Τεύχος 419

25

Οιαβάζω r

ψ

ΧΡΟΝΙΑ

y η

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ νέα Γεωργιανοί λογοτέχνεε Τέσσεριε νέοι m

Αναζηιώνταε πΑηροφορίεε στον Παγκόσμιο Ιστό

I ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

1

-

j

-φ

·■ ·'■ ....

Κάθριν Μάνσφιλντ Σάρα Κόντγουελ Γύρω από τον Τσέχοιρ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

Εκ δόσεις της Εστίας

ΜΑΡΙΑ ΓΑΒΑΛΑ

Οκτώ πρόσωπα στη σύγχρονη Αθήνα. Ιστορίες που περιπλέκονται μεταξύ τους, ξετυλίγοντας τις δυσκολίες της συνύ­ παρξης. Τέταρτο μυθιστόρημα ωριμότη­ τας, της Μ αρίας ΓαΒαλά, με θέμα αυ­ τό που μένει στη ζωή των ανθρώπων μετά το κομμάτιασμα των σχέσεων.

ΚΟΣΤΑΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ

Ένα εισιτήριο χω ρίς επιστροφή για κάποιο μακρινό νησί του Α ιγαίου κι έν α ς άνδρας που θα β ρ εθ εί πρόσω­ πο με πρόσωπο με την πιο σκοτεινή επιθυμία του. Περιπ έτεια στις επικίν­ δυνες περιοχές των οικ ογενειακών σ χέσ εω ν , στα Β ουβά σ υναισ θή μ ατα, στις παρυφές της πατρίδας.

e-m ail: in fo@ he stia.gr · h t t p : / / w w w . h e s t i a . g r

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 419, ΙΟΥΝΙΟΣ2001 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίοιις: 33.01.313 Συνδρομή: 33.01.315,33.01.241 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: ΠιρικλήςΑθαναοόπουλος Διιυβυντής: Ηρακλής Ποπαλίξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Καηρίνα Γρυηονηοιώτου, Βασίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλιλής, Ηρακλής Παπαλίξης, ΒάοωΣπάθή Υπεύθυνη οικονομικόν: ΒάοωΣπάθή Συνδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίοιις: Ηρακλής Παπαλίξης Επιμίλιια - Διόρθωοη: Αίνια Μαξαράκη, Δίοποινα Ράμμοα Σώδοποίηοη-Διαχωρισμοί: Μαρία Σαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 38.21.700 Φιλμ-Μοντάζ: ΜΥΘΙΚΗΓραφικές Τέχνις Σωοδόχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωση: Λ. Πρίφτης 8 ΥιοίΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 5232323 Βιβλιοδιαία: Α. Σαλτοριάδης & ΥιοίΟ.Ε, Κορίνθου 10, Καματερό, τηλ. 8 fax: 2311970 Διανομή: Πρακτοριίο διανομής τάποιι ΕυρώπηΑΣ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς 8 ΣΙΑ ££ Εκδότης: Γιώργος Γαλάντης Κιντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μιταξά 26, Αθήνα 106 81, θιοοαλονίκη: Βιβλιοπωλώ ιΚίντρο του βιβλίου», Ααοοάνη 9, τηλ. 237.463 Καλλιτεχνική ιπιμέλιια Σύνθιοη ιξωφύλλου: Μαρία Σαχαριουδάκη Πίνακας ιξωφύλλου: Γιάννης Μόραλης«Τραπέζι» Το διαβάζω στον κυβιρνοχώρο: hNp^/kook.cuhun.gr.

ΕΠΙΚΑΙΡΙΚΑ 15 Bestseller 1 6 Βραχυγραφίες 22 Εξώστης Γράφει ο Γιάννης Δεληολάνης 2 4 Ψηφιακός κόσμος Αναζητώντας πληροφορίες στον Παγκόσμιο Ιστό Γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια 2 6 Παρεμβατικό Νέοι πεζογράφοι, ή κλόουν; Γράφει ο Αλέξης Ζήρας 2 ? Ευκαιρίας δοθείσης «Αρχή της ταυτότητας»: Ένα φάντασμα στα θεμέλια της λογικής Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΑ 3 2 Πορτρέτα ξένων συγγραφέων Κάθριν Μάνοφιλη (1888-1923) Γράφει η Χρύσα Σπυροπούλου 3 6 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς Σάρα Κόντγουελ (1941-2000) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου 3 8 Ξένο βιβλίο Επιμέλεια: ΗλίαςΜαγκλίνης ΑΡΘΡΟ 4 1 Γύρω από τον Τοέχοφ Γράφει η Ακακία Κορδόση ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 4 6 Λάοα Μπουγάτζε, Σότα Γιατοσβίλι, Ντάτο Τουρασβίλι, Αλέκο Σουγλάτζε Συζήτηση για τη λογοτεχνία της Γεωργίας Τη συνέντευξη πήρε ο Φίλιππος Δρακονταειδής ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Μ Η Ν Α 5 5 Συνεργάστηκαν οι: Γιώργος Βέης, Τιτίκα Δημητρούλια, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Μάκης θεοδόσης, Κώστας Καλημέρης, Διονύοης Κωστίδης, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Σωτήρης Ντάλης, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάοος Παππάς Ζωή Σαμαρά, Αλκηοτις Σουλογιάννη, Μαργαρίτα Τσιγάρα Σε α' πράοωπο γράφουν οι: 5Ζ Νένη Ευθυμιοδη 61 Αμάντα Μιχαλοπούλου 64 Παναγιώτης Κουοαθανάς Ζ3 Γιάννης Βαρβέρης ΖΖ Χριστίνα Ντουνιά 9 4 ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: Για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής (επιυέλεια: Βραοίδοε Καοαλής) 9 6 Δημήτρης Αγγελάτος: Οι ανπ-ρομαντικές αντιλήψεις του'Αγγέλου Βλάχου (1860-1864) και το «κυριολεκτούν ύφος» 101 Νίκος Μαυρέλος: 0 «φιλολογικός κοσμοπολιτισμός» του Ν. Επιοκοπόπουλου: Η εξαγγελία μιας θεωρητικά θεμελιωμένης Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας 10 7 θάλεια Ιερωνυμάκη: Οι Ωδές τουΑ. Κόλπου, η στασιμότητα της κριτικής και η ανάγκη «μετατόπισης» του Κλ. Παράσχου 11 3 ΝΙιχάλης Τσιανίκας: Φωνές αγγέλων: συνομιλίες ποιητών 1 2 2 Βρασίδας Καραλής: Μια άποψη περί νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής και της ιστορίας της

ΔΕΛΤΙΑ 12 9 Βιβλιογραφικό 1 3 5 Κριτικογραφία

το μεγαλύτερο βιβλιοπωλείο στο κέντρο της πόλης Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Ο ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ

65,

106

78

Π Α Τ Α Κ Η

ΑΘΗΝΑ,

ΤΗΛ.:

100.000 χίχήοΐ 1.000

38.1 1 . 8 5 0

όιϊων ίων εκδοτών

τετραγωνικά μέτρα*

αφιερωμένα σιο βιβήίο

παιδικό τμήμα ❖ σχοήικό τμήμα τμήμα CD-ROM τμήμα χαρτικών, εκπαιδευτικά παιχνίδια, μουσικά CD και ποιϊήά άήήα

Cafe 65 με internet και θέα Παρουσιάσει βιβιϊίων με του$ πιο αγαπημένου$Έήήηνε$ και ξένους συγγραφείς

Κάρτα μέήου$ ❖

τμήμα προσφορών

Αποστοήή δωρεάν σε 24 ώρες για παραγγειΤίε5 Αθήνας από 5.000 δρχ. /14,67 € Ταχυδρομικέ5 παραγγεήίε$ με αντικαταβοήή σε όήο τον κόσμο Τηήεφωνικές παραγγειϊίες στο 3811850 Ά το κ ε$ δ ό σ ε ις (με πιστωτικέ$ κάρτες) * Από ιο ιέι)ο$ Μαΐου ιο Βιβήιοπωήείο

6 άτοκες δόσ εις από 10.000 δρχ. / 29,34 € -

μεγαλώνει και επεκιείνεται στη γωνία

30.000 δ ρ χ . / 88,04 €

Ακαδημίας και Γενναδίου.

12 άτοκες δ όσ εις για αγορέ5 πάνω από 30.000 δ ρ χ . / 88,04 €

j

π ΕΣΤΙΕΣ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ

^ΑΝΑΤΟ Μ ΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΤΕΣΣΕΡΑ ΔΟΚΙΜΙΑ

Η ΕΥΘΡΑΥΣΤΗ ΑΛΗΘΕΙΑ ΠΣΑΙΟΓΗ ΪΤΗ ΘΕίΙΡΙΛ ΛΟΙΧΠΤ-ΧΜΚίΛ ΜΥβον

ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ

G u te n b e r g

·

ΓΙΩΡΓΟΥ

τ υ π ω θ ή τω

&

ΚΩΣΤΑ

ΔΑΡΔΑΝΟΥ

· Σπουδή

Διδότου 37, 10680 Αθήνα (τηλ.: 3642003, fax: 3642030) · e-mail: gut_ub@otenet.gr

Πλ/ETETJPA ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΗΣ στο

ΚΑΙ ΚΕΡύΙΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Για ενα χρόνο (11 τεύχη - το ενα διπλό) πληρώνετε α ντί έ 2 θ θ &

δ ρ χ . (€64,56)

μόνο

δ ρ χ .(£46,96)

m oo

Σπουδαστική14.000δρχ.(C4i,09i Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 26.000 δρχ. (£ 76,30) ΕΕαυηνιαίε(: Συνδρομές εσωτερικού: 9.000 δρχ. (£ 26,41) Σπουδαστική: 8.000 δρχ. (£ 23,48) ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήοια: 19.000 δρχ. (£ 55,76) Σπουδαστική: 17.000 δρχ. (£ 49,89) Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 26.000 δρχ. (£ 76,30) ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΟΠΗ: Ετήσια: 90 $ ΗΠΑ (£ 95,08) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 130 $ ΗΠΑ (£ 137,34) ΑΜΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ: Ετήσια: 100 $ ΗΠΑ (€ 105,65) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 140 $ ΗΠΑ (£ 147,90) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 2.000 δρχ. (£ 58,70) ΕυΒόουατα: στη διεύθυνση Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

Το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Β. ΑΟανασόπουΟοε, Τ. Δημπτρούλια, A. Znpas. Κ. KapaKiimas, Ε. Κοτζιά, Μ. Oms, Β. Χατζηβασιλειου) απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2000 ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΙΗΣΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΛΙΟΝΤΑΚΗΣ: Μ ε το φ ω ε (Kauxovidnns) ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΕΡΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ: Ζιγκ-ζογκ axis νεραντζιέέ (Κέδροε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΜΗΛΙΟΝΗΣ: Τα φαντάσματα του Γιορκ (Κέδροε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΥ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΙΓΓΑΣ: Των κεκοιμημένω ν (ΠόΑι$)

Enions, το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Α. Ζερβού, Μ. Κανατσούλη, Μ. Κοντολεων, Γ. Παπαδάτοε, Β. Πάτσιου) απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2000 ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΟΤΗΣ: Το άγαλμα που κρύωνε (Πατάκηε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΦΗΒΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥΛΑ ΤΙΓΚΑ: Τα χρόνια τρέχονταε (Πατάκηε)

2001 Eros Ανδρέα Εμπειρικού (1901 -1975) Αναιρέστε στο αφιέρω μα του διαβάζω

ΓΡΑΦΟΥΝ: rniipyns rioipouoviiiaqKns: Εκδίδοντα$ Α. Εμπειρικό Jacoues Bouchard: Η ενεδρεύουσα σαγήνη uis noinons του Ανδρέα Εμπειρικού Χριστίνα Ντουνιά: Α. Εμπειρίκοε - Ε. Α. Πόε: Μια συνάντηση N0VOS Βαλαωοίυκ: 0 Meyas Avuio Hikos

ε Π η ν ι κ ή πεζογραφία Το Έρωτοβ και Ρέντη γωνία είναι ένα λαϊκό μυθιστόρημα, αδρό, χωρίε κεντήματα, χωρίε ρητορείεε, χωρίε κοσμητικά. Ευθύβολο, ωμό, σκληρό, όηωε η ζωή τηε πιάτσαε. 0 Τριανταφύλληε Εέρει να αφηγείται, να κρατόει τα ουσιώδη και να αναπαραστά τη ζωή με τα άμεσα χρώματα, τα αναγνωρίσιμα, τα οικεία. Κι εδώ, όπωε και στο πρώτο βιβλίο του, πρυτανεύει μια ηθική στάση, έναε άΕοναε αΕιών ανθρωπιόε. Μέσα στην καταιγίδα, στο λαβύρινθο τηε πραγματικότηταε, μερικοί ήρωεε του Τριανταφύλλη υπερασπίζονται με αξιοπρέπεια τιε παλιέε άφθαρτεε αΕίεε τηε ελληνικήε στάσηε ζωήε. Κώσταβ Γεωργουοόηουλοε

Η Δανάη είναι μια γυναίκα προσηλωμένη στην απόλυτη εκδοχή τηε αγάηηε. Χωρίε να το πολυσκεφτεί, εγκαταλείπει στουε τέσσεριε ανέμουε τα σχέδιά τηε για ειρηνικά γεράματα και βουτά στα σκοτεινό νερό του πάθουε, δίχωε να φαντάζεται πού θα οδηγηθεί. Ο Αντρέαε και ο Δημοσθένηε, φίλοι μέχρι τότε, βρίσκονται άθελά τουε μπλεγμένοι στην ίδια δίνη και παλεύουν απεγνωσμένα να σωθούν. Σ’ αυτή την απίστευτη ιστορία, θύτεε και θύματα ταυτίζονται, καθώε η μοίρα των ανθρώπων καμιά φορά γράφεται με αίμα παρμένο από το ίδιο το παρελθόν τουε.

«...Δεν μπορούσε να σκεφτεί λογικά, να βάλει τα πράγματα κάτω, να εκτιμήσει την κατάστασή του και μετά να ψόΕει να βρει λύση. Από μόνο του αυτό ακουγόταν αστείο, αλλά, εδώ που βρισκόταν, τίποτα δεν ήταν ικανό να τον κάνει να γελάσει. Φυλακισμένοε στα έγκατα του νησιού, μέσα σε παλιέε, αρχαίεε κατακόμβεε, έπρεπε να περιμένει μεε στο απόλυτο σκοτάδι την καρδιά του να σταματήσει να χτυπάει, το μυαλό του να σβήσει, τη ζωή να φύγει από μέσα του. Έπρεπε να περιμένει το θάνατό του...»

νέες κυκλοφορίες Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ # Κ

Ε

Δ

Ρ

0

v w w .k e dr o s. g r* k e d r o s @ o t e n e t . g r

Σ

ε λλη ν ι κή πεζογραφία Τέσσερα πρόσωπα συναντιούνται σε μια κυκλική ιστορία που διαθλάται σε παράλληλουε καθρέφτεε. Όλοι napo m s και αμέτοχοι στα γεγονότα που εκτυλίσσονται δίπλα tous, ο καθέναε για τουε δικοϋε του λόγουε. Κάποιοι έχουν συναίσθηση αυτήε τηε κατάστασηε, κάποιοι όχι. Το αρχικά υπετροφικό Εγώ του ενόε - ε ί ανόγκηε και ιδιοσυγκρασίαε -

Παρών και αμέτοχος

αντιστοιχεί στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση που έρχεται να ανππαραταθεί στο συλλογικό Epeis τηε γυναικείαε φωνήε που κρατά γερά τα ηνία και ελπίζει πάντα, ίσωε λόγω μητρότηταε, σ’ ένα καλύτερο αύριο. Το Εσύ δοκιμάζει, διστάζει, προσπαθεί να ανακαλύψει λύσειε έστω και ατομικέε. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση επιχειρεί να συνθέσει μια επώδυνη παρουσία που ουσιαστικά αρνείται να αντιμετωπίσει την ίδια τηε τη φύση και, για την ώρα, προτιμά τα σκοτάδια.

Ασκήσεις ευαισθησίας

1/rrT 7

Αν κάποιοε έλεγε στην Κάτια ότι ο νεανικόε τηε έρωταε θα άφηνε έγκυο τη δεκαοχτάχρονη κόρη τηε, εκείνη θα έβαζε τα γέλια. Μα η ζωή, απ’ ό,τι φαίνεται, διαθέτει περισσότερη φαντασία. Και να που τώρα καλείται να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα: Τον παλιό τηε εραστή ερωτευμένο με το κορίτσι τηε, μια απροσδόκητη εγκυμοσύνη, τη ζήλια του συζύγου, τα δικά τηε μπερδεμένα συναισθήματα. Κι όλα αυτά, στην κρίσιμη ηλικία των σαράντα. Απρόσμενα χιουμοριστικό, ανάλαφρα σκανδαλιάρικο, γνήσια ευαίσθητο, ένα μυθιστόρημα για σταθερέε γυναικείεε, αλλά και ανδρικέε, ασκήσειε ωριμότηταε.

Δυο φίλοι πορεύονται παράλληλα. Ο έναε σχετικώε υποψιασμένοε, πλην κατά βάση εκπρόσωποε τηε «αυτόματηε» ζωήε. Ο άλλοε κατ’ επάγγελμα καχύποπτοε απέναντι στα αυτονόητα και σαρκαστήε. Καθώε τα γεγονότα Ξετυλίγονται προκαλώνταε αναταράΤειε στη ζωή τουε, ο δεύτεροε επιχειρεί τη ρήΞη, ενώ ο πρώτοε καταλήγει οριστικά υποψιασμένοε, αλλά και ανήμποροε να αποδράσει από το αόρατο άσυλο τηε καθημερινότηταε. Σε μια απεγνωσμένη απόπειρα αυτογνωσίαε, επιχειρεί την αναδρομική αποτίμηση των καταστάσεων που μεσολάβησαν...

νέες κυκλοφορίες Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ # Κ

Ε

Δ

Ρ

0

w w w . k e d r o s . g r * k e d r o s @ o t e n e t . g r

Σ

ε λληνι κή πεζογραφία Η συγγραφέαβ παρακολουθεί σε διαφορετικέε εποχέε και ανάμεσα σε διαφορετικά πρόσωπα δύο ερωτικέβ σχέσειε που η μια παραλλάζει την άλλη. Ο ρόλοε ms του παρατηρητή που, ωστόσο, δεν είναι αμέτοχοβ, είναι καίριοβ. Συχνά επεμβαίνει στην εΕέλιΕη των δύο υποθέσεων, άλλοτε με τύψειβ και άλλοτε με βεβαιότητα ότι, αποκαλύπτονταβ otous άλλουβ αυτά που δεν έβλεπαν οι ίδιοι, συντελούσε σε κάποια λύση. Το θέμα, όπωβ και σε όλα τα άλλα βιβλία ms, είναι η αναζήτηση ms αλήθειαβ και η στιγμή ms αποκάλυψήβ ms. Στο τέλοβ διακρίνει κανείβ ότι η πραγματική πρωταγωνίστρια είναι η αφηγήτρια.

ιωαννα κωτοάκη

Ένα μοιραίο παιχνίδι ms mxns θα ενώσει δύο αντίθετουβ κόσμουβ. Το 1825 η Μαρία, μια νέα γυναίκα από τη Μεθώνη, συναντά τον επιτελάρχη του Ιμπραήμ, Σουλεϊμάν. Γύρω tous, η ένταση

απόφαση

του πολέμου - άγρια και επιτακτική. Μέσα tous, η αλήθεια του έρωτα -

Μαρίας

καθάρια και λυτρωτική. 0 φόβοβ γεννά το πάθοβ, η απώθηση γίνεται έλΕη. Η λογική πολιορκεί το συναίσθημα σε μια ακριβοδίκαιη σύγκρουση... Μια παράΕενη δίνη θα παρασύρει το παράνομο ζευγάρι: επιθυμία, επαφή, ενοχή, χωρισμόβ, αγάπη.

Ο Άγγελοβ Tns Στάχτηε συνεχίζει το τραγούδι του νεκρού αδερφού, δημιουργώνταβ έναν καινούριο μύθο, που ανιχνεύει το Άδυτο ms ψυχήβ στο μακρύ ταΕίδι ms στον Άδη. Το κεντρικό πρόσωπο είναι έναβ νέοβ άνδραβ χιλίων χρόνων, έναβ σύγχρονοβ Ορφέαβ, που θα επιχειρήσει μια νέα Κάθοδο στον Άδη να βρει την αγαπημένη του. Το μυθιστόρημα κινείται σε δύο άΕονεβ. Από τη μια, ο ronos των ψυχών, η αόρατη πολιτεία με τα μονοπάτια ms καταχνιάβ. Από την άλλη, πρόσωπα παρόντα, καθημερινά, ανυποψίαστα. Κι ανάμεσα otous δύο κόσμουβ, Εκείνοβ. Περιπλανιέται ανάμεσα στο χρόνο και στην αιωνιότητα, ώσπου να γίνει άγγελο8, Ο Λυπημένοε Άγγελοε Tns Στάχτηβ. +

νεες κυκλοφορίες

ε κ δ ο ς ε ι ς v v v . k e d r o s . g

γ

Φ

κ

ξ

δ

ρ

ο

* k e d r o s @ o t e n e t . g r

ς

A Άγιον Όρος ·Αρ. 68

Βιολογία ·Αρ. 203

Αιοθητιομός·Αρ. 349

Βραβεία λογοτεχνίας 1995 ·Αρ. 364 Βραβεία λογοτεχνίας 1995·Αρ. 365 Βραβεία λογοτεχνίας 1996 ·Αρ. 375 Βραβεία λογοτεχνίας 1997 ·Αρ. 386 Βραβεία λογοτεχνίας 1998·Αρ. 398

Αιώνας (ο) που φεύγει ·Αρ. 382 Αιώνας (ένας) συγγραφείς 1900-2000 •Αρ. 403 Αλληλογραφία ·Αρ. 170 Αριρικανική πεζογραφία (σύγχρονη) •Αρ. 237 Αρερικανοεβραίοι συγγραφείς ·Αρ. 367 Αμερική των μειονοτήτων ·Αρ. 394 Αναγνώσεις και κείμενα ·Αρ. 234 Αναχρονισμός στον αιώνα μας · Αρ. 283 Ανθρωπολογία (κοινωνική) ·Αρ. 323 Ανολοκλήρωτοι έρωτες ·Αρ. 261 Απίοταοη και λογοτεχνία ·Αρ. 58* Αρχαία λυρική ποίηση ·Αρ. 107* Ασθένειες των συγγραφέων ·Αρ. 281 Αστικό ελληνικό μυθιστόρημα · Αρ. 338 Αστυνομική λογοτεχνία · Αρ. 86 Αυτοβιογραφία ·Αρ. 155 Αυτόχειρες (οι) στη λογοτεχνία · Αρ. 284 Αφήγηοη και παραμύθι ·Αρ. 363 Β Βιβλία για το καλοκαίρι ·Αρ. 148 Βαλκάνια ·Αρ. 402 Βιβλίο και στρατός ·Αρ. 146 Βιβλία Α'εξαμήνου 1992 ·Αρ. 292 Βιβλία Β'εξαμήνου 1992·Αρ. 303 Βιβλία Α' εξαμήνου 1993·Αρ.316 Βιβλία Β'εξαμήνου 1993 ·Αρ. 328 Βιβλία Α'εξαμήνου 1994 ·Αρ. 340 Βιβλία (185) που αξίζει να διαβάζετε •Αρ. 409 Βιβλίο - η αγοραστική συμπεριφορά του κοινού ·Αρ. 224 Βιβλίο και εικονογράφηση ·Αρ. 248 Βιβλίο και νέες τεχνολογίες ·Αρ. 188 Βιβλίο και φυλακή ·Αρ. 99

Βυζάντιο ·Αρ. 129

r Γαλλική επανάσταση ·Αρ. 216 Γαλλική ποίηση τα τάευταία 60 χρόνια •Αρ. 310 Γενιά τωνΜπήτνικ·Αρ. 64* Γερμανόφωνο θέατρο ·Αρ. 70 Γεωπολιτική και στρατηγικές ·Αρ. 331 Γλώσσα και Δημοτικό σχολείο ·Αρ. 345 Γλωσσολογία ·Αρ. 144

Εξπρεσιονισμός ·Αρ. 208 Εξωτισμός ·Αρ. 314 Επιθεώρηση Τέχνης ·Αρ. 67 Επικοινωνιολογία·Αρ.348 Επιλεκτική βιβλιογραφία Χριστουγέννων •Αρ. 253 Επιλογή Βιβλίων 1986-87 ·Αρ. 172 Επιστήμες (κοινωνικές) ·Αρ. 222 Επιστήμες στον κόσμο μας · Αρ. 220 Επιστημονική φαηαοία ·Αρ. 220 Ερωτισμός και πορνογραφία ·Αρ. 341 Ετερότητα στην ελληνική λογοτεχνία •Αρ. 417 Η Ήχος (ο) της εικόνας · Αρ. 329

Γνωοιακές επιστήμες ·Αρ. 408 Γοαφές και υπογραφές γυναικών ·Αρ. 401

Ο

Δ

θέατρο και παιδί ·Αρ. 214 θεολογία ·Αρ. 251 Θεσσαλονίκη ·Αρ. 128

Δεκαετία του '60 ·Αρ. 308 Διακοπές και βιβλίο ·Αρ. 196 Διακοπές. Εκδότες προτείνουν 460 βιβλία •Αρ. 244 Διανοούμενοι και εξουσία ·Αρ. 186 Δοκίμιο ·Αρ. 117

Έγκλημα - Απόπειρες ερμηνείας ·Αρ. 239 Εθνικισμός ·Αρ. 322 Εθνικισμός σήμερα ·Αρ. 418 Εκπαίδευση - Δημόσια και ιδιωτική •Αρ. 247 Ελληνικά γράμματα στη Γερμανία ·Αρ. 368 Ελληνικά μπεοτ οέλερ του 1990· Αρ. 252 Ελληνική πεζογραφία (μία συζήτηση) •Αρ. 376 Ελληνικό παραμύθι ·Αρ. 130* Εξουσία και κοινωνία ·Αρ. 276

θάλασσα και ταξίδια ·Αρ. 244 θέατρο (νεοελληνικό) ·Αρ. 89

θεωρία του Χάους ·Αρ. 409

Ιστορικό μυθιστόρημα ·Αρ. 291 Ιταλική λογοτεχνία ·Αρ. 76

κ Κινηματογράφος και ιστορία ·Αρ. 266 Κινηματογράφος (θεωρία) ·Αρ. 317 Κινηματογράφου (χρόνια) ·Αρ. 353 Κοινωνία και κράτος · Αρ. 233 Κοινωνιολογία·Αρ. 119 Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας •Αρ. 241 Κουλτούρα (η) της αμφισβήτησης •Αρ. 352 Κόμικς ·Αρ. 217*

Κριτική ·Αρ. 184 Κυπριακά γράμματα ·Αρ. 123*

Όραμα (το) στη λογοτεχνία ·Αρ. 263

Λ

Οργωμένοι νέοι - Δεκαετία του '50 •Αρ. 302

Όνειρο (το) στη λογοτεχνία · Αρ. 240

Λαϊκά αισθηματικό μυθιστόρημα ·Αρ. 100 Λαϊκό τραγούδι ·Αρ. 362 Λαογραφία ·Αρ. 245 Λατινοαμερικανική λογοτεχνία ·Αρ. 59* Λογοτεχνία τηςΑργεηινής·Αρ. 315 Λογοτεχνία και ζωγραφική ·Αρ. 321 Λογοτεχνία (η) και το κακό · Λρ. 289 Λογοτεχνία και κινηματογράφος ·Αρ. 75 Λογοτεχνία και φωτογραφία ·Αρ. 271 Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί · Αρ. 242

Όριο (τα) του μυθιστορήματος ·Αρ. 373 Όψεις του λαϊκού πολιτισμού ·Αρ. 404 Π Παραλογοτεχνία·Αρ.354 Παιδί και δημιουργικότητα ·Αρ. 361 Παιδί και περιβάλλον · Αρ. 325 Παιδική λογοτεχνία (θεωρία και κριτική) •Αρ. 346 Παιδικό βιβλίο ·Αρ. 94* Παιδικά βιβλία '86-'87·Αρ. 180

Μέοα Μαζικής Επικοινωνίας · Λρ. 194 Μεσαίωνας ·Αρ. 288 Μεσοπόλεμος και πεζογραφία ·Αρ. 279 Μεταμοπέρνο·Αρ.254 Μεταπολεμική ελληνική λογοτεχνία •Αρ. 380 Μετάφραση· Αρ. 156* Μικρασιατικός ελληνισμός ·Αρ. 74* Μοναξιά και λογοτεχνία ·Αρ. 280 Μουοική και λογοτεχνία ·Αρ. 185 Μ

Νέα Υόρκη (η) στη λογοτεχνία ·Αρ. 296 Νέο Μυθιστόρημα ·Αρ. 189 Νέοι και λογοτεχνία · Αρ. 232 Ο Όιδίπους·Αρ.350 Οικολογία και πολιτική ·Αρ.318 Ολλανδικά γράμματα (ούγχρονα) ·Αρ. 84 Ολοκαύτωμα ·Αρ. 400 Ομοιοπαθητική ·Αρ. 221 Ομοφυλοφιλία ·Αρ. 246

Παιχνίδι και παιδί · Αρ. 236 Περιπλάνηοη στη λογοτεχνία · Αρ. 282 Πολιτική γελοιογραφία ·Αρ. 268 Πολιτισμός και κουλτούρα ·Αρ. 195 Πράγα των συγγραφέων ·Αρ. 209 Πρωτοπορείες και κινήματα ·Αρ. 270 Πως να διαβάζουμε ·Αρ. 359

Τ Τηλεόραση και παιδί ·Αρ. 262 Τιμή και ντροπή ·Αρ. 351 Τρέλα και κοινωνία · Αρ. 272 Τσιγγάνοι: Ρομ, Μανούς και Σιντέ, Καλέ •Αρ. 374 Υ

Υπερρεαλισμός (ελληνικός) ·Αρ. 120 Υπερρεαλισμός και έρωτας · Αρ. 335 Υποτροφίες συγγραφέων · Αρ. 371

Φ Φεμινιστικό έντυπο (ελληνικό) ·Αρ. 198 Φετίχ της γραφής ·Αρ. 360 Φετιχιομός·Αρ.301 Φιλέλληνες (σύγχρονοι αγγλόφωνοι) •Αρ. 164 Φιλοσοφία της ιστορίας ·Αρ. 344 Φιλοσοφία και φύοη ·Αρ. 339 Φινλανδικά γράμματα ·Αρ. 114 Φουτουρισμός ·Αρ. 141 Φρόιντ (επίγονοι) ·Αρ. 65*

Πρωτοχρονιές του Μεσοπολέμου ·Αρ. 370 X

Ρ Ραδιόφωνο και τηλεόραση ·Αρ. 215 Ρεαλισμός ·Αρ. 250 Ροκ·Αρ.219 Ρομαντισμός· Αρ. 225

Σενάριο (το) ·Αρ. 290 Σημειωτική ·Αρ. 71* Στρουκτουραλισμός ·Αρ. 227* Συμβολισμός ·Αρ. 333 Σχολή της Φρανκφούρτης ·Αρ. 405 Σώμα (το) στο λόγο και στην τέχνη •Αρ. 307

Χιούμορ ·Αρ. 124 Χιούμορ και παιδική λογοτεχνία ·Αρ. 336 Χιπισμός ·Αρ. 341 Χόλιγουντ (το) στη λογοτεχνία ·Αρ. 332 Χρονογράφημα ·Αρ. 293 Χωρισμός ·Αρ. 366 Ψ

Ψυχανάλυση (το λυκόφως) ·Αρ. 264 Ψυχανάλυση και λογοτεχνία ·Αρ. 163 Ψυχανάλυση και πολιτική ·Αρ. 343 Ψυχανάλυση και ψυχοθεραπεία ·Αρ. 342 Ψυχιατρική και ψυχανάλυση ·Αρ. 210 Ψυχογλωσσολογία ·Αρ. 238 Ψυχολογία (κοινωνική) ·Αρ. 255

* Τα τεύχη που σημειώνοπαι με αστερίοκο έχουν εξαντληθεί.

«Είναι αξιοσημείωτο με πόσο πλούτο λεπτομερειών περιγράφει η Γέλινεκ την ποικιλομορφία της μικροαστικής συμπεριφοράς, εντάσσοντάς την στην επίκαιρη ιστορία του οικονομικού θαύματος της Αυστρίας».

Frankurter Allgemeine Zeitung

«Είναι ζήτημα αν έχει γραφεί ποτέ κάτι τόσο καυστικό για τη δεκαετία του 1950-60».

Die Well

«Ένα πολύ σημαντικό και ενδιαφέρον βιβλίο, τόσο ως προς την τεταμένη και πάντοτε επίκαιρη θεματική του όσο και τη συναρπαστι­ κή του γλώσσα».

Rheinische Post

η πιανίστρια

Β

Εκδόσεις

ΕΚΚΡΕΜΕΣ

Ιονλιανον 41-43 Αθήνα 104 33 Τηλ./Fax.: 8220 006 Βιβλιοπωλείο: Στοά τον Βιβλίου, Πεσμαζόγλον 5 Αθήνα Τηλ. 3213 583 email: ekkremes@yahoo.com

Το μεγάλο βιβλιοπωλείο των βορείων προαστίων Στους τέσσερις όροφους του ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΣΤΗ ΣΤΟΑ θα βρείτε: • 80.000 τίτλους βιβλίων όλων των Ελληνικών Εκδοτικών Οίκων και όλων των κατηγοριών βιβλίων ακόμη και των πλέον εξειδικευμένω ν • International Bookstore (literature, art. music, architecture, interior design, computer, marketing, m anagement, food and drinks, children books. CD RO M 'S ) • Πλήρες τμήμα χαρτικών, σχολικών, ειδών ζωγραφικής και hobby, αναλωσίμων ηλεκτρονικού υπολογιστή • ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ CAFI= στον πρώτο όροφο και την αυλή του Βιβλιοπωλείου • Προνομιακή κάρτα μέλους (εκπτώσεις και ενημέρωση για τις δραστηριότητές μας) • Παρουσιάσεις βιβλίων για ενηλίκους και παιδιά - εκθέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας • Συνεχές ωράριο λειτουργίας

Δωρεάν αποστολή ■

εντός 24 ωρών στο νομό Αττικής για παραγγελίες ποσού άνω των 10.000 δρχ. Για την υπόλοιπη Ελλάδα και τις χώρες της Ε.Ε. με χρέωση πιστωτικής κάρτας ή με αντικαταβολή (τα έξοδα αποστολής χρεώνονται σύμφωνα με τον ισχύοντα τιμοκατάλογο των ΕΛΤΑ).

J

Μπορείτε να μας δώσετε την παραγγελία σας με ένα από τους παρακάτω τρόπους • τηλεφωνικά (στα τηλέφωνα 680 0644-646 εσωτ. 1) • με την αποστολή e-mail στην ηλεκτρονική διεύθυνση info@evripidis.gr • με fax στο 680 0647

ε------------υ Eρ D& OπO £u §E EΥ S) —€βιβ

Λ Ι ο Γι ω Λ ε ι ο

Ανδρέα Παηανδρέου 11 εντός στοάς (πρώην Βασ. Κωνσταντίνου) 152 32 Χαλάνδρι Τηλ.: 680 0644-6 Fax: 680 0647.www.evripidis.gr e-mail: info@evripidis.gr

Α ρ χ α ί α Ελ λ η ν ι κ ή Γ ρ α μ μ α τ ε ί α « Ο ι

Ελληνες»

15/ 4/2001 14/ 5/2001 Τα Εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα μ ι τα στοιχεία που μας παραχώ­ ρησαν τριάντα βιβλιοπώ­ λ η απ 'όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέοοιρα βιβλία που m av τις περιοοότΕρΕς πωλήοεις.

L

NT. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Οι τρεις χήρες

2 . Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή

καςτανιοτης

κέδρος

I. ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ Κουοτούμι στο χώμα 3 . Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση

καςτανιοτης

κέδρος

4 . Α. ΔΟΞΙΑΔΗΣ Ο θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ 5 . ΟΥ. ΕΚΟ Μπαουντολίνο

καςτανιοτης

ελληνικά γραμματα

6 . Π.ΚΟΕΛΟ Το ημερολόγιο ενός μάγου

νεα σύνορα

7 . Ο.ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ Ο δρόμος του φεγγαριού 8 . Α. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Παλιόκαιρος Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ Χειμερινό ηλιοστόοιο

εμ πειρια - εκδοτικη

καςτανιοτης οκεανιδα

Φ. ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ Εγώ, η Μάρθα Φρόυντ

καςτανιοτης

9 . Κ. ΚΑΡΑΚΑΣΗΣ Αθηνά. Ευτυχώς που δεν γεννήθηκα όμορφη Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα 10. Ι.ΑΛΙΕΝΪΕ Κόρη της μοίρας ΓΙΟΒΑΝΝΑ Μάγδα

φυχογιος

καλεντης

οκεανιδα

κέδρος

Κ. ΚΙΣΣΟΝΕΡΓΗ Στις ομορφιές οου είσαι σήμερα ΓΚ.ΞΙΝΓΚΓΙΑΝ Το βουνό της ψυχής

εμ πειρια - εκδοτικη

νεα σύνορα

11. Μ.ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ Ιστορίες αμαρτίας και αγιοσύνης

εστία

ΤΖ. ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ Ο Χάρι Πότερ και το κύπελλο της φωτιάς 12. θ . ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗ Το Παρτάλι

ψυχογιοί

πατακης

Τα οτοιχιία παραχώρηοαν τα βιβλιοπωλιία: Αβηνά-Κορυδαλλός, Αριοτοτιληξ-Αβήνα, ίαγιονάκης-ΑΟήνα, ίονκύ-λαύριο, Αωίώνη-ΓκΜίνα, Βρμόζ-Λράμα, ΕλιυΟιρουδάκιηζ-Αίήνα, [νδοχώρα-Αβήνα, ίοτία-Αθήνο, Ιηριχίδιμ,-θιοοαλοάη, θιωρία-ΙάκυνΟος Ιανόζ-θισοαλονίκη, Κουκίδα-Κάρινβος Κρομμάδας-Χίος Λοξίοξ-θιοοαλονίκη, Μιχαλάς-Αβήνο, Μαθό ΧΜιθία, ΜποοτάνογλουΙΙιιραιάξ, Παράμιτροζ-Χολαργός Πατάκη^Αβήνα, Πιρδικούλι-ΙΙία Μάκρη, Πολπώ-Αβψο, Ιόκψ,-Ηια [μόρ­ τη, Ικαλινό-Ικιάβος, ΤοΜντρο-Εόδος ΦοικίνοςΜαρούοι, Φάούρης-Πάαιό Φάληρο, Φτούλη-Ηία Ιωνία, Φωτόδιντρο-Ηράκλαο, ϋρα-Τράιολη

______ 15

ΝΕΟΙ, Ω Ρ Α Ι Ο Ι

ΚΑΙ

ΦΕΡΕΑΠΙΑΕΙ

Ο Ρούνχιγκερ Βίσμπαρντ, υπεύθυνος του τμήματος επικοινωνίας της Διεθνούς Έκθεσης της Φρανκφούρτης, και η Ρόζμαρι Ράουτερ, υπεύθυνη για τις εκδηλώσεις της τιμώμενης χώρας, ήρθαν στην Αθήνα για να ελέγξουν εκ του σύνεγγυς τους ρυθμούς προετοιμασίας της Ελλάδας πριν από την τελική «αναμέτρηση» του Οκτωβρίου, της 53ης διοργάνωσης στην οποία η χώρα μας θα είναι η τιμώμενη. Για να αποκτήσουν ολοκληρωμένη εικόνα της πορείας των εργασιών της χώρας μας συνομίλησαν με Έλληνες εκδότες («Καστανιώτης», «Πατάκης», «Εστία», «Κέ­ δρος»), εηισκέφθηκαν την Έκθεση Βιβλίου στο Πεδίον του Αρεως, συναντήθηκαν με τον Πρόεδρο της Επιτροπής της Φρανκφούρτης κ. Γ. Ρωμαίο, με μέλη της ίδιας επιτροπής, με το διευθυντή του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου κ. X. Λάζο, με τον εκπρό­ σωπο της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοπωλών κ. X. Δαρδανό. Τα συμπεράσματά τους για την προετοιμασία της Ελλάδας συνοψίστηκαν στην εξής φράση: «Πολύ ικανοποιητική και πειστική». Στο πλαίσιο αυτών των επισκέψεων η Ρόζμαρι Ρόουτερ επισκέφθηκε και το διαβάζω ως το περιοδικό του βιβλίου. Είχαμε μαζί της εγκάρδια συνομιλία μιας ώρας στα γραφεία του πε­ ριοδικού στη διάρκεια της οποίας με επιμονή ειδικού η υπεύθυνη από τη Φρανκφούρτη μας ρωτούσε για την 25χρονη πορεία του διαβάζω, τους στόχους του και τους σκοπούς του. Ρώ­ τησε για τους συνδρομητές του περιοδικού, εντυπωσιάστηκε με τις διαφημιστικές καταχωρί­ σεις και ζήτησε να μάθει πώς είναι οργανωμένη η ύλη του περιοδικού. Έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον όταν της παρουσιάσαμε τα αφιερώματα που έχουμε ως τώρα πραγματοποιήσει σε Γερμανούς και γερμανόφωνους συγγραφείς και η συμβουλή της, που έ­ μοιαζε με προτροπή, ήταν: «Αυτό το περιοδικό πρέπει οπωσδήποτε να μεταφράζεται στα αγγλικά διότι παρουσιάζει ανάγλυφα την πορεία και τις τάσεις της εκδοτικής παραγωγής της Ελλάδας». Βεβαίως χαρήκαμε επειδή ένας έμπειρος άνθρωπος που ασχολείται με το βιβλίο εδώ και είκοσι πέντε χρόνια μάς προτρέπει για το επόμενο βήμα μας. Η απάντησή μας ήταν θετική υπό την προϋπόθεση ότι θα υπάρξουν σοβαρές προτάσεις. Πρέπει να τονίσουμε ότι σε όλη τη διάρκεια της συζήτησης η Ρόζμαρι Ράουτερ κρατούσε σημειώσεις.

0 πάγος είχε ήδη σπάσει και τη ρωτήσαμε αν υπάρχει κάποια «συνταγή» επιτυχίας στην Έκθεση της Φρανκφούρτης επικαλούμενοι τη μακρόχρονη πείρα της. Η απάντησή της καταπέλτης. Μόνο οι νέοι συγγραφείς, οι εμφανίσιμοι, οι πολύγλωσσοι, οι ε­ ξοικειωμένοι με το κοινό, οι εύγλωττοι και οι ικανοί στις δημόσιες σχέσεις μπορεί να έχουν α­ πήχηση στην Έκθεση και μέλλον στη Γερμανία και την Ευρώπη. Αυτά είναι τα πολύτιμα χαρ­ τιά σας και μ' αυτά οφείλετε να παίξετε αν θέλετε να πετύχετε. Η αντίδρασή μας ήταν άμεση και ακαριαία. Δεν κρύψαμε τη δυσαρέσκειά μας θεωρώντας ότι μια τέτοια αντίληψη δεν απέχει πολύ από μια «ρατσιστική» αισθητική. Και οι καλοί συγγρα­ φείς μιας κάποιας ηλικίας, ρωτήσαμε, που δε διαθέτουν τα παραπάνω προσόντα είναι κατα­ δικασμένοι; Δεν πήραμε απάντηση και στην απορία μας αν αυτές οι απόψεις είναι και προσω­ πικές μάς είπε: «Εσείς με ρωτήσατε για συνταγές» και αμέσως πρόσθεσε ότι η Ελλάδα πρέ­ πει να δείξει το σύγχρονο πρόσωπό της χωρίς ψιμύθια. Αν μάλιστα χρησιμοποιήσετε και το χιούμορ ως όπλο, τότε ενδεχομένως να πετύχετε στους στόχους σας. Η ώρα είχε περάσει και τα επόμενα ραντεβού περίμεναν την κ. Ράουτερ. Χαιρετηθήκαμε εγκάρδια και η εντύπω­ ση που αποκομίσαμε από τη συζήτηση ήταν: Η έκθεση της Φρανκφούρτης είναι μια πρόκλη­ ση για την Ελλάδα. Αλλά η πορεία και το μέλλον του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από τη συνέχεια αυτής της προσπάθειας και πέραν του Οκτω­ βρίου του 2001.

16

ΦΥΤΟΛΟΓΙΑΣ

ΕΓΚQΜ IΟΝ

Μία ξεχωριστή ανθολογία κειμένων κυκλοφόρησε πρόσφατα από τη Βι­ βλιοθήκη της Τράπεζας Αττικής. Τίτλος της Φυτοήόγιον. Άνθη αμάραντα και Δένδρα αγλαόκαρπα. Υπεύθυνη της έκδοσης η Βαρβάρα Δεληβοριά, η οποία ανέλαβε να συγκεντρώσει σε έναν όμορφο τόμο κείμενα που έ ­ χουν κεντρικό θέμα τα φυτά και τα λουλούδια. Η Β. Δεληβοριά ανθολογεί από έναν ύμνο στην Παναγία, κείμενα του Αριστοτέλη ή του Μιχαήλ Φελ­ λού, ιστορικές καταγραφές του Ηροδότου μέχρι Εολωμό, Παπαδιαμάντη, Ελύτη, Χατζιδάκι, τραγούδια του Αττίκ και πολλά ακόμα κείμενα. Όπως σημειώνει η ίδια στην εισαγωγή, «κάθε είδους ελληνικά κείμενα λόγια ή δημώδη, σοφά ή αφελή, στεγνά ή λυρικά, όλα τους το ένα δίπλα στο άλλο δείχνουν ότι η σχέση ανθρώπου-φυτών είναι μια σχέση εξ υπ' αρ­ χής βαθύτατη και τελικό αρμονική». Τα κείμενα κοσμούν ζωγραφιές της Β. Δεληβοριά, «άπειρες εγκλωβισμέ­ νες μικρές πινελιές», όπως γράφει χαρακτηριστικά, στις οποίες αποπειράθηκε να αποτυηώσει το βαθύτερο χαρακτήρα κάθε φυτού και λου­ λουδιού, σχολιάζοντας, τρόπον τινά, και τα κείμενα. Το αποτέλεσμα είναι ερεθιστικό, όχι μόνο για τους φυσιολάτρεις αλλά και για εκείνους που στέκονται αμήχανοι μπροστά στα μικρά μεγάλα θαύματα της φύσης.

Ν.ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ: ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

ΜΕΤΑ

Δέκα χρόνια μετά το θάνατο του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου, δε­ καοχτώ καθηγητές Πανεπιστημίου, Έλληνες και ξένοι, ακαδημαϊκοί, γνωστοί ποιητές συναντήθηκαν στη Σπάρτη από τις 18-21 ΜαΤου, στο πλαίσιο του πρώτου διεθνούς τετραήμερου συμποσίου αφιε­ ρωμένου στη μνήμη του μεγάλου Λάκωνα ποιητή, που πραγματο­ ποιείται με πρωτοβουλία της Εταιρείας Φίλων του Μυστρά και της Ιστορίας του και του Αρχείου «Νικηφόρος Βρεττάκος», που λειτουρ­ γεί στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Σπάρτης από το τέλος του περασμέ­ νου χρόνου. Στη διάρκεια του συμποσίου, το οποίο πραγματοποιήθηκε στην αί­ θουσα εκδηλώσεων της Ιερής Μητρόπολης Σπάρτης, παρουσιά­ στηκαν από είκοσι δύο συνέδρους εισηγήσεις που καλύπτουν όλες τις πτυχές του έργου του Ν. Βρεττάκου. Το σύνολο των εισηγήσε­ ων θα εκδοθεί μελλοντικά με την ευθύνη της οργανωτικής επιτροπής του συμποσίου. Οι ελληνιστές Vincenzo Rotolo (Ιταλία), Kyril Topalov (Βουλγαρία), Miguel Castillo-Didier (Χιλή), David Conolly (Αγγλία), οι ποιητές Τάκης Βαρβιτσιώτης, Έκτωρ Κακναβότος, οι καθηγητές πανεπιστημίου Κάρολος Μητσάκης, Άντα Γκίβαλου-Κατσίκη, Μάριος Βύρων Ραίζης, Γεράσιμος Ζώρας ήταν μερικοί από τους συνέδρους που μίλησαν για το έργο του ποιητή.

17

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΙ ΕΙΝΑΙ ΕΝΙΟΤΕ Π Ρ Ο Κ Ρ ΟΥ Σ Τ Ε Ι Α ; Διαβάσαμε προσφάτως την κριτική του Δημοσθένη Κούρτοβικ στα «Πρόσωπα» των Νέων (19.5.2001) και του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (13.5.2001) για το νέο μυθιστόρημα της Αμάντας Μιχαλοηούλου Παλιόκαιρος. Παραθέ­ τουμε την κατακλείδα των δύο κριτικών κειμένων διότι είθισται σ' αυτή να συμπυκνώνε­ ται η θετική ή αρνητική στάση του κριτικού: Του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου:

Όλα τα μυθιοτορηματικά πρόοωπα της Μιχαλοηούλου μοιάζουν με παραλλαγές του αφηγητή-ουγγραφέα: άλλα ονόματα για το ίδιο, εν πολλοίς, οτενά αυτοβιογραφικό ούμηαν, που ούντομα καταντά φανερά μονοφωνικό και επαναλαμβανόμενο, οτο πλαίοιο μιας δρά­ σης η οποία περιγράφεται με αφόρητες (και τις περιοοότερες φορές τελείως άχρηστες) λε­ πτομέρειες αντί, απλώς, να ουμβαίνει και να διενεργείται. θλιβερό, δυστυχώς, το ουμπέραομα: πολύ κακό για το τίποτα. Του Δημοσθένη Κούρτοβικ:

Όπως και να 'χει, γεγονός είναι ότι ο Παλιόκαιρος, παρά τους περιορισμούς και τις αδυνα­ μίες του (στις οποίες ανήκει και μια αρκετά εκβιαστική εξέλιξη της πλοκής οτο δεύτερο μέ­ ρος), είναι ένα εύστροφο, πνευματώδες μυθιστόρημα, δροσερό και δυναμικό στην έκφρα­ ση, πολύ ενδιαφέρον στις λεπτομέρειες, αν και λιγότερο στη σύλληψη και την οργάνωση. Αλλά το σημαντικότερο, επειδή τέτοιες αρετές είχαν και τα προηγούμενα βιβλία της Μιχα­ λοηούλου, είναι ότι εδώ υπάρχει περισσότερη εοωτερικότητα εις βάρος των κινήσεων ε ­ ντυπωσιασμού. Κατά κάποιον τρόπο, αυτή η ωρίμανοη της ουγγραφέως Μιχαλοηούλου, πιο βέβαιη και πιο προσανατολισμένη από την ωρίμανοη της ηρωίδας της, είναι μια απάντη­ ση στα προβλήματα που θέτει, ή μας έκανε να θέσουμε, το μυθιστόρημά της. Πλήρης διάσταση απόψεων, από δύο εκ των εγκυρότερων κριτικών μας. Κι αναρωτιέται κανείς: ποια συμπεράσματα θα αντλήσουν οι αναγνώστες (όσοι, τέλος πάντων, παρακο­ λουθούν συστηματικά τη μάχιμη κριτικογραφία) από δύο εκ διαμέτρου αντίθετες από­ ψεις; Να διαβάσουν το «πιο ώριμο μυθιστόρημα» της Μιχαλοηούλου ή να το προσπεράσουν, αφού είναι «πολύ κακό για το τίποτα»; Και ο συγγραφέας (παρότι δε γράφονται μό­ νο γι’ αυτόν οι κριτικές) ποιον από τους δύο κριτικούς να «ακούσει»; Αυτόν που τον επαι­ νεί, έστω και με μικρές επιφυλάξεις, ή εκείνον που κατακεραυνώνει το βιβλίο του; Αυτή η σύγχυση που προκαλείται μπορεί να είναι και μέρος της λειτουργίας της κριτικής; Τόσο υποκειμενική είναι η κρίση ενός μυθιστορήματος; Ή απλώς οι κριτικοί μας αδυνα­ τούν να ξεπεράσουν τα προσωπικά τους γούστα και να προσεγγίσουν ένα βιβλίο με βάση κάποιους γενικά αποδεκτούς αισθητικούς κανόνες; Το ερώτημα παραμένει αναπάντητο. Το οξύμωρο ωστόσο είναι ότι στο παρελθόν το πρώτο μυθιστόρημα της ίδιας συγγραφέως, το Γιάντες, έλαβε ευνοϊκή κριτική από τον Β. Χατζηβασιλείου (ο οποίος το ψήφισε και για το Βραβείο Μυθιστορήματος του διαβάζω για το 1996) και αρνητική από τον Δ. Κούρτοβικ.

18

Ο ΜΠΕΡΓΚΜΑΝ ΓΙΑ ΤΟΝ Μ Π Ε Ρ Γ Κ Μ Α Ν Κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συλλογή συνεντεύξεων του μεγάλου Σουηδού σκηνοθέτη Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, με τίτλο Μπέργκμαν. Ο Μπέργμαν μιλάει για τον Μπέργκμαν («Ροές», μτφρ.: Ε. Φρυδά, επιμ.: Ε. Κατσάνης). Πέρα από το ιστορικό των παρασκηνίων και τις αυστηρά κινηματογραφικές αναφορές, η άποψη του δημιουργού Μπέργκμαν γενικότερα είναι πάντα ερεθιστική αλλά και επίκαιρη, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς ότι οι συνεντεύξεις αυτές πραγματοποιήθηκαν στα τέλη της δεκα­ ετίας του '60. Παραθέτουμε μερικά ενδεικτικά αποσπάσματα.

Το δράμα ίχει ήδη πάρει τη μορφή του. Το βλέπουμε να παίζεται καθημερινά οτην τηλεόραοη. Τα υλικά του είναι τερατώδη. Και σ' αυτό το δράμα είναι αμφίβολο αν η τέχνη παί­ ζει κάποιο ρόλο, ή αν έχει κάποια πραγματική θέοη οτον νου των ανθρώπων (ο. 136). Μετά τη Σιωπή πήρα ένα ανώνυμο γράμμα που μέοα του είχε λερωμένα χαρτιά υγείας, θα μπορούοε να πει κανείς ότι αυτό το φέρσιμο της άξιζε της ταινίας, γιατί μόλο που με τα σημερινά δεδομένα θεωρείται μάλλον αβλαβής, τότε ήταν αρκετά ωμή. Υπήρχαν ακόμα άνθρωποι που μου τηλεφωνοάοαν και απειλοάοαν να σκοτώσουν και μένα και τη γυναίκα που ήμουν παντρεμένος εκείνο τον καιρό. Εκτός απ' αυτόν τον τηλεφωνικό τρόμο θα πρέ­ πει να πήρα καμιά εκατοστή γράμματα. Όλα αυτά οημαίνουν ότι τα οεξουαλικά τραύματα οτη Σουηδία ήταν πολύ μεγάλα. Βέβαια τα τελευταία χρόνια τα πράγματα έχουν αλλάξει ριζικά (ο. 220). Η πολιτική δράση οήμερα φτάνει βίαια οε μας μέοα από τις ειδήσεις, και μέοα από την ά­ μεση εγγύτητα της τηλεόραοης γύρω απ' το κάθε τι που συμβαίνει οτον κόομο. Απ' αυτή την άποψη η τέχνη έχει χάοει ολότελα το τρένο. Οι καλλιτέχνες δεν είναι πια οι κοινωνι­ κοί οραματιοτές που ήταν κάποτε. Κι ούτε πρέπει να φαντάζονται πως είναι κάτι τέτοιο! Η πραγματικότητα απομακρύνεται βιαστικά από τους καλλιτέχνες και το πολιτικά τους ορά­ ματα (ο. 260-1). Η Ντροπή πηγάζει από μια πανικόβλητη ερώτηση: Τι οτάοη θα είχα κρατήσει αν η Σουηδία περνούοε από ναζιοτική κατοχή και εγώ είχα κάποια υπεύθυνη θέοη ή οχέοη με κάποιον οργανισμό; Ή αν με απειλούσαν οαν άτομο; Πόοο θάρρος θα μπορούσα να ουγκεπρώοω οαν πολίτης κάτω από την απειλή βίας σωματικής ή ψυχικής, ή οτον πόλεμο νεύρων μιας κατεχόμενης χώρας; Οπότε οκέφτομαι αυτά τα θέματα καταλήγω πάπα στο ίδιο συμπέ­ ρασμα: είμαι δειλός ψυχικά και σωματικά - εκτός από όταν θυμώνω. Υπάρχουν στιγμές που γίνομαι έξαλλος από θυμό. Πάποτε όμως είμαι δειλός. Έχω έπονο το ένστικτο της αυτοουπήρηοης μέοα μου. Από καθαρό σωματική άποψη ο ευέξαπτος χαρακτήρας μου μπορεί να με εφοδιάσει με αρκετό θάρρος. Αυτό είναι απλά θέμα φυσιολογίας. Άλλο όμως να οε κατατρώει μια επίμονη παγωμένη απειλή και να σκέφτεσαι συνέχεια πώς θα επιζήοεις (ο. 280).

19

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΜΕΓΑΛΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Η τέχνη της γραφής στον 20ό αιώνα τιτλοφορείται μία ανθολογία συνεντεύξεων με­ ρικών εκ των κορυφαίων συγγραφέων και ποιητών του προηγούμενου αιώνα. Η επι­ μέλεια ανήκει στον Αλέξη Ζήρα και το βιβλίο περιλαμβάνει συνεντεύξεις των Μάρ­ κες, Μπόρχες, Κούντερα, Μαλρό, Χένρι Μίλερ, Πας, Ντάρελ, Γκριν, Νερούδα, Πίντερ κ.ά. Παραθέτουμε δύο αποσπάσματα από τη συνέντευξη του μεγάλου Μιλάν Κούντερα. Ειδικά το πρώτο αφορά άμεσα τους σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς και, βέβαια, όλους όσοι ασχολούνται με την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερι­ κό... Το δεύτερο απόσπασμα αποτελεί μία εύστοχη παρατήρηση του συγγραφέα του Αστείου πάνω στο μεγάλο συμπατριώτη του, τον Κάφκα.

Η λογοτεχνία που απευθύνεται αποκλειστικά και μόνο οτο εθνικό της κοινό είναι ανα­ χρονιστική και δεν εκπληρώνει την ουοιαοτική της λειτουργία. Το να παρουσιάζει κα­ νείς τις ανθρώπινες καταοτάοεις, μ ' έναν τρόπο που δεν είναι κατανοητός πέρα από τα αύνορα μιας μόνο χώρας, είναι ααν να μην προσφέρει τίποτε ουοιαοτικό στους α­ ναγνώστες του. Είναι ααν να τους περιορίζει οτα τοπικά στερεότυπα, ααν να τους στε­ ρ εί τη φωνή. Το ότι είμαι απαγορευμένος στην πατρίδα μου (ο.ο. ως γνωστόν, το κομμουνιστικό καθεστώς είχε εκδιώξει τον Κοόηερα), αυτό είναι ένα σκληρό μάθημα αλλά συγχρόνως και χρήσιμο. Ένα έργο που δεν αξιώνεται να γίνει μέλος της παγκό­ σμιας λογοτεχνίας στην εποχή μας, θεωρείται χωρίς υπόοταοη και χωρίς μέλλον (ο.

118-9). Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε υπεύθυνα για το καθετί, τα πολιτεύματα. Αυτό όμως μας απομακρύνει από το να δούμε ότι αυτά δεν κινούν παρά τους μηχανισμούς που προϋπάρχουν μέοα μας. Κάναμε τον Κάφκα προφήτη λέγοντας ότι απογύμνωσε την ανθρώπινη συμπεριφορά ατούς κόλπους ενός ολοκληρωτικού αύμπαντος. Εκείνος έ­ κλινε απλά και μόνο προς τον ανθρώπινο μικρόκοομο που τον περιτριγύριζε. Και μετά απ' αυτό οι μηχανιομοί του μικρόκοομου άνοιξαν δρόμο προς τις μεγάλες τραγωδίες της ιστορίας. 0 ρόλος του μυθιστορήματος δεν είναι να αρνείται καταφανείς πολιτικές αλήθειες αλλά να δίνει στη δημοσιότητα τα ανθρώπινα σκάνδαλα (ο. 125).

20

Π ΑΙΔ ΙΚΑ-Ε Φ ΗΒΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

γρ ά φ α ο

ΓΙΑΝΝΗΣ I . ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΚατίΤρεβελιάν, Το όνειρο του Βασιλιά Ιβάν Εικον.: Χάιντ Κόρνερ, μτφρ.: Πόλυ Βαοιλάκη, Αθήνα, Κάσιωρ, 2001. Εελ. 24 Ο βασιλιάς της ιστορίας μας ανακάλυψε την αγαπημένη του με τη συνεργασία του ονείρου, μιας «μουσικά» ανθρωποποιημένης φύσης, μιας... καμαριέρας και βεβαίως της ερωτευμένης καρδιάς του. Ένας βασιλιάς με υπασπιστές, λιγάκι μαλθακός... Αλλά ας μιλήσουμε σοβαρά...

0α απολαύσετε ένα πολύ τρυφερό παραμύθι, με τις σημαντικότερες κατά Propp λειτουργίες των κλασικών παραμυθιών, με πρωτότυπη για τα ελληνικά δεδομένα εικονογράφηση και με έξοχη απόδοση. (Γο αναγνώστες από 6 ετών)

ΚΑΙ ΛΙΓΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Αχελώος, ο θεός ποταμός Εικον.: Βασίλης Γρίβας, Αθήνα, Παπαδόπουήος, 2001. Εελ. 28 Ένας από τους γνωστούς μύθους, όπου ο ποταμός Αχελώος, θεός αυτός, πάλεψε με τον Ηρακλή, τον ημίθεο, για την αγάπη της Διηάνειρας, απστυπώνεται με εντυπωσιακά χρώματα και με γλαφυρό και εύληπτο λόγο. Βιβλίο πολύτιμο για σχολικές βιβλιοθήκες, κυρίως στα μαθήματα μυθολογίας που δυστυχώς ανιχνεύονται ελάχιστα και όχι μόνο στο Δημοτικό Εχολείο... (Για αναγνώστες από 8 ετών)

ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ Ελένη Τορόση, Ο Μελάνιος τρεχαντήρας ταξιδεύει Εικον.: ΚίρστενΛάβες, Αθήνα, Πστάκης, 2001. Εελ. 120 Ο Μελάνιος είναι ένα χταπόδι που ταξιδεύει μ' ένα... ποδήλατο στην Ελλάδα. Γνωρίζει διά­ φορα ζώα αλλά και παιδιά που το καθένα έχει να του «πει» και μια ιστορία σχετική με την α­ ποδοχή είτε του εαυτού του είτε του «άλλου». Κι είν' αλήθεια, χρειαζόμαστε όλοι ένα τέτοιο ταξίδι ψυχής και πολιτισμικού ανθρωπισμού στις μέρες μας. Μικρές ιστορίες, από μια συγγραφέα-δημοσιογράφο που τα λίγα ως τώρα δείγματά της είναι άκρως ενθαρρυντικά, οε μια ελληνική παιδική λογοτεχνία που έχει ανάγκη τις νέες φωνές. (Για αναγνώστες από 9 ετών)

ΜΙΑ ΑΠΕΡΑΝΤΗ ΑΓΑΠΗ Ερίκ Εαβουαζά, Ο νάνος και η Γαριδούλα. Εικον.: Φρεντερίκ Ρεμπενά, μτφρ.: Ανδρέας Καρακίτοιος. Αθήνα-θεσσαλονίκη, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2001. Εελ. 46 Τούτο το μικρό βιβλίο είναι ένας αριστουργηματικός ύμνος στην αγάπη. Η αφαιρετική του α­ φηγηματική αποτύπωση απελευθερώνει ιδέες για τον αυτοσεβασμό και την αυτοπεποίθηση του ατόμου, αληθινά παιδαγωγικές συμπεριφορές αλλά και αντιλήψεις για την απόρριψη και το ρατσιστικό αποκλεισμό, που δυστυχώς υπάρχουν. Κυρίως εγγράφει μια ποίηση των αι­ σθήσεων που εξουθενώνει την ανάλγητη εποχή μας. Είναι η ιστορία ενός μικρόσωμου αγο­ ριού που γνωρίζεται με μια επίσης μικρόσωμη ακροβάτισσα. (Για αναγνώστες από 11-12 ε ­ τών)

21

εξώστης | Βιβλίο και Κινηματογράφος

Ε υ ρ ω π α ϊ κ ο ί

σ υ μ β ι β α σ μ ο ί Τι κάνει η Ευρώπη, και ειδικά οι Γάλλοι που παραδοοιακά παραπονιούνται για την κυριαρχία του Χόλιγουντ, για να ανταγωνιστούν το οινεμά των ΗΠΑ; Αν κρίνουμε (και) από το 54ο Φεστιβάλ Καννών που ολοκληρώθηκε τον Μάιο, η απάντηση είναι απλώς δημόσιες οχέοεις. Με το «καλλιτε­ χνικό» άλλοθι της διεθνούς δημιουργικής ομάδας του Μουλέν Ρουζ και της (αυτονόητης)... γαλλι­ κής ατμόσφαιρας, το εκκεντρικό μιούζικαλ του Μπαζ Λούρμαν άνοιξε το φεστιβάλ συνεισφέροντας χολιγουντιανή λάμψη, η οποία... επεκτάθηκε και οτο διαγωνιοτικό πρόγραμμα με την απρόοπτη συμμετοχή του εμπορικά φιλόδοξου καρτούν Σρεκ. Απλώς δύο παραδείγματα, ενδεικτικά όμως μιας διακριτικά (;) σχιξοφρενικής οτάοης απέναντι οτο Χόλιγουντ: οι πίσω από τις Χάννες «Ευρω­ παίοι διανοούμενοι» μιοούν την κηδεμονία του αμερικανικού οινεμά οτα ταμεία, τα ίδια τα τελευ­ ταία όμως θυμίζουν πόαο οι Ευρωπαίοι θεατές εξακολουθούν να θαυμάζουν τη λάμψη του. Μια λάμψη ίσως λαϊκίοτικη, που όμως ενώνει το τυπικό κοινό οε μια ήπειρο όπου ο κανόνας εδώ και πολλά χρόνια θέλει τις ταινίες της κάθε χώρας να μην «ταξιδεύουν» καλά -απ ό εισπρακτική άπο­ ψ η - στις υπόλοιπες. Από την άλλη μεριά, οι... διακηρύξεις πολιτιστικής περηφάνιας των Γάλλων βρίοκουν το φυσικό τους όριο όταν μιλάμε για εμπόριο: ο κολοοοός της Vivendi-Universal δεν έχει ακόμα δοκιμαστεί επαρκώς, όλο και περιοοότεροι παρατηρητές του χώρου όμως βάζουν ήδη το ί­ διο στοίχημα - πως οι κανόνες του Χόλιγουντ θα επιβληθούν de facto στους ιδιοκτήτες οι οποίοι θα βρεθούν να δουλεύουν για το αμερικανικό οινεμά πολύ πριν υποψιαστούν (πόαο μάλλον κατα­ φέρουν) να το κάνουν να δουλέψει γι' αυτούς...

22

ΖΑΝ ΕΣΕΝΟΖ

ΦΕΥΓΩ μεταφγαςΗτ ΤΡΙΣΕΥΓΕΝΗ

ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ; ΑΧΙΛΛΕΑΓ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ ΖΑΝΕΣΕΝΟΖ ΦΕΥΓΩ Ρ

Βραβείο G O N C O U R T , 1999 « Τ ο Φεύγω είναι ο καθρέφτης του κόσμου μας, ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα που αφηγείται πώ ς χάνουμε την αίσθηση της πραγματικότητας και π ώ ς μας ξεφεύγει η ζωή. Ο Εσενόζ, από διαφορετικές οπτικές γωνίες, εναλλάσσει τους αφηγηματικούς τρόπους και τους ρυθμούς, τις εικόνες και τις μεταφορές. Είναι συγχρόνως γλυκύς και ανησυχητικός, ακριβολόγος και μαιανδρικός, με τρόπο που να κάνει τον ανα­ γ ν ώ σ τη να βγει έξω από τις συνήθειές του. Έ τσ ι, η περιπέτεια του βιβλίου συμπο­ ρεύεται με την περιπέτεια της ανάγνωσής του. Τ ο πιο προφανές από τα τα λέντα του Ε σενόζ είναι η δεξιοτεχνία του. Α ς μην έ­ χουμε όμως ψευδαισθήσεις. Οι μορφολογικές ακροβασίες του έχουν συγκεκριμένο στό­ χο: να αισθανθούμε την εγγύ τη τα του κενού.»

P ie r r e L epa p e , L e M o n d e

ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗΛ.: 36 43 382, FAX: 36 36 501, e -m a il: p o lis @ a th .fo rth n e t.g r

ΐρ ά φ ιι η

ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ

Αναζητώντας πληροφορίες οτον Παγκόσμιο Ιστό

Ι

πό την πρώτη περίοδο της δημιουργίας του, ο Παγκόσμιος Ιστός έχει χαρακτηριστεί ως η βιβλιοθήκη των βιβλιοθηκών, το κείμενο των κειμένων, χάρη στον τεράστιο ό­ γκο πληροφοριών που περιέχει· εξίσου συνήθης είναι όμως και ο παραλληλισμός του με λαβύρινθο, λόγω της αρθρωτής δομής του, της διασύνδεσης των ιστοσελίδων και των ιστοχώρων (αν θέλουμε να διακρίνουμε μεταξύ web page και web site), που παιγνιωδώς παραπέμπουν η μία στην άλλη σε μια ατέρμονη διαδικασία αλληλεπίδρα­ σης. Γνωστό είναι επίσης ότι ο παγκόσμιος Ιστός δεν περιέχει μόνο ορθές ή επιβεβαιω­ μένες πληροφορίες αλλά και άπειρα «σκουπίδια», ενώ ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του αφορά μόνο πολύ ειδικά ενδιαφέροντα, η ενασχόληση με τα οποία εμπίπτει ενίοτε στην αρμοδιότητα της δικαιοσύνης. Αντιμετωπίζοντας λοιπόν τον Παγκόσμιο Ιστό ως πολύτιμο εργαλείο, που πρέπει κανείς να ξέρει να το χειρίζεται ώστε να γλιτώνει κόπο και χρόνο και να επιτυγχάνει τους συγκεκριμένους στόχους που θέτει κάθε φορά, δε­ χόμαστε ότι η αναζήτηση πληροφοριών, δεδομένων (κειμένου, εικόνας, ήχου, κ.λπ.) γενικότερα είναι μια κρίσιμη διαδικασία, στην οποία θεμελιακός είναι ο ρόλος των Μη­ χανών Αναζήτησης (Search Engines) αφενός αλλά και των τεχνικών αναζήτησης αφε­ τέρου. Οι Μηχανές Αναζήτησης μπορούν να ταξινομηθούν, γενικά, σε δύο κατηγορίες. Η πρώ­ τη περιλαμβάνει όλες τις Μηχανές Αναζήτησης που ψάχνουν αυτόνομα το Διαδίκτυο για το δεδομένο που τους ζητείται και οι βάσεις δεδομένων τους δημιουργούνται ηλε­ κτρονικά (στις περισσότερες) είτε από ομάδες ειδικών (yahoo, lycos). 0 αριθμός των αυτόνομων Μηχανών Αναζήτησης είναι τεράστιος. Ορισμένες ελληνικές Μηχανές είναι του κόμβου in.gr, του Forthnet (τεχνολογία Alta Vista), της Hellas on line (hoi), η οποία προσφάτως αναβάθμισε τη Μ.Α. της και περιλαμβάνει πλέον πάνω από 3.000.000 ελ­ ληνικές σελίδες υπό .gr domain (καταχωρισμένες ως ελληνικές δηλαδή), ενώ το πε­ ριεχόμενό της ελέγχεται και ενημερώνεται κάθε εβδομάδα, κ.ά. Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τις Μηχανές που ψάχνουν στις Μηχανές Αναζήτη­ σης, κάνουν δηλαδή μια δουλειά μετα-αναζήτηοης, και είναι σαφώς λιγότερες από τις πρώτες. Δεδομένου όμως ότι ψάχνουν ταυτοχρόνως σε πολύ μεγάλο αριθμό Μ.Α. (η SawySearch οε 800 λόγου χάρη), τα αποτελέσματά τους, ειδικά όταν ο χρήστης γνω­ ρίζει πώς να διατυπώσει το ερώτημά του, είναι αξιοθαύμαστα. Όλες οι Μ.Α. δεν επι­ τρέπουν στο χρήστη να αναζητήσει τα ίδια πράγματα ούτε με τον ίδιο τρόπο. Επίσης, όλες οι Μ.Α. δεν είναι εξίσου αποτελεσματικές στους ίδιους τομείς. Ορισμένες από τις καλύτερες είναι οι εξής: Alta Vista, Coogle (της Alta Vista επίσης), Fast, Excite, HotBot, Northern Light, Web Crawler, Lycos, Yahoo κ.ά. Ενώ από τις πιο γνωστές Μηχανές μετααναζήτησης είναι οι εξής: MetaCrawler, SawySearch, Ixquick, AllinOne, Mega Web κ.ά. Στις περισσότερες M.A., ο χρήστης μπορεί να αναζητήσει μια ολόκληρη φράση και να κάνει σύνθετη αναζήτηση, είτε με τα ειδικά σύμβολα είτε με λογική Boolean (από το ό-

νομα του George Boole, που συνδύασε in λογική με την άλγεβρα) είτε με ελλιπείς λέ­ ξεις (wildcards). Ο χρήστης μπορεί να βρει μια ελληνική εισαγωγή στη χρήση των όρων Boolean στην προαναφερθείσα σελίδα της ΗοΙ. Όλες οι Μ.Α. δεν υποστηρίξουν σύνθε­ τες αναζητήσεις, οι περισσότερες όμως δέχονται απλά σύμβολα, όπως: + (που σημαί­ νει ότι μια λέξη πρέπει να εμφανίζεται σε όλα τα αποτελέσματα) και - (αποκλεισμός της λέξης από τα αποτελέσματα),« (για φράσεις). Όσον αφορά τους όρους Boolean, με τους οποίους ο χρήστης πραγματοποιεί επί της ουσίας δενδροειδή αναζήτηση, οι κυριότεροι είναι: AND (πρέπει να υπάρχουν οπωσδή­ ποτε και οι δύο λέξεις), OR (ή η μία ή η άλλη λέξη), NOT (να μην υπάρχει η λέξη που ο­ ρίζεται), NEAR (ορίζει τη συνύπαρξη δύο λέξεων σε πεδίο λεξέων), ADJ (οι δύο λέξεις πρέπει να εμφανίζονται η μία μετά την άλλη και με αυτή τη σειρά). Τέλος έχουμε την εντολή pipe ] (της διακεκομμένης καθέτου δηλαδή, που στο πληκτρολόγιο εμφανίζε­ ται με συνδυασμό των πλήκτρων shift και \), με την οποία η Μ.Α. ψάχνει όλα τα site που περιέχουν μια λέξη και παρουσιάζει όσα παρουσιάζουν μια άλλη, και την εντολή site, η οποία αναζητεί ιστοχώρους και ιστοσελίδες που η ονομασία τους περιλαμβάνει μια συγκεκριμένη λέξη. Επειδή όμως οι τεχνικές αναζήτησης είναι μείζονος σημασίας για την εκμετάλλευση του Παγκόσμιου Ιστού, θα συνεχίσουμε τη μικρή αυτή εισαγωγή στο επόμενο τεύχος. □

25

από τον

ΑΑΕΞΗ ΖΗΡΑ

Νέοι πεζογράφοι, ή κλόουν;

Α

ρκετά συχνά τα τελευτα ία χρόνια, ξεφ υλλίζοντας περιοδικά lifestyle -που σπμειωτέον με κάνουν και διασκεδάζω αφάνταστα, γιατί π νεανική αυθάδεια όταν είναι απροσποίητη είναι απολαυστική- έπεσα πάνω σε σελίδες τους αφιε­

ρωμένες σε νέους ηεζογράφους. Δεν ξέρω πώς επιλέγονται αυτοί οι νέοι πεζογράφοι, ποιος ιθύνων νους του περιοδικού και μέσω ποιων «χαρισματικών» επιλογών αποφασίζει

ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΑ

και τους ανασύρει ενώ παραδέρνουν μέσα στο ρου του ακατάσχετου εκδοτικού χειμάρ­ ρου. Πολλές φορές ωστόσο έχω αντιληφ θεί μουδιασμένος ότι αυτή είναι η μία και μοναδική φορά που έμαθα γι' αυτούς και τα βιβλία τους! Δικό τους το λάθος, δικό μου;

Όπως και να έχει, είμαστε μάρτυρες, εδώ και μια δεκαπενταετία περίπου, μιας αλόγι­ στης, φοβάμαι, παραγωγικής διαδικασίας ορισμένων εκδοτών οι οποίοι παράγουν ένα μεγάλο αριθμό τίτλων, πρώτα για να υπάρχουν στην αγορά, έπειτα για να έχουν μέσω

των υψηλών δεικτών παραγωγής χαμηλό κόστος και, τέλος, για να ελπίζουν ότι μέσω αυτής της διαδικασίας είναι ενδεχόμενο να προκύψει ένας ευπώλητος τίτλος που θα ισοφαρίσει ή και θα καλύψει τις απώλειες. Πέρα από τις αμφιβολίες που έχω για την οργάνωση των εκδοτικών μας οίκων και τις

αντοχές των προγραμμάτων τους -τους παραλληλίζω, όχι χωρίς λόγο, με τις κινηματο­ γραφικές εταιρείες που ξεφύτρωναν άναρχα, σαν μανιτάρια, στη δεκαετία του '60 και στις αρχές του 7 0 - θα ήθελα να επιμείνω σε τούτο. Ότι πολύ περισσότερο απ' όσο στο παρελθόν, λόγω ιδίως της πληθωριστικής αύξησης των αναγνωστών -με ή χωρίς εισα­

26

γωγικά- οι εκδοτικές επιχειρήσεις έχουν προσλάβει τις διαστάσεις μιας βιομηχανίας ονείρων για τις νεότερες ηλικίες. Σε μια εποχή άλλωστε όπου ο όρος παγκοσμιοποίηση σημαίνει για τους περισσότερους -και όχι άδικα- τη συμμετοχή σ' ένα υπερατλαντικό πρότυπο λυσσαλέας αναζήτησης μιας ευκαιρίας «για να την κάνουμε», έχω νιώσει εγώ ο ίδιος αρκετές φορές άβολα μπροστά στο ενθουσιώδες όραμα αρκετών νεαρών που πιστεύουν σοβαρά ότι έχουν γράψει μια εκπληκτική ιστορία, όπως αυτή όπου ένας νέος Έλληνας, χρηματιστής, με πατέρα Σουηδό, συναντά ένα βράδυ, τρώγοντας σούσι στο Μόναχο, μια Ολλανδέζα αεροσυνοδό μπλεγμένη άσχημα! Υπερβολή. Σίγουρα, αλλά η υπερβολή που πλέον έχει γίνει ένας μικρός κανόνας για τη νεότερη πεζογραφία μας μήπως γειτονεύει επικίνδυνα με τη γελοιογραφική αυτοϋπονόμευση αυτής της τελευταία ς; Παίρνω, για παράδειγμα, τη σειρά των φωτογραφικών πορτρέτων του Έψιλονχης Ελευθεροτυπίας (22.4.01) με τον ευφάνταστο και άκρως

παραπλανητικό τίτλο «Οι ρούκις της γραφής», όπου παρουσιάζονται «έξι πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς», σύμφωνα με το εισαγωγικό σχόλιο του περιοδικού. Το ότι δεν είναι της ίδιας ηλικίας, και προπάντων το ότι δεν είναι όλοι τους νεοεμφανιζόμενοι, αυτό είναι το λιγότερο. Εκείνο που με εντυπώσιασε περισσότερο είναι η προθυμία τους τελικά να στα­ θούν μπροστά στο φακό και να υποδυθούν αυτό που η δημοσιογραφική και η φωτογραφι­ κή φαντασία θεώρησαν ως δελεαστική εικόνα για να σταματήσουν τη ματιά ενός trendy κοινού, που η μόνη τροφή του είναι το παράδοξο. Η προθυμία τους, αλλά και η σπουδή -για τί, τι άλλο να υποθέσω;- να αναλάβουν να γίνουν καρικατούρες του εαυτού τους, παίρνοντας μελοδραματικές, τσιρκολάνικες και στομφώδεις πόζες, με την πεποίθηση ίσως ότι έτσι δίνουν έναν προσωπικό, επιθετικό τόνο στην επικοινωνιακή τους τακτική... Όμως αυτό που με αποτελείωσε εντελώς δεν ήταν η πόζα, αλλά η βαρύγδουπη κατάληξη των λεγομένων ενός μόλις εικοσιτριάχρονου πεζογράφου. Την αντιγράφω, γιατί όλο και κάποιον ευρωπαιολάγνο θα ενδιαφέρει: «Νομίζουμε ότι είμαστε πολύ έξυπνοι και πως οι λαοί που δουλεύουν είναι ηλίθιοι. 0 Γκέτε είχε πει ότι η σκληρή δουλειά είναι αυτή που καλύπτει τα κενά που αφήνει η μεγαλοφυΐα. Ας αφήσουμε λοιπόν λίγο τη μεγαλοφυΐα μας και ας κοιτάξουμε να καλύψουμε τα κενά μας με τη σκληρή δουλειά».

Ε ΚΔ ΟΣ Ε Ι Σ

□

ΔΩΔΩΝΗ

ΤΡΙΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝ. ΚΩΣΤΙΔΗ: ι. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΜΦΥΛΙΟΥ 1948-1950 Μαρτυρία ενός επιζήσαντος 2 . ΤΟ ΑΡΓΟ ΒΑΔΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΙΘΡΑΣ Ιστορίες πάθους στα πρώτα χριστιανικά χρόνια

3 . ΟΙ ΚΑΤΑΧΘΟΝΙΟΙ Πολύμορφη και πολύχρωμη τοιχογραφία της σύγχρονης ζωής ΔΩΔΩΝΗ: Ασκληπιού 3> ιο 6 79 Αθήνα, τηλ.: 36-37-973

27

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ Terry Southern

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΖΟΣ

Η ΠΑΝΩΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Στην ανθρώπινη ιστορία ανήκουν γεγονότα, τα οποία σφράγισαν την εποχή τους τόσο έντονα, ώ­ στε δημιούργησαν αναμνήσεις που οι γενεές τις θυμούνται με φρίκη. Στη μεσαιωνική καθώς και στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστο­ ρία φρικιαστικά οράματα ανιχνεύουν τη ματωμένη, φριχτή πορεία του μεγαλύτερου ίσως πρωταγωνιστή της κοινωνικοοι­ κονομικής εξαθλίωσης των ευρωπαϊκών πληθυσμών: του «Μαύρου Θανάτου», της γνωστής πανούκλας (ή πανώλης). Πάνω σ’ ένα κατακόκκινο φόντο που ’χει χρωματιστεί από το αίμα των εκατομμυρίων θυμάτων του, στην κορφή ενός ψηλού λόφου φτιαγμένου από τα εκατομμύρια κόκκαλα των νεκρών καγχάζει ο Μαύρος Θάνατος. Καγχάζει τα επινίκια πάνω στην άγνοια, τη δεισιδαιμονία, τη φρίκη των ανθρώπι­ νων αδυναμιών, την ηθική και τη σωματική ασυδοσία.

Blue Movie μυθιστόρημα Η mo cultχιουμοριστικά, ερωτικά και καυτά σάτυρα του Χόλιγουντ που έχετε διαβάσει. Ένας πολυβραβευμένος σκηνοθέ­ της αποφασίζει να γυρίσει το από­ λυτο Blue Movie (ερωτική ταινία). Ηθοποιοί, παραγωγοί, συνεργάτες, στούντιο και ...το Βατικανό μπλέ­ κουν στην πιο τρελή και απίστευτη σάτυρα του κόσμου του κινηματο­ γράφου. «Η σατυρικά γραφή του Terry Southern καθηλώνει, προκαλεί, συναρπάζει». Norman Mailer «Ο Terry Southern είναι ο mo έξυπνος και πνευματώδης συγ­ γραφέας της γενιάς μας». Gore Vidal

DAVID AMBROSE

OKAKURA KAKUZO

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΤΣΑΓΙΟΥ Ποια είναι η ιστορία του τσαγι­ ού στην Κίνα και την Ιαπωνία: Ποια η σχέση του με την τέχνη, τη θρησκεία, την καθημερινή ζώη; Πόσο έχει επηρρεάσει τη λογοτεχνία και την αρχιτεκτονι­ κή; Ποια η συμβολή του στην εξέλιξη του Ανατολικού πολιτι­ σμού; Ποια η σύνδεσή του με το Ζεν και το Ταό; Πότε και πώς έφτασε στη Δύση; Το Βιβλίο του Τσαγιού μιλάει για όλα αυτά και αποκαλύπτει πώς ένα απλό αφέψημα δημιούργησε τη δική του φιλοσο­ φία στην Κίνα και την Ιαπωνία, και πώς ταυτίσθηκε με τη «λατρεία του όμορφου έτσι όπως αναδεικνύεται μέσα από την καθημερινότητα». Ταυτόχρονα είναι και μια από τις πρώτες απόπειρες επικοι­ νωνίας και έκκλησης για κατανόηση της διαφορετικότητας των δύο μεγάλων πολιτισμών, του Ανατολικού και του Δυτι­ κού, καθώς εκείνη την εποχή, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, η Ιαπωνία άρχιζε να ανοίγει τα σύνο­ ρά της στη Δύση.

μυθιστόρημα, β' έκδοση Ο Ρικ Χάμάτον είναι επιτυχημέ­ νος επιχειρηματίας, έχει μία όμορ­ φη γυναίκα και έναν υπέροχο γιο. Μια μέρα, ενώ βρίσκεται στη μέ­ ση μιας συνάντησης, ένα πολύ έ­ ντονο προαίσθημα θανάτου της γυναίκας του σε τροχαίο ατύχημα τον οδηγεί στον τόπο του δυστυ­ χήματος. Εκεί τον περιμένει το με­ γαλύτερο σοκ της ζωής του. Η γυναίκα του, που πριν από λίγο φαινόταν νεκρή, τώρα είναι ζωντανή και προσπαθεί να τον πα­ ρηγορήσει... Αλλά γιατί τον φωνάζει Ρίτσαρντ; Και γιατί αρνείται ότι έχουν έναν γιο; Ένα πρωτότυπο cult μυθιστόρημα που θα σας καθηλώσει με την απρόβλεπτη εξέλιξή του. Ένα συναρπαστικό θρίλερ που συνδυάζει σύγχρονες επιστη­ μονικές θεωρίες της κβαντικής θεωρίας για παράλληλους κό­ σμους και εναλλακτικές πραγματικότητες με την αγωνία, το ψυχολογικό δράμα και την περιπέτεια.

Περιοδικό και εκδόσεις

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Αποστολοπούλου 64, 152 31 Χαλάν]8ρι, Τηλ: 6775-147, email: apt@x-treme.gr

Κύμινα που γράφονται

ΐράφίΐ ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ Π Α Ν Τ Α Ζ Η Ι

μι αφορμή ίνα βιβλίο

«ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ»: ΕΝΑ Φ ΑΝΤΑΣΜΑ ΣΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΛΟ Γ ΙΚ Η Σ

Η

μοίρα της ιστορίας της σκέψης το φέρνει μεγάλα, σοβαρά και αδίκως παραγκωνι­

σμένα προβλήματα του παρελθόντος να επανέρχονται στην επικαιρότητα από συγγραφείς και συγγράματα που απλώς «σερφάρουν» στην επιφάνεια των πραγ­ μάτων. Αφορμή για τις σημειώσεις που ακολουθούν -ένα τόσο μεγάλο θέμα μό­ νο με μορφή σημειώσεων αποφθεγματικού χαρακτήρα μπορεί να συμπιεστεί σε δύο σελίδες- έδωσε το δημοσιογραφικού χαρακτήρα βιβλίο Fuzzy Logic. Η Νέα Επιστήμη του Bart Kosko, εκδόσεις «Λέξημα», 1993. θέσεις • Η «αρχή της ταυτότητας» (το Α είναι Α και όχι μη Α) αποτελεί το θεμέλιο της Λογικής.

• Η ταυτότητα καθεαυτή αποκλείει τη μετάβαση σε κάτι διαφορετικό, σε κάτι έξω από την ίδια. Είναι κυριολεκτικά αυτιστική.

• Όμως, οποιαδήποτε λογική πρόταση αποτελεί μετάβαση από το γνωστό στο άγνω­ στο, αποτελεί «συμ-πέρασμα».

• Η διέξοδος καθίσταται δυνατή χάρη στη λαθραία παρείσφρηση της «ομοιότητας» στη θέση της «ταυτότητας». Πώς επιτυγχάνεται η «ταυτότητα» 1.

Δεν υπάρχει αντικείμενο που να μην υφίσταται διαρκώς μεταβολές, πότε άμεσα ο ­ ρατές, πότε ανεπαίσθητες, πότε μη ανιχνεύσιμες από τα αισθητήρια όργανα. Οι μη ανιχνεύσιμες (ή ασήμαντες για τους σκοπούς μας) αλλαγές στις διάφορες φάσεις του ίδιου αντικειμένου και οι μη ανιχνεύσιμες (ή ασήμαντες για τους σκοπούς μας) διαφορές μεταξύ παρόμοιων αντικειμένων επιτρέπουν την παράσταση μιας διαχρο­ νικής και διατοπικής ταυτότητας. Το εντελώς «όμοιον» εκλαμβάνεται ως «ταυτόν». Η διαδικασία της μετατροπής του «ομοίου» εις «ταυτόν» συνεχίζεται σε κόθε επόμενη φάση της λογικής διαδικασίας.

29

2. Όσο απομακρυνόμαστε από τις άμεσες παραστάσεις και καταφεύγουμε στη μνήμη τόσο οι διαφορές των «ομοίων» σταδιακά σβήνουν και συγχωνεύονται σε ευ­ ρύτερες «ταυτότητες». Έτσι, από μια ανεξάντλητη ποι­ κιλία παρόμοιων παραστάσεων προκύπτουν ολιγάριθ­ μες ταυτόσημες μνημονικές εικόνες.

3. Καθώς οι έννοιες που μπορούμε να σχηματίσουμε είναι λιγότερες από τις μνημονικές παραστάσεις, τις συμπιέ­ ζουμε σε ακόμη πιο λίγες «ταυτότητες».

4. Περνώντας στο λόγο, η διαδικασία αυτή επιτείνεται. Το λεξιλόγιο είναι αναγκαστικά περιορισμένο. Δικαίωμα εκπροσώπησης σ' αυτό έχουν μόνο λίγα αντικείμενα. Αυτό αναγκάζει τις έννοιες να εγκαταλείφουν μερικές ακόμη «ασήμαντες» αποχρώσεις και να ενταχθούν σε ακόμη πιο λίγες «οντότητες». Η δύναμη του λόγου έγκειται σε τούτο: στο ότι «υποτάσ­ σει» την ανοικονόμητη ποικιλία της πραγματικότητας σε περιορισμένα καλούπια «ταυτοτήτων». Πρόκειται όμως για μια δύναμη που πηγάζει από σειρά αλλεπάλληλων α­ δυναμιών: αδυναμία των αισθητήριων οργάνων να συλλάβουν τις διαφορές της πραγματικότητας, αδυναμία της μνήμης να συγκροτήσει την τεράστια ποικιλομορφία των αισθητηριακών προσλήψεων, αδυναμία του νου να συ­ γκροτήσει αριθμό εννοιών αντίστοιχο των μνημονικών παραστάσεων, αδυναμία της γλώσσας να κατασκευάσει και να χρησιμοποιήσει αριθμό λέξεων αντίστοιχο των εν­ νοιών. Το παράδοξο αυτό, αν και προσεγγίστηκε από διαφορετι­ κούς φιλοσόφους σε διαφορετικές εποχές, αν και ηολιορκήθηκε στενά από διάφορες πλευρές, δεν είχε διευ­ κρινιστεί με σαφήνεια. 0 Πλάτωνας, ξεκινώντας από τις αιώνιες νοερές ταυτότητες, αντέστρεψε τη σχέση τους με τα φυσικά αντικείμενα, θεωρώντας τα ατελείς παραλ­ λαγές των αριθμητικά περιορισμένων και αμετάβλητων Ιδεών. Ο Ζήνων μετέφερε την ακινησία και ακαμψία των Εννοιών στο φυσικό κόσμο, αποκηρύσσοντας την κίνηση και τη μεταβολή ως ψευδείς και παραπλανητικές συλλή­ ψεις. 0 Χέγκελ προσπάθησε να εμβολιάσει την Ταυτότητα με την Αντίφαση. Μάταια: η λογική δεν μπορεί να λει­ τουργήσει παρά μόνο με την πρώτη. Η εισαγωγή μιας «αρχής της αντίφασης», αν χρησιμοποιηθεί σοβαρά, μόνο μη σοβαρές και μόνο λογικά αδιέξοδες προτάσεις παρά­ γει. 0 Μαρξ, παρά την αντιστροφή της χεγκελιανής σχέ­ σης Ιδέας και Πραγματικότητας, δεν πλησίασε περισσότε­ ρο τη λύση. Αντίθετα, παίρνοντας μια έννοια από το χώ­ ρο των ιδεών («αντίφαση») και μεταφυτεύοντάς τη στην υλική πραγματικότητα μετέδωσε στη δεύτερη ένα πρό­ βλημα που ανήκε αποκλειστικά στην πρώτη. Ο Μπερξόν μίλησε για τη λογική που τεμαχίζει και στη συνέχεια συ­ νενώνει τεχνητά το ροϊκά συνεχή κόσμο. Ούτε τα αίτια, ό­

30

μως, αυτής της διαδικασίας εντόπισε με σαφήνεια ούτε η λύση που πρότεινε (η ιδέα της «ζωτικής ορμής») βοήθη­ σε σε κάτι. Παρά τις αποτυχίες τους, αυτές οι φιλοσοφι­ κές απόπειρες είχαν τα χαρακτηριστικά του βάθους, της πνευματικής αγωνίας και του μεγαλείου. Και τώρα -πώς καταντάει η φιλοσοφία όταν πέφτει στα χέρια των δημοσιογραφούντων φιλοσόφων και των δημοσιοσχεσιτών!περιφερόμενοι πλασιέ ηλεκτρικών συσκευών «φάζι-λότζικ», χωρίς βάθος σκέψης, χωρίς γνώση της μακράς ιστο­ ρίας του προβλήματος, χωρίς σεβασμό στην ιστορία των ιδεών και στους αλλοτινούς πρωτεργάτες τους, έχουν αναλάβει την προώθηση του τάχα νέου φιλοσοφικού «κόνσεπτ». Η τελική γεύση από τη σούπα που σερβίρουν εί­ ναι: αν στη σαφήνεια της λογικής της ταυτότητας προ­ σθέσουμε λίγη ασάφεια απροσδιοριστίας, βγήκαμε από το αδιέξοδο! Η συνταγή, βεβαίως, αυτή περισσότερο μοιάζει με μαγικό ματζούνι και «αμπρακατάμπρα» παρά με λογική. Μας δίνει όμως την αφορμή να κάνουμε ένα χρήσιμο παραλληλι­ σμό. Και η μαγεία λειτουργεί με βάση την ομοιότητα: «α­ πό το όμοιο το όμοιο». Η διαφορά είναι ότι η επιστημονι­ κή λογική: α) εκλεπτύνει την ομοιότητα σε σημείο που τα αισθητή­ ρια να μη συλλαμβάνουν τη διαφορά της από την ταυ­ τότητα ή σε σημείο που αυτή η διαφορά να είναι κυ­ ριολεκτικά ασήμαντη β) αντιπαραβάλλει συνεχώς τα συμπεράσματα με την α­ ντικειμενική πραγματικότητα. Συμπερασματικά, η περίφημη «αρχή της ταυτότητας» σε τελευταία ανάλυση δεν είναι παρά μια παρεξήγηση, το ε ­ κλεπτυσμένο φάντασμα, το «ακριβές αντίγραφο» της «ο­ μοιότητας». Σ' αυτή τη θεμελιακή και αναπόφευκτη παρε­ ξήγηση, σ' αυτή τη λαθραία υποκατάσταση της Ταυτότη­ τας από την Ομοιότητα, οφείλει η Λογική και τη δύναμη και τις αδυναμίες της. Πρόκειται, πράγματι, για μια αντί­ φαση ριζωμένη στην καρδιά του Λόγου. Δε διαθέτουμε όμως κάποιο ανώτερο απ' αυτήν κριτήριο της αλήθειας. Αυτή είναι το εργαλείο της σκέψης μας. Ασφαλώς πρόκειται για ένα εργαλείο αμφίβολο, με τη δι­ πλή έννοια της λέξης: ένα εργαλείο που παράγει αμφιβο­ λίες και ταυτόχρονα ένα όπλο που αμφι-βάλλει, σαν μια λεπίδα που κόβει και από την πλευρά της λαβής της. Μ' αυτό το δίκοπο μαχαίρι θα είμαστε πάντα αναγκασμένοι να κόβουμε και να ράβουμε τον κόσμο. Η μόνη λύση είναι να το χρησιμοποιούμε με επίγνωση των χαρακτηριστι­ κών, των κινδύνων και των περιορισμών του. Και τα οποι­ αδήποτε συμπεράσματα να τα αντιπαραβάλλουμε διαρ­ κώς με την αντικειμενική πραγματικότητα: αυτή η συχνά συκοφαντημένη πεζή και ωμή «πρώτη ύλη» είναι ο τελι­ κός κριτής και της πράξης και του Λόγου.

□

ΚΑΘΡΙΗ ΜΑΝΓΦΙΛΝΤ ΝΕΑ Ζ Η Λ Α Ν Δ Ι Α

( I S S 8 - H 23)

«Καθετί έχει τη οκιά του. Είναι σωστό να αντιδρά κανείς οε τόοη δυστυχία; Ξέρεις, νιώθω πως η αρρώστια δεν είναι παρά ένα τεράστιο προνόμιο. Ναι, παρ' όλα αυτά... εάν κάποιος αντιοταθεί και πει: "η ζωή δεν είναι ωραία υπ' αυτούς τους όρους", ο άλλος μπορεί να πει: "είναι!"...» Κάθριν Μάνοφιλντ

«

ευαίσθητη διηγημαχογράφος Κάθριν Μάνοφιλντ, η οποία πέτυχε στη σύντομη ζωή της να παραδώσει πλούσιο έργο, ανήκε στη λογοτεχνική πρωτοπορία των αρχών του 20ού αιώνα. Η μορφή των διηγημάτων άλλαξε καθώς δεν υπάρχει πλέον σ' αυτά αρχή, μέση και τέλος. Η έκβαση των ιστοριών, εξάλλου, είτε είναι ανα­ τρεπτική είτε μετέωρη και μη αναμενόμενη. Η συγγραφέας, φύση ανήσυχη, δεν έμει­ νε αδιάφορη στους πειραματισμούς και στον προβληματισμό των ομότεχνών της, μά­ λιστα αξιοποίησε στο βαθμό ηου την ενδιέφερε και άγγιζε την ιδιοσυγκρασία της τις τεχνοτροπίες που εξέφρασαν οι εκπρόσωποι του εικονισμού (Imagisme). Άλλωστε, διηγήματά της είχαν δημοσιευθεί στο περιοδικό Νέα Εποχή (New Age), με το οποίο συνεργάζονταν οι ποιητές Έζρα Πάουντ και Φλιντ, και πολλοί άλλοι δημιουργοί που α­ νήκαν στο κίνημα του εικονισμού. Έτσι διακρίνει κανείς στην πεζογραφία της Κ. Μάνσφιλντ χαρακτηριστικά της ποίησής τους, όπως είναι η ελευθερία στην ανάπτυξη του θέματος, η υποταγή της μορφής στη διάθεση και η παρουσίαση μιας καθαρής εικό­ νας, χωρίς ασάφειες. Επιπλέον, η συγγραφέας αποτυπώνει μια συγκεκριμένη στιγμή, και τότε ένα αντικείμενο του εξωτερικού κόσμου, όπως έλεγε ο Έζρα Πάουντ, μετα­ βάλλεται ή εισχωρεί σε κάτι που είναι εσωτερικό και υποκειμενικό. Με τη γραφή της, ακόμα και με τις σιωπές αλλά και τα αποσιωπητικά, η Κάθριν Μόνσφιλντ επιθυμεί να αγγίξει καθετί που αντιλαμβάνεται, επιχειρεί να συνθέσει τις αντι­ φατικές διαθέσεις της και να παρουσιάσει μέσω της εύθραυστης ματιάς της τις αληθι­

32

νές ή τις υπονοούμενες προεκτάσεις των πραγμάτων. Οι κρυφές αλλά και φανερές α­ δυναμίες των χαρακτήρων, το άσχημο όπως και το ωραίο, αποτυπώνονται με ειρωνι­ κή διάθεση, που ενίοτε γίνεται σαρκαστική. Η ζωή, ωστόσο, είναι ρευστή, με πολλές όψεις και διαφορετικές εκδηλώσεις. Και όπως όλα είναι σχετικά στην πραγματικότητα, έτσι και στα διηγήματα της Κ. Μάνσφιλντ δεν υπάρχει τίποτα δεδομένο- η πλοκή, μά­ λιστα, είναι ανύπαρκτη. Οι ήρωες, ή καλύτερα οι αντιήρωες, είναι πρόσωπα οικεία και καθημερινά. Είναι οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας. Κυνηγούν με τον τρόπο τους ο

καθένας την ευτυχία, την οποία ποτέ δεν κατακτούν και γι' αυτό πονούν, απογοητεύο­ νται, αλλά και πλήττουν μέσα σ' ένα περιβάλλον εχθρικό, με το οποίο εντέλει δε συμ­ φιλιώνονται. Η δράση, λοιπόν, περιορίζεται στο ελάχιστο, για να προβληθούν το συ­ ναίσθημα και η διάθεση. Τα χαρακτηριστικά αυτά συναντώνται και στους συγγραφείς Άντον Τσέχοφ και Τζέιμς Τζόις, οι οποίοι επηρέασαν την Κ. Μάνσφιλντ. Μάλιστα, ακό­ μα και θεματικές -όχι μόνο τεχνοτροπίας- ομοιότητες διακρίνονται ανάμεσα σε ορι­ σμένα διηγήματα του Ά. Τσέχοφ και της συγγραφέως, που γίνονται εμφανείς στο διή­ γημα «Το παιδί που ήταν κουρασμένο» από τη συλλογή Σε μια γερμανική πανσιόν και το διήγημα «Να κοιμηθώ» του Ρώσου πεζογράφου. Αυτές οι επιδράσεις, ωστόσο, εί­ ναι θεμιτές, και η όποια διαπίστωση δεν υπονοεί απαραίτητα αδυναμία. Οι δημιουργι­ κές συγγένειες είναι δεδομένες και αναμενόμενες. Η αμεσότητα των εικόνων και η έντονη περιγραφή των λεπτομερειών αποκαλύπτουν «ένα είδος ελευθερίας - ή μια τρεμάμενη ελευθερία», όπως είχε πει κάποτε η συγ­ γραφέας: «Από το παράθυρο έβλεπες πέρα από την αυλή μια βαθιά ρεματιά, γεμάτη φτέρες και πυκνούς λόφους αγριόχορτων, ενώ παρακάτω απλωνόταν ο παραλιακός δρόμος που φραζόταν από έναν πλατύ πέτρινο τοίχο πάνω στον οποίο τριβόταν και βροντούσε η θάλασσα...» (Αλόη). Το αμετάκλητο πέρασμα του χρόνου, οι αλλαγές, συγκροτούνται με τις λέξεις- ακόμα και το πιο ασήμαντο γίνεται σημαντικό: μια συνά­ ντηση σε τρένο, η επίσκεψη σε παλαιοπωλείο, το παιχνίδι με τις πάπιες στην αυλή του σπιτιού. Με παιδική αφέλεια εκφράζει η αφηγήτρια τις διάφορες φοβίες της αλλά

33

και τη νοσταλγία για καθετί που έχει περάσει ή χαθεί: «0 άνεμος, ο άνεμος. Είναι φοβερό να βρίσκεται μέσα στο δωμάτιό της μόνη. Το κρεβάτι, ο καθρέφτης, η λευκή κανάτα και η λεκάνη λάμπουν όπως ο ήλιος έξω. Το κρεβάτι της προκαλεί φόβο» (από το διήγημα «Φυσάει α­ έρας»). Αν και το διήγημα δεν έχει ευρύ αναγνωστικό κοινό, ω­ στόσο το έργο της Κάθριν Μάνσφιλντ ακόμα έχει φανα­ τικούς οπαδούς, και έτσι, για άλλη μία φορά, επιβεβαιώ­ νεται ότι το αυθεντικό και το πηγαίο δεν ξεπερνιέται και δεν εξαφανίζεται από το σαρωτικό πέρασμα του χρό­ νου. Η Κάθριν Μάνσφιλντ γεννήθηκε στη Νέα Ζηλανδία, έζησε όμως στην Αγγλία και πέθανε από φυματίωση στο Φοντενεμπλό της Γαλλίας. 'Οταν το 1911 η συγγραφέας έστειλε στο μικρό περιοδικό Ρυθμός (Rhythms) το διή­ γημά της «Η γυναίκα στο μαγαζί», ο εκδότης Τζον Μίντλετον Μάρι εντυπωσιάστηκε. Οι δυο τους έκτοτε συν­ δέονται, και η σχέση τους, παρόλο που ήταν γεμάτη διακυμάνσεις και προβλήματα, κρατά μέχρι το θάνατο της συγγραφέως. Για ένα χρονικό διάστημα η Κ. Μάνσφιλντ έκανε παρέα με τον Ντ. X. Λόρενς, τον Τ. Σ. Έλιοτ και το ζεύγος Γουλφ (Βιρτζίνια και Λέοναρντ Γουλφ). Μάλιστα, η Βιρτζίνια Γουλφ είχε γράψει στο η­ μερολόγιό της για την Κ. Μάνσφιλντ: «Ζήλευα το γράψι­ μό της... Το μοναδικό γράψιμο που ζήλεψα στη ζωή μου». □ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 1. Η Αλόη: με το ηρελούδιο, έκδοση του Βίνσεντ 0' Σάλιβαν (Μάντσεστερ, 1983).

2. Συλλογή διηγημάτων της Κάθριν Μάνσφιλντ (Λονδί­ νο, 1945).

3. Τέσσερα ποιήματα, εισαγωγή Τζέφρι Μέγιερς (Λον­ δίνο, 1980).

4. Ημερολόγιο της Κάθριν Μάνσφιλντ, έκδοση του Τζον Μίντλετον Μάρι (Λονδίνο, 1954).

5. Οι επιστολές της Κάθριν Μάνσφιλντ στον Τζον Μί­ ντλετον Μάρι: 1913-1922, έκδοση του Τζον Μίντλε­ τον Μάρι (Λονδίνο, 1951).

6. Επιστολές και ημερολόγια της Κάθριν Μάνσφιλντ: Επιλογή, έκδοση του Σ. Κ. Στιντ (Λονδίνο, 1977).

7. Οι επιστολές της Κάθριν Μάνσφιλντ, έκδοση του Τζον Μίντλετον Μάρι, 2 τόμοι (Λονδίνο, 1928).

8. Μυθιστορήματα και μυθιστοριογράφοι, έκδοση του Τζον Μίντλετον Μάρι (Λονδίνο, 1920).

9. Ποιήματα (Λονδίνο, 1923).

10. Το άλμπουμ μ ε τα αποκόμματα της Κάθριν Μάνσφιλντ, έκδοση του Τζον Μίντλετον Μάρι (Λονδίνο, 1939).

34

11.

Άγνωστη χώρα: Τα νεοζηλανδικά διηγήματα της Κάθριν Μάνσφιλντ, έκδοση του Ίαν Ά. Γκόρντον (Λονδί­ νο, 1974).

Στα ελληνικά κυκλοφορούντο ακόλουθα βιβλία: 1. Μακαριότητα, μτφρ.: Μαρία Λαϊνά, εκδόσεις «Γράμ­ ματα», Αθήνα, 1981.

2. Γκάρντεν πάρτι, μτφρ.: Μίνα Δαλαμπάγκα, εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα, 1982.

3. Οι κόρες του αείμνηστου συνταγματάρχη, μτφρ.: Μαρία Λαϊνά, εκδόσεις «Γράμματα», Αθήνα, 1983.

4. Η Αλόη, εισ.-μτφρ.: Χρύσα Σπυροπούλου, εκδόσεις «Οδός Πανός», Αθήνα, 1993.

5. Κάτι παιδιάστικο και τόσο φυσικό, μτφρ.: Λίζα Σαμλόγλου, εκδόσεις «Πατάκη», Αθήνα, 1998.

Εγκάρδιες ευχαριστίες οτη Ρένα Γαζώνη, που τόσο πρό­ θυμα έθεσε στη διάθεσή μου το ηλεκτρονικό αρχείο του βιβλιοπωλείου Ορίζοντες, για τις ελληνικές εκδό­ σεις της Κάθριν Μάνσφιλντ.

Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ για αναγνώστες με απαιτήσεις Με μια λάμψη ανεπανάληπτης έμπνευσης, ο Ρούσντι δίνει εδώ τον καλύτερο εαυτό του, μ ’ ένα ανορθόδοξο και ανατρεπτικό χιούμορ και σπάνια αφηγηματική πρωτοτυπία. Πρόκειται για ένα από τα αριστουργήματα που σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα και που δικαιολογημένα τιμήθηκε με το σπουδαιότερο αγγλικό βραβείο λογοτεχνίας.

Βραβείο: B O O K E R ΤΩ Ν B O O K E R

Βραβείο: Commonwealth Writers Prize-Best Book Eurasia 1992 Κεντρικό πρόσωπο στο πικάντικο αυτό βιβλίο είναι ο Ντιονίζιο Βίβο, καθηγητής φιλοσοφίας με μια ικανότητα εκπληκτική: ξέρει να μιλάει με τα ζώα. Άνθρωπος ανήσυχος, ορθώνει το ανάστημά του απέναντι στους μεγαλεμπόρους κοκαΐνης της χώρας του και μπλέκει σε ανεπανάληπτες περιπέτειες.

Η άμμος κυλάει στα ρούχα μας κι αφού κλείσουμε το βιβλίο. Έρημος καυτή, άγνωστη, γοητευτική. Ένα μέρος όπου το καλό και το κακό

Τρεις οικογένειες με διαφορετική καταγωγή και θρησκεία ζουν στο Λονδίνο, όπου ο κάθε είδους εξτρεμισμός είναι στην ημερησία διάταξη. Μια ξεκαρδιστική εποποιία για την πολυπολιτισμική, σύγχρονη κοινωνία! Ένα διεθνές best seller

z e iN T i

ZMie

σμίγουν όπως ο ήλιος με τη σκιά. Τι να προτιμήσει κανείς, την πατρίδα ή την καρδιά; Αυτό είναι το δίλημμα που βασανίζει τη Λιόρα

Βραβεία: Guardian, Whitbread, W H Smith, Commonwealth Writers Prize 2000

και αυτή είναι η ιστορία της.

«I Μαυρομιχάλη 1,106 79 Αθήνα · Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Βιβλίου), 105 59 Αθήνα d Τηλ.:3302234-6, 3618654 Fax.:3302098 · http:www.psichogios.gr Κ Ι e-mail:psicho@otenet.gr

γράφει η

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΝΙΓΟΥΕΛ A (1 94 1- 2000)

y fflNOdXJAI 36

Β

Σάρα Κόντγουελ, από την έκδοση ίο υ πρώτου της μυθιστορήματος Έτσι

δοήοφονήθηκε ο Άδωνις (1984), εντυπώσιασε τους αναγνώστες και τους κριτικούς με τη λεπτή και πνευματώδη γραφή της- μάλιστα, πολλοί πιστεύ­ ουν ότι έχει προσδώσει καινούρια μορφή στα μυθιστορήματα μυστηρίου, μιας και χρησιμοποιεί σε μεγάλο βαθμό τη σύνθεση επιστολικών κειμένων, τα οποία παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Οι κεντρικές ηρωίδες της, που επανέρχονται στα έργα της, είναι τέσσερις δικηγόροι, φίλες και συνεργάτιδες. 'Οταν καλούνται να ασχοληθούν και να λύσουν κάποιο μυστήριο, ζητούν τη βοήθεια του πρώην κα­ θηγητή τους, του Χίλαρι Τάμαρ, που είναι και ο αφηγητής. Το ίδιο, άλλωστε, συμβαίνει και στην περίπτωση του τελευταίου της μυθιστορήματος Η μάγισσα στον τάφο της (2000), που δυστυχώς η συγγραφέας δεν πρόλαβε να το δει να εκδίδεται, αφού έφυγε από τη ζωή λίγους μήνες πριν από την έκδοσή του. Το όνομα, πάντως, Χίλαρι που χρησιμοποιείται και από άντρες και από γυναίκες δεν κρύβει μόνο τις ερωτικές προτιμήσεις του αφηγητή μα και το φύλο του. Η χρήση των επιστολών βοηθάει στην αναδίπλωση της ιστορίας και η γοητεία τους παραμένει ακόμα και σήμερα, την εποχή των e-mail, ζωντανή. Μα και η άλλη κυρία των ψυχολογικών θρίλερ και ιστοριών μυστηρίου, η Πατρίτσια Χάιομιθ, ανέδειξε με τη συχνή ούνθεση σημειωμάτων και επιστολών αυτό τον τό­

σο ζεστό τρόπο επικοινωνίας. Τα γεγονότα εξελίσσονται στην ήσυχη αγγλι­ κή επαρχία με τις αγροικίες και τους ιερείς της. Η περιγραφή των χώρων εί­ ναι εναργής, και υπαινικτικά παρωδείται το παραδοσιακό αγγλικό αστυνομι­ κό μυθιστόρημα, στο οποίο οι αιφνιδιαστικοί φόνοι και τα διάφορα μυστήρια τάρασσαν τα κατά τα άλλα γαλήνια χωριά. Η πλοκή δεν παρουσιάζει τίποτα το εξαιρετικό στα μυθιστορήματα της Σάρα Κόντγουελ, ενώ το εκλεπτυσμένο ύφος της, η καλά δουλεμένη γλώσσα της προσδίδουν μοναδικότητα στο έργο της. Το τέλος του τελευταίου της βιβλίου είναι κάπως θολό. Ίσως τελικό να μην έχει διαπραχθεί φόνος- όλα τα στοιχεία παραμένουν σκιώδη και μετέωρα. Αλλά ακόμα και όσοι επιθυμούν μια λύση ή κάθαρση θα αποζημιωθούν, για­ τί θα ικανοποιηθούν από την ευχάριστη γραφή της Σάρα Κόντγουελ. Το μό­ νο μυστήριο, που παραμένει, είναι το φύλο του αφηγητή, του Χίλαρι Τάμαρ! Τα έργα της: Έτσι δολοφονήθηκε ο Άδωνις (Thus was Adonis Murdered, 1984), Ο πιο σύ­ ντομος δρόμος για τον Άδη (The Shortest way to Hades), Οι Σειρήνες εξύ­ μνησαν το φόνο (The Sirens Sang o f Murder, 1989), Η μάγισσα στον τάφο της (The Sibyl in her Crave, 2000). □

37

επ ιμέλεια:

ΗΜΑΣ ΜΑΓΚΑΙΗΗΣ

Ο τραγουδοποιός Μπραμς ιχαίνομαι το γάμο όσο και την όπερα», έλεγε χαριτολογώντας ο φανατικός εργένης Γιοχόνες Μπραμς (1833-1897). Μεγαλωμένος σε μία προβληματική οικογένεια που διαλύθηκε όταν ήταν τριάντα χρόνων, ο Μπραμς βρήκε καταφύγιο στη μουσική παίζοντας πιάνο σε ταβέρνες του λι­ μανιού. Προσωπικότητα με έντονες αντιφάσεις, νηφάλιος αλλά και με βίαιες εκρήξεις του θυμικού, ο Μπραμς ενεπλάκη σε μία αδιέξοδη διαμάχη με τον Βάγκνερ και τους οπαδούς του, από αίσθημα αφοσίωσης στους συνθέτες της κλασικής εποχής (βλέπε Χάιντν, Μότσαρτ, Μπετόβεν) αλλά και για να τιμήσει το μέντορά του Ρόμπερτ Σούμαν, φανα­ τικό πολέμιο του βαγκνερισμού. Αυτή η προσήλω­ ση του Μπραμς στους «μεγάλους κλασικούς» και συνάμα στο ρομαντικό πνεύμα της εποχής του εί­ ναι φανερή οτο έργο του: στέρεα, διάφανη αρχι­ τεκτονική αλλά ατμόσφαιρα «νυχτερινή», γεμάτη έντονα και σκοτεινά συναισθήμα­ τα. Ο Μπραμς πέρασε στην ιστορία της μουσικής φιλολογίας για τις τέσσερις συμ­ φωνίες του (τις συνέθεσε όλες αφού είχε πατήσει τα σαράντα), τα κοντσέρτα για πιάνο, για βιολί και βιολοντσέλο, τη μουσική δωματίου, το συνταρακτικό Γερμανικό ρέκβιεμ αλλά και για τα τραγούδια του (γερμανιστί, τα λίιντ), τα οποία πολλοί συ­ γκρίνουν με τα αντίστοιχα του κορυφαίου του είδους Φραντς Σούμπερτ.

Ι

Αυτές ακριβώς τις συνθέσεις εξετάζει στο βιβλίο του Τα τραγούδια του Γιοχάνες Μπραμς (The Songs o f Johannes Brahms, εκδόσεις «Yale University Press») ο γνω­ στός στην Αγγλία για τα βιβλία του πάνω στα τραγούδια του Ούγκο Βολφ, του Σού­ μαν και τον Οδηγό του BBC πάνω στα τραγούδια του Μπραμς (1972), Έρικ Σαμς (Eric Sams). Πέρα από τον αυστηρά μουσικολογικό χαρακτήρα της μελέτης του Σαμς, το βιβλίο σε κερδίζει για την επιμονή του συγγραφέα να εξετάσει το ύφος των τραγουδιών ξεχωριστά και κυρίως να αναλύσει τον τρόπο με τον οποίο προσέγγιζε ο ίδιος ο συνθέτης το ποιητικό κείμενο. 0 Σαμς θεωρεί τον Μπραμς συνθέτη «της αυτοβιογραφικής σχολής» (κάτι που ισχύει και για συνθέτες όπως ο Μπετόβεν και ο Μπερλιόζ). Η επιλογή του στίχου, λοιπόν, ήταν μία καθαρά προσωπική αλλά άκρως μελε­ τημένη επιλογή και συσχετιζόταν με εσωτερικές ανάγκες και βιώματα του δημιουρ­ γού. θα αποτελούσε κοινό τόπο αν λέγαμε ότι ανακαλύπτοντας τα τραγούδια ανακαλύ­ πτει κανείς τον άνθρωπο Μπραμς (για πολλούς, τον κορυφαίο ρομαντικό συνθέτη). Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι ο Σαμς αποδεικνύεται εξίσου επιδέξιος στη μελέτη της μουσικής όσο και στη μελέτη της ποίησης, ενώ ο τόμος των εκδόσεων του Πα­ νεπιστημίου του Γέιλ είναι ιδιαίτερα προσεγμένος - περιλαμβάνει ευρετήριο των τραγουδιών και λεπτομερές ευρετήριο του θεματολογικού χάρτη τους. □

38

Το Π α ρ ί σ ι τ η ν ε π ο χ ή του Σ ο π εν

■

Πολωνός συνθέτης Φρειδερίκος Σοπέν (181 Ο­ Ι 849) έζησε σχεδόν όλη του τη ζωή με το αίσθη­ μα του εξόριστου: μακριά από την Πολωνία, μα­ κριά από τις κοπέλες που ερωτεύτηκε, μακριά από την ίδια τη ζωή, αφού από νωρίς παρουσίασε συμπτώματα της θανατηφόρας - τό τε - φυματίωσης. Ωστόσο, αποτέλεσε μέρος της «μεγάλης ζωής» στα «ένδοξα Παρί­ σια» του 19ου αιώνα, όπου συνέθεσε τα περισσότερα έργα του. Οι παρισινοί κόσμοι του Φ ρειδερίκου Σοπέν (The Parisian Worlds o f Frederic Chopin, εκδόσεις «Yale University Press») τιτλοφορείται το χρονικό του Ουίλιαμ Ατγουντ (William C. Atwood) όπου γίνεται μια προσπάθεια να αναπαρασταθεί η ατμόσφαιρα και ο κό­ σμος μέσα στον οποίο έζησε και δημιούργηοε ο μελαγχολικός αυτός συνθέτης. Ο Ατγουντ εργάζεται ως δερματολόγος στη Νέα Υόρκη και όταν μιλά περί σύφιλης και φυματίωσης στο Παρίσι των δεκαετιών του 1830 και 1840 καλό είναι να διαβάσουμε προσεκτικά τι λέει (ανάμεσα στα άλλα, μαθαίνουμε ότι μόνο το 1833 το Παρίσι εισήγαγε 41,5 εκατομμύρια βδέλλες για θεραπευτικούς σκοπούς!). Από κει και πέρα, το βιβλίο του παρουσιάζει σοβαρά ιστορικά και πραγματολογικά ατοπήματα σε ό,τι α­ φορά συναυλίες, κοντσέρτα και όπερες, παρουσιάζει έναν πολιτικοποιημένο Σοπέν (κάτι που δεν ευσταθεί), αλλά καταρρίπτει το μύθο του «κοσμοπολίτη Σοπέν»: μπο­ ρεί να έζησε στο Παρίσι (παραδίδοντας μαθήματα πιάνου σε κόρες μεγάλων οικογε­ νειών), ωστόσο ήταν αποτραβηγμένος, αφοσιωμένος στη μουσική του και στις εσω­ τερικές του αγωνίες. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι με εξαίρεση δύο κοντσέρτα για πιάνο και ορχήστρα, ο Σοπέν συνέθεσε αποκλειστικά έργα για σόλο πιάνο. «Όλοι θέ­ λουν να είμαι ένας Πολωνός Ροσίνι κι ένας Μότσαρτ κι ένας Μπετόβεν», έγραφε. «Πιστεύω όμως πως είναι καλύτερο να ασχολείται κανείς με τα μικρά πράγματα αλ­ λά να τα κάνει όσο μπορεί καλύτερα, παρά να προσπαθεί να τα καταφέρει όλα με μέτριο τρόπο». Από το βιβλίο του μουσικόφιλου δερματολόγου εξ Αμερικής δε θα μπορούσε να λεί­ πει η αναφορά στην πολυτάραχη σχέση του Σοπέν με τη Γεωργία Σάνδη. Αποκαλώντας τον «αγαπημένο μου πτωματάκι», η εκκεντρική μυθιστοριογράφος κυριάρχησε στη ζωή του με τρόπο αυταρχικό, δημιούργησε το μύθο του εύθραυστου καλλιτέ­ χνη που αποπνέει μια νοσηρή ευαισθησία και δεν είναι τυχαίο ότι ήρθαν τελικά σε ρήξη, δύο χρόνια πριν από το θάνατο του Σοπέν. Η αλήθεια τώρα είναι ότι ο συνθέ­ της κινιόταν σε ένα εσωτερικό θανατόληπτο σύμπαν: είχε παραγγείλει να εκτελεστεί στην κηδεία του το Ρέκβιεμ τ ου Μότσαρτ, αφού προηγουμένως είχαν ξεριζώσει την καρδιά του για το φόβο της νεκροφάνειας... □

39

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΖΩΝΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩ Απόσπασμα από την έκθεση του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος κ. Λουκά Παπαδήμου στη Γ.Σ. των μετόχων

Το έτος 2000 ήταν σταθμός στην πορεία της ελληνικής οικονομίας. Στη Σύνοδο Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον περασμένο Ιούνιο επιβεβαιώθηκε ότι η Ελλάδα είχε ικανοποιήσει τα απαπούμενα κριτήρια σύ­ γκλισης για την ένταξή της στη ζώνη του ευρώ από την 1η Ιανουάριου 2001. Το προηγούμενο έτος ήταν ιδιαίτερα σημαντικό και για την Τράπεζα της Ελλάδος. Η νομισματική πολιτική, η οποία τα τελευταία χρόνια διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στην αποκλιμάκωση του πληθωρισμού και τη διαμόρφωση συνθηκών νομισματικής και συναλλαγματικής σταθερότητας, έπρεπε να εξασφαλίσει την ομα­ λή μετάβαση στο ενιαίο νόμισμα με τη βαθμιαία σύγκλιση αφενός της τρέχουσας ισοτιμίας της δραχμής προς την ισοτιμία μετατροπής της σε ευρώ και αφετέρου των επιτοκίων στην εγχώρια αγορά χρήματος προς τα αντίστοιχα χαμηλότερα εππόκια στη ζώνη του ευρώ. Η βαθμιαία προσαρμογή των επιτοκίων συνέ­ βαλε στη συγκράτηση των πληθωριστικών πιέσεων που συνδέονταν με την αναπόφευκτη χαλάρωση των νομισμσπκών συνθηκών. Η ελληνική οικονομία του 2000 Η ελληνική οικονομία επηρεάστηκε ευνοϊκά από τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης τόσο της παγκόσμιας ό­ σο και της ευρωπαϊκής οικονομίας, καθώς και από την επέκταση του διεθνούς εμπορίου. Η αύξηση όμως της τιμής του πετρελαίου και η εξασθένηση του ευρώ ένανπ του δολαρίου προκάλεσαν πληθωριστικές πιέ­ σεις, συνετέλεσαν στη σημανπκή διεύρυνση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών και δυσχέραναν την άσκηση ανππληθωρισπκής νομισματικής πολιτικής στο τελικό στάδιο της μετάβασης προς το ενιαίο νόμι­ σμα. Από την άλλη πλευρά, η αύξηση των επιτοκίων της ΕΚΓ διευκόλυνε τη σύγκλιση των εγχώριων επιτο­ κίων προς τα αντίστοιχα επιτόκια στη ζώνη του ευρώ. Η ελληνική οικονομία λειτουργεί πλέον σε νέο περιβάλλον, του οποίου τα κυριότερα στοιχεία έχουν ως ε­ ξής: Πρώτον, ο πληθωρισμός είναι πολύ χαμηλότερος από ό,τι στο παρελθόν. Δεύτερον, η δημοσιονομική κατάσταση είναι αισθητά βελτιωμένη. Τρίτον, ο ρυθμός ανάπτυξης συνεχίζει να επιταχύνεται. Ωστόσο, ορι­ σμένες ανισορροπίες δεν έχουν εξαλειφθεί, αντανακλώντας την ύπαρξη διαρθρωτικών αδυναμιών. Το ελληνικό τραπεζικό σύστημα έχει εισέλθει σε περίοδο μετασχηματισμού και επαναπροσδιορισμού των στρατηγικών στόχων και των δραστηριοτήτων του, ιδιαίτερα μετά την ένταξη της Ελλάδος στη ζώνη του ευ­ ρώ. Η εισαγωγή του ενιαίου νομίσματος και η τιμολόγηση όλων των αγαθών και υπηρεσιών σε ευρώ από την αρχή του 2002 θα αυξήσει τη διαφάνεια σπς τραπεζικές συναλλαγές. Το 2000 τα κέρδη των τραπεζών διαμορφώθηκαν σε υψηλό επίπεδο, παρουσίασαν όμως κάμψη σε σχέση με το 1999, έτος ιδιαίτερα υψηλής κερδοφορίας λόγω αυξημένων εσόδων από δραστηριότητες συνδεόμε­ νες με την άνοδο του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών. Από την αξιολόγηση των σχημάτων εποπτείας που έχουν υιοθετηθεί στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει ένα ιδανικό σχήμα εποπτείας που να είναι το πλέον κατάλληλο για όλες τις χώρες, δεδομένου ότι τα ιδιαίτερα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά του χρηματοπιστωτικού τομέα κάθε χώρας διαφέρουν. Διαπιστώνεται επίσης ότι, λόγω της συνεχώς αυξανόμενης διασυνοριακής δραστηριότητας των επιχειρήσε­ ων, είναι μεγαλύτεροι οι κίνδυνοι επεκτάσεως ενδεχόμενων διαταραχών πέραν των εθνικών συνόρων. Οι ε­ θνικές κεντρικές τράπεζες, επειδή παραδοσιακά επικεντρώνονται στην αποφυγή συστημικών κινδύνων και, ως μέλη του Ευρωσυστήματος, παρακολουθούν στενά τις εξελίξεις σπς αγορές χρήματος και κεφαλαίων σε ολόκληρη τη ζώνη του ευρώ, είναι σε θέση να ανταποκριθούν αποτελεσμαπκότερα σε ενδεχόμενες δια­ ταραχές που συνδέονται με την ολοκλήρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών και την περαιτέρω επέκταση χρηματοπιστωτικών ομίλων. Είναι επομένως γι’ αυτό το λόγο προφανές ότι, στα πλαίσια ενός οργάνου συ­ ντονισμού με σκοπό την ενίσχυση της συνεργασίας των επιμέρους εποππκών αρχών, η παρουσία της κε­ ντρικής τράπεζας με αυξημένες εποπτικές αρμοδιότητες θα εππρέπει την αξιοποίηση των δικτύων επαφών των εποπτικών φορέων μέσα στο Ευρωσύστημα και θα ενισχύει τη διαφύλαξη της συστημικής σταθερότη­ τας στο χρηματοπιστωτικό τομέα.

της ΑΚΑΚΙ ΑΣ ΚΟΡΔΟΣΗ

ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΣΕΧΟΦ Η ζ ω ή το υ Ο Τσέχοφ γεννήθηκε στα I8 6 0 στη μικρή πόλη Ταγκαρόγκ (30.000 κάτοικοι), λιμάνι της Αζορικής.

0 πατέρας του ήταν γιος δουλοπάροικου που είχε εξαγοράσει την ελευθερία του. Ήταν άνθρωπος σκληρός -ιδίως προς τα παιδιά του- και θρησκόληπτος. Είχε ένα μικρό μπακάλικο-κρασοπουλειό και υποχρέωνε τα παιδιά του, από πολύ μικρά, να δουλεύουν σε αυτό, μέσα στο κρύο και στην υγρασία, για να μπορεί εκείνος να πηγαίνει να ψέλνει στις εκκλησίες (είχε πά­ θος με την εκκλησιαστική μουσική). Στους τοίχους του σπιτιού τους κρεμούσε καταλόγους με τις καθημερινές υποχρεώσεις των παιδιών του. Στο Ταγκαρόγκ η άρχουοα τάξη ήταν οι Έλληνες (έμποροι κι ε­ φοπλιστές, όπως ο Βαλιάνος, ο Κοντιανάκης, ο Σφαέλος κ.ά.Ι. Υπήρχαν πολλά ελληνικά σχολεία, και η γνώση της ελληνικής ήταν ένα σίγουρο προσόν για να βρει κανείς δουλειά. Γι' αυτό ο πατέρας του Τσέχοφ, κάνοντας αιματηρές οικονομίες, έστειλε δύο απ' τα παιδιά του, τον Νικολάι και τον Άντον, σε ελληνικό σχολείο. Όμως ο καθηγητής τους, ονόματι Βουτσινάς, ήταν σκληρός και η μέθοδός του αντιπαιδαγωγική, κι έτσι το δεύτε­ ρο χρόνο τα παιδιά σταμάτησαν τις ελληνικές σπουδές τους. Όταν ο συγγραφέας ήταν δεκαέξι χρόνων, ο πατέρας του έπεσε έξω στη δουλειά του και το σπίτι τους, που ήταν υποθηκευμένο, καθώς και τα έπιπλά τους, βγήκαν σε ηλειστηριασμό. Αναγκάστηκαν να φύγουν σαν κυνηγημένοι για τη Μόσχα, ενώ ο Άντον, μέχρι να τελειώσει το γυμνάσιο, έμεινε στο σπίτι το οποίο τους είχαν πάρει, παραδίδοντας -σε αντάλλαγμα για τη φιλοξενία που του παρείχαν- μαθήματα στον ανιψιό του νέου ιδιοκτήτη. Στη Μόσχα ο πατέρας βρήκε δουλειά σ' ένα εμπορικό, όπου του έδιναν λίγα χρήματα, στέγη και τροφή. Η υπόλοιπη οικογένεια (η μητέρα και τα άλλα πέ-

41

ντε παιδιά) έμεναν σε ένα υπόγειο, στη συνοικία των οίκων ανοχής. Όλοι κοιμόνταν στο πάτωμα και η μητέ­ ρα έκανε μικροδουλειές ως μοδίστρα για να ζήσουν.

Στα 1898 πεθαίνει ο πατέρας του. Οι συχνές αιμοπτύ­ σεις αναγκάζουν το συγγραφέα να εγκατασταθεί πλέ­ ον στη Γιάλτα, που το ξερό κλίμα της έκανε καλό

Το 1879, ο Τσέχοφ μπήκε στην Ιατρική Σχολή, την ο ­ ποία τελείωσε χάρη σε υποτροφία απ' το Ταγκαρόγκ, αλλά και γράφοντας -για να ζήσει και την οικογένειό του- πλήθος χιουμοριστικά διηγήματα για τις εφημερί­ δες, με το ψευδώνυμο Τσεχοντέ, ή «0 αδερφός του α­ δερφού μου», «Ένας γιατρός χωρίς αρρώστους». Συνή­ θως έγραφε μέσα σε δωμάτια γεμάτα κόσμο, σε περ­ βάζια παραθύρων ή στην άκρη ενός τραπεζιού όπου έ­

στους φυματικούς.

παιζαν χαρτιά. Μέσα στ' αμέτρητα αυτά χιουμοριστικά διηγήματα, ό­ που στηλίτευε τη σκληρότητα και την αμάθεια που γεννάει η φτώχεια, υπήρχαν ωστόσο και διηγήματα ύψιστης τέχνης (που προανάγγελλαν τα κατοπινά αριστουργήματά του), με ήρωες ανθρώπους καθημερι­ νούς, ταπεινούς, όπως π.χ. το διήγημα «θλίψη», όπου ένας φτωχός αμαξάς, μη έχοντας σε ποιον να πει τον καημό του για το θάνατο του γιου του (οι πελάτες του δείχνουν αδιαφορία), τον λέει στο άλογό του καθώς το ταΐζει. Πρέπει να πούμε πως, απ' τη στιγμή που έφτασε στη Μόσχα μέχρι τη στιγμή που πέθανε, αυτός συντηρού­ σε και φρόντιζε την οικογένεια, στην αρχή -για πολλά χρόνια- ολόκληρη και στο τέλος τη μητέρα του και τη μοναδική αδερφή του. Στα είκοσι τέσοερα χρόνια του, μόλις πήρε το πτυχίο της Ιατρικής, είχε μια αιμόπτυση, το πρώτο σύμπτωμα της φυματίωσης (αρρώστια που ποτέ δε θέλησε να παραδεχτεί πως είχε), που τον βασάνισε σ' όλη τη μετέπειτα ζωή του και που, είκοσι χρόνια μετά, τον οδή­ γησε στον τάφο. Δύο χρόνια αργότερα, στα 1886, πεθαίνει από φυμα­ τίωση ο αδερφός του Νικολάι, ζωγράφος με ταλέντο αλλά μέθυσος, τον οποίο ο συγγραφέας περιποιήθηκε με αυταπάρνηση. Το 1890 ο Τσέχοφ φεύγει για έξι μήνες στο νησί Σαχαλίν, 2.000 χιλιόμετρα μακριά, για να μελετήσει τις συν­ θήκες ζωής των εκτοπισμένων στις εκεί φυλακές. Στα 1892, και αφού έχει αλλάξει πολλά σπίτια, κατα­ φέρνει, με χίλιες θυσίες, να πραγματοποιήσει το όνει­ ρο του πρώην δουλοπάροικου: να αποκτήσει λίγη γη. Αγοράζει στο Μελίκοβο ένα μικρό κτήμα μ' ένα σπιτάκι, όπου εγκαθίσταται με τη μητέρα του, τον πατέρα του και την αδερφή του.

Λίγους μήνες αργότερα ανεβαίνει στη Μόσχα ο Γλάρος με τεράστια επιτυχία και αργότερα 0 θείος Βάνια και Οι τρεις αδελφές. Στα 1900, στην 40ή επέτειο των γενεθλίων του, ο Τσέ­ χοφ εκλέγεται μέλος της Ακαδημίας Επιστημών - ή Ακαδημίας Πούσκιν (Τομέας Ρωσικής Γλώσσας και Λο­ γοτεχνίας). Στις πρόβες του Γλάρου στη Μόσχα γνωρίζεται με τη νεαρή ηθοποιό Όλγα Κνίπερ. Έπειτα από δύο χρόνια αλληλογραφίας (γιατί ήταν «εγκλωβισμένος» στη Γιάλ­ τα) και αραιών συναντήσεων, αποφασίζουν να πα­ ντρευτούν. Επειδή ο Τοέχοφ απεχθανόταν τις συμβατικότητες και καθετί το επίσημο, καλεί στις 25 Μαΐου του 1901 σε δείπνο όλους τους στενούς φίλους τους -για να 'ναι σίγουρος πως δε θα τους βρουν- κι ενώ αυτοί τους περιμένουν εκείνος και η Όλγα παντρεύονται χωρίς να το ξέρουν ούτε οι γονείς τους. Τα τρία χρόνια που πέρασαν ως το θάνατό του είναι σκιασμένα απ' την αρρώστια του αλλά και γεμάτα σχέ­ δια, έργα και προσφορά στους άλλους. Κάνει ταξίδια που του άρεσαν πάντα πολύ, γράφει το Βυσοινόκηπο καθώς και άφθονα γράμματα, προσπαθώντας να εξυ­ πηρετήσει φίλους αλλά και αγνώστους (που βοηθά, δίνοντάς τους απ' τα -συνήθως λίγα- δικά του χρήματα). Το 1904, πολύ άρρωστος, πηγαίνει με τη γυναίκα του στο Βερολίνο και μετά στην πόλη Μπάντενβαϊλερ, κο­ ντά στο Μέλανα Δρυμό. Εκεί, ένα βράδυ του Ιουλίου, ζητά για πρώτη φορά (τις άλλες φορές τον ανάγκαζαν οι οικείοι του) να έρθει ο γιατρός. «Ich sterbe» (πεθαί­ νω), του ψιθύρισε όταν έφτασε. 0 γιατρός είπε να φέ­ ρουν οξυγόνο, αλλά αυτός δε δέχεται. «Μέχρι να το φέρουν, θα έχω πεθάνει», είπε. Πίνει μαζί με το γιατρό ένα ποτήρι σαμπάνια, χαμογε­ λά, γυρνά στο πλάι κι αποκοιμιέται για πάντα. Η κ α λ ο σ ύ ν η το υ

Την ίδια χρονιά ανεβαίνει για πρώτη φορά στην Αγία Πετρούπολη ο Γλάρος: παταγώδης αποτυχία.

Ένα απ' τα κύρια γνωρίσματα του χαρακτήρα του Τσέ­ χοφ ήταν η αγάπη του για τους ανθρώπους και η διά­ θεσή του πάντα να εξυπηρετεί. Απ' την εποχή που ήταν πολύ φτωχός μέχρι τότε που -διάσημος πια- είχε μια σχετική άνεση, το σπίτι ποτέ δεν έμενε χωρίς φιλοξενούμενους. Είχε αναρίθμητους

Στα 1897 ο Τσέχοφ πηγαίνει στη Νίκαια όπου μένει ο­ χτώ μήνες.

φίλους: συγγραφείς, καλλιτέχνες, ηθοποιούς (Κουπρίν, Τολστόι, Στανισλάφσκι, Γκόρκι, Σαλιάπιν), αλλά και αν­

42

θρώπους άσημους και φτωχούς που είχαν την ανάγκη του. Όλοι τον λάτρευαν. 0 Γκόρκι (που κι ο ίδιος, όταν ήταν κάπου μαζί, καθόταν διαρκώς δίπλα του και τον κοίταζε με λατρεία) λέει πως ο Τολστόι, όταν κοίταζε τον Τσέχοφ «του χόιδευε το πρόσωπο με το βλέμμα του». Όση δουλειά κι αν είχε, κι όσο άρρωστος κι αν ήταν, διάβαζε όλα τα βιβλία που του έστελναν οι νέοι συγ­ γραφείς και απαντούσε σε όλους, καθώς και σ' εκεί­ νους που του ζητούσαν κάτι, ακόμα κι αν ήταν παρά­ λογο. Ετοιμοθάνατος σχεδόν, περνώντας από τη Μόσχα για τη Γερμανία, καθυστέρησε για μέρες το ταξίδι του για να φροντίσει για δύο άγνωστους που του είχαν ζητή­ σει να τους βοηθήσει. 0 ένας ήταν ένας δάσκαλος που του είχε γράψει πως ο γιος του είχε μπει ο' ένα πανεπι­ στήμιο μακριά, στην επαρχία, και ήθελε να τον μετα­ γράψει στο πανεπιστήμιο της Μόσχας όπου έμενε η οικογένειά του (θέμα αρκετά επίκαιρο και ελληνικό) και ο άλλος κάποιος που ήθελε να του δοθεί η άδεια να πα­ ντρευτεί την... πρώην κουνιάδα του. Το χ ιο ύ μ ο ρ τ ο υ

έκφραση μού δίνει την εντύπωση ενός ανθρώπου που παίρνει πρέζα... από ραπανάκια. Αν έγινα πεσιμιστής, κι αν γράφω λυπητερά διηγήματα, φταίει αυτό το πορ­ τρέτο». Όταν φιλοξενούσε το φίλο του Σαλιάπιν στο Μελίκοβο, πήγαιναν κάθε πρωί για ψάρεμα φορώντας... φράκο και ημίψηλο, ενώ κάποτε που τον ρώτησαν τι είχε γράψει είπε: «Έχω γράψει όλα τα είδη του γραπτού λόγου, ε ­ κτός από ποιήματα, μυθιστορήματα και... καταδόσεις». Από ψυχική ευγένεια, ο Τσέχοφ δεν έκανε χιούμορ εις βάρος των άλλων, αλλά πάντα εις βάρος του εαυτού του (με αποτέλεσμα το χιούμορ αυτό να είναι και πιο επιτυχημένο). Η α γ ά π η γ ια τ ο θ έ α τ ρ ο Πασίγνωστος σήμερα ως θεατρικός συγγραφέας -και λιγότερο γνωστός για τις αναρίθμητες αριστουργηματικές νουβέλες του-, ο Τσέχοφ ξεκίνησε τη θεατρική του καριέρα με μια αποτυχία. Πραγματικά, το πρώτο μεγάλο έργο του (είχαν προηγηθεί μερικά μονόπρακτα), Ο Γλάρος, σφυρίχτηκε στην παράσταση της Πετρούπολης, για να θριαμβεύσει ό­ μως λίγους μήνες αργότερα στη Μόσχα.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του Τσέχοφ ήταν το χιού­ μορ. Όχι το γκροτέσκο και «πρωτογενές», αλλά εκείνο

Η αποτυχία οφειλόταν σε ατυχείς συγκυρίες: στα θέα­ τρα της Πετρούπολης συνηθιζόταν να δίνονται κάθε

των αποχρώσεων, αυτό που ο Κούντερα χαρακτηρίζει «προϊόν πολιτισμού».

τόσο τιμητικές παραστάσεις υπέρ ενός ηθοποιού, ο ο­ ποίος μάλιστα πουλούσε τα εισιτήρια στο σπίτι του. Στην παράσταση του Γλάρου διάλεξαν μια ηθοποιό πληθωρική που έπαιζε ρόλους κωμικούς και είχε το δι­ κό της -λαϊκό και θορυβώδες- κοινό. Το κοινό αυτό, που περίμενε να δει κάποια κωμωδία, βλέποντας το ε ­ ντελώς πρωτόγνωρο «ύφος» του έργου, για το οποίο οι ηθοποιοί μάλιστα δεν είχαν προετοιμαστεί καλά, άρ­ χισε να φωνάζει και να σφυρίζει. Έτσι το έργο κατέβη­ κε αμέσως.

Ήξερε να βρίσκει την κωμική πλευρά ακόμα και των πιο θλιβερών καταστάσεων- γι' αυτό και εηέμενε πως τα έργα του δεν ήταν δράματα αλλά κωμωδίες. «Δε θέλω να με βλέπετε σαν κλαψιάρη, σαν ένα είδος κλαίουσας ιτιάς, έγραφε στο σκηνοθέτη του Βυσσινόκηπου», έργου που -σημειω τέον- έγραψε πριν πεθάνει. 'Οταν ήταν νέος, του άρεσε να κάνει πολλά αστεία. Εί­ ναι χαρακτηριστικό πως η αδερφή του, όταν ταξίδευαν μαζί, έκανε πως δεν τον γνώριζε, γιατί φοβόταν πως κάτι θα σκάρωνε. Πραγματικά, κάποτε που πήγαιναν ό­ λοι μαζί στη Μόσχα, ο Τσέχοφ μαζί μ' ένα φίλο του βιολονίστα έκαναν μέσα στο τρένο πως ήταν χωρικοί που πήγαιναν στη Μόσχα να βρουν δουλειά -αυτός ως μάγειρας, ο φίλος του ως υπηρέτης- και παρακάλεσε τη μητέρα του, μιλώντας οαν μουζίκος σε μια άγνωστη κυρία, να τον συστήσει οε κανένα σπίτι για δουλειά. Όταν πρωτοταξίδεψε με τρένο στην Ευρώπη, έγραψε ο' ένα φίλο του πως το βαγόνι του ήταν τόσο πολυτε­ λές, που ένιωθε σαν μια... Νανά των σιδηροδρόμων. Για το πορτρέτο που του είχε φτιάξει ο Μπραζ έλεγε: «Το πρόσωπο και η γραβάτα ταιριάζουν πολύ, αλλά η

Αποθαρρημένος, ο Τσέχοφ έφυγε το ίδιο βράδυ από την Πετρούπολη, παίρνοντας όρκο να μην ξαναγράψει για το θέατρο. Λίγους μήνες αργότερα, ο Στανισλάφσκι, νέος τότε η­ θοποιός και σκηνοθέτης ενός καινούριου θεάτρου της Μόσχας που ονομαζόταν Θέατρο του Λαού (μετέπειτα θέατρο Τέχνης), του έγραψε παρακαλώντας τον να τους δώσει το Γλάρο για να τον ανεβάσουν στη Μό­ σχα.

0 Τσέχοφ ήταν ανένδοτος: δεν τον έδινε. Χρειάστηκαν μήνες επιμονής του Στανισλάφσκι και αλληλογραφίας μεταξύ των δύο ανδρών (που οτη συνέχεια έγιναν στενοί φίλοι) για να πειστεί να το συζητήσουν. Επειδή το τελευταίο -αλλά σημαντικό γι' αυτόν- εηι-

43

χείρημα του συγγραφέα ήταν πως δεν είχε δει παρά­ σταση του νέου αυτού θιάσου για να τους εμπιστευτεί το έργο του, όλος ο θίασος, με τα κοστούμια και τα σκηνικά, μπάρκαρε για τη Γιάλτα, όπου έπαιξε το έργο (σε θέατρο της Σεβαστούπολης) για να μπορέσει ο άρ­ ρωστος συγγραφέας να το δει. (Στην παράσταση αυτή ο Τσέχοφ γνώρισε και τη νεαρή πρωταγωνίστρια Όλγα Κνίπερ, με την οποία λίγα χρόνια αργότερα παντρεύτη­ κε.) Το έργο ανέβηκε τελικά στη Μόσχα με μεγάλη επιτυ­ χία. Το θέατρο του Λαού (Τέχνης) καθιερώθηκε χάρη σ' αυτό, και για τούτο το λόγο είχε πια ως έμβλημά του ένα γλάρο.

0 Τσέχοφ λάτρευε το θέατρο. Όχι μόνο σαν είδος τ έ ­ χνης. Τον μάγευαν η ατμόσφαιρά του, τα παρασκήνια, οι πρόβες. Ξαναγεννιόταν όταν έμπαινε στο θέατρο παραμονές παράστασης. Δυστυχώς όμως, αναγκασμέ­ νος λόγω της υγείας του να μένει στη Γιάλτα, δεν είδε παρά ελάχιστες παραστάσεις των έργων του. Κι αυτό του στοίχιζε αφάνταστα. «θα 'θελα να 'μουν ένας ποντικός που ζει κάτω απ' τα σανίδια της σκηνής του θεάτρου σας», έγραφε σ' ένα από τα γράμματά του στη γυναίκα του Όλγα Κνίπερ. Η « σ τρ ά τ ε υ σ ή » το υ Αν και ο Τσέχοφ δεν αναμειγνυόταν στην πολιτική («οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες δε θα 'πρεπε να στρα­ τεύονται στην πολιτική παρά για να αμυνθούν εναντίον της», έλεγε), η αγάπη του για τον άνθρωπο και η αί­ σθηση του δικαίου που είχε τον οδήγησαν σε πράξεις που δεν έχει κάνει κανένας στρατευμένος συγγραφέ­ ας. Ενώ είχε πλήθος οικογενειακά και οικονομικά προβλή­ ματα και τον βασάνιζε η φυματίωση, έδωσε αγώνα με τις αρχές για να τον αφήσουν να ξεκινήσει με δικά του έξοδα και μέσα σε φοβερά αντίξοες συνθήκες ένα επι­ κίνδυνο, παράτολμο και παράλογο ταξίδι: να πάει, δια­ σχίζοντας όλη τη Σιβηρία, στην άλλη άκρη της Ρωσίας, στο νησί Σαχαλίν, τόπο εξορίας των φυλακών, όπου δεν είχε πατήσει κανείς ποτέ, εκτός απ' τους δεσμο­ φύλακες και τους εκτοπισμένους. Γι' αυτούς τους τ ε ­ λευταίους ήθελε να πάει εκεί, κατ' αρχάς για να τους

ρίπτωση και τις ανάγκες καθενός, καθώς και το ιατρικό ιστορικό του. Γυρίζοντας, έγραψε άρθρα, έκανε διαβήματα, συγκέ­ ντρωσε ρούχα, φάρμακα και 2.500 βιβλία. Σε μια σύντομη διαμονή του στη Νίκαια, την εποχή που ήταν σε έξαρση η υπόθεση Ντρέιφους (που είχε χωρί­ σει στα δύο τη Γαλλία), ο Τσέχοφ πήρε με πάθος θέοη υπέρ του Ντρέιφους και του Ζολά, σε σημείο να ψυχρανθεί με το φίλο -κι ως ένα σημείο προστάτη τουΣουβόριν, παντοδύναμο ιδιοκτήτη μεγάλης συντηρητι­ κής εφημερίδας. «Ακόμα κι αν υποθέσουμε πως ο Ντρέιφους ήταν ένο­ χος, ο Ζολά θα είχε δίκιο, γιατί η δουλειά ενός συγγρα­ φέα δεν είναι να καταδιώκει αλλά να υπερασπίζεται τους ενόχους όταν έχουν καταδικαστεί και τιμωρηθεί», έγραψε στους φίλους του στη Ρωσία. Σ' όλη τη ζωή του αγωνίστηκε με αυταπάρνηση υπέρ των φτωχών και των αδικημένων, στερούμενος ο ίδιος πολλά πράγματα. Αγωνίστηκε επίσης εντελώς μόνος (κάνοντας ομιλίες, γράφοντας εκατοντάδες γράμματα, κινητοποιώντας κόσμο και ηροσφέροντας χρήματα - απ' τα λίγα που είχε) για να χτιστούν δεκάδες σχολεία, νοσοκομεία και βιβλιοθήκες σε απομακρυσμένα χωριά της Ρωσίας. Βοηθούσε συνεχώς οικονομικά την οργάνωση συμπα­ ράστασης στους φυλακισμένους φοιτητές. Το 1897 πρωτοστάτησε στη συγκέντρωση χρημάτων για το χτίσιμο του Μεγάρου του Λαού (απ' το οποίο τε­ λικά ολοκληρώθηκε μόνο το θεατρικό τμήμα που, με τη συμβουλή του, πριν ακόμα γνωριστεί με τον Στανιολάφσκι και ανεβεί ο Γλάρος, ονομάστηκε θέατρο του Λαού - μετέπειτα θέατρο Τέχνης). Δεν πήρε βέβαια μέρος, όπως ο Γκόρκι, στις διαδηλώ­ σεις υπέρ των φοιτητών (λόγω ιδιοσυγκρασίας ή λόγω συνθηκών), όταν όμως με παρέμβαση του ίδιου του τσάρου ακυρώθηκε η εκλογή του Γκόρκι στην Ακαδη­ μία, αμέσως παραιτήθηκε και ο ίδιος σε ένδειξη συ­ μπαράστασης. Πάντα ενδιαφερόταν για τη μόρφωση του λαού. «Το θέμα δεν είναι να κατεβάσουμε τον Γκόγκολ στο λαό, αλλά να ανεβάσουμε το λαό στο επίπεδο του Γκόγκολ», έγραφε στον Γκόρκι.

βοηθήσει ως γιατρός (διάφορες αρρώστιες τους αποδεκάτιζαν) κι ύστερα να εξετάσει τις συνθήκες της ζω­ ής τους και να κάνει, γυρίζοντας, διαβήματα για τη βελτίωση αυτών των συνθηκών.

Με λίγα λόγια, ο Τσέχοφ αγωνίστηκε για ισότητα χωρίς να είναι σοσιαλιστής («έγινα μαρξιστής», έγραφε στους φίλους του αστειευόμενος, όταν έδωσε τα βιβλία του στον εκδότη Μαρξ) κι έκανε τις μεγαλύτερες αγαθοερ­ γίες χωρίς να είναι χριστιανός, χωρίς δηλαδή να πι­

Έμεινε εκεί, με κίνδυνο της υγείας του, έξι μήνες, μπαίνοντας κάθε μέρα σε άθλια κελιά και καλύβες, κουβεντιάζοντας μαζί τους και καταγράφοντας την πε­

στεύει σε θρησκεία. (Πίστευε μόνο στην επιστήμη: «Τα άγια των αγίων είναι για μένα το ανθρώπινο σώμα», έ­ λεγε.) □

44

Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ

Μ Π Α Ρ Μ Π Ε Ρ Η Σ

Ηδονικές συναντήσεις Μ ΥΘ Ι Σ Τ Ο Ρ Η Μ Α

— «Ν εκ τά ρ ιε Γ ! Α λκίνοε Μ ! » Ε ρωτικές περιπτύξεις και θεία πνεύματα «Ο π ισθιολογικές έρευνες» και αισθητικές αναζητήσεις Τ ις παράλληλες διαδρομές τ ω ν δύο νέων σημαδεύει η κοσμοϊστορική ανακάλυψη ενός απολιθωμένου άνδρα, που ένα κρίσιμο μέλος του ζει... Κ α ι τις επισφραγίζει ένα ανεπανάληπτο συνέδριο ανθρωπογνωσίας, όπου αντιπαρατίθενται με τα δικά τους λόγια όλοι οι σοφοί της ιστορίας, από τον Π λ ά τω να μέχρι τον Μ α ρξ και τον Φ ρόυντ και από τον Δαρβίνο μέχρι τον Σ τήβεν Χόκινγκ...

^

εκδόσεις

ΜΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΣΟΛΩΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ τηλ. 3806 305,3821 813 fax 3838 173, e-mail: alexcom@ofenet.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΠΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖ0ΓΛ0Υ 5/ΣΤΑΔΙ0Υ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τΐ|λ. 3311 719

ΛΑΙΑΜΠΟΥΓΑΤΖΕ,ΣΟΤΑΓΙΑΤΑΣΒΙΛ ΝΤΑΤΟ ΤΟΥΡΑΣΒΙΛΙ,

τη ο υ ν έ ν τ ε υ ξ η π ή ρ ε ο

ΦΙΛΙ ΠΠΟΙ ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ

Έχουν περάσει περισσότερα από δέκα χρόνια από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ρω­ σίας και τη διάσπασή της οε ανεξάρτητα κράτη. Για τη Γεωργία, το πέρασμα από τη σοσιαλιστική ομοσπονδία στην εθνική κυριαρχία δεν υπήρξε ομαλό: ένας εμφύλιος πόλεμος, αποοχιοτικά κινήματα, πολιτικές διαφορές και εντάσεις, οι συρράξεις οτη γειτονική Τοετοενία, η ίδια η γεωπολιτική θέση της χώρας συντηρούν μια αστάθεια, που όοο και αν φαίνεται οτα μάτια του επισκέπτη να περιορίζεται χρόνο με το χρόνο, δεν

παύει

να

είναι

παράγοντας

ανησυχίας

και

προβληματισμού.

Σε αυτό το κλίμα, οι νεότεροι λογοτέχνες της Γεωργίας προσπαθούν να επιβάλουν τις αντιλήψεις τους και το έργο τους, βέβαιοι πως έχουν κοινωνικό ρόλο να παίξουν και οφείλουν να το αράξουν κατά τον καλύτερο τρόπο. Αποοτρεφόμενοι τις στρεβλώσεις της σοβιετικής εποχής, ανοιχτοί οε αναζητήσεις, επιδιώκουν να αποκτήσουν το εκτό­ πισμα που θα τους επιβάλει οτο κοινωνικά σύνολο, για το οποίο πιστεύουν πως έχει ανάγκη το έργο τους. Συχνά οξείς, πάπα έτοιμοι να απιμετωπίοουν τις δυσκολίες, προσφέρουν την εικόνα πνευματικών μαχητών, έτοιμων για κάθε θυσία. Συναπήοαμε στην Τιφλίδα τέσσερις καταξιωμένους νέους συγγραφείς της χώρας. Τον Λάσα Μπουγάτζε (23 ετών), τονΣότα Γιαταοβίλι (34 ετών), τον Ντάτο Τουραοβίλι (34 ετών) και τον Αλέκο Σουγλάτζε (35 ετών). Συζητήσαμε για τη λογοτεχνία της χώρας τους με τη βοήθεια της Ιρίνα Ντάρτοια, καθηγήτριας Νέων Ελληνικών οτο Κρατικό Πανεπιστήμιο Τιφλίδας, που βοήθησε οτη διερμηνεία.

46

Συζήτησ η για τη λογοτεχνία της Γεωργίας

Τι σημαίνει λογοτεχνία της Γεωργίας; Με μια πρώτη ματιά, πρόκειται για μια ά­ γνωστη λογοτεχνία, στην Ευρώπη τουλάχιατον. ΓΙΑΤΑΣΒΙΛΙ: Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην παλαιότερη και τη σύγχρονη λογο­

Αποκτώντας την ανεξαρτηοία μας,

τεχνική έκφραση. ΤΟΥΡΑΣΒΙΛΙ: Το πρώτο λογοτεχνικό έργο στη χώρα μας χρονολογείται από τον 5ο αιώνα μ.Χ. Είναι αγιολογικό κείμενο και φέρει τον τίτλο Μαρτυρία της Αγίας Σουοανίκ. Παράλληλα, έχουμε εκκλησιαστικούς ύμνους, μια ποιητική παραγω­ γή που κάλυψε αρκετούς αιώνες. Όμως, το σημείο εκκίνησης θεωρείται πως είναι το έπος που έγραψε ο Σότα Ρουσταβέλι το 12ο αιώνα, προς το παρόν, αυτό είναι το έργο της λογοτεχνίας μας που έχει μεταφραστεί στις περισσότε­ ρες γλώσσες. Σημαντικός συγγραφέας του παρελθόντος είναι επίσης ο Σούνχασα Μποργκμηελιάνι, που εισήγαγε στη λογοτεχνία μας τους μύθους κατά το πρότυπο του Αισώπου. ΜΠΟΥΓΑΤΖΕ: Θα λέγαμε πως αυτή η λογοτεχνία αναπτύχθηκε εντός των ορίων της χώρας και γι' αυτό το λόγο δε διακρίνονται έντονες ξένες επιδράσεις. Πρέ­ πει να περιμένουμε το 19ο αιώνα και κυρίως τις αρχές του 20ού για να εμφανι­ στούν επιδράσεις από την Ευρώπη, χάρη στις οποίες αποκτήσαμε το δικό μας μοντερνισμό.

και πολύ γρήγορα, η λογοτεχνία μας έγινε πολύπλευρη. Οδηγηθήκαμε οε πειραματισμούς και πιστεύω πως θα περάσουν χρόνια για να φανεί τι από όλα αυτά θα μείνει.

ΤΟΥΡΑΣΒΙΛΙ: Δημιουργήθηκε μια τάση, θα λέγαμε ωστόσο πως κάθε Γεωργια­ νός ποιητής ή πεζογράφος ορίζει το δικό του σημείο εκκίνησης. Το βέβαιο είναι πως οι κοινωνικές ανακατατάξεις εκείνης της περιόδου μάς δημιούργησαν την

μείνει.

ανάγκη να προσδιορίσουμε κάπως τα πράγματα. Φανταστείτε πως αυτό που λέμε «αγιολογικό» κείμενο ήταν στην ουσία ένα μυθιστόρημα. Η επίδραση ό­

( ί ίιαταοβίλι)

μως της Εκκλησίας, που έσπευδε να οικειοποιηθεί τη λογοτεχνική παραγωγή, δε μας επέτρεψε να έχουμε παγανιστικά κείμενα, που στην πλειονότητά τους καταστράφηκαν από τους χριστιανούς, ώστε να εννοήσουμε από πού αρχίσαμε

47

και πού πηγαίναμε. Η απροσδιοριστία είναι μια υπόθεση που επηρεάζει ακόμα τη λογοτεχνία μας. Το έργο όμως του Ρουσταβέλι είναι τέτοιας ποιότητας ώ­ στε υποθέτουμε πως υπήρχε μια σημαντική παράδοση, της οποίας αποτελεί τον κολοφώνα.

Αν δεχτούμε λοιπόν πως ο Ρουοταβελι είναι η απόδειξη μιας ακμής του παρελθόπος, τι γίνεται οήμερα; ΓΙΑΤΑΣΒΙΛΙ: Στην ιστορία μας, η ποίηση είχε πάντα τον κυρίαρχο ρόλο. Ίσως έ ­ χουμε επηρεαστεί από την Ανατολή, όπου όλα συνοψίζονται στην ποίηση. Για

Από τότε που υπάρχει λογοτεχνία γίνεται συζήτηση για τη λογοτεχνία κοίτην κρίση της λογοτεχνίας. Όπως ορως και να έχει το πράγρα, βρίοκει κανείς καλούς συγγραφείς οε όλες τις χώρες του κόορου. Μπορεί να περιοαεύει το σκουπίδι, αλλά βρίσκει κανείς, ρε κόπο ίσως, ρερικά διαράντια [Α. Μπουγάτ(ε)

τη λογοτεχνία της σοβιετικής περιόδου δεν έχω τίποτα να πω. Προτιμώ να πε­ ράσουμε κατευθείαν στη δική μας γενιά. Το χαρακτηριστικό είναι πως αποκτώ­ ντας την ανεξαρτησία μας, πολύ απότομα και πολύ γρήγορα, η λογοτεχνία μας έγινε πολύπλευρη. Οδηγηθήκαμε σε πειραματισμούς και πιστεύω πως θα πε­ ράσουν χρόνια για να φανεί τι από όλα αυτά θα μείνει. Γιατί η ποιότητα θα μεί­ νει. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία βλέπουν τη σημερινή λογοτεχνία με φόβο, με ε ­ πιφύλαξη. Εμείς όμως δε φοβόμαστε. ΤΟΥΡΑΣΒΙΛΙ: Πιο συγκεκριμένα, οι πειραματισμοί είχαν αρχίσει στη δεκαετία του 1980, στην ποίηση πρωτίστως, μιας και το σοβιετικό καθεστώς δεν μπορούσε πια να ελέγχει την έκφραση όπως έκανε παλαιότερα. Από το 1990 όμως και μετά εμφανίστηκαν καινούρια ταλέντα, που είχαν απορροφήσει με γόνιμο τρό­ πο τους πειραματισμούς της προηγούμενης δεκαετίας, με αποτέλεσμα μια εμ­ φανή ποιοτική βελτίωση των έργων τους. Η ιδεολογία έπαιζε, υπό το σοβιετικό καθεστώς, βαρύνοντα ρόλο. Έτσι, αυτό που θέλαμε να πούμε έπρεπε να το πούμε μεταφορικά. Αναπτύξαμε συνεπώς μορφές έκφρασης που μας διευκό­ λυναν σε αυτό το παιχνίδι. Η συνέπεια ήταν να καταστεί η ποίηση πιο δραστική. Σε αυτή την περίοδο, δηλαδή μεταξύ 1980 και 1990, δεν υπάρχουν σημαντικές μορφές στην πεζογραφία. Τώρα τελευταία , πριν από τρία ή τέσσερα χρόνια, παρατηρήθηκε άνθηση της πεζογραφίας. Η πεζογραφία άργησε να αναπτυχθεί ή να ωριμάσει σε σχέση με την ποίηση. Ο Λάσα Μηουγότζε ή ο Αλέκο Σουγλάτζε που είναι εδώ μαζί μας αποτελούν εκπροσώπους αυτής της πεζογραφίας, συνδυάζουν τις νοοτροπίες της Δύσης και της Ανατολής.

Υπάρχουν λοιπόν επιδράσεις; ΣΟΥΓΛΑΤΖΕ: Έχουμε επηρεαστεί από τη λογοτεχνία της Λατινικής Αμερικής. Πε­ ρισσότερο από τον Μαρκές. Πολύ λιγότερο από τον Μπόρχες, που πρόσφατα ανακαλύψαμε. Ο Μαρκές μοιάζει με συγγραφέα της Γεωργίας, είναι πολύ κοντά μας. Η αντίληψή του για τα πράγματα, ο τρόπος που τα παρουσιάζει, η τεχνική του δημιουργούν εκείνη τη φαντασμαγορία που χαρακτηρίζει τα παραμύθια μας, τους θρύλους μας. 0 συνδυασμός πραγματικότητας και μύθου μάς συγκινεί. Ωστόσο, μερικοί συγγραφείς μας έχουν τόσο γοητευτεί από τον Μαρκές, ώστε μοιάζουν να έχουν χαθεί στο δρόμο.

Τι λένε γ ι' αυτά οι εκδότες; ΓΙΑΤΑΣΒΙΛΙ: Η ύπαρξη εκδοτών είναι κάτι πρόσφατο. Υπογράφουμε συνεπώς συμβόλαια και έχουμε συγγραφικά δικαιώματα. Βέβαια είναι αδύνατο να ζήσει ένας συγγραφέας από τα βιβλία του. Χρειάζεται να έχουμε άλλη απασχόληση.

48

Εγώ, για παράδειγμα, γράφω άρθρα, κριτικές για παραστάσεις. Από αυτά πλη­ ρώνομαι και ζω. Όλοι μας ακολουθούμε αυτό το πρότυπο. ΣΟΥΓΛΑΤΖΕ: Χάνεται πολύς χρόνος στην προσπάθεια που κάνει κανείς να λύσει το πρόβλημα της επιβίωσης. Πολλές φορές νιώθω τόσο καταπονημένος, ώστε δεν έχω διάθεση να δουλέψω. ΜΠΟΥΓΑΤΖΕ: Έχω το ίδιο πρόβλημα. Μπορεί να διαθέτω υπολογιστή και να γρά­ φω σε αυτόν. Τι να το κάνω, όμως, όταν δεν έχω ρεύμα. Όπως ξέρετε, οι δια­ κοπές του ηλεκτρικού είναι πολύ συχνές και κρατούν ώρες. Για να τα φέρω βόλτα, γράφω ένα σ ε­ νάριο για την τηλεόραση.

I f πόοα αντίτυπ α εκδίδονται τα έργα οας; ΓΙΑΤΑΣΒΙΛΙ: Οι εκδότες δε λένε σε πόσα αντίτυπα εκδίδουν τα βιβλία τους. Αναφέρουν έναν αριθμό, αλλά δε λ ένε αλή θεια. Εκείνο που ξέρουμε είναι πως η πεζο­ γραφία πουλιέται περισσότερο α­ πό την ποίηση. Αν έχουμε πωλήσεις τριών χιλιάδων αντιτύπων, τότε ο αριθμός αυτός θεωρείται πολύ μεγάλος. Πρόσφατα κυκλο­ φόρησαν δύο βιβλία μου, το ένα ποίηση και το άλλο πεζογραφία. Παρατήρησα πως οι πωλήσεις τους πήγαιναν παράλληλα, ίσως επειδή εκείνος που αγόραζε το ένα παρακινιόταν να πάρει και το άλλο. Η ποίηση πούλησε περισσότερα αντίτυπα. Ίσως ό­ μως να πρόκειται για εξαίρεση.

Απότο 1990 και μετά εμφανίστηκαν καινούρια ταλέντα, που είχαν απορροφήσει με γόνιμο τρόπο τουι; πειραματισμούς της προηγούμενης δεκαετίας, με αποτέλεσμα μια εμφανή ποιοτική βελτίωοη το ν έργων τους. Η ιδεολογία έπαιζε, υπό το

Αν οι δυοκο\ίες eivai μεγάλες και η αγορά δεν μπορεί να προοδιοριοτεί, υπάρχει λάγος να πιοτεύει κανείς οτη λογοτεχνία; ΜΠΟΥΓΑΤΖΕ: Από τότε που υπάρχει λογοτεχνία γίνεται συζήτηση για τη λογοτε­ χνία και την κρίση της λογοτεχνίας. Όταν ο συνάδελφός μου εδώ, ο Ντότο Τουρασβίλι, είχε βγάλει το πρώτο του βιβλίο και ετοιμαζόταν για το δεύτερο, γινόταν έντονη συζήτηση για την κρίσιμη κατάσταση της λογοτεχνίας. Όπως ό­ μως και να έχει το πράγμα, βρίσκει κανείς καλούς συγγραφείς σε όλες τις χώ­ ρες του κόσμου. Μπορεί να περισσεύει το σκουπίδι, αλλά βρίσκει κανείς, με κό­ πο ίσως, μερικά διαμάντια. Διάβασα, για παράδειγμα, ένα εξαιρετικό βιβλίο του Πορτογάλου Αλμπέρτο Τεϊσέιρα. 0 συγγραφέας δε μου ταιριάζει ως γραφή και ύφος, αλλά παραδέχομαι πως το βιβλίο του είναι καλό.

ΐτο ι, αυτό που θέλαμε να πούμε έπρεπε να το πούμε μεταφορικά (Ντ. Τουραοβίλι)

ΣΟΥΓΛΑΤΖΕ: Δε χρειάζεται να ψάχνουμε κατ' αποκλειστικότητα στην Ευρώπη. Καλοί συγγραφείς υπάρχουν στα Βαλκάνια. Διάβασα το βιβλίο του Γκόραν Πετρόβιτς που είναι εξαιρετικό. Έχουμε και εμείς πολύ καλούς συγγραφείς. Είναι κρίμα που δεν είναι ευρύτερα γνωστοί. Δεν έχουμε την οικονομική δυνατότητα

49

να ταξιδεύουμε στο εξωτερικό ώστε να παρουσιάζουμε τα έργα των ηαλαιότερων και τα δικό μας. Και από την άλλη πλευρά, ας μην ξεχνάμε πως οι περιορι­ σμοί που είχε επιβάλει το σοβιετικό καθεστώς έχουν αφήσει βαθιά ίχνη στη διάδοση της λογοτεχνίας μας. Εξακολουθούμε κατά κάποιο τρόπο να είμαστε αποκλεισμένοι. Τη λογοτεχνία των Βαλκανίων την ανακάλυψαν οι Δυτικοί επει­ δή εκεί έγιναν διάφορα πράγματα που έφεραν τα Βαλκάνια στην επικαιρότητα και έδωσαν άλλη διάσταση στη λογοτεχνία αυτής της περιοχής.

Η γνωριμία με άλλες λογοτεχνίες προϋποθέτει μεταφράσεις.

Οι πφοριομοί που είχε επιβάλει το

ΓΙΑΤΑΣΒΙΛΙ: Δυστυχώς δεν έχουμε πολλές μεταφράσεις στα γεωργιανά. Έχουμε όμως πολλές μεταφράσεις στα ρωσικά. Από τα ρωσικά μαθαίνουμε για τις άλ­ λες λογοτεχνίες. Τώρα όμως η σημερινή γενιά δε μιλάει ρωσικά. Μιλάει γερμα­ νικά, αγγλικά και χρησιμοποιεί αυτές τις γλώσσες ως διαύλους επαφής.

έχουν αφήοει βαθιά ίχνη στη διάδοση της λογοτεχνίας μας.

ΝΤΑΡΤΣΙΑ: Το άσχημο είναι πως πολλοί λογοτέχνες της Γεωργίας δε μιλούν κα­ μία γλώσσα και συνεπώς παραμένουν αποκλεισμένοι, δεν έχουν άλλο σημείο αναφοράς εκτός από τον εαυτό τους. ΣΟΥΓΛΑΤΖΕ: Για παράδειγμα, ξέρουμε πολύ λίγα για την ελληνική λογοτεχνία. Υπάρχει μετάφραση του Καζαντζάκη στα γεωργιανά. Πρόκειται για πρόσφατη μετάφραση, που κυκλοφόρησε πριν από τρία χρόνια. Κυκλοφόρησαν επίσης

κάποιο τρόπο να είμαστε αποκλεισμένοι. Τη λογοτεχνία των Βαλκανίων την ανακάλυψαν

ποιήματα του Ελύτη. Τον Καβάφη τον έχουμε διαβάσει στα ρωσικά, η μετάφρα­ ση των ποιημάτων του στα γεωργιανά δεν ήταν καλή. Μάλλον χρειάζεται να δημιουργηθεί μια παράδοση μετάφρασης για να έχουμε έγκυρες και καλές με­ ταφράσεις.

Τα λογοτεχνικά βραβεία, αν υπάρχουν, δε βοηθούν προς μία τέτοια κατεύθυνοη: ΜΠΟΥΓΑΤΖΕ: Αν υποθέσουμε πως το κράτος βοηθάει τη λογοτεχνία, τότε βοη­ θάει την κακή λογοτεχνία. Υπάρχουν κάποια κρατικά βραβεία που θεσμοθετή­ θηκαν από την προηγούμενη κατάσταση, αλλά η νεότερη γενιά δεν τα ανα­

έγιναν διάφορα πράγματα που έφεραν τα Βαλκάνια στηνεπικαιρότητα και έδωσαν άλλη

γνωρίζει. Ο Αλέκο Σουγλάτζε έχει βραβευτεί, αλλά αυτό είναι εξαίρεση. Τα βραβεία δίνονται κατά κανόνα στους ηλικιωμένους συγγραφείς: σοβιετική συ­ νήθεια που εξακολουθεί να έχει πέραση. Έγιναν προσπάθειες καθιέρωσης βρα­ βείων από ιδιώτες, αλλά δεν πέτυχαν. Τα βραβεία συνεπώς δε μας βοηθούν στην πορεία μας.

Επηρεάζεται η πορεία οας από τον πολιτισμό που προτείνουν οι ΗΠΑ; ΤΟΥΡΑΣΒΙΛΙ: Τώρα μόλις αρχίζουμε να μεταφράζουμε ό,τι καλύτερο πιστεύου­ με πως υπάρχει στην αμερικανική λογοτεχνία. Ερχόμαστε βέβαια με καθυστέ­

λογοτεχνία αυτής της περιοχής (Α.[ουγλάτ(ε)

ρηση τριάντα ετών. Πριν από δέκα χρόνια δεν είχαμε καμία πληροφορία για το τι γινόταν έξω από τον τόπο μας. Σήμερα μαθαίνουμε για άλλους συγγραφείς εκτός από τον Φόκνερ και τον Στάινμηεκ, που είχαν μεταφραστεί, ιδίως ο Στάινμπεκ, που έχει μία σοσιαλιστική, θα λέγαμε, χροιά. Ο Χένρι Μίλερ, για παρά­ δειγμα, δεν έχει μεταφραστεί. Το ίδιο και ο Αρθουρ Μίλερ. Το ίδιο ισχύει και για τους Ευρωπαίους. Λίγοι Γάλλοι συγγραφείς έχουν μεταφραστεί. Από τους Ιτα­ λούς, γνωρίζουμε τον Καλβίνο και τον Έκο. Αυτό δείχνουν πως οι επιδράσεις α­ πό την αμερικανική πλευρά δεν είναι ακόμα αξιόλογες.

50

ΜΠΟΥΓΑΤΖΕ: Λίγα πράγματα θα μπορούσαν να μας επηρεάσουν καθοριστικά αν είχαμε δουλειά. Είπαμε πως προσπαθούμε να ζήσουμε από τη λογοτεχνία. Ζούμε όμως πράγματι; Οι συνάδελφοί μου που βρίσκονται εδώ είναι παντρεμέ­ νοι. Εγώ είμαι ο μόνος ανύπαντρος. Έχουν παιδιά. 0 Ντάτο Τουρασβίλι έχει την ατυχία να είναι παντρεμένος με ποιήτρια. Σκεφτείτε πως αυτή η γυναίκα πρέπει να φροντίζει τα δύο παιδιά της και ταυτόχρονα να γράφει. Υπάρχουν λογοτε­ χνικά περιοδικά, που σε ορισμένες περιπτώσεις δίνουν μια κάποια αμοιβή. Όμως και τα λογοτεχνικά περιοδικά αντιμετωπίζουν δυσκολίες, επειδή δεν κυ­ κλοφορούν ευρέως. Ένα μόνο λο­ γοτεχνικό περιοδικό μπορεί να θε­ ωρηθεί πως είναι πράγματι περιο­ δικό, αφού κυκλοφορεί τακτικά. Η ποιότητα του χαρτιού και της ε ­ κτύπωσής του είναι κακή, αλλά το περιεχόμενο είναι καλό. Ευτυχώς που έχουμε ενεργειακό πρόβλη­ μα, γιατί χωρίς ηλεκτρικό δεν υ ­ πάρχει τηλεόραση και οι άνθρωποι αναγκάζονται τρόπον τινό να δια­ βάζουν. Ανάγνωση υπό το φως των κεριών. Έχουμε λοιπόν ανα­ γνώστες. Δεν έχουμε ταξιδέψει σε άλλες χώρες, αλλά έχουμε τα ξι­ δέψει στη Γεωργία. Σε πόλεις και χωριά έρχονται χιλιάδες άνθρωποι για να παρακολουθήσουν τις βρα­ διές που οργανώνουμε. Έρχονται Λάαα Μπουγάτζι σε κρύες αίθουσες, χωρίς φως, νηστικοί, διψασμένοι, επειδή αυτή η κατάσταση επικρατεί στη χώρα μας. Έρχο­ νται όμως για χάρη μας. ΜΠΟΥΓΑΤΖΕ: Υπό αυτό το πρίσμα, είναι προφανές πως η λογοτεχνία γίνεται υ­ ποχρέωση. Έχει κοινωνικό αντίκρισμα. Και διαθέτουμε μεγάλο ανθρώπινο δυ­

Α ν υποθεοουμε πως το κράτος βοηθάει τη λογοτεχνία, τότε βοηθάει την κακή λογοτεχνία. Υπάρχουν κάποια κρατικά βραβεία που θεσμοθετήθηκαν από την προηγούμενη κατάοταοη, αλλά η νεότερη γενιά άεν τα αναγνωρίζει

ναμικό τόσο στην Τιφλίδα όσο και στην επαρχία. Έχουμε ένα Πνευματικό Κέ­ ντρο, όπου μία φορά την εβδομάδα οργανώνουμε εκδηλώσεις. Η προσέλευση

(Α. Μ π ουγάτ(ε)

είναι τόσο μεγάλη, ώστε πολλοί μένουν όρθιοι ή στέκονται έξω από την αίθου­ σα.

Τι διαφοροποιεί όμως εοάς, τους νέους λογοτέχνες, από την προηγούμενη γενιά, ώοτε να πιστεύετε πως παίζετε τόοο σπουδαίο κοινωνικό ρ ό \ο ; ΓΙΑΤΑΣΒΙΛΙ: Η παλιά γενιά ήταν σοβιετική. Υπήρχαν πολύ καλοί συγγραφείς που αντιδρούοαν και έγραψαν σημαντικά έργα. Η νέα γενιά ξεχωρίζει επειδή είναι προβληματισμένη, επειδή καταπιάνεται με τα μεγάλα προβλήματα της εποχής και του κόσμου, μέρος του οποίου είναι η χώρα μας. Η παλιά γενιά έδινε σημα­ σία στη μορφή, στην αλληγορία, για να κρύβει όσα ήθελε να πει. Σήμερα έχου­ με άλλα προβλήματα, κοινωνικά κυρίως, που μας υποχρεώνουν να είμαστε ευ­ αίσθητοι και να τα προβάλλουμε. Προχωρούμε λοιπόν σε αυτό το δρόμο. ΜΠΟΥΓΑΤΖΕ: Και όταν ο συγγραφέας βαδίζει, οι Μούσες μιλούν.

51

ΣΟΥΓΛΑΤΖΕ: Από τη σοβιετική γενιά πρέπει να ξεχωρίσουμε τον Τσόχουα Μιρετζίμπε. Πρόκειται για μεγάλο πεζογράφο. 0 Στόλιν τον είχε βάλει φυλακή για είκοσι πέντε χρόνια, αλλά τον έβγαλε και το καθεστώς τού επέτρεπε, αργότε­ ρα, να ταξιδεύει στο εξωτερικό. Οι κακές γλώσσες λένε πως άλλος έγραφε τα βιβλία του και πως εκείνος προπαγάνδιζε, αφού είχε τη δυνατότητα να ταξι­ δεύει. 0 συγγραφέας, θέλω να πω, δε μοιάζει με αυτό που έχει γράφει. ΝΤΑΡΤΣΙΑ: Αντικειμενικά πρόκειται για έναν από τους σπουδαιότερους συγγρα-

Η νέα γενιά ξεχωρίζει επειδή είναι προβληματισμένη, επειδή καταπιάνεται με τα μεγάλα προβλήματα της εποχής και του ώ μ ο υ , μέρος του οποίου είναι η χώρα μας. Η παλιά γενιά έδινε οημαοία στη μορφή, στην αλληγορία, για να κρύβει όοα ήθελε να πει

Ιότα Τιαταοβίλι και Αλικο Ιουγλάιζι φείς του 20ού αιώνα. Το κορυφαίο μυθιστόρημά του έχει τον τίτλο Ντάτα Τουτασχία- αυτό είναι το όνομα του κεντρικού ήρωα.

Πριν κάνουμε αυτή την παρένθεση για τον Μιρετζίμπε, μιλήσατε για το δρόμο του συγγραφέα. Όμως, οε αυτό το δρόμο βλέπουμε εοάς, τέοοερις άπρες. Πού είναι οι γυναίκες συγγραφείς;

ΤΟΥΡΑΣΒΙΛΙ: Οι γυναίκες στη Γεωργία βρίσκουν δουλειά ευκολότερα από τους άντρες και μπορεί να απαρνούνται τη λογοτεχνία. Πάντως, δεν κάνουμε διάκρι­ ση μεταξύ ανδρικής και γυναικείας λογοτεχνίας. Η λογοτεχνία είναι μία. Έχουμε γυναίκες συγγραφείς, αλλά τις σκοτώνουμε: μια πολύ καλή ποιήτρια της χώ­ ρας μας αυτοκτόνησε προ καιρού. Εγώ πάντως διασκέδασα πολύ πριν από τρία χρόνια, όταν διαφήμιζα την ποιήτρια Ντιάνα Βατσνάτζε και έπεισα όλους τους διανοούμενους και λογοτεχνίζοντες της Τιφλίδας για την αξία της και την ύπαρ­ ξή της. Εκείνοι έφαχναν να τη γνωρίσουν, αλλά εγώ ήξερα πως τα ποιήματά της ήταν έργο του Σότα Γιατασβίλι. ΓΙΑΤΑΣΒΙΛΙ: Ευτυχώς που έγιναν έτσι τα πράγματα και η συλλογή της υποτιθέ­ μενης Ντιάνα Βατσνάτζε πούλησε πολύ. □

52

ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ ΑΡΜ ΟΣ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439

ΑΛΕΚΑ ΡΙΤΣΟΥ

ν/

Ό α γ γ ελ ιο φ ό ρ ο ς

Πέντε Ιστορίες που τις καθιστά συναφείς ή παρουσία ένός συγκεκριμένου προσώπου. Χαρακτηριστικά του το μεταφυσικό κΰρος και μια βαθά γνώση περί τής ουσίας τών πραγμάτων. ΑΛΕΚΑ ΡΙΤΣΟΥ Είναι δν μυθικό άλλα καί υπαρκτό, τόσο που να τό άναγνωρίζει σαν τέτοιο ή κοινή άντίληψη καί έμπειρία.

6 ά^ίλωφό^ος Προσωπικότητα θετική, κομίζει μιά έντολή. Τής Ιδιότυ­ πης, διακριτικής καί συγχρόνως δραματικής έπέμβασης στη Έ*Μ«<ί Άρμάς ζωή κάποιων ανθρώπων... Ή έμφάνισή του πιστοποιείται μέσα άπό κινήσεις άγάπης καί τρυφερότητας. Ή γνωριμία καί ή σύντομη σχέση μαζί του μετατρέπεται σέ βίωμα οικείου καί φιλικού. Γίνεται άνακούφιση καί γαλήνη. Ό άγαπημένος παρωχημένων έποχών καί μαζί ή μυστηριώδης προσωπικότητα άπό μιά απροσπέλαστη διάσταση.

ΛΙΤΣΑ ΚΑΡΑΜΠΙΝΗ

Άπο που πάνε για τον Παράδεισο; Μετά τή σφοδρή σύγκρουση τοΰ αυτοκινήτου της μέ τή νταλίκα, ή"Αννα βρίσκεται νά αίωρεΐται στό κενό. Κάτω ή θέα τοΰ άτυχήματος. Δίπλα της ή 'Αννούλα, τήν καυτηριά­ ζει, τήν κατηγορεί, τήν καταγγέλλει. Νά καί ό Παναγιώ­ της, ό ούράνιος δδηγός της. Νέος, ωραίος... καί άγγελος. Τρεις διαφορετικές οντότητες σ’ ένα άναπόφευκτο συναπάντημα πλανώνται πάνω άπό τή γή κάνοντας άδιάκριτες καταδύσεις στά σκοτεινά μονοπάτια τής ζωής της. Προορισμός τής "Αννας ό παράδεισος... Αλλά ό Πανα­ γιώτης θέτει έναν δρο απαράβατο γιά νά τήν όδηγήσει έκεΐ. Κι έκείνη άναγκάζεται γιά τίς έπόμενες σαράντα ήμέρες νά περιφέρεται στή γή, άκολουθώντας μιά πορεία οδυνηρή μέσα άπό χρόνια ξεχασμένα, άρρωστημένες μνήμες καί κλειδωμένα μυστικά. "Αν ολα πάνε καλά, τό έπαθλο θά είναι ό χαμένος της παράδεισος. Καί ή "Αννα άδημονεΐ... ’Αλήθεια, άπό ποΰ πάνε γιά τόν Παράδεισο;

ΑΛΚΥΟΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Τα βιβλία της Αλκυόνης Παπαόα'κη έχουν όλες τις αρετές της αληθινής τέχνης του λόχου και μαζϊ αποπνέουν την ευαιοΡηοία της όημιουρχού\ που χρα'φει χια τί Αέλει από τη dim της χνώοη να κοινωνήοουν και οι ουνάνΡρωποί της.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Σ I ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 11 · 106 79 ΑΘΗΝΑ L ΤΗΛ. 36.01.551 · FAX 3623.553 * * E-mall: Kalendl8@ath.forthnet.9 r

τ α βι β λ ί α του μήνα I ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΝΕΝΗ ΕΥΘΥΜΙΑΑΗ Οι τυχοδιώ κτις

ΑΛΕΞΗΣΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ Η Ελλάδα και

ΑΜΑΝΤΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥΠαλιόκαιρος

ο «*ξ Ανατολών κίνδυνος»

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣΚΟΥΣΑΘΑΝΑΣ Είναι και

| ΟΜΗΡΟΣΑΒΡΑΜΙΔΗΙ Μ* τα μάτια της ψυχής

....66

ΔΗΜΟΣΙΑΔΙΟΙΚ1

Παρουοι ΑΝΤΩΝΗΣΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣΕα

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΩΜΑΝΟΣΚατακόκκινο ...βχϊδό ν θη λυκό............................................67

{μικιρογνωμόνων για

ΚΑΙΗΤΣΙΤΣΕΛΗΟ θάνατος μιας πόλης...................68

τη Δημόσια Διοίκηση (1950-1998)

I

ΑΝΤΩΝΗΣΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣΟ <<Meγάλος Ασθκνής»

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

............. 8:

Η μεταρρύθμιση και ο «(συγχρονισμός της Δημόσιας Διοίκησης........................................ 81

ΧΑΤΖΙΝΠφηκνοντας ΝΤΡΙΣΣΡΑΙΜΠΙΟπολιτισμός, η μητέρα μου!

|

t', ν ;^^ # ^Π Ο ϋ Σ Η

Πορουοίοοη:

ΓΛΟΠΑ

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛΚΡΙΑΡΑΣ Γλωσσοφιλολογικά

Κριτική: ΓΙΑΝΝΗΣΒΑΡΒΕΡΗΣΠίΗήματα 19 75-19 9 6

........... 71

Υστίρο Βυζάντιο - Νέος Ελληνισμός

...........8Ϊ

Πορουοίοοη: ΛΟΥΚΑΣΑΞΕΛΟΣ Ζκοτανό πέρασμα

m

ΘΕΑΤΡΟ

........... 74

ΜΕΛΕΤΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣΙΒΕΤΙΔΟΥΗ θέαση της σιωπής στο θέατρο του Ανδρέα Ζτάικου

ΧΡΙΠΙΝΑΝΤΟΥΝΙΑ Κ. Γ. Κ. Η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης

[ ■■■<

ΔΟΚΙΜΙΑ

miiAwnBi ·

89

'λ I

Παρουοιόοας: ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΕΡΓΟ Αξιολόγηση «(παιδευτικών

ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΕΡΓΟΠροβλέφας................................78

προγραμμάτων και σχολείου

[_______________ΙΣΤΟΡΙΑ_______________ ί

ΙΖΑΜΠΕΛ ΑΡΝΤ0ΥΕΝ Η Καλλιτεχνική Αγωγή « ••Χ ·**»

Κριτική: ΣΤΑΝΛΕΪ ΠΕΪΝ Η ιστορία του φασισμού

80

|

..

90

91 ^

1 IW

GEORGESTEINER-ANTOINESPIRE

Πορουοίοοη:

Η βαρβαρότητα της άγνοιας

ΜΑΡΙΖΑΝΤΕΚΑΣΤΡΟΗ Αθήνα σε 7 διαδρομές

|

91

55

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ψεύτικη αλήθεια ή αληθινό ψέμα; του ΚΟΣΤΑ ΚΑΛΗΜΕΡΗ

ΝΕΝΗ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗ

Ο ι τυ χ ο δ ιώ κ τίς Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000 ΣιΧ. 290 ΤΓ" να από τα πιο σημαντικά στοιχεία του μυθιστοΤ · ρήματος της Ν. Ευθυμιάδη είναι ο ρόλος του L i Ρούλη, ρόλος περιεκτικός, αφού χάρη σ' αυ­ τόν ξανασυναντώνται οι τέσσερις φίλοι που είκοσι τρία χρόνια πριν έκαναν μια ληστεία. Ο Ρούλης είναι ο εμπνευστής, ο μάρτυρας, ο από μηχανής θεός, αλλά, πολύ περισσότερο, ο υπη­ ρέτης τεσσάρων αφεντάδων, των βασικών ηρώ­ ων, το πρόσωπο με τα περισσότερα ερωτηματικά, αυτός που θα ήταν ο κομπέρ, το ενοποιό στοιχείο. Οι Τυχοδιώκτες παραπέμπουν σ' ένα ηρωικό χαρα­ κτήρα, ανακαλούν μια ηρωική εποχή, σε αντίθεση με το σήμερα που γεμίζει τους ήρωες ενοχές και απογοήτευση.

Μ ε γαστρονομική ηδονή, η συγγραφέας επεξεργάζεται το απονενοημένο των ηρώων της και τους τα\αιπωρεί. Τους παρακο\ουθεί ανυπεράοπιοτους, εκτεθειμένους, αβοήθητους 56

^ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α ^ ^ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Οι τέσσερις ήρωες, ο Άρης, ο Πέτρος, ο Ντίνος και η Νίκη, είναι ήδη είκοσι τρία χρόνια χαμένοι, αποσυναρμολογημένοι, ζώνταςτο «πραγματιστικό» αδιέξο­ δο της εποχής μας, διογκώνοντας τη σημασία μιας παραβατικής πράξης που χάθηκε στο λαβύρινθο της φαντασίωσης του περιθωρίου και του επαναστατι­ κού ακτιβισμού. ·Και έμειναν μόνοι οι τέσσερις μιας ληστείας παλιών εποχών. Ο Άρης με μαύρους κύ­ κλους κάτω από τα μάτια, ο Ντίνος με την πικρία της απώλειας, ο Πέτρος με το όραμα της φυγής σε πρά­ σινα λιβάδια. Και εκείνη; Δεν ήξερε, απλώς σκεφτό­ ταν με νοσταλγία το Βερμόντ...· (σελ. 282).

Ποια ήταν η ψεύτικη αλήθεια που έζησαν ή το α­ ληθινό ψέμα που φαντασιώθηκαν; Ποιοι είναι αυτοί οι ήρωες-μάρτυρες, οι θύτες και τα θύματα, οι απομυθοποιημένες μαριονέτες ενός σενάριου που νόμιζαν ότι υπέγραψαν;

Πολίτες του κόσμου και εγκιβωτισμένοι, μέλη μιας παράστασης που οι άλλοι σκηνοθετούν, ενώ ποτέ δε θ' ανέβει όπως τη φαντάστηκαν- η βίλα στο Σούνιο θα γίνει ένα αναγκαστικό ημερολόγιο, η «α­ ληθινή» απολογία τους, ο χώρος στον οποίο η Ευθυμιόδη, μέσα απ' τα σκόρπια όνειρό τους, θα

Οι Τυχοδιώκτες κάνουν μια αναφορά στην αυθε­ ντικότητα και στον αναστοχασμό. Μήπως η λύση ήταν και θα είναι το ψέμα, ο πιο γνήσιος σύμμαχος των κάθε λογής ιδεολογιών; Τι είναι οι τυχοδιώκτες; Αυτοί που κυνηγούν την τύχη, το γρήγορο πλουτισμό, την άμεση επιτυχία και ανάδειξη; Κι όλα αυτά χωρίς ηθικούς περιορι­ σμούς; Ναι. Μήπως, όμως, είναι κι αυτοί που κυ­ νηγούν το τυχαίο, όταν αυτό τους εμφανίζεται δυσμενώς, με τη μορφή της μοίρας; Του αναπόφευ­ κτου; Γιατί είμαστε θύματα ενός αναπόφευκτου παρόντος και μέλλοντος; Τυφλών συγκρούσεων;

δώσει σε σκόρπιους ανθρώπους φυσιογνωμίες οι­ κουμενικές. «7/ σημασία έχει αν βρίσκομαι αλλού ή πουθενά ή εδώ·, λέει μια ηρωίδα. Εξοδούχοι μες στο προαύλιο της φυλακής τους, αυτά τα τέσσερα πρόσωπα, αφέντες και υπηρέτες μαζί, θα αναμετρηθούν με τον Ρούλη. Ένα αν­ θρωπάκι, τσαλαπετεινό, αρχηγίσκο, ψώνιο που το 'παίζε μαφία, αδύνατο και σοβαρό, με διεισδυτικό βλέμμα, που τους εγκλωβίζει, τους εκβιάζει να σκεφτούν την παλιά προδοσία, να ξεκαθαρίσουν λογαριασμούς, να αποκτήσουν ορέξεις στο πα-

Η Νένη Ευθυμιάδη γράφει για το βιβλίο της Τυχοδιώκτε Ξεκίνησα να γράφω τους Τυχοδιώκτες τον Ιούλιο του 1998 οι κάποιο παραλιακά ξενοδο­ χείο, με ένα φορητά κομπιούτερ της συμφοράς που μόλις είχα αγοράοει και που αύντομα ξεψύχησε, όπως συνήθως συμβαίνει στις καλόπιοτες αγορές. Συγγραφική πρόθεσή μου ήταν εκείνη που με συνοδεύει πάντα, η απομυθοποίηση, αλλά τώρα με υπόκρουση το χιούμορ, τη οάτιρα, το σαρκασμό. Και με διασκέδαζε ιδιαίτερα που για πρώτη φορά χρη­ σιμοποιούσα ανάμεσα στα πρόσωπα του μυθιστορήματος και κάποια εντελώς λαϊκό, κι ας δυσκολεύτηκα αργότερα με την τελειοποίηση της εκφραστικής τους. Και οτο βιβλίο αυτά οτηρίχθηκα έντονα οτο μύθο, στην αγωνία και στα ευρήματα, αυτά που ερεθίζουν και το συγγραφέα και τον αναγνώστη, ωστόσο από ιδεολογικής πλευράς αποτύπωνα μεθοδικά την πτώση μιας ολόκληρης γενιάς, γι' αυτό και εύλογα πολλοί συνδύασαν τους Τυχοδιώκτες με την καταστροφή των ονείρων της γενιάς του 1968 και την υποταγή της στο σύστημα που κάποτε πολέμησε. Και φυσικό όλοι ανε­ ξαιρέτως κατανόησαν την ειρωνεία που αναδύει ο τίτλος. Το μυθιστόρημα τελείωσε το καλοκαίρι του 2000, δηλαδή πολύ καθυστερημένα, αν οκεφτεί κανείς άτι ποτέ δε φτιάχνω βιβλία με την έκταση του Πόλεμος και ειρήνη ή αν συνυπολογίσει πως, όταν εργάζομαι, προτιμώ ρυθμούς εξοπωτικούς. Γm i τόση αργοπορία; Απλούοτατα, έκανα το τεράστιο συγγραφικό σφάλμα: υπέκυψα σε πειρασμούς. Πραγματικά, τότε, οτο ειρηνικό καταφύγιο του παραλιακού ξενοδοχείου, μου προτάθηκε ένα μακρινό ταξίδι. Μεταμορφώθηκα ακαριαία σε μαθητευόμενο μάγο που κάμπτεται από τη γοητεία της μουσικής και παραούρθηκα χωρίς αντιοτάοεις. Και το μυθιστόρημα έμεινε στα πρώτα του κεφάλαια, τα θεμελιώδη ’ όταν επέστρεψα, ήμουν εντελώς διαοπαομένη και έπρεπε να συντονιστώ ξανά με τον ειρμό της πρωταρχικής ορμής και σκέψης ή να δώσω στο κείμενο διαφορετική τροχιά. Με άλλα λόγια, έχασα τον εύκολο δρόμο, γιατί εύκολος συγγραφικός δρόμος είναι η ολοκλήρωση ενός βιβλίου με μια πνοή, και ας ακολουθεί ο μακροχρόνιος βαοανιομός με τις επόμενες γραφές και τις επεξεργασίες. Να ομολογήσω και το χειρότερο; Ειδικά το ταξίδι εκείνο υπήρξε απολύτως αποτυχημένο - μου έλειψε ο αυτοοχεδιαομός και η ελευθερία, καταδιώχθηκα από μια αίσθηση εγκλωβισμού. Γιατί και τα ταξίδια, όπως και τα βιβλία, δεν είναι αξίες αυτονόη­ τες, αηιθέτως εξαρτώνται αποκλειστικά από το περιεχόμενό τους.

57

ρόν. Να προβούν, σαν γνήσιοι ηθοποιοί, στην ανα­ τομία των αναμνήσεων, συναντώντας υποχρεωτι­ κά το χάος της σχετικότητάς τους, να αναμετρη­ θούν με τις διαχρονικές αξίες, να πάρουν ανάσα

μπόλικο πραγματικό χρόνο συμπυκνωμένο σε ε ­ λάχιστο μυθιστορηματικό, συνοψίζουν βασικούς χαρακτήρες προηγούμενων μυθιστορημάτων της Ν. Ευθυμιάδη, τους οποίους χειρίζεται ως γνήσια

χωρίς ντροπή, απαλλαγμένοι απ' το δογματισμό και την ωραιοποίηση.

αμοραλίστρια συγγραφέας. Αποφεύγοντας μέσα από μια νομικο-κοινωνιολογική κουλτούρα το δοκιμιακό ύφος στο οποίο παρασυρόταν σε προη­ γούμενα έργα της, απ' τους Πολίτες της σιωπής και μετά, ο λόγος αυτός γίνεται φυσικός και έμμε­ σος. Η Ευθυμιάδη δεν είναι του ουρμού.

Η Κλεοπάτρα, ένα τριτεύον πρόσωπο, που βρίσκε­ ται κοντά στη συγγραφέα και αιτιολογεί μια κατα­ λυτική επέμβασή της, δωρίζει στη Νίκη ένα μυθι­ στόρημα στο οποίο τα πρόσωπα (όπως και στους

Η Ν. Ευθυμιάδη γράφει άφυλα. Ούτε υιοθετεί την ανδρική επιδεικτικότητα ούτε βολεύεται οτην ευκολία της γυναικείας διαμαρτυρίας

Τυχοδιώκτες), «εμφανίζονταν μ ε τη σειρά σαν να είχαν νούμερα ατα πλευρά και επαναλάμβαναν μονότονους κύκλους» (σελ. 277). Κι όταν αυτό φαίνεται στη Νίκη-αναγνώστη ελάττωμα, η Κλεο­ πάτρα απαντά: ·ένα στοιχείο ερεθιστικό είναι το ί ­ διο το ελάττωμά του». Αυτό κάνει και η Ευθυμιάδη: όλα τα πρόσωπα αυτοπαρουσιόζονται και το ένα παρακολουθεί συνε­ χώς τους άλλους, αναπτύσσοντας με την εξέλιξη της πλοκής και το ανέβασμα της αδρεναλίνης ένα στοιχείο που η γενιά αυτή των ανθρώπων, σημε­ ρινοί σαραντάρηδες και πενηντάρηδες, δεν αξιοποίησαν: την αυτοκριτική αλλά και την κριτική αλληλοδιείσδυση, ανοίγοντας τον ορίζοντα, ξοφλώντας τα παλιά χρέη. Με γαστρονομική ηδονή, η συγγραφέας επεξερ­ γάζεται το απονενοημένο των ηρώων της και τους ταλαιπωρεί. Τους παρακολουθεί ανυπερά­ σπιστους, εκτεθειμένους, αβοήθητους. Συνθέτο­ ντας μια αστή φιλοσοφημένη κυνική μ' ένα σπάνιο είδος μπιτ-μοναχισμού, καγχάζει με τις μικροαστι­ κές απόπειρες εξόδου, τις επαναστατικές εξάρ­ σεις και τα βολεμένα άλλοθι, όταν ωραιοποιού­ νται. Αυτοί, λοιπόν, οι εντός και εκτός συνόρων ήρωες, που κολυμπούν στα σκατά, αντιπροσωπεύοντας

58

Για εντελώ ς δια φορετικούς λόγους, μαζί με τη Μήτσορα, τη Ζατέλη, και πολύ αργότερα την Καρυστιάνη, αποτελούν ένα παράδειγμα μετα-φεμινιστικής γραφής. Περισσότερο απ' όλες, η Ευθυ­ μιάδη γράφει άφυλα. Ούτε υιοθετεί την ανδρική επιδεικτικότητα ούτε βολεύεται στην ευκολία της γυναικείας διαμαρτυρίας. Ας πούμε αδόκιμα ότι εί­ ναι μια μεταμοντέρνα μοντερνίοτρια, στην οποία το τραγικό και το κωμικό γειτνιάζουν τόσο, ώστε αποφεύγεται επιτυχώς η «μαγκιά» της ανδρικής η­ θολογίας και της γραφικότητας. Με τους Τυχοδιώ­ κτες επαναφέρει, όπως γίνεται συνήθως, μια η­ ρωική αντίληψη σε αντιηρωική εποχή, δείχνοντας ότι αυτό που χρειάζεται είναι η έρευνα δράσης κι όχι τα δογματικά ανθολόγια ή το βούλιαγμα στα περιθώρια του κυνισμού και της κυριαρχίας. Η Ν. Ευθυμιάδη μάς παραδίδει ακέραιες τις συμφύσεις της ζωής, τονίζοντας ότι μόνιμες και απόλυτες πραγματικές διαστάσεις δεν υπάρχουν.

•Μετά από κάθε τέλος, οι εκδοχές ζωής συναρπά­ ζουν». Έξω, λοιπόν, απ' τα κρησφύγετα. □

Υποκλέπτοντας τους ήρωες της Λ ΙΝ ΑΣ ΠΑΝΤΑΑΕΟΝ

ΑΜΑΝΤΑ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ

Π αλιόκαιρος Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Ι ά . 364

m

e to Γιάντες κατάφερε να αξιοποιήσει και να αναδείξει σε μεγάλο εύρος τις σημαντικές συγγραφικές της δυνατότητες: το καλοδουλεμένο -σε σημείο να φαντάζει απλοϊκό- στήσιμο της πλοκής, τη συνθετική ικανότητα, την πρωτο­ τυπία που ουδέποτε καταντάει εκζήτηση, τη ρέουσα αφήγηση, την ανηλεή διακωμώδηση των ψυχικών και εξωτερικών καταστάσεων μέσω της οποίας διαγράφεται εύγλωττα η τραγικότητά τους -όπου κι όποτε υφίσταται-, την πολυπρισματική σκιαγράφηση των χαρακτήρων, την εναλλαγή ποικιλότροπων γλωσσικών υφών και οπωσδήποτε τον άμεσο, σφριγηλό, λιτό -καθόλου όμως φτω­ χό- λόγο. Στο Όσες Φορές αντέξεις όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία απέκτησαν υπόσταση και α­ πόλυτα συνειδητή ύπαρξη στο σύνολο του κειμέ-

Λόγος ανάλαφρος, μοντέρνος, καυστικός, ουχνά απολαυοτικός νου. Στον Παλιόκαιρο, το νέο της μυθιστόρημα, η Αμάντα Μιχαλοπούλου φαίνεται να ελέγχει πια τ ε ­ λείως το υλικό της, χωρίς, ωστόσο, το αποτέλε­ σμα να είναι ένα άκαμπτο, στεγνό και πληκτικό δημιούργημα. Κάθε άλλο. Με αφορμή τις καλοκαιρινές διακοπές, μια παρέα ετερόκλητων ανθρώπων θα βρεθεί στο φανταστι­

κό νησί «Τυφλονήοι» - κατά το Κουφονήσι. Η πα­ ρουσίαση αλλά και η περαιτέρω ανάλυση των χα­ ρακτήρων γίνεται ανά ζευγάρια. Κατ' αρχάς, λοι­ πόν, έχουμε τον Δημοσθένη με τη Βικτώρια, την αφηγήτρια και κεντρική ηρωίδα. Εκείνος έχει εκδώσει το μυθιστόρημα «Χορταριασμένες πέτρες» -παρωδία του ονόματος των Rolling Stones-, γε­ γονός που τον καθιέρωσε ως συγγραφέα, ενώ ε­ κείνη προσπαθεί με διακριτικότητα και συνάμα με εμφανή αδημονία να του κλέψει την τέχνη και τις σημειώσεις του. Έπειτα είναι το ομοφυλοφιλικό ζευγάρι Γερτρούδης και Τζο. Γυναίκες που με επι­ μέλεια καμουφλάρουν τις ανασφάλειές τους καταφεύγοντας στην εκκεντρικότητα. Σειρά έχουν η Δήμητρα με τον Ηλία, ένα τυπικά συμβατικό, συ­ νηθισμένο και βαριεστημένο αντρόγυνο. Το ασυ­

59

νήθιστα μελαγχολικό και στοχαστικό κοριτσάκι τους βρίσκει παρήγορη συντροφιά στο πρόσωπο του μικρού Οδυσσέα. πέρα από τα δύο παιδιά, το πιο αρμονικό και αγαπημένο ζευγάρι φαίνονται ο

παρελθόν της, πέραν της απόρριψής της ως ποιήτριας από τον Οδυσσέα Ελύτη και μιας τραγελαφι­ κής απόπειρας αυτοκτονίας, δεν έχει δικαίωμα να αμφισβητεί την επαναστατικότητα της γενιάς του

Ηρακλής και η Καρ, που από το Γιάντες παραμέ­ νουν μαζί. Ακολουθούν τύποι μοναχικοί -όχι τόσο από επιλογή τους- και, ίσως, γι' αυτό δογματικοί,

'60 και να επιχειρεί βέβηλες συγκρίσεις. Η Μιχαλοπούλου βάζει τους ήρωές της να μπλέ­ κονται σε ανέξοδες και ατελέσφορες τελολογίες. Ευτυχώς ξέρει να χειρίζεται επιδέξια την ακατά­ σχετη φλυαρία τους, προσθέτοντας τις προσή­ κουσες δόσεις σαρκασμού και ειρωνείας. «Οι μπα­ μπάδες μας ήταν ε κ εί και δεν το πήραν καν χα­ μπάρι. Εργάζονταν σκληρά για να μας μεγαλώ ­ σουν στην περιφ έρεια κοαμοϊστορικών γεγονό­ των. Άναβαν την τηλεόραση με κουρααμένες κι­

απροσπέλαστοι και οξύθυμοι (αιχμηρότατος ο χα­ ρακτηρισμός «Γονείς» που αποδίδει η συγγραφέας

0 Παλιόκαιρος της Α. Μιχαλοπούλου δεν πιστοποιεί μόνο την ωρίμονοη της συγγραφέα α \\ά κυρίως μια εμβάθυνση στη σκέψη της στους μεγαλύτερους εξ αυτών). Μεταξύ των ακουσίως μοναχικών συγκαταλέγονται ο Δημήτρης, ξάδερφος του Δημοσθένη, και ο κάπως θλιμμένος αλλά πάντα καλόκαρδος Όττο Σπίλμαν, τον οποίο θυμόμαστε από το Όσες φορές αντέξεις. Τέλος, δεσπόζουσα φιγούρα χάρη στην ανεξήγητη έλξη που ασκεί σε όλους ανεξαιρέτως είναι η πανταχού παρούσα -ιδίως διά της απουσίας της- Ζωή, η, κα­ τά μία δεκαετία μεγαλύτερή του, πρώην του Δη­ μοσθένη. Οι άνθρωποι αυτοί, τόσο διαφορετικοί ο ένας από τον άλλο, αναπότρεπτα κάποιες φορές παρασύρονται σε άσκοπους και άκαιρους διαπληκτισμούς, συχνά οδηγούνται σε αδιέξοδες ιδεολογικές, φιλο­ σοφικές, μουσικολογικές συγκρούσεις και τελικά ε ­ γκαταλείπουν το νησί έχοντας έρθει σε οριστική ρήξη μεταξύ τους. Στο στόχαστρο του εκνευρι­ σμού τους -εξαιτίας πιθανότατα της αέναης επι­ δίωξής τους να χωθούν σε μια ιδέα, σε μια γενιά, σ' ένα αξιόλογο παρελθόν και να επαναπαυτούν σ' αυτά, ίσως ακόμα και εξαιτίας της επικείμενης έ ­ κλειψης ηλίου- βρίσκεται η Βικτώρια, κλασικός εκ­ πρόσωπος της γενιάς των τριάντα, που τα έχει ό­ λα, νιώθει ότι δεν έχει τίποτα και προσπαθεί να συ­ νειδητοποιήσει τι της λείπει και τι από αυτά μπορεί να αποκτήσει. Εκείνη που δε φέρει τίποτα το αρ­ κούντως δραματικό και τραυματικό στο σύντομο

60

νήσεις το Μάη του '68. Ι...1 Και οι μαμάδες μας; Έχασαν την ιστορική αθηναϊκή συναυλία των Ρόλινγκ Στόουνς. Έπλεναν πιάτα σε μια κουζίνα που έβλεπε στο φωταγωγό, σε μια από τις πρώτες α ­ θηναϊκές πολυκατοικίες που αποτελούσαν σύμβο­ λο κοινωνικής ανόδου». Βέβαια, η συγγραφέας δε σκοπεύει να εξετάσει τον πόλεμο των γενεών ούτε να μελετήσει το κα­ τά πόσο ευσταθούν οι απόψεις περί θανάτου της ροκ ως τρόπου ζωής και σκέψης. Όπως και στα προηγούμενα έργα της, έτσι και εδώ την απασχο­ λεί επίμονα το ζήτημα της γραφής και της μετα­ φοράς του βιωμένου στο χαρτί κατά τρόπο που να μη δείχνει επινοημένο. Η Βικτώρια θα υποστεί την εκδίωξη από την παρέα εξαιτίας ακριβώς της μα­ νίας της να υποκλέπτει τις σκέψεις, τις προσδο­ κίες, τις ιδέες τους, τα μίση και τις αγάπες τους, όπως αυτά εκφράζονται σ' ένα ημερολόγιο, σε μερικά σκίτσα, σε ορισμένες σημειώσεις, με σκο­ πό να γράψει ένα βιβλίο εφάμιλλο, σε πιστότητα, της ζωής και του ανθρώπου. Με τον Παλιόκαιρο ολοκληρώνεται «μια τριλογία γύρω από το υπαρ­ ξιακό χάος που δημιουργεί το γράψιμο του πρώ­ του βιβλίου» σημειώνει η συγγραφέας εν είδει ε ­ πιλόγου. Πέρα, όμως, από την επώδυνη διαδικασία της γραφής, η Βικτώρια επιχειρεί να εξοικειω θεί με τον εαυτό της. Να τον γνωρίσει, να τον καλοπιάοει, να τον παρηγορήσει, να τον μεμφθεί. Η ενδο­ σκόπηση πάντα προηγείται.«Μπροστά σ' ένα τ ε ­ τράδιο με γραμμές αποκτάς το πρόσωπο που θέ­ λεις. Ο Δημοσθένης προχωράει ακόμα πιο μακριά· λέ ει πως στο μυθιστόρημα ανακαλύπτεις ποιος πραγματικά είσαι και για να μη σοκαριστείς επινο­ είς τους ήρωες. Δεν φέρνω αντιρρήσεις». Η Αμάντα Μιχαλοπούλου κατορθώνει να κάνει

πράξη την αγωνία της ηρωίδας της και σκιαγραφεί ανθρώπους εντυπωσιακά αληθινούς και καθόλου ήρωες - με την έννοια του ειδώλου που τοποθε­ τείται σε βάθρο και της συνεπαγόμενης απόστα­ σης. Οι παραθεριστές του Τυφλονησίου κουβε­ ντιάζουν ράθυμα για την απώλεια του επαναστα­ τικού πνεύματος, πηγαίνουν για μπάνιο, καίγονται από την άμμο, ερωτεύονται, τσακώνονται, θυμώ­ νουν, εκνευρίζονται από απρόσμενα αντίξοες και­ ρικές συνθήκες, μπερδεύονται στα απομεινάρια ξεθωριασμένων μύθων, οργιάζουν με διάθεση ε ­ φηβική.

0 Παλιόκαιρος τ ης Αμάντας Μιχαλοπούλου δεν πι­ στοποιεί μόνο την ωρίμανση της συγγραφέα από πλευράς γραφής, αλλά κυρίως μια εμβάθυνση στη σκέψη της και ένα έντονα κριτικό βλέμμα απέ­ ναντι στους ήρωές της και, βεβαίως, την ίδια.

Σε αντίθεση με την υποδηλωτική σημασία του ονόματός της, η Βικτώρια, όσο το βιβλίο και οι δια­ κοπές του Αυγούστου οδεύουν προς το τέλο ς τους, αισθάνεται αφενός ηττημένη -πιθανότατα από περιστάσεις που την υπερβαίνουν, αλλά α­ ναμφίβολα και από δικά της σφάλματα- και αφε­ τέρου πιο δυνατή να διεκδικήοει. «Κι εγώ δεν θα 'μαι πια παιδί που παραπονιέται διαρκώς για έ λ ­ λειψη εμπειριών, έλλειψη πόνου. Ώρα να βρω κα­ νένα σπίτι, ένα μικρό διαμέρισμα στα μέτρα μου». Με λόγο ανάλαφρο, μοντέρνο, καυστικό και συ­ χνά απολαυστικό, η Αμάντα Μιχαλοπούλου μάς μιλάει για τον Παλιόκαιρο που κανένα μετεωρολο­ γικό δελτίο δεν μπορεί να προβλέψει, αυτόν που ξεοπάει μέσα μας αδόκητα και αδικαιολόγητα, άλ­ λοτε για να μας συντρίψει, συνηθέστερα για να μαςκαθαίρει. □

γραφεί για το βιβλίο της Παλιόκαιρος Από παιδί είχα τον ψυχαναγκαομό tou τρία: τρεις φορές κλειδώνω αν το επιτρέπει η κλειδαριά, τρεις φορές τσουγκρίζω το ποτήρι μου με όοους με ξέρουν καλά και, γενικώς, εμπιοτεύομαι πολύ τις τριάδες. Όταν άρχιοα να αοχολοΰμαι με το θέμα«πώς γράφουμε το πρώτο μυθιστόρημα» ήξερα κατά βάθος ότι προπονούμαι για μια άγραφη τριλογία. Κι έτοι έγινε τελικά: οτα τρία μου μυθιστορήματα τρεις γυναίκες γράφουν το πρώτο τους βιβλίο. Στο Γιάντες η πρώτη μυθιστορηματική προσπάθεια είναι ασυνείδητη από την πλευρά της ηρωίδας, στο Όοες φορές αντέξεις δραματική, και τώρα, οτον Παλιόκαιρο, μάλλον πιο ψύχραιμη. Η αλήθεια είναι ότι έχω μάθει πια να προοπαθώ-να-γράψω-ένα-βιβλίο. Εξοικειώθηκα με τη διαδικασία: με τη στασιμότητα της αρχής, με τη αταδιακή ανεύρεση στόχου, με την επιτάχυνση του τέλους. Έτοι είναι γραμμένα και τα τρία μου βιβλία, θεματοποιούν την αναζήτηση θέματος. Πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς; Το πρώτο βιβλίο που ζήλεψα αληθινά και βαθιά ήταν το Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης του Ιταλό Καλβίνο. Ασφαλώς τα βιβλία ακολουθούν το συγγραφέα στις μικρές, ζωτικής οημαοίας ανακαλύψεις που κάνει γύρω από την ταυτότη­ τά του και την έπαξή του οτον κόομο. Όταν έγραφα το Γιάντες αισθανόμουν σοφό παιδί, στο'Οοες φορές αντέξεις καταθλιπτική γριά, ενώ με τον Παλιόκαιρο συμφιλιώθηκα και με την ηλικία μου και με την εποχή μου. Το μεγαλύτερο παιχνίδι που μου έπαιξε αυτό το βιβλίο ήταν ότι άλλαξα δραστικά ενώ το έγραφα, για καθαρά εξωλογοτεχνικούς λόγους. Ενώ η πλοκή ξεκίνησε ααν ένας πόλεμος τριαντάρηδων και οαραπάρηδων, η αληθινή μου ηλικία με τοποθέτησε ανάμεσα στις δύο γενιές, ανάμεσα στις δύο θεωρίες. Πελάγωσα όταν συνειδητοποίησα ότι ταυτιζόμουν έπονα με τη οαραντάρα Ζωή Iτην «εχθρό» της αφηγήτριάς μου). 0 μισητός Άλλος θυμίζει τελικά κάτι οικείο, που απλώς θάφτηκε βαθιά. Συμβαίνει στη ζωή. Πώς να λείπει από τη λογοτεχνία; 0 Παλιόκαιρος τελικά δημιούργησε τις προϋποθέσεις μιας βαθύτερης νηνεμίας, μιας συμφιλίωσης με τους Άλλους. Ξέρω βέβαιο πόοο ευαίσθητη είναι αυτή η ισορροπία και κατά βάθος το χαίρομαι' μόνο μια νέα τρικυμία θα ξεβράσει την επόμενη ιδέα, το επόμενο βιβλίο.

61

Η ευγλωττία________ της σιωπής της Α ΙΝ ΑΣ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

i

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΥΣΑΘΑΝΑΣ

Είναι κ α ι πράματα βουβά

Αθήνα, Νίφΐλη, 1999 Χελ. 311 το νέο του βιβλίο, αποτελούμενο από τριάντα τρία πεζογραφήματα, ο πολυγραφότατος Πα­ ναγιώτης Κουσαθανάς «μιλά» εκ βαθέων για την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Μύκονο, τη ζωή και το θάνατο, την τέχνη, μα προπάντων για τους αν­

Σ

θρώπους, 0 Κουσαθανάς αναζητεί τις λησμονημένες «ευω­ διές του τόπου» του, την «αρχαία μυρωδιά που χάθηκε ολότελα μες στις χλωρίνες και οτα χημι­ κά». Με τη γραφή του ανασύρει από τη λήθη αν­ θρώπους του τόπου του και ρίχνει ένα τρυφερό βλέμμα στις ιστορίες τους. Οι άνθρωποι του Κουσαθανά είναι εκρηκτικοί, γραφικοί, πολυδιάστατοι, αληθινοί. Το μυκονιάτικο τοπίο του χθες και του σήμερα εί-

0 Π. Κουσαθανάς αναζητεί τις λησμονημένες «ευωδίες του τόπου» του, την «αρχαία μυρωδιά που χάθηκε ολότελα μες στις χλωρίνες και οτα χημικά» ναι το θέμα που απασχολεί επίμονα το συγγρα­ φέα. Η καρδιά του ευφραίνεται όταν επιστρέφει στους ήχους και στις μυρωδιές της αλλοτινής ζω­ ής του τόπου. Τα θερμά χρώματα του «Πανηγυρι­

62

ού» αποδίδουν γλαφυρά την ατμόσφαιρα των πε­ ρασμένων καιρών. Στα χρόνια αυτά αντηχούσε η προσφώνηση «Πέτρος-Πετρούλα» η οποία απευ­ θυνόταν στο συγγραφέα, τότε που άρχισε να ανα­ καλύπτει τη μαγεία των πραγμάτων. Στην αγάπη και στο σεβασμό του τόπου αναφέρεται και το «Δωράκι του θεού»· μέσα από την αγάπη αυτή πη­ γάζει άδολη και ανιδιοτελής η αγάπη προς τον άν­ θρωπο. Ο Μπαρμπα-Φλώριος, με τα πιπεράτα εδέσματα, που θωρούσε τους ανθρώπους και τα έργα τους «Υπό το πρίσμα της αιωνιότητος» και «0 Τσίφτης», Φωτεινός νους ανάμεσα στους σκοταδιστές καθη­ γητές, συνέδεσαν στενά το συγγραφέα με την πατρίδα του και αποτελούσαν σημείο αναφοράς στη ζωή του.

Στα «Καλοκαίρια του άχυρου» επανέρχεται η νοσταλγική διάθεση και ο πόνος για την απολεσθείσα «αρχοντιά του τόπου», ο οποίος στα μάτια του συγγραφέα έχει καταντήσει «πρόβατο που το κα­ τασπαράζουν λύκοι». Η μνήμη του κατακλύζεται από ιστορίες «Του επιταφίου και της ανάστασης», βιώματα των παιδικών χρόνων. Επιθυμεί να εμφυσήσει ζωή στην «ψυχή του τόπου». Αυτό ακριβώς είναι «Η επιφάνεια του θεού»· ένα ταξίδι σε τ ό ­ πους βυθισμένους στη λήθη. Πάνω, όμως, και πέρα από την αγάπη για την ιδιαί­ τερη πατρίδα του ο συγγραφέας τοποθετεί τις αν­ θρώπινες σχέσεις. Είτε μιλώντας «Περί ανέμων» είτε ενθυμούμενοι «Τα γενέθλια» ενός φίλου είτε συμπάσχοντας με έναν άνθρωπο που ήρθε στη ζωή «'Ξαιτιας έν' αμπελάκι» διανοίγονται δίοδοι ε ­ πικοινωνίας. Με την αγάπη, ο «Μονόκερος», το α­ γκάθι στην καρδιά, η πίκρα, το παράπονό μας, που μάταια προσπαθούμε να αγνοήσουμε, σχεδόν ε ­ ξαλείφεται.

0 συγγραφέας αποδίδει με ποικίλες αποχρώσεις και διαβαθμίσεις ως προς τηνέηαοη του πάθους την πικρία του για το «μεταλλαγμένο τόπο» του Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σκιαγράφηση των γυ­ ναικείων χαρακτήρων. Οι ηρωίδες είναι δυναμικές, ευαίσθητες, ανθρώπινες. Μια γυναίκα βρήκε «θά­ νατο από λουλούδι» μυρίζοντας έναν κρίνο· την ε ­ πιθυμία να αισθανθούμε την «ευωδιά» του χθες αντιστρατεύεται η προοπτική του θανάτου. Μία άλ­ λη, στα όρια της μισανθρωπίας, με έναν «Μπαλτό» φτάνει στην υπέρβαση των ορίων της και μετουσιώνεται σε άνθρωπο, στο «πιο χαρίεν πλάσμα της δημιουργίας». «Κλέφτες! Φωτιά!» φωνάζει επί ματαίω κάποια άλλη γυναίκα και ο Κουσαθανάς α­ ποκαλύπτει τη μοναξιά του ανθρώπου κατά τη βίωση του προσωπικού του δράματος. Ωστόσο, δε χαίρουν μόνο οι άνθρωποι της εκτίμη­ σης του συγγραφέα. Τα «κεφάλια ένθετα» διεισ­ δύουν στη χθαμαλότητα της ανθρώπινης φύσης και αποπνέουν τη «δυσωδία της ανθρωπίλας». Ο

σεβασμός προς τα ζώα θωρούμενος ως «μετρο­ νόμος της ηθικής». Η θεματική του θανάτου δεν αφήνει ασυγκίνητο τον Κουσαθανά. Επί του προκειμένου ο λόγος του είναι σκωπτικός και σαρκαστικός. 0 θάνατος είναι «ένα πανηγύρι που τελ είτα ι όμως άπαξ διά πα­ ντός». «Η παρτούζα» διαμείβεται μεταξύ μιας νε­ κρής και των βοηθών του νεκροθάφτη κατά τον ε ­ νταφιασμό. 0 θάνατος ιδωμένος σαν πανηγύρι ε ­ ντείνει την επιβλητικότητα του αποχαιρετισμού. «Τα κουμπιά, το βιολί και η κούκλα» αποτελούν μία ακόμα αναφορά στη μόνη βεβαιότητα της ζωής «Μιλώ για το θάνατο μήπως και γίνει να καταλάβω τη ζωή». Αυτό επιχειρεί, άλλη μία φορά, ο συγ­ γραφέας στο «Μερτικό». 0 θάνατος με όλα τα συμπαρομαρτούντα· την αγρυπνία του νεκρού, την ταφή, την ανακομιδή των οστών, τη νεκρώσιμη α­ κολουθία, τους θρήνους, το άνοιγμα του φ έρε­ τρου για τον «τελευταίο ασπασμό». Η αλληγορική σημασία της ιστορίας με «Τρεις ο­ μπρέλες και μια βαλίτσα» παραπέμπει στο φως και το σκοτάδι του κόσμου. Πρόκειται για μια εναλλα­ γή αντιθέσεων, ηλιοφάνειας και βροχής, καλού και κακού, γνώσης και άγνοιας και, αναμφισβήτη­ τα, ζωής και θανάτου. «Το κατωγάκι» του αλαφροΐσκιωτου Αγγέλου, μια αλλιώτικη «Χώρα των Σκιών», είναι γεμάτο από μυρωδιές «της γειτονιάς και της πατρίδας». Αγά­ πησε τις σκιές των ανθρώπων μα όχι και τους ίδι­ ους. Αρκείται στο να «διαβάζει» τις σκιές στον τοί­ χο· τόσο μεστές από νόημα όσο οι λέξεις. Επα­ νέρχεται το οικείο στον Κουσαθανά ηαιχνίδισμα Φωτός και σκότους. Στον τοίχο του κατωγιού ο Άγγελος παρακολουθεί τα στάδια μεταμόρφωσης ή, ακριβέστερα, παραμόρφωσης του τόπου και των ανθρώπων. Όμως, πάντοτε και πάνω σε όλα δεσπόζει ο θάνατος. «Το ατύχημα» έρχεται να επαληθεύσει τον προηγούμενο ισχυρισμό. Διάθεση για αυτοκριτική αποπνέουν οι σελίδες που μοιάζουν αποσπασμένες από το ημερολόγιο του συγγραφέα. Όταν «Οι λέξεις πυρπολούν τον ύπνο» του εκείνος δράττεται της ευκαιρίας για ν' αρχίσει έναν εσωτερικό μονόλογο όπου κυριαρ­ χούν η νοσταλγία και η αγάπη για τη ζωή και τα ω­ ραία πράγματα όπως «η μουσική, η γραφή, η ενα­ τένιση της φύσης, η μαγειρική». Λόγος σπαρακτι­ κός, αποσπασματικός, οργισμένος, απελπισμένος, ενίοτε φιλοσοφικός. Οι καταγραμμένες σ' ένα τ ε ­ τράδιο εμπειρίες και κοσμοθεωρίες μιλούν για «τοπία της γης και της ψυχής τοπία».

63

Συχνά η πικρία δίνει τη θέση ιη ς στην αγανάκτη­ ση. «Σώμα, σώμα τζαναμπέτικο!»· όταν το σώμα αδυνατεί να αγαπήσει και να αγαπηθεί ο χαμένος παράδεισος απομένει το μόνο αληθινό πράγμα στη ζωή. Η απογοήτευση οδηγεί στην παραίτηση και ο γράφων, ένας «Ταξιδιώτης της πολυθρόνας», ονειροπολεί, πλάθει τη δική του πραγματικότητα, πιστεύει στη δική του αλήθεια και περιμένει καθι­ σμένος αναπαυτικά να τον διαψεύσει η ζωή. Ωστόσο, εκείνο το οποίο ο συγγραφέας μέμφεται κατά κόρον είναι η γραφή και, ειδικότερα, η γραφή

του. «Τα βιβλία δεν λένε αλήθειες». «Προορισμός κάθε γραφτού, μόλις τελειώσει είναι το σχίσιμο» δια τείνεται ο Κουσαθανάς και αυτοστιγμεί ανα­ γνωρίζει τη δειλία και αλαζονεία του. Στο πεζο­ γράφημα αυτό, σπάραγμα ημερολογίου, ο συγ­ γραφέας με δοκιμιακό λόγο γράφει πάλι για την αλλοίωση του μυκονιάτικου τοπίου και την αλλο­ τρίωση των ανθρώπων. Με την αναφορά στην έ ­ νατη εντολή του Μωσαϊκού Νόμου «Ου ψευδο­ μαρτυρήσεις» ζητάει συγχώρεση από τον αναγνώ­ στη για τα «αμαρτήματά» του, για τα βιβλία του.

0 Παναγιώτης Κουοαθανάς

Πώς έρχεται μια ιδία για ένα βιβλίο; Δεν έρχεται, καραίοκιί διαρκώς. Ένα βιβλίο χτίζεται όπως ένα οπίτι' λάθη και γκρεμίσματα. Ένα απίτι κι ένα βιβλίο όχι μόνο διν τελειούνται, αλλά ούτι χαντελειώνουν. Το πρώτο αντίτυπο του Είναι και πράματα βουβά βαφτίστηκε«Δ.Α.» («Διορθωμένο Αντί­ τυπο») κι ευθύς άρχιοαν οι διορθώσεις - μ ι κόκκινο μάάνι. Ύστερα φυλάχτηκε μαζί μ ι τ' άλλα ο' ένα συρτάρι για ενδεχόμενη ιπανέκδοοη. Κι αν -μικρή πιθανότης!- ξαναικδοθεί, το πρώτο αντίτυπο της β'έκδοσης πάλι «ΔΑ» θα ονομαστεί. Η θρυλούμινη «χαρά» του συγγραφέα για το καινούριο βιβλίο του εξανεμίζεται όταν αντικρίσει τις «τυπογραφικές αβλεψίες», αλλά προπαντός εκείνα τα άλλα«ημαρτημένα», τα χειρότερα, που κανείς δαίμων δεν τα δικαιολογεί. θυμάμαι την Κάδμω: «Τι τρόμος οε κυρίεψε μπροστά ο' Εκείνο το πρώτο γραφτά σου, που τ ' άρπαξε η μηχανή με τα δόντια της και σου το 'κάμε αγνώριστο... Και τότε μια μεγάλη φοβέρα κρεμάστηκε απάνω σου: ο αγώνας με τη λέξη». Να μι, λοιπόν, ν'αγωνιώ: - f ιστέ να μην έχω προβλέψιι στο οπίτι μου ένα βορινό παράθυρο, να μου φυοά δροοιρό το αεράκι και να το τραγουδώ: «Απ' άλα όσα δούλεψα κι οοά 'χω παθημένα, το παραθύρι του βοριά τα 'χει ξεπλερωμένα». Ή, ακόμη χειρότερα: -Αλίμονο! Έπρεπε να λιίπουνι καμιά εκατοστή σελίδες από το βιβλίο... Εηέλιι τι απομένει, πάριξ η παραμυθία και το παραμύθι; Ένα βιβλίο, ένα οπίτι είναι αυτό που ήμασταν όταν το φτιάχναμε. Προς τι, λοιπόν, η κατεδάφιση ή η αποκήρυξη; Πώς να κατεδαφίσεις ένα καινούριο οπίτι; Υπάρχει, άραγε, τρόπος να ξεκάνεις ένα βιβλίο; Κι αν υπάρχει, ποιος θα το αποφασίοιι; 0 αναγνώστης; Ίσως. Αλλά πώς μπορεί ένας αναγνώατης να ξέρει για εκεί­ νο το βορινό παράθυρο και το ζείδωρο αεράκι του; Τυχαίνει να έχω γράψει ποίηση και πεζό. Σκέφτομαι ότι είναι ο διακόπτης (alias: «η μεγάλη φοβέρα») που διαλέγει το ρυθμό («της ψυχής ηθμό»), εκείνο το μαγικό, που κάνει τον αναγνώστη συμπλωτήρα και ουμπότη. Κάποτε, ο διακόπτης μπλοκάριι' ούτε εδώ ούτι εκεί. Τότε γεννιούηαι τα τερατουργήματα - και τα αριστουργήματα. Τα πρώτα είναι τα πιριοοότιρα, αφού ο γονιός δε δολοφονεί το παιδί του, ακόμα και το ανάπηρο - προπαντός αυτό. Τα πιο σημαντικά έμειναν «βουβά» και ο' αυτό το βιβλίο μου. Ωστόσο, αφού δεν μπόριοα ως τώρα να έχω την ψευδαίσθηση και τη χαρά ότι ένα ποίημά μου τελειώθηκε, ας ήταν τουλάχιστον να είχα την υποψία πως ο αναγνώστης θα βρει κάτι της χριιάς και της αριοιάς του στο βιβλίο μου. Και τότε θα πάψω έστω και για λίγο ν' αγρυπνώ και να βασανίζομαι.

Ε κ δ ό σ ε ις Π ο ιό τη τα ς Δεν είναι μόνο ο Κουσαθανάς που παίζει παιχνίδια με τις λέξεις· οι λέξεις συχνά παίζουν παιχνίδια σ' αυτόν. Με «Τα αυτοκόλλητά» του ενισχύει τη μνή­ μη και φέρνει στο μυαλό του τις λησμονημένες λέξεις. Βέβαια, οι «Ασκήσεις επί χάρτου» είναι ό­ λες μάταιες. Η άσκηση της γραφής είναι απαιτητι­ κή κι επίμονη. Ο Κουσαθανάς αναγνωρίζει τις οφειλές του σε ο ­ ρισμένους προδρόμους όπως τον Σολωμό, τον Κόλβο, τον Εμπειρικό, τον Εγγονόπουλο, τον Ελύτη. Στις «Παρωδίες» του, όπου παρωδείται η ηθι­ κολογία ως προς τα «ολισθήματα της σαρκός», εί­ ναι εμφανής η επίδραση των ερωτικών ποιημάτων του Καβάφη. Ίσως λίγο πιο πάνω από αυτούς να τοποθετεί τη συντοπίτισσά του Μέλπω Αξιώτη. «Το παράπονο της Μέλπως» είναι το παράπονο του συγγραφέα για την παραγνώριση της προ­ σφοράς «αυτής της σπουδαίας μορφής των ελλη­ νικών γραμμάτων». Με το «Δείπνο με τη Μαρώ» α­ ποτίνει φόρο τιμής σε μια άλλη «σπουδαία μορ­ φή», τον Γιώργο Σεφέρη. Τι έχει να αντιτάξει ο συγγραφέας; Μόνο «Ψωράλογα, ιστοριούλες και στιχάκια». «Βαργέστησε» τα «φληναφήματά» του και τελειώνει το βιβλίο, σιω­ πά. Διότι «είναι και κάτι πράγματα που δεν πρέπει να τ ' αγγίζεις», «βουβά».

0 Παναγιώτης Κουσαθανάς αποδίδει με ποικίλες αποχρώσεις και διαβαθμίσεις ως προς την ένταση του πάθους την πικρία του για το «μεταλλαγμένο τόπο» του. Ξεχωρίζουν αυτά τα διηγήματα που εί­ ναι πιο κοντά στη «θυμοσοφία και λαλιά του τό ­ που» και που θυμίζουν τις γλαφυρότατες περιγρα­ φές του σκιαθιτικού τοπίου από τον Παπαδιαμάντη. Τα εμβόλιμα «στιχάκια» προσδίδουν ποιητική χροιά στον πεζό λόγο, ενώ ο συγγραφέας φαίνεται να χειρίζεται με άνεση διαφορετικά γλωσσικά ύφη. Ιδιαίτερα το γλωσσικό ιδίωμα των ανθρώπων του τόπου του εντείνει στη δημιουργία μιας ατμό­ σφαιρας που αναδίδει άρωμα λησμονημένων ανα­ μνήσεων. □

DENIS RICHARDS Ιστορικός

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Α η ό τ η γ α λ λ ικ ή ε π α ν ά σ τ α σ η ω ς τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ 2 0 ο υ α ιώ ν α Μ ε ειδικό Παράρτημα για την Ελληνική Ιστορία

Μετάφραση Φ. Κ. ΒΩΡΟΣ

Δεμένο με 788σελίδες, 71 εικόνες εκτός κείμενου και 23χάρτες

Ε Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑΠΑΑΗΜΑ Προσφορά στον Πολιτισμό Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

65

Me την ψυχή του αναγνώοτη ΟΜΗΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ

i

M e τα μάτια της ψ υ χής

Αθήνα, Ωκιανίδα, 2000 Σελ. 242

e τα μάτια της τιτλοφορείται το τρίτο βι­ βλίο του μπεστ-σελερίστα πλέον συγγραφέα Όμηρου Αβραμίδη. Μετά την Κίτρινη σημαία και το Δρόμο του φεγγαριού, ο συγγραφέας πετυχαίνει, για άλλη μία φορά, να μας εκπλήξει με τη γοητευτική Ό μ ηρος γραφή του. Όπως φανερώνει ο τίτλος, και πολύ έντο­ χη, χ.μαλλ Α β ρ α μ ίό η ς να (κακώς) το εξώφυλλο του βιβλίου, πρόκειται για Με χα μάχια χης ψυχής μια λογοτεχνική διείσδυση σε ψυχές ανθρώπων καθη­ μερινών που η μοίρα ή η τύχη αποφάσισε να σπρώξει στο περιθώριο.

0 Γρηγόρης και η Σεμίνα δεν είναι άστεγοι, χρήστες ή φθεί την κατάντια του. Ντροπιασμένος, κρύβεται συ­ εγκληματίες, και οι δυο τους όμως σηκώνουν στη νήθως από τη ζωή και την κοινωνία, μην μπορώντας ζωή τον προσωπικό σταυρό τους. Εκείνη τυφλώθηκε να πιστέψει ότι υπάρχει στη γη άνθρωπος, εκτός από σε τρυφερή ηλικία σε ένα ανόητο ατύχημα· εκείνος, την αδερφή του, που θα μπορούσε να ενδιαφερθεί γι' χάνοντας, επίσης οε τρυφερή ηλικία, τον πατέρα του, αυτόν και τα προβλήματά του. Αυτοπεποίθηση, σι­ πέφτει στα χέρια ενός αδίστακτου πατριού που, αφού γουριά και αισιοδοξία είναι για το νέο άντρα άγνωστες αποπλανεί την αδερφή του, την οδηγεί στο πεζοδρό­ λέξεις. Από πού λοιπόν να αντλήσει δύναμη για να μιο, αποκομίζοντας οικονομικά οφέλη. κοιτάξει τη ζωή κατάματα; Όλες οι πόρτες είναι γι' αυ­

m

0 0. Αβραμίόης φυλάοοει για τους αναγνώστες του, ανέπαφα από τη φθορά του χρόνου, ανθρώπινα ουναιοθήματα και αξίες που όε ουναπά κανείς στις μέρες μας Η Σεμίνα, αν και όμορφη, νέα και ευκατάστατη, στε­ ρείται λόγω της αναπηρίας της τις χαρές που της προσφέρει η ηλικία της, ζώντας σε ένα μοναχικό κό­ σμο που η ίδια έχει πλάσει και στον οποίο, από σύ­ μπτωση, εισχωρεί ο περιθωριακός Γρηγόρης. Ο συγγραφέας στήνει τον έρωτα των ηρώων του στις προσωπικές τους ιδιαιτερότητες ή, αν θέλετε, στις ατέλειές τους. 0 Γρηγόρης συνδέεται ερωτικά με τη Σεμίνα επειδή είναι τυφλή και δεν μπορεί να αντιλη-

66

τόν κλειστές, έτσι τουλάχιστον πιστεύει, πώς επομέ­ νως να ερωτευτεί; Ο καθένας μας γνωρίζει ότι στη ζωή ο έρωτας είναι κι­ νητήριος δύναμη αλλά και βοήθεια. Πολύ δε περισ­ σότερο σε δύσκολες δοκιμασίες που κατά καιρούς ό­ λοι καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε. Πώς λοιπόν να βγει ο ήρωας του Με τα μάτια της ψυχής από το φαύ­ λο κύκλο στον οποίο έχει πέσει; Δεν μπορεί να ερω­ τευτεί γιατί είναι αδύναμος και δεν μπορεί να αντλή­ σει από πουθενά δύναμη γιατί δεν είναι οε θέση να ε­ ρωτευτεί. Πού όμως να βρει πιο δυστυχισμένο και πιο ευάλωτο άνθρωπο για να του δοθεί; Η μοίρα, βέβαια, φυλάσσει και για τον ήρωα του Όμη­ ρου Αβραμίδη πολλές εκπλήξεις. Και η δική του ζωή γνωρίζει πολλά σκαμπανεβάσματα που κρατούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη ζωντανό μέχρι και την τε­ λευταία σελίδα. Η γοητεία όμως του Με τα μάτια της ψυχής δεν έγκειται τόσο στο περιεχόμενό του όσο στην υφή και στον πλούτο των συναισθημάτων με τα οποία ο μύθος του επιτυχώς διανθίζεται. 0 Όμηρος

Αβραμίδης φυλάσσει για τους αναγνώστες του, ανέ­ παφα από τη φθορά του χρόνου, ανθρώπινα συναι­ σθήματα και αξίες που δε συναντά κανείς στις μέρες μας. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, του διαδικτύ­ ου και της κοινωνικής και ηθικής απομόνωσης, οι άν­ θρωποι που είχαν την τύχη ή την ατυχία να μεγαλώ­ σουν σε άλλες εποχές αισθάνονται ξεριζωμένοι. Το 1975 απέχει πολύ περισσότερο απ' όσο νομίζουμε α­ πό το 2000. Δηλαδή πολύ περισσότερο από είκοσι πέντε χρόνια. Ακόμη και οι πιο απόμακρες προσδοκίες μας ή οι πιο σκοτεινοί μας φόβοι το 2000 έχουν επα­ ληθευτεί, και το μέλλον διαγράφεται όλο και πιο κατευθυνόμενο. Έτσι, πολλοί άνθρωποι, αναγκασμένοι να ζήοουν σε έναν κόσμο που όλο και λιγότερο γνω­ ρίζουν, είναι λογικό να αναζητούν καταφύγιο στη νο­

σταλγία άλλων εποχών, τότε που το δίδυμο ανθρώ­ πινος πόνος και ανθρωπιά είχε ακόμη κάποια αξία. Τό­ τε που οι άνθρωποι για να αποφεύγουν κακοτοπιές α­ πευθύνονταν στους ανθρώπους γύρω τους, χωρίς να κουνούν ταυτόχρονα το μπλοκάκι των επιταγών τους.

0 Όμηρος Αβραμίδης αποδεικνύει ότι τα ανθρώπινα συναισθήματα δεν εξαγοράζονται, δεν ψηφοποιούνται και προπάντων δεν είναι αμελητέα αγαθά. Διαβά­ ζοντας κανείς το Με τα μάτια της ψυχής αισθάνεται ό­ τι και στην εποχή μας ο γραπτός λόγος μπορεί να λει­ τουργήσει ως βάλσαμο για την ψυχή του αναγνώστη. Σ' αυτό κυρίως το σημείο νομίζω ότι έγκειται το μυστι­ κό της επιτυχίας του βιβλίου. ΜΑΚΗΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ

0 τρελός και ο γνω οτικός

I

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΩΜΑΝΟΣ

Κ α τα κ ό κκ ιν ο ...οχ<δ όν θ η λ υ κ ό Αθήνα, Ίνδικτος, 2000 Σελ. 108

Ο

Γ. Ρωμανός εμφανίζεται στα λογοτεχνικά πράγ­ ματα το 1977 και έκτοτε δημοσιεύει διηγήμα­ τα, άρθρα και δοκίμια τέχνης σε λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες, ενώ από το 1997 διευθύ­ νει το περιοδικό Πανδώρα. Το παρόν βιβλίο του αποτελεί μια συλλογή δέκα διηγημάτων, στα οποία το κέντρο βάρους πέφτει στη θάλασσα και στο κοινωνικό περιθώριο, όπως αυτό αντιπροσωπεύεται από τις φιγούρες του τρε­ λού, του αλλοδαπού και του φυγά-αγνοούμενου. Οι ήρωες επιστρέφουν στην παιδική ηλικία, που είναι καταλυτική για την ανάπτυξη της προσωπικότητας, αναζητώντας τον εαυτό μέσα στον ώριμο χρόνο.

Η κοινωνική κριτική του μπερδεύεται με σεξουαλι­ κές «αντρικές φαντασιώσεις». Ο λόγος του Ρωμανού παραδέρνει σαν παλιρροϊκό κύμα ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότη­ τα, το παρόν και το παρελθόν, τη μνήμη και το λογι­ σμό.

0 τόνος είναι ήσυχος, το ύφος μελαγχολικό και πι­ κρό, ο συναισθηματισμός συγκρατημένος, η εναπομείνασα εντύπωση χλιαρή. ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΤΣΙΓΑΡΑ

61

Η θνητότητα του άοτεω ς ΚΑΙΗ ΤΣΙΤΣΕΛΗ Ο θά να το ς μιας πόλης

ί

Μτψρ.: Παλμύρα Ιομυρίδου Αθήνα, Άγρα, 2000 Σίλ.115

Π ιστές στο ραντεβού τους με το ποιοτικό βιβλίο 1 1 οι εκδόσεις «Άγρα» εξέδωσαν πρόσφατα αυτή τη νουβέλα της Καίη Τσιτσέλη που είχε πρωτοεκδοθεί στο εξωτερικό το 1954, ένα χρόνο μετά τους καταστροφικούς σεισμούς των Ιονίων νήσων. Από μόνο του το θέμα του βιβλίου είναι πάντα συ­ νταρακτικό και επίκαιρο. Η κατάλληλη μάλιστα μορ­ φή για την απόδοση της τραγικότητας και της συ­ νταρακτικής αλλαγής του βίου των ανθρώπων που γίνονται θύματα μιας φυσικής καταστροφής κατορ­ θώνει να κάνει αυτό το χρονικό απόμακρα σπαρα­ κτικό. Ο αφηγητής διηγείται την ιστορία ξεκινώντας από τη στατική φωτογραφία μιας πόλης, του Ληξουρίου, και σαν κινηματογραφιστής κάνει zoom in και zoom out, προσεγγίζοντας ή απομακρυνόμενος από το θέμα του κατά το δοκούν. Επιλέγει μερικά πρόσωπα και τα παρακολουθεί στις καθημερινές

II

68

τους ασχολίες πριν και μετά το σεισμό. Οι κινήσεις που διερευνώνται είναι πολλές αλλά δύο είναι οι πιο έντονες: η μεταβολή από το θόρυβο (της πολύ­ βουης πόλης) στη σιγή -μετά το σεισμό- και ξανά στο θόρυβο (της ανοικοδόμησης), και από το ατομι­ κό, την προσωπική ζωή μεμονωμένων ατόμων, στο συλλογικό (ισοτιμία στην κακοτυχία) και μετά επι­ στροφή και πάλι στο ατομικό. Ενδιαμέσως ο σει­ σμός έχει εξισώσει τους πάντες, μιας και άνθρωποι από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις βρίσκονται στην ίδια μοίρα και ο χρόνος έχει χάσει το συνηθισμένο του νόημα. Η μαεστρία της αφήγησης κάνει αυτή τη νουβέλα της Τσιτσέλη ένα μικρό κομψοτέχνημα. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Κινέζικη Ερωτική ιστορία Χ Α Τ Ζ ΙΝ

Π«ριμένοντας Μτφρ.: Βικτωρία Τράπαλη

Χα Τζιν ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ

Αθήνα, Bell, 2000 Σελ. 374

Ο

Χα Τζιν, που από το 1985 ζει στις ΗΠΑ και γρά­ φει στα αγγλικά, διηγείται με λυρισμό και δεξιοτεχνία μια ερωτική ιστορία μεταξύ δύο εργαζο­ μένων σ' ένα στρατιωτικό νοσοκομείο. Αυτό που κάνει το βιβλίο συναρπαστικό στο είδος του είναι τα κοινωνικά συμφραζόμενα της Κίνας των τριών δεκα­ ετιών που διατρέχει: απάτην Πολιτιστική Επανάστα­ ση του Μάο μέχρι -σχεδόν- τη σημερινή εποχή. Εάν ο έρωτας για ένα Δυτικό, παρ' όλες τις πιθανές επι­ πλοκές του, είναι κάτι απλό, τα πράγματα ήταν πο­ λύ διαφορετικά στην Κίνα της εποχής των πρωτα-

Η ρεαλιστική, τριτοπρόοωπη γραφή του συγγραφέα απανακλά ρε πειθώ τις οπτικές γωνίες και την ψυχολογική κατάσταση των πρωταγωνιστών γωνιστών του μυθιστορήματος. Ο γιατρός Λιν Κονγκ είναι ήδη παντρεμένος όταν ερωτεύεται τη νοσοκό­ μα Μα-να. Παρότι ο γάμος του είναι πλέον συμβατι­ κός, δεν μπορεί να χωρίσει τη γυναίκα του δίχως τη δική της συναίνεση, με αποτέλεσμα να πρέπει να περάσουν δεκαοχτώ χρόνια για τη νόμιμη διάλυση του γάμου. Τα δεκαοχτώ αυτά χρόνια η Μα-να τον περιμένει άλλοτε υπομονετικά κι άλλοτε θυμωμέ­ να, παρότι δεν έχουν ερωτικές σχέσεις διότι τους το απαγορεύει το κόμμα. Ακόμη κι όταν τελικά πα­

ντρεύονται η κακοδαιμονία που τους κυνηγά συνεχί­ ζεται, κι έτσι η πρώτη γυναίκα και η κόρη του Λιν Κονγκ περιμένουν τη μέρα που αυτός θα επιστρέφει κοντά τους. Πέρα όμως από την αμιγώς ερωτική ι­ στορία, το μυθιστόρημα αντανακλά την ως επί το πλείστον παθητική αναμονή του κινέζικου λαού για καλύτερες μέρες. Η αναμονή του γάμου μπορεί να διαβαστεί και ως μεταφορά μιας γενικότερης παθητικότητας που οφείλεται στη συνέχιση παλαιότερων παραδόσεων, τη δεισιδαιμονία, την ευπιστία, την τυφλή υποταγή. Ο Χα Τζιν, που τιμήθηκε για το συγκεκριμένο μυθι­ στόρημα με το Εθνικό Βραβείο Μυθιστορήματος των ΗΠΑ και το βραβείο Pen/Faulkner, είναι σαφώς ένας άξιος μυθιστοριογράφος που αξίζει να προσε­ χτεί. Πέρα από τον εξωτισμό του θέματος που ελ ­ κύει ούτως ή άλλως το Δυτικό αναγνώστη, η ρεαλι­ στική τριτοπρόοωπη γραφή του συγγραφέα αντα­ νακλά με πειθώ τις οπτικές γωνίες και την ψυχολο­ γική κατάσταση των δύο πρωταγωνιστών του και κατορθώνει να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον μας. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

69

Μ αροκινή εφηβεία ΝΤΡΙΣ ΣΡΑΪΜΠΙ

Ο πολιτισμός, η μητέρα μου!... Μτφρ.: Παναγιώτα Γεμενή Αθήνα, Scripta, 2000 Σελ.218

α μυθιστορήματα που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και αφορούν τις χώρες της Βόρειας Αφρικής είναι λίγα. Αυτό το κενό έρχεται να κα­ λύψει η καινούρια σειρά γαλλόφωνων μυθιστορη­ μάτων της «Scripta* που προέρχονται, επί του πα­ ρόντος, από συγγραφείς του Μαγκρέμπ. 0 Μαροκι­ νός Σραϊμπί, εγκατεστημένος εδώ και πολλά χρόνια στη Γαλλία, θεωρείται ένας από τους σημαντικότε­ ρους εκπροσώπους της λογοτεχνίας του γενέθλιου

Τ

τόπου του. Ο πολιτισμός, η μητέρα μου! ασχολείται με την ου­ σιαστική ενηλικίωση μιας γυναίκας και γι' αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μυθιοτόρημα μαθητεί­ ας. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο πρωτοπρόσωπες α­ φηγήσεις, «Το είναι» και «Το έχειν», που αντανα­ κλούν τόσο τους κόσμους των δύο γιων της ηρωίδας όοο και τις αντίστοιχες εποχές που βιώνει. Η μητέρα, παντρεμένη σε παιδική σχεδόν ηλικία, δεν έχει βγει ποτέ από το σπίτι μέχρι τα τριάντα πέντε

■θ

70

της, αλλά σιγά σιγά αρχίζει να ανακαλύπτει τον κό­ σμο μέσω των καινούριων τεχνολογικών επιτευγμά­ των (το σίδερο, την κουζίνα, το ραδιόφωνο) και μέ­ σω του βλέμματος των γιων της οι οποίοι της έχουν ιδιαίτερη αδυναμία. Είναι εντυπωσιακό ότι οι γιοι της εύπορης αυτής οικογένειας αναγνωρίζουν την αξία της μητέρας τους, το δυνατό συναισθηματικό και ψυχικό της κόσμο και προσπαθούν και οι δυο να τη βοηθήσουν να «ενηλικιωθεί». Μαζί της πάντως μα­ θαίνουν και οι ίδιοι τις πρωταρχικές αξίες της ζωής και μαθητεύουν στον εγγενή ανθρωπισμό-ηολιτισμό της. Παρότι ο συγγραφέας ουσιαστικά συνδια­ λέγεται με τα μεγάλα θέματα της ζωής, η ιστορία της Μαροκινής μικρομάνας δίνεται με λυρισμό και πηγαίο χιούμορ και έτσι το έργο του είναι προσιτό σε κάθε αναγνώστη. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

ΠΟΙΗΣΗ

Συγκεντρωτική έκδοση της ΑΛΚΗΣΤΗΣ ΣΟΥΑΟΓΙΑΝΝΗ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ

ί

Ποιήματα 1 9 7 5 -1 9 9 6 Αθήνα, Κέδρος, 2000 Σίλ. 416

Η

συγκεντρωτική έκδοση των επτά ποιητικών συλλογών του Γιάννη Βαρβέρη (Εν φαντασία

και λόγω 1975, Το ράμφος 1978, Αναπήρων πολέμου 1982, Ο θάνατος το στρώνει 1986, Πιάνο βυθού 1991, Ο κύριος Φογκ 1995, Άκυρο θαύμα 1996), εκτός από την υψηλή αισθητική σημαινό­ ντων και σημαινομένων που προσφέρει ως ενιαίο

Ένα ισχυρό εργαλείο οτη βαοική βιβλιοθήκη της νεοελληνικής φιλολογίας αντικείμενο τέχνης, λειτουργεί οε πολλαπλά επί­ πεδα και από μια αμιγώς γραμματολογική πλευρά. Πρωτίστως, αντιπροσωπεύει ένα ισχυρό εργαλείο στη βασική βιβλιοθήκη της νεοελληνικής φιλολο­ γίας, δεδομένου ότι, όπως έχει κατ' επανάληψη και κατά περίπτωση (με την ευκαιρία έκδοσης των μεμονωμένων ποιητικών βιβλίων, αλλά όχι μόνο) διατυπωθεί, τα ποιητικό κείμενα του Βαρβέρη έ ­ χουν πλέον αναγνωριστεί ως ανήκοντα στα αντι­ προσωπευτικότερα παραδείγματα ποιητικής γραμ­ ματικής της νεότερης περιόδου της ελληνικής συγγραφικής παραγωγής.

Σε συνέχεια αυτής της αξιωματικού πλέον χαρα­ κτήρα οριστικά διαμορφωθείσας άποψης, που ε ί­ ναι δυνατόν να λειτουργήσει και ως υπόθεση ερ­ γασίας, μπορούμε σήμερα να πούμε ότι η παρού­ σα έκδοση είναι ένα σημαντικό πεδίο παραδειγμα­ τικής εφαρμογής του φαινομένου που θεωρείται η συνεπής και προγραμματικού τύπου εξέλιξη (α) της δημιουργικής γραφής ενός συγγραφέα, και κατ' επέκταση (β) του δημιουργικού χαρακτήρα μιας ολόκληρης γραμματολογικής περιόδου όπως είναι η Τρίτη Μεταπολεμική Γενιά ή Γενιά του '70. Η παρατακτική σχέση των επτά συλλογών του Βαρβέρη στην ενιαία έκδοσή τους επιτρέπει να

71

φανεί με σαφήνεια η διαχρονική ανάπτυξη μεγά­ λων θεμάτων γύρω από το δίπολο έρωτας-θάνατος, το οποίο εξασφαλίζει ταυτόχρονα στο πλαί­ σιο του κειμενικού κατά συλλογή κόσμου και το

συλλογιστικής του δημιουργού και από εσωτερική δομική ισορροπία. Αυτής ακριβώς της συνέπειας ένα ιδιαιτέρως εν­ διαφέρον προϊόν σε μια άλλη διάσταση του ποιη­

συγχρονικό χαρακτήρα στη θεματική ανάπτυξη του έργου του Βαρβέρη. Παράλληλα, επιτρέπει

τικού έργου του Βαρβέρη, που αντιπροσωπεύουν

να συναχθούν με τον αποτελεσματικότερο τρόπο και σε επαγωγική διάταξη τα στοιχεία που συνθέ­ τουν τον κώδικα του ύφους ή αλλιώς: της ποιητι­ κής γραμματικής του Βαρβέρη, και κυρίως αποκα­ λύπτουν τον αρχικό πυρήνα υφολογικής (και θε-

Βιβλία όπως αυτό ουνθέτουν τη «φωτεινή π\ευρά» οτο θολό τοπίο της ενίοτε αποπροσανατολιορενης και αποπροοανατολιοτικής λογοτεχνικής παραγωγής των τελευταίων χρόνων ματικής) σύλληψης που αποδεικνύεται ότι υπάρχει ως στερεή βάση της εικοσιπενταετούς (και πλέον) δημιουργικής παραγωγής του συγγραφέα, με την προκλητικά μέχρις επικινδυνότητας προσωπική και συχνότατα αποκλίνουσα χρήση της μεταφοράς. Σ' αυτή τη (χρονική και εργογραφική) διάρκεια ο Βαρβέρης φαίνεται να «επανέρχεται» σε ορισμένα «δοκιμασμένα» υφολογικά στοιχεία ή/και καθε­ στώτα, τα οποία στο πλαίσιο της μείζονος επιφά­ νειας του έργου του είναι αυτονόητο ότι αποτε­ λούν τις σταθερές του ύφους του συγγραφέα (και όχι βεβαίως απλές στατικές επαναλήψεις, όπως ενδεχομένως θα υπαγόρευε μια αφελής ή απλοϊ­ κή αντιμετώπιση των πραγμάτων). Με τον τρόπο αυτό ο Βαρβέρης παρέχει οτα σημαινόμενα της λογοτεχνίας του τις μεγαλύτερες κατά το δυνα­ τόν «ευκαιρίες» κειμενικής αποτύπωσης για την α­ μεσότερη δυνατή διεκπεραίωση του μηνύματος. Άλλωστε είναι γεγονός ότι σε όλα τα υφολογικά ή / και τα αντίστοιχα αυτών θεματικά (και όχι μόνο) συστήματα υπάρχουν (ή οφείλουν να υπάρχουν) οι άξονες στήριξης, διαφορετικά δεν μπορούμε να μιλούμε για συστήματα, δηλαδή για σύνολα που χαρακτηρίζονται από συνέπεια στην εξέλιξη της

72

οι ποικίλες διακειμενικές σχέσεις αυτού, αναγνω­ ρίζεται στο προσωπείο που αποτελεί ο κύριος Φογκ στην ομώνυμη συλλογή, το οποίο αντικαθιστά με τον παραστατικότερο τρόπο το σημασιολογικό ή/και το γραμματικό Εγώ του κειμένου. Το ιδιαίτε­ ρο ενδιαφέρον στην προκειμένη περίπτωση (και δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με ποίηση ως ένα διακεκριμένο γραμμα­ τολογικό είδος) εντοπίζεται στο γεγονός ότι το προσωπείο κύριος Φογκ δε διεκπεραιώνει απλώς τις απόψεις του συγγραφέα, όπως κοινώς ισχύει όταν πρόκειται για προσωπεία, αλλά συμπεριφέρεται ως ο κύριος παράγων του κειμενικού κό­ σμου του συγγραφέα, δίνοντας συχνότατα την ε ­ ντύπωση ότι χειραγωγεί αυτόν στη σύνθεση/εξέλιξη των κειμενικών καταστάσεων. Αν μάλιστα λά­ βουμε υπόψη ότι ο κύριος Φογκ εμφανέστατα (άλ­ λωστε) κατάγεται από τον ευρύτατο χώρο των διακειμενικών (δηλαδή εκλεκτικών) σχέσεων του Βαρβέρη, το συγκεκριμένο προσωπείο φαίνεται να οδηγεί με σαφέστατο και δεσμευτικό τρόπο το συγγραφέα (α) στη σταδιακή και εντέλει πλήρη α­ νατροπή του σημασιολογικού τοπίου που αντι­ προσωπεύει το διακείμενο, και (β) στην εγκαθί­ δρυση ενός νέου, προσωπικού κατά Βαρβέρη τ ο ­ πίου που δημιουργεί τη νέα εκδοχή του κυρίου Φογκ (=η λειτουργία του ως προσωπείου στην ποίηση του Βαρβέρη) και παράλληλα δημιουργείται από αυτήν. Αυτή η σαφώς αναγνωριζόμενη σύνθετη διαδικασία αφενός εξασφαλίζει τον ισχυ­ ρό θεματικό και υφολογικά χαρακτήρα του προ­ σωπείου, κατά πλήρη απόκλιση από τον πρόγονό του, δηλαδή κατά πλήρη απόκλιση από τον κοινό παραδοσιακό χαρακτήρα του Φιλέα Φογκ στο έρ­ γο του Ιουλίου Βερν (Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες), και αφετέρου αποκαλύπτει τη δημιουργι­ κή συμπεριφορά του Βαρβέρη απέναντι στα διακείμενά του. Δεν μπορώ (και δε θέλω, άλλωστε) να αποφύγω τον πειρασμό που με ωθεί να σκεφτώ μια ομόλο­ γη, αν και σε διαφορετικό κειμενικό κλίμα, περί­ πτωση προσωπείων που αντιπροσωπεύει η κωδικοποιημένη σειρά των ζώων στο τελευταίο ποιη­ τικό βιβλίο του Γιώργου Βέη (άλλου ισχυρού εκ­ προσώπου της νεότερης περιόδου της ελληνικής

γραμματολογίας) με τον τίτλο Χρυσαλλίδα ατον πάγο (ηβ. την ενότητα «Ίχνη στο χιόνι»), κατά πλή­ ρη απόκλιση από τη διδακτικού χαρακτήρα εμπλο­ κή των ζώων στους μύθους του Αισώπου ή του Lafontaine. Για να επανέλθω στη λογοτεχνία του Βαρβέρη, που μας ενδιαφέρει εδώ, η περίπτωση του κυρίου Φογκ είναι και μία σαφέστατη παραδειγματική ε ­ φαρμογή για την ποιότητα της ρητορικής του συγ­ γραφέα στη διαχρονική (=οι επτά συλλογές) και στη συγχρονική (=η συγκεντρωτική έκδοση) διά­ σταση αυτής. Πραγματικό αντικείμενο αυτής της ρητορικής φαίνεται να είναι το συχνά δυσδιάκριτο όριο (ή όριο σύμπτωσης) μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου της ποίησης του Βαρβέρη ή, για να το πω διαφορετικά: το δυσδιάκριτο όριο (ή όριο σύμπτωοης) μεταξύ ενδοδιηγητικής και εξωδιηγητικής συμπεριφοράς του Βαρβέρη. Όπου φαίνεται ότι ο κύριος Φογκ «παραβιάζει» τον κειμενικό του ορίζοντα και ο δημιουργός του «εγκλωβίζεται» μέ­ σα σ' αυτόν. Άλλα, ιδιαιτέρως σημαντικά δείγματα της ρητορι­

κής του Βαρβέρη αντιπροσωπεύουν τα ποιήματα: «Η Σαλώμη με σώζει και μ' εκδικείται» (συλλογή Το ράμφος), «Ερωτική διαθήκη», «Οι συνέπειες ε ­ νός παλαιού ποιήματος» (συλλογή Αναπήρων πο­ λέμου), «Ομόνοια νύχτα», «Άγρια ντισκοτέκ», «Φεγ­ γαράδα», «0 θάνατος έχει πολλά ποδάρια», «Πρω­ θύστερο για σένα», «Τώρα που με διαβάζουν κιν­ δυνεύω» (συλλογή 0 θάνατος το στρώνει), «Εγώ κοιτάζω το μ έλ λ ο ν μου», «Νόστος», «Cortina 1964» (δύο ποιήματα), «Σε σκληρό νόμισμα», «Πλατεία Κολωνακίου», «Πιάνο βυθού» (συλλογή Πιάνο βυθού), «0 πατέρας 18 χρονώ», «Γκάφα σε όνειρο» (συλλογή Άκυρο θαύμα). Παρόμοια βιβλία, όπως αυτή η συγκεντρωτική έκ­ δοση των ποιημάτων του Βαρβέρη, αποτελούν τα στοιχεία που συνθέτουν τη «φωτεινή πλευρά» στο ευρύτατο και εν πολλοίς θολό τοπίο της ενίοτε α­ ποπροσανατολισμένης και αποπροσανατολιστικής λογοτεχνικής παραγωγής των τελευτα ίω ν χρό­ νων. Σκοπός της φ ιλολογικής κριτικής είναι (ή πρέπει να είναι) ο εντοπισμός και η προβολή αυ­ τών ακριβώς των στοιχείων. □

0 Γιάννης Βαρβέρης γράφει για το βιβλίο του Ποιήματα 1 975-1996 Από τη θέση αυτή ενός ογκώδους τόμου ενήλικης αναίδειας, μ ι ιπτά ποιητικές συλλογές να συν(βαμια)ναοαίνουν, αντί άλλων οοβαρών ή σοβαροφανών, προτιμώ να οας διηγηθώ ένα αρχαίο ανέκδοτο: Κάποτε, ο γνωστός φιλόσοφος Διογένης ο Κυνικός βρέθηκε στην Εκκληοία του Δήμου, όπου οι πολίτες αντάλλαοοαν γνώμες για τα κοινά. Ξαφνικά, μπήκε και στάθηκε ανάμιοά τους ένας άνδρας σωματώδης, πολύ σωματώδης, βαοτώντας μια τρίχορδη κιθάρα. Άρχι­ σε λοιπόν να κιθαρωδιί και να τραγουδά. Κανένας δε διανοήθηκε να τον διακόψει, όχι από φόβο αλλά από οεβασμό. Μόλις όμως οταμάτηοε, δε βρέθηκε επίαης κανένας από τους παρευριοκόμενους να τον χειροκροτήσει. Εκτός... Εκτός από τον Διογένη ο οποίος, προς έκπληξη όλων, άρχιοε να τον χειροκροτεί με ενθουοιαομό. Απορημένοι οι συμπολίτες του απ' αυτή την απίδραοη του Διογένη, αμέοως μετά τον ρώτησαν ποιος ήταν ο λόγος της επιδο­ κιμασίας του, εφόοον ο συγκεκριμένος άνδρας έπαιξε και τραγουδούσε τόοο άσχημα («επί τοοοότον δυοήχως και δυοαρμονικώς εκιθαρώδει»). Και τότε ο Διογένης τούς απάντησε:«Αλλ'ούτος, τηλικούτος ων, ου κλέπτει, ου φονεύει, αλλά κιθαρωδεί» (έλα όμως που αυτός, παρότι σωματικά είναι τόσο δυνατός, ούτε κλέβει, ούτε φονεύει, αλλά απλώς και μόνο κιθαρωδεί). Δεν είναι οεμνοπρέπεια: η φιλοδοξία στην ποίηση, την τόοο απαιτητική και «άχαρη» αυτή τέχνη, είναι έστω και μία μόνο επιδοκιμαοία που να μη μοιάζει, να ξεπερνά εκείνη που προαέφερε ο Διογένης ατον αρχαίο κιθαρωδό. Κι αυτό αφού, έτοι κι αλλιώς, ύστερα από τον καιρό που πέρααε, δεν μπορούμε πια να δραπετεύσουμε απ' το ποιητικώς«κιθαρώδειν και άδειν», αρμονικώς ή και δυοαρμονικώς...

73

Προοήλωοη οτο βιωματικό μικρόκοομο ΛΟΥΚΑΣ ΑΞΕΛΟΣ

Z kotcivo πέρασμα Αθήνα, Στοχαστής, 2000 ΣίΑ. 60

«

ντιλαμβάνομαι ότι ο Λουκάς Αξελός δε θέλει ού­ τε να εντυπωσιάσει ούτε να θπρεύσει αμφιλεγό­ μενα ποιητικά ευρήματα. Με αφορμή τα προσω­

πικά, κυρίως ερωτικά του, βιώματα, επιδιώκει να α­ ποκρυσταλλώσει έναν εύηχο, εγωκεντρικό, γειωμένο στις αλήθειες του στίχο. Βέβαια οι επιδράσεις που

0 ποιητής, με αφορμή τα ερωτικά του κυρίως βιώματα, επιδιώκει να αποκρυοτα\\ώοει εναν εύηχο, εγωκεπρικό, γειωμένο οτις αλήθειες του στίχο έχει υποστεί κατά καιρούς ο λόγος αυτός είναι εμφα­ νείς. Το γένος της νύχτας, φερ' ειπείν, έχει απασχο­ λήσει προ πολλού την Κική Δημουλά, γι' αυτό και οι ανάλογες εκφορές του Λουκά Αξελού ηχούν κατ' α­ νάγκην ως επαναλήψεις: ·Κοιτώ το κρύσταλλο του ματιού της/λίγο πριν το απόλυτο σκοτάδι/και σκέ­ φτομαι ότι η νύχτα/είναι γένους θηλυκού» (σελ. 21). Όποτε, αντίστοιχα, το ρήμα αρκεστεί στην αποκλει­ στική ανάδειξη της καίριας εικόνας, χωρίς να εμηλακεί σε παρακινδυνευμένες συσχετίσεις ή αναποτελε­ σματικές διαστολές, το τελικό ποιητικό κείμενο κερ­ δίζει ασφαλώς σε ένταση. Αλλωστε οι πέντε κατα­ ληκτικοί στίχοι της συλλογής, δίκην συνοπτικής Ars Poetica, φαίνεται ότι συνιστούν το άπαν των συνα­ φών αισθητικών αποτιμήσεων του ποιητή: «Η ποίηση είναι απλή σαν το σηουργίτι που επισκέπτεται το τζά­ μι μας·/επισκέπτεται αρκετούς,/όμως συμβόλαια

74

διάρκειας υπογράφει μόνο κατ' εξαίρεσιν/και ουδέ­ ποτε αποκλειστικά» (σελ. 55). Η περίσκεψη, ο αυτοέ­ λεγχος αλλά και η επίκληση μιας ζωής χωρίς νευρωσικές αναστολές ή αυτοϋπονομεύσεις συναποτελούν τις υπόλοιπες θεματολογικές εστίες. Η ακεραι­ ότητα του συναισθήματος, ως τέλος και ως ποιητικός αυτοσκοπός, υποστηρίζεται πολλές φορές αβίαστα. Παραθέτω ενδεικτικά τις «Αβάσιμες κατηγορίες»: «Το κορμί σου ντυμένο με επιθυμίες/άδικα φυλακισμέ­ νες/στις πτυχές των φορεμάτων, τους στηθόδε­ σμους/και τα μικροσκοπικά εσώρουχα./Οργάνωσε την υπεράσπισή σου/και πέτα -επιτέλους- από πάνω σου/όλες αυτές τις αβάσιμες κατηγορίες/που δεν α­ φήνουν την αλήθεια/γυμνή να λάμφει» (σελ. 19). Το αυτό ισχύει για την «Απροσδόκητη βροχή»: *Λάμπουνε στάλες αρμυρές/στο στήθος σου·/ανακουφισμέ­ νες οι ρ όγες ζεδιφ ούν/απ ό την απροσδόκητη αυτή/βροχή δακρύων» (σελ. 18) Όσο για το βαθμό της απόγνωσης, που χαρακτηρίζει τις υποθέσεις των ανθρώπων, ο επίλογος του «Αλλά γνώριζε» είναι αρκετά διευκρινιστικός: «Δεν έχει νόη­ μα κανένα/να ουρλιάζεις μες στη νύχτα./Μείνε λύ­ κος που αγναντεύει τον ουρανό,/αλλά γνώριζε ότι/τ' αστέρια δεν απονέμουν δικαιοσύνη· (σελ. 47). ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΜΕΛΕΤΗ

Νεωτερική οπτική της ΤΙΤΙΚΑΣ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ

ΧΡΙΣΤΙΝ Α ΝΤΟΥΝΙΑ

Κ. Γ. Κ αρυω τάκης Η α ν τ ο χ ή μ ια ς α δ έσ π οτης τ έ χ ν η ς Αθήνα, Καοτανιώτης, 2000 Σελ. 456

I I μελέτη της X. Ντουνιά για τον Κ. Γ. Καρυωτάκη αποτελεί καρπό της μακράς ενασχόλησής 1 1 της με το έργο του, επισφραγίζει τη σχέση της με την ποίησή του - η οποία δεν είναι απαλ­ λαγμένη από βιωματικό στοιχεία, αναγόμενα στη λειτουργία της καρυωτακικής ποίησης ως εξεγερμένου λόγου στη διάρκεια της δικτατορίας. Η με­ λέτη επικεντρώνεται στη διαχρονική υποδοχή του καρυωτακικού έργου από την κριτική, προκειμένου να αηοτιμήσει την πραγματική εμβέλειά του για τη νεοελληνική λογοτεχνία, με εργαλεία άλλα από αυτά της παραδοσιακής ιστορίας της λογοτε­ χνίας: μετρώντας τον αντίκτυπό του στην εποχή του και στη συνέχεια εξετάζοντας τις ηαραμέ-

Η

Η μελέτη τηςΧ. Ντουνιά αποτελεί σημαπική συμβολή στην ιστορία της νεοελληνικής κριτικής τρους που διαμόρφωσαν την αντιμετώπισή του α­ πό τους διάφορους ιδεολογικούς χώρους, την ε ­ πίδρασή του στους ομότεχνους του και στο κοινό, την αντοχή του στο χρόνο/την «αντοχή μιας αδέ­ σποτης τέχνης» που αναδύεται σήμερα, παρά τη μακρόχρονη και συντονισμένη επίθεση που δέχτη­ κε πανταχόθεν, γνήσια και πάντα επίκαιρη. Η X. Ντουνιά συγκέντρωσε με υπομονή, επιμονή

και επιμέλεια το υλικό της, τα δημοσιευμένα και αδημοσίευτα κείμενα που παρουσιάζουν το έργο του ποιητή, τον ίδιο τον ποιητή ενίοτε αλλά και το ρεύμα που του χρέωσαν ερήμην του, τον περίφη­ μο «καρυωτακισμό» - η απόρριψη του οποίου χρη­ σιμοποιήθηκε συστηματικά για την απαξίωση της ίδιας της καρυωτακικής ποίησης. Παρόλο που η μελέτη πολιορκεί τον πυρήνα της με κύκλους ε ­ πάλληλους, οι οποίοι δεν προσθέτουν απλώς α­ ποχρώσεις αλλά διευρύνουν μέχρι τέλους τον εν λόγω πυρήνα, διαθέτει εντούτοις μια αυστηρή ε­ σωτερική δομή, υπό την έννοια ότι εφαρμόζει κα­ τά τρόπο ελεύθερο τη θεωρία της πρόσληψης: α­ ντιμετωπίζει δηλαδή τη λογοτεχνία και το λογοτε­ χνικό έργο ως σχετικά αυτόνομες πραγματικότη­ τες και αναιρεί τη θέση της ιδεαλιστικής και της

75

μαρξιστικής θεωρίας και κριτικής που προσδίδουν στη λογοτεχνία απόλυτη αυτονομία και απόλυτη ετερονομία αντίστοιχα. Αποδεχόμενη συνεπώς τη σχετική αυτονομία της καρυωτακικής ποίησης, την

ρων, αλλά της αδυναμίας των εργαλείων τους ό­ σον αφορά την κατανόηση και την αποτίμηση της τέχνης. Στοιχείο πολύ σημαντικό για την ιστορία της νεοελληνικής κριτικής και της λογοτεχνίας, η

εγγράφει μέσα στην εθνική αλλά και τη διεθνή πραγματικότητα της τέχνης και της ιστορίας, της συγχρονίας και της διαχρονίας του έργου. Για να προσεγγίσει την περίπτωση Καρυωτάκη, η

κοινότητα αυτή δεν αναιρεί φυσικά τις διαφορετι­ κές προθέσεις και επιδιώξεις των δύο τουλάχι­ στον μεγάλων στρατοπέδων, της συντηρητικής και της προοδευτικής παράταξης, οι οποίες επιτί­ μησαν εξάλλου τον Καρυωτάκη σε αισθητικό επί­ πεδο με αιχμή διαφορετικά πρότυπα: εν ονόματι της καθαρής ποίησης η μεν και εν ονόματι του σο­ σιαλιστικού ρεαλισμού η δε. Η ελληνοχριστιανική απόρριψη του Καρυωτάκη στη δεκαετία του '20, η εθνικιστική καταδίκη της ποίησής του ως νοσηρής και η εφεύρεση του καρυωτακισμού ως δούρειου ίππου για την απαξίω­ ση του ίδιου του ποιητή από την αστική γενιά του '30, εγγράφονται σίγουρα σε διαφορετικό πλαίσιο από τη στάση της Αριστερός. Η οποία αγκαλιάζει την κοινωνική κριτική και τη συνδικαλιστική δράση του ποιητή, αλλά αδυνατεί να αποκωδικοποιήσει το ιδιότυπο αμάλγαμα συγκρουσιακός λογικής και άκρατης ευαισθησίας που διαπερνούν την ποίησή του: καταδικάζει εξίσου με τον Φώτο Πολίτη τον υποκειμενισμό και τον ατομισμό του ή απορρίπτει μετό βδελυγμίας τον άρρωστο καρυωτακισμό, κα­ τά τον Β. Βαρίκα «βαριά κατάρα» μιας γενιάς ολό­ κληρης.

Άκρως ενδιαφέρουσα και εμπεριστατωμένη με\έτη, η οποία υπερβαίνει το στενό π\αίοιο της θεματικής της X. Ντουνιά χρησιμοποιεί τη μέθοδο της πρόσλη­ ψης με τρόπο γόνιμο και πρωτότυπο, απολύτως προσαρμοσμένο στα ελληνικά δεδομένα· ανασυνθέτει την ελληνική και διεθνή ιστορία και ιστορία των ιδεών και την επίδρασή τους στην κριτική, η οποία καθόρισε, μέχρι ενός σημείου, την πορεία του έργου του Καρυωτάκη. Μέσα από τη σύνθετη όμως αυτή διαδικασία, την οποία παρουσιάζει στον αναγνώστη στην τελική μορφή, απαλλάσσοντάς τον από τις αβεβαιότητες της έρευνας και τις αμφιβολίες της επιλογής, η συγγραφέας αποκα­ λύπτει το σύστημα των παραμέτρων εκείνων που •παραμόρφωσαν την εικόνα του ποιητή και της ποίησής του στο πέρασμα του χρόνου· και περιγράφοντας τις έκδηλες λειτουργίες του εν λόγω συστήματος παρακολουθεί επί της ουσίας την αυ­ τοαναίρεσή του, αφού ο ποιητής θριαμβεύει και παρουσιάζεται στο τέλο ς στις πραγματικές του διαστάσεις, κυρωμένες από το χρόνο, ως ένας μεγάλος ποιητής εξαιρετικής οξυδέρκειας και ευ­ αισθησίας. Η επίθεση κατά του Καρυωτάκη υπήρξε πράγματι συντονισμένη, προερχόμενη τόσο από τη συντη­ ρητική όσο και από την προοδευτική παράταξη, και διαρθρωμένη, παραδόξως, με βάση ορισμέ­ νους κοινούς άξονες. Η ανοιχτή ή καλυμμένη κα­ ταγγελία του υποκειμενισμού και του πεσιμισμού του ποιητή από τους ελληνορθόδοξους κύκλους, τη γενιά του '30, το φασιστικό καθεστώς αλλά και από τη μαρξιστική κριτική είναι ενδεικτική όχι της ιδεολογικής σύμπλευσης όλων αυτών των χώ­

76

Παραμένει, ωστόσο, το γεγονός ότι το καρυωτακικό έργο είναι ασύμβατο με την τάξη, την «υγεία», τη συλλογικότητα και τον «άδολο λυρισμό», όπως εξίσου ασύμβατο είναι και με την αγωνιστικότητα και την καθαρότητα της ζντανοφικής αισθητικής. Η X. Ντουνιά καταφέρνει όμως με τους επάλληλους κύκλους της να φωτίσει τα πράγματα και από μια άλλη σκοπιά, από τη σκοπιά της ίδιας της δια λε­ κτικής που λειτουργεί ερήμην σχημάτων: η εξεγερμένη φωνή του αυτόχειρα ποιητή διαπερνά τις επίσημες θέσεις και συνομιλεί με τους αριστε­ ρούς και τους εξεγερμένους ποιητές, όπως είναι καταρχήν οι υπερρεαλιστές, σε μόνιμη βάση, ό ­ πως επίσης και με τους νέους όλων των εποχών. Έτσι, εκτός από την αρχική υποστήριξη που του παρέχει η Αριστερά, παρατηρεί ότι οι ποιητές που κατηγορήθηκαν για «καρυωτακισμό» ήταν στο σύ­ νολό τους αριστεροί (Ανθίας, Ρίτσος, Βρεττάκος, Καββαδίας, Κοτζιούλας, Σκαρίμπας), το ίδιο και οι ποιητές της ήττας, και όλοι έλκονται από τη διαύ­ γεια του βλέμματός του, που αποτυπώνει την πραγματικότητα και μόνο. Χαρακτηριστική και α­

ξιοσημείωτη είναι η θέση ίο υ Μανόλη Λαμπρίδη, ο οποίος άρθρωσε έναν πρωτοποριακό για την ε ­ ποχή και το χώρο του κριτικό λόγο, ενώ ενδιαφέ­ ρον παρουσιάζει ο συσχετισμός του Καρυωτάκη με τον πρώιμο Ρίτσο και τον όψιμο Βάρναλη. Τέ­ λος, μέσα από μια αναδρομή στο σουρεαλιστικό κίνημα και τις αρχές του, η X. Ντουνιά ερμηνεύει πώς η δυσαρμονική σχέση του ποιητή με την πραγματικότητα ερμηνεύτηκε από ορισμένους Έλληνες υπερρεαλιστές ως εκλεκτική συγγένεια και οδήγησε στην ανάδειξη και την προβολή του έργου του. Εκτός του ειδικού ενδιαφέροντός της όσον αφορά τον Καρυωτάκη και το έργο του, η μελέτη της X. Ντουνιά αποτελεί σημαντική συμβολή στην ιστο­ ρία της νεοελληνικής κριτικής, άρρηκτα συνδεδε-

μένης με την παραδεδομένη εικόνα της νεοελλη­ νικής λογοτεχνίας. Η πλάγια ματιά στον υπεράνω ιδεολογιών μηχανισμό ανάδειξης και απαξίωσης των έργων και η έμμεση διερεύνηση των ιδιαίτε­ ρων συνθηκών υπό τις οποίες συντελέοτηκε η διαπλοκή της αισθητικής με την ιδεολογία στο με­ σοπόλεμο και στη μεταπολεμική περίοδο στην Ελλάδα διευρύνουν την εμβέλεια του κειμένου και επιβεβαιώνουν τη νεωτερική του οπτική. Αν προσθέσουμε σε όλα αυτά τη δεδομένη αφηγη­ ματική ευχέρεια της X. Ντουνιά, καταλήγουμε ότι έχουμε να κάνουμε με μία άκρως ενδιαφέρουσα και εμπεριστατωμένη μελέτη, η οποία υπερβαίνει το στενό πλαίσιο της θεματικής της, προσεγγίζο­ ντας κρίσιμα προβλήματα της θεωρίας και της ι­ στορίας της λογοτεχνίας μας. □

Η Χριστίνα Ντουνιά

Η ουοτηματική περιήγηοή μου στα ίπυπο του Μεσοπολέμου, που οδήγησε στην έκδοση του βιβλίου μου Λογοτεχνία και Πολιτική ί 1996), στάθηκε το σημείο αφετηρίας και για την Αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης. Καθώς σιγά σιγά αναδυόταν, μέσα από τη μυρουδιά του πολυκαιρισμένου χαρτιού, η παράξενη γοητεία μιας ταραγμένης εποχής, με τις απο­ γοητεύσεις, τις ανατροπές, τις συγκρούσεις και τις ελπίδες της, άρχισα να διακρίνω καθα­ ρότερα τη δυναμική του Κ. ί. Καρυωτάκη. Διάβαοα πλήθος μαρτυριών σχετικά με τη «θεοποίηοή» του από την πλευρά μιας ανήσυχης νεολαίας. Παράλληλα είδα να λειτουργούν αυνδυαοτικά γνωστές συγκυρίες και λανθάνουοες σκοπιμότητες που άλλοτε θόλωναν την προοπτική και άλλοτε υπονόμευαν τη σημασία ενός ισχυρού όοο και αμφιλεγόμενου έργου που συνδυάζει την κοινωνική διαμαρτυρία με την υπαρξιακή αγωνία. Τα τεκμήρια αυτής της πρώτης έρευνας με οδήγησαν μοιραία στην επανεξέταση της «περίπτωσης Καρυωτάκη» και στην επα­ ναξιολόγηση της ποίησής του. Με άλλα λόγια, για να καταφύγω ακόμα μια φορά στις «θέσεις» του Β. Λεοντάρη, ζήτησα να αναμετρηθώ με «το μηχανισμό της απώθησης» που κατ' εξακολούθηση έχει ενεργοποιήσει ο Κ. Γ. Καρυωτάκης οτο χώρο των ελληνικών γραμμάτων. Ένα μηχανισμό που -ο ε ορισμένες τουλάχιστον πλευρές του- δε μου ήταν άγνωστος, fran για μένα, όπως και για άλλους, φαντάζομαι, συνοδοιπόρους της γενιάς του 70, «το βλάσφημο παιδί» της λογοτεχνίας μας ήταν ο πόλος μιας έλξης έπονης, αλλά και ο εταίρος μιας σχέσης ενοχικής. Το βιβλίο αυτό χρωστάει πολλά στην επίμονη σχολαστικότητα του ερευνητή και στη νηφάλια προσέγγιση του μελετητή. Δε θα είχε όμως ολοκληρωθεί χωρίς την προσωπική εμπλοκή του συγγραφέα και την υποκειμενική ματιά του αφηγητή. Σε τελευ­ ταία ανάλυση, παρά την παιγνιώδη της απόχρωση, με βρίσκει σύμφωνη η πρόταση που διατυπώνει ο Όσκαρ Ουάιλντ στο έργο του The Critic as Artist: «Το μόνο χρέος που έχουμε απέναντι στην ιστορία είναι να την ξαναγράψουμε».

77

ΔΟΚΙΜΙΑ

Προβλέψεις για τον 21 ο αιώνα ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ Π ρ ο Β λ έψ ΐΐς

i

Πρόλ.: Sian Griffiths, tio.: Jonathan Weiner Αθήνα, Παπαζήοης, 2000 Σιλ. 403

ους τελευταίους μήνες είδαν το φως της δη­ μοσιότητας πολλές αναλύσεις για την απελθούοα εκατονταετία. Ορισμένες από αυτές κατάφεραν να καλύψουν μια τόσο μακρύ περίοδο με ξεχωριστή καθαρότητα και αντικειμενικότητα.

•Μην ερω τευτείτε ποτέ το αερόστατό σας», γρά­ φει ο Eco στη σελίδα 105 του συλλογικού έργου Προβλέψεις. Με άλλα λόγια, ο Ιταλός στοχαστής μάς λέει: φτιάξτε θεωρίες και σκαρώστε εφευρέ-

Τ

Προβλεφεΐξ τριάηα αναλυτών και στοχαστών που καλύπτουν εηελώς όιαφορετικά πεόία, από τη Βιολογία ή την πολιτική ρέχρι τη Φιλοσοφία και τη Φυοική

σεις, αλλά μην πάρετε πολύ στα σοβαρά τα δημιουργήματά σας. Οι τριάντα αναλυτές που συμμε­ τέχουν στον τόμο Προβλέψεις μιλούν ο καθένας για μία σημαντική ανακάλυψη που θα καλοδεχό­ ταν πριν από το έτος 2100 και σχολιάζουν πώς θα επηρέαζε αυτή η ανακάλυψη την κοινωνία μας. Οι προβλέψεις τους καλύπτουν εντελώς διαφορε­ τικά πεδία, από τη Βιολογία και την πολιτική μέχρι τη Φιλοσοφία και τη Φυσική. Και οι τριάντα στοχα­

78

στές που συγκεντρώνουν τις προβλέψεις τους ο' αυτό τον τόμο έχουν αφιερώσει την καριέρα τους στα «παγκόσμια πειράματα». Οι περισσότεροι φροντίζουν με κάθε μέσο να υπο­ γραμμίσουν το γεγονός ότι δεν μπορούν να δουν το μέλλον κοιτάζοντας τους αντίχειρές τους. Ο Umberto Eco αναγνωρίζει ότι εκείνοι που έχουν τη μεγαλύτερη παρόρμηση να κοιτάζουν μπροστά διατρέχουν ταυτόχρονα το μεγαλύτερο κίνδυνο να αποτύχουν: ·Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας ε ί­ ναι ότι τόσο ατη Φιλοσοφία όσο και στις επιστή­ μες πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός για να μην ερωτευτείς το αερόστατό σου·. Οι περισσότεροι κοινωνικοί στοχαστές που περι­ λαμβάνονται σ' αυτό το βιβλίο φαίνονται αισιόδο­ ξοι για τον επόμενο αιώνα. 0 Fukuyama πιστεύει ότι ο φεμινισμός, σε συνδυασμό με την παγκο­ σμιοποίηση, θα βοηθήσει το συνωστισμένο πλα­ νήτη μας να αποφύγει τον πόλεμο. Η Andrea Dworkin αντιμετωπίζει με επιφυλακτική αισιοδοξία το μέλλον των γυναικών στον 21ο αιώνα. Δεν πε­

ριμένει ότι αυτός ο αιώνας θα σημάνει το τέλος της πατριαρχίας, αλλά προβλέπει όλο και μεγαλύ­ τερη αντίσταση από τις γυναίκες σε όλο τον κό­ σμο. Ακόμα και ο Νιγηριανός μυθιστοριογράφος Chlnua Achebe, συγγραφέας του βιβλίου Τα πράγ­ ματα καταρρέουν, θεωρεί σήμερα τον εαυτό του οπτιμιστή, για παρόμοιους λόγους με εκείνους της Dworkin. Λέει πως η χώρα του έχει γνωρίσει τό­ σους τρόμους, «τ/ς ακρότητες κακών κυβερνήσε­ ων που αιωρούνται σαν κατάρα στην ήπειρο·, ώ­ στε τώρα πιστεύει πως αυτοί οι εφιάλτες θα χρη­ σιμεύουν σαν διδάγματα για το μέλλον: «Λεν ε ί­ μαστε καλοί μαθητές, αλλά στο τέλος κάτι θα μας μείνει από εδώ και από εκεί. Αυτή είναι η ελπίδα μας - ίσως η μοναδική μας ελπίδα·. Οι περισσότεροι ειδικοί σε θέματα πληθυσμού πι­ στεύουν σήμερα ότι ο αριθμός των ανθρώπων θα σταθεροποιηθεί στα μέσα του 21ου αιώνα, για τους ίδιους ελάχιστα κατανοητούς λόγους για τους οποίους ο πληθυσμός σταθεροποιείται στις τεχνολογικό προηγμένες χώρες. Μεταξύ των Δυ­ τικών θεωρητικών της κοινωνιολογίας, οι ανησυ­ χίες για τον υπερπληθυσμό αντικαταστάθηκαν α­

πό τις ελπίδες για την ανάπτυξη της Δημοκρατίας. Ο Ψυχρός Πόλεμος που είχε πολώσει τον πλανήτη στις δεκαετίες μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο πα­ ραχώρησε τη θέση του στην παγκοσμιοποίηση, μια τάση τόσο ισχυρή ώστε -όπως λέει ο αναλυ­ τής της παγκόσμιας πολιτικής Francis Fukuyama•είναι πολύ δύσκολο να θεωρήσουμε μια αντι­ στροφή·. Ακόμα και χώρες που βρίσκονται στους αντίποδες του πλανήτη είναι πλέον ουσιαστικά γείτονες και οι άνθρωποι σε όλη την υφήλιο μοιά­ ζουν όλ ο και περισ σότερο στον τρόπο. Ο Fukuyama επαναλαμβάνει την περίφημη πρόβλε­ ψή του σύμφωνα με την οποία η άνθηση των φι­ λελεύθερων δημοκρατικών σημαίνει το τέλος της ιστορίας. Ο οικονομολόγος Amartya Sen συμφωνεί ότι η Δημοκρατία θεωρείται πλέον το φυσιολογικό πρότυπο της διακυβέρνησης. Ενώ στο 19ο αιώνα οι άνθρωποι κοιτούσαν μια φτωχή χώρα και ανα­ ρωτιούνταν αν ήταν έτοιμη για Δημοκρατία, στα τέλη του 20ού αιώνα όλες οι χώρες αναμένεται να εξασφαλίσουν την ομαλότητα μέσω της Δημο­ κρατίας. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

79

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ανατομία του φαοιομού του ΤΑΣΟΥ ΠΑΠΠΑ

ΣΤΑΝΛΕΪ ΠΕΪΝ Η ιστορία του φαβισμού Μτφρ.: Κώστας Γεώρμας, επιμ.: Στέφανος Ροζάνης Αθήνα, Φιλίοτωρ, 2000 Σελ. 768

Π ρόκειται ασφαλώς για την πιο φιλόδοξη δουλειά 1 1 που έγινε ποτέ γιο τη μελέτη και την ανάλυση I I του φασιστικού φαινομένου. Ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Γουισκόνσιν δεν περιορίζεται στις περιπτώσεις της Ιταλίας και της Γερμανίας, αλλά ασχολείται με όλες τις χώρες όπου παρουσιάστηκαν κινήματα και καθεστώτα τα οποία θα μπορούσαν, όχι με αυστηρούς θεωρητικούς όρους, να ενταχθούν στην οικογένεια του φασισμού. Οι περισσότερες από τις μέχρι τώρα δημοσιευμένες εργασίες είτε έστιαζαν το ενδιαφέρον τους στην Ιτα­ λία -στην πρώτη ουσιαστική προσπάθεια συγκρότη­ σης ενός φασιστικού κράτους- είτε στη Γερμανία -στη μοναδική χώρα όπου ο φασισμός απέκτησε χα­ ρακτηριστικά ολοκληρωμένου καθεστώτος- είτε στις επιμέρους απόπειρες αυταρχικών κινήσεων να επιβά­ λουν ολοκληρωτικές λύσεις. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο όρος φασισμός είναι ο πιο ασαφής από τους σημαντικούς πολιτικούς ό­ ρους. Η αναλυτική προχειρότητα διαφόρων θεωρητι­ κών ευθύνεται για την εκτεταμένη χρήση του, προκειμένου να περιγράφει κυρίως η πολιτική συμπερι­ φορά κομμάτων, ομάδων και προσώπων. 0 Πέιν φαί­ νεται να κλίνει περισσότερο προς τους ορισμούς που έδωσαν ο πρύτανης του αναθεωρητισμού Ε. Νόλτε και ο Ρ. Γκρίφιν. Ο πρώτος σημειώνει ότι «το φασιστι­ κό ελάχιστο συγκροτείται από ένα σύνολο αποφάν-

η Ιστορία του

Φ Α Σ ΙΣ Μ Ο Υ

σεων, ένα κεντρικό οργανωτικό στοιχείο, ένα δόγμα για την ηγεσία και ένα βασικό δομικό στόχο που εκ­ φράζεται ως εξής.· αντιμαρξισμός, αντιφιλελευθερισμός, αντιουντηρητισμός, αρχή της ηγεσίας, κομμα­ τικός στρατός, επιδίωξη του ολοκληρωτισμού» (σελ.

23) 0 δεύτερος μιλάει για ·ένα γένος πολιτικής ιδεολο­ γίας ο μυθικός πυρήνας της οποίας στις πολλαπλές της μεταλλαγές, είναι μια παλιγγενετική μορφή λαϊκιστικού υπερεθνικισμού» (σελ. 24). Ο Πέιν θεωρεί και τις δύο ερμηνείες ακριβείς και χρήσιμες αλλά όχι πλήρεις, γιατί «δεν μπορούν να περιγράφουν ορισμέ­

να θεμελιώδη χαρακτηριστικά απαραίτητα για ένα ο­ ρισμό του φασισμού» (σελ. 24). Στην προσπάθειά του να εντοπίσει την ιδεολογική ρί­ ζα του φασισμού-ναζισμού υιοθετεί την αρκετά δια­ δεδομένη τα τελευταία χρόνια αντίληψη ότι ο φασι­ σμός έλκει την καταγωγή του από το Διαφωτισμό: «Όλες οι πολιτικές ιδέες του Χίτλερ είχαν τις ρίζες τους στο Διαφωτισμό. Σ' αυτές συμπεριλαμβάνονταν η ιδέα του έθνους ως μιας ανώτερης ιστορικής δύνα­ μης, η αντίληψη ότι η ανώτερη πολιτική αρχή απορ­ ρέει από τη γενική βούληση του λαού και η ιδέα των εγγενών φυλετικών διαφορών στον ανθρώπινο πολι­ τισμό» (οελ. 291). Για τον Πέιν «το νεωτερικό δόγμα 'παν μέτρον άνθρωπος' δεν πήρε τέτοια έκταση σε κανένα άλλο κίνημα» (σελ. 669). Μόνο που ο συγγρα­ φέας δείχνει να μην προβληματίζεται από το γεγονός

Μια πλήρης εικόνα του παγκόσμιου φασισμού, με παραπομπές οε πλούσια βιβλιογραφία ότι ο Χίτλερ και οι ιδεολόγοι του ναζισμού αντικατέ­ στησαν τη λέξη «άνθρωπος» με τη λέξη «Γερμανός» ή, εν πόση περιπτώσει, με τη λέξη «Άριος», στενεύοντας σε βαθμό ακύρωσης την ουσία αυτού του θέσφατου της νεωτερικότητας το οποίο διατυπώθηκε για να απεγκλωβίσει τον άνθρωπο από τις παγίδες του ανορθολογισμού, της δεισιδαιμονίας και της θρησκοληψίας που κυριαρχούσαν πριν από την επέλαση των ιδεών του Διαφωτισμού.

0 συγγραφέας ενώνει επίσης τις δυνάμεις τους με ό­ λους εκείνους που με ηλεονόζουσα ευκολία χρέω­ σαν στο μεγάλο αιρετικό της σκέψης Φ. Νίτσε την προετοιμασία του ιδεολογικού κλίματος για την κυ­ ριαρχία του φασισμού-ναζισμού την περίοδο του με­ σοπολέμου. Αν και ορκισμένος αντιμαρξιστής, ο Πέιν εδώ πέφτει θύμα των επεξεργασιών των θεωρητικών του μαρξισμού-λενινισμού και χαρακτηρίζει τον Νίτσε προάγγελο του φασισμού επειδή αυτός ανήγγειλε το θάνατο του θεού και υιοθέτησε τη θέληση για δύνα­ μη ως το πρωταρχικό ένστικτο με στόχο τη δημιουρ­ γία του Υπερανθρώπου. Συστηματικοί μελετητές του Νίτσε έχουν από καιρό απορρίψει αυτού του τύπου τις προσεγγίσεις. 0 Τ. Βάτιμο τονίζει ότι «ο αληθινός

υπεράνθρωπος είναι εκείνος που πιστεύει στη δύνα­ μη αλλά ασκεί στην πράξη μια μετριοπάθεια, βασιζό­ μενη στην ικανότητά του να είναι ειρωνικός ακόμη και προς τον εαυτό του». 0 Μ. Κατσιάρι αναφέρει ότι «αυ­ τοί που εμφανίστηκαν ως μαθητές του Νίτσε δεν σα­ γηνεύτηκαν από τον Νίτσε αλλά από τις μάσκες του. Άλλωστε δεν είναι υποχρεωτικά κακός δάσκαλος αυ­ τός που έχει πολύ κακούς μαθητές». 0 Τ. Αντόρνο υ­ πογραμμίζει ότι «οι εθνικοσοσιαλιστές απαλλοτρίωσαν τον Νίτσε και τον έκαναν υπέρμαχο του ξανθού κτήνους, υπέρμαχο του γερμανικού ιμπεριαλισμού». Και είναι πράγματι παράδοξο να συνδέεται ο Νίτσε με το γερμανικό ολοκληρωτισμό όταν είναι γνωστή η αντιπάθειά του προς καθετί γερμανικό. Στο Ιδέ ο άν­ θρωπος, που ήταν και το κύκνειο άσμα του, αποφαίνεται με σαρκαστική διάθεση: «Με τον Γερμανό συμ­ βαίνει σχεδόν ό,τι και με τα θηλυκά, δε φτάνει κανείς ποτέ στον πάτο, γιατί δεν έχουν βάθος». Οφείλουμε πάντως να σημειώσουμε ότι και ο ίδιος ο Νίτσε είχε συνείδηση των προβλημάτων που ενδεχομένως θα δημιουργούσαν οι απόψεις του. Είχε μάλιστα προβλέψει πολλά χρόνια πριν από τη ληστρική εκμετάλλευ­ ση του ονόματός του και της φιλοσοφίας του από τους ναζί: «Γνωρίζω τη μοίρα μου. Κάποτε θα συσχετι­ στεί το όνομά μου με την ανάμνηση σε κάποιο τερα­ τώδες γεγονός» (Ιδέ ο άνθρωπος). Για να κλείσουμε την παρένθεση: 0 Νίτσε και ο Μαρξ υπήρξαν τα θύμα­ τα των δύο μεγάλων ολοκληρωτισμών του αιώνα, του ναζισμού και του σταλινισμού. Το έτερο μεγάλο ζήτημα που διερευνά ο συγγραφέας είναι γιατί ο ναζισμός κατάφερε να κυριαρχήσει στη Γερμανία, στην «πιο προικισμένη για θεωρία χώρα του κόσμου» κατά τον ευφημισμό του Ένγκελς. Πιστεύει ότι συνήργησαν διάφοροι παράγοντες: ^Περίοδος με­ ρικής στασιμότητας της οικονομικής ανάπτυξης, που έκανε την επίλυση των κοινωνικοπολιτικών αντιφάσε­ ων πολύ δύσκολη, αλλεπάλληλες εθνικές κρίσεις και τραυματικές εμπειρίες οι οποίες τελικώς υπερφόρτω­ σαν την πολιτική κοινωνία, η παράδοξη θέση της Γερ­ μανίας στις διεθνείς σχέσεις και τέλος, η διεθνής πο­ λιτική και οικονομική συγκυρία που κλόνισε τις κοινο­ βουλευτικές κυβερνήσεις σ' όλο τον κόσμο· (σελ.

258). Επιπλέον ο Πέιν θεωρεί ότι τον Χίτλερ ευνόησαν τόσο η αδυναμία της κοινοβουλευτικής Δεξιάς να συμφωνήσει σ' ένα μίνιμουμ πρόγραμμα όσο και η μυωπική πολιτική των κομμουνιστών που αντιμετώπι­ ζαν τους σοσιαλδημοκράτες ως δεκανίκι του φασι­ σμού (σοσιαλφασίστες): «Η κατ' όνομα νίκη του φασι­ σμού -κατ' όνομα εφόσον η νίκη θα οδηγούσε στην αυτοκαταστροφή της αστικής τάξης πραγμάτων- θα

81

μπορούσε να είναι και επιθυμητή αφού θα επίσπευδε τη νίκη του κομμουνισμού>(σελ. 260).

βανόταν και η εμφάνιση μικρών φορτηγών αερίων για τη θανάτωση των κουλάκων· (σελ. 506).

Στο τέλος του βιβλίου παρατίθενται όλες οι θεωρίες για το φασισμό: δικτατορικός φορέας του καπιταλι­ σμού, μορφή του βοναπαρτισμού, τυπική έκφραση

• «Γιια ακόμα μία φορά οι αριστεροί διανοούμενοι εί­ ναι καταδικασμένοι στην απογοήτευση, τη συνήθη τους μοίρα» (σελ. 705).

Η πιο φιλόδοξη δουλειά που έγινε ποτέ για τη μελέτη και την ανάλυση του φασιστικού φαινομένου*• του ολοκληρωτισμού, πολιτισμική επανάσταση, ριζο­ σπαστισμός των μεσαίων τάξεων, νέα μορφή αυταρ­ χικής πολυαρχίας, προϊόν πολιτισμικής και ηθικής κα­ τάρρευσης, προϊόν λανθανουσών αυταρχικών και πα­ θολογικών κοινωνικοπολιτικών δομών, προϊόν της α­ νόδου των άμορφων μαζών, συνέπεια ιδιαίτερων ε­ θνικών ιστορικών φαινομένων, αντίδραση στον εκμοντερνισμό, μοναδικό μεταπολιτικό φαινόμενο. 0 Πέιν δεν υιοθετεί απολύτως καμία, αλλά, ενώ είναι εξαιρε­ τικά επιεικής με όσες προέρχονται από το φιλελεύθε­ ρο χώρο, απορρίπτει με ασυνήθιστη για ιστορικό ει­ ρωνεία όλες εκείνες που έχουν ως σημείο αναφοράς τους το μαρξισμό.

0 αντικομμουνισμός του -διάσπαρτος σε όλο το συγ­ γραφικό εγχείρημά του- δημιουργεί ακόμη και σε ε ­ κείνους που από καιρό έχουν κλείσει τους λογαρια­ σμούς τους με αυτό το επαναστατικό κίνημα έντονα ερωτηματικά. Συχνά δείχνει να πιστεύει ότι ο Λένιν και οι οπαδοί του επισσώρευσαν περισσότερα δεινά στην ανθρωπότητα απ' αυτά που προκάλεσε ο φασισμός και ο ναζισμός. Ιδού μερικά χαρακτηριστικά παραδείγ­ ματα: • «Οι ναζί αποδείχθηκαν εξίσου μεγάλοι ψεύτες με τους κομουνιστές, απολάμβαναν όμως ευρύτερη α­ ποδοχή από τον πληθυσμό· (σελ. 244).

• «Το ναζιστικό καθεστώς σχεδόν είχε γίνει ένα πραγ­ ματικό κόμμα-κράτος, αν και ποτέ τόσο ολοκληρωτι­ κό όσο αυτό της Σοβιετικής Ένωσης· (σελ. 263).

• «Η πλατιά διαδεδομένη τρομοκρατία ως βίαιος εξα­ ναγκασμός στη Γερμανία ήταν μια μάλλον ωχρή απο­ μίμηση των σοβιετικών πρακτικών· (σελ. 299).

• «Τα θύματα της σοβιετικής τρομοκρατίας ήταν περί­ που 30 εκατομμύρια και στις μεθόδους συμπεριλαμ-

Υιοθετεί με εκπλήσσουσα για ιστορικό επιπολαιότητα όλα τα στερεότυπα του χυδαίου αντικομμουνισμού που ανθούσε την περίοδο του ψυχρού πολέμου. Υπο­ βαθμίζει το φόρο αίματος που κατέβαλαν οι Σοβιετικοί στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αποκαλεί κομμουνιστική λαίλαπα το ηαρτιζανικό κίνημα του Τίτο στη Γιουγκο­ σλαβία και κομμουνιστική εξέγερση τη δράση του ΕΑΜ, χωρίς καμία αναφορά στους αγώνες και στις θυ­ σίες των Ελλήνων κομμουνιστών, και χαρακτηρΖει μαρξιστική υστερία τη διάδοση των αριστερών ιδεών στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ τις δεκαετίες του '60 και του '70. Τέλος, προσχωρεί με άνεση στην απολογητι­ κή επιχειρηματολογία του πλανητάρχη Τ. Μπους (του πατρός), αφού αναφέρει ότι «το καθεστώς του Σαντάμ ΧουσεΤν έχει πλησιάσει το χιτλερικό σύστημα εγ­ γύτερα απ' οποιοδήποτε άλλο από το 1945 και μετά·. Η επιβεβλημένη και για τους σημερινούς αριστερούς ιδεολογική αντιπαράθεση με το σταλινισμό είναι άλλο πράγμα και τελείως άλλο είναι η ενοχοποίηση του Μαρξ για τα εγκλήματα που έγιναν στ' όνομά του στις χώρες του στρατοηεδικού κομμουνισμού. Όπως επί­ σης δεν είναι δυνατόν να ταυτίζονται ο ναζισμός με τον κομμουνισμό, γιατί ο δεύτερος ήταν «μια μορφή ολικού ουρανισμού που κατέληξε στην ακραία απαν­ θρωπιά και γιατί, αντίθετα με την περίπτωση του κομ­ μουνισμού, όπου είναι φανερή μια τραγική αντίφαση ανάμεσα σε μέσα και σκοπούς, στο ναζισμό η κατα­ στροφικότατα των μέσων και η καταστροφικότητα των σκοπών συνέπεσαν τέλεια» (Μ. Ρεβέλι, στη στή­ λη του θ. Γιαλκέτση, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 11.3.2001). Ανεξαρτήτως πάντως από τις επιμέρους ενστάσεις, το έργο του Πέιν είναι πολύ σημαντικό. Ολοκληρώνοντάς το, έχεις την αίσθηση ότι διαθέτεις την πλήρη ει­ κόνα του παγκόσμιου φασισμού, με παραπομπές σε πλούσια βιβλιογραφία. Μερικές φορές, όμως, ο συγ­ γραφέας φαίνεται να χάνει τον έλεγχο του όντως ο­ γκώδους υλικού του. Δε λείπουν δηλαδή οι επαναλή­ ψεις και οι επικαλύψεις - συγγνωστά έτσι κι αλλιώς λάθη για μια τέτοια τιτάνια προσπάθεια. ΑξΖουν, τέλος, συγχαρητήρια στον εκδοτικό οίκο που ανέλαβε να παρουσιάσει στο αναγνωστικό κοινό μια τόσο επίμοχθη δουλειά χωρίς να είναι εξασφαλισμέ­ νη η εμπορική απήχησή της. Τεχνικά το βιβλίο είναι ά­ ψογο. □

Ένας μεγάλος ούγχρονος οτοχαοτής GEORGE STEINER - ANTOINE SPIRE

Η βα ρβα ρ ότη τα της ά γ ν ο ια ς Μτφρ.: Σεραφείμ Βελέντζας Αθήνα, Scripta, 2000 Σελ. 108

Π

οιο νόημα μπορεί να αναδυθεί από τα ερείπια που άφησε πίσω της η ιστορία του 20ού αιώνα; Αυτό το θ ε μ ε λιώ δ ες ερώ τημα α ν α κ ιν εί ο George Steiner στη συζήτησή του με τον Antoine Spire. 0 συγγραφέας και φιλόσοφος George Steiner είναι ένας σύγχρονος στοχαστής χωρίς σύνορα. Αιχμηρός και προκλητικός, δε διστάζει να πηγαίνει κόντρα σε ρεύματα και «μόδες». Η συζήτησή του με το δοκιμιογράφο Antoine Spire στηρίζεται στην απομαγνητοφώνηση μιας ραδιοφωνικής εκπομπής. Η ελληνική έκδοση αυτής της συζήτησης έρχεται Βελέντζας (πραγματικά εξαιρετική η μετάφραση),

Αιχμηρός και προκλητικός, ο G. Steiner δε διατάζει να πηγαίνει κόπρα οε ρεύματα και «μόδες»

οι ανησυχίες και οι φόβοι του Steiner ποτέ δε γί­ νονται μονομανείς καταστροφολογίες, γι' αυτό και εξακολουθεί να πιστεύει ότι προς το παρόν τίποτα δεν μπορεί να απειλήσει σοβαρά το «πνεύμα της Βαβέλ», που το θεωρεί από τις μεγαλύτερες ευ ­ λογίες του ανθρώπου. Η αγάπη του για τη γλώσ­ σα (ο ίδιος χειρίζεται σαν μητρικές του γλώσσες τα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά) και η πο­ λεμική του κατά του δεσποτισμού οποιοσδήποτε απόχρωσης, φασιστικού, φονταμενταλιστικού,

είκοσι πέντε χρόνια μετά τη δημοσίευση στα ελλη­ νικά της πολύκροτης μελέτης του Ο θάνατος της

κομμουνιστικού ή τεχνοκρατικού, καταγράφονται στη συζήτηση με τον Antoine Spire, η οποία θα

τραγωδίας (εκδόσεις «Εγνατία»). Έτσι, ο Έλληνας αναγνώστης έχει την ευκαιρία να επανασυνδεθεί με έναν από τους μεγαλύτερους διανοούμενους της εποχής μας. Γεννημένος πριν από εβδομήντα ένα χρόνια στο Παρίσι από Εβραίους γονείς (τσεχι­ κής καταγωγής ο πατέρας του και αυστριακής η μη­ τέρ α το υ ), σπούδασε στο χάρβαρντ και στην Οξφόρδη, μελέτησε σε βάθος την αρχαιοελληνική σκέψη και δίδαξε συγκριτική λογοτεχνία στο Πρίν-

μπορούσε να θεωρηθεί κι ένας απολογισμός για όσα κληροδοτεί ο 20ός αιώνας, ο πιο φονικός της ανθρώπινης ιστορίας.

στον και στο Κέμπριτζ. Όπως σημειώνει και ο μεταφραστής του βιβλίου Σ.

Αν και ο ίδιος γράφει στην αγγλική, αναφέρεται στην αναγκαιότητα της πολυγλωσσίας και ταυτό­ χρονα στον τρόπο με τον οποίο η πολυγλωσσία ε ­ πιτρέπει να εισχωρήοουμε στην ψυχολογία των διαφορετικών λαών. Για τον Steiner, κάθε γλώσσα είναι ένα παράθυρο σ' έναν άλλο κόσμο, ένα άλλο τοπίο, σε μια άλλη δομή ανθρώπινων αξιών.

83

Μας εξηγεί μ' έναν εξαιρετικά εύληπτο λόγο πώς έμαθε να δίνει προσοχή σε οτιδήποτε βρίσκεται έ­ ξω από τον ίδιο, στον πολιτισμό του άλλου. Μας περιγράφει αυτή την αέναη αναζήτηση ενός δια­ φορετικού κόσμου. (

στην κατάσταση ενός καλλιεργημένου ανθρώπου απέναντι στη βαρβαρότητα. Η συζήτηση του Steiner με τον Spire αφορά τη θέση που κατέχει η κουλτούρα και η διανόηση στην κοινωνία μας.

Η βαρβαρότητα της άγνοιας είναι αφιερωμένη

ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Διεθνείς οχέοεις ΑΛΕΞΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ

Η Ελλάδα κα ι ο « ί ξ Α νατολώ ν κ ίνδ υ ν ο ς»

ί

Προλεγόμενα: Λιωνίδας Κύρκος, Μιχάλης Παπακωνσταντίνου Αθήνα, Πόλις, 2001 Σελ. 418

Π

έσα από μια προσεκτική, υπεύθυνη και μακρο­ χρόνια διαδικασία διαλόγου είναι δυνατόν να φτάσουμε στην ομαδοποίηση των σχέσεων Ελλάδος και Τουρκίας, υποστηρίζει ο καθηγητής Αλέξης Ηρακλείδης σ' αυτή την πολύ ενδιαφέρου­ σα ανάλυση που επιχειρεί στο βιβλίο του για τις ελ­ ληνοτουρκικές σχέσεις. Με εύληπτο και τεκμηριω­ μένο επιστημονικό λόγο, αποδεικνύει ότι η πολιτική της συνεχούς αντιπαλότητας με την Τουρκία είναι βαθιά ριζωμένη στην ελληνική εθνική συνείδηση και

Ένα πανόραμα του σύγχρονου θεωρητικού προβληματισμού οτην επιστήμη των διεθνών οχέοεων υποστηρίζεται από μερίδα της διανόησης που διαπνέεται από τον εθνικισμό, τη νεορθοδοξία, τη γεω­ πολιτική οπτική του Μεσοπολέμου ή την ψυχροπο­

84

λεμική στρατηγική. Το βιβλίο του Α. Ηρακλείδη επι­ χειρεί να καταδείξει στο δεύτερο μέρος ότι η αντί­ ληψη αυτή είναι επιστημονικά στρεβλή και αδιέξο­ δη. Διερευνά τρόπους για λογικές λύσεις, αμοιβαία αποδεκτές, στις διάφορες πτυχές της ελληνοτουρ­ κικής διένεξης (Αιγαίο, κυπριακό, μειονοτικά). Ο συγγραφέας αναπτύσσει τις δικές του θέσεις που κινούνται στη λογική του διαλόγου και της ειρηνικής επίλυσης των ελληνοτουρκικών διαφορών εξετάζο­ ντας διαδοχικό τις διαφορές στο Αιγαίο, το Κυπριακό πρόβλημα και το ζήτημα των μειονοτήτων. Όπως σημειώνει εύστοχα στον πρόλογο του βιβλί­ ου ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Μιχάλης Παπα-

Κωνσταντίνου,«διαφορές, πραγματικές ή καταοκευ-

μονοποιούν τη Δύση και την Τουρκία, τις θέσεις αυ­

αζόμενες, είναι φυσικό να υπάρχουν μεταξύ γειτονι­

τών που εμπνέονται από τη σχολή της γεωπολιτι­ κής του πολέμου και τη θεωρία του καρλ Σμιτ και,

κών χωρών, αυτές όμως θα πρέπει να λύνονται με διάλογο και όχι μ ε την επίκληση ενός άτυχου πα­ ρελθόντος. κακού και για τις δύο χώρες, ούτε μ ε την επίκληση φαντασιώσεων ή συνειρμών που προ­ κύπτουν από προκαταλήψεις·. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το πρώτο μέ­

τέλος, τις απόψεις των δύο τάσεων της ρεαλιστικής σχολής της θεωρίας των διεθνών σχέσεων. Πέρα από την τεκμηριωμένη κριτική που ασκεί στις απόψεις των οπαδών της αντιπαράθεσης με την Τουρκία, η μελέτη του Α. Ηρακλείδη προσφέρει κι έ ­

ρος της μελέτης του Α. Ηρακλείδη, όπου ο συγγρα­ φέας αναλύει τις θέσεις των εθνικιστών για τους ο­ ποίους το χάσμα μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων είναι

να πανόραμα του σύγχρονου θεωρητικού προβλη­ ματισμού στην επιστήμη των διεθνών σχέσεων.

αγεφύρωτο, τις θέσεις των νεορθοδόξων που δαι-

ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Εγκόλπια μεταρρυθμιστών ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ

Ι

ΕκΜσας

εμπειρογνω μόνω ν γ ια τη Δημόσια Δ ιοίκησ η (1 9 5 0 -1 9 9 8 ) Αθήνα, Παπαζήαης, 2000 Σελ. 750

ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ Ο « Μ ε γ ά λ ο ς Α σ θεν ή ς» Η μεταρρύθμιση και ο εκσυγχρονισμός της Δημόσιας Διοίκησης

Ημεταρρύθμισηκαι οεκσυγχρονισμός

Αθήνα, Παπαζήαης, 2000 Σελ. 416

Τ

ις δέκα εκθέσεις εμπειρογνωμόνων για τη Δη­ μόσια Διοίκηση που συντάχθηκαν κατά τη με­

ταπολεμική περίοδο στην Ελλάδα παρουσιά­ ζουν σε ειδική έκδοση ο Α. Μακρυδημήτρης και ο Ν. Μιχαλόπουλος. Το έργο αυτό, που οι επιμελητές της έκδοσης χα­ ρακτηρίζουν ως «εγκόλπιον τω ν μ ετα ρ ρ υθ μ ι­ στών», αποτελεί ένα πολύτιμο ταμείο γνώσης και εμπειρίας, μια σπάνια δεξαμενή ιδεών και προτά­

85

τους και της διοίκησης στην Ελλάδα. Κάποιες από αυτές βρήκαν το δρόμο της έμπρακτης εφαρμο­ γής τους στην ιστορική διαδρομή, κάποιες άλλες, οι σημαντικότερες ίσως, παραπέμφθηκαν στις ελ­

Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αντώνης Μακρυδημήτρης, με τη συνδρομή του συνεργάτη του Νίκου Μιχαλόπουλου, συνοψίζει και αξιολογεί τα επιχειρήματα και τις προτάσεις στο ιδιαίτερα

ληνικές καλένδες. Ενώ δε σπανίζουν κι εκείνες που επιχειρούν να ανακαλύψουν από την αρχή

διαφωτιστικό κείμενο της εισαγωγής. Στη δεύτερη έκδοση, ο Α. Μακρυδημήτρης παρου­ σιάζει μια συλλογή άρθρων και σύντομων κειμέ­ νων που σχολιάζουν με τρόπο συνοπτικό και ευρύ­ τερα κατανοητό γνωστές όψεις της παθολογίας του δημόσιου τομέα στην Ελλάδα, καυτηριάζουν τα κακώς κείμενα και προτείνουν λύσεις και διεξό­ δους σ' αυτά. Αποσκοπούν στην κριτική ανάλυση και αποτίμηση βασικών προβλημάτων της δημό­ σιας διοίκησης στην καμπή προς τον 21ο αιώνα, ε­

Κριτική ανάλυση και αποτίμηση βασικών προβλημάτων της άημόοιας άιοίκηοης οτον21οαιώνα τον τροχό της αλλαγής και της μεταρρύθμισης του κράτους και των θεσμών του. Ενός κράτους που δεν έγινε ακόμα τελείως σύγχρονο και αποτε­ λεσματικό στην οργάνωση, στη στελέχωση και τη λειτουργία του. Ενός κράτους που η ποιότητά του είναι ελλειμματική. Ετο corpus του Εκθέσεις εμπειρογνωμόνων αναζητούνται και καταγράφονται τα αίτια και τα συ­ μπτώματα της παθολογίας της διοίκησης, ενώ σχεδιάζονται και οι εφικτές λύσεις για το «ακεσώδυνο».

νώ ταυτόχρονα εξετάζονται οι δυσκολίες για τη μεταρρύθμιση και τον εκσυγχρονισμό αυτής. Πρέ­ πει να σημειω θεί ότι καλύπτουν τ ο σύνολο του δημόσιου διοικητικού πεδίου (δημόσια διοίκηση, κυβέρνηση, τοπική αυτοδιοίκηση) καθώς και ζητή­ ματα πολιτικής και ιδεολογίας στην εποχή μας. Απευθύνονται δε τόσο στο εξειδικευμένο όσο και στο ευρύ ενδιαφερόμενο κοινό, ένα κοινό που α­ ναζητά εφικτές λύσεις στα δημόσια προβλήματα. Το βιβλίο προλογίζουν οι καθηγητές πανεπιστημί­ ου και βουλευτές Προκόπης Παυλόηουλος και Γιώργος Αλογοσκούφης. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΓΛΩΣΣΑ

Γλωοοικά και φιλολογικά παραλειπόμενα ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΡΙΑΡΑΣ Γ λ οσ σ οφ ιλολογικά Υατ<ρο Βυζάντιο - Νέος Ελληνισμός Θεσσαλονίκη, 2000 Σέλ. 764

0

ιαπρεπής φιλόλογος και δημοτικιστής, εκ των πρωταγωνιστών του μονοτονικού συστήματος γραφής, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσ­ σαλονίκης Εμμανουήλ Κριαράς διεξέρχεται, σ' έ ­ ναν καλαίσθητο τόμο 764 σελίδων μεγάλου σχή-

Ενόιαφεροπα οτοιχώ για την επιστημονική όράοη και την πολυποίκιλη ουρβολή του καθηγητή Ε Κριαρά οτην ανάπτυξη της γραμματείας μας

τολογία, στις δραστηριότητες επιφανών λογοτε­ χνών, παιδαγωγών, μεταφραστώ ν, και άλλω ν προσωπικοτήτων των γραμμάτων μας. Το βιβλίο αναφέρεται επίσης στους μακρούς και επίπονους αγώνες για το δημοτικισμό και το μονοτονικό σύ­ στημα και με την παράθεση σχετικών αναμνήσεων από τους φ οιτητικούς ακόμη χρόνους του συγ­

ματος, σπουδαία γλωσσικά και φιλολογικά θέματα της υστεροβυζαντινής και της νεοελληνικής επο­ χής, τα οποία τον έχουν απασχολήσει επί μακρότατο χρόνο, κατά τη διάρκεια της επίμονης και α­ ναγνωριζόμενης ως απόλυτα αποδοτικής επιστη­ μονικής του σταδιοδρομίας. Με το γνώριμο διεισ­ δυτικό και αναλυτικό του τρόπο, ο καθηγητής Κριαράς μάς εισάγει σε ζητήματα ιδιαίτερου φιλο­ λογικού και γλωσσολογικού ενδιαφέροντος που δεν έχουν πολύπλευρα ερευνηθεί, είτε αφορούν σε γενικότερα θέματα της ελληνικής γραμματεί­ ας, λογοτεχνικά και παιδαγωγικά, όπως και σε άλ­ λα ζητήματα αναγόμενα στη συγκριτική γραμμα­

γραφέα. Πρόκειται ασφαλώς για μια ακόμη πολύ­ μορφη και παραστατική εικόνα της μακρότατης ε ­ πιστημονικής δράσης του κ. Κριαρά, του οποίου πνευματικό τέκνο είναι και το εφαρμοζόμενο σή­ μερα μονοτονικό σύστημα γραφής, ασφαλώς συμπορευόμενο με τα σημεία και τις απαιτήσεις των καιρών. Τα γενικότερα δε επιστημονικά επιτεύγ­ ματα του συγγραφέα και των άλλων κορυφαίων δημοτικιστών αποδίδονται με σαφήνεια, αλλά και αιτιολογημένα, ώστε ο αναγνώστης να έχει δυνα­ τότητα εκτιμήοεως της προσφοράς τους και της πορείας και των αποτελεσμάτων των αγώνων για τη γλώσοα και τα γράμματά μας.

87

0α αναφερθώ ενδεικτικά και για την οικονομία του χώρου σε κάποια πολύ χαρακτηριστικά κεφάλαια του βιβλίου: περιλαμβάνονται δεδομένα και στοι­ χεία από τα οποία προκύπτει υστέρηση των πνευ­ ματικών ανθρώπων του τόπου μας ως προς τη συγκριτική γραμματολογία, στο επίπεδο των συ­ γκριτικών λογοτεχνικών μελετών, ενώ στο επίπε­ δο αυτό έχει επιδόσεις ακόμη και η γειτονική μας

Στο βιβλίο υπάρχει πλήθος γλωοοολογικώ ν μελετών και παρατηρήσεων, ουνδυαζομένων με έργα επόπιων και ξένων ελληνιστών Βουλγαρία. Στις σελίδες μάλιστα 144 έπ. υπάρ­ χουν πληροφορίες και για τα «προϊστορικά» της συγκριτικής γραμματολογίας, αλλά και αναφορές στα δεδομένα μελετών της λογοτεχνίας με την ι­ στορική μέθοδο. Επίσης, εκτεταμένες και πολύ διαφωτιστικές αναφορές στη μεσαιωνική ελληνική γραμματεία, για την οποία ο κ. Κριαράς είναι ο πλέον ειδικός, αφού κατείχε την αντίστοιχη έδρα, ως τακτικός καθηγητής, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στο βιβλίο υπάρχει πλήθος γλωσσολογικών μελε­

88

τών και παρατηρήσεων, συνδυαζομένων με έργα εντόπιων και ξένων ελληνιστών, σύγχρονων και παλαιοτέρων. Υπάρχουν επίσης εμπεριστατωμέ­ νες φιλολογικές και γλωσσικές μελέτες, αναφο­ ρές σε θέματα ορθογραφίας, σε θέματα ξενικών γλωσσικών επιδράσεων, σε λεξικογραφικά, ερμη­ νευτικά και άλλα ενδιαφέροντα σχετικά θέματα και, ακόμη, κατατοπιστικές αναφορές στο περίφη­ μο Λεξικό της Μεσαιωνικής Δημώδους Γραμματεί­ ας (1100-1669), έργο ζωής για τον καθηγητή Κριαρά, του οποίου μάλιστα εορτάζεται αυτό τον καιρό η συμπλήρωση τριάντα χρόνων από την κυκλοφόρηση του πρώτου τόμου. Εκτεταμένες επί­ σης αναφορές υπάρχουν και για το κίνημα του δη­ μοτικισμού και τους πρωταγωνιστές του, στο ο­ ποίο άλλωστε διέπρεψε και ο κ. Κριαράς.

0α σημειώσω εντέλει ότι το προκείμενο βιβλίο περιέχει και πολλά ενδιαφέροντα και όχι πολύ γνωστά στοιχεία για τη μακρότατη επιστημονική δράση και πολυποίκιλη συμβολή του καθηγητή Κριαρά στην ανάπτυξη της γραμματείας μας, στο πλαίσιο πάντοτε των σύγχρονων αναγκών και της προσπάθειας για τη διατήρηση ακέραιος και προ­ σιτής της γλώσσας. Και απ' αυτή την άποψη πι­ στεύω ότι το βιβλίο εκπληρώνει όλους τους σκο­ πούς για τους οποίους εκδόθηκε και θα παραμένει χρησιμότατο βοήθημα για όλους τους πνευματι­ κούς ανθρώπους του τόπου μας, ιδιαίτερα τους α­ σχολούμενους και ενδιαφερόμενους για τη γλώσ­ σα και τη λογοτεχνία μας. ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΚΩΣΤΙΔΗΣ

ΘΕΑΤΡΟ

Ένας σύγχρονος θεατρικός συγγραφέας ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΣΙΒΕΤΙΔΟΥ

Η θέαση της σιωπής στο θέα τρ ο του Α νδρ έα Ζτάικου Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000 Σελ.158

0

α μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι το θέατρο του Ανδρέα Στάικου είναι ένα ταξίδι στα βάθη και στα πλάτη της θεατρικότητας. Όταν μάλιστα σκη­ νοθετεί ο ίδιος τα έργα του, οι ηθοποιοί καλούνται να αυτοσχεδιάσουν και να θέσουν τη δημιουργικότητά τους στην υπηρεσία του θεάματος, ενώ ο Στάικοςσκηνοθέτης επινοεί νέες μεταμορφώσεις για το κεί­ μενο του Στάικου-συγγραφέα. Αυτή η μορφή παρά­ στασης αναβιώνει, με το δικό της πρωτότυπο λόγο, το θέατρο Ήλιου της Ariane Mnouchkine. Η Αφροδίτη Σιβετίδου, καθηγήτρια του σύγχρονου ελ-

Επιοτημονική και συνάμα άραματουργική ανάλυση ληνικού και γαλλικού θεάτρου στο Αριστοτέλειο Πα­ νεπιστήμιο, μελετά διάφορες εκφάνσεις της σιωπής, αλλά και την ακραία όψη της, τη φωνή, για να φτάσει στη θέαση μιας μεταφυσικής του θεάματος. Με συνε­ χείς αναφορές σε άλλα σύγχρονα έργα, συνδέει το έργο του Έλληνα δραματουργού με το ευρωπαϊκό θέατρο, και το αναδεικνύει σε κατεξοχήν προϊόν της εποχής του. Ανακαλύπτει δύο θεματικές που στοιχειοθετούν τους άξονες της δραματουργίας του: Έρως-θάνατος και αισθητική του ψεύδους. Αποδεικνύει ωστόσο πως το ψεύδος, όταν αποκτά υπόσταση θεατρικού σημείου (λεκτικού, ακουστικού ή ορατού), υποκύπτει στη γοη­ τεία του δίπτυχου Έρως-θάνατος. Σε μία εκ βαθέων

ανάγνωση, η συγγραφέας τονίζει τη διαχρονική λει­ τουργία των θεμάτων του Στάικου, μια συσσωρευτική δραματουργία που ανανεώνεται διαρκώς. Με τον τρόπο αυτό η ζωή και η δραματουργία εμφανίζονται ως ταξίδι, ως αναζήτηση της αλήθειας που δεν είναι άλλη από το ιερό ψέμα της τέχνης. Η θέαση της σιωπής είναι επιστημονική και συνάμα δραματουργική ανάλυση η οποία μελετά δομές σε τρία επίπεδα, οδηγώντας μας στη θέαση τριών τεχνα­ σμάτων της σιωπής: επίπεδο της πλοκής, η οποία α­ ντικαθίσταται από τη λεκτική δράση- του συστήματος των προσώπων, τα οποία ο συγγραφέας «μεταμφιέζει σε θεατρίνους-θεατές της ύπαρξής τους»· της δημι­ ουργικότητας του γράφοντος υποκειμένου, η οποία αντικαθιστά το είναι με το φαίνεσθαι. Τα σκηνικό αντικείμενα, τυπικά στοιχεία της θεατρικής γραφής του Στάικου, αυτονομούνται, περιμένουν την κατάλληλη στιγμή για να αηοκαλύψουν τη λειτουργία τους ή και να την αλλάξουν. Το μπαούλο (ή το κιβώ­ τιο), που βλέπουμε συχνά πάνω στη σκηνή του, ανά­ γεται, κατά τη συγγραφέα, σε Κιβωτό του Νώε και διαφυλάσσει προσωπικά αντικείμενα, αλλά και σε τό-

89

no «αποθήκευσης του υλικού των αναμνήσεων». Συγ­ χρόνως λαμβάνει διαστάσεις μετωνυμίας πλανόδιου θιάσου. 0 εγκιβωτισμός αναδεικνύεται σε σημαντική τεχνική. Γιατί ενώ το θέατρο εν θεάτρω αναλαμβάνει ρόλο κυρίαρχης μορφής θεατρικότητας, το κιβώτιο γί­ νεται χώρος εν χώρω και η εκάστοτε θεατρική στιγμή χρόνος εν χρόνω. Εντυπωσιακό παράδειγμα, το 1843, όπου σύγχρονοί μας ηθοποιοί υποδύονται συναδέλ­ φους τους του 1843, οι οποίοι με τη σειρά τους παί­ ζουν «ιστορικά» πρόσωπα του 1821. To hie et nunc της σκηνής μεταμορφώνεται μπροστά στα μάτια μας σε «αληθινό» θεατρικό τόπο. Επιπλέον, οι ήρωες δεν έρχονται από το απώτερο παρελθόν για να τέρψουν το κοινό, αλλά «για να συνωμοτήσουν με τη σκοτεινή αίθουσα, να γίνουν κάτω από τα φώτα των προβολέ­ ων θεατές και αυτοί της ιστορίας της ύπαρξης».

0 Ανδρέας Στάικος έχει μια σημαντική θεατρική πο­ ρεία είκοσι πέντε χρόνων, αλλά έγινε ευρύτερα γνω­ στός στο κοινό στα μέσα της δεκαετίας του '90, χάρη στο όραμα για ένα νέο παγκόσμιο θέατρο του σκηνο­ θέτη και τότε διευθυντή του Κρατικού θεάτρου Βορεί­ ου Ελλάδος Βασίλη Παπαβασιλείου. Το βιβλίο της

Αφροδίτης Σιβετίδου μελετά αυτή την πορεία, με ένα συνεχές πηγαινέλα ανάμεσα στο θέατρο του Στάικου (κείμενο και παράσταση), το ευρωπαϊκό θέατρο και τη σύγχρονη θεωρία του θεάτρου. Η μελέτη της είναι μια πυκνή και εμπνευσμένη μικρή πραγματεία που διαβάζεται σαν αφήγηση (ή μετα-αφήγηση) της θεα­ τρικότητας. Καθώς η συγγραφέας ηαρέδιδε το βιβλίο της στον εκ­ δότη, το νέο έργο του Στάικου, Η αυλαία πέφτει, πα­ ρουσιαζόταν στο Εθνικό θέατρο, ανέτρεπε μάλιστα, όπως διαπιστώνει η ίδια αφήνοντας ανοιχτούς λογα­ ριασμούς με τον αναγνώστη της, την πιο βασική του πρόταση: την «εν θερμώ» δημιουργία. Όταν γράφου­ με -πέρα από μια παρουσίαση ή κριτική- για εν δρά­ σει συγγραφείς, διατρέχουμε ένα διττό κίνδυνο: να α­ νατραπούν τα συμπεράσματό μας με μελλοντικές δη­ μιουργίες τους ή να τους προκαλέσουμε να γίνουν θεατές των τεχνασμάτων τους, να αντικρίσουν δηλα­ δή κατάματα τα μυστικά της τέχνης τους, θα περιμένουμε το επόμενο θεατρικό έργο του Ανδρέα Στάικου. ΖΩΗ ΣΑΜΑΡΑ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

Εκπαιδευτική αξιολόγηση ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ

I

Αξιολόγησ η Εκπαιδευτικών προγραμμάτων κα ι σχολείου

Επιμ.: Γιώργος Μπαγάκης Αθήνα, Μπαίχμιο, 2000 Σελ. 496

ί

το συλλογικό αυτό τόμο επιχειρείται π αναζήτη­ ση ενός ελληνικού πλαισίου συζήτησης για το α­ κανθώδες θέμα της εκπαιδευτικής αξιολόγησης. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν γενικά κείμενα για την α­ ξιολόγηση, κείμενα για την αξιολόγηση του σχολείου και για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών προγραμ­ μάτων.

90

Στα γενικά κείμενα γίνεται σύνδεση της αξιολόγησης με την εκπαιδευτική πολιτική, τη θεωρία και την πρα­ κτική, τις εκπαιδευτικές αλλαγές, το αναλυτικό πρό­

γραμμα, τα μοντέ­ λα της και την ιστο­ ρία της. Στην αξιο­ λόγηση του σχολεί­ ου υπάρχουν κείμε­ να για την αυτοαξιολόγηση, που α­ φορούν την Ελλά­ δα και την Ευρωπαϊ­ κή Ένωση, καθώς και για τις συμμετο­ χικές μορφές αξιο­ λόγησης. Το βιβλίο αφορά και ενδιαφέρει όλους τους εκπαιδευ­ τικούς, που θα εργαστούν τα επόμενα χρόνια υπό νέ­ ες εκπαιδευτικές συνθήκες. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

Καλλιτεχνική Αγω γή

τεχνώ ν στο ιδ ιό ­ μορφο πλαίσιο του σχολείου, για να προσδιοριστεί με σαφήνεια η φύση της παιδαγωγικής αποστολής των επαγγελματιών της εκπαίδευσης, που οφείλουν να οδη­ γήσουν τα παιδιά προς την τέχνη.

ΙΖΑΜΠΕΛ ΑΡΝΤΟΥΕΝ

Η Κ α λ λ ιτε χ ν ικ ή Αγω γή στο σχολείο Αθήνα, Νεφέλη, 2000 Σελ. 216 Π ρόθεσπ του βιβλίου αυτού είναι να θεμελιώσει I I in νομιμότητα της Καλλιτεχνικής Αγωγής στο πλαίσιο της γενικής εκπαίδευσης. Επιζητά να α­ ποδείξει ότι η συνάντηση με την τέχνη στο σχολείο μπορεί να αηοτελέοει την έκφραση μιας συμμετο­ χής και ενός δεσμού με το δάσκαλο που δε θα αλ­ λοτριώνει, δηλαδή να δείξει με ποιο τρόπο η κατάκτηση της καλλιτεχνικής έκφρασης στο σχολείο μπορεί να αηοτελέοει ευκαιρία καλλιέργειας του ανθρώπου. Συναφώς εξετάζεται η διδασκαλία των πλαστικών

II

Το βιβλίο είναι διαφωτιστικό και χρήσιμο οε όλους εκείνους τους οποί­ ους ενδιαφέρει και κινητοποιεί το ζήτημα: στους εκ­ παιδευτικούς, τους καλλιτέχνες και φυσικά τους γο­ νείς των μαθητών, που νιώθουν την επιθυμία να βοη­ θήσουν τα παιδιά τους να ολοκληρωθούν και να χει­ ραφετηθούν μέσω της επαφής τους με τα έργα τ έ ­ χνης. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΜΦΑΝΤΗΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ

Το ποΧυπρόοωπον άοτυ

I

ΝΙΑΡΙΖΑ ΝΤΕΚΑΣΤΡΟ

Η Α θ ή ν α oc 7 διαδρομές Εικον.: Στ. Μπονάτοος Αθήνα, Ακρίτας, 2000 Σελ. 72

Η

ζωή της Αθήνας στο διάβα των αιώνων έδωσε εξαίσια μνημεία κάλλους και άπειρης ωραιό­ τητας που έδεσαν με το υγιεινό κλίμα της και το πανέμορφο τοπίο της. Ώσπου, βέβαια, ενέσκηψαν ο βαρβαρισμός της τεχνολογίας και η αλόγι­ στη πολιτική κυβερνητών και η αδηφαγία λογής εκμεταλλευτών και ιδού το αποτέλεσμα. Το μέλ­ λον της Αθήνας άγνωστο! Και τα μνημεία, ε ισπράττοντας κι αυτά τον «πολιτισμό» της αδιαφο-

91

ρίας, αρκετά πληγωμένα, μένουν, εκθαμβωτικά α­ κόμη, να απορούν. Και να περιμένουν, βεβαίως. Εμάς, που μας καλούν να γίνουμε περιπατητές, ε­ κτιμητές της ανεκτίμητης ακτινοβολίας τους και, πάνω απ' όλα, υποστηρικτές της συνέχισης της παρουσίας τους εσαεί.

Ένας εύχρηστος οόηγός για την Αθήνα Έκανα αυτό τον πρόλογο για να δείξω πως η αξία του βιβλίου που παρουσιάζω δεν είναι συνηθισμέ­ νη. Δε σταματά στο πλαίσιο των απλών οδηγών που είναι κρεμασμένοι στα σύρματα των περιπτέ­ ρων ή στοιβαγμένοι στα ράφια τουριστικών μαγα­ ζιών. Σε εφτά διαδρομές ιστορικά μελετημένες (παρατίθενται τεκμηριωμένα στοιχεία, όχι περιττές γνώσεις, η απαραίτητη χρονολόγηση), παιδαγωγι­ κό αποτυπωμένες (απλός κατανοητός λόγος, επε­ ξηγηματικός κι άλλοτε περιληπτικός, όπου απαιτεί­ ται, για μικρούς κυρίως αλλά και για μεγάλους), αι­ σθητικό κατανεμημένες (φωτογραφίες, χάρτες, σχεδιαγράμματα), περιηγούμαστε την Αθήνα της ομορφιάς, της λήθης και της αισιοδοξίας.

ληνιστικών χρόνων του Κεραμεικού, της Αρχαίας Αγοράς και της Ακρόπολης, της Πύλης του Αδριανού και των Στύλων του Ολυμπίου Διός, περνάμε στην Αθήνα του Βυζαντίου, των μνημείων και των υπέροχων εκκλησιών. Ύστερα, από την Αθήνα της τουρκοκρατίας κι από την είσοδο του Μεντρεσέ, περνάμε στην Αθήνα της χθεσινής παράδοσης, του μπαρμπα-Γιάννη του Κανατά, της Πλάκας και των μνημείων της. Κι έπειτα, περιδιαβάζουμε τις κεντρικές λεωφόρους της και βρίσκουμε τα θαυ­ μάσια αρχιτεκτονήματα, την κεντρική αγορά και το Μοναστηράκι. Τέλος, κάνουμε μια βόλτα στη Βου­ λή και στον Εθνικό Κήπο. 0 οδηγός περιλαμβάνει και άλλες διαδρομές, εκτός Αθήνας. Για παράδειγ­ μα, μια βόλτα στο μοναστήρι της Καισαριανής ή στο Λαύριο... Λοιπόν, ένας οδηγός πάνω απ' όλα εύχρηστος. Που αναφέρει ακόμα και το χρόνο που απαιτεί πε­ ρίπου κάθε διαδρομή για να έρθει η γνωστική, η αισθητική και η πλήρωση της χαράς για τον περιη­ γητή! Δεν έχετε επομένως τι άλλο παρά την ε ­ παύριον της απόκτησης αυτού του μοναδικού ο ­ δηγού να αρχίσετε μόνοι ή με τα παιδιά σας, με μία από τις παραπάνω διαδρομές, την περιπλάνη­ σή σας στο παραμελημένο «άγνωστο»... (Για αναγνώστες και... περιπατητές από 10 ετών)

Έτσι, από την Αθήνα της αρχαιότητας και των ε λ ­

O S ' 92

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Φ ^

ή «

λ

λ

η

λ ν

ι

χ

ή

έ

ξ

η

καί ξένη λογοτιχνΰ

(1851-1911)

ά ψ ι ί: μ μ μ « μάρτης άπρίλης 2001

^ ■ " Ρ

Μ

ειδικό τεύχος: δρχ. 3000

ΓΙΑ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ Δυστυχώς, με ελάχιστες εξαιρέσεις, η ιστορία της νεοελληνικής λογο­ τεχνική ς κ ριτικής δεν έχει μελετηθεί επαρκώς, πέρα από περιστασιακές αναλύσεις μερικών συγκεκριμένων έργων και ορισμένων συγγρα­ φέω ν. Α ναμ φ ίβ ο λα, η παλαιότερη ανθο λο γία νεο ελλη νική ς κριτικής του I. Μ . Παναγιωτόπουλου (1 9 5 6 ), η νεότερη συναγωγή μελετών από την Εταιρεία Χπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού της Ζχολής Μωραΐτη (1981) κ α ι, τέλος, η εκτενής ανθολόγηση κριτικώ ν κειμένω ν από τον Γ. Γουδέλη (1991) αποτέλεσαν σημαντικά Βοηθήματα για τη γνώση και την ερμηνεία Βασικών πηγών της κριτικής παράδοσης στην Ελλάδα. Σήμερα νομίζουμε ότι πρέπει να ενσκήψουμε με μεγαλύτερη προσοχή σε αφανέστερες πτυχές αυτής της παράδοσης, για να δούμε τι κρύβε­ ται μέσα τους και ταυτόχρονα πώς αυτές μπορούν να φωτίσουν το γε­ νικότερο θεωρητικό οικοδόμημα, όπως κατασκευάστηκε αφότου αρχί­ σαμε να συζητάμε για τις αρχές και τις μορφές λόγου που βρίσκονται μέσα του. Το διαβάζω επιχειρεί με το παρόν αφιέρωμα να προσεγγίσει τρεις κρι­ τικούς, την κριτική συνομιλία μερικών ποιητών και να διατυπώσει μια άποψη για τον τρόπο εξέλ ιξη ς και ιστοριογράφησης της νεοελληνικής κ ρ ιτικ ή ς. Το ανά χείρας τεύχος απέχει πολύ από του να ε ξ α ν τ λ ε ί το θέμα του ή ακόμα και να θίγ ει μερικές βασικές του παραμέτρους. Επι­ χειρ εί ωστόσο να προβάλει ορισμένα ονόματα και έργα τα οποία α ξ ί­ ζο υν περισσότερη προσοχή και ταυτόχρονα να διαμορφώσει ένα πλαί­ σιο αναφορώ ν για το τι συνιστά κριτική και από τι συνίσταται ο κ ριτι­ κός λόγος όπως διαμορφώθηκε στη γλώσσα μας. Α ναμφ ίβολα, η νεοελληνική κριτική είναι τμήμα της ευρύτερης ε ξ έλ ι­ ξη ς της ελλ η νική ς κοινω νίας* για τούτο και επιμένουμε να τη δούμε

94

ως οργανική β υ ν ίχ ιια του τρόπου λειτουργίας της. Η κριτική υφίσταται για χάρη της επικοινωνίας και κοινοποίησης ιδ ιώ ν - γ ι' αυτό και η μελέτη της υποδεικνύει την ίδ ια την πορεία αυτογνωσίας μιας πολιτι­ σμικής κοινότητας, ορισμένων κριτικώ ν καταθέσεω ν κ α ι του τρόπου που αυτές δομήθηκαν. Δ εν πρέπει να παραγνω ρίζουμε ωοτόοο ότι κ ά θε κρ ιτικ ό κείμ ενο , ό­ πως άλλωστε και κά θε κριτικό ς, πρέπει να αντιμετω πίζεται ως αυτό­ νομο φαινόμενο και να ερμηνεύεται, με αναφορά στις ειδικές συνθή­ κες δημιουργίας, παραγωγής και πρόσληψής του. Επιμένουμε λοιπόν στην ειδικότητα και την ιδιαστική εξατομίκευση κ άθε κριτικού κειμ έ­ νου, αποβλέποντας να τονίσουμε την πολυτυπία των θεμάτω ν και την πολυμέρεια των προβληματισμών όπως διαμορφώ θηκαν κατά τα τε­ λευταία διακόσια χρόνια στη γλώσσα μας. Ισω ς μέσα στην ιδιαστικότητα αυτή να βρίσκεται τελικώ ς κ α ι ο ξινός λόγος της πολιτισμικής μας παράδοσης.

Επιμέλεια

»ς: Βρασίδας Καραλής

Οι αντι-ρομαντικέ α ν τ ιλ ή ψ ε ις του ' Αγ γ έ λ ο υ Β λ ά χ ο υ ( 1 8 6 0 - 1 8 6 4 ) κ α ι το « κ υ ρ ιο λ ε κ τ ο ύ ν ύψος» του

ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΓΓΕΛΑΤΟΥ'

ι αποτυχίες του 'Αγγέλου Βλάχου στους Ποιητικούς Διαγωνι­ σμούς του 1857 (εισηγητής ο Στ. Κουμανούδης)’ και του 1858 (εισηγητής ο Κ. Παπαρρηγόπουλος)! οφείλονταν κατά κύριο λόγο αφενός στην επίδραση των «Γαλλικών και άλλων ξένων μυθιστορημάτων (...] και τινών μάλιστα των ασημοτέρων συγγραφέων» (1857, 29), που διέπνεε το ποίημα «Κλεόβουλος και Κλεονίκη», αφετέρου σε αναγνώσματα «εκ των της νεωτέρας ρομαντι­ κής ποιήσεως, μάλιστα εκ των του Βύρωνος (...)»(1858, 77), που διέτρεχαν το «μυθιστορικό έπος» «Τίτος και Όθων». Αν στα παραπάνω συ­ νυπολογιστεί το γεγονός ότι τα «Μελωδήματα ή Λυρικών ποιημάτων ανθοδέσμη», που υπέβαλε ο Βλάχος μαζί με το «Κλεόβουλος και Κλεο­ νίκη» στο διαγωνισμό του 1857, αποσπούν μια ευνοϊκή κρίση του Κουμανούδη ως προς τη στιχουργία5 και ότι ο Παπαρρηγόπουλος διακρίνει στο «Τίτος και Όθων» μια ικανή «εμπειρία περί την τε γλώσσαν και την στιχουργίαν» (1858, 76), φαίνεται ότι ο ποιητής, παρά τις αδυναμίες του ως προς την «εσωτερικήν αξίαν» (ό.π.) του έπους, τη διάρθρωση δηλαδή και την ηθική υφή4 του, διέθετε, σύμφωνα πάντα με τα μέτρα και τα σταθμά της πανεπιστημιακής κριτικής, σε γλωσσικό και στιχουργικό επίπεδο μια ορισμένη ισορροπία- αυτή η ισορροπία άλλωστε θα μπορούσε να διαπιστωθεί και από τη μετάφραση της «Λίμνης» του Lamartine, που ο Βλάχος δημοσίευσε εκείνα τα χρόνια στο περιοδικό Αθήναιον\ Τα σονέτα των «Μελωδημάτων», η μετάφραση της «Λίμνης» αλλά και*

*0 Δ. Αγγελάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου 96

ορισμένα από τα ποιήματα που δημοσιεύει ο Βλάχος στην Πανδώρα και στο Αθήναιον κατά την περίοδο 1857-18606, με ανάλογη μορφική και στιχουργική επι­ μέλεια, μπορούν να συνεκτιμηθούν στο πλαίσιο τόσο της αντι-ρομαντικής του στάσης, η οποία γίνεται ευ ­ κρινής το 1863, με το εκτενές ποιητικό σύνθεμα Φει­ δίας και Περικλής και τον πρόλογο στην αυτοτελή έκ­ δοσή του7, όσο και της μεταφραστικής του θεωρίας, την οποία αναπτύσσει στον πρόλογο της συγκεντρω­ τικής έκδοσης είκοσι εννέα μεταφρασμένων ποιημά­ τω ν από τις Π οιη τικές Μ ε λ έ τε ς IM ed itatio ns po0tiquesl του Lamartine (1864)8. Η αντι-ρομαντική στάση και η προσγειωμένη αντίληψή του για την πνευματική κατάσταση της νεοελληνικής κοινωνίας του i8609, παράλληλα με τον τρόπο που α­ ντιλαμβάνεται και ως ένα βαθμό αξιοηοιεί τη γλώσσα της εποχής σε πρωτότυπα και μεταφρασμένα έργα, υποτυπώνονται ήδη το 1860 στον πρόλογο της ποιη­ τικής συλλογής του Ώραί° (συμπεριλαμβάνεται εδώ και το «Τίτος και Όθων» του 1858) και σε ορισμένα α­ πό τα ποιήματα της ίδιας συλλογής, όπως τα «0 χρυ­ σούς αιών» και «Ελεγεία εις την μίαν και πέντε» (ό.η., 73-77 και 77-79)· στο ίδιο μήκος κύματος βρίσκονται αντίστοιχα τα δύο διηγήματα που δημοσιεύει στην Πανδώρα, «Το δώρον της πρώτης του έτους» (18601861) και «Το μέλαν δακτυλίδιον. Λυπηρόν ιστόρημα λυπηρός εποχής» (1861-1862)” , και η σύγχρονη με τις Ποιητικές Μ ελέτες του Lamartine μετάφραση των Εξόριστων θεών του Heine (δημοσιεύεται το 1864 στη Χρυσαλλίδα'1, ενώ η γνωριμία και η εξοικείωση του Βλάχου με το έργο του Γερμανού ποιητή γίνεται το 1861-1862 οτο Βερολίνο)1*. Έτσι, τον Δεκέμβριο του 1860 ο Βλάχος προβαίνει σε περιγραφή της «οικτράς φιλολογικής καταστάσεως» (Ώραι, β') της εποχής του, σύμφωνα με την οποία ο Έλληνας βρίσκεται ολωσδιόλου προσγειωμένος στη γη, και το ίδιο ισχύει για τα πνευματικά του ενδιαφέ­ ροντα- «αναγνωρίζω», σημειώνει ο Βλάχος, «πρώτος εγώ, ότι η χρονική αύτη του νυν αιώνος περίοδος εί­ ναι λίαν θετική, λίαν πεζή- προτιμά ν' αναγνώσκη πο­ λιτικά τηλεγραφήματα μάλλον ή ποιήσεις, τείνει το ους ευκολώτερον εις τα εμπορικό δελτία των ευρω­ παϊκών εφημερίδων, ή εις τους στίχους των ποιητών, ακροόται ευαρεστότερον της όρνιθος ή της αηδόνος, και θύει ευλα βέσ τερον τω Ερμή ή τω Απόλλωνι» (ό.π., α'). Οι απογοητευτικές αυτές πνευματικές συνθήκες εξη­ γούνται λόγω της επικράτησης της «κερδοσκοπίας» οε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, και βέβαια στη λογοτεχνία- η κοινωνία φαίνεται να απορρίπτει ό­

ποιον ποιητή τολμά να αγνοεί το κέρδος, ενώ από την άλλη το ενδιαφέρον των εκδοτών ελκύουν οι εκδοτι­ κά καρποφόρες μεταφράσεις ξένων μυθιστορημάτων, που βρίσκονται ούτως ή άλλως έκτοτε στο στόχα­ στρο του Βλάχου. Η πραγματικότητα είναι καταλυτική για τους ποιητές οι οποίοι αναζητούν τη δόξα ή τα χρήματα, των Ποιητικών Διαγωνισμών -ενοείται-, της βασιλικής δηλαδή και μόνης οδού που οδηγούσε σ' αυτά: «αλλοίμονον εις τον ποιητήν όστις γράφει κερ­ δοσκοπών επί της δόξης ήτις τον αναμένει ή επί των χρημάτων όσα μέλλει ν' αθροίση, όστις ψάλλει επί άλλω σκοπώ ή διά να ψόλλη, όστις ζητεί να χρησιμο­ ποιήσει ό,τι παρά της φύσεως έλαβεν, ως χρησιμο­ ποιούσα επί σκοπώ τα χρηματικά αυτών κεφάλαια οι συνεταιριζόμενοι κεφαλαιούχοι» (ό.π., β'). Το ερώτημα ωστόσο για τους λόγους που έφεραν αυ­ τό το «πρόωρον γήρας της Ελληνικής κοινωνίας» του 1860 θα παραμείνει άλυτο, «ακατάληπτον αίνιγμα» (ό.π., γ')· κυριαρχεί, θα σημειώσει ο Βλάχος, μια «άκαιρος Ι...] παρ' ημίν πεζότης», ένας «βαρύς !...! νοητικός πάγος υπό τον αίθριον ημών ουρανόν, υπό τον ωραίον ημών ήλιον», που δημιουργεί απατηλές και αβάσιμες προσδοκίες ότι μπορεί η Ελλάδα με «μόλις τριάκοντα ετών βίον» (ό.π., β') να συντελέσει «εις τας πολιτικός και βιομηχανικός προόδους του αιώνος» (ό.π., γ'). Απέναντι στην πεζότητα αυτή η ποίηση πρέ­ πει να αντιτάξει τη γενναία της αδιαφορία, αρνούμενη να παραβιάσει τη φύση της, όπως ακριβώς και το «εις την θάλλουσαν λόχμην άδον πτηνόν» που ψάλλει έ­ στω «και μη ακουόμενον, διότι επλάσθη ίνα ψόλλη, διότι το άσμα είνε η έμφυτος του στήθους του φωνή, διότι δεν κερδοσκοπεί επί πληθύι ακροατηρίου» (ό.π., γ')· την ίδια στάση, υποστηρίζει, ακολουθεί ο ίδιος, έ­ χοντας πλήρη επίγνωση, ήδη από το 1857, της τύχης που τον περιμένει:«[...] γράφων στίχους, ως έλεγον και προ τριών ήδη ετών L i ούτε απείδον ούτε αφο­ ρώ ποτέ εις την τύχην ήτις με περιμένει- γράφω, πρώτον, δΓ εμέ αυτόν, και τυπόνω, δεύτερον, δΓ ε ­ κείνους μόνους, όσοι ευαρεστούνται να με αναγιγνώσκωσιν» (ό.π., β'). Ωστόσο, η αδιαφορία της ποίησης απέναντι στην πε­ ζότητα δε σημαίνει ότι ο Βλάχος προτείνει ένα μοντέ­ λο ποιητικής συμπεριφοράς σύμφωνα με το οποίο οι ποιητές πρέπει να μένουν αφελώς εκτός κοινωνικής ζωής, αλλά μάλλον μια κριτικού περιεχομένου, θα έ ­ λεγε κανείς, ποιητική και πνευματική αυτογνωσία, άκρως θεραπευτική για τις υπερβολές που επέβαλε ο ανταγωνισμός των ποιητών «επί πληθύι ακροατηρί­ ου». Η πεζότης της κοινωνίας του 1860 και μαζί η πνευματική και καλλιτεχνική ρηχότητά της διευκόλυ­

97

ναν τη σχετικά εύκολη και ανώδυνη μίμηση της ρομα­ ντικής μόδας (και όχι βέβαια την ενδελεχή μελέτη και αξιοποίηση των σημαντικών από καλλιτεχνική και ποιητολογική άποψη έργων του Ρομαντισμού, όπως έκα­

Προς τι να προσπαθήση ν' ανασκευάση αυτός ό,τι ο ρους των πραγμάτων φυσικώς και προχείρως κατεσκεύασεν;» («Το Μέλαν Δακτυλίδιον», 35)· παρουσιά­ ζει συνεπώς τη «διήγησή» του ως «φυσικό» αποτέλε­

νε ο Δ. Σολωμός), εξού και τα ατοπήματα των αντα-

σμα της εργασίας του ως «ιστορικού», υπογραμμίζο­ ντας ότι η «μυθιστορικότερη» ή «ιστορικότερη» υφή της «διήγησης» οφείλεται ακριβώς στη «φύση» (ό.π., 35-36) και όχι στον ίδιο, για να προλάβει ενδεχόμενες αντιρρήσεις ως προς τα επινοήματα της φαντασίας στο πεδίο της μυθιστοριογραφίας.

γωνιζόμενων ποιητών στους Ποιητικούς Διαγωνι­ σμούς, όπως τα σχολίαζε και τα καταδίκαζε η πανεπι­ στημιακή κριτική, ταγμένη, με τις δικές της ασφαλώς προϋποθέσεις, στην υπεράσπιση της φυσικής και λο­ γικής τάξης πραγμάτων στην ποίηση (του αριστοτελι­ κού δηλαδή «εικότος» και «αναγκαίου»), στην υπερά­ σπιση εντέλει της θεμελιώδους για τη νεοελληνική κριτική του 19ου αιώνα αρχής της αληθοφάνειας” . Μια δραστική (αναποδογυρισμένη) θεματοποίηση της αυτογνωσίας που προτείνει ο Βλάχος διακρίνεται, για παράδειγμα, στο ποίημα «0 χρυσούς αιών» (Ώραι, 7377), με (αρνητικούς) πρωταγωνιστές όλους τους καθ' ύλην αρμόδιους, τους παράγοντες μ' άλλα λόγια της λογοτεχνικής ζωής του 1860, ποιητές, μυθιστοριογρόφους, επιφυλλιδογράφους, μεταφραστές, που εί­ ναι «ελεύθεροι» να γράψουν ό,τι τους «έλθ' εις το κε­ φάλι» και να «γεμίσουν» τόμους ολόκληρους «ίμΊ α­ νοησιών σωρείας», με στόχο όχι το κοινό που μπορεί να εκφέρει «κρίσιν» (ό.π., 73), αλλά το πλήθος του α­ κροατηρίου· μόνη (ειρωνική) ελπίδα «σωτηρίας» για την αναχαίτιση της υπερβολής είναι οι τυπογράφοι: «Τι χαρά... η Ελλάς όλη εις βιβλία θα πνιγή!/Εις συντάττει, άλλος γράφει, μεταφράζει άλλος τρίτος, - / Ό ,τι δύναται καθείς τω ν -, πλην ε κ ε ί αναντιρρήτως,/Όπου η διάθεσίς των η ωραία ναυαγεί,/Είνε ότ' οι τυπογράφοι δωρεάν δεν κωπιώσι.../Αν και τούτο ε ­ πί τέλους ο αιών μας κατορθώση,/Τότε τι ωραίοι χρό­ νοι, τι χρυσούς, μα τον Θεόν,/Είν' ο σήμερον αιών» (ό.π., 77). Η προσγειωμένη αντίληψη του Βλάχου για τα κοινωνι­ κά, πνευματικά και λογοτεχνικά δρώμενα της εποχής δε φαίνεται να είναι άσχετη με ορισμένες αφηγηματι­ κές επιλογές στα δύο διηγήματα που δημοσιεύονται στην Πανδώρα, ιδιαίτερα όμως στο δίκην προλόγου πρώτο μέρος του «Μέλανος Δακτυλιδιού», όπου ανα­ λαμβάνει το ρόλο του ιστορικού αηορρίπτοντας εκεί­ νον του μυθιστοριογράφου και συνεπώς την πλασμα­ τική υφή της ιστορίας15, βάσει ενός συγκεκριμένου α­ ξιώματος, ευθέως αναλόγου με την αρχή της αληθο­ φάνειας (χωρίς ασφαλώς αυτό να σημαίνει ότι συμμε­ ριζόταν στα καθέκαστα όλο το φάσμα των απόψεων της πανεπιστημιακής κριτικής, για την οποία είναι γνω­ στό ότι δεν έτρ εφ ε ιδιαίτερα αβρό αισθήματα)16: «Όταν δύναται τις να διηγηθή, ό,τι συνέβη», παρατη­ ρεί, «τις η ανάγκη να πλάση, ό,τι ηδύνατο να συμβή;

98

0 προσανατολισμός του Βλάχου σ' ένα δρόμο που παρέκαμπτε από τη λεωφόρο των υπερβολών και των απιθανοτήτων στην ποίηση και την πεζογραφία και οδηγούσε στη λελογισμένη χρήση της μυθοπλα­ σίας στο επίπεδο μιας όσο το δυνατόν ισορροπημέ­ νης οργάνωσης του μύθου (με απώτερο πρότυπο τις κατευθύνσεις της αριστοτελικής Ποιητικής), περιορί­ ζοντας κατά συνέπεια δραστικό τη φαντασία, για να τονιστούν άλλα στοιχεία όπως η περιγραφή, φαίνεται στο Φειδίας και Περικλής, το οποίο υποβάλλει στον Ποιητικό Διαγωνισμό του 1863 (εισηγητής ο Δ. Βερναρδάκης) και δημοσιεύει αυτοτελώς τον ίδιο χρόνο, με τον πρόλογο-μανιφέστο ρητά πλέον εναντίον του «κατά την δύσιν μεν κατεσκληκότος και θνήσκοντος πλέον, παρ' ημίν δε δυστυχώς ακμάζοντος έτι» Ρομα­ ντισμού, υπέρ όμως μιας «ποιητικής σχολής» η οποία «κρατεί από πολλού ήδη εν τω δυτικώ και ιδίως τω γερμανικώ Παρναοσώ, όπου το πομπώδες ύφος, τα φεγγοβολούντα επίθετα, αι φοβεροί παρομοιώσεις, αι αφηρημέναι μεταφοραί, αι αποστροφαί, αι αποσιωπή­ σεις και τα τούτοις αδελφό ποιητικά εφόδια κατελείφθησαν πλέον εις τους γράφοντας επιθαλάμια μόνον και υμεναίους» {Φειδίας και Περικλής, α'). Η απόφαση του Βλάχου να βαδίσει «επί άλλης ή της μέχρι τούδε εν Ελλάδι πεπατημένης οδού» (ό.π.), δη­ λαδή πέραν των ρομαντικών υπερβολών, συνδέεται στενά με την ανακάλυψη του έργου του Heine (18611862), το οποίο θα τον βοηθήσει να κατακτήσει ένα «επιμεμελημένοίνΐ και κυριολεκτούν ύφος»” στην ποί­ ηση, όχι όμως στη γραμμή των δημοτικών τραγουδιών (όπως θα μπορούσε να επιλέξει, βάσει του δικού του μεταγενέστερου -το 1887- συσχετισμού ανάμε­ σα στα «θαυμάσια δίστιχα της ελληνικής δημοτικής ποιήσεως» και στα «μαγικά τετράστιχα του Αίνε»18), αλλά της «αρχαϊκής μούσης και γλώσσης»19. Το «αρχαϊκόν ένδυμα» {Φειδίας και Περικλής, α') του ποιήματος συνέβαλε, σύμφωνα τουλάχιστον με τον άμεσα ενδιαφερόμενο Αλέξ. Σ. Βυζάντιο” , παρά τα ελαττώματά του, όπως οι λεπτομερείς περιγραφές, οφειλόμενες όμως στη «σηουδαίαν αρετήν» της «βα-

θείαΐς) του ποιητού πολυμαθίείας]»21, σε μια νέα κα­ τάσταση ποιητικών πραγμάτων στην Ελλάδα και απο­ τελο ύ σ ε «(...] παράδοξον [...] αντίθεσιν εν μέσω της πλημμύρας του ξενισμού, ήτις προ πολλού ήδη χρόνου κατέκλυσε τον αναγεννώμενον ελληνικόν Παρνασσόν και αηεμάρανε τα αυτοφυή αυτού άνθη» (ό.π., 366)· οι περιγραφές και οι ατέλειες στην ανά­ πτυξη και (αιτιολογική) σύνδεση των μερών του μύ­ θου του ποιήματος θα γίνουν επιχειρήματα, αντιφατι­ κά συνδεδεμένα, για τη σκληρή κριτική του Δημ. Ν. Βερναρδάκη” στην «εσωτερική» ποιητική του αξία, ο οποίος όμως δε θα παραλείψει να επαινέσει τις «κατά την εξωτερικήν μορφήν» (1863,112) αρετές του ποι­ ήματος, μαζί με το γεγονός ότι ο ποιητής είχε ουσια­ στική επαφή με το αντικείμενό του, ξεπερνώντας δη­ λαδή τις υπερβολές που χαρακτήριζαν συνήθως έργα ποιητών, αδιάφορων για τις πραγματικές διαστάσεις του θέματός το υ ς :«[...) και το ιστορικόν δε αντικείμενόν του φαίνεται μελετήσας ο ποιητής σπουδαίος και εμβριθώς» (ό.π.). Η κατά Βερναρδάκη αποτυχία του ποιητή του Φειδίας και Περικλής να υπερβεί, λόγω κυρίως των περιγρα­ φών, τη διήγηση (:«ίο)υδαμού σχεδόν αίρεται (...) υ­ πέρ την σφαίραν της διηγήσεως», ό.π.), όχι μόνο δε συνιστούσε στο πλαίσιο του αντι-ρομαντικού αγώνα της πανεπιστημιακής κριτικής επαρκή λόγο επίκρισης (πόσο μάλλον το συμπέρασμα ότι ο ποιητής απέτυχε «[...] να μιμηθή τον κλασικόν λεγόμενον στύλον (...) και έμεινεν ως ήτο ρομαντικός», ό.π.), αλλά αντίθετα έδειχνε ότι η επιλογή του Βλάχου για ένα «κυριολε­ κτούν ύφος» ήταν απολύτως συμβατή αφενός με τη διακηρυγμένη αντι-ρομαντική ποιητική στάση του, α­ φετέρου με την προσγειωμένη αντίληψή του για τις κοινωνικές και πνευματικές συνθήκες της εποχής, την ουσιαστική δηλαδή και όχι ιδεοληπτική, όπως στην περίπτωση του Σπ. Ζαμπέλιου, «πραγματοσκοπία»25· το «κυριολεκτούν ύφος» θα γινόταν πλέον ο άξονας της μεταφραστικής και κατ' επέκτασιν γλωσσικής θε­ ωρίας του, την οποία εκθέτει λίγο αργότερα στον πρόλογο της μετάφρασης των Ποιητικών Μελετώ ν του Lemartine (1864), την ίδια εποχή άλλωστε που δημοσιεύει στη Χρυσαλλίδα τη μετάφραση των Εξόρι­ στων Θεών του Heine. Έτσι, μεταξύ δύο οριακών εκδοχών «συστημάτων μεταφράσεως» (Ποιητικοί Μελέται, ε'), ανάμεσα δηλαδή στην πιστή, κατά λέξη, μετάφραση, όπου ο μεταφρα­ στής θυσιάζει«(...) εις της υπερβαλλούσης αυτού ευλαβείας τον βωμόν την ιδιάζουσαν της πατρίου γλώσοης χροιάν, πολλαχού δε και την καλλίτεχνον του στί­ χου διαμόρφωσιν» (ό.π., στ'), και στην«(...) πλήρη και

ανυπότακτον ελευθερίαν, την αχαλίνωτον δηλαδή α­ κολασίαν της μεταφράσεως, εφ' ης συνήθως επιπλέουσι τα οικτρά ναυάγια των εννοιών του πρωτοτύπου» (ό.π., στ'-ζ'), θα επιλέξει τη «μέσην όδον» της ισορρο­ πίας μεταξύ πρωτότυπων εννοιών και «ηατρίίου! ιδιώμαίτος)» του μεταφραστή, «διαμείνας», όπως υπο­ γραμμίζει, «πιστός εις την έννοιαν κ' ελεύθερος εις την εξωτερικήν αυτής διατύπωσιν» (ό.π., ζ')” . Οι κριτικές αντιλήψεις του Βλάχου για την κειμενική οργάνωση και τη στόχευση ποίησης και πεζογραφίας, μαζί με την εν πολλοίς συγκροτημένη μεταφραστική θεωρία του, στενά δεμένες με τις αντιρομαντικές πε­ ποιθήσεις του, όριζαν στην αρχή της δεκαετίας του 1860 τις συνιστώσες εκείνου του ισορροπημένου και «κυριολεκτούντος» ύφους που είχε διαγνώσει στο Φειδίας και Περικλής ο Βυζάντιος, αφήνοντας ικανό περιθώριο για την ενεργοποίησή τους στα επόμενα χρόνια.

□

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. «0 Ποιητικός αγών του έτους 1857», Πανδώρα 8, τχ. 170 (15.4.1857), 25-39. Για τους Ποιητικούς Διαγωνισμούς κε­ φαλαιώδης είναι η αξία της διδακτορικής διατριβής του Π. Μουλλά: Les concours poitlques de I' UnlversM d'Athdnes 1851-1877, Αθήνα, Archives Historiques de la jeunesse Greque, 1989.

2. «0 Ποιητικός διαγωνισμός του έτους 1858», Πανδώρα 9, τχ. 196 (15.5.1858), 73-82.

3. Βλ.: «Ότι δε των παρ’ Ιταλοίς λεγομένων σονέττων έδωκε τινα πιστό κατά την στοιχουργίαν απομιμήματα, θεωρούμεν μνείας άξιον» (1857,29).

4. Βλ.:«(...) και ο μεταξύ των εξαδέλφων γάμος κακώς ηχεί εις Ελληνικός ακοάς. Ναι μεν δύναται να είπη τις ότι πρό­ κειται περί κοινωνίας, ήτις επιτρέπει τον τοιούτον γάμοναλλά τις η ανάγκη να καταφεύγη η ποίησίς μας εις ήθη και νόμμα λογιζόμενα παρ' ημίν άθεσμα;» (1858, 77).

5. Βλ.: Αθηναίον 1 (1857-1858), 269-271.

6. Βλ. σχετικό: Απ. Σαχίνης, Συμβολή στην ιστορία της Παν­ δώρας και των παλιών περιοδικών, Αθήνα, 1964, 59-107.

7. Αγγ. Σ. Βλάχος, Φειδίας και Περικλής, Αθήνα, Τύηοις «Δ. Αθ. Μαυρομμάτη», 1863.

8. Λαμαρτίνου Ποιητικοί Μελέται, μεταφρασθείσαι κατ' ε ­ κλογήν εμμέτρως υπό..., Αθήνα, Εκ του Τυπογραφείου «Δ. Αθ. Μαυρομμάτη», 1864.

9. Βλ. σχετικά: Δημ. Αγγελάτος, «Η πεζότης του 1860 και ο Αγγ. Βλάχος», Μικροφιλολογικά 1 (άνοιξη 1997), 10-12.

10. Αγγ. Σ. Βλάχος, Ώραι. Ποιήσεις, Αθήνα, Τύηοις «Δ. Αθ. Μαυρομμάτη», 1860.

11. Τα διηγήματα στη νεότερη έκδοση: Αγγ. Βλάχος, Διηγή­ ματα, (επιμ.: Π. Βουτουρής), Αθήνα, «Νεφέλη», 1997, 3562 και 63-86· η έκδοση ακολουθεί εκείνη των Αναλέκτων του Βλάχου (Αθήνα, 1901), όπου το «Δώρον της πρώτης του έτους» δημοσιεύεται με πολλές τροποποιήσεις ως προς το κείμενο στην Πανδώρα, και με τίτλο «Το ενθύμη­ μα του Μιμικού».

99

Ε κ δ ό σ ε ις Π οιό τη τα ς Σειρά: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΕΡΠΟΥ Δημοσιογράφος - Συγγραφέας

ΤΑ ΒΛΑΧΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ

ΠΑΛΑΙΟΜΑΝΙΝΑΣ ΜΕ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ

ΤΑ ΒΛΑΧΙΚΑ ΕΘΙΜ Α ΤΗΙ

Π Α Λ Α ΙΟ Μ Α Ν ΙΝ Α Σ ΜΕ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ι τ » Γ,ο -γ

172 σελίδες με 25 εικόνες εκτός κειμένου

Ε Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑΠΑΔΗΜΑ Π ροσφορά στον Π ολιτισμό Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

12. Αγγ· Σ. Βλάχος, «Οι εξόριστοι θεοί υπό Ερρίκου Αίνε», Χρυσαλλίς 2 (1864), 289-290, 13. Βλ. σχετικά: Κ. θ. Δπμαρός, «Η δεξίωση του Heine στον χώρο της ελληνικής παιδείας» (1972): Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα, «Ερμής», 1982,286-300· ειδικότερα 295298.

14. Για το ζήτημα αυτό, βλ. αναλυτικά: Δημ. Αγγελάτος, «ή­ χος λεπτός... 1...1 γλυκύτατοίςΐ, ανεκδιήγητοι...». Η «τύχη» του σολωμικού έργου και η εξακολουθητική αμη­ χανία της κριτικής (1859-1929), Αθήνα, «Πατόκης», 2000, 15-71.

15. Βλ.: «Ούτε αξιώσεις μυθιστοριογράφου έχομεν ούτ' επιχειρούμεν να πλάσωμεν φαιδρόν τινα ή μελαγχολικόν μύθον ίνα διασκεδάσωμεν ή συγκινήσωμεν τους αναγνώ­ στης ημών, αφηγούμενοι πράγματα, άτινα δυνατόν ήτο να συμβώοι κατά τους θεσμούς της μυθιστοριογραφίας και τις απαιτήσεις του πιθανού. Και δύσκολον θεωρούμε το δημιουργείν και περιττόν δΓ ημάς τουλάχιστον επί του παρόντος»: Διηγήματα..., 35. Για το πεζογραφικό έργο του Βλάχου, βλ. γενικά και όσα παρατηρεί ο π. Βουτουρής: Ως εις καθρέπτην... Προτάσεις και υποθέσεις για την ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα, Αθήνα, «Νεφέλη», 1995.

16. Βλ. σχετικά: Ρ. Moullas, Les concours po0tiques..„ 114119, 202-205 και κυρίως 215-226.

17. Η παρατήρηση ανήκει στον Αλέξ. Σ. Βυζάντιο- βλ. τη βι­ βλιοκρισία του στην Πανδώρα (15.10.1863) για την αυτο­ τελή έκδοση του Φειδίας και Περικλής του Βλάχου: Παν­ δώρα 14 (1863-1864), 366-368· η παρατήρηση: 368.

18. Για όσα σημειώνει ο Βλάχος το 1887 σχετικά με τον Heine, βλ.: κ. 0. Δημαράς, «Η δεξίωση του Heine..., 296.

19. Βλ.: [βιβλιοκρισία του) Φειδίας και Περικλής..., 366.

20. Το ποίημα «Σωκράτης και Αριστοφάνης» του Βυζαντίου βραβεύεται το 1862 με ανάλογο σε γενικές γραμμές (γιατί υπάρχουν διαφορές) σκεπτικό. Βλ. όσα παρατηρεί στην εισήγησή του ο Αλέξ. Ρ. Ραγκαβής [«0 Ποιητικός διαγωνισμός του κ. I. Βουτσινά εν έτει 1862», Πανδώρα 13, τχ. 294 (15.6.1862), 121-1321: «0 Σωκράτης και Αρι­ στοφάνης είναι μικρόν και συνεπτυγμένον διάγραμμα, αποσπασθέν εκ της μεγάλης εικόνος της αρχαιότητος, διατηρούν δ' εξ εκείνης την καθαρότητα των μορφών, την αυστηρότητα των περιγραμμάτων, την αλήθειαν (... 1. Τα πάντα εν τη φράσει εισίν αναγκαία [...). Την [...) συ­ στολήν και σωφροσύνην παρατηρούμεν και ως προς την όλην οικονομίαν και έκθεσιν του μύθου [...)», 128-129.

21. Βλ.: [βιβλιοκρισία του) Φειδίας και Περικλής..., 368.

22. «0 Ποιητικός αγών του 1863», Πανδώρα 14, τχ. 317 (1.6.1863), 106-122.

23. Για τις επί του ζητήματος ριζικά διαφορετικές αντιλήψεις του Ζαμπέλιου και του Βλάχου, βλ.: Δημ. Αγγελάτος, «Η ηεζότηςτου 1860...

24. Βλ. τις αναλυτικές απόψεις που διατυπώνει επί του ζητή­ ματος ο Βλάχος:«!...] φρονών ότι τότε μόνον αποδίδει πιστώς ο μεταφραστής τον πρωτότυπον ποιητήν, οσάκις, περικαθαίρων πρότερον τας έννοιας αυτού του στιχουργικού και ομοιοκαταληκτικού κόσμου, του και εις ζυγόν πολλάκις αποβαίνοντος, εξευρίσκει την καθαρόν και αδιάστροφον έννοιαν, ην είχεν εκείνος εν νω πριν ή την υποτάξη εις της εξωτερικής διατυπώσεως τας απαιτήσεις, και τούτην διαμορφοί ελευθέρως κατά το πάτριον ιδίωμα», 3.

Ο «φιλολογικός κοσμοπολιτισμός» του

Ν.

Επιοκοπόπο

Η ε (α γγ ε λ ία μιας θ ε ωρ ητ ι κ ά θ ε μ ε \ ι ω μ ε ν η ς Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Λο γοτ εχνί ας

του

ΝΙΚΟΥ ΜΑΥΡΕΛΟΥ'

1 ο πέρασμα από το 19ο στον 20ό αιώνα σηματοδοτείται από με­ γάλη κινητικότητα στη νεοελληνική κριτική, με κείμενα κριτικών της γενιάς του 1880 όπως ο Παλαμάς, ο Νιρβάνας, ο Χατζόπουλος, ο Ξενόπουλος κ.ά., εκτός από τους παλαιότερους όπως οι Εητανήσιοι και ο ΡοΤδης. Ένας αρκετά ενδιαφέρον προβληματι­ σμός ενός νέου κριτικού, αρκετά συγκροτημένος και με συνοχή κυρίως στο θεωρητικό και μεθοδολογικό του μέρος παρά στο ιστορικό, είναι αυτός του Ν. Επιοκοπόπουλου. Η άποψή του περί Ποιητικής και η ξεκάθαρα συγκριτολογική προοπτική του (στη θεωρία και στη μέθοδο) καθιστούν τα κείμενά του σημαντικά για τα δεδομένα της νεοελληνικής κριτικής.1 Πιο συγκεκριμένα, στο ελληνόφωνο κριτικό έργο φαίνεται να ουλλαμβάνεται η ιδέα της σύνθεσης μιας Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Λο­ γοτεχνίας στηριγμένης στο συνδυασμό θεωρίας και Συγκριτικής Φιλο­ λογίας. Αυτή η θεωρητικά θεμελιωμένη Ιστορία με συγκριτολογική προοπτική θα πραγματοποιηθεί αργότερα στη Γαλλία, αλλά θα εκδοθεί μετά το θάνατό του.

0 Εηισκοπόπουλος θίγει αρκετό συχνά τη σχέση «Φιλολογίας»-Φιλοσοφίας, όπως και την εξάρτηση των «φιλολογικών» σχολών από τα μεγά­ λα ρεύματα της σκέψης. Σε δύο άρθρα μάλιστα Ι7 και 14.12.18951* πα­ ρουσιάζει αναλυτικά τα φιλοσοφικά ρεύματα του 19ου αιώνα το «θετι­ κισμό... τον πεσιμισμό2 και το τελευταίον τον μυστικισμό και την αναρ­ χία ηνωμένα» [14.12.18951, αν και σε όλο του το κριτικό έργο διαφαίνεται η τάση να συγχωνεύει τα τελευταία ρεύματα (πεσιμισμό και μυστι-

*0 Ν. Μαυρέήος είναι μεταπτυχιακός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ι ΟΙ

κισμό με αναρχία) στον πόλο του «ιδανισμού» ή του «υποκειμενισμού». Το δεύτερο άρθρο αποτελεί στο μεγαλύτερό του μέ­ ρος αναφορά στο θετικισμό ως πνευματικό ρεύμα. Βασικό άξονα του ρεύματος επισημαίνει τις θεωρίες του Compte και του Taine, ενώ λογοτεχνική έκφανσή του το Νατουραλισμό. Η ίδια η υφή των κειμένων του Νατουραλισμού τα φέρνει πολύ κοντά στην «κοινω­ νιολογική μελέτη» και τη θετικού τύπου μεθοδολογία, που βασίζεται στην έρευνα, με χαρακτηριστικό παρά­ δειγμα τον Zola [4.5.18961. Από την άλλη πλευρά, υπόβαθρο για το «νέο αντιεπι­ στημονικό ρεύμα» των ημερών του πιστεύει ότι είναι η θεωρία του Nletzche, ενώ φιλολογικές εκφάνσεις του «νέου» ρεύματος εντοπίζει στην τρίτη φάση του έργου του Ibsen 17.12.18951, στο έργο του M aeterlinck και του D' Annunzlo’ 122.10.1895, 14.12.18951. Τη σχέση του μυστικισμού με το μηδενι­ σμό επισημαίνει και ο Μ. de Vogue στο τέταρτο κεφά­ λαιο του Le Roman Russe (Παρίσι, «Librairle Plon», 1868), όπου τονίζει ότι το έργο του Tolstoy είναι μείγ­ μα αυτών των δύο τάσεων. Η μεταφυσική και υποκειμενική χροιά που προσδίδει στο νέο ρεύμα δείχνει τη ρομαντική καταγωγή του. Δύο χρόνια νω ρίτερα 114.1.18941 συνδ έει τους Goethe, Shelley, Poe, Baudelaire και Ibsen, αντιπαραθέτοντάς τους στους κλασικούς και τους κλασικιστές. Με την παρατήρησή του αυτή βλέπουμε ότι χρησιμο­ ποιεί τον όρο συμβολισμός ως γενικότερο χαρακτηρι­ στικό του «ιδανισμού», στο οποίο δε συμπεριλαμβάνει Γάλλους ρομαντικούς. Αξιολογώντας το θετικισμό 114.12.18951, τονίζει πόσο σαφείς είναι οι θεωρίες σ' αυτό τον πόλο σε σχέση με τ ις θεω ρίες του «ιδανισμού». 0 θετικισ μός του Compte4 ξεκινά, όπως πιστεύει, ως «φυσική αντίδρασις... του πνεύματος του πεζού, του κουρασμένου α­ πό τα κοπιαστικά πτερυγίσματα εις το άγνωστον»· δη­ λαδή ως αντίδραση στην προϋπάρχουσα «μεγάλην λαγνείαν της μεταφυσικής, η οποία κατέπνιξε την φι­ λοσοφίαν χωρίς κανένα αποτέλεσμα... [αλλά και) τα αφηρημένα ποιήματα του Σπινόζα, του Λέιβνιτς, του Σέλιγκ και τον εμπειρισμόν του Κάντιου» [14.12.18951. Το σχήμα που διαφαίνεται από την περιγραφή της ι­ στορικής πορείας έχει ως εξής: από τη μεταφυσική του Μεσαίωνα που παραμελεί τη φιλοσοφία στη με­ ταφυσική της φιλοσοφίας του Spinoza, του Leibnitz και του Schelling από τη μια και το μεταφυσικό εμπει­ ρισμό του Kant από την άλλη. Οι τρεις φάσεις του πνεύματος κατά τον Compte πα­ ρουσιάζονται συνοπτικά στις 7 και 14.7.1895. Σχολιά­

102

ζοντας αρνητικά τη θ ετικ ισ τικ ή φ ιλοσ οφ ία του Compte παρατηρεί: «ηρνείτο εντελώς το απόλυτον... δεν κατέτασσε την ψυχολογίαν εις τας θετικός επιστήμας... εις τα τέλη [αρνήθηκεΐ όλας τας θεωρίας του παθών από την ασθένειαν του μυστικισμού...»

114.12.18951. Ως αιτιολογικό του «θανάτου» του θετι­ κισμού εντοπίζει το ότι «ο κόσμος δεν ήτο ακόμη προητοιμασμένος διά να απόρριψη το άγνωστον... την μεταφυσικήν». Η δεύτερη φάση και συνάμα η «βελ­ τίωση και μεταρρύθμιση του θετικισμού» έγινε, όπως π ιστεύει, από το υ ς «μαθητές και οπαδούς» του Compte (Stewart Mill, Littr6, Spencer και Taine). Εντούτοις, δεν αρνείται τη μεγάλη επίδραση του θετι­ κισμού στο ανθρώπινο πνεύμα. Ακόμα και τα πλέον «ιδανιστικά» έργα υφίστανται, όπως παρατηρεί, «κατα­ φανή επιρροήν» από το θετικισμό, ξεκαθαρίζοντας την άποψή του ότι δεν υπάρχουν στεγανό όρια μεταξύ ρευμάτων. Ακόμα και το αμφισβητησιακό ρεύμα του «μηδενισμού» πιστεύει ότι σχετίζεται με το θετικισμό ως αντίδραση σ' αυτόν: «ποιος θα ετόλμα να είπη ότι και εις την νεωτέραν φιλοσοφία δεν επέδρασεν ο θε­ τικισμός και ότι οι αναρχικοί φιλόσοφοι, τους οποίους εγέννησε κατά τα τελευταία έτη η Γερμανία, δεν ήσαν τα αναγκαία αποτελέσματα των αρνήσεων του Κοντ και του Σπένσερ;» [14.12.18951. Την ίδια σχέση αντι­ παλότητας εντοπίζει και για το Ρομαντισμό σε σχέση με το θετικισμό [8.1.19011. Για τα λογοτεχνικά κινήματα, βέβαια, η σχέση δεν περιγράφεται μόνο ως ανταγωνιστική, αλλά και ως βαθ­ μιαία εξέλιξη από το ένα στο άλλο: Ρομαντισμός, Ρε­ αλισμός, Νατουραλισμός, Συμβολισμός, Ιδανισμός. 0 Ρεαλισμός ξεκινά από τη φθορά του Ρομαντισμού του Dumas p6re και, μέσω του Balzac, αρχίζει να διαμορ­ φώνεται με απόγειο τη Madame Bovary του Flauber [8.1.19011, ενώ ο Νατουραλισμός ξεκινά από την προέκταση του Ρεαλισμού, εμπλουτισμένος από τα θετικιστικά κηρύγματα, και φθίνει, ώστε και ο ίδιος ο Zola καθίσταται «ιδανικότερος». Τον Κλασικισμό, όσον αφορά στην τέχνη, φαίνεται να τον κατατάσσει στον ίδιο πόλο με το Ρεαλισμό και το Νατουραλισμό, αλλά με μια βασική διαφορά στην υ­ φή του κανονιστικού χαρακτήρα και στη θεματική. Το­ νίζει ότι οι κλασικιστές λειτουργούσαν σύμφωνα με αρχαία πρότυπα στην ποιητική και στη θεματολογία, ενώ οι νατουραλιστές είχαν ως κύριο μέλημά τους την έμφαση στην εποχή τους. Διαφορές εντοπίζει και στη μεθοδολογία, σημειώνοντας συχνά ότι οι νατουραλιστές δίνουν μεγάλο βάρος στην πιστή αναπαρά­ σταση («δοκουμέντα») και όχι απλώς στην αληθοφά­ νεια.

Στο τέλος του 18ου αιώνα ο Kant, όπως πιστεύει, ε ­ πέφερε τομή στη σχέση των δύο φιλοσοφικών ρευ­ μάτων με τη θεωρία του που αποτελεί το ενδιάμεσο μεταξύ του «μεταφυσικού» και του «πραγματιστικού» ρ εύ μ α το ς (εδώ Δ ιαφ ω τισ μού) στη φ ιλοσ οφ ία 13.12.1903 και 12.2.1904): «0 Κάντιος, χωρίς να παύ­ ση να είναι μεταφυσικός, είχε περιορίσει πλέον την φιλοσοφίαν του μέλλοντος εις τα όρια του πραγματι­ σμού»5 [3.12.19031, όντας ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του γερμανικού ιδεαλισμού και του «ιδεαλισμού» της εποχής του Επισκοπόπουλου, αφού οι θεωρίες του ε ­ πηρεάζουν το ν Nietzsche και το ν Schopenhauer (12.2.19041. Με τη θεωρία του ο Kant κατορθώνει να ανατρέψει την ως τότε κατάσταση, όπως σωστό επι­ σημαίνει ο Επισκοπόηουλος. Όπως θα υποστηρίξει σε άλλο κείμενο (12.2.19041, ο Kant θεωρούσε λανθα­ σμένη την κλασική λογική που εμπιστευόταν την από­ λυτη γνωστική ικανότητα της νοήσεως, προσδίδοντάς της μια μεταφυσική χροιά, πράγμα που αποδείκνυε με επιστημονικό τρόπο. Γι' αυτό το λόγο τον θεωρεί πρό­

στον απ όλυτο «υποκειμενισμό» ή τη ν «αναρχία» (7.12.18951, μια άκρως υποκειμενική δημιουργία (14.8.19001, που απορρίπτει τόσο τη μεταφυσική όσο και την επιστημονικά αποδεδειγμένη αλήθεια των θετικιστών. Συνοψίζοντας, ο Επισκοπόηουλος θεω ρεί ότι ιδέα != περιεχόμενο! και ύλη (=μορφήΐ συνδέονται στενά, υποδεικνύοντας με σαφήνεια τη θεωρητική του κα­ τεύθυνση. Διαχωρίζει την «αρχαία ποιητική» σε δύο μέρη: την κλασική που αντιπροσώπευε την εποχή της (25.11.18951 και παρήγαγε αρ ισ του ργή ματα (11.8.18941, και τη (νεκρή) κλασικιοτική ποιητική που, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις, ήταν μια πιστή ε ­ φαρμογή στους τύπους (μορφή-κανόνες), αλλά χωρίς δύναμη και βάθος («ποίησις της μορφής»). Από την άλλη πλευρά, η ρομαντική (νεότερη) Ποιητική του Goethe (αλλά και του Σολωμού), που δεν την αντιμε­ τωπίζει ως άκρως υποκειμενική, όπως κάνει με ά λ ­ λους ρομαντικούς, εμμένει στο στοιχείο της αρμονίας μεταξύ μορφής (ύλης) και ιδέας. Αντίθετα, ακραίο και

δρομο των θετικιστών (3.12.19031. Το κομβικό σημείο το οποίο υποστηρίζει ότι κατέχει η θεωρία του Kant φαίνεται από το σχήμα της ιστορικής πορείας της φι­ λοσοφικής σκέψης που δίνει στις 12.2.1904, με βάση

και Ελλήνων) ρομαντικών («ποίησις της εμπνεύσεως») και ο Byron, οι οποίοι αφήνουν ατημέλητη τη μορφή.

το οποίο θα μπορούσαν να ξεκαθαριστούν οι απόψεις

Τέλος, η «νέα ιδανιστική τάση» βασίζεται μεν στον α ­

του περί λογοτεχνικής θεωρίας, αφού φαίνεται και η διάκριση ανάμεσα στους δύο πόλους αλλά και η με­ γάλη σημασία της θεωρίας του Kant. Το έργο του Goethe το αντιμετωπίζει ως αντίστοιχο του Kant στη λογοτεχνία (22.8.18991. Η ανάγνωση γί­ νεται κυρίως μέσω του Carlyle, δίνοντας έμφαση στον τρόπο με τον οποίο ο Goethe επιμένει στην έννοια της αρμονίας μεταξύ της «μορφής» και της «ιδέας»6. Στις απόψεις του ο Επισκοπόηουλος ανιχνεύει άλλη μία μεταιχμιακή φιλοσοφία που συμφωνεί με το φιλο­ σοφικό υπόβαθρό του. Χάρη σ' αυτήν ο Goethe δίνει βάθος στην τέχνη του, εφόσον η έννοια της αρμονίας περνά από τη φιλοσοφία στη λογοτεχνική πράξη. Οι ρομαντικοί που βαδίζουν στο απόλυτο χάος της έ ­ μπνευσης και μόνο (π.χ. Byron και Hugo) αφήνουν τον Επισκοπόπουλο αδιάφορο. Τέλος, τη θεωρία του Nietzsche την αντιμετωπίζει ως ακραία και χαοτική7: «προ πόντων ο Νίτσε δεν υπήρξεν άνθρωπος του συστήματος, δεν ήτο φιλόσοφος περικλείων εις εν θεώρημα τον κόσμον, όπως ο Σπινόζας, ούτε μεταβάλλων αυτόν εις τύπους μαθηματι­ κούς και ξηρός κατηγορίας, όπως ο Καντ», αλλά «έ­ γραφε κρημνίζων όλα τα είδωλα» (14.8.19001. Η δια­ φορά του Nietzsche με τους άλλους φιλοσόφους ε ­ στιάζεται στην απουσία οποιοσδήποτε βάσης, δηλαδή

ρητορικό υποκειμενισμό αποτελούν για τον Επισκοπόπουλο οι περισσότερες περιπτώσεις Γάλλων (αλλά

πόλυτο και χαοτικό υποκειμενισμό του Nietzsche, αλ­ λά στην πράξη οι δημιουργοί επιδιώκουν την αρμονία μετα ξύ μορφ ής και π εριεχομένου (D' Annunzio, Wagner). Περνώντας στο δεύτερο πεδίο της μεθοδολογίας του Επισκοπόπουλου, τη συγκριτική του προοπτική, πρέ­ πει αρχικά να τονιστεί ότι χρησιμοποιεί τον όρο «φιλο­ λογικός κοσμοπολιτισμός» με την έννοια που σήμερα αποδίδουμε στη συγκριτική φ ιλολογία ήδη από τις 9.1.1895.8 Στο πρώτο σχετικό άρθρο του (17.11.1894) περιγράφει τη μέθοδο βάσει της οποίας συγκρίνονται οι μυθολογίες διαφορετικών λαών και αναφέρεται στο έργο του Ν. Πολίτη: «Η μελέτη του αποδεικνύει την ομοιότητα των νεοελληνικών κοομογονικών μύ­ θων με αυτούς των λαών πόαης εποχής. Με απειρίαν δοκουμέντων και πηγών ο συγγραφεύς εξετάζει τας δοξασίας... και ανευρίσκει παντού τα στοιχεία τα αυτά αποδεικνύοντα, ουχί την ύηαρξιν ενός και του αυτού μύθου αλλοιωθέντος υπό διαφόρων λαών, αλλά μιας και τη αυτής ψυχολογικής καταστάσεωςτων πρωτο­ γενών ανθρώπων...»8. Η πρώιμη αυτή περιγραφή της μεθόδου θα συμπλη­ ρωθεί λίγο αργότερα (9.1.18951. Η «κοσμοπολιτική τάσις των ξένων φιλολογιών» και η «αλληλεπίδραοις αυτών» περιγράφεται ως «ζύμωσις η οποία τελείται10

I 03

εις την Ευρώπην». Βάσει αυτού και με την υιοθέτηση του όρου «πνεύμα πανευρωπαϊκόν» από τον Vogue", επιβεβαιώνει τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό του κριτικού του έργου. Το άνοιγμα αυτό δεν αποτελεί, ό­ πως παρατηρεί, «σχολή», αλλά μια «νέα μορφή» ή «τάση» «αβάπτιστον ακόμη», που επιβάλλεται λόγω της επαφής και των σχέσεων που αναπτύσσονται με­ ταξύ των λαών'2. Η «φιλολογία των ιδεών και του μυστικισμού», που χαρακτηρίζει τους βόρειους λαούς, «εδημιουργήθη κυρίως από την εηίδρασιν των ξένων φιλολογιών, αι οποίαι από παντού εισέρρευοαν και κατέκλυοαν την Γαλλίαν και Γερμανίαν, επιβάλλουσαι και εμβολιάζουσαι τας δύο φιλολογίας των διά των ι­ δεών και των σχολών του Δοστογιέφσκη και του Ίψεν και του Βγιόρνσων». Η έκταση του φαινομένου στη λογοτεχνική και πνευματική ζωή «όλων των εθνών... των πρωταγωνιστούντων τώρα εις την πνευματικήν κίνησιν», υπήρξε μεγάλη, με αποτέλεσμα το ρεύμα αυτό να «συνενώνει όλας τας φιλολογίας και Ινα) τας αφομοιεί και ίναΐ τας σφραγίζει διά της αυτής σφραγίδος, χωρίς να τας αφαιρεί πάντοτε και τον εθνικόν των χαρακτήρα».

0 «κοσμοπολιτισμός» ως φαινόμενο δεν περιορίζεται, βέβαια, στη λογοτεχνία, αλλά αφορά σε κάθε πνευ­ ματική δραστηριότητα. Η συγκριτολογική προοπτική του Επισκοπόπουλου ως προς το αντικείμενο και τη μέθοδο σ τη ρ ίζετα ι κυρίως στις εργασ ίες του Lemaitre" και του VogOe (Le Roman Russe), καθώς και στο γενικότερο κλίμα («ο νέος αυτός αφομοιωτικός χαρακτήρ... [οφείλεται! εις την μόδαν του κοσμοπολι­ τισμού και της πνευματικής παγκοσμίου συγκοινω­ νίας»). Θεωρεί ότι οι παράγοντες που διευκολύνουν την πα­ γκόσμια «συγκοινωνία» είναι αρκετοί, ιδιαίτερα όμως τα θέατρα και οι μεταφράσεις των έργων κάνουν την επικοινωνία ευκολότερη. Οι ίδιοι οι δημιουργοί ή οι κριτικοί μπορούν να μυήσουν τους συμπατριώτες τους καλύτερα στις ιδιαιτερότητες των ξένων λαών. Επισημαίνει συγκεκριμένες ειδικότερες αναλογίες με­ ταξύ λογοτεχνικών ειδών ή γενικότερα οε προβλήμα­ τα που «ανησυχούν τον αιώνα», και εντέλει στη «γενι­ κή βάση αναπτύξεως και ιδεών και τάσεων κοινών εις όλας τας αναπτυγμένος φιλολογίας», που εντοπίζει α­ ναλυτικά σε άλλα άρθρα, θεωρεί όμως αποθαρρυντικό γεγονός την «ανησυχία εκ των ξενικών επιδράσε­ ων, αι οποίαι κατέλαβον τελευταίως τους Γάλλους και Γερμανούς», ενώ υπερβολική θα θεωρήσει τη στάση των Ελλήνων.14 Δίνοντας περισσότερα και λεπτομερή στοιχεία για τον «κοσμοπολιτισμό» διατυπώνει και την άποψή του περί

104

εθνικής λογοτεχνίας, με αφορμή την κατάσταση στην Ελλάδα. Οι «παγκόσμιες φωνές» αφορούν στο έργο μεγάλων συγγραφέων, η επαφή με τους οποίους θα δώσει έργα με ευρεία απήχηση. Η κοσμοπολίτικη προοπτική βοηθάει κατά τη γνώμη του την κριτική να «ιατρευθεί από την μανίαν του εθνισμού», που απαγο­ ρεύει στους δημιουργούς να έρχονται σε επαφή με άλλες λογοτεχνίες. Η αντίληψή του για την αέναη διαπλοκή των λογοτεχνιών, τη βάση δηλαδή του κο­ σμοπολιτισμού, δηλώνεται ξεκάθαρα: «Αι φιλολογίαι όλαι ακολουθούν τους νόμους της μιμήσεως” της εξελίξεως και της εναλλαγής· δανείζονται σλλήλας· διαδέχονται και μιμούνται τας προηγούμενός των και αναγεννώνται από τας τέφρας των. Δεν πιστεύω να είναι ανάγκη να φέρει κανείς τα παραδείγματα της λατινικής φιλο­ λογίας- να υπενθυμίσει την γερμανικήν τέχνην της εποχής του Γκαίτε, γεννωμένην υπό την επήρειαν του δεκάτου ε­ βδόμου γαλλικού αιώνος· να δείξει τας ιδέας του Ρουσσώ και του Διδερότου, αφομοιουμένας14εις την γερμανικήν ψυ­ χήν του Σίλλερ και του Ρίχτερ και επανερχομένας πάλιν εις την Γαλλίαν μεταμορφωμένος μέσα εις το πνεύμα το γερμα­ νικόντης κυρίας Στάελ ή του Τόιν. Από των ιταλικών αντιγρά­ φων των πρώτων Γάλλων ποιητών, του Μπελέ και του Ετιέν, μέχρι των γαλλικών αντιγράφων -τας οποίας τελευταίως επέδειξεν ο Λεμαίτρ- του Ίψεν και του Βγιόρνσων, τα ρεύμα­ τα της φιλολογίας, συνήνωσαν τους λαούς και έρριψαν τας βάσεις του κοσμοπολιτισμού» 19.1.95). Παράλληλα με την ιστορική αναδρομή στο ίδιο το φαινόμενο του κοσμοπολιτισμού εντοπίζει και τους παράγοντες που συνέβαλαν στην καθιέρωση του κο­ σμοπολιτισμού. Τονίζει ότι η υποδοχή κάθε κειμένου εξαρτάται από την «ψυχήν» του κάθε λαού και ότι «ό­ λοι αι φιλολογίαι εγενήθησαν από ξένος επήρειας» [9.1.18951. Η ορολογία που χρησιμοποιεί για τη διερεύνηση σχέ­ σεων επίδρασης μιας λογοτεχνίας με άλλες ποικίλ­ λει” . Οι συνηθέστεροι όροι είναι «επιρροή» ή «επίδρα­ ση», ενώ ο εντοπισμός της σχέσης και η σύγκριση α­ ποτελεί για τον Επισκοπόπουλο θέμα ουσίας, καθώς τον ενδιαφέρει η επισήμανση του «τάλαντου» ή της «πρωτοτυπίας»; «Η μόνη διαφορά των επιρροών εις την ελληνικήν και την ξένην φιλολογίαν είναι το τάλλ α ν τ ο ν Όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς υπήρξαν μιμη­ τοί, όπως είναι και οι Έλληνες, αλλ' είχον όμως εν πράγμα το οποίον δεν έχουν οι έλληνες μιμητοί: την μεγαλοφμΐαν. Το μόνον το οποίον διακρίνει τον Δ' Αννούντσιο από τον Νιρβάναν, παραδείγματος χάριν, είναι το ποιόν του ταλάντου. Και οι δύο εργάζονται με

τας ιδίας τάσεις και υπό τας ιδίας συνθήκας. Όταν ευρεθούν εις την Ελλάδα μεγαλοφυείς, θα εξακολου­ θούν να μιμούνται, να δανείζονται από τους Ισπανούς συγγραφείς, όπως ο Κορνήλιος τον ιδικόν του Σηδ. α­ πό τους Ρώσσους συγγραφείς, όπως ο Δ' Αννούντσιο τον Π α ρ ε ίο α κ τό ν του, αλλά θα του ς δώσουν τη σφραγίδα του μεγάλου έργου, το οποίον είναι διεθνές και υπερόνω ορίων» (4.6.19011. Ο συνδυασμός και η συνύπαρξη του εθνικού με το κο­ σμοπολίτικο στοιχείο χαρακτηρίζουν το έργο του με­ γάλου συγγραφέα· κάτι τέτοιο ενσαρκώνει, κατά τη γνώμη του, ο Σολωμός19. Για τον Επισκοπόπουλο «οι αληθείς καλλιτέχναι, οι δημιουργοί... θα είναι πάντοτε Έλληνες, θα στρέφονται εις άλας τας φιλολογίας, θα δανείζονται από τα μάλλον βάρβαρα έθνη και θα μέ­ νουν πάντοτε Έλληνες και χωρίς να ψάλλουν την πα­ τρίδαν των, χωρίς να ομιλούν διά φουστανέλας και χωρίς να κάμνουν θούρια» 122.8.18991. Από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να συγκατανεύσει και στη στάση ορισμένων που προσπαθούν να επιβάλουν τον κο­ σμοπολιτισμό ως «πρόγραμμα» και που «ψελλίζουν Νίτσε Νίτσε, ή Ίψεν Ίψεν20 με την ιδίαν άγνοιαν και σύγχυσιν με την οποία ζητούν οι παπαγάλοι καφέν» [4.6.19011. Στο τελευταίο αυτό κείμενο, η άποψή του για την ελ ­ ληνική λογοτεχνία και την κριτική είναι φαινομενικά πιο αισιόδοξη, χωρίς να λείπουν οι επιφυλάξεις. Το πρώτο θετικό σημείο είναι κατά τη γνώμη του το γε­ γονός ότι η ελληνική λογοτεχνία αρχίζει πλέον να τα­ ξιδεύει εκτός συνόρων και να βρίσκει θέση σε ξένα περιοδικά. Αυτός είναι άλλωστε ο βασικός λόγος που κινεί το ενδιαφέρον του για μια εθνική λογοτεχνία και αποτελεί τη βάση της σχεδιαζόμενης Ιστορίας της Ευ­ ρωπαϊκής Λογοτεχνίας” . Το δεύτερο θετικό σημείο είναι ότι η νεοελληνική πα­ ραγωγή επηρεάζεται από ξένες εθνικές λογοτεχνίες στην «τεχνοτροπίαν» με τη «μουσικήν εξέλιξιν της φόρμας και των ιδεών», με τη στροφή αηό το «ηθο­ γραφικό» μυθιστόρημα ή διήγημα, με την ενίοτε «ξη­ ρόν αφήγηοιν», στη χρήση συμβόλων και τη μουσικό­ τητα του λόγου. Η στροφή αυτή πιστεύει ότι αποτελεί μια γενικότερη τομή στη λογοτεχνία μας, στην «απολάκτισιν της αρχαίας ποιητικής και της αρχαίας τεχνο­ τροπίας» 14.6.19011, παρόλο που θεωρεί ότι χρειάζο­ νται πολλές προσπάθειες ακόμη. Αυτήν ακριβώς τη μεταβολή την αποδίδει σε ξένες επιδράσεις που «έ­ δωσαν την ώθησιν και έκαμαν την μικρόν μας ατυχή φιλολογίαν να πάρει μιαν πτυχήν αρμονικοτέραν και μάλλον καλλιτεχνικήν» (4.6.19011. Η επιτυχία ή η αποτυχία της επαφής της νεοελληνικής

με άλλες λογοτεχνίες περιγράφεται βάσει ενός συνο­ πτικού σχήματος που οριοθετεί τη νεοελληνική λογο­ τεχνική ιστορία και χρησιμοποιείται μόνο σ' αυτή την περίπτωση. Διακρίνει (με φθίνουσα πορεία) τη βαθιά γνώση της ξένης παραγωγής («ουσιαστική επαφή»), πρώτον από τη γενικότερη και επιφανειακή επαφή με τη λογοτεχνία («μύησιν προς την καλλιτεχνίαν» ή «α­ πλήν πραγματογνωσίαν»), δεύτερον αηό την ημιτελή ενημέρωση για την ξένη παραγωγή («κακή και ατελή γνώση των πραγμάτων») και, τέλος, από την «παχυ­ λήν άγνοιαν». Τα τρία αυτά στάδια επαφής με την ξέ­ νη παραγωγή πριν από την ουσιαστική επαφή χαρα­ κτηρίζουν, όπως πιστεύει, κάθε λογοτεχνία, σημειώ­ νοντας ότι η ελληνική παραγωγή του 19ου αιώνα βρί­ σκεται στο δεύτερο στάδιο, λόγω ελλείψεως «ταλά­ ντου» και «εγκυκλοπαιδικότητας». Η φάση αυτή ξεκινά το 1840: «Προ της παρούσης γε­ νεάς, οι ποιηταί του 1860 και 1840 εμιμούντο με πολύ ολιγώτερον τάλαντον και με πολύ ολιγωτέραν επιτυ­ χίαν... και δεν γνωρίζω άλλον Έλληνα μιμητήν τυφλότερον από τους αδελφούς Σούτσους ή τον Παπαρρηγόπουλον». Εντούτοις, η συμβολή της γενιάς τους πι­ στεύει ότι υπήρξε άλλη: «η γενεά του 1860 ήτο και ε­ κείνη μορφωμένη τελείως και ο Παπαρρηγόηουλος, ο Ζαλοκώστας και άλλοι, ήσαν άνθρωποι παιδείας πολ­ λής και μορφώσεως εγκυκλοπαιδικής». Η κατάσταση ανατρέπεται με τη γενιά του 1880: «Την γενεάν εκείνη (του 1860) εδιαδέχθη δυστυχώς μια γενεά αστοιχειώτων (slcl, μια γενιά προικισμένη μ ε φυσικόν τά λα ­ ντον12, η οποία όμως δεν είχε καμίαν παιδείαν. Η δη­ μοσιογραφία, η οποία εκείνην την στιγμήν εζήτει συντάκτας και μετεχειρίετο ως ύλην και την φιλολογίαν, συνέτεινεν όχι ολίγον εις το να ρίψει εις το ρεύμα πολλούς συγγραφείς, πάσχοντας βαρυτάτην άγνοιαν των πραγμάτων». θεω ρεί ότι η γενιά του 1880 επηρεάστηκε από το «δημοσιογραφικό» τρόπο προσέγγισης των ξένων λο­ γοτεχνιών, ενώ η έλλειψη «εγκυκλοπαιδικότητας» υ­ πήρξε σημαντικό μειονέκτημα πολλών συγγραφέων, με εξαιρέσεις τον Σολωμό, τον Βιζυηνό, τον Πολυλό, τον Ροΐδη και ορισμένους άλλους. Επισημαίνει, τέλος, ότι η νεοελληνική λογοτεχνία τεί­ νει να περάσει στην τρίτη φάση, χωρίς όμως να έχει επιτευχθεί ακόμη κάτι τέτοιο: «Ευτυχώς μια αφύπνισις παρατηρείται, μία ηώς μεγαλυτέρας μορφώσεως. Οι άνθρωποι συγκοινωνούν επιτέλους με την Ευρώπη και εάν επιστρέφουν εκείθεν ολίγον περιπλεγμένοι..., διατηρούν όμως μίαν βαθυτάτην γνώσιν και μίαν μύησιν καλλιτεχνικής κινήσεως... θα ήτο σφάλμα αν ενομίζετε εκ τούτων όλων ότι επιδοκιμάζω την άτεχνον

I 05

μίμησιν ξένων συγγραφέων ή την μεταφύτευσιν αυ­ τούσιων ξένων καινοτροπιών». παρότι νεότερος από τους περισσότερους κριτικούς, ο Επιοκοπόπουλος επιχειρεί να διαμορφώσει μία κατά το δυνατόν επαρκή εικόνα για τη θεωρητικό θεμελιω­ μένη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, έργο ζωής για τον Ν. Segur πλέον οτη Γαλλία, που θα εκδοθεί μετά το θάνατό του με τίτλο Histolre de la HMrature europ0ene (1947-1952). □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Με το ελληνόγλωσσο κριτικό του έργο ασχολήθηκα στη διδακτορική μου διατριβή, η οποία κατατέθηκε προς κρίσιν στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κύπρου.

2. Οι παραπομπές στα κείμενα του Επισκοπόπουλου αφο­ ρούν σε φύλλα των εφημερίδων Άατυ (1895-1901) και ΝέονΑστυ (1902 κ.εξ.) και θα γίνονται σε αγκύλες στο κυ­ ρίως κείμενο και στις σημειώσεις.

3. Με τον όρο «πεσιμισμός» εννοεί (και) το Συμβολισμό.

4. Πρβλ. Lemaitre, «De Γ influence recente des Iitt6ratures du Nord», Revue des Deux Mondes, τόμος 126 (Δεκέμβριος 1894), 864 και Vogue, «La Renaissance latine». Revue des Deux Mondes. τόμος 127 (Ιανουάριος 1895), 204-5.

5. Ο θετικισμός ορίζεται ως «ο περιορισμός της φιλοσοφίας εις την επιστήμην, ο αποκλεισμός του υπερφυσικού και του ανεξήγητου κατά συνέπειαν δε της θρησκείας και της μεταφυσικής, η άρνησις της εξετάσεως της αρχής και του τέλους των πραγμάτων και κατά συνέπειαν του απολύτου και η εξέτασις απεναντίας της ύλης και των νόμων αυτής» 114.12.18951.

6. Τα πλάγια στοιχεία δικά μου.

7. 0 Carlyle επιμένει στην προσπάθεια του Γερμανού συγγρα­ φέα να συμφιλιώσει τη μορφή με την ιδέα (Carlyle, Essais choisls de critique et moral (μτφρ.: E. Barthelemv), Society du Mercure de France, Παρίσι 1907,15). 0 Goethe είναι για τον Carlyle παραδειγματικός γιατί δεν επιδιώκει ούτε μετα­ φυσική να κάνει ούτε να έχει μια λογική με την καντιανή έννοια, αλλά ούτε και έναν χαοτικό υποκειμενισμό (Carlyle..., 31). Νέα Υόρκη, State University of New York Press 1988, 95.

8. Ανάλογη εικόνα για το τέλος του 19ου αιώνα παρουσιάζει και ο Carlyle, χρησιμοποιώντας τους όρους «desordre» και «dilettantisme» (Carlyle..., 278).

9. Η συγκριτολογική προοπτική του Επισκοπόπουλου διαφαίνεται ήδη από το 1893 (18.12). Για τη χρήση του όρου την ίδια εποχή στη Γαλλία βλ. Brunette, Manuel d' histolre de la littdrature Francaise, Παρίσι, Ubralrie Ch Delgrave 1897, 412: «cosmopolitisme Iitt6raire».

10. θεωρεί όμως ότι αυτό έχει αρχίσει νωρίτερα (με τη Mme de Stael), στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα (1815-25) (βλ. σχετικά F. Bruneti6re, «La Litt6rature Europ6enne», Revue des Deux Mondes. τόμος 161 (Ιανουάριος 1900), 329.

11.0 Vogu0 για τη χρήση του όρου «ευρωπαϊκό πνεύμα» πα­ ραπέμπει στη Mme de Stael (βλ. Vogu0, «La Renaissance..., 187).

106

12. To 1903 118.121 θα επιβεβαιώσει την αναστάτωση που προκύπτει από τη «ζύμωση» μεταξύ των εθνικών λογοτε­ χνιών, καταργώντας τις «ποιητικές σχολές». Αναφέρεται στην «τύχη» των μεγάλων συγγραφέων ανά την Ευρώπη, ενώ τονίζει ότι η λογοτεχνική παραγωγή που δεν ξεπερνά­ ει τα εθνικά της όρια δεν τον ενδιαφέρει, όπως δεν ενδια­ φέρει και τον Brunetl6re (F. Bruneti6re, «La Literature Europ6enne»..., 339).

13. Βλ. «De Γ influence r6cente des litt6ratures du Nord». Ηξε­ νοφοβία του Lemaitre δεν ακυρώνει τη συγκριτική (ή κο­ σμοπολίτικη) προοπτική του («De Γ influence», 870), που ο Vogu6 τη σχολιάζει σχεδόν επιθετικά («La Renaissance..., 187), αλλά αναγνωρίζει την ικανότητα του Lemaitre να χρησιμοποιεί τη συγκριτική μέθοδο (επιδράσεις κ.λπ.) («La Renaissance..., 190).

14. Για την κατάσταση στην Ελλάδα βλ. το δεύτερο σημαντικό για το θέμα αυτό άρθρο (22.8.1899).

15. Τα πλάγια στοιχεία δικά μου.

16.0 ρόλος των επιδράσεων στη λογοτεχνική δημιουργία και ο τρόπος που μεταμορφώνεται το υλικό σχολιάζεται από τον Vog00 («La Renaissance..., 188), με παράδειγμα τη σχέση των Γερμανών ρομαντικών με τον Rousseau («La Renaissance..., 188). Ανάλογες είναι οι αναφορές του Brunettere- το σχήμα ηου θα δώσει το 1900 (F. Brunettere, «La Litt6rature Europ6enne») έχει πιο στενά ιστορικό χαρα­ κτήρα απ' ό,τι στον Επισκοπόπουλο, ο οποίος απλώς δια­ πιστώνει την ύπαρξη μιας δεσπόζουσας εθνικής λογοτε­ χνίας σε κάθε περίοδο.

17. Οι όροι που χρησιμοποιεί το 1901 είναι αρκετοί και με δια­ φορετικό περιεχόμενο: «μίμηση», «αλληλεπίδρασή μιμητι­ κή», «επίδραση», και οι πιο ακραίοι «κλοπή», «έργα αλληλοκλοηιμαία», «άτεχνος μίμησις» και «μίμηση τυφλή»· στο κεί­ μενο του 1899: βλ. τους όρους «εναλλαγή», «δάνειο», «διαδοχή και μίμηση», «αφομοίωση», «μεταμόρφωση» και το πιο ακραίο «αντιγραφή».

18. Τα πλάγια στοιχεία δικά μου.

19.0 Σολωμός χαρακτηρίζεται «Έλλην και κοσμοπολίτης συγ­ χρόνως» (30.5.19021. Για μια προσέγγιση του ζητήματος και την αντιπαράθεση του Επισκοπόπουλου με τον Παλαμά βλ. Ν. Μαυρέλος, «0 Σολωμός "Ελλην και κοσμοπολί­ της συγχρόνως". Μια διαμεσολαβημένη ανάγνωση σε αντιπαλαμικούς τόνους» (υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του Συμποσίου που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο Κύπρου για τον Σολωμό: «Σεφέρεια δ'», Αγία Νάπα, Μάιος του 1999).

20. Η αναφορά του Επισκοπόπουλου στη φράση «Ίψεν-Ίψεν» το 1901 καθιστά επίκαιρες και συνάμα ερμηνεύει τις παρα­ τηρήσεις του στο κείμενο της 22ας.8.1899, οι οποίες δια­ τυπώνονται λίγες μέρες μετά το κείμενο του Παλαμά, ό­ που υπάρχει η φράση «Καλωσήρθατε ιψενογερμανισμοί» (Κ. Παλαμάς, Απαντα, τόμος 4, Αθήνα, Βλάσσης (χ.χ.) (α­ ναπαραγωγή σε 32 τομίδια της δεκαεξάτομης έκδοσης των Μπίρη-Γκοβόστη), 388Ι. Το 1900 ο Επιοκοπόπουλος γίνεται περισσότερο επικριτικός για τον Παλαμά 117.1.19001, ενώ το 1903 κάνει άμεση αναφορά (29.9.1903 και 13.4.19041.

21. Πρώτη συνθετική προσπάθειά του προς την κατεύθυνση αυτή είναι η αλλαγή άρθρων του με τίτλο Genic europ6en (1926) 22. Τα πλάγια στοιχεία δικά μου.

Οι Ωδές τ ο υ Λ. η οταοιμότητα της κ ρ ι τ ι κ ή ς κ α ι η ανάγκη «μιτ του Κλ. Παράσχ τηξ ΘΑΛΕΙΑΣ ΙΕΡΟΝΥΜΑΚΗ'

fr \\

ι διατυπωμένες στην «Επισημείωσιν» της Λύρας απόψεις του Κάλβου για τη σύγχρονή του ελλαδική πραγματικότητα1φαίνε­ ται ότι ενίσχυσαν την κυρίαρχη θεματική πτυχή του έργου του, επικαθόρισαν, κατά κάποιο τρόπο, την παθητική πρόσληψη των Ωδών. Συγκεκριμένα, έπειτα από τις εκδόσεις της Λύρας και των \z s Λυρικών, στις περισσότερες κριτικές που αφορούν στο έργο του κάλβου, εκτός από τη μετρική και τη γλώσσα, ζητήματα για τα οποία τα παρακειμενικό στοιχεία («Επισημείωσις» και «Σημειώσεις και Πίναξ λέξεων και φράσεων» αντίστοιχος) ήταν αρκετά εμφανή, προδιαθέτοντας το κοι­ νό για μια συγκεκριμένη μορφή πρόσληψης2 και θέτοντας ένα πρόβλημα ερμηνείας (λόγω του ανοίκειου χαρακτήρα τους), αντικείμενο μελέτης α­ ποτελεί και το πατριωτικό περιεχόμενο των Ωδών. Σ' αυτό το πλαίσιο πρόσληψης, η διάλεξη του Παλαμά για τον Κάλβο το 1889 μπορεί να μην είναι προϊόν «ανακάλυψης», εφόσον ανακαλεί τον ο­ ρίζοντα των προσδοκιών και των κανόνων που είναι οικείοι από προγενέ­ στερα κριτικά κείμενα,’ εγκαινιάζει, ωστόσο, τη μετάβαση από την παθητι­ κή αποδοχή στην ενεργητική κατανόηση του καλβικού έργου. Το κείμενο του Παλαμά καθιερώνει μια νέα αντίληψη στην πρόσληψη του καλβικού έργου, συστηματοποιώντας το κριτικό ενδιαφέρον γι' αυτό και παρέχο­ ντας τις βασικές μεθόδους προσέγγισής του, τις οποίες έκτοτε υιοθετούν οι περισσότεροι μελετητές που ασχολούνται με τον Κάλβο. Κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, όταν έρχεται στο προσκήνιο η*

*Η θ. Ιερωνυμάκπ είναι Λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου 107

μελέτη του Παλαμά,4 παρατηρείται, βάσει του γλωσσι­ κού ζητήματος, μία μεταβολή τομ ορίζοντα πρόσληψης τομ καλβικού έργομ, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι οι απόψεις πομ διατμπώνονται χαρακτηρίζονται από την α­ τονία, ή και την αποασία, επιχειρημάτων. Το αίσθημα πομ διακατέχει όλους όσοι επιχειρούν μετά το 1889 και, τουλάχιστον, έως το τέλος της δεκαετίας του 1920 να προσεγγίσουν την ποίηση του Κάλβου, είναι η ανεπάρκειά τους, εν συγκρίσει προς την κριτική εμβρίθεια του Παλαμά. Με τη συναίσθηση ότι ο Παλαμάς έχει εξα­ ντλήσει βασικά θέματα σχετικά με την ποίηση και την ποιητική του Κάλβου, επιδιώκουν να διαφοροποιηθούν από αυτόν, αν και σε γενικές γραμμές ακολουθούν το περιεχόμενο -κάποιες φορές και τη δομή- του παλαμικού κειμένου (παράθεση βιογραφικών στοιχείων, ανα­ φορά στη γλώσσα, τη μετρική και την πατριωτική πτυχή των καλβικών Ωδών, καθώς και απορία για τους λόγους παραγνώρισής τους) ■ο τρόπος που επιλέγουν είναι, κα­ τά κύριο λόγο, η προσπάθεια ερμηνείας των γλωσσικών επιλογών του Κάλβου, για τις οποίες η κρίση του Παλα­ μά δεν ήταν απολύτως θετική. Η προσπάθεια αυτή είναι εντονότερη σε κείμενα που, με αφορμή κάποιες διαλέξεις, γράφονται και δημοσιεύ­ ονται γύρω στο 1915- ενδεικτική είναι η «εν τη 23 Μαρ­ τίου συνεδρία της Επιστημονικής Εταιρείας» ομιλία του Επυρ. Στουραΐτη, δημοσιευμένη με τον τίτλο «0 ποιητής Ανδρέας Κάλβος».50 Στουραΐτης αποστασιοποιείται από τους μελετητές που εξέφρασαν αντιρρήσεις για τη γλώσσα του Κάλβου, εφόσον«[...) η γλώσσα του ούτε σπανίους και εσφαλμένους τύπους εισάγει, ούτε μετα­ χειρίζεται φράσιν ακατάληπτον και ακανόνιστον. Τουνα­ ντίον- η φράσις αυτού μοι φαίνεται μάλλον ομαλή- της δε γραμματικής και του συντακτικού σπανιώτερον αμε­ λεί (...]. Διά τούτο αι νομιζόμεναι ανωμαλίαι και το και­ νοφανές της ποιήσεως του Κάλβου δέον να ζητηθώσιν ουχί εν τη γλώσση, αλλ' αλλαχού» (ο. 282-283). Αν, ό­ σον αφορά στην αποτίμηση της γλώσσας, ο Στουραΐτης επιδιώκει να διαφοροποιηθεί από τον Παλαμά6, υποστη­ ρίζοντας ότι ο Κάλβος «είναι ο περισσότερον παντός άλ­ λου πλησιάοας προς την σήμερον εν χρήσει καθαρεύ­ ουσαν γλώσσαν, ή μάλλον ο υποτυπώοας την νυν εξέλιξιν αυτής» (ο. 284), εντούτοις, ως προς τις υπόλοιπες πτυχές της καλβικής ποίησης, προσυπογράφει τις παλαμικές απόψεις. Έτσι, διατηρείται στο κείμενό του η ανα­ φορά λ.χ. στο πατριωτικό περιεχόμενο των Ωδών, ως αντανάκλαση της φιλοπατρίας του ποιητή: «Τα άλγη της φιλοηάτριδος και ευαιοθήτου αυτού ψυχής είναι ειλικρι­ νή και καθαρά, ως χρυσός άπεφθος, διό ουδέποτε θηρεύουσιν εξεζητημένος φράσεις και βεβιασμένον όγκον εννοιών, ουδέ εξαίρονται διά του πατάγου ηχουσών λέ­

108

ξεων (...). Εκείνο δε όπερ ιδιαιτέρως ζωογονεί την Μού­ σαν του και λάμπει πανταχού της ποιήσεώς του, ως ακτινοβόλον μετέωρον, είναι ο βαθύς έρως προς την πα­ τρίδα» (ο. 279). Στο κείμενο του Στουραΐτη υπογραμμίζονται οι κλασικιστικές καταβολές της ποίησης του Κάλβου για να τεκ­ μηριωθεί η άποψη ότι «αποστρέφεται τον ρωμαντισμόν» (ο. 299), αφού έχει ως στόχο «να αναστήση την αρχαία λυρικήν» (ο. 300). Η σύνδεση με την κλασική αρχαιότη­ τα, η ανάδειξη της φιλοπατρίας και η θετική αποτίμηση της μορφής είναι στοιχεία που συνθέτουν ποίηση ικανή να ελκύσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, παρόλο που απαιτεί τη «σύντονον προοοχήν» (ο. 302) του. Η παρα­ γνώριση, συνεπώς, του Κάλβου συνιστά παράδοξο φαι­ νόμενο, ιδίως αν συσχετιστεί με την περίπτωση του Σο­ λωμού. Στην ουσία η αναφορά στην παραγνώριση συ­ νεπάγεται την ανάδειξη της επιχειρούμενης στο παρόν, και ευοδωμένης στο μέλλον, μεταβολής του ορίζοντα υποδοχής του καλβικού έργου, γεγονός που διαφαίνεται στο τέλος του κειμένου του Στουραΐτη: «κατακλείς της μικρός ταύτης μελέτης είναι ότι αι Ωδαί εξέχουσιν υπό την άκραν ηθικήν μάλλον ή υπό πάσαν άλλην έηοψιν. Είθε οι ολίγοι ούτοι λόγοι να συντελέσωσιν, ώστε η νεολαία της πατρίδος να ανασύρη εκ της λήθης τον ποιητήν και να έχη αυτόν πρότυπον αρετής ου μόνον ως προς τας ιδέας, αλλά και τον εξωτερικόν τύπον των ποιήσεων αυτού. Αναμφιβόλως, όταν ημέραν τινά η κοι­ νή αντίληψις παρ' ημίν προαχθή περισσότερον και η αίσθησις προς την αληθή τέχνην διαμορφωθή, αι Ωδαί του Κάλβου θα αποβώσιν εκ των σπουδαιοτέρων ανα­ γνωσμάτων του έθνους» (ο. 303-304). Η παιδευτική διάσταση, με την οποία επιφορτίζεται η ποίηση του Κάλβου, επανέρχεται και σε άλλο κείμενο, που προέρχεται από σχετική ομιλία του Γεωργίου Σωτηριάδη στο φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσός» το 1916.7 Στον Παλαμά οφείλεται, κατά τον Σωτηριάδη, η «ανακά­ λυψη» του Κάλβου (ο. 5),® ο οποίος ως τότε είχε περιπέσει σε λήθη (ο. 10). Εντούτοις, το κείμενο του Σωτηριάδη δεν ευθυγραμμί­ ζεται απόλυτα, όπως και εκείνο του Στουραΐτη, με τις α­ πόψεις του Παλαμά τις σχετικές αφενός με το μέτρο, το οποίο, αν και θεωρεί «ιδιαίτερο», «δεν πειστεύίει) ότι είνε τόσον παράξενον, όσον μερικοί το παρασταίνουν» (ο.

29), αφετέρου κυρίως με τη γλώσσα του Κάλβου, την αξία της οποίας δεν παραλείπει να υπογραμμίσει: «Το μεγαλείον της ποιήσεως του Κάλβου περιέχουν αι με ά­ κραν απλότητα ωραίαι λέξεις, αι οποίαι φαίνονται ως αι μόναι που δύνανται αληθώς και πιστώς, και τελείως συ­ νάμα, να εκφράσουν ό,τι μας παρουσιάζει ο ποιητής» (ο. 37), και: «Αναγνώσατε μόνον επανειλημμένως ωδός

του Κάλβου και θα ιδήτε ότι κατά βάθος τίποτε το παράξενον και ανυπόφορον δεν έχει η γλώσσα του» (ο. 38). Ως βασικό γνώρισμα της καλβικής ποίησης, που αποτυπώνεται στο περιεχόμενό της, θεωρείται η φιλοπατρία, ενώ η εικόνα της πατρίδας, για την οποία εκδηλώνει την αγάπη του ο Κάλβος, είναι αλληλένδετη με την ίδια την προσωπικότητά του, τον καταξιώνει και προσδίδει σ' αυτόν μεγαλείο, που όμως υπερβαίνει τα ανθρώπινα ό­ ρια: «Το μεγαλείον του ποιητού, το μεγαλείον της ιδέας προ πάντων, η οποία κατέχει αυτόν όλον και εις ουρά­ νια την ποίησίν του αναβιβάζει, δεικνύουν καθαρώς άλ­ λοι του ωδαί, όπου η της μεγάλης πατρίδος αγάπη και της μεγάλης πατρίδος η δόξα εμπνέουν αυτόν. 0 Κάλ­ βος ανυψώθη εις ένα ιδεώδες αγάπης και θαυμασμού προς την πατρίδα, εις μίαν αντίληψην περί της υψηλής αρετής των ηρωικών τέκνων της, η οποία δεν είνε του κοινού ανθρώπου. 0 Κάλβος βλέπει με το καθαρόν όμμα της θεϊκής ψυχής την εικόνα της πατρίδος, μέσα εις φως και δόξαν ουρανίαν· η μορφή της δεν εγγίζει διό­ λου την γην. Κατά τούτο δε είνε ο κατ' εξοχήν μεγαλο­ φάνταστος και μεγαληγορώτατος των ποιητών μας εγώ δεν διστάζω να τον ονομάσω αληθινά μέγαν ποιητήν» (σ. 38-39). Οι όροι με τους οποίους προσδιορίζεται ο Κάλβος και η ποίησή του εξασφαλίζουν τη μοναδικότητα, αλλά προσδίδουν συγχρόνως στην καλβική ποίηση απόκοσμο χαρακτήρα. Η εξαϋλωμένη εικόνα της πατρίδας και η «θεϊκή ψυχή» του Κάλβου τοποθετούνται σε ένα σύμπαν που καλείται να αναλάβει παραδειγματικό ρόλο για την Ελλάδα του 1916: «Εις ποταμούς φωτός και δόξης βλέπη την μορφήν της μεγάλης πατρίδος ανυψουμένην ο ποιητής και πέριξ αυτής ως χορούς αγίων λάμποντας τους ήρωός της. Προς την δόξαν, προς το φως αυτό ας στρέψωμεν και ημείς το βλέμμα της ψυχής μας. Αυτό ζητεί ο ποιητής» (σ. 55-56). Όπως φαίνεται και από το παραπάνω απόσπασμα, ένα ζήτημα που απασχολεί τους μελετητές κατά τη συγκε­ κριμένη περίοδο είναι η συγχρονική λειτουργικότητα των Οδών. Έτσι, όπως σημειώνει ο Σωτηριάδης, ενώ «καιροί μεγάλοι εγέννησαν τον Κάλβον και των μεγάλων τούτων καιρών η διάνοια ενέπνευσεν αυτόν» (σ. 12), εν συνεχεία, «όταν οι καιροί εκείνοι παρήλθον, τότε ήταν ανάγκη να παρέλθη και το τέκνον αυτών, ο ποιητής» (σ.

12). Η στενή συνάφεια δηλαδή του Κάλβου με την επο­ χή του και ακολούθως η παρέλευσή της και η μεταβολή των επερχόμενων κοινωνικών συνθηκών σηματοδοτούν τον παραγκωνισμό του καλβικού έργου. Η ετοιμότητα, συνεπώς, μιας κοινωνίας και η διεύρυνση του «αισθητι­ κού ορίζοντά» (σ. 11) της, ώστε να μπορεί να αποδεχθεί ένα έργο, είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξής της, τουλά­

χιστον έως το βαθμό ανάπτυξης της κοινωνίας στο πλαίσιο της οποίας εμφανίστηκε το έργο αυτό. Τα κείμενα του Σωτηριάδη και του Στουραΐτη είναι χαρα­ κτηριστικά των προβληματισμών σχετικά με ένα έργο του οποίου το περιεχόμενο κρίνεται κατάλληλο να ανταποκριθεί στις ιδεολογικές ανάγκες της εποχής των κριτικών, η ιδιόζουσα μορφή του, εντούτοις, δημιουργεί προβλήματα πρόσληψης. Η αποδοχή ενός τέτοιου έρ­ γου επιβάλλει την αισθητική καταξίωση της (γλωσσικής κυρίως) μορφής του. Και εφόσον η αποδοχή της συγκε­ κριμένης μορφής δεν είναι απολύτως εφικτή, επιλέγε­ ται η παρουσίασή της με τρόπο που δείχνει την εξομά­ λυνση και την ελαχιστοποίηση των προβλημάτων πρό­ σληψης που δημιουργεί, ώστε να αναδειχθεί ακόμη πε­ ρισσότερο το περιεχόμενο. Σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα με το περιεχόμενο του έργου ασχολείται ο Στουραΐτης σε άρθρο που δημοσι­ εύει το 1920.9Έναυσμά του αποτελεί η διαπίστωση της απουσίας από την καλβική βιβλιογραφία ερμηνευτικών προτάσεων «περί της αποτόμου διακοπής του ποιητικού σταδίου του Κάλβου» (σ. 134). Σύμφωνα με τον Στου­ ραΐτη, η βασική αιτία της σιωπής του Κάλβου είναι η ά­ μεση συνάφεια της ποιητικής του με την ελληνική επα­ νάσταση, την οποία εξυπηρετεί. Για την τεκμηρίωση της άποψής του ανασκευάζει όλες τις ενδεχόμενες αντιρ­ ρητικές πτυχές που προκύπτουν και, κυρίως, όσες σχε­ τίζονται με ιστορικά ζητήματα. Έτσι, το γεγονός ότι, ό­ ταν ο Κάλβος παύει να δημοσιεύει ποιητικό έργο δεν έ­ χει ακόμα απελευθερωθεί ολόκληρη η χώρα, εξηγείται με αναγωγές στην κλασική παιδεία και στην πνευματική διαμόρφωση του ποιητή, αλλά και με την απόδοση σ' αυτόν πολιτικών προθέσεων (βλ. σ. 137). Η έρευνα, ωστόσο, και η ερμηνεία των λόγων της σιω­ πής του Κάλβου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μονό­ πλευρη, καθώς ο Στουραΐτης συρρικνώνει κάποιες σπο­ ραδικό διατυπωμένες εκδοχές και προσδίδει έναν επικαιρικό χαρακτήρα στην καλβική ποίηση, την οποία απο­ στερεί της καλλιτεχνικής διάστασης: «Εν γένει τα ποιήματά του δεν φαίνονται έργα τέχνης ή μελέτης και ασκήσεως, αλλά απόρροια εγκαρδίου πατριωτικού εν­ θουσιασμού. Από του πρώτου μέχρι του τελευταίου στίχου είναι καταφανής η έλλειψις οιασδήποτε προσπά­ θειας, όπως αι ωδαί λάβωσιν καλλιτεχνικήν τινό μορ­ φήν. Η σκέψις, η έκφραοις παραμένει απαράλλακτος η αυτή μέχρι των ελάχιστων λεπτομερειών. 0 Κόλβος εν αίσθημα εκφράζει· μία μόνη σκέψις διαφαίνεται εις τα ποιήματά του, ο ενθουσιασμός προς την πατρίδα. 0 εν­ θουσιασμός ούτος είναι θείος. Η ψυχή του δύο τινό ε­ γκλείει, την αγάπη προς την πατρίδα και την αρετήν. Ι...1 Την ποίησιν λοιπόν θεωρεί ως υποχρέωσιν, ως καθήκον

109

του ιερόν, οφειλόμενον εις την πατρίδα, όχι ως έργον ή τερπνήν ενασχόλησιν» (ο. 134-135). Η αναφορά στη φιλοπατρία που τροφοδοτεί την ποίηση του Κάλβου και στην έλλειψη καλλιτεχνικής επεξεργα­

κατανόηση και ανάδειξη του έργου με την απαιτούμενη κάθε φορά ετοιμότητα και ανταπόκριση της κοινωνίας, ο Παράσχος μεταθέτει την καταξίωση στις προσδοκίες που δημιουργεί το ίδιο το έργο. Τα στοιχεία αυτά δεν εί­

σίας των Ωδών διατυπώνεται πιο εμφατικά από ό,τι στο κείμενο του ίδιου το 1915.™ Ωστόσο, αυτή η έμφαση δε σηματοδοτεί μεταστροφή των απόψεων του Στουραΐτηαντίθετα, φαίνεται να ενισχύει την πεποίθηση που διατύ­

ναι μόνο αισθητικά· είναι και ηθικά. Γιατί, με εξαίρεση το «επιτηδευμένο μετρικό σύστημα» (σ. 16), όλα τα υπό­ λοιπα μορφικά χαρακτηριστικά ίσύνθεση «κλασική», «ε­ νότητα στην έμπνευση και την εκτέλεση», «αντιθέσεις σοφά διαβαθμισμένες», «μαεστρία L .l στην ενορχή­ στρωση των θεμάτων», εικόνες μεγαλειώδεις κ.λπ. (σ.

14-15)1, καταξιώνουν το έργο· εκείνο όμως που το αναδεικνύει είναι η ηθική διάστασή του, η οποία χωρίς να γίνεται ηθικολογία ή διδακτισμός (σ. 11), «αναδίνεται σαν ένστικτο, σαν κάτι σχεδόν ασυνείδητο, αναδίνεται ακριβώς με τη δύναμη ενός πάθους» (σ. 13). Η ηθική είναι εκείνη που γεφυρώνει την απόσταση που παρατηρείται ανάμεσα στο περιεχόμενο και τη μορφή του καλβικού έργου. Η απόσταση αυτή επισημαίνεται α­ πό τον Παράσχο σε κείμενο που δημοσιεύει το 1921. Και στο κείμενο αυτό τονίζεται η έλλειψη καλλιτεχνικής αυτοτέλειας και η πριμοδότηση του πατριωτικού περιε­ χομένου: «Ι...1 Όπως κι αν έχει το πράγμα, ο Κάλβος φαίνεται να έβαζε μάλλον την τέχνη σε δεύτερη μοίρα παρά την πατρίδα· την ποίηση παρά την απόλυτη ηθική, την φιλελευθερία του. Γι' αυτό κ' η ποίησή του είναι πιο πολύ όργανο του πατριωτισμού του, παρά άδολη, ανι­ διοτελής καλλιτεχνική έκφραση. Και σε τούτο ο Κάλβος διέφερε κι απ' τον Goethe κι απ' τον Σολωμό. Φαντάζο­

πωνε στον επίλογο του κειμένου του, ότι οι Ωδές θα επανεκτιμηθούν και θα γίνουν πρότυπο ποιήσεως- θα παρα­ δειγματίσει δηλαδή ένας ποιητής που με κινητήρια δύνα­ μη τον πατριωτισμό και την έμπνευσή του κατόρθωσε να γράψει ένα σημαντικό έργο πατριωτικού περιεχομένου. Αν για τους μελετητές που ασχολούνται περιφερειακά με την κριτική λογοτεχνικών νεοελληνικών κειμένων το περιεχόμενο του έργου κρίνεται αρκετό για την αποδο­ χή της μορφής, δε συμβαίνει το ίδιο στην περίπτωση του Κλ. Παράσχου. Η βασική άποψη για τον πατριωτικό χαρακτήρα των Ωδών μοιάζει να αποδοκιμάζεται σε άρ­ θρο που δημοσιεύει το 1919” , αφού εκλαμβάνεται ως μοναδικός υποκινητής για την ποιητική δημιουργία: «Είταν φυσικό, πατριώτης όπως ο Κάλβος, να υποτάξει την τέχνη του στην ηθική του. Η ποίηση του Κάλβου είναι όργανο του πατριωτισμού του και όχι αυτοτελής ανυ­ στερόβουλη έκφραση της πιο ενδόμυχης ουσίας του ανθρώπου» (σ. 11).

0 Κάλβος, ως πατριώτης ποιητής, παρουσιάζεται από­ λυτα επικαιρικός, στενά συνδεδεμένος με την εποχή στην οποία ζει· όποιο μεγαλείο ενέχει η ποίησή του εί­ ναι προϊόν της ηρωικής εποχής, η οποία διαμορφώνει και την ατομική του περίπτωση. Η στενή συνάφεια με την εποχή προκαλεί τον προβληματισμό για τη διάρκεια του έργου: «Τι θα γίνουν οι Ωδές, τι θα γίνει όλη η πα­ τριωτική ποίηση, αν αλλάξουμε μια μέρα ιδέες, ηθική, και λείψουν οι πατρίδες; θα μπορεί να συγκινεί ένας α­ ποκλειστικά πατριώτης ποιητής, όσο μεγάλα πατριωτικά γεγονότα κι αν τραγούδησε κι όσο κι αν τα τραγούδησε λαμπρά; Δεν ξέρω γι' άλλους. Όμως το Σούλι, ο Ιερός Λόχος, η Πάργα, θα εκφράζουν πάντα κάτι από την ου­ σία του δράματος του ανθρώπου, θα κλείνουν πάντα τα πιο αψηλά ηθικά διδάγματα, με μια άσβηστη αίγλη θ' α­ στραποβολούν οι ήρωες του Κάλβου, στο ηρώο της τέ­ χνης, η ηθική αλήθεια, η ηθική δύναμη, τα νάματα της αρετής θ' αναβρύζουν από το έργο του, σαν από πηγή. Μα και ανεξάρτητα από κάθε ηθική, οι Ωδές θα διατη­ ρούν την αξία τους σαν ποιητική μόνο έκφραση μιας ι­ σχυρής προσωπικότητας, και ο τόνος, η ορμή τους, η θερμή πίστη που τις δονεί, θα ξυπνούν και στου πιο άπι­ στου ακόμη ανθρώπου τα βάθη, μια ηχώ» (σ. 12-13). Σε αντίθεση με τον Σωτηριάδη, ο οποίος συνέδεε την

110

μαι πως η αυτοτέλεια της τέχνης είναι μια έννοια ακα­ τανόητη για τον Κάλβο».” Ωστόσο, την άποψη αυτή α­ νατρέπει η μορφή του έργου: «Αλλά τότε, αφού ήθελε την τέχνη του εξυπηρετική του πατριωτισμού του, γιατί προτίμησε να δώσει μια τόσο αριστοκρατική έκφραση στο κυρίαρχο αίσθημά του, έκφραση ακατάλληλη για τους πολλούς και συνεπώς και πατριωτικώς άγονη; Τά­ χα να μην την προώριζε για τους πολλούς; Τάχα να πί­ στευε πως μια ποίηση τόσο θερμή, τόσο υψηλή, τόσο ζωντανή σαν τη δική του δεν ήτο δυνατόν να μην εν­ θουσιάσει και τον πιο άμουσο ακόμα, τάχα να μην μπο­ ρούσε να εκφρασθεί κατ' άλλον τρόπο, ή μήπως στο ζήτημα αυτό ήταν πρώτα καλλιτέχνης, που τίποτε δεν τον ενδιέφερε τόσο, όσον η μορφική εντέλεια του έρ­ γου του, ποιητής ποιημάτων αιωνίων, κ' ύστερα πα­ τριώτης δηλαδή συντελεστής δημιουργίας μιας ευρύ­ τερης πατρίδας;» (σ. 97-98). Τα ερωτήματα του Παράσχου μένουν αναπάντητα, ενώ το ενδιαφέρον του μετατίθεται τώρα στον αποδέκτη του έργου. 0 πιο πρόσφορος τρόπος για να προσδιορι­ στεί η αμφιθυμία απέναντι στο έργο του Κάλβου είναι η σύγκριση με τον Σολωμό: «Ι.,.Ι ο Κάλβος μας εισάγει σε

μιαν ατμόσφαιρα αυστηρά ξένη, ενώ ο Σολωμός σε μια ατμόσφαιρα 'δ ική' μας- τα αισθήματα και συναισθήμα­ τα που εκφράζει θα μπορούσαμε, αν είμεθα ποιηταί, να τα εκφράσουμε κι' εμείς. Με το Σολωμό επικοινωνούμε άμεσα κι' αβίαστα· για να επικοινωνήσουμε με τον Κάλβο πρέπει να μετατοπιστούμε» (ο. 98). Η μετατόπιση, που παρουσιάζεται ως προϋπόθεση της επικοινωνίας, φαίνεται να προϋποθέτει, και υπαινίσσε­ ται, την απόσταση του καλβικού έργου. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη κριτική, που έδινε στις Ωδές ένα ζωντανό ενεργητικό ρόλο στο παρόν, ο Παράσχος αρκείται στην αισθητική συγκίνηση που ηροκαλεί το έργο, όπως άλ­ λωστε είχε σημειώσει στο κείμενο του 1919:«[...) το έργο αυτό, ο ύμνος αυτός ο όλος πάθος, που τόνιοε έ­ νας πατριώτης στη μοναδική ερωμένη του, την Ελλάδα, όσο μας συγκινεί, θα είναι αρκετή δόξα για τον Κάλβο» (ο. 20-21)· δε μεταφέρει δηλαδή το έργο στην εποχή του, αλλά μετακινείται ο ίδιος προς αυτό. Η επικοινωνία βασίζεται στη συγκινησιακή δύναμη και ό­ χι στη διδακτική φύση του έργου, και κοινός κώδικας α­ νάμεσα σ' αυτό και τον αποδέκτη κρίνεται η ηθική. Εφό­ σον τα πατριωτικά «αισθήματα και συναισθήματα» που εκφράζει ο Κάλβος, αλλά και ο τρόπος (μορφή) με τον οποίο τα εκφράζει, είναι ανοίκεια και δημιουργούν απο­ ρία στο σύγχρονο αναγνώστη επιλέγεται η ηθική ως στοιχείο ταυτότητας του έργου και ως όχημα για την κατανόησή του εκ μέρους του αναγνώστη: «0 Κάλβος δεν είναι ούτε ηθικολόγος ποιητής, ούτε διδακτικός, αλλ' απλώς και μόνον 'ηθικός' πατριώτης ποιητής. Αυ­ τός είναι ο λόγος που και σήμερα ακόμα μας συγκινεί και στο μέλλον, όταν θάχουν ίσως καταργηθεί οι πατρί­ δες και τον πιο άπαρτι αναγνώστη» (σ. 98). Έτσι όμως η ανάγκη μετατόπισης δεν εκπληρώνεται επαρκώς, κα­ θώς δεν επιχειρείται η ερμηνεία της «ατμόσφαιρας» του έργου, πράγμα που άλλωστε συμβαίνει στις περισσότε­ ρες κριτικές προσεγγίσεις του Παράσχου” Στην ουσία η ανάγκη ενεργητικής μετατόπισης είναι μία κριτική συμπεριφορά στην οποία δεν μπόρεσαν να ανταηοκριθούν και όσοι άλλοι ασχολήθηκαν με το έργο του Κάλβου κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, εφόσον έστιασαν το ενδιαφέρον τους στον εφελκυσμό και την προσαρμογή του έργου στην εποχή τους. Το καλβικό έργο, κυρίως λόγω της μορφής του, που είτε γίνεται αποδεκτή ως γνώριμη και προσπελάσιμη και ε­ πομένως δεν ηροκαλεί προβληματισμό (Σωτηριάδης, Στουραΐτης) είτε, αν και προσλαμβάνεται ως στοιχείο ιδιάζον, δεν ερμηνεύεται σε συναρμογή με το περιεχό­ μενο (Παράσχος) είτε τέλος απορρίπτεται με κριτήρια αισθητικά,14επιβεβαιώνει τον ανοικειωτικό χαρακτήρα του και προβληματίζει διαρκώς τον αναγνώστη. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλ. χαρακτηριστικό: «Αλλ’ επειδή τα ανδραγαθήματα των σημερινών Ελλήνων εξισούνται με εκείνα των αρχαίων, και νομιζονται άσματος αξία [...)»· επίσης: «Εις το ερχόμενον εάν μου φθάση η ζωή και η τύχη μου δώση αρκετήν ησυχίαν, θέ­ λω, ως παράδειγμα, προβάλειν στίχους ηροϊκούς υμνούντας τους κατά των ανιλεών τυράννων της πατρίδος θριάμβους του σταυρού και της των προμάχων μας αρετής»: Ανδρέα Κάλβου Ωδαί (κριτική έκδοση: F. Μ. Pontani - εισαγωγή: Κ. θ. Δημαράς - γλωσσάριο: Anna Gentilini), Αθήνα, «Ίκαρος», Ί1970)· τα παραθέματα: 172 και 173 αντιστοίχως.

2. Όπως σημειώνει ο Jauss, «ένα λογοτεχνικό έργο, ακόμη και τη στιγμή κατά την οποία εμφανίζεται, δεν συστήνεται ως κάτι απολύτως νέο εντός πληροφοριακού κενού, αλλά προ­ διαθέτει το κοινό του για μιαν εντελώς συγκεκριμένη μορφή πρόσληψης, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα της προειδοποί­ ησης, σήματα φανερά ή συγκαλυμμένα, οδηγίες που λανθά­ νουν το έργο και ενδείξεις που δημιουργούν οικειότητα». Βλ. Η. R. Jauss, «Η ιστορία της λογοτεχνίας ως πρόκληση για τις γραμματολογικές σπουδές» (1970), στον τόμο: Η θεωρία της πρόσληψης. Τρία μελετήμστα, (εισαγ.-μτφρ.-επίμετρο: Μίλτος Πεχλιβάνος), Αθήνα, «Εστία», 195,25-9Τ το παράθεμα: 57.

3. 0 Παλαμάς αξιοηοιεί, όπως άλλωστε αναφέρει και στη μελέ­ τη του, κάποια κείμενα του Σπ. Δε-Βιάζη και της Juliette Lamber για τον Κάλβο. Βλ.: Σπ. Δε-Βιάζης, «Βιογραφία Ανδρέου Κάλβου», εισαγωγή στο: ΗΛύρα Ανδρέου Κάλβου και α­ νέκδοτος ύμνος Αντωνίου Μαρτελάου, Ζάκυνθος, Εκ του τυ­ πογραφείου 0 Παρνασσός του εκδότου Σέργιου X. Ραφτάνη, 1881,9-12, Ση. Δε-Βιάζης, «Ανδρέας Κάλβος», Εβδομός, έτος Β', αριθ. 81 (15 Σεπτεμβρίου 1885), 442-444, και: Juliette Lamber, PoPtes Crecs Contemporains, Παρίσι, Calmann ίένγ, 188T η ελληνική μετάφραση: Ιουλιέττη Λαμπέρ, «Οι σύγ­ χρονοι ποιηταί της Ελλάδος, Ιόνιος Σχολή», (μτφρ.: Ευφρασία Κετσέα), Παρνασσός, τόμ. θ', τχ. 1 (Ιανουάριος 1885), 20-50.

4. Παρά την ύπαρξη κειμένων που προϋποθέτουν τη μελέτη του Παλαμά, όπως του Μ. Μητσάκη (1893-1894), του ΔεΒιάζη (1905), του Άρ. Καμπάνη (1906), ουσιαστικά ο Κάλβος «ανακαλύπτεται», όπως επισημαίνει ο Ν. Βαγενάς, τη δεύτε­ ρη δεκαετία του αιώνα: «Η γενική πεποίθηση, π.χ., ότι η ανα­ κάλυψη της ποίησης του Κάλβου από την κριτική τελείται το 1889 με την περίφημη διάλεξη του Παλαμά είναι ανακριβής για το λόγο ότι η διάλεξη αυτή ελάχιστα προσέχτηκε. Αν με­ λετήσουμε την τύχη της, θα διαπιστώσουμε άτι στην πραγ­ ματικότητα η κριτική ανακαλύπτει τον Κάλβο τη δεύτερη δε­ καετία του αιώνα μας, όταν έχουν δημιουργηθεί οι συνθήκες που επιτρέπουν την ανακάλυψη της ανακάλυψης του Παλα­ μά». Βλ.: Ν. Βαγενάς, «Παραμορφώσεις του Κάλβου», Το Δέ­ ντρο 71-72, Ανδρέας Κάλβος 121 (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1992,123-140· το παράθεμα: 124.

5. Ση. Στουραΐτης, «0 ποιητής Ανδρέας Κάλβος», Αθηνά, τόμ. 27 (1915), 273-304· α παραπομπές σε σελίδες του άρθρου θα ενσωματώνονται στο κείμενο. Στη συνοπτική μορφή της ομι­ λίας αυτής, που αναδημοσιεύεται ένα χρόνο αργότερα, α­ πουσιάζει κάθε αναφορά στο όνομα του Παλαμά και οι εν­ στάσεις που διατυπώνονται είναι υπαινικτικές. Βλ.: Σπ. Στουραΐτης, «0 ποιητής Ανδρέας Κάλβος (1792-1877) (sic)», Αγω­ γή Ε' και ΣΤ' (10 Ιουνίου 1916), 323-326.

6. 0 Παλαμάς έκανε λόγο για το αλλόκοτο και το «αλλοπρόσαλλον» της γλώσσας και για τα «περί την γλώσσαν ολισθή111

Τα έργα του Φρίντριχ Νίτσε σε καινούρια μετάφραση του Ζήση Σαρίκα • Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων - Αντίχριστος Ίδε ο άνθρωπος • Η θέληση για δύναμη • Τζέρυ Μπράουν Η άλλη Αμερική • Καρλ Πολόνυι Ο μεγάλος μετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ Η ιστορία των ουτοπιών • Μαρία Λουίζα Μπερνέρι Περιήγηση στην Ουτοπία • Μάρτιν Μπούμπερ Μονοπάτια στην Ουτοπία • Ζαν Μπωντριγιάρ Η καταναλωτική κοινωνία • Πωλ Βιριλιό Η πληροφορική βόμβα • Στέφανος Μπαλής Μαθηματικά και ποίηση • Χριστίνα Φλόκα Η φαρμακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη • Μωυσής Μιχαήλ Μπουρλάς Ελληνας, Εβραίος και αριστερός • Μαρκ Φερρό Η ιστορία υπό επιτήρηση • Πάτρικ Μπράντλιτζερ Αρτος και θεάματα • Χάννα Άρεντ Για την επανάσταση Άνθρωποι οε ζοφερούς καιρούς • Νικόλαος Μουτσόπουλος Διαδρομή αυτογνωσίας. Τα χρόνιατης παιδείας • Χρίστος Τσολάκης Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική • Γιώργος Χουρμουζιόδης Λόγια από χώμα • Ετέλ Αντνάν Περί πόλεων και γυναικών • Εντουάρ Ντυζαρντέν Έδρεψε δάφνες • Λώρενς Στερν Αισθηματικό ταξίδι • Τόμας Μπέρνχαρντ Οι Φτηνοφαγάδες • Ανα Νόθακ Οι ατυχίες της ψυχής • Γιαν Νέρουντα Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Ιθάν Ιλλιτς Για τις ανάγκες του ανθρώπου σήμερα • Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου Επιλογές και σύνολα. Ποιήματα (1965-1995) Δοκίμια και δοκιμασίες (ΚΙ1ΜΓΛί»>») 37003 Σκόπελος

Π

2

Τηλ. 0424-23277, 23283 031 -263363

ματα». Βλ.: Κ. Παλαμάς, «Οι Ποιπχαίχης Επχανήσου. Κάλβος ο Ζακύνθιος» (1889), Απαντα, τόμ. Β', Αθήνα, «ΓκοβόστηςΜπίρης», χ.χ., 28-59- οι αναφορές: 49,58 και 51 αντιστοίχως.

7. Γ. Σωτηριάδης, «Ανδρέας Κάλβος», στον τόμο: Διαλέξεις Φι­ λολογικού Συλλόγου Παρνασσού 4. Διαλέξεις περί Ελλήνων ποιητών του /Θ' αιώνος, Αθήνα, Τύποις Π. Δ. Σακεήήαρίου, 1916,3-56. Οι παραπομπές σε σελίδες θα ενσωματώνονται στο κείμενο.

8. Παρά τη μνεία στον Παλαμά και την επαινετική αναφορά στη μελέτη του, ο Σωτηριάδης δε χάνει την ευκαιρία να αναφερ­ θεί, σε ανύποπτο χρόνο, στην παράλληλη με τον Παλαμά «ανακάλυψή» του: «Προ εικοσιηέντε περίπου ετών, ότε και ε­ γώ χωρίς να γνωρίζω την κατά το 1888 ομιλίαν του Παλαμά, κατά σύμπτωσιν περίεργον ανεκάλυπτα τον πρώην άλως ά­ γνωστόν μου Κάλβον και, ευτυχής διά το εύρημά μου, εδίδασκα τότε τρία δημόσια μαθήματα εδώ εις τας Αθήνας περί του "μεγάλου μου ηοιητού" [...)»(ο. 28).

9. Σπ. Στουραΐτης, «Διατί ο Κάλβος εποίησεν είκοσι μόνον ωδάς». Εκπαιδευτική Επιθεώρηοις Ε' (Μάιος 1920), 134-138. Οι παραπομπές σε σελίδες θα ενσωματώνονται στο κείμενο.

10. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι από το 1915 έ­ ως το 1920 δημοσιεύονται κείμενα που αφορούν στην εξωλογοτεχνική και κοινωνική δραστηριότητα του Κάλβου. Βλ.: Camillo Antona Traversi, «Notizie e document! sopra Andrea Calbo», Rassegna Critica della Letteratura Italiana, έτος XXI (1916), 162-177, και: Σπ. Δε- Βιάζης, «Τα ιταλικά και τα εν πεζώ έργα του Κάλβου», Ελληνική Επιθεώρηοις 115-126 (Μάιος 1917-Απρίλιος 1918), 450-452, 500-502, 514-515 α­ ντίστοιχος, και: Ελληνική Επιθεώρηοις 133-138 (Νοέμβριος 1918-Αηρίλιος 1919), 533-534, 549-550, 562, 578, 594-595 αντιστοίχως.

11. Κλ. Παράσχος, «Ανδρέας Κάλβος», Οι Νέα, τόμ. Α' (1919), 118 (=Κλ. Παράσχος, Δέκα Έλληνες Λυρικά, Αθήνα, «Φέξης», !1962 (Ί937), 9-2Τ οι παραπομπές σε σελίδες εντός του κειμένου αφορούν στην τελευταία έκδοση).

12. Κλ. Παράσχος, «Κάλβος», Μούσα 6 (Ιανουάριος 1921), 97-98 το παράθεμα: 97. Οι παραπομπές σε σελίδες θα ενσωματώ­ νονται στο κείμενο.

13. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Κ. Στεργιόπουλος, «συνή­ θως όμως το αγκάλιαζε περισσότερο το θέμα του, πλησίαζε πολύ κοντά, το περιχαράκωνε και το πολιορκούσε, προσπα­ θώντας να συντονιστεί με το κλίμα του ποιητή ή του συγ­ γραφέα, μα σπανιότερα κατόρθωνε να το διαπεράσει, για να φτάσει ως τον πυρήνα». Βλ.: Κ. Στεργιόπουλος, «Κλέων Πα­ ράσχος και Τέλλος Άγρας. Δύο αντιπροσωπευτικές φυσιο­ γνωμίες της κριτικής του μεσοπολέμου», στον τόμο: Η κριτι­ κή στη νεότερη Ελλάδα, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελλη­ νικού Πολιτισμού και Γενικής Ποιδείας-Ίδρυμα Σχολής Μωραΐτη, 1981,177-199- το παράθεμα: 183.

14. Την ίδια περίοδο δημοσιεύεται η απορριπτική για την καλβική μετρική μελέτη του L. Roussel, La versification Oe ΑηΟτέ Kalvos, Αθήνα, A. Raftanis, 1922. Βλ. και τα αρνητικά σχόλια για τον Κάλβο που προέρχονται από τη σύγκριση με τον Σο­ λωμό, του: Γ. Μ. Αποστολάκη, Η ποίηση στη ζωή μας, Αθήνα, «Εστία», χ.χ. (Ί923), 91-92.

Φωνές α γ γ έ λ ω ν : Συνομιλίες ποιητών «Αγγελος εξάγγελος μας ήρθε από μακριά» L Σαββόηουλος

του

MIXΑΛΗ ΤΣΙΑΝΙΚΑ

Η πρώτη σκέψη για το κείμενο που ακολουθεί δημιουργήθηκε σε μια αίθουσα μουσείου. Συγκεκριμένα, την προσοχή μας τράβηξε ένας ιδιό­ μορφος πίνακας κάποιου Αυστραλού ζωγράφου, αναρτημένος στη νέα πτέρυγα του Μουσείου Καλών Τεχνών της ΑδελαΤδας, με τίτλο Ο Τωβίτ και ο Άγγελος. Πρόκειται για το γνωστό βιβλικό θέμα, τόσο αγαπη­ τό στους ζωγράφους, μόνο που αυτή τη φορά στην επιφάνεια του πί­ νακα βλέπαμε ένα σχεδόν εξατμισμένο Τωβίτ, σε κάποια πάμφωτη α­ κρογιαλιά, ενώ πάνω από το κεφάλι του πετούσε ένας ευδιάκριτος ψαρόμορφος άγγελος. Αυτό ήταν αρκετό για να θέσει σε ενέργεια κά­ ποιους μηχανισμούς κατανόησης παλαιότερων διαβασμάτων, τα οποία έρχονταν τώρα να δεθούν οργανικά. Ο ι ποιητές σ υ ν ο μ ιλο ύ ν Στην παρούσα εργασία θα αναφερθούμε στον «κριτικό» διάλογο των ποιητών. Γιατί, αν η κριτική προσπαθεί να κάνει τους δικούς της γενι­ κούς ή «εξωτερικούς» απολογισμούς, αναμφισβήτητα οι ίδιοι οι δημι­ ουργοί ανοίγουν συνεχή διάλογο με τους ανθρώπους της συντεχνίας τους. 0 διάλογος αυτός παίρνει όλες τις δυνατές μορφές, αναγνωρίσι­ μες ή μη, θετικές ή αρνητικές, φιλικές ή εχθρικές. Είναι πάντως γενικά παραδεκτό ότι οι σχέσεις παλαιότερων (προγόνων) και νεότερων ποι­ ητών είναι χώρος αναμετρήσεων και, όχι σπάνια, υπονομεύσεων. Στη νεοελληνική ποίηση, για να περιορίσουμε το πεδίο εργασίας μας, ο Σεφέρης, π.χ., «αντιστέκεται» και, όχι σπάνια, υπονομεύει μεγάλους προγόνους, όπως τον Σολωμό, τον Κάλβο, τον Καβάφη και τον Σικε-*

*0 Μ. Τσιανίκας είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο ΑδελαΤδας στην Αυστραλία 113

λιανό. Με τη σειρά του, βέβαια, θα υηοστεί την ίδια μοίρα, καθώς νεότεροι ποιητές προσπαθούν να «αντισταθούν» σε αυτό που αποδείχτηκε σεφερική «επέ­ λαση», με την έννοια ότι καταδυνάστευσε τα ποιητικά

Σεφέρη. Εδώ πρόκειται για διάλογο, ο οποίος κατα­ λήγει σε μια μελαγχολική ενατένιση του σεφερικού (και όχι μόνο) αγγελικού πλαισίου.

δρώμενα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Στην ε ­ νεργητική αυτή αντίσταση στο σεφερικό λόγο εμπλέ­ κεται ο Κύπριος ποιητής Κυριάκος Χαραλαμπίδης.

Θεοτοκάς - Σεφέρης: Το Κυπριακό κι άνοιξες τα μεγάλα σου τα μάτια κοιτάζοντας τον αρχάγγελο να γυμνάζεται με μια πύρινη ρομφαία. Σεφέρης

Το θέμα αυτό παίρνει εξαιρετικά ενδιαφέρουσες δια­ στάσεις, αφού στη συγκεκριμένη αναμέτρηση δεν πρόκειται απλώς για αισθητικές διαφορές ή άλλου εί­ δους «ενστάσεις» που αφορούν τεχνικές λεπτομέρει­ ες, αλλά για θέματα πολύ σοβαρότερα, εθνικά, όπως π.χ. εκείνο της Κύπρου. Είναι γνωστό ότι η κυπριακή «εμπειρία» του Σεφέρη στάθηκε αφορμή να συνθέσει ο ποιητής μια από τις πιο γνωστές ποιητικές του ενό­ τητες. Είναι γνωστό επίσης ότι ο Κυριάκος Χαραλαμηίδης έχει αφιερώσει το μέγιστο μέρος του μείζονος έργου του στην Κύπρο. Μέσα από την προσέγγι­ ση αυτή, μοιραία, συναντά συνεχώς τον Σεφέρη και η «κριτική» του στάση απέναντι στο μεγάλο ποιητή γί­ νεται αισθητή. 0 Χαραλαμπίδης, από την «επαρχία» του, οπλισμένος με το «εντοπισμένο» του κουράγιο, αλλά και με μια άλλη γνώση, λιγότερο λεία και γυα­ λιστερή, συλλογίζεται, ζυγίζει και απαντά στις «θέ­ σεις» του Σεφέρη με συστηματικότατη επιμονή. Αλλά αν το ποιητικό παρατηρητήριο του Χαραλαμπίδη είναι «εντόπιο», η εποπτεία του είναι πανοπτική και καθολικότερη από εκείνη του Σεφέρη. Τούτο εξηγεί επαρκώς και το γεγονός ότι ο Χαραλαμπίδης κατα­ φεύγει σχεδόν πάντα στην τεχνική της υπερθέασης, μέσα από τη χρήση των εννοιών, όπως φτερά, που­ λιά, άγγελοι κ.λπ.1 Οι απαντήσεις αυτές παίρνουν το χαρακτήρα μιας μερικής ή ολικής απόρριψης των α­ πόψεων του Σεφέρη, κάποτε όμως ο Χαραλαμπίδης συγκατανεύει αλλά και πάλι με τρόπο κριτικό. Διαβά­ ζοντας με μεγάλη προσοχή την Αμμόχωστο Βασιλεύ­ ουσα διαπιστώνει κανείς ότι ο Χαραλαμπίδης αντι­ στρέφει τις προσεγγίσεις του Σεφέρη, είτε πρόκειται για τις «μούλες» είτε για τα όνειρα,2 είτε την αποκά­ λυψη. Η αντιστροφή αυτή προεκτείνεται πιο επεισο­ διακά στη Μεθιστορία και στο Δοκίμιν. Οι τίτλοι των δύο τελευταίων συλλογών, από μόνοι τους, στοιχει­ οθετούν μια αποφασιστική εκκίνηση για την αντιπα­ ράθεση του ΧαραλαμπίδηΤ Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με ένα ποίη­ μα του Κύπριου ποιητή από την Αμμόχωστο Βασιλεύ­ ουσα, «Το στοιχείο του νερού», όπου γίνεται λόγος για αγγέλους, θέμα που έχει απασχολήσει και τον Σε­ φέρη. Στο συγκεκριμένο ποίημα δε διαπιστώνουμε τη συνήθη αντίσταση του Χαραλαμπίδη στην ποίηση του

J14

θα ξεκινήσουμε από την εποχή που το Κυπριακό κου­ δούνιζε έντονα στα αφτιά του ελληνισμού, στη δεκα­ ετία του '50. Τότε ήταν που παίχτηκαν πολλές και πε­ ρίεργες καταστάσεις και οι οποίες έθεταν το επίμονο θέμα της στάσης του ελληνισμού απέναντι στην αγγλοκρατία της Κύπρου. Εδώ αξίζει να αναφερθούμε σε μια σημαντική ανταλλαγή απόψεων του θεοτοκά με τον Σεφέρη. Αυτό ελπίζουμε να μας δώσει την α­ φορμή να κάνουμε καλύτερο απολογισμό των από­ ψεων του Σεφέρη και φυσικά αμέσως μετά του Χαρα­ λαμπίδη. Στις 22 Δεκεμβρίου 1954, 0 θεοτοκάς δημοσίευσε έ ­ να άρθρο στην Καθημερινή με τίτλ ο «Έλληνες και Άγγλοι» και υπότιτλο «Σκέψεις εξ αφορμής του Κυ­ πριακού». Συγκλονισμένος από τα γεγονότα εκείνης της εποχής και το ισχυρό αντιβρετανικό κλίμα στην Ελλάδα, προσπαθούσε μέσα από το άρθρο του να εκφράσει τη δική του γνώμη, να συμβουλεύσει νηφα­ λιότητα και ωριμότερη σκέψη, κάτι που ανταποκρίνεται στην ευρύτερη πολιτική σκέψη του θεοτοκά, ο ο­ ποίος υπήρξε σταθερός οπαδός της ευρωπαϊκής προοπτικής, βασισμένης στην αλληλοκατανόηση και τη συνεργασία των λαών. Στο εν λόγω κείμενο, λοι­ πόν, απορρίπτοντας κάθε «ανεδαφικό ρομαντισμό», «απογοήτευση», «σύγχυση» και «αμηχανία» (θεοτο­ κάς, 1996: 673-74), στην οποία έχει περιπέσει ο ε λ ­ ληνικός λαός, προτείνει να αναλογιστούμε τις ευθύ­ νες μας, να ζυγίσουμε τι οφείλουμε ιστορικά στους Άγγλους και τι μας οφείλουν αυτοί. Μόνο με την ακριβοζυγισμένη αυτή προοπτική θα μπορέσουμε να σταθούμε υπεύθυνα στα πόδια μας και με σύνεση θα μιλήσουμε για μια μελλοντική συνεργασία, βασισμέ­ νη στην αλληλοκατανόηση, στο ευρωπαϊκό πλαίσιο (η Μόσχα καραδοκεί, σημειώνει ο θεοτοκάς). Γιατί, χωρίς αμφιβολία, οι Άγγλοι μάς αδικούσαν με το Κυ­ πριακό, αλλά δεν ήταν δυνατόν -για τον θεοτοκά- να λυνόταν το θέμα κάτω από την επικράτηση του τότε πολιτικού κλίματος. Για να το θέσουμε με δικά μας λόγια, οι Άγγλοι, για τον θεοτοκά, βρίσκονται κάπου μεταξύ του καλού και του κακού -εξαρτάται από την ιστορική στιγμή και

προσέγγιση- και μόνο έτσι αξίζει να τους δούμε και ανάλογα να δράσουμε. Με άλλα λόγια -και για να το θέσουμε στην προοπτική τούτου του κειμένου- πρό­ κειται για «ενδιάμεσες» φιγούρες, κάτι σαν «αγγέ­ λους» του καλού και του κακού, χωρίς όμως να το δηλώνει έτσι ο θεοτοκάς. Με τις θέσεις αυτές ο θεοτοκάς χρεώθηκε έντονες και υβριστικές αντιδράσεις οι οποίες του στοίχισαν πολύ (κάποια στιγμή μάλιστα σκέφτηκε σοβαρά να φύγει από την Ελλάδα).

0 Σεφέρης, από τη Βηρυτό της «Φοινίκης» διάβασε το σχετικό κείμενο του θεοτοκά και λίγες μέρες αργότε­ ρα (στις 28 Δεκεμβρίου) του απευθύνει επιστολή στην οποία, έμμεσα, δηλώνει την αντίθεσή του και, χρησιμοποιώντας την έννοια της «συνείδησης» προ­ σπαθεί να του πει ότι θα έπρεπε να φανεί πιο ριζο­ σπαστικός στο κείμενό του: «Απόκριση σ' αυτό το αί­ τημα της συνείδησης περίμενα να βρω στο άρθρο του, Γιώργο. Θα μου πεις: δεν ήταν το θέμα μου - έ­ πρεπε να ήταν και αυτό» (Θεοτοκάς, 1996:1271). 0 Σεφέρης δεν ξεχνά να υπενθυμίζει ότι μεταξύ των καλύτερων φίλων του είναι κάποιοι Άγγλοι, ότι αγαπά την Αγγλία, αλλά τονίζει ότι οι «κατακτητές» Άγγλοι είναι οι χειρότεροι και ότι υποπτεύεται κάθε είδους κολονιαλισμό κ.λπ. Είναι γεγονός ότι ο Σεφέρης είχε ζήσει από κοντά την Κύπρο- μόλις ένα χρόνο νωρίτε­ ρα, το 1953, είχε κάνει την πρώτη του «αποκαλυπτι­ κή» επαφή με το νησί και μιλά «από πρώτο χέρι» για «μια γωνιά της γης» όπου υπάρχουν «400 χιλιάδες ψυχές από την καλύτερη, την πιο ατόφια Ρωμιοσύνη» (Θεοτοκάς, 1996:1270). Αν κάποιος διαβάσει προσεκτικότερα το κείμενο του Θεοτοκά, καταλαβαίνει ότι οι ενστάσεις του Σεφέρη ακούγονται λίγο υπερτονισμένες, αφού ο Θεοτοκάς κάνει λόγο για «ομαδική ευθιξία» και για «αυτοδιάθε­ ση των λαών» (σ. 677). Επίσης, θα πρέπει να ειπωθεί ότι ο Θεοτοκάς εκφράζει τις απόψεις του δημόσια και ας του στοιχίζουν πολύ, ενώ ο Σεφέρης προτιμά την πιο ασφαλή, «ιδιωτική» οδό, μια επιστολή (μπορεί ε ­ πειδή ήταν διπλωμάτης). Σήμερα βέβαια καταλαβαί­ νει κανείς ότι ο Θεοτοκάς είχε δίκιο και ότι διαφορετι­ κή θα ήταν η μοίρα του νησιού, αν κάποιοι κατόρθω­ ναν να υιοθετήσουν και να επιβάλουν πιο ψύχραιμη και στρατηγικά ωριμότερη στάση. Τούτο θα ήταν ί­ σως δυνατό να αποτρέψει τα μετά την ανεξαρτησία παρατράγουδα και ίσως να ακυρώσει το πραξικόπημα του 74 . Γιατί, τελικά, με την Κύπρο, επιτεύχθηκε το χειρότερο δυνατό αποτέλεσμα, και τούτο είναι που μάλλον δικαιώνει σήμερα τα λόγια του Θεοτοκά. Εκείνο όμως που αξίζει να τονίσουμε ιδιαίτερα εδώ είναι η «λεπτή» προσέγγιση εννοιών και συμφραζομέ-

νων, ξαφνικά εκείνο της «συνείδησης» και «ιδεολο­ γίας», καθώς στο θέμα αυτό θα επανέλθει ο Θεοτο­ κάς σε γράμμα του προς τον Σεφέρη (6 Ιανουαρίου 1955). Εκεί, αφού επαναλαμβάνει τις απόψεις του πε­ ρί «πολιτικής ανωριμότητας» κ.λπ. (τρόπο σκέπτεσθαι του Θεοδώρου Δεληγιάννη, παρατηρεί ο Θεοτοκάς), η οποία α π ο τελεί κοινό πολιτικό σύμπτωμα στην Ελλάδα (το πληρώσαμε με τη μικρασιατική κατα­ στροφή, συμπληρώνει ο Θεοτοκάς), θα τοποθετηθεί και στο θέμα της «συνείδησης»: Μου θέτεις, στο γράμμα σου, ένα αίτημα της αυνείΰηοης που έήειφε. Λες, αηό το άρθρο μου. Δεν έχεις δίκιο, φίλε μου. Το ιδεολογικό ζήτημα που θέτω εγώ δεν είναι, στην ουοία του. αυτό τούτο το αίτημα που θέτεις εσύ-, Και μήπως δεν τονίζω την κύρια ευθύνη και το άδικο των Άγγλων; Και δεν τους καλώ να ξυπνήσουν; (Θεοτοκός-Ζεφέρης. 160).

0 Σεφέρης θέτει το θέμα συνείδησης ως κάτι το ξε­ χωριστό, ενώ ο Θεοτοκάς το εντάσσει στο χώρο της ιδεολογίας. Για τον Θεοτοκά, όποια και αν είναι η «συ­ νείδησή» σου, αν δεν εντάσσεται σε ένα «ισορροπη­ μένο» ιδεολογικό (και διανοητικό) πλαίσιο δεν είναι δυνατό να λειτουργήσει πραγματικά. Τούτη η σχετικά ήπια αντιπαράθεση Θεοτοκά-Σεφέρη για το θέμα της αγγλοκρατίας στην Κύπρο φανερώνει διλήμματα και οριακές κρίσεις στα θέματα επιλογών και στρατηγικών τα οποία ταλάνισαν την πιο πρόσφα­ τη ιστορία μας. Για το Κυπριακό θα δοθεί η ευκαιρία στον Θεοτοκά να επανέλθει, κάνοντας ακόμη πιο σα­ φείς τις απόψεις του, με δύο δημόσια κείμενά του: «Η πορεία προς την ελευθερίαν» (Θεοτοκάς 1996:678681) και «Περί το Κυπριακόν» (Θεοτοκάς 1996:682683). Ο Σεφέρης βέβαια θα γίνει πιο «ειδικός» στα θέματα περί Κύπρου μέσα από τα ποιήματά του. Ειδικότερα στα «κυπριακά» του ποιήματα υπάρχουν άμεσες ανα­ φορές όπου διαφαίνεται η απέχθειά του στην αγγλι­ κή αποικιοκρατία («Στα περίχωρα της Κερύνειας»), παράλληλα όμως υπάρχει και μια άλλη προσέγγιση, κοντινή στις θέσεις του Θεοτοκά («Σαλαμίνα της Κύ­ προς»). Τέλος, στο «Αγιάναπα Α» υπάρχει εκείνη η σημαντική αναφορά στον «άγγελο», στο τέλο ς του ποιήματος: «Παράξενο, το βλέπω εδώ το φως του ή­ λιου- το χρυσό δίχτυ/όπου τα πράγματα σπαρτα­ ρούν σαν τα ψάρια/που ένας μεγάλος άγγελος τραβ ά /μ α ζί με τα δ ίχτυα τω ν ψαράδων» (Σεφ έρης, 1985:223). Δε θα ήταν άστοχο εδώ να αναφέρουμε ότι κάποιος κριτικός στο παρελθόν (αν και «φιλολογι­ κά» αστήρικτα) είχε υποστηρίξει ότι ο σχετικός άγγε­ λος είναι «Άγγλος».

115

Άγγελος - Άγγλος και «Το στοιχείο του νερού· Τον άοπρον άγγελον με τα κατάμαυρα πτερά μην τον ξεχνάτε. Εμπειρικός Ας παραθέσουμε όμως το ποίημα του Χαραλαμπίδη, το οποίο βρίσκεται στο κέντρο τούτης της προσέγγι­ σης. Εκεί που πότιζα τον κήπο κατέβηκε ένας άγγελος ξυλάρμενος και κάθισε στην πέτρα. Δοσμένος όπως ήμουνα στο έργο μου δεν πρόσεξα ευτυχώς την παρουσία του όσο που παρά τρίχα να τον έβρεχα. (Λίγες σταγόνες βέβαια δεν πειράζουν.) Τον καλημέρισα καθώς καλημερίζουν το γείτονά τους τα πουλιά, θα 'ρθει να πιει νερό έτσι ψιθύρισα σχεδόν στ' αυτί μου, όταν ακατάδεχτος έφυγε ορχεύοντας στον αέρα. Θυμωμένος του πέταξα ένα κουβά και τον πίτυχα ίσια στο κεφάλι. Ζυγώνοντας με δίκανο στα δυο μου χέρια και κυνηγού φλασκί και άρβυλα σπουδαία τον έβλεπα να σούρνεται στα θάμνα. Κακότυχε, του φώναξα, τι πολεμάς να κάνεις; Όπλισα και του έριξα ■οι χαρτούτσιες σκόρπισαν πέρα δώθε, σαν ο στόχος να ήτανε στην περιφέρεια κι όχι στο κέντρο. Αυτό μου θύμισε τη Μια Μηλιά και τις Χαμίτ Μάντρες, τους βροχερούς αλεξιπτωτιστές και μεις με χίλια παρακάλια και κακήν κακώς εξοπλισμένοι ρίχναμε. Μες στα πορτοκαλιά μεταξωτά τους κατέβαιναν και κρύβονταν από τις σφαίρες τις κούφιες κι ανεπρόκοπες των Πανελλήνων. Η προδοσία το χέρι πώς στολίζει μ' ανάξια φύση και σκόρπια μάρμαρα! Ένας μονάχα, ένας από λάθος τ' αγέρα ξέμεινε αλεξιπτωτιστής ανάμεσο των δυο χωριών και της κραιπάλης των όπλων απ' τις δυο πλευρές. Σε μια παλιούρα σούρθηκε αυτός, σ' έναν κορμόν ελιάς. Αυτό μου θύμισε όλος τούτος ο άγγελος που σε καιρούς ειρηνικούς τον πίτυχα. Θα έμενε ακόμα ξαπλωμένος εκεί που βρίσκονται τ' ανέμου τα ξεσκλίδια, αν δεν είχα την πρόβλεψη να φύγω και να κρυφτώ κι εγώ πίσω από φράχτη. Ήρθε κοντά μου, μ' άρπαξε από πίσω κι «ηλίθιε·, μου φωνάζει,«βλέπεις που μ' αιμάτωσες;· Κι από το σιδερένιο του κεφάλι

Π 6

βγάζει ένα κουνουπίδι κατακόκκινο. «Έλα μαζί μου τώρα για να μάθεις·. Πουλί που κώφευε στις άθλιες παρακλήσεις του λαθροκυνηγού «μη. μη, παρακαλώ·, στις παρακλήσεις του τοπίου, «και σου χαρίζω αυτά και κείνα και τα δυο βουνά·, τίποτα, τίποτα, έτσι φτάσαμε στην πόλη όθε κρατά η γενιά μου. Τι ξέρεις από δαύτην; μ' αρωτάει σφιχτά. Του λέω το Σε γνωρίζω από την όψη, προσθέτω και την κόψη, τα θαλάσσωσα. Μ' απαρατάει σαν καύκαλο χελώνας και πέφτω σε όχθη ποταμού λίθινου. Σηκώνομαι κι εγώ και κούτσα κούτσα πηγαίνω στ' αδειανό ραφείο, χτυπάω. Ήθελα λίγο παντελόνι και πουκάμισο, παυσίπονα, φλεβίνη, λευκοπλάστη. Βρήκα μονάχα μία πόλη ολοτσίτσιδη, κρυμμένη μες στα θάμνα ως Οδυσσέας να τρέμει σύγκορμη στα νύχια του χειμώνα. Τόσο πολύ πυρετωμένη δεν την είδα, ξέβαφη, δίχως πέδιλα, χωρίς τουφέκι. Τα δέντρα γύρω της σχημάτιζαν χορό κι αυτή παρατημένη στο σωρό. Τότε λησμόνησα κάθε μου θλίψη, τη χάιδεψα και χάθηκα μες στο νερό του λιμανιού, όλο καρδιά και στήθος. Ήξερα πως σε λίγα χρόνια κάποιος άγγελος μοναδικός, ευαίσθητος, σταγών αηδόνος θα 'πεφτε μες στα χέρια μου κι εγώ το ψάρι το φουρκισμένο απ' τα παλιά μου τα καμώματα θα επιδιόρθωνα τις σκέψεις και τις πράξεις μου. Οκτώβρης 1980 Το παραπάνω ποίημα είναι αδύνατο να το προσεγγίσει κάποιος, αν δεν έχει στο νου του το ζεύγος άγγελοςΑγγλος. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει κατανοητό ότι πρό­ κειται για μια ιστορική καταγραφή, η οποία αναφέρεται στα γεγονότα του κυπριακού αγώνα (πριν και μετά την ανεξαρτησία και στα τραγικά γεγονότα του 1974). 0 «ξυλάρμενος» άγγελος είναι αυτός που έρχεται με τα καράβια, και δεν είναι άλλος από τον Αγγλο. Αυτού λοιπόν του αγγέλου, λέει ο Χαραλαμπίδης, καλό θα ή­ ταν να του τις «βρέχαμε» λίγο, αλλά όχι να παρασυρ­ θούμε σε ακρότητες. Οι αψυχολόγητες ακρότητες δη­ λώνονται με τους «τουφεκισμούς», οι οποίοι δεν αναι­ ρούν τον αγώνα, αλλά ελέγχουν τα επακόλουθα (ά­ κρατο και άκριτο εθνικισμό κ.λπ.). Για τούτο και τα «θα­ λασσώσαμε», λέει ο Χαραλαμπίδης, κάνοντας αναφο­ ρά στην αδέξια απαγγελία του εθνικού ύμνου («του λέω το Σε γνωρίζω από την όψη (...) τα θαλάσσωσα»).

Αυτή είναι η πρώτη φάση των γεγονότων, θα επακο­ λουθήσει, δυστυχώς, και δ εύτερη, απόρροια της πρώτης. Πρόκειται για τα γεγονότα της εισβολής, κα­ θώς Τούρκοι-«άγγελοι» πέφτουν από τον ουρανό. Η αποκάλυψη των συνεπειών και της τραγικής αλήθει­ ας θα συντελεστούν κατά τη διάρκεια αυτού του χα­ λασμού αλλό και μετά, καθώς ο ποιητής ξαναβρίσκει την πόλη του (την Αμμόχωστο): «δίχως πέδιλα, χωρίς τουφέκι» και ο ίδιος μεταμορφώνεται τελικά σε ψάρι. Πριν προχωρήσουμε σε κάποιο γενικότερο απολογι­ σμό των εννοιών ψάρι-πουλί και άλλων, θα πρέπει να πούμε ότι η σχέση αγγέλου-Άγγλου γίνεται και αλλού από τον Χαραλαμπίδη, με τρόπο πιο άμεσο. Ειδικότε­ ρα, στο ποίημα «Η τυραννία των λέξεων» στη Μεθιστορία, όταν ο Sir Ian Cilmour επισκέπτεται το νησί, στις 19 Απριλίου 1980, «για να δει και να μάθει», δια­ βάζουμε: Ήταν σαφής και σύντομος σαν που ταιριάζει σ' άγγελο του θανάτου με τα σύμβολα της νίκης. Θέλετε φαγητό; Κοπιάστε πρώτα να συζητήσουμε τους όρους του χωνέματος. Μην προκαλείτε, διάβολε, το φύλακα άγγελό σαςη εγγυήτρια Δύναμη θυμώνει αν τη ζορίσεις. (Μεθιστοριά: 105) Στη συνέχεια του ποιήματος, ακόμη καθαρότερα, δη­ λώνεται η συγγένεια Άγγλου-αγγέλου με άμεση ανα­ φορά και στη συνάφεια ετυμολογίας-ετοιμολογίας: Είπε και δίνει μια στον αρχηγό του κράτους κι ανέβηκε φηλά σαν ελατήριο Αγγλος ελεύθερο πουλί σημαίνει αυτή η λέξηΑγγλος από το άγγελος, το κατά συγκοπήν που λένε οι ετοιμόλογοι της ετυμολογίας. Τούτο το ποίημα της Μεθιστορίας έχει σχέση με τη συλλογή της Αμμοχώστου αφού χρονικά συμπίπτουν (1980). Το «Στοιχείο του νερού», όπως είδαμε, χρονο­ λογείται Οκτώβρης 1980· η «Τυραννία των λέξεων* Απρίλης 1980. Είναι πλέον σχεδόν βέβαιο ότι η συσχέτιση Αγγλου-αγγέλου γίνεται τον Απρίλη και, ασυ­ νείδητα ίσως, έρχεται να υλοποιηθεί πιο σοφιστικά τον Οκτώβρη στο «Το στοιχείο του νερού». Για την ι­ στορία των υπόγειων συνειρμών εδώ θα πρέπει να α­ ναφέρουμε ότι το στοιχείο του νερού (το νερό κυ­ κλοφορεί υπόγεια πριν γίνει πηγή) δηλώνεται από τον ίδιο τον ποιητή και αλλιώς· καθώς περιγράφει την αγωνία του να συνθέσει την «Τυραννία των λέξεων», καταλήγει: «Το ποίημα με βρήκε καταρρακτωδώς, 24 Απρίλη το βράδυ» (Μεθιστοριά·. 158). Σε τούτα ας προσθέσουμε ακόμη ότι ο ποιητής ανήκει στο ζώδιο

του Υδροχόου, όπως υπογραμμίζεται από τον ίδιο οτο ποίημα «Ομοίωμα» της Αμμοχώστου (ο. 94). Τέ­ λος δεν είναι άσχετο και το γεγονός ότι ο Χαραλαμπίδης, το 1967, εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλο­ γή με τίτλο «Η άγνοια του νερού». Εκεί διαβάζουμε το «προδρομικό» ποίημα «θαλασσινά στοιχεία» (ο. 45). Φαίνεται πως εκείνη η «άγνοια» στάθηκε τόσο ποιητι­ κή αλλά και προφητικά τόσο μοιραία για την Κύπρο. Στο ίδιο έργο διαβάζουμε το ακόλουθο ποίημα, με τίτλο «Η Νάντια είπε», όπου ξεχωρίζουν το θέμα του «ουρανού» (ποιητικής έμπνευσης), αλλά και εκείνο της ταύτισης με τα θαλάσσια στοιχεία (θυμίζει την ταύτιση του ποιητή με το «ψάρι», π.χ., στο ποίημα «Το στοιχείο του νερού» της Αμμοχώστου). Αν θέλης να πάρης το χρώμα της θάλασσας, μην κάνεις λάθη. Με κοίταξε, με είδε ανάμεσα στον ουρανό, «ντράπηκες που χτυπώ τα πόδια μου·. Ξαναχτυπά τα πόδια της. μου λέει •γίνου, παρακαλώ, σαν τη θάλασσα·, (σ. 51) Στην ίδια ποιητική συλλογή διαβάζουμε και το ποίημα «Ζωή των αγγέλων», όπου επιστρατεύεται η έννοια του αγγέλου για να αποδοθεί η πιο ζεστή και άμεση ανθρώπινη ευτυχία, η οποία όμως απειλείται από την πιο «μάλλινη ντροπή», αφού, ίσως, πάψαμε να αγα­ πάμε τη θάλασσα «σα θυγατέρα μας». Τούτο, η «μάλ­ λινη ντροπή», δυστυχώς, έμελλε να πραγματοποιη­ θεί λίγα μόλις χρόνια αργότερα. Να ξεπληρώσουμε τις υποχρεώσεις μας και να ζούμε κοντά, μαζί, στα όνειρά μας. Τη θάλασσα ν' αγαπάμε σα θυγατέρα και τα παιδιά μας όλα να τα στολίσουμε. Ύστερα να γλυκοηεθάνουμε, αγαπημένη, με ζεσταμένο χέρι, γιατί αν όχι, καλύτερ' από τώρα να φορέσουμε τη μάλλινη ντροπή. (σ. 49) Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε και την ιστορική διάσταση της Συνθήκης της Ζυρίχης (1960) και της α­ νεξαρτησίας της Κύπρου, όπου η Αγγλία, μαζί με την Ελλάδα και την Τουρκία, θα έπαιζαν το ρόλο της επί­ βλεψης της τήρησης των συμφωνιών. Με άλλα λ ό ­ για, η Αγγλία θα ήταν ένας από τους «προστάτες» άγγελους της ειρήνης στο νησί. Αποδείχτηκε όμως (ό­ πως και με τους άλλους δύο «αγγέλους») ότι ο άγγε­ λος δεν προστάτευε αλλά κατέστρεφε. Επομένως ο άγγελος εδώ είναι ο εκπίπτων άγγελος, ο οποίος επιφέρει και την καταστροφή. Όλα αυτά μας είναι γνωστά και από την ευρύτερη παράδοση (Γ7ο-

7/ 7

λαιά Διαθήκη, π.χ.), αλλά και από άλλες γνωστές α­ ναφορές στη λογοτεχνική παραγωγή. Εδώ θα περιο­ ριστούμε σε ένα μόνο παράδειγμα, το οποίο μπορεί να φωτίσει καλύτερα τη διπλή και αντιστρέψιμη σχέ­ ση αγγέλου-οατανά. Πρόκειται για το ζωγραφικό πί­ νακα Νέος Άγγελος τ ου Πολ Κλε. Στο σχετικό πίνακα ένας «ξυλάρμενος» άγγελος έχει γυρισμένες τις πλά­ τες του στο φουρτουνιασμένο παρελθόν και «ρίχνε­ ται» κυριολεκτικά πάνω στον καθρέφτη ενός φοβε­ ρού μέλλοντος. Αυτό τον άγγελο είδε ο τραγικός Μπένγιαμιν, τον αγόρασε, και τον κουβαλούσε για δέ­ κα χρόνια μαζί του, μέχρι σχεδόν την αυτοκτονία του, στα σύνορα της Ισπανίας. Αυτός ο «άγγελος» του ενέπνευσε ένα «μυστικιστικό» αυτοβιογραφικό κείμενο με τον τ ίτ λ ο «Agesilaus Santander», για τον οποίο ο Γκέσομ Σόλεμ, στο βιβλίο του Μπένγιαμιν και ο Άγγελός του, μπόρεσε να απο­ δείξει πειστικά ότι πρόκειται για αναγραμματισμό του Agelus Satan. 0 ίδιος σχεδόν «δίστομος» άγγελος επι­ σκέπτεται και την ποίηση του Χαραλαμπίδη -αντίγρα­ φο του αγγέλου του Μπένγιαμιν- καθώς, ως άλλος Λούσιφερ, αποκαλύπτεται στο ποίημα του Χαραλα­ μπίδη «σιδερένιος»: «από το σ ιδ ερ έν ιο του κεφάλι/βγάζει ένα κουνουπίδι κατακόκκινο», διαβά­ ζουμε στο ποίημά του. Το φάρι - Το αηδόνι ■ο άγγελος 0 Λόρδος Μπάΰρον συνήθιζε να πίνει ένα ποτήρι νερό κάθε απόγευμα η ώρα έξι ακριβώς. Ελύτης Υπάρχουν δύο σημαντικά στοιχεία στο ποίημα του Χα­ ραλαμπίδη, τα οποία απαιτούν κάποια ερμηνευτική παρέμβαση, για να μπορέσουμε να συλλάβουμε ολό­ κληρο το «υφάδι» του ποιητικού του γίγνεσθαι. Αυτά είναι που μας οδηγούν στην αρχή αυτού του κειμέ­ νου εκεί που με απορία κοιτάζαμε τον ψαρόμορφο άγγελο στον πίνακα του Μουσείου Καλών Τεχνών της Αδελαΐδας Ο Τωβίτ και ο Άγγελος. Τα στοιχεία αυτά είναι εκείνα του πουλιού και του ψαριού. Αυτό, με τη οειρά του, θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε επαρ­ κέστερα τη λειτουργικότητα της έννοιας «άγγελος» στο σχετικό ποίημα, αλλά και εκείνη του νερού. Η α­ ναφορά στο ψάρι εδώ μπορεί να δεχτεί πολλές ερ­ μηνείες και, κατά τον τρόπο του Χαραλαμπίδη, αντι­ στρέψιμες. Έτσι, το ψάρι, από τη «θετική» του σκοπιά, μπορεί να είναι το σύμβολο εκείνο το οποίο εξασφα­ λίζει ευκινησία, ιερότητα, επιβίωση κ.λπ. Μέσα από το πλαίσιο αυτό αξίζει εδώ να αναφέρουμε πόσο έ ­ ντονη είναι η παρουσία του ψαριού σε ζωγραφικές α­

Π 8

ναπαραστάσεις, ιδίως σε αρχαία κυπριακά αγγεία, ό­ που, συνήθως, εμφανίζονται μεγάλα υδροπούλια με ένα ψάρι στο ράμφος τους. Είναι γνωστή η αγάπη που τρέφει ο ποιητής για τούτες τις εικόνες και πόσο αυτές επηρεάζουν την τέχνη του (δες, π.χ., από την Αμμόχωστο το «Αγγείο ελεύθερου ρυθμού», ο. 124132). Αξίζει επίσης να αναφέρουμε εδώ ότι τα περισ­ σότερα από τα εικονικά αυτά ερεθίσματα μας έρχο­ νται από τη Γεωμετρική Εποχή, στην οποία ο ποιητής αρέσκεται να αναφέρεται, μια και κρυσταλλώνουν τις αρχικές και μόλις σχηματισμένες αισθητικές αντιλή­ ψεις για τον κυπριακό κόσμο και την πρώτη του «ά­ γνοια». Φυσικά υπάρχει και η «αρνητική» άποψη του ψαριού. Αυτή που δηλώνει φόβο, φυγή («είσαι ψάρι», λέμε) κ.λπ. Δε θα ήταν υπερβολικό να υποστηρίξου­ με ότι τα δύο παραπάνω μοντέλα «συμπιέζονται» ποι­ ητικά σε ένα από τον ποιητή της Αμμοχώατου. Ευρύ­ τερα βέβαια είναι γνωστή η σχέση ψαριού-λογοτεχνίας, όπως π.χ. το διαπιστώνουμε στο Μόμπι Ντικ, καθώς επίσης και στην καθοδικότερη παρουσία της φάλαινας και του Ιωνά στην Παλαιό Διαθήκηf. Μένει βέβαια να υπενθυμίσουμε και τον «Πορφύρα» του Σολωμού, και τούτο για πολλούς λόγους. Είναι γνωστό ότι στο σχετικό ποίημα δε γίνεται λόγος μόνο για το φοβερό καρχαρία, αλλά το ότι ο καρχαρίας αυ­ τός κατασπαράζει έναν ωραίο Άγγλο στρατιώτη, απο­ θεωμένο από τον Σολωμό. Εδώ μπαίνουμε φυσικό σε ένα είδος ερμηνευτικών υποθέσεων, οι οποίες βασί­ ζονται σε εκμετάλλευση ευρύτερων ποιητικών κοιτα­ σμάτων, αλλά τα σημάδια είναι εκεί για να μας οδη­ γήσουν προς μια τέτοια κατεύθυνση. Είναι βέβαιο και φιλολογικό εξακριβωμένο, αν και δεν τονίστηκε από κανέναν κριτικό ακόμη, ότι ο Χαραλαμπίδης, εκτός α­ πό άλλα ποιητικά μοντέλα (Δάντης, Σεφέρης, Βίβλο κ.λπ.), έχει στο νου του και τον ποιητή του Ύμνου. Ας υπενθυμίσουμε εδώ ότι στο «Στοιχείο του νερού» υ­ πάρχουν αναφορές οι οποίες μας βγάζουν γραμμή στον Ύμνο («του λέω το Σε γνωρίζω απο την όψη»), αλλά και το δίστιχο: «Η προδοσία το χέρι πώς στολίζει/μ' ανάξια φύση και σκόρπια μάρμαρα», τα οποία μπαίνουν στη καρδιά του «στοιχείου του νερού». Υπάρχουν πολύ περισσότερα τέτοια διάοπαρτα στοι­ χεία σε όλο το σώμα της Αμμοχώστου, εμβληματικά, για να οδηγήσουν προς την κατεύθυνση της Ζακύν­ θου. Με την έννοια αυτή, το «στοιχείο του νερού» συνδέει δυνατότερα τα νησιωτικά βιώματα ΚύπρουΖακύνθου. Η συνάφεια μπορεί να αποδειχθεί περισ­ σότερο, όταν κάποιος προσπαθήσει να αιτιολογήσει την αναφορά «σταγών αηδόνος» στο τέλος του ποιή­ ματος του Χαραλαμπίδη, και μάλιστα με τη βεβαιωτι­

κή κατάθεση του ποιητή: «Ήξερα πως σε λίγα χρόνια

μου δάκρυα» (σ. 98). Από τον Ύμνο δε λείπ ουν τα

κάποιος άγγελος/μοναδικός, ευαίσθητος, σταγών αηδόνος/θα 'πεφτε μες στα χέρια μου».

δάκρυα και τα θλιμμένα τραγούδια. Διαβάζουμε, π.χ.:

Γιατί άραγε αυτή η «σταγών αηδόνος» και τι σημαίνει

«Περασμένα μεγαλεία και διηγώντας τα να κλαις» (σ.

71). Με τον ίδιο τρόπο Εις τον θάνατον του Λορδ

το «ήξερα» που δηλώνει εδώ ιστορική και αντικειμενι­

Μπάιρον ο Σολωμός θα εκφραστεί με τα πιο δυνατά

κή γνώση του παρελθόντος; Πιστεύουμε ότι η απά­

αισθήματα για τον Άγγλο ποιητή, θα τον παρομοιάσει

ντηση θα πρέπει να αναζητηθεί σε αντίστοιχα παρα­

με τον Όμηρο (σ. 103) αλλά και θα μιλήσει για «υψη­

δ είγματα από την ευρ ύ τερ η ποιητική παράδοση.

λότατο ποιητή» (σ. 118) και θα αναφερθεί εκτενώς και σε δάκρυα και θρήνους, «κλαίγε, κλαίγε, Ελευθε­ ρίά» (σ. 125), αλλά και στη μελωδική «σταγόνα» λα­ λιάς του ποιητή:

Αρχικά θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι στα κυπριακά ποιήματα του Σεφέρη γίνεται αναφορά στο τραγούδι των αηδονιών στο ποίημα «Ελένη». Εκεί, όπως είναι γνωστό, καταδικάζεται ο πόλεμος και η βία, μέσα σε ένα νυχτερινό πλαίσιο των Πλατρών, υπό το επανα­ ληπτικό και λίγο θλιμμένο: «Τ' αηδόνια δεν σ' αφή­ νουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες» (Σεφέρης: 239)'.

-Ψάλλε Μπάιρον, του λαλούοε, Όσες βλέπεις ομορφιέςΚαι κειος, που εκρυφαγρικούσε Ανταπόκριση μ ' αυτές.

Μένει όμως -και κυρίως- να εξετάσουμε τα αγγελικά σολωμικά πρότυπα. 0 άγγελος εμφανίζεται αρκετές φορές στην ποίηση του Σολωμού, φορέας καλών ή κακών. Ας σημειώσουμε εδώ μόνο μία στροφή από

Βάνεται, τες τραγουδάει Μ' ένα χείλο αρμονικό. Και τα πάθη έτσι σου νγιάει, Πού τραγούδι πλέον ψηλό

τον Ύμνο στην Ελευθερία: Στέλνει ο άγγελος του ολέθρου Πείναν και θανατικόΠου με σχήμα ενός οκελέθρου Περπατούν αντάμα οι δυο. (ο. 84)

Συχνά εβράχνιασε η μιλιά του τραγουδώντας λυπερά. Πως στον ήλιον αποκάτου Είναι λίγη ελευθερίά, (σ. 103)

Εδώ ξανασυναντάμε τον Πορφύρα του Σολωμού, κα­

Αυτά είναι λίγα μόνο παραδείγματα για τον τρόπο με

θώς στο σχετικό ποίημα γίνεται άμεση αναφορά σε

τον οποίο Αγγλος, άγγελος και λυπημένο τραγούδι συμπλέκονται στην ποίηση του Σολωμού και αρδεύ­

νεαρό Αγγλο, που κατασπαράχτηκε από καρχαρία. Εκεί δίνεται μια «αγγελική» περιγραφή του Αγγλου νε­

ουν και την ποιητική χώρα του Χαραλαμπίδη. Αμεσο

αρού, ιδίως με την αναφορά στο «ξανθό κεφάλι»

αποτέλεσμα αποτελεί το γεγονός της συμπύκνωσης της φωνής του αηδονιού με το ιστορικό δάκρυ στην

(«κατά το στήθος το πλατύ και το ξανθό κεφάλι», σ.

255), αλλά και με την εξιδανίκευση του αιθέριου ν έ­

ποιητική εικόνα «σταγόνα αηδονιού».

ου. Όμως, εκεί συναντάμε και το «πουλί», το οποίο με τη σειρά του εξιδανικεύει σε μια ενοποιητική έξαρση

Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να θυμηθούμε και τον Κάλβο. Ο μεγάλος Έλληνας ποιητής -έζησε σημαντι­

φυσικό και μεταφυσικό κόσμο ως αγγελικό φτερούγι-

κό μέρος της ζωής του και πέθανε στην Αγγλία- μας

σμα:

έχει αφήσει πολλά στοιχεία για όσα μας απασχολούν εδώ. Η «Πρώτη ωδή» είναι αφιερωμένη στη «Βρετανι­

Πουλί, πουλάκι, που σκορπάς το θαύμα της φωνής σου, Ευτυχισμός ά δεν είναι το θαύμα της φωνής σου, Καλό στη γη δεν άνθισε, στον ουρανό, κανένα, (σ. 253) Φυσικό δεν πρέπει να ξεχνάμε και μια άλλη σημαντι­

κή Μούσα», με άμεσες αναφορές στον Μπάιρον, στην ποιητική «λύρα» και οε θλίψεις θανάτου: Ο Βύρων κείται ως κρίνος

κή αναφορά στο άγγελος-Άγγλος που σχετίζεται με την παρουσία του Μπάιρον, τόσο σημαντική για τον Σολωμό. Στις «Σημειώσεις του ποιητή» για τον Ύμνο. ο Σολωμός μεταγράφει από τον Don Juan του Μπάι­ ρον λόγια απελπισμένου Έλληνα ποιητή: «...οι γυναί­ κες μας χορεύουν αποκάτου από τον ίσκιον· βλέπω τα θέλγητρα των ματιών τους· αλλά όταν συλλογίζωμαι ότι θα γεννήσουν σκλάβους, γεμίζουν τα μάτια

Ανήρ κατά τον φύοεως νόμον τον άνδρα κλαίωδεν χύνονται τα δάκρυα ματαίως επί τον τάφον των ευδόκιμων, (ο. 100) Φυσικά δε λείπουν και οι άγγελοι: «ο άγγελος χορεύει το υ π ολέμου» (σ. 126), «Q ά γ γ ε λ ο ι, οπού

119

ετάχθητε/φ ύλακες του δικαίου» (ο. 132). «Φέρνει οταυρόν και βάϊα/ο πτερωτός άγγελος» (σ. 133), και: Πήγαινε εις τον παράδεισον μία δάφνη εκεί βλαστάνει άγγελος την φυλάττει λαμπρός, και την ποτίζει φάλλων τοιαύτα. (σ. 148)! Από τον άγγελο ως το πουλί η απόσταση δεν είναι μεγάλη, για να μην πούμε ότι συχνά πρόκειται για ταυτολογία. Για τούτο και στο ποίημα του Χαραλαμπίδη για τους αγγέλους, σχεδόν νομοτελειακά, στο τ έ ­ λος έπρεπε να συναντήσουμε το πουλί και το συνα­ ντήσαμε. Έπειτα από όσα όμως διαπιστώσαμε ως τώρα γίνεται εμφανές ότι στο ποιητικό εργαστήρι του Χαραλαμπίδη, ο οποίος διαβάζει με μεγάλη προσοχή και κατάνυξη την ευρύτερη ποιητική παράδοση, έρ­ χονται «μαγνητικά» να κολλήσουν οτα ποιήματά του τα «φτερό» πολλών άλλων πουλιών και αγγέλων και ειδικότερα εκείνα του Σολωμού, του Κάλβου, του Σεφέρη και του Μπάιρον. Ξαφνικά, όμως, ακούμε και το ωραίο φτερούγισμα κάποιων εκπληκτικά παρόμοιων πουλιών του Σικελιανού: απ' το πουλάκι το μικρό, ηόχει αλαφρό το στήθος, σταλάζει η στάλα τ' ουρανού, κυλάει ο τίμιος λίθος! (Ελύτης: 237) Ποιος δε θα έμπαινε στον πειρασμό να πει ότι η «πη­ γή» εδώ είναι ο Σολωμός; Αλλά, αν η πηγή είναι μία και μοναδική, η προσέγγιση δεν μπορεί να είναι μία,

τους, αλλά, υπενθυμίζεται εδώ, τίποτε δε γίνεται χω­ ρίς αγώνες (εξάλλου, ο ίδιος ο Αγγλος-όγγελος Μπάιρον έδωσε το αίμα του για την Ελλάδα): «Όσοι από σας ζορίζονται να καταλάβουν/ας βάλουνε στη θέση της φωνής λίγο αίμα», λέει ο ποιητής στο ίδιο ποίημα. Καταλήγει όμως (στο δεύτερο αυτό ποίημα) στην ουτοπική, «αγγελική», αλλά και μελαγχολική ώ­ ρα του πιο αβέβαιου, δυστυχώς, μέλλοντος: Όταν οι ερπύστριες θα μοιραστούν στη μέση οαν τα καρπούζια, τα πεπόνια, το ιλαρό φωμί, και το αίμα ξαναμπεί μες στην μπουκόλα του σώματος και τα φτερά στεριώσουν καλά στις αμασχάλες με κερί. (σ. 55) Το νερό - το δάκρυ Αιεί μοι δύνει μεν εν ούασιν ήχος Έρωτος άμμο δε αίγα Πόθοις το γλυκύ δάκρυ φέρει. Το «νερό» μπορεί να σώσει, μπορεί να σκοτώσει. Το δάκρυ είναι της χαράς, είναι και της λύπης. Έχει λοι­ πόν σημασία να το δούμε όχι απλώς ως νερό, αλλά και ως «στοιχείο», πράγμα που θα μπορούσε να μας επιτρέψει να το εξετάσουμε μέσα από τη «συνθετική» του ιδιότητα. Από τα κύματα της Κύπρου τινάχτηκε η Αφροδίτη, αλλά από τα ίδια αυτά κύματα έφτασαν και τα τουρκικά πολεμικά τον Ιούλη του 74 , ενώ οι περισσότεροι είχαν στραμμένη την προσοχή τους στις παραλίες λουσμένων. Από εκεί μας έρχονται και οι Αγγλοι-άγγελοι (Μπάιρον, Γλάδστον, Κόδριγκτον)

Εν συνεχεία του αγγέλου και των πτερύγων του εμείς οι Έλληνες, πλάνητες ως συνήθως, στο λιόγερμα του αγέρα μες στις φοινικιές θα σβήσουμε τη λάμπα της φωνής μας.

(του θεοτοκά)9, «ξανθά παιδιά της Ινγλιτέρας που στην Ελλάδα ήρθανε κι αγιάσαν», κατά τον Εμπειρικό (1980:16). Αλλά από εκεί και η αποικιοκρατική τους «προστασία», αιτία τόσων δεινών. Εδώ δεν μπορούμε να μη συλλογιστούμε και το «στοιχειό» των δημοτι­ κών ασμάτων, που «φυλάει» το νερό και κινδυνεύει ο κόσμος. Το «στοιχειό» αυτό, στην περίπτωσή μας, δε θα μπορούσε να ήταν άλλο από εκείνο της Αγγλίας. Γύρω από όλες τις παραπάνω έννοιες έρχονται να δεθούν τα πουλιά, οι άγγελοι, τα ψάρια, αλλά και στρατηγικές που βασίζονται οε μουσικές εμπνεύσεις, ποιητικά πρότυπα, ηρωισμούς και θυσίες, καταγγε­ λίες και μηνύματα· αλλά και θλίψη πολύ, όταν το θύ­ μα προσπαθεί να ξυπνήσει αισθήματα ενοχής των ισχυροτέρων, «συμμαχώντας» ή «διαφωνώντας» με άλλους ποιητές. Όλα αυτά συμπυκνωμένα σε μια «υ­ δρόβια» κόλαση, μείγμα από θαλάσσια στοιχεία και «δάκρυα» («ξανθών» αηδονιών10). Έτσι μας το θέτει ξανά ο Χαραλαμπίδης στο «Εξ αίματος φωνή» (στο δί­

Με άλλα λόγια: καλά είναι τα πουλιά και τα δάκρυά

δυμο ποίημα του «Στοιχείου του νερού». Σημειώνου­ με εδώ και το καλβικό «εις»):

ούτε μονοδιάστατη, είπαμε ότι πρόκειται για «πυ­ κνές» ποιητικές συμπτύξεις. Έτσι, αν το τελευτα ίο μέρος του ποιήματος του Χαραλαμπίδη ανακαλεί και αναπολεί ποιητικά ιδανικά πρότυπα, δεν παύει ταυτοχρόνως και σχεδόν ανεπαίσθητα να τα ελέγχει. Τού­ το, κατά την πάγια τακτική του Χαραλαμπίδη, τίθεται ειρωνικά και συνήθως υπό τύπο ερωτημάτων που δεν ακούγονται. Αυτό το διαπιστώνουμε καθώς δια­ βάζουμε το αμέσως επόμενο από το «Στοιχείο του νερού» ποίημα της Αμμόχωστου. «Εξ αίματος φωνή» ο τίτλος του (σ. 54-55), το ποίημα αυτό σαν να συνε­ χίζει και οαν να απαντά στο προηγούμενό του με τον ακόλουθο τρόπο;

120

Η Κόλαση βαθαίνει μέσα εις μία σταγόνα ύδατος αλμυρού■θάλασσα ή δάκρυ, ία. 55) Απαντούμε και ο Παράδεισος.11

□

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Δες σχετικά το άρθρο: «Χαραλαμπίδης: Υπό πτεροίς», σε προσεχές τεύχος του περιοδικού Θέματα Λογοτεχνίας (Καλοκαίρι 2001).

2. Δες σχετικά άρθρο μας: «Κρούοντας την πόρτα της Αμμόχωστου*, ΗΑυγή, 27.11.1998.

5. Μια συστηματικότερη προσέγγιση επιχειρείται στο βι­ βλίο μας Το Όνομα της Αμμόχωστου, το οποίο θα κυ­ κλοφορήσει προσεχώς.

4. Πέραν αυτού και διευρύνοντας το πλαίσιο, θα πρέπει να πούμε ότι ο Σεφέρης έχει θέσει την ποίηοή του στην κό­ ψη του λευκού και του μαύρου (π.χ. «αγγελικό και μαύ­ ρο φως», στην «Κίχλη», «δεν καταλαβαίνω τους ανθρώπους/όσο και να παίζουν με τα χρώματα/είναι όλοι τους μαύροι», στο «Διάλειμμα χαράς»,) αλλά και με αναφορές στην ευρύτερη αγγελολογίο. Στα κυπριακά ποιήματα του Σεφέρη συναντάμε επίσης τον άγγελο με την έννοια του αγγελιοφόρου, και μάλιστα εκείνου που μεταφέρει το ευχάριστο μήνυμα της αρχαίας Σαλαμίνας για την κα­ ταστροφή του περσικού στρατού: «-Ναι- ο μαντατοφό­ ρος τρέχει/κι όσο μακρύς κι αν είναι ο δρόμος του, θα φέρει/σ' αυτούς που γύρευαν να αλυσσοδέσουν τον Ελλήσποντο/το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας» (Σεφέ­ ρης: 265).

5. Τέλος, και για να συμπληρωθεί η σχετική εικόνα, η οποία σίγουρα «μεταφέρεται» και στην Αμμόχωστο με την «ενηλικίωση* του ποιητή (από την «άγνοια» στην πικρή «γνώση»), συμπεριλαμβάνουμε εδώ τα εξής τρία «Επι­ γράμματα» από την Άγνοια του νερού, όπου οι άγγελοι χαμογελούν και κλαίνε: Επαφή Οι Αγγελοι δε μπόρεσα να καταλάβω τι τραγουδούν, παιδάκι μου· ξύπνησες. Σου 'γγισα το χεράκι ως χαμογέλασες (1965). Δεινά πολλά Δεινά πολλά κι οι μέρες άφθονεςαυτό ραγίζει την καρδιά του αγγέλου μας (1967). Παράγραφος Όταν εκείνη πέθανε, άπλωσα τα φτερά μου να τη σκεπάσω και λυώσανε μαζί της (1965).

6. Στον Σεφέρη, ο οποίος μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα εδώ, συναντάμε το δελφίνι ή άλλα ψάρια, καθώς δηλώνεται το ακαριαίο στην ποίηση. Συναντάμε όμως και με την παρουσία του χταποδιού, όταν γίνεται λόγος για το με­ λάνι του (το σκοτεινό και «ακάθαρτο»), την αντιπαράθε­ ση με το φως και την «καθαρότητα» της επιφάνειας («Τρία κρυφά ποιήματα», Σεφέρης: 505). Στον Χαραλαμηίδη μπορούμε ακόμη να υπογραμμίσουμε μια μακρινή συγγένεια με την προφορική παράδοση των ψαριών που πηδούν από το τηγάνι κάποιου ιερέα και πέφτουν οτη θάλασσα. Η αναφορά εδώ γίνεται σε σχέση με την Κων­

σταντινούπολη, την οποία σαφώς έχει στο νου του ο Χαραλαμπίδης, καθώς συνθέτει την Αμμόχωστο. Στο ίδιο μήκος κύματος μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο «άγγε­ λος» του ποιήματος είναι ένας από το σμήνος εκείνο των αγγέλων και αρχαγγέλων που πετό πάνω από την Κωνσταντινούπολη- ένας από αυτούς έρχεται να ανακοι­ νώσει το τραγικό: «πόψετε το χειρουβικό κι ας χαμηλώ­ σουν τ' άγια».

7. Ας σημειώσουμε ότι ο Ερμής είναι ο αγγελιοφόρος (κα· λών-κακών ειδήσεων), ο θεός του «κέρδους» αλλά και ο κλέφτης. Μόνο ο Χαραλαμπίδης θα ήταν σε θέση να γράψει ένα ποίημα (ακολουθώντας τη δική του «αλχημική» μέθοδο) όπου ο Ερμής μεταμφιεσμένος σε Τούρκο (τουρκικά αεροπλάνα) έρχεται κακός άγγελος-μαντατοφόρος στο νησί και καθ' οδόν κλέβει τα «βόδια» της Κύ­ πρου.

8. Το σχετικό σκηνικό θα μπορούσε να το συμπληρώσει βέβαια και η καλβική στροφή του Καρυωτάκη: «Κι ο Μπάιρον ξέρει/πώς να το ζήοει/το «θείο Τραγούδι» (σ.

97).

9. «Δεν θα ανατρέξω στην ιστορία του 19ου αιώνα, στη μνήμη του Μπάΰρον, του Κάννιγκ, του Γλόδστον και στην ανάμνηση του Ναυαρίνου, γιατί μια τέτοια αναδρο­ μή θα μπορούσε ίσως να θεωρηθή, αυτήν την ώρα, σαν ένας άτοπος και ανεδαφικός ρομαντισμός» (θεοτοκάς, 1996: 675-74).

10. Σημειώνουμε εδώ τον αυθαίρετο καλλωπισμό «τ' αηδόνι τα χρυσοπούπουλά του» του λαϊκού τραγουδιστή, ο ο­ ποίος δεν έχει πρόβλημα να αθετήσει τη φυσική τάξη για λόγους ευποιίας.

11. Αλλά και ο Χαραλαμπίδης. Στα χέρια μας έχουμε ένα ση­ μαντικό ανέκδοτο κείμενο του ποιητή για τον Ρεμπό: «0 ιερός φόνος του Αρθούρου Ρεμπώ: Ανατολικό σχόλιο στην αντιστροφή της Παραδείσου», με το μότο του Σο­ λωμού: «Γλυκό 'ναι της παράδεισος να μελετάς τα κάλη».

ΠΗΓΕΣ 1. Ελύτης Οδυσσέας, Εν Λευκώ, «Ίκαρος», Αθήνα 1995.

2. Εμπειρικός Ανδρέας, Οκτάνα, «Ίκαρος», Αθήνα 1980.

5. θεοτοκάς Γιώργος, «Έλληνες και Αγγλοι». Στοχασμοί και Θέσεις. Τόμος Β', 1950-1966 (επιμ. Ν. Αλιβιζάτος), «Βι­ βλιοπωλείο της Εστίας», Αθήνα 1996, 675-677. Στο ίδιο: «Η περιλάλητη ένωση υπάρχει», 1270-1272.

4. θεοτοκάς Γιώργος και Σεφέρης Γιώργος, Αλληλογραφία (1930-1966), «Ερμής», Αθήνα 1881.

5. Κάλβος Ανδρέας, Ωδαί, «Ίκαρος», Αθήνα 1988.

6. Καρυωτάκης Κώστας, Ποιήματα. «Ερμής», Αθήνα 1977.

7. Scholem Cershom, Benjamin et son Ange, «Payot & Rivages», Παρίσι 1995.

8. Σεφέρης Γιώργος, Ποιήματα, «Ίκαρος», Αθήνα 1985.

9. Σολωμός Διονύσιος, Ποιήματα, «Ίκαρος», Αθήνα 1986.

10. Χαραλαμπίδης Κυριάκος, Η άγνοια του νερού, «Ίκαρος», Αθήνα 1967.

11. Χαραλαμπίδης Κυριάκος, Αμμόχωστος Βασιλεύουσα, «Αγρα», Αθήνα 1997.

12. Χαραλαμπίδης Κυριάκος, Μεθιστορία, «Αγρα», Αθήνα 1995.

121

Μια ά π ο ψ η π ε ρ ί νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής και της ι ο τ ο ρ ί α ς της του

ΒΡΑΣΙΔΑ ΚΑΡΑΑΗ'

ια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής δεν έ ­ χει γραφτεί μέχρι σήμερα και πιθανότατα δεν είναι ανάγκη να γραφτεί ακόμα. Κι αυτό όχι γιατί δεν υπάρχουν οι προϋ­ ποθέσεις ή το υλικό ή η θεωρητική προϋπόθεση ή, τέλος, επειδή δε διαφαίνεται η χρησιμότητα του εγχειρήματος.

JUU

Οι λόγοι είναι ευρύτεροι και άπτονται της γενικής διανοη­ τικής στάσεως στην οποία βρισκόμαστε σήμερα, όπως επίσης και της ειδικής εξελίξεως που έλαβε η ελληνική γλώσσα μετά την ίδρυση του ελληνικού κρότους. Ως κοινωνικό μόρφωμα, η ελλαδική επικράτεια χαρακτηρίζεται σε όλα τα επίπεδα από μια ενδιαφέρουσα απροσδιοριστία. Η πολιτισμική της φυσιογνωμία δεν έχει διαμορφώσει ούτε μερικές κεντρικές συνιστώ­ σες ούτε έχει αποκτήσει μια ηολυεπίπεδη ετερογλωσσία που θα δημι­ ουργούσε την ανάγκη για τη θεωρητική εξεύρεση ενός ενοποιητικού υπόβαθρου. Οι υπογλώσσες που αναπτύχθηκαν στα ελληνικά μοιά­ ζουν τόσο απόλυτα η μία με την άλλη ώστε να αποτελούν τελικώς παραλλαγές μιας και της αυτής παράδοσης, ενώ οι μεταξύ τους δια­ φορές να μην αποτελούν ρήξεις ή αντικρούσεις αλλά αποχρώσεις της ίδιας υπερ-γλώσσας. Επιπλέον, για να γραφ τεί μια ιστορία της νεοελληνικής κριτικής θα πρέπει να ξεκινήσουμε ορίζοντας και προσδιορίζοντας όλους τους ό ­ ρους αυτής της έκφρασης: τι είναι και πώς γράφεται σήμερα η ιστο­ ρία, τι είναι και πώς λειτουργεί η λογοτεχνική κριτική και, τέλος, τι ε ί­ ναι και πότε διαμορφώνεται η μυθική ιδιότητα του «νεοελληνικού».*

*0 Β. Καραήής είναι επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ 122

Ταυτόχρονα, κάποιες πρόσθετες διακρίσεις θα πρέπει να χαραχθούν ανάμεσα στην κριτική λογοτεχνίας και

ζέλου (1928-32), όταν διαμορφώνεται το απόθεμα των πολιτισμικών συμβόλων που χρησιμοποιούμε μέ­

το λογοτεχνικό δοκίμιο, όπως επίσης να καθορισθούν

χρι σήμερα για να μιλήσουμε για τον εαυτό μας, η

διακρίσεις μεταξύ λογοτεχνίας και ιστορίας και, τ έ ­ λος, να εξετασθούν ερωτήματα για το τι διαχωρίζει

πολιτισμική σφαίρα αρχίζει να αναπτύσσει την ετερο-

το ευρύτερα ελληνικό από το νεοελληνικό σε ζητή­ ματα σημασιολογίας και συμβολικής.

τάσεις που δεν ανήκουν μόνο στο Πανεπιστήμιο Αθη­

Όλα αυτά φυσικά μπορεί να δίνουν την εντύπωση μιας αριστοτελικής συλλογιστικής παραφροσύνης. Προσπάθησα αλλού να διατυπώσω την άποψή μου γι' αυτά τα αφετηριακά προβλήματα που θα οδηγού­ σαν σε μια παρόμοια εξερεύνηση. Εδώ θα πάρουμε ως δεδομένο ένα χρονικό σημείο, όταν διαμορφώνε­ ται δημόσιος χώρος στην ελλαδική κοινωνία, ο οποί­ ος αποκτά κέντρα εξουσίας, διαμορφώνει πολιτισμι­ κές πρακτικές και, τέλος, δημιουργεί τους κανόνες για τη μετεξέλιξη αυτής της πολιτισμικής νοόσφαι-

γλωσσική της δυνατότητα. Παρουσιάζονται, λοιπόν, νών αλλά και σε ένα δεύτερο κέντρο, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο στη Θεσσαλονίκη, ενώ πληθύνονται τα τοπικά κέντρα γύρω από βιβλιοπωλεία ή εκ­ δοτικούς οίκους της επαρχίας. Μετά το θλιβερό διάλειμμα του Εμφυλίου και την αι­ μορραγία της μετανάστευσης κατά τις δεκαετίες του '50 και του '60, που είδε τις καλύτερες διάνοιες να ε ­ γκαταλείπουν τη χώρα, η ελλαδική κοινωνία αποκτά συγκεκριμένες τάσεις και εντάσεις, που οδήγησαν σε

ρας.

περιστασιακές τριβές και διαλόγους. Τελικώς όμως, μόνο μετά το 1974 ο δημόσιος χώρος κερδίζει ευ­ στάθεια και ισορροπία, με αποτέλεσμα να πολλαπλα-

Όταν ο δημόσιος χώρος διαμορφώνει τη δυναμική

σιάζονται οι τάσεις και οι φωνές, να διαμορφώνονται

του, αρχίζουν οι επιμέρους δυνάμεις να συγκρούο­ νται, να επιμαχούν ή να εξουδετερώνονται και επο­

κέντρα εξωαστικά και ενίοτε δυνάμεις εξωελλαδικές. Οι δύο τελευταίες δεκαετίες μαρτυρούν τη σημαντι­ κότατη άνοδο τάσεων που παρέμεναν για καιρό υπό

μένως το σύστημα μπορεί να αποκτήσει τη λειτουρ­ γική του φορά προς κάποια κίνηση αλλαγής ή συντή­ ρησης ή στασιμότητας. Η φορά αυτή εξαρτάται από τη διαλεκτική των ευρύτερων κοινωνικών λόγων και από τις σχέσεις που αναπτύσσονται με την πολιτεια­ κή συγκρότηση και διάπλαση όρων προσδιορισμού ταυτοτήτων και ατόμων.

0 ελλαδικός δημόσιος χώρος, λοιπόν, διαμορφώνε­ ται φυσικά με την εδραίωση της Αθήνας ως κέντρου του νεότευκτου κράτους. Η «Αθήνα» παύει τότε να εί­ ναι το αρβανιτοχώρι των τριακοσίων ελληνικών οικο­ γενειών και μετατρέπεται σε μυθικό σύμβολο και ου­ τοπικό πρόταγμα. Αυτό το ουτοπικό πρόταγμα επι­ σφραγίζει η ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών, του κέντρου που διαμόρφωσε τις κεντρικότερες πολιτι­ σμικές προτάσεις του ελλαδικού χώρου μέχρι και το 1974. Η θέση της Αθήνας ως πολιτικής και πολιτισμικής ου­ τοπίας και ευτοηίας απέσβεσε από τη νοόσφαιρα των Ελλήνων κέντρα εκ παραδόσεως πολιτισμικά, όπως η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη, η Κέρκυρα ή άλλες παροικίες της διασποράς. Μόνο όμως μετά την ήττα

σκιάν· τάσεις όπως εκείνες των εθνικών και θρησκευ­ τικών μειονοτήτων, των γυναικών, των πολιτικώς α­ ποσυνάγωγων, των ερωτικώς καταπιεσμένων που τώρα παρουσιάζονται και γράφουν με τη βεβαιότητα και τη διεκδικητικότητα ενσυνείδητων υποκειμένων. Σήμερα μπορούμε επιτέλους να διαβάσουμε τη λο­ γοτεχνία που γράφτηκε από γυναίκες το 19ο αιώνα, τους χασικλήδες και τους αυτοτιμωρούμενους ομο­ φ υλόφιλους του Μεσοπολέμου, τους τρελούς και τους μετανάστες και να αποτιμήσουμε τη βαθιά τομή που αποτόλμησαν, μετά το σταδιακό μαρασμό των παραδόσεων που ηγεμόνευαν τα λογοτεχνικά τεκταινόμενα, επί της νεοελληνικής συνείδησης. Όλες αυτές οι εξελίξεις σχετίζονται με αντίστοιχα και ανάλογα κινήματα στην κριτική σκέψη, πότε αρχίζει η νεοελληνική κριτική θα πρέπει να αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ιστοριοδιφικά ερωτήματα του μέλ­ λοντος. Πότε, δηλαδή, αποκόπτεται από τις συμβά­ σεις των σχολών που υπήρχαν ως μια ορισμένη επο­ χή. Μεθοδολογικά αυτό γίνεται με τον Αδαμάντιο Κοραή· αυτός αρχίζει από το εξωτερικό μια συζήτηση περί γλώσσας, που ουσιαστικά εγκαινιάζει μια συζή­

του 1922 το σύστημα συγκρότησε ένα ολοκληρωμέ­ νο δημόσιο χώρο που τότε κατέστη δυνατό να απο­

τηση περί παραδόσεως και των παρεμβάσεων που

κτήσει τις σημαντικότερες λειτουργίες του εκ των έν­ δον πλέον ως μετασχηματισμούς εσωτερικών δομών

πρέπει κάποιος να πράξει για να ανασυγκροτήσει φαντασιακά και λεκτικά το παρελθόν. Προτυπώσεις των

του. Μετά το 1922, και ιδιαίτερα την πρωθυπουργία Βενι-

απόψεών του ωστόσο μπορεί να βρεθούν σε δοκίμια του Ευγένιου Βούλγαρη ή ακόμα νωρίτερα του Πανα­

123

γιώτη Δοξαρά. Στο Λόγιο Ερμή επίσης μπορούμε να διαβάσουμε μερικά εξαίρετα μελετήματα για την αρ­ χαία λογοτεχνία ή τη σύγχρονη ευρωπαϊκή και να τα συσχετίσουμε με αντίστοιχες συζητήσεις που αναφέ-

πρίσμα μιας φιλοδυτικής κατεύθυνσης· η απόρριψή του δημιουργούσε ένα τεράστιο κενό, το οποίο ο ί­ διος ερμήνευσε ως κενό καταθέσεων. Το γεγονός ότι δεν υπήρχε στα ελληνικά λογοτεχνία όπως εκείνη

Υπάρχει διαδεδομένη η αντίληψη ότι λογοτεχνική κρι­

της δυτικής Ευρώπης σήμαινε γι' αυτόν ότι δεν υπήρ­ χε λογοτεχνία καθόλου. Με τον ΡοΤδη αρχίζει ο πολι­

τική δε δημιουργήθηκε στην Αθήνα κατά το 19ο αιώνα, πίστη φυσικά λανθασμένη. Οι Φαναριώτες είχαν προε­

τιστικός εποικισμός της ελλαδικής συνείδησης από κριτήρια αξιολόγησης που δεν απέρρεαν από την ε­

ρονται στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνική πράξη.

τοιμάσει μια μοναδική διανοητική σύνθεση, ούτως ειπείν, ανατολισμού και ευρωπαϊσμού, η οποία προσέδιδε ένα σημαίνον ενοποιητικό υπόβαθρο, πάνω στο ο­ ποίο στηρίχθηκε τελικώς το γεννώμενο νοητικό σχήμα του ελλαδικού κράτους. Οι Σούτσοι στα ποιήματά τους, οι λογοτεχνικοί διαγωνισμοί, ο Κων. Ασώπιος, ο Βερναρδάκης, ακόμα και ο Μιστριώτης, οδηγούν στην πρώτη νεοελληνική σύνθεση που κορυφώνεται με τα Πρώτα Κριτικά του Κ. Παλαμά (1913), το τελευταίο βι­ βλίο του 19ου αιώνα. Αυτοί είναι οι πρωτοπόροι ηου μιλούν μέσα από το χώρο της πολιτισμικής και πολιτι­ κής κουλτούρας του ελλαδικού κρότους. Η επτανησιακή σχολή με τον Σολωμό, τον Πολυλά και τον Καλοσγούρο ανήκει ουσιαστικά στην προγε­ νέστερη αριστοκρατική κουλτούρα των ανώτατων τάξεων, με κέντρο της το φιλολογικό σαλόνι και μέ­

μπειρία της γραφόμενης λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα. Η γενιά του 1880 παράλληλα οδηγεί την πορεία προς την ολοκλήρωση αυτής της τάσης που έρχεται μέσα από τη δημοσιογραφοποίηση της κριτικής, μιας και τώρα η κριτική πράξη γίνεται μέσω των εφημερίδων, όπου εργάζονται οι περισσότεροι κριτικοί. Πράγματι, με την εξαίρεση των πλούσιων δημοτικιστών του ε­ ξωτερικού, Ψυχάρη, Πάλλη, Εφταλιώτη, Βλαστού, που εισάγουν στα ελληνικά μια γλώσσα ετερονομίας, στο εσωτερικό διαμορφώνεται η πραγματικότητα του κριτικού που πληρώνεται για να γράφει όχι πλέον α­ πό κρατικούς φορείς αλλά από φιλότεχνους ή αφιλό­ τεχνους εκδότες. Η γενιά του 1880 είναι αποτέλεσμα μιας καπιταλιστι­ κής μετεξέλιξης στον τρόπο παραγωγής της λογοτε­

λη της πλούσιους γαιοκτήμονες που παραμένουν ε ­ κτός κοινωνικών συγκρούσεων μέχρι και την Ένωση με το κράτος (1864). Το γεγονός μάλιστα ότι οι κυριότεροι εκπρόσωποί της ασπάστηκαν τη χεγκελιανή

χνίας και της αξιολόγησής της, ενώ ταυτόχρονα ση­ ματοδοτεί μια τάση αποκλεισμού όσων κειμένων δεν έχουν γραφτεί σε συγκεκριμένο ιδίωμα. Μοναδική ε ­ ξαίρεση αυτής της τάσης ο πιο σημαντικός νεοέλλη­

αισθητική δημιούργησε ένα πρόσθετο κενό κατανοήσεως των προθέοεών της, εφόσον έλειπε από τα ελ ­

νας λογοτεχνικός κριτικός, ο Κωστής Παλαμάς, η πράξη του οποίου συνεχίζει τη φαναριώτικη σύνθε­ ση, διευρύνοντας, εμπλουτίζοντας και μεταποιώντας

ληνικά η προϋπόθεση του Χέγκελ, η φιλοσοφία του ενοποιημένου υποκειμένου του Ιμμ. Καντ.

τη διανοητική της παρακαταθήκη κατά τρόπο συστη­

Οι κριτικοί των Αθηνών είναι, αντίθετα, μισθοσυντή­ ρητοι υπάλληλοι ή καθηγητές στο εκπαιδευτικό σύ­

ματικό και ολοποιητικό. Αν σήμερα έχουμε κάποιες α­ ντιρρήσεις για τον ολοποιητικό χαρακτήρα του λογο­

στημα. Οι περισσότεροι προέρχονται από φαναριώτι-

τεχνικού του συστήματος, η συνθετική φύση του η ο­

κες οικογένειες, που, ενώ έχουν σπουδάσει στη Δύ­ ση, η ψυχολογική τους διαμόρφωση έχει λόβει χώρα στην ανοικτή και πολυεθνική ατμόσφαιρα της οθωμα­

ποία ερμήνευσε το εκάστοτε έργο ως «τόπου λύσεως συγκρούσεων», όπως το διατύπωσε ο ίδιος, απο­ τελ ε ί τη σημαντικότερη κατάθεση της κριτικής ερμη­

νικής κοινωνίας. Μια ανάλυση της εσωτερικής σύ­ γκρουσης μεταξύ αυτών των στοιχείων στην εαυτότητα των πρώτων ελλαδιτών κρτικών θα ήταν πολύ χρήσιμη για την κατανόηση των εκφραστικών τους ε ­

νευτικής μέχρι σήμερα. Γιατί, αν το κείμενο είναι ένας τόπος λύσεως των συ­ γκρούσεων που εγγράφονται από τη γλώσσα, τότε καθήκον της κριτικής είναι να εντοπίσει τα συγκρουό-

πιλογών (επειδή όλοι σχεδόν γράφουν ποίηση), ό­

μενα, να αναλύσει τη δυναμική της, την εγγραφή

πως άλλωστε και των κριτικών τους θέσεων. Με τον ΡοΤδη, η μεσοαστική τάξη των εμπόρων και των μεταπρατών κάνει έντονη την εμφάνισή της χω­

τους από τη γλώσσα, την ειδική τους αναφορά, τη θεμελιακή τους συγκρότηση και, τέλος, να διατυπώ­ σει αντιλήψεις για το πώς λύνονται αυτές οι συ­

ρίς ωστόσο να μπορεί να επιβάλει τον προσανατολι­

γκρούσεις και πώς διαμορφώνεται το κείμενο ως τ ό ­

σμό της. Ο ΡοΤδης απέρριπτε σηλλήβδην μια παράδο­ ση την οποία δε γνώριζε, ή ερμήνευε μέσα από το

πος για να τις διατυπώσει. Το μεγαλείο του Παλαμά έγκειται στο ότι έδωσε απαντήσεις σε όλα αυτά τα ε­

124

ρωτήματα που, δυστυχώς, πέρασαν όλες απαρατή­ ρητες. Από το 1910 και εντεύθεν μπορούμε να δούμε μια σειρά κριτικών ποικιλιών να αναπτύσσεται κατά τρό­

κά στον κανόνα περί παραδόσεως που συνέστησε. Μετά το 1930 διακρίνεται μια αποθαρρυντική και σχε­ δόν ευνουχιστική μονοφωνία στη νεοελληνική κριτι­ κή, η οποία δεν παρακολουθεί τις εξελίξεις που γενι­

πο αντιθετικό. Τότε άρχισαν να εκδίδονται βραχύβια περιοδικά με συγκεκριμένη κατεύθυνση, ενώ ανα­ πτύσσεται μια αγωνιστική αντίκρουση απόψεων των

κότερα συμβαίνουν στη διεθνή σκηνή παρά μόνο ως καταναλωτής ιδεολογημάτων που εισάγονται κατά

κυρίαρχων φωνών που οδηγεί με τη σειρά της σε μια εξαιρετικό σημαίνουσα πολυδιαλεκτική κουλτούρα.

Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν αντιπροτάσεις στον κα­ νόνα και στην αξιολογική προσέγγιση που επέβαλε η γενιά του '30, ούτε ακόμα και εναλλακτικές απόψεις που να υποδεικνύουν μια εσωτερική κίνηση ιδεών η

(Το Μανιφέστο του Ν. Λαπαθιώτη, λόγου χάρη, θα έ ­ πρεπε να έχει αξιοποιηθεί από την κριτική των ιδεών περισσότερο απ' όσο έχει γίνει μέχρι σήμερα.) Η δεκαετία του '20 παράλληλα υποδεικνύει τις πολ­ λαπλές και ετερότροπες κατευθύνσεις που έπαιρνε η νεοελληνική κουλτούρα πριν από την ομογενοποίηση που υπέστη κατά την επόμενη δεκαετία. (Η κριτική

παραγγελία ή ακόμα συχνότερα κατά τύχη.

οποία να επιχειρεί την αναδόμηση ή, τέλος πάντων, την ανανέωση του συστήματος. Η Ιστορία της Ν εο­ ελληνικής Λογοτεχνίας (1948) του Κ. Θ. Δημαρά, μέ­ σα από το κομψό της ύφος, την οικονομία του λόγου της και την προσιτότητα της έκδοσής της, έχει κατα­

που δημιουργήθηκε στα ελληνικά, παρά τους συμβι­ βασμούς και τις παραχωρήσεις του κριτικού στους

στεί ο υπέρτατος κώδικας ιστοριογνωσίας περί λογο­ τεχνίας στα ελληνικά, παρά το γεγονός ότι από μέσα του έχουν αποκλειστεί, ή εξουδετερωθεί λογοτεχνι­

συρμούς της εποχής του.) Η δεκαετία του '30 αποτελεί κατά παράδοξο τρόπο μια συντηρητική στροφή στη νεοελληνική κριτική σκέ­

λευταίων αιώνων και έχουν επιλεχθεί πρόσωπα και έργα που απλώς επιβεβαιώνουν μια τάση ελλαδοκε-

ψη. Ενώ αναγνωρίζουμε μέσα της σημαντικούς, ίσως

ντρισμού, γαλλικής εμπνεύσεως.

του Τέλλου Αγρα είναι το δεύτερο σημαντικό έργο

μάλιστα και μεγάλους, κριτικούς, μπορούμε πλέον να δούμε τη λειτουργία αυτής της γενιάς σαν ένα φίλτρο αποκλεισμού το οποίο κλασματοποίησε τη μεγάλη σύνθεση που υπήρξε το επίτευγμα του Παλαμά. Παρά το γεγονός μάλιστα της παρουσίας μιας πρωτογενούς αριστερής κριτικής, σε όλη την εποχή δεν μπορούμε να διακρίνουμε μια ρήξη και μια σύγκρουση κριτικών παραδειγμάτων. Η αριστερή κριτική αποδέχεται τη

κά, μερικές από τις σημαντικότερες φωνές των τ ε ­

Μετά το 1950, η κριτική, που δεν έχει πλέον αλλά ούτε επιχειρεί να καταθέσει συνθετικά έργα, αιωρείται μεταξύ επιφυλλιδογραφίας, βιβλιοκρισίας και μιας μορφής εξασθενημένου δοκιμίου. Το γεγονός ότι τώ­ ρα η εφημερίδα ή το περιοδικό κυριαρχούν κατά τρό­ πο απόλυτο υποδεικνύει ένα άλλο χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής κριτικής παραγωγής τόσο απόλυ­ τα κυριαρχικό στις μέρες μας. Οι περισσότερες κριτι­

οπτική της κάποια δευτερογενή ζητήματα.

κές είναι επιφυλλίδες που συγκεντρώνονται και εκδίδονται σε μορφή βιβλίου. Αυτό στερεί το κείμενο από μια αίσθηση χρονικής άνεσης που θα του επέτρεπε

Ενώ μάλιστα υπήρξαν δημιουργοί αυτού του κινήμα­ τος που έκαναν το τολμηρό βήμα να εισάγουν στο

να αναπτύξει ένα επιχείρημα ενώ ταυτόχρονα απλο­ ποιεί τη γλώσσα του σε σημείο ασημασίας.

λογοτεχνικό κανόνα έργα που δεν έχουν γραφτεί με λογοτεχνική πρόθεση, όπως τα απομνημονεύματα

Οι περισσότερες επιφυλλίδες άλλωστε είναι χαριεντι­ σμοί και φιλοφρονήσεις προς φίλους, και κυρίως εκ­ δότες, ενώ ένας μικρότερος αριθμός από αυτές ενίο­

γλώσσα της συντηρητικής διανόησης συζητώντας μό­ νο επιμέρους επιλογές και εηεξηγώντας από την προ­

του Μακρυγιάννη, δε στοχάστηκαν επαρκώς πάνω στη γλώσσα του λογοτεχνικού φαινομένου και της λογοτεχνικότητας. Αντίθετα κατέφυγαν σε αφελείς διακρίσεις μεταξύ καλής και κακής ποιήσεως βασιζό­ μενοι στην άποψη περί συντονισμού ρήματος και θέ­ ματος ως εάν αυτά να υπήρχαν ανεξάρτητα. Καμιά κριτική πρόταση των δεκαετιών που ακολούθη­ σαν, δυστυχώς μέχρι τις μέρες μας, δεν έχει αρνηθεί τη ν κριτική γλώσσα που εισηγήθηκε η γενιά του '30: όλοι οι κριτικοί συνεχίζουν να χρησιμοποιούν τα αξιο­ λογικά της συστήματα και να αναφέρονται αξιωματι­

τε αίρεται σε ύψος κριτικού λόγου, εμπειρικού και κυ­ ρίως περιοτασιακού και συμπτωματικού. Ένας μικρό­ τερος αριθμών εξ αυτών που είναι αρνητικός είτε ε ­ πιδίδεται σε προσωπική πολεμική είτε αποσκοπεί σε έμμεσες συμμαχίες για πιθανά οφέλη. Από τη σύγ­ χρονη παραγωγή ελλείπουν οι ολοκληρωμένες συν­ θετικές φωνές, με συγκροτημένη κριτική μέθοδο και πάνω απ' όλα με αντίληψη για τη λειτουργία της τ έ ­ χνης. Μόνο σποραδικά κάποιες από αυτές διατυπώ­ νουν με τρόπο αποσπασματικό κάποια θέση για τη

125

λειτουργία του λογοτεχνικού κειμένου και ερμηνεύ­ ουν μερικώς τον οικείο χώρο του. Ένα πρόσθετο μειονέκτημα της επιφυλλιδογραφίας

στα ελληνικά είναι εξίσου εμπειρική, εφόσον δεν έχει θεσπίσει μια επιστημολογική γλώσσα ικανή να μιλήσει για τις ίδιες της τις αρχές· αντίθετα, η εμπειρική κριτική

υπήρξε το γεγονός ότι ουσιαστικά απαγόρευσε στον

και των δύο τύπων αδυνατεί να εντοπίσει την πολυση­

κριτικό να αναμετρηθεί με τα μεγάλα κείμενα του πα­

μία και την πολυσημειακή κατάσταση του συγγραφι­

ρελθόντος. Οι συγκυριακές επιλογές μετέτρεψαν τον

κού υποκειμένου, όπως δηλώνεται μέσα από το συ­

εηιφυλλιδογράφο και το κοινό του σε αναγνώστες

γκεκριμένο κείμενο. Συνήθως απομονώνει και, κατά συνέπεια, απολυτοποιεί μια φωνή του, δηλαδή μια ερ­

χωρίς παρελθόν, χωρίς γνώση των έργων που δια­ μόρφωσαν την ιστορία της λογοτεχνίας, δημιουργώ­

μηνευτική του δυνατότητα, και την καθιστά όριο και ό­

ντας έτσι μια ψεύτικη συνείδηση για το παρελθόν και

ρο αξιολόγησης και ερμηνείας του συνόλου.

εστιάζοντας τη γνώση της λογοτεχνίας στο άμεσο

Αυτή είναι η κατεξοχήν κριτική πρακτική που εισηγή-

παρόν. Τα κείμενα του παρελθόντος μεταμορφώθη­

θηκε η γενιά του '30 με τον Καραντώνη, τον Σεφέρη

καν οε ονόματα εξουσιαστικά, χωρίς αναφορά στα προβλήματα και τα διλήμματα που τα προσδιόρισαν. Σε γενικές γραμμές, η κριτική πράξη κατά τα τελ ε υ ­

και τον Ελύτη. Είναι μια κριτική στάση που διαλύει την

ταία πενήντα χρόνια έχει παραδοθεί στη λατρεία του συμπτωματικού, σε μια προ-κριτική περιπτωσιολογία, η οποία, διά των δημοσιογράφων, έχει ανακηρυχθεί

πολυεκδοχικότητα ως επικίνδυνη και αρνείται να προ­ χωρήσει στην ανάλυση της υπαρξιακής αμφιθυμίας θεωρώντας τη μη λογοτεχνική διάσταση. Χωρίς ανα­ φορά όμως στο ουσιώδες ερώτημα του ποιος μιλάει

σε απόλυτο αξιολογικό κώδικα. Μόνιμη θεματική της

μέσα από το συγκεκριμένο κείμενο, η κριτική σκέψη της γενιάς του '30 και η μετεξέλιξή της έχει αφαιρέ-

είναι η βεβαιότητα περί μιας αξιολογούσας ελληνικό­

σει από την καλλιτεχνική ερμηνευτική το δυναμικό

τητας, περί καλής και κακής ποίησης, πρόσφατα μά­

στοιχείο της υπαρξιακής της ετεροφωνίας και ταυτό­

λιστα και περί κάποιας ηαραδόσεως και ορθοδοξίας

χρονα της γλωσσικής ειδικότητας κάθε κειμένου.

που τείνουν να γίνουν οι τελευταίες καραμέλες ευρείας καταναλώσεως - ή μάλλον έχουν ήδη γίνει. Παρόμοια βέβαια ιδεολογήματα αποσκοπούν να καλύψουν τα κενά μιας ασύναπτης και κερματισμένης προ­

Μετά το 1960 ένα πρόσθετο φαινόμενο έχει διαλύσει τη δυνατότητα συστάσεως κριτικού λόγου στα ελλη­ νικά. Η σταδιακή κυριαρχία της ακαδημαϊκής κριτικής,

σέγγισης του λογοτεχνικού φαινομένου. Έτσι, μέσα

με κέντρα τα πανεπιστήμια, έχει οδηγήσει σε μια φιλολογιστική προσέγγιση στα κείμενα με πρόθεση να

από αυτή τη σπασμωδικότητα, ιδέες και θεωρίες από

δικαιολογηθεί και να νομιμοποιηθεί ο κανόνας των

ευρύτερα κινήματα εκτός Ελλάδας αποσπώνται από

κειμένων που έχει επιβληθεί στις διάφορες βαθμίδες

τη διαλεκτική της παράδοσής τους, απομονώνονται

της εκπαίδευσης, ή πιο απλά η σημασία του έργου, ή

και αποσυγκειμενοποιούνται, μεταφερόμενα σε ένα γλωσσικό περιβάλλον, όπως το ελληνικό, που δεν έ ­

των έργων, για τα οποία εκπόνησε ο ακαδημαϊκός τη διδακτορική του διατριβή. Ελάχιστες εξαιρέσεις από την πανεπιστημιακή κριτική συνδυάζουν το σκίρτημα

χει δοκιμαστεί πάνω σε ευρύτερες προβληματικές. Μια τέτοια αποσυγκειμένωση διαλύει την ολοποιητική λογική των προβληματικών και μετατρέπει μια στιγμή της συζήτησης σε εύχρηστο ιδεολόγημα, χω­ ρίς να συνάπτει σχέσεις με την υπάρχουσα συνέχεια προβληματισμών, ενώ ο κριτικός που τη χρησιμοποιεί σαν μαθητευόμενος μάγος υιοθετεί μια συμπτωματική ερμηνεία σαν πανάκεια όλων των προβλημάτων της έκφρασης. Η σύγχρονη νεοελληνική κριτική μαστίζεται από ένα μελαγχολικό εμπειρισμό που αδυνατεί να διαβάσει το

μιας ζωντανής γλώσσας με την προκλητικότητα μιας νέας ιδέας. Ξεχωρίζει αναμφίβολα η γραφή του Νό­ σου Βαγενά, ιδιαίτερα μάλιστα όταν υπερβαίνει τις σεφερικές της καταβολές. Μετά το 1974, η νεοελληνική κοινωνική ζωή έχει εισέλθει σε περίοδο σταθερότητας και ευστάθειας. Η καλλιτεχνική πράξη έχει αναπτύξει πολλαπλές δια­ στάσεις λόγου, που εκφράζουν μια πλατιά αίσθηση του υπάρχειν, από την πλήξη της μικροαστικής τάξης που κυβερνά τη χώρα σήμερα και διαμορφώνει τον

εκάστοτε κείμενο σαν επιτομή κειμένων και να το δια-

πνευματικό της προσανατολισμό μέχρι την αγωνία

συνδέσει όχι με την πολιτική συγκυρία, όπως συνήθως γίνεται, αλλά με την ιστορία των λόγων στους οποίους

και την ιστορική μνήμη των μειονοτήτων που παρέμειναν αδιόρατες, όπως των Εβραίων, των περιθω­

απαντάει και οι οποίοι το συναποτελούν. 0 εμπειρι­

ριακών και εσχάτως των μεταναστών.

σμός αυτός δεν αντιτίθεται στη λεγάμενη θεωρητική

Η κριτική δεν έχει κατορθώσει να προκαλέσει και να αμφισβητήσει την κυριαρχία των μονοφωνικών πρα-

κριτική, η οποία στις περιπτώσεις που τη γνωρίσαμε

126

κτικών που τη χειρ αγω γούν - υποσυνείδ ητα ή ενίοτε συνειδητά. «Κολλημένη» μέχρι σήμερα σε μια σ εφ ερογενή αισθητιστική κριτική που δίνει προνόμια μεγα­ λ ε ίο υ και γ ρ α φ ικ ή ς κ α θ α ρ ό τ η τ α ς σ τη ν ε λ λ η ν ικ ή γλώσσα ως τον υπέρτατο μονόμυθο κάθε «λαού», η μονοφωνική κριτική παραγνω ρίζει τη ν υποστασιακή πολυμορφία που αναπτύσ σ εται μπροστά στα μάτια όλω ν απονέμοντας περγαμηνές μεγαλοσύνης σε έρ ­ γα ασ ήμαντα και ανθρώ πους αδ ιά φ ορους, α ρ κεί να μην προκαλούν και να συναινούν στη συνέχιση αυτού του κριτικού μουδιάσματος επ' άπειρον. Σε ελ ά χ ισ τες περιπτώσεις δ ιαβά ζουμε δ ημιουργικές αναπλάσεις μια ς προσωπικής ανάγνω σης τω ν κ ειμέ­ νων, πράγμα που τελικώ ς είναι η κριτική. Κατά τη δ ε ­ καετία το υ '80, η γραφή το υ Δημοσθένη Κούρτοβικ έ ­ δω σ ε σ ελ ίδ ες υψ ηλόφ ρ ονης άρνησ ης που δ ια μ ό ρ ­

ξισμό, που αντιμετωπίζουν κάθε κείμενο σαν πολιτικό φ υλ λάδ ιο, ότα ν βέβαια δ εν επ ιστρέφ ουν α μ ετα ν ό η ­ τοι στη συνταύτιση δημοτικισμού και προοδευτισμού. Η κριτική σκέψη το υ Νίκου Καζαντζάκη παραμένει ά ­ γνω στη, πέρα από μερικά άσκοπα μ ε λ ετή μ α τα που μόνο ακροθιγώς μιλούν για τη θεματική της. Πα ρά λ­ λη λα , η ανατρεπ τική κριτική βραχύβιω ν περιοδικών όπως το Σήμα ή το Αμφί, δ ε μελ ετό τα ι καθόλου ενώ βλέπ ουμε σω ρεία διατριβώ ν επί περιοδικών απ οδε­ κτών ιδεολογικώ ν κατευθύνσ εω ν, δια τριβώ ν που αηοδεικνύουν το αυτονόητο: ότι τελ ικ ώ ς αυτά τα πε­ ριοδικά δεν ανέπτυξαν καμία ξεχω ριστή μορφή κριτι­ κής σκέψης. θ α γυρίσουμε εδώ σε έναν όρο του Παλαμά, του ση­ μα ν τικ ό τερ ο υ ν ε ο έλ λ η ν α κριτικού για τη ν ακρίβεια τη ς γλώσσας το υ και τη συλλογιστική τω ν επιχειρη­

φωσαν ευαισ θησ ίες και συνειδήσεις, ενώ ο Ευγένιος

μάτω ν του . Τα ελληνικά χρειάζονται προσωπικότητες

Αρανίτσης στοχάστηκε πάνω στον τρόπο παραγωγής του καλλιτεχνικού δοκιμίου κατά τρόπο αποκαλυπτι­

σ ύ ν θ ε σ η ς , προσωπικότητες δ ηλα δή που θα σ υ λ λ έξουν τις επιμέρους παρατηρήσεις σε μία προβληματι­

κό. Υπάρχουν επίσης φ ω νές που ξεχω ρίζουν χάρη α­ κριβώς στην ειδική του ς θέση ως εκπροσώπων μ ειο­

κή που να απ οτελεί την ενοποιητική βάση τω ν επιμέ­ ρους διαφοροποιήσεων. Από την ενοποιημένη προ­

νοτήτω ν, αλ λά σε γενικές γρ αμμ ές η ξύλινη και αυτοαναφ ερόμενη γλώσσα τω ν ακαδημαϊκών διατριβών

σ υγκρ ουόμενες διερ ω τήσ εις που υποδεικνύουν την

έχει αποσυναρμολογήσει την εκφραστική δ υνα τότη­

πορεία από τη μονότητα στην π ολλαπ λότητα, στην

τα και δύναμη τη ς κριτικής σκέψης σήμερα.

υπαρξιακή πολυεκδοχικότητα, που διανοίγει τη γλώσ­ σα στην ετερορ ρυθμία και πολυδιαλεκτικότητα.

Δεν υπάρχει κριτική σκέψη χωρίς προβληματικές - και δ υσ τυχώ ς στα ελ λη ν ικά δ εν έχ ει ακόμα εισ έ λ θ ε ι η σημασία μιας τόσ ο ελληνικής λέξης. Η κριτική πράξη μοιάζει να αιωρείται μ εταξύ συναισθηματικού ιμπρε­ σιονισμού και απ όλυτω ν διατυπώ σεω ν, προσπαθώ­ ντας συστηματικά να διατυπώσει γενικεύσ εις για την αξία ενός έργου χωρίς να καταδύεται μέσα στον ειδι­ κό τύπο τω ν σημειολογικώ ν το υ σωματώσεω ν. Αυτό

βληματική δ εν μπορεί παρά ελάχισ τα να απέχουν οι

Η σ ύνθεσ η οδ η γεί στην ανάλυσ η, μ ε ά λ λα λόγια ο ­ δ η γ εί στη σταδιακή εξερ εύ ν η σ η τω ν δια φ ορ ετικώ ν τονικοτήτω ν στην έκφ ραση και τω ν μορφ ώ ν λόγου που λάνθαναν μεταμφ ιεσμένοι κάτω από την κυριαρ­ χία μιας η γ εμονεύ ουσ ας μονοφ ω νίας. Δυστυχώ ς, η κυριαρχία τω ν επ ιφ υλλίδω ν, χωρίς μάλισ τα τη γοη­ τεία εκείνων του Παύλου Νιρβάνα, αλλά με τη φ λύ α ­ ρη μονοτονία τω ν επιγόνων το υ , έχ ει υπ ονομεύσ ει

άλλω σ τε φαίνεται και από την έλλειψ η σοβαρών κρι­ τικών αναθεω ρήσεω ν του παρελθόντος και τον εν το­

τη ν ικανότητα τη ς ελ λη ν ική ς γλώ σσας να κρίνει και

πισμό αποκλινουσών παραδόσεων τις οποίες θα απο-

να ανασυγκροτεί το συζητούμενο κείμενο σε ένα επί­

κ αλούσα με εν α λλ α κ τικ ές ισ τορίες τη ς κριτικής σ κέ­

π εδο ερ μηνευ τικ ής τω ν όρω ν δημιουργίας και πρό­

ψης. Κανείς, λόγου χάρη, δ ε μ ελ ετά την κριτική σ κέ­ ψη τω ν καθαρευουσιάνων ή του Δ. Βερναρδάκη, ή ο ­

σληψής του . Η κριτική πράξη απ οτελεί, από ψυχανα­ λυτική άποψη, επεξεργασία δ εύτερ ου βαθμού, δ ηλα­

νο μάτω ν όπως το υ Κ. Ε τρ ατούλ η, το υ Γ. Βιζυηνού, το υ Κ. Γεωργούλη, που δ ε φ αίνεται να έχουν άμεση

δή μετατοπίζει τη γραφή σ ε διάσταση στοχασμού επί τω ν ίδιω ν τη ς τω ν διαδικασιών.

σχέση μ ε τη ν κριτική λειτο υρ γία ως επ α γγελμα τική

Η κριτική, επιπλέον, συνιστά επιστημολογική α υ το θ ε­

κατηγορία. Μια σειρ ά νεότερ ω ν κριτικών φωνών, όπως το υ Κώ­

αυγάσουν μια ατομική διάθλαση τω ν προγενέστερων

στα Ουράνη, το υ Αλκή θρ ύ λ ο υ , το υ Κλέωνα Π α ρά­ σχου, του Γιάννη Χατζίνη, το υ Δημ. Νικολαιρεϊζη, του Νικ. Κόλας ή το υ I. Μ. Παναγιω τόπουλου, έχ ουν ρ ι­

χ ρήσ εώ ν το υ ς και τα υ τό χ ρ ο ν α να π ρ οβάλουν όσα νοήματα αναδύονται εξα ίφ νης από την αναγνωστική διαδικασία. Επιμένουμε ότι η κριτική μ ε λ ε τ ά τ η ν α τ ο ­

χ τεί στη λή θη ενώ τα υτόχρο να φ αίνετα ι να κυριαρ­ χούν ως σ ήμερα παραμαρξιστικοί κριτικοί χωρίς μαρ ­

μ ική δ ια φ ο ρ ο π ο ίη σ η μ έ σ α α π ό τ η ν ε ιδ ικ ό τ η τ α τ η ς γ λ ώ σ σ α ς κ ά θ ε κ ε ιμ έ ν ο υ . Η θέ σ η α υ τή σ υ ν α ιρ εί τη

ώρηση· διατυπώνει προτάσεις που επιχειρούν να δι-

127

δομολογική και την αποδομολογική προσέγγιση, εφ ό ­ σον προϋποθέτει ένα σ υλλογικό σ υνεχές, ενώ προ­ τείνει ως κύριο χώρο νοηματογενέσ εω ς τη ν απροσ­ δόκητη ώσμωση λόγων και αντιλόγω ν που προκύπτει από την ανάγνωση και η οποία δεν προβλεπόταν από τις προγενέστερες χρήσεις μιας γλώσσας. Η κριτική πράξη αναγνω ρίζει το νέο νόημα, δ ε χάνε­ ται σε δηλώ σεις περί αμφισημίας, εφ όσον και η αμφ ι­ σημία είναι καθα υτή δ ήλω σ η νο ήματος, α λ λ ά απο­ βλέπει να αρ θρ ώ σ ει τη νεοφ άνεια κ άθε εγ κείμενου λό γο υ και σ ε κάποιες σ τιγ μ ές να π α ρακ ολ ουθήσ ει τη ν προϊστορία του. Μέσα από την εξέλ ιξη το υ ε λ λ η ­ νικού λόγου μόνο ο Κωστής Παλαμάς μπόρεσε να α ­ ναπτύξει ένα ευδιάκριτο κριτικό ιδίω μα, ίσως επειδή ο ίδιος βασανιζόταν από τα προβλήματα της έκ φ ρ α ­ σης. Στις μ έρ ες μας, όπου κυριαρχεί η λα τρ εία το υ α υ τονόητου και η απ οθέω ση το υ όοημου , η κριτική σκέψη δεν μπορεί να διαρθρώσει προβληματικές και ιδιώ ματα ικανά να δ ιαφ ω τίσ ουν και να οργανώσουν τις επιμέρους διαφοροποιήσεις σε ένα σύνολο ερ μη­ νευτικών προτάσεων με προϋποθέσεις.

Αν κατορθώ σουμε να περάσουμε από το επίπεδο της μεγιστοποίησης τω ν προσωπικών σχέσεω ν στο επί­ πεδο τη ς α νάλυσ ης τη ς προβληματικής τω ν κ ειμ έ­ νων, ίσως τό τε, όταν έπειτα από αρκετή κριτική ανα­ σ κευή ανα κ α λυ φ θο ύν παραγνω ρισμένα κείμενα και μελ ετη θ ο ύν παραγκωνισμένες προσωπικότητες, τό τε λοιπόν ίσως καταστεί δυνατό να συγγράφει μια ιστο­ ρία της νεοελληνικής κριτικής. Ορισμένα λογοτεχνικά έργα που έχουν μ ε λ ε τη θ ε ί μέχρι εξα ντλ ή σ εω ς πρέ­ πει να δ ιαβασ τούν μέσ α από ά λ λα κείμενα που αρνούνται τις θέσ εις το υ ς, για να μπορέσουν να μιλ ή­ σουν και πάλι. Παράδοξως πώς τα κριτικό κείμενα τα ίδια δεν έχουν μ ελ ετη θ εί καθόλου ως προς τις προϋ­ π οθέσ εις σ υγγρ αφ ής το υ ς, τις λο γικ ές κ ατηγορίες που χρησιμοποιούν, τη ν υπαρξιακή το υ ς σ τάση, τη νοηματική του ς σκευή ή, τέλ ο ς, την οντολογική τους κατάθεση. Η ελληνική κριτική δ εν έχ ει σχεδόν ποτέ μιλήσει για τον εαυ τό της όχι μόνο στο επίπεδο της αυτοκριτικής α λ λ ά στο επ ιστημολογικό επίπεδο σ υν τά ξεω ς τω ν προτάσεών της. Δεν υπάρχουν συζητήσεις για το πώς

Ίσως κάπου στο περιθώριο τη ς μικροαστικής νοοτρο­ πίας να δ ια μ ο ρ φ ώ ν ετα ι α υ τ ή τη σ τιγ μ ή , α ν ά μ εσ α

σ υν-τίθεται ένα κριτικό κείμενο, του ς όρους που χρη­

σ τους μετανάστες, του ς παράνομους ερ γάτες ή τους εξαγριω μένους πρόσφυγες, η προϋπόθεση της άρνη­ σης και της θετικής αλλοίωσης που προϋποτίθεται ως

τη σχέση του με το αναλυόμενο λογοτέχνημα, τη σχέ­

βασικό υπόβαθρο κάθε κριτικής. Η ελλαδική κοινωνία δ εν παρέχει προϋποθέσεις αυτοκριτικής επειδή δημι­

τήσεις για το πώς διαβάζεται ένα κριτικό κείμενο σε α ­

σιμοποιούνται, τα όρια της ερμηνευτικής προσέγγισης, ση του με το δοκίμιο, την αναφορά του στη φιλοσοφία ή την ανθρωπολογία. Επιπλέον, δεν υπάρχουν σ υζη­ ναφορά προς τον ίδιο τον κριτικό και για το πόσο σο­

ουρ γεί αποσπασματικές κοσμοεικόνες χωρίς καθαρή γνώση του περιβάλλοντος και κυρίως χωρίς ένα μ ε λ ­

βαρά μπορούμε να παίρνουμε έναν κριτικό ότα ν δε γνω ρ ίζουμε την πνευματική το υ προπαρασκευή και

λοντικό πρόταγμα. Ιστορία της κριτικής σκέψης στα ε λ ­ ληνικά σημαίνει μελέτη της αυτογνωσίας και της αυτο-

την προθετικότητά του - γεγονός που επιδεινούται α­ πό την έλλειψ η κριτικών βιογραφιών στη γλώσσα μας.

στοχαστικότητας του κοινωνικού μορφώματος που αποκαλείται Ελλάδα και τω ν σκεπτόμενων υποκειμένων

Τέλος, επιστρέφοντας στο θέμα τη ς ιστορίας της ν ε ­ οελληνικής κριτικής, θα πρέπει να σ υζητήσ ουμε για

που αυτοχαρακτηρίζονται Έ λληνες - πράγμα που δεν είναι δυνατόν να γίνει, εκτός αν σε μια ριζική στροφή

το ποια τον ικ ότητα λό γου θα δ ια λ έξο υ μ ε για να τη γράψουμε: εκείνη της κοινωνιολογικής διατριβής, της φ ιλοσοφ ικής πραγματείας, τη ς ιστορικής αν ασ ύν θε­

μετάνοιας και αυθυπερβάσεω ς το έθνος δ εχ θεί ως ε ­ θνικό ό,τι δ ε συνάδει προς το κρατικό συμφέρον. Μια γρ αμματολογική αναγραφ ή ονομάτω ν και θ ε ω ­ ριών θα ενίσ χυε απ λώς τη ν πορεία το υ μαινόμενου εμπειρισμού και τη ς αδιέξοδης συλλογής γεγονότων, χω ρίς μια ειδ ικ ή αν τίλ η ψ η για τη φ ύσ η και τη λ ε ι­ του ργ ία εν ό ς κειμέν ου, όπως επίσης και για τη σ υ­ γκυρία γύρω από αυτό. Μέχρι σ ήμερα, η ιστορία της λογοτεχνίας το υ Αρίστου Καμπάνη απ ο τελ εί τη ν τ ε ­ λευταία λέξη της ιστοριογραφίας στα ελληνικά· είναι εκείνη στην οποία ο κ. Καμπάνης σ υμπ ερ ιέλαβε ως σημαντικό σ υγ γρ αφ έα και κριτικό το ν προϊστάμενό του, επειδή ζητούσ ε προαγωγή.

128

σης, τη ς αισθητικής μ ελ έτη ς ή τη ς ψυχογραφικής α ­ νασυγκρότησης. Καθεμία από α υ τές έχει τη δική της λογική και συλλογιστική και μπορεί να μας οδηγήσει σε εν τελ ώ ς διαφορετικά μονοπάτια και συμπεράσμα­ τα . Ωστόσο, κάποιες προσπάθειες πρέπει να γίνουν ούτω ς ώ στε να διαγράφει στον ορίζοντα η δ υνατότη­ τα πραγματοποίησης το υ εγχειρήμα τος· μέχρι τό τ ε καλό είναι να σ υζητάμε και ίσως μέσα από το διάλο­ γο να σ υνειδητοπ οιήσ ουμε πως τελ ικ ά κριτική είναι να ακούμε προσεκτικά τι λ έ ει ο ά λ λο ς και ο τρόπος που τα λόγια του επηρεάζουν αυτά που θα το υ απα­ ντούσ αμε εμείς. □

Αρ. 419 I Απριλίο υ 2 0 0 1

ί π ι μ Ω π α : Ε ΦΗ Α Π Α Κ Η -

3 0 Απριλίο υ 2 0 0 1

Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μι βάση το γνωοτό Δεκαόικο Ιύοτημα Ταξινόμηοης, προοαρμοομένοστην ελληνική βιβλιογραφία, ϊο Βιβλιογραφικό Δ ά ώ ουντόοοεταιμετην πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

ΤΟΥ Λ. Η τέχνη του Φενγκ Σούι. Μετ. Α. Λυμπερόπουλος. Αθήνα, Κέδρος, 2000.

ΒιβλιοΟηκονουία ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ θ. I. Βιβλιοθήκες Αγίου

Σελ. 205. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-04-1607-9.

Όρους. Αθήνα, Διεύθυνση θρησκευτικών και Εκκλησιαστικών Υποθέσεων Υπουργείου Εξωτερικών, 2000. Σελ. 688. Δρχ. 15.600.

Γενικά

ISBN 960-91007-4-0.

SR0URFE Α. Συναισθηματική ανάπτυξη. Μετ.-επιμ.-κριτ. παρουσ. Α. Βουλτσίδου. Αθήνα, Καστανιώτης, Σελ.

551. Δρχ. 8.320. ISBN 960-03-2714-2.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

Γενικά Το δικαίωμα στην απληστία. Μετ.-

Εφαρμοομενη ψυχολογία

επίμετρο Γ. I. Μπαμηασάκης. Αθήνα,

ΚΟΥΡΚΟΥΤΑΣ Η. Ε. Η ψυχολογία του

Ερατώ, 2000. Σελ. 152. Δρχ. 2.700.

εφήβου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,

ISBN 960-229-193-6.

2001. Σελ. 503. Δρχ. 7.500.

ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ζ. Ιστορία της

ISBN 960-393-489-4.

νεοελληνικής αισθητικής. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Πιτσιλός, 2000. Σελ. 640+272.

KRISTEVAJ. Μαύρος ήλιος. Μετ. Π. Αλούπης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000.

ISBN set 960-7826-45-0.

Σελ. 368. Δρχ. 6.240.

ΑΞΕΛΟΣ Κ. Ο Μαρξ στοχαστής της

ISBN 960-03-2910-9.

τεχνικής. Μετ. Τ. Αθανασόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 463. Δρχ. 10.400. ISBN 960-03-2857-9.

VOUER J. Ρ. Εισαγωγή στην επιστήμη

Γενικά

της δημοσιότητας. Μετ. Α. Μπερνστάιν.

ΖΗΖΙΟΥΛΑΣI. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ο Αγιος

Αθήνα, Ερατώ, 2000. Σελ. 158.

Σιλουόνος της Οικουμένης. Αθήνα,

Δρχ. 2.700. ISBN 960-229-104-4.

Ακρίτας, 2001. Σελ. 169. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-328-155-7.

ΝΤΕΓΚΡΕΜΟΝ Ρ. 0 Μπέρκλεϋ και η ιδέα της φύσης. Μετ. Κ. Μιτσοτάκη. Αθήνα,

ΡΑΝΣΙΜΑΝ Σ. Η μεγάλη εκκλησία εν

Πατάκης, 2001. Σελ. 158. Δρχ. 3.900.

αιχμαλωσία. Τόμοι Α'+Β'. Μετ. Ν. Κ.

ISBN 960-378-910-0.

Αποκρυφισμός

Παπαρρόδου. Αθήνα, Μπεργαδής, 2000. Σελ. 744. Δρχ. 12.480 (ΟΙ δύο τόμοι). ISBN set 960-86783-4-χ.

ΑΡΓΥΡΙΑΔΗ Τ. Ελληνικά σύμβολα. Αθήνα, Αρσενίδης, 2000. Σελ. 78.

Μυθολονία

Δρχ. 3.120. ISBN 960-253-074-χ.

ΤΟΥΤΟΥΝΤΖΗ 0. Τα μυστήρια των

129

Ελλήνων. Πειραιάς, Δόμος, 2000. Σελ. 349. Δρχ. 5.120.

ISSN 960-86784-0-4.

ΠΑΙύΑΓΟΓΙΚΗ-ΕΚΠΑΙΔΕίϊΗ Εκπαίδευση Η Ρόζο της εκπαίδευσης, της επανάστασης. Αθήνα, Εντός-ΠΕΑΦΕ, 2001. Σελ. 152. Δρχ. 4.160.

ΚοινωνιοΑογία

WILLIAMS C. C. Σχέδιο και σκοπός στη φύση. Μετ. Κ. Κορφιάτης. Αθήνα, κάτοπτρο, 2001. Σελ. 253. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-7778-40-5.

ISBN 960-86828-0-0. dia m o n d

ΚΕΝΤΡΟ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ.

J. Γιατί το σεξ είναι

διασκεδαστικό. Μετ. Κ.

Προσεγγίσεις στην κατάσταση

Παρασκευόηουλος. Αθήνα, Κάτοπτρο,

της εργατικής τάξης στην Ελλάδα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001.

Θ Π Ι Κ ί Ι ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Βιολογία

2001. Σελ. 219. Δρχ. 6.240.

Γενικά

ISBN 960-7778-39-1.

Σελ. 312. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-224-879-5.

Γλώσσα, γλώσσες στην Ευρώπη. Επιμ. Α-Φ. Χριστίδης. Αθήνα, 2001. Σελ. 95.

DIXON Κ. Οι ευαγγελιστές της αγοράς.

Δρχ. 2.600. ISBN 960-85931-9-0.

Μετ. Κ. Διαμαντάκου. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 144. Δρχ. 2.000.

ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ.

ISBN 960-378-906-2.

-ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣI. Ν. Εμπλουτισμός

Πολ ί τ ι κ ή

του λεξιλογίου. Τεύχος 1: Βιβλίο γονέα

Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 251.

- εκπαιδευτικού. Αθήνα, Ελληνικά

Δρχ. 3.120. ISBN 960-382-423-9.

ΜΑΡΤΗΣ Ν. Κ. Αναφορά στο Ευρωπαϊκό

Γράμματα, 2000. Σελ. 109. Δρχ. 3.900.

Κοινοβούλιο. Αθήνα, Ελληνοεκδοτική,

ISBN 960-393-250-7.

2000. Σελ. 190. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-7650-30-1.

Ιατρική ΤΟΥΤΟΥΖΑΣ Π. Γνώρισε την καρδιά σου.

ΠΟΥΡΙ 0. Πώς να ξεπερνάτε την

ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ.

άρνηση. Μετ. Κ. Παηαμιχαήλ. Αθήνα,

-ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ I. Ν. Εμπλουτισμός

Καστανιώτης, 2001. Σελ. 189.

ISBN 960-03-2897-8.

ΠΑΠΑΛΗΓΟΥΡΑΣ Α. Περί διαφθοράς.

του λεξιλογίου. Τεύχος 1: Γραμματική

Αθήνα, Κάκτος, 2000. Σελ. 99.

και σύνταξη. Βιβλίο μαθητή. Αθήνα,

ΦΙΣΕΡ Ρ.-ΠΟΥΡΙ Ο.-ΠΑΤΟΝ Μ. Πετυχαίνω

Δρχ. 1.040. ISBN 960-382-427-5.

Ελληνικά Γράμματα, 2000.

τη συμφωνία. Μετ. Λ. Εξαρχοπούλου.

Σελ. 251. Δρχ. 4.900.

Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 238.

ISBN 960-393-180-2.

ISBN 960-03-2896-χ.

BERTEL R. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Σύνδρομο ουρανίου. Επιμ. Π. Τριγάζης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 131.

ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ.

Δρχ. 2.000. ISBN 960-393-552-2.

-ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ I. Ν. Κείμενο -

Οικονομία

επικοινωνία. Τεύχος 1: Βιβλίο γονέα -

ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΗΣ Γ. Ιστορικοί τρόποι παραγωγής. Αθήνα, Ελληνικά

Φωτογραφία

Γράμματα, 2000. Σελ. 114. Δρχ. 3.900.

ΤΑΣΣΟΥΛΑΣ Ν. Πάτρα, το Καρναβάλι.

ISBN 960-393-477-1.

Αθήναι, Ίνδικτος, 2001. Σελ. 127.

ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ.

Δρχ. 14.560. ISBN 960-518-071-5.

Γράμματα, 2001. Σελ. 533.

ISBN 960-393-100-4.

n m i

εκπαιδευτικού. Αθήνα, Ελληνικά

-ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ I. Ν. ΚείμενοΣΤΑΜΠΟΓΛΗΣ Δ. Ευρώ - το νέο νόμισμα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2001. Σελ. 221. Δρχ. 3.000. ISBN 960-14-0331-0.

Λαογραφία ΛΟΥΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ποιμενικά

επικοινωνία. Τεύχος 1: Βιβλίο μαθητή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 231. Δρχ. 4.900.

Αρχαίοι ου ννο αφ είε

ISBN 960-393-132-2.

ΑΒΙΑΝΟΣ. Μύθοι. Απόδ. Γ. Ανδρέου.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Σ. Η ολική γλώσσα.

Αθήνα, Απόπειρα, 2000. Σελ. 111.

της Ρούμελης. Αθήνα, Δωδώνη,

Αθήνα, Τυπωθήτω, 2000. Σελ. 303.

Σελ. 288. Δρχ. 8.320.

Δρχ. 6.000. ISBN 960-8041-52-6.

130

Δρχ. 2.600. ISBN 960-537-001-8. ΑΙΣΧΥΛΟΣ. Ευμενίδες. Αρχ. κείμ.-εισ.-

έμμ. μεχ.-ερμην. σχόλ. X. Α. Μπαλιάς. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Σελ. 148. Δρχ. 4.160. ISBN 960-206-494-3.

ΜΙΧΑΣ Σ. θηρευτής εκτός ορίων. Αθήνα, Μανδραγόρας, 2001. Σελ. 43.

ΟΜΗΡΟΣ. Οδύσσεια. Μνηστηροφονία-

ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Μ. Σάρκινη νύχτα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 63.

Ραφωδία χ. Μεχ. Δ. Ν. Μαρωνίιης.

Δρχ. 1.500. ISBN 960-393-089-Χ.

Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 61.

ISBN 960-03-2951-6.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΣΦΥΡΙΔΗΣ Π. Εν Θεσσαλονίκη: 13 σύγχρονοι πεζογράφοι. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 2001. Σελ. 304. Δρχ. 5.500.

ΞΑΝΘΑΚΗΣ X. Οι αόρατοι άνθρωποι. Αθήνα, Οδός πανός, 2000. Σελ. 54.

Ποί ηση Ν. Ένα ποτήρι νερό. Αθήνα,

Το Ροδακιό, 2000. Σελ. 48. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-7360-70-2.

Ρ. Ο Τζακ ταξιδεύει

2000. Σελ. 168. ISBN 960-04-1767-9. ΓΚΑΓΚΑΣ Τ. Μια τυχαία συνάντηση. Αθήνα, Οδός Πανός, 2001. Σελ. 80.

ISBN 960-7716-59-0. ΓΛΥΚΟΣ Α. Μίλα μου για τον Μανόλη.

ISBN 960-7716-56-6.

Μετ. Ε. X. Μαρμαρίδου. Αθήνα,

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ A. Κ. Πολλαπλούς έρως. Αθήνα, Αίολος, 2000. Σελ. 54.

ISBN 960-521-101-7.

Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 197. Δρχ. 2.000.

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Κ. Κ. Εναλλαγές. Ποίηση. Αθήνα, 2001. Σελ. 79.

ISBN 960-91504-0-3.

Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2000. Σελ. 214.

ΠΕΠΕΛΑΣΗ Μ. Όλα ήταν για μια στιγμή.

Σελ. 218. Δρχ. 3.000.

Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 37.

ISBN 960-03-3039-5.

ISBN 960-14-0332-9.

ISBN 960-7771-50-8.

αβανιδ ης

παννουςοπουλου

σε άσπρο ουρανό. Αθήνα, Κέδρος,

ISBN 960-410-180-3. ΜΟΙΡΑΣ Μ. Νύχτα, μοναξιά, έρωτος...

ΜΠΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α. Η καρδιά παίζει παιχνίδια. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2001.

ΜΠΑΚΟΛΑΣ Ν. Το ταξίδι που πληγώνει

ΠΕΤΡΙΔΗΣ Α. Νόστου και φυγής.

και άλλα διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 173. Δρχ. 3.000.

ΑΡΚΑΔΗΣ Σ. Η νίκη της Σαμοθράκης.

Ποιήματα. Λευκωσία, 2001. Σελ. 51.

ISBN 960-8576-0-4.

Αθήνα, Καρδαμίισας, 2000. Σελ. 80.

ΡΗΝΙΩΤΗ Ρ. Η μέθη των μύθων. Αθήνα,

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Β. Η τρέλα των

ΒΑΓΕΝΑΣ Ν. Βάρβαρες ωδές. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 77.

Το Ροδακιό, 2000. Σελ. 64. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-7360-63-Χ.

κλώνων του Αρχιμήδη. Θεσσαλονίκη,

ISBN 960-99304-5-Χ.

ΣΟΛΟΜΩΝΤΑΣ. Ασμα ασμάτων. Μετ. Μ. Μουζάκη. Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 54. ISBN 960-521-092-4.

ΒΑΛΣΑΜΙΔΗΣ Ε. Κ. Οι αγνωστικισμοί της Harley Davidson. Αθήνα, Οδός Πανός, 2000. Σελ. 59. ISBN 960-7716-58-2. ΓΈΡΟΣΤΑΘΟΣ Λ. Κ. Η πορεία. Ποίηση. Αθήνα, Πιτσιλάς, 2001. Σελ. 93.

ISBN 960-7826-48-5. ΖΑΦΕΙΡΙΟΥ θ. Π. Αντίγραφα χωρίς πρωτότυπο. Αθήνα, Εριφύλη, 2000. Σελ. 109. ISBN 960-7633-27-Χ. ΚΕΡΑΜΙΔΗΣ χ. Τελευταία υπόσχεση. Αθήνα, Στοχαστής, 2001. Σελ. 46.

ΣΤΑΥΡΑΚΗΦ. Τα επί γης. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 31.

ISBN 960-04-1852-7.

Αρχέτυπο, 2001. Σελ. 345. Δρχ. 4.400.

ISBN 960-7928-29-6. ΠΟΥΛΟΣ Κ. Σχεδόν θάλασσες. Αθήνα, Το Ροδακιό, 2000. Σελ. 48.

ISBN 960-7360-58-3. ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ Ε. ΚαπετάνΖωή. Αθήνα,

ISBN 960-385-081-0.

Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 181.

ΥΦΑΝΤΗΣ Κ. Οι ζέφυροι της Ατλαντίδας. Αθήνα, Δωδώνη, 2000. Σελ. 43.

ISBN 960-385-059-4.

ISBN 960-393-424-0.

Τόμος Β'. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2001.

EGAN D. Ποιήματα. Μετ. Γ. Γκίνη.

Σελ. 428. Δρχ. 5.000.

Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 148.

ISBN 960-211-579-3.

ΣΤΑΥΡΙΩΤΗΣ Δ. Σ. ΕύδΟξσς Ο Κυζικηνός.

ISBN 960-14-0275-6. ΣΥΡΡΗ-ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ Α. Εκείνη που έπρεπε να φύγει. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 240. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-303-112-7.

Π ( Ι ο γpat i ία

ΚΛΕΦΤΟΓΙΩΡΓΟΣ Γ. Τι χρώματα να βάλω

ΒΑΛΤΙΝΟΣ 0. Συναξάρι Αντρέα Κοδροπάτη. Βιβλίο πρώτο: Αμερική.

ISBN 960-8196-07-8.

ISBN 960-03-3049-2.

Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 142. Δρχ. 2.000. ISBN 960-410-184-6.

ΤΣΑΓΚΑΡΑΚΗΣ 0. Μπροστά στο αύριο. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2001. Σελ. 404.

ΚΟΥΡΣΗ Μ. Νομίζουν ότι λείπω. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 62.

ΒΡΕΤΤΟΣ Σ. Σκοτεινή μοίρα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 430.

ISBN 960-03-3035-2.

Δρχ. 5.200.

στη φωνή μου. Τραγούδια. Αθήνα, καστανιώτης, 2001. Σελ. 75.

Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0337-Χ.

UNSW0RTH Β. Χάνοντας τον Νέλσον. Μετ. Γ. Τσακνιάς. Αθήνα, Νεφέλη,

131

2001 Σελ. 568. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-211-575-0.

Σελ. 241. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-393-506-9.

CRAVES R. Η κόρη του Ομήρου.

ΜΑΤΖΑΝΙ Μ. Αναρχικοί και ονειροπόλοι.

Μ α . Μ. Βερέττας. Αθήνα, Alien.

Μ α . Α. Καρνώτη. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 392. Δρχ. 4.800.

ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ Σ. Η ιστορία της άγνωστης

ISBN 960-04-1674-5.

Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 158.

Σελ. 338. Δρχ. 4.700.

GOTTI V. Σούπερ σταρ. Μ α. Ρ. Γεωργιάδου. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 416. Δρχ. 1.900.

ISBN 960-450-680-3.

ΜΟΓΚΑ Ν. 0 ηυραός της τουλίπας. Μ α. Σ. Μίμη. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 312. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-620-441-3.

ΕΛΙΣΟΝ Τ. Ανακαλύπτοντας τον Φόρεσιερ. Μετ. Ρ. Χάτχουτ. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 235.

ISBN 960-03-2992-3.

ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Μ. Β. Οι θάλασσες του Νότου. Μ α . Β. Δαμόφλη. Αθήνα, Μααίχμιο, 2000. Σελ. 248. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-375-176-2.

EWETE Υ.Β. Μόνη επιλογή μας το μαύρο. Μυθιστόρημα. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 447. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-393-507-7. ΚΑΡΡΑΝΟ Π. Το ρόδο της Βενετίας. Μετ. Ζ. Ζαρωμένου. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 288. Δρχ. 4.250.

ISBN 960-8196-03-5.

CONRAD J. Ο άποικος της Μάλατα. Μετ. Ν. Ντινοπούλου. Αθήνα, Piinta, 2000. Σελ. 160. Δρχ. 3.200.

ISBN 960-7408-30-6.

LAINEZ Μ. Μ. Μπομάρτσο. Μετ. Ν.

M0NTER0 Μ. 0 βάτραχος της Αϊτής. Μυθιστόρημα. Μ α . X. θεοδωροηούλου. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 218. Δρχ. 4.100.

ISBN 960-378-868-χ.

MORRELL D. Το πορτραίτο της Σιένα. Μ α. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 480. Δρχ. 1.900.

ISBN 960-450-681-1.

επιστρέφουν από καυτά κλίματα. Μ α. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 600. ISBN 960-521-090-8.

νήσου. Διηγήματα. Μ α . Α. Ψύλλια.

ISBN 960-03-2977-χ.

SOUTHERN! Blue movie. Μ α. Π. Τσαπίλης. Αθήνα, Ανατολικός, 2000. Σελ. 317. ISBN 960-8429-22-6.

SEE C. Ένας άνθρωπος για όλες τις δουλειές. Μυθιστόρημα. Μ α . X. Παπαδημητρίου. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 301. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-378-861-9. ΣΜΑΙΑΥΤ. Μου. Μ α. X. Παπαδημητρίου. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 683. Δρχ. 8.320. ISBN 960-378-776-0. ΣΟΜΠΑΝΤ Β. Και αν οου πω πως είμαι η μαμά σου, θα το πιστέψεις; Μ α. Μ. Βλάχου. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 192. Δρχ. 3.450.

ISBN 960-8196-08-6.

ΝΤΕΛΓΑΔΟ Φ. 0 Αγιος ήταν... Μ α . Μ. Κωνσταντίνου. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 224. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-8196-04-3.

ΣΟΡΤΛΑΝΤ Γ. Χαρματάν - 0 άνεμος του έρωτα. Μ α. Σ. Μ ααξά. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 224. Δρχ. 3.800. ISBN 960-8196-09-4.

Me COURT F. Η γη της επαγγελίας.

ΠΙΣΚΟ Κ. Μόνο ένα χάρτινο φεγγάρι. Μ α. Τ. Κ. Ξαγοράρη. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 288. Δρχ. 4.300.

ISBN 960-8196-10-8.

Μετ. Α. καλοφωλιάς. Αθήνα,

ΠΕΝΝΑΚ Ν. Τα φρούτα του πάθους.

Νέα Σύνορα, 2001. Σελ. 627.

Μ α . Μ. Καρακώστα. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 200. Δρχ. 3.900.

ISBN 960-378-800-7.

2001. Σελ. 378. Δρχ. 4.000.

ΡΙΣΣ. Η μικρή μάγισσα. Μ α . Π.

ISBN 960-14-0078-8.

Εμμανουηλίδου. Αθήνα, Μααίχμιο, 2001. Σελ. 219. Δρχ. 3.745.

ISBN 960-375-175-8.

ταξιδεύουν. Μ α . Π. Κουμούτση.

Σιδέρη. Αθήνα, Διώνη, 2001. Σελ. 637. Δρχ. 7.500. ISBN 960-7720-39-3.

Δρχ. 6.000. ISBN 960-14-0334-5.

MANDINOO. Η επιστροφή του ρακοσυλλέκτη. Μ α . Γ. Αρβανίτη. Αθήνα, Διόπτρα, 2001. Σελ. 158. Δρχ. 3.300. ISBN 960-364-185-5. ΜΑΡΑΪ Σ. Η κληρονομιά της Έστερ.

ΤΣΕΪΜΠΕΡΣ Ρ. Γ. 0 βασιλιάς με τα κίτρινα. Μ α. Β. Τόμπρου. Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 280.

ISBN 960-521-099-1.

HAMID Μ. Ψυχή και φλόγα. Μ α. Α. Καλοφωλιάς. Αθήνα, Νέα Σύνορα,

ΧΑΡΙΧΑΡΑΝ Γ.'Οταν τα όνειρα Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ.

Μ α . Μ. Ευθυμίου. Αθήνα, Ωκεανίδα,

ΡΕΝΤΕΛ Ρ. Το δέντρο με τα χέρια.

272. Δρχ. 4.200. ISBN 960-8196-06-Χ.

2001. Σελ. 199. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-410-181-1.

Μ α. Σ. Νικολαϊδου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 389. Δρχ. 4.300.

ISBN 960-410-178-1.

Αλληλογραφία

ΡΟΜΠΙΝΣ Τ. Αγριεμένοι ανάπηροι

γυναίκα. Μ α.-εηίμαρο Μ. Τοπάλη.

ΜΑΡΑΪΝΙ Ν. Σκοτάδι. Μ α. Π. Πεφάνη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001.

132

RILKE R. Μ. Επιστολές σε μία νέα

Αθήνα, Ροές, 2001, Σελ. 108. Δρχ. 2.910. ISBN 960-283-098-0.

Μελέτες ΑΝΑΓΝΩΓΤΟΠΟΥΛΟΣ Β. Δ. Ιδεολογία και παιδική λογοτεχνία. Τόμος Α'. Αθήνα, Καστανιώιης, 2001. Σελ. 334.

ISBN 960-03-2954-0. ΝΙΚΗΤΑΡΙΔΗΣ Ν. Κ. Λογοτεχνικά οράματα από την Καβαφική ποίηση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 85. Δρχ. 1.700.

ISBN 960-393-496-8.

ΖΕΛΙΝΣΚΙ θ. Η Σίβυλλα. Μετ. Τ. Ραπατζήκος. Αθήνα, Εκάτη,

University Studio Press, 2000. Σελ. 375. Δρχ. 8.000.

GENETTE C. Εισαγωγή στο αρχικείμενο. Μετ. Μ. Πατεράκη-Γαρέφη. Αθήνα,

Μ αατυρίεε

Εστία, 2001. Σελ. 116. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-05-0964-6. Υ ΓΚΑΣΣΕΤ X. 0. Δοκίμια για τον έρωτα. Μετ. Κ. Φιλιππίδης. Αθήνα, Αίολος, 2000. Σελ. 254. Δρχ. 4.370.

ISBN 960-521-097-5.

ΠΑΠΑΛΕΟΝΤΙΟΥ Λ. Στοχαστικές

ISBN 960-12-0907-7.

Ο Καπετάν-Ζαχαριάς και το ΕΛΑΝ στην Αντίσταση. Αθήνα, 2000. Σελ. 597. Δρχ. 6.240.

Β ιογραφίες ΚΑΣΚΑΝΤΑΜΗΣ Β. Μ. Θεοφάνης Πόπα. Ένας σύγχρονος Ιεραπόστολος. Αθήνα, Η Έλαφος, Σελ. 295. Δρχ. 3.120.

Ένας διάλογος. Αθήνα, Ελληνικά ISBN 960-393-465-8.

Εηιμ. Π. Αδάμ-Βελένη. Θεσσαλονίκη,

ISBN 960-7437-70-5.

ΝΙΚΟΚΑΒΟΥΡΑ X. Ελύτης και Γιουνγκ: Γράμματα, 2000. Σελ. 207. Δρχ. 4.000.

Πρακτικά Β’ Επιστημονικής Συνάντησης.

2001. Σελ. 110. Δρχ. 2.080.

ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ θ. I. Ατενίζοντας την

'Uxs ΓΑΒΡΙΗΛΟΓΛΟΥ Γ. Τρία θεατρικά έργα. Θεσσαλονίκη, 2001. Σελ. 214.

προσαρμογές. Αθήνα, Γαβριηλίδης,

Ανατολή. Παναγιώτης Σηύρου. Η ζωή και το έργο του. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 243. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-14-0291-8.

2000. Σελ. 404. Δρχ. 5.720.

ΜΑΡΙΒΟ. Το νησί των σκλάβων. Β' έκδοση. Μετ. Ζ. Σαμαρά. Θεσσαλονίκη,

Ελληνική

ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Χρονολόγιο-

University Studio Press, 2001. Σελ.

Αφιέρωμα στον Ιωάννη Γεννάδιο.

εργοβιογραφία Γιώργου Σεφέρη

ιστορία

70+φωτ. ISBN 960-12-0506-3.

Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, 2001.

Σελ. 146. Δρχ. 4.680.

ΟΥΙΛΛΙΑΜΣ Τ. Μια υπέροχη Κυριακή για

Σελ. 83. Δρχ. 1.245.

ISBN 960-375-176-6.

εκδρομή. Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα,

(1900-1971). Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000.

Κέδρος, 2001. Σελ. 104. Δρχ. 2.600.

Δοκίιιια

ISBN 960-04-1861-6.

ΑΝΔΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Α. Ελληνισμός και

ΣΑΙΞΠΗΡ 0. Το ημέρωμα της στρίγγλας.

Ορθοδοξία. Αθήνα, Κάκτος, 2001.

Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, κέδρος, 2001.

Σελ. 70. Δρχ. 1.040.

Σελ. 144. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-382-428-3.

ISBN 960-04-1859-4.

ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ Μ. Στρογγυλές κουβέντες.

Μελέτες

Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2000. Σελ. 77.

ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Σ. Η ναυτιλία της Ιθάκης. (1700-1900). Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 168. Δρχ. 3.640. ISBN 960-02-1446-8. ΔΙΒΑΝΗ Λ. Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας (1830-1947). Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 716. Δρχ. 10.400. ISBN 960-03-2902-8.

ΠΟΥΧΝΕΡ Β. Είδωλα και ομοιώματα. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 269.

ΘΕΟΔΟΣΙΑΔΗΣ Σ. Η Πίνδος ομιλεί.

ΣΕΦΕΡΗΣ Γ. Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας. Β'

Δρχ. 5.200. ISBN 960-211-577-7.

Ανάγνωσης, 2000. Σελ. 598.

έκδοση. Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών

Κοζάνη, Ινστιτούτο Βιβλίου και Δρχ. 8.320. ISBN 960-7973-16-Χ.

Σπουδών, 2000. Σελ. 118. Εικ.

ISBN 960-85976-4-1.

UTOPIA

ΚΑΛΑΝΤΖΑΚΟΣ Α. Η Ρούμελη το 1821. Αθήναι, 2001. Σελ. 101. Δρχ. 2.080.

ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ. κ. Έρωτας ανθρώπου μύησις. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 94. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2960-5. ΧΑΡΙΣΟΠΟΥΛΟΥ Β. «Της μεταπολίτευσης χαμένη γενιά». Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 202. ISBN 960-256-461-Χ.

ΚΑΜΙΝΙΑΤΗΣI. Εις την Αλωσιν της ΜΑΞΙΜΟΣ Π. Εις την Πόλιν... Αθήνα,

Θεσσαλονίκης, Μετ. Ε. Τσολόκης.

Πέργαμος, 2001. Σελ. 247.

Αθήνα, Κανάκης, 2000. Σελ. 203.

Δρχ. 31.200. ISBN 960-91135-1-6.

Δρχ. 4.160. ISBN 960-7420-64-0.

Αρχαιολογία

ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ Β. Ο πολιτικός Ιωάννης

Το νόμισμα στο Μακεδονικό χώρο.

Κωλέττης. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2000.

133

Σελ. 274. Δρχ. 5.000.

ΜΑΝΔΗΛΑΡΑΣ Φ. Το μυστικό της

ISBN 960-8041-48-1

χαμένης Άνοιξης. Αθήνα, Φυτράκης,

ΛΟΥΝΤΖΗΣ Ε. Περί της πολιτικής καταστάσεως της Επτάνησου επί

2001. Σελ. 63. ISBN 960-535-163-3. ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ Κ. Το χωριό των

ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ. ΓΓΕΤ. Τεύχος 7. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 78, τεύχος 5. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.733. Δρχ. 1.500.

Ενετών. Αθήνα, Καραβιάς, 2000.

σεντονιών. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001.

Σελ. 217. Δρχ. 5.720.

Σελ. 1.500. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-258-076-5.

ISBN 960-274-540-1.

ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΛΑΔΑ Ν.

πριο βολου

Στρατηγός Αλέξανδρος Κοντούλης.

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001.

ΝΑΥΠΑΚΠΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα.

1858-1953. Αθήνα, Εταιρεία Φίλων του

Σελ. 80. Δρχ. 2.500.

Φύλλο 109. Δρχ. 250.

Λαού, 2000. Σελ. 141+φωτ.

ISBN 960-393-389-9.

Ε. ο τρυφεράκανθος.

ISBN 960-7552-18-1.

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 75. Δρχ. 200. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 136.

ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 5-6.

ΠΟΥΛΑΚΗ Ε. Φ. Αλέξανδρέ μου...

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ. Τεύχος 85. Δρχ. 1.000.

Κατερίνη, Μάτι, 2000. Σελ. 87. Δρχ. 3.120. ISBN 960-8042-18-6.

0 ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ

ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Μηνιαία

Τεύχος 69. Δρχ. 2.000.

εφημερίδα. Φύλλο 96. Δρχ. 600.

ΣΤΑΜΕΛΟΣΔ. Νικηταράς. Πρότυπο παλικαριάς και αρετής. Β' έκδοση.

ΑΜΦΙΒΙΟΝ. Διμηνιαία έκδοση.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Τεύχος 2,2000.

Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 406.

Τεύχος 36. Δρχ. 400.

Δρχ. 2.600.

Δρχ. 5.400. ISBN 960-05-0929-8.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 76.

ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ. Τεύχος 5. Δρχ. 1.800.

ΣΤΑΘΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ. 0. Λευκάσω.

ΑΡΔΗΝ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 29.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση.

Αθήνα, 2000. Σελ. 114. Δρχ. 2.080.

Δρχ. 1.500.

Τεύχος 86. Δρχ. 1.000.

ISBN 960-91429-0-7.

HALUQ I/ ia

ιοτορία

ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣΓ. Σύντομη

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τεύχος 78.

ΡΙΖΑ ΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Περιοδική έκδοση.

Δρχ. 2.000.

Τεύχος 41. Δρχ. 2.000.

ΠΑΤΙ. Τεήχος 310. Δρχ. 1.000.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40ήμερη περιοδική έκδοση. Τεύχος 433.

περιήγηση στις σελίδες της Κινεζικής ιστορίας και του πολιτισμού. Αθήνα, Διογένης, Σελ. 47. Δρχ. 1.560.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό.

Δρχ. 875.

Τεύχος 232. Δρχ. 1.700. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Διμηνιαίο

ISBN 960-7153-41-5.

ΔΕΛΕΑΡ. Τεύχος 2. Δρχ. 1.500.

περιοδικό. Τεύχος 20. Δρχ. 1.500.

RlENCOURT A. DE. Γυναίκες και εξουσία.

ΔΕΛΤΙΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ

ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τριμηνιαία

Μετ. Ν. Χούνος. Αθήνα, Τραυλός, 2001.

ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ.

περιοδική έκδοση. Τεύχος 72.

Σελ. 816. Δρχ. 8.600.

Τεύχος 470. Δρχ. 1.

Δρχ. 2.000.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του

Ο ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφική

ISBN 960-7990-39-0.

Ελεύθερα αναγνώσματα ΚΑΠΛΑΝΟΓΛΟΥ Μ. Η κουκουβάγια, το σύννεφο και ο Δημήτρης. Αθήνα,

βιβλίου. Τεύχος 418. Δρχ. 2.000.

επιθεώρησις. Τεύχη 128,129.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση.

Δρχ. 1.000.

Τεύχος 138.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 57. Δρχ. 1.000.

Παπαδόπουλος, 2001. Σελ. 16.

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ. Τεύχος 20.

ISBN 960-412-054-9.

Δρχ. 2.000.

134

103. Δρχ. 1.500.

GOLF IN GREECE. Τριμηνιαίο έκδοση. Τεύχος 7. Δρχ. 1.200.

HELLENIC QUARTERLY. No. 7.

Αρ.419 ΐ π ι μ ί λ α α :

1 Απ ριλίου 2 0 0 1 ■

ΗΑΙΑΣ

ΜΑ Γ Κ A I Ν Η I

3 0 Απ ριλίου 2 0 0 1

Ι ψ Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες β ιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουοιάοεις τω ν ελληνικώ ν εκόόοεω ν που όημοοιεύονται οτον ημερήοιο κα ι περιοδικά Τύπο

\ΛΕΞΙΚΑ Αυταναπαύτου (Μητροπολίτου Αυτοχθονίας και Πάοης Αμφιβολίας): Λεξικόν της απανθρωπιάς (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Μαυρομάτης Κ.: Λεξικό αστρονομίας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001)

ΚΡΙΤΙΚΟ ΓΡΑΦΙΑ

Μπέγζος Μ.: θρησκειολογικό λεξικό (Τ. Βασιλειάδου, Ημερποία, 13.4.2001) Πλατής Ν.: Αθωνικό λεξικό (Τ. Βασιλειάδου, Ημερποία, 13.4.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) (Α. Σταυράκη, Ε λευθερία Λάρισας, 22.4.2001) (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 12.4.2001) Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης: Λεξικό του θεάτρου (Δ. Καγγελάρη, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001)

θεσσαλικό Ημερολόγιο: Τόμος 39ος (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 9.4.2001)

Αξελός Κ.: 0 Μαρξ, στοχαστής της τεχνικής (Φ. Τερξάκης, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Αριστοτέλους: Περί φιλίας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001) Δεοποτόπουλος Κ. I.: Φιλοσοφίας εγκώμιον (Δ. Ν. Λαμπρέλλης, Το Βήμα, 1.4.2001) (Π. Τζαμαλίκος, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001)

I

Δημητρακόπουλος Mix.: Το φιλοσοφικό κίνημα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (Α. Ρήγας, Η Καθημερινή, 22.4.2001) ΔοΤκος Π.: Σπινόζα. Φαντασία, γνώση και προφητεία (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Ηράκλειτος: Τόμος Β' του έργου «Προσωκρατικοί» (Β. Λιάπης, Η Καθημερινή, 22.4.2001) Μπέης Κ.: Η δίκη του Σωκράτη (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Παπαγιώργης Κ.: 0 Χέγκελ και η γερμανική επανάσταση (Ε. Γκίκα, Έθνος, 12.4.2001) Τούσης Ν. (επιμ.): Διογένης ο Κυνικός (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 6.4.2001) Μορό Π. Φ.: Χομπς: Φιλοσοφία, Επιστήμη, θρησκεία (Γ. Βώκος, Το Βήμα, 22.4.2001) Μποντάρ Α.: Σωκράτης και Ιησούς (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 15.4.2001) (Φ.Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001) ΣτόινερΤ.: Η βαρβαρότητα της άγνοιας (Κ. Σάρρας, Ελευθεροτυπία, 22.4.2001)

Αλιμπράντης X.: 0 λειτουργικός ύμνος «Επί σοι χαίρει Κεχαριτωμένη πόσα η κτίσις...» (I. Μ. Χατζηφώτης, Ε λεύθερος Τύπος, 8.4.2001) Δεληκωστόπουλος Α.: Το Ψαλτήριον

135

του Δαυίδ (Φ. Μαλαίνος, Ρίζα Αγρινιωτών, 33) Θεοδοσίου Σ., Δανέζης Μ.: Στα ίχνη του Ι.Χ.Θ.Υ.Σ. Αστρονομία, ιστορία, φιλοσοφία (Μ. Παπαθανασίου, Η Καθημερινή, 1.4.2001) Καρτάνος I.: Παλαιό τε και Νέα Διαθήκη (Γ, Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος τη ς Κυριακής, 8.4.2001) Μαξίμουτου Καλλιοπουλίτου: Η Καινή Διαθήκη (Γ. Κορδομενίδης, Α γγελιοφόρος τη ς Κυριακής, 8.4.2001)

Λυμπεράκη Α„ Πελαγίδης θ.: 0 φόβος του Ξένου στην αγορά εργασίας: Ανοχές και προκαταλήψεις στην ανάπτυξη (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 7.4.2001) Παπαθανασίου Σ.: Για μια κοινωνιολογική θεώρηση του πολιτισμού (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 8.4.2001) Αγκασίνσκι Σ.: Η πολιτική των φύλων (Κ. Βελισσάρη, Το Βήμα, 22.4.2001) Μπελεσίλες Μ.: Arming America: The Origins of a National Cun Culture (Ν. Τσιμπούκη, To Βήμα, 8.4.2001)

Συλλογικό-Εκδ. Αρχέτυπο: Γυναίκες και ιερό (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001)

Ντεμπόρ Γ.: Η κοινωνία του θεάματος (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001)

Βαλέ 0.: Ιησούς και Βούδας (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 15.4.2001)

Ριενκούρ Α. ντε: Γυναίκες και εξουσία (Κ. Νούλας, Αντί, 20.4.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001)

Μπλόφελντ Τ.: Η διδασκαλία Ζεν του ΧουέιΧάι (Ε. Γκίκα, Έθνος, 12.4.2001) Φιπς 0.: Μωάμεθ και Ιησούς (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 15.4.2001)

Γ»7Μ Μ Μ

---------- 1

Κουρκούτας Η.: Η ψυχολογία του εφήβου, θεωρητικά ζητήματα και κλινικές περιπτώσεις (Σ. Μαρκόηουλος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 57) Ζίγκλερ Β.: Η χαρά να πετάς (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 1.4.2001) Ντολτό Φ.: Το παιδί στην πόλη. Το παιδί και η γιορτή. Μιλώντας για το θάνατο (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 417)

ίΐΜ ΐϊ ΙΟΛΟΓΙΑ Κογκίδου Δ.: Μονογονεϊκές οικογένειες. Πραγματικότητα προοπτικές - κοινωνική πολιτική (Φ. Τερζάκης, Η Καθημερινή, 3.4.2001) Λαμπίρη-Δημάκη I.: Για την Κοινωνιολογία (Φ. Νικολόπουλος, Το Βήμα, 22.4.2001)

136

l/ypyi/r/m μτημϊ Γ

Ί

Αρβανιτόπουλος Κ.: Ήφαιστος. Ευρωατλαντικές οχέσεις (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001) Βαληνάκης Γ., Μπότοου Κ.: Διεθνείς σχέσεις και στρατηγική στην πυρηνική εποχή (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001) Γιαλλουρίδης Γ., Κεφαλά Β.: Κόσοβο: Η εικόνα του πολέμου. Όψεις σύγχρονου μιλιταριστικού ανθρωπισμού (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001)

Ζαχαρέας Αιμ.: Η μετα-σοσιαλιστική Αριστερά (Α. Μήτσου, Το Βήμα, 15.4.2001) θεοδωρακόπουλος Π.: Πολιτικό μάρκετινγκ. Λόμπι και διπλωματία. Ασκηση πολυδιάστατης διπλωματίας (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001) θεοδωρόπουλος Β.: Το παράλογο στις Διεθνείς Σχέσεις (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001) Κασιμέρης Γ.: Europe's Last red Terrorists - The Revolutionary Organization 17 November (Μ. Μπόση, Αντί, 20.4.2001) Κοντιάδης Ξ.: Η αναθεώρηση του Συντάγματος. Μεθοδολογικά θεμέλια. Συμβολή στη συνταγματική θεωρία της πλουραλιστικής δημοκρατίας (Φ. Σπυρόπουλος, Το Βήμα, 29.4.2001) Λυμηερόπουλος Κ.: Η σύγκρουση. Η Ισλαμική πρόκληση και οι στρατηγικές της Δύσης (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001) Ντόκος θ„ Πιέρρος Φ. (επιμ.): Τα Βαλκάνια μετά τον πόλεμο του Κοσσυφοπεδίου (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001) Παπαδημητρίου Ζ.: 0 ευρωπαϊκός ρατσισμός. Εισαγωγή στο φυλετικό μίσος (Φ. Τερζάκης, Η Καθημερινή, 3.4.2001) Σπανού Κ.: Διοίκηση, πολίτες και δημοκρατία (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 29.4.2001)

Δερτιλής Γ.: Ευρώπη. Δύο δοκίμια και τρία σχόλια (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 417)

Γκούτμαν Ρ. (επιμ.): Europe in the New Century (Α. Παπαρσένος, To Βήμα, 22.4.2001)

Διαμαντούρος Ν.: Πολιτισμικός δυϊσμός και πολιτική αλλαγή (Μ. Κυρτάκη, High Lights, 4)

Τοντόροβα Μ.: Βαλκάνια. Η δυτική φαντασίωση (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001)

Ηρακλείδης Α.: Η Διεθνής κοινωνία και οι θεωρίες των διεθνών σχέσεων (Σ. Ντάλης, Αντί, 20.4.2001) Ηρακλείδης Α.: Η Ελλάδα και ο «εξ ανατολών κίνδυνος» (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 21.4.2001) (Σ. Ντάλης, Αντί.

20.4.2001)

Γεννάρης Κ.: Εξ ανατολών (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 7.4.2001) Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Κοινωνίας της Ακαδημίας Αθηνών:

Αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση. Διαηιστώσεις-προτάσεις (Ε. ΜπεσίλαΒήκα, Το Βήμα, 1.4.2001)

Μπελιβανάκης Γ.: Παλιό μηλέικα καΐκια (Ε. Ολυμπίτου, Ιστορικά, 33) Πετρόηουλος Η.: Η τραγιάσκα (θ. Βασιλείου, διαβάζω, 417)

Κρανιδιώτης Ν.: Η Κύπρος στην Ευρώπη (Κ. Παηαγιώργης, αθηνόραμα, 27.4.2001)

ι

\ k ? n \ m m

fi/M/fl

I

Αποστολόπουλος Δ.: Ανάγλυφα μιας τέχνης νομικής. Βυζαντινό δίκαιο και μεταβυζαντινή νομοθεσία (Α. Παπηά, Ιστορικά, 33)

\Μ Ε

............

θέμελης Π.: Ήρωες και ηρώα στη Μεσσήνη (Δ. Δαμάσκος, Η Καθημερινή, 29.4.2001)

I

Αγάπιος Μοναχός ο Κρης: Γεωπονικόν (Σ. Μπουρνάζος, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001)

Σπαρκς Μ.: Ερυθρόν και Μέλαν. Μ ελέτες για την αρχαία ελληνική κεραμική (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 12.4.2001)

Λουκιανός: Νεκρικοί και Εταιρικοί Διάλογοι (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001)

Ι Ε Π Ϊ Π Η Μ Ε Ε ...........

Ifim/ifmf

I

Τσιάκαλος Γ.: Οδηγός ανηρατσιαιικής εκπαίδευσης (Ν. Σύφαντος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 57) Χατζηαναστασίου Τ.: Το όλλο σχολείο (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 19.4.2001) Ελινγκχόβεν Ρ.: Όπως μας αρέσει (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 7.4.2001)

Πέτρου Ν.: Αχελώος (Α. Παλιούρας, Ρίζα Αγρινιωτών, 33) Λαρέρ Κ.: Η φιλοσοφία του περιβάλλοντος (Κ. Παηαγιώργης, αθηνόραμα, 20.4.2001)

ΙΜ Ο Μ Φ ΙΑ

·

Γιοχάλας Τ.: Ανδρος-Αρβανίτες και Αρβανίτικα (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 22.4.2001) Μακρής Ε. (επιμ.): Τραγούδια Σαρακατοάνικα (Κ. Νούλας, Αντί, 20.4.2001)

I

Ζακάρ Α.: Ο άνθρωπος και τα γονίδιά του (θ. Κρητικός, Η Καθημερινή, 29.4.2001)

Ε Μ Ι

Ζενέτ Ζ.: Εισαγωγή στο αρχαίο κείμενο (Κ. Νούλας, Αντί, 6.4.2001)

I

Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης: Πρωτοπορία - Αριστουργήματα της Συλλογής Κωστάκη (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001)

m m

Παπαγγελής θ.: Οβιδίου Ερωτική Τέχνη (Δ. Ιακώβ, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001) Ρωμανού του Μελωδού: Κοντάκιον Μεγάλης Παραακευής εις το πάθος του Κυρίου και τις τον θρήνον της Θεοτόκου (Γ. Κοροπούλης, Η Καθημερινή, 8.4.2001)

Λεβοντίν Ρ.: Η τριπλή έλικα. Γονίδιο, οργανισμός και περιβάλλον (Β. κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001)

11

Βερόνις Ζ. (επιμ.): Parallel Text Processing: Alignment and Use of Translation Corpora (Τ. Δημητρούλια, To Βήμα, 22.4.2001)

l KkkEIKU ΦΙλΟΑΟΓΙΛ-ΛΟΓΟΤΕΧΙΙΙΛ I

Γκρούμπεν Γ.: Ιερά και ναοί της αρχαίας Ελλάδας (Δ. Δαμάσκος, Η Καθημερινή, 1.4.2001)

Αολανίδου Σ.: 0 μύθος του παθητικού τηλεθεατή (Κ. Βώρος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 57)

Παηαγιώργης, αθηνόραμα, 13.4.2001) ΥΠΕΠΘ - Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Γλώοοα - Γλώσσες στην Ευρώπη (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 1.4.2001)

ι

Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου & Εκδ. Καστανιώτη: Η μηχανική μετάφραση και η ελληνική γλώσσα (Τ. Δημητρούλια, Το Βήμα, 22.4.2001) Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Η διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης/δεύτερης γλώσσας (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 8.4.2001) Πολυχρονίου Λ.: Ηλεκτρονικοί υπολογιστές και ελληνική γλώσσα (Κ.

Λατάζ Γ.: Τροία και Όμηρος. 0 δρόμος για τη λύση ενός παλιού αινίγματος (Σ. Μοσκόβου, Το Βήμα. 29.4.2001) Φροντιζί- Ντι κρού Φ., ΒερνάνΖ. Π.: Στο μάτι του καθρέφτη (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 22.4.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001) (X. Παχούμη, Ταχυδρόμος, 28.4.2001)

ι

M o k o r ik Βλαχογιάννης Γ.: Ιστορική ανθολογία (Κ. Παηαγιώργης, αθηνόραμα, 13.4.2001) Κεχαγιόγλου Γ. (επιμ.): Πεζογραφική ανθολογία. Αφηγηματικός γραπτός νεοελληνικής λόγος (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 1.4.2001)

137

Σφυρίδης Π. (επιμ.): Εν Θεσσαλονίκη.

13 σύγχρονοι πεζογράφοι (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 15.4.2001) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος τη ς Κυριακής, 8.4.2001)

Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 12.4.2001)

1999 (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 15.4.2001)

κερασίδης π.: Το ζώο ζει (Γ. Βέης, διαβάζω, 417)

Φαντούλ Ε.: Επανάσταση: Οι νεκροί που περπατούν (Κ. Νούλας, Αντί, 6.4.2001)

Φάις Μ. (επιμ.): Οκτώ θανάσιμα αμαρτήματα (Β. Χατζηβασιλείου. Ελευθεροτυπία, 29.4.2001)

Κυμοθόη Ν.: Ερώ (Φ. ΖαμπάθαΠαγουλάτου, Ριζοσπάστης, 19.4.2001)

Χατζηφώτης I. Μ.: Ανθολογία λογοτεχνικών κειμένων για το Άγιον Όρος (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.4.2001)

Μακρίδου Κ.: Σαλαμίνα τε (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 29.4.2001)

IH O W IH Αξιώτη Μ.: Ποιήματα (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 1.4.2001) Αρκάδη Σ.: Η νίκη της Σαμοθράκης (Γ. Κουβαράς, Εντευκτήριο, 53)

Κεπέσης Ν.: Μαχόμενος θα πέσω (Α. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 19.4.2001)

I

Μεσημέρης Σ.: Κέρκυρας-Κως. Δεκατετράστιχα με την Κέρκυρα και την Κω (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 3.4.2001) Μίχας Σ.: θηρευτής εκτός ορίων (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 17.4.2001) ΜπακονίκαΑ.: Παρακαταθήκη ηδυπάθειας (Γ. Κουβαράς, Εντευκτήριο, 53)

iflfzormfM

ι

Αβέρωφ Τ.: Το ξέφωτο (Κ. Νούλας, Αντί, 6.4.2001) ΑναστόηουλοςΤ.: Ιστορία δίχως τέλος (Ν. Ε. Καραπιδάκης, Η Καθημερινή, 15.4.2001) ΑντονάςΑ.:0τρικέφαλος (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 29.4.2001) Βουτυράς Δ.: Απαντα (Ε. Κοτζιά, Η καθημερινή, 22.4.2001) Γιαννόηουλος Α.: 7 αφηγήματα (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 17.4.2001)

Βαρβέρης Γ.: Ποιήματα 1975-1996 (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 1.4.2001)

Μπέλμπα Ε.: Έαρος νυχτερινό κατευόδιο (Γ. Κουβαράς, Εντευκτήριο, 53)

Γιατρομανωλάκης Γ.: Στην κοιλάδα των Αθηνών (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001)

Βλαχοδημητράκος Γ.: Αξιοπρέπεια (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 17.4.2001)

Παπαγεωργίου Κ.: Κλεμμένη ιστορία (Γ. Βέης, Εντευκτήριο, 53)

Γκέρτσου-Σαρρή Λ.: Δροσουλίτες (Π. Μηλιώρη, Το Βήμα, 1.4.2001)

Γαϊτανάκη Ζ.: Ανόμοια τοπία (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 3.4.2001)

ΤσακνιάςΣ.: Τα ποιήματα 1952-1992 (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ε λευθεροτυπ ία 13.4.2001)

Γκούμας Γ.: Ποιος ακούει τον καθηγητή; (Ν. Ναγόηουλος, διαβάζω, 417)

Φλεμόπουλος Δ.: Καφές σε χρόνο ενεστώτα (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 19.4.2001)

Γλυκός Α.: Μίλα μου για τον Μανόλη (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.4.2001)

Χατζόηουλος θ.: Κελί (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 1.4.2001)

Γρηγοριάδης θ.. Το Παρτάλι (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 22.4.2001)

Γιατρόκου-FossiA.: Ποιήματα (Γ. Κουβαράς, Εντευκτήριο, 53) Γκαραγκούνης Β.: Πίσω απ' το παράθυρο (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 29.4.2001) Γυφτάκη Μ.: Η μυστική φωνή της θάλασσας (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης, 19.4.2001) Διαμανιοπούλου Τ.: Χαμογελώ - στην Αιωνιότητα της Ποίησης (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 3.4.2001) Ίσαρης Α.: θα επιστρέφω φωτεινός (Σ. Κουτοούνης, Εντευκτήριο, 53)

ΧριστόπουλοςΑ.: Ποιήματα (Φ. Δημητρακόπουλος, Το Βήμα, 8.4.2001) (Παν. Περιστέρης, Η Καθημερινή, 24.4.2001) Χρύσης Γ.: Τα τετράστιχα του νόστου (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 29.4.2001) Γέιτς Γ. Μ.: 70 Ερωτικά (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 417)

Καηπάτος Ρ.: θαλασσινά και στεριανά ποιήματα (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 29.4.2001)

Μπακέρο Γ.: Λέξεις γραμμένες στην άμμο από έναν αθώο

Καραντώνης Γ.: Παράθυρα (Γ.

Μπρούμας'Ο.: Rave. Poems 1975-

138

Δασκαλάκη Κ.: 0 άλλος πλους (Λ. Πανταλέων, διαβάζω. 417) Δημητριάδης Δ.: Η λήθη και άλλοι τέσσερις μονόλογοι (Τ. Πολίτη, Τα Νέα, 13.4.2001) Δοξιάδης Α.: 0 θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ (Ε. Γκίκα, Έθνος, 22.4.2001) (Κ. Νούλας, Αντί, 6.4.2001) Δρακονταειδής Φ.: Το μήνυμα (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001)

Ζαούσης Α.: Αλέξανδρος και Ασπασία (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 22.4.2001)

του χαρτιού. Χρονογραφήματα (19581998) (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 26.4.2001)

θέμελης Ν.: Η αναζήτηση. Η ανατροπή (Τ. Δημητρούλια, Εντευκτήριο, 53)

Μήτσου Α.: Σφήκες (Κ. Παηαγιώργης, αθηνόραμα, 27.4.2001) (Ά. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 22.4.2001)

θεοδόσης Μ.: Ανάμεσα στο Μηδέν και το Απειρο (Π. Φωτίου, διαβάζω, 417)

Μιχαλοπούλου Α.: Παλιόκαιρος (Ά. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 22.4.2001)

θεοδωρόπουλος Τ.: Η τρέλα του μεσημεριού (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 8.4.2001) (X. Σπυροπούλου, διαβάζω, 417) Κόππα Β.: Η δίαιτα της ύαινας (Μ. θεοδοοοηούλου, Το Βήμα, 15.4.2001) (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 417) Καρυστιάνη I.: Κουστούμι στο χώμα (Μ. Φάις, Εντευκτήριο, 53) Κατσουλάρης Κ.: 0 παραθεριστής (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29.4.2001) (Κ. Σόρρας, Ελευθεροτυπία, 22.4.2001) Κονδυλόκης I.: Οι άθλιοι των Αθηνών (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 29.4.2001) Κοντοδήμος Κ.: Το ρήγμα που ενώνει (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 24.4.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001) Κοντολέων Μ.: Ιστορία ευνούχου (I. Μ. Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 8.4.2001) Κώττη Α.: Η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει (Μ. Τσιγάρα, διαβάζω, 417) Λάσκου Α.: Χάρντκορ (Α. Μπιρμπίλη, Men, Απρίλιος 2001) Μανεναδάκη Κ.: Έχετε μήνυμα στο κινητό σας (Ε. Γκίκα, Έθνος, 19.4.2001) Μαυρουδής Κ.: Οι κουρτίνες του Γκαριμηάλντι (Δ. Κωστίδης, διαβάζω, 417) (Κ. Σχινά, Εντευκτήριο, 53) Μερικά Λ.: Με κύμινο και αγάπη. Νόστος γι' αλλού (Α. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 22.4.2001) Μηνιώτης Β.: Μουράγιο. Σαράντα χρόνων διαδρομή στη λευκή έρημο

Μάγκα Ν.: 0 πυρετός της τουλίπας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001) ΜπούτοςΒ.: Τα δάκρυα της Βασίλισσας (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 7.4.2001) (Ε. Γκίκα, Έθνος, 7 4.2001) Νικηφόρου Τ.: Νόστος (Α. Ζήρας, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Ντούγκα-Κοτοπούλου Κ.: Η συνάντηση των αγγέλων (Ε. Γκίκα, Έθνος, 5.4.2001) Ξανθόπουλος Λ.: 0 άγγελος των πρώτων ημερών (Κ. Χαρπαντίδης, Εντευκτήριο, 53) Παλαιολόγου Ε.: Καληνύχτα Μαντάμ Μηοβαρί (Δ. Χαρίτος, Αντί. 20.4.2001) Παπαδημητρακόπουλος Η.: Τόποι τέσσερις συν τρεις (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 8.4.2001) Παπαδούλης Δ.: Όταν τελειώνουν οι καιροί (Α. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 22.4.2001)

Σπυροπούλου Ζ.: Εννιά γυναίκες (Α. Ζήρας, Εποχή, 8.4.2001) Τσιαμπούσης Β.: Η γλυκιά Μπονόρα (Δ. Αξιώτης, Εντευκτήριο, 53) Τσικληρόπουλος Μ.: Μην ξεχαστώ και δε γυρίσω (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 19.4.2001) τσίκρας Α.: Μάτζικ θα πει μαγεία (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 28.4.2001) Χατζηγιαννίδης Β.: Οι τέσσερις τοίχοι (Μ. θεοδοοοηούλου, Το Βήμα, 8.4.2001) (Β. ΧατΖηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 22.4.2001) Χρυσόηουλος X.: 0 μανικιουρίστας (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή, 15.4.2001) Άμπλερ Έ.: Βρώμικη ιστορία. Περαιτέρω στοιχεία για τον βίο και την πολιτεία του Αρθουρ Αμπντέλ Σίμσον (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001) Άνταμς Τ.: Στη σκιά της ανωνυμίας (Φ. Φιλίππου, διαβάζω, 417) Βάντερχεγκε Γ.: Το αγόρι του Εγγλέζου (Μ. Κυρτάκη, High Ughts, 4) Γεοσούα Α.: Το ταξίδι στο τέλος της χιλιετίας (Α. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 22.4.2001) ΓκαλεάνοΕ.: Το βιβλίο των εναγκαλισμών (Ε. Γκίκα, Έθνος, 5 4.2001)

ΠαπαδιαμάντηςΑ.: Πασχαλινά διηγήματα (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 12.4.2001)

Γκομπρόβιτς Β.: Η πορνογραφία (Κ. Νούλας, Αντί, 20.4.2001) (Κ. Παηαγιώργης, αθηνόραμα, 6.4.2001)

Σακελλαρίου X.: 0 τυραννομάχος της φυλής (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 5.4.2001)

Γουντ Μ.: Οι παρθένες του παραδείσου (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001)

Σέη Μ.: Μόνο γυναίκες (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 1.4.2001)

Έβερς X.: Το ημερολόγιο μιας πορτοκαλιάς (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 1.4.2001)

Σκαμπαρδώνης Γ.: Γερνάω επιτυχώς (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 13.4.2001) Σκάσσης θ.: 0 βαλσαμωμένος γάτος (X. Παπαγεωργίου, Αυγή, 19.4.2001)

Έβετ Ζ. Μ.: Μόνη επιλογή μας το μαύρο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 5.4.2001) Ζέγκερς Α.: Η εκδρομή των κοριτσιών

139

που χάθηκαν (Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή, 14.2001) Ζιντ-Μπωντλαίρ-Βαλερύ: Προς νέους συγγραφείς και μεταφραστές (Λ. Λυχναρά, Το Βήμα, 22.4.2001) Καμιλέρι Ρ.: 0 Ιεροεξεταστής (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15.4.2001) (Ε. Γκίκα, Έθνος, 19.4.2001) «ανιαρέ L Μια πόλη χωρίς διαφημίσεις (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 12.4.2001)

Μπλίσετ Λ.: 0 Εκκλησιαστής (Γ. Κολοβός, Η Καθημερινή, 29.4.2001) (Δ. Ρουμηούλα, Έθνος, 21.4.2001) Μπράντμπερι Ρ.: Φαρενάιτ 451 (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Μπριουν X.: Daytrippes (Ε. Γκίκα, Έθνος, 19.4.2001) Νουάρ Μ.: Όμηροι στο Λούβρο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 19.4.2001)

Κένεντι Ν.: Διπλή ταυτότητα (Ε. Γκίκα, Έθνος. 1.4.2001)

Ντελγάδο Φ.: 0 Αγιος ήταν...; (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001)

Κέντον Λ.: Λούντβιχ (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 8.4.2001)

Ντριέ Λα Ροσέλ Π.: Μια γυναίκα στο παράθυρό της (Κ. Βελισσάρη, Το Βήμα, 1.4.2001) (X. Σηυροηούλου, διαβάζω, 417)

Κλαρκ Μ.: Χείμαρρος ζωής (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 7.4.2001) Κράιτον Μ.: Αιχμάλωτοι του χρόνου (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 5.4.2001) Λάβκραφτ X.: Η μουσική του Έριχ Ζαν (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 1.4.2001) Λιόσα Μ. Β.: Μητριάς εγκώμιο (Κ. Νούλας, Αντί, 6.4.2001) Μαχφούζ Ν.: 0 καθρέπτης μιας ζωής (Ε. Γκίκα, Έθνος, 5.4.2001) Μοράβια Α.: 0 κομφορμιστής (Έ. Αβραμίδου, Εντευκτήριο, 55) Μοριέ Δ. ντι.: Οι μπλε φακοί (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 1.4.2001) Μπαρθ Τ.: Το τέλος του δρόμου (Κ. Νούλας, Αντί, 6.4.2001) (Π. Σπίνου, Ελευθεροτυπία, 29.4.2001) Μηαρίκο Α.: Όνειρα από γυαλί (Ε. Γκίκα, Έθνος, 5.4.2001) (Α. Παπαδοηούλου, Το Βήμα, 29.4.2001) (Α. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας 22.4.2001) Μπέλοου Σ.: Ράβελσταϊν (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 1.4.2001) Μπέρνχαρντ Τ.: 0 μίμος των φωνών (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 29.4.2001) (Λ. Πανταλέων, Εντευκτήριο, 53)

140

Παβέζε Τ.: Το ωραίο καλοκαίρι (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 417) Πάλιν Μ.: Η πολυθρόνα του Χέμινγουεϊ (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001)

που χάθηκαν (X. Οικονομίδου, Το Βήμα, 15.4.2001) Σέλμπι X.: Δέντρο της θλίψης. Ρέκβιεμ για ένα όνειρο (Δ. Ρουμηούλα, Έθνος, 28.4.2001) Σεπούλβεδα Λ.: Χρονικά του περιθωρίου (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 29.4.2001) Τολστόι Λ.: Πόλεμος και ειρήνη (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Φενώ Ε.: Όπου γίνεται λόγος για το οκάκι, την πανουργία του Κασπάροφ, την προοπτική, τα ερωτικά παιχνίδια, τις σκέψεις του Πασκάλ και τον Μιλάν Κούντερα (Κ. Νούλας, Αντί, 20.4.2001) Φέρμιν Μ.: 0 μελισσοκόμος (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Φίντλεϊ Τ.: Τα όνειρα λένε την αλήθεια (Μ. Κυρτάκη, High Lights, 4)

Πελεκάνος Τ.: Σαρωτική έκρηξη (Α. Παπαδοηούλου, Bazaar, Απρ. 2001)

Χάντγκε Π.: Ακόμη μια φορά για τον Θουκυδίδη/Ρωτώντας με δάκρυα στα μάτια σ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 7.4.2001)

Πεσόα Φ : Η ώρα του διαβόλου (X. Σηυροηούλου, Η Καθημερινή, 22.4.2001)

Χάρτλι Λ. Π.: 0 σοφέρ της Λαίδης Φρόνκλιν (Α. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας 22.4.2001)

ΠουίΖ. Μ.: Το αγόρι με το φαγωμένο αυτί (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 28.4.2001)

Χερν Λ.: Το αγόρι που ζωγράφιζε γάτες και άλλες ιστορίες (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 3.4.2001)

Ρεζά Γ.: Λόγια που δεν είπαμε ποτέ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 22.4.2001)

Χόθορν Ν.: Το σπίτι με τα εφτά αετώματα ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001)

Ρις Σ.: Η μικρή μάγισσα (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 28.4.2001) Σάκι: Η τακτική του αιφνιδιασμού και άλλα διηγήματα (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) ΣάμπατοΕ.: Πριν το Τέλος (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 13.4.2001) Σαραμάγκου Ζ.: Η ιστορία της άγνωστης νήσου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 19.4.2001) Σέγκερς Α.: Η εκδρομή των κοριτσιών

Γουλανδρής Ν.: 491 δελτία για τον Δημ. Χατζή (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001) Ζωγραφίδου Ζ.: Η παρουσία της πολικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα (Τ. Πολυχρονιάδης, Εντευκτήριο, 53) Καραγιάννης θ .: θεματολογία παιδικής λογοτεχνίας (Γ. Μπαρτζής, Το σχολείο και το σπίτι, 433)

Μαχαίρας Ε.: Η Τέχνη της Αντίστασης (Φ. Νικολόπουλος, Το Βήμα, 15.4.2001)

Πολυλάς I.: Αμλέτος - Τραγωδία Σαικσπείρου (Κ. Νούλας, Αντί.

6.4.2001)

Παπαϊωάννου Β.: Η σάτιρα στη βυζαντινή λογοτεχνία (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 417)

Στάικος Α.: Φτερά στρουθοκαμήλου (Γ. Σαρηγιάννης, Τα Νέα, 23.4.2001)

Παύλου Σ.: Σεφέρης και Κύπρος (Δ. Κόκορης, Εντευκτήριο, 53) Πέγκα Ν.: Το χαλί της Ανατολής (Α. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 22.4.2001) Πετρόηουλος Γ.: Στοιχεία Γκρεκάνικης Ποίησης (I. Μ. Χατζηφώτης, Ε λεύθερος Τύπος, 8.4.2001) Τζουβέλης Σ.: Ταξίδι στην Ιστορία με τον Καβάφη (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 8.4.2001) Ζενέτ Ζ.: Εισαγωγή στο αρχικείμενο (Α. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 22.4.2001) Μόλκα Σ.: 0 κύριος Σουσανί (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 12.4.2001)

! ΔΟΚΙ ΜΙ Α __________________

Αλμπίνι 0.: Προς Διονύσιον. Το θέατρο των κλασικών χρόνων (Κ. Νούλας, Αντί, 6.4.2001) Έντισον Μ.: Πνεύμα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.4.2001) (Ε. Γκίκα, Έθνος, 12.4.2001) (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.4.2001) ΟυίλιαμςΤ.: Μια υπέροχη Κυριακή (Ε. Γκίκα, Έθνος, 5 4.2001)

\in o m Αθανασιάδης X.: Δάσκαλοι και εκπαιδευτικός δημοτικισμός: Το περιοδικό «Αυγή» (1923-1925) (Γ. Κορδομενίδης, Α γγελιοφόρος τη ς Κυριακής, 22.4.2001) Βλάμη Δ.: Το φιορίνι, το σιτάρι και η Οδός του Κήπου. Έλληνες έμποροι στοΛιβόρνο (Ν. Ε. Καραηιδάκης, Ιστορικά, 33)

Αρανίτσης Ε.: Ιψ ο τυπογράφος. 0 Ελύτης για παιδιά και ερωτευμένους (Κ. Κωστίου, Η Καθημερινή, 24.4.2001)

Γερολυμάτος Α.: Η κατασκοπεία στην αρχαία Ελλάδα (Κ. Νούλας, Αντί, 20.4.2001)

Δάλλας Γ.: Ευρυγώνια (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 29.4.2001)

Γιαγκόζης Φ.: Η αλήθεια πίσω από την Ιστορία (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος. 15.4.2001)

Μπερλής Α.: Κριτικά δοκίμια (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 6.4.2001) Σεβαστάκης Ν.: Η αλχημεία της ευτυχίας ΓΕ. Κασίμη, Αντί, 6.4.2001)

(Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 29.4.2001)

Γκιόλιας Μ.: Ιστορία της Ευρυτανίας στους νεότερους χρόνους (Β. Παναγιωτόπουλος, Ιστορικά, 33)

IflfH T F 0

Διβάνη Λ.: Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας (1830-1947). Απόπειρα πατριδογνωσίας (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα. 7.4.2001)

Κρίτας θ.: Τα πρώτα χρόνια (Α. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 22.4.2001)

Καραγιάννης Γ.: Η Εκκλησία από την Κατοχή στον Εμφύλιο (Β. Μουλόπουλος, Το Βήμα, 15.4.2001)

Μαράκα Λ.: Ελληνική θεατρική Επιθεώρηση 1891-1926 (I. Βιβιλάκης, Η Καθημερινή, 15.4.2001)

Κορασίδου Μ.: Οι Αθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους (Μ. θεοδοοοπούλου, Εποχή, 1.4.2001)

ι

Κοτσιώνης Π.: Λαοί και πολιτισμοί στην πρώην Σοβιετική Ένωση (θ. Σταματάκος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 57) Λεντάκης Α.: Το παρακράτος και η 21η Απριλίου (Α. Μακρυδημήτρης, Ελευθεροτυπία, 20.4.2001) Λούπης Δ.: 0 πίρι Ρέις χαρτογραφεί το Αιγαίο: Η οθωμανική χαρτογραφία και η λίμνη του Αιγαίου (Γ. Τόλιας, ιστορικά, 33) Μπακιρτζής I.: Σκέψεις για την εφαρμογή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων του 19ου αιώνα (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 22.4.2001) Μπουρδάκου Ειρ.: Δαίδαλος.

0 πρώτος μηχανικός (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001) Ρωμανός Κ.: Υπόθεση Φαλμεράιερ (Κ. Νούλας, Αντί, 20.4.2001) Τουτουντζή 0.: Τα μυστήρια των Ελλήνων (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001) Χαρλαύτη Τ. (επιμ.): Ιστορία και ναυτιλία Ι6 ος-20ός αιώνας (Β. Πάγκαλος, Μ ακεδονία Θεσσαλονίκης, 8.4.2001) Χριστιανόπουλος Ν.: Ελληνικές εκδόσεις μακεδονικών πόλεων, ηλην Θεσσαλονίκης, επί Τουρκοκρατίας (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 15.4.2001) Αλιν Μ.: Ζαράφα (Δ. Μουρατίδης, Ν έο Βήμα, 26.4.2001) Βισκόντι Πρόσκα Σ.: Εγώ εισέβαλα στην Ελλάδα (Ν. Κολόμβας, Ρίζα Αγρινιωτών, 33) Γκράισλαμερ I.: Η νέα ιστορία του Ισραήλ (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 27.4.2001) κουλέτ Κ.: Μέσα επικοινωνίας στην αρχαία Ελλάδα (Α.

141

.. · ■~~Ί

Παναγόπουλος, Η Καθημερινή, 3.4.2001)

Αλία Ρ.: Το ημερολόγιο της φυλακής (Τ. Παππάς, διαβάζω, 417)

\n ik iit ,

Μανφρέντι Β. Μ.: Ακρόπολη. Η μεγάλη εποποιία της Αθήνας (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 13.4.2001)

ΧαμπιάνοβιτςΛ.: Μνήμες γυναικών (Ε. Γκίκα, Έθνος, 12.4.2001)

Βοϊκλής Γ.: 0 μικρός Ταράς και η «Μαύρη προφητεία» (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήταη, 29.4.2001)

Μηούρκερτ Β.: Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός. Η επίδραση της Ανατολής (Α. Παναγόπουλος, Η Καθημερινή, 3.4.2001) Μπράουν Π.: Η δημιουργία της ύστερης αρχαιότητας (Κ. Νούλας, Αντί, 20.4.2001) Ντάλμπι Ά„ Γκρέιντζερ Σ.: Η μαγειρική της αρχαιότητας (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 13.4.2001) Ντάγκρον Γ.: Η γέννηση μιας πρωτεύουσας (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 13.4.2001)

—

Δανιηλίδου Μ.: Πολεμώντας τη Φτώχεια (A. Δεσμού, διαβάζω, 417) Λιδωρίκης Α.: Η Γαλλία του θεάτρου και του πολέμου (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 8.4.2001)

θέμελης Γ.: Πολύπτυχο Αυτοβιογραφικά κείμενα (Σ. I. Καργάκος, Εήεύθερος Τύπος, 15.4.2001)

Κρεμμύδας Β.: 0 πολιτικός Ιωάννης Κωλέττης (θ. Παηαρήγας, Ριζοσπάστης, 5.4.2001)

Σέγκαλ Ρ.: Islam's Black Slaves. The Other Black Diaspora (A. Χότσιλντ, To Βήμα, 29.4.2001)

ii

Γεωργιτσογιάννη Ε.: Παναγής Α. Χαροκόπος (1835-1911). Η ζωή και το έργο του (Β. Λαλαγιάννη, Το Βήμα, 1.4.2001)

Παπαθανασίου θ.: Τα παιδικά χρόνια του Γιώργου Σεφέρη (Ά. Σταυράκη, Εήευθερία Λάρισας, 22.4.2001)

ΡομιγίΖ. ντε: 0 Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 417)

m

κ

Καραγιάννη Μ.: Ο έρωτας, μωρό μου, είναι γλέντι (Α. Σταυράκη, Εήευθερία Λάρισας, 22.4.2001)

Πέιν I.: Η ιστορία του φασισμού, 1914-1945 (Κ. Γεώρμας, Άρδην, 29) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 15.4.2001)

\m

Χόφμαν Ά.: Επανάσταση για την κάβλα της (Κ. Νούλας, Αντί, 6.4.2001) (Γ. Ρακκάς, Άρδην, 29)

ΣταμέλοςΔ.: Νικηταράς (X. Κορέλας, Ρίζα Αγρινιωτών, 33) l

Στασινοπούλου Μ.: Χρονολόγιο Εργοβιογραφία (Α. Παναγοπούλου, Εθνικός Κήρυξ, 23.4.2001) ΓΑ. Σταυράκη, Εήευθερία Λάρισας, 22.4.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, 53)

Ηλιόπουλος Β.: Η βαλίτσα με τις τρεις τσαγιέρες (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 1.4.2001) Κορνάρος Β.: Ερωτόκριτος (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 417) Λοϊζου Μ.: Και το μικρό παιδάκι τρέχει στην αγκαλιά της μαμάς να συναντήσει την αγάπη. 0 δρόμος τρέχει να συναντήσει την Πολιτεία (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 22.4.2001) Λοϊζου Μ.: Τα δύο ερωτευμένα ζαρκάδια (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 417) Χατζηγιάννη Μ.: Ένα παλιό, πολύ παλιό τρενάκι (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 12.4.2001) Αμερί X.: Η Βίβλος για παιδιά (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 15.4.2001) Λάνγκλεϊ Μ.: Βίβλος (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα. 15.4.2001) Ντελβάλ Μ. Ε.: Η Βίβλος (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 15.4.2001) Χάστινγκς Σ.: Η Βίβλος εικονογραφημένη (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 15.4.2001)

Ifffflffi Πριόβολου Ε.: Καπετάν Ζωή (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 20.4.2001)

Λούκος X.: Πεθαίνοντας στη Σύρο τον 19ο αιώνα. Οι μαρτυρίες των διαθηκών (X. Κουλούρη, Το Βήμα, 15.4.2001)

Χριστιανόπουλος Ν.: Δημήτριος Μεοθενεύς, ο θεοοαλονικιός τυπογράφος του 1821 και του Σολωμού (Σ. I. Καργάκος, Εήεύθερος Τύπος, 15.4.2001)

Μαρδάς Κ.: Τα μεγάλα παιδιά της Βουλής (Ε. Γκίκα, Έθνος, 19.4.2001)

Κέρσο 1: Χίτλερ (Ν. Αλμηανόηουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 5.4.2001)

Έλινγκχοβεν Ρ.: Όπως οας αρέσει (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 20.4.2001)

Μικελίδης Ν. Φ.: D. Ρ. 88 Ημερολόγιο φυλακής (1955-1956) (Τ. Γουδέλης, Εήευθεροτυπία, 6.4.2001)

Μπριγκέλ Ζ. Π.: Sade: La vie, le legende (Λ. Λυχναρά, To Βήμα, 29.4.2001)

Τζιόνο Ζ.: 0 άνθρωπος που φύτευε δέντρα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήταη, 1.4.2001)

142

Γκράου Α.: Χορός (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 20.4.2001)

ΙΪΑ :ΙΛ ΙΟ ΪΙΚ Λ ·Ο Λ Ο ΙΠ Ο Ρ ΙΚ Λ

I

Μπασόφ Λ.: Mighty Movies. Movie

\H E P I0 A IU

Poster art from Hollywood's greatest

Σεφέρης Γ.: Τρεις μέρες στα

adventure epics and spectaculars (A.

μοναστήρια της Καππαδοκίας (Ε.

Καλκαβούρας, To Βήμα, 15.4.2001)

Κοτζιό, Η Καθημερινή, 15.4.2001) Σφυρόερα Σ.: Αγιοι Τόποι. Ιστορία και προσκυνήματα (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 22.4.2001) Φιλίππου Φ.: Ομόνοια 2000 ■Ταξίδι στον ομφαλό της Αθήνας (Λ. Κέζα,

~

I

Ανταίος: Τόμοι 2 (Ν. Μπακουνόκης, Το Βήμα, 29.4.2001)

|

\ΕΠΙΦΥΛΛΙΑΕΙ

;

Αιγιναία: Αρ. 20 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα.

9.4.2001)

Δέλτος: Αρ. 20 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 1.4.2001)

Δημαράς Κ. θ.: Σύμμικτα, A'. Από την παιδεία στη λογοτεχνία

Δυτικές Ινδίες: Αρ. 3 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα. 23.4.2001)

(Π. Βούλγαρης, Τα Νέα, 15.4.2001)

Το Βήμα, 22.4.2001) Ντίλον Μ.: Προσκυνητές και ιερό

U H ff*rfrff/r

Ελιμειακά: Αρ. 43 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα. 9.4.2001)

ι

προσκυνήματα στην αρχαία Ελλάδα (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία,

Ζήρας Α. (επιμ.): Η τέχνη της γραφής

15.4.2001)

στον 20ό αιώνα (Τ. Μενδράκος, Αυγή,

(Β. Πάγκαλος, Μ ακεδονία

Θεσσαλονίκης, 1.4.2001)

19.4.2001)

Ι Κ Ι Ν Η Μ Α Ι Ο Ι τ Α Φ Ο Ι ____

Ια

Κιτσιπαινίδου Κ.: Το μάρκετινγκ του ευρωπαϊκού κινηματογράφου (Σ. Βατούγιου, διαβάζω, 417)

Επτανησιακά Φύλλα: Αφιέρωμα στον Ντίνο Κονόμο (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 23.4.2001)

I

π ο κ ρ υ φ ιε μ ο ι

ΛιβανίδηςΤ.: Τα κεκρυμμένα. Μυστικά αρχαιότητα έως σήμερα (Μ.

Λίνκολν X., Λι Ρ., Μπέιτζεντ Μ.: Το άγιο αίμα και το άγιο Γκράαλ (Μ.

Γιακουμής X.: Η Ακρόπολη των

Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 8.4.2001)

Αθηνών (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 13.4.2001)

Τέρχαρτ Φ.: Οι Φύλακες του Ιερού Γκράαλ. Η απόκρυφη γνώση των

Δημητρακόπουλος Φ.: Λεύκωμα Παπαδιαμάντη (Μ. θεοδοσοπούλου,

Ιπποτών του Ναού (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 8.4.2001)

Το Βήμα, 22.4.2001) Μπολιάκης Μ.: Στην Κούβα (Ν. Κασσιανού, Το Βήμα, 29.4.2001)

ΙΜ Γ Ι Μ Ι Γ Η Γ

Χατζηνικολάου Ν. (επιμ.): Στέλιος

Βουτσινά Ε.: Το ψωμί (θ. Τσιχλάκη,

Αναστασιάδης (Γ. Κορδομενίδης,

Το Βήμα, 1.4.2001)

~ ~ Ί

Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 29.4.2001)

Λαμπράκη Μ.: Μπακαλιάρος (0. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 22.4.2001)

Χατζόπουλος Α.: Τα καφενεία του Ελληνισμού (Φ. Καραμήτσος,

Μανδραγόρας: Βύρων Λεοντάρης & Θανάσης Κωσταβάρας (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 19.4.2001)

τάγματα και εταιρείες από την Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 8.4.2001)

IΛΕΥΚΩΜΑΤΑ

Εντευκτήριο: Αρ. 53 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 26.4.2001)

Χριστοδούλου Γ.: τα Ζυμαρικά -

Ηπειρωτικός Αγών, 5.4.2001)

Παραλλαγές σε ένα θέμα (θ.

(Λ. Κέζα, Το Βήμα, 1.4.2001)

Τσιχλάκη, Το Βήμα, 29.4.2001)

Μέντωρ: Αφιέρωμα στον Νίκολας Χάμοντ (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 19.4.2001) Νεύσις: Αρ. 9 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 9.4.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 29.4.2001) Πρωτάτον: Αρ. 81 (Γ. Κορδομενίδης, Α γγελιοφόρος τη ς Κυριακής, 29.4.2001) Σταχομαζώχτρα: Αρ. 1 & 2 (Γ. καφούσης, Το σχολείο και τ ο σπίτι, 433) Σύγχρονη Εκπαίδευση: Αρ. 116 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 23.4.2001) Τα Ιστορικά: Αρ. 33 (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 22.4.2001) Φιλόλογος: Αρ. 103 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 19.4.2001) Propaganda: Αρ. 6 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 23.4.2001)

143

n o TEYXOi ΙΟΥΑΙΟΥ-ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ

• Βιογραφικά σημειώματα • Οι συγγραφείς γράφουν για τα βιβλία τους • Ε πιρροές από άλλους συγγραφείς (Έλληνες ή/και ξένους) • Κριτική αποτίμηση • Χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το έργο τους

Ακόμα: Άρθρο: Αυτοματισμός αλά γκρεκ (Απορίες διαβάζοντας τα θεωρητικά κείμενα του Α. Εμπειρικού) Συνέντευξη: Γιώργος Μαργαρίτης: Εμφύλιος. Η αναμέτρηση με ένα φάντασμα 1932-1963) Σύνχοονοι ξένοι συννοαωείσ: ΤζέφρΓΑρτσερ (Μ. Βρετανία, 1940-)

Επίσης στο επόμενο τεύχος: Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Εξώστης. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Δελτία κ.ά.

Το δ ι α β ά ζ ω σ τ ο ν κ υ β ι ρ ν ο χ ώ ρ ο :

h t t p : / / b o o k . cultore.gr

Ρ ά φ ι α γεμάτα βιβλία, μυρωδιά ζεστού καφέ, μ ε λ ω δ ικ έ ς ν ό τ ε ς , χώρος φιλόξενος, ειδικά διαμορφωμένος για ευχάριστη και ήρεμη ανάγνωση. Στα βιβλιοπωλεία

Β

Ι Β

Λ

Ι Ο

ΣΑΒΒΑΛΑ θα βρείτε όλες τις παλιές

και νέες εκδόσεις ό λ ω ν τ ω ν ε κ δ ο τ ι κ ώ ν

O IK C O V

για όλα τα θέματα:

παιδικά, λογοτεχνία, ιστορία, ψυχολογία, κοινωνιολογία, εκπαίδευση, μεταφυσική, φιλοσοφία, διδακτική, οικολογία, δοκίμια, ποίηση κ.ά. ... και κάθε μέρα ανάγνωση με τις μ ε λ ω δ ίε ς του π ι ά ν ο υ

Β Ι Β Λ Ι Ο Ο ν ν ίίΟ ζ Σ A Β Β 'Α

Λ Α '

όλοι οι εκδοτικοί οίκοι σ το ν πιο φιΛό<ξένο χ ώ ρ ο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Βασ. Ηρακλείου 47 (απέναντι από το εμπορικό κέντρο) Τπλ. 270.226 Α ΘΗΝΑ: Ζω οδόχου Πηγής ι8 Τηλ. 33 01.251 - Fax: 33 06.918

Τα χρόνια είναι πολλά: 1949-1990. Δυο οικογένειες διασχίζουν το χρόνο. Ένας διορθωτής, η γυναίκα του, ένας αλφαμίτης. Πώς ένας σκαπανέας γίνεται συγγραφέας και γιατί η κοπέλα του ανήκει σε άλλον. Τουρκία-Ελλάς 2-1 στη Λεωφόρο. Μία παράσταση Αριστοφάνη στη Μακρόνησο. Διάλεξη του Αγγέλου Σικελιανού. Πώς μια κατοχική Μπερέτα καταλήγει σ’ ένα πάρτι με τριπάκια. Τυπογραφεία, σπίτια, δρόμοι. Μην προσπαθείτε να καταλάβετε.

s >

Ο χρόνος είναι ένα παιχνιδάκι. Κι η Αθήνα παντού.

ο

ς ε ι ς . k e d r o s . g r

φ

*

κ

Ε

Δ

Ρ

0

k e d r o s @ o t e n e t . g r

Σ