» (ξεχασμένο πόλεμο) αποκαλούν οι Αμερικανοί τον πόλεμο της Κορέας (1950-1953). Κι όμως, ήταν το πρώτο θερμό επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου. 0 κό­ σμος έφτασε κοντά στην πιθανότητα ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος, ενώ χάθηκαν συνολικά τρία εκατομμύρια ψυχές. Μόνο οι Αμερικανοί έχασαν γύρω στους πενή­ ντα πέντε χιλιάδες άντρες. (Η Ελλάδα, συμμετέχοντας ως κράτος-μέλος του ΟΗΕ, είχε περίπου οκτακόσιες απώλειες, νεκρούς και τραυματίες.) Το φθινόπωρο του 1999, μία ομάδα δημοσιογράφων του Associated Press αποκά­ λυψε ότι το καλοκαίρι του 1950 αμερικανικές στρατιωτικές δυνάμεις άνοιξαν πυρ εναντίον ομάδας Νοτιοκορεατών προσφύγων. Οι Αμερικανοί στρατιωτικοί είχαν πληροφορίες ότι Βορειοκορεάτες στρατιώτες είχαν διεισδύσει στις ομάδες των προσφύγων και έδωσαν διαταγή στους στρατιώτες να αρχίσουν να πυροβολούν αδιακρίτως, καθώς διέτρεχαν τον κίνδυνο να δεχτούν ξαφνική επίθεση. Ύστερα α­ πό μια σφαγή που κράτησε τρεις ημέρες, όσοι επέζησαν δήλωσαν ότι πέθαναν ε ­ κατοντάδες, κυρίως γυναικόπαιδα. Η υπόθεση είχε μείνει στα «αζήτητα» για πολ­ λές δεκαετίες, μέχρις ότου το Αμερικανικό Πεντάγωνο διέταξε επισήμως τη διερεύνηση της υπόθεσης, η οποία επιβεβαίωσε αυτές τις πληροφορίες. Οι δημοσιο­ γράφοι Τσαρλς Χάνλεϊ (Charles Hanley), Εανγκ-Χουν Τσόε (Sang-Hun Choe) και Μάρθα Μεντόζα (Martha Mendoza) κέρδισαν το Βραβείο Πούλιτζερ για τη δημοσιο­ γραφική τους επιτυχία. Οι τρεις αυτοί δημοσιογράφοι είναι και οι συγγραφείς του βιβλίου Η γέφυρα στο No Γκαν Ρ\. Ένας κρυμμένος εφιάλτης από τον πόλεμο της Κορέας (The Bridge at No Gun Ri. A Hidden Nightmare from the Korean War, «Henry Holt and Co», Νέα Υόρκη). Πέρα από τις λεπτομερείς πληροφορίες και τα στοιχεία που παραθέτουν οι τρεις δημοσιογράφοι-συγγραφείς, το βιβλίο έχει μια επιπρόσθετη αξία, κι αυτή είναι η έμφαση που δίνε­ ται στην ανθρώπινη πλευρά της ιστορίας: το δράμα των αθώων που χάθηκαν και των στρατιωτών που όφειλαν να υπακούσουν στις διαταγές. Οι Νοτιοκορεάτες πρόσφυγες α­ ποτελούνταν από οικογένειες ξεριζωμένων αγροτών που κατέβαιναν προς το νότο, προ­ σπαθώντας να αποφύγουν τις βορειοκορεατικές δυνάμεις. Οι δε στρατιώτες ήταν όλοι κληρωτοί και ανήκαν στις δυνάμεις κατοχής που είχαν οι Αμερικανοί στην Ιαπωνία μετά το 1945. Εκείνη την εποχή, η ακμάζουσα Ιαπωνία ήταν ο ιδανικός τόπος για να υπηρετήσει έ ­ νας Αμερικανός τη θητεία του. Οι συνθήκες ήταν καλές και η πειθαρχία χαλαρή. Επιπλέον*, μετά τον πολύχρονο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι βετεράνοι του πολέμου, κληρωτοί και μόνι­ μοι, είχαν απολυθεί, αποστρατευθεί ή επιστρέφει σε μονάδες στην πατρίδα τους. Όταν ξέ ­ σπασε ο κορεατικός πόλεμος, οι πρώτοι Αμερικανοί στρατιώτες που στάλθηκαν στην πρώτη γραμμή ήταν αυτοί οι ανέτοιμοι να πολεμήσουν έφηβοι, οι οποίοι έτρεμαν τους α­ ξιωματικούς τους που επίσης δεν είχαν πάρει ποτέ μέρος σε μάχη. Χαρακτηριστικό είναι ό­ τι οι περισσότεροι από τους στρατιώτες που συμμετείχαν στην επιχείρηση χρειάστηκαν την πολύχρονη βοήθεια του ειδικού προγράμματος για τις μετα-τραυματικές ψυχολογικές διαταραχές του Συλλόγου Βετεράνων. Συνδυάζοντας τις επίσημες πληροφορίες και τα κρυμμένα στοιχεία που ανακάλυψαν στην πορεία των ερευνών με τις αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, οι τρεις δημοσιογράφοι του Associated Press μας δίνουν ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο ενός ξεχασμένου και παρεξηγημένου πολέμου και, πάνω απ' όλα, μια ανάγλυφη εικόνα των ξεχωριστών, ιδιωτικών αν­ θρώπινων ιστοριών που εκτυλίσσονται σε κάθε πόλεμο. □ 41

γράφει η Χ Ρ Υ Σ Α Σ Π Υ Ρ Ο Π Ο Υ Α Ο Υ

ΜΠΑΡΜΠΑΡΑ ΚΙΝΓΚΣΟΛΒΕΡ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ

ΗΠΑ

42

πάνια απαιτητικά βιβλία γίνονται «μπεστ σέλερ» και ακόμα πιο σπάνια βρίσκονται για πολύ καιρό στον κατάλογο των επιτυχιών. Η Αμερικανίδα συγγραφέας Μπάρμπαρα Κίνγκσολβερ -είναι περίπου 46 ετώ ν- πέτυχε να συνδυάσει την ποιότητα με την ε­ μπορικότητα, κι αυτό γιατί στα μυθιστορήματα της ασχολείται με σύνθετα ιστορικά και πολιτικό θέματα, με ζητήματα που αφορούν στις σχέσεις των δύο φύλων, στην ανθρώ­ πινη φύση, η οποία είναι προέκταση του μικρόκοσμου. Και επειδή η Μπάρμπαρα Κίν­ γκσολβερ εργάστηκε ως βιολόγος πριν αφοσιωθεί αποκλειστικά στη συγγραφή, σε πολ­ λά της έργα αλλά ιδιαιτέρως στο πιο πρόσφατο, το Πλούσιο θέρος (Prodigal Summer, 2001), η φύση, σε όλες της τις μορφές, καθώς και οι λειτουργίες της παίζουν σημαντικό ρόλο στην τελική εμφάνιση των πραγμάτων αλλά και στη σύνθεση των διαφόρων σχέ­ σεων. Έτσι, οι άντρες, που στα περισσότερα έργα της Κίνγκσολβερ εμφανίζονται αδύνα­ μοι, εξαιτίας μιας βιολογικής «εντολής» προσεγγίζουν τη γυναίκα, η οποία μπορεί «να κα­ τανοήσει καλύτερα από κάθε άλλον τα μυστήρια της καθημερινής ζωής». Απλοϊκή άπο­ ψη ή μια ναρκισσιστική γυναικεία θέση; Παρ' όλες τις μεμονωμένες απόλυτες διατυπώ­ σεις η συγγραφέας δεν επιδίδεται σε διδακτισμούς, ενώ τονίζει με έμφαση την αλληλοεξάρτηση των μελών μιας κοινωνίας. Στο μυθιστόρημα Η δηλητηριώδης Βίβλος (The Poisonwood Bible, 1998) η σύζυγος και οι τέσσερις κόρες ενός φανατικού ευαγγελιστή ιεραπόστολου ταξιδεύουν στην «καρδιά του Σκότους» όταν το 1959 πηγαίνουν στο Κογκό, όπου γνωρίζουν ακραίες πολιτικές και κοινωνικές καταστάσεις. Οι διαφορετικοί ανθρώπινοι τύποι και οι συγκρούσεις τους πα­

Ι

ρουσιάζονται πότε με ενάργεια, πότε με ελλειπτικό ποιητικό τρόπο. 0 φανατικός ιεραπόστο­ λος οδηγεί τα πρόσωπα και την κοινή τους μοίρα στο χάος, καθώς αρνείται επίμονα να αλλά­ ξει αντιλήψεις και να δει από μια άλλη σκοπιά τη ζωή. Η γυναίκα του, αργότερα, στις ΗΠΑ αναπολεί με ρίγος τις μνήμες που σημάδεψαν τη δική της ζωή, της οικογένειάς της αλλά και μιας ολόκληρης κοινωνίας, εκεί­ νης των απλών ανθρώπων του Κογκό που πολεμού­ σαν εναντίον των Βέλγων για να αποκτήσουν την α­ νεξαρτησία τους. Άλλα μυθιστορήματα της Μπάρμπαρα Κίνγκσολβερ είναι τα ακόλουθα: Animal Dreams (Αισθησιακά όνει­ ρα), Pigs in Heaven (Κτήνη οτον Παράδεισο, 1993), The Bean Trees (Δεντροφάσουάα, 1990), Homeland and Other Stories (Πατρίδα και άλλες ιστορίες). Μέχρι στιγμής δεν κυκλοφ ορεί κανένα έργο τη ς Μπάρμπαρα Κίνγκσολβερ στα ελληνικά. Το μυθιστό­ ρημά της Prodigal Summer πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο»

43

γράφει η Χ ρ ύ ο α Σ π υ ρ ο π ο ύ λ ο υ

MARY BUTTS Μ.

ΒΡΕΤΑΝΙΑ

(1 890-1 9 3 7 )

' I I ραγε γιατί έμεινε στο περιθώριο η περίπτωση της Mary Butts, της ιδιαιτέρως οξυδερI I κούς συγγραφέως, η οποία παρ' όλα αυτά δεν είχε την τύχη άλλων ομότεχνων της, όπως ο Plomer, ο Golding και ο Anthony Butts; Μερικοί ισχυρίζονται ότι φταίνε οι εκ­ δότες γιατί δεν έχουν γνώσεις- μάλιστα, έφτασαν στο σημείο να πουν ότι οι εκδόσεις «Bloomsbury» αγνοούσαν ακόμα και τον Νίτσε. Άλλοι πάλι λένε ότι υπήρξε θύμα των ανδρών μια και αυτοί δεν αντέχουν τις έξυπνες γυναίκες, τις οποίες προσπαθούν -και με ευκολία επιτυγχάνουν- να κρατήσουν στην αφάνεια. Βέβαιο είναι, λοιπόν, ότι η Mary Butts αγνοήθηκε- δεν ξεχάστηκε. Και μόλις το 1995 εκδίδεται από τον «Christopher Wagstaff» συλλογή δοκιμίων σχετικών με τη λογοτεχνική παραγωγή της Butts- το βιβλίο έχει τον τίτλο A Sacred Quest: The Life and Writing o f Mary Butts (Mid ιερή αναζήτηση: Η ζωή και το έργο της Mary Butts. Παράλληλα, η πρόσφατη κυκλοφορία της βιογραφίας της, γραμμένη από τη Nathalie Blondel -Mary Butts: Scenes from the Life (Εικόνες από τη ζωή)- ρίχνει φως στην προσωπικότητα και το έργο της ανήσυχης συγγραφέως. Η Mary Butts γεννήθηκε το 1890 στο Ντόρσετ της νοτιοδυτικής Αγγλίας και ήταν κόρη ε ­ νός εύπορου απόστρατου αξιωματικού. Ο προπάππος της, ο Thomas Butts, υπήρξε ο προστάτης του William Blake, έργα του οποίου βρίσκονταν στη συλλογή των Butts. Η οι­ κονομική καταστροφή, όμως, της οικογένειας ανάγκασε τη μητέρα της συγγραφέως να πουλήσει τους πίνακες του Blake. Έτσι, οι απώλειες εγγράφησαν στη φαντασίωση της Mary ως θάνατος και προδοσία. Η στενή της σχέση με τη φύση και τη γη καθώς και η α­ γάπη της για το γενέθλιο τόπο την έκαναν να νιώσει βαθιά απογοήτευση όταν διαπίστω­ σε τη βίαιη επέμβαση του ανθρώπου στο τοπίο και τις αλλαγές που συνεπάγονταν αυτή.

Π

44

Η αγωνία και η θλίψη της εκφράστηκαν στα τρία ακόλουθα μυθιστορήματά της: Ash o f Rings (Στάχτη των δαχτυλιδιώ\/ι, Armed with Madness (Οπλισμένος με τρέλα) και The Death o f Felicity Taverner (Ο θάνατος της Felicity Tavemeh, καθώς και στην αυτοβιογρα­ φία της The Crystal Cabinet (Κρυστάλλινο ντουλάπι), η οποία εκδόθηκε αμέσως μετά το θανατά της, το 1937. Κατά τη διάρκεια των σπουδών της έδειξε συμπάθεια στις σοσιαλιστικές ιδέες, αλλά περισσότερο της ταιριάζει ο χαρακτηρισμός της «αριστοκράτισσας αναρχικιάς». Αργότε­ ρα συνδέθηκε με τους λογοτεχνικούς κύκλους της πρωτοπορίας και καλλιτεχνικής ανα­ ζήτησης, ενώ δημοσίευσε ποιήματα και πεζά κείμενά της σε μικρά περιοδικά με τα ο­ ποία συνεργάζονταν ο Joyce, η Dorothy Richardson και ο Pound. Το 1918 παντρεύτηκε το συγγραφέα John Rohker, με τον οποίο απέκτησε μια κόρη. Δεν άργησε, ωστόσο, να εγκαταλείψει την οικογένειά της και να ακολουθήσει τον Cecil Maitland, έναν ψυχικά διαταραγμένο αλκοολικό, στο Παρίσι, όπου και συνδέθηκε φιλικά με τον Jean Cocteau. Οι επόμενες συναισθηματικές σχέσεις της υπήρξαν σύντομες και καταστροφικές. Σταδιακά άρχισε να χάνει το δημιουργικό της ταλέντο, αφού εξαιτίας του οπίου και του αλκοόλ α­ πέκτησε σοβαρά προβλήματα υγείας, ώσπου πέθανε ξαφνικά το 1937. Το έργο της συνολικά αλλά κυρίως το βιβλίο της Armed with Madness θυμίζει και ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς τη μορφή το μυθιστόρημα της Virginia Woolf To the Lighthouse (Στο φάρο). Και στα δύο βιβλία εξετάζονται τα θέματα της απώλειας, του χρόνου και των προβληματικών ανθρώπινων σχέσεων. □

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Θ ΕΑΤΡΟ

SaiiSteta Κάθαρση

JAMES K N O W L S O N

mm

SAMUEL B ECK ETT

ΣΑΜΟΥΕΛ ΜΠΕΚΕΤ

ΚΑΘΑΡΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΡΓΑ

Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΔΟΞΑΣ

ISBN 960-7909-34-8

ISBN 960-7909-33 -X

45

ΙλλΑΛΑ ΣΤΗ ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗ τ ι ς σ υ ν ε ν τ ε ύ ξ ε ι ς πήρ ε ο Η Ρ Α Κ Λ Η Σ Π Α Π Α Α Ε Ξ Η Σ

Me τις δύο σ υ ν εντεύ ξεις που α κ ο λο υ θ ο ύ ν κ λ ε ίν ε ι ο κ ύ κ λ ο ς τω ν «συνομ ιλιώ ν» - κ α τ ά τη δ ιά ρ κεια τη ς'Ε κθεο ης, α λ λά κ α ι αρ γό τερ α σ τη ν Α θ ή ν α - με το υς β ασ ικούς ο υ ν τελ εο τές της ε λλη ν ική ς παρουσίας ο τη Φ ρα νκφ ού ρτη. Ή δη ο Γιώ ργος Ρωμαίος -π ρ ό ε δ ρ ο ς της ο ρ γ α νω τικ ή ς ε π π ρ ο π ή ς α ν α φ έρ θ η κε ο τη δ ιαδ ικα σ ία υλοπ οίησης το υ σ ημ αντικο ύ α υ το ύ έργου, ο Χ ρ ήο το ς Λάζος - δ ιε υ θ υ ν τή ς το υ Ε Κ Ε Β Ι- μ ίληο ε για τη δράση το υ ΕΚΕΒΙ σ τη Φ ρ α νκφ ού ρ τη κ α ι τις διεθ νείς π ρ οοπ τικές που ανο ίγ ον τα ι για το ε λ λ η ν ικ ό β ιβ λίο κ α ι ο Γιώ ργος Δ αρδανός -π ρ ό ε δ ρ ο ς τη ς Γ ίΟ Ε Β - για τη ν παρουσία τω ν ε κ δ ο τώ ν ο τη Δ ιεθ νή Έ κθεση κ α ι τη δημ ιουργία ενός Ο ργανισμού Π ρ οβ ολής το υ Ε λλ ην ικ ού Β ιβ λίου (Τεύχος Δ εκεμ β ρίου

2001). Σ το π αρόν τεύχ ο ς ο Δ ημ ήτρης Κ α λοκύ ρη ς -κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ό ς δ ιευ θ υ ν τή ς το υ F o ru m - μας ξεν α γ εί ο το χ ώ ρο το υ Forum κ α ι ξετυ λ ίγ ε ι το νήμα τω ν προοπ αθειώ ν που κ α τα β λ ή θ η κ α ν για να γίνει π ρ αγμ α τικό τη τα το όραμα της Επιτροπής τη ς Φ ρα νκφ ού ρτης κ α ι ο Φ ίλιππος Δ ρ α κο ντα ειδ ής - p r o je c t m a n a g e r το υ έ ρ γ ο υ - αν α φ ερ ετα ι ο τη ν π ολύτιμ η τεχ νογνω σ ία που απ οκτήσαμ ε, όπλο ισ χυρ ό για παρόμοιες εκ δ η λώ σ εις ο το μ έλλον. Ελπίζουμε ό τι ο ανα γνώ σ τη ς που δ εν είδε από κ ο ν τά τη ν έξοχη π αρουσία τη ς Ελλάδας ο τη Φ ρ α νκφ ού ρ τη θα σ χημ ατίσει από τις π έντε σ υνεντεύ ξεις, τω ν κ α θ ' ύ λ η ν αρμ οδίω ν, πλήρη εικό ν α τόσο για τη ν παρουσία της Ελλάδας ω ς τιμ ώ μ ενης χ ώ ρα ς όοο κ α ι για τη μ ελ λο ν τικ ή πορεία το υ ελλ η ν ικ ο ύ β ιβ λίο υ ο το εξω τερ ικ ό .

46

ΑΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΛΟΚΥΡΗΙ Καλλιτεχνικός διευθυντής του Forum

Δείξαμε το ούγχρονο πρόοωπο της Ε\\άδας Με ποια λογική οχεδιάοτηκε το Forum και πως εφαρμόοτηκε η ιδέα; Τι θέλατε να πετύχετε; Ξεκίνησε μ' ένα σενάριο το οποίο στηρίχθηκε πάνω σε υπάρχουσες προτάσεις που είχαν γίνει από διάφορους φορείς, από το ΥΠ.ΠΟ., από ιδιώτες. Η έκθεση π.χ. των εικαστικών ήταν πρόταση μιας γκαλερί. Η Επιτροπή επέλεξε κάποιες από αυ­ τές για διάφορους λόγους, για λόγους αναλογίας, απαιτήσεων κ.τ.λ. Αυτό το υλι­ κό εκλήθη να υλοποιήοει η μικρή Επιτροπή σε συνεργασία βέβαια με τους εμπλε­ κόμενους φορείς, το ΥΠ.ΠΟ., το ΕΚΕΒΙ, την ΠΟΕΒ. Παίρνοντας αυτές τις ιδέες και κατατάσσοντάς τες, το ζητούμενο ήταν να παρουσιαστούν με τέτοιο τρόπο ώστε να δείξουν μία χώρα που δεν είναι προσκολλημένη στα γνωστά στερεότυπα. Η δι­ κή μου ιδέα από την αρχή ήταν το ίδιο το κτίριο, το Forum, το δύσκολο, το άγνω-

Η ιδέα ήταν να αποτελεί το ίδιο το Forum ένα ζωντανό, παλλόμενο χώρο, οτον οποίο θα μπει κυρίως η νεολαία και να αιοθανθεί ότι κάτι συμβαίνει. Να νιώοει οικειότητα

47

στο κτίριο, του οποίου δεν είχαμε σχέδια μέχρι την τελευταία στιγμή, να αποτελεί το όχημα που θα δείχνει το σύγχρονο πρόσωπο της Ελλάδας. Ποια προβλήματα απ ιμ ετω π ίοατε σ την αρχή;

Όλοι μαζί, με ενιαία αντίληψη και αλληλοεπικάλυψη, βοηθήοαμε ο ένας τον άλλο. Ήταν ένα περίπλοκο ούοτημα. Μια εξαιρετική ουνεργαοία ανθρώπων ευφάνταστων, καλών οτη δουλειά τους, αξιόπιοτων

48

Δε μας έδιναν τα σχέδια διότι δεν ήταν ολοκληρωμένα μέχρι την τελευτα ία στιγμή, όχι τόσο τα αρχιτεκτονικά όσο τα σχέδια τω ν παροχών του ρεύματος κ.ά. Και το πρόβλημα της σκίασης ήταν τεράστιο. 450 τ.μ. τζαμαρία. Μας τίναζε τα πάντα στον αέρα αν δεν ήταν ελεγχόμενη. Χιλιάδες παρόμοια προβλήματα. Η ιδέα ήταν να αποτελεί το ίδιο το Forum ένα ζωντανό, παλλόμενο χώρο, ένα χώρο στον οποίο θα μπει κυρίως η νεολαία και να αισθανθεί ότι κάτι συμβαίνει. Να νιώσει οικειότητα. Αυτό σχεδιάζαμε ότι θα το πετύχουμε με φωτισμούς, με φωτορυθμικά, με ρομποτικούς μηχανισμούς που δίνουν αυτή την αίσθηση του φωτός του περίεργου, του υποβλητικού, συνοδεία κλασικής και ελληνικής μου­ σικής. Η μουσική αποτελεί μια άλλη μελέτη. Σκαλκώτας, Μητρόηουλος, Ξενάκης, Ευαγγελάτος, θεοδωράκης, Χατζιδάκις στο πιάνο, χωρίς φωνές, να μην ε ­ πηρεάζει καθόλου, να είναι ένας συνεχής ήχος, να μη σταματάς να ακούοεις, να μην ενοχλεί. Παράλληλα ετοιμάστηκαν βίντεο, για να περικυκλώσουμε την ιδέα για το Forum. Βίντεο υψηλής τεχνολογίας και στο γύρισμά τους και στο ντεκου­ πάρισμά τους, με διάφορες θεματικές ενότητες. Ένα βίντεο που δείχνει την Ελλάδα ως φύση, ένα άλλο που δείχνει την τουριστική της πλευρά. Ένα άλλο δείχνει τη σύγχρονη ζωή, σκηνές από σύγχρονες πόλεις, την Αθήνα, τη Θεσσα­ λονίκη, με μετρό, αεροπλάνα. Είναι γυρισμένα με ταχύτητα, με πολύ γρήγορο ρυθμό. Ένα βίντεο με τα μνημεία της Ελλάδας, τις αρχαιότητες, βυζαντινά και σύγχρονα. Αυτό ήταν ένα έργο επίπονο. Πώς να μπορέσουν να μονταριστούν και να συνδυαστούν με τη μουσική που ακούγεται στον υπόλοιπο χώρο και όλα μαζί να συνυπάρχουν αρμονικά. Τα τρία ιστία κ αι τα πανιά που είδαμε οτο Forum τι συμβολίζουν;

Τα τρία μεγάλα πανιά είναι μια αναφορά βεβαίως στο καράβι, στην Ιθάκη που είναι και το σύνθημα της Έκθεσης. Η Ελλάδα είναι μια χώρα ναυτική, από παντού θά­ λασσα, και μπορώ να πω πως είναι από τις πρώτες ιδέες που είχα πέρυσι, γυρνώντας εδώ, μέσα στη Φρανκφούρτη. Σκέφτηκα ότι θα ήταν καλό να κάνουμε κάτι που δεν το έχει κάνει κανένας. Να φέρουμε, αν είναι δυνατόν, τη θάλασσα μέσα στην Έκθεση. Βέβαια, θα ήταν γελοίο να κάναμε από κάτω λίμνες και πισίνες. Οπότε σκέφτηκα αν μπορούσε αυτό να ανεβεί προς τα πάνω. Από το γεγονός ότι έχει αρκετά μεγάλο ύψος η αίθουοα ξεκίνησε η ιδέα των τριών ιστίων, στα οποία προβάλλονται από τρεις προβολείς συνεχώς τρία διαφορετικά βίντεο. Το ένα είναι όλο με σύννεφα, το άλλο είναι με νερά, θάλασσες, ποτάμια, καταρράκτες, και το τρίτο είναι με ζώα, πουλιά και ψάρια σε μια συνεχή ροή. Παράλληλα, με τη σκέψη ότι είναι έτος γλωσσών θέλαμε να περάσουμε στον επισκέπτη ένα παιχνίδι με την ελληνική γλώσσα. Τυπώσαμε πάνω στα πανιά, αυτά τα δεκαπέντε ιστία, γιγαντιαίων διαστάσεων, ειδικών προδιαγραφών, άκαυστα, δεκαπέντε ελληνικές λέξεις, οι οποίες εξακολουθούν να δρουν στη σύγχρονη Ευρώπη. Η επιλογή έγινε με τη βοήθεια του θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας, του οποίου το ψηφιακό υλικό ε ­ δρεύει στην κατάληξη της Έκθεσης. Από κει πήραμε το υλικό, διαλέξαμε δεκαπέ­ ντε λέξεις από τις πιο γνωστές, από τις πιο δημοφιλείς λέξεις, όπως Ευρώπη, Οι­ κονομία, Ιδέα, Σχολείο, πολύ καθημερινές.

Το αμφιθέατρο του Forum υπό κατασκευή

Κι όλες εκείνες οι οθόνες και οι προβολές τι ρόλο παίζουν; Τριάντα περίπου οθόνες πλάσματος που σκορπίσαμε oxo Forum, η τελευταία λέ­ ξη της τεχνολογίας, δείχνουν πόοο μπροστά είμαστε. Μεγάλες οθόνες, πολύ λε­ πτές, υψηλής ευκρίνειας, σύγχρονης τεχνολογίας, στις οποίες βλέπεις τα βίντεο που φτιάξαμε για την Ελλάδα, τον τουρισμό, την πανίδα κ.τ.λ. Επίσης, προβολές γίνονται στη στέγη του μικρού αμφιθέατρου, το οποίο λειτουργεί ως τεράστια ο­ θόνη και από πάνω βλέπει κανείς να προβάλλονται στο ταβάνι εικόνες με ροή, μείγμα των τριών βίντεο που είπαμε πριν. Νερά, σύννεφα, πουλιά και ψαριά, τα ο­ ποία τρέχουν όλα μαζί πάνω στην οθόνη ώστε να μην είναι απλώς ένας άδειος, α­ σημής τοίχος, αλλά ένα ολόκληρο ζωντανό σημείο. Όταν κάθεσαι να παρακολου­ θήσεις μια εκδήλωση, μια ομιλία, βλέπεις πράγματα να κινούνται. 0 στόχος ήταν να μη γίνει ένας στατικός εκθεσιακός χώρος, αλλά κάτι που έχει συνεχή ροή και δυναμικότητα η οποία εκφράζει ολόκληρη τη χώρα. Όταν φύγεις με την εντύπω­ ση ότι κάτι συμβαίνει, υπάρχει κάτι που κινείται με δύναμη, σου μένει και η αίσθη­ ση για τη χώρα.

Δεν είπαμε ψέματα. Δεν πήραμε φωτογραφίες από τη Νέα Υόρκη να τις παρουοιάοουμε οαν ελληνικές. Ό,τι δείχνουμε είναι ελληνικό.

Τα εκθέματα πώς τα τοποθετήοατε οτο χώρο; Μ' αυτό ασχολήθηκε μια μεγάλη ομάδα αρχιτεκτόνων με επικεφαλής τον Βασίλη Σγούτα, τον πρόεδρο της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων, και το γραφείο του, με μεγάλη αρχιτεκτονική εμπειρία. 0 Γιώργος Ψωμαδάκης και η Μαρία Μαρίνου από τη Θεσσαλονίκη, ειδικευμένοι περισσότερο στη διαμόρφωση εσωτερικών χώρων, στα επιμέρους περίπτερα κ.τ.λ. Όλοι μαζί, με ενιαία αντίληψη και αλληλοεπικάλυψη, βοηθήσαμε ο ένας τον άλλο. Επίσης, εργάστηκαν μηχανολόγοι και ηλεκτρο­ λόγοι. Ήταν ένα περίπλοκο σύστημα. Μια εξαιρετική συνεργασία, ανθρώπων ευ ­ φάνταστων, καλών στη δουλειά τους, αξιόπιστων. Όλοι μαζί, με τη βοήθεια δεκά­ δων τεχνικών και ειδικών, χτίσαμε τον περίγυρο στον οποίο μπήκαν τα εκθέματα. Τα περισσότερα τα επεξεργάστηκαν οι φορείς από μόνοι τους με τους δικούς τους αρχιτέκτονες, με τους δικούς τους επιμελητές, αλλά πάντα σε συνεργασία μαζί μας. Και έτσι ηροέκυψε ένα έργο πραγματικά συλλογικό.

49

Συλλογικό μεν, αλλά κάποιος είχε το πρόσταγμα.

Ήταν ένα μεγάλο επιτελείο Γερμανών και εμείζ ήμαστανενα μεγάλο επιτελείο επίοης, απόλυτα οργανωμένοι, κάθε ειδικότητας, για να κάνει ο καθένας τις ερωτήοεις που ήθελε. Το πρώτο λοιπόν που είπαν οι Γερμανοί εκείνη τη οτιγμή, όταν είδαν τη μακέτα, ήταν: «Δεν έχει κολόνες. Είναι ένα ούγχρονο κτίριο»

Είχα το γενικό πρόσταγμα όσον αφορά το αισθητικό και καλλιτεχνικό μέρος. Δού­ λεψαν σε κάθε χωριστό περίπτερο δύο, τρεις, πέντε άνθρωποι για να μην προκύψει κάτι τυποποιημένο, θα μπορούσαμε να πούμε «φέρτε όλοι τα εκθέματά σας και θα τα τοποθετηθούμε». Δεν έγινε έτσι. Όπως και με τα έντυπα. Ο καθένας ή­ ταν ελεύθερος να κάνει οτιδήποτε, με τη δική του αισθητική, βάσει κάποιων προ­ διαγραφών που τους θέσαμε. Έτσι έγινε με τους εκθέτες, καθένας ήταν ελεύθε­ ρος να στήσει όπως ήθελε, εφόσον είχαμε συμφωνήσει τα βασικά σημεία και έτσι μπορούμε να πούμε, μεταφορικά αλλά και ουσιαστικά, ότι αυτό το περίπτερο εκ­ φράζει τη χώρα. Ότι δεν είναι μια ιδέα ενός ή πέντε ανθρώπων. Δούλεψαν τουλά­ χιστον εκατό άνθρωποι για να πραγματοποιηθεί.

Η αίοθηοή μου είναι πως η Ελλάδα που βλέπουμε οτο Forum είναι κάτι περιοοότερο από την Ελλάδα που γνωρίζουμε. Να υποθέσω ότι κάτι μου διαφεύγει; Όλα αυτά έχουν να κάνουν με την τέχνη. Κάθε μορφή τέχνης έχει ένα βαθμό υ­ περβολής - και οφείλει να τον έχει. Η δική μας πρόταση ήταν αυτή η προβολή να πηγαίνει προς τα πάνω. Να μη μειώνει. Καλύτερα, λοιπόν, να φωτίζει περισσότε­ ρο τα καλά στοιχεία. Δεν είπαμε ψέματα. Δεν πήραμε φωτογραφίες από τη Νέα Υόρκη να τις παρουσιάσουμε σαν ελληνικές. Ό,τι δείχνουμε είναι ελληνικό. Βέ­ βαια, δε δείχνουμε σκηνές που θα ήταν λιγότερο εντυπωσιακές, περισσότερο βαλκανικές, θα άρεσαν ίσως σε κάποιους που γοητεύονται απ' αυτού του είδους τις εικόνες. Και μένα μ' αρέσουν, αλλά δε νομίζω πως είναι το καλύτερο που θα μπορούσαμε να δείξουμε στους ξένους. Έτσι και στη φωτογραφία, με εξαίρεση τις φωτογραφίες tou Κωνσταντίνου Μάνου, που φαίνεται πως είναι παλιότερο υ­ λικό, όλες οι φωτογραφίες των νέων φωτογράφων έχουν χιούμορ, ευκρίνεια, δι­ εισδυτικότητα, είναι σύγχρονες και έχουν άποψη. Όλοι έχουν κάτι καινούριο να πουν.

Άρα έγινε επιλογή από άφθονο υλικό. Βεβαίως κάναμε μια επιλογή, από την οποία προκύπτει ένα σύνολο ενδιαφέρον και ελκυστικό.

Τι λένε οι επισκέπτες, όχι μόνο οι Έλληνες, κυρίως οι ξένοι; Βλέπουν κάτι που δεν το περίμεναν; Εκπλήσοοπαι; Αυτό είναι το πρώτο στοιχείο, η έκπληξη. Το είδαμε από την πρώτη στιγμή. Ήμα­ σταν πολύ νωρίς έτοιμοι και πήγαμε την πρώτη μακέτα, πλαστική, τρισδιάστατη, να τη συζητήσουμε με την Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης εδώ και εννιά μή­ νες. Ήταν ένα μεγάλο επιτελείο Γερμανών και εμείς ήμασταν ένα μεγάλο επιτε­ λείο επίσης, απόλυτα οργανωμένοι, κάθε ειδικότητας, για να κάνει ο καθένας τις ε ­ ρωτήσεις που ήθελε, λεπτομέρειες τεχνικές και άλλες. Το πρώτο λοιπόν που είπαν οι Γερμανοί εκείνη τη στιγμή, όταν είδαν τη μακέτα, ήταν: «Δεν έχει κολόνες. Είναι ένα σύγχρονο κτίριο». Αυτό φυσικά ήταν το ζητούμενο. Να είναι ένα σύγχρονο κτί­ ριο, το οποίο θα ήταν επίσης μέσα σ' ένα σύγχρονο κτίριο της Φρανκφούρτης.

Δς γυρίσουμε οτο Forum, θα μας ξεναγήσετε νοερά; Μπαίνουμε σ' ένα χώρο που είναι ευχάριστος, οικείος, στον οποίο μπορεί ο επι­ 50

σκέπτης να κινηθεί εύκολα. Έχουμε κάνει δύο διαδρομές· την ημικυκλική διαδρο­ μή που τη λέμε Helicon Valley, κατά το Silicon Valley, όπου είναι συγκεντρωμένα τα ηλεκτρονικά με τα φίδια των πληροφοριών, με φιδοειδή τραπέζια γεμάτα με υπολογιστές, με επίπεδες οθόνες, και εκεί μπορεί κανείς να βρει εκατοντάδες χι­ λιάδες στοιχεία που αφορούν την Ελλάδα. Είναι λοιπόν όλη αυτή η «κοιλάδα», που μπαίνει από τη μια είσοδο, κάνει το γύρο του αμφιθέατρου και οδηγεί στην έ ­ ξοδο. Αυτό έγινε για δύο λόγους: πρώτον, αποτελεί μια σύντομη διαδρομή στο Forum, για κάποιον βιαστικό που τρέχει- είναι άλλωστε μια επαγγελματική έκθε­ ση, δεν μπορεί ο άλλος να διαθέσει πολύ χρόνο. Δεύτερον, αν θέλει να τη δει α­ ναλυτικότερα έχει τη δυνατότητα να επισκεφθεί τα επιμέρους εκθέματα, σε ένα δεύτερο γύρο. Αν πάλι θέλει να παραμείνει σε μια τέτοια, γρήγορη κίνηση, θα προσπεράσει το θέατρο. Έγινε έτσι ώστε να οδηγούμε τον επισκέπτη. Γι' αυτό εί­ ναι και διαφορετικού χρώματος και υλικού αυτός ο διάδρομος, ώστε να μην περ­ νάει μέσα από το αμφιθέατρο. Με αυτή την ευκαιρία, να πω ότι έχουμε δύο αμφι­ θέατρα, ένα αμφιθέατρο εκατόν τριάντα θέσεων, όλο από ατσάλι, και ένα δεύτε­ ρο, κλειστό, τριάντα θέσεων, με ηχομόνωση, εξαερισμό κ.τ.λ. όπου γίνονται μι­ κρές εκδηλώσεις, προβολές, παρουσιάσεις, συνεντεύξεις Τύπου. Ακριβώς απένα­ ντι από το χώρο που είναι αφιερωμένος στο θέατρο, η Στέγη για τον Διόνυσο, βρί­ σκεται μια από τις εισόδους του αμφιθέατρου. Εκεί υπάρχει ο μεγάλος χάρτης που δείχνει τα ελληνορωμαϊκού τύπου αμφιθέατρα, σπαρμένα σ' όλη την Ευρώ­ πη και τη Μεσόγειο. Ακριβώς απέναντι είναι το δικό μας αμφιθέατρο, το οποίο κα­ ταλήγει στις πάνω κερκίδες που δίνουν μια αίσθηση σταδίου, γιατί ακριβώς πάνω εκεί είναι ο χώρος για το 2004 που προσφέρει στον επισκέπτη μια πανοραμική ά­ ποψη όλου του Forum. Ένα άλλο επίσης στοιχείο που δούλεψε εικαστικά στο χώ­ ρο ήταν εκείνο της ελιάς, ένα στοιχείο διατροφής. Ξεκινήσαμε με αφορμή το Μι­ κρό Μουσείο της Ελιάς που είναι στην Κρήτη.

Ένα στοιχείο που δούλεψε εικαοτικά οτο χώρο ήταν εκείνο της ελιάς, i'να στοιχείο διατροφής. Ξεκινήοαρε με αφορμή το Μικρό Μουοείο της Ελιάς που είναι οτην Κρήτη

Μ ε αφορμή το Μ ουοείο της Ελιάς που είπατε, πώς χρησιμοποιήθηκε η παράδοοη;

Από το Μικρό Μουσείο της Ελιάς φέραμε ένα απολίθωμα εξήντα χιλιάδων χρό­ νων, που ανακαλύφθηκε πρόσφατα στη Σαντορίνη, το οποίο μεταφέρει την ηα51

θέλαμε να φεύγει ο επισκέπτης έχοντας μαζί του υλικό το οποίο θα τον συνοδέψει, οτο οποίο θα ανατρέξει από οδηγούς για το πώς θα κινηθεί μέοα οτο περίπτερο μέχρι λεπτομερή ένθετα

ρουσία του δέντρου αυτού, σε άγρια μορφή έστω, αρκετές χιλιάδες χρόνια πριν, θέλαμε λοιπόν, αντί να ποντάρουμε στο γαστριμαργικό μέρος της ελληνικής κου­ ζίνας, να παραμείνουμε ο' ένα βασικό, καίριο σημείο που είναι διεθνώς αποδεκτό και να τονίσουμε ότι είναι στενά συνδεδεμένο με τη χώρα μας. Γι' αυτό επιμείναμε στο λάδι. Εκτός από αυτό το ομοίωμα φέραμε μια τεράστια ελιά από την Κρή­ τη, μια πρέσα λαδιού παμπάλαια, από ένα χωριό της Κρήτης, μικρά μπουκάλια λα­ διού, είκοσι πέντε ελιές, δενδρύλλια αλλά αναπτυγμένα, με καρπό όλα, πανέμορ­ φα, πιθάρια αυθεντικά, χειροποίητα. Μ' αυτά τα υλικά γεμίσαμε όλη την αίθουσα ώστε να συνδυαστεί η παράδοση μ' ένα διάκοσμο που καταλήγει ψηλά πάλι στο 2004 και το σύμβολό του είναι η ελιά, το σύμβολο της ειρήνης και των Ολυμπια­ κών Αγώνων. Προσπαθήσαμε δηλαδή να συνδέσουμε όλα τα περίπτερα μεταξύ τους. Ένα τελευταίο στοιχείο, για να περιγράφω όλο αυτό το κλίμα, είναι τα έντε­ κα κουτιά που στήσαμε, τα έντεκα φωτεινά κουτιά, πέντε από τα οποία είναι μου­ σικά, κουτιά από διαφανή υλικά, πλάτους 70 και μήκους 2,10 εκατοστών. Έχουν τέσσερις όψεις και το καθένα από τα πέντε έχει ένα είδος ελληνικής μουσικής που μπορεί να ακούσει κάποιος με ακουστικά, ενώ σε μια οθόνη βλέπει τι ακούει. Τα υπόλοιπα έξι είναι αφιερωμένα σε διάφορες προσωπικότητες της Ελλάδας κα­ τά ομάδες. Ένας πύργος δηλαδή είναι αφιερωμένος στους δύο νομπελίστες ποι­ ητές, ένας πύργος είναι αφιερωμένος σε τρεις συγγραφείς πολύ γνωστούς στο ε ­ ξωτερικό και υπενθυμίζουμε ότι είναι Έλληνες (Καβάφης, Καζαντζάκης, Ρίτσος), έ ­ νας πύργος είναι αφιερωμένος στους τέσσερις συγγραφείς που τιμάει η χώρα φ έ­ τος με τα εκατό ή τα πενήντα χρόνια από τη γέννησή τους (Εμπειρικός, ΓΙαπαδιαμάντης, Ξενόπουλος, Σικελιανός), ένα κουτί με τους βραβευμένους με διεθνή βραβεία Έλληνες, κινηματογραφικά βραβεία κυρίως, από Όσκαρ μέχρι βραβεία στο Φεστιβάλ Κανών, στο Φεστιβάλ Βενετίας, στο Φεστιβάλ Βερολίνου, για να δεί­ ξουμε ότι και σ' αυτό τον τομέα έχουμε ανθρώπους (Κακογιάννης, Χατζιδάκις, Πα­ παθανασίου). Επίσης, διαθέσαμε έναν πύργο για τέσσερις τεχνοκριτικούς που ε ­ πηρέασαν την τέχνη των αρχών του εικοστού αιώνα και οι οποίοι είναι ελάχιστα γνωστοί, ακόμα και στην Ελλάδα (Νικόλας Κόλας, Κριστιάν Ζερβός, Αλέξανδρος Ιόλας, Τεριάντ). Υπάρχει και ένας πύργος με μουσικούς παγκόσμιας ακτινοβολίας όπως η Μαρία Κόλλας, ο Μητρόπουλος, ο Ξενάκης και ο Χρίστου, με πληροφο­ ρίες, με φωτογραφίες, με βασικά στοιχεία, ώστε ο άλλος να έχει μια εικόνα. Γι' αυτό χρειάστηκε φυσικά τεράστια προεργασία, να μαζευτούν τα υλικά, να συμπυ­ κνωθούν, να μεταφραστούν σωστά και να ετοιμαστούν. Και σ' αυτά να προσθέ­ σουμε ένα τεράστιο έντυπο υλικό που παρήγαγε κυρίως το ΕΚΕΒΙ και ένα μέρος έ ­ γινε και από τη δική μας ομάδα, θέλαμε να φεύγει ο επισκέπτης έχοντας μαζί του υλικό το οποίο θα τον συνοδέψει, στο οποίο θα ανατρέξει - από οδηγούς για το πώς θα κινηθεί μέσα στο περίπτερο μέχρι λεπτομερή ένθετα. Τελικά, ο επισκέ­ πτης μπορεί να κατα λήξει σ' ένα φ ιλόξενο καφενείο που λέγετα ι «Η Ωραία Ελλάς», με μια διάθεση αυτοσαρκασμού όπως φαίνεται από τα γράμματα. Ένα α­ πλό καφενείο με μπλε τραπέζια, θυμίζει λίγο κυκλαδίτικο αλλά πολύ διακριτικά, απλώς έχει άσπρους τοίχους, ένα μπλε παράθυρο και μπλε τραπέζια και καρέ­ κλες. Μπορεί κανείς να πάρει έναν καφέ, γλυκό του κουταλιού και να καθίσει να ξεκουραστεί. Α υτό που είχ ατε οραματιοτεί, η αρχική ιδ ία, όπως υλοπ οιήθηκε λ ε ιτο υ ρ γ εί a m ε­ πισ κέπτη που βλεπει μια Ελλάδα σύγχρονη, τη ν οποία δε γνωρίζει;

Ασφαλώς, και οι μαρτυρίες που έχουμε από διάφορους ανθρώπους το επιβεβαιώ­ νουν περίτρανα. □ 52

ΦΙΛΙΠΠΟΣ

ΔΡΑΚ

(project manager)

Αποκτήσαμε πολύτιμη τεχνογνωσία

Αν είχαμε περιοοότερα χρήματα μάλλον πετάμενα θα πήγαιναν παρά

Τώρα που είναι η ώρα του απολογισμού για τη συμμετοχή της Ελλάδας οτη Φραν­ κφούρτη ποιες είναι οι επυπώσεις οας; Η παρουσία της Ελλάδας ήταν κάτι ιδιαίτερο, κάτι εξαιρετικό. Καμία χώρα μέχρι σή­ μερα δεν είχε να διαχειριστεί ένα χώρο 2.100 τ.μ., ο οποίος μάλιστα ήταν χώρος ά­ γνωστος και στους ίδιους τους Γερμανούς. Η Ελλάδα ήταν εκείνη που πήρε για πρώ­ τη φορά το Forum να το διαχειριστεί για την παρουσίασή της στη Διεθνή Έκθεση Βι­ βλίου. Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι η Ελλάδα λειτούργησε στη ΔΕΒΦ με βάση μια τεχνοκρατική προσέγγιση, η οποία στηριζόταν σε ένα σχέδιο δράσης που είχε επι­ νοηθεί ήδη επί θητείας Μυρσίνης Ζορμπά στο ΕΚΕΒΙ. Αυτό το σχέδιο δράσης έγινε α­ ποδεκτό από το ΥΠ.ΠΟ. και, παρά το γεγονός ότι στο μεταξύ άλλαξαν οι υπουργοί, δε διαφοροποιήθηκε. Το σχέδιο αυτό είχε σαφή στρατηγική: να αναδειξουμε την ελλη53

νική λογοτεχνία μέσα από το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και τη διαδρομή του από το σήμερα προς τα πίσω. Τη σχέοη που μπορεί να έχει ο σημερινός πολιτισμός με το παρελθόν μας και βεβαίως την προοπτική που θα μας επιτρέψει σιγά σιγά η ελληνική λογοτεχνία να μπορέσει να έχει το μερίδιό της στην ευρωπαϊκή αγορά.

Αυτό το σχέδιο δράσης που αναφέρατε αφορούσε ρόνο τη λογοτεχνία;

Οι Γερμανοί είχαν μείνει έκπληκτοι από την οργάνωση της Ελλάδας και μάλιοτα η κυρία Ράουτερ και ο εκπρόσωπος Τύπου κύριος Βίοενμπαργκ είχαν ερθειοτην Αθήνα και είχαν δηλώσει ότι η Ελλάδα οργανώνεται κατά τρόπο υποδειγματικό. Και ο Ρούηολφ (διευθυντής της Έκθεσης) ερχόταν κάθε λίγο και λιγάκι και μου έλεγε: «You did if you bastard» (τα καταφερατε, βρε κερατάδες)

Ναι, για τον απλούστατο λόγο ότι βρισκόμαστε στην Έκθεση Βιβλίου και, παρόλο που πολλές φορές έχει γραφτεί από διαφόρους ότι η διοργάνωση αυτή είναι ένα πα­ ζάρι όπου αγοράζονται και πωλούνται δικαιώματα, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι για να λειτουργήσει η αγορά και η πώληση δικαιωμάτων πρέπει να υπάρχει μια κρίσι­ μη μάζα λογοτεχνίας, η οποία να ανταποκρίνεται στη ζήτηση της αγοράς.

Κάτι που έχω διατυπώσει ως ερώτημα οτον κ. Ρωμαίο είναι ότι οτην αρχή, ένα χρόνο περίπου πριν, το πρόγραμμα που παρουοιάοτηκε οτον Τόπο ήταν οχεδόν αρχαιόπληκτο. Το βιβλίο σχεδόν απουοίαζε. Και τα δημοσιεύματα ήταν τότε προς την κατεύθυν­ ση ότι πάμε για αποτυχία. Τι άλλαξε στο σχέδιο δράσης και ποιος ο δικός οας ρόλος; Είχαμε την πολυτέλεια ξεκινώντας να χρησιμοποιήσουμε ένα σχέδιο δράσης. Και αυ­ τό σημαίνει, αν λάβουμε υπόψη μας τα ευρωπαϊκά πρότυπα, ότι πρέπει να υπάρχει κάποιος ο οποίος να συντονίζει, να διαχειρίζεται το πρόγραμμα. Ως προς την πληρό­ τητα των οικονομικών του και, κυρίως, λαμβάνοντας υπόψη πως θα κάνει στη συνέ­ χεια την αποτίμηση του έργου. Αυτό είναι, λοιπόν, μία τεχνογνωσία, ένα «know­ how». Συμβαίνει να είμαι γνώστης αυτής της τεχνογνωσίας, γιατί τα τελευταία τέσσε­ ρα πέντε χρόνια δεν κάνω άλλη δουλειά παρά να ασχολούμαι με την προώθηση του πολιτισμού σε διάφορες χώρες, μέσα από κοινοτικά προγράμματα. Ήθελα λοιπόν να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη μεθοδολογία, να προσεγγίσουμε τη Φρανκφούρτη σαν να επρόκειτο για ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε εκθέτης έπρεπε να μας δώσει όχι μια απλή περιγραφή του έργου του, αλλά αυτό που ονομάζουμε τεχνικό δελτίο έργου. Για παράδειγμα, τον προϋπολογισμό για το προσωπικό, τον προϋπολογισμό για τη διαμόρφωση του χώρου, τον προϋπολογισμό για τα ταξίδια. Επιπροσθέτως πρέπει να ευχαριστήσουμε όλους εκείνους που εργάστηκαν στην Επι­ τροπή στην αρχή για το θεωρητικό πλαίσιο, για το μεθοδολογικό, για το οικονομικό. Αργότερα μείναμε εφτά δέκα άνθρωποι, από τους οποίους ο καθένας ανέλαβε μέ­ ρος της υλοποίησης του προγράμματος. Βασικός βέβαια παράγοντας ήταν το γεγο­ νός ότι η Επιτροπή μπόρεσε να συνεργαστεί με την ΠΟΕΒ και το ΕΚΕΒΙ, ώστε το κοινό πρόγραμμα να είναι ομοιόμορφο ως προς το στόχο του.

Επιτεύχθηκε τελικά αυτός ο στόχος; Νομίζω ναι. Αποκτήσαμε την τεχνογνωσία που θα μας επιτρέπει σε άλλες περιπτώ­ σεις, στο άμεσο μέλλον, να βλέπουμε αυτό το οποίο κάναμε για να μπορούμε να το επαναλάβουμε, θα δώσω ένα παράδειγμα: για κάθε έργο, εκτός από την ανάλυση του προϋπολογισμού έχουμε και ένα πληροφοριακό σύστημα σε ηλεκτρονική μορ­ φή που μπορούμε να ελέγχουμε ανά πάσα στιγμή. Πού ξοδεύτηκαν χρήματα, αν ξο­ δεύτηκαν, γιατί ξοδεύτηκαν, με ποια παραστατικά. Μας δίνει κάποιους δείκτες έτσι ώστε να μπορούμε να αποτιμήσουμε αν τα χρήματα που επενδύσαμε έδωσαν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.

Το ΥΠ.ΠΟ. διέθεοε για την εκδήλωση της τιμώμενης χώρας, γενικότερα για την ελληνι­ κή παρουσία, το ποσό των τριών περίπου δια. Διατέθηκε όλο αυτό το ποσό; 54

2,3 δισ. ήταν ο προϋπολογισμός χον οποίο προτείναμε από την αρχή και τον οποίο δεν πρόκειται να μπερβούμε. Προτάθηκε ένας προϋπολογισμός, ίσχυσε, δεν υπήρ­ ξαν αλλαγές και θέλω να πιστεύω ότι θα επιστρέφουμε και χρήματα στο Ελληνικό Δημόσιο, Τα 2,3 δισ. είναι το ποσό εκείνο το οποίο αφορά τις δραστηριότητες στο Forum, αυτές που γίνονται παράλληλα έξω από το Forum, την παρουσία της ΠΟΕΒ και τη διαφήμιση στη Γερμανία. Είναι το πρόγραμμα που αφορά επίσης τους συγγρα­ φείς, επειδή η ισχύς του υπερβαίνει τη διάρκεια της Έκθεσης καθώς έχει γίνει για έ ­ ναν ολόκληρο χρόνο. Αυτός είναι ένας από τους προϋπολογισμούς του ΕΚΕΒΙ και μπορεί έτσι να φτάνουμε τα 3 δισ. Αν λάβουμε υπόψη μας τις στατιστικές δαπάνες των άλλων τιμώμενων χωρών, θεωρώ ότι το ύφος του ποσού αυτού κινείται σε φ υ­ σιολογικό πλαίσιο.

Εξαντλήσατε, δηλαδή, το ποσό με βάοη τον οικονομικό προγραμματισμό που είχατε καταθέσει στο ΥίΙ.ΠΟ.; Δν είχατε περιοοότερα χρήματα θα ήταν καλύτερη η παρουσία της Ελλάδας; Αν είχαμε περισσότερα χρήματα μάλλον πεταμένα θα πήγαιναν παρά θα έδιναν κα­ λύτερο αποτέλεσμα. Βέβαια, το Ελληνικό Δημόσιο δεν είναι ιδιωτική επιχείρηση, μια τράπεζα η οποία θα μπορούσε να κάνει καταβολές κατά τρόπο συστηματικό. Υπήρ­ ξαν ορισμένες καθυστερήσεις, αλλά η γραμμή την οποία ακολουθούμε είναι ότι πλη­ ρώνουμε τα πάντα μέχρι τελευταίας δραχμής.

Στην πορεία του έργου υπήρξαν άνθρωποι ή φορείς δυοαρεοτημενοι, οι οποίοι εγκατέλειψαν τις δραστηριότητες τους επειδή η καταβολή των χρημάτων δεν έγινε οτις συμφωνημένες ημερομηνίες; Όχι, δε συνέβη με κανέναν αυτό. Βέβαια, κάτι άλλο σημαντικό που πρέπει να πούμε είναι ότι το Ελληνικό Δημόσιο μας άφησε να δουλέψουμε συστηματικά επί δύο δυό­ μισι χρόνια. Επομένως, αν κάναμε κάποια σφάλματα στην αρχή, τα διορθώσαμε και μπορέσαμε έτσι να συγκλίνουμε σε μια κοινή πορεία. Οι διαφορετικές προσωπικότη­ τες των ανθρώπων, οι διαφορετικές αντιλήψεις, το γεγονός επίσης ότι πολλοί μιλού­ σαν στις εφημερίδες χωρίς να υπάρχει προηγούμενη συνεννόηση με την Επιτροπή, δημιουργούσε την εντύπωση ότι υπήρχαν μεγάλες αντιθέσεις. Δεν υπήρχαν στην ουσία. Υπήρξαν προσωπικές ρήξεις, προσωπικές φιλονικίες, αλλά δεν ήταν σημαντι­ κές. Και γι' αυτό δεν έχω δει πουθενά κάποια δημόσια καταγγελία. Νομίζω ότι θα πρέπει να εκτιμήσουμε τη θετική προσέγγιση της Επιτροπής και, το επαναλαμβάνω, εύχομαι να μπορέσουμε να ακολουθήσουμε αυτή την τακτική και σε άλλες διοργα­ νώσεις της Ελλάδας. Πιστεύω, λαμβάνοντας υπόψη και την εμπειρία που έχω αποκο­ μίσει από τη δουλειά μου, ότι βοηθάει να έχουμε αυτή τη σταθερή τεχνοκρατική α­ ντίληψη. Οι Γερμανοί είχαν μείνει έκπληκτοι από την οργάνωση της Ελλάδας και μά­ λιστα η κυρία Ράουτερ και ο εκπρόσωπος Τύπου κύριος Βίσενμπαργκ είχαν έρθει στην Αθήνα και είχαν δηλώσει ότι η Ελλάδα οργανώνεται κατά τρόπο υποδειγματικό. Και ο Ρούντολφ (διευθυντής της Έκθεσης) ερχόταν κάθε λίγο και λιγάκι και μου έλ ε­ γε: «You did it you bastard» (τα καταφέρατε, βρε κερατάδες). To Forum επισκέφθηκε και ο Χάμπερμας. Το σημαντικό επίσης είναι να λάβουμε υπόψη ποιοι επίσημοι ήρθαν και είδαν την Έκθεση: ήρθε ο Φίσερ, ο Τσέλκε, η Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων της γερμανικής Βουλής, εκπρόσωποι της αντιπολίτευσης, ο διάδοχος του Σρέντερ, ο πρέσβης. 0 Φίσερ ετοιμαζόταν να έρθει για δεύτερη φορά, αλλά η φρουρά του τον πληροφόρησε ότι είχε τόσο κόσμο μέσα που δε θα μπορούσαν να τον προστατεύ-

Ηεκθεοη του Μερκούρη που νομίζαμε ότι ήταν περιορισμένου ενδιαφέροντος είχε πολλή κίνηση. Η Ελιά ήταν πάλι μια εκθεοη με τρομερή επιτυχία.

0 Κωνσταντίνος Μόνος επίοης. Ορισμένα πράγματα λοιπόν σαφώς μας δείχνουν το δρόμο που θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε και στο μέλλον

55

σουν. Σημαίνει λοιπόν ότι ήρθαν κάποιοι άνθρωποι και χωρίς να έχουμε κάνει ιδιαίτε­ ρη διαφήμιση. Από στόμα σε στόμα μαθεύτηκε ότι η Ελλάδα κάτι έκανε. Και είναι χα­ ρακτηριστικό ότι εξαντλήθηκε το υλικό μας. Η έκθεση του Μερκούρη που νομίζαμε ότι ήταν περιορισμένου ενδιαφέροντος είχε τρομερή κίνηση. Η Ελιά ήταν πάλι μια έκ­ θεση με τρομερή επιτυχία. Ο Κωνσταντίνος Μόνος επίσης. Ορισμένα πράγματα λοι­ πόν σαφώς μας δείχνουν το δρόμο που θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε και στο μέλλον.

Η Ελλάδα τούς αιφνιδίαοε. Αν τα οαράπα βιβλία αου μεταφράσαμε φέτος αηοτελεοουν μια βάοηέτοιώστίψ επόμενη χρονιά να μεταφραστούν άλλα πέντε και μετά άλλα δέκα και συνεπώς έχουμε μια διαρκή παρουσία στη λογοτεχνία της Ευρώπης, είναι βέβαιο ότι τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο

Το γεγονός ότι μεταφράστηκαν στα γερμανικά οαράπα βιβλία βοήθησε την ελληνική παρουσία; Φυσικά και βοήθησε. Σε σχέση όμως με την Πολωνία συνέβη το εξής: οι Πολωνοί εί­ χαν μεταφράσει ενενήντα βιβλία τους στα γερμανικά. Να μην ξεχνάμε ότι στην πραγ­ ματικότητα δεν ήταν οι Πολωνοί που οργάνωσαν το περίπτερό τους. Ήταν μία πολωνογερμανική συνεργασία στο Βάλτσμαργκ, η οποία είχε δημιουργήσει ένα Ινστι­ τούτο. Χωρίς αυτό είμαι απολύτως βέβαιος ότι δε θα είχε κάνει αυτό το οποίο έκανε. Ήταν πιο σαφές πιο χειροπιαστό για τους Γερμανούς, πιο ευκολονόητο, κάτι πιο οι­ κείο. Ενώ η Ελλάδα τούς αιφνιδίαοε. Αν τα σαράντα βιβλία που μεταφράσαμε φέτος αποτελέσουν μια βάση έτσι ώστε την επόμενη χρονιά να μεταφραστούν άλλα πέντε και μετά άλλα δέκα και συνεπώς έχουμε μια διαρκή παρουσία στη λογοτεχνία της Ευρώπης, είναι βέβαιο ότι τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο.

θα το ομολογήοω: έμεινα έκπληκτος από την ελληνική παρουσία και μάλιστα εξεπλά­ γην πολύ γιατί αναγνώρισα μια Ελλάδα, ένα κομμάτι της, που μου διέφευγε. Το είδα συνολικά εκεί Φαπάζομαι, λοιπόν, την έκπληξη ενός Γερμανού όταν είδε την ελληνι­ κή παρουσία. Πρέπει να προκλήθηκε μια ούγχυοη. Βεβαίως, βεβαίως...

Προοπαθώπας να καταρρίψουμε τα κλισέ, παρουσιάζοπας μια Ελλάδα ούμρονη, μή­ πως το «είπαμε» με τρόπο επιθετικό; Αντίθετα. Νομίζω ότι το «είπαμε» με πολύ ήπιο τρόπο, μέσα από διάφορες εκφάν­ σεις, είτε ήταν νέοι Έλληνες καλλιτέχνες είτε ήταν η ιστορία της ελληνικής γραφής, είτε ήταν ο Αρκάς μέσα από τα κόμικ.

Άνοιξε τελικά ένας διάλογος της Ελλάδας με την Ευρώπη; Νομίζω ότι μπορεί να υπάρξει ένας γόνιμος διάλογος. Και η Ελλάδα πιστεύω ότι έχει τη δυνατότητα να δείξει ότι έχει κάτι να πει. Και εδώ έχω μια απόδειξη. Κοίταζα χθες τις εφημερίδες. Ενώ οι εξαγωγές μας σε προϊόντα μειώνονται, οι εξαγωγές μας σε υ­ πηρεσίες αυξάνονται ραγδαία. Και επειδή συμβαίνει να εργάζομαι στο εξωτερικό δια­ πιστώνω ότι οι Έλληνες επιχειρηματίες μπορούν να βοηθήσουν πολύ τη χώρα ν' αλ­ λάξει την εικόνα της.

Ως χώρα που παρέχει υπηρεσίες; Παρέχει υψηλού επιπέδου υπηρεσίες και έχει κάτι να προτείνει.

Κάτι διαφορετικό από αυτό που μπορεί να προτείνει ένας Ευρωπαίος; 56

Νομίζω ναι. Γιατί εμείς συμβαίνει να έχουμε έναν άλλο πολιτισμό, έναν άλλο τρόπο ζωής. Είμαστε πολύ πιο αυθόρμητοι, πολύ πιο έτοιμοι να βρούμε μια λύση. Έχουμε ένα πλεονέκτημα. Μπορούμε να παίρνουμε αποφάσεις γρήγορα. Το βλέπω και εκεί που δουλεύω, σε ομάδες που έχουν και ξένους μέσα, και παρατηρώ ότι μπορούμε να προσαρμοστούμε γρήγορα σε καταστάσεις. Η τιμώμενη χώ ρα είναι πια παρελθόν. Π ιστεύετε ότι οι'Ε λληνες εκδότες θα κ αταφ έ­ ρουν να διατηρήσουν την κ α λή εικόνα του ελληνικού εκδοτικού κόσμου και του ελλη ­ νικού πολιτισμού; θ α καταφ έρουν να τη βελτιώ σουν στο άμεσο μέλλον;

Πιστεύω ότι τα γεγονότα στις ΗΠΑ μας κάνουν να ξεφεύγουμε από τον άκρατο κα­ ταναλωτισμό και να γυρίζουμε πίσω σε ερωτήματα που αφορούν την ηθική, τη φι­ λοσοφία, τον τρόπο ζωής. Δεν είναι μόνο οι εκδότες που πρέπει να το σκεφτούν, εί­ ναι και οι συγγραφείς. Πιστεύω ακράδαντα ότι και η λογοτεχνία είναι μια αγορά. Αφορά τους εκδότες και τους συγγραφείς να βρουν τον τρόπο με τον οποίο θα πα­ ρουσιάσουν τη δουλειά τους. Και εκείνο που νομίζω ότι πρέπει να γίνει είναι οι Έλληνες εκδότες και οι Έλληνες συγγραφείς να θυμηθούν το ρόλο τον οποίο μπο­ ρούν να παίξουν οι ατζέντηδες. Το ρόλο που μπορούν να παίξουν τα δίκτυα πληρο­ φοριών. Και βεβαίως οι συγγραφείς να είναι διατεθειμένοι να ταξιδεύουν και να βλέ­ πουν τι κάνουν οι άλλοι συγγραφείς άλλων χωρών. Αν θελήσουν να χρησιμοποιή­ σουν την τεχνογνωσία που αποκτήσαμε τώρα, μπορούν να την πάρουν, είναι δωρε­ άν, τους ανήκει. Και αυτοί ήταν μέλοι της ομάδας. Σήμερα κυκλοφορούν στη Γερμα­ νία βιβλία που ναι μεν γράφτηκαν από Φινλανδούς αλλά που τυπώθηκαν στην Ιτα­ λία, μοιράζονται από τη Γαλλία και καταλήγουν στη Γερμανία. Αυτό κάποτε πρέπει να το κάνουμε κι εμείς.

If

ό,τι αφορά το ρ όλο οας, έχετε κ ά τι άλλο να προσθέσετε;

θα ήμουν ευτυχής αν είχα τη δυνατότητα αυτά τα οποία προσφέρω σε άλλες χώρες να μπορούσα να τα προσφέρω και στην Ελλάδα. Στη Ρουμανία έχω αναδιατάξει το ΥΠ.ΠΟ. και στη Γεωργία έχω κάνει περίπου κάτι ανάλογο, αλλά και σε άλλες χώρες. Έχω ασχοληθεί μ' αυτό το χώρο, δηλαδή ως Cultural Management Consulting (συμ­ βουλευτικές υπηρεσίες στον τομέα του πολιτισμού). Έφτιαξα το ΥΠ.ΠΟ. της Ρουμα­ νίας από την αρχή αλλά ταυτόχρονα έφτιαξα και την πολιτιστική στρατηγική της χώ­ ρας. Αποτιμώντας, λοιπόν, την προϋπηρεσία μου στη Ρουμανία, τη Γεωργία, την Ισπανία, το Βέλγιο θα ήμουν πολύ ευτυχής αν αυτή την εμπειρία το ελληνικό κράτος, η ελληνική κοινωνία, τη δεχόταν. Υπάρχουν και μερικοί άλλοι άνθρωποι, ο Δημήτρης Καλοκύρης, για παράδειγμα, που συνεργαστήκαμε. Είναι ο αρχιτέκτονας, ο Βασίλης Σγούτας, ο Ψωμαδάκης. Όλοι μαζί μπορούμε να αποτελέσουμε έναν αρχικό πυρήνα. Να συνεχίσουμε αυτή την προσπάθεια, η οποία σίγουρα επιδέχεται βελτίωση. Α υτό μοιάζει με πρόκληση. Είναι σαν να λέ τε πετύχαμε, αξιοποιήοτε μας.

Αυτό το λέω ξεκάθαρα: πετύχαμε, και δεν το λέω για τον εαυτό μου, το λέω για ό­ λους όσοι δουλέψαμε. Ακόμη κι αυτοί που μας βοηθούσαν ν' ανοίξουμε την πόρτα, για παράδειγμα, και αυτοί ήταν σημαντικοί. Όλοι κι όλοι ήταν τριάντα σαράντα άν­ θρωποι. Να φανταστείτε ότι η διοργάνωση στη Φρανκφούρτη θα έχει τα χαμηλότε­ ρα λειτουργικά έξοδα. Άρα, είναι μια πρόκληση η Ελλάδα να μας δώσει τη δυνατότη­ τα να την εξυπηρετήσουμε και πάλι. □

Η Ελλάδα πιοτίύω πως έχει τη δυνατότητα να δείξει ότι κάτι έχει να π ει . Και εδώ έχω μια απόδειξη. Κοίταξα χθες τις εφημερίδες. Ενώ οι εξαγωγές μας οε προϊόντα μειώνονται, οι εξαγωγές μας οε υπηρεοίες αυξάνονται ραγδαία. Και επειδή ουμβαίνει να εργάξομαι οτο εξωτερικό διαπιστώνω ότι οι'Ελληνες επιχειρηματίες μπορούν να βοηθήσουν πολύ τη χώρα ν'αλλάξει την εικόνα της 57

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ

Οδύνη Α υτοβιογραφικό χρονικό πρόλογος: ΚΩΣΤΑΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ

Έ ν α ανέκδοτο, ώς σήμερα στην Ελλάδα, πεζό κείμενο του Νικηφόρου Βρεττάκου, γεμάτο αυτοβιογραφικά στοιχεία. Ανάμεσα στην εξομολόγηση και το δοκίμιο, είναι κείμενο που ανοίγει συρτάρια μνήμης και όπου οι προσωπικές περιπέτειες του ποιητή γίνονται αφορμή για την εξερεύνηση της παγκόσμιας ανθρώπινης οδύνης.

ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗΛ.: 36 43 382, FAX: 36 36 501, e-mail: polis@ath.forthnet.gr

τα

hβλ ία το υ μήνα

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Κριτικές:

Παρουοίαοη:

ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Η βραδυπορία

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Το «ανοιχτό» κόμμα........... 87

του κα λο ύ ........................................................60

ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΜΑΡΚΟΓΛΟΥ Σταθερή απώλεια............. 62 ΜΑΡΙΑ ΛΑΜΠΑ4ΑΡΙΔ0Υ ΠΟΘΟΥ Ο άγγελος της στάχτης.........................

64 ΜΑΡΙΑ ΓΑΒΑΛΑ Χτη δροσιά των κήπον μου........... 68

ΖΑΝ ΠΙΑΖΕ Η γλώσσα και η σκέψη του παιδιού

Παρουοίαοη:

Μελέτες για τη λογική του παιδιού ............................88

ΞΕΝΟΦΟΝ Α. ΜΠΡΟΥΝΤΖΑΚΗΣ Η μέρα άρχισε 71

με το αλεύρι....................................

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

| )

...ίο

|

Παρουοίαοη:

ΓΙΟΡΓΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ο Χάρτης θεμελιωδών

Κριτικές:

0ΥΜΠΕΡΤ0 ΕΚΟ Μπαουντολίνο ........................... 72 ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η άγνοια...................................... 76 ΤΟΜΑΣ MAN Η Λότε στη Βαϊμάρη .................... 79 Παρουοιάοεις:

ΤΖΟΝΑΘΑΝ Κ00Υ Η λέσχη των τιποτένιων.............. 77 ΙΣΑΑΚ ΜΠΑΣΕΒΙΣ ΣΙΝΓΚΕΡ Σκιές στον ποταμό Χάντοον............................................................ 81 ΓΚΟΥΝΤΕΡ ΓΚΡΟΣ Αυτός που διάβαζε τη ακέψη.... 83 ΑΜΕΛΙΝ0Τ0ΜΠ Σιωπηλός ίπισκέπτης................... 84

Παρουοίαοη:

0Θ0Ν ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ Αραχμούλα μου, καλό σου ταξίδι................................................90

ΑΣΤΕΡΙΟΣI. Κ0ΥΚ0ΥΔΗΣ Μελέτες για τους Βλάχους ΗΘεσσαλονίκη και οι Βλάχοι, τόμ. 1- Οι μητροπόλας και η διασπορά των Βλάχων, τόμ. 3

..... 85 ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΠΑΤΕΡΑΚΗ Οι 8coi του Ολύμπου -

Παρουοίαοη:

Ηρακλής, οι πρώτοι άβλοι -

EDWARD GIBBON Η παρακμή και η πτώση

Αργόναυτική Εκστρατεία

της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας......................... 87

ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ Γ. ΜΠΑΛΟΥΜΗΣ Αργοναύτες.............. 95

94

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Η βία της ευσπλαχνίας τη ς Μ Ν Α Σ Π Α Ν Τ Α Λ Ε Ω Ν

i

ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Η βραδυπορία του καλού

Σωιήρης Δημητρίου

Η Β ΡΑΔ ΥΠ Ο ΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 144

ροσηλωμένος χρόνια στον άνθρωπο, και ειδι­ κότερα στον παρία, στον άνθρωπο που υποφέ­ ρει, που βρέθηκε, ακούσια αν και όχι χωρίς δική του ευθύνη, στο περιθώριο, ο Σωτήρης Δημητρίου με τις εξα ιρετικές κάθε φορά δο υ λειές του έχει συνθέσει αποκαλυπτικά ψυχογραφήματα για μία ευρεία γκάμα αναξιοπαθούντων και δυσπραγούντων. Το σπάνιο συγγραφικό του ταλέντο, η θαυμαστή ι­ κανότητά του να μετατρέπει σε έκφραση μοναδική αισθήματα και ευαισθησίες λεπ τότατες είναι κάτι που δεν τίθεται υπό συζήτηση. Σε κάθε του έργο ο λόγος του Δημητρίου, ανεπιτήδευτος, άμεσος, λα­ κωνικός, καθημερινός, αλλά φανερά παιδεμένος, μας οδηγεί στα μύχια της ψυχοσύνθεσης των ηρώ­ ων του που μολονότι αρχικά εμφανίζονται ως αποκλίνουσες περιπτώσεις, σταδιακά συνειδητοποιού-

Π

Η τέχνη του Σ. Δημητρίου έγκειται οτο ότι ρίχνει φως, όχι εκτυφλωτικό, παραμορφωτικό, αλλά γλυκό οτο καλά κρυμμένο και απωθημενο με ότι η απόσταση που μας χωρίζει από αυτούς εί­ ναι απατηλά μόνο μεγάλη. Και εδώ εντοπίζεται η σκληρότητα που διακρίνουμε στα διηγήματα του Δημητρίου. Οι ιστορίες του μπορεί να παρουσιάζο­ νται συχνά παραμυθητικές, στην ουσία όμως κατα­ δεικνύουν, χωρίς ουδέποτε, ή τουλάχιστον σπάνια, 60

να πθικολογούν, τη βαθύτερη φύση του ανθρώπου που κάθε άλλο παρά ελκυστική αντικρίζεται. Και στην παρούσα συλλογή διηγημάτων, τη Βραδυ­ πορία του καήού, ο Σωτήρης Δημητρίου σκύβει με βλέμμα διεισδυτικό και κάποτε διαπεραστικό πάνω από ιδιάζοντες ψυχισμούς, φθαρμένους, εύθρυ­ πτους και ευάλωτους. Οι ιστορίες του ευτυχούν χά­ ρη στη συντομία και την πυκνότητά τους αλλά και χάρη στην πρωτοτυπία των θεματικών, μολονότι εί­ ναι γεγονός ότι οτο τελευταίο του βιβλίο ο συγγρα­ φέας επανέρχεται σε χαρακτήρες ήδη σκιαγραφημένους και προβληματικές αναλυμένες σε προη­ γούμενα έργα του. Το ομώνυμο της συλλογής διήγημα θεωρούμε ότι είναι μακράν το καλύτερο, θέμα του μια γυναίκα που εξαιτίας της καθ' όλα ασήμαντης και χαμηλόφωνης παρουσίας της σε συνδυασμό με μια ελαφρά δυ­ σμορφία στο πρόσωπο διαμορφώνει ένα υπερτρο­ φικό αίσθημα μειονεξίας, το οποίο προσπαθεί να υ­

περκεράσει με αγαθοεργίες που στοχεύουν στις ε ­ ντυπώσεις προς τον περίγυρο και αυστηρό ιδιωτικές απολαύσεις που αντλεί από καθετί δεινό που πλήτ­ τει κοντινούς της ή μη ανθρώπους. Ένα πολύ ενδια­ φέρον πορτρέτο, με διάχυτες συγκινητικές στιγμές αλλά και υπόγειο σαρκασμό, που δεν εκλιπαρεί τον οίκτο ή τη συμπόνια για την άτυχη πρωταγωνίστρια. Πιστεύουμε πως ο τίτλος «Η Επισκέπτις» υπό τον ο­ ποίο το διήγημα πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Εστία υπερείχε σε ευθυβολία. Είναι γεγονός πως ο γυναικείος ψυχισμός δεσπόζει συχνό ως θέμα στις σελίδες του Δημητρίου, ιδωμέ­ νος κάθε φορά από μια διαφορετική σκοπιά, πάντα μελετημένη εμβριθώς, πάντα εύστοχη. Στο «Ζεροβιτάλ» ο αφηγητής παρακολουθεί μια γυναίκα στις παρυφές των γηρατειών της, μια γυναίκα που προκειμένου να βιώσει κάποια ψίχουλα μιας ερωτικής ε ­ μπειρίας προτίθεται να θυσιάσει τα απομεινόρια της

Ανεπιτήδευτος, άμεσος, λακωνικός, καθημερινός, αλλά φανερά παιδεμένος λόγος, που μας οδηγείοτα μύχια της ψυχοσύνθεσης των ηρώων αξιοπρέπειας και της αυτοεκτίμησής της. Στην «Προσωποληψία» ένας άντρας καταρρέει όταν τη σκέψη του καταλαμβάνει μια γυναίκα που αποδεικνύεται α­ νύπαρκτη. Το μετέωρο κλείσιμο της ιστορίας πιθα­ νόν να οφείλεται σε αμηχανία ως προς το χειρισμό, αλλά οπωσδήποτε το διήγημα δε δίνει την εντύπω­ ση ανολοκλήρωτου. Ο έρωτας στην πένα του Δη­ μητρίου αποκτά διαστάσεις ευρύτατες, απλώνεται σε ποικίλες ψυχοπαθητικές, κυρίως, εκφάνσεις. Ο έ ­ ρωτας άλλοτε είναι η λύτρωση, η εξιλέωση, η εξύ ­ ψωση του ατόμου κι άλλοτε αποβαίνει η συντριβή του, αιτία κοινωνικού στιγματισμού και απογύμνω­ σης από κάθε ψήγμα ανθρωπιάς. Έξοχα δείγματα ο «Λεηλάτης» και τα «Χαρούμενα νερά». Στο πρώτο, έ ­ νας ποιητής «λεηλατεί» το σώμα μιας αναγνώστριάς του με άκρως ιδιοτελή βλέψη να δεχθεί κάποια έ ­ ντονα ερεθίσματα που θα τροφοδοτήσουν την έ ­ μπνευσή του, τη γραφή του. Στο δεύτερο, με μια εκπληκτική κατάληξη, ο συγγραφέας αποκαλύπτει

την αναπότρεπτη παράδοση του ανθρώπου στα έν­ στικτά του, παράδοση που, εντέλει, θα του στοιχί­ σει κάθε προστατευτικό, βολικό προσωπείο. Αλλά και προσωπικότητες συγκροτημένες, επιφα­ νειακά απρόσβλητες από την όποια κακοδαιμονία, στα διηγήματα του Δημητρίου καταλήγουν κατα­ κερματισμένες ψυχικά, εγκαταλειμμένες σ' ένα θλι­ βερό πεπρωμένο. Ο άντρας στο «Γονείς και κηδεμό­ νες» ενώ εμφανίζεται αρχικά σε κατάσταση αναί­ τιας, παράφορης ευφορίας, θα βρεθεί πολύ σύντο­ μα να ψιθυρίζει λίγο πριν από την τελευτα ία του πνοή μια φράση, κατάλοιπο των παιδικών του χρό­ νων. Άριστος ο Σωτήρης Δημητρίου πέρα από το να ανατέμνει και στο να υπονομεύει την τραγικότητα. Στα «Χρώματα της Γης» η γυναικεία μορφή, φαινο­ μενικά εύθραυστη, αδύναμη και υποδόρια γριφώδης, μετατρέπεται απρόσμενα και σχεδόν ασυνεί­ δητα σε αδίστακτη αλλά παραδόξως καλοσυνάτη μέγαιρα. Εξίσου ενδιαφέρουσα ψυχολογική μελέτη είναι αυτή του πρωταγωνιστή στο «Γρήγορα, Γρηγοράκη», ενός άντρα που μέχρι και στο ψυχορράγημά του παραμένει δειλός και φοβισμένος, προτιμώντας να τρώ ει τα σωθικά του παρά να συναναστραφεί ουσιαστικά τους ανθρώπους· κρυμμένος πίσω από μια αρρωστημένη εσωστρέφεια δε θα υπερβεί ποτέ τα εμπόδια που του υψώνει ο εαυτός του. Πιο αδύναμα, άτονα και κάπως άνευρα τα διηγήμα­ τα που επικεντρώνουν σε αναμνήσεις και στη νο­ σταλγία για τον τόπο των παιδικών χρόνων ή εκείνα που φωνάζουν το δράμα κάποιων μειονοτήτω ν («Απία, Εγνατία», «Το ποταμάκι με τους γυρίνους») ό­ πως οι μετανάστες και οι γύφτοι, φιγούρες σταθε­ ρές στα έργα του Δημητρίου. Στα κείμενα αυτά συ­ νυπάρχουν οι ήπιοι αλλά εύγλωττοι χρωματισμοί του θέματος, η ρομαντική ματιά με μια υποψία με­ λοδραματισμού, ο οποίος είναι αλήθεια ότι ευτυ­ χώς απουσιάζει από τα έργα του. Μόνο στο αρκετά σκληρό διήγημα «Ξερά χορτάρια» διαφαίνεται μια υ­ πέρ το δέον φόρτιση. Το δράμα μιας μητέρας που χάνει την πεντάχρονη κόρη της από λευχαιμία είναι από μόνο του συνταρακτικό. Πάντως και εδώ το ψυ­ χογράφημα της απαρηγόρητης μητέρας είναι αρτιό­ τατο. Ιδιαίτερα χαριτωμένη, υγιής παρουσία και νό­ τα ευχάριστη στο σύνολο ανθρώπων απόκληρων και καταρρακωμένων η άστεγη μαύρη που έπαιζε «Μπακότερμα στον Άλιμο», όπως και η συμπαθέ­ στατη ηλικιωμένη που οι ακατάληπτες «Τρεις λ ε ­ ξούλες» του παπά τής γαλήνεψαν την ψυχή. Οι ιστορίες του Δημητρίου συντίθενται από κομμά­ τια ζωής, αλλά μιας ζωής από την άσχημη, τη δύ­

σκολη και δυστυχισμένη όψη της, και από παρου­ σίες ανθρώπων τραυματισμένων καίρια από ατυ­ χίες, διαψεύσεις και ελαττωματικές ιδιοσυστασίες. Οι δυνατότητες επικοινωνίας που διαθέτουν, η ικα­ νότητά τους για συντροφικότητα, η διάθεσή τους για κατανόηση και συγχώρεση, προπάντων του εαυ­ τού τους, οπωσδήποτε μισερές, αλλά και τα αποθέματά το υ ς σε α ντο χές α ντισ τρό φω ς ανάλογα. Άνθρωποι που περισσότερο κι από την προσωπική τους οδύνη συντρίβονται από την απίστευτη βία της ευσπλαχνίας, από το βλέμμα της λύπησης που ακουμπάει πάνω τους βαρύ. Η τέχνη του Δημητρίου έγκειται, τελικά, στο ότι ρίχνει φως, όχι εκτυφλωτι­

κό, παραμορφωτικό, αλλά γλυκό στο καλά κρυμμέ­ νο και απωθημένο. Με το γράψιμό του φέρνει στην επιφάνεια το εηιμελώ ς θαμμένο, ψηλαφίζει το ά­ πιαστο, το φευγαλέο. Αναρωτιόμαστε μόνο μήπως ένα συγγραφέα που δικαιολογημένα δείχνει να εμπιστεύεται απεριόρι­ στα την εκφραστική του δεινότητα μπορεί κάποτε να τον προδώσουν κατασταλαγμένοι τρόποι, αφη­ γηματικοί και υφολογικοί, στους οποίους κατ' επα­ νάληψη έχει καταφύγει και στους οποίους άλλωστε χρωστάει την καταξίωσή του. Αλλά και πάλι, η περί­ πτωση του Σωτήρη Δημητρίου στην πεζογραφία μας είναι, ούτως ή άλλως, ξεχωριστή. □

Οχληρή θύμηοη τη ς Λ ΙΝ Α Σ Π Α Ν Τ Α Λ Ε Π Ν ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΜΑΡΚΟΓΛΟΥ Σταθερή απώλεια Αθήνα, ΝιφίΧη, 2001 Σελ. 192

Β

ιώματα και μνήμες από τη μετεμφυλιακή Ελλά­ δα αναβιώνουν τα διηγήματα του Πρόδρομου Μάρκογλου στη Σταθερή απώλεια, τη δεύτερη πεζογραφική του δουλειά (είχε προηγηθεί το Ο χώ­ ρος της Ιωάννας και ο χρόνος του Ιωάννη, το 1980) που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 1992 από τις εκ­ δόσεις «Καστανιώτη». Ήδη από αυτή την πρώτη έκ-

Σ Τ Α Θ Ε Ρ Η Α Π Ω Λ Ε ΙΑ

Αποκα\υπτικά ψυχογραφήματα με απέριττες α \\ά ουσιώδεις περιγραφές δόση η συλλογή αποτελούνταν από κείμενα προδημοσιευμένα σε λογοτεχνικά περιοδικά. Το κυρίαρ­ χο κλίμα της συλλογής είναι βαρύ και μελαγχολικό, ωστόσο, οι ιστορίες χωρίς να καταθλίβουν αποτυ­ πώνουν θραύσματα ζωής και τα σημάδια μιας καθ' όλα σκληρής εποχής. Οι ιστορίες του Μάρκογλου 62

είναι παράθυρα σε μια καθημερινότητα απλή, κοινό­ τοπη, επισκιασμένη όμως από φόβο, πόνο και πι­ κρία. Σε όλα σχεδόν τα διηγήματα ενεδρεύει ο θάνατος, ενώ οι ήρωες συνήθως καταλήγουν τραυματισμέ­ νοι, όχι μόνο ψυχικά. Τα πρόσωπα (ή το πρόσωπο, ο

πρωιοπρόσωπος αφηγητής, δηλαδή, καθώς τα κεί­ μενα είναι προφανώς βιωματικά) που πρωταγωνι­ στούν στα διηγήματα είναι κυρίως εφηβικής ή νεανι­ κής ηλικίας, γι' αυτό και η ατμόσφαιρα, μολονότι έ ­ ντονα πένθιμη, διατηρεί μια βεβιασμένη, έστω, ελα­ φρότητα και αισιοδοξία.

0 συγγραφέας καταγράφει διάφορα περιστατικά, συχνά ασήμαντα, μέσα από τα οποία καταδεικνύει, χωρίς ουδέποτε να καταντάει δεικτικός ή ηθικοπλα­ στικός, τις κακουχίες αλλά και ήσσονος σημασίας α­ δικίες που υφίσταντο τα χρόνια εκείνα οι άνθρωποι· άνθρωποι σημαντικά καταπονημένοι, αλλά καθόλου παραδομένοι, ούτε κατά διάνοια ηττημένοι. Οι ήρω-

ες του Μάρκογλου είναι «αεικίνητοι» και πολυμήχα­ νοι. Ακόμα κι όταν κουρελιάζονται από ανύποπτα χτυπήματα δεν παύουν να διεκδικούν και να απο­ λαμβάνουν τις χαρές της ζωής, τις ελάχιστες. Ο συγγραφέας τοποθετεί τα τεκταινόμενα σε χρόνους δύσκολους αλλά πάνω απ' όλα μας μιλάει για τον έρωτα, το άγουρο ερωτικό σκίρτημα, κυρίαρχη προ­ βληματική του βιβλίου που αποδίδεται με χρώματα ζωντανά, ζωηρά και μέσα από περιστατικά μικρά, άλλοτε ευτράπελα κι άλλοτε απρόομενα τραγικά και επώδυνα. Οι γυναίκες των διηγημάτων, ακόμα κι όταν πρόκειται για πόρνες, ενδύονται μια αύρα θεϊ­ κή, μυθική σχεδόν και μια γοητεία ανεξήγητη. Μέσα

0 Πρόδρομος X. Μαρκόγλου

γράφει για το βιβλίο του Σταθερή απώλεια Τα δώδεκα διηγήματα τη; Σταθερής απώλειας είναι γραμμένα από το 1977μέχρι το 1992. Το αφηγηματικό άδικό καλύπτει κυρία; την περίοδο 1945-1967, εκτό; από το τελευταίο διήγημα, «Η Επιοτροφή», που επεκτείνεται μέχρι τη δεκαετία του 1980. Το βιωματικό υλικό προσδιορίζεται από το πλέγμα Πόλεμο;, Κατοχή, Εμφύλιο;, άθλια μετεμφυλιακύ χρόνια. Είναι το υπόβαθρο. 0 χώρο; και ο χρόνο; που τα πρόοωπα βιώνουν δρώντα; με ουγκρούαει; τι; αράζει;, τα ουναιοθήματά του;. Το βιωματικό αυτό υλικό ήταν τραυματικό, πληγέ; κι αίματα' για να το αναδιατάζει ο ουγγραφέα;, να γίνει αφηγηματικό υλικό, έπρεπε να το ερμηνέψει. Διαφορετικά θα ήταν μια κραυγή: ο κάθετο; λόγο; τη; ποίηση; που σημαίνει. Ερμηνεία θα πει ο αφηγητή; να δείξει πρόσωπα, χώρου;, πράγματα, οχέοει;, πράξεις ν' αποκαλύψει. Έτσι θα δημιουργήσει την αφήγηση που είναι ένα; οριζόντιο; κυρίω; λόγο;. Πλέγμα σχέσεων προσώπων. ΤΥ αυτό στο διήγημα «Η συνέχεια επί του κειμένου» ο αφηγητή; λέει «...μόνο βιώνοπα; μπορεί ν' αποδείξει;».

0 χώρο; είναι η Καβάλα, το μεγαλύτερο καπνικά κέντρο των Βαλκανίων μέχρι το 1960.0 καπνό; η κύρια σχεδόν απασχόλη­ ση των κατοίκων τη; πόλη; αλλά και των γύρω περιοχών. Δεκαπέντε χιλιάδε; καπνεργάτε; σε πληθυσμό περίπου 42.000 μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Και αφού οι καπνεργάτε; κατά παράδοση και θέαη είναι αριοτεροί και οργανωμένοι οε σωματεία, αυτό σημαίνει δρακόντεια μέτρα, σημαίνει τρομοκρατία, σημαίνει νικηφόρε; κι εξοντωτικέ; απεργίε;. Μέχρι που οτη δεκαετία του 1960 με νόμου;, με σκληρά μέτρα, με την εισαγωγή των μηχανών στην επεξεργασία των καπνών τα εργατι­ κό χέρια χάθηκαν, οι άνθρωποι οκάρπιααν, η πόλη άλλαξε. Δύσκολη και στεγνή εποχή. Τα πρόοωπα των διηγημάτων βίωοαν την εφηβεία του; σ' αυτή την εποχή. Τα σχολεία οε άθλια κατάσταση, δεν υπάρχουν βιβλία, βιβλιοθήκε;, η μόνο επαφή με καλλιτεχνικά έργα είναι οι κινηματογραφικέ; ταινίε;, κι αυτέ; απαγορευμένες ο παιδονόμο; γυρίζει και καταγράφει. Τα μοναδικά βιβλία βρίσκονταν οτο κατηχητικό, στο Βρετανικό Συμβούλιο, οτη Βιβλιοθήκη του κέντρου τη; Αμερικανική; Υπηρεσία; Πληροφοριών. Τα πρόοωπα των διηγημάτων δεν είχαν ποτέ το αίοθημα του κορεσμού, τη; σπατάλης, δεν είχαν τίποτε δικό του; για να το απορρίψουν. Δεν είχαν πνευματικά και υλικά αγαθά για να τα βαρεθούν. Αργότερα, ενήλικες σ' εποχή διάψευση; προσδοκιών κι οραμάτων, θέλοντας να μείνουν πιστοί στον εαυτό τους αρνήθηκαν την προοαρμογή. Τα πρόοωπα των διηγημάτων έζηοαν με την ψυχή και με το οώμα του; την εποχή, γι' αυτό και το βιωματι­ κό υλικό για να γίνει αφήγηοη χρειαζόταν ερμηνεία απ' το συγγραφέα. Διαφορετικά όλα θα ήταν παράλογα και αβάσταχτα, καθώς ο χρόνο; σαρώνει ανθρώπου; κι οράματα (ατομικά και συλλογικά).

στη χαλεπή πραγματικότητα η γυναικεία παρουσία σαγηνεύει, με τρόπο μαγικό θεραπεύει (αλλά συχνά γεννάει κιόλας) κάθε λύπη, διώχνει καθετί το ζοφε­ ρό, καθαίρει εν τέλει. Φιγούρες φωτεινές, οι γυναί­ κες του Μάρκογλου στοιχειώνουν τη φαντασία αλ­ λά και τη ν πραγματικότητα τω ν έφηβω ν ηρώων, αλλά πολύ σπάνια κατορθώνουν να τους αποτρα­ βήξουν, έστω για λίγο, αηό τα τραχιά βιώματά τους, όντας τελματωμένες κι οι ίδιες. Το σκηνικό των ιστοριών είναι, λίγο έως πολύ, ανα-

Αόγος που αιχμαλωτίζει, συνεπαίρνει και αναμφίβοΑα κερδίζει τον αναγνώστη μενόμενο. Απελπιστική ένδεια, ιδεολογικός διχα­ σμός, αρρώστιες που θερίζουν, έρω τας διατακτι­ κός, φειδωλή εμπιστοσύνη, άνθρωποι φοβισμένοι, διαψευσμένοι, με φόντο, που περισσότερο υποδη­ λώνεται παρά κατονομάζεται, τη γενέθλια πόλη, τη μεταπολεμική Καβάλα, την πόλη που «μεγάλωσε σιγά, σιγά με το εμπόριο των καπνών». Κοντά σ' αυ­ τά, να σημειω θεί η διάχυτη αριστερή ιδεολογία στην οποία επιμένει ο συγγραφέας χωρίς, ωστόσο, να παρασύρεται σε αφελείς ή πολύ περισσότερο ε ­ πιπόλαιες και αβασάνιστες κρίσεις. Αποκαλυπτικά είναι τα ψυχογραφήματα του Μάρκογλου. Με απέριττες, αλλά ουσιώδεις περιγραφές και χωρίς να γίνεται φλύαρος ή αναλυτικός υπέρ το δέον, αποδίδει τα συναισθήματα και προπάντων τη ν καταρράκωση που π ροξενούν στον εφηβικό ψυχισμό η ηθική πώρωση, ο παραλογισμός και η υ­ ποκρισία του ευρύτερου περιβάλλοντος. Οι ήρωες των διηγημάτων, ενώ αρχικά εμφανίζονται έμπλεοι αυτοπεποίθησης και αισιοδοξίας, σταδιακά κάμπτο­ νται από αδόκητες αλλά μεγάλης ισχύος απογοητεύσεις. Η παραμικρή, η πιο ανώδυνη εμπειρία, για παρά­ δειγμα ένας νυχτερινός περίπατος ή μια λαθραία παρακολούθηση μιας κινηματογραφικής ταινίας, έ ­ να ερωτικό άγγιγμα, η θέα μιας βαλσαμωμένης φά­ λαινας σε λούνα παρκ, μπορεί να μετατραπεί σε ο ­ χληρότατη ανάμνηση. Τα πρόσωπα του Μάρκογλου υποφέρουν από αναμνήσεις που αδυνατούν να τις εντάξουν, να τις συνταυτίσουν με το απο­ τρόπαιο παρόν.

Η φθοροποιός δύναμη του χρόνου κατέχει εξέχουσα θέση στο γενικότερο προβληματισμό του Μάρκογλου. Στο διήγημα με τίτλο «Το δέντρο» ο συγ­ γραφέας παραθέτει μια θαυμάσια ελεγεία στο χρό­ νο οε παραλληλία με τον έρωτα, τον άλλο, εξίσου σημαντικό, πυρήνα τω ν ιστοριών. Άλλωστε, πέρα από το προαναφερθέν διήγημα, από τη συλλογή ξεχωρίζουν κυρίως τα διηγήματα που προσηλώνο­ νται στην τραγική έκφανση του έρωτα όπως «Η α­ πόρριψη», η έξοχη «Καπάντζα», «Οι ξένες γλώσσες» και οπωσδήποτε τα «Τρία ερωτικά πενθήματα», μια εκπληκτική αποτίμηση των μη αναστρέψιμα χαμέ­ νων νεανικών ερώτων. Ο Μάρκογλου, αξιόλογος ποιητής, στράφηκε σχετι­ κά νωρίς στην πεζογραφία, χωρίς βέβαια να εγκαταλείψει ποτέ το ποιητικό του έργο. Στα πεζά του ο λόγος, επίμονα δουλεμένος και εξαιρετικά προσεγ­ μένος, φαίνεται απαγκιστρωμένος από την πειθαρ­ χία και την ερμητικότητα της ποιητικής γραφής. Λό­ γος που αιχμαλωτίζει, συνεπαίρνει και, αναμφίβολα, κερδίζει τον αναγνώστη, τον αγγίζει ανεπανόρθωτα. Σύντομες, κοφτές φράσεις όπου δηλώνονται τα α­ πολύτως απαραίτητα, κατατοπιστικές, ευσύνοπτες περιγραφές, φ ειδω λή χρήση προσδιορισμών και λοιπών καλολογικών στοιχείων. Συνεπώς, μια γρα­ φή «γυμνή», αυστηρή, αλλά σε καμία περίπτωση στρυφνή. Όπως ήδη επισημάνθηκε, κινητήρια δύναμη όλων τω ν διηγημάτων είναι οι αναμνήσεις που ά λλοτε ευχάριστες έρχονται σε σύγκρουση με τη μιζέρια του παρόντος κι άλλοτε πικρές βαραίνουν επικίνδυ­ να την πραγματικότητα του τώρα. Με δυο λόγια, η ομορφιά στις ιστορίες του Μάρκογλου έχει παροδι­ κή ισχύ. Οι άνθρωποι με την πάροδο του χρόνου ξεφτίζουν σωματικά, ψυχικά, ηθικά, «...ο χρόνος εί­ ναι ένα διάστημα που μέοα του ο άνθρωπος φθίνει, το μ έλλον στα μάτια μου ήταν ααν το μη καθορι­ σμένο τέρμα ενός δρομέα που καθώς το φτάνει πέφτει άπνους». Η «σταθερή απώλεια» είναι η απο­ κάλυψη τω ν ψευδαισθήσεων, η νεότητα που ωρι­ μάζει, η ψυχική σκλήρυνση του ανθρώπου που α­ πογοητεύεται. Ωστόσο, η θλίψη που αποπνέουν οι ιστορίες των ανθρώπων στα διηγήματα του Μάρκογλου δεν είναι διαβρωτική. 0 συγγραφέας φροντί­ ζει πάντα να αφήνει ρωγμές απ' όπου μπαίνει φως, έστω και χλομό. Χαρακτηριστική και οοφά υπολογι­ σμένη η φράση με την οποία κλείνει το τελευταίο πέρασε διήγημα της συλλογής: «Ό,τι πέρασε σωστά, διαφορετικά οι απώλειες θα ήταν αβάστα­ χτες». □

Προς την Αχερουσία τη ς Μ Ν Α Σ Π Α Ν Τ Α Λ Ε Ο Ν

ΜΑΡΙΑ ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ ΠΟΘΟΥ Ο ά γγ ελος της στάχτης Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σ ίλ.5 52

«

παντήσεις στο μυστήριο της ύπαρξης μέσα α­ πό ένα οδυνηρό, συγκλονιστικό, μεταφυσικό μα προπαντός μοναχικό ταξίδι της ψυχής στη μνήμη επιδιώκει να βρει ο Φοίβος Δαλέζιος, ένας σύγχρονος Ορφέας ή, ίσως, η μετενσάρκωσή του.

0 ήρωας του δωδέκατου μυθιστορήματος της Μα­ ρίας Λαμπαρίδου Πόθου είναι ένας άνθρωπος που, κορεσμένος και κουρασμένος από τα συμπαρομαρτούντα του σύγχρονου τρόπου ζω ής (δημό­ σιες σχέσεις, εξα ντλητικές επαγγελματικές υπο­ χρεώσεις, ακούσιες φιλίες, ασφυκτική ενημέρω ­ ση), αποσύρεται σ' ένα παλιό σπίτι, σ' έναν τόπο ομιχλώδη, σ' ένα χωριό φιλήσυχο αλλά φορτωμέ­ νο με θρύλους ανεξιχνίαστους και σκοτεινούς· εύ­ λογα, καθώς βρίσκεται στις παρυφές τω ν Πυλών του Άδη.

Μια ιστορία για το παράδοξο και ανοίκειο που όμως προβάλλει πεισματικά, παρηγόρα αληθινή Ο Φοίβος διακρίνεται για τις δεινές μουσικές του Ι ­ κανότητες. Η μουσική σύνθεση λειτουργεί σαν μέ­ σο ερμηνείας του περιβάλλοντος και τω ν ερεθ ι­ σμάτων τα οποία αυτό εκπέμπει. Συνεπώς, λαμβανρ μ έν ο υ υπόψη το υ μουσικού τα λ έ ν το υ το υ Ορφέα, παρατηρούμε ότι από νωρίς η συγγραφέας φιλοτεχνεί με ευδιάκριτους τόνους το σκηνικό της. Ο Άδης, τα ανήσυχα πνεύματα τω ν νεκρών και έ ­ νας θνητός που ξεδιαλύνει ένα μπλεγμένο νήμα, θα καταδυθεί στον κάτω κόσμο και θα γνωρίσει τη δική του ιστορία αφού θα έχει διανύσει τον μακρύ και κακοτράχαλο δρόμο της αυτογνωσίας.

0 Φοίβος δεν είναι μόνος σ' αυτή την πορεία. Οδη­

γός του, πηγή έμπνευσης και διακριτικός προστά­ της του θα είναι μια μυστηριώδης, άυλη, έκπαγλη και βαθύτατα λυπημένη φιγούρα, ο Κωνσταντίνος. Οι δύο άντρες συνειδητοποιούν πως αλληλοσυμπληρώνονται ποικιλοτρόπως. Ο Φοίβος νιώθει πως βρίσκεται σ' ένα «αλλού» ακατανόητο, ωστό­ σο οικείο στον Κωνσταντίνο, ενώ ο τελευταίος τα­ λανίζεται από ξεχρέωτα άλγη, μια υπόσχεση που εκκρεμεί και μια μνήμη οδυνηρά άδεια. Ο Φοίβος μόνο μπορεί να αφυπνίσει τα λησμονημένα βιώματά του και εκείνος σε αντάλλαγμα οδηγεί την ψυχή του στον καθαρμό, στον εξαγνισμό. Οι πορείες τω ν δύο ηρώων διασταυρώνονται σε μονοπάτια του μακρινού παρελθόντος. 0 Φοίβος είναι ο Ορφέας που κατέβηκε στον Άδη για να φ έ­ ρει πίσω την αγαπημένη του Ευρυδίκη και ο Κων­ σταντίνος είναι ο Κωνσταντής του δημοτικού τρα­ γουδιού που νεκρανασταίνεται για να τηρήσει τον όρκο του. απέναντι στη μητέρα του και από άπλετη αγάπη προς την αδερφή του, την Αρετή. Τα δύο α­ δέρφια εγκλωβίζονται στο χρόνο σ' έναν αέναο 65

καλπασμό, ηχητικό μοτι'βο του βιβλίου. Με βάση αυτούς τους πολύ γνωστούς και πρόσφορους για ανάλυση μύθους, η Λαμπαδαρίδου Πόθου πλάθει τη δική της ιστορία, ερανίζοντας τα στοιχεία εκείνα που θα ουνθέσουν ένα νέο μύθο, μια μεταφυσική υπόσχεση για τη σωτηρία τη ς ψυχής, έναν αλληγορικό εναγκαλισμό νεκρών και ζωντανών. Είναι α­ λήθεια πως η συγγραφέας αρθρώνει την πλοκή αλλά και τα υφέρποντα επίπεδα εκδίπλωσης και «ανάγνωσης» της ιστορίας με μαεστρία, επιδεξιότητα και κυρίως με ευκρίνεια. Ο αναγνώστης από την πρώτη σελίδα καλείται να εξοικειωθεί με ένα ιδιάζον κλίμα, με ένα χρόνο απροσδιόριστο, άμε­ τρο και μια πραγματικότητα πολυποίκιλη στο μ έ­ τρο που το αδύνατο υποχωρεί μπροστά στη δύνα­ μη του ανθρώπου που ζητά να μάθει τα μυστικά και την προϊστορία της ύπαρξής του. Η Μ. Λαμπαδαρίδου Πόθου έχει δουλέψει επαρκώς τους αφηγηματικούς της τρόπους ώστε, φαινομε­

νικά, ανεμπόδιστα να ανοίγει διόδους διατύπωσης μιας μεταφυσικής εμπειρίας, αποκαλυπτικής για τα υλικά από τα οποία συντίθεται η ψυχή. Παρά τη «δύσκολη» θεματική, ευτύχημα είναι ότι η συγγρα­ φέας επ έλεξε ένα λόγο απέριττο, πομπώδη όπου χρειάζεται, ευρηματικό, διαυγασμένο από υποβλη­ τικότητα, ικανό να μεταδώσει την αίσθηση μιας φύσης ζωντανής, ισχυρής, υπερβατικής και αν­ θρώπων που υποφέρουν από απώλεια και παρα­ παίουν ανάμεσα σε αδήριτα ερωτηματικά. Το έργο της είναι παραμυθία και παραμύθι μαζί. Μια ιστορία για το παράδοξο και ανοίκειο που όμως προβάλλει πεισματικά, παρήγορα αληθινή. Είναι γεγονός ότι η συγγραφέας έχει μελετήσει ε ­ πίμονα και επισταμένως τα του θανάτου και της μεταθανάτιας μεταφοράς των ψυχών σε μια άλλη διάσταση, σε άλλον τόπο συγκεκριμένα, χωρίς βέ­ βαια αυτό να σημαίνει πως έχει μεταφέρει αυτού­ σια τα αναγνώσματά της στη γραφή της. Αυτή η α-

Η Μαρία Λαμπαδαρίδου Πόθου

γράφει για το βιβλίο της 0 άγγελος τ Λίγα κείμενα με συγκλόνισαν στη ζωή μου όοο το «Τραγούδι του νεκρού αδερφού», η δύναμη του όρκου που έκανε τον Κωνοταηίνο να σηκωθεί από το μνήμα και να πάει να φέρει την αδερφή. Ένα τραγούδι που ενσωματώνει όλη την ποίηση του λαού στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε τη μεταφυσική του. Χρόνια με προκαλούσε ως συγγραφέα αλλά και με τρόμαζε. Περίμενα να αισθανθώ έτοιμη γι' αυτό, να κυοφορηθεί μέσα μου σ' έναν καινούριο μύθο. Λεν ήταν εύκολο. Βήμα βήμα περπάτησα με τον Κωνσταντίνο στα μοναχικά μονοπάτια της καταχνιάς, οτην αντίπερα όχθη, να βρω τον άλλο πόνο, την άλλη γνώση, τους δρόμους ενός νέου Ορφέα. Όποια τύχη κι αν θα έχει 0

άγγελος της οτάχτης στις περίεργες μέρες μας, εγώ ξέρω πως

έγραψα ένα μυθιστόρημα με μια δύναμη μέοα του. Ήταν η αγάπη που κράτησε χίλια χρόνια και έκανε το πέτρινο δέπρο ν’ ανθίσει Ήταν ο όρκος που νίκησε το σκοτεινό θεό. Ήταν η μουσική του Φοίβου που ανέτρεψε το άβατο του Άδη. Ήταν ο ίδιος ο Κωνσταντίνος που μπήκε οτην προϋπαρξιακή διαδρομή του και έζηαε την περιπέτεια της ευφυΐας του. Δυο πρόοωπα μαγικά που συναντιούνται στο λυκόφως της ζωής και του θανάτου. Κουβαλούν ένα διαφορετικό κόσμο το καθένα, μια άλλη μνήμη, μια άλλη εκδοχή της κοσμικής αλήθειας. Η περιπλάνηση της ψυχής πριν από τον πόνο της εφημερότητάς της.

0 λυπημένος Άγγελος της στάχτης που νίκησε το'Ερεβος.

0 ορφικός εραστής, ο γητευτής των ψυχών. Σήμερα λέω, μια ποιητική γεωγραφία του Άδη μετατοπισμένη στο τοπίο των ζωντανών. Φαντασία και διαίσθηση και στοιχεία ζωντανά από το δημοτικό τραγούδι, από την ομηρική νέκυια, από τα ορφικά, από την Παλατινή Ανθολογία, από τις παραδόσεις μας τις τόσο πλούσιες για το ταξίδι της ψυχής και τον άλλο κόσμο. Σε μια εποχή που ο θάνατος έγινε η πιο ευτελής πράξη θέλησα να δώσω ένα μυθιστόρημα που να ανιχνεύει το άδυτο της ψυχής. Την ψυχή. Ένα μυθιστόρημα για την ψυχή.

66

Ε κ δ ό σ ε ις Π ο ιό τ η τ α ς

φομοίωση του υλικού μαρτυρά, άλλωστε, και την επιμελή δουλειά της. Ωστόσο, το δημιούργημα της Λαμπαδαρίδου Πόθου δίνει έντονα την ε ν τύ ­ πωση ότι πάοχει από έλλειψη ιδιαίτερης πνοής. Τα πρόσωπα, προερχόμενα όλα σχεδόν από παγωμέ­ νους μύθους και παραδόσεις, φαντάζουν υπερβο­ λικά δυσθεώρητα, απρόσιτα και απόμακρα, ψυχρά. Για παράδειγμα, ο Φοίβος μπορεί να χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο ως κύριο μέσο ενημέρω σης, αλλά αυτό δεν τον φέρνει πλησιέστερα στον ψυχισμό του σύγχρονου ανθρώπου απ' όσο είναι ο Κωνσταντής της παραλογής. Στο βιβλίο είναι επίσης διακριτή μια, εν πολλοίς, α­ ναμενόμενη αμηχανία όσον αφορά την εκ μ ετά λ ­ λευση και τον ευρύτερο χειρισμό της προβληματι­ κής. Η συγγραφέας αρκείται σε επισημάνσεις παρά σε εμβαθύνσεις και μένει μάλλον στις προθέσεις, κάτι που σε καμία περίπτωση δεν αφαιρεί από την απόλαυση της ανάγνωσης. 0 αναγνώστης ακολου-

H EINZ-G O NTHE R NESSELRATH

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΜ ΟΣ A

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Η συγγραφέας αρκείται οε επιοημάνοεις παρά οε εμιβαθύνσεις και μένει μάλλον οτις προθέσεις, κάτι που σε καμία περίπτωση όεν αφαιρεί από την απόλαυση της ανάγνωσης θεί, βιώνει, θα τολμούσαμε να ισχυριστούμε, μια πορεία προς το άγνωστο, μια πορεία σε αναζήτη­ ση του αδιευκρίνιστου, αλλά ζωτικής σημασίας, απολεσθέντος. Πρόκειται για μια περιπλάνηση στα έσχατα του χρόνου, ένα καθαρτήριο υπαρξιακό τα ­ ξίδι μέσα από διαδρόμους σκοτεινούς και μνήμες πασπαλισμένες με στάχτη. Η συγγραφέας χωρίς να ερμηνεύει, παρουσιάζει μια πραγματικότητα που θα μπορούσε να υφίσταται, ή υφίσταται εν δυνάμει, μια πραγματικότητα για την ψυχή που ανεξάρτητα από το σώμα διανύει τη δική της πορεία στο χώρο και το χρόνο. Παρά τις αδυναμίες που επισημάνθηκαν παραπάνω, δεν μπορούμε να παραβλάψουμε την ποιότητα του ό ­ λου εγχειρήματος της Λαμπαδαρίδου Πόθου. □

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ I. Αναστασίου - 1. Βάσση Σ . Κοτζαμπάση - Θ. Κουρεμένο Π. Κυριάκου ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δ . I. Ιακώβ - Α. Ρεγκάκος Καθηγητές ΑΠΘ

Με 776 σελίδες 84 εικόνες, 3 χάρτες και 1 πίνακα

Ε κδόσεις

Π απααημα Προσφορά σ τον Π ολιτισμό κ αι την Π αιδεία

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

67

Θρύμματα καιθραύαματα τ η ξ Μ Ν Α Σ Π Α Ν ΤΑ Α Ε Ο Ν

|

ΜΑΡΙΑ ΓΑΒΑΛΑ

I

Ζτη δροσιά των κήπων μου

||ί| ■

Αθήνα, Ιστία, 2001 I d . 432

«

νθρώπους που έχουν εγκολπωθεί τις ιδιότη­ τε ς το υ γυαλιού, συνεπώ ς εύθρα υσ τους, θρυμματισμένους ή απλώς ραγισμένους, έχει επιλέξει για ήρωες του νέου της μυθιστορήματος Στη δροσιά των κήπων μου η Μαρία Γαβαλά. Με σκηνικό μια ευφάνταστη Αθήνα του 2004 και συχνές αναδρομές σε μια απωθητική, σχεδόν τρο­ μακτική Αθήνα του 1997, η συγγραφέας περιγρά­ φει τη ζωή σύγχρονων αντρών και γυναικών που κατά τρόπο παράδοξο και συμπτωματικό άλλοτε διαγράφουν τροχιές παράλληλες και ά λλ ο τε οι πορείες τους τέμνονται ή ακόμα συγκρούονται. Κύριος συνεκτικός ιστός όλων τω ν προσώπων εί­ ναι ο πόνος, κάποιο τραύμα που εδράζεται στο παρελθόν και δη στην παιδική ηλικία, παρελθόν ο­ δυνηρό που ύπουλα παρεισφρέει οτο παρόν.

Κλίμα βαρύ, οχεόόν πένθιμο, γνώριμο μοτίβο και οε προηγούμενα έργα τηξ Μ. ίαβαλά Ως κεντρικό πρόσωπο προβάλλει η Σοφία Μάχτου, μια γυναίκα ταλαιπωρημένη σωματικά και ψυχικά, που ύστερα από τον αποδιωγμό της από τον ερα­ στή της Λεόν Γιόφε και την απόρριψή της από τον πλατωνικό εραστή της, καθηγητή Κυριάκο Γέρο­ ντα, φυτοζωεί σ' ένα εγκαταλειμμένο νεοκλασικό υπό τη φ ιλοξενία του Γιάννη Ρόμπου, φίλου και φύλακα αγγέλου της. Μαζί με το ν τελευ τα ίο θα διοχετεύσ ουν τις πικρίες το υ ς στη δημιουργία. Εκείνη γράφει ένα μυθιστόρημα -ενδεικτικός ο α­ φόρητα μελοδραματικός τίτλος «Ματωμένη»-, ό ­ που ο ανεκπλήρωτος έρω τός της με τον καθηγη­ τή επιτέλους ευοδώνεται, ενώ εκείνος συνειδητο­ 68

ποιεί πως τα εύσαρκα γυναικεία κορμιά, αλλοιω ­ μένα από την οδύνη, που με επιμονή ζωγραφίζει αντιστοιχούν σε πολύ συγκεκριμένα πρόσωπα που έχουν στιγματίσει το παρελθόν του. Η συγγραφέ­ ας εύλογα αφήνει εκκρεμές το κατά πόσο ο πόνος μετουσιωμένος σε έργο τέχνης γίνεται α νεκτότε­ ρος ή οξύτερος.

0 σαγηνευτικός και απρόσιτος καθηγητής Γέρο­ ντας, η εμμονή τη ς Σοφίας Μάχτου, θα βρει την ι­ δανική ερωμένη στο πρόσωπο της δυναμικής αλ­ λά σπασμένης εσωτερικά Ελένης Ξάνθου. Η γυ­ ναίκα αυτή, αποστραγγισμένη συναισθηματικά α­ πό τους ιδιαίτερα σκληρούς θανάτους της φυσι­ κής και εν συνεχεία της θετής της μητέρας, θα α­ ναζητήσει στον καθηγητή ένα απάγκιο για την κα­ τα κερματισ μένη ψυχή της. Όμως ο ύ τε εκ εί θα βρει πρόσφορο μέρος να ριζώσει. Πάντα θα την παραλύει και θα την αποπροσανατολίζει ο φόβος και η ανασφάλεια της μοναξιάς, μιας μόνιμης γι' αυτήν απειλής. Με τρόπο ευρηματικό η συγγρα­ φέας τη βάζει να καταπιάνεται με μανία με τον εξωραϊσμό κήπων και χώρων πρασίνου, δηλαδή με

τη δημιουργία ενός υγιούς περιβάλλοντος, ομορ­ φιάς, αρμονίας και τάξης. Εξαιρετικά εύθρυπ τη, πιο «γυάλινη» απ' ό λους τους ήρω ες εμφανίζεται η Ευρυδίκη, η σύζυγος του καθηγητή Γέροντα. Φαίνεται ότι παρά τις ανί­ σχυρες αντιστάσεις της βαδίζει κι αυτή στα χνάρια της βαριά καταθλιπτικής και αλκοολικής μητέρας της, που τελικά απάλλαξε την οικογένεια και τον εαυτό της από τη δυστυχία της προβαίνοντας στο απονενοημένο. Η Ευρυδίκη, μια γυναίκα με τη ν αύρα νεράιδας παραμυθιού, εξαϋλωμένης, χαμέ­ νης και αποκληρωμένης από κάθε ελπίδα, αν κα­ ταφέρνει να επιβιώνει υποτυπωδώς το χρωστάει στην υπερχειλίζουσα ενέργειας κόρη της, τη Μα­ ρία· ίσως το μόνο πρόσωπο που αποδίδεται με α­ πόλυτη πληρότητα, συνέπεια και αρκετή δόση χι­ ούμορ, που απουσιάζει βασανιστικά από το βιβλίο. Η Μαρία είναι διατεθειμένη να κάνει τους πάντες άνω κάτω προκειμένου να ικανοποιήσει τη ν ακό­ ρεστη περιέργεια και ενεργητικότητά της. Είναι η μόνη που δεν αντιμετωπίζει τη ζωή με επιφύλαξη,

κάτι βεβαίως που θα ήταν αδιανόητο για ένα παιδί. Η Μαρία, ωστόσο, φέρει έντονα την εσωστρέφεια και τη βιωματική εμπειρία μεγά λου ανθρώπου. Περισσότερο μοιάζει να γνωρίζει παρά να μαθαί­ νει τον κόσμο. Ιδιοσυστασία γριφώδης και αναμφί­ βολα ενδιαφέρουσα. Εκείνη, άλλωστε, πρωταγω­ νιστεί οτο κλείσιμο του βιβλίου, σ' ένα ευφ υές ε ­ πεισόδιο, αλληγορικό και θαυμάσια γραμμένο. Η συνάντησή της με έναν ε ξ ουρανού υαλοκαθαριστή προιωνίζεται την κάθαρση του γυάλινου περι­ βλήματος όπου η συγγραφέας στεγάζει τον κό­ σμο της. Ένα τέλ ος απίστευτης ευφροσύνης που σφραγίζει ένα έργο καταπλακωμένο από συμφο­ ρές και δράματα. Η Γαβαλά έχτισε με εμφανή επιμέλεια και τέχνη έ ­ ναν κόομο ερμητικό, απροσπέλαστο και ανεξιχνία­ στο σαν τα ιδιότυπα πολύεδρα της μικρής Μαρίας, συντιθέμενο από άτομα σχεδόν πανομοιότυπα ως προς τις ιδιοσυγκρασίες τους, κακέκτυπα ανθρώπων περισσότερο παρά ολοκληρωμένους χαρακτήρες. Όλοι κατατρύχονται από εμμονές που σ' ά λλον

Η Μαρία Γαβαλά

Στο Παραθαλάσσιο θέρετρο, το προηγούμενο μυθιστόρημά μου, η εντεκάχρονη Λέ'να χάνει τη φυοική της μητέρα κι αποτυγχάνει να κερδίσει την άλλη που έχει επιλέξει ως θετή. Είναι η ιστορία ενός παιδιού που βιώνει μια πολύ σκληρή κι οδυνηρή πραγματικότη­ τα. Στη δροοιά των κήπων μου η αφετηρία ήταν μια μεγάλη πλέον γυναίκα, που κουβαλά τις εμπειρίες και τα τραύματα ενός μικρού κοριτσιού, όπως η Λένα. Συνειδητοποίησα λοι­ πόν, σιγά σιγά, πως εκείνο που μ' ενδιέφερε ήταν η παιδική ηλικία των ανθρώπων, τα τραύματα της παιδικής ηλικίας και η επιθυμία να δέσω μεταξύ τους μια ομάδα ανθρώπων που κουβαλούν ανάλογα τραύματα, διάφορες σκληρές ιστορίες που τους έχουν καθορίσει και διαμορφώσει ως χαρακτήρες. Η Αθήνα ήταν το πρωταρχικό σημείο, ο τόπος που μπορούσε να τραβήξει, να συγκεντρώσει, να ενώσει αυτούς τους ήρωες. Μια πόλη με βαθύ παρελθόν, με πολλαπλά τραύματα -όπως τα παραθέτει η ιστορία και η αρχαιολογία- στα οποία αναπόφευ­ κτα οδηγούσαν τα τωρινά της, τα πασιφανή (ο εκοκαφικός οργασμός για τα έργα του μετρά, για ένα σύγχρονο πολεοδομικό επαναπροσδιορισμό της γενικότερα) όσο και τα λανθάνοντα, τα αόρατα. Έτοι το νήμα που οδηγούσε στο παρελθόν των ηρώων άρχισε να ξετυλίγεται παράλληλα με το νήμα που οδηγούσε βαθιά, στο παρελθόν της πόλης: η πόλη από τη μία και οι ήρωες που ζουν σ' αυτήν από την άλλη, δεμένοι «μοιραία» μεταξύ τους σ' ένα αδιάοπαοτο σύνολο. Στο τέλος, αποτόλμησα ένα άλμα οτο εγγύς μέλλον. Έφτασα μέχρι το 2004 και δοκίμαοα να φανταστώ την Αθήνα κατά την επομένη ενός τρικούβερτου «ολυμπιακού» ξεφαντώματος. Σ' αυτό το χρονικό σημείο, όπως και οτο μεγαλύτερο μέρος του μυθιστορήματος, κάποιοι υπερενθουσιώδεις, ανήσυχοι ή ατίθασοι τα κάνουν γυαλιά καρφιά και κάποιοι ψυχραιμότεροι παρα­ κολουθούν με προσοχή τα ξεχωριστά γεγονότα, καταγράφοντας αναλυτικά τις επυπώοεις τους.

69

μπορεί να εντοπίζονται οτην πεισματική και επίμονη συλλογή θραυσμάτων πετρωμάτων, σ' άλλον στην επισταμένη μελέτη αρχαιολογικών ευρημάτων, ενώ σε κάποιον άλλο στη θωράκιση εναντίον κάθε μι­ κροβίου ικανού να προσβάλει τον οργανισμό. Η συγγραφέας εστιάζει την προσοχή της στις λ ε ­ πτομέρειες που συνθέτουν το σύνολο με συνέ­ πεια να περιγράφει διεξοδικά -και αναντίρρητα γλαφ υρότατα- τις μικρές συνήθειες και παραξε­ νιές τω ν ηρώων τη ς χωρίς να καταλήγει σε μια

Η Μ .ί ίαιβαλά, όπως και η ηρωίδα της, η Ελένη ιάνθου, φιλοτεχνεί τους «κήπους» της με επιμέλεια, ταλέντο και ιδέες ενδιαφέρουσες, όμως δεν κατορθώνει να εξαλείψει τα ζιζάνια που αναφύονται σποραδικά σφαιρική απεικόνιση της ψυχοσύνθεσής τους. Από τις σελίδες της παρελαύνουν πλήθος ανθρώπινων ιδιοτήτω ν, ιδιοτροπιών, αρεσκειώ ν, που όμω ς σπάνια προβάλλονται σ' ένα ορισμένο πρόσωπο. Πέρα από την παραπάνω παρατήρηση, το βιβλίο υστερεί και ως προς την απόδοση του φόντου. Αν η Γαβαλά εκμεταλλεύεται ευρηματικά τις δυνατό­ τη τες που της προσφέρει η φορτισμένη με υπέρ­ μετρες προσδοκίες χρονολογία 2004, δε συμβαί­ νει το ίδιο με τον τόπο, την Αθήνα. Η πρωτεύουσα αποδίδεται στο μυθιστόρημα με χρώματα αδικαι­ ολόγητα μελανά. Πρόκειται για μια Αθήνα εξω ­ πραγματική, μια εικόνα ενός απευκταίου μ έλ λ ο ­ ντος. Γραφική καταντάει η κουραστικά επαναλαμ­ βανόμενη εικόνα τω ν γερανών του μετρό ως ε ­ στίας όλων ανεξαιρέτω ς τω ν δεινών της πόλης. Τα έργα του μετρό εγείρουν δικαιολογημένο αρ­ χαιολογικό ενδιαφέρον και, λαμβανομένων υπόψη τω ν σπουδών της Γαβαλά στην αρχαιολογία, μπο­ ρούμε να κατανοήσουμε την επανάληψη του μοτίβου των σκαμμένων πεζοδρομίων καθώς και τις ε ­ πιτακτικές επισημάνσεις περί προστασίας των αρ­ χαιοτήτων, αν και το διδακτικό ύφος ενοχλεί.

70

Γενικότερα, διαπιστώνεται ότι όλα τα πρόσωπα (εξαιρουμένης της Μαρίας) διακατέχονται από διά­ θεση αυτολύπησης και εντελώ ς αβάσιμη απαισιο­ δοξία. Νιώθουν απελπιστικά μόνα και φοβισμένα. Σκάβουν μέσα τους για να ξεθάψουν και να φ έ ­ ρουν στην επιφάνεια το φορτίο που τα βαραίνει ψυχικά, σπάνια όμως αλαφρώνουν. Αυτό το βαρύ, σχεδόν πένθιμο κλίμα, γνώριμο μοτίβο και σε προηγούμενα έργα της Γαβαλά, κλίμα ξεχαρβαλωμένων οικογενειών, ανανταπόδοτης α­ γάπης και «ανέστιων» ανθρώπων, διαχέεται στα­ διακά και ισομερώς σ' όλη την έκταση του βιβλί­ ου. Είναι γεγονός ότι η συγγραφέας επιτυγχάνει θαυμαστή αφηγηματική οικονομία πέρα από κά­ ποια σημεία όπου πλατειάζει υπέρ το δέον και φορτώνει την αφήγηση με ανούσιες περιγραφές και παρεμβάσεις σε δευτερεύουσες θεματικές. Πάντως αποδεικνύεται τελικά απόλυτα συνεπής όσον αφορά την πρόθεσή της να αναπαραστήσει έναν κόσμο γυάλινο, ά λλοτε διαυγή και ά λλοτε λερό, κόσμο απρόβλεπτο, αεροστεγή αλλά πάντα επίφοβο στο θρυμματισμό. Η Γαβαλά χρησιμοποιεί μαεστρικά το γυαλί ως σημείο αναφοράς επιβε­ βαιώνοντας πως διαθέτει πέρα από επινοητικότη­ τα και περίσσεια φαντασίας. Μια φαντασία που ε ­ νώ ως επί το πλείστον παρουσιάζεται ζωογόνος και κινητήριος δύναμη για τις εξελίξεις, σε κάποιο σημείο αποτελεί τροχοπέδη για την αφήγηση. Επι­ πρόσθετα, παράγοντας ανασταλτικός για το ρου του λόγου αποβαίνει σε μερικά σημεία η γλώσσα η οποία βρίθει από εξεζη τη μ έν ες λ έξεις και εκ ­ φράσεις με επιμονή επιλεγμένες, που όμως συν­ θέτουν ένα λόγο στρυφνό και αναποτελεσματικό. Η Μαρία Γαβαλά, όπως και η ηρωίδα της, η Ελένη Ξάνθου, φιλοτεχνεί τους «κήπους» της με πολλή επιμέλεια, τα λέντο και ιδέες ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες, όμως δεν κατορθώνει να εξαλείψει τα ζιζάνια που αναφύονται σποραδικά, πνίγοντας συχνά το σύνολο· ένα σύνολο ευωδιαστό, δροσε­ ρό και με τέχνη καλλιεργημένο. □

O S'

Άρτος και ιοτορία I

|

ΞΕΝΟΦΩΝ Α. ΜΠΡΟΥΝΤΖΑΚΗΣ Η μέρα άρχισε με το αλεύρι

Η Κ

Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Ιε λ .4 0 8

0

Ξενοφών Μπρουντζάκης είναι φανερό πως οτο τελευταίο του μυθιστόρημα, Η μέρα άρχιοε με το αλεύρι, καταπιάστηκε μ' ένα εξαιρετικά φιλό­ δοξο και απαιτητικό έργο: να αναπαραστήσει μεγά­ λο και σημαντικό κομμάτι ιστορίας, να συνθέσει ένα οδοιπορικό στα βάθη της Ανατολής, να καταγράψει τα κοινωνικοπολιτικά πράγματα της Ελλάδας, εμμένοντας ωστόσο στην επιφάνεια των καταστάσεων, χρωματίζοντας, συχνά σε τόνους απωθητικά έντο­ νους, μόνο τα προφανή και αποσιωπώντας τις αδιό­ ρατες αποχρώσεις και το υ ς υπόκωφους κραδα-

Σκιαγράφηοη ενός χάρτη ρε πόλεις οηραόερένες από την ιοτορία σμούς μιας περιοχής ευαίσθητης, σφόδρα κλυδωνι­ σμένης. Ο Μπρουντζάκης προσηλώνει τη ματιά του σε ανθρώπους γραφικούς, απλοϊκούς στα όρια της αφέλειας και αδύναμους να συλλάβουν τις ιστορικές εξελίξεις που μαίνονταν γύρω τους και δίπλα τους, παρά μόνο στο μέτρο που τους έπλητταν καίρια. Εκείνο που τελικά δημιουργεί ο συγγραφέας είναι έ ­ να παραμύθι, μια πολύπτυχη ιστορία για τα πάθη μιας οικογένειας όπως προχωρούσε μέσα στο χρόνο και όπως μεταλλασσόταν από τα ιστορικά συμβά­ ντα. Αλλά ακόμα κι αν εκλάβουμε το πόνημα του Μπρουντζάκη σαν ένα μύθο, χωρίς περαιτέρω αξιώ­ σεις, συνειδητοποιούμε ότι στερείται των αρετών ε ­ νός δυνατού παραμυθιού, όπως ενδιαφέρον, γοη­ τευτική, καθηλωτική πλοκή, υποβλητικότητα ηρώ­ ων, σαφή εξελικτική πορεία. Οι όποιες αναγνωστικές χάρες που μας προσφέρει το βιβλίο εξαντλούνται στις άφθονες περιπέτειες του κεντρικού ήρωα, του Παναγιώταρου, ενός ανθρώπου του οποίου η ζωή άρχιζε και τελείωνε μέσα στο φούρνο, τον πλέον οι­

κείο και ζεστό γι' αυτόν χώρο. Η προβληματική, α­ σύλληπτη ομορφιά του τον περιόρισε σ' ένα βίο αυστηρώς οροθετημένο. Παντρεύτηκε σχεδόν καθ' υ­ πόδειξη μια απελπιστικά άχρωμη γυναίκα, δημιούρ­ γησε οικογένεια, έχτισε ένα ταπεινό σπιτικό και κά­ που εκεί κοντά ακούμπησε, κατέθεσε σωστότερα, τα όνειρα και τις μετρημένες φιλοδοξίες του.

0 συγγραφέας σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου πα­ ρουσιάζει με απίστευτες λεπτομέρειες τα παθήματα ανθρώπων που είτε άμεσα είτε έμμεσα θα συναναστραφούν ή έχουν ήδη συναναστραφεί τον Παναγιώταρο και τους απογόνους του. Ο τελευταίος, μέ­ χρι να υλοποιήσει την ύστατη, την υπέρτατη επιθυ­ μία του, να αποκτήσει δηλαδή το δικό του φούρνο, θα καταξιωθεί ως προστάτης και οδηγός καραβανιών, επιβλητικός φρουρός στις επικίνδυνες διαδρο­ μές τους. Ο Μπρουντζάκης έτσι βρίσκει την ευκαιρία να σκιαγραφήσει ένα χάρτη με πόλεις σημαδεμένες από την ιστορία και να αποδώσει, ίσως κάπως εξωραϊσμένα ή και μονόφθαλμα, την άλλοτε αρμονική συνύπαρξη ετερόκλητων και, εν πολλοίς, αντίπαλων εθνοτήτων, κάτι που φαίνεται να τον απασχολεί πιο επίμονα από τους βιοποριστικούς αγώνες του ήρωά του. Το έργο του καλύπτει το διάστημα των δύο τελ ευ ­ ταίων αιώνων αλέθοντας στις σελίδες του γεγονότα συνταρακτικά, από τη Μικρασιατική Καταστροφή και ως απόρροια αυτής το προσφυγικό ζήτημα μέχρι την Κατοχή και τον Εμφύλιο φτάνοντας στη μεταπο­ λεμική Ελλάδα. Εκείνο που κρατάμε από το μυθιστό­ ρημα του Μπρουντζάκη είναι η θέαση του τραγικού μέσα από ένα πρίσμα πολύχρωμο αλλά οπωσδήπο­ τε θολό. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

7/

;ε νη ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Η δικαίωση του μύθου τη ς Β Α Σ Ο Σ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Α Κ Η

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ Μ π α ο υ ν τ ο λ ίν ο ΓΛτφρ.: Εφη Καλλιφατίδη Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001 Σελ. 616

Μπαουντολίνο είναι το τρίτο μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο ο οποίος έχει διαπρέψει στους δύσβατους και ελικοειδείς δρόμους της ση­ μειωτικής και της ερμηνευτικής. Η ιστορία αυτού του βιβλίου τοποθετείται στην εποχή των Σταυρο­ φοριών και της πρώτης κατάκτησης της Κωνστα­ ντινούπολης από τους Φράγκους. Μέσα, ωστόσο, από το σκηνικό εκείνης της εποχής ο Έκο κατορ­ θώνει να παρεισάγει σύγχρονους π ροβληματι­ σμούς, ακόμη και να προλαμβάνει γεγονότα της σύγχρονης ζωής. Η περιγραφή των βανδαλισμών στην καταχτημένη Κωνσταντινούπολη θα μπορού­ σε να ισοδυναμεί με τη δημόσια συγγνώμη του πάπα για τη στάση των Δυτικών απέναντι στο Βυ­ ζάντιο και την Κωνσταντινούπολη.

0

Μυθιστόρημα περιπέτειας με πολλές αφορμές για σύγχρονους προβληματισμούς Η σκοτεινή περίοδος του Μεσαίωνα είναι, βέβαια, η αγαπημένη περίοδος του Ουμπέρτο Έκο. Οι α­ κραίες αντιθέσεις που παρουσιάζει η εποχή αυτή με τις ακραιφνείς θεολογικές συζητήσεις από τη μια και τη μισαλλοδοξία, το φανατισμό και τη δει­ σιδαιμονία που εκτρέφει η εξουσία από την άλλη αποτελούν πρόσφορο έδαφος για τους προβλη­ ματισμούς του συγγραφέα. Αλλά και στο καινούριο μυθιστόρημα του Έκο ο ήρωας Μπαουντολίνο δια­ η

τηρεί την ίδια χαλαρή σχέση με την εξουσία, θ ε­ τός γιος του αυτοκράτορα Φρειδερίκου, μπορεί να κινείται με άνεση στην Αυλή του, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί την απόσταση που του επιτρέπει να ασκεί κριτική ακόμη και προς τον αυτοκράτορα. Ένα άλλο κοινό στοιχείο στην προηγούμενη μυθι­ στορηματική παραγωγή του Έκο και το καινούριο του μυθιστόρημα είναι το ενδιαφέρον του για παρεκκλίνουσες μορφές της ανθρώπινης συμπεριφο­ ράς, μορφές δηλαδή που δεν εγγράφονται στις συμβατικές κοινωνικές συμπεριφορές. Στο Όνομα του Ρόδου η πλοκή στήνεται πάνω στην προσπά­ θεια ενός μοναχού να αποκρύψει το γέλιο, ενώ στον Μπαουντολίνο ο Έκο χρησιμοποιεί έναν ήρωα που έχει την εξαιρετική ικανότητα να λέει ψέ­ ματα. Ο Μπαουντολίνο, διαθέτοντας ένα όνομα που θυ­ μίζει τους ήρωες της φαρσοκωμωδίας, μπορεί να

επινοεί ιστορίες αλλά και να πείθει γι' αυτές τις ε ­ πινοήσεις. Η ικανότητα αυτή, άλλω στε, η οποία προκαλεί αμηχανία στους γονείς του που είναι υ­ ποχρεωμένοι να αντιμετωπίζουν καθημερινά τις δυσκολίες της επιβίωσης, θα του εξασφαλίσει τη θέση του και στην Αυλή του αυτοκράτορα. Γιατί ο αυτοκράτορας διαβλέπει σε αυτή τη ν ικανότητα του Μπαουντολίνο δυνα τότητες που δε θα μπο­ ρούσε να διασφαλίσει στα πεδία των μαχών και με τη δύναμη των όπλων, τη δυνατότητα της άμεσης επενέργειας στις συνειδήσεις των ανθρώπων. Και η πρώτη επιτυχία του Μπαουντολίνο είναι σε μια δύσκολη πολιορκία του Φρειδερίκου. Η αναφορά και μόνο στο υπερβατικό, στη θαυμαστή παρουσία ενός αγίου που εμφανίζεται και προλέγει τη νίκη του αυτοκράτορα, κάνει τους διατακτικούς πρέ­ σβεις της πολιορκημένης πόλης να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα και να παραδοθούν στον πολιορκητή τους.

Μέσα από την περιπέτεια του Μπαουντολίνο ο Ου/Εκο κατορθώνει να αποόώοει μια άλλη όιάοταοη στη χρησιμοποίηση του φεόόους Ο Έκο, ωστόσο, διαχειρίζεται την ικανότητα αυτή του ήρωά του σε όλες της τις διαβαθμίσεις, τόσο δηλαδή στο προσωπικό όσο και στο συλλογικό ε ­ πίπεδο. Στο προσωπικό επίπεδο, η ικανότητα του ψέματος φαίνεται να βοηθά τον Μπαουντολίνο στις δύσκο­ λ ες περιστάσεις του βίου του. Όταν, για παράδειγ­ μα, βρεθεί μπλεγμένος στα δίχτυα του πάθους, θα επινοήσει μια ολόκληρη αλληλογραφία με τη γυ­ ναίκα των ονείρων του (που παρεμπιπτόντως είναι η σύζυγος του αυτοκράτορα) που θα του επ ιτρέ­ ψει, αν όχι να τιθασεύσει το πάθος του (κάτι που μόνο ο χρόνος μπορεί να καταφέρει), τουλάχιστον να ανακουφίσει παροδικά την αναστάτωσή του. Με ψευδεπίγραφα ποιήματα θα εξασφαλίσει επίσης στο φίλο του, τον Ποιητή, μια περίοπτη θέοη κο­ ντά σε έναν επίσκοπο. Εάν, όμως, σε προσωπικό επίπεδο ο ήρωας του

Έκο μπορεί να διαχειρίζεται τα ψεύδη του, τα αποτελέσματά τους σε ευρύτερη κλίμακα είναι αμφίρ­ ροπα. Στην πολιορκία της Αλεξάνδρειας ο Έκο χει­ ρίζεται με ειρωνεία την ικανότητα αυτή του ήρωά του και όταν ο Μπαουντολίνο, προσπαθώντας να διασώσει το γόητρο του ευεργέτη του, επινοεί την εμφάνιση ενός αγίου, χάνει τον έλεγχο και ολ ό ­ κληρη η επιχείρηση οδηγείται σε φιάσκο. Έτσι γί­ νεται φανερό ότι η απόλυτη δύναμη του ψεύδους μειώνεται από τους νόμους του απρόβλεπτου και του τυχαίου και η επιτυχία του, που εξαρτάται κα­ τά κύριο λόγο από τη συναίνεση και την αποδοχή, είναι αποτέλεσμα συγκυριών. Παράλληλα με την ευέλικτη αυτή διαχείριση του ψεύδους, ο Έκο φροντίζει να παρουσιόοει τον ή­ ρωά το υ ανάγλυφα προσδίδοντάς του και άλλα χαρακτηριστικά. Πίσω από μια ζωή που μετεωρίζε­ ται ανάμεσα στην επινόηση αλλά και την εμπειρία παθών και την κραιπάλη, ο Μπαουντολίνο κρύβει την ειλικρίνεια των συναισθημάτων. Η τρυφερότη­ τα και ο σεβασμός για το θετό του πατέρα είναι ο σταθερός καμβάς, το ζωγραφικό βάθος πάνω στο οποίο όλα τα άλλα συναισθήματα που δημιουργούνται μέσα στις περιστάσεις και τις εναλλαγές τη ς ζωής αναπτύσσονται σαν ελάχιστες πινελιές που, εντέλει, δυναμώνουν το βάθος. Η χρησιμοποίηση, επίσης, του ψεύδους από τον Μπαουντολίνο δεν υποκρύπτει δόλο. Οι πρώτες, άλλω στε, θαυμαστές παρουσιάσεις και ιστορίες που επινοεί είναι γέννημα του ακαθόριστου ομι­ χλώδους τοπίου της γενέτειράς του στη διάρκεια τω ν περιπλανήσεών του. Επιπλέον, είναι στοιχείο μιας ασίγαστης αναζήτησης του άγνωστου όπως και οι περιπλανήσεις του νεαρού Μπαουντολίνο στα περίχωρα του χωριού του στις οποίες επιδίδε­ ται χωρίς ακόμη να μπορεί να καταλάβει ποια εσω­ τερική ανάγκη, ποιο αόριστο κάλεσμα τον ωθεί μα­ κριά από την περιορισμένη και σκληρή ζωή τω ν συγχωριανών του. Άλλωστε, η επιτυχία τω ν ψευ­ δών του Μπαουντολίνο δεν οφείλεται μόνο στον εμπνευστή τους, αλλά και στην ευηείθεια των αν­ θρώπων της εποχής του οι οποίοι μέσα στις εξαι­ ρετικά ρευστές και ασταθείς περιστάσεις δεν εμπι­ στεύονται τελικό παρά μόνο αυτό που ξεπερνάει τις δυνάμεις τους, ακόμη και τα δεδομένα τω ν αι­ σθήσεων. Και γρήγορα θα γίνει φανερό ότι το ψέμα δεν απο­ τε λ ε ί προσωπικό προνόμιο του Μπαουντολίνο. Ολόκληρο το πολιτικό σκηνικό στήνεται μέσα από παραχαράξεις, αμοιβαίες παραδοχές και αποσιω­

πήσεις. Σαν η ιστορία να μην αποτελείται από γε­ γονότα, αλλά από ό,τι συμφωνείται να θεωρείται γεγονός. 0 αυτοκράτορας θεμελιώνει την εξουσία του μέσα από σύμβολα, οι Αλεξανδρινοί κατοχυ­ ρώνουν την πόλη τους αναγνωρίζοντας στον πάπα συμβολικά προνόμια, ο πάπας αντλεί την εξουσία του πάλι από σύμβολα. 0 Μπαουντολίνο φαίνεται να έχει συνείδηση του πώς κινούνται τα νήματα της ιστορίας και της κυρίαρχης δύναμης του ψεύ­ δους. Έτσι, όταν το ενδιαφέρον για το θετό του πατέρα τον οδηγήσει στην αναζήτηση του βασιλεί­ ου του Ιωάννη του Πρεσβύτερου, στο οποίο αόρι­ στα είχε αναφερθεί ένας από τους συμβούλους του αυτοκράτορα, θα καταπιαστεί να στήσει το σκηνικό που θα κάνει την αόριστη αυτή υπόσχεση να μοιάζει με αλήθεια. Η αναζήτηση του βασιλείου του Ιωάννη, που τοπο­ θετείται στις εσχατιές του τό τε γνωστού κόσμου, θα αποτελέσει το σταθερό σημείο στο οποίο ο Μπαουντολίνο θα επανέλθει σε αρκετές στιγμές της ζωής του και τον ιστό πάνω στον οποίο θα οικοδομηθεί ολόκληρο το μυθιστόρημα. Αντικείμενο τω ν ράθυμων ενασχολήσεων της φοιτητικής πα­ ρέας του στο Παρίσι, διεγείρει τη ζωηρή φαντασία των συντρόφων του. Ακόμη περισσότερο, τους ω­ θεί να διευρύνουν την παρέα τους με έναν Ανατο­ λίτη που μεταφέρει όλη την παραμυθική παράδο­ ση τη ς Ανατολής, με τα φανταστικά τέρα τα , τα φυτά και τα αντικείμενα με τις μυστηριακές δυνά­ μεις και τις εικόνες χλιδής και πλούτου, και ένα ραβίνο που δίνει το θεολογικό υπόβαθρο στις αναζη­ τήσεις τους. Οι αναζητήσεις αυτές θα καταλήξουν στη σύνταξη μιας επιστολής που υποτίθεται ότι α­ πευθύνει στον αυτοκράτορα ο Ιωάννης και όπου η εικόνα του βασιλείου του Ιωάννη του Πρεσβύτε­ ρου αποτελεί μια σύνθεση των πληροφοριών α λ­ λά και των φαντασιώσεων όλων των μελών αυτής της ετερογενούς και διαπολιτισμικής παρέας. Όταν όμως ο Μπαουντολίνο επανέλθει αργότερα, σε μια στιγμή πολιτικού αδιέξοδου πάλι, στην υπό­ θεση το υ βασιλείου του Ιωάννη, ξεχνάει ότι τα στοιχεία που αποδεικνύουν την ύπαρξη του βασι­ λείου είναι δικές του κατασκευές. Και ο ευφάντα­ στος Μπαουντολίνο, που είχε την τύχη οι φαντα­ σιώσεις του να βρίσκουν άμεση ανταπόκριση και α­ ποδοχή, χάνει τα όρια ανάμεσα στην επινόηση της πραγματικότητας και την πραγματικότητα και βρί­ σκεται να κυνηγάει το όνειρό του, ως μέρος μιας εκστρατείας κατ' αρχάς και μαζί με το υ ς φίλους του μετά το θάνατο του Φρειδερίκου.

74

Μέσα από την περιπέτεια αυτή του Μπαουντολίνο, ο Έκο κατορθώνει να αποδώσει μια άλλη διάστα­ ση στη χρησιμοποίηση του ψεύδους. Δεν πρόκειται πλέον ούτε για το πολιτικό παιχνίδι ούτε για την προσπάθεια εξομάλυνσης των αντιθέσεων και άρ­ σης των αδιεξόδων όπου αποβλέπουν τα διάφορα ψέματα του Μπαουντολίνο. Γιατί ο Μπαουντολίνο, υποκύπτοντας στο ίδιο του το ψέμα, κατορθώνει τελικά να εξασφαλίσει στη ζωή του αυτό που της δίνει νόημα και σκοπό. Και το νόημα αυτό είναι η ί­ δια η αναζήτηση, η περιπλάνηση. Ως συμπληρωματική αυτής της εμπειρίας της ανα­ ζήτησης παρουσιάζει ο Έκο και την αφήγηση της ζωής του από τον Μπαουντολίνο στον ιστορικό του Βυζαντίου, τον Νικήτα Χωνιάτη. Γιατί ο Μπαου­ ντολίνο, ο οποίος έχει κάνει εμπειρία τις πιο εξω ­ φρενικές φαντασιώσεις του και έχει φτάσει στο τέ ­ λος του κόσμου, αδυνατεί να προσδιορίσει το νόη­ μα της ζωής του και το αναζητά μέσα από την α­ φήγησή της. Ίσως βέβαια το νόημα της αφήγησης να είναι η ίδια η μνήμη, η αποτύπωση μιας ζωής, έστω και φανταστικής στην ιστορική μνήμη, όπως ίσως θέλει να υπονοήσει ο Έκο, όταν βάζει τον ήρωά του να εξιστορεί τη ζωή του σε έναν έγκριτο ιστορικό. Και ο ιστορικός στην προκειμένη περί­ πτωση θέτει σε βάσανο τις πληροφορίες του και πολλές φορές φτάνει να αναρωτιέται για την ακρί­ βεια όσων του αφηγείται ο Μπαουντολίνο. Ακόμη, ωστόσο, και εάν τα όρια που χωρίζουν την πραγ­ ματικότητα από την επινόησή της είναι δυσδιάκρι­ τα, ακόμη και εάν ο Έκο διασώζει, εντέλει, την ε ­ μπιστοσύνη στην ιστορία και ο Χωνιάτης αποφασί­ ζει να μην καταγράψει την αφήγηση του Μπαου­ ντολίνο, ο μύθος, στο τέλος, κερδίζει το πεδίο που του ανήκει και ανοίγει πάλι το δρόμο της αναζήτη­ σης. Γιατί όταν, στο τέλος της αφήγησής του, ο Μπαου­ ντολίνο επανέρχεται στο σημείο θανάτου του θε­ τού του πατέρα και ανάμεσα στις πολλαπλές πιθα­ νότητες και εκδοχές στις οποίες μετεωρίζεται ανα­ καλύπτει μία την οποία δεν είχε υποψιαστεί, ο μύ­ θος του βασιλείου του Ιωάννη του Πρεσβύτερου θα αποτελέσει και πάλι τη διέξοδό του. θα εγκαταλείψει το φίλο του και θα ξεκινήσει και πάλι για να συναντήσει το όνειρό του. Έτσι, στο τέλος του βι­ βλίου του Έκο διαφαίνεται ότι τα όρια που διαχωρί­ ζουν το ψέμα από την αλήθεια δεν έχουν, εντέλει, σημασία όταν δίνουν τη δυνατότητα στη ζωή να α­ ναπτυχθεί και να διεκδικήσει το δυναμισμό της. Το καινούριο μυθιστόρημα του Έκο είναι απολαυ­

στικό. Πάνω στο υπόβαθρο που εξασφαλίζουν οι ι­ στορικές γνώσεις, οι γνώσεις για τις θρησκευτικές διαμάχες και τις γεωγραφικές απόψεις του τό τε κόσμου οι οποίες συμπλέκονται με γνώσεις γαστριμαργικές, ο Έκο υποψιάζει διαρκώς τον ανα­ γνώ στη το υ για τα όρια που διαχω ρίζουν τη ν πραγματικότητα από την επινόησή της. Ταυτόχρο­ να, ωστόσο, μέσα από έναν κόσμο που τοποθετεί­ ται στο παρελθόν και μέσα από τις φαντασιώσεις του παρελθόντος κατορθώνει να ζωγραφίσει τη σημερινή πραγματικότητα. Τα τέρατα των ζω ολο­ γιών του Μεσαίωνα που ο Μπαουντολίνο θα συνα­ ντήσει στην αναζήτησή του φαντάζουν απολύτως σύγχρονα. Στο βασίλειο των κυνοκέφαλων ο αρχη­ γός τους κρατάει υποχείριους τους δούλους του μέσα από τεχνητούς παραδείσους. Οι ευνούχοι ο ­ νειρεύονται μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, «ένα βασίλειο που δεν θα ήταν φτιαγμένο από στρατιές και περιοχές, αλλά από ένα δίκτυο αμοιβαίων συμ­ φωνιών». Η ίδια, άλλωστε, η κοινωνία της Πνταπετζίμ, ένα βήμα πριν από την ουτοπία του βασιλείου

του Ιωάννη, είναι μια καρικατούρα των σύγχρονων κοινωνιών, μια κοινωνία που σπαράσσεται από α­ ντιθέσεις που, εντέλει, θα οδηγήσουν στην κατα­ στροφή της. Ανάμεσα, ωστόσο, σε όλους αυτούς ξεχωρίζουν οι κάτοικοι τω ν σκοταδιών της Αμπχαζίας, που έχουν την «τρυφερότητα των συναισθημάτων» και επικοι­ νωνούν με μελωδίες, και οι Υπατίες, που πιστεύ­ ουν πως «ο χρόνος είναι μια αιωνιότητα που ψ ελ­ λίζει» και αναζητούν να «ενωθούν με τη μακρινή πηγή», να «επιστρέφουν σ τον Ένα, να δώ σουν στον Θεό γαλήνη και πεποίθηση, τη δύναμη να α ­ νασυντεθεί στο κέντρο του» που διασπάστηκε ό­ ταν «έχασε τον έλεγχο των αντιθέτων» που «απο­ συνδέονται και μάχονται μεταξύ τους». Ένα μυθιστόρημα περιπέτειας, λοιπόν, με πολλές αφορμές για σύγχρονους προβληματισμούς πάνω στα παιχνίδια εξουσίας, τα όρια ανάμεσα στην πραγματικότητα και την επινόησή της, αλλά και τις προοπτικές μέσα από τις οποίες μια ζωή μπορεί να αποκτήσει νόημα και ουσία. □

75

Η άγνοια του χρόνου ή της μετακινούμενης ύλης... τη ς Χ Ρ Υ Σ Α Σ Σ Π Υ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η άγνοια Μτφρ.: Γιάννης Η. Χάρης Αθήνα, Εστία, 2001 Σελ. 180

Ο τρόμος να είοαι σώμα, να υπάρχεις με μορφή σώματος Μιλάν Κούντερα ο τελευταίο μυθιστόρημα του Τσέχου συγγραφέα Μιλάν Κούντερα συμπυκνώνει εξαιρετικά, με ό­ ρους λιτούς, αναζητήσεις του σε προηγούμενα έργα του: ο έρωτας, ο χρόνος, το άτομο εντός της κοινωνίας και όχι αόριστα ή μαζικά η κοινωνία, ο θάνα­ τος αλλά και πάνω απ' όλα ή ισοδύναμα η μνήμη. Σ' αυτό το δοκιμιακό μυθιστόρημα ο Κούντερα «παί­ ζει» με τη δύναμη της νοσταλγίας, κι αφού εξετάζει σημασιολογικά και σε διάφορες γλώσσες τη λέξη νο­ σταλγία εμμένοντας και στην ομηρική της διάσταση, επανέρχεται στο παρόν και μέσω των ιστορικών αλ-

Τ

Μυθιοτόρημα-ε\εγεία οε ό,τι έχει ο άνθρωπος α \\ά και οε ό,τι χάνει οριοτικά και αρετάκ\ητα λαγών που συντελούνται στην πατρίδα του, την Τσε­ χία, παρακολουθεί τις συναισθηματικές μεταβολές των ηρώων του. Οι χαρακτήρες του υποστηρίζουν τις θεωρητικές του απόψεις για τη ρευστότητα των πά­ ντων- τα σημαντικά γεγονότα του παρελθόντος πα­ ρουσιάζονται αδύναμα, το ιδιαίτερο περιστατικό το ο­ ποίο συγκλόνισε τον ένα δεν υπάρχει για τον άλλο. Οι ανθρώπινοι τύποι κινούνται ανίσχυροι εντός μιας νο­ μοτελειακής μετεξέλιξη ς και εξαφάνισης των πά­ ντων: «Το γεγονός ότι η ζωή του είναι σύντομη κάνει τον ουρανό ένα μαύρο καπάκι που πάνω του θα τσα­ 76

κίζει πάντα το κεφάλι του και θα ξαναπέφτει στη γη, εκ εί όπου κάθε τι ζωντανό τρώει και τρώγεται» (σ.

179). Το καινούριο αλλά και σημαντικό στοιχείο το οποίο φέρει το μυθιστόρημα Η άγνοια είναι ότι, παρόλο που δεν ξεπερνά τις εκατόν ογδόντα σελίδες -ακόμα και η πυκνότητα αποτελεί επιτυχία- συνδυάζει το ιστορικό σχόλιο με τη φιλοσοφική ματιά αλλά και τη συναισθη­ ματική περιπέτεια του ανθρώπου. Το παρελθόν δεν εξιδανικεύεται, αντίθετα παρουσιάζεται ως σε καλειδο­ σκόπιο μέσα από τις ψυχικές παραστάσεις της ύπαρ­ ξης στον παρόντα χρόνο. Και όπως καθετί έχει την αμφισημία αλλά και τις διάφορες εκφάνσεις του, έτσι και ο τίτλος του βιβλίου δεν παραπέμπει μόνο στην έλλειψη γνώσης, την αμάθεια, αλλά και στη λήθη, η οποία επέρχεται και σαρώνει αυτό που προϋπήρξε, με την ορμητική και κατακτητική διάθεση ενός διαρκούντος και ρέοντος παρόντος έως την οριστική εξα­ φάνιση τω ν συναισθημάτων και της υπόστασης, έως

τη στιγμή που θα χαθεί «ο τρόμος να είσαι σώμα, να υπάρχεις με μορφή σώματος». Η άγνοια, όμως, έχει σχέση με τη νοσταλγία, τον «πόνο που προκαλεί σε κάποιον η ανικανοποίητη λαχτάρα της επιστροφής» (σ. 9). Η νοσταλγία δεν είναι παρά «ο πόνος της άγνοι­ ας», γιατί το άτομο βρίσκεται μακριά από τη χώρα του ή από αγαπημένα πρόσωπα για τα οποία δε γνωρίζει τι γίνονται. Αυτή η άγνοια, ωστόσο, δημιουργεί εξιδανίκευση για ό,τι βρίσκεται μακριά μας, μια εξιδανίκευ-

0 κυματισμός που διατρέχει το έργο εν μέσω δοκιμιακών και «μυθιστορηματικών» οε\ίδων παράγουν την πρωτοτυπία

n ft Άγνοιας ση που εξαφανίζεται ή έστω δίνει τη θέση της στα πραγματικά και καθημερινά όρια όταν πραγματοποιη­ θεί η επιστροφή, μόνο που διαπιστώνει κανείς ότι όλα είναι μετέωρα, ανέφικτα και ανολοκλήρωτα.

Οι χαρακτήρες, οι αυτοεξόριστοι Τσέχοι που επιστρέ­ φουν στην πατρίδα τους μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, εάν παρουσιάζονταν α­ πλώς εντός του γνωστού μύθου, ο οποίος περικλείει λίγο απ' όλα -έρωτα, προδοσία, θάνατο-, δε θα προσέφεραν τίποτε καινούριο· τα μυθιστορήματα, με κά­ ποιες παραλλαγές, γι' αυτά τα πράγματα δε μιλούν; Ο κυματισμός που διατρέχει το έργο εν μέσω δοκιμιακών και «μυθιστορηματικών» σελίδων παράγουν την πρωτοτυπία της Άγνοιας, τη συνομιλία, δηλαδή, δύο ειδών του λόγου που το ένα διεισδύει στο άλλο και δημιουργούν μια συμφωνία, η οποία διεγείρει το στο­ χαστικό αναγνώστη. Το βιβλίο πραγματεύεται με ενάργεια τις χρονικές στιγμές -παρελθόν και παρόν-, ενώ το μέλλον μένει αδιευκρίνιστο και αιωρούμενο ανάμεσα στα δύο προηγούμενα σημεία του χρόνου. Ενίοτε, όταν ξανα­ διαβάζει κανείς ορισμένες σελίδες του πιστεύει ότι το κείμενο της Άγνοιας είναι μια ελεγεία σε ό,τι έχει ο άν­ θρωπος -για πόσο άραγε;- αλλά και σε ό,τι χάνει ορι­ στικά και αμετάκλητα... Είναι μια ελεγεία ακόμα και στη συγκροτημένη συγκί­ νησή του... 0 Μιλάν Κούντερα επανέρχεται, ίσως, με το πιο αυθεντικό και πηγαίο βιβλίο του. Η απόδοση στα ελληνικά είναι πειστική και ο λόγος ρέει απρόσκο­ πτα. □

Χρονικό της Αγγλίας των 70 s

I

ΤΖΟΝΑΘΑΝ ΚΟΟΥ Η λέσ χη των τιποτένιων Μτψρ.: Γιώργος Τοακνιάς Επίμετρο: Α. Σταμπουλόπουλου Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 570

ο νέο μυθιστόρημα του Τζόναθαν Κόου με τον τίτ­ λο Η λέσχη των τιποτένιων κυκλοφόρησε το κα­ λοκαίρι και σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα βρέ­ θηκε στη λίστα των best seller των βιβλιοπωλείων της χώρας μας. Έχω την εντύπωση όμως ότι η επιτυχία αυτή του βιβλίου οφείλεται περισσότερο στη φήμη που απέκτησε ο συγγραφέας από τα δύο προηγούμε­ να μυθιστορήματά του, Τι ωραίο πλιάτσικο και Το σπίτι του ύπνου, παρά στο ίδιο το βιβλίο. Η λέσχη των τιπο-

Τ

77

τένιων παρεκκλίνει ελαφρώς των δύο προηγουμένων καθώς δε διαθέτει την ίδια έντονη πλοκή, αλλά ούτε διεισδυτικότητα και καυστικότητα για τα συμβάντα της εποχής που περιγράφει. Μοιάζει σαν ο χρόνος με­ ταξύ των βιβλίων να μην ήταν αρκετός για να μπορέ­ σει να επεξεργαστεί τις νέες ιδέες και να αποστασιοποιηθεί από τις παλιότερες τεχνικές και μεθόδους, ώ­ στε να δώσει κάτι βαθύτερα διεισδυτικό αλλά και να μπορέσει να προσδώσει στο νέο μυθιστόρημα την αριστουργηματική πλοκή των άλλων δύο. Ωστόσο, ο Τζόναθαν Κόου παραμένει ένας από τους

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον χρονικό της προθατοερικής περιόδου; ένα έξυπνο και γοητευτικό μυθιστόρημα πιο αξιόλογους Βρετανούς συγγραφείς του αιώνα και το νέο του βιβλίο δεν παύει να είναι ένα ιδιαίτερα εν­ διαφέρον χρονικό της προθατοερικής περιόδου, ένα έξυπνο και γοητευτικό μυθιστόρημα. Παρακολουθώντας μια παρέα μαθητών που φοιτούν στο Κινγκ Ουίλιαμς του Μπέρμιγχαμ, ένα επιδοτούμε­ νο, αριστοκρατικό σχολείο, γνωρίζουμε τη Βρετανία της δεκαετίας του 70, όταν ακόμα στο πολιτικό προ­ σκήνιο βρίσκονταν οι κυβερνήσεις των Χιθ, Γουίλσον και κάλαχαν. Η εποχή της Μάργκαρετ θάτσερ είναι α­ κόμα μακριά, ενώ η γηραιό Αλβιώνα πλήττεται από ε ­ ντάσεις και ρήξεις, εξαιτίας των ισχυρών φυλετικών, ταξικών και εθνικών διακρίσεων και των βομβιστικών επιθέσεων του ΙΡΑ, οι οποίες αποτελούν σύνηθες φαινόμενο. Η ιστορία της δεκαετίας εκτυλίσσεται πα­ ράλληλα με την ιστορία της εφηβείας του κεντρικού ήρωα του μυθιστορήματος, Μπεν Τρότερ, καθώς κι αυτής των ανθρώπων που τον πλαισιώνουν, φίλων και συγγενών. Η οπτική γωνία όμως από την οποία γνωρίζουμε τα γεγονότα, ανήκει σε μια απόγονο του Μπεν που μοιάζει να ξέρει απίστευτα πολλά, όχι μόνο για τη ζωή του προγόνου της, αλλά και για μια εποχή που προηγήθηκε αυτής. 0 μυθιστορηματικός ενεστώ­ τας τοποθετείται στο έτος 2003, στο ενοποιημένο και ανανεωμένο Βερολίνο, όπου δύο νέα παιδιά, η Σόφι και ο Πάτρικ, αποφασίζουν να συνενώσουν τις διά­ σπαρτες πληροφορίες που έχουν για να ανασυνθέ­ σουν «ένα κόσμο χωρίς κινητά, ...που δεν είχε καν α­ 78

κουστά την πριγκίπιοοα Νταϊάνα ή τον Τόνυ Μηλαιρ, όπου κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι θα γι­ νόταν πόλεμος στο Κόσοβο ή το Ιράκ Ικαιΐ η τηλεόρα­ ση είχε μόνο τρία κανάλια». Η γνωριμία μας με τον Μπεν Τρότερ γίνεται στο σαλό­ νι του σπιτιού του, ένα χειμωνιάτικο απόγευμα καθη­ μερινής. Όλη η οικογένεια, μ' εξαίρεση τον πατέρα, είναι μαζεμένη στον ίδιο χώρο, αλλά δε μιλούν μετα­ ξύ τους γιατί ο καθένας ασχολείται με κάτι διαφορετι­ κό. Έτσι, εκτός από τον Μπεν, γνωρίζουμε το μικρό του αδερφό, τον Πολ, την αδερφή του, τη Λόις, και τη μητέρα του, τη Σίλα Τρότερ. 0 Μπεν, η Σίλα και ο Πολ πηγαίνουν στο ίδιο σχολείο, όμως εκεί οι σχέσεις τους είναι ακόμη πιο περιορισμένες, σχεδόν ανύπαρ­ κτες. Παρά την αγάπη που τρέφουν ο ένας για τον άλλο, οι κοινωνικές νόρμες είναι τέτοιες που δεν τους επιτρέπουν τη συναναστροφή, ιδίως μεταξύ της Λόις και του Μπεν, οι οποίοι είναι «συλλήβδην γνωστοί ως οι Ρότερ Iτιποτένιοι1, ένα επίθετο που αποκαλυπτό­ ταν κάθε φορά που κάποιος συνειδητοποιούσε ότι τα ονόματά τους μπορούσαν να προφερθούν "Μπεντ Ρότερ" και "Λόουεστ Ρότερ’» (ομοφυλόφιλος και κατώτατη αντίστοιχα). 0 Πολ, από την άλλη μεριά, μοιά­ ζει να ξεχωρίζει, όχι μόνο μεταξύ της οικογένειας αλ­ λά και των συνομήλικών του, σαν να είναι άλλης γε­ νιάς. Τα ενδιαφέροντά του διαφέρουν και συχνά ξε ­ φεύγουν από τον κάπως περιορισμένο μικρόκοσμο των εφήβων, εισάγοντας προβληματισμούς που μάλ­ λον ανήκουν στον κόσμο των ενηλίκων. Ωστόσο, ο Πολ περισσότερο θυμίζει καρικατούρα ενηλίκου παρά ολοκληρωμένο μυθιστορηματικό χαρακτήρα. Την ίδια τύχη έχουν αρκετοί από τους ήρωες του βιβλίου, τους οποίους ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μάλλον ε ­ πιδεικτικά για να παρέμβει και να συμπληρώσει τυχόν κενά που θα παρουσίαζε η ιστορία αν άφηνε ελεύθε­ ρους τους βασικούς ήρωες να τη συγκροτήσουν. Οι βασικοί ήρωες, ο Μπεν Τρότερ, ο Φι'λιπ Τσέις, ο Νταγκ Άντερτον και ο Σων Χάρντιγκ, προερχόμενοι ο καθένας από διαφορετικό πολιτικό και κοινωνικό υπό­ βαθρο, συνθέτουν μια ενδιαφέρουσα ομάδα. 0 Τρό­ τερ και ο Τσέις, χαρακτηριστικοί έφηβοι, διστακτικοί με τα κορίτσια, συνεπείς και υπάκουοι στο σχολείο, φιλο­ δοξούν να δημιουργήσουν ένα μουσικό γκρουπ. Ενώ οι άλλοι δύο, ο Άντερτον -λόγω του συνδικαλιστή πατέρα του- και ο Χάρντιγκ -δεν ξέρουμε πώς και για­ τί-, είναι πιο υποψιασμένοι, πιο τολμηροί. Μέσω αυ­ τών των δύο, και κυρίως μέσω του Χάρντιγκ, απεικονί­ ζονται με ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο μερικές από τις πιο συντηρητικές και ρατσιστικές αντιλήψεις της επο­ χής.

Ο Μπεν Τρότερ μπορεί να είναι ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος, ο Σων Χάρντιγκ όμως -μ ε τον ο­ ποίο μεσολάβησε μια στιγμή σχεδόν μεταφυσικής σύνδεσης και φιλίας- είναι ο αληθινός πρωταγωνι­ στής. Είναι αυτός που τόσο εύγλωττα περιγράφει το λαό της Αγγλίας σαν ένα «πολύ βίαιο λαό. Συνήθως δεν το συνειδητοποιούμε, αλλά είμαστε. Ύστερα το μετανιώνουμε, γι' αυτό είμαστε τόσο μελαγχολικοί Αλλά πρώτα κάνουμε... αυτό που πρέπει να κάνουμε» και μέσα σε μία τόσο σύντομη φράση εξηγεί όλα όσα συμβαίνουν και θα συμβούν. Μέσα από την παρουσία­ ση της ζωής των τεσσάρων φίλων κατά τον τελ ευ ­ ταίο χρόνο τους στο σχολείο, των σχέσεων τους με τους άλλους, των γεγονότων που συμβαίνουν και του τρόπου που αντιλαμβάνονται τα πράγματα και αντι­ δρούν, σκιαγραφείται η Βρετανία της δεκαετίας του 70. Το σχολείο τους αποτελεί για τό συγγραφέα έναν άξιο μικρόκοσμο που αντανακλά με περισσή ακρίβεια

την εποχή, υποστηρίζει ότι δίνει ίσες ευκαιρίες σε ό­ λους. Γι' αυτό οι μαθητές δίνουν εξετάσεις για να πε­ ράσουν, γι' αυτό και στο σχολείο φοιτούν αριστοκρά­ τες, μικροαστοί, γόνοι της εργατικής τάξης, ακόμη κι ένας μαύρος! Σ' αυτό το πλούσιο υλικό που προσφέρει το σχολείο για την καταγραφή της δεκαετίας του 70 προσθέτει ο συγγραφέας την αφηγηματική του τέχνη κάνοντας μια απόπειρα να προσδώσει εσωτερική συνοχή στην ιστορία. Όμως κάθε απόπειρα συνένωσης των γεγο­ νότων και των χαρακτήρων είναι τόσο εύθραυστη ό­ σο και ο τελικός εσωτερικός μονόλογος του Μπεν που αποτελείται από μια φράση των 15.000 λέξεων. Ανά πάσα στιγμή μπορεί να σταματήσει, να βάλει τε­ λεία και η «στιγμή θα έχει περάσει... μόνο χειρότερα μπορεί να είναι τα πράγματα από δω και στο εξής». ΑΛΚΗΣΤΗ ΧΡΟΝΑΚΗ

0 Γκέτε σύμφωνα με τον Τόμας Μαν το υ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ

ΤΟΜΑΣ MAN Η Αότε «τη Βαϊμάρη || | Μτφρ.: Θόδωρος Παραοκευόπουλος 1 Επίμετρο: Κοσμάς Ψυχοπαίδης Η Αθήνα, Εξάντας, 2000 1 Σελ. 656

Γ τα κλασικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, 1 εκείνα που εκδίδονται και επανεκδίδονται, εκεί1 να που πρέπει να διαβάζονται από φιλαναγνώστες και μη, εκείνα που οφείλουν να έχουν μελετή­ σει ενδελεχώς όσοι θεωρούν εαυτούς διανοούμε-

0 Τ. Μαν αναλύει την εσωτερική

ΜΑΝΝ

ΟΙ Η ΑΟΤΕ ΣΤΗ ΒΑΪΜΑΡΗ ΘΟΔΩΡΟΣΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ ΚΟΣΜΑΣΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ

οχέοη του Γκέτε με τα μεγάλα πνευματικά ρεύματα τηζ εποχήξ του 79

νους, όσοι διεκδικούν την ιδιότητα του συγγραφέα και όοοι φιλοδοξούν να γράψουν σπουδαία λογοτε­ χνικά κείμενα, δεν είναι δυνατόν να κριθούν από κά­ ποιους που απλώς παρουσιάζουν βιβλία αε έντυπα μικρής ή μεγάλης κυκλοφορίας και απήχησης. Αυτοί οι τελευταίοι το μόνο που έχουν να κάνουν είναι να ενημερώσουν το αναγνωστικό κοινό για την έκδοση αυτών των έργων, να προσπαθήσουν να περιγρά­ φουν κατά το δυνατόν την ουσία τους, να εηισημάνουν κάποιες ιδιαίτερες παραμέτρους τους και να

χρήσιμο να ακολουθήσει τη συμβουλή του μεταφρα­ στή Θόδωρου Παρασκευόπουλου, ο οποίος προτείνει να διαβαστεί πρώτα το -από κάθε άποψη εξαιρετικόεπίμετρο του Κοσμά Ψυχοπαίδη που προσανατολίζει, εξηγώντας τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας οικοδομεί το έργο του, θέτει ερωτήματα, δίνει απαντή­ σεις και πληροφορεί για την ιστορική πραγματικότητα. Το έργο διαδραματίζεται το Σεπτέμβριο του 1816 και αρχίζει με την άφιξη της ηρωίδας, της Σαρλότε Κέστνερ, το γένος Μπουφ, ιστορικού προσώπου που ερωτεύτηκε ο Γκέτε στη νεότητά του, αλλιώς Λότε. Η γυναίκα, που συνοδεύεται από την κόρη της και μια καμαριέρα, καταλύει σ' ένα πανδοχείο, όπου την Εξαιρετικό το επίμετρο υποδέχεται ο Μάγκερ, ο σερβιτόρος. Μολονότι ισχυ­ του Κ. Ψυχοπαίδη, προσανατολίζει, ρίζεται πως ήρθε να επισκεφτεί την αδελφή της, γράφει ένα σημείωμα στον Γκέτε και του ζητάει να συναντηθούν. Όταν ήταν νέα ήταν αρραβωνιασμένη εξηγώντας τον τρόπο με άλλον, το φίλο του Γκέτε, τον Κέστνερ, με απο­ με τον οποίο ο συγγραφέας τέλεσμα ο συγγραφέας, μην μπορώντας να αντέξει τη σχέση ανεκπλήρωτου έρωτα που πήγαινε να του οικοδομεί το έργο του επιβληθεί, να εγκαταλείψει το περιβάλλον του και να γράψει το μυθιστόρημα Τα πάθη του νεαρού Βέρθε­ ρου, όπου ο πρωταγωνιστής αυτοκτονεί εξαιτίας αυ­ παραθέσουν τα βασικά στοιχεία που θα βοηθήσουν τού του έρωτα. Η Λότε λοιπόν, πολλά χρόνια μετά στην προσέγγισή τους. το θάνατο του συζύγου της, εξήντα τεσσάρων χροΌλα τα παραπάνω ισχύουν για το αριστούργημα του νών, επισκέπτεται τη Βαϊμάρη. Στο δεύτερο κεφά­ Τόμας Μαν (Λίμπεκ Γερμανίας 1875-Ζυρίχη 1955) Η λαιο του έργου αναπολεί τις στιγμές της νεότητάς Λότε στη Βαϊμάρη, μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε της και ανακαλεί τη συμπεριφορά των δύο νεαρών το 1959, έργο που ξεκινάει σαν θεατρική κωμωδία, θαυμαστών της. Στη συνέχεια, καθυστερώντας να με την άφιξη μιας καλοβαλμένης γηραιός κυρίας η πάει στην αδελφή της, δέχεται τις απρόσμενες επι­ οποία αναστατώνει το πανδοχείο της μικρής πρω­ σκέψεις μιας εκκεντρικής Αγγλίδας, του γραμματέα τεύουσας όπου καταλύει. «Αρχίζει σαν θεατρική κω­ του Γκέτε (του δόκτορα Ρίμερ), της νεαρής διανοού­ μωδία, σαν παιχνίδι γύρω από τον Γκέτε, ο οποίος μενης Αντέλε Σοπενάουερ (αδελφής του Άρθουρ) εμφανίζεται πολύ αργότερα, ο εν τω μεταξύ σεβά­ • και τέλος του Άουγκουστ, γιου του Γκέτε. Στο έβδο­ σμιος καλλιτέχνης...» έγραψε το 1940 ο ίδιος ο Τό­ μο κεφάλαιο εμφανίζεται ο ίδιος ο Γκέτε -στο σπίτι μας Μαν. Ξεκίνησε να το γράφει το Νοέμβριο του του-, ο οποίος μιλάει στο πρώτο πρόσωπο, σκέφτε­ 1933, θέλοντας να αφηγηθεί μια ιστορία για τη γυ­ ται ή μονολογεί, ενώ κι αυτός δέχεται κάποιους επι­ ναίκα που είχε ερωτευτεί στα νιάτα του ο Γκέτε, για σκέπτες. Στο ένατο και τελευταίο κεφάλαιο του έρ­ τη μορφή της Λότε του Βέρθερου, η οποία επιθυμεί γου, προσκεκλημένη μαζί με ά λλ ο υ ς σε να συναντήσει το συγγραφέα ύστερα από σαράντα συμπόσιο/γεύμα στο σπίτι του Γκέτε, η Λότε ομολο­ τέσσερα χρόνια. Διάσημος τότε ο Μαν, συγγραφέας γεί πως ο αποκλειστικός σκοπός της επίσκεψής της των Μπούντεντμπρουκς και του Μαγικού βουνού, τιήταν να δει τον Γκέτε και όχι την αδελφή της. μημένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1929, συνθέ­ Στο Η Λότε στη Βαϊμάρη ο Τόμας Μαν θέλει να κατει μια παρωδία, δηλαδή μια χονδροειδή απομίμηση ταδείξει ότι η Λότε του Βέρθερου, η Λότε του Γκέτε, ενός σοβαρού έργου, για να καλύψει ορισμένες δεν ανήκει στον εαυτό της αλλά στη λογοτεχνία, σκληρές και αναμφισβήτητες αλήθειες που αφο­ στο γερμανικό κοινό. Δείχνει πως η ηρωίδα, μολο­ ρούν τον ίδιο, τη Γερμανία, μα κυρίως τον Γκέτε, ο ο­ νότι ενοχλήθηκε από την αδιακρισία του Γκέτε να ποίος παρουσιάζεται με οικεία χαρακτηριστικά, πότε την κάνει λογοτεχνικό πρόσωπο δημοσιοποιώντας διασκεδαστικά, πότε επικριτικά. την αισθηματική ιστορία της, στην ουσία χαίρεται Προτού ο αναγνώστης αρχίσει την ανάγνωση θα ήταν που χάρη σε αυτόν έγινε δημοφιλής.

Παράλληλα, ο Μαν επιθυμεί να αναλύσει την εσω­ τερική σχέση του Γκέτε με τα μεγάλα πνευματικά ρεύματα της εποχής του, το Διαφωτισμό, το ρομα­ ντισμό, τον εθνικισμό, και να φανερώσει τις σκοτει­ νές πλευρές της σκέψης του εθνικού ποιητή της Γερμανίας σχετικά με την τέχνη και την πολιτική. Επιχειρεί ακόμα να μιλήσει για τις δικές του από­ ψεις σχετικά με τη Γερμανία και το ναζισμό και να συνδέσει τα προβλήματα τη ς αισθητικής με το πρόβλημα της κατανόησης του γερμανικού πολιτι­ σμού. Σίγουρα η μετάφραση ενός τόσο ογκώδους και πε­ ρίπλοκου έργου αποτελεί άθλο. Ο αναγνώστης που

δε γνωρίζει τη γερμανική γλώσσα αλλά κατανοεί τις δυσκολίες της απόδοσης των στοχασμών από μια γλώσσα σε μια άλλη, ίσως απορήσει για κάποιους νεολογισμούς του γλωσσοπλάστη μεταφραστή (π.χ. χαρμαιδήμον, παπαδισμός, περαδώθιαζαν, ενυφασμένη, φωλιόπουλα, οηάδευαν, βαρύσκιωτος, απόβιος, κεραυλητής, ουρανίζω κ.λπ.). Επιπλέον, θα ήθελε να υπάρχουν πολλές, πάρα πολλές, ση­ μειώσεις -υπάρχει μόνο μία-, υποσελίδιες ή στο τέ ­ λος του βιβλίου, οι οποίες να εξηγούν κάποιες δυ­ σκολίες που συνδέονται με τα πρόσωπα του έργου, αλλά και τις λατινικές, γαλλικές, αγγλικές λέξεις και εκφράσεις. □

Ένα (αντι-)νουάρ μυθιστόρημα ΙΣΑΑΚ ΜΠΑΣΕΒΙΣ ΣΙΝΓΚΕΡ Σκιές στον ποταμό Χάντοον Μτφρ.: Σάρα Μπενβενίοτε Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Σελ.716

Η

Νέα Υόρκη του '47-49, όπου κυρίως εκτυλίσσε­ ται η δράση του τελευταίου μυθιστορήματος του Σίνγκερ, απέχει ίσως αρκετά από εκείνη που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στις ασπρό­ μαυρες ταινίες της εποχής. Για τους Εβραίους που γλίτωσαν από τους ναζί είναι ένας τόπος καινού­ ριος και αντιφατικός που μόλις ορίζεται αναιρείται (ή έστω αποδυναμώνεται), αφού τίθεται ως υποκα­ τάστατο μιας άλλης πατρώας γης, μακρινής και για πάντα χαμένης, που δεν είναι άλλη από την προπο­ λεμική Ευρώπη. Για την αντίληψη ενός νομαδικού λαού (άρα και για τους Εβραίους) τα σημεία αναφοράς τοπ οθετού­ νται μάλλον στον άξονα του χρόνου παρά σε εκεί­ νον του χώρου. Οι τόποι αλλάζουν, ξεχνιούνται ή ανακαλύπτονται, και το μόνο που μένει σταθερό εί­ ναι ο χρόνος και τα ορόσημά του. Στις Σκιές στον ποταμό Χάντοον ο χώρος διασπάται μάλιστα στα δύο: αφενός ο πραγματικός, η Αμερική του τέλους της δεκαετίας του '40, φέρει συνήθως αρνητικό πρόσημο - είναι ο χώρος των εθνικών, κορεσμένος από κενές απολαύσεις, ένας τόπος τελικά μιαρός

που, κάτω από το προσωπείο του ευδαιμονισμού και της ανεκτικότητας, μοιάζει να αντιστρατεύεται την εβραϊκότητα προς όφ ελος της παραγωγής ε ­ νός ομοιογενοποιημένου μοντέλου ανθρώπου-τέρας του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Απέναντι σε αυτή την αδιέξοδη όσο και οδυνηρή διχοστασία, σταθε­ ρά προβάλλει ως σημείο αναφοράς αλλά και παρα­ μυθίας ο βιβλικός χώρος, όχι τόσο -τουλάχιστον ό­ χι εξαρχής- οτη γεωγραφική του διάσταση (οι ανα­ φορές στην υπό βρετανική ακόμη κατοχή Παλαιστί­ νη είναι μάλλον αραιές) όσο στην κειμενική του εκ­ δοχή, τη ν άχρονη και άρα άφθαρτη, που είναι α­ 81

σφαλώς η ίδια η Βίβλος, το Ταλμούδ και τα άλλα ιερά κείμενα των Εβραίων. Η Έστερ, με το σχεδόν αρρωστημένο έρωτά της για τον Ντέιν αποτελεί μία ακόμη από τις γωνίες ε ­ νός πολύπλοκου σχήματος (αφού και ο Ντέιν και η Άννα είναι παντρεμένοι, ενώ σε κάποια φάση πα­ ντρεύεται και η Εστερ) που με τις μεταπτώσεις και τις συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στο εσω τε­ ρικό του δεν απέχει πολύ από τα αντίστοιχα της σύγχρονης κοινωνίας εν γένει. Μόνο που το κείμε­ νο του Σίνγκερ δεν προσφέρεται για σενάριο ται­ νίας του Hollywood με το κοινότοπο happy end. Για άλλους, μεγαλύτερους ίσως σε ηλικία, καταλύτης

Μια πολυεστιακή απεικόνιση των Εβραίων της αμερικανικής διαοποράς στη χημική αντίδραση που διέλυσε την πίστη τους υπήρξε σαφώς η απώλεια τω ν οικείων τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί: «Πού βρισκό­ ταν Εκείνος, ο ζηλότυπος κι εκδικητικός Θεός, τώρα που η Αμερική, η Αγγλία και η Ρωσία ανοικοδομού­ σαν τη Γερμανία;». Είναι σαφές ότι αυτό που οδηγεί στην ηθική καταρράκωση και τη φυσική φθορά με­ ρικά από τα πρόσωπα του βιβλίου δεν είναι απλώς η οδύνη για το χαμό τω ν αγαπημένων τους αλλά -ίσως περισσότερο- η συνακόλουθη εξασθένηση της θρησκευτικότητας που ακυρώνει το νόημα του κόσμου μετατρέποντας την επί γης δοκιμασία σε αυθαίρετη κόλαση: «Χωρίς Θεό δεν μπορείς ούτε να αναπνεύοεις». Γιατί για τους Εβραίους ο Θεός ή­ ταν κάτι περισσότερο από μια μεταφυσική παρου­ σία ή, καλύτερα, δεν ήταν καθόλου κάτι τέτοιο: ή­ ταν ο ίδιος ο αέρας που ανέπνεαν. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον η απουσία του Θεού μεταφράζεται με μια έλλειψη οξυγόνου ενίοτε τόσο δολοφονική όσο και τα δηλητηριώδη αέρια των στρατοπέδων εξό ­ ντωσης. Στην άλλη άκρη της κλίμακας, την πλησιέστερη στους ουρανούς, η γνησιότητα τω ν θρη­ σκευτικών αισθημάτων και η σύνολη εγκόσμια πα­ ρουσία ενός Εβραίου δοκιμάζεται στο δρόμο που ακολουθούν τα παιδιά του («τα παιδιά είναι η καλύ­ τερη δοκιμασία. Είναι η λυδία λίθος/» θα γράψει ο Ντέιν στον Μπόρις). Τελικά ο Μπόρις κρίνεται (από το Θεό ή τα ίδια τα πράγματα) με τρόπο αδυσώπη­ 82

το που δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών: πίστη δε σημαίνει επίφαση και τυπολατρία εν μέσω της ακό­ ρεστης πλουτοθηρίας. Τον καθαρτήριο δρόμο της σωτηρίας τον ανακαλύ­ πτει ένας από τους πιο «αμαρτωλούς» ήρωες του βιβλίου καθώς, έχοντας φτάσει στα έσχατα της κα­ τάπτωσης, σώζεται την τελευταία στιγμή όταν α­ ποφασίζει να συμμετάσχει ψυχή τε και σώματι στο εγχείρημα των αιωνίως διωκομένων να οικοδομή­ σουν μια καινούρια πατρίδα στα χώματα των πατέ­ ρων τους. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι Σκιές στον πο­ ταμό Χ άντοονδεν έγκειται τόσο στη διάρθρωση του υλικού: ο νομπελίστας Σίνγκερ ακολουθεί μια παραδοσιακή διάταξη γραμμικής εξέλιξης της πλο­ κής, εστιάζοντας κάθε φορά σε κάποιο ή κάποια α­ πό τα πρόσωπα που συναντούμε σε απαρτία σχε­ δόν στην εναρκτήρια σκηνή του δείπνου στο σπίτι του Μπόρις. Τα πρόσωπα διασπείρονται αμέσως μετά προς διαφορετικές κατευθύνσεις, ακολουθώ­ ντας αποκλίνουσες, συγκλίνουσες ή και -ενίοτε α­ πρόσμενα- τεμνόμενες τροχιές. Ωστόσο το πολυ­ σέλιδο αυτό κείμενο αποτελεί πολυεστιακή απεικό­ νιση των Εβραίων της αμερικανικής διαοποράς, στις σχέσεις τους μάλιστα με τις παροικίες της Ευρώ­ πης. Μέσα σε αυτά τα συμφραζόμενα η οργανωτική αρ­ χή των βιωματικών εμπειριών των πρωταγωνιστών είναι ο χρόνος και τα ορόσημά του: οι εποχές, οι ώ­ ρες της ημέρας, οι γιορτές. Αυτά είναι τα στοιχεία που χρησιμοποιούν οι αιωνίως περιπλανώμενοι για να ορίσουν και να περιορίσουν μια ζωή που επιμέ­ νει να ρέει προς κατευθύνσεις που αποφασίζονται ερήμην τους. Στη συνεχή εναλλαγή τόπων και το ­ πίων αντιπαρατίθεται η μόνη, ίσως, σταθερότητα τω ν χρονικών σημείων που καθοδηγούν πράξεις και σκέψεις σύμφωνα με τις επιταγές του Θεού και περισώζουν τη διαρκώς επαπειλούμενη ταυτότητα του ατόμου αλλά και του περιούσιου λαού ως συ­ νόλου. Στις ατέρμονες περιπλανήσεις του ο νομά­ δας δεν μπορεί να προσκολληθεί σε υλικά αγαθά, όσο κι αν έχει το παροιμιώδες τα λέντο να τα συ­ γκεντρώνει. Η πραγματική του περιουσία δεν είναι άλλη από τα σοφά λόγια των ραβίνων και τα κείμε­ να των γραφών. Στις επτακόσιες και πλέον σελίδες του μυθιστορήματος αποτυπώνονται όλες οι συνει­ δησιακές, συναισθηματικές και ιδεολογικές απο­ χρώσεις τω ν μελών της εβραϊκής παροικίας της Νέ­ ας Υόρκης λίγο μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με σχολαστικότητα άκρως διαφωτιστική που δεν απο­

φεύγει ωστόσο πάντα την επανάληψη. Η κατά κα­ νόνα εύστοχη μετάφραση της Σάρας Μπενβενίστε και οι διευκρινιστικές πληροφορίες στις υποσημει­ ώσεις και το γλωσσάρι βοηθούν τον αμύητο ανα­ γνώστη να γνωρίσει τη Νέα Υόρκη από μια εντελώ ς

διαφορετική οπτική γωνία και να εξοικειωθεί με ένα λαό που α π οτελεί ανέκαθεν, για την ευρωπαϊκή σκέψη, μια από τις παραδειγματικές περιπτώσεις της ετερότητας. ΑΚΗΣ ΚΑΛΟΓΝΩΜΗΣ

ΤηΧεπαθητική φαντασία ΓΚΟΥΝΤΕΡ ΓΚΡΟΣ Αυτός που διάβαζε τη σκέψ η

1

Μτψρ.: Πώλα Φίλια Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2000 Σελ. 288

0

Γερμανός Γκούντερ Γκρος δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα το 1996 και προκαλείτην έκ­ πληξη στους λογοτεχνικούς κύκλους της Γερμα­ νίας με την ξαφνική και επιτυχημένη εμφάνισή του. Στο παρόν δραματικό μυθιστόρημα η φαντασία και η πραγματικότητα συνδυάζονται με παράξενο και γοη­ τευτικό τρόπο. Ο συγγραφέας, ως άλλος Πάτρικ Ζίσκιντ, δημιουργεί μια μορφή που διεισδύει στο εσώτερο των ανθρώπων. Ωστόσο, μια αυτοβιογραφική χροιά είναι ευδιάκριτη.

Λόγος απλός, αφήγηοη αβίαοτη ως το τέλος αφού ο ήρωας, ο τηλεπαθητικός Βίκχορ Τουγκάνοφ, είναι ένας άνθρωπος που επιθυμεί να γίνει συγγραφέ­ ας, εξασκώντας παράλληλα διάφορα επαγγέλματα. Η ιστορία εκτυλίσσεται στην προεπαναστατική Ρωσία καθώς και στη Γαλλία του μεσοπολέμου, όπου ο Ρώ­ σος ήρωας σταδιοδρομεί ως ταλαντούχος δημοσιο­ γράφος. Ο Βίκχορ, εκτός από το αποκρουστικό πρόσωπο και τα αδιάκριτα αλλήθωρα μάτια του, που τον κάνουν αντι­ παθή ακόμα και στα μέλη της οικογένειάς του, διαθέ­ τει από τη γέννησή του ένα ασυνήθιστο χάρισμα: α­ ντιλαμβάνεται με απόλυτη διαύγεια και σαφήνεια τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ανθρώπων που τον

περιβάλλουν, ακόμα κι όταν εκείνοι έχουν κάθε λόγο να κρατούν μυστικά. Ανακαλύπτει μ' αυτό τον τρόπο το αληθινό πρόσωπό τους, το ποιόν τους: τις τάσεις, τις προτιμήσεις, τις α­ ξίες, τον αληθινό χαρακτήρα που ντύνεται τον κοινω­ νικό καθωσπρεπισμό και την προσποίηση. Ο μοναχικός και ευαίσθητος κριτής συναναστρέφεται ανθρώπους όλων τω ν κοινωνικών στρωμάτων και βιώνει ποικίλα αρνητικά συναισθήματα -την απληστία, το φόβο, την αλαζονεία, το φθόνο, το γενετήσιο έν­ στικτο και το ένστικτο της επιβίωσης- στο πρόσωπο οικείων και ξένων ατόμων. Ό,τι ανακαλύπτει είναι ο ε ­ ξω τερικός κόσμος, που όμω ς είναι ο βαθύτερος κρυμμένος εσωτερικός. Τρέφεται απ' αυτόν και απο­ γοητεύεται, αφού αποτελεί φενάκη. Όμως, ούτε η ανώτερη κοινωνική θέση ούτε ο πλού­ τος ούτε η επαγγελματική επιτυχία μπορεί να κάνουν κάποιον ευτυχισμένο! Ώσπου, εντελώ ς απροσδόκητα, στη θέα ενός ερω­ τευμένου ζευγαριού αντικρίζει το ύψιστο, λεπτότερο και πληρέστερο συναίσθημα που βίωσε ποτέ ως τό ­ τε: το ονομάζει ευτυχία.

83

Με λαχτάρα ρουφά αυτή τη οπάνια και πρωτόγνωρη συναισθηματική φόρτιση και γεμίζει απ' αυτή, καθώς και από την επιθυμία του να τη μεταδώσει στους γύ­ ρω του, κάνοντας και άλλους ανθρώπους ευτυχισμέ­ νους. Με μια καθαρά εγκεφαλική και ψυχική διαδικασία, μέ­ σω ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, μεταγγίζει στο μυα­ λό των δυστυχισμένων συνανθρώπων του το ανώτε­ ρο, όπως πιστεύει, συναίσθημα. Χωρίς ωστόσο να το αντιληφθεί, χαριζοντάς τους λίγη από την τηλεπαθητική του ικανότητα, οδηγείται στην ολική απώλεια του δικού του χαρίσματος και στην απόλυτη τύφλωσή του.. Η συνειδητοποίηση της αλήθειας, βέβαια, απαιτεί τε ­ ράστια ψυχική δύναμη. 0 ήρωαςτην έχει αποκτήσει σταδιακά, μέσα από σκληρές εμπειρίες, οι συνάνθρω­ ποί του, όμως, τη στερούνται. Αντικρίζοντας λοιπόν,

για πρώτη φορά, την εσωτερική πραγματικότητα, τρελαίνονται ή αυτοκτονούν, ύστερα από μια προσω­ ρινή φάση αρμονίας και γαλήνης με τον εσωτερικό τους κόσμο.

0 ίδιος, αντίθετα, δεν αισθάνεται διόλου ατυχής. Είναι υπερευτυχισμένος μάλιστα, επειδή επιτέλους δε χρειάζεται να κάνει απογοητευτικές συγκρίσεις ανά­ μεσα στις σκέψεις και τα λόγια των ανθρώπων. Μέσα στην άγνοιά του μπορεί να τους εμπιστευτεί. Είναι διπλά ευτυχισμένος, γιατί κατά την ανάρρωσή του στο νοσοκομείο συνάντησε την αγάπη. Ακόμα κι αν αυτό είναι μια ψευδαίσθηση, εκείνον τον πληροί α­ πόλυτα.

0 λόγος είναι απλός, η αφήγηση κυλά αβίαστα ως το τέλος, αφήνοντας κολλημένο στο λαιμό του αναγνώ­ στη έναν πνιχτό λυγμό.

Ένας Ενοχλητικός

τους φέρνει αντιμέ­ τωπους με την ανα­ τροφή τους και τα πιστεύω τους. Ο οι­ κοδεσπότης αποδεικνύεται αδύνα­ μος να τον διώξει, ;ϋ απογοητεύοντας τη σύντροφό του και til τον ίδιο του τον ε ­ αυτό. Οι μικρές του νίκες παραμένουν ατελείς. Αναλώνε­ ται σε σενάρια και ερωτήσεις που σκοπό έχουν να φέρουν σε δύσκολη θέση το γείτονά του. Ο Εμίλ Ατέλ, προσπαθώντας να κάνει τη διάκριση μεταξύ της ουσιαστικής σιωπής (ώρες μπορεί να κάθεται δίπλα στη γυναίκα του χωρίς να μιλούν) και της σιωπής που αντιπροσωπεύει το τίποτα, μαθαίνει σιγά σιγά να κρύ­ βει την αλήθεια των προθέσεων και των πράξεών του. Παύει να είναι διάφανος μπρος στη σύντροφό του. Ακόμα δεν μπορεί να ξεκαθαρίσει μέσα του αν κί­ νητρό του ήταν το μίσος ή η συμπόνια όταν δίνει τ έ ­ λος στη ζωή του σιωπηλού γείτονά του. Ποιητική α­ μεσότητα, ανατρεπτική ειρωνεία, διακριτική υποβολή της αγωνίας και του τρόμου είναι το ακαταμάχητο ο­ πλοστάσιο της Αμελί Νοτόμπ.

γείτονας______________ ΑΜΕΛΙ ΝΟΤΟΜΠ Σιωπηλός επισκέπτης Μτφρ.: Μαριλένα Σοφρά Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000 Σελ. 176

Ο

Εμίλ Αζέλ, συνταξιούχος φιλόλογος, και η γυναί­ κα του, η Ζιλιέτ, δημιουργούν την ιδιωτική τους ουτοπία. Μακριά από τον κόσμο, σ' ένα σπίτι που ονειρεύονταν από παιδιά. Οι δυο τους έχουν μεγαλώ­ σει μαζί και πιστεύουν πως γνωρίζουν ο ένας το άλ­ λον τόσο καλά όσο γνωρίζουν τον ίδιο τους τον εαυ­ τό. Πόσο όμως γνωρίζει κανείς τον εαυτό του; Αυτό το ερώτημα σιγά σιγά διατυπώνει το μυθιστόρημα, δημιουργώντας ρήγματα στην ουτοπία των ηρώων, ηεριγράφοντας γεγονότα μέσα από το γκροτέσκο και την ειρωνεία. Ο Παλαμήδης Μπερναρντέν, ο περίεργος γείτονάς τους, τους επισκέπτεται για δύο ώρες κάθε μέρα και γίνεται ο καθημερινός εφιάλτης τους. Ένα αγκάθι στο γυμνό πόδι, και ο κήπος του παραδείσου δεν είναι πια ο ίδιος. Ο γείτονάς τους, με την τυραννική σιωπή του,

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΤΣΙΓΑΡΑ

ΑΜΕΛΙ ΝΟΤΟΜΠ

in Li

ΜΑΚΗΣ ΦΑΡΟΣ

ΕΘΝΟΛΟΓΙΑ

Οι βλάχοι και η ελληνική τους ταυτότητα ΑΣΤΕΡΙΟΣI. ΚΟΥΚΟΥΔΗΣ Μ ελέτες για τους Βλά χους

Ι

Η Θεσοαλονίκη και οι Β λάχο ι, τόμος 1ος

Οι μητροπόλας και η διασπορά των Β λά χ ω ν , τόμος 2ο ς Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2000 Σελ. 234 και 520

Κ

άτω από το γενικό τίτλο Μελέτες για τους Βλά­ χους, εργασία που χωρίζεται σε τέσσερις αυτο­ τελείς τόμους, ο Αστέριος Κουκούδπς φωτίζει με το πολύτιμο υλικό του μια σχεδόν άγνωστη διά­ σταση της βλάχικης παρουσίας στον ελληνικό χώ­ ρο. Το κύριο αντικείμενο αυτής της εργασίας είναι η παρουσίαση των ίδιων των Βλάχων και το ενδιαφέ­ ρον επικεντρώνεται στο «ποιοι είναι» και όχι στο «τι

Το σημαντικότερο εκδοτικό γεγονός βλαχολογικού είναι» οι Βλάχοι. Στις μ ελέτες παρουσιάζεται η συ­ ενδιαφέροντος τουτων 2000 νύπαρξη και η ενσωμάτωση βλαχόφωνων πλη­ θυσμών με τους ελληνόφωνους και μη συνοδοιπό­ ρους τους και αναδεικνύεται η μεγάλη συμβολή και προσφορά των Βλάχων στη διαμόρφωση της ρω­ μιοσύνης και τη δημιουργία της νεοελληνικής κοι­ νωνικής πραγματικότητας. Στις μ ελ έτε ς α υ τές καταρρίπτονται όλα τα περί Βλάχων μυθεύματα, κυρίως δε οι ανεδαφικές αντι­ λήψεις περί περιθωριακής ορεσίβιας και ολιγοπληθούς ομάδας παραδοσιακών, άξεστων και αγροίκων νομαδοκτηνοτρόφων - στοιχεία που δυστυχώς κα­ ταχωρίζονται στα περισσότερα λεξικά γύρω από το

λήμμα βήάχος και τα παραγωγό του. Όπως ιονίζει ο συγγραφέας «όσο όμοιοι κι αν φαντάζουν, υπάρχει οαφής διαχωρισμός ανάμεσα στον όρο "βήάχος" με το βήτα μικρό και τον όρο "Βήάχος" με το βήτα κε­ φαλαίο»·. Ήδη από το 17ο αιώνα, όταν οι βλάχικοι πληθυσμοί άρχισαν να κάνουν σταδιακά αισθητή την παρουσία τους στο βαλκανικό στερέωμα, εκτός από νομαδοκτηνοτρόφοι, λειτούργησαν ως πραμα­ τευτάδες (έμποροι, βιοτέχνες, επαγγελματίες, με­ ταπράτες), ως ικανότατοι πολεμιστές (αρματολοί και κλέφτες) αλλά και ως διανοούμενοι (γιατροί, δι­ κηγόροι, καθηγητές, μουσικοί, εκδότες). Όπως και να 'χει, οι εμποροβιοτεχνικές και οι αστικές καταβο85

λές των Βλάχων δε φαίνεται να είναι κατά πολύ νε­ ότερες σε σχέση με τη στερεοτυπικά θεωρούμενη νομαδοκτηνοτροφική οργάνωση της ζωής και της οικονομίας τους. Το αντίθετο μάλιστα. Η επιχειρη­ ματικού τύπου αστική τους τάξη είναι ταυτόχρονη ή και παλαιότερη πολλών άλλων βαλκανικών ομά­ δων. Από το μεγάλο «μιλέτι των Ρωμιών» (Rum milleti) -που δήλωνε αποκλειστικά τη θρησκευτική και ου­ δέποτε την όποια εθνική ή γλωσσική κοινότητα στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας- η πορεία των Βλάχων υπήρξε πορεία μιας ιδιαίτερης πτυχής της ελληνικής ιστορίας. Ακόμη και μετά την ανα­ γνώριση, το 1905, του «βλάχικου μιλετίου» (Ullah milleti), οι Βλάχοι και οι κοινότητές τους, μέσω ενός «δημοψηφίσματος» της καθημερινής ζωής, ακολού­ θησαν σταθερά την «ελληνική ιδέα» και ταύτισαν την ύπαρξη και την εξέλιξή τους με τη μικρή τό τε Ελλάδα (σε αντίθεση με το π αλαιότερο Bulgar milleti που αποτέλεσε την απαρχή της σημερινής Βουλγαρίας). Ουσιαστικά, η μοίρα των κοινοτήτων και μέχρι την ανασύσταση του ελληνικού κράτους

δε διαφέρει από αυτή των άλλων ομάδων, ελληνό­ φωνων και μη, που την ίδια περίοδο (19ος και 20ός αιώνας) βρέθηκαν να συμμετέχουν σε εθνογενετικές ζυμώσεις και μεταλλαγές για την ανάπτυξη της σημερινής νεοελληνικής ταυτότητας. Με την πα­ ρούσα εργασία γίνεται φανερό πως αν υπήρξαν και υπάρχουν Βλάχοι και στις άλλες βαλκανικές χώρες, σήμερα πια και μέσα από τις βαλκανικές οσμώσεις τω ν τελευταίω ν αιώνων αποτελούν ξεκάθαρα μία ελληνική εθνοπολιτιστική ή εθνογλωσσική ιδιαιτε­ ρότητα. Στον πρώτο τόμο, με τίτλο Η Θεσσαλονίκη και οι Βλάχοι, παρέχεται πλήθος πληροφοριών (ιστορι­ κών, δημογραφικών, πολιτιστικών κ.λπ.) και φωτο­ γραφικών ντοκουμέντων σχετικών με την παρουσία των Βλάχων στη Θεσσαλονίκη και γενικότερα στο χώρο της Μακεδονίας. Η εξιστόρηση της βλάχικης παρουσίας στη Θεσσαλονίκη αποτελεί μία από τις ι­ σχυρότερες μαρτυρίες της αστικής διάστασης των Βλάχων και της συμβολής τους στην εξέλιξη των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων. Στο δεύτερο τόμο, με τίτλο Οι μητροπόλεις και η διασπορά των Βλάχων, με πρωτότυπους χάρτες, πλούσιο φωτογραφικό υλικό, ιστορικές τεκμηριώ­ σεις κ.λπ., καταγράφεται το σύνολο των βλάχικων μητροπολιτικών κέντρων. Η διαδικασία της βλάχικης διασποράς και ο ρόλος της στο χώρο της Βαλκανι­ κής καταδεικνύει ότι η Ελλάδα αποτελεί την πραγ­ ματική μητρόπολη των Βλάχων, στο βαθμό που οι ί­ διοι αποτέλεσαν τους κατεξοχήν φορείς του ελλη­ νικού πολιτισμού. Δίχως αμφιβολία οι Βλάχοι είναι από τους βασικότε­ ρους φορείς της βαλκανικής διάστασης της ρωμιο­ σύνης, μιας διάστασης που άλλες φορές παραγκω­ νίζεται και άλλες εξυμνείται. Όταν όμως τα θέματα γύρω από τους Βλάχους καταλήγουν να θεωρού­ νται ταμπού, τότε ο κίνδυνος της γέννησης ενός αι­ σθήματος αποξένωσης από το χώρο τους και την πατρίδα τους είναι παρών και προοιωνίζεται ένα ο­ μιχλώδες μέλλον. Το συνολικό έργο αποτελεί το σημαντικότερο εκδοτικό γεγονός βλαχολογικού εν­ διαφέροντος του 2000 και είναι ήδη βραβευμένο α­ πό την Ακαδημία Αθηνών. Αυτή η μείζων αφήγηση της ζωής και των έργων των Βλάχων του Αστέριου Κουκούδη τεκμηριώνει την ελληνικότητα της ψυ­ χής, της συνείδησης και της δράσης των Βλάχων και τη συμβολή τους στην οικοδόμηση της ελληνι­ κής κοινωνίας. Στο συγγραφέα αξίζει κάθε έπαινος. ΘΑΝΑΣΗΣ Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

86

ΙΣΤΟΡΙΑ

Επίκαιρες αντανακλάσεις EDWARD GIBBON Η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

I

Εισ.-μτφρ.: Αφροδίτη Οεοδωρακάκου Αθήνα, Γαβριηλίίης, 2001 Σελ. 96

(

ίναι γνωστό πως ο Γίββων -όπως τον είχαμε συ­ ναντήσει σε παλαιότερες μεταγραφ ές- με το μνημειώδες έργο του για την παρακμή και την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας επηρέασε πολ­ λές γενιές επίγονων ιστορικών. Το συγκεκριμένο πά­ ντως καλαίσθητο βιβλιαράκι, μια δίγλωοση έκδοση της νέας σειράς του εκδοτικού οίκου υπό το γενικό τίτλο «Μεταφορές», απαρτίζεται από ελάχιστα απο­ σπάσματα του έργου του Gibbon. Τα αποσπάσματα αυτά μοιάζουν εξόχως επίκαιρα διότι αναφέρονται αφενός στην οριστική κατάλυση του παγανισμού και αφετέρου στη λατρεία των αγίων και των λειψάνων. Το πρώτο απόσπασμα είναι άκρως ενδιαφέρον για τους βιβλιόφιλους, διότι αναφέρεται στον τρόπο της εξαφάνισης τω ν παλαιών θεών, καταδεικνύει τον τρόπο βεβήλωσης και διάσυρσης του αγάλματος του Σεράπιδος και την καταστροφή της ξακουστής βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Το δεύτερο αναφέ­

ρεται στη λατρεία τω ν αγίων και τον κ α τα κ ερ μ α τισ μ ό τω ν σαρκίων τους προς ό φ ελ ος τω ν επισκόπων και ιε­ ρέω ν τη ς νέας θρησκείας που ή­ θελαν να δώοουν στον αμόρφωτο ό­ χλο ένα απτό αντι­ κείμενο λατρείας. Τα παραδείγματα που α να φ έρει ο Gibbon αφορούν την προ του σχίσματος ενιαία χρι­ στιανική εκκλησία, ενώ από πολλούς ιστορικούς εί­ ναι διακριβωμένη η αγοραπωλησία ιερών οστών στο Βυζάντιο. 0 πρόλογος της κυρίας Θεοδωρακάκου, που αναφέρεται στο έργο του Gibbon, είναι κατατο­ πιστικός και η μετάφρασή της άρτια. Η μόνη πιθανή αντίρρηση είναι ότι μία τέτοια μεταγραφή, που α­ πευθύνεται σε ευρύτερο κοινό απ' ό,τι το ολοκλη­ ρωμένο έργο του Gibbon -που φαντάζομαι ότι προέκυψε λόγω των σημερινών αντανακλάσεων παλαιότερων γεγονότων- ίσως θα έπρεπε να είχε αποδο­ θεί με λιγότερο λόγια γλώσσα (π.χ. «long adored» μεταφράζεται «λατρευόταν έκπαλαι»). ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Το πολιτικό κόμμα ως ουλλογική ιδία* * I

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Το «α νοιχτό » κόμμα

■Η

Θεοσαλονίκη, Παρατηρητής, 2001 Σελ. 136

ΒΙ

Χ

ρειάζεται μια συνολική και ρηξικέλευθη προ­ σέγγιση που να αφορά αυτή και εαυτή τη φυ­ σιογνωμία και την οργανωτική μορφή του κόμ­ ματος ως συλλογικού πολιτικού υποκειμένου της

νέας, της μεταβιο­ μηχανικής εποχής, υποστηρίζει ο Ευάγγελος Βενιζέλος και μας προ­ τρέπει ν' ανοίξου­ με μια χρήσιμη συ­ ζήτηση γύρω από το ν έο τύπο κόμ­ ματος, που συμβα­ τικά ονομάζει «α­ νοιχτό» κόμμα. Σύμφω να με το συγγραφέα, το «ανοιχτό» κόμμα αντιμάχεται την α­ 87

κύρωση της πολιτικής και την ανύψωση του ουδέ­ τερου λόγου και του lifestyle στο βαθμό του πολιτι­ κά «νέου» και «καινοτομικού». Ένα «ανοιχτό» κόμμα είναι κόμμα με εύρος, με πολυσυλλεκτικότητα, με ελαστικότητα, αλλά είναι ταυτοχρόνως κόμμα με ταυτότητα, με πολιτικό και ιδεολογικό πυρήνα, με συνέχεια, με συνοχή, που διασφαλίζεται μέσα από τη λειτουργία των εσωτερικών του δικτύων και μέ­ σα από την ικανότητα άρθρωσης συγκεκριμένου και κοινωνικά και επικοινωνιακά εύστοχου πολιτικού λό­ γου. Το πρώτο και ουσιαστικό ζήτημα που τίθεται

στην πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση που επιχειρεί ο Ε. Βενιζέλος είναι το ίδιο το κόμμα ως συλλογικό πολιτικό υποκείμενο. Κι όπως υπογραμμίζει εύστο­ χα, η συζήτηση για τα ελληνικά πολιτικά κόμματα είναι συνήθως συγκυριακή, προσωποκεντρική, εσωστρεφής και «μικροπολιτική». Επιπλέον, έχει την τά ­ ση να χρησιμοποιεί υπερβολές ή κοινοτοπίες για να περιγράφει μικρής εμβέλειας εγχειρήματα αναδιορ­ γάνωσης ή ανανέωσης της φυσιογνωμίας των πολι­ τικών κομμάτων. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Η σκέψη του παιδιού ΖΑΝ ΠΙΑΖΕ Η γλώσσα και η σκέψ η του παιδιού

Ι

Μ ιλ έ τ ις για τη λογική του παιδιού

Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σ ίλ.3 58

0

μεγάλος Ελβετός ψυχολόγος και παιδαγωγός Ζαν Πιαζέ εξετάζει στο βιβλίο αυτό, μέσα από τη μελέτη των παιδιών, το ιδιαίτερα σημαντι­ κό θέμα τη ς σχέσης ανάμεσα στη γλώσσα και τη σκέψη, χρησιμοποιώντας τη ν περίφημη «κλινική μέθοδο». 0 συγγραφέας μ ελετά την αυθόρμητη γλώσσα παιδιών τεσσάρων έως οχτώ ετών, εντο­ πίζει και αναλύει τον εγωκεντρικό χαρακτήρα της γλώσσας αυτής, τόσο στις μ ετα ξύ τους συνομι­ λ ίες όσο και στις συνομιλίες με τους ενηλίκους,

88

π εριγράφ ει τη ν τυπολογία και τα στάδια ανάπτυξης το υ λ ό γου στην πρώτη παιδική η­ λικία, μ ε λ ε τά τη λεκτική κατα νόη­ ση τω ν παιδιών και, τέ λ ο ς , μέσα από τις α υθόρμη­ τ ε ς α π αντήσ εις τω ν παιδιών, προ­ σεγγίζει συνολικά την παιδική λογική. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, χρήσιμο στους ψυχολόγους και τους παιδαγωγούς, τους φοιτητές των αντίστοιχων πανεπιστημιακών τμημά­ των, καθώς και στους γονείς που ενδιαφέρονται να γνωρίσουν βαθύτερα τον τρόπο σκέψης του παιδι­ ού τους. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

ΔΙΚΑΙΟ

Υπάρχουν ευρωπαϊκά θεμελιώδη δικαιώματα; ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων

I

ΟΧΑΡΤΗΣ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

Σταθμός στη θεσμική ωρίμανση της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Αθήνα, Παπαζήοης, 2001 Σελ. 112

(

νώ σε ορισμένους τομείς της πολιτικής, όπως εί­ ναι η οικονομία, η οικοδόμηση της Ευρώπης α­ κολούθησε ταχείς σχετικά ρυθμούς, σε άλλους εξίσου σημαντικούς τομείς καθυστέρησε σημαντικά, Από καιρό έχει επισημανθεί οτην πορεία της ευρω­ παϊκής ενοποίησης μια θεσμική αουμμετρία που έ ­ χει αποτέλεσμα την ανάδειξη ενός ελλείμματος δη­ μοκρατίας και κράτους δικαίου. Ήδη στην αρχή του δοκιμίου του, ο καθηγητής του Συνταγματικού Δικαί­ ου Γιώργος Παπαδημητρίου διαπιστώνει ότι η ευρω-

Χρήοφο και απαραίτητο βοήβηρα τόοο για τον ερευνητή του κοινοτικού δικαίου όοο και για τον απλό πολίτη παϊκή ενοποίηση στον τομέα της καθεαυτό πολιτι­ κής με την προώθηση θεσμών, πολιτικών και δρά­ σεων που άπτονται του σκληρού πυρήνα της εξου­ σίας ακολουθούσε πάντα ασθμαίνουσα την οικονο­ μική ενοποίηση. Με τα χρόνια όμως τα κοινοτικά όρ­ γανα για μια αποτελεσματικότερη εκπλήρωση της αποστολής τους επέκτειναν τη δικαιοδοσία τους στο σύνολο της καθημερινής ζωής των Ευρωπαίων πολιτών, διακυβεύοντας με τρόπο απτό και έντονο

τις ατομικές ελευθερίες. Έτσι, πρώτη η Συνθήκη του Άμστερνταμ (1996) αναγορεύει ρητά τις αρχές της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου σε θεμε­ λιώδεις αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ παρέ­ χει συγχρόνως ερείσματα για την ενίσχυση της κοι­ νωνικής αρχής. Στη δε Σύνοδο Κορυφής της Κολό­ νιας (Ιούνιος 1999) λαμβάνεται η πρωτοβουλία για την εκπόνηση ενός Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμά­ των και ορίζεται η Συνέλευση ως το θεσμικό όργα­ νο που επιφορτίζεται με τη σύνταξή του. Ο συγγραφέας του βιβλίου Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Σταθμός στη θεσμική ωρίμανση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθηγητής Γιώργος Παπαδη­ μητρίου, συμμετείχε ως εκπρόσωπος του Έλληνα πρωθυπουργού, από την αρχή, στις εργασίες της Συνέλευσης και με το εύχρηστο δοκίμιο που συνο­ δεύει το Χάρτη μάς παραθέτει γλαφυρά τον προ­ βληματισμό, το δικό του και των συναδέλφων του, σχετικά με τα ζητήματα που απασχόλησαν τη Συνέ­ λευση ως συντακτικό όργανο. Κατά αυτό τον τρόπο επιχειρείται μια πρώτη επιστημονική προσέγγιση σε 89

καίρια, για το χαρακτήρα του Χάρτη, θέματα, όπως είναι η εναρμόνιση του Χάρτη με τις διατάξεις των Ευρωπαϊκών Συνθηκών, η διαμόρφωση ενός αυτο­ τελούς συστήματος προστασίας των δικαιωμάτων στο πλαίσιο της κοινοτικής έννομης τάξης, η σχέση του Χάρτη με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαι­ ώματα του Ανθρώπου και τα Συντάγματα των κρα­ τών μελών, καθώς και η αποφυγή πρόσθετων δη­ μοσιονομικών βαρών που συνεπάγεται η αναγνώρι­ ση κοινωνικών δικαιωμάτων. Σε κάθε περίπτωση, η μελέτη του καθηγητή Γιώρ­ γου Παπαδημητρίου αποτελεί χρήσιμο αλλά και α­ παραίτητο βοήθημα τόσο για τον ερευνητή του κοι­ νοτικού δικαίου όσο και για τον απλό πολίτη, ο οποί­ ος μέχρι τη σύνταξη του Χάρτη έμενε σε πολλά ση­ μεία εκτεθειμένος στη δράση των κοινοτικών και ε ­ θνικών οργάνων, όταν αυτά στο πλαίσιο των αρμο­ διοτήτων τους εφάρμοζαν διατάξεις του κοινοτικού

δικαίου. Με εύγλωττο τρόπο ο συγγραφέας αίρει τη σημασία του Χάρτη στη θεσμική ωρίμανση της Ευ­ ρωπαϊκής Ένωσης, χαρακτηρίζοντάς τον ως το πρώτο κείμενο συνταγματικής υφής που καταγρά­ φει με πληρότητα τα δικαιώματα των Ευρωπαίων πολιτών και όσων διαμένουν νόμιμα στο έδαφος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Χάρτης λειτουργεί σε αυτή τη συγκυρία ως μοχλός και επενεργεί ως πρόκριμα για τη νέα αρχιτεκτονική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Φέρνει επ ιτέλους τον πολίτη στο επίκε­ ντρο του ευρωπαϊκού συστήματος και δημιουργεί τις προϋποθέσεις που θα επιτρέψουν να επωμιστεί, με βελτιωμένους όρους, την ευθύνη για την προώ­ θηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, να καταστεί δη­ λαδή ενεργό υποκείμενο της συντελούμενης ιστο­ ρικής διεργασίας. ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Στην αγκαλιά της νομιοματολογίας ΟΘΩΝ ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ Δραχμούλα μου, κα λό σου ταξίδι... Αθήνα, Ηλιοτρόπιο, 2001 Σελ. 162

1 1 ζωή της δραχμής τερματίστηκε οριστικά και αΗ μ ε τ ά κ λ η τα στις 31 Δεκεμβρίου του 2001, με IΙτ η ν καθιέρωση ως νέου νομίσματος, του πο­ λυεθνικού ευρώ . Τους τελ ευ τα ίο υ ς μ ήνες του 2001, στην οδό Πανεπιστημίου, έξω από το ιστο­ ρικό κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδας, ένας η λ ε­ κτρονικός πίνακας αφαιρούσε τις τελευ τα ίες μ έ ­ ρες του αρχαιότερου νομίσματος της Ευρώπης, α­ ναγγέλλοντας πανηγυρικά την έλευση του νέου νομίσματος, προοιωνίζοντας μάλιστα ένα εύρω ­ στο μέλλον. Τον 7ο π.Χ. αιώνα η δραχμή ήταν η νομισματική μο­ νάδα των αρχαίων Ελλήνων. Ισοδυναμούσε με έξι οβολούς. Τότε οι έξι οβολοί γέμιζαν το χέρι (δραξ) και το βάρος τους ποίκιλλε ανάλογα με το σύστημα 90

που επικρατούσε στις πόλεις-κράτη. Η αργυρή δραχμή της Μακεδονίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν -ας πούμε- το ευρώ της εποχής. Η δραχμή ξαναγεννήθηκε με το νέο ελληνικό κρά­ το ς σε μια εποχή που η αχρηματία για πολλούς μαζί με τη νομισματική αταξία βασάνιζε τον τόπο. Το αίτημα για κρατικό πιστωτικό φορέα φαίνεται να π ρω τοδιατυπώ θηκε το 1837 από ανώ νυμο

φυλλαδιογράφο με αφορμή φ ήμες για ίδρυση ι­ διωτικού πιστωτικού ιδρύματος από το ν Ελβετό τραπεζίτη Eynard (1775-1863). Ως νομισματική μονάδα, όμως, η δραχμή είχε καθιερωθεί επί αντιβασιλείας του Όθωνα με Β.Δ. το 1833 και, περνώ­ ντας από τα σπουδαιότερα νομισματοκοπεία της Ευρώπης, έγινε μέρος της οικονομικής, και όχι μό­ νο, ζωής της νεότερης Ελλάδας. Η δραχμή, ωστόσο, «υπήρξε κάτι παραπάνω από ένα κομματάκι μ έταλλο με κυμαινόμενη ανταλλα­ κτική αξία σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Υπήρξε -κυρίω ς- ένας θεσμός του καθ' ημέρα βίου, ένα δομικό στοιχείο της μουντής ζωής μας, ένα δεδο­ μένο της πάλης για την επιβίωση, μια ε ξ ’ απαλών ονύχων συνήθεια... Ήταν το πρώτο μας χαρτζιλίκι, η πρώτη μας αγορά στο χαρτοπωλείο τη ς γειτο­ νιάς, το πρώτο μας εισιτήριο στον κινηματογρά­ φο, το πρώτο μας μεροκάματο, το πρώτο μας κέ­ ρασμα, το πρώτο πακέτο άφιλτρα, τα πρώτα μας δανεικά κι αγύριστα...», διαβάζουμε στον πρόλογο

Ένα ευπρεπέστατο ρέκβιεμ τΐ]ξ δραχμής που φεύγει του εκδότη, θα λείψουν άραγε μαζί με τη δραχμή, οι φράσεις της λαϊκής θυμοσοφίας που συνδέθη­ καν μαζί της; θα ακούγεται το «τέρμα τα δίφρα­ γκα», ο «δραχμοφονιάς», ο «γλυφοδεκάρας», το «δε δίνω δεκάρα ταακιοτή»; θα υποκατασταθούν από το «ευρωλιγούρης», το «ευρωγλύφτης» και άλλα που σιγά σιγά εκκολάπτονται; Ετο ωραίο λεύκωμα του Όθωνα Τσουνάκου παρε­ λαύνει όλη η ιστορία της δραχμής. Βλέπουμε την πρώτη δραχμή του Όθωνα, το τραπεζογραμμάτιο που εξέδω σε το 1841 στο Παρίσι η Εθνική Τράπε­ ζα της Ελλάδας, την αργυρή δραχμή του Γεωργί­ ου Α', που ήταν ενταγμένη στη Λατινική Νομισμα­ τική Ένωση, το μισό νόμισμα του Πρωτοπαπαδά­ κη, τον οβολό (πέντε λεπτά), το διώβολον (δέκα λεπτά), τις πεντάρες, τις δεκάρες, τις εικοσάρες και το θρυλικό πενηνταράκι. Ως προς τη χρηστικότητα της «τρύπας» (μαθαίνουμε) είχαν ακουστεί πολλά. Άλλοι υποστήριζαν ότι βοηθούσε στη συοκευασία τω ν κερμάτων σε μ εγά λες π οσότητες (έκαναν τα λεφ τά τους μασούρι), ενώ άλλοι υπο­ στήριζαν ότι με τη ν τρύπα το κράτος εξο ικο νο ­

μούσε μέταλλο, χωρίς να περιορίσει τη διάσπαση τω ν κερμάτων. Οι φιλοβασιλικοί είπαν ότι η τρύπα συμβολίζει το τραύμα που οδήγησε στον τάφ ο τον Γεώργιο Α', που ως γνωστόν δολοφονήθηκε με πιστόλι το 1913 στη Θεσσαλονίκη. Βλέπουμε, επίσης, σημαίνοντα πρόσωπα για τη νομισματική ιστορία της νεότερης Ελλάδας, όπως το ν Ελβετό Εϋνάρδο, τον Γεώργιο Σταύρου, τον Μάρκο Ρενιέρη, τον Δηλιγιάννη και τον Τρικούπη, τον Ανδρέα Συγγρό, τον Σπύρο Μαρκεζίνη, το γλύ­ πτη Βάσο Φαληρέα (χαράκτη όλων τω ν ελληνικών κερμάτων που κυκλοφόρησαν από το 1945 έω ς το 1973) και πολλούς άλλους. Και μαζί μ' όλα αυτά ανθολογούνται αρκετά ιστο­ ρικά πιστοποιητικά της πρώην νομισματικής μας βάσης, όπως γελοιογραφίες και διαφημίσεις, τιμο­ λόγια επιχειρήσεων του 19ου αιώνα, μετάλλια, μετοχικοί τίτλοι, λογαριασμοί της εταιρείας αεριό­ φω τος, τη ς τό τε Εταιρείας Υδάτων, Δελτία Συν­ δρομητώ ν του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας, πλήθος χαρτοσήμων (αποδεικτικών της επινοητι­ κότητας του ελληνικού κράτους να χαρατσώνει τους πολίτες), τραπεζικές επιταγές και συναλλαγ­ ματικές, εισιτήρια κινηματογράφων, λαχεία, πρω­ το σ έλιδ α εφ ημερίδω ν, βιβλιάρια κατα θέσ εω ν κ.λπ. Το υλικό αυτό δείχνει όχι απλώς τη νομισμα­ τική ιστορία αλλά πολλές ενδιαφέρουσες πτυχές της κοινωνικής ιστορίας μιας Ελλάδας που θα χα­ θεί μαζί με τη δραχμή. Επειδή, όμως, οι Έλληνες πεθαίνουν αλλά η Ελλά­ δα ποτέ, το λεύκωμα θα μείνει ως ένα ευπρεπέστα­ το ρέκβιεμ της δραχμής που φεύγει (και όχι μόνο α­ ντικείμενο για τους συλλέκτες). Οι παλαιότεροι, ού­ τως ή άλλως, δεν πρόκειται, όσο ζουν, να ξεχάσουν τις δραχμικές τους περιπέτειες, ούτε βέβαια τις νέ­ ες ευρωπεριπέτειες. «Εγώ πληρώνω τα μάτια π' α ­ γαπώ» θα τραγουδούν στις ν ότες του Τσιτσάνη. Όμως, για να γνωρίσουν τη δραχμή αυτοί που θα έρθουν, το λεύκωμα καλό είναι να στολίζει τη βι­ βλιοθήκη. Ο Όθωνας Τσουνάκος έγραψε την ιστορία της δραχμής, που μέχρι πρόσφατα ζέσταινε τα πορ­ τοφόλια μας, σαν παραμυθάκι. Πικρή μικρή μου α­ γάπη. Του αξίζουν έπαινοι για την όμορφη εργασία. ΘΑΝΑΣΗΣ Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΜΟΥΣΙΚΗ

Το φαινόμενο Μότσαρτ τ ο υ ΚΩ ΣΤ Α Μ Υ Λ Ω Ν Α

ί

ΝΟΡΜΠΕΡΤ ΕΛΙΑΣ Μότσαρτ Το πορτραίτο μιας μεγαλοφυϊας Μτφρ.: Λεύτερης Αναγνώστου Αθήνα,'Μικτός, 2001 Σελ. 200

α κείμενα που συνθέτουν το παρόν βιβλίο, για την επιλογή και την τελική διάταξη των οποίων ευθύνεται ο επιμελητής της γερμανικής έκδο­ σης Μίκαελ Σρέτερ (Michael Schroter), γράφτηκαν από τον Νόρμπερτ Ελιάς σε διάφορες φάσεις στα χρόνια γύρω στο 1980 και στο πλαίσιο ενός μεγα­ λύτερου σχεδίου, που βρήκε την έκφρασή του στην εξαγγελία ενός έργου με τον τίτλο Ο αστός καλλι­ τέχνης στην αυλική κοινωνία. Είναι κείμενα διαλέξε­ ων, ραδιοφωνικών εκπομπών, καθώς και κείμενα που γράφτηκαν από τον Ελιάς για ένα σχεδιασμένο βιβλίο για τον Μότσαρτ. Στο επίμετρο του επιμελητή της γερμανικής έκδο­ σης σημειώνεται η επίπονη δουλειά του για την τε-

Τ

0 Ν. Ελιάς σκιαγραφεί με πειοτικό τρόπο την προσωπογραφία του Μότσαρτ λική σύνταξη του βιβλίου: επιλογές κειμένων, διά­ ταξη και διάρθρωσή τους, καθώς και η βαθιά σχέση του τόσο με τη σκέψη και τα γραπτά όσο και με τον ίδιο το συγγραφέα τους. Το επίμετρο αυτό, που α­ π οτελεί το τελευ τα ίο κεφάλαιο του βιβλίου, μας βοηθάει στην πληρέστερη κατανόηση τω ν απόψε­ ων και τω ν θέσεων του Νόρμπερτ Ελιάς. Το φαινόμενο Μότσαρτ θέτει μεγάλα και αναπάντη­ τα ερωτήματα σ' αυτόν που θα επιχειρούσε να το ερμηνεύσει και να το αναλύσει. Πριν απ' όλα θέτει

το κυρίαρχο ερώτημα αν ο άνθρωπος γεννιέται ή διαμορφώνεται, που αποτελεί ένα από τα θεμελια­ κά προβλήματα της φιλοσοφίας. Στην περίπτωση του Μότσαρτ, τη μοναδική και μονίμως κείμενη κά­ τω από το φακό μιας ενδελεχούς μελέτης και διερεύνησης, το πρόβλημα αυτό αποκτά τεράστιες διαστάσεις και οι δυσκολίες για μια σαφή και συγκε­ κριμένη απάντηση είναι αξεπέραστες. Παρά ταύτα, στην άποψη του Βίτγκενσταϊν που ισχυρίζεται ότι «Όταν δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για κάτι, πρέπει να σιωπά γι' αυτό», η απάντηση του Ελιάς είναι: «Νομίζω ότι θα ήταν εξίσου δικαιολογημένο να πού­ με: Όταν δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κάτι, πρέ­ πει να το διερευνήσουμε». Στο σημείο αυτό έρχεται να προστεθεί και η σημαντική παρατήρηση τοϋ με­ ταφραστή Λευτέρη Αναγνώστου (σημείωση 111α) που λέει ότι: Αν και η ευφυής απάντηση του Ελιάς στη γνωστή ρήση του θετικιστή Βίτγκενσταϊν δεν έ ­ χει την ανάγκη ενός συνηγόρου, ας μας επιτραπεί ε ­

ντούτοις να προσθέσουμε και ιη σχετική αναφορά ενός διαφ ορετικού στοχαστή, το υ φιλοσό φου Αντόρνο, στην ίδια ρήση: «Αν σύμφωνα με την περί­ φημη πρόταση του Βίτγκενσταϊν πρέπει να λέει κα­ νείς μόνον εκείνο για το οποίο μπορεί να αποφανθεί με σαφήνεια και για όλα τα άλλα να σιωπά, σε αυτή την πρόταση θα αντιπαρέθετα ακριβώς την έννοια της φιλοσοφίας και θα έλεγα ότι η φιλοσοφία είναι η διαρκής και έστω απεγνωσμένη προσπάθεια να πούμε αυτό που στην πραγματικότητα δεν μπορεί να λεχθεί». Στο βιβλίο λοιπόν αυτό ο διακεκριμένος μελετητής Νόρμπερτ Ελιάς σκιαγραφεί με πειστικό τρόπο την προσωπογραφία του Μότσαρτ, επιχειρώντας ταυ­ τόχρονα να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα που προκύπτουν. Το κέντρο βά­ ρους του βιβλίου εντοπίζεται στην προσπάθεια του συγγραφέα να εξετάσει συνολικά το φαινόμενο Μό-

Το έργο είναι μια γέφυρα πάνω από την άβυοοο που δημιουργείται όταν σημειώνονται διαχωριοτικές γραμμές ανάμεοα οτον κα\\ιτέχνη και τον άνθρωπο Μότοαρτ τσαρτ, χωρίς να διαχωρίζει τον καλλιτέχνη από τον άνθρωπο, φωτίζοντας ολόκληρη τη διαδρομή της ζωής και της μουσικής του δημιουργίας με όρους και κανόνες που βασίζονται, κυρίως, σε κοινωνιολο­ γικές παρατηρήσεις.

0 συγγραφέας εκθέτει διεξοδικό τις κοινωνικές συν­ θήκες, τις καταστάσεις και γενικά το πλαίσιο της ε ­ ποχής μέσα στην οποία έζησε και δημιούργησε ο Μότσαρτ, επιμένοντας ιδιαίτερα στις σχέσεις και τις εξαρτήσεις του καλλιτέχνη με την εξουσία. Εξετάζει με εμπεριστατωμένο τρόπο αυτές τις σχέσεις και τις εξαρτήσεις, που καθόρισαν, σ' ένα μεγάλο -κατά τη γνώμη το υ - βαθμό, το έργο του Μότσαρτ. Έργο που έπρεπε να παράγεται μέσα στο καθεστώς της αυλικής κοινωνίας και να κατευθύνεται από το μου­ σικό γούστο και τις προτιμήσεις της κυρίαρχης τά ­ ξης. Εντούτοις ο συγγραφέας, εγκωμιάζοντας το μεγάλο ταλέντο και τις σπάνιες μουσικές ικανότη­ τες του Μότσαρτ, υποστηρίζει ότι ο συνθέτης, παρά

τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες και τηρώντας ω­ στόσο κατά κάποιο τρόπο αυτές τις δεσμεύσεις, κατάφερε να δημιουργήσει μουσικό έργο αντάξιο του ονόματος και της μοναδικότητάς του. Ο Νόρμπερτ Ελιάς, γνωρίζοντας καλό την εποχή και την ιστορία της, περιγράφει με λεπτομέρεια τη θέ­ ση και τον τρόπο μεταχείρισης του Μότσαρτ στην Αυλή του αρχιεπισκόπου του Ζάλτσμπουργκ· θέση και μεταχείριση που δε διέφερε βασικά από αυτήν ενός μαγείρου ή ενός θαλαμηπόλου. Εξιστορεί την αντιπάθεια και τις αντιδράσεις του Μότσαρτ απένα­ ντι σ' αυτή την κατάσταση, καθώς επίσης και τις α­ πεγνωσμένες και άκαρπες, τις περισσότερες φορές, προσπάθειες που έκανε, κατά τη διάρκεια των πε­ ριοδειών και των εμφανίσεών του στα μεγάλα ευ ­ ρωπαϊκά κέντρα (Μόναχο, Βιένη, Παρίσι, Μιλάνο) για να κερδίσει και να εξασφαλίσει μια θέση σ' ένα από αυτά, έτσι ώστε να μπορεί απρόσκοπτα και χωρίς ι­ διαίτερους περιορισμούς να δώσει διέξοδο στην έ ­ ντονη και ασίγαστη επιθυμία του για μια πιο ελεύθε­ ρη μουσική δημιουργία. Μεγάλο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην ε ξέ ­ γερση του Μότσαρτ, τόσο κατά του πατέρα του, που υπηρετούσε ως υποδιευθυντής ορχήστρας στην ίδια Αυλή, όσο και κατά του αρχιεπισκόπου του Ζάλτσμπουργκ. Μια εξέγερση που χαρακτηρίζεται ως ιδιαίτερο και σημαντικό γεγονός της σύγκρουσης ανάμεσα σ' ένάν αστό καλλιτέχνη και στο αριστο­ κρατικό περιβάλλον του· κατ' επέκταση ανάμεσα στην αστική τάξη και την αντίστοιχη εκείνη της ε ­ ξουσίας. Το γεγονός αυτό, βέβαια, έπαιξε καθοριστι­ κό ρόλο στη μετέπειτα σημαντική δημιουργία κορυ­ φαίων μουσικών έργων (όπερες, κοντσέρτα κ.λπ.), αλλά όμως και στην επαγγελματική αβεβαιότητα και ανασφάλεια που αντιμετώπισε ο Μότσαρτ περιπλανώμενος ως «ελεύθερος» καλλιτέχνης στην ουσια­ στικά ανύπαρκτη, την εποχή εκείνη, μουσική αγορά της Ευρώπης. Ένα από τα αίτια του δράματος που βίωσε κατόπιν ο Μότσαρτ ήταν ότι, προσπαθώντας ως ελεύθερος επαγγελματίας ν' απεγκλωβιστεί από τη φυλακή τω ν εξαρτήσεώ ν του και να σπάσει τους μηχανι­ σμούς εξουσίας της κοινωνίας στην οποία ζούσε, εισέπραξε την αποτυχία και ένιωσε απέραντη μοναξιά και απογοήτευση. Το δράμα όμως του Μότσαρτ είχε και άλλες αιτίες όπως: η μη αποδοχή -στο βαθμό που την επιθυμούσε- της μουσικής του από το κοι­ νό της Βιένης, η έλλειψη αγάπης από την πλευρά της γυναίκας του, η οικονομική του κατάρρευση κ.ά. Το βιβλίο του Ελιάς συμπληρώνεται με πολλά ακό­ 93

μα στοιχεία, που ολοκληρώνουν το πορτρέτο του Μότσαρτ. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, πριν από το ε ­ πίμετρο του επιμελητή, ο συγγραφέας χωρίζει σε τέοοερις περιόδους ολόκληρη την πορεία της ζωής του Μότσαρτ, περιγράφοντάς τη με λέξεις-κλειδιά. Οι περίοδοι αυτές είναι: 1η) 27 Ιανουάριου 1756-Σεπτέμβριος 1777. 2η) Σεπτέμβριος 1777-Ιούνιος 1781. 3η) Ιούνιος 1781-Μάιος 1788. 4η) 1788-5 Δε­ κεμβρίου 1791.0 χωρισμός αυτός έχει ιδιαίτερη ση­ μασία γιατί δίνει στον αναγνώοτη τους κυριότερους ςτταθμούς της ζωής και του έργου του Μότσαρτ και τον βοηθάει έτσι να συνοψίσει και να κατανοήσει πληρέστερα όλα όσα διάβασε. Τελειώνοντας να τονίσουμε ότι το σημαντικό στοι­ χείο της μελέτης του Ελίας, το οποίο την κάνει να διαφέρει από πολλές άλλες που έχουν γίνει για τον Μότσαρτ, είναι ότι δε διαχωρίζει, όπως είπαμε και πιο πάνω, το ν καλλιτέχνη από το ν άνθρωπο. 0

Ελίας, αντίθετα από άλλους μελετητές, πρεσβεύει και προσπαθεί ν' αποδείξει ότι δεν ήταν μόνο το σπάνιο και μοναδικό, το «ουκ έστιν εκ του κόσμου τούτου» ταλέντο του καλλιτέχνη Μότσαρτ, που δη­ μιούργησε αυτό το μεγάλο έργο, αλλά ήταν επίσης και το βιωματικό φορτίο καθώς και τα ιδιαίτερα γνω­ ρίσματα της προσωπικότητας του ανθρώπου Μό­ τσαρτ που συνέβαλαν σ' αυτή τη δημιουργία. Παρ' όλα αυτά ο συγγραφέας παραδέχεται ότι το σημε­ ρινό επίπεδο των γνώσεών μας δε μας επιτρέπει να είμαστε απόλυτα βέβαιοι γι' αυτό και εξομολογείται ότι ο συγγραφέας προσπαθεί να στήσει μια γέφυρα πάνω από την άβυσσο που δημιουργείται όταν ση­ μειώνονται διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στον καλλιτέχνη και τον άνθρωπο Μότσαρτ. Εμείς στεκόμαστε, αμήχανοι αγνωστικιστές, πάνω σ' αυτή τη γέφυρα και το μόνο που μας μένει είναι ν' απολαμβάνουμε τη μαγεία των ήχων του μεγάλου μύστη της μουσικής. □

ΠΑΙΔΙΚΑ

Οι ελληνικοί μύθοι ■

|

ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΠΑΤΕΡΑΚΗ YOU Ο λ υ μ π ο υ - (Βιβλιοί και 2) Η ρ α κ λ ή ς , οι πρώτοι άθλο· -

Η

Α ρ γ ο ν α υ τ ικ ή Εκ σ τ ρ α τ εία

■ Η

Αθήνα, Ψυχογιός, 2001 Σελ. 30

I

Οι

8coi

πιβαλλόμενη αντίδραση στην απαράδεκτη πα­ ραχάραξη δεδομένων της ελληνικής μυθολο­ γίας (αλλά κάποτε και της ιστορίας) από Δυτι­ κούς συγγραφείς και παράγοντες της τηλεόρασης, ιδίως Ιταλούς, επιχειρεί η επιτυχημένη συγγραφέας παιδικών κυρίως βιβλίων Γιολάντα Πατεράκη. Με τις προαναφερόμενες πολύ καλαίσθητες αλλά και ε ­ ξαιρετικά εύχρηστες εκδόσεις μεγάλου σχήματος, χαρτόδετες με επιμέλεια και εικονογραφημένες με παραστατικότητα από τη Ναταλία Καπατσούλια, ζω­ ντανεύει αρχαιοελληνικές δοξασίες και μύθους, ό­ πως ακριβώς παραδόθηκαν και για πολλά πολλά 94

χρόνια επηρέαζαν και γοήτευαν τους ανθρώ πους τη ς κλασικής αρχαιότη­ τας. Από τα τέσσε­ ρα βιβλία, που α­ π ευθύνονται στα παιδιά τη ς π ροε­ φηβικής ηλικίας, δύο αναφέρονται σ τους θ εο ύ ς του Ολύμπου, ένα στους Αθλους του Ηρακλή και το τέταρτο στην περιώνυμη Αργοναυτι­ κή Εκστρατεία, θα σημειώσω ότι τα κείμενα των βι­ βλίων είναι γραμμένα χωρίς περιττές λεπτομέρειες, με λόγο απλό και απολύτως κατανοητό, όπως απαι­ τείται όταν απευθύνονται σε παιδιά. Η απαραίτητη αφηγηματική συνοχή αλλά και η ευπρόσδεκτη άμε­ ση σύνδεση κειμένων και εικόνων συμπληρώνουν την έκδοση. ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΚΩΣΤΙΔΗΣ

Παιδική ηλικία________ και όνειρο____________ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ Γ. ΜΠΑΛΟΥΜΗΣ Αργοναύτες Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 112

Ε

ίμαστε σ' ένα χωριό που παλεύει να ζήσει, να ορθοποδήσει, λίγο μετά τον τελευταίο μεγάλο πόλεμο που ρήμαξε τα πάντα, σπίτια, ανθρώ­ πους και συνειδήσεις. Πού, λοιπόν, καιρός για όνει­ ρα στους κατοίκους του! Κι εδώ θα ορθωθεί η παιδι­ κή ηλικία και η γενέθλια δυναμική της. θα ετοιμάσει φτερά και το όνειρο, έστω κι αν ακόμη οι κάτοικοι του χωριού δεν είναι σε θέση να το νιώσουν. Τα παιδιά του χωριού με επικεφαλής το δωδεκάχρονο Γιώργη θα σχεδιάσουν μεγάλες εκστρατείες στις χώρες του μύθου, της ιστορίας και της μνήμης, θα μπουν σε σχεδίες στη διπλανή λίμνη για μεγάλα τα­ ξίδια! Σχεδίες που θα βουλιάξουν, κι όχι τόσο γιατί φταίει το σκαρί τους όσο γιατί μπορεί η κοινωνία των μεγάλων να μην κατέχει πια από όνειρα. Είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο με περισσή δεινό­

τητα, όπου κυριαρ­ χεί ο διάλογος. Ο αφηγητής ταυτίζε­ ται με τους ήρωές του, δίνοντάς τους τη θέση του. Έτσι, ο αναγνώστης πα­ ρακολουθεί απνευ­ στί στην ουσία μια θεατρική παράστα­ ση στο παρόν με σημαδιακές μνήμες το υ άμεσου πα­ ρελθόντος και ονειρικές του πολύ μακρινού. Το ό­ νειρο και η συνέχεια που αντιπροσωπεύει ο Γιώργης προβάλλονται στο επίπεδο της καθημερινής και ιδε­ ολογικής ίσως ήττας που βιώνουν οι μεγάλοι. Κι εί­ ναι αυτό ίσως που μένει στους αναγνώστες: στους μεγάλους ο θρίαμβος της ουτοπίας της παιδικής η­ λικίας απέναντι στην αντικειμενική πραγματικότητα και στους μικρούς η δροσιά και η γενέθλια αύρα τω ν μικρών πρωταγωνιστών και η πολύ οικεία σ' αυτούς σκέψη και πράξη τους. (Για αναγνώστες από 10 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

O S' 95

Ν Ι Κ Η Φ Ο Ρ Ο Σ ΒΡΕ Το έργο των ποιητών μοιάζει pc τη φωτιά που σιγοκαίει οτη χόβολη της μνήμης. Γι' αυτό τα αφιερώματα όταν Scv υποκρύπτουν το σύνηθες ανακυκλούμενο ίπίτίίακό αναγκαίο, pnopci να δώσουν το έναυαμα για την απο­ κάλυψη ληομονημένων πραγμάτων, φαινομενικά ανεπίκαιρων, τα οποία μπορούν να κινητοποιήσουν τη σκέψη σε μια πιο ψύχραιμη ανάγνωση μιας ηθελημένα παρασιωπημένης τραγικής εποχής. Είναι αλήθεια πως χρειάζεται κάτι περισσότερο από μια επετειακή αφορμή, για να ανασυρθεί από την αναμονή του χρόνου το έργο ενός ποιητή. Ακόμη και η ώριμη πε­ ριέργεια για μια επιστροφή σε ξεχασμένες λέξεις και εικόνες δεν αποτελεί πάντοτε μια αυτονόητη διαδικασία. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την προ­ σέγγιση ενός έργου πολύπλευρου, όπως αυτό του Νικηφόρου Βρεττάκου, που καλύπτει μιαν εποχή δύσκολη, με ταλαντώσεις και εξάρσεις που συ­ μπαρέσυραν έναν όμηρο λαό σ' ένα βασανισμό όπου η υπερβολή αποτέλεσε το μέτρο. Η εικόνα του Νικηφόρου Βρεττάκου, παρόλο που φωτίστηκε ελάχιστα την τελευταία δεκαετία, παρέμεινε ωστόσο ζωντανή. Είναι μια αίσθηση που πολλοί αποκόμισαν πέρυσι, όταν εγκαινιάστηκε στη Ζπάρτη το αρχείο «Νι­ κηφόρου Βρεττάκου», που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ζπάρτης. Περισσότεροι από τριακόσιοι οι παρόντες στην εκ­ δήλωση. Φίλοι, θαυμαστές και απλοί άνθρωποι που διατηρούσαν ακόμη στη μνήμη τους τη ζεστή ανθρώπινη παρουσία του ποιητή. Μαζεύτηκαν σχεδόν από κάθε γωνιά της Ελλάδας και παραστάθηκαν συγκινημένοι σε μια εντελώς άτυπη σύναξη στο καινούργιο σπίτι του Νικηφόρου Βρεττά­ κου. Ένας χώρος με κυρίαρχο στοιχείο την παρουσία του ποιητή σε χρόνο διαρκώς ενεστώτα, με τη βιβλιοθήκη του, το γραφείο του, τα προσφιλή του αντικείμενα, τα χειρόγραφά του, ακόμα και τα πακέτα των τσιγάρων του πάνω στα οποία σχεδίαζε τις πρώτες μορφές των ποιημάτων του. Το διεθνές επιστημονικό συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Ζπάρτη λίγους μήνες αργότερα για το έργο του ποιητή και κυρίως η αίσθηση ενός πραγ­ ματικού ενδιαφέροντος για τη ζωή και το έργο του, οδήγησαν το περιοδι­ κό διαβάζω να προχωρήσει σε μια πρώτη παρουσίαση του ΝΙκηφόρου Βρεττάκου μέσα από κάποια άγνωστα, πρωτότυπα ή και δημοσιευμένα σε ανύποπτο χρόνο κείμενα, ομότεχνών του ή μελετητών του έργου του, που στρέφονται σε μια πλευρά της προσωπικότητας του ποιητή: του ανθρώπου Βρεττάκου. Ο ποιητής της αγάπης, ο ποιητής της ειρήνης, ο εκλεκτός του Ταΰγέτου, κάποιες εκφράσεις που, ίσως, σήμερα να ηχούν τουλάχιστον περίεργα για τους νεότερους, σαν έννοιες υπερβολικές, στερεότυπα μέσα από τα οποία εκφράστηκε η ουσία μιας απελπισμένης εποχής και τα οποία αντανακλώνται σ' ένα σημαντικό μέρος του έργου του. Υπάρχουν όμως πολλές ανεξερεύνητες, ακόμα, διαδρομές, και ασφαλώς η πρωτοβουλία του διαβάζω αποτελεί θετική συνέχεια στην προσπάθεια μιας δεύτερης α­ νάγνωσης του έργου των ανθρώπων που σημάδεψαν με την παρουσία τους το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα.

96

Τ Τ Α Κ 0 Σ ( ΐ 9 ΐ 2 -1991)

Επιμέλεια αφιερώ ματος Ηρακλής Παπαλέξης 97

ιο-εργογροφία

Γ(< Π Ο Ρ Π Α Ι Κ Α Κ Ο Υ Ρ Ο Υ - Χ Ρ Ο Ν Η

1912:1 Ιανουάριου, με το Γρηγοριανό ημερολόγιο. 19 Δεκεμβρίου 1911 με το Ιουλιανό ημερολόγιο. 0 Νικηφόρος Βρεττάκος γεννιέται στις Κροκεές (πρώην Λεβέισοβα) της Λακωνίας.

1917: Εγγράφεται στην Α' τάξη του Δημοτικού Σχολείου Αρρένων Λεβετσόβων. Η οικογένειά του, εξαιτίας του σχολείου, εγκαθίσταται μόνιμα στις Κροκεές. Στην Πλούμιτσα θα περνάει τις καλοκαιρινές διακοπές.

1922: Ζει στις Κροκεές τον αντίκτυπο της Μικρασιατικής Καταστροφής. Κάνει μετεγγραφή στο Ελληνικό Σχολείο του Γυθείου, όπου τελειώνει τη Β' τάξη.

1923: Εγγράφεται στο Ελληνικό Σχολείο Λεβετσόβων.

1924: Εγγράφεται στην Α' τάξη του Γυμνασίου Γυθείου. Γράφει το πρώ­ το του ποίημα με τίτλο «Ύμνος στη δημοκρατία», εμπνευομένο από το δημοψήφισμα και την κατάργηση της βασιλείας.

1925: Φοιτά στο Γύθειο, στο ίδιο σχολείο με τον Γιάννη Ρίτσο, χωρίς να γνωριστούν μεταξύ τους.

1928: Δίνει δύο διαλέξεις στην Εμπορική Λέσχη του Γυθείου με θέμα «Χριστιανισμός-Μαρξισμός» ως μαθητής του Γυμνασίου Γυθείου.

1929: Νοέμβριος. Έρχεται στην Αθήνα για σπουδές που, εξαιτίας της οι­ κονομικής ανέχειας της οικογένειάς του, δεν πραγματοποίησε. Προσλαμ­ βάνεται ως υπάλληλος στην εταιρεία υδραυλικών έργων αποξήρανσης του έλους Τρινάσου, στη Λακωνία, που διηύθυνε ο Πετρινιώτης Θαλής Στ. Κουτούηης. Δεκέμβριος. Δημοσιεύει τα μαθητικά του πρωτόλεια με τον τίτλο Κάτω από σκιές και φώτα.

1930-1931: Εργάζεται σε οικοδομές και σε μανάβικο της κεντρικής λα­ χαναγοράς μετά τη λήξη των έργων της εταιρείας αποξήρανσης του έ ­ λους.

1932: Υπηρετεί τέσσερις μήνες στο στρατό, στην Τρίπολη, ως προστά­ της πολυμελούς οικογένειας.

1933: Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Κατεβαίνοντας στη σιγή των αιώ­ νων.

1934s Γνωρίζεται με τη φοιτήτρια της φιλολογίας Καλ­ λιόπη (Πίτσα) Αποστολίδη, από τη Σελινίτσα της Μεσσηνιακής Μάνης (τώρα Άγιος Νικόλαος). Εργάζονται και οι δύο ως ημερομίσθιοι γραφείς στις Γενικές Αποθήκες Στρατού στον Πειραιά. Παντρεύονται στις 20 Αυγούστου του ίδιου έτους.

1935: Εργάζεται στη Μεταξουργία της Νέας Ιωνίας. Εκδίδονται οι ποιητικές συλλογές Οι γκριμάτσες του αν­ θρώπου και Ο πόλεμος.

1936: Γεννιέται η κόρη του, Ευγενία. Το βιβλίο του Ο πόλεμος καίγεται ως ανατρεπτικό από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου.

1937: Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Η επιστολή του κύκνου. Αντιδικία των κριτικών για την Επιστολή του κύ­ κνου και για Το τραγούδι της αδελφής μου, του Γιάννη Ρίτσου, που κυκλοφορούν σχεδόν ταυτόχρονα. Εργά­ ζεται ως ιδιωτικός υπάλληλος και ως εργάτης υφα­ ντουργείου.

1938: Γεννιέται ο γιος του, Κώστας. Προσλαμβάνεται ως έκτακτος γραφέας δευτέρας τάξεως στο υπουργείο Εργασίας. Αναγκάζεται να γράψει Ύμνο σ την εργασία. Με το ψευδώνυμο «Ησίοδος» παίρνει το δεύτερο βρα­ βείο στο σχετικό διαγωνισμό. Η γυναίκα του διορίζεται στον Οργανισμό Λιμένος Πειραιώς. Εκδίδεται η ποιητική σύνθεση Το ταξίδι του Αρχαγγέλου.

1939: Κυκλοφορούν η ποιητική συλλογή Μαργαρίτα Εικόνες απ' το ηλιοβασίλεμα και η νουβέλα Γυμνό παι­ δί.

1940: Πολεμάει στην πρώτη γραμμή του αλβανικού μετώπου ως απλός στρατιώτης. Τις αναμνήσεις του α­ πό τον πόλεμο καταγράφει στο βιβλίο του Οδύνη. Τυ­ πώνονται η ποιητική συλλογή Το μεσουράνημα της φωτιάς και επιλογή από το έργο του με τίτλο Οι γκριμά­ τσες του ανθρώπου. Του απονέμεται το «Κρατικόν Βραβείον Ποιήσεως».

1941:14 Απριλίου. Διαλύεται το σύνταγμα στο οποίο υπηρετεί και επιστρέφει με τα πόδια στην Αθήνα.

27 Δεκεμβρίου. Αρχίζει να κρατάει ημερολογιακές ση­ μειώσεις, στις οποίες βασίζεται το βιβλίο του Το αγρίμι.

1943-1944: Παίρνει ενεργό μέρος στην Εθνική Αντί­ σταση. Οργανώνεται στο ΕΑΜ και γίνεται μ έλος του ΚΚΕ. Πεθαίνει ο πατέρας του. Τυπώνεται η ποιητική συλλογή Ηρωική συμφωνία.

1945: Τυπώνονται η ποιητική συλλογή 33 ημέρες, το πεζό Το αγρίμι και η ποιητική συλλογή Λόγος ενός λη­

στή στη διάσκεψη του Πότσδαμ. Του απονέμεται το «Βραβείο Εθνικής Αντίστασης» για τα αντιστασιακά του ποιήματα.

1946: Γράφει την κριτική του βιβλίου στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, του οποίου διετέλεσε αρχισυντά­ κτης, εκδότης και διευθυντής. Απολύεται από το υ­ πουργείο Εργασίας για πολιτικούς λόγους. Υπογράφει τη διαμαρτυρία των λογοτεχνών «Προς την Δ' Αναθεω­ ρητική Βουλή των Ελλήνων και τη Διεθνή Κοινή Γνώμη: Περί εκτάκτων μέτρων κατά των επιβουλευομένων την Δημοσίαν Τάξιν και την ακεραιότητα της χώρας».

1947: Τυπώνεται η ποιητική συλλογή Η παραμυθένια πολιτεία.

1948: Γνωρίζεται με τον Άγγελο Σικελιανό.

1949: Κυκλοφορούν οι ποιητικές συλλογές Το βιβλίο της Μαργαρίτας, Ο Ταΰγετος και η σιωπή και το λυρικό δοκίμιο Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κό­ σμου. Για το τελευταίο βιβλίο διαγράφεται από το ΚΚΕ και απομακρύνεται από τη διεύθυνση του περιοδικού Ελεύθερα Γράμματα.

1950: Κυκλοφορούν οι ποιητικές συλλογές Τα θολά ποτάμια και η Πλούμιτσα, καλλιγραφημένη σε 53 αντί­ τυπα από τον Σπύρο Κυρίτση.

1951: Διατηρεί μόνιμη στήλη στην εφημερίδα Προο­ δευτική Αλλαγή, με το ψευδώνυμο «Ο θυμόσοφος». Προσλαμβάνεται ως γραφέας στον Οικοδομικό Συνεται­ ρισμό Εκτελωνιστών Πειραιά.

1953: Γράφει την κριτική του βιβλίου στο περιοδικό Ελληνικά Χρονικά. Διατηρεί μόνιμη στήλη, στο ίδιο πε­ ριοδικό, με τον τίτλο «Σημειώσεις της εβδομάδος». Τυ­ πώνονται οι ποιητικές συλλογές Πλούμιτσα και Έξοδος με το άλογο.

1954: Απολύεται η γυναίκα του από τον ΟΛΠ και εργά­ ζεται ως καθηγήτρια στο Καλέντζι Ιωαννίνων. Κυκλο­ φορεί η ποιητική συλλογή Στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ.

1955: Εκλέγεται δημοτικός σύμβουλος στο Δήμο Πει­ ραιά. Δημοσιεύει ποιήματα, άρθρα και κριτική βιβλίου στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης. Κυκλοφορεί επιλο­ γή του έργου του, με τίτλο Τα ποιήματα, 1929-1951.

1956: Διατηρεί μόνιμη στήλη στην εφημερίδα Ώρα, με τίτλο «Τέχνη και ζωή». Του απονέμεται το Πρώτο Κρατι­ κό Βραβείο Ποίησης για την επιτομή του έργου του Τα ποιήματα, 1929-1951.

1957: Επισκέπτεται τη Σοβιετική Ένωση, ηροσκεκλη99

μένος στο «VI Φεστιβάλ της νεότητας και των σπουδα­ στών της Μόσχας». Κυκλοφορούν οι ποιητικές συλλο­ γές Ο χρόνος και το ποτάμι και Η μητέρα μου στην εκ­ κλησία.

1971: Τυπώνεται στο Παλέρμο επιλογή ποιημάτων σε ιταλική μετάφραση από τον Vincenzo Rotolo με τον τίτλ ο Niceforo Vrettakos: A ppuntl di un itenerario poetico.

1958: Γράφει κριτική του βιβλίου στην εφημερίδα Ανε­ ξάρτητος Τύπος. Κυκλοφορεί το οδοιπορικό του από την πρώην Σοβιετική Ένωση 0 ένας από τους δύο κό­ σμους.

1972: Κυκλοφορούν τρεις τόμοι με το σύνολο του ποιητικού έργου του, με τον τίτλο Οδοιπορία. Σε γερ­ μανική μετάφραση από την Ισιδώρα Rosenthal-Καμαρινέα κυκλοφορεί η Αυτοβιογραφία και επιλογή ποιημά­ των, με τον τίτλο Gedichte.

1959: Στο περιοδικό Επιστήμη και Ζωή δημοσιεύει τη σειρά «Τα μεγαλύτερα ειδύλλια της ιστορίας» και γρά­ φει τη στήλη με τον τίτλο «Με το περισκόπιο». Τυπώ­ νεται η ποιητική συλλογή Βασιλική Δρυς. i960: Κυκλοφορεί η μελέτη του Νίκος Καζαντζάκης. Η αγωνία του και το έργο του.

1961: Γράφει τη στήλη «Με το ράμφος του πουλιού», στο περιοδικό Δρόμοι της ειρήνης. Τυπώνονται οι ποιη­ τικές συλλογές Το βάθος του κόσμου, Αυτοβιογραφία και Το ταξίδι του Αρχαγγέλου, καλλιγραφημένη και ει­ κονογραφημένη από τον Λεωνίδα Χρηστάκη.

1962: Διαλύεται ο Οικοδομικός Συνεταιρισμός Εκτε­ λωνιστών Πειραιά. Μένει χωρίς δουλειά. Μετακομίζει από τον Πειραιά στην Αθήνα. Διατηρεί μόνιμη στήλη στο περιοδικό Κόσμος, με τον τίτλο «Αντίλογοι του Δε­ καπενθημέρου». Κυκλοφορεί επιλογή ποιημάτων του στη Μόσχα με τίτλο Lirika.

1964: Με τη μεσολάβηση του Λουκή Ακρίτα προσλαμ­ βάνεται ως ιματιοφύλακας στο Εθνικό θέατρο. Τυπώνε­ ται επιλογή από το έργο του με τίτλο Εκλογή. Η κυκλο­ φορία του βιβλίου θα απαγορευτεί από τη δικτατορία.

1965: Τυπώνεται το χρονικό Το αγρίμι και η καταιγίδα. Πεθαίνει η μητέρα του.

1967: Αυτοεξορίζεται στη Διεθνή Παιδούπολη Πεσταλότσι, στο Τρόγκεν των Ελβετικών Αλπεων.

1969: Κυκλοφορεί το αυτοβιογραφικό έργο Οδύνη και επιλογή ποιημάτων του, μεταφρασμένων στα γερμανι­ κά από τον Αντώνη Σφουντούρη, με τίτλο Gedichte fur das Griechishe Volk 1939-1969.

1970: Αποδέχεται την πρόταση του προέδρου του Σι­ κελικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικώ ν Σπουδών, Bruno Lavagnini, για να εργαστεί στη σύντα­ ξη του ελληνο-ιταλικού λεξικού και εγκαθίσταται στο Παλέρμο της Σικελίας. Κυκλοφορεί στη Ζυρίχη επιλογή ποιημάτων του, στα ελληνικά και στα γερμανικά, σε μετάφραση του Αντώνη Σφουντούρη, με τίτλο Αυτά τα παιδιά του πλανήτη μας.

100

1974: Νοσηλεύεται στο Παλέρμο από βαριάς μορφής φυματίωση, από τις 11 Ιανουάριου και για έξι σχεδόν μήνες. Με ενέργειες του Roger Milliex εγκαθίσταται στο χωριό Serres των Κάτω Γαλλικών Άλπεων. Τυπώ­ νονται οι ποιητικές συλλογές Διαμαρτυρία και Ωδή στον ήλιο.

16 Αυγούστου. Επιστρέφει στην Ελλάδα.

1975: Γράφει στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία. Κυκλο­ φορεί η ποιητική συλλογή Το ποτάμι Μπυές και τα ε ­ φτά ελεγεία.

1976: Τυπώνεται η ποιητική συλλογή Απογευματινό ηλιοτρόπιο. Βραβεύεται από την Ακαδημία Αθηνών με το βραβείο «Ουράνη» για τα βιβλία το υ Το ποτάμι Μπυές και τα εφ τά ελεγεία και Ωδή στον ήλιο.

1978: Κυκλοφορεί η έμμετρη τραγωδία του Προμηθέ­ ας ή το παιχνίδι μιας μέρας.

1979: Με τίτλο Μαρτυρίες μιας κρίσιμης εποχής, τυ ­ πώνεται επιλογή από τις επιφυλλίδες της Ελευθερο­ τυπίας. Σε αγγλική μετάφραση του Thomas Doulis κυ­ κλοφορεί επιλογή ποιημάτων με τίτλο Dialogue with Poetry: Fourteen Poems by Nikiphoros Vrettakos.

1980: Προτείνεται, μαζί με τον Γιάννη Ρίτσο, από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών για το βραβείο Nobel Λογοτεχνίας. Του απονέμεται το Διεθνές Βραβείο του Βελγίου ΚΝΟΚΕΝ.

1981: Κυκλοφορούν η ποιητική συλλογή Εις μνήμην 1940-1941, δίτομη επιλογή από το ποιητικό του έργο με τίτλο Τα ποιήματα και το ορατόριο Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη. Του απονέμεται το βραβείο της Εταιρείας Σικελικών Γραμμάτων και Τεχνών ASLA. 1982: Του απονέμεται το Α' Κρατικό Βραβείο Ποίησης για το ορατόριο Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη.

1983: Εκδίδεται η ποιηπκή συλλογή Ο διακεκριμένος πλανήτης. Κυκλοφορούν στην Τουρκία επιλογές ποιη­ μ ά τω ν το υ , σε μετά φ ρα σ η το υ A. Kadir και το υ Panayot Abaci, καθώς και το Αγρίμι, σε μετάφραση του

τελευταίου. Δημοσιεύεται σε αγγλική μετάφραση του Μ. Byton Raizis, στο περιοδικό Letters 2, το ορατόριο Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη.

1984: Εκδίδονται η ποιητική συλλογή Ηλιακός λύχνος, η συλλογή διηγημάτων Μπροστά στο ίδιο ποτάμι και στην Ουγγαρία επιλογή ποιημάτων σε μετάφραση του Papp Arpad.

1 9 8 5 :2 2 Μαρτίου. Η Ακαδημία Αθηνών τού απονέμει το Αριστείον Γραμμάτων.

9 Ιουλίου. Του απονέμεται ο Τίμιος Σταυρός του Απο­ στόλου και Ευαγγελιστού Μάρκου, Α' Τάξεως, του Πα­ τριαρχείου Αλεξανδρείας και Πόσης Αφρικής.

1986: Κυκλοφορεί η ποιητική συλλογή Εκκρεμής δω­ ρεά.

198 7 : 26 Φεβρουάριου. Εκλέγεται μέλος της Ακαδη­ μίας Αθηνών. Κυκλοφορεί στο Παλέρμο σε ιταλική με­ τάφραση συλλογή ποιημάτων του, από τον Vincenzo Rotolo, με τίτλο 12 poesie siciiiane.

1988: 9 Φεβρουάριου. Επίσημη υποδοχή στην Ακαδη­ μία Αθηνών, θέμα της ομιλίας του «Ποιητικός λόγος και εθνική αλήθεια». Εκδίδονται οι ποιητικές συλλογές Χορωδία και Η φιλοσοφία των λουλουδιών.

1989: Προτείνεται, μαζί με τον Γιάννη Ρίτσο, από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών για το βραβείο Nobel Λογοτεχνίας. Σε αγγλική μετάφραση του Μ. Β. Raizis τυπώνονται στο περιοδικό Creek Letters 4 ποιήματά του, με τον τίτλο 14 Poems fo r the Same Mountain.

1990: Προτείνεται από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτε­ χνών για το βραβείο Nobel Λογοτεχνίας. Του απονέμεται το Διεθνές Βραβείο Βαητσάροφ της Βουλγαρίας. Κυκλοφορούν η ποιητική συλλογή Σικελικά ποιήματα, στην Ουγγαρία επιλογή ποιημάτων σε μετάφραση του Papp Arpad και δίγλωσση, στα ελληνικά και τα αγγλι­ κά, σε μετάφραση του David Connolly, Η φιλοσοφία των λουλουδιών.

1991: 31 ΜαΤου. Αναγορεύετσι επίτιμος διδάκτωρ του Τμήμοτος Φιλολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πα­ νεπιστημίου Αθηνών. Προτείνεται, για τέταρτη φορά, από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, για το βραβείο Nobel Λογοτεχνίας. Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Συ­ νάντηση με τη θάλασσα.

4 Αυγούστου. Πεθαίνει στην Πλούμιτσα.

7 Αυγούστου. Ενταφιάζεται ατο Α' Νεκροταφείο Αθη­ νών. Τυπώνονται ο τρίτος τόμος επιλογής του έργου του, με τίτλο Τα ποιήματα και το βιβλίο Ενώπιος ενωπίω, ημερολογιακές σημειώσεις 1962.

Ο Ν. Βριπάκος μι τη μητέρα του Συγινία, τον πατέρα του Κωνσταντίνο και την αίιρφή του Σοφία 11915)

1 9 9 2 : Κυκλοφορεί επιλογή ποιημάτων του, από το 1981 έω ς το 1991, μεταφρασμένω ν από τον David Connolly, με τ ίτλ ο N ik ifo ro s Vrettakos. G ifts in Abeyance. Last Poems 1981-91; «Nostos Books», Minneapolis, Minnesota.

1 9 9 5 : Επανεκδίδεται η Οδύνη, με πρόλογο του γιου του, Κώστα Βρεττάκου, από τις εκδόσεις «Πόλις».

2 0 0 0 : 9 Δεκεμβρίου. Εγκαινιάζεται το «Αρχείο Νικη­ φόρου Βρεττάκου» στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης. □

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Η Βιο-εργογραφία του Νικηφόρου Βρεττάκου βασίζεται στο εκτενές «Χρονολόγιο Νικηφόρου Βρεττάκου», στην «Εργογραφία Νικηφόρου Βρεττάκου. Αυτοτελείς εκδόσεις» που δημοσίευσα στον τόμο Μνήμη του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου, (1912-1991), επιμέλεια Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Αθήνα 1993, σ. 15-38 και 571-640, καθώς επίσης και στο «Εργογραφικό χρονολόγιο Νικηφόρου Βρεττάκου», που δημοσίευσα στα Τετράδια «Ευθύνης», «Φώτα και Φωτισμοί του Νικηφόρου Βρεττάκου. Τρία χρόνια από την εκδημία του», τχ. 33, Αθήνα 1994, σ. 192-199.

101

Συνομιλία μ' ίναν ξινό οι μια τ α β ί ρ ν α του Μ ά

το υ Ν Ι Κ Η Φ Ο Ρ Ο Υ Β Ρ Ε Τ Τ Α Κ Ο Υ

- Θυμάσαι ακριβώς την ημερομηνία; - Ναι, 23 Νοεμβρίου.

-Έ χεις πολύ γερή μνήμη φαίνεται.

- Όχι, το αντίθετο μάλιστα. Όχι μόνο την ημερομηνία αλλά και το χρόνο που έγιναν πολύ σπουδαία γεγονότα στη ζωή μου, δυσκολεύομαι να τον θυμηθώ. Αλλά εκείνο το βράδυ ήτανε τα γενέθλια της Αλεξάνδρας.

- Πόσο χρονώ γινότανε το παιδί; -Δύο.

-Δύο; - Με συγχωρείς, αλλά είχα την εντύπωση πως επρόκειτο για ένα αρκετά μεγαλωμένο παιδί.

- Τι σημασία έχουν τα χρόνια; Δεν ήταν κιόλας το παιδί αυτό ένας άνθρω­ πος; - Αυτό είναι γεγονός. Δεν έπρεπε να λυπηθείς επειδή εγώ, εντελώ ς συμπτωματικά, έτυχε αυτή τη στιγμή να χαμογελάσω. Λοιπόν; Είπατε πως είσαστε εξόριστος σ' αυτή τη μεγάλη πολιτεία. Ήταν και η Αλεξάνδρα εξόρι­ στη; - Δεν την αγαπούσαμε γι' αυτό. Εξόριστος είναι εκείνος που έχει συνείδηση αυτής του της εξορίας. Η Αλεξάνδρα δεν ήξερε. Άλλωστε εκατομμύρια παιδιών γεννιούνται σήμερα εξόριστα μέσα στις ίδιες τις χώρες τους. Είχα­ με λοιπόν αυτό το παιδί...

- Δεν το είχες μόνος σου; - Δεν μπορώ να ειπώ πως ήτανε έτσι ακριβώς. Το είχαμε πολλοί μαζί. Έμε­ νε βέβαια μαζί μου, στην αρχή το είχα μόνον εγώ. Ύστερα γίναμε καμμιά 102

δεκαριά. Αυτοί δεν καθόντουσαν στο σπίτι μου. Έμεναν στα τέσσερα σημεία της απέραντης αυτής πολιτείας, με τα πολλά εκατομμύρια των κατοίκων της. Ήτανε άνθρω­ ποι ρημαγμένοι, πρόωρα γερασμένοι, με άσπρα μαλλιά και μακριά γένια οι περισσότεροι. Τα πρόοωπά τους είχαν το χρώμα της στάχτης. Όπως λέει κανείς καμμιά φορά για της γης, πως «εδώ δεν φυτρώνει χορτάρι», βλέπο­ ντας αυτά τους τα πρόσωπα μπορούσες να ειπείς: «Εδώ δεν φυτρώνει ελπίδα». Τα παπούτσια τους ήταν ξεχειλωμένα, από το πολύ βάρος θα έλεγες. Ήταν ισχνοί, αλλά σούδιναν την εντύπωση πως κουβαλούσαν κάτι το πολύ βαρύ όχι έξω αλλά μέσα στο σώμα τους. Αυτοί όλοι λοι­ πόν, ο ένας μετά τον άλλο ήταν όλοι από την πατρίδα μου, άρχισαν να μαζεύονται στο σπίτι από σιγά-σιγά. θάλεγε κανείς πως εξοικονομούσανε δυνάμεις για να μπο­ ρέσουνε να φτάσουνε ως το σπίτι. Ερχόντουσαν με τα πόδια και με καιρό άθλιο πολλές φορές, διασχίζοντας τε ­ ράστιες αποστάσεις, περπατώντας ώρες ολόκληρες. Ήταν οι φίλοι της Αλεξάνδρας. Σιγά-σιγά έγιναν ότι ήμουν κι εγώ γι' αυτή. Φρόντιζαν να της φέρνουν πάντοτε κι α­ πό κάτι. Κανένα ψευτοπαιχνιδάκι από πλαστικό, όσοι μπο­ ρούσαν, κι όσοι δεν μπορούσαν έμπαιναν στα πάρκα, έ ­ κλεβαν και τις έφερναν μερικά λουλουδάκια. Ένας μάλι­ στα έκλεψε και της έφερε ένα ποδηλατάκι. Ήταν βέβαιο πως το έκλεψε γιατί εκείνες τις μέρες δεν είχε ούτε ψωμί να φάει... Αλλά εδώ θα έπρεπε να κάνω ένα διάλειμμα και να σας διηγηθώ μιαν άλλη ιστορία. Μπορώ; - Δεν βιάζομαι καθόλου. Άλλωστε μ' αυτή τη βροχή, πώς να βγει έξω κανένας; - Δεν ξέρω αν σας κουράζω, αλλά θα πρέπει να ειπώ αυ­ τή πρώτα, για να συνεχίσω έπειτα την άλλη. Εγώ λοιπόν γεννήθηκα και μεγάλωσα σ' έναν μικρό οικισμό σε μισοορεινό μέρος. Πέντε ως έξη φτωχο-οικογένειες όλες-όλες. Το έδαφος δεν θα μπορούσε να το ειπεί κανείς και ε ­ ντελώ ς άγονο, αλλά ήτανε το νερό που μας παίδευε. Έπρεπε να κάνουμε ως τρία χιλιόμετρα δρόμο για να το κουβαλήσουμε. Αυτό όμως ήτανε κάτι που το είχαμε συ­ νηθίσει, βολευόμαστε κουβαλώντας το με τα ζώα μας. Αλλά ήρθε μια μέρα, ύστερα από τόοα χρόνια, που οι νοικοκυραίοι του -το νερό δεν ήταν κοινοτικό- μας είπα­ νε πως λιγόστεψε και μας έβαλαν προθεσμία: «Από την τάδε του μηνός θα σταματήσετε να παίρνετε». Το πως λι­ γόστεψε το νερό ήταν αλήθεια, αλλά θα έφτανε για ό­ λους μας, αν δεν φύτευαν εκεί κι άλλα περιβόλια που χρειαζόντουσαν πότισμα. Πάντως το νερό ήταν δικό τους και το έκαναν ότι ήθελαν. Οι μικροπροθεσμίες που ζητή­ σαμε και μας έδωσαν, το ξέραμε πως δεν μπορούσανε να μας σώσουν. Τις ζητήσαμε για νάχουμε καιρό μπρο­ στά μας να ιδούμε τι θ' απογίνουμε. Η μόνη λύση που μας απόμενε ήταν να καταφύγουμε στην κοντινή μικρή

πολιτεία. Δούλευαν εκεί κάτι μικροεργοστάσια, θα που­ λούσαμε και τα ζωντανά μας, λέγαμε πως θα τα κατα­ φέρναμε από σιγά-σιγά. Κι ήρθε το θλιβερό εκείνο πρωί, που αρχίσαμε να φορτώνουμε στα μουλάρια τα πράγμα­ τά μας. Μόνο που δεν κλαίγαμε. Εμένα δεν μου πήγαινε να σταθώ πουθενά. Άρχισα να γυρίζω τον τόπο σπιθαμή προς σπιθαμή. Παντού με οδήγησαν οι αναμνήσεις μου. Όλα τα γύρισα. Τότε πήγα και στάθηκα και μπροστά στο μεγάλο λόγγο. Σ' αυτόν ούτε εγώ ούτε κανείς άλλος είχε ποτέ του μπει μέσα. Όχι γιατί ήτανε στοιχειωμένος όπως έλεγαν, αλλά γιατί κανείς δεν μπορούσε να περάσει μέ­ σα σ' αυτόν. Όταν χανόταν κανένα κατσίκι έλεγαν πώς θα χώθηκε εκεί, κι ότι δεν θα μπορούσε να ξαναβγεί πια. Συ­ χνά έβλεπα στον ύπνο μου ότι έμπαινα, τάχα, μέσα σ' αυτόν τον παμπάλαιο λόγγο κι έβρισκα πόλεις με μεγάλα σπίτια, εκκλησίες, καμπαναριά, λίμνες και ωραία χρωματι­ στά πουλιά. Δεν ξέρω πώς μου ήρθε εκείνη την ώρα και το αποφάσισα, θα προσπαθούσα να μπω μέσα στο λόγ­ γο, έστω κι αν ήταν να μην ξαναβγώ ποτέ πια, όπως τα κατσίκια. Προχώρησα λίγο κι έσκυψα κάτω από την πυκνή βλάστηση. Πότε στριφογυρνώντας σαν αίλουρος ανάμε­ σα στους κορμούς και πότε πηδώντας σαν σκίουρος από τον ένα θάμνο στον άλλο, άλλοτε πάλι όρθιος απάνω τους σαν πάνω σε μια πράσινη γέφυρα, μπόρεσα να προ­ χωρήσω ως εκατόν πενήντα μέτρα περίπου. Δεν γινότα­ νε άλλο. Για να τον διατρέξει κανείς ολόκληρο, θα έπρε­ πε να είναι καταδικασμένος σε θάνατο και να του έχουνε τάξει πως θα του χαρίσουνε έπειτα τη ζωή. Πουθενά χώ­ ρος εκεί μέσα για πολιτείες με μεγάλα σπίτια και για λί­ μνες με χρωματιστά πουλιά. Τα ρούχα μου ήτανε ξεσκι­ σμένα, το πρόσωπό μου και τα χέρια μου γδαρμένα, τα μισά μου μαλλιά είχαν μείνει στους θάμνους. Άρχισα να φοβάμαι κιόλας. Έπαιρνα στροφή για να μπορέσω να ξαναβγώ, όταν βρέθηκα μπρος σ' ένα κομματάκι γης ξεοκέπαστο. Λίγα μόνο τετραγωνικά μέτρα, με ψηλό, καταπράσινο, φρέσκο χορτάρι, θα μπορούσα, σκέφτηκα, να ξα­ πλωθώ εκεί για λίγα λεφτά, να πάρω δυνάμεις για να ξαναφύγω. Κι εκεί είδα το θαύμα της ζωής: Νερό. Ήτανε μια πηγούλα που αναπηδούσε ως ένα ύψος μόλις δέκα εκατοστών, μοιάζοντας με μιαν ασημένια βελόνα. Γύρισα σαν τρελλός και ξαναπήδησα πάνω στους θάμνους. Το πρόσωπό μου είχε παραμορφωθεί από τις γρατζουνιές κι ούτε μπορούσα να φανταστώ πώς ακριβώς ήτανε καθώς σκούπιζα κάθε τόσο πάνω του το αίμα και τον ιδρώτα. Οι άλλοι όταν έφτασα πάνω στα σπίτια είχαν ξεκινήσει, τους είδα να κατηφορίζουν ως πεντακόσια μέτρα μακρυά. Άρχισα να τους φωνάζω με όλη μου τη δύναμη, ανεμιζονταςτο βγαλμένο σακκάκι μου: «Νερό. Νερό. Νερό. Γυρί­ στε πίσω, νερό». Μερικοί στάθηκαν, οι πιο πολλοί δεν με πίστεψαν. Έτρεξα, τους πρόφτασα όλους και τους γύρι­ 103

σα πίσω. Μέρες χτυπούσαμε με ία τβεκούρια μας μέρες κόβαμε. Ανοίξαμε δρόμο, σκάψαμε σε αρκετό βάθος τη μικρή πηγή, το νερό που βρήκαμε μας έφτανε και μας πε­ ρίσσευε. Ενωθήκαμε γύρω απ' αυτό το νερό έπειτα και ζήσαμε αρκετά χρόνια ειρηνικά, ευτυχισμένα θα έλεγα, αν η λέξη αυτή δεν ήτανε κάπως βαρειά, προκειμένου για τους ανθρώπους... Την ημέρα λοιπόν εκείνη, είχαμε τα γενέθλια της Αλεξάνδρας.

-Δηλαδή, πότε; - Στις 23 Νοεμβρίου όπως σας είπα. Η πρώτη ιστορία τέλειωσε. Οι δυο ιστορίες χωρίζονται από ένα διάστημα αρ­ κετών χρόνων. Κάπου σαράντα και. Βγήκα κι αγόρασα λοιπόν μια μικρή τούρτα και δυο γαλάζια κεράκια. 'Οταν έπεσε η νύχτα, άρχισαν να καταφτάνουν και οι φίλοι μας από τις τέσσερες άκρες της πολιτείας. Εύκολα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς πως είχαν κάτι διαφορετικό τα πρόσωπά τους αυτή τη φορά. Είχαν ψαλιδίσει λίγο τα γέ­ νια τους, ήτανε χτενισμένοι -ένας τους μάλιστα είχε κά­ νει και χωρίστρα- μερικοί είχαν πλύνει τα τρύπια τους πε­ ριλαίμια και μερικοί τα πουκάμισά τους. Τα λουλούδια που έφεραν στην Αλεξάνδρα, ήταν από τα πιο καλά. Τα είχανε και διαλεγμένα αυτή τη φορά. Η μικρή φορούσε έ ­ να μακρύ τσίτινο φορεματάκι, κόκκινο χτυπητό, γιομάτο στάμπες πουλιών. Τους υποδεχόταν έναν-έναν χοροπη­ δώντας και τους έβαζε να στέκονται όρθιοι μέσα στη μι­ κρή σάλα, που στο μέσο της βρισκόταν το τραπεζάκι με την τούρτα και τα κεράκια.

- Δεν θα είχατε κι αρκετά καθίσματα, φυσικά.

- Δεν ήταν αυτό. Η Αλεξάνδρα δεν ήθελε να καθόμαστε. Ήθελε να στεκόμαστε πάντοτε όρθιοι. Μια μέρα ένεινα εγώ ο ίδιος μιαν ολόκληρη ώρα όρθιος, πάνω σε μια κα­ ρέκλα.

- Μια ώρα; Και πώςτο δεχτήκατε...

- Η Αλεξάνδρα δεν ήθελε να κατεβώ.

- Και συ την υπάκουσες; Μα αυτό ήταν σωστό μαρτύριο.

- Την υπάκουσα. Και δεν το ένοιωσα αυτό καθόλου σαν μαρτύριο, όπως το λέτε. Ύστερα πήρα έναν πολύ γλυκό και πολύ ειρηνικόν ύπνο.

- θα πρέπει να το αγαπούσατε πολύ αυτό το παιδί.

- Δεν ήταν ακριβώς αυτό. Το παιδί είχε ανάγκη να με βλέ­ πει όρθιον κι εγώ είχα ανάγκη να κάνω ότι μου έλεγε.

- Δεν ξέρω αν φτάνει η λέξη «περίεργο» για να χαραχτηρίσω αυτό που μου λέτε.

- Πάντως δεν είναι το πιο περίεργο απ' όσα θα μπορούσα να σας διηγηθώ. Ένα βράδυ, τι βράδυ, νύχτα πες, έβρεχε δυνατά. Η πόρτα της σάλας που έβλεπε προς την ανατο­ λή, έβγαζε σ' έναν μικρό κήπο. Με πήρε λοιπόν από το χέρι η μικρή, μ' έβγαλε έξω, μ' άφησε στη μέση αυτού του κήπου και ξαναμπήκε στο σπίτι. Όταν αφήνοντάς με της φάνηκε πως έκαμα να κινηθώ, μου φώναξε δυνατά; 104

«μη φύγεις».

-Και σεις δεν φύγατε; -Δ εν έφυγα.

- Βρεχόσαστε, δηλαδή; - Βρεχόμουνα.

- Και ως πότε βρεχόσαστε; - Ως τη στιγμή που η Αλεξάνδρα ξανάνοιξε την πόρτα και μου είπε να πάω μέσα. Όταν με είδε στο φως μουσκεμένον, έτρεξε για να ξαναγυρίσει κρατώντας στα χεράκια της μια πετσέτα. Τη σήκωσε να με σκουπίσει και επειδή δεν έφτανε, γονάτισα μπροστά της και έσκυψα το κεφά­ λι. Μου σκούπιζε τα μαλλιά, το πρόσωπο, το λαιμό.

- Και δεν είχατε θυμώσει; - Δεν είχα. Το παιδί ήθελε να νοιώθει πως έξω στον κήπο δεν ήτανε μόνο βροχή και σκοτάδι. Κι εγώ πάλι ένοιωθα πως το σπίτι δεν ήτανε άδειο όπως ήτανε όλη μου η ζωή.

- Και βέβαια θα ζήσατε πολλά επεισόδια όπως αυτό.

- θα τραβούσαμε σε μάκρος αν σας τα έλεγα όλα.

- Είπες πως η Αλεξάνδρα έβαζε και τους επισκέπτες σου να στέκονται όρθιοι. ΚΓ αυτοί οι ρημαγμένοι άνθρωποι, ό­ πως τους χαραχτήρισες, ερχόντουσαν με τα πόδια, περ­ πατώντας ώρες ολόκληρες. Κανείς τους δεν δοκίμασε να καθίσει; - Κανείς. Αν δοκίμαζε να καθίσει, η μικρή θα του φώναζε: «Μην κάτσεις». Αυτό το ήξεραν και γι' αυτό δεν δοκίμαζαν να καθίσουν όταν η μικρή ήταν μπροστά. Δεν έδειχναν ό­ μως καθόλου δυσαρεστημένοι γι' αυτό. Ερχόντουσαν ξέ­ ροντας ότι θα σταθούν όρθιοι. Λέω αυτό για να μην πω πως ερχόντουσαν να σταθούν όρθιοι.

- Και μείνατε πολλές ώρες όρθιοι εκείνο το βράδυ; -Τ ο παιδάκι άρθρωνε μερικές στροφές από τραγουδάκια -είχε μια πολύ μελωδική φωνή- και χόρευε διαρκώς ό­ ταν μας έβλεπε γύρω του. Ιδιαίτερα για κείνο το βράδυ θα μπορούσα να ειπώ, πως αν είχαμε την αίσθηση ότι θα μέναμε για πάντα μέσα σ' αυτή την ατμόσφαιρα και σ' αυτή τη στάση, δεν θα μας ένοιζε. Όλα ήτανε έτοιμα λοι­ πόν, κανέναν άλλο δεν περιμέναμε, είπαμε να τελειώ ­ σουμε τη γιορτούλα του. Σβύσαμε τα φώτα, ανάβοντας τα δυο κεράκια πάνω στην τούρτα, και το καλέσαμε να πλησιάσει να τα σβύσει μόνο του όπως συνηθίζεται να γί­ νεται. Αν δεν του το λέγαμε το πιο φυσικό θα ήταν να πλησιάσει και να τα σβύσει από μόνο του. Όταν όμως του το είπαμε, μας χαμογέλασε, πλησίασε και πήρε από ένα στο κάθε χεράκι του. Κρατώντας τα έπειτα, έτσι α­ ναμμένα όπως ήταν, άρχισε να φέρνει κύκλους γύρω α­ πό το τραπεζάκι με την τούρτα, με μια παράξενη ιεροπρέπεια. Τα βηματάκια του θα νόμιζες πως ήτανε ρυθμι­ σμένα, πως ακολουθούσανε ένα τελετουργικό τυπικό που το ήξερε. Ούτε ένα εκατοστό το ένα του βήμα μεγα-

Ο Ν. Βρεττάκος και η εγγονή του Αλεξάνδρα ατο Παλέρμο (1972)

λύτερο από το άλλο. Εμείς to παρακολουθούσαμε από γύρω με σταυρωμένα χα χέρια. Μέσα στο ημίφως τα χαραχτηριοτικά μας διαγράφονταν αοαφή. Το πρόοωποτου καθενός φωτίζονταν λίγο περισσότερο, όταν φέρνοντας τους κύκλους του, περνούσε από μπροστά του. Τότε ο φωτιζόμενος νόμιζες πως έκανε μια ταπεινή υπόκλιση. Μέσα στη μνήμη μου ξύπνησαν παλιά εκκλησιαστικά τροπάρια: «Ευλογημένος ο ερχόμενος...» Πέρασε αρκετή ώρα έτσι. Όταν τα κεράκια έφταναν στο τέλος τους και κινδύνευαν οι φλόγες να κάψουν τα δαχτυλάκια του, τα πέταξε απότομα στον αέρα. Οι δυο μικρές φλόγες, πριν σβύσουν μου έδωσαν την εντύπωση δυο αγγέλων που φτερουγίζοντας διασχίσανε άξαφνα τη σάλα και χαθήκανε αμέσως μέσα στο σκοτάδι που ακολούθησε. Τότε α­ κούστηκε έντρομη η κραυγή της μικρής: «Φως!» Δεν είχε προφτάσει να προφέρει και τα τρία γράμματα της μικρής αυτής λέξης που κάποιος απλώνοντας το χέρι του είχε α­ νάψει κιόλας τα φώτα. Άνοιξε μια δυο φορές τα ματάκια του κι ένα γλυκό χαμόγελο ανεβαίνοντας από την ψυχού­ λα του ξανασκέπασε το πρόσωπό του. Μας κοίταξε ένανέναν, σαν να ήθελε να βεβαιωθεί πως δεν χάθηκε κανέ­ νας μέσα στο σκοτάδι, κι άρχισε να χορεύει. Σήκωνε πότε το ένα του χεράκι και πότε το άλλο του και τα ξανθά του μαλλάκια κυμάτιζαν πίσω στο σβέρκο του. Κάθε δυο ή τρία βήματα που έκανε, αναπηδούσε προς τα πάνω, δίνοντάς μου την εντύπωση της ασημένιας βελόνας του νερού για την οποία σου μίλησα πριν από λίγο.

- Κι ως ποια ώρα βάσταξε η ιστορία αυτής της γιορτής; -Τ ο παιδί κοιμήθηκε δυο ώρες μετά τα μεσάνυχτα. Εμείς καθίσαμε στη μικρή σάλα, όπου βρήκε ο καθένας μας, και μείναμε έτσι, κουβεντιάζοντας αδελφωμένοι, ως το ξη­ μέρωμα. Συζητήσαμε με πολλή αισιοδοξία για μια δουλιά που σκεφτήκαμε και που θα την κάναμε όλοι μαζί, για να φτειάξουμε τη ζωή μας. Όταν πήρε να θαμποφέγγει, ση­ κώθηκαν όλοι και πριν φύγουν πήγαν ως το δωμάτιο του παιδιού. Μπαίναν και βγαίναν πατώντας στα δάχτυλα, α­ φού το αποχαιρετούσαν κουνώντας τα χέρια τους, παρ' όλο που εκείνο, πεσμένο ανάσκελα, κοιμόταν ειρηνικά και δεν τους έβλεπε.

- Κι ως πού πήγε τέλος αυτή η υπόθεση; - Όχι και πολύ μακρυά. Όπως σας είπα από την αρχή, δεν ήταν δικό μας παιδί. Μας το είχε δώσει η μητέρα του να της το κρατήσουμε για μερικούς μήνες, γιατί ήταν και κεί­ νη εξόριστη σε μια πόλη που βρισκόταν πολύ μακρυά α­ πό τη δική μας. Πάλευε άσχημα, βρισκότανε σε δυσκολία να το συντηρήση. Όταν το παιδί την έχασε, ένοιωσε το κενό που άφησε η εξαφανισμένη μητέρα του. Αυτός ή­ ταν ο λόγος που ήθελε να μας βλέπει πάντοτε όρθιους. Όταν καθόμαστε, νόμιζε πως βουλιάζαμε, πως μας έχα­ νε. Όταν στεκόμαστε όρθιοι του καλύπταμε το κενό. Δεν είχε περάσει λοιπόν ένας μήνας από κείνο το βράδυ, που πήρα ένα γράμμα της. Μου έγραφε πως «δόξα τω θεώ» θα μπορούσε να ξαναρθεί και να πάρει το παιδί της. Το ό­ τι δεν μου όριζε πότε ακριβώς θα ρθεί, μου δίνε την ελπί­ δα πως θα μπορούσα να το κρατήσω αρκετά ακόμη. Αλλά η ελπίδα αυτή έσβυσε οριστικά, την ημέρα που έ ­ λαβα το τηλεγράφημα: «Έρχομαι την τάδε του μηνός, η­ μέρα Σάββατο». Έβρεχε εκείνο το Σάββατο και έβρεχε πολύ. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τους φίλους μας, να μα­ ζευτούν από πολύ νωρίς στο σπίτι. Κανένας δεν έλειψε. Ποτέ μου δεν τους είχα ξαναδεί σ' αυτά τα χάλια. Όχι για­ τί ήτανε μουσκεμένοι και λασπωμένοι ως το γόνατο. Αυ­ τό το «βαρύ» που είχαν μέσα τους, διάκρινες τώρα πως είχε γίνει ασήκωτα βαρύ. Τα κεφάλια τους θύμιζαν απο­ καθηλωμένους. Η ατμόσφαιρα μέσα στη μικρή σάλα, ή­ ταν γιομάτη κατάθλιψη. Άλλοι βημάτιζαν νευρικά και άλ­ λοι έμπλεκαν τα δάχτυλα των δυο τους χεριών και τάσφιγγαν ως το σημείο που ακουγόταν μες στη σιωπή το «κρακ» που κάναν τα κόκκαλά τους. Κάποιος ρώτησε: «Μα είναι εντελώ ς βέβαιος πως θα ρθεί;» Ένας άλλος είπε: «Να την διώξουμε!» Κάποιος άλλος το πήγε πιο πέρα: «Να την σκοτώσουμε!». Αυτά δεν γίνονται τους είπα δυ­ νατά, αλλα με μια συγκρατημένη νευρικότητα στη φωνή, ενώ τα χέρια μου έτρεμαν: «Αυτό που μας μένει είναι να ψάξουμε να βρούμε αλλού νερό!». Όταν χτύπησε τη πόρτα η μητέρα του παιδιού, είχαν υποταχτεί, είχαν όλοι παραδεχτεί αυτό που θα γινόταν. Τα ηλεκτρισμένα πριν 105

Ο Ν. Βρεπάκος με τον Ιαλβατόρε Νικοζία. Παλέρμο, 1973. Φωτογραφία: Κ. Βρεπάκος

μάτια τους γινόντουσαν ολοένα και περισσότερα άτονα. Έμοιαζαν σαν να ζητούσαν έλεος, όχι από τη μητέρα της Αλεξάνδρας, αλλά από κάπου, οπουδήποτε αλλού. Από πού ακριβώς κι οι ίδιοι δεν ήξεραν. Η μητέρα άρχισε να τα χάνει μέσα στην παράξενη αυτή ατμόσφαιρα. Δεν ήξερε τι να υποθέσει. Κι εγώ που έκανα κάθε προσπάθεια να φανώ ήρεμος, φαίνεται πως δεν τα κατάφερα καλά και απόφυγε ως το τέλος να με ρωτήσει τι συμβαίνει μέσα ο' αυτό το σπίτι. Με παρακάλεσε να ειδοποιήσω ένα ταξί και άρχισε να μαζεύει γρήγορα-γρήγορα τα πραγματάκια του παιδιού, όσα μπορούσε να πάρει μαζί της. Εγώ την παρακολουθούσα τρέμοντας σχεδόν, ως την ώρα που ό­ λα ήτανε έτοιμα. Έσκυψα δίπλωσα με το ένα μου χέρι το παιδί και τόριξα πάνω στο στήθος μου. Εκείνη οήκωσε μια χαρτονένια βαλίτσα. Τις συνόδεψα ως το ταξί που περίμενε απόξω. Η Αλεξάνδρα είδε μες απ' τα τζάμια τα βουρκωμένα μου μάτια -μπορεί να τα είδε- και μου κού­ νησε το χεράκι της. Τι να ήθελε άραγε να μου ειπεί; Επιστρέφοντας στο σπίτι ένοιωθα τα πόδια μου να με βα­ στάνε με δυσκολία. Φτάνοντας στην πόρτα, πιάστηκα και κρατήθηκα για λίγα δευτερόλεπτα απ' αυτή. Ένοιωσα την ανάγκη ν' ακουμπήσω το μέτωπό μου πάνω της και να κλάψω, αλλά μπόρεσα και συγκέντρωσα όση δύναμη μου χρειαζόταν και συγκρατήθηκα. Είχα μπροστά μου μια ολόκληρη νύχτα. Μπαίνοντας μέσα, βρήκα τους άλλους σκυμμένους να ψάχνουν τις γωνιές του σπιτιού. Ήτανε ξεμεινεμένα μερικά παιχνιδάκια της μικρής. Καθένας που 106

τύχαινε να βρει κάτι, έσκυφτε το άρπαζε και το έχωνε στις τσέπες ή βαθειά μέσα στον κόρφο του. Ύστερα ά­ νοιγαν ένας-ένας την πόρτα και έφευγαν.

- Κι εξακολουθήσατε κι έπειτα να συγκεντρωνόσαστε στο σπίτι όλοι μαζί; -Δ εν ξαναήρθε κανείς. Δεν είναι υπερβολή αν σας πω, ό­ τι δεν ξαναείδα κανέναν. Το πιθανότερο είναι πως τους πήραν τα ρεύματα και τους σκόρπισαν έναν εδώ κι άλλον εκεί. Αυτό το συμπεραίνω από τον εαυτό μου, που με άρπαξε ένα μεγάλο κύμα και μ' έρριξε εδώ στο βορεινό Μάλμε. □

Αλεξάνδρα Μου άφησε το πλαστικό του αρνάκι, δυο - τρεις φωνούλες μέσα στην μανταρινιά. Μου άφησε απ' τα ματάκια του μερικές αντηλιές να κυνηγιούνται μες στα δέντρα. Το παιδί πριν φύγει σκέφτηκε πως θα έπρεπε να με ταχτοποιήσει: Να μη μ' αφήσει μόνον, δίχως κόσμο, όσο θα πηγαινόρχομαι, πριν εγκατασταθώ για πάντα τέλος στο χρυσό σου σπίτι Από το Ωδή στον ήήιο, 1974 Το ποίημα γράφτηκε όταν η εγγονή του ποιητή, Αήεξάνδρα, έφυγε για το Παήέρμο

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΞΕΧΑΣΜΕΝΟ ΜΑΑΜΕ Όταν κάποια στιγμή χρειάστηκε να βάλω σε τάξη τα ί­ χνη της ζωής και του έργου τα οποία κατέλειπε ο πατέ­ ρας μου, ο Νικηφόρος, είναι αλήθεια πως τα βρήκα ατάκτως εριμμένα. Η αταξία των πραγμάτων δεν είμαι β έ­ βαιος εάν πρόδιδε μια σχεδόν παραίτηση από την τάξη ή μια, δικαιολογημένη, αναβλητικότητα, μια αμηχανία α­ πέναντι σε ένα σωρό ετερόκλητα στοιχεία των οποίων τη χρησιμότητα ίσως αναγνώριζε, αλλά αρνιόταν να την εντάξει μέσα στις ηροτεραιότητές του. Παρακινημένος περιοσότερο από μια έντονη και ανεξήγητη σπουδή, πι­ θανώς από ένα προαίσθημα μιας απρόβλεπτης επικεί­ μενης αναχώρησης, αρκούνταν στην εξυπηρέτηση των ουσιωδών, αρνούμενος να οργανώσει τα επουσιώδη σε τακτοποιημένα σύνολα. Άλλωστε, ο ίδιος, έχοντας θητεύσει επί μακρόν μέσα σε μια κοινωνική, πολιτική και οικονομική παρανομία, είχε φροντίσει να τακτοποιήσει όπως πίστευε καλύτερα τα Περιουσιακά του Στοιχεία, έ ­ χοντας εκδώσει πενήντα συλλογές και επιτομές ποιη­ μάτων, πεζών κειμένων, δοκιμίων, έχοντας μεταφράσει ουκ ολίγα σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα και, τέλος, έ ­ χοντας δημοσιεύσει σε κάθε είδους έντυπα χιλιάδες σε­ λίδες κριτικών, χρονογραφημάτων και μονογραφιών. Δεν πιστεύω, λοιπόν, πως ήθελε να απαλλαγεί από κά­ ποια από τα γραπτά του και απλώς ανέβαλε την εξαφά­ νισή τους. Αντίθετα, μία απεγνωσμένη εγγραφή σε ένα φάκελο με ανέκδοτα χειρόγραφα, με την οποία ζη τεί την παράδοσή τους στην πυρά, δείχνει έναν τεράστιο δισταγμό, μια αμφιβολία και μια αδυναμία να υποτάξει την επιθυμία του σε μια απόφαση τελεσίδικη. Έχοντας ζήσει σε μια στενή συνεργασία ζωής μαζί του και, γιατί όχι, σε μια σιωπηλή τις περισσότερες φορές συνενοχή, είναι φυσιολογικό να προσεγγίζω τώρα με μια περιέργεια περισσότερο ανθρώπινη το καθετί που τον αφορά και κυρίως τα επουσιώδη. Τα ατακχοηοίητα. Η αδιακρισία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της μαρ­ τυρίας. Αντίδοτο στην αδιαφορία και την εγκατάλειψη, στην αφάνεια. Οι πρόχειρες αυτές σκέψεις, με αφορμή κάποια αταξινόμητα πεζά κείμενα, έχουν στόχο να ρί­ ξουν λίγο φως σε κάποια σκοτεινή πλευρά του καθημε­ ρινού, αυτού που ο ποιητής θέλησε να αφήσει να γλι­

στρήσει και να χαθεί χωρίς ν' αφήσει άλλα ίχνη, εκτός από εκείνα που χαράχτηκαν στις βαθιές ρυτίδες του προσώπου του. Ο Νικηφόρος ουδέποτε είχε χρησιμοποιήσει για τη συγ­ γραφή των κειμένων του γραφομηχανή. Ήταν την επο­ χή της αυτοεξορίας του στη Σικελία το 1971, όταν, δε θυμάμαι με ποια ακριβώς αφορμή, του έστειλα μια φο­ ρητή Olivetti. Φαίνεται πως δεν εξοικειώθηκε με το νέο μέσο, γιατί, όπως μου έγραψε κάποτε χαριτολογώντας, προσπάθησε ανεπιτυχώς κάποιες φορές να ασκηθεί με τη μέθοδο των δύο δακτύλων, αντιγράφοντας κυρίως κάποια παλαιότερα ποιήματα που εηέλεγε για να περιληφθούν στην έκδοση της επιλογής Οδοιπορία. Ποτέ τρέχουσα δουλειά του, γιατί του ήταν αδύνατο να συν­ δυάσει τη ν έμπνευση με τη μηχανική καταγραφ ή. Έκτοτε η διάθεση για εξάσκηση πρέπει να ατόνησε ε ­ ντελώς, γιατί μετά την επιστροφή στην Ελλάδα ουδέ­ ποτε χρησιμοποίησε τη γραφομηχανή που απλώς συ­ μπλήρωνε την ηθελημένη αταξία του γραφείου του. Όταν, λοιπόν, ανακάλυψα σκαλίζοντας το σωρό των ατακτοποιήτων χειρογράφων ένα φάκελο με κάποια πε­ ζά κείμενα γραμμένα στη γραφομηχανή, αρχικά δεν πί­ στεψα πως ήταν δικά του. Υπέθεσα πως θα ήταν πονή­ ματα νέων λογοτεχνών που τον κατέκλυζαν ασταμάτη­ τα και στοιβάζονταν υπομονετικά, αλλά πολλές φορές ματαίως, πάνω στο μεγάλο ξύλινο γραφείο του. Ο τίτ­ λος του ενός απ' αυτά, Συνομιλία μ' έναν ξένο σε μια ταβέρνα του Μάλμε δε με παρέπεμπε σε κάτι γνωστό. Άλλωστε ο Νικηφόρος συνόδευε την πολύ συχνή αλ­ ληλογραφία που διατηρούσαμε με όλες τις γραφές της πρόσφατης δουλειάς του και ουδέποτε είχε αναφερθεί σε κάποια νέα πεζογραφικά εγχειρήματα. Οι χειρόγρα­ φες διορθώσεις του πάνω στο δακτυλογραφημένο κεί­ μενο, αρχικά, και η χρονολόγηση του τέλους σε συνέ­ χεια (Παλέρμο 1972) μου κίνησαν την περιέργεια, και από την ανάγνωση του περιεχομένου βεβαιώθηκα πως ήταν δικό του. Το ζοφερό Μάλμε του βορρά ήταν μια μετάθεση της πόλης του Παλέρμο στην οποία ζούσε ο ηλικιωμένος εξόριστος κύριος της Via Della Libertd: ο Νικηφόρος. Και η δίχρονη εξόριστη Αλεξάνδρα ήταν η εγγονή του- σοβαρές οικογενειακές δυσκολίες της κό­ ρης του την είχαν υποχρεώσει να φιλοξενηθεί από ε ­ κείνον και τη γυναίκα του, την Καλλιόπη, στο Παλέρμο. Τα κείμενα α υτά δ ε βρέθηκαν π οτέ σε χειρόγραφη μορφή ού τε ο ίδιος αναφέρθηκε ποτέ στην ύπαρξή τους. Ίσως τα είχε ξεχύσει, ίσως δε θα ή θελε να τα θυ­ μάται, ασφαλώς δεν είχε σκεφτεί να τα δημοσιεύσει. Η απόφασή μου να παρουσιάσω ένα απ' αυτά, με την ευκαιρία του αφιερώματος του περιοδικού διαβάζω, α ­ π οτελεί την έκφραση μιας τρυφερής, ελπίζω, αδιακριI 07

Ο Ν. Βριπόκοζ ατη Ρώμη (1971)

αίας, που υπαγορεύτηκε από τη διάθεση να παρουσιά­ σω όχι κάποιο άγνωστο λογοτεχνικό κείμενο του ποιη­ τή, αλλά μια παρασιωπημένη πλευρά της ισόβιας καθημερινότητάς του, που και τώρα ακόμη νιώθω να με βαραίνει περισσότερο απ' το έργο του. Τα πεζά κείμενα των ποιητών, τα γραμμένα στο περιθώριο των τακτι­ κών τους ενασχολήσεων, όπως η Συνομιλία μ' έναν ξέ­ νο σε μια ταβέρνα του Μάλμε, μοιάζουν λίγο με αποπαίδια. Είναι βέβαιο πως τα βασάνισαν και βασανίστη­ καν από αυτά. Είναι βέβαιο πως στάθηκαν πάνω από τις λέξεις τους με μεγάλη αμφιβολία, τις ζύγισαν και τις ξαναζύγισαν χωρίς να πάρουν την απάντηση που ήξε­ ραν να παίρνουν, αλλού, από τις λέξεις. Ίσως γιατί οι ποιητές ξέρουν να κάνουν κάτι άλλο με τις λέξεις, δια­ φορετικό από αυτό που είναι η αφήγηση. Γι' αυτό αυτά τα κείμενα δεν κατατάσσονται, όσο κι αν περιέχουν γνώριμα στοιχεία του ποιητικού τους κόσμου, όσο κι αν μ εταφέρουν πληροφορίες ημερολογιακές, αυτοβιο­ γραφίας. Παραμένουν γυμνάσματα ενός στοχασμού βασανιστικού τη στιγμή της σύλληψής του, που ήθελε απλώς να απαντήσει σε απρόσμενα, πιεστικά διλήμμα­ τα που έθεταν σε αμφισβήτηση και αυτή ακόμη την ύ­ παρξή του. Κάτι σαν απόκριση σ' έναν εφιάλτη που χά­ νει το νόημά της για τον ποιητή μόλις παρέλθει ο βα-. σανισμός. Μπορεί όμως το δακτυλογραφημένο κείμενο που βρέθηκε σ' έναν ξεχασμένο φάκελο να είχε κάποι­ ον άλλο αποδέκτη ή αποδέκτες; 108

Ένα ατέλειω το κείμενο, που δεν έχει την υπογραφή του συγγραφέα, ηροσφέρεται κυρίως για να μ ελετή­ σεις τους αρμούς του και κυρίως την α τελή συναρμογή ανάμεσα στην αφηγηματική διάθεση που δανείζε­ ται στοιχεία της πραγματικότητας και την, αυτόματη και αυτονόητη, αφαιρετική κλίση του ποιητή. Στο α τε­ λές μπορεί κανείς να προσθέσει και την εγγενή συγκί­ νηση που περιέχει, την κατάσταση έκτακτης προσωπι­ κής ανάγκης που μπορεί να μεταφέρουν στο χαρτί. Με αυτό το γνώρισμα μπορεί κανείς να τα διαβάσει και να αναρω τηθεί από τι άραγε τρέφεται η λο γοτε­ χνία; Σιωπές κι αποσιωπήσεις της πραγματικότητας εί­ ναι οι ιδανικοί της χώροι. Υπερβολές και στρεβλώσεις, απλουστεύσεις και αντικαταστάσεις. Το πραγματικό εμφανίζεται με συστολή, ζητώντας να του συγχωρεθεί η ύπαρξή του σε λάθος χώρο. Ποιος νοιάζεται για τη ζωή του ποιητή που υποχρεώνεται να κυλήσει σε άλλη κοίτη; Για το πώς και το γιατί η εγγονή του Α λε­ ξάνδρα, δύο χρονών παιδί, έφ τασε ασυνόδευτη σχε­ δόν στο Παλέρμο; Απλές νύξεις. Η επιβίωση είναι λο­ γοτεχνικό παραλειπόμενο, μόνο που, καμιά φορά, στο βωμό της κατατίθεται η ζωή και στον πανικό της βου­ λιάζει η ψυχή. Ο αφηγητής, η συνείδηση του ποιητή δε νιώθει πως το Παλέρμο μπορεί να χωρέσει την ένταση που νιώθει, ό­ ταν αρχίζει το φανταστικό του διάλογο. Αφήνει το κύμα να τον μεταφέρει στο μακρινό και σκοτεινό Μάλμε. Εκεί που η διάσταση της εξορίας μοιάζει οριστική και η μο­ ναξιά αμετάκλητη. Η Αλεξάνδρα βηματίζει με δυο κεριά στα χέρια. Η ποίηση έχει ανάγκη από την αξιοπρέπεια, αν όχι από την ιερατική μεγαλοπρέπεια. Η ποίηση έχει ανάγκη το χορό τω ν σιωπηλών γερόντων. Η ποίηση πρέπει να σκεφτεί την Ιστορία. Δεν αντέχει το πώς και το γιατί των προσώπων, δεν αντέχει τις μετακινήσεις τους, την ευτέλεια των επιλογών τους, την αδυναμία τους να ορίσουν τη μοίρα τους. Οι πραγματικές ζωές δεν αρμονίζονται παρά μόνο σε άλλα σχήματα, μεγα­ λύτερα, διαφορετικά, χωράνε μόνο στο μυθιστόρημα, στο αφήγημα. Εκεί μπορούν να αναπτυχθούν, να εξη­ γηθούν, να πάρουν τέλος. Ο ποιητής δεν ενδιαφέρεται για τίποτε απ' όλα αυτά. Σκέφτεται κυρίως με εικόνες: την εικόνα του πάτριου λόγγου. Σκέφτεται το νερό που αναβλύζει, το νερό της επιθυμίας, του νόστου. «Αν ο τόπος μας είχε νερό». Ίσως η λέξη σκέφτεται δεν είναι η σωστή. Σχεδιάζει, μάλλον, αυτό το σκοτάδι και τη βροχή της ξενιτιάς που ζητάει την ανθρώπινη παρουσία για να γλυκάνει. Ίσως και ο ίδιος δεν αντέχει τη βροχή και το σκοτάδι του στην εσωτερική αυλή της Via della Liberty Κώστας Βρεττάκος

Το ποιητικό και ανθρώπινο δίδαγμα του Νικηφόρου το υ Τ Ι Τ Ο Υ Π Α Τ Ρ Ι Κ Ι Ο Υ

Υ7 λ \ 1μεγάλοι ποιητές είναι πάντα πολυδιάστατοι. Προσφέρουν πολλα­ πλές αισθήσεις κι εμπειρίες και προσφέρονται σε πολλαπλές προ­ σεγγίσεις κι αναγνώσεις. Αλλά οι πληθυντικές τους διαστάσεις γί­ νονται ακόμα πιο σύνθετες καθώς εξακτινώνονται και συγχρονικά και διαχρονικά. Συγχρονικά μέσα σε κάθε σημαντικό ποίημα ενός V ^ / ποιητή που, όσο καιρό κι αν χρειάστηκε για να τελειώσει, κρυσταλ­ λώνει μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, ταυτόχρονα υπαρξιακή και ιστορι­ κή. Διαχρονικά μέσα στο συνολικό του έργο, που καθώς καλύπτει ένα πιο ε ­ κτεταμένο χρονικό διάνυσμα, αποτυπώνει μια υπαρξιακή διαδρομή ομόδρομη κι αντίδρομη μαζί προς την ιστορική κίνηση. Νομίζω πως αυτά, που ήδη ήσαν εμφανή στην ποίηση του Βρεττάκου, τα βλέπουμε ακόμα καθα­ ρότερα με την πρόσφατη έκδοση της δίτομης εκλογής από το έργο του. Από μια άλλη μεριά οι προσεγγίσεις και οι αναγνώσεις ενός ποιητικού έργου αποτελούν μια εξαιρετικά πολύπλοκη και αντιφατική διαδικασία, ακόμα και για το λόγο ότι ο αναγνώστης δεν ακολουθεί συνήθως στην πρόσβασή του προς το έρνο τον ίδιο χρονικό διασκελισμό με του ποιητή. Και χρειάζεται όχι μόνο προσπάθεια, μια προσπάθεια βέβαια κεντρισμένη από το ίδιο το έργο και όχι έσωθεν επιβεβλημένη, αλλά και μια διπλή ωρίμανση, ωρίμανση και του αναγνώστη και του ίδιου του ποιητικού έργου -γιατί και τα ποιήματα ω­ ριμάζουν, φουσκώνουν σαν το ψωμί από τη μαγιά που περιέχουν- για να συμβαδίσει ο υπαρξιακός και ιστορικός χρόνος του αναγνώστη με του ποιη­ τή. Αυτό έχει συμβεί και σε μένα, ως αναγνώστη της ποίησης του Νικηφό­ ρου Βρεττάκου. Το πρώτο έργο του Βρεττάκου που διάβασα ήταν οι 53 ημέρες, το ποίημά του για το Δεκέμβρη, τη μάχη της Αθήνας, τον επονοελασίτικο «Λόχο των φοι και Λόρδος Βύρων»1. Ένα ποίημα που συγκλόνισε τότε όλο τον κόσμο. Δηλαδή τον κόσμο που είχε μέσα του τον αιώνα της κατοχής, το μακελιό του Δεκέμβρη, το μεταδεκεμβριανό διωγμό, αλλά που δεν είχε υποκύψει, δεν δεχόταν τη συντριβή. Κι ακριβώς αυτή τη στάση, στάση ζωής και θυ­ σίας της ζωής, εκφράζανε οι τελευταίοι στίχοι: Μα πάνω απ' τη λάσπη που περπατάνε με τα μαστίγιά τους οι μισθοφόροι της νύχτας, κι απ' όλες τις φυλακές, πολύ πάνω, ψηλότερα από κάθε φο­ ρά.

10

Δόξα και τιμή στους νεκρούς μας! Δόξα και στους νε­ κρούς μας! Αδέρφια μας όλου του κόσμου. Η σημαία μας κυματίζει ακόμα.

- Ελευθερία ή θάνατος! Έτσι για μένα ο Βρετιάκος έγινε ο ποιητής αυτού του ποιήματος. Είχα παγιωθεί σ' αυτό. Δε γνώριζα τις προη­ γούμενες εννέα συλλογές και η επαφή μου μ' αυτές πέρασε αργότερα από πολλές δυσκολίες, γιατί τις έ ­ βλεπα και τις έκρινα με το πρίσμα εκείνου του ποιήμα­ τος, σαν κάτι το διαφορετικό, το ξένο, το σχεδόν εχθρι­ κό προς τη βιωματική και χρονική στιγμή που εξέφραζαν οι 33 ημέρες και όχι σαν αυτόνομες διαδοχικές εκφρά­ σεις που, δυνητικά, οδηγούσαν προς αυτό. Ανάλογα δυ­ σκολεύτηκε και η επαφή μου με τις μεταγενέστερες συλλογές. Κι ακόμα περισσότερο είχα παγιωθεί σε μια και μόνο διά­ σταση εκείνου του ποιήματος. Την αποκλειστικά ηρωική και βραχυπρόθεσμα αισιόδοξη. Δεν είχα αντιληφθεί την άλλη διάσταση, τραγική, που λειτουργούσε στο βάθος. Αυτή την ένιωσα τώρα που το ξαναδιάβασα: Και βγαίνανε στα παράθυρα οι γυναίκες και βλέπανε που η νύχτα με την ημέρα γινόντουσαν ένα και σκούπιζαν τα μάτια τους.

- Στα λιμάνια, παιδιά μου, ξεφορτώνουνε πυροβόλα και τανκς! Και γυρίζανε τα κεφάλια τους οι στρατιώτες μας και χα­ μογελούσανε κάτω απ' τα κράνη τους κι απαντούσαν ενώπιος ενωπίω με το θάνατο: - Νίκη είναι το χρέος! Και φύσαγε κι έβρεχε κι άστραφτε. Κι ακουμπούσανε τό τε οι γυναίκες τα μέτωπά τους στα τζάμια και κλαίγανε.

- Πού πάτε δίχως άλογα παιδιά μου; Όπως σήμερα καταλαβαίνω τη σημασία αυτών των στί­ χων από το ποίημα «Δεύτερος ελιγμός» της συλλογής Παραμυθένια πολιτεία που εκδόθηκε το 1947: .....Σκοτείνιασεν ο αιώνας μας, χιονίζει σε όλο μου το αίμα με πυκνές νυφάδες κι είμαι ως μέσα γυμνός.... Στίχοι που άλλωστε συνεχίζουν και προεκτείνουν αυτούς τους δύο καταπληκτικούς στίχους του ποιήματος «Πε­ πρωμένο» της συλλογής Το μεσουράνημα της φωτιάς, που εκδόθηκε το 1940, όταν πια ο Β' Παγκόσμιος Πόλε­ μος είχε αρχίσει: Βρέχει στην ψυχή μου έναν αιώνα βουερό, μακρύ και σκοτεινό! Σήμερα, που ο αιώνας μας πλησιάζει στο τέλος του, μπο­ ρεί για πολλούς αυτό να φαίνεται σαν κάτι το αυτονόητο. Αλλά πόσοι ήταν οι φιλόσοφοι, οι κοινωνιολόγοι, οι στο­

ΠΟ

χαστές που το είχαν τότε προοιωνιστεί, και μάλιστα μ' αυτή τη διαύγεια, την ένταση, την πυκνότητα; Βέβαια οι ρηχές, οι ανόητες και, γιατί όχι, το είδος δεν σπανίζει, οι κακόπιοτες ερμηνείες, θα μπορούσαν να πουν ότι με τους στίχους του '47 ο Βρεττάκος και μέσα στις δύσκολες συνθήκες της εποχής ανασυνδέθηκε με την απαισιοδοξία των νεανικών του ποιημάτων. Κι ενώ θα χρειαζότανε ν' αντιμετωπίσουμε γι' άλλη μια φορά ένα μύθο, ανθεκτικό και μακρόβιο όπως όλοι οι μύθοι: το μύ­ θο περί ευδαιμονικής και μακάριας αισιοδοξίας της νεότη­ τας. Το μύθο που θέλει τους νέους σαν προπλάσματα αφίοας ή καταστήματος νεωτερισμών ν' ατενίζουν με χα­ ζοχαρούμενο χαμόγελο το μέλλον με τα μπράτσα όρθια κι άκαμπτα σαν από αγκύλωση. Όσο κι αν το 'χουν πει πολλοί και πολλές φορές, χρειάζεται φαίνεται να ξαναλέγεταί: η νεότητα είναι η πιο δύσκολη, η πιο οδυνηρή, η πιο τραυματική φάση στη ζωή του ανθρώπου. Γι' αυτό και τα πιο μελαγχολικά ποιήματα, τα πιο μελαγχολικά έρ­ γα, γράφονται συνήθως στα νεανικά χρόνια (παρεμβατικά αναφέρω ότι ο Γκέτε έγραφε το Βέρθερο 25 χρόνων). Και μαζί είναι η φάση της ριζικής άρνησης, της εξέγερσης προς κάθε κατεύθυνση. Χωρίς αυτή την αρνητικότητα, που ακόμα κι όταν επικαλείται το θάνατο το κάνει σε αντί­ θεση προς έναν επιβεβλημένο τρόπο ζωής, η οποιαδή­ ποτε κατάφαση στη ζωή αποτελεί ανυποψίαστη αποδοχή μιας ευθύγραμμης και επίπεδης ζήσης και όχι ανάληψη ε ­ νός αντιφατικού και βασανισμένου αγώνα για την αλλαγή της ίδιας της ζωής, όπως έλεγε ο Ρεμπό. Απ' αυτή την άποψη, ένα καίριο ποίημα του Βρεττάκου που το έγραψε στα είκοσι χρόνια του περίπου είναι η «Πε­ ριφρόνηση»: Και τις αχτίδες σου, ήλιε, θα στις επιστρέφω. Στου σύμπαντος τον οργασμό θα ζεσταθώ, Θα 'χω ξοφλήοει πια στη γη κάθε μισθόκαι τις αχτίδες σου θα σου τις επιστρέφω. Τίποτα λογαριάζω πως δεν οου χρωστώ. Μέσα στον τάφο μου το σώμα θ' αντιστρέφω και τις αχτίδες σου θα σου τις επιστρέφω, στη σκληρή Πλάκα μου διαθλώντας σου το φως. Ακόμα και τον ήλιο, που σαν αίσθηση και σαν σύμβολο παίζει βασικό ρόλο στην ποίησή του, ο Βρεττάκος χρειά­ στηκε προηγουμένως να τον αρνηθεί και να τον περιφρονήσει. Και πάντως όσα κι αν προσφέρει ο ήλιος «θα 'ναι ακριβά πληρωμένα», όπως λέει στο ποίημά του «Ένας στρατιώτης μουρμουρίζει στο αλβανικό μέτωπο». Όμως σ' αυτό το ποίημα θα ήθελα λίγο να σταθώ, για να το δω από μια άλλη σκοπιά. Βέβαια εκφράζει όλο το πνεύμα του πολέμου της Αλβανίας, έναν πόλεμο στον Ο­

Ο Ν. Βριττάκος pc τον Ιτροτή Μυριβήλη και τη γυναίκα του ίκόρκι (ΝΙόαχα, 1957)

ποιο οι Έλληνες δεν οδηγήθηκαν καταναγκαστικά αλλά που ελεύθερα τον ανέλαβαν για να προασπίσουν την ε ­ λευθερία τους. Αλλά ταυτόχρονα δίνει όλη τη φρίκη της πολεμικής ε­ μπειρίας, που γίνεται τόσο μεγαλύτερη όσο οι άνθρωποι απεχθάνονται τον πόλεμο και λαχταρούνε μια ειρηνική ζωή. Και από αυτή την άποψη έχει ορισμένες εκπληκτικές ομοιότητες με ένα κινέζικο ποίημα του Μπούνο, γραμμέ­ νο γύρω στα 1100 π.Χ. Να το ποίημα του Βρεττάκου: Ένας στρατιώτης μουρμουρίζει στο αλβανικό μέτωπο Ποιος θα μας φέρει λίγον ύπνο εδώ που βρισκόμαστε; Θα μπορούσαμε τότες τουλάχιστο να ιδούμε πως έρχεται τάχατε π μάνα μας βαστάζοντας στη μασχάλη της ένα σεντόνι λουλακιασμένο με μια ποδιά ζεστασιά και κατηφέδες από το σπίτι μας. Ένα φθαρμένο μονόγραμμα στην άκρη του μαντηλιού: ένας κόσμος χαμένος. Τριγυρίζουμε πάνω στο χιόνι με τις χλαίνες κοκκαλιασμένες. Ποτέ δεν βγήκε ο ήλιος σωστός απ' τα υψώματα του Μοράβα, ποτέ δεν έδυσε ο ήλιος αλάβωτος απ' τ ' αρπάγια της Τρεμπεσίνας.

Τρεκλίζω στον άνεμο χωρίς άλλο ρούχο, διπλωμένος με το ντουφέκι μου, παγωμένος και αστα­ θής. (Σαν ήμουνα μικρός καθρεφτιζόμουνα στα ρυάκια της πατρίδας μου δεν ήμουν πλασμένος για τον πόλεμο). Δε θα μου πήγαινε αυτή η προσβολή περασμένη υπό μάλης, δε θα μου πήγαινε αυτό το ντουφέκι αν δεν ήσουν εσύ, γλυκό χώμα που νιώθεις σαν άνθρωπος, αν δεν ήτανε πίσω μας λίκνα και τάφοι που μουρμουρί­ ζουν αν δεν ήτανε άνθρωποι κι αν δεν ήταν βουνά με περήφα­ να μέτωπα, κομμένα θαρρείς απ' το χέρι του θεού να ταιριάζουν στον τόπο, στο φως και το πνεύμα του. Η νύχτα μάς βελονιάζει τα κόκκαλα μέσα στ' αμπριάεκεί μέσα μεταφέραμε τα φιλικά μας πρόσωπα και τ ' ασπαζόμαστε μεταφέραμε το σπίτι και την εκκλησιά του χωριού μας το κλουβί στο παράθυρο, τα μάτια των κοριτσιών, το φράχτη του κήπου μας, όλα τα σύνορά μας, την Παναγία με το γαρούφαλο, ασίκισσα, που μας σκεπάζει τα πόδια πριν απ' το χιόνι, που μας διπλώνει στη μπόλια της πριν απ' το θάνατο.

Ill

Μα ό,τι κι αν γίνει εμείς θα επιζήοουμε. Άνθρωποι κατοικούν μες στο πνεύμα της Ελευθερίας αμέτρητοι, Άνθρωποι όμορφοι μες στη θυσία τους, Άνθρωποι. Ένας μεγάλος καταυλισμός είναι η έννοια της αρετής. Το ότι πέθαναν, δεν σημαίνει πως έπαψαν να υπάρχουν εκεί, με τις λύπες, τα δάκρυα και τις κουβέντες τους.

0 ήλιος σας θάναι ακριβά πληρωμένος. Αν τυχόν δεν γυρίσω, ας είστε καλά, σκεφτείτε για λίγο πόσο μου στοίχισε. Και να ίο ποίημα ίου Μπούνο, σε μια μετάφραση που εί­ χα κάνει στον Αϊ- Στράτη το 1953, προς ιδίαν και κατ' ιδίαν τέρψιν, από την απόδοση οτα αγγλικά τομ Έζρα Πάουντ, απόδοση βέβαια που κανείς από μας δεν μπορεί να ξέρει σε τι βαθμό ήταν μετά: Τραγούδι από τους τοξότες του Εδώ βρισκόμαστε, να κόβουμε τα πρωτοβλάσταρα της φτέρης όλο να λέμ ε:«Πότε πια θα γυρίσουμε στο χωριό μας;» Εδώ βρισκόμαστε εξαιτίας που 'χουμε τους Κεν-Νιν εχθρούς μας δεν έχουμε στασότοπο εξαιτίας οι Μογγόλοι ετούτοι. Ξεριζώνουμε της φτέρης τα τρυφερά βλαστάρια, όταν κανένας μιλάει για γυρισμό οι άλλοι γεμίζουν λύπη. Μέσα στη λύπη κάθε σκέψη μας, βαραίνει η λύπη κι εμείς πεινάμε και διψάμε. Η θέση μας δεν είναι ακόμα σίγουρη, κανένας δεν μπορεί να αφήσει το φίλο του να φύγει. Ξεριζώνουμε τα ξεραμένα κοτσάνια της φτέρης. Λέμε: «Άραγε τον Οχτώβρη θα μας αφήσουν για τα σπίτια μας;» Ποτέ δεν έχουν κάλμα οι κρατικές υποθέσεις, δε βρί­ σκουμε στασότο Πικρή είναι η λύπη μας, μα σ το χωριό μας δ εν θα γυρίσουμε ξανά. Υπάρχει λουλούδι που να ξαναγίνεται μπουμπούκι; Ποιανού είν' τ' αμάξι; Του Στρατηγού. Τ' άλογα, και τ ' άλογά του ακόμα κουραστήκαν. Πρώτα ήσανγερά. Δεν παίρνουμε ανάσα, τρεις μάχες το μήνα. Για το θεό. ..και τ ' άλογά του κουραστήκαν Οι στρατηγοί πάνε καβάλα, οι στρατιώτες δίπλα τους. Τ' άλογα είναι καλογυμνασμένα, οι στρατηγοί έχουν ελ ε­ φάντινα βέλη, φορεσιές στολισμένες φίλντισι. Ο εχθρός έρχεται ξαφνικά, πρέπει να προσέχουμε. Όταν κινήσαμε οι αλυγαριές γέρναν από την άνοιξη, 112

τώρα γυρνάμε πίσω μες στο χιόνι και πάμε αργά, πεινάμε και διψάμε γεμάτη λύπη η σκέψη μας και ποιος θα μάθει για τον πό­ νο μας; Κοιτάξτε πόσο δύο ποιητές, που τους χωρίζουν τρεις χι­ λιάδες χρόνια, σμίγουν μέσα στην ποίηση, όπως σμίγουν και οι φαντάροι μέσα στον πόνο τους (κι εδώ δε χρειάζε­ ται βέβαια να πω ότι ο Βρεττάκος αγνοούσε αυτό το ποί­ ημα, και πιθανώς και σήμερα να το αγνοεί). Και οι δύο μι­ λάνε στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο. Και οι δύο όχι μό­ νο βιώνουν έντονα το παρόν τους αλλά και το λένε με την ίδια ακριβώς φράση: «εδώ βρισκόμαστε». Και οι δύο ονειρεύονται την άνοιξη και τα σπίτια τους, ενώ βαδίζουν μέσ' στο χιόνι, κρυώνοντας και πεινώντας. Και οι δύο επι­ καλούνται το θείο. Και οι δύο, τέλος, θα ήθελαν, αν και πολύ αμιβάλλουν γι' αυτό, να ήξεραν οι άλλοι το βάσανό τους: Πικρή είναι η λύπη μας, μα στο χωριό μας δεν θα γυρί­ σουμε γεμάτη λύπη η σκέψη μας και ποιος θα μάθει για τον πό­ νο μας; λέει ο Μπούνο. Αν τυχόν δεν γυρίσω, ας είστε καλά, σκεφτείτε για λίγο πόσο μου στοίχισε λέει ο Βρεττάκος. Κι αλήθεια ποιοι μαθαίνουν πόσο στοιχίζουν τα πράγμα­ τα. Πόσο στοιχίζει η ποίηση... Βέβαια η «ακριβή πληρω­ μή», για να μεταχειριστώ τα λόγια του Βρεττάκου, είναι κάτι που ούτε θέλει ούτε μπορεί να το εξηγήσει ο ίδιος ο ποιητής που την καταβάλλει. Όμως αυτή η σιωπή η επι­ βεβλημένη από την αιδώ της περηφάνιας, τη συστολή του αυτοσεβασμού, αφήνει κάποια μεγάλα κενά που κά­ ποτε τα γεμίζουν ανακριβείς ή παραποιημένες, ή και κα­ κόβουλες, εικόνες. Στην περίπτωση μάλιστα του Νικηφό­ ρου Βρεττάκου, εξαιτίας της υπέρμετρης σεμνότητας και διακριτικότητάς του, τα κενά αυτά υπήρξαν πολύ μεγα­ λύτερα από το συνηθισμένο και μαζί πολύ πιο παραμορ­ φωτικές οι εικόνες που μια ορισμένη εποχή είχαν δημιουργηθεί γι' αυτόν. Εικόνες που δε δημιουργήθηκαν τυ ­ χαία αλλά φτιάχτηκαν κυρίως μετά την έκδοση του βιβλί­ ου του Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου, που βγήκε το 1949, αν θυμάμαι καλά. Στο βιβλίο εκείνο ο Βρεττάκος έκανε κάτι για πρώτη φορά στην ελληνική Αριστερά: παρουσίαζε την ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ, τις δύο υπερδυνάμεις θα λέγαμε σήμερα, να ευθύνονται εξίσου για την εξασφάλιση της ειρήνης, άρα και για το ενδεχόμενο του πολέμου. Αυτό αμέσως θεωρή­ θηκε ιεροσυλία, απ' όλους, φυσικά κι από μένα. Κι άρχισε

να διαδίδεται και να γίνεται δεκτή η άποψη πως ο Βρεττάκος είναι ένας λυρικός αλλά απολιτικός ποιητής, ή ακόμα χειρότερα, ένας ποιητής που μέοα στις δυσκολίες του αρχόμενου εμφύλιου πολέμου εγκατέλειψε την αγωνι­ στική στάση. Κι αυτά σε μια εποχή που ο Βρεττόκος είχε την ευθύνη της έκδοσης των Ελεύθερων Γραμμάτων. Και οι άνθρω­ ποι που είχαν αναλάβει αυτή την ευθύνη τα χρόνια εκείνα -όπως επίσης ο Τάσος Βουρνάς, ο Στρατός Δούκας, ο Γιάννης Αγγέλου- έξω από το μόχθο που έπρεπε να κα­ ταβάλουν, έξω από την προσφορά της δουλειάς τους, του χρόνου τους, του μυαλού τους, της υγείας τους, έ ­ πρεπε να είναι έτοιμοι να αντιμετωπίσουν κάθε στιγμή την εξορία ή το στρατοδικείο. Αυτό πρέπει να τον πίκρανε αφάνταστα. Ύστερα από χρόνια που τον γνώρισα δεν τον άκουσα ποτέ να μιλάει γι' αυτά τα περιστατικά, ακόμα κι όταν με άλλους φίλους σπρώχναμε προς τα κει την κουβέντα. Όμως η αλήθεια και μαζί το τραύμα και η αντίδραση του ποιητή, το ανθρώπινο και αγωνιστικό του ήθος, μου αποκαλύφηκαν από ένα ποίημά του, «Το νύχτωμα ενός αε­ τού», από τη συλλογή Τα θολά ποτάμια. Το βιβλίο αυτό, μαζί με τον Ταΰγετο και τη σιωπή, μου τα έδωσε κρυφά στη Μακρόνησο το 1952, όταν ήμουν απομονωμένος, ο στρατιώτης τότε και αργότερα ποιητής Ιάοων Ιωαννίδης, που θα του χρωστάω πάντα χάρη γι' αυτό. Γιατί αν η ποί­ ηση βοηθάει τον άνθρωπο, εμένα η ποίηση του Βρεττάκου και ιδιαίτερα αυτό το ποίημα με βοήθησε να αντιμε­ τωπίσω την απομόνωση. Να το ποίημα, κι εδώ ο Νικηφόρος Βρεττόκος ας μου επι­ τρέψει να το διαβάσω στην πρώτη του μορφή, έτσι όπως το πρωτογνώρισα: Το νύχτωμα ενός αετού Γέρο, γιατί δε με κοιτάζεις, ποιος σου κακομίλησε και στέκεις σα μια πέτρινη σιωπή μες στο φεγγάρι! Ήλιε που βγαίνεις το ταχύ, πες μου, τι έχει ο Ταΰγετος κ' είναι σαν λίγο ανήσυχος, σαν λίγο πικραμένος! Πήγες φαίνεται κ' έγυρες στα πλάγια του, όπως γέρνει ένα άσπρο κρίνο κ' έκλαφες. Θα σ' άκουσε ο καλός μας γέρος και θα σε ρώτησε. Κ' εσύ, έκατσες και του είπες πως μ'έπιασε κακός καιρός τάχα, βροχή κΓ αντάρα, κ' εσύ του είπες πως έπεσα σ' ένα θολό ποτάμι και δε με βρίσκει ο αυγερινός! Γύρισε πάλι πίσω! Αγκάλιασε τις πέτρες του! Άφησε τα μαλλιά σου να ξεπλεχτούν και ν' απλωθούν πάνω του! Μίλησέ του Πες του πως ήταν φέμματα, αλλοιώς θα πεθάνω!

Μόνο την αιωνιότητα πες του να συλλογίζεται. Τον ήλιο και την ομορφιά του κόσμου. Τι τον έπιασε κι αναθυμιέται τους παλιούς βοσκούς του και πικραίνεται. Αν πιάσουμε έτσι που θα μείνει η λεβεντιά. Αν πιάσουμε έτσι τι την κάναμε τη μοίρα μας. Αν πιάσουμε έτσι γιατί γίναν οι κορφές. Πες του πως είχα ξεχαστείκάτω από το φεγγάρι κ' έκλαιγα σε μια ρεμματιά όσο που νάβγει ο ήλιος και πως δεν έπαφα ποτέ μου νάμαι το ζαρκάδι του κ' ο αητός του κ' η κορώνα του, πες του. Μόνο μια νύχτα έγυρα κ' οι φτερούγες μου κρεμάστηκαν στον αέρα μια σπιθαμή πάνω απ' τη γης. Κ' εσύ έπιασες και του είπες πως είμαι τάχα ένας αετός που κάηκαν τα φτερά του και στάζει από το ράμφος του η βροχή καθώς μαυρίζει σε φηλή πέτρα ακίνητος. Γύρισε πάλι πίσω! Πες του πως ήταν φέμματα, αλλοιώς θα πεθάνω! Έτσι έμαθα, άμεσα και βίαια, όπως μόνο από την ποίηση μπορεί κανείς να μάθει ότι οι αετοί κι οι άνθρωποι κι οι ποιητές, για να πετάξουν, χρειάζονται «μια νύχτα να γύρουν με τις φτερούγες τους κρεμασμένες στον αέρα, μια σπιθαμή πάνω απ' τη γης». Κι ακόμα περισσότερο χρειά­ ζονται τη δύναμη να το συνειδητοποιούν και την τόλμη να το λένε. Όταν γνώρισα τον Βρεττάκο, και τον έβλεπα στο παμπά­ λαιο σπίτι της οδού Καραΐσκου 106 στον Πειραιά, όπου συγκατοικούσε με τη Βάσω και τον Γιώργο Κατράκη, ή στο σκοτεινό γραφείο της Ένωσης Εκτελωνιστών Πει­ ραιά, στην οδό Κολοκοτρώνη, όπου είχε βρει μια πενιχρή δουλειά, τη μοναδική δουλειά που μπόρεσε να βρει μέσα στο καθεστώς του διωγμού, έκλεβε από το λιγοστό χρό­ νο που του απέμενε, έκλεβε από την ίδια την ποίηση, αυ­ τός ο «απολιτικός», για να προσφέρει στον αγώνα της Αριστερός. Κι όταν εκλέχτηκε δημοτικός σύμβουλος Πει­ ραιά αφοσιώθηκε τελείως στην προσπάθεια να αναπτύ­ ξει την πνευματική κίνηση στην πόλη που κατοικούσε. 0 ίδιος δεν το έχει πει ποτέ. Αλλά μπορώ να το πω εγώ, ε ­ παναλαμβάνοντας ένα δικό του στίχο: σκεφτείτε για λίγο πόσο μου στοίχισε. Όμως από την άλλη μεριά, όλες αυτές, και οι επιβεβλη­ μένες από τα πράγματα και οι θεληματικά επιλεγμένες δυσκολίες, μου φαίνονταν σαν ένα προσωρινό κι ανα­ γκαίο «κρέμασμα των φτερών» που θα τον έκαναν πάλι να πετάξει, και ψηλότερα. ΓΓ αυτό το ποιητικό κι ανθρώπινο μάθημα του Νικηφόρου Βρεττάκου θα του χρωστώ πάντα ευγνωμοσύνη. □

113

H l ι κ ί λ ί α σ τ η ν ποίη του Νικηφόρου

το υ V I N C E N Z O R O T O L O

ριν μπούμε στο θέμα που θα μας απασχολήσει, νομίζω πως θα είναι χρήσιμο να αναφέρουμε μερικά βιογραφικά στοιχεία του Νικηφόρου Βρεττάκου, που σχετίζονται με τη διαμονή του στο Παλέρμο και έχουν άμεση απήχηση στην ποίησή του. Λίγους μήνες μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα, και συγκεκριμέ­ να τον Οκτώβρη του 1967, ο Βρεττάκος πήρε την πικρή απόφα­ ση να εγκαταλείψει την Ελλάδα για να βρει καταφύγιο στη φιλόξενη «Παιδούπολη Πεσταλότσι», στο Τρόγκεν της Ελβετίας. Τρία χρόνια μετά, την άνοιξη του 1970, πραγματοποίησε μια προγραμματισμένη από καιρό επί­ σκεψη στο Παλέρμο, για να δώσει μερικές διαλέξεις στην εκεί Φιλοσοφική Σχολή. Πράγματι, η σχετική πρόσκληση είχε γίνει από την προηγούμενη χρονιά. 0 ποιητής μάλιστα είχε κατεβεί κιόλας, το Μάη του 1969, στη Ρώ­ μη με προορισμό τη Σικελία. Εκεί όμως πληροφορήθηκε την άφιξη στην Ελβετία ενός φίλου του από την Αμερική και αναγκάστηκε να γυρίσει πί­ σω. Το απρόοπτο εμπόδιο αύξησε την περιέργεια του Βρεττάκου να επίσκεφτεί τη Σικελία, με τις τόσες ελληνικές αναμνήσεις. Τον Απρίλη του 1970 έγινε λοιπόν η πρώτη συνάντησή του με τη σικελική γη, που οι άν­ θρωποι και η φύση της μοιάζουν τόσο πολύ με τη γενέτειρά του, την Πε­ λοπόννησο. Αυτή η επαφή έκανε πιο αισθητή τη νοσταλγία του για το με­ σογειακό τοπίο. Σ' ένα γράμμα που έσ τειλ ε στον γράφοντα στις 4 15-5-1970, μετά την επιστροφή του στην Ελβετία, έλεγε: «Εδώ, ο καιρός ψυχρός, τα δέντρα μόλις αρχίζουν να μπουμπουκιάζουν, κι εγώ δεν μπο­ ρώ να συνέλθω ακόμη από τον αιφνιδιασμό της Σικελίας που συνδέθηκε απ' ευθείας με τις παιδικές μου μνήμες και, κατά μίαν έννοια, με την ανά­ σταση της ζωής. Έχω την εντύπωση πως ταξίδευα σ' ένα όνειρο το οποίο για να το επισκεφτεί και να το ανακαλύψει κανείς, πρέπει νάχει ζήσει τρία χρόνια στη βορειοανατολική Ελβετία με τις ρίζες βγαλμένες από το χώμα του». Όταν, λίγους μήνες μετά, ο διαπρεπής ελληνιστής Bruno Lavagnini, ιδρυτής του Σικελικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπου­ δών, του πρότεινε να 'ρθει στο Παλέρμο για να συνεργαστεί στη σύνταξη ενός Νεοελληνο-ιταλικού Λεξικού που ετοίμαζε το Ινστιτούτο, δέχτηκε πρόθυμα και, επί τέσσερα χρόνια, έγινε μόνιμος κάτοικος του Παλέρμο. Το τελευταίο εξάμηνο αυτής της διαμονής (Ιανουάριος-Ιούνιος 1974) ο 114

Βρεττάκος νοσηλεύτηκε στο νοσοκομείο Cervello του Παλέρμο για μια σοβαρή μορφή φυματίωσης. Τέλος, το καλοκαίρι του 1985 ο Βρεττάκος ξαναγύρισε στο Πα­ λέρμο για μια σύντομη επίσκεψη. Απλοποιώντας κάπως την πολύπλοκη διάρθρωση της σι­ κελικής εμπειρίας στη ζωή και στο έργο του Νικηφόρου Βρεττάκου, θα έλεγα πως η πρώτη φάση της (άνοιξη 1970) εκφράζει τις νωπές εντυπώσεις του από τη σύντο­ μη επαφή με τη Σικελία- στη δεύτερη (χειμώνας 1970-καλοκαίρι 1974) αντανακλώνται τα αποκρυσταλλωμένα πια αισθήματα ενός αυτοεξόριστου· η τρίτη (καλοκαίρι 1985) αποτελεί την τρυφερή αναδίπλωση στην ανίχνευση των παλαιών τόπων, συγκινήσεων, ανθρώπων, θα πρέπει ε ­ πίσης να συμπληρωθούν τα βιογραφικά στοιχεία της σι­ κελικής παρένθεσης του ποιητή με την όχι ασήμαντη λε­ πτομέρεια ότι ένα μεγάλο μέρος από την τετραετή του διαμονή στο Παλέρμο το πέρασε μόνος του, ενώ τα άλ­ λα μέλη της οικογένειάς του ήταν σκορπισμένα σε τρία διαφορετικά σημεία. Αργότερα ήρθαν να μείνουν μαζί του η γυναίκα του και η μικρή τους εγγονούλα Αλεξάν­ δρα (που της αφιέρωσε ένα ποίημα). Σ' όλο αυτό το διά­ στημα φ ιλοξενήθηκε από το ν ελληνιστή Salvatore Nicosia, στο σπίτι του στην Piazza Edison 2 (από αυτή τη διεύθυνση παίρνουν τον τίτλο τους δύο ποιήματα). Το 1987 το Σικελικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελ­ ληνικών Σπουδών περιέλαβε στις εκδόσεις του μια δί­ γλωσση ανθολογία, με την επιμέλεια του γράφοντος, που είχε τίτλο Nikiforos Vrettakos. 12 Poesie Siciliane. Τρία χρόνια αργότερα οι εκδόσεις «Αστρολάβος/Ευθύνη» κυκλοφόρησαν τα σικελικά ποιήματα που, εκτός α­ πό τα δώδεκα της έκδοσης του Παλέρμο, είχαν άλλα τρία. Μ' αυτή την ελληνική έκδοση ασχολήθηκε ο αεί­ μνηστος Τόσος Κόρφης1 ο οποίος, με τη γνωστή του ο­ ξυδέρκεια, μπόρεσε να εντοπίσει τα πιο σημαντικά γνωρίσματά της. Σ' αυτή την ελληνική έκδοση, πιο προσιτή στον Έλληνα αναγνώστη, θα αναφερθούμε και εμείς στο παρόν άρθρο. Αλλά πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση των ποιημά­ των, χρειάζονται μερικές φιλολογικές διευκρινίσεις. Με­ ρικά απ' αυτά τα σικελικά ποιήματα είχαν εκδοθεί. Συ­ γκεκριμένα, στον τρίτο τόμο της έκδοσης Νικηφόρου Βρεττάκου Ποιήματα 1967-1970. Οδοιπορία («Διογέ­ νης», Αθήνα 1972) είναι καταχωρισμένη η ενότητα Ιντερμέτζο της Σικελίας που περιλαμβάνει έξι ποιήματα («Ταξίδι στη Σικελία», «Η συνάντηση», «Οι κλίμακες», «Ένα βράδυ ο κόσμος», «Έξω απ' το χρόνο», «Φεύγο­ ντας»). Σημειωτέον ότι αρχικά «Ιντερμέτζο της Σικελίας» ήταν ο τίτλος του ποιήματος που, στην τελική του μορ­ φή, πήρε τον τίτλο «Οι κλίμακες». Αυτό το ποίημα, που άλλαξε και άλλη μια φορά τίτλο και μορφή όπως θα

δούμε στο τέλος, το είχα μεταφράσει, μαζί με άλλα, α­ πό χειρόγραφο του ποιητή, στη μελέτη μου Niceforo Vrettakos. Appunti di un itinerario poetlco (Palermo 1972). Στην έκδοση Νικηφόρου Βρεττάκου τα ποιήματα, (τόμ. δεύτερος, «Τρία φύλλα», Αθήνα 1981), τα ποιήμα­ τα που ανέφερα παραπάνω βρίσκονται ενταγμένα, μαζί με άλλα δεκαοχτώ, στην ενότητα «Ημερολόγιο». Το πρώτο από τα ποιήματα που προστέθηκαν στην ελ ­ ληνική έκδοση τω ν σικελικών ποιημάτων, «Ο ήλιος μου», είχε δημοσιευτεί και στην έκδοση «Διογένης» και στην έκδοση «Τρία φύλλα», κάτω από την ενότητα «Ημερολόγιο». Πολύ σωστά ο εκδότης πρόεταξε το ποί­ ημα αυτό στα άλλα σικελικά ποιήματα, γιατί αποτελεί κατά κάποιο τρόπο προοίμιο σ' αυτό. Ο συνδετικός κρί­ κος βρίσκεται στη λέξη «συνάντηση» (το «μυστικό» ρα­ ντεβού που ο ποιητής έχει «κανονίσει» με τον ήλιο), που όχι συμπτωματικά απαντά στον τίτλο του τέταρτου ποι­ ήματος της συλλογής. Το ποίημα «Ο ήλιος μου» αναδίνει την ψυχική αναμονή που πηγάζει από την αδιάκοπη προσπάθεια του ποιητή να εναποθηκεύει φως ως αντί­ δοτο στην επικείμενη νύχτα. Τα πέντε ποιήματα που ακολουθούν αναφέρονται στο πρώτο ταξίδι στη Σικελία. Και ακριβώς «Ταξίδι στη Σικε­ λία» τιτλοφορείται το πρώτο απ' αυτά τα ποιήματα, που διακατέχεται από το προαίσθημα πως οι προσδοκίες θα δικαιωθούν, και τουλάχιστον, τώρα «...θα μπορώ/να βλέπομαι πρόσωπο με πρόσωπο με τη θάλασσα,/σαν για μιαν αναγνώριση, έπειτα από μακριάν απουσία». Χρησιμοποιώντας τη λέξη «απουσία», ο ποιητής θέλει να πει σχεδόν ότι δεν πρόκειται για επίσκεψη σε ξένο τόπο, αλλά για επιστροφή σε γνώριμο μέρος (δεν είναι τυχαία η λέξη «αναγνώριση»), γιατί, απλούστατα, «στην απέναντι όχθη της,/θα γνωρίζω πως βρίσκεται η πατρί­ δα μου». Τα ποιήματα «Οι κλίμακες» και «Συνάντηση με τον ήλιο στους σικελικούς λόφους» ζωγραφίζουν, με απέριττο λεκτικό και τέλεια δομημένη αρχιτεκτονική, τη χαρά του φωτός που ξεχειλίζει από τον ορίζοντα και πλημμυρίζει την ψυχή του ποιητή διψασμένου για ήλιο. Στο επόμενο ποίημα, «Έξω απ' το χρόνο», μια παρόμοια φωτεινή ει­ κόνα πλαισιώνεται επιβλητικά από τα σκόρπια ερείπια των αρχαίων ναών της Σελινούντας, διαγράφοντας ένα διαχρονικό τόξο που προωθείται έως το σήμερα χάρη στην παρουσία του ποιητή και του μικρού του φίλου. Το τελευταίο απ' αυτά τα ποιήματα, «Φεύγοντας», συνοψί­ ζει αριστουργηματικά την πλήρη συγχώνευση του φυσι­ κού περιβάλλοντος με την ανθρώπινη υπόσταση στη συνείδηση του ποιητή, έτοιμη πια να μετατρέψει όσα ε­ ρεθίσματα έχει δεχτεί σ' αυτή τη σύντομη επίσκεψη σε «κουβέντες προς τους ανθρώπους».

115

Τα ποιήματα της δεύτερης φάσης της σικελικής εμπει­ ρίας -«Via della liberty, «Piazza Edison 2 (I και II)», «Μπα­ λάντα του νοσοκομείου Cervello», «Απόκριση»- διαφέ­ ρουν απ' αυτά της πρώτης ομάδας, καθώς καταγρά­ φουν, σαν σκόρπια φύλλα ενός ημερολογίου, συγκινή­ σεις και εντυπώσεις από την τετραετή διαμονή του ποι­ ητή στο Παλέρμο. Κυρίως, η Σικελία έχει βγει πια από το μαγικό χώρο του μύθου και έχει γίνει καθημερινή πραγ­ ματικότητα. Αν εξαιρέσουμε το πρώτο απ' αυτά τα ποι­ ήματα, που απηχεί στοχασμούς και φαντασιώσεις του ποιητή σε μια λεωφόρο της ξένης πολιτείας κατά το φθινόπωρο, τα άλλα είναι συνδεδεμένα με βιώματά του. Αυτά τα βιώματα όπως προβάλλονται με τρόπο που να μην καταργείται η ακατανίκητη τάση του Βρεττάκου να διανθίζει τη γυμνή πραγματικότητα με τη γοη­ τεία του μυθικού στοιχείου. Το ποίημα «Piazza Edison 2», αφιερωμένο στο σπίτι όπου έμενε στο Παλέρμο, είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος ξεκινά από την προβολή της στάσης τω ν δύο ανθρώπων που κι­ νούνται μέσα στο ίδιο περιβάλλον (τα δέντρα και τα φυ­ τά του κήπου). Τη στιγμή που ο Σαλβατόρε (πρόκειται για τον ελληνιστή του Πανεπιστημίου του Παλέρμο Salvatore Nicosia) αναζητεί στην κιθάρα μια προσωρινή ανάπαυλα, ο ποιητής, βυθισμένος στη ρέμβη και στα ό­ νειρά του, ξαναπλάθει στα μέτρα του το μύθο του Αρίωνα. Από κει πηγάζει η ωραιότατη εικόνα του δελφι­ νιού που, μια νύχτα με φεγγάρι, τον παίρνει στη ράχη του και τον πηγαίνει μακριά «με σπουδή, ακολουθώντας τη μουσική/που ακουγόταν απ' την πατρίδα». Στο δεύ­ τερο μέρος του ποιήματος, παίρνοντας αφορμή από το επεισόδιο της ξαφνικής αναζωπύρωσης παλιάς φυμα­ τίωσης που εκδηλώθηκε στο σπίτι του (το Γενάρη του 1970) με μια ακατάσχετη αιμορραγία, ο ποιητής έχει το σθένος να εξωραΐσει το τρομερό περιστατικό αποδίδο­ ντας στο χυμένο αίμα τη συμβολική σημασία της ρίζας της ποίησης και της αγάπης. Τα δύο επόμενα ποιήματα, «Μπαλάντα του νοσοκομείου Cervello» και «Απόκριση», πήραν σάρκα και οοτά στις ιδιάζουσες συνθήκες της νο­ σηλείας του στο νοσοκομείο Cervello, που υπήρξε βαρύ χτύπημα για τη σωματική αντοχή και την ψυχική ισορρο­ πία του. 0 Βρεττάκος όμως βρήκε στα απέραντα αποθέ­ ματα υπομονής που είχε τις δυνάμεις για να αντεπεξέλθει και σ' αυτή την απρόσμενη δοκιμασία. 0 ποιητής μά­ λιστα κατόρθωσε όχι μόνο να αντιμετωπίσει με καρτερι­ κότητα τις ταλαιπωρίες της αρρώστιας, αλλά και να με­ τατρέψει πάλι μια οδυνηρή εμπειρία σε «κουβέντες προς τους ανθρώπους». Το κρεβάτι του πόνου του έγινε κέντρο της γενικής προσοχής, από τους θεράποντες γιατρούς έως τους απλούς νοσηλευόμενους. Όλοι σύ­ χναζαν στο δωμάτιο του «καθηγητή» (έτσι τον ονόμα­ 116

ζαν), για να αντικρίσουν τον Έλληνα με τη γαλήνια μορ­ φή αρχαίου σοφού. Ένας νοσοκόμος μάλιστα, που, ως βετεράνος του πολέμου της Αλβανίας, ένιωθε θαυμα­ σμό για τον πατριωτισμό των Ελλήνων, τον είχε αναλάβει με εξαιρετική φροντίδα και στοργή. Η στενή επαφή του με τους συμπάσχοντες τον κατέστησε μάρτυρα πολλών λυπητερών καταστάσεων. Ξεχωριστή εντύπω­ ση του προκάλεοε η τραγική περίπτωση του «Partigiano Luigi», που του ενέπνευσε την πολύ τρυφερή και αν­ θρώπινη «Μπαλάντα του νοσοκομείου Cervello». Αλλη­ λεγγύη προς τον πλησίον χαρακτηρίζει την «Μπαλά­ ντα»· παρόμοια αλληλεγγύη, αυτή τη φορά προς τον Βρεττάκο, και μάλιστα από τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο, εί­ ναι αυτή που αντανακλά έμμεσα στο ποίημα «Απόκρι­ ση». Πρόκειται για μια συγκινημένη ποιητική απάντηση στο γράμμα που ο Ρίτσος είχε στείλει στον Βρεττάκο ό­ ταν έμαθε ότι νοσηλευόταν σε νοσοκομείο της Σικελίας. Στο ποίημά του ο Βρεττάκος, αφού εκφράσει την ευ ­ γνωμοσύνη του για τη φιλική χειρονομία του Ρίτσου, καταλήγει στην εμφατική επιβεβαίωση ότι η αγάπη είναι το δυνατότερο και λαμπρότερο πράγμα στον κόσμο. Τα τελευταία τέσσερα ποιήματα γεννήθηκαν από τη σύ­ ντομη επίσκεψή του στο Παλέρμο το καλοκαίρι του 1985. Φαινομενικά ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, αυ­ τά τα ποιήματα έχουν ως συνδετικό κρίκο τη νοσταλγική ανάμνηση αλλοτινών ανθρώπων, τόπων, καταστά­ σεων. Το τελευταίο, «Η κυρία των αγγέλων», μένει βέ­ βαια έξω από το σικελικό περιβάλλον, αλλά η παρουσία του δικαιολογείται από το γεγονός ότι αναφέρεται οε φιλικό πρόσωπο, που έχει παρασταθεί πάντα στοργικά στον ποιητή, ιδιαίτερα στα χρόνια της αυτοεξορίας του. Το πρώτο απ' αυτά τα ποιήματα, «Επίσκεψη στο Παλέρ­ μο», αφορά την Αλεξάνδρα, την τότε δίχρονη εγγονούλα που είχε έρθει από το Παρίσι και, με τα παιδικά της καμώματα, γέμισε χαρά το σπίτι του. Προσπαθώντας τώρα ο ποιητής να ξαναβρεί στους δρόμους του Πα­ λέρμο τα ίχνη από το παλιό πέρασμα του παιδιού, νιώ­ θει ικανοποίηση με τη διαπίστωση ότι ο ήλιος επιτέλους ανέτειλε, όπως το είχε προμηνύσει η μικρούλα μια σκο­ τεινή και βροχερή νύχτα. «Via Noto 54» είναι ο τίτλος του δεύτερου ποιήματος αυτής της σειράς: πρόκειται για τη διεύθυνση του Σικελικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών όπου ο ποιητής εργάστηκε επί τέσσερα χρόνια (το γραφείο του πήρε κατόπιν την επίσημη ονομασία «Αίθουσα Νικηφόρος Βρεττάκος»). Στο ποίημα προβάλλεται η σεβάσμια μορφή του Bruno Lavagnini, προέδρου του Ινστιτούτου, να χαϊδεύει απα­ λά τα βιβλία («από τον Όμηρο ως τον Σολωμό»), που εί­ ναι σαν «λουλούδια σ' ελληνικό περιβόλι». Ακολουθεί το ποίημα «Συνάντηση στις μανόλιες», αφιερωμένο στη

Ο Η. Βριπάκος ατον Ακράγαντα της Ιικιλίας (1973). Φωτογραφία: Κ. Βριπάκος

μνήμη της πρόωρα χαμένης νεοελληνίστριας του Πανε­ πιστημίου του Παλέρμο Μαρίας Γκάλο-Τσάνου που, ε ­ κτός από τα άλλα, είχε επιμεληθεί μια ανθολογία ποιη­ μάτων του Βρεττόκου σε δική της, ωραιότατη, ιταλική απόδοση2. Στο ποίημα μνημονεύονται μερικές τοποθε­ σίες μέσα στο Παλέρμο, και στα περίχωρα της πόλης, όπου ο ποιητής συνήθιζε να πηγαίνει με τον κύκλο των φίλων του, στους οποίους συγκαταλεγόταν φυσικά και η Μαρία Γκάλο-Τσάνου. Τελειώνοντας, θα ανακοινώσω μερικά ανέκδοτα στοι­ χεία, που ίσως δε στερούνται ενδιαφέροντος, γύρω α­ πό τις ποιητικές δημιουργίες του Βρεττόκου, γνωστές και άγνωστες, που έχουν θέμα το πρώτο ταξίδι του στη Σικελία. Σκαλίζοντας τελευταία παλιά μου χαρτιά, βρήκα μερικά αυτόγραφα ποιήματα του Νικηφόρου Βρεττάκου, χωρισμένα σε δύο ομάδες, που μου τα είχε στείλει ο ποιητής από την Ελβετία το καλοκαίρι του 1970, δη­ λαδή στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στο πρώτο ταξίδι στο Παλέρμο και την οριστική του εγκατάσταση στη σι­ κελική πρωτεύουσα. Η πρώτη ομάδα περιέχει δέκα ποι­ ήματα κάτω από το γενικό τίτλο Σημειώσεις της Σικε­ λίας, ενώ οι τίτλοι των μεμονωμένων ποιημάτων είναι οι ακόλουθοι: «Συνάντηση», «Εν κρυπτώ», «Προσωρινός ορίζοντας», «Εκείνο το πρωί», «Είχα καιρό», «Η σκιά και η αιωνιότητα», «Η ίδια η Ποίηση», «Φεύγοντας», «Κράτησα

το λουλουδάκι του Άλντο», «Παράκληση». Μόνο τα ποι­ ήματα I, VI, VIII (η αρίθμηση του χειρόγραφου είναι ρω­ μαϊκή) βρίσκει ανταπόκριση στη συλλογή Σικελικά ποιή­ ματα. Το πρώτο ποίημα, «Συνάντηση», αντιστοιχεί, με μερικές παραλλαγές, στο ποίημα «Συνάντηση με τον ή­ λιο στους σικελικούς λόφους» (ο τίτλος «Συνάντηοη» διατηρείται στη έκδοση «Διογένης» και στην έκδοση «Τρία φύλλα»). Το έκτο ποίημα, «Η οκιά και η αιωνιότη­ τα», αποτελεί τον πρώτο πυρήνα του ποιήματος που στην οριστική του μορφή πήρε τον τίτλο «Έξω απ' τον χρόνο». Το χειρόγραφο κείμενο παρουσιάζει αρκετές διαφορές σε σχέση με το οριστικό κείμενο, που δίνουν έναν τόνο περισσότερο απαισιόδοξο ως προς τη μοίρα του ποιητή. Τα υπόλοιπα εφτά ποιήματα, απ' ό,τι ξέρω, έμειναν ανέκδοτα. Και αυτά, όμως, εκτός από το τελευ­ ταίο, αναφέρονται έμμεσα σε πρόσωπα και πράγματα της Σικελίας, στα οποία ο αυτοεξόριστος ποιητής ανα­ γνωρίζει μια παρηγορητική ομοιότητα με τα αντίστοιχα της πατρίδας του. Δώδεκα είναι τα ποιήματα της δεύτερης ομάδας χειρο­ γράφων, τα οποία δεν είναι ενταγμένα σε κάποια ενό­ τητα με γενικό τίτλο, όπως η προηγούμενη ομάδα. Αυ­ τά τα ποιήματα δεν έχουν σχέση με τη Σικελία, εκτός από το πρώτο, «0 ήλιος με περίμενε». Πρόκειται για άλ­ λη μια ακόμη γραφή του ποιήματος «Οι κλίμακες»5. Οι

117

διαφορές μεταξύ των δύο παραλλαγών του ποιήματος είναι σημαντικές. Αν το τελικό κείμενο έχει αποκτήσει μία ουσιαστική και επιγραμματική λιτότητα, ωστόσο η πρώτη μορφή του κατορθώνει να συνδέσει καίρια το παρόν με το παρελθόν, χάρη στην εικόνα του σικελι­ κού φωτός που ανακαλεί στη μνήμη του ποιητή το πελοποννησιακό φως των παιδικών του χρόνων. Νομίζω μάλιστα ότι είναι χρήσιμο να παραθέσουμε τα δύο κεί­ μενα για μια αυτόματη αντιπαραβολή μεταξύ τους που, σε τελευτα ία ανάλυση, καταγράφει δύο διαδοχικές στιγμές από τη βασανιστική πορεία της δημιουργικής διαδικασίας, οδηγώντας μας κατευθείαν στο εργαστήρι του ποιητή: 1 .0 ΗΛΙΟΣ ΜΕ ΠΕΡΙΜΕΝΕ Ο ήλιος με περίμενε στη Σικελία. Στον ουρανό και οτα βουνά ήτανε τοποθετημένο το φως κατά κλίμακες. Κι έγινα το παιδί που άλλοτε στην πατρίδα, πριν πενήντα χρόνια, κάθε πρωί ανακάλυπτε τον παράδεισο. Τινάχτηκα όπως ο τρελλός κότσυφας που ξυπνά και μες από το δέντρο του έξω στο φως της μέρας χυμώντας, κουβαριάζεται μες στον κελαϊδισμό του. Ο ήλιος μού ανανέωσε το παλιό διαβατήριο και παίρνοντας η ψυχή μου το πιο γρήγορο μέσο, χτυπώντας σε πέτρες, σε δέντρα και όνειρα, γυρίζει, γυρίζει, γυρίζει, τον κόσμο.

1α. ΟΙ ΚΛΙΜΑΚΕΣ Στον ουρανό και στα βουνά ήτανε τοποθετημένο το φως κατά κλίμακες. Λογισμοί τις ανέβαιναν, λογισμοί τις κατέβαιναν. Ονειρευόμουνα πως μου ανανέωνε ο ήλιος το παλιό διαβατήριο και πως παίρνοντας η ψυχή μου το πιο γρήγορο μέσο, χτυπώντας σε πέτρες, σε δέντρα και όνειρα, γυρίζει, γυρίζει, γυρίζει τον κόσμο. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Τάσος Κόρφης, Τα «Σικελικά Ποιήματα»του Νικηφόρου Βρεττάκου, στον τόμο Μνήμη του Ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991), επιμ. Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Αθήνα 1993, ο.

203-207.

2. Nlkiforos Vrettakos. Poesie scelte, a cura di Maria Tsanos Gallo, University di Palermo, Istituto di Filologia Greca, Palermo 1976.

3. Δεύτερη (;) γραφή αποτελεί αυτή που ανέφερα παραπάνω με τον τίτλο «Ιντερμέτζο της Σικελίας», που την είχα διαβά­ σει από χαμένο χειρόγραφο και την είχα αποδώσει στα ιταλι­ κά.

Το ερωτικό ποίηση του Ν.

στστην

τη ς Τ Α Τ Ι Α Ν Α Σ Γ Κ Ρ Ι Τ Σ Η - Μ Ι Λ Λ Ι Ε Ξ

«Το πιο καθαρό πράνμα λοιπόν της δημιουργίας δεν είναι το λυκόφως, ούτε ο ουρανός που καθρεφτίζεται μες στο ποτάμι, ού τε ο ήλιος πάνω οτης μηλιάς τ ' άνθη. Είναι η αγάπη».

«ΑΓΑΠΗ» στον Ν. Βρεχιάκο είναι μοχλός, άξονας και πυρήνας μαζί. Αγάπη προς τον πλησίον, προς το Σάμπαν, προς τον άν­ θρωπο. Αγάπη τρυφερή, αγάπη ερωτική, αγάπη και της οδύνης ακόμα, γιατί κι όταν κάποτε ο Νικηφόρος οργίζεται, κίνητρο της οργής του δεν είναι το μίσος αλλά η αγάπη. Στη Διαμαρτυρία του, που τα περισσότερα ποιήματά της γρά­ φτηκαν στο διάστημα της δικτατορίας και στα ξένα χώματα όπου είχε καταφύγει, ο μελετητής της ποίησης του Βρεττάκου θα μετρήσει τα λι­ γότερο «αγαπώ» από όλο του το έργο. Η λέξη σχεδόν εκλείπει, η έννοια όμως εμμένει. Στο Αποχαιρετισμό οτον ελληνικό ήλιο το 1967, που έ ­ γραψε στην Αθήνα και το άφησε εδώ οαν διαθήκη πριν αυτοεξοριστεί, τελειώνει με αυτούς εδώ τους στίχους: Αν δεν είναι ώριμος ο κόσμος παρά μόνο για να καταστραφεί, λησμονήσετε τό τε και την πατρίδα μου· αν όμως ακόμα υπάρχουνε φυχή και αγάπη, τότε απλώστε τα χέρια όλοι οι ευγενείς του κόσμου και βοηθήστε τη. Επειδή απόψε μαζευτήκαμε εδώ για να γιορτάσουμε τον Νικηφόρο και να χαιρετίσουμε μαζί με τα εβδομήντα πλούσια σε βιώματα, αγάπη και ποίηση, χρόνια του, δε θα κάνουμε βέβαια καμιά διάλεξη, όμως μπο­ ρούμε να προτείνουμε στους πιο νέους που θα ασχοληθούν «φιλολογι­ κά» ή κριτικά με το έργο του να μετρήσουν τη λέξη «αγάπη» μέσα στο σύνολο της ποίησής του. Η θέση που κατέχει μια λέξη μέσα σ' ένα έργο μπορεί να φωτίσει πολ­ λαπλά το πρόσωπό του.*

* Ομιλία για τα εβδομήντα χρόνια του ποιητή (19821 119

Απόψε λοιπόν, αφού η γλώσσα μας μας δίνει το μονα­ δικό προνόμιο να χρησιμοποιούμε δύο λέξεις -αγάπη και έρωτας-, μπορώ να απομονώσω τον ερωτικό λόγο του Βρεττάκου. Δε θα μιλήσω για τον έρωτά του προς τον Ταΰγετο, γιατί έρω τας είναι κι αυτός, αλλά την αγάπη-έρωτα προς τη γυναίκα. Η γυναίκα γενικά, η μάνα, η σύντροφος, η Παναγία, το κορίτσι, η ερωμένη, είναι παρούσες μέσα σ' όλο το έργο του, θα έλεγα μάλιστα πως το ένα πρόσωπο μπαίνει μέσα στο άλλο, εγκυμονεί το ένα το άλλο κι έ ­ χει πάντα μιαν ιερότητα, γιατί η γυναίκα του Βρεττάκου αίρει την καταγωγή της όχι από την Εύα αλλά από τη Μάνα Παναγία. 0 σεβασμός στο μεγαλείο της γυναίκας Μάνας, η στοργή, η ενοχή που κάποτε, είναι στο βά­ θος λόγος ερωτικός, όπως είναι και εκείνος που απευ­ θύνεται στο ερωτικό του αντικείμενο και τον κάνει κά­ θε φορά να ανακαλύπτει τον κόσμο, ανακαλύπτοντας ταυτόχρονα την πολυσήμαντη έννοια των συμβόλων του. θα άξιζε να κοιτάξει κανείς από κοντά τα στάδια του ε ­ ρωτικού του λόγου. 0 έρω τας είναι προσδοκία στη «Μαργαρίτα», που από το 1939 ίσαμε το 1955 τουλάχι­ στον έρχεται και επανέρχεται μέσα στην ποίησή του, σαν όραμα περισσότερο παρά σαν παρουσία Πιασμένοι από το χέρι διπλώναμε τη θάλασσα διπλώναμε τους αγέρες και τα μεγάλα βουνά Η Μαργαρίτα ενώθηκε με το άπειρο. Έστω και σ' αυτούς τους ελάχιστους στίχους, που α­ ντιπροσωπεύουνε όμως το πνεύμα όλου του ποιήμα­ τος, είναι φανερή ή ερωτική διάθεση, όμως η Μαργα­ ρίτα μάς παρουσιάζεται πολύ περισσότερο σαν σύμ­ βολο ερωτικό παρά σαν πρόσωπο πραγματικό και γι' αυτό υφίσταται μεταμορφώσεις. Η Μαργαρίτα έρωτας, η Μαργαρίτα Αγάπη με κεφαλαίο άλφα. «Η Μαργαρίτα έγινε αγάπη και γυρνά στο σύμπαν» λέει στην «Κυρά της θάλασσας» το 1945, ενώ αργότερα, το 1957, με­ ταμορφώνεται σε Εστιάδα που με την αυστηρή της φυσιογνωμία, τις δίχως όρια θυσίες της, γίνεται προ­ στάτης άγγελος, συνείδηση της ευθύνης και λειτουρ­ γός κοινωνικής αγάπης. «Τα τρία ποιήματα στη γυναίκα με το τσακισμένο χέρι» που ανήκαν στο Χρόνο και το Ποτάμι, 1957, νομίζω πως αποτελούν μαζί με το ΑηΓιώργη το οικογενειακό εικονοστάσι του ποιητή. Στον ίδιο αυτό χρόνο, σαν τα σπάρτα, τα νερατζάκια και τα έσπερα της ποίησής του, λαμποκοπάνε για μια 120

στιγμή μορφές που θα τις έλεγα και κοριτσίστικες και του εμπνέουν μικρά λυρικά τραγούδια και της Σπάρτης τις Πορτοκαλιές ή το «Δίχως Εσέ» Δίχως εσέ δε θάβρισκαν νερό τα περιστέρια φέρνεις νερό από τον ουρανό φώτα σταχιών κι απάνω σου στο φεγγάρι από σπουργίτες. Αλλά και στο «Ανέκδοτο γράμμα» ο Νικηφόρος θα μπο­ ρούσε να απευθύνεται σε κάθε γυναίκα που πόθησε μυστικά, ανομολόγητα και τη μετέτρεψε σε άφταστο όραμα λέγοντάς της: ΐ Κουβεντιάζουμε οι δυο μας μέσα στο άπειρο αγάπη μου φως με φως. σε φιλώ. Ακόμα και ο «Χορός του Κορυδαλλού» που έχει γίνει ε ­ ρωτική εξομολόγηση στα χείλη εκατοντάδων νέων, α­ πό τότε που γράφτηκε, δω παύει να μας δίνει την πλα­ τωνική εικόνα του έρωτα. Απόψε σε παντρεύω με την αιωνιότητα Περνώ το χρυσό δαχτυλίδι της ποίησής μου στο δά­ χτυλό σου Περνώ στα μαλλιά σου ένα στεφάνι λεμονιάς. Δε νομίζω πως αλλάζει ύφος από τη Μαργαρίτα που της έλεγε: Βρήκα την αιωνιότητα του ήλιου εικονισμένη μέσα στα μάτια σου. Ίσαμε το χρόνο και το Ποτάμι πολλά του ποιήματα έ ­ χουν προδιάθεση ερωτική, νομίζει όμως κανείς πως ο ποιητής ερω τεύεται σκιές, οράματα, ερω τεύεται με τον τρόπο που ερωτοτροπεί με τη φύση, με το ουρά­ νιο στερέωμα, με την ποιητική μορφή μιας Βεατρίκης. Μέσα όμως στο Χρόνο και το Ποτάμι το 1957 στο ποίη­ μα «Επιστροφή από τους Δελφούς» αλλάζει η εσω τε­ ρική ροή. Η γυναίκα παύει να είναι σύμβολο, αηοκτάει τις ανθρώπινες διαστάσεις της, το διάχυτο συναίσθημα γίνεται ερωτικό πάθος, ο χρόνος είναι συγκεκριμένος και υπαρκτός όπως υπάρχει και η γυναίκα απέναντι του. Βλέπαμε ο ένας μας τον άλλο παραξενεμένο, και για πρώτη φορά

νοιώθαμε πως υπάρχουνε στον κόομο αυτό ώρες που είναι έξω από το χρόνο Σημειώνω εδώ το «εμείς» που λείπει από όλα τα άλλα ποιήματα, όπως λείπει και ο αισθησιασμός του σώμα­ τος. Στο ποίημα «Οι λυγαριές» που και πάλι το άλλο πρό­ σωπο είναι υπαρκτό, μπορεί βέβαια να ρωτάει με τον άριστο ερωτικό του τρόπο ο Βρεττάκος «αν έχει σύνο­ ρα ο κόσμος και η αγάπη», όμως το μάτι σταματάει και πάνω στο σώμα. πάνω ατο στήθος σου είχες βάλει το κλωνάρι της λυγαριάς και σπίθιζε ατελείω τα Βέβαια αυτό που σπίθιζε δεν ήταν η λυγαριά Το 1958 γράφει «Το βάθος του κόσμου». Η δεκαετία 1957-1967 θα μπορούσα να πω ότι είναι η πιο ευτυχι­ σμένη του Ν. Βρεττάκου. Όχι μόνο ποιητικά. Είναι γύ­ ρω στα 50 του χρόνια κι αυτή η θαλερή ωριμότητα τον γιομίζει χαρά. Άλλωστε σ' ένα πολύ μικρό ποίημα, την «Έξοδο», το διαλαλεί: Κάποτε όλα τελειώνουν θολά ποτάμια και νύχτες «0 μεθυσμένος με το γαρύφαλλο». Το επιβεβαιώνει ο Νικηφόρος ξεφ αντώ νει, γράφει ένα αληθινά μεθυ-, σμένο ποίημα όπου οι λέξεις παραπατάνε και μπερ­ δεύονται. Κι άνοιξαν όλα κι οι πηγές λύθηκαν κι η καρδιά κι η γλώσσα μου! Και ξέρεις, αν υπήρχε θάνατος θα πεθαίναμε μαζί. Φυσικά τέτοιες ώρες γινόμαστε αθάνατοι, αθανασία ή το πολύ πολύ ευ-θανασία. Όλο το πρώτο μέρος από «Το βάθος του κόσμου» εί­ ναι ένα δοξαστικό του έρωτα.

Μαργαρίτας - Αγάπη Μαρία - Έρωτας. Και τα δύο ονόματα αρχίζουν από Μ, πράγμα που τα ε ­ νώνει με κάποιο τρόπο, κι αν η Μαργαρίτα μπορεί να συμβολίζει σαν το αγριολούλουδο τη δροσιά και την α­ θωότητα, η Μαρία εμπεριέχει την ιερότητα της Μύριαμ, που ίσως ενώνει σ' ένα σώμα τα δύο κεφαλαία Μ. Εγώ θα σε λέω Μαρία. Μπορείς να με λες κι εσύ αδελφό, ή ποτάμι γιατί έχω μέσα μου ένα τραγούδι όπως ένα μεγάλο ποτάμι που έχει χάσει της άκρες του. Οι λέξεις, οι εικόνες δεν έχουν αλλάζει, τα υλικά της ποίησής του μένουν τα ίδια, μόνο που εδώ φ ω τίζο­ νται από άλλη οπτική γωνία. Υπάρχει αισθησιασμός, υγρασία και λάμψη. Μιαν ώρα σχεδόν, μου μιλούσαν τα χέρια σου. Είχα ακούσει τραγούδια ποταμιών και δασών, α λλ ' αυτό το τραγούδι, πρώτη φορά Δέκα γρύλλοι μαζί τα δέκα σου δάχτυλα. Αυτοί οι στίχοι είναι από το ποίημα «0 λόγος των χε­ ριών» Όμως αυτά τα χέρια τον κυνηγάνε και σε άλλα ποιήματα. Το έν α πίσω από τ ' ά λλ ο τα χέρια σου π έραόανε μπρος στο παράθυρο. Όμως, Μαργαρίτα ή Μαρία, όραμα ή παρουσία, η μια μέσα στην άλλη, αποτελούν μια συνεχή έμπνευση για τον ποιητή.

«Εγώ δεν έχω να σου δώσω τίποτε» μου είπες. «Τίποτα· είναι τρύπια τα χέρια μου»

Η ποίηση γεννιέται μαζί με τα πράγματα, μαζί με τον έρωτα, μαζί με τον πόνο. Παραδείγματος χάρη, πολλών μου σελίδων η ποίηση γεννήθηκε μαζί με τα μάτια σου.

Έτσι αρχίζει το ποίημα «Τα τρύπια χέρια». Και μόνο ο τρόπος που μπαίνουν σε εισαγωγικά αυτές οι δύο πεζές φρασούλες μαρτυράνε την ανθεκτικότητα μιας φράσης ειπωμένης, βιωμένης, ένα βίωμα που σκορπιέται μέσα σ' όλα τα ποιήματα τούτης της ενό­ τητας. Σ' αυτή την περίοδο γίνεται κι η μετονομασία της Μαργαρίτας σε Μαρία.

Της Μαργαρίτας της Μαρίας τα μάτια άραγε; Νομίζω όλα τα μάτια που τον κοίταξαν θαμπωμένα και τον θαμπώσανε, ακόμα και τα λυπημένα και τα μάτια των αποχωρισμών δώσανε την υγρασία τους στους στί­ χους. Ένας έναστρος ουρανός από μάτια είναι η ερωτική ποίηση του Ν. Βρεττάκου. □

121

Ένα γράμμα και τρία ποιήματα στην Τατιάνα Γκρίτοη-Μιλλιίξ

της ΓΕΩ ΡΓΙΑΣ ΚΑΚΟΥΡΟ Υ-ΧΡΟΝ Η

λούσια πηγή για τη μ ελ έτη τη ς ποιητικής του Νικηφόρου Βρεττάκου α π οτελεί το Αρχείο της Τατιάνας και του Roger Milliex. Το Αρχείο αυτό ταξινόμησα και κατέγραψα για το ΕΛΙΑ το 1991. Στο φ άκελο αρ. S, Νικηφόρος Βρεττάκος περιέχονταί: Υποφάκελος Α, Αλληλογραφία, είκοσι οκτώ επιστολές του Νικηφόρου Βρεττάκου από το 1951 έως το 1975. Από τις επιστολές αυτές, η επιστολή αρ. 2 έχει δημοσιευτεί στα Τετράδ,ια Ευ­ θύνης, τεύχος 53, «Φώτα και Φωτισμοί του Νικηφόρου Βρεττάκου. Τρία χρόνια από την εκδημία του», ο. 187-191. Στο φάκελο περιέχονται επίσης: Υποφάκελος Β, πέντε έγγραφα με πεζό κείμενα. Υποφάκε­ λος Γ, είκοσι εννέα λυτά έγγραφα με ποιήματα, τρία συρραμμένα έγ­ γραφα επίσης με ποιήματα και δύο πανόδετες συλλογές. Υποφάκελος Δ, σχέδια ποιημάτων και πεζών. Μετά την ταξινόμηση του Αρχείου και την κυκλοφορία του Καταλόγου η Τατιάνα μού παραχώρησε πολλές ακόμη επιστολές, κυρίως λογοτε­ χνών της γενιάς της. Η ταξινόμηση και καταγραφή αυτού του υλικού θα αποτελέσει το συμπληρωματικό κατάλογο του Αρχείου των Milliex. Στο όνομα Νικηφόρος Βρεττάκος σχηματίστηκε ένας καινούριος φάκε­ λος, στον οποίο περιέχονταί: Υποφάκελος Α, Αλληλογραφία, εννέα ε ­ πιστολές από το 1951 έως το 1962. Υποφάκελος Β, είκοσι ένα έγγρα­ φα με ποιήματα. Υποφάκελος Γ, δύο έγγραφα με πεζά κείμενα σχετικά με την Οδύνη και Υποφάκελος Δ, Προσκλητήριο στο γάμο της κόρης του ποιητή. Από τη συμπληρωματική αυτή αλληλογραφία μεταγράφεται εδώ ακρι­ βώς ως έχει η επιστολή αρ. 9. Η αλληλογραφία του Νικηφόρου Βρεττάκου με την Τατιάνα και τον Roger Milliex έχει συμπληρωθεί από το «Αρχείο Νικηφόρου Β ρεττά­ κου» και με τις επιστολές της Τατιάνας και του Roger προς τον ποιητή και είναι έτοιμη να πάρει το δρόμο για το τυπογραφείο.

122

Αρχείο Τατιάνας και Roger Milliex, Συμπληρωματικός Κατάλογος, Νικηφόρος Βρεττάκος, Υποφάκελος Α, Αλληλογραφία, αρ. 9. Δίφυλλο, αυτόγραφη, δισέλιδη επιστολή. Στην τρίτη σελίδα ιδιόχειρο το ποίημα «Ποί­ ηση» και στην τέταρτη σελίδα τα ποιήματα: «Προετοι­ μασία» και «Τα βιβλία». Η επιστολή γράφεται στην Αθήνα και αποστέλλεται στη Λευκωσία, όπου ζουν η Τατιάνα και ο Roger. 0 Roger Milliex είχε διοριστεί α­ πό το 1959 στη Λευκωσία για να οργανώσει τη γαλλι­ κή μορφωτική αποστολή στην Κύπρο. Παρέμεινε στο νησί δώ δεκα χρόνια και δημιούργησε το Γαλλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο οτη Λευκωσία και τμήματα της Αλιάνς Φρανσέζ σε όλες τις πόλεις του νησιού.

29.5.1962 Τατιάνα μου Πήρα την κάρτα σου από την πόλη κι' ένοιωσα κι' εγώ χαρά για την ευχαρίστηση που έλαβες εκεί. Πήρα ακόμη την έντυπη κάρτα του αγαπημένου μου Ροζέ και παρακάλεσα το δικό μου θ εό για τη ν ανά­ παυση της μητέρας του, γνωρίζοντας πόσο ανάγκη έ ­ χουν οι άνθρωποι για ανάπαυση - γνωρίζοντάς το πε­ ρισσότερο από κάθε άλλον, ίσως. Σας έγραφα ένα γράμμα προ ημερών, που ακόμη ψάχνω να το βρω να σας το ταχυδρομήσω και που δεν θα πειράζει αν το λάβ ετε εκ τω ν υστέρων. Όλα τα πράγματα νομίζω πως μπορούν να μου συχωρεθούν, όλα, εκτός από την αταξία μου. Δεν ξέρω, αλλά αυτό τον καιρό έζησα, ένοιωσα να ζω μερικές μέρες ανάλογες με κείνες του 1955,1 όταν είσαστε στο Παρίσι και σας έστειλα μια σειρά από πικρά εξομολογητικά γράμματα, εμπι­ στευόμενος την ψυχή μου στα χέρια σας, τα πιο κο­ ντινά, τα πιο ζεστά, τα πιο ικανά να περιθάλψουν και να χαϊδέψουν ένα βρεγμένο πουλάκι. (Έτσι έγραφα στο γράμμα που ψάχνω να βρω).2 ΚΓ αν δεν το βρω αυτό το γράμμα δεν πειράζει όμως, γιατί τώρα σκέπτομαι πως τα χέρια μας δ εν έχουν την ίδια αντοχή, για να σηκώνουν μεγάλα βάρη πά­ ντοτε. Μόνο που σας έφερα κοντά, πολύ κοντά στην καρδιά μου, όπως δυο επισκέπτες αγαπημένους που έρχονται ξαφνικά και γιομίζουν ένα άδειο σπίτι. Σας είχα αντιγράψει και δυο-τρία μικρά ποιήματα -που τα αντιγράφω πάλι- ενδεικτικά μιας ψυχολογίας και μιας μοίρας. Σας έγραφα πως το σώμα μου είναι ποίηση και η ποίηση σώμα μου ποίηση, και σας ρωτούσα: εί­ ναι καλό αυτό;5 Δυο πράγματα που είναι ένα και που μ' έκαμαν για μια στιγμή να τρομάξω, όταν είδα στον καθρέφτη πως είμαι πολύ αδύνατος. Βέβαια, από την περασμένη Κυριακή που βγήκα και γιόμισα τις «μπα­ ταρίες» μου ήλιο και οξυγόνο, νομίζω πως πήρα ν'

0 Ν. Βρεττάκος μι τα παιίιά του Κώοτα και Ευγενία 1194/, Πειραιάς)

αλλάζω. Το παράκαμα αυτό τον καιρό με το κλείσιμο. Έγραψα μάλιστα κΓ ένα ποίημα με τον τίτλο «Αναγέν­ νηση» που δεν αναφέρομαι καθόλου στο φοίνικα, γιατί εγώ καίγομαι, χωρίς να καίγομαι ποτέ εντελώς. Σκέψου ότι δεν πέρασα ούτε από το Φέξη καθόλου να στείλω την «Αυτοβιογραφία»4 σε μερικούς φίλους εκεί -Ά ντη Περνάρη, Πυλιώτη κ.λπ - θα το κάνω αυ­ τές τις μέρες. Η Πίτσα5 που σας θυμάται και σας χαι­ ρετά -λίγους ανθρώπους θυμάται και χαιρετά- δεν παύει να μου υπενθυμίζει ότι μπορεί να πάρει διαβα­ τήριο και να ταξιδέψει στην Κύπρο. Ίσως θα είναι μια λύτρωση γι' αυτή, κΓ ίσως όχι μόνο γι' αυτή. Η Μαγκαλή6 είναι καλά όπως θα μαθαίνετε, φαντάζομαι, α­ πό την ίδια. Αντί υστερογράφου, σας βάζω λίγο τριμμένο θυμάρι μες στο γράμμα μου, λίγο θυμάρι από τη βασιλεία μου σ' αυτόν τον κόσμο. Σας φιλώ Νικηφόρος ΠΟΙΗΣΗ Όταν έφυγαν όλα, όταν ετελείωσαν, όταν ψάχτηκα - τίποτα. Τότε βρήκα στο στήθος μου μια βελόνα χρυσή, καρφωμένη στο δέρμα. Κάπου, αόρατα άνθη, άστρα, σάλεψαν τότε. Τότε βγήκα στον κήπο. ΤόΙτεΙ μπήκα στον κήπο.

123

Οι όρθιοι κορμοί τους κατέχουν ολόκληρες τις μέσα πλευρές μου. Τόμοι που μέσα τους άνεμοι φυσούνε παράδοξοι· κίνηση μέσα τους, τρίγωνα πουλιών που πετούν, αναρριχώμενες νότες, καλλίγραφα γράμματα που αιμάσσουνε φως. Αν τύχη και δε τα γράψω ποτέ, τι θα γίνουν τα φύλλα τους; Εκείνη τη νύχτα, κανείς δεν θα βλέπει. Μια σκάλα πανύψηλη θα οδηγεί στο στερέωμα. Τα στοιχεία σου - άγγελοι θα μεταφέρουν τρεις μ έ­ ρες και τρεις νύχτες στο σύμπαν, τα βιβλία μου, Κύ­ ριε!7 □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Ο Ν. Βρεττάκοξ ατον Πόρο (1951)

Αποφάσισα τό τε να κεντήσω τη νύχτα μου. ΠΡΟΕΟΡΤΙΑ Κύμα μέγα σηκώθηκε σήμερα μέσα μου. Το ακούω και φοβάμαι. Αν δεν με ρίξει πάνω στους βράχους αύριο θα δω τον ήλιο σου πάλι. Η καρδιά μου σχισμένη σε δυο κορυφές, λογχίζει το άπειρο. Ζωή, πώς αισθάνομαι σήμερα, έτσι; Έναν διάφανο θόρυβο ακούω να πηγαίνει και να 'ρχεται μέσα σ' όλο το σώμα μου, σα να κυλούν πάνω κάτω ποτάμια, σα νά 'γιναν όλα μου τα κόκκαλα δάκρυα. Τι θα συμβεί; Λοιπόν, με διαλύει σε πέτρες, σε λέξεις, σε φως, σε νερό; Ήρθε η ώρα λοιπόν, να συνθέσω τον ύμνο σου;

Τα βιβλία Είμαι γιομάτος βιβλία· αν τύχη και δεν γράψω ποτέ, τι θα γίνουν τα φύλλα τους; 124

1. Όταν ο Βρεττάκος συναντιέται με την Τατιάνα και τον Roger Mllliex, έχει απομακρυνθεί από τη διεύθυνση του περιοδικού Ελεύθερα Γράμματα και έχει διαγράφει από το ΚΚΕ. Αιτία το λυρικό του δοκίμιο Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου, που τυπώθηκε το 1949. Είναι χα­ ρακτηριστικό ότι σε χρόνια απομόνωσης και πάλι, στα χρόνια της δικτατορίας, η ανάγκη των φίλων να στηρί­ ξουν ο ένας τον άλλο γίνεται επιτακτικότερη. Έτσι η αλ­ ληλογραφία τους είναι συχνότερη κατά τη δεκαετία του '50 και κατά τη δικτατορία. Για το χρονικό της φιλίας του Βρεττάκου με την Τατιάνα και τον Roger, βλ. την «Εισαγω­ γή» μου στο βιβλίο του Roger Milliex Ο Ταΰγετος και η σιωπή, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης, Σπάρτη 1998.

2. Στις ημερολογιακές σημειώσεις του ποιητή, με ημερομη­ νία 24.5.1962 διαβάζουμε. Έγραφα χθες ένα γράμμα στην Τατιάνα και στο Ροζέ. Σε μια σειρά από αρκετά γράμματα, εμπιστεύτηκα το 1953 την ψυχή μου, στα χέρια τους, που μου ήταν τα πιο κοντι­ νά και που ήξεραν να φιλοξενήσουν και να χαϊδέψουν ένα βρεγμένο πουλάκι. Σήμερα ξύπνησα πλημμυρισμένος από ένα αίσθημα ζωής, κορυφαίο σε ομορφιά και σε διάθεση. Αυτό που για να το ειπ εί κανείς κάποτε, διακινδυνεύει τη λέξη «αιώνιο».

■ Ακούσε τα πουλιά του δάσους και σύγκρινέ με. (Νικηφό­ ρος Βρεττάκος, Ενώηιος Ενωπίω. Ημερολογιακές σημειώ­ σεις 1962, «Τρία Φύλλα», Αθήνα 1991, ο. 19).

3. Στη συλλογή Το βάθος του κόσμου περιέχεται η ενότητα «Διάλογος με την ποίηση», η οποία περιλαμβάνει είκοσι έ ­ να ποιήματα, στα οποία ο ποιητής επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα που θέτει στην επιστολή. Βλ. Νικηφόρου Βρεττάκου, τα ποιήματα, «Τρία φύλλα», Αθήνα 1981, ο.

23-43.

4. Ομότιτλη ποιητική συλλογή που τυπώθηκε το 1961.

5. Καλλιόπη Αποστολίδη, σύζυγος του Νικηφόρου Βρεττά­ κου.

6. Magali, η κόρη της Τατιάνας και του Roger Milliex. Σήμερα ζει και εργάζεται ως ψυχολόγος στο Παρίσι.

7. Τα ποιήματα δεν περιλαμβάνονται στους τρεις τόμους των Ποιημάτων του Νικηφόρου Βρεττάκου που κυκλοφο­ ρούν από τις εκδόσεις «Τρία φύλλα».

[χάλια οτο χρονικό Ο δ ύ ν η του Νικηφόρου

αυτο

το υ Π . Δ . Μ Α Σ Τ Ρ Ο Δ Η Μ Η Τ Ρ Η

πρόσφατη επανέκδοση της αυτοβιογραφίας του Νικηφόρου Βρετ­ τάκου (1912-1991)' μας προσφέρει την ευκαιρία να στοχαστούμε επάνω στον τρόπο με τον οποίο ένας από τους πιο σημαντικούς ποιητές του ελληνικού εικοστού αιώνα βίωσε και ερμήνευσε την εποχή του και να κατανοήσουμε τις επιλογές που εισηγήθηκε για να προσδώσει στο δημιουργικό του έργο μιαν ευρύτερη θεωρητι­ κή βάση. Η Οδύνη, μετά την πρώτη έκδοσή της (1969)2, δεν είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον των κριτικών και γενικότερα του αναγνωστικού κοινού στο βαθμό που θα περίμενε κανείς, αν αναλογιζόταν ότι ο συγγραφέας της -που υπήρξε φειδωλός στη σύνθεση δοκιμιακών κειμένων- προσπάθησε με το έργο του αυτό να αποκαλύψει την υπαρξιακή προϋπόθεση της καλλι­ τεχνικής του δημιουργίας και να διατυπώσει ένα όραμα ανθρωπισμού πολύ σπάνιο και μάλλον ανατρεπτικό μέσα στον γενικότερο προσανατολισμό των θεωρητικών αναζητήσεων μετά τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Συγ­ χρόνως, από άποψη συγγραφής και πρωτογενούς υλικού που αναφέρεται στην προσωπική ποιητική δημιουργία του Βρεττάκου, το βιβλίο αυτό δεν έ ­ χει κερδίσει την προσοχή που του αξίζει ως αυτόνομο έργο, ούτε έχει γίνει μία έστω επιφανειακή αναφορά σε ορισμένα ζητήματα κριτικής που θίγο­ νται στις σελίδες του και που προσφέρουν χρήσιμες κατευθύνσεις στη δια­ δικασία ερμηνείας της συνολικής προσφοράς του ποιητή. Ακόμη και από τη συστηματική εργασία του Γρηγόρη Πασχαλίδη για την αυτοβιογραφία ως λογοτεχνικό είδος5απουσιάζει κάθε αναφορά στο συγκεκριμένο έργο. Πα­ ράλληλα, θα περίμενε κανείς γενικότερα από τη νεοελληνική φιλολογία μια βαθύτερη ανάλυση των δημιουργικών προϋποθέσεων που επέτρεψαν στον Βρεττάκο να περάσει από τον ποιητικό λόγο στην πεζογραφική δοκιμή με τόση επιτυχία και εκφραστική δύναμη. Η αυτοβιογραφική μέριμνα, άλλωστε, εμφανίζεται έντονη στη γραφή του Βρεττάκου από τα πρώτα ήδη χρόνια της λογοτεχνικής του παρουσίας. Η ποιητική σύνθεσή του Το Ταξίδι του Αρχαγγέήου (1938)4 μπορεί να εκληφθεί ως μία αλληγορική αυτοβιογραφία που αγκαλιάζει ολόκληρη τη γε­ νιά του Μεσοπολέμου. Το 1961 ο ποιητής τύπωσε τη συλλογή Αυτοβιο­ γραφία, η οποία θα υποστηρίζαμε ότι αποτελεί ποιητικό πρόπλασμα του 125

πεζού κειμένου της Οδύνης, που θα παρουσιασθεί οκτώ χρόνια αργότερα (1969). Η σχέση των δύο αυτών έρ ­ γων του Βρεττάκου χρειάζεται να μελετηθεί συγκριτικά, παρ' όλον ότι οι συγγένειές τους είναι αυταπόδεικτες και εκφράζουν την ανάγκη εξεύρεσης ενός προσωπικού μύθου μέσα στη μεταπολεμική εποχή, όταν όλοι οι συλλογικοί μύθοι είχαν χάσει την επιρροή τους και είχαν υποβληθεί σε μια καταλυτική κριτική αναθεώρηση. Στην ποιητική του Αυτοβιογραφία ο Βρεττάκος εκτύλισ­ σε ένα όραμα αυθεντικής ωραιότητας και συμπαντικής ενότητας, που εξέφραζε την πρωταρχική του εμπειρική οχέση με τον κόσμο: Τον καιρό που γεννήθηκα - κείνα τα χρόνια, δεν πλανιότανε ούτε υποψία κακής φωτιάς οτον ορίζοντα. Το στερέωμα ήταν καταστόλιοτο πάνω μου. Όταν σηκώθηκα, βρέφος ακόμη, πρώτη φορά, και στάθηκα όρθιος, έγινε κιόλας ο γάμος μου με το σύμπαν- ανάψαν παντού γαλάζια κεριά, μιαν ολόκληρη ανάερη κινούμενη θάλασσα, που οι φλόγες τους σάλευαν σαν αγριολούλουδα6. Αυτή η ποιητική κοσμικού πανθεϊσμού συνιστά, όπως εί­ ναι γνωστό, ένα από τα σημαντικότερα γενικά χαρακτη­ ριστικά του έργου του Βρεττάκου. Η Οδύνη συμπληρώ­ νει και προεκτείνει αυτή την προσέγγιση σε ένα επίπεδο εμπειρικά θεμελιωμένου θεωρητικού λόγου, καταλήγοντας σε μια συνολική υπαρξιακή ερμηνεία της ανθρώπι­ νης παρουσίας. Λίγο μετά την πρώτη έκδοση της Οδύνης, ο Michael Begert, ανάμεσα σε άλλες ενδιαφέρουσες πληροφο­ ρίες για τον ποιητή, έγραφε: «Η τόσο καθαρή ανάγκη του Βρεττάκου για αγάπη και ειρήνη που συνοδεύει ώς τα σήμερα το έργο του, μπορεί ίσως να βρει την εξήγη­ σή της από την ατομική του ψυχολογική σκοπιά. Πρόκει­ ται για ένα ψάξιμο και μια συνεχή προσπάθεια για την α­ ναγνώριση και την επαναπόκτηση της αρμονίας και της γαλήνης των πρώτων αυτών παιδικών του χρόνων»7. Οφείλουμε, λοιπόν, να προσεγγίσουμε αυτό το κείμενο και ως μία λυρική κατάδυση στον κόσμο της παιδικής πληρότητας και αρτιότητας, σε έναν κόσμο απόλυτης γαλήνης και συνοχής, όπου τα παιδικά μάτια αδυνατούν να διασπάσουν τη σύνθετη πολυμορφία της ζωής. Αντί­ θετα, απολαμβάνουν και σχεδόν γεύονται τη ν κάθε στιγμή ως μία μοναδική εμπειρία ενότητας με τον κό­ σμο και τη φύση. Πράγματι, η φύση διαδραματίζει κεντρικό ρόλο σε όλη την αφήγηση. Το φυσικό περιβάλλον συνιστά για το νε­ αρό άτομο μιαν εμπειρία απόλυτης εναρμόνισης με τον κόσμο που βρίσκεται πέρα από τον ατομικό κύκλο, ενώ 126

ταυτόχρονα παρέχει τη βεβαιότητα μιας συνεχούς κοι­ νωνίας με αυτόν τον συναρπαστικό κόσμο που -σχεδόν ανερμήνευτος- περιβάλλει τον άνθρωπο. Όπως δηλώ­ νει ο ίδιος: Τα μικρά μου μάτια πολύ βασανίστηκαν από το σιωπηλό αυτό θαύμα. Κοιτούσα τ ' αστέρια στον ου­ ρανό και δεν μπορούσα να τα μετρήσω, γιατί ήξερα πο­ λύ λίγους αριθμούς“. Το «σιωπηλό θαύμα» βρισκόταν τόσο στη νύχτα όσο και στην απτότερη φύση, στα δέ­ ντρα, στη θάλασσα, στα βουνά: Ακόμη και τα βουνά τα έβλεπα σαν να είχαν ζωντανές φυσιογνωμίες, σαν να ή­ μαστε μια οικογένεια*. Μέοα από το όραμα αλληλεγ­ γύης των πάντων, ο Βρεττάκος είδε να αναδύεται σιγά σιγά η ευρύτερη σκηνή της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτή η μετάβαση από τη φύση στην ιστορία φαίνεται να αποτελεί το τραυματικό γεγονός της πορείας του Βρετ­ τάκου προς την ωριμότητα. Είναι χαρακτηριστικές οι σε­ λίδες που αφιερώνει στην αγωγή που έλαβε στο σχο­ λείο -και που του προσέφερε, ακόμη, υψηλής ποιότη­ τας και αρτιότητας εμπειρίες- και στη σταδιακή συμμε­ τοχή του στην κοινωνική πραγματικότητα της μετά τη Μικρασιατική καταστροφή εποχής. Μέσα στο σχολείο, γράφει: ...έζησα όλη την κλίμακα των ανθρώπινων αι­ σθημάτων: τα αισθήματα του μικρού, του μεγάλου, του ταπεινού, του περήφανου. Δεν θα ήταν διαφορετικές μερικές στιγμές αιωνιότητας, σ' έναν μακάριο τόπο, αν μπορούσε να τις ζήσει κανείςη. Ένα από τα μονιμότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Οδύνης είναι η εμμονή του συγγραφέα στο να τονίζει στις σελίδες της την άμε­ ση και απτή παρουσία της αιωνιότητας σε κάθε στιγμή του βίου. Γράφει στη συνέχεια: Ένα ωραίο τοπείο, μοιά­ ζει πάντοτε σαν μια άποψη αιωνιότητας εφ ' όσον υπάρ­ χει". Όπως συμβαίνει και στον ποιητικό του λόγο, η βεβαιό­ τητα της συνέχειας ορατού και αοράτου κόσμου αποτε­ λεί μιαν από τις σημαντικότερες παραμέτρους που επι­ διώκει να εξάρει το «αυτοβιογραφικό χρονικό» του Βρετ­ τάκου: «Όλο θέλουν να ζήαουν»\" Μέσα από αυτή την υποθήκη του πατέρα του, ο ποιητής επιχειρεί να διακρί­ νει την ενότητα της ζωικής δύναμης και να υποδείξει τη μοναδική αξία κάθε φαινομένου για την κοσμική ισορρο­ πία. Εδώ, μάλιστα, θα υποστηρίζαμε ότι έγκειται και το καθαρά θρησκευτικό στοιχείο του έργου του, ένα στοι­ χείο όχι επακριβώς καθορισμένο από τη χριστιανική πα­ ράδοση αλλά εμφανιζόμενο υπό την καθολικότερη έν­ νοια του mysterium fascinans, δηλαδή ως ένα μεταφυ­ σικό δέος μπροστά στο υπαρκτό και στη θνητότητα. Για τον Βρεττάκο ο κόσμος μπορεί να κατανοηθεί μόνο εφόσον κάποιος πιστεύει στον άνθρωπο. Υπάρχει μια βαρυσήμαντη δήλωση στην αυτοβιογραφία του. Μιλώ­ ντας για τον εαυτό του στο πλαίσιο μιας γενικότερης α-

Μι τη ούζυγό του Καλλιόπη ατη φωτογραφία του γάμου τους (1934) ναφ ορ άς σ την κοινωνική αδικία, δη λ ώ ν ει ο π οιητής: Ο άνθρω π ος που π ιστεύει, είναι από τ η φ ύ ο η τ ο υ τραγι­ κό ς Ι!. Μέσα στη φράση αυτή μπορούμε να διακρίνουμε ευκρινέστατα το κοσμοθεωρητικό σύστημα που τα ξιθετο ύ σ ε και ενα ρμόνιζε το ν τα ρα γμ ένο κόσμο τω ν νεανι­ κών το υ εμπειριώ ν. Γι' α υτόν, η πίστη σ τον άνθρωπο, α­ φού τώ ρα ο θ ε ό ς δεν ασκεί θαυματουργική παρέμβαση στην ιστορία, α π ο τελ εί το ν μόνο τρόπο για να βιωθεί το μυσ τήριο το υ χρόνου. Μ όνο μέσα από τη ν πίστη στον άνθρω πο μ π ορ εί να επ ιτε υ χ θ εί μια υπ έρβασ η το υ αι­ σ θήματος το υ «χαμένου χρόνου», που ταλανίζει το ν ε υ ­ ρωπαϊκό πολιτισ μό κατά το υ ς τε λευ τα ίο υ ς αιώνες. Γι' α υ τό το αίσθημα π α ρα τηρεί ο Β ρεττάκος: Υποτιμάς τ ο χ ρό νο για να π αρ ηγορ ηθείς, ξα ν ά λ ε γ α σ το ν ε α υ τ ό μου, α λλά , π αρ ' ό λ α αυτά, δ ε ν πρέπει να ξεχ νάς ότι ο χρόνος σ υν δέετα ι με τη ν ανάπ τυξη όλ ω ν τω ν πραγμά­ τω ν α υ τή ς τ η ς ζωής. Κάθε μ έρα που περνάει, ε ξ α ν τ λ ε ί χτύπους από τη ν καρδιά σου. Κι είναι μετρημ ένοι οι χ τύ ­ ποι τη ς σ ' α υ τή τη ζω ή14. Μέσα από τ η διαρκή ροή το υ χρόνου, ο αυτοβιογραφ ούμενος ποιητής επιδιώκει να α­ νακαλύψει τη ν χαρακτηριστική εκείνη πράξη που φ έρνει τη ν ανθρώπινη φ ύσ η ενώ πιον τη ς ίδιας τη ς τη ς ύπαρ­ ξη ς. Και μό νο έπ ειτα από μιαν α να μ έτρ η σ η και δίκαιη σύνθεση το υ ιδ εα τού και το υ πραγματικού είναι δυ ν α ­

τό ν να βιω θεί έγκυρα η απόλυτη εν ό τητα ανθρώπου και κόσμου. Στο θετικό σύστημα α υ τή ς τη ς εν ό τη τα ς, όμω ς, παρεισ φρύουν, αργά και σ χεδόν χωρίς αντίσταση, οι α ρνητι­ κές δυ νάμ εις τη ς ισ τορίας. Είναι χα ρακτηριστικό ότι σε ό λ ο τ ο βιβλίο το υ Β ρεττάκου διαγράφεται μια σύγκρου­ ση ισ τορίας και α νθρώ που, δη λ α δ ή μια ρή ξη ανάμεσα στον δυνάμει αγαθό ά νθρωπο και στα έργα το υ. Μ εταξύ τη ς ου σ ιώ δους καλοσύνης τη ς ανθρώ πινης φ ύσ ης και π λείσ τω ν ανθρώ πινων π ρ άξεω ν υπάρχει ένα τερά σ τιο χάσμα, που ο φ ε ίλ ε τ α ι σ τη διαρκή καχυποψία μ ε τα ξύ τ ω ν α νθρώ πω ν και σ την αποτυχία το υ ς να σ υνεννοηθο ύ ν και να επ ικοινω νή σ ου ν α π ο τελ εσ μ α τικ ό . Ενώ η φύση περιβάλλει τ ο ά τομ ο ως μία μεγάλη προσ τατευτι­ κή θεότη τα , οι άνθρωποι διαλύουν α υτή τη μεγάλη εν ό ­ τη τα και κατα στρέφ ουν το υ ς δεσ μούς σ υγγένειας μ ετα ­ ξύ τ ο υ ς μ ε πρ άξεις α υ το κα τα σ τρ ο φ ική ς πα ρα φ ροσύ­ νης, όπως οι «εξωτερικοί» πόλεμοι και οι εμ φ ύλιοι σπα­ ραγμοί. 0 ποιητής αιφνιδιάζεται, βρίσκοντας το ν εα υ τό το υ «ερριμμένο» σε ένα ν εχθρικό κόσμο. Έτσι, θα γρά­ ψει: Νόμιζα πω ς υπ ήρ ξα θύμα μιας συνωμοσίας. Πως εκπ όρ θη σ αν το μ η δέν που με π εριείχε και μ ε φ έ ρ α ν ε σ το ν κόσμο για να βυθομ ετρήσ ουνε τη ν αντοχή μου με τα μαχαίρια τους, να μ ε γελοιοπ οιήσουν για άγνω σ τους λό γ ο υ ς . Είχα τ η ν εν τύ π ω σ η πω ς ό λ α μ ε υπ οβ λέπ ανε και πως ό τα ν κοιτούσα τη θάλασσα, [μ όνο! αυ τή ήξερ ε ποιός είμαικ . Η αποξένωση τω ν ανθρώπων μ ετα ξύ το υς είναι τό σ ο μ εγά λη ώ σ τε ο ίδ ιος αποκτά τη ν τα υ τό τη τά το υ μό νο μέσ α από τη ν επ α φ ή το υ μ ε το ν άψυχο κό­ σμο. Η θάλασσα θα απο τελέσ ει ένα από τα διαρ κέσ τε­ ρα σ ύμβολα το υ ποιητικού το υ σ ύμπαντος, ώ ς τη ν τ ε ­ λ ευ ταία και ίσως π υκνότερη ποιητική σ ύνθεσή το υ Συ­ νάντηση με τη θάλασσα (1991). Στη συλλογή α υτή δια­ βάζουμε: Ό ταν άξαφ να με ε ίδ ε να στέκομαι αντίκρυ της, μόνος, αμήχανος με σ ταυρω μένα τα χέρια, με γνώρισε η θάλασσα. Εγώ είμαι, τη ς είπα, εγώ , δ εν κάνεις λάθος.,.κ Α ναμφίβολα ο ποιητής, ο οπ οίος σ την αυτοβιογρα φ ία το υ επ ικοινω νεί μ ε τη θάλασσα α λλ ά όχι μ ε το υ ς α ν­ θρώπους, θ έ λ ει να τονίσει ότι ω ς έμψ υχο όν έχει ανα­ πτύξει μια βαθιά α λλ η λεγ γ ύ η μ ε τα άψυχα, μιαν αίσθη­ ση κοινής μοίρας μπροστά στη ζω ή και στον θάνατο. Την προσπάθεια α υτή ν ο Βρεττάκος αποκαλεί «θρησκεία το υ ανθρώπου». Έτσι τιτλο φ ο ρείται τ ο εικοστό τρίτο κε­ φ άλαιο τ η ς Οδύνης («Η θρησκεία το υ ανθρώπου»)17. Στο κεφ άλαιο α υτό, τ ο πιο σημαντικό -ό π ω ς νομ ίζω - από τα είκοσι π έν τε το υ βιβλίου, ο ποιητής θα επιχειρήσει να συνοψίσει, βασιζόμενος σε π ρογενέσ τερο πεζό κείμενό

το υ 18, τη ν κεντρική υποθήκη στην οποία το ν οδήγησε η όλ η ποιητική εξερ εύν η σ η το υ ανθρώπου, τη ς φ ύσ ης και τη ς ισ τορίας. Ως προϋπόθεση α υ τή ς τη ς εξερ εύ ν η σ η ς έθ εσ ε τη ν ουσιαστική α φ ετηρ ία τη ς ανθρώ πινης δημιουργηκότητα ς, τη ν ανθρώπινη συνείδηση, τη ν οποία ο ­ ρίζει ω ς εξής: «...με τ ο ν όρ ο “συνείδη ση" δ εν εννοώ τη ν α υτοσ υν είδ ησ η τ η ς ύπαρξης. Δ εν ε ννο ώ το στοχασμό τ ο υ ε γ ώ υ π ά ρ χ ω . Εννοώ τ η γνώ ση που μας δ ίν ει η γενική επ ο π τεία π άνω σ το π ρό βλημ α τ ο υ α ν ­ θρώπου, όχι τ ο υ αν θρώ π ου π ου κατοικο ύμ ε μ αζί το υ μέσα σ το ίδιο σπίτι, σ τη ν ίδια π ολιτεία, σ το ίδιο έθνος, α λ λ ά το υ ανθρώπου πάνω σ τη Γη. Τη γνώση αυτή, μ ' όλ ο ν τ ο ν ο ξ ύ τα το ν πόνο που ουναποκομίζει και που ζυ ­ μώ νεται σ ' έν α οργανικό σ ύν ο λο μ ε τη ν ψυχή μας, τη ν λέ ω Συνείδηση...»'9. Στον ορισ μό α υτόν διακρίνουμε τη ν έντο νη προσπάθεια το υ Β ρ εττά κ ου να σ υμπεριλάβει και να αγκαλιάσ ει σε μιαν υπαρξιακή εν ό τη τα το ν υποκειμενικό κόσμο και τ ο σύμπαν τω ν α ντικειμ έν ω ν , τ ο ά το μ ο και τ η φ ύσ η, και γενικότερα τ ο πολυποίκιλο «κτιστό» σε ό λ ε ς το υ τις δια­ στάσεις. Α υτή η συνείδηση το υ όλ ο υ αποκαλείται «νέα συνείδηση»20, διότι αναγνωρίζει τη ν αληθινή τη ς πατρί­ δα όχι σε μια χώρα περιορισμένη από σύνορα και ιδ εο ­ λογίες, α λλά στον άνθρωπο: «Η δική μας π ατρίδα είναι ο άνθρωπος»2'. Μ ε τη ν πρόταση α υτή ο ποιητής επιδιώ ­ κει να οικοδομήσει μια νέα σχέση μ ε το ν συνάνθρωπο, πέρα από κάθε διαφορά καταγωγής και πίστης, μέσα α­ πό τ ο θ ε μ ε λ ιώ δ ες γ εγ ο νό ς τη ς κοινής τ ο υ ς μοίρας. Η νέα συνείδηση σ υνεπάγεται ευ θύ νη απέναντι στον ά λ ­ λο, γ ια τί η α νθρώ πινη ζω ή δ ε ν μ π ο ρ εί παρά να είναι σχέση κοινωνίας μ ε το ν πλησίον, ειδικά, όπως παρατη­ ρεί ο Β ρεττάκος: μ ε «τον ά λ λ ο άνθρωπο τη ν ώ ρα τη ς α ­ γωνίας του»22. Μ έσα, λοιπόν, από τ η σ υνά ντη σ η μ ε τ ο ν ά λ λ ο ν, προπαντός όταν αυτός πονά και οδυνάται, μπορούμε να κατανοήσουμε τη σημασία τ η ς ανθρώπινης ιστορίας. Για το ν λόγο α υτόν, ά λλω σ τε, τ ο βιβλίο επιγράφεται Οδύνη (στο συμπάσχειν και στον πόνο για τη μοίρα το υ ά λλου, ο ποιητής ανακαλύπτει και βιώνει τ η στοιχειώ δη ανθρω ­ πιά το υ , δη λα δ ή τη ν ανθρώπινη ουσία το υ έρ γου το υ).

0 Βρεττάκος, μάλισ τα, δη λώ νει ότι η συνείδηση α ρτιώ ­ νετα ι μόνο ό τα ν σ υνοδ εύ ετα ι από τ η δύναμη υπ έρβα ­ σης τη ς α τομ ικό τητας: η αγάπη είναι η μοναδική μ έθ ο ­ δο ς α υθυπ έρβασης και μό νο διά μέσ ου τη ς αγάπης α ­ να κ α λύ π το υμ ε ποιοι είμ α σ τε πραγματικά. «Η σ υ ν είδ η ­ ση», γράφει, «είναι τ ο βάθος τ ο υ ανθρώπου. Η αγάπη ε ί­ ναι το π λά το ς του...»α . Μ ε τη ν πρόταση α υτή ν ο Β ρετ­ τά κος επιδιώκει να εξερευνή σ ει το διαχρονικό και αιώνιο σ τοιχείο που κινητοποιεί και εμ π νέει τ ο ν άνθρω πο, να μιλήσει για το ν πόνο και για τη ν αγωνία που αισθάνεται

128

μέσα σε ισ τορικές συνθήκες που προκαλούν το μα ρτύ­ ριο και το ν φ όβ ο: «Δεν θ α δικαιώσει», π ρ οσ θέτει, «την π αρουσία σ ου πάνω σ τη γης, κ ανένα σύστημ α σκέψ ης α ν δ εν αγαπ ήσεις. Η Α γάπη είναι π ράξη. Δ εν θ α γίνεις δημ ιο υρ γό ς α ν δ ε ν αγαπ ήσεις. Α ν δ ε ν α γαπ ή σεις δ εν πρόκειται να ανακαλύψ εις π ο τέ τ ο ίδιο τ ο νόημά σου»24. Η τελ ε υ τα ία πρόταση υποδεικνύει, επιπλέον, μ ε τρόπο α κέρα ιο και α υθ εν τικ ό τ ο κεντρικό μήνυμα το υ ποιητή προς το ν αιώνα του. Σε μιαν εποχή που θυσίασε εκ α το μ ­ μύρια ανθρώπων σε μαζικές σφαγές και κρεματόρια, σε μιαν εποχή δη λαδ ή που υποτίμησε τη ν ανθρώπινη ζω ή σε σ ημείο αφάντασ το ακόμη και για το ν τρομ ερό κ α λό ­ γερο το υ Μ εσαίωνα!5, ο ποιητής αγωνίζεται να ανακαλύ­ ψει τα σημεία πλεύσης που θα το υ επιτρέψ ουν να ξεπ εράσει το ν κακό δαίμονα τη ς ιστορίας. 0 Βρεττάκος υπο­ γραμμίζει τη φυσική και βιολογική αναγκαιότητα τη ς α γά­ πης ω ς το ν μοναδικό τρό π ο αυτοπρα γμά τω σ ης στην ι­ στορία. Δ εν υπάρχει, γι' α υτό ν, κανένας ά λλ ο ς τρό π ο ς για να αυτοανα γνω ρ ισ θούμε ως άνθρωποι, παρά μόνο αν δο ύ μ ε το ν ά λλ ο μέσα από τη δύναμη μιας αγαπητικής σχέσης. Μόνο μέσα από τη δυναμική μιας κοινωνίας αγάπης, που ξεπερνάει τη ν αμοιβαία καχυποψία και δη μι­ ου ρ γ ε ί τις π ρ οϋποθέσεις για μια νέα ευ θ ύ ν η απέναντι στον κόσμο, μπ ορούμε να βιώσουμε τ ο ανθρώπινο πρό­ βλημα στη μεγάλη περιπλοκότητά το υ και στην α πύθμε­ νη βαθύτητά το υ και να απαντήσουμε στα θεμελιώ δ η ε ­ ρω τήματα που βασανίζουν τη ν ανθρώπινη σκέψη. «Ο Ά νθρωπος είναι ο Λ όγος...»20, δη λώ νει σ χεδόν α ξιω ­ μα τικά ο Β ρ ε ττά κ ο ς . Π ρ όκειται, ό μ ω ς , για έν α ν λ ό γ ο που υπάρχει στον βαθμό που βιώνεται ω ς διάλογος. 0 διάλογος, λοιπόν, βρίσκεται στη βάση το υ ανθρώπινου π ροβλήμα τος. Αν χα θούν η α μεσ ό τητα και η ισχύς τη ς δημιουργικής α λλη λεγγύη ς, τ ό τ ε ο άνθρω πος δημιουρ­ γ ε ί τ ο κακό τη ς ιστορίας, τη ν καχυποψία, τ ο μίσος και τη ν α δελφ οκτο νία. Ο λοκληρώ νοντα ς τη ν αναφορά το υ σ τη νέα θρησκεία το υ α νθρώ που, ο Β ρεττά κ ος επ ιση­ μαίνει ότι μόνο διά μέσου το υ διαλόγου με το ν ά λλ ο θα μπ ορέσει ο ά νθρω πος να επ ανακτήσ ει τη θρησ κευτική το υ προσ ήλω ση προς τη ζω ή, διότι ο σεβασμός προς τη ζω ή δ εν μπ ορεί παρά να είναι στη βάση το υ μια θρ η­ σ κευτική εμπειρία. «Το να σ ταθ ο ύμ ε μπροστά σ το ν ά ν ­ θρωπο μ ε θρησκευτικό πάθος, είναι μια ανάγκη υπ έρτα­ τη, καθορισμένη από τη ν ίδια τ η φύση...»17. Η έλλειψ η ενό ς τέτο ιο υ θρησκευτικού πάθους οδήγησε το ν σύγχρονο άνθρω πο σε μια διαρκή κρίση πίστης και ελπ ίδας και συγχρόνως σε μια παραπλανητική υποτίμη­ ση τη ς ανθρώ πινης αγάπης ω ς ανα γεννητικού ορ ά μ α ­ το ς στον κόσμο. 0 Β ρεττάκος α φηγείται στην α υτο βιο­ γραφία το υ το ν σ υνεχή αγώ να το υ να ισ ορροπήσει ω ς ά το μ ο και ω ς σ υνείδησ η ανάμεσ α σ την ιστορική ανα-

γκης για α γά π η- να μαρανθούν και να ξεπερα στούν, α ­ π ελευ θερώ νο ντα ς τη δυ να τό τητα θετικής συνύπαρξης και αγαθοποιού ούμπνοιας. Σε α υτό το τό σ ο «χριστιανι­ κό» και πανανθρώπινο αίτημα κορυφ ώ νεται η διερ εύνηση που επ ιχειρ εί ο μ εγ ά λ ο ς ν εο έλ λ η ν α ς ποιητής στον χώ ρ ο τω ν πηγών τη ς προσωπικής το υ κ α λ λ ιτεχν ικ ή ς δημιουργίας. □

Ο Ν. Βρπτύκος μ την Ανθούλα ίαννιάρη (1961) γκαιότηχα και ο ιη διάθεση ιη ς ψυχής το υ να αγαπά. Ο ί­ διος α να φ έρετα ι και σε κείμενα κριτικής που κατηγόρη­ σαν τη ν αφοσίω σή το υ σ την αγάπη ω ς σημάδι π αρ α­ κμής11, καθώ ς επίσης και στις προσπ άθειες σω ματικής εξόντω σ ής το υ, μόνο και μόνο επ ειδή αγάπησε το ν συ­ νάνθρω π ό το υ και επ ειδή δό θ η κ ε σ τον λ α ό το υ μ ε α ­ πλότητα και γενναιοδωρία29. Σε α υτό ν το ν λαό, όπ ω ς π α ρα τη ρεί ο Β ρεττάκος, βρί­ σ κεται κ ρ υ μ μ έν ο τ ο μυ σ τικό ό λ ω ν τ ω ν με γ ά λ ω ν δια ­ νοη τικώ ν α να ζητήσεω ν. Είναι οι α π λο ί άνθρωποι, γρά ­ φει, που ο εσω τερικό ς το υ ς κόσμος έχει τις αντιστοιχίες το υ με τ ο ν εξω τερικό δ ιάφ ανο κόσμο. Είναι το ανθρώπι­ νο γένος, που δ εν έχει παρακλίνει από τη ν ευ θ εία οδ&°. Και, δ ιερ ω τώ μ εν ο ς , ολ ο κλ η ρ ώ ν ει τ η δή λω σ ή το υ α υ­ τή ν: Πώς να μην ο ν ε ιρ ε υ το ύ ν οι απ λο ϊκο ί άνθρωποι έ ­ ναν π αράδεισο, ό τα ν τυχαίνει κάπ οτε να σ υν αν τη θο ύν μ ε τ ο π ρότυπ ό τους,·3' Μέσα από τη ν ερ ώ τη σ η α υτή ν μπ ορούμε, νομίζω , να διακρίνουμε καθαρά τ ο μήνυμα τη ς ιστορικής εμπειρίας το υ Βρεττάκου.

0 ά νθρω πος βιώνει τη φύση το υ μό νο εφ ό σ ο ν επανατα υτίζει το ν ιδανικό κόσμο τω ν ονείρω ν το υ με τ ο απτό σ ύμπαν τ η ς π ρ α γ μ α τικό τη τα ς. Μ όνο μέσ α από α υ τή τη ν τα ύ τιο η θα μπ ορέσ ουν τ ο Κακό τη ς ιστορίας και οι ρίζες το υ -π ο υ εντοπ ίζονται σ την «έκπτωση» τη ς ανά­

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Νικηφόρος Βρεττάκος, Οδύνη. Αυτοβιογραφικό χρονικό. Πρόλογος: Κώστας Βρεττάκος. Εκδόσεις Πόλις (Αθήνα 2000).

2. Νικηφόρου Βρεττάκου, Οδύνη. Εκδόσεις Συλλόγου Αποφοί­ των Ελληνικών Πανεπιστημίων, Νέα Υόρκη 1969.

3. Γρηνόρης Πασχαλίδης, Η ποιητική της αυτοβιογραφίας, Εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα 1993.

4. Νικηφόρου Βρεττάκου, Το Ταξίδι του Αρχαγγέλου. ΣχέδιαΚαλλιτεχνική επιμέλεια Επαμ. Λιώκη, Αθήνα 1938.

5. Νικηφόρου Βρεττάκου, Αυτοβιογραφία. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1961.

6. Βλ. Νικηφόρου Βρεττάκου, Τα Ποιήματα, Τόμος πρώτος, Με ένα σχέδιο του Επαμεινώνδα Λιώκη, (Εκδόσεις) Τρία Φύλλα, (Αθήνα) 19842, σ. 368.

7. Michael Begert, «Οδύνη και Ελπίδα», στον τόμο: Νικηφόρος Βρεττάκος. Μελέτες για το έργο του (Εκδόσεις) Διογένης, Αθήνα 1976 (Οι Έλληνες Ποιητές], σ. 7 1 Το κείμενο του Begert πρωτοδημοσιεύτηκε στην Thurgauer Zeitungxης 4ης Αυγούστου 1970. Την ελληνική μετάφραση έκανε η Beatrice Begert, 8. Όπου και στη σημ. 1, σ. 49.

9. Ό.π.

10. Ό.π., σ. 72.

1 1 .0 π., σ. 88.

12. Ό.π., σ. 91.

1 3 .0 .η., σ.130.

14. Ο η., σ. 40 15. Ό.π„ σ. 144.

16. Νικηφόρος Βρεττάκος, Συνάντηση με τη θάλαοσα. Ποιήμα­ τα. Σχέδια Γιώργη Βαρλάμου, Αθήνα 1991, σ. 8 (ποίημα: «Όταν με είδε...»).

17. Βλ. όπου και στη σημ. 1, σ. 291-305.

18. Νικηφόρος Βρεττάκος, Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρή­ νη του κόσμου, Εκδότης Τα Πειραϊκά Χρονικά (Πειραιάς, 1949).

19. Όπου και στη σημ. 1, σ. 295.

20. Ό.π.

21. Ό.Π.

22. Ό.Π., σ. 296.

23. Ο.π.

24. Ό.π., Ο. 297.

25. Ό.Π., Ο. 299.

26. Ό.Π., σ. 298.

27. Ό.π.

28. Ό.Π., 0. 300.

29. Ό.Π., σ. 300-301.

30. Ό.Π., Ο. 332.

31. Ό.Π. Π.Δ.Μ.

129

Ένας μ ύ ο τ η ς υπώρειες

του Τ α ΰ γ ε

το υ Α Λ Ε Ξ Η Ζ Η Ρ Α

( 7 ^ ίχα προσπαθήσει εδ ώ και π ο λ λ ές μ έρ ες να ιο ν βρω, γυρ εύ οντά ς το ν σε διάφορα τη λέφ ω να . Τον έψαχνα μ ε σκοπό να κάνουμε μια J U συζήτησ η σ το ραδιόφ ω νο, α λλ ά ύσ τερα από α ρ κ ετέ ς αποτυχηΓ μ έν ες προσπάθειές μου δ εν ήμ ου ν βέβαιος τι απ' όλα συνέβαινε I I με το ν Νικηφόρο Βρεττάκο. Η δυσκολία να το ν εντοπίσεις προερV C 3 χόταν, άραγε, από μια φ ύσ η δυσπρόσιτη ή από μια πόζα; Ή μή­ πως οι ολ ο έν α και πιο σ υχνές α ποδράσεις το υ , τα τε λ ε υ τα ία χρόνια, οι περιπλανήσεις το υ στις υπ ώ ρειες το υ Τα ϋγέτου, σήμαιναν απλώ ς τη ν ε ­ πιστροφή σ τη γενέθλια γη και τ ο κλείσιμο το υ κύκλου; Πάντως, μετά το 7 4 , όπου τύχαινε να το ν δω , έ φ ε ρ ν ε εντυπωσιασκά στο «γέρο το υ βου­ νού» - λιγομ ίλητο ς, ασκητικός, κάτι σαν εκδοχή τω ν σ οφ ώ ν το υ Χέρμαν Έσε. Έτσι, μπορώ να πω ότι σ χεδόν αιφνιδιάστηκα όταν μου τη λεφ ώ νη σ α ν εκ μέρ ο υς το υ λέγ ο ντά ς μου πως είχε πάρει τελικά το μήνυμά μου και πως σ υμφω νούσ ε να έρ θει για μια δυ ο μέ ρ ε ς στην Αθήνα, ειδικά για τη σ υζή­ τη σ ή μας. Τον ήξερ α ελάχισ τα -μια δυ ο σ υναντήσεις φ ευ γα λ έες , μ ε το ν Κώστα Κ αλουφ άκο η μία, η δ ε ύ τε ρ η , αν υπήρχε, δ ε θυμάμαι τώ ρ α πού και π ώ ς- και για να πω τη ν α λή θεια είχα από τη ν αρχή ένα κράτημα για τη ν προοπτική μιας σ υζήτησ ης με τ ο ν Βρεττάκο. Πίστευα ότι πλησίαζε να σ τερ έψ ει τ ο σ υναισθηματικό απόθεμα που σε π ροηγούμενα χρόνια ά ρ­ δ ε υ ε τη ν ποίησή το υ , όπ ως κι εκείνη το υ Ρίτσου ή το υ Δημήτρη Χρισ το­ δο ύλο υ. Και μ ε α υτή τη λογική δ εν ήθ ελ α μ ε κανένα τρόπο να προστεθώ σ' α υτο ύς που διεκπεραίωναν μια συνομιλία με σ ημαδεμένα από πριν ό ­ λα τα σ ημεία τη ς , ώ σ τε να μη βγει τίπ ο τε έξ ω από τ ο κάδρο. Έ φ ριττα κάθε φ ορά που η δημοσιογραφική ευκολία α νέσ υρε τα ήδη κουρασμένα φ λη ν α φ ήμ α τα για τη ν ειρήνη, το ν αφοπλισμό, τ ο α φ ιλ ό ξεν ο τω ν απρό­ σωπων πόλεω ν, τη ν απελπισμένη προσπάθεια να βγει προς τα έξ ω η α ­ γαθή όψη το υ ανθρώ που.Έ μοιαζαν όλα αυτά τό σ ο μάταια, τό σ ο σ τημέΝ ο έμ β ριο ς τ ο υ 1982. Καθώς το ν π ερίμενα όρθιος, β ημ α τίζο ν τα ς πέρα δ ώ θ ε σ την κορ υφ ή τη ς κ εντρική ς σ κά λας το υ ρα διομ εγά ρου , σ κ ε φ τό ­ μουν πόσο είχε α δικηθεί (όχι χωρίς και τη δική το υ ευ θύ νη) από τις α μ έ­ τ ρ η τες σ υ ν εν τεύ ξεις που είχε δώσει, επ αναλαμβάνοντας τα ίδια πράγμα-

130

τα σε ερ ω τή σ εις σ τερ εό τυπ ες, δ ή θεν πολιτικά προσα­ νατο λισ μένες α λλά μ ε ύπατη σκοπιμότητα το ν ιδ εο λ ο ­ γικό εφ η σ υ χα σ μ ό εν ό ς δ ή θ ε ν π λ η ρ ο φ ο ρ η μ ένο υ κοι­ νού. Τι είχε τρα β ήξει α υ τό το ν ά νθρωπο στην Αρισ τερά, το ν ποιητή που λίγα χρόνια πριν από τ ο μ εγ ά λ ο π ό λ ε­ μο έμ ο ια ζε κυριολεκτικά δ ο σ μένο ς σ' ένα μπ ω ντλερ ικού τύπ ου ρομαντικό απόλυτο: Μ ήπως στις Γκριμάτσες το υ Ανθρώπου (1935) δ εν εξα κολο υθ ού σ ε ακόμα να ε ­ πικαλείται ένα πνεύμα σ χεδόν δαιμονικό: Ά γ γελε που σ ε πήάνεσα, π ροτού ν ' α γκαλιαστούμε τ ο υ τραγικού υμεναίου μας μάζεψε τα κεριά. Α ς βγούμε έξω απ ' τ η θ ύρα μου κι α ς αποχωριστούμε καθώ ς αποχωρίζεται η μ έρα απ ' τη νυχτιά. Ή μ ου ν σ ίγουρος ότι αν χρ εια ζότα ν σώνει και καλά να π ρ ο β ά λ ο υ μ ε έν α και μ ό ν ο λ ό γ ο για τ η «σ τρ άτευσ ή» το υ στο χώ ρο τη ς πολιτικής α υτό ς θα πρέπει να ήταν η μ εγά λη υπόθεση το υ αντιφασισμού, ο μεγ ά λ ο ς κλονι­ σμός τω ν σ υνειδή σ εω ν από τη ν κήρ υξη το υ π ο λέμ ου και τη ν α κόλουθη Κατοχή. Εκεί μόνο μανιχαϊστικά μπο­ ρούσαν να το π ο θετηθο ύν οι ηθικές διακρίσεις. Κακό ε ί­ ναι ό,τι σ τερ εί τη ν ελ ε υ θ ερ ία και τη ν αξιοπρέπεια από το ν άνθρωπο. Και ξά φ νο υ, να το ν, τ ο α υτο κίνη το που το ν φ έρ ν ει κά­ νει σ τρο φ ή μπροστά σ την πύλη τη ς εισόδου- κατεβαί­ νει και για μια στιγμή σ τέκετα ι α κίνητος κοιτώ ντας προς τη μεριά μου. Του κάνω ν εύ μα μ ε τ ο χέρι, προσκαλών τα ς το ν. Καθώς κά λ υ π τε τα λίγα μέτρ α ω ς τη σκάλα και έπ ειτα, καθώς α νέβαινε, σκυφτός, μ ε τα χέρια στις τσ έπ ες το υ ν α υ τικ ο ύ π α νω φ ορ ιού τ ο υ , π ε τά χ τη κ ε ο ν ο υ ς μ ο υ α στραπ ιαία σ ε ά λ λ ο υ ς π ο ιη τές , π εζο γ ρ ά φ ους, διανοούμενους, το υ ς οποίους τ ο πεπρωμένο τη ς αντιφασιστικής πάλης ήδη προτού ξεσπάσει ο π όλεμος το υ ς είχε σφραγίσει μια κι έξω , όντα ς πια δικό το υ ς πε­ πρωμένο. Τον οδηγώ μέσα από μισοφω τισ μένους δια­ δρ όμ ου ς σ το stu dio όπου θα γράψ ουμε τη ν εκπομπή. Καθώς β α δ ίζου με το υ λ έω λίγα λόγια για τ ο πλαίσ ιο σ το οποίο νομίζω ότι θα μπορούσε να κινηθεί η σ υζή­ τηση. Κουνάει τ ο κεφ άλι το υ καταφατικά, α λλά η κατά­ φασή το υ μοιάζει π ερισσ ότερο μ ε έκφ ρα ση παθητικής αντίστασης σ' ένα παιχνίδι καθορισμένο, έτσι κι αλλιώ ς, από τη ν α δη φ ά γο δη μο σ ιότη τα. Ω στόσο, δ ε ν υπάρχει καμιά α μφιβολία ότι έχ ει α π ο δεχθεί το υ ς όρ ου ς α υτο ύ το υ παιχνιδιού, θυμά μαι (και τώ ρ α πάω μερικά χρόνια αργότερα ) πόσο προσπαθούσε σε μια μά λ λ ο ν α νώ δυ­ νη σ υ ν έν τευ ξή το υ να δ είξει μακριά από α υ τό που, ε ­ ν τού τοις, είχε α ποδειχτεί: τη ν ιδιότητά τ ο υ ω ς μ έλ ο υ ς τη ς Ακαδημίας. Και, αντιθετικά, μου έρ χετα ι σ το νου η π ρ ο γ εν έσ τερ η α λλ ά πόσο δια φ ο ρ ετική , σ ε σ χέσ η με

ό,τι είχα μ ε α ρ γ ό τερ α «μάθει» να εκ τιμ ο ύ μ ε ω ς ουσία τ η ς ποίησης το υ Β ρεττάκου , άποψη το υ Κ λέω νο ς Πα­ ράσχου για το υ ς νεανικούς το υ στίχους: Στα π ερισ σ ότερα π οιήμα τά το υ , ο κ. Β ρ ε ττά κ ο ς (...) προβάλλει, και λίγο θελημ ατικά φ αντάζομαι, και α ρ κ ε­ τά αντάρτικα, σας ένα ς poete m au dit όχι μ ε τη ν ειδικό­ τ ε ρ η έννο ια (...) μα μ ε τη γ εν ικ ό τερ η , το υ «κο λα σ μέ­ νου» ποιητή, το υ ασυνταίριαστου, που σπέρνει στο πέ­ ρασμά το υ το ν όλ εθρ ο; το υ κλεισ μένου σ την αλαζονική το υ μόνωση. Είχα ακούσει από το ν Πάνο Καραβία και το ν Α λέξα νδρο Μπάρα για τ ο πόσο το ν είχ ε εν θ α ρ ρύ νει ο Παράσχος, βλέπ οντας -ίσ ω ς εξιδ ε ικ ευ μ έ να - σ το πρόσωπό το υ μια ισχυρή επιβίω ση το υ ρομαντικού πάθους. Α λλά, τι α ξί­ ζο υ ν κρίσεις που διατυ π ώ θη κα ν μ ε το ν ενθουσ ιασ μό το υ 1936; Και ω ς ποιο βαθμό ο «ασυνταίριαστος» που βγαίνει μέσα από τη ν ενορατική ποιητική παράδοση τη ς ενο ρα τικής ποίησης -μ έ σ α από το ν Μπάιρον, το ν Μ ίλτ ο ν και το ν Ουίλιαμ Μ π λ έικ- κ α το ρ θ ώ ν ει να δ ια τη ρ ε ί σ ήμερα τις εύ θρ α υ σ τες ισορροπίες μ ε τις δ ο υ λ είες το υ προτύπου που το υ επ έβ α λ ε η μετα π ο λεμική Αρισ τερά - ε νό ς πειθήνιου φ ιλειρηνιστή; Μ ήπως μετα κινο ύμ ενο ς διαρκώ ς ανάμεσα σ την πεποί­ θησή το υ ότι ο καλλιτέχνης είναι ον κα τ' ανάγκη μονα ­ χικό και σ τον ιδιαίτερα σ υγκινημένο, λυρικό και κάπως α π λ ο υ σ τευ τικ ό ο υ ρα νισ μό το υ ; Ό πως και ά λ λ ο ι τη ς. γενιά ς τ ο υ που διαμορφώ θηκαν π αράλληλα μ ε τις π ε­ ρ ιπ έτειες τη ς ελ λ η νική ς Α ρισ τερός -κ ι εδ ώ μου έρ χ ε ­ ται α υτό μα τα σ τη σκέψη, ποιος ά λλ ο ς, ο Ρ ίτσ ος- έζη σε και δη μιού ργησ ε πάνω σ' ένα ν κόμπο αντιφάσεω ν, οι οπ οίες νομίζω πως έμ εινα ν α ξεδ ιά λ υ τες ω ς το τ έ ­ λ ο ς. Το ιδ εώ δ ες το υ εξω κο ιν ω ν ικ ο ύ α τό μ ο υ , έτσ ι ό ­ πως τ ο ξα ν ά φ ερ ε ω ς π ρότασ η ζω ή ς ο μο ν τερ ν ισ μ ός - η μ υ θο π ο ίη σ η το υ Θ εό φ ιλ ο υ και τ ο υ Μ ακρυγιάννη δ εν είναι σ την ουσία πολύ μακριά από τη μετα φυσική προσδοκία μιας επ ανάσ τασ ης κα τα ιγισ τικής- διασ τα υ­ ρώ νετα ι σε ό λ ο σ χεδόν τ ο μετα π ο λεμικό έρ γο το υ με τ η ν αγω νία ότι έχ ου ν διατα ρα χθ εί η τά ξη το υ κόσμου και η τά ξη το υ σ ύμπαντος. Και δ ε ν είναι α υ τή η μόνη το υ αντίφαση. Πώς μπ ορεί να συνυπάρχει η μετα φ υ σ ι­ κή σ χεδ όν απαισιοδοξία το υ για τη ν ανθρώ πινη μοίρα και η κοινωνικά, για να μην πω πολιτικά, προσδιορισμέ­ νη αισιοδοξία το υ ; 0 ρ ό λ ο ς το υ ποιητή, όπως το υ δ ίν ε­ τα ι από μια μυσ τηριώ δη δύναμη που δ εν εννο είτα ι α λ ­ λά μονάχα γ ίν ετα ι α ισ θ ητή , είναι απο φ α σ ισ τικό ς για τ η ν κίνηση το υ κόσμου. Είναι ο ρ ό λ ο ς που επ ιφ υλά σ ­ σ ετα ι σ ε μια π ρ ο μ η θ εϊκή φ ω ν ή : να σ υ ν εγ ε ίρ ε ι ή να θ ρ η ν ε ί - π ά ν το τε ό μ ω ς σ ε α ντίθεσ η μ ε τη σ υμβατική πραγματικότητα.

131

Ξ αναγυρίατε ό οοι μ ε φ τύ σ α τε σ το σ τόμα Θεία μ ετά λη ψ η έχω κάμει τις φ τυ σ ιές σ ας και ψαλμούς θ είους έχω κάμει τις βρισιές σας... Ξ ανανυρίστε όσοι με φ τύ σ α τε σ το στόμα. Θείες αχτίδ ες έχω κάμει τις βρισιές σ ας κι όπου περνώ, βαθιά φ ω τίζεται τ ο χώμα... Ξ αναγυρίατε όσοι με φ τύ σ α τε σ το στόμα μ έσ ' σ τη διαφ άνειά μου να πνιχτέ τις σ κιές σ ας γ ρά φ ει τ ο 1933 στη σ υ λ λ ο γ ή το υ Κ α τεβ α ίν ο ντα ς σ τη σιγή τω ν αιώνων, για να επαναλάβει σαράντα τρία χρ ό­ νια α ργότερα τη ν α να ζήτησ η α υ το ύ που ο Κ λέω ν Πα­ ρά σ χος ε ίχ ε α π ο κα λ έσ ει « κ α ρ τερ ικ ό μ ε γ α λ ε ίο » σ το Απογευματινό ηλιοτρόπ ιο (1976). Σ ε μ έ ρ ε ς β ο υ ε ρ έ ς που τ ο έ ν σ τικ το σ τρ ο β ιλιζ ό τα ν κ α­ θώ ς τις παραμονές τ η ς γένεσ ης τ ο σκοτάδι, σ τη ς ταραχής τ ο ν αιώνα ό τα ν γυρίζανε εμποδισμένα τα κοπάδια από π αντού κι α λ λά ζο ν τα ς μάταια π ροσανατολισμούς βελ ά ζα ν ε χαμένα το έ ν α από το ά λ λ ο ανάμεσα σ τη ν καθισμένη θ ύελ λα , είδ α πως ά λ λ ο δ ε μου μένει εκ τό ς ν ' α νασυντάζω τη ν ομορφιά και τη ν ψυχή το υ κόσμου - να συνάξω τα σκορπισμένα άλ ογ α τ ο υ ή λ ιο υ σ ' έν α βιβλίο μου. (Πολιτική, ο. 442) Η κίνηση είναι το υλάχισ τον παρόμοια. 0 υψ ηλός τό νο ς το υ πρώτου ποιήματος έχει αντικατασταθεί από το χαρα­ κτηριστικό στοχαστικό ύψος τη ς μεταπολεμικής ποιητικής το υ Βρεττάκου, όμω ς και στις δύο περιπτώσεις τ ο ποιητι­ κό εγ ώ ξεκό β ει από τη ν κοινωνική κατάσταση για να ε ­ ξαργυρώσει για λογαριασμό τη ς τη ν ηθική τη ς έκπτωση. Ένα ακόμα ερ ώ τημα που βγαίνει τε λ ε ίω ς αβίαστα: η κο­ σμική συγκίνηση από τη ν οποία φαίνεται ότι είναι αρπαγ­ μένος (ήδη στα πρώτα το υ ποιήματα είναι κάτι περισσό­ τε ρ ο από ορατή) πόσο το ν κάνει να κατέχεται στα μ ε τέπειτα χρόνια από μια μορφή πανθεϊσμού; Το βέβαιο είναι ότι ακόμα και στην περίοδο όπου η πολιτική το υ σ τρά­ τευσ η ήταν εμ φ α ν έσ τερη (από τις αρχές το υ '40 ω ς τη δεκαετία το υ '60) είναι α δύνατο να ξεχωρίσει στην ποίη­ σή το υ το ανθρώπινο μεγαλείο από τ ο μεγαλείο ενό ς αν­ θρώπινα μετρήσιμου σύμπαντος. Όπως κάνουμε τις τε λευ τα ίες ρυθμίσεις μπροστά στα μι­ κρόφωνα παρατηρώ τις αντιδράσεις του. Οργίζεται ποτέ; Κατά βάθος, ξέρω - αν και εδ ώ οδηγός είναι μά λλον η δι­ αίσθησή μου πως η στωική το υ αντιμετώπιση είναι ίσως η μάσκα τη ς δυ σ φ ο ρία ς το υ : «Ά ντε να τε λ ε ιώ ν ο υ μ ε!» Εντούτοις, τίπ οτε σ το studio δ εν το υ είναι ξένο. Πριν ξεκι­ ν ήσ ου με μου μιλάει αρκετά για τη ραδιοφωνία το υ '50

132

και το υ '6 0 .0 τεχνικός μάς κάνει σήμα. Κόκκινο. «Πάμε!» Ακουμπάει το υ ς αγκώνες το υ στο σ τρογγυλό τραπέζι και δ ε μετακινείται από κει, σκύβει μόνο ελαφρά α λλά με ό ­ λο το βάρος το υ σώματός του, μ ε το υς ώ μους π ροτετα­ μένους, κοιτάζοντας σ' όλη τη διάρκεια τη ς σ υζήτησης έ ­ να σ ημείο το υ τοίχου δίπλα μου. Μιλάει αργά, μ ε βαθιά φ ω νή, κατεβάζοντα ς κάπου κάπου το βλέμ μα στα σφιχτο π λεγμ ένα το υ δά χτυλα. Αναμφίβολα, η εικόνα εν ό ς ανθρώπου σε άμυνα, σε στάση συσπείρωσης ή επιφυλα­ κής. Κοιτώ τα χέρια το υ , χέρια που δείχνουν μια μακρό­ χρονη σχέση μ ε τη γη. Σ υζητούμε εδ ώ και κάμποση ώρα, όχι με ιδιαίτερη ευκο­ λία. Προσπαθώ όσο μπορώ να κρατώ διαρκώς τη ν κου­ β έντα σ' ένα ν τό ν ο «ζωντανό», ραδιοφωνικά άγρυπνο, κάτι που δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο. Σέρνει τη φω νή το υ στο τ έ λ ο ς τη ς κάθε φράσης και θα έλ εγ α πως είναι ε υ ­ διάκριτη η διάθεσή το υ να σταθεί να πάρει μια ανάσα και να ξαναδουλέψ ει στο μυαλό το υ τα όσα είπε. 0 χρόνος θα ή θ ελ ε να το υ δ ο θ εί περισσότερος χρόνος. Καθισμέ­ νος αντίκρυ το υ παρατηρώ το πρόσωπό το υ: μια μάσκα καμωμένη από α μέτρ ητες αυλακιές. Α υτές οι μικρές και μ εγά λες ρυτίδες είναι που κάνουν να μοιάζει η μορφ ή το υ μ ε τη μάσκα ενό ς σαμάνου. Τα μά­ τια το υ φαίνονται ακόμα μικρότερα, δυ ο μαύρα στίγματα αεικίνητα, το μόνο ίσως σ ημείο το υ προσώπου το υ που δείχνει μια ένταση. Κάπως αυτοματικά, αν και όχι α νεξή ­ γητα , μου έρχοντα ι σ το νου φ ω το γ ρ α φ ίες το υ Ά γγλου ποιητή Χίου Όντεν. Σχεδόν η ίδια έκφραση τη ς θρυμματι­ σμένης από το ν ήλιο γης. Κατά σύμπτωση, ανήκουν περί­ που στην ίδια γενιά. Πέρασαν όμω ς περίπου και από τις ί­ διες συμπληγάδες. Προτιμάει τις ερ ω τή σ εις που έχ ου ν μ εγ α λ ύ τερ η σχέση μ ε θέματα γενικά. Δ εν ξεχνώ ότι οι πιο οξυδερκείς κριτικοί συμφώνησαν για τη ν τάση το υ να γενικεύει, μετα φ έρο ντας σ' ένα συμβολικό επίπ εδο ακόμα και τα πιο απτά θ έ ­ ματα. Μόλις βρίσκει ευκαιρία επανέρχεται σε βιοθεωρητικούς αφορισ μούς που όμ ω ς -πράγμα π ερίερ γο - δ εν έ ­ χουν κάποιο προσωπικό αποτύπ ω μα. Η συγκίνηση τη ς φω νής το υ τις πιο πολλές φ ορές δεν αρκεί να ντύσει με σάρκα και κόκαλα το υ ς φόβους το υ για τη ν τύχη τη ς αν­ θρωπότητας ή τη σ υγκρατημένη απαισιοδοξία το υ για το μέλ λ ον τω ν πολιτισμών. Ξανασκέφτομαι τ ο σ οφ ό σαμάνο που όμω ς έχει κουρα­ σ τεί πια να χρησμοδοτεί. Του λέω ότι θεωρώ αναλλοίω ­ τα τα βασικά, ή το υ λ ά χ ισ το ν ορισ μένα από τα βασικά στοιχεία τη ς ποιητικής κοσμοθεωρίας το υ. Η αξιοπρέπεια, η παθιασμένη αντίδραση απέναντι σε καθετί που πάει να μειώ σει το ν άνθρωπο, εξευ τελ ίζο ν τά ς τον. Η απαράμιλ­ λη αίγλη το υ κόσμου στην πρωτεϊκή το υ σύλληψη. Κου­ νάει τ ο κεφ άλι το υ αμφίλογα. Δ εν ξέρ ω αν σ υμφω νεί ή

Ο Ν. Βρεπάκοζ οτην Πλούμιτσα (19841. Φωτογραφία: I. Σακελάκος διαφωνεί. Ύ στερα ξαφνικά μου λ έει ότι στα νεανικά το υ ποιήματα το πάθος μένει α ξόδ ευ το, ενώ στα μ ε τα γεν έ­ σ τερ ό το υ δ εν είναι τ ο πάθος α λλά η μετουσ ίω σ η το υ πάθους α υτή που υπ οβ ά λλετα ι στον αναγνώ στη. Απα­ ντάει, βέβαια, με δικά το υ λόγια. Έχει μάθει να μιλάει χρησιμοποιώντας το υ ς κώδικες συ­ νεννόησης το υ μέσου όρου. Όπως βέβαια και ο Ρίτσος. Κι αυτή είναι μια γνώση που όταν κατα κτηθεί δ ε μετα μο ρ­ φώνεται εύκολα. Επανέρχομαι παρατηρώντας το υ ότι αν ο ποιητής, ως χα­ ρακτήρας πια, είναι αυτός που ενσαρκώνει τη ν ηθική στά­ ση το υ όντο ς μέσα σ τον κόσμο, α υτό δ εν είναι κάτι που το ν εμποδίζει να α π οσβεστεί σ το π ερίλαμπρο κοσμικό σύμπαν τω ν τελευτα ίω ν σ υλλογώ ν του; Δεν μπορώ να το υ πω ότι η έξο δ ό ς το υ τω ν τελευ τα ίω ν χρόνων προς το αρχέγονο φυσικό περιβάλλον, με τη συ­ νακόλουθη ανακύκλωση τω ν λυρικών, αυτοβιογραφικού χαρακτήρα εντυπώσεων, σημαδεύει, για μένα, μια α πελ­ πισμένη προσπάθεια να αισθανθεί και πάλι τη ν παλιά ρο­ μαντική μεταρσίω ση. Μ πορεί να μη συμβαίνει πάντα, ό ­ μω ς νομίζω ότι έχει εγκα ταλειφθεί εδ ώ και μερικά χρόνια στην απομύζηση ενό ς περιρρέοντος συναισθήματος. Και η ανάπτυξη ενό ς τέτοιο υ συναισθήματος, με μια συσσώ­ ρευση παρεκβατικών εικόνων, δ εν μπορεί παρά να α δυ­ νατίζει τ ο αισθητικό αποτέλεσμα. Δεν είναι η περίπτωση το υ Δ ημήτρη Παπαδίτσα, χωρίς ά λλο. Όμως, από τη ν ά λ ­

λη μεριά καταλαβαίνω τη ν ανάγκη το υ να αρπαχτεί από κάπου. Όχι πλέον από έναν κόσμο ιδεών όπου τα σύμβο­ λα έχουν υποκαταστήσει τη ν εμπειρική πραγματικότητα, α λλά από μια εμπειρική πραγματικότητα -α π ό ένα γ εω ­ γραφικό τόπο, στην κυριολεξία- που α π ο τελεί μια μικρο­ γραφία το υ κοσμικού σύμπαντος. Η Πλούμιτσα. Γιατί όχι; Ό ταν βγαίνουμε έξ ω από τ ο κτίριο έχει α π λω θ εί για τα καλά η νύχτα. Με παρακαλεί να το ν πάω λίγο παρακάτω με το αυτοκίνητό μου, για να βρει κάποιο ά λλο μετα φορι­ κό μέσο. Κ ατεβαίνουμε τη Μεσογείων, χωρίς να α ντα λ ­ λάσσουμε κουβέντες. Οδηγώντας το ν κοιτώ με τη ν άκρη ■ το υ ματιού μου. Το πρόσωπό το υ μέσα στο ημίφως έχει πάρει ένα σκούρο γαιώδες χρώμα και οι αυλακιές που το διαπερνούν αναδεικνύονται ακόμα περισσότερο από τις α ντα ύ γ ειες τω ν π ρ οβ ο λέω ν και τω ν οδικώ ν σημάτω ν. Καθώς στρίβω στο ύψος το υ Προφήτη Ηλία, στο Παγκράτι, για να μπω σ την Αρύββου, το υ δείχνω μ ε τ ο χέρι τ ο σπίτι όπου έμ εν ε ο Τάκης Χατζής. «Ήταν σπουδαίος συγ­ γραφέας, σπουδαίος συγγραφέας!» μουρμουρίζει, κοιτά­ ζο ν τα ς φ ευ γα λ έα προς τα εκεί. Το ράγισ μα σ τη φ ω νή το υ ξαφνικά βαθαίνει... □ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Το κείμενο αυτό γράφτηκε τον Αύγουστο του 1991 και μια πρώ­ τη μορφή του δημοσιεύτηκε οτο περιοδικό Γιατίτων Σερρών (αρ. 195, Σεπτέμβριος 1991, ο. 24-25).

133

Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου τη ς Ε Α ίν η ς Τ ζ α ν ε τ ά κ ο υ *

' - η J ει ο Νικηφόρος Β ρεττά κ ος κοντά σ το βουνό το υ , σ το Αρχείο / / του, στη σκέψη τω ν φ ίλω ν του». / / Με αυτά τα λόγια οι φίλοι το υ ποιητή R. Lavaguinl, S. Nicosia και / / τ ο Is titu to di Filologia Creca το υ Πανεπιστημίου το υ Π α λέρμο .. / / χαιρέτισαν τη ν ίδρυση το υ Αρχείου το υ ποιητή στη Σπάρτη, στις 1 0 = 3 9 Δεκεμβρίου 2000. Ενός Αρχείου που είναι σημαντικό όχι μόνο για τη ν αυταπόδεικτη αξία το υ περιεχομένου το υ α λλά και για τ ο γεγο νό ς ότι α π ο τελ εί τη ν εκπλήρω ση τη ς επιθυμίας το υ ίδιου το υ ποιητή, τη ν οποία εξέφ ρα σ ε μόλις δέκα ημέρ ες πριν από το θάνατό το υ, κατά τη διάρκεια επίσκεψής το υ στη Δημόσια Κε­ ντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης. Η επιλογή τη ς Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σπάρτης ως φ ορέα υπεύθυ­ νου για τη συγκέντρωση, καταγραφή, διαφύλαξη, αξιοποίηση και προβολή το υ Αρχείου Νικηφόρου Βρεττάκου α π ο τελεί ιδιαίτερη τιμή για τη Σπάρτη, τη Λακωνία και για όλο υς όσοι άμεσα ή έμμεσα έχουν σχέση με τη λ ειτου ρ­ γία το υ αρχείου. Ταυτόχρονα όμ ω ς δημιου ργεί σ οβαρές ευ θ ύ ν ες στη Βιβλιοθήκη, η οποία φαίνεται ότι επωμίζεται ένα έργο που υπερβαίνει τα στενά όρια τη ς τοπικής κοινωνίας και απευθύνεται στην ευ ρύ τερ η πνευματική κοινότητα, εθνική και παγκόσμια. Ευθύνες απέναντι στην οικογένεια το υ ποιητή, τα παιδιά του, Κώστα Βρεττά κο και Ευγενία Παπαδημητρίου, που τη ν εμπιστεύτηκαν. Ευθύνες απέναντι σ τους φίλους, το υ ς μ ε λ ετη τές και το υ ς θα υμαστές του έργου το υ απ' όλ ο το ν κόσμο. Ευθύνες κυρίως απέναντι στη μνήμη το υ Νικηφόρου Β ρεττάκου, το υ α ν­ θρώπου που μέχρι τ ο τέ λ ο ς το υ τίμησε με τη ζωή και τ ο έργο το υ τη ν ιδιαί­ τερ η πατρίδα του. Η προοπτική ανάπτυξης το υ Αρχείου προϋποθέτει όχι μόνο τις καθιερωμέ­ ν ες δράσεις συγκέντρωσης, καταγραφής και παρουσίασης το υ υλικού το υ Αρχείου α λλά και σειρά ενεργειώ ν που θα το καταστήσουν ζωντανό οργα­ νισμό με συνεχή παρουσία στα πνευματικά δρώμενα το υ τόπου, ένα «φάρο τηλαυγή» που θα φω τίζει αέναα, θα προβάλλει τ ο έρ γ ο το υ ποιητή και θα διαδίδει τις αρχές, τα οράματα και τα ιδανικά για τα οποία ανάλωσε όλη τη ζωή και τη ν αγάπη το υ ο Νικηφόρος Βρεττάκος. Ανάμεσα στις κυριότερες δράσεις συμπεριλαμβάνονται και έχουν αρχίσει να υλοποιούνται και οι εξής:

* Δ ιευθύντρια τ η ς Δημόσιας Κ εντρικής Β ιβλιοθήκης Σπάρτης 134

• Η συγκέντρωση οποιοσδήποτε υλικού, έντυπου ή οπτικοακουσπκού, αφορά το ν ποιητή.

• Η γνωριμία τω ν μα θ ητώ ν μ ε τη ζω ή και τ ο έρ γ ο το υ ποιητή μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων.

• Οι εκδόσ εις έρ γω ν το υ ποιητή ή μ ελ ετώ ν για τ ο έρ γο του. Ή δη τ ο 1998 πραγματοποιήθηκε η πρώτη έκδοση τη ς Βιβλιοθήκης με το βιβλίο το υ Roger Milliex Ο Ταΰγε­ το ς και η σιωπή σε μετάφραση το υ Νικηφόρου Βρεττάκου και προετοιμάζεται η έκδοση τη ς Ποιητικής το υ Νι­ κηφ όρου Βρεττάκου, με λ έτη ς τη ς Γεωργίας ΚακούρουΧρόνη. Επίσης, π ρογραμμα τίζετα ι έκδοσ η τμ η μ ά τω ν τη ς α λληλογραφίας του.

• Η παρουσίαση τη ς ζω ής και το υ έργου το υ σε οπτικοακουστική μορφή, όπως είναι η δημιουργία ταινίας ντοκι­ μα ντέρ, CD ROM κ.ά., μ ε τη ν αξιοποίηση το υ α νέκδο­ το υ φ ω τογρ αφ ικού και κινηματογραφικού υλικού μ ε στιγμές από τη ζωή το υ ποιητή, που δώρισ ε στη Δημό­ σια Βιβλιοθήκη Σπάρτης ο γιος το υ Κώστας Βρεττάκος.

• Η δημιουργία ηλεκτρονικού α φ ιερώ μα τος (memorial) σ τον άνθρω πο και ποιητή Νικηφόρο Β ρεττάκο. Ή δη στη διεύθυνσ η w w w .n ikiforo s.ed u.gr οι χρ ήσ τες το υ Διαδικτύου μπορούν να έχουν πρόσβαση σε π ληροφο­ ρίες που αφ ο ρο ύν το α ρχείο και, στο άμεσο μ έλλον, σε κατάλογο τω ν έργω ν το υ ποιητή.

• Η διοργάνωση εκθέσ εω ν και συνεδρίων για το ν ποιητή και το έργο το υ σε συνεργασία μ ε ά λλο υς φορείς.

• Η οργάνωση τμ ήμα το ς το υ υλικού με τρόπο που να ε ­ πιτρέπει τη ν παρουσίασή το υ σε ά λλ ο υς χώρους (περιοδεύουσες εκθέσεις).

• Η αξιοποίηση το υ πατρικού σπιτιού το υ ποιητή στην Πλούμιτσα σε συνεργασία με τ ο Δήμο Κροκεών και ά λ ­ λου ς φ ορείς για τη μετατροπή το υ σε ξενώ να προσιτό σε μ ε λ ετη τές το υ έργου το υ απ' όλ ο το ν κόσμο.

• Η προκήρυξη λογοτεχνικών διαγωνισμών σε τοπικό, ε ­ θνικό και διεθνές επίπεδο, σε συνεργασία με το ν -υπ ό ίδ ρυση- «Όμιλο Φίλων το υ Νικηφόρου Βρεττάκου» και πιθανούς χορηγούς. Σ ημ ειώ νεται ότι η δημιουργία το υ Αρχείου Νικηφόρου Β ρ εττά κ ου κα τέσ τη δ υ ν α τή μ ε τ η ν οικονομική α ρω γή τω ν υπουργείω ν Παιδείας και Πολιτισμού, ενώ η λειτου ρ­ γία το υ βαρύνει το ν προϋπολογιομό τη ς Βιβλιοθήκης που επιχορηγείται από το υπουργείο Παιδείας. Στο Αρχείο έχ ει κα τα β λ ηθεί προσπάθεια να παρουσια­ σ τεί διακριτικά ο προσωπικός χώ ρ ος το υ ποιητή με τα έπιπλα που χρ ηο ιμο π ο ιο ύσ ε, τ ο γ ρ α φ ε ίο τ ο υ , μ έ ρ ο ς τη ς βιβλιοθήκης το υ, γκραβούρες και πίνακες που αγα­ πούσε, καθώ ς και μία σειρά φ ω τογ ρ α φ ιώ ν που κ α λύ­ πτουν μεγ ά λ ο μ έρο ς τη ς ζω ή ς το υ . Το υπόλοιπο τμ ήμα εξο π λίσ τη κε κα τά λ λη λ α για να εξυ π η ρ ετή σ ει τό σ ο τη φ ύ λ α ξ η ό λ ο υ το υ α ρχεια κο ύ υλικο ύ και τ ω ν β ιβλίω ν

το υ ποιητή όσο και τη ν παρουσίαση και τη χρησιμοποί­ ησή το υ από τ ο κοινό μ ε τη χρήση οπ τικοακουστικώ ν μέσ ω ν κ.λπ. Στο υλικό περιλαμβάνεται η οικογενειακή α λληλογραφία και επ ιστολές από τη ν προσωπική το υ α λληλογραφία με π ολλούς επώνυμους και ανώ νυμους α ποδέκτες τη ς ποί­ ησής το υ. Επίσης, μέρο ς το υ αρχείου απ οτελούν φ ω το ­ γραφίες, τιμητικές διακρίσεις και προσωπικά το υ αντικεί­ μενα, καθώς και το μ εγ α λ ύ τερ ο τμ ήμα τη ς βιβλιοθήκης του. Οι προγραμματισμένες για το 2001 εν έργειες το υ Αρχεί­ ου είχαν εσ τιασ τεί στην έκδοση ενό ς βιβλίου και στην ε ­ φαρμογή εκπαιδευτικών προγραμμάτων για το υ ς μαθη­ τ έ ς όλω ν τω ν βαθμιδών. Η παρουσίαση, όμως, από το περιοδικό διαβάζω το υ α ­ φ ιερώ μα τος στον Νικηφόρο Β ρεττάκο σε συνδυαομό με τη δημιουργία το υ η λεκτρ ονικο ύ α φ ιερ ώ μα τος για το ν ποιητή, που παρουσιάζεται μέσα από τις ιστοσελίδες τη ς Βιβλιοθήκης, οδήγησε τ ο διοικητικό συμβούλιο και τη δι­ εύθυνση τη ς Βιβλιοθήκης στην απόφαση να προηγηθεί η δημιουργία το υ α φ ιερ ώ μα τος σε μο ρφ ή CD ROM, που διανέμεται σήμερα δω ρεάν μαζί μ ε τ ο τεύχο ς Ιανουάριου το υ περιοδικού. Η πίεση το υ χρόνου δεν επ έτρ εφ ε μεγαλύτερ η ανάπτυξη το υ α φ ιερ ώ μα τος καθώς και χρησιμοποίηση κινηματο­ γραφικού υλικού, όπως είχε αρχικά προγραμματιστεί, α λ­ λά σ το CD ROM δίνεται η δυνατότητα σ τους χρήσ τες να παρακολουθήσουν μέσα από τη «γραμμή το υ χρόνου», που καλύπτει ό λ ε ς τις δ ε κ α ε τίες τη ς ζω ή ς το υ ποιητή (1912-1991), και μέσα από τ ο ύπαρχον φω τογραφ ικό υ­ λικό, τα κυριότερα γεγονότα τη ς ζω ής του, τη ν κυκλοφ ο­ ρία τω ν βιβλίων το υ, τις διακρίσεις που το υ απονεμήθηκαν, αποσπάσματα από το έρ γο το υ. Η δημιουργία το υ α φ ιερώ μα τος δ ε θα είχε καταστεί δυ ­ ν α τή χω ρίς τη σ υνεχή φ ροντίδα , π α ρα κολούθησ η και διόρθωση από το ν Κώστα Βρεττάκο και χωρίς τη ν ουσια­ στική συμβολή τη ς φ ιλολόγο υ Παναγιώτας Λάσκαρη, η οποία, α φιλοκερδώ ς, σ υγκέντρω σε και επ ιμ ελήθ ηκε τα κείμενα. Το Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου και η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης παραδίδει στην πνευματική κοινότη­ τα τη ς χώρας μας το αφιέρωμα στη ζω ή και το έργο το υ ποιητή σε μορφή CD ROM, ελπίζοντας ότι πραγματοποιεί­ ται ακόμη ένα βήμα προς τ ο στόχο, που θα δικαιώσει τα λόγια τη ς δημοσ ιογράφ ου Μαρίας Κατσουνόκη ο τη ν ε ­ φημερίδα Η Καθημερινή, 12.12.2000: «Έτσι, κάπως, η ποίηση γίνεται πράξη, η μνήμη δεν είναι έννοια καθ ημ αγμ ένη -ε ξα ιτ ία ς τη ς αοριστίας τ η ς - και καλλωπιστική και ο πολιτισμός αποκτά αισθητική και υπό­ σταση». □

135

Αρ.425

ί πι μ ( h i a :

ΕΦ Η

Α Π Α Κ Η

I Νοεμβρίου 2001 30 Νοεμβρίου 2001 Η ταξινόμηοη των βιβλίων γίνεται μι βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουηάοοιταιμιτην πολύτιμη ουνιργαοία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Εγκυκλοπαίδειες

Γενικά

ΠΕΛΕΚΗΣ Μ. Το ιδεοδρόμιο. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Σαββάλας, 2001. Σελ. 530+480. Δρχ. 5.900 (ο κάθε τόμος). ISBN τ. Α. 960-460-633-6.

ISBN I . Β. 960-460-634-4.

Συλλογή Παλαιστινιακής και Συριακής αγιολογίας. Τεύχος Α'. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 2001. Σελ. 124.

ISBN 960-242-224-6.

Τενικό JAMMER Μ. Έννοιες χου χώρου. Απόδ. Τ. Λάζαρη - θ. Χριστακόπουλος. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001. Σελ. 359.

ISBN 960-524-095-5. Αρχαία

φιλοσοφία

ΣΥΚΟΥΤΡΗΣI. Μ ελέτες και άρθρα. Τόμος Α'. Μετ. Δ. I. Ιακώβ - Α. Ρεγκάκος. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2001. Σελ. 258. Δρχ.

5.000. ISBN 960-250-231-2.

ΑΤΜΑΤΖΙΔΗΣ X. Γ. Η έννοια της δόξας στην Παύλεια θεολογία. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 2001. Σελ. 702.

ISBN 960-242-214-9. ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΗΣ Μ. Ασκητικές μορφές και διηγήσεις από τον Άθω. Άγιον Όρος, 2001. Σελ. 377. Δρχ. 5.700.

ISBN 960-7666-19-4. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ Ν. Α. θεολογία, κχισιολογία, εκκλησιολογία κατά τον Μέγαν Αθανάσιον. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 2001. Σελ. 277. ISBN 960-242-217-3. ΠΑΣΣΑΚΟΣ Δ. Κ. θεολογία και κοινωνία σε διάλογο. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 2001. Σελ. 198. ISBN 960-242-232-7. ΣΚΙΑΔΑΡΕΣΗΣI. Γ. 0 αναμάρτητος και η μοιχαλίδα. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 2001. Σελ. 320. ISBN 960-242-234-3.

ΕΦαρμοομενη ψυχολογία SHAPIRO L. Ε. Πώς θα μεγαλώσετε ένα παιδί με υψηλό EQ. Μετ. Μ. Βελούδος. Αθήνα, Δωρικός, 2001. Σελ. 427. Δρχ. 5.900. ISBN 960-979-416-5. Παραψυχολογία WEBSTER R. Φενγκ Σούι για αρχάριους. Αθήνα, Αλκυών, 2001. Σελ. 215. Δρχ. 3.500. ISBN 960-326-068-1.

KIT 0. Κ. Η τέχνη του τοι γκονγκ. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 2001. Σελ. 311. Δρχ. 6.200. ISBN 960-430-140-3.

136

ΦΩΤΙΟΥ Σ. Σ. Η Εκκλησία στο σύγχρονο κόσμο. Αθήνα, Αρμός, 2001. Σελ. 142. Δρχ. 3.000. ISBN 960-527-199-0.

NYDAHL L. 0. Νέντρο: Οι τέσσερεις θεμελιώδεις ασκήσεις. Μετ. Σ. Κεχαγιόγλου. Αθήνα, Έσοπτρον, 2001, Σελ. 112. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-7228-84-7. Ηθική Κ0ΥΓΙ0ΥΜΤ20ΓΛ0Υ Γ. Σ. Γνωριμία πριν από το γάμο. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 2001. Σελ. 230.

ISBN 960-242-197-5.

ΤΣΙΤΣΙΓΚΟΣ Σ. Κ. Το Χρυσοστομικό ήθος. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 2001. Σελ. 210. ISBN 960-242-223-8.

ΧΑΛΑΖΙΑΣ X. Η. Το πολιτικό Ισλάμ. Πειραιάς, Δόμιος, 2001. Σελ. 253. Δρχ. 4.160. ISBN 960-86784-3-9.

Κοινών ιολογία

CHOMSKY Ν. Ο νόμος τη ς δύναμης στην παγκόσμια τάξη. Μετ. Δ. Βουβάλη. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 513. Δρχ. 6.500. ISBN 960-14-0454-6.

ΜΕΞΑΚΗΣ Ε. Π. Ταυτότητες και ετερότητες. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 397. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-385-094-2.

COLLINS A. S. Η απλή λογική στην εκπαίδευση. Μετ. Μ. Μπλέτας. Αθήνα, Τουρίκης, 2001. Σελ. 309. Δρχ. 7.500.

ISBN 960-86839-2-0.

ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣΚ. Πέρα από τη μεταφυσική και τον επιστημονισμό. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 238. Δρχ. 4.160. ISBN 960-221-222-5.

CREVELD Μ. V. Επιμελητεία και πόλεμος. Μετ. Μ. Τσιμόγιαννη. Αθήνα, Τουρίκης, 2001. Σελ. 346. Δρχ. 8.000.

ISBN 960-86839-0-4.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕI ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Πολιτική ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Ν. Έτσι έγινε η αρχή. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 336. Δρχ. 5.000. ISBN 960-04-1903-5. ΚΛΕΙΤΣΙΚΑΣ Ν. Π.Α.Κ. Αθήνα, Προσκήνιο, 2001. Σελ. 315. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-7057-80-5. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ Γ. I. Παγκοσμιοποίηση και παγκοσμιότητα. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 2001. Σελ. 214.

ISBN 960-242-230-0. ΜΗΛΛΑΣ Η. Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 395. Δρχ. 5.700.

ISBN 960-221-213-6. ΝΤΟΚΟΣ θ. Π. 0 γεωστρατηγικός ρόλος τη ς Τουρκίας. Αθήνα, Τουρίκης, 2001. Σελ. 202. Δρχ. 4.600.

ISBN 960-86839-4-7. ΠΑΠΠΑΣ Σ. Από τον Ιμπεριαλισμό στην Παγκοσμιοποίηση. Αθήνα, 2001.

CREVELD Μ. V. Η διοίκηση στο πόλεμο. Μετ. Δ. Γεδεών. Αθήνα, Τουρίκης, 2001. Σελ. 374. Δρχ. 8.000.

ISBN 960-86839-1-2.

KAPLAN R. D. Η επερχόμενη αναρχία. Μετ. Α. Χουλιάρας. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 253. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-283-121-9.

WELLMER Α. Η ελευθερία στο νεωτερικό κόσμο. Μετ. Κ. Καβουλάκος. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 216. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-221-199-7.

ΤΣΟΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η κοινωνία της αλληλεγγύης. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 2001. Σελ. 138. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-7771-53-2.

Η προστασία τω ν εθνικών δρυμών. Επιμ. Γ. Παπαδημητρίου. Αθήνα, Σάκκουλας, 2001. Σελ. 272.

ISBN 960-15-0576-8. Μέοα Μ αΙικήτ Επικοινωνίατ ΒΟΥΙΔΑΣΚΗΣ Β. Κ. Το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης και τα Μέοα Μαζικής Επικοινωνίας. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 366. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-02-1483-2. Λαογραφία ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ Γ. Κ. - ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣΣ. Γ. Αθηναϊκό ημερολόγιο 2002. Αθήνα, Φιλιππότης, 2001. Σελ. 255. Δρχ. 4.680. ΚΑΡΑΝΤΗΣΤ. Π. Κουλουριώτικο γλωσσάριο. Σαλαμίνα, 2001. Σελ. 64. Δρχ. 2.000. ISBN 960-91607-0-0. ΚΑΣΣΕΛΟΥΡΗΣΦ. Ε. ΑίοΙριστοφάνης. Αθήνα, Δημιουργία. Σελ. 127. Δρχ. 2.080. ΚΟΝΤΟΜΙΧΗΣ Π. Λεξικό του Λευκαδίτικου γλωσσικού ιδιώματος. Αθήνα, Γρηγόρης, 2001. Σελ. 413.

ISBN 960-333-226-7.

Οικονομία

Εθνολογία

ΣΙΣΚΟΣ Ε. Π. Η οικονομική συνεργασία το υ Ευξείνου Πόντου. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 287. Δρχ. 4.600. ISBN 960-02-1499-9.

WEIGAND G. οι Αρωμούνοι (Βλάχοι). Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2001. Σελ. 388. Δρχ. 7.000.

ISBN 960-343-600-3.

ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ 0. Δραχμούλα μου, καλό σου ταξίδι... Αθήνα, Ηλιοτρόπιο, 2001. Σελ. 160. Δρχ. 8.300.

ISBN 960-342-258-4.

Σελ. 110. Δρχ. 2.080. ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ Γ. - Σ. Ν. Τα Βαλκάνια. Μετ. Μ. Πρεβελάκη. Αθήνα, Libra, 2001. Σελ. 243. Δρχ. 7.000.

ISBN 960-490-034-Χ.

Αίκαιο

GALBRAITH J. Κ. Μια σφαιρική άποψη για την οικονομία. Μετ. Α. Σοκοδήμος. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 337. Δρχ. 5.200. ISBN 960-02-1485-9.

LAZONICKW. Η οργάνωση τω ν επιχειρήσεων και ο μύθος της οικονομίας τη ς αγοράς. Απόδ. Π. Ματάλας, Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2001. Σελ. 517. ISBN 960-524-129-3.

Οικολογία ΨΑΡΙΩΤΗΣ θ. I. Το φυσικό περιβάλλον στην ορθόδοξη πίστη. Αθήνα, Γρηγόρης, 2001. Σελ. 366. ISBN 960333-269-0.

Εκπαίδευση ΠΑΜΟΥΚΤΣΟΓΛΟΥ Α. Εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση. Αθήνα, Γρηγόρης, 2001. Σελ. 181.

ISBN 960-333-262-3.

137

Σχολικά

ΤΕΧΝΕΣ

ΤΣΟΥΡΕΑΣ Ε. Σοφοκλέους Αντιγόνη. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Σελ. 447. Δρχ. 5.200. ISBN 960-206-458-7.

ΔΑΜΙΑΝΑΚΟΥΒ. Όταν ο ήλιος

ΧΑΙΡΗ-ΤΡΙΠΑΜΠΟΥΚΗ Α. θέματα

της τραγωδίας ανέτειλε. Αθήνα, Επικαιρότητα, 2001. Σελ. 184.

νεοελληνικής ιστορίας. Τόμος Α'. Αθήνα, Γρηγόρης, 2001. Σελ. 415.

ISBN 960-205-460-3.

ISBN 960-553-279-8.

Λευκώματα

γλώοοα

Ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 1.216. Δρχ. 16.640.

ISBN 960-231-094-4.

Τα παιδιά. 1946-1961. Αθήνα, ΠοταμόςΤόλης, 2001. Σελ. 275. Δρχ. 17.500.

ISBN 960-7563-70-0. ΚΑΤΖΟΥΡΑΚΗΣΚ. Ο δρόμος προς τη Δύση. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001.

Με λ έ τε c

Σελ. 184. Δρχ. 8.300.

ISBN 960-375-226-6.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Σ. Ή ταν ή επί ήταν.

Αρχιτεκτονική

Αθήνα, Αρμός, 2000. Σελ. 178.

ΜΠΟΥΡΑΣ X. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην

Δρχ. 2.500. ISBN 960-527-196-6.

Ελλάδα. Αθήνα, Μέλισσα, 2001. Σελ. 331. Δρχ. 18.700.

ISBN 960-204-229-χ.

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Μαθηματικά

ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗΣ Δ. Α. Μ ελέτη

Μαθηματικοί γρίφοι. Τόμος Β'. Αθήνα, Κάτοπτρο, 2001. Σελ. 144. Δρχ. 5.600.

αποκατάστασης μνημείων και

ISBN 960-7778-45-6.

Σελ. 152. Δρχ. 6.200.

συνόλων. Γ έκδοση. Πειραιάς, 2001.

ISBN 960-90621-3-χ.

Γενικά

ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ Δ. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα, Μέλισσα, 2001. Σελ. 292. Δρχ. 18.700.

ΖΑΡΚΑΔΑΚΗΣ Γ. Το μυστήριο του νου.

ISBN 960-204-228-1.

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001.

Κινηματογράφοε

m

E m

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ Αθλητιουόε ΧΑΤΖΗ Γ. Ολυμπία, Ολύμπια. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 53. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-256-477-6.

Ύδρα. Αθήνα, Βέργας, 2002. Σελ. 177. Δρχ. 15.600. ISBN 960-90718-2-1.

ΓΑΟΣΣΑ Ελληνική

Εικοστού πρώτου, 2001. Σελ. 181. Δρχ. 3.600. ISBN 960-8219-02-7.

Γενικά

a a m

m

Σελ. 180. ISBN 960-393-910-2.

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ X. Κινούμενα τοπία.

Ιατρική

Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001.

ΑΒΡΑΑΜΙΔΗΣ Ε. Κ. Οι σκέψεις μας ρυθμιστές τη ς υγείας μας. Αθήνα,

Σελ. 136. Δρχ. 10.400.

ISBN 960-375-217-7.

Πύρινος Κόσμος, 2001. Σελ. 203.

Μουσική

Δρχ. 4.300. ISBN 960-430-146-2.

Γενικά Τα δημώδη τω ν αρχαίων. Αττικά συμποτικά. Μετ.-σχόλ. Γ. Δάλλας. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 99. Αρχαίοι

ουγγραφείε

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Περί ψυχής. Εισ.-μετ.σχόλ. I. Σ. Χριστοδούλου. Ε' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2001. Σελ. 378. Δρχ. 6.200. ISBN 960-7760-31-X. ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ. Ποιήματα και θρύψαλα. Μετ. Γ. Μηλάνας. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 117. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ. Χειρουργική. Μετ. Δ. Λυπουρλής. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2001. Σελ. 395. Δρχ. 7.200.

ISBN 960-7760-47-6. ΟΜΗΡΟΣ. Οδύσσεια. Ραψωδίες ν-ω. Μετ. Δ. Ν. Μαρωνίτης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 223. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-3193-6. ΟΜΗΡΟΣ. Οδύσσεια. Ραψωδία ω. Μετ. Δ. Ν. Μαρωνίτης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 62. Δρχ.

2.600. ISBN 960-03-3088-3. ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Αντιγόνη. Πρόλ.- μετ.-σχόλ.ερμ. I. Μπάρμπας. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2001. Σελ. 563. Δρχ. 7.200.

ISBN 960-7760-64-6.

ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ θ. 0 ελληνικός ρυθμός.

Μελέτες

Πομάκικη κουζίνα, πομάκικες

Μετ. X. Λαγοπάτη-Τόμπρα. Αθήνα, Αρμός, 2001. Σελ. 271. Δρχ. 4.500.

παραδοσιακές συνταγές. Ξάνθη,

ISBN 960-527-191-5.

ΑΝΑΓΝΩΣΓΑΚΗ-ΤΖΑΒΑΡΑ Ε. Η Σαπφώ του έρωτα. Αθήνα, Ίδμων, 2001. Σελ. 71. ISBN 960-7547-46-2.

Σπανίδης, 2001. Σελ. 32. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-86827-2-χ.

CAUNTLETT Σ. Ρεμπέτικο τραγούδι. Μετ. Κ. Βλησίδης. Αθήνα, Εκδόσεις Του

ΜΠΑΡΔΑΝΗ-ΣΗΜΑΝΤΗΡΗ Σ. Γυναικεία πρόσωπα στην Ιλιόδα. Αθήνα,

Οικιακή

138

οικονομία

Γρηγόρης, 2001. Σελ. 119.

ISBN 960-335-266-6.

Αθήνα, Οδός Πανός, 2001. Σελ. 108.

ISBN 960-7716-61-2.

Γι νικά

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Σκοτεινά παραμύθια. Εισ. Σ. Πασχόλης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 302. Δρχ. 5.200. ISBN 960-375-239-8.

Πείογραφία

ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ I. Ανθολογία νεοελληνικού γνωμικού λόγου (1800-2000). Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 334.

ISBN 960-385-072-1. Π ο in ο η ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ Κ. Αλίανθος. Λευκωσία, 2001. Σελ. 100. ISBN 9963-7664-3-9. ΚΕΝΤΡΟΥ-ΑΓΑΘΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Σαλκίμ. Ποιήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 48. ISBN 960-211-589-0.

ΑΜΠΑΖΗΣ Κ. Ο καλύτερος γκόμενος του κόσμου. Αθήνα, Αστάρτη, 2001. Σελ. 176. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-263-096-5. ΒΟΥΤΥΡΑΣ Δ. Άπαντα. Τόμος Ε'. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 537. Δρχ. 7.000.

ISBN 960-8032-69-5.

ΚΟΥΦΑΚΗ Π. Ζωή δίπλα. Ποίηση. Αθήνα, 2001. Σελ. 32.

ΒΟΥΤΥΡΑΣ Δ. 0 νέος Μωυσής και διωγμένη αγάπη. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 90. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-8032-482-5.

ΜΑΛΑΚΑΣΗΣ-ΤΣΕΚΟΣΔ. Και πάντα η ελπίδα... Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 60.

ΒΟΥΤΥΡΑΣ Δ. Οι αλανιάρηδες. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 89. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-8032-47-4.

ΜΟΥΖΑΚΗ Μ. Τι ενοράς, Ανδρομάχη; Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 68.

ISBN 960-521-103-3.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Σ. Η βραδυπορία TOU καλού. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 139. Δρχ. 3.200.

ISBN 960-16-0201-1.

ΝΤΟΚΟΣ Β. Κυλιόμενο φως. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 75. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ θ. Φωνές από το κοιμηχήρι της Περίοτας. Αθήνα, Μελέαγρος, 2001. Σελ. 46.

ISBN 960-91258-1-6. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Α. Η διέλευση. Αθήνα, Εριφύλη, 2001. Σελ. 25.

ISBN 960-7633-33-4. ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ Μ. Μία παρουοίαση από τη Μαρία Κούρση. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 79.

ΖΑΜΠΑΘΑ-ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΥ Φ. Ξημέρωσε νύχτα. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 116.

ISBN 960-256-473-3. ΖΑΟΥΣΗ Μ. Τα πορτοκάλια. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 219. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-05-0977-8. ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ Ν. Τουαρέγκ. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 395. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-14-0434-1.

ΡΟΥΒΑΛΗΣ Β. Νηκτικός νους. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 54.

ΗΣΑΪΑ Ν. Μια ερωτική σχέση παραλλαγή μιας άλλης. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 234. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-04-1883-7.

ΣΟΛΟΜΩΝΤΑΣ. Άσμα ασμάτων. Μετ. Μ. Μουζάκη. Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 54. ISBN 960-521-092-4.

ΚΑΤΣΟΥΡΗΣ Γ. Α φελέστατε θείε Μάικλ. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 236. Δρχ. 3.400. ISBN 960-14-0391-4.

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗΣ Β. Αξόδευτο φως. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2001. Σελ. 62. ISBN 960-374-151-5.

ΛΙΟΓΚΑΡΗΣ Β. Ένα συνηθισμένο περιστατικό. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001. Σελ. 240. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-224-884-χ.

ΧΡΟΝΑΣ Γ. Κίτρινη όχθη. Τόμος Β'.

ΜΑΚΑΡΙΑΔΗ Ε. Μύριαμ και Χάννα. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 285. Δρχ. 3.500. ISBN 960-14-0429-5. ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ Μ. Το ταξίδι της σιωπής. Αθήνα, Αστάρτη, 2001. Σελ. 288. Δρχ. 5.000. ISBN 960-363-092-2. ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ Α. Βλέφαρα με τατουάζ. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 207. Δρχ. 3.500. ISBN 960-16-0198-8. ΜΠΙΚΟΣ Π. Καθώς μεγαλώναμε... Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001. Σελ. 192. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-224-887-4. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Νησιά σαν σύννεφα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 290. Δρχ. 3.990.

ISBN 960-04-1983-3. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Τ. Η γοητεία των δευτερολέπτων. Μυθιστόρημα. Θεσσαλονίκη, Νέα Πορεία, 2001. Σελ. 213. ISBN 960-7786-17-3. ΠΑΓΙΑΣΗ-ΚΑΤΣΟΥΡΗ Ν. Μεταξύ θεού και Αγγέλου. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 172. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-14-0394-9. ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ Ε. Με τα μάτια ενός σκύλου. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 168. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-14-0397-3. ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ Β. Ακούει ο Σημίτης Μητροπάνο; Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 280. Δρχ. 3.900.

ISBN 960-04-1929-9. ΣΑΝΙΔΑ Ε. Η δεύτερη αγάπη. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 192. Δρχ. 3.750. ISBN 960-8196-29-9. ΣΤΑΥΡΙΩΤΗΣ Δ. Σ. Εύδοξος ο Κυζικηνός. Τόμος Γ'. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 422. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-14-0430-9. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Σ. Φτωχή Μάργκο. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 387. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-16-0205-4. ΤΡΙΒΙΖΑΣ Ε. Η τελευταία μαύρη γάτα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001.

139

Σελ. 359. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-393-856-4. ΦΙΛΙΝΗ Α. Νάρκωση. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 96. Δρχ. 2.200.

ISBN 960-04-1938-8. ΧΑΤΖΗ Τ. Στέφανος και Νανώ. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 275. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-211-605-6. ΧΑΤΖΗΠΑΠΑΣ X. Έρως εν καμίνω. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 166. Δρχ. 2.500. ISBN 960-14-0438-4.

ΜΑΚΕΛΝΤΑΟΥΝΙΓ. Ο γιος TOU πολέμου. Μετ. Γ. Σπανδωνής. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 352. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-274-571-1.

ROLIN 0. Πορτ-Σουδάν. Μετ. Ε. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 130. ISBN 960-325-394-4.

ΜΑΚΝΤΟΝΑΛΝΤ Ε. Το παιχνίδι το υ μυαλού. Μετ. Μ. Καύκαλά. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 446. Δρχ. 4.800.

ISBN 960-04-1881-0.

Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 2001. Σελ. 235. Δρχ. 3.700. ISBN 960-7458-49-4.

ΜΠΑΡΤΛΕΤ A. X. Τελετουργίες θανάτου. Μετ. Μ. Μπονάτσου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 321. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2831-5.

ΣΒΑΡΤΖ Φ. Εξομολόγηση στον άνεμο.

ΣΕΜΠΡΟΥΝ X. Αντίο, φως της νιότης... Μετ. Σ. Μπενβενίστε - Μ. Παπαδήμα. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 272. Δρχ. 4.600. ISBN 960-256-463-6.

ΒΕΝΝΙS. Πνεύματα. Μετ. Ε. Ταχμαζίδου. Αθήνα, Τραυλός, 2001. Σελ. 408. Δρχ. 4.000. ISBN 960-7990-51-X.

ΣΜΑΪΛΙ Τ. Το άλλο μισό τη ς αγάπης. Μετ. Π. Κουμούτση. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 208. Δρχ. 3.750.

ISBN 960-8196-28-0.

ABRAHAMS Ρ. Στο στόμα του λύκου. Μετ. Σ. Μίμη. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 416. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-450-701-X.

ΜΠΕΡΝΑΡΝΤ Μ. Το σπίπ τω ν ανέμων. Μετ. Κ. Οικονόμου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 416. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-274-490-1.

ΣΤΡΑΟΥΣ Μ. θεωρία τη ς απειλής. Μετ. Α. Κυπριώτης. Αθήνα, Ίνδικτος, 2001. Σελ. 83. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-518-108-8.

COULD J. Ερωτική ραψωδία. Μετ. Κ. Παπαμιχαήλ. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 480. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-450-700-1.

ΜΠΡΑΪΣΟΝ Μ. Ένας Αμερικανός ταξιδεύει στη Βρετανία. Μετ.

0. θωμαιδης. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 380. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-8131-45-2.

JACQ C. Η πέτρα του φωτός. Τόμος Γ'. Μετ. Κ. Κουνινιώτη. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 523. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-14-0425-2.

ΧΡΙΣΤΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Ο ήλιος μπήκε απόχη χαραμάδα. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 352. Δρχ. 4.700.

ISBN 960-8196-24-8.

C00DT. Εξωγήινη βάση. Μετ. θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Έσοπτρον, 2001. Σελ. 445. Δρχ. 9.000.

ISBN 960-7228-78-4. ΔΟΥΜΑΣ Α. Μύθοι και θρύλοι των μεγάλων δρόμων. Μετ. Λ. Παλλαντίου. Αθήνα, Καλέντης, 2001. Σελ. 274. Δρχ. 4.160. ISBN 960-219-118-Χ. ΚΑΛΟ Σ. Το δολάριο και το όπλο. Μετ.

0. Αβραμίδης. Αθήνα, Καλέντης, 2001. Σελ. 152. ISBN 960-219-109-0. ΚΟΕΝ Μ. ΤΟ βιβλιοπωλείο τω ν κρυφών μηνυμάτων. Μετ. Β. Σταματάκη. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 240. Δρχ. 4.200. ISBN 960-8196-26-4.

LUDLUM R. - LYNDS C. Το άγγιγμα του Άδη. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 544. Δρχ. 2.100.

ISBN 960-450-699-4. ΛΙΟΣΑ Μ. Β. Τα τετράδια του Δον Ριγοβέρτο. Μετ. Β. Φωτοηούλου. Αθήνα, Καστανιώτης; 2001. Σελ. 376. Δρχ. 7.200.

ISBN 960-03-2756-4.

140

ΟΥΑΪλΝΤ 0. Το πορτραίτο του κ. Ου. X. Μετ. Δ. Ανδρέου. Αθήνα, Στοχαστής, 2001. Σελ. 117. Δρχ. 2.390.

ISBN 960-303-114-3. ΟΥΛΙΤΣΚΑΓΙΑ Λ. Χαρούμενη κηδεία. Μετ. Α. Δ. Ιωαννίδου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 167. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-03-3091-3. ΟΥΝΖ-ΜΑΥΡΟΓΟΡΔΑΤΟΥI. Το παλιό σπίτι στον Βόσπορο. Μετ. Ε. Μελά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 153. Δρχ. 2.600. ISBN 960-03-3026-3. ΠΑΤΧΕΤ Α. Μπελκάντο. Μετ. Μ. Ευθυμίου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 484. Δρχ. 5.700.

ISBN 960-410-211-7.

PELOT Ρ. Η αδελφότητα τω ν λύκων. Μετ. Δ. Π. Κωστελένος. Αθήνα, Γκοβόστης, 2001. Σελ. 351. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-270-875-1. ΡΟΖΕΝ Α. Προσφέρω ηδονή παίρνω χαρά. Μετ. Ε. Ραζή. Αθήνα, Αστάρτη, 2001. Σελ. 174. ISBN 960-263-083-3.

1Ζ00ΥΖ. Ν. 0 κήπος τη ς διπλής ευτυχίας. Μετ. Ε. Χατζηελευθερίου. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 223. ISBN 960-8196-27-2.

TREMAIN R. Μουσική και σιωπή. Μετ. Μ. Παππά. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 701. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-14-0432-5. ΤΡΟΥΕΡ Ν. Δεν κερδίζεις τίποτα σκοτώνοντας ένα νεκρό Ινδιάνο. Μετ. Ρ. Πολίτη. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 240. Δρχ. 4.055.

ISBN 960-8196-24-8. ΦΕΪΜΠΕΡ Μ. Κάτω από το δέρμα. Μετ. Μ. Μακρόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 320. Δρχ. 5.700. ISBN 960-03-3112-Χ. ΦΕΣΠΕΡΜΑΝ Ν. Ψέματα υπεράνω πάσης υποψίας. Μετ. Σ. Φέρρο. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 418. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-04-1875-6.

Μ ίλ ίτ ίΐ κεραμαρη

Φ. ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου

ως πεζογράφος. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 359. Δρχ. 7.000.

ISBN 960-05-0907-7. ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΕ A. Ulysses. Οδηγός ανάγνωσης. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 492. Δρχ. 9.200.

ISBN 960-04-1904-3. ΜΙΚΡΟΜΑΤΗΣ Α. Η Παναγιά η Γοργόνα του Στρατή Μυριβήλη. Λευκωσία, 2001. Σελ. 127. ISBN 9963-8184-3-9. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥΕ. Προτάσεις ανάγνωσης για την πεζογραφία μιας εποχής. Αθήνα, Σοκόλης, 2001. Σελ. 247. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-7210-94-4. ΧΟΥΖΟΥΡΗ Ε. Η στρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 147.

ISBN 960-8124-17-4. ΖΙΡΑΡ Ρ. Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια. Μετ. Κ. Κολλέτ. Αθήνα, Ίνδικτος, 2001. Σελ. 372. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-518-109-6.

KALLIGAS Ρ. Thanos Vlekas. Ιλλινόις, Northw estern University Press, 2001. Σελ. 211.

Μ ε Λέ τ ε

c

STEINER 0. Οι Αντιγόνες. Μετ. Β. Μάστορης - Π. Μπουρλάκης. Αθήνα, Καλέντης, 2001. Σελ. 495. Δρχ. 10.400.

ISBN 960-219-110-4.

UTOPIA Ρ ιν ικ ά LOIZOS Ρ. Χρονικό τη ς Κυπριακής προσφυγιάς. Μετ. Σ. Μαρκέτος. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 270. Δρχ. 6.200. ISBN 960-221-217-9.

GRAFTON Α. Η υποσημείωση. Μετ. Γ. Μαγγίνη. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 277. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-16-0032-9. Αρχαιολογία Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης. Επίμ. Π. Αδάμ-Βελένη. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 345. Δρχ. 9.000. ISBN 960-12-0977-8. ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗ Ξ. Ολυμπία. Αθήνα, Μίλητος, 2001. Σελ. 406. Δρχ. 26.000.

ISBN 960-8460-22-0.

Έ ργα

ROBEPTSON Μ. Η τέχνη της αγγειογραφίας στην κλαοική Αθήνα. Μετ. Μ. Καραμπατέα - Μ. Κόμβου. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Σελ. 507. Δρχ. 17.680. ISBN 960-206-472-2.

ΒΟΥΛΤΣΙΔΗΣ Γ. Καραγκιόζης. Ξάνθη, Ίδρυμα θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, 2000. Σελ. 53+εικ. Δρχ. 3.120.

ΣΟΥΕΡΕΦ Κ. Δούναι και λαβείν. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 120. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-12-1001-6.

ΒΟΥΛΤΣΙΔΗΣ Γ. - ΠΕΛΑΣΓΟΣ Σ. Ορφέας. Κομοτηνή, Κέντρο Λαϊκών Δρωμένων Κομοτηνής, 1999. Σελ. 105. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-214-560-9.

ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ Γ. Η αιχμαλωσία. Έξοδος από τη Σμύρνη. Αθήνα, Ίδμων, 2001. Σελ. 66. ISBN 960-7547-10-1.

ΤΣΕΚΟΥΡΑΣ Δ. I. Sueno del mar. Αθήνα, ΟδόςΠανός, 2001. Σελ. 64.

ISBN 960-7716-66-3. Ο'ΝΗΛ Ε. Ο μαλλιαρός πίθηκος. Μετ. Ε. Γεωργουσοπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 88. Δρχ. 2.400.

ISBN 960-04-1770-9.

Μα ρτυ piec

ΡΑΓΚΟΥΣΗ-ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΟΥ Κ. Υπόθεση... Σαμίνα. Πάρος, Ανθέμιον, 2001. Σελ. 123. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-86402-3-7. Βι ο γρ α φ ί ε ε ΓΙΑΣΙΡΑΝΗ-ΚΥΡΙΤΣΗ Β. 0 πηλιορείτης

γιατρός Κώστας Στέλλος. Αγριό, 2001. Σελ. 151. ISBN 960-86509-1-7. ΖΙΩΓΑΣ Π. X. Εμμανουήλ Κριαράς. Βιογραφικά-εργογραφικά. Θεσσαλονίκη, 2001. Σελ. 126.

ISBN 960-91628-0-0. Ελληνική

ιστορία

Η Εθνική Αντίσταση τω ν Ελλήνων.

1941-1945. Αθήνα, 2001. Σελ. 267. Δρχ. 2.800. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣΓ. Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990. Αθήνα, θεμέλιο, 2001. Σελ. 407. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-310-280-6. ΓΕΩΡΓΟΥΛΑΣ Μ. Σ. Απαγορευμένα ιστορικά ντοκουμέντα. Αθήνα, 2001. Σελ. 136. Δρχ. 3.120. ΕΝΕΠΕΚΙΔΗΣ Π. Κ. ΜικρασιατικάΚρητικά-Ηπειρωτικά. 1816-1931. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 367. Δρχ. 7.500. ISBN 960-14-0435-χ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Η υψηλή στατηγική της αρχαίας Σπάρτης. (750-192 π.Χ.). Αθήνα, Ποιότητα, 2001. Σελ. 381. Δρχ. 5.480. ISBN 960-7803-20-5. ΚΟΣΣΥΒΑΚΗΣ Ν. Γ. Η τρίτη αλήθεια. Αθήνα, Αγκυρα, 2001. Σελ. 511. Δρχ. 6.500. ISBN 960-234-833-Χ. ΚΥΤΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Το στοίχημα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001. Σελ. 88. Δρχ. 2.000. ISBN 960-224-877-7. ΠΑΠΑΒΥΖΑΣ Γ. Κ. Αίμα και δάκρυα. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 460. Δρχ. 8.300. ISBN 960-385-083-7. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X. Ο τυραννομάχος της Φυλής. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001. Σελ. 112. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-224-876-9. ΣΠΑΝΟΥΔΗΣ Κ. Π. Ιστορικοί σελίδες. Ιωακείμ ο Γ. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς. Σελ. 471. ISBN 960-242-206-8. ΤΡΙΧΑ Λ. 0 Χαρίλαος Τρικούπης και τα δημόσια έργα. Αθήνα, ΚΑΠΟΝ, 2001. Σελ. 151. Δρχ. 10.400.

ISBN 960-7237-03-0.

141

LORAUX N. Η διχασμένη πόλη. Μετ. Μ. Λυκούσης. Αθήνα, Παΐάκης, 2001. Σελ. 395. Δρχ. 7.500.

ISBN 960-378-974-7.

ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Β. Φαέθων, ο γιος του ήλιου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2001. Σελ. 32. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-412-075-1.

Πα/κόομια

ΚΑΠΛΑΝΟΓΛΟΥ Μ. Η ασπίδα της ειρήνης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 27. Δρχ. 3.900.

ISBN 960-393-850-5.

ιστορία

ΒΕΡΕΜΗΣ Θ.-ΚΡΕΜΜΥΔΑΣΒ. Ο σύγχρονος κόσμος. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 243. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-402-000-5. ΒΛΥΣΙΔΟΥ Β. Ν. Αρκποκρατικές οικογένειες και εξουσία. (9ος-10ος αι.). θεοσαλονίκη, Βάνιας, 2001. Σελ. 224. Δρχ. 4.160. ISBN 960-288-076-7. ΓΑΪΤΑΝΗΣ Δ. Συνοπτική ιστορία της Ουκρανίας. Αθήνα, Γρηγόρης, 2001. Σελ. 238. ISBN 960-333-276-3. ΖΕΓΚΙΝΗΣ Ε. X. Ο Μπεκτασιομός στη Δ. Θράκη. Β' έκδοση. Θεσσαλονίκη, πουρναράς, 2001. Σελ. 313.

ISBN 960-242-226-2. ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ Β. Νεότερη ιστορία. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 270. Δρχ. 6.500. ISBN 960-8041-54-6. ΛΑΖΟΣ X. Δ. Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη, Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 210. Δρχ. 4.700. ISBN 960-521-100-9.

KUNTI. Μ. Οι υπηρέτες του Σουλτάνου. Μετ. Σ. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 301. Δρχ. 5.200. ISBN 960-02-1495-6.

Ελιύθιρα

αναγνωσυατα

ΒΑΡΒΑΡΟΥΣΗ Λ. Ένας καλόκαρδος... καρχαρίας! Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2001. Σελ. 16. ISBN 960-412-065-4. ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Μάθε παιχνιδάκια με γραμμές και σχηματάκια. Αθήνα, Χατζηλάκος. Σελ. 130.

ISBN 960-7936-28-0. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Β. Αιακός, ο βασιλιάς της Αίγινας. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2001. Σελ. 32. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-412-057-3.

142

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 42. Ευρώ 5. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 70. ΙΧΩΡ. Τεύχος 14. Δρχ. 1.500. ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 82. Δρχ. 200. ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΤΟΝΟΣ. Τεύχος 26.

ΚΑΠΛΑΝΟΓΛΟΥ Μ. Το θαυμαστό ταξίδι του φεγγαριού στη γη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 30.

ISBN 960-393-792-4.

ΜΠΙΛΙΕΤΟ. Τεύχος 1. Δρχ. 1.560.

ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ1.0 Πατούχας. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2001. Σελ. 30. Δρχ. 3.000. ISBN 960-412-074-3.

ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Μηνιαία

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α. Η σταχομαζώχτρα. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2001. Σελ. 28. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-412-048-4.

ΝΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ. Τεύχος 31. Δρχ. 1.500. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.739. Δρχ. 3.000.

εφημερίδα. Φύλλο 101. Δρχ. 600. ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 230. Δρχ. 1. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Τεύχος 3. Δρχ. 2.600. ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 17. Δρχ. 1200.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 10. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαίο ενημερωτικό φυλλάδιο. Τεύχος 15. Δωρεάν. ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΔΟΜΟΣ. Τόμος 12,2001. Δρχ. 9.900.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Τεύχος 141.

0 ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 93. Δρχ. 1.000. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 25. Δωρεάν. ΡΙΖΑ ΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Τεύχος 42.

ΠΑΤΙ. Τεύχος 317. Δρχ. 700.

Δρχ. 2.000.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 359. Δρχ. 1.700.

ΣΥΓΚΡΙΣΗ. Τεύχος 12. Δρχ. 2.700.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 424. Δρχ. 2.500.

Φύλλο 25.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη έκδοση.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 145.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40ήμερη έκδοση. Τεύχος 428. Δρχ. 875.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 59. Δρχ. 1.000.

ΤΟΛΜΗ. Μηνιαίο ενημερωτικό περιοδικό. Τεύχος 12. Δρχ. 1.000.

ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗ. Τεύχος 21. Δρχ. 500. ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Τεύχος 55. Δρχ. 2.500. Ο ΕΡΜΗΣ ΤΟΥ ΞΩΒΟΥΝΙΟΥ. Τρίμηνη παιδική εφημερίδα. Φύλλο 4. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 359. Δρχ. 1.000.

Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 3. ΧΡΟΝΙΚΑ. Φύλλο 175.

GOLF IN GREECE. Τεύχος 9. Δρχ. 1.200.

HIGHLIGHTS. Τεύχος 10. Δρχ. 1.500.

POESIA. Νο. 155.

Αρ.425 επιμέλεια: Η Α Ι Α Σ

1 Νοεμβρίου 2001 30 Νοεμβρίου 2001

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουοιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοοιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο

Κόντος Π.: Η αριστοτελική ηθική ως οντολογία (Σ. Δημητρίου, Αυγή, 22.11.2001)

Έκδοση του Ινστιτούτου Φιλανθρωπίας: Οδηγός Οργανώσεων Φιλανθρωπίας - Ανθρωπιστικής Βοήθειας για όλη την Ελλάδα (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 4.11.2001)

Κάρτλετζ Π.: Δημόκριτος (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 17.11.2001)

Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μ ελετών: Πεπραγμένα Η' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Σ. Κακλαμάνης, Το Βήμα, 18.11.2001) Μαραγκόπουλος'Α.: Ulysses. Οδηγός ανάγνωσης (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 23.11.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 16.11.2001) Μπαλτός X.: Λεξικό ανεπτυγμένων εννοιών ίΦ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 4.11.2001)

m om

I

Γ

Εκδ. Διάμετρος: Κ. Γ. Καρυωτάκης (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 22.11.2001)

U f:-|H

Σέλερ Μ.: Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο (Γ. X. Παπασωτηρίου, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001)

ΙΘ Ρ Η Σ Π ΙΛ Γιαννουλάτος Α.: Ισλάμ, θρησκειολογική επισκόπηση (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 8.11.2001) Καραϊσαρίδης Κ.: Εμπειρίες λειτουργικής ζωής (I. Μ. Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 11.11.2001) Γκουλντ Σ. Τ.: Εν αρχή ην ο Λόγος. Για τη συμφιλίωση θρησκείας και επιστήμης (θ. Γραμμένος, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001)

Χατζιώτης Κ.: Βιβλιοπωλεία και εκδοτικοί οίκοι της Αθήνας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 18.11.2001)

l m

Μ Α Γ Κ A I Ν Η I

|

Αούτενριτ Γ.: Ομηρικόν Λεξικόν (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001)

Βανιέ Α.: Λακάν, όσο πιο απλά γίνεται... (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 2.11.2001)

ΙΚ Ο ΙΝ Ο Ν ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ Κτιστάκης Γ. (επιμ.): Μετανάστες, ρατσισμός, ξενοφοβία (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 20.11.2001) Λαμπριανίδης Λ.: Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 10.11.2001)

κ

ΒελισσαρόπουλοςΔ.: Η φιλοσοφία στις τρεις αρχαίες χώρες: Ελλάδα, Ινδία, Κίνα (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001) Δαράκη Μ.: Μια θρησκευτικότητα χωρίς θεό (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001)

Λουμάκου Μ., Κορδούτη Π., Σαραφίδου Ε.: Ερωτική επαφή και προφύλαξη. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις των νέων (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 16.11.2001) Μαλούταςθ. (επιμ.): Κοινωνικός και οικονομικός άτλας της Ελλάδας

143

(Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 3.11.2001)

τω ν Mac κόντρα στους Τζιχάντ (Έ. Χουζούρη, Highlights, 10)

πλευρά του μάνατζμεντ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 18.11.2001)

Μαρβάκης Α., Παρσάνογλου Δ., Παύλου (επιμ.): Μετανάστες στην Ελλάδα, Η Καθημερινή, 20.11.2001)

Μπέργκεν Π.: Ιερός πόλεμος (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 8.11.2001)

Γκίμπσον Ρ. (επιμ.): Η επιχείρηση του μέλλοντος (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 17.11.2001)

Γκόφμαν Έ.: Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας (θ. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 9.11.2001) Κάπλαν Ρ.: Η επερχόμενη αναρχία (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 18.11.2001) Ντίρκαϊμ Ε„ Μάους Μ.: Μορφές πρωτόγονης ταξινόμησης (Φ. Τερζάκης, Εήευθεροτυπία, 23.11.2001)

[ Ι μ π κ η λ ι /π

ι ι

Μπονιφάς Π.: Ένας άτλας στο τραπέζι τω ν διεθνών σχέσεων (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 17.11.2001) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 11.11.2001)

θρίγουολ Α.: Μεγέθυνση και ανάπτυξη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 11.11.2001) Λαζόνικ 0.: Η οργάνωση των επιχειρήσεων και ο μύθος της οικονομίας της αγοράς (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 11.11.2001)

Ρόμπινσον Μ.: Ισλάμ και καπιταλισμός (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 8.11.2001) Φρίντμαν Τ.: To Lexus και η ελιά. Τι είναι η παγκοσμιοποίηση (Γ. Σιακαντάρης, Εήευθεροτυπία, 30.11.2001)

Αρχιμανδρίτου Μ.: Γυναίκες και έκτιοη τω ν ποινών (ί. Μ. Χατζηφώτης, Εήεύθερος Τύπος, 11.11.2001)

Ι Γ Π

Αλμπάνης Ε.: Διεθνής επέμβαση (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 18.11.2001) Βατικιώτης Π.: Ισλάμ και κράτος (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 8.11.2001)

Πελαγίδης θ.: Πόσο έχει προχωρήσει η παγκοσμιοποίηση; (Ν. Κεράνης, ίο Βήμα 11.112001)

Βούλγαρης Γ.: Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης 1974-1990 (0. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 9.11.2001)

Ι««

Εκδόσεις Ποντίκι: Το Σύνταγμα της Ελλάδας (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 11.11.2001)

Λιοναράκης Ν.: Οι συνέπειες του γατόσκυλου (Α. Παπανδρόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 3.11.2001)

Καραμπελιάς Γ.: Ισλάμ και παγκοσμιοποίηση (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 8.11.2001)

Ραμονέ I.: Σιωπηρή προπαγάνδα. Μάζες, τηλεόραση, κινηματογράφος (0. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 9.11.2001) (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 3.11.2001)

Πάγκαλος 0.: Παγκοσμιοποίηση και Αριστερά (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 18.11.2001) Χολέβας Κ.: Η εθνική μας ταυτότητα στην εποχή τη ς παγκοσμιοποίησης (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 18.11.2001)

\ΑΑΟίΡΑΦΙΑ

Σβολόπουλος Κ.: Η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1945-1981 (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001)

■ Π

ίΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Σκλιας Π.: Διεθνής πολιτική οικονομία (Τ. Βασιλειάδου, Ημερπσία, 10.11.2001)

I

Αλεξιάδης Μ.: Καρπαθιακή λαογραφία: Όψεις του λαϊκού πολιτισμού (X. Χαραλαμπάκης, Η Καθημερινή, 27.11.2001) Παππάς I.: Με αφορμή τα δημοτικά μας τραγούδια (Α. Δήμου, Ραδιοτηήεόραση, 24.11.2001) Πιπερίγκου-Κυριαζή Ειρ.: Παναγία Προυσιώτισσα. Ιερά μονή Προυσού Ευρυτανίας (Γ. Καρύτσας, Παρουσία, 17) Στεργίου Δ.: Τα βλάχικα έθιμα της Παλαιομάνινας (Δ. Γεωργοβασίλης, Παρουσία, 17)

|

\m ooAom

-

.

Κεπέλ Ζ.: Τζιχάντ - 0 Ιερός Πόλεμος (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 8.11.2001) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 11.11.2001) (Ε. Πασαμιχάλη, Ελεύθερος Τύπος, 15.11.2001) (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 11.11.2001)

Καχριμάνης I.: Ακάλυπτη επιταγή. Από τη βεβαίωση μη πληρωμής ως την είσπραξη (Β. Λουμπρίνης, Τα Νέα, 14.11.2001)

Λιούις Μπ„ Πέις Ε., Μάτζιστερ Σ.: Το ισλαμικό αίνιγμα (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 8.11.2001)

ΚωνσταντινίδηςΣ.: Οι κυνηγοί του χρήματος (Α. Δήμου, Ραδιοτηήεόραση, 17.11.2001)

Q M TEKT0NIKH

Μπάρμπερ Μ.: 0 κόσμος

Μακρυγιωργάκης Μ.: Η ανθρώπινη

Γιακουμακάτος Α.: Η αρχιτεκτονική και

144

I

ΒερνάνΖ. Π.: Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα (Φ. Τερζάκης, Εήευθεροτυπία, 16.11.2001)

ΙΕΠΙΪΤΗΜΕΙ Ζαρκαδάκης Γ.: Το μυστήριο του νου (Κ. Κουνινιώτη, Traffic, 25.11.2001)

I

η κριτική (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 4.11.2001) Κοτιώνης Ζ.: Σαράντα τέσσερις ιστορίες της αρχιτεκτονικής (Γ. Τζιρτζιλάκης, τα Νέα, 17.11.2001) Μαριά Μ.: Νεοκλασικά κτήρια της Ρόδου 1870-1930 (Μ. Παπαγιαννίδου, το Βήμα, 11.11.2001)

\ Α Ρ Χ Α Ι ΰ Λ υ ι Ι Α _______________ [ Σαμαρά-ΚάουφμανΑ.: Ελληνικές αρχαιότητες στο Μουσείο του Λούβρου (Γ. Γκατζίκος, Αυριανή, 26.11.2001) Σερμπέτη Ε.: Οινιάδες (Μ. θερμού, ΤοΒήμα, 11.11.2001)

Ζυμπουλάκης Σ.: Της πίκρας μου βιολί (Γ. Λυσιώτης, Νέα Εποχή, 2)

Συκουτρής I.: Μ ελέτες και άρθρα. Τα γερμανόγλωσσα δημοσιεύματα. Οι επιστολές του Σωκράτη και τω ν Σωκρατικών (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001)

Ιωαννίδης Λ.: 0 χρόνος του απρόσμενου καιρού (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 29.11.2001)

Έντουαρντ Μ.: Όμηρος, ο ποιητής της Ιλιάδος (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001)

Κανάκης'Α.: Φωτεινή γραμμή (Γ. Λυσιώτης, Νέα Εποχή, 2)

Λίβι Π.: Ο λόφος του Κρόνου (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 10.11.2001)

Κανιούρας Σ.: Χώρος δυνατών θέσεων (θ. Παπαβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001)

Ντέιβις Β.: Ποιος σκότωοε τον Όμηρο; (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 10.11.2001)

Καραβέλος Ν.: Τόπος καταγωγής (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης 29.11.2001)

Σολωμόντος: Άσμα ασμάτων (Φ.Ζαμπαθά-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 8.11.2001)

Κεπέσης Ν.: Το Πολυτεχνείο ζει (Γ, Καραβίδας, Ριζοσπάστης 15.11.2001) Κερασίδης Π.: Το ζώο ζει (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001)

ΣτάινερΤ.: Αντιγόνες (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 9.11.2001)

I [AQUA________________ | Εκδόσεις Έφεσσος: Το ιερό Ευαγγέλιο του Αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνού (I. Καραβιδόπουλος, Η Καθημερινή, 18.11.2001) Κριαράς Εμμ.: Επιλογή από το έργο του (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, Σεπτ.-0κτ. 2001) Λερουά-Γκουρχάν Α.: Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου (Δ. Καββαθάς, Η Καθημερινή, 18.11.2001)

iJ iM fM ΦΙΛΟΜΙΑ-ΜΟΤΕΧΝΙΑ\ Αλκίφρονος και Αιλιανού Επιστολαί (Κ. Κουνινιώτη, Traffic, 25.11.2001) Εκδόσεις Επικαιρότητα: Αισώπου μύθοι. Επίκουρος. Αρχαία ελληνικά επιγράμματα (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001) Ιάμβλιχος: Περί του πυθαγορικού βίου (Σ. Αποστολίδης, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001)

ίΑΝΘΟΛΟΓίεΐ

I

Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας για τη Σκλήρυνση κατά Πλάκας: Εμείς. Λογοτεχνική ανθολογία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 18.11.2001)

Λαζαρόπουλος Π. Δ.: Λαχτάρες αλαργινές (Αλ. Βαρόπουλος, Παρουσία, 17) Λάνταβος Κ.: Felix Culpa (Φ. ΖαμπαθάΠαγουλάτου, Ριζοσπάστης 1.11.2001)

Όστερ Π. (επιμ.): I thought my fa ther was God and other true tales from NPR's National Story Project (A. Καλκαβούρας, ΤοΒήμα, 11.11.2001)

I I10IHIH Αναγνωστάκης Μ.: Τα ποιήματα 19411971 (Π. Μάρκογλου, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Βαγενάς Ν.: Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα ποιήματα (Γ. Γιατρομανωλάκης, ΤοΒήμα, 18.11.2001) Δημητριάδης Δ.: Λήθη και άλλοι τέσσερις μονόλογοι (Δ. Καββαθάς, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001)

Ιπποκράτη: Χειρουργική (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 11.11.2001)

Δημουλά Κ.: Να αντέξεις είναι | το ζητούμενο κι όχι να καταλάβεις (Τ. Καραγεωργίου, Ο Πολίτης 93)

Ισοκράτη: Περί ειρήνης. Κατά σοφιστών. Επιστολαί προς Φίλιππον. Επιστολαί προς Αλέξανδρον (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001)

Ελευθερίου Μ.: Αγρυπνία για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησία του Προφήτη Ελισσαίου (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 23.11.2001)

Κοβάνης Κ.: Οδός Μαρτυρίου και Αναπαύσεως (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης 29.11.2001)

ΜαυρήςΧρ.: 0 μέγας αντίδικος (Γ. Λυσιώτης, Νέα Εποχή, 2)

I

ΜαυρογιώργηςΦ.: Τα οικολογικά (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης 8.11.2001) Μαυρουδής Κ.: Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Μέσκος Μ.: Ψιλόβροχο (Ν. Δαββέτας, ΤοΒήμα, 18.11.2001) Μίχας Σ.: θηρευτής εκτός ορίων (Φ. Ζαμαπαθά-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης 29.11.2001) ΜουσελίμηςΊ.: Αναφορά στη Μούσα (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης 1.11.2001) Παπαγγέλου Ρ.: Κλεψύδρα (Γ. Λυσιώτης, Νέα Εποχή, 2) Παπαδάκη Α.: 0 θάνατος και η Κόρη (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 9.11.2001) Ρούβαλης Β.: Νηκτικός νους (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 8.11.2001)

145

Σαράκης L : Αγγειογραφία (Γ. Αναγνωστόηουλος, Παρουσία, 17)

Δημητρίου Σ.: Η βραδυπορία του καλού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 3.11.2001) (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 11.11.2001) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 4.11.2001) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 4.11.2001) (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 13.11.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 2.11.2001) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 3.11.2001)

Παπαδούλης Δ.: Με τους μαγκάβ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001)

Χατζήπαπηας X.: Έρως εν καμίνω (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 22.11.2001)

Ευαγγελίδης Π.: Τα γυρίσματα το υ κεραυνού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001)

Παπαμάρκος Δ.: 0 τέταρτος ιππότης (Μ. Πανώριος, Η Καθημερινή, 13.11.2001)

Χατζόηουλος 0.: Κελί (Τ. Δημητρούλια, Αυγή, 15.11.2001)

Ζαρόκωστα Κ.: Ένα κομματάκι ουρανός (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 8.11.2001)

Πλασκοβίτης Σ.: Το μοντέλο (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης 22.11.2001)

Βαλλιέχο Κ.: Ποιητικά άπαντα (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 15.11.2001)

Καλούτσας Τ.: Το τραγούδι των Σειρήνων (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 15.11.2001)

Σινόπουλος Τ.: Ποιήματα για την Αννα (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 1.11.2001) Σιώκου Γ.: Σφυρήλατο Μετάξι (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 1.11.2001) Φωκάς Ν.: Το μέτρο της κραυγής μας (Ν. Δαββέτας, Το Βήμα, 18.11.2001)

Χέρμπερτ Ζ.: Η ψυχή του κ. Cogito (Ε. Γαραντούδης, Η Καθημερινή, 27.11.2001)

ΚανελλόπουλοςΦ.: Μελίτα (I. Μ. Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 11.11.2001) Κατοούρης Γ.: Α φελέστατε θείε Μάικλ (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001)

ΑναγνωστόςΧρ.: Διηγήματα (Ε. Ρόζος, Παρουσία, 17) Αντωνοπούλου Κ.: Μακρινές συναντήσεις ΓΕ. Χουζούρη, Highlights. 10) Ασημακόπουλος Κ.: Τα παιδιά (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 164-165) Βαλτινόςθ.: Ημερολόγιο 1856-2011 (Ν. Παρίσης, Η Λέξη, 164-165) Βασιλικός Β.: Εν πτήσει, με σχέδια του Α. Φασιανού (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 11.11.2001) Βούλγαρης Κ.: Στο όνειρο πάντα η Πελοπόννησος (Ν. Φίλης, Ο Πολίτης 93) Βουτυράς Δ.: Απαντα (Τόμος Ε') (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.11.2001) (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 11.11.2001) Γιαννακοπούλου Ν.: Οι τρεις χήρες (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης 8.11.2001) Γρηγοριάδης Γ.: Το Παρτάλι (Β. Αθανασόπουλος, Η Καθημερινή, 20.11.2001)

146

Κόμης Γ.: Ναυτικές ιστορίες (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4.11.2001) Κυτόπουλος Ν.: Το στοίχημα (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 22.11:2001) Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Γκρίζα πολιτεία (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.11.2001) Λιόγκαρης Β.: Ένα συνηθισμένο περιστατικό (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 4.11.2001) Μάρκογλου Π.: Σταθερή απώλεια (Γ. Κουβαράς, Η Καθημερινή, 13.11.2001) ΜητρόπουλοςΔ.: Νησιά σαν σύννεφα (Ν. Μπακουνάκης, Mane Claire, 1.11.2001) Μήτσου Α.: Σφήκες (Α. Ζήρας, Ελευθεροτυπία, 23.11.2001) (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 20.11.2001)

Ξεινός Γ.: Τώρα επιστρέφοντας (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 164-165) Παπαδιαμάντης Α.: Σκοτεινά παραμύθια (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 4.11.2001)

ΡούσσοςΤ.: 0 λόφος (Χρ. Σιάφκος, 7V2, 3.11.2001) Σακελλαρίου X.: 0 τυραννομάχος της Φυλής (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001) Σαμαρτζής Π.: Καθημερούσιαι ειδήσεις (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 164-165) Σάρτης Α.: 0 θεμέλιος λίθος (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 29.11.2001) Σταμέλος Π.: Οι μικροί παράδεισοι (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 9.11.2001) Τριανταφύλλου Σ.: Φτωχή Μάργκο (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος 18.11.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 18.11.2001) Φακίνου Ε.: Ποιος σκότωσε τον Μόμπυ Ντικ; (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 18.11.2001) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 17.11.2001) Φιλίνη Α.: Νάρκωση (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 1.11.2001) (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 29.11.2001) Χαροκόπου Τ.: Αθέατη όψη (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001) Χατζηγιάννης Ν.: 0 άνθρωπος που μιλούσε με τα πουλιά (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 18.11.2001)

Μιχαλοπούλου Α.: Παλιόκαιρος (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 25.11.2001)

Χριστογιαννόπουλος Ν.: 0 ήλιος μπήκε απάτη χαραμάδα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.11.2001)

Ξανθούλης Γ.: 0 Τούρκος στον κήπο (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 15.11.2001)

Αλιέντε I.: Φωτογραφία σε σέπια (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 8.11.2001)

ΓΑ. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 25.11.2001)

(Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 25.11.2001)

Άνταμς Τ.: Στη σκιά τω ν ανωνύμων (Δ. Μαστρογιαννίιης, Officiel, 1.11.2001)

Κλάους 0.: Ανολοκλήρωτο παρελθόν (Α. Αδάμ, Βραδυνή, 3.11.2001)

Άτγουντ Μ.: 0 τυφλός δολοφόνος (Έ. ΧουΖρύρη,Highlights, 10) (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 4.11.2001) (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 11.11.2001)

Κοέλιο Π.: 0 Διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ ΓΑ. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 25.11.2001) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 4.11.2001)

Βανγκ Λ.: Οι αναμνήσεις της Λίαν (Χρ. Σιάφκος, 7V2,17.11.2001)

Κάναν Ντόιλ Ά. σερ; Σέρλοκ Χολμς. Η κοιλάδα του φόβου (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001)

ΒαργκάςΦ.: Ειδικός απεσταλμένος (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 11.11.2001) Γιαλόμ 1 ; Όταν έκλαψε ο Νίτσε (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 25.11.2001) ΓκλάιστερΛ.: Ένοχα παιχνίδια (Δ. Μαστρογιαννίτης, Officiel, 1.11.2001) Γκοτιέ 0.: Άρρια Μαρκέλα και άλλα φανταστικά διηγήματα (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 18.11.2001) (Ε. Πασαμιχάλη, Ελεύθερος Τύπος, 15.11.2001) Έρντριχ Λ.: Το μαγικό φ ίλτρο της αγάπης (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 18.11.2001) Ζανκό Σ.: Σολεδάδ (Χρ. Σιάφκος, 7V2,17.11.2001) Ζένκα Ν.: Η Ζαν τη ς ντροπής (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 16.11.2001) Ζιντ Α.: θησέας (Τ. Δημητρούλια, Το Βήμα, 11.11.2001) (Έ. Χουζούρη, Highlights, 10) ΙζζόΖ. Κ.: Οι βατσιμάνηδες τη ς Μασαλλίας (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.11.2001) Ίντρις Γ.: Η πόλη του έρωτα και της φωτιάς (Έ. Χουζούρη,Highlights, 10) Κάλο Σ.: Το δολάριο και το όπλο (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001) Καμιλέρι Α.: Αίτηση για τηλέφω νο (Γ. Ξενάριος, Ελευθεροτυπία, 2.11.2001) Κάρτερ Α.: Η ματωμένη κάμαρα (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 18.11.2001) Κιουσιέ Κ.: Οι σιωπές του έρωτα

Κον Ν.: Διαφανή πρόσωπα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 23.11.2001) Κόου Τ.: Η Λέσχη τω ν Τιποτένιων (Α. Παπαδοπούλου, Bazaar, 1.11.2001) κοσερίΆ.: Ξεχασμένοι από το θεό (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Κρόνιν Α. Τζ: Τα κλειδιά της Βασιλείας (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 8.11.2001) Λεμ Σ.: Τα ημερολόγια τω ν άστρων (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 9.11.2001) Λιόσα Μ. Β.: Τα Τετράδια του Δον Ριγοβέρτο (Ε. Πασαμιχάλη, Ελεύθερος Τύπος, 15.11.2001) Λιούις Κ. Σ.: Έρως και ψυχή (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Μακελντάουνι Γ.: Ο γιος του πολέμου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.11.2001) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) ΜαντσέτΖ. Π.: Το μελαγχολικό κομμάτι τη ς δυτικής ακτής (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 18.11.2001) Μαχφούζ Ν.; Ο καθρέφτης μιας ζωής (Έ. Χουζούρη, Highlights, 10) Μοζέ Κ.: Έγκλημα στην αρχαία αγορά (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 22.11.2001) Μονταλμπάν Μ. Β.: 0 στραγγαλιστής (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Μονταλμπάν Μ. Β.: Και ο θεός μπήκε στην Αβάνα (Α. Βασιλάκου, Μετρά, 1.11.2001)

Μπέντφορντ Μ.: Η μαγεία είναι γένους θηλυκού (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Μπερνάρντ Μ.: Το σπίτι τω ν ανέμων (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001) Μπερνιέρ Λ. ντε: Το μαντολίνο του Λοχαγού Κορέλι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001) Μπερνιέρ Λ. ντε: Το άτακτο βλαστάρι του καρδινάλιου Γκουθμάν (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001) (Χρ. Σιάφκος, 7V2,3.11.2001) Νάιπολ Β. Σ.: Ένας δρόμος στον κόσμο (Ά. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 25.11.2001) Ναμπόκοφ Β.: Χλομή φωτιά (X. Οικονομίδου, ΤοΒήμα, 11.11.2001) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Ντοστογιέφσκι Φ.: Αναμνήσεις από το υπόγειο (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 4.11.2001) Πέτκοβιτς Ρ.: Η μοίρα και τα σχόλια (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.11.2001) Ρεμάρκ Έ. Μ.: 0 παράδεισος δεν έχει ευνοούμενους (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.11.2001) (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 1.11.2001) Ροθ Φ.: Επιχείρηση Σάιλοκ σ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 17.11.2001) ΡολένΟ.: Πορτ-Σουδάν (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 2.11.2001) (Φ. Φιλίππου, ΤοΒήμα, 18.11.2001) Ρούσντι Σ.: Τα παιδιά του μεσονυκτίου (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 16.11.2001) Σβαρτς Φ.: Εξομολόγηση στον άνεμο (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001) Σβέβο Ί.: Ο φόνος τη ς οδού Μπελπότζο (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Σπίνραντ Κ.: Ο τελευταίος παγκόσμιος πόλεμος (Δ. Αναστασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 23.11.2001) Στράους Μ.: θεωρία της απειλής

147

(Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 18.11.2001) (Β.Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 4.11.2001)

Χόε Π.: Η γυναίκα και ο πίθηκος (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.11.2001)

Στρολ Έ : Απειλητικός έρωτας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.11.2001)

Χόλμαν Σ.: Η ένοικος του γαλάζιου φορέματος (Φ. Φιλίππου, ΓοΒήμα, 11.112001)

Ταμάρο Σ.: Απάντηοέ μου (Α. Αδάμ, Βραδυνή, 17.11.2001) (Κ. Κουνινιώτη, Traffic, 25.11.2001)

I flf /lf r f l

Ταν Έ.: Η κόρη του Γιατρού (Τ. Βαοιλειάδου, Ημερήσια, 17.11.2001) (Μ. Παηαγιαννίδου, Το Βήμα, 11.11.2001) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001) Τανιζάκι Τ.: Το ημερολόγιο ενός τρελού γέρου (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα 17.11.2001) Τεομπάλντι Π.: Η χωματερή (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, Σεπτ.-0κτ. 2001) ΤζινΧ.: Περιμένονχας (Δ. Μουρατι'δης, Νέο Βήμα, 15.11.2001) ΤουράνΤ.: Το ματωμένο χιονολούλουδο (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 30.11.2001) Τρούερ Ν.: Δεν κερδίζεις τίποτα σκοτώνοντας έναν νεκρό Ινδιάνο (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 15.11.2001) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 18.11.2001) Τσαβαρία Ν.: Όλα εδώ πληρώνονται (Β. Χατζηβαοιλειου, Ελευθεροτυπία, 23.11.2001) Φέσμπερμαν Ν.: Ψέματα υπεράνω πόσης υποψίας (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001) ΦίσερΤ.: Η φοβερή τροπή τω ν πραγμάτων (Κ. Κατσουλάρης, ΓοΒήμα, 4.11.2001) Χάντρα Γ.: Τι ονειρεύονται οι λύκοι (Έ. Χουζούρη, Highlights, 10) Χάουφ Β.: Το καραβάνι (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 15.11.2001) Χεμ Π.: Γκουέρνικα (Α. Αδάμ, Βραδυνή, 10.11.2001) (Ε. Πασαμιχάλη, Ελεύθερος Τύπος, 15.11.2001)

148

ΓκράφτονΆ.: Η υποσημείωση. Μια παράξενη ιστορία (Λ. Τσιριμώκου, ΤοΒήμα, 4.11.2001) (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 9.11.2001) Έσσε Έ.: Ωριμάζοντας γινόμαστε όλο και νεότεροι (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4.11.2001)

|

Βελουδής Γ.: Κριτικά στο Σολωμό (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 2.11.2001) Γκασούκα Μ.: Η κοινωνική θέση των γυναικών στο έργο του Παπαδιαμάντη (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 1.11.2001) Μιχαήλ Δέδε Μ.: Διαβάζοντας Παπαδιαμάντη (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 1.11.2001) Μολίνος Σ.: Με τους ήρωες του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.

0 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και η Λεσβιακή Άνοιξη (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 1.11.2001) Μωραΐτης Γ.: 0 Παλαμάς που δε διδάσκεται στην εκπαίδευση (Δ. Σέρβος, Ριζοσπάστης, 15.11.2001) (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.11.2001) Παπαλεοντίου Λ.: Κυπριακά λογοτεχνικά περιοδικά στα χρόνια τη ς αγγλοκρατίας (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 11.11.2001) Χόλτον Ν.: Μ ελέτες για τον Ερωτόκριτο (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 17.11.2001)

lm /4 t/4 .

-

--------- 1

Κατσίκη-Γκίβαλου λ.: Φιλολογικές διαδρομές Β' (Χρ. Χαραλαμπάκης, Η Λέξη, 164-165) Λεοντάρης Β.: Κείμενα για την ποίηοη (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία 16.11.2001) Πολίτης Α.: Το μυθολογικό κενό (Π. Λέκκας, Αυγή, 29.11.2001)

Ζιράρ Ρ.: Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια (Μ. θεοδοσοπούλου, ΤοΒήμα, 18.11.2001) Ιλίνσκαγια Σ.: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 στον καθρέφτη της ρωσικής ποίησης (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 18.11.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 9.11.2001) Λιόσα Μ. Β.: Επιστολές σ' ένα νέο συγγραφέα (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 29.11.2001) Μαγνί Κ.: Η προϋπόθεση της γραφής (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 24.11.2001) Μάμετ Ν.: Σκηνοθετώντας μια ταινία (Δ. Μπόμπας, Ελευθεροτυπία 9;11.2001)

■ θίΑ ΪΡ Ο

I

Βιβιλάκης I. ίεπιμ.): Δάφνη. Τιμητικός τόμος για τον Σπύρο Α. Ευαγγελάτο (Ά. Ταμπάκη, Το Βήμα, 4.11.2001)

I UTOPIA Εκδόσεις Εστία-Συλλογικό: Η «Μαύρη Βίβλος» του κομμουνισμού (A. X. Παπανδρόπουλος, Πολιτικά Θέματα, 16.11.2001) Εκδόσεις Έφεσος: Σμύρνη, η μητρόπολη το υ μικρασιατικού Ελληνισμού (Μ. θερμού, Το Βήμα 4.11.2001) Καράς Γ.: Η ελληνική επιστήμη και ο βαλκανικός χώρος, 18ος-19ος αιώνας (Δ. Κωστόπουλος, Η Καθημερινή, 13.11.2001) Κοσσυβάκης Ν.: Η τρίτη αλήθεια (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.11.2001)

ι

Λάζος X.: Η πανώλης και ο χορός του θανάτου (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001)

Παπαγεωργίου Α.: Εμπειρίες ενόπλων αγώνων (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 4.11.2001)

Μαργαρίτης Γ.: Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (Τ. Ρήγος, Πολιτικά Θέματα, 9.11.2001)

Σπέρας Κ.: Η απεργία της Σερίφου (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 4.11.2001)

Ρωμανός Κ.: Ελληνιστικό Ισλάμ (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 8.11.2001) Χατζηβασιλείου Ε.: Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 18.11.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 2.11.2001) Κακούρο 0.: Το βιβλίο του τσαγιού (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 4.11.2001) Λιτόν Έ. Μ.: Οι τελευτα ίες ημέρες της Πομπηίας (Ε. Πασαμιχόλη, Ελεύθερος Τύπος 1.11.2001) Μεντίν Κουντς I.: Οι υπηρέτες του Σουλτάνου (Λ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 24.11.2001) Πάντελιτς Ν.: Η εκτέλεση του Ρήγα (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 18.11.2001) Φερό Μ.: Πώς αφηγούνται την Ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο (Β. Καραμανώλης, Ελευθεροτυπία, 50.11.2001)

\MfWlll

--------1

Στάβερης Η.: Γλαροφωλιά-Μακρονήσι 1948-1949 (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 4.11.2001)

ΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΕΪ] Γιασιράνη-Κυρίτση Β.: 0 Πηλιορείτης γιατρός Κώστας Στέλλος (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 11.11.2001) Δροσίνης Γ.: Σκόρπια φύλλα τη ς ζωής μου (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Σεπτ.-Οκτ. 2001) ΚαπράλοςΧρ.: Αυτοβιογραφία (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης 22.11.2001) ΜουσμούτηςΔ. Ν.: Γρηγόριος Ξενόπουλος 1867-1951 (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 22.11.2001) Αρένας Ρ.: Πριν πέσει η νύχτα (Α. Βασιλάκου, Μετρά, 1.11.2001) (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.11.2001) ΓΑ. Πετρουλόκης, Ελευθερία Λάρισας 25.11.2001) Γιάπε Α.: Γκι Ντεμπόρ (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 2.11.2001)

Σεμπρούν X.: Αντίο, φως της νιότης (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 17.11.2001) (Α. Κυριαζάνος, Madame Figaro, 1.11.2001) σ. Μενδράκος, Αυγή, 1.11.2001) Χάσει A.: The Game o f War. The Life and death o f Guy Debord (Γ.Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 2 .11.2001)

fΠΑΙΑΙΚΑ

|

Εκδ. Ελληνικά Γράμματα: Παίξε με το ευρώ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001) Εκδ. Μεταίχμιο: Το μεγάλο βιβλίο του Τομ και της Λίας.Πως έμαθε η γάτα να διαβάζει; (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001) Ηλιόπουλος Β.: Αιακός, ο βασιλιάς της Αίγινας.Αχελώος, ο θεός ποταμός. Φαέθων, ο γιος του Ήλιου (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 4.11.2001) Καπλάνογλου Μ.: Το θαυμαστό ταξίδι του φεγγαριού στη γη (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 4.11.2001) Μπουλώτης Χρ.: 0 Πινάκιο στην Αθήνα (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 1.11.2001) (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 18.11.2001) Πατεράκη Γ.: Η πράσινη καρδιά του κόσμου (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Σεπτ-Οκτ 2001)

Αποστολοπούλου Ν.: Μύρα και χοές (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης 15.11.2001)

Μ έιλερ Ν.: Το χρονικό της εποχής μας (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, 1.11.2001)

Γκαγκούλιας Γ.: Η αθέατη πλευρό του Εμφυλίου. Τα τραγικά γενονότα της 7ης Μεραρχίας του ΔΣΕ (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 4.11.2001)

Μισόν Π.: Ο βίος του Ζοζέφ Ρουλέν (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 9.11.2001)

Πατεράκη Γ.: Ηρακλής, οι πρώτοι άθλοι.Η αργοναυτική εκστρατεία. Οι θ εοίτου Ολύμπου (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 4.11.2001)

Μπουρσελιέ Κ.: Vie et m ort de Guy Debord (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 2.11.2001)

Τσουκαλά Δ.: Το λαγουδάκι που έτρω γε μόνο καρότα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001)

Ουίστφουλ Α.: Οσάμα Μπιν Λάντεν Ιστορία και Μύθος (Ε. Πασαμιχόλη, Ελεύθερος Τύπος, 15.11.2001)

Χατζή Γ.: Ολυμπία, Ολύμπια (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 11.11.2001) (I. Μ. Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 4.11.2001)

θωμόπουλος X.: 0 δρόμος ενός δεσμώτη (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 4.11.2001) Κλιάφα Μ.: Σιωπηλές φωνές (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 164-165) Κοντογιαννίδης Τ.: Το έγκλημα στου Χαροκόπου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001)

Ράιχ-Ρανίτσκι Μ.: Η ζωή μου σ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 23.11.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 30.11.2001)

Ψαράκη Β.: Το βατραχάκι με την κίτρινη γραμμή (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.11.2001)

149

Γουίλις Τ„ Ρος Τ.: Η Αργυρώ γελάει (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 23.112001)

Σωτηροπούλου X.: Κινούμενα τοπία. Κινηματογραφικές αποτυπώσεις του ελληνικού χώρου (Η. Κανέλλης, Το Βήμα, 4.11.2001)

Ifffffgj/m

Ί

Ακτή: Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 22.11.2001) (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα,

Κονδυλάκης I.: 0 Πατούχας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001)

Γεωργιάδης Ν.: Το φαινόμενο Βασίλης Τσιτσάνης (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 24.11.2001) (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 22.11.2001)

Κόλφερ Ό.: Αρτέμης Φάουλ (Κ. Κουνινιώτη, Traffic, 25.11.2001) (Κ. Κονιολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.11.2001)

Μυλωνάς Κ.: Η μουσική στον ελληνικό κινηματογράφο (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 11.11.2001)

Χέστελ Π. Φ.: Μαρίκα, ο κόσμος είναι ένα αστείο! (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.11.2001) (Ε. Πασαμιχάλη, Ελεύθερος Τύπος, 15.11.2001)

ΙΤΑΕΙΑΙΰΤΙΚΑ-ΘΑΟΙΠΟΡΙΚΑ

ΓκάουντλετΣ.: Ρεμπέτικο τραγούδι (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή,

Αντί: Τεύχος 750 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 22.11.2001) Γαιόραμα: Οι Μεγάλοι Χαν (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 12.11.2001) Διαβάζω: Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο' Παπαδιαμάντη (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 19.11.2001) Εκπαιδευτική Κοινότητα: Οι «άλλοι» στο Σχολείο (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα,

11.11.2001) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 11.11.2001)

12.11.2001) Ενδοχώρα: Τεύχος 75-76 (Μ.

I \A in m u

" — I

θεοδοσοπούλου, Εποχή, 18.11.2001) Εντευκτήριο: Αφιέρωμα: Κακό και

Γιαννίτσης Τ.: Διαδρομές στη σιωπή (0. Νιάρχος, Τα Νέα, 17.11.2001)

Εκδόσεις Έφεσος: Ελαία η καλλιστέφανος (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 11.11.2001)

Εννιαίο Λύκειο Αγριός: Ξωκλήσια του δυτικού Πηλίου (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 11.11.2001)

λογοτεχνία (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 22.11.2001) Νέα Εστία: Οκτώβριος 2001 (Κ.

Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου: Σμύρνη (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 3.11.2001)

Ταλιάνης Δ.: Κρήτη - Περήφανη ομορφιά (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 4.11.2001)

Ρεσβάνης, Τα Νέα, 12.11.2001) θέσεις: Τεύχος 77 (Σ. Μαυροειδής,

Κατζουράκης Κ.: 0 Δρόμος προς τη Δύση (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 15.11.2001) (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 3.11.2001)

Μπράισον Μ.: Ένας Αμερικανός ταξιδεύει στη Βρετανία (και κρατά σημειώσεις από το μικρό αυτό νησί) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4.11.2001)

Κυριτσόπουλος Α.: Μικρές και μεγάλες μέρες (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 30.11.2001)

ίίπ » Γ £ Ε Η Ι - Ι Υ Ν Ο Μ Ι Λ Ι Ε Ι Ι

ΣκλαβουνάκοςΣ.: Vamps (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 18.11.2001)

Κέρουακ-Γκίνσμπεργκ-Μπάροουζ: Τρεις συνομιλίες (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 10.11.2001)

ΙΚ Ι Ν Η Μ Α Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Ι

19.11.2001)

|Μ Π /Η ·

Αυγή, 15.11.2001) Ιχνευτής: Η ελληνική πεζογραφία 2000 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 19.11.2001) Μουσικός Λόγος: Τεύχος 3 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 15.11.2001) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 4.11.2001) Ο Πολίτης: 28η Οκτωβρίου - με το χαμόγελο στα χείλη (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 15.11.2001)

ΪΤ ΙΑ ίΡ Ο Φ Η

I

.

Π

Βουρντέν Π.: Κουζίνα Εμπιστευτικό (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 30.11.2001)

Ουτοπία: Φιλοσοφία, κοινωνιολογία, πολιτική (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 19.11.2001)

Δερμεντζόγλου Α.: Νύχτες Πανσελήνου (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 4.11.2001)

\Ε Ν Α Π Ο Λ ϋ Π ΙΙ

του Αυλωναρίου (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα,

Μικελίδης Ν. Φ.: Οι 100 καλύτερες ταινίες μου (Δ. Παναγιωτάτος, Ελευθεροτυπία, 9.11.2001)

Τεσίνα Λ.: 10 έξυπνες αποφάσεις για μία γυναίκα πριν τα 40 (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.11.2001)

Odyssey: Ζαν Ρογκ - Ντιαμάντα Γκάλας

150

Ρόπτρο: Σπουδή στο γλωσσικό ιδίωμα 12.11.2001)

(Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 19.11.2001)

Επιμίλαα: Η\ίος Μαικλίνηξ

ευρετη ρ % ριεχομει

Ι Α Ν Ο Υ Α Ρ Ι Ο I ( Τ Ε Υ Χ Ο Ι 4 1 4 ) - Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο I (Τ Ε Υ Χ Ο Σ 4 2 4 ) 3 5 ΧΡ Ο Ν ΙΑ β.α Β ά ξω , 414/29 Γρά φ ου ν οι: Α. Αονυοίου. Γ. ΒαοΒέοηο, Φ. Δ. Δ ο α κ ο ν τα ε ιδ ή ο . Ν. Ε υ θ υ υ ιά δ η , Μ. Κοντολέων. Χο. Μπουλώτης. Κ. Στεονιόπουλος. Π. Τατσόπουλος. Σ. ΤοιανταΦ ύλλου, Φ. Τσαλίκονλου, Σ. Φυντανίδης, Τ. Χ αι&ιδηυητοίου. Δ. Κουτοούυηαο.

Best S e lle r: 4 1 4 /1 8 , 4 1 5 /1 5 , 4 1 6 /1 5 , 4 1 7 /1 3 , 4 1 8 /1 5 , 4 1 9 /1 5 , 4 2 0 /1 5 , 4 2 1 /1 3 , 42 2/13 , 42 3/3, 424/27.

B e st S eller 3 0 0 0 : 414/19. Βραχ υγρ α φ ί€ « 4 1 4 /2 2 , 4 1 5 /1 6 , 4 1 6 /1 6 , 4 1 7 /1 4 , 4 1 8 /1 6 , 4 1 9 /1 6 , 4 2 1 /1 4 , 4 2 2 /1 4 , 423/4, 424/30. Εξώστης: Γράφει ο Γιάννηο Δ ελη ολάνη ς • Γ ιο ρτά ζοντας σ το σ κοτάδι 4 1 4 /2 6 · Δύο όψεις τω ν Όσκαρ 4 1 5/25 · θα πά­ ρ ε τ ε έν α β ρα βείο: 4 1 6/21 · Hannibal: Το παιχνίδι τ ω ν εντυ π ώ σ εω ν 417/21 · Όσκαρ: έν α ς απόηχος 418/21 · Ευρω­ παϊκοί συμβιβασ μοί 4 1 9 /2 2 · Η σιωπή τη ς ιστορίας 420/17. Παιβικά-«φηΒικά Βιβλία: Γράφει ο Γιάννηο Σ. Παπαδάτος 4 1 5 /2 4 , 4 1 6 /2 2 , 4 1 8 /2 4 , 4 2 1 /2 1 , 422/24. Ψ η φιακός κόσμος: Γράφει η Τιτίκα Δ ηιιητοούλια • Το πρόγραμμα TLO (Thesaurus Linguae Oraecae) 4 1 5/26 · Η ορολογία σ το Δια­ δ ίκ τ υ ο 4 1 6 /2 4 · Οι β ιβ λ ιο θ ή κ ε ς τ ο υ

Δ ια δικτύου 4 1 7 /2 2 · Α γορά ζοντα ς βι­ βλία σ το Δια δίκτυο 4 1 8 /2 6 · Α ναζητώ ­ ντα ς π ληροφορίες στον Παγκόσμιο Ιστό 4 1 9/24 · Α ναζήτησ ης σ υνέχεια 420/18 • Μ ηχα νική ή Α υ τ ό μ α τ η Μ ετά φ ρ α σ η 4 2 2/26 · Ηλεκτρονικά λεξικά 423/12.

Γράφει ο Δ ηυήτοης Δ ασκαλόπουλος • Ένα α τό π η μ α 4 1 5 /3 2 · Ε π ετεια κά 416/28. ΠαρίμΒατικά: ΓοάΦει ο ΑλέΕηο Ζήοας • θ υ μ ά μ α ι τ ο ν ιδ ρ υ τή τ ο υ δ ια β ά ζω , 4 1 4 /3 8 · Ο ο υ ρ α ν ισ μ ό ς είν α ι ν ε κ ρ ό γράμμα 415/32 · Εξομοίωση και ομοιο­ μ ο ρφ ία 4 1 6 /3 0 · Η κριτική ω ς σ άκος το υ μπ οξ 4 1 7/24 · «Κανένας στίχος σ ή­ μ ε ρ α δ ε ν α ν α τ ρ έ π ε ι κ α θ ε σ τώ τα » 4 1 8 /3 0 · Νέοι πεζογρά φ οι, ή κλό ου ν; 4 1 9 /2 6 · Ό λα τα μω ρά σ την πίστα!...

4 2 0 /2 0 · Οράματα και θά μ ατα ενό ψ ει τη ς Φ ρα νκφ ούρτης 4 2 1/22 · Η δια φ ο­ ρά τ ο υ ά λ λ ο υ και η α υ το γν ω σ ία μ α ς 4 2 2 /2 8 · Τα πουλιά και οι ξό β ε ρ γ ε ς ή τα Βραβεία Λ ογο τεχνία ς και οι διασ υν­ δέσ εις το υ ς 4 2 3 /1 4 · θ έ λ ει α ρετήν και τό λ μ η ν η... ψηφοφορία! 424/38. Ευκαιρίας 6ο8«'σης: Γράφει ο Βαννέλης Πανταζής • Ψυχή - Η μ ε γ ά λ η φ εν ά κ η ; 4 1 4/41 · Μ ύθος και Ισ τορία 41 5 /3 5 · Α υθ εν τίες ενα ντίον γ εγο νό τω ν 416/31 · Η μα γευ­ τική ιστορία τω ν τοπω νυμίω ν 41 7/27 · Η π ο λ ιτικ ή δ ιά σ τα σ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ 4 1 8 /3 3 · «Αρχή τη ς τα υ τό τη τα ς» : Ένα φ ά ν τα σ μ α σ τα θ ε μ έ λ ια τ η ς λ ο γ ικ ή ς 4 1 9 /2 9 · Η κακοηισ τία τη ς ευ π ισ τία ς 4 2 0 /2 3 · Τα παιδιά το υ Φ ρό ιντ γ ε λ ά ­ στηκαν 4 2 1/25 · Η ιδέα τη ς τρομοκρα -

Ι51

—

τία ς και η τρ ο μ ο κ ρ α τία ίω ν ιδ εώ ν 422/31 · Η «μαιευτική» το υ Σωκρά­ τη και τα αβγά το υ φιδιού 4 2 3/17 · Η θεωρία τω ν Ιδεώ ν και ο Σωκράτης 424/41. Πορτρέτα ξ έ ν ο ν ουγγραφέω ν: Γράφει η Χούοα Σπυοοπούλου • Ρ έιμοντ Κάρβερ 4 1 4/43 · Πατρίτσ ια Χάισμιθ 4 1 5 /3 8 · Ισάκ Ν τίνεσεν (Κάρεν Μ πλίξεν) 4 1 6/34 · Σάμιο υ ε λ Μ π έ κ ε τ 4 1 7 /3 0 · Ρ ό μ π ε ρ τ Βάλσερ 4 1 8/36 · Κάθριν Μάνσφιλντ 4 1 9 /3 2 · Σ ίλβια Π λ α θ 4 2 0 /4 0 · Γουίλα Κάθερ 4 2 1 /2 8 · Χένρι Γκριν 42 2 /4 2 · Τσαρλς Μ όργκαν 4 2 3 /2 4 • Μ άρτιν Βάλζερ 424/44. Ι ί ί γχρονοι ξέν οι αυγγραφα'ς: Γράφει η Χούοα Σπυοοπούλου • Ε λίζαμπεθ Τ ζορ τζ 415/41 · Σ τέφ εν Χάιντερ 4 1 6/38 · Καρλ Χιάαζεν 41 7/36 · Σ κοτΤάροου 418/38 · Σά­ ρα Κ ό λ ν τγ ο υ ε λ 4 1 9 /3 6 · Τ ζέφ ρ ι Ά ρ το ε ρ 4 2 0 /4 4 · Κίαραν κά ρ σ ο ν 421/32 · Ρίτσαρντ Πάουερς 4 22/44, 423/22. Το ξ έν ο Βιβλίο: Επιμέλεια: Ηλίας Μ ανκλίνης • 4 1 4/46 -47: Ντίζι Γκιλέσπι, ο θ ρ ύ ­ λ ο ς τη ς τζα ζ και 0 πρώτος α τζέντης τω ν R o lling S ton es · 4 1 5 /4 4 -4 5 : Διαβάζοντας Φίλιπ Ροθ και 0 Μαρκήο ιο ς ν τ ε Σ α ν τ α ν τ ε π ιτ ίθ ε τ α ι · 4 1 6 /4 0 -4 1 : Η α υ το κτο ν ία σ το Μ ε­ σαίωνα και Κ ηδείες διάσημων: θ έα ­ μα ή επ ίδ ειξη εξου σ ία ς; · 4 1 7 /3 8 39: Το αίνιγμα γύρω από τα τέσσερα Ε υ α γ γέ λ ια και Η ζ ω ή τ η ς Μ α ρ ία ς Μ αγδαληνής · 4 1 8/40 -41: 0 π ό λ ε­ μο ς τω ν σ τρα τηγώ ν και Οι σ υγγρα­ φ είς πάνε σ τον π ό λ εμ ο · 4 1 9 /3 8 39: 0 τραγουδοποιός Μπραμς και Το Παρίσι τ η ν επ ο χ ή τ ο υ Σ ο π έν · 42 0/46-47: Η Γερμανία τη ς νεω τερικ ό τη τα ς και Σ νίτσ λ ερ α υτο β ιο γ ρ α φ ο ύ μ ε ν ο ς · 4 2 1 /3 4 -3 5 : Ισ το ρ ίες τ η ς «Μ α ύρης Λίστας» και Μ ε λ έ τ ε ς

152

πά νω σ τ ο ν Ψ υ χ ρ ό Π ό λ ε μ ο · 4 2 2 /4 6 -4 7 : Φίλιπ Ροθ: Το ζώ ο που ψ υ χ ο ρ ρ α γ ε ί και Φ ίλιπ Ρ οθ : Ο Δρ Κάφκα στην Αμερική · 42 3/20 -21: 0 αιώνας τω ν γενοκτονιώ ν και Συνηθι­ σμένοι άνθρωποι ή απλώς κτήνη;

IcXiSc^i • Βαλκάνιοι Σ υγγρα φείς, 4 1 4 /5 0 · Ορχάν Παμούκ: Το αγόρι που έβ λεπ ε τα πλοία να περνούν 4 14/50 · Ελλη­ νική βιβλιογρ αφ ία Β αλκάνιω ν σ υγ­ γραφέω ν 414/58. Α ρθρα: • Ακριβός Κώστας: Το διπλό «ναυά­ γιο» το υ Οδυσσέα 422/35.

• Αρχιεπίσκοπος Σ τυλια νό ς: Η π λη­ ρ ό τ η τ α τ ο υ π λ ά γ ιο υ λ ό γ ο υ , 422/25.

• Καοαλής Βρασίδας: Η λεξιδρ αματ ο υ ρ γ ία τ ο υ Γ. Σ. Π α τρ ια ρ χ έα , 41 6/51 . Περιδιαβάζοντας τη ν α λ ­ ληλο γρ αφ ία το υ Θ εό φ ιλου Καΐρη 418/43.

• Κ οο δό σ η Α κα κία : Γύρω από το ν Τσέχοφ, 419/41.

• Τ ο ια ν τ α Φ ύ λ λ ο υ Σ ώ τ η : Α πό τ η Sara P a re ts k y σ τ η ν A le x a n d ra M arinina, 416/47.

• Δαρδανός Γιώργος: «Η Ελλάδα ε ί­ ναι π λέον ισότιμη σ το διεθ ν ές γί­ γνεσθαι», 424/66.

• Λ άζο ς Χ ο ή ο το ς : Κ α τα φ έρ α μ ε να α να τρέψ ου με τα σ τερ εό τυπ α π ε­ ρί Ελλάδας, 424/58.

• Μ αργαρίτης Γιώ ονος: «Εμφύλιος: Η α ν α μ έτρ η σ η μ ε ένα φ ά ν τα ­ σμα», 422/48.

• Π α νανό π ο υλος Α ν δ ο έα ς : «Γηράσκω α εί π ο λ λ ά διδα σ κ ό μ ενο ς» , 416/54.

• Ρωμαίος Γιώ ονος: «Δεν σπαταλήσ α μ ε το ελ λ η ν ικ ό χρήμα», 424/52.

• Χ ουοόπουλος Χ οή οτο ς: «Ζω σε έ ­ να ιδ ε α τ ό ε ρ γ α σ τ ή ρ ι λ ο γ ο τ ε ­ χνίας», 423/28.

• Μ π ο υνάτζε Λάσα, Για τασβίλι Σ6τα , Τουοασβίλι Ν τάτο. Σ ου νλά τζε Α λ έκ ο : «Συζήτηση για τη λ ο γ ο τε ­ χνία τη ς Γεωργίας», 419/46.

• Ρ ίο ς Χ ο υ λ ιά ν : «Fax t o fa x » , 418/48.

• Dldier M ig uel Castillo: «Ο Χ ριοτός ξα ν α ο τ α υ ρ ώ ν ε τ α ι ή τα ν τ ο κ ίνη­ τρ ό μου», 417/42.

• Τσαλίκη-Μ ηλιώνη Τατιάνα: Μ ετα ­ πτυχιακές σ πουδές μετά φρ ασ ης, 422/39. Μ (λ έ τ€ ^ : • Κ αο δο ύλια ς Α π ό σ το λ ο ς : 0 επ α ­ ν α σ τά της Ρεμπό και τα «ποιήματά» το υ , 416/43. Ρίπ ορτάξ; • Δοακόπουλος Π όνος: Ημερολόγια 2 0 0 1 ,4 1 5 /2 8 • Π α π α λ έξη ς Η ρ α κ λ ή ς : Το α ρχείο το υ Ν. Β ρεττάκου στη βιβλιοθήκη τ η ς Σπάρτης, 4 1 5 /4 7 . Νέοι δ ρ ό ­ μοι προς τη ν Ευρώπη 420/28.

A v ra n o K p io ciy • ΜιχάιλοΒα ΖντοάΒκα: Η ελ λ η νική λ ο γ ο τ ε χ ν ία 415/52.

σ τη

Β ο υ λ γ α ρ ία ,

Αλλη λο γρ α φ ία Ιωάννου Γιώ ργος: Το κατοχικό ημ ε­ ρ ολό γιο (χωρίς περικοπές), 420/84. Α ν θ ο λ ο γ ίά Υφαντής Γιάννης: Ο κήπος τη ς ποίη­ σ η ς (4.50 0 χρόνια ξ έ ν η ς ποίησης) 414/87 ΑατοΒιογραφί«ς Β ρ ε τ τ ά κ ο ς Ν ικ η φ ό ρ ο ς : Ο δ ύν η, 421/65.

Biovoamiic • Μ οντέρο Ρόζα. Η κρυφ ή ζω ή διά­ σημων γυναικών, 420/82.

• Μπάρσκι Ρόμπερτ: Νόαμ Τοόμακί: Η ζω ή ε ν ό ς α ν τ ιφ ρ ο ν ο ύ ν τ α , 415/91.

• Τ ρ ό τε ρ Γο υίλια μ: 0 ιε ρ ο φ ά ν τ η ς τ η ς μ ουσικής. Η ζω ή τ ο υ Δ ημ ήτρη Μ ητρόπ ουλου, 424/103. Γλ ή σ ο η • Κ έ ν τρ ο Ε λ λ η ν ικ ή ς Γ λ ώ σ σ α ς : Ε γκυ κ λ ο π α ιδ ικ ό ς ο δ η γ ό ς για τη γλώσσα, 422/73.

• Κριαράς Ε μ μ α νο υή λ: Γλω σσ ο φ ιλολογικά. Ύ στερο Β υζάντιο - Ν έ ­ ο ς Ε λληνισμός 419/87. Α η μόοια Αιοίκηοη • Μ α κ ρυ δη μή τρη ς Α ντώ νης: Ε κθέ­ σεις εμπειρογνομώνων για τη Δ η­ μ ό σ ια Δ ιο ίκ η σ η ( 1 9 5 0 - 1 9 9 8 ), 41 9 /8 5 και 0 «Μ εγάλος Ασθενής». Η μετα ρρ ύθμ ιση και ο εκ σ υγ χ ρ ο­ νισ μ ός τ η ς Δ ημ όσ ια ς Δ ιο ίκ η σ η ς 41 9/85 . Αοκίμια • Μ α λ εβίτσ η ς Χ ρήσ τος: Οι α γ ρ α υ λο ύ ν τες , 421/64.

• Ν ικοκα βούρα Χριστιάνα: Ε λ ύ τη ς και Γιουνγκ, 422/72.

• Ρ ενιέρης Μ άρκος: Φ ιλοσοφία τ η ς ιστορίας, 414/88.

• Συλλογικό: Προβλέψεις, 419/78.

• Τερζάκης Α γγελος: Ο χ αμ ένος ου ­ ρανός, 42 2/70 .

• Τσάτσος Κωνσταντίνος: Πολιτική. Θ εω ρία π ολ ιτικ ής δ εο ν το λο γ ία ς , 42 2/71 .

• Ζιντ, Μ ποντλέρ, Βαλερί: Προς ν έ­ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς κ α ι μ ε τ α φ ρ α ­ σ τές, 416/87.

• M uller Heiner: Δ ύσ τη νος άγγελος, 424/97.

E k iw i 'S c u bh • Κ ω ττο ύλα Μαρία: Ενιαίο σ χο λείο και εκπαιδευτικοί, 415/92.

• Κ οντάκος Αναστάσιος, Π ολεμ ικός Νικήτας: Η μη λεκτική επικοινωνία σ το Νηπιαγωγείο 41 4/98 • Νά κου Ειρήνη: Τα π αιδιά και η ι­ στορία, 421/74.

• Ομάδα Εργασίας για τη διδασκα­ λία τ η ς λ ο γ ο τε χ ν ία ς : Δ ια β ά ζ ο ­ ν τα ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία σ τ ο σ χ ο λ ε ίο , 42 4/10 6.

Ελλ η νική πεζογραφία • Α β ρα μίδης Ό μηρ ος: Μ ε τ α μ άτια τ η ς ψυχής, 419/66.

• Αλυγιζάκης Ιωσήφ: Η αναγνώριση το υ πτυχίου, 41 8/70 .

• Α νασ τασ όπ ουλος Τάκης: Ισ το ρία δίχως τέλ ο ς , 41 6/76 .

• Β ελ έτα -Β α σ ιλ ειά δ ο υ Μαρία: Κυ­ ν ηγο ί ονείρων, 4 2 0/64 • Β λ ά χο ς Ά γ γ ε λ ο ς : Β ίος και π ο λ ι­ τε ία το υ Α ν δ ρ έα Ρ ουσ άνου, 41 6/64 .

• Γκίκα Ε λένη: Ν α τ α μ ετρ ά ω ή να μ η ν τ α μ ε τρ ά ω τ α χ ρ ό ν ια ;, 42 0/61 .

• Γ κ ο ύ μ α ς Γ ιά ννη ς: Π ο ιο ς α κ ο ύ ε ι τ ο ν καθηγητή, 41 7/66 .

• Γ ο υ δ έ λ η ς Τ ά σ ο ς: 0 ύ π ν ο ς τ ο υ Ά λφ ρεντ, 41 4/72 .

• Δ ά ν δ ο λ ο ς Σ τ έφ α ν ο ς : κ α ι φ ό ρ ε ­ σ α ν χ ε ιρ ο π έ δ ε ς σ τ α π ο υ λ ιά , 422/60.

• Δ α σ κ α λ ά κη Κ α τε ρ ίν α : 0 ά λ λ ο ς πλους, 417/55.

• Ε μίρης Γιάννης: Κάψ ε τ η ν ά λ λη !, 421/51.

• Ε ξαρχοπούλου Λίλυ: Π αρώ ν κι α ­ μ έτοχος, 42 4/83 .

• Ευθυμιάδη Νένη: Οι τυχοδιώ κτες, 419/56.

• Ζαρόκωστα Κατερίνα: Ένα κομμα­ τάκι ουρανός, 42 0/55 .

• θ εο δ ό σ η ς Μ άκης: Μ νήμη ε ρ ω τ ι­ κή, 41 7/63 .

• θ ε ο δ ω ρ ίδ η ς Π ό νος: Ε π έτειο ι ή, Τα π ρ ά γ μ α τα όπ ω ς θ α μ π ο ρ ο ύ ­ σ αν να 'χουν γίνει, 42 4/80 .

• θ ε ο δ ω ρ ό π ο υ λο ς Τάκης: Η τ ρ έ λ α τ ο υ μ εσημεριού, 41 7/58 .

• Κ αλλιφ ατίδης θ ο δω ρή ς: Στο φ ω ς τ ο υ Βορρά, 42 2/63 .

• κ α λ ο ύ τσ α ς Τάσος: Το τρ α γ ο ύ δ ι τω ν Σειρήνων, 418/64.

• Κόππα Βασιλική: Η δίαιτα τ η ς ύαι­ νας, 417/64.

• Καρυδάκης Σπάρος: Η ν ύχ τα τω ν ονομάτων, 42 2/57 .

• Κ αρ υσ τιά νη Ιω ά ννα: Κ ουσ τούμ ι σ το χώμα, 41 4/68 .

• Κ ε ρ α μ ε ύ ς Δ η μ ή τρ η ς : Β ρώ μ ικη πόλη, 42 1/52 .

• Κ ο ν το λ έ ω ν Μ ό ν ο ς : Ισ το ρ ία ε υ ­ νούχου, 41 6/67 .

• Κ ου σ α θα νά ς Π α ν α γ ιώ τη ς : Είναι και πράγματα βουβά, 419/62.

• Κ ώ τσ ιας Τ η λέ μ α χ ο ς : Βροχή σ το μνήμα, 418/67.

• Κ ώ ττη Α γ γελ ικ ή: Η αγάπ η ο υ δ έ ­ π οτε εκπίπτει, 41 7/60 .

• Λ ύ ρ α Α ικ α τ ε ρ ίν η : Το α υ γ ό , 414/75.

• Μ ακρόπ ουλος Μ ιχάλης: Ισ το ρ ίες για μ ικ ρ ο σ κ ο η ικ ά κ αι γ ιγ α ν τια ία πλάσματα, 41 4/76 .

• Μ αυρουδής Κώστας: Οι κουρ τίνες τ ο υ Γκαριμπάλντι, 417/52.

• Μ ιχαλοπούλου Αμάντα: Παλιόκαι­ ρος, 41 9/59 .

• Μ π α κό λ α ς Ν ίκος: Το τα ξίδ ι π ου πληγώνει, 42 2/54 .

• Νικάς Γ.: Σ ε π ισ τεύω , μ ω ρό μου και Φάτσα νυφίτσας, 420/57.

• Ξ α ν θ ο ύ λ η ς Γιά ννη ς: 0 Τ ο ύ ρ κ ο ς σ το ν κήπο, 424/74.

• Πα νώ ριος Μ άκης: Το καρ άβι σ το βουνό, 421/48.

• Παπαδολαμπάκης Μ ανώ λης: ΟίαWalkman, 420/62.

• Π ε τσ ε τίδ η ς Δ η μ ή τρ η ς : Τροπικός τ ο υ Δ έοντος, 421/44.

• Ρ εμ ο ύ νδ ο ς Γιάννης: Δ υ τικ ές σ υ ­ νοικίες, 41 8/76 .

• Ρω μανός Γιώργος: Κατακόκκινο... σ χεδ όν θ ηλυκό, 419/67.

• Σ καμπ αρδώ νης Γιώ ργος: Γερνάω επιτυχώ ς, 42 0/52 .

• Σπουρδαλάκης Χρήστος: Α. Φ υτο­ κυάμου, 42 0/60 .

• Σ π υ ροπ ού λου Ζωή: Εννιά γ υναί­ κες, 41 8/73 .

• Τσαλίκογλου Φ ωτεινή, 416/70.

• Τσ ιαμπ ούσ ης Β ασ ίλης: Η γ λυκ ιά Μ πονόρα, 421/40.

• Τ σ ιτσ έλ η Κ αίη: 0 θ ά ν α τ ο ς μ ια ς πόλης, 41 9/68 .

• Φάις Μ ισέλ: Aegypius M onachus, 42 4/77 .

• Χ αντζή Ό λγα: Α ν ά λ α φ ρ η σ α ν α ­ θώα, 41 6/77 .

• Χ α τζ η δ η μ η τρ ίο υ Νίκη: Α η ό ν το ς τ ο υ π αραλήπ του, 41 6/73 .

153

• Χ ατζητάτσ ης Τάσος: Στη σ φ εν δ ό ­ νη, 418/76.

• Payne Malcolm: Σύγχρονη θεω ρία τ η ς κοινωνικής εργασίας, 416/89.

θέατρο • Γρά μ μ α τό ς Θ όδ ω ρ ος: Δ ιδ ακτική το υ θεά τρ ου, 418/94.

• Σιβετίδου Αφροδίτη: Η θ έα σ η τη ς σιω π ής σ το θ έ α τρ ο τ ο υ Α ν δ ρ έα Στάικου, 419/89.

• Χ α τζά κη ς Μ ιχα ήλ: 0 Φ α σ ο υ λ ή ς και η μάγισσα Μπαχλεβίτσα, 0 Ρεβιθο ύλη ς και ο γίγαντας, 422/82.

• Λόρκα Φ εδερίκο Γκαρθία: Θ έατρο και ποίηση, 422/80.

Κοινο νιο λο γία

Ιοτορια • Β λα χο γιά ννη ς Γιάννης: Ισ το ρικ ή ανθολογία, 421/68.

• Κ αμαρινός Α ρίσ το ς: 0 εμ φ ύ λ ιο ς π ό λ εμ ο ς σ τη ν Π ελο π ό ν η σ σ ο ,

1946-1949, 424/105.

• Σ β ο λ ό π ο υ λ ο ς Κ ω ν σ τα ν τ ίν ο ς : Ε λε υ θ έρ ιο ς Β ενιζέλο ς. 12 μ ε λ ε τήματα, 418/87.

• Σέρβος Δ ημήτρης: Το παιδομάζω­ μα, 421/68.

• Μπαλακιάν Πήτερ: Το μ αύρο σκυ­ λ ί τ η ς μοίρας, 416/91.

• Πέιν Σ τάνλεϊ: Η ισ τορία το υ φ ασ ι­ σμού, 419/80.

• P o u lto n H u gh : Η μίψηλο. Γκρίζο Λ ύ κ ο ς και Η μισέλινος. 0 το υ ρ κ ι­ κό ς εθνικισ μ ός και η δημ ο κρ ατία τ η ς Τουρκίας, 415/86.

• Romilly Jacqueline de: 0 Θουκυδί­ δ η ς και ο α θ η ν α ϊκ ό ς ιμ π ε ρ ια λι­ σμός, 414/91.

• S tein er G eorge-Spire A n to in e : Η β α ρ β α ρ ό τ η τ α τ η ς ά γ ν ο ια ς ,

419/85. Κινηματογράφος • Κιτσοπαινίδομ Κίρα: Το μ άρκετινγκ τ ο υ ε υ ρ ω π α ϊκ ο ύ κ ιν η μ α το γ ρ ά ­ φ ου, 417/86.

• Σ υλλογικό: Χ ρή σ τος Β ακαλόπ ουλος, 418/95.

K o iv u v i k c c «ιιρτήμι ς • Μ π ιτσ ά κη ς Ε υ τύ χ η ς: 0 δ α ίμ ω ν τ ο υ Α ϊνστάιν. Α ιτιό τη τα και τοπ ικ ό τη τα σ τη φυσική, 416/88.

154

• Α ντω νοπ ού λο υ Μαρία: Κοινωνική π ράξη και υλισμός. Σπ ουδή σ τη ν κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία τ η ς γ ν ώ σ η ς ,

418/88.

• Λ υμπεράκη Αντιγόνη - Πελαγίδης θ ο δ ω ρ ή ς : 0 « φ ό β ο ς τ ο υ ξέν ου» σ τη ν αγο ρά εργασ ίας: Α νοχές και π ρ ο κ α τα λ ή ψ ε ις σ τη ν αν ά π τυ ξη ,

420/79.

• Μ π ο υρ ντιέ Πιερ: Κ είμενα κοινω νιολογίας, 414/92 • M cC rone David: Η κοινω νιολο γία το υ εθνικισμού, 421/70 • Τρεντίν Μ προύνο: Η μ εταρρύθμ ι­ ση τ ο υ κοινω νικού κρά το υ ς και η π λή ρη ς απασχόληση, 420/81

• Μ π α χτίν Μ ιχα ήλ: Ζ η τή μ α τα τ η ς π ο ιη τ ικ ή ς τ ο υ Ν τ ο σ τ ο γ ιέ φ ο κ ι, 418/84.

• Π α παϊω άννου Β άγγος: Η σ ά τιρ α σ τ η β υ ζ α ν τ ιν ή λ ο γ ο τ ε χ ν ία , 417/76.

• Σ κα ρηέλος Γιάννης, 424/95.

• Σ υ λ λ ο γ ικ ό : Ζ α ν Κ οκ τό, ο π ο λ ύ ­ τροπ ος ποιητής, 415/84. Ξένη η ίζο γρα φ ία • Α λ μ π α χ ά ρ ι Ν τα β ίν τ: Δ ό λ ω μ α , 414/82.

• Α νγκ Λΐ: Η γυ ν α ίκ α τ ο υ χασ άπ η, 416/84.

• Ά νταμς Τζέιμς: Στη σκιά τ η ς αν ω ­ νυμίας, 417/69.

• Β ίν τερ Λ έ ο ν ν τε : Ψυχή σ αν κροκό­ δειλου, 415/71.

*ό μ ·κ ς

• Γκ ομ π ρ όβ ιτς Β ιτό λ ν τ: Η π ο ρ ν ο ­ γραφία, 42 0/69

• H e rg e : Οι π ε ρ ιπ έ τ ε ιε ς τ ο υ Τεν Τεν, 415/95.

• Γκ όρ ντιμερ Ν αντίν: Το όπ λ ο το υ σπιτιού, 416/85.

Λαογραφία • Π ε τρ ό η ο υ λ ο ς Η λία ς: Η τ ρ α γ ιά ­ σκα, 417/79.

• Χαλατσάς Π έτρος: Λ ηστρικά τ ρ α ­ γούδια, 422/77 Μ αρτορκς • Δανιηλίδου Μ αγδαληνή: Πολεμώ ­ ν τα ς τ η φτώ χεια, 417/85.

• Κακογιάννης Α ν τώ ν η ς: Η θ η ρ ιω ­ δία τω ν ν α ζί σ τη ν Ε λλά δ α : Το ο ­ λ ο κ α ύ τ ω μ α τ ω ν Κ α λ α β ρ ύ τω ν ,

416/95.

• Ε ν τσ ε ν σ μ π έ ρ γ κ ε ρ Χ α νς Μ άγ κν ο υ ς : Ε φ τά τ α ξ ίδ ια μ έσ α σ το χρόνο, 420/67 • Καρντόσο Πίρες Ζ.: De profu nd is, Αργό βαλς, 421/55.

• Κ λ ά ο υ ς Ο ύγκο: Α ν ο λ ο κ λ ή ρ ω τ ο π αρελθόν, 42 2/65 .

• Μ ά ν τ ε λ Χ ίλ α ρ ί: 0 γ ίγ α ν τ α ς Ο' Μπράιεν, 424/90.

• ΜάραϊΣάντορ: Οι σ τάχτες, 418/78.

• Μ εριμέ Προσπέρ: Κάρμεν, 4 2 0/65 • Ο υ ε λ μ π έ κ Μ ισ έλ : Λ α ν θ α ρ ό τε , 420/70.

• Μ α τζ ο υ ρ ά ν η ς Γιώ ργος: Ό π ου κι αν είμαι, ξένος, 422/76.

• Ρ έντελ Ρουθ: Το δ έν τρ ο μ ε τα χ έ ­ ρια, 421/55.

M cA cTcq

• Ρ οσ έλ Π ιερ ν τ ε λα: Μ ια γυναίκα σ το π αράθυρό της, 417/67.

• Α λ ε ξ α ν δ ρ ό π ο υ λ ο ς Μ ή τσ ο ς : 0 Μ α γ ια κ ό φ σ κ ι. Τα ε ύ κ ο λ α και τ α δ ύσκολα, 418/86.

• Σ έ β ε Τ ο υ ρ μ π γ ιέ ρ ν : Φ λέ γ ο μ α ι, 424/86.

• Γιούρης Ηλίας: Η π οιητική τ ο υ Ν. Γ. Πεντζίκη, 421/60.

• Σ ιμενόν Ζορζ: Γράμμα σ το δ ικ α ­

• Λ ε ο ν τά ρ η ς Β ύρ ω ν: Κ είμ ενα για τη ν ποίηση, 424/95.

• Ντουνιά Χριστίνα: Κ. Γ. Κ αρυω τάκης. Η αντοχή μιας αδ έσπ ο τη ς τ έ ­ χνης, 419/75.

• ΣραΤμπι Ν τρ ις : 0 π ο λ ιτισ μ ό ς , η μ η τέρα μου!, 419/70.

σ τή μου, 418/80.

• ΤζινΧα: Περιμένοντας, 419/69.

• Φ ρένι Ρ ενέ: Ε κεί π ου χ άνονται οι άντρες, 416/86.

• Balzac Honore de: Ο Οίκος Νισενζέν, 41 6/78 .

• Francois Emm auel: To ανθρώ πινο ζήτημα, 42 4/88 .

• Frisch Max: H om o Faber, 41 4/84 .

• F u e n te s C arlos: 0 θ ά ν α τ ο ς τ ο υ Α ρτέμιο Κρους, 41 6/80 .

• H ig h s m ith P a tric ia : Ο Ρ ίη λ ε ϊ σ ε βαθιά νερά, 41 4/78 .

• M anas Jose A n g e l: Σ υ γ γ ρ α φ έ α ς σ ε απόγνωση, 41 8/82 .

• Pavese Cesare: Το ω ραίο καλοκαίρ/, 41 7/71 .

• Sa Shan: Η π ύλη τ η ς ο υράνιας γα­ λήνης, 42 0/72 .

• Seghers Anna: Η εκδρομή τω ν κοριτσ ιώ ν που χάθηκαν, 41 8/83 . Ο ικονομία • Chancellor E dward: Η ά ν ο δ ο ς και η π τώ σ η τ ω ν χ ρ η μ α τισ τη ρ ίω ν . Μια σ υνοπτική ιστορία τ η ς κ ερ δ ο ­ σκοπίας, 41 8/93 .

• H e ilbro ne r R o b e rt L.: Οι φ ιλ ό σ ο ­ φ ο ι τ ο υ οικ ο ν ο μ ικο ύ κόσ μ ου . Η ζω ή και οι ιδ έ ες τους, 41 5/88 .

• K o tte r J o h n : Η γ έ τη ς σ τις α λ λ α ­ γές, 42 1/73 . Παιδαγωγικά • Δ α κ λ ό ς Γ ε ώ ρ γ ιο ς : Σ χ ο λ ε ίο κ αι μουσείο, 42 2/83 .

• Μ π έλλα ς Θ ρα σ ύβουλος: Το ιχνο­ γράφημα το υ παιδιού, 42 0/86 .

• Σ υλλογικό: Α ξιολόγηση εκπ αιδ ευ­ τικώ ν προγραμμάτω ν και σ χο λεί­ ου, 41 9/90 .

• Α ρ ν το υ έν Ιζα μπ έλ: Η Κ α λλ ιτεχ ν ι­ κή Αγω γή σ το σχολείο, 41 9/91 .

• Houssaye Jean: Δ εκ α π έντε παιδα­ γωγοί, 42 2/83 . Παιδικά ■Εφηβικά • Α δ α μό π ο υλο ς Α λ έξα ν δ ρ ο ς : 0 Σι­ μιγδαλένιος, 42 1/76 .

• Δ ημ όπ ου λο ς Ν τίνος: Γράμμα σ το Θεό, 42 2/84 .

• Η λ ιό π ο υ λ ο ς Β α γ γ έλ η ς: Έ το ιμ ο ς απ ό καιρό, 41 6/63 .

• Θ ά ν ο υ -Κ ο υ ζ ιώ κ α Α γ γ ε λ ικ ή : Το σ ε ρ γ ιά ν ι τ ω ν χ α ρ τ α ε τ ώ ν σ τ η ν Ενωμένη Ευρώπη, 41 4/10 0.

• Κορνάρος Β ιτσ έντζος: Ε ρω τόκριτος, 41 7/87 .

• Λόίζου Μ άρω: Τα δ ύ ο ε ρ ω τε υ μ έ ­ να ζαρκάδια, 41 7/88 .

• Μ π ο υλώ τη ς Χ ρηστός: Και να μου π ε ις γ ια τ α π α ιχ ν ίδ ια σ ο υ !, 41 5/94 .

• Ν τεκά ο τρο Μαρίζα: Η Α θή να σ ε 7

Πολιτική • Γεννάρπ ς Κώστας: Εξ Α ν α το λώ ν ,

420/75.

• Δ ερ τιλ ή ς Γιώ ργος: Ευρώ πη. Δ ύο δοκίμια και τρία σχόλια, 417/84.

• Ηρακλείδης Α λ έξη ς: Η Ε λλά δα και ο « ε ξ Α ν α τ ο λ ώ ν κ ίν δ υ ν ο ς » ,

419/84.

• Τ σ αρ ού χα ς Π α σ χάλη ς: Σ κο ύνα

• θ ε ο δ ω ρ ό π ο υ λ ο ς Β ύρω ν: Π α ρ ά ­ μ ε τ ρ ο ι ε ξ ω τ ε ρ ικ ή ς π ο λ ιτ ικ ή ς ,

Κ οραλλία, 42 2/85 .

• Χ ω ρ ε ά ν θ η ς Κ ώ σ τας: Το δ έ ν τ ρ ο

• Κ οντιά δη ς Ξ εν ο φ ώ ν: Η α ν α θ ε ώ ­

διαδρομές, 41 9/91 .

τ η ς γης, 41 5/95 .

• Ψ αράκη Βάσω: Ξ έρ ω τρ α γ ο ύ δ ια να σ ας πω..., 424/10 9.

• Γιουνγκ Ράινχαρντ: Το Μ ικρό Όχι!, 41 6/97 .

• Γκοτιέ Ζιλ: Το μ ε γ ά λ ο π ρό βλημ α τ ο υ μικρού Μ άρκου, 42 4/10 8.

• Λίνδο Ελβίρα: Κ αημένε Μ ανολίτο, 41 8/97 .

• Μάρσαλ Ρίτα: Μισώ τ ο διάβασμα!, 42 0/86 .

• Μπερνάρ Φ ρεντ: Το κίτρινο τρένο, 414/10 0.

• Προχάτσκα Γιαν: Μ ια τ ρ ε λ ή οικο­ γένεια, 42 0/87 .

• Ρις Σ ίλ ια : Η μ ικ ρ ή μ ά γ ισ σ α , 42 1/74 .

• Σέιτσαρ Λουίς: Τρύπες, 41 8/96 .

• Α ξε λ ό ς Λ ου κά ς: Σ κ ο τε ιν ό π έ ρ α ­ σμα, 41 9/74 .

420/78. ρ ησ η τ ο υ Συντάγματος, 416/94.

• Λαχανή Σ τέλ λ α : Π αγκοσμιοπ οίη­ ση. Ν έα ανάπ τυξη για έ ν α ν έο αι­ ώνα, 422/79.

• Μ αραβέγιας Ν α π ο λέω ν: Η ε λ λ η ­ ν ικ ή γ ε ω ρ γ ία π ρ ο ς τ ο 2 0 1 0 ,

422/78 • Μ ενδρινού Μαρία: Η εκλογική πο­ λιτικ ή σ το ε λ λ η ν ικ ό π ολιτικό σ ύ ­ στημα, 421/71.

• Ν τά λης Σω τήρης: Από τ ο Ά μστερ­ νταμ σ τη Νίκαια, 420/77.

• Σ ω τ η ρ έ λ η ς Γ ιώ ρ γ ο ς : Σ ύ ν τα γ μ α κ αι δ η μ ο κρ α τία σ τη ν επ ο χ ή τ η ς «παγκοσμιοποίησης», 414/94.

• Τσάτσος Δ ημ ήτρ ης: Η Ευρωπαϊκή Έ νω ση μ ε τά τη Συνθ ήκη το υ Άμστερνταμ, 418/90.

• Α λία Ρ αμ ίζ: Το η μ ε ρ ο λ ό γ ιο τ η ς φ υλακής, 417/82.

• Ζορές Ζαν: Το πνεύμα τ ο υ σοσια­ λισμού, 414/95.

• Αξιώχη Μ έλπω : Ποιήματα, 421/56.

• Β α ρ β έ ρ η ς Γ ιά ν ν η ς : Π ο ιή μ α τα

Φ ιλο σ ο φ ία

1975-1996, 41 9/71 .

• Κ ερ α σ ίδ ης Π α ν α γ ιώ τη ς : Το ζώ ο

φ υ σ ικ ή ;, 420/73. Ε π ισ το λ ή για το ν ανθρωπισμό, 421/66.

• Ψ υ χο λο γία

ζεΐ, 41 7/72 .

• Κ υρτζάκη Μ αρία: Μ αύρ η Θ άλ ασ ­ σα, 41 5/79 .

• Μ έ σ κ ο ς Μ ά ρ κ ο ς : Ψ ιλ ό β ρ ο χ ο ,

• Χ άιντεγκερ Μάρτιν: Τι είναι μ ε τα ­

• Ν τ ο λ τ ό Φ ρ α ν σ ο υ ά ζ : Το π α ιδ ί σ τη ν π όλη, Το π αιδί και η γιορτή, Μ ιλώ ντας για το θάνατο, 417/78.

4 1 5 /8 2 .

• Π λαστήρα Α λ εξά ν δ ρ α : Τόπος για ν α ζεις, 41 4/85 .

• Π ά ουντ'Ε ζρα : Κατάη, 42 2/67 .

• Rim baud A rth u r: Ένα π οίημα και π έν τε επ ισ το λές, 42 4/92 .

• Yeats W. Β.: 70 Ερωτικά, 41 7/75 .

Α λυγιζάκης Ιω σήφ, 41 8/71 . Βαρβέρης Γιάννης, 41 9/73 . Δ άνδολος Σ τέφ ανος, 42 2/62 . Δασκαλάκη Κατερίνα, 41 7/57 .

155

Εξαρχοπούλου Λίλυ, 424/85. Γιούρης Ηλίας, 421/61. Γο υδέλης Τάσος, 414/74. Ευθυμιάδη Νένη, 419/57

• ΚούοτοΒικ Δ ημ οσ θένης: Η σύγχυ­ ση απονέμει δικαιοσύνη, 414/120.

• Λ ά ζο ς Χ ο ή σ το ο : Οι α ν α γ ν ώ σ τε ς διαβάζουν ελληνικά , 414/121.

στόχοι τη ς, 417/92.

• Π ο ο ν κ ίδ η ς Λ ά κ η ς : Π α ρ ά λ λ η λ ε ς μ ετα μ ο ρ φ ώ σ ε ις και α να π οδογυρίσματα, 41 7/96 .

Ζαρόκωστα Κατερίνα, 420/56.

• Φάις Μ ιο έ λ : Χάδια και χαστούκια σε μια κάλπη, 414/124.

• Πάγκαλος Β ασίλης: Μ ετα μ ό ρ φ ω ­ σ η και ε ικ ο ν ο λ ο γ ία . 0 π ίθ η κο ς Ξουθ ή τα ήθη το υ αιώνος το υ Ιά­ κωβου Πιτζιπίου, 417/107.

• Νικολάκη Ε. Α .: Νίκου Καχτίτση, Η ομορ σ φ ά σ χημη: η α π οδόμησ η τω ν σ τερ εο τύ π ω ν ω ς α υ το α ν α ­ φ ο ρ ά και « α ν α φ ο ρ ικ ή κριτική », 417/114.

• Κ α λ ο νν ω υ ή ς Ά κ η ς : Η «ά λλη» π ρ α γ μ α τικ ό τη τα σ το υ ς Π ο λ ίτες τη ς Σιωπής τη ς Ν ένης Ευθυμιάδη, 417/120.

θεοδ ω ρ ίδη ς Πόνος, 424/81. θ εοδ ω ρ όπ ου λο ς Τάκης, 425/59. Καλούτσας Τάσος, 418/65. Καρυδάκης Σπάρος, 42 2/59 Καρυστιάνη Ιωάννα, 414/71. Κερασίδης Παναγιώ της, 417/73. Κ οντολέω ν Μάνος, 416/69. Κουσαθανάς Παναγιώ της, 419/64. Κυρτζάκη Μαρία, 415/81. Κώτσιας Τ ηλέμαχος, 418/68. Κώττη Αγγελική, 417/61. Μ αυρουδής Κώστας, 417/53. Μ ιχαλοπούλου Αμάντα, 419/61. Νικάς Γ„ 420/58. Ντουνιά Χριστίνα, 419/77 Ξανθούλης Γιάννης, 424/75. Πανώριος Μάκης, 421/49. Π ετσ ετίδης Δ ημήτρης, 421/45. Σκαμπαρδώνης Γιώργος, 420/53. Σ ηυροπ ούλου Ζωή, 418/74. Σταμάτης Α λέξη ς, 415/63. Σφυρίδης Περικλής, 415/67. Τσαλίκογλου Φ ωτεινή, 416/71. Τσιαμπούσης Βασίλης, 421/42. Φάις Μ ιοέλ, 424/79. Χατζηδημητρίου Νίκη, 416/75.

20 ό ς ΑΙΩΝΑΣ: Οι κ ορυφ α ίοι σ υγ­ γραφ είς και τα σ ημαντικότερα βι­ βλία (Επιμέλεια: Η ρακλής Παπαλέξη ς), 414/102.

και σ υγκεχυμένη εικόνα, 414/125. Λ ο γ ο τ ε χ ν ία κ αι μ ε τ α ν ά σ τε υ σ η , 415/97.

• Ζήοας Α λ έ ξη ς : Η λογ ο τεχν ία τη ς μ ε το ικεσ ία ς και τ ο δ ίλ η μ μ α : α υ ­ τονομία ή ενσ ω μάτω σ η, 415/98.

• Κώτσιας Τη λέμα χο ς: Π ροβλήματα και ιδ ια ιτερ ότη τες στη λογοτεχνία τω ν Β ορειοηπειρωτών, 415/100.

• Μ α τζο υο ά νης Γιώ ονος: Έ λ λ η ν ες σ υγγρα φ είς σ την π ολυπ ολιτισμική Γερμανία, 415/104.

• Βιστωνίτης Α ναστάσης: Στα σ ταυ­ ρ ο δρ όμ ια τ ο υ νό σ το υ . Τέσσ ερις Έ λ λ η ν ες συγγραφείς, 415/107.

• Καναοάκης Γιώ ονος: Η λογοτεχνία τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν σ τη ν Α υ σ τρ α λ ία , 415/110. ' · Μ έλυπ εο νκ Μ αοναοίτα : Έ λ λ η ν ες σ υγγρα φ είς σ τη Σουηδία. Θ όδ ω ­ ρος Κ αλλιφατίδης, Κωστής Παπακόγκος, Ά ρης Φ ιορέτος, 415/114. Ονορέ ν τε Μ παλζάκ, 416/99 • Κ ορ δό σ η Α κα κία : Μ ιλ ώ ν τα ς για το ν Μπαλζάκ, 41 6/10 0.

• V a c h o n S te r h n e : Η κ α τα σ κ ε υ ή το υ έργου, 416/104.

• Μ ακοοπούλου-Παπάκη Μαοία: Το Μοναστήρι τη ς Πάρμας και η κρι­ τική από το ν Μπαλζάκ.

• Α θανασόπουλος Β αννέλη ς: Η δ η ­ μοκρατία και η αναρχία τω ν κριτη­ ρίων, 414/108.

• Δ αοκαλόπ ουλος Δ ηυ ήτο ηο: «Επά­ νοδος» το υ Καζαντζάκη;, 414/109.

• Δ ηυ ητο ού λια Τιτίκα: Οι λ έ ξε ις και τα πράγματα, 414/111.

• Καοακώτιας Κ ώοταο: Το εν δ ια φ έ­ ρ ο ν ε σ τ ιά ζ ε τ α ι σ τις ε ν δ ε ίξ ε ις , 414/114.

Η ετερότη τα στην ελληνική λογο­ τεχ ν ία (Ε πιμέλεια: Ά κης Κ αλοννω μής) 417/91.

• Κ αοαλής Βρασίδας: Α ισθητικοί ε θισμοί, 414/115.

• Α μ π α τ ζ ο π ο ύ λ ο υ Φ ο α ν κ ίσ κ η : Η π ο λ ιτισ μ ικ ή ε ικ ο ν ο λ ο γ ία και οι

156

• A struc A le xan dre: 0 Μ παλζάκ και η έμ μο νη ιδέα, 416/110.

• Baron Anne-B arie: 0 Μ παλζάκ και ο κινηματογράφος, 41 6/11 5.

• Δ ηυ η το ο ύ λια Τιτίκα : 0 ψ ηφ ια κός Μπαλζάκ, 416/118.

Ο εθ νικ ισ μ ό ς σ ήμερ α (Ε πιμέλεια. Ασημίνα ΚαοαΒαντά). 418/99.

• Μ ακοής Κωνσταντίνος: Η σ υγκρό­ τη σ η το υ έ θ ν ο υ ς -κ ρ ά το υ ς σ τη ν Ελλάδα το 19ο αιώνα, 418/100.

• Balibar E tien ne: 0 ρ ό λ ο ς το υ πο­ λίτη και η πολιτική τη ς ευγένειας. Το θέμα το υ «δικαιώματος τω ν δι­ καιω μάτων», 418/104.

• Soanos W illiam V .: Το Β ιετνάμ και η Α μ ε ρ ικ α ν ικ ή Ε ιρ ή ν η (Pax Americana), 418/108.

• Λ ιόντο ς Σ ω τήρ ης - Α λεξα νδΡ άκη Βάσω: Εργογραφία Ν. Γ. Πεντζίκη, 418/121.

• Γο υρνο υο ής Σ τά θ η ς : Η κα τά χρ η­ ση τη ς ετερ ό τη τα ς , 418/112.

• Carroll David: Τα ανοιχτά σύνορα και η μετα -α π ο ικιο κρ ατική πόλη, 418/116.

• Καοαβαντά Α σημίνα: Μ ετά το ν ε ­ θνικισ μό; Το φ άρ μα κο τη ς Ευρω­ παϊκής Ένωσης, 418/120. Για μια ιστορία της νεο ελλ η νική ς λο γοτεχνικής κριτικής (Επιμέλεια: Βρασίδας Καοαλήσ). 419/94.

• Α ν νελ ά το ς Δ ηυ ή το η ς: Οι α ντι-ρομα ντικές α ντιλήψ εις το υ Α γγέλου Β λάχου (18 60 -18 64 ) και τ ο «κυ­ ριολεκτο ύν ύφος», 419/96.

• Μ ου ρ έλο ς Ν ίκος: 0 «φ ιλολογικός κοσμοπολιτισμός» το υ Ν. Επισκο-

π όπ ουλου: Η εξα γ γ ελ ία μιας θ ε ­ ω ρ ητικά θ ε μ ε λ ιω μ έν η ς Ισ τορίας τ η ς Ε υ ρ ω π α ϊκ ή ς Λ ο γ ο τε χ ν ία ς , 419/101.

• Ιε ο ω ν υ μ ά κ η θ ά λ ε ια : Οι «Ω δές» τ ο υ Α. Κ ά λ β ο υ , η σ τα σ ιμ ό τη τα τη ς κριτικής και η ανάγκη τη ς «με­ τα τό π ισ η ς» τ ο υ Κλ. Πα ρά σ χου, 419/107.

• Τσιανίκας Μ ιχά ληο: Φ ω νές α γ γ έ­ λων: συνομιλίες ποιητών, 419/113.

• Κ α ο α λή ο Β οα σ ίδα ο: Μια άποψη π ερί ν ε ο ελ λ η ν ικ ή ς λ ο γ ο τεχν ικ ή ς κ ρ ιτ ικ ή ς και τ η ς ισ το ρ ία ς τ η ς , 419/122.

4 2 0 /1 1 2 , 4 2 0 /1 1 5 , 4 2 0 /1 2 0 , 4 2 0 /1 2 2 , 4 2 0 /1 2 4 , 4 2 0 /1 3 1 , 4 2 0 /1 3 4 , 4 2 0 /1 3 9 , 4 2 0 /1 4 5 , Ό λγα Σ ελ λ ά 4 2 0 /9 5 , 4 2 0 /1 0 2 , 4 2 0 /1 0 5 , 4 2 0 /1 1 1 , 4 2 0 /1 2 7 , 4 2 0 /1 2 9 , 42 0/13 6. Α ν δ ρέα ς Εμπειρικός: Ε κα τό χ ρό­ νια από τη γέννησή του, 421/79.

• Α ν οίξτε τα παράθυρα, α νο ίξτε τις ψ υχές: Ψ υχανά λυση και λ ο γ ο τ ε ­ χνία, 42 1/80 .

• Α λ εξα ν δ ο ίδ η ς Α θα νά σ ιο ν Ψυχα­ ναλυτικά και ψυχογλωσσικά πρό­ τυπα σ το έρ γ ο το υ Ανδρέα Εμπει­ ρικού, 421/81.

Π ρ ω τοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι (Ε π ιμ έ λ ε ια : Η λ ία ς Μ α ν κ λ ι'ν η Ο .

420/88.

• Α ν α ν ν ω ο τ ό π ο υ λ ο ς Δ ια υ α ν τή ο : Ζ ε μ φ ύ ρ α ή τ ω ν ε ν ο ρ μ ή σ ε ω ν οι ώσεις, 421/87.

Παρουσιάζονται οι: · Ιω σήφ Αλυγιζάκης: Η αναγνώ ριση τ ο υ πτυχίου · Π α ν τε λ ή ς Γεω ρ γ ίο υ : Το σ κ ο τε ιν ό παιχνίδι τ ω ν α γ γ έ λ ω ν · Λ ευ τ έρ η ς Γιαννακουδάκης: Τρέξε μύγα, χτύπο το τζάμι · Σέργιος Γκάκας: Κάσκο · Σταμάτης Ε. Δ αγδελένης: Μικρή μυ­ θολο γία · Μαρία Ευθυμίου: Καβού­ ρι ή τ α ν και π έρ α σ ε · Δ ημ οσ θέν ης Καμπούρης: Στη βροχή μ ε μηχανάκι

• Μ ιχαήλ ΣάΒΒαο: Η ναυς τω ν ο ν εί­ ρω ν ή τ ο Μ υστικό τη ς Ζεμφ ύρας, 42 1/93 .

• Τόπος Τοπείου: Γεω γρα φ ικά Α ν­ δρ έα Εμπειρικού, 42 1/10 1.

• Β ο ύ ο το η ε Ιάκω Βοσ Τόπος Τοπί­ ου, 421/102.

• Βισ τωνίτης Αναστάσιοσ: Τοπογραφικά στον Εμπειρικό, 42 1/10 4.

• Βασιλική Κάπηα: Η δίαιτα τ η ς ύαι­ νας · Π α ν τελ ή ς Κοντογιάννης: Συ­ ν ε π ιβ ά τε ς · Β ασ ίλης Κ υ ρ ιλ λ ίδ η ς : Α ν α σ τρ έφ ιμ α υ λ ικ ά · Α λ έκ α Λ ά ­ σ κο υ: Χ ά ρ ν τκ ο ρ · Ν ίκος I. Μ εγ α δ ο ύ κ α ς : Ο τ ά φ ο ς τ ο υ Κ ικέρω να · Α λ έξα ν δ ρ ο ς Ν τερπ ού λ ης: Σ τη σκιά τω ν π ύργω ν · Χρίστος Ντόκας: Σ ό­ λ ο Τόλιο · Φανή Παπαγεωργίου: Το μ ηδέν και τ ο έν α · Μάρα Σέη: Μ όνο γ υ ναίκες · Ασπασία Σιγάλα: 0 πρί­ γκιπ ας ξ ε θ ώ ρ ια σ ε σ το π λύσ ιμ ο · Δ η μ ή τρ η ς Σ τεφ α ν ά κη ς: Φ ρ ούτα ε ­ π οχής · Α σ τέρ ιος Τσίκρας: Μ άτζικ θ α π ει μ α γ εία · Β α γ γ έλ η ς Χ α τζη γ ια ν ν ίδ η ς : Οι τ έ σ σ ε ρ ις τ ο ίχ ο ι · Γιώ ργος Μ. Χ α τζη σ τερ γ ίο υ : Μ ικρή πόλη, μ εγάλα μυστικά. Γ ρ ά φ ο υ ν ο ι: Π ό λ υ Κ ο η υ ν ιώ τ η 4 2 0 /1 4 2 , Λίνα Π α ν τα λ έω ν 4 2 0 /9 0 , 4 2 0 /9 8 , 4 2 0 /1 0 0 , 4 2 0 /1 0 7 ,

• Ζαυάοου Ρένα: Χ άρτης αμέριμνος και αποκαλυπ τικός. Τόποι και πό­ λ εις σ το έρ γ ο το υ Α νδρέα Εμπει­ ρικού, 421/107.

• Λιβιεοάτοο Ε υά ννελοσ χά ρτη ς α ­ μ έριμνος τ ω ν αποστάσεω ν η έ λ ξις. Γεωγραφική και χαρτογραφική δοκιμή στον Εμπειρικό, 421/119.

• 0 Μ έγ α ς Α ν α το λικό ς : Κ ατήχηση και λειτουργική.

• Λάζος Χ οήστοο Κατήχηση και λ ε ι­ το υργική ή η α φ ηγημα τική μήτρα το υ Μ εγά λου Ανατολικού.

• Π α π α θ ε υ ε λ ή Σ ά ο α : Η α υ το α ν α ­ φ ορά ω ς α νατροπή τη ς ρεαλισ τι­ κής σ ύμβα σ ης σ το Μ εγ ά λο Α να ­ τ ο λ ικ ό τ ο υ Α ν δ ρ έ α Ε μπ ειρ ικού, 42 1/13 3. Α λέξανδ ρος Παπαδιαμάντης: 150 χρόνια από τη γέννησή του και 90 από το θ ά ν α τ ό τ ο υ (Ε π ιμ έλ ε ια : Ηλίας Μ ανκλίνης). 422/87.

• Το ιαντα Φ υλλόπ ου λοο Ν. Δ .: Μ ε­ τα φρ ασ τικά σ τον Παπαδιαμάντη, Α'. Π έν τε μετα φ ρ ά σ εις το υ Ν έου Πνεύματος, 422/88.

• Μ ηλιώ νηο Χ οιο τόΦ ο οο ο: Υποση­ μ ε ιώ σ ε ις σ το ν Π α π α δ ια μ ά ν τη , 422/93.

• Μ αντά ς Ά ν ν ε λ ο ς : 0 Παπαδιαμάν τη ς και η Εύβοια, 422/97.

• Κ α ρ α λ ή ς Β ρ α σ ίδα ς: Ισ τορ ία και μ η δ ε ν ισ μ ό ς σ τη Γ υ φ το π ο ύ λ α , 422/105.

• Σ υ ν ε ν τ ε ύ ξ ε ις : Η « ε λ λ η ν ο κ ε ν τρ ι­ κή» και η «ευρωκεντρική» διάστα­ ση στον Παπαδιαμάντη, 422/111.

• Λ ά κ η ο Π ο ο ν κ ίδ η τ : «Β λ έπ ω τ ο ν Π α π α δ ια μ ά ν τη π λάι σ το ν Φ λ ο μπέρ και το ν Τσέχοφ», 422/112.

• Κ ω σ τή ς Π α π α ν ιώ ο ν η ο : « Μ ε τά ­ φ ραση το υ Παπαδιαμάντη σημαί­ νει εκμηδένισ ή του», 422/117. Λογοτεχνικά Βραβεία 2001 (Επιμέ­ λεια: Ηρακλής Π οπ α λέξηΟ . 423/40.

• Βραβείο Ποίησης, 423/49.

• Β ρ α β είο Μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς , 423/62.

• Βραβείο Διηγήματος, 423/79 • Β ρ α β είο Π ρ ω το ε μ φ α ν ιζ ό μ ε ν ο υ Π εζογράφου, 423/91.

• Β ρ α β είο 423/99.

Π α ιδ ικ ο ύ

Β ιβ λ ίο υ ,

• Β ρ α β είο 42 3/11 3.

Ε φ η β ικ ο ύ

Β ιβ λ ίο υ ,

Α γγελος Σικελιανός, 50 χρόνια α­ πό το θά να τό του (Επιμέλεια: Βοα­ σίδαο Κ αοαλήΟ . 424/112.

• Καραλής Βρασίδας: Β ιο-εργογραφία, 424/114.

• Μ πουοναζάκης Κώοταο: Ένα πορ­ τρ έ το το υ ποιητή μέσα από π έντε γρά μματα τη ς Εύας Πάλμερ-Σικελ ια ν ο ύ σ το ν P hileas Le be squ e, 424/118.

• Α θ α ν α ο ό π ο υ λο ς Β α ν ν έλ η ο : Εξιχνία σ η μ ια ς π ο ιη τικ ή ς (π ρ ό θ ε ­ σ ης). Σ χόλια σ το ν Π ρ ό λ ο γο το υ Λυρικού Βίου, 424/122.

• Ανδοουλιδάκης Κ ώοταο: Το φ ιλ ο ­ σ οφ ικό υπ όβ α θρ ο τη ς Δ ελ φ ική ς

157

Π ρ ο σ π ά θ ε ια ς τ ο υ Σ ικ ε λ ια ν ο ύ , 42 4/14 0.

• Σικελιανού Ά ννα: Ο ουρα νός μ ε τ ' άστρα, 424/149.

• Κ αραλής Β ρασίδας: Η α ρ ετή τ η ς π ο ιό τη τα ς. Δ ια βά ζοντα ς τ η ν α λ ­ λ η λ ο γ ρ α φ ία τ ο υ Α γ γ έ λ ο υ Σικελιανού, 42 4/15 1.

• Μ π ο υ ο ν α ζ ά κ η ς Κ ώ σ τα ς : Για τ ο Μ ή τη ρ θ ε ο ύ , 4 2 4 /1 5 5 , Η π νοή τω ν Δ ελφ ώ ν, 42 4/15 7.

Βιβλιογραφικό Α ιλτ ίο Επιμέλεια: ΈΦη Απάκη 4 1 4 /1 2 8 ,

4 1 5 /1 1 8 ,

4 1 6 /1 2 2 ,

4 1 7 /1 2 7 ,

4 1 8 /1 2 5 ,

4 1 9 /1 2 9 ,

4 2 0 /1 4 6 ,

4 2 1 /1 5 9 ,

4 2 2 /1 2 1 ,

42 5 /1 2 1 ,4 2 4 /1 6 1 . Κριτικογραφία Επιμέλεια: Ηλίας Μ ανκλίνης 4 1 4 /1 5 6 ,

4 1 5 /1 2 5 ,

4 1 6 /1 5 2 ,

4 1 7 /1 5 5 ,

4 1 8 /1 5 2 ,

4 1 9 /1 5 5 ,

4 2 0 /1 5 5 ,

4 2 1 /1 5 0 ,

4 2 2 /1 5 0 ,

42 5/12 7, 42 4/16 8.

• Α ν τ ω ν ιά δ η ς Θ ε ό δ ω ρ ο ς Ν ικ., 41 6/14 1.

• Γ ιά ν ν α ρ η ς Γ ιώ ρ γ ο ς : 4 1 8 /1 4 2 , 42 1/14 2.

• Γιούρης Ηλίας: 42 2/14 2.

• Γραικός Νίκος, 41 4/14 5.

• Κ ο υ τρ ιά ν ο υ Ε λ έ ν α : 4 2 2 /1 4 2 , 42 4/92 .

• Μ αρής Γιώ ργος, 41 5/14 5.

• Μ αυ ρέλο ς Γιώ ργος, 42 2/14 5.

• Τσ ατσ ούλης Δ ημήτρης: 41 8/14 5

• Α ν ν ε λ ά τ ο ς Δ η μ ή το η ς : 4 1 9 /9 6 , 42 2/75 .

• Αθανασίου Γιώονος: 42 0/77 .

• Αθανασόπ ουλος Β α γγέλη ς: 4 1 4 /1 0 8 , 4 2 5 /5 0 , 4 2 5 /6 4 , 42 5/80 , 42 5/92 , 42 4/12 2.

• Ακριβός Κώστας: 42 2/59 .

• Α λ εΕ α ν δ ο ι'δ η ς Α θ α ν ά σ ιο ς : 42 1/81 . » ΑλεΕίου Γ. Π.: 41 5/64 .

• Α υ π α τ ζ ο π ο ύ λ ο υ Φ ο α ν κ ίσ κ η : 41 7/92 .

• Α ν α ν ν ω σ τό π ο υ λ ο ς Δ ια μ α ν τή ς : 42 1/87 .

• Α ν δ ο ο υ λ ιδ ά κ η ς Κ ώ σ τα ς : 42 4/14 0.

• Απάκη ΈΦη: 4 1 4 /1 2 8 , 4 1 5 /1 1 8 , 4 1 6 / 1 2 2 , 4 1 7 /1 2 7 , 4 1 8 /1 2 5 , 4 1 9 / 1 2 9 , 4 2 0 /1 4 6 , 4 2 1 /1 5 9 , 4 2 2 /1 2 1 ,4 2 5 /1 2 1 ,4 2 4 /1 6 1 .

• Αργυρίου ΑλέΣανδοος: 41 4/50 .

• Α ρχιεπ ίσ κοπος Α υ σ τρ α λ ία ς Σ τυ ­ λιανός: 425/25.

• Βαρβέαης Γιάννης: 41 4/50 .

• Β α σ ιλ ε ίο υ Θ α ν ά σ η ς : 4 1 5 /8 8 , 41 6/89 , 41 7/79 , 4 1 8/88 , 42 1/70 , 42 4/95 . » Β α τ ο ύ ν ιο υ Σ τ έ λ λ α : 4 1 7 /8 6 , 41 8/95 .

• Β έη ς Γ ιώ ονος: 4 1 4 /7 2 , 4 1 4 /8 5 , 4 1 5/79 , 4 1 6/64 , 4 1 7/72 , 41 9/74 , 42 0/57 , 42 4/95 .

• • » >

Βιοτω νίτης Αναστάσιος: 42 1/10 4. Βόονιννκ Α ννελική: 424/105. Β ούοτσ ης Ιάκωβος: 42 1/10 2. Γιούοης Ηλίας: 417/110.

• Γουνελά ς Σω τήρης: 422/67.

• Γουονουοής Στάθης: 41 8/11 2.

• Δ α ο κα λ ό π ο υ λ ο ς Δ η μ ή το η ς: 4 1 4 /1 0 9 , 4 1 5 /5 2 , 4 1 6 /2 8 , 41 2/22 , 41 5/26 .

• Τσούλιας Νίκος: 421/140.

• Δ ε λ η ο λ ά ν η ς Γ ιά ν ν η ς : 4 1 4 /2 6 , 41 5/25 , 4 1 6/24 , 4 1 7/21 , 41 8/21 , 41 9/22 , 42 0/17 .

Επιμέλεια: Ηλίας Μανκλίνης

• Δεσμού Άννα: 41 7/85 .

• Δ η μ η τ ο ο ύ λ ια Τ ιτίκα : 4 1 4 /1 1 1 , ’ 4 1 5 /2 6 , 4 1 6 /2 4 , 4 1 6 /1 1 8 , 4 1 7/22 , 41 8/26 , 4 1 9/24 , 41 9/74 ,

41 5/15 5.

158

4 2 0/18 , 42 2 /2 6 , 42 5/12 , 42 5/55 , 42 5/68 , 42 5/81 , 425/95.

• Δ οα κονταειδής Φίλιππος: 41 4/50 , 41 8/48 , 41 9/46 .

• Δοακόπουλος Πόνος: 41 5/28 .

• Ε Ε α ο χ ο η ο ύ λ ο υ Λ ίλ υ : 4 1 4 /8 4 , 4 1 6/80 , 4 1 6/85 , 4 1 6/87 , 41 7/71 , 4 1 8/86 , 4 1 9/68 , 41 9/69 , 41 9/70 , 42 0/72 , 42 0/82 , 421/55. » Ευθυμιάδη Νένη: 41 4/51 .

• Ζαμάοου Ρένα: 421/107.

• Ζ ε ρ β ο ύ Α λ εΕ ά ν δ ο α : 4 2 5 /1 0 0 , 425/114.

• Ζή οα ς Α λ έΣ ης: 4 1 4 /5 8 , 4 1 5 /5 4 , 41 5/98 , 41 6/50 , 4 1 7/24 , 41 8/50 , 41 8/75 , 4 1 9/26 , 4 2 0/20 , 42 1/22 , 4 2 2/28 , 4 2 5/14 , 42 5/54 , 42 5/69 , 42 5/82 , 42 5/94 , 42 4/58 .

• θ ε ο δ ό σ η ς Μ ά κ η ς : 4 1 5 /7 1 , 41 6/86 , 41 8/82 , 4 1 9/66 , 42 0/70 , 42 4/88 .

• Ιεοω νυμάκη θά λεια: 41 9/10 7. » Κ α λ η υ έ ο η ς Κ ώ σ τα ς : 4 1 4 /6 8 , 41 6/70 , 4 1 9/56 , 42 0/52 .

• Κ α λ ο ν ν ω υ ή ς Ά κ η ς : 4 1 5 /7 5 , 4 1 6 /7 8 , 4 1 7 /1 2 0 , 4 2 0 /6 5 , 42 1/66 , 42 4/86 . » Καναοάκης Γιώ ονος: 41 5/11 0.

• Κ α ν α τσ ο ύ λ η Μ έ ν η : 4 2 5 /1 0 2 , 42 5/11 5.

• Καοαβαντά Ασημίνα: 41 8/12 0.

• Κ α ο α κ ώ τια ς Κ ώ σ τα ς: 4 1 4 /1 1 4 .

42 5/56 , 42 5/70 , 42 5/84 , 425/94.

• Κ α ο α λ ή ς Β ρ α σ ίδ α ς : 4 1 4 /5 4 , 4 1 4 /8 8 , 4 1 4 /1 1 5 , 4 1 5 /5 6 , 4 1 6 /5 1 , 4 1 8 /4 5 , 4 1 9 /1 2 2 , 4 2 1 /5 6 , 4 2 2 /1 0 5 , 4 2 4 /7 7 , 424/11 4, 42 4/15 0, 42 4/15 1.

• Κ αοδούλιας Α πόστολος: 41 6/45 .

• Κ οντο λέω ν Κώστια: 42 2/60 .

• Κ ο ν τ ο λ έ ω ν Μ ό ν ο ς : 4 1 4 /5 1 , 42 5/10 4, 42 5/11 7.

• Κοπεοτί Ιάκωβος: 41 8/77 . » Κ ο ο δ ό σ η Α κα κ ία : 4 1 6 /1 0 0 , 419/41.

• ΚοτΖιά Ελισάβετ: 42 5/57 , 42 5/75 , 42 5/85 , 42 5/95 .

• ΚούοτοΒικ Δ ημοσ θένης: 414/120.

• Κ ο υ το ιά ν ο υ Ε λ έ ν α : 4 1 8 /8 4 , 42 0/75 , 42 1/60 , 422/80.

• Κουτσούιιπας Anurrconc: 414/37.

• Κοανάκη Μιυίκα: 412/44.

• Κ ο η ιιν ιώ τ η Π ό λ υ : 4 1 3 /4 6 , 420/142.

• Κ ω ο τ ίδ η ς Δ ιο ν ύ σ η ς : 4 1 7 /5 2 , 41 8/67 , 419/88.

• Kcoioiac Tnfteuaxoc: 415/100.

• Λ ά Ζ ο ς Χ ο ή σ το ο : 4 1 4 /1 2 1 , 421/125.

• Λεοντσίνης Γιώ ονοο 41 2/82 .

• Λ ιβιεοάτος Ευάννελος: 42 1/11 9.

• Λ ιόντοε Σω τήρης: 42 4/80 .

• Μ α ν κ λ ίν η ς Η λι'α ε: 4 1 4 /4 6 , 4 1 4 /1 3 6 , 4 1 5 /4 4 , 4 1 5 /1 2 5 , 4 1 6 /4 0 , 4 1 6 /1 3 2 , 4 1 7 /3 8 , 4 1 7 /3 9 , 4 1 7 /1 3 5 , 4 1 8 /4 0 , 4 1 8 /1 3 2 , 4 1 9 /3 8 , 4 1 9 /1 3 5 , 4 2 0 /4 6 , 4 2 0 / 1 5 3 , 4 2 1 /3 4 , 4 2 1 /1 5 0 , 4 2 2 /4 6 , 4 2 2 /4 8 , 4 2 2 /1 3 0 , 4 2 3 /2 0 , 4 2 3 /2 8 , 42 3/12 7, 424/168.

• Μ ακοήε Κωνσταντίνοι:: 418/100.

• Μ α κ ο ο π ο ύ λ ο υ -Π α π ά κ η Μ αοία : 416/107.

• Μ α λ α Φ ά ν τη ς κ ω ν ο τα ν τι'ν ο ς Δ.; 41 4/98 , 41 6/54 , 41 7/78 , 41 9/90 , 4 1 9/91 , 4 2 0/86 , 4 2 1/65 , 42 1/68 , 42 1/69 , 4 2 2/72 , 42 2/77 , 42 2/82 , 422/83.

• Μ αντάς Ά ννελος: 422/97.

• Μ α ν ίό ν λ ο υ Α ο ν υ ο ώ : 4 1 5 / 6 1 , 416/73.

• ΜατΖουοάνης Γιώ ονος: 415/104.

• Μ αυ οέλο ς N i'koc: 419/101.

• Μ έλυπ εονκ Μ αοναοίτα: 415/114.

• Μ ηλιώ νης ΧοιοτόΦοοος: 42 2/93 . » Μιχαήλ Σάββας: 421/95.

• MixalrloBa ΖντοάΒκα: 415/52.

• Μ ιχα λοπ ούλο υ Α πάντα: 4 0 9 /5 3 , 40 9/64 , 409/67.

• Μ ο λ υ β ιά τη Φ N i'k o c : 4 0 5 /6 2 , 40 8/89 , 40 9/84 , 409/92.

• Μ πανέοης Anurrconc: 41 7/42 .

• Μ ηο υλώ τη ς Χοήστος: 414/32.

• Μ ηουοναΖάκης Κώστας: 424/118, 42 4/15 5, 424/157.

• • » •

Μ υλω νάς Κώστας: 424/100. Ν ανόπ ουλος Νίκος: 41 7/66 . Νικολάκης Ε. Α.: 417/114. Ν τ ά λ η ς Σ ω τή ρ η ς : 4 1 4 /9 1 ,

41 4/94 , 4 1 4/97 , 41 5/86 , 41 6/94 ,

4 1 5/73 , 41 6/67 , 41 6/84 , 41 8/78 , 419/71.

41 7/84 , 41 8/90 , 4 1 8/93 , 41 9/78 , 41 9/83 , 4 1 9/84 , 41 9/85 , 42 0/78 , 4 2 0/79 , 4 2 0/81 , 4 2 1/71 , 42 2/78 , 422/79.

• Σ π υ ο ο π ο ύ λ ο υ Χ ού σ α .: 4 1 4 /4 3 , 41 4/82 , 41 4/83 , 41 5/38 , 41 5/42 , 41 6/34 , 41 6/38 , 41 7/30 , 41 7/36 , 4 1 7/58 , 41 7/67 , 4 1 8/36 , 41 8/38 ,

• Πανανός Γ. Δ.: 42 1/44 .

• Πάνκαλος Βασίλης: 41 7/10 7.

• Π α ν τα Ζ ή ς Β α ν ν έ λ η ς : 4 1 4 /4 1 , 41 5/35 , 4 1 6/51 , 4 1 7/97 , 41 8/33 , 41 9/29 , 4 2 0/23 , 42 1/25 , 42 2/31 , 42 3/17 , 424/41.

• Π α νταλέω ν Λίνα: 4 1 4 /7 5 .4 1 4 /7 6 , 41 5/69 , 41 6/76 , 4 1 6/77 , 41 7/55 , 41 7/66 , 4 1 8/64 , 4 1 8/70 , 41 9/59 , 41 9/62 , 4 2 0/60 , 4 2 0/64 , 42 0/84 , 4 2 0 /9 0 , 4 2 0 /9 8 , 4 2 0 /1 0 0 , 4 2 0 /1 0 7 , 4 2 0 /1 1 2 , 4 2 0 /1 1 5 , 4 2 0 /1 2 0 , 4 2 0 /1 2 2 , 4 2 0 /1 2 4 , 4 2 0 /1 3 1 , 4 2 0 / 1 3 4 , 4 2 0 /1 3 9 , 4 2 0 /1 4 5 , 4 2 1 /4 8 , 4 2 1 /5 1 , 42 1/52 , 4 2 2/54 , 4 2 2/57 , 42 2/63 , 42 2/76 , 42 4/83 .

• Π α π α δ ά το ς Γιά ννη ς Σ.: 4 1 4 /9 9 , 4 1 4 /1 0 0 , 4 1 5 /2 4 , 4 1 6 /2 2 , 41 6/96 , 41 6/97 , 4 1 7/87 , 41 7/88 , 41 8/24 , 4 1 8/94 , 4 1 8/96 , 41 8/97 , 4 1 9/91 , 42 0/86 , 4 2 0/87 , 42 1/21 , 42 1/76 , 4 2 2/24 , 4 2 2/84 , 42 2/85 , 4 2 3 /1 0 7 , 4 2 3 /1 1 8 , 4 2 4 /1 0 6 , 42 4/10 8, 42 4/10 9. » Π α παθευελή Σάοα: 421/153.

• Π α π α λ έΕ η ς Η ρ α κ λ ή ς : 4 1 5 /4 7 , 42 0/28 , 42 4/50 .

• Παππάς Τάσος: 4 1 4 /9 5 ,4 1 6 /9 1 , 4 1 7/82 , 4 1 8/87 , 4 1 9/80 , 42 0/75 , 42 4/10 5.

• • • • •

Πανανιώ του Αριστείδης: 412/74. Πάτριου Βίκυ: 42 3/10 9, 423/119. Ποι'Φτη Κλεοπάτρα: 41 5/84 . Ποονκίδης Λ άκης: 417/96. Ρ ο ύ Β α λ η ς Β α ο ίλ η ς : 4 1 4 /8 7 , 41 5/77 , 41 5/83 , 41 6/95 , 41 7/75 ,

41 8/76 , 420/69.

• ΣαυαοάΖω ή: 41 9/89 .

• Σ ελ λ ά Ό λνα: 4 2 0 /9 5 , 4 2 0 /1 0 2 , 4 2 0 /1 0 5 , 4 2 0 /1 1 1 , 4 2 0 /1 2 7 , 42 0/12 9, 42 0/13 6.

• Σικελιανού Άννα: 42 4/14 9.

• Σ ο υ λο ν ιά ν ν η Ά λ κ η ο τις : 4 1 4 /8 0 ,

41 9/32 , 4 2 0/62 , 4 2 1/53 , 42 3/22 , • • • •

4 1 9/36 , 4 2 0/40 , 42 0/44 , 42 0/62 , 4 2 1/28 , 42 1/32 , 4 2 2/42 , 42 2/44 , 42 2/65 , 42 3/24 , 424/44.

Σ τερνιόπ ουλος Κώστας: 414/33. ΣΦυοίδης Περικλής: 421/40. Τατσόπουλος Πέτρος: 41 4/34 . Τ Ρ ία ν τ α Φ υ λ λ ό π ο υ λ ο ς Ν, Δ .: 42 2/88 .

• ΤριανταΦ ύλλου Κωστής: 414/34.

• ΤριανταΦ ύλλου Σώτη: 416/47.

• Τ ο α λ ίκ η - Μ η λ ιώ ν ή 422/39.

Τ α τιά ν α :

• Τσαλι'κονλου Φ ω τεινή: 41 4/35 .

• Τοατσ ούλης Δ ηυήτοης: 424/96.

• Τοιαυούοας Πανανιώ της: 41 4/92 , 416/88.

• Τσιανίκας Μ ιχάλης: 419/113.

• Τ α ιν ά ο α Μ α ο ν α ο ιτ α : 4 1 4 /8 2 , 41 7/60 , 41 8/83 , 4 1 9/67 , 42 0/55 , 42 0/67 .

• Φ άΐς Μ ισ έλ : 4 1 4 /1 2 4 , 4 2 3 /5 8 , 42 3/74 , 42 3/86 , 42 3/95 .

• Φ ιλ ίπ π ο υ Φ ίλ ιπ π ο ς : 4 1 4 /7 8 , 41 7/69 , 41 8/80 , 424/74.

• Φ ο ο ό π ο υ λ ο ς Νικ. Λ υ κ .: 4 1 7 /7 6 , 42 1/64 , 42 2/70 , 422/71.

• Φ υντανίδης ΣεοαΦ είυ: 41 4/35 .

• Φ ωτίου Πανανιώ της: 417/63.

• Χ α τΖ η Β α σ ιλ είο υ Β α ν ν έλ η ς: 4 1 4 /1 2 5 , 4 2 3 /5 9 , 4 2 3 /7 5 , 42 3/87 , 42 3/96 .

• Χ α τ Ζ η δ η υ η τ ο ίο υ Τ ρ α ϊα ν ό ς : 414/36.

• Χ ο ο ν ά κ η Ά λ κ η ο τ η : 4 1 5 /6 8 , 424/90.

• • • • • • •

Παυούκ Οοχάν: 41 4/50 .

Astruc Alexandre: 41 8/11 0.

Balibar Etienne: 418/104.

Baron Anne-Barie: 416/113.

Carroll David: 418/116.

Soanos W illiam : 41 8/10 8. vachon S terhne: 416/104.

159

no tfyxo; Φεβρουάριου

ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ

Γράφουν οι: Έ ρ η Σταυροπούλου: Εργοβιογραφία Α. Φραγκιά Α λέξης Ζ ήοα ς: Η τέχνη της αλληγορίας στο έργο του Α. Φραγκιά Βαννέληο Χατζηβασιλείου: Άνθρωποι και σπίτια ΤιτίκαΔηηητρούλια: Ηκαγκελόπορτα Παντελής Βούλναοης (συνέντευξη): Ο λοιμός και το H ap p y D ay Ηλίας Μ ανκλίνης: Ο λ ο ιμ ά ςτό τε και τώρα Έ ρ η Σταυροπούλου: Ξαναδιαβάζοντας Το πλήθος Κώστας Ακριβός: Λόγια και σκιρτήματα (Μ ια, σχεδόν, βιωματική οχέση με το έργο του Α. Φραγκιά)

Συνέντευξη:

ΟΘανάσης Βαλπνός μιλάει στονΗλίαΜαγκλίνη

Ακόμα:

Πορτρέταξένων συννοαφέων: Ross MacDonald(1915-1983) Σύνχρονοι ξένοι συννοαφείς: IrvinD.Yalom(1931-) Ξένο βιβλίο: ΟΦίλιπΡοθξαναχτυπά-Οσκληρός «κύριος» Κοζίνσκι Επίσης στο επόμενο τεύχος:

• Κριτικές και παρουσιάσεις 30νέων βιβλίων. Ταbestseller του μήνα. Ξένοβιβλίο. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. ΒιβλιογραφικάΔελτίακ.ά. Το δ ι α β ά ζ ω

στον

κυβερνοχώρο:

www.translatio.gr

Πί/ΕΤΕ TfPA

iw a p o m m i m ΚΑΙ ΚΕΡύΙΣΤί ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Για£ναχρόνο(11τεύχη-τοενοδιπλό)πληρώνετε

Σπουδαοτική 53 ε Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 91 ε ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήοια: 93 ε Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 ε ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 115 ε Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 ε ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΟΡΕΣ: Ετήσια: 115 $ ΗΠΑ (124,87 ε) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 ε) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 ε Εμβάσματα: οτη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξά 26, 10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

Μ ε τ ά το τ έ λ ο ς το υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ια κ ο ύ π ο λ έμ ο υ σ τ η ν Α θ ή ν α ε π ικ ρ α τ ε ί σ ύ γ χ υ σ η , τ α ρ α χ ή κ α ι μ α ρ α σ μ ό ς. Ό τα ν ο κ α λ ύ τερ ο ς μ α θ η τή ς τη ς Α κ α δ η μ ία ς το υ Π λ ά τ ω ν ο ς β ρ ίσ κ ε τ α ι ν ε κ ρ ό ς , ο φ ιλ ό σ ο φ ο ς Δ ια γ ό ρ α ς , π ρ ε σ β ε υ τή ς το υ κ ό σ μ ο υ τ ω ν ιδ ε ώ ν , κ α τ α φ ε ύ γ ε ι σ τ ο ν Η ρ α κ λ ή Π ό ν τ ο ρ α , α π ο κ ρ υ π το γ ρ ά φ ο α ι ν ιγ μ ά τ ω ν κ α ι ο π α δ ό το υ ο ρ θ ο ύ λ ό γ ο υ , ε ν ώ ο ι ά γ ρ ιο ι φ ό ν ο ι α ρ χ ίζ ο υ ν ν α δ ια δ έ χ ο ν τ α ι ο έ ν α ς τ ο ν ά λ λ ο ν . 'Ενα μυθισ τόρ ημ α, απ οσπ ασματικό και ερμ ητικό, νευρώ δες κ αι γο ητευτικό, όπου η λα τρ ε ία τη ς ζω ής I γενν ά τη ν ηδονή του θαν άτου . Ένα φ ιλοσ οφικό θρίλερ απ ρόοπτων κατα σ τάσ εω ν κ α ι α κρ α ίω ν αντιδρά σ εω ν. Ένα β α θ ύ τα τα ερω τικό π αιχνίδι γ ρ α φ ή ς -α νά γν ω σ η ς σε μ ια ιστορία όπου η αν α ζή τη σ η της α λ ή θεια ς παρασύρει σε πολύ επικίνδυνα μ ο νο π ά τια ...

Το τ α ν τ ρ ικ ό σ ε ξ σ α ς β ά ζ ε ι σ ε π ειρ α σ μ ό ; Η π λύσ η ε ν τ έ ρ ο υ σ α ς κ ιν ε ί τ η ν π ε ρ ιέ ρ γ ε ια ; Θ έ λ ε τ ε ν α κ α τ α κ τ ή σ ε τ ε τ η ν ε υ τ υ χ ία κ α ι τ η ν π ρ ο σ ω π ική ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η ; Τ ό τ ε ε ίσ τ ε έ τ ο ιμ ο ι γ ι α . . . ΤΟ Τ Α ΙΙΔ Ι ΤΗΣ ΓΝ Ω ΣΗΣ. Προκλητικό, ασ τείο και γεμ ά το ε ιλ ικ ρ ίν εια , το β ιβ λίο τη ς Λ οσάντα ε ίν α ι επίσης συ γκινητικό και εξα ιρ ε τικ ά δια φ ω τισ τικό. Α ν θέλετε να αν ακα λύ ψ ετε το ν εαυ τό σας, ακολουθήστε τη ν Ίζ α μ η ελ Λοσάντα στο γο ητευ τικό της τα ξίδ ι.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ www.kedros.gr Γ Ε Ν Ν Α Δ Ι Ο Υ 3, 1 0 6 7 8 Α Θ Η Ν Α , τ η λ . : 3 8 0 2 0 0 7 - 3 8 0 9 7 1 2 , fax: 3 3 0 2 6 5 5