Τεύχος 408

ΣΚΟΥΡΤΗΣ · Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ · Ε. WILSON

α

D

D

Χ Ρ Η ΣΤ Ο Σ Χ Ω Μ ΕΝ ΙΔ Η Σ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΖΟΗ Δ ιηγήμα τα «Ξαπλωμένος ανάσκελα, γουστά­ ρω πού ή Μαργαρίτα μοϋ ξεκου­ μπώνει τό πουκάμισο. Θά τή φι­ λούσα μέ λατρεία, άμα δέν είχε γεμίσει τό στόμα μου αίμα. «Μ παμπά, μπαμπάκα!» φωνάζει ό Φρίξος. Δέν τρέχει στόν Παρασκευά, έρχεται πρός τό μέρος μου. Γιά πρώτη καί τελευταία φορά αισθάνομαι τί σημαίνει πατρική περηφάνια. Στό ταβάνι, πλάι στόν πολυέλαιο, άχνίζει μιά μεγάλη κηλίδα. Δέν είναι, λοιπόν, δύσκολο ν’ άνέβω ως εκεί πάνω . Θά ρίξω μιά άφ’ ύψηλοϋ ματιά στό πλήθος των άνθρώπων κι υστέρα θά περάσω άπό μέσα της καί θά εκτοξευτώ στόν ουρανό γιά νά προϋπαντήσω τόν καινούργιο χρόνο.»

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ 1 8 8 5 - 2 0 0 0 Μ ΙΣΕΛ Ο Υ ΕΛ Η Π ΕΚ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΗ ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ Μυθιστόρημα

Τό δεύτερο μυθιστόρημα τού Μισέλ Ούελμπέκ, ήδη π α γκ ό­ σμιο μπέστ σέλλερ, άφηγεΐται τήν ιστορία τού δυτικού κό­ σμου στά τελευταία τριάντα πέντε χρόνια. Πρωταγωνιστές τού βιβλίου δύο ετεροθαλή άδέλφια, ό Μισέλ καί ό Μπρυνό. Ή ταραχώδης οικογενειακή καί συναισθηματική διαδρομή τους περιγράφει παραστατικά τήν αυτοκτονία τής Δύσης -ίσ ω ς , δμως, καί νά εξαγγέλλει τήν άπαρχή μιας μετάλλαξης τού άνθρώπου. Έ ν α μυθιστόρημα πού προκαλεί καί εκπλήσσει άπό τήν πρώτη ως τήν τελευταία του σελίδα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΠΙΚΑΙΡΙΚΑ

Γράφει ο Γιάννης Δεληολάνης η'Ερση Ιωτηροπούλου

1 5 Bestseller 16 Βραχυγραφίες 2 1 Εξώστης 2 4 Αιχμές Στον πάτο της έμπνευσης Γράφει

0 /ός ri/ς //^^Αογοτεχν/ας Γράφει ο Αλέξης Ζήρας 2 8 Ξένο Επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλι'νης 3 1 Ευκαιρίας δοθείσης Η πλατωνική θεωρία των Ιδεών: Μια πολιτική θεωρία; Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής

2 6 Παρεμβατικά ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 408, ΙΟΥΝΙΟΣ 2000 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιατήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.239 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: ΠεριΔήςΑθανααάπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης Κατερίνα Γρυπονηαιώτου, Βαοίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Παπαλέξης Βάοω Σπάθή. Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθαναοία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διορθώσεις: Ο.-Α. Νικολάου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ιαχαριοαδάκη, τηλ. και fax:38.21.700 Φιλμ-Μοντύζ: ΜΥΘΙΚΗ Γραφικές Τέχνες Ιωοδάχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωση: Δ. Πρίφτης & Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6, τη λ -5232323 Βιβλιοδεσία: Μ. Φουντουλάκης Παπονικολή 13, Αιγάλεω, τηλ.: 5987432 Διανομή: Πρακτορείο διανομής Τύπου, Ευρώπη Α,ί,Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 5199900

βιβλίο

3 4 Ρεπορτάζ Εκδόσεις της Βουλής των Ελλήνων Γράφει ο Ηλίας Μαγκλι'νης 3 7 Άρθρο Σύγχρονο ιστορικό βλέμμα Γράφει ο Βαοίλης Ρούβαλης 3 ? Άρθρο 0 μοναχικός λύκος της ρωσικής λογοτεχνίας Γράψει ο Αλέξης Σταμάτης

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 4 2 Σορίν Αλεξαντρέοκου: Είμαστε καθ' οδόν προς την Ευρώπη Τη ουνέντευξη

πήρε ο Φ. Δ. Δρακονταειδής ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 4 ? Συνεργάστηκαν οι: Κώστας Γουλιάμος, Μπάμπης Δερμιτζάκης, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Μάκης θεοδόσης, Νίκος Κολοβός, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Νίκος Μολυβιάτης, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Κυριακή Πετράκου, Βαοίλης Ρούβαλης, Άλκηοτις Σουλογιάννη, Κατερίνα Ταβαρτξόγλου, Δημήτρης Τοατοούλης, Μαργαρίτα Τοιγάρα Για τα βιβλία τους γράφουν οι: 55 Γιώργος Σκούρτης 65 Γιώργος Βέης 77 Δημήτρης Ρέππας

ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ 1900

9 2 Λάμπρος Πορφύρας Τα καράβια ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: Γνωοιακές επιστήμες 94

Εισαγωγικό - επιμέλεια: Νίκος Ναγάπουλος

Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ E.L Εκδότης: Γιώργος Γαλάντης

9 6 Ευάγγελος Καφετζόπουλος: Το πρόβλημα των ποιοτήτων και η λειτουργία

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά 26, Αθήνα 10681, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου», Λαοοάνη 9, τηλ. 237.463

1 0 2 Θανάσης Γ. Σακελλαρίδης: Γνώοη και γλωσσικά παίγνια

Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεοη εξωφύλλου: Μαρία Ιαχαριοαδάκη

1 1 9 Νίκος Ναγάπουλος: Επιλογή βιβλιογραφίας

Φωτογραφία εξωφύλλου: Απά το βιβλίο του Πλάτωνα Ριβέλλη t Σκέψεις για τη φωτογραφία»

ΔΕΛΤΙΑ

Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: http://book.wlture.gr.

του εγκεφάλου

1 0 7 Φωτεινή Κοπίλογλου: Δημώδης... θεωρία ή έμφυτη γνωοιακή δομή; 1 1 3 Νίκος Ναγάπουλος: Οι γνωοιακές επιστήμες και η έννοια της πράξης

122 Βιβλιογραφικό 1 29 Κριτικογραφία 139 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΙΝΕΤΕ Τ /Ρ Α Σ Υ Λ / ύ Ρ Ο Μ Η Τ Β Σ ΣΤΟ

ΚΑί ΚΕΡΔΙΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Γιαέναχρόνο(II τεύχη- τοέναδιπλό) πληρώνετε

αντί 2Μ3Θ&' δρχ. μόνο 1 6 . 0 0 0 δρχ. Σπουδαοτική 14.000 δρχ.

01 ΤΙΜ Ε Σ ΑΥΤΕΣ ΙΣΧΥΟΥΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΛΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα 26.000 δρχ. Εξαμηνιαίεε Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου: 9.000 δρχ. Σπουδαοτική 8.000 δρχ. Ετήοιες Συνδρομές εξωτερικού: 90 δολ. ΗΠΑ. Σπουδαοτική 85 δολ. ΗΠΑ βιβλιοθήκες-Ιδρύματα 130 δολ. ΗΠΑ. Παλιά τεύχη Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 2.000 δρχ. Εϋβάουατα οτη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξά 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΙ ΚΩΣΤΑ ΔΑΡΔΑΝΟΥ

Κ

Υ

Κ

Λ

Ο

Φ

Ο

Ρ

Ο

Υ

Ν

D A M O N W .: Ο Κοινωνικός Κόσμος του Παιδιού HAPPE F.: Αυτισμός. Ψυχολογική Θεώρηση Κ Ο ΥΛΑΙΔΗΣ Β.: Αναπαραστάσεις του Φυσικού Κόσμου. Γνωστική και Διδακτική Προσέγγιση MILLER G.: Γλώσσα κα Ο μλία ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ Γ. (επιμ.): Κοινωνιο-γνωστική Προσέγγιση κα Διδακτικές Διαδικασίες της Μάθησης των Λογικο-μαθηματικών Εννοιών στο Σχολείο Ο ΙΚ Ο Σ Ω Μ Α Τ ΙΚ Ε Σ -Β ΙΩ Μ Α Τ ΙΚ Ε Σ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΠΟΥΡΚΟΣ Μ.: Ο Ρόλος του Πλάσου στην Ανθρώπινη Επικοινωνία, την Εκπαίδευση και την Κοινωνκο-ηθική Μάθηση ΠΟΥΡΚΟΣ Μ. (επιμ.): Α τομκές Διαφορές Μαθητών κα Εναλλακτικές Ψυχοπαδαγωγικές Προσεγγίσεις

ΔΙΔΟΤΟΥ 3 7 , 1 0 6 8 0 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ.: 36 4 2 0 0 3 , FAX: 3 6 4 2 0 3 0 , e-fmaif: gu!_ub@olenehgr

Α

λεξ

ΓΚΑΡΛΑΝ Τ

Η παραλία Ταϊλάνδη. Ν εολαία σε αναζήτηση της περιπέτειας. Τ ρεις ταξιδιώτες ενώ νουν τις τύ χες τους, αναζητώντας την παραλία των ονείρω ν τους. Μ όνο που το αθώο παιχνίδι του καλοκαιριού θα μετατραπεί σ ε εφιάλτη.

Μαύρος Σκύλος Στο βιβλίο Η ΠΑΡΑΛΙΑ βασίστηκε η ομότιτλη ταινία του Danny Boyle (Τrainspotting) με πρωταγωνιστή τον Αεονάρντο ντι Κάπριο

Προκοπής Μ πίχτας 0 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΥΛΗ ΤΩΝ ΘΑΥΜΑΤΩΝ

Π ροκοπής Μπιχτας

Ο Πέτρος στην αυλή των θαυμάτων

Ο Πέτρος Κριεζιώτης, ένα ς χαριτωμένος, συμπαθητικός, έξυπνος και καλλιεργημένος άνθρωπος, προσπαθεί να ξεδιαλύνει τη δολοφονία μιας παλιάς του φίλης. Εμπλέκεται έτσι σε μια σκοτεινή υπόθεση που ξεπερνάει τα όρια του συνηθισμένου εγκλήματος και θα τον μεταμορφώσει σε θηρίο ανήμερο.

Εκδόσεις Οδϊςςεας

Α νδρ εά ς Τραυλού-Μ εσσάρη ΣΤΗ ΦΩΛΙΑ ΤΟΥ ΑΣΠΡΟΥ ΓΕΡΑΚΑ

Το καμένο σπίτι, η μυστηριώδης δολοφονία του πατέρα στον Εμφύλιο, ένα ς έρωτας απαγορευμένος και αδιέξοδος θα σημαδέψουν βαθιά την καρδιά της Εριέττας. Έτσι ούτε η νέα της ζωή πέρα από τον Ατλαντικό ούτε η λαμπρή της καριέρα θα επουλώσουν τις πληγές του παρελθόντος. Και όταν τελικά τα μυστικά φωτιστούν και τα βασανιστικά ερωτηματικά βρουν την απάντησή τους, η Εριέττα θα υποχρεωθεί να αναμετρηθεί με το πεπρωμένο.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΝΔΡΕΑ ΜΩΡΑΪΤΗ 3 - 114 71 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ. 36.24.326,36.25.575 - FAX 36.48.030 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 - ΤΗΛ. 32.12.111

ΟΔΥΣΣΕΑΣ - ΙΣΤΟΡΙΑ Κ. Ε. Flem ing Μ Η ΠΑΣΑΣ 0 ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΒΟΝΑΠΑΡΤΗΣ

Ο Αλή Πασάς, ο ισχυρός άνδρας των Ιωαννίνων που διορίστηκε και καθαιρέθηκε από την Πύλη και τον οποίο υπολόγιζαν, θαύμαζαν και έτρεμαν οι Δυτικοί, ήταν μια πολύ ξεχωριστή πολιτική προσωπικότητα. Η Κ.Ε. Fleming προσπαθεί να δει πίσω από το θρύλο αλλά και τις παρεξηγή­ σεις το πραγματικό μέγεθος του Αλή Πασά, τον οποίο ο λόρδος Μπάυρον αποκάλεσε πολύ εύστοχα «μουσουλ­ μάνο Βοναπάρτη».

Robin O sborne Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1 2 0 0 -4 7 9 n J C )

Ο αρχαϊκός ελληνικός πολιτισμός εί­ ναι ο κόσμος που γέννησε τηνίλιάδα και την Οδύσσεια στην ποίηση, τον δωρικό και ιωνικό ρυθμό στην αρχι­ τεκτονική, τους αθλητικούς αγώνες, τη δημοκρατία. Ο R. Osborne, αξιοποιώντας τις mo πρόσφατες επιστημονικές έρευνες, τη φιλολογία, την τέχνη και τα αρχαιο­ λογικά ευρήματα της εποχής, συνθέ­ τει την ιστορία της γένεσης της Ελλά­ δας και μας δείχνει πώς με αυτές τις γνώσεις μπορούμε να κατανοήσουμε τις κατοπινές ιστορικές περιόδους.

P h ilip M a n s e l

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Η ΠΕΡΙΠΟΘΗΤΗ ΠΟΛΗ (1453-1924) Πόλη των δύο ηπείρων, πρω­ τεύουσα του Ισλάμ και της Ορ­ θοδοξίας, πόλος έλξης ανθρώ­ πων και ιδεών από το Παρίσι μέ­ χρι το Ισπαχάν. Ο Mansel μελετά 500 χρόνια ιστορίας της Βασιλεύουσας και ζωντανεύει για τον αναγνώστη το μαγικό κλίμα αυτής της πόλης που ήταν θέρετρο απολαύσεων και διαφθοράς, κέντρο εμπο­ ρίου, πνευματικής και πολιτιστι­ κής ζωής.

Αναστ. Καρακασίδου

ΟΙ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΘΗ

ΓΕΝΙΤΣΑΡΟΙ

1870-1990

G odfrey Goodw in

J. A. S. Evans Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΝΔΡΕΑ ΜΩΡΑΪΤΗ 3 -1 1 4 7 1 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ. 36.24.326, 36.25.575 - FAX 36.48.030 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 - ΤΗΛ. 32.12.111

(g) ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Τρ. Γεροζήσης Ανταρτόπουλο στο ΑΣΕ. Το χαμένο ημερολόγιο

Α. Λάμπρου Χρωματιστοί κύκλοι

Κ. Μαρξ Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία. Από χο 1848 ως χο 1850

Λ. Γκιγιού Αντξελίνα

Ν. Μπογιόπουλος ΒΑΛΚΑΝΙΑ 78 μέρες στόχος του ΝΑΤΟ

Σ. Φιλίππου-Δαράκου Νήλιος

Β. Λιόγκαρης Αναζητώντας το χαμένο γάτο

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Π Ο Χ Η Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Η Α Ε Β Ε Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 3820835,3823649, Fax: 3813354 http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μ αυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835, 3808132, Fax: 3829814

2.

Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μ αυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835,3829814 Θεσσαλονίκη, Μ πακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 031283810 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 0651 38090 4. Λάρισα, Σκαρλάτου Σοΰτσου 7, Τηλ.: 041531818

ΕΚΔ Ο ΣΕΙΣ

Ψ ΥΧΟ ΓΙΟ Σ

Π οιος θα μπορούσε ν ' αναγνωρίσει τα εκατοντάδες είδη ευκαλύπτων της Αυστραλίας για να κερδίσει το χέρι της πανέμορφης Έλεν;

Αγάπη κάτω από τους Ευκάλυπτους

Μ ε ένα βιβλίο-φωτιά που την οδήγησε στη φυλακή, η συγγραφέας του βιβλίου “Ο Θεός των Μικρών Πραγμάτων” γίνεται υπερασπιστής των φτωχών και καυτηριάζει την ινδική πολιτική.

Μια ιστορία αγάπης με απρόσμενο τ

Ένας φτωχός νάνος γνωρίζει μιαν αρχόντισσα, μυείται στα πιστεύω των Γνωστικών και καταλήγει μυστικοσύμβουλος του Πάπα.

Μια περιπέτεια στους ρυθμούς του Ιντιάνα Τζόουνς Ιερουσαλήμ, 586 π.Χ. Ο προφήτης Ιερεμίας κρύβει την Κιβωτό της Διαθήκης. Σικάγο, σήμερα. Ο αιγυπτιολόγος Μπλέικ βρίσκεται στα ίχνη ενός συγκλονιστικού μυστικού.

για αναγνώστες με απαιτήσεις Ig jjljl Μαυρομιχάλη 1, 106 79 Αθήνα · Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Βιβλίου) 105 59 Αθήνα I g g l Τηλ.:3302234-6, 3618654 Fax.:3302098 · http:www.psichogios.gr E l e-mail:psicho@otenet.gr

εκδόσεις ΠΟΛΙ Σ ΝΙΚΟΛΑΕ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ 11 αλχημεία της ευτυχίας Δοκίμιο για τη σοφία της εποχής

Τι έχει συμβεί άραγε τα τελευταία χρόνια; Η «Δύση» και ο πολιτισμός της έχουν κουράσει, έχουν απογοητεύσει τους ανθρώπους; Και μήπως ήλθε η ώρα της «Ασίας», η εποχή του Υδροχόου και των μυστηρίων της, όπως προφητεύουν οι δημαγωγοί των εύκολων λύσε­ ων; Η Αλχημεία της Ευτυχίας προσπαθεί να δώσει μια διαφορετική απάντηση: μια α­ πάντηση υπέρ μιας νέας συμμαχίας του Λόγου και του ηδονισμού, της δημοκρατίας και του ατόμου. Μια απάντηση εναντίον της μόδας «Πάολο Κοέλο» αλλά και της ντόπιας μό­ δας μιας νεοορθόδοξης και ανάδελφης «Ανατολής». Ο Σεβαστάκης αναζητά τα ίχνη μιας δημιουργικής ευρωπαϊκής και ελληνικής τέχνης του ζειν, τέχνη που χωνεύει μέσα της την ελαφρότητα και την τραγωδία, την πολιτική συνείδηση και το ποιητικό ταξίδι. Ο συγγραφέας δεν διστάζει να μιλήσει και για τις ανατρεπτικές ψευδαισθήσεις της γενιάς του ’6 8 και να αντικρούσει τη μόδα των κάθε λογής «καταραμένων» (από τον Μαρκήσιο Ντε Σαντ στον Ταραντίνο και στους θιασώτες της cult βίας). Υπερασπίζεται αντίθετα την ανάγκη να βρούμε όρια και μέτρα στα αιτήματα και στις φι­ λοδοξίες μας. Χωρίς το άγχος του νεωτερισμού και δίχως νοσταλγία για το «αγνό» -και συχνά εξωραϊσμένο—παρελθόν, το δοκίμιο του Σεβαστάκη συνδέει το ελληνικό παρόν με τον ευρωπαϊκό προβληματισμό που κινούνται πια στο ίδιο μήκος κύματος: σε μια εποχή με ελάχιστες βεβαιότητες, με αδύναμες ιδεολογίες και λειψά οράματα.

Ο Μ Η ΡΟ Υ 3 2 , τ η λ . 3 6 4 3 3 8 2 , FAX 3 6 3 6 5 0 1 « e - m a i l :

p o lis @ a th .f o rth n e t.g r

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ Κάρλο ΛέΒι Ο Χριστός σταμάτησε στο'Εμπολι

ΛΛαξ Φρις Homo Faber

Νέλσον Όλγκρεν Ο άνθρωπος με το χρυσό χέρι

ΣΕ Ο Λ Α ΤΑ Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α • ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ. ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65,106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3811850 • ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3831078 • ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. (031) 706354-5 · www.patakis.gr

Ν

Ε Α

Β

Ι

Β

Λ

Ι

Α

Ν

Ε

Ε

Σ

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ι Ε Σ

ΛΕΥΚΩΜΑ

ALAN A T T W O O D

20ός ΑΙΩΝΑΣ

Α Ν Α Π Ν ΕΟ Ν ΤΑ Σ ΣΤΟ ΝΕΡΟ μυθιστόρημα

επιλογές

Μια απρόσμενη ερωτική ιστορία ανάμεσα στον Άνταμ Γουίντσονγκ, που έχει την α­ πίστευτη ικανότητα να αναπνέει μέσα στο

ΠΡΟΣΩΠΑ

νερό και τη Σάλι Σπέκτορ, που γίνεται η πλέον διάσημη σταρ του Κάρντιγκαν, με­

▲

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

τά από μια σειρά απίστευτων συμπτώσεων και “έντονων” προσπαθειών της. Μια ε­

▲

ΚΙΝ/ΦΟΣ ▲ ΜΟΥΣΙΚΗ

ρωτική ιστορία με απολαυστικούς χαρασασπένς και απρόοπτες εξελίξεις που οδηπιο περίεργα εγκλήματα που έχετε διαβάσει.

▲

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ▲ ▲

Ένα απολαυστικό, ευχάριστο και ενδιαφέρον μυθιστόρημα

ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

με νεανικούς έρωτες που δεν ξεπερνιοόνται ποτέ,

ΤΕΧΝΕΣ

με παλιά ποδήλατα που τρίζουν περίεργα, μοναχικούς τηλεοπτικούς σταρ και τις εννέα συμφωνίες του Μπετόβεν!

ΕΦΗ ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΕΦΑΝΗ

ΧΡΩΜΑ ΣΚΙΑΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΟΥΤΣΗ ΑΥΤΟ Τ Ο ΣΙΡΙΑΛ Κ Α Π Ο Υ Τ Ο ’Χ Ω Ξ Α Ν Α Δ Ε Ι διηγήματα “Να σε κερατώνει ο άντρας σου το κατα­ λαβαίνω, μα να σε κερατώνει καημένη μου κι ο γκόμενος, αυτό κι αν είναι απ' τ' άγραφα!!! Καλά, δεν σου έχει μείνει ίχνος αξιοπρέπειας; Πώς να σου δώσω να καταλάβεις ότι το δέσιμο ψυχή τε και σώματι Μιμίκας-ΆγγεΜία γραμματέας, ένας νέος υπουργός. Μια ερωτική σχέση γεμάτη πάθος και απρόοπτα. Ο υ π ο υ ρ γός χρόνια παντρεμένος, αυτή χρό νια δε­ σμευμένη. Ένταση, δράμα, προβλήματα που οδηγούν α ργά την η ρω ίδα σε τρ α γικές όσο και απρόσμενες αποφάσεις.

Π ερ ιο δ ικ ό Απόστολε

λου ήταν φύκια για μεταξωτές κορδέλες; Πώς να σε κάνω να το πάρεις χαμπάρι ότι τη σπατάλη για τον άθλιο που στην έφερε, μπορείς να τη μετατρέψεις σε απόλαυ­ ση για κάποιον άλλον που το αξίζει; Δεν υπάρχει χώνεψέ το έρωτας ανεξάντλητος, έρωτας διαρκείας, έρωτας for ever...”.

ε κ δ ό σ ε ις

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

w 6 4 , 152 31 X άάνδρι, Τπλ.: 6775.147, email: apt@x-treme.gr

Ε Α

ρχ αία

κ δ ό σ ε ις

Ε

Κ

λ λ η ν ικ ή

«Ο

ι

Ε

άκτος

Γ

ρα μ μ ατεία

λλη νες

»

ΚΥΚΛΟ Φ Ο ΡΟ ΥΝ 510 ΤΟΜ ΟΙ

Για πρώτη φορά στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς, μια σειρά Αρχαίων Συγγραφέων δημιουργεί ένα μοναδικό προηγούμενο. Παραβλέποντας τις τρέχουσες εκδοτικές «λογικές» της εμπορικότητας, αγνοώντας τη συστηματική χειραγώγηση του κοινού προς τις εύκολες «επιτυχίες», προσπερνώντας την αδιαφορία των υπεύθυνων, υποτίθε­ ται, φορέων ή την πολεμική κάποιων κύκλων που θέλουν να μονοπωλούν την αρ­ μοδιότητα χωρίς να διακόπτουν τον λήθαργο τους, οι Εκδόσεις « Κ ά κ τος» δίνουν με συνέπεια και επίγνωση της ευθύνης τους τη σειρά της Αρχαίας Ε λληνικής Γραμματείας «Οι Έ λ λ η ν ες» , τη μόνη που εκδίδει, όπως ακριβώς υποσχέθηκε με την έναρξή τη ς, σχεδόν μια δεκαετία τώρα, ΟΛΑ τα έργα ΟΛΩΝ των κλασικών συγγραφέων. Π ολλές και γνω στές οι δυσκολίες που πρέπει να ξεπεράσει ένα τέτοιο έργο. Μ ήπως όμως είναι η ώρα να ξεπεράσει και ο αναγνώστης την παραπλάνηση; Ο αναγνώστης που πληροφορείται, επί παραδείγματι, από σχετικό κατάλογο ότι η σειρά των Αρχαίων Συγγραφέων των Εκδόσεων Ζαχαρόπουλου είναι «η πιο ολοκληρωμένη», όταν σε 127 τόμους παρουσιάζονται επιλογές έργων. Ή , επίσης, ο αναγνώστης που μαθαίνει από τον κατάλογο του «Π απύρου» ότι οι εκδόσεις αυτές κυκλοφορούν τα Ά παντα των Αρχαίων Συγγραφέων, όταν δεν πρόκειται παρά για επιλογές πάλι, μερικές φορές ανολοκλήρωτες όσον αφορά τα ίδια τα παρουσιαζόμενα κείμενα, και μάλιστα με εκδοτικά και μεταφραστικά δεδομένα περασμένων δεκαετιών. Η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία υπήρξε η ιδρυτική πράξη του παγκόσμιου πολιτι­ σμού, και, αιώνες τώρα, η ανθρωπότητα προοδεύει χάρη στη μαθητεία της στα κλασικά κείμενα. Η έκδοση και μελέτη των κειμένων αυτών δεν σημαίνει απλώς γνωριμία ενός πολιτιστικού παρελθόντος. Είναι πρωτίστως η συνείδηση του ότι η αρχαία ελληνική σκέψη περιέχει αυτό που καμιά νεότερη, τεχνολογική ή άλλη, εξέλιξη δεν μπορεί να ανταγωνιστεί: την αρετή, τον άνθρωπο ως υπόδειγμα για τον άνθρωπο. Αυτό το παγκόσμιο ελληνικό κληροδότημα αποτελεί ιδίως για τον σημερινό Έ λλη να π η γή και όρο της ύπαρξής του. Ας αξιολογηθεί η συνεισφορά καθενός αντικειμενικά, και κάθε πρόταση ας κριθεί ως συντελεστής πραγματικότητας.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ ΑΚ ΤΟ Σ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 46, 106 78 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 38.40.524, 38.44.458, FAX: 33.03.098 xnfo@ kaktos.com

15/ 4/2000 14/ 5/2000 Το ιμηορικότιρα βιβλίο

L Μ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Οι τοξικές ενώσεις του αρσενικού 2 . I . ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Το εργοστάσιο των μολυβιών

του μήνα, σύμφωνα μι τα

3 . Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Ηανατροπή

οτοιχιία που μας παραχώ­

4 . Μ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ Μ ν

πατακης

πατακηι

κέδροι

καςτανιοτης

ρησαν 30 βιβλιοπώλις,

λώνοντας ο καθένας τους

5 . Π. ΚΟΕΑΟ Η Βερόνικα αποφασίζει να πεθάνει νεα σύνορα Ε.ΦΑΚΙΝ0Υ Τυφλόμυγα ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

τίοοιρα βιβλία που ιίχαν

6 . Μ. ΡΕΖΑΝ Με νοσταλγία... για μια ζωή έτσι, χωρίς πρόγραμμα

απ' όλη την Ελλάδα, δη­

τις πιρισσότιρις πωλήοιις.

7 . Κ. ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κλειστόν λόγω μελαγχολίας

πατακης

κέδροι

8 . Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα καλεντης Ε. ΣΑΡΑΝΤΙΤΗ Ο κάβος του Αγίου Αγγέλου καςτανιωτης 9 . NT. ΓΚΕΤΖ Το θεώρημα του παπαγάλου πόλις Α. ΧΑΤΖΗΣ Το τέλος της μικρής μας πόλης το 10.

I. ΑΛΙΕΝΤΕ Κόρη της μοίρας ωκεανιδα Γ.ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ ...Ύστερα ήρθαν οι μέλισσες Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ Το έρημο σπίτι ωκεανιδα

11. Γ. ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Μάρα, η Χριστιανή Σουλτάνα

ροδακιο

καςτανιπτης

νεα σύνορα

12. Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση ΚΕΔΡΟΣ I. ΚΑΠΑΝΤΑΗ Η Φλώρια των νερών καςτανιοτης Ζ. Λ ΙΒΑΝ ΕΛ Ι Ο Μεγάλος ευνούχος της Κωνσταντινούπολης X. Χ Ω Μ ΕΝ ΙΔΗ Ι Δεύτερη ζωή εστία

πατακης

13. Β. Α Λ Ε Ξ Α Κ Η Ι Η καρδιά της Μαργαρίτας εξαντας Δ. ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ Η νοσταλγία των δράκων εστία Β. Μ ΑΝΦ ΡΕΝΤΙ Ο Φαραώ της άμμου ψυχογιός Α. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Εξοχική Λαμπρή ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Τα οτοιχώ παραχώρηοαν τα βιβλιοπωλεία: Αριοτοτέληζ-Αθήνα. Βαγιονάκηζ-ΑΒηνα. Μογος-Βύρωναξ. ΕιρμύξΔράρα. Ελευθερουόόκηζ-Αβήνο. Ενίοχώρα-Αθήνα. Ex-Ubris-Ψυχικό. Εοτία-Αθήνα. ΕυριπΙίηξ-ΧαλάνΙρι. Ζηριχβηζ-θεοοαλονίκη. θησαυροφυλάκιο τηξ ίνώαηξ-Κωξ. Ιανόφθεοοαλονίκη. ΚρορρΜας-Χίος. Λξη-Καλομάτα. Λεοχη του ΒιβλίουΑθήνα. Ubro-Αθήνα. Λοξίαζ-θεοοαλονίκη. Μ άθε-Χ αΜ α. Μεβενίτηζ-ίΐάτρα. Μοοχονάς-Αγρίνιο. Όρηροζ-Βόλοζ. Πατάκιχ-ΑΒήνα. ΠερΙικούληξ-Μαρκόπουλο. Πετράκη-Χανιά. Πολιτεία-ΑΒήνα. Πρίομα-Πεφαιάζ. Ρηγόπουλος-Ηίκοια. ίκαληνό-Εκιάβοξ. Σύγχρονη Εποχή-ΑΒήνα. Φτούλη-Νεα Ιωνία.

15

Α Λ Λ Α 1i P A B E I i \ Σ Τ Ο ΤΜ0 ΥΝ1 [ ΚΙΛΙ 0 Η Π Α Κ Α Ι ΒΡ Ε Τ Α Ν Ο ελληνιστής Έντμουντ Κίλι έχει γράψει επτά μυθιστορήματα και πολλά δοκίμια, έχει μεταφράσει πλήθος ποιητικών έρ­ γων και πεζογραφημάτων (Σεφέρη, Καβάφη, Ρίτσο, Ελύτη, Σικελιανό) και έχει βραβευθεί πολλές φορές οτο παρελθόν για το συγγραφικό και μεταφραστικό του έργο. Συγκεκριμένα έχει τιμηθεί με το Prix de Rome τη ς Α μ ερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών, με το Βραβείο Columbia Translation Center/PEN, με το Βραβείο Harold Morton Landon της Ακαδημίας Αμερικανών Ποιητών, με το Πρώτο Ευρωπαϊκό Βραβείο για Μετάφραση Ποίησης της ΕΟΚ. κ.ά. Μόλις πρόσφατα ο Έντμουντ Κίλι τιμήθηκε με το βραβείο John D. Kritikos της Ελληνικής Εταιρείας Λονδίνου του 1999 για το βιβλίο του Αναπδάθοντας τον παράδεισο: Το ελληνικό ταξίδι 1937-1947 (κυκλοφορεί στην Ελλάδα α­ πό τις εκδόσεις «Εξάντας»). Πρέπει να σημειωθεί ότι η απόφαση της επιτρο­ πής ήταν ομόφωνη και η τελετή απονομής θα γίνει στο Λονδίνο στις 29 Ιου­ νίου στο Ελληνικό Κέντρο της οδού Πάντινγκτον. Το ποσό που συνοδεύει τη βράβευση είναι 5.000 λίρες Αγγλίας, ενώ η επιτροπή δέχεται υποψηφιότη­ τες και από Βρετανούς εκδότες ή πανεπιστημιακούς εκδοτικούς οίκους. Αλλά και οι ΗΠΑ τίμησαν τον ελληνιστή συγγραφέα. To PEN Ameriean Center ανακοίνωσε ότι το επαγγελματι­ κό Βραβείο Μετάφρασης PEN/RALPH MENTAL FOR TRANSLATION απονέμεται φ έτος στον Έντμουντ Κίλι για τις εξαί­ ρετες λογοτεχνικές μεταφράσεις Ελλή­ νων ποιητών. Το βραβείο απονέμεται κάθε τρία χρόνια σε μεταφ ραστή/ρια με εξαιρετικές επιδόσεις. Δικαίως λοιπόν ο Έντμουντ Κίλι θεωρεί­ ται ένας από τους σημαντικότερους πρε­ σβευτές του ελληνικού πνεύματος στο εξωτερικό. Ευχόμαστε να συνεχίσει απε­ ρίσπαστος το συγγραφικό και μεταφρα­ στικό του έργο.

16

Η ΜΑΡΙΑ

ΡΕΖΑΝ

ΘΥΜΑΤΑΙ

0α μπορούσε να τη χαρακτηρίσει κανείς ιερό τέρας της ελληνικής δημοσιογραφίας, από τις σπάνιες εκείνες περιπτώσεις όπου ο δημοσιογράφος μετατρέπει την επικαιρότητα σε Ιστο­ ρία, Από τα τέλη της δεκαετίας του '50 μέχρι πρόσφατα, η Μαρία Ρεζάν έζησε και κατέγρα­ φε σχεδόν όλα τα μεγάλα γεγονότα που συντάραξαν τη χώρα μας, συνομίλησε (σε προσω­ πικό μάλιστα επίπεδο) με όλες ουσιαστικά τις ηγετικές φυσιογνωμίες του τόπου όχι μόνο στη σφαίρα της πολιτικής αλλά και της τέχνης και των γραμμάτων. Το (αναπόφευκτα) ογκώδες βιβλίο της Με νοσταλγία... για μια ζωή έτσι, χωρίς πρόγραμμα («Πατάκης») θα μπορούσε να διαβαστεί και σαν μυθιστόρημα, αφού με την ανάγνωσή του έχει κανείς την ευκαιρία να δει τα γεγονότα από την πίσω τους όψη. Μια κουβέντα με τον Καραμανλή (τον «Σερραίο») στο σπίτι του στο Παρίσι, ο αφόρητα διπρόσωπος αλλά και γοη­ τευτικός Παπανδρέου (πριν ακόμα γίνει ο «Αντρέας»), οι γκρίνιες του Χατζιδάκι και το παρά­ πονο του Χορν ότι τον ξυπνούν άγρια χαράματα (μόλις στις 12 το μεσημέρι!) για να εργα­ στεί, η ερωτική Μελίνα Μερκούρη και πολλά ακόμα πρόσωπα που αγαπήσαμε ή μισήσαμε. Αν ο τίτλος του βιβλίου (Με νοσταλγία...) προδίδει τη νοσταλγική διάθεση της συγγραφέως για τα δύσκολα αλλά και συναρπαστικά χρόνια που έφυγαν, ο υπότιτλος (για μια ζωή έτσι, χωρίς πρόγραμμα) είναι υπαινικτικός, αφού η Μαρία Ρεζάν είχε ένα ραδιοφωνικό πρόγραμ­ μα, αλλά φαίνεται ότι από ένα σημείο και πέρα και η ζωή την πήρε απ' το χέρι και την πήγε όπου αυτή ήθελε: στην καρδιά των γεγονότων, στο γεμάτο γήπεδο της Ιστορίας. Το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί και για το πηγαίο χιούμορ που διατρέχει σχεδόν όλες του τις σελίδες. Η Ρεζάν όχι μόνο ξέρει να θυμάται καλά, αλλά και να αφηγείται καλά.

ΚΑΙ

Π AA I

0

ΕΛ I I A ΒΕΤ I 0 I

Στο προηγούμενο τεύχος του περιοδικού στηλιτεύσαμε την «άγνοια» του δημοσιογράφου Στάθη Τσαγκαρουσιάνου. Γράψαμε ότι την Ελισάβετ Μαρτινέγκου -ούτε λίγο ούτε πολύ- στο editorial του περιο­ δικού «Symtx3l» τη μετονόμασε σε Ελισαβέτιο. Πόσο δίκιο όμως είχε ο καλός δημοσιογράφος και εμείς πόσο άδικο που σπεύσαμε να τον επιηλήξουμε! Για την αποκατάσταση της αλήθειας, επανορθώνουμε. 0 Ελισαβέτιος Μαρτινέγκου ήταν υπαρκτό πρό­ σωπο, και μάλιστα γιος της Ελισάβετ. Ποιητής ο ίδιος, φρόντισε να εκδώσει, λογοκριμένη, την αυτοβιογραφία της μητέρας του το 1881 με τίτλο Η μήτηρ μου. Αυτοβιογραφία της κυρίας Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου. Εκδιδομένη υπό του υι­ ού αυτής Ελισαβετίου Μαρτινέγκου μετά διαφόρων αυτού ποιήσεων. Εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Κορίννης, 1881, σελ. 271. Πρόσφατα το βιβλίο επανεκδόθηκε το 1997 από τις εκδόσεις «Ωκεανίδα» με τίτλο Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου Αυτοβιογραφία, με επιμέλεια και εκτενή εισαγωγή του Βαγγέλη Αθανασόηουλου. Άρα το λάθος είναι δικό μας και το επωμιζόμαστε. Και φυσικά ζητάμε συγγνώμη από τον Στάθη Τσαγκαρουσιάνο και τους αναγνώστες μας.

17

ΝΕΑ Β Ι Β Λ Ι Α ΑΠΟ ΤΙΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ» Η Νίκη Αϊντενάιερ διευθύνει τον εκδοτικό οίκο «Ρωμιοσύνη» που εδώ και καιρό προωθεί την υπόθεση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στον γερμανόφωνο κόσμο. Προσφάτως κυκλοφόρησε τη γερμανική έκδοση του βιβλίου του κριτικού και συγγραφέα Δημοσθένη Κούρτοβικ Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς. Ένας κριτικός οδηγός η δεύτερη ελληνική έκδοση του οποίου κυκλοφόρησε σχεδόν ταυτόχρονα στη χώρα μας από τις εκδόσεις «Πατάκη». 0 γερμανικός τίτλος του βιβλίου: Criechische Schrifsteller Per Cegenwart - Ein kritischer Leitfaden. Αξίζει να σημειωθεί ότι το βιβλίο περιλαμβάνει πρόλογο του συγγραφέα ειδικά για τη γερ­ μανική έκδοση και πραγματολογικές σημειώσεις στο τέλος του, ενώ βασίζεται φυσικά στη συμπληρωμένη και επαυξημένη δεύτερη έκδοσή του στα ελληνικά. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορεί και η ανθολογία Γερνώντας στην ξενιτιά (Altwerden ist ein kdstlich Ding... ? - Altwerden in der Fremde) σε επιμέλεια της Νίκι Αϊντενάιερ και της Σο­ φίας Καλλιφατίδου. Το βιβλίο περιλαμβάνει κείμενα Ελλήνων συγγραφέων, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουμε τη Μιμικά Κρανάκη, το κείμενο της οποίας είχε πρωτοδημοσιευθεί στο «διαβάζω».

ΣΟΚΟΛΑΤΟΜΑΝΙΑ Ξέρετε ότι κάποτε με 4 κόκκους κακάο αγόραζες ένα κουνέλι, με 10 ε ­ ξασφάλιζες τη συντροφιά μιας εταίρας για μια νύχτα και με εκατό κόκ­ κους αγόραζες ένα σκλάβο; Αυτά, βεβαίως, συνέβαιναν εδώ και τέσσε­ ρις χιλιετίες, μας πληροφορεί η Μυρσίνη Ακοτάντη στο βιβλίο της Η σοκολάτα. Ελληνική Ιστορία, προέλευση, συνταγές («Τροχαλία»). Σήμερα, ευτυχώς, το προϊόν του κακάο, τη σοκολάτα, το απολαμβά­ νουν εκατομμύρια άνθρωποι σ' όλο τον κόσμο και θεωρείται συνώνυ­ μο της υπέρτατης γλυκιάς γευστικής ηδονής. Ξεχάστε λοιπόν δίαιτες, χοληστερίνες και τα συναφή -εξάλλου η σοκολάτα αποδεδειγμένα είναι ένα έξοχο αφροδισιακό- και ξεφυλλί­ στε το βιβλίο της σοκολατοχαρούς συγγραφέως. θα σας ταξιδέψει στους μύθους των Αζτέκων, στα μυστικά των Ισπανών, στην ιστορία της σοκολάτας στην Ελλάδα, κυρίως ό­ μως θα σας οδηγήσει κατευθείαν στην κουζίνα σας για να δοκιμάσετε μια ή και περισσό­ τερες από τις 57 σοκολατένιες συνταγές. Διαλέξτε από τις προκλητικές εικόνες, για τους πειραματισμούς σας, εκείνο το σοκολατογλυκό που τραβάει η όρεξή σας. Η επιτυχία του εγγυημένη.

18

ΣΤΡΑΤΗΣ ΧΑΒΙΑΡΑΣ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ ΕΝΑ Π Α Ρ Α Δ Ο Ξ Ο Ο Ετρατής Χαβιαράς είναι από τις περιπτώσεις των δαιμόνιων εκείνων Ελλήνων, που εργαζό­ μενοι σκληρά, εδώ και μερικές δεκαετίες, διαπρέπουν στο εξωτερικό. Βιβλιοθηκάριος στο Χάρβαρντ -ένα από τα σημαντικότερα πανεπιστήμια του κόσμου-, γνω­ στός συγγραφέας, εμπνευστής και διευθυντής του έγκυρου φιλολογικού περιοδικού «Χάρ­ βαρντ Ριβιού», μεταφραστής κ.ά„ έδωσε πρόσφατα συνέντευξη στον Νότη Παπαδόπουλο στο περιοδικό «Πρόσωπα». Στην ερώτηση του δημοσιογράφου αν η Ελλάδα μπορεί να αξιοποιήσει διεθνώς το συγκριτικό πλεονέκτημα που έχει στις τέχνες και τον πολιτισμό, ο Ετρατής Χαβιαράς απάντησε: «θα πρέπει καταρχάς να καταβληθεί μεγαλύτερη προσπάθεια, ώστε να μεταφράζονται περισσότερα ελληνικά βιβλία σε ξένες γλώσσες. 0 καλύτεροι; τρόπος να γίνει κάτι τέτοιο, θα ήταν να υπάρχει μια επιτροπή -οαν αυτή που δίνει τα κρατικά βρα­ βεία- που να διαλέγει από την ελληνική γραμματεία, ας πούμε των δέκα τελευταίων ετών, 5έκα βιβλία που κατά κάποιο τρό­ πο να είναι τα πιο αξιόλογα από την άποψη της τέχνης, της γλώααας και του περιεχομένου. Και να χρηοιμοποιηθεί η μετάφρα­ σή τους από καλούς μεταφραστές για να μπορέσουν να εκδοθούν, π.χ., ατον αγγλόφωνο κάομο. Γιατί υπάρχει στην Αμερική ενδιαφέρον για το ελληνικό βιβλίο. Το Κέντρο βιβλίου, με το οποίο ήρθα οε επαφή και συζήτησα για τη μετάφραση στα αγγλικά, είπε ότι υπάρχει κονδύλι ειδικά για μεταφράσεις. Όμως μου είπαν και το εξής παράδοξο. Πως για να δοθούν τα χρήματα να γίνει η μετάφραση ενός βιβλίου, θα πρέπει πρώτα να έχει βρεθεί εκδότης, ο οποίος να έχει δεχθεί να εκδώοει το βιβλίο στην ξένη γλώοοα. Αλλά πώς να απο­ φασίσει ένας Αμερικανός εκδότης να εκδώοει ένα ελληνικό βιβλίο, όταν δεν θα μπορεί να το διαβάσει στη γλώοαα του; Αυτές είναι διάφορες "χαραμάδες", διάφορα κενά της γραφειοκρατίας, από τα οποία χάνεται το παιχνίδι.» Μήπως ο Ετρατής Χαβιαράς έχει απόλυτο δίκαιο και πρέπει να τον ακούσουμε προσεκτικά:

VOICES FROM GREECE: 01 ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΖΟΝΤΑΙ Σε συνεργασία με την Ελληνική Πρεσβεία στο Λονδίνο (και με την υποστήριξη των Υπουργείων Εξωτερικών και Πολιτισμού), το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού (Hellenic Foundation for Culture) συνεχίζει τις εκδηλώσεις Greece in Britain, που ως στόχο έχουν να αναδειξουν την πολυπρισματικότητα του ελληνικού πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό οργανώνονται και εκδηλώσεις αφιερωμένες ειδικά στην τέχνη του λόγου με τον τίτλο Voices from Greece, μέσα από τις οποίες δίδεται έμφαση στη σύγχρονη ελληνική ποίηση, τόσο στην έντυπη όσο και τη μελοποιημένη. Σε μία από αυτές τις εκδηλώσεις η Ορχήστρα των Χρωμάτων υπό τη διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη ερμή­ νευσε έργα του θάνου Μικρούτσικου: «Για σαξόφωνο και έγχορδα», «Αγάπη και όνειρα», «Βάρνα» για σοπράνο και ορχήστρα και τραγούδια σε ποίηση του Νίκου Καββαδία που τραγούδησε ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου. Η συναυλία πραγματοποιήθηκε στις 6 ΜαΤου στο Queen Elizabeth Hall του South Bank, ενώ στις 15 Μαϊου η Μα­ ρία Φαραντούρη τραγούδησε μελοποιημένη ποίηση του Γιώργου Σεφέρη και στις 19 Ιουνίου η Σαββίνα Γιαννάτου ερμηνεύει τραγούδια της Μεσογείου και από την σεφαραδίτικη παράδοση.

19

ΑΣΥΝΗΘΙΣΤΕΣ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

Κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να διαβάσει τη βιογραφία ενός άγνωστου, ενός ανώνυμου -εκτός κι αν πρόκειται για χαρακτήρα κάποιου μυθιστορήματος, οπότε τα πράγματα αλ­ λάζουν. Στο βιβλίο Μια ζωή δική μας. Περιηγήσεις στην άγνωστη κοινωνία που ζούμε («Νήσος») οι Ulrich Beck και Ulf Erdmann Ziegler κάνουν ακριβώς αυτό: καταγράφουν τις ζωές φαινομενικά ασήμαντων ανθρώπων, προσώπων που προσπερνούμε αδιάφορα στο δρόμο κάθε μέρα. Όλοι οι βιογραφούμενοι προέρχονται από τη Γερμανία και γι' αυτό έχει ενδιαφέρον να δει κανείς τις διαφορές ανάμεσα στους Γερμανούς που έζησαν δυτικά του πολυθρύλητου (πλην όμως τραγικού) Τείχους και σε εκείνους που η μοίρα το έφερε να βρεθούν στην ανατολική πλευρά. Μια σειρά προτρέτων από τελείως διαφορετικούς ανθρώπους, ψηφιδωτά που συνθέτουν μια αληθινά «άγνωστη κοινωνία» που (αν παραβλέψουμε την εθνικότητα των «θεμάτων») δεν είναι άλλη από τη δική μας κοινωνία. Στα συν της έκδοσης οι εξαιρετικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Timm Rautert.

Ε Υ Ρ Ι Π Ι Δ Η Σ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΙΟΥΝΙΟΥ Τελευταίος μήνας των εκδηλώσεων στο γνωστό και ενημερωμένο βιβλιοπωλείο του Χαλανδρίου πριν τους καύσωνες του θέρους. Όσοι πιστοί προσέλθετε. Πέμπτη 1/6 στις 8 το βράδυ Σώτη ΤοιανταΦύλλου: Το εονοστάαιο των υοίίυβιών («Πατάκης») Για την έκτη έκδοση του βιβλίου ο εκδοτικός οίκος και η συγγραφέας σάς καλούν οε μια χαρούμενη γιορτή με μουσική από το βιβλίο, χορούς και άφθονο κρασί.

20

ρωτας είναι οι πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος. Σάββατο 10/6 στις 12 το μεσημέρι Μάνος Κοντολέων: Η ιστορία του σκύλου «θσ δείξει» («Πατάκης») Άννα Κοντολέων: Ένας πήανήτης στο πλυντήριο («Πατάκης») 0 γνωστός συγγραφέας και η κόρη του Άννα παρου­ σιάζουν τα καινούρια παιδικά τους βιβλία.

Σάββατο 3/6 στις 12 το μεσημέρι Χοήστοσ Μπουλώτης: Ονειοοπαουένο καπέλο («Καστανιώτης») Ο συγγραφέας αφηγείται την ιστορία του βιβλίου και η παιδαγωγός-εμψυχώτρια Ρόζα Τρανταφυλλίδη θα παίξει με τα παιδιά δημιουργικά παιχνίδια βασισμένα στο βιβλίο.

Πέμπτη 15/6 στις 7:30' το απόγευμα Μεθόδιος Φούνιας: Το εήήηνικό υπόβαθρο του ευρω­ παϊκού ποήιτισυού («Νέα Σύνοοα») Μεθόδιος Φούνιας: Έλληνες και Λατίνοι («Νέα Σύνο­ ρα») 0 Μητροπολίτης Πισιδίας παρουσιάζει δύο από τα βι­ βλία του. Για το συγγραφέα μιλούν η Ν. Βλάχου και ο Μ. Φαράντος.

Πέμπτη 8/6 στις 7:30' το απόγευμα Ευγενία Φακίνου: ΤυΦήόυυνα («Καστανιώτητ») Η συγγραφέας μιλά για το τελευταίο της βιβλίο. Ένα μοιραίο ζευγάρι, ακραίες καταστάσεις πάθους και ο έ­

Σάββατο 24/6 στις 1 το μεσημέρι Ρένα Ρώσοη-ΖαΤοη: Γοονονάκι («Μίνωας») Η συγγραφέας θα παρουσιάσει το νέο της βιβλίο για παιδιά.

εξώστης I Βιβλίο και Κινηματογράφος

Άρ ωμ α

από

Το φεστιβάλ των Κανών παραμένει το επιφανέστερο στον πλανήτη. Το λιγό­ τερο που μπορεί να περιμένει κανείς από τη διοργάνωση (φέτος πραγματοποιήθηκε από τις 9 ως τις 20 Μαΐου) είναι μια χούφτα τίτλω ν μεγάλου βεληνεκούς, συν νέες «γνωριμίες» από όλη τη γη οτο διαγωνιατικό αλλά και στα υπόλοιπα επίσημα προγράμματα. Λίγο ή πολύ, οι φετινές Κάνες έμοιαζαν (οτις αρχές Μαΐου, όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές) να καλύπτουν τις σχετικές προδιαγραφές. Άφθονες γαλλικές παραγωγές (αν δεν παινέψεις το σπίτι οου...), «προσεκτικές» αμερικάνικες επιλο­ γές, αλλά και πολλές ταινίες από τη Μέση Ανατολή και την Αοία γενικότερα να δημιουργούν μια αουνήθιοτα πληθωρική παρουοία... Όχι ακριβώς έκπληξη, αφού οι Γάλλοι συνηθίζουν να (προ)τιμούν συ­ γκριτικά τις εξωχολιγουντιανές αλλά και εξωευρωπαϊκές κινηματογραφίες -ακόμ η περιοαότερο εκεί­ νες με τις οποίες μπορούν να κάνουν συμπαραγωγές. Όοον αφορά οτα φαβορί, οι εκπλήξεις ποτέ δεν θα πρέπει να αποκλείονται (όπως πέρυσι, που ο Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ - ω ς πρόεδρος της κριτικής επιτροπής- έδωοε τον Χρυοό Φοίνικα οτη μικρή και «σκοτεινή» βελγική Ροζέτα)' πάντως τα κινηματογραφικά κουκιά είναι μετρημένα. Πρώτο τη τάξει φαβορί, ο τρομερός ύανός Λαρς Φον Τρίερ με το μελοδραματικό μιούζικαλ(ί) Dancer in the dark και πρωταγωνιστές την Ιολανδή τραγουδίστρια Μπιορκ, τον Πιτ Στόρμεαρ και την Κατρίν Ντενέβ. Σπου­ δαίος ριζοοπάοτης σκηνοθέτης και «αγαπημένος» των Κανών, ο Τρίερ δεν κατάφερε να «αγγίξει» τον Χρυοό Φοίνικα... ως τώρα; Από κοντά ακολουθούν οι απρόβλεπτοι αδελφοί Κοέν από τις «ριγμένες» φέτος ΗΠΑ - τ ι σύμπτωση, α λή θ εια !- με το δικό τους μιούζικαλ (κωμικό, πάντως) 0 brother where

art thou?, οι οποίοι επιθυμούν τον δεύτερό τους Χρυοό Φοίνικα μετά το θρίαμβο του Barton Fink. Διό­ λου απίθανο, αλλά όπως άλλοι στο παρελθόν (π.χ. ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, που κέρδισε τελικά με

rr/v Αιωνιότητα και μια μέρα], ο Τρίερ περιμένει καιρό...

21

ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ 0 Π ^ Π π ΟΥς

ΠΕΤΑΖ!

> ν "ν '

γράφει

0 Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ

Σ. Π Α Π Α Δ Α Τ Ο Σ

ΕΝΑ ΑΡΙΣΤΟ ΥΡΓΗ Μ Α Ζίγκριντ Λάουμπε 0 παππούς πεχάει Εικον.: Μ. Μπλαζεγιόφσκι, Μτφρ.: X. Στρώνη Αθήνα, Κάοτωρ, 2000. Σελ. 36 0 μικρός Βάλεντιν και ο άρρωστος παππούς του, λίγο πριν το τελευταίο του ταξίδι, με τα φτερά της φαντασίας τους, απ' το μικρόκοσμο του δω­ ματίου αφουγκράζονται τους ήχους της φύσης, βλέπουν και χαίρονται τα μικρά και μεγάλα θαύματά της. Περιεχόμενο και εικονογράφηση είναι αριστουργηματικά. (Για αναγνώστες από 4 ετών)

* *

ΙΣΤΟ ΡΙΑ Φιόνα Μακντόναλντ 0 κόσμος στους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου Μτφρ.: Δ. Αυγερινός Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 50

ta p is» .,

fill

·η

^

Πρόκειται για ένα καλαίσθητο, απολαυστικό, όσο και χρηστικό βιβλίο γνώσε­ ων που με ζωγραφικές απεικονίσεις χαρτών, χειρογράφων, έργων τέχνης, πλούσιων χρονολογικών πινάκων και πλήθος ιστορικών, κοινωνικών, επιστη­ μονικών, καλλιτεχνικών, πολιτικών και άλλων φαινομένων, μας μεταφέρει στος χρόνους του μεγάλου στρατηλάτη. (Για αναγνώστες από 10 ετών) \ftwiil· οτκ At/Mt rw Omiovgy

ΤΕΧΝΗ Δώρα Ορόντη ΜΠΟΣΤ - Το ταξίδι της Σημαιούλας με τις Λευκές και Γαλάζιες Ρίγες Αθήνα, Σπουδή, 1999. Σελ. 34

1

f

| | “

wm To Tam ms

-

Είναι ένα βιβλίο της σειράς «Παιχνίδι στις αυλές των δημιουργών μας«, όπου μέσα από χαρακτηριστικά υφολογικά και ιδεολογικά στοιχεία των δημιουρ­ γών επιχειρείται να γίνει μια προσέγγιση με τα μάτια και την αισθητική των παιδιών. Μια ενδιαφέρουσα σύγχρονη όσο και πρωτότυπη απόπειρα. ΓΑλλοι δημιουργοί που παρουσιάζονται από τη σειρά: Τσαρούχης, Παρθένης, Μπουζιάνης κ.ά.). (Για παιδιά από 9 ετών)

ΜΙΚΡΗ ΑΓΓΕΛΙΑ

Το διαβάζω ζητεί ν έ ο /α για εξω τερικές και εσω τερικές εργασίες - κατά προτίμηση με μηχανάκι (πεντάωρη πρωινή απασχόληση). Πληροφορίες: 3301241,3301313

22

ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

Το Βιβλιοπωλείο Πολιτεία

(ΓΙΑ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Ε.Ε.) σας περιμένει με 3 καταστήματα, Οπουδήποτε στην Ελλάδα ή σε χώρα-μέλος της Ε.Ε. και αν 4 εξειδικευμένα τμήματα, 230 Θεματικές με'νετε, σας ταχυδρομούμε - το αργότερο την επόμενη με'ρα α­ πό την γνωστοποίηση της παραγγελίας σας - όποια βιβλία θεβιβλιοθήκες και 60.000 ψ λήσετε. Για να μας παραγγείλετε τα βιβλία που χρειάζεστε, αρκεί ένα τηλεφώνημα, φαξ, e-mail, ή μία επιστολή σας. Τα βιβλία θα σας αποσταλσύν στις ίδιες χαμηλότερες τι­ Π άντα μ ε τ ις χ α μ η λ ό τ ε ρ ε ς τ ιμ έ ς μές και με τους ίδιους όρους πσυ ισχύουν και στα καταστήματά μας (για τις αποστολές εσωτερικού: δυνατότητα πλη­ Στο 80% των τίτλων, τελική τιμή των ρωμής με την παραλαβή των βιβλίων ή με χρέωση της πιστω­ βιβλίων είναι πάντα η γνωστή τικής σας κάρτας, έξι (6) και δώδεκα (12) άτοκες μηνιαίες δόσεις κλπ.) Παραγγελίες εσωτερικού αξίας πάνω από 5.000 ασυναγώνιστα χαμηλότερη Τ ΙΜ Η δρχ. αποστέλλονται χωρίς καμία απολύτως επιβάρυνση εξό­ Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ Υ Π Ο Λ ΙΤ Ε ΙΑ . Στα δων αποστολής - ενώ μένετε πάντα κερδισμένοι από τις τιμές Βιβλιοπωλείου Πολιτεία. Για παραγγελίες εσωτερικού αξίας βιβλία που εμπίπτουν στον νόμο περί μικρότερης των 5.000 δρχ. τα έξοδα αποστολής είναι 950 δρχ.(ιιμής”, τελική τιμή είναι πάντα σχύει μέχρι 30/9/2000) Για τις αποστολές εξωτερικού είναι απαραί­ τητη η χρέωση πιστωτικής κάρτας και δεν ισχύουν οι άτοκες δόσεις, η κατώτατη επιτρεπόμενη. ισχύουν όμως πάντα οι τιμές του βιβλιοπωλείου μας χωρίς καμία Τ Ε Σ θεωρούμε τα βιβλία που προσαύξηση. Τα έξοδα αποστολής, για το εξωτερικό, καθορίζονται από τον ισχύονια τιμοκατάλογο των ΕΛΤΑ. ^ ^ ^ δ ίΟ Ι ^ ν τ α ΐ^ ε Τ ψ %

ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΤΗΝ ΠΟΡΤΑ ΣΑΕΕ ΙΑ) (ΓΙΑ ΑΘΗΝΑ -ΠΕΙΡΑΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΑΣΤΙΑ) Εμείς χαιρόμαστε ιδιαίτερα να σας βλέπουμε στους:χώρους χώρους μυλλίζετου βιβλιοπωλείου μας να ψάχνετε στα ράφια, να ξεφυλλίζε­ DUE. 2& τε τα βιβλία και να μπορούμε να σας εξυπηρετήσουμε. Ξέ­ρουμε όμως ότι πολλές φορές σας είναι εξαιρετικά δύσκολο να κλέψετε χρόνο, ενώ γνωρίζετε ποιά βιβλία σας χρειάζο­ νται. Γι’ αυτή την περίπτωση οργανώσαμε την αποστολή βι­ βλίων από το Βιβλιοπωλείο Πολιτεία στον χώρο σας. Ενα α­ πλό τηλεφώνημα, φαξ ή e-mail αρκεί για να παραλάβετε στις επόμενες 24 έως 48 ώρες - όποια βιβλία θελήσετε στην πόρτα του σπιτιού ή του γραφείου σας. Οι συνεργάτες μας θα σας φέρουν τα βιβλία σας στις ίδιες χαμηλότερες τιμές και με τους ίδιους όρους που ισχύουν και στα καταστήματά μας (δυνατότητα πληρωμής με την παραλαβή των βιβλίων ή με χρέ­ ωση της πιστωτικής σας κάρτας, έξι (6) και δώδεκα (12) άτοκες μηνιαίες δόσεις κλπ.) Παραγγελίες αξίας πάνω από 5.000 δρχ. αποστέλλονται χωρίς καμία απολύτως επιβάρυνση εξόδων απο­ στολής - ενώ μένετε πάντα κερδισμένοι από τις τιμές Βιβλιοπωλεί­ ου Πολιτεία. Για αποστολές εκτός μικρού δακτυλίου αξίας μικρότε­ ρης των 5.000 δρχ., τα έξοδα ταχυμεταφοράς είναι 950δρχ.( ισχύει μέ­ χρι 30/9/2000)

ΣΤΟΝ ΠΑΤΟ ΤΗΣ ΕΜ ΠΝΕΥΣΗΣ

απότηνΕΡΙΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ Συζητώντας με έναν φίλο συγγραφέα πριν λίγο καιρό. «Δεν έχω έμπνευση», μου λέει. «Ούτε εγώ», απαντάω, «ξέρω όμως ότι αν στρωθώ κάτι θα βγει. Ίσως όχι αμέσως, αλλά σε μια βδομάδα, σε ένα μήνα...». «Μα, αυτό είναι βεβιασμένο», λέει με μια αιχμή ανυπο­ μονησίας. Νιώθω ότι το ενδιαφέρον του να συζητήσει μαζί μου έχει απότομα ατονήσει. Μένει σιωπηλός, το πρόσωπό του βυθίζεται σε μια αυταρέσκεια απρόσωπη, χωρίς ρυτίδες. Αναρωτιέμαι αν εγώ είμαι υπερβολικά αισιόδοξη για τις συγγραφικές μου ικανότητες κι αν ο φ ίλο ς μου είναι ρεα λισ τής και προσγειω μένος. Κι όμω ς, είμαι τρομερά ανασφαλής- το γεγονός ότι καταφέρνω να γράψω κάθε φορά με αφήνει κατάπληκτη. Δεν ξέρω να γράφω παρά τη στιγμή που το «πράγμα» έχει ήδη αρχίσει- κατά κάποιο τρόπο βρίσκομαι στο έλεος του. Τον υπόλοιπο καιρό -μπορεί να περάσουν και χρόνιαέχω τόση σχέση με το γράψιμο όσο και ένας κουλός με το βολάν. Σ' αυτές τις συζητήσεις, εκείνο που με ενοχλεί είναι η έμπνευση ως sine qua non της γραφής, η έμπνευση με κεφαλαίο Ε. Νομίζω ότι όλη η μυθολογία της έμπνευσης είναι ακριβώς αυτό: μυθολογία. Πρέπει κανείς πάντα να προσπαθεί να γράψει χωρίς να περι­ μένει την κατάλληλη στιγμή, γιατί απλούστατα δεν υπάρχει κατάλληλη στιγμή. Άλλω­ στε η έμπνευση δεν είναι ποτέ αγνή, δεν είναι pura, δεν προσφέρεται. Πρέπει να την κατακτήσεις, πρέπει να πειθαρχήσεις στον εαυτό σου. Κι ο μόνος τρόπος να την κατα­ κτήσεις είναι να γράψεις. Λέξεις σκόρπιες σ' ένα κομματάκι χαρτί ή ένα τηλέφ ω νο που χτυπάει για ώρες σε κάποιο έρημο διαμέρισμα ή μια κουβέντα μεταξύ αγνώστων στο λεωφορείο, μπορούν να γίνουν αφορμή για να αρχίσει να γράφει κανείς. Αλλά όλοι ξέρουμε ότι οι καλύτερες ιδέες έρχονται γράφοντας. Έρχονται από το πουθενά. Από αυτό το βαθύ υπόστρωμα που μοιάζει νεκρωμένο, αλλά περιλαμβάνει όλα όσα έχει ζήσει και διαβάσει κανείς.

24

ΣΟΛΟΝΟΣ 6 0 -ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ. 36 1507 7-3 61!

1635 970, FAX: 3606 759

από τονΑΑΕΞΗ ΖΗΡΑ

Ο ΙΟΣ ΤΗΣ LIGHT ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΑ

Η

26

κυκλοφορία του δεύτερου μυθιστορήματος της Μάιρας Παπαθανασοπούλου, Οι τοξικές ενώσεις του αρσενικού, για την ώρα δεν φαίνεται να έχει τις δημόσιες αντιδράσεις που είχε το πρώτο. Ευτυχώς! Το ιεραπο­ στολικό πάθος που είχε καταλάβει αρκετούς συγγραφείς, όταν πληροφορήθηκαν τις εισπρακτικές επιδόσεις του Ιούδα, μου φάνηκε εξαρχής υπερβολικά διογκωμέ­ νο για να είναι ειλικρινές. Ίσως θεωρούσαμε την ελληνική αγορά του βιβλίου καταδικασμένη να αρκείται σ' ένα ορισμένο τιράζ, γι' αυτό και η εκτίναξη του Ιούδα στα ύψη προκάλεσε πολλαπλές ανασφάλειες, ενώ βοήθησε και στην ανα­ θέρμανση κάποιων επαρχιακών μας ηθών. Εκεί όπου δηλώναμε άπιστοι απέναντι στην ιστορία και γνώστες των κανόνων της αγοράς, ξαφνικά άρχισε να μας κυρι­ εύει ένας περίεργος συντηρητισμός, καθώς οραματιζόμαστε με φρίκη την επικεί­ μενη πλημμυρίδα μιας λογοτεχνίας πληβειακής που σκόπευε να εκτοπίσει τη «σο­ βαρή» και καθιερωμένη. Δημόσιες συζητήσεις, αφιερώματα εφημερίδων και περιοδικών, τηλεοπτικές αψι­ μαχίες, όλα επικεντρώνονταν στο εξής σχιζοφρενικό ερώτημα: τι έφταιξε και ενέσκηψε ο ιός της light λογοτεχνίας σε μια κοινωνία που ο γενικός κανόνας της προ­ σπαθεί εδώ και κάμποσο χρόνια να σταθεροποιήσει τον light χαρακτήρα του! Είτε μας αρέσει είτε όχι, οι αναγνώστες του Ιούδα δεν γεννήθηκαν χθες. Απλούστατα, συνέρρευσαν εδώ γιατί εδώ ανακάλυψαν τον εαυτό τους ή έστω τη φαντασίωσή τους, όπως, τηρουμένων των αναλογιών, το ίδιο συνέρρευσαν στα ταμεία των κινηματογράφων για να παρακολουθήσουν το διανθισμένο με χιούμορ Safe sex -την αποθέωση των μικροαστικών στερεοτύπων μας. Είναι λοιπόν τουλάχιστον διασκεδαστικές οι ανησυχίες των τιμητών συγγραφέων μας. 0 Ιούδας και Οι τοξικές ενώσεις τ ου συνάντησαν το κοινό τους, απεικόνισαν καλύτερα (ή μήπως αυθεντικότερα;) τη σχέση της μέσης Ελληνίδας με το αξιακό και αισθητικό σύστημα που ήδη της έχει διαμορφώσει η τηλεοπτική ομογενοποίη­ σα Και το έκαναν μ 'έναν τρόπο απροσποίητο, χωρίς πόζα. Εκεί νομίζω ότι βρίσκε­ ται το μυστικό της επιτυχίας της Παπαθανασοπούλου κι όχι σε άλλες αρετές που ενδιαφέρουν το λογοτεχνικό συνάφι: ευρηματικούς διαλόγους, γοργή αφήγηση, πειστικούς για την οντότητά τους χαρακτήρες. Όλα αυτά βρίσκονται άφθονα και αλλού, χωρίς όμως το στοιχείο εκείνο που τα υποστασιοποιεί στη φαντασία του μεγάλου κοινού και που δεν είναι άλλο, κατά τη γνώμη μου, από το ότι στέκεται απέναντι στον αναγνώστη, λέγοντάςτου θαρραλέα: ναι, είμαι και είσαι κιτς! Ο Ιούδας και Οι τοξικές Ενώσεις μάς υπενθυμίζουν τελικά το πόσο ανόητο είναι να θέλουμε να επιβάλλουμε κανόνες αξιολόγησης, απολύτως ξένους σε μια αγορά που έχει ήδη δηλώσει τις προτιμήσεις της. Η Μάιρα Παπαθανασοπούλου, η οποία έχει καταλάβει απολύτως τι συμβαίνει, παρουσιάζοντας το τελευταίο της μυθι­ στόρημα δεν ζήτησε τη συνδρομή καθιερωμένων λογοτεχνών ή δημοφιλών πολιτικών. Πράττοντας σοφά, ζήτησε να παρουσιάσουν το βιβλίο της δύο λαϊκοί «ήρωες» των media, ο Νίκος Ευαγγελάτος και η Νανά Παλαιτσάκη. Η σημειολογία της επιλογής της είναι προφανής.

ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΙΖΟΣ

απο ίο

1960

ΣΤΗΝ ΟΔΟ ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ

για το βιβλίο, την παιδεία και τον πολιτισμό

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΑ Φιλοσοφία - Ιστορία - Πολιτική Οικονομία Κ οινω νιολογία - Ψ υχολογία - Λ ογοτεχνία Ελληνική και Ξένη Φ ιλολογία Τ έχνες - Π αιδαγωγικά - Κλασικές Εκδόσεις Φροντιστηριακά - Σχολικά

Α Η Μ

.

Ν .

II

A II

Α Δ Η Μ

A

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ 8 Α Θ Η Ν Α 106 7 9 , Τ Η Λ . 36 27 3 1 8 - 36 42 6 9 2

ίπ ψ ιλ α α :

ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

ΦΡΑΝΤΣ ΛΙΣΤ: η ιερότητα της μουσ ική ς το ξεκίνημά του ήταν ένα ακόμα παιδίθαύμα που συνάρπαζε το κοινό με τη δεJ t t M ξιοτεχνία του στο πιάνο. Πολλοί έλεγαν ότι από την εποχή του Μότσαρτ είχε να εμφανιστεί έ­ νας Βιρτουόζος τέτοιου διαμετρήματος. Όπως και ο Μότσαρτ όμως, ο Ούγγρος Φραντς Λιστ (18111886) δεν περιορίστηκε στα ρεσιτάλ πιάνου (που πρώτος αυτός τα καθιέρωσε πάντως), αλλά μεγα­ λούργησε και στη σύνθεση. Πολύπλευρη προσωπικότητα που οργάνωσε συ­ ναυλίες σε όλο το μήκος και το πλάτος της Ευρώ­ πης (έφτασε μέχρι την Τουρκία), καθιέρωσε τη Βαϊμάρη ως μουσικό κέντρο της Ευρώπης διευθύνοντας έργα των Βάγκνερ (ο οποίος παντρεύτηκε την κόρη του, Κόζιμα), Μπερλιόζ (που υπήρξε προσωπικός του φίλος), Ιούμαν (με τον οποίο ήταν αντίπαλοι), Σεν-Σανς. Ο Λιστ υ­ πήρξε ανήσυχο πνεύμα και ακούραστος μελετητής. Σε ηλικία είκοσι πέντε χρόνων συνεπαίρνεται από τη «Φανταστική Συμφωνία» του Μπερλιόζ, τα πρώτα κονσέρτα για Βιολί και ορχήστρα του Παγκανίνι και τις πιανιστικές μελωδίες του Σοπέν. Ζει και αναπνέει μέσα σε ένα κλίμα ορμητικού ρομαντισμού, ενώ γοητεύεται από τα ιδανικά της Ιουλιανής επανάστασης. Και οι φιλολογικές συνανα­ στροφές του όμως δεν είναι αμελητέες: Ουγκό, Σάνδη, Χάινε, Λαμαρτίν κ.ά. Εξάλλου, ο Λιστ μελοποίησε ποίηση των Πετράρχη, Γκέτε, Σίλερ, Χάινε, Ουγκό και Τένισον, ενώ συνέθεσε σημαντικά συμφωνικά έργα εμπνευσμένος από τη «Θεία Κωμωδία» και τον «Φάουστ», Απ' αυτό το πρίσμα, η πλούσια αλληλογραφία του Λιστ (οι τόμοι με τα γραπτά του α­ νέρχονται στους επτά) έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς έχει κανείς την ευκαιρία να μελετήσει ουσιαστικά ολόκληρη την πολιτιστική ιστορία του δέκατου ένατου αιώνα στην Ευρώπη. Η Επιλεγμένη Αλληλογραφία (.Franz Liszt: Selected Letters. Μετάφραση επιμέλεια: Andrian Williams, εκδ. Oxford: Clarendon Press, σελ. 1,063), που κυκλοφόρη­ σε πρόσφατα στη Βρετανία, ενισχύει την άποψη αυτή. Αποτελώντας πολύτιμη πηγή για πρόσωπα και γεγονότα που καθόρισαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το πρόσωπο της ευρωπαϊκής ιστορίας και πολιτισμού του δέκατου ένατου αιώνα, προετοιμάζοντας μάλιστα το έδαφος για τον εικοστό (η ίδια η μουσική του Λιστ προανήγγειλε τον Μπάρτοκ και τον Ντεμπισί), οι επιστολές αυτές μπορούν να ιδωθούν και ως ψηφιδωτά που συνθέτουν με τη σειρά τους το πορτρέτο ενός μουσουργού, ο οποίος δεν παρέλειπε να είναι Βαθύτατα εξομολογητικός στα γράμματα αυτά, αλλά και να αναπτύσσει τις θεωρίες του περί μουσικής, που υπό την επήρεια της θρησκευτικής έντασης που Βίωνε προς το τέλος της ζωής του έβλεπε σ' αυτήν μία ιερότητα. Ο Λιστ συνέθεσε περισσότερα από 700 έργα, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν το Ρέ­ κβιεμ, έξι ορατόρια, δώδεκα συμφωνικά ποιήματα, δύο συμφωνίες, δύο κονσέρτα για πιάνο και ορχήστρα, ο εκπληκτικός «Χορός του Θανάτου», οι «Σπουδές σε θέματα του Παγκανίνι», μεταγραφές για πιάνο κ.ά.

28

ΕΚΤΟΡ ΜΠΕΡΑΙΟΖ: ο σκόρπιός που δεν α υ τ ο κ τ ο ν εί

Π

ασίγνωστος στους λάτρεις της λεγάμενης «κλασικής» μουσικής αλλά σχε­ δόν άγνωστος στο ευρύ κοινό που αρκείται στη «Λίμνη των κύκνων», ο Γάλ­ λος μουσουργός Εκτόρ Μπερλιόζ (1803-1869) διεκδικεί τον δικό του χώρο στο πάνθεον των μεγάλων συνθετών. Πιο γνωστά του έργα: Η «Φανταστική Συμφω­ νία», μνημειώδες έργο της ρομαντικής εποχής, τα συνταρακτικά «Ρέκβιεμ» και «Τε Ντέουμ» για χορωδία και μεγάλη ορχήστρα, «Η καταδίκη του Φάουστ», «Ο Χάρολντ στην Ιταλία», «Οι Τρώες» κ. ά. Ο Μπερλιόζ θεωρείται δημιουργός της σύγχρονης ενορχήστρωσης· το μουσικό του έργο αποτελεί μια πραγματική αυτοβιογραφία, όπου εκδηλώνεται για πρώτη φορά η παρεμβολή της ιδιωτικής ζωής ενός μουσικού μέσα στις συνθέσεις του. Υπήρξε σπου­ δαίος μαέστρος, ενώ εργάστηκε και ως δημοσιογράφος, φιλόλογος και κριτικός. Δεν είναι συμπτωματικό ότι τα «Απομνημονεύματά» του έχουν μεγάλη λογοτεχνική αξία. Σήμερα, κυκλοφορεί στη Μεγάλη Βρετανία η δίτομη βιογραφία του από έναν ειδικό στο έργο και τη ζωή του Μπερλιόζ, τον Ντέιβιντ Κερνς (David Cairns): Η δημιουργία ε­ νός καλλιτέχνη, 1803-1832 (The Making of an Artist, 1803-1832, σεΚ. 648) και Δουλεία και Μεγαλοσύνη, 1832-1869(Servitude and Greatness, σελ. 896, εκδόσεις Allen Lane The Penguin Press). Πέρα από το ενδιαφέρον ως προς την ιστορία και την ατμόσφαιρα της εποχής, η βιο­ γραφία του Κερνς συναρπάζει και για έναν επιπρόσθετο λόγο: τη μαγευτική προσω­ πικότητα του μεγάλου συνθέτη. Ο Μπερλιόζ ζούσε συχνά σ' ένα παραλήρημα πόνου και πάθους· τριγύριζε σαν τρελός μέρα και νύχτα στο Παρίσι αλλά και στους αγρούς, δίχως σκοπό ή συγκεκριμένη κατεύθυνση, μέχρι τελικής πτώσεως, Συχνά ο ύπνος τον έπαιρνε στα πιο απίθανα μέρη: σε χωράφια, σε νεκροταφεία, στη χιονισμένη όχθη του παγωμένου Σηκουάνα, στο τραπέζι του καφενείου «Καρδινάλιος», όπου κοιμήθηκε πέντε ολόκληρες ώρες, ενώ ολόγυρά του στέκονταν τα γκαρσόνια έντρομα νομίζο­ ντας πως είχε πεθάνει. Στα εξήντα ένα του γράφει στα φημισμένα Απομνημονεύματα «Το Παρίσι είναι ένα νε­ κροταφείο και τα καλντερίμια του οι επιτύμβιες πλάκες. Παντού με παρακολουθούν α­ ναμνήσεις φίλον ή εχθρών, που δεν υπάρχουν πια... Δ εν κάνω τίποτ' άλλο παρά να υπομένω τους ακατάπαυστους πόνους μου και την αΒυθόμετρη ανία μου». Κι αλλού: «Γο άλυτο αίνιγμα του κόσμου, η ύπαρξη του κακού και του πόνου, η μανιακή παρα­ φροσύνη της ανθρώπινης ράτσας, η ανόητη θηριωδία της, που ικανοποιείται πάνω στους πιο αβλαβείς ανθρώπους και πάνω στον ίδιο τον εαυτό της, μ’ έφεραν στην ίδια βαριά καρτερικότητα σαν το ακορπιό που βρίσκεται πάνω σ' αναμμένα κάρβουνα. Το μόνο που μπορώ να κάνω στην κατάσταση που βρίσκομαι, είναι να μη δώσω τέρμα στη ζωή μου». Αυτό το ασίγαστο πάθος του ο Μπερλιόζ το πέρασε στη μουσική του και, ευτυχώς, το αποτύπωσε γλαφυρά και ο Κέρνς στην εν λόγω Βιογραφία. Ένα πάθος που ήταν συ­ νάμα αγωνία θανάτου:«Αναρωτιέμαι, μέρα και νύχτα, αν θα πεθάνω πονώντας πολύ ή λίγο. Γιατί δεν είμαι τόσο τρελός να ελπίζω πως δεν θα πονέσω καθόλου. Μα γιατί δεν πεθάναμε ακόμα,·» Κι όμως: εξαντλημένος από νευροφυτικά προβλήματα, μόνος και μισάνθρωπος, ο Μπερλιόζ θα πεθάνει μέσα σε αγωνία στη Νίκαια το 1869, από ε­ γκεφαλική συμφόρηση.

29

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ένα ξεχωριστό μυθιστόρημα για τους απαιτητικούς αναγνώστες

Για τα προηγούμενα έργα του έγραψαν: «Ο Γεράσιμος Τσάκαλος είναι ένα σημαντικό ταλέντο, ένας συγγραφέας

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΤΣΑΚΑΛΟΣ Τ ζο τζό θέλω να με λένε

ευρωπαϊκού επιπέδου.» Στρατός Τσίρκας Τζοτζό θέλω να με λένε «Το ταλέντο του Τσάκαλου στην Άϋλια οικειότητα τον έρωτα κατορθώνει να μεταβάλλει το κείμενο σε απόλαυση ανάγνωσης, όπως θα έλεγα συμβαίνει

σε κάποιες κορυφαίες περιπτώσεις π.χ. του Ντοστογιέφσκυ.» Μιχάλης Μερακλής Τζοτζό θέλω να με λένε

«Το γράψιμό του στη Μοναξιά της νύχτας με εκμηδένισε. Ένιωσα ως μαθητής και ως κάλφας συγγραφέας εμπρός στη φρενιτιώδη δουλειά του.» ΑΆέξης Σεβαστάκης Τζοτζό θέλω να με λένε

«Το βιβλίο του οι ρίζες είναι από τα λίγα που διάβασα τον τελευταίο καιρό

και με γοήτευσε. Η αναζήτησή του με τάραξε.» Νότης Περγιάλης Τζοτζό θέλω να με λένε «Μόνο ένας Γκόρκυ ή ένας Τσέχωφ θα

μπορούσε να γράψει αυτό το αριστούργημα του Γεράσιμου Τσάκαλου το Κάποτε στο χωριό Γκαζλνίγκα.» Έλλη Αλεξίου Σε όλα τα βιβλιοπωλεία ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Ζαλόγγου 11 - 106 7 8 Αθήνα, Τηλ. 3 3 0 12 08

Τζοτζό θέλω να με λένε «Ο Γεράσιμος Τσάκαλος είναι ένα διαβολεμένο ταλέντο.» Τατιάνα Γκρίτση Μιλλιέξ

γράφει ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ

Κείμενα που γράφονται με αφορμή ένα βιβλίο

Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ: Μια πολιτική θεωρία; ■ I φιλοσοφική θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα φαντάζει τόσο... πλατωνική, τόσο απαλλαγμένη από οτιδήποτε ιδιοτελές και εγκόσμιο, ώστε το ερώτημα, μήπως κρύΠ βει καθαρό πολιτικές παραμέτρους, να μοιάζει προκαταβολικό βλάσφημο. Μια βαθύI I τερη, εντούτοις, εξέταση θα μας αποκαλύψει πως η θεωρία αυτή είναι στενά συνυφασμένη με τις βαθιά εξουσιαστικές και συντηρητικές αντιλήψεις του φιλοσόφου. Πριν απ' όλα θα πρέπει να επισημάνουμε το έντονο ενδιαφέρον του Πλάτωνα για τα πολι­ τικά πράγματα, ενδιαφέρον που κράτησε από τα νεανικά του χρόνια ως τα γεράματα, οπό­ τε συνέγραψε και τους Νόμουςχου. Δεύτερη σταθερά στη σκέψη του είναι η προσήλωση στην ιδέα ότι η πολιτεία πρέπει να δι­ ευθύνεται από λίγους, τους «αρίστους» και «ειδικούς», αυτούς που γνωρίζουν και αποφασί­ ζουν με γνώμονα το λογικό και όχι τα συναισθήματα, τις επιθυμίες και τις παρορμήσεις, που χαρακτηρίζουν τους «πολλούς». Το στοιχείο αυτό είναι άμεσα συνδεδεμένο με το ρό­ λο που επιφυλάσσει στο φιλόσοφο-κυβερνήτη, τον άνθρωπο που θα διαπλάσει την κοινω­ νία στο πρότυπο του κόσμου των Ιδεών, στη θέαση των οποίων έχει προνομιακή θέση. Τρίτο στοιχείο είναι η πεποίθηση ότι το κοινωνικά καλό είναι απόλυτο, ξέχωρο από τα επιμέρους «μέλη» της κοινωνίας-οργανισμού, και συνήθως αντιμέτωπο τους. 0 Πλάτωνας, ό­ πως σχεδόν όλοι οι λάτρεις της ισχυρής κεντρικής εξουσίας, απεχθανόταν την ποικιλία, την πολυμορφία, τη μεταβολή και την αυθορμησία του πλήθους. Τι σχέοη όμως έχουν όλα αυτά με τη θεωρία των Ιδεών; Ας δούμε πρώτα τι, σε πολύ χο­ ντρές γραμμές, διατείνεται αυτή η θεωρία. Πάνω από τον πληθωρικό, παλλόμενο και διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο της υλικής πραγματικότητας, που ξεχειλίζει απρόβλεπτα προς όλες τις κατυεθύνσεις, υπάρχει ένας ι­ δεατός κόσμος, ο κόσμος των ολίγων, ακινήτων και αμεταβλήτων προτύπων, των Ιδεών. Η κάθε Ιδέα είναι το τέλειο υπόδειγμα μιας απέραντης ποικιλίας παραλλαγών των εγκο­ σμίων αντιγράφων της. Τα υλικά αυτά αντίγραφα αποτελούν ατελείς και ελλειμματικές πά­ ντα απόπειρες προσέγγισης του τελείου προτύπου. Στις χιλιάδες καρέκλες, π.χ„ που μπο­ ρεί να συναντήσει κανείς, καρέκλες δυσανάλογες, που γέρνουν, πετσικάρουν και φθείρο-

Ε

II

31

νται, αντιστοιχεί μια τέλεια Ιδέα της καρέκλας, στα χιλιάδες τραπέζια η Ιδέα του τραπεζιού κ,ο.κ. Είναι προφανές ότι ο υ­ ποδειγματικός αυτός κόσμος αποτελεί μια διαρκή έκθεση ο­ λίγων αιωνίων Ιδεών, ένα μαυσωλείο ακινήτων προτύπων. Πολλά βαθυστόχαστα έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς από πολλούς μεγάλους φιλοσόφους γι' αυτόν τον θαυμαστό ι­ δεατό κόσμο του Πλάτωνα. Οι «εμβαθύνσεις» τους έχουν ενσωματωθεί στις απόψεις του αρχαίου φιλοσόφου σε βαθ­ μό που κρύβουν πόσο αφελής και ρηχή -με τα μέτρα της δι­ κής μας υποψιασμένης εποχής, βέβαια- ήταν βασικά η σύλ­ ληψή του αυτή. Όλη η θεωρία αποτελεί προβολή μιας πλάνης που συναντά­ με όλο και πιο συχνά, όσο οπισθοχωρούμε προς τις αρχαίες αφετηρίες της ανθώπινης σκέψης: για την πρωτόγονη σκέψη η λέξη ταυτίζεται με το πράγμα, το όνομα με το ονοματιζόμενο. Όσο απομακρυνόμαστε απ' αυτήν την αφετηρία, οι λέ­ ξεις σταδιακά αντιδιαστέλλονται από τα πράγματα, εξακο­ λουθούν όμως να διεκδικούν την οντότητα του πράγματος.

0 κόσμος των πραγμάτων με τον κόσμο της σκέψης σχημα­ τίζουν μια πυραμίδα. Τη βάση της αποτελούν τα πράγματα, την κορυφή οι λέξεις. Αυτό είναι φυσικό. Τα αισθητήριά μας συλλαμβάνουν κάθε φορά ένα ελάχιστο ποσοστό της ατέ­ λειωτης ποικιλίας που μας προσφέρει ο κόσμος, πάντα ό­ μως πολύ μεγάλο για να εκπροσωπηθεί σε όλη του την ποι­ κιλία στο θέατρο του λόγου. Τα αισθητήριά μας έχουν πε­ ριορισμένη γκάμα και βάθος. Ό,τι πάντως συλλέξουν, περ­ νάει από μια δεύτερη διαδικασία φιλτραρίσματος και επιλο­ γής: μόλις χαθεί η άμεση αισθητηριακή επαφή, οι λεπτομέ­ ρειες σβήνουν και προκύπτει μια πιο αδρή και γενική παρά­ σταση. Με μια επόμενη σύνθεση, σύνδεση και σύγχυση συγγενών παραστάσεων προκύπτουν γενικότερες «συλλή­ ψεις». Η σύντηξη συγγενών συλλήψεων οδηγεί σε έννοιες, η σύντηξη συγγενών εννοιών σε λέξεις. 0 ανθρώπινος εγκέ­ φαλος -όπως άλλωστε οποιοσδήποτε εγκέφαλος- έχει πε­ ριορισμένη χωρητικότητα, περιορισμένη δυνατότητα να συ­ γκροτήσει την απέραντη ποικιλία συγγενών παραστάσεων: με μια αυτόματη διαδικασία τις συνομαδώνει σε γενικότερα, πιο λίγα και πιο σταθερά καλούπια εννοιών. Η γλώσσα δια­ θέτει έναν ακόμη μικρότερο αριθμό λέξεων για ν' αποδώσει τις έννοιες. Περιέργως όμως, αυτό που αποτελεί την εγγενή αδυναμία του ανθρώπινου λογικού, αυτό συνιστά και τη δύναμή του: ο μικρός αριθμός εννοιών και λέξεων του επιτρέπει να «μα­ ντρώνει» μέσα σ' αυτές, να υποτάσσει και να «εκλογικεύει» τον άλλως ανοικονόμητο κόσμο των ζωντανών παραστάσε­ ων. Χωρίς αυτή την υποταγή, ο «πραγματικός» κόσμος δεν έχει πρόσβαση στην κλειστή κοινωνία του Λόγου. Επί ποινή σιωπής οφείλει να υποταγεί στην αδυναμία του ανθρώπινου λογικού.

0 Πλάτωνας δεν βρίσκεται στο πρώτο και αφελέστερο στά­

32

διο της ανθρώπινης σκέψης. Η αντιδιαστολή πραγμάτων και λέξεων έχει προχωρήσει αρκετά, οι λέξεις όμως διατηρούν την αυτοτέλειά τους ως αηοσταγμένα «καθ' εαυτό» αντικεί­ μενα, τα οποία, μέσα από τη διαδικασία του λόγου, απαι­ τούν συμμόρφωση της «άτακτης» πραγματικότητας στα δικά τους τυποποιημένα καλούπια. Όταν οι έννοιες αντιπαρατίθενται στα νοούμενα και τα ονό­ ματα στα ονοματιζόμενα, τίθεται το δίλημμα: τίνος το μέρος παίρνει κανείς; Ποια πλευρά από τις δύο προέχεί; Η απάντη­ ση δεν είναι απλώς φιλοσοφική. Είναι επίσης και πολιτική: τι θα προτιμήσουμε; Το εν ή τα πολλά; Το όλον ή τα μέρη; «Τι διαλέγει κανείς; Τον άπειρο πλούτο του αισθητού ή την ατάραχη ακινησία του λογικού; Τα άπειρα φυσικά δέντρα ή το δέντρο ουσία; Και κατ' επέκταση: την άπειρη ποικιλία των πράξεων Εαναρχία) ή τον ένα νόμο; Τον κυκεώνα των ιστο­ ρικών γεγονότων ή τη μία ερμηνεία; Τους πολίτες ή το Κρά­ τος;»1 0 κόσμος των Ιδεών αντιμέτωπος με τον κόσμο της ζωής. Φυσικά, το δίλημμα είναι πλασματικό και σοφιστικό. Δεν υ­ πάρχει κανένας λόγος αναγωγής και πλήρους υποταγής του ενός στον άλλον. 0 Πλάτωνας δεν θα μπορούσε να επιβιώ­ σει επί πολύ τρώγοντας αποκλειστικά καρπούς από το ιδανι­ κό του δέντρο. Οι έννοιες είναι «εργαλεία», μέσω των οποί­ ων ζει και μέσα στα οποία ζει ο άνθρωπος. Αυτό όμως τον παγιδεύει στο να υποκαθιστά τον κόσμο της «ύλης» με αυ­ τόν των ιδεών. Παγιδευμένος σ' αυτό το δίλημμα, ο Πλάτωνας δεν είχε κα­ μία δυσκολία επιλογής. Δεν μπορούσε να φανταστεί πως στη σχέση σκέψης και κόσμου τα πρότυπα είναι απείρως πε­ ρισσότερα από τα αντίγραφα. Εξέλαβε, λοιπόν, τα αντίγρα­ φα ως πρότυπα και το αντίστροφο. Σε αντίθεση με τους πε­ ρισσότερους σοφιστές, αυτός ο μαθητής του κορυφαίου των σοφιστών, του Σωκράτη, ήταν ταγμένος αναφανδόν υ­ πέρ του ενός, υπέρ του όλου, υπέρ του νόμου και της τά­ ξης, κατά της ποικιλίας, κατά του πλήθους, κατά της ιδιο­ μορφίας, κατά του «συμβεβηκότος» και της ατομικής επιλο­ γής. Η φιλοσοφία του ήταν η ανώτερη ιδέα στον κόσμο των Ιδεών. 0 φιλόσοφος ο ανώτερος κυβερνήτης στον κόσμο των ανθρώπων. Αυτή ήταν η ουσία της φιλοσοφίας του. Η σταθερότητα θα έπρεπε να επικρατήσει των δυνάμεων της διαρκούς μεταβολής. Η αιωνιότητα της καθημερινότη­ τας. Το μαυσωλείο των ολίγων ακινήτων Ιδεών πάνω στην πάλλουσα ποικιλία της ζωής. Οι άριστοι ολίγοι των πολλών.

0 κυβερνήτης-φιλόσοφος, προνομιακός εκπρόσωπος των Ιδεών στο χώρο της πολιτείας, πάνω στο πλήθος των α­ πλών πολιτών. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 .Κ. Παπαγιώργη, Κορνήήιος Καοτοριάδης-Ένας σοφιστής,«Νεφέλη», 1981:84

ΐζαμπέλ Αλιέντε

η

Κόρη της μοίρας

,

' '

****""

9

Πέντε χρόνια μετά το τελευταίο της μυθιστόρημα, Π ά ο υ λ α , η Αλιέντε επι­ στρέφει για να μας διηγηθεί την ιστορία μιας νέας γυναίκας, που προσπαθεί να κατακτήσει την ελευθερία της μέσα στην ανδροκρατούμενη κοινωνία του Αλέβ Αυτί) Κρουτιέ 19ου αιώνα. Η ΚΟΥΚΛΑ

4

Η κούκλα «Μια μαγευτική ιστορία αγάπης... Η Κρουτιέ έχει τη δική της μοναδική φωνή, απαλή και ποιητική, σαν μου­ σική μέσα σ’ έναν τούρκικο κήπο». ΙΖΑΜΠΕΛ ΑΛΙΕΝΤΕ

| Αγγελος Σ. Βλάχος | Αγγελος Σ. Βλάχος Βίος και πολιτεία | Ανδρέα Ροοσάνοο |

4

Βίος και πολιτεία του Ανδρέα Ρονσάνου Ο Άγγελος Σ. Βλάχος ξαναβρίσκει την γνωστή πένα των μεγάλων του ιστορι­ κών μυθιστορημάτων, σ’ ένα γοητευ­ τικό αφήγημα με ήρωα έναν εκδότη εφημερίδας.

Εκίόοεις της Βουλής των Ελλήνων

Ρ 10ΡΤΑΖ

του Η Λ Ι Α

ΜΑΓΚΛΙΝΗ

Όταν αναφερόμαστε στη βουλή των Ελλήνων, ο νους μας πηγαίνει οε έντονες λογομαχίες μεταξύ βουλευτών και πολιτικών αρχηγών, οε ανούσιες και κουραστικές αγορεύσεις. Κι όμως, το ελληνικό Κοινοβούλιο "παράγει έργο" και 5εν αναφερόμαοτε μόνο a m ξωτικής οημαοίας ρόλο που παίξει οτο πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας αλλά και στην ανάμειξή του οε ξητήματα πολιτισμού. Συγκεκριμένα, στις εκδόσεις της Βουλής που, μετά την ανάληψη των καθηκόντων του Προέδρου της Βουλής από τον Απόστολο Κακλαμάνη, δεν έχουν οημειώοει μονάχα ποσοτική αύξηση αλλά, το κυριότερο, ποιοτική βελτίωση - τόσο σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο, την ουσία των βιβλίων που εκδίδονται, όοο και ως προς το σχεδίασμά και την αισθητική τους.

Εκβάσεις επετειακού χ α ρ α κ τή ρ α Η Βουλή ανέκαθεν εξέδιδε τίτλους βιβλίων με αφορμή κάποια σημαντική επέτειο όπως, για παράδειγμα, η συ­ μπλήρωση εκατόν πενήντα χρόνων συνταγματικού βί­ ου. Ανάλογα, τα βιβλία Μνήμη Χαριλάου Τρικούπη (1832-1896). Εκατό χρόνια από το θάνατό του και Χαρί­ λαος Τρικούπης. 100 χρόνια από το θάνατό του εκδόθηκαν το 1996 για να τιμήσουν την εκατοστή επέτειο από τη γέννηση του τόσο σημαντικού για την ιστορία της νε­ ότερης Ελλάδας πολιτικού. Στην ίδια λογική υπακούει και η έκδοση του βιβλίου Γεώργιος Παπανδρέου. 19681998. 30 χρόνια μνήμης. ΙΙκ Μ Η ρ ΙΡ ■ Πρέπει να σταθού­ Δ Ω ΔΕΚ ΑΝ Η ΣΑ με όμω ς λίγο π ε­ ρισσότερο στις εκ­ δόσεις που πραγ­ ματοποιήθηκαν με α φορ μή τη σ υ­ μπλήρωση πενήντα χρόνων από τη ν ε ­ πανένωση της Δωδεκανήσου με τη ν υπόλοιπη Ελλάδα. Μάλιστα, το εκπληκτικό λεύκωμα (περιλαμβάνει και τρία CD) Τραγούδια και Σκοποί από τα Δωδεκάνησα, που επιμελήθηκε ο Λάμπρος Λιάβας, μπο­ ρεί σαφέστατα να ιδωθεί ξέχωρα από τον επετειακό του χαρακτήρα. Εκδόθηκε ακόμη, η Μικρή ιστορία της Δωδε­ κάνησου που απευθύνεται σε παιδιά, γι' αυτό και μοιρά­ στηκε στα Δωδεκάνησα, σε σχολεία αλλά και σε τουρί­ σ τες, αφού μ ετα φ ρά σ τη κε σε π ο λλές ευρω π αϊκές γλώσσες. Να προσθέσουμε ακόμα τον τόμο Δωδεκάνη­ σα. Συνθήκες-Νόμοι-Στατιστικές-Χάρτες, 1947-1997 (συλλογή - επιμέλεια: Τριαντ. Α. Γεροζήσης) και το βι­ βλίο του Γιάννη Γιαννόπουλου Σύντομη ιστορία της Δω­ δεκάνησ ου, που διατρέχει την ιστο­ ρία του Δωδεκανησιακού χώρου από τη ν αρχα ιότητα μέχρι σήμερα και που έχει, ουσιαστι­ κά, ως α π οδέκτη το μαθητικό κοινό. Το 1998 ήταν, ως γνωστόν, το έτο ς Ρήγα Βελεσ τινλή και Διονυσίου Σο­ λωμού, καθώς συ­ μπληρώθηκαν δια­

"

f

κόσια χρόνια από το θάνατο του πρώτου και τη γέννηση του δεύτερου. Το τμήμα εκδόσεων της Βουλής κινητο­ ποιήθηκε έγκαιρα και εξέδω σε δύο βιβλία για τον Ρήγα και άλλα δύο για τον ποιητή του Εθνικού Ύμνου. Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης συνέγραψε το Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη και επιμελήθηκε το Απάνθισμα κειμένων του Ρήγα, ενώ ο Ερατοσθένης Καψωμένος ή­ ταν ο συγγραφέας του Ο Σολωμός και η ελληνική πολι­ τισμική παράδοση, όπου αναδεικνύει τους βασικούς ά­ ξονες της ποίησης του Σολωμού, και επιμελητής (μαζί με την Κωνσταντίνα Χαλιάσου και τον Αθανάσιο Ζήση) του Ανθολογίου θεμάτων της σολωμικής ποίησης, όπου δίδεται μια ανθολογία τω ν κυρίαρχων θεμάτων της ποίησης του Σολω­ μού, κάτι που δεν είχε ξαναγίνει. Οι υπεύθυνοι των εκδόσεων της Βουλής ε­ τοιμάζουν την έκδοση τω ν Απάντων του Ρήγα σε πέντε τόμους και του Σολωμού σε μορφή CD-ROM, ενώ πρόσφατα εκδόθηκε το λεύκωμα Καντάτα ελευθερίας, που συ­ νοδεύετα ι από δίσκο ακτίνας με μουσική του Χρήστου Λεοντή πάνω σε κείμενα των Ρήγα, Σολωμού και Μακρυγιάννη. Αξίζει να σημειωθεί ότι με τις εκδόσεις των βιβλίων για τα Δω δεκάνησα αλλά και με αυτές για τις δύο μεγ ά ­ Διονύσιος Σολωμός λ ε ς μ ο ρ φ ές τη ς ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΘΕΜΑΤΩΝ ελληνικής γραμμα­ ΣΟΛΩΜΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ τε ία ς , τα βιβλία τω ν εκδόσεων της Βουλής παρουσιά­ ζο νται πολύ πιο φ ρ ο ντισ μένα όχι μόνο ως προς το περιεχόμενό τους αλλά και ως προς την αισθητική τους πλευρά. Ειδικά τα τέσσερα βιβλία για τον Ρήγα και τον Σολωμό τυπώθηκαν σε μονοτυπία. Οι εκδόσεις αυτές κυκλοφόρησαν σε πενήντα χιλιάδες α­ ντίτυπα, κάτι που σημαίνει τεράστια διάχυση στο ελλη­ νικό κοινό, σε βιβλιοθήκες, σχολεία κ.λπ. Μοιράστηκαν επίσης στο κοινό τω ν επισκεπτών, που προέρχεται πολ­ λές φορές από πανεπιστήμια του εξωτερικού ή από τον απόδημο ελληνισμό. Εκδόσεις ανεξαρτήτως επετείων Η Βουλή δεν εκδίδει μόνο βιβλία με αφορμή κάποια ε-

35

πέχειο. Έτσι, από αυτά τα μη επετειακού χαρακτήρα βιβλία, ξεχωρίζουν τα τρία λευκώ μα­ τα: Η Εικονογρά­ φησ η το υ Μ εγ ά ­ ρου της Βουλής σε επιμέλεια Μιλτιά­ δη Παπανικολάου, ο Επ ιτάφιος το υ Περικλή στη μετά­ φραση το υ Ε λευ­ θερίου Βενιζέλου (εκδόθηκε στα αγ­ γλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά) και η πολυτελής έκ­ δοση Κύπρος, Η λεηλασία ενός πολιτισμού, η οποία α­ φορά στην τύχη που είχαν μετά την τουρκική εισβολή τα μνημεία της Κύπρου. Τέλος, να πούμε ότι έχουν εκδοθεί τα Πρακτικά των Συνε­ δριάσεων της Βουλής των Εφήβων σε τρεις ήδη τόμους.

διαίτερα σημαντικό έργο, το οποίο έχει μεγάλη απήχη­ ση. Μόνο τυχαίο δεν είναι το γεγονός ότι μετά το 1995 ο αριθμός των παιδιών που επισκέπτονται τη Βουλή έ ­ χει πλησιάσει τις 600.000, κάτι που οφείλεται στην ορ­ γάνωση εκθέσεων και, φυσικά, στην ανάπτυξη και ευ­ ρύτατη διάδοση των εκδόσεων. 0 κύριος Κόκκινος επι­ σημαίνει: «Παλαιότερα, η Βουλή φάνταζε σαν ένα οχυ­ ρό, σαν ένα άβατο, ένας ναός στον οποίο λίγοι είχαν πρόσβαση. Με τις εκθέσεις, τα εκπαιδευτικά προγράμ­ ματα και την προώθηση τω ν εκδόσεών της κ.λπ. βρι­ σκόμαστε σε μια φάση ανοίγματος της Βουλής, κυρίως προς τη νεολαία. Έτσι κι αλλιώς, κάθε έκθεση είναι και ένα είδος εκπαιδευτικού προγράμματος. Το Κοινοβού­ λιο ανοίχτηκε στον κόσμο και το ευχάριστο είναι ότι ο κόσμος έχει δείξει ανταπόκριση, αφού μας βομβαρδίζει με τηλεφωνήματα σχετικά με τα βιβλία αυτά». Ιδιαίτερα θετικό είναι επίσης το γεγονός ότι οι πολιτικοί από όλα τα κόμματα δείχνουν ενδιαφέρον για τις εκδό­ σεις της Βουλής. Υπάρχει μια διαπαραταξιακή συμφωνία να στηρίζονται όλες οι σχετικές προσπάθειες της Βου­ λής. Η ιδέα, π.χ., της έκδοσης του Επιταφίου τ ου Περι­ κλή ανήκει στο βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας, κύριο Ιωάννη Κεφαλογιάννη, και την ενστερνίστηκε και υλο­ ποίησε ο κύριος Κακλαμάνης. Όσο για την υλοποίηση του εκπαιδευτικού προγράμμα­ τος, οι αναγκαίοι πόροι διατίθενται από τον ετήσιο προ­ ϋπολογισμό του Κοινοβουλίου.

Στόχοι και συμπεράσματα Ήταν γύρω στα 1995 που, με πρωτοβουλία του Προέ­ δρου της Βουλής Απόστολου Κακλαμάνη, οι εκδόσεις του Ελληνικού Κοινοβουλίου αναπτύχθηκαν και απέκτη­ σαν τον δικό τους χαρακτήρα. Μέχρι τό τε οι εκδόσεις της Βουλής αφορούσαν στο κοινοβουλευτικό της έργο. Το μέλλον των c k S o o c u v της Βουλής Από το 1995 και μετά καθορίζεται ένας πολύ συγκεκρι­ Ποιο είναι το μέλλον αυτής της σημαντικής προσπάθει­ μένος στόχος: οι εκδόσεις να έχουν ως αποδέκτη κυ­ ας; Η αλήθεια είναι ότι η τύχη τω ν εκ­ ρίως τη νεο λα ία . δόσεων της Βουλής εξαρτάται από τον Όπως μας τόνισε ο εκάστοτε πρόεδρό της. Αυτή η βελτίω­ κύριος Γεώ ργιος ση στις εκδόσεις της σημειώθηκε όταν Κόκκινος, συνεργά­ ανέλαβε ο Απόστολος Κακλαμάνης, και τη ς το υ Γενικού ουδείς είναι σε θέση να γνωρίζει τι θα Γραμματέα τη ς : Μ ιλτιάδης I I μ ιανικολλοχ συμβεί όταν, κάποια στιγμή, ο κύριος Βουλής και Επίκου­ EiKovoyocuman τον . Κακλαμάνης αποχωρήσει. Το μειονέκτη­ ρος Καθηγητής στο Μ Ε Γ Α Ρ Ο Υ ΤΗ Σ Πανεπιστήμιο Αιγαί­ μα λοιπόν είναι ότι πρόκειται για μια ΒΟΥΛΗΣ ου, «η Βουλή δ εν δραστηριότητα με έντονα προσωποκεείναι εκδοτικός οί­ ντρικό χαρακτήρα και όχι θεσμικό. «Οι κος. Εκδίδει βιβλία τα οποία υποστηρίζουν το έργο της αλλαγές, που έχουν γίνει σε ό,τι αφορά τις εκδόσεις της Βουλής, φέρουν τη σφραγίδα του τωρινού της προέ­ γενικά και με ένα συγκεκριμένο στόχο: οι εκδόσεις της Βουλής αποσκοπούν στο να διαμορφωθεί κυρίως οτη δρου, του κυρίου Κακλαμάνη», παρατηρεί ο κύριος Κόκ­ νέα γενιά συνείδηση ενεργού και υπεύθυνου πολίτη, κινος. Κάτι που σημαίνει ότι δεν υπάρχει ένας μηχανι­ αυτό που λέμε, πολιτική κοινωνικοποίηση τω ν νέων. σμός που να στηρίζει την προσπάθεια αυτή. Έτσι θα Παράλληλα, στοχεύουν στη διαμόρφωση ουσιαστικής ι­ πρέπει να περιμένουμε να δούμε τι επιφυλάσσει το στορικής παιδείας». μέλλον. Το μόνο που μπορεί να ευχηθεί κανείς είναι να Κοντεύει μία πενταετία από τό τε που αναμορφώθηκαν συνεχιστεί αυτή η αξιόλογη προσπάθεια και να μην επι­ οι εκδόσεις της Βουλής και ήδη έχει πραγματοποιηθεί ι­ στρέφει η Βουλή στη μιζέρια αλλοτινών καιρών. □

Η

36

του Β Α Σ Ι Λ Η

ΡΟΥΒΑΛΗ

Σύγχρονο ιστορικό βλέμμα του 20ού αιώνα τ.Α1,Α2, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 1999.

ανάγκη της στέρεης «διαπραγμάτευσης» με το παρελθόν, αναγνωρίζεται περισσότερο από ποτέ ως επιτακτική στο γύ­ ρισμα αυτού του αιώνα από επιστήμονες-ερευνητές όπως και από ευαισθητοποιημένους αναγνώστες και γνώστες του α­ ντικειμένου της ιστοριογραφικής επιστήμης. Ζώντας μάλιστα στην εποχή των ταραγμένων κι εν πολλοίς συγκεχυμένων πολι­ τικών και κοινωνικών ιδεολογιών οι τεκμηριωμένες επιστημονι­ κές αναλύσεις τάσεων, δεδομένω ν και καταλυτικών παραγό­ ντω ν που επέδραοαν αποφασιστικά και διαμόρφωσαν το ρου τω ν γεγονότων είναι, άλλως ειπείν, επιβεβλημένη. Σ' ό,τι αφορά τις εξελίξεις της σύγχρονης ιστοριογραφικής μεθο­ δολογίας, ελάχιστα είναι αυτό που είναι γνωστά και φθάνουν τε ­ λικά στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Και εάν όντως ο ιστορι­ ύ κός χρόνος αφήνει εμφανή στίγματα στη συλλογική μνήμη αλλά και «σημάδια» στον περιβάλλοντα χώρο, για τους σύγχρονους Έ λληνες είναι κατανοητή μια περιχαρακωμένη τοποθέτηση με αρκετά σημεία αναφοράς κι έμπρακτες συνειδησιακές εκφάνσεις στη ροή της βιούμενης ιστορικής εξέλιξης. Ωστόσο, η λογικώς προσδοκώμενη ωρίμανση της σύγχρονης ελληνικής ιστορικής συνείδησης δεν επήλθε σε εύλογο χρόνο συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες εξαιτίας ποικίλων εσωγενών κι εξωγενών πα­ ραγόντων. Μόλις τα τελευταία χρόνια μπορεί να γίνει λόγος για εμπεριστατω­ μένη, τεκμηριωμένη πληροφόρηση ή εντρύφηση και, κυρίως, απεμπλοκή από συλλογικά στερεότυπα ή παρωχημένες, λανθάνουοες ιδεοληψίες. Το προκείμενο οξύμωρο σχήμα είναι εξηγήσιμο από διάφορες παραμέτρους, πιεστικές κι άκαμπτες, οι οποίες έχουν αρχίσει να φθίνουν υπό την καταλυτική επέμβαση

Η

Ιστορία ,Μ λ λ ά δ α ς ,,,2 0 ο

37

χης πανεπιστημιακής έρευνας και τεκμηρίωσης των πη­ γών. Έτσι, η παραμορφωτική-αλλοτριωμένη γνωριμία με σημαντικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας ή, σε μερικές των περιπτώσεων, τα ομιχλώδη όσο και προπαγανδιστικώς αποσιωπημένα αλλά καθοριστικά σημαινόμενά της - που εξυπηρετήθηκαν, σε πρώτο επί­ πεδο, από τα σχολικά εγχειρίδια - βρίσκουν επιτέλους την απαιτούμενη, πολυεπίπεδη ανάλυση και σύνθεση αιτίων και αιτιατών από τη μοντέρνα ερευνητική προ­ σέγγιση. Σ' αυτό ακριβώς το πλαίσιο, με την έκδοση της Ιστο­ ρίας της Ελλάδας του 20ού αιώνα τεκμαίρεται η χρεία, η ευαισθητοποίηση και η κινητοποίηση για μια διαυγή κι απροσχημάτιστη «ανάγνωση» της ελληνικής ιστορίας, και δη του κοντινού, ακόμη αχνίζοντος παρελθόντος. Το έργο, επιμελημένο και εποπτευόμενο από τον καθη­ γητή Χρήστο Χατζηιωσήφ, βρίσκεται ακόμη σε εκδοτική εξέλ ιξη , για το ύ το και κυκλοφορούν στις προθήκες προς το παρόν μόνον οι δύο πρώτοι τόμοι του. Στην παρουοίασή του, πρόσφατα στη «Στοά του Βιβλί­ ου», επισημάνθηκε ο προγραμματικός χαρακτήρας της έκδοσης αλλά και ο μεθοδολογικός σχεδιασμός που επιλέχθηκε κατά την εκπόνησή του από ομάδα επιστη­ μόνων, της οποίας επικεφαλής επιτροπή αποτέλεσαν εκτός του Χρήστου Χατζηιωσήφ οι Νάσος Βαγενάς, Αντώνης Λιακός και Γιάννης Γιαννουλόπουλος. Μεταξύ των άλλων αναφέρθηκε σχετικά ότι οι συγγραφείς του έργου «δεν στόχευαν στη γραμμική εξιστόρησα του παρελθόντος α λλά στον εντοπισμό και την ανάδειξη της γένεσης τάσεων και συνθηκών που διαφοροποίη­ σαν σαφώς την ελληνική κοινωνία του 20ού αιώνα από την προηγούμενη περίοδο και οι οποίες, εν πολλοίς, τη χαρακτηρίζουν έως σήμερα» και ακόμη ότι «η προσέγγι­ ση αυτή εντοπίζει σχέσεις πραγματικές, που προκύ­ πτουν από τη φύση και την εξέλιξη των φαινομένων που μελετά». Η πρώτη ενότητα του έργου (δηλ. οι κυκλοφορούντες δύο τόμοι) ονοματίζεται «Απαρχές», καθώς το επιμέρους ιστοριογραφικό υλικό τεκμηριώνει την εκκόλαψη μιας σειράς γεγονότων που σημάδεψαν την πορεία του έθνους σ' όλη τη διάρκεια του αιώνα. Οι πολιτικές και κοινωνικές τριβές που άρχισαν με τη βαριά μεγαλοϊδεατική ήττα του σύντομου πολέμου του 1897 και συνε­ χίστηκαν με τις εξουθενω τικές οικονομικές συνθήκες που επιβλήθηκαν στη χώρα από το ν ξένο παράγοντα συνδυάζονται τόσο με τον εμφανή μετεωρισμό των ό­ ποιων επιλογών από τους κρατούντες όσο και με τις α­ λυσιδωτές αντιδράσεις που έφθασαν έως την εθνική καταστροφή το 1922 (εθνικός διχασμός, πολιτειακό ζή­ τημα, παιδεία, ανάδυση αστικής τάξης και νέων ιδεο­

38

λογικών τάσεων, συρρίκνωση αλυτρωτικών προσδο­ κιών) αλλά και αργότερα έως τη μεταξική δικτατορία. Ήταν λοιπόν εκείνες οι δύο δεκαετίες η απαρχή σημα­ ντικών εξελίξεω ν για το έθνος, που η σημασία τους α­ ξιολογείται συστηματικά στις επιμέρους ενότητες των δύο αυτών τόμων. Οι κυβερνήσεις μεριμνούσαν ιδιαίτε­ ρα για τα οικονομικά θέματα, τα οποία βεβαίως ήταν ε ­ πείγοντα σε κάθε περίπτωση, έστω κι αν οι χειρισμοί μόνο συνετοί και συγκροτημένοι δεν ήταν. Και δεν απέ­ χουν από αυτή τη συγκεχυμένη κατάσταση οι διαμορφούμενες συνθήκες διοίκησης, η πολεοδομική ανάπτυ­ ξη (σε συνδυασμό με τη μεγάλη και χαίνουσα πληγή της εξωτερικής μετανάστευσης αλλά και της προσφυ­ γιάς), η καλλιέργεια τω ν τεχνών και οι προσανατολι­ σμοί της ελληνικής διανόησης, τα διπλωματικά παρα­ σκήνια στις αυλές των μεγάλων δυνάμεων της εποχής αλλά και η δίνη των συνεχών πολέμων με όλα τα τρα­ γικά τους αποτελέσματα.

0 εντοπισμός τω ν κοινών παρονομαστών, η αποδελ­ τίωση της ογκώδους βιβλιογραφίας αλλά και το κριτικό πνεύμα που προαπαιτεί την κατάρτιση και τα απαραί­ τητα εργαλεία μελέτης φαινομένων και νοουμένων εί­ ναι εργασία δύσκολη και επίπονη, όταν αποσκοπείται ο πολύπτυχος συγκερασμός δεδομένων μιας σημαντικό­ τατης και «επικίνδυνης» ιστορικής περιόδου, όπως α­ κριβώς συμβαίνει στη συλλογική προσπάθεια της Ιστο­ ρίας της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Πρόκειται βέβαια για εγχείρημα τολμηρό που επιδιώκει να προσεγγίσει και να ελκύσει τον απαιτητικό αναγνώστη, που μπορεί να είναι μαθητής, φοιτητής, καθηγητής αλλά και οποι­ οσδήποτε άλλος ενδιαφερόμενος για την ιστορία και τις παραμέτρους της. Το ζητούμενο - και προσφερόμενο εν προκειμένω - είναι η επιστημονική εγκυρότητα, η οποία απορρέει από την επίμονη, μακροχρόνια και εξαντλητική έρευνα τω ν πηγών, η σαφήνεια και ο ώριμος κι α νεπ ιτήδευτος χαρακτήρας τη ς μεθόδου που ακολουθείται. Κι αν τα δείγματα της σχετικής εκ­ δοτικής κίνησης πείθουν, το παρόν πόνημα φέρνει νέο άνεμο στην ελληνική ιστοριογραφία και προσφέρει την καθαρότητα ενός σύγχρονου και αποδοτικού μοντέ­ λου ιστορικής μελέτης. Μ' άλλα λόγια, είναι μια αξιέ­ παινη έκδοση που τιμά τους δημιουργούς της, οι οποί­ οι καλύπτουν το τεράστιο κενό σοβαρής και τεκμηριω­ μένης ιστορικής σύνθεσης σε μια από τις πιο σύνθετες και αποφασιστικές περιόδους του ελληνισμού με σα­ φή αντίκτυπο στη ζωή του σύγχρονου αναγνώστη. Ερωτήματα, απορίες, συμπεράσματα, αξιολόγηση, συνδυασμός και πολυεπίπεδη ανάλυση δεδομένων εί­ ναι ό,τι ακριβώς απαιτείται από τους κοινωνούς της ι­ στορικής αλήθειας. □

τ ου Α Λ Ε Ξ Η Σ Τ Α Μ Α Τ Η

Ο μοναχικός λόχος της ρωσικής λογοτεχνίας SOLOMON VOLKOV

Conversations with Joseph Brodsky «Ζυνομιλκς pc τον Γ■όζcφ Μπρόντοκι» New York, The Free Press

« m v θέλουμε να παίξουμε έναν μεγαλύτερο ρόλο, το ρόλο / I του ελεύθερου ανθρώπου, τότε θα πρέπει να είμαστε ιμ \ . κανοί να αποδεχθούμε -ή, το λιγότερο, να μιμηθούμετον τρόπο με τον οποίο ένας ελεύθερος άνθρωπος αποτυγχάνει. Ένας ελεύθερος άνθρωπος, όταν αποτυγχάνει, δεν μέμφεται κα­ νένα», λέει ο Γιόζεφ Μπρόντοκι (Joseph Brodsky), ένας ποιητής που προφήτευσε την ίδια του την εξορία, εισάγοντας από τους νεανικούς του ήδη στίχους την έννοια της «ουδέτερης πατρίδας» και προβάροντας το ένδυμα του κατ' εξοχήν εξόριστου ποιητή, του Οβιδίου, που πέθανε ανάμεσα στους βαρβάρους της Μαύρης θάλασσας. Η οπτική γωνία του Μπρόντοκι στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ως ενός Ρώσου εμιγκρέ που ζούσε στη Νέα Υόρκη, τον οδήγησε σε θέσεις που συνδύαζαν το συναισθηματισμό της ρωσικής καρδιάς με την κοσμοπολίτικη θέαση μιας σκληραγωγημένης φιλοσοφίας. 0 ίδιος ο ποιητής αρεσκόταν στο να πα­ ρομοιάζει τη θέση του με αυτήν ενός παρατηρητή που κάθεται στην κορυφή ενός βουνού ατενίζοντας και τις δυο πλαγιές.

0 νομπελίστας ποιητής Γιόζεφ Μπρόντοκι ήταν μία από τις σημα­ ντικότερες φωνές του αιώνα, κι όχι μόνο μέσα από τους στίχους του. Έζησε μια ζωή επική. Στα νιάτα του κέρδιζε το ψωμί του σαν χειριστής αλεστικής μηχανής και τεμαχιστής πτωμάτων σε νεκρο­ τομείο, ως τη σύλληψή του από τις σοβιετικές αρχές το 1964 με την κατηγορία του κοινωνικού παραισιτισμού. Ύστερα από μια «καφκικού» τύπου δίκη καταδι­ κάστηκε σε πέντε χρόνια καταναγκαστικής εργασίας, σ α ν«ένας πυγμαίος με

39

κοτλέ παντελόνια, ο οποίος οκάρωνε στίχους ατούς ο­ ποίους εναλλάσσονταν ασυναρτησίες και κλάψες γεμά­ τες πεσιμισμό και πορνογραφία». Ο Μπρόντσκι εξέτισε τους δεκαοκτώ μήνες της ποινής του οε μια κρατική φάρμα στη Σιβηρία μέχρι να αφεθεί ε­ λεύθερος ύστερα από παγκόσμια κατακραυγή, στην ο ­ ποία πρωτοστάτησαν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ (Jean-Paul Sartre) και ο Ντιμίτρι Ιοστακόβιτς (Dmitri Sostakovich). 0 ποιητής απελάθηκε από τη Σοβιετική Ένωση το 1972 και κατέφυ­ γε στην Αμερική. Το 1980 μετακόμισε στο Γκρίνουιτς Βίλατζ και το 1987 του απενεμήθη το Νόμπελ Λογοτε­ χνίας. Σαν χαρακτήρας ήταν κλειστός και μυστικοπαθής, διαρκώς αυτοελεγχόμενος, με σκοτεινό, δηκτικό χιού­ μορ, ίδιον τω ν ανθρώπων που έχουν ζήσει στο πετσί τους αυτά για τα οποία γράφουν και μιλάνε. Το παράδοξο με τον Μπρόντσκι είναι η λογοτεχνική του μεταφύτευση. Ως συγγραφέας πρωτοκαθιέρωσε το πεζογραφικό του στιλ στα αγγλικά. Σταδιακά ανέπτυξε ένα αξέχαστο, ιδιοσυγκρασιακό και μάχιμο αγγλικό στιλ πρό­ ζας, για την οποία αισθανόταν ιδιαίτερα περήφανος. Ο Μπρόντσκι έγραψε και ποιήματα απευθείας στα αγγλικά, γεγονός που τον τοποθετεί στους ελάχιστους ποιητές που έγραψαν και σε ξένη γλώσσα. Υπήρξε επίσης ένας δημιουργός ο οποίος μαστόρευε διαρκώς το έργο του. Η απέχθειά του στο να βλέπει το έργο του σαν τελειωμένο προϊόν (παράδειγμα της εγγε­ νούς του ανάγκης για ανοιχτό διάλογο) ήταν παροιμιώδης. Η πρώτη συνέντευξη του Μπρόντσκι στον, επίσης Ρώσο, μουσικό, συγγραφέα και κριτικό τέχνης, Σόλομον Βολκόφ (Solomon Volkov) δόθηκε το 1978 στη Νέα Υόρκη, εγκαι­ νιάζοντας έτσι μια σειρά θερμών συνομιλιών που κράτη­ σαν δεκαπέντε χρόνια. Εκείνη την εποχή ο Μπρόντσκι ή­ ταν τριάντα οκτώ χρόνων και προετοιμαζόταν ψυχολογι­ κά για την πρώτη του εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς, θα ε­ πακολουθούσαν κι άλλες. Η θνητότητα ήταν από νωρίς παρούσα στους στίχους του ποιητή. Με τον Βολκόφ ο Μπρόντσκι μιλάει για τα πάντα εκτός α­ πό οικογενειακά θέματα. Για παράδειγμα, δεν συζητάει εύκολα για το γάμο του, το 1990, με τη Μαρία Σοζάνι (Maria Sozzani), με τη ν οποία απέκτησε μια κόρη το 1995. Όσον αφορά όμως τις ποιητικές του επιρροές είναι λαλίστατος. Έξι ονόματα συγκροτούν το ποιητικό του Πάνθεον: Φροστ, Τσβετάεβα, καβάφης, Ρίλκε, Αχμάτοβα και Πάστερνακ. Δύο από τα κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερω μένα στους δύο μεγάλους φίλους και μέντορες του Μπρόντσκί: στον Ου. Όντεν (W. Η. Auden) και στην Άννα Αχμά­ τοβα (Anna Ahmatova). Λέει ο Μπρόντσκι για τον Ό ντεν:«Μου έκανε εντύπωση

40

το πόσο μόνος ήταν. Πιστεύω πως όσο καλύτερος ποιη­ τής είσαι, τόσο πιο φοβερή είναι η μοναξιά σου, τόσο α­ νέλπιδη...». Στο ίδιο κεφάλαιο μας δίνει και μιαν άλλη ει­ κόνα του μεγάλου ποιητή πληροφορώντας μας για το α­ ναπάντεχο ενδιαφέρον του για την «ελαφρά» ποίηση. Με έκπληξη μαθαίνουμε πόσο του άρεσε η λογοτεχνική πλευρά του Τζον Λένον. 0 ίδιος ο Μπρόντσκι, άλλωστε, είχε μεταφράσει το «Yellow submarine» στα ρωσικά για το «Kostyor», ένα μαγκαζίνο του Λένινγκραντ... Συζητώντας με τον Βολκόφ για την εσωτερική αναταρα­ χή της Αχμάτοβα όταν έγραφε το Requiem, ένα θρήνο για τη μοίρα του ίδιου της του παιδού που έζησε 18 χρό­ νια σε στρατόπεδο συγκέντρωσης του Στάλιν1, ο Μπρόντσκι λέει μια φράση, που είναι από τα βαθύτερα πράγ­ ματα που έχουν ακουστεί ποτέ για τη δημιουργική διαδι­ κασία: «Όταν κάποιος γράφοντας κλαίει, όταν υποφέρει στο διάστημα που γράφει, στην πραγματικότητα κερδίζει κάτι απ' αυτήν την οδύνη. Ο συγγραφέας όμως μπορεί να βιώνει αυτό το άλγος αυθεντικά, η περιγραφή του ω­ στόσο δεν γίνεται με αληθινά δάκρυα. Είναι μόνο μια προσέγγιση της αυθεντικής αντίδρασης και η συνειδητοποίηση αυτής της αποσύνδεσης δημιουργεί μια αληθινά παράφρονα κατάσταση». Παρόλο που ο Μπρόντσκι θεωρείται ένας δημιουργός που ανήκε στον κύκλο της Αχμάτοβα, εκείνη που επηρέ­ ασε περισσότερο την εξέλιξή του ως ποιητή ήταν η Μα­ ρίνα Τσβετάεβα (Marina Tsvetaeva). Για τον Μπρόντσκι η Τσβετάεβα εκτός από την κορυφαία ποιητική φωνή του εικοστού αι'ώνα ήταν και η πιο «ειλικρινής». 0 Μπρόντσκι θαυμάζει το σπαραγμό της «άρνησής» της όταν λέει «Για τον παράφρονα κόσμο σ α ς / μια μόνο απάντηση - αρνούμαι». Οι δύο άντρες συζητούν διεξοδικά και για τον Ρόμπερτ Φροστ (Robert Frost), τον κατ' εξοχήν ποιητή του «υ­ παρξιακού τρόμου» όπως τον θεωρεί ο Μπρόντσκι, τρό­ μου όμως όχι με την έννοια της τραγωδίας ή του δρά­ ματος. Η τραγωδία, λέει ο Μπρόντσκι, είναι ένα fa it accompli, κάτι που έχει γίνει, ενώ ο τρόμος πάντα υπάρ­ χει, πάντα μια προϋπόθεση. Αυτό που θα μπορούσε να συμβεί. Όταν δύο άνθρωποι μιλάνε σ' ένα ποίημα του Φροστ, ο τρόμος βρίσκεται σ' εκείνα που δεν λένε. Στον Ρόμπερτ Φροστ ανήκει άλλωστε και ο πιο αγαπημένος στίχος του ποιητή: «Η καλύτερη έξοδος είναι πάντα δια­ μέσου».

0 Μπρόντσκι μιλάει επίσης και για τη ζωή του στη Νέα Υόρκη και αποκαλύπτει για πρώτη φορά το ρόλο του σε μια από τις πιο φημισμένες πολιτιστικές αναμετρήσεις του Ψυχρού Πολέμου, την περίφημη αυτομόληση στη Δύση του Αλεξάντερ Γκοντούνοφ (Alexander Godunov), του σταρ των μπαλέτων Μπαλσόι το 1979. Ένα διπλω­

ματικό επεισόδιο που έ φ ε ρ ε τις δύο υπ ερδυνάμεις μπροστά σε μια επικίνδυνη ιοορροπία. Το τελευταίο κεφάλαιο προοριζόταν να είναι μια σύνοψη του τα ξιδ ιού επ ιστροφής που επ ρόκειτο να κάνει ο Μπρόντσκι στη γενέθλια ρωσική γη. Ήταν όμως ένα ταξί­ δι που δεν έγινε ποτέ... Ο Γιόζεφ Μπρόντσκι πέθανε από καρδιακό επεισόδιο στις 28 Ιανουάριου του 1996, στη Νέα Υόρκη σε ηλικία πενήντα πέντε ετών. Ένα από τα θέματα που απασχόλησαν ιδιαίτερα τον ποιητή, ο χρό­ νος, είχε τελειώσει, τουλάχιστον σ' αυτήν τη γη. Λέει κάπου ο Μπρόντσκι στον Βολκόφ: «Μια από τις συ­ γκλονιστικότερες απόψεις περί χρόνου, που άκουσα πο­ τέ μου, ήταν εκείνη ενός ελάσσονος ποιητή της Αλεξάν­ δρειας: Προσπάθησε σ' όλη σου τη ζωή να μιμείσαι το χρόνο. Με άλλα λόγια, προσπάθησε να είσαι συγκρατη­ μένος, ήρεμος και να αποφεύγεις τις ακρότητες. Μην εί­ σαι ιδιαίτερα εκφραστικός, αγωνίσου για τη μονοτονία. Όμως μην αναστατωθείς αν δεν το κατορθώσεις στη ζωή σου. Γιατί, όταν πεθάνεις, τότε, ούτως ή άλλως, με το χρόνο θα μοιάζεις». Για τον Μπρόντσκι η λέξη-κλειδί ήταν ο διάλογος. Δεν εί­ ναι τυχαία η φράση του αγαπημένου του Όντεν, που επελέγη για μότο τη ς συλλογής δοκιμίων του On Grief and Reason: «Ας είναι ευλογημένοι όλοι οι μετρικοί κανό­ νες που απαγορεύουν την αυτόματη ανταπόκριση, που μας εξαναγκάζουν σε δεύτερες σκέψεις, μακριά από τα δεσμό του Εγώ».

0 Γιόζεφ Μπρόντσκι ήταν οπαδος του Ρώσου στοχαστή ΜιχαΤλ Μπαχτίν (Michail Bakhtin), ο οποίος αναγόρευσε το διάλογο στην απόλυτη μορφή της ανθρώπινης έκ­ φρασης, με τα πάντα να ενυπάρχουν εν ροή, υποκείμενα σε αέναη προβληματική από το ελ εύθερο πνεύμα. 0 Μπρόντσκι ευδοκίμησε, ήκμασε θα λέγαμε, στο παράδο­ ξο, στο διφορούμενο και στην εναντιότητα. Ήταν ένας άνθρωπος εν εγρηγόρσει, σε διαρκή διάλογο με τον ε ­ αυτό του, σε μιαν ατελείωτη προβληματική, πνευματική διαστολή και μετατόπιση της πνευματικής του θέσης. Σε ένα σημείο του βιβλίου ο Βολκόφ μιλάει για την περί­ φημη στιχομυθία του Μπρόντσκι με μια Ρωσίδα δικαστή στη δίκη του «ως κοινωνικού παράσιτου»: «Ποιος σ' έκανε ποιητή;» τον ρωτάει εκείνη εκνευρισμέ­ να.

0 Μπρόντσκι σκέφτεται λίγο και αναρωτιέται φωναχτά: «Και ποιος μ' έκανε μέλος της ανθρώπινης φυλής;», για να προσθέσει διατακτικά: «Νομίζω πως ήταν ο θεός»... □

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Της τρέλας η φτερούγα κιόλας/ Σκέπασε τη μισή μας ψυχή / Με ποτίζει κρασί όλο φ λό γες / και σε μαύρη πεδιάδα με οδη­ γεί. I Πρέπει, το κατάλαβα καλά / Πως νίκησε εκείνη να δ ε ­ χτώ / και V ακούω το δικό μου παραλήρημα / Σα να ‘ταν κά­ ποιου ξένου το παραμιλητό Ann! Ahmatova: «Requiem». Μτφρ. Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ.

41

ΣΟΡΙΝ ΑΑΕΞΑΝΤΡΕΣΚΟΥ τη συνέντευξη πήρε ο

Φ .Δ . Δ Ρ Α Κ Ο Ν Τ Α Ε ΙΔ Η Ι

Η οικονομική διείσδυση της Ελλάδας στα Βαλκάνια και ιδιαίτερα στη Ρουμανία είναι ορατή. Οι ελληνικές επενδύσεις είναι καλοδεχούμενες οε αυτή τη χωρά. Εξαπίας ίσως αυτής της επιτυχίας και της αίσθησης πως η Ελλάδα βρίσκεται κοντά στις επιδιώξεις της Ρουμανίας, πολλοί αναρω­ τιούνται πώς ο πολιτισμός μπορεί να αποτελέοει έναν πρόσθετο κρίκο συνεργασίας. Η Ρουμανία έχει ανάγκη από αναδιάρθρωση της πολιτιστικής της υποδομής, από νέες επενδύσεις για κατάρ­ τιση του ανθρώπινου δυναμικού που απασχολείται στον πολιτισμό και το οποίο καλύπτει εκατό χιλιάδες θέοεις εργασίας. Έχει κυρίως ανάγκη από μεταφορά τεχνογνωσίας για τη δημιουργία νέων δομών, για την αναβάθμιση της πολιτιστικής της κληρονομιάς, που είναι το αποτέλεσμα της μακραίωνης ουμβίωοης και διατήρησης των ιχνών 18 διαφορετικών γλωσσικών και πολιτι­ στικών ομάδων και εθνοτήτων. Αναγνωρίζοντας το ιδιαίτερο πολιτιστικό παρελθόν της Ρουμα­ νίας και τη σημασία του για την κοινωνική συνοχή και την οικονομική ανάπτυξη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χρηματοδότησε με 2 εκ. Ευρώ ένα πρόγραμμα θεσμικού εκσυγχρονισμού του Υπουρ­ γείου Πολιτιομού της Ρουμανίας. Το πρόγραμμα, που άρχισε το 1999, θα ολοκληρωθεί ως το τέλος του 2000. Για το περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσεται αυτά το πρόγραμμα, ζητήσαμε τα σχόλια του Ιορίν Αλεξαντρέοκου, μιας προσωπικότητας που αναγνωρίζεται από όλο το πο­ λιτικό φάσμα ως συνεπής και πρόθυμη να προσφέρει τις καλύτερες υπηρεσίες της στη βελτίωση του πολιτισμού στη χώρα. Η συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε στο Βουκουρέστι τον Ιανουάριο του 2000 αποκλειστικά για το διαβάζω.

42

Είμαοτε καθ' προς την Ευρώπη Β

Πώς κρίνετε τη οημερινή πολιτιστική κατάοταοη οτη Ρουμανία; Ποια είναι η εικόνα της Ρουμανίας, ως χώρας παραγωγής πολιτισμού, οτο εξωτερικό;

Η λογοτεχνία μος

Η εικόνα της Ρουμανίας στο εξωτερικό είναι απογοητευτική. Πρόκειται για μια χώρα άγνωστη στις αγορές πολιτισμού της Δυτικής Ευρώπης. Φοβάμαι μάλιστα πως αυτή η κατάσταση θα συνεχιστεί για πολλά χρόνια. Υπάρχουν όμως πολλές εξηγήσεις σχετι­ κά. Για παράδειγμα, η παντελής έλλειψη πραγματικών πολιτιστικών αξιών από τα προηγούμενα καθεστώτα [Τσαουσέσκου και Ιλιέσκου), δηλαδή ως το 1996, πράγμα που σήμαινε την προβολή ανάξιων ανθρώπων, με άλλα λόγια την προβολή μιας προ­ παγάνδας και όχι τω ν αληθινών δημιουργών. Αυτή είναι μια προφανής εξήγηση. Υπάρχουν όμως και άλλες εξηγήσεις, βαθύτερες. Η ρουμανική κουλτούρα έχει άλλες προτεραιότητες σε σχέση με τη Δυτική Ευρώπη. Η λογοτεχνία μας ενδιαφέρεται ακόμα για τη ζωή στην ύπαιθρο, για το τοπικό φολκλόρ, κάτι που δεν ενδιαφέρει πια τις αστικοποιημένες κοινωνίες της Δυτικής Ευρώπης. Ύστερα, έχουμε μια εθνικιστική αντίληψη της κουλτούρας μας, η οποία πηγάζει από τη μακρά περίοδο απομόνωσης που περάσαμε και η οποία μας καλλιέργησε την αίσθηση πως η Δύση μάς απειλεί όχι μόνο στις παραδόσεις μας, αλλά και στις προσωπικές μας προοπτικές. Επειδή δεν είχαμε τη δυνατότητα να ταξιδέψουμε για δεκαετίες, η Ευρώπη φαντάζει στα μάτια μας σα μία χώρα, υπερβολικά μεγάλη και υπερβολικά ισχυρή. Τέτοιοι φόβοι είναι δικαιολογημένοι για μικρές χώρες. Στην περίπτωσή μας, αρχίζουμε μόλις να ερχόμα­ στε σε επαφή με τον άλλο, τον μεγάλο κόσμο και φοβόμαστε πως είμαστε επαρχιώ­ τες, μας συνοδεύει ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας, το οποίο, αντί να μας απομακρύνει από τον επαρχιωτισμό μας, τον ενισχύει, επειδή είναι αυτό που ξέρουμε και με το οποίο έχουμε ζήσει. Το πρόβλημα είναι να αποκτήσουμε αυτοπεποίθηση, να είμαςίτε αυτό που είμαστε στον κόσμο που μας περιβάλλει. Μια τέτοια αυτογνωσία απαιτεί χρόνο. Είμαι όμως αισιόδοξος, επειδή η σημερινή κατάσταση θυμίζει την κατάσταση

ενδιαφερεται ακόμα για τη ζωή οτην ύπαιθρο, για το τοπικό φολκλόρ, κάτι που δεν ενδιαφέρει πια τις αοτικοποιημένες κοινωνίες της Δυτικής Ευρώπης

43

γύρω στα 1920. Τότε η Ρουμανία απόκτησε τη μεγίστη γεωγραφική της έκταση και προσαρμόστηκε γρήγορα στους θεσμούς της Δυτικής Ευρώπης, που εξασφάλισαν, για εκείνη την περίοδο, την ανάπτυξή της. Ήταν μια επιτυχής προσαρμογή αντιλήψε­ ων και νοοτροπιών. Μια γενιά νέων ανθρώπων άντλησε μαθήματα από τη Δυτική Ευρώπη και σε διάστημα λίγων χρόνων πέτυχε να δώσει πνοή στον πολιτισμό μας. Η Ρουμανία, σύμφωνα με τις αποφάσεις της Συνόδου του Ελοίνκι, μέλλει να ενταχθεί οτην Ευρωπαϊκή Ένωοη...

Έχουμε και οριομένα κοινώς αποδεκτά ονόματα, όπως ο ποιητής και θαυμάοιος πεζογράφος Μιροεα Καρτερεοκου, ο οποίος μάλιστα έχει μεταφραστεί οε διάφορες ευρωπαϊκές γλώοοες. Πιοτεύω πως τέτοιοι δημιουργοί Θα αναγνωριστούν από τη Δυτική Ευρώπη

Η ένταξή μας είναι μια αισιόδοξη πρόβλεψη, που μένει να αηοδειχθεί πως αξίζει την αισιοδοξία μας. Εξάλλου, μόλις τώρα αρχίζουν οι σχετικές διαπραγματεύσεις. Αυτή όμως η προοπτική προσφέρει ελπίδα, ένα μέλλον. Ως το τέλος του 1999, είχαμε να κάνουμε με το παρόν, με ένα αβέβαιο και αδύναμο παρόν. Τώρα έχουμε ένα μέλλον. Είμαστε καθ' οδόν προς την Ευρώπη. Αυτό έχει μεγάλη ψυχολογική σημασία. Για τις επενδύσεις, για τους σχεδιασμούς. Οι χρηματοδοτήσεις θα δημιουργήσουν, εφόσον χρησιμοποιηθούν με τον δέοντα τρόπο, την εμπιστοσύνη προς την Ευρώπη, αλλά και την εμπιστοσύνη της Ευρώπης προς τη Ρουμανία.

Γ ια έναν ξένο, όταν μάλιστα ταξιδέψει σε διάφορα σημεία της χώρας, είναι φανερό πως υπάρχει οτη Ρουμανία μια πολιτιστική αθωότητα. 0 πολιτισμός έχει μεγαλύτερη οημαοία εδώ παρά οτη Δυτική Ευρώπη, εξακολουθεί να είναι στοιχείο της κοινωνίας, ένα είδος συγκριτικού πλεονεκτήματος οε οχέοη με τη Δυτική Ευρώπη. Ας μην ξεχνάμε πως οτη Ρουμανία ξουν 18 εθνικές ομάδες, η κάθε μία έχει τις παραδόσεις της και τη ουμβολή της οτον πολιτισμό. Από την άλλη πλευρά, το καθεστώς Ίοαουοέοκου άφησε μια τεράστια οε έκταση, όγκο και αξία πολιτιστική υποδομή. Όλα αυτά είναι πράγματι θετικά. Το πρόβλημα ωστόσο είναι πως οι διάφορες κουλ­ τούρες δεν επικοινωνούν. Για ιστορικούς λόγους, οι Ρουμάνοι και οι Ούγγροι δεν είχαν ως πρόσφατα καλές σχέσεις. Το 1996 όμως υπήρξε μια ιστορική τομή: στην κυβέρηση κλήθηκαν και συμμετέχουν Ούγγροι υπουργοί, κάτι που δεν είχε ξαναγίνει. Αυτό το μέτρο ήταν εξαιρετικά τολμηρό για την εποχή του, αλλά φαίνεται πως έχει φέρει αποτέλεσμα, ενισχύοντας την αμοιβαία εμπιστοσύνη. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι Γερμα­ νοί που ζουν στη χώρα μας πουλήθηκαν από το καθεστώς Τσαουσέσκου αντί μεγά­ λου ποσού στους Γερμανούς της Γερμανίας. Όταν όμως έφτασαν στη χώρα των προ­ γόνων τους, είχαν δυσκολίες προσαρμογής, ήταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Ορισμένοι γύρισαν, οι νεότεροι όμως έμειναν στη Γερμανία. Και πρέπει να πούμε πως οι Γερμανοίτης Ρουμανίας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξομάλυνση των διαφο­ ρών με τους Ούγγρους. Οι διάφορες κουλτούρες στη χώρα μας είναι ωφέλιμο να ανταγωνίζονται ώστε να προκύπτει το καλό. Με αυτό τον τρόπο μαθαίνουν να ζουν μαζί. Δεν θα είναι η πρώτη φορά που θα συμβεί κάτι τέτοιο. Υπό το καθεστώς Τσαουσέσκου, η λεγάμενη γενιά του '80, δηλαδή συγγραφείς και διανοούμενοι που είχαν γεννηθεί γύρω στο 1950, προσπάθησαν από κοινού να αντιδράσουν. Όμως η καταπίεση, ο φόβος και οι διωγμοί δεν τους επέτρεψαν να φέρουν τότε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Οι σημερινές προκλήσεις φέρνουν τους ανθρώπους του πολιτι­ σμού κοντά. Οι Γερμανοίτης Ρουμανίας που παρέμειναν στη Γερμανία δεν έχουν πάψει να έχουν δεσμούς με τους πρώην συντοπίτες τους και συχνά οργανώνουν μαζί πολιτιστικές εκδηλώσεις. Οι νεότεροι αναγνωρίζουν πως μπορεί να είναι ανταγωνιστι­ κοί και πως το συγκριτικό τους πλεονέκτημα βελτιώ νεται, όταν εργάζονται με άλλους. Όταν ρωτήσει κανείς τους Ρουμάνους καλλιτέχνες, συγγραφείς, αλλά και πολιτικούς ποιοι είναι οι τομείς του πολιτισμού όπου υπάρχουν σημαντικές επιδόσεις, όλοι

44

απαντούν πως η λογοτεχνία είναι οπουδαία, άλλοι πως η ζωγραφική είναι οπουδαία, γενικά πως άλα είναι οπουδαία. Εοείς, ποιους τομείς θεωρείτε άξιους αναγνώρισης και προοοχής;

Δεν γνωρίζω το σύνολο της πολιτισμικής μας δραστηριότητας, επειδή είναι ποικίλο, διάσπαρτο και μεταβαλλόμενο συνεχώς. Ακούω όμως, στη μουσική για παράδειγμα, πως έχουμε Ρουμάνους συνθέτες ευρύτατα αναγνωρισμένους στην Ευρώπη. Στη λογοτεχνία και τα εικαστικά, τομείς που παρακολουθώ στενότερα, η νεότερη γενιά, η γενιά του '80, είναι ιοχυρή. Η πρόσφατη κυκλοφορία ενός βιβλίου που καταγράφει το μεταμοντερνισμό (έννοια για την οποία πολλά έχουν γραφτεί και εξακολουθούν να γράφονται) προκάλεσε πολλές συζητήσεις, όχι για το ίδιο το θέμα, αλλά επειδή ένα

Το μυοτικό είναι να χτίσουμε γεφυρες μεταξύ του πολιτισμού μας και των εκφράσεων του πολιτισμού ο ψ Ευρώπη και οτονκόομο

ευρύ φάσμα ανθρώπων και ειδικών αναγνωρίζει περί τίνος πρόκειται και τη σημασία του. Έχουμε και ορισμένα κοινώς αποδεκτά ονόματα, όπως ο ποιητής και θαυμάσιος πεζογράφος Μιρσέα Καρτερέσκου, ο οποίος μάλιστα έχει μεταφραστεί σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Πιστεύω πως τέτοιοι δημιουργοί θα αναγνωριστούν απά τη Δυτική Ευρώπη, επειδή απευθύνονται στο ευρύτερο ευρωπαϊκό κοινό. Το ζήτημα βέβαια είναι τι κάνουμε με τους κλασικούς μας συγγραφείς και πώς τους προωθούμε, ώστε να αποτελέσουντο υπόστρωμα πάνω στο οποίο θα αναπτυχθεί η παρουσία των νεότερων. θα συμφωνήσω επίσης πως πάμε καλά στα εικαστικά. Πριν δύο χρόνια οργάνωσα μια έκθεση Ρουμάνων ζωγράφων στο Άμστερνταμ με αφορμή την επίσκεψη του Προέ­ δρου της Δημοκρατίας Εμίλ Κονσταντινέσκου στην Ολλανδία. Μαζί με τον πρέσβη μας στη Χάγη, θελήσαμε να εκμεταλλευτούμε αυτό το επίσημο γεγονός και πείσαμε το διευθυντή ενός μεγάλου μουσείου να οργανώσει την έκθεση. Προς μεγάλη μου έκπληξη, η προσέλευση του κοινού ήταν μεγάλη, όχι μόνο την ημέρα των εγκαινίων όπου ο Πρόεδρος ήταν παρών, αλλά και στη συνέχεια, επί δύο ολόκληρους μήνες. Αποδίδω αυτή την επιτυχία στο γεγονός ότι οι Ρουμάνοι και οι Ολλανδοί εικαστικοί είχαν κοινή γλώσσα, κοινή προβληματική, όχι μόνο σε ό,τι αφορά πίνακες, αλλά και σε εγκαταστάσεις και περφόρμανς. Το ίδιο μπορώ να πω για το θέατρο. 0 διευθυντής του θεάτρου της Κράγιοβα εργάζεται εδώ και δύο χρόνια στη Γαλλία. Άλλοι εργάζο­ νται στη Νέα Υόρκη, ακόμα και στη Σκανδιναβία. Υποθέτω πως αυτό συμβαίνει, επειδή η εργασία τους ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του κοινού τω ν χωρών που τους φιλοξενούν.

45

Νομίζω πως το μυστικό είναι να χτίσουμε γέφυρες μεταξύ του πολιτισμού μας και των εκφράσεων του πολιτισμού στην Ευρώπη και στον κόσμο. Η γνώμη μου eivai πως, για να πετύχει κανείς, είναι απαραίτητο να υπάρχει υποδομή δημοσιότητας, προβολής, μάρκετινγκ. Σημαντικότερο είναι να υπάρχει υποδομή σε κτίρια, οε θεσμούς και οε δομές που επιτρέπουν συναντήσεις στη Ρουμανία. Κάτι τέτοιο φαίνεται πως λείπει τώρα.

Δεν είμαστε συνηθισμένοι να προβάλλουμε τον πολιτιομό μας κατά τρόπο οργανωμένο, ουνεχή και συνεπή

Η αλήθεια είναι πως δεν είμαστε συνηθισμένοι σε αλλαγές και ανταλλαγές. Ένας καλλιτέχνης από τη Ρουμανία θα καλέσει τον Ευρωπαίο ομόλογό του στο Βουκου­ ρέστι για να του αποδείξει επιτόπου πόσο καλός είναι στη Ρουμανία και, με αυτό τον τρόπο, να τον πείσει να τον καλέσει στη δική του χώρα. Δεν είμαστε συνηθισμένοι να προβάλλουμε τον πολιτισμό μας κατά τρόπο οργανωμένο, συνεχή και συνεπή. Για να καλύψουμε αυτό το κενό, προσπαθούμε να ορίσουμε ένα κανονιστικό πλαίσιο, συνεργασίας κατά πρώτο λόγο: για παράδειγμα, μια κοινή γαλλο-ρουμανική θεατρι­ κή παραγωγή. Καταλαβαίνετε όμως πως τέτοιοι στόχοι επιτυγχάνουν όταν οι νοο­ τροπίες αλλάζουν. Είοαοτε ωστόσο ο προσωπικός σύμβουλος του Προέδρου της Δημοκρατίας οε θέματα πολιτισμού και εκπαίδευσης...

Είμαι σε αυτή τη θέση εδώ και λίγο καιρό. Μου χρειάστηκε χρόνος για να καταλάβω το σύστημα, επειδή έχω ζήσει για δεκαετίες στο εξω τερικό. Αυτό πάντως που πρσπαθώ να κάνω είναι να δημιουργήσω ένα πλαίσιο συνεκτικής προβολής και ανά­ πτυξης του πολιτισμού μας. Επδιώκω να γίνει το Ανάκτορο Κοτροτσένι, το οποίο απο­ τελεί την έδρα της Προεδρίας της Δημοκρατίας, ένα ευρωπαϊκό πολιτιστικό κέντρο. Το Ανάκτορο έχει τους απαραίτητους χώρους, περιλαμβάνει ένα αξιολογότατο μου­ σείο, διαθέτει κύρος, έχει το συμβολικό βάρος που το καθιστά σημείο σύγκλισης. Μπορεί λοιπόν κανείς να οργανώσει στο Ανάκτορο Κοτροτσένι [που βρίσκεται στο Βουκουρέστι) μεγάλα γεγονότα. Έχω λίγο χρόνο στη διάθεσή μου, επειδή ετοιμαζό­ μαστε για εκλογές στο τέλος του 2000. Ως τότε θα πρέπει να έχουν γίνει τα βήματα που δεν θα επιτρέψουν να ανατραπεί αυτό το σχέδιο, αν οι εκλογές αλλάξουν το συ­ σχετισμό των δυνάμεων. Προχωρώ με πολλή προσοχή, επειδή δεν υπάρχει η πρό­ θεση να υποκατασταθούν άλλοι θεσμοί, όπως υπουργεία ή δημόσιοι και ιδιωτικοί ορ­ γανισμοί. Ο σκοπός είναι να συνεργαστούμε όλοι μαζί και νομίζω πως έχει γίνει κατα­ νοητό πως δεν εμπνέομαι από προσωπικό συμφέρον σε σχέση με αυτό το σχέδιο. Κανείς δεν υποψιάζεται πως έχω κάτι να κρύψω. Το σχέδιο ενός ευρωπαϊκού πολιτιστικού κέντρου εκ εί ακριβώς όπου ο Ανώτατος Αρχών ασκεί τα καθ ήκοπ ά του είναι έξυπνο και ελκυστικό...

Νομίζω πως, σε αυτό το πλαίσιο, είναι απαραίτητο να προωθήσουμε τις σχέσεις με τις γειτονικές μας χώρες Αυτό είναι η προτεραιόητά μου, επειδή οι χώρες που βρί­ σκονται κοντά μας είχαν κοινές εμπειρίες. Για παράδειγμα, η Σόφια, το Βουκουρέστι, η Αθήνα, είχαν τα μάτια τους στραμμένα στο Παρίσι στις αρχές του 20ού αιώνα και πολλά πράγματα έφτασαν σε εμάς, αφού πρηγουμένως πέρασαν από το Παρίσι. Πο­ τέ όμως κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου το Βουκουρέστι δεν κοίταξε την Αθή­ να, ποτέ η Αθήνα δεν κοίταξε τη Σόφια ή το Βουκουρέστι. Ωστόσο, ανήκουμε σε μια ενότητα (και κοινόητα) που ήταν το Βυζάντιο, αλλά και η Οθωμανική αυτοκρατορία. Είχαμε όμως μια άρχουσα τάξη ετερόφωτη, μια ιεραρχία που δεν κοίταζε προς τα μέσα, προς το εσωτερικό των χωρών μας. Από την πλευρά μας, επιδιώκουμε τη συ­ νεργασία με την Ελλάδα, επειδή η Ελλάδα μπήκε νωρίτερα στο δρόμο που εμείς πάμε τώρα να πάρουμε. Από την άλλη πλευρά, έχω θετική άποψη για αυτό που ονο­

46

μάζουμε βαλκανικές χώρες. Εμείς οι Ρουμάνοι λέμε πως είμαστε στα Βαλκάνια ή πως είμαστε η χώρα δίπλα στα Βαλκάνια. Όπως και να έχει το πράγμα, τα Βαλκάνια δεν είναι κάτι συμπαγές, υπάρχουν διαφορές. Και θα ήταν γοητευτικό να δούμε πού τείνουν να μας πάνε οι βαλκανικές μας ομοιότητες και οι διαφορετικές φυσιογνωμίες μας. Με την Ελλάδα, πρέπει να ψάξουμε να εντοπίσουμε τι κοινά στοιχεία έχουμε Νομίζω πως οτην Ελλάδα χάοαμε πολύτιμο χρόνο προσπαθώντας να καταλάβουμε τι, πόσο, y/ατί, πώς είμαστε Βαλκάνιοι, μας απασχόλησε υπερβολικά η εθνική μας ταυτότητα, η θρησκευτική μας διαφορετικότητα οε οχεοη με τη Δόοη γενικά.

Επιδιώκουμε τη ουνεργαοία με την Ελλάδα, επειδή η Ελλάδα μπήκε νωρίτερα οτο δρόμο που εμείζ πάμε τώρα να πάρουμε

Βρεθήκαμε έτοι οε θέαη άμυνας. Τα τελευταία χρόνια όμως η κοινωνία μας φαίνεται «ανοιχτή», οι νέοι ταξιδεύουν χωρίς περιορισμούς, τα προγράμματα ανταλλαγής φ οιτητώ ν δημιουργούν άλλες αντιλήψεις και νοοτροπίες. Έχουμε προομείξεις πολιτισμών, συνύπαρξη διαφόρων τάοεων και εκφράσεων από διάφορες κατευθύνσεις. Επειδή έχουμε κοινό «παρελθόν» με τη Ρουμανία, μπορούμε να δημιουργήσουμε δίκτυα συνεργασίας, να περάσουμε μαζί από τη Βαλκανική στον Εύξεινο και οτη Μεσόγειο. Κάτι τέτοιο δίνει άλλες διαστάσεις στις προοπτικές μας. 0 πολιτισμός μού φαίνεται πως είναι ό,τι καλύτερο μπορούμε να πουλήσουμε ή τουλάχιστον να προωθήσουμε έξω από τα σύνορό μας.

Ζούμε εδώ και καιρό σε έναν μετα-αποικιακό κόσμο. Μετά την κατάρρευση της Σο­ βιετικής Ένωσης οι αποικίες της βρήκαν τον δικό τους δρόμο. Υπάρχει βέβαια μια μο­ νοκρατορία και ίσως αισθανόμαστε ως foederati [σύμμαχοι, ομόσπονδοι) μιας σημε­ ρινής «ρωμαϊκής» αυτοκρατορίας. Σε αυτό το περιβάλλον, τα πρωτοσέλιδα παίζουν ρόλο. Ένας Αλβανός συγγραφέας που φεύγει από την πατρίδα του και βρίσκει κατα­ φύγιο στο Παρίσι Ιο Ισμαήλ Κανταρέ) γίνεται πρωτοσέλιδη είδηση, επειδή εκείνο τον καιρό η Αλβανία ήταν στο κέντρο του ενδιαφέροντος. Στη Ρουμανία, κάναμε την ε ­ πανάστασή μας κατά του καθεστώτος, ξεμπερδέψαμε γρήγορα, οι εφημερίδες δεν πρόλαβαν να μας κρατήσουν στην επικαιρότητα. Πώς θα πετύχουμε να βγούμε τώρα στις πρώτες σελίδες; Πώς μπορούμε να εκμεταλλευτούμε την προσωπική επιτυχία συγγραφέων και καλλιτεχνών ώστε να μεταβληθεί σε συνολική, κοινή επιτυχία; Εδώ είναι το πρόβλημα: πώς από το περιθώριο μπορείς να εγκατασταθείς στο κέντρο. Στο κέντρο είναι η αγορά. Οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί το πέτυχαν. Η περίπτωσή τους έ-

47

Ζουμί ίόω και καιρό οί έναν μετάαποικιακό κόομο. Μετά την κατάρρίυοη της ΖοβίίτικήςΈνωοης οι αποιάς της βρήκαν τον δικό τους δρόμο

χει προκαλέσει το θαυμασμό μου και πιστεύω πως Ρουμάνοι και Έλληνες θα πρέπει να μελετήσουμε τι έκαναν εκείνοι ώστε να χαράξουμε την πορεία που μας ταιριάζει. Στην περίπτωσή τους, εκείνο που είναι εμφανές είναι πως έριξαν χρήματα στον πολι­ τισμό. Πίσω από το Νόμπελ του Ζοζέ Σαραμάγκου, ενός συγγραφέα που αγαπώ ιδιαί­ τερα, υπάρχει μια επένδυση σε μεταφράσεις, σε προβολή, σε δημοσιότητα, σε προ­ σεκτική διείσδυση του ονόματος. Μας χρειάζεται ένας τέτοιος μηχανισμός. Μας χρειάζεται κυρίως η ουναίνεοη πως ο πολιτιομός έχει προτεραιότητα. Το σύνολο της κοινωνίας θα πρέπει, τουλάχιστον καταρχήν, να καταοτήοει σαφές πως ο πολιτιομός αφορά το παρόν και, πολύ περιοοότερο, το μέλλον. Και με βάση αυτή την παραδοχή, να οχεδιαοτεί μια μακρόχρονη πολιτιοτική στρατηγική.

Δεν είμαστε συνηθισμένοι σε μια τέτοια προσέγγιση. Υποχρεωνόμαστε όμως από τα πράγματα να τείνουμε προς μια διαδικασία προσέγγισης. Δεν έχουμε τα περιθώρια για τριβές και αποκλίσεις. Ήδη, με χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προ­ χωρούμε στο σχεδίασμά της πολιτιστικής μας στρατηγικής. Καμία άλλη χώρα της Ανατολικής Ευρώπης δεν πέτυχε παρόμοια χρηματοδότηση. □

Σύντομο βιογραφικό 0 Ιο ρ ίν Αλεξαντρέοκου γεννήθηκε το 1937 οτο Βουκουρέστι. Η μητέρα του, Κορνέλια Ιλεάνα, ήταν αδελφή του Μιροέα Ελιάντε. 0 πατέρας του, Κονοταντίν Αλεξαντρέοκου, ήταν νομικός, που αποπέμφθηκε από τον'Αρειο Πάγο το 1947, επειδή αρνήθηκε να γίνει μέλος του κομουνιστικού κόμματος. Ως το θάνατό του το 1968, χρειάστηκε να αοκήοει διάφορα ασήμαντα επαγγέλματα για να εξαοφαλίοει την επιβίωση της οικογένειάς του.

0 Σορίν Αλεξαντρέοκου σπούδασε φιλολογία οτο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεοτίου και εργάστηκε ως βιβλιογράφος οτη βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας και ως ερευνητής οτο Ινοτιτούτο Λογοτεχνικής Ιστορίας του ίδιου οργανισμού. Διορίοτηκε υφηγητής και, οτη συνέχεια, καθηγητής οτην έδρα ουγκριτικής λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου.

To 1969, μετά από πρόσκληση του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ να αναλάβει τον τομέα των ρουμανικών φιλολογικών σπουδών, εγκαθίσταται οτην Ολλανδία, όπου και εξακολουθεί να ασκεί τα καθήκοντα του ως καθηγητής Σημειωτικής και Ρουμανικής Λογοτεχνίας. Οργάνωσε το πρώτο παγκόσμιο συνέδριο Σημειωτικής στο Άμστερνταμ (1974), ίδρυοε τη Διεθνή Ένωση Ρουμανικών Μ ελετώ ν και το αγγλόφωνο περιοδικό «International Journal o f Romanian Studies», καθώς και την Ολλανδική'Ενωοη Σημειωτικής (1986), της οποίας είναι ο πρόεδρος. Δίδαξε οτο Πανεπιοτήμιο της Ρώμης και από το 1990 έθεσε οε λειτουργία το Ινοτιτούτο Ερευνών του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, που ο ίδιος είχε σχεδιάσει και οργανώσει, με σκοπό τη διεπιστημονική εξέταση θεμάτων θεωρίας της λογοτεχνίας, φιλοοοφίας και θεωρίας της τέχνης. Την ίδια περίοδο δραοτηριοποιείται κατά του καθεστώτος Τοαουοέοκου και οργανώνει συνέδρια και διαμαρτυρίες που συγκεντρώνουν την υποστήριξη πολιτικών και δημοσιογράφων από την Ευρώπη. Το 1992 βραβεύεται από τηνΈνωοη Συγγραφέων της Ρουμανίας για την «ηθική και πνευματική υποστήριξη της ρουμανικής λογοτεχνίας κατά την περίοδο της δικτατορίας». Συγγραφέας 15 βιβλίων, έχοντας επίσης οτο ενεργητικό του περισσότερες από 20 0 δημοσιεύσεις για θέματα λογοτεχνίας, κοινωνίας και πολιτικής, έχει τιμηθεί επανειλημμένα με βραβεία και διακρίσεις. Τα πρόοφατα βιβλία του είναι Το Ρουμανικό Παράδοξο (1998), 0 μοντερνιομός οτην Ανατολή: 13 απόψεις για τη ούγχρονη λογοτεχνία οτη Ρουμανία (1999), Μια ματιά προς τα πίοω, προς το μοντερνισμό (1999). Σήμερα, ο Σορίν Αλεξαντρέοκου είναι ο σύμβουλος του Προέδρου της Δημοκρατίας της Ρουμανίας για τον πολιτιομό και την εκπαίδευση.

48

τ α

β ι β λ ί α του μήνα

1

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

[

ΙΣΤΟΡΙΑ

Κριτικές: Σ0ΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Το εργοστάσιο των μολυβιών Μ υθισ τόρημα.................... .........50

Παρουοίαοη: ΜΑΡΚ ΦΕΡΡ0 Η Ιστορία υπό επιτήρηοη

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚ0ΥΡΤΗΣ 0 τελευταίος Μ υθισ τόρημα............................................... .........54

I

Παρουσιάσεις: ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Μην ξυπνάς το νερό ...... 58 ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΝΑΣΚ0Σ Τα άνθη της ερήμου ........ 59 ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

”

Κριτική: EDWARD 0. WILSON Για την Ανθρώπινη Φύση |

"

ΜΕΛΕΤΕΣ

της παιδαγωγικής σχέσης

Παρουοίαοη: ΔΙΟΝΥΣΗΣ Ν. Μ0ΥΣΜ0ΥΤΗΣ Το θέατρο στην πόλη 72

Παρουοιάοτις: ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ - ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ (Ε.Λ.Ι.Α.) Το παιδί στη νεοελληνική κοινωνία, 19ος-20ός αιώνας

της Ζακύνθου 1901-1915, τ. Β ' ............... 88

Ρ Γ ^ Τ Ο Κ Ο Μ Π .

ι . __________________ ]

Κριτική: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΕΠΠΑΣ Πρόσωπο με πρόσωπο μ< τα μαζικά μέσα ενημέρωσης

>·; -·“ ■··. ; · .

Παρουοίοοη: Μ. ΜΟΔΙΝΟΣ, Η. ΕΥΘΥΜΙΟΠΟΥΛΟΣ (τπιμ.) Η φύση στην οικολογία

Οι μϊταμορφώσΐΐς των μύθω ν............... 75

II _____________ Μ

86

ΘΕΑΤΡΟ

1

Κριτική: ΛΙΑΝΑ ΣΑΚΕΛΛΙΟΥ, ΘΑΝΑΣΗΣ ΝΤΟΚΟΣ, ΘΩΜΑΣ ΣΤΡΑΒΕΛΗΣ Εισαγωγή στην Τριλογία της H.D.

η

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ

Παρουοίαοη: ΜΑΡΙΑ ΚΑΪΛΑ Ο εκπαιδευτικός στα όρια

Κριτική: ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ Χρυσαλλίδα στον πάγο..........63 I________

83 ......84

του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

ΠΟΙΗΣΗ

80

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΠαρουοιάοΕίς: ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΡΔΕΛΗΣ 0 ασάλευτος ταξιδιώτης Τόμοι Α ' και Β '................................................. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙ0ΤΑΚΗΣ Τα νεανικά χρόνια

mm

Κριτική: ΚΑΡ0ΛΙΝ ΜΠΟΝΓΚΡΑΝ 0 Υπογραμμιστής.... ........60 Παρουοίαοη: ΤΣΕΖΑΡΕ ΠΑΒΕΖΕ Το σπίτι στο λ ό φ ο ......... ....... 62 { _ _______

.......79

ΒΙΟΛΟΓΙΑ

I

89

ΕΦΗΒΙΚΑ-ΠΑΙΔΙΚΑ

Παρουσιάσεις: ΡΟΜΠΕΡΤ ΛΟΥΙΣ ΣΤΗΒΕΝΣΟΝ Το μαύρο Βέλος...... 90 ΜΑΞ ΒΕΛΘΟΥΙΣ Ο Βάτραχος είναι Βάτραχος ... 90

76

ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΜΑΚ ΚΙ ΟΕλμερ και ο Γουίλλυ ......... 91

|

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Homo faber & homo rebellis Σκυταλοδρομία ονείρων της Λ ΙΛ Υ Σ Ε ΞΑ Ρ Χ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ I

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ I To c p y o o T a o i o τον ■ I Αθήνα, Πατάκης, 2000.

■ Σελ.392

μολυβιών

χο συναρπαστικότερο και εντελέστερο μέχρι σή­ μερα μυθιστόρημά της, η Σώτη Τριανταφύλλου συνδιαλέγεται με πρόσωπα μεγάλου διαμετρή­ ματος όπως ο Λένιν, η Ρόζα Λούξεμπουργκ, η Αλεξάντρα Κολοντάι, ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι. Από το πάνθεον των επιφανών ανδρών και γυναικών της τελευ ­ ταίας εκατονταετίας επιλέγει μερικές από τις πιο συ­ νταρακτικές προσωπικότητες, τις εντάσσει στο περι­ βάλλον της ιστορίας της και τις κάνει πιο οικείες. Οι κεντρικοί ήρωές της είναι στη βασική διαδρομή του βιβλίου δύο αντιστικτικοί αλλά παραπληρωματικοί χα­ ρακτήρες· κατορθώνουν να συνυπάρξουν παρ' όλες τις διαφορές τους και να αισθανθούν μια βαθιά φιλία ο ένας για τον άλλο, μια έλξη των φαινομενικά του­ λάχιστον αντιθέτων. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου οι ήρωες αυτοί είναι ο μηχανικός Στέφανος Αοημάκης και ο Γερμανός γαλλόφιλος φίλος του, Γκαστόν Βολφ, που υπηρετεί στη Λεγεώνα τω ν Ξένων. Κοινό τους σημείο το ανήσυχο πνεύμα τους. Μόνο που το ανή­ συχο πνεύμα του ενός περιορίζεται στην τεχνολογική εξέλιξη που οδηγεί στην κατασκευή νέων μνημειω­ δών ανθρωπίνων επιτευγμάτων και του άλλου στη χαρτογράφηση και διερεύνηση νέων τόπων και πολι­ τισμών. Η αστική ζωή του οικογενειάρχη, του ανθρώ­ που που βάζει σε εφαρμογή τα οράματα και τις καινο­ τομίες άλλων, αντιπαραβάλλεται με την αβόλευτη φύση του Βολφ, που αποζητεί νέες εμπειρίες και και­ νούριους δρόμους. Στο δεύτερο μέρος το αρχικό αυ­ τό ζευγάρι αντικαθίσταται από δύο μέλη της νεό τε­ ρης γενιάς: το γιο του Στέφανου, Μάρκο, και τον συ-

ί

50

γκάτοικό του, την εποχή των σπουδών του στη Ζυρί­ χη, Νίκο Βάγκαλη. Οι ανησυχίες τους είναι ανάλογες με τις ανησυχίες των προηγούμενων ηρώων: και πάλι ο ένας, ο Βάγκαλης, είναι ο άνθρωπος της δράσης και ο ά λλος ο αδρανής παρατηρητής τω ν γεγονότων. Στο τρίτο μέρος, ο απογοητευμένος Βάγκαλης παρα­ μένει ο ένας πόλος έλξης, ενώ ο άλλος πόλος εκ­ προσωπείται από την κόρη του Μάρκου, Λουίζα, δη­ λαδή μια εκπρόσωπο άλλης γενιάς και διαφορετικού φύλου. Το μυθιστόρημα της Τριανταφύλλου, πέρα α­ πό τις διαφορές των ηρώων της, αναδεικνύει και την ουσιώδη ομοιότητά τους στην αναζήτηση ιδεών και στην προσπάθεια πραγμάτωσης του οράματος για την οικοδόμηση του μέλλοντος- μέσω αυτών κατορ­

θώνει να ιχνηλατήσει μια ολόκληρη εποχή με τα προ­ βλήματα, τις αγωνίες τα απογοητευτικά αλλά και τα ενθαρρυντικά προμηνύματα για τις επόμενες γενιές. Το πρώτο μέρος του βιβλίου εκτυλίσσεται στο Κάιρο, την Αθήνα και τη Ζυρίχη διανύοντας τα έτη 18661896, δηλαδή η ιστορία εκτυλίσσεται σε δύο ηπεί­ ρους και καλύπτει μια τριακονταετία. Το δεύτερο ξεκι­ νά από το Τζιμπουτί, ανεβαίνει νοητά στην Αλεξάν­ δρεια, από εκεί φτάνει στη Ζυρίχη και το Βερολίνο και -μετά από μια σύντομη επιστροφή στη Ζυρίχη- κατα­ λήγει στην Αγία Πετρούπολη, επιστρέφει στην Αλε­ ξάνδρεια και, διασχίζοντας την αφρικανική ενδοχώρα, σταματά στη Μπραζαβίλ. Στο τρίτο μέρος επισκέπτε-

Η προσωπική κα ι κοινω νική αναζήτηση συνδέει το μυθιστόρημα της

I Τριαντάφυλλου με τα μεγαλόπνοα μυθιστορήματα όλω ν τω ν εποχών ται το Λένινγκραντ στα δύσκολα χρόνια 1923-1932 και μεταβαίνει στην Αθήνα των ετών 1933-1940 όπου και καταλήγει. Πρόκειται για χρόνια που μοιάζουν να τρέ­ χουν σε ρυθμό καλπασμού, αλλά η συγγραφέας κα­ τορθώνει να προσεγγίσει το σφυγμό του κάθε χώρου που επισκέπτεται μέσα από τις πραγματικές και νοητικές περιπλανήσεις των ηρώων της. Αλλού ο χρόνος μετριέται με ρολόγια (Ευρώπη) κι αλλού με τα φυσικά φαινόμενα όπως οι πλημμύρες των ποταμών (Αφρι­ κή). Τα θέματα με τα οποία ασχολείται είναι ποικίλα: η τεχνολογική εξέλιξη της εποχής, η νοοτροπία των αποικιοκρατών, οι επαναστατικές ιδέες που έρχονται α­ πό την Ευρώπη, η ανθρώπινη ανάγκη για καταφυγή στην επανάσταση, την ηδονή, τη δημιουργία εσωτε­ ρικών κόσμων απρόσβλητων από τα εξωτερικά γεγο­ νότα, στις προλήψεις, τα μάγια, τη θρησκεία, δηλαδή σε πολλούς από τους τρόπους που οι άνθρωποι επι­ λέγουν για να καλύψουν εσωτερικές ανάγκες ή να ε ­ ξορκίσουν το κακό. Κεντρικός της ήρωας αναδεικνύεται ο Βάγκαλης, που η στάση του και η ζωή του συνε­ χώς αντιπαραβάλλεται με τη στάση και τη δράση (ή αδράνεια) τω ν γύρω του, ο Βάγκαλης που μοιάζει

σωστά ή εσφαλμένα να έχει αρπάξει τη ζωή από τα γκέμια και να προσπαθεί να οδηγήσει αυτός τις εξελί­ ξεις άσχετα με το πού αυτές τελικά τον ωθούν. 0 Βά­ γκαλης ζει με το όραμα της επανάστασης αγκαλιά, διαπνέεται από αυτό κα το αφήνει να καθοδηγήσει τις πράξεις του, είναι ένα γνήσιο τέκνο της εποχής του, την οποία διψά να ρουφήξει ως την τελευταία της ρα­ νίδα. Είναι ο επαναστάτης μιας διαρκούς επανάστα­ σης, μια παλλόμενη συνείδηση, που, παρότι συχνά ε ­ παναπαύεται, οι δαίμονές του δεν τον αφήνουν σε η­ ρεμία κι ο ίδιος ψάχνει να βρει τρόπο να τους αντπα­ λέψει και να μην εφησυχάσει. Μια από τις πολλές εξαιρετικές πτυχές αυτής της συ­ νταρακτικής ιστορίας είναι ο τρόπος που διαγράφο­ νται οι δευτερεύουσες αλλά απολύτως ζωντανές ι­ στορικές φιγούρες. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Λένιν είναι οι δυο πιο εξέχουσες μορφές αυτού του επανα­ στατικού σκηνικού, που αναβιώνουν μέσα από τις συ­ ναντήσεις τους με τους μυθιστορηματικούς ήρωες και παρουσιάζονται με τις λεπτομέρειες της συναρ­ παστικής καθημερινότητάς τους. Η ανάπλασή τους πρέπει να είναι προϊόν τόσο της φαντασίας της συγγραφέως όσο και επίμοχθης έρευνας και επιμελούς παρακολούθησης των ταινιών του Σεργκέι Άιζενσταϊν, της κοπιώδους αναδίφησής της σε λευκώματα με φωτογραφικές αποτυπώσεις, ταινίες, εξώφυλλα βι­ βλίων. Οι έν το ν ες ρήξεις και διαμάχες μενσεβίκων-μπολσεβίκων, η προσωρινή κυβέρνηση του Κερένσκι, οι διαφωνίες μέσα στις τάξεις του εργατικού κόμματος της Γερμανίας και το πώς αυτές καθορίζουν τον ψυχισμό των αντίστοιχων ηρώων παρουσιάζονται με τρόπο απολύτως πειστικό βασισμένο σε έρευνα και μελέτη. Είναι εμφανής η προσπάθεια της συγγραφέως να κατανοήσει τα αίτια των ρήξεων και να φωτί­ σει τον τρόπο, με τον οποίο επέδρασαν στους επανα­ στατικούς κύκλους της εποχής. Μία από τις πηγές της φαίνεται ότι είναι ο Τζον Ριντ τόσο μέσα από το βιβλίο του Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο όσο και από την προσωπική του μυθολογία. Χαρακτηριστική του χρονικού διαστήματος που διανύεται είναι η σκιαγράφηση των γυναικών-ηρωίδων, οι οποίες σαφώς δεν αποτελούν τις κινητήριες δυνά­ μεις τω ν εξελίξεω ν που καλπάζουν, αλλά από την άλλη δεν είναι με κανένα τρόπο υποδεέστερες. Η Ανθώ, η σύζυγος του Στέφανου Ασημάκη, παρότι έχει όλα τα χαρακτηριστικά της άσχημης μεγαλοκοπέλας την εποχή της γνωριμίας τους, διαθέτει δύο σπάνια χαρίσματα: τη ζωτική περιέργεια της ανθρώπινης φύ­ σης και την αγάπη για την ενημέρωση και τη γνώση, πράγμα που κάποιες φορές την ωθεί στην ενασχόλη­

51

ση με τη μαγεία. Η κόρη της, η Αλίσια, τέκνο του θω­ ρακισμένου αστικού περιβάλλοντος, περνά μέσω επι­ λογής, ναρκισσισμού και περιορισμένων δυνατοτήτων σε έναν εσωτερικό κόσμο που αποδεικνύεται κατα­ στροφικός αλλά γνήσιος. Σε αντιπαραβολή με τις γυ­ ναίκες ελληνικής καταγωγής υπάρχουν οι αντίστοιχες κοσμοπολίτισσες δυτικές όπως η Γαλλίδα σύζυγος του Βολφ, Αννί, και η κόρη της (και κόρη του Στέφα­ νου Ασημάκη), Λυζέλ. Οι δύο αυτές γυναίκες φτιά-

Εντυπωσιακότατη η ανοδική εξέλιξη της ουγγραφέως από βιβλίο οε βιβλίο, από το περιορισμένο οτο ευρύτερο, που οε κάνει να σημειώσεις τη σημαντική παρουσία της οτη ούγχρονη λογοτεχνία μας

χνουν κι αυτές τη μοίρα τους σύμφωνα με τους πε­ ριορισμούς της εποχής: η μία παραδίδεται στη ραθυ­ μία του οπίου εξαιτίας της εμπλοκής της σ' έναν προ­ βληματικό γάμο και της ερωτικής της επιθυμίας για έ ­ ναν άντρα της νέας εποχής, που ωστόσο είναι δειλός και απρόθυμος στις ευρύτερες ανακατατάξεις· η κόρη της ακολουθεί τον εραστή, αλλά προπαντός τον επα­ ναστάτη, Βάγκαλη στην επίμοχθη πορεία του μέχρι τη στιγμή που αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι η πραγματική ερωμένη του -αυτή είναι μάλλον η επανάσταση- και ότι οι δκές της ανάγκες είναι διαφορετικές. Η πιο «ε­ λαφριά» Μπριγκίτε ασχολείται μόνο με τα πάθη της. Διασκορπίζεται ανάμεσα στον θρησκευόμενο Λουί που η προσοχή του την «εξαγνίζει»· τον Νίκο που αυ­ τή ποθεί, αλλά ο οποίος με μια σταχανοβίτικη ηθική -πολύ πιο ακραία από την προτεαταντική ηθική του φίλου του Λουί- δεν παύει να τη μειώνει, παρότι καρ­ πώνεται τα οφέλη της επιθυμίας της- και τον Μάρκο που την ποθεί. Στα τέλη του αιώνα συναντάμε τη Σο­ φία, τυπική εκπρόσωπο της εύπορης τάξης των Ελλή­ νων εμπόρων της Αλεξάνδρειας, ενώ το γύρισμα του αιώνα αναδεικνύει μια καινούρια γυναίκα: τη Λουίζα, κόρη του Μάρκου Ασημάκη, που παρ' όλες τις οικογε­

52

νειακές και συζυγικές αντιξοότητες κατορθώνει με τα πενιχρά μέσα της ευαισθησίας και της φιλανάγνωσης να εκπληρώσει μέρος των προσδοκιών όλων των η­ ρώων. Σαν τον εξερευνητή Βολφ, χάνεται στα βάθη της Αφρικής· σαν το μηχανικό Ασημάκη, κατορθώνει με τη βοήθεια του γερασμένου πλέον Βάγκαλη να πραγματοποιήσει, έστω και εν μέρει, το όνειρο του πατέρα της και να φτιάξει το εργοστάσιο των μολυ­ βιών· σαν τον επαναστάτη, να αρνηθεί τις σειρήνες του αρχικά υφέρποντος και στη συνέχεια διαβρωτικού φασισμού των αδελφών της στην Αθήνα του '30. Επι­ πλέον γίνεται η μούσα ενός επαναστάτη, η νέα γυναί­ κα που παίρνει αποφάσεις και δεν πτοείται εύκολα α­ πό αντιξοότητες και απειλές. Εξακολουθεί να είναι α­ δύναμη μπροστά στα γεγονότα, αλλά είναι αποφασι­ στική· σκοτώνοντας τον άντρα της μοιάζει να σκοτώ­ νει ταυτοχρόνως και την παθητικότητά της μαζί με την παθητικότητα μιας παλαιότερης γενιάς γυναικών. Η ροή του κειμένου παραλλάσσει καθώς παρακολου­ θεί τις ζωές των ηρώων. 'Οταν παρακολουθούμε τις εξελίξεις από την οπτική γωνία του Νίκου Βάγκαλη, εί­ ναι ενθουσιώδης, ορμητική, ενίοτε αγχωτική· όταν τις βλέπουμε μέσα από τη ματιά του Μάρκου, ο ρυθμός του κειμένου γίνεται πιο στατικός, ράθυμος, κουρα­ σμένος. Η ειρωνεία, υπόγεια ή φανερή, ενυπάρχει. Πολλές από τις εντάσεις υποσκάπτονται από το σαρ­ κασμό ή αυτοσαρκασμό των ηρώων. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση ρέει αβίαστα και οι οπτικές γωνίες των διαφορετικών προσώπων δίνουν μια ευπρόσδεκτη πολυφωνία και προσδίδουν στους χαρακτήρες καθολικότητα. Η στοχαστική διάθεση των ηρώων φωτίζει πλευρές του χαρακτήρα τους αλλά και ευρύτερα ζη­ τήματα των ανθρώπινων αναζητήσεων.«Πεθαίνει ένας-ένας, σκέφτπκε ο Στέφανος. Και τίποτα δεν αλλά­ ζει, οι θάνατοιδεν έχουν καμιά επίδραση· δεν είναι τρομεροί, δεν είναι αναπάντεχοι, είναι σαν ένας θόρυ­ βος που τον ακούς από πολύ μακριά» (σ. 55). 0 έρω­ τας κι ο θάνατος, τα μεγάλα θέματα της λογοτεχνίας, ελλοχεύουν σε κάθε γωνία της αφήγησης, η πρόλη­ ψη χρησιμοποιείται συχνά για να μας προϊδεάσει για τα επερχόμενα γεγονότα. Στο τέλος του βιβλίου πα­ ρατίθενται τρεις λίστες: τα πρόσωπα (μυθοπλαστικά και πραγματικά), οι δευτερεύοντες ρόλοι και οι ανα­ φορές σε υπαρκτά πρόσωπα.

0 διαρκής επαναστάτης Βάγκαλης είναι ένας χαρα­ κτήρας μεγάλης μυθιστορηματικής πνοής. Τα αίτια που τον ωθούν στην ενεργητική του στάση ανιχνεύονται διακριτικά (ορφάνια, εξυπνάδα, μελαγχολία ψυχωτικής προέλευσης), αλλά συνδέονται άμεσα με την ποιητική συναισθηματική του κατάσταση. Γι' αυτό

είναι και κοινωνός των εντάσεων της σύγχρονής του κοινωνίας: «ο Βάγκαλης αισθανόταν πως η επανάστα­ ση στη Ρωσία, που ήξερε πως δεν θ' αργούσε, θα πε­ τύχαινε και θα επιζούσε μονάχα αν στη Μόσχα, στην Πετρούπολη, στο Κίεβο, παντού, ξεφύτρω ναν ένα σωρό Καμπαρέ Βολταίρ» (σ.208). Βλέπει την επανά­ σταση «σαν υγρό» που μπορεί να πάει προς οποιαδή­ ποτε κατεύθυνση, πιστεύει στη ζωογόνο της δύναμη, αλλά η ρευστότητά της τον κάνει να ανησυχεί:«Ήταν σίγουρος πως, αργά ή γρήγορα, θα γίνονταν φρικαλε­ ότητες. Αν αρχίσουμε να διδάσκουμε τη σεμνότητα και το ράψιμο θα ακολουθήσουν φρικαλεότητες» (ο.

305). 0 Βάγκαλης κατ' ουσίαν πεθαίνει, όταν χάνει τις Halluzinationen του, όταν τα πράγματα παύουν να τον ξαφνιάζουν:«Πείτε μου κάτι που να μην ξέρω, σκε­ φτόταν ο Βάγκαλης. Ξαφνιάστε με. Στη Ρωσία λίγο πριν και λίγο μετά την επανάσταση, οι άνθρωποι και τα πράγματα τον ξάφνιαζαν, οι πολιτικοί γελούσαν ε ­ κεί που περίμενες να κλάψουν, οι καλλιτέχνες μπουγέλωναν εκεί που περίμενες να στήσουν αγάλματα -όμως κανένας και τίποτα δεν τον ξάφνιαζε πια» (ο.

340). Η Λουιζα, η νέα γυναίκα που προσπαθεί να ξεφύγει α­ πό την προδιαγεγραμμένη μοίρα της, μια και έχει αντιληφθεί ότι η αναμονή είναι ένας τρόπος να πεθαίνεις, όταν διαβάζει «την καρδιά του σκοταδιού» ανακαλύ­ πτει ό τι:«Ήμασταν πλάνητες σε μια προϊστορική γη που έμοιαζε με άγνωστο πλανήτη. Κι εμείς μοιάζαμε με τους πρώτους ανθρώπους που παίρνουν στα χέρια τους μια καταραμένη κληρονομιά και που την υπο­ τάσσουν με βαθιά αγωνία και μόχθο ανείπωτο» (σ.

251), πράγμα που ταυτίζεται με την κοσμοαντίληψη του Βάγκαλη, που σε κάποια αποστροφή του την επο­ χή που ετοιμάζεται να αφήσει τη Σοβιετική Ένωση και να πάει στην Ελλάδα διαπιστώνει:«Είμαι σαντονπεριπλανώμενο Ιουδαίο,... Βρίσκομαι συνεχώς μέσα στην πλάνη, ταξιδεύω προς μια γη της επαγγελίας που δεν υπάρχει» (σ.325). Εξάλλου από την εποχή των φοιτη­ τικών του χρόνων είχε διαπιστώσει ότι: «οι ποιητές εί­ ναι καταδικασμένοι αιώνια και πως η φιλοσοφία δεν μπορεί -αδυνατείΐ- να λύσει τα προβλήματα του κό­ σμου» (σ.106). Η Λουίζα είναι το άτομο που μέσα από τρομερές προσωπικές και κοινωνικές δυσκολίες ανα­ λαμβάνει μαζί με το συμπαραστάτη της να πραγμα­ τώσει το όνειρο, μια και κατά τον Βάγκαλη: «Η ζωή μας είναι μια σκυταλοδρομία ονείρων: άλλος φτιάχνει το όνειρο, κι άλλος το πραγματοποιεί, ο ένας το δίνει στον άλλο και μέσα στην κούρσα μερικοί το ρίχνουν κάτω κι οι επόμενοι το τσαλαπατούν» (σ. 350). Η προσωπική και κοινωνική αναζήτηση συνδέει το μυ­

θιστόρημα της Τριανταφύλλου με τα μεγαλόπνοα μυ­ θιστορήματα όλων των εποχών. 0 Κόνραντ καθώς και άλλοι συγγραφείς που πλαγίως αναφέρονται -εν τυ ­ πωσιακή είναι η αναφορά σε λίγες γραμμές τριών τί­ τλ ω ν μυθιστορημάτω ν: Το τσιμ έντο, Μπετόν, Χτίστες- μοιάζουν να αποτελούν κάποιες από τις πη­ γές έμπνευσης της συγγραφέως όπως και οι Ρεμηό και Μαγιακόσφκι, που με τα ποιήματά τους μας εισά­ γουν στο πνεύμα του β' και του γ' μέρους του βιβλί­ ου. Οι σκέψεις ηρώων σαν τον Μάρκο αλλά και η γενι­ κότερη πορεία του μου φέρνουν στο νου τον Homo Faber του Μαξ Φρις, αλλά οι δύο ήπειροι και η περι­ πλάνηση σε μια Ευρώπη που αλλάζει ραγδαία μέσα από τις κοινωνικές και τεχνολογικές επαναστάσεις μού δημιουργούν συσχετισμούς με το C., το ταξίδι του Τζον Μπέργκερ. Εντυπωσιακότατη θεωρώ την α­ νοδική εξέλιξη της συγγραφέως από βιβλίο σε βιβλίο, από το περιορισμένο στο ευρύτερο, που σε κάνει να σημειώσεις τη σημαντική παρουσία της στη σύγχρονη λογοτεχνία μας. Από την καθ' όλα φροντισμένη έκδοση λείπει ένας πί­ νακας περιεχομένων που θα διευκόλυνε τον αναγνώ­ στη να ανατρέξει σε κάποια συγκεκριμένα σημεία/κείμενα του μυθιστορήματος. □

ΑΕΛΤΙΟ αντιΠΛΗΡΟΦΟΡΗΙΗΙ ΙΓ^ΛηΝ ΑΛΛΗ ΑΜΕΡΙΚΗ

53

Άνθρωπος και ποντίκια το υ Δ η μ ή τρ η Τ ο α το ο ύ λ η

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ Ο τ € λ ε υ τα ίο ς Μυθιστόρημα Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 102 ίναι φανερό, και χωρίς την επεξήγηση του συγ­ γραφέα στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, ότι το μυθιστόρημα γράφτηκε με αφορμή κάποιον α­ πό το υ ς πρόσφ ατους π ο λέμ ο υ ς στη γειτο νική Γιουγκοσλαβία. Όπως είναι φανερά και τα αλληγορικά στοιχεία που εμπεριέχονται στην αφήγηση. Εκείνο, όμως, που είναι γοητευτικό είναι η μετάηλαση αυτών τω ν ιστορικών γεγονότω ν σε μυθι­ στορηματική γραφή εν είδει επιστημονικής φαντα­ σίας. Μιας επιστημονικής φαντασίας, ωστόσο, που συνδιαλέγεται με τη ν πραγματικότητα η οποία, μπροστά της, φαντάζει πλέον αυτή ως επιστημονι­ κή φαντασία, αν όχι ως παράλογο. Με άλλα λόγια, ο Σκούρτης, με τ ο τε λ ευ τα ίο αυτό μυθιστόρημά του, δημιουργεί ένα διάλογο δύο πραγματικοτή­ των, που η αληθοφάνεια της μιας ανάγει αναγκα-

Ε

Ένα μυθιστόρημα πολύμορφο κα ι πολυεπίπεδο, όπου θίγονται, με μια π λοκή που δ ιατηρ εί αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ποικίλα προβλήματα τω ν όψ εω ν της αλήθειας και του ψ εύδους, του πραγματικού κα ι του εικονικού

54

στικά την ά λλη στο χώρο του παραλόγου ή του φανταστικού. Αυτό οφείλεται πρώτιστα στην αφηγηματική τεχνι­ κή που χρησιμοποιεί. Το βιβλίο δομείται σε 27 κε­ φάλαια που εναλλασσόμενα εκφέρονται είτε από έναν πρωτοπρόσωπο αφηγητή (τα οποία και αριθμούνται) είτε εκφέρονται από κάποιον απρόσωπο αφηγητή που παραθέτει πληροφορίες από τα δελ­ τία ειδήσεων. Τα δύο φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους σώματα διήγησης καταλήγουν στο τέλ ος να συμπίπτουν αναδεικνύοντας τις δύο διαφορετικές όψεις/οπτικές της μιας και της αυτής ιστορίας. Τα πρωτοπρόσωπα κεφάλαια του βιβλίου εκφέρονται από έναν άνθρωπο που αυτοσυστήνεται ως ο Τελευταίος συντηρητής ιδεών μιας κοινωνίας που κατασπαράσσεται από έναν αγνώστου αρχής και τέλ ο υ ς πόλεμο μεταξύ δύο δυνάμεων που εναλ­ λάσσονται διαρκώς στην εξουσία: των Μικρών Δια­ βόλων και τω ν Μεγάλων θεών. Ο Κρανίου Τόπος που περιγράφεται για τον γύρω χώρο, το κρησφύ-

γεχο που χρησιμοποιεί ο καταδιωκόμενος ήρωας προσπαθώντας να συγγράφει τις χαμένες ιδέες και να τις περισώσει μέσω ενός αετού, η συγκατοίκησή του με τα πολυάριθμα ποντίκια, στα οποία προσφέρει κομμάτια από τη σάρκα του, όπως και οι διάφορες μέθοδοι βασανισμού και εξολόθρευσης

τω ν συναδέλφων ίο υ από τους εξουσιαστές παραπέμπουν σε σενάρια καταστροφής του κόσμου, σε σενάρια επιστημονικής φαντασίας, όπου ο τελευταίος εναπομείνας δεν κάνει ά λλο από το να γίνεται ο μάρτυρας τη ς ολοσχερούς ερήμω σης του πλανήτη.

Συνάντησα ένα από τα μ έλη της επιτροπής λ ογο τεχνικ ώ ν βραβείω ν του «διαβάζω». Ακολούθησε ο παρακάτω διάλογος: -Διάβασες το βιβλίο μου 0 τελευταίος,· -Εννοείς τους Μονόλογους... κάπως; -Όχι, εννοώ τονΤελευτοίο.

-Και ποιος είναι ο τίτλος του; -0 τελευταίος/

-Α, όχι, δεν το έχω υπόψη μου, δεν μου το έστειλε ο Καστανιώτης... Τελικά, του ούστηοα να το πάρει και να το διαβάσει «επειδή», του τόνισα, «πιστεύω πως είναι ένα βιβλίο-υποψήφιο για το βραβείο ρυθιστορήματος». Γιατί αυτός ο πρόλογος;.. Το βιβλίο ρου αυτό κυκλοφόρησε τον Ιούλιο του '9 9 -ο χ εδ ό ν ένα χρόνο π ρ ιν !- και ουδείς επαΐων ασχολήθηκε μα ζί του (μου). Κι έχω δει και διαβάσει ουκ έοτιν αριθμός ολοοέλιδω ν(Ι) κριτικώ ν για βιβλία που εκδόθηκαν πολύ μετά, έως και πρόοφατα... θα μου πείτε: είναι μεγάλος ο αριθμός των τίτλω ν που εκδίδονται κάθε χρόνο. Ποια, λοιπόν, διαβάζουν και για ποια δημοσιοποιούν την κριτική τους άποψη; Των φ ίλω ν τους; Αυτώ ν που τους «τραπεζώνουν»; Αυτώ ν που έχουν μια άλλου είδους εζουοία (πολιτική, οικονομική, εκδοτική...); Αυτών -σπάνιες περιπτώσεις- που τιμούν το μέχρι τώρα έργο τους; (Και οι πρωτοεμφανιζόμενοι;..) Τα ίδια, φυσικά, ερωτήματα -ίο ω ς και πιο «σκληρά»- ιοχύουν και για τα μέλη επιτροπών απονο­ μής βραβείων (κρατικά, Ακαδημίας, περιοδικών ή άλλων φορέων). Όοον αφορά εμένα τώρα και τον «Τελευταίο». Εκτός από 5 -6 βιβλιοπαρουοιάοεις (ό, τι γράφω εγώ στο οπισθόφυλλο, δηλαδή) μόνο 2 (!) ασχολήθηκαν κριτικά (και... περιληπτικά) με το βιβλίο. 0 τρίτος θα είναι ο συνεργάτης του «διαβάζω». Εύχομαι να έκανε την πρέπουσα ανάγνωση,όπως υποχρεούται να κάνει ο κάθε κριτικός με δημόσιο βήμα. Χωρίς προκαταλήψεις, «παραινέσεις» τρί­ των, εχθρότητες συντεχνιακές, πάοο μάλλον όταν πρόκειται για βιβλίο ενός συγγραφέα που έχει πίσω του ολόκληρο έργο 3 0 χρό­ νων (στο θέατρο και στην πεζογραφία) με συνέπεια θεματική, ιδεολογική και εκφραστική, κι ακόμη, θα 'λεγα, με ουνέπεια δημιουργική-παραγωγική.

0 «Τελευταίος» δεν διαβάστηκε μέχρι τώρα πολύ. (Αυτά, τουλάχιστον, δείχνουν οι αριθμοίπωλήοεων). Μόλις εκδόθηκε έγινε ανάρπαστο -υ π ο θέτω απ' τους «δικούς μου» αναγνώστες- μετά... κόλλησε! Ξέρω, είναι δύσκολο βιβλίο. Έχω μιλήσει με φίλους που μου είπαν «αμάν, ρε Γιώργο, να κόψουμε τις φλέβες μας θέλεις! Γράψε και κάτι ανάλαφρο...» Δεν γίνεται, δεν μπορώ, δεν μου 'ρχεται. Τι να κάνω; (Καίγομαι κι εγώ -ό π ω ς κι άλλοι π ο λ λ ο ί- απ' την κακή φω τιά τω ν ημερών που ζούμε και μας καψαλίζει όλους...) Καλοδεχούμενη, λοιπόν, η κριτική του «διαβάζω», θα την διαβάσω... να'σ τεκαλά Γιώργος Σκούρτης Υ.Γ. Κυκλοφορεί τώρα ένα καινούργιο βιβλίο μου, οι ΑοκήσειςΈρωτα. Είμαι περίεργος να δω πότε, ποιος και πώς θ ' ασχοληθεί με την κριτική του θεώρηση και παρουσίαση.

Στα κεφάλαια, ωστόσο, του απρόσωπου αφηγητή, τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων που ασχολούνται με ένα δυστύχημα μιας οικογένειας, τον επιζήσαντα σύζυγο -υ π ά λλη λο το υ Υπουργείου Πολιτι­ σμού- και την ξαφνική μετάλλαξη της συμπεριφο­ ράς του από το ν πόνο του χαμού τω ν δικών του, παράλληλα με άλλες ειδήσεις, διαφημίσεις και συ­ νεντεύξεις επωνύμων, μας προσφέρουν τη γνωστή

Μ ε το τελευτα ίο αυτό μυθιστόρημά του; ο ί. Σκούρτης δημιουργεί ένα διάλογο δυο πραγματικοτήτω ν, που η αληθοφάνεια της μιας ανάγει αναγκαοτικά τη ν άλλη οτο χώρο του παραλόγου ή του φ ανταστικού

τρέχουσα πραγματικότητα, όπου τα ασήματα εναλ­ λάσσονται με σημαντικά γεγονότα, όπως ο πραγ­ ματικός πόλεμος, δοσμένα με τη γνωστή ελαφρό­ τητα τω ν εκφωνητών, ερευνητών και δημοσιογρά­ φων που προσπαθούν να αναγάγουν τον ανθρώπι­ νο πόνο ή ιδιαιτερότητα σε είδηση και θέαμα. Ιστο­ ρίες πλήρως αναγνωρίσιμες της δικής μας πραγμα­ τικότητας που κάνουν να φαντάζει ο κόσμος, που περιγράφει ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής στα δικά του κεφάλαια, ακόμη πιο εξωπραγματικός. Μόνο λίγο πριν το τέλ ο ς του βιβλίου, η σύγκλιση και ομοιογένεια των δύο αυτών κόσμων θα γίνει α­ ντιληπτή, δημιουργώντας και έκπληξη στον ανα­ γνώστη, όταν τα φαινομενικά ασύνδετα θα φ τά ­ σουν σε κοινή έξοδο, δίνοντας και την πραγματική διάσταση τη ς τρα γικότητα ς το υ ήρωα αλλά και του κόσμου στον οποίο ζούμε. Μέχρι τό τε, όμως, η διαρκής αντιπαράθεση των δύο κόσμων, που ξε ­ νίζει τον αναγνώστη, έχει προλάβει να δώσει ση­ μαντικά επιμέρους στοιχεία. Το παιχνίδι του αληθινού και του αληθοφανούς α­

56

π οτελεί ένα από αυτά. Τα πρωτοπρόσωπα κεφά­ λαια ακολουθούν με συνέπεια τις απαιτήσεις του είδους του φανταστικού. Σε αντιπαράθεση, τα τριτοπρόσωπης αφήγησης κεφάλαια αποτελούν κα­ ταγραφές της βιωμένης πραγματικότητας ή, το υ ­ λάχιστον, αυτής που μέσω της εικονικής διαμεσολάβησης θεωρούμε ως δική μας πραγματικότητα. Αν στα κεφάλαια αυτά ο πόλεμος, όπως και άλλα καθοριστικά γεγονότα, αποτελεί μια πραγματικότη­ τα εκεί-έξω , που τη βιώνουμε εικονικά και εκ του ασφαλούς, τούτος ο πόλεμος στα πρωτοπρόσωπα κεφάλαια σωματοποιείται μέσω της κατακρεούργησης του ίδιου του σώματος του ήρωα-αφηγητή. Και τούτο γίνεται μέσω μιας φαντασιακής μετάστα­ σης του εκεί-έξω στο εδώ -μέσα με τη βοήθεια μιας φαντασιακής, επίσης, μετάλλαξης του χώρου και της αντίληψης του ήρωα γι' αυτόν. Ο ήρωας βιώνει στην απομόνωσή του, διανοητική και σωματικο-υλική, την «άλλη» πραγματικότητα που, στην ουσία, είναι και η μόνη αληθινή, αυτή που υφέρπει πίσω από το ανούσιο τω ν ειδήσεων: την απώλεια της ταυτότητας, την απομόνωση του ατόμου από τα άλλα άτομα, το ροκάνισμα τω ν ιδεών και ιδεο­ λογιών, τω ν αξιών, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της κάθε ομορφιάς της ζωής. Τα ποντίκια, που ρο­ κανίζουν το σώμα του αποσαρκώνοντάς τον, είναι μεταφορικά οι αλλοπρόσαλλες δυνάμεις που τρο­ φ οδοτούν την καθημερινή ειδησεογραφία με το καταστροφικό έργο τους. Αλήθεια και ψέμα. Εικονική πραγματικότητα του σύγχρονου κόσμου και φαντασιακή μετάλλαξη α­ πό το άτομο. Η Ιστορία και η εγγραφή του ατόμου στο ρου της Ιστορίας, πέρα από τα γεγονότα. Δεν είναι τυχαίο πως ο ήρωας ξαναβρίσκει το νόημα της ζωής, ανακαλύπτοντας με τα κυάλια του σε κάποιο μοναδικοί;) κατοικούμενο διαμέρισμα στο βάθος της πόλης μια νέα κοπέλα. Ή, σωστότερα, μια ολόγυμνη νέα κοπέλα, που μοιάζει να γνωρί­ ζει, ίσως, την κρυψώνα του, να γδύνεται κάθε μέ­ ρα γι' αυτόν. Όμως, σύντομα, η αμφισβήτηση θα εισχωρήσει στο μυαλό του: μήπως είναι βαλτή α­ πό τους εξουσιαστές ή, ακόμη χειρότερα, μήπως δεν είναι πραγματική αλλά ένα ολόγραμμα; Το γυμνό, ολόδροσο σώμα τη ς κοπέλας, βασικό μοτίβο της διήγησης του απομονωμένου ήρωα, ό ­ πως και ο έρωτας που αισθάνεται σταδιακά γι' αυ­ τήν, έρχονται σε αντίθεση με τη γενικευμένη σήψη που α υτός βιώνει ο δηγούμενος στο θάνατο: η

σάρκα της κοπέλας αντιτίθεται στη δική ίο υ αποσάρκωση, η πραγματικότητά της στη δική του φαντασιακή σύλληψη το υ κόσμου. Υποψιαζόμενός την ως ολόγραμμα, μετατρέπει το πραγματικό σε εικόνα, πράγμα, σημείο αυτού που πραγματικά εί­ ναι. 0 κόσμος κατοικείται από υποκατάστατα, ψευ­ δεπίγραφα: ο ήρωας προβάλλει, έτσι, προς τα έξω αυτό που έχει φαντασιακά δημιουργήσει στα έσω. Στην ουσία, όμως, η φαντασιακή αυτή σύλληψη του έξω εμπεριέχει τη δική της αλήθεια. Απόδειξη πως η απρόσωπη αφήγηση των άλλων κεφαλαίων δίνει την «πραγματικότητα» διαμεσολαβημένη μ έ­ σω της τηλεοπτικής εικόνας και όχι ως απευθείας βίωμα. Επομένως, ποια από τις δύο πραγματικότη­ τες είναι η αληθινή; Όταν η κοπέλα εξαφανίζεται, η απογοήτευση θα­ νατώνει τον ήρωα. Ούτως ή άλλως, επρόκειτο για έναν προαναγγελθέντα και αναπόφευκτο θάνατο. Το γυμνό κορμί της δεν ήταν παρά η αναβολή: ένα κορμί που ο ήρωας άλλωστε θεάτο από μακριά και μέσω τω ν -προσθετικών εργαλείω ν τη ς όρασηςκυαλιών. Ένα βλέμμα ηδονοβλεπτικό σε αυτό που θα μπορούσε να είναι το νόημα της ζωής αν η ζωή ήταν αλλιώς. Μήπως, όμως, όλοι μας δεν βιώνουμε σήμερα ηδονοβλεπτικό και μόνο την ευτυχία; Το σκήνωμά του, το κατακρεουργημένο, φαγω μέ­ νο, παραμορφωμένο σώμα του ήρωα είναι το απο­ τέλεσμα τη ς δικής του κατάβασης, τη ς δικής του επαφής με την εκεί-πέρα, εδώ-δίπλα πραγματικό­ τητα, επαφή επώδυνη και όχι ανώδυνη, όπως αυ­ τή που συνταράσσει τους παθητικούς δ έκτες τ η ­ λεοπτικώ ν εικόνων, το υ ς οποίους τα «ποντίκια» του πολέμου δεν φαίνεται να αγγίζουν σε άμεσα αντιληψιακό επίπεδο. Ο Γιώργος Σκούρτης, χρησιμοποιώντας τη διαλογική γραφή που εγκαθιδρύουν τα εναλλασσόμενα κεφάλαια του βιβλίου του, δίνει ένα μυθιστόρημα πολύμορφ ο και π ολυεπίπεδο, θίγοντας, με μια πλοκή που διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον του α­ ναγνώστη, ποικίλα προβλήματα τω ν όψεων της α­ λήθειας και του ψεύδους, του πραγματικού και του εικονικού, του συνειδησιακού βιώματος και της μετάπλασής του σε μυθ-ιστόρημα, της σωματοποίη­ σης, εν τέλει, τη ς φαντασιακής βίωσης του πραγ­ ματικού σε ίχνη γραφής. Δεν είναι άλλω στε λιγό­ τερο ενδεικτικό αυτής της περιπέτειας ότι δανείζει τα αρχικά του και τη δική του υπογραφή στον κε­ ντρικό ήρωά του. □

Ε κδόσεις Π οιότητας JACQUELINE DEROMILLY της Γαλλικής Ακαδημίας

0 ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΚΑΙ 0 ΑΘΗΝΑΪΚΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ Το πρώτο έργο της συγγραφέως 2=

Μετάφραση Λύντια Στεφ άνου

συγγραφέας - κριτικός Σελίδες 567

Ε ΚΔ Ο Σ Ε I Σ

Π Α Π Α Δ Η ΜΑ Π ροσφ ορά στον Π ολιτισμό

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

57

Ο ίλιγγος του απρόβλεπτου I L

Μην ξυπνάς το vcpo

■ ■

Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ. 184

ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

ia επαγγελματική εμπειρία ως σεναριογρά­ φος και σκηνοθέτης φαίνεται πως είναι άριστη συνθήκη για να επιτύχει κανείς το δ ύ ­ σκολο έργο του διττού βλέμματος στα πράγματα: το υ ήρω α-πρωταγω νιστή και το υ ηαρατηρη τήσκηνοθέτη. Η Αθανασία Δρακοπούλου ψυχαναλύει με μοναδι­ κή επιδεξιότητα πρόσωπα και καταστάσεις, που α­ π ο τελούν τμήμα το υ ελλη νικο ύ λαϊκού πολιτι­ σμού. Κοινά σημεία αναφοράς στις διηγήσεις της είναι ο

m

Τα πρώτα πεζά τηςΑ. Δημητρακοπού\ου ξαφνιάζουν ευχάριστα τα ε \\η ν ικ ά λογοτεχνικά νερά έρωτας κι ο θάνατος, ενώ το όνειρο και η παιδική ηλικία αποτελούν αναπόσπαστο μέρος τους. Στις π έντε ιστορίες οι ή ρω ες έχουν αποσυρθεί πλέον από τη ν επιδίωξη γοήτρου και ισχύος, έ ­ χουν αποδεχθεί και συμβιβαστεί με την πραγματι­ κότητα και βρίσκουν απόλαυση στις μικρές χαρές μιας ομοιόμορφα επαναλαμβανόμενης καθημερι­ νότητας. Η ρουτίνα το ύ ς επιτρέπει, ωστόσο, να κρατήσουν τις απαραίτητες αποστάσεις τους από τις δ ε δ ο μ έ ν ε ς σ τα θ ερές. Αυτό το κανονιστικό πλαίσιο, που έχει δομηθεί μέσα σε μακρές διάρ­ κειες, έρχεται να ταράξει, απροσδόκητα μάλλον και απρόσκλητα, το ξεχωριστό και ιδιαίτερο γεγο­ νός. Είναι αναμενόμενο πως η αλλαγή αυτή, με την αναστάτωση που συνεπάγεται, ενοχλεί, γιατί προκαλεί αμηχανία, απασχολεί αναγκαστικά τη σκέψη και αποπροσανατολίζει συναισθηματικά-

58

διαταράσσει τη μοναξιά της ψυχής τω ν ηρώων, που είναι δραματική, ακριβώς επειδή έγινε α υτο­ νόητη συνήθεια. Τα πρώτα αυτά πεζά τη ς Δρακοπούλου, που τη γνωρίσαμε ως τώρα και ως ποιήτρια, γραμμένα σε απλή λαϊκή γλώσσα και στιλ, ξαφνιάζουν ευχάρι­ στα τα ελληνικά λογοτεχνικά νερά και ξεγελούν τον αναγνώστη δίνοντάς του περισσότερα απ' ό,τι περιμένει. ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΤΣΙΓΑΡΑ

Το δέντρο του Παπαδιαμάντη

II

Τα άνθη της ερήμου

|Ί ■

Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σίλ. 255

ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΝΑΣΚΟΣ

πρωτοεμφανιζόμενος στην πεζογραφία Σοφο­ κλής Νάσκος (προηγήθηκαν θεατρικά έργα και μια παράσταση από το Κ.Θ.Β.Ε.) δίνει έναν τόμο με δεκατέσοερα διηγήματα, ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, όχι ως πρωτοποριακά, αλλά επειδή έχουν αφομοιω­ μένη την ελληνική πεζογραφική παράδοση του διηγή­ ματος, και μάλιστα στην υψηλότερη επίδοσή της. Τα θέματα είναι σύγχρονα και διόλου ηθογραφικά, αλλά η οπτική τους και η ερμηνεία -ε ν τέλει η φιλοσοφία της ζω ής- αποτελούν μια διαχρονική ακτινογραφία (ο συγγραφέας είναι επίσης γιατρός) της λειτουργίας του δυτικού πολιτισμού, αυτού που κατά τον Φρόιντ

Ο

βασίζεται στη συρρί­ κνωση της σεξουαλι­ κότητας και του βιτα­ λισμού της και απο­ τελεί επομένως πηγή δυσφορίας. Η γλώσ­ σα, το μόνιμο ζητού­ μενο, απατηλά απλή -στην πραγματικότη­ τα ενσωματώνει επε­ ξεργασμένες όλες τις κύριες εκφ άνσ εις-, διευκολύνει στην πε­ ρίπλοκη πορεία της παρακολούθησης και της απο­ κρυπτογράφησης της πραγματικότητας, μέσα από τα φαινόμενα και τα πολλαπλά επίπεδα της συνειδητοποίησής της από τους ήρωες και, ενδεχομένως, από τον αναγνώστη. ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΕΤΡΑΚΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ SCRIPTA Β

Ι

Ο

Γ

Ρ

Α

Φ

Ι

Α

IA N K E R S H A W

Χ ΙΤ Λ Ε Ρ 1889 -1 93 6: Υ Β Ρ ΙΣ

IA N K E R SH A W

\ ΧΙΤΛΕΡ V

Β

l>

I

Σ

Η καινούργια αυτή βιογραφία παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και σύντομα θα γίνει η εργασία αναφοράς στον Χίτλερ και το καθεστώς του.

THOMAS CHILDERS, Boston Globe To έργο του Ίαν Κέρσοου για τον Χίτλερ συγκαταλέγεται μεταξύ των πλέον ση­ μαντικών εργασιών για τη σύγχρονη ιστορία που εμφανίστηκαν κατά τις τελευ­ ταίες δεκαετίες.

FRANK SCHIRRMACHER, Frankfurter Allgemeine Zeitung Μια από τις σημαντικότερες ιστορικές βιογραφίες της εποχής μας που προορί­ ζεται να είναι το οριστικό έργο για πολύ καιρό.

JACKIE WULLSCHLAGER, Financial Times Οι καλύτερεςβιογραφίες τηςχρονιάς

59

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Η μαγεία της μυθιστορίας τ ο υ Μ Α Κ Η Θ ΕΟΔΟΣΗ

Κ Α Ρ Ο Α ΙΝ Μ Π Ο Ν Γ Κ Ρ Α Ν Ο Υ π ο γρ α μ μ ιοτή ς

Μτφρ.: Αγγελική Πραοοιά Αθήνα, Φυτράκης, 1999 Σελ. 178 “ ύεν ήταν υπέροχο; Ρίοκαρε να με χάσει προκειμένου να μου αποδείξει την αγάπη του». ' αυτό το παράλογο παιχνίδι εμπλέκει π Γαλλίδα συγγραφέας τους ήρωές της, με επιτυχία αλλά και με αίσιο τέλο ς. Μπορεί οι λ ο γ ο τε­ χνικές φιγούρες της Καρολίν Μπονγκράν να διακα­ τέχονται από μια δόση ρομαντισμού, στο τέλο ς ό­ μως αναγνωρίζουν ότι κυνηγάνε χίμαιρες και ότι δεν αξίζει να σπάσει κανείς τα μούτρα του για να ζήσει. Όλοι μας μπορούμε να διατηρήσουμε το ό­ νειρο μέσα μας, χωρίς να αναμένουμε απαραίτητα τη ν υλοποίησή του, είναι το ηθικό δίδαγμα του μυθιστορήματος της νεαρής Γαλλίδας συγγραφέως.

ί

ο

'Ολοι μας μπορούμε να διατηρηθούμε το όνειρο μέοα μας, χωρίς να αναμένουμε απαραίτητα τη ν υλοποίησή του, είναι το ηθικό δίδαγμα του μυθιστορήματος της Κ. Μ ονγκράν Σύμφωνα με τα ερμηνευτικά λεξικά ο αναμενόμε­ νος είναι αυτός που περιμένουμε ή αυτός που πε­

60

ριμέναμε. Σύμφωνα όμως με την Καρολίν Μπονγκράν ο αναμενόμενος είναι αυτός που δεν πρό­ κειται να έρθει, γι' αυτό καλά θα κάνουμε να βο­ λευτούμε με ό,τι αναπνέει, μυρίζει και έχει την α­ καταμάχητη ικανότητα να στριμώ χνεται και να κουτουλάει στον ύπνο του πάνω μας. Οι σοφές αυτές σκέψεις ανήκουν στην ηρωι'δα του βιβλίου της Κ. Μπονγκράν, την Κονστάνς, μια νεαρή γυναί­ κα που, για να γλιτώσει από την καταδίωξη της πλήξης, αναζητεί άσυλο στη δανειστική βιβλιοθή­ κη της γειτονιάς της. Απελπισμένη από τον μάταιο έρωτά της για έναν πεθαμένο συγγραφέα, κατα­ λήγει να γίνει έρμαιο ενός τρυφερού Υπογραμμιστή βιβλίων. Η ηρωίδα της Κ. Μπονγκράν, η Κονστάνς, είναι πά­ νω απ' όλα ένας σύγχρονος άνθρωπος που, ενώ τα έχει όλα, δ ια κα τέχετα ι από το γνω στό σ ύ­ μπλεγμα της ανεπάρκειας. Νιώθει ανεπαρκής ως

προς την εμφάνισή της, ως προς τις σχέσεις της και, το κυριότερο, ως προς τη ζωή της. Αν και εί­ ναι μεγαλωμένη όπως όλοι μας με τέλ εξ, φ αξ και τηλέφ ω νο , προτιμά την αγκαλιά του χνουδωτού γαϊδουράκου της παρά την επαφή με τους ζωντα­ νούς και ανούσιους άντρες που τη ν περιτριγυρί­ ζουν. Πρώτος και καλύτερος ο πατέρας της: Έχει χωρίσει τη μητέρα της Κονστάνς και λέει ένα σω­ ρό ψέματα στη νυν γυναίκα του για να μπορέσει να γιορτάσει κρυφά με την κόρη του τα γενέθλιά της. Ακολουθεί ο ορκισμένος εργένης φίλος του πατέρα της, ένας καλοπερασάκιας και αμετανόη­ το ς γυναικάς που σταμπάρει τις περιστασιακές σχέσεις του με το λογότυπο «ΠΚ: περαστικές Κο­ πέλες», ενώ στην ουσία αγαπά μόνον εκείνη, τη μικρή Κονστάνς. Οι περιστάσεις δίδαξαν την ηρωίδα του Υπογραμριστή ότι τίποτα οτη ζωή δεν έχει αξία και διάρ-

Το μυθιστόρημα της Κ. Μπονγκρύν είναι αναμ φισβήτητα ενα μυθιστόρημα αγάπης. Πάνω απ ' όλα όμως είναι ενα μυθιστόρημα για τη μαγεία της μυθιοτορίας

κεια, προς τι επομένως οι περιστασιακές σχέσεις της μιας νύχτας ή της μιας ζωής; Της Κονστάνς θα της αρκούσαν βέβαια τα μυθιστορήματα του αγα­ πημένου της συγγραφέα, αν αυτός δεν είχε πεθάνει πρόωρα, παραδίνοντας στην αιωνιότητα τριά­ ντα ένα μόνο βιβλία. Την ίδια στιγμή η Κονστάνς είναι μόλις είκοσι πέντε χρόνων, έχοντας διαβάσει ήδη έξι από τα τριάντα ένα βιβλία του αγαπημέ­ νου της. Αν επομένως αυτοπεριοριζότανε και διά­ βαζε ένα βιβλίο του κάθε χρόνο, στα πενήντα της θα τελείω ναν· και μετά πώς θα ζούσε; Εύλογο ε ­ ρώτημα. Έτσι, η Κονστάνς αποφασίζει να στραφεί σε άλλους συγγραφείς. Αποφασίζει να γίνει μέλος τη ς τοπικής βιβλιοθήκης, αφού ως γυναίκα δ εν μπορεί να ερ ω τευ τεί ά λλους άντρες. Τότε όμως συμβαίνει το εξή ς περίεργο: Την πρώτη φορά που δανείζεται ένα βιβλίο ανακαλύπτει, κατά τύχη, σ' αυτό μια υπογραμμισμένη φράση που κατά τη γνώ­

μη της μοιάζει να έχει γραφτεί αποκλειστικά για ε'κείνη. «Αξίζετε κάτι καλύτερο», της ψιθυρίζει ο άγνωστος Υπογραμμιστής, και η Κονστάνς, έξα λλη από χα­ ρά, πιοτεύει ότι το έχει γράψει για εκείνη. Ποιος δεν θα το πίστευε στη θέση της; Η ηρωίδα τη ς Κ. Μπονγκράν είναι τόσο μόνη στη ζωή, που ξεχνά ότι ένας Υπογραμμιστής δεν είναι παρά έ ­ νας σφετεριστής λέξεω ν. Ένας ψυχασθενής που κυριαρχείται από την ανάγκη να τοποθετήσει τον εαυτό του σε έναν κόσμο καλύτερο, προσπαθώ­ ντας να ξεχάσει ότι είναι μια μετριότητα. Την ίδια όμως μετριότητα αντιμετωπίζει καθημερινά και η Κονστάνς. θ έλ ει και η ίδια να ξεχάσει ότι κανείς δεν ενδιαφέρεται πραγματικά γι' αυτήν, έτσι αφή­ νεται στην ψευδαίσθηση ότι κάποιος επιθυμεί, μέ­ σα από τα κείμενα τη ς παγκόσμιας λογοτεχνίας, να της προτείνει κάτι. Στην ουσία δεν ξεχωρίζει από τη δύστυχη γειτόνισσά της που, ενώ είναι χρόνια χήρα, συνεχίζει τις νύχτες να αυτοβασανίζεται με το ροχαλητό του άντρα της. Ενθουσιάζεται μάλιστα όταν εν ο χ λεί τους γ είτονές της, όπως τη ν Κον­ στάνς, και υπόσχεται ότι ο άντρας της θα προσέ­ χει στο εξή ς περισσότερο. Φυσικά το ροχαλητό προέρχεται από ένα μαγνητοφωνάκι δίπλα στο προσκεφάλι της που η χήρα το βάζει να παίζει για να μη νιώθει μόνη. Έτσι και η Κονστάνς παραδίδεται οικειοθελώς στο φάντασμα του Υηογραμμιστή, παραμυθιάζοντας το ν εα υ τό τη ς και το υ ς γύρω τη ς ότι ο απρόσωπος σ υνομιλητής τη ς ζει πλη­ σίον τη ς και την παρακολουθεί. Κινεί μάλιστα θ ε­ ούς και δαίμονες για να ανακαλύψει την πραγμα­ τική του τα υτότητα . Με αυτόν τον τρόπο βγαίνει τελικά από το καβούκι της, το κίτρινο δωματιάκι της, στο οποίο είχε χρόνια κλειστεί, και αρχίζει να συναναστρέφεται με πραγματικούς ανθρώπους. Τότε γνωρίζει και τον πραγματικό έρωτα, έναν ά­ ντρα με σάρκα και οστά, τον οποίο κατορθώνει να κάνει συμμέτοχο και σύνεργό τω ν απεγνωσμένων αναζητήσεών της, σε σημείο μάλιστα που, όταν αυτή σταματά, αυτός να συνεχίζει. Ο νέος άντρας τη ν αγαπά τόσο πολύ, που υποδύεται για ένα διά­ στημα, ανεπιτυχώς, τον Υηογραμμιστή και στο τ έ ­ λος πασχίζει να της τον βρει, κάτι που θα είχε φ υ­ σικά ως συνέπεια το χωρισμό τους. Ο αληθινός αγαπημένος μοιάζει με μέλισσα που έχει π α γιδευτεί σε ποτήρι, διαπιοτώνει κάποια στιγμή η Κονστάνς, όμως και η ίδια, παρότι δηλώ ­ νει ευτυχισμένη, γυρίζει τις δανειστικές βιβλιοθή­ κες τη ς περιοχής για να υπογραμμίσει κρυφά όσα

περισσότερα βιβλία μπορεί, με την ελπίδα να συ­ ναντήσει κάποτε το ν Υπογραμμιστή τη ς, αυτόν που η λογική απερίφραστα και καθημερινά της λ έ ­ ει ότι δεν πρόκειται να συναντήσει. Το μυθιστόρημα τη ς Κ. Μπονγκράν είναι αναμφι­ σβήτητα ένα μυθιστόρημα αγάπης. Πάνω απ' όλα όμως είναι ένα μυθιστόρημα για τη μαγεία της μυ­

θιστορίας. Όπως μας εξιστορεί η ηρωίδα της, με κάθε λέξη, με κάθε γραμμή που διάβαζε και απο­ λάμβανε, ήταν σαν να α νέβαινε τα σκαλοπάτια μιας μυθικής σκάλας. Η αγάπη τη ς Κονστάνς για το μυθιστόρημα, σε τελική ανάλυση, λειτουργεί ως ελιξίριο που της επιτρέπει να γίνει κι η ίδια, κά­ ποτε, ηρωίδα ενός μυθιστορήματος αγάπης. □

Στη οκιά του πολέμου TZEZAPE ΠΑΒΕΖΕ

i

Το σπίτι στο λόφο

Μτφρ.: Θανάσης Κουτλής Αθήνα, Οδός Πανός, 1999. Σελ. 176

πόλεμος είναι ο γκρίζος παρονομαστής των αν­ θρωπίνων. 0 Τσέζαρε Παβέζε έχει βιώσει αυτήν την αλήθεια ως τα μύχια της ψυχής του στη διάρ­ κεια του β' παγκοσμίου π ολέμου και με αυτό το σπουδαίο αφήγημα επιδίδεται σε μια προσωπική εν­ δοσκόπηση αντιπαραθέτοντας τον ανθρώπινο ψυχι­ σμό με το θάνατο και την καταστροφή. Η αφηγηματι­ κή φόρμουλα που επιλέγει είναι παραμορφωτική, ε ­ νώ σαφώς ο εκφραστικός του τρόπος είναι συνειδητά ιδιαιτέρως λυρικός· η υποκειμενικότητά του βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τον έξω κόσμο, ό,τι σαφέστα-

0

ϊνσ απ ολαυοτικό κείμενο που διαβάζεται απ νευοτί

62

τα χαρακτηρίζει και τα άλλα, πεζά και ποιητικά του κείμενα. Το σπίτι στο λόφο (από τη συλλογή «Prima che il gallo canti», 1949), αποτελεί άσκηση ύφους, δομής, ανάπτυξης. Από τους σπουδαιότερους εκφρα­ στές του νεορεαλιστικού κινήματος, ο Ιταλός συγγρα­ φέας ξεπερνάει τα όρια των συγχρόνων του λογοτε­ χνικών κινημάτων στοιχειοθετώντας έναν προσωπικό, αυτόνομο και, εν καταλείδι, αυθαίρετο μυθιστορημα­ τικό τρόπο. 0 Παβέζε δεν ακολουθεί τις επιταγές του πολιτικού και στρατευμένου μυθιστορήματος (όπως,

λόγου χάρη, οι σύγχρονοί το υ Έλιο Βιτορίνι ή Αλμπέρτο Μοράβια), αλλά διεισδύει στην ουσία των ανθρωπίνων σε συσχετισμό με τα ιστορικά γεγονότα.

0 Κοράντο, ο βασικός ήρωας και αφηγητής της ιστο­ ρίας (που είναι ο ίδιος ο Παβέζε...), συμμετέχει στο υ­ πόγειο, πνιγηρό σκηνικό του πολέμου άοπλος αλλά με την ίδια ένταση και την ίδια αγωνία που νιώθει ο στρατιώτης απέναντι στο θάνατο. Το ένστικτο της ε ­ πιβίωσης σ' αντιπαράθεση με τη σκέψη συντρίβει τον τόπο και την ύπαρξη. Τα πρόσωπα κινούνται δορυφο­ ρικά γύρω από τον ήρωα και είναι όλα εκφάνσεις της αυτής δραματικής πραγματικότητας. Το Τορίνο των βομβαρδισμών, της φασιστικής τρομοκρατίας, της ελ ­ πίδας και της απαντοχής, των ερειπίων, των σκοτει­ νών βλεμμάτων και της θαλερής, αμέτοχης φύσης σκιαγραφούνται σχολαστικά και με επιδεξιότητα μο­ ναδική. 0 Τσέζαρε Παβέζε, ως γνωστόν, πρόσθεσε το

όνομά του στον κατάλογο των αυτόχειρων (1950), α­ φήνοντας πίσω του σημαντικό λογοτεχνικό έργο. Αν μη τι άλλο, το Σπίτι στο λόφο μπορεί να θεω ρ η θεί αυτοβιογραφικό, γραμμένο δύο χρόνια πριν την αυτο­ κτονία του. Με ευφράδεια στη διατύπωση και με στα­ θερό αφηγηματικό ρυθμό, στολίζει πλούσια τις περιγραφόμενες εικόνες όσο και τον ψυχισμό των ηρώων το υ με την ποιητικότητα που μόνον ένας μεγάλος

ποιητής σαν κι αυτόν θα μπορούσε τόσο αρμονικά να βάλει σε πεζό λόγο. Καθώς διαβάζεται απνευστί, το παρόν αφήγημα είναι απολαυστικό, παρότι σκοτεινό ή πεισιθανάτιο, αποτελώντας ένα από τα έξοχα, χαρα­ κτηριστικά δείγματα συγγραφής του· μεταξύ άλλω ν εκείνο που τον ανέδειξε ως ξεχωριστή φιγούρα των ι­ ταλικών γραμμάτων.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

ΠΟΙΗΣΗ

Διακήρυξη δημιουργικής ΥΡβφής_________ τ η ς Α Λ Κ Η Σ Τ Η Σ Σ 0 Υ Λ 0 Γ ΙΑ Ν Ν Η

I

I

■

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

I

Χ ρ υ σ α λ λ ίδ α σ το ν π άγο Αθήνα, Ύψιλον/βιβλία, 1999.

■ I Σελ. 64

Π ροσφάτως, και για μία ακόμα φορά είχαμε την I I ευκαιρία να διαπιστώσουμε πόσο εντυπωσιακά ι-

I I οχυρή για τα λογοτεχνικά μας πράγματα είναι η παραγωγή της Γενιάς του 7 0 . Ορισμένα μάλιστα βι­ βλία (ελάχιστα σε αριθμό, αλλά πάντως ενδεικτικά της λογοτεχνικής πραγματικότητας) αντιπροσωπεύ­ ουν ουσιαστικά επιτεύγματα ύφους και θεματικής ορ­ γάνωσης, λειτουργώ ντας ως δ είκτες ποιότητας για την παραγωγή ακριβώς της Γενιάς του 7 0 . Σ' αυτά τα επιτεύγματα ανήκει το νέο βιβλίο του Γιώρ­ γου Βέη με τον ευρηματικό τίτλο Χρυσαλλίδα στον πάγο. Τα είκοσι πέντε χρόνια, που ορίζει η δημιουργι­ κή πορεία του Βέη από τη σχεδόν «εφηβική», ορμητι­ κή είσοδό του στον δυσχερή χώρο της λογοτεχνικής αγοράς με τα (εξαντλημένα σήμερα) βιβλία του Φόρ­ μ ες και άλλα ποιήματα (1974) και σχεδόν αμέσως μ ε­ τά Κι άλλη ποίηση (1976) μέχρι την εντυπωσιακή του κατάληξη στο παρόν πρόσφατο βιβλίο του και με ενδιάμεσα σήματα εξέλ ιξη ς τα ιδιαιτέρως ενδιαφ έρο-

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

Χ ρυσαλλίδα ΣΤΟΝ^Ταπ)

ντα βιβλία του: Όλοι κοιμούνται στο καράβι (1979), Ο δράκος του μεσημεριού (1983), Παράφραση της νύ-

63

χτας (1989) και Γεωγραφία κινδύνων (1994), αντιστοι­ χούν σε μια συνεπή παραγωγή που χαρακτηρίζουν σταθερές αρχές υψηλής δημιουργίας σε θεματικό και υφολογικό επίπεδο, πλούτος βιωματικού και γνωστι­ κού φορτίου, βαθιά οχέση με τη γλώσσα, εντυπωσια­ κή ωριμότητα σκέψης και, κυρίως, μια αρχική σύλλη­ ψη (concept) ως πυρηνική διατύπωση ενός προσωπι­ κού, ατομικού μυθικού σύμπαντος, όπως αποκαλύ­ πτεται στη διαδοχή τω ν βιβλίω ν του Βέη. Αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι η ποιητική παραγωγή του Βέη απ οτελεί ένα τυπικό δείγμα προγραμματικής λο-

0 ί. Βέης προβάλλει πρωτότυπη γλωοοική ενέργεια από κοινό γλωσσικό υλικό γοτεχνίας, που αποκαλύπτει τη συνοχή και τη συνε­ κτικότητα της δημιουργικής συμπεριφοράς του συγ­ γραφέα. θα πω αμέσως ότι η ΧρυσαΜδα στον πάγο αντιπρο­ σωπεύει μια διακήρυξη δημιουργικής γραφής, που διατυπώνει την άποψη του συγγραφέα περί λογοτε­ χνίας στις τρεις ενότητες των ποιημάτων που συνθέ­ τουν το βιβλίο. Οι τρεις αυτές ενότητες προσδιορίζο­ νται από ιδιαίτερους δηλωτικούς και κυρίως συνδηλω τικούς τω ν αντίστοιχων σημαινομένων τίτλους: «Όπως πέτρα που ρίζωσε ατού ποταμού την κοίτη», «Τα πράγματα με τ' όνομά τους» και «Ίχνη στο χιόνι». Την πρώτη ενότητα αποτελούν ένδεκα ποιήματα στη φόρμα του σονέτου. 0 Βέης χρησιμοποίησε για πρώ­ τη φορά με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα τη φόρμα του σονέτου σε ορισμένα ενδιαφέροντα από πλευ­ ράς σημασιολογικής οργάνωσης ποιήματα στο προη­ γούμενο βιβλίο του, Γεωγραφία κινδύνων. Στη Χρυ­ σαλλίδα η περαιτέρω επεξεργασία της τεχνικής του Βέη σε επίπεδο ύφους/αισθητικής είναι εμφανέστατη και αποτελεσματικότατη.

0 Βέης αξιοποιεί τη φόρμα του σονέτου στο έπακρο κατά έναν πρωτότυπο, αποκλίνοντα από την παραδο­ σιακή χρήση τρόπο. Δεν υπάρχει σταθερή έκταση στί­ χου ούτε σταθερή θέση τονισμού, βεβαίως δεν υπάρ­ χει ομοιοκαταληξία, αντιθέτως τα σονέτα του Βέη χα­ ρακτηρίζονται από σταθερό σημασιολογικό διασκελι­ σμό τόσο μεταξύ στίχων όσο και μεταξύ στροφών, με πλέον ευρηματικό και ενδεικτικό της προθετικότητας του συγγραφέα το διασκελισμό που αντιπροσωπεύει στο σονέτο με τον τίτλο «Σελιδοδείκτης ερώτων»14 η

64

λέξη μιοογινωμέ-/νο ΙφιδΠ και συνδέει τον ένατο με τον δέκατο στίχο δεσμεύοντας τη οημασιολογική ορ­ γάνωση και των δύο αυτών στίχων (όπως ολοκληρώ­ νεται στην αρχή του ενδέκατου στίχου, π β.«... Άδυ­

τον, μισογινωμέ-/ νο φιδί ν' αφαιρέσει επιτέδους δι­ καιώματα/ της λ ή θη ς,...»). Στα σονέτα αυτά εντοπίζεται μια ενδιαφέρουσα περί­ πτωση παραδειγματικής εφαρμογής του μεταμοντέρ­ νου στη λογοτεχνία. Πιστεύω ότι η λέξη πέτρα σε σχέση με τα συμφραζόμενά της στον ιδιαίτερο τίτλο της ενότητας («Όπως πέτρα που ρζωσε...»), εκτός α­ πό το συνδηλωτικό της αντίκρισμα σε επίπεδο σημαινομένων (στο οποίο θα επανέλθω), αποδίδει την επι­ λεκτική προθετικότητα του συγγραφέα και δηλώνει τη σύγχρονη χρήση μιας παλαιός, σταθερά διατηρη­ μένης στη ροή του χρόνου μέχρι οήμερα λογοτεχνι­ κής μορφής όπως είναι το σονέτο, θεωρώ άλλω στε αυτονόητο ότι σε κείμενα με εμφανή τόσο τη σημασιολογική και υφολογική οργάνωση όσο και τον προ­ γραμματικό χαρακτήρα, όπως είναι τα κείμενα του Βέη, τίποτα δεν είναι τυχαίο ή περιστασιακό, αντιθέ­ τω ς όλα τα κειμενικά στοιχεία (μεταξύ τω ν οποίων δεσπόζουσα θέση κατέχουν οι τίτλοι) συνδέονται με άρρηκτη αιτιοκρατική σχέση. Τη δεύτερ η ενότητα το υ βιβλίου απ οτελούν εννέα ποιητικές συνθέσεις, εκ των οποίών τρεις: η ομότιτλη σύνθεση «Τα πράγματα με τ' όνομά τους»25, «Αντικα­ τοπτρισμών συνέχεια»37 και «Πρωινό φεγγάρι πάνω α ­ πό τη Σάμο»40 έχουν σπονδυλωτή μορφή, ενώ οι συνθέσεις «πορσελάνη»30 (κυρίως), «Στο εσωτερικό του μήλου»34 και «Για να μη χαθεί ποτέ ξανά το από­ γευμα μέσα απ' τα χέρια μας»42 αντιπροσωπεύουν μια καταιγιστική, μακράς πνοής, ροή σημαινομένων με ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα οικονομία εσωτερικής δο­ μής. θέλω να επισημάνω ιδιαιτέρως τη δομική οικονο­ μία της πρώτης ομότιτλης σύνθεσης της ενότητας, «Τα πράγματα με τ' όνομά τους». Σ' αυτήν το πρώτο τμήμα από δεκατέσσερις στίχους αντιπροσωπεύει μια ανακατάταξη ή εξέλιξη της οικονομίας του σονέτου, ως μορφολογική γέφυρα που οδηγεί από την πρώτη στη δεύτερη ενότητα του βιβλίου. Επιπλέον, παρατηρείται μια ενδιαφέρουσα αναλογία στη σύνθεση των πέντε τμημάτων-σπονδύλων της σύνθεσης, ως εξής: Το πρώτο τμήμα εισάγουν και κλείνουν ανά ένας στί­ χοι που περιβάλλουν τέσσερις τρίστιχες στροφές (14 στίχοι). Το δεύτερο τμήμα εισάγουν και κλείνουν δύο δίστιχες στροφές που περιβάλλουν πέντε τρίστιχες στροφές (19 στίχοι). Το τρίτο τμήμα συνθέτουν πέντε τρίστιχες στροφ ές που καταλήγουν σε μία δίστιχη στροφή (17 στίχοι). Το τέταρτο τμήμα συνθέτουν τέσ ­ σερις τρίστιχες στροφές που καταλήγουν σε μία δίστι­ χη στροφή (14 στίχοι). Και το πέμπτο τμήμα εισάγουν και κλείνουν ανά ένας στίχοι που περιβάλλουν πέντε

τρίστιχες στροφές (17 στίχοι). Φαίνεται δηλαδή ότι η σύνθεση εδώ βασίζεται στις τρίστιχες στροφές σε μια ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική μορφολογικών εναλλα­ γών. Την τρίτη, τέλος, ενότητα του βιβλίου αποτελούν δ έ­ κα ποιήματα, στα οποία κυριαρχεί η οικονομία του επι­ γράμματος, συχνά κατά μία διευρυμένη διατύπωση της φόρμας- σε ένα δε ποίημα με τον τίτλο «Διάλογος κατοικίδιων ζώων»54 ισχύει η (δηλούμενη από τον συγγραφέα) οικονομία του αποσπάσματος. Η οημασιολογική οργάνωση του βιβλίου δεσμεύεται απάτην κειμενική διακεκριμένη παρουσία ενός κεντρι­ κού νοηματικού/κειμενικού Εγώ που αντιπαρατίθεται προς εαυ τό ΐπβ. π.χ. «Το τοπίο είναι ένα παιδί που συλλογίζεται τον εαυτό του »ΐ6 , «Μανχάτταν»33) και προς το περιβάλλον του (πβ. π.χ. «θρύλοι της όρα­ σ η ς» ^, «Νότια Μελβούρνη»20), μέσα από μια διαδι­ κασία έντονης, δραματικής, ενίοτε βίαιης αντιπαράθε­ σης εσωτερικών και αντικειμενικών τοπίων (πβ. π.χ. «Τα πράγματα με τ' όνομά τους»25, «Στο εσωτερικό του μήλου»34, «Η νυφίτσα στην πηγή»50, «Το κουνάβι στο δόκανο»55). Ένα ενδιαφέρον στοιχείο στη σημασιολογική οργάνωση του βιβλίου είναι το γεγονός ότι στο περιβάλλον του κυρίαρχου Εγώ εντοπίζεται ένα εξίσου κυρίαρχο Εσύ, το οποίο όμως συχνά φαίνεται να λειτουργεί ως το άλλο πρόσωπο ή η άλλη οπτική του Εγώ (πβ. π.χ. «Σελιδοδείκτης ερώτων»14, «Πορσελάνη»30). Σ' αυτήν την αντιπ αράθεση έω ς ταύτιση Εγώ - Εσύ φαίνεται το Εγώ να αναζητεί και εν τέλει να

κατορθώνει την αυτογνωσία του. Αυτή ισοδυναμεί α) με την απόλυτη δυναμική του Εγώ (πβ. π.χ. «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορπιού»47), ακόμα και μέσα σε σημασιολογικά τοπία με αρνητικό περιεχόμενο (πβ. π.χ. «Φαντασμαγορία πτώσης»48, «Ο ασβός στη λάσπη»53 ή «Ίχνη στο χιόνι»56), και β) με τη συνακό­ λουθη αυτής ατομική υπεροχή (πβ. π.χ. «Πρωινό φ εγ­ γάρι πάνω από τη Σάμο»40) ή ισχύ της ατομικής βού­ λησης (πβ. π.χ. «Τα φώτα της Καντώνας»32 αλλά και «Το κουνάβι στο δόκανο»55). Μέσα σ' αυτό το κλίμα, τα εσωτερικά τοπία φαίνονται να αντικαθιστούν τα αντικειμενικά τοπία κατά πλήρη ανατροπή αυτών, και έτσι στοιχεία κατ' εξοχήν δηλω­ τικά του αντικειμενικού κόσμου, όπως είναι η.χ. τα δ έ­ ντρα, φαίνονται να λειτουργούν ως παράγοντες μ έ­ τρησης εσωτερικών τοπίων (πβ. π.χ. «Τα πράγματα με τ' όνομά τους»25, κυρίως I, III, IV).

0 κειμενικός χρόνος, που προσδιορίζει την ποιότητα τω ν εσωτερικώ ν τοπίων, είναι το περιεχόμενο του προσωπικού/ψυχολογικού χρόνου του κεντρικού κειμενικού Εγώ και χαρακτηρίζει την απόλυτη δυναμική του ως ένα ισχυρό κειμενικό παρόν (πβ. π.χ. «Τα πράγ­ ματα με τ' όνομά τους»25, «Πορσελάνη»30, «Στο ε ­ σωτερικό του μήλου»34, «Πρωινό φεγγάρι πάνω από τη Σάμο»40), προσδιοριζόμενο ενίοτε από παλινδρο­ μήσεις μ εταξύ το υ προσωπικού παρελθόντος (πβ. π.χ. «Το τοπίο είναι ένα παιδί...»16, «Τα πράγματα με τ' όνομά τους»26, «Όπως χάνεται στην άκρη το υ δ ά­ σους το παλιό φως»49, «0 ασβός στη λάσπη»53) και

0 Γιώργος Βεης

γράφει γιατο βιβλίο του Χρυσαλλίδα οτον πάγο Η αισθητηριακή πρόσληψη της πραγματικότητας και μ ε αφορά και μ ι βασανίζει πολλα­ π λός, ποτέ όμως δεν ή ταν ένα τέλος ή ένα ά λλοθι για μένα. Ανήκω, δηλαδή, σ ' αυτούς που πιστεύουν ό τι ένα μέρος της αλήθειας, ίσως το μεγαλύτερο, βρίσκεται στην αντίπερα όχθη: ε κεί που το όνειρο ουναπά την επιθυμία. Η Χρυσαλλίδα οτον πάγο είναι εμπέδωση της φ αη α σ ια κή ς αγωγής μου τα τελευταία έξι χρόνια, που μοιράστηκαν κ α τ' ανάγκην μεταξύ Πεκίνου και Μελβούρνης. Η ποιητική που προτείνω οήμερα δεν θέλει ν' απιδικήοει με τον ακάθεκτο κόομο των φαινο­ μένων και τω ν παραλλαγών τους, αλλά αντίθετα προσπαθεί τρόπον τινά να τον ανακαινίσει, να τον αναβαθμίσει οτο μέτρο πάντα του δυνατού. Πρόκειται μ ' άλλα λόγια για έναν (ακόμη) αγώνα δρόμου: να κόψει στο τέλος το νήμα η καλώς ουγκεραομένη εντύπωση, η βιω ματική επινόηση, κι όχι ο ψευδορεαλιομός. Κι επειδή ακριβώς τα πράγματα καθαυτά, η κα τ' εξοχήν δηλαδή ύλη τω ν υφολογικών δοκιμών μου, είναι κεκρυμμένα και από τη φύση τους μυοτηριακό, εμπιστεύτηκα άλλη μία φορά την ποιητική μέθοδο, αυτήν τη βασιλική οδό της επίγνωσης, για να δω ορισμέ­ να νέα αισθητικό τοπία και στη συνέχεια να τα μοιραστώ με τους φίλους μου και τους άλλους διερευνητικούς αναγνώστες στίχων. Ανθρωπολογική αλλά και ζω οφιλική η Χρυσαλλίδα οτον πάγο υποστηρίζει μια διευρυμένη νοητική οικολογία, που θέλει να συνομιλήσει με ά,τι, επιθετικό ενίοτε, την περιβάλλει.

65

το υ προσωπικού μέλ λον τος (πβ. π.χ. «Έξω απ' τη φωλιά της αλεπούς»51). Για την οργάνωση του κειμενικού του κόσμου μ' αυ­ τές τις παραμέτρους ο Βέης πραγματεύεται βασικές, με γενικό ενδιαφέρον και γενική εφαρμογή για την αν­ θρώπινη ύπαρξη, έννοιες όπως είναι ο έρ ω τα ς, η μνήμη, η πίστη, η προδοσία, η δικαίωση, η αλλοτρίω ­ ση, η αυτογνωσία, η βούληση, ο θάνατος, ο προσωπι­ κός χωρόχρονος, με βάση το βιωματικό και γνωστικό φορτίο του. Επομένως πρόκειται για θεματική ή γενι­ κή λογοτεχνία. Αν θελήσ ουμε να κωδικοποιήσουμε την εμπλοκή αυτών των εννοιών στη σημασιολογική οργάνωση των κειμένων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Βέης πραγματεύεται τις έννοιες αυτές α) στην πρώτη ενότητα του βιβλίου του με τη σταθερότητα των θεματικών ισοτοπιών (στις οποίες θα ήταν δυνα­ τόν να παραπέμπει η λέξη πέτρα του ιδιαίτερου τίτ­ λου της ενότητας μέσα στο φραστικό της περιβάλ­ λον), β) στη δεύτερη ενότητα φθάνοντας στην ακραία μέχρις οριακού βαθμού κυριολεξία τους (πράγμα που είναι δυνατόν να αναγνωσθεί στον ιδιαίτερο τίτλο της ενότητας) και γ) στην τρίτη ενότητα με σταθερά συνδηλωτική διατύπωση σημαινομένων (πράγμα που ε ­ πίσης είναι δυνατόν να αναγνωσθεί στον ιδιαίτερο τίτ­ λο της ενότητας). Το γεγονός ότι οι ιδιαίτεροι τίτλοι των τριών ενοτήτων του βιβλίου χρησιμοποιούνται και ως τίτλοι συγκεκρι­ μένων ποιημάτων, όπως ισχύει για τους τίτλους της δεύτερης και της τρίτης ενότητας, ή προέρχονται από τμήμα/στίχο συγκεκριμένου ποιήματος, όπως ισχύει για τον τίτλο της πρώτης ενότητας, δηλώνει την αι­ τιοκρατική συνάφεια που ισχύει μεταξύ τω ν κειμενικών στοιχείων του βιβλίου και που υπαγορεύει την κωδικοποίηση της θεματικής οργάνωσης αυτού, απο­ κ αλύπτοντας ταυτόχρονα την προθετικότητα του συγγραφέα. Πλήρης αιτιοκρατία, ως βασικό στοιχείο προθετικότητα ς του συγγραφέα, χαρακτηρίζει και την αναλογία μεταξύ της θεματικής οργάνωσης του βιβλίου και του άκρως επεξεργασμένου ύφους ή της ποιητικής γραμ­ ματικής του Βέη. Ως βασικούς υφολογικούς μηχανι­ σμούς αναγνωρίζουμε το ρυθμό, τη μεταγλωσσικότητα και την πλήρη σημασίας σιωπή. Τονικός και μορφολογικός ρυθμός εξυπηρετεί τη ρη­ τορική του Βέη όπως αποτυπώνεται στο παρόν βιβλίο. Συνήθως η ρυθμική οικονομία υποστηρίζει τη ροή των σημαινομένων (πβ. π.χ. «Σελιδοδείκτης ερώτων»14, «Πορσελάνη»30, «Πρωινό φεγγάρι πάνω από τη Σάμο»40, «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορπιού»47, «Όπως χάνεται στην άκρη του δάσους ...»49, «Έξω απ' τη φωλιά της αλεπούς»51, «Διάλογος κατοικίδιων ζώων»54). Άλλοτε παραδοσιακά ρυθμικά μέτρα παρεμβαίνουν

για να ενισχύσουν τη ροή των σημαινομένων· ηβ. π.χ. «όλη τη μέρα στο λαιμό το σόλ/ο να μη φτάνει»= ιαμ­ βικός 15σύλλαβος («Το τοπίο ...»16), «τα μέτρα του κόσμου»= μεσ οτο νικά («Στο εσ ω τερ ικό το υ μήλο υ»3 4), «ά σ τεγ ος Ια λ λά ΐ άτρω τος»= δάκ τυλ οι («Μανχάτταν 33»), «Βιβλίο ανοίγει ο καιρός να διαβα­ στεί ο κόσμος» = ιαμβικός 15σύλλαβος («Τα πράγματα με τ' όνομά τους»29),«Καθώς μπατάρει ο ουρανός και σκάει το πεύκο»= ιαμβικός 8σύλλαβος και δύο μεσο­ τονικά μέτρα («Τα πράγματα με τ' όνομά τους»29), «γραφή πουλιών κι ανάγνωση»= ιαμβικός δσύλλαβος («Τα πράγματα με τ' όνομά τους» 26). Πβ. επίσης τις σχεδόν συνεχείς παρηχήσεις στα ποιήματα «Πορσελάνη»30, «Έξω απ' τη φωλιά της αλεηούς»51, «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορπιού»47, ή τη μορφολογική αριθμητική πρόοδο στο στίχο «ο δήθεν τακτικός της φρόνησης» στο ποίημα «Κόκκινο βελούδο πάνω αη' το Τόκυο»36. θα πρέπει εδώ να προσθέσω ότι ειδικά τα ιαμβικά μέ­ τρα, και δη οι 15σύλλαβοι, ρυθμικό στοιχείο ιδιαιτέ­ ρως υποστηρικτικό της οργανωμένης κειμενικής ρη­ τορικής, απαντούν και στο προηγούμενο βιβλίο του Βέη, Γεωγραφία κινδύνων (πβ. π.χ. τα ποιήματα «Δεν θα σε προδώσω», «θυμάμαι τον Ανδρέα Αγγελάκη», «Σαν τα σκυλιά», «Ανατολικά», «Νάρκες», «Στο μπαλκό­ νι με τον Επίκτητο»). Η μεταγλωσσικότητα, τεκμήριο της ικανότητας του συγγραφέα να υπερβαίνει την κοινή χρήση της γλώσ­ σας ως σημαίνοντος και να την ανάγει σε βασικό σημαινόμενο δημιουργικής γραφής, απαντά στο παρόν βιβλίο του Βέη και στις δύο εκφάνσεις της, α) ως ποι­ ητική μεταγλώσσα (πβ. πρωτίστως το ποίημα που ει­ σάγει το βιβλίο «Η δουλειά του ποιητή»11: «να διαβά­ ζω, μου λες, τα ποιήματα σαν χρησμούς», αλλά και το ποίημα «Πορσελάνη»30: «Κάθομαι και τ ' αντιγράφω ό­ λα αυτά», καθώς και τον τίτλο του ποιήματος «Το το ­ πίο είναι έν α παιδί που σ υ λ λ ο γ ίζετα ι το ν εα υ τό του»16) και β) ως μεταγλωσσική ποίηση (πβ. π.χ. τα ποιήματα «Πορσελάνη»30: «οι αναστολές των κανό­

νων/ κατά το χρεών πάντοτε, πάντοτε στη γλώσσα», «Διάλογος κατοικίδιων ζώων»54: «και γλώσσα ικανή

να σε ανεβαίνει έχω/.../ να βιδώνει βαθιά μες στο αυ­ τ ί σου τον κόσμο/ όποτε χρειαστεί να σου πει τους τάφους/ να γλείφει τη σκόνη απ' τις λέξεις», «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορπιού»47: το ευρηματικό

«πονάνε, άραγε, τόΰο στο άλφα του Κενταύρου,·»), «Τα πράγματα με τ' όνομά τους»25 II: «Αφήνοντας συ­ στηματικά τον καφέ να διαβρώνει/ Τα φωνήεντα, ι­ δίως εκείνα τα μακρόπνοα όμικρον/ Ή τα διφορούμε­ να έφιλον, τα γεμάτα ιδρώτα ωμέγα», III: «Έχεις, το παραδέχομαι, ... / ..., ένα σύνταγμα βρύω ν,/... / μια συστάδα σημασίες το/ Μεσημέρι, ...»). θα σημειώσω ότι ενδιαφέροντα δείγματα μεταγλωσ-

σικότηιας οε ώριμη διατύπωση ο Βέης είχε παράσχει και σχη Γεωγραφία κινδύνων, τόσο ως ποιητική μετα­ γλώσσα (πβ. π.χ. το ποίημα «Μετά τον έρω τα»:«τώρα το πολύ - πολύ να γίνουμε ποίημα»), όσο και ως μεταγλωσσική ποίηση (πβ. π.χ. τα ποιήματα «Το δάγκωμα του απογεύματος»: «Οι λέξεις, το πιο ακριβό φάρμακο, πόοες/ να καταπιείς η γλώααα τρέμει, σπάει», «Στην παραλία»: «Κεφάλαια Φυσικής Ιστορίας:/.../ η ευκτική της θάλασσας»). Ενώ πρώιμη μεταγλωσσική συμπερι­ φορά του Βέη, στη διάσταση της μεταγλωσσικής ποί­ ησης, αναγνωρίζεται στο βιβλίο Ο δράκος του μεσημε­ ριού (πβ. π.χ. τα ποιήματα «Η δική μου γέφυρα»: «ένα μικρό πουλί κούρνιαζε ατις λεξούλες σου») «Εσωτερι-

Η «Χρυσαλλίδα οτον πάγο» ουντάοοει μια προωθημένη, καλώς ουγκεραομενη μορφή δημιουργικού λόγου κό ποιήματος που δεν κατοικείται πια», «Ξύλινο ποίημα που μπορεί να πάρει φωτιά» -σ ' αυτά τα δύο ποιήματα αναγνωρίζεται και στοιχείο ποιητικής μεταγλώοσας-, «Αλλοτρίαισι γλώσσαις»: «Έδυε το γαλάζιο μέσα στο κόκκινο του αν»), αλλά και στο βιβλίο Όλοι κοιμούνται στο καράβι (πβ. π.χ. τα ποιήματα «Η συμπεριφορά της τρυφερότητας»: «Αγκαλιάζω στο τέλος αυτό το υγρό φωνήεν: εσένα», «Για την άνοιξη που με ραγίζει»: «ο άρτιος στίχος έγινε βάλτος», «Κερνάω χλεύη τις οπτα­ σίες μου»: «μελετάω τώρα τα επίθετα»). Φαίνεται έτσι η συνειδητή σχέση του Βέη με τη γλώσσα στις ορια­ κές διαστάσεις της ήδη από τα πρώτα στάδια της δη­ μιουργικής γραφής του, πράγμα που δηλώνει ακριβώς τη συνειδητή σχέση του συγγραφέα με την τέχνη του. Τέλος, η πλήρης σημασίας σιωπή, ένα άλλο τεκμήριο της ικανότητας του συγγραφέα να υπερβαίνει την κοι­ νή χρήση της γλώσσας, ως υφολογικός μηχανισμός απαντά με ευρηματικό τρόπο στα ποιήματα «Πορσελάνη»30 (σιωπή που εισάγει το κείμενο), «Στο εσω τε­ ρικό του μήλου»34 (σιωπή που εισάγει το κείμενο με δείκτη τη λέξη ξανά στον πρώτο στίχο), «Πρωινό φ εγ­ γάρι πάνω από τη Σάμο»40 (σιωπή που εισάγει τον δεύτερο σπόνδυλο του ποιήματος, επομένως σιωπή που παρεμβαίνει στο κείμενο). Με τον υφολογικό μη­ χανισμό της σιωπής ισχύει «αύξηση» κειμένου, αφού το «λεκτό»= το διατυπούμενο κείμενο συμπληρώνε­ ται από το «άλεκτο»= το αυτο-συγκρατούμενο, λόγω οικονομικής χρήσης της γλώσσας αλλά και λόγω έ ­

ντασης του σημασιολογικού περιβάλλοντος, και συ­ ναγόμενο από τα συμφραζόμενα νοηματικό σύνολο.

0 Βέης δηλώ νει τη δημιουργική πρόσληψη, σε ό,τι τον αφορά, της σιωπής με αυτήν τη δυναμική διάστα­ ση, εγκαίρως ήδη στο βιβλίο του 0 δράκος του μεση­ μεριού (πβ. π.χ. το ποίημα «Μπορώ κι ακούω τα σπα­ σμένα ηχεία»: «μπορώ κι ακούω .../ τις σιωπές που

δεν είναι σιωπές»). Και έρχομαι στους βασικούς δείκτες του ύφους του Βέη, όπως αναγνωρίζονται στη Χρυσαλλίδα, και θα πω αμέσως ότι το ύφος του Βέη βασίζεται κυρίως στη στρατηγική τω ν αποκλίσεων από την κοινή χρήση του λόγου, ενώ σε ελάχιστες περιπτώσεις εφαρμόζεται η στρατηγική των επιλογών. Φυσικά προβάλλεται ένας εκτενέστατος, προσωπικός κώδικας ευρηματικής εκφοράς της μεταφοράς. Δείγ­ ματά του ο Βέης είχε ήδη παράσχει στα προγενέστε­ ρα βιβλία του, με πλέον οργανωμένο το φαινόμενο στα ποιήματα από τη Γεωγραφία κινδύνων (πβ. π.χ. «Βόρεια Ρηνανία - Βεστφαλία», «Ποίημα γενεθλίων», «Θα ο ε περιμένω στις κραυγές του λύκου», «Η κατα­ γωγή των δακρύων»). Θα υποστηρίξω ότι τα ποιήματα, ως σύνολο, του βι­ βλίου Χρυσαλλίδα στον πάγο αντιπροσωπεύουν τυπι­ κά τεκμήρια εκτεταμένης παραδειγματικής εφαρμογής του σημασιοσυντακτικού φαινομένου της μεταφοράς, σύμφωνα με την ευρηματικότητα, συχνά εφευρετικότητα, και με τη συνδυαστική ικανότητα του Βέη. 0 κώ­ δικας εκφοράς της μεταφοράς αντιστοιχεί σε έναν κώ­ δικα οπτικών και γενικότερα αισθητικών παραστάσε­ ων, που έχει οργανωθεί με βάση το πολυσήμαντο, ό­ πως αποδεικνύεται, βιω ματικό και γνωστικό φορτίο του Βέη (πβ. π.χ. τα ποιήματα «Θρύλοι της όρασης»13, «Σελιδοδείκτης ερώτων»14, «Το τοπίο είναι ένα παιδί που συλλογίζεται τον εαυτό του»16, «Νότια Μελβούρνη»20, «Τα πράγματα με τ' όνομά τους»25, «Πορσελάνη»30, «Στο εσωτερικό του μήλου»34, «Μανχάτταν»33, «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορηιού»47, «Όπως χάνεται στην άκρη το υ δάσ ους το παλιό φω ς»49, «Ντόρτμουντ»52, «0 ασβός στη λάσπη»53, «Το κουνάβι στο δόκανο»55). Σ' αυτό το πλαίσιο ο Βέης προτείνει μια προσωπική τοπογραφία που κωδικοποιεί τους κειμενικούςτου κό­ σμους κατά μικρότερη ή μεγαλύτερη απόκλιση από την αντικειμενική πραγματικότητα (πβ. π.χ. τα ποιήμα­ τα «Τα φώτα της Καντώνας»32, «Μανχάτταν»33, «Στο εσωτερικό του μήλου»34, «Κόκκινο βελούδο πάνω απ' το Τόκυο»36, «Ντόρτμουντ»52), ενώ στο ποίημα «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορπιού»47 είναι δυ­ νατόν να αναγνωρισθεί η διαδικασία, με την οποία ο Βέης δ ιαχειρίζεται μέχρις οριακής απ οκλίσεως τα πραγματικά δεδομένα για να καταλήξει στη σύνθεση του προσωπικού του μυθικού σύμπαντος.

67

Ε κδόσεις Π οιότητας Σ ειρ ά : ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

LAURE ADLER δημοσιογράφος - συγγραφέας

Η

ΚΑΘΗΜ ΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ

ΟΙΚΟΥΣ ΑΝΟΧΗΣ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ (1 8 3 0 - 1 9 3 0 )

Μετάφραση Α ναστασία Μ εθενίτη Σ ελ ίδ ες 248

Ε

Κ Α Ο Σ Ε Ι 1

ΠΑ ΠΑ Α ΗΜΑ Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ το ν Π ο λ ιτ ισ μ ό

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

Με τον τρόπο αυτόν τα σπμαινόμενα των κειμένων έ ­ χουν τακτοποιηθεί οε ένα επίπεδο καλώς οργανωμέ­ νης δήλωσης που αντιστοιχεί σε πολλαπλά επίπεδα ευρηματικώ ν συνδηλώ σεω ν. Κατά το συοχετιομό των επιπέδων αυτής της τακτοποίησης των σημαινομένων, τα κείμενα το υ Βέη χαρακτηρίζονται «κλει­ στά», με την έννοια ότι προϋποθέτουν δημιουργική α­ νάγνωση για την προσέγγισή τους, ταυτόχρονα όμως είναι και «ανοιχτά» κείμενα, επειδή επιτρέπουν ποικί­ λες προσεγγίσεις ανάλογα με το βιωματικό ή το γνω­ στικό φορτίο του αποδέκτη. Ορισμένα από τα ποιήμα­ τα του βιβλίου ενδέχεται να θεωρηθούν «ερμητικά», με την έννοια ότι η ιοχύς των συνδηλώσεων έχει πε­ ριορίσει στο ελάχιστο τις διόδους προσπέλασης των νοημάτω ν που παρέχει η δήλωση του κειμένου, ό­ πως (ενδέχεται να) ισχύει π.χ. στο ποίημα «Ντόρτμουντ»52 ή στο ποίημα «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορπιού»47. Ακόμα όμως και σ' αυτήν την περίπτω­ ση, ακόμα δηλαδή κι όταν δεν έχουμε τη γνωστική ευχέρεια για την άμεση πρόσληψή τους, οφ είλουμε να αποδεχτούμε αυτά τα ποιήματα ως αισθητικά το ­ πία, όπου αναδεικνύονται σε απόλυτη έννοια μονά­ δες πυκνής (και γι' αυτό απροσπέλαστης) σημασιολογικής φόρτισης. Αυτά τα ποιήματα αντιπροσωπεύουν πεδία αποκλίνουσας μέχρις οριακού βαθμού εφαρμο­ γής του φαινομένου της μεταφοράς. Πάντα σε σχέση με τη μεταφορά, στο παρόν βιβλίο α ­ παντούν και ορισμένες εξαιρετικά ενδιαφέρουσες λ ε ­ ξιλογικές αποκλίσεις α) τόσο ως φραστικοί νεολογι­ σμοί σε επίπεδο ονοματικού συντάγματος, όπου ανα­ γνωρίζεται και αηοκλίνουοα χρήση επιθετικών προσ­ διορισμών: πβ. π.χ. το γράμμα του ύπνου («Πρωινό φεγγάρι πάνω από τη Εάμο»40), υλικό από βροχή («Το τοπίο...»,16), ο δικαιότερος καθρέφτης, σαν χειμώνας πρωθύστερος («Πορσελάνη»30), στο πάτωμα τ ' ου­

ρανού, πλωτό στόμα, τους άστεγους καιρούς, τα βα­ τά απογεύματα («Στο εσωτερικό του μήλου»34), πλω­ τό στόμα («Ντόρτμουντ»52), τους αυριανούς τρόμους («Τα φώ τα τη ς Καντώνας»32), ενός ξεθυμαομένου ουρανού («0 αοβός στη λάσπη»53), νύχια άυπνα («Έξω απ' τη φωλιά της αλεπούς»51), από έναν πρό­ χειρο ουρανό («Όπως χάνεται...*49), μέσα στη νύχτα της γλώσσας, απ' τα τιμαλφή σεντόνια, με ιερό πα­ ρόν («Τα πράγματα με τ' όνομά τους» 1,25), τα γεμά­ τα ιδρώτα ωμέγα, στα εξημερωμένα σύννεφα, γραφή πουλιών κι ανάγνωση («Τα πράγματα... ΙΙ»26), μια συ­ στάδα σημασίες, την ιδιοκτησία του αλφάβητου, («Τα πράγματα.,.ΙΙΙ»27), οι μυστικές προτάσεις του καιρού («Τα πράγματα...IV»28), οι... αιφνίδιες ποιότητες της αυγής («Τα πράγματα...ν»29), η αναπόφευκτη πόλη («Για το Πεκίνο»18), το δίκαιο ρήμα, δίκοπη πόλη («Σταθερά, με το πρόσωπο στη βροχή»2ΐ), μες στα ύ­ πουλα σεντόνια («Διάλογος κατοικίδιων ζώων»54), κα-

θώ ς και: πτήση ειρωνεία («Κόκκινο βελούδο πάνω απ' t o Τόκυο»36) όπου αναγνωρίζεται χρήοη ίο υ ουσια­ στικού σε λειτουργία επιθέτου· β) όσο και σε επίπεδο ενδοπροτασιακών σχέσεων των όρων: πβ. π.χ. «η γε­ ωγραφία παίζει μουσική» («Πορσελάνη»30),«Έξω α­ ποτελειώνουν το απόγευμα» («Ντόρτμουντ»52), «στάζει χειμώνα τώρα το μάτι του» («Όπως χάνεται...»49), «Διπλώνοντας... τις ώρες» («Τα πράγματα...II» 26), «γλώσσα ... να βιδώνει βαθιά μες στο αυτί σου τον κό­ σμο... να γλείφει τη σκόνη απ' τις λέξεις» («Διάλογος κατοικίδιων ζώων 54), καθώς και το ευρηματικότατο «ο μισός ήδη κάποια άλλη» («Κόκκινο βελούδο πάνω απ' το Τόκυο»36), όπου η απόκλιση αιτιολογείται στο πλαίσιο τω ν σ υμφραζομένω ν σε επίπεδο δήλω σης (πβ. το προτασσόμενο «οι συγκεκριμένοι άγγελοι/ της παιδικής μου ηλικίας»), αλλά και στο πλαίσιο τω ν εννοουμένων ως συνδήλωση της διαπροσωπικής ταύτι­ σης. Οι συνταγματικές μονάδες, που δημιουργούνται με αυτόν τον τρόπο, συνιστούν συνδυαστικά ευρήματα ή εφ ευρ ήματα του συγγραφέα και λειτουργούν ως πρωτότυπα σημασιολογικά και υφολογικά/αισθητικά ερείσματα του νοηματικού συστήματος που αντιπρο­ σωπεύει το παρόν βιβλίο ως σύνολο. Δεν μπορώ να μην αναφέρω ότι η καταγωγή τους ανιχνεύεται σε ο­ ρισμένα ποιήματα το υ π ροηγουμένου βιβλίου του Βέη, Γεωγραφία κινδύνων, πβ. π .χ .«βήχει ο ουρανός σκουπίδια» («Το δάγκωμα του απογεύματος»). Μ ε αυτά τα δ εδ ομένα ο Βέης αποδεικνύει ότι έχει πλέον συντάξει οριστικά τον προσωπικό του κώδικα μετα-υπερρεαλιστικής γραφής, που προβάλλει πρω­ τότυπη γλωσσική ενέργεια από κοινό γλωσσικό υλικό. Ως ευρέα πεδία σημαινομένων, όπου αναγνωρίζεται αυτός ο κώδικας, είναι δυνατόν να εκτιμηθούν π.χ. τα ποιήματα «Σελιδοδείκτης ερώ τω ν»ΐ4, «Το τοπίο είναι ένα παιδί..,»16, «Τα πράγματα με τ ' όνομά τους»25, «Π ορσ ελάνη»30, «Αμέσως μ ετά το δάγκω μα το υ σκορπιού»47, «Διάλογος κατοικίδιω ν ζώ ων»54, «Το κουνάβι στο δόκανο»55. Με τις αποκλίσεις, όπως άλλω στε και με την εκφορά της μεταφοράς, ο Βέης προτείνει μια σημασιολογική διεύρυνση στη χρήση του κοινού λόγου, δηλώνοντας ταυτόχρονα τη δυναμική περί γλώσσας αντίληψή του. Τεκμήρια αυτής της συμπεριφοράς αντιπροσωπεύουν και ορισμένοι τύποι-επινοήματα του Βέη, που αποτε­ λούν απόκλιση σε επίπεδο γλώσσας και είναι δυνατόν να εκληφθούν ως νέα λεξικά σύμβολα στον κώδικα ε ­ πικοινωνίας μεταξύ του συγγραφέα και του αναγνώ­ στη, απαντούν δε άπαξ ως εξής: στο ποίημα «Το τρ α­ γούδι του φοίνικα»12 ο τύπος μελιθάνατο («ανοίγουν τα πέταλα φώσφορο, μελιθάνατο»), στο ποίημα «Δι­ καιοσύνη»^, ο τύπος μελιόνειρα («ανοίγουν οι καιροί πέταλα μελιόνειρα»), στο ποίημα «Στο εσωτερικό του

μήλου»34 ο τύπ ος μηλομιλία («Μισάνοιχτο, πλωτό στόμ α/ μηλομιλία σ ' αυτού ς τους ά σ τεγου ς και­ ρούς»), Οι τύποι φαίνονται να είναι σύνθετες λέξεις, των οποίων η ανάλυση σε σχέση με τα συμφραζόμενα οδηγεί στο (πιθανό) σημαντικό περιεχόμενό τους. Τη σύνθεση τω ν τύπων μελιθάνατο και μελιόνειρα εί­ ναι σαφ ές ότι έχει υπαγορεύσει η σημασιολογική ι­ σορροπία μ ετα ξύ τω ν δ ύο σ υνθετικώ ν τμημ άτω ν τους, η οποία πάντως εξασφάλισε και την τονική συγ­ γένεια τω ν τύπων. Ενώ στη σύνθεση του τύπου μη­ λομιλία προβάλλεται η ηχητική ισορροπία μεταξύ των δύο συνθετικών τμημάτων. Είναι εμφανής η πρόθεση του Βέη να υπερβεί την ισχύουσα συμβατική γλώσσα δημιουργώ ντας νέες δυνα τότητες γραπτής έκφ ρα­ σης. Στο πλαίσιο αυτής τη ς δυναμικής σχέσης του με τη γλώσσα, ο Βέης προχωρεί στη σύνθεση αφοριστικών εκφ ω νημάτω ν με αξιω ματική ισχύ και σχεδόν επι­ γραμματική οικονομία, που αντιπροσωπεύουν κωδικο­ ποίηση σημαινομένων (πβ. π.χ. στο ποίημα «Τα φώτα της Καντώνας»32: «δεν υπάρχουν άλλωστε μυστήρια

παρά μόνο μάτια/ κι ύστερα εκείνη η εξαιρετική θέλη­ ση για εξαφάνιση/ καθώς το τυχαίο μεταμορφώνεται ραγδαία σε αίγλη» και «η υπέρτατη πράξη είναι η στα­ θερή μη επέμβαση»· στη σύνθεση «Αντικατοπτρισμών συνέχεια»37: τα τμήμ ατα I, II, III, IV, VI· στο ποίημα «Πρωινό φεγγάρι πάνω από τη Σάμο»40: «Η φυγή, η

ά λλη εκδοχή της υπεροχής μας/ πάνω σ ' α υτό το στήθος που τόσο ξοδέφαμε/ μέσα στο ψέμα, παρα­ μένει το ανοιχτό σχολείο» και «Χωρίς αναστολές το α­ εράκι που σηκώθηκε/ θα ξεδιπλώσει το παλαιό, το δι­ κό μας παρόν/ όχι για να μας καθησυχάσει, αλλά για να μας/ αποτελειώσει»· στη μείζονα σ ύνθεσ η «Τα πράγματα με τ' όνομά τους»25: τη σημασιολογική ορ­ γάνωση αλλά και συγκεκριμένα κειμενικά τεμάχια, ό­ πως «Δώσε στα μάτια οου τώρα το αληθινό σώμα» και «Γίνεσαι ό,τι ακούς, γίνε ό,τι βλέπεις» (II, «Απροσ­

δόκητο αλλά όχι και τόσο μάταιο άγγιγμα/ Του χειμώ­ να σε ό,τι απόμεινε απ' το πλήρωμα» (II), «Δώσε στα μάτια σου, λοιπόν, τα καλύτερα τοπία» και «Δώσε στα μάτια σου, λοιπόν, μνήμη» (VI). Εξάλλου αυτή η αφοριστική/αξιωμάτική διάθεση προσδιορίζει τη σύνθεση τω ν ένδεκα σονέτων στην πρώτη ενότητα του βιβλί­ ου. Τα εκφωνήματα αυτά, που, σε επίπεδο κειμενικότητας, αντιστοιχούν σε ένα στίχο ή σε συνδυασμό στί­ χων, αντιπροσωπεύουν κωδικοποίηση σημαινομένων σύμφω να με την ευρ ηματικότητα και την αίσθηση γλωσσικής οικονομίας του Βέη. Παράλληλα, τα εκ­ φωνήματα αυτά λειτουργούν ως σημασιολογικά σ τε­ ρεότυπα που υποστηρίζουν τη ρητορική του συγγρα­ φέα. Και στην περίπτωση πάντως των αφοριστικών / αξιωματικών εκφωνημάτων, το παρελθόν αναγνωρί­

69

ζεται σαφώς στη Γεωγραφία κινδύνων- πβ. π.χ. «Η μνήμη δεν παραιτείται/ αου μοιάζει» («Στην παρα­ λία»). Μέσα σ' αυτό το σύνθετο σημασιολογικό και αισθητι­ κό τοπίο αναδεικνύονται ορισμένα στοιχεία ως ειδικά σημαίνοντα του κειμενικού κόσμου του Βέη. Αναγνω­ ρίζεται έτσι μια πρωτότυπη, σύνθετη σημειολογία πα­ ραστάσεων, που με τη συνδρομή της μεταφοράς και της συνδήλωσης κωδικοποιούν σημαινόμενα-παράγοντες συνεκτικότητας του κειμενικού κόσμου του βι­ βλίου. Σ' αυτήν τη σημειολογία σημαντική επιφάνεια κατέχει μια σειρά από ζώα: ο σκόρπιός, ο σκίουρος, το κουνάβι, η νυφίτσα, η αλεπού, η τίγρή, ο ασβός, που απαντούν στα ποιήματα της τρίτης ενότητας του βιβλίου («Ίχνη στο χιόνι»47-56). Τα ζώα λειτουργούν ως προσωπεία του Εγώ και όχι ως εργαλεία διδακτισμού του συγγραφέα (όπως συμβαίνει π.χ. στους μύ­ θους του Αισώπου ή του Lafontalne), και εδώ ανα­ γνωρίζεται μία άλλη, ενδιαφέρουσα περίπτωση πα­ ραδειγματικής εφαρμογής του μεταμοντέρνου στη λογοτεχνία. Εννοώ ότι στα ποιήματα του Βέη τα ζώα συμπεριφέρονται ως ανθρωπομετρικοί φορείς σημαινομένων που προσδιορίζουν την ηθική τάξη του κειμενικού κόσμου (με ιδιαίτερη έμφαση στους παράγο­ ντες ανθρώπινη βούληση (πβ. ως ενδεικτικό το ποίη­ μα «Το κουνάβι στο δόκανο»55), γνώση (ηβ. το στίχοεκφώνημα «να βιδώνει βαθιά μες στο αυτί αου τον κό­ σμο» από το ποίημα «Διάλογος κατοικίδιων ζώων»54) και μνήμη (πβ. το στίχο-εκφώνημα «να γλείφει τη σκό­ νη απ' τις λέξεις» από το ίδιο ποίημα), ακόμα και κατά πλήρη ανατροπή της ηθικής τάξης του αντικειμενικού κόσμου (πβ. το ποίημα «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορηιού»47). Σ' αυτό το πλαίσιο αποδεικνύεται ι­ διαιτέρως λειτουργική αλλά και ενδεικτική η κειμενική παρουσία ζώων χωρίς συγκεκριμένη τα υτότητα, ό ­ πως αναγνωρίζεται στο ποίημα «Διάλογος κατοικίδιων ζώων». Ομόλογη, αν και σε μικρότερη κειμενική επιφάνεια, είναι η λειτουργικότητα μιας σειράς στοιχείων από τον φυτικό κόσμο, που αξιοποιούνται ως μονάδες μέτρησης ανθρωποκεντρικών καταστάσεων, όπως α ­ ναγνωρίζεται στη σύνθεση «Τα πράγματα με τ' όνομά τους»25. Εξάλλου, ένα γλωσσικό στοιχείο, το γράμ­ μα άλφα, αποβαίνει τοπόσημο του κειμενικού κό­ σμου στο ποίημα «Αμέσως μ ετά το δάγκω μα του σκορπιού»47 (πβ. «πονάνε, άραγε, τόσο ατο άλφα του Κενταύρου;»). Από τη ν ά λλη πλευρά, ο Βέης χρησιμοποιεί ευρηματικά σημαίνοντα το υ χρόνου, στη διά σ τασ η το υ π α ρ ελ θό ν το ς, στα π οιήματα «Όπως χ άν εται στην άκρη το υ δάσ ους το παλιό φως»49 (ο τίτλος ως σημασιολογικό σύνολο), «0 α­ σβός στη λάσηη»53 (το σύνταγμα «ενός ξεθυμασμένου ουρανού») και «Διάλογος κατοικίδιων ζώων»54 (ο

70

στίχος-εκφώνημα «όποτε χρειαστεί να σου πει τους

τάφους»). Ένα ιδιαιτέρως ευρηματικό σημαίνον του Βέη αντι­ προσωπεύει η λέξη στόμα, που κατά την κοινή χρήση παραπέμπει στο λόγο και εδώ απαντά ως δεύτερο συνθετικό στο επίσης ευρηματικό και αποκλίνον σύ­ νταγμα «πλωτό στόμα» στα ποιήματα «Στο εσωτερικό του μήλου»34 και «Ντόρτμουντ»52. Στο πλαίσιο των συμφραζομένων αλλά και της ηθικής των κειμένων, ο λόγος ισχύει ως έκφραση της ύπαρξης και, περαιτέ­ ρω, ως ταυτότητα ύπαρξης. Επομένως η λέξη στόμα λειτουργεί ως σημαίνον της ύπαρξης που συμπίπτει με τον άνθρωπο. Το σημασιολογικό αντίκρισμα ή, αλ­ λιώς, το σημαινόμενο του συντάγματος (πέρα από την υψηλή πρωτότυπη αισθητική του) συνάγεται από τα σ υμφ ραζόμενα σε επίπεδο συνδήλωσης, αλλά πάντως με σαφήνεια. Εδώ ακριβώς αναγνωρίζεται μια τυπική περίπτωση σημειολογίας. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι στο ποίημα «Στο εσωτερικό του μήλου» ο Βέης υποστηρζει το σύνταγμα «πλωτό στόμα» με τον τύπο-επινόημα μηλομιλία. Από τα συμφραζόμενα σε επίπεδο τόσο δήλωσης όσο και συνδήλωσης προκύ­ πτει σαφώς το σημαινόμενο του τύπου ως η έννοια της επικοινωνίας μέσα σε ένα πεδίο ύπαρξης για το κειμενικό Εγώ. Και βεβαίως, κορυφαίο σημαίνον στη σημειολογία του Βέη αποτελεί ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου: Χρυσαλλί­ δα στον πάγο, όπου η Χρυσαλλίδα αναγνωρίζεται ως προσωπείο-φορέας σημαινομένων και ο πάγος ως πεδίο ανίχνευσης των σημαινομένων. Η Χρυσαλλίδα αντιπροσωπεύει τα σημαινόμενα σε ένα επίπεδο δήλω οης= αυτό που φαίνεται ως γλωσσικό/σημασιολογικό, κειμενικό παρόν και σε πολλαπλά επίπεδα συνδήλωσης= η ουσία των σημαινομένων αλλά και οι ποικίλες προεκτάσεις και παράπλευρες αναπτύξεις αυτών μέσα στο φραστικό τους περιβάλλον, επομέ­ νως η δυναμική του κειμένου. 0 πάγος αντιπροσω­ πεύει τη διαφάνεια αλλά και το καθεστώς συν-/διατήρησης των σημαινομένων αναλλοίωτων και σε δυνα­ μική κατάσταση, ακόμα και όταν αυτά εντοπίζονται οε σημασιολογικό τοπία με αρνητικό σε επίπεδο δήλω­ σης χαρακτήρα (πβ. π.χ. για άλλη μία φορά «Φαντα­ σμαγορία πτώσης»48 ή «Ίχνη στο χιόνι»56). Από αυ­ τήν την άποψη, ο τίτλος του βιβλίου ως σύνθεση α­ ντιπροσωπεύει μια διακήρυξη συγγραφής λογοτεχνι­ κού έργου. Ό λα αυτά τα δεδομένα οδηγούν με άνεση στο συ­ μπέρασμα ότι εδώ πρόκειται για τυπικό δείγμα πρω­ τότυπης ποιητικής γραμματικής και όχι για ηεριστασιακή ή συμβατική γραφή. 0 Βέης παρέχει σαφή τεκμή­ ρια για την οικονομία δομής που εφαρμόζει κατά την τακτοποίηση και διεκπεραίωση τω ν κειμενικών πλη­ ροφοριώ ν. Ιδιαιτέρως ενδεικτικά αυτής της οικονο­

μίας είναι π.χ. ία ποιήματα «Πορσελάνη»30, «Μανχάτταν»33 και «Στο εσωτερικό του μήλου»34. Συγκεκριμένα: στην «Πορσελάνη» αναγνωρίζεται αντι­ στροφή του μύθου του Ορφέα, που λειτουρ γεί ως διακείμενο στη μορφή της υπερκειμενικότητας, αυτή δε η αντιστροφή αντιπροσωπεύει άλλη μία περίπτω­ ση εφαρμογής του μεταμοντέρνου στη λογοτεχνία. Εδώ ο Βέης αποδίδει με ευρηματικό και αποκλίνοντα από το διακείμενο τρόπο την οπτική της Ευρυδίκης (= προσωπείο-δημιούργημα το υ σύγχρονου συγγρα­ φέα), που ουμπεριφέρεται ως το κατά Βέη υποκείμε­ νο τω ν οημαινομένων. Στο «Μανχάτταν» έχουμε μια ενδιαφ έρουσ α περίπτωση εξαντικειμενικοποίησης του υποκειμένου ως ασφ αλούς διαδικασίας για την αυτογνωσία. Στο «Εσωτερικό του μήλου» αναγνωρί­ ζουμε μια πρωτότυπη τοπογραφία (και τοπιογραφία) κειμενικού κόσμου, που αντιπαρατίθεται αντιστικτικά προς τα εσωτερικά τοπία του κειμενικού Εγώ. Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία κειμενικής οικονομίας α­ ποτελούν επίσης α) το σύνταγμα «μισογινωμέ-/νο φι­ λί» στο ποίημα «Σελιδοδείκτης ερώ τω ν»ΐ4 ως εστία­ ση κατά τη σημασιολογική οργάνωση δύο διαδοχικών στίχων με την τεχνική του εσωτερικού (στη λέξη μισογινωμέ-/νο) διασκελισμού, β) οι ρητορικές ερω τή­ σεις στο τέλ ο ς τω ν ποιημάτων «Σελιδοδείκτης ερ ώ ­ των» (παρενθετική) και «Τα πράγματα μ ε τ ' όνομά τους»25 (III, IV), που αντιπροσωπεύουν κατάφαση και όχι εκκρ εμότητα οημαινομένω ν, γ) τα αρχετυπικά σχήματα που αντιστοιχούν στα συντάγματα «άλφα του Κενταύρου» κ α ι«κόμη της βερενίκης» στο ποίημα «Αμέσως μετά το δάγκωμα του σκορπιού»47, δ) οι τίτ­ λοι που λειτουργούν ως προληπτικές ανακοινώσεις των αντίστοιχων οημαινομένων στα ποιήματα του βι­ βλίου, αλλά και ως πεδία παραδειγματικής εφ αρμο­ γής συσχετισμού δηλώ σ εω ν και συνδηλώ σεω ν με εμφ αν ή πάντως τη ν υπεροχή τω ν συνδηλώ σ εω ν (πράγμα που έχει ήδη εντοπισθεί στην προηγηθείσα

ότι η Χρυσαλλίδα στον πάγο αντιπροσωπεύει μια δια­ κήρυξη δημιουργικής γραφής. Πυρηνικά στοιχεία της ανιχνεύονται σήμερα, με αναδρομικό έλεγχο, σε κεί­ μενα όπως π.χ. «Φυγή», «Διαύγεια», «Μια απλή ιστο­ ρία», «Δολοφονία», «Όταν έρχεται η βροχή», «Χάι κάι»3,5,7,11 από το πρώτο βιβλίο του Βέη Φόρμες και άλλα ποιήματα ή στα κείμενα «Δώδεκα πρελούδια για τη λύπη»10 και 11, «Τολμηρή σιωπή», «Η φωτιά της α ­ ναπνοής σου και τα ευτυχισμένα μου δάχτυλα» από το δεύτερό του βιβλίο Κι άλλη ποίηση. Ύστερα από ένα παρελθόν έξι βιβλίων, η Χρυσαλλίδα στον πάγο συντάσσει μια προωθημένη, καλώς συγκερασμένη μορφή δημιουργικού λόγου, και γι' αυτό α­ κριβώς αποτελεί αποφασιστικό, προσδιοριστικό παρά­ γοντα τόσο για την περαιτέρω εξέλιξη των ελληνικών λογοτεχνικών πραγμάτων όσο και για τη διασφάλιση του υψηλού επιπέδου αισθητικής στην πολιτισμική α­ γορά. Και το ουσιαστικότερο: η Χρυσαλλίδα διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που της παρέχουν τη δυνατό­ τητα να ενταχθεί στα βασικά δεδομένα της σύγχρο­ νης ελληνικής γραμματολογίας. □

Γεωγραφία κινδύνων. Η εντυπωσιακή αρχιτεκτονική των κειμένων του βιβλί­ ου τόσο σε επίπεδο γλωσσικής μορφής όσο και σε ε ­ πίπεδο συσχετισμού οημαινομένων (ενισχυμένη από παραθέματα - Ηράκλειτος, Πλωτίνος, Ανδρέας Κάλβος, Wallace Stevens, ως παρακειμενική δήλωση γνω­ στικού υπόβαθρου αλλά και εκλεκτικών συγγενειών) εξυπηρετεί τη ρητορική του Βέη και παράλληλα απο­ καλύπτει την αισθητική του. Με αυτές τις προϋποθέσεις η Χρυσαλλίδα στον πάγο εκτιμάται ως έργο τέχνης/ opera d' arte ενός συνει­ δητού δημιουργού λόγου, που ενδιαφέρεται όχι μόνο να διεκπεραιώσει τις ιδέες του, αλλά και να παράσχει τεκμήρια παραγωγής κειμένου και, κυρίως, τεκμήρια της δημιουργικής σχέσης του με τη γλώσσα και με την τέχνη του. Αυτό ακριβώς εννοώ όταν υποστηρίζω

71

ΜΕΛΕΤΕΣ

Μια παραγνωριομένη ποιήτρια τ η ς Κ Α Τ Ε Ρ ΙΝ Α Σ ΤΑΒ ΑΡΤΖΟ ΓΛΟ Υ

I !

ΛΙΑΝΑ ΣΑΚΕΛΛΙΟΥ, ΘΑΝΑΣΗΣ ΝΤΟΚΟΣ, ΘΩΜΑΣ ΣΤΡΑΒΕΛΗΣ

Κ Ι Ε ισ αγω γή σ τη ν I Τ ρ ιλ ο γ ία τη ς H .D . Κ Αθήνα, Gutenberg, 1999.

■ 1 Σελ. 516

ΤΙ οω ς

n H.D. να είναι γνωστή στο ελληνικό αναI γνωστικό κοινό ως μούσα του εικονισμού. Ίσως

I ακόμα το όνομά της να σ υνδέεται με τον Έζρα

Πάουντ ή τον Ντ. X. Λόρενς. Το ποιητικό της έργο, όμως, μάλλον άγνωστο είναι στο ελληνικό κοινό. Οι εκ δό σ εις «G utenberg» με το βιβλίο Εισαγωγή στην Τριλογία της H.D. μας δίνουν τη δυνατότητα να γνω ρίσ ουμε μια σημαντική φω νή το υ α γ γλ ό ­ φωνου ποιητικού μοντερνισμού. Το έργο αυτό α ­ π οτελεί καρπό το υ μόχθου μιας συνεργασίας τη ς Λ. Σακελλίου, του 0. Ντόκου και του Θ. Στραβέλη. Φ έρνοντας τη γνώση τη ς ιδ ια ίτερης παιδείας τους, οι συγγραφείς απέδωσαν σε υπέροχα ελληνικά το οραματικό κοσμοείδωλο αυτής τη ς ποιήτριας, που στη ζω ή και στο έρ γο τη ς επινόησε τη ν Ελλάδα ως χώρα τω ν ονείρω ν της. Η H.D., Hilda Doolittle, γεννήθηκε σε μια μικρή πό­ λη της Πενσυλβανίας το 1886 και μεγάλω σε σε έ ­ να έν τονα θρ ησ κευτικό π εριβάλλον μοραβιανού δόγματος. Στα δέκα τη ς χρόνια, η οικογένεια μ ε ­ τακομίζει στη Φ ιλα δέλφ εια , όπου ο π ατέρας της αναλαμβάνει θέση καθηγητή αστρονομίας στο πα­ νεπιστήμιο της Πενσυλβανίας. Από τον κύκλο τω ν συναναστροφών τω ν νεανικών τη ς χρόνων, καθο­ ριστική υπήρξε η γνωριμία της με τον Έζρα Πάου­ ντ, ο οποίος θα ασκήσει βαθιά επιρροή στην πνευ­ ματική τη ς εξέλ ιξη και θα γίνει έρω τας βασανιστι­

η

κός, με οδυνηρές ισορροπίες. Π αρακολουθεί μαθήματα φ ιλολογίας στο κολέγιο Bryn M aw r το 1 9 0 4 , τα οποία εγ κ α τ α λ είπ ει το 19 0 6 λόγω ευ α ίσ θη τη ς υγ είας, και σ υνεχίζει να μ ελ ετά κατ' οίκον και να γρ άφ ει. Η οικτρή κατά­ σταση τη ς αμερικανικής ποίησης εκείνα τα χρόνια απ ασχολεί τις ν έ ες ποιητικές παρέες και το θέμα που συζητιέται στη φοιτητική συντροφιά του Έζρα Πάουντ, του Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς και τη ς Χίλντα Ν τούλιτλ είναι η ανάγκη ανανέωσης τη ς α μ ε­ ρικανικής ποίησης και η έλ λειψ η εθνικώ ν ποιητι­ κών παραδειγμάτων στα οποία θα μπορούσαν να στραφούν. Δια φέρουν όμω ς στις απόψεις του ς για

ιο τι χρειάζεται να γίνει οτο χώρο της ποίηοης: ο Ουίλιαμε πίστευε οτη λύση της αμερικανικής κλη­ ρονομιάς, τη ς εντοπιότητας, τη ς τοπικής λαλιάς, εν ώ ο Π ά ο υ ν τ και η Ν τ ο ύ λ ιτ λ ε ίχ α ν τα μ ά τ ια σ τρ α μ μ έν α σ ε έν α ν ο ικ ο υ μ εν ικ ό π ο λ ιτισ μ ό . Η Ντούλιτλ θα ακολουθήσει τελικά το 1911 το δρό­ μο τω ν Α μ ε ρ ικ α ν ώ ν α υ τ ο ε ξ ό ρ ισ τ ω ν π οιητώ ν. Αλλω σ τε, από το ν γαλλικό συμβολισμό και μετά, η υπόθεση του μοντέρνου στην τέχνη δ ιαδραμα­ τιζόταν στην Ευρώπη. Ο Πάουντ είχε ήδη φύγει α ­ πό την Αμερική το 19 08 και βρισκόταν στο Λονδίνο και ο Τ.Σ. Έλιοτ θα αφ ιχθεί το 1914. Τα πρώτα ποιητικά βήματα της Ν τούλιτλ γίνονται μέσα σ τους κύκλους τω ν ανθρώπων που χαράσ-

Μία άγνωοτη οτο ελληνικό κοινό αλλά οημαπική φωνή του αγγλόφωνου ποιητικού μοπερνιομού σουν τις λο γοτεχνικές πρωτοπορίες, που σ τοχά­ ζονται τη ν κρίση το υ πολιτισμού και αν α ζη το ύν νέο υς σκοπούς στην τέχνη. Συμπ ορεύετα ι με το κίνημα τω ν εικονιστών, το ποιητικό ρ εύμα που έ ­ κανε σημαία το υ την απαξίωση του συμβόλου και στέριω σε τη ν αισθητική τη ς εικόνας. Στις πρώτες της δημοσιεύσεις μάλιστα υπογράφει ως «H.D. εικονίστρια», κατόπιν προτροπής του Πάουντ, αυτού το υ έν θ ερ μ ο υ εμπ νευσ τή ποιητικού ακτιβισμού. Στην ανθολογία Des Imagists (1914), που επιμελήθηκε ο Πάουντ, η ποίηση τη ς H.D. εμφ ανίζεται δί­ πλα σ τους γνω σ τούς μείζο νες δημιουρ γο ύς το υ μοντερνισμού: Τζέιμς Τζόις, Ντ. X. Λόρενς, Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς, μεταξύ άλλω ν.

0 εικονισμός στάθηκε για την H.D. ένα πλαίσιο πα­ ραγω γής και δημιουργικού ζήλου για κάποια χρό­ νια. Έδωσε το Sea Carden (1916), μια δ ουλεμένη ποιητική τεχνική, που ένα ουσιαστικά φορμαλιστι­ κό δόγμα όπως ο εικονισμός ευνοεί, την υπόκωφη έν τασ η και εν έρ γ εια τη ς εικόνας, το ρ υ θμ ό τη ς σύνταξης, τη ματιά στο αρχέγονο σκηνικό το υ κό­ σμου. Από το 1920 περίπου η γραφή της φαίνεται να μετατοπ ίζετα ι σ ε δ ρ όμο υς πέραν το υ εικονισμού.

Στις δ εκα ετίες το υ '20 και το υ '30 γράφ ει ακατάπαυστα και δ η μ ο σ ιεύει ποίηση και πρόζα, μ ε τ α ­ φ ράζει Ευριπίδη και Έ λληνες λυρικούς, κάνει ψυ­ χα ν α λυ τικ ή θερ α π εία μ ε το ν Φ ρόιντ, παίζει τη ν Άστρινχ στην ταινία Borderline του Κ. Μ ακφέρσον -μ ια φιλμική κατάθεσ η το υ μοντερνισμού, επιχει­ ρ εί τα μεγάλα ταξίδια της στην Ελλάδα και την Αί­ γυπτο, μεγαλώ νει την κόρη της, την Περντίτα. Μ ε­ ρικά από τα έργα που εμφανίζονται στις δεκα ετίες α υτές είναι το Hymen (1921), Heliodora and Other Poems (1924), Palimpsest (1926), Hedylus (1928), Red Roses f o r Bronze (1 9 3 1 ) , The H edgehog (1936). Η γραφή τη ς μέσα στα χρόνια αυτά πασχίζει να ανιχνεύσ ει έν α ν ορ ίζοντα γυναικείας ποιητικής ύ ­ παρξης και να συγκροτήσει μια προσωπική φωνή πέρα από τη ν τυποποίηση τη ς στιλίστριας το υ εικονισμού. Απ ομακρύνεται από την περιορισμένη ανάπτυξη εικόνων, τα θέματα τη ς απλώνονται και η ποιητική του ς ύφανση γίνεται πιο περίπλοκη. Οι α ρ μ ο ί τη ς επ εξερ γ α σ ία ς α νάμεσ α στα σ χ ήματα μιας εξελισ σ όμενης αυτοβιογράφησης και τα σχή­ ματα τη ς ποιητικής μεταφ ορικότητας και αρ χετυπικής υπέρβασης είναι δύσ κολο να ανιχνευθούν. Όπως επισημαίνει η Λ. Σακελλίου στην εισαγωγή της, η έννοια το υ παλίμψηστου, με τις α λ λεπ ά λ­ λη λες εγγραφ ές, αποτυπώσεις και σβησίματα που υπ οδ ηλώ νει, μας βοηθά να α ν απ λ άσ ουμε κατά την ανάγνωσή μας, αφ ενός την πυκνή νοηματική και κειμ εν ική δ ια σ τρ ω μ ά τω σ η , α λ λ ά επίσης να γε υ το ύ μ ε το ακαθόρισ το που μ ετεω ρ ίζετα ι στην πολυσημία τη ς ποιητικής ύλης. Μιλώ ντας για την H.D., δεν μπορούμε να μην ανα­ φ ε ρ θ ο ύ μ ε σ τη διασ ταύρ ω σ η το υ έρ γ ο υ τη ς με την παράδοση το υ φ εμινισ τικού αναστοχασμού. Σε όλη την πορεία τη ς γραφ ής τη ς είναι έκδηλη η μάχη την οποία δίνει ανάμεσα στις αντινομίες της άφ υλης εκδοχής το υ δημιουργού, την οποία η αιθητική κ ουλτούρα το υ μοντερ νισ μού επ ιβάλλει, και την ανάγκη σ υγκρότησης μιας ποιητικής φ ω ­ νής που εμπεριέχει τη συνείδηση, τη φαντασία και τη ρ ήξη το υ φ ύ λ ο υ , α λ λά δ εν α υτοπ αγ ιδ εύεται στις συμβάσεις μιας κοινωνικά προκατασκευασμένης θη λυκότητας, έναν ακόμη τόπο αυτοεξορίας. Στις δεκα ετίες το υ '40 και του '50, με την Τριλονία και την Ελένη στην Αίγυπτο, τα μείζονα κατά γενι­ κή ομο λ ο γία έρ γα τη ς, αναπ τύσ σ ει έν α ν ώ ριμο ποιητικό στοχασμό πάνω στις σ υμβολικές δ ομές τω ν σεξουαλικώ ν ιδεολογιών το υ πολιτισμού μας και ανασκευάζει την αρχετυπική μορφή τη ς γυναί­

73

κας ως ερω τικό αντικείμενο. Μ ε τα ποιήματα α υ ­ τά , αλλά και με το υπόλοιπο το υ έργου της, δημι­ ουρ γεί τις υποθήκες για το υ ς σημερινούς προβλη­ ματισμούς μιας φιλολογικής εργασίας που είναι σε θέση να αναγνωρίζει το θεω ρητικό και κριτικό ε ν ­ διαφ έρον τω ν συμβολικών σημασιώ ν τω ν φύλων.

ποβαίνει εξα ιρ ε τικ ά εν δ ια φ έρ ο υ σ α με το βάθος και το εύρ ος τη ς ερευνητικής εργασίας που χειρί­ ζετ α ι. Επιπλέον, η π ληθώ ρα το υ υλικο ύ και τω ν

Το τέλ ο ς τη ς ζω ής τη ς θα έρ θει το 1961 και θα τη βρει, αυτοεξόρισ τη πάντα, κάπου κοντά στη Ζυρί­ χη. Τον προηγούμενο χρόνο είχε πάρει το βραβείο ποίησης τη ς Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτω ν και Τεχνών. Ή ταν η πρώτη γυναίκα που το έπαιρ­ νε.

τρια. Αναγνώ στες, οι οποίοι εν διαφ έρονται για το

0 τόμο ς αυτός τη ς ποίησης τη ς H.D. εύκολα κερ ­ δ ίζει το ν αναγνώ στη μ ε τη ν ο μορ φ ιά τη ς μ ετ α -

τις σχέσεις που τη βοήθησαν να διαμορφώσει μια

Μέοα από το ποιητικό της έργο,

τικής τεχνικής και ερ μ η νεία ς θα χαρούν τη ν ανά­

ηΧ. Ντουλιτλ πασχίζει να

σ ύνολο του έργου τη ς ποιήτριας και πορεύεται με

ανιχνεύοει έναν ορίζοντα

ευ ελ ιξία αν άμεσ α στις γενικές κ α τευθ ύν σ εις τη ς ποίησης και την επιμέρους ανάγνωση ποιημάτων,

γυναικείας ποιητικής ύπαρξης και

τικώ ν προτάσεω ν και απόψεω ν που έχ ει κ α τα θ έ­

προσεγγίσεω ν που επιχειρούνται μπορεί να βοη­ θήσει διαφ ορετικά είδη αναγνωστών να βρουν τις δ ικές το υ ς διόδ ους προς το ποίημα και τη ν ποιήπρόσωπο τη ς δημιουρ γο ύ και το βιω ματικό πρό­ πλασμα τη ς ποίησης, θα βοηθηθούν σημαντικά α ­ πό τη ν ιχνογράφηση τω ν κομβικών σ ημείω ν τη ς ζω ής τη ς H.D., το υ ς πόλους πνευματικών και ψυ­ χολογικών επιδράσεω ν στην ποιητική τη ς πορεία, εικόνα το υ εα υ το ύ τη ς ως ποιήτριας και τις ο δ ύ ­ νες της ψυχαναλυτικής τη ς θεραπ είας. Εκείνοι που εσ τιάζουν το ενδιαφ έρον το υ ς σε ζητήματα ποιη­ λυση της ποιητικής τη ς H.D., η οποία διατρέχει το

και θα εκτιμήσουν τη ν ανασκόπηση τω ν ερ μ η νευ­

να ουγκροτήσει μια προσωπική

σει η α γγλόφ ω νη πανεπιστημιακή κριτική για το

φωνή πέρα από την τυποποίηση

τις σ ελ ίδ ες τη ς εισ αγω γής είναι η τεκμηρ ιω μένη

της στιλίοτριας του εικονιομού

γνοια να οπλιστεί ο αναγνώ στης με όσο το δ υνα­

έργο τη ς H.D. Αυτό που εμφ ανώ ς αναδ ύετα ι από ερευνητική εργασία, η αγάπη για το έργο και η έ ­ τόν περισσότερα κλειδιά ώ στε να έχει μια ουσια­ στική επικοινωνία με το ποίημα.

φραστικής απόδοσης του έργου και την επάρκεια του σχολιαστικού και ερμηνευτικού υλικού που το σ υνοδεύει. Το κυρίως σώμα το υ βιβλίου απ οτελείτα ι από τη δίγλω σση παρουσίαση τη ς Τριλογίας τη ς H.D., η οποία σ υγκρ οτείται από Τα Τείχη δεν Πέφτουν, το Φόρο Τιμής στους Αγγέλους και την Ανθοφορία τη ς Ράβδου. Τα π οιήματα α υτά γ ρ ά ­ φτηκαν στη διάρκεια το υ πολέμου, 1 9 42 -19 44 , και σ υν ισ τούν τη ν αρχή τη ς ύ σ τερ η ς π ερ ιόδου τη ς H.D., η οποία θεω ρ είτα ι και η πλέον εν δια φ έρ ο υ­ σα το υ έρ γου τη ς. Πρόκειται για ένα μεγαλόπνοο έρ γο που υπ οδα υλίζεται από εκείνη τη ν αίσθηση πνευματικού χρέους, μέσα στην οποία διαμορφ ώ ­ θηκε ο μάχιμος μοντερνισμός και ευα γγελίζεται τη δύναμη τη ς τέχνης να αναδιατυπώσει τα ιερά μ υ ­ στικά το υ κόσμου και να θεραπ εύσ ει τα δεινά του πολιτισμού. Το ποιητικό έρ γ ο τη ς H.D. δ ια μ ε σ ο λ α β ε ίτα ι από μία εκτενή εισαγωγή της Λ. Σακελλίου, η οποία α­

74

Η μετάφ ρασ η τη ς Τριλογίας αποδίδει σ ε υπέροχα ελληνικά τη σαγηνευτική γλώσσα τη ς H.D. Υπηρε­ τ ε ί τον αισθαντικό και ιερατικό λόγο το υ κειμένου με ά ξιες επιλογές, αντλώ ντας από την παράδοση τη ς ελ λην ική ς γλώ σ σ ας λεκτικές ψηφίδες, α ν τη­ χήσεις και ρ υθμ ο ύς που καταφ έρνουν να μετο υσιώ σουν την ατμόσφαιρα τη ς ποιητικής συνθήκης. Στις επιπλέον α ρ ετές το υ βιβλίου πρέπει να ανα­ φ έρ ουμε ακόμα τις ερ μηνευτικές σημειώ σεις, που μόχθησαν να βρουν άκρη σε γρ αφ ές, ευα γγελικά κείμενα, αποκρυφιστικά βοηθήματα , εγκυκλοπ αι­ δικά λεξικά- το χρονολόγιο ζω ής και έργου- την ε ­ νημερω μένη εργογραφία και κριτικογραφία- και α ­ κόμα, ένα χ άρ τη τη ς ε λ λ α δ ικ ή ς και αιγυπ τιακής περιπλάνησης, το υλικό του οποίου έχει α ν τλ η θεί από δ ιά φ ο ρ ε ς π ηγές η μ ε ρ ο λ ο γ ια κ ή ς μ ο ρ φ ή ς. Πρόκειται για μία υποδειγματικά επ ιμελημένη ε ρ ­ γασία που π λουτίζει το σώμα τη ς ξέν η ς ποίησης στη γλώσσα μας. □

Παιδική ηλικία ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ (Ε.Λ.Ι.Α.)

Ι

Το π α ιδί σ τη ν « ο ε λ λ η ν ικ ή κ ο ιν ω ν ία , 1 9 ο ς -2 0 ό ς α ιώ ν α ς Α ξ ί ε ς , α ν α π α ρ α σ τ ά σ ε ις , α π ο τ υ π ώ σ ε ις , Αθήνα, ΕΛΙΑ, 1999. Σελ. 192 ις τελ ευ τα ίες δεκα ετίες αυξάνεται συνεχώς το ενδιαφ έρον πολλών ερευνη τώ ν για του ς τρ ό ­ πους, με τους οποίους κατανοήθηκε και αντιμε­ τωπίστηκε η παιδική ηλικία στο παρελθόν. Τόσο οτον διεθνή, όσο και στον ελληνικό χώρο έχουν πυκνώσει οι επιστημονικές μελέτες που στρέφονται γύρω από την παιδική ηλικία, καθώς προχωράει ο διάλογος με­ ταξύ ερευνητών που προέρχονται από διαφορετικές κοινωνικές επιστήμες. Στον τόμο περιλαμβάνονται ανακοινώσεις που πραγ­ ματοποιήθηκαν οε ειδική ημερίδα, οι οποίες φωτίζουν

Τ

Η σημασία των μύθων

I

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΕΘΥΜΙΤΑΚΗΣ

Ο ι μ «α μορ «ρ ώ σ <ις τω ν μ ύ θ ω ν Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1999. Σελ. 416

ο βιβλίο είναι ένα ενδιαφ έρ ον στοχαστικό δ ο­ κίμιο πάνω σ τη σ ημασ ία το υ μ ύ θ ο υ και τις π ολλαπ λές μορ φ ές, με τις οποίες εμ φ α ν ίζε­ τα ι στην ιστορία και στον σύγχρονο κόσμο. Ε ξε­ τά ζετα ι η α φ ετη ρ ία τω ν μ ύθω ν σ την ανθρω πολογική, θρησκευτική και πολιτική το υ ς σ υνάφ εια, η σχέση το υ ς μ ε το λόγο, καθώ ς α ν αμείχθηκα ν στις λ έ ξε ις , μ ε τη γνώ ση, κ αθώ ς δ ιέσ ω σ α ν τη ν κοσμογονία και τη ν παράσταση το υ κόσμου, με τη ν επιστήμη, με την τέχνη, καθώ ς γέννησαν και αισθητικές δ υ να τότητες, με την παιδεία, αφ ότου απέκτησαν παιδαγωγική δικαιοδοσία. Συναφώ ς ε ξετά ζετα ι και η αμφ ιλεγόμενη παρου­

Τ

από διαφορετικές ο ­ πτικές γωνίες τις συ­ γκυρίες και το ιδ εο ­ λογικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο γεννήθη­ καν οι πρ οβλη ματι­ σμοί για τα αποδεκτά πρότυπα συμπεριφο­ ρ άς το υ παιδιού, τους κοινωνικούς ρό­ λο υς το υ , ανάλογα με το φύλο ή την κα­ ταγωγή, το περιεχό­ μενο της εκπαίδευσης κ.λπ. Συναφώς επιχειρείται α­ νάλυση των παιδαγωγικών ηθικών και κοινωνικών δια­ στάσεων του λόγου γύρω από το περιεχόμενο της παιδικής ηλικίας του 19ου και του 20ού αιώνα, εξετά­ ζονται ποικίλα κείμενα που αφορούν την παιδική ηλι­ κία του παρελθόντος (αυτοβιογραφικά, λογοτεχνικά κ.λπ.) καθώς και πολλές διασω σμένες στο Ε.Λ.Ι.Α. φωτογραφικές αποτυπώσεις της παιδικής ηλικίας του 20ού αιώνα. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

σία τω ν μύθω ν στις ν ε ό τερ ες κοινω νίες τω ν μαζώ ν και τω ν ο μ ο ιω μ ά τ ω ν , κ α ­ θώ ς οι μύθοι άσ κη­ σ α ν π α ρ ε μ β ά σ ε ις στα γεγονότα, αντι­ κ α τ έ σ τ η σ α ν α ξ ίε ς μ ε ο μ ο ιώ μ α τ α και οικοδόμησ αν είδ ω ­ λα. Ο συγγραφ έας, επι­ καλού μενος τη συνδρομή τη ς κοινής λογικής, δ οκιμάζει τη ν ε υ ­ ρ η μ α τική θε ώ ρ η σ ή το υ απ έναν τι σ ε κλασ ικές, μ ο ν τέρ ν ες και μ ετ α μ ο ν τ έρ ν ες εκ δ ο χές τη ς δ ιε ­ θνούς και τη ς εγχώ ριας σκέψης. Καταλήγει δ ε να επισημάνει τη θέση το υ μύθου σε μια επίκαιρη η­ θική, ε λ ε ύ θ ε ρ η απ ό τα φ α ν τά σ μ α τα τη ς λο γο κρατίας και τη ς τεχ νητής προόδου. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

75

Η γεωπολιτική της ενημέρωσης και της επικοινωνίας τ ο υ ΚΩΣΤΑ ΓΟ Υ Λ ΙΑ Μ Ο Υ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΕΠΠΑΣ

Πρόσωπο pc πρόσωπο pc τα μ α ζ ικ ά μέσ α €νη ρ έρ ω β η ς Αθήνα, Καστανιώτης, 1999.

Σελ.216 ίναι αναγκαία κατά την εκτίμησή μου, μια επιστη­ μολογική ερμηνεία της «επικοινωνιακής πολιτικής» με βάοη κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και λει­ τουργικά στοιχεία. Έτσι, για να φθάσει κάποιος σ' ένα επαγωγικό, φ ερ' ειπείν, πεδίο ερμηνείας, χρειάζεται να διεισδύσει στην εφαρμοσμένη της διάσταση και, βέβαια, στη σχέση ανάπτυξής της με την πολιτική κουλτούρα. Μια τέτοια προσέγγιση δεν μπορεί, κατά συνέπεια, να αγνοήσει μεταξύ άλλων και το φαινόμε­ νο της επικοινωνιακής πολιτικής ως μηχανισμού ιδ εο­ λογικής διαχείρισης. Ωστόσο το πρόβλημα εντοπίζεται στο γεγονός ότι, πέρα αηό κατευθύνσεις άρθρων του συρμού για την επικοινωνιακή πολιτική, ελάχιστα βιβλία ή δοκίμια έ ­ χουν συστηματικά ασχοληθεί με το αντικείμενο (σ' αυτό υπεύθυνες σε μεγάλο βαθμό είναι οι ερευνητι­ κές ή ά λλες εγγενείς αδυναμίες τω ν πανεπιστημια­ κών σχολών). Επιπλέον, ακόμα λιγότερα έχουν γρα­ φ τεί για την ελληνική επικοινωνιακή πολιτική. Το Πρόσωπο με πρόσωπο με τα μαζικά μέσα ενημέ­ ρωσης του Δημήτρη Ρέππα, χωρίς να ανήκει στο είδος της επιστημονικής δοκιμιογραφίας, μπορεί να χρησι­ μεύσει ως ο ουσιαστικός δείκτης εργασίας σε μια προ­ σπάθεια βελτίωσης της πολιτικής επιδεξιότητας μέοα από τους ευρύτερους συσχετισμούς του επικοινωνιακού φορμαλισμού και της κοινωνικής δημοσιότητας.

Ε

76

Κατά μία έννοια, ο Δ. Ρέππας βρίσκεται ένα βήμα πιο μπροστά από την πανεπιστημιακή κοινότητα σε ό,τι α­ φορά στη διασαφήνιση των όρων και των ορίων της επικοινωνιακής πολιτικής. Ομολογουμένω ς, τα κείμενα το υ βιβλίου όχι μόνο τροφοδοτούν και εγείρουν ζητήματα κριτικής, αλλά κυρίως αποκαλύπτουν την πολιτική πρόθεση για ένα είδος κοινωνικοποίησης της επικοινωνίας. Έτοι και η επικοινωνία δεν απ οτελεί πλέον εργαλειακό μόρφω­ μα της πολιτικής διαμεσολάβησης αλλά ένα ανθρω-

Το βιβλίο όχι μόνο τροφοδοτεί και εγείρει ζητήματα κριτικής, αλλά κυρίως αποκαλύπτει την πολιτική πρόθεση για ίνα είδος κοινωνικοποίησης της επικοινωνίας ποκεντρικό και, συγχρόνως, κοινωνικό apparatus της ί­ διας της πολιτικής. Η ουσιαστική, συνεπώς, προσφορά του βιβλίου βρί­ σκεται σ' αυτό το σημείο, επειδή ακριβώς αναδεικνύει τις διαδικασίες προπαρασκευής μιας επικοινωνιακής πολιτικής με ανθρωποκεντρική διάσταση. Αυτή η προσέγγιση, κλιμακούμενη από την κριτική της κοινωνίας των πληροφοριών και τη συγκριτική παρα­ τήρ ησ η, π ροσ φ έρει στον αναγνώ στη σημαντικά πραγματολογικά ερείσματα. Συγκεκριμένα, στο βιβλίο του Δ. Ρέππα βρίσκονται όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που καθορίζουν το σχεδίασμά και την άσκηση της επικοινωνιακής πο­ λιτικής, όπως οι τεχνολογικές καινοτομίες, η εξέλιξη,

Ο

το πολιτισμικό περιβάλλον, οι κώδικες δεοντολογίας και οι ρυθμιστικές αρχές, η εξωτερική πολιτική και τα Μ.Μ.Ε., οι έρευνες και οι δημοσκοπήσεις, η εικόνα της Ελλάδας στη διεθνή κοινή γνώμη, η εθνική επικοινωνιακή πολιτική, η κοινωνική διαστρωμάτω ση και η κρατική πολιτική για τα Μ.Μ.Ε., οι σχέσεις των μέσων με την πολιτική κ,ο.κ. Με λίγα λόγια, στο Πρόσωπο με πρόσωπο με τα μαζι­ κά μέσα ενημέρωσης εξυφαίνεται η ολιστική εκείνη προσέγγιση του επικοινωνιακού χάρτη που, εάν μάλι­ στα περιλάμβανε και το περιέργως απουσιάζον στοι­ χείο της επικοινωνιακής διαχείρισης κρίσεων, θα είχε το χαρακτήρα μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής ανα­ φοράς. Σίγουρα όμως πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο Δ. Ρέππας εγκαινιάζει με το πόνημά του ένα διάλογο, που βρίσκεται μακριά από την παθολογία της κατα­ σκευής του πολιτικού θεάματος, αφού ενθαρρύνει μια εκλεπτυσμένη ερμηνευτική ανάλυση σ' έναν πο­ λύπλοκο κι εξόχως εξειδικευμένο τομέα. Παράλληλα ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να συ­ νειδητοποιήσει μερικές από τις πιο έντονες πολιτικές αντιλήψεις για το φαινόμενο της επικοινωνίας, που διατρέχουν τη σκέψη του Δ. Ρέππα. Μια τέτοια αντί­ ληψη αφορά συγκεκριμένα στην πληροφορική υπερ­ φόρτιση (συνωστισμό, κατά το συγγραφέα). Όντως, ο εφιάλτης της υπερπληροφόρησης δημιουργεί συνθή­ κες πολιτισμικής αποξένωσης και πολιτικής συσκότι­ σης. Για το συγγραφέα η υφιστάμενη γεωπολιτική της ενη-

0 Δημήτρης Ρέππας γράφει γιατοβιβλίοτου

Ωθούμενος οπό τη JΙππική σκέψη να καταγράψω και συνεπώς να ερμηνεύσω την πολύχρονη προσωπική μου εμπειρία από την επικοινωνία που έχω ως Κυβερνητικός Εκπρόσωπος και Υπουργός Τύπου με τους ανθρώπους αλλά και τα μέσα τω ν ΜΜΕ, αποφάσισα τη συγγραφή του προκείμενου βιβλίου. Πιστός οπαόός του αριοτοτέλειου διαχωρισμού μεταξύ φωνής και λόγου, θέλησα να συμβάλω και δια του λόγου μου σε μια δημοκρατικότερη προσέγγιση του πληροφορείν προς το πληροφορείαθαι. Αυτό το θεωρώ χρήσιμο ιδίως τώρα που η παλαιότερη ιδεοληπτική απ ίληψ η περί ενημέρωσης παραχωρεί βαθμηδόν - κ α ι πολλές φορές αμα­ χ η τ ί- τη θέοη της σε μια πιο σύγχρονη εικονοληπτική που δεν έχει ακόμη παρουσιάσει δείγ­ ματα μιας εγγενούς αυτοσυγκράτησης' αντιθέτως. Γοάφοντας ως πολιτικός σε πρώτο πρόσωπο για τα ΜΜΕ, δεν αποσκοπώ φυσικά στη νουθε­ σία ή εκπαίδευση των πολιτών από μια φαινομενική θέοη ισχύος. Η καταγραφή της προσωπικής μου μαρτυρίας και ανάλυσης, ως αρμόδιου πολιτικού για τον οπτικοακουατικά χώρο, επιδιώκει αντίθετα να αποτελέσει το έναυομα μιας ευρύτερης δημόσιας συζή­ τησης για τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και τον κοινωνικό ρόλο τω ν ΜΜΕ. Καθένας μας, ερχόμενος Πρόσωπο με πρόσωπο με τα ΜΜΕ, ανακαλύπτει ότι η τεχνολογική εξέλιξη και ανάπτυξή τους δεν οδηγεί απαραίτητα στη συνεπή αναδιάρθρωσή τους. 0 κίν­ δυνος της κοινωνικής τους απορύθμιοης, ως αποτέλεσμα μιας ατίθασης εμπορευματοποίηοής τους, καθίσταται ορατός και δια γυμνού οφθαλμού. Επομένως η έγκαιρη απιμετώπισή του αποτελεί προσωπική υπόθεση του καθενός μας.

ii

μέρωσης και των πληροφοριών, ενισχυμένη από την αταβιστική ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς, εγκυμο­ νεί δυσοίω νες προοπτικές για την κοινωνική συνοχή της Ευρώπης. Τα φαινόμενα, για παράδειγμα, του κοινωνικού απο­ κλεισμού, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού μπο­ ρούν να θεωρηθούν, ανάμεσα σε άλλα, και απότοκα μιας εδραιω μένης όχι μόνον υπερφόρτισης αλλά και ανισότητας στη ροή των πληροφοριών. Από την άποψη αυτή χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής

Κ Ω Σ Τ Α Σ Γ. Π Α Π Α Π Ε Ω Ρ Π Ο Υ

ΚΛΕΜΜΕΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

0 αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να συνειδητοποιηθεί μερικές από τις πιο έπονες πολιτικές αηιλήψεις για το φαινόμενο της επικοινωνίας, που διατρέχουν τη οκέφη του Δ. Ρέππα

οι δ ύο π ροτάσ εις π ερί εν ό ς πλαισίου «βιώ σιμης πληροφόρησης» και περί ενός πρωτοκόλλου τω ν «δικαιωμάτων το υ ανθρώπου σ την κοινωνία τω ν πληροφοριών», ώστε να αναδειχθούν οι διαπολιτισμικές πρακτικές και να κατοχυρωθούν τα επκοινωνιακά δικαιώματα των πολιτών. Δεν είναι τυχαίο, άλλω στε, ότι αυτές οι δύο προτά­ σεις Ρέππα συζητήθηκαν έντονα και υιοθετήθηκαν από το Συμβούλιο τη ς Ευρώπης κατά τη διάρκεια της 5ης Διυπουργικής Διάσκεψης για τα Μ.Μ.Ε. που έγινε στη Θεσσαλονίκη. Εν πάση περιπτώσει, η πρό­ σβαση τω ν πολιτών στις πληροφορίες αλλά και το πέρασμα από τα έθνη στα εθνοδίκτυα αφενός δημι­ ουρ γού ν σταδιακά τις δικές το υ ς ανα λ ο γίες στα Μ.Μ .Ε. και το ν Κυβερνοχώρο, α φ ετέρ ο υ επ ιβάλ­ λουν τη συγκρότητση ενός σ υστήματος πολιτικής επικοινωνίας. Ενός σ υσ τήμα τος που, κατά τον Δ. Ρέππα, πρέπει να διέπεται από τις αρχές της κοινω­ νικής πολιτικής, της διαφάνειας και της αξιοπιστίας. Το Πρόσωπο με Πρόσωπο συμβάλλει έτσι στην κα­ τανόηση του περιβάλλοντος της πληροφορίας όχι μόνον ως ενός απλού συστήματος παραγωγής και κατανομής πληροφοριώ ν και ρόλω ν αλλά , πρωτίστως, ως ενός θεσμικού και οργανωτικού πλαισίου που επιτρέπει τη δημιουργία «κουλτούρας επικοι­ νωνίας». □

Η Κ λεμμένη ιστορία είναι ένα συνθετικό ποίημα, μια προσωπική Οδύσσεια ενός ανθρώπου της εποχής μας που οδεύει προς την απόλυτη ερημία του τέλους, διασχίζοντας τις αχανείς και ακατοίκητες εκτάσεις του πνεύματος του σώματος και της ψυχής. Στην ουσία πρόκειται για ένα ποίημα που θα μπορούσε να θεωρηθεί το έπος ενός σύγχρονου μοναχικού ανθρώπου που δεν έχει τίποτε άλλο να διαπραγματευθεί με το άγνωστο παρά μόνο το εγκαταλελειμμένο του σώμα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ^

ΚΕΔΡΟΣ

www.kedros.gr

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ένας «αιρετικός» της Ιστορίας ΜΑΡΚ ΦΕΡΡΟ

Ι

Η Ισ το ρ ία υπό επ ιτήρ ησ η

Μτφρ.: Βασίλης Τομανάς Σκόπελος, Νησίδες, 1999. Σελ.158

Φ ερό, «εταίρ ος» τη ς γ α λ λ ικ ή ς σ χ ο λή ς τω ν Annales, γνω σ τός κυρίως ως ερ ευ ν η τή ς τη ς ρωσικής επανάστασης του 1917 (πολυσυζητη­ μένο το έργο του Από τα σοβιέτ στον γραφειοκρα­ τικό κομουνισμό), εξετά ζει στο βιβλίο, που παρου­ σ ιάζουμε σ ήμερ α μ ε άκρα συνοπτικότητα, ποιες θεσ μ ικές εξο υ σ ίες και ποιες ά λ λ ε ς δ υνά μ εις θ έ ­ τουν την ιστορία υπό επιτήρηση. Δηλαδή, υπό πε­ ριορισμό, ο ε λογοκρισία, κάτω από καθοδήγηση. Αν την ιστορία ως αλυσίδα γεγονότων, ως πρώτη ύλη, την «εκκρίνουν» διάφορες εστίες, το κράτος, η πο­ λιτική και η κοινωνία είναι α υτά που καθορ ίζου ν

Ο

προερχόμενω ν από τις κυρίαρχες εθ νο -κ ρ α τικές χώρες «ήταν πλάνη», κατά το ουγραφέα.

των «αιρετικών» ερευνών μέσα

Σήμερα παρατηρούνται δύο φ αινόμενα τα οποία δείχνουν, α λλά δεν είναι, αντιφατικά. Από τη μια, κάτω απ' τη ν πίεση τω ν οπτικών και ακουστικώ ν ΜΜΕ «παρευρισκόμαστε» στην «ομοιομορφοποίηση» τω ν εκδηλώ σεω ν τη ς καθημερινής κοινωνικής ζω ής -παρά τις «αντιστάσεις» οι οποίες προβάλλο­ νται η.χ. από τις χώ ρες το υ σιίτικου Ισλάμ και ένα τμήμα της Ινδικής κοινωνίας.

οτο ευρύ και ταραχώδες πεδίο

Από την άλλη, η παγκόσμια ιστορία ως είδος γενι­ κής ή καθολικής ο μ ιλ ία ς «απολιθώνεται ή αποσυ­

Ένα βιβλίο που θα πολλαπλαοιάοει τους θιασώτες

της παγκόσμιας ιστορίας τ ο υ ς «τρ ό π ο υς π α ραγ ω γ ής τω ν δ ια φ ό ρ ω ν β ι­ βλίων». Έτσι, στην πρώην Σοβιετική Ένωση παρα­ δέχονταν την ύπαρξη δύο τύπων ιστορίας, «των α ­ στών και τω ν μαρξιστών». Αφηναν, με άλλα λόγια, έξω από τη συζήτηση μια σειρά ιστορικών ομιλιώ ν και ιστορικών αφηγήσεων, όπως π.χ. τω ν τέω ς αποικιοκρατούμενω ν λαών, οι οποίες καμία πλήρη ταύτιση με εκείνες τω ν αποικιοκρατικών χωρών εί­ χαν. Η «ενοποιητική» τά ση ορ ισ μένω ν ιστορικών

ντίθεται σε ολοένα περισσότερες αναπαραστάσεις του παρελθόντος». Ο Μαρκ Φερό στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέ­ ρους του βιβλίου του κάνει λόγο για τ η «θεσμική ι­ στορία» και στο δεύτερ ο για την «αντι-ιστορία». Στο πρώτο κεφάλαιο το υ δ εύτερ ου μέρους συνηγορεί για μ ια «αυτόνομη ιστορία», ενώ στο δεύτερο κεφά­ λαιο συνεχίζει με την έρευνα τη ς σχέσης ανάμεσα σ τη ν «αυτόνομη ιστορία και τη γνώση της ιστορίας». Ένα βιβλίο το οποίο θα πολλαπλασιάσει του ς θια ­ σώτες τω ν «αιρετικών» ερευνώ ν μέσα στο ευρ ύ και ταραχώ δες πεδίο τη ς παγκόσμιας ιστορίας.

ΝΙΚΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ

79

ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Κοινωνία ή βιολογία; τ ο υ Μ Π Α Μ Π Η Δ Ε Ρ Μ ΙΤ Ζ Α Κ Η EDWARD 0 . WILSON

Για τ η ν Α ν θ ρ ώ π ιν η φ ύ σ η Μτφρ.: Αμαλία Ναθαναήλ Αθήνα, Σύναλμα, 1999. Σελ. 255 Έντουαρντ 0. Ουίλσον είναι ο θεμελιω τής μιας νέας επιστήμης, της κοινωνιοβιολονίας. Στο έρ ­ γο του Για την Ανθρώπινη Φύση, που κυκλοφό­ ρησε πρόσφατα στα ελληνικά, τη χαρακτηρίζει «υβρ ιδ ική ».« Περιλαμβάνει στοιχεία από τη ν η θολο­

Ο

γία... την οικολογία... και τη γενετική και οι γενικές αρχές της αφορούν τις βιολογικές ιδιότητες ο λό ­ κληρων κοινωνιών» (σελ. 51). Μια από τις φ ιλοδο­ ξίες της είναι να εξαλείψει «την ασυνέχεια που ακό­ μα χωρίζει τις φυσικές από τις κοινωνικές και τις αν­ θρωπιστικές επιστήμες» (σελ. 208). Διαβάζοντας αυτό το έργο, διαπιστώσαμε ότι μπρο­ στά ο' αυτήν τη φιλοδοξία του ο Ουίλσον διαπράττει κάποια σ φ άλματα , α ν τίθ ετη ς κατεύθυνση ς θα λέγαμε, προκειμένου να στήσει τη γέφ υρα που θα εξαλείψει την ασυνέχεια αυτή. Πότε τονίζει υπερβο­ λικά τον βιολογικό παράγοντα και πότε τον περιβαλλοντι κό/πολ ιτιστι κό. Για να τονίσει τον βιολογικό παράγοντα οδηγείται σε έναν υπερβάλλοντα αναγωγισμό, που τον καθιστά ύποπτο ότι αντί να τα γεφυρώσει, υπάγει τα κοινω­ νικά φαινόμενα σε βιολογικές συνιστώσες. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, το τμήμα που αναφέρ εται στην ομο φ υλ ο φ ιλ ία . Σίγουρα ένα ποσοστό της ομοφ υλοφ ιλίας έχει γενετική βάση, όμω ς δεν μπορούν να αναχθούν όλες οι μορφές της σε γενε­ τικές, με παραγωγικές (deductive) υποθέσεις του τύπου: «μπορεί να...» όπως: «Η προδιάθεση να είναι

κανείς ομοφυλόφιλος μπορεί να έχει γενετική βάση και τα γονίδια μπορεί να...» (σελ. 155). Μ ετρήσαμε έ ξ ι «μπορεί να» και ένα «θα μπορούσε να» σε δύο σελίδες (154-156) στο σχετικό τμήμα. Άλλες φορές, αντίθετα, προσπαθεί να αμβλύνει τον βιολογικό παράγοντα, εκεί που η παρουσία του είναι

κατάδηλη, όπως, για παράδειγμα, μιλώντας για την επιθετικότητα, τη γενετική καταγωγή της οποίας κατέδ ειξε ο Κόνραντ Λόρεντς στο έργο του Επιθετικό­ τητα (σε ελληνική μετάφραση από τις εκδόσεις «Χατζηνικολή»). Στο ομώνυμο κεφάλαιο ξεκινάει με την ερώτηση «0 άνθρωπος είναι εκ φύσεως επιθετικό ον;», για να γράψει πέντε γραμμές παρακάτω, «η α­ πάντηση είναι ναι». Πέντε σ ελίδ ες όμω ς πιο κάτω, αναιρώντας τα προηγούμενα, γράφει ότι «οι οικολο­

γικές έρευνες απέδειξαν γιατί δεν υπάρχει κανένα γενικό ένστικτο επιθετικότητας» και «εφόσον η επι­ θετικότητα δεν προσδίδει κανένα πλεονέκτημα, εί­ ναι απίθανο να έχει κωδικοποιηθεί μέσω της φυσι­ κής επιλογής στο ρεπερτόριο των έμφυτων συμπε­ ριφορών στα διάφορα είδη» (σελ. 115). Πιο πριν πά­ λι έχει γράψει ότι «αν είχαν πυρηνικά όπλα οι μπαμπουίνοι αμαδρυάδες θα κατέστρεφαν ολόκληρο τον κόσμο» (σελ. 116). Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται καταφανές το επιστημο­

λογικό πρόβλημα της ορολογίας, ο ορισμός τω ν εν­ νοιών, καθώς έννοιες δανεισμένες από την καθημε­ ρινή γλώσσα φαίνονται να παρασύρουν τη σκέψη. 0 Ουίλσον λέγει ότι υπάρχουν τουλάχιστον επτά κα­ τηγορίες επιθετικότητας. Η γλώσσα εκβιάζει την ε ­ πιστήμη σε μια από κοινού πραγμάτευοή τους. Το ε ­ ξωτερικό χαρακτηριστικό της επί-θεσης οδηγεί στην ενιαία ονοματοδότηση φαινομένων που βρίσκονται στην πιο μεγάλη απόσταση μεταξύ τους όσον αφ ο­ ρά τις αιτίες που τα εκδηλώνουν, όπως είναι η «επι­ θετικότητα κατά του θηράματος» και η «υπεράσπιση της χωροκράτειας». Στην πραγματικότητα, όταν οι ηθ ολόγοι, μ ετα ξύ τω ν οποίων και ο Κόνραντ Λόρεντς, μιλούν για επιθετικότητα, μιλούν για την «ενδοειδική επιθετικότητα», την επιθετικότητα δηλαδή που ασκείται ενάντια στα άτομα του είδους, οτην ο ­ ποία υπάγεται η περίπτωση της σεξουαλικής επιθε­ τικότητας και τη ς υπεράσπισης τη ς χωροκράτειας. Το μ εγαλύ τερ ο μέρος του κεφ αλαίου αναλώ νεται στη σ ημασία α υ τή ς τη ς δ εύ τερ η ς , η βασική λει-

Το έργο αυτό του'Ε. Ουί\οον, παρά τις όποιες αδυναμίες του, παρουσιάζει τις βαοικες όψεις μιας αναπτυοοόμενης επιστήμης τουργία της οποίας είναι η σταθεροποίηση του πλη­ θυσμού. Και, ενώ τα όσα προηγούνται υποστηρί­ ζουν τον ενστικτώδη χαρακτήρα τη ς επ ιθετικότη­ τας, στην ανακεφαλαίω σή το υ τον αρνείται. Λέγει ότι δεν είναι «κτηνώδες ένστ/κτο», αλλά μια «ισχυρή προδιάθεση». Αυτό στο οποίο διαφέρουν οι δύο εκ­ φράσεις, στην ουσία, είναι μόνον οι συνυποδηλώσεις τους, αρνητικές στην πρώτη, θετικές στη δ εύ ­ τερη. Αν ο Ουίλσον έκανε προπαγάνδα, θα τον κα­ ταλαβαίναμε. Κάνει όμως επιστήμη. Στο κ εφ άλα ιο για τον αλτρ ουισ μό υπάρχει η ίδια σύγχυση. Και εδώ η έννοια του αλτρουισμού διατεί­ νεται ώστε να συμπεριλάβει και φαινόμενα που δεν ανήκουν στον αλτρουισμό. Τάση καθ' όλα θεμιτή αν φ ώ τιζε τα φαινόμενα, στην πραγματικότητα όμως τα συσκοτίζει. Το ότι ο αλτρουισμός υπερασπίζεται την ομάδα είναι αυτονόητο, όμως κάθε υπεράσπιση τη ς ομάδα ς δ εν είναι αλ τρ ουισ μός. Αλτρουισ μός σημαίνει ότι η υπεράσπιση αυτή συνεπάγεται μια

θυσία, συχνά αυτοθυσία, χωρίς την αναμενόμενη α­ νταμοιβή, παρόλο που η θυσία αυτή «αμείβεται», με την ψυχολογική σημασία του όρου, ως γόητρο και ως δόξα. Α κ όμα, τ η ν α ν ο χ ή , μ ε τ η ν π ολ ιτική σ η μασ ία (tolerance), τη θ ε ω ρ εί ως «μορφή αλτρουισμού». Γρ ά φ ει:«... η μορφή αήτρουισμού που σπάνια επι­ δεικνύει μια θρησκεία είναι η ανοχή σε ά λ λ ες θρη­ σκείες» (σελ. 187). Εκτός του ότι ο αλτρουισμός ε ί­ ναι στάση ατόμου/-ω ν και όχι θεσμών, ασκείται για το καλό τη ς ομ ά δ α ς και όχι μιας ά λ λ η ς ομάδα ς, θρησκευτικής ή άλλου τύπου αδιάφορο.

0 αλτρουισμός είναι μια έννοια που δυσκολεύει τον κλασικό Δαρβινισμό της φυσικής επιλογής και της ε ­ πιβίωσης του ισχυρότερου. Τη θεωρητική αμηχανία μπροστά στο φ αινόμενο ή λ θ ε να λύσ ει ο Richard Dawkins με τη θεωρία για «το εγωιστικό γονίδιο» (Το ομώ νυμο έρ γο κυκλοφ ορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Λέξημα»), Το άτομο θυσιάζει τα δικά του γονίδια για να σωθούν τα όμοια γονίδια τω ν μελώ ν της ομάδας, η επιβίωση της οποίας εγγυάται την ε ­ πιβίωση τω ν δικών του γονιδίων. Και εδώ βρισκόμαστε στα όρια του βιολογικού αναγωγισμού (reductionism). Η θεωρίΰ του εγωιστικού γονιδίου μπορεί να ισχύει για τα πρωτεύοντα και τις πρωτόγονες ανθρώπινες κοινότητες, όπου τα μέλη τω ν ομάδω ν είναι βιολογικοί συγγενείς. Οι ομάδες όμως στις ανεπτυγμένες κοινωνίες δ εν σχηματίζο­ νται κυρίως οτη βάση συγγενικώ ν δεσμώ ν, αλ λά στη βάση επαγγελματικών συμφερόντων, ιδ εολογι­ κών και θρησ κευτικώ ν πιστεύω κ.λπ. και τα μέλη του ς συχνά επιδεικνύουν μια άνευ προηγουμένου αυτοθυσία. Η βιασύνη του αναγωγισμού ρίχνει το συγγραφέα σε παρόμοια λάθη όσον αφορά το αντιθετικό δίπο­ λο άτομο-σύνολο, όπου υποστηρίζει ότι σ υντελείται μια συνεχής παλινδρομική κίνηση αλ τρ ουισ τικών-εγωιστικών γονιδίω ν, προκειμένου να επ ιτευ­ χ θεί η διατήρηση της ομάδας, γιατί η απόλυτη κυ­ ριαρχία τω ν γονιδίων τω ν δύο άκρων θα οδηγούσε στην εξαφάνιση της ομάδας. Αυτό επίσης ισχύει σε ζω ικούς πληθυσμούς, σε πρωτόγονες φ υ λ ές, σε μακριές όμω ς χρονικές σειρές, απαραίτητες για να λειτουρ γή σ ει η φυσική επιλογή. Στις ανθρώ πινες κοινωνίες αυτό δεν ισχύει, γιατί επεμβαίνουν άλλοι παράγοντες πιο άμεσα, που επιταχύνουν αυτήν την παλινδρόμηση. Για παράδειγμα, σε μια μόνο γενιά είδαμε τα εγωιστικά «δημοκρατικά» γονίδια να υπο­ καθίστανται από τα μη εγωιστικά της τυφ λ ής αφ ο­ σίω σης οτο ναζισμό και στη συνέχεια να παραχω­

ρούν τη θέση το υ ς στα εγω ιστικά «δημοκρατικά» γονίδια (εγωιστικά θεω ρούνται τα γονίδια μιας κοι­ νωνίας, όπου προκρίνεται το άτομο απέναντι στο σ ύνολο, πράγμα που συμβαίνει στις δημοκρατίες,

διαλεκτική ελευθερίας-αναγκαιότητας, με την οποία ξεκινάει το έρ γο το υ ο Ουίλσον, θα λέ γ α μ ε ότι οι παράμετροι που καθορίζουν ένα κοινωνικό φαινόμε­ νο είν α ι α ρ κ ε τέ ς και απ οκλίνου σ ας β α ρ ύ τη τα ς,

και μη εγωιστικά γονίδια βλέπουμε σε κοινωνίες, ό­ που προκρίνεται το ούνολο, σε απολυταρχικά καθε­ στώτα που έχουν τη λαϊκή συναίνεση, όπως στο να­ ζισμό, και στα πρώτα χρόνια στη Σοβιετική Ένωση μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση).

πράγμα που συνεπάγεται σε τελευταία ανάλυση α­ δυναμία να βρεις τις σωστές αναλογίες στον γενετι­ κό και το ν πολιτιστικό παράγοντα σε κ άθε επ ιμέρους φ αινόμενο. Ό μως η δ ογματίζουοα τάση του ανθρώπινου εγκεφ άλου θα μεταθέτει, μισοσυνειδητά-μισοασυνείδητα, την έμφ αση σε έναν από τους

Το ίδιο παρατηρείται και στο επίπεδο του ατόμου. Μη εγωιστικά γονίδια σ τράτευσ ης σε κοσμοσωτή­ ριες υποθέσεις («Τότε που ήμουν νέος, και νέος θα πει να θέλεις να οώσεις τον κόσμο», θα γράψει ο Νί­ κος Καζαντζάκης) εκδηλώνονται στα νιάτα ενός α ­ τόμου, για να υποκατασταθούν από εγωιστικά γονί-

Μία από τις φιλοδοξίες του ουγγραφεα είναι να εξαλείψει την «αουνεχεια που ακόμα χωρίζει τις φυοικες από τις κοινωνικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες» δια καριερισμού και ατομικού συμφ έροντος με την πάροδο τη ς ηλικίας. (Εδώ βέβαια θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για γονίδια, τα οποία ενεργοποιούνται σε φάσεις τη ς εξέλ ιξη ς ή, στην περίπτωση τη ς κοι­ νωνίας, κάτω από ειδικές περιβαλλοντικές σ υνθή­ κες. Ποτέ όμως με την έννοια της φυσικής επιλογής την οποία προτείνει ο Ουίλσον). Προφανώς η θ ε ω ­ ρία το υ «εγω ιστικού» γονιδίου χρειά ζετα ι μια πιο προσεκτική χρήση όσον αφορά τα κοινωνικά φαινό­ μενα. Και εδώ μπαίνουμε σε ένα σοβαρό επιστημολογικό πρόβλημα, που έχει σχέση με το νοούν υποκείμενο. Μπορεί να επινοηθεί μια θεωρία που να γεφυρώ νει το χάσμα τω ν φυσικών και τω ν κοινωνικών επιστη­ μών; Η ανθρώπινη λογική κινιόταν πάντα μέοα σε γενικευτικές υποθέσεις-θεωρίες και η προκρούστεια χρήοη τους ήταν η πιο βολική εφαρμογή. Όμως, ό ­ πως είπ ε ο Μαρξ, τα προβλήματα είναι πάντα σ υ­ γκεκριμένα. Και, μεταφ έροντας τη συζήτηση για τη

82

δύο πόλους: είτε στον γενετικό, όπως κάνει η βιο­ λογία και η ηθολογία, είτ ε στον πολιτιστικό, όπως κάνει η ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία. Όσο για την κοινωνιοβιολογία, μακριά από το να έχει φτιά ξει τη γέφ υρα , δείχνει ότι, πατώ ντας μ ε το έν α πόδι στην όχθη της βιολογίας, προσπαθεί αδέξια να ρίξει το άλλο πόδι στην όχθη τω ν κοινωνικών και ανθρω­ πιστικών επιστημών. Τίποτα το τραγικό στην περίπτωσή της. Αν μια περί­ πτωση είναι όντω ς τραγική, είναι αυτή το υ μαρ ξι­ σμού, που κι αυτός δεν κατάφερε να φτιάξει μια α­ νάλογη γέφ υρα, πιθανώς γιατί μια τέτο ια νοητικοθεω ρητική γέφ υρα δ εν μπορεί να φ τια χ τεί μια και -θ α επαναλάβουμε τον Μ αρ ξ- τα προβλήματα είναι πάντοτε συγκεκριμένα. Έτσι, ρίχνοντας το βάρος του στο πόδι που πατάει στη βάση, προσπαθεί α δ έ­ ξια να πατήσει με το άλλο πόδι στην άλλη όχθη του εποικοδομήματος. Η μετάφ ρα σ η το υ έρ γου είναι γενικά πολύ καλή, παρόλο που σε κάποια σ ημεία θα χρειαζόταν μια καλύτερ η επ ιμέλεια. Για παράδειγμα, η ρήση του Νίτσε με ένα εφ έ αντιστροφής δεν αποδόθηκε στη μετάφραση: «φαίνεται πως στόχος τους είναι το κε­ νό και όχι η κενότητα του οκοπού« (σελ. 183). Στη θέση της λέξης «στόχος» θα έπρεπε να μπει η λέξη «σκοπός». Το έργο αυτό του Ουίλσον, παρά τις όποιες αδυνα­ μίες του , παρουσιάζει τις βασικές όψ εις μιας αν α ­ πτυσσόμενης επιστήμης με τους βασικούς της προ­ βληματισμούς, οι οποίοι, άμεσα ή έμμεσα, αφορούν καίρια υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου. Εκεί ασ φ αλώ ς οφ είλ ετα ι η πλατιά απήχηση το υ έργου στο αμερικανικό κοινό. Ελπίζουμε ότι εξίσου πλατιά θα είναι και η ανταπόκριση του ελληνικού αναγνω­ στικού κοινού. □

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

Τα νεανικά χρόνια του Κ. Παλαμά ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΡΔΕΛΗΣ

I

Ο α σ ά λ ε υ το ς τ α ξιδ ιώ τη ς Τόμ. Α ' Τα π α ιδ ικ ά χ ρ ό ν ια το υ Κ ω σ τή Π α λ α μ ά ,

Τομ Β ' Τα ν ε α ν ικ ά κ α ι ε φ η β ικ ά χ ρ ό ν ια το υ Κω στή Π αλαμά Αθήνα, Εστία, 1998. Σελ. 272+448

Π ρόκειται για μια δίχομπ μυθιστορηματική βιογρα1 1 φία των παιδικών και νεανικών χρόνων του εθνιI I κού μας ποιητή Κ. Παλαμά, έργο που τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Τα παιδικά χρόνια του Κ. Παλαμά είναι τα άγνωστα ή τα λιγότερο γνωστά, στο ευρύ κοινό, χρόνια του μεγα­ λόπνοου ποιητή της Ρωμιοσύνης, που δημιούργησε μια νέα εποχή, την εποχή του, στα Γράμματά μας, και όχι μόνο, και έγινε αρχηγός μιας ολόκληρης σχολής ποιητών, λογοτεχνών και διανοουμένων γενικότερα.

0 Παλαμάς υπήρξε από τη φύση του ευαίσθητος άν­ θρωπος, αλλά επιπλέον έζησε ένα θλιβερό οικογενει­ ακό δράμα, το οποίο σημάδεψε ανεξίτηλα ολόκληρη

Μια μυθιστορηματική ανάπλαοη ενός ουναρπαοτικου και άγνωοτου υ\ικού τη ζωή και τον συναισθηματικό του κόσμο: στην τρυ­ φερή ηλικία των εφτά χρόνων, το 1865, έχασε τη μη­ τέρα και τον πατέρα του και έφυγε από την Πάτρα στο Μεσολόγγι, όπου μεγάλωσε στο σπίτι ενός θείου του. Η παιδική ψυχή του βρέθηκε τότε μόνη μέσα σ' ένα χωρίς γονείς, ξένο περιβάλλον και ο μικρός Παλαμάς αρχίζει με πάθος, σε μια αυθόρμητη προσπάθεα αναπλήρωσης, την πνευματική του προετοιμασία.

το Παλαμικό δράμα των πρώτων δεκαέξι χρόνων της ζωής του. Ταυτόχρονα όμως ζωντανεύει και ολόκλη­ ρη η εποχή, ο εθνικός, κοινωνικός, οικονομικός, πολι­ τικός και πνευματικός περίγυρος μέσα από πρόσωπα, καταστάσεις και γεγονότα που δίνονται παραστατικά στο επίπεδο της καθημερινής του ζωής και των στοι­ χείων που τη χαρακτηρίζουν και τον αφορούν. Πρόκειται για μια μυθιστορηματική ανάπλαση ενός συναρπαστικού και άγνωστου συχνά υλικού, μέσα α­

83

πό το οποίο ζωντανεύει μια κοινωνία με τα καθημερι­ νά της προβλήματα, τους εθνικούς της οραματισμούς και τους κοινωνικούς της αγώνες. Μέσα από το δίτο­ μο έργο του κ. Σαρδελή ο ενδιαφερόμενος αναγνώ­

Ό λα τα παραπάνω ο συγγραφέας μάς τα δίνει με αναπαραστατική δύναμη, αλλά και με τη γλαφυρότατα και τη ζωντάνια του λόγου του, που κάνουν το έργο του ένα ευχάριστο ανάγνωσμα.

στης θα γνωρίσει έναν άγνωστο, ζωντανεμένο Κ. Παλαμά, ευαίσθητο, τρυφερό, καθημερινό, μεγαλειώδη.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

0 El Greco στην Κρήτη ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ

I

Τα ν ε α ν ικ ά χ ρ ό ν ια το υ Δ ο μ ή ν ικ ο υ Θ εο το κ ό π ο υ λ ο υ

Πρόλογος/επιμέλεια: Νίκος Χατζηνικολάου Ηράκλειο, ΠΕΚ, 2000. Σελ. 232

πρόσφατη έκθεση έργων του Δομήνικου θεοτο­ κόπουλου στην Εθνική Πινακοθήκη καταδεικνύει το αυξανόμενο και στη χώρα μας ενδιαφέρον για το σπουδαίο έργο του. Η σταθερή επικαιρότητα του θέματος κάνει αναγκαία τη διερεύνηση της καλλιτε­ χνικής πρσωπικότητας του Κρητικού ζωγράφου, η ο­

«

ποία αναδεικνύεται μέσα από την πλούσια καί συνε­ χώς ανανεούμενη διεθνή βιβλιογραφία. Η ταυτότητα του Δομήνικου θεοτοκόπουλου έχει απασχολήσει σε μεγάλο βαθμό τους ερευνητές. Κατά καιρούς έχουν δ ο θ εί ποικίλες ερμηνείες σχετικά με την καταγωγή

Μία εκδοοη οταθμός για τα ελληνικά εκδοτικά πράγματα

84

του, τον τόπο που μεγάλωσε, την οικογένειά του, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του, τη μαθητεία και τις πρώτες εκφραστικές ανησυχίες του κατά τον «ελληνι­ κό τρόπο» της περίφημης κρητικής σχολής αγιογρα­ φίας, χωρίς όμως να καταλήγουν σε εμπεριστατωμέ­ να και τελικά συμπεράσματα. Εξάλλου, η προσπάθεια να λη φ θεί υπόψη η κρητική περίοδος του ζωγράφου και, ως εκ τούτου, να επισημανθεί η βυζαντινή αφ ετη­

ρία στην καλλιτεχνική διαδρομή του είναι σχετικά πρόσφατη και δυστυχώς μέχρι πρό τίνος περιορισμέ­ νης επιστημονικής τεκμηρίωσης. Ο πρόωρα χαμένος καθηγητής-δ ιευθυντής του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών στη Βενε­ τία, Ν. Παναγιωτάκης, ασχολήθηκε στο περιθώριο της ευρ εία ς φιλολογικής έρευνάς του σε αρχεία και βι­ β λ ιο θ ή κ ες μ ε το ν Δομήνικο θ ε ο το κ ό π ο υ λ ο , το ν «maistro Theotokopoulos», που έζησε έως τα 27 χρό­ νια του στο βενετοκρητικό περιβάλλον του Χάνδακα προτού αναχωρήσει, ώριμος πια ζω γράφος, για να μαθητεύσει στις μεγάλες σχολές της Εσπερίας, στη Ρώμη και τη Βενετία και αργότερα να εγκατασταθεί ο­ ριστικά στο Τολέδο φ θάνοντας στην κορύφωση και την καταξίωσή του ως ενός από τους κορυφαίους εκ­ φραστές του ύστερου ευρωπαϊκού μανιερισμού.

Το σημαντικό ερευνητικό έργο σχετικά με την Κρητική Αναγέννηση, που κληροδότησε στην ελληνική επι­ στημονική κοινότητα ο Ν. Παναγιωτάκης, είναι τερ ά ­ στιο σε όγκο αλλά και σε σημασία· η συμβολή του εί­ ναι ευμεγέθης στις κρητολογικές σπουδές και, απ' ό,τι φαίνεται, δεν περιορίστηκε στον τομέα της φ ιλολο­ γίας. Η επιμέλειά του έγκειται στη λογική της σταχυολόγησης κάθε εγγράφου ή άλλης απόδειξης που πι­ στοποιεί τα βιογραφικά στοιχεία του El Greco όσο και τις γενικότερες συνθήκες που επικρατούσαν στο νησί προτού αναχωρήσει για την Ιταλία. Η ζωή και η δράση του νεαρού Δομήνικου δεν ξεφεύγει από τα παραδε­ δεγμένα της ανερχόμενης αστικής κοινωνίας του Χάν­ δακα. Έχοντας ο Ν. Παναγιωτάκης επαρκώς εντρυφήσει σ' ό,τι αφορά την περίοδο αυτήν της Κρήτης και με γνώμονα τις προϋπάρχουσες ιστοριογραφικές και φιλολογικές μελέτες, κατάφερε να διαφωτίσει κενά και ασάφειες για τα νεανικά χρόνια του ζωγράφου. Οι πληροφορίες που καταφθάνουν είναι σαφείς: ο Δομήνικος προερχόταν από οικογένεια Ελλήνων αστών, αλλά καθολικού δόγματος, που παλιότερα μετοίκη­ σαν στο Κάστρο από αγροτική περιοχή των Χανιών. Οι πληροφορίες για τον Δομήνικο είναι λιγότερες σε

σχέση με τον αδ ελ φ ό το υ Μανούσο -γεγ ον ός που φαντάζει λογικό εξαιτίας της εμπορικής και κοινωνι­ κής δραστηριότητας που είχε αναπτύξει ο τελευταίος στο πλαίσιο του Δουκάτου της Κρήτης- και είναι φ α­ νερό ότι ο Δομήνικος ήταν για μερικά χρόνια υπό την οικονομική προστασία του αδελφού του. Η σ υμβολή το υ Ν. Παναγιω τάκη στις σπουδές για τον θεοτοκόπουλο εκτείνεται σε δ ιεθνές επίπεδο. Όπως αναφέρει ο επιμελητής της έκδοσης, καθηγη­ τή ς Νίκος Χ ατζηνικολάου, το παρόν πόνημα είναι σταθμός για τα ελληνικά εκδοτικά πράγματα ως μία σοβαρή και τεκμηριωμένη βιβλιογραφική αναφορά, αφού «δεν έχει κανείς παρά να διαβάσει τι κυκλοφο­ ρούσε στα ελληνικά τα προηγούμενα 25 χρόνια για να το καταλάβει (...) σε ό λ ες α υτές τις εργασίες ε ­ ντυπωσιάζει το μείγμα άγνοιας και αδιαφορίας για την κρητική περίοδο τη ς ζω ής το υ καλλιτέχνη...». Στον τόμο έχουν σ υμπ εριληφ θεί έγγραφα, συμβο­ λαιογραφικές και άλ λες πράξεις της βενετικής γρα­ φειοκρατίας που αφορούν τον νεαρό Δομήνικο. 0 Ν. Παναγιωτάκης επ έλεξε την ανάλυση και ακολούθως την εξήγηση κάθε σχετικής αναφοράς για να καταλή ξει σε ασ φ αλή σ υμπ εράσ ματα. Συγκεκριμένα,

1Partridge

[Ιοιορία IΟ ργίων

ς που ΰιαβρώ\οΐβ\ I Richard IRudglev

[Inm,·-

S Κόκκινη jj Γραμμή

Banks Ιίειρινο Τραγούδι

Γιώργος Ικαρος Μιιαμπασάκης W.S.Burroughs Το ΙΛλιγγιώδες Καλειδοσκόπιο

■

■

ο ιο ν τόμο περιλαμβάνεται ένα νέο έγγραφο, που ή ρ θε στο φ ω ς σχετικά πρόσφατα κι α ν α φ έρ ετα ι στην πρώτη περίοδο της ζωής του Δομήνικου θεοτοκόπουλου στον Χάνδακα (νοταριακή πράξη διακα­ νονισμού με Βενετό ευγενή), όπως και νέες και παΠαιές ειδήσεις από τις αρχειακές πηγές που επιβε­ βαιώνουν την κοινωνική παρουσία το υ ζω γράφου στο νησί. Ακόμη, δημοσιεύεται η διάλεξη του καθη­ γητή σε διεθνές συνέδριο, στην οποία σκιαγραφούνται οι γενικότερες συνθήκες της παιδείας στην Κρή­ τη κατά την περίοδο της βενετοκρατίας και, ως εκ τούτου, της μόρφωσης που έλαβε ο νεαρός ζω γρά­

φος προτού αποδημήσει στην Ιταλία. Τέλος, πρέπει να γίνει λόγος και για τα συντομότερα μελετήματα (δημοσιευμένα σε εφ ημερ ίδ ες και περιοδικά), που συγκεντρώνονται στον τόμο και τιτλοφορούνται «Μι­ κρά πάρεργα»: η συχνή παρουσία το υ Μανούσου θεοτοκόπουλου στα ανευρεθέντα έγγραφα της πε­ ριόδου, η άφιξη του Γκρέκο στη Ρώμη και ο συσχετι­ σμός του με τον κύκλο του παλατιού τω ν Φαρνέζε, η αμφισβήτηση και η οριστική απόρριψη της εκδοχής του χωριού Φόδελε ως γενέτειράς του.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

Σχέσεις μαθητή - εκπαιδευτικού I

Μ ΑΡΙΑ ΚΑΪΛΑ

I L Ο « « π α ιδ ευ τικ ό ς σ τα ό ρ ια τη ς Κ π α ιδ α γ ω γ ικ ή ς σ χ έσ ης Β ■

Αθήνα, 1999. Σελ.266

Μ.Καΐλα είναι αντιπ ρύτανις στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου. Η δραστηριότητά της σε δ ιεθνές επίπεδο στο χώ ρο τω ν πανεπιστημίω ν είναι σημαντική. Παράλληλα έχει να επιδείξει ένα πολυσημικό έργο στο χώρο της συγγραφής βιβλίων. Το ερευνητικό έργο της, προσωπικό ή συλλογικό, αποτυπώνει την παιδαγωγική και κατ' επέκταση τη διδακτική πράξη με επιστημονική, μεθοδολογική ε ­ πάρκεια, σαφήνεια και πρωτοτυπία. Η έρ ευνα που παρουσιά ζουμε έχει ως σκοπό τη διερεύνηση της σχεσιοδυναμικής που αναπτύσσεται στο σχολείο α ­ νάμεσ α σ τους εκπ αιδευτικούς και το υ ς μ αθ ητές. Αναφ έρεται δ ηλαδή στην παιδαγωγική σχέση δασ κά λου-μα θητή, τη σ πουδαιότερη διαπροσωπική αλληλεπίδραση στο πλαίσιο της σχολικής πραγμα­ τικότητας. Μια σχέση που, αν λειτουργήσει ορθά, αμφίδρομα και ισότιμα, πολλά θεμελιώ δ η θέματα και π ροβλή ματα τη ς εκ π α ιδ ευ τικ ή ς δ ιαδικασ ία ς μπορούν να αντιμετωπίζονται εύκολα και εποικο­

Η

86

δομητικά. Η παιδαγω γική σχέση α ν α φ έρ ετα ι ως

«σύνολο από φαινόμενα ανταλλαγής, αμοιβαίας ε ­ πιρροής, δράσεω ν και αντιδράσεω ν ανάμεσα σε μαθητές και δασκάλους », η οποία όμως υποτάσσε­ ται σε μηχανισμούς δυναμικής τω ν ομάδω ν. Πρό­ κειται για ένα είδος «συναλλαγής» που διαμορφώ­ νεται μέσα από την ιεραρχία και διαγράφ εται από ασύμμετρες πρακτικές.

Η σ υγκεκριμένη εργασία έχει τη ν ακόλο υθη διάρ­

στόχους και τις υποθέσ εις της. Τα απ οτελέσ ματα,

θρωση: Ύ στερα από τα προλεγόμενα το υ Βέλγου

που στη σ υνέχεια αν αφ έρονται, βασίστηκαν σ ε ε ­ ρω τηματολόγια που υποβλήθηκαν σε μαθητές της δευτερ οβά θμια ς εκπαίδευσης και σ ε καθηγητές. Η

καθηγητή George Thill και ένα εισαγωγικό σ ημείω ­ μα, α ν α φ έ ρ ε τα ι η π ρ οβλη ματικ ή τη ς έ ρ ε υ ν α ς , στην οποία αποτυπώνεται το θεωρητικό πλαίσιο και διαγράφ ονται τα ερ γα λ εία προσέγγισης το υ αντι­ κειμένου. Ακόλουθα, η συγγραφέας παρουσιάζει τη μ εθ ο δ ο λ ο γ ία τη ς έ ρ ευ ν α ς , το υ ς σκοπούς, το υ ς

Μία εργαοία η οποία διαγράφει ανάγ\υφα το πώς είναι και το

εργασία κλείνει με τα ενδιαφ έροντα συμπεράσμα­ τα πάνω στις στάσεις και αναπαραστάσεις τω ν μα­ θητώ ν και τω ν εκπαιδευτικών απέναντι στο δίπολο «καλός»-«κακός» εκπαιδευτικός, τη διαφοροποίηση τω ν στάσεω ν και τω ν αναπαραστάσεων εκ α τέρ ω ­ θεν, την καθημερινότητα τη ς διδακτικής πράξης και την ενδεχόμενη σύγκλιση ανάμεσα στο «καλό»-επιθυ μητό αντικείμενο και την υπαρκτή καθημερινότη­ τα . Δύο από τα σ η μ α ν τικ ό τερ α σ υμ π ερ ά σ μ α τα προτάσεις αυτής τη ς μ ελ έτη ς είναι η ανάγκη, στο μικροεπίπεδο τη ς τά ξη ς, για «ένα διάλογο μ ε συ­

πώς πρέπει να είναι η παιδαγωγική οχέοη των δύο σημαντικών εταίρων της εκπαιδευτικής διαδικασίας

γκλίσεις μεταξύ μαθητών-καθπγπτών απέναντι στη διδασκαλική αναπαράσταση όπως την προσδοκούν οι μαθητές και οι εκπαιδευτικοί όταν μιλούν για λ ο ­ γαριασμό τω ν μαθητών», ενώ στο μακροεπίπεδο το υ εκπ αιδευτικού σ υσ τήμα τος είναι ενερ γ ή η ε ­ μπλοκή δασ κάλω ν-μαθητώ ν στη διαμόρφωση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού χάρτη σε ό,τι του ς α ­ φορά.

ΠΑΙΑΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΗΝΏΣΕΙΣ Σε μία από ns ομορφότερεε περιοχεε rrjs ΕΔλάδοε, err) Mepkd5a Ounkrjs 98ιώτιδαε 6Tis πΛαγιέε του Τυμφρηετού, η ΕΥ ΖΗΝ διοργανώνει kai φέτοε ειδΛη karaekrjvcjen 6ΤΙ] 9ύεη για παιδιά 7-16 ετών. Τ © ΕΧηαίδευεη-περι6ά?Λον © ΕιδΛέε αδΤιητώέε δραβτηριότητεε © Οημιουργία-ψυχαγωγία Πέντε kaTa6krjuGJTike8 περίοδοι προγραμματίζονται για φέτοε, διάρΧειαε 5eka ημερών η kd^ε μία για έωε 50 παιδιά Γαγόρια kai kopireiaJ Χάδε φορά. Προγραμματιζόμενεε ημερομηνίεε: 15-25/06. 25/06-5/07. 5-15/07.

15-25/07. 25/07-5/08

εν

ΖΗΝ - ft. Σ V Γ Γ Ρ Ο V 132.

ΑΘΗΝΑ. Τ Η Λ : 92

e-mail: liaaatz <info®f-zein.ar>

87

Κοντολογίς, πρόκειται για μια εργασία η οποία δια­ γράφει ανάγλυφα ακριβώς το πώς είναι και το πώς πρέπει να είναι η παιδαγωγική σχέση τω ν δύο ση­ μαντικών εταίρων της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Η εργασία, αν ιδ ω θ εί και από μια άλ λη οπτική-ανα-

και τα ποσοστά, τό τ ε θα έχει επ ιτελέσ ει και «άτυ­ πα» μια «αποστολή»: την πέρα από θεσμικούς κα­ νόνες, τουλάχιστον από την πλευρά τω ν αναγνωστών-εκπαιδευτικών, αναγκαία προσπάθεια ώστε οι σ χέσεις μ ετα ξύ αυτώ ν και τω ν μαθητώ ν να είναι

γνωοτική γωνία (αναμφίβολα απολαυστική -είν α ι γνώριμο άλλω σ τε το ύφος της συγγραφέως και α­ πό άλλα της βιβλία) ως «μια κατάθεση ψυχής», ό­ πως η ίδια η συγγραφέας δηλώ νει στο εισαγωγικό τη ς σημείω μα, απ αλλαγμένη από το υ ς αρ ιθμούς

ουσιαστικά παιδαγωγικές και να υπόκεινται σε ε ξ έ ­ λιξη και μετασχηματισμό ευρισκόμενες σε αντιστοι­ χία με τα ανθρωπιστικά και οικουμενικά οράματα της εποχής μας.

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΘΕΑΤΡΟ

Αναβίωοη μιας Εποχής 1

ΔΙΟΝΥΣΗΣ Ν. ΝΙΟΥΣΜΟΥΤΗΣ

I, I

. Το θ έ α τρ ο σ τη ν πόλη τη ς Ζ α κ ύ ν θ ο υ 1901 -1 9 1 5 , τ .Β '

■

Αθήνα, Μπαοτιάς, 1999.

■ I Σελ. 256 θεατρική άνθηση στα Επτάνησα είναι ένα σημα­ ντικό κεφάλαιο στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου. Όταν οι ελληνικές περιοχές απ ελευθε­ ρώνονταν σταδιακά από τις πρώην επαρχίες της Οθω­ μανικής Αυτοκρατορίας συγκροτώντας το ελληνικό κράτος τω ν αρχών το υ προηγούμενου αιώνα, τα Επτάνησα είχαν αναπτύξει και διατηρούσαν αλώβητη τη θεατρική τους παιδεία. Μέσω της άμεσης επαφής με την Ιταλία και τη μεγάλη όσο και ακμαία παράδοση της Αναγέννησης, οι Επτανήσιοι παρακολουθούσαν τις ευρωπαϊκές εξελίξεις στο ρεπερτόριο αλλά και τις τάσεις που διαμορφώνονταν στις αρχές του 20ού αι­ ώνα. Όσον αφορά τα θεατρικά δρώμενα της Ζακύν­ θου, η παρούσα έκδοση επιχειρεί να αποδώσει τη διευρυμένη σημασία που απέκτησε το ζακυνθινό θεα­ τρικό γίγνεσθαι από τα πρώτα κιόλας χρόνια της εν­ σωμάτωσης του νησιού στην ελληνική επικράτεια. Η πνευματική ακμή του Τζάντε απέφερε εύχυμους καρ­ πούς με χαρακτηριστικά δείγματα την Ευγένα του Θε­ όδωρου Μοντζελέζε (έργο πρόσφατα ανεσυρμένο α­ πό τη λήθη και παιγμένο από το Αμφιθέατρο του Σπ. Ευαγγελάτου), τον Ζήνωνα (εξαιρετικό δείγμα συνά­ ντησης κρητοεπτανησιακής καλλιτεχνίας), τον Χάση του Γουζέλη, τον Βασιλικό του Αντώνιου Μάτεσι, τις

«

α υ τ ο σ χ έδ ιες Ομιλίες που σ υ γ γ εν εύ ο υ ν μ ε τη ν commedia dell' arte, αλλά και τη σπουδαία φιγούρα του Διονυσίου Ρώμα και του Διονυσίου Ταβουλάρη, ό­ πως βέβαια και την καταλυτική παρουσία τόσο για το ζακυνθινό όσο και για το ελληνικό θέατρο συνολικά του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Το θέατρο στο νησί ξεπερνούσε κατά πολύ τις προσ­ δοκίες ανάπτυξής του σε άλλες περιοχές της χώρας, εκτός βέβαια των μεγάλων αστικών κέντρων που δια­ μορφώθηκαν αργότερα (Σύρος, Βόλος, Πάτρα), γεγο­ νός που πιστοποιείται από τον συνεχή σχηματισμό θιάσων αλλά και την α ν έγ ε ρ φ ή διαμόρφωση κτιρίων για παραστάσεις. Ο συγγραφέας επιδίωξε να αξιοποι-

Ο Δ.Ν.Μουομοότης ίο κύψε με μεμάκι και θέρμη στις πήγες του αποδε\τιώνοντας αναφορές σε περιοδικά της εποχής, άρθρα εφημερίδων, καρτπ οοτά\, προγράμματα από το θεατρικό μουσείο, σπάνιες φωτογραφίες κι ά \\ε ς μαρτυρίες από το οικογενειακό του αρχείο ήσει όσες περισσότερες πηγές ήταν δυνατόν να ανευρεθούν ανατρέχοντας κυρίως στον Τύπο της επο­ χής· το αρχειακό υλικό, σχετικά περιορισμένο, βοηθά στη διερεύνηση τω ν ερεισμάτων που είχε στο φ ιλό­ τεχνο κοινό το εκάστοτε θεατρικό γεγονός που λάμ-

βανε χώρα στο νηοί Μέσα από τα αποσπάσματα που παραθέτει ξεδιπ λώνεται το ενδιαφέρον ενός κοινού επαρκούς παιδείας που παρακολουθεί τις επιταγές της εποχής, με παραστάσεις που δεν περιορίζονταν θεματολογικά είτε από θιάσους ντόπιων ηθοποιών εί­ τε από θιάσους που βρίσκονταν σε περιοδεία (όπως εκείνοι της Κυβέλης και της Κοτοπούλη). 0 Διονύσης Μουσμούτης έσκυψε με μεράκι και θέρμη στις πηγές του αποδελτιώνοντας αναφορές σε περιοδικά της ε ­ ποχής, άρθρα εφημερίδων, καρτ ποστάλ, προγράμ­ ματα από το θεατρικό μουσείο, σπάνιες φωτογραφίες κι ά λλες μαρτυρίες από το οικογενειακό του αρχείο. Όλα αυτά συγκεντρώθηκαν, αξιολογήθηκαν και κατανεμήθηκαν. Έτσι, η θεατρική κίνηση στο νησί παρακολουθείται σταθερά κατά χρονιά με παράθεση στοιχεί­ ων από τις πηγές του αλλά και φω τογραφικού υλ ι­ κού, σκιαγραφώντας συνολικά την οικονομική άνθηση και τη συνακόλουθη καλλιέργεια τω ν Ζακυνθίων. Το έργο έχει χωριστεί σε τέσσερις καλαίσθητους τόμους καλύπτοντας την περίοδο από το 1870 έω ς το 1953, χρονιά πτώσης και παρακμής εξαιτίας των καταστρο­ φικών σεισμών, και δεν προσδοκά τη συγκίνηση και το ενδιαφέρον μόνον των καταγομένων από το όμορ­ φο νησί.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

Η φύση στο βωμό της αστικοποίησης Η φ ύ σ η σ τη ν ο ικ ο λ ο γ ία Επιμέλεια: Μ.Μοδινός, Η.Ευθυμιόπουλος Αθήνα, Στοχαστής, 1999. Σελ. 222 δεύτερ ος τόμος της σειρ άς «Οικολογία και επι­ στήμες του περιβάλλοντος» προσπαθεί να προ­ σεγγίσει και να αναδείξει τις τάσεις και τις από­

0

ψεις στους διάφορους τομείς τη ς οικολογικής σκέ­ ψης. Η παρούσα συλλογική εργασία δεκατριώ ν επι­ στημόνων αναφ έρεται στη φύση. Μια έννοια τόσο κοινή και ταυτόχρονα τόσο απρόσιτη, αφού είναι γνω­ στό ότι πολλές από τις εκδοχές τη ς παραμένουν ά-

γνωστές αδιευκρίνιστες και, με δεδομένες τις επικρα­ τούσες συνθήκες, ίσως να καταστεί αδύνατο να μ ελ ε­ τηθούν, επειδή θα είναι πολύ αργά. 0 σύγχρονος άν­ θρωπος δεν διστάζει να θυσιάσει τη «φύση» στο βω­ μό μιας ραγδαίας και εν πολλοίς μη ελεγχόμενης α­

στικοποίησης. Πάνω στο ζήτημα αυτό οι συγγραφείς παραθέτουν τις απόψεις το υ ς και κυρίως ανοίγουν μια μεγάλη συζήτηση. Το ζήτημα είναι αν υπάρχουν αποδέκτες των μηνυμάτων τους.

ΝΙΚΟΣ ΜΟΛΥΒΙΑΤΗΣ

ΕΦΗΒΙΚΑ - ΠΑΙΔΙΚΑ

Περιπέτεια στη φεουόαρχική Αγγλία ΡΟΜΠΕΡΤ ΛΟΥΙΣ ΣΤΗΒΕΝΣΟΝ

Το μ α ύ ρ ο β έ λ ο ς Μτφρ.: Μ . Κιτοικοπούλου Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 368 Στίβενσον (1850-1894), ο συγγραφέας τω ν αρι­ στουργημάτω ν Το νησί τω ν θησαυρών και Δόκτωρ ΤζέκιΤί και κύριος Χάιντ, ήταν ένας ευαίσθη­ τος και διεισδυτικός μυθιστοριογράφος, δοκιμιογρά­ φος και ποιητής. Έζησε σε πολλά μέρη του κόσμου αποτυπώνοντας τις εμπειρίες του σε μέρος του έρ ­ γου του, το «περιηγητικό». Πολλά από τα διηγήματα και τα μυθιστορήματά του έχουν ιστορικό υπόβαθρο. Κυρίως η ιστορία τη ς ιδιαίτερης πατρίδας το υ , της Σκοτίας, τον ενέηνευ σ ε. Ό ταν άρχισε να γράφει Το μαύρο βέλος (0 πλήρης τίτλος του είναι Το μαύρο βέ­ λος.· Μια ιστορία των Δύο Ρόδων), βρισκόταν στη Νό­ τια Γαλλία. Το τελείω σ ε το 1888, όταν ήδη είχε επι­

Ο

Η αποδοχή του Εαυτού μας ΜΑΞ ΒΕΛΘΟΥΙΣ

Ι

Ο Β ά τρ α χ ο ς « 'ν α ι β ά τρ α χ ο ς

Μτφρ.: Μ. Κοντολέων Αθήνο, Πατάκης, 1999. Σελ. 28

Μ αξ Βέλθουις με θαυμάσια κείμενα -κα ι εξίσου εξαίσ ια εικονογρ άφ ησ η- που λειτουρ γο ύν σε πολλά αναγνωστικά επίπεδα, γεγονός που τα κά­ νει να "απευθύνονται" σε διαφορετικές ηλικίες, έχει

Ο

σ τρέψ ει στην Αγγλία. Στο Μαύρο βέλος, που είναι ένα κατά βάση ι­ στορικό μυθιστόρημα, χ ρ ησ ιμοπ οίησ ε αρ χαΐζο υσ α γλώ σ σ α. Η υπόθεση, γεμάτη περι­ πέτεια αλλά και ρομα­ ντισμό, εκτυλ ίσ σ ετα ι σ τη φ εο υ δ α ρ χ ικ ή Αγγλία με πλαίσιο τον πόλεμο τω ν Ρόδων α­ νάμεσα στους οίκους Γιορκ και Λάνκαστερ. Η γραφή του διάσημου συγγρα­ φ έα, ικανοποιητικά μεταφ ερμ ένη στη νεοελληνική, με τις γνωστές αφηγηματικές α ρ ετές του, τις ρ εαλι­ στικές περιγραφές και τις ρομαντικές εικόνες, τους ο­ λοκληρωμένους χαρακτήρες και τη φαντασία που ξ έ ­ ρει να την τιθασεύει προς "όφελος" της πραγματικό­ τητας, κάνει το βιβλίο ένα απολαυστικό ανάγνωσμα για παιδιά αλλά και για μεγάλους.

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

δημιουργήσει έ ­ ναν ήρωα αν α­ γνωρίσιμο: τον Βάτραχο. Άλλο­ τε ερ ω τευ μ έ­ νο ς, ά λλοτε προσπαθώντας να υ π ε ρ β εί τη φύση του κι ά λ ­ λ ο τε φ ορ έας μιας δ ιαπ ολιτισμικής συμπερι­ φ ο ρ ά ς, ο Β ά­ τραχος έχει γίνει πια ένας από τους αγαπημένους ή-

ρωες του παιδόκοσμου και όχι μόνο! Σε τούτο το βι­ βλίο, πάλι ο Βάτραχος μαθαίνει ν' αγαπάει και ν' απο­ δέχεται τον εαυτό του όπως ακριβώς είναι.

0 Βέλθουις, στα έργα του, μέοα από τον κόσμο των ζώων που από τη μια πλευρά τού δίνει ανθρώπινες διαστάσεις, από την άλλη όμως πλευρά διατηρεί τις φυσικές κατά είδος συμπεριφορές, αποτυπώνει μηνύ­ ματα χρησιμοποιώντας το χιούμορ μέσα από ποιητι­ κές μετουσιώσεις διαπλοκής κειμένου και εικόνας. Έτσι, τα σήματα "διαπαιδαγώγησης" μεταφέρονται έ ­ ντεχνα και αβίαοτα.

(Για παιδιά 4-12 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Πάλι οΈλμερ I

ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΜΑΚ ΚΙ

J.

O'EApcp κ α ι ο Γ ο υ ίλ λ υ

| | Η

Απόδ.: Α. Ανδρουτσοπούλου Αθήνα, Πατάκης, 1999 I d . 28

άλι ο γνω ­ σ τό ς μας πολύχρω ­ μος ελ έφ α ν τα ς Έ λμερ έρ χετα ι με τα έξυ π να κόλπα το υ και την επινοητικότητά του να μας χαρίσει την ανε­ μ ελ ιά το υ , τη ν ευαισθησία του, το έξυπνο χιούμορ του, μέσα σε μια πανδαισία χρω­ μάτων, απλών όσο και καταπληκτικών σκίτσων του συγγραφέα. Σε τούτη την ιστορία, που έχει κάτι από το γνωστό μας παραδοσιακό παραμύθι για το βοσκό και το λύκο, ο Έλμερ θα επινοήσει έναν τρόπο ώστε ο ξά δελφ όςτου, ο ...ασπρόμαυρος Γουίλλυ, που είναι και... εγγαστρίμυθος, να μπορέσει επιτέλους να κατεβεί από ένα δέντρο που άγνωστο πώς, είχε σκαρφα­ λώσει επάνω του!

• Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της χιλιετούς βασι­ λείας του Θεού: Επαναστάτες χιλιοστές κα μυστικιστές αναρχικοί του Μεσαίωνα • Λ ιο ύις Μ άμφ ορντ Η ιστορία των ουτοπιών Οι μεταμορφώσεις του ανθρώπου Τέχνη και τεχνική • Μ αρία Λ ο υίζα Μ περνέρι Περιήγηση στην Ουτοπία • Μ άρ τιν Μ πούμπερ Μονοπάτια στην Ουτοπία • Γ κόγια Οι συμφορές του πολέμου • Γκρος Το πρόσωπο της άρχουσας τάξης • Μ ά λε θιτς Η τεμπελιά, πραγματική αλήθεια του ανθρώπου • Χάννα Α ρ εντ Ανθρωποι σε ζοφερούς καιρούς (Λούξεμπουργκ, Μπένγιαμιν, Μπρεχτ) • Π άτρικ Μ π ρά ντλιντζερ Αρτος και θεάματα: Θεωρίες για την μαζική κουλτούρα ως κοινωνική παρακμή • Ιβάν Ίλ λ ιτς Για τις ανάγκες του ανθρώπου σήμερα

Π

• Τόμα ς Μ π έρνχαρντ

Οι Φτηνοφαγάδες • Γιάν Ν έρ ουντα

Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Ά να Νόβακ

Οι ατυχίες της ψυχής • Π ιέρ-Π άολο Πα ζολίνι

Μυθοπλασία • Ε τέλ Α ντνάν

Περί πόλεων και γυναικών • Μ αρία Κ έντρου-Αγαθοπ ούλου

Δοκίμια και δοκιμασίες • Α λ έξα ν δ ρ ο ς Παπ αδιαμάντης

Γουτού Γούπατού

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

91

Δημοοιευμένα τότε οι

από το αρχε ί ο τ ου Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Υ Ζ Ε Β Ε Λ Α Κ Η

ημερολόγια, εφημερίδες και περιοδικά. Στιγμές απάτην

ΛΑΜΠΡΟΣ ΠΟΡΦΥΡΑΣ

πνευματική,

ΤΑ ΚΑΡΑΒΙΑ

καλλιτεχνική και κοινωνική (ωή

Περιοδικό «Παναθήναια», Αρ. 4, 30 Νοεμβρίου 1900

των αρχών του αιώνα

ΤΑ

ΚΑΡΑΒΙΑ

Μάταια θεμελιωμένα elre τά σπίτια μας, Νά ταξειάενονν τώχονν άπ τη Μ οίρα! Μάταια ατή γωνιά τονς τδ θεδ κρύβουνε Κ ι’ δλο τί>ν κόσμο πίσω Από τη ϋνρα. Κ ’ έτσι αρμενίζουν ok ταξαόι Αγύριστο, Σαν ζωτικά καράβια αλώνια πάνε, Ούτε άργά, ούτε γλήγορα, μονότονα, Σ την άβυσσο τοΰ χρόνον καί σκορπάνε. Μπροστά, λιμάνι απάνεμο δεν φαίνεται. Πίσω, τήν καταχνιά σκορπάει ή Λ ή θη ' Καί κάποτε, που 6 πέπλος της ξεσκίζεται, Θολό νησάκι πλέει μακρυά ατά βύθτμ Καί στην Ακρογιαλιά, ένας ίσκιος γνώριμος, Σ ί δύση χειμωνιάτικης ήμέρας, *Ισκιος σπιτιού, πού μοιάζει μ ί τδ σπίτι μας, Στο θλιβερό νησάκι τής Χίμαιρας. Κ ι’ άλλα σπιτάκια σκοτεινά μαντεύονται Καί σ ’ ένα Αγαπημένο παραθύρι, Ή νύφη τοΰ παλμού καιρού μας, φάντασμα, Προσμένει τδ φτωχό καραβοκύρη. Π ροσμένει. . . Πάλι ή καταχνιά .. ■Ούτε άργά, ούτε γρήγορα, Τά ξωτικά καράβια, αιώνια πάνε Μακρυά άπδ τής Χίμαιρας τδ νησί, μονότονα, Σ την άβυσσο τοΰ χρόνον xal σκορπάνε. ΛΑΜΠΡΟΣ ΠΟΡΦΥΡΑΣ

92

Γ Ν Ο Σ I A Κ Ε I To αντικείμενο το οποίο μελετούν οι γνωσιακές επιστήμες ή οι γνωσιοεπιστήμες είναι ακριβώς το πώς αποκτάται η ίδια η γνώση, αλλά και το πώς επιτελούνται οι διάφορες γνωστικές λειτουργίες, στο Βαθμό που είναι υπεύ­ θυνες για την απόδοση του νοήματος και την ανάπτυξη μορφών επικοινω­ νίας. Ήδη από τα μισά του 19ου αιώνα εκδηλώνεται με μεγαλύτερη ένταση η ανεπάρκεια του εξηγητικού συμπεριφοριστικού υποδείγματος, της κατ' αίσθηση εμπειρίας και της μονοσήμαντης σχέσης ανάμεσα στην εισροή του ερεθίσματος και την εκροή της συμπεριφοράς. Η ανεπάρκεια αυτή ήταν ιδι­ αίτερα έκδηλη ως προς την κατανόηση των πολύπλοκων εγγενών ψυχονοητικών διεργασιών και των ενσυνείδητων σημασιολογικά φορτισμένων παραστάσεων, αφού αυτές, ως ιδιότητες μη αναγώγιμες σε υλικές-σωματικές καταστάσεις, θεωρούνταν στην ουσία ανύπαρκτα κατασκευάσματα που ευδοκιμούν μόνο μέσα στην εννοιολογική αυθαιρεσία του λεξιλογίου της δημώδους ψυχολογίας. Και όμως, σύγχρονα πορίσματα από την επιστήμη της νευροβιολογίας, που κάθε άλλο παρά ενισχύουν τον παραδοσιακό δυϊσμό, τη νοησιαρχία και τις ιδεαλιστικές θεωρίες, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι ενσυνείδητες νοητικές καταστάσεις όχι μόνον υπάρχουν, αλλά αποτελούν και ανωτέρου επιπέδου παράγωγα των φυσικών εγκεφαλικών διεργασιών. Κα τ' αυτήν την έννοια αναδύεται ένας ιδιότυπος και εκλεπτυσμένος μονισμός, σύμφω­ να με τον οποίο οι νοητικές διεργασίες του εγκεφάλου υπάρχουν ακριβώς διότι είναι διαδικασίες φυσικές, ανεξάρτητα από το εάν δεν είναι προσιτές στην παρατήρηση, όπως είναι τα σώματα με υλική υπόσταση. Επιπλέον, οι εγγενείς νοητικές καταστάσεις δεν ταυτίζονται με τις μη νοηματοδοτούμενες συμπεριφοριστικού τύπου εκφράσεις ή αποκρίσεις, αλλά ούτε αποδίδονται στο σημασιολογικά τους βάθος μέσα από ένα τυπικό-συντακτικό σύστημα κωδικοποίησης και επεξεργασίας μιας δέσμης ποιοτικών πληροφοριών. Το γεγονός αυτό δυσχεραίνει το φιλόδοξο πρόγραμμα της γνωσιοεπιστήμης και της «τεχνητής νοημοσύνης» (artificial intelligence), που υπηρετούν το σκοπό μιας ολοκληρωμένης προσομοίωσης των διεργα­ σιών του ανθρωπίνου εγκεφάλου σε έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Όπως μπορεί να αντιληφθεί λοιπόν κανείς, το ενδιαφέρον των γνωσιακών επιστημών δεν εστιάζεται στην ανατομία ή στη φυσιολογία του εγκεφά­ λου, αλλά στις γνωστικές λειτουργίες, που θα μπορούσαν τελικά να αναπαραχθούν προσομοιωτικά και να αναζητήσουν εφαρμογή σε προηγμένα συστήματα ψηφιακού ηλεκτρονικού υπολογισμού και πολύπλοκης επεξερ­ γασίας πληροφοριών. Μ ε τον τρόπο αυτόν η ελεύθερη βούληση και η προθετικότητα που χαρακτηρίζει τις αποφάσεις των υποκειμένων των κοινω­ νικών πράξεων αντιδιαστέλλοντα προς την υπολογιστική πρόσκτηση γνώ«15# η οποία δεν μπορεί (ακόμη) να υπερβεί τη συντακτική δομή του προ­ γράμματος ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή. Τέλος, το κεντρικό ερώτημα παραμένει: πώς οι νευροφυσιολογικές διεργασίες μεταστοιχειώνονται σε συνειδητή εμπειρία; Επιμέλεια αφιερώματος: Νίκος Ναγόπουλος

ΕΠΙ ΣΤΗΜΕΣ

ΓΝΩΖΙΑΚΕΖ ΕΠΙΖΤΗΜΕΖ-ΖΤΑΘΜΟΓ Γύρω στα τέλη της δεκαετίας του '5 0 βασίλευαν ακόμη οι θεωρίες της συμπεριφοράς, που, στο όνομα μιας υποτιθέμενης επιστημονικής αντικειμενικότητας, επέθεταν στο σκεπτόμενο υποκείμενο ένα υποθε­ τικό υποκείμενο, απολύτως αδιαφανές, που ενεργούσε με απλές αντιδράσεις στα ερεθίσματα που δεχόΉδη από τη δεκαετία του '4 0 η συνένωση των τριών εννοιών: ανάδραση, προσομοίωση, πληροφορία, συνέβαλε στο χτίσιμο του πυρήνα μιας νέας επιστήμης, της κυβερνητικής, το όνομα της οποίας, λίγο α­ παρχαιωμένο σήμερα, θυμίζει τον ψυχρό πόλεμο, την επιστημονική φαντασία και την άτεγκτη ιδεολο­ γία που επικρατούσε την εποχή εκείνη. Τότε εμφανίστηκαν οι γνωσιακές θεωρίες, που έγιναν αμέσως το αντίβαρο των προγενεστέρων τους, καθώς επισήμαναν μηχανισμούς επεξεργασίας της πληροφορίας. Έκτοτε, ο στόχος της ψυχολογίας δεν είναι η απλή διαπίστωση εμπειρικών ψυχικών καταστάσεων ούτε η ανάλυση της σύγκρουσης αυτών των γεγονότων με τις πολλαπλές ερμηνείες τους, αλλά ο εντοπισμός των γνωστικών λειτουργιών και η εισαγωγή τους σε υπολογιστές, ώστε να τις προσομοιώσουν και να τις αντιπαραβάλουν με πραγματικά δεδομένα. Έκτοτε, η ίδια επιστημονική θεωρία άρχισε να εφαρμόζεται, εκτός από τα τεχνητά, και στα φυσικά συ­ στήματα και είχε ως στόχο την προτυποποίηση σε υπολογιστή της λήψης αποφάσεων. Ζτη νέα αυτή επι­ στήμη δόθηκε η προκλητική ονομασία «τεχνητή νοημοσύνη». Η ρήξη με το πνεύμα της κυβερνητικής ήταν ολοφάνερη: από την προσομοίωση των βιολογικών μ ηχανισμών αυτο-οργάνωσης φτάναμε στην προσομοίωση φαινομένων ψυχολογικής τάξεως. Από τη φυσιολογία, δηλαδή τη μελέτη των κυττάρων και των συστατικών τους, φτάναμε στο συλλογισμό. Από τη βιολογία του ανθρώπου φτάναμε στη λογι­ κή του homo sapiens. *Από το Jean-Gabriel Ganascia: Les Sciences Cognitives (Ελληνική Έκδοση: Οι γνωσιακές επιστήμες. Μτφρ. Ε. Τραυλού. Αθή­ να, Εκδ. «Π. Τραυλός», 1998). Οι φωτογραφίες του Θέματος του Μήνα προέρχονται από το βιβλίο του Πλάτωνα Ριβέλλη «Σκέψεις για τη φωτογραφία» (εκδ. Φωτοχώρος), εκτός από τη φωτογραφία της σελίδας 103.

95

Το πρόβλημα των ποι οτήτων και η λειτο του εγκεφάλου Μια εναλλακτική της σχέσης

φυσικο

του Ε Υ Α Γ Γ Ε Λ Ο Υ Κ Α Φ Ε Τ Ζ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

ικοστός αιώνας υπήρξε αναμφισβήτητα η εποχή της μεγαλύτε­ ρης ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνολογίας. Δύο από τα ε ­ ντυπωσιακότερα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματά του, η διευκρίνιση των μυστικών της λειτουργίας του εγκεφάλου και η α­ νακάλυψη του ηλεκτρονικού υπολογιστή (της «σκεπτόμενης» μηχανής), έθεσαν σε νέες βάσεις το μεγάλο πρόβλημα της σχέσης του νοητικού με το φυσικό, που απασχολεί την επιστήμη και τη φιλοσοφία απάτην εποχή του Καρτέσιου. Η πρόσφατη μάλιστα σύγκλιση της ψυχολο­ γίας, των νευροεπιστημών και της επιστήμης των ηλεκτρονικών υπολογι­ στών στο φιλόδοξο πρόγραμμα της «Γνωσιακής επιστήμης» φαίνεται να εγγυάται ότι ζητήματα αυτού του τύπου δεν θα αργήσουν να λυθούν, και μά­ λιστα με τον κατηγορηματικά ορθολογικό τρόπο της επιστήμης. Είναι αλήθεια ότι η πρόοδος στις νευροεπιστήμες και την ψυχολογία δεν αφήνει πλέον καμία αμφιβολία πως «τα νοητικά φαινόμενα προκαλούνται από νευροφυσιολογικές διαδικασίες στον εγκέφαλο και αποτελούν, αυτά τα ίδια, βασικό χαρακτηριστικά του εγκεφάλου» (J. Searle, Ανακαλύπτο­ ντας ξανά το νου, Γκοβόστης, 1988, σελ. 17). Δεν υπάρχει επίσης καμία α­ ντίρρηση ότι κάθε ψυχολογική διεργασία ή κατάσταση (μνήμη, λογική σκέψη, χαρά, θλίψη, πόνος, νοσταλγία, έμπνευση κ.λπ.) παράγεται από

96

φυσικές διαδικασίες που γίνονται μέσα στον εγκέφαλο, στο επίπεδο των νευρικών κυττάρων (νευρώνων). 0α μπορούσαμε ωστόσο να μιλήσουμε αντικειμενικά για σκέψεις, ουναισθήματα, αναμνήσεις και όνειρα εξετάζο­ ντας αποκλειστικά τη δραστηριότητα τω ν νευρώνων; Ακόμη και ο πιο σκληρός αναγωγιστής, εκείνος δη­ λαδή που θα ήθελε να αναγάγει το πρόβλημα της σκέψης και της συνείδη­ σης στη νευρική δραστη­ ριότητα , δύσκολα θα μπορούσε να απαντήσει καταφατικά. 0 πόνος, λό­ γου χάρη, είναι υποκειμε­ νική εμπειρία του ατόμου και όχι του κυττάρου, αν και σχετίζεται με τη δρα­ στηριότητα ορισμένων κυττάρων. Η δραστηριό­ τητα όμως αυτή δεν μας πληροφορεί για το πόσο πονάει ο συγκεκριμένος άνθρωπος, ακόμη και αν πονάει. Η συνείδηση φαί­ νεται κάτι μη αναγώγιμο. Η διαπίστωση όμως αυτή δημιουργεί προβλήματα σε μια επιστήμη που θέ­ λει να μελετήσει αντικει­ μενικά τον κόσμο. Το γε­ γονός ότι δεν γνωρίζουμε πώς ο εγκέφαλος χειρίζεται με φυσικές διαδικασίες υποκειμενικά φαινόμενα οδήγη­ σε τους μεν μπεχαβιοριστές στο να τα αγνοήσουν, πε­ ριορίζοντας την ψυχολογία στη μελέτη της παρατηρήσιμης συμπεριφοράς, τους δε μενταλιστές στο να τα α­ ποδώσουν σε ένα υπερβατικό πνεύμα, χωριστό και ανε­ ξάρτητο από την ανθρώπινη υλική φύση. Το ότι ωστόσο αισθάνομαι τον πόνο «μου» σαν κάτι δικό μου, ανεξάρτητα από σας, ή ακόμη και το ότι μπορώ να βλέπω μια κόκκινη ντομάτα πιο κόκκινη από σας δεν ση­ μαίνει ότι αυτή η προσωπική εμπειρία εκπηγάζει από έ ­ ναν άυλο χώρο υπερβατικού χαρακτήρα ανεξάρτητου από τη δραστηριότητα των κυττάρων του εγκεφάλου μου. Πώς όμως αυτά τα προσωπικά, υποκειμενικά, ποι­ οτικά φαινόμενα συνδέονται με φυσικές διαδικασίες, ό ­ πως οι νευρικές ώσεις στη μεμβράνη τω ν νευρώνων μου; Κάθε κατάσταση της συνείδησης συνοδεύεται από ένα ποιοτικό αίσθημα, το οποίο είναι δύσκολο να εντα­ χθεί στη συνολική άποψη ενός κόσμου που αποτελείται

από αντικειμενικά παρατηρήσιμα πράγματα. Οι φιλόσο­ φοι αποκαλούν συνήθως παρόμοιες καταστάσεις και γε­ γονότα «ποιότητες» (qualia) και το πρόβλημα της έντα­ ξής τους στον φυσικό κόσμο είναι γνωστό ως «πρόβλη­ μα των ποιοτήτων». Οι ποιότητες αποτελούν και το πιο ισχυρό φιλοσοφικό επι­ χείρημα εναντίον του αναγωγισμού, την αναγω­ γή τω ν φαινομένων της συνείδησης στη νευροφυσιολογία. Ωστόσο, όσο κι αν φαίνε­ ται αρχικά παράξενο, οι σύγχρονες νευροεπιστήμες και γνωσιακές επ ι­ σ τή μ ες μπόρεσαν να προσφέρουν μια αξιόπι­ στη εξήγησ η τη ς λ ε ι­ τουργίας του εγκεφάλου μόνον όταν ενέταξαν στις ερμηνείες τους έννοιες α ντίστοιχες με εκείν ες της φιλοσοφικής ποιότη­ τας. Η ποιότητα, μία από τις θεμελιώδεις κατηγο­ ρίες του Αριστοτέλη, πέ­ ρασε μέσω τη ς σχολα­ στικής φιλοσοφίας στη νεό τερ η φιλοσοφία. 0 Γαλιλέος διέκρινε τις α­ ντικειμενικές ποιότητες (κίνηση, σχήμα, μέγεθος κ.λπ.) από τις υποκειμενικές (χρώμα, ήχος, γεύση κ.λπ.), μια διάκριση που υιοθετή­ θηκε από τους εμπειριστές, οι οποίοι διέκριναν μεταξύ «πρώτων» και «δεύτερων» ποιοτήτων, ανάλογα με το αν υπάρχουν ή όχι στα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε. (Ο Χιουμ ωστόσο, μέσα στον απόλυτο αγνωστικισμό του, υπέθεσε ότι τόοο οι πρώτες όσο και οι δεύτερες ποιότητες δεν υπάρχουν στα πράγματα, αλλά αποτε­ λούν «καταστάσεις της ψυχής».) Ακόμη και στην κοινή λογική τίποτα δεν φαίνεται πιο προφανές από αυτό. Ένα δέντρο που πέφτει στο δάσος δεν παράγει ήχο αν κάποιος δεν βρίσκεται εκεί κοντά να τον ακούσει. Το δέντρο που πέφτει παράγει διακυμάν­ σεις της πυκνότητας του αέρα, οι οποίες όμως, για να μετατραπούν σε ήχο, χρειάζονται κάποιον να τις συλλάβει και να τις «μετατρέψει» σε ήχο. Οι διακυμάνσεις της πυκνότητας του αέρα ή το μήκος κύματος της φωτεινής ακτινοβολίας, από φαινόμενα φυσικής τάξης, μέσα στον οργανισμό μετατρέπονται σε φαινόμενα μιας άλλης τά­

97

ξης, νοητικής και συμβολικής. Οι αισθητικές ποιότητες, ως ολοκληρωμένες αντιλήψεις, δεν αποτελούν άμεοες καταγραφές του κόσμου που μας περιβάλλει, αλλά δημιουργούνται εσωτερικός σύμφωνα με ορισμένους πε­ ριορισμούς, που προφανώς επιβάλλονται από τη δομή και τη λειτουργία του νευρικού μας συστήματος και των αισθητικών του συστημάτων. Οι σύγχρονες νευροεπιστήμες οφείλουν πάρα πολλά στη μελέτη τω ν αισθητικών συστημάτων. Η εν λόγω μελέτη, αρχίζοντας με την ψυχοφυσική και την έρευνα τω ν φυσικών ιδιοτήτων των αισθητικών ερεθισμάτων, ενσωματώθηκε στις νευροεπιστήμες ως φυσιολογία των αισθητικών συστημάτων, αποτελώντας τον πιο γό­ νιμο ίσως ερευνητικό τους τομέα. Κεντρική έννοια της φυσιολογίας των αισθητικών συστημάτων αλλά και των νευροεπιστημών γενικότερα είναι εκείνη των εσωτερι­ κών αναπαραστάσεων, η έννοια δηλαδή της κεντρικής αντιπροσώπευσης των πληροφοριών που μεταφέρουν τα εξω τερικά ερεθίσματα σε έναν εσω τερικό χώρο συμβολικής τάξης. Η έννοια των εσωτερικών (νοητικών ή συμβολικών) αναπαραστάσεων υπήρξε και το σημείο τομής των νευροεπιστημών με τη γνωστική ψυχολογία και την επιστήμη των υπολογιστών, αποτελώντας έτσι την κεντρική έννοια του προγράμματος που προέκυψε από αυτήν τη συνάντηση, τη ς γνωσιακής επιστήμης, της επιστήμης του νου και της γνώσης. Στην κλασική γνωσιακή επιστήμη, όπως εκφράστηκε α­ πό τον Jerry Fodor, οι νοητικές αναπαραστάσεις μπο­ ρούν να οδηγήσουν σε κάποια φυσιοκρατική εξήγηση της συνείδησης, επειδή είναι τα μόνα πράγματα που μπορούν να διαθέτουν ταυτόχρονα αιτιακές και συμβο­ λικές ιδιότητες. Οι αιτιακές τους ιδιότητες προκύπτουν από το γεγονός ότι αποτελούν φυσικές καταστάσεις, ε ­ νώ οι συμβολικές τους ιδιότητες προέρχονται από το γεγονός ότι "στέκονται στη θέση" κάποιου άλλου πράγ­ ματος. Οι διάφορες νοητικές καταστάσεις λοιπόν, ακόμη και εκείνες που περιγράφουν υποκειμενικές ποιότητες της αισθητικής εμπειρίας και της συνείδησης, βασίζονται σε νοητικές αναπαραστάσεις. Η μετάβαση από τη μια νοητική κατάσταση στην άλλη, μ' άλλα λόγια η σκέψη ή η ροή της συνείδησης, όπως την περιέγραψε ο James, μπορεί να γίνει με μηχανικό τρόπο, με το χειρισμό του συμβολικού περιεχομένου των αναπαραστάσεων, χω­ ρίς να ανατρέχουμε στη σημασία των συμβόλων. Έτσι λοιπόν μια μηχανική διαδικασία έχει την ικανότητα να διατηρεί ένα συμβολικό χαρακτηριστικό. Η ιδέα ότι η σκέψη είναι υπολογισμός, χειρισμός δηλα­ δή αναπαραστάσεων μέσω τυπικών κανόνων, οδήγησε τους γνωσιακούς επιστήμονες στο να ταυτίσουν τη σκέ­ ψη με τη γλώσσα και να θεωρήσουν τον εγκέφαλο και

98

τον ηλεκτρονικό υπολογιστή ως συντακτικά καθοδη­ γούμενες μηχανές, μέσα στις οποίες οι μεταβάσεις από τη μια κατάσταση στην άλλη ικανοποιούν τη διατήρηση του συμβολικού περιεχομένου. 0 υπολογιστής και ο ε ­ γκέφαλος μοιάζουν γιατί έχουν την ίδια λειτουργία: μια γλώσσα που τους επιτρέπει το χειρισμό συμβόλων ανε­ ξάρτητα από τη σημασία τους. Η άποψη αυτή, γνωστή ως λειτουργισμός, α π οτελεί το κεντρικό δόγμα της γνωσιακής επιστήμης. Πώς όμως οι νοητικές αναπαραστάσεις αποκτούν τη σημασία τους μέσα σ' αυτόν τον μηχανικό τρόπο χειρι­ σμού των συμβόλων; Μια πιθανή λύση θα ήταν να "δα­ νείζονταν" τη σημασία τους, να ερμηνεύονταν από το υποκείμενο που τις χρησιμοποιεί. Η άποψη αυτή ωστό­ σο οδηγεί σε φαύλο κύκλο, γιατί ο ερμηνευτής θα είχε τις δικές του αναπαραστάσεις, που θα έπρεπε να ερμηνευθούν από ένα άλλο υποκείμενο κ.ο.κ. Η κλασική υπολογιστική-λειτουργιστική θεωρία του νου, με λίγα λό­ για, μπορεί να εξηγήσει τη σκέψη ως φυσικό μηχανισμό, δεν μπορεί όμως να εξηγήσει το συμβολικό περιεχόμε­ νο των αναπαραστάσεων, από το οποίο απορρέει η μο­ ναδικότητα αλλά και ο πλούτος της συνειδητής εμπει­ ρίας. Η πρόσφατη νευροεπιστημονική έρευνα, ωστόσο, έδει­ ξε ότι ο εγκέφαλος δεν αποτελεί έναν υπολογιστή που χειρίζεται απλώς σύμβολα, αλλά ένα πολύπλοκο όργα­ νο επεξεργασίας πληροφοριών με πολλαπλό και σύν­ θετο περιεχόμενο. Το οπτικό του σύστημα, λόγου χάρη, δεν καταγράφει απλώς τον εξωτερικό κόσμο σαν τρισ­ διάστατη φωτογραφία, αλλά δημιουργεί μια πλούσια α­ ναπαράσταση των εξωτερικών φυσικών γεγονότων, α­ φού πρώτα τα αναλύσει στα επιμέρους στοιχεία τους. Σαρώνοντας το οπτικό πεδίο, ο εγκέφαλος σχηματίζει αρχικά έναν ακριβή τοπογραφικό χάρτη του οπτικού πε­ δίου που προβάλλεται στον εγκεφαλικό φλοιό, στην πρωτογενή οπτική περιοχή, σαν μια τυπική εικονική ανα­ παράσταση (σε αντιδιαστολή με τις συμβολικές αναπα­ ραστάσεις της υπολογιστικής θεωρίας). Στη συνέχεια, όμως, η πληροφορία προβάλλεται σε παρακείμενες πε­ ριοχές όπου, μέσω ταυτόχρονων και παράλληλων λει­ τουργιών, αναλύεται χωριστά η μορφή, η κίνηση και το χρώμα τω ν αντικειμένων, με διαδικασίες που σε αυτή τη φάση της ανάλυσης και της επεξεργασίας δεν είναι ακόμη συνειδητές, επειδή είναι αποσπασματικές και με­ ρικές όψεις της αρχικής εικονικής αναπαράστασης. Δεν γνωρίζουμε πολλά για το πώς συνεχίζεται η επε­ ξεργασία των πληροφοριών, είναι όμως προφανές ότι, για να πραγματοποιηθεί η ολοκληρωμένη αντίληψη του αντικειμένου, πρέπει αυτές οι χωριστές πληροφορίες να ανασυοταθούν σε μια συνολική πληροφορία ή γνώ-

ση, που αποτελεί και το αντικείμενο της συνειδητής αι­ σθητικής εμπειρίας. Δεν βλέπω γραμμές, αιχμές, χρώ­ ματα και σκιές αλλά πρόσωπα και πράγματα που μπορώ να τα αναγνωρίσω και να τους αποδώσω τη σημασία τους ανεξάρτητα από την οπτική γωνία, το χρώμα ή το φωτισμό τους. Το πρόβλημα αυτό, γνωστό ως πρόβλη­ μα της σύνδεσης, ταλανίζει όσους ασχολούνται με την αντίληψη και τη συνείδηση και αποτελεί μια πιο εξειδικευμένη έκφραση του προβλήματος των ποιοτήτων.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 αναπτύχθηκαν προγράμματα υπολογιστών που μπορούσαν να μιμηθούν την ελάχιστη λειτουργία των νευρικών κυττάρων, την παράλληλη μετάδοση της πληροφορίας ανάμεοά τους. Τα τεχνητά νευρωνικά δίκτυα, όπως ονομάστηκαν, αποδείχτηκαν ιδιαίτερα ικανά να αναγνωρίζουν μορφές, ανασυνθέτοντας τα επιμέρους στοιχεία με τα οποία τρο­ φοδοτούνταν στην είσοδό τους σε μια συγκλίνουσα έξο ­ δο. Υποτέθηκε ότι και ο πραγματικός εγκέφαλος λ ει­ τουργεί με αντίστοιχο τρόπο, κατανέμοντας την πληρο­ φορία σε δίκτυα παράλληλης επεξεργασίας και παράγο­ ντας συμβολική γνώση με τη σύγκλισή τους σε μια κοινή έξοδο. 0 τεράστιος αριθμός των νευρώνων του εγκεφα­ λικού φλοιού και ο απίστευτα πολύπλοκος τρόπος σύν­ δεσής τους κάνει δυνατή την ύπαρξη πολλών και πολύ­ πλοκων δικτύων, ικανών να επεξεργάζονται αποτελε­ σματικά τον πλούτο τω ν αισθητικών πληροφοριών και να δημιουργούν παράλληλα πολλές όψεις ή εκδοχές της αρχικής (εικονικής ή αντιληπτικής) αναπαράστασης. Οι όψεις αυτές συνήθως ονομάζονται κατανεμημένες α­

ναπαραστάσεις και, λόγω της κατανομής της πληροφο­ ρίας σε πολλές παράλληλες οδούς, μπορούν να εκφράσουν περιεχόμενα διαφορετικού είδους (σύμβολα, εικό­ νες, σχέσεις κ.λπ.). Ο τύπος των κατανεμημένων αυτών αναπαραστάσεων ταιριάζει απόλυτα στην ανθρώπινη νοητική δραστηριότητα, η οποία άλλοτε χειρίζεται σύμ­ βολα (όπως λόγου χάρη στη γλώσσα) και άλλοτε νοητικές εικόνες (όπως λόγου χάρη στη φαντασία). Η μορφή ωστόσο των αναπαραστάσεων, συμβολικών, εικονικών ή κατανεμημένων, αφορά το είδος του περιεχο­ μένου που μπορούν να εκφράσουν και όχι την προέλευ­ ση το υ π εριεχομένου, τη ν προέλευσ η τη ς σημασίας. Οποιαδήποτε μορφή αναπα­ ράστασης κι αν δεχτούμε, εί­ μαστε αναγκασμένοι να υπο­ θέσουμε ότι η σημασία προκύ­ πτει από την αντιστοίχηση ε ­ σωτερικών συντακτικών δο­ μών που διέπονται από κανό­ νες με καθορισμένα και στα­ θερό α ντικείμενα ή σχέσεις του κόσμου. Αυτό σημαίνει τό­ σο ότι μέσα στο κεφάλι μας έ ­ χουμε ένα σύνολο κανόνων α­ νεξά ρτητω ν από τον φυσικό κόσμο, όσο και ότι ο φυσικός κόσμος οργανώνεται από λο­ γικές σχέσεις τω ν πραγμάτων που τον αποτελούν. 0 Gerald Edelman, στο υστερόγραφο του βιβλίου του Αι­ θέρας θεϊκός, λαμπερή φωτιά (μετάφραση στα ελληνι­ κά από τις εκδόσεις «Κάτοπτρο»), δείχνει τον ιδεαλιστικό χαρακτήρα αυτής της άποψης και την αναιρεί με το α­ πλό επιχείρημα ότι ορισμένα σύμβολα δεν αντιστοιχούν σε κατηγορίες που υπάρχουν στον κόσμο. Οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και κατανοούν τον κόσμο με περισσό­ τερους από έναν τρόπους, οι οποίοι μερικές φορές δεν είναι συμβατοί μεταξύ τους. Εάν όμως τα σύμβολα δεν υπάρχουν ούτε στον εγκέ­ φαλό μας (εξ Αποκαλύψεως) ούτε στον κόσμο (εκ Δημι­ ουργίας), τό τε πώς είναι δυνατή η αντίληψη και η σκέ­ ψη, από πού αντλούν τη σημασία τους τα χρώματα, οι ήχοι, οι λέξεις και, κατ' επέκταση, κάθε συνειδητή ε ­ μπειρία; Αν θελήσουμε να αναζητήσουμε το νόημα της ύπαρξής μας στην ίδια μας την ύπαρξη και όχι έξω από αυτήν, τό τε είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχτούμε την ύπαρξη άμεσων «φυσικών αντιπροσωπεύσεων» και όχι έμμεσων «νοητικών αναπαραστάσεων», η σημασία

99

των οποίων αποδίδεται από εμάς τους ίδιους μέσω επί­ σης φυσικών διαδικασιών. Τα πειράματα του von Frisch με τα έντομα έδειξαν, εδώ και μισό αιώνα περίπου, ότι τα πρωτόγονα αυτά ζώα α­ παντούν σε χρώματα, ανεξάρτητα από τις συνθήκες του φωτισμού ή του α­ κριβούς μήκους κύματος. Τα έντομα δεν διαθέτουν φλοιό ή άλλα πολύπλο­ κα νευρωνικά δίκτυα ε ­ κ τός τω ν αισθητικώ ν τους συστημάτων ού τε είναι δυνατόν να διαθέ­ το υ ν τη ν π ολύπ λοκη ν οητική δ ομή το υ α ν­ θρώπου για την οργάνω­ ση της αισθητικής εμπει­ ρίας σε εσωτερικές νοητικές αναπαραστάσεις. Αυτό σημαίνει ότι τα ίδια τα αισθητικά τους συστή­ ματα, οργανω μένα σαν τοπικά νευρωνικά δίκτυα, "φιλτράρουν" με κάποιο τρόπο τα φυσικά ερεθ ί­ σματα, ώστε να εξάγουν την πληροφορία για το χρώμα, τον ήχο κ.λπ., και στη συνέχεια αναλύουν τα χαρακτηριστικά αυτά ως συμβολική πληροφο­ ρία που περιέχεται στα ίδια τα ερεθίσματα. Η συμβολική πληροφορία όμως, όπως κάθε μορφή πληροφορίας, α­ παιτεί έναν υλικό φορέα. 0 μόνος τρόπος για να γίνει αυτό είναι να προβληθεί η αισθητική ποιότητα πίσω στο φυσικό ερέθισμα, ώστε το ερέθισμα να γίνει και ο φορέ­ ας της ποιότητας και έτσι να συλλεχθεί και να αναλυθεί από τις αισθήσεις. Χωρίς αυτήν την προβολή δεν μπο­ ρούμε να εξηγήσουμε πώς ένα έντομο αντιλαμβάνεται χρώματα, οσμές και λουλούδια. Πώς όμως μπορεί να συμβαίνει αυτό; Τα μάτια δεν δέ­ χονται τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα που απορροφά έ ­ να αντικείμενο αλλά αυτά που αντανακλά. Στο μάτι λοι­ πόν δεν φτάνει το αντικείμενο αλλά μια προβολή των κυμάτων που δεν μπορεί να απορροφήσει. Τα αισθητι­ κά φίλτρα λειτουργούν κατά παρόμοιο τρόπο, θα μπο­ ρούσαν να θεωρηθούν ως γυαλιά, μέσα από τα οποία το περιβάλλον μπορεί να γίνει αντιληπτό ως πυκνό, διαφανές, κόκκινο ή μαύρο, και τα οποία στη συνέχεια επηρεάζουν την ίδια την όραση. Τα φίλτρα έχουν ανα­

100

πτυχθεί μέσα από την αλληλεπίδραση με το περιβάλ­ λον διά της φυσικής επιλογής. Τα ερεθίσματα που περ­ νούν μέσα από τα αισθητικά φίλτρα μεταφέρουν ακρι­ βώς τις ιδιότητες τω ν αισθητικών φίλτρων και όχι του περιβάλλοντος. Οι αισθητικές ποιότητες, έτσι, δεν απο­ τελούν εσωτερικές κατα­ στάσεις του οργανισμού. Η συμβολική πληροφ ο­ ρία που περιέχεται στις αισθητικές ποιότητες εί­ ναι προϊόν δύο υλικώ ν συστημάτω ν ή μηχανι­ σμών, των εξωτερικών ε ­ ρεθισμάτων και τω ν αι­ σθητικών συστημάτων. Η πληροφορία αποκτά μια ύπαρξη ανεξάρτητη από το φίλτρο, επειδή το φίλ­ τρο τη ν προβάλλει στο φυσικό ερέθισμα, το ο ­ ποίο έτσι γίνεται ο φορέ­ ας τη ς π ληροφ ορίας προς το αισθητικό σ ύ­ στημα. Η συμβολική πλη­ ροφορία υπάρχει απο­ κλειστικά στον υλικό φο­ ρέα, του οποίου αποτε­ λεί αδιάσπαστο στοιχείο. Το γεγονός ότι τα αισθη­ τικά ερεθίσματα δεν μ ε­ τασχηματίζονται σε αι­ σθητικές ποιότητες μόνον από τον εγκέφαλο έχει δει­ χ τεί εδώ και πολλά χρόνια από τα πειράματα του Penfield και του Libet. Οι ερευνητές αυτοί πέτυχαν με τον ερεθισμό συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφ ά ­ λου να παράγουν υποκειμενικές αισθητικές εμπειρίες, όπως ήχους ή οπτικές εικόνες. Οι αισθητικές α υτές ποιότητες ωστόσο δεν μπορούσαν να παραχθούν σε άτομα εκ γενετής τυφλά ή κωφά. Αντίθετα, Φινλανδοί ερευνητές έδειξαν ότι οι οπτικές αισθητικές περιοχές τυφ λώ ν ατόμων χρησιμοποιούνται από την αίσθηση τη ς ακοής (βλ. R. Ornstein και R.F. Thompson, The Amazing Brain, Boston, 1984). © Γάλλοι ερ ευνητές Michel Imbert και Chr. Matin του Πανεπιστημίου Pierre et Marie Curie οδήγησαν τα οπτικά νεύρα νεογέννητων χάμστερ στις περιοχές της αφής και βρήκαν ότι η ε ­ πέμβαση αυτή δεν επηρέασε την οπτική συμπεριφορά τω ν ενήλικων ζώων. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι το φως, το χρώμα, ο ήχος και ά λλες αισθητικές ποιό­ τ η τες δεν μπορούν να παραχθούν αποκλειστικά από

τα φλοιώδη αισθητικά πεδία. Οι ιδιότητες της ανάλυ­ σης και της επεξεργασίας που διαθέτουν τα φλοιώδη πεδία αναπτύσσονται μέσω της αλληλεπίδρασης με τους περιφερικούς αισθητικούς υποδοχείς και μέσω αμφίδρομων συνδέσεων ανάμεσα στα υποδεκτικά πε­ δία και τις φ λοιώ δεις αναπαραστάσεις. Παρόμοιες συνδέσεις είναι γνωστές στους ανατόμους από τη δε­ καετία του 1950, πρόσφατα όμως οι νευροεπιστήμονες άρχισαν να αναγνωρίζουν τη λειτουργική τους ση­ μασία. Τα αισθητικά συστήματα μπορούν να επιτελέσουν τη συνειδητή αντιληπτική λειτουργία τους μόνο με την παρουσία του εξω τερικού ερεθίσματος και τα αισθητικά φίλτρα μπορούν να λειτουργήσουν ως «γεν­ νήτριες» των αισθητικών ποιοτήτων αλληλεπιδρώντας με τους αισθητικούς υποδοχείς. Υπό αυτήν την προο­ πτική η υποκειμενική αισθητική εμπειρία, και κατ' επέ­ κταση η συνειδητή αντίληψη, αποτελεί προβολή των ι­ διοτήτων των αισθητικών φίλτρων στα αισθητικά ερ ε­ θίσματα που επαναπροσλαμβάνεται ως ουμβολική πληροφορία. Η αντιστοίχηση λοιπόν νόησης και φύσης δεν οφείλεται στην ύπαρξη ούτε σταθερών εσωτερικών συντακτικών ή συμβολικών κανόνων στη νόηση ούτε σταθερών κα­ τηγοριών και σχέσεων στη φύση. Κάθε γνωστική και κατ' επέκταση κάθε συνειδητή λειτουργία αποκτά το περιεχόμενό της από την αναγνώριση της ίδιας της λει­ τουργίας της και των ιδιοτήτων της. Όπως κάθε φυσιο­ λογική σωματική λειτουργία (πέψη, αναπνοή κ.λπ.) έχει μια «βιολογική» εξήγηση για τον τρόπο με τον οποίο ο οργανισμός καταφέρνει να επιτελεί αυτήν τη λειτουρ­ γία, έτσι και κάθε γνωστική λειτουργία πρέπει να εξηγεί­ ται με τους βιολογικούς προσαρμοστικούς όρους της ε ­ πιτυχίας ή της αποτυχίας της. Σύμφωνα με την προσαρ­ μοστική αυτή άποψη, η απόδοση σημασίας στα σύμβο­ λα δεν μπορεί να γίνει με τυπικό τρόπο. Αντίθετα, επει­ δή οι αισθητικές ποιότητες έχουν βιολογική και προσαρ­ μοστική αξία, οι συμβολικές δομές είναι σημασιολογημένες εκ των προτέρων. Τα σύμβολα πρέπει να ταιριά­ ζουν από την αρχή με έννοιες που περιέχονται σε πραγ­ ματικούς εγκεφάλους και όχι σε αφηρημένες μηχανές χειρισμού συμβόλων. Όσο κι αν προσπάθησα να σκιαγραφήσω πρόχειρα έναν μη τυπικό τρόπο απόδοσης σημασίας στα πράγματα και τα γενονότα του κόσμου, η πρόοδος της επιστήμης ί­ σως δώσει περιγραφές επαρκέστερες και ακριβέστερες αυτής της διαδικασίας. Όπου κι αν φτάσει όμως αυτή η έρευνα, είναι πια εδραιωμένη η πεποίθηση ότι η σκέψη, η γνώση και η συνείδηση δεν έχουν κάποιον υπερβατικό χαρακτήρα, αλλά εξαρτώνται αυστηρά από το σώμα και τον εγκέφαλο του ανθρώπου. □

2 Ε κδόσεις Ιδμων

Τ.Θ. 48030 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ - Τ.Κ. 132 31 & ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ 10-12 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ.-FAX 50 15 550

Χρηστός Δεσΰλλας, Νίκος Δανιήλ Νίκος Δεληγιάννης

Π νοέ ς

του

Α ιγα ίο υ

Ιστορίες καλοκαιρινές, πλασμένες με το α ιγα ιοπελα γίτικο φως του ήλιου, μας μ εταφέρουν στις απέραντες παραλίες των νησιών και στα πολυσύχναστα καλ­ ντερίμια τους. Πόθοι, έρωτες και προσδοκίες, μα πάνω α π ’ όλα η σαγηνευτική ομορφιά του το­ πίου, εμπνέουν τους συγγραφείς αυτού του βιβλίου, οι οποίοι μας παρασύρουν, ο καθένας με τον ξεχωριστό τρόπο γρα­ φής του, σ ’ ένα ταξίδι στην πανάρχαια θάλασσα του Α ιγαίου.

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ 101

Γνώση και γλοσοικά παίγνια Η ύσ τ ε ρη Βιτγκενσταϊνική

του Θ Α Ν Α Σ Η Γ. Σ Α Κ Ε Λ Λ Α Ρ Ι Δ Η

ύστερη περίοδος του Λούντβιχ Βίτγκενσταίν (Ludwig Wittgenstein, 1889-1951) σηματοδοτείται ως επί το πλείστον από το ύστερο έργο του, τις Φ ιλοσοφικές Έ ρευνες [ΦΕΙ (Philosophical Investigations), που γράφτηκαν την περίοδο 1941-49 και αποτε­ λούν την πληρέστερη έκφραση της δεύτερης φάσης της φιλοσο­ φικής του δραστηριότητας1. Στις Φιλοσοφικές Έρευνες η έννοια της γνώσης υπεισέρχεται σε κάθε θεω­ ρητικό ζήτημα αναφορικά πάντοτε με τη λειτουργία της γλώσσας. Τα θέμα­ τα της κανονιστικότητας, της χρήσης, της πρακτικής, των οικογενειακών ο­ μοιοτήτων, της ύπαρξης ή μη ιδιωτικής γλώσι: (forms o f life) αλληλοπλέκονται με τη δυνατότι γκρότηση των εννοιών. Η έννοια της γνώσης ενχι γνιο, στο οποίο αναδεικνύεται και η κανονιστ γλωσσικό παίγνιο είναι αφετηριακής σημασίας έ' σιο της συγκρότησης τω ν εννοιών, οι οποίες δηλώνονται με τη χρήση τους2. Όλες οι λειτουργίες που έχουν να κάνουν με τη χρήση των εννοιών αρθρώνονται-νοηματοδοτούνται εντός του γλωσσικού ηαιγνίου. Αυτό δεν σημαίνει ότι το γλωσσικό παίγνιο κατέχει μια θέση υπεροχής στη συγκρότη­ ση των θεωρητικών ζητημάτων. Τα θεωρητικά ζητήματα ενυπάρχουν και συγκροτούνται στο γλωσσικό παίγνιο, στο οποίο μόνο και μόνο η ύπαρξή τους ως γεγονότων της φυσικής ιστορίας του ανθρώπινου είδους κατευθύ­ νει την πορεία της αναζήτησής μας. Απαραίτητο στοιχείο για τη γνώση είναι η ύπαρξη βεβαιότητας γι’ αυτή5. Η γνώση και η βεβαιότητα εντάσσονται στο ίδιο γλωσσικό παίγνιο. Για τον Βίτ-

102

γκενσταϊν υπάρχουν στοιχεία δεδομένα που λειτουργούν ως βάση για την εξέταση άλλων στοιχείων. Συνεπώς εύ­ λογα προϋποθέτουμε τη βεβαιότητα ως όρο που δια­ σφαλίζει τη γνώση. Η ύπαρξη του γλωσσικού παιγνίου προϋποθέτει τη βεβαι­ ότητα της ύπαρξής του. Η βεβαιότητα της ύπαρξης του γλωσσικού παιγνίου δεν είναι κάτι το οποίο πρέπει να ανακα­ λείται συνεχώς και να δίνονται διαδοχικές ερμηνείες για την παρουσία το υ ΙΦΕ-. 1431. Το γλωσσικό παίγνιο είναι πάντα εκεί, καθόσον αποτελεί μέρος τη ς «φυσικής μας ιστορίας». Έτσι λοιπόν εντα γμένοι στο γλωσσικό παίγνιο ακολουθού­ με διαδικασίες γνώσης και εκ­ μάθησης τω ν γεγονότω ν. Τα γλωσσικά παίγνια συνδέονται με την έννοια της πρακτικής, δηλαδή την εκμάθηση κάποιας τεχνικής που καθιστά ικανούς τους μετέχοντες στο γλωσσικό παίγνιο να κατανοούν τα νοή­ ματα και να τα εφ αρμόζουν ΙΦΕ: 231. Οι πρακτικές μας, ο τρόπος με τον οποίο πράττουμε και ενεργούμε, δείχνουν τη θεώρησή μας για τον προβαλλόμενο γνωστικό ισχυρι­ σμό. «Είναι η πράξη μας που βρίσκεται στον πυθμένα του γλωσσικού παιγνίου» IOC:: 2041. Κάθε γνωστική διαδικασία διεκπεραιώνεται εντός του γλωσσικού παιγνίου. Η διαδικασία γνώσης των αντικειμέ­ νων δηλώνεται πρωταρχικά από τη χρήση τους, η οποία παρουσιάζει κανονιστικότητα.Ή αναλογία στη χρήση έχει ως βάση τις οικογενειακές ομοιότητες (family resem­ blances) ΙΦΕ: 67). Οι οικογενειακές ομοιότητες4 ονομάζο­ νται έτσι από τον Βίτγκενσταϊν, γιατί διασταυρώνονται με τον ίδιο τρόπο και μπαίνουν η μια στα όρια της άλλης έ ­ τσι που το εξαγόμενο χαρακτηριστικό να μην αποτελεί προνόμιο μιας έννοιας, αλλά να στηρίζεται στην επαλλη­ λία διαφόρων εννοιών. Οι οικογενειακές ομοιότητες λει­ τουργούν βάσει υποδειγμάτων (patterns), τα οποία πα­ ραβαλλόμενα εμφανίζουν τα κοινά τους χαρακτηριστικά ΙΦΕ: 73). Τα υποδείγματα είναι λειτουργικά στοιχεία γνώ­ σης εντός του γλωσσικού παιγνίου. Έννοιες εν πολλοίς αυτονόητες στον καθημερινό λόγο που όμως, όταν ζητη­ θεί η εξήγησή τους, βρίσκει αμήχανους τους ομιλητές. Στην εννοιολογική σύγχυση, που ενδεχομένως προκαλείται από την αδυναμία εξεύρεσης ορισμών για την απόδο­

ση των εννοιών, καλείται η φιλοσοφία, κατά τον Βίτγκενστα'ίν, να βοηθήσει στη διάλυση των συγχύσεων. Η φιλο­ σοφία πρέπει να χαράζει τα όρια, εντός των οποίων παί­ ζεται το γλωσσικό παίγνιο της γνώσης αναδεικνύοντας τους κανόνες. θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχουν διαδοχικά γλωσ­

σικά παίγνια διατύπωσης των εννοιών που έχουν σαφή ό­ ρια μεταξύ τους. Λόγου χάρη, το γλωσσικό παίγνιο της κατανόησης των εννοιών μπορεί να ξεχωρίζει από εκείνο της ερμηνείας των εννοιών, μόνο που πρέπει να έχουμε πάντοτε υπόψη μας ότι υπάρχουν ομοιότητες και αναλο­ γίες μεταξύ των παιγνίων, που τα καθιστούν κατανοητά μεταξύ τους. Έννοιες, όπως η κανονιστικότητα και οι οι­ κογενειακές ομοιότητες, είναι χαρακτηριστικές σε κάθε γλωσσικό παίγνιο, γιατί όχι μόνο προσδίδουν αναλογία στον τρόπο διατύπωσης του παιγνίου, αλλά και γιατί εκ­ φράζουν μια λογική αναγκαιότητα που έχει να κάνει με κάθε ανθρώπινη λειτουργία ΙΦΕ: 89). Η έννοια της αμφιβολίας, η οποία είναι τόσο συνδεδεμένη με την έννοια της γνώσης και της κατανόησης, είναι εύλογο να ανήκει σε κάποιο γλωσσικό παίγνιο. Για τις Έρευνες είναι εύκολο να νομίσει κανείς πως το μόνο που δείχνει η αμφιβολία είναι ένα χάσμα στα θεμέλια, για να είναι δυνατή και σίγουρη η κατανόηση (ΦΕ: 87). Η αυτο­ νομία όμως της κατανόησης και η παρανόηση της έννοι­ ας της αμφιβολίας αποτελεί πλάνη και εύκολο δογματι­ σμό. Πρώτα πρέπει να αποσαφηνισθούν οι έννοιες και κατόπιν να ακολουθήσει η ερμηνεία της παρουσίας τους. Το γλωσσικό παίγνιο της αμφιβολίας προϋποθέτει τη βε­ βαιότητα (OC: 115).

103

Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται η έννοια της γραμματικής ΙΦΕ: 901, η οποία κατά τον Βίτγκενσταϊν αποσκοπεί στην περιγραφή των χρήσεων των εννοιών. Η έννοια της χρή­ σης μιας έννοιας είναι ουνδεδεμένη με την κατοχή μιας πρακτικής. Η πρακτική στην περίπτωση της κατανόησης συνδέεται με την ικανότητα να κατανοούμε μέσα στο γλωσσικό παίγνιο τη χρήση των εννοιών. Ο τρόπος κατα­ νόησης τη ς λειτουργίας της γλώσσας βοηθά στην επίλυση των φιλοσοφικών προβλημά­ των. Η γραμματική αναδεικνύει και την πολυπλοκότητα των κριτηρίων αναφορικά με τη χρήση των εννοιών. Περιγράφοντας τα κριτήρια για το πώς χρησιμοποιούνται οι έννοιες, μπορούμε να αντιληφθούμε και το γλωσσικό παίγνιο στο ο­ ποίο διατυπώνονται οι παρα­ κάτω έννοιες. Οι περιγραφές είναι εργαλεία για ορισμένες χρήσεις ΙΦΕ: 2911. Γι' αυτό και η φιλοσοφία «είναι ένας αγώ­ νας ενάντια στη γοητεία που ασκεί το γλωσσικό μέσο πάνω στη νόησή μας» ΙΦΕ·. 1091. Μια μέθοδος αποσαφήνισης της χρήσης των εννοιών είναι η επισκόπηση της χρήσης στο γλωσσικό πεδίο που διατυπώνονται ΙΦΕ: 1221. Ένα ση­ μείο που αξίζει ιδιαίτερα να προσέξουμε είναι η παραίνε­ ση του Βίτγκενσταϊν να επινοούμε ενδιάμεσα μέλη για την κατανόηση ΙΦΕ 1221. Αυτά τα ενδιάμεσα μέλη μπο­ ρούν να έχουν και τη μορφή των εσωτερικών σχέσεων που αναπτύσσονται στις Έρευνες και ίσως κάποιος να επέκρινε τον Βίτγκενσταϊν για το γεγονός ότι στο ύστερο έργο του ξεκινά από a priori βεβαιότητες για να θεμελιώ­ σει τη γνώση. Η αντίληψη, ωστόσο, του Βιενέζου φιλο­ σόφου είναι διαφορετική. Υποστηρίζει την άποψη ότι δεν υπάρχουν κρυμμένες καταστάσεις, με την έννοια ότι κά­ θε στιγμή που αναζητούμε μια έννοια πρέπει να επικα­ λούμαστε απόκρυφες λειτουργίες του νου, οι οποίες αυ­ τόματα επιδεικνύουν και τις χρήσεις της έννοιας. Οι λέ­ ξεις, γράφει ο Βίτγκενσταϊν, βρίσκονται εκεί μπροστά μας. «Η γραμματική της λέξης γνωρίζω είναι φανερό πως συγ­ γενεύει στενά με τη γραμματική της λέξης μπορώ, είμαι σε θέση να. Αλλά και στενά συγγενεύει με εκείνην της λέξηςκατανοώ (Να κατέχεις μια τεχνική)» ΙΦΕ·. 1501. Για τον Βίτγκενσταϊν έχει μεγάλη σημασία η χρήση των εννοιών που διδάσκονται και διαμορφώνονται μέσα στην

104

αντίστοιχη οικογένεια του γλωσσικού παιγνίου ΙΦΕ: 1801. Τα κριτήρια που δεχόμαστε για τη χρήση των εννοιών εί­ ναι πολύπλοκα, γι' αυτό και είναι απαραίτητη η χρήση της γραμματικής των εννοιών. Κανόνες, ιδιωτική γλώσσα και μορφές ζωής.

«0 τρόπος με τον οποίο εννοείται ο τύπος καθορίζει ποια περάσματα πρέπει να γίνουν. Ποιο είναι το κριτήριο για να διαπιστώσουμε πώς εννοείται ο τύπος; Ίσω ς ο τρόπος με τον οποίο τον χρησιμοποιούμε στερεότυπα, ο τρόπος που δι­ δαχτήκαμε να τον χρησιμοποι­ ούμε» ΙΦΕ: 1901. Ξεκινήσαμε με τον τρόπο κα­ τανόησης των εννοιών, για να δ είξουμε κατόπιν ότι η λ ει­ τουργία της γνώσης κατά τον Βίτγκενσταϊν, είναι μια κανονι­ στική λειτουργία, η οποία εμ­ φανίζει πρότυπα ορθότητας που λ ειτουρ γούν σε ένα γλωσσικό παίγνιο. Το ίδιο το γλωσσικό παίγνιο, για να εξα ­ σφαλίσει την αντικειμενικότητά του, υπόκειται σε δημόσιο έλεγχο και ο τρόπος κατανόη­ σης των εννοιών αναφέρεται στη λειτουργία τους μέσα στο γλωσσικό παίγνιο. Σ' αυτό λειτουργεί η πρακτική εξάσκηση για την εκμάθηση της τεχνικής που αποσκοπεί στην κατανόηση για τη χρήση των εννοιών. Η γνώση των εννοιών αποτελεί δημόσιο γεγονός που διατυπώνεται στη γλώσσα, γιατί η γλώσσα είναι υπεύθυνη για τη γλωσσική διατύπωση των εννοιών. Η γνώση των προτάσεων δηλώνεται με τη χρήση τους και την υποβολή τους σε δημόσιο έλεγχο που πραγματο­ ποιείται με διυποκειμενικά κριτήρια. Αυτά τα κριτήρια εξα­ σφαλίζουν την αντικειμενικότητα της γνώσης και όχι η ε­ πίκληση σε μια πλατωνιοτική αντικειμενικότητα, όπου η ορθή εφαρμογή των κανόνων αποτελεί τη λειτουργία μιας αντικειμενοποιημένης δομής που υφίσταται ανεξάρ­ τητα από τους χρήστες των κανόνων και παρέχει αυτό­ νομα κριτήρια ορθότητας5. Αναπόφευκτα, οδηγούμαστε στον προβληματισμό για την ύπαρξη ή μη ιδιωτικής γνώσης εντός του γλωσσικού πεδίου. Δηλαδή γνώσης για την οποία μόνο καθ' έκαστον υποκείμενα έχουν βεβαιότητα, και κανείς άλλος δεν μπο­ ρεί να έχει πρόσβαση σ' αυτήν και να τη διατυπώσει γλωσσικά. Με την προβληματική αυτή, η οποία είναι γνω-

στή ως προβληματική της ιδιωτικής γλώσσας, ασχολήθη­ κε ιδιαίτερα ο Βίτγκενσταϊν στις Φιλοσοφικές Έρευνες στις παραγράφους 243-315. Στην περίπτωση της γνώ­ σης, αναφέρει ο Βίτγκενσταϊν, έχουμε πρώτα να κάνουμε με την κανονιστικότητά της. Η πλάνη αναφορικά με την υποτιθέμενη ύπαρξη της ιδιωτικής γνώσης είναι ότι αυτή δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ιδιωτική, επειδή ακολουθεί­ ται από γλωσσικούς κανόνες που αναφέρονται στη χρή­ ση τω ν λέξεω ν για τη δημόσια εκφορά τους6. Αν με τη βοήθεια της γραμματικής των εννοιών αντιληφθούμε τη χρήση κάθε γλωσσικής εκφοράς, τό τε θα μπορέσουμε να συλλάβουμε και τις παρανοήσεις που συμβαίνουν στη γλώσσα και να διατυπώσουμε παρατηρήσεις αναφορικά με τη φυσική ιστορία των ανθρώπων, οι οποίες είναι πά­ ντοτε ενώπιόν μας ΙΦΕ·. 4151. Τα γλωσσικά παίγνια πρέπει να τα φανταστούμε ως διαπλεκόμενους ιστούς συγκρό­ τησης των νοημάτων. Οι δραστηριότητες, οι ενέργειές μας είναι συνυφασμένες με τις κανονιστικές μας δυνατό­ τητες να γνωρίζουμε και να αμφιβάλλουμε για τη γνώση. Γιατί η βεβαιότητα γίνεται αποδεκτή μόνον εκεί που υ­ πάρχει το γλωσσικό παίγνιο της αμφιβολίας 10C: 3541. Η σημασία κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας αποκαλύ­ πτεται μόνο στο πλαίσιο μιας μορφής ζωής διαμέσου του γλωσσικού παιγνίου. Έτσι το γλωσσικό παίγνιο κάθε δρα­ στηριότητας αποτελεί το υπό­ στρωμα για την επιτέλεση της δραστηριότητας. Οι πρακτικές μας, δηλαδή ο τρόπος πράξης και έρευνας για τη γνωστική συγκρότηση των εννοιών, φα­ νερώνουν την βεβαιότητά μας για κάτι. Αυτές οι πρακτικές εί­ ναι γερά θ εμ ελιω μ ένες στη μορφή ζωής. Η έμφαση που δίνει ο Βίτγκενσταϊν στο πραξιολογικό στοιχείο, σχετικά με το θέμα της συγκρότησης και διατύπωσης των εννοιών στον γλωσσικό χώρο, δείχνει και την πραγματική αποστολή της φιλοσοφικής σκέψης, η οποία αποτελεί την κατάφαση της γνώσης τω ν ορίων που δια­ γράφει κάθε γλωσσικό παίγνιο. Στο On C ertainty ο Βίτγκενστα'ίν θεωρεί ότι απαραίτητο στοιχείο για τη γνώση είναι η δεδομένη βεβαιότητα για την ύπαρξη στοιχείων, που θεμελιώνουν τη δυνατότητα της γνώσης και αυτό το γε­ γονός πρέπει να είναι πέραν πόσης αμφιβολίας 1OC: 1161.

Αυτές οι γνώσεις στέκονται ακλόνητες (standing fast) και θεωρούνται προϋποθέσεις ή θεμέλια για τη συγκρότηση άλλων εννοιών. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το γλωσσικό παίγνιο έχει ως προϋπόθεση συγκρότησής του κάποια αναμφίβολη έν­ νοια και εντός του υπάρχει σαφώς η δυνατότητα να υφίσταται η γνωστική συγκρότηση μιας άλλης έννοιας7. Μέ­ σα στο γλωσσικό παίγνιο οι έννοιες μπορούν ενδεχομέ­ νως να αποβαίνουν αληθείς ή ψευδείς, ενώ οι έννοιες που θεμελιώνουν το γλωσσικό παίγνιο και αποτελούν θε­ μέλιο του εαυτού τους δεν επιδέχονται δικαιολόγηση και είναι πάντοτε βέβαιες. Οι έννοιες αυτές είναι οι δραστη­ ριότητες του πράττειν. Η πράξη ως κατ' εξοχήν στοιχείο της ανθρώπινης φύσης ορίζει ένα γλωσσικό παίγνιο, το οποίο ακολουθούμε σύμφωνα με συγκεκριμένους κανό­ νες. Το γλωσσικό φαινόμενο χαρακτηρίζεται από τον Βίτγκενστα'ίν ως «πρωτοφαινόμενο» ΙΦΕ: 6541 και ο τρόπος πα­ ρατήρησής του ως ερμηνεία. 0 τρόπος παρατήρησης εξαρτάται από ολόκληρο το πλαίσιο δράσης. Για τον Βίτγκενσταϊν η έννοια γνώση αποκτά το νόημά της σε συνά­ φεια με άλλες δραστηριότητες και δεν πρόκειται για δια­ νοητική ή ψυχική κατάσταση \OC: 2301. Η πράξη και ο τρόπος του κρίνειν δείχνει και τη συμμετοχή στο οικείο γλωσσικό παίγνιο του γνωρίζειν. Η εκμάθηση των γλωσσι­ κών παιγνίων επίσης είναι απα­ ραίτητη για τη γνώση των με­ ταξύ τους διαφοροποιήσεων και η γνώση συγκροτείται με την ίδια τη χρήση των εννοιών στο γλωσσικό παίγνιο. 0 τρό­ πος του κρίνειν και πράττειν αναδεικνύει και τη δεσμευτικό­ τατα των κανόνων. Η συμφω­ νία στις κρίσεις ΙΦΕ: 240-2421, δηλαδή η ανθρώπινη συναίνε­ ση στην πράξη, θεμελιώνει τη γνώση που σχηματίζουμε για τις έννοιες. Η συμφωνία στις κρίσεις δεν πρόκειται για συμ­ φωνία στις «γνώμες», οι οποίες ρυθμίζουν την αλήθεια και το ψεύδος των προτάσεων, ούτε για συμφωνία ζητημάτων λο­ γικής αλλά για κανονικότητα σύμφωνα με τον τρόπο που οι άνθρωποι εφαρμόζουν τις λέξεις στα πράγματα8. Η συμφωνία αναδεικνύεται στις πράξεις των ανθρώπων και αποτελεί μέρος των δραστηριοτήτων οι οποίες, κατά τον

105

ών, της πράξης, της ελευθερίας ή της αιτιότητας, όπου η γραμματική σύλληψης και χρήσης των εννοιών πρέπει να είναι απαλλαγμένη από ντετερμινιστικές διαστάσεις, αιτιακές εξηγήσεις ή διαισθητικές ενατενίσεις. Οι εξηγήσεις των γεγονότων εντός ενός γλωσσικού παιγνίου -και συ­ γκεκριμένα της κατανόησης των εννοιών- είναι εδραιω­ μένες βαθιά στο εννοιολογικό μας σχήμα και, αν προσπα­ θήσουμε να αλλάξουμε τις εξηγήσεις, πρέπει το μετα­ τρέψουμε εξ ολοκλήρου11. Η πραγματική φιλοσοφία, κα­ τά τον Βίτγκενσταίν, δεν απαλλάσσει από συγκεκριμένες συμβάσεις ή αξιώσεις, αλλά απελευθερώνει από ιδεολη­ ψίες που αναφέρονται στο εννοιολογικό σχήμα. Η φιλο­ σοφία δεν επιτυγχάνει την αλλαγή του εννοιολογικού σχήματος αλλά την αποκάλυψη των αναγκαιοτήτων του. Αλλαγή του εννοιολογικού σχήματος θα συνεπαγόταν και αλλαγή των μορφών ζωής στις οποίες είναι εδραιωμένες οι έννοιες του κόσμου μας. □ Σημειώσεις 1. Εισαγωγή της ελληνικής μετάφρασης των Φιήοοοφικών Ερευ­ νών (Μτφρ. Π. Χριστοδουλίδης. Αθήνα, Εκδόσεις «Παπαζήση», 1977), σ. 8.

Βίτγκενσταίν, συγκροτούν τη μορφή ζωής ΙΦΕ: 2411. Η λειτουργία της γνώσης των εννοιών διέπεται από την κανονιστικότητα και εντάσσεται στο πλαίσιο μιας μορφής ζωής η οποία σηματοδοτείται από την ανθρώπινη πρακτι­ κή9. Η μορφή ζωής προϋποτίθεται των γλωσσικών παιγνίων και εμφανίζει μια αναγκαιότητα που αποτελεί το ουγκροτησιακό της στοιχείο. Κατά συνέπεια, εάν η μορ­ φή ζωής είναι δεδομένη10 και αποτελεί μέρος της φυσι­ κής μας ιστορίας, τό τε θα λέγαμε ότι η μορφή ζωής απο­ τελ εί την κοινή συμπεριφορά του ανθρώπινου είδους ΙΦΕ: 206). Η έννοια της πράξης λαμβάνει το περιεχόμενό της από τη διαδικασία της πράξης και διαμορφώνεται α­ πό τα επιτελεστικά γλωσσικά παίγνια, έτσι που η γραμμα­ τική της πράξης να περιέχει πολλές αντιφατικές περιπτώ­ σεις. Γιατί, ως γνωστόν, οι ανθρώπινες πράξεις δεν διακρίνονται μόνο για τη συνέπειά τους αλλά και για την πολυηλοκότητα και τη συγκρότηση ποικίλων γλωσσικών παιγνίων. Τα γεγονότα της πράξης έχουν να κάνουν με δεσμεύσεις και υπευθυνότητες. Μπορούμε διαμέσου της πράξης να εξηγούμε ένα γεγονός αιτιακά, αλλά το ίδιο το γεγονός του εξηγείν εντάσσεται σε μια κατηγορία νοήμα­ τος διαμέσου τη ς πολυμορφίας τω ν γλωσσικών παιγνίων. Έτσι, όταν αναφερόμαστε στη μορφή της γνώσης ενός γεγονότος, πρέπει να αντιλαμβανόμαστε μια διαδι­ κασία δέσμευσης σε αυτό το γεγονός που η φύση περι­ λαμβάνεται στη γραμματική της εξήγησής του.

0 Βίτγκενσταίν μας κατευθύνει σε μια γραμματική εννοι­

106

2. «Η έκφραση 'γλωσσικό παιχνίδι' έχει προορισμό να τονίσει ότι το να μιλάμε μια γλώσσα είναι μέρος μιας δραστηριότητας ή μιας μορφής ζωής» ΙΦΕ- 23).

3. Το θέμα της γνώσης και συγκεκριμένα της βεβαιότητας γι' αυ­ τήν το διαπραγματεύθηκε ο Βίτγκενσταίν σε διάφορες σημει­ ώσεις που έγραψε λίγο πριν από το θάνατό του και τις δημο­ σίευσαν οι μαθητές του με τον τίτλο On Certainty-lOCI (ed.

C.E.M. Anscombe and C. H. von Wright, tr. D. Paul and G.E.M. Anscombe. Oxford, Blackwell, 1969).

4. H. J. Glock, A Wittgenstein Dictionary. Oxford, Blackwell, 1996, σσ. 120-4.

5. Ludwig W ittge nste in, Remarks on th e Foundations o f Mathematics. Ed. Wright, Rhees and Anscombe, tr. G.E.M. Anscombe. Oxford, Blackwell, 1978,1,116.

6. G. P. Baker and P. M. S. Hacker, Wittgenstein: Rules, Grammar and Necessity, V. 2. Oxford, Blackwell, 1985, σσ. 34-64.

7. Avrum Stroll, Moore and Wittgenstein on Certainty. Oxford, Oxford University Press, 1994, σσ. 138-159.

8. B. Τσινόρεμα, «0 Wittgenstein και η συζήτηση γύρω από τη γλωσσική κανονιστικότητα», Δευκαλίων, 13/2-3,1995, σσ.

138-173.

9. D. Stern, Wittgenstein on Mind and Language. Oxford, Oxford University Press, 1995, o. 192.

10. «Εκείνο που πρέπει να δεχτούμε, το δοσμένο, είναι - θα μπο­ ρούσε κανείς να πει - μορφές ζωής» ΙΦΕ σ. 280).

11. Ν. Garver, This com plicated Form o f Life. Chicago, Open Court, 1994, σσ. 255-60.

ΛημώΙης... θεωρία γνωοιακη

ήέ μ

·>_:*- Ί

της Φ Ω Τ Ε Ι Ν Η Σ Κ Ο Π Ι Λ Ο Γ Λ Ο Υ

Π // J υ I "Ί J

αθημερινά, καταβάλλουμε προσπάθειες να κατανοήσουμε, να εξηγήσουμε και να προβλέψουμε τη συμπεριφορά ανθρώπων και ζώων στο στενό ή ευρύ περιβάλλον όπου λαμβάνουν χώρα πράξεις αλληλεπίδρασης μεταξύ μας. Στις εξηγητικές περιγραφές μας χρησιμοποιούμε σε μεγάλο βαθμό ένα σύνολο εννοιών, μέσω J U των οποίων αποδίδουμε στους άλλους πεποιθήσεις, επιθυμίες φόβους προθέσεις ευχαρίστηση, αγάπη, χαρά, μίσος θυμό, συμπάθεια. Εν όψει εκλογών, πολύς λόγος γίνεται στα κανάλια για τη λήψη απόφασης ψή­ φου, κάνοντας έκκληση στις πεποιθήσεις και τις στάσεις των ψηφοφόρων. Αυτός ο τρόπος οργάνωσης των προσδοκιών μας, το να αποδίδουμε στους άλλους πεποιθήσεις και να υποθέτουμε ότι καθοδηγούνται από στόχους, αποδεικνύεται πράγματι χρήσιμος. Η ταξινόμηση πολλών διαφορετικών φαι­ νομένων σε μία κατηγορία, όπως γίνεται με τη χρήση των όρων «πρόθεση», «κατανόηση», «σκέψη», τις περισσότερες φορές αποδεικνύεται βολική για επικοινωνιακούς σκοπούς. Το να αποδίδεις στους ανθρώπους -αλλά ακόμη στις γάτες, τους σκύλους και τις μέλισσες- πεποιθήσεις λειτουργεί πολύ καλά εντός του καθημερινού πλαισίου. Επί ηαραδείγματι, έχει πρακτική αξία να θεωρεί το παιδάκι που φροντίζει τη γαρδένια του ότι το φυτό αναζητά τον ήλιο και θέλει νερό για να μεγαλώσει. Αλλά τι συμβαίνει στην περίπτωση που αυτές οι αποδόσεις λαμβάνουν τη μορφ ή μιας θεω ρίας, μιας δημώ δους ψυχολογικής θεω ρίας (folk psychology) για τη συστηματική εξήγηση της συμπεριφοράς ανθρώπων και ζώων; Όσοι ασπάζονται τη θεωρία, υποστηρίζουν ότι, αν ένας συγκεκριμέ­ νος φορέας δράσης επιθυμεί το ρ, και αυτή η επιθυμία δεν παραμερίζεται

107

από άλλες επιθυμίες, και πιστεύει ότι η πράξη k θα οδη­ γήσει στο ρ, και θεωρεί επιπλέον ότι αυτή η πράξη είναι εντός των δυνατοτήτων του, και δεν έχει την πεποίθηση ότι κάποια άλλη πράξη που είναι εντός των δυνατοτήτων του είναι καλύτερη για την απόκτηση του ρ, τότε, ceteris paribus, η επιθυμία και οι πεποιθήσεις του αποτελούν αί­ τια για την επιτέλεση της πράξης k1. Η θεωρία δεν μπορεί να εξηγήσει φαινόμενα που εμπίπτουν στην επικράτεια του ανορθόλογου, καθώς προϋποθέτει ότι είμαστε ορ­ θολογικοί (rational) φορείς δράσης, δηλαδή όντα των ο­ ποίων η συμπεριφορά κατά συστηματικό τρόπο είναι το αποτέλεσμα πεποιθήσεων, επιθυμιών και άλλων προτα­ σιακών στάσεω ν (propositional attitudes)2. Συνεπώς, προκύπτει το ερώτημα αν η απόδοση ψυχολογικού πε­ ριεχομένου με βάση αυτήν την υπόθεση θα μπορούσε να αποτελέσει μια αξιόπιστη πηγή δεδομένων για την επι­ στήμη. Το ζήτημα συσχετίζεται με σοβαρά επιστημολογικά ερω­ τήματα. Επί παραδείγματι, υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη δημώδη και στην επιστημονική ψυχολογία και, αν υπάρ­ χει, τι είδους διαφορά είναι; Οι αντικειμενικοί στόχοι που θέτουν η δημώδης ψυχολογία και μια επιστημονική ψυχο­ λογία θα μπορούσαν να θεωρηθούν διαφορετικοί3. Ένας από τους βασικούς στόχους της επιστήμης είναι η συστη­ ματική εξήγηση και η πρόβλεψη. Κατά παρόμοιο τρόπο, θα μπορούοε να υποστηριχτεί, η απόδοση πεποιθήσεων και επιθυμιών στους ανθρώπους και τα ζώα στοχεύει στην εξήγηση και την πρόβλεψη της συμπεριφοράς τους. Αλλά το ζήτημα, για τη φιλοσοφία της επιστήμης, είναι κατά πόσον η δημώδης ψυχολογία εξηγεί και προβλέπει με συστηματικότητα, κατά τρόπο δηλαδή που εν ηολλοίς βασίζεται αε υποκείμενους νόμους και στη διεξαγω­ γή πειραμάτων για τον έλεγχο των προβλέψεων. Η δη­ μώδης ψυχολογία δεν κάνει έκκληση σε νόμους. Όσοι νόμοι ενίοτε χρησιμοποιούνται, διασφαλίζονται με τό ­ σους ceteris paribus όρους, που καθιστούν αυτούς τους νόμους επισφαλείς. Στην καλύτερη περίπτωση, η δημώ­ δης ψυχολογία χρησιμοποιείται με αναφορά στο το τι θα μπορούσε να πράξει ή να έχει ήδη πράξει ένας συγκεκρι­ μένος φορέας δράσης, σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο μια δεδομένη χρονική στιγμή. Επομένως, παραμένει αμφίβο­ λη η υπόθεση ότι η δημώδης ψυχολογία όντως παρέχει εξηγήσεις και προβαίνει σε προβλέψεις. Εδώ εμφιλοχωρούν ζητήματα από τη φιλοσοφία της επιστήμης, όπως τι είναι νόμος, τι σημαίνει εξήγηση εν γένει και τι σημαίνει ε ­ ξήγηση με όρους πεποιθήσεων και επιθυμιών. Έτσι, στο ζήτημα εμπλέκεται και αυτό του εννοιολογικού πλαισίου ή της ορολογίας. Ως γνωστόν, η επιστήμη αναζητά καλά ορισμένες, αναμ­ φίβολες και ευκρινείς έννοιες. Αντιθέτως, οι όροι της δη­

108

μώδους ψυχολογίας δεν ορίζονται επακριβώς. Υπάρχει έ ­ να μεγάλο εύρος σκέψεων, αισθημάτων, πεποιθήσεων ή επιθυμιών που αποδίδουμε στους συνανθρώπους μας σε διάφορες περιστάσεις, το περιεχόμενο των οποίων δεν μπορεί πάντοτε να οριστεί με ακρίβεια. Ακόμη και όταν, στην καλύτερη των περιπτώσεων, αισθανόμαστε άνετα αποδίδοντας μια πεποίθηση σε ένα συνάνθρωπό μας ας πούμε την πεποίθηση ότι ο σκύλος μπροστά του είναι έτοιμος να του επιτεθεί - δεν υπάρχουν διαθέσιμες αρ­ χές για να καταστήσουμε ακριβές το περιεχόμενο της πε­ ποίθησης που του έχει αποδοθεί. Οι περιπτώσεις, στις ο­ ποίες αποδίδουμε πεποιθήσεις και επιθυμίες στους άλ­ λους, είναι ανακριβείς και τα όρια στενεύουν όταν χαρα­ κτηρίζουμε τα υπόλοιπα όντα του ζωικού βασιλείου με ό­ ρους των «πεποιθήσεων» και των «επιθυμιών» τους4. Αυ­ τή η απροσδιοριστία έχει και μια ακόμη συνέπεια: η ισχύς των όρων και των υποθέσεων της δημώδους ψυχολο­ γίας έχει περιορισμένο εύρος, όσο μπορεί να αποδοθεί σε πολιτισμικές μεταβλητές5. Ωστόσο, η ορολογία μιας ε­ πιστημονικής ψυχολογίας θα έπρεπε να είναι κοινή και ά­ μεσα προσπελάσιμη από όλους, όσοι σε παγκόσμια κλί­ μακα συνιστούντην επιστημονική κοινότητα των ψυχολό­ γων. Επομένως προκύπτει το αίτημα στη σύγχρονη φιλο­ σοφία της ψυχολογίας, κάποιος παράγοντας να υπηρετή­ σει ένα είδος ρυθμιστικού ρόλου που θα οδηγεί στον πε­ ριορισμό των εννοιών στις οποίες κάνουμε έκκληση κατά τις εξηγητικές περιγραφές μας6. Εντούτοις, ο τρόπος αντιμετώπισης των άλλων ως «προ­ θετικά συστήματα»7, ως συστήματα δηλαδή που μπορείς να εξηγήσεις τη συμπεριφορά τους αποδίδοντάς τους πεποιθήσεις και επιθυμίες, φαίνεται να διευκολύνει στα­ θερές επικοινωνιακές αλληλεπιδράσεις. Το ότι, επιπλέον, με τον ανθρωπόμορφο αυτό τρόπο εξηγούμε καθημερι­ νά τη συμπεριφορά των γάτων, των σκύλων, των χιμπαντζήδων, των πουλιών και των μελισσών φαίνεται πολύ φυσικό και, από λειτουργική σκοπιά, αρκετά αποτελεσμα­ τικό. Έτσι, παρά τις αδυναμίες της, η δημώδης ψυχολο­ γία αποδεικνύεται στην καθημερινή πρακτική μια εκπλη­ κτικά ισχυρή πηγή πρόβλεψης. Τη χρησιμοποιούμε με δεξιοτεχνία, όχι τόσο ως θεωρία, αλλά, όπως παρατηρεί ο Dennett, ως τεχνική που θα έπρεπε να μελετάται με τις μεθόδους των επιστημών, θέτοντας δηλαδή το ερώτημα τι είναι αυτό που μας καθιστά ικανούς να τη χρησιμοποι­ ούμε με τόση ευκολία8. Τα προβλήματα αναδύονται ό­ ταν, όσοι υπερασπίζονται τη δημώδη ψυχολογία, εκλαμ­ βάνουν σοβαρά την ιδέα ανάπτυξης μιας ψυχολογικής θεωρίας με όρους πεποιθήσεων και επιθυμιών. Όταν υ­ ποστηρίζουν, δηλαδή, ότι η μόνη ψυχολογική θεωρία, που πράγματι εξηγεί την ανθρώπινη συμπεριφορά, είναι εκείνη η οποία κάνει έκκληση στις έννοιες της πεποίθη-

σης και της επιθυμίας κατά έναν ουσιαστικό τρόπο. Αν αυτή η θέση είναι ορθή, τότε η δράση των ανθρώπων και των ζώων θα εξηγείται, τουλάχιστον εν μέρει, με έκκλη­ ση σε νόμους που περιέχουν λεπτομέρειες για το πώς οι πεποιθήσεις, οι επιθυμίες και άλλες ψυχολογικές κατα­ στάσεις επιδρούν στη συμπεριφορά. Αλλά πώς συγκρο­ τούνται αυτοί οι νόμοι; Το επιχείρημα των αντιπάλων της δημώδους ψυχολογίας είναι ότι αυτοί οι νόμοι συνίστα-

νται σε όρους πεποιθήσεων και επιθυμιών, το περιεχόμε­ νο των οποίων καθορίζεται από τον τρόπο που συνήθως τους κατανοούμε. Με βάση αυτόν τον αόριστο προσδιο­ ρισμό η έννοια της πεποίθησης καθίσταται προβληματική. Έτσι, στον σύγχρονο προβληματισμό για το status της δημώδους ψυχολογίας, τουλάχιστον δύο πλευρές έχουν τοποθετηθεί ξεκάθαρα. Όσοι αποδέχονται μια «ρεαλιστι­ κή» στάση για την πεποίθηση, υποστηρίζουν ότι οι άν­ θρωποι πράγματι έχουμε πεποιθήσεις και επιθυμίες και ό­ τι οι αποδόσεις πεποιθήσεων αποτελούν μη-μεταφορικές δηλώσεις, των οποίων το περιεχόμενο μπορεί να καθορισθεί επακριβώς10. Για τους «ρεαλιστές», η δημώδης ψυχολογία είναι ένα δίκτυο αρχών που συνιστούν ένα εί­ δος θεωρίας του «κοινού νου» (common sense) για την ε ­ ξήγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτές οι αρχές παρέχουν κεντρικό ρόλο σε ορισμένες προτασιακές στά­ σεις. κυρίως πεποιθήσεις και επιθυμίες. Οι πεποιθήσεις και οι επιθυμίες είναι τόσες, όσες και οι προτάσεις που α­ ποτελούν αντικείμενα των στάσεων. Οι γάτες, οι βάτρα­ χοι και οι νυχτερίδες δεν έχουν προτασιακές στάσεις. Οι άνθρωποι όμως έχουν, και η «ψυχολογία των προτασια­ κών στάσεων» είναι η δημώδης ψυχολογία κατάλληλα ο­ νομαζόμενη. Όπως τονίζει η Patricia Churchland, που επι­

κρίνει τη θεωρία, η υπό συζήτηση προσέγγιση εμφυσεί ε ­ πιπλέον ένα συγκεκριμένο μοντέλο για τη νοητική ανα­ παράσταση: το μοντέλο τω ν γλωσσικών αναπαραστά­ σεων11. Υποτίθεται ότι οι εσωτερικές καταστάσεις μετα­ φέρουν πληροφορίες αναπαριστώντας αυτές τις πληρο­ φορίες σε κάτι σαν εσωτερικό γλωσσικό κώδικα12. Επειδή αποδίδει περιεχόμενο στις εσωτερικές καταστάσεις, μπο­ ρεί να ονομαστεί και προθετική ψυχοήογία (intentional psychology)13. Η ά λλη στάση απέναντι στη δημώδη ψυχολογία είναι η εξαλειπτική (elim inativist). Όσοι χαρακτηρίζονται από μια τέτοια διάθεση, υποστηρίζουν ότι οι πεποιθήσεις και οι επιθυμίες α­ πλώς δεν υπάρχουν, ούτε για τα ζώα αλλά ούτε και για τους ανθρώπους. Αν η δημώδης ψυ­ χολογία βασίζεται σε μια υπο­ κείμενη θεωρία, θα έπρεπε να εξεταστεί αν αυτή η θεωρία εί­ ναι θεμελιωμένη. Η απάντηση για τους εξαλειπτικούς υλιστές καθίσταται προφανής, καθώς ό,τι συνιστά το θεωρητικό υπό­ βαθρο της δημώδους ψυχολο­ γίας είναι το πλαίσιο των γενι­ κών νόμων που συγκροτούνται στις καθημερινές εξηγή­ σεις που δίνουμε για τη συμπεριφορά των άλλων14. Σε μια σειρά δημοσιεύσεων, οι Churchlands και ο Stich προβάλλουν τις ενστάσεις τους κατά του προγράμματος στο οποίο στοχεύει η προθετική ψυχολογία15. Κατά πρώ­ το λόγο, θεωρείται ότι το εξηγητικό εύρος της δημώ ­ δους ψυχολογίας είναι πολύ στενό. Κατά τον Churchland ο εξηγητικός μηχανισμός της δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε όλα τα ψυχολογικά φαινόμενα16, ενώ, όπως υποστηρί­ ζει η Churchland, υπάρχουν προβλήματα με την επέκτα­ ση αυτής της θεωρίας σε συγκεκριμένους τύπους ψυχο­ λογικών φαινομένων17. Κατά δεύτερο λόγο, θεωρείται ότι η δημώδης ψυχολογία θα έπρεπε να μεταβάλλεται συν τω χρόνω. Το γεγονός ότι έχει μείνει αμετάβλητη τουλά­ χιστον τους τελευταίους είκοσι πέντε αιώνες εκλαμβάνε­ ται από τον Churchland ως ένδειξη ότι δεν αποτελεί προϊόν σκόπιμης και αυτοσυνείδητης προσπάθειας να α­ ναπτύξει μια θεωρία, η οποία θα συμφωνεί εν πολλοίς με τη θεωρία για τον homo sapiens που παρέχουν οι φυσι­ κές επιστήμες. Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι η μη-αναγωγιμότητα της ψυχολογίας στη φυσιολογία, αν και είναι ευ­ ρέως ομολογουμένη από τους οπαδούς της δημώδους ψυχολογίας, αποτελεί ένα μείζον μειονέκτημα της θεω­

109

ρίας18. Έτσι, προβάλλεται ένσταση στην υποτιθέμενη επιστημονικότητα της θεωρίας, καθώς η μη-αναγωγιμότητά της σε μια πιο βασική επιστήμη, όπως η νευροφυσιολογία, την καθιστά ασύμβατη με το corpus της επιστήμης στο σύνολό της. Διαφορετικά από τον Churchland, ο Stich δεν υποθέτει ό­ τι η δημώδης ψυχολογία πρέπει να είναι αναγώγιμη σε πιο κατανοητές, «χαμηλότερου επιπέδου θεωρίες», ώστε να είναι συμβατή με αυτές. Προσφέρει δύο επιχειρήματα κατά της συμβατότητας της δημώδους ψυχολογίας με την επιστήμη. Το πρώτο επιχείρημα στοχεύει να δείξει ότι η ολική αιτιακή οργάνωση του ανθρώπινου γνωσιακού συστήματος δεν συμφωνεί με την αιτιακή οργάνωση που αποδίδει σε αυτό η δημώ δης ψυχολογία19. Κατά τον Stich, δεν υπάρχει συνεπής τρόπος απόδοσης πεποιθή­ σεων και επιθυμιών. Η δημώδης ψυχολογία αποδίδει και γλωσσικές και μη-γλωοσικές ουμπεριφορικές αντιδρά­ σεις σε συγκεκριμένες πεποιθήσεις και επιθυμίες. Ωστό­ σο, τα γνωσιακά αίτια της μη-γλωσσικής συμπεριφοράς διαφέρουν από τα γνωσιακά αίτια της γλωσσικής συμπε­ ριφοράς και, ως εκ τούτου, κανένα είδος αιτίου δεν μπο­ ρεί να αναγνωριστεί ως μια συγκεκριμένη πεποίθηση ή ε ­ πιθυμία. Εκλαμβάνει ως πολύ πιθανό, η γλωσσική συμπε­ ριφορά να ελέγχεται από γλωσσικούς μηχανισμούς, δια­ φορετικούς από εκείνους που ελέγχουν τη μη-γλωσσική συμπεριφορά. Στη βάση αυτών των παραδοχών, ο Stich συμπεραίνει ότι η δημώδης ψυχολογία είναι ψευδής. Το δεύτερο επιχείρημα του Stich κατά της δημώδους ψυ­ χολογίας πηγάζει από την ένταση που υπάρχει ανάμεσα σε αυτήν και στην αρχή της ψυχολογικής αυτονομίας (autonomy principle) την οποία αποδέχεται. Η ένταση δεν είναι λογική αντίφαση. Υπάρχει ασυμβατότητα ανά­ μεσα στην αρχή της αυτονομίας και ορισμένες υποθέσεις που υποστηρίζουν οι οπαδοί της προθετικής ψυχολογίας. Σύμφωνα με την αρχή της ψυχολογικής αυτονομίας, οι ι­ διότητες και οι σχέσεις, στις οποίες γίνεται έκκληση σε μια εξηγητική ψυχολογική θεωρία, πρέπει να επισυμβαίνουν (supervene) στις σύγχρονες, εσωτερικές, φυσικές ι­ διότητες και σχέσεις των οργανισμών20. Η αρχή της αυτο­ νομίας είναι πιο ιοχυρή από την άποψη ότι οι ψυχολογικές καταστάσεις επισυμβαίνουν σε φυσικές καταστάσεις, για­ τί επιπλέον απαιτεί ορισμένες φυσικές ιδιότητες και σχέ­ σεις να μη θεωρούνται καθοριστικές από ψυχολογική σκοπιά. Εκλαμβάνοντας ως καθοριστικές μόνο τις «σύγ­ χρονες» φυσικές ιδιότητες, η αρχή της αυτονομίας απορ­ ρίπτει την έκκληοη σε όσες ιδιότητες συσχετίζονται με την ιστορία του οργανισμού και στις σχέσεις του με το ε ­ ξωτερικό περιβάλλον. Εν ολίγοις, απορρίπτει την έκκλη­ ση σε παράγοντες που η δημώδης ψυχολογία λαμβάνει ευρέως υπόψη στις εξηγητικές περιγραφές της.

110

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ενστάσεις, που κατά καιρούς προβάλλουν οι αντίπαλοι της δημώδους ψυχολογίας, δεν μένουν αναπάντητες από όσους την ασπάζονται θερμά21. Έχουν διατυπωθεί ισχυρά αντεπιχειρήματα, τό­ σο κατά των ισχυρισμών των Churchlands όοο και αυτών του Stich, ακόμη και από θεωρητικούς που επιδιώκουν μια «χρυσή τομή»22, καθώς και από όσους λαμβάνουν υ­ πόψη εργαλειοκρατικές (instrumentalistic) συνιστώσες στη θεώρηση τους23. Ωστόσο, αυτό που κυρίως έχει ση­ μασία εδώ δεν είναι τόσο η λεπτομερής εξέταση των ε­ πιχειρημάτων, όσο η ανάδειξη τω ν επιστημολογικών προϋποθέσεων που υπόκεινται αυτών. Μία συνιστώσα, που αναδύεται από τη θεωρητική διαμά­ χη για την επιστημονική υπόσταση της δημώδους ψυχο­ λογίας, είναι ο προβληματισμός για το αν πρέπει να υ­ πάρχουν παράγοντες διαθεωρητικής συμφωνίας, οι οποί­ οι θα παίξουν ένα είδος κανονιστικού ρόλου. Αναφέρθη­ καν δύο διαφορετικές ιδέες σχετικά με τον γνωστικό ρό­ λο που κατέχει η αποτυχία συμφωνίας ανάμεσα σε μια θεωρία υψηλού επιπέδου, όπως η δημώδης ψυχολογία, και μια υποκείμενη θεωρία, όπως για παράδειγμα η νευροφυσιολογία. Στην πρώτη περίπτωση, αυτή η αποτυχία εκλαμβάνεται ως τεκμήριο υπέρ της διάψευσης της θεω­ ρίας στο υψηλότερο επίπεδο, μια διάψευση στην οποία ο θεωρητικός της φιλοσοφίας της επιστήμης μπορεί να μην είχε οδηγηθεί, αν ακολουθούσε διαφορετική οδό. Η αναζήτηση συμφωνίας με μια περισσότερο βασική επι­ στήμη θα μπορούσε να προταθεί ως μέθοδος γενικά για τη διαψευσιμότητα ή επαληθευσιμότητα των θεωριών, όταν τα άλλα τεκμήρια δεν επαρκούν για να αποφανθούμε. 0 Stich και οι Churchlands επιχειρηματολογούν υπέρ αυτής της άποψης, θα μπορούσε, βεβαίως, να προβληθεί η ένσταση ότι υπάρχουν τεκμήρια υπέρ της διάψευσης ή της επαλήθευσης μιας θεωρίας υψηλού επιπέδου, όπως η δημώδης ψυχολογία, τα οποία δεν συσχετίζονται με αυστηρούς παράγοντες διαθεωρητικής συμβατότητας. Η τελευταία προοπτική θα παρείχε μια μεγαλύτερη γνωσιοθεωρητική αυτονομία στους κλάδους υψηλού επιπέδου, όπως η ψυχολογία. Έτσι, το ζήτημα του επιστημονικού υ­ πόβαθρου της δημώδους ψυχολογίας κρίνεται εν πολλοίς στη βάση επιστημολογικών παραδοχών για το είδος των τεκμηρίων που μπορούν να διαψεύσουν τις θεωρίες εν γένει. Η αξιοπιστία και η εγκυρότητα του πλαισίου της δημώ­ δους ψυχολογίας ως επιστημονικής θεωρίας έχουν τεθεί υπό αμφισβήτηση. Από την άλλη, το ερώτημα, πώς και σε ποιο βαθμό οι άνθρωποι και τα ζώα αποκτάμε ένα τ έ ­ τοιο πλαίσιο, παραμένει ανοιχτό προς εμπειρική έρευνα. Η δημώδης ψυχολογία θα μπορούσε να εκληφθεί ως χρήσιμο εργαλείο για την επιβίωσή μας, οντογενετικά και

φυλογενετικά24. Ενδεχομένως να μην είναι ανάγκη να ε ­ γκαταλείπουμε τον τρόπο που η δημώδης ψυχολογία ε ­ ξηγεί και προβλέπει τη συμπεριφορά ανθρώπων και ζώ­ ων. θα μπορούσε να εγκαταλειφθεί ως παραπλανητική και αόριστη στη βάση ενός μη-νομιμοποιημένου αιτήμα­ τος να αντιμετωπίζεται ως επιστημονική θεωρία. Αλλά, ως αντικείμενο μιας επι­ στημονικής θεωρίας, μπο­ ρ εί να βοηθήσει στην α­ νεύρεση εκείνων των σχέ­ σεων που καθιστούν τους ανθρώπους ικανούς να α­ ποδίδουν μεταξύ τους επικοινωνιακές και γνωοιακές δεξιότητες. Η στροφή της έμφασης από την ολοκλη­ ρωτική απόρριψη στη μερι­ κή αποδοχή είναι κρίσιμη, καθώς υπό αυτήν την οπτι­ κή οι δημώδεις ψυχολογι­ κές έννοιες θα μπορούσαν να προσφέρουν ένα νομι­ μοποιημένο σημείο έναρ­ ξης για τη ν επιστήμη. Το γεγονός ότι επιτυχώς, και ακόμη αναπόφευκτα, χρη­ σιμοποιούμε το πλαίσιο της δημώδους ψυχολογίας για να διευκολύνουμε τις καθημερινές αλληλεπιδρά­ σεις μας δεν αποτελεί λό­ γο να προβάλλουμε το αί­ τημα να έχει αυτό το πλαίσιο επιστημονική αξιοπιστία. Συντασσόμενοι με αυτήν την εκδοχή θεωρητικοί, όπως οι Ν. Tennant, Ν. Humphreys και Andy Clark, υποστηρίζουν επιπλέον ότι οι γνωοιακές ικανότητες των ανθρώπων εί­ ναι σχεδιασμένες από τη φύση κατά τρόπο που ενσωμα­ τώνει ένα είδος «έμφυτης ψυχολογικής θεωρίας»25. Η δη­ μώδης ψυχολογία θεωρείται ότι έχει τις ρ ζες της σε έναν σκληρό πυρήνα θεωρητικοποίησης για τη νόηση και δεν αποτελεί «θεωρία» κατά την έννοια που την εκλαμβά­ νουν οι επικριτές της, βασιζόμενη δηλαδή στο πλαίσιο των γενικών νόμων, το οποίο είναι υπόδηλο στις καθημε­ ρινές εξηγήσεις που δίνουμε για τη συμπεριφορά των άλλων. 0 «σκληρός πυρήνας» της δημώδους ψυχολο­ γίας, σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, κατέστη αντικείμενο μάθησης με τη βοήθεια μιας έμφυτης ικανότητας που έ ­ χει υηοστεί τον αυστηρό έλεγχο της εξέλιξης26. Η ψυχο­ λογική κατανόηση των άλλων θεωρείται τόσο σημαντική για την επιτυχία ενός κοινωνικού ζώου όπως ο άνθρω­

πος, όσο η αναγνώριση φαγητού και κινδύνου. 0 Nickolas Humphreys, επί παραδείγματι, αναφέρει ότι υπάρχει ου­ σιαστική πίεση από τη διαδικασία της εξέλιξης στα κοινω­ νικά ζώα να γίνουν πιο αποτελεσματικοί «φυσικοί ψυχολόγοι»27. Στους ισχυρισμούς των Humphreys, Tennant και Clark προστίθενται πειραματικά δεδομένα από το έργο τη ς Cosmides και τω ν Premack και w oodruff28. Τα πειραματικά αποτελέ­ σματα τη ς Cosmides προτείνουν ότι είμαστε «προδιατεθειμένοι» από την εξελικτική διαδικασία να γίνουμε «φυσικοί ψυχολόγοι». Για την εξήγη­ ση κοινωνικών δεξιοτή­ των, η Cosmides προϋ­ ποθέτει έμ φ υ τες γνω­ οιακές δομές-τους δαρβινικούς αλγόριθμουςπου έχουν προσαρμο­ στεί για να διευκολύνουν κοινωνικές μορφές κατα­ νόησης. Παράλληλα, οι Premack και Woodruff υ­ ποστηρίζουν ότι ο εξελι­ κτικός πρόγονος του αν­ θρώπου, ο χιμπαντζής, είναι ικανός να κατανοεί και να προβλέπει τη συ­ μπεριφορά τω ν άλλων χιμπαντζήδων αναπτύσ­ σοντας μια «θεωρία για τη διάνοια». Αυτό που κυρίως έχει σημασία για το φιλόσοφο της ψυ­ χολογίας δεν είναι τόσο η διεξαγωγή και η ερμηνεία των ίδιων των πειραμάτων, όσο ο βασικός ισχυρισμός πίσω α­ πό αυτά. 0 ισχυρισμός δεν είναι ότι η δημώδης ψυχολο­ γία έχοντας τη βάση της σε έμφυτες διαθέσεις είναι ορ­ θή. Η βασική υπόθεση συνοψίζεται στη διατύπωση ότι στη δημώδη ψυχολογία διαθέτουμε ένα εύλογο, υποκεί­ μενο στον έλεγχο της φυσικής επιλογής, αρχέτυπο μιας θεωρίας που προϋποθέτει προθετικά συστήματα. Αυτό το αρχέτυπο θα μπορούσε να γίνει αποδεκτό ως πηγή δεδομένων για τους σκοπούς της επιστημονικής έρευ­ νας. □ Σημειώσεις 1.

Terence Horgan & James Woodward, The Philosophical Review, XCIV, No 2,1985, ανατύπωση στο Mental Representation, S. Stich & Ted Warfield (eds.), Blackwell Publishers, o. 599.

Ill

2. Η φράοη «προτασιακή στάση» υποβάλλει την ιδέα ότι η πεποί­ θηση είναι διανοητική στάση, όπου όποιος πιστεύει κάτι σχετί­ ζεται κατά ορισμένο τρόπο με το αντικείμενο της πεποίθησής του, και συγκεκριμένα με μια πρόταση. Αυτή είναι μια φιλοσο­ φική θεωρία για τη φύση της πεποίθησης. Έτσι, η πεποίθηση είναι σχέση ανάμεσα σε ένα άτομο και μια πρόταση. Δύο άτο­ μα έχουν την ίδια πεποίθηση, αν συσχετίζονται με την ίδια πρόταση. Οι προτάσεις εκλαμβάνονται ως φορείς αλήθειας, επομένως προτάσεις με διαφορετικές αληθοτιμές δεν μπο­ ρούν να ταυτίζονται. Η άποψη αυτή για τη φύση της πεποίθη­ σης αμφισβητείται..

3. Κ. V. Wilkes στο «Talking to Cats, Rats, and Bats», Thought and Language, John Preston (ed.), 1997, Cambridge University Press, σ.181.

4. Για μια εκτετα μ ένη ανάλυση βλ. Dennett, D. C. [19811: «Reflections: When Frogs (and Others) Make Mistakes» στο Dennett 119871: The Intentional Stance, Cambridge, MA, MIT Press, oo. 103-116.

5. Κ. V. Wilkes, ό. n„ 0.183.

6 .0 Stich, για παράδειγμα, θεωρεί ότι η «αρχή της α\ιτονομίας» (autonomy principle) κατέχει αυτόν το ρόλο στη φιλοσοφία της ψυχολογίας. Βλ. Stephen Stich, 119781: «Autonomous Psychology and the Belief - Desire Thesis» στο William C. Lycan (ed.), M ind and C ognitio n, Basil Blackwell, Cambridge, Massachusetts, 1990, o. 348.

7. Τον όρο «προθετικό σύστημα» (intentional system) εισήγαγε ο Dennett στο φιλοσοφικό λεξιλόγιο. Βλ., για παράδειγμα, Dennett, C. D. [19971: «Intentional Systems», Brainstorms, Penguin Books, σσ. 3-22.

8. D. C. Dennett 119981: «Two Contrasts: Folk Craft versus Folk Science, and Belif versus Opinion» στο Brainchildren, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, σ. 82.

9. S. Stich, ό. η., o. 349.

10. Βλ., επί παραδείγματι, το άρθρο τω ν Terence Horgan και James Woodward 119851: «Defending Folk Psychology», The Philosophical Review, XCIV, No 2, ανατύπωση στο Mental Representation, S. Stich & Ted Warfield (eds.), Blackwell Publishers, σσ. 399-420.

11 Patricia Smith Churchland I1980bl: «Language, Thought, and Information Processing», Nous, XIV, 2,149.

12. Fodor, J. 119751: The Language o f Thought, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts.

13. Patricia K itcher 119841: «In Defence o f In ten tion al Psychology», Journal o f Philosophy, 89.

14. Churchland, P. 119811: «Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes», Journal o f Philosophy, 78, σσ. 68-9.

15. Patricia Smith Churchland I1980al: «Α Perspective on MindBrain Research», The Journal o f Philosophy, LXXVII, 4, σσ. 1852 0 7 ,11980bl: ό. π.: σσ. 147-170. Paul M. Churchland 119811: ό. n. Stich, S. 119831: From Folk Psychology to Cognitive

112

Science, Bradford, MIT Press.

16. Churchland, P 119811. ό. π.

17. Churchland,P I1980bl: ό. π., σ. 166.

18. Churchland, P. 119811: ό. n„ o. 75.

19. Stich, S. 119831: 0. n., 0.232.

20. Stich 119781:0. Π., 0. 347.

21. Terence Horgan & James Woodward, ό. n.

22. Βλ., για παράδειγμα, Andy Clark 119871: «From Folk Psychology to Naive Psychology», Cognitive Science 11, σσ.

139-154.

23. Dennett 119811 και 119981 ό. η.

24. Κ. V. Wilkes, ό. η., σ. 188.

25. Tennant, Ν. I1984al: «Intentionaiity, syntactic structure and th e evo lu tion o f language», C. Hookway (ed.), Minds, Machines and evolution, Cambridge: Cambridge University Press, o. 96.1198 4b l: Philosophy, evolution and human nature, London: Routledge. Humphreys, N. 119831: Nature's psychologists: Consciousness regained, New York: Oxford University Press. Clark, A 119871: o. 145.

26. Clark, Andy 119871: ό. η. o. 146.

27. Humphreys 119831 ό. π.

28. Cosmides, L. 119851: Deduction o r Darwinian algorithms? An explanation o f th e «elusive» content effect on the Wason selection test., Doctoral Dissertation, Dept, o f Psychology and Social Relations, Harvard University, Cambridge, MA. Premack, D. & W oodruff, C. 119781: «Does the chimpanzee have a theory o f mind?» Behavioural and Brain Sciences 4, σσ. 512527.

ι γνωοι ακ πιοτήμες κ οι ι/έννοια τ ?$ " p«h { ο

i

του Ν ΙΚ Ο Υ ΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ

αναλυτική σκέψη σε μια πρώιμη περίοδο προώθησε την αναγωγή των φιλοσοφικών προβλημάτων σε επιστημονικές θεωρίες, οι ο­ ποίες κάτω από το πρίσμα μιας ενιαίας επιστημονικής μεθοδολο­ γίας θα μπορούσαν να διατυπωθούν υπό μορφή αυστηρά λογικών προτάσεων σε μια περιγραφική-φυσικαλιστική γλώσσα. Η ισχύς των προτάσεων αυτών θα περιόριζε κάθε μορφή νοηματικής α­ προσδιοριστίας της καθομιλουμένης γλώσσας και θα απεικόνιζε με απόλυ­ τη ακρίβεια και τελειότητα την κατάσταση πραγμάτων. Με τον τρόπο αυτόν οριοθετείται η επιστημονική γνώση από άλλες μορφές γνώσης και διακρίνονται κατά απόλυτο τρόπο τόσο τα γεγονότα από τις α­ ξίες, όσο και ο τρόπος ανακάλυψης των θεωριών από τον τρόπο λογικής θεμελίωσης και δικαιολόγησής τους1. Μέσα από την ορθολογική ανασυ­ γκρότηση των επιστημονικών θεωριών διακηρύσσεται η οριστική απομά­ κρυνση της επιστήμης από τη μεταφυσική και η εισαγωγή της επαληθευσιοκρατικής θεωρίας του νοήματος, αν και αυτή, λόγω της αδυναμίας μιας τελεσίδικης επικύρωσης των επιστημονικών προτάσεων, στην πορεία αντικαταστάθηκε από τη «βαθμιαία διευρυνόμενη επικύρωση»2. Όμως, στη συνέχεια, η επιχειρούμενη γλωσσοαναλυτική θεμελίωση μιας θεωρίας της κοινωνικής πράξης αξίωσε την υπέρβαση του νομολογικού-εξηγητικού σχήματος και τω ν αιτιακών προσδιορισμών ανάμεσα στα ψυχικά ή βουλησιακό στοιχεία και στις εκδηλούμενες σωματικές κινήσεις, αναγνω­ ρίζοντας την πραγματολογική σπουδαιότητα και την επικοινωνιακή ορθολο­ γικότατα του υποκειμενικά αποδιδομένου νοήματος (subjektiv gemeinter

113

Sinn). Παράλληλα με την αμφισβήτηση του αναγωγιστικού επιχειρήματος που προέβλεπε την εξηγητική-αιτιακή σύλληψη του πράττειν με αναφορές κυρίως σε νόμους της νευροφυσιολογίας που αφορούν τον ανθρώπινο ορ­ γανισμό, κρίθηκε ως αδύνατη και η αναζήτηση μιας λογι­ κά θεμελιωμένης ενιαίας επιστημονικής γλώσσας. Η παραπάνω άποψη ενισχύεται από τη διάκριση ανάμεσα στους λόγους που υποκινούν, δικαιολο­ γούν, ερμηνεύουν και εν τέλει νοηματοδοτούν μία πράξη και στην ίδια την ε ­ κτέλεσή της, που εξηγεί­ ται αιτιακά στο πλαίσιο μιας εμπειρικής φυσικοεπιστημονικής γλώσσας και στηρίζεται στην αιτιότητα μιας ενστικτώδους πρό­ κλησης καθώς και σε μία σχέση ερεθίσματος-απόκρισης, από την οποία α­ πουσιάζει η εσω τερική λογική σύνδεση με τις ε ­ πιθυμίες, τις πεποιθήσεις και τις αξίες του πράττοντος. Κατά πόσον όμως είναι ε ­ παρκής η αναγωγή τω ν πεποιθήσεων και των επι­ θυμιών που χαρακτηρί­ ζουν τις ανθρώπινες πράξεις στις φυσικές ή ψυχικές ανά­ γκες και λειτουργίες ενός οργανισμού ή κατά πόσο μπο­ ρεί να περιορισθεί η εξήγηση αυτών των πράξεων στο σ τενό πλαίσιο μιας ανάλυσης τη ς συμπεριφοράς (behavior analysis); Δηλαδή μια αναγωγή που προσεγγίζει τη βάση των διεργασιών που επιτελούνται στο κεντρικό νευρικό σύστημα και χαρακτηρίζεται από την απουσία των στοιχείων που συγκροτούν την πολιτισμική έκφραση και ιδιομορφία. Στοιχεία τα οποία, τελικά, διαμορφώνουν το κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο που επηρεάζει τις ανθρώ­ πινες αξίες και πεποιθήσεις. Πόσο μάλιστα όταν, σύμφω­ να με τη ν ακραία θέση το υ εξα λειπ τικο ύ υλισμού (eliminative materialism)5, οι διάφορες νοητικές καταστά­ σεις (πεποιθήσεις, προσδοκίες, ελπίδες) δεν αποτελούν παρά προεπιστημονική ενασχόληση μιας δημώδους ψυ­ χολογίας (folk psychology) και ουσιαστικά αποτελούν υ­ ποτιθέμενες οντότητες χωρίς πραγματική υπόσταση. Κατόπιν τούτου διαπιστώνει κανείς την αξεπέραστη λογι­

114

κή ασυμβατότητα ανάμεσα στην επιχειρούμενη κατανόη­ ση και ερμηνεία των κοινωνικών πράξεων, που αποδεικνύουν προθετικότητα, ορθολογικό σχεδίασμά και κανονιστικότητα, και την αιτιακή εξήγηση των φυσικών ακο­ λουθιών κατά την εκδήλωση συγκεκριμένων, νευροφυσιολογικού τύπου, συμπε­ ριφορών. Υπάρχουν βέ­ βαια και στοχαστές, όπως ο C. Hempel4, που υπο­ στηρίζουν την ενιαία λογι­ κή δομή τη ς εξήγησης, σύμφωνα με την οποία π εξηγητική διαδικασία που ακολουθείται στις κοινω­ νικές και ιστορικές επιστή­ μες δεν διαφοροποιείται στην ουσία από την αντί­ στοιχη των φυσικών επι­ στημών. Απλώς οι γενι­ κεύσεις, οι οποίες προτείνονται και διατηρούν τη νομολογική ισχύ σε ένα παραγωγικό εξη γ η τικ ό σχήμα, συνδέονται με ένα αντικειμενικό κριτήριο ορθολογικότητας που εδρά­ ζεται στην αρχή της μεγι­ στοποίησης της αναμενό­ μενης ω φέλειας και της επιτυχούς ολοκλήρωσης της προδιαγεγραμμένης δράσης. Μετριοπαθέστεροι αυτών, όπως ο D. Davidson5, δεν θεω­ ρούν ότι το επιχείρημα της προθετικότητας και του λογι­ κού συμπερασμού στο πραξιολογικό σχήμα αποκλείει την ύπαρξη της αιτιότητας ανάμεσα στους λόγους, που υποκινούν μία πράξη, και την ίδια την εκτέλεση αυτής της πράξης. Σε κάθε περίπτωση όμως οι νόμοι, στους οποί­ ους στηρίζεται μία τέτοια αιτιακή σχέση, δεν μπορούν να ταυτισθούν με κάποιους φυσιοκρατικούς-εξηγητικούς νό­ μους, που ορίζουν υπό μορφή ανακλαστικής απόκρισης τη στάση ενός οργανισμού και ειδικότερα την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο Davidson φαίνεται να απορρίπτει τα νομολογικά εξηγητικά σχήματα και να προκρίνει μια μη νομολογική πραξιολογική αιτιοκρατία με την απευθείας α­ ναγωγή σε ενικές αιτιακές προτάσεις. Με τον τρόπο αυ­ τόν αναπτύσσει τη θεωρία του «ανώμαλου μονισμού». Δηλαδή, αν και δέχεται ότι όλα τα διανοητικά φαινόμενα έχουν στην ουσία φυσικαλιστική δομή, απορρίπτει τη θέ­ ση ότι οι ψυχονοητικές διεργασίες μπορούν να αναχθούν

απευθείας σε ψυχοφυσικούς νόμους ή σε νευρολογικής φύσεως ανακλαστικές αιτιάσεις. Η επισήμανοη των δυσκολιών για την αποτύπωση γενικευμένων προτάσεων με νομολογική ισχύ, που να συν­ δέουν τους επικαλούμενους λόγους με την εκδήλωση της συμπεριφοράς, επιβε­ βαιώνεται ως ένα βαθμό και μέσα από την ιστορικιστική στροφή της φιλοσο­ φίας της επιστήμης6. Πρό­ κειται για την επιστημολο­ γική ρήξη που συντελείται με τη σχετικοποίηση της έννοιας της ορθολογικότητας και αντικειμενικότη­ τα ς τω ν επιστημονικών θεωριών και υποδηλώνει τις αναπόφευκτες ασυμμετρ ίες και ασυνέχειες που χαρακτηρίζουν την ε ­ ξέλιξη των επιστημών. Κατά συνέπεια, αμφισβη­ τείται μία ορθολογικά κα­ θολική αρχή που να απο­ τελ εί τεκμήριο εγκυρότητας για την πρόκριση μιας επιστημονικής θεωρίας έ ­ ναντι μιας άλλης. Το κρι­ τήριο της αντικειμενικότη­ τας συγκροτείται στο διαφοροποιητικό πλαίσιο των κοινωνικών και πολιτισμι­ κών δεσμεύσεων και των διυποκειμενικών συμβάσεων, με αποτέλεσμα η ορθολογική θεμελίωση να μην καθί­ σταται δυνατή πέραν του πρακτικού εργαλειακού πεδίου. Η θεμελίωση αυτή δεν μπορεί, για παράδειγμα, να διατη­ ρεί επιστημονική ισχύ στο γνωστικό επίπεδο. Από το σημείο αυτό και σύμφωνα με νέες εκτιμήσεις, στα εννοιολογικά πεδία των γνωσιοκρατικών επιστημονικών θεωριών, οι οποίες δεν περιορίζονται στην αισθητηριακή επεξεργασία του πληροφοριακού υλικού που προσλαμ­ βάνεται από εξω τερικές επιρροές και ερεθίσματα, δεν διακρίνει κανείς μία άμεση σημασιολογική συγγένεια ανά­ μεσα στις νοητικές καταστάσεις και στα ενεργήματα συμπεριφοριστικών εκδηλώσεων. Και τούτο διότι, στην ου­ σία και σε κάθε περίπτωση, η νόηση και η συνείδηση αξιοποιούν το πληροφοριακό υλικό που διαθέτει αρχειο­ θετημένο ο εγκέφαλος, ο οποίος ευρισκόμενος σε μία λειτουργική κλειστότητα αναλαμβάνει ακατάπαυστα τη διεκπεραίωση δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον

οργανισμό, ανεξάρτητα από τις επιδράσεις και τους ερε­ θισμούς από το εξωτερικό περιβάλλον. Εάν αποδεχθούμε ότι «η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν εί­ ναι απλώς πραγμάτωση ανακλαστικών διαθέσεων αλλά έχει και ουσιώδη εσωτερικά αίτια εν προκειμένω, διανοη­ τικές καταστάσεις και λει­ τουργίες ίοι οποίες]... εί­ ναι έκφανση ή σύστοιχο καταστάσεω ν και λ ε ι­ τουργιώ ν του νευρικού συστήματος»7, τό τε το ε ­ ρώτημα που εξακολουθεί να πλανάται σχετίζεται με τον τρόπο που οι φυσικές διαδικασίες μεταστοιχειώ­ νονται σε συνειδητή ε ­ μπειρία. Καθώς και με το κατά πόσον η προτασιακή αποτύπωση της έννοιας της προθετικότητας μπο­ ρεί να αναχθεί ή να ερμην ευ θ εί με εκ τα τικ ές (extensional), δηλαδή δη­ λω τικές, προτάσεις για τον εξωτερικό κόσμο. Στο σημείο αυτό οι γνωσιακές επιστήμες δεν α­ πορρίπτουν τις συνειδη­ σιακές (βλ. εγκεφαλικές) λειτουργίες, αλλά την έν­ νοια της συνείδησης ως μιας οντότητας ξεχω ρι­ στής από τη λειτουργία του εγκεφάλου. Ταυτόχρονα, υ­ ποστηρίζοντας την «τεχνητή νοημοσύνη», έστω και στις ασθενέστερες εκδοχές της, δέχονται ότι το πρόγραμμα του ηλεκτρονικού υπολογιστή προσαρμοσμένο σε ένα λογισμικό υπόδειγμα νόησης μπορεί να έχει την ίδια ση­ μασία όπως και οι νοητικές διεργασίες που επιτελεί ο ε­ γκέφαλος, καθώς η νοημοσύνη όπως και η συνείδηση αξιοποιούν το πληροφοριακό υλικό που διαθέτει ο εγκέ­ φαλος. Κατ' αυτήν την έννοια εκφράξουν την ενότητα των επιστημών, αφού ερμηνεύουν τις συνειδησιακές κα­ ταστάσεις στη βάση των νευροφυσιολογικών εγκεφαλι­ κών ενεργημάτων, κρίνοντας τελικά ότι αυτές, ως ανώ­ τερες νοητικές καταστάσεις, δεν αποτελούν παρά επι­ φαινόμενα του νευρωνικού μηχανισμού του εγκεφάλου. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι κάθε αξιολογική και αισθητι­ κή κρίση ή κάθε αξιολόγηση της νοητικής διαδικασίας, που υπερβαίνουν το επίπεδο της αυτοσυντήρησης, της ι­ κανοποίησης και της επιβράβευσης βιολογικών αναγκών.

J/5

ταυτίζονται με την εγγενή προθετικότητα των διανοητι­ κών παραστάσεων ή συνδέονται κατά τρόπο.άμεσο με συγκεκριμένους εγκεφαλικούς μηχανισμούς, καθότι αυτό που χαρακτηρίζει το μικρόκοσμο είναι η αβεβαιότητα και όχι ο ντετερμινισμός. Να σημειωθεί ότι ο καθολικός αναγωγισμός και η απόλυτη ψυχονοητική ταύτιση, που υπο­ στηρίζει ότι τα διανοητικά φαινόμενα δεν αποτελούν πα­ ρά ιδιαίτερα στοιχεία των φυσικών φαινομένων και ότι η πρόκλησή τους δεν διαφέρει στο ελάχιστο από μία φυσι­ κή αιτιακή πρόκληση που εξετάζει η νευροφυσιολογία, δεν γίνεται σήμερα ευρέως αποδεκτός. Το πρόβλημα της μεταστοιχείωσης των φυσικών διεργασιών σε συνειδητή εμπειρία παραμένει. Με ποιον τρόπο όμως η προθετικότητα και η ένσκοπη δράση αποτυπώνονται στη γλώσσα της νευροφυσιολογίας και πώς μπορούν να εντοηισθούν καταγεγραμμένα συστήματα δυνητικών επικοινωνιακών δικτύων στον ε ­ γκέφαλο; Φιλόδοξος στόχος της γνωσιοεπιστήμης δεν είναι πλέον η αποκωδικοποίηση και η ταυτόχρονη προσο­ μοίωση των βιολογικών οργανισμών αυτοοργάνωσης, έ ­ τσι όπως εδώ και πέντε δεκαετίες υποστήριζε η κυβερνη­ τική, αλλά η προσομοίωση της νοημοσύνης του συνόλου των φυσιολογικών, ψυχικών και λογικών διεργασιών κατά την εκτέλεοη των πράξεων. Από το ενδιαφέρον μιας προτυποποίησης φυσιολογικής τάξεως και συμπεριφοριστικής απόκρισης, όπου οι νευροδιαβιβαστές μετασχηματίζουν τις νευρικές ώσεις σε χημικές ουσίες, περνάμε σε μία πολύπλοκη προτυποποί­ ηση ψυχονοητικής τάξεως, που διενεργείται μέσω η λε­ κτρονικών συστημάτων επεξεργασίας πληροφοριών και εξετάζει τις γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου. Με τον τρόπο αυτόν επιχειρείται η προσομοίωση των γνω­ στικών διεργασιών και των πολυσχιδών συνειδησιακών ε ­ νεργημάτων σε αντίστοιχα λειτουργικά προγράμματα η­ λεκτρονικών υπολογιστών εν είδει φυσικών συμβολικών συστημάτων. Η παραπάνω άποψη υποστηρίζει επιπλέον τη γνωστική σύνδεση του ανθρώπου με τον εξωτερικό κόσμο, αφού οι πνευματικές καταστάσεις κρίνονται στη βάση πολύ­ πλοκων εγγενών νοητικών ικανοτήτων και όχι ως παθητι­ κή απόκριση σε κάποια εξωτερικά ερεθίσματα. Μία θέση που πηγαίνει πίσω στον Καντ και στην αποδοχή κάποιων πρωταρχικών θεμελιωδών εννοιολογικών ικανοτήτων, ε ­ πί τη βάσει των οποίων διαμορφώνεται η γνώση. Αντίθετα από ό,τι στη συντελεστική εξαρτημένη μάθηση του συμπεριφορισμού, όπου το άτομο ως ανακλαστήρας αποκρίνεται με εκροές συμπεριφοράς στα ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος και όπου αποβλεπτικές ή νοητικές καταστάσεις δεν διαθέτουν εξηγητική ισχύ στο πλαίσιο μιας εμπειρικής επιστήμης, στις νέου τύπου προ­

116

σομοιώσεις εξετάζονται η πολυπλοκότητα των επιλεγμέ­ νων ενεργειών, οι σχεδιασμοί και οι πνευματικές διεργα­ σίες για τη λήψη αποφάσεων που αφορούν στόχους και επιδιώξεις, οι οποίες αναλαμβάνονται από ορθολογικά σκεπτόμενα άτομα. Έτσι, με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υ­ πολογιστών επιχειρείται η κατασκευή μοντέλων εσωτερι­ κής επεξεργασίας με λογική μορφή, που εστιάζουν στον δυναμικό ρόλο του αποδέκτη του ερεθίσματος ή της πληροφορίας. Με τον τρόπο αυτόν εξετάζονται οι παραμελημένοι από το φυσιοκρατικό λεξιλόγιο όροι της προδιάθεσης, της προθετικότητας και του ενσυνείδητου σκοπού, όπως και της νοητικής εικόνας ή της αναπαράστασης του αποτε­ λέσματος και των συνεπειών μιας πράξης, όχι όμως σύμ­ φωνα με το επιχείρημα του παραδοσιακού καρτεσιανού δυϊσμού μεταξύ οντοτήτων (ύλη - σώμα), αλλά με μια ε ­ ξήγηση που προσεγγίζει τη συναγωγή εμπειριών από τη μαθησιακή διαδικασία, που βρίσκεται σε επαφή με τον περιβάλλοντα εξωτερικό κόσμο. Επιπλέον, εάν γίνει απο­ δεκτή η έννοια της προθετικότητας, που αποτελεί την ι­ διαίτερη κατάσταση στην οποία βρίσκεται ένα υποκείμε­ νο όταν σχεδιάζει ή αναμένει την επαλήθευση μιας πρά­ ξης αναφορικά με μια κατάσταση πρανμάτων μη άμεσα ορατή, τότε το νευρικό σύστημα δεν μπορεί να περιορισθεί στο ρόλο του αντι-δράστη, αλλά συγκροτείται ως δράστης που μπορεί να αναπτύσσει πολύπλοκα σχέδια δράσης, τα οποία χρησιμοποιεί ορθολογικά για την επί­ τευξη των στόχων του8. Έτσι, τα σύγχρονα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, α­ φού προϋποθέτουν σε ένα βαθμό την ταύτιση του εγκε­ φάλου με μια υπολογιστική μηχανή, δεν περιορίζονται στην καταγραφή της αντιληπτικής ικανότητας ενός οργα­ νισμού, στις διορθωτικού και κυβερνητικού-εξισορροπητικού χαρακτήρα ρυθμίσεις ή στα συμπεριφοριστικά πορί­ σματα ενεργοποίησης του νευρικού συστήματος μέσα α­ πό μια σχέση ερεθίσματος-αηόκρισης, αλλά επεκτείνουν τον υπολογιστικό γνωστικισμό τους στο πεδίο μιας σχέ­ σης σκοπού-μέσου, αναζητώντας ένα πυκνό δίκτυο λει­ τουργιών που προσομοιώνει τις πρωταρχικές γνωστικές λειτουργίες, οι οποίες ενεργοποιούν ένα ολόκληρο φά­ σμα διεργασιών και στοχοθετήσεων κατά την επίλυση διαφόρων προβλημάτων. Εάν θεωρήσουμε ότι το σύνολο των λογικά διατεταγμέ­ νων και α μ ετά β λητω ν ηλεκτρονικώ ν κυκλω μάτω ν (hardware) θα μπορούσε να αναλογεί με το μυαλό μας, ενώ το λογισμικό αυτής της μηχανής θα μπορούσε να συσχετισθεί με τον ψυχισμό μας, τότε οι απεικονίσεις των εφαρμογών θα μπορούσαν να αναλογούν στις νοητικές μας καταστάσεις, ανεξάρτητα από το εάν αυτές δεν εκ­ φράζουν μια τυπική υπολογιστική και νευροχημική κατά-

στάση του εγκεφάλου, αλλά εκδηλώνονται αναπόφευ­ κτα μέσα στην εννοιολογική τους σχετικότητα. Κατά συ­ νέπεια, τα υποκειμενικά διανοητικά χαρακτηριστικά των πράξεων δεν μπορούν να αποδοθούν πλήρως μέσω των τυπικών συντακτικών πράξεων του υπολογιστή. Εν ολίγοις, οι ακατάπαυστα δραστήριες νοητικές καταστάσεις ως αναπόσπαστες ιδιότητες του εγκεφάλου είναι υπολο­ γιστικά εύπλαστες, πράγμα που σημαίνει ότι αντιστοιχούν σε έναν απροσδιόριστο αριθμό διαφορετικών προγραμ­ μάτων. Επιπλέον, δεν μπορούμε να αρκεσθούμε στη διαπίστωση ότι τα δίκτυα πληροφοριών εί­ ναι κατά κάποιον τρόπο εγχα­ ρασσόμενα και εγγεγραμμένα με κωδικούς στον εγκέφαλο ή να παραμείνουμε στη διαπί στωση του Chomsky περί έμ φυτης και βιολογικά εγγεγραμ μένης ικανότητας που ευνοε τη διαμόρφωση της γλώσσας παρότι ο τελευταίος επισημαί νει την ανεπάρκεια της συμπεριφοριστικής μεθόδου για την παραγωγή προτάσεων που δεν έχουν εκφωνηθεί ποτέ στο πα­ ρελθόν. Σημαντικό είναι να γίνει κατα­ νοητό ότι η διαδικασία της εγ­ γραφής σε ένα κωδικοποιημένο σύστημα σημαίνει επιλογή από ένα προϋπάρχον σύνολο εκείνων τω ν συμβόλων που μεταδίδουν την απαιτούμενη πληροφορία. Προϋπο­ θέτει επίσης την ικανότητα ανασυνδυασμού των συμβό­ λων αυτών βάσει μιας γραμματικής, έτσι ώστε να απο­ κτήσουν νόημα. Βέβαια, όπως μπορεί να διαφανεί και μέσα από το παρά­ δειγμα του κινέζικου δωματίου του Searle9, η τυπική σύ­ νταξη μέσα από έναν ψηφιακό υπολογιστή δεν είναι ε ­ παρκής για την εκδήλωση ποιοτικών σημασιολογιών στοιχείων των ανθρωπίνων πράξεων. Σύμφωνα λοιπόν με το παράδειγμα, ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, ο ο­ ποίος εκτελεί εργασίες ενός προγράμματος κατανόησης της κινέζικης γλώσσας, ανταποκρίνεται άριστα στο επίπε­ δο της αποτύπωσης των τυπικών δομών της, χωρίς ό ­ μως να μεταφέρει στοιχεία συνειδητότητας ή αφαιρετικότητας στη γλωσσική απόδοση ούτε να ανταποκρίνεται σε μορφές συμβολικής διαντίδρασης και επικοινωνίας. Σε κάθε περίπτωση η κατασκευαστική-υπολογιστική δυ­ νατότητα μιας προσομοίωσης ψυχονοητικής τάξεως δεν είναι δυνατόν να εκφρασθεί ποιοτικά υπό το κράτος μιας

α-χρονικής νευροχημικής κατάστασης, μιας εννοιολογικής ουδετερότητας ή ενός τυπικού συστήματος επεξερ­ γασίας πληροφοριών και κατ' αυτόν τον τρόπο αδυνατεί να συμπεριλάβει ενσυνείδητες νοητικές καταστάσεις, οι οποίες σαφώς εκδηλώνονται και μάλιστα εξελικτικά και ι­ στορικά σε συγκεκριμένους πολιτιτιστικά περιβάλλοντες χώρους. Είναι λοιπόν σαφές ότι μία νευροφυσιολογικού τύπου ε ­ πιστήμη της νόησης ή μία ψυχολογία της συμπεριφοράς του νευρικού συστήματος, που απορρίπτουν τις a priori βουλησιακές, διαισθητικές και συνειδησιακές διαδικασίες

και υποβαθμίζουν στο όνομα της (φυσικής) επιστήμης την έννοια της πράξης, μπορεί να είναι συνεπείς ως προς το φυσιοκρατικό υπόδειγμα της επιστήμης, είναι όμως τουλάχιστον ανεπαρκείς ως προς το συμβολικό και επικοινωνιακό εννοιολογικό πλαίσιο, στο οποίο εκδηλώνο­ νται και γίνονται κατανοητές οι επιθυμίες και οι σκοποί στους οποίους προσβλέπουν οι κοινωνικές πράξεις. Στο πλαίσιο αυτό η αδυναμία της αποτύπωσης του συμβολι­ κού μηνύματος των νοητικών καταστάσεων με ακριβείς νευροχημικούς όρους είναι δεδομένη. Συμπερασματικά να υπογραμμίσουμε ότι «η συσσώρευση εμπειρίας μεγάλωσε τις απαιτήσεις μας με αποτέλεσμα να μην ικανοποιούμαστε πλέον από μια ασαφή αναλογία συμπεριφοράς μεταξύ των δικτύων τυπικών νευρώνων και αυτού που υποτίθεται ότι είναι η λειτουργία του νευ­ ρικού συστήματος. Οι προτυποποιήσεις της θεωρίας των συνδέσεων δεν προσφέρουν καμιά βοήθεια αν δεν ερ­ μηνεύουν τη νευρική οργάνωση και, κυρίως, τη σημασία των ηλεκτρικών και χημικών σημάτων που κυκλοφορούν στον εγκέφαλο. Από μια σφαιρική γνώση της δυναμικής

117

ΑΗΜ Η ΤΡΗ Σ ΒΑ ΡΒΑΡΗΓΟΣ

Με το ίδιο χρώμα η νύχτα και η σιωπή

«Δεν θέλω να κλάψεις, δεν σου αξί­ ζουν δάκρυα, ούτε να λυπηθείς αν με το ίδιο χρώμα η νύχτα και η σιωπή με αγκαλιάσουν». Μια ιστορία τρυφερή όμοια με όλες αυτές που χαρίστηκαν στο όνομα της πίστης στον άνθρωπο και στον έρωτα.

m 1

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Ε. Δ Α ΡΔ Α Ν Ο Σ ΓΡΑΦΕΙΑ: ΧΑΡ. ΤΡΙΚΟΥΠΗ 99 · ΑΘΗΝΑ · 114 73 ΤΗΛ.: 38.43.511-15, FAX: 38.29.402 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΚΩΛΕΤΓΗ 7 & ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΑΘΗΝΑ · 106 81 E-m ail: guten b erg @ in tern et.gr

118

των δικτύων τυπικών νευρώνων φτάσαμε σε μια κατα­ νόηση της λεπτομέρειας, όπου αποκαλύπτεται ότι το κα­ θεστώς των ενοτήτων και το νόημα των μηνυμάτων που μεταβιβάζεται είναι ζωτικής σημασίας.... Οι αρχιτέκτονες των σύγχρονων υπολογιστών δεν θέλησαν να χτίσουν το σώμα της μηχανής τους βάσει ενός προτύπου απολύτως όμοιου με τον άνθρωπο [αλλά] ευελπιστούσαν να εμφυσήσουν στις μηχανές μια πνευματική υπόσταση όμοια με εκείνη που εμψυχώνει τον άνθρωπο»10. Επιπλέον, αποδεικνύεται αβάσιμη η αποκοπή της ανθρώ­ πινης σκέψης από το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων, που καθιστά δυνατή τη δημιουργική επικοινωνία του αν­ θρώπου με τη φύση. Στην αντίθετη περίπτωση τα περι­ θώρια της πνευματικής ικανότητας του ανθρώπου δεν μπορούν να υπερβούν την εξέταση των πολιτισμικά και επικοινωνιακά ουδέτερων νευροφυσιολογικών δομών ε­ νός εγκεφάλου που έχει αποσπασθεί από το σώμα του ανθρώπου. Δεν είναι δύσκολο να φαντασθεί κανείς ότι μία τέτοια ά­ ποψη περί επιστήμης του ανθρώπου περιορίζεται στην κατασκευή μιας μηχανιστικής, μη αναστοχαστικής και τε ­ χνολογικής εικόνας, που σε κοινωνικό επίπεδο ευνοεί μία ολοκληρωτική φυσιοκρατική ορθολογικότητα, η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί αποτελεσματικά, αλλά ολέθρια για τη χειραγώγηση των κοινωνικών μαζών. Παρά ταύτα δεν διακρίνει κανείς σήμερα σοβαρό αντίλο­ γο στον ισχυρισμό ότι ο πνευματικός κόσμος εδράζει σε ένα πλέγμα φυσικών διεργασιών. Οι υλικές αρχές της γνώσης δεν αμφισβητούνται και, κατά συνέπεια, δεν μπορεί να υπάρξει πνευματική λειτουργία και σκέψη χω­ ρίς φυσικές καταστάσεις. □ Σημειώσεις 1. C. Frege: Die Crundlagen der Arithmetik, Breslau, 1884, &3.

2. R. Carnap: Readings in the Philosophy o f Science, Feigl and Brodbeck, Appleton, Century Crofts 1953. Σελ. 48.

3. Βλ. σχετ. M.P. Churchland: "Eliminative Materialism" and the Propositional Attitudes", The Journal o f Philosophy 78,1981. Σελ. 67-90.

4. C. Hempel: The Function o f General Laws in History, The Journal o f Philosophy 39,1942. Σελ. 35-48.

5. D. Davidson: Essays on Actions and Events, Oxford, Clarendon Press, 1980.

6. T. Kuhn: The Structure o f Scientific Revolutions, Chicago Press, 1970 και P. Feyerabend: Against Method, London, New Left Books, 1975.

7. Γ. Μαραγκός: «Η Συνείδηση, φυσικά», Δευκαλίων, 14/1, Αθήνα, 1995. Σελ. 37-42.

8. Βλ. σχετ. J. Joung: Philosophy and the Brain, Oxford University Press, 1987.

9. Βλ. σ χετ. J. Searle: The Rediscovery o f th e Mind, Massachusetts Institute o f Technology, 1992.

10. Jean-Cabriel Ganascia: Οι γνωσιακές επιστήμες, Dominos, Τραυλός, 1998.

f πιλογή

Βι βλι ογραφί ας Armstrong, D.M. A Materialist Theory o f Mind. London, Routledge and Kegan Paul, 1968.

Ayer, A.J. Language, Truth and Logic. London, Gollancz, 1936.

Bieri, P. (επ.) Analytische Philosophie des Ceistes, Athenaeum, Bodenheim /2, 1993.

Bieri, P. (επ.) Analytische Philosophie der Erkenntnis, Athenaeum, Bodenheim/3,1994.

Bodrow, D. G. & Collims A. (επ.) Representation and Understanding: Studies in Cognitive Science, N.Y., 1975.

Boden, M. Artificial Intelligence and Natural Man, N.Y., 1977.

Charniak, E. & McDermott, D. Introduction to Artificial Intelligence, Reading, MA, 1985/7.

Churchland, P.M. Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes, Journal of Philosophy 78:67-90.

Churchland, P.M. Matter and Consciousness: A Contemporary Introduction to the Philosophy o f Mind. Cambridge, MA: MIT Press, 1984.

Churchland, P.M. A Neurocomputational Perspective: The Nature o f Mind and the Structure o f Science, MIT Press, 1989.

Dennett, D.C. Brainstorms: Philosophical Essays on Mind and Psychology, Cambridge, MA: MIT Press, 1978.

Dennett, D.C. The Intentional Stance. Cambridge, MA: MIT Press, 1987.

Gardner, H. The Mind's New Science. N.Y. Basic Books, 1985. Μιφρ. Γ. Μαρα­ γκός Χοροιαηριομός της Γνωσιοεηιστήμης.

Goldman, Α. (επ.) Readings in Philosophy and Cognitive Science, MIT Press, 1993.

Goldman, A.I. Liaisons: Philosophy Meets the Cognitive and Social Sciences.

Cambridge, Mass.: MIT Press/Bradford Books, 1992.

Goldman, A.I. Γνωοιοεπιοτήμη. Φιλοσοφικές εφαρμογές. Μτφρ. Γ. Μαραγκός. Αθήνα, Οδυσσέας, 1998.

Gordon, R.M. "Folk Psychology as Simulation" Mind and Language 1:158 -171, 1986.

Graubard, S.R. (επ.) The Artificial Intelligence Debate. False Starts, Real Foundations. MIT Press, 1988.

Kripke, S.A.'Naming and Necessity' In D.Davidson and G. Harman (eds.)

Semantics o f Natural Language. Dordrecht: Reidel, pp. 253-355 and 763-769,1971.

Kuhn, T. The Structure o f Scientific Revolutions. Chicago: University of Chicago Press, 1962. m

ΛΗ Μ ΗΤΡΗΣ ΒΑΡΒΑΡΗΓΟΣ

Γυναίκες τον κόσμον

Το βιβλίο αυτό είναι ύμνος για την ερωτευμένη γυναίκα. Μια ιστορία που θα μεταφέρει τον αναγνώστη σε άλλους χώρους και χρόνους. Μέσα από μια περιπλάνηση πόθου, από ένα χάσιμο λογικής, από ένα σωματικό σκόρπισμα, από έναν ερωτικό φανατισμό.

so

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Ε. Α Α ΡΛΑ Ν Ο Σ ΓΡΑΦΕΙΑ: ΧΑΡ. ΤΡΙΚΟΥΠΗ 99 · ΑΘΗΝΑ · 114 73 ΤΗΛ.: 38.43.511-15, FAX: 38.29.402 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΚΩΛΕΤΓΗ 7 & ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΑΘΗΝΑ · 106 81 E -m ail: g u ten b erg @ in te rn et.g r

120

Lewis, D. "An Argument for the Identity Theory", Journal o f Philosophy 63,1:17-25,1966. Reprinted in D. Rosenthal (ed.l, 1971 Μαραγκός, Γ. Γνωσιολονιομοί. Στο Μεταίχμιο της Φιλοσο­ φίας της Επιστήμης και της Γνωοιοεηιστήμης. Αθήνα, Οδυσσέας, 1996. Μαραγκός, Γ. "Η συνείδηση, φυσικά" Δευκαλίων, 14/1, 1995, 45-53.

Osherson, D.N., Kosslyn, S.M. & Hollerbach, J.M. (επ.) An Invitation to Cognitive Science, i. 2, Visual Cognition and Action, MIT, 1990.

Penrose, R. The Emperor's New Mind. Oxford: Oxford University Press, 1975.

Penrose, R. 0 νέος αυτοκράτορας. Αθήνα, Γκοβόστη, 1992.

Penrose, R. Σκιές του vou. Αθήνα, Γκοβόστη, 1997.

Place, U.T. "Thirty Years On - Is Consciousness Still a Brain Process?', Australasian Journal o f Philosophy 66, 2:208-219,1988.

Putnam, H. "Brains and Behavior", in R. Butler (ed.), Analytical Philosophy. Oxford: Basil Blackwell(1963.

Putnam, H. Mind, Language and Reality. Philosophical Papers, τ. 2, Cambridge U.P., 1975.

Putnam, H. "Meaning and Reference", Journal o f Philosophy, 1973.

Quine, W.V.O. Word and Object. Cambridge, MA: MIT Press, 1960.

Riedel. M. Verstehen Oder Erklaeren?, Klett-C otta, Stuttgart, 1988.

Rorty, R.'Mind - Body Identity, Privacy and Categories", Review o f Metaphysics 29,1:24-54,1965.

Rorty, R. "In defense of eliminative materialism", Review o f Metaphysics, 24,112-121,1965.

Ryle, 0. The Concept o f Mind. New York: Barnes and Noble, 1949.

Schluchter, W (επιμ.) Verhalten, Handeln und System, Suhrkamp, Frankfurt a. M. 1980.

Searle, J.R. "Minds Brains, and Programs”, Behavioral and Brain Sciences 3:417-424.1979.

Searle, J.R. Intentionality: An Essay in the Philosophy o f Mind. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.

Searle, J.R Minds, Brains, and Science: The 1984 Reith Lectures. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1984.

Searle, J.R 'In te n tio n a lity and its place in nature", Synthese, 61,3-16,1984.

Searle, J.R The Rediscovery o f Mind. MIT Press, 1992.

Smart, J.J.C. "Sensations and Brain Processes', Philosophical Review 68:141-156,1959.

Stich, S. From Folk psychology to Cognitive Science: The Case Against Belief. MIT Press, 1983.

Turing, A. 'Computing Machinery and Intelligence", Mind 59: 433-460,1950.

Wittgenstein, L. Philosophical Investigations. Oxford: Basil Blackwell, 19530.

A LB ER T T ’ SER STEVEN S

Έρωτας και θάνατος στη Σερβία (Μετάφραση: Λήδα Παλαντίου) Βρισκόμαστε στο 1914 και σε λίγο θ’ αρχίσει το μεγάλο μακελειό του Α' Παγκόσμιου πο­ λέμου. Ο Γκεράν ντε Σενόνς έχει επιστρέφει στην Ευρώπη με την ψυχή εξαντλημένη και την καρδιά αποκαμωμένη από τα ταξίδια στις θάλασσες. Και βρίσκεται στην καρδιά των τα­ ραγμένων Βαλκανίων, μπροστά στη μυστηριώ­ δη πριγκίπισσα Ελεονόρα Ραβέστα, στο κροα­ τικό νησί Λακρόμα. Όμως..., αυτό το πρόσω­ πο... Η ανάμνηση... Ήταν δυνατόν; Εκείνη η καλλονή ήταν επικεφαλής της εξέγερσης του σερβικού-κροατικού-βοσνιακοΰ λαού κατά του αυστριακού ζυγού. Και ήταν εκείνη, η Τάια, το παιδί του παρελθό­ ντος. Πάνε δεκατέσσερα χρόνια από τότε, το 1899, που εκεί, στο νησί Νούκου-Χίβα, γνώρισε την παιδούλα Τάια... Σαν χθες! Ήταν πανέμορφη, στολισμένη με το πέπλο του μυστηρίου. Πώς λοιπόν να μην την αγαπήσεις; Πώς να την ξεχάσεις; Η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία κατασπαράζεται - μια δολοφονία ζητάει εκδίκηση... Τα Βαλκάνια βρυχώνται. Η μοίρα εδώ και πολύν καιρό ακολουθεί την πορεία της - μαζί και ο έρωτας... Έ να μυθιστόρημα, με αληθινά περιστατικά, που γοητεύει και ξαφνιάζει.

ΑΘΗΝΑ

Αρ.

408

ε πιμέλεια:

ΕΦ Η

Α Π Δ Κ Η

] Απριλίου 2000 30 Απριλίου 2000 Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μι βάοη το γνωστό Δεκαδικό Ιύστημα Ταξινόμησης προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουπάσαεταιμετην πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Βιβλιογραφί α ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ 0. θεματολογία παιδικής λογοτεχνίας. Αθήνα, Νικόδημος, 1999. Σελ. 221. ISBN 960-7900-22-7.

Εγκυκλοπαίδειεε Μεγάλη Στρατιωτική Ναυτική Αεροπο­ ρική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος Α'. Αθήνα, Στρατηγικές Εκδόσεις, 2000. Σελ. 428. Δρχ. 28.0000. ISBN Set 960-8094-00-3.

Γενικά ΜΑΡΚΑΚΗΣ Μ. Επιτομή. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, 2000. Σελ. 218+276. Δρχ. 5.200 (οι δύο τόμοι). ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ Ε. Ο δαίμων του Αϊνστάιν. Αθήνα, Gutenberg, 2000. Σελ. 386. Δρχ. 5.000. ISBN 960-01-0829-3. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ Κ. Γ. Η θεολογία της επι­ στήμης. Αθήνα, Δωδώνη, 2000. Σελ.

442. Δρχ. 7. 230. ISBN 960-385-019-5. ΡΑΜΦΟΣ Σ. Ιστορία στην κόψη του χρό­ νου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ.

94. ISBN 960-03-2689-4.

Γ

KARSENTI Μ. Το ολικό κοινωνικό φαινό­ μενο. Μετ. Δ. Κοσμίδης. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 170. Δρχ. 3.500. ISBN 960-378-414-1.

COMTE Α. Έκκληση στους συντηρητι­ κούς. Μετ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 2000. Σελ. 275. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-03-2658-4.

MONOD J. Από τη βιολογία στην ηθική. Μετ. Σ. Σφενδουράκης. Αθήνα, Σύναλμα, 1999. Σελ. 47. Δρχ. 1.560. ISBN 960-7578-18-Χ.

β

BOOKCHIN Μ. Προς μια απελευθερωτι­ κή τεχνολογία. Β' έκδοση. Αθήνα, Διε­ θνής Βιβλιοθήκη, 1999. Σελ. 175.

PONGE F. Η φωνή των πραγμάτων. Β' έκ­ δοση. Επιλ. -μετ. X. Λιοντάκης. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 138. Δρχ. 2.900. ΡΑΙΧ Β. Ταξική συνείδηση και σεξουαλι­

κή χειραφέτηση. Ε' έκδοση. Μετ. 0. Μι­ χαήλ. Αθήνα, Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1999. Σελ. 142.

Αποκρυφι σμοί ΛΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Ε. Η. Τα Ορφικά μυστήρια και η αρχαία ελληνική μεταφυσική. Αθήνα, Έλλην, 1999. Σελ. 580. Δρχ.

10.000.

ISBN 960-286-396-Χ. ΡΗΤΟΣ Ε. Αναζητώντας τη γνώση. Αθήνα, 2000. Σελ. 208. Δρχ. 2.500. ISBN 96091142-0-2.

Γενικά CARLSON R. - SHIELD Β. Εγχειρίδιο της ψυχής. Μετ. Α. Μπακοδήμου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 270. Δρχ. 4.000. ISBN 960-344-853-2.

Ε φ α ρ μο σ μ έ ν η ψ υ χ ο λ ο γ ί α Η αντιμετάβαση στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία παιδιών και εφήβων. Επιμ. Γ. Τσιάντης κ. ά. Μετ. Κ. Ζερβός. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 302. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2609-6. ΚΑΚΟΥΡΟΣ Ε. - ΜΑΝΙΑΔΑΚΗ Κ. Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής - υπερκινητικότητα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 323. Δρχ. 6.000. ISBN 960344-906-7.

Γενικά NILSSON Μ. Ρ. Ελληνική λαϊκή θρη­ σκεία. Μετ. 1.0. Κακριδής. Β' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 144. ISBN 960-05-0890-9.

NYDAHL L. 0. Η φύση των πραγμάτων. Μετ. Δ. Καλαποθάκης - 1. Ζαφειριού. Αθήνα, Έσοπτρον, 2000. Σελ. 173. Δρχ.

3.015. ISBN 960-7228-56-3.

Ιερά κείμενα Η Νέα Διαθήκη. Μετ. Α. Πάλλης. Αθήνα, Εκάτη, 2000. Σελ. 258. Δρχ. 3.000. ISBN 960-7437-65-9.

θεολογία ΣΤΥΛΙΟΣ Ε. Κ. «Εκείνος»! Ο Ιησούς Χρι­ στός. Γ' έκδοση. Αθήνα, Γρηγόρης, 1999. Σελ. 352. ISBN 960-333-181-3.

Μυθολογία

ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Η σύγκρουση. Αθή­ να, Σιδέρης, 2000. Σελ. 158. Δρχ.

3.120. ISBN 960-08-0185-1. ΜΠΟΓΙΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Βαλκάνια. 78 ημέρες «στόχος» του ΝΑΤΟ. Αθήνα, Ριζοσπά­ στης - Σύγχρονη Εποχή, 2000. Σελ.

379. Δρχ. 5.200. ISBN 960-224-863-7.

Οι κονουί α ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Ε. Η ελληνική οικονομία με­ τά την ένταξη στην ΟΝΕ. Αθήνα. Κα­ στανιώτης, 2000. Σελ. 79. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-03-2684-3.

Μάγια. Μύθοι και θρύλοι. Εισ.-επιλ. Κ. Καλογερόπουλος. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 2000. Σελ. 170. Δρχ. 2.600. ISBN 960268-141-1.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Α. Ηγεσία. Η τέχνη της αλλαγής. Αθήνα, Καρμάνωρ, 2000. Σελ. 303. Δρχ. 9.000.

ΣΠΑΘΗΣ Π. Χρηματοοικονομική διοίκηση γεωργικών επιχειρήσεων και εκμεταλ­ λεύσεων. Αθήνα, Στοχαστής/Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2000. Σελ.

114. ISBN 960-303-101-1.

ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ Κ. Αρχαία ελληνικά παρά­ δοξα. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2000. Σελ. 159. Δρχ. 2.600. ISBN 960-793132-7

ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ X. Βυζαντινή υψηλή στρατηγική. 6ος-11ος αιώνας. Αθήνα, Ποιότητα, 2000. Σελ. 322. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-7803-10-8.

ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Νομισματική θεωρία και πολιτική στην Ελλάδα τον 19ο αιώ­ να. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2000. Σελ. 343. Δρχ. 5.200. ISBN 960-8041-27-9.

ΠΕΠΟΝΗΣ A. I. Ελλάδα και δημοκρατία στη νέα πραγματικότητα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 208. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-14-0172-5.

ΓΚΡΕΪΝΤΕΡ 0. Ο μανιακός καπιταλισμός. Μετ. Λ. Χαραλαμπίδης. Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 1999. Σελ. 786. ISBN 960-032339-9.

ΡΟΒΛΙΑΣ Ν. X. Με ευκρίνεια. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 2000. Σελ. 258. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-03-2690-8.

ΤΣΑΝΣΕΛΟΡ Ε. Η άνδος και η πτώση των χρηματιστηρίων. Μετ. Α. Φιλιππάτος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 668. Δρχ. 6.000. ISBN 960-14-0190-3.

Κ Ο ΙίΙΟ ίΙΙΚ Ε Ι Ε Π ΙΙΤ Η Μ Ε Ι Γενικά ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ Δ. Πολιτιστικές αβεβαιότη­ τες. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 308. Δρχ. 4.000. ISBN 960-344875-3.

Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ία ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ Π. Α. Κοινοτική εργασία. Αθήνα, Παπαζήσης, 2000. Σελ. 325. Δρχ. 5.200. ISBN 960-02-1384-4.

COHEN D. Νόμος, σεξουαλικότητα και κοινωνία. Μετ. Π. Πασχίδης. Αθήνα, Κά­ τοπτρο, 1999. Σελ. 321. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-7023-55-2.

PLUMMER Κ. Τεκμήρια ζωής. Μετ. X. Λιαναντωνάκη. Αθήνα, Gutenberg, 2000. Σελ. 285. Δρχ. 5.000. ISBN 96001-0828-5.

Πολιτική ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ Μ. Κοινωνική απορρύθμιση και δημοκρατία. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 220. Δρχ. 5.200. ISBN 960-256424-5. ΑΞΕΛΟΣ X. Τα τρία σήματα της δημο­ κρατίας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 257. ISBN 960-344-761-7.

ΡΟΚΟΦΥΛΛΟΣ X. Η Ελλάδα απέναντι στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου. Αθήνα, Παπαζήσης, 2000. Σελ. 382. Δρχ. 4.680. ISBN 960-02-1388-7. ΣΓΟΥΡΙΔΗΣ Π. Θράκης προβληματισμοί στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 212. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-03-2672-Χ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Κρίσιμα χρόνια. Αθήνα, Προσκήνιο, 2000. Σελ. 429. Δρχ. 6.760. ISBN 960-7057-61-9. ΧΡΙΣΤΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ. I. Στο ηφαίστειο των Βαλκανίων. Αθήνα, Δωδώνη, 1999. Σελ.

422. Δρχ. 7.280. ISBN 960-385-009-8.

ELWORTHY S. Σεξ και δύναμη. Μετ. Β. Παξινού. Αθήνα, Φλώρος. Σελ. 438. Δρχ. 4.950. ISBN 960-7178-54-8. ΛΟΥΞΕΝΜΠΟΥΡΓΚ Ρ. - ΜΕΡΙΓΚ Φ. Απεργία-αυθορμητισμός των μαζών. Μετ. Α. Ζάκα. Αθήνα, Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1999. Σελ. 111.

Δίκαιο

ΒΕΡΕΛΗΣ X. - ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ Γ. - ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΗΣ Ν. Ζητήματα εκσυγχρονι­ σμού. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ.

78. Δρχ. 2.080. ISBN 960-03-2677-0.

ΜΑΓΓΑΝΑΣ Α. Δ. - ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Π. Το οικογενειακό δίκαιο για τον πολίτη. Αθήνα, Παπαζήσης, 2000. Σελ. 276. Δρχ. 4.160. ISBN 960-02-1387-9.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΓΕΙΤΟΝΑ. Η Ελλάδα στο γύρισμα του εικοστού αιώνα. Αθήνα, 2000. Σελ. 398. Δρχ. 10.400. ISBN 96086563-0-3.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ Κ. Δίκαιο και δικαιοσύνη στην εποχή των ορίων. Αθήνα, Πόλις, 2000. Σελ. 299. Δρχ. 6.000. ISBN 960-813204-5.

μ

.μ . ε.

Ζητήματα δημοσιογραφικής δεοντολο­ γίας. Επιμ. Σ. Παπαθανασόπουλος - Μ. Κομνηνού. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 147. Δρχ. 5.200. ISBN 960-032673-8. ΒΙΝΤΑΛ Σ. - ΣΙΓΝΤΖΕΡ Μ. Εφαρμοσμένη επικοινωνία. Μετ. Κ. Μεταξά. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 370. Δρχ.

7.280. ISBN 960-03-2589-8.

Κονωνι κά α νθρωπολ ογί α ΚΑΡΑΚΑΣΙΔΟΥ Α. Μακεδονικές ιστορίες και πάθη. 1870-1990. Μετ. Ε. Αστεριού. Αθήνα, Οδυσσέας, 2000. Σελ. 444. Δρχ.

6.030. ISBN 960-210-359-0.

Λαογραφί α ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. Β. Βόρειος Ήπειρος. Τραγούδια και χοροί. Αθήνα, Τροχαλία, 2000. Σελ. 189+2CD. Δρχ. 12.850. ISBN 960-7809-66-01. ΚΟΝΤΟΜΙΧΗΣ Τ. Π. 0 Λευκαδίτικος γά­ μος. Αθήνα, Γρηγόρης, 1999. Σελ. 214.

ISBN 960-333-209-7. ΚΟΝΤΟΜΙΧΗΣ Τ. Π. Τα τοπωνύμια της Λευκάδας. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ.

218. Δρχ. 3.640. ISBN 960-211-506-8. ΚΟΡΙΔΗΣ Γ. Τα ωραιότερα δημοτικά τρα-

123

γούδια. Αθήνα, Ιωλκός, 2000. Σελ. 446. Δρχ. 5.800. ISBN 960-226-147-9.

Πρακτικά. Αθήνα, 1999. Σελ. 527. Δρχ.

7.280. ISBN 960-8468-51-0.

Οι κολ ογί α Οικολογία και Εκκλησία. Επιμ. 0. Νάτσου - Μ, Κουρουζίδης. Αθήνα, 1999. Σελ.

186. Δρχ. 5.500. ISBN 960-8085-00-4.

θ[τικΕΐ ε π ιπ η μ ε ! Μαθηματι κά ΣΠΑΝΔΑΓΟΣ Ε. Τα μαθηματικά των αρχαί­ ων Ελλήνων. Αθήνα, Αίθρα, 2000. Σελ.

451. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7007-82-4.

Παι δαγωγι κή BLUESTEIN J. Εγχειρίδιο για γονείς. Μετ. Α. Δενδάκη. Αθήνα, Δίοδος, 2000. Σελ.

257. Δρχ. 5.640. ISBN 960-7072-42-1.

HERBERT Μ. Διατροφή και ύπνος των παιδιών. Μετ. 0. Τσοβίλη. Αθήνα, Ελλη­ νικά Γράμματα, 2000. Σελ. 69. Δρχ.

1.500.

ISBN 960-544-909-1.

HERBERT Μ. Οι καβγάδες των παιδιών. Μετ. 0. Τσοβίλη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 60. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-544-908-5.

HERBERT Μ. Τα όρια οτη συμπεριφορά των παιδιών. Μετ. 0. Τσοβίλη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 44. Δρχ. 1.500. ISBN 960-544-906-1.

Εκπαίδευση Ιστορικο-συγκριτικές προσεγγίσεις. Τι­ μητικός τόμος Α. Μ. Καζαμία. Επιμ. Σ. Μπουζάκης. Αθήνα, Gutenberg, 2000. Σελ. 614. Δρχ. 10.000. ISBN 960-040827-7. ΑΝΔΡΕ0Υ Α. θέματα οργάνωσης και δι­ οίκησης της εκπαίδευσης και της σχολι­ κής μονάδας. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 285. Δρχ. 4.000. ISBN 96014-0128-8. ΠΟΡΤΕΛΑΝΟΣ Σ. Διδακτική του μαθήμα­ τος των θρησκευτικών. Αθήνα, Γρήγο­ ρης, 1999. Σελ. 69. ISBN 960-555-207-0. ΤΣΑΜΠΗΣ Γ. Ξ. Η παιδεία στο Χριστιανικό Βυζάντιο. Αθήνα, Γρηγόρης, 1999. Σελ.

551. ISBN 960-555-158-4. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ I. Η διδασκαλία του γρα­ πτού λόγου. Αθήνα, Γρηγόρης, 1999. Σελ. 87. ISBN 960-555-205-4.

rm u Γε ν ι κ ά Συνέδριο Για Την Ελληνική Γλώσσα.

124

κη, Γλώσσημα και Βερχάιμ. Σελ. 615. Δρχ. 27.500. ISBN 960-7615-00-Χ.

Γεωργί α 0REEN Μ. Β. Φυτοφάρμακα. Μετ. Φ. Α. Λεγάκις. Αθήναι, Σ.Π.Δ.Ω.Β., 1999. Σελ.

205. Δρχ. 5.120. ISBN 960-7155-76-5.

ΤΕΠΕ!

Φυοική

Γενικά

Φυσικής γυμνάσματα. Αθήνα, Κάτο­ πτρο, 2000. Σελ.160. Δρχ. 5.500. ISBN 960-7778-26-Χ.

Μνήμη Μανόλη Χατζιδάκη. Εικόνες της Ζακύνθου. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2000. Σελ. 29. Δρχ. 1.500. ISBN 9607099-84-2.

Ιατρική ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ Γ. Αφροδίσια νοσήματα. Αθήνα, Αρχιπέλαγος, 2000. Σελ. 417. Δρχ. 55.000. ISBN 960-7911-27-Χ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Σ. I. 565 μυστικά υ­ γείας. Αθήνα, Μοντέρνοι Καιροί, 2000. Σελ. 495. Δρχ. 5.000. ISBN 960-559611-4. ΠΑΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ Α. Γεροντική κατάθλι­ ψη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 126. Δρχ. 2.500. ISBN 960-544951-2.

ΖΙΩΓΑΣ Γ. 0 βυζαντινός Μάλεβιτς. Αθή­ να, Στάχυ, 2000. Σελ. 102. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-8052-52-6.

Λευκώματα ΔΕΛΑΠΟΡΤΑΣ Μ. Αλίκη Βουγιουκλάκη. Λεύκωμα. Αθήνα, Περιοδικός Τύπος. Σελ. 429. Δρχ. 17.000. ISBN 960-860222-Χ. ΧΟΛΑΝΤ Μ. Όσκαρ Ουάιλντ, η ζωή και το έργο του. Μετ. Ν. Δαβανέλλος. Αθή­ να, Ψυχογιός, 2000. Σελ. 222. Δρχ.

7.500.

ISBN 960-274-459-6.

Ζωγραφι κή

ΤΣΙΑΚΑΣ Δ. Μύθος η δυσκολία του. Αθή­ να, Σενάριο, 1999. Σελ. 82. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-86525-0-8.

ΜΟΡΕΣ 0. Αναδρομική. Αθήνα, Δήμος Αθηναίων, 1999. Σελ. 122. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-7401-15-8.

ΜΠΑΝΤΜΑΝ Μ. Σύντομη ιστορία του σεξ. Μετ. X. Παρίση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 155. Δρχ. 4.160. ISBN 960-05-2655-6.

ΤΣΙΓΚΑΚΟΥ Φ. - Μ. Ανδρέας Βουρλούμης. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 1999. Σελ. 516. Δρχ. 20.800. ISBN 960-845275-2.

RUBINSTEIN Η. Η νόσος του Αλτσχάιμερ. Μετ. Φ. Μεγαλούδη. Αθήνα, Ελλη­ νικά Γράμματα, 2000. Σελ. 261. Δρχ.

4.500.

ISBN 960-544-819-2.

ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ Γ. Ανθη της πέτρας. Αθή­ να, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 124. Δρχ.

10.400.

Τεχνολογία

Φωτογραφία

ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. - ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ Κ. - ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ Ρ. Μηχανολογία. Τετρά­ γλωσσο εικονογραφημένο λεξικό. Θεσ­ σαλονίκη, Γλώσσημα και Βερχάιμ. Σελ.

459. Δρχ. 15.600. ISBN 960-7615-01-8.

ΚΑΤΣΙΓΙΑΝΝΗΣ Φ. - ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ Λ. Στροφυλιά. Αθήνα, Έγχρωμον, 1999. Σελ.

110. Δρχ. 9.560. ISBN 960-86555-0-9.

MYNNE-POWELL R. Photoshop 5.0 εύκο­ λος τρόπος. Αθήνα, Δίαυλος, 2000. Σελ.

166. Δρχ. 5.500. ISBN 960-551-085-6.

ΚΙΤΣΟΠΑΝΙΔΟΥ Κ. To marketing του ευ­ ρωπαϊκού κινηματογράφου. Αθήνα, Παπαζήσης, 2000. Σελ. 295. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-02-1585-6.

REHAHN J. - Ρ. - ΕΛΕΤΟ. Τηλεπικοινω­ νίες. Τετράγλωσσο λεξικό. Θεσσαλονί­

Κ ιν ηματογράφος

ΣΤΑΘΗ Ε. Χώρος και χρόνος στον κινη-

ματογράφο του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Αθήνα, Αιγόκερως, 1999. Σελ.

205. Δρχ. 3.120. ISBN 960-3222-130-9.

ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ Ν. Εικόνες στο ύψος της ζω­ ής. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 112. Δρχ. 3.500. ISBN 960-211-526-2.

Δο αυατ ική τέχνη

Ποίηση

ΝΤΥΒΙΝΙΟ Ζ. Ο ηθοποιός. Μετ. Μ. Ράις. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 367. Δρχ.

5.200. ISBN 960-211-504-1.

Ανθολογία νεοελληνικής ποίησης. 9002000. Αθήνα, Πολιτιστική Συνεργασία, 1999. Σελ. 486. Δρχ. 7.280

m n o m u ii Ψυχαγωγία ΡΟΥΣΟΣI. Το αλφαβητάρι της ρουλέ­ τας. Αθήνα, Δίαυλος, 2000. Σελ. 208. Δρχ. 1.550. ISBN 960-531-086-4

ΒΟΥΓΙΟΥΚΑΣ Α. Όβερ. Αθήνα, 1999. Σελ.

70. ΕΓΓΛΕΖΟΣ Τ. Στη Γαύδο του Λιβυκού Χελώνα. Αθήνα, Όμβρος, 2000. Σελ.

327. Δρχ. 4.200. ISBN 960-8086-06-Χ. ΖΟΛΩΤΑΚΗΣ Μ. Φύλαξ υδάτων. Ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 37.

ISBN 960-03-2679-7. ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ Γ. Η μαύρη κούρσα του κυ­ ρίου Καρούζου. Αθήνα, Σπανός, 1999. Σελ. 60. ISBN 960-262-028-5.

Γενικά ΚΟΦΙΝΙΩΤΗΣ Ε. Κ. Γραμματική της Ομηρι­ κής διαλέκτου. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2000. Σελ. 56. Δρχ. 1.560. ISBN 960-7931-33-5.

ΚΑΛΚΑΒΟΥΡΑΣ A. Temesta expldet. Ποίη­ ση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ.

37. ISBN 960-03-2664-9.

Αρχαίοι συγγραφείς

ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Καθρεφτισμοί και αντικαθρεφτισμοί. Αθήνα, Φιλικός Όμιλος Συγγραφέων, 2000. Σελ. 100. ISBN 960-8122-28-7.

Προσωκρατικοί Τόμος Α'+Β'. Εισ.-μετ. σχόλ. Φιλολογική Ομάδα Κάκτου. Αθή­ να, Κάκτος, 2000. Σελ. 222+158. Δρχ.

3.120+3.120.

ΚΥΡΙΑΖΗΣ Γ. Πικρές αλήθειες από το διάβα της ζωής μου. Αθήνα, Όμβρος, 2000. Σελ. 96. Δρχ. 2.000. ISBN 9607281-90-Χ.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. Περί ευθυμίας. Εισ.-απόδ.

-σχόλ. Γ. Λαθύρης. Αθήνα, Ηλιοδρόμιο, 2000. Σελ. 159. Δρχ. 3.120. ISBN 96085577-2-0.

ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ-ΤΑΚΑΚΗ Ρ. Το τέταρτο άλ­ λοθι. Αθήνα, Όμβρος, 2000. Σελ. 64. Δρχ. 2.000. ISBN 960-8086-07-8.

ΠΛΩΤΙΝΟΣ. Εννεάδες. Εννεάς πρώτη. Ειο.-μετ.-σχόλ. Φιλολογική Ομάδα Κά­ κτου. Αθήνα, Κάκτος, 2000. Σελ. 311. Δρχ. 3.120. ISBN 960-352-553-7.

Μελέτες ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Δ. Ν. Ομηρικά μεγαθέματα. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 282. Δρχ.

6.000.

ISBN 960-04-1594-3.

Γενικά ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ Π. Είπαν... Λεξικό του έ­ ξυπνου λόγου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 357. Δρχ. 4.680. ISBN 96003-2393-3.

ΜΑΡΩΝΙΤΗ Α. Ο ρυθμός ζεστός. Αθήνα, Άγρα, 2000. Σελ. 58. ISBN 960-325340-5. ΜΠΕΛΜΠΑ Ε. Αμόλεχος. Αθήνα, Νέα Σύ­ νορα, 1999. Σελ. 35. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥΝΗΣ Π. Ν. Επιτομή II. Ποίη­ ση. Αθήνα, Δρομέας, 2000. Σελ. 252. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7576-16-0. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Τρωγλοδύτες ονείρων. Ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 62. ISBN 960-03-2665-7. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Β. Σ. Ορέων και θανάτων. Αγρίνιο, Ίβυκος, 1999. Σελ.

91. ISBN 960-86498-0-3. ΠΑΡΕΤΖΟΓΛΟΥ X. Αφουγκραομοί. Αθήνα, Όμβρος, 2000. Σελ. 31. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-8086-03-5. ΠΡΑΤΙΚΑΚΗΣ Μ. Αφημένα ήσυχα στη

χλόη. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ.

72. Δρχ. 2.080. ΣΕΡΡΑΣΔ. Ενδόσημα. 1984-1999. Αθή­ να, Μπάστας, 2000. Σελ. 57. ISBN 9607418-48-4. ΣΙΩΚΟΥ Γ. Βαλς στα συντρίμμια. Ποιήμα­ τα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 49.

ISBN 960-378-330-7. ΤΣΙΤΣΕΚΛΗ Κ. Φθόγγοι βροχής. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 42. Δρχ. 1.500. ISBN 960-344-887-7. ΧΟΥΖΟΥΡΗ Ε. Μποτίλια στον ουρανό. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

28. ISBN 960-344-685-8. ΧΡΗΣΓΑΡΑ X. θέατρο σκιών. Θεσσαλονί­ κη, Νέα πορεία, 1999. Σελ. 56. ISBN 960-7786-12-2.

GIBRAN Κ. Ο τρελός. Μετ. Κ. Καλογερόπουλος. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 2000. Σελ.

80. Δρχ. 1.600. ISBN 960-268-443-8.

Πεζογραφία ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ Β. Κίμων και Ελπινίκη. Αθήνα, Πιτσιλάς, 2000. Σελ. 173. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-7826-39-6. Ε. Ιστορίες που άρεσαν σε μερικούς ανθρώπους που ξέρω. Β' έκ­ δοση. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 354.

αρανιτςης

ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Τα παιδιά. Διηγήμα­ τα. Αθήνα, Προσκήνιο, 2000. Σελ. 229. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7057-58-9. ΒΙΓΛΑΣI. Η τριλογία της μοίρας. (Κλωθώ-Λάχεσις-'Ατροπος). Αθήνα, Σπανός, 1999. Σελ. 156. ISBN 960-90087-7-1. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Οι εραστές της Μύρινθας. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 2000. Σελ. 401. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2663-0. ΚΟΛΟΚΟΤΣΑΣ Α. Η θλίψη πρέπει να δεί­ χνεται. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 180. Δρχ. 2.500. ISBN 960344-856-7. ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ Μ. Τα μαγικά δώρα του Διόνυσου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 119. ISBN 960-03-2682-7. ΛΑΔΑ Ε. Η Χάρις. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 204. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-378-447-8. ΛΕΛΕΚΟΥ-ΤΑΤΑΚΗ Δ. Ανατροπές μες σιης ζωής το πέρασμα. Αθήνα, Νέα Σύ­

125

νορα, 2000. Σελ. 533. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0176-3. ΜΑΚΡΗΣ Ε. Ο δραπέτης. Μυθιστόρημα. Ιωάννινα, 1999. Σελ. 125. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-90380-1-8. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Κ. Τις Κυριακές το σπίτι μύριζε κανέλα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Άγκυρα, 2000. Σελ. 110. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-234-688-4. ΜΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Δ. «DM-Γήινη πορεία 1862». Αθήνα, Όμβρος, 2000. Σελ. 253. Δρχ. 5.000. ISBN 960-8086-04-3. ΡΟΥΣΟΧΑΤΖΑΚΗΣ Α. Μπιμπερό με κόκακόλα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 261. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2669-Χ. ΣΙΔΕΡΗ Δ. Αγαπημένη μου Ελενίτσα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 197. Δρχ. 2.500. ISBN 960-14-0170-9. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ζ. θ. Εννιά γυναίκες. Διη­ γήματα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 157. Δρχ. 3.000. ISBN 960344-902-4. ΣΦΑΚΙΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Ταξίδι στο αόρατο λευκό. Αθήνα, Όμβρος, 2000. Σελ. 46. Δρχ. 3.100. ISBN 960-8086-05-1. ΤΣΑΚΑΛΟΣ Γ. Τζοτζό θέλω να με λένε. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 252. Δρχ. 4.160. ISBN 96003-2660-6. ΤΣΙΑΚΑΣ Δ. Μυστικά που θα πάρεις μαζί σου. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2000. Σελ. 218. Δρχ. 3.750.

ISBN 960-7919-45-9.

Γ. Καλαμάντης. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 314. Δρχ. 4.000. ISBN 96014-0181-4.

Τόμος Γ'. Μετ. Ε. Κεφαλλονίτης. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 516. Δρχ.

4.700. ISBN 960-14-0177-6.

AL0REN Ν. Ο άνθρωπος με το χρυσό χέρι. Μετ. Μ. Ζαχαριάδου. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 559. Δρχ. 7.200. ISBN 960-378-412-7.

MOORKOCK Μ. Κόρουμ, ο ιππότης των σπαθιών. Μετ.-πρόλ. θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Αίολος, 2000. Σελ. 223. Δρχ.

3.325. ISBN 960-521-075-4.

ΑΛΤΑΝ Α. Του έρωτα και της αμαρτίας. Μετ. Σ. Μπόζη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 397. Δρχ. 5.000. ISBN 96014-0183-0.

ΜΠΑΛΖΑΚ 0. ΝΤΕ. Μπρότο. Μετ. Ε. Τσελέντη. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2000. Σελ. 500. Δρχ. 2.500. ISBN 960-261938-4.

ΒΙΚΙ Μ. Συγκάτοικος να σου πετύχει! Μετ. Σ. Μεταξά. Αθήνα, Εμπειρία Εκδο­ τική, 2000. Σελ. 186. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7919-46-7.

BLOCK L. Οχτώ εκατομμύρια τρόποι να πεθάνεις. Μετ. Κ. Αρβανίτης. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 388, Δρχ. 5.500.

ISBN 960-378-443-5.

V0NNECUT Κ. Χρονοσεισμός. Μυθιστό­ ρημα. Μετ. X. Λιθαρής. Αθήνα, Πατάκης, 2000. Σελ. 241. Δρχ. 4.150. ISBN 960-378-441-9.

ΝΤΕΣΠΛΕΣΙΝ Μ. Η πράσινη. Μετ. Μ. Καρακώστα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 148. Δρχ. 2.000. ISBN 960344-917-2.

γκαιτε κ. Μ. Κοκκινοσκουφίτσα στο Μανχάταν. Μετ. Β. Νικολόπουλος. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

235. Δρχ. 2.900. ISBN 960-344-857-5.

ΟΥΓΚΡΕΣΙΤΣ Ν. Το μουσείο της άνευ ό­ ρων συνθηκολόγηοης. Μυθιστόρημα. Μετ. X. Νερατζή. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 330. Δρχ. 4.160. ISBN 96003-2636-1.

ΖΑΚ. Π. Κάθοδος στον Παράδεισο. Αθή­ να, Στάχυ, 2000. Σελ. 283. Δρχ. 4.300.

ISBN 960-8032-20-1.

CAMPION A. - CAMPION J. Ιερός κα­ πνός. Μετ. Λ. Ιωαννίδου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 299. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-14-0122-9.

CUNNINGHAM Μ. Οι ώρες. Μετ. Λ. Καλοβυρνάς. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 268. Δρχ. 3.500. ISBN 960-140182-2.

ULITSKAYA L. Η Μήδεια και τα παιδιά της. Μετ. Λ. Καρατζάς. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2000. Σελ. 350. Δρχ. 4.000. ISBN 960410-133-1.

PILCHER R. Το έρημο σπίτι. Μετ. Μ. Κουμπαρέλη. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2000. Σελ.

186. Δρχ. 2.800. ISBN 960-410-132-3. ΠΟΕ. Ε. Α. Το βαρέλι του Αμοντιλάδο. Μετ. Κ. Πολίτης. Αθήνα, Αιγόκερως, 2000. Σελ. 125. Δρχ. 1.250. ISBN 960322-125-2.

ΦΑΚΙΝΟΥ Ε. Τυφλόμυγα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 292. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2678-9.

ΚΑΣΤΡΟ Η. ΝΤΕ. Η γυναίκα του Βοσπόρου. Μετ. Ε. Κορόμηλά. Αθήνα, Bell, 2000. Σελ. 272. Δρχ. 2.300. ISBN 960620-430-8.

ΧΑΤΖΗΣ Δ. Το διπλό βιβλίο. Μυθιστόρη­ μα. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1999. Σελ. 196. Δρχ. 3.800. ISBN 960-7360-48-6.

CLARK Μ. Η. Κάνε πως δεν τη βλέπεις. Μετ. Μ. Χρόνης. Αθήνα, Bell, 2000. Σελ.

416. Δρχ. 1.700. ISBN 960-450-648-Χ.

ΧΑΤΖΗΣ Δ. Το τέλος της μικρής μας πό­ λης. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1999. Σελ.

216. Δρχ. 4.500. ISBN 960-7360-9-4.

ΚΟΟΝΤΖ D. Χωρίς επιζήσαντες. Μετ. Μ. Μακρόπουλος. Αθήνα, Bell, 2000. Σελ.

416. Δρχ. 1.800. ISBN 960-450-649-8.

ΨΑΛΤΗ Ε. Όταν ο Πολύφημος σφάλισε το μάτι του. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμα­ τα, 1999. Σελ. 205. Δρχ. 2.600. ISBN 960-344-874-5.

LESCROART J. Τ. Ο κανόνας του ελέους. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Σελ. 608. Δρχ.

1.800. ISBN 960-450-648-3.

SERRANO Μ. Το πανδοχείο των θλιμμέ­ νων γυναικών. Μετ. Κ. Ρούφου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2000. Σελ. 372. Δρχ. 4.200.

ISBN 960-410-131-5.

ΨΙΛΟΠΟΥΛΟΥ Α. Η σκιά της άλλης. Αθή­ να, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 235. Δρχ.

3.000.

ISBN 960-14-0179-2.

MALRAUX Α. Η βασιλική οδός. Μυθιστό­ ρημα. Μετ. Γ. Παπακυριάκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 236. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-03-2400-Χ.

ΣΜΑΝΤΙΑ Μ. Μια Μπέντλεϊ στη λεωφό­ ρο Βολτέρ. Μετ. Μ. Καρακώστα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 175. Δρχ. 2.200. ISBN 960-344-858-3.

AYACHE Α. Γράμματα στην Πρινέλ. Μετ.

ΜΑΝΦΡΕΝΤΙ Β. Μ. Μέγας Αλέξανδρος.

SMITH Μ. C. Αβάνα. Μετ. Γ. Μπαρουξής.

126

RAMOS J. F. Η Αφροδίτη των Καρτέλ. Μετ. Ε. Λογοθέτη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 237. Δρχ. 3.000. ISBN 96014-0175-Χ.

SARAMAGO J. Η πέτρινη σχεδία. Μυθι­ στόρημα. Μετ.-σημ. Α. Ψύλλια. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 374. Δρχ.

5.720. ISBN 960-03-2620-7.

Αθήνα, Bell, 2000. Σελ. 416. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-450-645-5.

SHREVE S. R. To μυστήριο ενός έκτα­ κτου περιστατικού. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Βοσταντζή. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1999. Σελ. 256. Δρχ. 3.640. ISBN 9607458-31-1.

STIFTER A. 0 άκληρος. Μυθιστόρημα. Μετ. Γ. Δεπάστας. Αθήνα, Πορεία, 1999. Σελ. 205. Δρχ. 3.120. ISBN 9607043-46-4.

SUSTER 0. Ο δαίδαλος του διαβόλου. Μετ. Β. Κόρκας. Αθήνα, Ακτή-Οξύ, 2000. Σελ. 131. Δρχ. 3.000. ISBN 9608068-17-7. ΤΟΜΣΟΝ Κ. Οι αλλόμορφοι. Μετ. X. Γιαννακοπούλου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ­ ματα, 1999. Σελ. 285. Δρχ. 3.000. ISBN 960-344-772-7. ΦΟΡΤΟΥΝΑΤΟ Μ. Η τέχνη να χάνεις βά­ ρος. Μυθιστόρημα. Μετ. Τ. Μπαριάμη. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 279. Δρχ.

3.500.

ISBN 960-04-1578-1. ΧΑΝΤ Ε. Η Άννα και ο βασιλιάς. Μετ. Ε. Μανούση. Αθήνα, Άγκυρα, 2000. Σελ.

272. Δρχ. 3.800. ISBN 960-234-705-8.

HAUPTMANN G. Τα ψέματα στο κρεβάτι. Μετ. Τ. Λιάνη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 388. Δρχ. 4.700. ISBN 96014-0178-4. ΧΕΜΙΝΓΟΥΑΙΗ Ε. Ο γέρος και η θάλασσα. Μετ. θ. Καλύβας. Κατερίνη, Μάτι, 2000. Σελ. 150. Δρχ. 2.910. ISBN 960-804207-0. Υ. Β. Millennium. Η εξήγηση. Μετ. Ν. Κούρκουλος. Αθήνα, Εκδόσεις Του Ει­ κοστού Πρώτου, 2000. Σελ. 187. Δρχ.

3.640. ISBN 960-7058-88-7. Μ τλ έ τ ις 0 ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην Ανα­ τολή και τη Δύση 1453-1981. Πρακτικά Α' Ευρωπαϊκού συνεδρίου. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

591+891. Δρχ. 8.600+6.600. ISBN Set 960-344-861-3. Τιμή στον Τ. Κ. Παπατσώνη. Αθήνα, Τε­ τράδια «Ευθύνης», 1999. Σελ. 231. ISBN 960-733-88-4. ΒΙΓΛΑΣI. Κριτικά δοκίμια. Αθήνα, Σπανός, 1999. Σελ. 359. ISBN 960-90087-6-3.

ΧΟΥΡΔΑΚΗΣ Α. Παιδαγωγία και διαφωτι­ σμός στο «Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών» του Ρήγα Βελεστινλή. Αθή­ να, Τυπωθήτω, 1999. Σελ. 237. Δρχ.

4.000.

ISBN 960-8041-24-4. ΧΟΥΡΜΟΥΖΗΣ Μ. Παρωδική μικρογραφία μυθιστορημάτων. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1999. Σελ. 328. Δρχ. 6.000. ISBN 9607360-44-3. Δοκίμια

ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Λ. Ν. Η κοινωνία του καιρού μας. Αθήνα, Οι Εκδόσεις Των Φί­ λων, 1999. Σελ. 197. ISBN 960-289040-1. ΔΑΛΔΑΚΗΣ Α. Ποιος θεός;... Αθήνα, Κά­ ζα, 2000. Σελ. 242. Δρχ. 3.120. ΜΑΓΚΛΙΒΕΡΑΣ Δ. Κ. Προσεγγίσεις και κα­ ταγραφές. Αθήνα, Οι Εκδόσεις Των Φί­ λων, 2000. Σελ.160. ISBN 960-289044-4.

AHRWEILER Η. The making of Europe.

Athens, Nea Synora, 2000. Pag. 170.

Drs. 3.000. ISBN 960-14-0163-6.

KAMY A. Η καλή και η ανάποδη. Μετ. Ν. Καρακίτσου-Ντουζέ - Μ. Κασαπλάλογλου-Ραμπλέν. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 110. ISBN 960-03-2632-0. ΟΥΑΪΛΝΤ 0. Η ψυχή του ανθρώπου στο σοσιαλισμό. Μετ. Σ. Ανδρέου. Αθήνα, Στοχαστής, 2000. Σελ. 79. ISBN 960303-082-1.

Με

Αέ

τ( ς

ΠΑΤΧΑΛΙΔΗΣ Σ. θέατρο και θεωρία. Θεσ­ σαλονίκη, University Stydio Press, 2000. Σελ. 567. Δρχ. 8.500. ISBN 96012-0815-1.

Αρχαιολογία

ΦΙΛΙ ΠΠΑ-ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Μ. Μικροί οχυρω­ μένοι οικισμοί του Αιγαίου. Αθήνα, Ερίννη, 2000. Σελ. 103. Δρχ. 2.910. ISBN 960-295-022-6. Μαρτυρίες

ΚΙΟΣΣΕΣI. Αναμνήσεις από τα ματωμένα χρόνια του εμφύλιου σπαραγμού

1946-1949. Ξάνθη, Σπανίδης, 2000. Σελ. 130. Δρχ. 3.640. ISBN 960-863245-5. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Γ. Γ. Γνωστά και άγνωστα. Αθήνα, Παπαδημητρίου, 2000. Σελ.

422. Δρχ. 5.000. ISBN 960-550-072-2. ΤΣΑΤΣΟΥI. Φύλλα Κατοχής. Ζ' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 198. ISBN 960-05-0371-0. ΦΑΝΟΥΡΗΣ Μ. - Λ. Meskel. Η ιστορία μιας ελληνικής οικογένειας στην Αιθιοπία. Μετ. Ε. Σημιακάκη. Αθήνα, Μαραθιάς, 1999. Σελ. 501. ISBN 960-511-009-1. Βιογραφίεε

Γεώργιος Ζιούτος (1903-1967). Αθήνα, Παρασκήνιο - Δημοτικό Κέντρο Ιστο­ ρίας και Τεκμηρίωσης Βόλου, 2000. Σελ. 254. Δρχ. 4.160. ISBN 960-710767-5. ΛΑΖΟΓΙΩΡΓΟΣ-ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ Δ. Αγγελική Χατζημιχάλη. Αθήνα, Δήμος Αθηναίων. Σελ. 190. Δρχ. 5.720. ISBN 960-740112-3. Ελληνική

Ιστορία

Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000. Σελ. 387. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-369-045-7.

0 Ελληνικός Εβραϊσμός. Επιστημονικό Συμπόσιο. Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1999. Σελ. 346. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-259-001-3. Το έργο της Κυβερνήσεως Βενιζέλου κατά την τετραετία 1928-1932 Εισ.-επιμ. Π. Πετρίδης. Θεσσαλονίκη, Univer­ sity Studio Press, 2000. Σελ. 442. Δρχ.

6.500.

ISBN 960-12-0806-2. ΑΓΙΑΝΝΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Γ. Μεταξύ Μαργα­ ρίτας και Κουρλέσα. Αθήνα, Πάραλος, 2000. Σελ. 107. Δρχ. 1.560. ISBN 960960-31-1. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ. - ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥ Ε. Όταν η θεοσαλονίκη μπήκε στον 20ό αιώνα. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000. Σελ. 165. Δρχ. 2.500. ISBN 96012-0811-9. ΓΙΑΝΝΑΚΕΝΑΣ X. Κ. Έπεσαν υπέρ πατρίδος... Αθήναι, Πελασγός, 2000. Σελ.

213. Δρχ. 3.120. ISBN 960-522-95-4. ΛΟΒΕΡΔΟΣ A. Ν. Πολιτική ιστορία της

127

ΑΠΟΠΛΟΥΣ. Τετραμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 21-22. Δρχ. 2.000.

Ελλάδας (1828-1975). Αθήνα, Σάκκουλας, 2000. Σελ. 189. Δρχ. 5.000. ISBN 960-15-0015-8.

Texvec

ΜΑΡΚΑΚΗΣ Γ. Έ λληνες στη Μαύρη Αφρική 1890-1990. Αθήνα, Τροχαλία, 1999. Σελ. 154. ISBN 960-7809-28-9.

ΤΣΑΡΟΥΧΑΣ Π. Ω, τι κόσμος... παιδιά. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

147. Δρχ. 2.000. ISBN 960-344-890-7.

ΝΙΩΤΗΣ Γ. Δ. 0 Ελληνισμός της Μικρός Ασίας και ίου Εύξεινου Πόντου. Αθήνα, Αλέξανδρος, 2000. Σελ. 47. Δρχ. 2.080.

Ελεύθερα

ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ Γ. I. Η Κρήτη στις αρχές και τα τέλη του 20ού αιώνα. Κρήτη, 1998. Σελ. 427. Δρχ. 16.600. ISBN 96085196-8-3. ΠΕΤΡΙΔΗΣ Π. Β. Σύγχρονη ελληνική πο­ λιτική ιστορία. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Γκοβόστης, 2000. Σελ. 408+400. Δρχ.

8.000+7.300. ΣΤΕΦΑΣ Κ. I. Κέα. Βουρκαριανή, 1999. Σελ. 174. Δρχ. 8.320. ISBN 960-863850-Χ. Δ. ι. Νέες προσεγγίσεις του Κρητομυκηναϊκού πολιτισμού. Αθή­ να, Εντός, 2000. Σελ. 171. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-8472-55-5. τςιμπουκιδης

ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣI. Μ. Αλεξάνδρεια. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 649. Δρχ. 10.000. ISBN 960-344-842-7. Παγκόομια

Iοτορία

αναγνώσματα

ΤΡΙΒΙΖΑΣ Ε. Η φάλαινα που τρώει τον πόλεμο. Αθήνα, Μίνωας, 2000. Σελ. 28. Δρχ. 3.000. ISBN 960-542-132-1.

Μίνωας, 2000. Σελ. 22. ISBN 960-542144-5. ΛΑΟΥΜΠΕ Ζ. Ο παππούς πετάει. Μετ. X. Στρώνη. Αθήνα, Κάστωρ, 2000. Σελ. 40. Δρχ. 2.800. ISBN 960-7906-22-5. ΛΟΥ Β. Η Μαργκερίτι και η μεταφυσική. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 60. Δρχ.

1.870. ISBN 960-211-520-3. ΛΟΥ Β. Η Μαργκερίτι και η πολιτική. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 95. Δρχ.

2.080. ISBN 960-211-519-Χ.

BANKS Κ. - HALLENSLEBEN C. Το φεγγάρι νανουρίζει. Αθήνα, Ποταμός, 2000. Σελ.

32. Δρχ. 3.000. ISBN 960-7563-39-5.

ΤΣΑΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ Π. Σύγχρονη Ευρω­ παϊκή ιστορία. Τόμος Α'. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 484. ISBN 960-05-0894-1.

ΠΟΛΑΣΝΤΕΚ κ. Αλεπουδο-ιστορίες. Αθή­ να, Μίνωας, 2000. Σελ. 32. Δρχ. 2.950.

ISBN 960-542-155-0.

NlCOL D. Μ. Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453). Β'έκδοση. Μετ. Σ. Κομνηνός. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ. 734. Δρχ. 8.000. ISBN 960206-366-1.

ΠΟΣΤΓΚΕΗΤ Ν. Μια πόλη γεμάτη ψείρες. Διασκευή: Ρ. Ρώσση-Ζαΐρη. Αθήνα, Μί­ νωας, 2000. Σελ. 38. Δρχ. 1.950. ISBN 960-542-156-9.

Κόσμοc

ΣΑΝΤΡ Μ. Ταξίδι στην Καππαδοκία το 1893. Μετ. Μ. Ζ. Παπαδοπούλου. Αθή­ να, Τροχαλία, 1999. Σελ. 239. ISBN 960-7809-44-0.

128

ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ. Περιοδική έκ­ δοση. Τεύχος 1. Δρχ. 2.080. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 220. Δρχ. 1.500. ΔΕΛΤΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΝΕΟΛΟΓΙΣΜΩΝ. Τεύχος 7. Δρχ. 1.560.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βι­ ΖΥΝΤ Μ. 0. - ΜΠΟΥΡ Μ. Ο μικρός Λυ­ βλίου. Τεύχος 407. Δρχ. 2.000. κούργος Γονίδης. Αθήνα, Ποταμός, 2000. Σελ. 32. Δρχ. 3.000. ISBN 960- ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 53. Δρχ. 1.000.

7563-39-5. ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΑΝΘΕΟΝ. Τεύχος 8. Δρχ. ΚΑΜΠ Λ. Το πιο μεγάλο κρεβάτι του κό­ 1.200. σμου. Απόδ. Ρ. Ρώσση-Ζαΐρη. Αθήνα,

ΣΤΑΥΡΙΝΟΣ Γ. I. Η ιστορία της Αλεξάν­ δρειας. Αθήνα, 1999. Σελ. 379. Δρχ.

7.280. ISBN 960-7097-68-8.

ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ Ρ. Εβραίοι ταξιδιώτες του Μεσαίωνα. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ.

183. Δρχ. 3.640. ISBN 960-211-517-3.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 74. Δρχ. 2.000.

FREY C. - KERNKE 0. Μα και βέβαια σ' α­ γαπώ! Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Παπαδόηουλος, 2000. Σελ. 16. ISBN 960261-949-Χ.

ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 340. Δρχ. 1.800. ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύ­ χος 31. Δρχ. 3.000. ΜΑΖΙ-ΤΟΟETHER. Τεύχος 77. Δρχ. 40. ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 63. Δρχ. 200. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1722. Δρχ. 1.500. ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ. Λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 539-541. Δρχ. 1.560. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Φύλλο 86. Δρχ. 600. ΟΥΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 38. Δρχ. 1.800. ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Διμηνιαία περιοδική έκ­ δοση. Τεύχος 92. Δρχ. 1. ΠΕΡΙΤΕΧΝΟ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 5. Δρχ. 2.000. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Τεύχος 132.

0 ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύ­ χος 74. Δρχ. 1.000. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 94. Δρχ. 2.000. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 111. Δρχ. 1.560. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Διμηνιαίο πε­ ριοδικό. Τεύχος 14. Δρχ. 1.500. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τριμηνιαία πε­ ριοδική έκδοση. Τεύχος 69. Δρχ. 2.000.

ΑΚΤΗ. Τεύχος 42. Δρχ. 1.250. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 370. Δρχ. 500. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΒΕΑ. Τεύχος 3.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριηνιαία έδοση. Τεύχος 98. Δρχ. 1.000.

EXIT ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ. Τεύχος 29. ΔΡΧ, 500.

Αρ. 408

ε πι μέ λ ε ι α : ΗΑΙ ΑΣ Μ Α Γ Κ Α Ι Ν Η Ι

I Απριλίου 30 Απριλίου 2000

> ,ι

Πλάτωνος (Σ. Ροζάνης, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000)

Εργαστήριο Βιβλιοδεσιών Μπάμπη Λεγγα: Βιβλιαμφιάστης. Περιοδική έκδοση για την ελληνική βιβλιοδεσία (Κυρ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 25.4.2000)

Σιφ Το.: Μηδέν, Η βιογραφία μιας επικίν­ δυνης ιδέας (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 16.4.2000)

\m \u Ι ψ Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπορουοιάσεις των ελληνικών εκίόοεων που ίημοοιεύοπαι οτονημερήοιο κοι περιοδικό τύπο

m

:

Λέιντερ Ρ.: Ξανά... από την αρχή (Β. Κ. Καλαμαράς Ελευθεροτυπία, 21.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμ ευτος Τύπος, 14.4.2000) Κάρλσον Ρ„ Σιλντ Μη.: Εγχειρίδιο της ψυχής (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 14.4.2000) Φοξ Τζ.: CE0 - Πώς θα φτάσετε στην κορυφή της επιχείρησης (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 23.4.2000)

\ ΛΕΞΙΚΑ

|

r

Παπαπαύλου Κ.: Αναζητώντας τον άν­ θρωπο (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύ­ πος, 2.4.2000) Πλάτων: Φαιδρός (Ν. Ντόκας, Ελευθε­ ροτυπία 27.4.2000) Σεβαστάκης Ν.: Προς τη ρομαντική κρί­ ση. Τέοσερα κείμενα (συν ένα) για τον φιλελεύθερο διαφωτισμό (X. Λάνδρος, Απόπλους, 21-22) Αγίου Αυγουστίνου: Εξομολογήσεις (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυ­ ριακής, 16.4.2000) ΛεβίΠ.: Δυνητική πραγματικότητα. Η φι­ λοσοφία του κυβερνοχώρου (Γ. Ναθα­ ναήλ, ίο Βήμα 9.4.2000)

K

Λίρι Τ.: Σχεδιασμός θανάτου (Η. Μπογδάνος, Το Βήμα, 9.4.2000) Ράιτ Ρ,: Μη μηδέν, Η λογική της ανθρώ­ πινης μοίρας (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 16.4.2000) Σαλαβιώφ Β.: Το προσωπικό δράμα του

I Κράμερ Μπ.; Μυστικά γυναικών από μη­ τέρα σε κόρη ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 1.4.2000) Ντολτό Φρ.: Η ασυνείδητη εικόνα του σώματος (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000)

I

Μανθούλης Ρ.: Αρχαίο ερωτικό και συ­ μποσιακό λεξιλόγιο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.4.2000) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 16.4.2000) (Γ. Σιατσίδης, IPlayboy, Απρ. 2000) (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολίς, 16.4.2000)

IΦ Ι Α Ο Ι Ο Φ Ι Α

Χάτον Τζ., Γκροβ Τζ.: 0 Βίτγκενσταϊν με εικόνες ιδέας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 21.4.2000)

[ Τ Μ Γ gf/ i

- ■

i

Επισκόπου Ροδοστόλου Χρυσοστόμου: Πόθος και Χάρις στον Αθωνα (I. Μ. Χα­ τζηφώτης, Ακρόπολις, 16.4.2000) Πάλλης Αλ. (επιμ.): Τα Τέσσερα Ευαγ­ γέλια μεταφρασμένα στη δημοτική (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 21.4.2000) Σαραντάκος Δ.: Οι εσταυρωμένοι σωτήρες (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Τζέιμς Ου.: Οι παραλλαγές της θρη­ σκευτικής εμπειρίας (Διον. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Μάρτιος - Απρίλιος 202000)

\ummAom ■

\

Κουκουτσάκη Α. (επιμ.): Εικόνες ε ­ γκλήματος (Δ. Σωτηρόπουλος, Αυγή, 23.4.2000) Λυμπεράκη Α., Πελαγίδης 0.: Ο "φόβος του ξένου" στην αγορά εργασίας: ανο­ χές και προκαταλήψεις στην ανάπτυξη (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 22.4.2000) Ματσαγγάνης (επιμ.): Προοπτικές του κοινωνικού κράτους (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 28.4.2000) Μηεκ Ο., Έρντμαν Τσίγκλερ 0.: Μια ζωή δική μας. Περιηγήσεις στην άγνωστη κοινωνία που ζούμε (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 7.4.2000)

129

Χιριγκόιεν Μ. Φ.: Ηθική παρενόχληση. Η κρυμμένη βία στην καθημερινή ζωή (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 9.4.2000)

I1 0 M T IK H Αθανασοπούλου Ε.: Τουρκία, αναζήτη­ ση ασφάλειας. Αμερικανοβρετανικά ουμφέροντα (Σ. Νχάλης, Το Βήμα, 23.4.2000) (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολ/ς, 23.4.2000) θεοφάνους Α., Περιστιάνης Ν„ Ιωάννου Α.: Η ευρωπαϊκή προοπτική της Κύπρου (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 28.4.2000) Λακόπουλος Γ.: Το μυθιστόρημα του ΠΑΣ0Κ (Γ. Παπαγιαννόπουλος, Ελευθε­ ροτυπία, 7.4.2000) Λυμπερόπουλος Κ.: Η σύγκρουση. Η ισλαμική πρόκληση και οι στρατηγικές της Δύσης (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Τα­ χυδρόμος, 15.4.2000) Μαριόλης θ„ Σταμάτης Γ.: ΟΝΕ και νεο­ φιλελεύθερη πολιτική (Π. Κλαυδιανός, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 28.4.2000) Μπογιόπουλος Ν.: Βαλκάνια 78 μέρες.

■Στόχος" του ΝΑΤΟ (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Φράγκος: Γυναίκα - Εξουσία και πολιτι­ κοί (Π. Μαριόλης, Σύγχρονη Εκπαίδευ­ ση, 111) ΑντονίΛ., Νεκάζ Ρ.: Millenarium - Quel avenir pour Γ humanity? (Σ. Ντάλης, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 28.4.2000) (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 2.4.2000)

ΐΜϋ/ΠΙΚ Ε Μ Π Η Μ ί ϊ

I

Μακρυδημήτρης Α„ Μιχαλόπουλος Ν,: Εκθέσεις εμπειρογνωμόνων για τη δη­ μόσια διοίκηση (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.4.2000) Άρεντ X.: Άνθρωποι σε ζοφερούς και­ ρούς (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 2.4.2000) Κιέζα Τζ.: Ρωσία, αντίο! (Α. Ξύδη, Με­ τρά, Απρ. 2000) Κοντ Α.: Έκκληση στους συντηρητικούς (Γ. X. Παπασωτηρίου, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000) Μπιουκάναν Τζ., Τούλοκ Γκ.: 0 λογισμός της συναίνεσης: Τα λογικά θεμέλια της συνταγματικής δημοκρατίας (Αρ. Χα­ τζής, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Μπόφενκερκ Φ„ Γεσιλκόζ Γ.: Η τουρκική Μαφία (Β. Αγζίδης, Καθημερινή,

130

9.4.2000) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθερο­ τυπία, 27.4.2000) (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 23.4.2000) (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Τα­ χυδρόμος, 6.4.2000) Τζάκομπι Ρ.: The end of Utopia: Politics and culture in an age of apathy (0. Xaτζόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 6.4.2000) Τουρέν Α.: Πώς να ξεφύγουμε από τον φιλελευθερισμό; / Pourrons - nous vivre enseble? (Γ. X. Παπασωτηρίου, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Τσόμσκι Ν.: Το κοινό καλό (Α. Ξύδη, Με­ τρά, Απρ. 2000) I j/o / o ,

I

Ψωμάς I.: Μελέτες αναιρετικής διαδικα­ σίας (Δ. Καστριώτης, Καθημερινή, 4.4.2000)

I Ο ΙΚΟ ΝΟΜ ΙΑ

|

Βασιλογιάννης Φ„ Παπατόλια Α., Σκάγκου Μ.: Εργασιακές σχέσεις. Το εγχειρί­ διο του εργαζόμενου (0. Χατζόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 22.4.2000) Καλαποθαράκου 0. Η.: Γυναίκες στη ρότα της ναυτιλίας (Ν. Ντόκας, Ελευθε­ ροτυπία, 14.4.2000) Μαρτινόα Ν.: Εισαγωγή στη θεωρία των οικονομικών διακυμάνσεων (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 12.4.2000) Πραστάκος Γ.: Διοικητική επιστήμη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.4.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 28.4.2000) Σταθόπουλος Π.: Κοινοτική εργασία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.4.2000) Στεργίου Δ.: Της Σοφοκλέους το κάγκε­ λο (Ν. Νικολάου, Το Βήμα, 2.4.2000) Τομπάζος Σ.: Παγκοσμιοποίηση και Ευ­ ρωπαϊκή Ένωση (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 1.4.2000) Ρότσιλντ Τζ.: A Fool and his money The odyssey of an average investor (Π. Πρωταίου, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 28.4.2000) Τσάνσελορ Έ.: Η άνοδος και η πτώσις του χρηματιστηρίων (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 2.4.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 22.4.2000)

m m

ί

Παναγιωτόπουλος Α.: Ηγεσία. Η τέχνη

της Αλλαγής (Η. Καστανάς, Το Βήμα, 2.4.2000)

liMJ.f.

I

Τραϊφόρος Σ.: Δημοσιογραφία (Τ. Νατσούλης. Ελεύθερος, 20.4.2000) ΜπένετΛ.: Ειδήσεις, η πολιτική των ψευδαισθήσεων (Διον. Κωστίδης, Σύγ­ χρονη Σκέφη, Μάρτιος - Απρίλιος 2000) Νταβού Μη.: Οι διεργασίες της σκέψης στην εποχή της πληροφορίας (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 8.4.2000) Ντεμπρέ Ρ.: Η επήρεια (0. Μονζίν, Το Βήμα, 23.4.2000) [M g /w m /d

■■ ^

I

Πίτσιος 0.: Ο ταινάριος άνθρωπος (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000)

ΙΕ Η Ο Μ Φ ΙΙ ' ; ^ ~ Ί Γκέφου-Μαδιάνου Δ.: Πολιτισμός και ε­ θνογραφία. Από τον εθνογραφικό ρεα­ λισμό στην πολιτιστική κριτική (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 1.4.2000) Κεραμυδάς Α.: Η εκδίκησις των Έ" (Χαρ. Δημακοπούλου, Εστία, 1.4.2000) [ Ι μ γ μ ιμ

I

Βαρβούνης Μ. Γ.: Λαογραφική συλλογή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θρά­ κης (Χαρ. Δημακοπούλου, Εστία, 1.4.2000) Βαρβούνης Μ. Γ„ Ιωαννίδου Α.: Λαογραφική και δημογραφική φυσιογνωμία των θρακικών οικισμών. Η περίπτωση της Καρυδιάς του νομού Ροδόπης (X. Λάνδρος, Απόπλους, 21-22) Βουγιούκας Α„ Δημητριάδης Β., Θρασυ­ βούλου Δ., Λάνδρος X., Ψαραύτη Λ.: Σά­ μος, αγάπη μου (Γ. Π. Μακρής, Από­ πλους, 21-22) Ξυροτήρης Ζ.: Ρούμελη και Ρουμελιώ­ τες (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 9.4.2000) Νίλσον Μ.: Ελληνική λαϊκή θρησκεία (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 1.4.2000) Σονιέ Γκ.: Ελληνικά δημοτικά τραγούδια - Τα μοιρολόγια (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 406)

I ΜΥ Θ ΟΛ Ο ΓΙΑ

1

Καλογερόπουλος Κ. (επιμ.): Μάγια, μύ­ θοι και θρύλοι (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 1.4.2000)

Μπαδογιαννάκης Γ.: Χρόνος: οδοιπορι­ κό χωρίς τέλ ο ς (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 27.4.2000) Βάαρντεν Μπ.: Η αφύπνιση της επιστή­ μης (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 27.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 16.4.2000) θεμπριάν X. Λ.: Το Δίκτυο (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 9.4.2000) Μασσόν Τζ„ Μακάρθι Σ.: Όταν οι ελ έ­ φαντες κλαίνε (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 21.4.2000) Ουίλσον Έ.: Για την ανθρώπινη φύση (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Ι η μ /μ μ ϊ

I

Αγγέλης Λ.: Το ενιαίο σχολείο στην Αγγλία. Μύθος και πραγματικότητα (Δ. Τζαβάρα, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 53) Αμπαρτζής Χρ., Ανθίδης Mix., Δημητρίου Mix., Κοφτερού Λ., Λουκά Δ., Μιχαηλίδης Χρ.: Η εν τω Πανεπιστήμιο Αθη­ νών μετεκπαίδευσή των δημοδιδασκά­ λων (Δ. Τζαβάρα, Εκπαιδευτική Κοινότη­ τα, 53) Αυδικός Ε.: Μια φορά και έναν καιρό... αλλά... μπορεί να γίνει και τώρα - Η εκ­ παίδευση ως χώρος διαμόρφωσης πα­ ραμυθάδων (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 14.4.2000) Καΐλα Μ.: 0 εκπαιδευτικός στα όρια της παιδαγωγικής σχέσης (Δ. Τζαβάρα, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 53) Παλαιοπούλου-Σταθοπούλου Π., Κουκοπούλου-Αρνέλου Γ.: Τα κοσμολογικά. Γνωριμία με την κοσμολογική σκέψη δυόμισι χιλιάδων χρόνων (Δ. Τζαβάρα, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 53)

Ζαμπέλιος Σ.: Λόγιοι και γλώσσα της ΙΔ' εκατονταετηρίδας (Φ. Τερζάκης, Καθη­ μερινή, 18.4.2000) ΚαλοβυρνάςΛ.: Πλαθολόγιο λέξεων. Η λέξη που ψάχνατε και δεν βρίσκετε... (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 16.4.2000) (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 11.4.2000) (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 28.4.2000) Κριαράς Εμμ.: Ελισαίος Γιανίδης, ο νη­ φάλιος (Διον. Κωστίδης, διαβάζω, 406) Τσιτσελίκης Κ. (επιμ.): Γλώσσες, αλφά­ βητα και εθνική ιδεολογία στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια (Α. Φ. Χρηστίδης, Αυγή, 23.4.2000)

Ευριπίδη Κουτλίδη (Ν. Δασκαλοθανάσης, Το Βήμα, 2.4.2000) Σάμα Σ.: Τα μάτια του Ρέμπραντ (Μ. Κίμελμαν, Το Βήμα, 16.4.2000)

I

ΙΚΙΝ Μ ΙΑΤ Ο ΓΡΑ Φ Ο Ι

Κιτσοπανίδου Κ.: Το μάρκετινγκ του Ευ­ ρωπαϊκού κινηματογράφου (Ε. Χλιμί­ ντζα, Ημερήσια, 22.4.2000)

ΑΟ ΓΙΑ-ΛΟ ίΟ ΤΐΧΝΙΑ I Μαρωνίτης Δ. Ν.: Ομηρικά μεγαθέματα (θ. Γεωργιάδης, Μακεδονία, 16.4.2000)

Χατζησαββίδης Σ.: Ελληνική γλώοσα και δημοσιογραφικός λόγος: θεωρητι­ κές και ερευνητικές προσεγγίσεις (Σ. Μοσχονάς, Καθημερινή, 11.4.2000)

Παναγιωτάκης Ν. Μ., Πούχνερ Β.: Η τραγέδια του Αγίου Δημητρίου (Β. Κ. Κα­ λαμαράς, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000)

ΧριστίδηςΑ. Φ.: Γλώσσα, πολιτική, πο­ λιτισμός (Έ. Σκοπετέα, Νέα Εστία, 1722)

IW flyiflf/fr

Μηρινέλ Π., Πιτσουά Κ., Ρουσό Α. Μ.: Τι είναι η συγκριτική γραμματολογία; (Δ. Τσατσούλης, διαβάζω, 406)

Εκδ. Αρχέτυπον: Μαγεία - Η απόκρυφη παράδοση του κόσμου (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000)

Σίντνεϊ Άλεν Γ.: Η προσφορά της ελλη­ νικής την κλασική εποχή (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) \m \m m m

-

I

Παπαγεωργίου-Βενετάς Α.: Εδουάρδος Σάουμπερτ, 1804-1860. Συλλογή τεκ­ μηρίων για τον σχεδίασμά της Αθήνας και του Πειραιά (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευ­ θεροτυπία, 21.4.2000) (X. Κιοσσέ, Το Βήμα, 9.4.2000) Σκουλικίδης θ. Ν.: Διάβρωση και συντή­ ρηση δομικών υλικών των μνημείων (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.4.2000) Στεφάνου I. & I.: Περιγραφή της εικόνας της πόλης (Ν. Βατόπουλος, Καθημερι­ νή, 2.4.2000)

IΙΕ Χ Μ Ι

I

Καραγιώργης Β.: Ancient Art from Cyprus - The Cesnola Collection (X. Κιοσσέ, To Βήμα, 30.4.2000)

I

Κουρούπη Ε.: Χορός, σώμα, κίνηση (Σ. Σιδέρη, Αξία, 8.4.2000)

Βαρδιάμπασης Ν.: Ετυμολογικό αλφα­ βητάριο (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 29.4.2000) (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 28.4.2000)

Λαμπράκη-Πλάκα Μ.: Εθνική Πινακοθή­ κη, 100 χρόνια. Τέσσερις αιώνες ελλη­ νικής ζωγραφικής από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύματος

I

Εκδόσεις Φιλιππότη: Οδός Σόλωνος 69 (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 6.4.2000) 1ο Λύκειο Κερατσινίου - Ομάδα μελέ­ της Ελλήνων συγγραφέων: Προσεγγί­ σεις στον Αριστοτέλη (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 9.4.2000)

MM

I

Ζ

Αγγελάκη-Ρουκ Κ.: Ποιήματα (19861996) (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 15.4.2000) Αποστολάτος Μ.: Ολονυχτία ή το Αλφαβητάριο του έρωτα (Μ. Καβαφάκη, Σύγχρονη Σκέφη, Μάρτιος - Απρίλιος 2000) Βαζιντάρης Α.: Μακεδονία (Γ. Καραβί­ δας, Ριζοσπάστης, 20.4.2000) Βέης Γ.: Χρυσαλλίδα στον πάγο (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) Βλαβιανός X.: 0 Άγγελος της Ιστορίας (Μ. Τοπάλη, διαβάζω, 406) Βουλουμάνος Γ.: Λαθρεπιβάτες (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 4.4.2000) Βρεττός Σ.: Ανιστόρητο (Λ. Στεφάνου, Το Βήμα, 23.4.2000) Γαρδικιώτη-Κοΐνη Κ.: Φέγγος αργύρεον (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης, 27.4.2000)

131

Δενέγρης Τ.: Το πνεύμα της άμυνας (Ν. Δαββέιας, Το Βήμα, 9.4.2000) Ηλιάκης Κ.: Τα παιγνίδια ίου Ήλιου (X. Παναγοπούλου, Πνευματική ζωή, 132) Ζαλοκώστας Γ.: Έργα (Η. κεφάλας, Ευ­ θύνη, 340) Ζέρβας Α.: Λογαριασμοί υπό την ουρά­ νια αιωνομηδαμινότητα (Β. Χατζηβασιλείου, Νέα Εστία, 1722) ιερόπαις Λ.: Μία παρουσίαση από τον Γιώργο Μαρκόπουλο (Αρ, Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 13.4.2000) Καλομοιροπούλου Ε.: Ήλιος με δόσεις (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 12.4.2000) Καραντώνης Γ.: Παράθυρα (Διον. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, Μάρτιος - Απρί­ λιος 2000) Καρούσου Δ.: Χειμωνιάτικο δειλινό (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος 9.4.2000) Κουλούκης Γ.: Δάκρυ και φως (Διον. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, Μάρτιος Απρίλιος 2000) Κωσταβάρας θ.: Η μακρινή άγνωστη χώρα (Μ. Τσάτσου, Περίτεχνο, 5) Λουπάκη Ε.: Ανάμεσα σε δυο καλο­ καίρια (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 15.4.2000) Μαρωνίτη Α.: 0 ρυθμός Ζεστός (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυρια­ κής 23.4.2000) Μελιοσινός: Ρουμπαγιάτ (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 9.4.2000) Μιτζάλης Αλ.: Αι γενεαί πάσαι της Ευ­ ρώπης (X. Λάνδρος, Απόπλους, 21-22) Μπουκάλας Π.: Οπόταν πλάτανος (Δ. Χουλιαράκης, Νέα Εστία, 1722) ΝικορέτΖος Δ.: Τέσσερα βήματα στα σύννεφα/Λευκή μουσική (Α. Βαζιντάρης, Πνευματική ζωή, 132) Ντέντε Β.: Εψές ο' είδα στ' όνειρο (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 26.4.2000) Παλαιολόγου-Πετρώνδα Ε.: Ποιητικά ά­ παντα (Λ. Παπαλεοντίου, Νέα Εποχή, 5-6)

Πρατικάκης Μ.: Αφημένα ήσυχα στη χλόη (Β. ΧατΖηβασιλείου, Ελευθεροτυ­ πία, 7.4.2000) Πύρπασος Χρ.: Ανθολογία I. X. (Τ. Να­ τσούλης, Ελεύθερος, 26.4.2000)

Ακριβός Κ.: Το γέλιο της έκτης μέρας (Ε. ΚοτΖιά, Καθημερινή, 2.4.2000) Αλεξάκης Β.: Η καρδιά της Μαργαρίτας (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 1.4.2000)

ΡαΖέλου Κ.: Ηρωική αρετή (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 3.4.2000)

Αλεξανδρόπουλος Μ.: Επιστροφές (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυ­ ριακής 9.4.2000)

Σαλαπασίδης Τ.: Μία παρουσίαση από τον Κώστα Βούλγαρη (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης 13.4.2000)

ΑμπατΖόγλου Π.: Περιπλάνηση στο πα­ ρελθόν (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφό­ ρος της Κυριακής 9.4.2000)

Σαραντάρης Γ.: Σαν πνοή του αέρα (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 30.4.2000)

Ανταίος Π.: Οι φόβοι του οράματος (Γ. Μότσιος, Αυγή, 3.4.2000)

Σκάρος Ζ.: Ώρες περισυλλογής (Φ. Ζαμπάθα - Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 6.4.2000)

Αρανίτσης Ε.: Σε ποιον ανήκει η Κέρκυ­ ρα; (Μ. Αργυροκαστρίτη, Exit στην Κέρ­ κυρα, 29)

Στέκα-Ασωνίτου Α.: Τα παιγνίδια του Ήλιου (Ε. Μισραχή, Πνευματική ζωή, 132)

Αργυρόπουλος Β.: Το τραγούδι του Ντάνιελ (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 29.4.2000)

Στεργιοπούλου Α.: Κραυγές στα δάση (Φ. Ζαμπάθα - Παγουλάτου, Ριζοσπάστης 6.4.2000)

Αυγερινού Μ.: Μέτρον πάντων αγάπη (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 27.4.2000)

Φιλύρας Ρ.: Μία παρουσίαση από τον Γιάννη Δάλλα (Αρ. Ελληνούδη, Ριζο­ σπάστης 13.4.2000)

ΒάτΖιας Γ.: Προληπτικός πυρηνικός πό­ λεμος (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000)

ΧαλατοάςΔ.: Μνήμη (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης 20.4.2000)

Βερνάρδου Π.: Τι απέγινε η Σταχτοπού­ τα (Φ. Κανελλόηουλος, Ριζοσπάστης 6.4.2000)

ΧατΖηγεωργίου Τ.: Και των θεών τον ύ­ πνο επόναγε (Δ. παυλάκου, Αυγή, 16.4.2000) Χιόνης Α.: Τότε που η Ζωή τραγούδησε και άλλα ασήμαντα περιστατικά (Ε. ΚοτΖιά, Καθημερινή, 2.4.2000) (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 4.4.2000) ΧουΖούρη Έ.: Μποτίλια στον ουρανό σ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 15.4.2000) Χριστοδούλου Δ.: Προς τα κάτω (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 29.4.2000) (Μ. Τσάτοου, Περίτεχνο, 5) (Β. ΧατΖηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 29.4.2000) Χρόνης Β.: 0 σύμμαχος χρόνος (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 16.4.2000)

Βιτάλη Λ.: Το παραμύθι του μεγάλου φόβου (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 3.4.2000) ΒογιατΖόγλου Σ.: Περνώντας βιαστικά ανάμεσά τους (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 30.4.2000) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 22.4.2000) Γερμανός Φρ.: Υγρές νύχτες (Β. Παππά, Αυριανή, 29.4.2000) Γκουρογιάννης Β.: 0 θίασος των Αθη­ ναίων (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 406) Γουδέλης Τ.: 0 ύπνος του Άλφρεντ (Ε. ΚοτΖιά, Καθημερινή, 9.4.2000) Δαράκη Π.: Σκλαβοχώρι (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 12.4.2000)

Απολινέρ Γκ.: Ποιήματα (Δ. Κονιδάρης, Πορφύρας 94)

Δέτσικας Κ.: 1111. Η πύλη του χρόνου (Γ. Ν. ΜπασκόΖος, Εξπρές 2.4.2000)

Παμπούδη Π.: Το μαύρο άλμπουμ (Τ. Βασιλειάδου, Ημερηοία, 15.4.2000) (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης 20.4.2000)

Άσμπερι ΤΖ·: Αυτοπροσωπογραφία σε κυρτό κάτοπτρο (Γ. Γιατρομανωλάκης. Το Βήμα, 23.4.2000)

Δημόπουλος Ντ.: Οι εραστές της Μύρινθας (Μ. Γκέκα, Inside, Αηρ. 2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 14.4.2000)

Παπαγιαννόπουλος Σ.·. Τρωγλοδύτες ο­ νείρων (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύ­ πος, 9.4.2000)

Μ Π Ο Γ Ρ Α Φ ΙΙ

Δρακοπούλου Α.: Μην ξυπνάς το νε­ ρό (Η. Μ αγκλίνης, Καθημερινή, 29.4.2000) (Α. Μαντόγλου, Ελευθε­ ροτυπία, 21 Α.2000)

Πλαστήρα Αλ.: Τόπος να Ζεις (Τ. Βασιλειάδου, Ημερηοία, 15.4.2000)

132

.

I

Αθανασιάδης Τ.: Μεσαιωνικό τρίπτυχο (Β. Αθανασόπουλος, Καθημερινή, 25.4.2000)

Ευθυμιάδης Μ.: Μοιραία σχέση (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 21.4.2000)

Ζαρκαδάκης Γ.: Αρχιπελάγους πολιτεία (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 18.4.2000)

Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυ­ ριακής, 9.4.2000)

Ρήγας: Ανέκδοτα έργα (Δ. Σπάθης, Τα Ιστορικά, 31)

Ζέη λ.: Νεανική φωνή (X. Λάνδρος, Απόπλους, 21-22)

Μήτσου Α.: Γέλια (Β. Παππά, Αυριανή, 29.4.2000)

θέμελης Ν'.: Η ανατροπή (Δ. Μητρόπουλος, Το Βήμα, 16.4.2000)

Μούλιος Φ.: Η φαμίλια των Λιστινών (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 20.4.2000)

Ρουσοχατζάκης Α.: Μπιμπερό με κόκακόλα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000)

θεοδωρόπουλος Τ.: Το αδιανόητο το ­ πίο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 16.4.2000)

Μουρσελάς Κ.: Αρσενική πόρνη (Γ. Κορ­ δομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 9.4.2000)

Ρωμοσιός Κ.: Κόλαση (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 25.4.2000)

Μπακόλας Ν.: Χρονιές Άγιες και άγριες: τα πρώτα πεζά (Γ. Κορδομενίδης, Αγγε­ λιοφόρος της Κυριακής, 9.4.2000)

Σουρπιώτης Π.: Το βαλς του χιονιού (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 21.4.2000)

Μπαλαδής Ν.: θολή ταυτότητα (Γ. Σατσίδης, Playboy, Απρ. 2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 7.4.2000)

Σπανίδου Ειρ.: Φόβος (Ντ. Πιέρρου, Εί­ ναι, 11.4.2000)

θεοδόσης Μ.: Μια ερωτική τραγωδία (Π. Παμπούδη, Περίτεχνο, 5) Καισαρίδης Γ.: Συναντήσεις και ενοχές (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.4.2000) (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 29.4.2000) Καπάνταη L Η Φλώρια των νερών (Φ. Δημητρακόπουλος, Το Βήμα, 16.4.2000) Κασόλας Μ.: Το γένος το ιερό και το βέ­ βηλο (Τ. Βασιλειάδου, Ημερηοία, 4.4.2000) Κατσαμά Ε.: Τα σύννεφα κανείς δεν πρέπει να τα παίρνει στα σοβαρά (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 28.4.2000) Κεσμέτη Ν.: Μαγεμένο χώμα (Β. Κ. Κα­ λαμαράς, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) Κεφαλά Α.: Το ανύποπτο γαλάζιο της μνήμης (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυ­ πία, 21.4.2000) Κοβάνης Κ.: Στη "γιάφκα" του Τσαγκάρη (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 2.4.2000) Κολλιάκου Δ.: Το Μαγείο (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 16.4.2000) (Ν. Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Απρ. 2000) Κονιαρέλη-Σιάκη Ε.: Εννιά φωνές (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 20.4.2000) Κοροβέσης Π.: Νοσταλγία μνήμης (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 18.4.2000) Κωνσταντινίδης Φ.: Η ανελέητη μοίρα των αθώων (Γ. Κωστάκης, Ριζοσπά­ στης, 27.4.2000) Κώττη Α.: Η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει (Έ.Φαλίδα, Τα Νέα, 22.4.2000) Λογοθέτης Ηρ.: Κρουόμενες (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 16.4.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.4.2000) Μανουσάκης Γ.: Ένα κρανίο καρφωμέ­ νο στο φράχτη (Ορ. Αλεξάκης, Ευθύνη, 340) Μαυροκέφαλος Σ.: Η Ελλάδα κοιμόταν πλάι μου - Χρονοχρώματα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 27.4.2000) Μηλιώνης Χρ.: Μια χαμένη γεύση (Γ.

Μπαμπασάκης Γ.-Χ: Au Revoir (Σ. Ροζάνης, Καθημερινή, 18.4.2000) Μπούτος Β.: Τα ετεροθαλή (Γ. Κορδο­ μενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 9.4.2000) Νικολαΐδου Σ.: 0 φόβος θα σε βρει και θα Όαι μόνος (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 11.4.2000) Οικονόμου Ν.: Ένας περίπτερός και τα­ χυδρόμος (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 9.4.2000) Παναγιωτόπουλος Ν.: Το γονίδιο της αμφιβολίας (Δ. Μάργαρης, Status, Απρ.

2000) Παπαγιάννης Γ.: 0 ύπνος περιβάλλει (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 21.4.2000) Παπαδόπουλος Γ.: Ελπίδα (Ό. Σελλά, Καθημερινή, 15.4.2000) Παπαθανασοπούλου Μ.: Οι τοξικές ε ­ νώσεις του αρσενικού (Λ. Κέζα, Το Βή­ μα, 23.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 30.4.2000) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 22.4.2000) Παπάκου Β.: Τα καλύτερό μου χρόνια (Μ. Γκέκα, Inside, Απρ. 2000) Παπαμόσχου Η.: Φύλακες, γρηγορείτε (X. Λάνδρος, Απόπλους, 21-22) Παηαχρήστος Γ.: Παράλληλες σχέσεις (Ε. Γκίκα, Έθνος, 9.4.2000) Πετσετίδης Δ.: Δώδεκα στο δίφραγκο (Δ. Κόκκορης, Εποχή, 16.4.2000) Πιτσιώρας Γ.: Νύχτες με αχνό φεγγάρι (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 7.4.2000) Πολυράκης Γ.: Συνάντηση με το χθες (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) (Γ. Ν. Μπαοκόζος, Εξπρές, 9.4.2000)

Ρούφος Ρ.: Οι Γραικύλοι (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 18.4.2000)

Σφυρίδης Π.: Μεταμόσχευση νεφρού (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 23.4.2000) Σωτηρίου Δ.: Ηλέκτρα: Από την άνετη ζωή στην υπέρτατη θυσία για το λαό και την Πατρίδα (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 9.4.2000) Σωτηροπούλου Έ.: Ζιγκ Ζαγκ στις νερατζιές (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 1.4.2000) (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 23.4.2000) (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 25.4.2000) (Π. Παμπούδη, Περίτεχνο, 5) Τριανταφύλλου Σ.: Το εργοστάσιο των μολυβιών (Μ. Αργυροκαστρίτη, Exit οτην Κέρκυρα, 29) (Μ. Γκέκα, Inside, Απρ. 2000) (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 29.4.2000) (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 16.4.2000) ΓΑ. Πετρουλάκης, Ελευθε­ ρία Λάρισας, 2.4.2000) (Γ. Σατσίδης, Playboy, Απρ. 2000) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) Τσάκαλος Γ.: Τζοτζό θέλω να με λένε (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 21.4.2000) Τσάκου - ΚονβερτίνοΤ.: Μινύες (Φ. Κανελλόπουλος, Ριζοσπάστης, 6.4.2000) Τσίγκρας Γ.: Οι τερματοφύλακες των πάρκων (Ε. Αρσενίου, διαβάζω, 406) Φακίνος Ά.: Το όνειρο του πρωτομά­ στορα Νικήτα (Μ. Φάρος, διαβάζω, 406) Φακίνου Ε.: Τυφλόμυγα (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 23.4.2000) Φιλίππου Φ.: Αντίο, Θεσσαλονίκη (Κ. Ξ. Γιαννόπουλος, Καθημερινή, 25.4.2000) (Δ. Κονιδάρης, Πορφύρας, 94) Χατζής Δ.: Το διπλό βιβλίο/Το τέλος της μικρής μας πόλης (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Απρ. 2000) (Α. Ξύδη, Με­ τρά, Απρ. 2000) Χίου Έ„ Τζούμας Γ.: Από τον Εύοινο στη

133

Μυροβόλο (Α. Χατζημιχάλη, Απόπλους, 21-22)

Χουλιαράς Ν.: Εικόνες σχο ύψος της ζωής (Μ. Γκέκα, Inside, Απρ. 2000) ■ Αγιός Α.: Γράμματα στην Πρινέλ (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29.4.2000) Ανγκ Λ.: Η γυναίκα του χασάπη (Α. Βασιλάκου, Μετρά, Απρ. 2000) (Φ. Φιλίπ­ που, Το Βήμα, 2.4.2000)

Λάιβλι π.: 0 τίγρης του φεγγαριού (Μ. Γκέκα, Inside, Απρ. 2000)

Μπενμιλούντ Γ.: Millennium, Η εξήγηση (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 16.4.2000)

Λακαριέρ Ζ.: Η σκόνη του κόσμου (Μ. Λαμπαδαρίδου-Πόθου, Καθημερινή, 18.4.2000) (Μ. Τσιγάρα, διαβάζω, 406)

Μπρικνέρ Π.: Οι ανώνυμοι δράκοι (Ε. Γκίκα, Έθνος, 23.4.2000) (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 22.4.2000)

Λαμάρς Κ.: Η ημέρα του σκύλου (Μ. Αργυροκαστρίτη, Exit οτην Κέρκυρα, 29)

Ανταχάζι Φ.: Οι Ελεούσες (Ά. Μαραγκόπουλος, Το Βήμα, 2.4.2000)

Λέβι Κ.: 0 Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 14.4.2000)

Άπελγιαρντ Ντ.: Η καλή νοικοκυρά (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 23.4.2000) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 28.4.2000)

Λεντόν Μ.: Η δίκη του Ζαν-ΜαρίΛεπέν (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 2.4.2000)

Βάσκεζ-Φιγκουερόα Α.: Η Αφρική κλαίει (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 1.4.2000)

Λέσινγκ Ντ.: 0 απεσταλμένος στον πλανήτη 8 (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυ­ πία, 21.4.2000)

Βίκι Μ.: Συγκάτοικος να σου πετύχει! (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000) (Σ. Σιδέρη, Αξία, 15.4.2000) (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 14.4.2000) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 20.4.2000) Βόνεγκατ Κ.: Χρονοσειομός (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Γκετζ Ντ.: Το θεώρημα του παπαγάλου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.4.2000) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 1.4.2000) Γκιουρσέλ Ν.: Πασκεσέν. Το μυθιστόρη­ μα του Πορθητή (Λ. Πανταλέων, διαβά­ ζω, 406) Γουέστ Π.: 0 γιατρός του λόρδου Βύ­ ρωνα (Ά. Μαραγκόπουλος, Το Βήμα, 2.4.2000) Εσπινόζα Μ.: Γραφές του έρωτα (Α. Δή­ μου, Ραδιοτηλεόραση, 15.4.2000) Κάμπιον Τζ: Ιερός καπνός (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 15.4.2000) (Ν. Ντόκας, Ελευ­ θεροτυπία, 7.4.2000) Κάνινγκχαμ Μ.: Οι ώρες (Αλ. Τοόλκα, Down Town, 14.4.2000) Κιουρέισι X.: Οικείες απιστίες (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 2.4.2000) Κίπλινγκ Ρ.: Ο άνθρωπος που θα γινό­ ταν βασιλιάς (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 14.4.2000) Κλίμα I.: Απόκρυφη οικειότητα (Σ. Παπασπύρου, Vogue, Απρ. 2000) Κόλινγκνον Ρ.: Το ημερολόγιο του Αντόνιο Μοντόγια (Α. Δήμου, Ραδιοτη­ λεόραση, 15.4.2000) Κούτσι Τζ. Μ.: 0 άρχοντας της Πετρού­ πολης (Α. Αθανασιάδου, Καθημερινή, 23.4.2000) (Μ. Αργυροκαστρίτη, Exit στην Κέρκυρα, 29)

134

Λόιντ Τζ. Γ.: Ητίδορφα ή Η άκρη της Γης (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Λόρενς Μ.: Πύρινα όνειρα (Β. Κ. Καλα­ μαράς, Ελευθεροτυπία, 27.4.2000) (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 15.4.2000) Μάλορι Τ.: 0 θάνατος του Αρθούρου (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 9.4.2000) Μαλρό Α.: Η βασιλική οδός (Σ. I. Αρχεμάκης, Ναυτεμπορική, 8.4.2000) (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 21.4.2000) Μανφρέντι Β. Μ.: Ο Φαραώ της άμμου (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 16.4.2000) (Σ. Σιδέρη, Αξία, 15.4.2000) ΜάραϊΣ.: Οι στάχτες (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 9.4.2000) Μιλς Μ.: Τα μάντρωμα των ζώων (Διον. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Μάρτιος Απρίλιος 2000) Μούτις Α.: Η τελευταία σκάλα του Τραμπ Στίμερ (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ελευθε­ ροτυπία, 14.4.2000) Μπαρθ Τζ.: Η πλωτή όπερα (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 30.4.2000) Μπάστος Α.: Ο κατήγορος (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.4.2000) (Χρ. Σιάφ­ κος, Αδέσμευτος Τύπος, 2.4.2000) Μπέιλ Μ.: Αγάπη κάτω από τους ευκάλυπτους (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθερο­ τυπία, 27.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 28.4.2000) Μπενακουίστα Τ.: Η κωμωδία των απο­ τυχημένων (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 9.4.2000)

Ναμπόκοφ Β.: Διαφανή αντικείμενα (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 28.4.2000) Νοόρντεβλιτ Ν.: Το όνομα του πατρός (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 30.4.2000) Ντάγκερμαν Σ.: Καμένο παιδί (Χρ. Σιάφ­ κος, Αδέσμευτος Τύπος, 28.4.2000) Ντε Βίντερ Λ.: Σούηερτεξ (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 23.4.2000) Ντε Καοτρό Η.: Η γυναίκα του Βόσπο­ ρου (Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρι­ σας, 2.4.2000) Ντέμπσεϊ Τζ.: 0 αδελφός της Αριάδνης (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 27.4.2000) Ντε Σαντ Μ.: Τα εγκλήματα του έρωτα (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.4.2000) Ντι Γκρεγκόριο Α.: Όλα για τη Μαρία (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 14.4.2000) Όλγκρεν Ν.:Ό άνθρωπος με το χρυσό χέρι (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 23.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 14.4.2000) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 29.4.2000) Οστ Μ.: Ρωξάνη (Λ. Προγκίδης, Ελευθε­ ροτυπία, 7.4.2000) Ουελμπέκ Μ.: Τα στοιχειώδη σωματίδια (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 9.4.2000) Ουλίτσκαγια Λ.: Η Μήδεια και τα παιδιά της (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 22.4.2000) ΟύλμανΛ.: Πριν κοιμηθείς (Μ. Γκέκα, Inside, Απρ. 2000) (Α. Δήμου, Ραδιοτη­ λεόραση, 15.4.2000) (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 23.4.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.4.2000) (Ν. Ντόκας, Ελευθε­ ροτυπία, 21.4.2000) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 1.4.2000) (Τζ. Γκρίφιθς, Τα Νέα, 1.4.2000) Ουμίτ Α.: Ομίχλη και νύχτα (Α. Βασιλάκου, Μετρά, Απρ. 2000) (Λ. Κέζα, Το Βή­ μα, 2.4.2000) Πάβιτς Μ.: Το γυάλινο σαλιγκάρι (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 9.4.2000) Πάβιτς Μ.: Καπέλο από δέρμα ψαριού (Δ. Τσατσούλης, διαβάζω, 406) ΠαλάχνιουκΤσ.: Fight Club (Γ. Σατσίδης, Playboy, Απρ. 2000) Ράμος X.: ΡοσάριοΤιχέρας. Η Αφροδίτη τω ν καρτέλ (Α. Ξύδη, Μετρό, Απρ.

2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 2.4.2000)

Φρις Μ.: Homo Faber (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.4.2000)

Τριανταφυλλίδης, Πνευματική Ζωή, 132)

Ρενάλ Π.: Παράθυρο με θέα γυναίκες (Μ. θεοδόσης, διαβάζω, 406)

Χάινε Ερρ.: Φλωρεντινές νύχτες (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 2.4.2000)

Ρίτσαρντς Σριβ Σ.: Το μυστήριο ενός έ ­ κτακτου περιστατικού (Β. Κ. Καλαμα­ ράς, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000)

Χάισμιθ Π.: Ο ταλαντούχος κύριος Ρίπλεϊ (Ε. Γκίκα, Έθνος, 2.4.2000)

Φλώρου Ειρ.: Γιάννης Τσαρούχης. Η ζωγραφική και η εποχή του (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 28.4.2000)

Ροθ Φ.: Αμερικανικό ειδύλλιο (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Ρολάν 0.: Μερόη (Α. Βασιλάκου, Με­ τρά, Απρ. 2000) Σάιμονς Π.: Κόκκινα φύλλα (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 8.4.2000) Σάκι: Τόμηερμόρι (Ν. Βατόπουλος, Κα­ θημερινή, 22.4.2000) Σαντράρ Μπ.: Το ρούμι (Μ. Αργυροκαστρίτη, Exit στην Κέρκυρα, 29) Σαρπ Τ.: Προσβολή της δημοσίας αιδούς (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 7.4.2000) Σαρπ Τ.: Οργιώδης συνάθροιση (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 23.4.2000) Σερανό Μ.: Το πανδοχείο των θλιμμέ­ νων γυναικών (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυ­ πία, 14.4.2000) Σέρινταν Π.: Σαράντα τέσσερα - Ανα­ μνήσεις από το Δουβλίνο (Μ. Γκέκα, Inside, Απρ. 2000) (Τ. Γουδέλης, Ελευ­ θεροτυπία, 14.4.2000) Σλινκ Μπ.: Ερωτικές αποδράσεις (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 28.4.2000) Σουίφτ Γκ.: Εσαεί (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 1.4.2000) Τέιλορ Ρόζενμπεργκ Ν.: Αυτοδικία (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 8.4.2000)

Χαντ Ελ.: Η Άννα και ο βασιλιάς (Ν. Ντό­ κας, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Χάρις Τ.: Χάνιμπαλ (Χρ. Σιάφκος, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 1.4.2000) (Γ. Σκαμπαρδώνης, Μακεδονία, 23.4.2000) (Φ. Φι­ λίππου, Το Βήμα, 16.4.2000) Χέμινγουεϊ'Ε.: 0 ήλιος ανατέλλει ξανά (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.4.2000) Χίγκινς Κλαρκ Μ.: Κάνε πως δεν τη βλέ­ πεις (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία, 23.4.2000) (Λ. Κέζα, ΤοΒήμα, 9.4.2000)

—

I

Αλεξίου Σ.: Κρητικά φιλολογικά (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 406) Βαγενάς Ν.: Συνομιλώντας με τον Καβάφη (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 16.4.2000) Βασιλακάκος Γ.: 0 ελληνικός εμφύλιος πόλεμος στη μεταπολεμική πεζογρα­ φία (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) Δάλλας Γ.: 0 κλασικισμός του Ανδρέα Κάλβου. Η αρχαία βάση και η υπέρβασή τη ς (Γ. Κουβαράς, Καθημερινή, 11.4.2000) Δημηρούλης Δ.: 0 φοβερός παφλα­ σμός (Μ. Λουκάκης, Μετρά, Απρ. 2000) Ζιώγας Γ.: 0 Βυζαντινός Μάλεβιτς (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.4.2000)

Τζελούν Τ. Μ.: Το πανδοχείο της αγά­ πης (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000)

Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Συνομιλώ­ ντας με τον Καβάφη (Ε. Κοτζιά, Καθημε­ ρινή, 9.4.2000) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 8.4.2000) '

Τόμπσον Α.: Τζάστιν (Ν. Ντόκας, Ελευ­ θεροτυπία, 27.4.2000)

Λορεντζάτος Ζ.: Ένας ποιητικός περίπα­ τος (Φ. Συνιώρη, Αυγή, 29.4.2000)

Φαρινέτι Τζ.: Ένα σπιτικό έγκλημα (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 8.4.2000)

Μακρής Ν.: Νεοελληνική λογοτεχνία (Χαρ. Δημακοπούλου, Εστία, 1.4.2000)

Φλομπέρ Γ.: Η κυρία Μποβαρί (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 7.4.2000)

Πετρόπουλος Γ.: Εκτων Επτανησίων (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000)

Φόρεστερ Α.: Για ποιον χτυπά το τηλέ­ φωνο (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 21.4.2000) Φορτουνάτο Μ.: Η τέχνη να χάνεις βάρος (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 2.4.2000)

Πεφάνης Γ.: Ιάκωβος Καμπανέλλης. Ανιχνεύσεις και προσεγγίσεις στο θεα­ τρικό του έργο (Τ. Βασιλειάδου, Ημερή­ σια, 24.4.2000)

Φρανκ Ν.: Οι Μποέμ (Ε. Χλιμίντζα, Ημε­ ρήσια, 22.4.2000)

Στεργίου Φ.: Πρόσωπα της λογοτεχνίας μας (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 23.4.2000) (Κ.

Χουρμούζης Μ.: Παρωδική μικρογραφία μυθιστορημάτων (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Νέα Εστία, 1722) Κάμπιον Π.: Μαλαρμέ: Ποίηση και φιλο­ σοφία (Έ. Κασίμη, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) Ματζνέφ Γκ.: Η διαιτητική του Λόρδου Βύρωνα (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 22.4.2000) (Ά. Μαραγκόπουλος, Το Βή­ μα, 2.4.2000)

im /iM .

Ί

Αγγέλου Ά.: Των φώτων (Αλ. Πολίτης, Νέα Εστία, 1722) Βαρβέρης Γ.: Σωσίβια λέμβος (X. Δημα­ κοπούλου, Εστία, 13.4.2000) (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 18.4.2000) Δασκαλόπουλος Δ.: Ανισόπεδες διαβά­ σεις. Βιβλιοκριτικές / Συμπαθητική με­ λέτη (Μ. Παπαγιαννίδου, ΤοΒήμα, 9.4.2000) Ζαμπέλιος Σ.: Τα κριτικά κείμενα (Σ. Καββαδίας, Πόρφυρας, 94) θεοδοσοπούλου Μ.: Εποχικά. Κείμενα για νεότερους πεζογράφους (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 9.4.2000) Κούρτοβικ Δ.: Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς. Ένας κριτικός οδηγός, νέα συμπληρωμένη έκδοση (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 9.4.2000) Κούρτοβικ Δ.: Στις καθυστερήσεις του ημιχρόνου (X. Δημακοπούλου, Εστία, 13.4.2000) Κυριακίδης Α.: Ψευδομαρτυρίες (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 14.4.2000) ΜαγκλιβέραςΔ.: Προσεγγίσεις και κατα­ γραφές (X. Δημακοπούλου, Εστία, 13.4.2000) Νιάρχος θ.: 0 έρωτας για τους άλλους (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 406) Νικορέτζος Δ.: Αξονική τομογραφία του ποιητικού λόγου (Α. Βαζιντάρης, Πνευ­ ματική ζωή, 132) Πατσαλή Μ.: Πνευματικές μνήμες (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 27.4.2000) Πολίτη Τζ.: Στα όρια της γραφής (Β. Χα-

135

τζηβασιλείου, 21.4.2000)

Ελευθεροτυπία,

κοινωνική παρακμή (Μ. Ζορμπά, Τα Νέα, 28.4.2000)

λεμο (Σ. Μοσκόβου, Το Βήμα, 16.4.2000)

Ράμφος Σ.: Ιστορία στην κόψη ίου ξυ­ ραφιού (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 17.4.2000)

Νταντούν Ρ.: Η βία: Δοκίμιο για τον "homo violens" (Γ. Κορδομενίδης, Αγγε­ λιοφόρος της Κυριακής 30.4.2000)

Σινόπουλος Τ.: Χρονικό αναγνώσεων. Βιβλιοκρισίες για τη μεταπολεμική ποίη­ ση (0. Πυλαρινός, Πορφύρας, 94)

Νταοτούρ Φρ.: 0 θάνατος: Δοκίμιο για το πεπερασμένο (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής 30.4.2000)

Εκδόσεις Φιλίστωρ: Ιστορικό τοπίο και ι­ στορική μνήμη - Το παράδειγμα της Μακρονήσου (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευ­ θεροτυπία, 21.4.2000)

ΣκανάτοβιτςΤ.: Καταχρηστικά δοκίμια περί φαντασίας και άλλα... (X. Δημακοπούλου, Εστία, 13.4.2000) (Δίαν. Κωστίδης, Σύγχρονη Σχέφη, Μάρτιος - Απρί­ λιος 2000)

Πακουό Τ.: Η ουτοπία ή Το παγιδευμένο ιδεώδες (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφό­ ρος της Κυριακής 30.4.2000)

Συνοδινού Ά.: Αίνος στους άξιους (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 1.4.2000) Τριβιζάς Σ.: Το πνεύμα του λόγου (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος 21.4.2000) Χατζηβασιλείου Β.: Οδόσημα. Στοιχεία ηροανατολισμού στο τοπίο της νεοελ­ ληνικής λογοτεχνίας (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 9.4.2000) Γκουλντ Σ. Τζ.: Ανακρίνοντας τη χιλιετία (Σ,Ντάλης, Το Βήμα, 2.4.2000) ΓκρίφιθςΣ., ΒάινερΤζ. (επιμ.): Προβλέ­ ψεις (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 2.4.2000) Έκο Ου., Καριέρ Ζ.-Κ., Ντελιμό Ζ., Γκουλντ Σ. Τζ.: Συνομιλίες για το τέλος του χρόνου (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 2.4.2000) Ενγέλ Π.: Η αλήθεια: Στοχασμοί πάνω σε μερικές προφανείς αλήθειες (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυρια­ κής, 30.4.2000) Κόλιν Ρ.: Ο προάγγελος της αρμονίας (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 1.4.2000) Ματίς Α.: Γραπτά και ρήσεις για την τέ ­ χνη (Μ. Γκέκα, Inside, Απρ. 2000) Μισραχί Ρ.: Η ευτυχία: Δοκίμιο για τη χα­ ρά (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής 30.4.2000) Μπαντιού Α.: Η ηθική: Δοκίμιο για τη συ­ νείδηση του Κακού (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 30.4.2000) Μπερλίν Α.: Οι ρίζες του ρομαντισμού (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.4.2000) Μποντλέρ Σ.: Περί της ουσίας του γέλι­ ου και γενικά περί του κωμικού στις πλαοτικές τέχνες (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 1.4.2000) Μπράντλιτζερ Π.: Άρτος και θεάματα, θεωρίες για τη μαζική κουλτούρα ως

136

Ρούμπι Κ.: 0 ενθουσιασμός: Δοκίμιο για το συναίσθημα στην πολιτική (Γ. Κορ­ δομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής 30.4.2000) Τσόμσκι Ν.: Δυνάμεις και προοπτικές (Διον. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Μάρ­ τιος - Απρίλιος 2000) Φίνκελ Κραντ Α.: Δοκίμιο για τον 20ό αι­ ώνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.4.2000) Χερν Λ.: Εντός του κύκλου των ψυ­ χών (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 7.4.2000)

Καράς Γ.: Η εξέλιξη της νεοελληνικής επιστήμης. Από την παραδοσιακή στη νεότερη επιστημονική σκέψη (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 23.4.2000) Λάμπρου Π.: Περί της αρχής και προό­ δου της τυπογραφίας εν Ελλάδι (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000) Μαυροειδής Λ.: Οι δύο όψεις της ιστο­ ρίας (Τ. Παππάς, διαβάζω, 406) Μέρτζος Ν. I.: Αρμάνοι και Βλάχοι (Σ. Ευσταθιάδης, Το Βήμα, 23.4.2000) Μπενβενίστε Ρ.: Εβραίοι ταξιδιώτες τον Μεσαίωνα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθε­ ροτυπία, 23.4.2000) Νικηφόρου Αλ.(επιμ,): Κέρκυρα, μια με­ σογειακή σύνθεση: νησιωτισμός, δια­ συνδέσεις, ανθρώπινα περιβάλλοντα, 16ος - 19ος αι. (Ε. Κοσμάτου, Τα Ιστορι­ κά, 31) Ξανθίας Αντ.: Ο Έλληνας (Χαρ. Δημακοηούλου, Εστία, 1.4.2000)

Κακουλίδης Γ.: Τα μάτια του Βασιλιά (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης 20.4.2000) Μανιώτης Γ.: Ρεσιτάλ. 9 Μονόπρακτα (Κ. Πετράκου, διαβάζω, 406) Μαρτινίδης Π.: Μεταμορφώσεις του θε­ ατρικού χώρου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 2.4.2000) Μουσμούτης Δ.: Το θέατρο οτην πόλη της Ζακύνθου (Δ. Κονιδάρης, Πορφύ­ ρας 94) Ντιβινιό Ζ.: Ο ηθοποιός (Π. Κουνενάκη, Καθημερινή, 2.4.2000) Ο' Νηλ Ε.: Πόθοι κάτω απ' τις λεύκες/ Ένα φεγγάρι για καταραμένους (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 8.4.2000)

ΙΠ Ο Ρ ΙΙ Αυγουστίδης Ά.: Το ελληνικό συνδικαλι­ στικό κίνημα κατά τη διάρκεια της δεκα­ ετίας του '40 (Γ. Ν. Μπαοκόζος, Εξπρές, 16.4.2000) Δρουλιά Λ„ Φλάισερ X.: Από το Λίντιτσε στα Καλάβρυτα. Αντίσταση και κατοχική τρομοκρατία: Μελέτες για την πρακτική των αντιποίνων στον Β' Παγκόσμιο Πό­

Ξηροτύρης Ζ.: Ρούμελη και Ρουμελιώ­ τες (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 20.4.2000) Πετρίδης Π.: Σύγχρονη ελληνική πολιτι­ κή ιστορία (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόρα­ ση, 29.4.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.4.2000) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 21.4.2000) Πετρόχειλος Ν. (επιμ.): Σουητώνιος (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 30.4.2000) Σακελλάριος Μ. Β.: Η αθηναϊκή δημο­ κρατία (Κ. Δεσποτόπουλος, Καθημερι­ νή, 2.4.2000) (Π. Κιτρομηλίδης, Το Βή­ μα, 9.4.2000) (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 9.4.2000) Στάικος Κ. Σπ„ Σκλαβενίτης Τ. Ε.: Πεντα­ κόσια χρόνια έντυπης παράδοσης του νέου ελληνισμού (Ν. Ντόκας, Ελευθε­ ροτυπία, 7.4.2000) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 2.4.2000) (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις 2.4.2000) Τσακαλογιάννης Π.: Σύγχρονη ευρωπαϊ­ κή ιστορία, από τη Βαστίλη στο τείχος του Βερολίνου (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλε­ όραση, 29.4.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.4.2000) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 14.4.2000)

ΦωτιάδηςΔ.: Μεσολόγγι/Κανάρης/Καραϊσκάκης/Κολοκοτρώνης/Όθωνας - Η μοναρχία (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 1.4.2000) Χατζηφώτης I. Μ.: Αλεξάνδρεια - Οι δύο αιώνες του Νεότερου Ελληνισμού (Σ. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 23.4.2000) Χρηστίδης Χρ.. Τα Σεπτεμβριανά (Σ. Ντάλης, Το Θήρα, 30.4.2000) Βιντάλ-Νακέ π.: πέρα από την αρχαία ελληνική δημοκρατία (Ν. Ε. Καραπιδάκης, Καθημερινή, 9.4.2000) Γκλένι Μ.: The Balkans, 1804-1999: Nationalism, War and the Great Powers (Δ,Καιρίδης, To Βήμα, 30.4.2000) Γκλογκ P. (επιμ.): The Greek Diaspora in the 20th Century (B. Τσοκόπουλος, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 15.4.2000)

|

(Η. Βολιώτης-Καπετανάκης, Νέα Εποχή, 5-6)

Βούπουρας Χρ., Κόρρας Γ.: Μιρουπαφσίμ. θα πει: Καλή αντάμωση (Ν. Ντό­ κας, Ελευθεροτυπία, 27.4.2000)

Βασιλικός Β.: Η Μνήμη επιστρέφει με λαστιχένια πέδιλα (Μ. Μήτρας, διαβά­ ζω, 406)

Δραγούμης 1: Τα τετράδια του Ίλντεν (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 27.4.2000)

Καιροφύλλας Γ.: Οδός Ιπποκράτους 100 (Γ. Κοκοσούλας, Ριζοσπάστης, 13.4.2000)

ΙΜ Λ Ρ ΤΥΝ ΙΙ

Καρακασίδου Α.: Μακεδονικές ιστορίες και πάθη, 1870-1990 (Α. Ξύδη, Μετρά, Απρ. 2000) (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 2.4.2000) Κωνσταντινίδης Φ.: Η ανελέητη μοίρα των αθώων (Τ. Νατσούλης, Ελεύθε­ ρος, 26.4.2000)

Ροντήρης Δ.: Σελίδες αυτοβιογραφίας (I. Βιβιλάκης, Καθημερινή, 16.4.2000) Τσάτσου L Φύλλα Κατοχής (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 7.4.2000)

Κωνσταντινίδου Λ.: Εκείοτον Αμφίλυσο. Ταξίδια του νου και της καρδιάς (X. Λάνδρος, Απόπλους, 21-22)

Φλεριανού Αικ.(επιμ,): Χαρίλαος Τρικούπης. Η ζωή και το έργο του (Β. Κ. Καλα­ μαράς, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Καθημερινή, 18.4.2000)

Ματθαίου Α., Πολέμη Π.: Διαδρομές της Μέλπως Αξιώτη (Σ. Μπουρνάζος, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000)

Χριστοδούλου Χρ.: 0 εκδότης Ιωάννης Βελλίδης (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθερο­ τυπία, 7.4.2000)

Ζορζέν Φρ„ Ντιμόν Π. (επιμ.): Vivre dans Τ Empire ottoman: Sociabilit6s et relations intercommunautaires (Γ. Νικο­ λάου, Τα Ιστορικά, 31)

Μητροπούλου Κ.: Να φτύνεις αίμα, να λες έφαγες βύσσινο (Ε. Ζωγράφου, Ρι­ ζοσπάστης, 27.4.2000)

θουάλ Φ.: Η κληρονομιά του Βυζαντί­ ου. Γεωπολιτική της Ορθοδοξίας (Α. Χουλιάρας, Το Βήμα, 23.4.2000)

Μητροπούλου Κ.: Τις Κυριακές το σπίτι μύριζε κανέλα (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλε­ όραση, 22.4.2000)

Λινέρ Σ.: Ιστορία του βυζαντινού πολιτι­ σμού (X. Δημακοπούλου, Εστία, 15.4.2000)

Μπαστιάς Κ.: Φιλολογικοί περίπατοι (X. Δημακοπούλου, Εστία, 13.4.2000)

Γκούτμαν Ρ.: Μότσαρτ. Μία πολιτιστική βιογραφία (Μ. Μπέρντεν, Το Βήμα, 9.4.2000)

Μαζίλι Κ. Μ.: Ένας Ρώσος στην Ελλάδα του Καποδίοτρια (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 7.4.2000)

Παρασκευόπουλος Λ.: Βαλκανικοί Πό­ λεμοι (1912-1913). Επιστολές προς τη σύζυγό του Κούλα (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 22.4.2000)

Μπάρσκι Ρ.: Νόαμ Τσόμσκί: Η ζωή ενός αντιφρονούντα (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000)

Μάνσελ Φ.: Κωνσταντινούπολη, η περι­ πόθητη Πόλη (X. Δημακοπούλου, Εστία, 15.4.2000)

Τσάτσου I.: Φύλλα Κατοχής (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Εξπρές, 2.4.2000)

Μπαντμάν Μη.: Σύντομη ιστορία του σεξ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.4.2000) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 1.4.2000)

Χριστοδούλου Έ.: Με κομμένη ανάσα (X. Λάνδρος, Απόπλους, 21-22)

Νίκολ Ντ.: Οι τελευταίοι αιώνες του Βυ­ ζαντίου (0. Γεωργιάδης, Μακεδονία, 16.4.2000) (X. Δημακοπούλου, Εστία, 15.4.2000) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000) Ντιέλζκα Μ.: Απολλώνιος ο Τυανεύς (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000) Υπουργείο Στρατιωτικών ΗΠΑ: Γερμανι­ κές επιχειρήσεις κατά των ανταρτών στα Βαλκάνια (1941-1944) (Σ. Ευσταθιάδης, Το Βήμα, 16.4.2000) Φορέ Π.: Η καθημερινή ζωή στην Κρήτη τη Μινωϊκή εποχή (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 8.4.2000)

Χριστοδούλου Γ.: Σελίδες ημερολογίου (X. Λάνδρος, Απόπλους, 21-22)

Βαν Γκογκ: Γράμματα στον αδελφό του Θεόδωρο (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπο­ ρική, 15.4.2000) Νέγκρι Τ.: Εξορία (Α. Ξύδη, Μετρά Απρ.

2000)

Οζκιούρ 0.: Η Κύπρος στη ζωή μου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.4.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 1.4.2000) ΦρανκΆ.: Το Ημερολόγιο (Β. Παππά, Αυριανή, 2.4.2000)

Βέστφαλ Ρ.: Η ζωή του Ισαάκ Νεύτωνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.4.2000) Γκίμπσον Ί.: Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα (Κ. Ξ. Γιαννόπουλος, Νέα Εστία, 1722) (Α. Τσόλκα, Down Town, 7.4.2000)

Πάτερσον Γ. Π.: Η πάλη των μάγων (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 1.4.2000) Τσβάιχ Σ.: Μαρία Αντουανέτα (Β. Παπηά, Αυριανή, 2.4.2000) Χόλαντ Μ.: Όσκαρ Ουάιλντ. Η ζωή και το έργο του (Ν. Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Απρ. 2000) (Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 2.4.2000)

\ u iim iu - m i\ im m Βέης Γ.: Ασία, Ασία (Ά. Σουλογιάννη, διαβάζω, 406) Γαλανού-Τουρκοβασίλη Ρ.: Προς Ανα­ τολής (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 9.4.2000) \ n r n n

m

m

I-Α Υ Τ Ο Β ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΕ Ι I

Αλεξίου Σ.: Βασίλης Τσιτσάνης. Η παιδι­ κή ηλικία ενός ξεχωριστού δημιουργού

\

Αργύρης Π.: Τα γραμμένα δεν ξεγράφο­ νται (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 1.4.2000) Βιζυηνός Γ.: Το μόνο ταξίδι της ζωής

137

του/Γουτού Γούπατού (Γ. Σ. Παπαδά­ τος, διαβάζω, 406)

στρο, Το Βήμα, 23.4.2000) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 1.4.2000)

Διαβάζω: Τεύχος 406 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 24.4.2000)

Μπουλώτης Χρ.: Η Σεμέλη διώχνει το νέφος (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 1.4.2000)

U fm u M H

I

Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επι­ στήμης: Τεύχος 14 (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 16.4.2000)

Βολιώτης Α, Πόρναλης Μ.: Πήλιο, φίλε­ μα θεού (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 27.4.2000)

Έρεισμα: Περιοδική έκδοση λόγου και τέχνης - Διπλό τεύχος (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 17.4.2000)

Εκδόσεις Άγρα: Ο σκιτοογράφος Ηλίας Κουμετάκης (Δ. Κονιδάρης, Πορφύρας, 94)

Ευθύνη: Τεύχος Απριλίου (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 24.4.2000)

Μπουλώτης Χρ.: Ο Τομ Τιριτόμ και η πο­ λιτεία που ήταν χωρισμένη στα δύο (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 406) Ψαραύτη Λ.: Η εκδίκηση των μανιταριών (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) Αδερφοί Γκριμ: Τα επτά κοράκια (Ε. Χλι­ μίντζα, Ημερηοία, 1.4.2000) Βένινγκερ Μη.: Ένα αδερφάκι για τον Αιμίλιο (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 22.4.2000)

Εκδόσεις Ολκός: Θεσσαλονίκη. Οι πρώ­ τες έγχρωμες φωτογραφίες, 1913 & 1918 (Κ. Χατζημιχάλης, Το Βήμα, 30.4.2000)

Βερν I.: Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέ­ ρες (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 2.4.2000)

Καλαφάτης Σ.: Αρχέτυπες εικόνες (Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή, 8.4.2000)

Βίλχελμ X.: Δεν θα σου ξαναπώ τίποτα (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 1.4.2000)

Μουτσόπουλος Κ.: Η Βασιλική του Αγί­ ου Αχίλλειου στην Πρέοπα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 30.4.2000)

Έντε Μ.: Ρίνος Σβερκοχοντρίνος (Έ. Φα­ λίδα, Τα Νέα, 8.4.2000)

θέματα Λογοτεχνίας: Τεύχος 11 (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 2.4.2000) Ίνδικτος: Τεύχος 11 (Ε. Μαχαίρα, Επεν­ δυτής, 27.4.2000) Κινηματογράφος και Επικοινωνία: Αφιέ­ ρωμα: Ηθοποιία στο θέατρο και στον κι­ νηματογράφο (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 10.4.2000) Νέα Πορεία: Τεύχος 541 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 16.4.2000)

Τριανταφυλλίδης I.: Playbill - Η μαγεία του Χόλιγουντ (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 28.4.2000)

Νέο Επίπεδο: Αφιέρωμα στον Μιχάλη Κατσαρό (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθερο­ τυπία, 14.4.2000)

Λάουμπε Ζ.: Ο παππούς πετάει (Μ. Κο­ ντολέων, Καθημερινή, 25.4.2000)

Τσοκόπουλος Β.: Τεχνικά έργα στην Ελλάδα. Τέλη 19ου - αρχές 20ού αιώνα (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 22.4.2000)

Ομπρέλα: Αφιέρωμα: Παπαδιαμάντης Πάσχων Πασχαλινός (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 10.4.2000)

Λόντον Τζ.: Το κάλεσμα της άγριας φύ­ σης (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 2.4.2000)

Ifff/n o /ifi

I

0 Παρατηρητής: Τεύχος 32 (Κ. Ρεσβά­ νης, Τα Νέα, 10.4.2000)

Μπάσε Σ„ Τένισεν 0.: 0 Αντρέας ο Αυτιάς (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 22.4.2000)

Κοκοσούλας Γ.: Γύρω από μια φιλία. (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 27.4.2000)

0 Πολίτης: Τεύχος 74 (Γ.-Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000)

πόε Έ. Ά.: 0 χρυσός σκαραβαίος και άλ­ λες ιστορίες τρόμου (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 2.4.2000)

If jy n o M if/i

Τουέιν Μ.: Οι περιπέτειες του Τομ Σώγερ (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 2.4.2000)

Μαγουλάς Μ.: Η κουζίνα της Ιθάκης (θ. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 16.4.2000)

Φόλκνερ Κ.: 0 Μικρός Αρκούδος γνωρί­ ζει τα ζώα του αγροκτήματος (Έ. Φολί­ δα, Τα Νέα, 8.4.2000)

Κίβιλ Ε.: Το υπνοδωμάτιο (Τ. Μακρά, Το Βήμα, 2.4.2000)

Κοπέν Μη.: Αστεία και τέρατα από της γης τα πέρατα (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβά­ ζω, 406)

~

I

Μπλουμ Μπ.: Οχτώ μικρά καπέλα (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000) Γκάιτε Μ. Κ.: Κοκκινοσκουφίτσα στο Μανχάταν (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 9.4.2000)

I

Κίισεν-Σμιθ Μ.: Το μπάνιο (Τ. Μακρά, Το Βήμα, 2.4.2000) Κριμ Π.: Η κουζίνα (Τ. Μακρά, Το Βήμα, 2.4.2000)

[m in

I

Ουότερσον Μπ.: Κάλβιν & Χομπς (Λ. Ταρλαντέζος, Το Βήμα, 16.4.2000)

Περίτεχνο: Τεύχος 5 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 24.4.2000) Ποίηση: Τεύχος 14 (Ε. Μαχαίρα, Επεν­ δυτής, 27.4.2000) Πνευματική Ζωή: Τεύχος 131 (Κ. Ρεσβά­ νης, Τα Νέα, 24.4.2000) Σύναξη: Η παγκοσμιοποίηση (Κ. Ρεσβά­ νης, Τα Νέα, 17,4.2000) Τα Ιστορικά: Τεύχος 31 (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 23.4.2000) Φιλόλογος: Τεύχος 99 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 17.4.2000) Χιόνη: Η Χίος και οι σεισμοί (Κ. Ρεσβά­ νης, Τα Νέα, 10.4.2000) Exit στην Κέρκυρα: Τεύχος 29 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 16.4.2000)

Έλσνερ Γκ„ Σλίπχακ Μ.: 0 Χιόνι-που-πέφτει (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 14.4.2000)

IflfP/PM/l

I

Mondo Greco: Τεύχος 2 (Γ.-Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 21.4.2000)

Λου Β.: Η Μαργκερίτ και η πολιτική / Η Μαργκερίτ και η μεταφυσική (Μ. Ντεκά­

Βήμα Διεθνών Σχέσεων: Τεύχος 10 (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 9.4.2000)

Poetry Greece: Τεύχος 1 (Κ. Ρεσβάνης, ία Νέα, 17.4.2000)

138

Το διαβάζω δημοσιεύει επιστολές εφόοον είναι ενυπόγραφες.

H ούνταζη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα - όταν το κρίνει σκόπιμο-να συντομεύει τα κείμενα.

Ενστάσεις στην κρ ιτική του Βρ. Καραλή I διαβάζωι,τ . 4 0 0 , Ο κτώ βριος 1 9 9 9 ), για το βιβλίο του Απ. Αποοτολόπουλου «Η Αύοη τω ν φ αντασμάτω ν και η μέσα Ελλάδα» Πρόθεσή μου δεν είναι να υπερασπιστώ άκριτα το βιβλίο του Αποστολόπουλου· έτσι κι αλλιώς τα ζητήματα που τίθενται εκεί, αλλά και στην άκρως ενδιαφέρουσα κριτική του κ. Καραλή, είναι τόσο πολύ σοβαρά, που είναι ο­ λοφάνερο ότι χρήζουν περαιτέρω διευκρινήσεων από αμφοτέρους. Κάτι τ έ ­ τοιο ίσως αποδεικνυόταν πολύ ωφέλιμο για πολλούς. Ωστόσο, διαβάζοντας την κριτική, που από τον τίτλο της ήδη καταγγέλλει τον εγκλωβισμό της εκχιθεμένης στο βιβλίο προβληματικής σε «μύθους και μυθομανίες» περί την έννοια παράδοση, αναρωτιέμαι αν όσα κατάλαβα ως σαφείς θέσεις του συγγραφέα πρέπει να τα πετάξω σαν «τεμαχιστική ερμη­ νευτική τη ς παράδοσης» ή σαν μάταιες εξιδανικεύσεις και κενές αφαιρέ­ σεις. Προσωπικά, βρήκα στον Αποστολόπουλο, μεταξύ πολλών άλλων, μια διεισ­ δυτική ανακεφαλαίωση της ιστορίας των ιδεών της Δύσης, που εξηγεί την ι­ στορία τω ν πράξεών της. Διάβασα για το πώς Χριστός και Έλληνες χρησιμο­ ποιήθηκαν ώστε η αγάπη να καταλήξει στην παντοδυναμία και στους μηχα­ νισμούς της παγκόσμιας επιβολής, και η λογική, διά της διασπάσεως του δι­ δύμου ελευθερία - δικαιοσύνη της ελληνικής πόλεως, να καταστεί στήριγ­ μα και θεραπαινίδα αυτής της παντοδυναμίας. Διάβασα για τους τρόπους με το υ ς οποίους κατά φ ερε η Δύση να μετα τρέψ ει και το ν Χριστό και τους Έ λληνες σε εξιδανικευμένα φαντάσματα που τιμώνται απεριόριστα πάνω στο σταυρό τους, όσο απεριόριστα καταδιώκεται η ενσάρκωση τω ν ιδεών τους και τω ν τρόπων με τους οποίους φτιάχνουν ελεύθερους ανθρώπους. Έτσι κατενόησα την «Δύση τω ν φαντασμάτων» του τίτλου. Βέβαια, ο Αποστολόπουλος δεν είναι χριστιανός. Είναι με τον αγνωστικιστή θεό του Σωκράτη, τον λοξία Απόλλωνα. Όμως σέβεται την ορθόδοξη παρά­ δοση, που υπήρξε το πνευματικό όχημα τω ν Ελλήνων για πολλούς αιώνες, και αποδέχεται τη διαπλοκή της με την αρχαία συνιστώσα μέσα στη ν εοελ­ ληνική συνείδηση. Κατόπιν είδα τον Αποστολόπουλο με απεριόριστο σεβασμό και όχι με υποτί­ μηση προς την ιστορία, το αυτεξούσιο και την ανθρώπινη ελευθερία, όπως του προσάπτει ο κ. Καραλής, να δοξάζει αυτή την ελευθερία και το α υτε­ ξούσιο σε κείνους που τα ενσάρκωσαν, είτε προσέτρεχαν στη συνδρομή κάποιας παράδοσης (όπως ο Μακρυγιάννης) είτε όχι (όπως ο Σαλάς). Και κατάλαβα ότι αυτός ο γνωστός, αλλά τις περισσότερες φ ορές άγνωστος

139

στρατιώτης, ήταν η «μέσα Ελλάς». Συναντώντας τον αρχαίο πολίτη-οπλίτη στους αγωνιστές του '21 και αντιμετωπίζοντας αυτά που αποκαλεί «αταξινόμητα ομηρικά χαρακτηριστικά εκείνων που ελευθέρω σαν τη νέα Ελλάδα», ο Αποστολόπουλος αποφάσισε να μιλήσει για το ζήτημα της οποιοσδήποτε υ­ ποτιθέμενης «συνέχειας» ως «συνέχεια της ενσάρκωσης», αφού πρώτα ξ ε ­ καθάρισε πως δεν είμαστε παρά «μακρινοί συγγενείς των Ελλήνων, που κα­ τοικούμε στη χώρα τους και χρησιμοποιούμε τις λέξεις τους». Απ' όσο κατάλαβα, αυτή είναι η κεντρική θέση που διαπερνά ολόκληρο το βιβλίο: ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για την «ασύντριφτη ελληνική γλώσσα» ή για τη «φρικαλέα αφαίρεση Ελλάδα», ούτε ακόμα για αφηρημένο «έλληνα λόγο» έξω από την ενσάρκωσή τους, όπως αυτή υπήρξε είτε στην ιεροκοσμική ελληνική πολιτεία -μ ε τη σύμφυση φιλοσοφίας-ποίησης-ηολιτικής-ηθικής, ελευθερίας-δικαιοσύνης και οπλίτη-πολίτη- είτε στον άγνωστο και γνωστό Έλληνα στρατιώτη, οπλίτη-πολίτη του '21 ή της Αντίστασης ή οποι­ οσδήποτε άλλης περιόδου. Γι' αυτό και θα δηλώσει ότι «η ελληνική παράδο­ ση δεν είναι ούτε της φυλής ούτε του αίματος ούτε της διάνοιας, αλλά της ε ν σ ά ρ κ ω σ ε ω ς » (ο. 532). Συνιστά αυτό «μύθο και μυθομανία» περί την παράδοση; Αυτή η διαυγέστατη θέση του είναι νομίζω το νέο που κομίζει ο Αποστολόπουλος και που ακριβώς θεσπίζει «μια καινούργια σχέση σημασιοδότησης με το παρελθόν και το μέλλον», όπως ζητάει ο κ. Καραλής. Εκεί που ο τελευταίος καταγγέλλει σαν «δήλωση ψευδούς συνειδήσεως, φαντα­ σία και ουτοπική αναγωγή» και πάντως απάτη την παράδοση, στην οποία ο Μακρυγιάννης έβλεπε τον εαυτό του και τους συναγωνιστές του ως απογό­ νους της αρχαίας φυλής τω ν Ελλήνων, ο Απστολόπουλος καταγγέλλει τους Λορεντζάτο και Σεφέρη ότι δεν μίλησαν, ως όφειλαν, για το «πνευματικό γε­ γονός» ότι «η απόσταση ανάμεσα στον Αισχύλο, το Σωκράτη, τον Αχιλλέα, τον Όμηρο, τον Πλάτωνα, τον Καραΐσκο και τον Μακρυγιάννη είναι μηδαμι­ νή» (ο. 395). Μυθομανία ή πραγματικότης; Εάν οι νεοέλληνες ξαναβρήκαν τους προγόνους τους μέσα από την καθοριστική επίδραση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και φιλελληνισμού και εάν ο οποιοσδήποτε μύθος περί συνε­ χείας τούς ενδυνάμωσε στον αγώνα τους για ελευθερία, ωστόσο πριν κα­ ταγγείλουμε όλα αυτά σαν κατασκευασμένη παράδοση, το ερώτημα είναι ε ­ άν σε αυτή τους την έγερση ενσάρκωσαν τις ποιόητες της αρχαίας φυλής, και πώς. Ποιος έσ τειλε τον άστατο Φλέσσια στο Μανιάκι, (ο Μακρυγιάννης το ν συμβούλευσε να μην πάει), τον Διάκο στην Αλαμάνα, τον Μακρυγιάννη στους Μύλους τ ' Αναπλιού, τον Αισχύλο στο Μαραθώνα, τον Σωκράτη στο κώνειο; Δεν είναι αυτή η δυσβάσταχτη ευθύνη απέναντι στους άλλους; Κι αυτή είναι μια έννοια που συμπυκνώνει πάρα πολλά για την κατανόηση της Ελλάδας στην ιστορική της ενσάρκωση: ίσως αυτή η ευθύνη να οδήγησε τους Έ λληνες να θέσουν εν είδει «πλανητικού κατοίκου» τα ερωτήματα που αφορούν το ανθρώπινο υποκείμενο, όπως λέει ο κ. Καραλής, και ίσως να αποτέλεσε την πιο δραστική τους απάντηση στο ζήτημα της υπέρβασης του θανάτου. Μήπως όμως ο Αποστολόπουλος, συνδιαλεγόμενος περί της ελληνικής παραδόσεως, συνειδήσεως και ταυτότητος, μυθοποιεί ή εξιδανικεύει τους συ­ νομιλητές του ή τους Έ λληνες; Αλλά είναι ολοκάθαρο μέσα στο βιβλίο το πόσο κριτικά στέκεται απέναντι στον Λορεντζάτο και στις ιδέες του, όσο και εάν σέβεται τον ίδιο, αλλά και απεριόριστα στο πρόσωπό του, όπως και στο πρόσωπο του Μακρυγιάννη, τη χριστιανική παράδοση και ιδιαίτερα την ησυ­ χαστική, που σφράγισε τον Ανατολικό Χριστιανισμό. Και γι' αυτό άλλω στε

φαίνεται να επιλέγει τον Λορεντζάτο και όχι κάποιον άλλον. Το ίδιο ισχύει και για τον Σεφέρη και τον Μακρυγιάννη, τον οποίο όχι μόνον εκθέτει ως έναν α­ πό τους υπευθύνους για τους εμφ υλίο υς που «ξεπάστρεψαν τρεις φορές περισσότερους απ' όσους οι Τούρκοι», αλλά και παρουσιάζει σαν τον βασικό απομυθοποιητή τη ς ελληνικής επανάστασης, παραθέτοντας τα λόγια του: «ιΕίμαστε τοιούτοι όλοι οι Έλληνες ανάξιοι της λευτεριάς κα κωλόπανα των Τούρκων και των οπαδών τους» (ο. 378). Αναρωτιέται κανείς πόσο ιδεαλιστής - «κύριος οίδεν σε ποιο ιδεαλιοτικό πού κατοικεί αυτή η μέσα Ελλάδα», λέει ο κ. Καραλής - είναι ο άνθρωπος που καταγγέλλει ότι η Ελλάδα είτε είναι ενσαρκωμένη είτε δ εν υφίσταται. Πι­ στεύει ο κ. Καραλής, ο οποίος μετέχει της ιστορικής ευθύνης της «ζωογόνη­ σης της οικουμενικότητας του έλληνα λόγου μέσα απ' τη συσχέτιση και τη μεταφύτευσή του σε ετερότυπα και αλλότροπα συστήματα», ότι αυτή η ζω­ ογόνηση μπορεί να υπ ηρετηθεί δίχως τον αγώνα για την επαναφορά εκ εί­ νων τω ν αξιών, στις οποίες τόσο επιμένει ο Αποστολόπουλος και χωρίς τις οποίες ο λόγος αυτός είναι ακριβώς μια «φρικαλέα αφαίρεση» άνευ ενσαρκώσεως; Ούτε μία φορά - κι αυτό είναι παράδοξο - ο κ. Καραλής δ εν αναφέρεται στην έννοια της ενσάρκωσης, γύρω από την οποία φαίνεται να περιστρέφε­ ται ολόκληρο το κείμενο- αντιθέτως, παραπονείται ότι το βιβλίο «σαν να μην διατύπωσε τελικά και οριστικά το κεντρικό του επιχείρημα»! 0 Αποστολό­ πουλος είναι με τους Έ λληνες και με την ελληνική «πόλιν». Εάν η αληθινή οντολογική κατάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης, που πρέπει να βιωθεί στη σχέση με το θείο, τη φύση και τους άλλους, είναι ότι όλοι είμαστε μέρος του όλου και όλο ταυτόχρονα, την ενσάρκωση αυτής της κατάστασης υπη­ ρετούσε η ελληνική πόλις μέσα από τη συμμετοχή και την ευθύνη όλων για το σύνολο, κάνοντας τους ανθρώπους πρόσωπα, εκεί που η Δύση φτιάχνει άτομα βυθισμένα στο cogito τους- μέρη του όλου δίχως το όλο, δίχως την ελευθερω τική ενσάρκωση της ελληνικής πολιτείας. Περί αυτών θαρρώ -εά ν μου επιτραπεί κάποια προσωπική αυθαιρεσία - πως ομιλεί ο Αποστολόπου­ λος. Η διανοητική μας απο-αποικιοποίηση «δεν μπορεί παρά να γίνει με κριτήρια και αξίες εκτός των ευρωπαϊκών» και «ίσως εδώ να βρίσκεται και το ζητούμενο της σημερινής ελληνικής σκέψης», γράφει ο κ. Καραλής. Αλλά ο Αποστολόπουλος κηρύσσει τα ίδια ακριβώς πράγματα, μόνο που είναι πιο σαφής από τον επικριτή του για το πώς: προτείνει τους Έλληνες και την ενσάρκωση των αξιών τους, δί­ χως να συναινεί στη διάσταση από τον -εξελληνισμένο ούτως ή άλλω ς- Χρι­ στό, όσο και εάν ο λεγόμενος Χριστιανισμός αποτελεί φορέα -δυστυχώ ς- και της εβραϊκής παράδοσης. Αυτά είναι ελάχιστα από όσα θα μπορούσε να πει κανείς για ένα βιβλίο που γράφτηκε με ελληνική καρδιά, αλλά και με βιωματική γνώση της Δύσης, α­ φού ο Αποστολόπουλος έζησε εκεί τα χρόνια της ωριμότητάς του, και το ο­ ποίο ίσως - λέω ίσως - παρεξήγησε σε κάποια σημεία του ο κ. Καραλής. Εάν αυτό συνέβη, αρμόδιος για διευκρινήσεις είναι ο ίδιος ο Αποστολόπουλος. Διακινδυνεύω μια προσωπική γνώμη: το βιβλίο του θα ανακαλύπτεται συνε­ χώς από τους συγχρόνους και τους επομένους. Όμως συνοδευόμενο από διάλογο με τέτοια πνευματικά αναστήματα όπως του καθηγητή Καραλή, θα αποβεί «πολύτιμη κληρονομιά» για μας και για τους άλλους. Αθήνα, 6.12.1999 Σέργιος Φωτεινός

ΙΤΓ) L · — ΙΟΥΛΙΟΥ-ΑΥΓΟΥΓΤΟΥ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΟΥΣ Φιλολογία - Τέχνες · Επιστήμες

Γράφουν οι: • ΧριστίναΝτόκου; Σημείακαι τέρατα στο μυθολογικόχάος • ΑφροδίτηΠανανή: Ηέννοιατουχάους στονWilliamBlake • Νίκος Κουφαλιώτης: Ηθεωρίατουχάους σταέμβια συστήματακαι τηνιατρική • Χρήστος Γιαπκζάκης: Ε£έΜη της ζωής: Ηγενετική συναντάτηθεωρίατουχάους • Αημήτρης Σκούωης: Fractals: ηγεωμετρίατης φύσης • ΕηηανουήλΑρετουλάκης: Τολογοτεχνικό είδος τωνφράκταλ • ΈρσηΧατζηαονυοού: Τετελεσμένος μέλλων • 'ΟπυΖούνυ: Τάξηστοχάος Κωστής Τριαντάφυλλου: Χ+χάος. Ηγραμμή τουκεραυνού

„ Επίσης στο επόμενο ιεύχος:

(παραγωγής 1999-2000)

ΠΟΥ ΑΞΙΖΕΙ ΝΑΛΙΑΒΑΣΕΤΕ παρουσιάζονται και προτείνονται ως σημαντικότερα από κριτικούς, συγγραφείς και δημοσιογράφους

Παρουσιάζουν και rTpjftig&'ouu οι:

Βαγγέλης Αθανασόπουλος Μάνος Κοντολέων Κυριακή Πετράκου Νίκος Βατόπουλος !* Βασίλης Ρούβαλης Ελισάβετ Κοτζιά Γιώργος Βέης Ηλίας Μαγκλίνης '^Όλγά 25®λλά ΏτκαΔημητρούλια ■ Αλκηστι££όυλογιάννη Κώστας Δ.· Μόλάφάνίης Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής ι Αργυρώ Μαντσγλου Αλέξης Σΐάμάτης ΜυΕξαρχοπούλου Αμάντα Μκαλοπούλου Σώτη Τριρνταφώλλου Αλεξάνδρα Ζερβούς . ί;4 & ο ς Μολυβιάτης Δημήτρης Τσατσούλης Αλέξπς Ζήρας Γιάννης Μ*. Μπασκόζος Παναγιώτης Τσιαμόύρας Μάκης Θεοδόσης Νίκος Ναγόήσυλος Μαργαρίτα Τσιγάρα** * Βασίλης Κ, Καλαμαράς Σώτήρης Ντάλης * -4 ' ΜισέλΦάις ΟνΙένηΚανατσούλη Γιάννης Σ. Παπαδάτος . Φίλιππος Φιλίππου Vv ' Ασημίνα Καραβαντά Ηρακλής Παπαλέξης Βαγγέλης Χατζηβασιλείσυ Κώστας Κάρακώαας t ^ . ; Τάσος Παππάς Άλκηστη Χρονάκη Βίκυ Πάτσιου

Και όπωςπάντα: Ταbest sellerτουμήνα. Αρθρα, ρεπορτάζ, αιχμές, παρεμβάσεις. Ξένο βιβλίο. ΒιβλογραφικάΔελτίακ,ά. Το διαβάζω στον κυβ ερ νοχ ώρο :

h t t p : / / b o o k . c u lt u r e .g r

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟ ΕΥΡΩ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ κ. ΛΟΥΚΑ ΠΑΠΑΔΗΜΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1999 'Γ ια πρώτη φ ορά έπ ειτα από δ εκ α ετίες διαμορφώ θηκαν στη χώρα μας συνθήκες νομισματικής στα θερότητα ς», σημειώ νεται στην Έ κθεση το υ Διοικητή τη ς Τραπέζης τη ς Ελλάδος κ. Λουκά Παπαδήμου για τ ο έ το ς 1999, τη ν οποία παρουσίασε χ θες στη Γενική Συνέλευση τω ν μετόχων τη ς Τράπεζας. Με τη ν ολοκήρωση τη ς πολύχρονης προσπάθειας σταθεροποίησης τη ς οικονομίας, ο κ. Διοικη­ τή ς προχωρεί στην αξιολόγηση τ η ς οικονομίας και τη ς πολιτικής που ασκήθηκε το προηγούμε­ νο έτο ς και, παράλληλα, εξε τά ζε ι τις δ υ ν α τό τη τες και τις προκλήσεις για τη ν ελληνική οικονο­ μία μ ετά τη ν είσοδό τη ς στη ζώνη το υ Ευρώ. Το 1999 ήταν έτο ς ιδιαίτερα σημαντικό για τη ν ελληνική οικονομία. Για πρώτη φ ορά ύστερα α­ πό δ εκ α ετίες διαμορφώ θηκαν συνθήκες νομισματικής σ τα θερότητα ς. Το επίτευγμα α υτό είναι α π οτέλεσ μα μιας μα κρό χρο νη ς και επ ίπ ονης προσπάθειας. Η αποκλιμάκω ση το υ πληθω ρι­ σμού, η π ρόοδος π ρος τη δημοσιονομική εξυγίανση και η σχετική σ τα θερότητα τ η ς ισοτιμίας τη ς δραχμής έναντι τω ν βασικών ευρωπαϊκών νομισμάτω ν έχουν διαμορφώ σει ένα νέο οικονο­ μικό περιβάλλον, το οποίο α φ ενό ς επιτρέπ ει τη ν ικανοποίηση τω ν κριτηρίω ν σύγκλισης για τη συμμετοχή τη ς Ελλάδας στην ευρωπαϊκή Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) και α φ ετέ­ ρου π ροάγει τη ν οικονομική ανάπτυξη τη ς χώ ρας και τη ν άνοδο το υ βιοτικού επιπέδου τω ν πο­ λιτών τη ς. Μ ε τη ν ολοκλήρωση τη ς π ολύχρονης φάσης σταθεροποίησης τ η ς οικονομίας, είναι χρήσιμο, παράλληλα μ ε τη ν α ξιολόγηση τη ς οικονομίας και τ η ς πολιτικής που α σκήθηκε κατά το π ροηγούμενο έτο ς, να εξετα σ το ύ ν η μεγάλη πρόοδος π ρος τη σ τα θερότητα κατά τη ν τελ ευ ­ τα ία δ εκαετία και οι ν έες δυ να τό τη τες, αλλά και προκλήσεις για τη ν ελληνική οικονομία.

Σύγκλιση προς τη σταθερότητα Οι ε ξε λ ίξε ις στην παγκόσμια και τη ν ευρωπαϊκή οικονομία είχαν και θετικ ές και αρνητικές επι­ δράσεις στις εγχώ ριες οικονομικές συνθήκες. Η τα χύ τερ η μεγέθυνση τη ς παγκόσμιας οικονο­ μίας και η βελτίω ση τω ν συνθηκών στις διεθνείς α γο ρ ές κεφαλαίω ν διαμόρφω σαν ένα γενικά θετικό διεθνές οικονομικό περιβάλλον. Η προοδευτική επιτάχυνση το υ ρυθμού ανόδου τη ς οι­ κονομικής δ ρα σ τη ριό τη τα ς στην Ευρωπαϊκή Ένωση στη διάρκεια το υ 1999 και η διατήρηση, κατά μέσο όρο, χαμηλού πληθωρισμού, παρά τη ν πρόσφατη αύξησή του, άσκησαν ευνοϊκή επί­ δραση στην ελληνική οικονομία. Ωστόσο, η μεγάλη ά νοδος τ η ς διεθνούς τιμ ή ς το υ πετρελαίου και η σημαντική υποχώρηση τη ς ισοτιμίας το υ ευρώ έναντι το υ δολαρίου και το υ γιεν στη διάρ­ κεια το υ 1999, με δεδομένη τη ν ασκούμενη πολιτική συναλλαγματικής ισοτιμίας τη ς δραχμής έ ­ ναντι το υ ευρώ, είχαν ως απ οτέλεσμα τη ν αύξηση το υ πληθωρισμού από το ν Οκτώβριο και με­ τά , τη ν αύξηση το υ εξω τερικο ύ χ ρέο υ ς τ η ς χώ ρας αποτιμώ μενου σε δρα χμές και τη διεύρυνση το υ ελ λείμ μ α το ς τρεχουσ ώ ν συναλλαγών. Μέσα σ’ α υτό το διεθνές οικονομικό περιβάλλον, η ελληνική οικονομία συνέχισε να αναπτύσσεται με πολύ ικανοποιητικό ρυθμό. Ταυτόχρονα, πέ­ τυ χ ε τη ν π ερα ιτέρ ω αποκλιμάκω ση το υ π ληθω ρισμού και, γ εν ικ ό τερ α , τη σύγκλιση π ρος τη σ τα θερότητα

Ε ΚΔ ΟΣΕ Ι Σ ΚΑΣΤΑΝΙ ΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ - ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ Η σειρά με το γενικό τίτλο «Η ΕΞΕΛΙΞΗ TOTΑΝΘΡΩΠΟΥ» έχει σκοπό να παρουσιάσει στο ελληνικό κοινό τα κύρια πολιτισμικά φαινόμενα και τη συμβολή της ανθρωπολο­ γίας στην έρευνά τους. Με άξονα την πορεία ανάπτυξης της κοινωνίας από τα πρώτα στάδια του σχηματισμού της, θα εξεταστούν οι ιδιαίτερες πλευρές της κατά την ιστο­ ρική διαμόρφωσή τους. Πα­ ράλληλα, θα εξεταστούν κι οι θεωρίες που διατυπώθηκαν ΣΕΛΙΔΕΣ: 536

ISBN Τ1: 960-03-0457-2

ΤΙΜΗ: 5.000δρχ. γ ΐ ( χ j y j y ε ρ μ η ν ε ί α τ θ υ ς . Σ ύ μ ~

ΣΕΛΙΔΕΣ: 296

ISBN Τ2: 960-03-0991-4 ΤΙΜΗ: 3.500δρχ.

ΣΕΛΙΔΕΣ: 408

ISBN Τ4:960-03-1565-5

φωνα μ’ αυτό το σχήμα π α ­ ρουσίασης, τα θέματα που θα διαπραγματευτούν οι επό­ μενοι τόμοι είναι: Παλαιολι­ θική - Προϊστοριολογία Κατάκτηση της γλώσσας Κοινωνική οργάνωση - Μητρογραμμικό γένος - Τα­ μπού - Μύηση - Τέχνη - Το­ τεμισμός - Παραγωγικό στά­ διο - Συστήματα συγγένειας - Γεωργική μαγεία - Καταμε­ ρισμός γεωργίας / κτηνοτρο­ φίας - Εποχή του Χαλκού Μεταβατικοί τρόποι παρα­ γωγής. ΣΕΛΙΔΕΣ: 312

ISBN Τ3:96993-0992-2

ΤΙΜΗ: 3.500δρχ.

Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα, τηλ. κέντρο 330.12.08 www.kastaniotis.com e-mail: info@kastaniotis.com

ΤΙΜΗ: 5.000δρχ.

Β

ΕΡΜ ΗΣ

τ

ο

Ε

Λ

Λ

Η

Ν

Ι

Κ

Ο

_______________ www.kedros.gr

Β

Ι

Β

Λ

Ι

Ο

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ρΑ Π ΤΟ Π Ο ΤΛ Ο Σ

Η ΑΠΙΣΤΕΥΤΗ ΙΣ Τ Ο ρ ίΑ

ΤΗΣ ΠΑΠΙΣΣΑΣ ΠΧ7ΑΝΝΑΣ

Στην καρδιά του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα. Μια μοναχή κρύβει το φύλο της και κατορθώνει να γίνει ο αντιπρόσωπος του Θεού επί της γης. Για να έρθει αντιμέτωπη με την γυναικεία της φύση. Και την πτώση.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Φ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ