Τεύχος 416

ΜΑΡΤΙΟΣ 2001 ΔΡΧ. 2.000-EURO5.87

νΟΥ · Ν. XΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ · Π. ΜΠΑΛΑΚΙΑΝ · Η. DE BALZAC · C. FUENTES

δ ια β ά ζ ω

25

ΧΡΟΝΙΑ

Αοιιιγομικϋ μυθιστόρημα: Από τη S. Paretsky στην fl. marinina

onoptm mnAAzrm

Εκδόσεις της Εστίας ν ς

ΖΙΛ Ν ΤΕΛ ΕΖ

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΚΑΝΤ Ή θεωρία τών ικανοτήτων

ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ 84 - ΑΘΗΝΑ 105 53. Τηλ. (+301)3213 704, Fax: (+301)3214 610 ΒΑΣ.ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 32 - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 546 24, Τηλ. (+3031)220 163, Fax: (+3031)220 821 e-mail: info@hestia.gr · http://w w w .hestia.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ε Π ΙΚ Α ΙΡ ΙΚ Α 15 Bestseller 16 Βραχυγραφίες 23 Εξώστης Γράφει ο Γιάννης Δεληολάνης 24 Ψηφιακός κόσμος Η ορολογία οτο Διαδίκτυο Γράφει

η Τιτίκα Αημητρούλια fn frf/σκσ Γράφει ο Δημήτρης ΔασκαΧόπουλος 30 Παρεμβατικά Εξομοίωοη και ομοιομορφία Γράφει ο Αλέξης Ζήρας 3 1 Ευκαιρίας δοθείσης Αυθεπίες εναπίον γεγονότων Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής 34 Πορτρέτα ξένων συγγραφέων Ίοακ Ντίνεοεν (Κάρεν Μπλίξεν) (1885-1962) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου 38 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς ΙτίφανΧάντερ (1946-) Γράφει η Χρύσα Σπυροπούλου 40 Ξένο βιβλίο Επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης 4 3 Μελέτη 0 επαναστάτης Ρεμπό και τα «Ποιήματα» του Γράφει ο Απόστολος Γ. Καρδούλιας 4 7 Άρθρο Από τη Sara Parelsky στην Alexandra Marinina Γράφει η Σώτη Τριαντάφυλλου 5 1 Μελέτη Η λεξιδραμοτουργία του Γ. Σ. Πατριαρχία (1908-1999) Γράφει ο Βρασίδας Καραλής 28 Αιχμές

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ηο 416, ΜΑΡΤΙΟΣ 2001 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315,33.01.241 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: ΠερικλήςΑθανοσάπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, ΚατερίναΓρυπονηοιώτου, Βασίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλελής Ηρακλής Παπαλέξης ΒάοωΣπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: ΒάοωΣπάθή Συνδρομές: ΑθανααίαΣπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια ■Διόρθωση: ΑέviaΜαζαράκη, Δίοποινα Ράρμου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: ΜαρίαΖαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 38.21.700 Φιλμ-Μοντάζ: ΜΥΡΙΚΗΓραφικές Τέχνες ΖωοδόχουΠηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωση: Λ. Πρίφτης& ΥιοίΟΕ, Σωνιέρου6, τηλ.: 5232323 Βιβλιοδεσία: Μ. Φουντουλάκης Παπανικολή 13, Αιγάλεω, τηλ.: 5987432 Διανομή: ΠρακτορείοδιανομήςτύπουΕυρώπηΑΣ Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Γοβαλύς 8 ΣΙΑ ££ Εκδότης: ΓιώργοςΓαλάντης Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταζά26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο«Κέντρο του βιβλίου», Λααοάνη 9, τηλ. 237.463

ΣΥΝ ΕΝΤΕΥΞΗ

5 4 Ανδρέας Παναγόπουλος Γηράοκω a d πολλά διδασκόμενος Τη συνέντευξη πήρε ο Κωνσταντίνος Μαλαφάντης Τ Α ΒΙΒ Λ ΙΑ Τ Ο Υ Μ Η Ν Α 63 Συνεργάστηκαν οι: Θανάσης Α. Βασιλείου, Γιώργος Βέης, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Μάκης θεοδόοης, Κώοτας Καλημέρης, Άκης Καλόγνωμης, Αργυρώ Μαντόγλου, Σωτήρης Ντάλης, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάοος Παππάς, Βαοίλης Ρούβαλης, Άλκηστις Σουλογιάννη, Παναγιώτης Τοιαμούρας Σε α' πρόσωπο γράφουν οι: 6? Μάνος Κοντολέων 7 1 Φωτεινή Τοαλίκογλου 75 Νίκη Χατζηδημητρίου

? ? Τ Ο Θ Ε Μ Α Τ Ο Υ Μ Η Ν Α : Ονορε ντε Μπαλζάκ (1 7 9 9 -1 8 5 0 ) 10 0 Ακακία Κορδόση: Μιλώντας για τον Μπαλζάκ 10 4 Sterhne Vachon: Η κατασκευή του έργου 1 0 7 Μαρία Μακροπούλου-Παπάκη: Το Μοναστήρι της

Πάρμας και η κριτική

από τον Μπαλζάκ 1 1 0 Alexandre Astruc: 0 Μπαλζάκ και η έμμονη ιδία 1 1 3 Anne-Barie Baron: 0 Μπαλζάκ και ο κινηματογράφος 1 1 5 Τιτίκα Αημητρούλια: 0 ψηφιακός Μπαλζάκ 1 1 8 Βιβλιογραφία Μπαλζάκ

Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: ΜαρίαΖαχαριουδάκη

Δ Ε Λ Τ ΙΑ

Το διαβάζωστον κυβερνοχώρο: hllp://bookMllure.gr.

1 4 1 Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

1 2 2 Βιβλιογραφικό 1 3 2 Κριτικογραφία

To 6 l ^ ^ \ W ε υ * * ι ρ ι σ τ ε ί θ ε ρ ν ^ * τ ο o s jcopwyoOs ε ^ 6 ^ \Μ σ π $ γ ι*ι

th

V ^ in o V o ytH

ths

V

tw

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΒΡΑΒΕΙΩΝ 2000

©>OII.I <®> k *

# ih

^ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ε ΙΑ

f E

-@ΑλκυϋΝΐ-

ΕΚΔΟΣΕΙΣ I ^ V J ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

El

m pm kH

\\rr

U L ) ΟΔΥΣΣΕΑΣ

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

K r R IP T A l V !Π Ι

“

>.,ξΜΡΛ

, . 6„ o „ ,

ek6otii<eSεπιχειρη. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣΓ. ΣΟΚ(

, Σύγχρονη Εποχή Εκδοτική ΑΕΒΕ

Ε υ * * ι ρ ι σ Τ ο υ ν * ε ε π ί<t h s y u n ΕΤΑΙΡΕΙΑ

τη

ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ

Εκδόσεις Π. Τραυλός

< τ υ ν *π *ι ρ *σ τ *ισ Η

Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ω Ν

th

V

Το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Β. AOavaoonouAos, Τ. ΔημητρούΑια, A. Znpas, Κ. KapaKiimas, Ε. Κοτζιά, Μ. Oms, Β. ΧατζηβασιΑείου) απενειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2000 ΒΡΑΒΕΙΟ Π Ο ΙΗ ΣΗ Σ

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΛΙΟΝΤΑΚΗΣ: Με το φωε (Καστανιώτηε) ΒΡΑΒΕΙΟ Μ ΥΘ ΙΣΤΟ ΡΗ Μ ΑΤΟ Σ

ΕΡΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ: Ζιγκ-ζαγκ mis νεραντζιέε (Κέδροε) ΒΡΑΒΕΙΟ Δ ΙΗ ΓΗ Μ Α ΤΟ Σ

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΜΗΛΙΟΝΗΣ: Τα φαντάσματα του Πορκ (Κέδροε) ΒΡΑΒΕΙΟ Π ΡΩ ΤΟ ΕΜ Φ ΑΝΙΖΟ Μ ΕΝΟ Υ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΙΓΓΑΣ: Των κεκοιμημένων (Πόϋιε)

Enians, το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Α. Ζερβού, Μ. Κανατσούλη, Μ . Κοντολέων, Γ. Παπαδάτοε, Β. Πάτσιου) απενειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2000 ΒΡΑΒΕΙΟ Π Α ΙΔ ΙΚ Ο Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ: Το άγαλμα που κρύωνε (Πατάκηε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΦ ΗΒΙΚΟ Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

ΤΟΥΛΑ ΠΓΚΑ: Τα χρόνια τρέχονταε (Πατάκηε)

Σ

Υ

Γ

X

Ρ

Ο

Ν

Ο

I

Ζακ Μπελφρουά

Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΟΥ ΨΕΥΔΟΥΣ Μυθιστόρημα Τι είναι αλήθεια και τι ψέμα; Πόση γνησιότητα κρύβουν ένας πλαστός πίνακας, ένας έρωτας που άρχισε χάρη σε μια παρεξήγηση, μια κοινωνία που στηρίζεται σε πλάνες; Ίσως οι απαντήσεις κρύβο­ νται στις γειτονιές του Παρισιού, εκεί που καθένα από τα πρόσωπα του μυθιστορήματος αναζητεί τη δική του εκδοχή της αλήθειας και άθελά του μπλέ­ κει ακόμη περισσότερο τα νήματα της αινιγματι­ κής πλοκής, η λύση της οποίας θα αποδειχτεί ένας ακόμη γρίφος.

Ο Ζακ Μπελφρουά αποδεικνύει πως δε δια­ θέτει μόνο λογοτεχνική πένα, αλλά και φιλο­ σοφική σκέψη.

Πιερ Κομπεσκό

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΟΥ ΦΑΡΑΩ Μυθιστόρημα Γιατί οι ιερές κόμπρες πνίγονται στο Λούξορ, ενώ οι επιβάτες του «Όσιρις» άρχισαν να αλληλοεξοντώνονται; Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτή την εκατόμβη που μοιάζει με καινούργια πληγή του Φαραώ και στο αναμενόμενο άνοιγμα ενός νέου τάφου, που θα επίσκιαζε ακόμη και την ανακάλυψη του τάφου του Τουταγχαμών; Τα μυστήρια διαδέ­ χονται το ένα το άλλο, τα ερωτηματικά πληθαί­ νουν καθώς εξελίσσεται ο μύθος...

Σ ’ αυτό το σπουδαίο αιγυπτιακό μυθιστόρημα ο Πιερ Κομπεσκό παρασύρει τον αναγνώστη στη δίνη του παραμυθιού του.

Ο

Ρ

Ι

Ζ

Ο

Ν

Τ

Ε

Σ

«Όλα περνούνε. Η πατρίδα μένει». Η παρακαταθήκη μνήμης του Ιορδάνη Γαβρά, έντιμου πατριώτη και άδολου αγωνιστή στα πεδία του πολέμου και του βίου, χω­ ρικού δεμένου με τη γη, μετασχηματίζεται σε κιβωτό της νεότερης ελληνικής Ιστο­ ρίας. Η προσφυγιά, ο πόλεμος του ’40, η κατοχή, ο εμφύλιος και οι συνέπειές του, αφηγημένα όλα με λόγο πηγαίο και γνήσιο, λαϊκό, που καθρεφτίζει τα έργα και τις ημέρες των ανθρώπων στην ελληνική ύπαιθρο, την ταπεινότητα και το μεγαλείο που κρύβουν αυτά. Στην άλλη πλευρά του καθρέφτη, η μικρότητα των πολιτικών, η ματαιότητα του κερδισμένου με αίμα πλούτου, η διαρκής ύβρις των ματαιόδοξων απέναντι στην απρόσβλητη πάντοτε φύση. Ο Θανάσης Γεωργιάδης μοιράζει την έμπνευσή τον ανάμεσα στο μύθο και την Ιστορία, σε ένα πεζογράφημα που βαδίζει στους πιο φωτεινούς δρόμους της ελληνικής γλώσσας.

Αθήνα: Κεραμεικού 93-95, Τ.Κ. 104 35, Τηλ.: (01) 3460224 Fax: (01) 3460183, e-mail: sa_orizontes@hellasnet.gr Θεσσαλονίκη: Μοναστηριού 139 & Χαλκίδος 3, Τ.Κ. 546 27, Τηλ: (031) 543828 Fax: (081) 801824. e-mail: s orizontes@hellasnet.ar

Ε

Κ

Δ

Ο

I

Ε

Πί/ΕΤΕ ΤΑΡΑ ΣΥΜ Ο ΡΟ Μ Η ΤΗ Σ

στο

ΚΑΙ ΚΕΡΟΙΣΤΕ ΤΡΙΑ- ΤΕΥΧΗ Για Ενα χρόνο (11 τεύχη - το ενα διπλό) πληρώνετε

αντί 22βΘΟ~ δρχ. μόνο 16.000 δρχ. Σπουδαοτική14.000δρχ. Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 26.000 δρχ. Εξαμηνιαίες Συνδρομές εσωτερικού: 9.000 δρχ. Σπουδαοτική: 8.000 δρχ. ΣΥΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήοια: 19.000 δρχ. Σπουδαοτική: 17.000 δρχ. Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 26.000 δρχ. ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ Συνδρομές εξωτερικού: 90 δολ. ΗΠΑ. Σπουδαοτική: 85 δολ. ΗΠΑ βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 130 δολ. ΗΠΑ. Παλιά τεύχη Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 2.000 δρχ. Ευθάοματα οτη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fox 33.01.315.

L. Sterne Τρίστραμ Σάνη

Η Κοινή Ανθρώπινη Μ<

A ,-R . L esag Ζτλ Μπλας

Α .Κ . ΧΡΙΣΤΟΔΑ Εισαγωγή στον «MJ του Herman M e lv il

'ψ , Sir

;) Αρθούρου

IMELSHAUSEN

)πλικίσιμος ELVILLE . B roch

ίου θάνατος

Τ ο μ ε γ ά λ ο β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο τω ν β ο ρ ε ίω ν π ρ ο α σ τίω ν Στους τέσσερις όροφους του ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΣΤΗ ΣΤΟΑ θα βρείτε: • 80.000 τίτλους βιβλίων όλων των Ελληνικών Εκδοτικών Οίκων και όλων των κατηγοριών βιβλιών ακόμη και των πλέον εξειδικευμένω ν • International Bookstore (literature, art. music, architecture, interior design, computer, marketing, management, food and drinks, children books. CD R O M 'S) • Πλήρες τμήμα χαρτικών, σχολικών, ειδών ζωγραφικής και hobby, αναλωσίμων ηλεκτρονικού υπολογιστή • ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ CAFE στον πρώτο όροφο και την αυλή του Βιβλιοπωλείου • Προνομιακή κάρτα μέλους (εκπτώσεις και ενημέρωση για τις δραστηριότητές μας) • Παρουσιάσεις βιβλίων για ενηλίκους και παιδιά - εκθέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας • Συνεχές ωράριο λειτουργίας

Λ

Δ ω ρ ε ά ν αποστολή

■ εντός 24 ωρών στο νομό Αττκής για παραγγελίες ποσού άνω των 10.000 δρχ. Για την υπόλοιπη Ελλάδεα και τις χώρες της Ε.Ε. με χρέωση πιστωτικής κάρτας ή με αντικαταβολή (τα έξοδα αποστολής χρεώνονται σύμφωνα με τον ισχύοντα τιμοκατάλογο των ΕΛΤΑ). Μπορείτε να μας δώσετε την παραγγελία σας με ένα από τους παρακάτω τρόπους • τηλεφωνικά (στα τηλέφωνα 680 0644-646 εσωτ. 1) • με την αποστολή e-mail στην ηλεκτρονική διεύθυνση info@evripidis.gr • με fax στο 680 0647

£L)Q&ra§nc ■ S E I H B E u Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Ο

J

Α νδ ρέα Παπανδρέου 11 εντός στοάς (πρώην Βασ. Κω νσταντίνου) 152 32 Χαλάνδρι Τηλ.: 680 0 6 4 4 -6 Fax: 68 0 0647.w w w .e v rip id is .g r e -m a il: info@ e vripidis.gr

Ο Γιατρός I ΤΟ£ ^ α σ ι λ ι ά Λ

Οι πρωταγωνιστές αυτού του βιβλίου είναι ιστορικά πρόσωπα. Τα γεγονότα διαδρα­ ματίζονται από το 1766 έως το 1772, όταν βασιλιάς της Δανίας ήταν ο σχιζοφρενής Χριστιανός VII. Είναι μια από τις πιο απί­ θανες και τις πιο δραματικές περιόδους στην ιστορία της Δανίας και όχι μόνο. Οι ιδέες του δίχρονου γερμανού, που είχε προσληφθεί ως προσωπικός γιατρός για το νεαρό βασιλιά κατά τη διάρκεια ενός μ ε­ γάλου ταξιδιού του, η ψυχοπάθεια, οι αυλικές μηχανορραφίες, αλλά και το ερωτικό πάθος στην υπέρτατη μορφή του, δημι­ ούργησαν ένα φοβερά εκρηκτικό μείγμα που έβαλε τη Δανία, σε δρόμους που κα­ νένας δεν μπορούσε να φανταστεί.

0 μεγάλος Αργεντινός συγγραφέας -και ένας από τους λίγους μεγάλους του καιρού μας- αυτοβιογραφείται και προβληματίζεται με συγκλονι­ στική ειλικρίνεια στο βιβλίο που έγραψε με το κλείσιμο του αιώνα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ Ζ. ΠΗΓΗΣ 21, 10681 ΑΘΗΝΑ / ΤΗΛ: 3815433 - FAX: 3816661

φ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών Προσεγγίσεις στην κατάσταση της εργατικής τάξης στην Ελλάδα

Εξελίξεις, τάσεις, προοπτικές της ελληνικής οικονομίας

Δ. Σέρβος Το ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ και ποιοι φοβούνται την αλήθεια

Κ. Τουμασάτος Σύμβαση Σένγκεν

Ε. Μαχαίρας 50 Χρόνια Μετά...

Κ. Αυγητίδης Η Ρωσία και ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του ελληνικού λαού

Α. Καμαρινός Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Πελοπόννησο 1946-1949

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σ όλω νος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 3820835, 3823649, Fax: 3813354 http:/www.sep.gr, e-mail: info@ sep.gr Κεντρική διάθεση: Μ αυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835, 3808132, Fax: 3829814

2.

Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μ α υροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835, 3808132 Θ εσσαλονίκη, Μ πακατσέλου 3 & Ε γνα τία 65, Τηλ.: 031 283810 3. Γιάννενα, 28ης Ο κτω βρίου 19, Τηλ.: 0651 38090

^

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ^ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ £

G

&

Ck. &

|^ 7 \A r tW K d l ^ α (Λ |χ .α τ α

Ό

&

©

0 ©

&

0 ®

Ο

) φ

&

. Μ

Ϊ 0 &

Β ιβ λ ιο π ω λ ε ία : Αθιίνα: Γ Γενναδίου 6, Τ.Κ 106 78, Tn\./Fax:3817826 Στοά Ορφέως, Στοά Βιβλίου, Πεσμαζόγλου 5, Τ.Κ 105 59, Τηλ.: 3211246 Θεσσαλονίκη: Κ. Μελενίκου 27, Τ.Κ 546 35, Τηλ./Fax: (031) 245950 Πάτρα: Μαιζώνος 1 & Καρόλου 32, Τ.Κ 262 23, Τηλ.: (061) 620384, Fax: (061) 272072

A A A I Ν

ΝΑΝΤΩ

Αρχαιολογία του μηδενόζ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Α ρχαιολογία τοϊ Μ ηδενος

Η ανακάλυψη μια μεγάλης υπόγειας νεκρόπολης στα δυτικά της Αλεξάν­ δρειας αποκαλύπτει την ύπαρξη μιας αρχαίας σέκτας με την επονομασία Λάτρεις του Μηδενός. Τα τεκμήρια (πραγματικά ή φανταστικά;) αυτής της λατρείας χωρίς αντικείμενο, που προκάλεσε τη δίωξη και την εξόντω­ ση της σέκτας από τις χριστιανικές φρουρές, γίνονται πηγή μιας ιλιγγιώδους μεταφυσικής περιπέτειας. Ο Αλαίν Ναντώ συνυφαίνει με τέχνη τα νήματα του αρχαίου θρύλου και της αστυνομικής ιστορίας για να ανασύ­ ρει τις πιο απίστευτες αλήθειες μέσα από τα ερείπια του παρελθόντος. ε κ δόσε ις

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΣΟΛΟΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ τηλ. 3806 305,3821 813 fax 3838 173, e-mail: alexcom@otenet.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖ0ΓΛ0Υ 5/ΣΤΑΔΙΟΥ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 3311 719

Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Α

Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α

Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας

ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Αλέξης Ζήρας (κριτικός της λογοτεχνίας) Βίκτωρ Ιβάνοβιτς (κριτικός της λογοτεχνίας) Γιάννης Κιουρτσάκης (πεζογράφος, δοκιμιογράφος) Λύντια Στεφάνου (ποιήτρια, θεωρητικός της λογοτεχνίας) Τατιάνα Τσαλίκη - Μ ηλιώνη (καθηγήτρια της Γαλλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΟΚΟΛΗ Σπ. Τ ρ ικ ο ύ π η 3-5 106 83 Α Θ Η Ν Α , Τ η λ .: 3 8 05520, 3822732

Αρχαία Ε λληνική Γ ραμματεία « Ο ι Ελληνες»

15/ 1/2001 14/ 2/2001 Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα μ ι τα στοιχεία που μας παραχώρηοαν 30 βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνο­ ντας ο καθένας τους τέσσε­ ρα βιβλία που είχαν τις περιοοότερες πωλήοεις.

L Ν. ΘΕΜΕΛΗΙΗ ανατροπή

κέδρος

2 . I. ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ Κουστούμι στο χώμα

κ α ς τ α ν ιο τ η ι

3 . Π. ΚΟΕΛΟ Το ημερολόγιο Ενός μάγου

νεα σύνορα

4 . Π. ΠΙΛΤΣΕΡ Χειμερινό ηλιοστάσιο

ω κ ε α ν ιδ α

5 . ΓΚ. ΞΙΝΓΚΓΚΙΑΝ Το βουνό της ψυχής

νεα σύνορα

6 . Κ. ΚΙΣΣΟΝΕΡΓΗ Στις ομορφιές σου είσαι σήμερα

7. Κ. ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΙΗ άνοδος της ασημαντότητας ΓΚ. ΓΚΡΟ! Αυτός που διάβαζε τη οκέψη 8 . Α. ΖΑΟΥΙΗΣ Αλέξανδρος και Ασπασία

? . Τ. ΑΒΕΡΩΦ Το ξέφωτο

εμ π ε ιρ ία εκδοτική

ω κ ε α ν ιδ α

κέδρος

Ν. ΘΕΜΕΛΗΙ Η αναζήτηση

κέδρος

10. Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα

Φ. ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ Εγώ, η Μάρθα Φρόυντ

1 1 . Μ . ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ

κ α λ ε ν τη ς

κ α ς τ α ν ιο τ η ς

Ιστορίες αμαρτίας και αγιοσύνης ε ιτ ια

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Το Εργοστάσιο των μολυβιών 12 .

εμ π ε ιρ ία εκδοτική

ύψ ιλον

Γ. ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ Γερνάω επιτυχώς

π ατακη ς

κέδρος

Τα ατοιχεία παραχώρηααν τα βιβλιοπωλεία: Αριοτοτελη(-Α6ήνο. Βαγιονόκηζ-ΑΒήνα. Γονιοιί-Λαύριο. Λ/άλογος-Βύρωνοξ. ΑιάμετροςΜκίία. Βppof-Apad ίλευθερουόάκηξ-Λθήνα. Ενόοχώρο-Αΰηνα. ίξαρχόποιιλοξ-ΑΟήνα. BnhMjva. Ειιριπί ίΐβ οτηΕτοάΜάνίρι. Ζηριχίόηξ-θιοοαλονίκη. θιωρία-Ζάκιινθμ Κεντρί-θεοααλονίκη. Κίντιχ,-Κορωπί. Κόκκινοξ-Ηράκλιιο.

Ubro-ABijva. Λοξιάζ-θιοοαλονίχη. ΜεΰινίτηξΠάτμ. Mooxovaf-Aj/pim. Μποκάληζ-Αηρνοζ. Μπιβόνης-Μεγαρα. Πατάκηζ-Αθή· να. Πιιραϊκή Φωλιά-ABijva. ϋολιτώ-Αθήνα. Ρηγόπουλοξ-Νίκαια. Εκαλίνο-Ικιάθοξ. Φολόκαζ-ίΐ. Φάληρο. Φτοιίλη-ΝεαΙωνία. Ώρα-Τρίπολη.

15

Τ A Τ A

Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Α Δ Υ Σ Α Ρ Ε Σ Τ Α

Κ Α Ι Ν Ε Α

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

Χαράς ευαγγέλια. Το βιβλίο σε άνθηση στη χώρα μας. Τούτο μαρτυρούν δύο τι-

J6

νά. Το πρώτο είναι η συνεχής αύξηση τω ν κυκλοφορούντων βιβλίων κάθε χρό­ νο (τη χρονιά που μας πέρασε οι τίτλοι ξεπέρασαν τις 6.000), το δεύτερ ο και ι­ διαιτέρω ς ευχάριστο γεγονός είναι -σ υνάγεται από έρ ευνα της Εθνικής Στατι­ στικής Υπηρεσίας- ότι το βιβλίο πήρε τη σκυτάλη από άλλους, χρόνια τώρα, α­ νταγωνιστές του. Ήτοι τα τυχερά παιχνίδια, το θέατρ ο, ο κινηματογράφος, οι εφ ημερ ίδ ες και τα περιοδικά μπαίνουν σ ε δ εύτερ η μοίρα σε σχέση με το βι­ βλίο. Τα στοιχεία μαρτυρούν ότι ο ύτε λίγο ο ύτε πολύ οι ερ ασ τές το υ βιβλίου ξόδεψαν τη χρονιά που μας πέρασε 133 δισεκατομμύρια. Η υπεροχή του βιβλίου συνάγεται και ποσοστιαία: τα νοικοκυριά δαπανούν το 0,71% το υ ειο οδήματός τους για αγορά βιβλίων έναντι του 0,24% για δημόσια θεάματα και κινηματογράφο. Άλλο ευχάριστο είναι ότι το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου στηρίζει τις εκδόσεις για τις ανθρωπιστικές επιστήμες χρηματοδοτώ ντας βιβλία φιλοσοφίας, ιστορίας, κοινωνιολογίας, ανθρωπολογίας, οικονομίας, γλωσσολογίας και των συναφών ε ­ πιστημών σε ποσοστό μέχρι και 34% (όχι περισσότερα από πέντε εκατομμύρια δραχμές για κάθε βιβλίο). Έτσι μειώ νεται κατά πολύ το οικονομικό βάρος που επωμίζεται ο εκδότης, ενώ παράλληλα ενισχύεται το ενδιαφέρον για την έκδο­ ση αντίστοιχων ανέκδοτων βιβλίων ή βιβλίων που έχουν εκδοθεί στο παρελθόν και η έκδοση δεν κρίνεται ικανοποιητική. Φυσικά, για την επιχορήγηση τω ν υπό έκδοση βιβλίω ν ανθρωπιστικών επιστημών απαιτείται οι εκδό τες να υποβάλ­ λουν αιτήσ εις στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, τις οποίες κρίνουν τα εννέα μέλη μιας επιτροπής ειδικών. Για περισσότερες πληροφορίες, οι εκδό τες μπορούν να απευθύνονται στο δημοσιογράφο Θανάση Γιαλκέτση, ο οποίος έχει αναλάβει τη γραμματειακή υποστήριξη τη ς επιτροπής (τηλ. 99 12 79 1, Δ ευτέρα και Πέμπτη από 10.00 έω ς 14.00). Τα δυσάρεστα νέα αφορούν στις σχολικές βιβλιοθήκες. Ενώ με τυμπανοκρου­ σίες είχε εξα γγ ελθ εί η ίδρυση 2.800 βιβλιοθηκών από το Β' Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, τώ ρα οι ίδιοι άνθρωποι συζητούν για την ίδρυση μόνο 500. Ντροπή. Διότι οι εκδό τες έχουν παραδώσει τα βιβλία του ς στους αρμόδιους φ ορείς υ­ λοποίησης του προγράμματος εδώ και ένα χρόνο και δεν έχουν εισπράξει ούτε δραχμή τσακιστή. Από την άλλη, το τέρ ας της γραφειοκρατίας αποδεικνύεται ότι έχει πολλά κεφάλια και τούτο διότι οι καθυστερήσεις που δυσκολεύουν την ίδρυση βιβλιοθηκών προέρχονται από φ ορείς που δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν λόγω τεχνικών προβλημάτων. Επιτέλους ας επ ιληφ θεί της υπόθε­ σης ο ίδιος ο υπουργός Παιδείας που είναι και ο καθ' ύλην αρμόδιος. Δεν μπο­ ρ εί να εμπαίζεται ολόκληρος ο κλάδος τω ν εκδοτών και επιπροσθέτως να μη δημιουργείται η υποδομή για την ίδρυση βιβλιοθηκών απαραίτητων σε όλα τα σχολεία τη ς χώρας. Τα κονδύλια υπάρχουν. Απομένει να β ρ εθεί τρόπος να αξιοποιηθούν.

«ΜΟΛΕ ΠΛΑΚΑ» ΓΙΑ TON I Ε Φ Ε Ρ Η Υπάρχουν περί τις οχτακόσιες Μπλε Πλάκες (Blue Plaques) σε διάφο­ ρα σημεία του Λονδίνου, αφιερω μένες σε μεγάλες προσωπικότητες τω ν τεχνών και τω ν επιστημών. Η πρώτη τοπ οθετήθηκε το 1867 από το Βασιλικό Όμιλο Τεχνών (Royal Society of Arts) και από το 1986 το ίδρυμα English Heritage είναι υπεύθυνο για την τοποθέτηση και συ­ ντήρησή τους. Το συγκεκριμένο ίδρυμα δέχεται προτάσεις για πλά­ κες μόνο αν έχουν περάσει πάνω από είκοσι χρόνια από το θάνατο του τιμώμενου προσώπου (μεγάλος δημιουργός ή επιστήμονας) και εκατό από τη γέννησή του. Στις 13 Δεκεμβρίου 2000 έγιναν τα αποκαλυπτήρια της Μπλε Πλάκας για τον Σεφ έρη, στην οδό Άπερ Μπρουκ 51, τόπο κατοικίας το υ ποιητή από το 1957 έω ς το 1962. 0 Έλληνας πρεσβευτής Αλέξανδρος Σάνδης έκανε τα αποκα­ λυπτήρια. Η άλλη Μπλε Πλάκα που αφιερώ θηκε σε προσωπικότητα της Ελλάδας ήταν αυτή του Κάλβου, που βρίσκεται στη λεω φόρο Σάντερλαντ 182. Πολύ ωραία όλα αυτά, αλλά δε θα έπρεπε να υπάρχουν τουλάχιστον δύο πλάκες ακόμα: στον Καζαντζάκη και τον Καβάφη;

Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ι Ο Σ Τ Ο

Π Α Ν Ε

Π Ι Σ Τ Η Μ Ι

ΤΟΥ

Μ Π Ε Ρ Μ I Γ X Α Μ

Ο

Από τις 28 έω ς τις 30 Ιουνίου θα διεξαχθεί συνέδριο οτο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ στην Αγγλία με θέμα: «Η Ελλάδα και τα Βαλκάνια. Πολιτιστικές επαφές από την εποχή του Διαφωτισμού». Το συνέδριο διοργανώνεται από το Κέντρο Βυζαντι­ νών, Οθωμανικών και Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών το υ Πανεπιστημίου και θα πραγματοποιηθεί στο κτίριο Arts Building, Lecture Room 3, στον πρώτο όροφο. Ανάμεσα στους ομιλητές ξεχω ρίζουμε τους Δημήτρη Τζιόβα, Πασχάλη Κιτρομηλίδη, Μαρία Στασινοπούλου, Βάλτερ Πούχνερ, Βίκτορ Ιβανοβίτσι, Γεωργία ΦαρίνουΜαλαματάρη, Άρτεμις Λεοντή, Βασίλη Λαμπρόπουλο, ενώ θα παρευρίσκονται με ομιλίες και παρεμβάσεις τους πολλοί προσκεκλημένοι καθηγητές από πανεπιστή­ μια της Αμερικής, της Μ εγάλης Βρετανίας, της Αυστρίας, τω ν Βαλκανίων κ.ά. Επί­ σης, το συνέδριο περιλαμβάνει βραδιά παραδοσιακής ελληνική ς και τουρκικής μουσικής και εκθέσεις έργων ζωγραφικής. Όσοι ενδιαφ έρονται μπορούν να απ ευθυνθούν στα εξή ς τηλέφ ω να: 00 4 4 -1 2 1 4145774, ή στο e-mail: C.E.Bye@bham.ac.uk

/7

Αουτονταφέ (auto da fe: «πράξη πίστεως») ήταν το Μεσαί­ ωνα η τελ ετή κατά την οποία οι αιρετικοί καταδικασμένοι στο μαρτύριο της πυράς από την Ιερά Εξέταση, στην Πορ­ τογαλία και στην Ισπανία, καλούνταν επισήμως να διενερ­ γήσουν πράξη πίστεως για να εξαγοραστούν οι ψυχές τους στον άλλο κόσμο. 0 όρος ωστόσο επιβίωσε και στον 20ό αιώνα και χρησιμοποιήθηκε, π.χ., για το κάψιμο βιβλίων από τους ναζί κατά τη δεκαετία του '30. Αουτονταφέ είναι και ο τίτλο ς ενός περιοδικού το υ Διε­ θνούς Κοινοβουλίου τω ν Συγγραφέων. Το πρώτο τεύχος της ελληνικής έκδοσης κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Άγρα» και παρουσιάστηκε κατ' αρχάς στην Έκθεση της Φρανκφούρτης και ένα μήνα μετά στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν (20 Νοεμβρίου), στην Πλάκα. Ομιλητές ήταν ο Ουόλε Σογίνκα (πρόεδρος του Διεθνούς Κοινοβουλίου τω ν Συγγραφέων. Βραβείο Νόμηελ Λ ογοτε­ χνίας 1986, Νιγηρία) και ο Κριστιάν Σαλμόν (γενικός γραμματέας του Διεθνούς Κοινοβουλί­ ου των Συγγραφέων, Γαλλία). Στόχος του περιοδικού είναι να ενεργοποιήσει και πάλι την επικοινωνία που σήμερα παρε­ μποδίζεται από τη λογοκρισία αλλά και από την ηγεμονία των Μέσων Μαζικής Ενημέρω­ σης, ανάμεσα στους συγγραφείς των πέντε ηπείρων. Το περιοδικό συνενώνει τους συγ­ γραφείς που απολαύουν ευρεία ς αποδοχής και τους συγγραφείς που σιωπούν αναγκαστι­ κά εξαιτίας της λογοκρισίας, της φυλακής ή των απειλών. Το Αουτονταφέ, που θα εκδίδεται δύο φορές το χρόνο και σε πέντε γλώσσες ταυτόχρο­ να, έχει στόχο να δίνει το λόγο όχι μόνο στα άτομα αλλά και στους λαούς, στις εμπειρίες που έχουν πληγεί από τη σιωπή, στους πολιτισμούς που χάνονται, στις γλώσσες που α­ πειλούνται με εξαφάνιση. Τέλος, να σημειώ σουμε ορισμένους από τους συγγραφείς-μέλη του Διεθνούς Κοινοβου­ λίου των Συγγραφέων: Μάρτιν Έιμις, Τζον Μπαρθ, Σολ Μπέλοου, Κάρλος Φουέντες, Γκίντερ Γκρας, Γιούργκεν Χάμπερμας, Βάσλαβ Χάβελ, Γιασάρ Κεμάλ, Ναγκίμπ Μαχφούζ, Ιαν Μακ Γιούαν, Τόνι Μόρισον, Ορχάν Παμούκ, Χάρολντ Πίντερ, Φίλιπ Ροθ, Σάλμαν Ράσντι, Ερνέστο Σάμπατο, Έντουαρντ Σαΐντ, Χοσέ Σαραμάγκου, Αντόνιο Ταμπούκι κ.ά. Από την Ελλάδα εκπρόσωπος είναι ο Βασίλης Βασιλικός.

Ε Ρ Χ Ε Τ Α Ι

Η

Κ Α Θ Ι Ε Ρ Ω Σ Η

Το δεύτερ ο βιβλίο της Στέλλας Κατσαρού Πιάτα ημέρας (εκδόσεις «Ποταμός») επιβε­ βαιώνει την αξία της στον απαιτητικό χώρο τη ς γαστρονομίας. Οι ν έες συνταγές για πρωτότυπα ή καθημερινά εδέσματα βγάζουν το βιβλίο από τις βιβλιοθήκες μας και το τοποθετούν αυτοδίκαια στον πάγκο της κουζίνας. Η κατάταξη της ύλης σε ενότητες όπως: ορεκτικά, σαλάτες, λαχανικά, ζυμαρικά, ψάρια και θαλασσινά, πουλερικά και κρέας, γλυκίσματα και βασικές συνταγές διευκολύνει το χρήστη να αναζητήσει αυτό ακριβώς που χρειάζεται ή να «λοξοδρομήσει» παρασκευά­ ζοντας κάτι καινούριο. Στις ελάχιστες ενστάσεις μας τα υπερβολικά έντονα χρώματα του εξω φ ύλλου και μερικές συνταγές που -για ποιο λό γο;- επαναλαμβάνονται από το πρώτο της βιβλίο.

TO r ΑΚΟΥΩ ΣΤΑ ΑΓΓΛΙ ΚΑ

KAAAΤ' Ο Ν Ο Μ Α

Μ εταφράστηκε στα αγγλικά ένα από τα σημαντικότερα βιβλία που έδωσε η σύγχρονη ελληνική πεζογραφία από την εποχή της μεταπολίτευσης, το μυ­ θιστόρημα του Σωτήρη Δημητρίου Ν' ακούω καλά τ ' όνομά αου («Κέδρος»). Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Κέντρου Βυζαντινών, Οθωμανι­ κών και Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών το υ Πανεπιστημίου το υ Μπέρμιγχαμ. Τη μετάφραση υπογράφει ο Λίο Μάρσαλ ο οποίος το προλογίζει, ενώ ο καθηγητής Δημήτρης Τζιόβας, γενικός επιμελητής της σειράς μεταφράσεων ελληνικών λογοτεχνικών έργων, έχει γράψει μία ενδιαφέρουσα εισαγωγή. Να προσθέσουμε ακόμα ότι από την ίδια σειρά κυκλοφορούν τα βιβλία: Το τέλος της μικρής μας πόλης του Δ. Χατζή, η Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Σ. Δούκα και η ποιητική συλλογή Adieu του X. Βλαβιανού.

ΣΤΟ

M E T R O

Δ I A Β A Ζ 0

Όσοι ταξιδεύουν συχνά με το μετρό σίγουρα θα έχουν παρατηρήσει ότι οι επιβάτες του σύγχρο­ νου αυτού μέσου διαβάζουν. Διαβάζουν κατά κύριο λόγο εφ ημερ ίδ ες και το τελ ευ τα ίο διάστημα την έξυπνη εφ ημεριδούλα METRORAMA -διανέμεται δωρεάν στους σ ταθμούς- με τις σύντομες πολιτικές, κοινωνικές, καλ­ λιτεχνικές, αθλητικές ειδήσεις αλλά και με παρουσιάσεις βιβλίων. Αξιοσημείω το όμως -ειδ ικ ά - για μας είναι το γεγονός ότι κυρίως γυναίκες και νέοι διαβάζουν και βιβλία. Βιβλία παντός είδους: αστυνομικά, αισθηματικά -ω ς είθισται να λέγονται-, λογοτεχνικά, ε ­ πιστημονικά κ.ά. Αυτή η νέα τάση πρέπει να ενισχυθεί, έτσι ώστε στο εγγύς μέλλον να βλέπουμε όλο και περισσό­ τερ ο υ ς σκυμμένους και απορροφημένους στις σ ελίδ ες κάποιων βιβλίων. Μ ε ποιο τρόπο όμως μπορεί ένας τέτοιος στόχος να γίνει πράξη; Από του ς πιο άμεσους και αποτελεσματικούς είναι φυσικά η διαφήμιση. Η συνεχής δηλαδή υπενθύμιση ότι το διάβασμα είναι μια ευχάριοτη μοναχι­ κή, έστω και ενώπιον πλήθους κόσμου, ενασχόληση. Εμείς ως διαβάζω προτείνουμε στους ιθ ύνοντες του ΑΤΤΙΚΟΥ ΜΕΤΡΟ να συνεργαστούμε για ένα σύνθημα που θα ηροκαλεί τους επιβάτες, θα τους τονίζει το τερπνό και τα οφ έλη τη ς ανάγνω­ σης, ένα σύνθημα εύληπτο και απλό με τη χρήση απλώς και μόνο τω ν τίτλω ν μας. Προτείνουμε λοιπόν το σύνθημα: Στο METRO διαβάζω. Τι λένε οι αρμόδιοι;

19

ΜΕΛΕΤΗ

ΓΙΑ

TON

ΚIΠ Λ IΝ Γ Κ

Ο καθηγητής αγγλικής φιλολογίας ίο υ Πανεπιστημίου Αθηνών Σηύρος Ηλιόπουλος είναι γνωστός για το μεταφραστικό και δοκιμιακό του έργο πάνω στην ποίηση του Γέιτς αλλά και άλλω ν αγγλόφωνων σ υγγραφέων και ποιητών. Τώρα επανέρχεται με μία μελ έτη για τον Ράντγιαρντ Κίπλινγκ με τίτλο Κίπλινγκ και Κίπλινγκ: Μία μ ελέτη στη φαντααιακή

λογοτεχνία της δυαδικότητας. Το αξιοσημείω το εδώ είναι ότι η μελέτη αυτή είναι γραμ­ μέν η σ τα αγγλικά και κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί από τη ν «Εστία» (ο π λήρης τ ίτ λ ο ς είν α ι: S. J. Iliopoulos: Kipling and Kipling. A Study in the Imaginative Literature o f Duality, «Hestia Publishers»). Μία άκρως ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο φαινόμενο Κίπλινγκ, στις γνω­ σ τές απόψεις περί ρατσισμού, σοβινισμού ακόμα και φασισμού που έχουν επικρατήσει σχετικά με όλα όσα εκφράζει μέσα από το έργο του (την αποθέωση της αποικιοκρατίας κ.λπ.), με τη διαφορά ότι ο Σ. Ηλιόπουλος παρουσιάζει έναν Κίπλινγκ διχασμένο ανάμε­ σα στην υποστήριξή του στο βρετανικό ιμπεριαλισμό και την καχυποψία το υ απέναντι στις λεγάμενες ανθρωπιστικές αξίες και στην αντίθεσή του στο ναζισμό και την κριτική του για τη Δύση, την οποία θεω ρούσε υπαίτια για την αθλιότητα στην οποία έχει επέλθει η αφρικανική ήπειρος.

ΤΟ Τ ί Ι Ρ Ι Γ Ο

ΜΕ

ΑΛΛΟ

ΒΛΕΜΜΑ

Όσοι έχουν επισκεφθεί το Τσιρίγο στην ντάλα του καλοκαιριού ή σε ά λ­ λες εποχές έχουν θαυμάσει, κατά γενική ομολογία, την ομορφιά του. Καταγάλανες θάλασσες, υπέροχες παραλίες, κάστρα ιστορικά, πανέ­ μορφα χωριά στην ενδοχώρα, σπηλιές με σταλακτίτες, ο Μυλοπόταμος, κι εκείνο το Καψάλι να το βλέπεις ψηλά από τη χώρα και να μην το χορταίνεις. Αυτά τα Κύθηρα απολαμβάνουν οι επισκέπτες του. Κι όποι­ ος ταξιδέψει προς τα κει, με την πρώτη ευκαιρία ξαναγυρίζει. Τα Κύθη­ ρα είναι ένας αληθινός μαγνήτης. Για τη φωτογράφο όμως Τζέλη Χατζηδημητρίου αυτός ο τόπος δεν εί­ ναι η τουριστική εκδοχή του. Κάθε άλλο. Στο φωτογραφικό λεύκωμα Κύθηρα («Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης») δεν υπάρχει ο ύτε μία φωτογραφία που να προβάλλει με τρόπο προκλητικό τα αξιοθέατα του νησιού. Είναι κατάθεση ψυχής και ένα άλλο μάτι που βλέπει το νησί από τα μέσα. Ανταριασμένες θάλασσες, πέτρες και άμμος, ερημικές παραλίες χωρίς τα ίχνη των επισκεπτών, βρά­ χια απόκρημνα, θαλάσσιες σπηλιές, τοίχοι με ξερολιθιές, ελαιώ νες και χωράφια, μισοσβησμένες α ­ γιογραφίες σε εγκαταλειμμένες εκκλησίες, σπίτια ερημωμένα, και πάλι θάλασσες κλείνουν το φωτο­ γραφικό οδοιπορικό. Η ανθρώπινη παρουσία πουθενά -μόνο σε μία φωτογραφία - διότι η σιωπή έτσι μόνο αναδύεται. Η σιωπή και το πίσω μέρος του τοπίου είναι οι πρωταγωνιστές. Και η μουσική -ένα cd στην αρχή του λευκώ ματος- της Μαρίζα Κωχ με τη «Fata Morgana» δένει «ορ­ γανικά» με τα «άλλα» Κύθηρα. Μια πανδαισία εικόνας και ήχου.

20

εξώστης I Βιβλίο και Κινηματογράφος

θ α

π ά ρ

(

τ £

έ ν α

βραβείο; Είναι Μάρτιος, ο μήνας της άνοιξης και των Όακαρ, της μεγαλύτερης γιορτής της βιομηχανίας του θεάματος... (και το «γκλάμουρ» της υπόθεσης είναι για τους αθώους, ενώ οι ανταμοιβές των Όακαρ καταλήγουν οτις τοέπες του ίδιου του Χόλιγουντ - το ίδιο, αναλογικά, και η δόξα και οι έπαινοι). Μια ταινία δε γίνεται καλύτερη με ένα βραβείο λιγότερο ή περιοοότερο και ακόμα κι οι δημιουργοί της ελάχιοτα ενδιαφέρονται για τις βραβεύσεις πέρα από την οικονομική διαφορά που θα κάνουν οτα ταμεία ή οτο ιδιω τικό καοέ τους αε άμεοη βάοη: το βραβείο τελικά δεν είναι τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο από μάρκετινγκ, διαφήμιαη, συγχαρητήρια στον καθρέφτη που στοχεύουν εκ νέου, πλην έοτω εμμέσως, οτις τσάντες του κοινού. Έοτω κι έτοι όμως, ακόμα κι αν όλα αυτά θεω­ ρηθούν ανεκτό ή -σ τ η χειρότερη π ερίπτω ση- αδιάφορα, η κατάσταση με τα βραβεία έχει παραγίνει. Μέσα οτο 2 0 0 0 πραγματοποιήθηκαν 5 6 4 απονομές οτη διάρκεια των οποίων δόθηκαν 4 .0 2 5 βραβεία, παρουσιάζοντας αύξηση 65% από την προηγούμενη χρονιά - δέκα απονομές την εβδομάδα μίνιμουμ ή ένα βραβείο κάθε δύο ώρες οε καθημερινή βάοη. Ένα ατέλειωτο πανηγύρι με αμφίβολα τελικά αποτελέσματα, αν απλώς σκεφτεί κανείς πως δε χωρούν πάνω από 150-200 νέες ταινίες οε κάθε έτος ανά χώρα, από τις οποίες ο οινεφίλ ίαως προλάβει να δει 100, ο μέοος θεατής το πολύ 40. θα πάει οτο φιλμ με τα 15 βραβεία ή καλύτερα σ' εκείνο με τα 20; Απλώς δεν έχει αημαοία... Αν μάλιοτα προσθέσετε τις υποψηφιότητες κάθε ταινίας για βραβείο, πέρα από την ίδια τη βράβευ­ ση, η κατάσταση χάνει οριοτικά κάθε προσποίηση σοβαρότητας και τα «τρόπαια» του φιλμ ακόμα και τη διαφημιστική τους αξία... Ενόψει του γενικότερου κλίματος, λοιπόν, ας κλείοουμε αυτή τη ούντομη αναφορά με την απονομή από τη οτήλη του Χρυοού Χασμουρητού, τιμητικά, ατούς εμπνευοτές και εκτελεστές της ετήσιας και πλέον ημιανώνυμης ατραπός από αγαλματάκια, και μάλιοτα χω ­ ρίς πόρτι μετά την τελετή...

21

Π ΑΙ ΔΙ ΚΑ- ΕΦΗΒΙ ΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

γράφει ο γ ι αν ν ης ς .

πα πα δ ατ ος

ΠΟΡΕΙΑ ΓΝΩΣΗΣ Τιμ Πρέστον, Το λαγουδάκι στο λόφο με τις καμπανούλες Εικον.: Λ. Χάσει Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 24 Ένας μικρός λαγός που ψάχνει για καινούριο σπίτι ανακαλύπτει τελικά πως το πιο κατάλλη­ λο είναι το παλιό, το δικό του. Ένα ασυνήθιστο για την ανάγλυφη εικονο-ποιητική όψη του βιβλίο, για τους μεγάλους που ανιχνεύουν νέους τόπους, προτόγνωρες θάλασσες, νιώθο­ ντας πως δε γυρνούν στα ίδια μέρη. Και για τους μικρούς που «μαθαίνουν» να ενσταλάζουν στο παλιό εξαίσιες εικόνες του νέου, και να το εηανανακαλύπτουν. (Για αναγνώστες από 6 ετών)

ΚΛΑΣΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ Μενέλαος Στεφανίδης, Το πονεμένο αηδόνι Εικον.: Φ. Στεφανίδη Αθήνα, Σίγμα, 2000. Σελ. 60 Ένα θαυμάσια διασκευασμένο παραμύθι του τόπου μας. Για να μην ξεχνιόμαστε πως την ε­ ποχή της παγκοσμιοποίησης υπάρχουν (;) σύμβολα που μας στέλνει το παραμύθι εξαγνίζο­ ντας και αθωώνοντας τις ανθρώπινες πράξεις. Σύμβολα που διαμέσου της κάθαρσης καθι­ στούν τον άνθρωπο δημιουργό πολιτισμού και αέναο κατασκευαστή ονείρων. Για να μη χα­ θεί εντέλει η ποιητική μαγεία από τον κόσμο. Και για την... ιστορία: ένα παλικάρι κατόρθωσε να φέρει πίσω το μεταμορφωμένο σε αηδόνι αδελφό μιας κοπέλας. (Για αναγνώστες από δετών)

ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ Μπριζίτ Σμάντια, Η σαλιγκαρόπιτα Μτφρ.: Μ. Καρακώστα Αθήνα, ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 80 Η Λιλή, από την Τυνησία, πηγαίνει σχολείο στο Παρίσι. Δύσκολη η προσαρμογή της σ' ένα περιβάλλον που δεν είναι και τόσο φιλικό. Πάντα όμως βρίσκονται κάποιοι που θ' αποδε­ χτούν το Άλλο. Στο βιβλίο συναντάμε γνώριμες όψεις της καθημερινότητας και συνάμα την ανάγκη για μια διαπολιτισμική αντίληψη τόσο απαραίτητη στις μέρες μας. (Για αναγνώστες από 12 ετών)

ΔΙΣΕΚΤΑ ΧΡΟΝΙΑ Κώστια Κοντολέων, Το κίτρινο φουστάνι Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 96 Πλαίσιο η Αθήνα τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Ένα κορίτσι αντιμετωπίζει την ορφάνια, τον κοινωνικό και πολιτικό ρατσισμό, πάθη και ανθρώπινες αδυναμίες μέσα από αποτρόπαι­ ες εικόνες. Πρόκειται για ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα που αποτυπώνει ανάγλυφα την κατε­ στημένη αρχή της πραγματικότητας, αρνείται τη μορφή της και με ποιητικότητα δημιουργεί εικόνες ονείρου σε όποιον αποφασίσει μόνος του, εσωτερικά, να την «ανατρέψει».

(Για εφήβους και για ενήλικες)

22

μουσικός λόγος

Μουσικός Λόγος τιτλοφ ορείται ένα νέο καλαίσθητο περιοδικό που κυκλο­ φόρησ ε πρόσφατα και που είναι αφ ιερω μένο στην επιστημονική μ ελ έτη και έρ ευνα τη ς μουσικής. Το περιοδικό είναι εξαμηνιαίο, εκδίδεται από τις εκδόσεις «Ν εφ έλη» και δ ιευθυντής το υ είναι ο Πόνος Βλανκόπουλος, υ ­ πεύθυνος στη Βιβλιοθήκη Αίλιαν Βουδούρη. Εκτός λοιπόν από τη Μουσικολογία που έχει φτάσει αισίως τα δεκαεννέα τεύχη, έχουμε τώ ρα ένα ακόμα περιοδικό που αφορά όλους όσοι ενδιαφ έ-

ρονται σοβαρά για τη μουσική. Εξαιρετικά προσεγμένο και άρτιο ως προς την εμφάνισή του, το Μουσικός Λόγος, κρίνοντας από τα δύο πρώτα τεύχη που κυκλοφορούν, περιέχει άκρω ς ενδιαφ έρουσ α κι ερεθιστική ύλη που δ εν απ ευθύν ετα ι μόνο σε επ α γγ ελμα τίες γνώ σ τες τη ς μουσικής και σε μουοικολόγους. Από το πρώτο τεύχος ξεχω ρίζουμε το άρθρο τη ς Κατερί­ νας Μ ιχοπούλου «Τα ά μετρα π ρελούδια το υ Louis Coupren», τη ς Αναστασίας Σιώψη «Ελληνισμός και γερμανική παράδοση στην όπερα του Μανώλη Καλομοίρη Το δαχτυλίδι της μάνας». Υποδοχή της όπερας στο Volksoper του Βερολίνου το 1940, του Θεόδω­ ρου Λώτη «Συμπόσιο: Μουσική και Η/Υ», του Γιώργου Λεοτσάκου «Συνέδριο του ΤΜΣ του Ιονίου Πανεπιστημίου: Ζητήματα Νεοελληνικής Μουσικής Ιστορίας» και τα αφιερώ ματα στους συνθέτες Μιχάλη Αδάμη και Γ. Α. Παπαϊωάννου. Από το δεύτερ ο τεύχος ξεχω ρί­ ζουμε το άρθρο του Μιχάλη Λαπιδάκη «Το κολάζ στη μουσική: η χρήση "δανεισμένου" υλικού στη μουσική δημιουργία», του Χάρη Ξανθουδάκη «Ο J. S. με τον τρόπο του Γ. Σ.» (ένα ενδιαφέρον κείμενο για τη σχέοη του Σεφέρη με τον Μπαχ) και οπωσδήποτε το α­ φ ιέρωμα στο μεγάλο Έ λληνα σ υνθέτη που χάθηκε πρόωρα το 1970, τον Γιάννη Χρή­ στου, και την αλληλογραφία Δημήτρη Μητρόπουλου-Κωνσταντίνου Καβάφη. Να προσθέσουμε ότι οι υπεύθυνοι του Μουσικού Λόγου διοργάνωσαν την 1η Μαρτίου συζήτηση με θέμα: «0 Βίτγκενσταίν και η μουσική», που διεξάχθηκε στην Αίθουσα Λό­ γου και Τέχνης τη ς Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στη Στοά του Βιβλίου. Μία αξιόλογη προσπάθεια που πρέπει να συνεχιστεί.

0 ΘΑΝΑΣΗΣ

ΒΑΛΤΙΝΟΣ

ΣΤΟ

Τ. L. S.

Ιδιαίτερα ευνοϊκή κριτική δημοσ ίευσ ε το έγκυρο λογοτεχνικό έν θ ετο τω ν Times το υ Λονδίνου, το γνωστό Times Literary Supplement (T.L.S., 12 Ιανουάριου 2001) στην αγγλική έκδοση του μυθιστορήματος του Θανάση Βαλτινού Στοιχεία για τη δεκαετία του '60 (εκδόσεις «Άγρα»). 0 αγγλικός τίτλος του βιβλίου είναι Data from the Decade o f the Sixties. A novel, η μετάφραση είναι τω ν Τζέιν Ασημακοπούλου και Σταύρου Δεληγιώργη και κυκλοφορεί από τις εκδό­ σεις του Πανεπιστημίου Northwestern. Την κριτική υπογράφει συνεργάτης το υ εντύπου με το μάλλον παράξενο όνομα Σομίτ Ντούτα (Shomit Dutta), που γράφει ανάμεσα στα άλλα ότι το μυθιοτόρημα του θ. Βαλτινού είναι ένα «συγκινητικό πορτρέτο μίας χώρας και του λαού της που βρίσκονται σε μία κρίσιμη μεταβατική κατάσταση, ωθούμενοι προς τον κοσμοπολιτισμό, ο οποίος παρά το ότι είναι φαινομενικά αναπόφευκτος είναι και θεμελιακά ξένος, ιστορικά μιλώντας, προς την ελληνική ψυχή». 0 (η;) συνεργάτης του T.L.S. προσθέτει ακόμα ότι «σε γενικές γραμμές το ιστορικό μυθιστόρημα αποπειράται να προ­ σεγγίσει την αλήθεια από μία εναλλακτική προοπτική προς την κατεύθυνση τη ς 'ατόφια ς' ιστορίας· παρουσιάζει ένα αμάλγαμα γεγονότων και μυθοπλασίας μέσα από τη φόρμα του ρεαλιστικού μυθιστορήματος. Στο Στοιχεία για τη δ ε­ καετία του '60. Ένα μυθιστόρημα ο θανάοης Βαλτινός μάς προσφέρει κάτι τελείω ς διαφορετικό (...) Σε μία πρόκλη­ ση για τις προσδοκίες μας, καλούμαστε να διαβάσουμε αυτή τη σύνθεση τω ν 'πληροφοριών ως ένα νέο είδος ιστο­ ρικής αφήγησης». Εμείς από την πλευρά μας να ευχηθούμε κάθε επιτυχία στην πορεία το υ βιβλίου στο εξω τερικό.

23

γράφει η Τ ΙΤ ΙΚ Α Δ Η Μ Η Τ Ρ Ο Υ Α ΙΑ

Η ορολογία οτο Διαδίκτυο

Ι

ΨΗΦΙΑΚ

πό την εποχή που δεν υπήρχε ακόμα ο παγκόσμιος ιστός (web), το Διαδίκτυο φιλοξέ­ νησε πολλές και ποικίλες βάσεις δεδομένων, μεταξύ των οποίων εξαιρετικά δημοφι­ λείς, όχι μόνο για τους μεταφραστές αλλά και για τους ειδικούς επιστήμονες, είναι οι βάσεις ορολογίας. Αν στα πρώτα βήματα του Διαδικτύου ο χρήστης έπρεπε να είναι αρκε­ τά εξοικειωμένος με την τεχνολογία για να συμβουλευτεί τη βάση ορολογίας της Ευρω­ παϊκής Επιτροπής, λόγου χάρη, μέσω telnet, μέσω δηλαδή ενός προγράμματος διαχείρι­ σης απομακρυσμένου υπολογιστή, η εμφάνιση του παγκόσμιου ιστού δημιούργησε ένα πολύ φιλικό, ακόμα και για τους τεχνοφοβικούς χρήστες, περιβάλλον, με αποτέλεσμα σή­ μερα η πρόσβαση στους ορολογικούς πόρους να είναι εξαιρετικά εύκολη. Δε θα αναφερθούμε αναλυτικά στα χιλιάδες λεξικά, γλωσσάρια, στους θησαυρούς που κυριολεκτικά κατακλύζουν σήμερα τον παγκόσμιο ιστό'. Πέραν του ότι πολλά από αυτά δεν είναι πλήρη, αποτελούν δηλαδή αποσπασματικές καταγραφές χρηστών σε απλά ή πιο σύνθετα προγράμματα -διαχείρισης ορολογίας- που θέλουν να μοιραστούν την εμπει­ ρία τους με τους άλλους, πρέπει επίσης να ελέγχεται πάντα και η εγκυρότητά τους. Αυτό δε σημαίνει, ωστόσο, ότι δεν μπορούμε να βρούμε απαντήσεις και στα πλέον απίθανα ο ­ ρισμένες φορές ερωτήματα μέσα από τα γλωσσάρια και τα κάθε είδους λεξικά και ότι η α ­ ξία και η σημασία τους είναι μικρή. Προκύπτει όμως άλλο ένα πρόβλημα για τους Έλληνες χρήστες ειδικότερα- το υλικό αυτό ως επί το πλείστον δεν περιλαμβάνει την ελληνική, πρόκειται κυρίως για μονόγλωοσους θησαυρούς, δίγλωσσα ή πολύγλωσσα γλωσσάρια στις μεγάλες εν γένει γλώσοες, με δεδομένη στον κυβερνοχώρο την κυριαρχία της αγγλι­ κής2.

24

Η ελληνική περιλαμβάνεται ωστόσο στις βάοεις ορολογίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ((Eurodicautom)5, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (Euterpe)' και του Ευρωπαϊκού Συμβου­ λίου (TIS)5. Είναι γνωστό ότι τα όργανα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων καταβάλλουν συντο­ νισμένες προσπάθειες για τη διατήρηση της γλωσσικής πολυμορφίας και επενδύουν ση­ μαντικά στη γλωσσική τεχνολογία. Έτσι, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπήρξε από τους πρώ­ τους που παρείχαν πρόσβαση μέσω Διαδικτύου στους ορολογικούς της πόρους και η βά­ ση της περιλαμβάνει τα ελληνικά - έστω και αν προσαρμόστηκαν με καθυστέρηση στο περιβάλλον του παγκόσμιου ιστού (για παράδειγμα, τα ζεύγη που περιλαμβάνουν τα ελ ­ ληνικά στο ειδικό σύστημα Μηχανικής Μετάφρασης Systran της Επιτροπής αναπτύσσονται με συγχρηματοδότηση του ελληνικού δημοσίου). Η αρχή του Eurodicautom εντοπίζεται στη συστηματική εισαγωγή της πληροφορικής στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στη δεκαετία του 1980. Ωστόσο, η πρώτη μορφή του υπήρξε έντυπη και κωδικοποιούσε την κοινοτική ορολογία σε μεγάλες συλλογές (γλωσσάρια, θησαυρούς κ.λπ.). Το ενδιαφέρον στοιχείο στη συγκεκριμένη διαδικασία είναι ότι οι προσωπικές/τοπικές λύσεις σε προβλήματα ορολογίας εισάγονται σε μια κεντρική μνήμη, την οποία μπορεί να συμβουλευτεί το σύνολο των μεταφραστών και των ορολόγων. Η συνέργεια που βρί­ σκεται στις απαρχές του εγχειρήματος είναι διττή: αφενός ποικίλοι γνωστικοί κλάδοι συ­ νεργάζονται για τον καταρτισμό της βάοης (ειδικοί πληροφορικής, ορολόγοι, μεταφρα­ στές) και αφετέρου ένα ευρύ σύνολο ενδιαφερομένων έχει πρόσβαση στις πληροφορίες της βάσης.

Η ανάπτυξη της τεχνολογίας καθοδηγεί τις εξεή τία του '90. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ήδη από π λειτουργικού συστήματος Dos, αρχίζει να καταγράφει τα κεκτημένα και τις ανάγκες προκειμένου να αναδιαρθρώσει το σύστημα της βάσης ορολογίας. Στόχος της η αναδιάρθρωση της ορολογικής αλυσίδας, από τον εντοπισμό του όρου από το μεταφραστή έω ς την ευρύτερη δυνατή διάδοση μιας πολύγλωσσης ορολο­ γίας με στέρεο υπόβαθρο. Στη συ' δομή της τοπικής βάσης που συνει μη του Eurodicautom και εκπονεί ι σαγωγή των δεδομένων6. Η μεγαλι

έχεια, επαναπροσδιορίζει τη γάζεται με την κεντρική μνή3ΐνή μεθοδολογία για την ειτερη προσπάθεια όμως γίνετα ι σ ε επ ίπ εδο εν η μ έρ ω σ η ς τι υ τοπ ικού ε ρ γ α λ ε ίο υ (το τι 95 Plus της Trados, το οπ ιίο χρησιμοποιείται ευρύτατα εί επίσης η «Ευτέρπη» του Κοινοε στο πλαίσιο της προσπάιν ότι η βούληση των μεταφραστών να μοιρα­ στούν την προσωπική τους εμπειρία με τους άλλους, μέσα από την τυποποίηση της βάσης, συμβάδιζε με την επιθυμία τους να διατηρήσουν τον ιδιωτικό, προσωπικό κατά κάποιο τρόπο, χαρα­ κτήρα της εμπειρίας αυτής. Η επιθυμία αυτή ερμηνεύεται τελικά ως επιφύλαξη ποικίλης αιτιολογίας: άλλοι θέλουν να έχουν την ευχέρεια να ελέγξουν ενδελεχώς το αποτέλεσμα της δουλειάς τους πριν το κοινοποιήσουν, άλλοι δεν επιθυμούν να συνεργα­ στούν με το σύνολο των συναδέλφων τους κ.λπ. Το αποτέλε­ σμα είναι η κεντρική βάση του Eurodicautom να βασίζεται στις τοπικές βάσεις τω ν επιμέρους μονάδων, έτσι ώστε να ικανοποιείται η διττή αυτή επιθυμία. Υπάρχει δηλαδή μια αυτοδιαχείριση της τοπικής βάσης, η οποία αποφασίζει την τυποποίηση των στοιχείων, τα αξιολογεί, τα ελέγχει προς αποφυγή αλληλεπικαλύψεων και αποφασίζει τελικά ποια θα εξάγει στον έξω κόσμο, στη βάση ορολογίας Eurodicautom, δηλαδή, και στο Διαδίκτυο. Η επιφάνεια εργασίας του Eurodicautom παρέχει στο χρήστη πολλές και ποικίλες δυνατότητες: ο ή συντομογραφία, τη γλώσσα αφετηρίας και τη γλώσσα άφιξης ιν απαντήσεων που επιθυμεί ιη θα αφορά τη συγκεκριμένη λέξη/φράση μόνο ιή που δίνεται (as is) ή και τις παρεμφερείς (partial match), ενώ, επειδή η βάση στηρίζε­ ται σε πολλά επιμέρους γλωσσάρια, μπορεί να ορίσει το θεματικό πεδίο αναζήτησης της λέξης/φράσης. Είναι πολύ σημαντικό δε ότι η βάση επιτρέπει την αναζήτηση τόσο μονολεκτικών όσο και πολυλεκτικών όρων, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της τον τονισμό των λέξεων. 0 χρήστης έχει επίσης τη δυνατότητα πρόσβασης στα κείμενα αναφοράς και στο συγκείμενο, ενώ ο χειρι­ σμός της βάσης είναι εξαιρετικά εύκολος. Εξίσου εύχρηστη και αποτελεσματική είναι η «Ευτέρπη», η βάση ορολογίας του Ευρωπαϊκού Κοι­ νοβουλίου, την οποία βρίσκει κανείς παραδόξως σε μια εμπορική ιστοσελίδα, την ιστοσελίδα της γνωστής εταιρείας γλωσσικής και μεταφραστικής τεχνολογίας trados. Μία σημαντική διαφο­ ρά της από το Eurodicautom είναι ότι ο χρήστης μπορεί να αποθηκεύσει τη βάση στο σκληρό του δίσκο, μαζί με ένα ειδικό πρόγραμμα, και να τη συμβουλεύεται χωρίς να είναι συνδεδεμένος στο Διαδίκτυο. Αναλόγως με τον τρόπο αναζήτησης που επιλέγει, ο χρήστης λαμβάνει και πάλι ακριβείς ή λιγότερο ακριβείς απαντήσεις (στο βαθμό που δεν είναι βέβαιος για μια λέξη) και μαζί

25

με την απάντηση λαμβάνει κάθε φορά το δελτίο του όρου: ημε­ ρομηνία δημιουργίας, αριθμό εισαγωγής του στη βάση, θεματικό πεδίο, χώρα προέλευσης, έγγραφο αναφοράς. Μία άλλη διαφο­ ρά της «Ευτέρπης» από το Eurodicautom είναι ότι, όντας ένα ε ­ ξαιρετικό εργαλείο, λαμβάνει υπόψη τους τόνους τω ν λέξεω ν δυσχεραίνοντας ελαφρά την αναζήτηση, ενώ δεν είναι εξίσου ε ­ νημερωμένη σε πολυλεκτικούς όρους. Τέλος, η βάση του Συμβουλίου είναι εξίσου αποτελεσματική: δε δίνει συμπληρωματικές πληροφορίες στο χρήστη σχετικά με τον όρο, τον εμφ ανίζει όμως στο κειμενικό του περιβάλλον, στις φράσεις που απαντά, τόσο στη γλώσσα αφετηρίας όσο και στη γλώσσα άφιξης. Οι εν λόγω βάσεις ορολογίας δεν απευθύνονται φυσικά μόνο στους μεταφραστές, αλλά σε όλους τους επιστήμονες. Η από­ δοσή τους όμως μειώνεται σημαντικά όταν η αναζήτηση γίνεται με βάση την ελληνική: ενώ από τις άλ λες γλώσσες, και ειδικά την αγγλική και τη γαλλική, προς την ελληνική τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά, από την ελληνική προς τις ά λλες γλώσσες είναι μέτρια. Γεγονός που εξηγείται από τη δομή της βάσης και τη λειτουργία της μεταφραστικής υπηρεσίας που την τροφοδο­ τεί: πολλοί ελληνικοί όροι αποτελούν μεταγραφή και προσαρμο­ γή των αντίστοιχων ξενόγλωσσων και όχι το αντίθετο. Τέλος, κα­ λό είναι ο χρήστης να ελέγχει πάντα τους όρους και ως προς τη μορφή και ως προς το περιεχόμενό τους, απλώς και μόνο επειδή οι μεταφραστές της Επιτροπής είναι άνθρωποι και η βιασύνη δεν είναι πάντα καλός σύμβουλος. Παραμένει όμως το γεγονός ότι οι βάσεις ορολογίας των οργά­ νων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων αποτελούν σημαντική προσφορά στη διατήρηση της πολυ­ γλωσσίας και την τυποποίηση της ορολογίας ανά την Ευρώπη και ότι διευκολύνουν σημαντικά το έργο του μεταφραστή, του σπουδαστή, του ερευνητή, του ορολόγου και όλων όσοι έρχο­ νται σε επαφή με την παραγωγή της ορολογίας, για επιστημονική ή μη χρήση. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Μια ιδέα μπορεί να πάρει ο κάθε ενδιαφερόμενος στη διεύθυνση: http://www.yourdictionary.com.

2. Μερικά παραδείγματα: Γλωσσάρι δασοκομικής ορολογίας: http://www.nrcan.gc.ca/cfs/proj/sci-tech/arena/gloss_f.html Λεξικό αγγλικής-ουαλικής: http://www.CYberphile.co.uK/~taff/taffnet/pages/LexiconEW_main.html Ένα από τα εγκυρότερα εργαλεία, που δυστυχώς δεν περιλαμβάνει την ελληνική, είναι το καναδικό Termium: http://www.translationbureau.gc.ca/pwgsc_internet/english/03_tools/03_termium_plus.htm Εναλλακτικά λεξικά: http://w ww .notam .uio.no/~hcholm /altlang 3. http://eurodic.ip.lu/cgi-bin/edicbin/EuroDicWWW.pl 4. http://www.trados.com/products/terminology_corner.asp 5. http://tis.consilium.eu.int/isowebtis/frames/introfsEN.htm 6. Για τα διάφορα στάδια προσαρμογής του Eurodicautom, βλ. Fontenelle, Thierry, «Conversion d' Eurodicautom au form at SGML», στο Teminologie et Traduction, no 1,19 98 , o. 222).

26

Α Π Ο TO

1960

Σ Τ Η Ν ΟΑΟ

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Π Α Π Α Δ Η Μ Α

Με αγάπη και συνέπεια οι εκδόσεις Παπαδήμα εργάστηκαν ώστε όλο και περισσότεροι νέοι να γνωρίσουν την κλασική παιδεία και τον πολιτισμό. Οι προσπάθειες συνεχίζονται με ένα πλήρες και οργανωμένο βιβλιοπωλείο, με εκδόσεις ποιότητας και πάντα με τις καλύτερες τιμές.

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Ο - Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Δ Η Μ .

Ν.

Π Α Π Α Δ Η Μ Α

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ 8 Α Θ Η Ν Α 1 0 6 7 9 , Τ Η Λ . 36 2 7 3 1 8 - 36 4 2 6 9 2

Στα καινοφανή και απρόοπτα που χαρακτηρίζουν κάθε τόσ ο την καθημερινή μας ζωή φαίνεται πως έρχεται πλέον να προστεθεί και η επετειακή μνήμη ποιητών και πεζογράφων. Μ ετά το τυπικώς λή ξαν «Έτος Σεφέρη», το υ οποίου ο απόηχος θα καλύψει αρ κετο ύς μήνες το υ 2 0 0 1 , η φ ετινή χρονιά παρουσιάζει εντυπω σιακή, σχεδόν πληθω ριστική, συσσώ ρευση επ ετείω ν. Σε εφ η μ ερ ίδ ες και σ ε περιοδικά δημοσ ιεύονται κείμενα και προτάσεις για την καλύτερη οργάνωση εκδηλώ σ εω ν, ενώ η Σκιάθος, η Ζάκυνθος και η Λευκάδα (που μοιάζουν να έρχονται σ ε δ εύτερ η μοίρα φέτος) αναπτύσσουν δραστήριες πιέσεις προς την Πολιτεία προκειμένου να μη χαρακτηριστούν ως αμνήμονες γενέτειρες. Γιατί άραγε, πρέπει να γιορτάζουμε τις σ τρογγυλές ή λιγότερο στρογγυλές επ ετείους γέννησης και θανάτου τω ν συγ­ γραφ έω ν μας; Τι δηλώ νεται μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία τιμητικής μνήμης και, κάποτε, υπ ερθετικής προβολής; Εφόσον οι σχετικοί εορ τασ μοί τίθεν τα ι υπό την αιγίδα τη ς επίσημης Πολιτείας, υποθέτω ότι εκφ ρά ζουν (ή πρέπει να εκ φ ρά­ ζουν) μια ευρ ύτερ η συλλογική συναίνεση: την ευνόητη παραδοχή ότι οι τιμώμενοι συγγραφ είς κατέχουν όντως αξιόλογη θέση στην κοινή συνείδηση. Και τι, άραγε, απομένει όταν χαμηλώσουν τα φώτα τω ν εορτασμώ ν αυτών; Στην καλύτερη περί­ πτωση, όχι μόνο σε εγχώριο αλλά και σε δ ιεθνές επίπεδο, απομένουν έντυπα ίχνη

U ~4

και έντυπα μνημόνια τα οποία καλύπτουν κενά τη ς σχετικής με τον τιμώ μενο σ υγ­ γρ αφ έα φ ιλολογίας, εμπ λουτίζουν στοιχεία τη ς ζω ής και το υ έρ γου το υ ή φ έ ρ ­ νουν στο φως άγνωστα κείμενά του. Μια από τις βασικές προϋποθέσεις για να λ ει­ του ργ ήσ ει σ ωστά και να αφ ήσ ει α γ α θ ές αναμνήσ εις η οπ οιαδήπ οτε επ ετειακή συγκυρία (θα ήτα ν υπερβολικό να μιλήσ ει κανείς για απ οτελ έσ μ α τα ) δ εν είναι άλ λη από την πρόνοια και την έγκαιρη προετοιμασία. Οι εκδόσεις τυχόν άγνωστων έργω ν τω ν συγγραφέων, οι αρχειακές ή ά λ λ ες έρ ευ νε ς για τη ζωή και την εποχή του ς, η πιθανή αναζήτηση και ο εντοπισμός άγνω στου υλικού είναι εργασ ίες που δεν πραγματοποιούνται αηό μέρα σε μέρα, ο ύτε υπακούουν σε χρονικούς περιορι­ σμούς. Τα έντυπα τεκμήρια που παραμένουν στα χέρια μας ως λάφυρα έπειτα από κ ά θε α ν άλ ογο εο ρ τα σ μ ό δ εν π αράγονται ως διά μα γ εία ς. Π ρ ογρ αμμα τίζο ντα ι εγκαίρω ς, προκειμένου να εμφ ανισ τού ν στην ώρα του ς. Έτσι κι αλλιώ ς, οι σ υ γ­ γρ αφ είς παραμένουν αμέτοχοι σ ε τέτ ο ιο υ είδ ο υ ς σ υζητήσ εις. Κρίνονται από τα έργα τους· οι εορτασ μοί κρίνουν του ς φ ίλους τω ν συγγραφέων, όπως είχε λεχθ εί πριν από αρκετές δεκα ετίες.

28

□

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Έκανες τον γύρο του κορμιού μου. Κι ύστερα ήρθες να σταθείς πλάι μου. Μ ’ άγγιζε η ζωή σου. Και σ ’άρεσε...

Η mo cu ltχιουμοριστικά, ερωτικά και καυτά αάτυρα του Χόλιγουντ που έχετε διαβάσει.

Κι εκεί, μέσα στην ησυχία του α­ πομεσήμερου όλα ήταν σιωπή... ούτε οι ανάσες μας δεν ακούγονταν... Ήξερα πως ήσουν ευχαρι­ στημένος.

Ένας πολυβραβευμένος σκηνοθέ­ της αποφασίζει να γυρίσει το από­ λυτο Blue Movie (ερωτική ταινία). Ηθοποιοί, παραγωγοί, συνεργάτες, στούντιο και ...το Βατικανό μπλέ­ κουν στην πιο τρελή και απίστευτη σάτυρα του κόσμου του κινηματο­ γράφου.

Ένα διαφορετικό ερωτικό μυθιστόρημα. Ένας γιατρός, μια ασθενής του. Ένας απρόοπτος έρωτας. Και οι δύο παντρεμένοι. Και οι δύο να προσπαθούν να ξεφύγουν, να νιώσουν, να πετάξουν, να ταξιδέψουν σε μέρη πρωτόγνωρα. Ένα ριψοκίνδυνο ερωτικό παιγνίδι με απρόσμενη εξέλιξη.

Blue Movie Terry Southern

«Η σατυρική γραφή του Terry Southern καθηλώνει, προκαλεί, συναρπάζει». Norman Mailer «Ο Terry Southern είναι ο πιο έξυπνος και πνευματώδης συγ­ γραφέας της γενιάς μας». Gore Vidal

DAVID AMBROSE

ΜΑΡΙΑ ΖΑΒΟΥ

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΓΑΛΑΞΙΑΣ ΝΕΦΕΛΩΝ

Η ΑΦΥΠΝΙΣΗ

μυθιστόρημα Ο Ρικ Χάμιλτον είναι επιτυχη­ μένος επιχειρηματίας, έχει μία όμορφη γυναίκα και έναν υπέ­ ροχο γιο. Μια μέρα, ενώ βρί­ σκεται στη μέση μιας συνάντη­ σης, ένα πολύ έντονο προαί­ σθημα θανάτου της γυναίκας του σε τροχαίο ατύχημα τον ο­ δηγεί στον τόπο του δυστυχή­ ματος. Εκεί τον περιμένει το με­ γαλύτερο σοκ της ζωής του. Η γυναίκα του, που πριν από λίγο φαινόταν νεκρή, τώρα είναι ζωντανή και προσπαθεί να τον παρηγορήσει... Αλλά γιατί τον φωνάζει Ρίτσαρντ; Και γιατί αρνείται ότι έχουν έναν γιο; Ένα πρωτότυπο cult μυθιστόρημα που θα σας καθηλώσει με την απρόβλεπτη εξέλιξή του. Ένα συναρπαστικό θρίλερ που συνδυάζει σύγχρονες επιστη­ μονικές θεωρίες της κβαντικής θεωρίας για παράλληλους κόσμους και εναλλακτικές πραγματικότητες με την αγωνία, το ψυχολογικό δράμα και την περιπέτεια.

Π ερ ιο δ ικ ό

«Υπάρχει ένας κόσμος οντοτήτων και αγγέλων γύρω μας που δεν βλέπουμε, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει. Κάποιοι έχουν το χάρισμα να επικοινωνούν με αυτόν. Κάποιοι τον νιώθουν και κάποιοι τον αμφισβητούν. Υπάρ­ χουν πολλά επίπεδα πνευματικής επικοινωνίας. Ο καθένας σύμφω­ να με την ψ υχική του εξέλιξη μπορεί να έχει πρόσβαση σε κά­ ποια από αυτά. Αυτήν την περίοδο οι δυνάμεις που έχουν κατέβει κοντά στον πλανήτη Γη είναι πολλές. Ο ελλαδικός χώρος προορίζεται και ετοιμάζεται για κάτι μεγάλο. Ας ενωθούμε ό­ λοι πνευματικά, ώστε το όραμά μας να είναι ένας νέος πλανή­ της, μια Γη αναγεννημένη και φωτεινή, με κατοίκους γεμάτους Γνώση και Αγάπη». Ένα μοναδικό βιβλίο πραγματικά αποκαλυπτικό. Μια προ­ κλητική προσωπική μαρτυρία που ίσως σας οδηγήσει σε άλ­ λους δρόμους αναζήτησης και συνειδητότητας.

ε κ δ ό σ εις

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

τούλου 64, 152 31 Χαλάν >ρι, Τηλ: 6775.147, email: apt@x-treme.gr

από τονΑΑΕΞΗ ΖΗΡΑ

Εξομοίωση και ομοιομορφία

ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΑ

Π

30

ρο ημερών φυλλομετρούσα, με αρκετή νομίζω ευσυνειδησία, μια στοίβα πεζογρα­ φ ιώ ν βιβλίων, πρόσφατης εσοδείας, που ένας εκδοτικός οίκος είχε τη γενναιοδω­ ρία να μου στείλει. Όσο όμως η στοίβα χαμήλωνε τόσο μεγάλωνε η αμηχανία μου. Δεν ξέρω αν η πολύχρονη εξοικείωση με την ανάγνωση μπορεί να οδηγήσει σε άμβλυνση της δυνατότητας να διακρίνονται, τόσο καθαρά, οι διαφορές μεταξύ των λογοτεχνικών κει­ μένων, ή το αντίθετο. Η εντύπωσή μου τη στιγμή εκείνη ήταν ότι διέτρεχα μια σειρά μικρών ή μεγάλων σε έκταση ιστοριών που έμοιαζαν με διαδοχικές όψεις της μιας και μόνης δημι­ ουργικής φαντασίας, γι' αυτό και οι ομοιότητές τους ήταν περισσότερες από τις αποκλίσεις τους. Δε λέω ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο πρόσφατο ή ότι η ομοιομορφία αυτή αποτελεί αποκλει­ στικά και μόνο προνόμιο της τρέχουσας πεζογραφίας μας. Πρόκειται όμως -και για τούτο δεν έχω πολλές αμφιβολίες- για ένα φαινόμενο ηου ανέκαθεν εμφανιζόταν, υπήρχε και εξαπλωνόταν με τον απότομο γιγαντισμό ενός λογοτεχνικού είδους. 0 Λίο Λόβενταλ, ο λιγότερο γνωστός αλλά όχι και λιγότερο σημαντικός στοχαστής του αρχικού πυρήνα της Σχολής της Φρανκφούρτης, μου έλεγε, σ' ένα γράμμα του, ότι και η εκδοτική έκρηξη μυθιστορηματικών βιογραφιών στην Αμερική -από τη δεκαετία του 1930 και έπειτα- ακολουθούσε τον ίδιο πάνω κάτω κανόνα της αναγκαστικής τρόπω εξομοίωσης και ομοιομορφίας. Οι πληθωριστικές τάσεις στο χώρο της λογοτεχνίας, και τέτοιες τάσεις δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μας έχουν προκύψει τα τελευταία χρόνια, τουλάχιστον στη μυθιστορηματι­ κή παραγωγή, ενισχύονται και μονιμοποιούνται από τη δυναμική της επανάληψης. Αλλά και από τη συναφή με αυτή δυναμική της εισόδου σε μια αγορά ήδρ ανταγωνιστική, όπου προφανώς το μέτρο σύγκρισης για τους νέους λογοτέχνες που θέλουν να «μπουν στο παιχνίδι» δεν είναι η διαφορά τους ως προς τα κορυφαία των ευπώλητων βιβλίων όσο η προσαρμογή τους στα θεματικά και άλλα στοι­ χεία που δείχνουν ότι έχουν προσελκύσει ή έχουν παγιωθεί στο γούστο ενός ευρύτερου κοινού. Για να είμαστε δίκαιοι, ένα ανάλογο φαινόμενο, αλλά βέβαια σε πολύ μικρότερη κλίμακα, είχε παρου­ σιαστεί στη λογοτεχνική μας παραγωγή, στις δεκαετίες του 1960, του 1970 και του 1980, εστιασμένο κυρίως στον εκδοτικό πληθωρισμό ποιητικών συλλογών. Ενδεχομένως να το έχουμε ξεχάσει, αλλά υπάρχουν επισκοπήσεις βιβλίων της εποχής εκείνης που επισημαίνουν το γεγονός της ομοιομορφίας στη γλώσσα και στην τεχνική των νεότερων ποιητών. Κάτι που δεν είναι καθόλου υποθετικό, αν λάβουμε υπόψη μας την τότε απόλυτη σχεδόν κυριαρχία -μ ε όλα τα θετικά και τα αρνητικά συμφραζόμενα-τω ν γλωσσικών προτύπων και κωδίκων του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη. Όμως, για να είμαστε εξίσου δίκαιοι, ο σχετικός πληθωρισμός των ποιητικών συλλογών δεν αποτελεί ικανό, συγκρίσιμο στοιχείο, ώστε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα για τη λειτουργία της τρέχουσας λογοτεχνικής αγοράς. Ούτε οι πωλήσειςτους προσέγγιζαν, έστω και στο ελάχιστο, τα σημερινά μεγέ­ θη, ούτε και ανταποκρίνονταν βέβαια στις χρηματικές απολαβές τους, που, ιδίως αυτές, είναι πια το μεγάλο δέλεαρ αυτών ηου μπαίνουν και τζογάρουν στο χρηματιστήριο της πεζογραφίας μας. Για να επανέλθω στο θέμα της ομοιομορφίας, από όπου και ξεκίνησα, σκέφτομαι ότι από μια άποψη είναι απολύτως λογικό να υπάρχει και να εξαπλώνεται. Δεν μπορείς να ζητείς από ανθρώπους που μπήκαν στο παιχνίδι της λογοτεχνίας κυριολεκτικά από το παράθυρο και που καίγονται να σκαρφαλώσουν στην κλίμακα των ευπώλητων να έχουν την ψυχραιμία και την υπομονή να κρατηθούν σε απόσταση από τα πρότυπα που επιβάλλουν νομοτελειακά οι υψηλές κυκλοφορίες ορισμένων βιβλίων. Ευνόητο είναι, και σε τελευταία ανάλυση δε νομίζω για μεγάλο αμάρτημα την επιθυμία, εκδοτών και συγγρα­ φέων, να υπολογίζουν τον αριθμό των δεκαεξασέλιδων ως ετεροπροσωπία του κερδώου Ερμού! Ως εκεί, καλά. Αλλά τώρα προσέχιε! -για να δανειστώ τον τίτλο μιας συλλογής με υποδειγματικά ειρωνι­ κά ποιήματα που είχε δημοσιεύσει το 1973 ο Γιάννης Πατίλης. Προσέξτε, γιατί η εξομοίωση και η ομοιομορφία από ένα σημείο και πέρα μπορούν να καταστρέψουν τον ίδιο το μηχανισμό που τις δημι­ ούργησε: την πρόσκαιρη αγοραία ανάγκη να πολλαπλασιαστεί με όσο γίνεται περισσότερα αντίγρα­ φα η οποιαδήποτε κυκλοφοριακή επιτυχία. □

γρόφιι ο

Κιίμινα που γράφοπαι

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ

μι αφορμή ίνα βιβλίο

Α Υ Θ ΕΝ Τ ΙΕ Σ ΕΝ Α Ν Τ ΙΟ Ν ΓΕ ΓΟ Ν Ο Τ Ω Ν

ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

Ι

ταν οι μεγάλες εξερευνήσεις του 15ου και ίο υ 16ου αιώνα έκαναν γνωστή στον Παλαιό Κόσμο την ύπαρξη ολόκληρων ηπείρων που ούτε καν τις υποπτεύονταν οι αρχαίοι γεωγράφοι, κοσμολόγοι και λόγιοι, ακολούθησε μια γενικότερη έκρη­ ξη ερωτημάτων και αναζητήσεων. Οι νέες πληροφορίες που εισέρεαν με κατακλυσμιαίους ρυθμούς δεν ήταν δυνατόν να ενταχθούν στο κλειστό και από καιρό ολο­ κληρωμένο σύμπαν της αρχαίας σοφίας, που εγγυόταν την ίδια τη συνοχή των παρα­ δοσιακών ευρωπαϊκών κοινωνιών. Οι αμφισβητίες δεν είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο την Αγία Γραφή, κάθε φορά που επιχειρούσαν να πουν κάτι καινούριο, τους έφερναν αντιμέτωπους με την τεράστια φιγούρα του Αριστοτέλη: «πώς είναι δυνατόν να ισχύει κάτι τέτοιο, όταν άλλα λέει ο θείος Αριστοτέλης;» -ο κατασταλτικός ρόλος που δια­ δραμάτισε ακούσια μέσα σ' αυτό το πλαίσιο ο μεγάλος αρχαίος φιλόσοφος έκανε αιώ­ νες αργότερα τον Ράσελ να τον χαρακτηρίσει «μία από τις μεγαλύτερες μάστιγες της ανθρωπότητας». Και δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι το βιβλίο που επεδίωξε να κόψει τον ομφάλιο λώρο της νέας από την αρχαία φιλοσοφία, το Περί μεθόδου του Καρτέσιου, γράφτηκε το 1637, εποχή που σχεδόν ολοκληρώνονταν οι γεωγραφικές ανακαλύ­ ψεις, σε ομιλούμενη γλώσσα και όχι στις «νεκρές» γλώσσες της αρχαίας σοφίας. Έκτοτε τα πράγματα έχουν αλλά ξει. Σήμερα στις περιοχές των φυσικών επιστημών κανείς δε διανοείται να αποστομώσει τα νέα ευρήματα με παλαιές βαθυστόχαστες ρή­ σεις. Τουλάχιστον όχι στο πεδίο της οντολογίας (το θέμα της δεοντολογίας, αν και πά­ ντα συναφές, είναι διαφορετικό). Αυτό εξηγεί και τη δομή των επιστημονικών εργα­ σιών που στοχεύουν στην έρευνα νέων πεδίων: όσο πληθαίνει η επίκληση αντικειμενι­ κών στοιχείων τόσο μειώ νεται η επίκληση αυθεντιώ ν. Στο βαθμό που υπάρχουν βι­ βλιογραφικές παραπομπές, αυτό γίνεται για την αναζήτηση σ' αυτές των αναγκαίων α­ ντικειμενικών στοιχείων. Η κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική στον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών. Τα πράγματα εδώ εξελίσσονται αντίστροφα: οι βιβλιογραφικές παραπομπές διογκώνο­ νται όλο και περισσότερο σε βάρος του κυρίως κειμένου, που περιορίζεται ολοένα και πιο ασφυκτικά σε λίγες μόνο γραμμές κοντά στην κορυφή της σελίδας. Και μόνο η ει­ κόνα μιας τέτοιας επιστημονικής εργασίας δημιουργεί αποπνικτική αίσθηση άγχους. Μπροστά της δεν ξέρει κανείς τι να κάνει: να θαυμάσει το συντάκτη της για την εμβρίθειά του ή να τον λυπηθεί για το μόχθο στον οποίο υποβλήθηκε. Και σίγουρα ο επίδο-

31

ξος νέος ερευνητής δεν μπορεί παρά να στέκει με δέος μπροστά σ' αυτό που οφ είλει ο ίδιος να κάνει: ο πήχης των παραπομπών διαρκώς ανεβαίνει ψηλότερα. Η εύκολη λύση φυσικά δε λείπει και είναι ήδη αρκούντως

σα η ζωή των ανθρώπων. Αυτό κατέστησε αναγκαία μια λεπτομερή κατάταξη των αποδεικτικών μέσων ανάλογα με το βαθμό της αλήθειας και της βεβαιότητας που μπο­ ρεί να περιέχουν: ασθενείς ενδείξεις, αποχρώσες ενδεί­

γνωστή: δεν έχει κανείς παρά να αντιγράψει και να συσ­ σωρεύσει τις παραπομπές προηγούμενων εργασιών πά­ νω στο ίδιο θέμα. Βέβαια, ο κίνδυνος της αναπαραγωγής των αρχικών λαθών διαρκώς καραδοκεί. Ψάχνοντας, π.χ., κάποιες πληροφορίες σε παραπομπή του Κορδάτου για τους Δωριείς, μάταια αναζήτησα την αρχική πηγή. Στο πε­ ριοδικό που γινόταν αναφορά το συγκεκριμένο άρθρο δεν υπήρχε. Μου πήρε καιρό για να ανακαλύψω πως επρόκειτο για αναπαραγωγή εσφαλμένης παραπομπής από τ έ ­

ξεις, μαχητά τεκμήρια, αμάχητα τεκμήρια, έμμεσα πειστή­ ρια, άμεσα πειστήρια, γεγονότα της κοινής πείρας, ελ λ ι­ πείς αποδείξεις, πλήρεις αποδείξεις κ.ο.κ. Ανάλογες είναι και οι διαβαθμίσεις της σχέσης δράσης και αποτελέσμα­ τος και η τελική κρίση για την ευθύνη κάποιου. Οι ανθρω­ πιστικές επιστήμες, που δεν έχουν να κάνουν με απλά και απτά φυσικά γεγονότα, που τα αντικείμενά τους είναι ταυ­ τόχρονα και υποκείμενα, θα μπορούσαν να διδαχτούν πολλά από μια παρόμοια διαβάθμιση των αποδεικτικών μέσων. Και προπάντων ότι, παρότι και εδώ τα μεγάλα ο­ νόματα κάνουν συχνά τη ζυγαριά να γέρνει εκεί που ρί­ χνουν το βάρος τους, η βασική αρχή παραμένει: καμιά μαρτυρία καμιάς αυθεντίας δεν υπερισχύει κανενός αντι­ κειμενικού στοιχείου. Τελικά κριτήρια είναι τα γεγονότα. Υπάρχουν, βεβαίως, δύο βασικοί λόγοι που πιέζουν τους θεράποντες ανθρωπιστικών επιστημών προς την κατεύ­ θυνση των ολοένα και πιο πολλών παραπομπών. 0 ένας έχει σχέση με το ίδιο το αντικείμενό τους, ο άλλος με την αδυναμία προσκόμισης απτών αντικειμενικών πειστηρίων. Όταν αντικείμενο μιας επιστήμης είναι ο άνθρωπος όχι ως σωματική αλλά ως πνευματική, κυρίως, υπόσταση, μια υπόσταση που εκδηλώνεται κυρίως με το λόγο, άμε­ σα στοιχεία αποτελούν τα κείμενα όπου έχει εναποτεθεί αυτός ο λόγος. Αυτό σημαίνει πως σε μια τέτοια επιστή­ μη οι παραπομπές δικαιωματικά απαιτούν ένα αυξημένο μερίδιο του πονήματος. Εξάλλου, το ότι οι ανθρωπιστικές επιστήμες δεν έχουν -και δεν μπορούν να αποκτήσουντη στέρεα βάση των φυσικών επιστημών, αναγκάζει τους θεράποντές τους να αναζητούν την ελλείπουσα πειστικό­ τητα στην αυθεντία των προλαλησάντων. Πέρα από τον αυξημένο ρόλο των παραπομπών που αυτό συνεπάγεται, οδ ηγεί επίσης σε μια συντηρητική εμμονή σε δόγματα που κάνει ολοένα και πιο δύσκολη την αναζήτηση νέων ερευνητικών δρόμων. Η έρευνα παγιδεύεται έτσι σε ένα διαρκή μηρυκασμό αυτών που έχουν ήδη ειπωθεί, ενώ τα απανωτά σχόλια θάβουν αποπνικτικά τις αρχικές πηγές.

ταρτο χέρι. Ποιος όμως τα σκαλίζει αυτά; 0 κίνδυνος για το κύρος του ερευνητή είναι αντίθετα πολύ μεγαλύτερος όταν απουσιάζουν οι παραπομπές, ακόμη κι αν δεν είναι απ αραίτητες για την επιχειρηματολογία του . Πριν από πολλά χρόνια, θυμάμαι, πήγα το πρώτο μου άρθρο-δοκίμιο σε ένα «ημιεπίσημο» περιοδικό. 0 εκδό της-δ ιευθυντής το πήρε στο χέρι, σάρωσε με το μάτι τις λιγοστές σελίδες και σήκωσε πάνω από τα γυαλιά του προς το μέ­ ρος μου το απορημένο βλέμμα του: «Και οι παραπομπές», μου λέει, σαν να αντιμετώπιζε κάτι αδιανόητο, «πού είναι οι παραπομπές»; Μάταια προσπάθησα να του εξηγήσω πως τα αποδεικτικά στοιχεία ήταν παρμένα από την καθη­ μερινότητα, όχι από βιβλία. Το μικρό αυτό κείμενο, που θεωρώ ό,τι καλύτερο έχω γράψει, παραμένει έκτοτε α ­ δημοσίευτο. Το θέμα όμως δεν είναι προσωπικό. Αφορά τη δομή που πρέπει να έχει μια επιστημονική εργασία, αν διεκδικεί αυ­ τό τον τίτλο κι αν φιλοδοξεί να προσφέρει κάτι νέο στην επιστήμη. Το ερώ τημα που πρέπει να απ αντηθεί είναι: ποιος είναι ο ρόλος των παραπομπών; «Το ξέρουμε, το ξέρουμε», θα πείτε. «Πριν απ' όλα παρατίθενται για να ε­ ντυπωσιάσουν και να βραχυκυκλώσουν τον αναγνώστη, δείχνοντας την εμβρίθεια του γράφοντος». Ας βελτιώ ­ σουμε, λοιπόν, το ερώτημα: ποιος πρέπει να είναι ο ρό­ λος των παραπομπών; Ένα πράγμα θα πρέπει καταρχήν να ξεκαθαριστεί: όλα τα στοιχεία μια ς επιστημονικής ερ γασ ίας υποτάσσονται στους κανόνες της αποδεικτικής διαδικασίας. Η επίκληση συνιστά μαρτυρία. Και η κάθε μαρτυρία πρέπει να εκτιμάται με το πραγματικό της βάρος. Με τι ζυγαριά, όμως, θα το μετρήσουμε; Η νομική από κάποιες απόψεις δε μοιάζει καν με επιστήμη, καθώς δεοντολογία και οντολογία, «δέον» και «είναι», συ­ μπλέκονται περίπλοκα μέσα στα όριά της. Για ένα βασικό λόγο όμως μπορεί να δώσει μαθήματα στις άλλες επιστή­ μες στο θέμα της αξιολόγησης των μαρτυριών: από τις α­ κριβοδίκαιες ή μη κρίσεις της δικαιοσύνης εξαρτάται άμε­

32

Για να κλείνουμε χωρίς παρεξηγήσεις; οι παραπομπές εί­ ναι απαραίτητες κυρίως όταν αναφέρονταί: α) στις πηγές των πληροφοριών β) οτα κείμενα τα οποία απ οδεχόμαστε ως α φ ετηρίες των απόψεών μας γ) στα κείμενα όπου διατυπώνονται οι απόψεις τις οποίες κρίνουμε και σε αντιπαραβολή προς τις οποίες διατυπώ­ νουμε τις δικές μας. Αυτά, όταν αναφερθούν με πληρότητα, είναι αρκετά. Το περισσόν εκ του πονηρού. □

ΘΩΜΑΣ ΣΚΑΣΣΗΣ

Ο ΒΑΛΣΑΜΩΜΕΝΟΣ ΓΑΤΟΣ νουβέλα

Ο ΒΑΛΣΑΜΩΜΕΝΟΙ ΓΑΤΟΣ

Μ ια μικρή α γ γελ ία στην εφημερίδα γίνετα ι αφορμή να συναντηθούν δύο γ υ ­ ναίκες. Μ ια γηραιά κυρία και μια φοιτήτρια ενώνουν τις μοναξιές τους όσο κρα­ τούν τα κρύα ενός χειμώ να. Τ ο παρελθόν της μιας σαγηνεύει το παρόν της ά λ­ λης διακυβεύοντας και το μέλλον της. Τ ι αντιπροσωπεύει όμως το νέο κορίτσι για τη μεγάλη της φίλη; Τ ην κόρη που δεν απέκτησε ποτέ; Τ ο νεανικό της εαυτό που κρύβεται κάτω από τις ρυτίδες; Ή μήπω ς την αναβίωση μιας εμμονής που έχει τις ρίζες της στα παιδικά χρόνια; Ο βαλσαμω μένος γά τος που τις κοιτάζει με γυάλινα μάτια α π ό την πολυθρό­ να του ξέρει την απάντηση.

ΟΜΗΡΟΥ 32. ΤΗΛ.: 36 43 382, FAX: 36 36 501, e-mail: polis@ ath.forthnet.gr

IΣAΚ ΝΙΙΝΕΣΕΝ ( Κ A ΡΕΝ Μ Π Λ Ι Ξ Ε Ν ) ΔΑΝΙΑ

(1885-1962)

«θί\ω να σπουόάσω αστρονομία» sine το αγόρι«γιατί δεν μπορώ να αηεζω άλλο την ιδέα του χρόνου. Ο χρόνος μου φαίνεται οαν φυλακή, και νομίζω ότι θα ήμουν ευτυχής μόνο αν μπορούσα να ζεφύγω μια και καλή από δαότον» (Ίοακ Ντίνεοεν, Οι δρόμοι της Πίζας, ο. 37)

ι

μ

«

δυναμική γυναίκα και συγγραφέας Ίσακ Ντίνεοεν πέτυχε μέσω των ιστοριών της να ξεφύγει από το χρόνο αλλά και να δώσει απάντηση στο ερώτημα «Ποιος ή ποια εί­ μαι», ένα ερώτημα που απασχολούσε όχι μόνο την ίδια αλλά και διάφορα πρόσωπα των έργων της. Η πρωτοτυπία του εγχειρήματός της έγκειται στην ανάπτυξη ενός είδους εσωτερικού μονολόγου στον οποίο ενίοτε ξεχωρίζουν οι ονειρικές καταστάσεις που έ ­ χουν συχνά τις ρίζες τους στο θρύλο. Η Ντίνεοεν εφορμάται από απλές καθημερινές εκ­ δηλώσεις, για να υφάνει εσωτερικές διαθέσεις και να σχολιάσει την ίδια τη ζωή με τις συ­ νεχείς και απρόβλεπτες ανατροπές της, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που φανερώ­ νουν την τάση της να εξαγόγει το maximum από το minimum. Τα στιγμιότυπα ζωής, που επανέρχονται στις ιστορίες της, διαπνέονται από το παράδοξο και λειτουργούν ως σύμ­ βολα αλλά και ως υπαινιγμός για το ανθρώπινο. Ο σαφής, ρέων αφηγηματικός λόγος πε­ ριγράφει με ενάργεια διάφορες σύνθετες καταστάσεις αλλά και αναπαριστά τις πλέον α ­ θέατες πλευρές της ύπαρξης και της πραγματικότητας. Πολύ συχνά, μάλιστα, ο λόγος γί­ νεται αποφθεγματικός, στοχαστικός: «Είναι τόσα χρόνια τώρα από τότε που ο Αδάμ και π

Εύα ήσαν για πρώτη φορά μαζί στον κήπο, που μοιάζει μεγάλο κρίμα το ότι δεν έχουμε μάθει καλύτερα πώς να δίνουμε χαρά ο ένας ατον άλλο» (Οι δρόμοι της Πίζας, σ. 41).

Το πρόσωπο τω ν Επτά γοτθικών ιστοριών είναι τα απεικάσματα τω ν «ιδεών» και τω ν στοχασμών, ή τα πιόνια στην απέραντη σκακιέρα τω ν ανθρώπινων σχέσεων και της α ­ ντιφατικής ζωής. Στο αφήγημα 0 γέροντας ιππότης έχει ενδιαφέρον η ματιά το υ ηλι­ κιωμένου πια ήρωα, ο οποίος με ηρεμία κάνει την αποτίμηση τω ν νεανικών του χρό­ νων αλλά και του διακριτικά θλιβερού παρόντος. Τα συναισθήματα αμβλύνθηκαν και σημασία έχουν τα συμπεράσματα, ο απολογισμός. Εδώ φαίνεται ότι οι φαντασιώ σεις του ήρωα δ ε συγκλίνουν με εκείνες του ετέρου, κι έτσι η συναισθηματική διάσταση και εν τέλ ει η οριστική απομάκρυνση είναι βέβαια. Το ερωτικό παραλήρημα του ιππό­ τη, το οποίο μπορεί να εκληφ θεί και ως ένα σχόλιο για τη ζωή, καταλήγει σε υπαρξια­ κού τύπου παρατηρήσεις. Όταν το 1934 ρώτησαν την Ίσακ Ντίνεσεν για ποιο λόγο επ έλεξε να τοποθετήσει τις Επτά γοτθικές ιστο­ ρίες εκ ατό χρόνια νω ­ ρ ίτερ α , εκείνη έδ ω σ ε μια απ λή α π άντησ η: «Γιατί μόνο μ' αυτό το τρ όπ ο νιώ θω α π ο λ ύ ­ τω ς ελ εύθερ η» . Αργό­ τερ α έγ ινε πιο σ αφ ής λ έ γ ο ν τα ς ό τι ό τα ν ασχολείται με το παρελ­ θόν βρίσκεται μπροστά σ ' έν α ν π ερ α τ ω μ έν ο κόομο, ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ­ νο, το ν οποίο εύ κ ο λα μπορεί να ανασυνθέσει η φαντασία της. Η εμμονή της στο παρελθόν σήμαινε και την ελ ευθερ ία τη ς από την ατομική συνείδησή τη ς ή ακόμα και από την κανωνική συνεί­ δηση του συγγραφέα. 0 αφηγητής τω ν Επτά γοτθικών ιστοριών είναι μία γενιά μεγα­ λύ τερ ος από το υ ς χαρακτήρες το υ ς και η φωνή του, που απ ευθύνεται στο αριστο­ κρατικό κοινό, αναβιώ νει την κλασική εποχή. Πάντως, η απόδραση της συγγραφέως από τη δυσάρεστη πραγματικότητα γίνεται μέσω της σύνθεσης ιστοριών, ενώ σε μία από αυτές διαβάζουμε (ό.π., ο. 4 8 ):« Πριν από λίγο καιρό αντίκρισα την άσχημη πλευ­

ρά της πραγματικότητας και δεν επιθυμώ να έρθω σε επαφή μαζί της ξανά. Μέσα μου ένας βαθύς φόβος ακόμη ζαρώνει και καταφεύγω στη φαντασία σαν θλιμμένο παιδί που βρίσκει παρηγοριά στα παραμύθια. Δεν ήθελα να κοιτάξω μπροστά, δεν ήθελα καθόλου να κοιτάξω πίσω». Οι χαρακτήρες τω ν Επτά γοτθικών ιστοριών είναι διεστραμμένοι, μεγαλομανείς, ανώ­ μαλοι- έχουν έμμονες ιδ έες και οιδιπόδεια σύνδρομα ή καταπιεστικές παρορμήσεις, και η συγγραφέας τούς θεω ρ εί ονειροπόλους. Άλλω στε, όπως αναφέρεται σε ένα α ­ φήγημα (ό.π., σ. 277), ο ονειροπόλος έχει φ υ τευ τεί στο έδαφ ος της ζω ής σαν το δ έ­ ντρο του καφέ με μια κυρτή κύρια ρίζα που ποτέ δεν πρόκειται να αναπτυχθεί, να βγά­ λει καρπό, αντίθετα θα ανθίσει ακόμα πιο πυκνά από τα άλλα. Παράλληλα, αυτή η πα­ ραμορφωμένη ρίζα δημιουργεί διάφορα χαρακτηριστικά στον ονειροπόλο, όπως εκκεντρικότητα, πνεύμα, φαντασία, θράσος, τρ έλα , παραλογισμό. Οι ερω τικοί ήρω ες τω ν ρομαντικών ποιητών της αποκάλυφαν τη συναισθηματική ελευθερ ία , ενώ οι γυ-

35

ναίκες του περιβάλλοντος τη ς υπήρξαν τα πρότυπα τη ς καταπίεσης και απώθησης τω ν παρορμήοεων καθώς και της παραίτησης: δέχονται την ενοχή, απαρνιούνται την επιθυμία, «ζουν για τους άλλους». Η Ντίνεσεν αργότερα κατάλαβε και από την ίδια της τη ζωή αλλά και από το παράδειγμα του πατέρα της ποιο είναι το τίμημα. Έτσι, η προ­ σέγγιση που εηιχειρείται στις Επτά γοτθικές ιστορίες (σ. 277) είναι σαφής· ο ονειροπόλος είναι αυτό χ ειρ α ς:«Αυτές οι λεπτές ρίζες είναι τα όνειρα του δέντρου. Καθώς τα

βγάζει δε χρειάζεται πλέον να θυμάται την κυρτή κύρια ρίζα. Ζει μ' αυτά για ένα μικρό χρονικό διάστημα, ή, αν θες, πεθαίνει μ' αυτά. Γιατί, στην πραγματικότητα, το να ονει­ ροπολεί κανείς σημαίνει βέβαιος τρόπος αυτοκτονίας». Οι χειμωνιάτικες ιστορίες είναι οι πιο δανικές ιστορίες της Ίσακ Ντίνεσεν. Έχουν εσω τε­ ρικότητα και χαρακτηρίζονται από τη σκοτεινή αλλά και φωτεινή τους ατμόσφαιρα, α ­ πό το λυρισμό τους και τη ν ποιητική του ς δ ιά­ θεση για το τοπίο -τη ν α κ ιν ησ ία και το φ ω ς τ ο υ - , για το υ ς ψ ιθ ύ ­ ρ ο υ ς τ η ς δ α ν ική ς ε ­ παρχίας και τη ς μ υ θ ο ­ λογίας της. Σε π ολλές ιστορίες ο θά να τος ε ί­ ναι απ ο δ εκτό ς , ο ά ν ­ θρωπος συμφιλιώνεται μαζί του. Το τέλος είναι η στιγμή τη ς παραίτη­ σης, της αποκάλυψης, της ολοκλήρωσης και, επιπλέον, της έκστασης. Το αυστηρό τοπίο τω ν Χειμωνιάτικων ι­ στοριών είναι το παιδικό τοπίο της Ίσακ Ντίνεσεν: η κουζίνα στο Ρούνγκστεντλουντ, που ήταν το καταφύγιο για τη μικρή Ίσακ που δεν άντεχε την πλήξη τω ν σαλονιών, τα δάση, η θάλασσα κοντά στο σπίτι. Οι νέοι και τα ονειροπόλα παιδιά των ιστοριών θυμί­ ζουν τη νεαρή Τάννε -τ ο υποκοριστικό της Ντίνεσεν-, που νιώθει εντελώ ς μόνη ανά­ μεσα στους άλλους. Στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα Πέρα από την Αφρική, καθετί θαρρείς πως είναι ι­ δωμένο από ψηλά· ο χρόνος και ο τόπος έχουν συμπυκνωθεί, ενώ αποδίδονται σημα­ ντικά γεγονότα χωρίς ιδιαίτερες συναισθηματικές φορτίσεις, σκέψεις, στοιχεία για τις συνθήκες διαβίωσης και τις αντιλήψεις τω ν ιθαγενών. Στο βιβλίο δεν υπάρχουν αφ η ­ γηματικές ή ψυχολογικές αμφισημίες - χαρακτηριστικό τω ν επιστολών της συγγραφέως. Το Πέρα από την Αφρική είναι η «ιστορία» της Ίσακ Ντίνεσεν, η απάντηση στο ε ­ ρώτημα «Ποια είμαι», το οποίο τέθηκε το 1935, τό τε που ένιω σε ότι η ζωή της δεν έ ­ χει αξία και νόημα. Άλλωστε, στο τέταρ το κεφάλαιο του βιβλίου (σ. 23) αντανακλάται αυτή η δύσκολη περίοδος: «Το σκοτεινό πηγάδι, το κλειστό μέρος όπου βρίσκομαι ε ­

γώ τώρα ποιανού πουλιού να 'ναι το ίχνος; Όταν το σχέδιο της ζωής μου συμπληρω­ θεί, θα δω, θα δουν οι άλλοι, έναν πελαργό ,». Είναι γνωστό ότι η συγγραφέας τα λαι­ πωρήθηκε από την κατάθλιψη, από τις μεταπτώσεις της διάθεσής της· πότε την κυρί­ ε υ ε η απόγνωση πότε η ευφ ορία, και μολονότι σκεφτόταν συχνά το θάνατο και την αυτοκτονία, πάντα την τελ ευ τα ία στιγμή υποχωρούσε «γιατί», όπως έγραφ ε σε επι­ στολή της, «ο θάνατος είναι το κενό και ο αφανισμός και εγώ θέλω τόσο πολύ να ζήσω!». Η αυτοβιογραφία της Ίσακ Ντίνεσεν ερμηνεύει και επεκτείνει την άποψη που εκφ ρά­ ζεται στις Τελευταίες ιστορίες, σύμφωνα με την οποία «δεν μπορεί κανείς πουθενά

36

στο αύμπαν να βρει σωτηρία. Γταυ σ ' ολόκληρο το σόμπαν μόνο η ιστορία έχει τη δυ­ νατότητα να δώαει απάντηση στην κραυγή της καρδιάς... Ποιος είμαι;» (σ. 23). Από τη στιγμή που η σ υγγραφ έας ολοκλήρω σ ε το Πέρα από την Αφρική, μία λεπτή αλλαγή φ άνηκε στη συμπεριφορά και την επικοινωνία τη ς με το ν έτερ ο . Κι αυτή, ό ­ πως και ένα πρόσωπο στις Επτά γοτθικές ιστορίες, είδ ε «να μετακινείται αργά το κ έ­

ντρο βάρους της ύπαρξής της από το άτομο στο σύμβολο» (σ. 64). Κι έτσι, για άλλη μία φορά, ο συγγραφέας περιγράφει το μ έλλον του και αποδεικνύει ότι το όριο ανά­ μεσα στη δική του ζωή κι εκείνη τω ν ηρώων του είναι διαφανές. Η ζωή και το έργο τη ς Ίσ ακ Ντίνεσεν Το όνομα Ίσακ Ντίνεσεν είναι το λογοτεχνικό ψευδώ νυμο της βαρόνης Κάρεν Μπλί­ ξεν, η οποία γεννήθηκε το 1885 στο Ρούνγκστεντλουντ τη ς Δανίας. Μ ετά τις σπουδές τέχνης στην Κοπεγχάγη, στο Παρίσι και στη Ρώμη, παντρεύτηκε τον εξά δ ε λ φ ό της, βαρόνο Μπρορ Μπλίξεν, το 1914, και εγκαταστάθηκαν στην Κένυα, όπου οργάνωσαν και καλλιέργησαν φ υτεία καφέ. Ακόμα κι όταν βγήκε το διαζύγιό της, το 1921, η Ίσακ Ν τίνεσεν σ υνέχισε να ασ χολείται με τη φ υ τεία καφ έ έω ς την οικονομική τη ς κατα­ στροφή, οπότε και αναγκάστηκε να επιστρέφει στη Δανία το 1931. Μολονότι είχε αρχίσει να συνεργάζεται με δανικά περιοδικά από το 1905, η λογοτεχνική τη ς εμφάνιση εγκαινιάζεται το 19 34 με την έκδοση τω ν Επτά γοτθικών ιστοριών, που γράφτηκαν στα αγγλικά. Το 1937 εξέδω σ ε το αυτοβιογραφικό της μυθιστόρημα Πέρα α­

πό την Αφρική. Τα περισσότερα από τα επόμενα βιβλία τη ς εκδόθηκαν ταυτοχρόνω ς στα αγγλικά και τα δανικά: Οι άγγελοι εκδικητές (1947), Τελευταίες ιστορίες (1957), Ανέκδοτρ της μοίρας (1958), Σκιέςστηχλόη (1960) και Έρενγκαρντ (1962 ή 1963). Η βαρόνη Μπλίξεν πέθανε στο Ρούνγκστεντ το 1962. Στα ελληνικά κυκλοφ ορο ύντο ακόλουθα βιβλία: 1. Οι δρόμοι της Πίζας (πρώτο μέρος τω ν Επτά γοτθικών ιστοριώΥ), μετάφ ρασ η Ανα­ στασία Μοροζίνη, εκδόσεις «Ντενιζ Χάρβεϋ», Αθήνα, 1984.

2. Έρενγκαρντ: το χρονικό μιας αποπλάνησης (μυθιστόρημα), μετάφ ραση Σεραφείμ Βελέντζας, εκδόσεις «Γράμματα», Αθήνα, 1984.

3 . 0 γέρον τας ιππότης (δ εύ τερ ο μέρ ος τω ν Επτά γοτθικών ιστοριών), μετάφ ρα σ η Αναστασία Μοροζίνη, εκδόσεις «Ντενίζ Χάρβεϋ», Αθήνα, 1986.

4. Πέρα από την Αφρική (μυθιστόρημα), μετάφ ραση Μανίνα Ζουμπουλάκη, εκδόσεις «Κάκτος», Αθήνα, 1986.

5. Ανέκδοτα του πεπρωμένου: η πανδαισία της Μπαμπέτ και άλλα διηγήματα, μ ετά ­ φραση Μ ατού λα Σερέφ α - Μ ανώ λης Π ολέντας, εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», Αθήνα, 1989.

6. Ιστορίες του χειμώνα (διηγήματα), μετάφ ρασ η Αντώ νης Αντωνίου, εκδόσεις «Μ έ­ δουσα», Αθήνα, 1991.

7. Τελευταίες ιστορίες (διηγήματα), μετάφ ρασ η Ευαγγελία Κιζήλου, εκδόσεις «Α λε­ ξάνδρεια», Αθήνα, 1991.

8. Αγγελικοί εκδικητές (διηγήματα), μετάφ ρασ η Καλλιόπη Πατέρα, εκδόσεις «Αστάρτη», Αθήνα, 1993.

9. Επτά γοτθικές ιστορίες (αφ ηγήματα), μετάφ ρα σ η Κώστας Κουντούρης, εκδόσεις «Μέδουσα», Αθήνα, 1995.

(Για την κυκλοφορία τω ν βιβλίων της Ίσακ Ντίνεσεν στα ελληνικά ευχαριστώ θερμά του ς ακαταπόνητους φ ίλους το υ βιβλιοπωλείου Ορίζοντες.)

□

37

γράφει η

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛ ΟΥ

ΣΤΕΦΕΝ ΧΑΝΤΕΡ ΗΠΑ

Ο

( 1 9 4 6 -)

Σχέφεν Χάντερ έχει ήδη εκδώσει δέκα μυθιστορήματα αία οποία κυριαρχεί η άποψη ό­ τι ο άνθρωπος πρέπει να κάνει αυτό που πρέπει να κάνει, μια ηθική θέση που κατευθύ­ νει τις κινήσεις των ηρώων του, Οι ιστορίες του, παρόλο που ορισμένες στηρίζονται σε αληθινά γεγονότα, ξεπερνούν την απλή αποτύπωση των πραγματικών συμβάντων και αξιοποιούνται από τη φαντασία του συγγραφέα. Στο τελευταίο του βιβλίο Θερμές πηγές (Hot Springs) ο Χάντερ, για άλλη μία φορά, αποδίδει έναν κόσμο γεμάτο συγκρούσεις, αντι­ θέσεις, στον οποίο το καλό αντιμάχεται το κακό. Το καλοκαίρι του 1946, στην πόλη Χοτ Σπρινγκς του Αρκάνοας, η διαφθορά βασιλεύει στα καζίνα και στους οίκους ανοχής, ενώ α ­ πλοί άνθρωποι αναζητούν θεραπεία στα λουτρά της. Αρχηγός των παρανόμων είναι ο Μάνταξ, αγγλικής καταγωγής, ο οποίος συμπεριφέρεται κατά τα άλλα ως λόρδος. Όταν, ό­ μως, ο δημόσιος κατήγορος αποφασίζει να πατάξει τη διαφθορά, επιλέγει έναν πρώην πε­ ζοναύτη, τον Ερλ Σβάγκερ, ο οποίος είχε τιμηθεί με το Μετάλλιο της Τιμής, να αναλάβει την καθοδήγηση ομάδας αστυνομικών που καταδιώκουν τους παρανόμους. Ο ήρωας, ωστόσο, έχει ένα τρωτό σημείο· είναι ευαίσθητος και τον κατατρέχουν οι σκιές των χαμένων συ­ ντρόφων του στις πολεμικές συγκρούσεις του Β' Παγκόσμου Πολέμου. Οι αναμνήσεις του από τις μάχες εναντίον των Γιαπωνέζων επανέρχονται και τον εμποδίζουν να ζήσει χαλαρά την καθημερινότητά του. 0 πόλεμος και η ενοχή ότι αυτός επέζησε ενώ τόσοι άλλοι συ­ μπολεμιστές του έχασαν τη ζωή τους δημιουργούν έναν εφιαλτικό κόσμο που δεν τον α­ φήνει σε ησυχία αλλά και δε φτάνει ποτέ σε ακρότητες. Η τραυματική, επίσης, παιδική του ηλικία διαταράσσει τον ψυχισμό του και συχνό επιθυμεί το θάνατο. Η λύτρωσή του επέρχε­ ται σταδιακά, όσο προσπαθεί να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο κοινωνικό σύνολο, όταν «κάνει αυτό που πρέπει να κάνει». Οι περιγραφές ακόμα και των πιο φρικιαστικών στιγμών

από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, εάν συγκριθούν με εκείνες πομ προκαλούν στις μέρες μας τα «έξυ­ πνα» όπλα, μάλλον φαντάζουν «αθώες», εφόσον σήμερα ο εχθρός είναι αόρατος για εκατομμύρια ανθρώπους και για εκατομμύρια χρόνια. Τα γεγονότα εκτυλίσσονται μ' έναν απλό τρόπο και η ατμόσφαιρά τους ακόμα και στις πιο δυσάρε­ στες καταστάσεις δεν είναι σκοτέινή, γιατί τις σελίδες διατρέχει η ανθρωπιά και το ζεστό βλέμμα του αφηγητή. Παρόλο που οι χαρακτήρες είναι ενίοτε εξιδανικευμένοι, και εντέλει το καλό νικά το κακό, η αμεσότητα και η ευαισθησία τους γοητεύουν τον αναγνώστη και κάθε άλλο παρά τον κάνουν να πλήξει. Ποιος είπε ότι μόνο το κακό μάς σαγηνεύει; Το αίσιο τέλος ανακουφίζει, ενώ οι αντιρατσιστικές νύξεις του συγγραφέα -σήμερα, όταν πλέον μαύροι πολιτικοί στελεχώνουν την κυβέρνηση τω ν ΗΠΑ- φαίνονται παρωχημέ­ νες. Η λεπτή ειρωνεία που διέρχεται τω ν με κινηματογραφική ταχύτητα περιγραφών κάνει το μυθιστόρημα ευχάριστο και βαθιά ανθρώπινο, παρ' όλη τη βία που διέπει τις σχέσεις.

0 Στέφεν Χάντερ γεννήθηκε το 1946 στο Κάνσας Σίτι του Μιζούρι. Εργάζεται στην εφ η ­ μερίδα The Washington Post ως κριτικός κινηματογράφου. Ζει στη Βαλτιμόρη. Άλλα έρ ­ γα του; Ώρα για κυνήγι (Time to Hunt), Μαύρο φως (Black Light), Βρόμικα λευκά αγόρια

(Dirty White Boys), Σημείο ούγκρουοης (Point o f Impact), Η μέρα πριν από τα μεσάνυχτα, (The Day Before Midnight) Στόχος (Target), To ισπανικό άνοιγμα (The Spanish Gambit), 0 δεύτερος Σάλαντιν (The Second Saladin), Ο επιδέξιος ελεύθερος σκοπευτής (The Master Sniger). □

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥ Γ ΧΡ ΟΝ Ο

SCRI PTA

ΜΥΘΙ ΣΤΟ ΡΗ ΜΑ

ΤΟΥΡΜΠΓΙΕΡΝ ΣΕΒΕ Φ Λ Ε Γ Ο Μ Α Ι

Μετάφραση: ΓΡΗΓ. Ν. ΚΟΝΔΥΛΗΣ Ο Σέβε έχει γλώσσα, ταμπεραμέντο και καλλιτεχνική φαντασία - ιδιότητες που τον καθιστούν ικανό να φέ­ ρει εις πέρας την ταύτισή του με τον Μαγιακόφσκι. Το λιγότερο που μπορώ να πω είναι: εντυπωσιακό!

Aftonbladet Έξοχος αφηγητικός ρεαλισμός, ευέλικτη πρόζα, φα­ ντασία, χρώματα και διασκεδαστικοί συνδυασμοί!

Dagens Nyheter

W EE ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΙΟ · ΑΘ Η Ν Α 10680 · ΤΗΛ.: 3 6 Ι6 .5 2 8 · FAX: 3 6 Ι6 .5 2 9

39

γράφα ο

ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

Η αυτοκτονία οτο Μεσαίωνα εν πάει πολύς καιρός που οι οικογένειες των αυτοχείρων εδώ στην Ελλάδα έκαναν το παν για να αποκρύψουν το γεγονός της αυτοκτονίας όχι μόνο για κοινωνικούς λόγους αλλά και για θρησκευτικούς: ήθελαν ο άνθρωπός τους να ταφεί σύμφωνα με το τυπικό της ορθόδοξης Εκκλησίας. Ως γνωστόν, με ελάχιστες εξαιρέσεις οι αυτόχειρες «παραχώνο­ νταν» χωρίς παπά, όπως οι Μάρτυρες του Ιεχωβά. Τα ίδια, και χειρότερα, συνέβαιναν και στη Δυτική Ευρώπη, πολύ παλαιότερα όμως: στο Μ ε­ σαίωνα. Η υπόθεση αυτή έχει απασχολήσει διάφορους μελετητές. Ένας από αυτούς είναι ο Αλεξάντερ Μιούρεϊ (Alexander Murray), συγγραφέας ενός δίτομου έργου που δεν έχει α ­ κόμα ολοκληρωθεί: ο γενικός τίτλος είναι Η αυτοκτονία στο Μεσαίωνα (Suicide in the Middle Ages). 0 πρώτος τόμος φέρει τον υπότιτλο: Οι βίαιοι ενάντια στους εαυτούς τους (The Violent against Themselves, «Oxford University Press») και είχε θέμα την ιστορική κατα­ γραφή των αυτοκτονιών που έγιναν γνωστές στη Δυτική Ευρώπη ανάμεσα στο 1100 και το 1500. Στο δεύτερο τόμο ο υπότιτλος είναι Η κατάρα ενάντια στην αυτοχειρία (The Curse on Self-Murder, «Oxford University Press», σελ. 620). Ο συγγραφέΰς εξετάζει τις κοινωνικές και θρησκευτικές προεκτάσεις του ζητήματος με αναφορές στην επίδραση που είχε η αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή σκέψη καθώς και η εβραϊκή και πρώιμη χριστιανική θεολογία στις με­ σαιωνικές κοινωνίες. Το αποτέλεσμα είναι συναρπαστικό. Αν σήμερα μας φαίνεται απόλυτα φυσικό να απελπίζεται κανείς, να μην ελπίζει και να μην πιστεύει σε κανένα θεό, με αποτέλεσμα, μερικές φορές, να φτάνει μέχρι την αυτοκτονία, κατά το Μεσαίωνα αυτό ήταν κάτι αδιανόητο. Με δεδομένο μάλιστα ότι ο καθολικισμός (με τις απειλές περί κόλασης κ,λπ.) θέριευε, η αυτοκτονία ήταν η έσχατη, η απόλυτη αμαρτία. Ας φανταστούμε λοιπόν τη σκηνή κατά την οποία μία ομάδα θεοφοβούμενων (στην ουσία τρομοκρατημένων) ατόμων έχουν στα χέρια τους το άψυχο κορμί κάποιου συγγενή τους ο οποίος μόλις έδωσε τέλος στη ζωή του. Εξυπακούεται ότι η ψυχή του δεν μπορεί παρά να ψήνεται στις Θράκες της κόλασης. Κάτι ανάλογο λοιπόν πρέπει να συμβεί και στο σώμα του. Γι' αυτό επινοούσαν διάφορους τρόπους για να το ξεφορτωθούν: το πετούσαν έξω απ' το σπία ανοίγοντας μία τρύπα στον τοίχο (!), σε μερικές περιοχές της Δυτικής Γερμανίας έκλειναν το πτώμα μέσα σε ένα βαρέλι και το πετούσαν στο ποτάμι, ενώ τα υπάρχοντά του καταστρέφονταν, όπως και στην περίπτωση των αιρετικών που καίγονταν στην πυρά. Τίποτα δεν έπρεπε να απομείνει από τον αυτόχειρα και πρώτοι γι' αυτό έπρεπε να φροντί­ σουν οι οικείοι του, αν ήθελαν οι δικές τους ψυχές να μην καίγονται αιώνια στην κόλαση. Φυσικά, από μία τέτοια μελέτη δε θα μπορούσε να λείπει η αναφορά στην Κόλαση του Δάντη, στην οποία ο Φλωρεντινός ποιητής είχε επιφυλάξει ειδικό χώρο για τους αυτόχειρες (αλήθεια, το αμάρτημα του Ιούδα ποιο είναι; ότι πρόδωσε τον Ιησού ή ότι αυτοκτόνησε;). Λείπει, δυστυχώς, από το βιβλίο αυτό οποιαδήποτε αναφορά στη στάση της ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία, ως γνωστόν, ήταν επίσης αυστηρή με τους αυτόχειρες. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι για την ορθόδοξη Εκκλησία τα θανάσιμα αμαρτήματα δεν είναι εφτά α λ ­ λά οχτώ - το όγδοο είναι η λύπη. Με άλλα λόγια, η θλίψη αποτελεί αμάρτημα στον θεό

Δ

που μας έδωσε το δώρο της ύπαρξης. Αυτό ακριβώς το «δώρο» απαρνήθηκε ο αμαρτωλός Καρυωτάκης, ο οποίος έγραφε στο σημείωμα που άφησε πίσω του: «Κάθε πραγματικότης μούήταναποκρουστική...». □

40

Κηδείες διάσημων:

θέαμα ή επίδειξη εξουσίας; ' Π λοι θυμόμαστε την κηδεία της Μελίνας Μερκούρη το Μάρτιο του 1994 και την απίστευτη I I κοσμοσυρροή από το αεροδρόμιο μέχρι το Πρώτο Νεκροταφείο. Οι παλαιότεροι θα θυI I μούνται τις κηδείες του Γεωργίου Παπανδρέου το 1968 και του Γιώργου Σεφέρη το 1971. Και βέβαια, ουδείς μπορεί να λησμονήσει την κηδεία του Ανδρέα Παπανδρέου το 1996. Αν οι κηδείες των Γ. Παπανδρέου και Γ. Εεφέρη ήταν αυθόρμητες, εν πολλοίς, συμβολικές πράξεις αντίστασης ενάντια σε ένα τυραννικό καθεστώς, οι αντίστοιχες της Μ. Μερκούρη και του Α. Παπανδρέου ήταν απλώς το σπαρακτικό αντίο σε δύο ιδιαίτερα λαοφιλείς προσωπικότητες; Όπως και να 'χει, το ερώτημα επιδέχεται πολλές απαντήσεις. Εξάλλου, το ζήτημα δεν είναι μόνο ελληνικό αφού και στην Ευρώπη έχουν υπάρξει ανάλογες περιπτώσεις, με πιο πρόσφα­ τη την κηδεία της λαίδης Νταϊάνα. Αυτό ακριβώς το θέμα των μεγαλόπρεπων κηδειών διάσημων προσωπικοτήτων απασχολεί τον Χάρι Γκάρλικ (Harry Garlick) στην ενδιαφέρουσα μελέτη Η τελική αυλαία. Κρατικές κηδείες και το θέατρο της δύναμης (The Final Curtain: State Funerals and the Theatre of Power, εκδό­ σεις «Amsterdam: Rodopi», σελ. 252). Ξεκινώντας από την εποχή των Μεδίκων, περνώντας στις κηδείες του Δούκα του Ουέλιγκτον (1852) και του Αβραάμ Λίνκολν (1865), φτάνοντας μέ­ χρι τις κηδείες του Τζον Φ. Κένεντι (1963) και της ηριγκίπισσας Νταϊάνα (1997), ο Γκάρλικ κάνει συγκρίσεις, σχολιάζει και αναλύει το «σόου» που στήνεται κάθε φορά σε συνάρτηση με την εκάστοτε ιστορικο-κοινωνικο-πολιτική συνθήκη της εποχής, αναπτύσσοντας την άποψη ότι οι κρατικές κηδείες είναι ένα ακόμα μέσο επίδειξης δύναμης από το κράτος, ενώ η αθρόα συμ­ μετοχή του πλήθους υποδηλώνει μια μύχια συλλογική ανάγκη να προσδώσουμε στην απλή, καθημερινή μας ζωή κάτι μυθικό και ηρωικό. Φυσικά, τον πρώτο λόγο τον έχει ο θάνατος. Ακόμα και σε ένα τόσο μαζικό θέαμα το δέος εί­ ναι εκεί: πάντα αναγνωρίζουμε κάτι από τον εαυτό μας στον εκάστοτε κεκοιμημένο, όσο με­ γάλη προσωπικότητα κι αν ήταν, που αποδεικνύει με πόσο απλό τρόπο ο θάνατος μας καθι­ στά όλους ίσους. Από την άλλη, αποδεικνύεται επίσης ανάγλυφα πως ακόμα και ο θάνατος μπορεί να μετατρα­ πεί σε φτηνό θέαμα. Και οι ισχυρισμοί περί αυθορμητισμού δε δείχνουν να ευσταθούν και πο­ λύ, αφού ο συλλογικός αυθορμητισμός υπαγορεύεται από χθόνιες και χρόνιες, παγιωμένες νοοτροπίες που δύσκολα αλλάζουν με το χρόνο (η βαλκανική μας ιδιοσυγκρασία θριάμβευσε στις περιπτώσεις Μ. Μερκούρη, Α. Παπανδρέου- μάλιστα, πολύ πριν μας αφήσει χρόνους ο τελευταίος γίναμε μάρτυρες σκηνικών τριτοκοσμικού τύπου έξω από το Ωνάσειο...). Αυτό που δεν αναφέρει ο Γκάρλικ είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις οι λαοί, κηδεύοντας τους μεγάλους τους, στην ουσία αποχαιρετούν μια ολόκληρη εποχή. Με την κηδεία του Κένεντι οι ΗΠΑ αποχαιρετούσαν την αθώα περίοδο των '50s και εισέρχονταν στην εποχή της συνωμοσιολογίας, των κοινωνικών και πολιτικών ταραχών. Όοο για εμάς εδώ στην Ελλάδα, κηδεύοντας τον Κ. Καραμανλή και τον Α. Παπανδρέου ήταν σαφές ότι η χώρα αποχαιρετούσε ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας της. Τέλος οι χαρισματι­ κοί, αρχή για τους «διαχειριστές». Το μέλλον θα δείξει τι θα αφήσουν και αυτοί πίσω τους - κα­ λό θα είναι όμως να μην περιμένουμε εκπλήξεις... □

ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ Α ΡΜ ΟΣ

%

*

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 4 39________

Α Ρ Χ ΙΜ . ΒΑ ΣΙΛ Ε ΙΟ Υ ΚΑΘΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΙΒΗΡΩΝ Λ Ε ΙΤ Ο Υ Ρ Γ ΙΚ Ο Σ Τ Ρ Ο Π Ο Σ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ

...Έ ξω από τή θεία Λειτουργία ο! άνθρωποι αντιμάχονται καί μάταια βασανίζονται, γιατί νομίζουν ότι στον καθένα ανήκει ένα κομμά­ τι. Δεν έχουν καταλάβει ότι σε όλους ανήκουν όλα... ...Ή αμαρτία καί ή αϊρεσι γεννώνται άπό τον χωρισμό, δηλαδή άπό τον περιορισμό τοΰ ενδιαφέροντος καί τής προσοχής τοΰ ανθρώ­ που σ’ ένα κομμάτι. ΙΕΡΑΜΟΝΗΙΒΗΡΩΝ Δεν είναι ό άνθρωπος σώμα μόνο ή ψυχή μό­ νο. Δεν είναι νέος ή γέρος. Χαρούμενος ή θλιμμένος. Ζωντανός ή πεθαμένος. Είναι όλα. Καί τό καθετί πρέπει να τό ζή μέσα στο όλο... Οί λειτουργημένοι καί καθαγιασμένοι τα κάνουν όλα δι’ όλων έναρμονίως...

Σ Μ Α Ρ Α Γ Δ Α Μ Α Ν Τ Α ΔΑ Λ Η ΣΜΑΡΑΓΔΑ ΜΑΝΤΑΔΑΚΗ

ΤΟ ΚΑΛΕΣΜ Α Πεζογράφημα "Οταν ό ποιητής Θεός καλεΐ τον ποιητή "Ανθρω­ πο καί τοΰ δίνει τό Στέφανο τής Ζωής στον Υίό τοΰ ’Ανθρώπου πάει να πει πώς ό κόσμος μας άξίζει να ομορφύνει. ’Αξίζει να γίνει στα στερνά του παραμύθι. Τό μυστικό τής ποίησης αυτής είναι ή ’Αληθινή αγάπη όπως λένε καί τα Ιερά γράμματα τής κούπας τοΰ άγγέλου μου πού βγήκε άπό τό βι­ βλίο τής Ζωής κι οί γραφές τό είπαν ή ’Αποκάλυ­ ψη τοΰ ’Ιωάννη. Τον Θεό τοΰ παρελθόντος τον σκοτώσαμε, για τό Θεό τοΰ παρόντος οί πράξεις μας δείχνουν ν’ άδιαφοροΰμε xt ακούω τό Θεό τοΰ μέλλοντος να μοΰ γνέφει: «Διαλέγω τήν ήσυχη σφραγίδα τοΰ τάφου μου κι ή κάθε μέρα άνοίγει καί παίρνει τή Ζωή μου άπό τόν ίδιο πάντα άνερεύνητο Ίαχό...».

ΤΟ ΚΑΛΕΣΜΑ Πεζογράφημα

Εκδόσεις Αρμός

του Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ο Υ Γ. Κ Α Ρ Α Ο Υ Λ Ι Α

Ο ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ ΡΕΜΠΟ ΚΑΙ ΤΑ «ΠΟΙΗΜΑΤΑ» ΤΟΥ Αυτό που ποθούσε ο ποιητής Ρεμπό ήταν να δει να εξαφανίζονται τα παήαιά σχήματα, τόοο στη ζωή όσο και οτη ήογοτεχνία. Χένρι Μίλερ, 0 καιρός των δολοφόνων

Το έργο του Pcpno oc σχέση pc την €ποχή του

L J

Η Πενταετία 1870-1875, που είδε να γεννιέται, να ωριμάζει και να διακόπτεται ξαφνικά το ποιητικό έργο του Αρθούρου Ρεμπό (18 54-1891), στάθηκε επίσης μάρτυρας μερ ι­ κών ιδ ια ίτερα σημαντικών στιγμών τη ς γαλλικής ιστορίας: ο γαλλογερμανικός πόλε­ μος, που είχε πολύ κακή εξέλ ιξη για τους Γάλλους (εισβολή στη Γαλλία το 1870, απώ­ λεια της Αλσατίας και της Λορένης το 1871), η πτώοη του μονάρχη Ναπολέοντα Γ' και η γέννηση τη ς Τρίτης Δημοκρατίας το 1870, η απελπισμένη εξέγερ σ η το υ γαλλικού λαού εναντίον του αυταρχικού κράτους (μέρες της Κομμούνας, Μ άρτιος-Μάιος 1871) και οι προσπάθειες για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις προς όφ ελος τω ν αγροτών ήταν μ ε­ ρικές από τις στιγμές αυτές. Πρόκειται λοιπόν για μια πενταετία σημαδεμένη ανεξίτηλα

43

από τη διάθεση για ανανέωση, για αλλαγή, για επανά­ σταση. Ώριμος καρπός και αδιάψευστος καθρέφτης του καιρού του, το έργο του Ρεμπό ήταν εύλογο να συγκε­ ντρώσει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά: την ποικιλία, την αντίφαση, την ιδεολογική κρίση και προπαντός την επα­ νάσταση. Η επαναστατικότητα όμως του Ρεμπό δεν ε ί­ ναι απόρροια μόνο τω ν κοινωνικοπολιτικών συνθηκών της εποχής του. Οφείλεται και σε άλλους παράγοντες, περισσότερο προσωπικού χαρακτήρα. Το έργο του Ρίμπό oc σχέση pc το δημιουργό του Υπάρχουν πράγματι ορισμένα στοιχεία στη ζωή και την προσωπικότητα το υ Ρεμπό που επηρέασαν αποφασι­ στικά το χαρακτήρα τη ς ποίησής το υ , προσδίδοντάς της αυτή την επαναστατική διάσταση. Το γεγονός ότι ο Ρεμπό έγραψε ολόκληρο το έργο του από τα δεκαπέ­ ντε έω ς τα είκοσι ένα του χρόνια, στην ηλικία επ ομέ­ νως τω ν α τέλειω τω ν ανησυχιών και αμφισβητήσεων, απ οτελεί ένα από αυτά τα στοιχεία. Αλλά, για να μπο­ ρ έσ ουμε να εξηγήσ ουμε επαρκώς την επαναστατική το υ διάθεσ η, πρέπει να λά βουμε υπόψη δύο ακόμα δεδομένα: την ιδιοσυγκρασία του ποιητή και το οικογε­ νειακό και κοινωνικό του περιβάλλον: ήταν το 18 70 ό­ τα ν ο Ρεμπό , δ εκα εξάχ ρ ονος τό τ ε, δ ρ α π έτευ σ ε για πρώτη φορά από το σπίτι του με προορισμό το Παρίσι. Αυτή η πρώτη του φυγή, αποκαλυπτική μια ιδιοσυγκρα­ σίας αντικομφορμιστικής και επαναστατικής, ακολουθή­ θηκε και από πολλές άλλες, που τον οδηγούοαν πάντα μακριά από τη μητέρα Ρεμπό κι από τη γενέτειρα πόλη, τη Σαρλβίλ. Γιατί είναι α λ ήθεια ότι ο ύ τε η μία ο ύ τε η άλλη στάθηκε ποτέ δυνατόν να εμπνεύσουν οποιοδήποτε συναίσθημα τρ υφ ερ ότητα ς στην ψυχή του νέου: η πρώτη, «το μπλε βλέμμα - που ψεύδεται»,'χαρακτη­ ριζόταν από απύθμενη αυταρχικότητα και αλαζονεία και η δ εύτερη, η πόλη με την «κομμένη σ' άθλιες πρασιές πλατεία»,2από μια απέραντη πλήξη και τυποποίηση. Και δεν είναι τυχαίο ότι και οι δύο αυτοί παράγοντες περιγράφονται με μελανά χρώματα σε κάποια από τα ποιήματά του.

«ΠΟΙΗΜΑΤΑ» Γ<νική παρουσίαση Κάτω από το γενικό τίτλ ο Ποιήματα (PoGsies) συγκε­ ντρώ θηκαν και δημοσ ιεύτηκαν σ ε π ολλές επ ιθεω ρή­ σεις της περιόδου 1883-1891 όλα τα ποιητικά έργα που ο Ρεμπό είχε γράψει από το φθινόπωρο του 1869 έω ς

44

το καλοκαίρι του 1871. 0 τίτλος Ποιήματα υποδηλώνει ότι, σ ε αν τίθ εσ η μ ε τις ά λ λ ε ς δ ύο μ ετ α γ εν έσ τερ ες σ υλλογές του, τη Μια εποχή στην κόλαση UJne Saison en enfer) και τις Μικρογραφίες (Illuminations), που πε­ ριέχουν κατά βάση πεζά ποιήματα (poemes en prose), η συλλογή αυτή αποτελείται ε ξ ολοκλήρου από ποιητικά έργα που έχουν όλα τα εξω τερικά χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ποίησης (στροφές, έμμετρους στίχους, ομοιοκαταληξία). Σ' ό,τι αφορά λοιπόν τη μορφή δεν παρουσιάζουν κανένα νεω τερ ισ τικό ή επαναστατικό στοιχείο. Η επαναστατικότητά το υ ς οφ είλ ετα ι κυρίως στη θεματολογία πολλών απ' αυτά, καθώς και σε μια ι­ διαίτερα τολμηρή χρήση του λεξιλογίου και της σύντα­ ξής τους. Η «ιανάσταση στο 8 cp < itoAoyik0 cnincSo Σα ράντα τέσ σ ερ α ποιήματα απ αρτίζουν τη ν πρώτη συλλογή του Ρεμπ ό. Τα περισότερα απ' αυτά είναι διαποτισμένα από το επαναστατικό πνεύμα.! Δεν υπάρχει, βέβαια, ίση κατανομή της επαναστατικότητας οτα ποιή­ ματα αυτά, ο ύτε ένας μόνο τρόπος έκφ ρασής τη ς εκ μέρους του ποιητή. Συναντάμε πολλές και ποικίλες α ­ ποχρώσεις της, πολλές και διαφορετικές διόδους πρό­ σληψής της εκ μέρους του αναγνώστη. Κι αυτές είναι: α) Η φυγή, η απόδραση (la fugue), σε όλες τις ποικίλες εκφάνσεις της: φυγή μακριά από το σπίτι («Στο Πράσινο-Καμπαρέ», «Η μποέμικη ζωή μου», «Ιδεώδες για το χειμώνα», «Η πονήρω», «Ο μπουφές»), φυγή με α φ ε­ τηρ ία τα αναγνώ σματα («Οι εφ τάχρονοι ποιητές»), φυγή προς το καινούριο, το άγνωστο («Το μεθυσμένο καράβι»). Η φυγή στον Ρεμπό (προάγγελος τω ν απο­ δρά σ εω ν μετα γεν έσ τερ ω ν νεολαιώ ν, όπως αυτής του 1960-70) αποτελούσε επαναστατικό στοιχείο στο βαθμό που ήταν συνειδητή και στόχευε πάντοτε στο δ ιαφ ορ ετικό και στην αναζήτησ η τη ς ελ ευ θ ερ ία ς . Ιδού κάποια αποοπάσματα ποιημάτων του, στα οποία η φυγή συσχετίζεται με την ελευθερία:

Στα εφ τά του έπλαθε ιστορίες πάνω στη ζωή πλατιάς ερήμου, όπου η αρπαγμένη Λευτεριά φεγγοβολεί* («Οι εφτάχρονοι ποιητές»)

Οι ποταμοί, όπου εγώ ήθελα να κατεβώ, μ' άφησαν («Το μεθυσμένο καράβι») Δύο κινήσεις, δύο γραμμές κυριαρχούν σ' α υτές τις αποδράσεις: η ευ θ εία γραμμή, που ξεκινά από ένα σημείο εκκίνησης και φεύγει προς τον ορίζοντα: είναι η κίνηση του ποιήματος «Η μποέμικη ζωή μου». Και η

άνιση, ελικο ειδ ής και με κατιούσα φ ορά γραμμή, η γραμμή τη ς μ έθης, τη ς ασ τά θειας: είναι η γραμμή του «Μεθυσμένου καραβιού», β) Η Κομμούνα (la Commune). Στα μάτια το υ νεαρο ύ Αρ θού ρου, η Κομμούνα, ή εξέγ ερ σ η δ η λα δ ή που πραγματοποίησε το 1871 ο λαός του Παρισιού εν α­ ντίον της αυταρχικής κυβέρνησης του θιέρσου, απο­ τελ ο ύσ ε τη μεγάλη ελπίδα για την υλοποίηση ενός παλαιού του ονείρου: της βίαιης ανατροπής του κοι­ νω νικού οικ οδ ομήματος και τη ς δημιουρ γίας εν ός άλλου , στο οποίο κυρίαρχη θέση θα είχ ε το αγαθό της αγάπης. Γι' αυτό και η καταστολή της εξέγερσης, το Μ άιο το υ 1 8 7 1 , ήτα ν για το ν Ρεμπό έν α βαρύ πλήγμα4, όπως διαπιστώνουμε από τα γεμάτα απαι­ σιοδοξία ποιήματά του που ακολούθησαν («Η καρδιά του κλόουν» κ.ά.). Στα ποιήματά του όμως τη ς περιό­ δ ου τη ς Κομμούνας διαπιστώνουμε έναν άκρατο εν ­ θουσιασμό για το υ ς εξεγ ερ μ ένο υ ς, ένα σαρκασμό για τους ισχυρούς και μια εκδήλωση αμέριστης αγά­ πης και συμπαράστασης προς τους αδύναμους, τους κυνηγημένους, τους ερ γάτες («Τα χέρια της Ζαν-Μαρί», «Το Παρίσι γεμίζει κόσμο», «Τραγούδι του παρισι­ νού πολέμου»).

σία», «Οι πρώτες μεταλήψεις»), η μεγαλομανία και η απανθρωπιά τω ν μιλιταριστών («Νεκροί του Ενενηνταδύο», «Ο κοιμώμενος τη ς κοιλάδας», «Η λαμπρή νίκη του Σάρεμπρουκ»),

Οι πομπώδεις χοντρογραφιάδες τις κυρίες τους τις χοντρές σέρνουν, και παν κοντά σ' αυτές, σαν ελεφάντων οδη­ γοί εκείνες που οι λωρίδες τους ρεκλάμες μοιάζουν κωμι­ κές («Στη μουσική»)

Αργά, οα νιώθει απ' αναγούλα το στομάχι του άνωκάτω, ο αδελφός Μιλότιος, το μάτι οτο φεγγίτη, μες στα σεντόνια ανακινεί την παπαδίστικη κοιλιά του» («Γονυκλισίες») « Γ αρώματα δεν κάνουν το ρουθούνι να ριγά μες στον ήλιο κοιμάται, το χέρι του πάνω στα ήσυχα στήθια του έχει δυο τρύπες κόκκινες στο δεξί το πλευ­ ρό». («0 Κοιμώμενος της κοιλάδας»)

Τραγούδι η σάρκα της, οαν σκάει και ρίγη σαν τη σείουν, με μιας Μασσαλιώτιδες τραγουδάει Κι όχι «Ελέηοον ημάς». («Τα χέρια της Ζαν-Μαρί»)

Λυγμό θα πάρει ο Ποιητής απ' τους Αισχρούς και Αχρεί­ ους απ' τους Καταραμένους βοή, απ' τους Καταδίκους μί­ σος. Και στροφές θα ξεπεταχτούν: Να! Να οι Αλήτες! Πλή­ θος! («Το Παρίσι γεμίζει κόσμο») γ) Η επανάσταση εναντίον του κοινωνικοηολιτικού κα­ τεστημ ένου, εναντίον δ ηλα δή τη ς ασ τικής τά ξη ς, του κλήρου και τω ν στρατιωτικών. Σ' όλους αυτούς ο Ρεμπό δείχνει την περιφρόνησή του, όχι μόνο με τον ειρω νικό ή τραγικό λόγο το υ , α λ λά και με την προκλητική συμπεριφορά του. Στα Ποιήματά τ ου α ­ ποκαλύπτονται και καυτηριάζονται η σοβαροφάνεια και ο αναχρονισμός τω ν μεγαλοαστώ ν και τω ν γρα­ φειοκρατών («Στη μουσική», «Οι καθιστοί»), η υποκρι­ σία το υ κλήρου και τω ν θρησκευσμένω ν («Γονυκλι­ σίες», «Βραδινή προσευχή», «Οι φτω χοί στην εκκλη­

Η επ α ν ά σ τα σ η εν α ν τίο ν το υ π οιητικού κατεστημένου: στη δεύτερ ή του Επιστολή του Οραματιστή, της 15ης Μαΐου 1871, ο Ρεμπό ασκεί κριτική στα

δ)

σημαντικότερα ποιητικά ονόματα τη ς εποχής του, τον Hugo, το ν B audelaire, το ν de Lisle, το ν G autier, το ν Musset κ.ά., επικρίνοντας του ς περισσότερους για ε μ ­ μονή στις παραδοσιακές ποιητικές φ όρ μες και για έ λ ­ λειψη «οραματισμού» οτην ποίησή τους. Κυρίως όμως κ αυτηριάζει, στο σπουδαίο του ποίημα «Τι λέ ν ε στον ποιητή μ' αφορμή τα λουλούδια »5, που απευθύνει στον παρνασοικό ποιητή Banville, τους παρνασσικούς, για τη στείρα τελειομανία του ς («η τέχνη για την τέχνη»), τ ε ­ λ ειο μ α ν ία που το υ ς εμπ ο δίζει να κατανοήσ ουν την πραγματικότητα, τη φύση, τις πρακτικές ανάγκες το υ ανθρώπου.

Μα, Αγαπητέ, δε γίνεται ν' αφήσει η Τέχνη -είν ’ αλήθεια- τώρα πια στον Ευκάλυπτο, δέντρο που εκπλήσσει εξάμετρου σφιγκτήρες σα θηλιά. («Τι λένε οτον ποιητή μ' αφορμή τα λουλούδια») Η «ιανάοταση στο μορφολογικό cnincSo Σε αντίθεση με το θεματολογικό τοπίο τω ν Ποιημάτων,

45

ίο γλωσσικό του ς σύμπαν δεν περιέχει αμιγώς επανα­ σ τατικά σ τοιχεία. Υπάρχουν όμω ς γλω σ σ ικής υφ ής δείγματα τα οποία προαναγγέλλουν την επανάσταση που θα γίνει στις επ όμενες σ υλλογές του Ρεμπό. Στο τελευταίο μάλιστα έργο των Ποιημάτων, το «Μ εθυσμέ­ νο καράβι», ο ποιητής μιλά, μεταφορικά, για την ανάγκη στροφής της ποίησής του σε άλλες, πιο ρ ηξικέλευθες και ανανεωτικές φόρμες6. Τα στοιχεία λοιπόν των Ποιημάτων που προετοιμάζουν τη ν π οιητική επ α νάσ τασ η το υ Ρ εμπό είναι: α) οι νεόπλαστες λέξεις, οι νεολογισμοί β) οι πρωτόφαντες συζεύξεις λέξεων. Αυτά τα δύο στοιχεία δεν εμφανίζονται για πρώτη φορά σ την ποίηση. Προϋπ ήρ ξα ν και σ' ά λ λ ο υ ς π οιητές. Όμως, στον Ρεμπό είναι επαναστατικά στο βαθμό που αυτά συστρατεύονται, για πρώτη φορά τόσο συνειδη­ τά, πρός ένα κοινό στόχο: την αλλαγή του τρόπου σκέ­ ψης το υ ανθρώπου, την ανατροπή επομένω ς τω ν α­ ξιών που στήριζαν την ως τό τε κυρίαρχη τάξη πραγμά­ των. Ισολογισμοί (neologismes) Οι νεολογισμοί στον Ρεμπό δεν είναι απλά λεκτικά ε υ ­ ρήματα. Μέσα απ' αυτούς αναδύονται νέες ονομασίες προσώπων: «Μιλότιος» (Milotus)· λαών: «Κεγκαβάροι» (Khenghavars), ιδιοτήτων και καταστάσεων: «κακιότητες» (hargnosit6s), «κρυάδες» (plalats)· χρωματισμών και σχημάτω ν: «γαλαζότητες» (bleuit6s), «γαλαζίες» (bleuisons), «πρασινώδες» (vinides), «λαμπιρώ δεις» (nitides), «σφαιριακά» (boulues). Με τέτοιου είδους λ έ ­ ξεις, ο Ρεμπό προσπαθεί να μας μυήσει σε μια καινού­ ρια πραγματικότητα ενός νέου, «οραματικού» κόσμου, ο οποίος μπορεί να γίνει αισθητός μόνο μέσα από μια επίπονη και μακρά διαδικασία, που ο ποιητής ονομάζει «αποδιοργάνωση τω ν αισθήσεων» (d6reglem ent des sens) και αναπτύσσει στις δύο Επιστολές του Οραματιστή, κυρίως στη δεύτερη. Κεντρική φράση και κλειδί ό­ λης αυτής τη ς μεγαλειώ δους ποιητικής περιπέτειας, η φράση «ΕΓΩ είναι ένας άλλος» (JE est un autre)7. Πρωτοφανής σ υζιύξος λ φ ω ν Η εξώ κομση αυτή πραγματικότητα γίνεται πιο προσιτή όχι μόνο όταν ο αναγνώστης βρίσκεται ενώπιον τέτ ο ι­ ων άγνω στω ν λέ ξεω ν που δ ηλώ νουν νέα, άγνω στα στοιχεία, αλλά κι όταν βλέπει να συνδυάζονται μεταξύ του ς λέξεις που εκ πρώτης όψεως φαίνονται τελ είω ς απομακρυσμένες κι ασύμπτωτες. Έτσι, οι «απίστευτες Φλωρίδές» (incroyables Florides) ή τα «αστρικά αρχιπε­

46

λάγη» (archipels sid6raux) ή «ο χαμηλός ήλιος, ο στιγ­ ματισμένος με φρικιάσεις μυστικές» (le soleil bas, tach6 d' horreurs mystiques) του «Μεθυσμένου καραβιού» α ­ νοίγουν πλέον νέους δρόμους στη συντακτική αναδιάρ­ θρωση της γλώσσας και, κατ' επέκταση, στην απ ελευ­ θέρωση τω ν δυνατοτήτων της φαντασίας. Βέβαια, όλ ες αυτές οι καινοτομίες στο λεκτικό και συ­ ντακτικό επίπεδο δεν είναι δυνατόν να έχουν ένα ολ ο­ κληρω μένο απ οτέλεσ μα, εφ όσ ον περιχαρακώνονται στο προδιαγεγραμμένο πλαίσιο της παραδοσιακής ποί­ ησης, στα ατροφικά, έμμετρα και με ομοιο καταληξία ποιήματα. Κι αυτό γιατί, όπως ο ίδιος ο Ρεμπό έγραψε στην κριτική του για τον Baudelaire, «οι εφ ευρέσ εις του αγνώστου απαιτούν νέες φόρμες»3. Αυτήν ακριβώς την πλήρη απ ελευθέρω σ η της γλώσσας, άρα και τη ς φ α ­ ντασίας, επιτυγχάνει στις δύο επόμενες συλλογές του, κυρίως στις Μικρογραφίες. Εδώ δεν έχουμε απλώς α­ προσδόκητες συζεύξεις λέξεων. Έχουμε μια ανατροπή τω ν κανόνων της σύνταξης, μια γλώσσα καινούρια, ικα­ νή να δρομολογήσει μια νέα σκέψη που να μπορεί να οραματισ τεί και εντέλ ει να πραγματώσει έναν καινού­ ριο κόσμο. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ * Μεταφράζει ο συντάκτης αυτής της μελέτης.

1. Φράση από το ποίημα «Οι εφτάχρονοι ποιητές».

2. Φράση από το ποίημα «Στη μουσική».

3. Δύο κείμενα αυτής της εποχής στα οποία συνυπάρχουν α­ φομοιωμένες όλες οι επαναστατικές τάσεις του Ρεμπό είναι οι δύο Επιστολές του Οραματιστή iLettres Ou Voyant). γραμμένες στις 13 και 15 ΜαΤου 1871.

4. Γράφει ο Yves Bonnefov: «Ίσως και να αγωνιά (ο Ρεμπό) βλέποντας ν' αποτυγχάνει η Κομμούνα, εξέγερση που του έμοιαζε, καθώς ήταν έργο των στερημένων, που άρχισε μέ­ σα στην αποδιοργάνωση του πολέμου και συνεχίστηκε με χίλιες δυσκολίες, αλλά χωρίς προοπτική, από ανθρώπους δίχως ψευδαισθήσεις» (βλ. «Ρεμπό», «editions du Seuil», 1961,0.41-42).

5. Μια ενδιαφέρουσα μετάφραση αυτού του μακροσκελούς ποιήματος, από το Στρατή Πασχάλη, βρίσκουμε στο περιο­ δικό Ποίηση, τεύχος 8, φθινόπωρο-χειμώνας 1996, σ. 3-10.

6. Αυτή την υπαινικτική δήλωση του Ρεμπό στο «Μεθυσμένο καράβι» αηοκρυπτογραφεί και σχολιάζει με εμβρίθεια η καθηγήτρια κ. Ελένη Σκούρα στο βιβλίο της 0 Ρεμπό, «Το Με­ θυσμένο καράβι» και οι μεταφράσεις του στην Ελλάδα, εκ­ δόσεις «Εηικαιρότητα», Αθήνα, 1986, σ. 274-275.

7. «Γιατί, αν το "ΕΓΩ" είναι κάποιος άλλος, τότε κι όλη η περιβάλλουσα πραγματικότητα διαθλάται κι αυτό που "βλέπω" είναι κάτι άλλο απ' αυτό που βρίσκεται μπροστά μου», γρά­ φει η Κέλλυ Ζερβάνου οτο κείμενό της «Αρθούρος Ρεμπό» [βλ. περιοδικό διαβάζω, τεύχος 305 (τεύχος αφιερωμένο στον Ρεμπό), 1.2.1993, σ. 54-56).

8. Βλ. τη δεύτερη Επιστολή του Οραματιστή, της 15ης Μαΐου 1871.

της Σ Ω Τ Η Σ Τ Ρ Ι Α Ν Τ Α Φ Υ Λ Λ Ο Υ

Από τ η

P ^ iv e ts U y

tffviV Αΐ6 **ινν<λν<* Μ^ΐνΙπίπ* Γ[)ρω απομερικές συγγραφείς του αστυνομικού μυθιστορήματος

Έχουν γραφτεί πολλά για το ρόλο των γυναικών οτο μυστηρίου. Τια τις μοιραίες ηρωίδες, για την αμφισημία τους και για το πώς από θύτες μεταμορφώνοπαι αε θύματα. Και το απίοτροφο. Οι ηεριαοότερες απ' αυτές τις αναλύσεις είναι κάπως επιτηδευμένες, συχνά φορτισμένες από τις εκκεντρικότητες της σημειολογίας - και ακόμα συχνότερα χαρακτηρίζονται απόμιοογυνία, πράγμα που δεν αποκλείει τη φοβία για τους άπρες. Κι όμως, ο μονιμότερος «ρόλος» των γυναικών δεν είναι εκείνος των ηρωίδων των αστυνομικώνμυθιοτορημάτων, αλλά εκείνος των συγγραφέων.

Ε

ίχα πάντα την προκατάληψη ότι οι γυναίκες συγγραφείς μυθιστορη­ μάτων μυστηρίου (είδος στο οποίο περιλαμβάνω, συμβατικά, το α­ στυνομικό, το noir, το «polar», το thriller κ .τ.λ.) έγραφ α ν τα βιβλία του ς ενώ παράλληλα είχαν το νου του ς στο μαγείρεμα. Ή ότι φ λυαρούσαν στο τηλέφ ω νο με τις φ ίλες τους οι οποίες, με τη σειρά τους, χτυπούσαν στη γραφομηχανή ρομαντικά μυθιστορήματα με ήρω ες γιατρούς-νοσοκόμες, πι-

47

λό τους-αερ οσ υνοδο ύς και τα λοιπά. Ξέρω πόσο φ ρι­ κ ιό είναι αυτό που λέω , αλλά είχα πράγματι αυτές τις φαντασιώ σεις. Που δεν απέχουν και πολύ απ' την αλήθεια. Οι περισ­ σ ότερ ες συγγραφείς μυστηρίου -όπ ω ς οι περισσότε­ ροι συγγραφ είς γενικ ά - έχουν ελάχισ το ενδιαφ έρον: μερικές επαναλαμβάνουν παλιές συνταγές και ά λ λες τις παραλλάσσουν π ροσ θέτοντας «γυναικείες» ευ α ι­ σθησίες. Αντιμετωπίζω με δυσπιστία τις γυναικείες ευ ­ αισθησίες, κι όσο για τις παλιές συνταγές νομίζω πως δυσπιστώ και σ' α υ τές. Ωστόσο, μερ ικές σύγχρονες συγγραφείς μυστηρίου (όχι «γοτθικού», αλλά αστυνο­ μικού) φ έρνουν πράγματι κάτι καινούριο στο λο γο τε­ χνικό αυτό είδος: δυναμικές ηρωίδες, γυναίκες που τα βγάζουν πέρα (δύσκολα) στον κόσμο του εγκλήματος - συχνά με ανο ρ θ ό δ ο ξο υς τρόπους, καμιά φ ορά με αυτοσαρκασμό και χιούμορ. Καμιά φορά. Τα noir μυθισ τορήματα χτίζονται συνήθω ς γύρω από μια αστυνομική έρευνα : οι γυναίκες ντετέκτιβ διασχί­ ζουν επικίνδυνες πόλεις, απ ειλητικές ερ ήμους, απο­ μακρυσμένες επαρχίες· δεν περιορίζονται -όπω ς συμ­ β α ίν ει σ τα «κλασ ικά» δ ε ίγ μ α τ α τ ο υ ε ίδ ο υ ς - σ τις fem m es fatales που δρουν παρασκηνιακά, προκαλών τ α ς ό λ ε ς τις κ α τα σ τ ρ ο φ έ ς . Οι η ρ ω ίδ ε ς τ η ς Sue Grafton και της Linda Barnes, όπως και η σχετικά γνω­ στή στην Ελλάδα V. I. Warshawski, δημιούργημα τη ς Sara Paretsky, είναι σ κληρές ντετέκ τιβ που μοιάζουν πολύ με του ς άντρες. Όπως υπαγορεύει η παράδοση του noir, οι περισσότερες από τις γυναίκες ντετέκτιβ είναι πρώην αστυνομικίνες ή πρώην δικηγορίνες που έχοντας απ αλλαγεί από τους γραφειοκρατικούς κανό­ νες δρουν «ελεύθερα», πράγμα που σημαίνει, μεταξύ άλλω ν, ότι δ εν αναρριχώ νται κοινωνικά, δ εν τρ ώ ν ε καλά (ή δ εν τρ ώ ν ε κ αθόλ ου) και δ εν π α ντρ εύονται (παρόλο που ίσως να το εύχονται). Αν και είναι μ ά λ ­ λον μοναχικές, διατηρούν κάποιες οικογενειακές σχέ­ σεις (μάλλον χαλαρές) και κάποιες αβέβαιες ερωτικές από τις οποίες δεν προστατεύονται αποτελεσματικά: ο κόσμος παραμένει ένα μέρος γεμάτο θανάσιμες πα­ γίδες. Παρηγοριά του ς είναι λιγοστοί φίλοι -σ υνήθω ς «παράξενοι» και φαινομενικά ασ ύμβατοι- καθώς και τα κατοικίδια ζώα: μια έρευνα που δημοσιεύτηκε στο πε­ ριοδικό Mean Streets απ έδειξε ότι η πλειονότητα των Αμερικανών αναγνωστών θ έλει «γυναίκες ντετέκτιβ, ήρωες που να πρωταγωνιστούν σε σειρά βιβλίων, σφιχ το δ εμ έν η πλοκή και γάτες». (Ε ξά λ λ ο υ , η Patricia Highsmith, μια από τις cult φυσιογνω μίες το υ αμ ερ ι­ κανικού μ υθ ισ το ρ ή μ α το ς που μ ε τ α φ υ τε ύ τη κ ε στην Ευρώπη, πέρασε τα περισσότερα χρόνια τη ς ζω ής της περιτριγυρισμένη από γάτες, ενώ μία από τις πιο επι­

48

τυχημένες ιστορίες της Antonia Frazer είναι Η μάγισσα

και οι γάτες της.) Πιθανώς η δημοφ ιλέσ τερ η Αμερικανίδα συγγραφ έας αστυνομικώ ν μυθισ τορημάτω ν είναι η Sara Paretsky, που γράφει για την ντετέκτιβ Victoria Warshawski, την πρώτη αυτής της γενιάς τω ν γυναικών: η V. I. (Βι Άι ό ­ πως της αρέσει να τη φωνάζουν) ζει στο Σικάγο και κα­ λείται να εξιχνιάσει «κοινωνικά» εγκλήματα, σχετικά με τη μόλυνση του περιβάλλοντος, το ιατρικό κατεστημέ­ νο, το κύκλωμα της στέγασης, την εκμετάλλευσ η των ηλικιωμένων, καθώς και πολιτικά και οικονομικά σκάν­ δαλα. Αν και η V. I. ατύχησε στον κινηματογράφο, ό­ που την υποδύθηκε με χαρακτηριστική αδ εξιότητα η Kathleen Turner (Η ντετέκτιβ με τα φηήά τακούνια) πα­ ραμένει κινηματογραφική φυσιογνωμία, φωτογενής, α­ ν εξά ρ τη τη , με «φ ιλελ εύθ ερ ες» πολιτικές αντιλήψ εις και ένστικτο επιβίωσης στους δρόμους του Σικάγου, θα μπορούσε να πει κανείς, απλουστεύοντας, πως τα βι­ βλία τη ς Paretsky -Η πόλη τω ν ανέμων, Τοξικό σοκεκφράζουν την Αμερική του Μπιλ Κλίντον, δηλαδή της Χίλαρι Κλίντον, και θίγουν μερικά από τα τετριμμένα και μαζί δυσπρόσιτα κοινωνικά ζητήματα. Η V. I. έχει αποτελ έσ ει πρότυπο για μια σειρά από γυναίκες ντετέκτιβ: όπως την Kat Colorado της Karen Kijewski, που έχει έ ­ δρα το Σακραμέντο τη ς Καλιφόρνια, ένα μάλλον βαρε­ τό μέρος όπου αμφιβάλλω αν γίνονται σοβαρά εγκλή­ ματα κι αν υπάρχουν γυναίκες σαν την Kat. Η Kat ασχολείται με κοινωνικές υποθέσεις, αλλά «γυναικείες», αν παραδεχτούμε ότι υπάρχουν τέτοιες· για παράδειγμα, το τελ ευ τα ίο βιβλίο της σειράς έχει κεντρικό θέμα μια υπόθεση κακοποίησης, που ωστόσο ανατρέπεται στο τέλ ο ς (η δ ήθεν κακοποιημένη γυναίκα απ οδεικνύεται ψεύτρα και ένοχη). Ο τρόπος γραφής της Kijewski είναι λιγότερο πρωτότυπος από εκείνον της Paretsky αλλά, διαβάζοντάς τη, σκέφτομαι πως είναι καλύτερη από τα σκουπίδια τη ς αμερικανικής «γυναικείας» λογοτεχνίας (αποκορύφω μα τη ς οποίας πιθανώς είναι η Danielle Steele) και από π ολλές Γαλλίδες που επιχειρούν μια δ ήθεν σκληρή, δ ήθεν «ερωτική» γραφή. Η Sue Grafton έχει δημιουργήσει την Kinsey Milhone, μια πρώην αστυνομικίνα της μικρής πόλης Σάντα Τερέζα που αναλαμβάνει κυρίως υποθέσεις εξαφ ανίσ εω ν και οικογενειακών συγκρούσεων, δηλαδή κινείται στο πλαίσιο τη ς παραδοσιακής αστυνομικής λογοτεχνίας. Πρόκειται για μια επιθετική ηρωίδα που -δ υσ τυχ ώ ς- ε ­ ξημερώ νεται σιγά σιγά. Δε θα με εξέπ ληττε αν στο ε ­ πόμενο βιβλίο της Sue Grafton η Kinsey νοικοκυρευτεί και επιβεβαιώ σει τις παραπάνω προκαταλήψεις μου. Κάτι που νομίζω πως δ ε θα συμβεί ποτέ στην Carlotta Carlyle, ηρω ίδα επτά βιβλίω ν τη ς Linda Barnes ( The

Snake Tatoo), μια πρώην αστυνομικίνα που οδηγεί τα ξί και μένει σ' ένα τεράστιο σπίτι χωρίς έπιπλα μαζί μ' έ ­ να παπαγαλάκι. Το παπαγαλάκι ο ν ο μ ά ζετα ι Κόκκινη Έμμα (Γκόλντμαν, εννοείται). Η Linda Barnes είναι ίσως η καλύτερη Αμερικανίδα συγγραφέας του είδους γιατί δεν παίρνει τον εαυ τό της στα σοβαρά: κάτι που νομί­ ζω ότι δ ια τη ρ εί την ισορροπία τω ν πραγμάτων - η α ­ στυνομική λογοτεχνία είναι ένα καθ' όλα αξιοσέβαστο είδος αλλά έχει συγκεκριμένα όρια. Άλλω στε, στο χώρο αυτό φαίνεται να κυριαρχεί όποιος και όποια γράφ ει περισσότερο - και οι σ υγγραφείς α ­ στυνομικών μυθιστορημάτω ν έχουν την τάση να γρ ά­ φ ουν ακατάσχετα. Κυρίως όσ ες συνδέονται με το σ ύ­ στημα τω ν μπεστ σ έλ ερ, όπως είναι, για παράδειγμα, η Mary Higgins Clark στις Ηνωμένες Π ολιτείες και η Ρ.

D. James στη Βρετανία. (Όσο για τη Ruth Rendell έχει γράψει δ εκάδες μυθιστορήματα, χρησιμοποιώ ντας και το ψευδώ νυμο Barbara Vine.) Η Ρ. D. James έχει σ τα­ θερό ρυθμό παραγωγής, πράγμα που δεν τη ν εμποδί­ ζει να γερνάει από το ένα βιβλίο στο άλ λο, να εγκω ­ μιάζει τη θρησκεία και να πρεσβεύει τη «μετριοπάθει­ α»: το τελ ευ τα ίο τη ς μυθιστόρημα, αν και «καταγγέλ­ λει» το δικαστικό σύστημα, μοιάζει απείρως πιο συντη­ ρ ητικ ό από το An Unsuitable Job fo r a Woman το υ 1 9 7 2 που ε ίχ ε μ ε τ α φ έ ρ ε ι σ το ν κ ιν η μ α το γ ρ ά φ ο ο Christopher P etit. Ο σ υν τηρη τισ μός μού φ αίνετα ι το μ εγ α λ ύ τερ ο μ ειο νέκ τη μ α τη ς ασ τυ νομικής λ ο γ ο τ ε ­ χνίας· ένα άλλο είναι η τάση να δίνεται βάρος στο σα­ σπένς (Mary Higgins Clark, Ellis Peters), κάτι που συνή­ θω ς κάνει τα βιβλία καλοκαιρινά αναγνώσματα. Από τις Ευρωπαίες που δ εν προσφέρουν καλοκαιρινά α ν α γ ν ώ σ μ α τα (τ ο υ λ ά χ ισ τ ο ν όχι ε ύ κ ο λ α ) ε ίν α ι η M in e tte W alters που γρ ά φ ει, σ υνήθω ς, ψυχολογικά θρίλερ (Η ηχώ ) και η Maude Tabachnik (Νοσηρό καλο­ καίρι), που δημιουργεί έξοχη ατμόσφαιρα noir, ζοφ ερή και δυσοίω νη. Οι Ευρωπαίες συγγραφείς διαφ έρουν α ­ πό τις Αμερικανίδες: συχνά αναρωτιέμαι πώς μπορεί να διατηρείται ένα τέτοιο χάσμα όταν όλα φαίνονται να αμερικανοποιούνται. Ωστόσο, διατηρείται: οι Αμερικανί­ δ ες είναι μάλλον προσηλω μένες στη «γρήγορη» γρ α­ φή, μεταφ έρο ντα ς στα βιβλία την κινηματογραφική ε ­ μπειρία· συχνά δεν περιγράφουν το μητροπολιτικό πε­ ριβάλλον (όπως σ υνηθίζεται στο noir) και οι ηρω ίδες το υ ς απ οτελούν π αραλλαγές το υ private eye. Ακόμα συχνότερα, αποπνέουν ένα φεμινισμό τύπου Thelma & Louise που μου φαίνεται κάπως αξιολύπητος. Στην Ευ­ ρώπη, αν και υπάρχουν π ολλές ηρω ίδες private eyes (σαν την Cordelia Cray τη ς Ρ. D. James), το noir είναι κάτι περισσότερο από μυθισ τόρημα δράσης, και κάτι πέρα από πεδίο γυναικείων δηλώσεων: εξά λλου, το έ ­

γκλημα παρουσιάζεται με διάφ ορ ες μορ φ ές σε μυθ ι­ στορήματα που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν noir, όσο κι αν ο όρος διευρυνθεί. Οι Αμερικανίδ ες σ υγγρ αφ είς χρησιμοποιούν εικ όν ες που έχει διαμορφώσει η τηλεόραση: η «αστυνομικίνα» είναι ένα τηλεοπ τικό ον ήδη από τα τέ λ η τη ς δ εκ α ε­ τίας του '60. Από τη σειρά Mod Squad μέχρι του ς Αγγέ­ λ ο υ ς το υ Ταάρλι και την Police Woman μ ε την Angie Dickinson, οι γυ ναίκες επ ιβλήθηκα ν ως πρω ταγω νί­ σ τρ ιες τη ς τηλεοπ τικής μυθοπλασίας: θα μπορούσε κανείς να πει ότι δ ιαδέχτηκαν τις κυρίες που έλ υνα ν μυστήρια στα μυθισ τορήματα της Agatha Christie (ό­ που συχνά η δράση περιοριζόταν σ' ένα σαλόνι), ενώ, στη συνέχεια, εξελίχ θηκαν είτε σε γυναίκες-π ιστολάδ ες είτε απέκτησαν πιο εξεζη τη μ έν ες ιδιότητες. Έ να π α ρ ά δ ειγ μ α α υ τ ή ς τ η ς ε ξ έ λ ιξ η ς ε ίν α ι η Kay Scarpetta, ιατροδικαστής τη ς πολιτείας της Βιρτζίνια, ηρωίδα επτά βιβλίων τη ς Patricia Cornwell. Η Kay δρα όπως οποιοσδήποτε άτεγκτος αστυνομικός σε αιματη­ ρό crim e novel: το μόνο που δ εν μπορεί να κάνει είναι οι σ υλλήψ εις. Τα βιβλία τη ς Patricia Cornwell ανήκουν σε μια λογοτεχνική ποικιλία που θα μπορούσε να χα­ ρακτηριστεί «hard-boiled»: τα εγκλήματα είναι ειδεχθή και η Kay αντιμετωπίζει έναν μάλλον παράλογο αριθμό serial-killers. Η Cornwell έχει μια εικόνα για το ν κόσμο που δεν συμμερίζομαι καθόλου: όλα διαποτίζονται α­ πό τη βία, ο κίνδυνος παραμονεύει· και η Kay Scarpetta είναι μια superwoman που «όλα τα σφάζει, όλα τα μα­ χαιρώνει» κατά τη λαϊκή έκφραση που στην περίπτωση αυτή είναι μια κυριολεξία. Όπως στα καλύτερα μυθιστορήματα θρίλερ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δ ευτερ εύον τες χαρακτή­ ρες και οι σχέσεις τους με τις κεντρικές ηρωίδες: όπως ο Watson στον Sherlock Holmes και ο Archie στα μυθι­ στορήματα του Rex Stout με ήρωα τον ντετέκτιβ Nero Wolf. Η Cornwell έχει δημιουργήσει ένα δύστροπο Νεοϋορκέζο μπάτσο που σ υνεργάζεται με την Kay, ο ο ­ ποίος, αν και ανυπόφορος, μοιάζει αληθινός και πολυ­ δ ιάσ τατος. Πρόκειται για το πιο εν διαφ έρ ον στοιχείο σε μια συγγραφ έα που συσσω ρεύει μπεστ σ έλ ερ και προβάλλει μια εικόνα παρόμοια μ' εκείνη τη ς ηρωίδας της (στις σ υνεντεύξεις δηλώ νει ότι οδηγεί ελικόπτερο, ότι έχει δ έκα υ π α λλ ήλους κ .τ.λ .). Συμπεραίνω ότι οι σ υγγρ αφ είς τη ς λαϊκής λο γοτεχν ίας απ ολαμβάνουν την επιτυχία με κραυγαλέο τρόπο. Ή δ εν την απ ολαμβάνουν καθόλου διότι δεν υπάρχει. Από τ ις σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς Γ α λ λ ίδ ε ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς (M a u d Tabachnik, C atherine Klein, S tephanie Benson) καμιά δεν έχει μεταφ ρα σ τεί στην αμερικανική αγορά, και οι λιγοσ τές μη Αμερικανίδες είναι στην πραγματικότητα

49

Αμερικανίδες με ξένη καταγωγή: όπως για παράδειγμα η Φιλιππινέζα Jessica Hagedorn και η Κουβανή Carolina Garcia-Aguilera που ασχολούνται με το έγκλημα στις μειονότητες. Σε καμιά αμερικανική ανθολογία δεν περι­ λαμβάνονται συγγραφείς από μη αγγλοοαξονική χώρα· και οι κριτικοί τη ς αστυνομικής λογοτεχνίας «αναρωτι­ ούνται» αν στις ευρωπαϊκές χώρες υπάρχουν γυναίκες συγγραφείς του είδους. Κι εγώ αναρωτιέμαι αν οι ηρωίδες τύπου Kay Scarpetta και V. I. Warshawski δεν είναι παρά μια μόδα, όπως πριν από είκοσι πέντε χρόνια ήταν οι μαύροι αστυνομικοί και ντετέκτιβ . Υπάρχει πράγματι μια ομοιότητα: μια τάση για τη ν «πολιτική ορ θότη τα» που χαρακτηρίζει τόσ ο του ς ήρω ες σαν τον Shaft τη ς δ εκαετίας του 7 0 όσο και τις 'η ρ ω ίδ ε ς σαν τη Sharon M cCone τη ς M arcia Muller, που με τη σειρά του ς έχουν εμπνεύσει τη Sara Paretsky και τη Sue Grafton. Αυτή η «πολιτική ορ θότη­ τα» δ ε φαίνεται να επηρεάζει τις Ευρωπαίες, αφ ού α ­ π οτελεί, έτσι κι αλλιώ ς, ένα αμερικανικό φαινόμενο: προφανώς, η πολιτική ο ρ θότη τα στην Ευρώπη είναι μια β ιω μ έν η εμ π ε ιρ ία και όχι μια ιδ ιο τρ ο π ία . Στο Simisola της Ruth Rendell ο ντετέκτιβ είναι υποχρεωμέ­ νος όχι μόνο να λύσ ει το μυσ τήριο μια ς εξαφ άνισ ης αλλά και να αντιμετωπίσει το ρατσισμό σε όλες του τις μορφές· η πλοκή, η αποκάλυψη τω ν προκαταλήψεων φαίνεται «φυσική» - σ' ένα αμερικανικό μυθιστόρημα, όπως για παράδειγμα στο Bitter Medicine της Paretsky, έχει κανείς την αίσθηση ότι η συγγραφέας μόλις ανα­ κάλυψε τις φ υλετικές προκαταλήψεις και την πολιτική διαφθορά. Οι γυναίκες συγγραφείς αστυνομικών μυθιστορημάτων ισχυρίζονται πως διαφ έρουν από το υ ς άντρες στο ότι δείχνουν συμπόνια στα θύματα των άγριων εγκλημάτων που επινοούν: ψέματα· η Patricia Cornwell, για παρά­ δειγμα, βάζει την ηρωίδα της να κατατεμαχίζει πτώματα και να τα περιγράφει με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες πάνω στο κρεβάτι του νεκροτομείου. Για ψύλλου πήδη­ μα, η Kay Scarpetta διατάσσει νεκροψία: είναι σαν να το απολαμβάνει. Δεν είναι η μόνη: η Minette Walters επιδί­ δ ετα ι σε φ ρ ικιασ τικές π ερ ιγρα φ ές (ΤΌ φίμωτρο της στρίγγλας), ενώ η Ruth Rendell συγχέει τόσο τα θύματα με τους θύ τες ώοτε δε μένει συμπόνια για κανέναν. Το συμπέρασμα είναι πως οι γυναίκες γρ άφ ουν (και διαβάζουν) αστυνομικά μυθιστορήματα με τον ιλιγγιώδη ρ υθμό και τη μετριότητα τω ν αντρών. Η αξία του έργου τους σκιάζεται από τους κερδοσκοπικούς μηχα­ νισμούς περισσότερο απ' όσο συμβαίνει στην υπόλοι­ πη λογοτεχνία: καθώς τα αστυνομικά μυθιστορήματα είναι, συχνά, προϊόντα μιας χρήσεως, αγοράζονται με ευκολία, αυξάνοντας τους αριθμούς τω ν αντιτύπων και

50

δημιουργώ ντας «μεγάλα» ονόματα. Μ εγάλα ονόματα δ ε φ αίνεται να υπάρχουν στη λογοτεχνία του είδους της δεκαετίας του '80 και του '90: καμιά από τις παρα­ πάνω σ υγγραφ είς δ εν είναι στο επίπεδο τη ς Patricia Highsmith και σίγουρα δε διανύουμε την καλύτερη πε­ ρίοδο της αστυνομικής λογοτεχνίας γενικά. Στις αμερι­ κ α νικές λ ίσ τ ε ς τω ν μ π εσ τ σ έ λ ε ρ σ τρ ιμ ώ χ ν ετα ι η Patricia Cornwell με την Jackie Collins, και από τις γερ ­ μανικές δ ε λείπει σχεδόν ποτέ η Ingrid Noll- από την π λευρ ά το υ ς, οι Γάλλοι προσπαθούν να επ ιβάλουν «πολλά υποσχόμενες» σ υγγραφείς, όπως τη Virginie Despentes (το βιβλίο της έχει τον τίτλο Γάμηοέ με!) και τη Ρωσίδα Alexandra Marinina («η τσαρίνο του ρωσικού polar»). Όμως, τα είδη συγχέονται, όπως και τα φύλα, όπως ο τρόπος γραφής τω ν αντρών και τω ν γυναικών. Οι παλιοί χ αρακτηρισ μοί «μυθισ τόρημα μυστηρίου», «detective story» και λοιπά φ αίνεται πως χάνουν την έννοιά τους· και οι γυναίκες γράφουν για το βίαιο και ε ­ γκληματικό κόσμο γύρω το υ ς με στιλ -όπ ω ς η Ruth Rendell- ή χωρίς στιλ -όπω ς η Jackie Collins. □

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΕΛΕΝΗ Μ ΑΡΙΝΑΚ Η

Πλανόδιος "Ανεμος ποιήματα

το υ

ΒΡΑΣΙ ΔΑ ΚΑΡΑΑΗ

Η λεζιδραματουργία του Γ. Σ. Πατριαρχέα (1908-1999) μικρό απίδωρο οτονΧρήοτο Δάρρα

Ο

Γ. Σ. Π α τρ ιαρ χίας γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και συνέχισε να κινείται και να υπάρχει μέσα στη διανοη­ τική ατμόσφαιρά της και όταν εξεδιώ χθη από εκεί, μετά το 1955. Το ποιητικό του εργαστήριο συνεχίζει τις προσπάθειες δύο άλλω ν μεγάλω ν τη ς Πόλης, το υ Ιωάννη Γρυπάρη και του Απόστολου Μελαχροινού, ποιητών που διακρίνονται για τη γλυ­ πτική απτότητα τη ς γλώσσας του ς και την απόλυτη αυτονομία κάθε τυπωμένης σελίδας τους. Η πρώτη το υ συλλογή Αιχμάλωτοι Στίχοι (Ισταμπούλ, 1955) ε ­ γκαινιάζει μια περιοχή ποιητικής σημασιογονίας την οποία θα επε­ κτείνει καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του. Έκτοτε, η ποίησή του εξελίχθηκε σπειροειδώς, ανοδικά μεν, αλλά ψάχνοντας κάποτε να εντοπίσει το στίγμα της, μέσα σε ένα τοπίο που δυναστευόταν από την επιβολή ενός άθυμου μοντερνισμού και μιας άμυθης εαυτογραφίας. Στο μεταπολεμικό σκηνικό, είναι πράγματι απροσ­ δόκητη η εμφάνιση μιας γραφής που δε μετατρέπει τη λέξη σε εξάρτημα της πρότασης, αλλά θεω ρ εί κάθε μεμονωμένο λέξημα ως τον ειδικό χώρο νοηματικής συμπύκνωσης και δομικής σ υ­ γκρότησης ολόκληρου του ποιήματος. Η ποιητική της αυτονομημένης λέξης μπορεί συνεκδοχικά να ιδω­ θ ε ί στους θαυμάσιο υς τίτλους τω ν συλλογών του, που υποδει­ κνύουν και το δρομολόγιο του ανθρώπου: Εν ημέραις Οδύνης (1959), Ποίημα (1960), Ένοπτρον (1961), Ιδεόγραμμα (1962), Εναρμόνιον (1965), Πυρόσφαιρα (1964), Γη... εν άθλοις (1972), Οφείλημα (1975), Διά Κινναβάρεως ή Υπογραφή (1980), Ετοιμασία Χρυσόθρονος (1980), Από Άλφα εις Ωμέγα το Ενεστώς (1980), Βιοσταθμοί Ομοιοτύπως (1994) και Ήχων Συμφυή Χαριστήρια (1994). Από ιστοριογνωστική άποψη, ως μόνιμο υπόβαθρο της ποίησής του κείται η βυ­ ζαντινή κληρονομιά και η εκφραστική παράδοση που ανάγεται στους υμνογράφους της Εκκλησίας. Το λεξιλόγιό του παραπέμπει σε σπάνια επίθετα που μπο-

51

ρούν να βρεθούν στη Σούδα ή σε άλλες συλλογές λεξη­ μάτων του Βυζαντίου και σε ανάλογα εκφραστικά πειρά­ ματα των πρωτοχριστιανικών υμνογράφων. Επιπλέον, α­ πό δομική άποψη, μια έντονη τάση προς ισοσυλλαβία και ομοτονία, παρόμοια με εκείνη των τροπαρίων, δίνει στη στιχουργία του μια απροσδόκητη οπτική διάσταση που τη μετατρέπει σε σχόλιο πάνω στις ίδιες τις λέξεις και την ποιητική πράξη καθαυτή, 0 πρώιμος λόγος του φαίνεται να διερευνά την ίδια του τη δ υνα τό τη τα :«Εράσμιο πρόσωπο./Ιπτάμενο ανάστη-

μα./Κτύπος. Αντίκτυπος./Χίμαιρα η σμίλη./Μ ετέχει./ Αφαιρεί./Οφείλει» (I9 60 : 5). Μετά τη δύσβατη πορεία εξατομίκευσης μιας παρόμοιας γλωσσικής δυναμικής, ο Πατριαρχέας θα καταλήξει σε στίχους-κεφαλαιογράμματους, χωρίς στίξη, σε ομοιοτυπίες, με ελάχιστες διαφο­ ροποιήσεις γραμματικής, με αλλα γές φωνημάτων που θα ενθουσίαζαν τον Roman Jacobson, στίχους που απο­ κρυσταλλώνονται σε επιγραφικά μνημεία απόλυτης στε­ ρεομετρ ίας: «ΕΡΩΤΟΔΟΤΑΙ/ΣΥΝΤΗΡΗΤΑΙ/ΘΕΜΕΛΙΩΤΑΙ/ ΣΤΥΛΟΒΑΤΑΙ» (1994: 1). Αν κάποιος μελετήσ ει προσεκτικά το έργο του, θα δια­ κρίνει τη σταθερή και διαρκώς εντεινόμενη τάση για δι­ ευκρίνιση και λαγάρισμα του λόγου, σε τέτοιο σημείο ώ­ στε, στα τελευταία του ποιήματα, να συναντάμε μονολεκτισμούς που φέρνουν σε αμηχανία με την ίδια τους την ελλειπ τικότητα. Ο Πατριαρχέας έχει πετύχει εκεί το όνειρο μιας καθαρής ποίησης που εστιάζεται γύρω από αυτό που θα αποκαλούσαμε λεξιδραματουργία. Κάθε λέξη αποκτά ειδική βαρύτητα, φωνητική, αισθητική και υ­ παρξιακή, για να καθηλώσει σαν ορατό ίχνος την πολύ­ πλοκη διαδικασία της νοηματοδοσίας και τον τρόπο με τον οποίο αυτοσημαίνεται κάθε αρτιω μένο ποίημα: «Ακή-

ρυκτον./Υπαρκτόν./Φάσμα/εν χάσματι./Το απέριηον» (1962:1). Η ποίηση του Πατριαρχέα δεν είναι ποίηση παράγωγη, ούτε ανήκει σε κάποιο αισθητικό κίνημα μέσα στο οποίο η εσωτερική της διάρθρωση αποκτά κώδικες αναφοράς. Είναι ποίηση μοναστική, ποίηση μονάδος, που θεσπίζει το χώρο της σαν τομή και επιτομή παραδεδομένων μορ­ φών λόγου, τους οποίους και οδηγεί στην απόλυτη ολο­ κλήρωση και τελείω σή τους. Παράλληλα, στο έργο του διακρίνεται σε όλη της την ένταση και αισθησιακή φωταγωγία η πορεία προς ένα λόγο προσωποποιίας που απο­ σχίζεται θεληματικά από αυτό που δεν αποτελεί δυνάμει εσωτερική ποιότητα της ελληνικής γλώσσας. Για τούτο και η ποίησή του καταγράφει ίσως μία από τις ελάχιστες σημερινές ιδιολέκτους η οποία δεν παραπέ­ μπει σε γλώσσα μεταφ ράσ εω ν. Ενώ είναι φ ανερός ο διάλογος του έργου με την ποίηση του Μαλαρμέ και του Βαλερί, η συνάφειά του με την ποίηση του Πινδάρου,

52

του Καλλίμαχου, του Γρηγόριου Ναζιανζηνού, του Συνεσίου Πτολεμά ίδ ος και του Ρωμανού, υποδεικνύει το στέμμα κωδίκων του λόγου μέσα από το οποίο αναδύε­ ται η γραφή του και όπου μπορούμε να ιχνηλατήσουμε τη σημειολογική της γενεαλογία. Έτσι, η ποίηση του Πατριαρχέα είναι το αντίβαρο, θα την αποκαλούσαμε το αντίπαλον δέος στην πληθωριστική γραφή τω ν γνωστότερων ποιητών του μεταπολέμου, μια ποίηση χωρίς συγγενείς ούτε και μεταξύ τω ν μεγά­ λων θρησκευτικών ποιητών του λήξαντος αιώνος, όπως τον Τάκη Παηατζώνη, τον Νίκο Καρούζο ή τον Σ. Σ. Χαρκιανάκη. Η μοναχικότητά της έχει καθορίσει και το όραμα του λόγου, το οποίο, πέρα από την ιδιωτική του περιπέ­ τεια, απογράφει και την καθοδικότερη πορεία προς τη διάλυση του ποιητικού εγώ από τη γραφή που ακολού­ θησε τον Μποντλέρ, τον Λαφόργκ και τον Μαλαρμέ. Αν, όπως έχει παρατηρηθεί, το κεντρικό θέμα της ευρω­ παϊκής ποίησης μετά το γαλλικό συμβολισμό υπήρξε το ερώτημα του μηδενός που εκδηλώθηκε στην προσωπι­ κή ζωή των ποιητών με το συναφές αίτημα της αυτοκτο­ νίας, ο Πατριαρχέας καταστρώνει ένα ζω οφόρο δρομο­ λόγιο μέσα από μια διαφορετική σημειολογική επικρά­ τεια, έχοντας, ωστόσο, αφομοιώσει μεταρσιωτικά την α ­ γωνία και την εξουδένω ση του χώρου και του χρόνου που εξέθρεψ ε τη σύγχρονη ποιητική γραφή. Παράλληλα, μολονότι βρίσκεται πολύ κοντά σε παρόμοι­ ες αναζητήσεις, ο μυστικισμός των λέξεώ ν του δεν τον έχει οδηγήσει σε κάποιον αδιέξοδο σκεπτικισμό για τη λειτουργικότητά του ς. Ό ταν γράφ ει και αποτυηώνεί:

«ΜΥΡΙΟΠΡΟΣΩΠΟΣ ΜΟΝΩΣΙΣ/ΤΕΘΛΑΣΜΕΝΗΣ ΧΑΡΜΟΝΗΣ/ ΟΣΑ ΕΝ ΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΖΩΝΤΩΝ» (1980: 29), η ποίησή του αποσκοπεί να χτίσει μνημείο στη μοναδικότητα της λ έ ­ ξης, να την οδηγήσει στο ζην μέσα από την ανυπαρξία, δημιουργώντας κατά συνέπεια ον και παρουσία. Αν επί­ σης απ οδεχθούμε ότι ένας δημιουργός χωρίς δεσ μεύ­ σεις μεταφράζει πνεύματα συγγενικά, τότε η μετάφραση του Στέφανου Μαλαρμέ από τον ίδιο θα πρέπει να απο­ τ ε λ ε ί ένα είδος περιγράμματος της ίδιας του της δημι­ ουργικής προσπάθειας.

0 Μαλαρμέ, όμως, προσπάθησε να αποτυπώσει διό της τυπογραφικής τελετουργίας την απουσία νοήματος στη σύγχρονη ζωή. Ο Πατριαρχέας νοηματοδοτεί αυτή την τελετουργία εκ νέου με την ενσωμάτωσή της σε μια υφολογική τονικότητα προορισμένη για ψαλμωδία, αποσπώντας δηλαδή τη λέξη από τον αποκλεισμό της στην τυπωμένη σελίδα και μεταμορφώνοντάς τη σε διαλεκτι­ κή σημασιογονία. Η ποίησή του μεταφυτεύει και εγκλιμα­ τίζει στη γλώσσα μας τη μετασυμβολιστική ευρωπαϊκή παράδοση και μορφολογική αναζήτηση κατά τρόπο δη­ μιουργικό, όπως έπραξαν οι πρώιμοι υμνογράφοι με την

αντίστοιχη συριακή ποίηση, ώστε τελικά το δάνειο να α­ π οτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ποιητικής γλώσσας μας. θεω ρ ούμε το σεμνό και λιτό έργο του τη μοναδική αυτόχθονη αντιπρόταση στην κυριαρχία της γραφής μας α­ πό ετερότυ π ες επιρροές (χρησιμοποιώ τη λέξη με τη μαγική της σημασία). 0 Πατριαρχέας παραμένει ασύμβα­ τος και ασύμμετρος, χωρίς ούτε μια συγκεντρωτική έκ ­ δοση τω ν έργω ν του, μέσα σε μια ποιητική αγορά που μαστίζεται από την κοινοτοπία, το εύκολο γούστο και τα μεγάλα ονόματα.

0 πορφυρογέννητος λόγος του πραγματώνει μια ποίηση απόλυτης αηροσωπίας (αρθρώνοντας έτσι ένα από τα κύρια αιτήματα της μοντερνιστικής ποίησης) και εντοπίζει την τοπηγορία ενός μετα-εμπειρικού ποιητικού εγώ, μέ­ σω ενός λυρισμού της όρασης που παραπέμπει στις υ­ ψη λότερες σ τιγμές το υ ελληνικο ύ λόγου. Ίσως μέσα στους στίχους του να συμπυκνώνεται για πρώτη φορά στα ελληνικά το αίτημα μιας αυτοσημαινόμενης γραφής, το όραμα, δηλαδή, τη ς ιδεογραμματικής ποίησης που μάγεψε τον Μηόρχες και μπορεί να βρεθεί στη λιτή γρα­ φή του Μπασό ή μερικών Σούφι ποιητών, γεγονός που θα άξιζε να βρει κάποτε τη δημιουργική του συζήτηση α­ πό τη δοκιμιακή διερεύνηση.

•ΑΝΕΞΙΤΗΛΟΝ./ΗΛΙΟΣΦΡΑΓΙΣΤΟΝ ΠΟΙΗΜΑ./ΕΠΤΑΣΤΥΛΟΝ. ΔΕΚΑΚΥΚΛΟΝ./ΔΟΚΙΜΟΝ./ΖΩΤΙΚΟΝ./ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΩΣ ΝΕΟΦΘΟΓΓΟΝ.» Ίσως αυτό που αιφνιδιάζει στο έργο του Πατριαρχέα είναι ακριβώς ο νεόφθογγος χ αρακτήρας του, ο χαρακτήρας που δεν αναπαράγει μια γλώσσα πε­ ριγραφική, αλλά που αυτόνομος και αυτεξούσ ιος δ ια­ μορφώνει το σημειολογικό χώρο τη ς ποιητικής του ως μια επιστροφή σε αρχαϊκότερες λειτουρ γίες τη ς ποίη­ σης. Για τού το θα έπρεπε να διαβάσουμε το έργο του προσεκτικά ως τη μόνη εναλλακτική ποιητική σε μια πα­ ράδοση η οποία, κατά τα τελευταία διακόσια χρόνια, αρέσκεται να μιλάει μέσω ετερόφθογγων τοπίων.

0 ποιητής Γ. Σ. Πατριαρχέας πέθανε, όπως έζησ ε, α θ ό ­ ρυβα (6 Ιανουάριου 19 99 ), σάμπως να ή θ ελ ε να επι­ σφραγίσει την ίδια του την ποίηση με την έσχατη πράξη κατάδυσης στο τίποτα. Κεντρική μέριμνα του έργου του υπήρξε ακριβώς η ψηλάφηση του τίποτα, μια ψηλάφηση κυριολεκτική, κατά την οποία κάθε λέξη αναλογεί σε μια αίσθηση και κάθε στίχος σε μια πλήρη συγγυμνασία των αισθήσεων. Όμως, με επιμονή και σεμνότητα πέτυχε να κατεργαστεί αυτή τη μηδενική ποιότητα του σημερινού κόσμου και να τη μετουσιώσει σε λόγο, να τη διαυγόσει και να την αρ­ θρώσει σε εύκοσμο και ευάγω γο σύνολο, κτήμα εσ αεί της ελληνικής παράδοσης. □

Φ

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

| Ε Κ Λ Ο ΣΕ

ΟΛΑ

ΤΑ

Σ Ε ,

Σ |

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙ

ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΑΕΟΠΟΥΛΟΣ τη συνέντευξη πήρε ο

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

Κλασικός φιλόλογος, ικανός ερευνητής της αρχαίας ελληνικής γραμ­ μ ατεία ς, π ανεπ ιστημιακός μ ε μακρό χρ ονη θ η τεία οε π ανεπ ιοτήμια του εξω τερ ικού και οτα Πανεπιοτήμια Αθηνώ ν και Πατρών, συγγρα­ φέας π ολυάριθμων βιβ λίω ν και δοκιμίω ν αρχαιογνω οτικού περιεχο­ μένου και μεταφραστής, ο Ανδρέας Παναγόπουλος δεν έμεινε, ω στό­ σο, μακριά από την κοινω νική δράοη και τους αγώνες για τη διεθνο­ ποίηση της ελ ληνικής γλώοσας, αλλά ανέλαβε και πρω τοβουλίες ε ­ θελοντισμού γνωστές ατούς φ ίλους και τους συναδέλφους του, οτις οποίες όμως, όπως κ α ι οτις λο γο τεχ νικ ές του ευαισθησίες, ο ίδιος καθόλου δεν αναφέρεται. Πάνω απ ' όλα όμως δ ά ο κ α λ ο ς , μ ε την ευρύτερη οημααία του όρου, (ή τη ο ε να ανακαλύψ ει και να διδάξει ατούς μ αθητές του τη β α θ ύ τε­ ρη παιδαγωγική οημααία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, την ο­ ποία πάντοτε πρόβαλλε ως αστείρευτη πηγή παιδείας και πολιτιομού. Π ροαω π ικότητα μ ε πλούσιο και πολυσχιδές έργο και κοινω νική δρά­ οη, ο Ανδρέας Παναγόπουλος μ ε τη συνέντευξή του μ ιλά ει στους α­ ναγνώ στες του δ ια β ά ζ ω όχι ως ειδικός επ ιστήμονας, αλλά ως άν­ θρωπος και παιδαγωγός.

54

Κύριε Παναγόπουίε, οτην πανεπιοτημιακή κοινότητα είοτε πολύ γνωστός. Οι αναγνώστες του

διαβάζω

όμως, ίσως δεν γνωρίζουν αρκετά ορισμένες πτυχές του έργου σας. Μιλήστε

μας για τις σπουδές οας οτην Ελλάδα και οτο εξωτερικά. Π τυχίο Φ ιλ ο λ ο γ ία ς Π α νεπ ισ τη μ ίο υ Α θηνώ ν μ ε ά ρ ισ τα . Μ ετα π τυχ ια κ ά σ το Freiburg της Γερμανίας με υποτροφία τη ς DAAD και στο Λονδίνο με υποτροφία του ΙΚΥ. Εκπόνηση διδακτορικής διατριβής στον Θουκυδίδη, στο King's College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και επιστροφή σε θέση επ ιμελητή στη Φ ιλο­ σοφική Σχολή Αθηνών (απ' όπου είχα παραιτηθεί επί δικτατορία ς), με το προε­ δρικό διάταγμα περί αποκαταστάσεως τη ς νομιμότητας στα ΑΕΙ το υ 1974. Ου­ σιαστικά δ εν έπαψα ποτέ να σπουδάζω, παρά το ότι από τό τ ε συνεχώ ς δ ιδά­ σκω και γράφω . Αλλά στην πραγματικότητα γηράσκω α εί πολλά διδασκόμενος. Παραδείγματος χάριν, ξέν ες γλώ σσες και ξέν ες λογοτεχνίες, δύο χρόνια extra muros Κοινωνιολογία στο Λονδίνο και είμαι συνεχώς μαθητής σε όλα. Κοντολο­

Το διδακτορικό μου για τον Θουκυδίδη

γίς, έχω διδαχτεί πολλά γράμματα, και τα 24 του ελληνικού αλφ αβήτου και τα 26 του ευρωπαϊκού.

οτα αγγλικά ίχίΐ κάνα

Ύστερα από πολύχρονη και ευδόκιμη θητεία οτο Πανεπιστήμιο Αθηνών, είοτε τώρα οτην α­

δεύτερη εκδοοη

νώτατη βαθμίδα και πρόεδρευων οτο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Ποια είναι τα διδακτικά και τα ερευνητικά οας ενδιαφέροντα; Στην Πάτρα, ως πρώτος καθηγητής το υ νε οϊδ ρυθέντος Τμήματος Φ ιλολογίας, προσπαθώ να οργανώσω με τη βοήθεια σ υναδ έλφ ω ν ένα αξιοπρεπές για τα

στον Εκδοτικό οίκο "Hakkert" του Αμοτερνταμ

ελληνικά πανεπιστημιακά δ εδομένα Τμήμα Φ ιλολογίας. Από τις τρ εις κ ατευθύν­ σεις που λειτουρ γο ύν ήδη σ ε αυτό, οι φ ο ιτη τές πέρσι επ έλεξα ν κατά 60% τα Κλασικά, κατά 25% τα Βυζαντινά-Ν εοελληνικά και κατά 15% τη Γλωσσολογία.

55

Το κέντρο βάρους φαίνεται εκ τω ν πραγμάτων ότι εστιάζεται στην Κλασική Φι­ λολογία, πράγμα μοναδικό για όλα τα τμήματα Φιλολογίας της χώρας. Έχω διδάξει κατά καιρούς και κατά τόπους και Κλασικά και Βυζαντινά και Ν εο ­ ελληνικά, αλλά στο Πανεπιστήμιο σχεδόν αποκλειστικά Αρχαία Ελληνικά όλων τω ν γραμματειακώ ν γενώ ν (Έπος-Λυρική Ποίηση-Δράμα/Φ ιλοσοφ ία-Ιστοριογραφία-Ρητορική). Ειδικεύομαι, όμως, διδακτικώς και συγγραφικώς ηρωτίστως στον Θουκυδίδη, δευτερευόντω ς στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και τριτευόντως στη Εαηφώ και στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές στα Κλασικά. Συχνά ε ­ πίσης διδάσκω Εισαγωγή στην Κλασική Φ ιλολογία και Διακειμενικότητα ή Συγκριτολογία. Τα ερευνητικά ενδιαφέροντα είναι ανάλογα. ίνω ρίζω ότι το έργο οας έχει απήχηση και οτο εξωτερικό. Μιλήστε μας ειδικότερα γι' αυτό.

Σπουδάζω, π.χ., ζενεςγλωοσεςκαι λογοτεχνίες, έχω κάνει κοινωνιολογία οτο Λονδίνο και είμαι συνεχώς μαθητής οε όλα

Τα ξενόγλωσσα κείμενα και η διδακτορική μου διατριβή είχαν επιτυχία. Τα ε λ ­ ληνικά δεν τα διαβάζει κανείς, οι ξένοι γιατί δεν μπορούν, οι δικοί μας γιατί δεν ενδιαφ έρονται. Το διδακτορικό μου για τον Θουκυδίδη οτα αγγλικά έχει κάνει δεύτερ η έκδοση στον εκδοτικό οίκο «Hakkert» του Άμστερνταμ. Στο έργο αυτό παραπέμπουν ακόμη και οι εκδό τες της Οξφόρδης, π.χ. ο Hutchinson στην έκ ­ δοση των Επτά επί Θήβας του Αισχύλου. Επίσης, το ειδικό φιλολογικό περιοδι­ κό «The Classical World» μού έχει ζητήσει να γράφω κριτική για έργα στα αγγλι­ κά για τον Θουκυδίδη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ακόμη έχω επιλεγεί ως συντάκτης Κλασικής Φιλολογίας στη διεθνή Βιβλιογραφική Επισκόπηση Ελληνι­ κών Σπ ουδών «Synopsis» (Annual Index o f Creek S tudies), το υ α ξέχ α σ το υ Ανδρέα Δημαρόγκωνα. Τέλος, μετά τη μετεκπαίδευσή μου στο πρόγραμμα θη σαυρός τη ς Ελληνικής Γλώσσας (T.L.G.) στο UCI (University o f California Irvine), το 1990 και το 1993, έ ­ χω αρχίσει ουστηματικά να αλφαβητίζω στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών στην Κλασική Φιλολογία σ υναδέλφ ους και φ οιτητές μου. Έχω προσκληθεί να διδάξω σε διάφορα μέρη, σε διάφορα πανεπιστήμια της Ευρώπης, της Αμερικής και τη ς Ασίας. Τα κυριότερα από αυτά είναι: Βερολίνο, H um boldt Universitat, Princeton, New Jersey, Έδρα Ελύτης, Καλιφόρνια, UCI, ειδίκευση στη χρήση Η/Υ στην έρευνα και τη διδασκαλία τη ς Κλασικής Φ ιλολο­ γίας. Έχω δώ σει δ ια λ έξεις και μετάσ χει σ ε σ υνέδρια στις εξή ς πόλεις και χώρες: Λονδίνο, Μ πέλφαστ, Ντάραμ, Νιούκασλ, Οξφόρδη, Κέιμπριτζ, Μπολόνια, Ρώμη, Βιένη, Μόναχο, Β ρ υξέλλες, Σόφια, Σμύρνη, Λευκωσία, Λάρνακα, Α λεξάνδρεια, Κίνα, Ιαπωνία και αλλού. Επίσης, έχω κάνει μαθήματα, διαλέξεις, σεμινάρια και ανακοινώσεις σ ε συνέ­ δρια, διεθνή και τοπικά, σε όλα τα διαμερίσματα της χώρας μας, από τη Θράκη έω ς την Κρήτη, από την Πελοπόννησο μέχρι τη Σαμοθράκη και από τα Ιόνια Νη­ σιά, την Ήπειρο και τη Στερεά έω ς τα Δω δεκάνησα. Παντού, όμως, μαθαίνω περισσότερα από το υ ς σ υνομιλητές και/ή ακρο ατές μου απ' όσα το υ ς δ ιδ ά­ σκω. Ποιες νομίζετε ότι είναι, από άποψη φρονηματιοτική, οι κυριότερες διαπιστώσεις της οωζώμενης αρχαίας ελληνικής γραμματείας ως απαντήσεις οτα σύγχρονα προβλήματα του ανθρώπου; Η πρώτη διαπίστωση είναι η διαλεκτική αντίθεσ η μεταξύ του διαρκούς γίγνε­ σθαι και τη ς αέναης ροής τω ν προσωκρατικών φυσικών ή υλιστών φιλοσόφων,

56

με κορωνίδα τον Ηράκλειτο, προς το μόνιμο είναι και την αιώνια σ ταθερότητα του ιδεαλισμού, όπως αυτός εκφ ράζεται από τη μεγάλη τριάδα τω ν ηθικών φ ι­ λοσόφω ν Σωκράτη, Πλάτω να και Αριστοτέλη. Αυτή είναι η χαρακτηριστική και μοναδική απ' ό λ ες τις λογοτεχνίες του κόσμου διαπίστωση και συνακόλουθα η αντίθεση το υ υποκειμενισμού προς τον αντικειμενισμό και η αντιπαλότητα μ ε­ τα ξύ του «πάντων χρημάτω ν μέτρον άνθρωπος» τω ν σοφιστώ ν προς το «πά­ ντων χρημάτω ν μέτρον θεός» το υ Πλάτωνα. Ως δ εύτερ η διαπίστωση θα ανέφ ερ α την επίσης αντιστικτική αντίθεσ η μεταξύ «φ ω τεινού» και «σκοτεινού», «λογικού» και «π αραλόγου», «ορθολογικού» και «συγκινησιακού», «λόγου» και «έργου», «νηφαλιότητας» και «έκστασης», «τόλ­ μης» και «σωφροσύνης», «Απολλώνειου» και «Διονυσιακού» στοιχείου, που όλα του ς συντίθενται στο «μέτρον άριστον» και «μηδέν άγαν», το οποίο δεν ήταν το υπάρχον αλ λά το ζη τούμενο . Αυτή η αγωνία σ ύνθεσ ης α π ο τελ εί και την πε­ μπτουσία τη ς αρχέτυπης ελληνική ς ψυχής από τα μυκηναϊκά χρόνια μέχρι και σήμερα αδιαλείπ τως. Η αρχαία ελληνική γραμματιία είναι αστείρευτη πηγή παιδείας. Ποιο είναι κατά τη γνώ­ μη οας το κυριότερο χαρακτηριοτικό της και ποια είναι τα διαχρονικά της διδάγματα; Ως προς τα διδάγματα, επικρατέστερα μου φαίνονται ότι είναι κατά σειρά: το η­ θικό κουράγιο, η αξιοκρατία, η τραγική αίσθηση τη ς ζω ής και το υ κόσμου, ο διαρκής αγών σε όλα (ιδέες, πρόσωπα, καταστάσεις, αθλητισ μός, θέατρ ο) και η μόνιμη αντιπαλότητα μεταξύ του πολιτισμού της αιδούς (επική, ηρωική αντί­ ληψη) ηρος τον πολιτισμό τη ς ενοχής (λυρική, δραματική αντίληψη). Ως προς το κυριότερο χαρακτηριστικό, αυτό νομίζω ότι είναι το εξής: τα μεγά­ λα γραμματολογικά είδ η στην αρχαία Ελλάδα δ ε συνυπάρχουν μετα ξύ τους, αλλά διαδέχονται το ένα το ά λ λο . Αυτή η αλληλοδ ιαδ οχή συνεπάγεται α ν τί­ στοιχη εξέλ ιξη πολιτεύματος αλ λά και ιδανικού προτύπου ζωής. Για να περιορι­ σ τούμε δηλαδή μόνο στα τρία ποιητικό γραμματειακά genres, όταν έχουμε την επική, ηρωική και διδακτική ποίηση (Όμηρος-Ησίοδος) δεν έχουμε ακόμη ούτε λυρική ποίηση ο ύτε δράμα· το αντίστοιχο πολίτευμα είναι η βασιλεία, η μοναρ­ χία, και το ιδ εώ δες ζω ής είναι ο ήρω ας στο πεδίο τη ς μάχης στη θάλασσ α ή στο χωράφι. Όταν έχουμε μεγάλη λυρική ποίηση δ εν υπάρχει πια έπος και δεν υπάρχει ακόμα δράμα. Το πολίτευμα γίνεται τυραννία και το ιδεώ δες ζω ής ποι­ κίλλει μετα ξύ το υ αθ λη τή , το υ συμποσιαοτή, το υ ανθρώπου τη ς μόδας, τη ς μουσικής κ.λπ. Όταν, τέλ ος, κυριαρχεί το δράμα (ιδ ιαίτερα η τραγωδία) δ εν έ ­ χουμε πια ο ύτε μεγάλο έπος ο ύτε μεγάλη λυρική ποίηση. Το αντίστοιχο πολί­ τευ μ α είναι η δημοκρατία και το κυρίαρχο ιδ εώ δες ζω ής είναι ο καλός κ' αγα­ θός πολίτης.

Ιη γλώοοα δεν την αντιμετωπίζω ως κώδικα επικοινωνίας και όργανο της φιλολογίας, αλλά πρωτίοτως ως φορέα αξιών

Η ελληνική γλώοοα, με ηλικία 5 .00 0 ετών, εξακολουθεί να διαδίδεται; Τι γίνεται οτο ε ­ ξωτερικό για τη διεθνοποίηση της γλώοοας μας; Έχετε αναπτύξει κάποιες οχετικες πρω­ τοβουλίες; Όπως το αίμα υπό μορφή εθελοντικής αιμοδοσίας είναι η γλώσσα το υ ανθρω ­ πισμού, έτσι και η γλώσσα είναι το αίμα το υ πολιτισμού. Στο βάθος, δηλαδή, α ­ ντηχεί εκείνος ο λόγος του Σολωμού από το Διάλογο: «μήγαρις έχω τίποτις ά λ ­ λο οτο νου μου πάρεξ γλώοσα και ελευθερ ία ;». Τη γλώσσα δεν την αντιμετω ­ πίζω ως κώδικα επικοινωνίας και όργανο τη ς φιλ ολογίας, αλ λά πρωτίστως ως φ ορέα αξιών. Ένας λαός, και εν προκειμένω ο ελληνικός, με τη γλώσσα και τη λογοτεχνία που δημιουργεί μ' αυτή, δείχνει την πραγματική το υ ιδιοσυστασία· και έχουμε να κάνουμε εδώ μ' ένα παγκόσμια μοναδικό φαινόμενο: ότι το αδιά-

57

σπαστό c o n tin u u m τ ο υ ελ λ η ν ισ μ ο ύ ο φ ε ίλ ε τ α ι π ρ ω τίσ τω ς σ τη χρήσ η τη ς γλώσσας από το πρώιμο μυκηναϊκό παρελθόν το υ ελληνισ μού μέχρι σ ήμερα, περίπου 5.00 0 χρόνια. Αυτά όλα αν εξα ρ τή τω ς από το σύσ τημα γραφ ής. Γιατί η αποκρυπτογράφηση τη ς Γραμμικής Β και η σύγχρονη έρ ευνα έδ ειξα ν ότι ελληνικά μιλούσ αν και οι Μυκηναίοι και οι Μ ινωίτες, αλλά όχι σε αλφαβητική γραφή.

Επειδή ο άνθρωπος δύοκολα μαθαίνιι και εύκολα ξεχνάει, χρειάζεται να επανέρχεται οτον μόνο συγγραφέα

0 Θουκυδίδης προόριζε το έργο του «κτήμα ες αεί χρήοθαι μάλλον ή αγώνισμα εις το παραχρήμ' ακούειν» ( 1 22). Στη σύγχρονη εποχή της «παγκοομιοποίηοης», με τις σύγ­ χρονες πολυπολιτιομικες κοινωνίες, πόοο αδήριτη είναι η ανάγκη να διδάσκονται και να γνωρίζουν καλά οι άνθρωποι την ουοία της ιστορίας, της πολιτικής και του πολέμου; Αυτά είναι δύο πράγματα. Ως προς το πρώτο έχω απαντήσει με το άρ θρ ο «0 Θουκυδίδης μεταμοντέρνος και σύγχρονος» στη Φ ιλολογική τη ς ΠΕΦ. Ως προς το δ εύ τερ ο παραθέτω τα εξή ς σύντομα: επειδή ο άνθρωπος δύσκολα μαθαίνει και εύκ ο λα ξεχ ν ά ει, χρειά ζετα ι να επ α νέρ χ εται σ τον μόνο σ υγγρ αφ έα όλω ν τω ν εποχών που δ ε διαψ εύοτηκε ποτέ, τον Θουκυδίδη. Ποια φ αίνεται να είναι οήμερα η διδακτική οημαοία για τους λαούς, και ιδ ιαίτερα για τον ελληνικό λαό, του αξιώματος του Θουκυδίδη ότι οι τύχες τω ν ανθρώπων και των λαώ ν επαναλαμβάνονται, διότι η φύοη των ανθρώπων παραμένει η ίδια;

όλων των εποχών

Ο Θουκυδίδης δικαιώ θηκε σε όλα μέχρι τώ ρα και μάλιστα τονίζοντας «τοιαύτα και παραπλήσια έσται έω ς αν αυτή η φύσις τω ν ανθρώπων η» (III, 82, 2), όπου

που δε διαψεύοτηκε

είχε προβλέψει και την πιθανή κάποτε δ υνατότητα αλλοίω σης τη ς ανθρώπινης φύσ ης με χημική-φ αρμακευτική, ψυχοτροπική ή γενετική παρέμβαση τη ς επι­ στήμης. Υποστηρίζει τη σπειροειδή εξέλ ιξη τη ς ιστορίας και δ έχεται ως βασικές

ποτέ, τον Θουκυδίδη

κινητήριες δυνάμεις το φόβο (δέος), το γόητρο (τιμή) και το κέρδος (ω φ έλεια). Μέχρι τώ ρα, παρά τις θρησκευτικές, κοινωνικές, ιστορικές και ά λ λ ες μεταβολές τω ν ανθρώπων και τω ν λαών, αυτά ποτέ δ εν διαψεύστηκαν. Ιδ ιαίτερα ο ε οχέση με τα θέμ α τα πολέμου, συμμαχιών, συνασπισμών και ηγεμονισμού. 0 Θου­ κυδίδης σ τά θ η κ ε δ άσ καλος όλω ν τω ν μεγ ά λω ν διανοητώ ν τη ς ισ τορίας και τω ν θεω ρητικώ ν τη ς ισχύος και το υ πολέμου, π.χ., του Μ ακιαβέλι, το υ Κλάουζεβιτς, του Μάο Τσε Τουνγκ κ.ά. Σε όλες τις εποχές, περισσότερο ή λιγότερο, ο επιστήμονας δεν μπορεί να ζει απομονω­ μένος από την κοινωνία και τα προβλήματά της. Εοάς τι οας προβληματίζει, τι σας α­ πελπίζει, τελικά τι οας κάνει αισιόδοξο από το οήμερα; Μ ε προβληματίζει διεθνώ ς η παγκοσμιοποίηση τη ς οικονομίας που τείνει να γί­ νει και παγκοσμιοποίηση τη ς εξου σ ίας και εθνικώ ς η μείω ση το υ πληθυσμού τη ς χώρας και η πορεία τω ν εθνικώ ν θεμάτω ν. Μ ε απ ογοητεύει η κοινωνική ανισότητα, η κυριαρχία τω ν ΜΜΕ και η άθλια κατά­ σταση στην παιδεία, ιδ ια ίτερα την ανώ τατη. Αντλώ αισιοδοξία από την πίστη ό­ τι η ελληνική ψυχή στηρίζεται σε γενετικές, αταβιστικές μνήμες από την κλασι­ κή αρχαιότητα και ότι μ ε α υ τές θα αντιμετωπίσει τα σοβαρά προβλήματα του λαού και το υ γένους, που είναι: α) η ακόμη τώ ρα αισθητή έλ λειψ η μια ς ο λ ό ­ κληρης γενιάς νέω ν αντρών και γυναικών που χάθηκαν στο Β' Παγκόσμιο Π όλε­ μο και την Αντίσταση. Ακόμη χωλαίνει η κοινωνία μας από την έλλειψ η τω ν κα­ λύ τερ ω ν έν θεν και έν θεν νέω ν που σ κοτώθηκαν ή κατέφ υγαν για πάντα στην εξορία, β) ότι το ελληνικό κεφ άλαιο, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού , δεν είναι πατριωτικό, γ) ότι ό λ ες οι εκπαιδευτικές μεταρρ υθμίσ εις απέτυχαν πατα­ γωδώς, ενώ μερικές έβλαψαν εσ κεμμένα, ιδ ια ίτερα το 19 76 με τη μείω ση της

58

διδασκαλίας τω ν αρχαίω ν στα σχολεία και το 1982 με την κατάργηση το υ πο­ λυτονικού. δ) ότι οι ανόητοι, ατάλαντοι και ημιμαθείς τη ς κοινωνίας είναι επίμονοι, εργατι­ κοί και φ ιλόδοξοι. Απόλυτη μετριοκρατία. Μ ιλή ο τι μας για τη θητεία οας ως καθηγητή οτην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. 0 χώρος της ερευνάς, της παραγωγής της γνώοης και της προόδου μπορεί να λειτουργεί αναοχετικά, καταπιεστικά, τυραννικά μερικές φορές; Ποιες είναι οι αιτίες; Αυτή είναι η πιο τρομακτική εμπειρία τη ς ζω ής μου και την έχω περιγράφει εκτενώ ς στο βιβλίο μου Τάζεις και Αταξίες (βλ. Κεφάλαιο «Πανεπιστημιακές τά ­ ξεις»). Μ ολα ταύτα, ως αντίδραση σ ε όλα τα αρνητικά στη χώρα μας και δ ιε ­ θνώς, στην κοινωνία και την παιδεία, φαίνεται ότι αχνοχαράζει μια πολυπολιτισμική αναγέννηση με εμπροσθοφ υλακή την κλασική ελληνική παιδεία και την πληροφορική. Αρχίζει να πραγματώ νεται η σύσταση το υ Γερμανού φυσικού ε ­ πιστήμονα και νομπελίστα Έ ντουρντ Βαϊτσέκερ Vorwaerts m it den Antiken! Εμπρός με το υ ς αρχαίους! Μιλήστε μας γιο τον λογοτέχνη Ανδρέα Παναγόπουλο. Διάβαοα το θηκα. Πώς μετουοιώ θηκε ο πόνος, η συμφορά, οε τέχνη;

Πρέπει

και ουγκινή-

Ως φ ιλόλογος και ως λογοτέχνης, δεν νομίζω ότι μέχρι τώ ρα έχω δώσει το κα­ λ ύ τερ ο έρ γο μου, ο ύ τε στην επιστήμη ο ύ τε στη λογοτεχνία. Ίσως στη δ ιδα­ σκαλία είναι πιο χειροπιαστά τα μέχρι τώ ρα απ οτελέσ ματα , αν κρίνω από το πλήθος, την έμπνευση και την πνευματική κινητοποίηση τω ν φ οιτητώ ν και τω ν νεότερ ω ν συνεργατώ ν μου. Ως προς τη λογοτεχνία έχω μαθητεύσ ει στην ποίη­ ση, στο διήγημα, στο δοκίμιο και εξα κολ ουθώ να εκ φ ράζομαι. Δεν έχω όμω ς αυταπάτες. Το Πρέπει που σας άρεσ ε είναι μία απόδειξη ότι τα βιωματικά στοι­ χεία τη ς λογοτεχνίας σ ε όλους όσοι γράφουν και σε μένα είναι τα γνησιότερα, γιατί σε αυτά η μετουσίωση του βιώ ματος και τη ς τραγικής αίσθησης τη ς ζω ής σε τέχνη, λογοτεχνία, είναι απ οτελεσ ματικότερη και όχι τόσ ο δύσκολα εφικτή όσο τα εγκεφ αλικά και συναισθηματικά θέματα. Όπως «και η οργή κάνει στίχους» (Ιουβενάλης) έτσι και η λύπη μπορεί να κάνει τέχνη, αν κάποιος είναι, παρά τη δυστυχία, ευδαίμω ν και έχει κάτι να πει και ξ έ ­ ρει πώς να το κάνει. Από τη ν ά λ λη μεριά, η επίγνωση τη ς πραγματικής αξίας και ο αυτοσαρκασμός γλιτώνει, όπως πρώτος είπ ε ο Τζορτζ Μπέρναρντ Ιο , ένα σοβαρό, υποτίθεται, άνθρωπο από τη γελοιοποίηση. Δεν πρέπει να παίρνουμε

Όλεςοιεκπαιδευτικές μιταρρυθμίοεις απετυχανπαταγωδώς, ενώμερικέςέβλαψαν εοκεμμένα

' πολύ στα σοβαρά τον εα υ τό μας. Τι άλλο οας ενδιαφέρει στα γράμματα και οτη ζωή; Πρώτον, η καλή μετάφ ρασ η έργω ν επιστήμης και λογοτεχνίας (έχω μ εταφ ρά­ σει τρία επιστημονικά και τρία λογοτεχνικά έργα) και, δ εύτερ ον , η εθελοντική αιμοδοσία ως έμπρακτος ανθρωπισμός. Ως προς το πρώτο έχω μεταφ ρά σ ει ανάμεσ α σ τ' ά λ λα το έβδ ομο βιβλίο του Θουκυδίδη, το De bello civili του Ιουλίου Καίσαρα, το Fuente Ovejuna (Η πηγή τω ν προβάτων) το υ Lope de Vega και τρ ία πολύ βασικά έρ γα για την αρχαία ' Ελλάδα: Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία το υ Antony Andrewes, Οικονομία και Κοι­ νωνία του Μ. I. Finley και Η Γένεση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (σε συνεργασία με την Ελένη Κόντη) το υ G. Forrest. Επίσης, την Ειρήνη το υ Αριστοφάνη και την

Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη. Ως προς το δ εύτερ ο, θα επαναλάβω τα λόγια του Γ. Σεφέρη: «Προτιμώ μια στά­ λα αίμα από ένα ποτήρι μελάνι». Το γιατί είναι αυτονόητο. □

59

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΔΡΕΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ Α. Α ΥΤ Ο Τ ΕΛΗ ΒΙΒΛΙ Α • Θουκυδίδης: Αιχμάλωτοι, όμηροι, εξόριστοι, φυγάδες και πρόσφυγες οτον Πελοποννηοιακό Πόλεμο, Αθήνα, εκδόοεις «Όμβρος», 1996.

• Thucydides: Captives and Hostages in the Peloponnesian War, Αθήνα, εκδόσεις «Γρηγόρης», 1978, Άμοτερπαμ, εκδόοεις «Hakkert», 1989.

• Θουκυδίδη Βιβλίο VII, Αθήνα, εκδόσεις «Καρδαμίτοα», 1996.

• Πλάτων και Κρήτη, Αθήνα, Ελληνική Ανθρωπιστική Εταιρεία, ί)ξ φιλόλογος, ωξ λογοτέχνης, fo νομίζω

1986, εκδόσεις

«Αίολος», 1995.

• Αριστοτέλης και Κρήτη,

Αθήνα, εκδόσεις «Καρδαμίτοα», 1987, εκδόσεις «Αίο­

λος», 1996.

ότι μέχρι τώρα έχω όωοει το καλύτερο

• Αριστοτέλους Αθηναίων Πολιτεία, Αθήνα, εκδόσεις «Αίολος», 1996.

• Ηφαιστίων ο Θηβαίος: Αποτελεσματικό (αρχαία ελληνική αστρολογία),

έργο μου, ούτε οτην

• Παλίμψηστα και άλλα (Κριτικό Κείμενα και Διακείμενα Αρχαία και Νέα),

Αθήνα,

εκδόσεις «Όμβρος», 1995.

επιοτήμη ούτε οτη

Αθήνα,

εκδόσεις «Παπαζήοης», 2000.

•

Τάξεις και αταξίες, Αθήνα, εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», 2000.

λογοτεχνία

Β . Δ Ο Κ Ι Μ Ι Α • Απόψεις (δοκίμια λογοτεχνίας

και τέχνης) Ηράκλειο, εκδόσεις «Χαλκιαδάκης»,

1970.

• Επιοημάνοεις (Αρχαιογνωστικά δοκίμια), Αθήνα, εκδόσεις «Καρδαμίτοα», 1984.

• Κριτικό και συγκριτικό (δοκίμια συγκριτικής φιλολογίας και λογοτεχνικής κριτι­ κής), Αθήνα, εκδόσεις «Αίολος», 1986, 1988.

• «Ειοέτι Φοίβος έχει καλύβην...», Αθήνα,

εκδόσεις «Νέα Σύνορα», 1995.

Γ . Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Ε Ι Σ • Γαίου Ιουλίου Καίοαρα: De Bello Civili (Α-Β),

Αθήνα, εκδόσεις «Βαγιονάκης»,

1965, 1967.

•A n to n y Andrewes, Αρχαία Ελληνική Κοινωνία,

Αθήνα, εκδόσεις Μ Ι ΕΤ, 1981,

1982, 1988.

• Μ. I. Finley, Οικονομία και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα (I),

Αθήνα, εκδόσεις

«Καρδαμίτοα», 1988.

• G. Forrest, Η γένεση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας

(μαζί με την Ελ. Κόντη), Αθή­

να, εκδόσεις «Παπαδήμα», 1994.

•

Lope de Vega, Fuente Ovejuna (Η πηγή των προβάτων),

Αθήνα, Φεστιβάλ Αθη­

νών, Αύγ. 1990 (αδημοοίευτο).

Δ .

Α Ρ Θ Ρ Α

Πάνω από 2 0 0 οε φιλολογικά περιοδικά, ελληνικό και ξένα, και οε λογοτεχνικά

διαβάζω, Λέζη, Δέντρο, Αρδην, Τρίτο Μάτι Καθημερινή, Βήμα, Νίκη κ.τ,λ.

περιοδικά, όπως π.χ. δες, όπωςπ.χ

60

και οε εφημερί­

Εκδόσεις 0

Ψ Υ Χ Ο ΓΙΟ Σ Ο καθρέφτης μιας ζωής

Στην έβδομη ναυτική περιπέτεια του Πάτρικ Ο ’ Μπράιαν, ο πλοίαρχος Τζακ Όμπρι οδηγεί τη φρεγάτα του σε κόσμους εξωτικής ομορφιάς, όπου οι πολιτικές ίντριγκες εναλλάσσονται μ ε τη

Ε3 Ν A,ΓΚ ΙΜ Π ιΧΦϋΥΖ ΜΑΧΦ

μαγεία της Ανατολής.

Το πιο ολοκληρωμένο μυθιστόρημα του Ναγκίμπ Μαχφοΰζ. Ο καθηγητής Ακλ, λαμπρή προσωπικότητα, ο Άχμαντ, ο πρώιμα μυημένος στα μυστήρια της ζωής έφηβος και η Αμάνι με την προχωρημένη ερωτική συμπεριφορά, είναι μερικοί μόνο από τους χαρακτήρες που σκιαγραφούνται σ ' ένα συγκλονιστικό όσο και αξεπέραστο βιβλίο. Ο Λατούρ, γιος ενός δραπέτη φυλακών και μιας αινιγματικής γυναίκας, αποφασίζει να μετακομίσει στο Παρίσι. Ελάχιστες αποσκευές του,

W Η Smith Thumping Good Read

ΝΙΚΟΛΑΪ ΦΡΟΜΠΕΝΙΟΥΣ

Ανατομία μιας ζωής

ένας κατάλογος με ονόματα

Ο Μπεν, δικηγόρος της Γουόλ Στριτ και ερασιτέχνης φωτογράφος,

και ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: έχει γεννηθεί χω ρίς την αίσθηση

βρίσκεται σε αδιέξοδο. Όταν ανακαλύπτει ότι η γυναίκα του τον απατά, αποφασίζει να δράσει. Αλλά οι εξελίξεις είναι απρόβλεπτες, σαν ένα τεράστιο ντόμινο

Η ιστορία του υπηρέτη του Μαρκήσιου ντε Σαντ.

που δεν μπορεί κανείς να σταματήσει...

γ ι α α ν α γ ν ώ σ τ ε ς μ ε α π α ιτ ή σ ε ις Μαυρομιχάλη 1, 106 79 Α θήνα· Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Βιβλίου) 105 59 Αθήνα Τηλ.:3302234-6. 3618654 Fax.:3302098 · http:www.psichogios.gr Η e-mail:psicho@otenet.gr

η

τα

π \ /

ριρλ ια

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Παρουσιάσεις:

Κριτικές:

ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ Ο δαίμων του Αϊνοτάιν.

ΑΓΓΕΛΟΙ I. ΒΛΑΧΟΣ Βίος και πολιτεία

Αιτιότητα και τοπικότητα στη φυσική...........88

του Ανδρέα Ρουσάνου

64

ΜΑΝΟΙΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Ιστορία ευνούχου

.......67

MALCOLM PAYNE Χύγχρονη θεωρία της κοινωνικής ε

ρ

γ

α

σ

ί α

ς

89

ΦΟΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ Εγώ, η Μάρθα Φρόυντ ... 70 ΝΙΚΗ ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Απόντος ...................................... 73

του παραλήπτου

Κριτική:

Παρουοιάοκις:

ΠΗΤΕΡΜΠΑΛΑΚΙΑΝ Το μαύρο σκυλί της μοίρας ...91

ΤΑΚΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣ0Π0ΥΛ0Σ Ιστορία δίχως τέλος ..... 76 ΟΛΓΑ ΧΑΝΤΖΗ Ανάλαφρη οαν αθώα

........... 77

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΞΕΝΟΦΟΝ I. ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ Η αναθεώρηση του ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

|

Συντάγματος I. Μεθοδολογικά θεμέλια

Κριτικές:

H0N0REDE BALZAC Ο Οίκος Νυσενζέν CARLOS FUENTES Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους

94

78 Μ ΑΡΤΥΡΙΑ ............... 80

ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ Η θηριωδία των ναζί στην

Παρουοιάοεις:

ΛΙΑΝΓΚ Η γυναίκα του χασάπη

Ελλάδα: Το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων

......... 84

95

ΝΑΝΤΙΝ ΓΚΟΡΝΤΙΜΕΡ Το όπλο του σπιτιού............. 85 ΡΕΝΕ ΦΡΕΝΙ Εκεί που χάνονται οι άντρες

I

... 86

—

Ί

Παρουσίαση:

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΗΛΙ0Π0ΥΛ0Σ Έτοιμος από καιρό............96

I

“ "■ » >

I

Παρουσίαση:

ΖΙΝΤ, ΜΠΟΝΤΛΑΙΡ, ΒΑΛΕΡΥ Προς νέους

Παρουσίαση:

συγγραφείς και μεταφραστές........................87

ΡΑΪΝΧΑΡΝΤ ΓΙΟΥΝΓΚ Το Μικρό Όχι! ................... 97

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Άνθρωποι ανεπίδεκτοι το υ Γ ΙΩ Ρ ΓΟ Υ ΒΕΗ

ΑΓΓΕΛΟΣ Σ. ΒΛΑΧΟΣ

Β ίο ς κ α ι π ο λ ιτ ε ία τ ο υ Α ν δ ρ ε α Ρουσάνου

k

Αγγελος Σ. Βλάχος

Αθήνα, Ωκιανίδα, 2000 Σελ. 312

Βίος και πολιτεία Η τετελεσμένη και ανεκδοιολογικά γνωστή ιστορία πρέπει ν' αποτεήέσει για μας αντικείμενο πλήρους εμπειρίας. ΖανΠολΣάρτρ (19561

του Ανδρέα Ρουσάνου

ο κεντρικό πρόσωπο του τελευταίου μυθιστο­ ρήματος του Αγγέλου Σ. Βλάχου είναι ένας πείσμων, φίλαυτος ευπατρίδης που επιθυμεί διακαώς να διορθώσει, να σώσει, ει δυνατόν, τον κόσμο δημοοιογραφώντας. Το ασίγαστο εγώ, προβάλλοντας στην προκειμένη περίπτωση τον ενδημικό νιτσεϊσμό του σε απόλυτη μορφή, προ­ σπαθεί ταυτόχρονα να επιβάλει πάση θυσία τους κανόνες του δικού του σκληρού, ιδιαίτερα επικίν­ δυνου παιχνιδιού.

Τ

νατροφή των τριών παιδιών του, συνευρίσκεται κατά καιρούς με πόρνες, δεν αφήνει ανεκμετάλ­

'Ενα εύληπτο, χρηοτικό

λευτη την ευκαιρία σύναψης δεσμού με μία ξεπε­ σμένη, ελκυστική αλλοδαπή, ερωτοτροπεί στις ε ­

εγχειρίδιο εθνικών ανατάσεων

σχατιές του βίου του με την οικόσιτη νοσοκόμα του, ενώ σαρκάζει διαρκώς την πολύφερνη Ειρή­ νη Βερσή, καθ' υπερβολήν πτωχή τω πνεύματι, δεύτερη σύζυγό του. Προφανώς αγνωστικιστής, προσπαθεί να τηρήσει την «πολύ παλαιό παράδο­ ση των Ρουσάνων», την οποία συναποτελούν «η εντιμότης, η πνευματική ευθύτης, θάρρος και κα­ θήκον, όσο βαρύ κι αν είναι» (βλ. σελ. 274 επ.). Αν και δηλώνει βενιζελικός στην αρχή του ταραγμέ-

και τραγικών λαθών Ο σκωπχικός Ανδρέας Ρουοάνος, ένας πεπαιδευ­ μένος γόνος γκαγκαραίων, κρυφός και μικρόψυχος (βλ., π.χ., σελ. 293), ταξιδεύει σπάνια, παντρεύε­ ται δύο φορές, ασχολείται ηλημμελώς με την α­

64

νου αυτού αιώνα, περνά με σχετική ευκολία στο στρατόπεδο των αδιάλλακτων αντιβενιζελικών, καταλήγει στη συνέχεια θερμός υποστηρικτής της 4ης Αυγούστου, για να δολοφονηθεί τελείως συμπτωματικά, εν ψυχρώ, από τον ανυποψίαστο νό­ θο γιο του, τον Ανδρέα Κορτζή, στρατολογημένο από τον Άρη Βελουχιώτη. Ένας ακόμη Οιδίπους σκοτώνει, εν αγνοία του πάντα, τον Λάιό του.

0 Ανδρέας Ρουσάνος διαθέτει εντούτοις ένα σπά­ νιο ομολογουμένως χάρισμα: προαισθάνεται πλή­ ρως κάτι που δεν μπορούν καν να υποπτευθούν οι άλλοι: τα μέλλοντα γενέσθαι. Είναι, δηλαδή, μία αρσενική Κασσάνδρα, την οποία λίγοι συνήθως παίρνουν εγκαίρως στα σοβαρά. Ένα μεγάλο μέ-

0 πολύπλευρος, ρεών λόγος του Ά. Βλάχου ράς προοφέρει και πάλι οήρερα την ευκαιρία να εντρυφήοουρε ο' εκείνα τα κρίοψα γεγονότα του 20ού αιώνα που προοόιόριοαν την πορεία της χώρας ρας

ρος του μυθιστορήματος συνιστά επαλήθευση των ζοφερών προβλέψεων του ανήσυχου εκδότη της Ημέρας, της εφ ημερ ίδ ας δηλαδή που ο Ανδρέας Ρουσάνος θεωρούσε τη «μεγάλη και μό­ νιμη επιτυχία της ζωής του, που του έδινε τόση ι­ κανοποίηση, που κατήντησε να την θεωρεί έρωτά του, να την αγαπάει και να την περιφρονεί ήίγο, σαν να ήταν γυναίκα» (βλ. τη διαφωτιστική τελευ­ ταία παράγραφο της σελ. 87). Η σχεδόν μανική έκδοση της εφημερίδας, το κύ­ ριο άρθρο-φετίχ, πιστοποιεί με παραστατικό τρό­ πο την ανίατη νεύρωση του Ανδρέα Ρουσάνου να γράψει ιστορία, να δια-γράψει, να υπερβεί δηλαδή τα φαινόμενα, τις σκιές της πλατωνικής σπηλιάς.

0 εκδότης υηοστασιοποιεί τη Μοίρα, γνωρίζοντας καλά ότι η ανθρώπινη κωμωδία επαναλαμβάνει σταθερά ομόκεντρους κύκλους. Η αβελτηρία της ανθρώπινης ύπαρξης υπαγορεύει το μεγαλύτερο

τμήμα της αναπόφευκτης πτώσης της. 0 παντο­ γνώστης αφηγητής του βίου και της πολιτείας του τυπικού αυτού κληρωτού της εποχής του, του Ανδρέα Ρουσάνου, καταθέτει με υποδειγματική παρρησία, στη σελ. 222, την οριακή διαπίστωση της μαζικής πλέον παράνοιας: «Έρχονται στιγμές στην ιστορία των Εήήήνων οι οποίες δημιουργούν την εντύπωση ότι κάποια υπερκόσμια εξουσία έχει προκηρύξει ηρωτάθήημα ηαθών μεταξύ των εήήήνων, ποήιτικών και ιθυνόντων, και τότε όήοι, ταγοί, ηοήιτικοί και ιθύνοντες, σέρνουν τον χορό». Τα υπόλοιπα είναι έργο ασφαλώς της Αληκτούς, της Τισιφόνης και της Μέγαιρας, των τριών Ερινύων, που παρακολουθούν από κοντά τις ημέρες και τα πάθη του άχθους αρούρης.

0 πολύπλερος, ρέων λόγος του Αγγέλου Σ. Βλά­ χου μάς προσφέρει και πάλι σήμερα την ευκαιρία να εντρυφήσουμε σ' εκείνα τα κρίσιμα γεγονότα του 20ού αιώνα που προσδιόρισαν την πορεία της χώρας μας. Απ' αυτή την άποψη, το βιβλίο του εί­ ναι ένα εύληπτο, χρηστικό εγχειρίδιο εθνικών α­ νατάσεων και τραγικών λαθών. Στο βαθμό μάλι­ στα ηου ο διχασμός του 1915-1920, όπως ισχυρί­ ζεται άλλωστε και ο ίδιος, δεν έχει βρει αντίκρι­ σμα στη λογοτεχνία (βλ. περιοδικό Η Λέξη, τεύχος 155, σ ε λ . 85) τότε ο Β ίος και η ποήιτεία του Ανδρέα Ρουσάνου μπορεί να θεωρηθεί το έναυσμα της δημιουργικής προσέγγισης και αυτής της περιόδου, μεταξύ των άλλων. Η διαβρωτική ειρωνεία του ενδοκειμενικού παρατηρητή-κριτικού συμβάλλει αποφασιστικά στην ο­ λοκλήρωση της μυθιστορηματικής διαλεκτικής: τί­ ποτα δε θα μείνει όρθιο τελικά, αν και έχουν επι­ στρατευτεί ορισμένες στιγμές η αιδώς και η δίκη σύμφωνα με τη ρήση του Ευριπίδη «ο μη μετέχων αιδούς και δίκης νόσος πόλεως»: οι αδερφοφάδες γράφουν-εκτελούν τον επίλογο του βιβλίου. Μά­ ταια θα προσπαθήσει να διερμηνεύσει κανείς τα αίτια και τα αιτιατά αυτής της ξέφρενης, αλλο­ πρόσαλλης πορείας, να καταλήξει σε συμπερά­ σματα, να υπογραμμίσει έστω ορισμένα μηνύμα­ τα. Η ιστορία παραμένει εν πολλοίς γρίφος. Να θυμηθούμε εδώ τον καίριο αφορισμό του μοναχι­ κού εκείνου του στοχαστή της Φρανκφούρτης, του Αρθούρου Σοπενχάουερ: «Αν ψάχνεις να βρεις ένα νόημα στην ιστορία, είναι σαν να κοιτάς τα σύννεφα. Στα σύννεφα βλέπεις σχήματα που μοι­ άζουν με λιοντάρια, με βουνά, με λίμνες, με θά­ λασσες. Είναι σχήματα αυθαίρετα, κατά τον ίδιο τρόπο που είναι αυθαίρετη και η ιστορία. Βλέπω

Τα έργα του Φρίντριχ Νίτσε σε καινούρια μετάφραση του Ζήση Σαρίκα • Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων - Αντίχριστος Ίδε ο άνθρωπος • Η θέληση για δύναμη • Τζέρυ Μπράουν Η άλλη Αμερική • Καρλ Πολόνυι Ο μεγάλος μετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ Η ιστορία των ουτοπιών • Μαρία Λουίζα Μπερνέρι Περιήγηση στην Ουτοπία • Μάρτιν Μπούμπερ Μονοπάτια στην Ουτοπία • Ζαν Μπωντριγιάρ Η καταναλωτική κοινωνία • Πωλ Βιριλιό Η πληροφορική βόμβα • Στέφανος Μπαλής Μαθηματικά και ποίηση • Χριστίνα Φλόκα Η φαρμακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη • Μωυσής Μιχαήλ Μπουρλάς Ελληνας, Εβραίος και αριστερός • Μαρκ Φερρό Η ιστορία υπό επιτήρηση • Πάτρικ Μπράντλιτζερ Αρτος και θεάματα • Χάννα Άρεντ Για την επανάσταση Ανθρωποι σε ζοφερούς καιρούς • Νικόλαος Μουτσόπουλος Διαδρομήαυτογνωσίας. Τα χρόνιατης παιδείας • Χρίστος Τσολάκης Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική • Γιώργος Χουρμουζιάδης Λόγια από χώμα • Ετέλ Αντνάν Περί πόλεων και γυναικών • Εντουάρ Ντυζαρντέν Εδρεψε δάφνες • Λώρενς Στερν Αισθηματικό ταξίδι • Τόμος Μπέρνχαρντ Οι Φτηνοφαγάδες • Άνα Νόθακ Οι ατυχίες της ψυχής • Γιαν Νέρουντα Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Ιθάν Ίλλιτς Για τις ανάγκες του ανθρώπου σήμερα • Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου Επιλογές και σύνολα. Ποιήματα (1965-1995) Δοκίμια και δοκιμασίες

37003 Σκόπελος

Τηλ. 0424-23277,23283 031-263363

την ιστορία σαν ένα μεγάλο όνειρο, που όμως δεν το ονειρεύεται κανείς. Είναι σαν όνειρο που ονει­ ρεύεται τον εαυτό του. Ίσως όμως δεν έχει προο­ ρισμό...». Από την άποψη αυτή, ο Ανδρέας Ρουσάνος δεν είναι μόνο ο κληρωτός-θύμα του καιρού του αλλά και ο εφιάλτης, όνειρο δυσοίωνο κι επί­ μονο μιας γενικότερης αυτοκαταστροφής: το '22 είναι το επιστέγασμα μιας απαράδεκτης σειράς λαθών, όπως και ο εμφύλιος δύο δεκαετίες περί­ που μετά, κ.ο.κ. Η ενισχυμένη αριστοτελική αλήθεια «όμοια ως επί το πολύ τα μέλλοντα τοις γεγόνοσιν» καθορίζει ε ­ δώ τον κειμενικό πυρήνα των αναφορών και αυτο­ αναφορών: τραγικό «παρελθόν» και ακρωτηρια­ σμένο «νυν» ενοποιούνται. Αυτή είναι η ειρωνεία της ιστορικής διαδοχής, σύμφωνα με τον Άγγελο Σ. Βλάχο. Δημοτικοί και δημοτικοφανείς τύποι συνυπάρχουν με λιγότερο εύχρηστες ή και απαρχαιωμένες ενίο­ τε λέξεις, όπως φερ' ειπείν: «αψικορία», «νεήλυδες», «νεφελοβάμων», «άταρο» πλάσμα και «βρένθος», που απαντούν η καθεμία δύο τουλάχιστον φορές. Η πρόθεση του συγγραφέα είναι και εδώ εύλογη: η γλωσσική ποικιλία συγκρατεί την ποικι­ λία των εποχών και μαζί μ' αυτή τη διαχρονικότητα των εθνικών παραλογισμών. Το «σύνδρομο του Αγησιλάου», ο οποίος ανακαλείται από τη Μικρά Ασία στη Σπάρτη, παρά τη νικηφόρο εκεί προέλα­ σή του, λόγω ακριβώς πολιτικών ερίδων του εθνι­ κού του κέντρου, επανεμφανίζεται το 1922, με α­ κόμη μεγαλύτερη ένταση: η τραγωδία της Σμύρ­ νης και η αμφιλεγόμενη Δίκη των Έξι είναι αναπό­ σπαστα κεφάλαια του ίδιου (σκοτεινού) βιβλίου των Ελλήνων. Η απογείωση του Ανδρέα Ρουσάνου είναι μ' άλλα λόγια η προετοιμασία της τελε­ σίδικης ανατροπής του: η ειρωνεία της μοιραίας πτώσης του αντιστοιχεί στον παρατεταμένο μετε­ ωρισμό της ευάλωτης δημοκρατίας που τον γέν­ νησε. Όπως κάθε χάρτης είναι μία μόνο εκδοχή της αλή­ θειας, έτσι και ο χάρτης των ατομικών και των φυ­ λετικών παθών είναι μόνο μία παραλλαγή της μυ­ θιστορηματικής αλήθειας. Η σημερινή πρόταση του Αγγέλου Σ. Βλάχου εντάσσεται στις ουσιαστι­ κές παραλλαγές αυτού του είδους. □

Έρωτας και εξουσία της Α Λ Κ Η Σ Τ ΙΣ Σ Ο Υ Λ Ο Γ ΙΑ Ν Ν Η

t

Μ ΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

J

Ισ το ρ ία ε υ ν ο ύ χ ο υ

■ Αθήνα, Πατάκης, 1999 ■ 1 Σ ελ.256 Μόνος Κοντολέων, για περισσότερο από τριά­ ντα χρόνια, αποδεικνύει τη σχέση του αφενός με συγκεκριμένες, ενδιαφέρουσες πλευρές της λεγόμενης αντικειμενικής πραγματικότητας και αφετέρου με τη βιωματική/ρεαλιστική πλευρά της γλώσσας, όπως αποτυπώνεται στα ποικιλό­ μορφα κείμενά του. Τα σημαινόμενα των κειμένων αυτών, καλώς διατεταγμένα σε επίπεδο δήλω­ σης, προσδιορίζουν αξιοσημείωτη θεματική δομή και διεκπεραιώνουν απρόσκοπτη αφηγηματική ροή. Με τον τρόπο αυτό, ο Κοντολέων συνέθεσε σταδιακά μια παραστατική τοιχογραφία συγκεκρι­ μένων κειμενικών χαρακτήρων (εν οις και το κειμενικό Εγώ του συγγραφέα) και γεγονότων, ανα­ πτυγμένη κατά παράταξη και κατά μέτωπο, που α­ ποδίδει τη διαδικασία πρόσληψης και κριτικής α-

0

0 Μ. Κοντολεων προτείνει μια ενόιαφερουοα διατύπωση για την από\υτη έποια της εξουσίας ποτύπωσης του εξωτερικού κόσμου σύμφωνα με την αντίληψη και τα δεδομένα του εσωτερικού κόσμου του συγγραφέα. Το τελευταίο βιβλίο του Κοντολέων με τον τίτλο Ιστορία ευνούχου αντιπροσωπεύει ένα εντυπω­ σιακά προωθημένο στάδιο στη λογοτεχνική παρα­ γωγή του συγγραφέα. Πρωτίστως, έχουμε εδώ έ ­ να ιδιαιτέρως ενδιαφέρον παράδειγμα λογοτε­ χνίας που βασίζεται στην ανάπτυξη θεμάτων γενι­ κού χαρακτήρα και γενικής εφαρμογής, δηλαδή παράδειγμα θεματικής ή γενικής λογοτεχνίας,

πράγμα για το οποίο προειδοποιεί η έλλειψη ορι­ στικού άρθρου (παντελής έλλειψη άρθρου, γενι­ κώς) στον τίτλο του βιβλίου Ιστορία ευνούχου. Ευνούχος είναι ακριβώς ο κεντρικός, ευρηματικός και πλεονεκτικός χαρακτήρας του βιβλίου που ε ­ λέγχει την αφηγηματική ροή σε πρώτο πρόσωπο, αλλά σ' αυτό το ζήτημα θα επανέλθω. Ως βασικό θέμα του βιβλίου αναγνωρίζεται καταρχήν η αμφίδρομη σχέση εξουσία-έρωτας που προσδιορίζει την οργάνωση του κειμένου στο επί­ πεδο δήλωσης. Στο βιβλίο αναγνωρίζεται σαφώς και ένα δεύτερο, εξίσου βασικό και κατά τη γνώμη μου ουοιαστικότερο θέμα, που είναι η μόνωση του ατόμου, και προσδιορίζει την οργάνωση του κειμένου σε ένα βαθύτερο επίπεδο συνδήλωσης. Φορέας των σημαινόμενων τόσο στο επίπεδο της δήλωσης όσο και στο επίπεδο της συνδήλωσης είναι ο χαρακτήρας ευνούχος, ως δείξη-άξονας που προσδιορίζει τη θεματική ανάπτυξη του βιβλί­

67

ου, συνεπικουρούμενος και από ποικίλους περιφε­ ρειακούς χαρακτήρες, οι οποίοι πάντως δεν έχουν αυτοδύναμη κειμενική υπόσταση, αλλά διηθού­ νται μέσα από την οπτική του ευνούχου.

εξωτερική/δημόσια εικόνα του (βλ. ιδιαιτέρως σελ. 241, 251). Είναι σαφές ότι η σύνθεση αυτού του σημασιολογικού συστήματος προσδιορίζεται και δεσμεύεται

Το σημαινόμενο που αντιστοιχεί στη λέξη-σημαίνον ευνούχος ισχύει σε κυριολεκτική και σε μετα­ φορική έννοια, καθώς στον προσδιορισμό αυτού συμβάλλουν παράγοντες εξωτερικοί=το περιβάλ­ λον, και εσωτερικοί=το άτομο. Οι παράγοντες αυ­ τοί οδηγούν στη μόνωση του ατόμου. Αντίδραση

από την άνευ όρων, απόλυτη βούληση του ατό­ μου, έτσι όπως προσωποποιείται από την κειμενική παρουσία και συμπεριφορά του ευνούχου ως απόλυτου κυρίαρχου του κειμενικού κόσμου του συγγραφέα, παρά τις συχνότατα βίαιες αντιδρά­ σεις των λοιπών παραγόντων αυτού του κόσμου. Αυτή ακριβώς την κειμενική παρουσία/συμπεριφορά του ευνούχου αποτυπώνει ένας λόγος σε πρώτο πρόσωπο, βαθύτατα εσωτερικός με την έννοια ότι απηχεί τη λεπτομερέστατη μέχρι τα βα­ θύτερα στρώματα και μέχρι τις βαθύτερες πτυχές οπτική του ευνούχου, που χαρακτηρίζεται από την οικονομία λόγου προς εαυτόν ακόμα και όταν ε ­ πεμβαίνει λόγος σε δεύτερο πρόσωπο, ή ακόμα και όταν υπερισχύει η τριτοπρόσωπη «αντικειμενι­ κή» αφήγηση κειμενικών γεγονότων, και που δια­ φοροποιείται από τον εσωτερικό μονόλογο δεδο­ μένου ότι προσδιορίζεται από λογική και νηφαλιό­ τητα ακόμα και όταν συμπίπτει με την καταιγιστική ροή συνειδησιακού υλικού. Σ' αυτό το πλαίσιο πα­ ρεμβαίνουν συχνά δείξεις για την αυτο-αναφορικότητα της γραφής, οι οποίες (α) προωθούν την εξέλιξη της ρυθμικής ροής του κειμένου και (β) προσδιορίζουν το κλίμα που οδηγεί στην οργάνω­ ση των σημαινόμενων που αφορούν σε μια δυνα­ μική έννοια θανάτου ως βαθύτατης αίσθησης του τέλους, αλλά και ως έκφρασης της απόλυτης όσο και ύστατης εξουσίας του ατόμου επί εαυτού και

Ως βασικό θέμα του βιβ\ίου αναγνωρίζεται καταρχήν η αμφίόρομη οχεοη εξουοία-ερωτας στη μόνωση είναι η εξουσία, όπως μάλιστα υπο­ στηρίζεται και από τη γνώση (πβ. τον περιφερεια­ κό χαρακτήρα Ηλιόδωρο και τη βιβλιοθήκη του, 190). Άτομο και εξουσία συνθέτουν μία αμφοτε­ ροβαρή σχέση, όπως σαφώς αναγνωρίζεται στο βιβλίο. Στην πραγματικότητα ο Κοντολέων προτεί­ νει μια ενδιαφέρουσα διατύπωση για την απόλυτη έννοια της εξουσίας, στο πλαίσιο της οποίας τα ό­ ρια μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου της ε ­ ξουσίας είναι δυσδιάκριτα και συχνά φαίνεται να έχουν μετακινηθεί υπέρ του ενός ή του άλλου πα­ ράγοντα, σύμφωνα με την εστίαση του μηνύμα­ τος του συγγραφέα. Υπ' αυτούς τους όρους, παραπλήρωμα του σημαινόμενου εξουσία αποτελεί το σημαινόμενο έρω­ τας (μάλλον ως διφυές έρωτας/αγάπη), επίσης σε απόλυτη έννοια, ως «πεμπτουσία της ηγεμονίας» (βλ. σελ. 64). Η εξέλιξη της συλλογιστικής του συγγραφέα στο βιβλίο, και επάνω σε μια σύνθετη πρισματική βά­ ση, καταλήγει στο διαχρονικό, διακειμενικό, στα­ θερό μέγεθος θάνατος, ως την υπέρτατη δείξη ε ­ ξουσίας του ατόμου επί εαυτού και επί του περι­ βάλλοντος. Σ' αυτό το πλαίσιο ο Κοντολέων ε ­ μπλέκει τόσο την έννοια του φόνου όσο και την έννοια της αυτοκτονίας - αυτή την τελευταία στη δυναμική της διάσταση, ως την απόλυτη εξουσία του ατόμου επί εαυτού καθ' υπέρβαση όλων των εξωτερικών παραγόντων που προσδιορίζουν την

68

επί του περιβάλλοντος, δηλαδή ως έκφρασης της οριστικά απόλυτης βούλησης του ατόμου, και με τον τρόπο αυτό (γ) παρέχουν ένα ενδιαφέρον πε­ ριεχόμενο στην έννοια της μετα-ζωής - με άλλα λόγια, και πάλι η απόλυτη βούληση ή δυναμική του ατόμου καθ' υπέρβαση όλων των συμβατικών ορίων του. Αυτός ο σύνθετος εσωτερικός λόγος παρακολου­ θεί τη ροή ενός εσωτερικού, προσωπικού, χωρίς συγκεκριμένες ιστορικές δείξεις χρόνου, ομολό­ γου προς τον κειμενικό, επίσης χωρίς συγκεκριμέ­ νες ιστορικές δείξεις, κόσμο. Το «ιστορικό» υπόβα­ θρο του κειμενικού χωροχρόνου αποτελεί αόρι­ στη «ανάμνηση» παλαιοτέρων ιστορικών εποχών και λειτουργεί ως σταθερό έρεισμα των κειμενικών καταστάσεων του συγγραφέα. Αυτά τα δεδο­ μένα αντιπροσωπεύουν ένα ακόμα τεκμήριο θε­ ματικής ή γενικής τεχνολογίας.

ως συνόλου) επίπεδο, διεκπεραιώνει ο ρέων, υ­

Ως ερείσματα του κειμένου λειτουργούν επίσης και ορισμένα παραθέματα από έργα των Κ. Π. Καβάφη (βλ. σ ελ. 122, 126-7), Κ. Καρυωτάκη (βλ, σελ, 189), Ευριπίδη (βλ. σελ. 221-2), Σέξπιρ (βλ.

ψηλής αισθητικής ποιότητας, ρεαλιστικός λόγος του συγγραφέα, που προσδιορίζουν ιδιαιτέρως η περιορισμένη χρήση της μεταφοράς και η ευρεία

σελ. 223-4), Γ. Χορτάτζη (βλ. σελ. 225), Τ. Ουίλιαμς (βλ. σελ. 297), Α. Τσέχοφ (βλ. σελ. 228), Α.

χρήση της περιφραστικής διατύπωσης που δηλώ­ νει πλεοναστική χρήση της γλώσσας.

Στρίντμπεργκ (βλ. σελ. 232-3), αλλά και από το Άσμα Ασμάτων (βλ. σελ. 229-231), που αντιπρο­ σωπεύουν τα διακείμενα του συγγραφέα και εξα­ σφαλίζουν γνωστική και ταυτόχρονα αισθητική τεκμηρίωση των σημαινόμενων του βιβλίου, ενώ παράλληλα ισχύουν και ως πραγματικά στοιχεία (pragmatics) που συνδέουν τον κειμενικό κόσμο του συγγραφέα με την αντικειμενική πραγματικό­

Το παρόν βιβλίο, ως εκ της θεματικής οργάνωσής του, θα απαιτούσε κυριαρχική εμπλοκή του ιδιαι­ τέρως πλεονεκτικού σημασιοσυντακτικού φαινο­ μένου της μεταφοράς και κατεξοχήν οικονομική χρήση της γλώσσας, που θα είχαν αποτελέσμα

τητα. Όλο αυτό το σύνθετο πληροφοριακό υλικό σε α­ τομικό (=η διάπλαση και αποτύπωση του χαρα­ κτήρα του ευνούχου και των άλλων χαρακτήρων) και σε γενικό (=η θεματική ανάπτυξη του βιβλίου

ρίσουμε ότι το βιβλίο αυτό του Κοντολέων αντι­

(α) ένα «κλειστό» κείμενο, και επομένως (β) πολ­ λαπλές αναγνώσεις, δηλαδή εντέλει τη δημιουρ­ γική ανάγνωση. Εντούτοις, θα πρέπει να αναγνω­ προσωπεύει ένα σημαντικό γεγονός όχι μόνο στην προσωπική παραγωγή του συγγραφέα, αλλά και στο ευρύ πεδίο της σύγχρονης ελληνικής γραμ­ ματολογίας.

□

0 Μανος ΚοντοΑεων

γράφει για το βιβλίο του Ιοτορια ευνουχου 0 Έλενος, ο ήρωας του τελευταίου μου μυθιστορήματος, βιάστηκε όταν ήταν παιδί και ευνουχίστηκε οτα χρόνια της εφηβείας του από την εξουαία, που ήθελε με αυτό τον τρόπο να τον μετατρέψει αε οκλάβο της. Αυτός απέδρασε και αποφάσισε να γίνει από δούλος ηγέτης. Γ\α να το πετύχει, μόνος του πλέον, ευνούχισε την ίδια του την ψυχή. Η ιοτορια του, λοιπόν, είναι μια ιστορία υποταγής του πάθους του έρωτα οτον προγραμμα­ τισμό της εξουσίας - μια «Ιστορία ευνούχου». Ιοτορια, τελικά, διαχρονική, μιας και πάπα η ψυχρότητα του άρχοπα πνίγει τον αυθορ­ μητισμό της αγάπης... Αλλά και πάπα έρχεται η κάθαρση - τα πάθη απαιτούν να ακου­ στεί η φωνή τους. Και εκδικούπαι τη φίμωσή τους. Κάπως έται μπορώ να αφηγηθώ, σε γενικές πάπα γραμμές, το μεδούλι μιας ιστορίας που χρειάστηκα κάμποσο χρόνια για να τη μετατρέψω αε μυθιοτόρημα. Όοο καιρό έγραφα την Ιοτορια Ευνούχου με διακατείχε ένας θυμός. 0 θυμός απέναπι οε ό, τι επιβάλλει τη σιωπή του σώματος για να ακουστούν οι τριγμοί των ξύλινων μελών της μαριονέτας. Πιστεύω στον έρωτα, πιστεύω στα πάθη και στα λάθη του. Περιγράφοπας τα έργα και τις ημέρες ενός ανθρώπου που οι άλλοι του στέρησαν τη δυνατότητα να εκφράξει τον ερωτισμό του, ενώ ο ίδιος επέβαλε οτον εαυτό του τη θεωρητικοποίηοη της μη συμμετοχής οτα πάθη, οτην ουοία έγραφα έναν ύμνο οτις κραυγές, τις οιωπές και τις οαμές του έρωτα. Τα χρόνια που ο 'Ελενος ηγεμόνευσε δεν αναφέροπαι με σαφήνεια στο έργο, όπως επίσης και η χώρα που υπήρξε ο άρχοπάς της, ούτε κι αυτή μνημονεύεται με ααφήνεια. Ηθελημένη, εκ μέρους μου, επιλογή. Η πάλη ανάμεσα οτην επιβολή που επιζητεί η εξουσία και οτην ελευθερία που αναζητεί ο έρωτας δεν έχει χρονικά και γεωγραφικά όρια... Λοιπόν, έγραψα ένα μυθιστόρημα πολιτικό ή ερωτικό; Η απάπηαη ας δοθεί από τον αναγνώστη. Εγώ μένω με την άποψη πως η πιο επαναστατική πράξη είναι να αφεθείς στην εξουαία του έρωτα.

69

Η ζωή ονειρεύεται το θάνατο το υ ΚΟΣΤΑ Κ Α ΛΗΜ Ε ΡΗ

ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ

i

Ε γώ , η Μ ά ρ θ α φ ρ ό υ ν τ

Αθήνα, Καστανιώτης, 2000 Σελ. 243

Ί I ρθε η ώρα κι η ώρα είναι τώρα» γράφει η ΦωΗ τ ειν ή Τσαλίκογλου, ομολογώντας πεζά και τα11 πεινά, ζητώντας μαγικά και αλαζονικά να πα­ ρακολουθήσουμε την τελετουργία: τώρα, εδώ, μπροστά στα μάτια σας, εγώ, φτιάχνω τη Μάρθα Φρόιντ. Αυτή που δεν ξέρατε, που δεν μπορείτε αλλιώς να μάθετε, τώρα, κρεμασμένοι απ' τα χεί­ λη μου, έρμαια της φαντασίας μου, θα την παρα­ κολουθήσετε στην πρώτη, τη φανταστική μέρα της δημιουργίας της, εκτεθειμένη στην επινόηση, την υπερβολή και την υπέρβαση, δώρα στο βωμό της πλοκής. Τι είναι, λοιπόν, η Μάρθα; Γεγονότα, σταυροδρόμια, παγίδες, ενέδρες, ταξίδι ή διαδρομή; Γραμμική μετάθεση μιας κατεύθυνσης;

Η Φ. Τσαλίκογλου όε φτιάχνει τη Μάρβα αλλά ένα «χώρο», ρια «αγορά», για ν' ακουστεί ένας λόγος ερπιοτοοάνης Δρόμος ή καριέρα; Πράγματα άγνωστα ή μια ιστο­ ρία όλων των προηγούμενων, σε μια χρονολογική σειρά και ημερολογιακή διαδοχή; Η Μάρθα υπήρ­ χε μα δε μίλησε. Δεν υπήρξε ιδεολόγος της ιστο­ ρίας της, ούτε μελέτη περίπτωσης. Η συγγραφέ­ ας, σε απόσταση από επαγγελματικές ερμηνείες

ανάλυσης δομών που επηρέασαν μια προσωπικό­ τητα μακριά από την «εστίαση στο συγκεντρωμέ­ νο λόγο της» (Πιέρ Μπουρντιέ), σπάζοντας τους κανόνες της βιογραφίας, παραμένοντας διακριτικά κρυμμένη στις δυσδιάκριτες και συγκεχυμένες πε­ ριοχές της ιστορίας και μυθιστορίας, θέλει να συλλάβει τη ζωή της Μάρθας μέσα στην ενότητα μιας ολοκληρωτικής αφήγησης. Σ' αυτή την αφήγηση, η Μάρθα, όχι το κύριο όνο­ μα μιας αστικής κατάστασης αλλά το ίχνος μιας ψυχικής υπόθεσης, μιλά στον εαυτό της για τον ε ­ αυτό της, εκμυστηρεύεται, παίζει, παραμένοντας ασυνεχής, απρόβλεπτη, τυχαία, διασπασμένη... Και ανασύρεται χάρη στην έκκληση της συγγραφέως: Μάρθα, γίνε η Μάρθα, αφηγήσου τη ζωή σου, πες την ιστορία σου, σαν να ονειρεύεσαι, σαν να φτιάχνεις εικόνες, σαν να επιθυμείς. Γίνε η

«Μαύρη Ήπειρος» του άντρα σου. Μην περιφρονείς τα αισθήματά σου. Είσαι τα αισθήματά σου. Το μυθιστόρημα είναι ο χώρος σου. Μέσα ο' αυτό το χώρο, σαν θηλυκός Οδυσσέας, η Μάρθα θα γί­ νει γυναίκα, δηλαδή, αγάπη, θυσία, «έργο», όχι μόνο «μόχθος», αλλά «δραστηριότητα και πράξεις που μπορούν να συστήσουν μια αφήγηση, μια βιο­ γραφία» (Χάνα Άρεντ). Και μ' αυτό τον τρόπο η Μάρθα μπορεί να μπει στον κόσμο του «άντρα». «Ονομάζομαι Μάρθα. Τον Απρίλιο του 1882 γνώρι­ σα ένα νεαρό γιατρό. Τον ερωτεύτηκα. Ήμουν εί­ κοσι χρόνων. Παντρευτήκαμε. Ζήσαμε στη Βιέννη και όταν άρχισε ο πόλεμος πήγαμε στο Λονδίνο. Το 1939 εκείνος πέθανε. Έζησα ακόμη δώδεκα χρόνια. Πέθανα στο Λονδίνο στις 2 Νοεμβρίου του 1951.» Πότε ένας άνθρωπος έχει λευκές σελίδες; Ανώνυ­ μος; Σκιά κάποιου άλλου; Όταν αγαπάει και λιώνει

σαν κερί; Όταν ο λόγος της «πέφτει στο κενό»; Ή όταν φωνάζει μοιραία «Εγώ είμαι», αλλά κανείς δεν την ακούει; Τι τη νοιάζει τη Μάρθα η επίσημη περιγραφή της; Ή «η θεσμική τελετουργία που σημαδεύει την προσχώρησή της στην κοινωνική ύπαρξη»; (Πιερ Μπουρντιέ, Η βιογραφική αυταπάτη). Τη Μάρθα τη νοιάζουν οι «ενδόμυχες ανταλλαγές σκέψεων», το «μιλάω σε μένα», ή «θα σου πω κάτι που δεν το 'χω ξαναπεί»... Η Φωτεινή Τσαλίκογλου δε φτιάχνει τη Μάρθα, αλλά ένα «χώρο», μια «αγορά», για ν' ακουστεί έ ­ νας λόγος εμπιστοσύνης. Τι λέμε Μάρθα στη ζωή του Φρόιντ; Πώς αξιολο­ γείται η αγάπη, η θυσία, η ονειροπόληση, η αδυ­ ναμία, η καταδίκη της να είναι υγιής; Μόνο η Κασ­ σάνδρα επιτρέπει στη Μάρθα να αφηγηθεί ό,τι νιώθει. Να 'ναι βιολογική ύπαρξη, ψυχική οντότη-

0 κόσμος όλος θρυμματίστηκε κι έγινε από την αρχή. 0 χρόνος αποσβολώθηκε. Όλα έγι­ ναν από την αρχή. Κι ο έρωτας, ο φοβερός, ο κραταιός ως θάνατος, ο μαγικός ο έρωτας, εκείνος που όριοε την αρχή και το τέλος του κόσμου. Γι' αυτόν θέλησα να μιλήοω, αλλά και για τη Βιένη, για το τέλος μιας εποχής, για την τρέλα, την υστερία, για το πάοχον σώμα, για τη σεξουαλικότητα, για το θάνατο. Για την Άννα 0. και την Ντάρα, και τον Λυκάνθρωπο, τη Σοφία και το μικρό Χάινελε, και για εκείνον, μέσα από τη Μάρθα, θέλη­ σα να μιλήσω «αλλιώς» για εκείνον. Πώς, όμως; Πες μου πώς. Έκλεισα τα μάτια μου σφιχτά. Για πόσο καιρό έμεινα έτσι; Δε γνωρίξω. Την είδα. Καθόταν εκεί, στο παράθυρο, ατο νούμερο 19 της οδού Μπεργκάαε. Ακίνητη έμοιαζε. Και σαν συλ­ λογισμένη. «Μη λυπάσαι που έχεις πεθάνει». Της είπα. «Δεν είναι αυτό... Δεν καταλαβαίνεις» μου απάντησε. «Μια ζωή και δεν κατάφερα να μιλήσω. Έμεινα στη σιωπή και στην ησυ­ χία της σιωπής». Κι έπειτα πρόοθεαε «Δε λυπάμαι που πέθανα, λυπάμαι που δεν έζησα». Μ'έπιαοε ταραχή. Όταν άνοιξα τα μάτια μου άρχισα να γράφω. Ακατάπαυατα. Με αποφασιστικότητα. Με μανία. Με εμμονή. Με πείνα. Βουλιμικά, σαν να τρώω άρχισα να γράφω. Και να αγωνιώ. Να την κάνω να ζήσει. Να της δώσω φωνή. Όνειρα. Εφιάλτες. Σώμα. Ανεπίτρεπτες επιθυμίες, αλλόκοτες σκέψεις. Η Μάρθα της φαντασίας και της ιστορίας μου. Κάποια στιγμή σταμάτησα. Ήταν στην Ανδρο. Το καλοκαίρι του 2000. «Τέλος», είπα. Το βράδυ ύστερα από καιρό, είδα ένα παρηγορητικό όνειρο. Την ονειρεύτηκα. «Ό,τι κακό κι αν ακούσεις», μου είπε, «μην το λογαριάσεις. Έγώ είμαι μαζίαου. Ό,τι κι αν αυμβεί. Ό,τι κι αν οου πουν, κακό, μικρόψυχο, μιαρό, φθονερό, ποταπό, δίκαιο ή άδικο. Να ξέρεις, εγώ είμαι μαζί σου». Έπειτα την είδα ν' απομακρύνεται. «Στάοου», της φώναξα. «Πού είσαι, μη μ' αφήνεις, αε συνήθισα. Τι θα κάνω χωρίς εσένα». Από μακριά άκουαα τη φωνή της να λέει «θα γράψεις άλλο βιβλίο». «Μα πώς» αναρωτήθηκα. «Όλα τα βιβλία μου είσαι εσύ. Πώς θα υπάρξει άλλο βιβλίο;» Με ακούς; Πες μου πώς.

11

τα, να 'χει ιστορία. Και το πετυχαίνει, μ' ένα μνη­ μόσυνο αφηγηματικό, με λογοτεχνικές δαπάνες. Βρικολακιάζεις, λοιπόν, αν δεν αφηγηθείς τις ιστο­ ρίες σου; Απολιθώνεσαί; Γι' αυτό η Μάρθα φτιά­ χτηκε απ' τη λήθη, αναδύθηκε μέσα απ' την εμψύχωση της γραφής. «Αυτός που κάποτε υπήρξε δεν μπορεί πια ποτέ να μην έχει υπάρξει, στο εξής, το μυστηριώδες και σκοτεινό αυτό γεγονός, ότι δηλαδή έχει υπάρ­ ξει, είναι η δίοδός του για την αιωνιότητα» (Γιανκέ-

ΗΦ. Τσαλίκογλου «προοφερεται», «αυτοβιογραφώηας» τον τρόπο που θα αηιδρούοε μια «γυναίκα» του Φρόιη, διεώκώντας τον Πατέρα, τον Εραστή, τον Άπρα λεβιτς). Γι' αυτό η Μάρθα, χωρίς ν' αγνοεί την πραγματικότητα, επινοεί, αναστοχάζεται και μπρο­ στά σ' έναν κόσμο με αβέβαιες και ρευστές ταυ­ τότητες, βρίσκεται στο κέντρο ενός καλειδοσκόπι­ ου εναλλασσόμενω ν ρόλων, αναμένοντας το συγγραφέα, τον ψυχαναλυτή, τον αισθητικό ή το διακοσμητή, για να ξεπεράσει τη μόνιμη κατάστα­ ση αμφιβολίας που τη βασανίζει. Ποια είναι, όμως, η οπτική γωνία που επιλέγει η Μάρθα; Σ' ένα κοινό πεδίο επικοινωνίας δύο υπάρ­ ξεων, μιας αυθεντικής (συγγραφέας) και μιας υπο­ θετικής (Μάρθα), η δεύτερη επιβιώνει στις 243 σελίδες του βιβλίου γιατί η πρώτη γίνεται Κασσάν­ δρα. Σ' αυτό το μεσοδιάστημα (μυθιστόρημα), η Τσαλίκογλου, κάνοντας ενεργητική ακρόαση σ' έ ­ να πρόσωπο φανταστικό, μπαίνει στ' όνειρό του ρισκάροντας, αφού δεν το βλέπει σαν όριο («Γε­ ράματα», Κική Δημουλά), αλλά σαν ακραία σκέψη. Έτσι, η εμπαθητική δυνατότητα της συγγραφέως «βελτιώνει» στα μάτια του αναγνώστη την αυτοε­ κτίμηση και της Φωτεινής και της Μάρθας. Η Φ. Τσαλίκογλου «προσφέρεται», «αυτοβιογραφώντας» τον τρόπο που θα αντιδρούσε μια γυναίκα του Φρόιντ, διεκδικώντας τον Πατέρα, τον Ερα­ στή, τον Άντρα. Ζει μαζί της εμμονές και ανακαλύ­ ψεις της ψυχανάλυσης, κάνοντας τον ίδιο τον πα­ τέρα να γίνεται δεύτερο πρόσωπο. Σκηνοθετεί μια

72

αιχμηρή επέμβαση ξεμπερδεύοντας με την περι­ θωριοποίηση της γυναίκας στον κόσμο της ψυχα­ νάλυσης. Σε μια τέτοια ανάγνωση του «Εγώ» της Μάρθας, το «Αυτό» του Σίγκμουντ που κρύβεται στο βιβλίο ανοίγει νοερά πόρτες για το πρόσωπο και το φύλο του ιδρυτή της ψυχανάλυσης. «Μάρθα» σημαίνει παράφορο, ακραίο, ξεδιάντρο­ πο, ανατρεπτικό, μεγάλο και ταπεινό, απροσδόκη­ το και περιστασιακό, μεγέθυνση της σχετικοποίησης και βίαιη παρέμβαση στο απόλυτο. Να, λοιπόν, η φανταστική μέρα της δημιουργίας: μια αφήγηση που φαίνεται να είναι σίγουρη για την αλήθεια του πράγματος, με παρουσίαση λε­ πτομερειών, φωτογραφιών, χρονολογιών και αντι­ κειμένων, η εστίαση σε γεγονότα που φαίνονται ή είναι σημαντικά, όλα μαζί σχεδιάζουν πλοκή και δράση, μες στις οποίες μια αόριστα γοητευτική γυναίκα, που ήταν μόνο λίγες γραμμούλες στην πραγματική ιστορία της ζωής του Φρόιντ, έχει όλη την ελευθερία να γίνει το κεντρικό στοιχείο όλης της αφήγησης. «Στις 28 Απριλίου του 1885 μου έγραψες», λέει η Μάρθα στον Φρόιντ: Κατέστρεψα όλες τις σημειώ­ σεις των τελευταίων δεκατεσσάρων χρόνων... ό­ λες μου οι σκέψεις κι όλα μου τα συναισθήματα, για τον κόσμο και για μένα τον ίδιο, κρίθηκαν ανάξια μιας περαιτέρω ύπαρξης... όσο για τους βιογρά­ φους, άσ' τους να βασανίζονται, δεν έχω διάθεση να διευκολύνω το έργο τους. Τα γράμματα, οι ση­ μειώσεις, τα ιστορικά των ασθενών, όλα παραδό­ θηκαν στις φλόγες. Έπειτα από χρόνια θα πεις: Ο προορισμός της ύλης είναι να επιστρέφει στο α­ νόργανο... Αυτή είναι η κρυφή επιθυμία της ύλης: ο θάνατος. Η ζωή ονειρεύεται το θάνατο». □

Λαθραίες παρουσίες τη ς Α Ρ Γ Υ Ρ Ο Σ Μ Α Ν Τ Ο Γ Λ Ο Υ

ΝΙΚΗ ΧΑΤΖΗΔΗΜ ΗΤΡΙΟΥ

Α π ό ντο ς του π α ρ α λ ή π το υ

ί

Αθήνα, Εστία, 2000 Σελ. 86 «....τα γράμματα που δεν έγραφα, είναι μόνον γράμματα όχι επιστολές, αφού ουδέποτε επεστάλπσαν ούτε αναζήτησαν παραλήπτη ή μάλλον ο παραλήπτης ήταν εξαρχής απών». Απόσπασμα απ' το βιβλίο το Απόντος του παραλήπτου μας δίνονται μια σειρά από σύντομα γράμματα που δεν απευ­ θύνονται σε κάποιο συγκεκριμένο αποδέκτη με

Σ

σκοπό μια αμοιβαία επικοινωνία αλλά στην πραγ­ ματικότητα· όπως λέει ο Κάφκα στην προμετωπί­ δα του βιβλίου, πρόκειται για «επικοινωνία με φα­ ντάσματα και όχι μόνο με το φάντασμα του παρα­ λήπτη αλλά και με το δικό σου φάντασμα που α­ ναπτύσσεται κάτω από το χέρι που γράφει». Αυτή η απόπειρα επικοινωνίας με το «φάντασμα του ε ­ αυτού» κυριαρχεί σε ολόκληρη τη συλλογή των ερμηνεία αυτής της ακραία διφορούμενης πρά­ ξης. Δεν έχει τόση σημασία, ισχυρίζεται ο Λίντερ,

Μία απόπειρα επικοινωνίας με το «φάντασμα του εαυτού» σύντομων αυτών πεζών κειμένων, τα οποία, όπως διευκρινίζει η αφηγήτρια στο τελευταίο γράμμα, είναι γράμματα και όχι επιστολές:«ουδέποτε απεστάλησαν και ούτε αναζήτησαν παραλήπτη, γιατί ήταν εξαρχής απών» και προτίμησε έναν «απατη­ λό απάντα», ένα δυνητικό σπόντα παρά καθόλου παραλήπτη ώστε να δοθεί η ευκαιρία στην πράξη της γραφής να λάβει χώρα. Για την κατανόηση αυτής της χειρονομίας, δηλαδή της απόπειρας γραφής σημειωμάτων και επιστο­ λών χωρίς παραλήπτη, υπάρχει το αποκαλυπτικό δοκίμιο του Ντάριαν Λίντερ Γιατί οι γυναίκες γρά­ φουν περισσότερα γράμματα απ' όσα στέλνουν (εκδόσεις «Πόλις», 1998), όπου και επιχειρείται η

να ταχυδρομηθεί το γράμμα όσο το να γραφεί. Το γράμμα μπορεί να μην αποστέλλεται γιατί παρα­ μένει ανολοκλήρωτο, και παραμένει ανολοκλή­ ρωτο γιατί υπάρχει ένα μέρος του εαυτού που κα­ τοικεί έξω από εμάς - κι αυτό αναζητούμε γράφο­ ντας γράμματα που δεν ταχυδρομούνται, την επι­ κοινωνία με αυτό τον άγνωστο εαυτό. Ο Λίντερ, χρησιμοποιώντας τις θεωρίες του Λακάν για τη γλώσσα, τονίζει πως τα ημιτελή κείμενα, οι προ­ τάσεις που δεν τελειώνουν, όπως και τα γράμμα­ τα που δεν αποστέλλονται εκφράζουν την άρνη­ ση καθήλωσης από τις λέξεις και από ένα και μο­ ναδικό απόλυτο νόημα και ταυτόχρονα είναι μια α­ πόπειρα κατάδειξης πως η ύπαρξη είναι κάτι πε­ ρισσότερο από αυτά που λέει ή γράφει, καθώς το παράλογο της κάθε ύπαρξης δεν μπορεί να ειπω­ θεί και παραμένει στη σφαίρα του άλεκτου, η δε γλώσσα περιέχει αυτή την απουσία. Οι γυναίκες, λόγω της σχέσης τους με τη γλώσσα, αποδέχο­

73

νται ευκολότερα αυτό το γεγονός, πως η γλώσσα δηλαδή δεν είναι σε θέση να εκφράσει το όλον. Το ανεπίδοτο γράμμα μπορεί να έχει παραλήπτη τον εαυτό μας, το μέρος δηλαδή του εαυτού μας

ταγραφούν τα «άλογα» συναισθήματα τα οποία υπόκεινται σε μια άλλη λογική, σε μια «λογική της ψυχής». Συναισθήματα τα οποία δύσκολα υποχω­ ρούν και παραδίνονται στα φθαρμένα σημαίνοντα,

που παραμένει έξω από μας και το οποίο αντιστέ-

στην οικεία μας λογική της αιτίας και του αποτε­ λέσματος και, σε τελική ανάλυση, η απόπειρα της γλώσσας να ξεπεράσει και να υπερβεί τον εαυτό της ώστε να συμπεριλάβει το ανείπωτο είναι η καθεαυτή λειτουργία της ποίησης: «τα συναισθήμα­ τα είναι τα εντελώς δικά μας αποκτήματα, χαρι­ σμένα και χαριζόμενα, φορείς από μόνα τους πα­ ράξενης λογικής, λογικής της ψυχής που τη λέμε και ποίηση». Έτσι, η ιδιαίτερα έντεχνη γραφή των σύντομων αυτών ποιητικών κειμένων είναι γραφή που αναδι­ πλώνεται στον εαυτό της με συνεχείς επαναλή­ ψεις, βαθιά φιλοσοφική αυτοαναιρούμενη διάθε­ ση, γραφή που δεν είναι μόνο φορέας ιδεών, αλ­ λά ενσωματώνει και την ίδια της την αδυναμία για απόλυτη παρουσία και αγγίζει τα οριακά εκείνα σημεία που ο πεζός λόγος έχει το ίδιο αποτέλε­ σμα με την ποίηση.

Σύηομα λυρικότροηα πε(ά που μπορούν να όιαβαοτούν και σαν ασκήσεις ύφους κεται στην ένταξή του στη γλώσσα και στην πε­ ριοριστική συμβολοποίηση. Με παρόμοιο τρόπο και η γράφουσα τα γράμματα στο Απόντος του παραλήπτου τονίζει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου πως ο χρόνος και η μνήμη δε γράφονται και πως κάθε απόπειρα νοηματοδότησης δεν είναι παρά έ ­ νας τρόπος για να τεθούν «σε ευταξία τα εκτός ε ­ λέγχου και το παράλογο», μια προσπάθεια να κα-

Σε όλα σχεδόν τα γράμματα γίνεται αναφορά σε ένα νεκρό, τον Νικόλα, στον οποίο και απευθύνε­ ται η αφηγήτρια συχνά και σχολιάζει την απουσία του ή την εν δυνάμει παρουσία του μέσα στη μνή­ μη. Και αυτό που αποκαλύπτεται στον αναγνώστη είναι η σημασία της απουσίας για την ίδια τη γρα­ φή: αν δεν υπήρχε απουσία δε θα υπήρχε και γρα­ φή, η οποία λειτουργεί και ως υποκατάστατο αυ­ τών που απουσιάζουν, των νεκρών, του μέρους του εαυτού που δε γνωρίζουμε ή που βρίσκεται σε αυτούς που χάθηκαν ή σ' αυτούς που είναι μα­ κριά μας. Η γνωστή ρήση του Ντεριντά «η απουσία παράγει τα κείμενα» εδώ βρίσκει απόλυτη εφαρ­ μογή. Η γραφή είναι μια πράξη που στεγάζει το

Κυκλοφορεί α ϊτ ό τ η ν

ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ

θάνατο για να τον μετατρέψει σε παρουσία, η δυ­ νατότητα της συνέχειας υπάρχει μόνο στην ενσω­ μάτωση του θανάτου ώστε να υπάρχουν πάντα τα ίχνη του κενού και η νέα γραφή είναι η απόπειρα να καλυφθεί αυτό το κενό, θα έλεγα πως όλα τα κείμενα της συλλογής είναι επίσης και μια απόπει­ ρα γεφύρωσης με έναν άλλο, συνεχώς μεταβαλ­ λόμενο εαυτό ή έναν εαυτό σε έκλειψη, έναν ε ­ αυτό που συχνά απουσιάζει από τις καθημερινές μας πράξεις. Κι αυτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό στο πρώτο κείμενο, όπου με τη συνεχή παράφραση των κλισέ και την παρωδία των στερεοτύπων χει­ ρίζεται τη γλώσσα της μαζικής κουλτούρας για να αποσταθεροποιήσει την εικόνα του «καθημερινού

εαυτού», του εαυτού που ορίζεται από τα «αγορα­ σμένα σύμβολα» ή, με λόγια της αφηγήτριας: «...το αυτοκίνητο δεν αφήνει περιθώρια για εξε­ ρεύνηση στους άλλους εαυτούς μου- αντιθέτως, μέσα από τους καθρέφτες, τα ηχεία και τις ζώνες του, που πειθήνιες αιχμαλωτίζουν πλέον τη δική μου ζωή, μου θυμίζει με συνέπεια τους μελαγχολικούς κύκλους των ετών και πόσους -μέσα σ' αυτούς τους κύκλους- δικούς μου εαυτούς έχω απολέσει και μάλιστα χωρίς να τους θρηνήσω...». Αυτή η απόπειρα δημιουργίας σχέσης με τους α­ πόντες εαυτούς υπάρχει σε όλα αυτά τα σύντομα λυρικότροπα πεζά που μπορούν να διαβαστούν και σαν ασκήσεις ύφους. Η ταυτότητα της αφηγή-

τριας παραμένει απροσδιόριστη, κατορθώνει να μεταμορφωθεί πειστικά στη γυναίκα θαμώνα των γυμναστηρίων, στη γυναίκα που συνομιλεί με τους νεκρούς της ή σ' εκείνη που αναλύει και πα­ ρουσιάζει άλλες εκδοχές των κυρίαρχων ιδεών και συμβάσεων ή των αποκυημάτων της φαντα­ σίας και της μνήμης. Πάνω απ' όλα όμως, μέσα α­ πό τη γλωσσική ευφυΐα των κειμένων, τα οποία διαπνέονται από μια σατιρική φλόγα, υπάρχει η φροντισμένη και πυκνή γραφή, γεγονός που απο­ τελεί την κύρια αρετή των μικρών αυτών γραμμά­ των που «πριν καν γραφούν υπάρχουν· υπάρχουν στη μνήμη και στην απουσία που την τροφοδοτεί: στη σκληρή μνήμη του κόσμου». □

Η Νίκη Χατζηδημητρίου

γράφει για το βιβλίο της Απόντος του παραλήπτου Να πω τα γνωατά Λίγα λόγια» για το Απόντος του παραλήπτου οημαίνιι για μίνα περισ­ σότερο να μιλήσω για την προσωπική μου ιμπιιρία και στάση απίναντί του και λιγότερο να δώσω πληροφορίες για το περιεχόμενό του. θα προσπαθήσω παρακάτω, αυτά τα «λίγα λόγια» να αφορούν και τα δύο. Το βιβλίο μου, λοιπόν, δεν είναι μυθιστόρημα, δεν έχει χαρακτήρες, ούτε αφηγηματικό χρόνο. Δεν περιέχει επίοης διηγήματα με τις μικρές τους εκπλήξεις το καθένα. Ούτε βεβαίως δοκίμια, κριτική του κόσμου και των γύρω μας. Αντί για γράμματα ή επιστολές, στο εξώφυλλο θα διαβάοετε«μικρά πεζά». Προτίμησα αυτό - κατά κάποιο τρόπο μού φάνηκε πιο δόκιμο και, ομολογώ, περιοοότερο λόγιο. Γιατί οτην πραγματικότητα επιστολές θα διαβάοετε μέοα στις σελίδες του. Γράμματα που, απόντος του παραλήπτου τους, στάλθηκαν στους αναγνώστες - ξεχωριστά στον καθένα. Ήλπιζα και ευχόμουν πως έτσι θα το διάβαζαν όσοι το 'πιαναν στα χέρια τους: περιοοότερο παραλήπτες παρά αναγνώστες. Κι αυτό, διότι ο εοαεί άγνωστος αποδέκτης αγαπά και κατανοεί τις γραμμένες λέξεις δίχως απαιτήσεις, όπως ακριβώς όταν αχούμε τη μουσική που αγαπήσαμε κάποτε, τη μουσική με τα ώτα των απάντων. Ποιο είναι το περιεχόμενο αυτών των γραμμάτων; Ένα μέρος τους είναι λογικό και ένα μέρος τους παράλογο. Ένα τρίτο μέρος αποκαλύπτει αισθήματα. Αισθήματα που, αποκαλυπτόμενα, καλύπτουν και ερμηνεύουν το λογικό και το παράλογο όπως συμβαίνει συνήθως με όλους μας. Όταν μιλώ για μέρος λογικό, εννοώ τις σκέψεις που όλοι κάνουμε παρατηρώντας τους άλλους και τον κόομο και τον εαυτό μας. Τη λογική γωνία απ' όπου κατανοούμε ή δεν κατανοούμε την ύπαρξή μας. Το παράλογο -αυτό που, θαρρώ πως, λέμε και ποίηαη- είναι το μέρος που στεγάζει τη, συχνά, βίαιη ανατροπή των λογικών επιλογών μας. Στεγάζει ακόμα την απορία μας στο χρόνο και την έκπληξη της ζωής και του θανάτου. Το τρίτο μέρος, το μέρος των αισθημάτων, είναι, νομίζω, το πιο δικό μας. Το πιο δικό μας, γιατί είναι το πιο φιλάνθρωπο. 0 ανεξήγητος μίτος τους μας οδηγεί στο σκοτεινό λαβύρινθο του έρωτα, οτην ενάρααη του μέλλοντος και οτη νοσταλγία του παρελθόντος. Και είναι αυτά - τ α αισθήματα- που μας βοηθούν, περισσότερο κι από τη σκέψη, περισσότερο κι από την ανα­ τροπή της, να συνηθίσουμε να (ούμε με γενναιότητα στα λογικά και -ίσ ω ς - με γενναιοφροούνη στα παράλογα.

15

Ιοτορίες μιας ζωής

i

T A K H I ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ισ το ρ ία δ ί χ ω ς τ έ λ ο ς

Αθήνα, Γαβριηλίίης, 2000 Σελ. 166

στορίες από την παιδική ηλικία, τις σχέσεις του ως παιδιού με πρόσωπα κοντινά του οικογενεια­ κού περίγυρου, το βίωμα του έρωτα και η δια­ φοροποίηση αυτών στο πέρασμα του χρόνου, τραγελαφικά περιστατικά και γλυκόπικρες ανα­ μνήσεις από την ενήλικη ζωή συμπτύσσει ο Τάκης Αναστασόπουλος σε μια Ιστορία δίχως τέλος, το δεύτερο βιβλίο του. Με κάθε διήγημα της συλλογής ο Αναστασόπου­ λος ξεδιπλώνει και από μια πτυχή του εαυτού του δικού του ή του ήρωά του, δεν έχει σημασία. Το ενδιαφέρον του βιβλίου έγκειται κυρίως στη σύν­ δεση των ιστοριών μεταξύ τους και όχι τόσο στο περιεχόμενό τους. Συνδετικός κρίκος δεν είναι άλ­ λος από τον εκάστοτε ήρωα. Οι συγγραφέας συναντά τον ήρωά του -ή τους ήρωες- σε διαφορετική κάθε φορά περίοδο του βί­ ου του, από την οποία ερανίζει ένα χαρακτηριστι­ κό, σημαδιακό επεισόδιο. Όσον αφορά τη συγκε­ κριμένη συλλογή διηγημάτων είναι, πιθανόν, κα­ λύτερο να μιλάμε για ένα κεντρικό πρόσωπο παρά τη δεδομένη πολλαπλότητα των ιστοριών.

Ι

Οι διαφορετικές αφηγήσεις δεν αντιστοιχούν παρά σε διαδοχικές φάσεις μιας ζωής, έστω κι αν η χρο­ νολογική σειρά παράθεσης των γεγονότων παραβιάζεται. Είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι ο Αναστασόπουλος, όταν βάζει ένα παιδί να μιλήοει για τις ποικίλες μεταβολές στις οποίες υποβαλλό­ ταν το όνομα του πατέρα του καθώς περνούσε α­ πό διαφορετικά χείλη, όταν παραλληλίζει την ι­ διοσυγκρασία της αδερφής του ήρωα με αυτή της γάτας του, όταν περιγράφει την ανυπομονησία ε ­ νός παιδιού στην προοπτική της απόκτησης του πρώτου του ρολογιού, όταν αντιπαραθέτει την ταφή της Μαρίας Κόλλας στη βίωση του θανάτου της μητέρας, ακόμα κι όταν ιστορεί την αγωνιώδη

προσπάθεια ενός ανθρώπου να καθιερωθεί ως συγγραφέας και παράλληλα να διασώσει την προ­ σωπική του ζωή, έχει στο μυαλό του μια ζωή, μια ιστορία την οποία δε θα ολοκληρώσει, διότι ακό­ μα αγνοεί το τέλος της. Τα διηγήματα είναι βαθιά ανθρώπινα, άλλοτε τρυ­ φερά και γλυκά κι άλλοτε σκληρά, σχεδόν κυνικά. Οι ιστορίες του αφενός γοητεύουν με τη διεισδυ­ τικότητα και την οξύτητα του παιδικού βλέμματος και αφετέρου προβληματίζουν σχετικά με τις ανη­ συχίες και τις συμπεριφορές ενηλίκων. Το παιδί, ο έφηβος και, ιδίως, ο ενήλικος του Αναστασόπουλου είναι ένας άνθρωπος της καθημερινότητάς μας που μαζί του έχουμε να μοιραστούμε πολλά, αλλά και που μπορούμε να τον αποστρεφόμαστε για άλλα τόσα. Η αφήγηοη δεν ξεφεύγει από την αποτύπωση - έ ­ στω με γλαφυρό και ενίοτε ενδιαφέροντα τρόποοικείων γεγονότων που ούτε αφαιρούν ούτε όμως προσθέτουν τίποτα στο αισθητικό αποτέλεσμα. Η γραφή, ομαλή και λιτή όσο χρειάζεται, κερδίζει χάρη στη λεπτή και καίρια ειρωνεία του Αναστασόπουλου, ωστόσο δεν κατορθώνει να απογειώ­ σει τα τόσο «επίγεια» και επίπεδα ιστορούμενα που στο διάβα της ζωής δεν έχουν τέλος.

O S' 76

ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

Συνομιλώντας μετησιωπή ΟΛΓΑ ΧΑΝΤΖΗ

Α νάλαφρη οαν αθώ α Αθήνα, Καοτανιώτης, 2000 Σελ. 202 το δεύτερο μυθιστόρημα της Όλγας Χαντζή οι ήρωες υποφέρουν από μοναξιά που οι ίδιοι ε-

Σ

πέλεξαν, από έλλειψη επικοινωνίας με το σύ­ ντροφό τους, από τον εαυτό τους που τους διαψεύδει διαρκώς, από τη ζωή που τους απελπίζει και συνάμα τους ωριμάζει. Η Ήρα, η κεντρική ηρωίδα, πληγωμένη από μια α­ ποτυχημένη ερωτική σχέση που αρνείται να ξεπεράσει και από έναν καρκίνο που ξεπέρασε, προ­ σπαθεί μέσα από σπαράγματα να ξαναβρεί τον ε ­ αυτό της. Στο βιβλίο της η Όλγα Χαντζή δηλώνει ότι η ψυχο­

Η συγγραφέας, με ύφος φροντιομένο, αν και κάπου υπερβολικά περίτεχνο, οκιαγραφεί ανβρώπους απογοητευμένους από τον έρωτα

σύνθεση του καθενός καθρεφτίζεται στις συναι­ σθηματικές του σχέσεις και ότι μόνο όταν οι άν­ θρωποι υπερβούν την «καταπίεση του ν' αγαπιέ­ σαι» θα βρεθούν μαζί. Η συγγραφέας, με ύφος φροντισμένο, αν και κά­ που υπερβολικά περίτεχνο, σκιαγραφεί ανθρώ­ πους απογοητευμένους από τον έρωτα, αδύνα­ μους να ξεπεράσουν το παρελθόν τους και τα λά­ θη τους. Εγκλωβισμένοι στον εαυτό τους, διστά­ ζουν ν' αντικρίσουν τον κόσμο πέρα απ' αυτόν. Η γραφή της είναι οπωσδήποτε γοητευτική, της

Παράλληλη πορεία ακολουθεί και ο γείτονάς της, ο Άρης. Αποφασισμένος να αυτοτιμωρηθεί για την

λείπει όμως η λιτότητα, αυτή που θα 'κάνε τον α­ ναγνώστη να συνειδητοποιήσει πόσο βαθιά αν­

αλαζονεία του και τη οκληρότητά του απέναντι οτην αγαπημένη του, που έχει πια πεθάνει, ζει με μόνη συντροφιά το βιολί του, βυθισμένος στη σιω­

θρώπινα και καθημερινά είναι αυτά που η Όλγα Χα­ ντζή γράφει. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

πή. Όταν αυτοί οι δύο άνθρωποι συναντηθούν ό,τι κι αν πουν θα είναι πλέον «σπατάλη της σιωπής», και κανείς τους δε θέλει να σπαταλήσει κάτι τόσο πο­ λύτιμο. Άλλωστε νιώθουν τόσο ένοχοι για όλες αυτές τις λέξεις που ξεστόμισαν στο παρελθόν, που η σιωπή τους μοιάζει «ανάλαφρη σαν αθώα».

77

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

0 επιχειρηματικός κόομος του 19ου αιώνα το υ ΑΚ Η ΚΑ ΛΟ ΓΝ Ω Μ Η

HONORE DE BALZAC

Ο Ο ίκ ο ς N u o c v £ c v Μτφρ.: Έφη Κορόμηλά

H o n o re de

BA LZ A C

Αθήνα, Εξάντας, 2000 Σιλ. 182 ev είναι λίγοι οι νόμιμοι τραπεζίτες που έπεισαν, με την έγκριση μιας νόμιμης κυβέρνησης, και τους πιο πονηρούς χρηματιστές να αγοράσουν τίτλους οι οποίοι, σε μια δεδομένη στιγμή, θα υποτιμούνταν. Έτσι μιλούσε ένα από τα πρόσωπα του κειμένου αυτού που ο Μπαλζάκ γράφει το 1842. Στη σημερινή εποχή, που ο πυρετός του χρηματι­ στηρίου βασανίζει πολλούς, φράσεις σαν αυτή μοι­ άζουν ίσως περισσότερο επίκαιρες ακόμη και από τότε που γράφτηκαν, κάπου ενάμιση αιώνα πριν, πολύ περισσότερο όταν η συζήτηση στο εσωτερι­ κό της οποίας εκφέρονται λαμβάνει χώρα σε ένα πολυτελές εστιατόριο, μεταξύ τεσσάρων νεαρών κυρίων.

D

Ο ΟΙΚΟΣ ΝΥΣΕΝΖΕΝ Ε,οα^ή-Ιί,,Λ,ρφ,η

ΣΥΓΧΡΟΝΗΚΛΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΞΑΝΤΑΣ

0 συγγραφέας αποποιείται κάθε ευθύνη για όσα λέκαι μοιράζεται μαζί μας την ενοχή της λαθραίας α­ κρόασης.

0 Μπαλζάκ σκιαγραφεί με κυνική ωμότητα τον κόομο των επιχειρήοεων - επικερδών ή καταοτροφικών γονται κατά τη συζήτηση, αφού μας εισάγει πλαγίως σ' αυτήν ως ωτακουστής, από το διπλανό σεπαρέ.

78

Η τυχόν απροθυμία μας να αποδεχθούμε τη συνενο­ χή αυτή θα συνεπαγόταν αυτομάτως τη διακοπή της ανάγνωσης, αλλά ο συγγραφέας ποντάρει στο πά­ θος της περιέργειάς μας και μάλλον κερδίζει το στοίχημα: εν αντίθεσει με τις πάμπολλες, παταγω­ δώς αποτυχημένες, επιχειρήσεις του που τον γέμι­ σαν χρέη, όταν επενδύει στα δικά του γραπτά αποδεικνύεται καλός παίκτης. Η ιστορία απέδειξε ότι τα μόνα «δυνατά χαρτιά» που είχε ποτέ του ήταν αυτά που είχε γράψει ο ίδιος. Ο κόσμος των επιχειρήσεων -επικερδών ή κατα-

ατροφικών- είναι αυτός που αναδύεται και μέσα από τη συζήτηση των ομοτράπεζων φίλων που ο Μπαλζάκ σκιαγραφεί με κυνική ωμότητα: Αντός Φινό, νεό­ πλουτος βιομήχανος, αδίστακτος και αριβίστας· Εμίλ Μπλοντέ, πνευματώδης και αργόσχολος· Κουτίρ, α­ νικανοποίητος κερδοσκόπος, και Μπιξιού, μισάνθρω­ πος και σκωπτικός. Η αφήγηση οργανώνεται πάνω στη διαπλοκή των φωνών που ανήκουν στα τέσσε­ ρα παραπάνω πρόσωπα και τα οποία μεταπίπτουν -με αμοιβαίες μεταξύ τους εναλλαγές- από την αρ­ χική κατάσταση του πρωταγωνιστή σε εκείνη του α­ φηγητή, συγγραφέα, σκηνοθέτη και κριτικού. Ο Μπιξιού είναι ωστόσο αυτός που κρατά για τον εαυτό του τη μερίδα του λέοντος στη μοιρασιά της αφηγη­ ματικής έκτασης, καθώς οι μακροσκελείς εξιστορή-

0 πιστός καθολικός Μπαλζάκ πιστεύει «στην απολυταρχική διακυβέρνηση, το ρόνο τρόπο καταστολής των επιχειρήσεων του Πνεύρατος εναπίον του Νόρου!» σεις του κυριαρχούν και, απλώς, διακόπτονται σπο­ ραδικά από τους άλλους τρεις που παίζουν περισσό­ τερο το ρόλο του κοινού· ενός κοινού όμως ενεργη­ τικού, που σχολιάζει, κρίνει, προωθεί ή και κατευθύ­ νει την πορεία της αφήγησης. Αντιθέτως, ο Μπιξιού δεν αρκείται στο ρόλο του σκηνοθέτη γι' αυτούς που «είχε ανεβάσει στη σκηνή», αλλά αναλαμβάνει μέχρι και τα ειδικά εφέ της παράστασης καθώς μι­ μείται «τα πάντα, ακόμη και το θόρυβο που κάνει ο κόσμος βγαίνοντας και σούρνοντας τα πόδια στο δά­ πεδο». Τα πάντα έχουν προβλεφθεί εδώ και η παρά­ σταση είναι ένα άψογα οργανωμένο σύνολο. Ποιος είπε ότι ο Μπαλζάκ απέτυχε ως θεατρικός συγγρα­ φέας; Αν μάλιστα δούμε λίγο πιο προσεκτικά τη σκη­ νή, για παράδειγμα, της κηδείας του ντ'Αλντριγκέρ (περίπου στο μέσον του βιβλίου), όπου περνάνε με στιγμιαία ταχύτητα μπροστά από τα μάτια μας οι ει­ κόνες με τους ψάλτες, τα αγόρια της χορωδίας, τους φτωχούς στην πόρτα της εκκλησίας, το νεωκόρο, τότε γίνεται φανερό ότι ο συγγραφέας έχει κάνει ένα βήμα παραπάνω, αφού ο τρόπος αυτός της πε­ ριγραφής είναι μάλλον κινηματογραφικός. Τα πλάνα

είναι στιγμιαία, ο φακός «ζουμάρει» πάνω στα πρό­ σωπα των παρισταμένων και μετακινείται αμέσως μετά κάπου αλλού, παρασύροντάς μας σε ένα ρυθ­ μό που συναρπάζει και προκαλεί την ενθουσιώδη κριτική του Κουτίρ. Το είδος αυτό της γραφής κυριαρχεί σε ολόκληρο το μυθιστόρημα· έτσι μαθαίνουμε για το δόλιο τρόπο πλουτισμού του Νισενζέν, για τις σχέσεις του Ραστινιάκ με τη σύζυγο του Νισενζέν, Ντελφίν, για το πώς ο νέος, ευειδής, εύπορος αλλά αφελής Γκοντφρουά, αφού νυμφευθεί την Ιζόρ ντ'Αλντριγκέρ, θυγατέρα του άλλοτε εργοδότη του νεόπλουτου τώρα Νισεν­ ζέν, θα πέσει, μαζί με τη χήρα βαρόνη ντ'Αλντριγκέρ και πολλούς άλλους, στην παγίδα που θα στήσουν αριστουργηματικά ο μισάνθρωπος Ραστινιάκ και ο υπο­ κριτής Νισενζέν. Η ένταση που δημιουργείται από τη συνεχή κίνηση μέσα στο πυκνό αυτό δίκτυο απορροφάται από σποραδικές παρεκβάσεις είτε του ίδιου του Μπιξιού είτε του Κουτίρ και του Μπλοντέ, που δεν εί­ ναι όμως άσχετες με τη ζωή των ηρώων της ιστορίας αφού βοηθούν στο στήσιμο του ντεκόρ μέσα στο ο­ ποίο κινούνται οι τελευταίοι. Έτσι, μαθαίνουμε για διάσημες κομπίνες όχι πολύ παλιών καιρών, για την αντίληψη περί απρέπειας των Άγγλων (improper) που κάποιοι θέλουν να εισαγάγουν και στη Γαλλία. Αυτά και πολλά άλλα αποτελούν το φόντο, τα χαρακτηρι­ στικά της εποχής στην οποία ζουν οι πρωταγωνιστές των εξιστορήσεων αλλά και οι ίδιοι οι συνδαιτυμόνες που τις αφηγούνται. Η όσμωση ανάμεσα στα δύο σύ­ νολα ανθρώπων είναι συνεχής αφού οι πρώτοι συμ­ βαίνει ενίοτε να γνωρίζουν προσωπικά τους τελευταί­ ους, να ανήκουν στους ίδιους κοινωνικούς κύκλους και να μοιράζονται μαζί τους τα ίδια πάθη και τις ίδιες σκέψεις σε έναν αιώνα που ο αμοραλισμός έχει γίνει κοινός τόπος όχι με την έννοια της κοινοτοπίας αλλά του κοινού χώρου, του πεδίου, όπου μαίνεται ο πόλε­ μος όλων εναντίον όλων.

«0 τραπεζίτης είναι ένας κατακτητής που θυσιάζει μάζες προκειμένου να φτάσει σε αποτελέσματα τα οποία κανείς δεν γνωρίζει- στρατιώτες του είναι τα συμφέροντα των ιδιωτών. Σχεδιάζει τη στρατηγική του, στήνει ενέδρες, ρίχνει στη μάχη τους οπαδούς του, παίρνει πόλεις». Είναι χαρακτηριστικό το πολε­ μικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί ο Μπαλζάκ όταν πε­ ριγράφει τη δημόσια οικονομική ζωή αλλά και τις πε­ ρισσότερο ιδιωτικές ανθρώπινες σχέσεις: «0 Ραστινιάκ συγκεντρώνεται, παίρνει θέση, μελετάει το ση­ μείο που πρέπει να σημαδέψει, γεμίζει το όπλο του και ρίχνει στο ψαχνό». Είναι η εποχή που πολεμά «ο καθένας για τον εαυτό του» και που η εξόντωση του

τμοσφαιρική κίνηση που έχει οχέοη με την επίδραση της σελήνης». Έτσι οι νόμοι της οικονομικής ζωής περιγράφονται με όρους της μετεωρολογίας και οι δύο αυτές σφαίρες φαίνονται να γειτνιάζουν σε βαθμό α­ προσδόκητο, όπως άλλωστε και στις σύγχρονες τη­ λεοπτικές ειδήσεις όπου τα νέα του χρηματιστηρίου παρουσιάζονται λίγο πριν ή λίγο μετά το δελτίο και­ ρού. Κανείς δεν μπορεί να εκφέρει κάποιο αντίλογο σε όλα αυτά, εκτός ίσως από την τετράδα της αφήγησης και τον ίδιο το φιλομοναρχικό και πιστό καθολικό Μπαλζάκ που πιστεύει«στην απολυταρχική διακυβέρνηση, το μόνο τρόπο καταστολής των επιχειρήσεων του Πνεύματος εναντίον του Νόμου!». □

άλλου είναι ο στόχος για να μπορείς, όπως ο Ραστινιάκ όταν έχει καταφέρει να παρασύρει στην παγίδα τον Γκοντφρουά, να μονολογήσεις με την αδυσώπη­ τη ικανοποίηση του κυνηγού κεφαλών: «Πάει ο πρώ­ τος».

0 γενικευμένος αυτός πόλεμος τόσο έχει κατακυριεύσει τα πάντα που σε κανέναν πλέον δεν κάνει εντύ­ πωση και κανείς δε σκέφτεται να αντιπροτείνει κάποιο σχέδιο ειρήνευσης. Τόσο μάλιστα μοιάζουν όλοι εξοι­ κειωμένοι με την κατάσταση, που την αποδέχονται α­ ναντίρρητα και την παραλληλίζουν με τα φυσικά φαι­ νόμενα: «Αν τα αξιόγραφα ανεβαίνουν και κατεβαί­ νουν, αν οι αξίες αυξάνονται ή πέφτουν, όλη αυτή η παλίρροια και η άμπωτη οφείλεται σε μια φυσική, α­

0 επινοημένος χρόνος τη ς Λ ΙΛ Υ ΕΞΑΡΧΟ ΠΟ ΥΛΟΥ

*

CARLOS FUENTES

1

Ο θ ά ν α τ ο ς τ ο υ Α ρ τ έ μ ιο Κ ρ ο υ ς

| 1 ■ I

Μ τφρ.: Έφη Γιαννοπούλου Αθήνα, Άγρα, 2000 Σελ. 362

λόκληρη την ιστορία του Μεξικού διατρέχει Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους και αυτό είναι από μόνο του ένα επίτευγμα. Εξαιρετικός συγγρα­ φέας, ο Φουέντες αποδεικνύεται εδώ και επαρκέ­ στατος γνώστης της ιστορίας του τόπου του, και έτσι από το δεύτερο μόλις μυθιστόρημά του (πρωτοδημοσιεύτηκε το 1960) κατορθώνει να συνδυάσει τα τραγικά γεγονότα της χώρας του στην ιστορία του Κρους, του κεντρικού ήρωα/φωνής/παλλόμενης συνείδησης του μυθιστορήματός του.

Ο

0 Αρτέμιο Κρους γεννιέται το 1889 και πεθαίνει το I96 0. Το μυθιστόρημα διατρέχει με αντίστροφη ροή την πορεία του, ξεκινώντας από τη στιγμή που

παθαίνει μια κρίση που θα οδηγήσει σύντομα στο θάνατό του και καταλήγοντας, ακριβώς πριν από το θάνατο, στη γέννησή του, για να κλείσει έτσι την πορεία της ζωής του. Η επιστροφή οτο παρελ­ θόν δεν είναι γραμμική: παρουσιάζεται στα κείμενα που παρακολουθούν τη ζωή του, γραμμένα σε τρί­

Το «Εγώ», δηλαδή η πρωτοπρόσωπη αφήγηση με την οποία ξεκινά το μυθιστόρημα, είναι η φωνή

το πρόσωπο που αρχίζει χαρακτηριστικό με το «Αυτός» και ακολουθεί μια «ανορθόδοξη» χρονολο­ γική σειρά: 1941, 1919, 1913, 1924, 1927, 1947, 1915, 1934, 1939, 1955, 1903, 1889 όπου περίγράφονται κάποια χαρακτηριστικά περιστατικά της ζωής του Κρους. Ο τριτοπρόσωπος αυτός άξονας

Παδίγια, τις αέναες έρευνες των συγγενών για την ανακάλυψη της διαθήκης του - η φωνή του παρα­ ληρήματος ενός ηλικιωμένου, πανίσχυρου άντρα τη στιγμή που πλησιάζει το τέλος του. Το «Εσύ», η αφήγηση σε δεύτερο πρόσωπο, συχνά εξίσου χλευαοτική, αποκαλύπτει τη σκοτεινότερη πλευρά του εαυτού, αυτό το δεύτερο εαυτό ή σωσία ή δί­ δυμο αδελφό που σχολιάζει τα δεδομένα της συ­ γκρότησης του Εγώ και ενώ συγκλίνει μαζί του σ' όλη τη διάρκεια της αφήγησης ενώνεται οριστικά τη στιγμή του θανάτου: «εγώ που ήμουν αυτός, θα γίνω εσύ... εγώ ακούω, στο βάθος του κρύσταλ­ λου, πίσω από τον καθρέφτη, οτο βάθος, από κά­ τω, πάνω από σένα κι απ' αυτόν...» (ο. 354) και κα­

της πορείας του Κρους είναι ο αφηγηματικός καμ­ βάς που προκαλεί τον αναγνώστη να ανασυνθέσει τη ζωή του πρωταγωνιστή από τα επιμέρους στοι­ χεία που παρουσιάζονται. Η ανασύνθεση του παζλ μάς αποκαλύπτει ότι ο Κρους πολέμησε στη μεξικανική επανάσταση, άλ-

0 Φουέηες αποόεικνύει τη στόφα του μεγάλου συγγραφέα, από τους κορυφαίους της εποχής μας

της μίας πλευράς του Κρους, η οποία αντιλαμβά­ νεται τα συγχρονικά γεγονότα: τον πόνο, τις συζη­ τήσεις των οικείων του για την κατάσταση της υ­ γείας του, τις επισκέψεις του έμπιστου διαχειριστή

ταληκτικά στις τελευταίες λέξεις του βιβλίου «σε κουβάλησα μέσα μου και θα πεθάνω μαζί σου... οι τρεις... θα πεθάνουμε... Εσύ... πεθαίνεις... πέθανες... θα πεθάνω». Η φιλοσοφία του Κρους είναι η φιλοσοφία του κά­ θε άντρα που επιζητεί την ισχύ και παράλληλα η ι­ στορία του Μεξικού.«Αρτέμιο Κρους■θα επιζήσεις

κε υπαίτιος μιας νίκης, ενώ κατ' ουσίαν δεν είχε σώσει ούτε τον ετοιμοθάνατο συνάδελφό του, εί­ χε προδώσει κάθε πλευρά με την οποία είχε βρε­ θεί. Μετά το πέρας της επανάστασης αρχίζει σιγά σιγά, με δόλο, να αποκτά εκτάσεις, εύφορες πε­ ριοχές ή εδάφη με κοιτάσματα, έχει στενές επα­ φές με τους Βορειοαμερικανούς συμμάχους, α-

γιατί θα εκτεθείς· θα εκτεθείς στον κίνδυνο της ε ­ λευθερίας· θα νικήσεις τον κίνδυνο και ελλείφει ε ­ χθρών θα γίνεις εσύ ο εχθρός του εαυτού σου για να συνεχιστεί η μάχη της έπαρσης- έχοντάς τους νικήσει όλους, το μόνο που σου μένει είναι να νι­ κήσεις τον εαυτό σου■ο εχθρός σου θα βγει από τον καθρέφτη για να εξαπολύσει την τελευταία μάχη» (ο. 109). Εξάλλου, ο Κρους είναι σαφές ότι αποτελεί τόσο το πρότυπο του μεγάλου chingon,

ναρριχάται σε πολιτικά αξιώματα, προδίδει τον πρόεδρο της χώρας, γίνεται πανίσχυρος ιδιοκτήτης

του άντρα που επιβάλλει στους άλλους να υποτα­ χθούν στη θέλησή του, προβάλλοντας τη δύναμη

εφημερίδας. Η πορεία αυτή φυσικά συνοδεύεται

και το θάρρος του, όπως σημειώνει η Έφη Γιαννοπούλου, όσο και την ιστορία της χώρας του: «Αρτέμιο Κρους. Έτσι ονομαζόταν, λοιπόν, ο και­ νούργιος κόσμος που ξεπήδησε από τον εμφύλιο πόλεμο■...κακότυχη χώρα όπου η κάθε γενιά πρέ­ πει να καταστρέφει τους παλιούς ιδιοκτήτες και να

λαξε πλευρές, κάποια στιγμή, μέσα στη δίνη του πολέμου, ανακηρύχτηκε ήρωας επειδή θεωρήθη­

από κάποιους έρωτες, ορισμένες γυναίκες που έ ­ παιξαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία του: τη Ρεχίνα, την Καταλίνα, τη Λάουρα, τη Λίλια. Η πρώτη ή­ ταν ο αγνός νεανικός έρωτας που τον ακολούθησε πιστά, η δεύτερη η σύζυγος μιας ζωής που κατ' ουσίαν τον μεμφόταν -αρχικά για το θάνατο του α­ δελφού της και στη συνέχεια για το ρόλο που έ ­ παιξε στη δική της ζωή-, η τρίτη υπήρξε ο μεγά­ λος έρωτας της ώριμης ηλικίας και η τέταρτη ο γε­ ροντοέρωτας, που απλώς εκπλήρωνε έναν ακόμη ρόλο στην απόδειξη και επίδειξη της ισχύος του.

δίνει τη θέση τους σε καινούργιους αφέντες εξί­ σου φιλόδοξους με τους προηγούμενους» (σελ.

62-3). Η ιστορία του Μεξικού είναι, βεβαίως, μεταξύ άλ­ λων, και μία ιστορία υποτέλειας στη βόρειο γείτονά του. Η πλευρά αυτή της ιστορίας αναδεικνύεται

μέσα από τις περιγραφές των συναλλαγών του Κρους με μεγαλοπαράγοντες της γείτονος αλλά και με τη μυστική του ζήλια γι' αυτούς και την πα­ ντοδύναμη χώρα τους: «γιατί από τότε που άρχι­

τους άπειρους δρόμους της εκλογής!» (σελ. 237). Όλα αυτά συντελούν στη διαπίστωση του Κρους ότι «μνήμη είναι η ικανοποιημένη επιθυμία», πράγ­ μα που οδηγεί στην επινόηση των γεγονότων που

σες να είσαι αυτό που είσαι, από τότε που έμαθες να εκτιμάς την υφή των καλών υφασμάτων, τη γεύση των καλών ποτών, τη μυρωδιά των καλών αρωμάτων... από τότε κάρφωσες το βλέμμα σου εκεί πάνω στο Βορρά, και από τότε έζησες με τη νοσταλγία του γεωγραφικού λάθους που δεν σου επέτρεφε να είσαι ένας από αυτούς ...και πιο πολύ σε πονάει να ξέρεις ότι όσο κι αν προσπαθείς, δεν

οδήγησαν στο θάνατο του γιου του, Αλόνσο, στον Ισπανικό Εμφύλιο. Η ίδια η συμμετοχή του γιου του στο πλευρό των Δημοκρατικών είναι μια πράξη α­ διανόητη για τον Αρτέμιο και έτσι περιορίζεται να την αντιληφθεί ως το «άλλο του πεπρωμένο» και κατορθώνει να τη διανοηθεί επινοώντας τον τρόπο του θανάτου του Αλόνσο. Εξάλλου η αντιστροφή του χρόνου που επιχειρείται διαμέσου της μνήμης, η προσέγγιση του χτες ως μέλλοντος είναι μία από τις παραμέτρους που θέτει το «Εσύ» από την αρχή: «Θα ήθελες μόνο να θυμηθείς... αυτό που πρόκει­ ται να συμβεί: δεν θέλεις να προβλέψεις αυτό που συνέβη» (σελ. 21).

0 Φουέντες ασχολείται επίσης με το θέμα της ε ­ πανάστασης που έχει κινητοποιήσει τους στοχα­ σμούς πολλών γενιών. Σε ένα χαρακτηριστικό α­ πόσπασμα που ανήκει σε ένα βουβό κατά τα άλλα πρωταγωνιστή του βιβλίου, ο Μπερνάλ, ο σκοτω­ μένος στη μεξικανική επανάσταση αδελφός της γυναίκας του Αρτέμιο, συνοψίζει: «Μια επανάσταση

'Ενα μεγάλο μυθιστόρημα ενός κορυφαίου συγγραφέα που επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις μπορείς να γίνεις σαν κι αυτούς, μπορείς μόνο να γίνεις μια απομίμηση, ένα σχεδόν» (σελ. 43). Η α­ ναζήτηση της ταυτότητας μέσω των καινούριων α­ ναγκών που επιφέρει η συναλλαγή με τους νέους κόσμους αντιπαρατίθεται με την περιγραφή του Ινδιάνου Γιάκι, Τομπίας, ο οποίος αναφέρεται στην τύχη των αυτόχθονων κατοίκων του Μεξικού. Η συναίσθηση των αλλεπάλληλων διαστρωματώσε­ ων της ιστορίας και της πανσπερμίας των φυλών του Μεξικού οδηγεί, όσο πλησιάζουμε προς το τέ­ λος της αφήγησης, στη σύνθεση και την κατανόη­ ση των πολλαπλών παραμέτρων που διαμορφώ­ νουν την ιδιοσυστασία ενός λαού. Το πιο ενδιαφέρον ίσως στοιχείο του βιβλίου είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Φουέντες χειρίζεται το χρόνο. Το Εού που παρακολουθεί το Εγώ αναγνω­ ρίζει την επιλεκτικότητα της μνήμης: «θα επινοή­ σεις και θα μετρήσεις ένα χρόνο που δεν υπάρχει» και την προσπάθεια του «πολλαπλού» Αρτέμιο να κρατηθεί στη ζωή. 0 χρόνος λοιπόν που χρησιμο­ ποιείται στην αφήγηση των περιστατικών της ζωής του Κρους είναι επινοημένος χρόνος, μία σειρά γε­ γονότων που ο ίδιος έχει επιλέξει να θυμάται και να αφηγηθεί: «Θα διαλέξεις, για να επιζήσεις θα διαλέξεις, θα διαλέξεις από τους αναρίθμητους καθρέφτες έναν μόνο, έναν μόνο που θα σε αντα­ νακλά αμετάκλητα, που θα καλύψει σαν μαύρη σκιά όλους τους άλλους καθρέφτες, θα τους σκο­ τώσεις πριν σου προσφέρουν, για μία ακόμη φορά,

αρχίζει να γίνεται από τα πεδία της μάχης, αλλά ά­ παξ και διαφθαρεί, ακόμα κι αν εξακολουθεί να κερδίζει στρατιωτικές μάχες, είναι ήδη χαμένη. Εί­ μαστε όλοι υπεύθυνοι... Αυτοί που θέλουν μια α­ ληθινή επανάσταση, ριζοσπαστική, αδιάλλακτη, εί­ ναι δυστυχώς άνθρωποι αδαείς και αιμοδιψείς. Και οι γραμματιζούμενοι θέλουν απλώς μια επανάστα­ ση μετριοπαθή, συμβατή με το μοναδικό πράγμα που τους ενδιαφέρει: να ευημερούν, να ζούνε κα­ λά και να πάρουν τη θέση της ελίτ του Πορφύριο. Αυτό είναι το δράμα του Μεξικού» (σελ. 221). 0 Μπερνάλ είναι το σκοτεινό πρόσωπο, αυτό που συνέχεια αναφέρεται αλλά περνά πολύς αναγνω­ στικός χρόνος μέχρι να μάθουμε την ιστορία του, είναι το αγκάθι στην πορεία του Κρους γιατί, ηροδίδοντας τον Μπερνάλ και κατορθώνοντας αργότε­ ρα να προσεγγίσει τη φεουδαρχική οικογένειά του και να παντρευτεί την αδελφή του, κατορθώνει να ανέβει τα σκαλιά της ιεραρχίας. Για τον Μπερνάλ, όλα όσα διαμείβονται με τόσο αιματηρό τρόπο εί­ ναι: «ένα σκοτεινό παιχνίδι εξόντωσης. Ζούμε ήδη μεταξύ εγκληματιών και νάνων, γιατί ο μεγαλύτε­ ρος αρχηγός προωθεί πυγμαίους που δεν μπορούν να τον επισκιάσουν, και ο μικρότερος αρχηγός πρέπει να σκοτώσει τον μεγάλο για να ανέλθει» (σελ. 223). Αυτή είναι και η ουσία τόσων και τόσων

μπανανιών που υποτάσσονται στα μεγάλα συμφέ­ ροντα και τις πολυεθνικές εταιρείες, ενώ οι αρχη­ γοί τους παλεύουν να κρατηθούν στην εξουσία. Οι προσπάθειες αυτές και οι μηχανορραφίες δίνονται έξοχα μέσα σ' ένα σκηνικό μπουρδέλου όπου πη­ γαίνουν διάφοροι ισχυροί, σε ένα κείμενο που ως σύλληψη θυμίζει το αντίστοιχο μπουρδέλο του τζοϊσικού Οδυσσέα. Ταυτόχρονα όμως ο Κρους, ακριβώς επειδή, ιδιαί­ τερα στο τέλος της ζωής του, ζει την περίοδο των αρχών της καταναλωτικής κοινωνίας, έχει πλήρη συναίσθηση της απόλαυσης που αυτή κομίζει: «Ποιος θα έχει την εντιμότητα να πει όπως το λέω εγώ τώρα, πως το μόνο πράγμα που αγάπησα ή­ ταν η κατοχή των πραγμάτων, η ιδιοποίησή τους μέσω των αισθήσεων;» (σελ. 165). Αυτή η ιδιοποί­ ηση, η αίσθηση της κατοχής διατρέχει και την πε­ ριγραφή του σπιτιού του λίγο πριν από τους βίαι­ ους σπασμούς της αρρώστιας, μιας και: · Τόσο πλούσια, τόσο αισθησιακή, τόσο πολυτελής ήταν η κατοχή αυτών των αντικειμένων» που ακόμη και ο ίδιος ο Αρτέμιο τη σαρκάζει.

και καινοτόμο αφηγηματική τεχνική να απαντήσει στα θεμελιώδη ερωτήματα που θέτει κάποια στιγ­ μή η σύζυγος του Κρους -Ποιος είναι; Πώς προήλ­ θε από τον εαυτό του;- και ταυτόχρονα να κατα­ γράψει τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν το σύγ­ χρονο Μεξικό. Χειρίζεται με εξαιρετική άνεση την ανθρώπινη φθορά και τη διαφθορά της εξουσίας, την πολλαπλότητα του Εγώ, τη μοναξιά του υπο­ κειμένου, τη βιαιότητα αλλά και τρυφερότητα του απόλυτου ερωτικού συναισθήματος, και με ιδιαίτε­ ρη μαεστρία τις σκηνές πλήθους (εξαιρετική μετα­ ξύ αυτών η στιγμή που ο Αρτέμιο με την εγκυμο­ νούσα Καταλίνα διασχίζει πάνω σε κάρο μια θρη­ σκευτική λιτανεία). Ένα μεγάλο μυθιστόρημα ενός κορυφαίου συγγραφέα που επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις. Η εξαιρετική μετάφραση συντελεί στην απόλαυση του κειμένου, το εισαγωγικό ση­ μείωμα κατατοπίζει τον αναγνώστη για κάποιες πτυχές της μεξικανικής κουλτούρας. Την άρτια έκ­ δοση θα συμπλήρωνε ίσως μια ακροθιγής παρου­ σίαση των σημαντικότερων πολιτικών γεγονότων του Μεξικού τους τελευταίους δύο αιώνες. □

Όσο πλησιάζει το τέλος του Κρους η αφήγηση του «Εγώ», αλλά και του «Εσύ», γίνεται ελλειπτική, προβληματική, μετατρέπεται σε λαχάνιασμα, α­ γκομαχητό, έντονη προσπάθεια να κρατηθεί στη ζωή. Οι διακεκομμένες φράσεις επικρατούν: «Ούτε ζωή ούτε θάνατος... απογοήτευση... στη γη του ανθρώπου... κρυμμένη ζω ή... κρυμμένος θάνα­ τος... μοιραία προθεσμία... δίχως νόημα» (σελ.

206). Λίγες στιγμές πριν από το θάνατο δυναμώνει η μνήμη της παιδικής ηλικίας και αποκαλύπτεται ό­ τι ο Αρτέμιο ήταν ένα από τα πολλά μπάσταρδο του πατέρα-βιαστή. Τα αρχέγονα συναισθήματα α­ ναβιώνουν κάτω από τα ταμπούρλα της αφροκουβανικής μουσικής: «Κρους, Κρους χωρίς αληθι­ νό όνομα ούτε επώνυμο, βαφτισμένο από τους μιγάδες, μ ε τις σ υ λλα β ές της Ισαμπέλ Κρους ή Κρους Ισαμπέλ, της μάνας που διώχτηκε διά της βίας απ' τον Ατανάσιο: της πρώτης γυναίκας του τόπου που του έδωσε ένα γιο» (σελ. 544). Σ' αυτό το χρόνο της αποκάλυψης του ουσιαστικού αρχέ­ τυπου του chingon, το ναρκισσιστικό Εγώ αναδεικνύεται πανίσχυρο, παρότι για πρώτη φορά μοιάζει νικημένο από τη φθορά του σώματος μέσα στο χρόνο.

0 Φουέντες σ' ένα από τα πρώτα του μυθιστορή­ ματα αποδεικνύει ήδη τη στόφα του μεγάλου συγ­ γραφέα, από τους κορυφαίους της εποχής μας. Κατορθώνει με επιτυχία μέσα από μια περίπλοκη

83

Περιφερειακή λογοτεχνία Λ ΙΑ Ν ΓΚ

Η γ υ ν α ίκ α του χα σ ά π η Μ τφρ.: Αγγελική Ξύδη Αθήνα, Ν ιφίλη, 1999 Σ ελ.168 io a στο «ευρύ πεδίο» (για να παραπέμψω στον Γκίντερ Γκρας) της σύγχρονης παγκοσμιοποίη­ σης αναδεικνύονται ως σημαντικά τεκμήρια ορι­ σμένα κείμενα που ανήκουν στη λογοτεχνική παρα­ γωγή των λεγάμενων «περιφερειακών» χωρών - «πε­ ριφερειακών» ως προς τις «καθιερωμένες» αγγλικές, γαλλικές, γερμανικές μητροπόλεις του δυτικού πολι­ τισμού. Στα κείμενα αυτά αναγνωρίζεται η ικανότητα να υπερ­ βαίνουν τις δικές τους χωρο-χρονικές και πολιτισμικές

m

Έναάκρωςεηυπωσιακό οτη σύνθεσή του τοπίο παραμέτρους και να συνομιλούν ευθέως με τη μεγά­ λη, γενική ή θεματική λογοτεχνία που απευθύνεται στην πολυσήμαντη ή πολυπολιτισμική παγκόσμια κοι­ νότητα. Χαρακτηριστική περίπτωση του φαινομένου αντιπροσωπεύει σήμερα τόσο για την ελληνική όσο και για τη διεθνή αγορά του βιβλίου, π.χ„ η λογοτεχνι­ κή παραγωγή του (Τούρκου την καταγωγή) Ορχάν παμούκ. Σ' αυτό το κλίμα φαίνεται να ανήκει και το παρόν βι­ βλίο της Λι Ανγκ από την Ταϊβάν, που έχει ήδη εντυ­ πωσιάσει τους (εξειδικευμένους, κυρίως) Έλληνες α­ ποδέκτες στην ιδιαιτέρως φροντισμένη ελληνική με­ τάφραση μέσα από το δίαυλο της γαλλικής του έκδο­ σης. Σε ένα πρώτο επίπεδο (η δήλωση του κειμένου) το βιβλίο, σε δέκα κεφάλαια, καταγράφει τα πάθη της Κι­ νέζας Λιν Σι πρώτα στο σπίτι του θείου της, αλλά κυ­ ρίως ύστερα στο σπίτι του Τσεν, του σφαγέα γουρου­ νιών, γνωστότερου ως «γουρουνοφονιά», άντρα της. Η πορεία της Λιν Σι σ' αυτό τον κόσμο αρχίζει με την καταδίκη της μητέρας της από την οικογένεια του πα­ τέρα της μέσα στον προγονικό ναό και τελειώνει με

84

το φόνο του «γουρουνοφονιά» από τη γυναίκα του μέσα σε κλίμα συνέπειας προς την ηθική της σφαγής των γουρουνιών από τον ίδιο. Στις γωνίες αλλά και μεσοστρατίς παραμονεύουν οι συγχωριανοί, τα πνεύ­ ματα νεκρών ανθρώπων και ζώων, οι ίσκιοι λαϊκών δοξασιών και δεισιδαιμονιών. Αυτό το άκρως εντυπωσιακό στη σύνθεσή του τοπίο μοιάζει να έχει διαβρωθεί από τη λάσπη του σφαγεί­ ου και των πνιγηρών ανθρώπινων σχέσεων, επιτρέπει όμως να διαφανεί και μια εξισορροπητική, ιαματική α­ πόκλιση αισθημάτων (όπως αντιπροσωπεύει, π.χ., για τη Λιν Σι η σχεδόν στιγμιαία κειμενική παρουσία του ψαρά γείτονα Α Κιγκ). Είναι σαφές ότι όλα αυτά αποτελούν δείξεις, τις οποί­ ες η Λι Ανγκ χρησιμοποιεί με ιδιαίτερη αποτελεσματι­ κότατα μέσα στη συχνά οριακή σκληρότητά τους, για να οργανώσει και τελικά να διεκπεραιώοει το σύστη­ μα των σημαινόμενων που αντιπροσωπεύουν οι ποικί­ λες συνδηλώσεις του κειμένου, με εξάρχοντα το βια­ σμό της ανθρώπινης αυθυπαρξίας και του ανθρώπι­ νου αυτοσεβασμού, έτσι όπως ενισχύεται από τη διαβρωτική κυριαρχία του περιβάλλοντος επί του ανθρώ­ που ή από τη φύσει επιτακτική ανάγκη για την αποκα­ τάσταση της τάξης των πραγμάτων. 0 φόνος του Τσεν από τη γυναίκα του, που οδηγεί το βιβλίο στην εκτονωτική έξοδο, μοιάζει αιτιοκρατικά διατεταγμένος σ' αυτό ακριβώς το σύστημα. Με αυτές τις προϋποθέσεις, η θεματική οργάνωση

του βιβλίου πείθει για τον ακραιφνή, αμιγή λογοτεχνι­ κό χαρακτήρα του και το προφυλάσσει από την επι­ κίνδυνη διολίσθηση προς το «εξωτερικό» στοιχείο, το οποίο θα ήταν δυνατόν να υποβάλουν η καταγωγή της συγγραφέως ή ο χαρακτήρας των επιμέρους κειμενικών δεδομένων. Εννοώ ότι τα ίδια τα κειμενικά δεδομένα, δηλαδή σε

τελευταία ανάλυση η δημιουργική συμπεριφορά της Ταϊβανής συγγραφέως, οδηγούν στη σταδιακή εξα­ σθένηση έως πλήρη εξάλειψη του «εξωτικού» στοι­ χείου και αναδεικνύουν το βιβλίο ως ένα σχεδόν μανι­ φέστο υπέρ του ανθρώπου ως απόλυτης αυταξίας. ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ

Μάθημα ανατομίας ΝΑΝΤΙΝ ΓΚΟΡΝΤΙΜΕΡ

Το ό π λ ο τ ο υ σ π ιτ ιο ύ Μ τφρ.: θοδωρής Τοαπακίδης Αθήνα, Καστανιά της, 2000 Σελ. 378 ο πρώτο βιβλίο της Ναντίν Γκόρντιμερ, της βρα­ βευμένης με Νόμπελ Νοτιοαφρικανής συγγραέα, μετά την κατάργηση του απαρτχάιντ μοιάζει με μάθημα ανατομίας: επικεντρώνεται σ' έναν κοινό φό­ νο και ανατέμνει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες συνέβη, ενώ παράλληλα σχολιάζει τα κοινωνικά συμφραζόμενα της σημερινής Νότιας Αφρικής. Ο τρόπος που προσεγγίζει το θέμα της είναι αριστοτεχνικός: ο

Τ

απογευματινός καφές ενός μεσήλικου ζεύγους επαγ-

Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο από μια μεγάλη ουγγραφεα γελματιών διακόπτεται αηό έναν απρόσμενο επισκέ­ πτη που τους αναγγέλει ότι ο γιος τους δολοφόνησε κάποιον. Η ακινησία, ίσως ακόμη και το μεταφορικό νιρβάνα της ήρεμης ζωής τους, συνταράσσεται από κάτι που ποτέ δεν πίστευαν ότι θα μπορούσε να τους συμβεί και κατά συνέπεια αναγκάζονται να ενεργοποι­ ηθούν και να ενεργήσουν. Η απόφαση του γιου τους να αναθέσει την υπεράσπισή του σ' ένα μαύρο δικη­

στικού δράματος για να αναπτύξει έναν ευρύτερο προβληματισμό γύρω από τη σημερινή κατάσταση στη Νότια Αφρική: τους μικροαστούς των προαστίων και τις κίβδηλες φιλελεύθερες αρχές τους, τη διάδο­ ση κατοχής όπλων για την υποτιθέμενη υπεράσπιση του ατόμου και τις τρομακτικές συνέπειες της διαθεσιμότητάς τους, το δικαστικό σύστημα της χώρας της και τη διαμάχη για την κατάργηση της θανατικής ποι­ νής, τις προσπάθειες ειρηνικής συνύπαρξης των φυ­ λών και την έντονη ανάγκη της μαύρης πλειονότητας

γόρο τούς ξαφνιάζει και τους φέρνει για πρώτη φορά σε πραγματική επαφή μ' έναν εκπρόσωπο της πλειο­

να αναδειχτεί, ύστερα από αιώνες καταπίεσης. Στα δευτερεύοντα μοτίβα ανήκουν η ατομική συγκρότηση των υποκειμένων, η αδυναμία ουσιαστικής προσέγγι­ σης των διαφορετικών γενιών, οι πειραματισμοί συ­ νοίκησης διαφορετικών ατόμων κ.ά. Ένα πολύ ενδια­ φέρον βιβλίο από μια μεγάλη συγγραφέα.

νότητας των κατοίκων της χώρας τους. Η Γκόρντιμερ χρησιμοποιεί όλες τις τεχνικές του δικα­

ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

85

Μια πικρή αλήθεια r

1

ΡΕΝΕ ΦΡΕΝΙ

Εκ«ί π ο υ χ ά ν ο ν τ α ι ο ι ά ν τ ρ ε ς

I I Μ τφρ.: Ζέτα Πετρίδου ■ Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000 Σελ. 191

■I

Γάλλος Ρενέ Φρενί μάς εκπλήσσει με τη μινιμαλιστική γραφή του. Με λόγο απλό αλλά διεισ­ δυτικό, στο βιβλίο του Εκεί που χάνονται οι ά­ ντρες μας εισάγει σε έναν κόσμο απρόσιτο σ' εμάς τους κοινούς θνητούς, στον κόσμο των σωφρονι­ στικών φυλακών και των εγκλείστων τους. Έναν κό-

0

0 Φρενί καταλήγει όογματικά οτη μία και μόνη αλήθεια: Άντμες δίχως έρωτα χάνονται σμο που γνωρίζει πολύ καλά ο συγγραφέας, εξασκώντας το ίδιο ακριβώς επάγγελμα με τον ήρωά του, τον Ραλφ: διευθύνει λογοτεχνικά εργαστήρια στις φυλακές της Μασσαλίας. Ο ήρωάς του είναι ένας αποτυχημένος συγγραφέας που φυτοζωεί, απομυζώντας δύναμη από τις επιθυ­ μίες και τις φαντασιώσεις των φυλακισμένων. Αυτό είναι το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης του έργου του Ρενέ Φρενί. Το προσωπικό δηλαδή δράμα του Ραλφ και τωνομοίωντου: Γράφει μυθιστορήματα που δεν ενδιαφέρουν κανέ­ να και τρώει, δωρεάν, στο εστιατόριο της πρώην α­ γαπημένης του για να μπορεί να τη βλέπει. 0 πατέ­ ρας του βρίσκεται σε άσυλο και η πολυαγαπημένη του μητέρα έχει πεθάνει. Από την πολλή μοναξιά γί­ νεται μάλιστα φίλαθλος. Με άλλα λόγια, ο Ραλφ ζει την πλήρη κοινωνική εξαθλίωση, τη μοναξιά του α­ ποτυχημένου και την αγωνία του αυτοεξόριστου. Η ζωή του έχει πάρει πλέον την κάτω βόλτα, μέχρι τη στιγμή που στο προσκήνιο εμφανίζεται ο κύριος Μποβ, ένας αμίλητος συζυγοκτόνος που όλη την η­ μέρα αρέσκεται να ζωγραφίζει το θύμα του, τη σα­ γηνευτική Ματίλντα. Κατά την άποψη των δεσμο­ φυλάκων του, ο κύριος Μποβ έπρεπε να βρίσκεται

στο φρενοκομείο και όχι στη φυλακή, οι ειδικοί ό­ μως αποφαίνονται ότι ο δολοφόνος έχει σώας τα φρένας. Σκότωσε τη γυναίκα που αγαπούσε επειδή δεν τον ήθελε πια και σκόπευε να τον παρατήσει. Τι πιο λογικό κίνητρο μιας στυγερής δολοφονίας! Προηγουμένως ο ήρωάς μας, ο Ραλφ, έχει δηλώσει ότι θα ήταν λιγότερο δυστυχισμένος αν η πρώην α­ γαπημένη του, η Λώρα, ήταν νεκρή και δεν κυκλο­ φορούσε ζωντανή και εύθυμη ανάμεσα στον κό­ σμο. Ο κύριος Μποβ επομένως λειτουργεί καταλυτι­ κά για τον ήρωά μας. Η στάση του τον οδηγεί στην αυτοκριτική και έτσι στην αυτοκαταστροφή. Χωρίς να το επιδιώκει, ο Ραλφ γίνεται πειθήνιο όρ­ γανο του αμίλητου κυρίου Μποβ, σε σημείο μάλι­ στα που να είναι ενοχλητικός στο δολοφόνο. Το τραγικό αδιέξοδο είναι επομένως αναπόφευκτο και για τους δυο. Οι ρόλοι γρήγορα αλλάζουν, και ο Ραλφ γίνεται από ευεργέτης τιμωρός. Από τη μια στιγμή στην άλλη βρίσκεται στη θέση των πρώην μαθητών του, ποινικός κατάδικος και δολοφόνος ο ίδιος. Η ιστορία όμως δε σταματά εκεί. Ο Ραλφ ανα­ καλύπτει ότι βρίσκεται πλέον στο φυσικό του χώρο. Ένας άντρας, μας εξομολογείται βουβά ο ήρωάς του Ρενέ Φρενί, δεν είναι ποτέ ελεύθερος αν δεν έ­ χει αγάπη στη ζωή. Μοναξιά, φυλακή ή κόλαση, μας λέει, είναι τόποι αδιάφοροι γι' αυτόν που ζει δίχως τον έρωτα. Αυτό αποδεικνύει και η στάση της πρώ­ ην αγαπημένης του Ραλφ, της Λώρας. Τον εγκατέ-

λειψε επειδή πίστευε ότι δεν είχε τη δύναμη να α­ γαπήσει, ότι ήταν ένας ζωντανός νεκρός, και γύρισε όταν απέδειξε ότι ήταν ικανός να κάνει πράγματα τρομακτικά αλλά και απίθανα. Η Λώρα γύρισε, ανα­ μένοντας την αγάπη που οι πράξεις του Ραλφ υπό­ σχονταν να της χαρίσουν.

0 Ρενέ Φρενί δεν αρέσκεται βέβαια στη διαπίστωση του φαύλου κύκλου του έρωτα. Αφού επιχειρήσει έναν αυθαίρετο διαχωρισμό μεταξύ του αντρικού

και γυναικείου έρωτα, καταλήγει δογματικά στη μία και μόνη αλήθεια: Άντρες δίχως έρωτα χάνονται. Η φυλακή του άντρα είναι η έλλειψη αγάπης. Αυτό εί­ ναι και το δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης του Εκεί που χάνονται οι άντρες: ο έρωτας είναι το ελιξήριο ζω­ ής, είναι η κινητήριος δύναμη. Χωρίς τον έρωτα, οι άντρες χάνονται. ΜΑΚΗΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ

ΔΟΚΙΜΙΟ

Τρεις απόψεις γιαεναοκοπό .

I ι I I |

Ο

ΖΙΝ Τ, Μ ΠΩ ΝΤΛΑΙΡ, ΒΑΛΕΡΥ

Π ρος ν έο υ ς σ υ γ γ ρ α φ έ ς και μ εταφ ρασ τές Μτφρ. & Επιμ.: Γεωργία Ζακοπούλου Αθήνα, Ολκός, 2000 Σελ. 102 ι τρεις μεγάλοι, σχεδόν σύγχρονοι, Γάλλοι λογο­ τέχνες γράφουν για τον τρόπο που βλέπουν οι ί­

διοι τη λογοτεχνία: τι πιστεύουν ότι προσφέρει, ποια η σημασία της αναγνώρισης ενός έργου, ποιες οι δυσκολίες ή τα διλήμματα του συγγραφέα. Ο Ζιντ ασχολείται με τα πολύ επίκαιρα ζητήματα της δημο­ σιογραφίας και της λογοτεχνίας και συμβουλεύει τους νεότερους να μη γίνουν εφημεριδογράφοι, της κριτικής και συζητά τα οφέλη μιας τεκμηριωμένης κριτικής επίθεσης έναντι του εκφυλιστικού επαίνου και της εκτίμησής του στην ολιγογραφία. Ο Μποντλέρ επικεντρώνεται στην τύχη, στις αμοιβές, στις συμπάθειες και στις αντιπάθειες των συγγραφέων και εμμένει ότι «η έμπνευση είναι η δίδυμη αδελφή της καθημερινής εργασίας». 0 Βαλερί μιλά πιο προ­ σωπικά, για την ανάθεση που του έγινε να μεταφρά­ σει τα Βουκολικά του Βιργίλιου, πώς αντεπεξήλθε σ'

αυτό το δύσκολο εγχείρημα της αναζήτησης των κυρίαρχων ρυθμών και των επικρατέστερων λέξεων και παράλληλα υπενθυμίζει πως οτιδήποτε και να γράφει κανείς απαιτεί τη μετάφραση μιας πρότερης εσωτερικής ομιλίας. Η έκδοση συμπληρώνεται με έ ­ να πολύ κατατοπιστικό επίμετρο της μεταφρά­ στριας, που τοποθετεί τους τρεις συγγραφείς και τα συγκεκριμένα δοκίμιά τους στα κοινωνικά και λογο­ τεχνικά συμφραζόμενα της εποχής τους. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Αναζητώντας τον Αϊνστάιν

ί

ΕΥΤΥΧΗΣ Μ ΠΙΤΣΑΚΗΣ

Ο δ α ίμ ω ν τ ο υ Α ϊν σ τ ά ιν . Α ιτ ιό τ η τ α κ α ι τ ο π ικ ό τ η τ α σ τη φ υ σ ικ ή

Αθήνα, Gutenberg, 2000 Σελ. 386

Ε. Μπιτσάκπς ανήκει οε μια γενιά φιλοσόφων της επιστήμης η οποία όχι μόνο αντιστάθηκε στους περιορισμούς και στις μεταφυσικές παρεκτροπές που προκάλεσαν οι εξελίξεις στο χώρο των φυσικών επιστημών του 20ού αιώνα, αλλά κατευθύνθηκε και στην άρθρωση μιας επιστημολογικής πρότασης ικα­ νής να ενσωματώσει πορίσματα αυτών των εξελίξε­ ων σε μια νεορθολογική και ρεαλιστική προοπτική της ίδιας της γνωστικής λειτουργίας της φιλοσοφίας, που διευρύνει φιλοσοφικές κατηγορίες όπως η αιτιό­ αποδίδοντας στην ίδια τη φιλοσοφική συζήτηση μια τητα, η ύλη κ.λπ. Ανήκει δηλαδή σ' εκείνη την ομάδα σχετική εννοιολογική αυτονομία, ένα περιεχόμενο, έ ­ των Ευρωπαίων φυσικών και φιλοσόφων της φύσης να αντικείμενο, ένα δικό της μοναδικό τρόπο να αντι­ μετωπίζει το πρόβλημα της γνώσης, όχι αόριστα, αλ­ λά με βάση τα αντικειμενικά δεδομένα και τις μετα­ βλητές της επιστημονικής σκέψης. Και ακριβώς στην ι­ κανοποίηση αυτού του θεωρητικού μελήματος στο­ χεύει και ο Δαίμονας του Αϊνστάιν. Για μία ακόμα φο­ ρά, σταθερά σημεία της πολεμικής του αποτελούν ο δογματικός, μηχανιστικός και εκφυλισμένος υλισμός, ο θετικισμός και ο ιδεαλισμός, όπως και κάθε μορφής σιωπηρός ή έκδηλος ανορθολογισμός. Οφείλουμε επίσης να παρατηρήσουμε ότι ο λόγος του Ε. Μπιτοάκη είναι οξύς, χειμαρρώδης και καυστι­ κός, χωρίς ωστόσο να χάνει ποτέ την αμεσότητα και και της επιστήμης οι οποίοι, επικεντρωμένοι στην ιδέα την απαιτούμενη φιλοσοφική διαύγειά του, γιατί ακρι­ του «υλιστικού ρεαλισμού» και της ρεαλιστικής ερμη­ βώς αντανακλά και τη γενικότερη φιλοσοφική και πο­ νείας της κβαντικής φυσικής, ήρθαν σε ανοιχτή αντί­ λιτική αντίληψή του για τον κόσμο και την πραγματι­ θεση με τις ορθόδοξες ερμηνείες των σχολών της κότητα. Αντίληψη η οποία συνδέεται όχι μηχανιστικά Κοπεγχάγης και του Γκέτινγκεν. Στο τελευταίο έργο και δογματικά με το σώμα του μαρξισμού και του δια­ του, όπου είναι εμφανέστατη, όπως και εξαρχής δε­ λεκτικού υλισμού αλλά δημιουργικό, επιδιώκοντας δηλωμένη, η παρουσία και η επίδραση (χωρίς όμως τον εμπλουτισμό τους και παράλληλα τη συστηματι­ δογματικές αγκυλώσεις) των θεμελιωτών του διαλε­ κότερη εμβάθυνσή του στο φως των νέων ανακαλύ­ κτικού υλισμού και της μαρξιστικής σκέψης, συνδέει ψεων. την απόπειρα σύλληψης της επιστημολογικής αξίας ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΙΑΜΟΥΡΑΣ της φυσικής με τον αντικειμενικό σκοπό του ορισμού

Ο

0 λόγος του £ Μπιτοάκη είναι οξύς,

χειμαρρώδης και καυστικός, χωρίς ωοτόοο να χάνει ποτέ την

αμεσότητα και την απαιτούμενη φιλοσοφική διαυγειά του

Αρχές της κοινωνικής εργασίας οτον 20ό αιώνα *

MALCOLM PAYNE

I Ζ ύ γ χ ρ ο ν η θ ε ω ρ ία τ η ς | | | κ ο ιν ω ν ικ ή ς ε ρ γ α σ ία ς

Η

I

Μτφρ.: Σαμάνθα Στρατιδακη Επιμ.: Θεανώ Καλλινικάκη

I

Σειρά: Κοινωνική Εργασία

■

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000 Σελ.5 82

■ I

εξάπλωση των νέων τεχνολογιών, π παγκοσμιο­ ποίηση της αγοράς, η ανάπτυξη των πόλεων, η υποχρεωτική-μαζική μετανάστευση, η καταστρο­

Η

φή του περιβάλλοντος και πολλών παραδοσιακών τρόπων οργάνωσης της ζωής, ο αποπροσανατολι­ σμός πολλών ατόμων και κοινωνικών ομάδων που α­ ποτελούν θύματα της νέας οργάνωσης της παραγω­ γής, η επανάκαμψη της αθλιότητας και η έκπτωση ε-

ϊνας συνοπτικός οδηγός της θεωρητικής τεκμηρίωσης, της αξιολόγησης και της εξέλιξης της επιστήμης της κοινωνικής εργασίας οτον αιώνα που πέρασε ντέλει της αξίας της ανθρώπινης ύπαρξης αποτελούν σίγουρα τη βάση ανάπτυξης της κοινωνικής εργασίας ως μιας αναγκαίας όσο ποτέ άλλοτε κοινωνικής πρα­ κτικής και μοχλό αναβάθμισης του επιστημονικού και κοινωνικού ρόλου των κοινωνικών λειτουργών. Το έργο του καθηγητή Malcolm Payne, διευθυντή του Τομέα Εφαρμοσμένων Σπουδών στην Κοινότητα, του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ, αποτελεί ένα συνο­ πτικό οδηγό της θεωρητικής τεκμηρίωσης, της αξιο­ λόγησης και της εξέλιξης της επιστήμης της κοινωνι­ κής εργασίας στον αιώνα που πέρασε. Σκοπός του Payne υπήρξε η ανάπτυξη ενός συνόλου εννοιών με

παγκόσμια ισχύ και, ταυτόχρονα, η αποφυγή μιας επι­ θετικής παρουσίασης των θεωριών της κοινωνικής εργασίας μέσα από εξιδανικευμένες αναφορές - κάτι που θα έμοιαζε περισσότερο με πολιτική και λιγότερο με επιστημονική τεκμηρίωση. Μαζί με την παράθεση των θεωριών, αποσαφηνίζονται τα κύρια στοιχεία της κοινωνικής εργασίας: ο κοινωνικός λειτουργός, ο πε­ λάτης (άτομο ή ομάδα) και το πλαίσιο της κοινωνικής εργασίας, δηλαδή η εκάστοτε κοινωνική υπηρεσία. Η επιλογή του βιβλίου έγινε με κριτήριο τον πρόσφα­ το χρόνο έκδοσης, την εκτεταμένη αποδοχή του και, τέλος, με βάση την πληρότητα της σύνθεσης των κυριότερων απόψεων που διέπουν τη σύγχρονη διε­ θνή πρακτική της κοινωνικής εργασίας. Στο μέτρο μά­ λιστα που στη χώρα μας ο σχεδιασμός και η υλοποί­ ηση της όποιας κοινωνικής πολιτικής παίρνει συνή­ θως τη μορφή μιας «αποκλίνουσας» (εορταστικής στην καλύτερη περίπτωση) πολιτικής φαντασίας που επιδεινώνει αντί να επιλύει τα ατομικά και τα κοινωνι­ κά προβλήματα, το βιβλίο αυτό είναι ένας χρήσιμος σύμβουλος μιας ευέλικτης και ουσιαστικής κοινωνι­ κής πολιτικής - αν θεωρήσουμε δεδομένη τη δυναμι­ κή των επιδράσεων που ασκεί και δέχεται η κοινωνι­ κή εργασία στο σχεδίασμά και στη διαμόρφωση των μοντέλων της κοινωνικής πολιτικής.

89

Ξεχωριστή θέση κατέχουν οι συστημικές και οικολο­ γικές προσεγγίσεις στο έκτο κεφάλαιο, οι απόψεις για τη σχέση ανάπτυξης και κοινοτικής εργασίας στο ένατο κεφάλαιο, της εναντίωσης στο ρατσισμό και

ζουν προβλήματα που ανακύπτουν όταν έρχονται σε διάσταση επιβεβλημένες πολιτικές και οικονομικές επιλογές με τις κοινωνικές ανάγκες των ατόμων της ίδιας χώρας αλλά διαφορετικών περιοχών με σημα­

την καταπίεση στο εντέκατο κεφάλαιο, της παρέμ­ βασης σε κρίσεις και της επικέντρωσης σε στόχους που θα μπορούσαν να έχουν άμεση εφαρμογή και

ντικές θεσμικές, οικονομικές και πολιτισμικές ιδιαιτε­ ρότητες. Η οικοανάπτυξη, τέλος, τοποθετεί τους αν­ θρώπους στο επίκεντρο της ανάπτυξης, θεωρεί την ανάπτυξη μέσο και όχι αυτοσκοπό και, ταυτόχρονα, δημιουργεί τις αναγκαίες ασπίδες προστασίας των ευκαιριών της τρέχουσας ζωής αλλά και των μελλο­ ντικών γενεών.

σε δικές μας κοινωνικές υπηρεσίες - οι οποίες, ιδιαι­ τέρως σήμερα, κατακλύζονται από τεράστια ποικιλία «διαφορετικών αιτούντων» και «διαφορετικών αιτη­ μάτων». Η κοινοτική εργαοία και οι οικολογικές προ­ σεγγίσεις, που είναι λιγότερο οικείες στη χώρα μας, είναι αξιοπρόσεκτες. Αναδεικνύουν και αντιμετωπί­

90

ΘΑΝΑΣΗΣ Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Το πρώτο ολοκαύτωμα του 20ού αιώνα το υ ΤΑ ΣΟ Υ ΠΑ Π Π Α

ΠΗ ΤΕΡ Μ Π Α Λ Α Κ ΙΑ Ν

Το μ α ύ ρ ο ο κ υ λ ί τ η ς μ ο ί ρ α ς Αθήνα, Καστανιώτης, 2000 Σελ. 401 γενιά μας έχει περισσότερους φίόους στον άλλο κόσμο παρά σ' αυτόν εδώ. Υπάρχουν μέρη όπου περπατώ με το άγχος σαν να διέοχιζα ένα νεκρο­ ταφείο αναμνήσεων». Η φράση του Αρμένιου διανο­ ούμενου Ζαριάν, που αυτός και οι σύγχρονοί του έζηοαν τη γενοκτονία του έθνους τους, είναι η επιτομή της φρίκης, η συγκεφαλαίωση μιας τρομακτικής εθνο­ κάθαρσης που ακόμη ζητά τη δικαίωσή της στο δικα­ στήριο της πολιτισμένης ανθρωπότητας. Η γενοκτονία των Εβραίων αναγνωρίστηκε και οι φυσικοί και οι ηθι­ κοί αυτουργοί στιγματίστηκαν, γιατί η Γερμανία έχασε γιατί ο σφαγέας Πολ Ποτ ήταν ένας αποσυνάγωγος

ΤΟ Μ ΑΥΡΟ ΣΚ ΥΛ Ι Τ Η Σ Μ Ο ΙΡ Α Σ

του κομμουνισμού. 0 Ψυχρός Πόλεμος όμως και η

ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΕΣ / ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

τον πόλεμο. Η γενοκτονία των Καμποτζιανών επίσης,

κ

νευραλγική θέση της Τουρκίας στο δυτικό σύστημα δεν επέτρεψαν στους Αρμένιους να βρουν, έστω εκ των υστέρων, έστω στο συμβολικό πεδίο, το δίκιο τους. Κάθε φορά που γινόταν απόπειρα να ενταχθεί στο νο-

μοθετικό πλαίσιο μιας δυτικής χώρας η υπόθεση της Γενοκτονίας των Αρμενίων, οι Τούρκοι εκβίαζαν, απει­ λούσαν, εξαγόραζαν και πετύχαιναν να ακυρώσουν τις προσπάθειες αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας.

Η τραγωάία ενός λαού απλώνεται

Τις αήθεις ενέργειες του τουρκικού κατεστημένου πε­ ριγράφει με λεπτομέρειες ο συγγραφέας στο τελευ­ ταίο μέρος του δοκιμιακού μυθιστορήματός του χωρίς

μπροστά οτο συγγραφέα

να κρύβει την απογοήτευσή του για τις ευάλωτες συ­ νειδήσεις ορισμένων ακαδημαϊκών, την οργή του για

που λειτουργεί οαν μαγνητόφωνο

τις πολιτικές σκοπιμότητες που καθορίζουν τη στάση κυβερνήσεων, αλλά και χωρίς να χάνει την ελπίδα του, αφού βρίσκονται γενναίοι Τούρκοι που δηλώ­

και καταγράφει τον πόνο

νουν: «Η ιστορία περιμένει εκείνον τον τίμιο Τούρκο π-

91

νέτη που θα παραδεχτεί το μεγαλύτερο έγκλημα που έκαναν ποτέ οι πρόγονοί του, θα απολογηθεί στον αρ­ μενικό λαό και θα κάνει το καλύτερο που θα μπορεί για να τους αποζημιώσει υλικά και ηθικά στα μάτια του κόσμου». Ο Πίτερ Μπαλακιάν γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αμερική. Οι γονείς του σώθηκαν από τύχη. Ζώντας σ' έναν ξένο τόπο, φιλόξενο, πολυπολιτισμικό, προσπα­ θούσαν να ξεχάσουν. θεωρούσαν ότι η λήθη είναι το παυσίπονο για τον ξεριζωμό. Δεν ήθελαν τα παιδιά

Το πρώτο ολοκαύτωμα του 20ού αιώνα, ετοι όπως δίνεται μεοα από τις καταθέσεις τωνεπιζώηων, είναι οι δυνατότερες σελίδες του βιβλίου τους να κουβαλούν το στίγμα του εξόριστου. Όμως ποτέ δεν εγκατέλειψαν την κουλτούρα τους, τις συνή­ θειές τους, όλα όσα τους συνέδεαν με τη μητέρα-πατρίδα που ούτε ο χάρτης δεν την είχε πια. Πού και πού τους ξέφευγαν μερικές φράσεις-κλειδιά, τις οποίες ο μικρός Πίτερ δεν ήταν σε θέση να αποκωδικοποιήσει γιατί αγνοούσε τα γεγονότα. Έτσι δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί η μάνα του συχνά του έλεγε: «Στη ζωή σου, Πίτερ, να μη δένεσαι με τον τόπο». 0 αιώνιος φό­ βος του εξόριστου. Διαπίστωνε όμως καθημερινά ότι η οικογένειά του ζούσε διαφορετικά και ενοχλούνταν γιατί αυτός ήθελε να μοιάζει με τους συνομήλικούς του. Δεν καταλάβαινε γιατί η ώρα της προετοιμασίας του φαγητού και η στιγμή της συνάντησης όλων των συγγενών γύρω από το μεσημεριανό τραπέζι ήταν μια τελετουργική πράξη που επαναλαμβανόταν σταθερά: «Για μας το φαγητό ήταν ένα σύνθετο πολιτιστικό έμ­ βλημα κουλτούρας, ένα κωδικοποιημένο κείμενο που ενσωμάτωνε τη μακριά ιστορία και συλλογική μνήμη του Εγγύς Ανατολής πολιτισμού μας». Και ταυτοχρόνως ήταν ένα βασικό στοιχείο καθαρής διαφοροποίη­ σης από τους γηγενείς που, παγιδευμένοι στον εξα­ ντλητικό ρυθμό της καθημερινότητας, στο κυνήγι του χρήματος και στο άγχος για την κοινωνική καταξίωση, διεκπεραίωναν αυτή τη σημαντική λειτουργία του αν­ θρώπου χωρίς φαντασία: «Τι περιμένεις άμα τρώνε βραστά και μπριζόλες της στιγμής. Τι είδους άνθρωποι είναι αυτοί;». Οι σελίδες που είναι αφιερωμένες στις οικογενειακές συναθροίσεις και τις γαστριμαργικές α­

πολαύσεις είναι εξαιρετικές. Οι μυρωδιές των φαγη­ τών -οικείες στον Έλληνα αναγνώστη- αναδίνονται τόσο έντονα, που νομίζεις ότι ο συγγραφέας έχει βά­ λει μία θέση και για σένα στο οικογενειακό τραπέζι. Η συνειδητοποίηση του δύστροπου Αμερικανοαρμένιου συντελείται σιγά σιγά. Κάποιες σποραδικές, υπαινι­ κτικές αναφορές της γιαγιάς, μερικές διακριτικές νύ­ ξεις των συγγενών και η περίεργη σιωπή του πατέρα προκαλούν το συγγραφέα να ψάξει και να βρει την πο­ ρεία του λαού του. Όταν βρίσκεται ενώπιον των γρα­ πτών μαρτυριών ξένων και ομοεθνών του που περι­ γράφουν τις ωμότητες των Τούρκων και τα δεινά των Αρμενίων συγκλονίζεται. Καταφεύγει στους δικούς του ανθρώπους και τους πιέζει να μιλήσουν, να βγά­ λουν από μέσα τους το βάρος που τους στοιχειώνει, τους ζητά να λυτρωθούν οι ίδιοι και να λυτρώσουν κι αυτόν. Οι γλώσσες λύνονται, τα συναισθήματα ξεπηδούν, ξεχασμένες ιστορίες, καταχωνιασμένες βαθιά στις ψυχές, αποκαλύπτονται. Η τραγωδία ενός λαού απλώνεται μπροστά του. 0 συγγραφέας λειτουργεί σαν μαγνητόφωνο και καταγράφει τον πόνο. Μένει ά­ φωνος μπροστά στη θηριωδία του δράστη και έκπλη­ κτος απέναντι στην αντοχή του θύματος. Η αναμέτρηση με το παρελθόν και ο επί μακρόν εσκεμμένος παραγκωνισμός του απ' αυτό γεννάει στον Π. Μπαλακιάν βασανιστικά ερωτήματα: «Αλήθεια, μπο­ ρεί κανείς να καταπιέσει ένα τέτοιο παρελθόν;». Τον ο­ δηγεί σε οδυνηρές διαπιστώσεις: «Η μητέρα μου και ο πατέρας μου ήταν με διαφορετικούς τρόπους επιλήσμονες του παρελθόντος, παγιδευμένοι σε κάποιο λυ­ κόφως ανολοκλήρωτων πληροφοριών». Όμως δε θυ­ μώνει. Κατανοεί και δικαιολογεί: «Η παλιά πατρίδα ή­ ταν μια κωδικοποιημένη φράση που δεν απευθυνόταν στα παιδιά. Μιλιόταν μόνο από μουδιασμένους Αρμέ­ νιους της σιωπηλής γενιάς. Σήμαινε το χαμένο κόσμο, ένα μέρος που αφέθηκε να σιγοκαίει στις στάχτες του». Και από τις στάχτες αυτές ξεπηδάει ο μαχητής, ο οργι­ σμένος αντίπαλος των αναθεωρητών της ιστορίας, ο ορκισμένος εχθρός των εξωνημένων κονδυλοφόρων, και βρίσκει τρόπους μαζί με τους άλλους Αρμένιους διανοητές να εκπλήξουν τους καταπιεστές του έ ­ θνους του «οι οποίοι πιθανόν να είχαν πιστέψει ότι με­ τά το 1915 κανένας δεν θα ξανάκουγε για τους Αρμέ­ νιους». Το πρώτο ολοκαύτωμα του 20ού αιώνα δίνεται μέσα από τις καταθέσεις των επιζώντων. Είναι οι δυνατότε­ ρες σελίδες του βιβλίου. Συγκρίνονται σε ένταση μόνο με την Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Σ. Δούκα και με το Νούμερο του Η. Βενέζη. □

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ Ο Άγρας, Τ .· 104 Αίσωπος · 167 Αλεξάνδρου, Α . · 212 Αξιωτη, Μ. ·3 1 1 Απολλιναίρ, Γκ. ·2 3 1 Αραγκόν, Λ . · 168 Αριοτοτελης · 135 Αριστοφάνης· 72 Αρτώ, Α. · 151

Β Βαλερί Π . · 183 Βελενοτινλής, Ρ. ·2 3 5 Βενεζης, Η. · 337 Βερλαίν, Π. · 378 Βερν, I. · 105 Βιόν, Μ. · 85 Βιζυηνός, \ . · 2 7 8 Βολταίρος · 177 Βουτυράς, Δ. ·2 9 8

Γειτς, Ου. Μ πάτλερ· 391 ίιουροενάρ, Μ .· 81 Γκαιτε, Γ.Β. · 154 Γκράμοι,Α .·295 ίκρην, ίκ .· 2 6 7 Γληνός, Δ . · 6 Γ Γουλφ, Β. · 153

Δ Δάπη ς · 2 3 0 Δέλτα, Π. · 300 Δουράς, Α . · 147

Εγγονόπουλο^, ς ,Ν Ν, .·3 8 1 Έλιότ, Τ Ι. · 133 Ελυάρ, Π. · 201 Ελύτης, Οδ. · 362,372 Εμπειρικός, Α. · 358 Εξυπερύ,Α. m l . · 3 3 0 Έοοε, Ε .· 109

Ζενε, 1. · 66 Ζ τντ,Α .·2 0 6 Ζολά, £ · 97

θεοτοκάς, Γ . · 137 θεοτόκης, Κ. · 92 θερβάπες, Μ. ντε · 176 Θουκυ5ίθης·191 Ιονέοκο, £ · 122 Ίψεν, £ · 181

Καβάφης. Κ.Π. · 7 8 389 ΚαΙαπζάκης, Ν. · ί9 0 ,377 Καιρης, θ. · 106 Κόλας, Ν . · 387 Κάλβος, Α. · 140 Κομά, Α . · 110 Καποδίοτριας, I. · 2 7 5 Καραγάτοης, Μ. ·2 5 8 Καρκαβίτσας, Α. · 306 Καρουζος, Ν. · 393 Καρυωτακης, Κ. · 157 Καοτοριάδης, Κ. · 385 Κενώ, Ρ · 320 Κερουακ Τ(. ·2 4 9 Κοκτώ, Ζ . · 160 Κ ο λ έτ·3 1 3 Κονδύλης, Π. · 384 Κόντογλου, Φ .·1 1 3 Κ ορ αη ς,Α .·82 Κούντερα, Μ. · 80* τ ι,Α .· 1 4 9 ιτάλλης, Κ. · 326

Κ

Λακάν Ζ. · 126 Ααπαθιωτης, Ν. · 95 Αεβί·Στρως, Κ. · 158 Λειβαδίτης, Τ .·2 2 8 Λεκατοάέ. Π . · 166 Λιοτάρ, Ζ.Φ. · 388 Αόρκα, Φ.Γ. · 192 Λουκιανός· 102 Λουπεν, Α. · 2 1 8 Λόρενς, Ντ. X. · 132 Λωτρεαμόν · 355

Μ Μαγιακόφοκι, Β. · 121 Μαιηλερ, Ν. · 286 Μακρυγιάννης · 101 Μαλακάοης · 357 Μαν, Τ. · 90

ΖΕ

ΖΥΓΓΡΑΦΕΙΖ

Μαρής, ί. · 3 5 6 Μ αριρό·257 Μάρκες, Γκ. Γκ. · 223 M ap l Κ. · 83* Μίλλερ, Α. · 259 Μίλλερ, X. · 273 Μιοίμα, Γ. · 2 5 3 Μολιέρος · 179 Μ ο η α ίν ,Μ .π ε ·3 0 4 Μοράβια,Αλ. ·2 5 6 Μοριοον, Τ .·4 0 6 ΜούΙιλ, Ρ · 199 Μπαλζόκ, 0. ντε · 60* ΜπάροουΙ 0 .· 3 8 3 Μπαρτ, Ρ · 93 Μπατάιγ, Ζ . · 187 Μπεκετ, Σ . · 115 Μπόρχες, Χ.Λ. · 7 9 Μπρετόν, Α. · 207 Μπρεχτ, Μ . · 211 Μπωβουάρ, Σ. ντε · 136 Μυριβήλης,Σ. · 3 0 9 Μωπαοάν, Γκ. π ε · 2 0 4

Πεοοόα, Φ .·3 9 0 Πίνδαρος· 294 Πλαθ, Σ. · 396 Π ό ε,Ε .Α .·1 1 2 Πολίτης, Κ .· 116 Πρεβερ, Ζ. · 7 3

Ράιχ, Β .· 197 Ρεμπώ, Α. · 305 Ρίλκε, Ρ.Μ. · 274

Ναμπόκοφ, Β .· 162 Νέοι λογοτέχνες · 69 ,8 7 Νικολαιδης, Α. · 379 Νίτοε, Φ .· 91 Ντεκάρτ, Ρ · 369 Ντίκενς, Κ .·2 2 9 Ντεριπά. Ζ. · 397 Ντιντερο· 103 Ντοοτογιέφοκυ, Φ. •1 · 31 Ν τυρ άς,Μ .·13 4

Ξ Εενόπουλος, Γ. · 2 6 5

Όμηρος · 174 ψ γουελ, Τ(. · 226 Ουόιλντ, 0. · 152 Ουγκό, Β .· 111 Ουιλιαμς, Τ. · 139

Παλαμάς, Κ. ·3 3 4 Πάλλης, Α . · 118 Πεντςικηε Ν.Γ. · 407 Πάουντ, ί. · 178 Παπαδιαμάντης,Α. · 165 Παπαηωνίου,Ζ. · 2 8 5 Παραμυθάδες · 108*

' Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Φλωμπ'εσ Γ. Φρόιπ, I ·

Χάμμετ, Ν . · 182 Χαρντυ, Τ. · 3 2 '

m f·

Χατίςοπουλοε υλος. Κ Κ..·· 3 1 9 Χεμιννουεϊ, " ιεϊ, [ί . ·· 159 Χιους, Τ. · 396

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Το Σύνταγμα οτην κοινωνία πολιτών ΞΕΝΟΦΩΝ Ι.ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ

ί

Η αναθεώρηση του Συντάγματος I. Μ εθοδολογικά θεμέλια

Αθήνα, 4. ΣάκκουΧα, 2000 Σελ. 462

ο Σύνταγμα αποτελεί δημιούργημα της νεωτερικότητας. Αποτυπώνει τον πολιτικό λόγο του Δια­ φωτισμού και το αίτημα συγκρότησης ενός αυτό­ νομου γνωστικού υποκειμένου και ενός οικουμενικού

Τ

Στο βιβλίο υποστηρίζεται ότι η ουηαγματική νομοθέτηση στις σύγχρονες πλουραλιοτικές δημοκρατίες οφείλει να είναι ανοιχτή στην κοινωνία πολιτών πολιτισμού, όπως σημειώνει πολύ εύστοχα οτην ει­ σαγωγή του ο Ξενοφών Κοντιάδης. Για το συγγραφέα αυτής της μελέτης, το αίτημα του εκσυγχρονισμού του συνταγματικού κειμένου αποτελεί αναντίρρητα στοιχείο σύμφυτο με την ιστορικότητα και το χαρα­ κτήρα του Συντάγματος ως «ανολοκλήρωτου σχεδί­ ου». Η αναθεώρηση του Συντάγματος αποτελεί μια λει­ τουργία η οποία οριοθερείται μόνο αρνητικά-αμυντικά, με τη θέσπιση ουσιαστικών και διαδικαστικών εγ­ γυήσεων που θέτουν φραγμούς στην αναθεωρητική Βουλή, θεωρώντας την ανεύρεση του «ορθού» πε­ ριεχομένου του θετέου Συντάγματος αμιγώς πολιτική ύλη; Ή αντίθετα, η θέσπιση Συντάγματος προϋποθέ­

τει και την αποσαφήνιση της θετικής-δημιουργικής πλευράς της αναθεωρητικής λειτουργίας που συνε­ πάγεται τη συστηματική διαμόρφωση αρχών, κανό­ νων και κριτηρίων εφαρμοστέων κατά τη συνταγματι­ κή νομοθέτηση; Σ' αυτά τα δύο ερωτήματα απαντά η μελέτη του Ξ. Κοντιάδη. Όμως, το συνακόλουθο ερώτημα που τίθε­ ται αφορά το κατά πόσον η αναθεωρητική λειτουργία αποτελεί αποκλειστική υπόθεση της πολιτικής τάξης ή εάν καθίσταται επιβεβλημένη η διεύρυνσή της στην κοινωνία πολιτών ή, με άλλες λέξεις, στην ανοιχτή κοινωνία των αναθεωρητών του Συντάγματος. Στο βιβλίο υποστηρίζεται ότι η συνταγματική νομοθέ­ τηση στις σύγχρονες πλουραλιοτικές δημοκρατίες ο­ φείλει να είναι ανοιχτή στην κοινωνία πολιτών και να βασίζεται σε συναινέσεις οι οποίες δεν περιορίζονται στο Κοινοβούλιο, όπου συγκυριακές κομματικές συ­ γκλίσεις ή αντιπαραθέσεις θα μπορούσαν να οδηγή­ σουν σε εύθραυστες, ασταθείς ή απρόσφορες επιλο­ γές. Το Σύνταγμα στις σύγχρονες δημοκρατίες προορίζε­ ται να διαμορφώνει σταθερούς θεσμούς ελεύθερης

έκφρασης ποικίλων αξιών και εξισορρόπησης αντίθε­ των συμφερόντων. Λειτουργώντας ως ένας συμβολι­ κός δημόσιος χώρος. Η αναθεώρηση του Συντάγματος κατά το συγγραφέα, εη. καθηγητή Δημοσίου Δικαίου και διευθυντή του Κέ­ ντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, προϋπο­ θέτει τη δημοσιότητα και το διάλογο, τη συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών και τη συγκρότηση ενός πλαι­ σίου αρχών και αξιών που να διασφαλίζει στους πολί­ τες τη δυνατότητα να συμβιώνουν και να επικοινω­

νούν μεταξύ τους ανεξάρτητα από τις διαφορετικές κοσμοθεωρητικές αντιλήψεις, πολιτιστικές παραδό­ σεις ή ηθικές στάσεις που ενστερνίζονται. Υπό αυτή την έννοια η αναθεώρηση του Συντάγματος νομιμο­ ποιείται χάρη σε μια επικοινωνιακή διαδικασία διαμόρ­ φωσης γνώμης και λήψης αποφάσεων που κατατείνει στην ισότιμη συνύπαρξη διαφορετικών αντιλήψεων και ομάδων.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΜΑΡΤΥΡΙΑ

ΝαζιστικΓ θηριωδία στα Καλά ]ρυτα ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ

ι

Η θηριωδία των ναζί στην Ελλάδα: Το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων Αθήνα, Καστανιώτης, 2000 Σελ. 431

Ι

ία από τις πιο επονείδιστες στιγμές της πρόσφα­ της ελληνικής ιστορίας αποτελεί, μεταξύ άλλων, το ολοκαύτωμα της πόλης των Καλαβρύτων. Η αχαϊκή πόλη γνώρισε στο έπακρο τη θηριωδία των ναζιστικών στρατευμάτων, τα οποία στην τετράχρονη κα­ τοχή της χώρας επέδειξαν το σκληρότερο πρόσωπο αυτού του παράλογου Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Η σφαγή των κατοίκων των Καλαβρύτων δεν ήταν η μο­ ναδική, αρκεί να υπενθυμιστεί το αντίστοιχο ολοκαύ­ τωμα στο Δίστομο και το Κυριάκι την ίδια περίοδο, αλ-

Το προτέρημα της παρούσας εκόοοης έγκειται οτη βαθμιαία κορύφωση της αφήγησης

λά και τα δυσμέτρητα παθήματα του ελληνικού λαού από την τριπλή κατοχή (Γερμανών, Βουλγάρων, Ιτα­ λών). Όμως, το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων αποτέλεσε στυγερή στιγμή αιμοδιψίας και πολεμοχαρούς υ ­ στερίας των κατακτητών που, όσο κι αν σόκαρε τότε το πανελλήνιο, αποτέλεσε έναυσμα ισχυρότερης αντί­ στασης και πίστης στην απελευθέρωση.

0 συγγραφέας της παρούσας μαρτυρίας συμπράττει

95

στο corpus τω ν πηγών για τη λεπτομερή διαλεύκανση τη ς «Επιχείρησης Καλάβρυτα» (= U nternehm en Kalawrrita) που έλαβε χώρα στις 13 Δεκεμβρίου 1943 και εξακολουθεί να απασχολεί τη σύγχρονη ιστορική έ ­ ρευνα. 0 Αντώνης Κακογιάννης, όπως γράφει στο προλογικό σημείωμά του, επιδίωξε να καταγράφει τα γεγο­ νότα που ηροηγήθηκαν της μεγάλης σφαγής αλλά και να δώσει λεπτομερείς εικόνες της πόλης και των κα­ τοίκων της λίγο πριν και στη διάρκεια της λεηλασίας, της καταστροφής και της ομαδικής εκτέλεσης εκείνη την ημέρα. Το ερώτημα που θέτει ο συγγραφέας, στο οποίο εν μέρει απαντά, είναι γιατί οι Καλαβρυτινοί επέδειξαν αυτή την ολιγωρία τις πρηγούμενες ημέρες του ολοκαυτώματος. Διότι, οι ναζί είχαν φροντίσει να κά­ νουν «εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις στον άμαχο πληθυ­ σμό στην επαρχία Καλαβρύτων (Κερπινή, Σκεπαστό, Μέγα Σπήλαιο και Αγία Λαύρα) με την πρόφαση της τι­ μωρίας των αντάρτικών ομάδων, οι οποίες δρούσαν α­ νενόχλητες στη βορειοδυτική Πελοπόννησο. Είναι προ­ φανές ότι οι κάτοικοι της πόλης δεν πίστευαν ότι ένα διοικητικό κέντρο, και μάλιστα σεβάσμιας ιστορικής α­ ξίας για το νεοελληνικό κράτος (κήρυξη Ελληνικής Επανάστασης το 1821), όπως τα Καλάβρυτα, θα απο­ τελούσε στόχο βάρβαρης ισοπέδωσης για τους κατα­ χτητές.

Ο Αντώνης Κακογιάννης περιγράφει με τρόπο λιτό και περιεκτικό τα γεγονότα, αρκετά από τα οποία δεν έ ­ χουν καταγραφ εί αλλά παραμένουν στις θύμησες των ντόπιων μέχρι σήμερα. Όντας νεαρό παιδί τότε, έχει καταγράφει με αμεσότητα τις ζωντανές αναμνή­ σεις του από τα γεγονότα στα οποία ο ίδιος ήταν πα­ ρών. Σε κάθε άλλη περίπτωση επιδιώκει να διασταυ­ ρώσει τις πληροφορίες του παραθέτοντας μαρτυρίες ανθρώπων της περιοχής. Οι αυτόπτες μάρτυρες της τραγωδίας δίνουν λεπτομερείς καταγραφές. Το προ­ τέρημα της παρούσας έκδοσης έγκειται ακριβώς στη βαθμιαία κορύφωση της αφήγησης: ο συγγραφέας καταφ εύγει σε δ ιάφ ορες πηγές επιθυμώ ντας την τεκμηρίωση των γραφομένων. Με αυτό τον τρόπο α­ ποφεύγονται διάφορες γλαφυρές περιγραφές ή πα­ ρορμητικές αιτιάσεις που χαρακτηρίζουν συχνά αντί­ στοιχα ιστοριογραφικά κείμενα. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη: η οργανωμένη αντίσταση στην Ελλά­ δα, οι σημαντικές μάχες και επιχειρήσεις, ένας απο­ λογισμός του έργου της αντίστασης από τη μια με­ ριά, και το γερμανικό σχέδιο καταστροφής στην πλή­ ρη εξέλιξή του από την άλλη (ηου αποτελεί και το ε ­ κτενέστερο).

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

ΕΦΗΒΙΚΑ

Ηγενέθλια δύναμη του παρελθόντος ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

4

Έτοιμος από καιρό Αθήνα, Πατάκης, 2000 Σ ίλ .1 5 8

0

συγγραφέας είναι από τους πολλά υποσχόμε­ νους νέους δημιουργούς της ελληνικής παιδι­ κής και νεανικής λογοτεχνίας. Ξεκίνησε με βι­ βλία για πολύ μικρά παιδιά και συνεχίζει να γράφει ιστοριούλες με ήρωα τον Τριγωνοψαρούλη, ένα φάρι που έχει κάνει την οικολογία... τρόπο ζωής! Γενικά, οι ήρωες του Β. Ηλιόπουλου, ανεξάρτητα από ηλικία και μορφή, έχουν χαρακτηριστικά τα οποία συνδέο­

96

νται με μια κοινή γρ αμμ ή: εκ είν η ηου, μέσα από κα­ ταστάσεις και ατο­ μικά ή κοινω νικά π ρ οβλή ματα το υ καιρού μας, δ η μ ι­ ουργεί ολοκληρω ­ μένα πρότυπα. Αυ­ τή τη φορά μάς δί­ νει ένα μυθιστόρη­ μα όπου οι έφηβοι αναγνώ στες θα ανακαλύψ ουν σε ό ­ λο τους το βάθος αξίες όπως η αγάπη, ο έρωτας και η δίψα για τη ζωή. Αξίες τις οποίες έχουν ανάγκη για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Ένας νέ­ ος, φοιτητής της Σχολής Καλών Τεχνών, συμμετέχει σ' ένα θίασο που δίνει θεατρικές παραστάσεις στην

Αίγυπτο. Εκεί, συνθέτοντας τις μνήμες από τις αφ η­ γήσεις τω ν γονιών του, θ' ανακαλύψει τις ρίζες του, θα το υ δοθούν απ αντήσεις ουσίας για τη ζω ή του και, το σημαντικότερο, η γνώση του παρελθόντος θα τον δέσει με το παρόν και θα του δώσει γενέθλια δύ­ ναμη για ν' αντιμετωπ ίσει τις δ υσ κολίες τη ς ζω ής που ορθώνονται μπροστά του. Είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο με ζωντάνια και ευ ­ αισθησία. Ένα πραγματικό οδοιπορικό ζωής που ξεκι­ νάει αντίστροφα: από το σήμερα, για να επιστρέφει σ' αυτό. Ενδιάμεσα περνάει από τα βάθη του καιρού, της μνήμης και της παράδοσης. Τελικά, μια τέτοια πορεία στα βάθη των καιρών είναι ανίχνευση στα βάθη της ψυχής. Τα οικουμενικά στοι­ χεία μιας τέτοιας διαδρομής απ οτελούν ένα ουσια­

στικό όραμα που πλάθει ανθρώπινες συνειδήσεις, οι οποίες, στεριω μένες στο παρελθόν δημιουργούν ένα σίγουρο μέλλον. Ενδιαφέρουσα είναι και η μορφή του μυθιστορήμα­ τος. Παρουσιάζεται μέσα από εικόνες που διαδραμα­ τίζονται στην Αθήνα και στις πόλεις της Αιγύπτου, το Κάιρο και την Αλεξάνδρεια, όπου είχε ακμάσει στο παρελθόν το ελληνικό στοιχείο. Η αφήγηση η σχετι­ κή με τη συμπλήρωση του «παζλ» για την ανεύρεση της οικογενειακής ρ ζα ς του κεντρικού ήρωα εκτείνε­ ται μέσα από συνεχείς αναδρομές στο παρελθόν και στο παρόν στις παραπάνω πόλεις. (Για εφήβους και

μεγάήους αναγνώστες) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ

Αποθεωοη του ονείρου ΡΑΪΝΧΑΡΝΤ ΓΙΟΥΝΓΚ

Το Μικρό Όχι!

I Εικον.: I. Ζένιχαεν, Μ τφρ.: X. Στρώνη Αθήνα, Καοτωρ, 2000 I Σελ. 36

Ο

Ράινχαρντ Γιουγκ είναι ένας πολύ καλός συγγρα­ φ έας. Πολυβραβευμένος στην πατρίδα του, τη Γερμανία, για τα βιβλία του για παιδιά και ε φ ή ­ βους, αποδίδει το πνεύμα, τις προσωπικές αγωνίες και τα κυρίαρχα μηνύματα της εποχής μας με εύστρο­ φ ο και πρωτότυπο τρόπο. Δυστυχώς, έφ υ γ ε πολύ νωρίς! Στο βιβλίο που παρουσιάζουμε, ένα αρκουδάκι, το Μι­ κρό Όχι, με διαρκείς ερωτήσεις, μάλλον μεταφυσικού περιεχομένου, εκφράζει την απορία του για το πού ή­ ταν πριν ακόμα γεννηθεί... Αμφισβητεί όμως και τα πά­ ντα. Όπως τις εξηγήσεις των μεγάλων που εκφράζουν συμβάσεις. Το χιούμορ, η ευαισθησία του κειμένου και η ηοιητικότητά του αποτυπώνονται, θα λέγαμε, σε δύο «ιδεολο­ γικά» επίπεδα. Εκείνο τω ν απαντήσεων της μητέρας του ή της συνείδησης του Μικρού Όχι ή κάποιου προ­ σώπου της φαντασίας του ή του «λανθάνοντος ανα­

γνώ στη» (δ εν πα­ ρουσιάζεται συγκε­ κριμένη τα υτότη τα ούτε και εικονογραφικά, μόνο ένα όνο­ μα, η Ν ά νι-Ν άνα , που συνομιλεί με το Μικρό Όχι) και τω ν αποριών του Μικρού Όχι, που αποτυπώνονται εικονογραφικά με έναν ποιητικά υπερρεαλιστικό τρ ό­ πο. Κι εκείνο το επίπεδο τω ν αρνήσεων του Μικρού Όχι, που εγγράφεται μέσα από τις ερμηνείες ως διαλε­ κτική σύνθεση κειμενικών και εικονογραφιώ ν στοιχεί­ ων - του κάθε αναγνώστη. Αυτός ο τρόπος είναι που δίνει τελικά τις όποιες απαντήσεις στον αναγνώστη α ­ νάλογα με την ηλικία του και την προσληπτικότητά του. Γιατί είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται σε πολλά επί­ πεδα και από διαφορετικές ηλικίες αναγνωστών. Ένα παιχνίδι ποιητικών εικόνων και εξίσου ποιητικών φράσεων είναι η συγκεκριμένη ιστορία. Ένα γοητευτι­ κό κυνήγι των λέξεων και κυρίως των εικόνων στην πε­ ριοχή του ονείρου. Για ν' αποδειχτεί για άλλη μία φορά πως τα καλά βιβλία για μικρά παιδιά κλείνουν έξυπνα και σοφά, μ' ένα χαμόγελο, το μάτι και στους μεγά­ λους. (Για αναγνώστες όλων των ηΠικιών)

To

rvpo

Ό ρΙ

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

97

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ

ΙΨ

Ο ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΣ Ο ΕΛ ΤΤΗΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ & ΕΡΩΤΕΥΜ ΕΝ ΟΥΣ Ο Ελύτης είχε πει κάποτε στο συγγραφέα πως το Όνειρο θα ’πρεπε να ’ναι κάτι σαν την Άλγεβρα ή τη Γεωγραφία, ένα μάθημα που θα μπορούσε να διδαχθεί. Γοητευμένος α π’ το απόφθεγμα, ο συγγραφέας προσπάθησε, εδώ, σ’ αυτές τις σελίδες, να διδάξει το όνειρο του Ελύτη σ’ όσους διαβάζουν ακόμη με ολόκληρο τον ψυχισμό, όχι μόνο με τα μάτια. Και οι δύο εικονογράφοι, οι συνεργάτες του συγγραφέα, ξεδίπλωσαν τους χάρτες πάνω σε μια επιφάνεια από φως. Ε. Α. ΜΕ Ε Ι ΚΟ Ν Ε Σ Τ ΗΣ Ε Λ Ε Ν Η Σ ΚΑΙ ΤΟΤ ΔΗΜΗΤ ΡΗ ΚΑΛΟΚΤΡΗ

• ΒΙΒ ΛΙΟ ΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜ ΙΑΣ 6 5 ,1 0 6 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3 8 1 1 8 5 0 • ΚΕΝΤΡΙΚΗ Δ ΙΑ Θ ΕΣΗ : ΕΜΜ . ΜΠΕΝΑΚΗ 1 6 ,1 0 6 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3 8 3 1 0 7 8 • Θ ΕΣΣΑΛΟ Ν ΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟ Υ 12 2, ΤΗΛ. (03 1) 7 0 6 3 5 4 -5 · w w w .patakis.gr

ΤΟΘ IATQYMHNA

Ο Ν Ο Ρ Ε ΝΤΕ Μ Π Α Λ Ζ Α Κ (

1 99 1850 /

-

)

Προσεγγίζοντας έναν κλασικό συγγραφέα όπως ο Μπαλζάκ στο στε­ νό πλαίσιο ενός αφιερώματος, το οποίο επιπλέον γίνεται κατά κάποιο τρόπο με αφορμή τα διακόσια χρόνια από τη γέννησή του, κινδυνεύ­ ουμε να πέσουμε στην παγίδα της επανάληψης: πόσο μάλλον όταν το διαβάζω έχει αφιερώσει στο παρελθόν άλλο ένα τεύχος στο συγγρα­ φέα (Αρ. 60,12 /1/8 3). Επί ενάμιση σχεδόν αιώνα, από την εποχή που μοιραζόταν τη μοίρα του ήρωά του στα Χαμένα όναρα -ένα έργο-σταθμός του οποίου την επανέκδοση στις εκδόσεις «Ζτάχυ» αξίζει να αναφέρουμε, σε εξαιρε­ τική μετάφραση του Γ. Ζφήκα και πρόλογο του Γ. Ανδρεάδη- ως σήμε­ ρα, η κριτική έχει αναγνώσει το έργο του από ποικίλες οπτικές γωνίες, το έχει κατατάξει, συγκρίνει, υμνήσει και καταδικάσει ενίοτε, με χα­ ρακτηρισμούς συνήθως υπερθετικού βαθμού. Επιδιώκοντας να απο­ φύγουμε την επανάληψη αυτή, καρπός της οποίας ωστόσο είναι πολ­ λά σημαντικά έργα μελετητών του συγγραφέα την τελευταία διετία, προσεγγίσαμε στο νέο αυτό αφιέρωμα τον Μπαλζάκ αφενός ως κλασι­ κό συγγραφέα και αφετέρου ως ένα συγγραφέα που το έργο του δια­ βάζεται εντελώς διαφορετικά σήμερα, ως παλίμψηστο, ως υπερκείμε­ νο, ως σενάριο. Αεν είναι καθόλου βέβαιο ότι επιτύχομε το στόχο μας. Αν όμως καταφέραμε να μεταφέρουμε αυτόν το νέο άνεμο που πνέει στην μπαλζακική κριτική, η οποία επικεντρώνεται παράλληλα στη λέ­ ξη και στην ιδέα και αναδεικνύει πραγματικά για πρώτη φορά τόσο α­ νάγλυφα τη ζωντάνια, τον οίστρο, την ομορφιά του μπαλζακικού έρ­ γου μέσα στις αδυναμίες του, τότε θα θεωρήσουμε ότι το συγκεκριμένο αφιέρωμα κάτι πρόσφερε στον Έλληνα αναγνώστη.

Επιμέλεια αφιερώματος: Τιτίκα Δημητρούλια

99

Μ ι λ ώ ν τ α ς για τον Μπαλ της ΑΚΑΚΙΑΣ ΚΟΡΔΟΣΗ

*

ταν ο Μπαλζάκ ήταν ετοιμοθάνατος, λένε πως είπε σ' αυτούς που του παραστέκονταν: «Αν ήταν εδώ ο γιατρός Μπιανσόν, θα μ' έκανε καλά». Τι το παράξενο, θα μου πείτε, να ζητάει ένας ετοιμοθάνατος έ ­ να γιατρό. Ό μω ς είναι παράξενο και συγκινητικό κι ενδεικτικό K z s της δύναμης τη ς τέχνης. Γιατί ο γιατρός που ζητούσ ε ο μεγ ά­ λος συγγραφέας για να τον σώσει δεν ήταν πρόσωπο υπαρκτό, αλλά έ ­ νας απ' τους 2.209 ήρωες της Ανθρώπινης κωμωδίας, του κολοσσιαίου έργου του . Ή ταν δηλαδή τόσ ο ζω ντανό το πρόσωπο που είχε πλάσει, ώστε κι ο ίδιος είχε πιστέψει στην ύπαρξή του - και στην αξία του. Τι είναι, λοιπόν, αυτή η περίφημη Ανθρώπινη κωμωδία ώ οτε τα πρόσωπά της να έχουν για πάντα «πολιτογραφηθεί» στον υπαρκτό κόσμο; Είναι ένα πραγματικά κολοσσιαίο έργο, μια τεράστια νωπογραφία μιας ο­ λόκληρης κοινωνίας και μιας ολόκληρης εποχής.

Αυτός δηλαδή ο φιλόδοξος και ευφάνταστος και μεγαλομανής και τυχο­ διώ κτης και ενθουσιώ δης και παιδαριωδώς αισιόδοξος και βαθυστόχα­ στος και με σιδερένια θέληση συγγραφέας που λεγόταν Μπαλζάκ («ντε» Μπαλζάκ, όπως ονομάστηκε μόνος του για να φαίνεται πιο αριστοκρά­ της) συνέλαβε και πραγματοποίησε ένα μεγαλεπήβολο και ιδιοφυές σχέ­ διο: να εντάξει και τα ενενήντα δύο έργα του σ' ένα ενιαίο μυθιστορημα­ τικό σύμπαν, που -σ ε αν τιδια σ τολή με το έρ γο το υ Δ ά ν τη - ονόμασε

Ανθρώπινη κωμωδία. Μέσα στο σύμπαν αυτό, 2.209 πρόσωπα, ψυχογραφημένα και αδρά ζω­ γραφισμένα, κινούνται και «ζουν», μπαινοβγαίνουν από έργο σε έργο, πό­ τ ε στο προσκήνιο και πότε πιο πίσω, με τρόπο ώστε ο αναγνώστης έχει την αίσθηση πως ζει κι αυτός ανάμεσά τους, αφού, όοο προχωρεί στην ανάγνωση τω ν βιβλίων που συνθέτουν την Ανθρώπινη κωμωδία-και που το καθένα έχει, όπως τα πιο πολλά μυθιστορήματα, έναν, δύο ή τρ εις

κεντρικούς ήρω ες-, συναντάει, σε δ εύτερ ο ή και τρίτο πλάνο, όλο και πιο πολλούς «γνωστούς του», πρόσωπα που ήταν δηλαδή κεντρικοί ήρω ες σε άλλα βιβλία και τω ν οποίων γνωρίζει το παρελθόν και το «ποιόν». Κι α υτό φυσικά κι αβίαστα, χωρίς να φ αίνετα ι πως η «πραγματικότητα» αυτή είναι κατασκευασμένη. Συνα­ ντάει, ας πούμε, τον Μπιανσόν, αγνό και ευσ υνείδητο φοιτητή της ιατρικής, σε μια φτωχική πανσιόν, να συ­ μπαραστέκεται στο συγκάτοικό το υ μπαρμπα-Γκοριό, μέσα στο ομώ νυμο μυθιστόρημα, τον συναντάει όμως ά λλοτε στιγμιαία κι άλ λοτε σε ρόλο πιο σημαντικό, και σε πολλά άλ λα μέρη, όπως στο Νοσοκομείο το υ Σεν Σιλπίς, βοηθό του περίφημου καθηγητή Ντεπλέν (μετάπλαση του πραγματικού διάσημου γιατρού της εποχής Ντιηουιτρέν) μέσα στο μυθιστόρημα Η λειτουργία του άθεου, ή να κάθεται στο προσκέφαλο τη ς Ε ξαδέλφης Μπετη στο ομώνυμο -επ ίσ ης- μυθιστόρημα. Κι έν α ς απ' το υ ς λό γο υς, νο μίζω , που ο σ ημερ ινό ς Έλληνας αναγνώστης δεν έχει «κατακτηθεί» απ' την τ έ ­ χνη του Μπαλζάκ είναι ακριβώς επειδή, στα χρόνια που μεσολάβησαν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ως το '8090, υπήρχαν ελάχιστα μεταφρασμένα έργα τη ς Ανθρώ­ πινης κωμωδίας, κι έτσι δεν είχε την ευκαιρία να γνωρί­ σει, αν όχι ολ όκληρη, του λάχισ τον ένα υπολογίσιμο μέρος απ' τη μεγάλη αυτή σύνθεση.

0 «Κόσμος του βιβλίου», λοιπόν -για να ξαναπιάσουμε το νήμα μ α ς-, δημοσ ιεύει για το υ ς αναγνώ στες το υ -που όλοι βέβαια γνωρίζουν την Ανθρώπινη κωμωδίαένα who is who τω ν ηρώων της. Μ εταφράζω δύο στην τύχη: Επώνυμο: ΣΟΛΙΕ Όνομα: ΛΟΥΙΖ Έτος γεννήσεως: 1805 Έτος θανάτου: 1855 Χήρα το υ βαρόνου ντε Μ ακιμέρ το 18 29 , έρ χεται σε δεύτερ ο γάμο με τον ποιητή Μ αρί Γκαστόν. Έχει δημιουργηθεί για τις Αναμνήσεις δύο νιόπαντρων γυναικών. Ενφανίζεται λίγο στο Μεγαλεία και δυστυχίες των εται­ ρών καθώς και στην Μηεατρίξ.

τώ ρα που η γη και οι τίτλοι είχαν πάψει πια να δίνουν δύναμη, ήταν το χρήμα. Γι' αυτό αγωνίζονται οι νεαροί φιλόδοξοι γόητες, γι' αυτό φτάνουν μέχρι το έγκλημα οι νεόπλουτοι και αδίστακτοι τραπεζίτες, πουλιούνται ή δολοπλοκούν οι κοσμικές - ή όχι- κυρίες, κι αυτός που χτίζει και γκρεμίζει σπίτια και οικογένειες είναι ο τοκο­ γλ ύφ ος Γκομπσέκ, πανταχού παρών, σ' όλα τα έργα τουλάχιστον που εκτυλίσσονται στο Παρίσι. Η μελ έτη το υ μεγ ά λο υ αυ το ύ έρ γου, που γρ άφ τηκε πριν από δύο σχεδόν αιώνες, ενημερώ νει τέλ εια τον αδαή περί τα οικονομικά σημερινό αναγνώστη για κάθε χρηματικό όρο και συνδιαλλαγή, από οπισθογράφηση συναλλαγ­ ματικής, διαμαρτυρικά και τριτεγγυητές, μέχρι «αχυρανθρώπους» - όρο που πρωτακούσαμε στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Ένα έργο τεράστιο σαν αυτό του Μπαλζάκ είναι φυσικό να μην έχει τη λιτότητα του Κόκκινου και του μαύρου ή το δουλεμένο στιλ της Αισθηματικής διαπαιδαγώγησης - έργω ν εκλεκτώ ν αλ λά ολιγογράφων και δ ιαφ ορ ετι­ κής βέβαια ψυχοσύνθεσης συγγραφέων. Εδώ έχουμε να κάνουμε μ' ένα χείμαρρο, μ' έναν ποταμό, που πα­ ρασέρνει στο διάβα του τεράστιους κορμούς δέντρων αλ λά και μικρά άχυρα. Τα «άχυρα» είναι ίσως οι μ ελ ο ­ δραματικές καμιά φορά εκφράσεις ή οι κάποιες υπερ­ β ο λ ές, κακιές σ υ ν ή θ ειε ς μια ς νεανικής παραγωγής «βιοποριστικής», όπου ο Μπαλζάκ, κουρνιασμένος σε μια κρύα σοφίτα, έγραφ ε λαϊκά μυθιστορήματα σε συ­ νέχειες για ένα κοινό βουτηγμένο στο ρομαντισμό. Δίπλα όμω ς σ' αυτά τα ασήμαντα κατάλοιπ α μιας μό­ δας και μιας στάσης ζωής που λίγο λίγο άλλαζε, έχου­ με για πρώτη φορά τόσο πολλά και τόσο αδρά, δοσμέ­ να με τη μοναδική περιγραφή του Μπαλζάκ (έλεγε πως π εριέγραφε λεπ τομερώ ς τι φ ορούσ ε μια ηρωίδα του γιατί τ ο ντύσ ιμό τη ς «συνόψιζε το π α ρελθόν τη ς και πρόλεγε το μ έλ λο ν της»), μεγάλα , «αιώνια» θέματα , ντοστογιεφσκικές -θ α λέγαμε πρω θύστερα- ψυχογρα­ φ ίες και διεισδυτικές αναλύσεις σ' όλα, μα όλα τα κοι­ νωνικά στρώματα: στην τάξη των ευγενώ ν -που κρυφά και φανερά ο Μπαλζάκ φ λέρτα ρε-, στους κύκλους του «ημικόσμου», τω ν όμορφων δηλαδή κοριτσιών που συ­ ντηρούσαν -μ έσ α σε χ λ ιδ ή - πλούσιοι κύριοι (η Νανά

Επώνυμο: ΚΡΕΤΙΕΝ Όνομα: ΜΙΣΕΛ Δημοκράτης (1799-1852) Εμφανίζεται κυρίως στο δ εύτερ ο μέρος τω ν Χαμένων ψευδαισθήσεων και στα Μυστικά της πριγκίηισσας του Καντινιάν. Αναφ έρεται -α π λ ώ ς - στην Ψαρομαζώχτρα

το υ Ζολά μοιάζει -επίπ εδο ίσω ς- αντίγραφο δεκάδων μπαλζακικών εταιρώ ν), στον κόσμο τω ν χρηματιστών και τω ν μπανκιέρηδων, σ' αυτόν τω ν υπαλλήλων, των αγροτών, τω ν εργατών, τω ν ανώτατων ή τω ν κατώ τε­ ρων φτωχών κληρικών, τω ν απόκληρων τω ν φυλακών,

και στους Υπαλλήλους.

0 μεγάλος όμω ς πρωταγωνιστής τη ς Ανθρώπινης κω­ μωδίας, που ο Μπαλζάκ πρώτος απ' όλους του ς συγ­ γραφ είς κατάλαβε το ν κυρίαρχο πια ρ όλο που έπαιζε

τον κόσμο της δημοσιογραφίας, του θεάτρου, της επι­ σ τήμης, τη ς πολιτικής, τω ν Σοδόμω ν και Γομόρρων (πολύ πριν απ' τον Προυστ). Άφησα σκόπιμα τελευταία την κατηγορία τω ν φιλόδοξων, αργόσχολων ή δραστή­

101

ριων, ευσυνείδητων που αργά ή γρήγορα γίνονται συ­ νήθω ς ελασ τικής συνείδησης, νεαρώ ν, γιατί τα πορ­ τρ έτα τους είναι άφθονα και δοσμένα με φοβερή τέχνη μέσα στην Ανθρώπινη κωμωδία. Ίσως γιατί τα μοντέλα ήταν γύρω άφθονα (η Επανάσταση και οι ναπολεόντει­ οι πόλεμοι είχαν αφήσει άπραγους πολλούς φ ιλόδ ο­ ξους νεαρούς αφού τους είχαν πρώτα δείξει πως με λί­ γη τύχη τα πάντα είναι δυνατά γι' αυτόν που θέλει. 0 ί­ διος ο Μπαλζάκ είχε πει: «Αυτό που ο Ναπολέων έκανε με το σπαθί, εγώ θα το κάνω με την πένα». Και δεν εί­ ναι τυχαίο που ο Σταντάλ και ο Ζολά έφτιαξαν και αυτοί λίγο αργότερα έναν Ζιλιέν Σορέλ ή έναν Αριστίντ Σακάρ). Ίσως όμως περισσότερο επειδή αυτοί οι νεαροί «λεοντιδείς» (είτε λέγονται Ραστινιάκ είτε Λισιέν ντε Ριμπαμπρέ είτε Φελίξ ντε Βαντενές), που ξεκινούν, όπως κι ο δημιουργός τους, απ' την επαρχία για να κατακτή­ σουν το Παρίσι, ήταν πιο κοντά στο ταμπεραμέντο του φοβερού αυτού δημιουργού τους. Η επίδραση του Μπαλζάκ στους μεταγενέστερους συγ­ γραφείς ήταν βέβαια μεγάλη. (Ακόμα και η Φρανσουάζ Σαγκάν έγραφε πριν από λίγα χρόνια ένα μυθιστόρημα μπαλζακικής μορφής και έμπνευσης.) Δε θα περίμενε όμως κανείς ένας συγγραφέας τόσο διαφορετικής ψυ­ χοσύνθεσης και «τεχνοτροπίας» όπως ο Προυστ να έχει κάποια σχέση με το ν πληθω ρικό θα υματοπ οιό τη ς Ανθρώπινης κωμωδίας. Όμως στα προσχέδια της Ανα­ ζήτησης του χαμένου χρόνου ο Προυστ γράφει: «Η λο­ γοτεχνία για την οποία μιλάτε δεν αξίζει... Εξαίρεση κά­ νω μόνο για τον Μπαλζάκ... Είναι βέβαιο πως ένα βιβλίο όπως το Μεγαήεία και δυστυχίες των εταιρών περιέχει το από μέσα μέρος μιας αλ ήθειας τέτοιας, ώστε δεν μπορώ να ξαναδιαβάσω χωρίς θαυμασμό κάποιες σελί­ δες του». Η κρίση αυτή μας υποχρεώνει να δούμε προσεκτικότε­ ρα τα δύο έργα. Και τό τε θα βρούμε πολλά -και βασι­ κά- κοινά σημεία. Σε μια πρώτη ανάγνωση βρίσκουμε τη λεπτομερή, και με γνώση της ειδικής ψυχολογίας και των κανόνων που τη διέπουν, περιγραφή αυτής τη ς αργόσχολης, ά τ ε­ γκτης και ευγενικά απάνθρωπης αριστοκρατίας, που, ά­ σχετα αν την έκριναν, τους τραβούσε και τους δύο και τους γοήτευε. Γιατί και οι δύο ήταν -ή υπήρξαν- σνομπ. Και όχι μόνο σύμφωνα με τον ορισμό που έχει δώσει ο Προυοτ, πως «σνομπ είναι όποιος δεν μπορεί να κοιτά­ ξει μια δούκισσα χωρίς να τη βρει χαριτωμένη». Προχωρώντας βλέπει κανείς ομοιότητες πάνω σε αιώ­ νια θέματα , ομοιό τητες που δ ε θα μπορούσε να φ α ­ νταστεί. Ξέρουμε δηλαδή την άποψη του Προυστ πως τα πρόσωπα που αγαπάμε είναι, στην ουσία, δημιουρ­ γήματα της φαντασίας μας και πως «ο έρωτας δ εν είναι

102

παρά η εξάπλωση των κενών που, έπειτα από μια συ­ γκίνηση, συγκλονίζουν την ψυχή». Δεν ξέρ ουμε όμως -ή δε θυ μόμασ τε- πως και ο συγγραφέας της Ανθρώπι­ νης κωμωδίας, σχεδόν έναν αιώνα πριν, είχε γράψει τα ίδια («Όσο μεγάλωνε ο εσωτερικός κύκλος που διέγρα­ φ ε η φαντασία με τη βοήθεια και των αισθήσεων τόσο περισσότερο η δεσποινίς Γκορμόν γινόταν γι' αυτόν ε ­ πιβλητική»), Η μνήμη -και η λήθη, αυτό το «ισχυρό όργανο προσαρ­ μογής μας στη ζω ή»- παίζει βέβαια τον πρώτο ρόλο στην Αναζήτηση του χαμένου χρόνου, αλλά και στον έ ­ ρωτα: «Η πραγματικότητα των υπάρξεων δεν επιζεί, πα­ ρά μόνο λίγο καιρό μετά το θάνατό τους κι ύστερα από λίγο διάοτημα γίνονται σαν εκείνους του ς θεούς των καταλυμένων θρησκειών ηου τους προσβάλλουμε χω­ ρίς φόβο, γιατί έχουμε πάψει πια να πιστεύουμε στην ύ­ παρξή τους», λέει ο Προυστ. Και ο Μπαλζάκ: «Συχνά ένα βιαστικό πάθος που πέθανε μέσα σε μια νεανική καρδιά μένει εκεί λαμπερό από ψευδαισθήσεις... Μοιάζει μ' ε ­ κείνα τα παιδιά που πέθαναν στο άνθος της ηλικίας τους και των οποίων οι γονείς δε γνώρισαν παρά μόνο τα χα­ μόγελα». (Αλήθεια, και οι «Επιθυμίες» του Καβάφη δε μας παρουσιάζουν επίσης μια τέτοια εικόνα;) Και οι δύο έχουν επίγνωση πως όλα τα πράγματα υπόκεινται στο παιχνίδι των ψευδαισθήσεων και πως σ' αυ­ τό τον κόσμο «όλα φθείρονται, όλα χάνονται, ακόμα και ο πόνος» (Προυστ). Το μόνο που αξίζει και που μένει εί­ ναι η τέχνη. «Ένας καλλιτέχνης είναι ένας βασιλιάς, περισσότερο κι από βασιλιάς», λέει ο Μπαλζάκ. Και ο Προυστ: «Κάθε καλλιτέχνης μοιάζει να είναι πολίτης μιας άγνωστης, ξεχασμένης και απ' τον ίδιο, πατρίδας, διαφορετικής α­ πό εκείνη απ' την οποία θα 'ρθει, σαλπάροντας για τη γη, ένας άλλος καλλιτέχνης». Κι όταν ο αφηγητής της Αναζήτησης μαθαίνει το θάνατο του συγγραφέα Μπεργκότ και φέρνει στο νου του τη μοναξιά μέσα στην ο­ ποία πέθανε, κάνει αυτή την υπέροχη σκέψη: «Όμως ό­ λη τη νύχτα τα βιβλία του, τοποθετημένα τρία τρία μες στις φωτισμένες βιτρίνες τω ν κεντρικών βιβλιοπωλεί­ ων, έμοιαζαν σαν φύλακες άγγελοι που ξαγρυπνούσαν με ανοιγμένες φτερούγες και, γι' αυτόν που δεν υπήρ­ χε πια, για σύμβολο ανάστασης». Άλλο ένα σημείο ομοιότητας τω ν δύο μεγάλω ν συγ­ γραφέω ν είναι η «κλινική» σχεδόν περιγραφή και ανά­ λυση του πάθους.

0 Προυστ, αναλύοντας τον έρω τα του Σουάν για την Οντέτ ή του αφηγητή για την Αλμπερτίν, οαν ένας ικα­ νός ψυχαναλυτής, καταγράφει τα συμπτώματα, αναλύ­ ει τους μηχανισμούς του και μας δείχνει πώς, από μια απλή έλξη, με τη «βοήθεια» της ζήλιας ή άλλων τυχαί­

ων παραγόντων, εξελίσ σ ετα ι σε μια έμμονη ιδ έα, σε μια «μονομανία», όπως την έχει ονομάσει ο Μπαλζάκ. Γιατί ο Μπαλζάκ είναι ο πρώτος που έχει δημιουργήσει τους μεγάλους «μονομανείς», ανθρώπους δηλαδή που κατατρύχονται από ένα πάθος, που «διψάνε για ένα μό­ νο νεαρό, κι ας είναι δηλητηριασμένο», κι όχι μόνο απ' το πάθος το ερωτικό. 0 Γκοριό, ας πούμε, φτάνει στη φτώχεια αλλά και στην ανηθικότητα απ' την αρρωστημένη αγάπη για τις κόρες του, ο Γκραντέ γίνεται, αντί­ θετα, ένας πατέρας απάνθρωπος απ' το πάθος του για το χρήμα κι ο Πονς υφίσταται κάθε εξευτελισ μό απ' το πάθος του συλλέκτη. θα μπορούσαμε ακόμα να βρούμε κι ά λλες ομοιό τητες και αναφορές στα δύο έργα: Ομοιότητες, π.χ., ανάμεσα στη Ζιλμπέρτ Σουάν ή την κόρη του σ υνθέτη Βεντέιγ του Προυστ με τις δεσποινίδες Γκοριό του Μπαλζάκ, ή ανάμεσα στο ζωγράφο Ελστίρ του πρώτου και τον Ζοζέφ Μπριντό του δ εύτερου, θα σταθώ όμως περισσό­ τερ ο σ' ένα θέμα που αντιμετώπισαν και οι δύο με τον ίδιο τρόπο, ο δεύτερ ος επηρεασμένος απ' τον πρώτο: το θέμα της ομοφυλοφιλίας.

0 πρώτος ίσως στον κόσμο -έπ ειτα απ' τους αρχαίους σ υγγραφ είς- που έθ ιξε, και μάλιστα με άνεση και νη­ φαλιότητα, το τόσο «επονείδιστο» για την εποχή θέμα, ήταν ο Μπαλζάκ. Αυτό έκανε στον Προυστ μεγάλη ε ­ ντύπωση. Στα ανέκδοτα Τετράδιά τ ου διαβάζουμε: «0 Μπαλζάκ, με μια τόλμη που θα ήθ ελα πολύ να μπο­ ρούσα να μιμηθώ, χρησιμοποιεί το μόνο όρο που θα μου άρεσε. "Εδώ είναι τα κελιά όπου έχουν τις 'θείες'. Τι είν' αυτές: Είναι το τρίτο φύλο". Αυτός ο όρος θα πή­ γαινε θαυμάσια στο έργο μου». Πραγματικά, ο Σαρλίς, ο κυνηγός νεαρών, απ' τα σημα­ ντικά πρόσωπα της Αναζήτησης, θυμίζει πολύ τον Βοτρέν, κεντρικό ήρωα της Ανθρώπινης κωμωδίας Μόνο που ο Βοτρέν είναι πιο ισχυρή προσωπικότητα, ένας «καλλιτέχνης του κακού», που θέλει, διαφθείροντας ά ­ βουλους νεαρούς και πλάθοντάς του ς κατ' εικόνα και ομοίωσή του, να εξουσιάσει μέσω αυτών τον κόσμο. Αν στα Σόδοματ ου Προυστ διαφαίνεται λοιπόν η βαριά σιλουέτα του Βοτρέν, πίσω από τα Γόμορρα της Αναζή­ τησης υπάρχει η σκιά του Κοριτσιού με τα χρυσά μάτια της Ανθρώπινης κωμωδίας Από κει και πέρα ο Προυστ, όντας κι ο ίδιος μέσα σ' αυτή την κατηγορία, έσπρωξε πιο μακριά τη μελ έτη αυτής της «κοινωνίας εν κοινω­ νία, που είναι πιο ενωμένη κι από μια διεθνή μασονία, γιατί στηρίζεται σε μια τα υτότη τα γούστων, αναγκών, συνηθειώ ν, κινδύνων, μαθητείας, γνώσεων, σ υναλλα­ γών, λεξιλογίου, και μέσα στην οποία τα ίδια μέλη που εύχονται να μην αναγνωριστούν αναγνωρίζονται α μ έ­ σως από σημάδια φυσικά ή συμβατικά, θελημένα ή α­

θέλητα , που μαρτυράνε στο ζητιάνο πως ο άρχοντας του οποίου κλείνει την πόρτα του αυτοκινήτου είναι έ ­ νας απ' τους όμοιούς του και στον πατέρα πως ο αρρα­ βωνιαστικός τη ς κόρης το υ είναι κι εκείνος ένας από αυτούς... Μερίδα τη ς κοινωνίας αποκηρυγμένη αλλά σημαντική, που την υποψιάζονται εκ εί όπου δεν υπάρ­ χει, μερίδα ξαπλωμένη, αυθάδης, ατιμώρητη εκ εί που δε μαντεύεται και που αριθμεί παντού μέλη: στο λαό, στο στρατό, στην Εκκλησία, στα κάτεργα, στο θρόνο. Εδώ, ας σταθούμε πια και σε μια απ' τις διαφορές που έχει ο Μπαλζάκ από τον Προυστ - και από τους περισ­ σότερους «μετά Φρόιντ» συγγραφείς. Και είναι, νομίζω, η ακόλουθη: οι συγγραφείς αυτοί, με το ένα ή το άλλο πρόσχημα, ξεκ ιν ά νε σ την αναζήτησ η τω ν παιδικών τους χρόνων ή στην αναζήτηση του εαυτού τους. Κι ό­ πως είναι φυσικό, δεν μπορούν να δώσουν «από μέσα» παρά ένα ή λίγα ακόμα πρόσωπα. 0 Μπαλζάκ, αντίθε­ τα , εξακτινώ νει τον εα υ τό του , δ εν το ν αναζητεί και, σαν το χαμαιλέοντα -όπω ς τον έχουν πει-, μεταμορ ­ φ ώ νεται σ' όλα τα πρόσωπα το υ έργου του. Και στα 2.209.

□

103

Η

κατασκε

του έργου του STERHNE VACHON* Από τις πρόχειρες σημειώσεις του, τις οποίες ο Μπαλζάκ επιμελώς διατηρούσε, μέχρι τις, διορθωμένες από τον ίδιο, επανεκδόσεις των μυθιστορημάτων του, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πορεία του έργου του σε όλα τα στάδια δημιουργίας. Ένα υπέροχο πανόραμα της γραφής.

γ -—

ι ε αντίθεση με τον Σταντάλ, που κρατούσε μόνο τα χειρόγραφα των \\ ανέκδοτων έργων του, ή με τον Σατομπριάν που αποκήρυττε τα \\ προσχέδιά του, πολύ πριν από τον Φλομπέρ και λίγο πριν από τον / / Ουγκό, ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ έδενε τα χειρόγραφα και τα τυπογρα/ / φικά δοκίμια των έργων του, τα οποία είχε συνήθως διορθώσει εξα/ _ ! □ ντλητικά ο ίδιος, σε πολυτελείς τόμους. Πριν τους χαρίσει τύπωνε πάνω τους το έμβλημα ή τα αρχικά του παραλήπτη. Στον αντίποδα της ευρείας κυκλοφορίας του ολοκληρωμένου έργου, η συγκεκριμένη χειρονομία με τους περιορισμένους αποδέκτες προσανατολίζει την οπτική προς την κατασκευή του έργου και το άρρητο της γραφής. Στην πραγματικότητα, ο λόγος που ο Μπαλζάκ κρατάει τα πρόχειρα σημει­ ωματάριά του και τις πρώτες εκδοχές των κειμένων του είναι για να τα επιδείξει. Διαφυλάσσει τα ίχνη της εργασίας του, τις «πρώτες γραπτές παρορμήσεις της σκέψης» -όπως τα αποκαλεί σ' ένα γράμμα του στην κυρία Χάνσκα- για να τα δημοσιοποιήσει. Μ' αυτό το σκεπτικό, η αποστολή των χει­ ρογράφων του στους οικείους, στους φ ίλους ή στις ερω μένες του έχει

’ Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μόντρεαλ. Έχει γράψει μεταξύ άλλων τα βιβλία Les Travaux et lesJours d' Ηοηοτέ de Μπαλζάκ και Chronologie de la Cr0ation Balzacienne (εκδόσεις των Πανεπιστημίων Vincennes/Montr0al και CNRS, 1992).

J04

πολλαπλές συνέπειες· μεταξύ αυτών μια πολύ σημαντι­ κή είναι η έκθεση της υποκειμενικής εμπειρίας και της ε ­ σωτερικής ζωής του συγνραφέα. Εάν στον ίδιο αποκαλύ­ πτουν τη σχέση του με τον εαυτό του, τον προσωπικό του ρυθμό, το χέρι του, την ανάσα του και το κορμί του, στους άλλους αφηγούνται μια ηρωική βιογραφία, γεμάτη αυταπάρνηση και θυσίες προς χάρη της τέχνης. Ας μη γε­ λιόμαστε, το χειρόγραφο είναι επίσης μια βιογραφία της δημιουργίας. Γεννά «εμένα, συγγραφέα του...» και προκα­ ταλαμβάνει την ερώτηση: «Τι λογής άνθρωπος να ήταν άραγε ο Μπαλζάκ, που κατάφερε να γράψει την Ανθρώ­ πινη κωμωδία;» Η προσφορά των χειρογράφων σε προσεκτικά επιλεγμέ­ να άτομα, όπως για παράδειγμα στον πρώτο αναγνώστη ή σε εκείνον που παρήγγειλε το έργο, προσβλέπει σ' ένα συμβολικό κέρδος, θέτει το ερώτημα του χρόνου και του συγγραφέα-υποκειμένου, όπως διαφαίνονται μέσα από την εξέλ ιξη του έργου του. Το θέαμα της γραφής που βρίσκει το δρόμο της μέσα από πληθώρα επιλογών, δυ­ νατοτήτων, πειρασμών και προσπαθειών, αντιστροφών και μεταμελειώ ν παρέχει την απτή απόδειξη της προσπά­ θειας, της φυσικής και μυϊκής επένδυσης του συγγραφέα που πασχίζει αλυσοδεμένος στο γραφείο του και αποκα­ λύπτει, παράλληλα, τη συγγραφική του αξία και τις συγ­ γραφικές του ικανότητες. Στη γνωστική κατανόηση που προκύπτει από την ανά­ γνωση ενός κοινωνικά διαδεδομένου έργου προστίθεται λοιπόν η διανοητική αλήθεια που απορρέει από την ίδια την πράξη της συγγραφής. Από την παρατήρηση όλων των σταδίων κατασκευής του έργου γεννιέται ένα δίδαγ­ μα που καταρρίπτει την κλασική αντίληψη σύμφωνα με την οποία το κείμενο, έχοντας κριθεί οριστικά από το δη­ μιουργό του ως τελικό και ολοκληρωμένο προϊόν, αφ ο­ μοιώνει όλα τα θραύσματα της επεξεργασίας του, απορ­ ροφά τα προγενέστερα ίχνη του και εξαφανίζει τα σημά­ δια της σύνθεσής του. Υπό αυτή την οπτική, η αξιοποίηση της αισθητικής του αποσπασματικού, του ανολοκλήρω­ του και του ημιτελούς, του αυτοσχεδιασμού και της πα­ ραλλαγής συναντά το ενδιαφέρον για τη μελέτη των χει­ ρογράφων ως αντικειμένων γνώσης. Αυτή η αντίληψη επιτελεί ύψιστη λειτουργία σε μια εποχή όπου η λογοτεχνία μετατρέπεται σε αγοραστικό προϊόν, υποτάσσεται στις τεχνικές και εμπορικές προσταγές του εκβιομηχανισμού της και υπόκειται στην κοινή γνώμη, τον «υπέρτατο κριτή» κατά τον Πιερ Λαρούς - δημοκρατία δεν έχουμε: Το χειρόγραφο βρίσκεται στην αρχή μιας τ ε ­ ράστιας αλυσίδας διακίνησης χρημάτων και δημόσιας ε ­ πικοινωνίας, η οποία προσδιορίζει έμμεσα την αγοραστι­ κή του αξία, που επιβεβαιώνεται στο άλλο άκρο της α λυ­ σίδας παραγωγής, στην αγορά αυτογράφων. Για παρά­

δειγμα, ο Μαρσέλ προυστ επέτρεπε πρόθυμα στον Γκαστόν Γκαλιμάρ να διαπραγματεύεται με διάφορους συλ­ λέκτες την αγορά των χειρογράφων του μετά την τυπο­ γραφική τους επιμέλεια. Εννοείται πως το καθεστώς πώλησης του χειρογράφου ποικίλλει ανάλογα με την εποχή και σχετίζεται τόσο με το συγγραφέα όσο και με το συγκεκριμένο έργο. 0 καθαγια­ σμός του χειρογράφου στην εποχή του Ρουσό και του Μπαλζάκ συνδέεται ποικιλοτρόπως με τις επαναστατικές αναταραχές, την έκρηξη της αυτοβιογραφίας και την εξύ ­ μνηση του ρομαντικού «εγώ». Συνδέεται, επίσης, με την «ιερότητα του συγγραφέα», όπως την ονόμασε κατόπιν μελέτης ο Πολ Μπενισού (Corti, 1973). Σε μια κοινωνία που βαδίζει ολοταχώς προς το λαϊκισμό, ο συγγραφέας παίρνει το λόγο και επιφορτίζεται με την κοινωνική απο­ στολή, τις ιδιότητες και το ρόλο του ιερέα και του προ­ φήτη. Την ίδια άποψη έχει και ο Μπαλζάκ όταν, στην «α­ ποστολή» του καθολικού ιερέα1, γράφει: «Σήμερα ο συγ­ γραφέας έχει αντικαταστήσει τον ιερέα» για να προσθέ­ σει αμέσως πως, στην πραγματικότητα, το τυπογραφείο διασφαλίζει αυτή την αντικατάσταση κι αυτή την αλλαγή. «Το τυπογραφείο επισπεύδει το μέλλον, διευρύνει τους ορίζοντες» γιατί «ο Τύπος οργάνωσε τη σκέψη και η σκέ­ ψη σύντομα θα εκμεταλλευτεί τον κόσμο». Επηρεάζει το σύμπαν, είναι ο καινούριος τρόπος χειραγώγησης της κοι­ νής γνώμης -«το δηλητήριο της κοινής γνώμης» (Ρουσό, Αιμίλιος, Βιβλίο III), η «βασίλισσα του κόσμου» (Μπαλζάκ, Annette et le cnmlne, Η Ανέτα και ο εγκληματίας).

0 τρόπος εργασίας του Μπαλζάκ υπακούει σε κάποιους νόμους της επινοητικότητας και σε κάποιες μεθόδους σύνθεσης, βασίζεται δηλαδή στην εκ νέου ανάγνωση, γραφή και αντιγραφή όσων έχει κάνει, στη διόρθωση αυ­ τών που έχει συντάξει, στην αναθεώρηση, με την πένα ή το χέρι, αυτών που έχουν ήδη τυπωθεί, δημοσιευτεί και διαβαστεί. Λιγοστές σημειώσεις και πρόχειρα σχέδια, τίτ­ λοι ταιριαστοί για κινηματογραφικά πλάνα ή σενάρια, μια αυθόρμητη γραφή που εξελίσσεται μέσω αυτής της δια­ δικασίας, η οποία συνεχίζεται μέχρι το στάδιο του τυπώ­ ματος και, συχνά, της δημοσίευσης. «Η τυπωμένη γρα­ φή», οξύμω ρος αλλά επιτυχημένος νεολογισμός του Μπαλζάκ, γίνεται το έρεισμα της χειρόγραφης γραφής και επανενεργοποιεί τους μηχανισμούς της δημιουργίας. Οι τυπογραφικές πλάκες και τα δοκίμια εξάπτουν και συ­ ναρπάζουν τη φαντασία και την οπτική του Μπαλζάκ και τα παιχνίδια τους ποικίλλουν και αυξάνονται συνεχώς (εν­ νέα παραλλαγές για τη La Vielle Fine, δ εκαέξι για τον CesarBirotteau κ.λπ.).

0 Μπαλζάκ προσπαθεί να συνταυτίσει τη χρονική διάρ­ κεια αυτής της διαδικασίας με τη στιγμή της δημοσίευ­ σης, ο τρόπος όμως έχει κόστος. Το αποδεικνύει η ογκώ­

105

δης επαγγελματική αλληλογραφία την οποία διατηρεί με τους εκδό τες τους τυπογράφους και τους στοιχειοθέτες του. Απευθύνεται σε αυτούς για να συζητήσουν την επι­ λογή του χαρτιού, τη σελιδοποίηση, το μήκος των γραμ­

του. 0 Μπαλζάκ παραπονιόταν σε όλη τη διάρκεια της συγγραφικής του καριέρας ότι η λογοκλοπή που οι Βέλ­ γοι έκαναν στα έργα του του στοίχισε μια περιουσία. Κι ό­ μως, το Βέλγιο τον αποζημίω σε στο εκατονταπλάσιο.

μών και το μέγεθος τω ν γραμμάτων, τη χρήση λαδιών και γράσου, τις σελίδες, τους τίτλους και τον πίνακα πε­ ριεχομένων. Αυτός ο εραστής τω ν χειρογράφων δίνει ιδι­ αίτερη προσοχή στην υλική τους διάσταση, εποπτεύει

Πραγματικά, το Βέλγιο έκλεψ ε τα βιβλία του, του επ έ­ στρεψε όμως το έργο του, την αλληλογραφία, τα χειρό­ γρ α φ α και τα χ αρ τιά το υ . Ο υπ οκόμης Charles de Spoeberch de Lovenjoul (1836-1907), γεννημένος στις Βρυξέλλες, ασχολήθηκε με τη συγκέντρωση όλων των στοιχείων που υπήρχαν για τη ζωή και το έργο του Μπαλ­ ζάκ. Ξεκίνησε την έρευνά του στις 9 Απριλίου 1822, ημέ­ ρα θανάτου της κυρίας Χάνσκα, πηγαίνοντας στο ξενοδο­ χείο Beaujon, το οποίο ο Μπαλζάκ συντηρούσε και διακο­ σμούσε επί μήνες ατέλειωτους για το πολικό του αστέρι. Οι Rothschild είχαν ήδη δηλώσει την πρόθεσή τους να α­ γοράσουν το κτίριο και περίμεναν την αποχώρηση της ε ­ νοίκου για να το κατεδαφίσουν, προκειμένου να προβούν σε επέκταση του δικού τους ξενοδοχείου: η δύναμη και η δόξα του βασιλιά του χρήματος ενάντια στη δύναμη και τη δόξα του βασιλιά της σκέψης, που εξάλλου ζουν ακό­ μη.

σχολαστικά τους τυπογραφικούς και εκδοτικούς μηχανι­ σμούς που θα μετατρέψουν τα κείμενά του σε βιβλία. Γνωρίζει ότι οι διαδικασίες αυτές προσανατολίζουν την α ­ νάγνωση και καθορίζουν τη σημασία του έργου, του ο ­ ποίου την εμπορευματοποίηση αδυνατεί να κατανοήσει. Για κάθε μυθιστόρημα ή νουβέλα του, οι εκδόσεις διαδέ­ χονται η μία την άλλη, περισσότερο ή λιγότερο πολυά­ ριθμες, ανάλογα με τις ιδιοτροπίες των βιβλιοπωλών ή το τυχαίο της παραγγελίας: δημοσιεύματα σε περιοδικά ή επιφυλλίδες σε μια πολιτική εφημερίδα, εκδόσεις για βιβλιοπωλεία, π ληρέστερες επανεκδόσεις τω ν έργων του σε τόμους Απάντων. Για το μυθιστοριογράφο Μηαλζάκ κάθε έκδοση συνεπάγεται πάντα μια περαιτέρω ερ ­ γασία που θα του επιτρέψει να πραγματοποιήσει διορθώ­ σεις και να προετοιμάσει τα έργα του για την επόμενη έκ­ δοση. Όταν, σ' ένα γράμμα του στην κυρία Χάνσκα εξη ­ γεί: «Διόρθωσα την έκδοση που μου χρησιμεύει ως χει­ ρόγραφο», συνοψίζει την ανατροπή των φάσεων της δη­ μιουργίας από μια διαδικασία που βρίσκεται σε αιώνια ε ­ ξέλιξη και μόνο ο θάνατος μπορεί να τη διακόψει. Έτσι, ξαναδιόρθωσε την ήδη διορθωμένη από τον ίδιο έκδοση

της Ανθρώπινης κωμωδίας (των εκδόσεων «Fume») ενόψει μιας καινούριας «ολοκληρωμένης σειράς είκοσι έξι τόμων», της οποίας είχε ήδη προλάβει να συντάξει και να τυπώσει τον κατάλογο. 0 Εμίλ Ζολά περιέγραψε εξαίσια α υτό το η μ ιτελ ές μνημείο στις πρώτες σ ελ ίδ ες τω ν Romanciers Naturalistes (Νατουραλιστών Μυθιστοριογράφων): «Η Ανθρώπινη κωμωδία μοιάζει με πύργο της Βαβέλ, τον οποίο το χέρι του αρχιτέκτονα δεν είχε και δε θα έχει ποτέ το χρόνο να ολοκληρώσει. Κομμάτια από τα τείχη του ετοιμάζονται να καταρρεύσουν λόγω παλαιότητας και να γεμίσουν τον τόπο με τα ερείπιά τους...»

(1881). Όσοι ασχολούνται με τον Μπαλζάκ (ο βιογράφος, ο ιστο­ ρικός της λογοτεχνίας, ο κριτικός, ο ειδικός των χειρογρά­ φων, ο εκδότης) εργάζονται μονίμως σε μη κανονικές συνθήκες, με την αγωνία ενός μιμητισμού λίγο πολύ ομολογημένου, απωθημένου, τον οποίο απορρίπτουν και από τον οποίο αποστασιοποιούνται. Για παράδειγμα, εφ ό­ σον το χειρόγραφο αποτέλεσε φετίχ για το συγγραφέα, διατηρεί αυτή του την υπόσταση για το συλλέκτη που το αγόρασε ή ακόμη για το μελετητή που ασχολείται μαζί

106

0 υποκόμης του Lovenjoul κληροδότησε την ανεκτίμητη συλλογή του στη Βιβλιοθήκη του Γαλλικού Ινστιτούτου. Το συλλεκτικό του πάθος σε συνδυασμό με τη σπουδαία δουλειά του ως εκδότη κάι κριτικού θεμελίωσαν μια πα­ ράδοση κι έκαναν δυνατή τη σπουδή ενός έργου που μας μαθαίνει ότι, στους βιαστικούς καιρούς του οικονομι­ κού νόμου, η λογοτεχνία ανήκει στον κόσμο της τεχνο­ λογίας και του εμπορίου. Ανάμεσα στα πολλά που μας μαθαίνει ο Μπαλζάκ είναι ό­ τι: το χρήμα κυριαρχεί παντού, ξεκινώντας από την οικο­ γένεια (Μπαρμπα-Γκοριό)· ότι το Παρίσι είναι η «πρωτεύ­ ουσα της τύχης». (Χαμένα όνειρα) και του κόσμου· ότι η «τύχη είναι η πιο μεγάλη καλλιτέχνις» (Η μεγαήοκοπέήα)· ότι η Γαλλία, ανάμεσα στην πρωτεύουσα και την επαρχία της, είναι διαλυμένη· ότι η ιδιοφυία σ υνορεύει με την τρέλα- ότι το κυνήγι της δουλειάς είναι ανάλωση και το παιχνίδι κερδίζουν όσοι ξέρουν να κυριαρχούν στις επιθυ­ μίες τους και στηρίζονταΐ,-στον εαυτό τους και μόνο- ότι ο γάμος είναι έργο και όχι. κατάσταση και ο ερωτισμός εκ­ πολιτίζει (Φυσιοήογία του γάμου)· ότι η σκέψη σκοτώνει, είναι ο πιο μεγάλος «ανατροπέας»· ότι θυσιάζοντας κα­ νείς τη ζωή του στο έργο του, πεθαίνει· ότι το μυθιστό­ ρημα απ οτελεί την πιο «ευρεία σύγχρονη δημιουργία»

(Χαμένα όνειρα). ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΥΡΤΩ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Ανολοκλήρωτο έργο του, σύγχρονο της Ευγενίας Γκραντέ (1833) και του Μπαρμπα-Γκοριό (1834), το οποίο ξεκίνησε να γράφει έπειτα από παραγγελία της κυρίας Χάνσκα.

Το μ ο ν α σ τ ή ρ ι της Πάρμας η κ ρ ι τ ι κ ή του α πό τ ο ν της ΜΑΡΙΑΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΠΑΚΗ

εν υπάρχει πλέον καμιά αμφιβολία όχι στην ιστορία του γα λ­ λικού μυθισ τορήματος ο Μπαλζάκ και ο Σταντάλ απ οτελούν λογοτεχνικό δίδυμο. Είναι αδύνατο να μ ελ ετήσ ει κανείς τον πρώτο χωρίς να α ναφ ερ θεί στο δ εύτερο. Ό ταν μετά το θάνατό του άρχισαν να ανακαλύπτουν τον Στα^ ντάλ, γνωστοί μ ελ ετη τές όπως ο Taine, ο About και ο Sarcey αναγνώρισαν στο πρόσωπό του έναν ανταγωνιστή και ισάξιο το υ μ ε ­ γά λου Μ παλζάκ. Ο Ρ. B ourget στο έρ γο το υ Essais cfe P sychology Contemporaine' αναφ έρεται στους Μπαλζάκ-Σταντάλ όπως θα αναφ ε­ ρόταν, τονίζει, στους Ουγκό-Λαμαρτίνο, Ενγκρ-Ντελακρουά. Στο έργο του Stendhal e t le Beylisme, ο ίέ ο η Blum2 θ ε ω ρ εί τ ο έρ γο του Μπαλζάκ «την πιο σίγουρη εισαγωγή στη γνώση του μπελισμού». Π ολ λές α ναφ ορ ές επίσης στο δίδ υμο Σταντάλ-Μ π αλζάκ θα βρούμε σ τα έρ γ α S te n d h a lτ ου A la in * και τ ο υ T h ib a u d e t4, σ το S tendhal Romancierx ου Μ. Bard6che5, καθώς και στο γνωστό έργο του C. ΒΙίη: Stendhal e t les Probtemes du Roman 6. Αν και η ιστορία τω ν σχέσεων μεταξύ Σταντάλ και Μπαλζάκ δεν έχει α ­ κόμα γρ αφ εί οριστικά, απ οτέλεσ ε ωστόσο αντικείμενο μεγάλου αρ ιθ­ μού σοβαρών και τεκμηριωμένων μελετώ ν που μας επιτρέπουν να θ έ ­ σουμε χωρίς αμφιβολία το ζήτημα της αλληλεπίδρασής τους2.

107

Γνωρίζονται του λάχ ισ τον από το 1 8 3 0 και η σχέση το υ ς, χωρίς να αγγίζει την οικειότητα, ξεπ έρα σε το σ τάδιο τη ς λογοτεχνικής φ ιλίας και τω ν κοινωνικών επαφών. Ας μην ξεχνάμε ότι από το 1826 ο Μπαλζάκ εκδη λώ νει καθαρά τη βαθιά του γνώση για το στανταλικό έργο στη Φυσιολογία του γάμου εμποτισμένη σε πρώτο στάδιο από τις θεω ρ ίες του περί έρωτα. Στο περιορισμένο πλαίσιο α υτού του α φ ιερώ ματος δ ε θα επ ιχειρ ή σ ο υ μ ε τη μ ε λ έ τ η τη ς ισ το ρία ς τω ν σχέσεων τω ν δύο αντρών ο ύτε τη ς πιθανής επίδρα­ σης του ενός στον άλλο. Είναι εξά λλ ου γνωστό ότι οι δύο μυθιστοριογράφοι, εκ πρώτης όψ εω ς, μοιρ άζο­ νται τον ίδιο λογοτεχνικό χώρο, παρουσιάζουν την ί­ δια κοινωνία, ανακαλύπτουν τα ίδια προβλήματα και προτείνουν τις ίδιες λύσ εις. Οι μαρ τυρ ίες του ς είναι εξίσου σημαντικές για τους ιστορικούς και η ομοιότη­ τα τη ς θεματικής του ς εκπληκτική. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποιες διαφορές που ήρθαν στο φ ω ς μ ε α φ ο ρ μ ή έν α λ ιγ ό τ ε ρ ο γν ω σ τό έρ γ ο το υ Μπαλζάκ το οποίο απ οτελεί σταθμό στην αναγνώ ρι­ ση του στανταλικού έργου και το οποίο αξίζει να κα­ ταγράφ ει. Πρόκειται για το μνημειώ δες άρθρο-εγκώ μιο8 τω ν εβδομήντα δ ύο σελίδω ν που δημοσ ίευσ ε ο Μπαλζάκ στη Revue Parisienne της 25ης Σεπτεμβρίου 1840 και αφορά την πρώτη έκδοση το υ έργου Το μο­ ναστήρι της Πάρμας, το οποίο ο Τύπος είχε δ εχ τεί θ ε ­ τικά αλλά χωρίς μεγάλο ενθουσιασμό. Αυτές οι σ ελί­ δες απ οτελούν ίσως τη σημαντικότερη μαρτυρία και το μοναδικό φόρο τιμής που απέτινε ένας συγγραφέ­ ας ο ε έναν άλλο, ισάξιό του. Μ εταξύ τω ν επαίνων ξ ε ­ χω ρίζουμε εκφ ράσεις όπως «αριστούργημα λο γο τε­ χνίας ιδεών», «έργο που μπορεί να εκτιμηθεί μόνο α ­ πό π ν εύμ α τα και α ν θρ ώ π ο υς πραγματικά α ν ώ τ ε ­ ρους», «ο Μπελ είναι ένας από το υ ς ανώ τερους αν­ θρώπους του καιρού μας» και τα σχόλια συνεχίζονται με τον ίδιο κολακευτικό τρόπο. Π έρα όμω ς από το υ ς επ α ίνου ς, α υ τ ό που κ υρίω ς προβλημάτισε το υ ς μ ελ ετη τ ές είναι κάποιες επικρί­ σεις του Μπαλζάκ που εστιάζονται κυρίως στη δομή και στο ύφ ος του έργου. Σύμφωνα με το μεγάλο δά­ σκαλο, ο Σταντάλ «στερείται μεθόδου», «μένει πολύ κοντά στη φύση» και «δε χ τίζει γερά τη ν αφ ήγησ ή του»9. Μ ε τη γνωστή αθω ότητα που τον διακρίνει, ο Μπελ απ αντάει ότι ειλικρινά δ ε σ κέφ τηκε ποτέ την τέχνη του «να κάνει ένα μυθιστόρημα», ενώ του ήταν δύσκολο να υποψιαστεί «κανόνες». Σχετικά με το ύφος, ο Μπαλζάκ έχει σοβαρές επιφυ­ λά ξεις: το θ ε ω ρ εί συχνά «παραμελημένο» και «λαν­ θασμένο». Ιδιαίτερα, διατυπώνει τις ενστάσεις του ως προς τις περιγραφές, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται

108

στο δικό το υ πρότυπο, που βασίζεται στη λεπτομερή και μεθοδική καταγραφή του σκηνικού όπου εκτυλίσ ­ σεται η πλοκή. Ό λες α υ τές οι επικρίσεις δεν αιφ νιδιάζουν τον Σ τα ­ ντάλ· σπάνια μυθισ τοριογράφ ος υπήρξε τόσ ο ευ α ί­ σ θητος στην πρόσληψη το υ έργου το υ από το ανα­ γνωστικό κοινό. Το άρθρο του Μπαλζάκ έρχεται να ενισχύσει ακόμη περισσότερο αυτές τις ανησυχίες. Δέ­ χεται του ς επαίνους του νεότερ ού του με μεγάλη χα­ ρά και συγκίνηση, ακολο υθεί όλ ες τις σ υμβουλές και σπ εύδει να κάνει τις α π αρα ίτητες δ ιορ θώ σ εις. Δεν καταφέρνει όμω ς να τις ολοκληρώσει· γρήγορα κου­ ράζεται, και η επεξεργασία του ύφους, όπως μας εκ­ μυστηρεύεται, τον ενοχλεί αφάνταστα. Αυτή'η αδυναμία το υ Σταντάλ να ανταπ οκριθεί στις σ υμ β ο υλ ές το υ Μπαλζάκ, παρά τις επ ιδιώ ξεις του , κέντρισ ε το εν διαφ έρ ον τω ν μ ελ ετη τώ ν το υ έργου του και σ τάθηκε αφ ορμή να αμφ ισ β ητηθεί η σ υγγέ­ νεια του Μπελ με το υ ς απ οκαλούμενους «ρεαλιστές συγγραφείς». Ενδεικτικά α ν αφ έρ ουμε τις επικρίσεις το υ Ζολά στο γ ν ω σ τό θ ε ω ρ η τ ικ ό τ ο υ έ ρ γ ο Les R om anciers Naturalistes'0. Κατά τη γνώμη του, ο Σταντάλ είναι έ ­ νας «τεχνίτης του πνεύματος, που φτάνει στην αλ ή­ θ εια όχι μέσα από την παρατήρηση, α λλά μέσα από τη λογική». 0 ήρωας του Σταντάλ είναι μια «διανοητι­ κή μηχανή τ έ λ ε ια μοντα ρ ισ μ έν η », ενώ α υ τ ό ς το υ Μπαλζάκ είναι «άνθρωπος με σάρκα και οστά, με το ντύσιμο και τον αέρα που τον περιβάλλει». Εξάλλου, όταν ο Ζολά απ αριθμεί όλους εκείνους που έκαναν ε ­ πιστημονική χρήση τη ς π εριγραφής σ το σύγχρονο μυθιστόρημα, αναφ έρει τον Μπαλζάκ, τον Φλομπέρ, του ς αδερφ ούς Γκονκούρ, αλλά όχι τον Σταντάλ. Πράγματι, ως ένα σ ημείο τείν ο υ μ ε να δικαιώ σουμε τον Μ παλζάκ. Ας μην ξεχ ν ά μ ε ότι βρισκόμαστε στα μέσα του 19ου αιώνα, σε μια εποχή όπου η περιγρα­ φ ή χρησιμοποιείται ως επιστημονικό ερ γαλ είο. Σκεπτόμενοι τις περιγραφές το υ ίδιου αλλά και τω ν μ ε­ τα γεν έσ τερ ω ν Φ λομπ έρ και Ζολά, ο Σταντάλ περι­ γράφει ελάχιστα. Είναι γνωστό πλέον το πώς επικρί­ νει το ύφ ος του Σατομπριάν, στο οποίο αντιπ αραθέτει την αυστηρότητα του αστικού κώδικα. Κατηγορήθηκε ακόμη και για «αδυναμία περιγραφής»11. Στην ε ι­ σα γ ω γ ή τ ο υ σ το Μ ο να σ τήρι τη ς πάρμας, ο Ε.

Abravanel τονίζει ότι ο Σταντάλ περιγράφει από μνή­ μης χωρίς να λαμβάνει υπόψη το υ την «ακρίβεια της περιγραφής»12. Αποκλίνοντας από τον κλασικό τρόπο περιγραφής, μας δίνει διαδοχικές εν δ είξεις ως προς το χώρο με σ ύντομες και στεγνές φράσεις. Τα περιγραφικά επίθετα είναι αφηρημένα και αόριστα,

βοήθησε του ς μελ ετη τές να επανεξετάοουν το ύφος του Σταντάλ, να κατανοήσουν και να εκτιμήσουν όλα αυτά για τα οποία κατηγορήθηκε. 0 ίδιος πολύ σωστά είχ ε π ρ οβλέψ ει ό τι δ ε θα γινόταν κ α τα ν ο η τό ς απ' τους σύγχρονούς του, γι' αυτό και αφιέρω σε τα έργα του στους λίγους ευτυχείς (to th e happy few) που θα μπορούσαν να τον καταλάβουν. Έδωσε ραντεβού με τις μελ λο ν τικ ές γενιές, όπου και βρέθηκε παρέα με το μεγ ά λο δάσ καλο το υ γα λλικού μυθισ τορ ήματο ς Ονορέ ντε Μηαλζάκ.

□

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Το γραφείο του Μηαλζάκ

ενώ δεν υπάρχει μέριμνα για την ακρίβεια και τη λ ε ­ πτομέρεια15. Δίκαια λοιπόν ο Μ ηαλζάκ είχε επισημάνει το στιλιζάρισμα τω ν στανταλικών τοπίων και τον πε­ ριορισμό τους σε μια πραγματικότητα φανταστική και λιγότερο αντικειμενική. Αυτό όμω ς που ο μεγάλο ς «δάσκαλος τη ς περιγρα­ φής» δεν μπόρεσε ίσως να υποψιαστεί, είναι το γεγο­ νός ότι όλη αυτή η «διακριτικότητα» και ο αντι-λυρισμός είναι ηθελημένα στον Σταντάλ. Από το στιλιζάρισμα τω ν τοπίων πηγάζουν οι συμβολικές και ποιητι­ κές του ς διαστάσεις. Η απουσία μιας ολοκληρω μένης κ αταγρ αφ ής το υ «πραγματικού» και οι σ ταν τα λικ ές «σιωπές» δίνουν στον αναγνώστη την ελ ευ θερ ία της α ν α δ ημιου ργ ίας εν ό ς κόσμου που αν ταπ οκρίνεται στις εσω τερικές του ανησυχίες και αναζητήσεις. Τι θα ήταν το Μοναστήρι της Πάρμας αν ο Σταντάλ ο ­ λο κλήρω νε τις διορ θώ σ εις υπακούοντας στις προ­ τρ ο π ές το υ σ υ ν α δ έλ φ ο υ το υ ; Σίγουρα όχι το α ρ ι­ σ τούργημα που γνω ρίζουμε σ ήμερα. Τελειώ νοντας, θα θέλ α μ ε να υπογραμμίοουμε την ανεκτίμητη συμ­ βολή του μνημειώ δους αυτού άρθρου του Μηαλζάκ: όχι μόνο απ οτέλεσ ε αξιοσ ημείω τη μαρτυρία τω ν α ­ ποκλίσεων τω ν δύο μυθιστοριογράφων, αλλά κυρίως

1 Paul Bourget, Essals tie Psychologie Contemporaine, Παρί­ σι, «Lemerre», 1883.

2. Ldon Blum, Stendhal et le Beylisme, Παρίσι, «Α. Michel», 1947, 0. 215.

3. Alain, Stendhal, Παρίσι, «Rieder», 1935.

4. Albert Thlbaudet, Stendhal, Παρίσι, «Hachette», 1931.

5. Maurice Barddche, Stendhal Romancier, Παρίσι, «La Table Ronde», 1947.

6. Georges Blin, Stendhal et les Problemes du Roman, Παρί­ σι, «Cortl», 1954.

7. Ενδεικτικά αναφέρουμε: • P. Arbelet, «Balzac, Stendhal et les corrections de la Chartreuse de Parme», Revue de Paris, 1n Απριλίου 1922.

• M. Bouteron, «L' amitid de Balzac et de Stendhal», Etudes Balzaciennes, 1945, o. 188-201.

• P. Jourda, «Balzac lecteur de Stendhal», Le Divan, 242, Απρίλιος 1942.

• B. Guyon, La Pensde politique et Sociale d'H. de Balzac, Παρίσι, «Α. Colin», 1947.

8. Honord de Balzac, «Etudes sur M. Beyle» (Revue Parisienne no 3, 25 Σεπτεμβρίου 1840) στο La Chartreuse de Parme, Γενεύη, «Cercle du bibliophile», II, o. 511. Οι μεταφράσεις των αποσπασμάτων είναι δικές μας.

9. Όπως ξέρουμε, ο Μηαλζάκ είναι επηρεασμένος από τη δομή της τραγωδίας· βλ. Le Ptire Coriot, Παρίσι, «Gamier Flammarion», 1966, σ. 101. (Ici se termine I'exposition de cette obscure, mais effroyable traaddie parisienne).

10. Emile Zola, Les Romanciers Naturalistes, Παρίσι, «Charpentier», 1881.

11. Michel Crouzet, «Sur la topographle de la Chartreuse de Parme et sur le rapport des lieux et des lieux communs» στο Espaces Romanesques Universitd de Picardie, Παρίσι, PUF, 1982, 0. 102.

12. Ernest Abravanel, Introduction a la Chartreuse, Γενεύη, «Cercle du Bibliobhile», 1969, XXVIl-XXVIll. 13. Βλ. για πληρέστερη ενημέρωση παλαιότερη μελέτη μας: «Stendhal et la description du paysage», Επιστημο­ νική Επετηρίδα του τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φι­ λολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, περίοδος Β', Τόμος Α, Θεσσαλονίκη 1991.

109

Ο Μπα/ιζακ και η έμμονη του ALEXANDRE ASTRUC

\ r — 1 τον Μη&λζάκ ζωοποιός δύναμη είναι η ιδέα: στο πέρασμά της \\ συμπαρασύρει ανθρώπους, μέρη και τοπία, που ο συγγραφέας \\ χρησιμοποιεί αποκλειστικά για να τροφοδοτήσει το πάθος του // για το απόλυτο. 0 Μπαλζάκ δεν είναι ένας ρεαλιστής δημιουρ/ / γός αλλά ένας μεταφυσικός συγγραφέας. Σε άρθρο του για το I L I Μοναστήρι της φόρμας -ξεχω ρισ τός έπαινος ενός συγγραφέα προς έναν ά λ λ ο - ο Μπαλζάκ γράφει: «Υπάρχουν δύο τρόποι γραφής. Ο τρόπος τω ν εικόνων, με τον οποίο γράφει ο κύριος Σατομπριάν, και ο τρόπος τω ν ιδεώ ν, με το ν οποίο δοξάσ τηκε ο κύριος Σταντάλ». Και προσθέτει: «Υπάρχει κι ένας τρίτος τρόπος. Όταν η εικόνα παραπέμπει στην ιδέα: ο δικός μου». Ο Γκέτε έλ εγ ε: «Στο εξή ς η αξία το υ κάθε σ υγγραφέα θα ισοδυναμεί με την αξιοσύνη του να κρίνει ο ίδιος τον εαυ τό του», θα υμασ τή ε ν ­ σάρκωση αυτού το υ απ οφ θέγματος απ ο τελ εί ο Μπαλζάκ. Στο μυθιστοριογρόφο Μπαλζόκ ρέει, σαν υπόγειος χείμαρρος, ένα ποτάμι από πυρακτωμένα και αιθαλώδη κομμάτια λάβας, του οποίου ο συγγραφέ­ ας είναι απόλυτος κυρίαρχος με το λόγο του. Η ρεαλιστική προσέγγι­ σή του είναι αναποτελεσματική. Μπορεί ο Λούκατς να νόμισε ότι ανα­ κάλυψε την Αμερική, όταν τόνισε τη σημασία των ακαλαίσθητων ενδυ­ μάτων που φορούν οι ήρω ες τη ς Ανθρώπινης κωμωδίας (παιδιάστικο τέχνασμα, που χρησιμοποίησε για να τους εντάξει στους πολυπληθείς απ ογόνους το υ κοινω νικού ή σ οσ ιαλισ τικού ρ εα λ ισ μ ο ύ ), από το ν Curtius, τον Alain και τον Stefan Zweig, όμως, μάθαμε ένα διαφορετικό τρόπο ανάγνωσης του Μπαλζάκ. Εκείνοι μας αποκάλυψαν πως σε όλα του τα δημιουργήματα υπάρχει μια έμμονη ιδέα: η θέλησ η της επιτυ­ χίας στους άντρες και το πάθος στις γυναίκες - διαφ ορετικές εκ φ ρά­ σεις τη ς ίδιας αναζήτησης για το απόλυτο. Η παράφορη βούληση που τρ έφ ει όλους του ς ήρωες του Μπαλζάκ κατέτρω γε και τον ίδιο το δη-

110

μιουργό, τυραννούσε και έλιω νε την ψυχή αυτού του δεσμώτη της πένας, όμοια με τη λάβα ενός ηφαιστεί­ ου που συμπαρασύρει τα πάντα στο πέρασμά της μ έ­ χρι τ η ν τε λ ικ ή κ α τα σ τ ρ ο φ ή : Γιατί, σ το έρ γ ο το υ Μπαλζάκ, όλ ες οι μεμονω μένες ιδ έες συγχωνεύονται σε μία ανώ τερη και καθολική ιδέα, στο βλέμμα το υ δημιουργού ή ίσως, πολύ απλά, στο βλέμμα το υ θ ε ­ ού. Έτσι, ο Ραστινιάκ και ο Ριμπεμπρέ έχουν εναλλασ σ ό­ μενους ρόλους, ο δημιουργός το υ ς περνάει, θα λ έ ­ γαμε, χωρίς τύψ εις από τον ένα στον άλλο: παρακο­ λο υθεί τον Ραστινιάκ να αρνείται το δηλητηριασμένο δώ ρο που το υ π ροσ φ έρει ο Βοτρίν και να εφ ο ρ μ ά προς την αμφίβολη πολιτική και κοσμική δόξα, ενώ ο πιο εύθραυσ τος Ριμπεμπρέ διακατέχεται μεν από την ίδια φλόγα, αλλά οδεύει προς τη θηλιά της αγχόνης. Πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτοί οι δύο νέοι άντρες δ εν έχ ουν σ υγκεκριμένο χαρακτήρα, με τη ν έννοια που έδινε ο Taine στον όρο όταν μιλούσε για τους ήρω ες τω ν τραγω διώ ν το υ Ρακίνα, α λ λά απ οτελούν όργανα και δια φ ορετικές εκφράσεις της ίδιας τρ ο μ ε­ ρής βούλησης για δύναμη που τροφ οδοτούσ ε το δ η­ μιουργό τους και η οποία - μ ε τη βοήθεια του Βοτρίνμοιραία θα του ς εκμηδενίσει. Οι ήρωες του Μπαλζάκ δεν είναι ελ εύ θ ερ ο ι, τουλάχισ τον όχι με τη ν έννοια που απ οδίδει ο Σαρτρ στη λ έ ξη . Είναι αν τικ είμεν α, σπίθες που πετάγονται μέσα από το καταραμένο σι­ δ ερά δικο όπου ο σ υγγρ αφ έας τη ς Ανθρώπινης κω­ μωδίας σ φ υ ρ η λ α τ εί με τη δ η μιουρ γική το υ πνοή, φλέγόμενος, του ς ήρωές του, σαν τον μπαρμπα-Γκοριό όταν φτιάχνει τα κρυστάλλινα φωτιστικά του. Κα­ θέ ν α ς το υ ς έχ ει λά βει ως μερ ίδ ιό το υ έν α κομμάτι της έμμονης ιδέας που θα τον κρατήσει όρθιο, θα τον οδηγήσει από τα μονοπάτια της Ανγκουλέμ που ευω ­ διάζουν γιασεμί στα βορβορώδη παρισινά σοκάκια, ε ­ κεί όπου η Τορπίγ ανασηκώνει τη φ ούστα τη ς για να μη λασπω θεί. Η αναζήτησ η το υ απ όλυτου θα μπο­ ρούσε να είναι ο υπότιτλος όλω ν τω ν μυθισ τορημά­ τω ν του Μπαλζάκ. Ό ταν η βούληση για επιτυχία ξ ε ­ θω ριάζει, αυτή η αναζήτηση καθρεφ τίζεται στα αδη­ φάγα πάθη -που αποτελούν, επίσης, και έμμονες ιδ έ­ ε ς - τω ν νεαρώ ν ηρωίδων του Μπαλζάκ (π.χ., της Μι­ νιόν και τη ς Ροζαλί ντε Βατεβίλ στο Albert Savarus ή τη ς Μαρί-Ανζελίκ στο Une Fllle d'Eve), οι οποίες απε­ ρίσκεπτα παντρεύουν το καλό με το κακό για να δ ια­ σ φ αλίσ ουν τη ν ανταπόκριση σ τον έρ ω τά το υ ς. Η ι­ δέα, όπως έχουμε ήδη δει, βρίσκεται παντού, ακόμη και πίσω από τις εικ όν ες. Ό ταν ο Ραστινιάκ γρ άφ ει στην αδ ελ φ ή το υ από τη ν πανσιόν το υ Βοκέ για να της ζητήσει χρήματα, της λέει την περίφημη φράση:

Αναγγάίο της έκίοοης της Ανθρώπινης κωμωδίας

«Εδώ η ζωή δ ιαλύεται με το γάντι». Στο ολιγοσέλιδο αλλά αξιολογότατο βιβλίο του, ο Ramon Fernadez ε ­ ξη γ εί ότι οι φυσιογνω μίες τω ν ηρώων του Μπαλζάκ καθορίζονται από τον εσωτερικό του ς κόσμο. Οι περι­ γρ αφ ές του συγγραφέα φαίνονται να μας παραπλα­ νούν, το μόνο που επιδιώκουν όμως είναι να μας σύ­ ρουν σε μια μονομαχία, όπου θα έρ θουν αντιμέτωπες δύο έμμον ες ιδ έες. 0 Αλμπέρ Σαβαρίς, κυριευμένος από το πάθος του για την Ιταλίδα κόμισσα, ξαναχτίζει υπομονετικά τη ζωή του για χάρη της την ίδια στιγμή που η Ροζαλί ντε Βατεβίλ ανοίγει την αλληλογραφ ία το υ ς και μιμείται το γραφικό χαρακτήρα τη ς κόμισ­ σας. Ό μως το ύψιστο μάθημα στο έργο του Μπαλζάκ -προέρχεται άραγε από τον ουρανό ή από τα σκοτά­ δια τη ς κ ό λ α σ η ς ;- είναι η ή ττα τω ν ηρώ ω ν το υ . 0 καλλιτέχνης το ύ ς μετέδω σ ε τη φλόγα του μόνο και μόνο για να του ς την πάρει πίσω στη συνέχεια. Απο­ μένει μόνο η ακτή, όπου ορ μούν τα κύματα και σ υ­ μπαρασύρουν τις έμ μ ο ν ες ιδ έες, σαν απ ολιθω μένα ερείπια. Την επιτυχία του Μπαλζάκ, τελ ευ τα ία μεταμόρφω ση του Hector de Saint-Aubin, στο 19ο αιώνα ερμηνεύουν οι προτιμήσεις ενός αιώνα ως το λαιμό μέσα στις λε-

Λιθογραφία του Carla Cripp βαοιομίνη οι μια ακίψη του Μπαλζάκ

γόμενες «ανδρικές» αρετές· γρήγορα όμως ο συγγρα­ φ έας τον προσπερνάει και σταυρώνοντας τα χέρια του πάνω στην τσόχινη φορεσιά του -όπ ω ς στην καρικα­ τούρα του Cavarni- αφήνει τους ήρωές του να αντιμε­ τωπίσουν μόνοι τους την καταδίκη ή την κρεμάλα.

0 Μ παλζάκ είναι αναμφ ίβο λα έν α ς χριστιανός σ υγ­ γρ αφ έα ς, ασ χέτω ς το υ ότι δ εν μπορούμε να εκ λά βουμε τον όρο όπως τον εν νο εί ο Frangois Mauriac, αλλό πρέπει μάλλον να υιοθετήσ ουμε την οπτική του Bernanos. Η ελ ευ θερ ία που δίνει στους ήρωές το υ εί­ ναι δανεική, αφ ού τη συμφω νημένη ώρα την παίρνει πίσω. Τότε, μόνο ο Παντοδύναμος έχει πια θέση. Δεν πρέπει να ξεγελιόμασ τε. Τα στενά δρομάκια του Πα­ ρισιού είναι ίδια με τα μονοπάτια στα δάση τω ν μυθι­ στορημάτω ν του W alter Scott: ένας μεταφ υσ ικός ά ­ νεμος μετακινεί τα νεκρά φ ύλλα που στοιβάζονται σε σωρούς και ο συγγραφέας απλώς ανάβει με το τσακ­ μάκι το υ στο τέλ ο ς την πυρά. Διότι μου φ αίνεται ότι το δίδαγμα το υ Μπαλζάκ είναι πως η έμμονη ιδ έα δί­ νει ζωή, σαν ελατήριο, στους ήρωές, αλλά καταλήγει ένα σπασμένο παιχνίδι, αφήνοντας ελ εύ θ ερ ο το πε­ δίο στο υπερπέραν και το φ ω ς του. Δεν πρέπει να ξ ε ­ γελιόμαστε: ο Μπαλζάκ δεν είναι ένας ρεαλιστής δη­

112

μιουργός, είναι έν α ς μεταφ υσ ικός σ υγ γρ αφ έας και πολλοί εξαίσιοι ήρω ές το υ καταλήγουν να περιπλα­ νιούνται, σαν το βασιλιά Λιρ, στις ερ ημιές. Μάλιστα, είναι ο δικός μας Σέξπιρ. 0 Σταντάλ έχει τη Σανσεβερίνα. Ο Μπαλζάκ όμω ς μας χαρίζει ένα στεφ άνι από σ εμ ν ές κ ό ρ ες, που ο ά ν εμ ο ς το υ ς α ν α κ α τεύ ει τα μαλλιά καθώς οδεύουν προς την καταστροφή από έ ­ ρω τα. Μ άταια ο Βοτρέν, κρυμμένος στη σκιά, γελά σαρκαστικά: γνωρίζει πως είναι και ο ίδιος καταραμέ­ νος. Κι όμως, μπορεί η θεία Ευχαριστία να δώσει, και να βρει κι αυτός μια άδολη, γλυκιά Εστέρ, που θα του ανοίξει, ασπροντυμένη, διάπλατα τις πόρτες του πα­ ράδ εισ ου. Μ όνο το χάσμα τω ν αιώ νω ν χω ρίζει τον Δάντη από τον Μπαλζάκ: θεϊκή ή ανθρώπινη, η Κω­ μωδία είναι η ίδια. Στο έργο αυτού του δεσμώτη της γραφής μάλιστα, στην Πιερέτ ή τη Μινιόν, συναντού­ με το χ αμόγελο το υ αγγέλου τη ς Ρεμς. Γιατί κάθε ι­ δ έα είναι αφ αίρεση και κάθε αφ αίρεση παραπέμπει σ την υπ έρβαση, δ η λα δ ή στη μ ετάβασ η σ το θεϊκό. Αρκεί ένα τίποτα, ένα απλό ξεστράτισμα, αρκεί ένα ε ­ λάχιστο ψήγμα ιδιοφυίας. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΥΡΤΩ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ

Ο

Μπαλζάκ

και ο κινηματογράφος της ANNE-BARIE BARON

/r x \

ν ο Μπαλζάκ ζούσ ε σήμερα, θα ήταν ο μεγαλύ τερ ός μας σ ε­ ναριογράφος», λ έει ο σ κηνοθέτης Louis Daquin σε μια σ υνέ­ ντευξή του το 1965. Η σύγχρονη κινηματογραφική πραγματι­ κότητα το ν δικ αιώ νει. Ίσως είναι η λαϊκή πλευρά τω ν μ υ θ ι­ σ τορημάτων του Μπαλζάκ που τα μετατρέπει οε πραγματικό χρυσωρυχείο για τον κινηματογράφο, ο οποίος ήδη από τις α­ παρχές του βρίσκει στην Ανθρώπινη κωμωδία σενάρια που περιέχουν όλα τα συστατικά τη ς επιτυχίας. Μ ε το τίμημα κάποιων τροποποιήσε­ ων, φυσικά. Κατά τη διάρκεια τη ς Κατοχής, για παράδειγμα, βλέπουμε να εμφανίζονται ο ύτε λίγο ο ύτε πολύ εφ τά ταινίες που αντλούν τη θ ε ­ ματολογία του ς από το έργο αυτό, πράγμα που μας επιτρέπει να μιλά­ με για μια μόδα Μπαλζάκ. Από το 1941 έω ς το 1944, η Δούκιασα του Λανζέ το υ Jacques de Baronceli, η Fausse Maitresse (Η κατά φαντασία μετρέσα ) το υ Αηάτέ Cayatte, ο Συνταγματάρχης Σαμπέρ του Ren6 Le ΗέηθΙΙ, το Vautrin του Pierre Billon, το Un seul am our (Μια αγάπη μόνο) σ ύμφ ω να με το La Grande Bretdche (0 μ εγάλος πύργος) το υ Pierre Blanchard, η Ραμπουιγέζατ ου Fernand Rivers, ο Μπαρμπα-Γκοριότου Robert Vernay. Ίσως πρέπει νο ερ μηνεύ σ ουμε αυτό τον υπερβολικό θαυμασ μό σαν μια προσπάθεια πιο εύκ ο λη ς απ οφυγής τη ς λογοκρι­ σίας του Πετέν, μέσω τη ς μεταφ οράς κλασικών κειμένων, τω ν οποίων τα θέματα δεν υπάρχει κίνδυνος να δημιουργήσουν προβλήματα. Από

113

Χειρόγραφες διορθώσεις του Μπαλζάκ

τη δεκαετία του 1960, ο κινηματογράφος και η τη λ ε ­ όρ α σ η ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ ο ν τ α ι προς ό φ ε λ ό ς τ ο υ ς τη ν Ανθρώπινη κωμωδία, θυμόμασ τε τις μεγάλες τη λ εο ­ πτικές μεταφ ορές από τη Maurice Cajeneuve τω ν Χα­ μένων ψευδαισθήσεων και του Splendeurs e t misdres des courtisanes (Οι εταίρες του Παρισιού) ή της Εξαδ έήφ η ς Μ π έττη τω ν Yves-ΑηόΓέ H u b ert και JeanLouis Borv, με την αξέχαστη Alice Sapritch. Πιο πρό­ σφατα έχουμε τις ταινίες τω ν Alexandre Astruc, JeanD a n ie l V e rh a e g u e , J e a n -C la u d e C a rrie re , P ie rre Moustiers που επίσης διασκευάζουν τον Μπαλζάκ. Η πρόσφατη επιτυχία το υ Συνταγματάρχη Σαμπέρ του Yves Angelo πιστοποιεί τη ν εμ β έλ ειά το υ στο ευρ ύ κοινό.

0 κινηματογραφικός χαρακτήρας του έργου αυτού αι­ τιο λο γ είτα ι επίσης από τις φ ιλ ο δ ο ξίες του συγγρα­ φ έα το υ σε σχέση μ ε τη φ όρμα. Από μικρή ηλικία ο Μπαλζάκ πίστεψε ότι είχ ε κλίση προς το θέατρ ο, ό ­ μω ς ποτέ δ εν κ α τά φ ε ρ ε να ε π ιβ λ η θ εί σ τη οκηνή. Μπορεί μερικά από τα μυθιστορήματά του να φέρουν ίχνη αυτής της νοσταλγίας, τα περισσότερα όμως α ­ ποκαλύπτουν ένα άλλο χάρισμα: τη δυνατότητά του να δημιουργεί ένα σύμπαν και να του δίνει ζωή, όπως και ο Όμηρος, μέσω της αφήγησης και της σ κηνοθε­ σίας. Η Ανθρώπινη κωμωδία, περισσότερο επική παρά

114

δραματική, επιβάλλει χρονική δομή, ρυθμό και χαρα­ κτήρες. 0 Μπαλζάκ θέλησ ε να δημιουργήσει ένα κα­ θολικό είδος ικανό να κάνει τον αναγνώστη να υπερβεί τα όριά του, μια ιδανική φόρμα που, εκφράζοντας την ουσία της ζωής, καταφέρνει να φυλακίσει τον α ­ ναγνώστη στο χώρο της φαντασίας, αντί να την περι­ γ ρ ά φ ε ι π εζά . Ό π ω ς τ ο α ισ θ η τικ ό ό ν ε ιρ ο τ ο υ Frenhojer στο Άγνωστο αριστούργημα -π ου ενέπνευ­ σε στον Rivette την Ωραία καβγατζού-, αυτή η καθο­ λική αντίληψη τη ς τέχνης εκπορεύεται από ένα προμηθεϊκό σχέδιο. Τίποτα δε φάνηκε ακατόρθω το στον Μπαλζάκ. Σκέφ τηκε λοιπόν να φτάσει σ' αυτό το α ­ ποτέλεσμα με τεχνικά μέσα, χρησιμοποιώντας δ η λα ­ δή τη βοήθεια άλλω ν λογοτεχνικώ ν ειδώ ν. Τ ελ ειο ­ ποίησε μια συμφωνική μέθοδο στην οποία συνεργά­ ζονται όλα τα λογοτεχνικά είδη -ισ τορία, δράμα, μ ε ­ λόδραμα, έπος, όπ ερα- σε μία και μόνη σύνθεση, φι­ λο δοξώ ντας να αποδώσει όλη την πραγματικότητα αλλά και ό,τι κρύβεται πίσω από τα φαινόμενα. Αυτή η μέθοδο ς βασίζεται στα αιφνίδια γεγονότα και στα σ υναισ θήματα, στην επική τεχνική τω ν α ντιθέσ εω ν και ο ' α υ τό που ο Χίτσκοκ θα ο ν ό μ α ζε σασπένς. Ο Μπαλζάκ, μαγεμένος από το μαγικό φανό, το πανό­ ραμα, το καλειδοσκόπιο και ό λ ες τις ά λ λ ες φ α ν τα ­ σμαγορίες που ήταν στη μόδα την εποχή του, επιδίω­ ξε να εισάγει στο μυθιστόρημα τη ν ψευδαίσθηση ε ­ νός «ζωντανού» θεάματος. Έτσι εξηγείται πώς είναι δομημένο αυτό το τόσο οπτικό σύμπαν, σε συνάρτη­ ση με ένα πλήθος μεταβλητώ ν οπτικών γωνιών που αποδίδονται σε παρατηρητές λιγότερο ή περισσότε­ ρο εμπλεκόμενους στην πλοκή. Έτσι, η πραγματικό­ τη τα χω ρ ίζετα ι σ ε σ εκάνς και πλάνα, τω ν οποίων ρ υθμίζει επ ιμελώ ς το φω τισμό, το καδράρισμα, τη γραφή και τα χρώ ματα, με τέτο ιο τρόπο ώστε να υ ­ π ογραμμίζει τη δραματική το υ ς σημασία και την α ι­ σ θητική το υ ς αξία. Επίσης, επιδιώ κει να σπάσει τη γραμμική ε ξέ λ ιξη τη ς αφ ήγησ ης με φ λα ς μπακ και ελλείψ εις που κατακερματίζουν το μυθιστορηματικό χρόνο σ' ένα πραγματικό ψηφιδω τό. Άρα η ψ ευδ αί­ σ θησ η το υ π ρ αγματικού σ τα μ υ θ ισ το ρ ή μ α τα το υ Μπαλζάκ είναι το αποτέλεσμα μιας σειρ άς χειρισμών που μεταμορφώ νουν βαθιά την πραγματικότητα στην οποία αναφ έρονται. 0 Μπαλζάκ, με τη σημασία που αποδίδει στο βλέμμα, με την αισθητική και συμβολική αξία τω ν εικόνων που συνθέτει, με την ανατροπή της χρονολογικής σειράς τω ν γεγονότω ν προαναγγέλει την κινηματογραφική γραφή και πρέπει να τοπ οθετη­ θε ί ανάμεσα στους θεμελιω τές της έβδομης τέχνης. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΤΑΤΙΑΝΑ ΦΡΑΓΚΟΥΛΙΑ

Ο ψηφιακός Μπαλζάκ Οι ν ί ί ζ προκλ γι α τ ην κ ρ ι τ ι κ ή και την αν άγ ν ωσή του της ΤΙΤΙΚΑΣ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ

Θ

εω ρώ ντας τον εαυτό του «γραμματέα της ιστορίας», τέκνο του ρομαντισμού και θεμελιω τή του σύγχρονου μυθιστορήματος, «παθιασμένος οραματιστής» κατά τον Μποντλέρ, ο Μπαλζάκ εισηγήθηκε με την Ανθρώπινη κωμωδία1 του την ιδέα του καθολικού έργου, του καθολικού μυθιστορήματος, ειδώλου της εποχής, της κοινωνίας και της ανθρώπινης ψυχής. 0 αναγνώστης οφείλει να προσεγγίζει το έργο του μεθοδολογικά κατακερματισμένο στα πολυάριθμα μυθιστορήμστά του και ουσιαστικά ενιαίο και αδιαίρετο, στην καθολικότητά του, να παρακολουθεί τη σύνθεσή του μέσα από τις συγκλίνουσες και αποκλίνουσες πορείες των πολυάριθμων προσώπων του τα οποία, επανερχό­ μενα κατά διαστήματα και υπό διαφορετικές οπτικές, προσδίδουν ρυθμό στη μεγαλόπρεπη αυτή δημιουργία, λειτουργούν ως μια εσωτερική χρονικότητα, ένδειξη ασυνέχειας και ανοιχτής δομής ταυτοχρόνως, ένα ανε­ στραμμένο τυπολογικό στοιχείο, που στην προκειμένη περίπτωση υπόκειται πλήρως σε εξέλιξη. Η μπαλζακική κριτική2 έχει επανειλημμένως και από πολύ νωρίς υπογραμμί­ σει τη σημασία της επανεμφάνισης των προσώπων στο έργο του Μπαλζάκ, ως ένα μέσο διατήρησης της συνοχής του. Δύο, τρεις χιλιάδες πρόσωπα, ενσαρκώσεις του απόλυτου, της ιδέας και παράλληλα αυτόνομοι χαρακτή­ ρες, δίνουν ζωή στην κοινωνία που ως «αρχαιολόγος», σύμφωνα με το δικό του χαρακτηρισμό στο προοίμιο της Ανθρώπινης κωμωδίας, αναπαριστά ο συγγραφέας. Επανερχόμενα από το ένα έργο στο άλλο, διαφορετικά τοπο­ θετημένα κάθε φορά ως προς το κέντρο βάρους της αφήγησης, το μετατο-

115

πίζουν ανεπαισθήτως με την παρουσία τους και προσδί­ δουν στην αναπαράσταση βάθος πεδίου. Η κριτική έχει διαβάσει με τόσους τρόπους τον Μπαλζάκ εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια, έχει εξετάσει, αναλύσει, από διάφορες οπτικές γωνίες το σχεδίασμά της Ανθρώπι­ νης κωμωδίας, τη χρήση της λεπτομέρειας στην απόδο­ ση της πραγματικότητας, την αναζήτηση του απόλυτου στη χαρακτηρολογία των ηρώων αλλά και στη δράση και την εξέλιξή της, την προσωπική κοσμοθεωρία του συγ­ γραφέα ως κινητήρια δύναμη και την ασυνείδητη υπέρ­ βασή της. 0 Μπαλζάκ παραμένει μονίμως στην επικαιρότητα, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο έγινε δεκτός άμα τη εμφανίσει του: έχει φανατικούς υποστηρικτές και εξίσου φανατικούς πολέμιους. Αν μεταξύ των πρώτων εντάσσο­ νται όλοι όσοι εξακολουθούν να μελετούν το έργο του, να το χρησιμοποιούν ως πρώτη ύλη για τις ταινίες ή τα θεατρικά τους έργα, να το ανατέμνουν, όπως και όσοι α­ πολαμβάνουν απλώς την ανάγνωσή του, στο πρωτότυ­ πο, που συστηματικά επανεκδίδεται, ή μεταφρασμένο -η ελληνική εμπειρία είναι χαρακτηριστική-, οι πολέμιοί του σπανίως αμφισβητούν πλέον τη θέση του στην ιστορία της λογοτεχνίας ή απορρίπτουν συνολικά το έργο του ως ανάξιο λόγου: μεγεθύνουν απλώς τα -υπαρκτά- μειονε­ κτήματα της τέχνης του, προσπερνώντας τις μεγαλειώ­ δεις πλευρές του έργου του και καθηλώνοντάς τον με τον τρόπο αυτό στην «παράδοση», με την πλέον συντη­ ρητική σημασία του όρου. Η ιδιοφυία του Μπαλζάκ ωστό­ σο, χαρακτηριστικό της οποίας υπήρξε η αναζήτηση και όχι η κατάχτηση του απόλυτου, βρίσκει στις μέρες μας έ ­ ναν αναπάντεχο σύμμαχο, τις νέες τεχνολογίες, την ψη­ φιακή τεχνολογία και τον κυβερνοχώρο. 0 Μπαλζάκ υ­ πήρξε στην εποχή του εραστής της τεχνολογίας5 και η τεχνολογία τού ανταποδίδει την αφοσίωση. Με δύο τρό­ πους: πρώτον, διευρύνοντας την πρόσβαση του κοινού στην περί τον Μπαλζάκ φιλολογία διαμέσου του Διαδι­ κτύου και, δ εύτερον, αναδεικνύοντας το μεγαλείο της σύλληψης και της υλοποίησης του σχεδίου της Ανθρώπι­ νης κωμωδίας μέσα από την ψηφιακή καταγραφή της, η οποία επιτρέπει μια εντελώς διαφορετική της ανάγνωση. Μια ανάγνωση βασισμένη στην επανεμφάνιση των λέ ξε­ ων, για παράδειγμα, η οποία δεν ήταν δυνατή πριν από την ψηφιοποίηση του έργου και η οποία οδηγεί σε συ­ μπεράσματα εξίσου σημαντικά με την επανεμφάνιση των προσώπων - η διαχείριση της οποίας καθίσταται επίσης πολύ πιο αποτελεσματική. Μια υπερκειμενική ανάγνωση, από τη μία λέξη στην άλλη, από τον ένα ήρωα στον άλ­ λον, από το ένα βιβλίο στο άλλο, από το ένα γεγονός στο άλλο: δομημένο με τον τρόπο του υπερκειμένου4, πολυσύνθετο και ανοιχτό, το έργο του Μπαλζάκ διαβάζε­ ται πλέον και με τον τρόπο του υπερκειμένου.

116

Το γεγονός ότι μια απλή αναζήτηση με τη λέξη Μπαλζάκ στο Διαδίκτυο επιστρέφει στο χρήστη πάνω από τριάντα χιλιάδες λήμματα5 -μ ε πολλές επικαλύψεις και εσφαλμέ­ νες παραπομπές, εννοείται- είναι ενδεικτική της παρου­ σίας του συγγραφέα στον κυβερνοχώρο και της καταξίω­ σής του: βιβλιογραφίες6, ολόκληρα έργα7, ογδόντα πέντε έργα μεταφρασμένα στα αγγλικά8, στα οποία μπορεί να γίνει αναζήτηση βάσει λέξης, ποικίλες βιογραφίες9, ιστο­ σελίδες αφιερω μένες σε ειδικές πτυχές του έργου του. Ό λες αυτές οι ιστοσελίδες10, πολλές εκ τω ν οποίων φι­ λοξενούνται σε πανεπιστημιακούς κόμβους και συνδέο­ νται απευθείας με βιβλιοθήκες", συμβάλλουν αποφασι­ στικά στην έρευνα και τη μελέτη του έργου του, αφού δίνουν σε ένα ευρύτατο κοινό το έναυσμα αλλά και τις κατευθύνσεις για να το προσεγγίσει. Η σημαντικότερη ό­ μως συμβολή στη μελέτη του έργου του Μπαλζάκ, η ο­ ποία ρίχνει νέο φως στα υλικά και στην τεχνοτροπία του, είναι ο κόμβος Concordance Balzac12. Στον κόμβο αυτό, ο καθηγητής Kiriu, του Πανεπιστημίου Σαοτάμα του Τόκιο, έχει καταγράψει το σύνολο σχεδόν της Ανθρώπινης κω­ μωδίας, με βάση την έκδοση της Pleiade (σαράντα εννέα έργα). Παρατίθεται ο κατάλογος τω ν έργω ν που περι­ λαμβάνει το corpus, ενώ τα λίγα έργα που θεωρήθηκαν δ ευ τερ εύ ο ν τα και απουσιάζουν θα σ υμπ εριληφ θούν στην τελική εκδοχή του κόμβου. 0 αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει τις εμφανίσεις μιας λέξης στο κείμενο της Ανθρώπινης κωμωδίας, με βάση έναν αλφαβητικό κατά­ λογο, λαμβάνει τις τριακόσιες εξήντα πρώτες εμφανίσεις της συγκεκριμένης λέξης, τα σ υγκείμενό της, την πιο συγγενή λέξη που απαντά, εάν η ζητούμενη δεν υπάρχει. Περιλαμβάνονται επίσης στατιστικά στοιχεία στην εξέλιξη του λεξιλογίου του Μπαλζάκ (ιεραρχικά και αλφαβητικά), το ειδικό λεξιλόγιό του και τη δομή γενικότερα του λεξι­ λογίου του, μια γραφική παράσταση και ένα λεξικό της εμφάνισης των λέξεω ν στο έργο του. Η χρησιμότητα της στατιστικής ανάλυσης των κειμενικών δεδομένων έχει προ πολλού τεκμηριωθεί. Η ψηφιακή τ ε ­ χνολογία την καθιστά αφενός εξαιρετικά αποτελεσματική και αφετέρου επιτρέπει οε ένα διευρυμένο κοινό να χρη­ σιμοποιήσει τα αποτελέσματά της. Πιο συγκεκριμένα, η εμφάνιση τω ν λέξεω ν, η συχνότητα ή η σπάνια χρήση τους, η παντελής απουσία τους, το σημασιολογικό τους φορτίο σε διαφορετικά συγκείμενα αποτελούν ενδείξεις και .ίχνη ιδεολογίας. Η πολύ συχνή εμφάνιση μιας λέξης μπορεί να είναι ένδειξη τυποποίησης, εκφραστικής απο­ ρίας, στερεοτυπικής αναφοράς αλλά και εμμονής. Η εξαι­ ρετική και σπάνια χρήση μιας άλλης λέξης, ειδικά αφηρημένης, μπορεί να δηλώ νει την ανυπαρξία τη ς έννοια ς στην κοσμοαντίληψη του συγγραφέα ή να χρησιμοποιεί­ ται ως εξαιρετικά βαρύνουσα σε εξαιρετικές περιστάσεις.

από την αναζήτηση, επιτρέπει για πρώτη φορά την αντι­ παράθεση «Furne» και διορθωμένης «Fume», οε αντικρι­ σ τές οθόνες. Επιστημονικά υπεύθυνοι οι Ν. M ozet, I. Toumier, Iric Bordas. Πολλά επίσης είναι τα σχέδια για το μέλλον, για πιο εξειδικευμένες αλλά και πιο απλοποιημέ­ νες ψηφιακές εκδόσεις του Μπαλζάκ. Επανερχόμενοι στην κριτική του μπαλζακικού έργου, μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι η ψηφιακή μορφή του α­ νοίγει νέους δρόμους για την κριτική του προσέγγιση. Το λεξιλόγιο, στο οποίο η πρόσβαση είναι πλήρης και συν­ δυαστική, μπορεί να δώσει πολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Ανθρώπινης κωμωδίας και τη συμβολή της λέξης και του ύφους ο' αυτήν. Τα λεξιλογικά δεδομέ­ να μπορούν να προσανατολίσουν τη μελέτη σε άλλες ο ­ πτικές αλλά και να οδηγήσουν, επιτέλους, σε μια καθολι­ κή αντιμετώπιση του έργου του Μπαλζάκ, να κάνουν τη φιλοδοξία του πραγματικότητα. 0 χρόνος πάντως που περνά δουλεύει υπέρ του και μόνο. Το ίδιο και η τεχνο­ λογία. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Σέπια από τον Μπουλανζίρ

Ενώ η εξέλιξη ίο υ λεξιλογίου στο έργο του Μπαλζάκ α­ ντανακλά το χρόνο που περνά, κοινωνικά αλλά και προ­ σωπικά, αποτυπώνει την εξέλιξη των πραγμάτων και του ύφους του. Με ανάλογο τρόπο μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα δύο CD-Rom της Ανθρώπινης κωμωδίας που κυκλοφορούν αυτή τη στιγμή στο εμπόριο, το ένα από τις εκδόσεις «Acamedia»1J και το άλλο από τις εκδόσεις «Champion». Η διαφορά τους από το ηλεκτρονικό corpus του Διαδικτύου αφορά τον τρόπο πρόσβασης -δω ρεάν ή μ η - και τα συ­ νοδευτικά τους στοιχεία. Το πρώτο CD-Rom περιλαμβά­ νει την Ανθρώπινη κωμωδία στην έκδοση «Furne», μια βιογραφία του Μπαλζάκ, κριτική βιβλιογραφία, μηχανή α­ ναζήτησης, παιδαγωγικό υλικό, εικονογράφηση και μου­ σική. Κυκλοφόρησε το 1998, με επιστημονικούς υπεύθυ­ νους τους Ν. Mozet, I. Toumier, C. Duchet.

To δεύτερο περιλαμβάνει τα Άπαντα του Μπαλζάκ στην έκδοση «Fume», τις πρώτες εκδόσεις και την τελική έκ­ δοση κάθε μυθιστορήματος και κάθε νουβέλας- περιλαμ­ βάνει επίσης τη διορθωμένη «Furne» (από τον ίδιο τον Μπαλζάκ), τα θεατρικά, τους προλόγους και κάποιες μ ε­ ταθανάτιες εκδόσεις του. Είναι αποκλειστικά βάσει κειμέ­ νου (εκτός από την αναπαραγωγή της εικονογράφησης και των τυπωμένων ή χειρόγραφων σελίδων) και, εκτός

1 Σημειώνουμε την πρόσφατη δωδεκάτομη κριτική έκδοσή της, στη σειρά Pleiade του «Gallimard».

2. Στον 20ό αιώνα, ξεχωριστές και εξαιρετικές αναγνώσεις του Μπαλζάκ μας έχουν δώοει οι: Maurice Blanchot, Julien Gracq, Ernst Curtlus, Walter Benjamin, Marcel Proust, Luclen D0ilenbach και άλλοι πολλοί, οι οποίοι ανέτρεψαν την παρα­ δοσιακή ανάγνωσή της ως πιστής απεικόνισης της πραγματι­ κότητας.

3. Μια ενδιαφέρουσα επισκόπηση της σχέσης του με την εκτύ­ πωση και την τυπογραφία, την οποία γνωρίζουμε από τις πο­ λυάριθμες βιογραφίες του, τα ίδια του τα κείμενα αλλά και το έργο του, μπορεί να βρει κανείς στη διεύθυνση: http://balzac.typographie.org 4. Βλ. Isabelle Tournier, Balzac-hypertexte, στο Magazine Utteraire, αφιέρωμα στον Μπαλζάκ, αρ. τ. 373,2/1999, σελ.

63.

5. Στη μηχανή αναζήτησης: www.altavlsta.com, για παράδειγμα.

6. Δύο ενδιαφέρουσες διευθύνσεις είναι οι εξής: http://www.acamedia.fr/balzac/biblio/biblio.htm, http://dglf.culture.fr/culture/actualites/celebrations/annexes /balzac-biblio.htm.

7. http://abu.cnam.fr/BIB/auteurs/balzach.html 8. http://www.concordance.com/balzac.htm 9. Αξίζει να σημειώσουμε μία από τις καλύτερες βιογραφίες του Μπαλζάκ (σε έντυπη μορφή): Roger Pierrot, Balzac, «Fayard», Παρίσι, 1994.

10. Ιδιαίτερη αναφορά χρήζει η ιστοσελίδα του F. Βοη: http://www.remue.net/balzac.html, ειδικά για τις νέες ανα­ γνώσεις του Μπαλζάκ που προτείνει.

11. http://www.bmlisieux.com, http://gallica.bnf.fr, http://poesie.webnet.fr 12. http://lolita.unice.fr/ ~ brunet/BALZAC/balzac.htm 13. http://www.acamedia.fr

111

f Vί £

IK T I K l j βιβλιογραφία Μπαλζάκ Χαμένα όνειρα. Μτφρ. Δημήτρης Π. Κωστελένος. Αθήνα, «Ψύχαλος». Δύο τόμοι. Σελ. 366

Χαμένα όνειρα. Μτφρ. Κώστας Σφήκας. Αθήνα, «Στάχυ». Δύο τόμοι. Πρώος τόμος: ISBN: 96 0-8032-37-7. Δεύτερος τόμος: ISBN: 96 0-8032-38-5

Χαμένες ψευδαισθήσεις. Μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης. Αθήνα, «Εξάντας».

ISBN: 96 0-256-110-6

Το σπίτι της γάτας που παίζει τόπι. Μ ΐφ ρ. Μαρίνα Λώμη. Αθήνα, «Αστάρτη». ISBN: 96 0-263-042-6

Το πουγκί. Γκομπσέκ. Μτφρ. Ακακία Κορδόση. Αθήνα, «Καστανιώτης».

ISBN: 96 0-03-1480-2

Το μαγικό δέρμα. Μτφρ. Στάθης I. Δρομάζος. Αθήνα, «Ηριδανός». Σελ. 344 Το κρίνο στην κοιλάδα. Μτφρ. Λ. Κεφαλάς. Αθήνα, «Γκοβόστης». ISBN: 96 0-270-086-6

Το κρίνο στην κοιλάδα. Μτφρ. Λήδα Παλλαντίου. Αθήνα, «Καστανιώτης».

ISBN: 960-03-2497-2

Το κρίνο στην κοιλάδα. Μτφρ. Λήδα Παλήαντίου. Αθήνα, «Καστανιώτης».

ISBN: 96 0-03-2498-0

Το άγνωστο αριστούργημα. Μτφρ. Δημήτρης Δημητριάδης. Αθήνα, «Άγρα». ISBN: 96 0-325-045-7

Συνταγματάρχης Σαμπέρ. Μτφρ. Ακακία Κορδόση. Αθήνα, «Καστανιώτης».

ISBN: 96 0-03-1281-8

Στοιχεία για τη βιβλιογραφία του Μπαλζάκ πήραμε από το ΕΚΕΒΙ και την Πρωτοπορία. Τους ευχαριστούμε θερμά.

118

Συνταγματάρχης Σαμπέρ. Μτφρ. Α. Κασιμάτη - Χρ. Τζάλλα. Αθήνα, «Σιδέρης». Σελ. 170.

Συμβόλαιο γάμου. Μτφρ. Νίκος Αθανασιάδης. Αθήνα, «Σ. I. Ζαχαρόπουλος». ISBN: 960-2 08 -29 8-4

Συμβόλαιο γάμου. Μτφρ. Ρ. Ψυρούκη. Αθήνα, «Κάλβος»,1976. Σελ. 175

Ένα πάθος στην έρημο. Μτφρ. Σοφία Διονυσοπούλου. Αθήνα, «Άγρα». ISBN: 960-5 25 -26 5-4

Ένας έρωτας στην έρημο. Μτφρ. Ράικος Γιώργος. Αθή­ να, «Καοΐανιώτης». ISBN: 960-05-1925-1 Ερωτική φύχωαη. Μτφρ. Μαρίνα Λώμη. Αθήνα, «Αστάρτη». ISBN: 96 0-2 65 -05 7-4

Ευγενία Γκραντέ. Μτφρ. Φώντας Κονδύλης. Αθήνα, «Πατάκης». ISBN: 96 0-5 60 -50 8-5

Ευγενία Γκραντέ. Μτφρ. Διονυσία Μπιτζιλέκη. Αθήνα, «θεμέλιο». ISBN: 960-7 29 5-4 2-8

Ευγενία Γκραντέ. Μτφρ. Κωνσταντίνος Παπαλεξάνδρου. Αθήνα, «Κάκτος». Επιμέλεια: Ηρακλής Ρ. Αηοστολίδης και Στάντης Αηοστολίδης

Ευγενία Γκραντέ. Μτφρ. Κωνσταντίνος Παπαλεξάνδρου. Αθήνα, «Εξάντας», 1980. Σελ. 217

Ιστορία της ακμής και της παρακμής. Μτφρ. Ευγενία Τσελέντη. Αθήνα, «Παπαδόπουλος». ISBN: 960-261-958-4 Κώδικας των εντίμων ανθρώπων ή Πώς να μην σας πιάνουν κορόιδο οι απατεώνες. Μτφρ. Μαργαρίτα Κρεμμυδά. Αθήνα, «Αλεξάνδρεια». ISBN: 960-2 21 -08 5-0

Μασιμίλα Ντόνι. Μτφρ. Βάσω Παπαντωνίου και Βασίλης Βασιλικός. Αθήνα, «Λιβάνης-Νέα Σύνορα». ISBN: 96025 6-4 95 -9 Μια σκοτεινή υπόθεση. Μτφρ. Νάγια ΠαπασπύρουΥφαντή. Αθήνα, «Κριτική» Μια κόρη της Εύας. Μτφρ. Γιάννης Αγγέλου. Αθήνα, «Σ.

I. Ζαχαρόπουλος». ISBN: 960-2 08 -10 7-4

Μια φορά ένας γάιδαρος κι έναν καιρό μια γάτα. Μτφρ. Πιερέττα Διαμαντοηούλου. Εικονογράφος: Grandville. Αθήνα, «Ύψιλον»

Μίνα ντε Βανγκέλ. Τα μυστικά της πριγκίπισσας ντε Καντινιάν. Μια απλή καρδιά. Μτφρ. Βερονίκη Δαλακούρα. Αθήνα, «Νεφέλη» Μπαρμπα-Γκοριό. Μτφρ. Ακακία Κορδόση. Αθήνα, «Καστανιώτης». ISBN: 96 0-0 5-2 46 9-7 Μπάρμπα-Γκοριό. Μτφρ. Γιάννης Καρούζος. Αθήνα, «Αποσπερίτης»

Ευγενία Γκραντέ. Διασκευή: Γ. Αναστασιάδη. Αθήνα, «Μίνωας». Σελ. 211

Μπαρμπα-Γκοριό. Μτφρ. Ακακία Κορδόση. Αθήνα, «Καστανιώτης». ISBN: 96 0-0 5-0 85 0-6

Ευγενία Γκραντέ. Μτφρ. Ελ. Σταματοπούλου. Αθήνα, «Εκδοτική Εστία». Σελ. 159

0 Ιησούς Χριστός στη Φλάνδρα. Ο Μελμόθ μετανόησε. Μτφρ. Μαριάννα Γαβριηλίδου. Αθήνα, «Αιγόκερως», 1988

Βεντέτα. Μτφρ. Μαρίνα Λώμη. Αθήνα, «Αστάρτη».

ISBN: 96 0-265-044-2

0 εξάδελφος Πονς. Μτφρ. Ανδρέας Φραγκιάς. Αθήνα, «Ηριδανός», 1977. Σελ. 5 5 1 + 8 πίνακες

Η γεροντοκόρη. Μτφρ. Ζήσης Σαρίκας. Αθήνα, «Εξά­ ντας». ISBN: 96 0-256-157-2

Ο επαρχιακός γιατρός. Μτφρ. Δημήτρης Π. Κωστελένος. Αθήνα, «Ψύχαλος»

Η γεροντοκόρη. Μτφρ. Μαρία Παγουλάτου. Αθήνα, «Γνώση». ISBN: 960-255-551-1

Η γυναίκα στα τριάντα. Μτφρ. Βούλα Λούβρου. Αθήνα, «Ολκός»

Ηεξαδέλφη Μπέχτη. Μτφρ. Κώστας θεοφάνους. Αθή­ να, «Σ. I. Ζαχαράπουλος»,1979. Σελ. 647. ISBN: 96020 8-2 05 -4

Η Ραμπουιγέζα. Μτφρ. Αντώνης Μοσχοβάκης. Αθήνα, «Ηριδανός», 1977. Σελ. 5 6 8 + 8 πίνακες

0 εφημέριος του χωριού. Μτφρ. Δημήτρης Π. Κωστελένος. Αθήνα, «Ψύχαλος»

Ο οίκος Νυσενζέν. Μτφρ. Έφη Κορόμηλά. Αθήνα, «Εξά­ ντας». ISBN: 960-256-427-Χ 0 συνταγματάρχης Σαμπέρ. Η κοπέλα με τα χρυσά μά­ τια. Μτφρ. Ν. Κ. Αθήνα, «Σ. I. Ζαχαρόπουλος» Ο χορός του Σο. Μτφρ. Μαρίνα Λώμη. Αθήνα, «Αστάρ­ τη». ISBN: 960-2 65 -04 5-4

Η τριαντάχρονη γυναίκα. Μτφρ. Νίκος Αθανασιάδης.

Οι εταίρες του Παρισιού. Μτφρ. Δημήτρης Π. Κωστελέ-

Αθήνα, «Σ. I. Ζαχαρόπουλος». ISBN:960-208-068-x

νος. Αθήνα, «Ψύχαλος»

119

ΟιΣουάνοι. Μτφρ. Άρης Αλεξάνδρου. Αθήνα, «Ηριδα-

Η δούκισσα του Λανζαί. Μτφρ. Μαργαρίτα Κουλεντια-

νός»

νού. Αθήνα, «Άγρωστις»

Οιχωριάτες. Μτφρ. Ε. Στεφανάκη. Εικονογράφος: Δη-

Μπεατρίξ. Μτφρ. Λ έανδρος Πολενάκης. Αθήνα, «Μ έ­

μήτρης Δαρζέντας. Αθήνα, «Γκοβόστης». Δύο τόμοι.

δουσα»

Πρώτος τόμος: σελ. 200. Δεύτερος τόμος: σελ. 181

Σαρραζίνος. Μτφρ. Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλος. Αθήνα,

0 παπάς της Τουρ. Μτφρ. Ν. Γουλέτα-Σκάρα. Αθήνα, «Ηριδανός»,1978. Σελ. 135

«Ηριδανός». Σελ. 72

Διηγήματα (Σταντάλ-Μπαλζάκ-Φλωμπέρ). Αθήνα, «Νε­

Πραγματεία περί των νεοτέρων διεγερτικών. Μτφρ. Τί­

φέλη»

τος Πατρίκιος. Αθήνα, «Ολκός». ISBN: 96 0-7169-18-2

Η Γρεναδιέρο. Μτφρ. Έφη Κορόμηλά. Αθήνα, «Gutenberg», 1989

Σημειωματάριο της ανθρώπινης κωμωδίας. Μτφρ. Κωστής Παηαγιώργης. Αθήνα, «Πρόοδος». ISBN: 9607418-02-6

Το κορίτσι με τα χρυσά μάτια. Μτφρ. Ρένα Χατχούτ. Αθήνα, «Γράμματα»,1994

Ζ. Μάρκάς. Μτφρ. Μαρία Μανδάλου. Αθήνα, «Gutenberg», 1993

Οι αντάρτες. Μτφρ. Όθ. Αργυρόπουλος. Αθήνα, «Δαρεμάς*, 1964. Σελ. 270

να Μαυρομαρά. Αθήνα, «Gutenberg», 1993

Η Εξάδέλφη Μπέτα. Μτφρ. Κ. Παπαλεξάνδρου. Αθήνα, «Γράμματα», 1979. Σελ. 411

Η αναζήτηση του απολύτου. Μτφρ. Ντορέτα Πέππα.

ΛουίΛαμπέρ. Μτφρ. Π. Σπηλιωτόπουλος. Αθήνα, «Γκο­

Αθήνα, «Σύγχρονη Εποχή»,1990

βόστης». Σελ. 123

Ένα επεισόδιο την εποχή της τρομοκρατίας. Μτφρ. Τί-

□

’Αφιέρωμα στον Αντώνη Φωστιέρη Ε γχείρ η μα λόγου , τέχνη ς κ α ί λοιπ ή ς φ α ν τα σ ία ς

Μ έ α ν έκ δ ο τ α κ είμ εν ά το υ ς:

ΑΝΤΩΝΗΣ ΦΩΣΤΙΕΡΗΣ ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ ΚΙΜΩΝ ΦΡΑΪΕΡ ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ Φ.Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ ΤΑΚΗΣ ΜΕΝΔΡΑΚΟΣ ΡΟΥΛΑ ΚΑΚΛΑΜΑΝΑΚΗ ΒΕΡΟΝΙΚΗ ΔΑΛΑΚΟΥΡΑ ΜΙΣΕΛ ΒΟΛΚΟΒΙΤΣ ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΕΝΕΤΗΣ ΜΑΡΙΑ Ν. ΨΑΧΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΒΑΡΑΣ Γ. ΠΑΠΑΝΤΩΝΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΑΒΙΤΗΣ ΝΙΚΟΣ ΔΑΒΒΕΤΑΣ NINA ΑΓΓΕΛΙΔΗ ΚΑΡΛΟΣ ΣΠΙΝΕΔΙ ΜΑΣΣΙΜΟ ΚΑΤΣΟΥΛΟ ΓΙΩΡΓΟΣ X. ΘΕΟΧΑΡΗΣ

41-42 2000 ’Ασπρα Σπίτια Βοιωτίας

Αρ. 416

επ ιμ έλεια : ΕΦΗ Α Π Α Κ Η

1 Ιανουάριου 2001 31 Ιανουάριου 2001 Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωοτό Δεκαδικό Ιύατημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουηάοοεταιμετην πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

2000. Εελ. 512. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-7408-41-1.

TIUS L. D. Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Μετ. Η. Κολοβός. Αθήνα, Παπαζήσης, 2000. Εελ. 571. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-02-1426-5.

ίενικά Του Κορνήλιου Καστοριάδη. Μετ.- επιμ. Τ. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Πόλις, 2000. Εελ. 218. Δρχ. 5.800.

ISBN 960-8152-24-X. ΔΕΛΗΒΟίΊΑΤΖΗΕΕ. Ζητήματα διαλεκτικής. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2000. Εελ. 268. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-7760-29-8. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΕ Μ. Φ. Το φιλοσοφικό κίνημα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Τόμοι Α+Β. Αθήναι, 2001. Εελ. 482+522. Δρχ.

10.400 (ο κάθε τόμος). ISBN set 96091047-1-1. ΟΛΥΜΠΙΟΕΤ. Μέλλον. Λιτόχωρο, Φιλοσοφική Εχολή Ολύμπου, 2000. Εελ. 514. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-86746-0- 5. ΡΑΜΦΟΕ Ε. Ο καημός του ενός. Αθήνα, Αρμός, 2000. Εελ. 416. Δρχ. 7.500.

ISBN 960-527-174-5. ΧΑΤΖΗΠΡΟΔΡΟΜΟΥ Φ. Από τη γέννηση... ως τη ζωή., Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2000. Εελί%67. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-7760-49-2.

WOOLHOUSE R. S. Φιλοσοφία της επιστήμης. Τόμοι Α+Β. Μετ. Ε. Τσούρτη. Αθήνα, Στάχυ, 2000. Εελ. 265+558. Δρχ. 5.000+8.000.

ISBN set 960-8052-55-4.

KANT I. Κριτική της κριτικής ικανότητας. Μετ.εισ.-σχολ. X. Τασάκος. Αθήνα, Prints,

122

BERDIAEFF Ν. Ο χριστιανισμός και η πάλη των τάξεων. Μετ. Τ. Ραπατζίκος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Εελ. 179. Δρχ. 4.160. ISBN 960-05-2811-0.

DUBIEL Η. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Η κριτική θεωρία σήμερα. Μετ. 0. Παρασκευόπουλος. Αθήνα, Νήσος. 2000. Εελ. 149. Δρχ. 5.120. ISBN 960-7711-27-0. ΕΠΙΝΟΖΑ. Πραγματεία για τη διόρθωση του νου. Μετ. Β.

Jacquemart - Β. Γρηγοροπούλου. Αθήνα, Πόλις, 2000. Εελ. 221. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-8152-18-5. Νεότεοπ

φιλοοοφία

BACHELARD C. Το νέο επιστημονικό πνεύμα. Μετ.-σημ. Γ. Φαράκλας. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000. Εελ. 189. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-524-096-5. Αρχαία

φ ι λ ο ο ο φ ία

ΑΝΤΩΝΙΟΥ Τ. Ο Πλωτίνος θεάται το ον. Αθήνα, Δωδώνη, 2000. Εελ. 215. Δρχ. 4.160. ISBN 960-585-046-2.

ZINTZEN C. Μυστικισμός και μαγεία στη νεοπλατωνική φιλοσοφία. Μετ.

I. Καλογεράκος. Αθήνα, Ινστιτούτο του Βιβλίου, 2000. Εελ. 60. Δρχ. 1.560.

ISBN 960-554-095-5. ΤΑΙΗΛΟΡΝ. Η αρμονία των Πυθαγορείων. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Εελ. 105. Δρχ. 1.870.

ISBN 960-211 -505-Χ. Αποκρυφισμοί ΚΟΚΚΙΝΟΦΤΑΕ Μ. Εχέδιο Αρμαγεδών. Θεσσαλονίκη, Δίον, 2000. Εελ. 567. Δρχ. 5.200. ISBN 960-8100-09-7. ΛΙΒΑΝΙΔΗΕ Τ. Το κεκρυμμένα. Αθήνα, Ακυβίς, 2000. Εελ. 611. Δρχ. 5.600.

ISBN 960-506-255-7.

altaman N. To βιβλίο των ντέβα. Μετ. Α. Κουτσούκη. Αθήνα, Καοτανιώτης, 2000. Σελ. 446. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-03-2810-2.

Ατομική

ΝΤΟΛΤΟ Φ. Ψυχανάλυση και παιδιατρική. Μετ. Σ. Σιδέρη. Αθήνα, Καοτανιώτης, 2000. Σελ. 381. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2244-9.

ψυχολογία

ANDERSON W. Μαθήματα αυτοπεποίθησης. Μετ. Ε. Ηλιάδου. Αθήνα, Διόπτρα, 2000. Σελ. 240. Δρχ. 4.870. ISBN 960-364-159-6.

LINDEN Α. Γνώρισε τη δύναμη του νου σου. Μετ. Ρ. Καρακατσάνη. Αθήνα, Η Δυναμική της Επιτυχίας, 2000. Σελ.

396. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7604-48-2.

BRANDENN. Η δύναμη της αυτοεκτίμησης. Μετ. Α. Ντούργα. Αθήνα, Δίοδος, 2000. Σελ. 130. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7072-48-0.

PROTO L. Γίνε ο καλύτερος φίλος του εαυτού σου. Μετ. Α. Μουτσοπούλου. Αθήνα, Αλκυών, 2000. Σελ. 140. Δρχ. 2.600. ISBN 960-326-060-6. Κοινωνική

Μετ. Γ. Παπαδάκης. Αθήνα, Καοτανιώτης, 2000. Σελ. 351. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2870-6.

ψυχολογία

OSCAR. Οι γυναίκες και... πώς να τις ρίξετε. Μετ. Κ. Μωρός. Αθήνα, Περίπλους, 2000. Σελ. 168. Δρχ. 3.325.

ISBN 960-8151-21-Χ.

ΘΡ Η Σ ΚΕ Ι Α Γενικό Ασμα Ασμάτων. Αθήνα, Καοτανιώτης Διάττων, 2000. Σελ. 25. Δρχ. 12.480.

ISBN 960-86771-1-4. Ορθοδοξία και οικουμένη. Αθήνα,

Αρμός, 2000. Σελ. 688. Δρχ. 10.400.

ISBN 960-527-172-9. ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΗΣ Μ. Ασκητικές μορφές και διηγήσεις από τον Άθω. Αγιον Όρος, 2000. Σελ. 379. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-7666-19-4.

ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Τεχνολογία υποταγής συνειδήσεων. Αθήνα, Έσοπτρον, 2000. Σελ. 503. Δρχ. 7.070.

ISBN 960-7228-64-4.

ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ Κ. Γ. Οι Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2000. Σελ. 240. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-7290-76-3.

ΗΕΥΝ D. ΤΟ σοκ του γάμου. Μετ. Μ. Σακκά. Αθήνα, Φυτράκης, 2000. Σελ. 297. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-373-073-4.

ΣΒΑΡΤΣ Ρ. Βία και μονοθεϊσμός. Μετ. Φ. Τερζάκης. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000. Σελ. 231. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-369-049-Χ. Μυθολογία

βαςλαματζης Γ. Ανάμεσα στη σύγχυση και τη δημιουργικότητα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 196. Δρχ. 4.200. ISBN 960-393-393-7.

ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Κατανοώντας τη συμπεριφορά μας. Αθήνα, Καοτανιώτης, 2000. Σελ. 302. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2909-5.

ANCEUS Β. DE. Μυστικά των αντρών που κάθε γυναίκα πρέπει να ξέρει. Μετ. Ρ. Καρακατσάνη. Αθήνα, Η Δυναμική της Επιτυχίας, 2000. Σελ. 311. Δρχ. 4.680. ISBN 960-7604-45-8.

DAVIS R. D. To χάρισμα της δυσλεξίας.

Αισώπου μύθοι. Γ'. έκδοση. Αθήναι, Σ. Π. Δ. Ω. Β., 2000. Σελ. 312. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7133-80-3. ΝΤΑΝΙΚΕΝ ΦΩΝ Ε. Στο όνομα του Δία. Μετ. Φ. Κυριαζόηουλος. Αθήνα, Νότος, 2000. Σελ. 315. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-8491-18-5.

ΚΟΙΝΘΝΙΚΕΙ ΕΠΙΙΤΗΜΕΙ Γενικά LEROIS-CURHAN Α. Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου. Τόμοι Α+Β. Μετ. Α. Ελεφάντης. Αθήνα, Μ. I. Ε. Τ„ 2000.

Σελ. 373+323. Δρχ. 6.000+5.000.

ISBN set 960-250-191-χ. Κοινών ιολογία Όρια και περιθώρια: Εντάξεις και αποκλεισμοί. Επιμ. Ρ. Καυτατζόγλου Ν. Πετρονώτη. Αθήνα, ΕΚΚΕ, 2000. Σελ. 221. ISBN 960-7093-73-9. ΓΕΩΡΓΟΥΛΑΣ Σ. Ανήλικοι παραβάτες στην Ελλάδα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 373. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-393-430-5. Πολιτική ΑΡΒΑΝΓΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Η αμερικανική εξωτερική πολιτική μετά τον ψυχρό πόλεμο. Αθήνα, Ποιότητα, 2000. Σελ.

258. Δρχ. 5.000. ISBN 960-7803-15-9. ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Ποιος φοβάται την Ευρώπη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 420. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-14-0299-3. ΔΙΑΜΑΝΤΟΥΡΟΣ Ν. Πολιτισμικός δυϊσμός και πολιτική αλλαγή. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000. Σελ. 159. Δρχ. 3.300. ISBN 960-221-198-9. ΖΑΧΑΡΕΑΣ Α. Η μετασοσιαλιστική Αριστερά. Αθήνα, Γαβρηλίδης, 2000. Σελ. 186. Δρχ. 3.120. ΙΩΑΚΕΙΜΟΓΛΟΥ Η. Τέλος του αιώνα, τέλος της κρίσης; Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 222. Δρχ. 4.200.

ISBN 960-393-241-8. ΛΕΚΚΑ Λ. X. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι περιφερειακές συνεργασίες στην Ευρώπη. Αθήνα, Παπαξήσης, 2000. Σελ. 543. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-02-1436-0. ΛΟΥΚΑΣ I. Η γεωπολιτική. Αθήνα, Τροχαλία, 2000. Σελ. 389. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-7809-86-6. ΜΑΡΟΥΔΑ-ΚΟΥΤΣΗ Μ. ΠΑΣΟΚ. Το σήμερα έχει παρελθόν. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0279-9. ΜΠΙΚΟΣ Δ. Πώς χάσαμε το 38% της Κύπρου. Αθήνα, Λογοθέτης, 2000. Σελ. 316. Δρχ. 5.720. ΜΠΟΣΗ Μ. Περί του ορισμού της τρομοκρατίας. Αθήνα, Τραυλός, 2000.

123

Σελ. 206. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-7990-33-1.

2000. Σελ. 253. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-03-2892-7.

AUA R. ΜΠΕΝΑΚΗΕ 0. Συζητώντας για την Αλβανία. Αθήνα, Κούριερ Εκδοτική, 2000. Σελ. 239. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-7851-15-3.

Μ έο α Μ α Ι ι κ ά ι Ε π ικ ο ιν ω ν ία !;

ΑΝΑΛΙΣ Δ. Τ. Κύπρος. Επιχείρηση «Αττίλας». Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 267. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-04-0276-4.

THUALF. Η γεωπολιτική του ελευθεροτεκτονισμού. Μετ. Γ. Σεφελής. Αθήνα, Προσκήνιο, 2000. Σελ. 142. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-7057-62-7.

CLARK R. To NATO στα Βαλκάνια. Μετ. Γ. Σεφερλής. Αθήνα, Προσκήνιο, 2000. Σελ. 300. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-7058-67-6.

MITTERRAND F. Περί Γερμανίας περί Γαλλίας. Μετ. Γ. Σεφερλής. Αθήνα, Προσκήνιο, 2000. Σελ. 291. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-7057-28-7. ΡΟΡΤΥ Ρ. Η αριστερή σκέψη στην Αμερική του 20ού αιώνα. Μετ.

0. Χατζόπουλος. Αθήνα, Πόλις, 2000. Σελ. 209. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-8132-17-7.

CHANDLER C. Διχασμένη χώρα. Μετ. 0 Φ. Κουαβέσης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2000. Σελ. 272. Δρχ. 4.325. ISBN 960-260-870-6. ΤΣΟΜΣΚΙΝ. Ο νέος στρατιωτικός ανθρωπισμός. Μετ. Α. Δημητριάδου. Αθήνα, Scripta, 2000. Σελ. 320. Δρχ. 5.300. ISBN 960-7909-27-5. Δίκαιο ΤΣΑΤΣΟΣΑ. 0. - ΚΑΤΡΟΥΓΚΑΛΟΣ Γ. Το Σύνταγμα της Δημοκρατίας της Αλβανίας. Αθήνα, Σάκκουλας, 2000. Σελ. 100. ISBN 960-15-0378-1. Οικονομία Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιμ. Α. Μοσχονάς. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 279. Δρχ. 5.200. ISBN 960-256-445-8.

KRUCMAN Ρ. Η μεγάλη κάμψη. Μετ. Γ. Η. Σπανός. Αθήνα, καστανιώτης,

124

Εξωτερική πολιτική και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Επιμ. Α. Παναγιωταρέα. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2000. Σελ. 182. Δρχ. 2.800. ISBN 960-374071-3. Λαογραφία Νάνι νάνι... Νανουρίσματα απ' όλην την Ελλάδα. Ανθολ. Α. Στρουμπούλη. Αθήνα, Ποταμός, 2000. Σελ. 142. Δρχ. 5.400. ISBN 960-7563-47-6. Τέσσερα παραμύθια από την Πορτογαλία. Απόδ. Σ. Σερέφας. Παιανία, Μπιλιέτο, 2000. Σελ. 8.

ISBN 960-1106-60-32. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Μ. Τ. Λαογραφικά δοκίμια. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 508. Δρχ. 8.320. ISBN 960-03-2809-9. ΓΙΟΧΑΛΑΣΤ. Π. Άνδρος. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 520+φωτ. Δρχ. 10.000. ISBN 960-378-815-5. ΔΕΥΤΕΡΑΙΟΣ A. Ν. Το ψωμί στα έθιμα των Ελλήνων. Αθήνα, Legato, 2000. Σελ. 264. Δρχ. 10.400.

ISBN 960-86774-0-8. ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ Γ. Το μεγάλο κρασοχώρι. Λευκωσία, 2000. Σελ. 215. Δρχ. 5.230.

ISBN 9963-8502-0-0. ΚΟΡΡΕ Κ. - ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Άνδρος: Παραδοσιακή ζωή και τέχνη. Αθήνα, 2000. Σελ. 177. ISBN 960-86705-0-0. ΜΟΤΣΙΟΣ Γ. Το ελληνικό μοιρολόγι. Τόμος Β'. Αθήνα, Κώδικας, 2000. Σελ. 415. ISBN 960-7332-08-3. ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥI. Η ελληνική ενδυμασία. Αθήνα, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 2000. Σελ. 310. Δρχ. 16.640.

ISBN 960-7059-10-7. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Η. Η τραγιάσκα. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 413. Δρχ. 10.000.

ISBN 960-378-816-3. ΣΓΟΥΡΑΚΗΣ Γ.- Η. Κρητικό ημερολόγιο. Αθήνα, Φιλιηπότης, 2000. Σελ. 255. Δρχ. 5760. ΤΣΟΥΧΛΑΡΑΚΗΣ1.0. Οι χοροί της

Κρήτης. Αθήνα, Κέντρο Σπουδής Κρητικού Πολιτισμού, 2000. Σελ. 137. Δρχ. 10.000. ISBN 960-91307-0-4.

ΠΑ Ι Δ Α Τ Ω Ε Ι Κ Η - Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Ι Η Εκπαίδευση ΚΟΞΑΡΑΚΗ Μ. Σ. Η αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα. Αθήνα, Γρηγόρης, 2000. Σελ. 108. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-333-215-1.

Γενικά ΔΩΡΙΚΟΣ Σ. - ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Κ. Το δίγαμμα F. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2000. Σελ. 105. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-7931-53-Χ. ΚΑΣΑΠΗ Ε. Τεχνικές ανάγνωσης, ακρόασης και περίληψης κειμένων. Ενότητα 1. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000. Σελ. 313. Δρχ. 6.000. ISBN 960-12-0856-9. κοπιδακης Μ. ζ. Η γλώσσα είναι πατρίδα. Ηράκλειο, Μικρός Ναυτίλος, 2000. Σελ. 29. Δρχ. 1.245.

ΘΕΤΙΚΕ! Ε Π Ι Ι Τ Η ΜΕ ! Βιολογία WILSON Ε. 0. - BOSSERT W. Η. Εισαγωγή στην πληθυσμιακή βιολογία. Απόδ. Λ. Μανιάτη. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000. Σελ. 235. Δρχ. 4.000. ISBN 960-524-118-1.

Τεχνογνωσία στη λατινοκρατούμενη Ελλάδα. Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2000. Σελ.

231. Δρχ. 3.500. ISBN 960-244-055-4. Ιατρική ΜΑΡΚΕΤΟΣ Σ. Π. Ιστορία της ιατρικής

του 20ού αιώνα. Οι Έλληνες πρωτοπόροι. Τόμοι Α+Β+Γ+Δ. Αθήνα, Ζήτα, 2000. Σελ. 135+138+140+164. Δρχ. 6.240 (ο κάθε τόμος). ΜΑΡΤΗΣ X. Σ. Η ιατρική από τον Ιπποκράτη στο DNA. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 596. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-14-0501-9. ΤΟΥΝΤΑΣ Γ. Κοινωνία και υγεία. Αθήνα, Οδυσσέας, 2000. Σελ. 479. Δρχ. 8.840.

ISBN 960-210-584-1.

ADAMO Ρ. DE. Τρώτε σωστό σύμφωνα με τον τύπο του αίματός οας. Μετ. Τ. Μπαρουξής. Αθήνα, Διόπτρα, 2000. Σελ. 416. Δρχ. 5.720.

ISBN 960-564-165-4.

DOUGANSI. - ELLIS S. Ρεφλεξολογία. Μετ. Α. Μουτσοπούλου. Αθήνα, Αλκυών, 2000. Σελ. 158. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-526-059-2. Οικιακή

ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ X. - ΛΕΒΟΥΝΗΣ Γ. Νεοελληνική τέχνη. 20ός αιώνας. Αθήνα, Υπουργείο Αιγαίου, 2000. Σελ.

555. Δρχ. 20.800. ISBN 960-7859-17-0. ΚΟΡΡΕ-ΖΩΓΡΑΦΟΥ Κ. Τα κεραμικά του Τσανάκαλε. 1670-1922. Αθήνα, Ίδρυμα Μείξονος Ελληνισμού, 2000. Σελ. 401. Δρχ. 25.000. ISBN 960-7957-08-5. ΤΣΙΓΚΟΓΛΟΥ Σ. Η τέχνη στο τέλος του αιώνα. Αθήνα, Τα Νέα της Τέχνης, 2000. Σελ. 566. Δρχ. 11.400.

ISBN 960-86756-0-Χ.

A tυκώματα Οι φωτογραφίες του Γιώργου Σεφέρη. Αθήνα, Μ. I. Ε.Τ., 2000. Σελ. 180. Δρχ. 18.000. ISBN 960-250-205-5. ΚΑΡΝΑΣΙΩΤΗΣ Κ. Αλατοποιοί. Αθήνα, Πανεπιστήμιο Αιγαίου - Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας, 2000. Σελ. 95. Δρχ. 15.800. ISBN 960-7475-16-χ.

οικονομία

ΕΡΕΥΝΙΔΗΣ Π. Ο παστουρμάς. Αθήνα, Στάχυ, 2000. Σελ. 126.

ISBN 960-8052-51-2.

WISNNIEWSKYI. Ουίσκι. Μετ. Π. Δεληγιάννης. Αθήνα, Μίνωας. Σελ. 65. Δρχ. 5.700. ISBN 960-542-159-5. ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Μ. Β. Ανήθικες συνταγές. Αθήνα, Στάχυ, 2000. Σελ. 175. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-8052-45-8.

Επιχαρήοικ BELASCOJ. A. - STAYER R. C. Το πέταγμα του βούβαλου. Μετ. Μ. Ανδρέου. Αθήνα, Κριτική. 2000. Σελ. 564. Δρχ. 7.500. ISBN 960-218-205-2.

ΟΡΔΟΛΗΣ Κ. Αθηναίοι. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 157. Δρχ. 12.480. ISBN 960-05-2925-0.

ΤΛΟΥΠΑΣ Τ. Φωτογραφικό οδοιπορικό στο Αγιον Όρος. Αθήνα, Καπόν, 2001. Σελ. 159. Δρχ. 12.480.

ISBN 960-7254-94-5. ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥΤ. Κύθηρα. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000. Σελ. 105. Δρχ. 10.000.

STANFIELD J. L. Μάτια στον κόσμο. Αθήνα, National Geographic. Σελ. 168. Δρχ. 12.000. ISBN 960-7558-91-1. Μουσική DAHLHAUS C. Αισθητική της μουσικής. Μετ. Α. Οικονόμου. Αθήνα, Στάχυ, 2000. Σελ. 214. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-8052-61-X. Κινηματογράφοι; Κινηματογράφος και λογοκρισία. Επιμ. Ρ. Πέτρι. Μετ. Ρ. Οικονόμου. Αθήνα, Μαύρη Λίστα, 2000. Σελ. 262+φωτ. Δρχ. 5.000. ISBN 960-8044-15-8.

ΡΑΓΚΟΥΣΗ- ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΟΥ κ. πάροςΑντίπαρος. Πάρος, Ανθέμιον, 2000. Σελ. 217. Δρχ. 20.800.

ISBN 960-86402-2-9.

ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ θ. 0 θίασος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 194. Δρχ. 5.200. ISBN 960-05-2905-2.

Αρχιτίκτονική

Σκηνογραφία

ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ A. Κ. Viollet - Le - Due. Διαλέξεις και ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα, Στάχυ, 2000. Σελ. 211. Δρχ. 4.000. ISBN 960-8052-56-5.

ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗ Α. Η σκηνογραφία του ελληνικού θεάτρου 1950-1960. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000. Σελ. 278. Δρχ. 12.000.

ISBN 960-12-0880-1.

Ζωγραφική Άγγελος θεοδωρόπουλος. Ζωγραφικήχαρακτική. Αθήνα, Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων, 2000. Σελ. 270. Δρχ. 20.400. ΚΩΤΙΔΗΣ Α. Μαλέας. Αθήνα, Αδάμ, 2000. Σελ. 504. Δρχ. 22.880.

ISBN 960-500-561-9.

Αρωμα σαπουνιού. Ετικέτες, σφραγίδες και κασετίνες σαπουνιών από σαπωνοποιεία της Λέσβου. 1890-1950. Συλλογή υλικού και κείμενα Ε. Σιφναίου. Αθήνα, Αρχιπέλαγος, 2000. Σελ. 78. Δρχ. 12.480.

ISBN 960-78808-0-8.

Φωτογραφία ΑΔΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Γ. θερμό λουτρό. Παιανία, Μπιλιέτο, 2000. Σελ. 8.

ISBN 960-1106-60-52.

ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ Τ. No parking. 19902000. Αθήνα, Αγρα, 2000. Σελ. 85. Δρχ. 5.720. ISBN 960-525-544-2. Γλυπτική ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ Τ. Γλυπτική - κατασκευές. Αθήνα, 2000. Σελ. 124. Δρχ. 7.280.

Xopoc SALAS Η. Τοτάνγκο. Μετ. Μ. Δαμηλάκου. Αθήνα, Πορεία, 2000. Σελ. 551. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-7045-50-2.

Αρχαίοι

ουγγραφίίί

ΞΕΝΟΦΩΝ. Λακεδαιμονίων πολιτεία. Αριστοτέλους: Αθηναίων πολιτεία. Μετ. Α. Σιδέρη. Αθήνα, Αγρα, 2000. Σελ. 405. ISBN 960-525-559-6.

J25

ΟΜΗΡΟΣ. Οδύσσεια. Ραψωδία τ. Μετ. Δ. Ν. Μαρωνίτης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 70. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-03-2856-0. ΣΕΝΕΚΑΣ Λ. Α. Ιππόλυτος ή Φαίδρα. Μετ. Τ. Ρούσσης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 75. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-03-2850-1. ΣΕΝΕΚΑΣ Λ. Α. Μήδεια. Μετ. Τ. Ρούσσης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 67. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-03-2848-Χ. ΣΕΝΕΚΑΣ Λ. Α. Οιδίπους. Μετ. Τ. Ρούσσης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 66. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-03- 2849-8.

M c\ etcc ROMILLY J. DE. Η εξέλιξη του πάθους. Από τον Αισχύλο στον Ευριπίδη. Μετ. Μ. Αθηναίος - Κ. Μηλιαρέση. Αθήνα, Άστυ, 2000. Σελ. 162. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-86333-3-3.

Π οίηοη Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου. Επιλογή X. Προκοπάκη. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 476. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-04-1833-0. ΒΑΡΒΕΡΗΣ Γ. Ποιήματα 1975-1996. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 411. Δρχ. 5.000. ISBN 960-04-1778-4. ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ Τ. Άτριον. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 42. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-04-1813-6. ΒΛΑΧΙΩΤΗ Α. 0 Ιερώνυμος τραγουδιστής πάνω στα βράχια. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2000. Σελ. 60. ΔΑΡΑΚΗ Ζ. Το σώμα δίχως αντικλείδι. \θήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 66. Δρχ. 1.870. ISBN 960-211-560-2. ΕΞΑΡΧΟΣΘ. Οδύνες!... Αθήνα, Βουρνάς, 2000. Σελ. 62. ISBN 960-7463-30-7. ΕΥΘΥΜΙΟΥ X. Επιστροφές. Ποιήματα. Αθήνα, Φιλιππότης, 2000. Σελ. 94. ΚΑΛΠΟΥΖΟΣ Γ. Το νερό των ονείρων.

126

Ποίηση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 66. ISBN 960-393-466-6. ΚΟΥΛΕΝΤΙΑΝΟΣ Δ. Για την Αφρική με αγάπη. Αθήνα, Πάραλος, 2000. Σελ. 47.

ISBN 960-7221-32-Χ. ΜΠΑΚΟΝΙΚΑΑ. Παραρακατήθη ηδυπάθειας. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2000. Σελ. 45.

ISBN 960-7568-15-Χ. ΜΠΟΥΧΛΑ Ν. Μάθημα 1ο: Φιλολογική πράξη. Αθήνα, 2000. Σελ. 78.

ΓΚΕΡΤΣΟΥ-ΣΑΡΡΗ Α. Δροσουλίτες. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 216. Δρχ. 3.000. ISBN 960-04-1819-5. ’ ΖΑΠΑΣ Κ. Μπλε καρδιά. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 166. Δρχ. 2.800. ISBN 960-04-1804-7. ΖΑΡΟΚΩΣΤΑ Κ. Ένα κομματάκι ουρανός.Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 463. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2878-1.

ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΤΣΙΤΣΙΜΠΑΚΟΥ Α. Γεωμετρία του αόρατου χρόνου. Αθήνα, Νετρίνο, 2000. Σελ. 61.

ΚΑΛΠΟΥΖΟΣ Γ. Μεθυσμένος δρόμος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 165. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-393-482-8.

ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ Τ. Η αντίσταση των γεγονότων. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 88. Δρχ. 2.200.

ISBN 960-04-1849-7.

ΚΑΝΑΒΑΖ. Ελπίδα η Λουίξα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 227. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-05-0951-4.

ΣΑΜΩΝΑΚΗΣ Δ. Τα ερωτικά της Κυριακής. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2000. Σελ. 39. Δρχ. 2.050.

ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ Μ. Ιστορίες αμαρτίας και αγιοσύνης. Διηγήματα-νουβέλες. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 475. 'Δρχ. 6.030. ISBN 960-05-0947-6.

ΣΑΡΑΚΗΣΣ. Αγγειογραφία. Ποίηση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 98. ISBN 960-393-467-4. ΣΚΑΝΑΤΟΒΙΤΣ Τ. Η αυτοκτονία του χρόνου - Ποίηση. Αθήνα, Ιωλκός, 2000. Σελ. 76. ISBN 960-426-175-4. ΤΣΙΑΚΑΣ Σ. Με μάτι πουλιού. Ένα ποίημα. Θεσσαλονίκη, 2000. Σελ. 28. ΦΩΚΑΣ Ν. Το μέτρο της κραυγής μας. Αθήνα, Ύψιλον, 2000. Σελ. 44. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7949-75-7. Οκτώ Ιταλοί ποιητές. Μετ. θ. Κουτλής. Αθήνα, Οδός πανός, 2000. Σελ. 93. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7716-55-8.

POE Ε. Α. Το κοράκι και η φιλοσοφία της σύνθεσης. Εισ.- μετ. Τ. Πολίτη. Αθήνα, Άγρα, 2000. Σελ. 72. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-325-361-8. Π ι ζ ο / ρ α φ ία ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ Κ. Όλες οι μέρες Κυριακή. Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 165. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-04-1768-7. ΓΙΟΒΑΝΝΑ. Μάγδα. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 286. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-04-1754-7.

ΚΑΡΑΚΑΣΗΣ Κ. Αθηνά. Ευτυχώς που δεν γεννήθηκα όμορφη... Αθήνα, Ψυχογιός, 2000. Σελ. 727. Δρχ. 7.500.

ISBN 960-274-493-6. ΚΑΡΑΛΗ Μ. Πιο πολύ, πιο πολλοί. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Αστάρτη, 2000. Σελ. 197. ISBN 960-263-086-8. ΚΑΡΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Ο μάγος, βλέπεις, την ήξερε... Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 257. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-14-0293-4. ΚΑΡΥΔΑΚΗΣ Σ. Γ. Η νύχτα των ονομάτων. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 435. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2851-X. ΚΑΣΟΛΑΣ Μ. Τρεις αρραβώνες, πέντε γόμοι, ένα τρένο. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 268. Δρχ. 4.680. ISBN 960-03-2930-3. ΚΑΨΗΣ Γ. I. Και ο Παράδεισος αμάρτησε. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 445. Δρχ. 5.200. ISBN 960-14-0297-7. ΚΟΥΠΟΥΜΤΖΗΣ Σ. Στα διώροφα έμεναν οι όμορφες. Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 140. Δρχ. 2.200.

ISBN 960-04-1769-5.

ΚΡΗΤΙΚΟΥ Α. Κατά τ' άλλα θα συνέλθω. Αθήνα, Γκοβόστης, 2000. Εελ. 93. Δρχ. 2.500. ISBN 960-270-850-6.

Τόμος Α'. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 428. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-14-0273-Χ.

ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ Γ. Πάμε παρασκήνιο; Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 311. Δρχ. 6.000. ISBN 960-14-0300-0.

ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ Δ. Γ. Φρούτα εποχής. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2000. Σελ. 229. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-416-168-4.

ΜΠΟΖΙΚΗΣ Δ. Σ' αρνιέμαι τρις. Αθήνα, Βιβλιοθήκη του Ρόδου, 2000. Σελ.

190. Δρχ. 3.000. ISBN 960-8419-12-3.

ΤΑΣΑΚΟΥΤ. Η ερωμένη. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 318. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-04-1843-8.

ΜΠΟΥΤΟΣ Β. Τα δάκρυα της βασίλισσας. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 495. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-211-562-9.

ΤΖΑΘΑ X. Το μυστικό της γιαγιάς. Αθήνα, Γκοβόστης, 2000. Σελ. 46.

ISBN 960-270-853-0.

ΝΙΚΑΣ Γ. Σε πιστεύω, μωρό μου. Νουβέλα. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 101. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-378-770-1.

ΤΣΙΚΛΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Ωχ, Τα νεφρά μου! Μυθιστόρημα, Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 135. Δρχ. 2.300.

ISBN 960-04-1818-7.

ΝΙΚΑΣ Γ. Φάτσα νυφίτσας. Νουβέλα. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 101.

ISBN 960-378-771-Χ.

ΧΕΙΜΩΝΑΣ θ. Σπασμένα ελληνικά. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 217. Δρχ. 3.200. ISBN 960-04-1848-9.

ΝΤΕΡΠΟΥΛΗΣ Α. Στη σκιά των πύργων. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 300. Δρχ. 3.200.

ISBN 960-393-446-1.

ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Η νύχτα που έφυγε ο Μπούκοβι. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 59. ISBN 960-256-453-9.

ΠΑΝΩΡΙΟΣ Μ. Το καράβι στο βουνό. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 269. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-03-2858-7. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Ψέματα, ζαχαρωτά και πρωτοσέλιδα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 296. Δρχ. 3.800. ISBN 960-04-1816-0. ΠΑΥΛΙΔΗΣ Γ. Ο αυτοκράτορας του δρόμου. Ξάνθη, Σπανίδης, 2000. Σελ. 152. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-86324-8-χ. ΡΟΓΚΟΤΗΣ Β. Ουλαμός των 75. Θεσσαλονίκη, 2000. Σελ. 157. Δρχ. 2.600. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Σ. Κόψε τρεις φορές. Διηγήματα. Αθήνα, Έσοπτρον, 2000. Σελ. 221. Δρχ. 2.910.

ISBN 960-7228-66-0.

ΧΡΥΣΟΠΟΥΛΟΣ X. Ο μανικιουρίστας. Αθήνα, Οδυσσέας, 2000. Σελ. 122. Δρχ. 2.080. ISBN 960-210-388-4.

Μ. Ραζή. Αθήνα, Αστάρτη, 2000. Σελ. 190. ISBN 960-263-084-4. ΓΚΡΟΣ Γ. Αυτός που διάβαζε τη σκέψη. Μυθιστόρημα. Μετ. Π. Φιλία. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2000. Σελ. 286. Δρχ. 4.250. ISBN 960-7919-97-1. ΔΕΠΡΑΔΑΧ. Ε. Η θύελλα. Μετ. £. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 358. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-03-2748-3. ΕΝΤΣΕΝΣΜΠΕΡΓΚΕΡ X. Εφτά ταξίδια μέσα στο χρόνο. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2000. Σελ. 286. Δρχ. 4.400. ISBN 960-274-420-0.

JACQUES Β. θύελλα στο Ρεντγουόλ. Μετ. Μ. Σκάρα. Αθήνα, Ψυχογιός, 2000. Σελ. 447. Δρχ. 5.800.

ISBN 960-274-421-9.

CIDE Α. Ο ανηθικολόγος. Μετ. Ν. Μολφέτα. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 200. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-378-758-2. ΚΑΛΒΙΝΟ1.0 αναρριχώμενος βαρόνος. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Χρυσοστομίδης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 344. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2737-8.

ΨΑΡΑΥΤΗ Λ. Άρωμα καλοκαιριού. Αθήνα, Περίπλους, 2000. Σελ. 155. Δρχ. 2.600. ISBN 960-8151-16-3.

ΚΑΜΙΛΛΕΡΙ Α. Σκύλος από τερακότα. Μετ. Φ. Ζερβού. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 396. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-378-775-2.

ANTUNES A. L. Το μεγαλείο της Πορτογαλίας. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Ψύλλια. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 422. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-03-2750-5.

CAMILLERI Α. Η ροή των πραγμάτων. Μυθιστόρημα. Μετ. X. Ρομηοτής. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 121. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-2749-1.

ASHER J. θανάσιμη ερώτηση. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Ε. Παξινού. Αθήνα, Περίπλους, 2000. Σελ. 316. Δρχ. 4.160. ISBN 960-8151-15-5. ΑΤΙΠΑ Ν. Χουλ Χαλ. Μετ. Μ. Τσακίρη. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2000. Σελ. 254. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-7919-98-Χ.

ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ Γ. Γερνάω επιτυχούς. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 240. Δρχ. 3.200. ISBN 960-04-1857-8.

CRAFO. Μ. Μπόλβιζερ. Μυθιστόρημα. Μετ. Δ. Τσιάμπαλος - U. Elenz. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 364. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2736-Χ.

ΣΤΑΥΡΙΩΤΗΣ Σ. Σ. Εύδοξος ο Κυζικηνός.

ΓΚΡΑΝ Γ. Το φεστιβάλ μπιμπικιών. Μετ.

KHADRA Υ. Τι ονειρεύονται οι λύκοι. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Μέντζου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 291. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2743-2.

KlNKEL Τ. Αμαρτωλός έρωτας. Μετ.

I. Κοπερτί. Αθήνα, Κριτική, 2000. Σελ. 128. Δρχ. 4.900.

ISBN 960-218-206-7. ΚΙΝΣΕΛΛΑΣ. Ψωνίζω, άρα υπάρχω. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Κονταξάκη. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 381. Δρχ. 5.000. ISBN 960-378-872-0. ΚΙΟΥΡΕΙΣΙX. Μεσάνυχτα όλη μέρα. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Καστανιώτης,

127

2000. Σελ. 221. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-03-2821-0.

COLLINS J. Επικίνδυνα φιλιά. Μεχ. Κ. Παπαμιχαήλ. Αθήνα, Bell, 2000. Σελ. 538. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-450-673-0. kohout Ρ. ο άνθρωπος που δολοφονούσε χήρες. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Δ. Ιωαννίδου. Αθήνα, Καστανιώχης, 2000. Σελ. 460. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2828-5.

MATHESON R. Ψίθυροι πνευμάτων. Μυθιστόρημα. Μετ. Γ. Περαντωνάκης. Αθήνα, Διόπτρα, 2000. Σελ. 251. Δρχ. 4.370. ISBN 960-364-174-χ. ΜΑΡΙΝΙΝΑΑ. Ο εφιάλτης. Μυθιστόρημα. Μετ. Κ. Σίνου. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 512. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-378-725-6.

Μετ. Κ. Αρβανίτης. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 339. Δρχ. 5.700.

ISBN 960-378-809-0.

Κωστελένος. Αθήνα, Κονιδάρης, 2000. Σελ. 366. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-392-009-6.

PEARS I. Το σταυροδρόμι της έμπνευσης. Μετ.-πρόλ. Κ. Οικονόμου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2000. Σελ. 721. Δρχ. 7.500. ISBN 960-274-296-8.

HANDKE Ρ. Ακόμη μια φορά για τον Θουκυδίδη. Μετ. Σ. Τζαννετάτος. Αθήνα, Καστανιώχης, 2000. Σελ. 113. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2728-9.

RICHLER Μ. 0 Σόλομον Γκάρσκυν ήταν εδώ. Μυθιστόρημα. Μετ. Κ. Γεωργαλλίδη - Σ. Μπουρνάζος. Αθήνα, Πόλις, 2000. Σελ. 686. Δρχ. 8.000.

ISBN 960-7478-98-3.

ΧΕΡΝ Λ. Το αγόρι που ζωγράφιζε γάτες. Μετ. Δ. Βουκελάτου. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 64. Δρχ. 2.400.

ISBN 960-05-0949-2.

RUFIN Ζ. Κ. Ο μεγάλος Αβησσυνός. Μετ. Λ. Παλλαντίου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2000. Σελ. 562. Δρχ. 5.900.

ISBN 960-274-336-0.

SA S. Η πύλη της ουράνιας γαλήνης. Μετ. Ε. Καλογεράκη. Αθήνα, Δαρδανός, 2000. Σελ. 147. ISBN 960-380-092-9.

MONTALBAN Μ. V. Ή Καίσαρ ή τίποτα. Μυθιστόρημα. Μετ. Κ. Τζωρίδου. Αθήνα, Καστανιώχης, 2000. Σελ. 446. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2752-1.

CHEVALIER Τ. Το κορίτσι με το σκουλαρίκι. Μετ. θ. Καλογιάννη Αθήνα, Ωκεανίδα, 2000. Σελ. 325. Δρχ. 3.800. ISBN 960-410-157-9.

ΜΠΡΑΜΤΟΝ Σ. Πωλείται νυφικό. Μετ. Π. Κουμούτση. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2000. Σελ. 350. Δρχ. 4.350.

ISBN 960-7919-99-8.

ΣΕΗ Μ. Μόνο γυναίκες. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 119. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-04-1817-9.

ΝΟΡΝΤΑΝ Λ. Το τραγούδι της αστραπής. Μετ. Β. Μανουσόκης. Αθήνα, Οδυσσέας, 2000. Σελ. 271. Δρχ. 3.640. ISBN 960-210-390-6. ΝΤΕΛΕΡΜ Φ. Έργα και ημέρες του αξιότιμου κυρίου Σ. Μετ. Μ. Πετροχείλου. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 120. Δρχ. 1.700. ΝΤΕΛΕΡΜ Φ. Η πρώτη γουλιά της μπίρας. Μετ. Μ. Πετροχείλου. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 98. Δρχ. 1.700.

ISBN 960-378-826-0.

DOYLE R. Ένα αστέρι που το έλεγαν Χένρι. Μετ. Ε. Έμκε. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 449. Δρχ. 5.720.

ISBN 960-211-564-5.

PATTERSON J. Κρυφτό με τον δολοφόνο. Μετ. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, Bell, 2000. Σελ. 440. Δρχ. 1.900.

ISBN 960-450-672-2. ΠΕΡΕΡΑ Σ. Από τότε χορεύω ακόμα.

128

ΣΟΥΤΖΙΝ. Ο Μπαλζάκ και η Κινέζα μοδιστρούλα. Μετ. Ε. Κορόμηλό. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2000. Σελ. 206. Δρχ. 3.000. ISBN 960-410-161-7. ΣΡΑΪΜΠΙ Ν. Ο πολιτισμός, η μητέρα μου!... Μετ. Π. Γεμενή. Αθήνα, Scripts, 2000. Σελ. 224. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-7909-28-3.

GEORGE Ε. Απρόσμενη εκδίκηση. Μετ: Α. Μηακοδήμου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 562. Δρχ. 5.900.

ISBN 960-393-106-3. ΤΡΙΜΕΪΝ Ρ. Το ακριβό μυστικό της καρδιάς μου. Μετ. Κ. Μανουσάκη. Αθήνα, Οδυσσέας, 2000. Σελ. 398. Δρχ. 4.990. ISBN 960-210-387-6.

FREED L. Ο καθρέφτης. Μυθιστόρημα. Μετ. Τ. Βουνάση. Αθήνα, Περίπλους, 2000. Σελ. 217. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-8151-48-1.

FLEURY G. Slroco, ο άνεμος του πάθους. Μυθιστόρημα. Μετ. Δ. Π.

Αλληλογραφία ΙΩΑΝΝΟΥ Γ. Δέκα ανέκδοτα γράμματα στον Χρίστο Σαμουηλίδη. 1949-1951. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 64. Δρχ. 1.800. ISBN 960-05-0948-4.

Μίλίτιι; Οδυσσέας Ελύτης. Ο ποιητής και οι ελληνικές πολιτισμικές αξίες. Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο. Επιμ. - Εισ. Ε. Γ. Καψωμένος. Αθήνα, Γκοβόστης, 2000. Σελ. 683. Δρχ. 10.000.

ISBN 960-270-814-Χ. Πανόραμα του προσώπου. Μετ. Μ. Πανταζάρα - Ν. Σαμοθράκη. Αθήνα, Αρμός, 2000. Σελ. 436. Δρχ. 7000.

ISBN 960-527-178-8. ΑΓΓΕΛΑΤΟΣ Δ. Ήχος λεπτός... L..1 γλυκύτατοίςΙ...". Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 265. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-378-798-1. ΠΟΥΡΗΣ I. Η ποιητική του Ν. Γ. Πεντζίκη. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 255. Δρχ. 4.160. ISBN 211-554-8. ΓΚΡΕΚΟΥ Α. Η καθαρή ποίηση στην Ελλάδα. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000. Σελ. 398. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-221-200-4. ΔΕΠΟΥΝΤΗΣ Γ. Σ. Δώδεκα Έλληνες ποιητές. Αθήνα, Ιωλκός, 2000. Σελ. 347. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-426-169-χ. ΔΗΜΑΡΑΣΚ. θ. Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, θ' έκδοση. Αθήνα, Γνώση, 2000. Σελ. 946. Δρχ. 18.000. ISBN 960-235-638-3. ΙΩΑΝΝΟΥ Γ. Η. Χωροχρονικά στην

ποίηση. Αθήνα, Καστανιώιης, 2000. Σελ. 134. Δρχ. 3.120. ΚΡΙΑΡΑΣ Ε. Επιλογή από το έργο ίου. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2000. Σελ. 370. Δρχ. 8.000. ISBN 960-7760-58-1. ΝΤΟΥΝΙΑ X. Κ. Γ. Καρυωτάκης. Αθήνα, Καστανιώιης, 2000. Σελ. 450. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2703-3. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ θ. Γύρω στον Καζαντζάκη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 238. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-03-2889-7.

CULLER J. Λογοτεχνική θεωρία. Μετ. Κ. Διαμαντάκου. Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000. Σελ. 201. Δρχ. 3.900.

ISBN 960-524-144-5.

Δοκίμια ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΥ Κ. Το ιερό έργο της ψυχής. Αθήνα, Μέγας Σείριος, 2000. Σελ. 158. ISBN 960-7350-18-9. ΠΟΛΙΤΗΣ Α. Το μυθολογικό κενό. Αθήνα, Πόλις, 2000. Σελ. 200. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-8132-19-3. ΚΑΝΒΕ Π. Ποια αγωγή για τον πολίτη; Μετ. Λ. Σκουρολιάκου. Αθήνα, Scripta, 2000. Σελ. 192. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-7909-29-1.

PONTALIS J. Β. Η δύναμη της έλξης. Μετ. Δ. Σαραφείδου. Αθήνα, Σμίλη, 2000. Σελ. 135. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-7993-31-5.

'ί Μ Ι Ελληνική θεατρική επιθεώρηση 18941926. Εισ. - Επιμ.- σχολ. Λ. Μαράκα. Τόμος Α+Β. «Αι υπαίθριοι Αθήναι», «Έξω φρενών». Αθήνα, Ελληνικό Γράμματα, 2000. Σελ. 381+597. Δρχ. 6.000+8.000.

ISBN 960-393-401-1. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Αυγά μαύρα, θεατρικό. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 71. ISBN 960-256-448-2. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Λίστα γάμου, θεατρικό. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 127. ISBN 960-256-449-0. ΣΑΙΚΣΠΕΙΡΟΣ. Αμλέτος. Τραγωδία. Έμμ.

μετ. I. Πολυλάς. Αθήναι, Ιδεόγραμμα. Σελ. 351. Δρχ. 10.400.

ISBN 960-7158-13-Χ.

UTOPIA Γινικά Εγκυκλοπαιδικό προσωπογραφικό λεξικό βυζαντινής ιστορίας. Επιμ. Α. Γ. Κ. Σαββίδης. Αθήνα, Μέτρον, 2000. Σελ. 447. Δρχ. 7.800.

ISBN 960-426-166-5.

ΗμΕρολόγι α ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ Γ. Ημερολόγιο 1983-2000. Παιανία, Μπιλιέτο, 2000. Σελ. 8. ISBN 960-1106-60-32. ΙΩΑΝΝΟΥ Γ. Το Κατοχικό Ημερολόγιο χωρίς περικοπές. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 112. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-05-0945-Χ.

Αρχαιολογία Πρίηνη. Αθήνα, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2000. Σελ. 219. Δρχ. 16.000. ISBN 960-7957-06-7. ΣΤΟΥΦΗ-ΠΟΥΛΗΜΕΝΟΥI. Το φράγμα του Ιερού Βήματος στα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Ελλάδος. Αθήναι, 2000. Σελ. 251. Δρχ. 8.320.

ISBN 960-7418-49-2. ΦΩΤΙΑΔΗΣ Ν. Τα Ελευσίνια μυστήρια. Αθήνα, Εκάτη, 2000. Σελ. 79. Δρχ. 1.560. ISBN 960-7437-68-3. ΧΑΤΖΗΣΑΣΑΝΗ Κ. Περίπατοι, στον Παρθενώνα. Αθήνα, Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη, 2000. Σελ. 144. Δρχ. 8.320.

ISBN 960-7524-08-Χ.

GRUBEN C. Ιερά και ναοί των αρχαίων Ελλήνων. Μετ. Δ. Ακτσελή. Αθήνα, Ινστιτούτο του Βιβλίου, 2000. Σελ.

545. Δρχ. 15.600. ISBN 960-354-094-3.

MAYRIKIOS A. D. Αισθητική ανάλυση της καμπύλωσηςτου Παρθενώνα. Αθήνα, 1999. Σελ. 37. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-91140-0-8.

POLIGNAC F. DE. Η γέννηση της αρχαίας ελληνικής πόλης. Μετ. Ν. Κυριαζόπουλος. Αθήνα, Μ. I. Ε. Τ.,

2000. Σελ. 338. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-250-188-Χ.

Μαρτυρία; Στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα απομνημονεύματα. Αθήνα, Μέτρον, 2000. Σελ. 383. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-7201-64-7. ΖΑΦΕΙΡΗΣ X. Εμείς του '60 οι εκδρομείς. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 271. Δρχ. 5.720. ISBN 960-256-440-7. ΚΛΙΑΦΑ Μ. Σιωπηλές φωνές. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 310. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2901-X. ΦΛΑΜΟΥΡΤΖΟΓΛΟΥ θ. Κ. Από τον Γουτεμβέργιο στον Έντισον. Αθήνα, Γαβριπλίδης, 2000. Σελ. 101. Δρχ. 2.500.

Βιογραφίις ΓΚΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗΣ Ν. Ελληνική φλόγα. Η ιστορία της Μαρίας Κόλλας και του Αριστοτέλη Ωνάση. Μετ. Ρ. ΛέκκουΔάντου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 498. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-14-0296-9.

Ελληνι κή ιοτοοί α Εξουσία και παραεξουσία στην Ελλάδα (1957-1967). Απόρρητα ντοκουμέντα. Ιστορ. επιμ. - εισ. Π. Πετρίδης. Αθήνα, Προσκήνιο, 2000. Σελ. 561. Δρχ. 6.750.

ISBN 960-7057-60-0. Η πόλη στους νεώτερους χρόνους. Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, 2000. Σελ. 670. Δρχ. 8.320. ISBN 960-7089-17-0. Θράκη. Το σταυροδρόμι των Ελλήνων. Αθήνα, Αδάμ, 2000. Σελ. 308. Δρχ. 20.800. Πτυχές του Εμφυλίου Πολέμου 19461949. Επιστημονικό Συμπόσιο. Επιμ. Κ. Σ. Κουτσούκης - 1. Δ. Σακκάς. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000. Σελ. 509. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-369-048-1. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Α. Οι ιστορικές μεταμορφώσεις του Αποδήμου Ελληνισμού. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2000. Σελ. 368. Δρχ. 8.840.

ISBN 960-7290-74-7.

129

ΒΛΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ Β. Συνθήκες-αταθμοί της ιστορίας. Αθήνα, Σάκκουλας, 2000. Σελ. 800. ISBN 960-301-393-5. ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΑΚΗΣ Κ. Η Εθνική Αντίσταση στη Λακωνία. Αθήνα, Τροχαλία, 2000. Σελ. 311. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-7809-80-7. ΔΑΛΙΑΝΗΣ Μ. Β. Η Εθνική Αντίσταση της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία (1940-1944). Αθήνα, Ιωλκός, 2000. Σελ. 263. Δρχ. 4700.

ISBN 960-426-168-1. ΚΑΡΑΔΗΜΟΣ Γ. Σ. Η μετά του Αλή Πασά δικαιοσύνη στο Πωγώνι. Αθήνα, Πελεκάνος, 2000. Σελ. 175. Δρχ. 3120.

ISBN 960-400-145-0. ΚΑΡΥΔΗΣ Δ. Ν. - KIEL Μ. Μυτιλήνης αστυγραφία και Λέσβου χωρογραφία (15ος-19οςαι.) Αθήνα, Ολκός, 2000. Σελ. 229. Δρχ. 18.720.

ISBN 960-8154-03-6. ΚΕΡΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Α. Δ. Τι είναι ΟΙ Κουτσόβλαχοι. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000. Σελ.

152. Δρχ. 3.500. ISBN 960-12-0871-2. ΚΑΪΑΦΑ Μ. Τρίκαλα. Από τον Σεϊφουλλάχ ως τον Τσιτσάνη. Τόμος Γ': 1941-1960. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 397. Δρχ. 8.000.

ISBN 960-04-1746-6. ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗΣΓ.Β. Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918. Αθήνα, Μ. I. Ε.Τ., 2000. Σελ. 709. Δρχ. 10.000. ISBN 960-250-195-2. ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ Α. Οι σχέσεις Εκκλησίας με το κράτος-έθνος. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 201. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-211-566-1. ΠΟΛΕΜΗΣ Δ. I. Ανέκδοτα Ανδριακά έγγραφα του 16ου αιώνος. Άνδρος, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 1999. Σελ. 167. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7709-13-6. ΦΡΑΓΚΕΛΛΗΣ Π. Λ. Λήμνος η φιλτάτη. Τόμος Δ'. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2000. Σελ. 455. Δρχ. 8.320.

ISBN 960-7931-42-4.

MON Π. Η αποστολή μου στην

no

κατεχόμενη Ελλάδα. Αθήνα, Μέτρον, 2000. Σελ. 171. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-7201-47-7.

ΒΡΥΩΝΗ Γ. Το ταξίδι στο τέλος του κόσμου. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 2000. Σελ. 69. ISBN 960-299-271-9.

Παγκόουια ιοτορία

ΒΡΥΩΝΗ Γ. Το τριζόνι και το ρόδο. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 2000. Σελ. 48.

ISBN 960-299-272-7.

Aboriginal. Η λευκή Αυστραλία έχει μια μαύρη ιστορία. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2000. Σελ. 80. Δρχ. 1.040. ΣΦΗΚΑΣ 0. Δ. Η Ελλάδα και ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος. Αθήνα, Στάχυ, 2000. Σελ. 396. Δρχ. 5500.

ISBN 960-8032-55-5.

HOBSBAWM Ε. J. Η εποχή των αυτοκρατοριών. Μετ. Κ. Σκλαβενίτη. Αθήνα, Μ. I. Ε.Τ., 2000. Σελ. 591. Δρχ. 8.500. ISBN 960-250-203-7.

ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Μ. Η γη, το σπίτι μου. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 80. Δρχ. 2.200. ISBN 960-05-0957-3. ΜΑΝΔΗΛΑΡΑΣ Φ. Ένας καλικάντζαρος στην παρέα μας. Αθήνα, Φυτράκης, 2000. Σελ. 68. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-535-145-5. ΣΙΝΟΥ Κ. ιερές γάτες. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 70. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-04-165-8.

Ε\\άία

ΧΩΡΕΑΝΘΗ Ε. Εκεί που τελειώνει ο ουρανός. Αθήνα, Περίπλους. 2000. Σελ. 139. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-8151-17-1.

ΛΟΥΚΑΤΟΣ Γ. Σ. Ταξίδια στην Ελλάδα. Η Κεφαλονιά του 2000. Τόμος Γ. Αθήνα, Φιλιππότης, 2000. Σελ. 287 Δρχ. 2.600.

CAROFALO 0. Τρεις και μια ευχές. Μετ. Δ. Κουντουρά. Αθήνα, Ζεβρόδειλος, 2000. Σελ. 32. Δρχ. 3.000.

ISBN 1-903078-47-4.

CARRILLIO Ε. C. Αιώνια Ελλάς. Μετ. X. Γ. Δημακοπούλου. Αθήνα, Δήμος Αθηναίων, 2000. Σελ. 240. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-740-22-0.

GUTMAN A.-HALLENSLEBENC. Η ζήλια του Μάνου. Μετ. Ε. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 16. ISBN 960-375-145-6.

ΝΤΑΡΕΛΛ. Η θαλάσσια Αφροδίτη. Μετ. Ν. Σακαλίδης. Αθήνα, Κανάκης, 2000. Σελ. 270. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-7420-61-6.

GUTMAN A. - HALLENSLEBEN G. Η Λιζα στο αεροπλάνο. Μετ. Ε. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 16. ISBN 960-375-138-3.

Κύαμος ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Δ. Ν. Οι Έλληνες της Ισπανίας. Θεσσαλονίκη, Ερωδιός. Σελ. 268. Δρχ. 4.160.

GUTMAN A. - HALLENSLEBEN G. 0 Μάνος στη θάλασσα. Μετ. Ε. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 16.

ISBN 960-375-137-5.

ΣΠΑΒΕΡΑΣ Γ. Α. Δύο πιγκουΐνοι, τέσσερις καφέδες και ένα αστέρι. Αθήνα, Λαβύρινθος, 2000. Σελ. 271+φωτ. Δρχ. 4.550. ISBN 960-7663-40-3.

ΓΟΥΟΝΤΕΛ Μ. Η πλατιά μεγάλη θάλασσα. Μετ. Λ. Ψαραύτη. Αθήνα, Ρώσση, 2000. Σελ. 32. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-225-183-2. ΛΑΟΥΜΠΕ Ζ. Η Λία ζωγραφίζει. Μετ. Μ. Μούγιαννη. Αθήνα, Κάστωρ, 2000. Σελ. 40. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-7906-27-6.

E\tuOtoa αναγνώουατα ΒΡΥΩΝΗ Γ. Το όνειρο του Ιανού. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 2000. Σελ. 30.

ISBN 960-299-219-0.

MAGNANIF. Ξενοδοχείον η ζούγκλα. Μετ. Δ. Κουντουρά. Αθήνα, Ζεβρόδειλος, 2000. Σελ. 32. Δρχ. 3.000. ISBN 1-903078-47-4.

ΜΟΥΓΚΕΝΤΑΛΕΡ Ε. 23+1 πρόβατα. Μετ. X. Στρώνη. Αθήνα, Κάστωρ, 2000. Σελ. 32. Δρχ. 2.900.

ISBN 960-7906-26-8.

DUQUENNOYJ. Γέλα, μικρέ κλόουν! Μετ. Α. Σιδέρη. Αθήνα, Άγρα, 2000. Σελ. 112. ISBN 960-325-351-0.

ΑΚΤΗ. Περιοδικό λογοτεχνίας και κριτικής. Τεύχος 45. Δρχ. 1.250. ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 12.

ΕΜΦΑΣΗ. Τεύχος 47. Δωρεάν. ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ. ΓΓΕΤ. Τεύχος 6. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 348. Δρχ. 2.000. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 349. Δρχ. 1.000.

ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΖΩΗ. Τεύχος 3. Δρχ. 400. ΠΑΤΙ. Τεύχος 306. Δρχ. 1.000. ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 51. Δρχ. 900. ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαία ενημέρωση. Τεύχος 11. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 229. Δρχ. 1.700. Η ΔΕΞΑΜΕΝΗ. Τεύχος 8. ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 18. Δρχ. 3.120. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 414. Δρχ. 2.000.

ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ. Τεύχος 111. Δρχ. 2.000. ΠΑΡΑΛΛΑΞΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Τεύχος 66. Δωρεάν. ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ. Τεύχος 4. Δρχ. 1.800.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 38. Δρχ. 1.200.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 136.

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 61.

ΠΟΙΗΣΗ. Εξαμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 16. Δρχ. 4.160.

ΘΕΜΑΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Τετράμηνο περιοδικό. Τεύχος 13. Δρχ. 2.500.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 83. Δρχ. 1.000.

ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ. Τριμηνιαίο επιστημονικό περιοδικό. Τεύχος 1. Δρχ. 2.000.

ΡΙΖΑ ΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 40.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 77. Δρχ. 2.080. ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 4.

ΝΕΒΡΟΠΟΛΗ. Μηνιάτικη εφημερίδα. Φύλλο 270.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 1. ΙΛΙΣΟΣ. Έρευνα-φιλοσοφία-τέχνη. Τεύχος 242. Δρχ. 1.000. ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Περιοδική επιστημονική έκδοση. Τόμοι 7,8. Δρχ. 7.500. ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ 2000. Δρχ. 6.240. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Περιοδική έκδοση. Φύλλο 33. Δρχ. 300. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Διπλό τεύχος 159-160. Δρχ. 2.000.

ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τεύχος 97. Δρχ. 2.000.

ΡΥΘΜΟΙ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 3. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. Τεύχος 54. Δρχ. 1.640. ΣΗΜΑΤΑ ΚΑΠΝΟΥ. Τεύχη 4 ,5. Δρχ. 500. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τεύχος 74-75. Δρχ. 3.000. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη έκδοση. Φύλλο 20. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Τεύχος 18. Δρχ. 1.500.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 135.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ '00. Τεύχος 6. Δρχ. 3.000.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40ήμερη περιοδική έκδοση. Τεύχος 430. Δρχ. 875.

ΕΚ ΤΩΝ ΥΣΤΕΡΩΝ. Ψυχαναλυτικό περιοδικό. Τεύχος 4. Δρχ. 6.240.

Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 133.

Ο ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφική επιθεώρησις. Τεύχος 126. Δρχ. 1.000.

ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ. Τεύχος 57-58. Δρχ. 2.500.

ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 107. Δρχ. 150.

ΦΙΛΟΛΟΠΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ. Τόμος 58, 2001. Δρχ. 6.240.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 16. Δρχ. 2.000.

ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 3-4.

ΜΑΥΡΕΛΙ. Φύλλο 100. Δρχ. 1.

ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΑΝΘΕΟΝ. Τεύχος 11. Δρχ. 1.500. ΕΝΔΟΧΩΡΑ. Τεύχος 71-72. Δρχ. 1.000.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.729. Δρχ. 2.000. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Τεύχος 93. Δρχ. 600.

MARKETING ACE. Τετραμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 21. Δρχ. 2.080.

DESMOS.Vol. 3,4.

PRINT. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 21.

HELLENIC QUARTERLY. No. 5.

131

Αρ.

416 Επιμέλεια:

I Ιανουάριου 2 0 0 1 ■

Η A IΑ Σ

Μ Α Γ Κ Λ Ι Ν Η Σ

3 1 Ιανουάριου 2 0 0 1

Ι ψ Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλεζ οι επώνυμα; βιβλιοκριτική και βιβλιοηαρουοιάοειξ των ελληνικών ( d o o m που ίημοοιευοπαι στον ημερήοιο και περιοίικό τύπο

ΙΪΪΙΪΏ

ιw m

Τουνκέι Φ., Καρατζάς Λ.: Τουρκοελληνικό Λεξικό (Κ. Μάγος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 56)

Στέρνμπεργκ Ρ.: Αγάπη: οι διαδρομές του έρωτα στο χρόνο (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 28.1.2001)

1Η Μ Ε Ρ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

Καιριοφύλας Γ. Κ„ Φιλιππότης Σ. Γ.: Αθηναϊκό Ημερολόγιο 2001 (Σ. I. Καργάκος,

Ελεύθερος Τύπος, 21.1.2001) Κορίδης Γ. (επιμ.): Ποιητικό Ημερολόγιο 2001 (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.1.2001) Κωστίου Κ. (επιμ.): Καβάφης. Συγγραφείς στο χρόνο, Ημερολόγιο 2001 (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 21.1.2001)

Κ1ΤΙΚ0

Φιλιππότης Γ.: Ημερολόγιο του Αρχιπελάγους 2001 - Χρόνος Γ (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 18.1.2001)

132

I

Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: Ημερολόγιο Σπουδής 2001 (Β.Δ, Αναγνωστόπουλος, Διαδρομές, 60)

Αντωνίου Τ.: 0 Πλωτίνος θεόται το Ον (I. Μ. Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001) Ρενιέρης Μ.: Φιλοσοφία της Ιστορίας (Β. Καραλής, διαβάζω, 414) Γούλχαουζ Ρ. Σ.: Φιλοσοφία της επιστήμης - Β' Οι εμπειριστές (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 21.1.2001)

tm

H fT fH i Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: Οδηγός Ορθοδοξίας (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 27.1.2001) Ντιμεζίλ Ζ.: Η αρχαϊκή ρωμαϊκή θρησκεία (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 21.1.2001) (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001) Σβαρτς Ρ.: Βία και Μονοθεϊσμός (Η κατάρα του Κάιν) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001) (Σ. Ροζάνης, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001) ΣπίντλικΤ.: Η πνευματικότητα του ανατολικού Χριστιανισμού (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσοαλονίκης, 14.1.2001) Φουκάρ Π.: Τα Ελευσίνια Μυστήρια (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 14.1.2001)

Λιανός 0.: Κοινωνική δικαιοσύνη θεωρίες, ιδέες, εμπειρίες, προτάσεις (Κ. Δεσποτόηουλος, Το Βήμα, 14.1.2001) Τερλεξής Π.: Μαξ Βέμπερ. Δύο τόμοι (Φ. Νικολόπουλος, Το Βήμα, 14.1.2001) Μπουρντιέ Π.: Κείμενα Κοινωνιολογίας (Π. Τσιαμούρας, διαβάζω, 414)

Στάινερ Τζ.: Η βαρβαρότητα της άγνοιας (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 20.1.2001)

Τζόνσον Σ.: Ποιος πήρε το τυρί μου: (Γ. Ναθαναήλ, Το Βήμα, 28.1.2001)

Χέγκελ Φρ.: Εισαγωγή στην αισθητική (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 5.1.2001)

Τζόρνταν Μ.: The Silence of Sodom: Homosexualism in Mordem Catholicism (N. Σιώτης, To Βήμα, 21.1.2001)

I

Φράντσεν.: Before the closet: Same-Sex love from Beowulf to Angels In America (N. Σιώτης, ΤοΒήμα, 21.1.2001) Χάουαρντ Τζ.: Men like That: A Southern Queer History (N. Σιώχης, To Βήμα, 211.2001)

m iiiiiM

im

r n ii

l

Παπαδημηχρίου Z.: 0 Ευρωπαϊκός ρατσισμός. Εισαγωγή στο φυλετικό μίσος (Σ. Μαρκόπουλος, Εκπαιδευτική Κοινότητα 56) Σωτηρέλης Γ.: Σύνταγμα και δημοκρατία στην εποχή της «παγκοσμιοποίησης» (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 414)

Ζίγκλερ Τζ.: Οι άρχοντες του εγκλήματος: Οι νέες μαφίες εναντίον της δημοκρατίας (Α. Χουλιάρας, ΤοΒήμα 28.1.2001)

,

Ρόρτι Ρ.: Η αριστερή σκέψη στην Αμερική του 20ού αιώνα (Ν. Σεβαστάκης, Εήευθεροτυπία, 5.1.2001) (Σ. Τριανταφύλλου, Το Βήμα 7.1.2001) (0. Τσακίρης, Εποχή, 6.1.2001)

i f ΚΠ ΑΙΑΙΠΗ

Αρχοντάκης Μ.: Ορθογραφώ (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 414)

I

Κοντάκος Α„ Πολεμικός Ν.: Η μη λεκτική επικοινωνία στο Νηπιαγωγείο (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 414)

ifflTrmiff

----1

Ρηγάτος Γ.: Ψυχοκοινωνική ογκολογία (Σ. I. Καρνάκος, Εήεύθερος Τύπος,

I

-------- 1

Ζώνιου-Σιδέρη Α. (επιμ.): Ατομα με ειδικές ανάγκες και η ένταξή τους. Ένταξη: Ουτοπία ή πραγματικότητα (Κ. Μάγος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 56)

-------------- 1

Λερουά-Γκουράν Α.: Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 26.1.2001) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 27.1.2001)

Ηλιάδης Β.: Τα Νόμπελ Ιατρικής Φυσιολογίας (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεοοαήονίκης, 14.1.2001)

Ασλανίδου Σ.: 0 μύθος του παθητικού τηλεθεατή (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 19.1 .2001)

Κανιβέ Π.: Ποια αγωγή για ποιον πολίτη; (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 12. 1.2001)

I

Γιοχάλας I : Ανδρος, Αρβανίτες και Αρβανίτικα (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 21.1.2001)

[ k in iu o m

ι

Σμιθ.Α.: 0 «πατέρας» της οικονομικής επιστήμης (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 414)

,

I ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Μουτσόπουλος Ν.: Τα τζάτζαλα (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεοοαήονίκης, 28.1.2001) (Ε. Γκίκα, Έθνος, 18.1.2001)

θάροου Λ.: Η πυραμίδα του πλούτου (Γ. X. Παπασωτηρίου, Εήευθεροτυπία, 12.1.2001)

[MiUf

Ζωρές Ζ.: Το πνεύμα του σοσιαλισμού (Τ. Παππάς, διαβάζω, 414)

Μενδρινού Μ.: 2000, η εκλογική πολιτική στο ελληνικό πολιτικό

Τσόμσκι Ν.: 0 νέος στρατιωτικός ανθρωπισμός. Μαθήματα από το Κοσσυφοπέδιο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 4.1.2001) (Ε. Γκίκα, Έθνος, 25.1.2001) (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηήεόραοη, 13.1.2001)

Γκολογκίνα-Οικονόμου Ε.: Η ευθύνη στη συνδυασμένη μεταφορά εμπορευμάτων (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 5.1.2001)

Γκίντενς.: Πέραν της Αριστερός και της Δεξιάς. Το μέλλον της ριζοσπαστικής πολιτικής (Ν. Δεμερτζής, Η Καθημερινή, 21.1.2001)

Κωστής Κ.: 0 μύθος του Ξένου ή η Πεσινέ στην Ελλάδα (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα 20.1.2001)

προσχολική εκπαίδευση (Σ. Διρδίρη,

Εκπαιδευτική Κοινότητα, 56)

\oimoim

ΓκάρτονΑςΤ.: History of the Present: Essays, Sketches and Despatches from Europe in the 1990s (Δ. Σωτηρόπουλος, ΤοΒήμα, 28.1.2001)

IfH M /r/o

σύστημα (θ. Τσακίρης, Εποχή, 6.1.2001) Τίλμαν Ρ., Κάμινγκς Μ. (επιμ.): 1999, The transformation of U.S. Unions: Voices, Visions and Strategies from the Grassroots (0. Τσακίρης, Εποχή, 6.1.2001)

21. 1.2001) Αντζίρ Ν.: Γυναίκα - Μια εσωτερική γεωγραφία (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 26.1.2001) Ντάισον Φ.: Το ανθρώπινο γονιδίωμα, ο Ήλιος και το Ίντερνετ (0. Γραμμένος, ΤοΒήμα, 14.1.2001) Νταμάσιο Α.: Το λάθος του ΚαρτέσιουΣυγκίνηση, Λογική και Ανθρώπινος Εγκέφαλος (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 19.1.2001) , (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 20.1.2001) Ντόκινς Ρ.: Υφαίνοντας το ουράνιο τόξο (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 26.1.2001) Πελτ Ζ. Μ., Μαζογιέ Μ., Ζιραρντόν Ζ.: Η ωραιότερη ιστορία των φυτών (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 20.1.2001)

Κωνσταντίνου X.: Η αξιολόγηση της επίδοσης του μαθητή ως παιδαγωγική λογική και σχολική πρακτική (Δ. Δημητρίου, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 56)

ΡάτζλεϊΡ.: Ιερά μέθη. Ψυχότροπες ουσίες και πολιτισμική αλχημεία (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 5.1.2001)

Ραβάνης Κ.: Οι φυσικές επιστήμες στην

Σιμόνι.: 0 Τιμπάλντο και η τρύπα στο

133

Ημερολόγιο (0. Κρητικός Η Καθημερινή, 14.1.2001)

27.1.2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001)

δεν υπάρχει (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης, 4.1.2001)

I ΙΕ ΧΜΙ

ΝταουσάνηςΑ. Β. (επιμ.): Η ποίηση της μαύρης Αφρικής (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 11.1.2001)

Καρασούλας Π.: Μικρή πατρίδα (Κ. Μανδενάκη, Λξ/ό, 5.1.2001)

I

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης: Στέλιος Ανασταοιάδης (Μ. θεοδοσοπούλομ, Το Βήμα, 14.1.2001) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 20.1.2001)

|Γ Λ ΰ Γ Γ 4

Προκοηάκη X.: Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου (Α. Βιστωνίτης, ΤοΒήμα, 21.1.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001)

I

Υφαντής Γ.: 0 κήπος της ποίησης (4.500 χρόνια ξένης ποίησης) (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 414)

Έρασμος: Διάλογος περί της ορθής προφοράς του λατινικού και του ελληνικού λόγου (Χρ. Χαραλαμπάκης, Το Βήμα, 7.1.2001)

Μποργκαντζόνι 0.: Γεύματα συγγραφέων (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 28.1.2001)

Ρεπούσης Γ.: Η διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 14.1.2001)

IΠ Ο Ι Η Ι Η

Τσολάκης Χρ.: Από τα γράμματα στη γλώσσα (Γ. Κορδομενίδης,

Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 7.1.2001) Πίνκερ Σ.: Το γλωσσικό ένστικτο: Πώς ο νους δημιουργεί τη γλώσσα (Σ. Μοσχονάς, Η Καθημερινή, 9.1.2001)

Ξενοφώντος «Ελληνικά» (θ. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 21.1.2001) Παπαγγελής 0.: Οβιδίου Ερωτική Τέχνη και ένα δοκίμιο για Λατίνους εραστές (Α. Ρεγκάκος, Το Βήμα, 28.1.2001)

ΚούνδουροςΔ.: Μυθογραφία (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 11.1.2001) Κούσουλας Λ.: Το πουκάμισο το θαλασσί... (Ν. Κοκκινάκη, Η Καθημερινή, 21.1.2001) Λουκάκης Μ.: Παλάμη ωχρού μελισσοκόμου (Α. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 18.1.2001)

Βαρβέρης Γ.: Ποιήματα 1975-1996 (Ε. Γκίκα, Έθνος, 18.1.2001)

Λύτρας Σ.: Τα Ποιητικά (Φ. ΖαμπάθαΠαγουλάτου, Ριζοσπάστης, 4.1.2001)

Βάρος Δ.: Ποιήματα (X. Σηυροπούλου, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001)

Μαλακάσης Μ.: Τα Μεσολογγίτικα (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 15.1.2001) Μέσκος Μ.: Ψιλόβροχο (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 15.1.2001)

Γιατράκου-FossiA.: Ποιήματα (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001)

Νικορέτζος Δ.: Οι κύκνοι δεν θα κλάψουν (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001)

Έξαρχοςθ.: Οδύνες!... (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 25.1.2001)

Σαχτούρης Μ.: Ποιος είναι ο τρελός λαγός. Συνομιλίες (Η. ΜαγκλΓνης, Η Καθημερινή, 28.1.2001)

Ευθυμίου Χρ.: Επιστροφές (Σ. I. Καργόκος, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001)

I

Κίσκηρα-Καζάντζη Φ.: θεία Κωμωδία (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 28.1.2001)

ΑξελόςΛ.: Σκοτεινό πέρασμα (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης, 25.1.2001)

Βέμη Μ.: Φυτά του ύπνου (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 19.1.2001)

IΚ ΑΑΙΙΚΗΦΙΛΟΛΟΓΙΑ-ΛΟΓΟΪΕΧΜ ΑI

ΙΑΝΘΟΛΟΠΕΙ

--------1

Καρυτινού Σ.: Απειρο μέγεθος (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001)

Ηλιοπούλου I.: Από το ένα στο δύο (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 12. 1.2001)

Πατρίκιος I : Η αντίσταση των

γεγονότων (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.1.2001) Πλαστήρα Αλ.: Τόπος για να ζεις (Γ. Βέης, διαβάζω, 414)

ΒάιοςΧ.: Η Κωνσταντινούπολη διηγείται... (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001)

Ίσαρης Α.: 0α επιστρέφω φωτεινός (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001)

Δεπούντης Γ. Σ.: Δώδεκα Έλληνες ποιητές (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.1.2001)

Ιωάννου Κ. (εηιμ.): Μια Ελλάδα πιο λαμπρή τα όρη υψώνει (Ε. Γκίκα, Έθνος, 25.1.2001)

κριαράς Εμμ.: Επιλογή από το έργο του

Κακαδιάρης Ν.: ΗΛΟΥΣ. Σχέδια και ποιήματα (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001)

Φωκάς Ν.: Το μέτρο της κραυγής μας (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001)

Κακουλίδης Γιώργος: Η αλήθεια που

Χριστιανόπουλος Ν.: Ποιήματα,

(0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 14.1.2001) (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση,

134

Ταγκαλάκη Ελ.: Μπόθνια των Βίκινγκς ή 2000 ταξίδια (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001) Τανταλίδης Η.: Ασματα (Η. Κεφάλας, Ευθύνη, 549)

1949-1999 (Ν. Δαββέιας, Το Βήμα, 14.1.2001)

Έθνος, 7.1.2001) (Έ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001)

Γέιτς 0. Μ.: 70 ερωτικό (Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 21.1.2001)

Ζαρόκωστα Κ.: Ένα κομματάκι ουρανός (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.1.2001)

Νερούδα Π.: Είκοσι ποιήματα ίο υ έρωτα (Γ. Κορδομενίδης Αγγελιοφόρος της Κυριακής 28.1.2001)

Ζερβονικολάκης Ν.: Αριάδνη. Η μέλισσα του φεγγαριού (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001)

Πόε Έ. λ : Το Κοράκι και η φιλοσοφία της σύνθεσης (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001)

Ηλιοπούλου Β.: Η Λιούμπα και άλλα αρώματα (Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας 21.1.2001)

Ρίλκε Ρ. Μ.: Οι ελεγείες του Ντουίνο (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 12.1.2001)

θεοδωρόπουλος Τ.: Η τρέλα του μεσημεριού (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 28.1.2001) (Ε. Γκίκα, Έθνος, 14.1.2001)

Τσέλαν Π.: Die Coll-Affare (Χρ. Αστεριού, Τα Νέα, 19.1.2001)

ΜΕΖΟΓ ΡΛΦΙ Α Αβέρωφ Τ.: Το ξέφωτο (Μ. Καραβιά, Το Βήμα, 21.1.2001) ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001) Αλεξανδρής 0.: Αυτή η νύχτα μένει (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 19.1.2001) Ανασταοέα Ν.: Αυτή η αργή μέρα προχωρούσε (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 159-160)

I

θεοδωροηούλου Β.: Οι επιζώντες (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 13.1.2001) (Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας, 21. 1.2001) Καισαρίδης Γ.: Συναντήσεις και ενοχές (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 26.1.2001) Κακαβιάς Κ.: Έρημα πρόσωπα (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001) Κακλαμανάκη Ρ.: Οι γόμοι της Ροζαλίας (Ε. Γκίκα, Έθνος, 4.1.2001)

Αρακυνθίου Ν.: Στην αγκαλιά της θάλασσας θα με βρεις (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001)

Κακούρη Α.: Έγκλημα της μόδας. Της τύχης το μαχαίρι (Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας 21.1.2001)

Αριστηνός Γ.: 0 δολοφόνος (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 13.1.2001)

Καλιότσος π.: Τον αιώνα που ξύπνησε ο πηλός (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 159-160)

Βολουδάκη Ν.: Τότε που χάθηκαν οι μονόκεροι (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 5.1.2001) Γιατρομανωλάκης Γ.: Στην κοιλάδα των Αθηνών (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 28.1.2001) ΓΕ. Φαλίδα, τσ/νέα 13.1.2001) Γκέρτσου-Σαρρή.: Δροσουλίτες (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 28.1.2001) Γκιμοσούλης Κ.: Μαύρος χρυσός (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 12.1.2001) Γουδέλης Τ.: 0 ύπνος του Αλφρεντ (Γ. Βέης, διαβάζω, 414) Δασκαλάκη Κ.: Ο άλλος πλους (Ειρ. Μπέλλα, Βραδυνή, 22.1.2001) Ευθυμιάδη Ν.: Οι τυχοδιώκτες (Ε. Γκίκα,

Καλούτσας Τ.: Το τραγούδι των σειρήνων (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 28 .1.2001) (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 21.1.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001) Καραγάτσης Μ.: Ιστορίες αμαρτίας και αγιοσύνης (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001) (Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας 21.1.2001) Καρακάσης Κ. Α.: Ευτυχώς που δεν γεννήθηκα όμορφη (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 28.1.2001) Κάραλη Μ.: Πιο πολύ, πιο πολλοί (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 12.1.2001) Καρατζά Κ.: Δακρυσμένα φεγγάρια (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 28.1.2001)

Καρυστιάνη I.: Κουστούμι στο χώμα (I. Καρυστιάνη, διαβάζω, 414) (Α. Καστρινάκη, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001) , (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 27.1.2001) (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 16.1.2001) Κασόλας Μ.: Τρεις αρραβώνες, πέντε γόμοι, ένα τρένο (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001) Κολλιάκου Δ.: Το Μαγείο (Α. Παπαδοπούλου, Bazaar, Ιαν. 2001) Κολύμβα Κ.: Η Πάνω Μεριά του Κόσμου (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή, 6.1.2001) Κοντογιάννης Π.: Συνεπιβάτες (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 14.1.2001) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 5.1.2001) Κοντολέων Κ.: Το κίτρινο φουστάνι (Β. Ηλιόπουλος, Αδέσμευτος Τύπος, 19.1.2001) Κούρτοβικ Δ.: Η νοσταλγία των δράκων (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 159-160) Λαδιά Ε.: Η Χάρις (Ν. Κεσμέτη, Ευθύνη, 349) Λύρα Αικ.: Το αυγό (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 414) Μακρόπουλος Μ.: Ιστορίες για μικροσκοπικά και γιγαντιαία πλάσματα (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 414) Χατζηδημητρίου Ν.: Απόντοςτου παραλήπτου (Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας 21.1.2001) Μπράμος Γ.: 'Οτσι τσιόρνιγια («Μαύρα μάτια») (Λ. Μαρσεγί-Λουκό, Το Βήμα, 14.1.2001) Νικάς Γ.: Σε πιστεύω, μωρό μου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 18.1.2001) Οικονόμου Ν.: Ένας περίπτερός και ταχυδρόμος (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 159-160) Παπαδόπουλος Σ. Νικ.: Κοινωνικά Μικρές νουβέλες (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης 18.1.2001) Παπαΐωάννου Π.: Στην υγειά σου, αγάπη μου (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 27.1.2001)

135

Ρέππας Β.: Ο παράνομος (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 25.1.2001)

πραγματικότητα (Π. Τατσόπουλος, Vogue, lav. 2001)

(Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 11.1.2001)

Σκαμπαρδώνης Γ.: Γερνάω επιτυχώς (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 7.1.2001) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 21 .1.2001)

Ατίγια Ν.: Χουλ χαλ - τα βραχιόλια της υποταγής (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 5.1.2001)

Κοέλο Π.: Το ημερολόγιο ενός μάγου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 21.1.2001)

Σουρούνης Α.: Γκας ο γκάνγκστερ (Φ. Καραμήτσος, Ηπειρωτικός Αγών, 11.1.2001) Τάραμας Τ.: Η ζωή μου ή πώς να κερδίσετε στο καζίνο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 18.1.2001) (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία 12.1.2001) Τζαχίλη Ί.: Μια αυθόρμητη γραφειοκρατία (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 14.1.2001) Τσακαλάκης θ.: Και τώρα, κάτι εντελώς καινούριο! (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 5.1.2001) Ταιαμπούσης Β.: Η γλυκιά Μπονόρα (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 6.1.2001) Τσικλιρόπουλος Μ.: Ωχ, τα νεφρά μου (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 28.1.2001) Φάις Μ.: Απ' το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 159-160) Χατζητάτσης Τ.: Στη σφενδόνη (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία 28.1.2001) Χειμωνάς 0.: Σπασμένα ελληνικά (Ε. Γκίκα, Έθνος, 25.1.2001) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 26.1.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 21.1.2001) Χερν Λ.: Το αγόρι που ζωγράφιζε γάτες (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα 5.1.2001) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα 5.1.2001) Χωρεάνθη Ε.: Η σκοτεινή αποθήκη (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή, 6.1.2001)

ΓιαμαθάρεςΧ.: Η κίτρινη βροχή (Τ. Γουδέλης, Εήευθεροτυπία, 26.1.2001) Γκάαρντερ Γ.: Μάγια, το θαύμα της ζωής (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 19.1.2001) Γκρος Γ.: Αυτός που διάβαζε τη σκέψη (Α. Παηαδοπούλου, Το Βήμα, 28.1.2001) Έλιοτ Τ. Σ.: Το εγχειρίδιο πρακτικής γατικής του γερο-Πόσουμ (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.1.2001) Έλις Μη. Ί.: Glamorama (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 5.1.2001) Ετσεμπαρία Λ.: Η Μπεατρίθ και τα ουράνια σώματα (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 28.1.2001) Ζακ Μ.: θύελλα στο Ρέντγουολ (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 26.1.2001) Ζιντ Α.: 0 ανηθικολόγος (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαήονίκης 14.1.2001) Καβαμπάτα Γ.: Η χορεύτρια του Ίζου (Τ. Γουδέλης, Εήευθεροτυπία, 12. 1.2001) Καλβίνο Ί.: Λίγο πριν πεις «Εμπρός» (Α. Σουλογιόννη, διαβάζω, 414) Καμιλέρι Α.: Η ροή των πραγμάτων (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 12.1.2001)

ΛαχιρίΖ.: Interpreter of maladies (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 20.1.2001) ΛιβανελίΖ.: 0 Μεγάλος Ευνούχος της Κωνσταντινούπολης (Σ. Κερσανίδης, Θεσσαήονίκη, 2.1.2001) Λι'ντελ Ρ.: Ανύπαρκτη πολιτεία (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 19.1.2001) Λοπινό Ζ.: Πιάσε τ' άστρα της ζωής (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 5.1.2001) ΜακΚάρθυ Κ.: Όλα τα όμορφα άλογα (X. Σπυροπούλου, Καθημερινή,.

28.1.2001) Μαρίας X.: Όταν ήμουν θνητός (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 20.1.2001) Μαρίνινα Α.: 0 εφιάλτης (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 14.1.2001) Μίλαρ Μ.: Αγάπη και ειρήνη με την παραδεισένια μελωδία (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 26.1.2001) Μονταλμπάν Ε. Β.: Ανήθικες συνταγές (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.1.2001) Μοντέρο Ρ.: Η κρυφή ζωή των διάσημων γυναικών (Ε. Γκίκα, Έθνος, 25.1.2001) (Ε. Γκίκα, Έθνος, 28.1.2001) Μουνγκάν Μ.: Άλαλα παραμύθια (Α. Μήτσου, Το Βήμα, 21.1.2001)

Καμιλέρι Α.: Σκύλος από τερακότα (Α. Καμβύση, Εξουσία, 15.1.2001)

Μπενακουίστα Τ.: Τα δόντια της αυγής (Α. Καμβύση, Εξρυαία, 15.1.2001)

Κίνκελ Τ.: Αμαρτωλός έρωτας (Ε. Γκίκα, Έθνος, 18.1.2001)

Μπέρνχαρντ Τ.: 0 μίμος των φωνών (Σ. Παπασπύρου, Εήευθεροτυπία, 28.1.2001)

Αλμπαχάρι Ντ.: Δόλωμα (Μ. Τσιγάρα, διαβάζω, 414)

ΚίπλινγκΡ.: Γενναίοι καπετάνιοι (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία 26.1.2001)

Άμπλερ'Ε.: Βρόμικη ιστορία (Ε. Γκίκα, Έθνος, 18.1.2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 12.1.2001)

Κινσέλα Σ.: Ψωνίζω, άρα υπάρχω (Α. Μαντόγλου, Εήευθεροτυπία, 19.1.2001)

Αμπροουζ Ντ.: Εναλλακτική

Κλάους 0.: Ανολοκλήρωτο παρελθόν

136

ΛακλαβετίνΖ. Μ.: Η πρώτη αράδα (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 6.1.2001) (Κ. Κστσουλάρης, Το Βήμα, 7.1.2001)

Μπράντμπερι Μ.: Δόκτωρ Κριμινάλε (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 6.1.2001) (0. Σκάσσης, Εήευθεροτυπία, 5.1.2001) Νατζέμι Ρ.: Όραμα ζωής (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 26.1.2001) Ντόιλ Ρ.: Ένα αστέρι που το έλεγαν

Χένρι (Σ. Παηασπύρου, ελευθεροτυπία, 28.1.2001)

(Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001)

Ντόντσεφ.: 0 περιπλανώμενος ιππότης του ιερού βιβλίου (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001)

Τζορτζ Ε.: Απρόσμενη εκδίκηση (Φ. Φιλίππου, ΤοΒήμα, 14.1.2001)

Ξινγκγιάν Γκ.: Το βουνό της ψυχής (Δ. Μάργαρης, Status, Ιον. 2001) Ογκάουα Γ.: Ο παράμεσος (Ε. Γκίκα, Έθνος, 25.1.2001) Ουάλας Ντ.: Κορίτσι με παράξενα μαλλιά (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.1.2001)

γεωμετρικών πουλιών της ποιήτριας Ρωξάνης Παυλέα (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001)

Φερέ Κ.: Η έβδομη νύχτα (Λ. Προγκίδης, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001)

Μπερλίν Α.: Οι ρίζες του ρομαντισμού (Β. Πασχάλης, Η Καθημερινή, 28.1.2001) Παρί Ε.: La Genese intellectuelle de I'Oevre de Fernand Braudel (Σ. Περεντίδης, Τα Νέα, 20.1.2001)

ΦιλιπινίΣ.: Στην πυρά του έρωτα πεθαίνω δυστυχής. Τζορντάνο Μηρούνο (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 9.1.2001)

Στάνζελ Φ.: θεωρία της αφήγησης (Β. Μαθιόπουλος, ΤοΒήμα, 21.1.2001)

Φρις Μ.: Homo Faber (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 414)

Πίλτσερ Ρ.: Χειμερινό Ηλιοστόσιο (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσοαλονίκης, 6.1.2001)

Φρομπένιους Ν.: Ανατομία μιας ψυχής (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα. 27.1.2001)

Τερέντσιο Γ.: Κορυφαίοι Έλληνες στη σφαίρα της Τέχνης (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001)

Πράδα X. Μ. δε: Η θύελλα (Α. Βααιλόκου, Μετρά, Ιαν. 2001)

Χάισμιθ Π.: Ο Ρίπλεϊ σε βαθιά νερά (Φ. Φιλίππου, διαβάζω, 414)

Ιλοκιμια

Πόμπινσον Κ. Σ.: 0 κόκκινος Άρης (Αλκής Γαλδαδάς, Το Βήμα, 28.1.2001)

Χάνσεν Ν.: Πρόγευμα με τον Πούσκιν (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 27.1.2001)

Ράμπις Μπ.: 0 Κλώνος Ιωνάς 7 (Παν. Δ. Δημητρίου, Εκπαιδευτική

Χέιτερ Σ.: Ένοχη κατά λάθος (Φ. Φιλίππου, ΤοΒήμα, 14.1.2001)

Βογιατζόγλου Β.: Εκτου συστάδην (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.1.2001)

Κοινότητα, 56)

Χόε Π.: Η γυναίκα και ο πίθηκος (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα. 5.1.2001)

Σα Σ.: Η πύλη της ουράνιας γαλήνης (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001) ΣάμπατοΕ.: Πριν το τέλος (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 13.1.2001) Σβάιγκερ Μη.: Έτσι φτάνει το αλάτι στη θάλασσα (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 28.1.2001) Σεβαλιέ Τ.: Το κορίτσι με το σκουλαρίκι (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001) Σενλέ Α.: Συνωμοσίες γυναικών (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001) Σίνγκερ I. Μη.: Σκιές πάνω από τον ποταμό Χάντσον (X. Σηυροπούλου, Η Καθημερινή, 14.1.2001) (Κ,Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.1.2001) Σμιθ 0.: 0 θεός Ποταμός (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 18.1.2001) Σράιμπι Ν.: 0 πολιτισμός, η μητέρα μου!... (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001) Τζόρνταν Λ.: Το τραγούδι της αστραπής

ΚροντήρηΤ., Κίτση-Μυτάκου Τ. (επιμ.): Η λογοτεχνία και οι προϋποθέσεις της. Τιμητική αφιέρωμα στην Τζι'να Πολίτη (Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, Η Καθημερινή, 9.1.2001)

Χόφμαν Α.: Επανάσταση για την κάβλα της (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001)

\ m r n i Γκρέκου Α.: Η καθαρή ποίηση στην Ελλάδα - Από τον Σολωμό ως τον Σεφέρη (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001) Ζήρας Α.: Η πεζογραφία του Περικλή Σφυρίδη - αυτοβιογραφικός λόγος και μυθοπλασία (Έ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001) Μαυρίδης Σ.: 0 Μπετόβεν και η Ελλάδα (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 21.1.2001) Ντουνιά Χρ.: Κ. Γ. Καρυωτάκης. Η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 30.1.2001) (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 28.1.2001)

I

I

Λεονάρδος Γ.: Η δομή του μυθιστορήματος (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 20.1.2001) ΜαλεβίτσηςΧρ.: Οι Αγραυλούντες. Νυχτερινή περιπέτεια (Μ. Λαμπαδαρίδου, Η Καθημερινή, 28.1.2001) Ρούσης Γ.: 0 Λόγος στην Ουτοπία (Δ. Σκλάβος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 56) Τσίηολα Κ. Μ.: Δοκίμιο περί ανθρώπινης βλακείας (Α. Παναγόπουλος, Η Καθημερινή, 16.1.2001)

\ m m

·~ Ί

Αριστοφάνη: Ιππείς (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 5.1.2001)

Ρηγάτος Γ.: Διαχρονικές εκδόσεις (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001)

Έξαρχος 0.: Έλληνες ηθοποιοί. Η γενιά μας - Έτος γέννησης από 1926 μέχρι 1940 (Μ. Λοβέρδου, Το Βήμα, 7.1.2001)

Τέντας Ν.: Η γλυπτή σκιά των

Λυμπερόκη Μ.: Γυναίκες και άντρες - Τα

137

Λήμνια κακά (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 4.1.2001) Αμλέτος. Τραγωδία Σαικσπείρου (Ε, Γαραντούδης, Η Καθημερινή, 30.1.2001) Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης: Λεξικό του θεάτρου (Α. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 11.1.2001) (Ν. Νχόκας, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001)

Αρβαναάκης Δ. (επιμ.): Οι αναφορές των Βενετών προβλεπτών της Ζακύνθου (Α. Μάλλιαρης, Η Καθημερινή, 7.1.2001) Ασημακοπούλου Φ.: Cobineau et la Grace (Μ. Ευθυμίου, Το Βήμα, 14.1.2001) Αυγητίδης Κ. Γ.: Τα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα της Οδησσού (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001) Βακαλόπουλος Κ.: Οι ιστορικές μεταμορφώσεις του απόδημου ελληνισμού (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001) Βαμβακίδου I.: Θράκες, εικαστικές μαρτυρίες από τη συμμετοχή τους στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821 (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 28.1.2001) Βλαγκόπουλος Β.: Συνθήκες-Σταθμοί της Ιστορίας. Οδοιπορικά 146 χρόνων: 1821-1967 (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001) Βούλτεψης Γ.: Πρόκληση (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 21.1.2001) Γεωργούσης Χρ.: Κυκλάδες. Πάρος Αντίπαρος (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 18.1.2001) Δαρζέντα-Γοργία Ειρ.: Το έπιπλο (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 21.1.2001) Εκδ. Περίπλους: Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι (θ. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 21.1.2001)

138

Ενεπεκίδης Π.: Γενοκτονία στον Εύξεινο Πόντο. Διπλωματικά έγγραφα από τη Βιέννη (Β. Αγτζίδης, Καθημερινή, 6.1.2001) Καμάρα Αρ. (επιμ.): Η αντιπαγανιστική νομοθεσία της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέσα από τους Κώδικες (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001)

(Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001) Σφήκας θ.: Η Ελλάδα και ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.1.2001) Σανοαρίδου-Χέντριξ θ.: Το χρονικόν του Μορέως και η έννοια του εθνικισμού κατά τον Μεσαίωνα (Ν. Νικολούδης, Η Καθημερινή, 30.1.2001)

Καμαρινός Α.: 0 εμφύλιος πόλεμος στην Πελοπόννησο (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.1.2001)

Σαρδελής Κ.: Το Συναξάρι του Γένους (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 21.1.2001)

Κανδηλάκης Μ.: Εφημερίδες της Θεσσαλονίκης. Συμβολή στην ιστορία του Τύπου (Αικ. Κουμαριανού, Η Καθημερινή, 6.1.2001)

Τζαμτζής A. I.: Πρόλογος στο «Ονοματολόγιον Ιστιοφόρων 1890» του Η. Φ. Κανελλόηουλου (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 21.1.2001)

ΚαραμπερόπουλοςΔημ.: Η άδικη κρίση του Ιω. Φιλήμονος για τον επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 21.1.2001)

Τσακαλογιάννης Π.: Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία - Τόμος Β' (θ. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 28.1.2001)

Καργάκος Σ. I.: Αλεξανδρούπολη, μια νέα πόλη με παλιά ιστορία (I. Μ. Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001)

τσιμπουκίδης Δ.: Νέες προσεγγίσεις του Κρητομυκηναϊκού πολιτισμού (Γ. Σαρηγιάννης, Ριζοσπάστης 4.1.2001)

Κουκούδης Α.: Οι μητροπόλεις και η διασπορά των Βλάχων (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 13.1.2001)

Τσιρόγλου Δ.: 0 Λευκός Πύργος (θ. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης 28.1.2001)

Μακρής Π.: Η ανατομία μιας τραγωδίας (Δ. Ευαγγελοδήμος, Το Βήμα, 7.1.2001)

Τωμαδάκης Β.: 0 Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης στη νήσο Τήνο (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 21.1.2001)

Ματθαίου: Aspects de I' alimentation en Grace sous la domination ottomane: des reglementations au discours normatif (Μ. Ευθυμίου, To Βήμα, 14.1.2001) Οφλίδης Σ., Καλαίτζή-Οφλίδη Ε.: Μονοξυλίτης ή Μονοξυλίδιον (θ. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 21.1.2001) Ρούοσης Π.: 0 ασφαλιστικός θεσμός διαμέσου των αιώνων (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001) Σαββίδης Α.: Ποικίλα δοκίμια (Ν. Νικολούδης, Η Καθημερινή, 30.1.2001) Σακελλαρίου Μ. Β.: Πόλις. Ένας τύπος αρχαίου ελληνικού κράτους

ΆκροΤντ Π.: London, the Biography (Λ. Παπαδημητρίου, Το Βήμα, 14.1.2001) Γκέρκε Γ.: Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου (Γ. Κορδομενίδης,

Αγγελιοφόρος της Κυριακής 21. 1.2001) Γουίντσεστερ Σ.: 0 καθηγητής και ο τρελός (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 26.1.2001) Ζερνέ Λ.: Ανθρωπολογία της αρχαίας Ελλάδας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001) Κάμερον Α.: Η ύστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Σ. Ανεζίρη, Η Καθημερινή, 28.1.2001)

Μίλερ 0.: Η φραγκοκρατία στην Ελλάδα (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 28.1.2001) Μποσέ Σ. ντε: Η Πάργα και τα Ιόνια νησιά (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 19.1.2001) Μτάλμηΐ: Σειρήνεια δείπνα (Ν. Μπακουνάκης, Mane Claire, lav. 2001) Νταλρίμπλ 0.: Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου (Αλ. Δήμου,

πατέρα (Γ. Γρηγοριάδου-Σουρέλη,

αυτοκρατοριών 1875-1914 (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.1.2001)

Διαδρομές, 60)

Uimm.tmmnm I Ιωάννου Γ.: Το Κατοχικό Ημερολόγιο (θ. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 6.1.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 12. 1.2001)

Πατεράκη Γ.: Ιστορίες όλο μέλια, περιπέτειες και... γέλια (Λ. Ψαραύτη,

Διαδρομές, 60)

Ραδιοτηλεόραση, 27.1.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001)

Μπουρλός Μ. Μ.: Έλληνας, Εβραίος και αριστερός (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 12.1.2001)

Πινόλ Ζ. Λ.: 0 κόσμος των πόλεων τον 19ο αιώνα (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 6. 1.2001)

Τρότερ 0.: Ο ιεροφάντης της μουσικής. Η ζωή του Δημήτρη Μητρόπουλου (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001)

Πολινιάκ Φ. ντε: Η γέννηση της αρχαίας ελληνικής πόλης (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 12.1.2001)

ί ΠΑΙ ΑΙ ΚΑ

Ρόζεν Κ.: Η Ελληνική Ιστορία διηγείται (Β. Μαθιόπουλος, Το Θήρα, 7.1.2001)

Δαράκη Π.: Αιγαιοηελαγίτικα παραμύθια (Γ. Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Διαδρομές, 60)

ΡομιγίΖ. ντε: 0 Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός (Ε. Ντάλης, διαβάζω, 414) Σαμπέλ Ν.: Η κόρη του Γαλιλαίου (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 13.1.2001) Σούλερ Β.: Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (Γ. Κορδομενίδης,

Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 21.1.2001) Στάινχαουερ Γ.: 0 πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα (Ν. Αλμπανόηουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 4.1.2001) Τάλμπερτ Ρ. (επιμ.): Barrington Atlas of the Creek and Roman world (Σ. Αποστολίδης, Ελευθεροτυπία, 12. 1.2001) Τζιέλζκα Μ.: Απολλώνιος ο Τυανεύς: Στο Μύθο και στην Ιστορία (Π. Τζαμαλίκος, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001) Φαρόκι Σ.: Κουλτούρα και καθημερινή ζωή στην οθωμανική αυτοκρατορία από τον Μεσαίωνα ως τις αρχές του 20ού αιώνα (θ. Γεωργιάδης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 6.1.2001) Χόμπσμπαουμ Έ.: Η εποχή των

Ηλιόπουλος Β.: Τριγωνοψαρούλης εναντίον μεγάλου καρχαρία (Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοηούλου, Διαδρομές, 60) Θάνου-Κουζιώκα Α.: Το σεργιάνι των χαρταετών στην Ενωμένη Ευρώπη (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 414) Καλογεροπούλου Ξ.: Το σκλαβί (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 21.1.2001) Κούγιαλη Γ.: Τα παραμύθια του γελαστού (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Διαδρομές, 60) Μητσιάδη Έ„ Τσιτσιμηή Μ.: 0 παππούς και η γιαγιά λένε ωραία παραμύθια (Γ. Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Διαδρομές, 60) Μιχαλοηούλου Α.: Σαββατοκύριακα. Γιατί γεννήθηκα. Δύο σπίτια (Α. Βαρελά, Διαδρομές, 60)

Παρθενίου Γ.: Μην κρύβεσαι... θα σε βρω (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος,

Διαδρομές, 60)

Προβόλου Ε.: Βικτόρια, το κορίτσι που ηετάει στα σύννεφα (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Διαδρομές, 60) Ρώσση-ΖαΤρη Ρ.: Οι φοβεροί τέσσερις (0. Χορτιάτη, Διαδρομές, 60) Σίνου Κ.: Ρίμπετσαλ: Αυτός που μετρούσε τα ραπάνια (0. Χορτιάτη, Διαδρομές, 60)

I

Στρουμπούλη Α.: Νάνι νάνι... ΓΕ. Φολίδα, Τα Νέα, 20.1.2001) Τζιμούλης 0.: Η Τσιλινίδα, το ποντικάκι. Τα κατορθώματα του Κουτσοκόκορα (Τζ. Φορτούνη, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 56) Τριβιζάς Ε.: Η Πουπού και Η Καρλότα ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.1.2001) Χορτιάτη 0., Τσιλιμένη Τ.: Φρουλού φρουλού φρέλα να 'ταν χαλβάς η τρέλα (Α. Βαρελά, Διαδρομές, 60) Γκαροφάλο Τζ.: Τρεις και μία ευχές ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 27.1.2001) Μανιόνι Φ.: Ξενοδοχείον η Ζούγκλα ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.1.2001) Μπερνάρ Φρ.: Το κίτρινο τρένο (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 414) Στάνλεϊ Μ.: Σπίθας ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 27.1.2001)

If #11/14

~~1

Γιάντσιου-ΚανάκηΧρ.: Η κλεμμένη ηλιαχτίδα (θ. Χορτιάτη, Διαδρομές, 60)

Παιονίδου Έ.: Τα δέκα ορφανά παραμύθια (θ. Χορτιάτη,

Κανέλλης Λ.: 0 Κουστό στον Αμαζόνιο (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, .

Διαδρομές, 60)

Διαδρομές, 60)

Παππά-Πασχαλίδου Δ.: Παραμύθια της Πόλης ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα. 20.1.2001)

Νικολάου 0.: Αστεράκι (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Διαδρομές, 60)

Παπάκου-Λαγού Α.: Το μυστικό του

Εντοενσμπέργκερ X. Μ.: Το πειραχτήρι

139

των αριθμών (θ. Χορτιάτη, Διαδρομές, 60)

Λαζαρίδης Γ.: Πάμε παρασκήνιο; (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 19.1.2001)

Σέιτσαρ Λ.: Τρύπες (Μ. Ντεκάστρο, ΤοΒήμα, 21.1.2001)

Μελινός Μ.: Αγιον Όρος. Παΐσιος Συν Αυτώ Αθωνιτών Γερόντων Χορός (I. Μ.

ΙΤΛΕΙΑΙΟΤΙΚΑ-ΟΛΟΙΠΟΝΚ/Π Βέης Γ.: Ασία, Ασία. Σινικές και άλλες μαρτυρίες (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 159-160) Τσάκος Κ.: Η Ακρόπολη. Τα μνημεία και το Μουσείο (X. Κιοσοέ, Το Βήμα, 14.1.2001) Φιλίππου Φ.: Ομόνοια 2000, ταξίδι στον ομφαλό της Αθήνας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 15.1.2001)

(Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της

Κυριακής 14.1.2001)

\EumnniE\i

Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 14.1.2001) Νικόλαος Ιερομόναχος: Άγιον Όρος. Το υψηλότερο σημείο της Γης (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 5.1.2001)

Λαμπράκη Μ.: Τα χόρτα (θ. Τσιχλάκη,

ΤοΒήμα, 28.1.2001) Μαμαλάκης Η.: Ελληνικό τυρί - Γεύσεις και συνταγές (θ. Τσιχλάκη, Το Βήμα,

ΤλούπαςΤ.: 1969 - Φωτογραφικό οδοιπορικό στο Άγιον Όρος (Ν. Βατόηουλος, Καθημερινή, 6.1.2001)

28.1.2001)

ΤόπηςΙ. (επιμ.): Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1915 (Κυρ. Ντελόπουλος, Η Καθημερινή, 16.1.2001)

Iflff/fli/yj (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 22.1.2001) Δελ, Έαρ: Αρ. 1 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα,

Χαριτάτος Μ., Γιακουμάκη Π.: Η ιστορία του ελληνικού μπισκότου (Κυρ. Ντελόπουλος, Η Καθημερινή, 16.1.2001)

Χάντγκε Π.: Ακόμη μια φορά για τον Θουκυδίδη (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 27.1.2001)

|Ε ΜΕTOAE[-AAAHAOfPA0IA| Ιωάννου Γ.: Δέκα ανέκδοτα γράμματα στονΧρήστοΣαμουηλίδη 1949-1951 ('. Σταυράκη, Ελευθερία Λάρισας 21.1.2001)

22.1.2001) Επίλογος 2000: Ετήσια Πολιτιστική Έκδοση (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα,

Χατζηδημητρίου Τ.: Κύθηρα (Ν. Βατόηουλος, Η Καθημερινή, 14.1.2001)

14.1.2001)

Στάινχαουερ Γ., Μαλικούτη Μ„ Τσοκόπουλος Β.: Πειραιάς. Κέντρο ναυτιλίας και πολιτισμού (Κυρ. Ντελόπουλος, Η Καθημερινή, 16.1.2001)

Τα Νέα, 22.1.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 28.1.2001)

Η Λέξη: Αρ. 159-160 (Κ. Ρεσβάνης,

Κοινωνία Πολιτών: Τα όρια των «μη κυβερνητικών» (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 22.1.2001)

Ρίλκε Ρ. Μ.: Γράματα για τον Σεζάν (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001)

\A E U 0 M A J A

~------ 1

Χόμπσμηαουμ Έ.: Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914 (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.1.2001)

mm

ί

Μουσικολογία: Αρ. 12-15 (Ν. Δοντάς,

Η Καθημερινή, 7:1.2001) Μουσικός Λόγος: Αρ. 1 (Ν. Δοντάς, Η Καθημερινή, 7.1.2001)

Σκαρπέλος Γ.: Ιστορική μνήμη και ελληνικότητα στα κόμικς (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 26.1.2001) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 26.1.2001)

\m m n m m

Νέα Κοινωνιολογιά: Αρ. 51 (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 5.1.2001)

—I

Βάιτχας Π.: Κι έγραφα το θυμό μου στα σκονισμένα ράφια (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 21.1.2001)

ΨαθάςΔ.: Στου κουφού την πόρτα! (Ε. Γκίκα, Έθνος, 25.1.2001)

Λαγνάντο Λ. Μ., Κον Ντέκελ Σ.: Τα παιδιά της φωτιάς. 0 δρ. Τζόζεφ Μένγκελε και η άγνωστη ιστορία των διδύμων του Άουσβιτς (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 21.1.2001)

ΙΙΥΝΕΝΪΕΥΞΕΙΣ

140

I

Άνεμος: Μιχαήλ Δερτούζος

Τσάντλερ Τζ.: Διχασμένη χώρα CE, Φαλίδα, Τα Νέα, 15.1.2001)

Χατζηασλάνη Κ.: Περίπατοι στον Παρθενώνα (X. Κιοσσέ, ΤοΒήμα, 14.1.2001)

ι

Κατσαρού Σ.: Πιάτα ημέρας (θ. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 28.1.2001)

Φλαμουριτζόγλου θ.: Από τον Γουτεμβέργιο στον Έντισον. Δεκαεπτά ραδιοφωνικές συνεντεύξεις

ΟδόςΠανός: αρ. 111 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 6.1.2001) Παράβασις: Τόμος 5 (Μ. θεοδοσοπούλου, ΤοΒήμα, 14.1.2001)

|

Ποίηση: Αρ. 16 (Κ. Παπαγιώργης,

Αθηνόραμα, 26.1.2001) Πόρφυρας: Αρ. 97 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 28.1.2001)

Το διαβάζω δημοοιαία [πιστολίξ αρόοον άναι ινυηόγραφίξ. Η οόνταξη του περιοδικού διατηρά το δικαίωμα-όταν το κρίνα σκόπιμο - να ουντομ(όα τα κάμινο.

Μεταφραστικά ατοπήματα

ΑΑΑΗΛΟ ΓΡΑΦΙΑ

Ουψάλα, 9 Αυγούστου 20 00 Αγαπητό διαβάζω Πριν από λίγο καιρό διάβασα το βιβλίο το υ Γιοστέιν Γκάαρντερ Το Μυστήριο της

Τράπουήας, σε μετάφραση Μ αρίας Αγγελίδου, από τις εκδόσεις «Νέα Σύνορα - Α. Α, Λιβάνη», Αθήνα 1995. Η μ εταφ ορά το υ έρ γου το ύ το υ στη νεοελλ ηνική είναι προβληματική και εγ είρ ει μια σειρά ερω τημάτω ν μείζονος σημασίας. Επειδή είμαι τακτικός αναγνώστης του περιοδικού σας, έχω παρατηρήσει ότι τέτο ιο υ είδ ους ζητήματα δ ε σας αφ ήνουν αδιάφ ορους (αναφέρω, για παράδειγμα, μια επιστολή άλ λου αναγνώστη σας, με παρόμοιο περιεχόμενο, που δημοσ ιεύσ ατε τον Φεβρουάριο του 1999, στο τεύχος 395). Σκέφτηκα, λοιπόν, να σας σ τείλω κι εγώ τού το το κείμενο. Η περίπτωση που θέλω να εκθέσ ω έχει πυρηνική εμβέλεια , με «ακτινοβολία» που δ ια χ έετα ι ο ε ο λ ό κ λ η ρ ο το κειμ εν ικό σ ώ μα. Ως εκ το ύ το υ , θεώ ρ η σ α αναγκαίο πρώτα να σκιαγραφήσω τη γενική συνάφεια στην οποία υπάγεται η συγκεκριμένη περίπτω σ η και μ ε τ ά να προχω ρήσω σ τη ν π ερίπ τω σ η κ α θ α υ τή . Ως β ο ή θ η μ α χρησ ιμ ο π ο ίη σ α τη ν έκ δ ο σ η τ ο υ νο ρ β η γ ικ ο ύ π ρ ω τοτύπ ου : Jo stein G aarder:

Kabalmysterlet, εκδόσεις «Aschehoug & Co», Ό σλο 1998. Τέλος, την ευθύνη για τη μετάφ ραση τω ν παραθεμάτων από τα νορβηγικά φ έρω καθ' ολοκληρίαν εγώ. Ένα από τα κύρια θέμ α τα το υ κ εφ αλαίου ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΠΑΘΙ (ο. 14 2 -1 4 9 στο πρωτό­ τυπο και 1 3 8-1 45 στο νεοελληνικό κείμενο) πραγματεύεται τη βιολογική συνέχεια του ανθρώπινου είδους. 0 πατέρας προσπαθεί να εξηγήσ ει στο γιο του , τον Χανς Τόμας, ότι τα γονίδιά το υ απ οτελούν κρίκους μιας βιολογικής αλυσ ίδας, η οποία έχ ει μια σ υνεχή π ορεία, δίχω ς καμία α φ ύσικη διακοπή, χ ιλίω ν περίπ ου ετώ ν. Ισχυρίζεται ότι, κατά τη διάρκεια τη ς μακράς αυτής περιόδου, όλοι οι προπάτορες και οι πρόγονοι το υ γιου το υ κ α τά φ ε ρ α ν να επ ιζήσ ουν όλ ω ν τω ν δ ειν ώ ν που έπ λ η ξα ν τη Νορβηγία (φυσικές κατασ τροφ ές, πόλεμοι, λιμοί και λοιμοί), να φ τά ­ σουν σ ε ώ ριμη ηλικία και να απ οκτήσουν παιδιά. Α ναφ έρ ει τη μεγ άλη επιδημία πανούκλας, τον λεγόμενο Black Death, που στη διάρκεια του 14ου αιώνα αποδεκάτισε τον πληθυσμό τη ς Ευρώπης και όπου, όπως λέει ο ίδιος «υπέκυψε ο μισός πληθυσμός τη ς Νορβηγίας» (ο. 145 στο πρωτότυπο και στο νεοελληνικό κείμενο στη σ. 1 4 0 :« ... η μισή Νορβηγία πέθανε από την π ανούκάα*). Λ έει επίσης: «0

14 I

θ ά ν α το ς πήγαινε από γ ε ιτο ν ιά σ ε γ ειτο ν ιά και π ερ ισ σ ότερ ο θ έ ρ ιζ ε τα παιδιά. Μ ερικές οικ ο γένειες ξεκληρ ίσ τη καν ολ ό κλ η ρ ες , σ ε ά λ λ ε ς γλίτω σ αν έν α ή δύο άτομα. Π ολ λές εκα το ν τά δ ες από το υ ς προγόνους σου, Χανς Τόμας, ήταν παιδιά τον καιρ ό εκείνο. Κανένας το υ ς όμω ς δ εν πέθανε» (ο. 14 5 στο πρωτότυπο. Στο νεο ελλ η νικό κείμενο σ. 141: «0 θάνατος χτύπησε χωριά και πόλεις και αφάνισε

πολλούς ανθρώπους, ιδιαίτερα τα παιδιά. Υπήρχαν οικογένειες που ξεκληρίστη­ καν ο λό τελ α , ά λ λ ες που έχασαν π ολλούς και δεν απέμειναν παρά έν α ή δύο άτομα. Είχες εκατοντάδες προγόνους, Χανς Γόμας, που τη χρονιά εκείνη ήταν παι­ διά. Και από όλα εκείνα τα παιδιά δεν πέθανε ούτε ένα·).

0 μικρός Χανς Τόμας, κατάπληκτος από όλα αυτά που ακούει, ρω τάει τον πατέρα του : «Πώς μπορείς να είσαι σίγουρος γι' αυτό;» (σ. 1 4 5 στο πρωτότυπο και στο νεοελλ ηνικό κείμενο σ. 141: «Πού το ξέρεις;»). Και εκείνος τ ο υ απ αντάει: «Διότι, απ λούστατα, αυτή τη στιγμή κάθεσαι εδώ και αγνα ντεύεις τη ν Αδριατική θά λα σ ­ σα» (σ. 145 στο πρωτότυπο και οτο νεοελληνικό κείμενο σ. 141: «Το ξέρω επειδή

σε βλέπω τώρα να κάθεσαι εδώ μπροστά μου και να κοιτάζεις την Αδριατική»). Και ο π ατέρας συνεχίζει: «Για να πούμε την α λ ήθεια, όλοι οι πρόγονοί σου -π αρά τις τρ ο μ ερ ές φ υσικές καταστροφές που πέρασαν, παρά τη ν παιδική θνησιμότητα που τον καιρό εκείνο βρισκόταν σε μεγάλα ύψ η- έφ τασ αν σε ώριμη ηλικία και απόχτησαν παιδιά. Πολλοί, φυσικά, αρρώ στησαν, αλ λά κατόρθω ναν πάντα να επιζούν» (σ. 146 στο πρωτότυπο. Στο νεοελληνικό κείμενο, στη σ. 142, διαβάζουμε: ·Όλοι, όλοι σου οι πρόγονοι μεγάλωσαν και έκαναν παιδιά σε εποχές μεγάλων φυσικών καταστροφώ ν, ό τα ν η παιδική θνησιμ ότητα έκα νε ακόμα θραύση. Π ολλοί απ' αυτούς, φυσικά, αρρώστησαν, και έγιναν και πάλι καλά. Επέζησανόλοι»). Τέλος, στην ίδια πάντα συνάφεια, ο πατέρας αναφ έρει ως παράδειγμα την ιστορι­ κή μάχη του Στίκλεσταντ (Stiklestad). Το Στίκλεσταντ είναι μια κωμόπολη που βρί­ σκεται ενενήντα περίπου χιλιόμετρα βορείω ς του Τρόντχεϊμ (Trondheim ) και απο­ τ ε λ ε ί έναν από το υ ς σημαντικούς ισ τορικούς χώ ρους τη ς Νορβηγίας. Στον τόπο αυτόν, το καλοκαίρι του 1050, έγινε μια σκληρή σύγκρουση ανάμεσα σ τους φ εο υ ­ δ άρ χες άρ χ οντες και το ν τό τ ε βασιλιά τη ς Ν ορβηγίας Ούλαβ Χ άραλντσ ον (Olav Haraldsson) και το υ ς οπαδούς το υ . Από τη σύγκρουση εκείνη νικητές βγήκαν οι άρχοντες, ενώ ο ίδιος ο βασιλιάς σκοτώ θηκε κατά τη διάρκεια της μάχης. Η μάχη το υ Στίκλεσταντ απ οτέλεσ ε ιστορικό σταθμό στην πορεία για τον εκχριστιανισμό του νορβηγικού λαού και για την επικράτηση του χριστιανικού θρησκευτικού δόγ­ ματος στη χώρα. Αρ γότερα , η Εκκλησία αν ακ ήρυξε το νεκρό βασιλιά μάρ τυρ αάγιο (ο άγιος Ούλαβ) και το Στίκλεσταντ έγινε έκ τοτε τόπος προσκυνήματος. Αυτό είναι, εν συντομία , το νοηματικό και το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο το π ο θε­ τείται η περίπτωση που θέλω να θίξω στη συνέχεια. Λ έει, λοιπόν, ο π ατέρας το υ Χανς Τόμας στο γιο του: «Και μόνο τη μάχη το υ Στί­ κ λεσ τα ντ να σ κε φ τείς, ε κ ε ί π ληγώ θηκες εκ α το ν τά δ ες φ ο ρ ές. Γιατί θα πρέπει, σίγουρα, να είχ ες προγόνους που πολέμησαν και στις δύο π αρατάξεις. Εδώ που τα λ έ μ ε, στην π ραγματικότητα π ολεμούσ ες εναντίον το υ ίδιου σου το υ εα υ το ύ και εναντίον τω ν πιθ ανοτήτω ν σου να γενν η θείς χίλια χρόνια αργότερα» (σ. 146 στο πρωτότυπο). 0 Χανς Τόμας είναι γεννημένος στις 29 Φ εβρουάριου 19 72 (δες στο νεοελληνικό κείμενο στη σ. 24), η μάχη έγινε τον Ιούνιο του 1050, έχει δ η λα ­ δή μεσολαβήσει ένα χρονικό διάστημα σχεδόν χιλίων ετώ ν- όπως το υπολογίζει ο πατέρας. Για την ακρίβεια, εννιακόσια σαράντα δύο χρόνια.

Ας δ ούμε, τώ ρα, τι ακριβώς λ έει το νεοελλ ηνικό κείμενο για τη μάχη το υ Στίκλεσταντ: «Από το ν Τριακονταετή Πόλεμο και μόνο μάζεψες στα σίγουρα εκατοντά­

δες πληγές. Γιατί οι πρόγονοί σου πολέμησαν τ ό τε και με τις δύο παρατάξεις, μάλιστα: στην ουσία, δηλαδή, εκείνος ο πόλεμος ήτα ν ένας πόλεμος που εσ ύ ο ίδιος είχες κηρύξει ενάντια στον εαυτό σου και στις πιθανότητές σου να γεννηθείς τριακόσια χρόνια αργότερα» (ο. 142). Εδώ, εκτός τη ς χονδροειδέστατης διαστρέβλωσης που γίνεται, όπου ένα ιστορικό γεγονός, τελ είω ς αυθαίρ ετα , «αντικαθίσταται» με ένα άλλο, που συνέβη εξακόσια περίπου χρόνια αργότερα και για το οποίο δ ε γίνεται καν λό γος σε ολόκληρο το έργο, δημιουργούνται και οριομένα ά λ λα προβλήματα. Το ένα είναι ότι δια βά ζο­ ντας κανείς το ν ε ο ελλ η νικό κείμενο μπ ορεί -έ μ μ ε σ α πλην ά ν ε τ α - να βγάλει το συμπέρασμα ότι ο π ατέρας το υ Χανς Τόμας και, κατ' επέκταση, φυσικά, ο ίδιος ο Νορβηγός σ υγγρ αφ έας το υ έρ γου, δ ε γνω ρίζουν τη ν ιστορία τη ς ίδ ιας το υ ς τ η ς χώ ρας. Διότι η Νορβηγία δ εν έ λ α β ε καν μ έρ ο ς σ τον Τρ ια κ ο ντα ετή Π ό λ εμ ο . Οι χώ ρες που σ υμμετείχ αν ήταν η Γαλλία, τα διάφ ορα γερμανικά κράτη, η Δανία, η Ισπανία, η Ολλανδία, η Σουηδία, τα ιταλικά και τα ελβετικά κράτη. Το ά λ λ ο έχ ει να κάνει με χρ ο ν ο λο γίες και ηλικίες. Σύμφ ω να μ ε το πρωτότυπο, α λ λ ά και μ ε τη νεο ελλ η νική εκδοχή το υ , ο π ατέρας το υ Χανς Τόμας γεννήθηκε τον Μάιο του 1945 και ο γιος το υ τον Φεβρουάριο το υ 1972 (δ ες στο νεοελληνικό κείμενο τις σ ελίδ ες. 22 και 24 ). 0 Τριακονταετής Πόλεμος διάρκεσε από το 16 18 ως το 16 48 (Συνθήκη της Βεστφαλίας). Αν, τώ ρα, υπολογίσουμε τις ηλικίες πατέρα και γιου, πάντα σύμφω να μ ε τα σ τοι­ χεία που μας δίνει η μετάφ ρασ η το υ σ υγκεκριμένου κομματιού, θα φ τά σ ο υμε σε φαιδρά συμπεράσματα. Συγκεκριμένα, αν λάβουμε ως δ εδ ομένο ότι ο Χανς Τόμας γεννήθηκε «τριακόσια χρόνια αργότερα» από τη χρονιά που έ λ η ξε ο πόλεμος, το 16 4 8 (και το ύ το λίαν επιεικώς, για τί το «τριακόσια χρόνια αργότερα» είναι πολύ α φ η ρ η μ έν ο ·«τριακόσια χρόνια αργότερα» από πότε; από την έναρξη, τη μέση ή τη λή ξη το υ π ολέμ ο υ;), τ ό τ ε ο γιος θα πρέπει να γενν ή θη κ ε τρ ία μ ό λ ις χρόνια ύστερα από τον πατέρα του , το 1948. Πράγμα που σημαίνει ότι, όταν πατέρας και γιος ξεκινάνε το 19 8 4 (στη χρονιά αυτή τοπ οθετείτα ι το τα ξίδι τους) για να πάνε σ την Αθήνα να βρουν ο έν α ς τη γυναίκα το υ και ο ά λ λ ο ς τη μ η τέρ α το υ , ο μεν πατέρας είναι τριάντα εννέα χρόνων, ο δ ε γιος είναι τριάντα έξι χρόνων. Ένα τρ ίτο πρόβλημα είναι η ενδοκειμενική αντίφ αση που υπάρχει σχετικά με το πότε γενν ή θη κ ε ο Χανς Τόμας. Από τη μια μα θ α ίν ο υμ ε, από το σ τόμα το υ ίδιου του γιου, ότι γεννήθηκε στις «29 Φεβρουάριου του 1972» (σ. 24) και από την άλλη μαθαίνουμε, από το στόμα το υ πατέρα αυτή τη φ ορά, ότι γ ε ν ν ή θ η κ ε «τριακόσια

χρόνια αργότερα» από τη λή ξη του Τριακονταετούς Πολέμου! Αυτό ήταν το θέμα που ή θ ελα να θίξω μέσα από τις σ ελ ίδ ες το υ περιοδικού σας. Πιστεύω ότι φαινόμενα τέτο ιο υ είδ ους είναι άκρω ς ανησυχητικό και απαράδεκτα, λειτουρ γο ύν ολ έθρ ια μέσα στο χώρο τη ς μετάφ ρασ ης, α λ λά και μέσα στο χώρο το υ βιβλίου γενικότερ α. Διότι, μ ετα ξύ πολλώ ν άλλω ν, υποτιμούν τη νοημοσύνη το υ αναγνωστικού κοινού και π αράλληλα υποσκάπτουν σοβαρά την εμπιστοσύνη του απέναντι στη μετάφραση ξενόγλωσσω ν έργω ν στα ελληνικά. Μ ε φιλικούς χαιρ ετισμούς Θεόδωρος Νικ. Αντωνιάδης

Η ΕΤΕΡΟ ΤΗ ΤΑ ΣΤΗ Ν

ITQTEYXQ ΑΠΡΙΛΙΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ Λ Ο Γ Ο Τ ΕΧ Ν ΙΑ

Γράφουν οι: • ΦρανκίσκηΑμπατζοπούλου: Ηπολιτισμικήεικονολογίακαι οι στόχοι της • Λάκης Ποονκίδηο: Παράλληλες μεταμορφώσεις και αναποδογυρίσματα Πρώτες σκέψεις με αφορμή το Εμείς οι 'Αλλοι του Γιάννη Κιουρτσάκη • Βασίλης Πάγκαλος: Μεταμόρφωση και εικονολογία: Οπίθηκος Ξουθή ταήθη του αιώνοςτου Ιάκωβου Πιτζιπίου • Ελένη Νικολάκη: Ηομορφάσχημη του Νίκου Καχτίτση: η αποδόμησητων στερεοτύπων ως αυτοαναφορά και «αναφορικήκριτική» • Άκης Καλοννωηής: Η«άλλη»πραγματικότηταστους Πολίτες της σιωπήςτης ΝένηςΕυθυμιάδη Ακόμα:

Σελίδες: ΜαριλίζαΜπτσού: Ορόλοςτουαναγνώστη Θόδωρος Γρηγοριάδης: Οσυγγραφέας ως εμψυχωτής Συνέντευξη: ΟMiguel CastilloDidierμιλάει σχονΔημήτρηΜπαγέρη Επίσης στο επόμενο τεύχος:

Κριτικέςκαι παρουσιάσειςτριάντανέωνβιβλίων. Ταbest sellerτουμήνα. Ξένοβιβλίο. Πορτρέταξένωνσυγγραφέων. Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς. Παρεμβατικά. Εξώστης. Βραχυγραφίες. ΒιβλιογραφικάΔελτίακ.ά. Το

δ ια β ά ζ ω

οτον κυβερνοχώρο: http://book.culture.gr

Ρ ά φ ι α γεμάτα βιβλία, μ υρω διά ζεστού καφέ, μ ε λ ω δ ι κ έ ς ν ό τ ε ς , χώρος φιλόξενος, ειδικά διαμορφωμένος για ευχάριστη και ήρεμη ανάγνωση. Στα βιβλιοπωλεία Β ΙΒ Λ ΙΟ ρ ν ΰ ^ ό ζ Σ Α Β Β Α Λ Α θα βρείτε όλες τις παλιές και νέες εκδόσεις ό λ ω ν τ ω ν ε κ δ ο τ ι κ ώ ν OtKCOV για όλα τα θέματα: παιδικά, λογοτεχνία, ιστορία, ψυχολογία, κοινωντολογία, εκπαίδευση, μεταφυσική, φιλοσοφία, διδακτική, οικολογία, δοκίμια, ποίηση κ.ά. . . . και κάθε μέρα ανάγνωση με τις

β ιβ λ ί ο

μελωδίες του πιάνου

,

ονΰμόςI

V Λ Β Β A A a

όλοι ο ι εκδοτικοί οίκοι σ τ ο ν πιο φ ιλό ξενο χ ώ ρ ο Θ ΕΣ ΣΑ Λ Ο Ν ΙΚ Η : Βασ. Ηρακλείου 47 (απένανχι από το εμπορικό κέντρο) Τπλ. 270.226 ΑΘΗΝΑ: Ζω οδόχου Πηγής ι8 Τπλ. 33.01.251 - Fax: 33.06.918

έο

Μ

ελ λη νικ ό βιβ λίο

ίe

Λ λ ,__ .___ π

Π

Ο

Σύμπτωση, Κοντραμπάντο, Θαλασσινά. Οι γνωστές ποιητικές συλλογές της Αξιώτη εξαντλημένες ωστόσο από χρόνια συγκεντρώνονται τώρα μαζί με το Τραγούδι του Δνείπερου και ανέκδοτα γαλλικά ποιήματα, με τη φιλολογική επιμέλεια της Μαίρης Μικέ. Ανέκδοτη αλληλογραφία της Αξιώτη με τον Γιάννη Ρίτσο, κριτικογραφία και μελέτημα της επιμελήτριας συμπληρώνουν τον τόμο.

ω

ΑΞΙΩΤΗ Ι

Η

Μ

Α

Τ

Α

Η «φιλολογική» αυτή έκδοση του «Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική» στηρίζεται βασικά στην έκδοση του 1925, της οποίας αναπαράγει πιστά το κείμενο.

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ w w w . k e d r o s . g r

Κ Ε Δ Ρ Ο Σ *

k e d r o s @ o t e n e t . g r