Τεύχος 406

Β Λ Α Β Ι Α Ν Ο Σ · Ν. Γ Κ Ι Ο Υ Ρ Σ Ε Λ · Β. Γ Κ Ο Υ Ρ Ο Γ Ι Α Ν Ν Η Σ · θ . Ν Ι Α Ρ Χ Ο Σ

Δ Η Μ Ο Σ Θ Ε Ν Η Σ ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ

Η Ν Ο ΙΓ Α Λ Π Α ΤΟ Ν ΔΡΑΚΩΝ

Έ ν α “φ ιλο σ οφ ικ ό θρίλερ” π ο ύ , μ έ φ όντ ο τή σ η μ α ­ δεμ ένη α π ό σύ γχυ σ η καί βία Ε ύρώ πη τής έπ οχή ς μ α ς , δ ιερ ευ ν ά ζητήματα δ π ω ς ή φ ύση καί ή λογική τ ο ΰ Κ α κ ο ύ , ή αναζήτηση τής αλή θεια ς, τ ά όρ ια τής γνώ σ η ς, ή ανά γκ η γ ιά μ ιά πίστη καί ό εκ φ υλ ισμ ός τη ς, ή α μ ηχανία τ ο ύ α νθ ρ ώ π ου μ π ρ ο σ τ ά στίς σ κ ο ­ τεινές π λ ευ ρ ές τ ο ΰ εα υ τ ο ύ τ ο υ , ή πα ρήγορη ικ α νό­ τη τά το υ ν ’ ά γ α π ά ε ι π α ρ ’ ό λ α α ύ τ ά . Α λ λ ά επ ίσ η ς: μ ιά άλλ η γο ρία γ ιά τή σ ύ γχρ ο νη Ε λ λ ά δ α , τή σχέση ά νά μ εσ α σ τό π α ρ ελθ ό ν καί τ ό π α ρ ό ν τη ς, τή θέση τη ς σ τό σ ημερινό κ όσ μ ο.

Εκδόσεις τής Εστίας Σύγχρονη Ελληνική Π εζογραφία ΔΗΜ ΗΤΡΑ ΚΟΛΛΙΑΚΟΥ

ΤΟ Μ ΑΓΗ Ο

Τ ό Μ αγεϊο κ α τ α γρ ά φ ει τήν ισ το ρ ία μ ια ς ένηλικ ίω σ η ς, τίς δ ια δ ο χικ ές φ ά σ ε ις καί τό τ έ λ ο ς τής π α ρ α τετα μ ένη ς έφ η β εία ς τή ς Μ α ρίνα ς. Τ ό σ τη μ όνι, είνα ι ό δ ιπ λ ό ς χ α μ ό ς τή ς Ξ ένια ς καί τή ς Μ α μ ά ς οί θά να το ί τ ο υ ς , ε ξ άρχής γ νω σ τ ο ί σ τό ν ά ν α γ ν ώ σ τ η , ε μ φ α νίζο ντ α ι ώ ς ά να π ό τ ρ ε π τ ο ι ά λ λ ά καί ά λ λ η λ έν δ ετο ι. Τ ά π ώ ς καί τ ά γ ια τ ί, τ ά π ρίν καί τ ά μ ετ ά π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ ε σ έ μ ιά άφ ή γη σ η π ο ύ π α λ ιν ­ δ ρ ο μ εί ά π ό τό π α ρ ό ν σ τό π α ρ ελ θ ό ν καί τα ξιδ ε ύ ει ά π ’ τήν Α θήνα σ τό Ε δ ιμ β ο ύ ρ γ ο , κι ά π ό κεΐ στήν 'Ιερ ο υ σ α λ ή μ .

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΠΙΚΑΙΡΙΚΑ 1 7 Bestseller 1 8 Βραχυγραφίες 2 8 Εξώστης Γράφει ο Γιάννης Δίληολάνης 2 ? Αιχμές Δεν υπάρχει δημιουργική απουοία Γράφει ο Ανδρέας Μήτοου 3 0 Αιχμές «Δανεικά» κι «αγύριστα» Γράφει ο Κώοταζ Μουρσελάς 3 2 Ξένο βιβλίο Επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης 3 Ζ Ευκαιρίας δοθείσης Η ανάγνωση των ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 406, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2000 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.239 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοάπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάπης, Κατερίνα Τρυπονηαιώτοα, Βασίλης Καλαμαράς, Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάοω Σπάθή.

παλαιών κειμένων Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής 3 9 Εις μνήμην Γιώργος Χειμώνας

ΣΕΛΙΔΕΣ: 4 0 0 σέρβικός υπερρεαλισμός Γράφει ο Σωτήρης Λιόντος 4 8 Ένα παράδειγμα

Γράφει ο Μάρκο Ρίστιτς 5 0 Αόρατος φωτισμός Γράφει ο Ντοάσαν Μάτιτς ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 5 3 Συνεργάστηκαν οι: Ελισάβετ Αρενίου, Τιτίκα Δημητροάλια, Μάκης θεοδόσης, Διονύσης Κωστίδης, Μιχαήλ Μήτρας, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάοος Παππάς, Κυριακή Πετράκου, Βασίλης Ρούβαλης, Άλκηστις Σουλογιάννη, Μαρία Τοπάλη, Δημήτρης Τσατσούλης, Μαργαρίτα Τσιγάρα, Μακης Φάρος Για τα βιβλία τους γράφουν οι:

55 Βασίλης Γκουρογιάννης 6Ζ Χάρης Βλαβιανός 73 Θανάοης Νιάρχος ΖΖ Γιώργος Βέης 81 Βασίλης Βασιλικός

Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διορθώσεις: Ο.-Ά. Νικολάου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ζαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 3S.21.700 Φιλμ-Μοντάζ: ΜΥΘΙΚΗ Γραφικές Τέχνες, Ζωοδάχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωση: Α. Πρίφτης & Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 5232323 Βιβλιοδεσία: Μ. Φουπουλάκης, Παπανικολή 13, Αιγάλεω, τηλ.: 5987432 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτησία: [ώργος Ταβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Εκδάτης: Γιώργος Γαλάντης

ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ 1900 8 8 Μιλτιάδης Μαλακάοης 0 άνθρωπος (Ιωάννης Μωρεάς) ΤΟ ΡΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: Τόνι Μόριοον 9 2 Εισαγωγικά - επιμέλεια: Ντάρα Τοιμπούκη

9 4 Βιογραφικές αναφορές % Συνέντευξη Τόνι Μόριοον: Η δυστυχία να είοαι μαύρος 101 Bryan D. Bourn: «Τιαλάξια Μάτια»: το πορτρέτο ενός θύματος 1 0 4 Έλενα Μαραγκού: θάνατος και'Ερως: η διαλεκτική του μυθιστορήματος «Σοόλα» 1 0 8 Anniina Jokinen: Το κάλπικο «Μαυροτσούκαλο» 1 1 2 Αντριάνα Καλφοπούλου: Σεθ: η (εν)σάρκωοη της ελευθερίας στην «Αγαπημένη» 1 1 5 Κατερίνα Σχινά: Μπλουζ και τζαζ στο μυθιστόρημα «Τζαζ»

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά 26, Αθήνα 10681, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου», Λαααάνη 9, τηλ. 237.463 Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: Μομία Ζαχαριουδάκη Το διαβάζω στον κυβερνσχώρο: hltp://book.cullure.gr.

1 1 7 Μαίρη Οικονόμου: Οι μυθολογίες της Τόνι Μόριοον 121 Ντάρα Τοιμπούκη: Μυθοπλαοία και αμερικάνικη ιστορία στο μυθιστόρημα «Παράδεισος» της Τόνι Μόριοον

ΔΕΛΤΙΑ 125 Βιβλιογραφικό 1 3 3 Κριτικογραφία 143 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

Γ ή /ε τ ε κ Ρ Α

Σ Υ Ν Δ Ρ Ο Μ Η Τ Η Σ ΣΤΟ

ΚΑΙ ΚΕΡύίΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Γιαένοχρόνο(11 τεύχη■τοέναδιπλό) πληρώνετε

αντί 2 M $ X f δρχ. μόνο 16.000 δρχ. Σπουδαατική 14.000 δρχ.

01 ΤΙΜΕΣ ΑΥΤΕΣ ΙΣΧΥΟΥΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΪΛΛΑΑΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα 26.000 δρχ. ΕΕαιιηνιαίες Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου: 9.000 δρχ. Ιπουδαστική 8.000 δρχ. Ετήοιες Συνδρομές εξωτερικού: 90 δολ. ΗΠΑ. Σπουδαστική 85 δολ. ΗΠΑ βιβλιοθήκες-Ιδρύματα 130 δολ. ΗΠΑ. Παλιά τεύχη Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 2.000 δρχ. Εμβάοματα στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

0 R Β I S

L I T E R / E G U T E N B E R G

> ΓΙΛΙΟ Υ Θ Α Ν Α Τ Ο Σ /νΟΦΟΡΕΙ TON ΜΑΪΟ Γ Γ Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΓΤΩ Ρ ΓΟ Ϊ κ ε ν τ ρ ο τ η

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΝΔΡΕΑ ΜΩΡΑΪΤΗ 3 -1 1 4 7 1 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ. 36.24.326, 36.25.575 - FAX 36.48.030 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 - ΤΗΛ. 32.12.111

Η Φελίσια, μια νεαρή Ιρλανδή, περιπλανιέται στην Αγγλία αναζητώντας τον αγαπημένο της. Ο ευγενικός εγγλέζος κύριος Χίλντιτς προθυμοποιείται να τη βοηθήσει. Στην πραγματικότητα όμως είναι έ νας δολοφόνος μοναχικών γυναικών που προσπαθεί να την παρασύρει στην παγίδα του.

Στο βιβλίο ΜΑΤΑΙΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ βασίζεται η ταινία του Ατόμ Εγκσγιάν ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΦΕΛΙΣΙΑ με πρωταγωνιστή τον Μπομπ Χόσκινς

Ο νοσοκόμος Φρανκ Πηρς -που τρέχει με το ασθενοφόρο στους δρόμους της Ν έας Υόρκης για να γλυτώσει ναρκομανείς, πυροβολημένους εγκληματίες, αθώα θύματα ληστειών αλλά και ετοιμόγεννες γυναίκες- νιώθει να χάνει τη μάχη με το θάνατο. Αδύναμος να ανταποκριθεί στις ανάγκες μιας τόσο βίαιης κοινωνίας, καταρρέει από το βάρος της ενοχής και οδηγείται στην τρέλα. Στο βιβλίο ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ βασίζεται η ομότιτλη ταινία του Μάρτιν Σκορτσέζε με πρωταγωνιστή τον Νίκολας Κέιτζ

Ε κδόσεις Οδ ϊς ς ε α ς

Η λογοτεχνία στον κινηματογράφο

Α

λ ε ξ

Γ

κ α ρ λ α ν τ

Η παραλία Ταϊλάνδη. Ν εολαία σ ε αναζήτηση της περιπέτειας. Τ ρεις ταξιδιώτες ενώ νουν τις τύ χες τους, αναζητώντας την παραλία των ονείρω ν τους. Μ όνο που το αθώο παιχνίδι του καλοκαιριού θα μετατραπεί σε εφιάλτη.

Στο βιβλίο Η ΠΑΡΑΛΙΑ βασίστηκε η ομότιτλη ταινία του Danny Boyle (Trainspotting) με πρωταγωνιστή τον Αεονάρντο ντι Κάπριο

ΙΣΤΟΡΙΑ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟ ΛΙΤΙΣΜ Ο Ι C .H .B and Μ. Q U E N N E L L Η καθημερινή ξωή στους προϊστορικούς χρόνους

J E R 0 M E C A R C O P IN O Η καθημερινή ζωή στη Ρώμη στο απόγειο της αυτοκρατορίας

(Μετάφραση: Άννα Γιαννοπσύλου)

(Μετάφραση: Κ Παναγιώτου)

P IE R R E Μ Ο Ν Τ Ε Τ Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αίγυπτο

G E R A R D W ALTER Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

(Μετάφραση: Κ. Παναγιώτου)

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου) PAUL FAURE Η καθημερινή ζωή στις Ελληνικές αποικίες

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου) PAUL FAURE Η καθημερινή ζωή στη Μυκηναϊκή εποχή

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου) E M IL E M IR E A U X Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου

(Μετάφραση: Κ Παναγιώτου)

M A R J O R IE R O W L IN G Η καθημερινή ζωή στο Μεσαίωνα

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου) E.R. C H A M B E R L A IN Η καθημερινή ζωή στην Αναγέννηση

(Μετάφραση: Α. Πέτρου) G EO R G ES CONTENEAU Η καθημερινή ζωή στη Βαβυλώνα και στην Ασσυρία

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου) J E A N N IN E A U B O Y E R Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ινδία

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου) PAUL FAURE Η καθημερινή ζωή στην Κρήτη τη Μινωϊκή εποχή

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου)

D A N IE L R O P S Η καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Ιησού

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου) Κ.Μ. K O L O B O V A Ε. O Z E R E C K A J A Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Ελλάδα

(Μετάφραση: Γ. Ζωΐδης)

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ Π ροσφ ορά

J E A N -P A U L B E R T A U D Η καθημερινή ζωή στη Γαλλία τον καιρό της Επανάστασης (Μετ,. Στ. Αλεξανδράτου - Δέσπ. Αγγελοπούλου)

ΠΑΠΑΔΗΜΑ σ τ ο ν Π ο λ ιτ ισ μ ό

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ 8- Α Θ Η Ν Α 106 79-- Τ η λ . : 36. 27. 3 1 8 - F a x . : 36.10. 271

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Π Ο ΙΟ ΤΗ ΤΑΣ Σειρά:ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

1. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΟ Α Π Ο Ν ΟΡΟΣ ΤΡΙΤΗ ΕΚΔΟΣΗ Α Ν Α Θ Ε Ω ΡΗ Μ Ε Ν Η ΚΑΙ Ε ΠΑΥΞΗΜ ΕΝΗ Λ Α Ο Ι

Κ Α Ι

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο Ι

Κ ΑΘ ΗΜ ΕΡΙΝ Η ΖΩΗ ΣΤΟ

ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ Η · Μ · Η Ι Ι I I 11

11 ■

!

1

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ ΠΑΠΑΔΗΜ Α Π ροσφορά στον Π ο λ ιτισ μ ό Ιππ οκ ρ ά του ς 8 Α θήνα Τηλ.: 36.27.318

Χρίστος Τσολάκης, Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνιχή (δύο τόμοι)

Γιώργος Χοομουρζιάδης, Λόγια από χώμα

Ιβαν 'Ιλλιτς, Γιατιςανάγχες του ανθρώπου σήμερα

Λιούις Μάμφορντ, Οι μεταμορφώσεις του ανθρώπου

Ανα Νόβακ, Οι ατυχίες της φυχής

Λώρενς Στερν, Αισθηματιχό ταξίδι

Πιερ Πάολο Παζολίνι, Μυθοπλασία

5KWV5 ~

Χάννα Άρεντ, Άνθρωποι σε ζοφερούς χαψούς (Λούξεμπουργκ, Μπένγιαμιν, Μπρεχτ)

Τόμας Μπέρνχαρντ, Οι Φτηνοφαγάδες

ΝΗΣΙΔΕΣ, 0424-23277, 23283

031-263363

Ν

Φρίντριχ Νίτσε, Πέρα από το καλό και το κακό

Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των ουτοπιών

ησίδες

Φρίντριχ Νίτσε, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα

Εύα Φοργκάς, Μπαουχ&ους: ιδέες και πραγματικότητα

Μαρκ Φερρό, Η ιστορία υπό επιτήρηση

Νόρμαν Κον, Αγώνες για τ ψ έλευση της χιλιετούς βασιλείας του Θεού

Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην Ουτοπία

Μάρτιν Μπούμπερ, Μονοπάτια στην Ουτοπία

ΝΗΣΙΔΕΣ, 0424-23277, 23283

031-263363

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΑΓΡΑ

ΘΩΜΑΣ ΣΚΑΣΣΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΤΑΥΡΟΛΕΞΟ μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α

Έ νας τριαντάχρονος δημοσιογράφος ανακαλύπτει ένα σκάνδαλο στα δη­ μόσια έργα, στο οποίο εμπλέκονται και πολιτικά πρόσωπα. Ταυτόχρονα, αναζητεί στοιχεία για τη ζωή του άφαντου πατέρα του, που τα ίχνη της βρί­ σκονται διάσπαρτα στις δεκαετίες που χωρίζουν τη δικτατορία του Μεταξά από τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Μέσα από τις παιδικές του αναμνήσεις, τα μισόλογα των συγγενών, τις αναζητήσεις σε παλιά φύλλα εφημερίδων, απομνημονεύματα, ιστορικές με­ λέτες και μυθιστορήματα, ο ήρωας έρχεται αντιμέτωπος με μια σειρά από ερωτήματα: Ποια είναι η σχέση της δημοσιογραφίας, της ιστορίας και της μνήμης με την πραγματικότητα; Πώς μπορεί κανείς να ανασυνθέσει μια εποχή στην οποία δεν έζησε; Υπάρχει μία αλήθεια, ή ο καθένας βρίσκει εκείνο μόνο το κομμάτι που μπορεί να αποδεχθεί; Στο τέλος, το περιεχόμε­ νο ενός φακέλου χωρίς αποστολέα, που συνδέει άμεσα τις δύο έρευνες, θα ανατρέψει ριζικά την έως τότε εικόνα προσώπων και καταστάσεων.

ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗΛ. 36 43 382,

fax

36 36 501 - e - m a il: p o l i s @ a t h .f o r t h n e t.g r

ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΡΙΑΡΙΔΗΣ

ο άνεμος σφυρίζει οιην Κουπέλα

Μ υ θ ι ο τόρ η μ α

Σ • • •

Ε Ο Λ Α Τ Α Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3811850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗΊ6,106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3831078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. (031) 706354-5 · www.patakis.gr

Δ

Α

Ι

Δ

Α

Λ

Ο

Σ

I. Ζ Α Χ Α Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Διεύθυνση σειράς: Σχ. Γεωργούδη - Ν. Νικολάου Μ. AUSTIN - Ρ. VIDAL- NAQUET Οικονομία καί κοινω νία στην ’Αρχαία Ε λλά δα Μτφρ. Τάσος Κουκουλιός *

J.-P. VERNANT Μύθος καί Σκέψη στην ’Αρχαία Ε λλά δα Μτφρ. Στέλλα Γεωργούδη *

J.-P. VERNANT - Ρ. VIDAL- NAQUET Μύθος καί Τραγωδία στην ’Αρχαία Ε λλά δα Μτφρ. Στέλλα Γεωργούδη - Αριάδνη Τάττη *

Μ. DETIENNE - J.-P. VERNANT Μ Η Τ I Σ Ή πολύτροπη νόηση στην ’Αρχαία Ε λλά δα Μτφρ. ’Ιωάννα Παπαδοπούλου *

ΜΑΡΙΑ ΔΑΡΑΚΗ Ό Δ ιόνυσος καί ή θεά γή * FRANQOIS CHAMOUX 'Ο ’Ε λ λ η ν ικ ό ς Π ο λ ιτ ισ μ ό ς Μτφρ. Αίκ. Παπαθωμοπούλου *

H.-W. PARKE Οί εορτές στην αρχαία ’Αθήνα* Μτφρ. Χαρ. 'Ορφανός ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Ά ρ σ ά κ η 6 - Τηλ. 3233271 - FAX: 3247791 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Π ανεπιστημίου 18 - Τηλ. 3615011 - FAX: 3638536

φ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Κ. Μαρξ Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850

X. Σακελλαρίου Το παιδί και η αρκούδα

Ν. Μπογιόπουλος ΒΑΛΚΑΝΙΑ 78 μέρες στόχος του ΝΑΤΟ

Χ.Κ. Ροδρίγεζ Κρους Η τελευταία επιστροφή

Α. Λάμπρου Χρωματιστοί κύκλοι

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 3820835, 3823649, Fax: 3813354 http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835, 3808132, Fax: 3829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835,3829814 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 031 283810 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 0651 38090 4. Λάρισα, Σκαρλάτου Σούτσου 7, Τηλ.: 041 531818

Μ ΨΥΧ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Γιώργος Πολυράκης

Η ζωή ενός επιτυχημένου δημοσιογράφου και συγγραφέα μοιράζεται ανάμεσα σε δύο αδερφές. Μ ε τη μία νιώθει μιαν ανεξήγητη οικειότητα ενώ ερωτεύεται την άλλη. Ένας κατακλυσμός, μια θύελλα από πρόσωπα και γεγονότα αρχίζουν να παρελαύνουν μέσα στο βιβλίο, ώσπου κάποια στιγμή έρχεται η κάθαρση.

Η πανέμορφη Έλενα Δελή παντρεύεται το γιο του βιομηχάνου Ανδρέα Φωκά. Τριάντα ένα χρόνια αργότερα, η Έλενα αναθυμάται την κοινή ζωή τους. Διατηρεί έντονη την αίσθηση ότι ένας κρυφός εχθρός τούς είχε δεμένους με αόρατα νήματα. Γιατί ποτέ κανείς δεν μπορεί να ξεπεράσει το πεπρωμένο του,

—

Το πρώτο βιβλίο του συγγραφέα στις Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ψ Υ Χ Ο Γ ΙΟ Σ

Πώς νιώθει ένας άνθρωπος όταν ξαφνικά χάνει εντελώς τη μνήμη του; Η Νατάσα επέζησε από αεροπορικό δυστύχημα και αισθάνεται αποκομμένη από το παρελθόν.

Jo μόνο που θυμάται είναι δύο μπλε μάτια και μια στιγμή γεμάτη φωτιά, πόνο και αγωνία. Ερωτεύεται το γιατρό της, όμως εκείνη η στιγμή έρχεται συνέχεια στο νου της...

γ ια α ν α γ ν ώ σ τ ε ς μ ε α π α ιτ ή σ ε ις IjgigS Μαυρομιχάλη 1 , 10 6 79 Αθήνα · Πεσμαζόγλου 5, (Στοά Βιβλίου) 10 5 59 Αθήνα Ι Μ £ Ι Τ η λ .:33 02 23 4-6, 36 1 8 6 5 4 Fax.:3302098 · http:www.psichogios.gr E l e-m ail:psicho@ otenet.gr

Ε κ δ ό σ ε ις Κ ά κ το ς Α ρ χ α ί α Ε λ λ η ν ικ ή Γ ρ α μ μ α τ ε ία «Ο ι Ε λ λ η ν ε ς »

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ο Υ Ν 5 1 0 ΤΟ Μ Ο Ι Για πρώτη φορά στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς, μια σειρά Αρχαίων Συγγραφέων δημιουργεί ένα μοναδικό προηγούμενο. Παραβλέποντας τις τρέχουσες εκδοτικές «λογικές» της εμπορικότητας, αγνοώντας τη συστηματική χειραγώγηση του κοινού προς τις εύκολες «επιτυχίες», προσπερνώντας την αδιαφορία των υπεύθυνων, υποτίθε­ ται, φορέων ή την πολεμική κάποιων κύκλων που θέλουν να μονοπωλούν την αρ­ μοδιότητα χωρίς να διακόπτουν τον λήθαργο τους, οι Εκδόσεις «Κάκτος» δίνουν με συνέπεια και επίγνωση της ευθύνης τους τη σειρά της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας «Οι Έλληνες», τη μόνη που εκδίδει, όπως ακριβώς υποσχέθηκε με την έναρξή της, σχεδόν μια δεκαετία τώρα, ΟΛΑ τα έργα ΟΛΩΝ των κλασικών συγγραφέων. Πολλές και γνωστές οι δυσκολίες που πρέπει να ξεπεράσει ένα τέτοιο έργο. Μήπως όμως είναι η ώρα να ξεπεράσει και ο αναγνώστης την παραπλάνηση; Ο αναγνώστης που πληροφορείται, επί παραδείγματι, από σχετικό κατάλογο ότι η σειρά των Αρχαίων Συγγραφέων των Εκδόσεων Ζαχαρόπουλου είναι «η πιο ολοκληρωμένη», όταν σε 127 τόμους παρουσιάζονται επιλογές έργων. Ή , επίσης, ο αναγνώστης που μαθαίνει από τον κατάλογο του «Παπύρου» ότι οι εκδόσεις αυτές κυκλοφορουν τα Απαντα των Αρχαίων Συγγραφέων, όταν δεν πρόκειται παρά για επιλογές πάλι, μερικες φορές ανολοκλήρωτες όσον αφορά τα ίδια τα παρουσιαζομενα κείμενα, και μάλιστα με εκδοτικά και μεταφραστικά δεδομένα περασμένων δεκαετιών. Η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία υπήρξε η ιδρυτική πράξη του παγκόσμιου πολιτι­ σμού, και, αιώνες τώρα, η ανθρωπότητα προοδεύει χάρη στη μαθητεία της στα κλασικα κείμενα. Η έκδοση και μελέτη των κειμένων αυτών δεν σημαίνει απλώς γνωριμία ενός πολιτιστικού παρελθόντος. Είναι πρωτίστως η συνείδηση του ότι η αρχαία ελληνική σκέψη περιέχει αυτό που καμιά νεότερη, τεχνολογική ή άλλη, εξέλιξη δεν μπορεί να ανταγωνιστεί: την αρετή, τον άνθρωπο ως υπόδειγμα για τον άνθρωπο. Αυτό το παγκόσμιο ελληνικό κληροδότημα αποτελεί ιδίως για τον σημερινό Έλληνα πηγή και όρο της ύπαρξής του. Ας αξιολογηθεί η συνεισφορά καθενός αντικειμενικά, και κάθε πρόταση ας κριθεί ως συντελεστής πραγματικότητας. ΕΚ ΔΟ Σ Ε ΙΣ ΚΑΚΤΟΣ Π Α Ν Ε Π ΙΣ Τ Η Μ ΙΟ Υ 4 6 , 106 7 8 Α Θ Η Ν Α ΤΗ Λ .: 3 8 .4 0 .5 2 4 , 3 8 .4 4 .4 5 8 , FAX: 3 3 .0 3 .0 9 8

info@kaktos.com

15/ 2/2000 14/ 3/2000 Τα εμπ ορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα

L

Μ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ Μν

καςτανιοτης

2. Κ. ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κλειστόν λόγω μελαγχολίας 3.

Π. ΚΟΕΛΟ Η Βερόνικα αποφασίζει να πεθανει

4.

Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ: Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα

5.

NT. ΓΚΕΤΖ: Το Θεώρημα του παπαγάλου

κέδρος

νεα σύνορα

στοιχεία που ματ, παραχώ­ ρ ησ αν 3 0 βιβλιοπ ώ λες, α π 'ό λ η την Ελλάδα, δ η­ λώνοντας ο καθένας τους τεοοερα βιβλία που είχαν

καλεντης

πόλις

6.

Γ. ΞΑΝ0ΟΥΛΗΣ ..'Υστερα ήρθαν οι μέλισσες

7.

Μ. ΔΟΥΚΑ Ουράνια μηχανική

8.

Ε. ΣΑΡΑΝΤΙΤΗ Ο κάβος του Αγίου Αγγέλου

καςτανιοτης

τις περισσότερες πωλήσεις. κέδρος

9 . 0. ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ Ο δρόμος του φεγγαριού

καςτανιοτης

εμπειρία εκδοτική

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Το εργοστάσιο των μολυβιών 10. Γ. ΓΚΑΑΡΝΤΕΡ Το κάστρο των αγγέλων

πατακης

νεα σύνορα

X. ΔΗΜΟΥΛΙΔΟΥ Το βαλς των πορσελάνινων όοτρων Μ. ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ «Ναι»

Γ. ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Μόρα, η Χριστιανή οουλτάνα

11.

Β. ΑΛΕΞΑΚΗΣ Η καρδιά της Μαργαρίτας Ρ. ΓΑΑΑΝΑΚΝ Ελένη ή Ο κανένας

νεα σύνορα

ΕΞΑΝΤΑΣ

αγρα

Σ. ΘΠΜΟΠΟΥΛΟΥ Και τώρα, αγάπη μου, οι δυο μας Μ. ΚΟΥΜΠΑΡΕΛΗ Αυτά να τα πεις αλλού 12.

νεα σύνορα

ο κ εαν ιδα

Ν. ΜΠΟΓΙΟΠΟΥΛΟΣ Βαλκάνια 78 μέρες στόχος του ΝΑΤΟ Ν. ΛΛΟΟΣΤ Δεν πειράζει

νεα σύνορα

οκεανιδα

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

π α π α δ ο π ο υλ ο ς

Ρ. ΠΙΑΤΣΕΡ Το έρημο σπίτι

ο κ εαν ιδα

Τα ατοιχώ παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αριοτοτελης-ΑΟηνα. βαγιονάκηζ-Αΰήνα. Γχρίτοηξ-Γεωργιάίηξ-Καλλιθία. Αεοκας-Πάργα. Μογοζ-Βάρωνυς. Ειρμάζ-Αράμα. Ελεοθεροιιίάχηζ-Αθψα. Ενίοχώρα-ΑΟήνα. Εστία-Αθήνα. Ζηριχβηξ-θεοοαλονίκη. θεωρίο-Ζάκυνθος. Ιανόξ-θεσοαλονίκη. Κεπρί-Λαμία. libro-Αθήνα. Αοξίαζ-θεοοαλονίκη. ΜεβενίτηςΠότρα. Μπάιρα-ϊόνΟη. ΜπεΒάνηζ-Μέγαρα. Ποτάκηζ-Αθήνα. Πειραϊκή Φωλιά-ίΙειραιάζ. Περίικούλη-Πόρτο Ράφτη. Πολιτείο-Αθήνα. Ρηγάπουλοξ-Νίκοια. Ιάκης-Νέα Ιμάρνη. Ιχαληνά-ΙκιάΒος. Ιάγχρονη Εποχή-Αθήνο. Φακίνοξ-Μαροάοι. Φολόκαξ-Παλαιό Φάληρο. Φωτόάεηρο-Ηράκλειο. ΰρα-Τρίπολη.

17

ΓΙ ΩΡΓΟΣ ΧΕΙ ΜΩΝ ΑΣ : «ΕΝΑ ΚΕΙ ΜΕΝΟ ΑΕΝ ΤΕΑΕΙ ΟΝΕΙ ΠΟΤΕ» Στις 2.11.83 δημοσιεύτηκε στο διαβάζω μια αποκαλυπτική και εκτενής (15 σελίδες) συ­ νέντευξη του Γιώργου Χειμώνα στη Νατάσα Χατζιδάκι. Σ' αυτήν ο πρόωρα χαμένος πεζογράφος, δοκιμιογράφος και μεταφραστής μιλάει για το έργο του, τους αναγνώστες, τη λογοτεχνία, τη γλώσσα, τον Ντοστογιέφσκι, τον Κάφκα, το nouveau roman, το αν­ θρώπινο σώμα και το ρόλο που παίζει στη γραφή του... Ως ελάχιστο φόρο τιμής στη μνήμη του, αναδημοσιεύουμε μερικά χαρακτηριστικά α­ ποσπάσματα. «...όλα τα δικαιώματα του κόσμου είναι με το μέρος του αναγνώστη. Στον αναγνώστη ασφαλώς επιτρέπεται οποιοσδήποτε τρόπος αντίληφης, ολοκλήρωσης της υποδοχής της προσφοράς εκ μέρους του συγγραφέα. Εκεί δεν μου φαίνεται ότι υπάρχει ούτε ό ­ ριο, ούτε καν τίθεται θέμα δικαιώματος. Από την άλλη πλευρά όμως, ο συγγραφέας πιστεύω ότι μπορεί να απαιτήσει από τον αναγνώστη μια στοιχειώδη υποχρέωση: να διαβάζει με σοβαρότητα και μ ε προσοχή. Αν φυσικά το κείμενο το αξίζει». «Δεν περιγράφω ανθρώπινα σώματα ή πρόσωπα που δεν τα ξέρω. Όταν περιγράφω έ ­ να ανθρώπινο πρόσωπο ή μια ανθρώπινη κίνηση - χειρονομία, πάντα την έχω δει και την έχω καταγράφει. Αυτό είναι μια πρώτη ύλη που μου είναι απαραίτητη». «Η λογοτεχνία αρχίζει μ ε την εισβολή των νόμων. Των νόμων της φύσης. Τον νόμων του νου. Των νόμων της φυχής. Αν η λογοτεχνία άρχισε μ ε την εγκατάσταση του νό­ μου, η λογοτεχνία ίσως μπορεί να φανταστεί κανένας ότι πρέπει να τελειώνει με την κατάλυση του νόμου. Να τελειώνει, δηλαδή να κλείνει ο μεγάλος κύκλος της βιολο­ γίας της. «... προσπαθώ να βρω να μιλήσω ένα λόγο καίριο. Έχω μια μυθολογική υποψία. Ότι ποτέ δεν μιλήθηκε ολόκληρη η γλώσσα του ανθρώπου. Ψάχνω λοιπόν να βρω τον καί­ ριο τρόπο ο οποίος θα εξαντλήσει ό,τι μπορεί να πει ο άνθρωπος. Μέσω του συγγρα­ φ έα βέβαια. Αυτό είναι ένα τεράστιο θέμα και καθώς κινούμαι προς αυτή την κατεύ­ θυνση δεν αντιλαμβάνομαι καν αν τα κείμενα που βγαίνουν από ένα τέτοιο χειρισμό του λόγου είναι πεζογραφικά ή είναι ποιητικά». «Δεν έχω σχέση μ ε το nouveau roman ή το αντιμυθιστόρημα κ.τ.λ. Αντίθετα, έχω μια πάρα πολύ κακή γνώμη γι' αυτά. Τα θεωρώ φιλολογικές κατασκευές. Ούτε καν λογο­ τεχνικές. Πάντα μ ε απωθούσαν αυτού του είδους τα κείμενα. Δεν ξέρω αν ορισμένοι μπορούν να ανακαλύπτουν ομοιότητες ανάμεσα στα δικά μου κείμενα και το αντιμυθιστόρημα. Εγώ πάντως δεν έχω αυτή την αίσθηση. Για τον υπερρεαλισμό, αυτή η υ ­ περρεαλιστική αύρα... Ναι, υπάρχει ένα τέτοιο στοιχείο. Αλλά όχι περιχαρακωμένο, με την έννοια μια σχολής». «Το ότι το ανθρώπινο σώμα παίζει κυρίαρχο ρόλο στα κείμενά μου... ξεκινάει από το μεγάλο ενδιαφέρον που από πάντα και πάντα μου κινεί ο άνθρωπος. Σε όλες του τις ό­ ψεις. Σε όλες του τις καταστάσεις. Σε όλες του τις κρίσεις. Και είναι φυσικό όλα τα πράγματα να διασταυρώνονται, να συναντώνται στο ανθρώπινο σώμα. Γιατί για μένα, αν κάποιος με ρωτούσε ποιο είναι το θέμα, ποιο είναι το κίνητρο της τέχνης, για μένα είναι το ανθρώπινο σώμα. Σαν ένα απτό, ψηλαφητό, υπαρκτό σημείο, όπου διασταυ­ ρώνονται όλα τα πράγματα του κόσμου. Και είναι επίσης ευνόητο ότι η στέρηση αυτού του πράγματος είναι ο θάνατος, είναι το τέλος, το μηδέν, το τίποτα».

18

Ανασκαλεύοντας τα παλιά μας κιτάπια, για να κάνουμε το τ ε ­ λευταίο ξεσκαρτάρισμα αποκομμάτων, σελίδων ή ολόκλη­ ρων εφ ημερίδω ν και περιοδικών, ν' απαλλαγούμε δηλαδή απ' ό,τι δεν μας χρειάζεται πια, απ' ό,τι ο χρόνος έχει ακυρώ­ σει, και να κρατήσουμε ό,τι εξακολουθεί να μας κινεί το εν ­ διαφέρον, πέσαμε πάνω σε δυο δημοσιεύματα που αξίζει τον κόπο να τα παραθέσουμε και να τα σχολιάσουμε. Το πρώτο υπογράφει ο Άρης Σφακιανάκης στην «Ημερήσια», ο οποίος μεταξύ των άλλων αναφέρει: «Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από το Λεκανοπέδιο. Το φά­ ντασμα των μπεστ-σέλλερ. Κάποτε, στις συγγραφικές παρέες μας συζητούσαμε την έκδοση ενός βιβλίου μ ε αγωνία αληθι­ νή... Σήμερα, σε παρόμοιες παρέες κρίνουμε τα βιβλία από το αν πουλάνε ή όχι... Κανείς δεν ενδιαφέρεται πια για το ίδιο το έργο. Έτσι ο δημιουργός αρχί­ ζει να σκέφτεται σιγά-σιγά πώς θα δελεάσει τον αναγνώστη... Όλη αυτή η χαλεπή περίοδος ξεκίνησε μ ε τη δημοσίευση στο περιοδικό διαβάζω της λίστας μ ε τα μπεστ-σέλλερ. Το δια­ βάζω έγινε ο «Δούρειος ίππος» της λογοτεχνίας, η «Πέμπτη φάλαγγα» των Βίπερ Νόρα. Το γεγονός ότι οι εκδότες του αναγκάστηκαν να καθιερώ­ σουν Βραβεία Λογοτεχνίας, φανερώνει μονάχα το μ έ­ γεθος τω ν ενοχών που τους ταλανίζουν». Αν πάρουμε στα σοβαρά τα λεχθέντα του Ά. Σφακιανάκη, οφείλουμε κι εμείς να απαντήσουμε εξίσου σο­ βαρά. Η χαλεπή περίοδος, σύμφωνα με τα λόγια του, πρέπει ν' αρχίζει εκ εί γύρω στο 1979, διότι τό τε το διαβάζω πρωτοδημοσιεύει τη λίστα με τα μπεστ σέλερ, δηλ. εδώ και 21 χρόνια, όταν ο Ά. Σφακιανάκης ή­ ταν ακόμη μειράκιον. Τα βαριά λόγια περί «Δούρειου ίππου» και «Πέμπτης φάλαγγας» τα αντιπαρερχόμαστε ως αξιολύπητες φαιδρότητες. Είναι προφανές ότι τον συγγραφέα κάτι τον έχει σφόδρα ενοχλήσει. Όποιο κι αν είναι το παράπονό του θα μπορούσε να το πει με διαφορετικό τρόπο κι όχι να ψάχνει για εξιλαστήρια θύματα.,Δεν προσφερόμαστε. Όσο για τα Λογοτεχνικά Βραβεία που καθιερώσαμε λόγω των τύψεων που μας ταλανίζουν έτσι ισχυρίζεται ο Ά. Σφακιανάκης - , του ταιριάζει το «όσα δεν φτάνει η αλεπού τα κάνει κρε­ μαστάρια». Αντιθέτως, στο άλλο δημοσίευμα διαβάζουμε την άποψη του Γιώργου Χειμωνά για τα best seller (από συνέντευξή του στην «Καθημερινή» στον Αλέξη Σταμάτη): «Δεν είμαι εναντίον των μπεστ-σέλλερ. Ακόμη και τα κακά μηεστ-οέλλερ λειτουργούν ως Δούρειος Ίππος (εδώ ταιριάζει, κ. Σφακιανάκη, η έκφραση). Προσοικειώνεται ο αναγνώστης μ ε τη λογοτεχνία και έτσι μπορεί να περάσει μια φάση, να εκπαιδευτεί και να προχωρήσει σε μια πιο σοβαρή ανάγνωση. Το κακό βιβλίο, το εμπορικό βιβλίο λειτουργεί και θετικά». Και αμέσως μετά, στην ερώτηση αν ζηλεύει τα μπεστ σέλερ, απαντά χωρίς ίχνος συμπλέγ­ ματος. «Αφάνταστα! Έχω σκάσει από τη ζήλια μου! Θα ήθελα να μ ε διαβάζουν τα 10 εκατομμύρια τω ν Ελλήνων». Υ.Γ. Την ώρα που αναδημοσιεύαμε τα παραπάνω λόγια του Γ. Χειμωνά, εκείνος έδινε την τ ε ­ λευταία του άνιση μάχη. Από σεβασμό στη μνήμη του δεν αλλάζουμε ούτε ένα ιώτα.

19

Στις 2 Μαρτίου δόθηκε συνέντευξη Τύπου από τον νέο διευθυντή του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου Χρήστο Λάζο LU

και την πρόεδρο του Δ.Σ. Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου, οι οποίοι παρουσίασαν τον προγραμματισμό του 2000. Εννέα είναι οι βασικές κατευθύνσεις, στις οποίες θα κι­ νη θεί η νέα ηγεσία του Ε.ΚΕ.ΒΙ., συνυπολογίζοντας στον προγραμματισμό της τις νέες τεχνολογικές ε ξ ε ­ λίξεις. Αναλυτικά:

■ ►

1. Πολιτικές βιβλίου - Νέες τεχνολογίες - Παρέμβαση στην αγορά: εντός του πρώτου εξαμήνου του 2000 θα είναι έτοιμο το CD-ROM των κυκλοφορούντων βιβλίων, με βάση τα δεδομένα του ΒΙΒΛΙΟ/ΝΕΤ. θα ολοκληρωθεί το πρόγραμμα «Βιβλιαγορά», που έχει ως αντικείμενό της την ανάπτυξη ενός συστήματος ηλεκτρονικού εμπορίου μεταξύ των επιχειρήσεων. θα μηχανοργανωθούν και άλλες βιβλιοπωλικές και εκδοτικές επιχειρήσεις, θα γίνει προ­ σπάθεια να καταρτιστούν επαγγελματικά εκδότες και βιβλιοπώλες, θα στηριχθούν οι εκ­ θέσεις βιβλίων.

2. Ανάγνωση - Ερευνητικά εργαλεία: θα εξακολουθήσει να παίζει το ρόλο του το Κέντρο Ανάγνωσης ως παρατηρητήριο βιβλίου και θα συνεχισθούν οι σχετικές έρευνες.

3. θα προωθηθεί η ανάγνωση μέσω βιβλιοθηκών, ομάδων ανάγνωσης και σκυταλοδρομίας ανάγνωσης.

4. Προώθηση ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό: θα συνεχίσει την έκδοσή του το αγγλό­ φωνο περιοδικό Ithaca -κά θε δύο μήνες- με νέα συντακτική ομάδα, ενώ παράλληλα προγραμματίζονται συναντήσεις Ελλήνων με ξένους λογοτέχνες.

5. Βιβλιολογική Βιβλιοθήκη: θα συνεχίσει να εμπλουτίζεται.

6. Ελληνικός Βιβλιοχώρος: θα γίνει ολική αναδιάρθρωση του ηλεκτρονικού κόμβου του «Ελληνικού Βιβλιοχώρου» στο Διαδίκτυο.

7. Κέντρο Ε λευθέρων Σπουδών Μετάφρασης: θα ιδρυθεί Κέντρο Ελεύθερων Σπουδών Μετάφρασης, που θα έχει τρία γλωσσικά τμήματα: αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά.

8. Ενίσχυση εκδόσεων στις επιστήμες του ανθρώπου: θα ενισχυθεί η έκδοση πρωτότυ­ πων ελληνικών έργων ή μεταφράσεων σημαντικών έργων της διεθνούς βιβλιογραφίας, με ένα ποσοστό της τάξης του 35%.

9. Ευρωπαϊκά προγράμματα: θα αξιοποιηθούν το «Ariane '98» (ευρωπαϊκός διαγωνισμός φωτογραφίας) και το «Culture 2000: Δίκτυο για την προώθηση του βιβλίου, της ανάγνω­ σης και της μετάφρασης». Δύο δραστηριότητες, που ασκούσε το Ε.ΚΕ.ΒΙ. υπό την προηγούμενη διεύθυνση, δεν πρό­ κειται να συνεχιστούν. Συγκεκριμένα, ο κ. Λάζος διευκρίνισε ότι από δω και στο εξής το Ε.ΚΕ.ΒΙ. δεν θα προβαίνει σε εκδόσεις (αν και θα συνεχίσει να ενισχύει εκδόσεις ανθρωπιστι­ κών επιστημών) και θα διακόψει την ενημέρωση των δημιουργηθέντων αρχείων (συγγρα­ φέων, μεταφραστών κ,τ.λ.), γιατί δεν είναι αρμοδιότητα του Κέντρου, αλλά άλλων ερευ­ νητικών κέντρων με αυτό το αντικείμενο. Νέα ήθη, νέες προοπτικές από το νέο Ε.ΚΕ.ΒΙ. Δεν μένει παρά να αναμένουμε τις εξελίξεις.

20

Λ Ο Γ Ι Α

ΓΙΑ

Φ Υ Λ Α Χ Τ Ο

Σπάνια εμφανίζεται ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης στα Μ.Μ.Ε. Γι' αυτό, όταν αποφασΖει να μιλήσει, τα λόγια του είναι πολύτιμα όπως και η ποίησή του. Από την τελευταία του συνέ­ ντευξη στην Όλγα Σελλά στην «Καθημερινή» ερανιζόμαστε: Ένα από τα ωραιότερά ρου βιβλία, «Με το πρόσωπο στον τοίχο» (1952), πούλησε πέντε α­ ντίτυπα. Έτρεχα στα βιβλιοπωλεία να δώσω βιβλία και τα πιο πολλά τα επέστρεφαν. Αντί­ θετα, οι δυο τελευταίες συλλογές πούλησαν περισσότερο από 2.000 αντίτυπα.

0 ρόλος του ποιητή είναι ένας, και στους εύκολους και στους δύσκολους καιρούς: να είναι ο εαυτός του και να γράφει αυτά που λέει η καρδιά του και το μυαλό του. Απόδειξη είναι ότι όσοι επηρεάστηκαν πολύ από τα γεγονότα, δηλ. όσοι πήραν θέσεις πολύ επαναστατι­ κές, χάθηκαν. Μόνο ένας ειλικρινής έμεινε: ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Ήταν ένα σωρό α­ ριστεροί, οι οποίοι έσβησαν όλοι. Γιατί δεν είναι περιστασιακή η ποίηση, είναι αιώνια.

Φ I Λ 0I 0Φ 0I Α Ϊ Τ Ε I Ε Υ 0Ν Τ A I

0I

Το χειμερινό τεύχος του αγγλικού περιοδικού «Η φιλοσοφία τώρα» περιλαμβάνει ένα μικρό αφιέρωμα στη σχέση της φιλοσοφίας με το χιούμορ. Ένα μικρό παράδειγμα: ένας τύπος πάει στον ψυχίατρο επειδή υποφέρει αηό σύνδρομο κατω τερότητας. Αφού ο ψυχία­ τρος τον εξετάσ ει, σπεύδει να τον καθησυχάσει: «Αγαπητέ μου, δεν πάσχετε αηό σύνδρομο κατωτερότητας· είστε κατώτερος». Τι σχέση έχει η φιλοσοφία με το ανέκδοτο αυτό; 0 καθηγητής Πίτερ Ρίκμαν γράφει στο σχετικό άρθρο ότι «η σπάνια περίπτωση του συ­ γκεκριμένου γεγονότος δείχνει ότι οι ψυχίατροι ασχολούνται με τις ιδέες των ασθενών τους χωρίς να τις συσχετΖουν με τους ίδιους τους ασθενείς». Άλλο ένα: ένας ζητιάνος επισκέπτεται έναν πλούσιο και του διηγείται πως έχασε την περι­ ουσία του, πως η γυναίκα του σκοτώθηκε σε δυστύχημα, ότι είναι σοβαρά άρρωστός κ,τ.λ. κ,τ.λ. Ύστερα από λίγο ο πλούσιος ξεσπάει σε λυγμούς και καλείτον μπάτλερ του. «Διώξε αυτόν τον άνθρωπο τώρα», τον διατάζει, «μου έχει ραγίσει την καρδιά!» (αν τα διηγήματα του Ροιδη ήταν γνωστά στην Αγγλία, θα λέγαμε ότι το ανέκδοτο είναι κλεμμένο από τον «Μονόλογο ευαίσθητου»). 0 Ρίκμαν γράφει στο ίδιο άρθρο: «Να κάτι που είχε ισχυριστεί και ο Σπινόζα: το αίσθημα της συμπάθειας μπορεί να έρχεται σε αντίθεση με το αίσθημα για ου­ σιαστική δράση ή, έστω, να το αντικαθιστά». Το καλύτερο πάντως το είχε πει ο Σοπενχάουερ. Όταν κάποιοι τον ρώτησαν, με αφορμή την απαισιόδοξη θεώρηση ζωής που πρστεινε μέσα από τα έργα του: «Γιατί δεν αυτοκτονείτε;», ο πάντα γκρινιάρης και μισάνθρωπος Αρθούρος απάντησε: «Όταν κάποιος σε ρωτά να του πεις πού βρίσκεται κάποια οδός, απλώς του δείχνεις το δρόμο- δεν πηγαίνεις μαζί του».

2Ι

Ενώ το νέο βιβλίο της Μάιρας Παπαθανασοπούλου ήδη κυκλοφορεί, 0 Ιούδας εξακολουθεί να διαγρά­ φει, σε πείσμα όλων, την εντυπωσιακή του πορεία. Οι πωλήσεις του έχουν ξεπεράσει τα 230.000 αντί­ τυπα, ενώ μεταφράζεται σε 7 ευρωπαϊκές γλώσσες (γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά, πορτογαλικά, ολλαν­ δικά, σουηδικά, φινλανδικά και έπεται συνέχεια). Αυτό θα πει επιτυχία! Δεν είναι λίγο να σε διαβάζουν σ' όλη την Ευρώπη κι ακόμη πάρα πέρα. 0 Ιούδας πάντως έχει φέρει τα πάνω κάτω - κι ας παριστάνουμε, τώρα πια, τους απαθείς και τους αδιάφορους. Κατάφερε να εμψυχώσει τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς για υψηλές πωλήσεις των βιβλίων τους και αυτόχρημα να τους από-γοητεύσει, διότι Ιούδας είναι μόνον ένας. Κατάφερε να κάνει πολλούς πολυπώλητους συγγραφείς, και όχι μόνο, να ζηλέψουν την ανέλπιστη ε ­ πιτυχία του στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Κατάφερε να δημιουργήσει σχολή, στην οποία πάραυτα έκαναν εγγραφή πολλοί νέοι φερέλπιδες συγγραφείς!;) παρακολουθώντας ταχύρυθμα μαθήματα. Τις εξετάσεις πέρασαν με επιτυχία λίγοιΛες, αλλά ο αριθμός τους δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητος. Κατάφερε να κάνει τους εκδότες να περιμένουν το ανέφικτο από τους συγγραφείς τους. Σήκωσε στα ύψη τον αριθμό των προσδοκώμενων πωλήσεων, ενώ όσοι τον απέρριψαν (τον Ιούδα) στο χειρόγρα­ φο ψάχνουν εναγωνίως μια νέα Μάιρα αδιαφορώντας για το προφίλ του εκδοτικού τους οίκου. Κατάφερε αρκετούς επίσημους κριτικούς να ασχοληθούν μαζί του με το πρόσχημα ότι Ο Ιούδας ως φαινόμενο δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί, αλλά στην πραγματικότητα θέλησαν να καρπωθούν μέρος της δόξας του ασχολούμενοι μαζί του. Κατάφερε να χωρίσει τους ασχολούμενους με το βιβλίο (συγγραφείς, εκδότες και αναγνώστες) σε αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Πολλοι7-ές τον μίσησαν, πολλοί/-ές τον αγάπησαν κι άλλοι, ενώ τον διάβα­ σαν, ορκίζονταν ότι δεν χάνουν το χρόνο τους με τέτοια αναγνώσματα. Κατάφερε να οδηγήσει πλήθος αναγνωστών από τα περίπτερα στα βιβλιοπωλεία, διότι μέχρι προ τί­ νος η ροζ λογοτεχνία δεν είχε θέση στις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Με αποτέλεσμα οι βιβλιοπώ­ λες να τρίβουν τα χέρια τους και οι αναγνώστες να απενοχοποιηθούν διότι διάβαζαν λογοτεχνία και ό ­ χι παραλογοτεχνία- εξάλλου αναγράφεται στο εξώφυλλο «Μυθιστόρημα». Κατάφερε, εκ του αποτελέσματος, να θέσει εκ νέου προς συζήτηση το ζήτημα περί των ορίων της λογοτεχνίας. Ποιοι αποφασίζουν και με ποιους κανόνες για το πού σταματάει η λογοτεχνία και πού αρ­ χίζει το αποκύημά της. Κατάφερε τέλος Ο Ιούδας να ανταλλάξει την επιτυχία του (πωλήσεις, σίριαλ, μεταφράσεις) με πολλά αργύρια. Η συγγραφέας του, ως εκ τω ν άνω, ζήτησε για να παραδώσει το δεύτερο βιβλίο της στον ί­ διο εκδότη, πριμ 40.000.000 δρχ. Οι φήμες επιμένουν ότι η δι-εκδίκηση της συγγραφέως ικανοποιήθη­ κε με το παραπάνω. Έστω και τα μισά απ' όσα απαριθμήσαμε να ισχύουν, είναι πλέον γεγονός ότι η Μάιρα Παπαθανασο­ πούλου κατάφερε να κινητοποιήσει και να αφυπνίσει τον ευρύτερο πληθυσμό στο χώρο του βιβλίου. Ας μην είμαστε αχάριστοι- της το οφείλουμε.

ΔΙ ΑΓΩΝΙ ΣΜΟΣ ΜΥΘΙ ΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΡΑΚΗ 0 Δήμος Αλεξανδρούπολης, για το έτος 2000, έχει προκηρύξει πανελλήνιο διαγωνισμό συγγραφής ι­ στορικού μυθιστορήματος, το θέμα του οποίου θα πρέπει να αναφέρεται στην ενιαία ιστορική Θράκη. Στα τρία καλύτερα μυθιστορήματα θα απονεμηθούν χρηματικά βραβεία ύψους 500.000 δρχ. (Α' Βρα­ βείο), 400.000 δρχ. ίΒ' Βραβείο) και 300.000 δρχ. (Γ Βραβείο). Η κριτική επιτροπή αποτελείται από τους; Ελισάβετ Κοτζιά, Δημήτρη Νόλλα και Μισέλ Φάις. Γία περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να απευθύνεστε στα τη λ. (0551) 64201 και 64138 και μέσω το υ διαδικτύου στη διεύθυνση WWW.aiexpolis.gr.

η

εξώστης I Βιβλίοκαι Κινηματογράφος

Χρονικό ΐνόζ προαναγγελθέντος Αίγες μέρες πριν απ ονεμηθούν τα Ό ακαρ, ο τις 2 6 Μ αρτίο υ, ό λ α έδειχ ν α ν πως το «A m erican b e au ty » θα γύρι­ ζε οπ ίτι το υ το υ λά χ ισ το ν με το Ό ακαρ κ α λ ύ τερ η ς ταινίας, κ ά τ ι που β εβ αίω ς αναμ ενό ταν να συμπαρααύρει το φ ιλμ κ α ι αε ά λ λες β ραβεύοεις. To «B eauty» είναι μεν μια κ α λ ή ταινία, κρίμα όμως που έμοιαζε γρ α φ τό να επιοκιάοει... δύο κ α λ ύ τε ρ ε ς : το χ αμ η λότο νο α λ λ ά μ αγ ευτικ ό «Τέλος μιας οχέοης» το υ Νιλ Τζόρνταν (βαοιομένο οε μυθιοτόρημα το υ Γκράχαμ Γ κρ ιν) κ α ι το εν τυπ ω σ ιακ ό ο κ η ν ο θ ετικ ά κ α ι οξύ π ο λ ιτικ ά «Inside r» (βαοισμένο... οε ένα άρθρο π εριο δ ικού). Το «Τέλος» π ροσ φέρει ένα υπόδειγμα β ρ ετα νικο ύ οινεμά, ε ξω τερ ικ ά σ υγκρ ο­ τημ ένο α λ λ ά ε σ ω τε ρ ικ ά π λο ύσ ιο α ε ο υ να ιαθ ήμ α τα, τολμ η ρ ό κ α ι με φ ιλ ο σ ο φ ικ έ ς δ ιαθ έσ εις - το είδ ος το υ φ ιλμ που η Α καδημία μάλλον... δ εν θα εν δ ια φ ερ ό τα ν ο ύ τε να δει. To «Insider» είναι μια λ ία ν αξιόλογη από αι­ σ θ η τικ ή όοο κ α ι από π ο λ ιτικ ή άπ οψ η ταινία, με δύο μόνο αμ αρτίες: ό τι το θέμα το υ δ εν μοιάζει... οικουμ ενι­ κή ς οημαοίας (τα ά δ υ τα τ ω ν καπ νοβ ιομ ηχανιώ ν) κ ι ό τ ι δ εν σ υνοδ εύεται από τις κ ρα υγ ές κα τα γ γ ελ ία ς κ α ι το ν a ll-a m e ric a n ήρ ω α που επ ιτρέπ ει τ ελ ικ ά σ το σ ύστημα να... δ ιαπ ιστώ σει τους υγιείς πυρήνες το υ κ α ι να αθ ω ­ ώσει, έτσι, το ν ε α υ τό του. To «A m erican beau ty», από τη ν ά λ λη, μια ταινία που θα μπορούσε να γ υ ρ ισ τεί ως κ α ι τρ ιά ντα χ ρό ν ια πριν χ ω ρ ίς τη ν π αραμικρή α λ λ α γ ή σ τη θ εμ α τολογία, α π ο τε λ ε ί ά λ λ η μια π ερίπ τω ση π ρο­ βλημ α τισ μ ο ύ για τη ν «παρακμή το υ α μ ερ ικάνικου ονείρου». Π αρά τη φ ρο ντισ μ ένη ο κ η ν ο θ ετικ ή άπ οψη, τη συμπόνια κ α ι το χιούμορ του, σ το επίπεδο τω ν ιδ εώ ν το «B eauty» είναι απ λώ ς ξαναζεσταμένο φ α γ ητό...

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι Κ Λ Α Σ Ι Κ Ο Ι ΑΠΟ ΤΟΝ « Π Α Τ Α Κ Η » Με τα μυθιστορήματα Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι του Κάρλο Λέβι και το Homo Faber του Μαξ Φρις οι εκδόσεις «Πατάκης» εγκαινίασαν τη νέα σειρά «Σύγχρονοι Κλασικοί», που θα περιλαμβάνει ση­ μαντικά κείμενα του 20ού αιώνα σε νέες μεταφράσεις με κατατοπιστικές εισαγωγές και σχόλια. Η νέα σειρά - για όλα τα έργα οι εκδόσεις «Πατάκης» έχουν εξασφαλίσει τα αποκλειστικά δικαιώματα στην ελληνική γλώσσα- θα εμπλουτιστεί με τους παρακάτω τίτλους: Ο κομφορμισ τήςτου Α. Μοράβια, Ο ανηθικοήόγοςτου Α. Ζιντ. Πρόγευμα στου Τίφαννυςτου Τ. Κάποτε, Τρυφερή είναι η νύχτα και Ο υπέροχος Γκάτσμπυ του Φ. Σ. Φιτζέραλντ, Το ωραίο καήοκαίρι του Το. Παβέζε, Ο παράδεισος δεν έχει ευνοούμενους του Ε. Μ. Ρερμάρκ, Μια άλλη χώρα του Τ. Μπόλντουιν, Λοήίτατου Β. Ναμπόκοφ κ.ά.

23

Α Μ Ε Τ Ρ Ο Ε Π Ε Ι Σ

ΓΡΑΦΙΑΔ ΕΣ

Τον τελευταίο καιρό το φαινόμενο τείνει να γίνει κανόνας με ελάχιστες εξαιρέσεις. Αναφερόμαοτε στις παρουσιάσεις των νέων εκδόσεων στη Στοά του Βιβλίου και αλλού. Οι εκδότες θεωρούν χρέος τους να παρουσιάζουν τα προσφάτως κυκλοφορούντο βιβλία των συγγραφέων τους ηροτείνοντας ονόματα ηαρουαιαστών. Εκείνα, συνήθως, όχι μόνον αποδέχονται τις προτάσεις, αλλά προσθέτουν και δυο-τρία ακόμη νομίζοντας ότι η παρουσίαση του βιβλίου τους από πολλά ηχηρά ονόματα (συνή­ θως ομοτέχνων τους) θα του ηροσδώσει το κύρος που θα επιθυμούσαν να έχει, αλλά φευ! Οι ακροατές από κάτω - συγγενείς πρώτου βαθμού, δευτέρου, ε ξ αγχιστείας, φίλοι και φιλοπερίεργοι - δεν βλέπουν την ώρα να τελειώσει το μαρτύριο των αλλεπάλληλων παρουσιάσεων, οι οποίες α­ ντιμετωπίζουν το νέο βιβλίο του συγγραφέα ως αποκάλυψη. Και, όταν η δοκιμασία πάρει τέλος, τότε όλοι σηκώνονται να συγχαρούν το συγγραφέα για την τιμή πού τους έκανε να γράψει τέτοιο αρι­ στούργημα, αλλά κυρίως γιο να δηλώσουν την παρουσία τους. Μετά απ’ όλα αυτά, πώς να μην καβαλήσει το καλάμι ο τιμώμενος ποιητής ή ηεζογράφος Πώς να πι­ στέψει ότι το βιβλίο του δεν πάει καλά; Μπα! Ο εκδότης φταίει που δεν προωθεί τέτοιο ταλέντο, δεν του κάνει την πρέπουσα διαφημιστική εκστρατεία, δεν πιέζει τους γνωστούς του κριτικούς να γρά­ ψουν στα διάφορα έντυπα. Και το κοινό φυσικά, που δεν είναι, ακόμη, σε θέση να εκτιμήσει το τα λέ­ ντο τους. Και οι κριτικοί των εφημερίδων και των περιοδικών, που προωθούν μόνο τους δικούς τους! Κάπως έτσι εκκολάπτονται διάφοροι αμετροεπείς γραφιάδες, που μπροστά τους δεν πιάνουν χαρτω­ σιά οι ποιητές κι οι ηεζογράφοι όλοι, ημεδαποί και ξένοι.

I Δ ΡΥ Μ Α Μ I X ΕΛ Η : ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ Το Ίδρυμα Παναγιώτη & Έφης Μιχελή ιδρύθηκε το 1979 με σκοπό τη μελέτη, προαγωγή και διάδοση της αι­ σθητικής, της φιλοσοφίας της τέχνης και των αισθητικών θεμάτων. Μόλις πρόσφατα εγκαινιάστηκε η Βι­ βλιοθήκη του Ιδρύματος, η οποία εξειδικεύεται σε θέματα αισθητικής, αρχιτεκτονικής και φιλοσοφίας. Στε­ γάζεται σε δικό της χώρο, που διαμορφώθηκε ειδικά για το σκοπό αυτό, και περιλαμβάνει αναγνωστήριο, μι­ κρή αίθουσα διαλέξεων και εκδηλώσεων.

0 ηλεκτρονικός κατάλογος της Βιβλιοθήκης περιέχει 11.000 βιβλία και ανάτυπα άρθρων καθώς και μια μο­ ναδική βάοη δεδομένων με 5.000 άρθρα αποδελτιωμένα από τα 5 εγκυρότερα περιοδικά αισθητικής που κυκλοφορούν διεθνώς και υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη σε πλήρεις σειρές. Στους αναγνώστες παρέχεται η δυ­ νατότητα διερεύνησηςτου ηλεκτρονικού καταλόγου και πρόσβαση στο διαδίκτυο. Η άμεση σύνδεση της Βιβλιοθήκης με πανεπιστήμια και πνευματικά ιδρύματα στην Ελλάδα και το εξω τερι­ κό, ο εμπλουτισμός και η συνεχής ενημέρωση των συλλογών της αποβλέπουν στο να καταστεί ένα μοναδι­ κό διεθνές κέντρο έρευνας σε θέματα αισθητικής. Η Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Μιχελή βρίσκεται στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας 79. Τηλ. 7258245, fax: 7218626, e-mail michfndt@otenet.gr. Όσοι πιστοί προσέλθετε!

24

ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΛΟΓ ΟΤΕΧΝΙΚΗ

Σ ΥΝΤΡΟΦΙΑ

Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά προκηρύσσει διαγωνισμό για τη συγγραφή παιδικών βιβλίων. Τα βραβεία είναι τα ακόλουθα: 1. Για αστυνομικό μυθιστόρημα (εκδόσεις «Εστία», 200.000 δρχ.)

2. Για ταξιδιωτικό μυθιστόρημα (εκδόσεις «Λιβάνη», 150.000 δρχ.)

5. Για μυθιστόρημα με θέμα Στα φ τερά της μουσικής (εκδόσεις «Άγκυρα», 150.000 δρχ.)

4. Για μυθιστόρημα με ελεύθερ ο θέμα (εκδόσεις «Ψυχογιός», 200.000 δρχ.)

5. Για μυθιστόρημα με θέμα τον Καποδίστρια (εκδόσεις «Τήνος», 100.000 δρχ.)

6. Για μυθιστόρημα πρωτοεμφανιζόμενου (εκδόσεις «Φυτρόκης», 150.000 δρχ.)

7. Για μυθιστόρημα με θέμα Α λησμόνητες π ατρίδες του ελλη νισ μο ύ (Μητρόπολη Ν. Σμύρνης, 150.000 δρχ.)

8. Για μυθιστόρημα με θέμα Μάνα, μια διαχρονική μορφή (Νίκη Σαλπαδήμου, 150.000 δρχ.)

9. Για κοινωνικό εφηβικό μυθιστόρημα (Ε. Μαρουλίδου-Δάβαρη, Β. Μαρουλίδου, 200.000 δρχ.)

10. Για θεατρικό παιδικό έργο (Ε. Μαρουλίδου-Δάβαρη, Β. Μαρουλίδου, 150.000 δρχ.)

11. Για σχολικό έντυπο (Β. Τροβό, 100.000 δρχ.) Για τους όρους συμμετοχής και την προθεσμία υποβολής έργων μπορείτε να απευθύνεστε: Μπουμπουλίνας 28 ΤΚ 106 82 και στα τηλ. 8080605, 8077652,4110404.

Ε Κ Α Τ Ο X Ρ 0Ν Α Σ Ε Φ Ε Ρ Η Σ ΣΤΟ ΜΕΞΙ ΚΟ Τρεις τόμοι με δοκίμια, ημερολογιακές σημειώσεις, σχόλια του νο­ μπελίστα Γιώργου Σεφέρη εκδόθηκαν πρόσφατα στο Μεξικό με α ­ φορμή, φυσικά, τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του. Το έργο αυ­ τό κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο, «Jaime Garcia Terres», και χρηματοδοτήθηκε από το ίδρυμα Fondo de Cuttura Economica. Τη μετάφραση και γενική επιμέλεια έχει η φιλόλογος Selma Ancira. Στους τρεις τόμους περιλαμβάνονται τα γνωστά δοκίμια του Σεφέ­ ρη πάνω στον Καβάφη και τον Έλιοτ και για το ρόλο της κριτικής, απόψεις του μεγάλου ποιητή για τον Λόρκα και τον Ελ Γκρέκο, η ο­ μιλία στη Στοκχόλμη όταν του απονεμήθηκε εηισήμως το Νόμπελ Λογοτεχνίας κ.ά.

25

ypitpii ο

ΓΙΑΝΝΗΣΠΑΠΑΑΑΤΟΣ

Η ΑΓΑΠΗ ΕΙΝΑΙ ΑΙΩΝΙΑ Debi Cliori θα σ' αγαπώ ό,τι κι αν γίνει Απόδοση: Φ. Μανδηλαράς Αθήνα, Πατάκης 1999. Σελ. 28 Ένας ύμνος στην άδολη αγάπη. Μια αλεπού, στις αμφιβολίες του μικρού της παιδιού και στις συνε­ χείς ερωτήσεις του αν το αγαπάει, παραλληλίζει την παντοτινή αγά­ πη με το αιώνιο φως τω ν α σ τε­ ριών που, ακόμη κι αν έχουν χαθεί, το φως τους συνεχίζει να έρχεται στη γη! (Για παιδιά 4-7 ετών).

Ρ. Χέρφουρτνερ Τα παιδιά του δάσους Εικον.: Α. Μπορατίνσκι Μτφρ.: X. Στρώνη Αθήνα, Κάστωρ, 1999. Σελ. 36 Σ' αυτή την παράξενη ιστορία, ένα αγό­ ρι με την κούκλα του συναντούν στο δάσος τρία παιδιά που μένουν εκεί, ε ­ πειδή στα μέρη τους υπάρχει πόλεμος, πείνα, αδιαφορία για τους ανθρώπους. Γνωρίζοντας το ένα το άλλο ανακαλύ­ πτουν κοινά σημεία. Από τότε δέθηκαν με παντοτινή φιλία. (Για παιδιά 5-8 ε ­ τών).

ΑΠΛΟ ΧΙΟΥΜΟΡ Μαρία Βελετά-Βασιλειάδου Ο Μίμπς, π Λόλα και

ΕΚΚΡΕΜΕΣ Για πρώτη φορά, στα 88 του χρόνια, ο Νορμπέρτο Μπόμπιο αναπολεί και εξιστο­ ρεί, με την παράθεση ανέκδοτου υλικού, τη ζωή του, που άρχισε ταυτόχρονα σχεδόν με τούτο τον αιώνα. Από την εφηβεία του ώς τις μέρες μας, από τα αδη­ φάγα διαβάσματα ώς τα επίμαχα ερωτήματα των γηρατειών, ο φιλόσοφος επιχει­ ρεί να κάνει έναν απολογισμό της ζωής του υπό το φως των γεγονότων που σφράγισαν τον πολυτάραχο αιώνα μας.

Ιουλιανού 41 - 43 · Αθήνα 104 33 · Τηλ./Fax: 822.0006 Στοά του Βιβλίου · Πεσμαζάγλου 5 · Αθήνα · Τηλ.: 321.3583

26

οι σκανδαλιές τους Εικον.: Μ. Αλεξάνδρου Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 80 Δυο αδέλφια σκαρφίζονται του κόσμου ία κόλπα για να πετύχουν αυτό που θ έ­ λουν κάθε φορά, αλλά και για να ευχα­ ριστήσουν τους γονείς τους. Πρόκειται για ένα βιβλίο με πολλές αστείες στιγ­ μές γεμάτο από τις... έξυπνες ιδέες της Λούλας που δεν χάνει βέβαια ευκαιρία να πειράζει και τον αδελφό της, που έ ­ χει κάτι από τον... αστυνόμο ΣαΤνη. (Για παιδιά 8-10 ετών).

Δ Α Ι Μ Ο Ν Ι Ο Ι

Β Α Λ Κ A Ν I Ο I

Πολύς ντόρος γίνεται στο Βελιγράδι με τον εκδοτικό οίκο «Verzal» που φαίνεται πως έχει τα «μέ­ σα» με την κυβέρνηση. Πρόσφατα το Υπουργείο Πολιτισμού της Γιουγκοσλαβίας αγόρασε εκατο­ ντάδες αντίτυπα βιβλίων του συγκεκριμένου εκδοτικού οίκου για να τα διανείμει σε δημοτικές βι­ βλιοθήκες, παρά το ότι οι παροχές αυτού του είδους είχαν καταργηθεί από το 1990. Επιπλέον, ο κατάλογος του εκδοτικού οίκου πωλείται σε όλα τα κέντρα ενημέρω σης τη ς χώρας, όπου επι­ κρατεί το κρατικό μονοπώλιο σε κάθε συναλλαγή αγαθών. Ωστόσο, δεν θα 'πρεηε να απορεί κα­ νείς: σε αυτόν τον εκδοτικό οίκο εκδίδονται τα βιβλία της Μίρα Μάρκοβιτς (σύζυγος του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς) καθώς και του Ζέλικο Σίμιτς (διευθυντής στο Υπουργείο Πολιτισμού και πρώτο όνομα του Σοσιαλιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας). Παρά τους εμφ υλίους και τους βομβαρδισμούς τα «αδέλφια μας οι Σέρβοι» αποδεικνύονται αντά­ ξιοι του θρύλου τω ν «δαιμόνιων Βαλκάνιων» - κάτι οτο οποίο προσπαθούμε να τους ανταγωνι­ στούμε στην Ελλάδα με νύχια και με δόντια.

« Μ' ΑΡΕΣ Ε Ι

ΓΙΑΤΙ

ΕΙΝΑΙ ΩΡΑΙΟ»

Στην προηγούμενη τελ ετή της απονομής του πολύ σημαντικού National Book Awards της Αμερι­ κής, η γνωστή τηλεπαρουσιάστρια (και ηθοποιός εσχάτως) Όπρα Ουίνφρεϊ έλαβε τιμητική διάκρι­ ση. Το γεγονός ξένισε πολλούς, καθώς το συγκεκριμένο βραβείο δινόταν πάντα σε συγγραφείς, σε ανθρώπους των βιβλίων. Φαίνεται πως οι διασημότητες μπαίνουν για τα καλά πλέον στον κό­ σμο του βιβλίου. Στην Αγγλία οργανώνονται συζητήσεις από διάσημους (ή και όχι τόσο διάση­ μους) παίκτες του κρίκετ, ηθοποιούς, τραγουδιστές κ.τ.λ. (σας θυμίζει τίποτα;), με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου, στις 10 Μαρτίου. Δηλώνουν ποιοι είναι οι αγαπημένοι τους συγγρα­ φ είς και βιβλία, με σχόλια του τύπου: «Μ' αρέσει η Σαρλότ Μπροντέ γιατί με κάνει και κλαίω». Στην Ελλάδα δεν το 'χουμε δει ακόμα αυτό το «έργο»: ηθοποιοί, τραγουδιστές, σταρ του η λ ε­ κτρονικού τύπου, οι οποίοι, στην πλειονότητά τους, είναι απ αλλαγμένοι από τις συμφορές της νοημοσύνης και της στοιχειώδους αισθητικής, να μιλούν για συγγραφείς και βιβλία. Αρκεί να σημειώ σουμε πάντως ότι ο TLS σ υμβούλευε τους αναγνώστες του να μη συμμετέχουν σε καμία εκδήλωση για το βιβλίο στις 10 Μαρτίου. Τους παρότρυνε να μείνουν σπίτια τους και να διαβάσουν κανένα βιβλίο. Εμείς πάλι θα λέγαμε: όχι μόνον τότε, αλλά κάθε μέρα.

27

Η Μ Ο Υ Σ ΙΚ Η , ΤΗΣ Μ Ο Υ Σ ΙΚ Η Σ , Ο Μ ΟΥ ΣΙΚΗ Αρχίσαμε να διαβάζουμε με ενδιαφέρον κριτική του Εαράντου Καργάκου για το πολύ καλό βιβλίο του Μ. L. West Αρχαία Ελληνική Μουσική («Παπαδήμας») στον Κυριακάτικο «Ελεύθερο Τύπο», αλλά δυστυχώς σκοντά­ ψαμε από τις πρώτες γραμμές. Να πώς αρχίζει το κείμενο: «Παρόλο που αγαπώ με πάθος τη μουσική - ιδιαίτερα την κλασική - είμαι αναρμόδιος να μιλήσω για μουσι­ κή. Μ' αρέσει ν' ακούω μουσική αλλ' όχι να διαβάζω για μουσική. Παρ' όλ' αυτά έχω διαβάσει για τη μουσι­ κή πολλά, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η μελέτη μ' έκανε να αισθάνομαι βαθύτερα τη μουσική....» Σ' αυτόν τον μουσικό ρυθμό της επανάληψης συνεχίζει απτόητος ο γράφων. Απορία ψάλτου βηξ ή δεν πρό­ λαβε ο κριτικός να ρίξει δεύτερη ματιά στο κείμενό του; Για ένα πράγμα είμαστε σίγουροι. Αν τέτοιο κείμενο το έγραφε μαθητής του, ο Σαράντος Καργάκος, ως κα­ λός φιλόλογος, θα τον απέρριπτε μετ' επαίνων.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

SCRIPTA

Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ

R O B E R T M IS R A H I

Η ΕΥΤΥΧΙΑ Όσοι σύγχρονοι φιλόσοφοι θεωρούν την ευτυχία αδύνατη, απλώς διαιωνίζουν το ρεύμα εκείνο της σκέψης, το οποίο από τον Πλάτωνα ως τον Καντ, μετέθετε εσαεί την πραγμάτωση. Ωστόσο δεν πρέπει να λησμονεί κανείς και το άλλο εκείνο ρεύμα το οποίο, από τον Αριστοτέλη ως τον Έρνστ Μπλοχ, δια μέσου του Σπινόζα, άνοιξε ένα διαφορετικό δρόμο, καθιστώ­ ντας την ευτυχία εν ενεργεία χαρά: πρωταρχικό αντικείμενο του στοχα­ σμού και ταυτόχρονα πυρήνα της ευτυχισμένης και ουσιώδους ύπαρξης. Αυτός ο δρόμος δεν είναι αδιάβατος: όταν ο αναστοχασμός μεταμορφώ­ νει την επιθυμία, τότε έχουμε κατορθώσει ν’ αγγίξουμε την ευτυχία.

Μ

2S

αΙ

ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΠΟΥΣΙΑ από

το ν

Α Ν Δ Ρ Ε Α

Μ Η Τ Σ Ο Υ

π

Ο χρόνος εμφάνισης ενός λογοτεχνικού κειμένου κακώς σχετίζεται με το αμέσως προη­ γούμενο έργο του ίδιου συγγραφέα και παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποτίμησή του. Δεν υπάρχει κατά τη γνώμη μου «γόνιμη απουοία», καθώς είθισται να επαναλαμβάνεται κατά κόρον, υπάρχει μόνο δημιουργική παρουσία. Η απουσία μάλιστα δεν υφίσταται ως έννοια υπό τη γραμμική εκδοχή της, αλλά πιστοποιείται πάντα από το δέκτη σε συνάρ­ τηση με την ένταση της έλλειψ ης και τη νοσταλγία του, ούτε μορφώνεται οπωσδήποτε η ίδια, μετά τη νέα «συνάντηση». Το μεσολαβούν διάστημα μεταξύ δύο βιβλίων είναι λαθραίο και ανυπόστατο. Είναι, πιστεύω, ο χρόνος αυτός ιδιωτικός και ελάχιστα σχετίζεται με τον δημόσιο, τον προσφερόμενο μέσω του έργου, χρόνο του δημιουργού, τον οποίο ιδιωτικό χρόνο, ουδείς νομι­ μοποιείται να αποτιμάει. Από πού «δανείζεται», ο συγγραφέας τον, μεστό ή στυφό και μολυσμένο κατ' άλλους, χρόνο και πότε φτύνει το δηλητήριο του φιδιού, είναι θέμα σκοτεινό και δυσπρόσιτο. Το καινούριο έργο είναι που συστήνει και υποστασιοποιεί εκ νέου το συγγραφέα του, η δε περίφημη συγγραφική οντότητα δεν μπορεί να έχει μελ­ λοντική και διαρκή υπόσταση. 0 κάθε δημιουργός με την κατάθεση του κειμένου του την πιστοποιεί ή την ακυρώνει ως, πεπερασμένη πάντως και ληξιπρόθεσμα ιδιότητα. Η ανα­ νέωσή της είναι άδηλη και επαφίεται σε παράγοντες αστάθμητους. Το έργο εξύφανε ένα χρόνο καινούριο και ανεπίληπτο· εάν τον δικαιώσει αυτόν το χρόνο, τότε εκπληρώ­ νει και την εντελέχειά του και καταξιώνεται. Ο άλλος χρόνος, ο βεβαρυμένος, ο «χύμα» χρόνος, (ο vulgar κατά Heidegger και Derrida), ο καθημερινός χρόνος εννοώ, είναι σίγου­ ρα ανυπόστατος ως καλλιτεχνική παράμετρος. Το πώς, τώρα, ένα φυσικό πρόσωπο κατορθώνει να παράγει διαρκώς και άλλο να είναι ολιγογράφο, και τού το προσμετράται de fac to ως αρ ετή, είναι θέμα αναγόμενο σε άλλες σφαίρες ενδιαφερόντων. Επιβουλεύεται πάντως μια τέτοια σχηματική και στρε­ βλή ταξινόμηση τη μοναδικότητα του δημιουργού, αφού θέτει κοινό μέτρο στις διανοη­ τικές και συναισθηματικές διεργασίες. Ό,τι δε καταδηλώνεται σαφώς είναι η αδυναμία αποδοχής, υποταγής και θαυμασμού του αυτόνομου λογοτεχνικού κειμένου.

0 χρόνος επώασης, γέννησης και λειτουργίας επομένως του λογοτεχνικού κειμένου, ο χρόνος που διακυβεύεται και ανταλλάσσεται, ο «ωφέλιμος χρόνος», δεν διαπιστώνεται από στοιχεία εξωτερικά και τυπικά, όπως είναι η συχνότητα δημοσίευσης· πιστοποιείται την κάθε στιγμή. Το απροκάλυπτο δέος από τη μακροχρόνια απουσία ανάγεται μάλλον στα βαθύτερα ψυχικά υποστρώματα του κρίνοντος, αφορώντα πιθανώς την ουσία και τη μαται­ ότητα της γραφής και το αμετακίνητο των πραγμάτων και του θανάτου. Μπορεί ακόμα να οφείλεται, το πιθανότερο, και σε άλλον «αποχρώντα» λόγο. Διαφορετικά, ποιος θα βρεθεί να προσμετρήσει και να βαφτίσει δημιουργική μιαν «ατελέσφορη» απουσία; □

29

«ΔΑΝΕΙΚΑ» ΚΙ «ΑΓΥΡΙΣΤΑ»

από τον Κ Ω Σ Τ Α Μ Ο Υ Ρ Σ Ε Λ Α

c Π

Πολύ θυμώνω, όταν, μερικές φορές, ακούω κάποιους φίλους συγγραφείς να μιλούν με κάποια περιφρόνηση για κάποιους άλλου ς συγγραφείς, επειδή, λέει, έχουν την υποψία ή και τη βεβαιότητα ότι το έργο αυτών των άλλω ν έχει «δάνεια στοιχεία», που σ ημαίνει ότι δ εν είναι π ρω τογενές, αφ ού έχουν αντλήσ ει τη ν ιδ έα το υ ς ή τέ λ ο ς πάντων την έμπνευσή του ς από αναγνώσεις βιβλίων άλλω ν συγγραφέων, οπότε σ υμπ ερ αίνουν-τα γραπτά τους είναι περίπου δευτέρας διαλογής. Μ' αυτό το σκεπτικό βέβαια θα πρέπει να χαρακτηρίσουμε και το Ποιος φ οβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ του Άλμπι ως δ ευ τέρ α ς διαλογής, αφ ού είναι προφανές πόσο τον επηρέασε Ο χορός του θανάτου του Στρίντμπεργκ. Νομίζω, απλούστατα πως αυτοί που ισχυρίζονται κάτι τέτοιο ή εν γνώσει του ς ψ εύ­ δονται ή έχουν πείσει τον εαυτό τους - συμβαίνουν και αυτά - ότι όντως οι δικές τους εμπνεύσεις είναι πρωτογενείς. Στην πραγματικότητα, νομίζω, κανείς δ εν εμπνέεται από το τίποτα και από το πουθε­ νά, μια και μόνον ό,τι εισβάλλει μέσα μας - άρα και τα θέματα και οι ήρωες κάποιων βιβλίω ν που δ ια β ά σ α μ ε - μπ ορ εί ανά πάσα σ τιγμή να μ ετ α τρ α π εί σ ε ερ έθισ μ α έμπνευσης. Άλλω στε, και να θ έλει κανείς ν' αντισ ταθεί σ' αυτή την εισβολή, είναι υπεράνω των δυνάμεών του να την αποτρέψει· ή και να την ακυρώσει. Όλοι κλέβουν - και κλέβουμε· μερικοί μάλιστα και ασύστολα. Απλώς οι αληθινοί δημι­ ουργοί ξέρ ουν να αφομοιώ νουν τα «δάνεια», δηλαδή ξέρ ουν να κλέβουν καλά, που σημαίνει πως ξέρουν να επεξεργάζονται δημιουργικά το υλικό τους, να το μεταμορ ­ φώνουν δίνοντάς του ακόμα μεγαλύτερο βάρος, και μάλιστα σε σημείο που να χάνε­ ται και η αρχική πηγή, η αρχική μήτρα, ή έστω να γίνεται δυσδιάκριτη.

A

Συνήθως ο ύτε οι δημιουργοί θυμούνται την αφετηρία μιας έμπνευσης. Μοιάζει σα να έρχεται από το πουθενά, μόνο που ποτέ δεν έρχεται από το πουθενά.

30

Η αλήθεια είναι πως ό,τι συμβαίνει έξω από εμάς, έξω από τη συνείδησή μας, είναι κοινό κτήμα, ανήκει σε όλους μας, ακόμα άρα και οι ήρω ες ενός βιβλίου. Ό λ' αυτά εγγράφονται στη μνήμη μας, αφομοιώνονται με τον καιρό και κάποια «τυχαία» στιγμή αρχίζει να τα επ εξεργάζεται η φαντασία και π αράλληλα να επινοεί, προσθέτοντας έτσι και ένα νέο πρωτογενές υλικό για τους επόμενους δανειολήπτες. Ουσιαστικά, η προσωπική μας δημιουργία αρχίζει όταν στο υλικό που «δανειστήκαμε» - είτε από τη ζωή είτε από τα βιβλία - κατορθώσουμε να προσθέσουμε και εκείνα τα

στοιχεία που θα προσδώσουν στο δημιούργημά μας τη μοναδικότητά του. Κατά τα άλλα, είμαστε και χρεώ στες και πιστω τές. Κάποιοι ά λ λο ι θα ο φ είλ ο υ ν και σ ε μας,

Δημήχρης Πετσετίδης

όπως και εμείς σε κάποιους άλλους. Σε μια κριτική του ο Τάσος Γουδέλης είχε πολύ εύστοχα γράψει ότι «τα έργα τέχνης υπάρχουν χάρη στις διαρκείς παραβάσεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας», θ έ λ ο υ μ ε δ εν θ έλο υ μ ε, σκυτάλη π αραλαμβάνουμε και σκυτάλη παραδίδουμε, μια και δεν υπάρχει τίποτα που με έναν ά λ λο ν τρόπο - να μην το έχ ει πει και κάποιος άλλος, άσχετο αν καμιά φορά το αγνοούμε και μεις και οι αναγνώστες μας- ή κάνουμε πως το αγνοούμε.

ΔΩΔΕΚΑ ΣΤΟ ΔΙΦΡΑΓΚΟ (Δ ΙΗ Γ Η Μ Α Τ Α )

0 Στραβίνσκι είχε πει, νομίζω, ότι οι μεγάλοι δημιουργοί κλέβουν, οι μικροί μιμούνται. Και στις δυο περιπτώσεις πάντως το δάνειο έχει συναφθεί. θα 'λεγα ακόμα δύο πράγματα: ότι οι αληθινοί δημιουρ­ γ ο ί α υ τ ό που κ λ έβ ο υ ν το χ ρησ ιμοπ οιούν μ όν ον ως πρώτη ύλη για τις μετέπειτα μεταμορφώ σεις της και ότι λίγο πολύ όλοι, σε ό λ ες τις ισ τορίες μας, από τον Κάιν και τον Ά βελ και την καημένη τη ν Εύα ξεκινάμε, αυτο ί είναι οι πρώτοι δανειστές μας, αυτών το «αίμα» πίνουμε ω σείβρυκόλακες... Q

ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΑΠΡΙΛΙΟΥ Το Νέο Ελληνικό θέατρο του Γιώργου Αρμένη και το περιοδικό Διαβάζω οας προοκαλούν στις παρουσιάσεις των βιβλίων:

• ΝίκοςΠαναγιωτόπουλος: Το γονίδιο της αμφιβολίας (Πόλις) 10 Απριλίου οτις 8:00 μ.μ. Για το μυθιστόρημα θα μιλήσει ο Αχιλλέαε Κυριακίδηι Διαβάζουν οι ηθοποιοί: Μαρίκα Τίιααλίδου και Γιάννης θωμάς • Μισέλ Φάις: Απ' το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (Καοτανιώτη) Δευτέρα 24 Απριλίου οτις 8:00 μ.μ. Για το βιβλίο θα μιλήοει ο Τάκηε Καγιαλή(. Σε θεατρικό αναλόγιο οι ηθοποιοί Αντρέαε Μαντανιάννπε και Μάνια Παπαδπυητρίου θα παρουαιάοουν το κείμενο «Μετά τις τελευταίες λέξεις» (αποοπόοματα) Οι εκδηλώσεις θα πραγματοποιηθούν οτο Νέο Ελληνικό Θέατρο Γιώργου Αρμένη (Σπ. Τρικούπη 34, Εξάρχεια, Τηλ. 8253489) Είσοδος ελεύθερη για το κοινό

Μ ικρά ολιγοσέλιδα π εζά π ου μετουσιώνου ν παιδικές μνήμες απ ό την ταραγμένη νεότερη ιστορία της Ελλάδας σε μύθους, οι οποίοι μεταφέρουν με ένα ν τρόπο συ­ ναρπαστικό το κλίμα μιας επ οχή ς που σφράγισε ανεξίτηλα τη ζωή της χώρας. Η αφήγηση είναι επιφανειακά απλή, χωρίς κατάχρηση επιθέτων, με αρκετή δόση ενός υποδόριου χιούμορ που υπο­ νομεύει τη φοβερή επαφή με τα τοπία θανάτου της μακρινής π λ έον και ζοφερής εκείνης περιόδου. Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

Ν Ε Φ ΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 · ΑΘΗΝΑ, 10680 · ΤΗΛ. 3607.744 FAX 3623.093 · E-mail: nefeli-p@otenet.gr

31

επ ιμ έλεια:

ΗΜΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

Π ιν ο ο έ τ: το πρόσωπο της φ ρ ίκ η ς ολλοί τον συγκρίνουν με τον Χίτλερ και τον Στάλιν. Για το συγγραφέα Χίου Ο ' Σόνεσι (Hugh Ο ' Shaughnessy) δεν υπάρχει αμφιβολία: ο Αουγκούστο Πινοοέτ υπήρξε ένας α­ πό τους πιο θηριώ δεις δικτάτορες του αιώνα που μας άφησε. Στο συγλονιστικό Βιβλίο Πινοοέτ. Η πο­ λιτική των βασανιστηρίων (Phinochet. The politics o f torture, εκδ. Latin Am erica Bureau, σελ. 192), o Ο ' Σόνεσι καταγράφει την ποτισμένη με αίμα α ­ ναρρίχηση του αδίστακτου αυτού ανθρώπου στην εξουσία. Όχι πολύ καιρό μετά το θάνατο του Αλιέντε, ο Πινοοέτ έγινε ο απόλυτος άρχων της Χιλής σκορπώντας τον τρόμο και τη φρίκη. Μ ετά τη θ έ­ σπιση της Διεύθυνσης Εθνικών Πληροφοριών (της περιβόητης DIVA), με διευθυντή τον προσωπικό του φίλο Μ ανουέλ Κοντρέρας, οι εξαφανίσεις και τα πτώματα έγινα ν καθημεριν ό φ αινόμενο για τους τρομοκρατημένους Χιλιανούς. «Ειδικά κέντρα ανάκρισης» οργανώθηκαν σε όλη τη χώρα - πολύ γνωστό ήταν η «Ντισκοτέκα» στο Σαντιάγκο, το οποίο πήρε τ' όνομά του από τους ήχους μιας κοντινής ντισκοτέκ που άκουγαν οι φυλακισμένοι την ώρα που βασανίζονταν. Ο συγγραφέας του βιβλίου ήταν ανταποκριτής της βρετανικής εφημερίδας «ΟμπσέρΒερ» εκείνη την εποχή και παραθέτει όσα στοιχεία συγκέντρωσε από τις έρ ευνες που πραγματοποίησε. Επιπλέον, στο βιβλίο αυτό εξετάζει σε Βάθος τη σχέση του Πινοοέτ με τους εμπόρους όπλων και ναρκωτικών, τους νομικούς και τους τραπεζικούς, οι οποίοι έπαιξαν, ο καθένας στον δικό του τομέα, τον κατάλληλο ρόλο ώστε να επιβληθεί ο Πινοσέτ στη Χιλή. Ειδικά οι τραπεζίτες ζούσαν έναν μεγάλο έρωτα, ανακουφισμένοι από την εξουδετέρωση του μεγάλου τους πονοκεφάλου, του σοσιαλιστή Αλιέντε. Μ όνον η Εκκλησία Βγαίνει αλώβητη από τη σκοτεινή αυτή υπόθεση, διότι προστάτεψε και περιέθαλψε πολλούς πρώην κρατούμενους, αν και ο Καρδινάλιος ΣίλΒα παραδέ­ χθηκε αργότερα ότι δεν ξέρει με τι πρόσωπο θα αντικρίσει τον Κύριο επειδή παρέλειψε να αφορίσει τον Πινοοέτ για τα εγκλήματα που διέπραξε. Ο Ο ' Σόνεσι εξετάζει ακόμα το Βαθμό στον οποίο ο Χιλιανός δικτάτορας γνώριζε τα ε ­ γκλήματα που διαπράττονταν από τους αξιωματούχους του. Παρ' όλα αυτά δεν φαίνε­ ται να υπάρχει αμφιβολία ως προς το ζήτημα αυτό. Όπως δήλωσε το 1998 ο Κοντρέρας καταθέτοντας στο Ανώτατο Δικαστήριο, ο Πινοοέτ και η DIVA ήταν το ένα και το αυτό. Τίποτα απ' όλα όσα έκανε η εν λόγω υπηρεσία δεν γινόταν, αν δεν υπήρχε εξουσιοδό­ τηση από τον Πινοοέτ. Η πρόσφατη διένεξη, που προέκυψε σχετικά με το αν θα 'πρεπε να δικαστεί ο Πινοοέτ ή όχι, έφ ερε ξανά στην επικαιρότητα το ζήτημα της παραπομπής σε δίκη (και ενδεχόμε­ νης καταδίκης) πρώην δικτατόρων που παραβίασαν Βάναυσα τα ανθρώπινα δικαιώμα­ τα. Κάποιοι μάλιστα ισχυρίστηκαν ότι από την εποχή των δικών της ΝιρεμΒέργης (εμείς θα προσθέταμε και τη δίκη του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ που τόση διχόνοια προκάλεσε ακόμα και μεταξύ των Εβραίων) έχει να παρουσιαστεί ένα τόσο σημαντικό ζήτημα διε­ θνούς δικαίου. Η ουσία όμως είναι ότι ο Πινοοέτ δεν παραπέμφθηκε και το επιχείρημα ήταν η κακή του υγεία. Οι μητέρες, οι σύζυγοι και οι συγγενείς των αγνοούμενω ν, οι στοιχειωμένοι από τις μνήμες φρίκης πρώην κρατούμενοι θα μείνουν με το παράπονο. Αλλά μήπως και πολλοί από τους Βασανιστές της ΕΑΤ/ΕΣΑ δεν κυκλοφορούν ελεύθε­ ροι σήμερα, απολαμβάνοντας της οικονομικής υποστήριξης ακροδεξιών κομμάτων;

Π

32

Τα ε γ κ λ ή μ α τ α της Ιερός Εξέτασης ' ■ ■ I ε μια περίοδο που οι διώξεις Βιβλίων και συγγραφέων από μεμονωμένες ομάδες υστερικών θρησκόληπτων οδηγούν συχνά σε κινδυνολογίες του τύπου «Επιστροφή M F k στο Μ εσαίω να και στην Ιερά Εξέταση», καλό είναι να ρίξει κανείς μια ματιά στο τι πραγματικά ήταν η Ιερά Εξέταση. Οδηγοί σ' αυτό το ταξίδι στο σκοτεινό παρελθόν είναι δύο μελέτες που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στη Βρετανία και την Αμερική αντίστοιχα. Η πρώτη φέρει τον τίτλο Η Ιερά Εξέταση (The Inquisition, εκδ. Viking, σελ. 318) των Μάικλ Μπάιτζεντ (Michael Baigent) και Ρίτσαρντ Λέι (Richard Leigh). Το Βιβλίο ανατρέχει στην ιστορία και,κυρίω ς, οτα εγκλήματα της Ιεράς Εξέτασης από την εποχή της παντοδυναμίας της μέχρις τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε και καταργήθηκε (χαρακτηριστικό είναι ότι στα 1826, έξι χρόνια πριν από τη διάλυση του «ειδι­ κού» αυτού δικαστηρίου, η τοπική Ιερά Εξέταση της Βαλένθια - που την εποχή του Διαφωτι­ σμού είχε διακριθεί για την ανεκτικότητα που έδειχνε - έστειλε στην πυρά έναν άντρα). Οι δύο συγγραφείς χαρακτηρίζουν το φοβερό και τρομερό σώμα των καθολικών ιερέων, που βασάνιζαν κι έκαιγαν κόσμο με το παραμικρό, πρόδρομους της μυστικής αστυνομίας του Στάλιν, της Γκεστάπο και των Ες Ες. Στην ουσία, πρόκειται για ένα Βιβλίο - καταγγελία μίας σειράς εγκλημάτων που πραγματοποιήθηκαν πριν από αιώνες, οι μνήμες των οποίων δεν έχουν ακόμα σβήσει (αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι θύματα της Ιεράς Εξέτασης ήταν ο Τζορντάνο Μπρούνο και εν μέρει ο Γαλιλαίος), ειδικά όταν αδαείς θρησκόληπτοι (είτε χριστιανοί είτε μουσουλμάνοι) απειλούν με διώξεις, απαγορεύσεις, ακόμα και με θάνατο (όπως στην περίπτωση του Ρούσντι). Πιο σύνθετη, πιο απαιτητική (αλλά και περιορισμένη στη φεμινιστική της οπτική) είναι η συλ­ λογική μελέτη που επιμελήθηκε η Μέρι Ε, Τζιλς (Mary Ε. Giles), Γυναίκες στην Ιερά Εξέταση, Η Ισπανία και ο Ν έος Κόσμος (W omen in the Inquisition. Spain a n d the N e w World, εκδ. MD: Johns Hopkins University Press, σελ. 402), Βασισμένη στα πρακτικά και τα αρχεία που κρατή­ θηκαν από τις δίκες που έλαβαν τότε χώρα. Καλύπτοντας μία μεγάλη χρονική περίοδο από τον 15ο αιώνα έως τον 17ο και κάνοντας εκτενείς αναφορές στο τι συνέβαινε και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, η πρωτοτυπία της μελέτης αυτής έγκειται στο ότι αφορά σε περιπτώσεις γυναικών που διώχθηκαν και εξο­ ντώθηκαν από την Ιερά Εξέταση. Για την Τζιλς αλλά και τους άλ­ λους συγγραφείς του τόμου δεν τίθεται θέμα: η ανδροκρατούμενη Ιερά Εξέταση δεν εξέφραζε παρά το Βάρβαρο πνεύμα μίας πα­ τριαρχικής κοινωνίας που χαρακτηριζόταν από ακραίο μισογυνισμό. Και μόνη η σκηνή όπου μία γυναίκα Βασανίζεται γυμνή, περι­ κυκλωμένη από πανίσχυρη ομάδα αντρών, αρκεί για να πειστεί και ο πλέον δύσπιστος. Το δε Βλέμμα του Ιεροεξεταστή παραλλη­ λίζεται με το λάγνο Βλέμμα ενός σύγχρονου θεατή πορνογραφι­ κού θεάματος. Η Τζιλς παραδέχεται Βέβαια ότι οι άντρες που βρέθηκαν στο στό­ χαστρο των Ιεροεξεταστών ήταν πολύ περισσότεροι από τις γυ­ ναίκες, είναι γεγονός όμως πως οι γυναίκες εκείνες, που είχαν την ατυχία να φυλακιστούν και να υποστούν Βασανιστήρια, Βρίσκονται σε πολύ δυσχερέστερη θέση, αφού δεν τους αναγνωριζόταν κα­ νένα απολύτως ελαφρυντικό. Το ίδιο φυσικά ίσχυσε και στα χρόνια που ακολούθησαν μετά την εξαφάνιση της Ιεράς Εξέτασης. Ό σ ες γυναίκες βρέθηκαν φυλακι­ σμένες στα μπουντρούμια της Γκεστάπο ή της Στάζι ή των τουρκι­ κών φυλακών ή της δικής μας ΕΣΑ υπέστησαν εξευτελισμούς και κακοποιήσεις, από τις οποίες οι άντρες κρατούμενοι πολλές φο­ ρές γλίτωναν. Φαίνεται πως το αντρικό σώμα δεν εμπνέει και ότι το γυναικείο είναι πιο εύκολος στόχος - πόσο μάλλον όταν πρό­ κειται για ένα κορμί γυμνωμένο, χτυπημένο, πέρα για πέρα ευά­ λωτο και ανυπεράσπιστο.

33

Πέτρος Στ. Μακρής-Στάϊκος

Κ ίτσος Μ αλτέζος. Ο αγαπημένος των θειον Μ ια σκοτεινή σελίδα της ιστορίας μας. Έ νας άνθρωπος που έγινε μύθος. Έ να συγκλονιστικό ιστορικό αφήγημα.

Σάντορ Μάραί

Οι στάχτες Ένα μεγάλο μυθιστόρημα φιλίας και έρωτα από τον διάσημο Ούγγρο συγγραφέα, που πρόσφατα τον ανακάλυψε το ευρωπαϊκό κοινό. Μ ια μεγάλη ανθρώπινη περιπέτεια.

Λιν Ούλλμαν

Π ριν κοιμηθείς Η συναρπαστική αφήγηση μιας νέας γυναίκας για τα πολλά πρόσωπα της αγάπης

4 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΚΕΑΝΙΔΑ

- γ ι α γόμους, προδοσίες, απιστίες και δεσμούς αίματος.

εκδόσεις Απόπειρα κυκλοφορούν: Δημηχρτος Μαμαλουκας

Οσουπάρχει αλκοόλ υπάρχει ελπίδα

ΔΗΜ ΗΤΡΙΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΑΣ:

ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡΗΣΤΕΑΣ

ΑΡΓΥΡΟ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ:

Όσο υπάρχει αλκοόλ υπάρχει ελπίδα

Γυναίκες του Έρωτα

Βιρτζίνια Γουλφ Cafe ε τ ο ιμ ά ζ ε τ α ι:

ΕΚΔΟΣΕΙΣ,

Ο Σκόρπιός και άλλα διηγήματα

ΒΙΒΛΙΟ ΠΩ Λ ΕΙΟ : ΝΑΥΑΡΙΝΟΥ 1 8 -2 0 , 1 0 6 8 0 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 6 4 5 0 5 1 9 FAX 3 6 3 0 3 7 6 e

ιϊΙ: ap o p eira@ h o tm ail.co m

ΟΥΙΛΙΑΜ ΜΠΑΡΟΟΥΖ

Σελίδες απ’ το Χάος (Λ ιθ ό σ τρ ω το ι Κ ή π ο ι, B la d e R u n n e r, Α θ α ν α σ ία , Σ ε λ ίδ ε ς α π ' το Χ ά ος)

ιJ T

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ

Τό Σώμα τοϋ ζώντος Χρίστου

Μετάφραση Γιάννη Παπαδόπουλου - Επίμετρο Μητρ. Περγάμου ’Ιωάννη Τό περιεχόμενο τοϋ παρόντος βιβλίου συνιστά αληθινή αποκάλυψη για τό τί είναι καί τί σημαίνει ’Εκκλησία. Έμβαθύνοντας στα νοήματα πού υπαγορεύουν λέξεις δπως άποστολή, αυθεντία, κοινωνία, υιοθεσία, ένότητα, σώμα, όργανικότητα, ευχαριστία, έσχατολογία, ό π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ οχι μόνο μας εισάγει στό έκκλησιαστικό μυστήριο, άλλα υποδείχνει τήν “συνέχεια των δύο Δια­ θηκών”, εξηγεί τήν πορεία τής ’Εκκλησίας μέσα στήν Ιστορία καί τον κόσμο καί, τό κυριώτερο, υπογραμμίζει τόν θεμελιακό άκτιστο χαρακτήρα Της.

ΝΙΚΟΥ ΓΙΑΝΝΑΔΑΚ Η

Δύο εκδοχές της Ιστορίας

• Πρόλ. Σωτήρη Γουνελα Μ έσα στις περιοχές τής φιλοσοφικής, ποιητικής καί ι­ στοριογραφικής «έκφρασης», ό συγγραφέας σκιαγραφεί τίς εκδοχές τής Ιστορίας: τήν ελληνική καί χριστιανική άπό τή μία (Προσωκρατικοί, Π λάτω ν, Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, άγιος Μάξιμος, Π . Εύδοκίμωφ) φτάνοντας στα σημερινά χρόνια (Μ ακρυγιάννης, Σεφέρης) μέ έμφαση στή διάστα­ ση τής δικαιοσύνης, του μέτρου καί τοΰ λόγου. Καί, από τήν άλλη, τήν έκδοχή τοϋ ιστορικού ύλισμοΰ πού καταργεί κάθε “μεταφυσική διάσταση τών πραγμάτω ν” καταλήγοντας στήν θέσπιση άτεγκτω ν έξουσιαστικών αρχών.

’Αρχιεπισκόπου Αυστραλίας ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ (δίγλωσση έκδοση) Μέσα σέ λίγες σχετικά σελίδες ό σεβ. ’Αρχιεπίσκοπος Αυστραλίας κ. Στυλιανός μας δίνει μια άληθινή πρα­ γματεία Περί προσευχής, συμπυκνώνοντας τίς πνευμα­ τικές καί πρακτικές πλευρές της, άπό τήν “άφεση άμαρτιών” ώς τήν “μετάνοια” καί άπό τήν “μνήμη θανά­ του” ως τήν “εύχαριστία”. Συνοψίζει έτσι τήν θεολογία τώ ν Πατέρων μέ τήν πνευματική έμπειρία τής ’Ε κκλη­ σίας σέ μιά γλώ σσα βατή καί διαυγέστατη.

Περί προσευχής

γράφει ο Β Α Γ ΓΕ Λ Η Σ Π Α Ν Τ Α Ζ Η Σ

Κείμενα που γράφονται με αφορμή ένα βιβλίο

Π

όσο εύκολο είναι να φτάσει κανείς στην καρδιά ενός παλαιού κειμένου, να την α­ νοίξει και να βρει αυτούσιο το νόημα που έχει εναποθέσει εκ εί ο συγγραφέας

TOU; Το ερώτημα είναι κεφαλαιώ δες, όλοι το αναγνωρίζουμε, σπάνια όμως το λαβαί­ νουμε πρακτικά υπόψη, όταν καλούμαστε στο έργο της ανάγνωσης. Τότε όλοι συμπεριφ ερόμαοτε σα να θεωρούμε δεδομένο πως το νόημα υπάρχει εκεί ως αδρανές αντι­ κείμενο που δεν αντιδρά στην προσέγγισή μας, η οποία με τη σειρά της το αφήνει α ­ νέπαφο και ανεπηρέαστο. Ξεχνούμε πως τα γράμματα είναι σύμβολα που μόνα του ς είναι βουβά. Η φωνή τους ακούγεται μόνο σ' αυτούς που μπορούν να αποκτήσουν ένα διάλογο μαζί του ς, σ' αυτούς που μπορούν να τους μιλήσουν και έχουν τη δυνατότητα να τα ακούσουν. Και στο κάθε αφ τί ακούγεται με έναν διαφορετικό ήχο. Για να συλλάβουμε τις αποχρώσεις του νοήματος, θα πρέπει να διαθέτουμε ένα μίνιμουμ κοινών παραστάσεων και βιωμά­ τω ν με το συγγραφέα. Μια διαδικασία «μετάφρασης» είναι απαραίτητη προϋπόθεση επικοινωνίας ακόμη και με ένα κείμενο της εποχής μας, πολύ περισσότερο όταν πρό­ κειται για κείμενο που έρχεται από έναν άλλο χρόνο ή έναν άλλο τόπο. Και, βέβαια, σε κάθε μετάφραση μια μεγάλη ποσότητα από το αρχικό «άρωμα», που αποδίδει το κλίμα του δημιουργού, χάνεται. Το θέμ α το υ δ ια φ ο ρ ετικο ύ τόπ ου και τη ς δ ια φ ο ρ ετική ς γλώ σ σ ας έχ ει ε ξ ε τ α σ τ ε ί πάμπολλες φ ορές από τους ασχολούμενους με τη μετάφραση. Αυτό που θα μας απα­ σχολήσει εδώ είναι το θέμα του διαφορετικού χρόνου.

Ε

Ένα κείμενο που έχει γραφ εί σε πέτρα πριν από εκατοντάδες χρόνια φαινομενικά μένει αναλλοίω το. Ακόμη όμως κι όταν οι λέξεις μορφολογικά παραμένουν ίδιες, το νόημά του ς διαρκώς μεταλλάσσεται. Κι ενώ νομίζει κανείς πως πατάει σε προαιώνια στέρεο έδαφ ος, στην πραγματικότητα βρίσκεται πάνω σε κινούμενη άμμο. Το πρόβλημα θα μας απασχολήσει ξανά και ξανά στις απόπειρες απόδοσης τω ν ιδεών αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Το άλλο μεγάλο εμπόδιο στην προσέγγιση του αρχικού νοήματος ενός παλαιού κειμέ-

37

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Χάρης Βρόντος Για τον ΝΙΚΟ ΣΚΑΛΚΩΤΑ

vou βρίσκεται στα α λ λεπ άλληλα στρώ ματα ερμηνειώ ν που έχουν επισω ρευτεί με το χρόνο. Τα στρώματα αυτά με τον καιρό καταλήγουν να γίνονται τόσο αδιαπέραστα, ώ σ τε το αρχικό νόημα να καθίστατα ι απ ροσπέλαστο. Ό ταν έχ ο υ μ ε ωριμάσει αρκετά για να πάμε κατευθεία ν στις «πηγές», έχουμε τόσο ζυμω θεί με τις ερμηνείες που διδαχτήκαμε, ώστε να καταντά σχεδόν αδύνατο να γ ε υ ­ τούμε λαγαρό το νερό τους. Κάθε νέα γενεά αναγνωστών κατά κανόνα πληροφορείται για το υ ς π α λα ιό τερ ο υς σ υγ γρ αφ είς από τη ν αμέσ ω ς προηγούμενό της. Αυτό σημαίνει πως εκείνο που αναγι­ γνώσκει ως πρωτότυπο είναι η - αναπόφευκτα ερμηνευτι­ κή και μεταποιητική - ανάγνωση της προηγούμενης γενε­ άς, που με τη σειρά τη ς έχει αναγνώσει τα κείμενα με τα μάτια της αμέσως προηγούμενης. Φυσικά, η κάθε νέα ανά­ γνωση μετατοπίζει ασυναίσθητα το νόημα έτσι ώστε, μετά από μερ ικές γε ν εές αναγνω στών, βρισκόμαστε σε ένα εντελώ ς νέο έδαφος, ενώ διατηρούμε την αφ ελή πεποί­ θηση πως πρόκειται για το ίδιο το γνωστό από πάντα. Στα παλαιό κείμενα κατά κανόνα οι λέξεις χρησιμοποιού­ νται με απλότητα στο τρέχον νοηματικό τους αντίκρισμα. Οι κατοπινές αναγνώσεις εισάγουν αναλύσεις επί αναλύ­ σεων δημιουργώντας ένα πυκνό και αδιαπέραστο νοημα­ τικό πλέγμα και δίνοντας την παραπλανητική εντύπωση

Το βιβλίο Για τον Νίκο Σκαλκώτα είναι αφιερωμένο στα πενήντα χρόνια από το θάνατό του. Συνιστά μια προσέγγιση στην προσωπικότητα και το έργο του, προσέγγιση που φιλοδοξεί να γίνει έναυσμα για μια εις βάθος και εκτενή μελέτη του έργου του. Στον τόμο αυτό επιχειρείται μια αισθητική ανάλυση μερικών σημαντικών συνθέσεων του Σκαλκώτα, η σχέση του με τους δασκάλους του Βάιλ και Σένμπεργκ, η ευρύτερη επίδραση του κεντροευρωπαϊκού πολιτισμού στο έργο του, καθώς και τα προβλήματα που αντιμετώπισε γυρίζοντας στην Αθήνα του μεσοπολέμου. Τέλος, διατυπώνεται το ερώτημα γιατί ένας τόσο μεγάλος συνθέτης, εξακολουθεί να μας είναι άγνωστος.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10680, Τηλ. 36.07.744 - FAX: 36.23.093 e-mail: nefeli-p@otenet.gr

38

πως κατά τη χρήση των όρων ο παλαιός συγγραφέας συμ­ μεριζόταν την προβληματική τω ν ερμηνευτώ ν του. Πολ­ λές, π.χ., από τις φιλοσοφικές απόψεις το υ Σωκράτη και του Πλάτωνα - θα μας δοθεί κάποτε η ευκαιρία να εξετά­ σουμε μερικές - είναι εξαιρετικά απλές, ακόμη και απλοϊ­ κές στη σύλληψή τους. Οι ερμηνείες όμως των μεταγενε­ στέρων, με τις προσθήκες των δικών τους νοημάτων, τις κατέστησαν ανώφελα ή και επώδυνα περίπλοκες. Το φ ορ τίο τω ν ερμηνειώ ν που έχει με τη ν πάροδο του χρόνου επιτεθεί στο παλαιό κείμενο δεν είναι μόνο παρα­ π λανητικό, είν α ι και δ υσ β ά σ τα κτο . Και για το υ ς δ υο αυτούς λόγους, κάθε νέα γενεά αναγνωστών οφείλει από καιρού εις καιρόν να προβαίνει σε λελογισ μένη σιεσάχθεια. Όχι να πετάει το σχολιαστικό και ερμηνευτικό υλικό που έχει σ υσ σ ω ρ ευτεί πάνω στα πρωτότυπα κείμενα, αλλά τουλάχιστον να το αποφορτώνει προσεκτικά, να το αποχωρίζει από τα κείμενα και να κάνει τη δική τη ς από­ πειρα προσέγγισης του αρχικού νοήματος. Ασφαλώς θα πρόκειται πάντα για μια ακόμη ανάγνωση, που θα απ έχει αναπ όφ ευκτα απ' α υ τό που «ακριβώς» νοούσε - αν νοούσε ακριβώς (η σαφήνεια είναι πάντα ορι­ σμένου βαθμού) - ο συγγραφέας, θα 'ναι όμως μια πραγ­ ματικά προσωπική και α υθ εν τικ ή προσέγγιση. Έτσι κι αλλιώς, τα μεγάλα βιβλία, όπως πριν απ' όλα το «βιβλίο της ζωής» του οποίου αποτελούν σχόλια, θα πρέπει να τα διαβάσει κανείς με τον δικό του άμεσο τρόπο. □

ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΕΙΜΩΝΑΣ (

1939-2000)

Ο Γιώργος Χειμωνάς, ο δημιουργός που έγραφ ε πως «Η ποίηση δεν επα­ λη θεύ ετα ι από καμιά ζωή, από κανόναν κόσμο», κ αιάφ ερε να διαψεύσει τον εαυ τό του. Έ φυγε εκείνος για τον οποίο ένας ά λλος μεγάλος πρό­ σφατα εκλιπών, ο Μίνως Βολανόκης, είπε: «Στην Ελλάδα ο μεγαλύτερος ποιητής είναι ένας πεζογράφος: ο Χειμωνάς». Ο Γιώργος Χειμωνάς ήταν καταδικασμένος να χρησιμοποιεί τον γραπτό λόγο, ένα λόγο συμβατικό, ατελή, γεμάτο ελαττώ ματα και αναπηρίες, μοναδικό εφ ό ­ διο το υ συγγραφέα σ' αυτό το παράλογο χρέος αναδημιουργίας τω ν πάντων. Ένα λόγο υποκατάαταστο για την Άλλη Φωνή - που κατοικεί στη ψυχή. Ο ίδιος υποστήριζε πως ο λόγος είναι τελικά προφορική υπόθεση, έτσι είμασ τε υποχρε­ ωμένοι σαν τον Μπέκετ να περιμένουμε, όχι από ένα κείμενο, αλλά από μία αφόρητη φωνή να αναδ υθεί ο ακατόρθω τος άνθρωπος. Έ λεγε πως το πρόβλημα είναι ότι δεν βρίσκεται καμία γέφ υρα ανάμεσα στην τέχνη, στη γραφή κυρίως και στο λόγο, και τους ανθρώπους. Κι όμω ς πάλευε μαζί του. Πά λευε εξορύσσοντάς τον από τα σπλάχνα, από την κοιτίδα τη ς γλώσσας, ώσπου να του παραδοθεί άνευ όρων και άνευ ορίων. Είχε την τύχη και την ατυχία να εμπλακεί ψυχή τ ε και σώματι σε δύο αντίθετους πόλους ψηλά­ φ ησης τη ς ανθρώπινης κατάστασης - τη συστηματική έρ ευνα τω ν μηχανισμών της ύπαρξης, ως νευρολόγος-ψυχίατρος, και την απόλυτη παράδοση στον εσωτερικό τους μύθο, ως συγγραφέας. Δεν ξέρω πολλούς που ασχολήθηκαν με τέτοια αφοσίω ση κι επιτυχία με κάτι ε ξ ορισμού τόσο σισύφειο. Το βασικό θέμα τη ς τελ ευτα ία ς του νουβέλας «Gerdtrudenhof», που δεν πρόλαβε να εκδώσει, είναι πώς το ανύπαρκτο δημιουργεί το υπαρκτό. Ένας συγγραφέας συνειδητο­ ποιεί ότι δεν υπάρχει. Ότι αυτός και τα έργα, τα οποία γράφει, είναι δημιουργήματα, πλάσματα ενός άγνωστου συγγραφέα. Εκείνος δ εν είχε ποτέ προσωπική ζωή. Ό λη του η ζωή αλ λά και τα έργα του ήταν υπαγορευμένα από αυτόν τον άγνωστο. Ο άγνωστος αυτός συγγραφέας - η συνείδησή του; ο δ ίαυλος με το θεό; με τον διάβο­ λο; - υπαγόρευσε στον Γιώργο Χειμωνά μια σειρά από θαυμαστά - μαγικά - κείμενα. Στα γραπτά του ενυπήρχε η Ιστορία, η Ιστορία του ανθρώπου, η Ιστορία της γλώσσας, η

ΕΙΣ

Φυσική Ιστορία. Κάποτε ο Γιώργος Χειμωνάς διάβαζε στο Αλιβέρι. Το κοινό ήταν μάλλον απαίδευτο, κι όμω ς υπήρχε ένα συγκινητικό παραξένισμα στο άκουσμα του λόγου του. Όταν διάβασε και την τελ ευτα ία σελίδα, ένας γεράκος, ένας χωριάτης που καθόταν στην πρώτη σειρά, είπε: Αμήν. Η αφόρητη φωνή. Χρόνια μετά. Παρίσι, 27 Φ εβρουάριου 2 0 0 0 .2 0 .3 0 '. Κάπου χαμηλά, οι τροχοί τη ς Γης έτριξαν. Ο ιμάντας της τενώ θηκε ακαριαία, κι ο αέρας μύρισε ποίηση. Αμήν Γιώργο. ΑΛΕΞΗΣ ΓΤΑΜΑΤΗΣ

39

του Σ Ω Τ Η Ρ Η

ΛΙΟΝΤΟΥ

Ο σέρβικός υπερρεαλισμός

Ο υπερρεαλισμός στη Σερβία ήτα ν ένα ιστορικά α υτόχθονο και λειτουργικά α υτόνομο κίνημα. Είχε όμω ς τ ις ίδιες π ηγές με το ν γαλλικό υπερρεαλισμό, με το ν οποίο διατηρούσ ε στενές σχέσεις για όλο τ ο διάστημα τη ς οργανω ­ μένης δράσης του. Γα λλομαθείς οι κυ ριότεροι εκπρόσωποί το υ είχαν σπουδάσει και είχαν ζήσει για κάποιο διάστημα στο Παρίσι. Εκεί είχαν έλθει σε επαφή με τ α εκκο­ λαπ τόμενα ή εξελισσόμενα πρωτοποριακά κινήματα τ η ς εποχής, ενώ κατά τις συχνές επισκέψεις το υ ς στο Παρίσι είχαν γνωρίσει το ν Μπρετόν (Andre Breton) και ά λλους υπερρεαλιστές. Η ε ξέλ ιξη το υ σερβικού υπερρεαλισμού διαμορφώ θηκε μέσα από τρ εις φ ά­ σεις. Από το 1922 ώ ς τ ο 1929 μπορούμε να μιλήσουμε για έναν προ-υπερρεα λισ μό που εμ φ α νίσ τη κε στο Β ελιγράδι γύρω απ’ τα π εριοδικά Putevi (Δρόμοι), που εξέδω σαν οι Marko Ristic (Μάρκο Ρίστιτς), Dusan Tim otijev'c (Ντούσαν Τιμοτίγιεβιτς) και Milan Dedinac (Μίλαν Ν τέντινα τς) στα χρόνια 1922 μ ε 1924, και κυ ρίω ς τα οχτώ τε ύ χ η το υ π εριοδικού Svedocanstva (Μ αρτυρίες) που εξέδω σ αν οι Ristic, Dedinac, Dusan Matic, Aleksandar Vu co και Rastko Petrovic τη ν π ερίοδο από το ν Νοέμβριο το υ 1924 μέχρι το ν Μάρτιο το υ 1925. Μια από τ ις πλέον πρώ ιμες π ροσω πικότητες τ η ς υπόθεσης το υ υπερρεαλι­ σμού στη Σερβία ή τα ν ο So lom on Bouli, γ ν ω σ τό τερ ο ς ω ς Moni de Buli (Μόνι ν τε Μπουλί, 1904-1968), ο οποίος από το 1923 είχε σ υνεργα στεί με το π εριοδικό Hipnos (Υπνος) που εξέδ ιδ ε ο ποιητής Rade Drainac (Ράντε Ντράινατς, 1899-1943). Στα 1925 πήγε στο Παρίσι όπου γνώρισε το ν Μπρε­ τό ν και έγινε δ εκ τό ς στην παρισινή υπ ερρεαλιστική ομάδα. Αλλάζοντας ε-

40

λα φ ρώ ς το όνομά τ ο υ σ ε Monny de Boully, δημοσ ίευσ ε στο πέμπτο τεύ χ ο ς το υ π εριοδι­ κού τ η ς ο μ ά δ α ς «La Revolution surrealiste» (Η υ π ερρεαλιστική Επανάσταση) έν α από τα πρώτα α υ τοματικά κείμενα γ ρ α μ μ ένα από Σέρ β ο και υπ έγραψ ε μαζί με το ν D usan Matic (Ν το ύσ αν Μ άτιτς), που εκείνη τη ν εποχή έμ εν ε σ το Παρίσι, τη Δ ια κήρ υξη τω ν υπ ερρ εαλι­ στών εναντίον τη ς γα λλικής απ οικιακής πολιτικής στο Μ αρ όκο, Σ τ α 19 26 επ ισ τρ έφ ει σ το Β ελ ιγ ρά δι, όπου εκ δ ίδ ε ι μ ε το ν ποιητή Risto Ratkovic (Ρίσ το Ρ άτκοβιτς, 1903-1954) το περιοδικό V ecnost (Αιω νιότητα) καθώ ς και τη σ υλλογή ποίησης και π ρ όζας «Ο φ τερ ω τός χρυσ ός» (Krilato zlato, 1926). Την ίδια χ ρονιά εκ δίδει τ η ν ποιητι­ κή το υ σ υλλογή «Κ ερ αία το υ θ α νά το υ» (A ntena sm rti, 19 26) και σ ε σ υ ν ερ γ α σ ία με το ν R a d e D rain ac τη σ υλ λο γ ή «Δ ύο π ερ ιπ ετειώ δ η π οιήματα » (D v e avan tu ris ti£k e p o e m e, 1926), ενώ τη ν επόμενη χρονιά, σ ε σ υνεργασ ία με το ν Risto Ratkovic το π οίημα «Λ εβιά­ θαν» (Leviatan, 1927). Ε π ισ τρ έφ οντας σ το Πα ρίσ ι διαφ ώ νησ ε μ ε το ν Μ πρετόν, εξα ιτία ς τη ς π ρ οσ έγγ ισ ής το υ μ ε τη ν π αρά-κομμουνισ τική ο μ ά δ α το υ π ερ ιοδ ικού C larte (Σ α φ ή ­ νεια ), και απ οχώ ρησε απ’ τη ν υπ ερρ εαλισ τική ο μάδ α . Σ τ α 1928 ίδ ρ υσ ε μ ε το υ ς C laude S ernet και Arthur A da m ov τ ο π εριοδικό Discontinuite (Ασυνέχεια) και σ τα 1929 προσχώ­ ρ η σ ε σ τη ν ο μ ά δ α «Le G ran d Je u» (Τ ο μ εγ ά λ ο π α ιχνίδ ι) τω ν R e n e D a u m a l κ α ι R o g er Gilbert-Lecom te. Από τ ό τ ε έμ εινε για πάντα στο Παρίσ ι γ ρ ά φ ο ν τα ς μόνο σ τα γαλλικά. Την πρώτη γενιά τω ν Σέρβω ν υπ ερρεαλισ τώ ν απ οτελούσ αν οι π οιητές Aleksandar Vu6o (Α λ εξάν ταρ Βούτσο, 18 97 -19 85 ), Dusan Matic (1 8 98 -19 80 ), Milan Dedinac (19 02 -19 66 ) και Marko Ristic (19 02 -19 84 ). Ο ι π οιητές αυτοί, όλοι αρ ισ τερ ώ ν π εποιθήσεων, που απ οτελούσ αν μια συντροφ ιά φίλων, εισ ά γουν τ α υπ ερρ εαλισ τικά μηνύματα στη Σ ερ β ία και παίζουν έναν σημαντικό ρόλο στη δ ιεκ δίκησ η τ ο υ α ιτή μ α τ ο ς τω ν κ α λλιτεχνικώ ν ελ ευ θ ερ ιώ ν μέσ α σ τις εν τελ ώ ς α ν τίξ ο ες κοινω νικές σ υνθήκες τ η ς εποχής. Η π ερίοδος 1925 μ ε 1929 χαρ α κ τη ρ ίζετα ι από έναν συνεχή και τα κτικό παραλληλισμό με το γα λλικό κίνημα, αλ λά και από τις πρώ τες σ ημανπ κές κυκλοφ ορίες ποιητικών έργω ν. Ο Ristic εκ δίδει σ τα 1925 τη ν ποιητική το υ π λακέτα «Της τύ χ η ς και το υ ονείρου» (O d srece i od sn a) και σ τα 1 9 28 τ ο βιβλίο υπ ερ ρ εα λ ισ τικ ή ς π ρ ό ζα ς «Δίχως μέτρ ο » (B ez m e re ), ο V u 6 o σ τα 19 26 τη ν π οιητική το υ π λ α κ έτα «Η σ τέγ η κάτω απ' τ ο π α ρ ά θ υρ ο » (Krov nad p rozo rom ) και σ τα 1 9 28 τ ο π εζο γ ρ ά φ η μ ά το υ «Η ρ ίζα τ η ς ό ρ ασ ης» (Koren vida) και ο D e dina c σ τα 1927 το μ εγ ά λο π οίημά το υ «Το δημόσ ιο πουλί» (Javna ptica), έν α από τα σημαντικότερ α επ ιτεύγματα το υ σ ερβικού υπ ερρεαλισ μού. Σ τ α 1929 εκδίδο ντα ι και νέα π εριοδικά από νεό τερ ο υ ς σ υγ γρ α φ είς που δ είχνουν μεγάλο εν δ ια φ έρ ο ν γ ια το ν υ π ε ρ ρ εα λ ισ μ ό . Ε κ δ ίδ ο ν τα ι τ α π ερ ιο δ ικ ά Tragovi (Ιχ ν η ) από τ ο υ ς Oskar Davico (Ό σ κα ρ Ν τάβιτσιο), D jordje Kostic (Τζό ρ τζε Κόσ τας) και D jordje Jovanovic (Τζόρ τζε Γιοβάνοβιτς) και 5 0 u Evropi (5 0 σ την Ευρώπη) από τ ο ν Ljubisa Jocic (Λιούμπισα Γιόσ ιτς, 1 9 10 -19 78 ), οι δ υο π ρ ώ τες π οιητικές σ υ λ λο γ ές το υ οποίου «Ύ πνος ή βότανο» (San ili biljka, 1930) και «Π οίημα χ ω ρίς τίτλο» (P oem a bez naslova, 1934) φ ανερώ νουν μ ια έντονη υπερρεαλιστική επίδραση. Τ α χ ρόνια 1930 με 1932 ή τα ν η π ερ ίοδ ος οργάνω σ ης το υ κινήματος. Τ ό τε σ υγ κρ οτείται σ το Β ελιγρά δι η σ έρβική υπ ερρεαλισ τική ομάδα, η πρώτη μη γαλλόφ ω νη υπ ερρ εαλισ τι­ κή ομάδ α στην Ευρώπη, γνω στή ω ς η ομά δ α τω ν «δεκατριώ ν». Ε κτός από τ ο υ ς τέσ σ ερ ις π ρ οαν αφ ερ θέν τες, τη ς πρώ της γενιά ς, σ υμμετείχαν και οι: Koca Popovic (Κότσια Πόπο-

41

βιτς, 1908-1992), Stevan 2ivadinovic (Στέφ αν Ζιβαντίνοβιτς), γνω σ τότερ ος ω ς Vane Bor (Β άν ε Μ πορ, 1 9 08 -;), Djordje Jovanovic (1 9 0 9 -1 9 4 3 ), Djordje Kostic (1 9 0 9 -;), Oskar

D a v io (1909 -19 89 ), Petar Popovic (Π έτα ρ Πόπ οβιτς), Mladen Dimitrijevic (Μ λάντεν Ντιμ ιτ ρ ίε β ιτς ), Branko Milovanovic (Μ π ράνκο Μ ιλο β ά νο β ιτς) και ο Radojika 2ivanovicNoje (Ραντόικα Ζιβά νοβιτς-Ν όγιε, 1903-1944), ο μοναδικός ζω γρ άφ ος τη ς ομάδ α ς. Ιδ ρ ύεται επίσης και ο εκδο τικός οίκος τη ς ο μάδ α ς NadrealistiiSka Izdanja (Υπερρεαλισ τι­ κ ές εκδό σεις), στον οποίο εκδίδονται όλα τ α έ ρ γ α τω ν μελών τη ς . Α νάμεσ ά το υ ς εκδίδεται σ τα τέλ η το υ 1929 το πρώτο βιβλίο το υ O skar Davico, η σ υλλογή αυτοματικώ ν κειμένων «Ανατομία» (Anatomija). Τον Μ άιο το υ 19 30 εκ δ ίδ ε τα ι το π εριοδικό N e m o g u c e (Το αδύνατον), πρώτη σ υλλογική έκφ ρα σ η τ η ς ο μ ά δ α ς ω ς ορ γανω μένου κ ινήμα τος. Ή τα ν έν α δίγλω σσο (σ ερβικά -γαλλικά) «αλμανάκ» μ ε εκ τεν ή σ υν εργ ασ ία Γάλλω ν υπ ερρ εαλισ τώ ν. Μ ετα φ ρ ά ζο ν τα ι, σ χεδόν τα υ τό χ ρ ο ν α μ ε τ ο χ ρ ό ν ο π α ρ α γ ω γ ή ς το υ ς , κ είμ εν α τω ν Γά λλ ω ν A n d re B reton, Louis Aragon, Paul Eluard, Rene Char, Benjam in P eret και Andre Thirion, που το ίδ ιο δ ιάσ τημα επ ισ κ έφ τη κε το Βελιγρά δι. Τ α υ τό χ ρ ο ν α π α ρουσ ιά ζονται και πρω τότυπα έρ γ α τω ν Σ έρ βων υπ ερρεαλισ τώ ν. Α φ ηγ ήσ εις ονείρω ν, ποιήματα, αυτο μ α τικά κ είμενα και υ π ερρ εαλι­ στική πρόζα, σ υν οδευόμενα από σ χ έδια, κολάζ, φ ω τομοντάζ και φ ω το γρ α φ ίες. Σ ’ α υτό δημοσ ιεύο ντα ι επίσης και θεω ρ ητικ ά κείμενα: το άρ θρ ο τω ν Ristic και Matie «Ειρήσθω εν π αρόδω» (Soit dit en passant), έν α είδ ο ς μαν ιφ έσ του τ η ς ομά δ α ς, η σ υλλογική έρ ευ ν α «Σιαγόνα τ η ς διαλεκτικής» (Maohoire d e la dialeotique), καθώ ς και τ ο κείμενο «Η κοινωνι­ κή ζωή σ το Βελιγρά δι σ τα 1930» (La vie sociale a B elgrade en 1930) κ α τά το υ μοναρχικοσ τρατιω τικού δ ικτατο ρικού καθεσ τώ τος. Τον Μ άιο το υ 1931 εκ δ ίδ ετα ι τ ο βιβλίο «Σχέδιο γ ια μια φ αινομενολογία το υ παραλόγου» (N a crt z a je d n u fe n o m en o lo g iju iraoionaln og), που έγ ρ α ψ α ν σ ε σ υ ν ερ γ α σ ία ο ι M arko Ristic και Koca Ρορονίσ. Π ρ ό κ ειτα ι γ ια το σ ημαντικότερ ο θεω ρ ητικό έρ γ ο το υ σ ερβικού υπ ερρεαλισ μού. Σ ’ α υτό οι σ υγ γρ αφ είς επιχειρούν να θεμελιώ σ ουν θεω ρ ητικά τ ο ν υπερ­ ρ εα λισ μ ό πάνω σ τις β ά σ εις το υ ισ το ρικού υλισ μού, επ ιχειρώ ντας έν α σ υνδυα σ μό το υ δ ιαλεκτικού υλισμού και τη ς ψυχανάλυσης. Τον ίδιο καιρό τ ο κίνημα εκ φ ρ ά ζετα ι μέσ α από έν α νέο π εριοδικό, το Nadrealizam danas i ovde (Ο Υπερρεαλισ μός σ ήμ ερα και εδώ ). Κ υ κλοφ όρησ αν τ ρ ία τ εύ χ η (Ιούνιος 1931, Ια­ νο υάρ ιος και Ιούνιος 1932), μ ε σ ημαντικές σ υν εργ ασ ίες Γάλλων υπ ερρεαλισ τώ ν και πολ­ λ ά π οιητικά, θεω ρ η τικ ά και π ολιτικά κ είμεν α τω ν μελώ ν τ η ς ομ ά δ α ς, πα ίρνοντας το μέ­ ρ ος το υ Μ πρετόν σε σχέση με τη ν «υπόθεση Αραγκόν». Σ τ ο πρώ το τε ύ χ ο ς το υ π ερ ιοδ ικ ού δ η μ ο σ ιεύ θ η κ ε επ ίση ς τ ο δ οκίμ ιο τω ν V a n e Bor και Djordje Ρορονίσ «Ο Υ π ερ ρεα λισ μός σ ήμερ α. Εισαγω γή σ ε μια γενική ανάλυσ η το υ Υπερ­ ρεαλισ μού» (Nadrealizam danas. Uvod u jednu generalnu analizu nadrealizm a). Η σ τενή σχέση και σ υνεργασ ία το υ σ ερβικού και το υ γα λλικού κ ινήματος σ υνεχίζετα ι σε θεω ρ ητικό και πρακτικό επίπεδο. Σ το πέμπτο τεύ χ ο ς το υ π εριοδικού τω ν Γάλλω ν υπερ­ ρεαλισ τώ ν La Revolution surrealiste (Η υπερρεαλιστική Ε πανάσταση) δ ημοσ ιεύεται το ποί­ ημα «Σκοτώνομαι» (Se tuer) το υ Ristic, ενώ ο Matie υπ ογράφ ει τη διακήρ υξη τω ν υπ ερρε­ αλιστώ ν «Η επανάσταση πρώτα και πάντα» (La revolution d ’ abord et toujours, 1925). Στο τρ ίτο τεύ χ ο ς το υ Le Surrealism e au service d e la revolution (Ο Υπερρεαλισμός στην υπη­ ρ εσ ία τη ς επανάσ τασης) δ ημοσ ιεύεται το ν Δ εκ έμβρ ιο το υ 1931 σ ε γα λλική μετάφ ρα σ η ο-

42

λό κληρο το υπ ογρ αμμένο από 11 Σ έ ρ β ο υ ς υπ ερ ρ εα λ ισ τές μανιφ έσ το «Θ έσ η το υ υπερ­ ρ εαλισ μού» (Pozicija nadrealizm a), έχ ο ντα ς σ αν τίτλο τ η ν η μερ ομηνία σ ύνθεσ ής τ ο υ «Βε­ λιγρ άδ ι, 2 3 Δ εκ εμβρ ίου 1930», καθώ ς και ά ρ θ ρ α και π οιήματα τω ν Ristic, Matic και V ane Bor. Σ το πέμπτο τεύ χ ο ς τ ο υ ίδιου περιοδικού, το ν Μ άιο το υ 1933, δ η μοσ ιεύθ ηκε σ ε μ ετά ­ φ ρ ασ η η απ άντηση το υ M arko Ristic σ ε έρ ευ ν α γ ια το χ ιούμορ , με τίτλο «Το Χ ιούμορ , η θ ι­ κή στάση» (L’ Hum our, attitude m orale) και αποσπάσματα απ’ το ποίημα τ ο υ Dusan Matic «Το θο λό ψ ά ρεμ α μέσ α σ το κ αθα ρό νερό» (La peche trouble dans Γ eau claire) μ ετα φ ρ α ­ σ μένα απ’ τον Koca Popovic. Τον Απρίλιο το υ 1932 κυκλοφ όρη σε τ ο μανιφ έσ το τω ν Davico, Kostic και M atic «Θ έση το υ υπ ερρ εαλισ μού σ το κοινω νικό γίγν εσ θαι» (PoloSaj na d re alizm a u drustvenom procesu) που α π α γορ εύθηκε απ’ το καθεσ τώ ς. Σ τ α τέλ η το υ 1932 με α ρ χ ές το υ 1933, οι περισσό­ τερ ο ι από το υ ς Σ έρ β ο υ ς υπ ερρ εαλισ τές υφ ίσ τανται διώ ξεις από το δ ικτατο ρικό μοναρχι­ κό κ αθεσ τώ ς, που το υ ς έβλ επ ε ω ς αν ατρ επ τικά σ το ιχεία επ ικίνδυνα γ ια τη δ ημόσ ια α ­ σ φ άλεια. Ο ι DaviSo, Jovanovic, Kostic, Popovic και V u io σ υνελήφ θησ αν και οι δ υο πρώ­ το ι φ υλακίσ τηκαν, ο Davico μάλισ τα γ ια π έντε χρόνια (1 9 33 -19 37 ). Ο Rene C revel έκ α νε γνω στό το γεγο ν ό ς το ν Μ άιο το υ 1933 με το ά ρ θρ ο το υ «Σέρ βοι υ π ερρ εαλ ισ τές βρίσ κο­ ν τ α ι σ τη φ υ λ α κ ή » (D e s S u rre a lis te s s e rb e s so n t au b a g n e ) σ το τ ε ύ χ ο ς 5 -6 τ ο υ L e su rrealism e au service d e la revolution (Ο Υ περρεαλισ μός σ τη ν υπ ηρεσία τη ς επ α νά σ τα ­ σ ης). Κ υ ριότερα έρ γ α τω ν μελώ ν τη ς ομ ά δ α ς αυτή τη ν περίοδο: Τ α π οιητικά βιβλία το υ V u 6o «Το κοιμισμένο χιούμορ» (Hum or zaspalo, 1931), «Άσπιτο. Κ ύριλλος και Μ εθόδ ιος» (N e m en iku c e. 6 irilo i M etodije, 1932) και «Κ α το ρ θώ μ α τα τω ν π έντε κοκοριώ ν» (Podvizi d ru zin e pe t pe tlica , 19 3 3 ), το δ ε ύ τ ε ρ ο μ ε κ ο λ ά ζ τ ο υ D u s an M atic . Σ τ α 1931 επ ίσ η ς ο Petar Popovic κυκλοφ όρη σε το «Δ εν θέλω , πριόνι τη ς π ραγματικότη τας» (N e6u, Testera Stvarnosti), ενώ οι V an e Bor και M arko Ristic έγρ α ψ α ν σ ε σ υνεργασ ία και εξέδ ω σ α ν τον Νοέμβριο το υ 1932 την μπ ροσούρα «Αντι-τείχη. Συμπλήρω μα γ ια μια καλύ τερ η κατανόη­ ση το υ υπ ερρεαλισ μού» (Anti-ZId. Prilog z a pravilnije shvatanje nadrealizm a), όπου επιχει­ ρ ούν να π αρουσ ιάσ ουν το ισ τορικό τ ο υ κ ινήματος και τω ν επ ιτευγμάτω ν το υ σ τη Σερβία . Μ ετά το 19 33 εμ φ α ν ίζετα ι κάποια απ όκλιση α ν ά μ εσ α σ την π ορ εία που α κ ο λο υ θο ύ ν τα αρ χ α ιό τερ α μέλη τ η ς ομά δ α ς κι εκείνη τω ν Γάλλων υπερρεαλιστώ ν. Το οργανω μένο κίνη­ μα δια σ κορπ ίζετα ι κι έν α ς ορ ισ μ ένο ς μετα -υπ ερ ρ εα λισ μ ό ς αντιπ ροσ ω π εύεται μόνο απ’ τις α τομικ ές εν έρ γ ειες τω ν μελώ ν το υ μέχρ ι το ν πόλεμο. Ο ι Σέρ β ο ι υπ ερρ εαλισ τές μ ετα ­ τοπ ίζονται προς μια όλο και μ εγ α λύ τερ η κοινωνική έν τα ξη και π ρ οσ ανατολίζονται προς μια α μ εσ ότερη πολιτική παρέμβασ η εντασ σ όμενοι στην π λειοψ ηφ ία το υ ς σ το Κομμουνι­ στικό Κόμμα. Μ έχ ρι τη ν έν α ρ ξη το υ π ολέμου κυκλοφ ορούν: σ τα 1935 το ποίημα «M arija RuSara» και σ τα 1940 το ισ τορικό μυθισ τόρ ημα «Ο μιχλώ δεις καιροί» (Gluvo doba), προϊ­ ό ν τα σ υ ν ερ γ α σ ία ς τω ν M atic κ αι V u6o, σ τα 19 37 τ ο «Έ νας άνθρ ω π ο ς σ το π α ρ ά θ υρ ο » (Jedan 6ovek n a prozoru) το υ M ilan D edinac, σ τα 19 38 η συλλογή «Π οιήμα τα» (P esm e) το υ Oskar Davico και τη ν ίδ ια χ ρονιά το μ εγ ά λο σ υν θετικό ποίημα «Αίσχος» (Turpituda) το υ M arko Ristic, μ ε σ χ έδ ια το υ Κρίσ το Χ εγκ έν τουσ ιτς (Krsto H e gedu sic ), μια «παρανόίκο-διδακτική» ραψω δία, τελ ευ τ α ίο δ είγ μ α το υ προπολεμικού υπ ερρεαλισ μού σ τη Σερ β ία που η έκδο σή το υ κ ατασ χ έθ ηκε απ’ τη λογοκρισ ία το υ καθεσ τώ τος. Σ τ α 1938 επίσης κυ­ κλοφ όρ ησ ε σ το Ζάγκρ εμπ η μ ελ έτη το υ σ υγ γρ α φ έα και ισ τορικού A rpad Lebl «Ψ υχα νά­ λυσ η και υπ ερρεαλισ μός» (Psihoanaliza i nadrealizam ). Κ α τά τη δ ιά ρ κ ε ια το υ π ολ έμου τ α πρώ ην μέλ η τ η ς ο μ ά δ α ς π ολεμούν σ το π λ ευρ ό τω ν

43

παρτιζάνων το υ Τίτο. Ο ι Djordje Jovanovic και Radojika 2ivanovic - N oje σκοτώ θηκαν στα 1943 και 1944 αντίστοιχα. Ο V an e Bor από το 1943 εγκα τα σ τά θη κ ε στην Αγγλία.

Μ ετά τ ο ν π όλεμο οι π ερισ σ ότεροι λα μβάνουν σ ημαντικές θέ σ ε ις στο νέο κομμουνιστικό καθεσ τώ ς που επικρατεί. Ο Koca Popovic, π ρ ω θυπ ουργός-βοηθός επ ιτελάρχης τ ο υ λα ϊ­ κού σ τρ ατού κατά τη δ ιάρ κεια τ η ς αντίσ τασ ης, γίνετα ι μεταπ ολεμικά υπουργός εξω τερ ι­ κών τ η ς Γιουγκοσ λαβίας και σ τα 1966 αντιπ ρόεδρος τ η ς Κ υβερνήσεω ς. Ο Marko Ristic, που σ τα 1939 είχ ε κ ατηγ ορηθ εί από το ν Τίτο ω ς «τρ ο τσ κισ τή ς/α ν α θεω ­ ρητής» και «σ τενός φ ίλ ος το υ τροτσ κισ τή και έκ φ υλο υ παρισινού ασ το ύ Μ πρετόν», απ’ το 1945 ώ ς τ ο 1951 έγ ινε ο πρώ τος π ρ εσ βευτή ς τη ς ν έ α ς Γιουγκοσ λα βίας το υ Τίτο στη Γαλλία, ενώ την περίοδο 1951-1961 ήτα ν π ρ όεδ ρος τ η ς επιτροπής πολιτιστικών σχέσεων μ ε τ ο ε ξω τ ε ρ ικ ό κ α ι σ τη σ υ ν έ χ ε ια π ρ ό ε δ ρ ο ς τ η ς γ ιο υ γ κ ο σ λ α β ικ ή ς επ ιτρ ο π ή ς τ η ς U N E S C O . Σ τ α 19 46 εξέδ ω σ ε τ α αν τισ τασ ιακ ά τ ο υ π οιήματα «Θ άνα τος σ τον Φ ασισμό Λαϊκή απ ελευθέρω σ η» (Sm rt fasizm u - S loboda narodu!). Α σ χολήθηκε εκ τετα μ έν α με το λο γοτεχνικό δ οκίμιο και τ η ν κριτική και ήτα ν έν α ς απ’ το υ ς σ ημαν τικ ότερ ους υποστηρικ τές το υ μοντερ νισ μού σ τη σ έρ βική λο γοτεχν ία. Το δοκιμιακό το υ έρ γο , α ρ κ ε τά άνισο, κυμαίνετα ι μ ετα ξύ αισθητισ μού και πολιτικής επ ιφ υλλιδογρ αφ ία ς: «Πολιτική λογοτεχνία. Ά ρ θρ α και μπροσούρες» (Knjizevna politika. 6lan c i i pamfleti, 1952), «Χώ ρος και χρόνος. Μ ελ έτ ες και άρ θρ α » (Prostor i vrem e, Eseji i clanci, 1952), «Η αν θρω π ότητα σ ε κα τα ιγί­ δα» (Ljudi u nevrem enu, 1956), «Του ίδιου σ υ γγρ αφ έα» (Od istog pisca, 1957), «Ιστορία και ποίηση» (Istorija i poezija, 1962), «Για τ η συνείδηση» (Z a svest, 1977) κ.ά. Σ τα 1956 ε ­ ξέδ ω σ ε σ υγκεντρω μένο το μέχρ ι τό τ ε ποιητικό τ ο υ έρ γ ο μ ε τίτλ ο «Μ ικροκοσμική νύχτα. Ποιήματα 1923-1953» (Nox M icrocosm ica, P esm e 19 23-1953), ενώ έν α χ ρόνο μετά το θ ά ­ να τό το υ εκ δό θηκ ε έν α ς τό μ ο ς με γραπ τά το υ για το ν υπ ερρεαλισ μό με τίτλο «Στις παρα­ μονές το υ υπερρεαλισμού» (Uo0i nadrealizm a, 1985). Μ ετά τ ο ν π όλεμο ο Aleksandar Vu6o δ ιετέ λ εσ ε γ ια π ολλά χ ρόν ια γενικ ό ς γ ρ α μ μ α τέα ς τη ς Έ νω σ ης Γιουγκοσλάβων Συγγραφ έω ν. Το μεγ α λύ τερ ο μέρ ο ς τ η ς μεταπ ολεμικής τ ο υ π αραγω γής απ οτελείτα ι από α υ τοβιογ ρα φ ικά ρ εαλισ τικά μ υθισ τορ ήματα . Ε κδ ίδ ει όμω ς και ποιητικές συλλογές: το συμβολικό - αλληγορικό ποίημα «Μ ασ τόδοντες» (Mastodonti, 1951) και τις σ υλ λογ ές «Ό νειρ ο και π ραγματικότη τα τ ο υ θα ρ ρ α λ έο υ Κότσια» (San i java hrabrog Κοόβ, 1957), «Π οιήματα» (P esm e, 1957), «Π ρόσκληση στη φαντασ ία» (Poziv na m aS ta n je , 19 6 5 ), «Φ ύκια» (A lg e, 1968) κ α ι «Π ο ιή μ α τα κ αι π οιήσ εις» (P es m e i p o e m e, 1980), που έχ ουν ω ς κύριο χαρ ακτηρισ τικό το υ ς έν α ιδιότυπο μ αύ ρο χ ιούμορ , περίπ λο­ κους συμβολισ μούς και μια συχνή χρήση έντονω ν μεταφ ορώ ν.

Ο Dusan Matic έγ ινε πρύτανης σ την Α κ αδημία Θ εά τρ ο υ , Κ ινηματογράφ ου, Ραδιοφώ νου και Τη λ εό ρ α σ η ς τ ο υ Β ελιγρα διού. Μ ετα φ ρ α σ τή ς τω ν Breton, Eluard, M ichaux και SaintJo hn P erse μ ετ έφ ρ α σ ε επίσης Zola , M artin du G ard και τη ν «Α ισ θημ ατική Αγω γή» το υ Flaubert σ τα 1947. Το προσωπικό το υ έρ γ ο απ οτελείτα ι από μυθισ τορ ήματα , χρονικά τ η ς ασ τικής σερβικής κοινω νίας τω ν αρχών το υ 20 ού αιώνα, όπως «Το φ ό ρ εμ α χ ορού τ η ς Άννας» (Anina balska haljina, 1956), «Ο κύβος ερ ρίφ θη» (Kocka je b a ie n a , 1957), αλ λά και από δοκίμια: «Ποίη­ ση εν ό ς κόσ μου αδ ιά κοπ ης φ ρ εσ κά δ α ς » (P o ezija je n e p re kid n a sv e z in a sveta, 1951), «Μ ια άποψη τ η ς γα λλ ικ ής λογοτεχνίας» (Jedan vid francuske knjizevnosti, 1952), «Στο χ α-

44

λ ί τη ς ημέρ ας» (N a tapet dana, 1963), «Το ξέφ ω το και ο νους» (Proplanak i um, 1966) κ.ά. Ε κδίδει επίσης και π ολλές σ υλ λογ ές ποίησης και π ρόζας: «B agdala» (1953), «Αφύπνιση τ η ς ύλης» (B udjenje m aterije, 19 59 ), «Ό ν ειρ α και ψ έ μ α τα τη ς νύχτας» (Laza i p a ra laza noci, 19 62 ), «Επιλογή κειμένω ν» (Izbor tekstova, 1966 ), «Το βιβλίο τω ν τ ελ ετο υ ρ γ ιώ ν » (Knjiga rituala, 1967), «Η μάχη π έρ ιξτ ο υ τοίχου» (Bitka oko zida, 1971), «Η πόρτα τη ς νύ­ χτας» (Budna noc, 1974) και «Απειλητική ειρήνη» (Munjeviti mir, 1977). Η σ υλ λογ ή το υ «B agdala» α π ο τελ εί έν α απ οφ ασ ισ τικό σ ημείο καμπ ής τ η ς σ ύγ χρ ονης σ ερ βική ς ποίησης, επ ιβεβαιώ νοντας τη θέσ η το υ M atic ω ς εν ός από τ ο υ ς σ ημαντικότε­ ρ ο υ ς π ο ιη τές τ η ς επ οχ ής το υ . Μ ε έν α ν ε ν δ ό τ ερ ο λ υ ρ ισ μ ό , έν α ο ν ειρ ικό ύ φ ο ς και μια γλώ σσα προσηλω μένη σ ’ έν α προσωπικό ό ρ αμα που οφ είλ ει πολλά στον υπερρεαλισμό, η ποίησή το υ φ ανερώ νει π ερισ σ ότερο έναν υπολογισμένο πειραματισ μό π αρά μια ασ ίγα­ στη ορμή π οιητικής φ αν τασ ία ς. Α ρ κετά έρ γ α το υ έχ ο υν μ ετα φ ρ α σ τεί σ τα γα λλικά: «Το Ανεμολόγιο» (La rose des vents, 1970), «Η π όρ τα τ η ς νύχτας» (La porte d e nuit, 1973), « Μ έσ α σ τη λ ο ξή λ ά μ ψ η » (D a n s la lue ur o b liq u e , 1 9 7 6 ), «Ο Α ν τρ έ Μ π ρ ετό ν Π λ ά γ ια » (Andre Breton oblique, 1976) και «Bagdala» (1984). Ο Milan Dedlnac σ υνέχισ ε να ερ γ ά ζ ετα ι και μεταπ ολεμικά ως κριτικός θε ά τρ ο υ και δ η­ μοσ ιογ ρά φ ος: « Θ εα τρ ικ ά χρονικά» (P o zo ris n e hronike, 19 50 ). Σ τ α 19 45 μάλ ισ τα έγ ινε καλλιτεχνικός δ ιευθ υντής το υ Γιουγκοσλαβικού Θ εά τρ ο υ Δ ρ άματος. Τ α ποιήματα που έ ­ γ ρ α ψ ε κ α τά τη δ ιά ρ κεια τ η ς κ α το χ ή ς μέσ α σ ε σ τρ ατόπ εδ α σ υγκέντρ ω σ ης, «Π οιήμα τα τ ο υ η μ ε ρ ο λ ο γ ίο υ τ ο υ α ιχ μ α λ ώ το υ π ο λ έμ ο υ , ν ο ύ μ ε ρ ο 6 0 2 1 1 » (P e s m e iz d n e v n ik a zarobljenika, broj 6 0 2 1 1 ,1 9 4 7 ), είναι δρα ματικά χρονικά θα νά του και ανθρώπινου εξευ τελισ μού, ε γ είρ ο ν τα ς μια σ υγκλονισ τική δ ια μ α ρ τυ ρ ία , λυρική και κοινω νική τα υτό χ ρ ο να , περ ιγρά φ ο ντα ς το εσ ω τερικό δ ρ ά μ α το υ φ υλακισ μένου ανθρώπου που ξεχ ειλίζει από νο­ σ ταλγία γ ια τη ν ε λ ευ θερ ία , την π ατρίδα και την αγαπημένη γυναίκα. Η κατοπινή το υ ποίη­ ση δ ια τη ρ εί το ν ίδιο βαθμό κοινωνικής έκφ ρα σης, έχ οντας όμω ς έν α πιο δια νοουμενίστικο π εριεχόμενο, υιοθετώ ντας έναν λελογισ μένο μοντερνισ μό προσαρμοσμένο σ τις μ ετα­ π ο λ ε μ ικ έ ς κ ο ιν ω ν ικ ές σ υ ν θ ή κ ε ς : «Απ’ τ ο δ υ σ ά ρ ε σ το σ το λ υ π η ρ ό » (O d m e m ila do nedraga, 1957), «Πρόσκληση σ ε τα ξίδ ι» (Poziv na putovanje, 1965), «Μ ακρ ά νύ χτα εκ νέ­ ου» (N oc d u za od snova, 1972) και «Επιλογή ποιημάτων» (S abrane pesm e, 1982). Ο ν ε ό τερ ο ς τω ν π ροπολεμικών υπερρεαλιστώ ν, Oskar Davico, σ υνέχισε να είναι ο πλέον ριζοσπαστικός και καινοτόμος όλων στη μεταπ ολεμική π ερίοδο. Αμέσω ς μ ετά τ ο ν πόλε­ μο έγ ρ α ψ ε μια σ ειρ ά π οιημάτω ν εμπνευσμένω ν απ’ τ α π ροπολεμικά κοινω νικά π ροβλή­ μ α τα και το υ ς ή ρ ω ες τη ς κ ομμουνισ τικής επ α νάσ τασ ης (Zrenjanin, 1947). Τη δ εκ α ετία το υ 1950 βρ έθηκ ε ξα νά στην πρώτη γραμμ ή τη ς ποιητικής πρωτοπορίας. Υπερασπιστής τη ς ελ ευ θ ερ ία ς στη λο γοτεχνική έκφ ρα σ η υπ οσ τήριξε τη ν απ όρριψη το υ Σοσιαλιστικού Ρ εαλισ μού, σ υμβά λλο ντα ς τα υτό χ ρ ο να στην αναζω ογόνησ η το υ ενδια φ έρ ο ντο ς γ ια τον υπερρεαλισ μό στη Σερβία . Ο λόκληρο το ποιητικό το υ έρ γο χ α ρ ακ τηρίζετα ι από μια ε ξ έ ­ γερσ η ενάντια σ ε κ ά θε είδ ο υ ς ανθρώπινο περιορισμό. Η αξεπ έρ ασ τη λεκτική το υ φ αν τα­ σία, η εφ ευ ρ ετικό τη τα και η ασίγασ τη δίψα τ ο υ για γλω σσικούς π ειραματισ μούς συνέτειναν σ το να χαρ ακτηρισ τεί ως ο «μ εγαλ ύτερος μάγος τω ν λέξεω ν» που δ ιέθ ετε ποτέ η γ ι­ ουγκοσλαβική λογοτεχνία. Κ υ ρ ιό τερ ες π οιητικές το υ σ υλλογές στη μεταπολεμική περίο­ δο: «Κ ερασιά πίσω απ’ το ν τοίχο» (Vi§nja z a zidom , 1950), «Hana» (1951), «Ο άνθρωπος το υ ανθρώπου» (6 o v e k o v covek, 1953), «Χλωρίδα» (Flora, 1955), «Κ ατο ικημένα μάτια» (Nastan jene oci, 1956), «Π οιήματα» (Pesm e, 1958), «Kairos» (1959) (ο τίτλ ο ς σ τα ελληνι-

45

κά), «Trg Μ .» (1968), «Τροπικοί» (Tropi, 1969), «Σώ μα το υ σώματος» (Telo telu, 1975) κ.ά. Ο λόκληρο το ποιητικό τ ο υ έρ γο βρίσ κεται σ υγκεντρω μένο σ ε 8 τό μ ο υ ς με τίτλο «Ποίηση το υ Ό σ κα ρ Ντάβιτσιο» (Poezija O skar D avico, 1979). Το πρώτο από τ α δ έκα μυθισ τορ ήματα το υ , με το ν τ ίτλο «Ποίημα» (Pesm a, 1952), παρα­ μέν ει και το κ α λύ τερ ό το υ . Ε κτιμήθη κε ευ ρ ύ τα τα από τη ν κριτική και μετα φ ρ ά σ τη κε σ ε α ρ κ ε τές ξέ ν ε ς γλώ σ σ ες. Απορρίπτοντας τ α κλισ έ το υ Σοσ ιαλισ τικού Ρεαλισ μού εισ ά γει σ ’ α υτό έναν νέο, πιο ανθρώπινο τύπ ο λογοτεχνικού ήρ ω α μ ελετώ ντα ς τις εν δυνά μει κα­ τα σ τρ ο φ ικ ές επιπτώ σεις εν ό ς άκαμπ του ιδ εολογικού πουριτανισμού και ασ χολούμενο ς μ ε τις περιπλοκές και α τέλ ειες τ η ς καθημεριν ής ζω ής και τω ν πραγματικώ ν ανθρώπων. Σ ’ α υτό απ εικονίζονται ο ι π ρ άξεις και τ α διλ ή μματα το υ Μίσια, εν ός νεαρο ύ και υπερπαρορμητικού α ν τισ τασ ιακ ού μαχ ητή σ το κ α τεχ ό μ εν ο Β ελ ιγ ρά δι. Η σ υμβολή το υ Davi6o στη σ ύγχρονη σέρβική λο γοτεχνία και η επίδρασή το υ πάνω σ τις ν ε ό τερ ες γενιές, στο πεδίο τ η ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς π οιητικής έκ φ ρ α σ η ς , είν α ι μ έγ ισ τη. Ά λ λα μ υ θ ισ το ρ ή μ α τά το υ : «Π είνα» (Gladi, 1963), «Σιωπή» (C utanje, 1963), «Απόδραση» (Bekstva, 1966), «Μ υσ τικά» (Tajne, 1969) και «Π ατρίδα» (Zavi^aj, 1971). Από τη γενιά που ή ρ θ ε σ το προσκήνιο τη δ εκ α ετία το υ 1950, ο πλέον α ξιόλογ ος π οιητής ήτα ν ο Vasko Popa (Βάσ κο Πόπ α, 1 9 22 -19 91 ). Γνώ σ της το υ γα λλ ικ ού υπ ερρ εαλισ μού και το υ γερμα νικού εξπ ρεσ ιονισ μού, σ υνέβαλε απ οφασιστικά σ την ενίσχυση το υ μοντερ ­ νισ μού, σ ε αν τίθ εσ η με τη ν κ υρίαρχη ιδ εο λ ο γία που ευν ο ο ύσ ε και υπ οσ τήριζε τη σ τρ ατευ μ ένη λο γοτεχνία. Το έρ γο το υ , εμπ νεόμενο σ υγχρόνω ς απ' το φ ολκλόρ και τ ο π αρά­ λ ο γο και σ υν δυά ζοντας το γκρ ο τέσ κ ο και τ ο φ αντασ τικό, δ ια θ έτει έν α λακω νικό, ελ λ ε ι­ πτικό και αφ ορ ισ τικό ύφ ος παραβιάζοντας σ υχνά τ η λογική αλληλουχία και υπ ονομεύο­ ν τ α ς τη ν τρ α γ ικο -κ ω μ ική φ ύσ η το υ ανθρ ώ π ο υ. Ο π λέον π ο λ υ μ ετα φ ρ α σ μ έν ο ς Σ έ ρ β ο ς ποιητής, ο Popa είναι έν α ς ποιητής εντυπω σιακών μεταφ ορώ ν, έξο χ η ς λεκτικής δ εξιο τεχ νία ς και σπ άνιου β ά θ ο υ ς φ α ν τα σ ία ς. Κ υ ρ ιό τ ερ α έ ρ γ α το υ : «Φ λοιός δ έντρ ο υ » (Kora, 1 9 53 ), «Το π εδ ίο τ η ς α ν α τα ρ α χ ή ς» ( N e p o iin polje, 1 9 56 ), «Το χ ρ υ σ ό μήλο» (O d zla ta ja buka , 1958), «Π οιήμα τα» (P esm e, 1965), «Ο δ ευ τερ εύ ω ν ουρ ανός» (S pore dno nebo, 1968), «Το μικρό κουτί» (M ala kutija, 1970), «Ό ρ θια γη» (Uspravna zem lja, 1972), «Ζωντα­ νή σάρκα» (2ivo meso, 1974) και «Τομή» (Rez, 1980). Ο σ υ γ γ ρ α φ έα ς και ζω γρ άφ ος Miro Glavurtic (Μ ίρο Γκ λ άβουρ τιτς, 1932), μ έλ ο ς απ’ το 1 9 5 7 τ η ς ο μ ά δ α ς M e d ia la , ε ίν α ι ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς δ ύ ο π ο ιη τικ ώ ν σ υ λ λο γ ώ ν, « Π είν α », (G la d ,1964) και «Κρουστήρας» (Zvekir, 1969), μια ς μ ελ έτη ς για τη δ αιμονολογία (Satana, 1978) και εν ός μυθισ τορ ήματο ς, «Μ εγάλα σκυλιά» (Psine, 1982). Τόσο τ ο ζω γραφ ικό όσο και το σ υγγραφ ικό το υ έρ γο έχουν μια έντονη υπερρεαλιστική τα υτό τη τα . Έ ντονα επηρ εασ μένος απ’ το ν υπ ερρεαλισ μό εμφ α ν ίζετα ι και ο π οιητής Matija Beckovic (Μ ά τιγια Μ πέτσκοβιτς, 1939), τουλάχισ τον σ τις π ρώ τες τ ο υ ποιητικές σ υλλογές «Η πίστη το υ Π α β λα ντό λ ιε» (V era P avlad oljska, 19 61) κ αι «Ο α ν α ζη τ η τή ς τ η ς σ φ α ίρ α ς» (M e tak lutalica, 1963). Ποιητής μεγάλο υ λεκτικού πλούτου και υπ οβλητικότητας αλλά και υφ ολογικώ ν καινοτομιώ ν, εμπ νέετα ι στη συνέχεια απ’ τη μεγάλη π ροφορική σέρβική λο γοτεχνι­ κή κληρονομιά, το υ ς επικούς μ ύθ ο υς και την ηρωική π αράδοση το υ Μ αυροβούνιου: «Τά­ δ ε έφ η ο Μ άτιγια» (Tako je govorio M atija, 1965), «Μ ου είπ ε έν α ς άνθρω πος» ( R e ie mi jedan coek, 1970), «Το όριο το υ τρ ελ ο ύ Βουκ» (M e dja V uka m ahnitoga, 1976), «Ο υαί και αλλοίμονο» (Lele ί kuku, 1978).

46

Υ π ερ ρεα λισ τική π ορ εία α κ ο λ ο υ θ εί και τ ο έρ γ ο το υ Branko Miljkovic (Μ π ράνκο Μ ίλκοβιτς, 19 34 -19 61 ), «ψ άλτη τη ς φ ω τιάς, το υ α ίμ α το ς και το υ θα νά του», που η α υτοκτονία το υ το ν μ ετέτρ ε ψ ε σ ε σύμβολο τ η ς ποιητικής δέσ μευσ ης, μ ε σ ημαντικότερ ο έρ γ ο το υ τη σ υλλογή «Φωτιά και τίποτα» (Vatra i nista, 1960), όπως και τ ο υ νεό τερ ο υ ποιητή Novica

Tadic (Ν όβισ α Τάν π τς). Μ ετά από τρ ε ις περίπου δ εκ α ετίε ς αφ ότου δ ια λ ύ θη κ ε η σ έρβική υπερρεαλισ τική ομάδα, ο γ λ ω σ σ ολ όγος Djordje Kostic, μ έλ ο ς τ η ς σ τα χ ρ ό ν ια 1 9 3 0 -19 32 , κ άνει σ τις α ρ χ ές τη ς δ εκα ετία ς το υ 1970 δ υο εκ θέσ εις μ ε π α στέλ και σ χ έδ ιά το υ , εμπ νευσ μένα απ' το ν υπερ­ ρ εαλισ μό, σ τις Ινδίες και τις Η .Π .Α . αντίσ τοιχα, και εκ δίδει σ τα 1973 σ το Β ελιγρά δι το ση­ μαντικό βιβλίο απ ομνημονευμά τω ν το υ «Έ ω ς το α δ ύν ατο» (D o n e m o g u c eg ), που π ερ ι­ λ α μ β ά ν ει τ ις αν α μ ν ή σ εις τη ς υ π ερ ρ εα λ ισ τικ ή ς το υ ν ε ό τη τα ς και α π ο τελ εί έν α χρονικό το υ σερβικού υπ ερρεαλισ μού και τω ν δ ρα σ τηριοτήτω ν τω ν μελώ ν το υ πριν το ν πόλεμο. Ιδ ια ίτερ η μνεία πρέπει να γίνει σ τον Βόσνιο Hanifa Kapidzic-Osmanagic (Χανιφ ά Κάπιτζιτς-Ο σ μάν αγ ιτς, 1935), ο οποίος, αφ ού σπούδασ ε σ το πανεπιστήμιο το υ Σ α ρά γιεβο , έ ­ κανε τη ν δ ιδακτορ ική τ ο υ διατριβή στην Ντιζόν τη ς Γα λλ ίας σ τα 1963 πάνω σ τον σέρβικο υπ ερρεαλισ μό. Η μ ελ έτη αυτή κυκλοφ όρη σε σ τα 1966 στο Σα ρ ά γιεβ ο με τίτλ ο «Ο σ έρ βι­ κ ό ς υ π ε ρ ρ ε α λ ισ μ ό ς κ α ι ο ι σ χ έ σ ε ις τ ο υ μ ε τ ο ν γ α λ λ ικ ό υ π ε ρ ρ ε α λ ισ μ ό » (S rp s k i nadrealizam i njegovi odnosi sa francuskim nadrealizm om ). Δ υ ο χ ρ ό ν ια α ρ γ ό τ ε ρ α η μ ε λ έ τ η α υ τ ή κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε κ α ι σ τα γ α λ λ ικ ά μ ε τ ίτ λ ο «Le S u rre a lis m e s e rb e e t se s ra p p o rts a v e c le s u rre a lis m e fra n g ais» (1 9 6 8 ). 0 K a p id iic O sm anagic έγ ινε α ρ γ ό τερ α κα θη γ η τή ς τ η ς γα λλ ικ ής λο γο τεχν ία ς στη φιλοσοφ ική σχολή το υ πανεπιστημίου το υ Σ α ρά γιεβο , ενώ σ τα 1957 εξέδ ω σ ε το περιοδικό Izraz (Ε κφ ρ αση) που έβγαινε μέχ ρ ι και τη δ εκα ετία το υ 1980. Μ ε τ α π ολυάρ ιθμ α ά ρ θ ρ α και τις μ ελ έτες τ ο υ σ υν έβαλ ε όσ ο κανείς άλ λος στη μελ έτη και διά δοσ η το υ σ ερβικού υπ ερρ εαλισ μού και τ η ς σ ημασ ία ς το υ . Κατοπινά τ ο υ έρ γα: «Χρη­ σ το μ ά θ εια τ ο υ σ ερ β ικο ύ υ π ερ ρ εα λ ισ μ ο ύ , Ι-ΙΙ» (H res to m atija srps kog n a d re alizm a, l-ll, 1970), «Α ντιπαραθέσεις. Απ’ τ ο ν υπ ερρ εαλισ μό σ τη δομή» (S u o ie n ja . O d nadrealizm a do struktura, 1976) και «Α ντιπ αραθέσ εις II» (S uoce nja II, 1981). Ν εό τερ ο ς όλων είναι ο ποιητής Branko Aleksic (Μπ ράνκο Ά λ εξιτς, 1951), που από τ α τ έ ­ λη τη ς δ εκ α ετία ς το υ 1970 γνώ ρ ισ ε τ ο υ ς D usan Matic και M arko Ristic και εξέδ ω σ ε στο Β ελιγρά δι μ ε το ν Oskar Davteo το περιοδικό D alje (Αποστάσεις) σ τις α ρ χ ές τη ς δ εκα ετία ς το υ 1980. Γνώ στης και υπ οσ τηρικτής το υ υπ ερρεαλισ μού, δημοσ ίευσ ε σ το Β ελιγρά δι την α νθολογία «Η υπ ερρεαλισ τική ποίηση σ το Β ελιγράδι, 1924-1933» (P oezija nadrealizm a u Beogradu, 19 2 4 -1 9 3 3 ,1 9 8 0 ) και σ το Π α ρίσ ι τη ν ε ξα ιρ ετικ ή δίγλωσση α νθολογία «Η υπερ­ ρεαλισ τική ποίηση στη Γιουγκοσλαβία» (La Poesie surrealiste en Yougoslavie, 1985) και ί­ δ ρ υ σ ε τ ο Κ έν τρ ο Μ ελ ετ ώ ν γ ια τ ο ν Υ π ερ ρ εα λισ μ ό σ την Α ν α το λικ ή Ευρώ πη (C e n tre d ’ etudes sur le surrealism e en E urope orientate), ενώ σ τα 1991 μ ετέφ ρ α σ ε σ τα γα λλ ικ ά μια επιλογή ποιημάτω ν το υ M arko Ristic με το ν τίτλο «Ville-Age».

Δ υσ τυ χώ ς η έλ λειψ η π ερ ισ σ ότερ ω ν σ τοιχείω ν γ ια τις τ ε λ ε υ τ α ίε ς δ εκ α ετίε ς κ λείνει εδώ την ανα φ ο ρ ά σ τον σ έρβικο υπ ερρεαλισ μό. Π ά ντω ς είν α ι γεγο ν ό ς πως ο υπ ερρ εαλισ μός συνεχίζει να εμπ νέει και να τρ ο φ ο δ ο τεί τη δ ημιουρ γία ποιητικού έρ γο υ αρ κετώ ν στη Σ ε ρ ­ βία. □

47

του Μ Α Ρ Κ Ο

ΡΙΣΓΙΤΣ

Α υ τό το π α ράδ ειγμα υπ ερρεαλισ τικού ύ φ ο υς δίχως κ αμία δ ιάθεσ η για ωραιοποίηση ή δ υ ν α τό τη τα κ α ταν όησ ης, δ εν είν α ι τίπ ο τε π ερ ισ σ ότερ ο από τη ν καθα ρή τεκμηρίω σ η τ η ς ρ οής τ η ς σ κέψης, η οποία δ εν έ χ ει π εραιτέρω εφ α ρ ­ μογή. Μ ια τεκμηρίω σ η το υ παιχνιδιού τη ς με τις εικόνες, στην οποία το σ υμ­ βολικό νό ημα και η π ιθανότητα μια ς ποιητικής παραμόρφ ω σ ης τη ς π ραγματι­ κότητα ς μπορεί να διαπ ιστω θεί μόνο επαγω γικά και στην οποία, αφ ού απορρ ιφ θεί η οποιαδήποτε κριτική εξέτα σ η , ο ύ τε μια λ έ ξη δ εν μπορεί να αντικατασ ταθεί.

Εδώ και πολύ καιρό ο λευκό ς τίγρ ις π ερ ίμενε όλα τ α Βαβυλω νιακά νερ ά να μεταμορ φ ω ­ θο ύν σε έν α ξεχ ειλίζον άχρω μο όνειρο. Ό μ ω ς ποτέ πριν η κ αρδ ιά το υ δ εν είχ ε ρ ιγήσ ει α­ πό π ροσδοκία, π οτέ πριν τ α μά τια το υ δ εν είχ αν β υθ ισ τεί με μια τέ τ ο ια σ κο ύρα κόκκινη κραυγή μέσ α στη νύχτα, για τί ο ουρ ανός δεν είχ ε λά μψ ει π οτέ μ ε μια τέτ ο ια ατμόσ φ αιρ α υπόσχεσης. Σα ν να επ ρόκειτο να δ ιαλ υθού ν σ ε κ ομμάτια ακόμη και ο ι πλέον ευνόητοι νό-

* Πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Svedocanstva (Μαρτυρίες), τεύχος 3, Βελιγράδι, 1924.

48

μοι σ το πλαίσιο μια ς α δ ια μφ ισ βήτητης π ερ ιφ ρ όνησ ης προς ό λ ο υς το υ ς νό μους, σαν να επ ρ όκειτο μ’ έν α χτύπημα όλ α τ α τ ρ έν α πάνω σ ’ ό λ ες τ ις γ έ φ υ ρ ες να χάσ ουν τη δύναμή το υ ς να φ τά σο υν στην άλλη πλευρά. Ω στόσ ο ο ύ τε μια λ έ ξη απ’ ό σ ες είχ ε πει ο επ ιστάτης το υ ζω ολογικού κήπου δ εν υποδήλωνε πως είχ ε φ τά σ ει η μ έρ α όπου τ α σ ύμβολα θ α έχ α­ ναν τη ν όρασ ή το υ ς, όπου όλοι οι οιω νοί θ α άρ χιζαν να χάνουν το δ ρόμο το υ ς, περιπλανώ μενοι τυ φ λ ο ί και ανήμποροι σ ε μιαν απ έραντη έρ η μ ο α ν άμεσ α σ ε φ τέρ ες και σ α ύρ ες μ ε κα τεύ θ υ ν σ η τ η ν Ε ρ υ θ ρ ά Θ άλ ασ σ α. Μ ονά χα οι π ετα λ ο ύ δ ε ς ή τα ν ε λ α φ ρ ό τε ρ ε ς από ποτέ πριν, μονάχα τ α τρ ιζόν ια είχαν α λ λ ά ξει τη φωνή τ ο υ ς. Τ ο τρ α γ ο ύδ ι τ ο υ ς ήτα ν η ηχώ το υ κρασιού και τ η ς τρ α π εζα ρ ία ς τω ν στρατιω τώ ν, αν τηχώ ντας π ερ ισ σ ότερ ο σ αν σ ελη­ νιακό τρ α γ ο ύδ ι μέσ α σ ε πολικές νύ χτες, ψ υχρό σ αν το υ ς π αγετώ νες τ η ν αυγή, βαθύ σαν το βλέμμα το υ ασ τεριού και το υ πλανήτη. Η γέννηση καινούριων φυτώ ν, η ανάπτυξη απί­ θανω ν νέω ν ειδώ ν σ το φ υτικό βασ ίλειο ήτα ν επίσης έν α ς μυσ τηριώ δης, απ έρα ντος οιω­ νός. Τελ ικ ά η γ η ή τα ν πια εξα ιρ ε τικ ά προετοιμασ μένη να β υθ ισ τεί μέσ α σ ’ εκείνη τη βα­ θ ύ τερ η μουσική τη ς αιω νιότητά ς τ η ς και τ ο υ πεπ ρω μένου τη ς. Ο ι άνθρωποι αγκα λιά ζο­ νταν πάνω σ ε κατα σ τρ ώ μ α τα πλοίω ν, σ ε τ α ρ ά τ σ ε ς και σ το υ ς δ ρ ό μ ο υς. Πρ οχ ω ρ ούσ αν σ το δ ρόμο το υ ς πολύ αρ γά , όμω ς είτ ε η ελπ ίδα ε ίτ ε ο τυ φ λ ό ς φ όβος είχ ε θαμπώ σει τα μάτια τ ο υ ς και είχ ε δ ιασ τείλει τ ις κ όρες τω ν ματιών τ ο υ ς από τρ ελ ή προσδοκία. Απαραί­ τη τ ε ς τροποποιήσεις, ανεπ ιφ ύλακτοι φ όβοι και φ ώ σ φ ορ ος αυτοπ επ οίθησ ης στη θά λα σ ­ σα, όλ α α υ τ ά μου είπ αν πως τ α χ α μ ό γ ελα δ εν δ ιαφ έρ ουν, ο ύ τε ακόμη και σ το υς πόλους. Έ ν ας θα λά σσ ιος δρά κος, μακρ ύς όσ ο τ ο μελαγχολικό τ ρ α γ ο ύ δ ι τω ν ναυτώ ν, δ υνα τός ό­ σο η επ ιθυμία τη ς παιδικής ηλικίας, απ αλός όσ ο ο τρ όπ ος ομιλίας πριν το θά να το, τυλ ί­ χ τη κ ε τ ρ ε ις φ ο ρ ές γύ ρ ω απ’ το πλοίο, α φ ού πρώ τα μασ τίγω σ ε αδια λείπ τω ς τ α π λευρ ά το υ με τη δύναμη εν ός επικείμενου κατακλυσ μού. Τα σ φ ουγ γάρ ια που είχαν ρ ο υ φ ή ξει το θα λα σσ ινό αλάτι, βα ρ ιά σαν τ ο αλάτι, μ αζί μ ε τ ις αναμνήσ εις τ η ς αγ ορίσ τικ ης παιδικής το υ ς ηλικίας, άρ χ ισ αν να π έφ τουν απ’ τ α π λ ευρ ά το υ π λοίου κ αθώ ς α υ τ ό σ υντριβόταν σπάζοντας σ ε κομμάτια. Το πλοίο ανατα ρά σ σ ει τ ο νερό τινάζο ντά ς τ ο κι εκείνο, τώ ρ α πια σ τεγνό, υψ ώ νεται α ρ γά και μεγαλόπρεπ α στον αέρ α, ενώ ο θα λά σσ ιος δ ρ ά κο ς χαλαρώ ­ νει το σ φ ίξιμό το υ με τ ο α φ ό ρ η το α λ λά σιω πηλό σ φ ύρ ιγμα -Κ ίν δ υ ν ο ς θ ά ν α τ ο ς - τω ν α­ τμομηχανώ ν σ τις αμερικανικές τα ινίες. Ο κιν ημα τογράφ ο ς ήτα ν μισ οάδειος, αλ λά η ανο­ δική π ορεία το υ πλοίου στην οθόνη γέμ ισ ε τις κ αρδ ιές το υ ς μ ε τη ν ομόθυμη και ευχ ά ρ ι­ σ τη π ρ οσ δοκία τ η ς Α ιώ νιας Ν έ α ς Ζω ής. Α υ τό είχ ε σ αν απ οτέλ εσ μ α σ τον μικρό αρ ιθ μ ό τω ν θεατώ ν, ν α σηκω θούν όρ θιοι, να σ καρφ αλώ σ ουν πάνω σ τις καρ έκλ ες τ ο υ ς και ν’ αρ ­ χίσ ουν ν α ο υ ρ λιά ζο υ ν μήπω ς μπ ορέσ ουν να π α ρ α λ η φ θο ύ ν κι εκ είν ο ι από τ ο πλοίο σ τα βαθυκόκκινα αντανακλα στικά τ ο υ λ ή θα ρ γο υ και το α ίμα τ ο υ π αραδείσου από π ρ αγματι­ κ ότητα σ ε π ρ αγματικότητα, από όνειρο σ ε όνειρο, δ ιαμέσου μόνο τ η ς εικόνας το υ . Ο θ α ­ λά σ σ ιος δ ρ ά κο ς είχ ε σ το μ ετα ξύ ξετυ λ ιχ τεί και είχ ε ξαπλώ σει σ το χ ο ρ τά ρ ι μια ς χ αριτω ­ μέν ης κοιλάδας. Τ α πεύκα, που είχαν λ υ γίσ ει απ έναντι απ’ το ποτάμι, στο οποίο το φ ίδι έ ­ β ρ εξε τη ν πύρινη δηλητηριώ δη τ ο υ γλώ σσα, μύριζαν μέλι.

Μ ετά φ ρ α σ η : Σ ω τή ρ η ς Λ ιό ν το ς

49

του Ν Τ Ο Υ Σ Α Ν

ΜΑΤΙΤΣ

Αόρατος φωτισμός*

Για το ν Dragan A lek sic1 Καθώ ς κ ατέβαινα την οδό N jeg o s*12 τ α μεσ άνυχτα, μου φ άνηκε πως κάποιος φ ώ ναξε τ ο ό­ νο μά μου. Γύρισ α πίσω αλ λά δ εν είδ α κανέναν. Υπήρξε και δ εύτερ η φωνή, συνέβη τ ο ίδ ιο πράγμα, αλλά και τ η ν τρ ίτη φ ο ρ ά πάλι δεν αντιλήφ θηκα κανέναν. Συνέχισ α να περπατώ στο δ ρ όμο μου. Εκείνη τη σ τιγμή είδ α δίπλα μου έναν άγνω σ το που ξεσ κ όνιζε το υ ς ώ­ μους το υ . Η εμφ άνισ ή το υ δίπλα μου ή τα ν τό σ ο απ ροσ δόκητη ώ στε είχ α τη ν εντύπωση πως είχ ε ξεπ ροβάλει μέσ α από το ν τοίχο το υ σπιτιού που είχ α προσπεράσει. Μ ε κοίταξε ε­ πίμονα σαν να ήμουν εγώ αυτός που έψ αχνε και σαν να ή θ ελε κάτι να μου πει ή, για να εί­ μαι πιο ακριβής, σαν να ή θ ελε να μου δώσει την απάντηση σ ε κάποια ερώτηση. Ό μω ς άλ­ λ α ξε γνώμη και προχώρησε περνώ ντας από μπροστά μου. Γύρισ α πίσω, α λλά α υ τό ς δεν βρισκόταν πια εκεί. Δ εν άκουσ α τη ν απάντηση στην ερώ τησ η που ο ύ τε τ ό τ ε το υ είχα θ έ­ σ ει ο ύ τε τώ ρα είμα ι σε θέση να αρθρώσω . Δ εν μπορώ να ισχυρισθώ πως α υτό ήτα ν κάτι που με βασάνιζε, ήτα ν όμω ς μια ανοιχτή πληγή μέσ α μου, ομολογουμένω ς μια πληγή απο­ κλειστικά τω ν σκέψεώ ν μου. Από τό τ ε ζω σ ’ ένα σπίτι δίχω ς στέγη, εντούτο ις δεν έχω δ ει π οτέ το ν ουρανό. Ξ α νασ χεδίασ α τις εν έρ γ ειές μου με σκοπό να ψ άξω γ ι’ αυτόν το ν άν­ θρωπο και ν’ αναζητήσω επιπλέον αυτή την απάντηση. Δ εν τη βρήκα όμω ς ποτέ. Έ να βράδυ βρ έθηκα κοντά στο μοναστήρι τη ς Σάβινα και είδ α αυτόν τον άνθρωπο. Στεκό­ τα ν σε μια σ ειρ ά από σκαλοπάτια, φωτισμένα μ ε ηλεκτρικό φως, σκυμμένος, μ’ έν α καπέ­ λο στο χ έρ ι το υ . Ό μ ω ς δ εν μου έρ ιξε ο ύτε μια βιαστική ματιά. Η αίσθησή μου ή τα ν πως δεν δ ιέθ ετε καθόλου μάτια. Μ ε απ οτέλεσ μα αυτή η ανερμήνευτη απάντηση που σ τερ είται ερώ τησ ης να πλανάται πάνω μου, σαν το κενό διάσ τημα που με π αρασ ύρει μακριά.

Μετάφραση: Σωτήρης Λιόντος * Πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Savremeni pregled (Σύγχρονη έρευνα), τεύχος 8, Βελιγράδι, 1927.

1. Dragan Aleksic (1901-1958): Ποιητής και συγγραφέας. Ο σημαντικότερος Σέρβος νταντάίστής, συγγρα­ φέας μεταξύ άλλων του μανιφέστου «Dadaizam» (Ζάγκρεμπ, 1921), συνεργάτης του περιοδικού Zenit (Ζά­ γκρεμπ, 1921-1926) και εκδότης των περιοδικών Dada Tank και Dada Jazz (Ζάγκρεμπ, Ιούλιος και Αύγου­ στος του 1922).

2. Κεντρική οδός του Βελιγραδιού. Ο Petar II Petrovic Njegos (1813-1851) υπήρξε ο σπουδαιότερος Σέρβος ποιητής του 19ου αιώνα με σημαντικότερα έργα του το επικό δράμα «Το στέμμα των βουνών» (Gorski Vijenac) και το μυστικιστικό ποίημα «Το φως του μικροκόσμου» (Luca Mikrokozma).

50

κυκλοφορούν

σε

όλα

τα

βιβλιοπωλεία

ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΚΟΡΙΝΗΣ

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ

Πρόσεξε, μη με τσαντίσεις

Τα όνειρα δεν είναι για τους Αγγέλους

Ot σαπουνόπερες, οι κουτσομπολίστικες φυλλάδες, τα λάιφ-στάιλ περιοδικά υ­ μνούν τις συνήθειες και τις απολαύσεις των πλούσιων και διάσημων. Τι θα συμ­ βεί όμως αν οι αναγνώστες και θεατές δεν κρατήσουν τις απαραίτητες αποστά­ σεις; Οι «ήρωες» αυτών των ιστοριών α­ φήνουν τα πιο άγρια ένστικτά τους να εκδηλωθούν και τα πιο ταπεινά αισθή­ ματα να βρουν εκδίκηση. Για να φτάσουν στην επιτυχία, αψηφούν (ή μήπως αγνο­ ούν;) τα σύνορα της τάξης και της ηθικής και, μόλις τους δοθεί η ευκαιρία, περ­ νούν απέναντι.

Μια παθιασμένη ερωτική ιστορία συνδέ­ ει αναπόδραστα δυο οικογένειες σ’ ένα αιγαιοπελαγίτικο νησί του μεσοπολέ­ μου: τους Αγγέλους, πρόσφυγες από τη Μικρασία που προσπαθούν να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους, και τους Μανδέληδες, που διαφεντεύουν τον τόπο, γοητεύοντας αλλά και ποδοπατώντας άλλες ζωές. Ξετυλίγεται έτσι ένας κόσμος και μια ε­ ποχή όπου τα αμφίρροπα πρόσωπα του δράματος δοκιμάζονται, αγαπούν και πληγώνουν, υφαίνοντας αστάθμητους δεσμούς και φτάνοντας σε δραματικές α­ ναμετρήσεις.

/ 1 ε κ δ ό σ ε ι ς

^Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ ΡΕ ΙΑ

Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 133,106 77 Αθήνα, τηλ. 3806 305, 3821 813, fax: 3838 173, e-m ail: alexcom @ otenet.gr βιβλιοπωλείο στη Στοά του βιβλίου, Σταδίου 44,105 64 Αθήνα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Έ ν α ξ ε χ ω ρ ι σ τ ό μ υ θ ι σ τ ό ρ η μ α για τους απαιτητικούς αναγνώστες

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΤΣΑΚΑΛΟΣ

Τζοτζό θέλω να με λένε

Για τα προη γούμ ενα έργα του έγραψ αν: «Ο Γεράσιμος Τσάκαλος είναι ένα σημαντικό ταλέντο, ένας συγγραφέας ευρωπαϊκού επιπέδου.» Στρατής Τσίρκας Τζοτζό θέλω να με λένε «Το ταλέντο του Τσάκαλου στην Άϋλια οικειότητα, τον έρωτα κατορθώνει να μεταβάλλει το κείμενο σε απόλαυση ανάγνωσης, όπως θα έλεγα συμβαίνει σε κάποιες κορυφαίες περιπτώσεις π.χ. του Ντοστογιέφσκυ.» Μιχάλης Μερακλής Τζοτζό θέλω να με λένε «Το γράψιμό του στη Μοναξιά της νύχτας με εκμηδένισε. Ένιωσα ως μαθητής και ως κάλφας συγγραφέας εμπρός στη φρενιτιώδη δουλειά του.» Αλέξης Σεβαστάκης Τζοτζό θέλω να με λένε «Το βιβλίο του οι ρίζες είναι από τα λίγα που διάβασα τον τελευταίο καιρό και με γοήτευσε. Η αναζήτησή του με τάραξε.» Νότης Περγιάλης Τζοτζό θέλω να με λένε «Μόνο ένας Γκόρκυ ή ένας Τσέχωφ θα μπορούσε να γράψει αυτό το αριστούργημα του Γεράσιμου Τσάκαλου το Κάποτε οτο χωριό Γκαξλνίγκα.» Έλλη Αλεξίου

Σε όλα τα βιβλιοπωλεία ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Ζαλόγγου 11 - 106 7 8 Αθήνα, Τηλ. 3 3 0 12 0 8

Τζοτζό θέλω να με λένε «Ο Γεράσιμος Τσάκαλος είναι ένα διαβολεμένο ταλέντο.» Τατιάνα Γκρίτση Μιλλιέξ

τ α

Μΐ X ί α του μήνα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Ο θίασος των Αθηναίων 54

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ Ασία, Ασία Σ ινικ ές και ά λ λ ε ς μ α ρ τυ ρίες

Παρουοιάσειε:

ΑΡΗΣ ΦΑΚΙΝΟΣ Το όνωρο του

Γ

57

πρωτομάστορα Νικήτα

75

I

α υ τ ο β ιο γρ α φ ία "

ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΙΓΚΡΑΣ Ο ...58

ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ Η Μνήμη Επιστρέφω μ« Λαστιχένια Πέδιλα.........................

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑ* ΝΕΝΤΙΜ ΓΚΙΟΥΡΣΕΛ Πασκεσέν Το μυθιστόρημα του Πορθητή JACQUES LACARRIERE Η σκόνη του κόσμου

ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΛΑΝΙΩΤΗΣ Ρεσιτάλ 9 μ ο ν ό π ρ α κ τα .................

62

ΠΑΤΡΙΚ ΡΕΝΑΛ Παράθυρο μ« θέα γυναίκ«ς ......... 63

[

ΜΙΛΟΡΑΝΤ ΠΑΒΙΤΣ Καπέλο από δέρμα ψαριού

Παρουοίαοη:

64

ΠΟΙΗΣΗ ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ Ο Άγγελος της Ιστορίας Παρουοίοση: GUY SAUNIER Ελληνικά δημοτικά τραγούδια Τα μοιρολόγια^ρ..........................................

|

______

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΜΑΥΡΟΕΙΑΗΣ Οι δύο όψ«ις της ιστορίας . 83

Π ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΡΙΑΡΑΣ Ελσαίος Γιανίδης, ο νηφάλιος...........................................

ΜΕΛΕΤΕΣ Παρουοίοση:

ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ Κρητικά φιλολογικά

BRIGITTE C0PPIN Αστεία και τέρατα από της γης τα πέρατα .............................

ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ Ο Τομ Τιριτόμ και η πολιτεία που ήταν χωρισμένη στα δύο

ΘΑΝΑΣΗΣ θ. ΝΙΑΡΧΟΣ Ο «ρωτάς για τους άλλοιις ... 72

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ Το μόνο ταξίδι "15

Ρ. BRUNEI, C. PICHOIS, Α.-Μ. ROUSSEAU Τι «ίναι η συγκριτική γραμματολογία;

|

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Γουτού Γούπατού

I

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Άνοδος και πτώοη των Ελλήνων του Β Α ΣΙΛ Η Ρ0ΥΒΑΛΗ I

ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ

£

Ο θίασος των Α θηνα ίω ν

Ε; Η

Μυθιστόρημα Αθήνα, Καστανιώτης, 1999.

■

Σελ. 400

ia άποψη θ έλει τα φαινόμενα όσο και τα νο­ ούμενα κάθε εποχής να μένουν αναλλοίω τα στο χρόνο. Έτσι, ο Βασίλης Γκουρογιάννης εισ έρχεται στο νέο το υ μυθιστόρημα σ ε μια ιστο­ ρική περίοδο π αρακμής σ ε επίπεδο π ολιτισμού, κ οινω νίας, ηθ ικής, σ υ ν είδ η σ η ς, αξιώ ν, η οποία μπορεί να π α ραλ ληλ ισ τεί με τη σύγχρονη πραγ­ μ α τ ικ ό τη τα . Ο Θ ία σ ος τ ω ν Α θ η ν α ίω ν ε ίν α ι μια πρώτης τά ξης ευκαιρία για τη γνωριμία με μια πε­ ρίοδο τη ς ελληνικής ιστορίας που παραμένει ε λ ά ­ χιστα γνωστή. Η δράση εξελ ίσ σ ετα ι στη ρωμαιοκρατούμενη Ήπειρο του 3ου αι. μ.Χ., και συγκεκρι­ μένα στη Νικόπολη, η οποία βρέθηκε στο μεταίχ­

m

μιο τω ν ιστορικών εξελ ίξε ω ν , το υ περάσματος α-

0

Θίασος Τϋν Αθηναίων είναι

μια πρώτης τάξης ευκαιρία για τη γνωριμία με μια περίοδο της ελληνικής ιστορίας που παραμένει ελάχιστα γνωστή

54

πό τη φ θίνουσ α Ρωμαϊκή Αυτοκρ ατορία στη νέα και ακμάζουσα Βυζαντινή Αυτοκρατορία. 0 θέσπις, κεντρικός ήρωας του έργου, είναι μίμος και έρ χ ε­ τα ι από τη ν Αθήνα, τη ν άσ ημη και σ χεδόν ξε χ α ­ σ μένη πόλη που τίπ οτε πια δ εν θυ μίζει το παλιό κλέος της. Έχει συνειδητοποιήσει την κρίση της ε ­ ποχής το υ και προσπαθεί να αντιδράσ ει με το να επαναφ έρει - ο ίδιος έστω και μόνος τ ο υ - τις αξίες του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, πιστεύοντας ότι μόνο ε κ εί μπορεί να αναζητηθούν τα αναγκαία ε ­ ρ είσ μ α τα για το μ έ λ λ ο ν το υ τ ό τ ε γν ω σ τού κ ό ­ σμου. Δημιουργεί έναν θεατρικό θίασο προσδοκώ­ ντας ότι με τη διδασκαλία τω ν ηθοποιώ ν του , α υ ­ στηρά κατά το κλασικό πρότυπο, θα σ υγκινήσει του ς θ ε α τές προς αυτή την κατεύθυνση. Οι προσ­

δ ο κίες το υ θέσ π ιδ ο ς είν α ι ξεκ ά θ α ρ α ε λ λ η ν ο κ ε ­

νικής σ τάθμης, αιθερ οβάμονες και ματαιόδοξοι ε ­

ντρικές- η επαναφορά και, γιατί όχι, η επιβολή του δ οξα σ μ έν ο υ αισχύλειου και σ οφ ό κ λειο υ ε λ λ η ν ι­

ρασ τές του θεάματος. 0 θέσπις προσπαθεί να εμ φ υσ ήσ ει σ τους ηθοποιούς το υ τη σπ ουδαιότητα

κού θεάτρ ου πιστεύει ότι μπορεί να αντιπ αραβλη-

τ η ς υπ οκρ ιτικής και τ η ς κοινω νικής υπ όσ τασ ης

θ ε ί και να υποσκελίσει το υ ς μονομάχους, τα άγρια

που μπορούν να διεκδικήσουν ανάγοντας τη ν τ έ ­

θηρία, τα οργιώ δη και ε υ τ ε λ ή θ ε ά μ α τα που α ρ έ­

χνη το υ ς σ ε υψ ηλό ιδανικό, όπως δ η λα δ ή συνέβαινε στην κλασική Αθήνα. Έστω και απ ογοητευ­

σουν στον ρωμαϊκό όχλο. Η Νικόπολη, μ εγ ά λο εμπορικό και δ ιοικητικό κ έ ­ ντρο για το υ ς Ρωμαίους, με κοντινό το θέατρ ο τη ς

μένος, εξα κο λ ο υ θεί να πασχίζει προς αυτή τη ν κα­ τεύ θυν σ η . Ό μω ς οι εποχές έχουν α λ λ ά ξει οριστι­

Δωδώνης, είναι η πόλη που π ροσφ έρεται για πα­

κά. Στον κοινό νου, ο Ηρακλής είναι πια ένας «αχυ-

ραστάσεις σοβαρού θεατρικού ρεπερτορίου, και η περίοδος που επ έ λ εξε ο θέσπις για να μετα β εί ε ­

ρένιος» ημίθεος, η Αρτεμις έχει προ πολλού μ ετα ­ μ ο ρ φ ω θ εί σ ε Ντιάνα, ο Δίας και η Ή ρα έχουν εκ-

κεί είναι η πιο κατάλληλη, αφ ού στην πόλη έχουν

πέσει οριστικά απ' το βάθρο το υ ς, η δύνα μη τη ς

μ ε τ α φ ε ρ θ ε ί α ρ κ ε τές λ ε γ εώ ν ες για σ τρ ατιω τικές

ποίησης έχ ει υποκατασ ταθεί από ελ άσ σ ονες στιχουρ γικές δ ημιουρ γίες, τα λαϊκά μ υ θισ τορ ήματα

ασκήοεις. Τόσο στο πλοίο, με το οποίο τα ξίδ εψ ε ο θίασος τω ν Αθηναίω ν προς τις ηπειρω τικές ακτές,

και οι μπροσούρες τραβούν κατ' αποκλειστικότητα

όσο και στη Νικόπολη, όπου κ ινήθηκαν και σ υγ­

την προσοχή τη ς ηλειοψηφίας.

χρω τίστηκαν οι ηθοποιοί το υ θέσπ ιδος με τον κό­ σμο, γίνεται ολοφ άνερη η κοινή αντίληψη για τους

Τα λόγια και οι πράξεις του θέσπ ιδος δείχνουν την αγωνία το υ για την έκπτωση της Ελλάδας, καθώς

φ ορ είς το υ θεάτρ ου: φ την ές πόρνες, αχαλίνω τες κι ερω τομανείς θεατρ ίνες, εκθηλυμένοι αρσενικοί,

ο σ υγγρ αφ έας τον υποβάλλει σε μια μάταιη κι α ­

υποκριτές μηδαμινής παιδείας και χαμηλής κοινω­

ρ ό ει α ρ γά επ ικ εν τρ ώ ν ο ν τα ς τ η ν προσ οχή σ τη

νώ φ ελη διαδικασία π ειθούς. Η αφ ήγησ η προχω-

0 Βασίλης Γκουρογιάννης γράψει για το βιβλίο του 0 θίαοοτ των Αθηναίων Μου έγίνε η τιμή να οοχοληθεί μ ι το θίαοο των Αθηναίων η πλειονότητα των γιαντών κριτικόν τεκμηριώνοντας με μάχΒο κρίσεις και ενστάσεις. Λυστυχώς, πλην τοα Β. Χατζηβαοιλείου - ο οποί­ ος χωρίς να εκθέτει οκεπτικό που θα με προβλημάτιζε και πιθανόν θα με «βελτίωνε» - αποφαίνεται τελεσίδικα με τούτα τα λιγοστά λόγο: «Πρόκειται για ανοικονόμητο μυθιστόρημα εποχής με συγκεχυμένες καταοτόοεις και ανολοκλήρωτα πράοωπα». Αν ο βιος έγραφα την κριτική του βιβλίου μου όταν διόρθωνα τα τελευταία τυπογραφικά δοκίμια, θα πλημμύριζα το κείμενο από την αίοθηση της μυστικής δύναμης της γης, της θεός ίαίας, που μό­ νον αυτή εξέρχεται νικήτρια απ' όλες τις δυνάμεις και τις εξουσίες που συγκρούονται ατο μυθι­ στόρημα. Αυτόν θα εκτιμούοα ως πρώτον άξονα του έργου. Ος δεύτερον ενδιαφέροντα άξονα θα εύρισκα την «αναουνιστώμενη» τραγωδία «ΠΡΟΜΗΘΕΑΣΛΥΟΜΕΝΟΙ», όπου από πρόβα οε πρόβα του θιάσου, ήτοι από σπάραγμα οε σπά­ ραγμα, συγκροτείται ένας νεοφανής Προμηθέας - ασύμβατος με την περί του θείου αντίληψη του Αισχύλου - , τουτέστιν ένας Προμηθέας παρηγορητής των θνητών διό της αυταπάτης των ευγενών τεχνών και όχι ένας ριψοκίνδυνος δωρητής του πυράς και της γνώσης. Κοσκινίζοντας τις ως τώρα κρίσεις για το έργο διαπιστώνω ποικίλες βαθύτατες αναλύσεις και επισημάνσεις σε άλλα ζητήματα και ακροθι­ γώς οε μια-δυο περιπτώσεις υπάρχει ούμπτωοη με τις... προθέσεις μου. Αυτό είναι το αιώνιο ζήτημα των προθέσεων στην τέχνη! Μένω με την αμήχανη έκπληξη ότι ανέβηκα οε αχλαδιά και κατέβηκα μ ' ένα καλάθι μήλα! Όμως, τι άραγε πιστεύει το αναγνωστικό κοινό; Εδώ με προσγειώνει ένα απόφθεγμα του Νίταε.:«0 συγγραφέας που κολακεύει τον ανα­ γνώστη του... δεν του προσφέρει τίποτε!» [την Κίνα εκτιμούν πάρα πολύ ένα παράδοξο έδεσμα. Βραοτό αυγό που όμως περιέχει εντός του και τον άπτερο νεοσσό. Αυτή τη δίαιτα προτείνω για τη λογοτεχνία των ημερών μας. Να τρώμε οι βίοι τις εμπνεύσεις μας πριν επωαοθοάν και φτερουγίοουν!

σ κιαγρ άφ ησ η τω ν προσώπων και τη δ ρα ματική το υ ς υπόσταση. Μ έσα απ' τη δράση το υ ς απ οτυπώνεται το πνεύμα τη ς εποχής όσο και η σύγχυση που ηρ οκα λούν οι σ υγκρ ούσ εις τω ν θρησ κειώ ν,

το υ δηλα δή να φ έρ νει την ιστορία στην επ ιθυμη­ τή από τον ίδιο αλ λά και προσδοκώμενη από τον αναγνώ στη έ ξο δ ο , σ αν τρ αγ ω δ ία που οι ή ρ ω ές τη ς προοικονομούν το μοιρ αίο το υ ς τέλ ο ς. Αυτό

της φιλοσοφίας, τω ν αισθητικών αναζητήσεων. Οι ηθοποιοί διψούν για προσωπική προβολή ή για την ευ τ ελ ή σωματική ηδονή εκπορνευόμενοι ο λ ο φ ά ­ νερα και, σε αντίθεση προς τον ιδεολόγο θιασάρχη το υ ς, σ υ ν τασ σ όμεν οι με τη ν κοινή αντίληψ η

που χαρακτηρίζει τον Β. Γκουρογιάννη είναι η τ ά ­

ευ τ έλ εια ς και επ ιφ ανειακότητας που το υ ς απ οδί­ δ ετα ι. Στην ά λ λη π λευρά, οι ασ το ί θα μώ ν ες τω ν ρωμαϊκών λουτρώ ν συζητούν και α μφ ιταλαντεύο­ νται μ εταξύ χριστιανικής ηθικής αντίληψης και πα-

Τα λόγια και οι πράξεις του κεντρικού του ήρωα όείχνουν την αγωνία του για την εκπτωοη της Ελλάόας

γανιστικής λογικής θεώ ρ ησ ης. Σκεπτικιστές μ ά λ ­ λο ν, που προσ π αθούν μ ε το δ ιά λ ο γ ο που α ν α ­ πτύσσεται μ ετ α ξύ το υ ς - κι αποτυπώ νει με τόση ευ φ ρ ά δ εια ο σ υγ γρ α φ έα ς - να σ τρ ιμώ ξουν μ ά ­ τα ια σ ε όρια το ν επ ερχ όμεν ο χριστιανικό κόσμο και το ν α ντισ τεκόμενο εθνικό. Κάποιος, μάλισ τα, από του ς διαλεγο μένους λ έει χαρ ακτηρισ τικά:«... ο κ ό σ μ ο ς τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν ε ίν α ι δ έ ν τ ρ ο π ου έ χ ε ι φυλλορροήσει, έχει ξ ε ρ α θ ε ί πια κι απάνω του δεν θα χ τισ το ύ ν ν έες φ ω λιές». 0 θέσπ ις φ αίνετα ι να μην ακ ούει α υ τ έ ς τις ν έ ε ς σ ειρ ή νες τη ς εποχής το υ , π α λεύοντα ς σε ένα π εριβάλλον αντίξοο και πιο δυναμικό από αυτόν.

0 αρειανισμός, η επιβλητική είσοδος τω ν χριστια­ νώ ν σ το κράτος και τη ν εξο υ σ ία , ο φ αν ατισ μ ός χριστιανών και νεοπ αγανισ τώ ν-ειδω λολα τρώ ν, η έκπτωση αξιών και σ υνειδήσ εω ν το υ αρχαίου κό­ σμου σε αντιπαράθεση με τον ασαφή και διαμορφ ο ύ μ εν ο νέ ο κ α τα κ λ ύ ζο υ ν το μ ύ θ ο μ ε έξυ π νο, ορ γανω μένο τρόπο από το σ υγγρ αφ έα. Η πλοκή εξελίσ σ ετα ι σ ταθερά με το υ ς ήρω ες να μην ψυχο­ γρ αφ ού ντα ι κατά μόνας, να μην απομονώ νονται ως άτομα, α λ λά να σ υμ μ ετέχ ο υν ως φ ε υ γ α λ έες φ ιγούρες σ' αυτό το αλαφ ια σ μένο σκηνικό. Η κο­ ρύφωση και η πτώση το υ τ έλ ο υ ς είναι δοσ μένες μαεστρικά, υποδηλώνοντας εδώ τη συγγραφική ι­ κανότητα το υ Βασίλη Γκουρογιάννη, τη ν ευκολία

56

ση απ λοποίησης το υ δ εδ ο μ ένο υ υλικο ύ το υ . θα μπορούσε να επ ε κ τα θ εί σ το όραμα μιας α ν α ξιο ­ ποίητης ιστορικής πραγματικότητας - τη ς μη επανάκαμψης της αρχαιοελληνικής σκέψης και έκφ ρα­ σης - δηλώ νοντας ταυτόχρονα τον παραλληλισμό προς τη ν παρούσα κρίση ιδεώ ν και πολιτισμού πιο ξεκ ά θ α ρ α και, το υ λά χ ισ το ν, λ ιγ ό τερ ο άκομψα ή θ ο λ ά ε ν ίο τε (βασικά, το α θ υ ρ ό σ το μ ο λ ε ξιλ ό γ ιο τω ν ηθοποιώ ν, που παραπέμπει αποκλειστικά σε σ ημερ ινές εκφ ραστικές επιλογές). Όμως, απ' την άλ λη, δ εν πέφτει στην παγίδα τη ς ωραιοποίησης μιας εποχής (όπως είθισται στα ιστορικά μυθισ το­ ρήματα). Αντιθέτω ς, ο συγγραφ έας δ ημιουργεί έ ­ να εικονοποιητικό πλαίσιο, στο οποίο ο αναγνώ ­ στης δ εν γλυκαίνεται, δ εν θα υμάζει. Η το π οθέτη­ ση του ήρωα απέναντι στη ζωή, που αντιστέκεται σ την ισοπέδω ση τη ς pax rom ana -σ τ η ν παγκο­ σμιοπ οίηση, όπως κομψά απ οκα λείται σ ή μ ερ α -, που προσπαθεί να εκ φ ρ α σ τεί και τελ ικ ά απ οστα­ σιοποιείται, αφορά άμεσα και το ν αναγνώστη που έχει να αντιμετωπίσει βέβαια διαφ ορετικούς διπο­ λ ισ μούς και δ ιλή μματα , δια φ ορ ετικά αίτια και αιτιατά. Αυτό είναι κι ένα από τα π ροτερήματα του μυθισ τορ ήματο ς. Όσο για το θίασο, α υτό ς συναποτελείται από μιαρούς μίμους, που κατ' επίφαση θεω ρ ούνται υποκριτές τραγω δίας (ας πούμε, σαν το υ ς φ ρ ιχτούς του ρισ τικού ς Zorba th e greek της σήμερον) και τον θέσπ ι, που είναι έν α ς ρομαντι­ κός ουτοπιστής, γλαφ υρός τελικά σαν ήρωας του θερβά ντες. Ενώ οι λόγιοι σκεπτόμενοι στα λουτρά δεν απέχουν πολύ από του ς σύγχρονους «παρεπι­ δ η μ ο ύ σ ες την Ιερουσαλήμ» του 21ου αιώνα, ο ύ ­ τ ε και οι απ λοί καθημερινοί Ρωμαίοι π ολίτες του 32 6 μ.Χ. από τις μά ζες τω ν σ ημερινώ ν αστώ ν. Ο Θίασος τω ν Αθηναίω ν φ ω τογρ αφ ίζει εν τέ λ ε ι την εποχή μας χλιαρά, με τις ημίγυμνες αποτυπώσεις τη ς που ο σ υγγραφέας επιλέγει να προσφέρει. □

Κ ύ κ ν ε ι οά ο μ α ΑΡΗΣ ΦΑΚΙΝΟΣ

Το ό ν « ρ ο του πρωτομάστορα Νικήτα Μυθιστόρημα Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 239

Άρπς Φ ακίνος, πριν π εθ ά ν ει, ο λ ο κ λ ή ρ ω σ ε τ η ν τρ ιλ ο γ ία τ η ς ισ το ρικ ής μν ήμης: Το κά ­ σ τ ρ ο τ η ς μ νή μ η ς , Κ λ εμ μ έ ν η ζω ή και Το ό ­ νειρο το υ π ρω το μ ά σ το ρ α Νικήτα.

Ο

Ε ξαρ χ ής ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς τ α τρ ία έ ρ γ α φ α ίν ετα ι η α α φ ή ς πρόθεση το υ σ υγ γρ αφ έα να καθορίσει ό-

Ο Ά . Φ α κίνος κ α τα φ έρ ν ει να συντα ιρ ιά ζει α ρ ισ το τεχ ν ικ ά τα ντο κο υ μ έντα , τις μ αρτυρίες κ α ι τις παραδόσεις με τη μ υθο π λαοία το υ λ ε ς α υ τ έ ς τις σ υνισ τώ σ ες α λ λ ο τρ ίω σ η ς και μ ε ­ τα σ χημα τισ μού τη ς κο υ λτο ύ ρ α ς εν ό ς λα ο ύ που σ υ ν τελ ο ύ ν σ τη ν ε ξά λ ε ιψ η τ η ς τ α υ τ ό τ η τ ά ς το υ και σ το τ έ λ ο ς τη ς ιστορίας το υ , α λ λ ά και τις σ υ­ ν ισ τώ σ ες α ν τίσ τ α σ η ς και φ υ σ ικ ή ς α ν τίδ ρ α σ ή ς του . Στο Κάστρο τη ς μ νήμης, οι Ο θω μαν οί γκρ εμίζουν τ ο Π α λιό κ α ο τρ ο ε ξο ν τώ ν ο ν τα ς ό λ ο υ ς το υ ς κα­ το ίκ ο υ ς το υ , εξ α λ ε ίφ ο ν τ α ς έτσ ι και τ ο π α ραμι­ κρό ίχνος που θ α μ π ορ ούσ ε κάπ οτε να απ οκαλύ ψ ει σ το υ ς μ ε τ α γ εν έσ τερ ο υ ς Έ λ λ η ν ες τη ν ύ ­ παρξη και τη ν ισ τορία α υ τ ή ς τ η ς π όλης. Γίνεται έτσ ι τ ο π έρασ μα από τη ν απ αγόρ ευσ η σ τη λ ή ­ θη: απ αγορ εύεται να μ ιλ ά μ ε γι' α υ τό - δ εν μιλ ά ­ με γι' α υ τό - το έχ ο υ μ ε ξεχάσ ει. Στην Κ λ εμ μ έ ν η ζω ή, ο σ υ γ γ ρ α φ έα ς καταπ ιάνε­ ται με τη ν κατοτροφ ή τω ν ειδικώ ν φ α κ έ λ ω ν τη ς Α σ φ άλεια ς σ την πολύ π ρόσφατη ιστορία μας. Οι βασικοί ή ρ ω ες το υ μυθισ το ρ ή μ α το ς σ ώ ζο υν τ ο ν

δικό το υ ς φ ά κ ε λ ο από τ η ν κα τα σ τρ ο φ ή και σ υ ­ γκρίνουν τις αναμνήσ εις το υ ς μ ε τη ν καταγραφ ή τω ν γεγον ότω ν από τη ν Α σ φ άλεια . Αυτή η θέσ η μάς θυ μ ίζει τη Νότια Αφρική, όπου όλοι οι βασα­ ν ισ τές έπ ρ επ ε να εξισ τ ο ρ ή σ ο υ ν ό λ η τ η ν α λ ή ­ θ εια , όσ ο σκληρ ή και αν ήταν· οι ο μ ο λ ο γίες α υ ­ τ έ ς έπ ρ επ ε να κ α τα γ ρ α φ ο ύν ό λ ε ς λεπ το μ ερ ώ ς για να δ ο θ ε ί σ ε ό λ ο υ ς αμν η σ τία . Α υ τή η κ α τα ­ γρ αφ ή ο ρ ιο θ ε τε ί τη ν αρχή μιας καινούριας επ ο­ χ ή ς δίπ λα σ τα μ ν η μ εία α υ τ ή ς που π α ρέρ χ εται, μα που θ α είνα πάντα εκ εί. Χωρίς το υ ς αναγκαί­ ο υ ς ε ξω ρ α ϊσ μ ο ύ ς, σ το υ ς οπ οίους κ α τα φ ύ γ α μ ε εμείς. Και φ τ ά ν ο υ μ ε σ το Ό ν ερ ο τ ο υ π ρ ω το μ ά σ το ρ α Ν ικήτα, όπ ου ο σ υ γ γ ρ α φ έα ς μπαίνει α κ όμα πιο βαθ ιά π ρ ο σ εγγ ίζο ν τα ς τ ο ο υσ ια σ τικ ό θ έ μ α τ η ς πολιτιστικής ανάπ τυξης. Ταυτόχρονα, όμω ς, σ το βιβλίο α υ τ ό (π ερ ισ σ ότερ ο ίσω ς από κ ά θ ε ά λ λ ο το υ βιβλίο) τα επίπεδα βά θ ο υ ς το υ μ ύ θ ο υ έρ χο ­ νται σ υ ν ειδ η τά να υπ ερ β ο ύν τις σ υ γ κεκ ρ ιμ ένες α ν α φ ο ρ ές και θ έ σ ε ις τ ο υ σ υ γ γρ α φ έα κάνοντά ς το π ολυδ ιάσ τα το και διαχρονικό. Στη ν Τ ο υ ρ κο κρ α τία σ ε μια ο ρ ειν ή π εριοχή τ η ς Δυτικής Μ ακεδονίας, ο π ρ ω τομάσ τορας Νικήτας Τσιάκας καταπ ιάνεται να γ εφ υ ρ ώ σ ει τη μ εγ α λ ύ ­ τε ρ η και πιο επικίνδυνη χ αρ άδρα τω ν Βαλκανίων α ν ο ίγ ο ντα ς δ ρ ό μ ο προς τ η Δύσ η, τ α φ ώ τ α τη ς και τις επ α νασ τατικές τη ς ιδ έες. Μ ετά από δέκα χρόνια σ κληρ ής αναμ έτρ η σ η ς μ ε τη χ αράδρα, η υποταγή τη ς δ εν θ α θρ έψ ει τα Π ρ ομηθεϊκά ο ρ ά­ ματα το υ π ρω τομάσ τορα- οι άνθρω ποι, η πραγ­ ματικό τητα θ α το ν προδώσουν.

57

Και α υ τ ό γιατί, αναπ όφ ευκτα, μπρος ο τα καινού­ ρια δ εδ ο μ ένα η πολιτιστική ανάπτυξη υπ οδ ηλώ ­ ν ε ι επ ιλ ο γ ή : ε π ιλ ο γ ή σ υ μ β ό λ ω ν , κοινω νικώ ν προτύπ ω ν, εκ φ ρ α σ τικώ ν μ έο ω ν, επ ιλο γ ές σ το

χνικά τα ν τ ο κο υ μ έντα , τις μ α ρ τυ ρ ίες και τις πα­ ραδ όσ εις μ ε τη μυθοπ λασ ία το υ . Και θ ε ω ρ ο ύ μ ε σ ημαντικό τ ο γε γ ο ν ό ς ό τι π ερ ισ τρ έφ ετα ι γύ ρω από τη νε ό τερ η ιστορία μας, ε ξετ ά ζο ν τα ς περιο­

πραγματικό, το συμβολικό και τ ο κοσμολογικό ε ­ πίπεδο. Επιλογή σ ημαίνει λή ψ η απ οφ άσ εω ν. Οι άνθρωποι εμπ ρός σ ε κ άθε σ ταυροδρ όμι είναι α ­ να γκ ασ μέν οι να επ ιλ έξο υ ν . Α υ τό είναι μοιρ αίο, μας λ έ ε ι ο μ ύθ ο ς. Η γ έ φ υ ρ α από σ τα υ ρ ο δ ρ ό μ ι θα γίνει μο ν ό δ ρ ο μ ο ς. Ο π λουτισ μό ς και η απ ο ­ σ τε ιρ ω μ έ νη ευ η μ ε ρ ία υπ οσ κελίζουν τ ο άνοιγμα προς τη ν ελ ευ θ ερ ία . Ο α π ογοητευμέν ος πρωτο­ μά σ το ρ α ς θα προσ παθήσ ει να επ α ν α φ έ ρ ει τη ν παλιό τά ξη : νιώ θοντα ς τη ν απ οτυχία το υ , γ κ ρ ε­ μίζει τη γέ φ υ ρ α . Ό μ ω ς δ εν υπάρχει επ ιστροφ ή, η χ αρ άδρα νίκησε και αφ ά νισ ε τα πάντα. Το χω ­ ριό αφ α νίσ τη κε και δ εν έπ α ιξε ο ύ τ ε τ ο ρ ό λο που θα μ π ορ ούσ ε να παίξει βρ ισ κόμενο σ τη ν κ α τά ­ στασ η τη ς παλιάς τά ξη ς. Οι α λ λ α γ ές, η ε λ ε υ θ ε ­ ρία θα έρ θ ο υ ν από γ έ φ υ ρ ες που φ ω λ ιά ζο υν μ έ ­ σα στις καρδιές.

χ ές που η νεοελλ ηνική κ ουλτούρα τις προσπερ­ νά θ εω ρ ώ ντα ς τ ε ς κ αταχτημένη περιοχή. Και α ν θ έ λ α μ ε ν α κ α θ ο ρ ίσ ο υ μ ε τ η θ έ σ η τ ο υ σ τη ν παγκόσ μια λ ο γ ο τε χ ν ία , ο Φ ακίνος αν ήκει σ το υ ς σ υ γ γ ρ α φ είς τ ο υ αιώ να μ α ς που μ ιλ ο ύ ν μια παγκόσμια γλώ σ σ α, α νοίγοντα ς δ ιά λ ο γο μ ε τη ν ιδ ια ίτερ η κ ο υ λ τ ο ύ ρ α το υ ς , τ ο υ ς ξ ε χ α σ μ έ ­ ν ο υ ς μ ύ θ ο υ ς το υ ς , α ν α ζω ο γο ν ώ ν τα ς τη γλ ώ σ ­ σα και το ν πολιτισμό το υ ς, επ α να φ έρ ο ν τα ς στη θέσ η το υ ς τα επίπεδα τη ς προοπτικής, κοιτάζο­ ντ α ς μ ε έ μ π ε ιρ ο και κ α θ α ρ ό β λ έ μ μ α π ρος τ ο μέλ λον . Ά λ λω σ τε, α υ τά τα έρ γα είναι μια υγιής αν τίδ ρ α­ ση προς το ν λ ε γ ό μ εν ο πολιτιστικό εκσ υγχρ ονι­ σ μό, που φ αίνετα ι να είναι κίνδυνος για τη ν πο­ λιτιστική αυτονομία τω ν εθνώ ν.

Ο Φακίνος καταφ έρνει να σ υνταιριάζει αρ ισ το τε­

Τ απ ά ρ κ αω ςγ ή π ε δ α κ α ι ο ι α γ ώ ν ε ςτ ο υκ ε ι μ έ ν ο υ

I

ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΙΓΚΡΑΣ

Οι τ«ρματο«ρύλακ<ς των πάρκων Αθήνα, Νιφέλη, 1999. Σελ. 124

τις πόλεις υπάρχουν τα ελάχιστα τοπογραφικά διάκενα όπου οι άνθρωποι μιμούνται τη φύση. Η άποψη των κατοίκων της πόλης για το φυσικό το ­ πίο προσδιορίζει και τα πάρκα. 0 τρόπος κατασκευής των πάρκων από κάθε πολεοδομικό σύστημα διαμορ­ φώνει και τη χρήση της φύσης. Λένε πως τα πάρκα καλλωπίζουν και αποτελούν χώρους παιδιάς ή ακόμη και δείγματα λόγου περί φύσεως. Για τον Γιάννη Τσίγκρα τα πάρκα είναι «σχεδόν» γήπεδα.

Ϊ

58

ΜΑΚΗΣ ΦΑΡΟΣ

Φυλάγουν ία τέρματά τους παιδιά ή υπερευαίσθητοι θαμώνες των παγκακίων, που μαοάνε τα λόγια τους όταν κάποτε μιλούν ή που κρατούνε αποσπασματικές φράσεις από τις βραδινές φωνές των παικτών. Οι τό ­ ποι αυτοί θ έλουν τους φύλακές τους να γρηγορούν. Μόνο που οι φύλακες των τερμάτων αντιστοιχούν σε φρουρούς αλλά και λυτρω τές του στόματος. Εξαπο­ λύουν μόνο τα λόγια που έχουν λειτουργία αποκλει-

Α όγος εσω τερικός, μ οπ ερ νιο τικό ς, με στιγμές τζοϊοιανές κα ι νεομυθιστορηματικές που α ναδ εικνύουν το ν πειραματισμό με τη ν π ο λλαπ Α ότητα τω ν υφώ ν, φ ω νώ ν κα ι ειδ ώ ν στικά λογοτεχνική μέσα σ ε φανταστικούς χώρους γραφής και απείρων τερμάτω ν. Άλλω σ τε, ο τόπος της λογοτεχνίας είναι αυτός της προκολομβιανής γης, όπου πάντοτε ελλοχ εύει ο κίνδυνος τη ς πτώσης ε ­ κτός των ορίων της. Τα πάρκα του Τσίγκρα έχουν ένα κεντρικό σημείο, αλ­ λά το ενδιαφέρον τους βρίσκεται στο περιθώριο, στο τέρμα τους, σε έναν μεταιχμιακό χώρο ανάμεσα στη φύση ή στην πόλη, ποτέ ε ξ ολοκλήρου στη μία ή στην άλλη. Αυτός είναι και ο τόπος της γραφής του Τσίγκρα: ανάμεσα στο ρεαλισμό και το ρομαντισμό, στον αστικό και το φυσικό χώρο, στις διεξοδικές περι­ γραφ ές και τις δραματικά συμπυκνωμένες σκηνές, στο λυρισμό και την αφήγηση, στην παράδοση και τον πειραματισμό, στον αφορισμό και την παρηγοριά, στο ιθαγενές και το οθνείο, στο τοπικό και το συμπαντικό και, τελικά, τη νοσταλγία του τεχνολογικού μέ­ σα στο φυσικό και το αντίστροφο. Έχοντας μαθητεύσει στο υπερρεαλιστικό αντικειμενι­ κό τυχαίο, ο Τσίγκρας αναμειγνύει λαϊκή αφήγηση και υψηλή λογοτεχνία, προφορικό και γραπτό λόγο. Αυτή είναι η παράδοση της γλώσσας και της γραφής του, που βασίζεται στην αντιθετικότητα και τη μετωνυμία. Λόγος εσωτερικός, μοντερνιστικός, με στιγμές τζοϊσιανές και νεομυθιστορηματικές που αναδεικνύουν τον πειραματισμό με την πολλαπλότητα τω ν υφών, φωνών και ειδών.

Ο Τσίγκρας επιχειρεί μία παραπλανητική μετακίνηση σε γεωγραφικά απόμακρες και εξω τικ ές περιοχές, στην πραγματικότητα μετακίνηση βελόνας στο ραδιό­ φω νο, δ ιαδρ ομώ ν σ τον συνταγματικό άξονα τη ς γλώσσας, παιχνιδιού με τις χροιές (σ. 52). Στην ουσία, επιδιώκει μία αντίσταση στο λυρισμό αλλά και στη χρονικογραφία. Η γραφή του δεν είναι καταγραφή η­ θογράφου αλλά απομνημονευματική ανασύνθεση αι­ σθήσεων και εικόνων ενός παρελθόντος που, χρονικά αέναο, βουίζει στα αφτιά των αναγνωστών. Οι γραφές του Τσίγκρα, με ύφος κάποτε αποσπασματικών βυζα­ ντινών χρονικών, είναι μικρές προσωπικές παραβολές ερωτικών συναντήσεων, θανάτων και αθανασίας. Κά­ ποτε αγγίζοντας σε οξύτητα τις πνευματιστικές συ­ γκεντρώσεις του Βιζυηνού (Ενύπνιο, δαγγεροτυπίες... σ. 82), τον θεοσοφικό συμβολισμό του Πολίτη ή τις μονολογικές καταγραφές του Σκαρίμπα, τα σύντομα πεζά του Τσίγκρα δημιουργούν τη δική τους «μεγάλη περιοχή» τη ς γραφής, όπου συχνά οι παίχτες δ ιεξά­ γουν τον αγώνα τους υηακούοντας σε κρυπτικούς κα­ νόνες που δεν έχουν δημοσιοποιηθεί. Οι συμβάσεις, η βαθμολογία και τα κριτήρια της νίκης είναι επίσης ρευστά. Η ομαλή γλώσσα και η χρονική γραμμικότητα, η ομιλία και η σιωπή ως ξεχωριστές ενότητες λό­ γου, ο σαφής διαχωρισμός ανάμεσα σε πραγματικά και κειμενικά δεδομένα, υποκείμενα και ομιλητές α ­ ναιρούνται στους Τερματοφύλακες τω ν γηπέδων. Οι αναμνήσεις του Τσίγκρα είναι λεκτικές και γλωσσικά εξω τικές για έναν, μη μυημένο στον ιδιάζοντα μο­ ντερνισμό του, αναγνώστη. Λέξεις τοπικές, τοπωνύ­ μια και ονόματα ανθρώπων, τόσο ισχυρά ώστε να υ­ περβαίνουν τα πρόσωπά τους, χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν την προσωπική του γεωγραφία και ι­ στορία των δύο πρώτων ίσως μεταπολεμικών δεκαε­ τιών. Τελικά, τα κείμενά του συμβάλλουν στον προσ­ διορισμό του μέλλοντος της ελληνικής ηθογραφικής αφήγησης, μίας αφήγησης ηου αναδιπλώνεται στο τέλος του εικοστού αιώνα αναζητώντας το αντικείμε­ νό της. Το ενδοσκοπικό ήθος τω ν πάρκων το υ δια­ μορφώνεται από γράμματα και λέξεις επιγραφών και προφορικών αφηγήσεων, ανήσυχων αναγνωστικών οφθαλμώ ν που κοιτάζουν προς κάθε κατεύθυνση εξαηολύοντας ριπές λόγου αλλά και σιωπών.

0 λόγος του Τσίγκρα είναι αφαιρετικός, χωρίς να είναι μόνο περιγραφικός, αφού αυτοσαρκάζεται σχολιάζο­ ντας πυκνά και παρενθετικά τον εαυτό του. Η πλοκή και ο μύθος είναι δεδομένα, υπάρχουν όμως πίσω α ­ πό το κείμενο, αφ ού άλ λοτε σκιάζονται και ά λλοτε διαθλώνται από τους πολλαπλούς φωτισμούς του. 0 αφηγητής, ο ίδιος τερ ματοφ ύλα κα ς και επιθετικός

59

παίχτης του λόγου, περιγράφει τις διαδικασίες και τις δραστηριότητες της γραφής, τακτοποιεί και κινητο­ ποιεί, ενοχλώντας με τη διάσπαση του λόγου του τα αναγνωστικό μας ήθη και ηθογραφώντας τις αποσπα­ σματικές εμπειρίες ανάγνωσης και ζωής. Ως χρονικογράφος που ανάβει λέξεις σηματοδοτώ­ ντας φωτεινά την ταραγμένη του χρονικότητα, ο συγ­

γραφέας αναπαλαιώνει την περιγραφή της καθημερι­ νής ζωής των πάρκων, που δεν αποτελούν παρά αλ­ ληγορία της ζωής και των παραλλαγών του κειμένου. Μόνο που στην περίπτωση του Τσίγκρα δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με αλληγορίες και παραλλαγές, α λ­ λά και με αγώνες. ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΑΡΣΕΝΙΟΥ

;ε ν η π ε ζ ο γ ρ α φ ί α

Η άλλη πλευρά της Ιστορίας της Μ ΝΑ Σ ΠΑΝΤΑΛΕΟΝ ΝΕΝΤΙΜ ΓΚΙΟΥΡΣΕΛ

Ι

Πασκεσέν

Το μυθιατόρημ α του Π ορθητή Μτφρ.: Ανθή Καρρά Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 312

οθωμανική ιστορία, ανεξάντλητη πηγή έμπνευ­ σης για τον Νεντίμ Γκιουρσέλ, αποτελεί το θέμα και του πρόσφατου μυθιστορήματος του. Εννέα χρόνια μετά από την Αγαπημένη μου ΙσταμπούΓΐ (σύμ­ φωνα με την ελληνική έκδοση), αναζωπυρώνεται για τον Τούρκο συγνραφέα το ουδέποτε σβησμένο πά­ θος του για τη χώρα του, η οποία στο παρόν βιβλίο α­ 0 σ υγγραφ έας επ ιχ ειρτηςεί και νατοποθετείται πεκδύεται τη σύγχρονη έκφανσή

«

ερ φ υ ο ή ο ει ζω ή ο ε πρόσωπα « ο κο τω ρ ένα από τη ν ιστορία», α νάρεο α σ τα οποία εζέχ ο υο α θέση κ α τέ χ ε ι ο Μ ε χ ρ έ τ θ ', ο Π ο ρθητή ς της Κ ω νσ ταντινούπ ολης

60

στο παρελθόν· συγκεκριμένα, στον 15ο αιώνα, εποχή όπου συντελούνται γεγονότα καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη της αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει για τον Έλληνα α­ ναγνώστη το γεγονός της αφήγησης συμβάντων, με κεντρικό πάντα άξονα την άλωση της Κωνσταντινού­ πολης, ιδω μένης από τη σκοπιά ενός σύγχρονου Τούρκου διανοούμενου. Σ' αυτό συνηγορεί το γεγο­ νός ότι ο ήρωας και αφηγητής του Γκιουρσέλ δεν συ­

ντάσσεται με την επίσημη πολιτική της χώρας του πά­ νω σ' αυτό το κρίσιμο, κυρίως για την ελληνική πλευ­ ρά, θέμα. Άλλωστε, δεν παραλείπει να αναφερθεί ε ­ πανειλημμένος στην άποψη του «αλλόθρησκου». Εξ ού και τα γεγονότα φωτίζονται από την πλευρά τόσο των «νικητών» όσο και των «ηττημένων». Απομονωμένος σ' ένα αρχοντικό με θέα τον Βόσπο­ ρο, ο σ υγγραφέας επιχειρεί να εμφ υσ ήσ ει ζωή σε πρόοωπα «σκοτωμένα από την ιστορία», ανάμεσα στα

0 Ν .ίκ ιο υ ρ σ έλ μάς δείχνει ότι ο το ν πυρετό της παγκοσμιοποίησης, όοο περιοοότερο οκάβεις το ν εαυτό οου, τόοο περιοοότερο ανοίγεσαι ο το ν κόσμο οποία εξέχουσα θέση κατέχει ο Μεχμέτ Β', ο Πορθη­ τής τη ς Κωνσταντινούπολης. Η αφήγηση μας δίνει την αίσθηση ότι παρακολουθούμε το συγγραφέα κα­ θώς γράφει το βιβλίο του, Το μυθιστόρημα του Πορ­ θητή. Το μυθιστόρημα αποτελείται από κεφάλαια, έκ τω ν ο­ ποίων άλλα ιστορούν τις περιπέτεις του Μεχμέτ Β' και προσώπων της ίδιας εποχής και άλλα αναφέρονται στη ζωή του γράφοντος το διάστημα της συγγραφής του βιβλίου. Ένα βιβλίο λοιπόν εγκιβωτισμένο μέσα στο βιβλίο. Όσον αφορά στις περιπέτειες του Μεχμέτ, σ' αυτές εμπλέκονται πρόσωπα, πάνω στα οποία δια­ τηρεί εξουσίες ζωής και θανάτου. Αξίζει να μνημονεύ­ σουμε τον Τζαρνταλή Χαλίλ, εκπρόσωπο μιας δυνα­ στείας μεγάλων βεζίρηδων, το τέλος του οποίου ήρ­ θε να επισφραγίσει τη μετριοπαθή και φιλειρηνική του πολιτική. Όμως, αν ο Μεχμέτ υπήρξε η «σκιά του Θε­ ού επ ί της γης», στο ασφυκτικό πλαίσιο των σελίδων που τον φιλοξενούν, το πεπρωμένο του, όχι πια ως ι­ στορικής προσωπικότητας αλλά ως χαρακτήρα βιβλί­ ου, βρίσκεται στα χέρια εκείνου που το γράφει. «Όλα ήμουν εγώ» παραδέχεται ο συγγραφέας. Μαριονέτες μιας εποχής που έχει περάοει ανεπιστρε­ πτί, που «έχει πεθάνει μ αζί μ ε τον χρόνο» αναζητούν τις προβολές τους στην τωρινή πραγματικότητα μέ­ σω της διεισδυτικής ματιάς του συγγραφέα.

0 Γκιουρσέλ αποφλοιώνει την εσωτερική ζωή των η­ ρώων του και πλάθει ανάγλυφα την καθημερινότητά

τους. Έτσι, μπορεί να σκιαγραφεί τον Μ εχμέτ «με το κεφάλι γερμένο στο πλάι το δ ε ξί του χέρι ανοιγμένο προς τον ουρανό να δίνει στο σάμπαν ό,τι τ ' αριστερό του παίρνει από τη γη». Ωστόσο και για το συγγραφέα, ο οποίος, όπως και ο κεντρικός του ήρωας, βιώνει την Κωνσταντινούπολη σε μια ταραγμένη εποχή, η ζωή επιφυλάσσει απροσ­ δόκητα γεγονότα. Μετά το πραξικόπημα της 12ης Σε­ πτεμβρίου 1980, μια γυναίκα, η Ντενίζ, κυνηγμένη λό­ γω αριστερών φρονημάτων από τις αρχές βρίσκει κα­ ταφύγιο στο σπίτι του. Οι δυο τους δένονται μ' έναν δυνατό και καταστροφικό έρω τα. Η περάτωση του μυθιστορήματος φαντάζει πλέον αδύνατη. 0 συγγρα­ φέας διχασμένος ανάμεσα στη γραφή και στον ίμερο γράφει για την Ντενίζ: «πρώτα έκανες ένα θάμνο να πρασινίσει και έπειτα τον ξερίζωσες μ ε τη θύελλα της μανίας σου». Πέρα από την ονομασία (το ονοματεπ ώ νυμο του μυθιστοριογράφου είναι Φατίχ Χαζνεντάρ, που στα τουρκικά παραπέμπει στον Φύλακα του θησαυρού το υ Πορθητή, όπως επισημαίνει η μεταφ ράσ τρια Ανθή Καρρά στον πρόλογό της), ο συγγραφέας έχει πολλά κοινά με τον ήρωά του. Αμφότεροι φ λέγο ­ νται από έναν παθιασμένο έρω τα που τους οδηγεί στην κ ατασ τροφ ή. Στην περίπτωση το υ Τούρκου συγγραφέα το αντικείμενο του πόθου του, όχι από­ λυτα συνειδητά, απ οτελεί η Ντενίζ ενώ, χωρίς αμ­ φιβολία, για τον Μ εχμέτ, αυτό δεν είναι άλλο από την Κωνσταντινούπολη. Συνειρμικά διαπιστώνουμε μια πλήρη ταύτιση τω ν επιθυμιών τους. Ιδιαίτερα, αν σ υνεκτιμήσουμε ότι το όνομα της αγαπημένης του ήρωα (Ντενίζ) σημαίνει στα τουρκικά θάλασσα. Κυριεύονται από πάθος για την Ν τενίζ τη θάλασσα που δεν μπορεί να είναι άλλη από τον Βόσπορο, ο οποίος δεν μπορεί να μας ταξιδεύει πουθενά αλλού από «την ωραία αυτή χεραόνηαο, που ανακουφίζει όλ ο υ ς του ς καημούς κι ανοίγει τη ν φυχή το υ αν­ θρώπου». Στην κορύφωσή τους οι ομοιό τητες μετουσιώνονται σε ταύτιση. Ως άμεση συνέπεια προβάλλει επιτακτικά το ερώτημα: Το μυθιστόρημα είναι του συγγραφέα ή του Πορθητή; Τόσο ο δημιουργός του Πασκεσένόαο και ο συμπα­ τριώ της του Ορχάν Παμούκ μάς δείχνουν στον πυρε­ τό της παγκοσμιοποίησης (και στο χώρο της λογοτε­ χνίας) ότι όσο περισσότερο σκάβεις τον εαυ τό σου, τόσο περισσότερο ανοίγεσαι στον κόσμο - διδάγματα σημαντικά και για τους δικούς μας συγγραφείς, οι ο ­ ποίοι, επίσης, διακονούν μια μικρής εμβέλειας γλώσ­ σα στον οικουμενικό χάρτη. □

61

Τ α ξ ί δ ι ο τ ο νΕ α υ τ ό I

JACQUES LACARRIERE Η σκόνη του κόσμου

U I Η

I

Μτφρ.: Μίνως Πόθος Αθήνα, Χατζηνικολή, 1999. Μ . 192

Jacques LACARRIERE

σκόνη το υ κόσμου α π οτελ εί ένα ακόμα μ υθ ι­ στόρημα σχετικά με το Πνεύμα και το Γράμμα τη ς Ανατολής, ενός συγγραφέα, μεταφ ρασ τή και θεατρικού σκηνοθέτη, τιμημένου με το μεγάλο Β ραβείο τη ς Γαλλικής Α καδημίας, γ ρ α μ μ ένο σε στιλ ζακ Λακαριέρ και σ ε γλώσσα λιτή και χωρίς ε ­ ξάρσεις.

Η

Ένα φιλοσοφικό, βρηοκειολογικό και ιστορικό ρυβιοτόρημα που ταξιδεύει τον αναγνώστη με ευαιοβηοία οτον ίδιο του τον εαυτό Στις μακρινές όσο και απ έραντες στέπες της Μογ­ γολίας του ς χρόνους τω ν μεγάλω ν αυτοκρατόρω ν ο θε ό ς έρ ιξε ε ξ ουρανού στα χέρια το υ Τζένγκις Χαν του ς γειτονικούς λαούς και πρόσταξε να αφ α­ νισ τούν. Στις ίδ ιες σ τέπ ες ξεκινά ο ήρ ω ας Γιουνούς ένα ταξίδι από τον τεκ έ τω ν σουφ ί προς την πρωτεύουσα Κόνια, για να βρει τον ασύγκριτο δά­ σκαλο, και επιστρέφει.

0 θεός είναι προσωπικός και οι οδοί για την τελική απ ελευθέρω ση και τη σύλληψη του Απείρου περ­ νούν αναγκαστικά μέσα από τον ίδιο τον εαυτό.

Ό σο επ ανασ τατική κι αν ακ ο ύγ ετα ι α υτή η θ ρ η ­ σκευτική αλήθεια, είναι η φωνή τη ς Ανατολής από αρχαιοτάτω ν χρόνων, και μάλιστα τη ς ινδουιστικής και βουδ ισ τικής πίστης. Ο σ υ γ γρ α φ έα ς πα­ ντρεύει τη Δύση και τη ν Ανατολή μέσα στη σκόνη που σηκώνει με τη σκούπα το υ ο άγνωστος ήρω­ ας Γιουνούς. Έχει γρ αφ εί πως Η σκόνη το υ κόσμου θυμίζει τους Γνω στικούς (1 9 7 4 ), το υ ς Έ νθεου ς (19 75 ) και τη Μ αρία τ η ν Α ιγύπ τια (1 9 8 5 ). Δ εν δ η λώ νει ά ρ αγ ε αυτή η σ υνέχεια πως ο σ υγγραφ έας έχει βρει το θ ε ό που έψ αχνε; Προσ τρέχει στο βιβλίο τω ν φ ί­ λω ν το υ θε ο ύ (VILLAYET NAME) το υ 14ου αιώνα, γραμμένο στα σανσκριτικά, και σε κείμενα ασίκηδων από τον 11ο ως τον 16ο αιώνα, για να τεκ μη­ ριώσει ιστορικά την υπόθεση. Η σκόνη το υ κόσμου είναι έν α ευκ ο λο διά β α σ το μυθιστόρημα, μα κατά βάθος είναι ένα φ ιλοσοφι­ κό, θρηοκειολογικό και ιστορικό σύγγραμμα, που τα ξιδ εύει τον αναγνώστη με ευαισθησία στον ίδιο του τον εαυτό. ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΤΣΙΓΑΡΑ

Η ευρωπαϊκή λογοτεχνία του όστεως ΠΑΤΡΙΚ ΡΕΝΑΛ

Παράθυρο pc θέα γυνα ίκες Μτψρ.: Σώτη Τριαντάφυλλου Επίμετρο: Φίλιππος Φιλίππου Αθήνα, Πόλις 1999. Σελ.218 ν ήθελε να περιγράφει κανείς με δυο λόγια το βι­ βλίο Παράθυρο μ ε θέα γυναίκες, θα μπορούσε να πει ότι ένας γερόλυκος της λογοτεχνίας υπο­ δύεται ένα γερόλυκο τω ν αστυνομικών μυθιστορημά­ των, της λογοτεχνίας δηλαδή του όστεω ς όπως πο­ λύ σωστά επισημαίνει ο Φίλιππος Φιλίππου στο επίμε­ τρο, 0 Πατρίκ Ρενάλ, συγγραφέας άγνωστος μέχρι τώρα στην πατρίδα μας, εργάζεται ως κριτικός βιβλίου στη «Le Monde» και ως διευθυντής της S6rie Noire του εκ­ δοτικού οίκου Gallimard, έχοντας αναδείξει αρκετούς

Η

0 Π. Ρενάλ μετατοπίζει επιόεζια το σασπένς της μυθιστορηματική του γραφής από την ευφυή αποκάλυψη μιας σκοτεινής αλήθειας οτα εκφραστικά αντανακλαστικά του ήρωά του Γάλλους αλλά και λοιπούς Ευρωπαίους μετρ του α­ στυνομικού μυθιστορήματος. Βαθύς γνώστης αυτού του αμερικανικού κατ' εξοχήν είδους λογοτεχνίας, έ ­ χει δημιουργήσει μια φιγούρα, εκείνη του ασφαλιστή Φιλίπ Κλερ που, αν δεν είναι καλύτερος από τα αμερι­ κανικά πρότυπά του, είναι τουλάχιστον ισότιμός τους, παρουσιάζοντας σε κάθε περίπτωση μερικές ιδιομορ­ φίες που τον καθιστούν αξιαγάπητο: Νιώθει γέρος, αν και σαραντάρης, είναι αλκοολικός και δυστυχισμένος και, επειδή αγαπά όλες τις γυναίκες που φυσικά δεν

μπορεί να κατακτήσει, καταφεύγει στις αγοραίες α­ γκαλιές. Εντούτοις παραμένει δεινός εραστής και ορ­ κισμένος θαυμαστής του ωραίου φύλου, έτοιμος να πέσει στη φωτιά για χάρη του, χωρίς την παραμικρή ανταμοιβή, μόνο και μόνο για να κερδίσει ένα χαμόγε­ λό του ή την υποψία μιας υπόσχεσης. Το μυθιστόρημα του Πατρίκ Ρενάλ, Παράθυρο μ ε θέα γυναίκες που με καθυστέρηση δέκα ετώ ν έφ τα σ ε στη γλώσσα μας, πραγματεύεται μια φονική πυρκαγιά και το ποιος τελικά την έβαλε. Στην ουσία όμως λει­ τουργεί, όπως μαρτυρεί και ο τίτλος του, σαν ένα πα­ ράθυρο στη γυναικεία φύση. Η θεματολογία του περι­ στρέφεται αποκλειστικά γύρω από τις γυναίκες, οι ο­ ποίες σαν πυρκαγιά απειλούν να αφανίσουν τον α ­ συμβίβαστο με τη ζωή και με την εξωτερική του εμ ­ φάνιση ασφαλιστή Φιλίπ Κλερ. Πυρ και γυνή κυριαρχούν, με άλλα λόγια, στα έργα και τις ημέρες του ήρωα του Πατρίκ Ρενάλ· αλλά και το υγρό στοιχείο - το τρίτο δηλαδή στοιχείο του γνω­ στού τρίπτυχου της καταστροφής - δεν απουσιάζει α­ πό το Παράθυρο μ ε θέα γυναίκες μια και το άατυ ό­ που διαδραματίζεται ο μύθος του, η Νίκαια, γρονθοκοπείται καθ' όλη τη διάρκεια των ερευνών του από μια πεισματάρα βροχή που σβήνει τα ίχνη των δολο­

63

φόνων. Πέραν τούτου η Νίκαια είναι, ως γνωστόν, λι­ μάνι της Κυανής Ακτής. «Η θάλασσα έμοιαζε να ξεγλιστράει. Σαν την πρώτη λέξη ενός ερωτικού γράμματος, απομακρυνόταν τη στιγμή που νόμιζα πως την έπιανα». Με αυτά τα λόγια ξεκινά ο Πατρίκ Ρενάλ την αφήγησή του, ενώ από τις πρώτες κιόλας σ ελίδ ες του παύει να επικεντρώνει συνειδητά το ενδιαφέρον του αναγνώστη στην ανα­ κάλυψη του ή των δολοφόνων, ρίχνοντας αντίθετα ά­ πλετο φως στη φευγαλέα γοητεία του θηλυκού θ ύ ­ ματος, το οποίο εξαφανίζεται απροσδόκητα στις φ λό­ γες το υ πατρικού σπιτιού του, όπως απροσδόκητα εμφανίστηκε στη ζωή του ερωτοχτυπημένου ασφαλι­ στή. Η θέρμη που ακτινοβολούσ ε η τρ υφ ερ ή της σάρκα αρκεί για να αναστατώσει ανεπανόρθωτα τη ρουτινιάρικη ζωή του από την πρώτη κιόλας στιγμή, μια και, όπως μας εξομολογείται ο ίδιος, προτού τη γνωρίσει, το παράθυρό του δεν του μάθαινε πια τίπο­ τα καινούριο.

0 Πατρίκ Ρενάλ μετατοπίζει επιδέξια το σασπένς της

Διαδραοτική λογοτεχνία ΜΙΛΟΡΑΝΤ ΠΑΒΙΤΣ

Καπέλο από δέρμα ψαριού Μυθιστόρημα Μτφρ.: Ζιώγα Μαυροειδή Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 80 ΤΓ νας από του ς γνωστότερους Σέρβους συγγραφ είς και μεταφ ρα σ μένος διεθνώ ς, οικείος και λ . στο ελληνικό κοινό πλέον μετά την επιτυχή πο­ ρεία αλ λά και τις σ υζητήσ εις που προκάλεσαν τα προηγούμενα βιβλία του, όπως Το λεξικό τω ν Χατζά­ ρω ν ή Τοπίο ζωγραφισμένο μ ε τσάι, ο Μίλοραντ Πάβιτς έχει κατορθώσει αυτό που στην ελληνική λογο­ τεχνία παραμένει ακόμη το ζητούμενο: την ευρεία αναγνώριση μιας γραφής που σπάει τα κατεστημέ­ να. Ο Πάβιτς, όπως και άλ λοι ο μ ο εθ νείς το υ , δεν παύει να π ειραμ ατίζεται με τη μυθισ τορ ηματική φόρμα και την αναζήτηση μέσα από τη γραφή, κοινωνώντας και στους αναγνώστες τη βαθιά αυτή α­ νησυχία του, καλώ ντας, ακόμη καλύτερα, το ανα­ γνωστικό του κοινό να γίνει συμμέτοχος γραφής. Αυ­ τή είναι και η έννοια της διαδραστικής λογοτεχνίας, για την οποία ο συγγραφέας έχει μιλήσει σε σ υνε­

64

μυθστορηματικής του γραφής από την ευφυή αποκά­ λυψη μιας σκοτεινής αλήθειας στα εκφραστικά αντα­ νακλαστικά του ήρωά του, ο οποίος αντιδρά σε κατα­ στάσεις και πρόσωπα με μιαν ασύγκριτη, για αστυνο­ μικά στερεότυπα, λυρικότητα των στοχασμών του. «Κοκκίνισε. Ένα δώρο που είχαν καιρό να μου κάνουν. Μου ήρθε η επιθυμία να τη φιλήσω... Χωρίς μεγάλα λόγια θα υπήρχαν μόνο μικρά πράγματα... Οι γυναίκες έχουν την ηλικία που τους δίνουν οι φόβοι μας», είναι μερικά αντιπροσωπευτικά δείγματα γραφής του Πα­ τρίκ Ρενάλ που, μαζί με την ιδιότυπη πλοκή της μυθι­ στοριογραφίας του, τον κατοχυρώνουν σα σηματοδό­ τη μιας νέας, ευρωπαϊκής σχολής τη ς λογοτεχνίας του άστεως. Μιας σχολής που απευθύνεται σε όλους όσοι δεν περιμένουν να βιώσουν ένα συγκλονιστικό τέλος, δεν επιθυμούν να πνιγούν σε λίμνες αίματος και αναθυμιάσεις μπαρουτιού, αλλά προσδοκούν α ­ πλά να περάσουν μερικές όμορφες ώρες με ένα βι­ βλίο στο χέρι! ΜΑΚΗΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ

ντεύξεις του, εννο­ ώντας πως αυτή ε ­ πιτρέπει στον ανα­ γνώστη να παρεμ­ βαίνει στο κείμενο, επ ιλέγ ο ντα ς το υ ς τρ όπ ους αν άγ νω ­ σης του έργου. Τα κλειδιά ανάγνωσης του ηροσφέρονται, α ν ο ίγ ο υ ν ό μω ς πολλές κλειδαριές και σ τον α ν α γ νώ ­ στη εναπόκειται ποια από αυτές θα διαλέξει να ανοί­ ξει. Οι ιστορίες που ο Πάβιτς αφηγείται δίνουν την ε ­ ντύπωση του κρυπτογραφήματος που επιζητεί τον αποκωδικοποιητή του. Έτσι και το Καπέλο από δέρ­ μα φαριού, ενώ διηγείται με γλώσσα απλή μια ιστο­ ρία αγάπης και μια περιπλάνηση στο χώρο του Βυζα­ ντίου, ταυτόχρονα μένει ερμητικά κλειστή ως προς το πραγματικό του νόημα. Διότι, τελικά, τα νοήματα είναι πολλά, τα σ ύμβολα δημιουργούν μιαν άλλη γλώσσα αλλά και έναν άλ λο κόσμο και η ιστορία, στην απλουστευτική φαινομενικά γραμμή της, γίνε­ ται σ ύνθετη και πολυεπίηεδη. και όλα αυτά δ ημι­ ουργούν μιαν απόλαυση της ανάγνωσης και του νου

ξένη, βέβαια, προς τα γεμάτα κλισέ μυθιστορήματα που απασχολούν στη χώρα μας δημοσιογράφ ους και κριτικούς. Διότι η γνώση της ελληνικής μυθολο­ γίας και γραμματολογίας, το Βυζάντιο και το πάντρε­ μα με σύγχρονες έμμεσ ες αναφορές και μυθιστορη­ ματική φ όρμα, ένα μείγμα μαγικού ρ εαλισ μού και συμβολισ μού με ιστορική γνώση το υ χώ ρου τω ν

Βαλκανίων απαιτεί ικανό τεχνίτη αλλά και εξίσου ικα­ νό αναγνωστικό κοινό ως αποδέκτη. Η μπεστ-σελερίστικη νοοτροπία, που διαμορφώνεται από όλα τα Μέσα, έχει άραγε αφήσει περιθώριο για πραγματικά δημιουργικές λογοτεχνικές αναγνώσεις και δυνατό­ τητα αξιολόγησης των λογοτεχνικών γεγονότων; ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΤΣΟΥΛΗΖ

ΠΟΙΗΣΗ

Ένα ερωτικό φιλοσοφικό θρίλερ της Μ Α Ρ Ι Α Σ ΤΟ Π ΑΛ Η

I

ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

1

Ο Ά γ γ ελ ο ς της Ιστορίας

Η ■

Αθήνα, Νίφέλη, 1999. Σελ. 118

Γ ύμφωνα με το κείμενο του Walter Benjamin, που I προτάσσει στην τελευταία ποιητική συλλογή του L ο Χάρης Βλαβιανός, ο άγγελος της ιστορίας, που της δίνει και τον τίτλο, είναι ένα στοιχειωμένο φάντα­ σ μα τω ν ερειπίω ν. Όπως υποδεικνύει ο Gershom Sholem, στον οποίο μας παρέπεμψε ο Βαγγέλης Μπιτσώρης, αυτό το φάντασμα αποκαλύφθηκε, τι άλλο αν όχι ποιητικά, στον Benjamin, καθώς ο τελευταίος ατένιζε στα μεσοπολεμικά χρόνια τον λαγόχειλο και φρικιώντα Angelas Novus του Paul Klee στις βερολινέζικες, κι ύστερα στις παρισινές κάμαρες της εξορία ς του. Όπως ο (χάρτινος) άγγελος του Μπένγιαμιν, έτσι

Με το βιβλίο αυτό ο X. Βλαβιανός προχωρά πιο ώ ρψ α οτο δρόμο που άφησε καθαρά να διαφανεί με το Adieu

κι ο χάρτινος Ά γγελος το υ Βλαβιανού δέχ εται στο στομάχι τα πυρά ενός ανέμου, που δεν απογειώνει ούτε φουσκώνει τα πανιά. Είναι ένας άνεμος αφήγη­ σης. Αφηγείται λοιπόν, με τα μάτια στραμμένα στο παρελθόν, μια ιστορία σε στίχους. Πρόκειται, νομίζω,

65

για την ίδια ιστορία που ξεκίνησε με το Adieu (την α­ μέσως προηγούμενη συλλογή που εξέδ ω οε ο Βλαβιανός), μόνο που τώρα οι σκιές των πρωταγωνιστών της Ιστορίας γίνονται πιο καθαρές. Ας μην τη διαβάσουμε (μόνο) υπό το καταθλιπτικό βά­ ρος των ιστορικών πεπρωμένων, οτα οποία παραπέ­ μπει, άθελά του ίσως, διά των τίτλων ο ποιητής: της αυτοχειρίας, πρώτα, του εμπνευστή του τίτλου της συλλογής, του Benjamin, και των μεταπολεμικών λό­ φων των ερειπίων (που εξακολουθούν να σωρεύο­ νται)· της αυτοχειρίας, τριάντα χρόνια αργότερα, του

0

Άγγελος της Ιστορίας του

X Βλαβιανού είναι ένας άνεμος αφήγησης. Ένας χάρτινος «Άγγελος» που αφηγείται με τα μάτια οτραμμένα οτο παρελβόν, μια ιοτορία οε οτίχους ομόθρησκου και ομόγλωσσου του προηγουμένου, του Celan, που συνέλαβε το Μαύρο Γάλα, το ποτό της Φούγκας του Θανάτου, τίτλο εδώ του πρώτου μέ­ ρους. Ίσως όλα αυτά να είναι παραπλανητικά. Ίσως το κέ­ ντρο βάρους της συλλογής να μη βρίσκεται ούτε στο βαρύ «Γερμανικό Ρέκβιεμ», με το οποίο ξεκινά το δ εύ­ τερ ο μέρος, Η αρχή του Κόσμου, όπου ο παραφραομένος Ρίλκε ανακρούει την αυτοκτονία. Ίσως, το λ ­ μώ να προχωρήσω παραπέρα, το κέντρο να μη βρί­ σκεται ούτε στο άλλο άκρο: εκεί δηλαδή όπου, παίζο­ ντας το ρόλο του ζελ έ μ ε claret ή, έστω, της γαλο­ πούλας βραστής με χόρτα, μετά τη χθεσινή (φιλοσο­ φική;) κραιπάλη και τη λιπαρή πολυφαγία (του δρά­ ματος;) προσπαθούν κάπως αμήχανα να ισορροπή­ σουν άλλοι στίχοι: «ζωγραφίζεις μ ε αργές κ ινήσεις/ μια μεγάλη κόκκινη κ αρ διά/ πάνω στα λευκά, απορη­ μένα της μάτια». 0 αναγνώστης θα σταθεί, με τη σει­ ρά του, κάπως αμήχανος μπροστά σε στίχους από τους οποίους δεν «έχει αφαιρεθεί (ούτε) / ο (σεφεροελυτικόςί κότινος, τα αστραφτερά παράσημα. Μείνα­ με μόνοι, / μ ε τα μεγάλα μας όνειρα / και τα μεγάλα μας πάθη, / να ζυγίζουμε κ α θ η μ ερ ινά / ο ένας στο β λέμμα του άλλου / το βάρος της αγάπης» ο ύτε ο συνθηματολογικός τόνος μιας άλλης, πιο ενθουσιώ ­ δους εποχής: «Και η πιο εύθραυστη χειρονομία σ ο υ /

66

μ ε π εριέχει/ και το πιο τολμηρό μου ό ν ειρ ο/ σε προ­ ϋποθέτει». θα προτιμήσουμε συνάντηση με τον ποιητή σε στί­ χους που παραμένουν πιστοί στη δική του διακήρυξη αρχών: «Στο τέλος - εδώ που στεκόμαστε εμείς, δη­ λαδή - / τ ο ποίημα γράφει τον ποιητή». Δεν προκύ­ πτει αν «εδώ» βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κάποιο εί­ δος «τέλους», πάντως διαπιστώνουμε ότι ο Χ.Βλαβιανός προχωρά πιο ώριμα στο δρόμο που άφηοε καθα­ ρά να διαφανεί με το Adieu, απ' το οποίο ωστόσο α­ ποστασιοποιείται: «Η λέξη του αποχαιρετισμού / - ένα αντίζηλο, παράφορο adieu - / δεν αναλογίζεται ό,τι π ροηγήθηκε/αλλά μόνο αυτό που έπεται.../». Ποιος είναι αυτός ο δρόμος και με ποια μέσα τον δια­ νύει Ο Άγγελος της Ιστορίας λίγο πριν φτάσουμε στο όποιο «τέλος»; Ποια «πραγματικότητα» (α ν α κ α τα ­ σκευάζει αυτή η ποίηση, σε ποια γλώσσα και με ποιο ρυθμό; Καταρχάς η πραγματικότητα: μπορεί ο Α γγελος να γυρνά την πλάτη του στο μέλλον, τεντώνει όμως τα μάτια του μπροστά στην καθημερινότητα και την α ­ φήνει να καθρεφτιστεί μέσα τους. Εκεί «η Ευριδίκη θα είχε χ α θ ε ί μ ες στο σκοτάδι / ακόμη κι αν ο Ορφέας δεν γύριζε να την κοιτάξει». Τέρμα λοιπόν οι τύψεις και οι ενοχές, ιδιαίτερα για τον Ορφέα που «όφειλε (ως καλλιτέχνης) / να το γνωρίζει». Πραγματικός, ε ­ ξάλλου, (όπως όλοι μας) είναι και ο ποητικός ήρωας, που δεν είναι βουκόλος στις όχθες του Αλφειού ούτε καραβοκύρης με αλατισμένο δέρμα και ψαρά γένια, δεν παρουσιάζει πιστοποιητικά σύγχρονου μποέμ (μη­ χανή, αλκοόλ, νεκρά ή αδηφάγα γυναικεία σώματα, σκοτεινά σοκάκια και συννεφιασμένα καφενεία)... Εί­ ναι κάτοικος αυτού του κόσμου, του οποίου το ρυθμό επιχειρεί να αναπλάσει ο ποιητής μέσα στην κοινή μας τετριμμένη γλώσσα, παίζοντας το αιώνιο στοίχη­ μα της λύτρωσης ενός μικρού, έστω, κομματιού της πραγματικότητας, μέσα από τον δίδυμο ποιητικό εαυ­ τό της. Δεν επιθυμεί να προσποιηθεί «πως το μικρό μας σύμπ αν/ (έστω κι αυτό της προσφιλούς μας Σόλωνος) / έχει ένα όμορφο, δεντροφυτεμένο κέντρ ο / (κάπου ανάμεσα στον έβδομο / και όγδοο στίχο) / που παραμένει σταθερό και γα λήνιο/ μέσα στη γενι­ κή αρρυθμία», κι έτσι η Σόλωνος εισέρχεται επιτέλους στο ποιητικό στερέωμα κερδίζοντας τη θέση της σε μια καθομιλουμένη μυθολογία. Απ' αυτό το σημείο, τη γενική αρρυθμία, ξεκινά ο ποιητής να μιλήσει γι' αυτήν ακριβώς, διευρύνοντας κατά τούτο τα όρια της ποίησής του. Ψάχνει, ακόμα, για να έρθουμε στο επόμενο ζήτημα, την κατάλληλη γλώσσα και τον κατάλληλο ρυθμό.

Τραυλίζει, εκεί που δεν μπορεί να τραγουδήσει, μια ι­ στορία καθημερινής γλώσσας, χωρίς να προδίδει την παρούσα ομορφιά των ερειπίων για χάρη μιας παλιάς, αρχέγονης λατρείας. Επ' αυτού, αντί άλλων, το ποίη­ μα «La Bella Natura» και το ποίημα «Μικρές Cyclades», τα πιο ελληνικά ποιήματα που γνωρίζω με την τρ έ­ χουσα σημασία της λέξης «ελληνικά», αν θέλουμε να μην καταδικαστούμε αμετάκλητα για εθνική - και λο­ γοτεχνική - έλλειψ η χιούμορ. Και ποια παρούσα ομορφιά μάς παρέχει αυτή η αφή­ γηση, ώστε να τηρηθούν τα ήθη τω ν ποιητικών συ­ ναλλαγών και να μην την επιστρέφουμε στον ποιητή διαμαρτυρόμενοι ότι μας εξαπάτησε; Πώς κερδίζει τη συμβολή της στη μέθη - και το μερίδιό της στην επιεί­ κεια - του όχλου; Ας επιστρέφουμε στον πίνακα του Klee και στα λόγια του Benjamin. Προτείνω δυο στοι­ χεία ως «ατμοσφαιρικά κλειδιά» για την αποκάλυψη της ιδιόρρυθμης ομορφιάς των ποιημάτων. Το ένα είναι το χαρτί, οι χάρτινες μπούκλες και οι χάρ­ τινες και κάπως κολοβές φ τερ ο ύ γ ες το υ Angelus

Novus στον πίνακα του Klee. Ιδού η χάρτινη αντίστιξη του Βλαβιανού: «ας κλείσει ο καθένας το τετρ άδιό του / κι ας αφήσει via μια μέρα ί τα ζώα του κήπου του να τρέξουν ελεύθερ α / μέαα στα χάρτινα, χλοε­ ρά λιβάδια της μνήμης του». Ακολο υθούν«(νιφάδες καθαρής συ νείδησης/ στο περιθώριο της σελίδας)». Αν σήμερα όλοι μιλούν για τη φρίκη των ηλεκτρονι­ κών εικόνων που οι ίδιοι καταναλώνουν ανενδοίαστα, ο ποιητής δικαιούται, βέβαια, να μιλήσει για τη φρίκη το υ δικού του σύμπαντος, τω ν χάρτινων σελίδων: «στο περιθώριο της σελίδας, / καταργημένος από την ίδια μου την παρουσία». Τελευταίο κρατώ σ' αυτό τον κατάλογο χάρτινης γοητείας το ποίημα «Χαρτοπόλε­ μος», όπου, «0 ήλιος δύει αργά πίσω από τα βουνά / (τα μ α λ λιά σου)» κι ακούγεται καθαρά ο ρυθμός: «Φανερώσου τώρα που ακόμη υπ άρχεις/ τώρα που ακόμη, / τώρα που υπάρχεις». Το δ εύ τερ ο στοιχείο είναι ο δεδ ομένο ς άνεμος, η θύελλα που, κατά τον Benjamin, έρχεται απ' τη μεριά του Παραδείσου εγκλωβίζοντας τον άγγελο σε μια

0Χάρης Βλαβιανος γράφει

Μπορεί ένας ποιητής να εξηγήσει τα ποιήματά του; Μπορεί να προτείνει μια οδό προσπέ­ λασης; Φοβάμαι πως όχι' τις εμμονές του μόνο μπορεί να ομολογήσει, ό,τι τον απασχο­ λ εί και τον στοιχειώνει. Για τα περαιτέρω, ο συγγραφέας υποχωρεί υπέρ του αναγνώστη' αυτός είναι που θα δώσει τις ερμηνείες, με τη δική του φωνή θα μιλήσει τελικά το ποίημα. Ας περιοριστώ λοιπόν οτις εμμονές μου. Την ανάγκη μου να διερευνήοω τη θέοη μου ως ιστορικού υποκειμένου στον κόσμο που τάχθηκα να ζω, τον ρόλο μου ως δρώντος προ­ σώπου ατο πληκτικά επαναλαμβανόμενο οικογενειακό δράμα. Την προσπάθεια μου να εκφραστώ οε τόνο αβίαατο, αε μια γλώοαα «απλή, φυσική, αφοπλισμένη», που αναατοχόζεται το σόμπαν που κατασκευάζει. Την επίγνωσή μου ότι σ' έναν κατακερματισμένο κόομο όπως ο σημερινός, μόνο οε σπαράγματα επιζείη ουγκίνηοη' την αγωνία μου να τα διααώοω. Στην τελευταία μου συλλογή Ο Άγγελος της Ιστορίας (τίτλος που αναφέρεται ατον Βάλτερ Μπένγιαμιν και την αποκαλυπτική εικάνα που του οφείλουμε: ο άγγελός του πισωπλατίζει το μέλλον, θέλει «να ξυπνήσει τους νεκρούς και να οτήοει τα χαλά­ σματα», κι όμως, η δυνατή θύελλα τον σπρώχνει αναπόδραστα προς τα μπρος) υπάρχουν ποιήματα που ανασκαλεύουν σκο­ τεινές περιοχές της βιογραφίας μου, αλλά και το πικρό κατακάθι της ιστορίας' υπάρχουν ποιήματα που επιχειρούν να παγιδεύαουν το διπλό πρόσωπο του έρωτα και τη φαινομενική αθωότητα της παιδικής ηλικίας και άλλα που αποπνέουν «μαρα­ σμό του θυμικού» - τυπικό σύμπτωμα της μεταμοντέρνας κατάστασης. Όλα είναι ποιήματα «ανοιχτά», σε μια μορφή που αποτυπώνει τη ρευστότητα του καιρού μας και ανιχνεύει τη διαλυτική της επίδραση στη συγκράτηση της συνείδησης. Τα ποιήματα παραμένουν εν τέλει δεκτικά στις πιο προσωπικές, τις πιο ετερόκλιτες ερμηνείες. Όπως είπα και στην αρχή. Ο α­ ναγνώστης είναι άλλωστε εκείνος που, στο «Φθινοπωρινό ρεφραίν» με το οποίο ανοίγει η συλλογή, σκύβει «να μαζέψει ένα ξερό φύλλο από το κεφαλόσκαλο» - «το φύλλο του πραγματικού. / Το εξαίσιο ποίημα του αληθινού» ' κι αυτό πάπα θα διαφεύγει από κάθε απόπειρα να το ορίσουμε.

πορεία προς το μέλλον, στο οποίο έχει την πλάτη του στραμμένη. Απ' την πλευρά του ποιητή, ο άνεμος κό­ βει την αναπνοή του αναγνώστη ήδη στην αρχή του βιβλίου: «Ο φθινοπωρινός ά ν εμ ο ς / που έδω σε υπό­

που καθώς απαγκιστρώνουμε τις λ έ ξ ε ις / αλλάζουν διαρκώς χρώμα». Ανάμεσα στο χαρτί και τον άνεμο κερδίζεται λίγη αληθινή θεατρικότητα στα ελληνικά «Η Ειρήνη κάνει ένα βήμα πίσω / . . . / και σωριάζεται α­

σταση σ' αυτές τις λ έ ξ ε ις / σβήνοντας βίαια τη μ ετα ­ φυσική τους Ράμφη». Σε λίγο η φύση των λέξεω ν θα συμφυρθεί με τη φύση του ανέμου: «λέξεις που με απομακρύνουν/ όλο και περισσότερο από τον πραγ­ ματικό μου στόχο. / 0 αέρας του π νεύματος/ φυσάει πάνω από την έρημο». Λίγο πριν κλείσει το βιβλίο, «το επιλ εγμένο σ χ έ δ ιο / που ακόμη διαγράφεται στον άνεμο, / ολοκληρώνε­ ται επ ιτέλο υ ς/ μέσα στην απατηλή λάμφη του σήμε­ ρα». Όπως στο Πιάνο της Τζέιν Κάμπιον υπάρχει, με φόντο τα μεγάλα κύματα που πάνε κι έρχονται, μια κατάφαση σε ανάγκες κατά σύμβαση χυδαίες, που ελικοειδώς μεταμορφώνονται σε ποίημα, όσο διαρκεί το ποίημα. «Και τα φλογισμένα μάτια του πόθου μ α ς /

μ έσ ω ς /χ ω ρ ίς δραματικά παραπατήματα». Φυσικά, ό­ λα τελειώ νουν στο υπέροχο «Σπίτι, / ανάμεσα από τ ' αποδημητικά νησιά του αέρα». Όλα τελειώ νουν στην αρχή. Μια θύελλα ω θεί το ποίημα προς το μέλλον. «Ό,τι έ ­ χουμε γράφει / θα χρησιμοποιηθεί κάποτε εναντίον μ α ς / ή εναντίον όσων αγαπήσαμε». 0 δύσμορφος άγγελος δίνει να καταλάβουμε πως η αγάπη έγινε, στη διάρκεια μιας ιστορίας, ένα μωσαϊκό όπου ξένες φράσεις συνυπάρχουν αξεχώριστα πια με τις δικές μας. Δικές μας; Δεν θα δώσω την απάντηση για να μη χαλάσω το σασπένς. Αν δεν το καταλάβατε, ο Άγγε­ λος της Ιστορίας είναι ένα ερωτικό φιλοσοφικό θρίλλερ (δείτε το). □

Νεκρικά δημοτικά τραγούδια | GUY SAUNIER t Ελ λ η νικά δημοτικά ■ I τραγούδια - Τα μοιρολόγια Β ■ I

Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 592

Ευτού που πας, παιδάκι μου, κι ευτού που θελ' αράξεις Μη δεις τους μαύρους και σκιαχτείς, τους άραχνους και φύγεις Τους μαύρους θα 'χεις συντροφιά, τους άραχνους κουβέντα Μοιρολόι Κορώνης Μεσσηνίας

ελληνική δημοτική παράδοση παραμένει ένα α­ πίστευτα γοητευτικό χωνευτήρι ιστορικών, πολι­ τισμικών και κοινω νιολογικού ενδιαφ έρ οντο ς στοχιείων περί την ελληνικότητα στο πέρασμα των αιώνων. Η παράδοση των δημοτικών τραγουδιών δια­ των δημοτικών τραγουδιών αποτελούν τα μοιρολόγια τηρήθηκε αναλλοίω τη έω ς σήμερα, παρότι τα τευ που απαγγέλλονται - τραγουδιούνται στις ξεχωριστές λευταία χρόνια εξέλιπε το ενδιαφέρον και η ενίσχυση εκείνες κοινωνικές συνθήκες, όπου ο νεκρός οφείλει εκείνων των παραγόντων που θα συντηρούσαν και θα να τιμηθεί και όπου η νεκρώσιμη τελετή ακολουθεί έ ­ επεξέτειναν τη δημιουργία τους στο πλαίσιο της ε λ ­ να συγκεκριμένο τελετουργικό, περιλαμβάνοντας και ληνικής λαϊκής μουσικής και συνολικότερης κουλτού­ τη συνοδεία με μοιρολόγια. Ο Γάλλος ελληνιστής, κα­ ρας. θη γ η τή ς το υ π ανεπ ισ τημίου τη ς Σορβόνης, Guy Σημαντικό κεφάλαιο και ιδιαίτερη εκφορά στο πλαίσιο

Η

68

Saunier επιχειρεί με τον παρόντα τόμο να προσφέρει μια αντιπροσωπευτική -και κατά το δυνατόν πλήρηανθολόγηση τούτω ν τω ν νεκρικών ποιημάτων, που στο στόμα τω ν λαϊκών και αυθόρ μητω ν τρ αγουδ ι­ στών ενσαρκώνουν τ ο ν ψυχικό πόνο, τη θλίψ η, το σπαραγμό, αλλά και τη συντριβή από την απώλεια, την οριστική φυσική φθορά και απουσία προσώπων γνώριμων, αγαπημένων, αναντικατάστατων. Ο θάνα­ τος κατέχει ξεχωριστή, αποτρόπαιη θέση στην ελ λ η ­ νική συλλογική συνείδηση, άρα και στη σκέψη του ε-

Η πορούοα ανθολογία ίιακρίνεται για την εμβαθύνουοα προοπτική της, που έχει αποφέρει η σχολαστική έρευνα και φιλολογική κρίση του συγγραφέα της πώνυμου ή (συνήθως) ανώνυμου δημοτικού ποιητή: το μοιρολόι δράττεται της αφορμής για να ψέξει το Χάρο (ή το θεό) που έκοψε το νήμα της ζωής για το νεκρό πρόσωπο. 0 Guy Saunier διαπιστώνει ότι η νεο­ ελληνική αντίληψη για το θάνατο είναι πολύπλοκη, ό­ μως ενιαία και συνεπής στο σύνολό της και ότι εν τέλει το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η αντιφατικότητα που χαρακτηρίζει τη λαϊκή σκέψη σε σχέση με τα διά­ φορα ιδεολογικά στρώματα που επικάθησαν στον ε λ ­ ληνικό διανοητικό χώρο στο πέρασμα τω ν αιώνων για τούτο και οι χριστιανικές / ορθόδοξες πεποιθήσεις περί θανάτου φαίνεται να συνάδουν ασθενώ ς ή και καθόλου με τα μοιρολόγια. Κατά το μελετητή, τα μοιρολόγια διαιρούνται σε πέ­ ντε βασικές κατηγορίες: θρήνοι κατά κανόνα μη έμμε­ τροι και αυτοσχέδιοι, περιστασιακά μοιρολόγια σύμ­ φωνα με την ιδιότητα του νεκρού, δίστιχα ομοιοκατά­ ληκτα, νεκρικά ασματα στιλιζαριομένα ως προς το θ έ ­ μα και το μοτίβο και πένθιμες παραλογές, γνωστές ως «μοιρολόγια το υ Χάρου». Ένα από τα βασικότερα στοιχεία τους είναι ο αυτοσχεδιασμός με βάση, όμως, ποικίλο έτοιμο υλικό: οι μοιρολογίστρες χρησιμοποι­ ούν καθιερωμένα - γνωστά σ' όλους τους συμμετέχοντες στο θρήνο - θέματα από το παρελθόν σε περιστασιακές συνθέσεις που αφορούν άμεσα τον εκλιπόντα. «Ο τελετουργικός χαρακτήρας της απαγγελίας δεν ε πεκτείνεται αναγκαστικά στο περιεχόμενο τω ν

μοιρ ολογιώ ν. Α υ τά τα κείμ εν α εκφ ρ ά ζο υ ν όχι τα πραγματικά, τυχαία συναισθήματα τω ν ατόμων, αλλά εκείνα που θεω ρεί η λαϊκή κοινωνία ότι οφείλουν να τα δοκιμάζουν (...) Γι' α υ τό μια ξένη γυναίκα μπ ορεί κάλλιστα να μοιρολογήσει στο όνομα της μάνας ή της συζύγου, γι' αυτό υπάρχουν και επαγγελματίες μοιρο­ λογίστρες». 0 κανονιστικός χαρακτήρας το υ ς είναι συχνός (αποτέλεσμα για του ς επιζώντες, μοίρα νε­ κρού, αδικία φθοράς - θανάτου κι ενοχή ανωτέρω ν δ υνά μ εω ν -θεο ύ), όπως βέβαια και ο λυρισμός τους. Η παρούσα ανθολογία διακρίνεται για την εμβαθύνουσα προοπτική της, που έχει αποφέρει η σχολαστική έ ­ ρ ευνα και φ ιλολογική κρίση το υ συγγρ αφ έα της. Εκτός από την εκτενή και κατατοπιστική εισαγωγή σχετικά με τα ελληνικά δημοτικά μοιρολόγια, όπου παραλλήλως αναλύεται και αποσαφηνίζεται η νεοελ­ ληνική σκέψη περί του απόλυτου κακού και οι «μηχα­ νισμοί» που την περιβάλλουν, η επιλογή τω ν νεκρι­ κών ασ μάτω ν π αρατίθεται σε θεματικ ούς άξονες. Έτσι, τα κεφάλαια χωρίζονται στις εξής κατηγορίες: αποχαιρετισμός νεκρού, διάλυση της οικογένειας, λησμονιά και άρνηση, μοναξιά - ανέφικτη επαφή, μη ε ­ ξαγορά κι ανάσταση, φθορά, εγκώμιο χαμένης ομορ­ φιάς, μυθικός γάμος, απόλυτο κακό, Χάρος, ανθρώπι­ νη στάση. Η παράθεση των μοιρολογιών ακολουθεί­ ται και από σχόλια, υποδείξεις, πληροφορίες που κα­ τατοπίζουν τον αναγνώστη και διαμορφώνουν μια συ­ νολική θεώ ρησ η το υ είδ ους στα γεωγραφικά όρια του ελληνισμού: «Ορθότερη, από επιστημονική άπο­ ψη, θα ήταν η δημοσίευση του πλήρους corpus τω ν παραλλαγών που έχουν καταγραφεί (...). Το θλιβερό είναι ότι τα τραγούδια το υ ελλη νικού λα ού ελά χ ι­ στους ανθρώπους ενδιαφέρουν (...) Μια επιστημονική ανθολογία θα προσπαθήσει λοιπόν να δώσει, μ ε την επιλογή κ α τά λλ η λω ν δειγμάτω ν, όσο γίνεται πιο πλήρη και ακριβή εικόνα του υλικού...». Και πράγματι, η εκπόνηση της συγκεκριμένης ανθολογίας επιδεικνύ­ ει το συγκροτημένο φιλολογικό σκεπτικό, τη μέθοδο που ο Guy Saunier υιοθέτησε ώστε η επιλογή των συ­ γκεκριμένων παραλλαγών να 'χει ως κριτήριο την αρ­ τιότητα της δομής και της διατύπωσής τους αλλά και το περιεχόμενο και την ποιητικότητά τους. Πρακτικά, οι σημειώσεις - κριτικά υπομνήματα, που συνοδεύουν το κάθε μοιρολόι, περιέχουν παρατηρήσεις για το θ έ ­ μα του αλλά και τα χαρακτηριστικά της παραλλαγής, λεξικογραφικές επεξηγήσεις, εναλλακτικές διατυπώ­ σεις. Συμπερασματικά, πρόκειται για μια άρτια και ζηλευτή συγκομιδή από τον τόσο πλούσιο όσο κι άγνωστο εν πολλοίς κόσμο του δημοτικού τραγουδιού. Μια συ-

69

σχηματική εργασία, η οποία συμβάλλει τα μέγιστα προς αυτή την κατεύθυνση, όπου «αν τα ελληνικά δη­ μοτικά τραγούδια γενικά διακρίνονται για την ιδιάζουαα ομορφιά και την τελειότη τά τους, στα μοιρολόγια οι αρετές αυτές φτάνουν μοναδικά ύφη. Πολλά κείμε­ να πολλών ειδών, σκοτεινά και τρομακτικά στις περι­

γραφές του Άδη, ή αντιθέτως φωτεινά και εξαίσια στα εγκώμια της χαμένης ομορφιάς, αποτελούν ασφαλώς απόλυτα αριστουργήματα, όχι μόνο της νεοελληνικής αλλά και της παγκόσμιας ποίησης». ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΜΗΣ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Κρητολογικές μελέτες I

ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ

£

Κρητικά φ ιλ ο λ ο γ ικ ά

■ I

Αθήνα, Στιγμή, 1999.

Η

Σελ.416

άσ καλος σ εμνός, φ ω τεινός, λεπ τολόγος για τους φοιτητές του τόσα χρόνια στο Πανεπιστή­ μιο Κρήτης (μ ετα ξύ αυτώ ν κι ο υπογραφών), αλλά και πολυγραφότατος, οξυδερκής κι επακριβής ερευνητής για τη διεθνή βιβλιογραφία, ο Στυλιανός Αλεξίου απ οτελεί ξεχωριστή μονάδα για τον ελληνι­

Β

κό επιστημονικό κόσμο. Φ ιλόλογος που ασχολείται εξαντλητικά με την αναζήτηση πηγών, δεδομένω ν ή πρωτόφαντων, είναι ο χαλκέντερος καθηγητής που πρωτοστάτησε με την επιμέλεια και την επιμονή του στην αποκατάσταση και την ανάδειξη τω ν κρητολογικών μελετώ ν. Η άνθηση τω ν γραμμάτω ν και τω ν τεχνών στη βενετική Κρήτη (ΐ3 ο ς -ΐ7 ο ς αιώνας) απέ­ φ ερ ε καρπούς χυμώδεις, που με δυο λόγια συνοψί­ ζονται στα κορυφαία έργα της Κρητικής Αναγέννη­ σης. 0 Στ. Αλεξίου είναι μεταξύ εκείνων των φ λο γε­ ρών ερευνητών που επιδίωξαν και πέτυχαν όχι μόνο να αναδείξουν, αλλά και να καθιερώσουν στη συνεί­ δηση του επιστημονικού κόσμου τη σπουδαιότητα και το εύρος της ευτυχούς σύμπραξης του ύστερου βυζαντινού πνεύματος τω ν Κρητικών με τον ακμάζοντα αναγεννησιακό ουμανισμό τω ν Βενετσιάνω ν. Εάν οι κρηχικές σπουδές είχαν βρεθεί στο περιθώριο του φιλ ολογικού ενδιαφ έροντος πριν από μερικές δεκαετίες, τα μελετήμα τα και η αδιάλειπ τη, ακατα­ πόνητη εργασία μελετητών, όπως ο Στ. Αλεξίου (και θα 'ταν κρίμα να μην αναφ ερθεί κι ένας ακόμη προε-

70

ξάρχων του αντικειμένου σαν τον αείμνηστο Ν. Παναγιωτάκη), έφ εραν σε πρώτο πλάνο τον Χορτάτση, τον Φώσκολο, τον Κορνάρο και τους άλλους εκπρο­ σώπους το υ κρητικού αναγεννησιακού πνεύματος, ώστε σήμερα να τοπ οθετείται σε περίοπτη θέση η κρητική δημιουργία στο πλαίσιο της Αναγέννησης. Η παρούσα έκδοση απ οτελεί ουσιαστικά ανθολόγη­ ση του αρθρογραφικού σώματος που ο Στυλιανός Αλεξίου έχει εκπονήσει τα τελ ευτα ία σαράντα χρό­ νια. Κι αν η μελέτη και η κρίση τω ν έργων της Κρητι­ κής Αναγέννησης έχει πια διανύσει πολύ δρόμο, ο Ηρακλειώτης καθηγητής προΐσταται σταθερά αυτής της επίπονης έρευνας: Οι παρατηρήσεις του, πάντο­ τε καίριες, υποδεικνύουν τον ορθό δρόμο στην ανα-

ζήτηση και τεκμηρίω ση όλω ν ανεξαιρέτω ς τω ν θ ε ­ μάτων που προκύπτουν, τω ν δυσκολιώ ν και τω ν α­ ξεπ έραστων εμποδίων, σε κάποιες περιπτώσεις. 0 τό μ ο ς αρχίζει με το άρ θρ ο το υ «0 χαρ ακτήρ το υ Ερωτόκριτου», το οποίο φώτισε τη φιλολογική κι όχι λαογραφική εξέτασ η του σπουδαίου αυτού έργου. Ακολουθούν άρθρα με παρατηρήσεις σε κείμενα του κρητικού θεάτρου, κρίσεις εκδόσεων, αλλά και ζητή­ ματα που αφορούν την εκδοτική τους μέθοδο, προ­ τάσεις και σχόλια σε δημοσιεύσεις άλλω ν ερ ευ νη ­ τώ ν. Οι αναδημοσιευμένες αυτές εργασίες του Στυ­ λιανού Αλεξίου, συμπεριλαμβανομένων και τω ν εκ­ δόσεων που ο ίδιος έχει επ ιμεληθεί (Ερωφίλη, Πα­ νώρια, Ιντερμέδια κ.ά.),. φέρνουν τον σπουδαίο α υ ­ τό φιλ όλογο στη θέση που επάξια του αρμόζει, υ­ πενθυμίζοντας τη σημαντικότητα που έχουν στην ε ­ ξέλιξη της σπουδής της κρητικής λογοτεχνίας.

Μια ανθολόγηση του αρβρογραφικού σώματος που ο Ι τ . Αλεξίου εχει εκπονήσει τα τελευταία οαράπ α χρόνια Στο εισαγωγικό το υ σημείω μα ο Στυλιανός Αλεξίου θέτει το ζήτημα της προσέγγισης τω ν κρητικών έρ ­ γων στο μέλλον. Γράφει χαρακτηριστικά: «Η προσέγ­ γιση τω ν κρητικών κειμένων ακόμη και για τους Κρη­ τικούς θα γίνει στο μ έλ λον δυσκολότερη. Η υποχώ­ ρηση του ομιλούμενου ιδιώματος, η αφομοίω ση σ' αυτό πολλών λόγιων στοιχείω ν και πολλών στοιχεί­ ων της κοινής νεοελληνικής θα εμποδίζουν την απα­ ραίτητη αναγνώριση τω ν αντίστοιχων επιπ έδων στα κείμενα. Δ εν θα νιώθουν τη δια φορά μ ετα ξύ Μπεργαδή και Χορτάτση, ούτε ότι ένας κοινός νεοελληνι­ κός ή επτανησιακός τύπος έχει τη θέση του στον Ζή­ νωνα λόγω του ύφους του έργου, όχι όμως και στον Κατσούρμπο· δ εν θα ξεχω ρίζουν το ν γρ αφ έα από τον ποιητή που τις αποφεύγει...». Στον ενιαίο αυτό τόμο παρουσιάζονται είκοσι πέντε εργασίες του, που έχουν βελτιω θεί κι ενημερω θεί εκ νέου, ώ στε τα Κρητικά Φ ιλολογικά να αποβαίνουν χρήσιμα από κάθε άποψη για τον ενδιαφερόμενο α­ ναγνώστη.

ΝΕΦΕΛΗ · ΙΣΤΟΡΙΑ Σ ύ μ β ο υ λ ο ς έκδ ο σ η ς: Α Ν Τ Ω Ν Η Ι ΛΙΑΚΟΣ

Ρίκα Μπενβενίστε ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ Ο ι τα ξιδ ιω τικ ές α φ ηγήσ εις δύο Ε βρα ίω ν του 12ου αιώ να , το υ Β εν ια μ ίν απ ό τη ν Τ ο υ δ έλ α κ α ι το υ Π ε τ α χ ιά απ ό τη Ρ ατισ β όνη, είν α ι κ είμ εν α που π ροσ φ έροντα ι γ ια ν α δ ιερ ευνη θεί το π ολ ιτισ μ ικό σόμπαν στο οποίο εν τά σ σ ετα ι η γνώση που χ α ρ ίζει το μεσ αιω νικό τα ξίδ ι. Ο ι αφ η γ η μ α τικές π ρ ακ τικ ές μάς απ οκαλύπ τουν ν ο η τικ ά ερ γα λ εία κ α ι π α ρασ τάσ εις. Ε ξερ ευνώ ντας τη μνήμη του ς, σε τόπ ους μακρινούς, οι τα ξιδ ιώ τες ανακαλύπ τουν θρύλους κ αι λ ε ίψ α ν α απ ό το π αρελθόν, π ρ αγ ματεύ οντα ι τ η ν ισ το ρ ία του ς. Η φ ύση, ο ι π όλεις, τ α μ ν ημεία, τ α θα ύμ α τα , οι εβρ αϊκ ές κ ο ινό τη τες, ο ι ετερόδ οξοι, η κοινω νική οργάνωση στους ξένους τόπ ους, π ρ οσ φ έρονται σ τους τα ξιδ ιώ τες γ ια ν α αναγνω ρίσ ουν κ α ι να κατασ κευά σο υν με τ η ν αφ ήγησ ή του ς έν α ν συλλογικό εα υ τό , γ ια ν α μιλήσ ουν γ ια ό ,τι εμ είς ονομάζουμ ε «Διασπορά».

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

Α Σ Κ Λ Η Π ΙΟ Υ 6 · Α Θ Η Ν Α 10680 ΤΗΛ. 3607.744 · FAX 3623.093 E-mail: nefeli-p@otenet.gr

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

71

ΔΟΚΙΜΙΑ

Αιάλογος με την απουοία της Τ ΙΤΙ ΚΑΣ Δ ΗΜ ΗΤ Ρ ΟΥ Λ ΙΑ ΘΑΝΑΣΗΣ Θ. ΝΙΑΡΧΟΣ

Ο έρωτας για τους ά λλο υς Αθήνα, Καοτανιώτης, 1999.

Σελ. 244 ο τελευταίο βιβλίο του Θανάση Νιάρχου, Ο έρω ­ τας για τους άήηους, μπορούμε να το θεωρήσου­ με ως μια απόδειξη ευγνωμοσύνης προς όλους όσοι με την τέχνη τους ανοίγουν δρόμους. Ποιητής ο ίδιος, ασχολείται στο περιθώριο της προσωπικής του δημιουργίας με το χώρο των γραμμάτων και των τ ε ­ χνών. Με μεράκι, με προσοχή, προσπαθεί να μην α­ φήσει κανέναν παραπονεμένο, να αναδείξει ό,τι καλό από το έργο των καλλιτεχνών, να μην αφήσει το και­ νούριο να περάσει απαρατήρητο και, κυρίως, να μην αφήσει την απουσία να πάρει τη μορφή της εγκατά­ λειψης. Η «απουσία που αντέχεται είναι λησμονιό» λ έ­ ει ο Ρ. Μπαρτ, κι ο 0. Νιάρχος αγωνίζεται ενάντια στη λησμονιά, δίνοντας σε παραγνωρισμένους δημιουρ­ γούς βήμα για να εκφραστούν, εκδίδοντας το έργο τεθνεώ τω ν και λησμονημένων, γράφοντας κείμενα γι'

Τ

Κείμενα για ποιητές, πεζογράφους, κριτικούς της λογοτεχνίας, ζωγράφους, ανθρώπους του θεάτρου, οι περιοοότεροι από τους οποίους 6εν βρίοκοπαι πια κο π ά μας

αυτούς που έλαμψαν σαν διάττοντες αστέρες στην ε ­ ποχή το υ ς κι ύστερα ξεχάστηκαν, μιλώ ντας για τα κρυμμένα σημάδια του έργου των γνωστών καλλιτε­ χνών και τις άγνωστες πτυχές της ζωής τους. Στο βιβλίο του συγκεντρώνει 32 κείμενα, που δημοσι­ εύτηκαν σε ποικίλα έντυπα και με ποικίλες αφορμές

και τα οποία αναφέρονται, ως επί το πλείστον, σε αποδημήσαντες ποιητές, πεζογράφους, κριτικούς της λογοτεχνίας, ζω γράφ ους και ανθρώπους το υ θ ε ά ­ τρου. Ερωτευμένος πράγματι με όλους αυτούς τους δημιουργούς, με τον τρόπο του Πλάτωνα, διαλέγεται μαζί τους, τους απευθύνει ένα λόγο με αντικείμενο την απουσία τους, και τον ίδιο λόγο, πρωτοπρόσωπο, καταθέτει στον αναγνώστη. Ως συνεπής ερ ω τευμέ­ νος, ο Νιάρχος αφομοιώνεται από το αντικείμενο του έρωτά του: τα πληροφοριακά στοιχεία που αφορούν τον ίδιο και τα κείμενά του, με τη μορφή βιογραφικού ή προσωπικού λόγου/προλόγου, ελλείπ ουν. Το βι­ βλίο είναι επικεντρωμένο στα ίδια τα κείμενα, στα ίδια τα πρόσωπα, στις λέξεις, τις κινήσεις, το μεγαλείο, την αδυναμία τους.

0 Νιάρχος αρχίζει την περιήγησή του στον κόσμο των νεκρών και ζωντανών αγαπημένων από του ς ποιη­ τές, έντεκα τον αριθμό, συνεχίζει με δεκατρείς πεζό-

γράφους, δύο κριτικούς λογοτεχνίας, δύο ζω γρά­ φους και κλείνει με τρεις ανθρώπους του θεάτρου, με τελευταία τη Μαντλέν Ρενό, τη μοναδική ξένη της συλλογής. Ως ποιητής που μιλά, μέχρις ενός σημεί­ ου, για εκλεκτικές συγγένειες, δράττεται της ευκαι­ ρίας για να αναπτύξει έναν προβληματισμό για την τόλμη στην τέχνη και την τόλμη στην καθημερινότη­ τα με αφορμή την ομοφυλοφιλία του Καβάφη και τη λεκτική της μεταγραφή, για την αγνότητα των «κατα­ ραμένων» όπως ο Καββαδίας, για την ολιγογραφία και την αναζήτηση της τελ ειότητας με αφορμή τον Αλέξανδρο Μπάρα. Ή, περνώντας στους πεζογράφους, στοχάζεται για τη θέση της λεπτομέρειας στο έργο του Μπεράτη, από την οποία πηγάζει η ίδια η ι­ δέα τω ν πραγμάτων, για τον τρόπο με τον οποίο η σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα γίνεται μυθοπλα­ σία στη Μάρω Δούκα, για τον τρόπο με τον οποίο μια κοινότοπη πλοκή στον Καραγάτση γοητεύει και τον πιο δύσπιστο αναγνώστη. Στις περισσότερες περι­ πτώσεις, όμως, παραδίδει στον αναγνώση κείμενα βιωματικό, που δεν αναφέρονται τόσο στο έργο όσο

στη ζωή και σε κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ελάσσονα ενίοτε, τω ν δημιουργών αυτών, του ς πε­ ρισσότερους από του ς οποίους είχε γνωρίσει προ­ σωπικά. Ακόμα καλύτερα, μιλάει για την αίσθηση που του δημιουργούσαν τα πρόσωπα αυτά, για εντυπώ­ σεις, για περιγράμματα, για αποχρώσεις. Έτσι, όλο τρυφ ερ ότητα μέμφ εται τον Άρη Δικταίο, τον οποίο θεω ρ εί πρώτα ποιητή και μετά hom m e des lettres, για την αμέλειά του να προετοιμαστεί για το θάνατο ή για την προσήλωσή του στη μικρή οθόνη, περιγρά­ φει τον παρόντα / σπόντα Λειβαδίτη και την απρό­ σμενη διαχυτικότητά του, χρωματίζει την αποδημία του Σπάνια και αποθεώνει τη γενναιότητα της Κοραλίας θεοτοκά, βάφει γαλάζια την ανάμνηση του Σάβ­ βα Χαρατσίδη. Σχεδιάζει με αδρές πινελιές το σύμπαν που ορίζεται από το θαυματουργό υπόγειο του Κουν, τη Ρωμαϊκή Αγορά την ώρα που η Μαντλέν Ρενό παί­ ζει το Σαβάνα μπέι, τον Λουμίδη, τους δρόμους που στοιχειώνει ο Καρούζος, τους τόπους της πόλης που αποκτούν νέα διάσταση στο έργο του Κουμανταρέα, την καθημερινότητα που πάντα ένας στίχος της Κικής

0 Θανάσης Νιάρχος γράφει

Το βιβλίο 0 Ερωτας για τους άλλους εκφράζει, κατά κάποιο τράπο, την τάοη που έχω απά μικρά παιδί να θεωρώ ακόμη και το μέλλον ως παρελθόν. Είναι μια αυτόματη, σχεδόν, αντίδραση ό,τι γί­ νεται γύρω μου να το βλέπω ως ένα γεγονός που θα έχει ξεχαατεί Το παράξενο είναι άτι αντί να με θλίβει η διάθεση αυτή, μου δημιουργεί, συχνά, μια τρομακτική ευφορία. Η ιδέα πως δουλεύει κα­ νείς εντατικά, με αγωνία και ευθύτητα, για την ανυπαρξία, με κάνει να αισθάνομαι πως τα «παιχνί­ δι» έχει μια τραγική σοβαρότητα, που θα την εστερεττο, αν το μέλλον ήταν «εξαοφαλιαμένο». δεν υπάρχει τίποτε ωραιότερο, αν και αισθάνεσαι ένας άνθρωπος με περιεχόμενο και βαρύτητα, να με­ ταβάλλεσαι - ή έστω να προσπαθείς - σ'ένα ευεργετικά αεράκι για τους συγχρόνους σου, που δεν τους βαραίνει στο ελάχιστο, ενώ οι μεταγενέστεροί σου ούτε καν ως αεράκι δεν θα σε υποπτευθούν. Λυτά όσον αφορά στον άνθρωπο τον ερωτευμένο με τους «άλλους». Για τους ερώμενους τα πράγματα αλλάζουν. Επειδή συμβαίνει να έχω συνυπάρξει και συναναατραφεί τους περισσότερους δημιουργούς του βιβλίου 0 έρωτας για τους άλλους, μάαγχολώ αφάηαοτα ο ψ ιδέα πως κάποια στιγμή κανείς δεν θα θυμάται το χέρι της Μαντλέν Ρενώ ν’ αγγίζει τα μάρμαρα του θεάτρου της Ρωμαϊκής Αγοράς ή τον Γιωργο Ιωάννου να μιλάει με τρόπο μαγικό για την αγάπη που τον ουνέδεε με τη μητέρα του. 0 έρωτας για τους άλλους, περισσότερο από το να εκπμηθεί «σήμερα», είναι ένα βιβλίο που φιλοδοξεί όταν όλες του οι σελίδες θα έχουν κιτρινίσει, ξεθωριάσει και ξεχαατεί, ν' αφυπνίσει σ' έναν και μόνον ευαίσθητο αναγνώστη (αν υπάρξει και αυτός) τη νοσταλγία για πράγματα που, άοο κι αν προσπαθήσει, δεν θα μπορεί να τα συναντήσει πουθενά μέσα στον κόσμο - κι ωστόσο υπήρξαν. Όταν παρατηρώ συγγραφείς και καλλιτέχνες να ουμπεριφέροπαι αα να μην έχουν ζήσει άλλοι δημιουργοί όοα βιώνουν σήμερα οι ίδιοι, κι ακόμη σα να μην πρόκειται να αντικατασταθούν, συλλογίζομαι οε ποιο βαθμό το κατά συνθήκην όνομά τους μπορεί να τους παγιδεύει στη μωρία της «διάρκειας». Συλλογίζομαι μια συνέχεια του 0 έρωτας για τους άλλους, με δημιουργούς, ποιητές και καλλιτέχνες που έχω γνωρίσει και που πέρασαν α­ παρατήρητοι όσο ζούσαν (σ’ αντίθεση με κείνους που περιλαμβάνοπαι οτο ομώνυμο βιβλίο), γεγονός που θα κάνει ακόμη πιο συγκλονι­ στική την αίσθηση της«απώλειάς» τους για τον μελλοντικό, μακρινό και άγνωστό μας αναγνώστη.

Δημουλά μπορεί να την ονομάσει. 0 Τερζάκης ως δο­ κιμιογράφος, ο I. Μ. Παναγιωτόπουλος και η δραματι­ κή διάσταση του λόγου του, από τον οποίο ο Νιάρχος έμαθε στην υπογραφή του να τιμά το γεννήτορα

0 θ. Νιάρχος κατέγραψε την ιστορία που όεν γράφεται, τη μικρή ιστορία που πάνω της χτίζεται η ιστορία της τέχνης, κι ακόμα, αποτύπωοε το άρωμα μιας ο \ά κ \η ρ η ς εποχής του, η πληθωρική θεία Έλλη (Αλεξίου) με τα γράμ­ ματα και τις συμβουλές της και η άλλη Έλλη (Παδημητρίου), η οποία ανέδ ειξε ένα λαϊκό λογοτεχνικό λόγο, ανώνυμο κι αφτιασίδωτο, «κοινό», ο προκλητι­

κός Ταχτσής και οι μεταθανάτιες εκδόσεις κειμένων του, ο Δούκαρης ως επαναστάτης και ματαιω μένος ποιητής, ο πολυπράγμων και κοσμικός στη μοναχικότητά του Ιωάννου, ο αφανής Τσιρόπουλος, ο ξεχα­ σμένος θρ ύλος κι ο υποστηρικτής τω ν νέων Χατζίνης, ο Σαββίδης σαν αεράκι και τυφώνας, ο Τσαρούχης που απογειώνει τη ζωή κι ο Μινωτής που προσδί­ δει μεταφυσική διάσταση στην υποκριτική, ο Πέτρος Γλέζος και η Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου με την πνευ­ ματικότητα και την ανθρωπιά τους, όλοι ανασαίνουν, δίνουν το παρών.

0 Θανάσης Νιάρχος πέτυχε για άλ λη μια φορά το στόχο του, νίκησε την απουσία, τη λήθη. Κατέγραψε την ιστορία που δεν γράφεται, που δεν διαβάζεται πί­ σω από τις λέξεις και τους πίνακες, αυτή τη μικρή ι­ στορία που πάνω της χτίζεται η ιστορία της τέχνης και, ακόμα πιο μακριά, η ιστορία της εποχής. Με το βι­ βλίο του αποτύπωσε το άρωμα μιας ολόκληρης επο­ χής, της τελευταίας τριακονταετίας του αιώνα μας, και το πρόσφερε, αντίδωρο, σε όλους όσοι με την παρουσία τους όρισαν τα περιγράμματά της. □

Το εύρος μιας επιοτήμης SPl I

H I

PIERRE BRUNEL, CLAUDE PICHOIS, ANDREMICHEL ROUSSEAU Ti c iv a i η συγκριτική γραμματολογία;

Η ■

Πρόλ.-Μτφρ.-Σημ.: Δημήτρης Αγγελάτος Αθήνα, Πατώιης, 1998. Σελ. 272

I

Ι Γ ργο κεφ αλα ιώ δ ους σημασίας το πόνημα τω ν Γ Γάλλων συγκριτολόγων καθηγητών, ηου μετέν . φρασ ε στη γλώσσα μας, αλ λά και προλογίζει ο καθηγητής Δημήτρης Αγγελάτος, ο οποίος μαζί μ ε το σ υν ά δ ελφ ό το υ Δ ημήτρη Καγιαλή δ ιευ θ ύ ­ νουν τη νέα σειρά Συγκριτολογικά / Έργα υποδο­ μής που εγκαινιάζουν οι εκδόσεις «Πατάκη». Γραμ­ ματολογία: η γενική ή/και συγκριτική μελ έτη της ι­ στορίας τη ς λογοτεχνίας, τη ς θεω ρ ίας τη ς λο γο­ τεχνίας και η συγκριτική ερμηνεία και κριτική τω ν λο γοτεχν ικ ώ ν κ ειμέν ω ν . Α υ τός είν α ι ο ορ ισ μός που έδω σε η Ελληνική Εταιρεία Γενικής και Συγκρι­ τικής Γραμματολογίας στο πρώτο άρθρο το υ Κα­

μΜ

Τι είναι η συγκριτική γραμματολογία;

τασ τατικού της, προσδιορίζοντας το αντικείμενο και τη μεθδοδ ολογία τη ς επιστήμης τη ς λο γ ο τε­ χνίας. Το παρόν βιβλίο, ως έργο υποδομής, απευ­ θύ νεται πρώτιστα σε φ οιτητές αλ λά και σε ερ ε υ ­ νη τές το υ κλάδου, δίνοντας τα βασικά ερ γαλεία ε ­ πιστημονικής προσέγγισης τη ς λογοτεχνίας στον ελ ληνόφ ω νο χώρο, στον οποίο η έλλειψ η επ αρ­ κούς βιβλιογραφίας είναι ακόμη έντονα αισθητή. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΤΣΟΥΛΗΣ

ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΟ

Πέραν του Σινικού τείχους της Α Λ Κ Η Σ Τ Η Σ Σ Ο Υ Λ Ο Τ Ι Α Ν Ν Η ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

Α σ ία , Ασία Σ ινικές κα ι ά λ λ ε ς μ αρτυρίες Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ.192 α δημιουργικά κειμενικά προϊόνταταξιδιώ ν, είτε για περισσότερο «ημερολογιακό» κείμενα περιη­ γητών πρόκειται είτε για κείμενα με σαφή την πα­ ρέμβαση της μυθοπλασίας, που αποτελούν τη λεγά­ μενη ταξιδιωτική λογοτεχνία,.αντιπροσωπεύουν ένα ι­ διαιτέρως ενδιαφέρον γραμματολογικό είδος, όχι μό­ νον επειδή συνιστούν μια γοητευτική δίοδο/διαδικασία μετάδοσης πραγματικών πληροφοριών, αλλά κυ­ ρίως επειδή αποκαλύπτουν το χαρακτήρα και το πε­ ριεχόμενο της προσωπικής εστίασης του συγγραφέα. Στο πλαίσιο της ελληνικής γραμματολογίας, ως γνω­ στόν, το είδος παρουσίαζε ανέκαθεν ιδιαίτερη ανά­ πτυξη, δεδομένου ότι η διάβαση των συνόρων απο­

Τ

τελ εί μια διαρκή πρόκληση. Σε ό,τι αφορά την παραγωγή του «δικού μας» εικο-

Ένα βιβλίο με ενίιαφέρουοα αρχιτεκτονική ως προς τη όομή τω ν παρεχόμενων πληροφοριών στού αιώνα, σταθερά σημεία αναφοράς παραμένουν τα ταξιδιω τικά κείμενα του διαχρονικού Νίκου Καζαντζάκη ή ορισμένα ενδιαφέροντα κείμενα εκπροσώ­ πων της Γενιάς του '30, π.χ. του Κώστα Ουρόνη, που υπερβαίνουν την εκτενώς ισχύουσα στην εποχή τους απλή, εξω τερ ική παρατήρηση τοπίω ν φ θά νοντας στην ουσία των πραγμάτων. Η ανανέωση, που έφ ερ ε η μεταπολεμική λογοτεχνία σε σχέση με το Μεσοπόλεμο, (ήταν αναμενόμενο να) αφορά και στα κειμενικά προϊόντα ταξιδιώ ν. Από τα

περισσότερο πρόσφατα κείμενα θα ήθελα π.χ. να α ­ ναφέρω ως ενδεικτικά εν προκειμένω τα Μικρά ταξείδ/ατου Δημήτρη Νόλλα (1998) ή την Κοπή του χρό­ νου τ ο ν Αναστάση Βιστωνίτη (1999). Το βιβλίο του Νόλλα (όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να σημει­ ώσω) βασίζεται στην καλώς οργανωμένη και προβε­ βλημένη υποκειμενική πρόσληψη των αντικειμενικών πραγμάτων, ενώ στο βιβλίο του Βιστωνίτη η μυθο­ πλασία φαίνεται να διαπλέκεται σταθερά με στοιχεία δοκιμιακού χαρακτήρα. Είναι πάντως σαφές ότι έχει πλέον εγκαταλειφ θεί οριστικά η εξω τερική παρατή­ ρηση αντικειμενικών τοπίων, ενώ οι πραγματικές πλη­ ροφορίες (pragmatics) αντιπροσωπεύουν τη γνωστι­ κή, στερεή βάση του κειμένου. Τον Νοέμβριο του 1999, ο Γιώργος Βέης (έκτω ν ισχυροτέρων εκπροσώπων της ποιητικής Γενιάς του 7 0 , αλλά περί αυτού με άλλη ευκαιρία) προσέφερε στη σύγχρονη λογοτεχνική αγορά το πρώτο το υ βιβλίο πρωτότυπης πεζογραφίας -ω ς γνωστόν, έχει προη-

75

γ η θεί η μετάφ ρασ η του Βιβλίου τω ν Φ ανταστικών Ό ντώ ντου Jorge Luis Borges (19 83 )-, με τον γενικό τίτλο Ασία, Ασία και τον ειδικότερο υπότιτλο (Σινικές και ά λλες μαρτυρίες), και προωθεί το ζήτημα περαι­

μης, που αποτελείται από δύο, επίσης αυτοτελή α λ ­ λά νοηματικά συγγενή, κείμενα: «Στα περιθώρια των πτήσεων» (σ. 173) και «Σημειώσεις για δεκαπέντε κα­ λοκαίρια έξω» (σ. 179). Το πρώτο κείμενο φέρει τον

τέρω. Το βιβλίο χαρακτηρίζει ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική ως προς τη δομή τω ν παρεχομένων πληροφοριών. Το κυρίως τμήμα του βιβλίου αποτελείται από είκοσι έξι αυτοτελή, αλλά νοηματικά συγγενή κείμενα με ιδι­ αίτερους τίτλους δηλωτικούς και κυρίως συνδηλωτικούς των αντίστοιχων περιεχομένων: «Προς την Απα-

υπότιτλο σε παρένθεση «(Νέα Υόρκη - Βερολίνο - Καντόνα)» και έχει ενιαία σύνθεση. Το δεύτερο κείμενο έχει σπονδυλωτή σύνθεση και αποτελείται από τις ε ­ νότητες με τους επιμέρους τίτλους «Νέα Υόρκη (...)», «Βόρεια Ρηνανία - Βεστφαλία (...)», «Πεκίνο (...)». Φαί­ νεται έτσι η εσωτερική αντιστοιχία που προσδιορίζει τη θεματική οργάνωση των δύο κειμένων και, ταυτό­ χρονα, κωδικοποιείται και το σημασιολογικό δρομολό­ γιο που οδήγησε στη σύνθεση του μείζονος πρώτου μέρους του βιβλίου. Με τον τρόπο αυτό δηλώνεται μια κυκλική μορφή οικονομίας στη σύνθεση του βιβλί­ ου. Παραθέματα από την ελληνική και τη διεθνή, ανατο­ λική και δυτική, γραμματολογία εισάγουν ως motti τ ό ­ σο τα δύο τμήματα όσο και τα κείμενα, σχεδόν στο σύνολό τους, του βιβλίου. Με τον τρόπο αυτό ο Βέης παρέχει συγκριτικούς δείκτες που σηματοδοτούν την ανάπτυξη τω ν πληροφοριώ ν του, δηλώ νοντας πα­ ράλληλα και τις εκλεκτικές του συγγένειες μέσα στο απέραντο τοπίο των σημαινομένων του: απέραντο ό­ χι μόνον από πλευράς αντικειμένου, αλ λά και από πλευράς μετάδοσης πληροφοριών.

Το κεντρικό θέμα του πραγματεύεται ο

Γ. Βεης είναι το πολυοήμαντο

και πολυδύναμο Κινεζικό τοπίο γορευμένη Πόλη» (ο. 11), «Το δαιδαλώδες στατόπεδο» (ο. 17), «Αεροδρόμιο Ναρίτα - Τόκιο» (ο. 25), «Η σημαία και ο ποταμός» (ο. 31), «Υστερόγραφο σε μιαν επίσκεψη» (σ. 3), «Κώδικες γεύσεων» (σ. 43), «Η συ­ ντροφικότητα της σιωπής» (σ. 49), «Να σεβόμαστε το φεγγάρι» (σ. 55), «Η τεχνική των εκπλήξεων» (σ. 63), «Συνυπάρξεις» (σ. 73), «Η διπλωματία του νερού» (σ.

77), «Η κατασκήνωση της λάμψης» (σ. 81), «Κτερίσματα του μεσονυχτιού» (σ. 87), «Το απόγευμα ως έ μ ­ βλημα» (σ. 93), «Στα παλαιοπωλεία του λαβύρινθου» (σ. 99 ), «Λου γκο: η γέφ υρα του Μ άρκο Πόλο» (σ.

105), «Η χρήση ως δομή» (σ. 111), «Το ιδεόγραμμα κύβος» (σ. 117), «Φαντασμαγοριών λεπτομέρειες» (σ.

123), «Μελετώντας τις αυταξίες του τοπίου» (σ. 129), «Το σύνδρομο της ανάπτυξης και η επινόηση του το ­ πίου» (σ. 135), «Ποιότητες και χρήσεις του πενιχρού» (σ. 141), «Η διπλή θέα» (σ. 147), «Επιτραπέζιο φεγγά­ ρι» (σ. 153), «Υπέρ των υδάτων» (σ. 157), «Πάσχα στο Πεκίνο» (σ. 165).

76

Το κεντρικό θέμα που πραγματεύεται ο Βέης κατά την οργάνωση του βιβλίου του, είναι το πολυσήμαντο και πολυδύναμο κινεζικό τοπίο. Τα παντοία πραγματικά στοιχεία που το στηρίζουν προέρχονται από το χώρο του πολιτισμικού, του ιστορικού, του πολιτικού, του οικονομικού, του καθημερινού, ακόμα και του προ­ σωπικού βίου. Η εστίαση το υ Βέη, σαφώ ς δυτικόφρων και με συγκριτική συμπεριφορά, είναι φανερό ότι λειτουργεί ως συνήγορος της Κίνας, ου μην αλλά και ως απολογητής αυτής.

Σ' αυτό το πλαίσιο, τα κείμενα «Προς την Απαγορευ­ μένη Πόλη», «Το δ α ιδ αλ ώ δ ες στρατόπ εδο», «Λου Γκο:....», «Η χρήση ως δομή», «Το ιδεόγραμα κύβος», «Φαντασμαγοριών λεπτομέρειες», «Μ ελετώ ντας τις αυ τα ξίες του τοπίου», «Το σύνδρομο τη ς ανάπτυ­ ξης...», «Ποιότητες και χρήσεις του πενιχρού», «Η δι­ πλή θέα», «Επιτραπέζιο φεγγάρι» και «Πάσχα στο Πεκί­ νο* έχουν ενιαία σύνθεση, ενώ τα λοιπά κείμενα έ ­ χουν σπονδυλωτή σύνθεση.

Η πρισματική ανάπτυξη της αφήγησης του Βέη απο­ καλύπτει το πολυσύνθετο σύστημα τω ν αντικειμενι­ κών τοπίων της Κίνας. Η διαδικασία, που φαίνεται να εφαρμόζει ο Βέης για την πρόσληψη αυτών των αντι­ κειμενικών τοπίων, έχει ως αποτέλεσμα τη διατύπω­ ση μιας προσωπικής φαινομενολογίας και οντολογίας τοπίων που προϋποθέτει διαλεκτική σχέση του συγ­ γραφέα με τα τοπία, στην οποία εμπεριέχεται και η έννοια της δημιουργικής «απορρόφησης». Σ' αυτό το πλαίσιο, ο Βέης ανιχνεύει μεταφυσικές διαστάσεις α­ κόμα και στα πλέον καθημερινά ή στα πλέον κοινά πράγματα.

Ακολουθεί ένα δεύτερο, σύντομο τμήμα οιονεί επίμε­ τρο με τον ιδιαίτερο τίτλο Πτυχές ταξιδιω τικής μ νή­

Είναι φανερό ότι στα αντικειμενικά τοπία της Κίνας (και όχι μόνον) αντιστοιχούν εσωτερικά τοπία που αποκα­

λύπτουν την ευαισθηοία, την αισθητική και την ιδεο­ λογία του Βέη σε ό,τι αφορά την πρόσληψη των εξω ­ τερικών πραγματικών δεδομένων. Στην αντικειμενική τοπογραφία αντιστοιχεί μια πολυδιάστατη σύνθεση ευρηματικών, εσωτερικών παραστάσεων που ανταποκρίνονται όχι μόνο στην αίσθηση της όρασης αλλά και στην αίσθηση της ακοής, της όσφρησης, της γεύ­ σης, ακόμα και της αφής, σύμφωνα με τη συνδυαστι­ κή ικανότητα του συγγραφέα. Αυτή την αντιστοιχία φαίνεται να δηλώ νει ουσιαστικά και ο αναδιπλασια­ σμός στον τίτλο του βιβλίου (εκτός από όποιας μορ­ φής έμφαση). Το ισχυρό, κυρίαρχο κειμενικό Εγώ που δεσμεύει τη ροή της αφήγησης, ισοδύναμο με το Εγώ το υ συγγρέα, φαίνεται να διατρέχει τον μυθικό χωρόχρονο της Κίνας του βιωματικού και γνωστικού του φορτίου, συντάσσοντας ταυτόχρονα ένα λόγο προς εαυτόν οιονεί διαφύλαξη, ταξινόμηση, επεξεργασία αυτού του φορτίου. Είναι σαφές ότι αυτός ο χωρόχρονος αντι­ προσωπεύει μια ευτυχή περίοδο για το κειμενικό Εγώ. Είναι όμως εξίσου σαφές ότι το συγγραφικό Εγώ προ­ σφέρει με μεγαλοφροσύνη το σύνολο του φορτίου του μέχρι τη μικρότερη αλλά απαραίτητη λεπ τομέ­ ρεια στους αποδέκτες, λειτουργώντας έτσι ως γέφ υ­ ρα μεταξύ του αντικειμενικού δεδομένου και της υπο­

κειμενικής συμμετοχής. Είναι άλλωστε πασίγνωστο ό­ τι τα καλύτερα ταξίδια γίνονται μέσα από τα μάτια των συγγραφέων. Το βιβλίο δεν έχει κατάληξη. Εννοώ ότι η έξοδος οτη διεκπεραίω ση τω ν σημαινομένων κάθε άλ λο παρά τέλ ος δηλώνει. Φαίνεται έτσι ότι ο Βέης επιλέγει μια μορφή ανοιχτής σημασιολογικής προοπτικής για να ο­ λοκληρώσει τη συγκεκριμένο σύστημα σημαινομένων που αντιπροσωπεύει το παρόν βιβλίο του. Αυτό ση­ μαίνει τη δυνάμει εξέλιξη ή συνέχιση του βιβλίου, δη­ λαδή στην ουσία τη δυνάμει εξέλιξη ή συνέχιση του ταξιδιού. Η καταιγιστική ροή της αφήγησης εξυπηρετεί τη ρη­ τορική του Βέη αλλά και τον διδακτικό χαρακτήρα της γραφής του. Η περίπου συνεχής, πρωτότυπη χρήση του φαινομένου της μεταφοράς, ο τονικός ρυθμός του κειμένου, οι ονοματικές φράσεις, η σχεδόν αποκλίνουσα χρήση του επιθέτου, οι συχνοί συσχετισμοί σημαινομένων σε επίπεδα δηλώσεων και συνδηλώ­ σεων, στοιχεία καταγόμενα από την ποίηση του Βέη, συνδυάζονται με τη σ τερ εή οικονομία ακραιφνούς πεζού αφηγηματικού λόγου, που δεν στερείται ούτε αφοριστικών εκφωνημάτων ουδέ αξιωματικών διατυ­ πώσεων. 0 Βέης δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει και μια μορφή οικονομικού ή διοικητικού λόγου προκειμέ-

0 Γιώργος Βεης

γράφει γιατο βιβλίοτουΑοία-Αοία Ως γνωστόν κάθε χάρτης απεικονίζει μία μόνο πλευρά των πραγμάτων. Κατ' αναλογίαν θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε άτι κάθε περιηγητής ανάγεται σ' ένα εναλλακτικά τοπίο, αε μια εναλλακτική πραγματικότητα, κάθε φορά που συναντά τη συγκεκριμένη χωροτα­ ξική ετερότητα. Η Ασία για παράδειγμα ανήκει, μεταξύ των άλλων, και στη συγκεκριμένη, ολοκληρωμένη ή μη, θεώρηση του επισκέπτη. Κατά τα άλλα άλες οι ήπειροι, άλες οι χώρες, όλες οι λίμνες και τα ποτάμια, το οτιδήποτε με άλλα λόγια πάνω στον πλανήτη Γη, εμπεριέχουν την οριακή ενόρμηση αλλαγής, απικατάατασης, αντιδιαστολής, ή φυγής τελικά. Ανήκω, δηλαδή, σ ' αυτούς που πιστεύουν άτι ο Ιβ Μπονφουά επαληθεύεται ααρωτικά ατην ταξιδιωτική πράξη: «διαπιστώνω, πέρα από κάθε λογική συνέπεια, ότι και η πιο απλή έννοια ή σκέψη υπηρετεί μια φυγή». Η εξατομικευμένη ροή μου είναι συνεπώς μία ακόμη απεικόνιση του ροϊκού Πεκίνου. Έτσι κ ι αλλιώς ο χρόνος μάς ξεγελάει φορώπας διαρκώς τη μάσκα του χώρου, όπως απέδειξε ο Αρθούρος Ιοπενχάουερ - γιατί κι εμείς να μην παίρνουμε μέρος με το κεφάλι ψηλά σ' αυτό το παιχνίδι, είτε ως ταξιδιώτες είτε ως αναγνώστες Απ' αυτήν την άποψη το βιβλίο μου, που αφορά κυρίως σε εμπειρίες απά την τετράχρονη παραμονή μου στη Λαϊκή δημοκρα­ τία της Κίνας θα μπορούσε να λειτουργήσει και ως διαβατήριο, χωρίς ημερομηνία λήξεως για μια αχανή ενδοχώρα καθημερι­ νών εναλλαγών και μεταμορφώσεων

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Σ ύ μ βο υ λο ς έκδ ο σ η ς: ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

Χιλαρυ Μαντέλ

Ο ΓΙΓΑΝΤΑΣ θ ’ ΜΠΡΑΪΕΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Δ ΕΣΠ Ο ΙΝ Α ΚΕΡΕΒΑΝΤΗ Η ισ το ρία το υ βιβλίου αυτού δ εν είν α ι αληθινή, μολονότι β α σ ίζετα ι σε αλη θινά γεγον ότα κ α ι πρόσωπα. Η σ υγγραφέας μάς μετα φ έρ ει σχεδόν δύο αιώ νες πίσω, σ τον 18ο αιώ να συγκεκριμένα, τό τ ε που ο Γίγαντα ς Τ σ α ρ λς Μ π ερ ν κ α ι οι σ ύντροφ οί του εγκαταλείπ ουν τη ν Ιρ λα νδ ία , και γυρεύουν ν α ξεφ ύγουν από κ άπ οια σ υγκεκριμένη κ ατασ τροφ ή. Π ρ οσ π αθούν να δραπετεύσουν από μ ία εποχή π νευματικής έν δειας, γνω σικής καταπ ίεσ ης κ α ι π ολιτισ τικής παρακμής, σ υνθήκες σ τις οποίες είν α ι δύσκολο ν α αναπ τυχ θεί ένας μεγάλος άντρ ας, όπως ο Γ ίγα ν τα ς... Έ ν α βιβλίο εύστροφ ο με αφ ήγησ η ευέλ ικ τη, ρυθμό γρήγορο, οξυδερ κές μ ον τάζ τη ς συνειδη­ σ ιακής ροής με αρ ισ τοτεχ νικ ά δ εμέν α πλάνα. Ε ν ολίγοις, μ ια π α νδαισ ία γ ια του ς ηδονοθήρες το υ γραπ τού λόγου. Η Χ ίλ α ρ υ Μ α ν τ έ λ σ υγ καταλ έγεται αν άμεσ α σ τους σ ημαντικότερ ους αγγλόφωνους σ υγγραφείς τη ς εποχής μας. Α π ό τις Ε κδ όσ εις Ν Ε Φ Ε ΛΗ κυκλοφ ορεί επίσης το μυθισ τόρ ημά τη ς “Α λ λα γή κλίματος”.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΝΕΦ ΕΛΗ

Α Σ Κ Λ Η Π ΙΟ Υ 6 · Α Θ Η Ν Α 10680 · ΤΗΛ. 3607.744 FAX 3623.093 · E-mail: nefeli-p@otenet.gr

78

vou να εξυπηρετήσει τη διατύπωση και διεκπεραίωση των σημαινομένων του. Με αυτά τα δεδομένα το κεί­ μενο του Βέη στο παρόν βιβλίο αναγνωρίζεται ως ένα χαρακτηριστικό πεδίο παραδειγματικής εφαρμογής του ενιαίου λόγου, αυτής της ευρηματικής κειμενικής μορφής που απαιτεί ιδιαίτερη γλωσσική αντίληψη κυ­ ρίως σε ό,τι αφορά την υπέρβαση της κοινής χρήσης του γλωσσικού εργαλείου. Στην περίπτωση του Βέη, η ιδιαίτερα απαιτητική αυτή κειμενική μορφή προβάλ­ λει μια υψηλής αισθητικής επεξεργασία και μια σύνθε­ τη οργάνωση σημασιοσυντακτικών δομών. Για λόγους γραμματολογικής δεοντολογίας θα ανα­ φέρω ότι οι πρώτες μορφές των κειμένων, που συν­ θέτουν το παρόν βιβλίο, δημοσιεύθηκαν μεμονωμένα και με άλλη διαδοχή, αλλά κάτω από τον ίδιο γενικό τίτλο «Ασία, Ασία» σχεδόν στο σύνολό τους, οε (λογο­ τεχνικά και μη) περιοδικά κατά τα τελ ευ τα ία πέντε χρόνια, όπως αναφέρεται σε σημείωση - παρακείμενο στο τέλος του βιβλίου. (Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα «σύμπτωση», πέντε χρόνια μετά, αντιπροσωπεύει το άρθρο του Carlos Fuentes στον «Monde», 28.10.1999, με τον τίτλο «Mexique, Mexique»). Το γεγονός αυτό τεκμηριώνει τη νοηματική αυτοτέλεια των κειμένων του βιβλίου. Από την άλλη πλευρά, ουδεμία σημασιολογική επικάλυψη ουδ' επ' ελάχιστον παρατηρείται σ' αυτή τη μακρά σειρά κειμένων, και όχι μόνον αυτό: η σύνθεση του παρόντος βιβλίου, που δεν ακολουθεί τη χρονολογική σειρά πρώτης δημοσίευσης των κει­ μένων, αποτυπώνει μια εξέλ ιξη συλλογισμού που προσδιορίζει τη θεματική ανάπτυξη του βιβλίου ως συνόλου, αποτυπώνει δηλαδή τον αλγόριθμο του συγγραφέα εν προκειμένω. Αποδεικνύεται έτσι ότι το βιβλίο του Βέη αποτελεί ένα τυπικό δείγμα προγραμ­ ματικής λογοτεχνίας που αποκαλύπτει μία αρχική σύλληψη και προϋποθέτει συνοχή και συνεκτικότητα στη συγγραφική διαδικασία, κυρίως όταν αυτή χαρα­ κτηρίζεται από χαλαρή έω ς μηδενική ενότητα χρό­ νου. Δεδομένου μάλιστα ότι τα κειμενικά προϊόντα ταξιδιών, ως προϊόντα μονόδρομης ακολουθίας γεγονό­ των στο χρόνο, ε ξ ορισμού στερούνται προγραμματι­ κού χαρακτήρα, το παρόν βιβλίο του Βέη είναι ιδιαιτέ­ ρως σημαντικό και από καθαρά γραμματολογική άπο­ ψη. Τι εννοώ: με το παρόν βιβλίο του, ο Βέης παρα­ βιάζει αυτή την κοινή περί ταξιδιωτικών κειμένων αντί­ ληψη, αποκαλύπτοντας την προθετικότητά του ως συγγραφέα, και διαπραγματεύεται βάσει συγκεκριμέ­ νου σχεδίου (masterplan) την ένταξη των ταξιδιω τι­ κών κειμένω ν στο χώρο τη ς αμιγώς δημιουργικής γραφής. □

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Οι μνήμες σε μυθιστόρημα του ΜΙΧ ΑΗΛ ΜΗΤΡΑ ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ

1

«Η Μ νήμη Επιστρέφει με Λ αστιχένια Π έδιλα»

Αθήνα, Νία Σύνορα-Λιβάνη, 1999. Σελ. 524

«Η ισορροπία με zip ήέξεις σημαίνει για μένα ισορροπία με τον κόσμο. Αν δεν αποκαταστήσω πρώτα τη σχέση μου μαζί τους, καμιά ισορροπία με τους ανθρώπους δεν μπο­ ρεί ν' αποκατασταθεί. Ο ήόγος βοηθητικό στοιχείο της ζω­ ής, γίνεται πρωτογενής και πρωταρχικός παράγοντας. Οήοένα νιώθω και περισσότερο σαν κάποιος που βίωσε την πραγματικότητα σαν μυθιστόρημα και που μετέτρεφε τον βίο του σε μύθο, για να τον αντέξει». Β.Β. ν γενικά ισχύει όχι κάθε συγγραφέας α ν τλ εί το υλικό το υ έργου το υ από την ίδια το υ τη ζωή και τα προσωπικά του βιώματα, ο Βαοίλης Βασι­ λικός πρέπει να θεω ρ η θεί ο σχεδόν απόλυτα αυτοσωπης αφήγησης, αφενός μεν γιατί ή θ ελ ε να μιλή­ βιογραφούμενος συγγραφέας. Από τα περίπου 100 σει για τον εαυτό του (και με τον εαυτό του), αλλά βιβλία του ελάχιστα είναι εκείνα που ξεφ εύγουν τον και γιατί ήθελε να ικανοποιήσει τη βαθιά ανάγκη του αναγνώστη να επιζητεί την ταύτιση με τον κεντρικό ήρωα-αφηγητή της ιστορίας. Ένα β ιβ λ ίο επιτομή Έχοντας λοιπόν κανείς ως δεδομένα τα παραπάνω, είναι φυσικό να προβληματίζεται παίρνοντας στα χέ­ το υ ο υ ν ο λ ικ ό τερ ο υ έ ρ γο υ

Β

το υ Β. Β α σιλικού γενικό αυτό κανόνα: το Ζ, ο Μονάρχης, η Δίκη τω ν εξ, το Εκτός τω ν τειχών, ο Ιατροδικαστής και μερικά ακόμη. Βέβαια «αυτοβιογραφούμενος» συγγραφέας δεν σημαίνει - και μάλιστα στη συγκεκριμένη περί­ πτωση - δυσκολία στην επινόηση προσώπων-χαρακτήρων ούτε, φυσικά, ανεπάρκεια στην αφηγηματική υποστήριξη της πλοκής τω ν ιστοριών του. Κάθε άλ­ λο μάλιστα.

0 Β. Βασιλικός από την αρχή της συγγραφικής του πορείας υ ιοθέτησ ε το «τέχνασμα» τη ς πρωτοπρό-

ρια το υ το καινούριο βιβλίο του Β. Βασιλικού, όπου ήδη στο εξώ φ υλλό του δηλώ νεται ευθέω ς το γραμ­ ματολογικό του είδος: Αυτοβιογραφία. Την «απορία» του υποψήφιου αναγνώστη έρχεται να ενισχύσει ο ί­ δ ιος ο σ υγγρ αφ έας δηλώ νοντας σ ε σ υν εντεύξεις του ότι ο όρος «αυτοβιογραφία» μάλλον δεν αποδί­ δει το περιεχόμενο του βιβλίου. Αλλά και στον πρό­ λογό του μας προτείνει να μη διαβάσουμε το βιβλίο ως μια «κλασική αυτοβιογραφία» αλλά ως «σελίδες ημερολογίου». Ενώ λίγο πιο κάτω επιμένει: «Εγώ όχι μόνο δεν θυμάμαι, αλλά και δεν θέλω να θυμάμαι». Τι σ υμβαίνει λοιπόν; Μήπως άρ α γ ε βρισκόμαστε

79

β Εκδόσεις Ιδμων

Τ.Θ. 48030 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ - Τ.Κ. 132 31 & ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ10-12 ΑΘΗΝΑ - THA.-FAX 5015 550

Μ ιχ ά λ η ς Κ α τ σ α ρ ό ς

4 ΜΑΖΙΝΟ

Γ ιώ ρ γ ο ς Δ ε λ η γ ιά ν ν η ς

Γ ιώ ρ γ ο ς Δ ε λ η γ ιά ν ν η ς Η ΑΝ ΤΑΛΛΑΓΗ ΤΩ Ν ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΚΑΙ Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩ Ν ΕΛΛΗΝΩ Ν ΠΡΟ ΣΦ ΥΓΩ Ν Τ Η Σ Κ Α Π Π Α Δ Ο Κ ΙΑ Σ Σ Τ Η Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν ΙΑ

ΚΥΚΛΟΦ ΟΡΟΥΝ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ Β ΙΒΛΙΟ Π Ω Λ ΕΙΑ

μπροστά σ' ένα ακόμη «τέχνασμα», κατά την προ­ σφιλή συνήθεια του συγγραφέα; Μήπως τελικά έ ­ χουμε ένα καινούριο μυθιστόρημα του Β. Βασιλικού, όπου συμβιώ νουν «αρμονικά» ο παππούς του αφ η­ γητή στην προπολεμική Καβάλα με τον Άγγλο ποιη­ τή Όντεν στην Αθήνα του '60, οι ψαράδες της Θάσου με τον Ζαν Πολ Σάρτρ τω ν Παρισινών καφέ, ο Αθη­ ναίος οδοντογιατρός Φ.Μ. με τον Ίταλο Καλβίνο της Ρώμης, ο Μίμης Δεσποτίδης τω ν εκδόσεων « θ εμ έ­ λιο» με το ζεύγος Σιμόν Σινιορέ-Ιβ Μοντάν, ο Φαίδων Πολίτης στη Θεσσαλονίκη του '50 με τον Μάνο Χατζιδάκι του αθηναϊκού «Φλόκα», ο Στράτης Μυριβήλης σ' ένα ελληνικό εστιατόριο της Νέας Υόρκης με τον Μένη Κουμανταρέα της πλατείας Βικτωρίας, ο Αλέκος Παναγούλης στην Πιάτσα Ναβόνα της Ρώμης με τη Μαργκερίτ Ντιράς του παρισινού καρτιέ, ο ιδιο­ κτήτης ελληνικής ταβέρνας στο κάποτε Δυτ. Βερολί­ νο με το συγγραφέα Γκίντερ Γκρας στην ίδια πόλη...; Ό λα αυτά τα πρόσωπα -διάσημα ή μη-, όλοι αυτοί οι τόποι, οι διαφορετικές εποχές, δεν αποτελούν λο­ γοτεχνικές επινοήσεις του Β. Βασιλικού. Ασφαλώς και έχουν υπάρξει στην πραγματικότητα. Ό μως η «πραγματικότητα» αυτή δεν αναπαράγεται απλώς και μόνο για χάρη του αναγνώστη, αλλά μυθοποιεί­ ται μέσα από το βλέμμα του συγγραφέα-αφηγητή, με αποτέλεσμα να ανατρέπεται η δεδομένη σύμβα­ ση τη ς μαρτυρίας-ντοκουμέντο, και τελικά ο ανα­ γνώστης να προσλαμβάνει την αφήγηση με τους ό­ ρους της λογοτεχνικής «απόλαυσης του κειμένου». Γι' αυτόν το λόγο το βιβλίο δεν είναι μια κλασική αυ­ τοβιογραφία. Κατά τη γνώμη μου, είναι ένα μυθιστό­ ρημα που γράφτηκε σαν αυτοβιογραφία ή μια αυτο­ βιογραφία που δ ιαβάζεται σαν μυθιστόρημα. Ένα μυθιστόρημα που δεν κρύβει τις «οφειλές» του στο μοντερνισμό, καθώ ς η αφηγηματική ροή δ εν ακο­ λο υ θ εί την ευθύγρ αμη ανάπτυξη αλλά εκείνη της συνειρμικής διαδοχής, των απρόβλεπτων αναφορών και της καλειδοσκοπικής σύνδεσης σωρείας προσώ­ πων, γεγονότων και καταστάσεων. Με κάποιο τρόπο ο αναγνώ στης παραλαμβάνει ένα βιβλίο-παζλ και καλείται να το συνθέσει ή, μάλλον, να το ανασυνθέσει. Γιατί το κείμενο έχει ήδη μονταριστεί με επιδεξιό τητα από το σ υγγραφ έα το υ , αλ λά παραμένει ταυτόχρονα ανοιχτό στις εκδοχές ανασύνθεσής του από τους αναγνώστες του. Υπάρχει ακόμα ένα στοιχείο που συνηγορεί στην ανορθοδοξία α υτή ς τη ς ιδιόρρυθμης α υ το β ιο γ ρ α ­ φίας: η παρουσία / παρέμβαση του κ. Μαρούλη. 0 συγγραφέας στον πρόλογό του ταν χαρακτηρίζει ως το alter ego του.

Οι τριτοπρόσωπες αφηγήσεις του κ. Μ αρούλη πα­ ρεμβάλλονται στο κυρίως κείμενο και φυσικά είναι σκόπιμα ευδιάκριτες όχι μόνο λόγω τρίτου προσώ­ που, αλλά και λόγω γλωσσικής «περιβολής», αφού είναι γραμμένες οτη λόγια νεοελληνική το υ Παπαδιαμάντη ή του Βιζυηνού. Η επινόηση του αινιγματι­ κού αυτού ήρωα, όπως θ ' ανακαλύψει ο αναγνώ ­ στης από την αρχή του βιβλίου, προσφέρει τη δυνα­ τότητα στον αυτοβιογραφούμενο συγγραφέα να α-

Ένα μ υθιστόρημ α που γρ ά φ τη κ ε ο α ν α υτο β ιο γρ α φ ία ή μια α υτο β ιο γρ α φ ία που δια βά ζετα ι οα μυθιστόρημ α ποστασιοποιηθεί ενίοτε από πρόσωπα και γεγονότα, εξυπηρετεί όμως και κάτι άλλο. 0 Β. Βασιλικός, «φο­ βούμενος» ίσως ότι τα πολλά πραγματολογικά στοι­ χεία τη ς α υ το β ιο γ ρ α φ ία ς το υ θα π ρ οκα λούσ α ν στους αναγνώ στες αντιδράσ εις «στερητικού σ υν­ δρόμου», ενσω μάτω σε στον κορμό της αφήγησης μια μυθοπλαστική διέξοδο:, τις αφηγήσεις του επι­ νοημένου κ. Μ αρούλη. Είναι ένα προφανές «κλείσι­ μο το υ ματιού», που απ ευθύν ετα ι βέβαια κυρίως προς του ς αναγνώ στες εκείνους που παρακολου­ θο ύν συστηματικά τη συγραφική το υ πορεία, εδώ και μισό αιώνα περίπου.

Πιστεύω ότι Η μνήμη επ ισ τρ έφ ει μ ε λαστιχένια π έ­ διλ α είναι ένα βιβλίο που δ ιαβά ζετα ι με πολλούς τρ όπ ους και, σ υνεπώ ς, α π ευ θύ ν ετα ι σ ε π ολλές και δ ιαφ ορετικές κατηγορίες αναγνωστών. Οπωσ­ δήποτε α π ο τελ εί βιβλίο-επιτομή το υ σ υνολικότε­ ρου έργου το υ Β. Βασιλικού, κάτι που ενδιαφ έρ ει τόσ ο το υ ς παλιούς όσο και το υ ς νέ ο υ ς αναγνώ ­ σ τες τω ν βιβλίω ν του . Και βέβαια κρύβει ή, καλύ­ τερ α , απ οκαλύπτει βασικά «κλειδιά» κατανόησης του έργου του . Μας ανοίγει παράθυρα (και κάποτε μ εγάλες πόρτες) στο συγγραφικό εργαστήριο, χει­ ρονομία η οποία γ ο η τεύ ει πάντα το ν αναγνώ στη και γι' α υτό εκ τιμ ά τα ι ως ιδ ιαίτερα γενναιόδω ρη απ' την πλευρά του συγγραφέα. Όπως τελικά και να προσεγγίσει κανείς το νέο βι­ βλίο του Β. Βασιλικού και σε όποια κατηγορία και να το εν τά ξει, Η μνήμη επ ισ τρ έφ ει μ ε λαστιχένια π έδιλα βασ ίζεται σ' έναν κοινό τόπο: ο σ υγγρα­ φ έα ς τη ς γνωρίζει καλά πως ανάμεσα στο φυσικό πρόσωπο και το δημιουργό υπάρχει πάντα μια α ­ πόσταση, ποτέ όμω ς ένα κενό. Μπορεί τα δυο α υ ­ τό υποκείμενα ά λ λο τε να πλησιάζουν (και να τα υ ­ τίζονται) κι ά λ λο τε να απομακρύνονται (μέχρι σ η­ μείου συγκρούοεω ς). 0 κρίσιμος παράγοντας που θα κάνει τη ζυγαριά να γείρει προς την μια ή την ά λ λ η π λευρ ά, π αραμένει πάντα ασ τά θμ η το ς και απρόβλεπτος. Κι αυτή είναι η δύναμη και η μαγεία της λογοτεχνίας και γενικότερα τη ς τέχνης.

«0 κ. Μ αρούλης», γράφει ο Βασίλης Βασιλικός, «έ­ χοντα ς τη ν γά τα σ τη ν αγκαλιά του, δ ε ν είναι σαν τ ο ν κ. Μ α ρ ο ύ λ η χ ω ρ ίς τ η ν γ ά τα σ τ η ν α γ κ α λ ιά του». □

0 Βασίλης Βασιλικός γράφει γιατοβιβλίοτου

Το βιβλίο γράφτηκε σ 'ένα μήνα, τέλος ’91, αρχές '92. Το άφησα στην άκρη να κρυώσει. Όταν επιχείρησα να το μοπάρω 5 χρόνια μετά (1 9 9 7 ) - γιατί ήταν ξέχειλο και διπλάσιο σε άγκο - διαπίστωσα πως δεν με εξέφραζε καθόλου. Αλλιώ ς σκεφτόμουν το '91, αλλιώς το '97. Εξάλλου οι μισοί απ' αυτούς που αναφέρω είχαν πεθάνει. Τί να έκανα; Δυο τρόπους είχα για να βγω απ' το αδιέξοδο: ή να το ξαναγράψω απ' την αρχή ή να το «μοντάρω» χωρίς ν’ αγγίξω ούτε λέξη απ' τα κομμάτια που θα επέλεγα. Προτίμησα τη δεύτερη λύση. Κι έκτοτε δεν το ξαναδιάβασα. Όταν τώρα μου μιλούν για το τάδε που αναφέρω σχετικά με τον δείνα, ειλικρινά δεν θυμάμαι. Γ ιατί«θυμάμαι δεν είναι μια λέξη για να θυμάται κανείς», όπως είχα γράψει το 1960 στο «Αγγέλιασμα».

81

ΘΕΑΤΡΟ

Και θεατρικό και θεατρολογικό ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ

I

Ρ ε σ ιτ ά λ ,

9 Μ ονόπρακτα Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 430

ia έκδοση από αυτές που οι θεατρολόγοι θα ή θ ελ α ν να έβλ επ αν σ υχνότερα , ή μάλ λο ν πάντα, καθώ ς δ ιευκ ο λύ νει την ερ ευνη τική το υ ς δ ρα σ τηριότητα , τη ν πάντα επίπονη και επι­ σφαλή ως προς την πληρότητα, αν όχι και την ορ ­ θότητα. Ο Γιώργος Μ ανιώτης εκδίδει εννέα μονό­ πρακτα. Επεξεργάζονται στην πλειοψηφία τους τη γνωστή θεματική του, η οποία άλλω σ τε είναι στην πραγματικότητα αν εξάν τλ ητη, η κοινωνική ενσ ω ­ νεται στην ίδια την εξουσία, όπου ο στρατιωτικός μάτωση και το τίμημά της, η οικογένεια ως πυρήεκφράζει άμεσα το τέλ ο ς τω ν ψευδαισθήσεών του θεματική του ί. Μ ανιάτη είναι η και έμμεσα τη μάταιη επιθυμία του για λίγη ανθρώ­ κοινωνική ενσωμάτωση και το τίμημά πινη ζεστασιά. Το Μικρή Επιλογή, σχεδόν δροσερά κωμικό, πάντα όμως δραματικό στο βάθος, όπως ό­ λη η υψηλή κωμωδία, εξερ ευ ν ά και πάλι τις υπό­ της η οικογένεια ως πυρήνας και η γειες σχέσεις ανω τερότητας και εξουσίας. Το Μια απλή καρδιά είναι ένας ακόμα συνταρακτικός γ υ ­ μητέρα ως βασικός μ ο ύ ό ς της, η ν α ικ ε ίο ς μ ο ν ό λ ο γ ο ς τ ο υ Μ α νιώ τη (μ α ζ ί μ ε το μύηση του νέου μέσω του εκβιασμού Άοπρη μέρα), στο δρόμο που χάραξε ο Μπέκετ με το Ω! Οι ω ραίες μ έρ ες, αλ λά μεσογειακά καταδηοτην κατάσταση του ενη\ίκου λω τικός και πυρετικός. Το νήμα, ένα μονόπρακτο για την ψυχοπαθολογία τη ς καθημερινής ζω ής, α ­ να λύει τη δύναμη τη ς ιδ έας πάνω στο βίω μα και νας και η μητέρα ως βασικός μοχλός της, η μύηση την εξέλ ιξη τη ς ιδεολογίας σε ιδεοληψία. Το επό­ του νέου μέσω του εκβιασμού στην κατάσταση του μενο, με τίτλο Στο βάθος του σπιτιού, έχει λεπτο­ ενηλίκου. μερείς σκηνογραφικές οδηγίες, υποδηλώνοντας το

m

Το πρώτο, Ο αιχμάλωτος, εικονίζει την παράλογη, που κινδυνεύει να γίνει θανάσιμη και εν τέλ ει κωμι­ κή, σύγκρουση, αλλά και την απόλυτη έλλειψ η ε ­ πικοινωνίας ανάμεσα σε δυο άγνωστα μεταξύ τους πρόσωπα. Στον Τηλεφ ω νητή, ο νεαρό ς σ τρατιώ ­ της, αντιμέτωπος με τη μοναξιά μέσα στην τεχνο­ λογία και τις απαιτήσεις της και την επιθυμία του να ζήσει, σχεδόν τρελαίνεται. Στην Έξοδο, ο λόγος δί­

82

περίπλοκο κατασκεύασμα της ζωής του ήρωα, ο ο­ ποίος στην προχωρημένη ηλικία του έχει πλέον συ­ νειδητοποιήσει το μηχανισμό καταστολής της ζω τι­ κής επιθυμίας, όσο και το αδιέξοδο αυτής της συνειδητοποίησης και αμφισβήτησης. Στο Εχθροί και φίλοι, ξανά η τεχνολογία, προορισμένη να διευκο­ λύνει την ανθρώπινη επαφή, λειτουρ γεί υπέρ της αποξένωσης και δίνει τη μέθοδο με την οποία η α­

καθόριστη αντιπ αλότητα ανάμεσα σε δύο άτομα με αμφίβολο βαθμό γνωριμίας, οδ ηγεί όχι σε βιαιότη­ τε ς , α λ λά σ την ύπουλη υπ ονόμευσ η το υ ηθικού του αντίπ αλου, έστω κι αν και η φύση τη ς αντιπαλότητά ς του ς είναι σκοτεινή: είναι αντίπ αλοι όπως όλοι οι άνθρωποι. Το Μ αθή μ α τα υποκριτικής, στο οποίο έν ας καθηγητής σ ε δ ραματική σχολή ανα­ πτύσσει τη λειτουργία τη ς τέχνης και του κοινωνι­

κού και ψυχολογικού μηχανισμού, ενώ οι απόντες φ ο ιτη τές εκπροσωπούνται από το υ ς θ ε α τές, η δ ι­ δασκαλία μετατρέπεται σε μάθημα ζωής. Τα θεατρικά κομμάτια συνοδεύουν ερμηνευτικά και κριτικά κείμενα τω ν Κ. Γεωργουσόπουλου, Τ. Λιγνά­ δ α Δ. Τσατσούλη, Γ. Κοντού, Μ. Μ ουντέ κ.ά. και μια πλήρης εργογραφία του πολυγράφου συγγραφέα ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΕΤΡΑΚΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΑριοτΕρά, κριτική και αυτοκριτική ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΜΑΥΡΟΕΙΔΗΣ

Οι 6ύο όψ εις της ιστορίας

4

Αθήνα, Καατανίωτης, 1999. Σελ. 580

Π έν τε κορυφαίες προσωπικότητες του κομουνιI I στικού κινήματος τη ς Ε λλάδας ξετυ λ ίγ ο υ ν το I I κουβάρι τη ς ζω ής του ς και ταυτοχρόνως φ ω τί­ ζο υν π λ ευρ ές τη ς τόσ ο σ υναρπ αστικής ιστορίας τη ς Αριστερός από την αρχή του 20ού αιώνα μέχρι το τέλ ο ς του. 0 Β. Νεφ ελούδης, ο Λ. Βουτσάς, ο Λ. Τζεφρόνης, ο Λ. Κύρκος και ο Γρ. Φαράκος εξο μ ο ­ λογούνται στο σ υγγραφέα, ο οποίος στην προκει­ μένη περίπτωση μετατρέπεται σε δημοσιογράφο που γν ω ρ ίζει όμω ς πρόσωπα και π ράγματα τη ς προς διερεύνηση υπόθεσης, γιατί πήρε και ο ίδιος ενεργά μέρ ος. Μ ' ά λ λα λόγια, ξέρ ει τι πρέπει να ρωτήσει, ξέρ ει τη συμβολή του καθενός, όπως ξ έ ­ ρει τα λάθη και τις παραλείψ εις τους, καθώς και τις στιγμές της πολυτάραχης πορείας τους, για τις ο ­ ποίες οι σ υνεντευξια ζόμενο ι δ εν θα μιλούσαν ε ύ ­ κολα σε κάποιον άλλο. Είναι μια συζήτηση εκ βαθέων, που περιλαμβάνει και την κριτική για τις επιλο­ γές της ηγεσίας αλλά και ισχυρές δόσεις αυτοκριτι­ κής. Το βιβλίο έχει ένα μεγάλο προτέρημα: δεν χά­ νεται σ ε αν ούσ ιες λ ε π το μ έρ ειες και σ ε περιγρα­ φ ές, που ενδεχομένω ς θα ενδιέφ ερα ν έναν ειδικό ιστορικό ερευνητή, αλλά θα προκαλούσαν χασμω­ δίες και θα κούραζαν το ν μέσο αναγνώστη, που θ έ ­ λει να έχει μια ουσιαστική γνώση για τα σημαντικό­ τερ α γεγονότα της περιόδου 19 24-1990, καθώς και για τις ηγετικές φυσιογνωμίες (Ζαχαριάδης, Βελου-

χ ιώ τ η ς , Β α φ ε ιά δης, Παρτσαλίδης, Καραγιώ ργης κ.ά.) που σημάδεψαν με τη δ ράσ η το υ ς το κομουνιστικό κίνη­ μα. Η προσπάθεια του συγγραφέα θα ήταν ολοκληρω μέ­ νη , αν ε ν έ τ α σ σ ε στον κ ατάλογο τω ν προσώπων και ένα σ τέλ εχ ο ς της άλλης πλευράς. Όπως είναι γνωστό, οι διασπά­ σ εις και οι εσ ω τερικές αντιπ αραθέσ εις ταλάνισ αν το κομουνιστικό στρατόπ εδο. Παλιότερα, όσο δ η ­ λα δ ή υπήρχε το «κέντρ ο τη ς επ ανάσ τασ ης», τα διαπ ιστευτήρια τη ς ορθοφ ρ οσ ύνης και τη ς σ υ ν έ­ πειας εξεδ ίδ ον το από κει. Σήμερα, ο μη μυημένος πολίτης θέ λ ει να έχει μπροστά του και τις δύο από­ ψεις και να κρίνει με βάση τα επιχειρήματά τους. Η επιλογή του Λ. Μ αυροειδή να συνομιλήσει μόνο με παράγοντες τη ς κομουνιστικής ανανέω σης (α υ θ ε­ ντικής ή όψιμης) δημιουργεί ένα πρόβλημα. Το τ ε ­ λικό α π οτέλ εσ μα είναι ε υ ά λ ω το σ την κατηγορία τη ς ιδ εολογικής μονομέρειας. Πάντως, όποιος επι­ θ υ μ ε ί μια συνοπτική, α λ λά ουσιστική ενημέρω σ η π ερί το κομουνισ τικό κίνημα μπ ορ εί να α ρ κε σ τεί στο υπό εξέτασ η πόνημα. Για περισσότερες πληρο­ φ ορίες και σφαιρικότερη ανάλυση πρέπει να καταφύγει σε μερικά από τα δεκάδες βιβλία που κυκλο­ φορούν για το επίμαχο θέμα. ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

83

ΓΛΩΣΣΑ

Αγώνες δημοτικιστών I I

Η I I

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΡΙΑΡΑΣ

Ελισαίος Γιανίδης, ο νη φ άλιος Θεσσαλονίκη, 1999. Σελ. 135 νυποχώρηχος, από νεαρό τατη ηλικία, αγωνι­ στής για την καθιέρωση τη ς δημοτικής γλώσ­ σ ας και σ τη σ υ ν έχεια για τ η ν απ οδοχή το υ

Η

μονοτονικού σ υσ τήμα τος γρ αφ ής, ο δ ιακ εκ ριμέ­ νος φιλόλογος-γλω σσολόγος, καθηγητής οτο πα­ νεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Εμμανουήλ Κριαράς ανα φ έρεται με μεγάλη συμπάθεια, αλλά και εμβαθυντικά, στις προσπάθειες του γεωπόνου, φυσικο­ μ αθηματικού και ελληνοδιδασ κάλου Ελισαίου Γιανίδη (Σταμάτιου Σταματιάδη) για τη ν επικράτηση τη ς δ η μοτικής γλώ σ σ ας, ιδίω ς με τη σ υγγραφ ή το υ περιώ νυμου πονήματός του «Γλώσσα και Ζω-

Χ α ρ α κ τη ρ ιο τικ ες αναδρομές α το ύς μ α κρ οχρ ό νιους α γώ νες για τ η ν απ οδ οχή κ α ι τη ν κα θ ιέρ ω σ η τη ς δ η μ ο τική ς γ \ώ ο ο α ς κ α ι το υ μ ο ν ο το νικο ύ ο υ ο τή μ α το ς γρα φής ή», το οποίο απ οτέλεσ ε την απαρχή τω ν δημοτικιστικών το υ αγώνων και έναυσμα για την ενίσχυσή του ς. Ενδεικτική μάλιοτα τη ς έννοιας και τη ς ση­ μασ ίας τω ν αγώ νω ν α υ τώ ν είναι και η αποσπα­ σματική φράση από το εν λόγω βιβλίο του Γιανίδη, ο οποία τίθετα ι προοιμιακά στο βιβλίο το υ κ. Κριαρά: «Οι γλώσσες μόνο από κάτω απάνω nnyaivouνε, π οτέ από απάνω κάτω . Π ά ντα από λα ϊκές γίνουνται επίσημες». Ωστόσο, το προκείμενο βιβλίο έχει και μια γενικό­ τερ η σημασία και αποστολή. Εισάγει το ν αναγνώ­ στη με επάρκεια στην ιστορική διαδρομή τω ν α ­

84

γώνων για τη δημοτική, στις προσπάθειες τω ν κο­ ρυφ αίω ν τό τ ε δ ημοτικισ τώ ν, στα εν θουσ ια σ τικά ξεκινήματα, στις διώξεις, τις αντιγνω μίες και ό λ ες τις σχετικές περιπλοκές. Περιλαμβάνονται επίσης επιστολές, οι οποίες πολλά προσθέτουν στην κα­ λή γνώση τω ν γλω σ σ ικώ ν σ υνθηκώ ν τ ό τ ε , τω ν προσπαθειώ ν και τω ν απόψεων κορυφαίω ν δημο­ τικιστών, μεταξύ τω ν οποίων και ο αείμνηστος κα­ θη γ η τή ς τη ς Ισ το ρία ς τη ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς Χ α ρ ά λ α ­ μπος θε ο δ ω ρ ίδ η ς , οι Μ. Φ ιλήντα ς, Φ οίβος Δ έλ φ ης, Π. Βλαστός, ο σπουδαίος ποιητής τη ς Θ εσ ­ σαλονίκης Γ. Βαφόπουλος, ο X. Χρηστίδης κ.ά. Μ ε το ν ολοκάθαρο λόγο το υ ο καθηγητής Κριαράς π αρέθεσ ε στο προκείμενο βιβλίο και σ υνέθεσ ε ό­ λα τα ισ τορικά δ εδ ο μ έν α που οδήγησ α ν τελ ικ ά στην τόσ ο αναγκαία γλωοσική μεταρρ ύθμισ η, ό­ πως και στο ισχύον οήμερ α μονοτονικό σύστημα γρ αφ ής (αν εξάρ τητα βέβαια απ' τις υπάρχουσες κάπως βάσιμες και σε κ άθε περίπτωση κ ατανοη­ τ έ ς α ν τίθ ετες απ όψεις), το υ οποίου σ υσ τήμα τος υπήρξε π ρω τεργάτης για τη ν καθιέρω ση και την πρόσφορη περαιτέρω συστηματοποίησή του. ΔΙΟΝ. ΚΩΣΤΙΔΗΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ

Μύθος και πραγματικότητα BRIGITTE COPPIN

1

Αστεία και τέρατα από της γ η ς τα πέρατα

Εικον. J. Sfar, C. Blain, C. Durual

Μτφρ.: Μ . Κιτροέφ Αθήνα, Ποταμός, 1999. Σελ. 140

Ν ες και ά λ λ α π ολλά α π ο τυ­ π ώ νουν τ η ν παρουσία του ς μ έσ α απ ό μια σαγηνευτική ει­ κονογράφ ηση, η οποία ...περι­ στοιχίζεται από π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς π α ρ μ έν ες από το θη σ α υ ρ ό τη ς μ υ θ ο λ ο ­

ηρία και τέρ α τα που από τη μικρή μας ηλικία μας ... απ ειλούν, προαιώνιοι φόβοι, σ υμβολι­ σμοί, οι οποίοι έλκουν την καταγωγή τους από τη ν εμφάνισή μας πάνω στη γη και που χρησιμεύ­ γίας πολλών λαών, την παράδοσή τους, τη λο γοτε­ ουν για να ερμηνεύσουν την ανθρώπινη αγωνία, να χνία τους και γενικά τον πολιτισμό τους. κατευνάσ ουν τα ανυπότακτα όνειρα, α λ λά και να

Β

τέρ ψ ο υν και να δ ιασ κεδάσ ουν μικρούς και μ εγ ά ­ λους, παρουσιάζονται σ' αυτό το καλαίσθητο βιβλίο με το πηγαίο όσο και καθημερινό χιούμορ. Δράκοι, Φίδια, Άρπυες, Κένταυροι, ο Μ ινώταυρος, Σάτυροι, Σειρήνες, Τρίτωνες, Λυκάνθρωποι, το τέρ ας του Λοχ

(Για παιδιά 10-14 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Η δύναμη της παιδικής ηλικίας ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ

I

Ο Τομ Τιριτόμ και η πολιτεία που ήταν χω ρισμένη στα 6ύο

Εικον.: Ν. Ανδρικόπουλος Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 24

νέος αιώνας, που ήδη διανύουμε, για πολλούς θεω ρητικούς θα είναι το πεδίο ανίχνευσης και εφαρμογής τη ς διαλεκτικής σύνθεσης διαπολι-

Ο

παιδική ηλικία που, ως ξεχω ριστή κατη­ γορία, είναι ικανή να νοηματοδοτήσει την ε ν δ υ ν ά μ ει «π αιδα­ γωγική», η οποία θα διαπερνά το κοινωνι­ κό σ ώ μα και θα το ω θ ε ί προς τη σ ύ λ ­ ληψη νέων ιδεών και τη ν εφ αρ μογή του ς σ το πεδίο τη ς πρά­

ξης. τισμικών αξιών, όπως η κατανόηση του Άλλου, η α ­Το συνολικό επίπεδο το υ σ ημερινού κόσμου και η ποδοχή της ετερότητάς του, η ειρηνική συνύπαρξη, ανάγκη της ειρηνικής του συνύπαρξης και η πρωτεϊη αλληλεπίδραση λαών και πολιτισμών. Κι αν αυτές κή δύναμη του ατόμου για το μετασχηματισμό αυ­ οι αξίες σήμερα διαμορφώνονται μέσα στο πλαίσιο τού το υ κόσμου, εκκινούσα από την παιδική ηλικία, της συντελούμενης οικονομικής παγκοσμιοποίησης, είναι τα δύο πραγματικά όοο και συμβολικά θέματα στο πεδίο τω ν ιδεών, στο μ έλλον - ας ευχ ηθούμε τη ς παραμυθικής ιστορίας που παρουσιάζουμε. Αυ­ να μην είναι μακριά - είναι βέβαιο ότι θα σ φυρηλατά , προβαλλόμενα στο λογοτεχνικό πεδίο από ένα τούνται με ανθρωπιστικά εργαλεία για μια αληθινή συγγραφέα δεινό χρήστη τη ς μυθοπλασίας και του οικουμενικοποίηση το υ πολιτισμού. Μια οικουμενικοποίηση που οι ρίζες της θα εκκινούν από δύο πε­ ριοχές: την εκπαίδευση και την παιδική ηλικία. Μια

85

λόγου, είναι ό,τι καλύτερο για ένα βιβλίο που απευ­ θύνεται στους αυριανούς πολίτες του κόσμου, Η υπόθεσή του: Μια πολιτεία είναι χωρισμένη στα δύο. Μ ετά από πολλά χρόνια εν ώ θη κε χάρη στις

και φαντασία και αγωνία και μαγικά στοιχεία και ποι­ ητικότατα στην αφήγηση. Χρόνια τώρα ο συγγραφέ­ ας ανάμεσα στα ξέφ ω τα, όπως λέει, τω ν αρχαιολο­ γικώ ν το υ α ν α ζη τή σ εω ν , δ η μ ιο υ ρ γ ε ί μικρά α ρ ι­

προσπάθειες ενός μικρού παιδιού. Κι οι μικροί ανα­ γνώστες έχουν ένα βιβλίο εκπληκτικής ιδεολογικής δύναμης και αναγνωστικής απολαυστικότατος. Γιατί όλα τα έχει ο μύθος του: και χιούμορ και περιπέτεια

στουργήματα για μικρούς που τα χαίρονται κι οι μ ε ­ γάλοι. (Για παιδιά 8-1 2 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Κλασικά Ελληνικά έργα ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

Το μόνο ταξίδι της ζω ή ς του

t

Διαοκ.: Κώοτας Πούλος Εικον.: Αντα & Σβετλίν Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1999. Σελ. 26

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

Γουτού Γούπατού

I

Διαοκ.: Κώοτας Πούλος Εικον.: Ν. Ανδρικόπουλος Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1999. Σελ. 28

ίναι δύο από τα πέντε διασκευασμένα κλασικά έργα μεγάλω ν μας δημιουργών, από τον καλό εκδοτικό οίκο, που πάντα μας επιφυλάσσει εκ ­ πλήξεις. Τα άλλα τρία είναι: του Παπαδιαμάντη τα Χριστούγεννα του τεμπέάη, του Βιζυηνού 0 Τρομά­ ρ α ς και το υ Καρκαβίτσα Η Γοργόνα. Αναμφ ίβολα πρόκειται για πολύ καλές επιλογές, αφού οι συγγρα­ φείς τους είναι από τους καλύτερους πεζογράφους μας. Στα χέρια μας έχουμε τα δύο προαναφερόμενα. Στο πρώτο ο Βιζυηνός, που για πολλούς είναι ο θεμελιω τής του νεοελληνικού διηγήματος, μεταφ έ­ ρει εμπειρίες τω ν παιδικών του χρόνων αξιοποιώ ντας έξοχα την παράδοση, προβάλλοντας παράλ­ ληλα το ανθρώπινο δράμα, και στο δ εύτερ ο ο Παφηση και τω ν δύο βιβλίων είναι πολύ καλή. 0α ξ ε ­ παδιαμάντης, έξοχος ηθογράφος του καιρού του, αχώριζα εκείνη την καταπληκτική εικόνα του Ταπόη, ναπαριστά με σατιρική διάθεση και με πολλή αγάπη από το βιβλίο Γουτού Γούπατού, που θυμίζει φιγού­ εικόνες από τη ζω ή τω ν παιδιών, παραμονές Χρι­ ρα του θεάτρου Σκιών. Νομίζω ότι η εικονογράφηση σ το υ γ έν νω ν . Οι δ ια σ κ ευ ές είν α ι επ ιτυ χ η μ έν ες . αυτού του βιβλίου είναι μια από τις καλύτερες στιγ­ Έχουν κρατήσει το κλίμα της εποχής, τα σημαίνοντα μές της εικογράφησης βιβλίων για παιδιά. και προσιτά στα παιδιά στοιχεία. Η γλώσσα, ως αί­ σθηση και ύφος, είναι πολύ κοντά στις ιδ ιολέκτους (Για παιδιά 8 -1 2 ετώ ν) το υ Βιζυηνού και του Παπαδιαμάντη. Η εικονογρά­ ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Ε

86

ΡΑΝΤΓΙΑΡΝΤ

ΚΙΠΑΙΝΓΚ

Γ Ε Ν Ν Α Ι Ο Ι ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΙ Είναι μια π εριπ έτεια πολλαπλής γνώσης: μαζί με τη συγκλονιστική αφήγηση των ριψοκίν­ δυνων τρόπων ζωής και δράσης των ψαράδων του Ατλαντικού ο αναγνώστης π αρακολουθεί και τη βιοτική διαφοροποίηση, ως τη μεταμόρ­ φωση, του νεαρού γιου ενός εκατομμυριούχου που ψ αρεμένος κυριολεκτικά από τα κύματα του ω κεανού, γίνεται κοινωνός της ζωής των ψαράδων αλλά και της σημασίας της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης.

0 τέω ς ατίθασ ος, κακομαθημένος Χάρβεϊ, από πρωταγωνιστής στις σκαντα­ λ ιέ ς και βλακώδεις ιδιοτροπ ίες του πλουσιόπαιδου, μπαίνει στο νόημα του τι ση­ μαίνει να αναπ νέεις με τη δική σου ανα­ πνοή και να διατρέφ εσαι με τον προσω­ πικό σου ιδρώτα.

0 Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, ο ποιητής του περίφημου «Αν» (που δημοσιεύεται εδώ στο τέλ ο ς του βιβλίου), δίνει έναν έξο χο συγγραφικό εαυτό με τους «Γενναίους καπ ετάνιους» εικονογραφώντας εγκαυστικά τη σκληρή προσπάθεια του ανθρώ­ που να επιβιώ σει και να κ ερδίσει τον αυτοσεβασμό και την αξιοπ ρέπ ειά του, που βρίσκονται πάντα πιο ψηλά από τα πλούτη και τις ψ εύτικ ες α ξίες.

ήημοοιευμένα τότε οε

Στιγμές οπό την πνευματική, καλλιτεχνική και κοινωνική (ωή των αρχών του αιώνα

από

το

αρχείο

του

ΓΙΩΡΓΟΥ

ΖΕΒΕΛΑΚΗ

ΙανΜωρεάς 1856-1910 Σ το χρονικό μιας γνωριμίας γρ αμμένο σ το γύρισμα τη ς ε κ α το ν τα ε τία ς από ένα ν λυ ρ ικό τη ς π οιητικής μ α ς παράδοσης, το ν Μ ιλτιά δ η Μ αλα κάση, π α ρ α θ έτο υ μ ε α ν τί εισαγω γής το π ορτρέτο το υ Έλληνα ποιητή, που μεσ ουράνησε σ τ α «ένδοξα Παρίσια», από το ν Κωστή Παλαμά. «Ψ ηλό κ α π έ λ λ ο δ ε ν φ ο ρ ο ύ σ ε π εια και τ ο ρ ό δ ο το π ελ ώ ρ ιο δ ε ν υ π ήρχ ε σ τη μπ ου τονιέρα του. Το σώ μα το υ είχ ε γείρει ε λ α φ ρ ά από τα χρόνια. Τα μ ά τια του, τ ' ασύγκριτα, ήσαν λαμπρά πάντα, μα το φ έγγος του ς δ εν ή τα ν το παληό, εκείνο τω ν ε ίκοσι χρονών. Φ ορούσ ε ω σ τόσ ο το κλασσικό μ ονό κλ του , που το υ έ δ ινε κάποιον τόνο ξεχ ω ρ ισ τό και το υ ή τα ν π άντα αχώριστο. Τα μ α λ λιά στου ς κρ ο τά ­ φους είχαν αρχίσει ν' ασπρίζουν. Μ ιλούσ ε λιγοστά και μ ετρ ημ ένα, μ ' α φ έλ εια και μ ε χάρι, μ α και χωρίς να ξεχνά το ν εα υ τό του , μ ε μια φ ροντίδα και μ ε μια πεποίθησι που μας το ν έκανε συμπ αθητικώ τερο...»

Μ ΙΛΤΙΑΔΗΣ ΜΑΛΑΚΑΣΗΣ

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΙ (ΙΩΑΝΝΗΣ Μ Ω ΡΕΑ Ζ) «Το περιοδικό μας», τεύχος 5 ,1 Matou 1900 Ό τα ν εδ ώ και τρ ία χ ρόν ια - κ ατά το ν π ό λ εμ ο - ε γ ύ ρ ισ ε πάλι μια μ έρ α σ την π α λα ιό τ ο υ π α τρ ίδ α ο θ α υ μ α σ τ ό ς π ο ιη τή ς τω ν C a n tilS n e s και τ ο υ Ρ έ ΐθ ΐϊη passionn6, ύσ τερ α από δ εκα ενν έα χρόνω ν απουσία, είχα τη ν ευτυχ ία , σχεδόν αμέσω ς, να το ν γνωρίσω από κάποιον φ ίλ ο μου, που με επαρουσίασε εις αυτόν εν τελ ώ ς άξαφνα. Ένα βράδυ ενθυμούμαι, μέσα εις μίαν αγωνίαν δεν ξέρ ω τόρ α ποιας προσδοκίας, πολεμικής πάντα, μ' επλησίασεν ο φ ίλος μου, αγωνιώ ντα και εμ έ και περιπλανώμενον εις την κοσμογυρισμένην πλατείαν το υ Συντάγματος και με ωδήγησε πλη­ σίον του.

0 Ποιητής άκουσε, βέβαια, διά πρώτην φοράν το όνομά μου, αλ λά το ύ το δ εν τον εμπ όδισε να μου δ είξη μεγ ά λη ν σ υμπ άθειαν και να καταδ εχθή να σ υνδεθή διά φιλίας με το ασήμαντο υποκείμενό μου. Και από τό τ ε μπορώ να πω ότι δεν εχωρίστηκα διόλου από αυτόν και ότι τον ακο­ λο υθούσ α ως ήσκιος του και απάνω στην Ακρόπολι και κάτω στον Ελαιώ να και

88

παντού, ως τη στιγμή που έφ υ γ ε πάλι - διά παντός ως μου είπ ε - από την παλαιόν το υ πατρίδα. Και δεν θα λησμονήσω ποτέ τις μέρ ες και τις νύχτες που πέρα­ σα μαζί του κάτω από το ν ίδιον ουρανόν που ψ άλλει θαυμάσια τόρ α στη νιόβγαλτη πολύκροτη ποιητική το υ σ υλλογή - ημέρς και νύχτες για μένα ονειροφ άνταχτες και μοναδικές. Και δ εν θα λησμονήσω ποτέ τη ν συγκατάβαση που έδ ειχ ν ε ο έν δοξος φ ίλος μου στην άγνοια και στην απ λοϊκότητά μου και τη δική το υ την απ λότητα σε κάθε το υ έκφ ραση, σε κ άθε του τρόπο, όμοια με τη ς ενδυασ ίας το υ τη σ εμνότητα και τη ν α ν ε­ πιτήδευτη χάρη. Και αν δ εν εφ ο ρ ο ύ σ εν ακόμα το ν ισ τορικόν το υ μ ο ν ύ ελ ο ν και αν δ εν είχ ε και τό ρ α το α υ τ ό μ α τ ο ν εκ είν ο α ν α τίνα γ μ α τ η ς κ εφ α λ ή ς το υ - κ εφ α λ ή ς ω ρ αίας πάντοτε και γεμάτης από υπερηφ άνειαν - και αν δ εν έφ ερ νεν ακόμα με μιαν ιδι-

0 ΖανΜωριάς Άγνωστο οκίτοο του Τάοοουοτο περιοδικό «Μπουκέτο» του 1932

αίτερη εν τελ ώ ς κίνηση το χέρι το υ στο μέτωπό το υ και στο παχύ μουστάκι του , κάτου από τη μαύρη το υ ρεπούμπλικα, δ εν θα αναγνώ ριζε κανείς ποτέ το ν κομ­ ψόν βουλεβαρδιέρον που εσ κανδάλιζεν άλ λο τε, τόσ ο με το υ ς πρωτοτύπους στί­ χους το υ όσο και με τις π αραδ οξό τητές του και τις ιδ ιοτροπίες το υ όλ ους το υ ς Παρισιάνους, - τόσον ήτον απλός και τόσον απερίτεχνος. Και εν θυμούμαι ακόμα τη θλίψι του για τα πολεμικά μας ατυχήματα, τα ς σ υζητή­ σ εις το υ με το ν πρώτον τυχ ό ν τα άγνω σ τόν το υ , το υ ς εν θο υσ ια σ μ ο ύς το υ διά τίπ ο τε ικανοπ οιητικό νέα - ε φ ή μ ε ρ α π ά ντο τε.δ υ σ τυ χ ώ ς - τ α ς σ ιω π ηλός και δακρυσ μένας προοευχάς το υ απάνω στην Ακρόπολιν, τα ποιήματά το υ , κάτω στα φ αληρικά κύματα, τις συγκινήσεις το υ μέσ α ο το ν πυκνόν ελ αιώ να, εις τον οποίον επήγαινεν όταν ήτο νέος, έναν καιρό, και επλανάτο μόνος. Και ενθυμούμαι πάντοτε το ενδιαφ έρον το υ για τη σημερινή φτω χαλαζόνα ποίη­ σή μας, το υ ς στίχους το υ Σοφοκλή και το υ Αισχύλου και το υ Πινδάρου, που μου απήγγειλε, τη γνώμη του περί Σολω μού και Κόλβου, που του ς ε ο έβ ε το και το υ ς αγαπούσε. Και δ εν θα λη σμ ονήσ ω π οτέ ότι από ιδ ια ίτερ η προς ε μ έ σ υ μπ ά θεια και προς ενθάρ ρυνσ ιν, βέβαια, μ ετέφ ρ α σ ε μ ετα ξύ άλ λω ν και δικά μου π οιήματα και ότι εγώ από ευγνω μοσ ύνην κατόπιν και με ασ τείαν επ ισημότητα το υ αφ ιέρω σ α το μοναδικόν βιβλιαράκι που ποτέ εξέδ ω κα - ένα φ υλ λά δ ιο ν από πεζά σ τιχουργή­ ματα και από γυμνάσματα παιδαριώδη... Η ομολογία μου αυτή περί το υ έργου μου σ τενοχω ρούμαι πολύ που θα λυπήση βαθειά μίαν κυρίαν, η οποία μου κάμνει την τιμήν να με συμπαθή ιδιαιτέρω ς και ως ποιητήν ακόμη, αλ λά ήτο τόση ανάγκη να γίνει αυτή η δήλω σις... □

89

ΟΔΥΣΣΕΑΣ - ΙΣΤΟΡΙΑ

Τώρα που οι δηλώσεις και οι διαδηλώσεις για το «μακεδονικό» σταμάτησαν...

...ή ρ θ ε η ώ ρ α ν α δ ο ύ μ ε π ιο ψ ύ χ ρ α ιμ α τα ζη τήματα που αφ ορούν τ ις δ ι α δ ικ α σ ίε ς μ ε τ ά λ λ α ξ η ς τ ω ν σ τ ο ιχ ε ίω ν ε ν τ ο π ιό τ η τ α ς τ ω ν μ α κ ε δ ο ν ικ ώ ν π λ η θ υ σ μ ώ ν σ ε ε θ ν ικ έ ς τα υ τό τη τε ς, κ ά τ ω α π ό τ η ν π ίε σ η π ο υ ά σ κ η σ α ν ο ι α ν τ α γ ω ν ιζ ό μ ε ν ο ι ε θ ν ικ ισ μ ο ί τ ω ν β α λ κ α ν ικ ώ ν κ ρ α τ ώ ν π ρ ώ τα , κ α ι η συγκ ρότησ η τ ω ν ε θ ν ικ ώ ν κ ρ α τ ώ ν α ρ γ ό τ ε ρ α .

Αναστασία Καρακασίδου ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΘΗ (1870-1990)

Philip M ansel ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Η ΠΕΡΙΠΟΘΗΤΗ ΠΟΛΗ (1453-1924) Πόλη των δύο ηπείρων, πρω­ τεύουσα του Ισλάμ και της Ορ­ θοδοξίας, πόλος έλξης ανθρώ­ πων και ιδεών από το Παρίσι μέ­ χρι το Ισπαχάν. Ο Mansel μελετά 500 χρόνια ιστορίας της Βασιλεύουσας και ζωντανεύει για τον αναγνώστη το μαγικό κλίμα αυτής της πόλης που ήταν θέρετρο απολαύσεων και διαφθοράς, κέντρο εμπο­ ρίου, πνευματικής και πολιτιστι­ κής ζωής.

’

■

“3ή X

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΜΟΥΑ/ΟΜΡΟΥ

A. Β. B os worth A lb recht D ih le ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΞΕΝΟΙ

ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

J. A. S. E vans Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΝΔΡΕΑ ΜΩΡΑΪΤΗ 3 - 114 71 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ. 36.24.326, 36.25.575 - FAX 36.48.030 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 - ΤΗΛ. 32.12.111

Ο Ν I Ο Ρ I I Ο Ν Α ς μέρος του σύγχρονου αμερικανικού εθνικού λόγου, το έργο της Τόνι Μόρισον διακρίνεται από την τάση διαφοροποίησής του από την κυρίαρχη αγγλοσαξονική παράδοση. Κύριος στόχος της Μόρισον, όπως φαίνεται από το μυθιστόρημα και τον κριτικό της λόγο, είναι η αφύπνιση του αναγνωστικού κοινού όσον αφορά τις ιστορικές, φυλετικές και γλωσσικές ιδιαιτερότητες των Αφρο-αμερικανών. Χωρίς να αποκλείει την επίδραση της δυτικής παράδοσης στο έργο της, η Μόρισον επιλέγει τη θεματολογία της μέσα από την αφρο-αμερικανική κουλτούρα ερευνώντας τις σχέσεις μαύρης και λευκής κοινότητας και τις συνέπειες για τη μαύρη κοινότητα, όταν αυτή εμφανίζει τάσεις αφομοίωσης και εξαμερικανισμού. Από την άλλη, η Μόρισον καταδικάζει τον φυλετικό απομονωτισμό και προτρέπει τους Αφροαμερικανούς να καλλιεργήσουν σχέσεις σεβασμού και αγάπης με το φυλετικό τους παρελθόν έτσι ώστε να γίνουν ισότιμα αποδεκτοί στο νέο πολιτικο-κοινωνικό γίγνεσθαι της Αμερικής.

Επιμέλεια αφιερώματος: Κτόρα Τσιμπούκη

92

93

Βιογραφικες αναφορές

Π αιδικά χ ρ ό ν ια Η Τόνι Μόρισον γεννήθηκε ως Χλόη Άντονι Γούφορντ στις 18 Φεβρουάρι­ ου 1931 στο Λορέιν του Οχάιο. Οι παππούδες αλλά και οι γονείς της ήταν μετανάστες από τον αγροτικό Νότο στον περισσότερο βιομηχανοποιημένο Βορρά. Η μητέρα της, Ράμα Γούφορντ, ήταν μετανάστρια από την Αλαμπάμα και ο πατέρας της, Τζορτζ Γούφορντ, ήταν αγρότης επίσης α­ πό το Νότο.

Ο ικογεν«ια Η οικογένεια της Μόρισον απ οτελείτο από μουσικούς και παραμυθάδες. Η μητέρα της ήταν παθιασμένη με το τραγούδι και ο πατέρας της εξα ι­ ρετικός αφηγητής παραμυθιών. Του άρεσε να διηγείται ιστορίες με φ α ­ ντάσματα και νέγρικους λαϊκούς θρύλους, που έδωσαν στη Μόρισον μία διαρκή και έντονη αίσθηση του υπερφυσικού, του μαγικού, του μυστηρί­ ου, χαρακτηριστικό που διαπερνάει όλο της το έργο.

Μ όρφ ω ση Η Μόρισον πήγε γυμνάσιο στο τοπικό σχολείο του Λορέιν, απ' όπου απο­ φοίτησε με έπαινο το 1949. Το 1953 πήρε το πτυχίο τη ς στην Αγγλική λογοτεχνία από το Πανεπιστήμιο Χάουαρντ της Ουάοινγκτον. Εκεί άλ λα­ ξε το όνομά της από Χλόη σε Τόνι. Δύο χρόνια αργότερα, το 1955, ολο­ κλήρωσε στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ το μεταπτυχιακό της, που είχε ως θέμα την αυτοκτονία στα έργα των Φόκνερ και Βιρτζίνια Γουλφ.

Π ροσωπική ζω ή Το 1957 η Μόρισον παντρεύτηκε τον Τζαμαϊκανό αρχιτέκτονα Χάρολντ Μόρισον. 0 γάμος του ς δ εν ήταν ευτυχισ μένος και κράτησε μόλις έξι χρόνια, κατά τη διάρκεια τω ν οποίων απέκτησαν δύο παιδιά, τον Χάρολντ Φορντ και τον Σλέιντ Κάβιν.

Επαγγ«λματική ζω ή Τη διετία 19 55 -57 η Μόρισον εργάστηκε ως καθηγήτρια αγγλικών στο

94

Πανεπιστήμιο Νότιου Τέξας. Το 19 58 επ έστρεψ ε στο Χάουαρντ, όπου δ ίδ αξε αγγλική γλώσσα και λο γ ο τε­ χνία. Το 19 64 η Μόριοον ηροσ λήφ θηκε στον εκδοτικό οίκο «L. W. Singer» στις Συρακούσες τη ς Νέας Υόρκης. Η συνεισφ ορά τη ς ήταν μ εγάλη στο σχεδίασμά και την έκδοση σχολικών εγχειριδίων που αφ ορούσαν στις ε ­ μπειρίες τω ν Αφρο-αμερικανώ ν. Αργότερα, πήγε στη Ν έα Υ όρκη όπ ου ερ γ ά σ τ η κ ε σ το ν ε κ δ ο τικ ό οίκο «Random House», έναν από το υ ς μ εγ α λ ύ τερ ο υ ς το υ κόσμου. Υποστήριξε με σ θέν ος τη ν έκδοση βιβλίω ν Αφ ρο-αμερικανώ ν συγγραφ έω ν, όπως του Τόνι Κέιντ Μπάμπαρα και το υ Γκέιλ Τζόουνς. Το 19 76 η Μόριοον επέστρεψ ε στη διδασκαλία. Μέχρι το 19 78 εργάστηκε στο πανεπιστήμιο Γέιλ, ενώ το 19 84 εγκατέλειψ ε τον

Τρίτη από αριστερά, οτην δεύτερη πείρά. Μαθητικά συμβούλιο του Lorain High School

εκδοτικό χώρο για να αφ οσ ιω θεί ολοκληρω τικά στην πανεπιστημιακή της καριέρα διδάσκοντας στο Πολιτεια­ κό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης στο Όλμπανι. Πέντε χρόνια αργότερα, το 1989, πήγε στο πανεπιστήμιο του Πρίνστον, όπου διδάσκει Αφρο-αμερικανικές σπουδές και δημιουργική γραφή μέχρι σήμερα.

Η σ υγγρ αφ έα ς Το 1967 η Μόριοον ξεκίνησε το πρώτο τη ς μυθιστόρη­ μα, το οποίο εκ δό θηκ ε το 1 9 70 με τον τίτλ ο Γαλάζια Μάτια. Ακολούθησε ένα δ εύτερ ο μυθιστόρημα, το Ζού­ λα, το 1 9 7 3 .0 θάνατος του πατέρα της της ενέπνευσε το Τραγούδι το υ Σ όλομ ον για το οποίο απέοπασε το

Η Μόριοον οτη ούνταξη της ετήοιας έκδοσης του Lorain High School

πολύ σημαντικό βραβείο National Book Critics' Circle. To Tar Baby («Το μαυροτσούκαλο») εκδόθηκε το 1981, ενώ για τ ο π έμπ το τ η ς μ υ θ ισ τό ρ η μ α , Α γ α π η μ έν η (1987), κέρδισε το Βραβείο Πούλιτζερ. Το 1992 εξέδ ω ­ σε το μυθιστόρημα Τζαζ και ένα χρόνο αργότερα της απονεμήθηκε το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Το 1997 κυκλοφόρησε το Παράδεισος που μαζί με την Αγαπη­ μένη και το Τζαζ απ οτελούν τριλογία που διερευνά τη ζω ή τω ν Α φ ρο-αμερικανώ ν στις ΗΠΑ από τη ν εποχή της δουλείας έω ς σήμερα.

Η κ ρ ιτικ ό ς Εκτός από εξαιρετικά επιτυχημένη συγγραφέας η Μόρισον θεω ρείται ιδιαίτερα σημαντκή κριτικός. Το 1991 ε ­ ξέδ ω σ ε έναν τόμο με δοκίμια και μ ελ έτες πάνω στον αμερικανικό πολιτισμό και τη λο γοτεχν ία. Ακόμα, οι τρ εις δ ιαλ έξεις που έδω σ ε το 1991 στο Χάρβαρντ εκδόθηκαν σε έναν τό μ ο υπό το ν τίτλ ο Πα ίζοντα ς σ το Σκοτάδι. Το λευκό και η λογοτεχνική φαντασία. Επίσης, έχει δημοσιεύσει μεγάλο αριθμό άρθρων και δοκιμίων σε περιοδικά και εφημερίδες. □ Μετάφραση: Ηλίας Μαγκλίνης

Lorain High School, 1949

95

IYNENTEY:H

TONI

MOP

Η δυστυχία να ιίσαιμαύρος Μπόνι Άντζελο: Στα τελευταία οας μυθιστορήματα περιγράφετε τη άκληρη αντι­ παράθεση μεταξύ λευκών και μαύρων. Στο βιβλίο οας Tar Baby («Το Μαυροτσούκα­ λο») ένας ήρωας λέει: «Οι λευκοί και οι μαύροι δεν πρέπει να κάθονται και να τρώνε μαζί στο ίδιο τραπέζι ούτε να κάνουν μαζί οτιδήποτε προσωπικό». Όμως δεν υπάρχει καμία ελπίδα, αν δεν μπορούμε να γεφυρώοουμε την άβυοοο που φαίνεται πως υ­ πάρχει μεταξύ των φύλων, των τάξεων και των φυλών. Τόνι Μόρισον: Προσωπικά, συχνά νιώθω λύπη για τις σχέσεις μαύρωνλευκών, επειδή πάντα σ' αυτή τη χώρα οι διάφορες εξουσίες μεταχειρί­ ζονταν τους μαύρους ως εξιλαστήριο θύμα προκειμένου να αποτρέψουν διαμάχες μεταξύ των τάξεω ν και άλλες πραγματικά εύφ λεκτες καταστά­ σεις. Αν δεν υπήρχαν μαύροι σ' αυτή τη χώρα, θα είχαμε βαλκανοποιηθεί. Οι μετα νά σ τες θα είχαν αλλη λ ο σ κο τω θ εί, όπως γίνεται παντού. Όμως, όταν ένας Ευρωπαίος γίνεται Αμερικανός, αυτό που έχει κοινό με τους υπόλοιπους είναι ότι καθιστά εμένα αντικείμενο περιφρόνησης· εί­ ναι μόνο το χρώμα. Ανεξάρτητα από τον τόπο προέλευσής τους οι μετα­ νάσ τες πάντα αισθάνονταν ενω μένοι, αφ ού όλοι το υ ς μπορούσαν να πουν «εγώ δεν είμαι αυτό» αναφερόμενοι στους μαύρους. Μ' αυτή την έννοια, το να γίνει κάποιος Αμερικανός βασίζεται σε μια συγκεκριμένη στάση: στον δικό μου αποκλεισμό. Πρόκειται για μια αντίληψη που δεν λειτούργησε αρνητικά για τους μετανάστες, αντιθέτω ς τους ένωσε. Μια από τις πρώτες λέξεις που μάθαιναν μόλις πατούσαν το πόδι τους σε α­ μερικανικό έδαφ ος ήταν «νέγρος». Ρωτήστε τους - έχω μεγαλώσει μαζί τους, θυμάμαι, στην Πέμπτη Δημοτικού, ένα έξυπνο αγοράκι, μόλις είχε έρθει και δεν μιλούσε καθόλου αγγλικά. Κάθησε δίπλα μου. Εγώ διάβαζα καλά και ακούγοντάς με το αγόρι έμ α θε να μιλάει, θυ μάμαι τη στιγμή που ανακάλυψε ότι ήμουν μαύρη-νέγρα. Χρειάστηκαν μόνον έξι μήνες

96

που ακόυσα. Στο ταξιδιω τικό τους ημερολόγιο, κάποιοι άνθρωποι στο Κονγκό - εκ εί υπάρχει ένα πολύ πλατύ ποτάμι - σημείωναν: «Δεν μπορούμε να περάσουμε το ποτάμι με τη βάρκα γιατί είναι γεμάτο πτώματα». Τόσα πολλά ώστε μπορούσες να διασχίσεις το ποτάμι περ-

Η δουλεμπορία ήταν κάτι οαν αυτό που είναι τώρα η κοκαΐνη - μπορεί να είναι παράνομη, αλλά αυτό δεν οταματάει κανέναν. Φαντάοου να κερδίζεις 1.000 δολλάρια ιγια κάθε άνθρωπο. Είναι πολλά λεφτά. Πολλές περιουσίες ο 'α υ τή τη χώ ρα δημιουργήθηκαν μ ' αυτόν τον τρόπο

μέχρι να του το πει κάποιος. Αυτή ήταν η στιγμή της έ ­ νταξής του, της εισόδου του οτην αμερικανική κοινω­ νία. Κάθε μετανάστης γνώριζε ότι δεν θα βρισκόταν πο­ τέ στη χειρ ότερη δυνατή θέση, αφού υπήρχε τουλάχι­ στον μια ομάδα την οποία μπορούσε να υπερσκελίσεί: αυτοί ήμασταν εμείς [...]. Δεν οας άρεσε η ιδέα να γράψετε για τη δουλεία. Ωστόσο, το πιο γνωστό σας βιβλίο, η Αγαπημένη, αναφερεται στη δουλεία και τα επακόλουθά της. Δεν ή θ ελ α κ αθόλ ου να ασ χοληθώ μ' α υτό το θέμ α . Μ ετά συνειδητοποίησα ότι στην πραγματικότητα δ εν γνώριζα τίποτε γι' αυτό. Έτσι, με συγκλόνισε η χρονική διάρκεια αυτού το υ θεσμού. Ξαφνικά η διάρκεια - 3 0 0 χρόνια- άρχισε να με συνθλίβει. Τριακόσια χρόνια - για σκεφ τείτε το. Δεν επρόκειτο για έναν πόλεμο, αλλά για γενιές που εξα κολουθο ύσ αν να ζουν στην ίδια κατά­ σταση, διαδεχόμενες η μια την άλλη. Οι μαύροι ήταν ό­ λοι αναλώσιμοι. Άξιζαν όσο ένα καλό άλογο - κανείς δεν ή θ ελε να σκοτώσει το εμπόρευμά του. Και φυσικά είχαν το π λεονέκτημα ότι αναπαράγονταν χωρίς κό­ στος. Η Αγαπημένη αφιερώνεται στα 60 εκατομμύρια των μαύρων θυ­ μάτων του θεσμού της δουλείας. Συγκλονιστικό νούμερο - μπο­ ρεί να επαληθευτεί ιστορικά; Μερικοί ιστορικοί μού είπαν ότι πέθαναν 200 εκατομμύ­ ρια. Εξήντα εκατομμύρια ήταν το μικρότερο νο ύμερο

πατώντας επάνω τους. Πολλοί άνθρωποι πέθαναν τό ­ τε. Οι μισοί από αυτούς σ' εκείνα τα πλοία. Η δ ο υ λ ε ­ μπορία ήταν κάτι σαν αυτό που είναι τώ ρα η κοκαΐνη μπορεί να είναι παράνομη, αλ λά αυτό δ εν σταματάει κανέναν. Φ αντάοου να κ ερδίζεις 1.0 0 0 δολλάρ ια για κάθε άνθρωπο. Είναι πολλά λεφ τά. Πολλές περιουσίες σ' αυτή τη χώρα δημιουργήθηκαν μ' αυτόν τον τρόπο. Ό ταν έγραφ α την Αγαπημένη, νόμιζα πως αυτό το βι­ βλίο θα διαβαστεί λιγότερο απ' όλα τα υπόλοιπα, γιατί μιλάει για κάτι που οι ήρωες του βιβλίου δεν θέλουν να θυμούνται, που εγώ δεν θέλω να θυμάμαι, που οι μαύ­ ροι δ εν θ έ λ ο υ ν να θυμούνται, που οι λ ε υ κο ί δ εν θ έ ­ λουν να θυμούνται, θέλω να πω ότι πρόκειται για εθνι­ κή αμνησία. Δώοατε καινούριο νόημα οτον καθημερινό αγώνα των μαύρων. Προσπάθησα να τον κάνω μια προσωπική εμπειρία. Το βιβλίο δ εν είναι για το θεσ μ ό - τη Δ ουλεία με κεφ α­ λαίο Δ - , α λ λά για ό λ ο υς εκ είν ο υς το υ ς ανώ νυμους ανθρώπους που αποκαλούνταν σκλάβοι. Τι έκαναν για να επιβιώ σουν, πώς ήταν η ζω ή το υ ς, τι ήταν δ ια τ ε­ θειμένοι να διακινδυνεύσουν, πόσο καιρό τού ς έπαιρ­ νε μέχρι να σ χετιστούν μ ετα ξύ το υ ς - όλα αυτά μου φαίνονταν απίστευτα. Για μένα όλα τα βάναυσα εργα­ λεία περιορισμού που χρησιμοποιούνταν σ τους σκλά­ βους έγιναν ο συνδετικός κρίκος για να καταλάβω και να περιγράφω τι ήταν αυτή η εμπειρία σε ατομικό επί­ πεδο. Γνώριζα γι' αυτά, γιατί οι σκλάβοι που έγραφαν

97

για τις ζω ές το υ ς τα α ν έφ ερ α ν και γιατί οι λ ε υ κο ί έ ­ γραφαν γι' αυτά. Υπάρχει ένα εκπληκτικό ημερολόγιο τη ς οικογένειας Burr, στο οποίο ο ίδιος ο Burr μιλώ -

φ υτεία, δεν άφ ηνες πίσω σου μόνον όλα όσα γνώρι­ ζες αλλά και την οικογένειά σου. Έχετε κάποιες συγκεκριμένες προτάσεις για τη βελτίωση του ση­ μερινού κλίματος σχετικό με τις φυλετικές διακρίσεις στην Αμερική;

Υπήρχαν μάσκες, τις οποίες οι σκλάβοι φορούσαν όταν έκοβαν τα ζαχαροκάλαμα. Και μπορεί οι μάοκες να είχαν τρύπες, όμως δημιουργείτο τέτοια θερμότητα οτο εσωτερικό τους ώστε, όταν τις έβγαζαν, έφευγε και το δέρμα μαζί. Ενδεχομένως χρησίμευαν για να εμποδίζουν τους σκλάβους να τρώνε τα ζαχαροκάλαμα

ντας για την καθημερινή το υ ζωή λέει «Βάλε το χαλι­ νάρι στην Τζένι σήμερα». Το αναφ έρει 19 φ ορές σε έξι μήνες - και ενδεχομένω ς ήταν ένας προοδευτικός ι­ δ ιοκ τήτης σκλάβω ν. Οι καπετάνιοι τω ν πλοίων που μ ετέφ ερ α ν σκλάβους έγραφ α ν συχνά τα απ ομνημο­ νεύματά τους· άρα υπάρχουν αρ κετές μαρτυρίες που τεκμηριώνουν το θέμα. Υπάρχει η περιγραφή μιας γυ­ ναίκας που ό φ ειλ ε να φορά μονίμως μια συσκευή με κουδούνια έτσ ι ώστε, ότα ν περπατούσε, ή ξερ αν πά­ ντα πού βρισκόταν. Υπήρχαν επίσης μάσκες, τις οποί­ ες οι σκλάβοι φορούσαν όταν έκοβαν τα ζαχαροκάλα­ μα. Και μπορεί οι μάσκες να είχαν τρύπες, όμω ς δημιο υρ γείτο τέτ ο ια θ ε ρ μ ό τη τα στο εσ ω τερικό το υ ς ώ ­ σ τε, ό τα ν τις έβ γ α ζα ν , έ φ ε υ γ ε και το δ έρ μ α μαζί. Ε νδ εχ ο μ έν ω ς χ ρ η σ ίμ ευ α ν για να εμ π ο δ ίζο υν το υ ς σκλάβους να τρώ νε τα ζαχαροκάλαμα. Είναι ενδιαφ έ­ ρον πως όλα αυτά δεν ήταν ερ γαλεία συγκεκριμένης περιοριστικής χρήσης, όπως συμβαίνει π.χ. σ' ένα θ ά ­ λαμο βασανιστηρίω ν, αλ λά πράγματα που φορούσες ενώ εργαζόσουν. Εκπληκτικό. Φαίνεται πως ο εξευ τελ ισ μός ήτα ν βασικό κ ομμάτι α υ τ ή ς τη ς εμπ ειρ ία ς. Υπήρχε αυτή η καθημερινή αβεβαιότητα, αφ ού οποι­ οσδήποτε μπορούσε να κάνει, οποιαδήποτε στιγμή, ο­ τιδήπ οτε σ τους μαύρους. Για παράδειγμα, περπατού­ σες στο δρόμο κι ήταν εξίσου πιθανό να συναντήσεις Κ ουακέρους οι οποίοι θα σου έδ ιναν τρ ο φ ή ή μέλ η της Κου Κλουξ Κλαν τα οποία θα σε σκότωναν - απλά δ εν ή ξερ ες τι θα σ υνέβαινε. Ό τα ν έφ ε υ γ ε ς από μια

98

Είναι θέμα παιδείας, γιατί ο ρατσισμός είναι απ οτέλε­ σμα εκπαίδευσης - κάτι που είμαι πεπεισμένη πως συμ­ βαίνει παγκοσμίως. Όμως οι άνθρωποι δεν γεννιούνται για να ζουν έτσι. Μιλάω για το ρατσισμό που διδάσκε­ ται, θεσμοηοιείται. Όλοι θυμούνται τη στιγμή που διδά­ χτηκαν ότι ένα μέρ ος της ανθρώπινης φ υλ ή ς είναι οι Άλλοι. Είναι μια τραυματική εμπειρία. Είναι σα να σου έ ­ λεγα ότι το αριστερό σου χέρι δεν απ οτελεί μέρος του σώματός σου. Πώς να ξεπ εράσεις αυτά τα πράγματα; Υπάρχει ένα ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα παιδείας και εξουσίας. Όμως δεν υπάρχουν οι δομές για την εκπαί­ δευση που χρειαζόμαστε. Κανείς δεν τις έχει δημιουρ­ γήσει. Η μαύρη λογοτεχνία διδάσκεται ως κοινωνιολογία, ως ανεκτικότητα, όχι ως μια σοβαρή και επακριβής μορ φ ή τέχ ν η ς. Τις η ρ ο ά λ λ ες είδ α σ την τη λ εό ρ α σ η μαύρα παιδιά να φωνάζουν και να κλαίνε για τη βία στο σχολείο τους. Ό μως τι να κάνουμε επ' αυτού; Ωστόσο υπάρχει βία και σε σχολεία που όλοι είναι μαύροι μαύροι εναπίον μαύρων. Οι μαύροι είναι θύματα τρομακτικής βίας. Δεν έχω καμία απάντηση πάνω στο θέμα τω ν σχολείων εκτός από α υ ­ τέ ς που πιστεύω πως ισχύουν για να αντιμετωπίσουμε γενικ ό τερ α τη βία. Ξ έρ ετε, τίπ οτα από α υτά δ εν θα μπορούσε να σ υμβαίνει χωρίς τη συνενοχή εκείνω ν που διοικούν τα σχολεία και την πόλη. Αυτή είναι μια σοβαρή καταγγελία. Η συνενοχή υπονοεί ότι τέ­ τοιες καταστάσεις αντιμετωπίζονται ως φυσιολογικές. Οι άνθρωποι μπορούν να α λ λά ξο υν τα πράγματα. Τα σχολεία πρέπει να σταματήσουν να διατηρούν τους ν έ­ ους και γεμάτους ενέργεια ανθρώπους στάσιμους, μα­ κριά από του ς δρόμους αλλά και από την αγορά εργα­ σίας. Οι νέοι θεω ρούνται απειλή ίσως γιατί έχουν πε­ ρισσότερες γνώσεις, ίσως γιατί έχουν περισσότερη ε ­ νέργεια, ίσως γιατί μπορεί να μας πάρουν τη δουλειά. Έτσι παρατείνουμε την εφηβεία τους για ένα πολύ με­ γάλο χρονικό διάστημα. Δεν υπάρχει τίποτα σημαντικό στην παιδεία, στην οικονομία, στην αστική οργάνωση, στην κοινωνική πολιτική που να μην αφορά τους μαύ­ ρους. Εκεί έγκειται το πρόβλημα (αφού κανείς δεν ενδιαφέρεται για τους μαύρους). Μήπως πρόκειται να χτί­ σ ετε μια πόλη για να μείνουν περισσότεροι μαύροι άν­ θρωποι; Γιατί; Δεν πληρώνουν φόρους. Μήπως πρόκει-

τή που δεν μπορείς να περάσεις το ποτάμι. Είκοσι χρό­ νια! Χρειαζόταν επιπλέον χρόνος για να ολοκληρω θεί αυτή η δουλειά. Κάποιος πρέπει να αναλάβει την ε υ θ ύ ­ νη της αρχηγίας. Σε ένα από τα βιβλία σας παρουσιάζετε νεαρούς μαύρους να λένε «Ανακαλύψαμε πως η όλη ιστορία του να είναι κανείς μαύρος και άνθρωπος ταυτοχρόνως είναι πολύ δύσκολη». Λέτε πως οι νέοι προοπαθούν να είναι οτη μόδα και ενδιαφέροπαι μόνο για τα φαπαχτερό ρούχα, έχουν εγκαταλείψει την ευθύνη να προ­ οπαθούν να είναι μαύροι και άντρες.

Η μαύρη λογοτεχνία Μ ά ο κ ίτ α ι ως κοινωνιολογία, ως ανεκτικότηται, όχι ως μια οοβαρή και επακριβής μορφή τέχνης

ται να φ τιά ξετε ένα εκπαιδευτικό ούστημα για να εντα­ χθούν τα παιδιά τω ν φτωχών μαύρων; Γιατί; θα θελήσουν τη δουλειά σας. Δεν πληρώνουν φόρους. Μερικούς ανθρώπους τούς απασχολεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι πολλοί νεαροί μαύροι μαθητές εγκαταλείπουν το σχολείο. Αυτά τα παιδιά δ εν το υ ς ενδιαφ έρουν. Δεν εννοώ ότι δεν υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι, αλλά ποιος νοιάζεται και γι' αυτούς. Όταν όλοι «αυτοί», στους οποίους ανα­ φ ερόμαστε όταν πρόκειται να κατηγορήσουμε κάποιον, προτείνουν να φτιάξουμε τα σχολεία ή να νομιμοποιή­ σουμε τα ναρκωτικά, αυτό που πραγματικά τους ενδια­ φ έρ ει είναι μόνον η προσωπική το υ ς ευημερία και α­ σφάλεια: «Μήπως με ληστέψουν;», «Μήπως οι άστεγοι έρθουν στη γειτονιά μου;» Δεν πιστεύετε πως υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για όλα τα λάθη που έχει κάνει η αμερικανική κοινωνία πάνω ο ' αυτά τα θέματα; Όχι μόνον ενδιαφέρον του τύπου «δεν είμαι ασφαλής όταν περ­ πατώ οτο δρόμο». Ναι, αλλά δεν βλέπω σοβαρή αντίδραση στα λάθη. Αυ­ τό που βλέπω είναι αστείες λύσεις σε πραγματικά σο­ βαρά π ρ οβλήματα. Φυσικά έν α ς ν έο ς Π ρ όεδ ρος θα μπορούσε να βοηθήσει πραγματικά - θα μπορούσε να σ υγκεντρώσει όλη τη νομοθεσ ία τω ν προηγούμενω ν 20 ετών, η οποία έχει αχρηστευτεί, και να τη θέσει πάλι σε ισχύ. Είπαν πως δεν είχε αποτελέσματα. Είναι σα να χτίζεις τη μισή γέφυρα μόνο και να λες πως φταίει αυ­

Λέω πως πήραν τ' αρχίδια το υ ς και τα έκαναν λειριά. Δεν ξέρουν πλέον τις ευθύνες τους. Δεν τους έχει δ ο­ θ ε ί η ευκαιρία να επιλέξουν τις ευθύνες τους. Υπάρχει 60% ανεργία για το υ ς μαύρους έφ ηβους σ' αυτή την πόλη. Τι είδους επιλογή είναι αυτή; Αυτό οδηγεί οτο πρόβλημα του θλιβερού αυξανόμενου ποοο­ στού των μονογονεϊκών οικογενειών και της εφηβικής εγκυμο­ σύνης. Βλέπετε κάποιο τρόπο διαφυγής από αυτό τον φαύλο κύ­ κλο των συνθηκών και των στατιστικών που όλο και χειροτε­ ρεύουν; Λοιπόν, κανένα από τα δυο πράγματα που αναφ έρατε δεν μου φαίνεται πρόβλημα. Δεν πιστεύω πως μια γυ­ ναίκα που δ ιοικεί ένα σπίτι είναι πρόβλημα ο ύτε πως συνιστά διαλυμένη οικογένεια. Εμείς το αντιλαμβανό­ μαστε έτσι, γιατί έχουμε την αντίληψη ότι κεφαλή του σπιτιού είναι ο άντρας. Ένας γονιός μπορεί να μεγαλώ ­ σει ένα παιδί εξίσου καλά με δύο. Χρειάζεται μια ολ ό ­ κληρη κοινότητα -ό λο ι μ α ς- για να μεγαλώσει ένα παι­ δί. Η αντίληψη ότι κεφαλή τη ς οικογένειας είναι αυτός που φ έρ νει τα περισσότερα λεφ τά είναι πατριαρχική, όπως είναι και η αντίληψη ότι μια γυναίκα (το γνωρίζω γιατί έχω μεγαλώσει δυο παιδιά μόνη μου) είναι λιγότε­ ρο επαρκής όταν είναι αυτή επικεφαλής της οικογένει­ ας αντί για έναν άντρα. Ή, ότι μια γυναίκα δεν είναι ο­ λοκληρω μένη χωρίς έναν άντρα. Αυτό δεν είναι αλ ή­ θεια. Και η μικρή πυρηνική οικογένεια είναι ένα πρότυ­ πο που απλά δ εν λειτουργεί. Δεν λειτουρ γεί ο ύτε για

99

θα μπορούσαν να είχαν γίνει δασκάλες ή οτιδήποτε παρόμοιο; Μπορούν να γίνουν δασκάλες. Μπορούν να γίνουν νευρ οχειρούργοι. Πρέπει να τις β ο ηθήσ ουμε να γίνουν νευροχειρούργοι. θέλω να τις πάρω όλες στην αγκαλιά μου και να τους πω «Το μωρό σου είναι όμορφο όπως και εσ ύ και, γλυκειά μου, μπορείς να τα καταφ έρεις. Και, όταν θελήσεις να γίνεις νευροχειρούργος, πάρε με τηλέφ ω νο - θα προσέχω εγώ το μωρό σου». Αυτή ε ί­ ναι η στάση που έχει κανείς ως προς την ανθρώπινη ζωή. Αλλά δεν θέλουμε να μας κοστίζει τίποτα. Δεν νο­ μίζω ότι κανείς ενοχλείται από τις ανύπαντρες μητέρες εκτός αν είναι μαύρες ή φτωχές. Το θέμα δεν είναι η η­ θική αλλά τα χρήματα - αυτό είναι που μας αναστατώ­ νει. Δεν μας ενδιαφέρει αν έχουν παιδιά ή όχι. Πώς νομίζετε ότι μπορεί να σπάσει ο φαύλος κύκλος της φτώ­ χειας; Δεν μπορεί απλά να μοιράζετε χρήματα.

τους λευκούς ούτε για τους μαύρους. Δεν ξέρω γιατί ο κόσμος προσκολλάται σ' αυτό. Απομονώνει το υ ς αν­ θρώπους σε μικρές ομάδες - οι άνθρωποι χρειάζονται μεγαλύτερες ομάδες. Και οι εγκυμοσύνες οτην εφηβεία; Οι γιαγάδες όλων μας ήταν έφ ηβες που είχαν μείνει έ ­ γκυοι. Ακόμα κι αν ήταν 15 ή 16 ετώ ν, διοικούσαν ένα σπίτι, μια φάρμα, πήγαιναν στη δουλειά, ανέτρεφαν τα παιδιά τους.

Γιατί όχι; Ό λοι π α ίρνουμε α υτά που μας δίνο υν. Οι πλούσιοι τα βρίσκουν έτο ιμα - τα κληρονομούν. Δεν εννοώ ότι απλώς κληρονομούν χρήματα. Εννοώ όλα ό­ σα είναι δεδομένα για τα μέλη της μεσαίας και της α­ νώ τερης τάξης. Μιλάω για το νεποτισμό και τον γνω­ στό τρόπο που δ ουλεύει το σύστημα. Αυτές οι τά ξεις μοιράζονται τα αγαθά μεταξύ τους. □ περ. «TIME», 22.5.1989 Απόδοση από τα αγγλικά: Μυρτώ Ρηγοπούλου

ΤΟΝΙ ΜΟΡΙΣΟΝ: ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ -Γ α λ ά ζια Μ ά τια , 1969. (Νέφέλη, 1995).

-Ζ ο ύ λ α , 1973. (Νεφέλη, 1997).

Όμως δεν είχαν οι γιαγιάδες όλων μας τη δυνατότητα να (ήσουν ένα διαφορετικό είδος (ωής. Οι σημερινές έφηβες των 15 και 16 ετών δεν έχουν το χρόνο να ανακαλύψουν αν έχουν κάποιες ιδι­ αίτερες επιδεξιότητες ή ταλέντα. Είναι μωρά που κάνουν μωρά.

- Τ ο Τραγούδι το υ Σ όλομον, 1 9 77 . (Οδυσσέας, 1982).

- Tar Baby («Το Μαυροτσούκαλο»), 1981.

- Dreaming Em m et («Όνειρα μ ε τον Έμμετ»), (θε­ ατρικό), 1986.

Η ύπαρξη του παιδιού δεν πρόκειται να τις βλάψει. Φυ­ σικά είναι πολύ χρονοβόρο. Αλλά ποιος νοιάζεται για τα χρονοδιαγράμματα; Τι είναι αυτή η ιστορία ότι πρέπει να τελ ειώ ν ο υ ν το σχολείο στα 18; Δεν είμα ι μω ρά. Έχουμε λοιπόν αποφασίσει ότι η εφηβεία θα τελειώ νει πότε - στα 30; Πότε παύουν οι άνθρωποι να είναι παι­ διά; Το σώμα είναι έτοιμο να κάνει παιδιά σε εφηβική η­ λικία, γι' αυτό άλλω σ τε οι έφηβοι έχουν τέτοιο πάθος μ' όλα αυτά. Η φύση θέ λ ει τα παιδιά να γίνονται τότε, όταν δηλαδή το σώμα μπορεί να το αντέξει, και όχι με­ τά τα 40, όταν το εισόδημα μπορεί να το αντέξει.

- B ir t h o f a N a t io n h o o d : Gaze, S cript, a n d Spectacle in the 0. J. Simpson Case WH Ttw n o n ενό ς Έ θνους - Γειτονιάς: Β λέμμα, Κείμενο και Θέαμα στην Υπόθεση 0. Τζ. Σίμησον»), 1997.

Δεν πιστεύετε ότι αυτά τα κορίτοια δεν θα ανακαλύψουν ποτέ αν

-Π αράδεισος, 1998. (Νεφέλη, 1998).

100

-Αγαπ ημένη, 1987. (Νεφέλη, 1989).

-Τ ζα ζ, 1987. (Νεφέλη, 1989).

- Playing in th e Dark: Whiteness and the Literary Im agination («Παίζοντας στο Σκοτάδι: To Λευκό και η Λογοτεχνική Φαντασία»), 1992.

«Γαλάζιο Μάτια»: το πορτρέτο ενάς Ι ά μ α τ ο ς

το υ

BRYAN D. BOURN

□ ο μυθιστόρημα Γαλάζια Μ άτια (1970) σήμανε την αρχή τη ς δημο­ σ ιότητας για τη ν τα λαντούχο Αφρο-αμερικανίδα συγγραφ έα και κριτικό Τόνι Μόρισον. Όπως λέει η ίδια: «Είναι λά θος μας να θ ε ω ­ ρούμε το υ ς σ υγγραφείς ξεκομμένους από τα κοινωνικά ζη τήμα­ τα». Επειδή η Μόρισον είναι πιο πρόθυμη από ό,τι οι περισσότεροι σ υν άδ ελφ οί τη ς να μιλήσει για το νόημα τω ν βιβλίω ν της, είναι εύ κ ο λο να τη ν π ροσεγγίσουμε φ υ λ ετικ ά - ως μαύρη και ως γυναίκα. Όμως, για να είναι αληθινά αποτελεσματική μια τέτοια προσέγγιση πρέ­ πει να συνδυάζεται με μια πιο κλασική προσέγγιση. Η κλασική μέθοδο ς μας επιτρέπει να α ν τιλ ηφ θού με το ξετύλιγμ α τη ς πλούσιας γλώσσας, τω ν καλολογικώ ν στοιχείω ν και τω ν μεταφ ορώ ν· όλα χαρακτηριστικά του τρόπου γραφ ής της Μόρισον. Έτσι η φ υλή βρίσκει τη θέση της μ έ­ σα στο ευρ ύτερ ο πλαίσιο τη ς κοινωνικής της συνείδησης. Στα Γαλάζια Μ άτια η Μόρισον, χρησιμοποιώ ντας την κριτική τη ς ματιά, αποκαλύπτει στον αναγνώ στη το κακό που προκαλεί μια κοινωνία γαλουχημένη με την πίστη στην έμφ υτη ομορφιά και καλοσύνη το υ λ ε υ ­ κού και στην ασχήμια το υ μαύρου. Σε μια σ υνέντευξή τη ς στην Fannie Leflore (δ ημοσ ιογράφ ο το υ «M ilwaukee Journal»), η Μ όρισον ε ξη γ ε ί πως, σ' αυτό το βιβλίο, στόχος της ήταν «να παρουσιάσει και να ασκήσει κριτική στην καταστροφή που προκαλούν τα φ υλετικά στερεότυπα». Η αφηγηματική δομή του μυθιστορήματος τη ς είναι σημαντική, διότι απο­ καλύπτει πόσο διαβρωτική και καταστροφική είναι η «φυλετοποίηση» (ό­ ρος τη ς Μόρισον για το ρατσισμό ως μέρ ος τη ς κοινωνικοποίησης του α τόμου). Η σ υγγρ αφ έας εν δ ια φ έρ ετα ι ιδιαίτερα για τη ν αφήγηση στα μυθιστορήματά της. Όπως λέει η ίδια: «οι άνθρωποι διψούν για την αφ ή-

101

γηση. Είναι ο τρόπος το υ ς να μαθαίνουν». Τα Γαλάζια Μ ά τια π α ρέχουν σ τον αναγνώ στη το π λεο νέκτη μ α πολλώ ν και διαφ ορετικώ ν αφηγήσεων: η εννιάχρονη Κλόντια Μακ Τίαρ αφηγείχαι μεγ άλο μέρ ος τη ς ισ το­ ρίας, η ενήλικη πλέον Κλόντια συλλογίζεται όσα έχουν σ υμβεί, η μη τέρ α τη ς, Πέκολα, αφ ηγείται σε πρώτο πρόσωπο, η ίδια η Μ όρισον παίρνει το ρ όλο τη ς παντογνώστριας αφηγήτριας. «Στην αρχή έγραψα το κομ­ μάτι για τη μητέρα τη ς Πέκολα σ ε πρώτο πρόσωπο, αλλά δεν πέτυχε... μετά το έγραψα σε τρίτο πρόσωπο, αλλά κι αυτό δεν πέτυχε. Ήμουν πάλι εγώ που μιλού­ σα, σαν ένα είδος συγγραφέα παντογνώστη». Η Μόρι­ σον η θ ελ η μ έν α α π οφ εύγει τη ν αφ ήγησ η σ ε πρώτο πρόσωπο για τη ν Πέκολα «προσπαθώ ντας να δ είξει πώς ένα μικρό κορίτσι γίνεται ολοκληρω τικά και από­ λυτα θύμα όλω ν όσοι το περιστοιχίζουν». Για να το κα­ τορθώ σει, χρειάζεται την αποστασιοποίηση και την α ­ θω ότητα τη ς αφήγησης τη ς Κλόντια. Οι εμπειρίες της Πέκολα θα είχαν πολύ λιγότερη σημασία αν τις εξιστο­ ρούσε η ίδια, αφού ένας άνθρωπος που είναι «ολοκλη­ ρωτικά και απόλυτα θύμα» απ οτελεί μάλλον αναξιόπι­ στο μάρτυρα, απρόθυμο (ή ανίκανο) να πει τι πραγμα­ τικά συνέβαινε εκείνη τη χρονιά. Αντίθετα, η Κλόντια, με την παιδική της αθω ότητα, είναι ικανή να δει και να καταλάβει πως οι υπόλοιποι ήρω ες, ειδικά η Πέκολα, θα υμάζο υν το «ιδεώδες» τη ς ομορφ ιάς που αντιπ ρο­ σωπεύουν λευκές, γα λανομάτες σταρ το υ Χόλιγουντ, όπως η μικρούλα Σίρλεϊ Τέμπλ. Εκτός από την αφηγηματική δομή, η φ όρμα και η τ υ ­ πογραφία το υ μυθισ τορ ήματο ς βοηθούν τη σ υγγρα­ φ έα να απεικονίσει το μέγεθος και τη χρονική διάρκεια τη ς επιβολής τω ν λευκώ ν αντιλήψ εω ν σ ε μια τυπική μαύρη οικογένεια. Αντί για τα συνηθισμένα κεφ άλαια και τμήμ ατα ενός βιβλίου, τα Γαλάζια Μ άτια δ ιαιρού­ νται σε εποχές - φθινόπωρο, χειμώ να, άνοιξη και κα­ λοκαίρι. Τέτοιου τύπου οργάνωση υποδεικνύει περιο­ δικότητα - τα γεγονότα, που περιγράφονται στο μυθι­ στόρημα, έχουν ήδη συμβεί στο παρελθόν και θα ξαναουμβούν στο μέλλον. Σ' ένα άρθρο της όπου ε ξε τ ά ­ ζει τη φόρμα το υ βιβλίου αυτού, η Linda D ittm ar ση­ μειώ νει: «έμφυτο στην αντίληψή μας για τις εποχές ε ί­ ναι το γεγονός ότι πρόκειται για ετήσια επαναλαμβα­ νόμενα φ αινόμενα από τα οποία δ εν υπάρχει δ ιαφ υ­ γή». Μικρά αποσπάσματα από το πασίγνωστο αμερικα­ νικό αλ φ αβητάρι Ντικ και Τζέιν (επιτομή το υ τρόπου ζω ής της μεγαλοασ τικής λευκής τά ξης) χωρίζουν σε ακόμη μικρότερα τμήματα το βιβλίο. Κάθε απόσπασμα σχετίζεται κατά κάποιο τρόπο με το κομμάτι που ακο­ λ ο υ θεί. Έτσι, το κομμάτι που π εριγράφει τη μητέρα της Πέκολα ξεκινά με ένα απόσπασμα που περιγράφει

102

τη μητέρα τω ν Ντικ και Τζέιν. Τα αποσπάσματα από το Ντικ και Τζέιν, δ ακτυλογρ αφ ημένα χωρίς διαστήματα και σ ημεία σ τίξης, ανοίγουν κ άθε κεφ ά λα ιο και δ ε ί­ χνουν πόσο κυρίαρχες και σημαντικές είναι οι εικόνες της λευκής «τελειότητας» στη ζω ή της Πέκολα. Η πα­ ράξενη τυπογραφία της Μόρισον αποτυπώνει τις εικό­ νες αυτές, τόσο ξέν ες προς την πραγματικότητα. Τα ονόματα παίζουν σημαντικό ρόλο στα Γαλάζια Μ ά­ τια, γιατί συχνά συμβολίζουν τα δρώ μενα στην ιστορία αλλά και στην κοινωνία. Ο ίδιος ο τίτλος του μυθιστο­ ρήματος (Γαλάζια Μάτια) στοχεύει στο να αναλογιστεί ο αναγνώστης πόση αξία δίνεται στα μικρά γαλανομάτικα κορίτσια. Η Πέκολα και η οικογένειά τη ς αντιπ ρο­ σωπεύουν την ευρ ύτερ η αφρο-αμερικανική κοινότητα. Το επίθετό τους «Μηρίντλαβ» («Breedlove», γεννώ αγά­ πη) είναι ειρωνικό, αφού ζουν σ ε μια κοινωνία που δεν «γεννά αγάπη». Στην πραγματικότητα γεννά μίσος - μί­ σος για ό,τι είναι μαύρο, άρα μίσος τω ν μαύρω ν για τον εαυ τό της. Τα κορίτσια τω ν Μακ Τίαρ κολακεύονται όταν ο κύριος Χένρι το υ ς λέει: «Γειά οας. Εού πρέπει να είσαι η Γκρέτα Γκάρμπο κι εσύ η Τζίντζερ Ρότζερς». Επίσης, μπορούμε να υπ οθέσ ουμε ότι το όνομα Μακ Τίαρ αναφέρεται στο γεγονός ότι οι μικρές Μακ Τίαρ ή­ ταν οι μόνες που έχυσαν ένα δάκρυ (tear) για την Πέ­ κολα. Η Κλόντια λέει: «Π εριμέναμε έ σ τω κάποιο ς να πει "κακόμοιρο κορίτσι' ή "κακόμοιρο μ ω ρό ', όμω ς οι άνθρω π οι α π λά κου νού σ αν το κ ε φ ά λ ι το υ ς α ν τ ί να πουν τις λ έ ξ ε ις που θα έπρ επ ε». 0 Σαπουνοκέφαλος Παππάς («Soaphead Church», Σαπουνοκέφαλη Εκκλη­ σία) συμβολίζει (όπως υπονοεί το όνομά του) το ρόλο της εκκλησίας στην αφρο-αμερικανική ζωή. «Ναι, έκα­ να ένα θαύμα, της έδω σα αυ τά τα μάτια , τα πιο γαλά­ ζια, δυο γαλάζια μάτια» λέει ο Σαπουνοκέφαλος. Αυτό σημαίνει πως η υπόσχεση τη ς εκκλησίας, ότι, αν λα ­ τρ εύεις το θ ε ό και προσεύχεσαι σ' Αυτόν, όλα θα σου πάνε καλά, δεν ισχύει περισσότερο από την υπόσχεση του Σαπουνοκέφαλου στην Πέκολα ότι θα έχει γαλάζια μάτια. Η Μόρισον αποκαλύπτει τη σημασία του ονόμα­ το ς τη ς Πέκολα μέσω τη ς Μορίν Πίαλ. Η Μορίν μπερ­ δεύει το όνομα τη ς Πέκολα με το όνομα μιας ηρωίδας στην ταινία Im itation o f Life (Απομίμηση τη ς Ζωής). Μ' αυτή τη νύξη η Μόρισον παρουσιάζει τη ζωή της Πέκο­ λα σα μια μίμηση (ίδια αλλά όχι κατώτερη) τω ν πραγ­ ματικώ ν εμπ ειριώ ν τω ν μαύ ρω ν γυναικώ ν. «Ξ έρετε πως οι μαύρες φ έρ ουν το σταυρό. Δεν περπατούν δί­ πλα του. Συχνά βρίσκονται πάνω του». Η Μόρισον χρησιμοποιεί μ ετα φ ο ρ ές προκειμένου να περιγράφει τις συνθήκες, κάτω από τις οποίες αναγκά­ ζονται να ζήσουν οι Αφρο-αμερικανοί γενικά και η Πέ­ κολα συγκεκριμένα. Υπάρχουν δυο κύριες μεταφ ορές

στο μυθιστόρημα: οι κατιφ έδες και οι πικραλίδες. Στην αρχή το υ βιβλίου, η ενήλικη Κλόντια λ έ ει αναπ ολώ ­ ντας το παρελθόν: «Δεν υπήρχαν κατιφ έδες τη ν άνοιξη

περνάει από τις πικραλίδες και σ κέφ τεται «είναι άσχη­ μες. Είναι ζιζάνια». Είναι προφανές εδώ πως η Πέκολα

του 1941». Εκείνη και η αδ ελ φ ή τη ς φ ύ τευ α ν κατιφ έ­

μ ετα φ έρ ει στις πικραλίδες τη ν αντιπ άθεια τη ς κοινω­ νίας προς τ ο άτομό της.

δ ες πιστεύοντας πως, αν τα λο υλούδ ια επιβίωναν και

Στα Γαήάζια Μ άτια η Μόρισον διηγείται την ιστορία ε ­

μεγάλω ναν, το μωρό τη ς Πέκολα θα ζούσε. Η Μόρισον ξετυ λ ίγ ει αυτή τη μετα φ ο ρ ά σ ε όλη τη διάρκεια του βιβλίου εξηγώ ντας την τελικά, μέσω της Κλόντια, στην

νός μικρού μαύρου κοριτσιού που νομίζει πως, αν μοι­ άσει στη γα λα νομά τα Σίρλεϊ Τεμπλ, στον Ντικ και την Τζέιν, θα αποκτήσει τη δική το υ ς θαυμάσια ζωή. Η ση­

τ ε λ ε υ τ α ία σ ελ ίδ α και ε π ε κ τείν ο ν τά ς τη ν σ ε ό λ ο υ ς το υ ς Α φ ρο-αμερικανούς «μέχρι που τώ ρ α πια νομίζω

μασία αυτού του βιβλίου ξεπ ερνά τη λογοτεχνική του αξία. Η Μ όρισον μιλά στα πλήθη, σ τους λευκο ύ ς και

πως η γη όλης τη ς χ ώρας ή τα ν εχθρική στους κατιφ έ­

το υ ς μαύ ρους, δ είχ νοντά ς το υ ς πώς έν α ρατσιστικό κοινωνικό σύστημα φ θείρει τα μυαλά και τις ψυχές τω ν ανθρώπων, πώς οι κυρίαρχες εικόνες ηρώων και ηρωίδων με γαλάζια μάτια και ευτυχισμένη ζωή μαθαίνουν

δες εκείνη τη χρονιά. Δ εν θ ' αφήσει μερικούς απόρους ν’ ανθίσουν, δ ε ν θ ’ αφ ήσει μ ερικούς καρπούς να ωρι­ μάσουν». Αυτό σημαίνει πως η Π έκολα, όπως και τ ό ­ σες ά λ λ ες Αφρο-αμερικανές, δεν είχε ποτέ την ευκαι­ ρία να αναπ τυχθεί και να π ετύχει, γιατί ζο ύ σ ε σ ε μια ρ ατσ ισ τική κοινω νία (σ' έν α «έδα φ ος») που δ εν τη φρόντιζε. Το άλ λο λουλούδι, η πικραλίδα, απ οτελεί ε ­ πίσης μια σημαντική μ εταφ ορά , για τί π εριγράφει την εικόνα τη ς Πέκολα για τον εα υ τό της. Η Πέκολα περ­ νάει ανάμεσ α απ' τις πικραλίδες πηγαίνοντας στο μα­ γαζί του κυρίου Γιακομπόβσκι. «Γιατί», αναρω τιέται, «οι άνθρωποι τις αποκαήούν ζιζάνια; Εκείνη τις έβρισκε ό­ μορφες». Ό ταν φ εύγ ει από το μαγαζί του κυρίου Γιακομπόβσκι, αφ ού εκ είν ος τη ν έχει ταπ εινώ σ ει, ξα ν α ­

στα παιδιά τω ν μαύρω ν ότι λευκός σημαίνει επιτυχη­ μένος και ευτυχισμένος, τα κάνουν να περιφρονούν τη δική το υ ς φτω χή και καταπιεσμένη ζω ή και τα μαθαί­ νουν να μισούν τη μαύρη το υ ς κληρονομιά, γιατί τα απομακρύνει από το ν κόσμο το υ Ντικ και τη ς Τζέιν. Η Μόρισον δεν λύνει κανένα από αυτά τα προβλήματα ο ύ τε καν προσπαθεί. Παρουσιάζει απλώς μια αντανά­ κ λαση εν ό ς κόσμου που δ εν μπ ορεί να σ υνεχίζει να αυτοαποκαλείται δίκαιος και ηθικός. □ Απόδοση από τα αγγλικά: Μ υρτώ Ρηγοπούλου

103

θ ά ν α τ ο ς και Έρως: ΐ) ίιαλεκτική του μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ ο ς «Ιοάλα» της

ΕΛΕΝΑΣ ΜΑΡΑΓΚΟΥ

\ ν— 1 to δ εύτερ ο μυθιστόρημά της, Σούλα (1973), συναντούμε την αυ\ \ θεντική γραφή τη ς Τόνι Μόρισον, γήινη και συνάμα λυρική, τρο\ \ μαχτική στον γυμνό ρεαλισμό της, αλλά και μαγευτική στο ηοιη/ / τικό βάθος της. Η πραγματικότητα που καταγράφει η Μόρισον σ' I I αυτό το μικρό αλ λά τόσ ο πλούσιο βιβλίο, είναι χειροπιαστή και / - —□ ταυτόχρονα φ ευγαλέα, ιστορική και συγχρόνως μυθική. Είναι μια πραγματικότητα που προσδιορίζεται από αντιφάσεις: τον πόνο της ηδο­ νής και την ηδονή το υ πόνου, τη φρίκη και την ομορφιά το υ θανάτου, τις δ υνάμεις τη ς δημιουργίας και τη ς καταστροφής που συνυπάρχουν και αντιπ αλεύουν στον άνθρωπο και τη φύση. Παρά τη συντομία του, το μαγευτικό αυτό μυθιστόρημα προσφέρει μια έντονη εμπειρία στον αναγνώστη, στον οποίο η Μόρισον με τρόπο αρι­ στοτεχνικό αρνείται το ν εφ ησυχασμό και την ευκολία τη ς ερ μηνείαςφ όρ μουλα ς. Το κείμενο αντισ τέκεται στην οποιαδήποτε προσπάθεια νοηματικής ταξινόμησης. Κι όμως, παρά την πολυπλοκότητά του, αυτό το αντιφατικό και προκλητικό βιβλίο είναι αφοπλιστικό στην ευ θ ύ τη τα με την οποία εγγράφει τη ρευστότητα τη ς ανθρώπινης εμπειρίας. Το Ζούλα, όπως και το πρώτο μυθιστόρημα τη ς Μόρισον, Γαλάζια Μ ά­ τια, επικεντρώνεται στη φιλία δύο μαύρων γυναικών, της Σούλα Πις και τη ς Ν ελ Ράιτ. Η Ν ελ, καθώ ς ενηλικιώ νεται, απ οδέχεται τα ιδεολογικά σ τερεότυπ α το υ πολιτιστικού τη ς περιβάλλοντος και ενσ ω ματώ νεται μέσα στον κοινωνικό ιστό τη ς μικρής αφ ρ ο-αμερ ικανικής πόλης το υ Μπότομ. Αντίθετα, η Σούλα προσπαθεί να χαράξει τον δικό τη ς δρόμο, να «φτιάξει το ν εα υ τό της», όπως χαρακτηριστικά λέει. Το αντικομφορμιστικό ταξίδι, που ξεκινάει η ηρωίδα με σκοπό την ανακάλυψη τη ς προ-

104

σωπικής της ταυτότητας, την οδηγεί στα σκοτεινά βά­ θη του μυαλού και στη συνειδητοποίηση της τραγικό­ τητας το υ ανθρώπου. Η γνώση που αποκτά η Σούλα στην υπαρξιακή εξερεύνησ η που επιχειρεί είναι πολύ­ τιμη και συγχρόνως παράδοξα καταστροφική και για την ίδια και για το υ ς ά λ λο υ ς. Ίσω ς, επειδή η α υ τ ο ­ πραγμάτωσή της αποδεικνύεται ανέφικτη μέσα στη μι­ κρή κοινωνία που ζει, όπου η γυναικεία υπόσταση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον θεσμικό ρόλο της συζύ­ γου και μητέρας. Το βιβλίο αυτό της Μόρισον είναι πολυδιάστατο, επει­ δή πραγματεύεται την ιστορία τω ν δύο ηρωίδων όχι α ­ π οκλεισ τικά μέσ α από το ν προσωπικό ψυχολογικό του ς χώρο, αλ λά σε σχέση με τον ευ ρ ύ τερ ο φυσικό και κοινωνικό χώρο, μέσα στον οποίο δ ιαγράφ εται η πορεία τους. Το Σούλα, όπως και τόσα άλλα μυθιστο­ ρήματα της συγγραφέως, εξερ ευνά τη σχέση ανάμεσα στον κομφορμισμό και την ατομική ελευθερ ία , ανάμε­ σα στην ανάγκη για κοινωνική αποδοχή και την επιθυ­ μία της αυτοδιάθεσης. Η Μόρισον χωρίζει το βιβλίο της σε μια εισαγωγή και δ ύο μέρη: το πρώτο α ν α φ έρ ετα ι στη δ εκ α ετία το υ 19 20 , στα παιδικά χρόνια τη ς Ν ελ και τη ς Σούλα. Το δ εύτερ ο μέρος περιγράφει γεγονότα του τέλ ο υ ς της δ εκα ετία ς του 19 30 και τω ν αρχών τη ς επομένης, ό­ ταν οι δύο ηρωίδες είναι πλέον γυναίκες. Το τελευταίο κεφ άλα ιο - ένα είδ ο ς επ ιλόγου - το π ο θετείτα ι στο 1965, μια χρονιά που φέρνει τη Ν ελ αντιμέτωπη με τα σκοτάδια του ασυνειδήτου της, απ' όπου αναδύονται πνιγμένες αναμνήσεις και, μαζί τους, μια τραγική α υ τε­ πίγνωση.

Το ότι στο βιβλίο αυτό η Μ όρισον π ραγματεύεται το πρόβλημα του θανάτου - φυσικού, συναισθηματικού, πολιτιστικού - είναι εμ φ α ν ές και από την εμφ άνισ η στην απαρχή το υ μυθισ τορ ήματο ς τη ς μυστηριακής μορφής του Σάντρακ. Μ ε τα μυαλά του σαλεμένα από την κτηνωδία το υ πολέμου, ο Σάντρακ περιπλανιέται σα στοιχειό στις σ ελίδες του Σούλα, αποξενωμένος α ­ πό την καθημερινή πραγματικότητα, αλλά με τα μάτια στυλω μένα στην αδυσώπητη σκιά του θανάτου, που, κατά τη Μόρισον, είναι και η απόλυτη, αδιαμφισβήτητη υπαρξιακή αλήθεια. 0 Σάντρακ είναι υπεύθυνος για τη θεσ μ οθέτη σ η εν ός περίεργου εορ τασ μού στο Μπό­ τομ, ενός εορτασμού που πλαισιώνει μακάβρια τη ν ι­ στορία τω ν δύο ηρωίδων: τη ς Εθνικής Ημέρας Αυτο­ κτονίας, μιας ιερ ο τελ εσ τία ς που σκοπό τη ς έχ ει να ξορκίσει το φόβο του θανάτου. Η φανταστική φιγούρα του κουρελιάρη βετεράνου, που περιφέρεται σα στοι­ χειό κάθε τρ ίτη μέρα το υ καινούριου χρόνου με μια

Αλλά η συγγραφέας από την αρχή ήδη του βιβλίου α ­ φήνει να διαφανεί ότι τελικά η ιστορία που θα μας διηγη θεί δεν είναι η ιστορία της φιλίας δύο κοριτσιών α λ ­ λά η ιστορία τη ς μικρής πόλης όπου ζούνε. Το μ υ θ ι­ σ τόρημα ξεκινά όχι με τη ν παρουσίαση τω ν δύο κύ­ ριω ν χαρακτήρω ν (είναι χαρακτηριστικό ότι η Σούλα δεν εμφ ανίζεται καν στα πρώτα κεφ άλα ια), α λλά με τη ν εξα γ γ ελ ία το υ θ α ν ά το υ τη ς μικρής πόλης το υ Μπότομ. Μ ε αυτόν τον τρόπο, το κείμενο προδιαθέτει τον αναγνώστη γι' αυτό που η Μόριοον θα αποδώσει με νοσταλγία, με αγάπη, αλλά και με κριτική διάθεση: το χρονικό της ζωής μιας πόλης που δεν υπάρχει πια, αλλά και, ευρ ύτερ α, το χρονικό τη ς παραδοσιακής αφρο-αμερικανικής κουλτούρας που παραδίδεται αμα­ χητί στον κόομο τω ν λευκών. Το εισαγωγικό κεφάλαιο, λοιπόν, μας τοπ οθετεί σε μια ατμόσ φ αιρ α θα νά το υ, καθώ ς η φτω χική κωμόπολη του Μπότομ γκρεμίζεται για να μετατραπεί σε γήπεδο το υ γκολφ , όπου θα δια σ κεδ άζουν οι ευκατά σ τατοι

τρίχινη θηλιά και ένα κουδούνι, λειτουργεί ποιητικά σα μια συνεχής υπενθύμιση του πόσο εύθραυστη και πέ­ ρα από ανθρώπινο έλεγχο είναι η ζωή, αφού την περι­ ζώνει η σκοτεινιά του θανάτου. Αλλά, ποια είναι η σχέση το υ Σάντρακ και της Εθνικής Ημέρας Αυτοκτονίας με αυτό που α κ ο λ ο υ θ εί- τη ν ι­ στορία της Ν ελ, της Σούλα και τω ν οικογενειώ ν τους; Η ιστορία τους, και η ιστορία τη ς τοπικής του ς κοινω­ νίας, σ ημαδ εύεται από το θά νατο. Ο θά νατος, φ υσ ι­ κός, συναισθηματικός, ή και τα δύο, εμφ ανίζεται αδ υ­ σώπητα και απρόσμενα σαν το κορυφαίο επεισόδιο, γύρω από το οποίο φαίνεται να οργανώνεται η πλοκή του κάθε κεφαλαίου: ο πνιγμός του μικρού Τσίκεν Λιτλ, το κάψιμο του Πλαμ από την ίδια τη μητέρα του, λίγο μετά ο θάνα τος από φω τιά τη ς Χάνα, ο θάνα τος της φιλίας τω ν δύο κοριτσιών στο τέλ ο ς το υ πρώτου μ έ­ ρους, ο «θάνατος» της Νελ μέσα στο γάμο της, το τ έ ­ λος τη ς αγάπης ανάμεσα στη Σούλα και το ν Άγιαξ, ο θάνατος της Σούλα, η μαζική αυτοκαταστροφή κατοί­

λευκο ί της κοιλάδας. Η επέλαση τω ν λευκώ ν στη μι­ κρή αφρο-αμερικανική πόλη σ υνοδεύεται από σκηνές φ υσ ικής κ ατασ τροφ ής, βιασμού τη ς μάνας γης. Το χρώμα τη ς ζω ής του Μπότομ, όπου το γέλιο, η μουσι­ κή, ο χορός συνυπήρχαν με τη στέρηση και τον πόνο, αφ ανίζεται από μπουλντόζες κατεδάφισης. Ξεκινάμε έτσι την αναγνωστική μας εμπειρία με το τέλος, το τ έ ­ λος του κύκλου ζωής μιας ολιγάριθμης κοινωνίας μαύ­ ρων, η οποία εξα λείφ εται όταν τα μέλη της αποφασί­ ζουν να εγκαταλείψ ουν τη γη που τους έθρεψ ε και μα­ ζί, την πολιτιστική αυτονομία τους, για να απορροφηθούν μέσα στις κοινωνικές δομές τη ς μεγάλης πόλης τω ν λευκώ ν - στο όνομα της «προόδου».

105

κων της πόλης μέσα στο το ύ νελ που έχτισαν οι λ ε υ ­ κοί. Τόσος πολύς θάνατος σε αυτό το μικρό βιβλίο λει­ τουργεί σαν υπενθύμιση στον αναγνώστη ότι, ανεξαρ­ τήτω ς φυλής, τάξης, εθνικότητας, ο άνθρωπος δεν εί­ ναι σε θέση να ασκήσει έλεγχο ούτε πάνω στις συνθή­ κες της ύπαρξής του, ούτε καν πάνω στον ίδιο του τον εαυτό. Το κεφάλαιο «1922» ξεγ ελά ει με το λυρισμό που συ­ νο δεύει την περιγραφή μιας ειδυλλιακής ανοιξιάτικης μέρας, κατά τη διάρκεια της οποίας η Νελ και η Σούλα, αθώα και ονειροπόλα παιδιά στην αρχή της εφ ηβείας του ς, επισκέπτονται μια λίμνη που μετατρ έπ ετα ι σε σκηνικό θανάτου, όταν η Σούλα α θ έλητα γίνεται η αι­ τία το υ πνιγμού ενός μικρού αγοριού που θέλη σ ε να παίξει μαζί της. 0 πνιγμός του Τσίκεν Λιτλ είναι η καθο­ ριστική εμπειρία που με τρόπο βίαιο αποκαλύπτει στο νεαρό κορίτσι ότι η σιγουριά που εμπνέει το γνώριμο καθώς και η πίστη στη δυνατότητα οροθέτησης του ε ­ γώ είναι οι μεγαλύ τερ ες αυταπάτες του ανθρώπου. Η Μόρισον δίνει έμφαση στη σημασία αυτού του θα νά­ το υ για τη Σούλα, κάνοντας το ν μισότρελο βετεράνο το ν μοναδικό μάρτυρα το υ συμβάντος, εκτός από τη Νελ. 0 Σάντρακ θα προσπαθήσει να εξηγήσει το νόημα αυτής της εμπειρίας στο κορίτσι, απαντώντας στη σιω­ πηλή ερώ τηοή της «αν είδε», με το τρομακτικό μονο­ λεκτικό «Πάντα». Αυτό το «Πάντα», το «πάντα» του θα ­ νάτου, αποκτά μυθικές διαστάσεις στο Σούλα. Η Σούλα, όπως και ο Σάντρακ, σκύβει πάνω από το χεί­ λος τη ς αβύσσου και ά λ λες φ ορές: όταν η γιαγιά της περιλούζει το ζω ντανό-νεκρό θείο τη ς με βενζίνη και του βάζει φωτιά από οίκτο, όταν, αποσβολωμένη από πόνο και ηδονή, παρατηρεί τη μητέρα τη ς να καίγεται ζω ντανή. Μ έοα στην άβυσοο του ασυνειδήτου, μέσα στο υπαρξιακό χάος που περιβάλλει τον υποτίθεται κα­ τα νοητό κόσμο μας, τίποτα δεν είναι χειροπιαστό και γνώριμο, τίποτα τελικά δεν έχει σημασία. Η Σούλα, έχο­ ντας ξεφ ύγει από τις συντεταγμένες του γνώριμου, α­ ναπτύσσει ένα εγώ ακαθόριστο, ρευσ τό, που δ εν ε ­ ντάσσεται στις δομές της οργανωμένης ζωής, μιας ζω­ ής που βασίζεται στο ψέμα του ορθολογικού ελέγχου. Η Νελ έχει την τάση να καταπνίγει το φόβο και την επι­ θυμία το υ άγνω στου, οτιδήπ οτε αποδιοργανώνει το συγκροτημένο εγώ: «εγώ είμ αι εγώ» επαναλαμβάνει στον εαυ τό τη ς ξανά και ξανά μετά τον πνιγμό του ά­ μοιρου παιδιού, την ίδια στιγμή που κλειδώνει την ανά­ μνηση του θανάτου του στο υποσυνείδητό της. Αντίθε­ τα, η Σούλα ζει «μια ζωή πειραματική», εξερευνώ ντας με πάθος τις μυστηριώ δεις δυνάμεις που δρουν μέσα στον κόσμο και μέσα στον άμορφο ψυχισμό της. Χωρίς προσωπικά όρια, η Σούλα «δεν αισθάνεται την

I 06

ανάγκη να είναι συνεπής μ ε τον ε α υ τό της». Την ίδια ώρα που η Ν ελ με το γάμο της ενσω ματώ νεται στον κοινωνικό ιστό και αποφασίζει ότι «κόλαση είναι η α λ ­ λαγή», η φίλη της εναγκαλίζεται το χάος και απαρνείται την έννοια τη ς μονιμότητας και της ασφ άλειας. Η Ν ελ , όπως και οι ά λ λ ες γυ ναίκες το υ Μ πότομ, είναι συναισθηματικά νεκρή, αδύναμη να πειραματιστεί, πο­ λύ δ ειλή για να ζήσει. Όπως οαρκαστικά σημειώ νει η Μόρισον, για τις γυναίκες που αυτοφυλακίζονται με α ­ ντάλλαγμα την αυταπάτη της μονιμότητας, του γνώρι­ μου: «όσο ηιο στενή είναι η ζωή τους, τόσο πιο φ αρ­ δ ιές είναι οι λ εκά ν ες τους». Από τη ν ά λ λη μερ ιά, η βουτιά της Σούλα μέσα στο υπαρξιακό κενό την εκ θέ­ τει στην τραγικότητα τη ς αποξένω σης και τη ς μονα­ ξιάς. Όντας γυναίκα, στερείται από την κοινωνία το δι­ κ αίω μα να α μ φ ισ β η τεί και να αυτο σ χ εδ ιά ζει. Χωρίς στόχους, χωρίς δ υνα τότητα να δ ιοχ ετεύ σ ει την πε­ ριέργεια και τη φαντασία της προς μια δημιουργική κα­ τεύθυνση, η Σούλα καταστρέφει και καταστρέφεται. Η Μόρισον περιγράφει τη μοναδικότητα της Σούλα, αντιπ α ραθέτοντας το χαρακτήρα τη ς όχι μόνο με τον συμβατικό συντηρητισμό της φ ίλης της Νελ, αλλά και με τη μη στερεότυπη σ εξουαλικότητα της γιαγιάς της Εύα και της μητέρας της Χάνα. Η Εύα είναι επικεφαλής μιας μητριαρχικής οικογένειας, μέσα στην οποία οι ά­ ντρες, κατεστραμμένοι από τον πόλεμο και την κοινω­ νική αδικία, ζο υν ως π ρ οσ τατευόμενα μ έλ η . Σα μια πρωτόγονη θεά της γονιμότητας, η Εύα, αυτάρκης, α ­ νεξά ρ τη τη , δίνει ζω ή (έχει θυσιάσει το ένα πόδι τη ς για να διασφαλίσει τη ζωή τω ν παιδιών της), αλλά και τη ν α φ α ιρ ε ί, σ κο τώ ν οντας το ν αγαπ ημ ένο γιο τη ς Πλαμ, που έχει πέσει στη δίνη τω ν ναρκωτικών. Η Εύα λατρεύει τους άντρες και τους γοητεύει με το πνεύμα και τη γενναιοδωρία της. Έχει μεταδώ σει το χάρισμά της αυτό και στην κόρη τη ς Χάνα, η οποία χωρίς ανα­ στολές και ενοχή κάνει έρωτα με τους άντρες της πό­ λης - παντρεμένους και μη. Η Σούλα έχει κληρονομή­ σει το δυναμισμό τη ς γιαγιάς τη ς και την έντονη σ ε­ ξουαλικότητα της μητέρας της, αλλά με μια καθοριστι­ κή δ ιαφ ορ ά: α ν τίθ ετα με εκ είν ες, η Σούλα δ εν λ ε ι­ το υ ρ γ εί σ εξουαλικά μέσα στο πλαίσιοα τη ς πατριαρ­ χίας. Ενώ η Εύα και η Χάνα δ ίνονται στον άντρα με τρόπο που διασφαλίζει την κυριαρχία του αρσενικού, η Σούλα χρησιμοποιεί το σ εξ σα μέσο προσωπικής ε ξ ε ­ ρεύνησης και πειραματισμού. Και ενώ η μικρή πόλη α­ νέχεται το ν έντονο ερω τισμό τη ς μητέρας της, αντι­ δρά επιθετικά στη σεξουαλική συμπεριφορά της Σού­ λα, ακριβώς επειδή αυτή η συμπεριφορά ανατρέπει τα πατριαρχικά στερεότυπα, γύρω από τα οποία οργανώ­ νεται η κοινωνική ζωή του Μπότομ.

Nit τους γιους της, Χάρολντ κυι Ιλίιντ Αλλά η Σούλα δημιουργεί ακόμα κι όταν καταστρέφει. Αποπλανώντας τον άντρα της Νελ και ρημάζοντας το γάμο τη ς φίλης της, η Σούλα καταφέρνει να οδηγήσει τη φίλη τη ς σ ε μια πιο γνήσια εμπειρία τη ς ζω ής, σε μια συνειδητοποίηση της αυταπάτης που την έτρ εφ ε και τη σκότωνε συγχρόνως για πολλά χρόνια. Ο πόνος τη ς εγκατάλειψ ης αναγκάζει τη Ν ελ να αναγνω ρίσει τελικά ότι το υποτιθέμενο ενοποιημένο εγώ της ήταν ένα σαθρό οικοδόμημα και ότι τελικά ποτέ δεν της α­ νήκε τίποτε, ούτε καν η μοναξιά της. Όπως τη ς υπεν­ θυμίζει η Σούλα πριν πεθάνεί: «π μοναξιά μου είναι δι­ κή μ ο υ - η μ ο να ξιά σου ε ίνα ι κάπ οιου άδδου». Ταμπ ουρω μένη πίσω από τη χριστιανική τη ς ηθική, η Ν ελ θεω ρ εί ότι μπορεί να διαχωρίζει το καλό από το κακό - μέχρι τη στιγμή που «θυμ ά τα ι» τη συνενοχή της στον πνιγμό του Τσίκεν Λιτλ, την παράξενη ηδονή που ένιω σε όταν είδ ε το κορμάκι του να εξαφ ανίζεται μέσα στο νερό. Η επιρροή τη ς Σούλα πάνω της, ακό­ μα και μετά θάνατον, βοηθά τη Ν ελ να 'α π οδ εχθεί τη σχετικότητα τη ς κοινωνικής ηθικής, τη σκοτεινότητα τω ν κινήτρω ν, τη ν ανυπαρξία σ τέρ εη ς προσωπικής ταυτότητας. Η Σούλα αναδύετα ι μέσα από τις σ ελ ίδ ες αυτού του βιβλίου σα μια αδιαμφισβήτητη παρουσία που γο ητεύ­ ει και τρομοκρατεί. Συμβολίζει το ν πλούτο τη ς αφροαμερικανικής κουλτούρας, μιας κ ουλτούρας που στη γνήσια μορφή της είναι λιγότερο άκαμπτη και περισσό­

τερ ο εναρμονισμένη με του ς κύκλους της φύσης από ό,τι ο κόσμος τω ν λευκών, πιο εξοικειωμένη με το πα­ ράδοξο και το παράλογο. Η Μόρισον φαίνεται να υπο­ δηλώ νει ότι η αφρο-αμερικανική ζωή, ενστικτώδης πα­ ρά ορθολογιστική, αντιπ ροσωπεύει μια πιο γνήσια υ ­ παρξιακή εμπειρία. Είναι ολοφάνερο ότι η κοινωνία του Μπότομ πεθαίνει τη στιγμή που η λευκή κ ουλτούρα και ηθική ανατρέπουν την ισορροπία τω ν παραδοσια­ κών αξιώ ν. Έστω και έτσι, όμω ς, η Μόρισον αρνείται να μειώ σει την παγκοσμιότητα αυτού του βιβλίου υποβιβάζοντάς το σε μια στενή αντιπ αράθεση λευκώ ν και μαύρων αξιών. Όπως και ο κύριος χαρακτήρας του , το μυθιστόρημα αυτό είναι φ ευγ αλ έο, ρευστό. Η Μόρισον μας στήνει διαρκώς ενέδρες, αναγκάζοντάς μας να παραμένουμε σε επαγρύπνηση και διαρκή προβληματισμό. Δεν ξ έ ­ ρουμε ποτέ τι να σ κεφ τούμε για τους χαρακτήρες και τα γεγονότα που η συγγραφ έας μάς παρουσιάζει: αν θα πρέπει να επικροτήσουμε την αυτοθυσία της Εύα ή να απ οδοκιμά σ ουμε τη ν αυτα ρ χικό τη τά τη ς, αν θα πρέπει να θαυμάσ ουμε την ανεξαρτησία τη ς Σούλα ή να καταδικάσουμε την ανευθυνότητά της. Όπως και η ηρωίδα της, η Μόρισον δ ομεί και αποδομεί, δημιουρ­ γεί και ανατρέπει. Το Σούδα εξαναγκάζει τον αναγνώ­ στη να ξεκινήσει το δικό το υ εξερ ευνητικό ταξίδι στα άδ υτα το υ μυα λο ύ, στις αντιφ ά σ εις που σ υν θέτου ν την ίδια τη ζωή. □

107

Το κ ά λ π ι κ ο «μαυροτσούκαλο»

της ANNIINA JOKINEN «Τη λέξη “πίσσα" (Σ.τ.Μ. "tar" σημαίνει “πίσσα"), όπως και τη λέξη "αράπης", τη χρησιμοποιούν οι λε υ κ ο ί για να αναφ ερ θού ν στα παιδιά τω ν μαύρω ν και, απ' όσο θυμάμαι, ιδίως στα κορίτσια... Κάποτε, η πίσσα ή ­ ταν, αν όχι πράγμα ιερό, τουλάχιστον πολύ σημαντικό, γιατί χρησίμευε για τη ν κατασκευή π ολλών πραγμάτων... Για την κατασκευή της μικρής βάρκας το υ Μ ω υσή και το χτίσιμ ο τω ν πυραμίδων. Για μ ένα, η λ έξη "πίσσα" είναι πια συνυφασμένη μ ε τη μαύρη γυναίκα που "χτίζει" μόνη της τη ζωή της". (Από συνέντευξη της Τόνι Μόρισον) ] το μυθιστόρημα τη ς Τόνι Μόρισον Tar Baby («Το μαυροτσούκα­ λο», 1982) μιλά για τις φιλονικίες και τις συγκρούσεις που γεν­ νούν οι προκαταλήψεις, τόσο σε φ υλετικό και κοινωνικό επίπε­ δο, όσο κι ανάμεσα στα δύο φ ύλα. Κυρίως όμως η σύγκρουση είναι εσωτερική: πρόκειται για την εσωτερική διαμάχη της Τζεϊντίν, τη ς κεντρ ικής ηρ ω ίδ ας, τη δ ιαμά χη μιας γυναίκας που σ ύμφω να με το ν Andrew W. A. LaVailee «πρόδωσε τη φ υλή της», απορρίπτοντας την κουλτούρα που τη ς κληροδότησαν οι πρόγονοί της και υιοθετώ ντας μιαν άλλη, σε μια προσπάθεια να σ υμφ ιλιω θεί με τις «γυναίκες της νύχτας» που θέλο υν να φ έρ ουν πίσω την «άσωτη κόρη». Ωστόσο, σ' ένα πρώτο επίπεδο η σύγκρουση είναι φ υλετική. Όπως πο­ λύ σωστά σημειώ νει ο John Irving σ τους «New York Times», «η Μόρι­ σον αποκαλύπτει του ς στερεοτυπικούς φ υλετικούς φόβους τόσο των λευκώ ν όσο και τω ν μαύρων». Στο βιβλίο αυτό οι προκαταλήψεις που επικρατούν είναι πολλές: ανάμεσα στους λευκού ς και το υ ς μαύρους το υ σπιτιού, ανάμεσα σ τους μαύρους μόνο, αλλά και ανάμεσα στους

108

να το υ ς μιλήσ ει, α λ λά ακόμα και να «α π οδεχ θεί τη ν π α ρ ο υ σ ία τ ω ν λ ε υ κ ώ ν Α μ ερ ικ α νώ ν » (σ. 1 1 1 ). Σ ύ ­ γκρουση υπάρχει επίσης και ανάμεσ α στην Οντίν και τη λευκή κυρία του σπιτιού, τη Μάργκαρετ, την οποία η Οντίν έχει βαφ τίσ ει «Κουκλάρα το υ Μέιν». Η Μάργ κ α ρ ετ, μ ε τη σ ειρ ά τη ς , έχ ει βαφ τίσ ει το ν Σίντν εϊ «σκουμπρί» και την Οντίν «διαβολάκι». 0 «Σον» (το ό ­ νομά το υ είναι παρατσούκλι το υ Γουίλι) σ υμ μ ετέχ ει σ' α υ τό το «παιχνίδι τω ν ονομάτω ν», απ οκαλώ ντας τον Βαλέριον «Ταρζάν».

μαύρους το υ σπιτιού και τον τοπικό πληθυσμό. 0 Σίντνεϊ και η Οντι'ν Τσάιλντς, ο μπάτλερ και η μαγείρισ­ σα το υ σπιτιού του Βαλέριον Στριτ, αισθάνονται ανώ ­ τερ οι από τον τοπικό μαύρο πληθυσμό. Σε δυο περι­ σ τάσεις μάλιστα ο Σίντνεϊ δηλώ νει πως ε ίν α ι«γνήσιος νέγρος τη ς Φ ιλαδέλφ εια ς και το όνομά το υ αναφ έρ ετα ι και σ το ομώ νυμ ο βιβλίο» (σ. 2 8 4 ). Μ έρος αυτού του αισθήματος ανω τερότητας μπορεί και να έχει να κάνει με ταξικά θέματα : οι Τσάιλντς αισθάνονται πο­ λύ υπ ερήφ αν οι για τη δ ο υ λ ε ιά το υ ς ο το σπίτι το υ Στριτ - είναι επ ιμ ελ είς και ερ γατικ οί. Οι μαύροι τη ς D om inique είναι γι' α υ το ύ ς απρόσωπες φ ιγ ο ύρ ες «γυναίκες το υ β άλ του» κ α ι«καβαλάρηδες». Αυτό φ αί­ νετα ι ιδίω ς από τη ν άγνοιά τη ς για τα ονόματα τω ν βοηθών τους: αντί για Γκίντεον, Τ ερ έζ και Άλμα Εστέ, το υ ς φ ω νάζουν «το π αιδί για ό λ ες τις δου λειές» και «οι Μαρίες». Κατά τη διάρκεια το υ χριστουγεννιάτικου δ είπ νου, ο Β α λέρ ιο ν σ υμπ ληρώ νει τα «π αρ ατσ ού­ κλια» το υ ς, απ οκαλώ ντας το υ ς «Τερέζ, η κλέφ τρ α » και «Γκίντεον, ο λουφ αδ όρος» (σ. 2 0 1). Όπως όμω ς παρατηρεί η Judyiyn Ryan, το προνόμιο αυτό δ εν το ασκούν μόνο τα «αφεντικά»: ο Γκίντεον και η Τ ερ έζ έ ­ χουν βαφ τίσ ει μ ε τη σ ειρ ά το υ ς τη ν Οντίν «Σγουρά μαλλιά» και τον Σίντνεϊ «φιόγκο», ενώ η Τερ έζ αποκαλ ε ί υποτιμητικά την Τζεϊντίν «γρήγορο μ ουλάρι» και ο Γκίντεον α ν α φ έρ ετα ι σ' α υ τή ν ως «η κιτρινιάρα». Η Οντίν και ο Σίντεϊ νομίζουν πως η «Μαρία» δεν ακούει α υ τά που τ η ς λ έ ν ε λό γω α φ η ρ η μ ά δ α ς , εν ώ σ την πραγματικότητα εκείνη εσ κεμμένα αρνείται όχι μόνο

Ενώ αρχικά οι λευκοί το υ σπιτιού θεω ρ ούν το υ ς εα υ ­ το ύ ς το υ ς ανώ τερους από το υ ς μαύρους, στη σ υν έ­ χεια αισθάνονται να απ ειλούνται. Η Μ άργκαρετ είναι το στερεότυπ ο τη ς π ροκατειλημμένης λευκής γυναί­ κας. Ενώ υποστηρίζει ότι «η Οντίν (αν όχι όλοι οι μ α ύ ­ ροι) είνα ίοη μ ε το υ ς λευκούς, α λ λά δ εν το ξέρει» (σ.

59), όταν ανακαλύπτει το ν Σον μέσα στην ντουλάπα της, φ τά νει στα πρόθυρα τη ς υστερικής κρίσης. Χω­ ρίς κ ανέν αν εν δ ο ια σ μ ό το ν α π ο κα λεί «ένα ν αράπη ο α ν ό λ ο υ ς το υ ς άλλου ς», «γορίλα» και «υπηρέτη». Επειδή ο άντρας που βρήκε στην ντουλάπα της ήταν μαύρος, θεώ ρ η ο ε ότι ή θ ελ ε να τη βιάσει και ότι α υ ­ νανίστηκε επάνω στα ρούχα και τα παπούτσια της. 0 χ αρ ακ τήρα ς τη ς Μ άρ γκ αρετ γίνεται λοιπόν εκ φ ρ α ­ στής όλω ν τω ν ρατσιστικώ ν σ τερεοτυπ ικώ ν αν τιλ ή ­ ψεων. Δεν α π ο τελ εί έκπ ληξη (και α υ τ ό δ είχ νει π ολλά για την κοινωνία) ότι η λευκή «κυρία του σπιτιού» αν τιμε­ τω πίζει μ ε προκατάληψη τον μαύρο άντρα που βρί­ σκει μέσα οτην ντουλάπα της. Εκείνο όμω ς που είναι πραγματικά αξιο σ η μ είω το είναι ο τρόπ ος με το ν ο ­ ποίο αντιμετωπ ίζουν το γεγονός αυτό η Οντίν κι ο Σίντνεϊ, δείχνοντας έτσ ι τις δ ικές του ς προκαταλήψεις.

0 Σίντνεϊ είναι έτο ιμος να πυροβολήσει τον Σον εηιτόπου, πιστεύοντας πως μπορεί να είναι κ λέφ τη ς, δ ο­ λοφ όνος ή βιαστής (σ. 99), ενώ η Οντίν, που τον απο­ κ α λεί συχνά «μ αύρ ο κλεφ τάκο» (σ. 89), «φυλακόβιο» (σ. 19 0), «αράπη το υ βάλτου» (σ. 191) κ α ι«π αρακα­ τιανό μαύρο» (σ. 193), αισθάνεται πως «ο άντρας ε κ ε ί επάνω δ εν ή τα ν μαύρος» - δηλαδή, όχι ένας απ' α υ ­ τού ς, αλ λά ένας «ξένος» (σ. 102). Όταν λοιπόν τον α ­ ποκαλεί «αράπη» δ εν το εν νοεί υποτιμητικά για όλους το υ ς μαύρους. Η Τ ζεϊν τίν όμω ς α ν τιδ ρ ά μ ε το ν πιο απ οκαλυπ τικό τρόπ ο: γίν ετα ι «π ροδότρια τη ς φ υ λ ή ς της». Όπως γράφ ει ο Andrew W. A. LaVallee: «Στο κέντρο τη ς ιδ έ­ ας τη ς προδοσίας τη ς φ υλής βρίσκεται η απομάκρυν­ ση του "προδότη'' από τη φ υλή του και ταυτόχρονα η ρατσιστική αντιμετώπισή του». Βλέποντας λοιπόν τα «άγρια, επιθετικά, μ οχθηρά μ α λ λιά του» (σ. 113) τον

109

θ ε ω ρ ε ί α υ τ ο μ ά τ ω ς κακοποιό. Στο δ ω μ ά τιό τη ς πι­ σ τεύει πως ο Σον θέ λ ει να τη βιάσει: «Γισ τόλμα να μ ε βιάσεις και θα κ ατα λήξεις τροφ ή για τους κροκόδειλους. Ν α Όαι σίγουρος, αράπη. Έχεις ήδη τελ ειώ σ ει». «Να σε βιάσω; Μ α γ ια τί ε σ είς οι λ ευ κ ές νο μίζετε πά­ ντα ότι κάποιος π ροσπ αθεί να σας βιάσει;» «Οι ποιες;» ρ ώ τη σ ε εξορ γισμένη. «Δεν είμαι... ξέρ ε ις ότι δ εν ε ίμαι λευκή!» «Ώ στε δ ε ν είσαι ε; Ε, τ ό τ ε σ τα μ ά τα να φ έρ εσ α ι σαν να είσαι». «Αχ, θ ε έ μου», αναστέναξε, «αχ, θεού λη μου, π έτα ξέ μ ε κ α λ ύ τερ α έ ξω απ ' το π αράθυρο, για τί μ ε το που θα μ ' αφ ή σ εις ε λ ε ύ θ ε ρ η θα σ ε σκοτώ σω . Μ όνο και μ όνο γι' α υ τό που είπες. Γι' α υ τ έ ς τις α η δ ίες μ ε τις λ ε υ κ έ ς και τις μ α ύ ρ ες γυ ναίκες. Δ ε μ ε νο ιάζου ν τα άλλα . Α υτό όμω ς που είπ ες πριν ήταν απαίσιο και αν νομίζεις πως θα τη γλιτώ σεις έτσ ι εύκολα, λέγο ντάς μ ου πώς πρέπει και πώς δεν πρέπει να είναι μια μ αύ ­ ρη γυναίκα...». «Πίστεφέ μ ε, μπορώ να σου το πω» (σ. 121). Εδώ ακριβώς βρίσκεται η κύρια σύγκρουση το υ μυθι­ στορήματος: η Τζεΐντίν έχει απορρίψει την πολιτιστική κληρονομιά τη ς φ υλής τη ς και συνειδητοποιεί ότι ε ί­ ναι «μη αυθεντική», όταν βλέπει τη γυναίκα με τα κί­ τρινα και το δ έρμα το μαύρο σαν πίσσα, όταν βλέπει «αυτή τη μ ητέρ α, τη ν αδερφ ή, εκείνη - μια ομορφ ιά που δ εν μ π ορεί να συλλάβει ο φ ω τογραφικός φακός» (σ. 46). Η γυναίκα αναγνω ρίζει τη ν έλ λειψ η α υ θ εν τι­ κότητα ς τη ς Τζεΐντίν και τη φ τύ ν ει στο πρόσωπο με κακία. Η Τ ζεΐντίν, που α π ο κ α λ εί το ν ε α υ τό τη ς και Τ ζέιντ (Σ.τ.Μ ., Τ ζέιντ σ ημαίνει και π α λιοθ ήλυ κο και προφανώς η Μ όρισον παίζει με τις λ έ ξεις ), προτιμά τα έρ γα το υ Πικάσο από τις μ άσ κ ες τού μπ α και το «Άβε Μ αρ ία» από τα γκ όσ π ελ . Ό πω ς σ η μ ειώ ν ει η Karin Luisa Badt: «Η Τζεΐντίν έχει ασπασθεί την κ ουλ­ τούρα τω ν λευκώ ν σ ε τέτο ιο βαθμό, ώ στε να έχει γί­ νει χαρακτηριστικότατη εκπρόσωπός τη ς. 0 Γκίντεον προειδοποιεί το ν Σον πως ίσως να μην μπορέσει ποτέ να την κατακτήσει. «Ή πρώτη σου κιτρινιάρα;" το ν ρ ώ τησ ε. ‘ Να π ροσέ­ χεις. Είναι πολύ δύσκολο γι' α υ τέ ς να μ ην είναι λ ε υ ­ κές. Πολύ δύσκολο, άκουσέ με. Οι π ερισσότερες δ εν τα καταφέρνουν ποτέ. Κάποιες προσπαθούν, α λ λά οι π ερισσότερες δ εν τα καταφέρνουν". "Δεν είναι κιτρινιάρα", είπ ε ο Σον. "Απλώς λίγο ανοιχ τόχρω μ η". Δ ε ν ή θ ε λ ε να κάνει κ α θ ό λο υ κου β έν τα για τις αποχρώ σεις της μ αύρης φυλής. "Μ ην ξ εγ ελ ιέσ α ι. Έπρεπε να τ η ν ε ίχ ες δ ει πριν από δυο μήνες. Α υτό που β λέπεις τώ ρα είναι μαύρισμα α­

110

πό τ ο ν ήλ ιο. Οι κ ιτρ ινιά ρ ες δ εν μ π ο ρ ο ύ ν να γίνουν μαύ ρ ες μ ε φυσικό τρόπο. Πρέπει να το επ ιλέξου ν και οι περισσότερες απλά δ εν το επιλέγουν"», (σ. 155). Μη δίνο ντα ς σημασία σ την προειδοποίηση το υ Γκί­ ντεο ν, ο τρ ε λ ά ε ρ ω τε υ μ έν ο ς Σον επ ιχειρεί να «σώ­ σει» τη ν Τζεΐντίν από το ν κόσμο τω ν λευκώ ν και να τη ν επ α ναφ έρει στο Ε λόε και σ ε ό,τι α υτό αντιπ ρο­ σωπεύει. Προσπαθεί να «της εμ φ υ ο ή ο ει τη μυρω διά και τη γυ α λισ τερ ή σύσταση τη ς πίσσας» (σ. 1 0 2). Η σχέση τη ς με τον Σον είναι για την Τζεΐντίν το πρώτο βήμα για τη ν ανακάλυψη το υ π αρελθόντος της. Πα­ ρ ά λλ η λα π ροσπαθεί να διασ ώ σ ει το ν Σον απ' αυτό που εκείνη βλέπει ως πριμιτιβισμό, δηλαδή την εμ μ ο ­ νή το υ μ ε το «όλο θ έ μ α τω ν λ ε υ κ ώ ν και τω ν μ α ύ ­ ρω ν» (σ. 2 7 5). Επιχειρεί να το ν «εκπολιτίσει» και να το ν εκπαιδεύσει και θ έ λ ε ι να ζητήσει από το ν Β α λέ­ ριον χρήματα για να ανοίξει ένα μαγαζί για το υ ς δυο το υ ς ή για την εκπαίδευση του Σον. 0 Σον όμω ς δεν θ έ λ ει να χρω στάει σε «έναν από το υ ς φ ονιά δες το υ κόσμου» (σ. 204). Το ταξίδι στο Ελόε, όπου η θεία Ρόζα τη ν απ οκα λεί «κόρη» και όπου τη ν επισκέπτονται οι γυ να ίκες τη ς νύ χτα ς, α π ο δ εικν ύετα ι τελ ικ ά κάτι που η Τζεΐντίν δ εν μπορεί να αντέξει. «Οι γυναίκες τη ς νύχτας δ εν ή τα ν απλά εναν τίον της (και μ ά λ ισ τα ε ν α ν τίο ν α υ τή ς μονάχα - όχι το υ Σον), δ εν τη ν κοίταζαν απλά μ ε α ν ω τερ ότητα πάνω από τα κρ εμασμένα του ς σ τήθη και τα διπ λω μένα στομάχια τους, α λ λ ά έδειχναν, κατά κάποιον παράξενο τρόπο, σα να είχαν συμφωνήσει μ ετα ξύ του ς να τη ν πιάσουν ό λ ες μ α ζ ί και να τη δέσουν. Σα να είχ α νε β α λ θ ε ί να αρ πάξουν το πρόσωπο που είχ ε π αλέψ ει σκληρά να δημιουργήσει και να το πνίξουν α νάμεσα στα χαλαρά, μαλακά το υ ς στήθη» (σ. 262). Η Κ. Badt το εξηγεί, νομίζω, πολύ σωστά: Φοβάται να θ εω ρ η θεί εκπρόσωπος τη ς φ υλής τη ς και να γίνει μ έ­ λο ς τη ς «αδελφότητας». Απορρίπτει τις «αρχαίες ιδιό­ τητες» που ενσαρκώ νουν ο Σον, οι Αφρικανές γυναί­ κες και οι γυναίκες τη ς νύχτας που την επισκέπτονται στο όνειρό της. Λόγω το υ αποτρόπαιου παρελθόντος τω ν μαύρω ν τη ς Αμερικής, η επιστροφή στις «ρίζες» γίνεται γι' αυτήν -ψ υχ ικ ά - συνώνυμη της επιστροφής στην υποδούλωση. Κατά τη διάρκεια τη ς τελικής αναμέτρησης, η Τζεΐντίν έχει τη ν αίσθηση πως δ εν έχ ει πια να αντιμετωπ ίσει το ν Σον, α λ λά τις γυναίκες που το ν έχουν «ξελο γ ιά ­ σει». Το θέ μ α τη ς διαφ ω νία ς είναι ο Β α λέρ ιαν και η εκπαίδευση που τη ς πρόσφερε. Η Τζεΐντίν εξα κο λ ο υ ­ θ ε ί να υπ ερασ π ίζετα ι το ν Β α λέρ ιαν, α ρ νο ύ μ ενη να δει την αλήθεια και ο Σον σ υνειδητοποιεί τελικά ποια πραγματικά είναι η Τζεΐντίν. Αποκηρύσσει τη ν ευρ ω -

κεντρική ή, μάλλον, την ευρω -αμερικανική τη ς εκπαί­ δευσ η, λέγοντας: «Η αλή θεια είναι πως, ό ,τι κι αν έ μ α θ ες σ ' α υ τά τα κο­ λέγια, αν δ ε ν έ μ α θ ες για μ ένα, τ ό τ ε δ ε ν έ χεις μ ά θει τίπ οτα. Αν δ εν αου δίδαξαν τίπ οτα για μένα, τ ό τ ε δ εν σου δίδαξαν τίπ οτα απολύτω ς. Γιατί αν δ εν μ ε γνωρί­ σεις, δ ε ν θα γνω ρ ίσεις τ ο ν ίδ ιο α ο υ τ ο ν εα υ τό . Και δ εν ξ έρ ε ις τίπ οτα, τίπ οτα απ ολύτω ς, ο ύ τε για τα παι­ διά σου ο ύ τ ε για τη μ ά ν α και το ν π α τέρ α σου» (σσ.

227-8 ).

0 Σον προσπαθεί να απ οτρέψει τη ν Τζεϊντίν από το να π α ντρ ευ τεί λευ κό , λέ γ ο ν τά ς της: «Οι άνθρω π οι δ ε ν αναμειγνύουν τις φ υ λ έ ς - τις επ ιλέγου ν ή τις απορρί­ πτουν» (σ. 2 7 0 ). Λ έει σ την Τζεϊντίν τη ν α λ ή θ εια και για το ποιος α ν έλ α β ε τη ν εκπ αίδευσή τη ς, α λ λ ά και για τα πόδια τη ς Οντίν. Της μιλά για τη δική τη ς ε υ θ ύ ­ νη και για την απ έχθεια που αισθάνθηκε, όταν την εί­ δε να του ς εγκαταλείπ ει μετά τον καυγά τη ς παραμο­ νής τω ν Χριστουγέννων. 0 Σον αισθάνεται απ ερίγρα­ πτη οργή β λέπ οντας τη ν Τζεϊντίν να απ ορρίπτει όχι μόνο τη ν κληρονομιά τη ς φ υλ ή ς τη ς α λ λά και τη ν οικογένειά της. Τη βιάζει, λέγοντάς τη ς τη ν ιστορία του «Μ αυροτσούκαλου». Ύ στερα όμω ς, ότα ν εκείνη το ν «π ληρώνει με το ίδιο νόμισμα», αισ θ ά ν ετα ι ντροπή. Φεύγει και, στο γυρισμό, βρίσκει το διαμέρισμα άδειο. Η Τζεϊντίν καταφ εύγει στο Νησί τω ν Ιπποτών, όπου α ­ πορρίπτει τη ν ο ικ ο γένεια και το ν π ολιτισμό τη ς για μια τελ ευ τ α ία φ ορά. Η Οντίν τή ς λ έει ό τ ι «κόρη είναι η γυναίκα εκείνη που ενδ ια φ έρ ετα ι να μ ά θ ε ι από πού π ρ ο έ ρ χ ε τα ι και π ου ν ο ιά ζ ε τα ι για ε κ είν ο υ ς π ου τη φ ρ ό ν τισ α ν» (σ. 2 4 2 ). Η Τζεϊντίν τη ς απ αντά ότι δ εν θ έ λ ει να γίνει σαν κι αυτή, π ρ οσβάλλοντας έτσ ι α ν ε­ πανόρθω τα τη γυναίκα που έδ ω σ ε γι' αυτήν ό,τι είχε και δ εν είχε. Δεν πρόκειται λοιπόν μόνο για μια ισ το­ ρία δ ιατήρησ ης τη ς πολιτιστικής κληρονομιάς, α λ λά και για μια ισ το ρία ω ρ ιμ ό τη τα ς. Όπω ς λ έ ε ι η Οντίν στην Τζεϊντίν: «Ένα κορίτσι πρέπει πάνω απ ' όλ α να είναι κόρη... και αν δ εν μ άθει να είναι κόρη, δ ε θα μ ά θει π οτέ να είναι γυναίκα, σεβα στή από τις ά λ λ ε ς γυναίκες. Δ ε χ ρ ε ιά ­ ζε τα ι να έ χ ε ις τη φυσική σου μ η τέρ α για να αισ θαν­ θ είς κόρη. Το μ όνο που χ ρ ειά ζετα ι είνα ι να αισ θά ν ε­ σαι σ το ρ γ ή για τ ο υ ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ ς απ ό σ ένα » (σ.

242). Και καθώ ς τη βλέπουν να φ εύγ ει, φ ορώ ντας το «φ ο­ βερό» μα ύ ρ ο δ ερ μ ά τιν ο π α λτό τη ς , ο Σ ίν τν εϊ και η Οντίν αρχίζουν να α μ φ ιβ ά λλ ο υν ακόμα και για το αν θα το υ ς σ τα θ εί στις τε λ ε υ τ α ίε ς το υ ς στιγμές. Η Τζεϊντίν αποδεικνύει για μια ακόμη φ ορά πόσα λίγα έ μ α ­ θε: απ οκα λεί τ ο ν καινούριο οικιακό βοηθό «μιγά που

ΣτοΧάρβαρντ, 1990 π αίζει το μ ά τι του» (σ. 2 2 5) και τη ν Άλμα Εστέ «Μ α­ ρία», προδίδοντας πραγματικά τη φ υλ ή της. Η Τ ερ έζ ξέ ρ ε ι πως η Τζεϊντίν έχ ει «χάσει» το δρόμο της. Απόγονος η ίδια τη ς «τυφ λής φυλής», ξέρ ει πώς να απομακρύνει το ν Σον από την Τζεϊντίν. Τον αφ ήνει λοιπόν σ ε ένα α π ομακρυσ μένο σ η μ είο το υ Ν ησιού τω ν Ιπποτών, όπου μπορεί να επ ιλέξει... όπου μπορεί να ε λ ευ θ ερ ω θ εί. Και τελ ικ ά τα καταφ έρνει να ε λ ε υ ­ θ ε ρ ω θεί, «κουβαλώ ντας» τη ν κληρονομιά τη ς φ υλ ής το υ , ενώ η Τζεϊντίν π α ραμένει χ αμένη, μην μπορώ ­ ν τας να βρει το δρόμο τη ς στην ίδια τη ς την ιστορία. «Στα μυθισ τορήματά της η Τόνι Μόρισον παρουσιάζει προβλήματα, αλ λά όχι και τις λύσ εις τους», λ έει ένας κριτικός τη ς συγγραφ έω ς. Πράγματι, η Μ όρισον είναι μια σ ύ ν θ ετη σ υγ γρ α φ έα ς, που κ α τα φ έρ ν ει να σ υν­ δ υ ά σ ει δ ύ σ κο λ α θ έ μ α τ α μ ε μ εγ ά λ η επ ιδ ε ξιό τη τ α . Σπάνια δίνει στα βιβλία τη ς απλή και «εύπεπτη» κατά­ λ η ξ η . Ή , όπ ω ς γ ρ ά φ ε ι, ά λ λ ω σ τ ε ,κ α ι η B a rb a ra Christian: «Πρόκειται για μια ιστορία απλή, που γίνεται όμω ς ο ­ λο ένα και πιο σ ύνθετη, μυθική και άλ υτη , μια ιστορία που μου δ ίδ αξε ένα απαραίτητο μάθημα». □ Μ ετάφραση: Ινώ Ρόζου

111

Ut: η (ίν)οαρκωση της diutcpia στην «Αγαπημένη» της ΑΝΤΡΙΑΝΑΣ ΚΑΛΦΟΠΟΥΛΟΥ * Το έρ γο τη ς ενσ ω μ ά τω σ ης σ ' ένα κείμ ενο υποκειμένων, που έχουν προηγουμένως απ οκλεισ θεί από τη γλώσσα, π ροκαλεί κατάρρευση και αναδιάρθρωση στις γλωσσικές δομές, ώ στε να δημιουργηθεί ένας χώ­ ρος όπου να εκφραστούν εναλλακτικές μ ορφ ές πόθων· η πρακτική της Μόρισον μέσ α στα κείμενά της είναι να χ λευάζει βασικούς κανόνες του καθιερωμένου λόγου» Τζιν Ουάιτ, Δίνοντας Σώμα (σ. 474).

Ϊ

την Αγαπημένη τη ς Τόνι Μόρισον (1987), το πέμπτο μυθιστόρη­

μά της, η βραβευμένη με Νόμπελ συγγραφέας χρησιμοποιεί το γλωσσικό σύστημα του τραυματισμένου σώματος μιας Αφρο-αμερικανής σκλάβας για να παραγκωνίσει και να επαναπροσδιο­ ρίσει του ς πολιτισμικούς/κοινωνικούς όρους που του στέρησαν την ελ ευ θερ ία και το κακοποίησαν. Το κορμί της Σεθ μέσα στα σπλάχνα του εγγράφ ει τα σημάδια τη ς σκλαβιάς, γεννώντας ένα μωρό και παράγοντας γάλα για να το θρέφ ει, ενώ ταυτόχρονα έτσι επισφρα­ γίζει και τον πόνο το υ . Η λευκή κυρίαρχη κ ουλτούρα , οι άντρ ες το υ Ζεστού Σπιτικού τη βίασαν και την κακοποίησαν, η Σεθ όμως καταφ έρ­ νει να ξεφ ύγ ει οργανικά από το θάνατο. Συμβολικά και ψυχικά ο θά να­ το ς κατοικεί εδώ· τον έχουν μεταμορφώ σει σε μια δομή, τη δομή του Βικτωριανού Οίκου που ουσιαστικά νομιμοποιεί την ιεράρχηση τω ν φ ύ­ λω ν και τω ν φυλώ ν, π ροσφέροντας, ως εκ το ύ το υ , πρόσφορο έ δ α ­ φ ος στη διαλεκτική τη ς σκλαβιάς. Μ ε την απόδρασή τη ς από τη φ υ ­ τεία του Ζεστού Σπιτικού, η Σεθ πέρασε τα όρια του οίκου και το υ «σπι­ τικού» περιβάλλοντος τη ς λευκής κοινωνίας και κατ' αυτόν τον τρόπο μετακινήθηκε πέρα από τη σκλαβιά.

Π2

TUB A N T I-S L A V E R Y VOL· I.

R E C O R D .

SEPTEMBER, 1835. [Sei:ond E dition’.]

NO. 9.

δήλω ση στην οποία η Έιμι απαντάει «Μ' α υ τά τα πό­ δια έτρ εχ ες;» . Πέρα από τα ήθη και τις δ ομές αξιώ ν τη ς κοινωνίας, και οι δυο γυναίκες βάλλονται από μια βαθιά, μύχια ανάγκη τους: να προσδιορίσουν την ο υ ­ σία τη ς π ραγματικής σ ω ματικής το υ ς σ ύνδεσ ης, τη βιολογική το υ ς σ υγγένεια. Λ έει η Έιμι: «Έχεις τίπ οτα πάνω αου, κορίτσι μου, που να τρώγεται;». Σε αυτό η Σεθ απ οκρίνεται: «Θα κάνω μ ω ρό , κοπ έλ α μου» (σ.

57 /3 2 ). Ενώ ετοιμάζεται να συνεχίσει την πορεία της, η Έιμι αναφ έρ ει στη Σεθ για ένα υπόστεγο πέρα στο δρόμο, η Σεθ όμω ς δ υσ κολεύεται να κουνηθεί. Η Έιμι το συνειδητοποιεί μόνον όταν η Σεθ τη ς δείχνει τα ά ­ χρηστό τη ς πόδια. «ΖΙεν μπορώ ο ύ τε να μπουσουλήαω» λέει και η Έιμι απαντάει «Μπορείς» (σ. 60 /3 4 ), συν τρ ο φ εύ ο ντα ς τη Σεθ σ την αργή, επίμονή τη ς προ­ σπάθεια να διασχίσει την απόσταση.

Μια από τις πηγές έμπνιυοης για την «Αγαπημένη» Είναι έγκυος, ο δάσκαλος και τα ανήψια το υ στο Ζεστό Σπιτικό την έχουν χτυπήσει και βιάσει, η Σεθ όμω ς νιώ­ θ ε ι ρ ημαγ μένη γ ια τί τη ς πήραν το γά λα , το προϊόν μιας από τις πιο ενδόμυχες λειτουργίες το υ σώματός της. Όταν η Έιμι, ένα λευκό κορίτσι, βρίσκει τυχαία το σώμα της, η Σεθ είναι μισοπεθαμένη και μετά δυσκο­

Τώρα η Έιμι δ εν αφ ήνετα ι πια να ορ ισ τεί από τη ν υ ­ περοχή, που τη ς παρέχει η φ υλή και η κοινωνική κα­ τάστασ ή τη ς, και ανταποκρίνεται στην απ όλυτα ε υ ά ­ λω τη κατάσταση τη ς Σεθ με μια διερευνητική συμπό­ νια. Η Σεθ δεν είναι μια φυγάδα σκλάβα, αλλά απλώς κάτι στα όρια φ θοράς και αφθαρσίας. Η Έιμι φτιά χνει «τα φ ύ λλ α τη ς ανάπαυσης» (σ. 1 3 2 /8 2 ) και μιλάει στη Σ εθ σα να ήτα ν π ληγω μένο ζώ ο. «Μ ην πας και μ ου π εθά νεις τη νύχτα» τη ς λ έ ει. «Δε θ έ λ ω να δω το ά ­ σκημο μαύ ρ ο σου μ ού τρ ο να χάσκει επάνω μου» (σ.

1 3 2 /8 2 ). Προς έκπληξη και τω ν δυο το υ ς η Σεθ επι­ βιώ νει τη ς νύχτας και η Έιμι τη ς λ έει πραγματικά «Χά­ ρη σ ε μ ένα. Είμαι καλή σ τα ά ρ ρω σ τα πράγματα» (σ.

1 3 3 /8 2 ). Μ αζί καταφ έρνουν να φ τάσουν στο ποτάμι,

τώ ρα γίνεται βορά τω ν αγαθώ ν προθέσεω ν τη ς Έιμι.

όπου μέσα σε μία βάρκα η Σεθ γεννάει με τη βοήθεια τη ς Έιμι. Στην περιγραφή της γέννας σ' ένα χώρο πέ­ ρα από τη ν ανδρική επιρροή, σ' έν α χώρο που σ τε­ ρ είτα ι κ ά θε κοινω νικής σ ύμβασης, π ρ ιμοδ οτείται ο ρόλος τη ς φύσης. Έτσι, ως τόπος τ ο υ γλωσσικού συ­ στήματος τω ν δύο γυναικών προσδιορίζονται οι βασι­ κές σ ω μα τικές το υ ς λε ιτο υ ρ γ ίες. Ως εκ το ύ το υ , και στην περιγραφή το υ νεογέννητου μωρού ως «μιας μ ι­ κρής αντιλόπης» (σ. 5 4 /3 0 ), χρησιμοποιείται μια ζω ι­ κή εικόνα για να π α γιω θεί η πορεία απομάκρυνσής τ ο υ ς από κ ο ιν ω ν ικ ές /σ υ μ β ο λ ικ ές δ ο μ ές προς τη ν προ-γλωσσική φ ύσ η. Εδώ, οι σ υμβάσεις και οι όροι σήμανσής το υ ς δεν έχουν σ φ ετερ ισ τεί ακόμα τη φ α­ ντασία. «Η Σ εθ δ εν μπορούσε να φ α ντα σ τεί γιατί σκε­ φ τό τ α ν μ ια αν τιλόπ η, α φ ο ύ π ο τέ τ η ς δ ε ν ε ίχ ε δει. Υπέθεοε ότι θα ήταν κάτι που σκαρφίστηκε και τη ς έ ­ μ ε ιν ε π ρ ο το ύ να π άει σ το Ζ ε σ τό Σπιτικό, από τ ό τ ε που ή τα ν μικρή. Από κείνο το μ έρ ος όπου γεννήθηκε (ίσως Καρολίνα; ή μήπ ω ς Λουιζιάνα;) θ υ μ ό τα ν μ όνο

Της λ έει αηό την πρώτη κιόλας στιγμή ότι «Έτρεχα»,

τα τραγούδια και το υ ς χορούς» (σ. 54 /3 0 ). Η Σεθ κά­

λίας καταφ έρνει να μιλήσ ει, οπότε δ εν έχει δύναμη να τη ς ξεφ ύγει. Μέσα στην ερημιά, μακριά από κοινω­ νικούς ρ ό λο υς και π ροκαθορισ μένες αντιδ ρ άσ εις, η συνδιαλλαγή τη ς Σεθ και της Έιιμι χαρακτηρίζεται από το ένσ τικτο σ την πιο καθαρή μορφ ή το υ , α φ ο ύ δ εν χ ρειάζεται να μεσολαβήσουν οι συμβάσεις: «Δεν κοί­ τα ξα ν ίοια π μ ία τη ν ά λ λη ο ύ τε κα τά μα τα . Κι όμως, κύλησαν χωρίς προοπάθεια σε κουβεντολόι για το τί­ π ο τα - μ ό ν ο π ου η μ ία κ ε ίτ ο ν τ α ν σ τ ο χ ώ μ α » (σ.

5 8 /3 3 1). Είναι σημαντικό ότι και οι δυο γυναίκες περιγράφ ονται με πρωτόγονους όρους, σα να ήταν ζώα και όχι άνθρωποι. Η Έιμι έχει «μπράτσα σα ν καλάμια και μ αλλιά που έφ ταν αν για τέοο ερ α -π έντε κεφάλια», ενώ η Σεθ είναι, για την Έιμι, «το πιο τρομαγμένο πλά­ σμα» που έχει δ ει ποτέ τη ς «κάτω στα χορτάρια, ααν το φίδι που νόμιζε ότι ήταν» (σ. 5 7 /3 2). Αβοήθητη λοι­ πόν η Σεθ, η σ κλάβα που κ α τά φ ε ρ ε να απ οδράσ ει,

113

νει ένα φ αντασ τικό τα ξίδ ι προς τα πίσω, στον καιρό πριν από τη σκλαβιά, στην παιδική τη ς ηλικία και στην ελ ευ θερ ία , όπου γλώσσα ήταν τα τραγούδια κι ο χο­ ρός. Είναι, για άλ λη μια φ ορά, η γλώσσα το υ σ ώ μα­

τακτικώ ν αναγκών σε κάτι όλο «σαγόνια και πεινασμένη» (ο. 5 6 /3 1 ). Αλλά ο πόνος που νιώ θει γίνεται και αφ ορμή για να ανακαλύψει την ελ ευ θ ερ ία , το σώμα τη ς πηγή για να απ οτιν άξει τη δ ο υ λ ε ία . «Κάτω σ τα

το ς που, όπως και η φύση, βρίσκει τη ν έκφρασή της

χορτάρια, σαν το φ ίδι που νόμιζε ότι ήταν, η Σ εθ ά ­ ν ο ιξε το στόμ α, ό μ ω ς α ν τ ί για δόν τια και διχ α λω τή

σε ένα χώρο ανέγγιχτο από τις κυρίαρχες κοινωνικές αξίες και δομές. Η Λόρι Άσκλαντ εισ άγει τον όρο HUS (απ' όπου προ­ έρχεται η λέξη house) για να περιγράφει τον αρχετυπικό οίκο του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με την κριτικό, ο αρχετυπικός οίκος HUS ορ ίζετα ι ως μια τυπ οπ οιημέ­ νη, αυστηρή δομή, βικτοριανού τύπου. Η δομή αυτού του τυπικού βικτοριανού σπιτιού όπου «τα μπροστινά δωμάτια το υ οικήματος τα κρατούσαν για οικογενεια­ κ ές σ υγκεντρ ώ σ εις, π ρ ιμοδοτώ ντας έτσ ι το ιδανικό τη ς δημιουργίας και τη ς προστασίας τη ς ενοπ οιημέ­ νης οικογένεια ς», ουσιαστικά είναι ένα χώρος για την επ ίδ ειξη το υ π λ ούτου το υ ιδ ιοκ τήτη, «μια υλισ τική σφαίρ α [όπου οι άντρες] επιβεβαίω ναν την ισχύ του ς πάνω στη θη λυκ ή πνευματική επικράτεια» (ο. 79 4). Μ έσα ο ' ένα τέτο ιο γενικό πλαίσιο, η Σεθ κάνει ανα­ γνω ρ ισ τικές π τήσεις μ ε τη φ αντασ ία τη ς ο ρ ο θ ετ ώ ­ ντας έναν νέο θη λυκό χώρο. Μ ε αυτόν τον τρόπο ε ­ π αναπ ροσδιορίζει τη βικτοριανή ο ικογενεια κή ν ο ο ­ τροπία το υ «π ροσ τατευόμενου θη λυκ ού χώρου» (ο.

786) που βρίσκεται πάντα μέσα στο πλαίσιο το υ πα­ τριαρχικού βικτοριανού οίκου, οτην περίπτωσή μας ε ­ νός χώ ρου ζω τικού και για τη δουλο κρ ατία το υ Ν ό­ του. Αντίθετα μ ε τη λευκή αντίστοιχή της, η οποία εί­ χε τη δ υνα τότητα να οικοδομήσει μέσα τη ς σαν ιδέα έναν «θηλυκό χώρο πνευματικής ανέλιξης» (ο. 786) μέσα στα προστατευόμενα όρια του οίκου, για τη Σεθ τη ν Α φ ρ ο -α μ ερ ικ α ν ή σ κλάβα α υ τ ό ς ο χ ώ ρ ος δ εν μπορεί παρά να επιτείνει την πραγματικότητα τη ς κοι­ νωνικής και οργανικής τη ς υποδούλω σης. Στην ερ η ­ μιά, η Έιμι καταφ έρνει κι εκείνη να πριμοδοτήσει τη δημιουργική φαντασία . Λέει στη Σεθ για την αναζήτη­ σή βελούδου: «το β ελούδο είναι σαν το ν νεογέννητο κόσμο, είνα ι καθαρό και νέο και τόσ ο απαλό. Το β ε ­ λο ύδο που είδ α εγώ ή τα ν καφέ, α λ λά στη Βοστώ νη έχουν απ ' όλα τα χρώματα. Άλικο. Αυτό θα πει κόκκι­ νο, μ α ό τ α ν μ ιλ ά ς για το β ελ ο ύ δ ο , π ρ έπ ει να λ ε ς "Άλικο"» (ο. 59 /3 3 ). Στη συνδιαλλαγή τους, μακριά α ­ πό κάθε ίχνος δομής «Hus», η Έιμι και η Σεθ περνάνε από διάφ ορ α σ τάδια: πρώτα ανταπ οκρίνονται στην ωμή αμεσ ό τη τα τω ν σω ματικώ ν αναγκώ ν, τη ν ε υ ά ­ λω τη σ ω μα τικότητά το υ ς. Μ ετά δ ημιουρ γο ύν έναν θη λυκό χώρο πνευματικής αν έλιξης στην ανοιχτή α ­ ρένα τη ς αυτοδύναμης, οργανικής ελ ευ θερ ία ς. Αρχι­ κά, η Σεθ υποβιβάζεται λόγω τω ν σωματικών τη ς επι­

114

γλώσσα ξεπ ήδησε η αλήθεια» (ο. 5 7 /3 2 ). Η αλήθεια μέοα στον αγριότοπο είναι πως οι οργανικές ανάγκες ανταλλάσ σονται, χωρίς να χρειάζεται καμιά προστα­ σία, χωρίς κω λύματα, το σώμα στην πιο πρωτόγονη, αυτοδύναμη κατάσταση, που αρθρώ νει τη ν παρουσία το υ και επαναπ ροσδιορίζει το υ ς απομονω τικούς και ελ ιτίσ τ ικ ο υ ς ό ρ ο υ ς το υ κοινω νικού. Ό τα ν, λοιπόν, φ τάνουν στο υπόστεγο και η Σεθ έχει εξα ν τλ η θ ε ί πα­ λεύοντας να σ υρ θεί μέσα του, η Έιμι τη ς σηκώνει τα πόδια, που ουσ ιαοτικά έχ ουν πια νε κ ρ ω θ εί και του ς κάνει μασ ά ζ «μέχρι που α υ τή [η Σεθ! έχυ σ ε δάκρυα λύσσας» (ο. 6 1 /3 5 ). Η Έιμι κυριολεκτικά επαναφ έρει τις α ισ θήσ εις σ το σώμα τη ς Σεθ, υ ηερ βαίνοντας τη λευκή βικτοριανή δ ουλοκρατική οικονομία, με το να (εν)σαρκώσει (ξανά) τις βιαιοπραγίες της. Έτσι, η Έιμι, «μια ξυπόλυτη λευκή μ ε ξέπ λεκα μαλλιά», βοηθά­ ει τη Σ εθ, μια φ υγ ά δ α , να κατορ θώ σ ει να γεννήσ ει «μια καλοκαιριάτικη νύχτα, μέσ α στις φτέρες». Φτάνει η αυγή και η Έιμι είναι έτοιμη να φ ύγει, πρώτα όμως θ έ λ ει να μάθει αν η Σεθ θα πει ποτέ στο νεογέννητο π οιος τ ο έ φ ε ρ ε σ το ν κ όσ μο. «Να τ η ς το πεις», τη σ υ μβουλ εύει. «Πες η Δεσποινίδα Έημι Ντένβ ερ . Από τη ν Βοστώνη» (ο. 1 3 2 /8 2 ). Και πράγματι, η Σεθ ονο­ μάζει το μωρό Ντένβερ, δίνοντάς το υ έτσι την τα υ τό ­ τητα του λευκού κοριτσιού που έδω σ ε στο κορμί της ζωή - το ξαναγέννησε. Σημειώ σεις 1.

Οι δύο αρ ιθμοί αντιστοιχούν σ ε σ ελ ίδ ες τη ς ε λ λ η ­ νικής και της αμερικανικής έκδοσης.

Βιβλιογραφία Askeland, Lori. «Remodeling th e Model Hom e in Uncle Tom 's Cabin and Beloved». A m erica n L ite ra tu re 64 (1994): 7 8 6 -8 0 2 Harris, Trudier. Fiction an d Folklore: The N o v e ls o f To n i M o rris o n . K n o xville : U o f Tennessee P, 1991.

M orrison, Toni. Beloved. New York: P lum e F ictionPenguin Books, 1987. Μόρρισον, Τόνι. Αγαπημένη. (Μ ετ. Έφη Καλλιφατίδη). Αθήνα, Εκδόσεις Ν εφ έλη, 1989, W yatt, Jean. «Giving Body to th e W ord: The Maternal S ym b o lic in Toni M o rris o n 's B elo v ed » PM LA 1 0 8 (1993): 47 4-8 8.

Μπλουζ και τ ζ α ζ οτο μυθιστόρημα « Ι ζ α ζ »

της ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΙΧΙΝ Α Π /ρ Λ *

νθρωπε τω ν μπλουζ. Μαύρε και μπλουζίστα. Μαύρε, και γι' αυτό άνθρωπε τω ν μπλουζ»1. Αυτή η επίκληση, αυτή η μουσική α­ ποστροφή, μοιάζει να επισφραγίζει τη μοιραία ιδ ιαιτερότητα

του αφρο-αμερικανικού ψυχισμού - ένα βάρος καρδιάς, που ξεσπάει σε δω δεκάμετρα. «Γ ve got th e blues», λέει ο μαύρος καλλιτέχνης και εννοεί: δεν νιώθω ούτε χαρά ούτε λύπη, αλλά αυτόν τον αβάσταχτο μετεωρισμό ανάμεσα στα δυο- η χαρά μου είναι α­ γκυλωμένη και η λύπη μου ανάλαφρη- τα δύο απόλυτα δεν θα τα γνωρίσω ποτέ. Τραγουδάω μέσα στο μελωμένο θάμπωμα της αμφιθυμίας. Η Τόνι Μόρισον γράφει σα να τραγουδάει το συναισθηματικό διφορούμενο. Η λογοτεχνική της κλίμακα είναι blue: αγνοεί την αδρή αντίθεση μειζόνων και ελασσόνων τρόπων, την τεράστια απόσταση που χωρίζει έξαρση και καταβύθιση. Στο έργο της, την κορύφωση στοιχειώνει η ανάμνηση της πτώ­ σης- την πτώση αναψύχει η προσδοκία της ανάτασης. Η θεματική της είναι blue: έρω τας και πόλεμος ανάμεσα στα φύλα- φυλακή και νόμος- τρένα, ποτάμια, καλαμποκοφυτείες, απογευματινός ήλιος, νύχτα- έγκλημα και φ υ­ λετικές διακρίσεις, σκληρή δουλειά και υπνωτισμένη σχόλη. Ο τόνος της εί­ ναι blue: καθημερινός, υπαινικτικός, ήπιος. Δεν ενδιαφέρεται για το μυθι­ στορηματικό συνεχές, τη γραμμική ανέλιξη - όπως και τα μπλουζ. Το νήμα της αφήγησης αλλάζει αναπάντεχα χέρια: το εγώ γίνεται εμείς, αυτός, εκεί­ νοι. Το ίδιο ρευστός είναι και ο αφηγηματικός χρόνος: το τώρα οπισθοδρο­ μεί αιφνίδια στο παρελθόν- εξίσου απρόβλεπτα, η ανάκληση της μνήμης γί­ νεται προβολή στο μέλλον, ο ενικός μεταστρέφεται σε πληθυντικό, οι συ­ νειρμοί σπάνε την αφηγηματική συνέπεια - όπως και στα μπλουζ.

7 75

κοιτάξεις από κοντά δεν μπορείς να καταλάβεις γιατί υ­ πάρχει κόκκινο δίπλα στο μπλε ή πράσινο δίπλα στο πορ­ τοκαλί· όμως, αν κάνεις δυο βήματα πίσω, όλα μπερδεύ­ ονται σε μια μοναδική ολότητα. Η "ολότητα" των μπλουζ είναι η διάθεση, η ατμόσφαιρα. Αυτή δημιουργεί τη δική της συνοχή»5. Αν η λογοτεχνία της Μόρισον αποπνέει στο σύνολό της την blue διάθεση, το βιβλίο που της χάρισε το Νόμπελ, η Τζαζ (1992), οργανώνεται, ως κατασκευή, με βάση την περισσότερο επεξεργασμένη δομή μιας τζαζ σύνθεσης: οι πρώτες παράγραφοι του μυθιστορήματος προσφέ­ ρουν μια σύνοψη του θέματος και, στην πορεία της ανά­ γνωσης, γίνεται αισθητή η παρουσία ενός αφηγητή που παραλλάσσει, διακοσμεί ή βαθαίνει το κείμενο, με τον ί­ διο τρόπο που ο μουσικός της τζαζ αυτοσχεδιάζει πάνω σε μια βασική μελωδία. Τα όργανα του combo, οι χαρα­ κτήρες του βιβλίου, άλλοτε αρθρώνουν τη δική τους, α­ παιτητική φωνή, επιζητώντας να αυτονομηθούν (πάντοτε όμως νιώθοντας σα νήμα να τους διαπερνά το βασικό θ έ­ μα της σύνθεσης, η καταστατική αρχή της ύπαρξής τους, το μαύρο τους χρώμα) και άλλοτε συντονίζονται και συνηχούν, σε μια πληθυντική συναίνεση.

Mt την Μ α Φιτζίραλντ Από τους λιγότερο «φιλολογικούς» συγγραφείς, η Μόριοον δεν επικαλείται το λογοτεχνικό υπόβαθρο του ανα­ γνώστη· επιχειρεί να προκαλέσει την έκταση και το βάθος της εντύπωσης που προσφέρει η εικαστική ή η μουσική εμπειρία· τον θέλει να συγκινείται, όχι επειδή αναγνώρισε μια φιλολογική αναφορά, αλλά επειδή η αφήγηση αναμόχλευσε μιαν ανάμνηση, ένα αίσθημα. «'Οταν κοιτάζει κανείς ένα σπουδαίο έργο τέχνης, η αισθητηριακή εμπει­ ρία είναι βαθύτερη απ' όοα δεδομένα - ιστορικά, αισθητι­ κά, τεχνικά - ανακαλεί η θέασή του», γράφει2. «Το ίδιο και όταν ακούει ένα μουσικό έργο. Η φιλολογική αξία μιας ζωγραφικής ή μιας μουσικής σύνθεσης είναι περιορισμέ­ νη- το ίδιο ισχύει και για τη φιλολογική αξία της ίδιας της λογοτεχνίας. Η επίκληση της λογοτεχνικής παιδείας του αναγνώστη συνεπάγεται την απίσχνανση της φαντασίας, τόσο του ίδιου όσο και του συγγραφέα». Και αλλού: «Ένα λογοτεχνικό τραγούδι θέλω να είναι η δουλειά μου, ένα παιχνίδι διαθέσεων». Εδώ η Μόρισον συναντάται με όσα γράφει για τα μπλουζ ο Γιόακιμ Μπέρεντ: «Όχι η συνοχή δεν είναι το ζητούμενο. Οι στίχοι και οι στροφές έχουν ι­ μπρεσιονιστικό χαρακτήρα. Συνδέονται μεταξύ τους ό­ πως και οι πινελιές του χρώματος σ' έναν πίνακα: αν τον

116

Κατασκευαστικός αρμός, αλλά και leit motiv στην ανέλιξη της πλοκής, είναι η τζα ζ στο ομότιτλο μυθιστόρημα. Η μουσική ενορχηστρώνει το ερωτικό δράμα: την παραφο­ ρά, την εκτροπή, την εγκατάλειψη, την απόρριψη. Η μου­ σική συνέχει τις κοινότητες: οι νέοι την περιβάλλονται ως τα υτότητα. Η μουσική αποκαλύπτει τις εν δοφ υλετικές συγκρούσεις: η γενιά της εκκλησίας και των γκόσπελ δεν κατανοεί τη συνέχεια ανάμεσα στα θρησκευτικά τραγού­ δια και τα μπλουζ κι ονομάζει την τζαζ, που αντηχεί από τα πιάνα και στροβιλίζεται πάνω από κάθε βικτρόλα «σκο­ πούς του υπογάστριου» - αποκαλύπτοντας έτσι το φόβο των ίδιων των μαύρων απέναντι στην τζαζ, φόβο απένα­ ντι στο ατίθασο, ελεύθερο, στοιχειακά ερωτικό, αυτοσχεδιαστικό έκδοχο του εαυτού τους. Ζωή βιωμένη σα μουσική, θάνατος επισφραγισμένος από την κηδευτική μελωδία. Το τέλ ος της Ντόρκας, της μοι­ ραίας έφηβης ερωμένης στην Τζαζ έρχεται σαν ένα γλί­ στρημα στη blue νότα. «Δεν ξ έρω ποια είναι αυτή που τραγουδάει, αλλά ξέρω τα λόγια απ' έξω» λέει η Ντόρ­ κας, κι είναι λες και η θωπευτική φωνή της «κυρίας των μπλουζ» της κλείνει για πάντα τα βλέφαρα, μ' ένα χάδι. Σημειώσεις 1. Τόνι Μόρισον: Τζαζ. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1994.

2. Στο δοκίμιο «Memorv, creation and writing», στο περιο­ δικό «Thought», vol. 59, No 255, Δεκέμβριος 1984.

3. Joachim Ε. Berendt: The Jazz book. Εκδόσεις Paladin, σελ. 163-164.

Οι μυθολογίες της Τόνι

της Μ ΑΙΡΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜ ΟΥ / r ^ \ Joseph Campbell σημειώνει πως στις μυθολογίες του κόσμου επα­ νέρχονται συνεχώς οι ίδιες εικόνες και τα ίδια θέματα «σε διαφορε­ τικά έθιμα με διαφορετικές εφαρμογές και διαφορετικές .ερμηνεί­ ες». Αναφορές σε μυθικά πρόσωπα, εικόνες και μοτίβα εμπλουτί­ ζουν τους χαρακτήρες καί τα θέματα των έργων της Τόνι Μόρισον1. Τη σύνθεση αρχαιοελληνικών μυθολογικών μοτίβων με αφρο-αμερικανικά παραμύθια στο έργο της Μόρισον μπορούμε να εντοπίσουμε στην πολυδιάστατη παρουσίαση γυναικείων χαρακτήρων, σε επεισόδια με μοτί­ βα του ιπτάμενου Δαίδαλου και σε εικόνες της κοινότητας ως χορού ελ λη ­ νικής τραγωδίας. Στα μυθιστορήματα της Το τραγούδι του Σόλομον, Αγαπη­ μένη και Τζαζ η Μόρισον επίσης χρησιμοποιεί το αρχετυπικό μοτίβο της α­ ναζήτησης: η οδύσσεια και τω ν γυναικείων και τω ν ανδρικών χαρακτήρων τούς μεταφέρει από μια κατάσταση οδύνης στην αυτογνωσία και σ' ένα νέο αίσθημα ταυτότητας, ολοκλήρωσης και πνευματικής αφύπνισης. Η ίδια η Μόρισον λέει: «Ένα μ εγάλο μέρ ος της ικανοποίησης που έχω πάρει από την ανάγνωση της αρχαίς ελληνικής τραγικής ηοίηαης... βρίσκεται στην ο­ μ οιότητά της μ ε αφρο-αμερικανικές κοινοτικές δομές (τη λειτουργία του τραγουδιού και του χορού, τον ηρωικό αγώνα ανάμεσα στις απαιτήσεις της κοινότητας και στην ατομική ύβρη)... Μ ε ά λλα λόγια, αυτός είναι ε ν μέρει ο λόγος για το ν οποίο έχει σημασία για μένα. Νιώθω διανοητικά άνετα εκεί».

(Unspeakable Things Spoken, σ. 202). Στο Τραγούδι του Σόλομον παρουσιάζεται ο Μέικον Ντεντ, ένας άντρας που έχει στόχο τη συγκέντρωση υλικού πλούτου, η γυναίκα του, Ρουθ, οι κόρες του, Λένα και Κορίνθιανς, και ο γιος του, ο Μίλκμαν. Το μυθιστόρημα ξεκινά με την αυτοκτονία ενός άντρα, ο οποίος, σαν τον Δαίδαλο, επιχειρεί να πετάξει από τη σκεπή του νοσοκομείου ακριβώς τη στιγμή που η Ρουθ γεννά

117

το γιο τη ς Μίλκμαν. 0 Μίλκμαν γίνεται τακτικός επισκέ­ πτης στο σπίτι της θείας του, της Πάιλατ, ένα «γήινο» σπί­ τι, γεμάτο αγάπη και τραγούδια. Γίνεται, επίσης, φ ίλος του Γκιτάρ που είναι μέλος μιας βίαιης ομάδας, η οποία ε ­

λής του και έχει μάθει το νόημα του τραγουδιού του Σό­ λομον, το υ φημισμένου προγόνου του που επέστρεψε πετώντας στην Αφρική, εγκαταλείποντας την οικογένειά του. Η Μόρισον τονίζει το τίμημα αυτής της ελευθερίας,

ναντιώνεται στους λευκούς, Τέλος, γίνεται εραστής της ξα δέρ φ ης το υ Χάγκαρ, στην οποία συμπεριφέρεται με σκληρότητα. Το δεύτερο μέρος του μυθιστορήματος αναφέρεται στην αναζήτηση ενός θησαυρού από τον Μίλκμαν, που τελικά μετστρέπεται σε αναζήτηση του παρελ­ θόντος του, τω ν προγόνων του και της ιστορίας της φ υ­ λής του. Στο Τραγούδι του Σόλομον, η Μόρισον ενσωματώνει με

δηλώνοντας: «Αυτό είναι ένα από τα θέματα του Τραγου­ διού του Σολομόν: όλοι οι άντρες έχουν εγκαταλείψει κάποιον και είναι τα παιδιά που το θυμούνται, το τραγου­ δούν, το κάνουν μύθο, κομμάτι της ιστορίας της οικογέ-

επιτυχία τον μυθικό Δαίδαλο στο αφρικανικό παραμύθι για τους ιπτάμενους Αφρικανούς που μπορούσαν να επι­ σ τρέφ ουν πετώ ντας προς τη ν Αφρική και, επομένω ς, προς την ελευθερ ία τους, για να γλιτώσουν έτσι από τη σκλαβιά2. Ήδη, εξαιτίας της μάλλον δυσοίω νης σκηνής που προηγείται τη ς άφιξής της στον κόσμο, ο Μίλκμαν περιβάλλεται πάντοτε από εικόνες πτήσης. Η γέννησή του συνδυάζεται με την αυτοκτονική πτήση του άντρα. 0 ίδιος σαν παιδί θ έλει να συμμετέχει σε παιχνίδια πτήσε­ ων. Ως ενήλικας, αναζητά το θησαυρό όχι μόνο για να ξεφύγει από τους γονείς του και τις αδ ελφ ές του που δεν καταλαβαίνει, αλλά και να αποφύγει τον ολοένα και πιο βίαιο φίλο του Γκιτάρ. Η αναζήτηση του θησαυρού στρέ­ φει τον Μίλκμαν προς το παρελθόν, όπου θ' ανακαλύψει τις προγονικές του ρίζες και την ταυτότητά του. θα βιώσει τό τε μια πνευματική και υπερφυσική εμπειρία, και θα μάθει να πετά, όπως ο πρόγονός του, Σόλομον, που έ ­ σπασε τα δεσ μά τη ς δ ο υ λ ε ία ς και π έταξε πίσω στην Αφρική. Στην πορεία προς την αυτογνωσία, ο Μίλκμαν γνωρίζει τον Σεβασμιότατο Κούπερ και μαθαίνει την ιστορία του λαού του, συνομιλεί με την Circe (Κίρκη), η οποία - όπως και η Κίρκη στην Ο δ ύ ο ο ε ια -τον οδηγεί στον Κάτω Κόσμο και στη σπηλιά του θησαυρού που αναζητούοε. Είναι ει­ ρωνικό ότι αυτό που αντιλαμβάνεται αργότερα ως «ά­ γνοια» και «ματαιοδοξία» προκαλεί την εμπλοκή το υ σε δύο τυπικά ανδρικές ηρωικές πράξεις: την πάλη και το κυνήγι. Όπως πολλές πορείες αναζήτησης στην αμερικα­ νική λογοτεχνία, η αναζήτησή του «πρέπει να τον λυτρώ ­ σει από λάθη και αδυναμίες του παρελθόντος και να έχει χαρακτήρα εκδίκησης». Καθώς είναι μοναχικός εκ φ ύσεως και ζει μακριά από τον υλικό κόσμο, ο Μίλκμαν βιώνει μια πνευματική αποκάλυψη, όταν ανακαλύπτει πως σ' ό­ λη του τη ζωή έχει πάρει αγάπη από όλους - τους γονείς του, την Πάιλατ, τη Χάγκαρ - , αλλά ποτέ δεν την κέρδισε μόνος του. Ως άνθρωπος που πραγματοποιεί μια πολιτισμική και ι­ στορική αναζήτηση έχει επίσης αποκτήσει γνώση της φ υ­

118

νειάςτους» (Holloway and Demetrakopoulos: 87). Έτσι ο Μίλκμαν ανακαλύπτει ότι «Όταν μ άθεις το όνομά οου, πρέπει να το κρατήσεις». Ενώ η Πάιλατ πεθαίνει, ο ανιψιός της αντιλαμβάνεται ένα άλλο είδος πτήσης - α υ­ τό της αγάπης, μιας και στην περίπτωση της τροφού-θεάς της γης Πάιλατ, που, αν και η ίδια χωρίς ομφαλό είναι ο ομφαλός της αγάπης, «μπορούσε να πετά, χωρίς ποτέ να αφήνει το έδαφος». Ενώ πετά προς τον Γκιτάρ, ο οποί­ ος προσπαθεί να τον σκοτώσει, και εξοπλισμένος με αυ­ τογνωσία και ικανότητα ν' αγαπά, ο Μίλκμαν ξέρει ότι «αν υποταχτείς οτον αέρα, μπορείς να π ετάξεις οτον αέρα και να το ν δυναστεύσεις». Στο τέλ ο ς του μυθιστορήμα­ τος «αντιλαμβάνεται το πέταγμα ως την απόλυτη πραγ­ μάτωση και ελευθερία. Είναι αναμφίβολα ο πραγματικός κληρονόμος του Σόλομον» (Samuels and Weems: 69). Παρουσιάζοντας την κοινόητητα ως χορό, η Μόρισον σ υνδυάζει τα τελ ετου ργ ικά στοιχεία το υ αφρικανικού τρ αγουδιού καλώ ντας το υ ς αναγνώ στες να σ υμμετάσχουν, όπως στο αρχαίο ελληνικό δράμα. Στο άλμα του Μίλκμαν «υπάρχει η καθαρή αίσθηση τη ς πτήσης, ενός χορού στον ουρανό, με μάρτυρες τους βράχους και τους λόφους, όπου το "Ζωή ζωή ζωή" είναι τα λόγια του χο­ ρού που αντηχούν σε εμάς που αποτελούμε την κοινότη­ τα» (O'Shaughnessy: 132). Το Τραγούδι του Σόλομον κα­ ταλήγει «δείχνοντας πως η περιπέτεια μετουσιώνεται σε ιστορία (τραγούδι) και μύθο, συνδέοντας παρελθόν και παρόν» (Carmean: 48). Πηγή της Μόρισον για τη συγγραφή της Αγαπημένης είναι ένα ά ρ θρ ο εφ η μ ερ ίδ α ς για μια γυναίκα, τη M argaret Garner, που σκοτώνει ένα παιδί τη ς και προσπαθεί να σκοτώσει και τα υπόλοιπα, όταν οι λευκοί τη συλλαμβά­ νουν να προσπαθεί να το σκάσει από τη φυτεία. Λέγεται ότι είπε: «Δεν θ' αφήσω αυτά τα παιδιά να ζήσουν όπως έζησα εγώ» (Furman: 68). Βασική ηρωίδα του μυθιστορή­ ματος είναι η Σεθ, μια φυγάδα που ζει με την κόρη της, Ντένβερ, προσπαθώντας να θάψει παλιές αναμνήσεις α­ πό τη δουλεία, τον ξεπεσμό, το χαμό δύο παιδιών και την ενοχή για την κόρη της, την Αγαπημένη, που σκότωσε. Η εμφάνιση του Πολ Ντ., όπως και αυτή της Αγαπημένης α ­ ναγκάζει τη Σεθ να θυ μηθεί το παρελθόν. Η αναζήτηση της Σεθ - όπως άλλω στε και του Μίλκμαν - αποτελεί τα ­ ξίδι στο παρελθόν, όπου, μέσω της κάθαρσης από την ε ­

νοχή και το φόβο, θα ξεκινήσει μια διαδικασία πνευματι­ κής θεραπείας5. Στην Αγαπημένη, η Σεθ δίνει έκφραση στο γνωστό αφροαμερικανικό θέμα της μυθικής αναζήτησης4. Επιπλέον, ό­ μως, η αναζήτησή της θυμίζει τις πορείες προς τη συνειδητοποίηση της ταυτότητας που συναντούμε στους ε λ ­ ληνικούς μύθους. Είναι ειρωνικό ότι, τη στιγμή που η Σεθ αρχίζει να αισθάνεται προσωπική ασφάλεια και ότι ανήκει σε μια οικογένεια και κοινότητα, εμφανίζονται οι τέσσερις ιππείς οι οποίοι, αν και παρουσιάζονται με μυθικό τρόπο, είναι πραγματικοί και καταφέρνουν να συντρίψουν τα ό ­ νειρά της. Αντιμετωπίζοντας λοιπόν ένα τραγικό δίλημμα, με οιδιπ όδειες προεκτάσεις, η Σεθ ανακαλύπτει ότι δεν είχε άλλη επιλογή από το να σκοτώσει την Αγαπημένη, σώζοντάς την έτσι από πνευματικό θάνατο. Στον κόσμο της δουλείας, όπου τα παιδιά αποτελούν ιδιοκτησία τω ν λευκών αφεντικών τους, η Σεθ φαίνεται να έχει δίκιο, α ­ φού η Αγαπημένη θα γινόταν, αργά ή γρήγορα, αντικείμε­ νο κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης. Όπως στην ελληνική τραγωδία, έτσι και εδώ, ο φόνος γί­ νεται εκτός σκηνής, ή εκτός αφήγησης. Η Μόρισον περι­ γράφει τη σκηνή μ' έναν επίμονο, αργόσυρτο, ονειρικό τρόπο, θυμίζοντας την αισχυλική έννοια και το ρόλο της μοίρας στην τραγωδία. Αυτό μάλλον επιβεβαιώνει το γε­ γονός ότι, αντίθετα με τη Μήδεια, η Σεθ δεν είχε επιλογή. Όπως σημειώ νει η Otten, η Σεθ δεν αποφεύγει τις συνέ­ πειες τω ν πράξεών της (σ. 83). Όπως κι ο Ορέστης, η Σεθ πρέπει να έρθει αντιμέτωπη με τις Ερινύες και το παρελ­ θόν της που συμβολζει η Αγαπημένη. Μ ετά την εμφάνι­ ση του φαντάσματος της Αγαπημένης η Σεθ λέει: «Δεν θα την αφήοω να φύγει ποτέ. Θα της εξηγήσω, ακόμη κι αν δεν είμαι αναγκασμένη να το κάνω. Γιατί το έκανα. Πως αν δ εν τη ν είχα σκοτώσει θα είχε πεθάνει και αυτό είναι κάτι που δ εν θα μπορούσα να αντέξω να της συμβεί»*. Όμως η κοινότητα, που την είχε εξοστρακίσει στο παρελ­ θόν για την ύβρη της, τώ ρα σ υναθροζεται για να τη δι­ καιώσει αφ ού «το παρεΠθόν [είναι! κάτι που πρέπει να μείνει πίσω». Έτσι, όπως ο χορός στην αρχαία τραγωδία, οι τρεις γυναίκες συντρέχουν τη Σεθ με το τραγούδι. Ενώ η Σεθ αποδεικνύει την αγάπη της για την Αγαπημένη προ­ σπαθώντας να την προστατέψει, εκείνη την προστατεύει ο χορός τω ν γυναικών. «Αυτή τη φορά, σώζουν τη Σεθ α­ πό το θάνατο και το φόνο και επιστρέφουν στη φυσική τους λειτουργία που είναι καταφύγιο και δεξαμενή γνώ­ σης για το άτομο» (Furman: 79). Αγκαλιασμένη από την κοινωνία, έχοντας αντιμετωπίσει το παρελθόν της, επα­ νακάμπτει και θεραπεύεται πνευματικά, και έτσι μπορεί α ­ κόμη να έχει κάποια ελπίδα στο μέλλον με τον Πολ Ντ. Όμως, η αναζήτηση στην Αγαπημένη δεν είναι ένα θέμα προσωπικό που αφορά μόνο τη Σεθ και τον Πολ Ντ., αλ­

λά αφορά όλους τους Αμερικανούς, επειδή η Αγαπημένη «αντιπροσωπεύει το "φάντασμα" της δουλείας που πρέ­ πει να στοιχειώνει τόσο τις προσωπικές όσο και τις ιστορι­ κές μνήμες» (Carmean: 88). Τέλος, για να μνημονεύσου­ με την Μπέιμπι Σαγκς, την πεθερά της Σεθ: «[Δεν υπάρχει) ο ύ τε ένα σπίτι στη χώρα που να μην είναι γεμάτο μέχρι τα καδρόνια του από τη θήίφη κάποιου νέγρου». Η ανάκληση, η αναβίωση του παρελθόντος με μια ιστο­ ρία αποτελεί, όπως λέει η Μόρισον, μια προσπάθεια «να εισάγει αυτή την ανυπόφορη και άρρητη μνήμη στη λο ­ γοτεχνία» γιατί αλλιώς θα βιώσουμε, «απώλεια. Σαν κάτι να έχει χαθεί και να μην πρόκειται ποτέ να βρεθεί, ή κάτι να πρόκειται να χαθεί και να μη βρεθεί ποτέ. Γιατί αν δεν το γνωρίζουμε (τι είναι το παρελθόν μας) αν εμείς, οι γυ­ ναίκες, δεν το γνωρίζουμε, τό τε κανείς στον κόσμο δεν το γνωρίζει... Και κάποιος πρέπει να πει σε κάποιον κάτι» (Samuels and Weems: 139). Το Τζαζεπικεντρώνεται στη Βάιολετ και στονΤζοΤρέις, έ ­ να ζευγάρι νέγρω ν που βρήκε καταφύγιο σε μια πόλη του Βορρά αλλά που, με τον καιρό, έχασε την αγάπη. 0 Τζο ερ ω τεύεται μια νεαρή γυναίκα, την Ντόρκας και, σε μια στιγμή κτητικής μανίας, την πυροβολεί, ενώ η ζήλια της Βάιολετ την οδηγεί στην απεγνωσμένη προσπάθεια να χαρακώσει το πρόσωπο της νεκρής στη διάρκεια της κηδείας. Παρότι οι χαρακτήρες, ο τόπος και οι συνθήκες είναι διαφορετικές, αναγνωρίζουμε την κλασική δομή ε ­ νός μυθιστορήματος της Μόρισον. Και εδώ, όπως και στα προηγούμενα βιβλία της, εκφράζει τον αγώνα τω ν ηρώ­ ων να επανασυνδεθούν με τις ρ ζ ε ς τους, τη φ υλετική τους κληρονομιά. Αφού έχουν βιώσει στιγμές ανείπωτης δυστυχίας και απόγνωσης, η Βάιολετ και ο Τζο πάνε πίσω για να ξαναβρούν τις στιγμές που ήταν ευτυχισμένοι μαζί. Και πάλι, η οδύνη προηγείται τη ς πνευματικής αφύπνι­ σης, καθώς η Μόρισον χαρτογραφεί την ιστορική οδύσ­ σεια τω ν Αφρο-αμερικανικών από το νότο προς το βορ­ ρά, από τις φ υτείες στην πόλη. Όπως και στα υπόλοιπα μυθιστορήματα της Μόρισον, και εδώ υποβόσκει ένας ρατσιστικός κόσμος, αυτή τη φορά σε μια πόλη. Όλοι οι χαρακτήρες «έχουν τις δικές τους ι­ στορίες να πουν, και ό λες α υτές οι ιστορίες διαγράφονται ανάγλυφες στο φόντο ενός έθνους που έχει εμμονή με το χρώ μα το υ δέρμ ατος» (O tten: 1 0 0 -1 ). Όπως και η μουσική τζα ζ είναι μία σύνθεση από αυτοσχεδιασμούς, α­ παλούς τόνους μπλουζ και άγριους, ενθουσιώ δεις ήχους, έτσι και η πόλη παρουσιάζεται ως λαβύρινθος που εμπε­ ριέχει αντιφατικά στοιχεία. Αυτό που προσπαθεί να κάνει σαφές η Μόρισον είναι ότι το τραγούδι αποτελεί κομμάτι τη ς αφρο-αμερικανικής παράδοσης και ότι, αν αυτό χα­ θεί, χάνονται και τα άτομα, αφού αλλοτριώ νονται και α­ πομακρύνονται από τις ρίζες τους. Η σχέση μεταξύ της

Π9

Βάιολεχ και του Τζο διαλύεται εξαιτίας αυτής της απώλει­ ας το υ τραγουδιού, εξαιτίας της έλλειψ ης επικοινωνίας και της σιωπής ανάμεσά τους. Η άφιξη του ζευγαριού στην πόλη συνοδεύεται από τρα­ γούδια, χορό και μουσική: «Και όπως εκατομμύρια ά λ ­ λων, μ ε στήθη που έπαλλαν, μ ε τις ρόγες που έλεγχαν τα πόδια τους, κοίτα ξαν έ ξω από τα παράθυρα για να σχηματίσουν τη ν πρώτη εντύπ ω ση από τη ν π όλη που χόρευε μ α ζί τους, αηοδεικνύοντας ήδη πόσο πολύ τους αγαπούσε». Η επανασύνδεση το υ ζευγαριού συμπίπτει με την αναζωπύρωση της αγάπης τους για την πόλη και τη μουσική: νιώθουν ότι ανήκουν ξανά στην κοινότητα, ό­ ταν αρχίζουν να περπατούν μαζί στους δρόμους της πό­ λης (Furman: 95). Το μυθιστόρημα τελειώ νει με μια σκη­ νή όπου το ζευγάρι κουνάει ρυθμικά κεφάλι και χέρια και σε λίγο αρχίζει το χορό. Συνδυάζοντας, λοιπόν, αρχαιοελληνικά μυθικά και τραγι­ κά στοιχεία με αφρο-αμερικανικά μυθικά μοτίβα, η Μόρισον χαρτογραφεί την ηρωική πορεία τω ν ηρώων και ηρωίδων της προς αναζήτηση της φυλετικής τους κληρο­ νομιάς. Οδηγούμενοι από την οδύνη στην κάθαρση, με το τραγούδι και την κοινότητα να αποτελούν στοιχεία αυ­ τή ς τη ς θεραπ ευτικής διαδικασίας, οι χαρακτήρες τη ς Μόρισον αποκτούν πραγματική γνώση τη ς φ υλ ετικ ής τους ταυτότητας, θέτοντας τους αναγνώστες στη θέση του χορού, η Μόρισον τονίζει την ανάγκη της Αμερικής να επαναξιολογήσει το παρελθόν της ώστε να θεραπ ευτεί πνευματικά. Όπως λέει και το αφρο-αμερικανικό παραμύ­ θι: «Συνέχισε να χορεύεις», «Δεν είσαι ελεύ θερ ος όσο α ­ φήνεις κάποιον να σου λέει ποιος είσαι... Γι' αυτό συνέχι­ σ ε να χορεύεις».

Σημειώσεις 1.

Η χρήση μύθων και παραμυθιών από τη Μόρισον σχο­ λιάζεται από διάφορους μ ελετητές. Για μια ενδιαφ έ­

2 . 0 Julius Lester στο Άνθρωποι που μπορούσαν να πετού ν α ναφ έρ εται στην ιστορία Αφρικανών σκλάβων που μπορούσαν να ηετάξουν προς την Αφρική.

3. Το άρθρο της Chabot-Davis αφορά τους Αφρο-αμερικανούς που, αντίθετα προς τη μεταμοντέρνα τάση άρ­ νησης τω ν ιστορικών εννοιώ ν το υ παρελθόντος και του παρόντος, διατηρούν «μια μοντερνιστική πολιτική δέσμευση με την εξαιρετική σημασία της βαθιάς πολι­ τισμικής μνήμης, τη ς διατήρησης το υ παρελθόντος προκειμένου να κατασ κευα στεί ένα κ αλύ τερ ο μ έ λ ­ λον».

4. Στο Συνέχισε να χορεύεις ο Julius Lester αναφ έρεται στην ιστορία του σκλάβου που διέφυγε στο βορρά.

5. Ιδιαίτερο ενδιαφ έρον στη μελ έτη τη ς Heinze έχει το κεφάλαιο με τίτλο «The Metaphysical Argument for the Supernatural». Βιβλιογραφία Carmean, Karen. Toni Morrison's World o f Fiction. Troy: The Whitston Publishing Co., 1993.

Davis, Cynthia. «Self, Society and Myth in Toni Morrison's Fiction» from Modern Critical Views.

Davis, Kimberley Chabot. «Postmodern blackness: Toni Morrison's Beloved and th e end o f history». Twentieth Century Literature. Vol. 44. (Summer 1998): 1-13.

Furman, Jan. Toni M orrison's Fiction. Columbia: U. of Carolina Press, 1996.

Harris, Trudier. Fiction an d Folklore: The Novels o f Toni Morrison. Knoxville: U. of Tennessee Press, 1991.

Heinze, Denise. The Dilemma o f "Double Consciousness": Toni Morrison's Novels. Athens: u. o f Georgia Press, 1993.

Holloway, Karla F.C. and Stephanie A. Demetrakopoulos.

Toni M orriso n : A C ritic al P ersp e ctiv e. W e s tp o rt: Greenwood Press, 1987.

Lester, Rosem arie. «An Interview w ith Toni Morrison, Hessian Radio Network. Frankfurt, West Germany» from Critical Essays on Toni Morrison.

ρουσα συζήτηση της χρήσης του χριστιανικού μύθου και το υ μύθου το υ π εράσματος από την αθω ότητα στην εμπειρία από τη Μόρισον βλ. Otten. Η Harris επι­ κεντρώνει τη μελ έτη τη ς στον τρόπο με τον οποίο η

- . Song o f Solomon. New York: Nal Penguin Inc., 1977.

Μόρισον χρησιμοποιεί προφορικές αφρικανικές και α­ μερικανικές παραδόσεις στην περιγραφή των χαρακτή­ ρων και της κοινότητας. Το ενδιαφ έρον τη ς Holloway

- . «Unspeakable Things Unspoken: The Afro-Am erican Presence In American Literature» fro m M odern Critical Views.

για την κουλτούρα της δυτικής Αφρικής και τω ν μαύ­ ρων τη ς Αμερικής και αυτό της Demetrakopoulos για

O 'Shaughnessy, K a th lee n . «Life life life life : The Community as Chorus in Song o f Solomon» from Critical Essays on Toni Morrison.

τον Γιουνγκ και τις Γυναικείες Σπουδές δίνει μια διπλή προοπτική για τη μελέτη της Μόρισον. Ιδιαίτερης ση­ μασίας είναι η μελέτη τω ν ονομάτων και χαρακτήρων που προέρχονται και από την αφρικανική και την ελ λη ­ νική μυθολογική παράδοση.

120

Morrison, Toni. Beloved. New York: Alfred A. Knopf, 1987.

- . Jazz. New York: Penguin Books, 1992.

Otten, Terry. The Crim e o f Innocence in the Fiction o f Toni Morrison. Columbia: U. of Missouri Press, 1989.

Samuels, W ilfred D. and Clenora Hudson W eems. Toni Morrison. New York: Twayne Publishers, 1990.

Μ υ θ ο π λ α σ ί α και α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή ι στ ορί α στο μυθιστόρημα «ΠαράΙεισος»

της ΝΤΟ ΡΑΙ ΤΣΙΜΠΟΥΚΗ το δοκίμιό ιη ς για την αμερικανική λογοτεχνία με τίτλο Playing in the Dark η Τόνι Μόρισον εκφράζει την έκπληξή της μπροστά στην «ανε­ ξήγητη» αποσιώπηση της πληθωρικής και αδιαμφισβήτητης παρου­ σίας του μαύρου πληθυσμού από την κλασική αμερικανική λογοτε­ χνία του 19ου αιώνα. Τόσο οι κριτικοί όσο και οι λογοτέχνες της επο­ χής, συμμορφούμενοι συνειδητά ή ασυνείδητα με τη ρατσιστική ιδε­ ολογία, επιχειρούν να καταπνίξουν τη λογοτεχνική αναπαράσταση της α­ φρικανικής παρουσίας. Στην πραγματικότητα, όμως, ισχυρίζεται η Μόρισον,

ί

η ύπαρξη μυθιστορηματικού κειμένου χωρίς την παρουσία της «μαύρης δ ύ­ ναμης», όπως την αποκάλεσε ο Χέρμαν Μέλβιλ, είναι αδύνατη σε μια χώρα όπου ο μαύρος πληθυσμός δεν είναι απλώς ορατός, αλλά έχει εισχωρήσει στο συλλογικό υποσυνείδητο του λαού και βάσει αυτού έχει δημιουργηθεί ένας φαντασιακός λόγος, ο οποίος με τη σειρά του αντικατοπτρίζει τους ι­ στορικούς, ηθικούς, μεταφυσικούς και κοινωνικούς φόβους της εποχής1. Σκοπός της Μόρισον στα δοκίμιά της για την αμερικανική λογοτεχνία είναι να καταδείξει τις κειμενικές ρωγμές, εκεί δηλαδή όπου η ρατσιστική ιδεο­ λογία υποσκάπτεται, ανατρέπεται και υπονομεύεται από τη μαύρη παρου­ σία. Επιπρόσθετα, με τον Παράδεισο, το πρώτο μυθιστόρημά της μετά το βρα­ βείο Νόμπελ, η Μόρισον αναλαμβάνει το επικίνδυνο έργο να φέρει τη μαύ­ ρη παρουσία στο προσκήνιο της αμερικανικής ιστορίας και στο κέντρο της λογοτεχνικής της παραγωγής. Οι μαύροι αναπαριστώνται όχι ως σκιές ή για

121

να δώσουν λίγο εξωτικό χρώμα ή μια δόση αληθοφάνει­ ας στον μυθιστορηματικό λόγο, αλλά ως πραγματικοί ήρωες, αυτοδύναμοι και ανεξάρτητοι, δημιουργοί της συλ­ λογικής μνήμης και της ιστορίας. Όπως επισημαίνει η Πατρίσια Στόρας, ως μυθιστόρημα ο Παράδεισος έχει διπλή ταυτότητα: είναι ιστορικό κείμενο που αγγίζει τα όρια της παραβολής και, ταυτόχρονα, είναι κείμενο λογοτεχνικής κριτικής2. Οι αναγνώστες της Μόρισον γνωρίζουν τον ση­ μαίνοντα ρόλο της ιστορίας σε ολόκληρο το έργο της. 0 Παράδεισος, όμως, αφηγείται το ταξίδι μιας αφρο-αμερικανικής κοινότητας μέσα στο χρόνο, από την εποχή της αποικιοκρατίας έως την εποχή μετά το Βιετνάμ. Με ανα­ φ ορές και εικόνες που προ(σ)καλούν τη σύγκριση των μαύρων ιδρυτών αυτής της κοινότητας με τους αντίστοι­ χους λευκούς ιδρυτές του αμερικανικού έθνους, η Μόρι­ σον καταγράφει τις ελπίδες, τα όνειρα, τα ιδεώδη, τις α­ πογοητεύσεις, τους φόβους και τα λάθη των ιδρυτικών της μελών, καθώς και των απογόνων τους. Χωρίς να ανα­ λώνεται σε τετριμμένες διαμαρτυρίες ή να επιδιώκει την αντικατάσταση του λευκού ιδρυτικού μύθου με έναν νέο, η συγγραφέας φέρνει στο επίκεντρο της ιστορίας τις εν­ νέα οικογένειες, οι οποίες - μετά την κατάρρευση των ελπίδων τους για ισότιμη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της ενωμένης πλέον Βόρειας κα Νότιας Αμερικής στη με­ τά την Ανοικοδόμηση εποχή - ιδρύουν την πόλη Χέιβεν (Haven σημαίνει λιμάνι, καταφύγιο) στις αρχές του αιώνα και, μετά τον β' παγκόσμιο πόλεμο, το Ρούμπι (Ruby ση­

122

μαίνει ρουμπίνι), ενώ στη σκιά παραμένει ο επίσημος ε ­ θνικός ιδρυτικός μύθος, εφόσον άλλωστε - παρατηρεί η Στόρας - σ' αυτή την αμιγώς αφρο-αμερικανική κοινότη­ τα οι σκιές δεν είναι μαύρες, αλλά λευκές5. Η προσεκτική και αναλυτική ανίχνευση του γενεαλογικού δέντρου της κοινότητας έω ς ότου γίνει ορατή η αφ ετη­ ρία, η γέννηση, η καταγωγή της πόλης μαρτυρεί τον ση­ μαίνοντα ρόλο της μαύρης παρουσίας στη σύσταση της πολιτιστικής ταυτότητας του αμερικανικού έθνους. Συγ­ χρόνως, το πορτρέτο της ουτοπικής αφρο-αμερικανικής πόλης που σκιαγραφείται στον Παράδεισο έρχεται να συ­ μπληρώσει και να επανεξετάσει τα εθνικά όνειρα και ιδε­ ώδη με τον ίδιο τρόπο που ο Χόθορν δοκίμασε να ερ ευ­ νήσει τις δυνατότητες της υπερβατικής ουτοπικής κοινό­ τητας που περιγράφει στο Blithedale Romance. Υιοθετώ­ ντας ένα τόσο κλασικό θέμα της αμερικανικής λο γοτε­ χνίας που έχει να κάνει με την εκ του μηδενός ίδρυση μιας κοινότητας από μερικούς εκδιωγμένους πιονέρους, η Μόρισον δεν επικαλείται μόνο τη βιβλική έξοδ ο τω ν Ιουδαίων από την Αίγυπτο. Μ ε την αντικατάσταση των λευκών πιονέρων από μαύρους, η συγγραφέας επιχειρεί κυρίως την υπονόμευση του εθνικού μύθου και των συμ­ βόλων του αλλά και την ανατροπή της ανομολόγητης πεποίθησης ότι τα κείμενα με ήρωες, για παράδειγμα, αφρο-αμερικανούς ή γυναίκες αφορούν μόνο το αφρο-αμερικανικό ή το γυναικείο αναγνωστικό κοινό. Οι εννέα αυτές «πλήρεις οικογένειες» φέρουν το αναγνω­ ριστικό «Δ 8» πλάι στα ονόματά τους εξαιτίας του κατάμαυρου χρώματος του δέρματός τους, γιατί-όπ ω ς εξη ­ γεί, η Πατρίτσια Μπεστ, ένα μέλος της κοινότητας που α­ νέλαβε να καταγράψει την ιστορία της - «Δ 8» είναι η «συντομογραφία του Διαζώματος 8, του χαμηλότερου επιπέ­ δου στα λιγνιτωρυχεία (σ. 241)5. Διωκόμενοι, αδικημένοι, απελπισμένοι περπάτησαν από το Μισισιπί και τη Λουιζιάνα στην Οκλαχόμα για να ξεφ ύγουν από τη λευκή κυ­ ριαρχία. Όμως, με πόση έκπληξη συνειδητοποιούν ότι τους απορρίπτουν ακόμη και οι ομόφυλοί τους, επειδή οι διακρίσεις δεν περιορίζονται ανάμεσα σε ελεύθερους και δούλους, πλούσιους και φτω χούς, λευκούς και σκού­ ρους αλλά ακόμη και ανάμεσα σε ανοιχτόχρωμους και μαύρους (σ. 2 4 2 ).« Αυτό το σημάδι φυλετικής καθαρότη­ τας, που θεωρούσαν προνόμιο, τώ ρα είχε γίνει κηλίδα» (σ. 243) και η απόρριψη, που οι ίδιοι ονόμαζαν «Απαγό­ ρευση», παίρνει τις διαστάσεις βιβλικού γεγονότος, όπως η Πτώση ή ο Κατακλυσμός. Χάρη στην «Απαγόρευση» οι οικογένειες συσπειρώνονται ενάντια σε καθετί που απει­ λεί τη διαφορετικότητά τους, επιβάλλοντας στους εαυ­ τούς τους αλλά και τους απογόνους'τους την τακτική του κοινωνικού, οικονομικού και σεξουαλικού απομονωτι­ σμού. «Οι γενιές έπρεπε να είναι όχι μόνο φυλετικά αναλ­

λοίωτες αλλά απρόσβλητες από τη μοιχεία» (σ. 272), ση­ μειώνει στην ιστορική της μελέτη η Πατρίσια Μπεστ. Για σχεδόν 50 χρόνια αφοσιώνονται με λατρεία στην ευημε­ ρία και πρόοδο του Χέιβεν και σφραγίζουν το θρίαμβό τους με την ανοικοδόμηση ενός μνημείου, ενός Φούρ­ νου, στον οποίο λαξεύουν τη δυσνόητη φράση «Ρυτίδα της οφρύος Του». Όταν, όμως, επιστρέφοντας από τον β' παγκόσμιο πόλεμοι οι ηγέτες της κοινότητας αντί της ε υ ­ γνωμοσύνης βιώνουν και πάλι την απόρριψη και το ρατσι­ σμό και έρχονται αντιμέτωποι με τις φυγόκεντρες τάσεις της νεότερης γενιάς που δημιουργούν ρωγμές στον κοι­ νωνικό ιστό, αποφασίζουν για δεύτερη φορά την μετε­ γκατάσταση της πόλης τους σε μια πιο απομονωμένη και δυσπρόσιτη περιοχή της Οχλακόμα. Τούτη τη φορά, ονο­ μάζουν την πόλη τους Ρούμπι, για να θυμούνται την α ­ δελφή τους που ηέθανε αβοήθητη, επειδή δεν έγινε δ ε­ κτή σε νοσοκομείο για λευκούς. Για τα επόμενα 20 χρόνια ως το 1976 (χρονιά που αποτε­ λεί τον παρόντα χρόνο στο μυθιστόρημα) το Ρούμπι λει­ του ργεί ως ο επίγειος παράδεισος για του ς κατοίκους του, βασιζόμενος, ωστόσο, στις αρχές του αποκλεισμού των διαφορετικών και του εγκλωβισμού των αδυνάμων. Αδύναμες και σ' αυτήν την «κοινωνία-πρότυπο» θεωρού­ νται οι γυναίκες, καθώς είναι α υτές που - επιλέγοντας μεταξύ της αγνότητας και της ακολασίας - κρατούν στα χέρια το υ ς τη φ υλ ετικ ή καθαρότητα τη ς κοινότητας. «Όλα όσα τους φοβίζουν έ χουν πηγή τις γυναίκες» (σ.

275), είναι το συμπέρασμα της Πατρίτσια, το οποίο εξηγεί το ακατάληπτο μένος που τρέφουν οι ηγέτες της κοινό­ τητας ενάντια σε μερικές γυναίκες που βρίσκουν καταφύ­ γιο σ' ένα πρώην καθολικό οικοτροφείο για μικρές Ινδιά­ νες - γνωστό ως «Μοναστήρι» - μερικά χιλιόμετρα έξω α­ πό το Ρούμπι. Ως άλλοι σταυροφόροι και βέβαιοι για την ορθότητα των προθέσεών τους, οι ηγέτες της κοινότη­ τα ς επιβάλλουν διά τη ς βίας τον ηθικό εξαγνισμό του «Μοναστηριού». «Πρώτα πυροβόλησαν το λευ κό κορίτσι». Μ ε αυτή τη φράση ξεκινά ο Παράδεισος. Η επίθεση στο «Μοναστήρι», με την οποία αρχίζει και τελειώ νει το βιβλίο, αποτελεί τον αφηγηματικό ιστό του μυθιστορήματος, ο οποίος διαπλέκεται μ' ένα σύμπλεγμα πολιτικών, θρησκευτικών, ιστορι­ κών και προσωπικών ιστοριών. 0 διαστρεβλωτικός τρό­ πος με τον οποίο ερμηνεύουν οι ηγέτες του Ρούμπι τον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώ ματα, το θά να το το υ Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, τον εξοντωτικό πόλεμο στο Βιετ­ νάμ και το κίνημα τω ν Μ αύρων Πανθήρων, η μυωπική ματιά τους στις κρίσιμες κοινωνικές ανακατατάξεις και η άκαμπτη στάση, την οποία επιδεικνύουν όσον αφορά τον επαναπροσδιορισμό του απόκρυφου περιεχομένου της λαξευμένης πάνω στο Φούρνο φράσης, θέτει σε θανάσι-

Φωτογραφία - πηγή ίμπνιιιοης για το «Τζαζ» από το «Harlem Book of the Dead» τοιι J. Van Der Zee μο κίνδυνο τη ζωή τω ν ίδιων και τη ς πόλης τους. Η α­ διάλλακτη σχέση των μαύρων αυτών πουριτανών με το άσπιλό τους όραμα τους τυφλώνει σε τέτοιο βαθμό ώ­ στε να επιτεθούν και να σκοτώσουν πέντε άοπλες κα α­ κίνδυνες γυναίκες. Ωστόσο, για τους ηγέτες του Ρούμπι οι γυναίκες του «Μοναστηριού» κάθε άλλο παρά αθώες εί­ ναι. Είναι ο απτός λόγος για τον οποίο οι αξίες καταρρέ­ ουν, το όραμά τους συρρικνώνεται, τα παιδιά τους εγκα­ ταλείπουν την πόλη, τα εγγόνια τους γεννιούνται ασθενι­ κά. Εάν το Ρούμπι είναι ο παράδεισος επίτης γης, τότε το «Μοναστήρι» ταυτίζεται με την κόλαση. Με άλλα λόγια, στο μυθιστόρημα της Μόρισον επιχειρείται αντιστροφή της κλασικής δομής των λευκών αφηγήσεων, όπου κά­ που στα όρια της πόλης τω ν λευκώ ν υπάρχει ένας κα­ ταυλισμός μαύρων όπου διαπράττονται όλων των ειδών τα αμαρτήματα: παράνομες ερω τικές περιπτύξεις, ε ­ κτρώσεις, μαγεία και βουντού6. «Κάτι γίνεται ε κεί μέσα και δεν μ ' αρέσει καθόλου. Κανένας άντρας. Φιλιούνται μ ε ­ ταξύ τους. Κρύβουν μωρά... Σκύλες. Μ άλλον μάγισσες... Δ ε χρειάζονται τους άντρες και δε χρειάζονται το Θεό... Ανακατεύονται παντού. Τραβάνε τους ανθρώπους ε κ εί πέρα όπως τα σκατά τις μύγες κι όποιος πάει κοντά τους μολύνεται και π αρρώστια τρυπώνει στα σπίτια μας, στις οικογένειές μας... Δ εν μπορούμε να τις ανεχτούμε ούτε λεπτό παραπάνω» (σσ. 545-5). Έτσι, όπως οι λευκές α­ φηγήσεις καταλήγουν σχεδόν πάντοτε σε βιαιοπραγίες κατά των μαύρων αδελφών, έτσι και εδώ, εν ονόματι της

123

αρετής και της γαλήνης, οι εκδικητές εισβάλλουν στο μο­ ναστήρι για να χτυπήσουν το κακό στη ρίζα του. Με τη διαφορά ότι σε τούτη τη φάση, η ομάδα των εκδικητών είναι όλοι μαύροι. Με αυτή την αντιστροφή των οικείων δομών η Μόρισον επιχειρεί τη διερεύνηση τω ν βαθύτερων κινήτρων που ωθούν ενάρετους πολίτες στην άσκηση βίας. Άλλωστε, σε συνέντευξή της με τη συγγραφέα A. J. Verdelle, η Μό­ ρισον ομολογεί ότι η αναζήτηση των αιτίων που οδηγούν ανθρώπους που υπήρξαν καθοδηγητές και πρωτοπόροι σε ακατανόητες πράξεις βίας απ οτελεί την αρχική ιδέα του μυθιστορήματός της7. Ταυτόχρονα, η αλλαγή αυτή των δεδομένων οδηγεί στην ανατροπή των παραδοσια­ κών πεποιθήσεων του αναγνωστικού κοινού σχετικά με του ς μυθικούς πατέρες, δημιουργούς και ιδρυτές του σύγχρονου αμερικανικού έθνους, τη φυλετική προέλευ­ ση των θυμάτω ν και τω ν εκδικητών τους, καθώς και τα κίνητρα αυτών που κινούν τους μοχλούς της Ιστορίας. Η μελέτη του έργου της Μόρισον απαιτεί τη συνεχή επα­ γρύπνηση του αναγνώστη, διερευνητική ικανότητα και ε ­ τοιμότητα στα ειρωνικά γυρίσματα της πλοκής. Όμως, τα παραπάνω χαρακτηριστικά διαθέτει και η ίδια η συγγρα­ φέας, η οποία με τον Παράδεισο, όπως και με τα προη­ γούμενα βιβλία της, πετυχαίνει να φωτίσει διαφορετικές πτυχές του αμερικανικού έθνους, βάφοντας με νέα χρώ­ ματα τόσο τους πρωταγωνιστές της Ιστορίας όσο και τις σκιές τους.

124

Σημειώσεις 1. P laying in th e Dark: W hiteness a n d th e L iterary Imagination. New York: Vintage Books, 1993, σελ. 1517.

2. H Patricia Storace είναι γνωστή από το βιβλίο τη ς Dinner with Persephone. New York: Pantheon Books, 1996. Ελλ. μετάφραση To Δείπνο μ ε την Περσεφόνη. Αθήνα, Καστανιώτης 1997.

3. The New York times, New York, June 1 1 ,1 9 9 8 : «The official founding myth is a shadow o f their own, in a community where shadows are not dark, but white».

4. Nathaniel Hawthorne, Blithedale Romance (1852). Στο μυθιστόρημα αυτό ο Χόθορν περιγράφει με ειρωνική διάθεση την προσωπική εμπειρία και απογήτευσή του από το Μπρουκ Φαρμ, μια κοινότητα με ασαφή σοσια­ λιστικό προσανατολισμό, στην οποία μετείχαν καλλιτέ­ χνες, γεωργοί και υπερβατικοί στοχαστές. Η κοινότητα επιβίωσε περίπου έξι χρόνια (1841-47), αλλά ο Χόθορν παρέμεινε μόνο τους πρώτους επτά μήνες.

5. Όλες οι παραπομπές από τον Παράδεισο αναφέρονται στη μετάφραση του βιβλίου από την Κατερίνα Σχινά. Αθήνα, Νεφέλη 1998.

6. Τη δομή αυτή βρίσκουμε σε ταξιδιω τικές αφηγήσεις του Νότου αλλά και σε κλασικά διηγήματα, όπως το «Young Goodman Brown» του Χόθορν.

7. «Paradise found: A talk with Toni Morrison about her new novel». Essense (New York) Feb. 1998.

Αρ. 406

επι μέλει α: Ε Φ Η

ΑΠΑΚΗ

Η ταξινόμηοη των βιβλίων γίνεται μι βάοη το γνωστό Δεκαδικό Εύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουντάοοιταιμιτην

Αλμανάκ ΔΙΓΚΑΒΕΣ Κ.Ε. Ελληνικό και Διεθνές Αλμανάκ 2000. Θεσσαλονίκη, Αλμα­ νάκ, 2000. Σελ. 587 Δρχ.5.980.

πολύτιμη ουνιργαοία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Γενι κά ΖΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Α.Χ. Πλάιω ν και Παύλος περί το υ ανθρώπου. Αθήνα, 2000. Σελ. 312. Δρχ. 5.200. ISBN 960-729896-9. ΟΜΙΛΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ. Διαλέξεις. Λευκωσία, 1999. Σελ. 144. Δρχ. 3.555. ISBN 960-63630-6. ΡΑΜΦΟΣ Σ. Μια καλοκαιρινή ευτυχία τρίξει. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 257. Δρχ. 3.500. ISBN 960-527-120-6. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ Α.Ν. Η πίστις ως βίωμα. Τόμος Η'. Αθήναι, Συζήτησις, 1999. Σελ. 146. Δρχ. 1.560. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ Β. Κοινωνική θεωρία και αισθητική. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ.

420. Δρχ. 5.000. ISBN 960-527-147-8. ΧΑΛΑΣ Α.Φ. Ο επ ιμ ενίδειο ς ύπνος. Αθήνα, Γεωργιάδης, 1999. Σελ. 531. Δρχ. 5.200. ISBN 960-316-097-0.

BENJAMIN W. Δοκίμια φιλοσοφίας της γλώσσας. Μετ. Φ. Τερζάκης. Αθήνα, Νήσος, 2000. Σελ. 214. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-7711-23-8.

Αρχαία φιλοσοφία ΣΑΛΑΒΙΩΦ Β. Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος. Απόδ. Δ. Β. Τριανταφυλλίδης. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 112.

ISBN 960-527-120-6. ΤΡΟΥΜΠΕΤΣΚΟΪ Ε. Η κοινωνική ουτοπία του Πλάτωνος. Απόδ. Δ. Β. Τριανταφυλλίδης. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ.

205. ISBN 960-527-121-4.

Ατομική ψυχολογία ΝΤΙΜΙΤΡΙΟΥΣ Τ.-Ε. Διαβάζοντας τους ανθρώπους. Μ ετ. Μ. Ταυρή. Αθήνα, θυμάρι, 1999. Σελ. 410. Δρχ. 4.470.

ISBN 960-349-041-5.

Κοινωνική ψυχολογία ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ Φ. Ψυχολογία της καθη­ μερινής ζωής. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 301. Δρχ. 5.200. ISBN 96003-2560-Χ.

SPRING J.A. Το ζευγάρι. Μετ. Μ. Ταυ­ ρή. Αθήνα, θυμάρι, 1999. Σελ. 381. Δρχ. 4.160. ISBN 960-349-044-0.

CONSTANT Β. Περί ελευθερίας και ε ­ λευθεριών. Μετ. Ε. Κόλλια - Τ. Δαρβέρης. Θεσσαλονίκη, Ζήτρ ος, 2 0 00 . Σελ. 153. Δρχ. 4.160. ISBN 960-776042-5.

ΕΥΔΟΚΙΜΟΥ-ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Ρ. Δραματοθεραπεία-μουσικοθεραπεία. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 280. Δρχ. 5.000. ISBN 960-344-678-5.

LAPLANCHE J. Ο Holderlin και το ζήτη­ μα του πατέρα. Μ ετ. Α. Ασέρ - Α. Κουτσουραδής. Αθήνα, Ίκαρος, 1999. Σελ. 250. Δρχ. 4.160. ISBN 960-772147-0.

LANDGARTEN Η.Β. Οικογενειακή εικα­ στική θεραπεία. Μετ. Γ. Καλομοίρης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 404. Δρχ. 6.000. ISBN 960-344703-Χ.

125

ΝΟΛΤΕ Ν. - ΧΑΡΙΣ Ρ. Τα παιδιά μαθαί­ νουν αυτό που ζουν. Μετ. Μ. Ταυρή. Αθήνα, θυμάρι, 1999. Σελ. 223. Δρχ.

3.640.

ISBN 960-349-043-1.

Γενικά ΚΑΡΔΑΜΑΚΗΣ Μ.Σ. Αεί μένει μυσ τή­ ριον. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 107. Δρχ. 1.700. ISBN 960-527-135-4. ΣΩΤΗΡΧΟΣ Π.Π. Οι εραστές του παρα­ δείσ ου. Αθήνα, Αστήρ, 1999. Σελ.

204. Δρχ. 2.800. ISBN 960-203-420-3. ΧΙΩΤΗΣ Γ.Ν. 2000 μ.Χ. Πορεία πολέμων και οι έξυπνες βόμβες της ειρήνης. Αθήνα, 1999. Σελ. 254.

Μυθολογία

λιστικό κίνημα κατά τη δεκαετία του '40 και τα περιθώρια της πολιτικής. Μετ. Μ. Jansen - S. Van Schalkwlk Κ. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 534. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2615-0.

των οικονομικών διακυμάνσεων. Αθή­ να, Στοχαστής, 1999. Σελ. 126. ISBN 960-303-097-Χ.

Ε.Ε.Π.Ε. Η Δικ τατορία 1 9 6 7 -1 9 7 4 . Α θήνα, Κ α σ τανιώ της, 1 9 9 9 . Σελ.

304. ISBN 960-03-2608-8.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Η βία στην ελ ­ ληνική τηλεόραση. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 1999. Σελ. 120. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2616-9.

ΚΟΥΛΟΥΜΠΗΣ 0. Εξωτερική πολιτική. Αθήνα, Σίδέρης / ΕΛΙΑΜΕΠ, 1999. Σελ. 110. Δρχ. 2.080. ISBN 96 0-0 80174-6. ΠΑΠΑΘΕΜΕΛΗΣ Σ. Το άλας της γης. Αθήνα, Παρουσία, 1999. Σελ. 268. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7956-37-0. ΡΑΦΑΗΛΙΔΗΣ Β. Η μεγάλη περιπέτεια του Μαρξισμού. Αθήνα, Εκδόσεις Του Εικοστού Πρώτου, 1999. Σελ. 567. Δρχ. 6.550. ISBN 960-7058-87-9.

ΚΑΛΑΣΟ Ρ. Η καταστροφή του Κας. Μετ. Μ. Κασωτάκη. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 501. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2246-5.

ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Η Νέα Τάξη στα Βαλ­ κάνια. Αθήνα, Στάχυ, 1999. Σελ. 142. Δρχ. 2.000. ISBN 960-8032-16-4.

ΚΟΙΝΟΝΙΚΕΙ ΕΠΙΙΤΗΜΕΙ

ΧΙΔΙΡΟΓΛΟΥ Π. Συμβολή στην ελληνική τουρκολογία. Τόμος Γ'. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1999. Σελ. 329. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-288-065-1.

ΜΠΟΦΕΝΚΕΡ Φ. - ΓΕΣΙΛΓΚΟΖ Γ. Η τούρ­ κικη μαφία. Μ ετ. Μ. Ιωσηφίδου - Μ. Μπονάτσου. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 410. Δρχ. 5.200. ISBN 96003-2574-Χ.

Κοινών ιολογία ΛΙΠΟΒΕΤΣΚΙΖ. Το λυκόφως του καθή­ κοντος. Μετ. Β. Μηγιάκη. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1999. Σελ. 325. ISBN 96003-2581-2.

BECK U. - ZIEGLER E. Μια ζωή δική μας. Μετ. Λ. Σακαλή. Αθήνα, Νήσος,1999. Σελ. 151. Δρχ. 4.000. ISBN 960-771125-4.

CHOMSKY Ν. Το κοινό καλό. Μ ετ. Π. Ανδρικόπουλος. Αθήνα, Scripta, 1999. Σελ. 218. Δρχ. 4.500. ISBN 960-790920-8 .

ΧΡΗΣΤΟΥ Γ. - ΧΡΗΣΤΟΥ Π. - ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ Ε. Εθνική στρατηγική. Αθήνα, Κανάκης, 1999. Σελ. 255. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7420-56-Χ.

KED0URIE Ε. 0 εθνικισ μός. Μ ετ. Σ. Μαρκέτος. Αθήνα, Κατάρτι, 1999. Σελ.

314. Δρχ. 4.000. ISBN 960-86427-4-4.

Λαογραφία Ζάκυνθος. Επιμ. Δ.Ν. Μ ουσμούτης. Αθήνα, Μηάστας, 1999. Σελ. 398. Δρχ.

6.000.

ISBN 960-7418-47-5. ΤΑΒΕΡΝΙΕ Α. Η τέχνη του μονομαχείν. Μετ. Α. Καραστάθη. Αθήνα, Μέδουσα, 1999. Σελ. 206. Δρχ. 4.200. ISBN 9607014-63-4.

Κοινωνικά ανθρωπολογία ΚΛΑΣΤΡ π. Εξουσία και ελευθερία στις πρωτόγονες κοινω νίες. Μ ετ. Ν. Β. Αλεξίου. Αθήνα, Ε λεύθερ ος Τύπος, 1999. Σελ. 142. Δρχ. 2.080.

Οικολογία Οικολογία και Εκκλησία. Επιμ. 0. Νάντσου - Μ. Κουρουζίδης. Αθήνα, Ηλίβατον, 1999. Σελ. 186. ISBN 96 08085-00-4. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ε. Για μια νέα φιλο­ σοφία της φύσης. Αθήνα, Gutenberg, 1999. Σελ. 285. Δρχ. 4.000. ISBN 96001-0818-8.

Δίκαιο ΒΙΔΑΛΗΣ Τ.κ. Ζωή χωρίς πρόσωπο. Αθήνα, Σάκκουλας, 1999. Σελ. 210.

ISBN 960-15-0113-4. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Νομικό ζητήματα θρησ κευτικής ετερ ό τη τα ς. Αθήνα, Κριτική, 1999. Σελ. 330. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-218-185-0.

Οικονομία

Πολιτική

ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ Η.Δ. Περί πολιτικής και οι­ κονομίας. Αθήνα, Σιδέρης, 2000. Σελ.

207. Δρχ. 3.120. ISBN 960-08-0179-7.

ΑΥΓΟΥΣΤΙΔΗΣ Α. Το ελληνικό συνδικα-

ΜΑΡΤΙΝΟΣ Ν. Εισαγωγή στη θεωρία

126

Μ.Μ.Ε.

Παιδαγωγική ΜΠΟΥΚΑΣ 0. Για να είμαστε καλύτεροι γο νείς. Γ' έκδοση. Αθήνα, Α ρ ι­ στεία,1999. Σελ. 239. Δρχ. 3.000.

Εκπαίδευση Η εν τω Πανεπιστήμιο) Αθηνών μετεκ­ π α ίδ ευσ ή τω ν δ ημοδιδασ κάλω ν (1 9 2 2 -1 9 6 4 ). Θεσσαλονίκη, Ζήτη, 1999. Σελ. 140. ISBN 960-431-534-Χ. ΑΓΓΕΛΗΣ Λ.Α. Το ενιαίο Σχολείο στην Αγγλία. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999. Σελ.

191. Δρχ. 3.000. ISBN 960-8041-08-2.

ΑΥΔΙΚΟΣ Ε.Γ. Μια φορό κι έναν καιρό... αλλά... μπορεί να γίνει και τώρα. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ.

155. Δρχ. 3.500. ISBN 960-344-839-7. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ Α. Η δραματική τέχνη στην εκπαίδευση. Αθήνα, Ελληνικά Γρ άμμα τα, 2 0 0 0 . Σελ. 3 1 3. Δρχ.

5.000.

ISBN 960-344-693-9. ΜΗΤΣΗΣ Ν.Σ. Η διδασκαλία της ελληνι­ κής γλώσσας στην πρωτοβάθμια εκ­ παίδευση (1822-1993). Αθήνα, Guten­ berg, 1999. Σελ. 427. Δρχ. 7.900. ISBN 960-01-0821-8.

J M I R

Γενικό ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Α. - ΓΟΥΤΣΟΣ Δ. Κεί­ μενο και επικοινωνία. Αθήνα, Ελληνι­ κά Γράμματα, 1999. Σελ. 319. Δρχ.

5.000.

ISBN 960-344-746-3. ΤΣΟΛΑΚΗΣ Χ.Λ. - ΤΣΟΛΑΚΗ Σ.Χ. Από τα ρήματα στα ρήματα. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1999. Σελ. 550. Δρχ. 8.320.

ISBN 960-288-064-3. ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ Α.-Φ. Γλώσσα, πολιτική, πο­ λιτισμός. Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ.

231. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7478-93-2.

Τεχνολογία ΛΑΖΟΣ X. Η περιπέτεια της τεχνολο­ γίας στην αρχαία Ελλάδα. Αθήνα, Αίο­ λος, 1999. Σελ. 207. ISBN 96 0-521073-8.

ΤΕΠΕ! Γενικά GOMBRICH Ε.Η. Σκιαί ερριμμέναι. Μετ. Α. Παππάς. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ.

62. Δρχ. 3.300. ISBN 960-325-325-1.

Λευκώματα

ΜΩΡΑΪΤΗΣ Γ.Κ. Ιδεολογικές και μεθο­ δολογικές αρχές τη ς εργασίας στο σχολείο της πολυτεχνικής εκπαίδευ­ σης. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1999. Σελ. 296. Δρχ. 3.120. ISBN 960-224859-9.

Α ο τ ρ ο ν ο μ ία

Αρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

ΡΑΣΙΔΑΚΗ X. - ΠΑΝΤΕΛΗ Σ. Επιτυχία σε πρώτο πλάνο. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ­ ματα, 1999. Σελ. 183. ISBN 960-344851-6.

NOVIKOV I; Το ποτάμι το υ χρόνου. Μετ. Ε. Κεχαγιόγλου. Αθήνα, Τραυλός, 1999. Σελ. 366. Δρχ. 5.000. ISBN 9607990-14-5.

ΦΟΡΓΚΑΣ Ε. Bauhaus. Ιδέες και πραγματικόητα. Μ ετ. Β. Τομανάς. Σκόπε­ λος, Νησίδες, 1999. Σελ. 246. Δρχ.

5.200.

ISBN 960-8480-43-4.

ΣΟΛΟΜΩΝ ΙΔΟΥ X. Εκπαιδευτική τεχνο­ λογία . Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 264. Δρχ. 4 .16 0. ISBN 9 6 0-0 32603-7.

Education of ethnic minorities: Unity and diversity. Edit. A.-V. Rigas. Athens, Ellinika Gramm ata, 1999. Pag. 574.

Drs. 10.000. ISBN 960-344-775-7. ΣΙΛΛΕΡ Π. - ΠΕΤΕΡΣΟΝ Λ. Δραστηριότη­ τες για την ανάπτυξη μαθηματικών εννοιώ ν στο Νηπιαγωγείο. Μ ετ. Ρ. Λαμπρέλλη. Αθήνα, Παχάκης, 1999. Σελ. 250. Δρχ. 6.400. ISBN 960-378106-1.

Σχολικά ΓΡΑΜΜΕΝΟΣ Π. Λυσία: Υπέρ Μαντιθέου. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 336.

ISBN 960-378-061-8. ΚΟΓΚΑΣ Ν. - ΚΟΓΚΑΣ Γ. Φυσική. Τόμος Α'. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 279.

ISBN 960-378-114-2. ΦΩΤΕΙΝΟΣ Ν. Ερμηνεία και σχόλια σε αρχαία βυζαντινά και λόγια κείμενα. Τό­ μοι Α '+ Β '+ Γ . Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 252+345+325.

Θ ΕΤ ΙΚ Ε ! ΕΠΙΣΤΗΜ ΕΣ

Δημήτρης Χορν. Αθήνα, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1999. Σελ. 316. Δρχ.

16.640.

ISBN 960-7079-72-8.

Χημεία

Πολεοδομία

STENGERS l.-BENSAUDE - VINCENT Β. Ιστορία της χημείας. Μετ. I. Μπιτσάκης. Αθήνα, Τραυλός, 1999. Σελ. 510. Δρχ. 7.280. ISBN 960-7990-19-6.

ΣΤΕΦΑΝΟΥ I. - ΣΤΕΦΑΝΟΥ Γ.Ι. Περιγρα­ φή της εικόνας της πόλης. Αθήνα, Πανε π ισ τη μ ια κ ές Ε κδ όσ εις Ε .Μ .Π ., 1999. Σελ. 269. Δρχ. 7.280. ISBN 960254-546-1.

Βιολογία MONOD. J. Από τη βιολογία στην ηθι­ κή. Μετ. Σ. Σφενδουράκης. Αθήνα, Σύνα λμα , 1999. Σελ. 47. Δρχ. 1.56 0.

ISBN 960-7578-18-Χ.

Ζωγραφική ΓΟΥΝΑΡΗΣ Γ. Εικόνες της Μονής Λειμώνος Λέσβου. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1999. Σελ. 282. Δρχ.

12.480. ISBN 960-12-0796-1.

Αιακόομηοη Γενικά ΤΣΟΚΟΠΟΥΛΟΣ Β. Μεγάλα τεχνικά έργα στην Ε λλάδ α. Τέλ η 19ου - αρχές 20ού αιώνα. Αθήνα, Καστανιώτης, 19 99 . Σελ. 169. Δρχ. 20 .8 0 0 . ISBN 960-03-2612-6.

Ιατρική ΠΑΣΧΟΣ Α.Ι. Η προσωπικότης του ια­ τρού η άρτια και ολοκληρωμένη. Μέτσοβον, 1999. Σελ. 96. Δρχ. 1.560.

ΔΑΡΖΕΝΤΑ - ΓΟΡΓΙΑ Ε. Το έπιπλο. Τό­ μος Α': Το ελληνικό έπιπλο. Αθήνα, Φ ιλιππότης, 2 0 0 0 . Σελ. 18 3. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-295-021-8.

Φωτογραφία ΨΑΡΡΙΔΗΣ X. φ ω τογρ αφ ίες (1 9 9 1 1999). Αθήνα, Ν εφ έ λη , 1999. Σελ.

119. Δρχ. 3.120. ISBN 960-211-507-6.

Κινηματογράφοε ΠΛΙΑΚΟΣ Σ. Cine Παράδεισος και νο-

127

σ ιαλγία. Αθήνα, Προσκήνιο, 1999. Σελ. 215. Δρχ. 2.910. ISBN 960-705755-4.

Ό μ ιλ ο ς Κ α φ ελο γ ίω ν Μ υ τιλ ή ν η ς , 1998. Σελ. 94. Δρχ. 1.500. ISBN 96086246-0-6.

ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π. Το μαύρο άλμπουμ. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 62. Δρχ.

1.800. ISBN 960-04-1623-0.

Κέντζι Μιζογκούχσι. Επιμ. Α. Κυριακίδης. Θεσσαλονίκη, Φεστιβάλ Κινημα­ το γ ρ ά φ ο υ , 2 0 0 0 . Σελ. 17 4. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-86572-0-2.

ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ Ε. Orphan Drugs. Αθήνα, Ιστός, 1999. Σελ. 100. Δρχ. 2.60 0.

ISBN 960-320-095-6.

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Μ. Τα ποιήματα. Γ' έκδοση. Αθήνα, Πρόσπερος, 1999. Σελ. 85.

ΒΟΥΛΟΜΑΝΟΣ Γ. Λαθρεπιβάτες. Αθήνα, Ο Πολίτης, 1999. Σελ. 37.

ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ Α. Λόγος τρίτος. Λάρι­ σα, ΕΛΛΑ, 1999. Σελ. 93. ISBN 9607691-27-Χ.

Γινικά ΒΡΕΤΤΟΣ Λ. Σ. Λεξικό τελετών, εορτών και αγώνων τω ν αρχαίων Ελλήνων. Αθήνα, Κονιδάρης, 1999. Σελ. 758. Δρχ. 9.980. ISBN 960-7156-90-Χ.

Αρχαίοι ουγγραφιίς ΟΜΗΡΟΣ. Ιλιάδα. Έμμετρη ομοιοκατά­ ληκτη περίληψη: Κοσμάς Μεγαλοκονόμος. Αθήνα, 20 00 . Σελ. 55. Δρχ.

2.600. ΠΕΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ - ΒΑΛΑΛΑ Τ. Γοργίας. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 1999. Σελ. 599. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7760-40-9. ΠΛΑΤΩΝ. Πρωταγόρας. Μετ. I. Σ. Χρι­ στοδούλου - Ε. Α. Πλευρά. Θεσσαλο­ νίκη, Ζήτρος, 1999. Σελ. 274. ISBN 960-7760-37-9.

Mc\t

t u

ΚΡΕΒΒΑΤΑΣ Δ. Οι τρεις μεγάλοι τραγι­ κοί: Ευριπίδης - Σοφοκλής - Αισχύλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 237. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2592-8. ΜΑΝΘΟΥΛΗΣ Ρ. Αρχαίο ερωτικό και συ­ μποσιακό λεξιλόγιο. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 288. Δρχ. 5.720. ISBN 960256-105-9.

ΓΙΟΒΑΝΝΑ. Ο μεγάλος ωκεανός. Αθή­ να, Κ έδρος, 19 99 . Σελ. 14 6. Δρχ.

2.500.

ISBN 960-04-1640-0. ΔΑΛΛΑΣ Γ. Στοιχεία ταυτότητας. Αθή­ να, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 51. ΔΑΦΕΡΜΟΣ 0. Το δέντρο. Αθήνα, Γα­ βριηλίδης, 1999. Σελ. 37. ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ - ΕΦΡΑΙΜΙΔΟΥ Ε. Του καιρού και της ήττας. Ξάνθη, Σπανίδης, 2000. Σελ. 48. Δρχ. 1.560. ISBN 960-86324-47. ΖΙΟΥΤΗ Α. Ο θεός κατοικεί σ' ουρανο­ ξύστη. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1999. Σελ. 40. ISBN 960-374-024-1. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ Γ. Παράθυρα. Ποιήμα­ τα . Α θήνα, Πα νδ ώ ρ α, 1 9 9 9 . Σελ.

127. ISBN 960-86319-2-0. ΚΑΡΖΗΣ θ. Παρά μία τεσσαράκοντα. Λαϊκές σ άτιρες. Αθήνα, Το Π ο ν τί­ κι, 1999. Σελ. 131. ISBN 960-8402-60-3. ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΥ X. Οι καταραμένοι. Αθή­ να, χ.ε. Σελ. 45. ΚΟΥΒΑΡΑΣ Γ. Μέσα θάλασσα. Αθήνα, Σοκόλης, 1999. Σελ. 103. ISBN 9607210-84-0. ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ Π. Ανοιχτό γαλάζιο. Ποίη­ ση. Αθήνα, Δημιουργία, 1999. Σελ. 46. ΚΥΜΟΘΟΗ Ν. Ερώ. Ποίηση. Αθήνα, Ιω λκός, 19 99 . Σελ. 81. ISBN 9 6 0426-146-0.

Γινικά LE TELLIER Η. Όλα τα μανιτάρια τρώ ­ γονται. Μ ετ. Α. Κυριακίδης. Αθήνα, Opera, 1999. Σελ. 144. Δρχ. 2.900.

ISBN 960-7073-58-4.

Π ο ίη ο η Ποίηση στη Λέσβο σήμερα. Μυτιλήνη,

128

ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ Ζ. Ένας ποιητικός πε­ ρίπατος. Αθήνα, Δόμος, 1999. Σελ.

19. ISBN 960-353-066-2. ΜΑΪΝΑΣ Ε. Απάνθισμα. Αθήνα, Δόμος, 1999. Σελ. 85. ISBN 960-353-067-0. ΟΡΦΑΝΙΔΗΣ Ν. Η ά λ λη βιογραφία. Ποιήματα. Λευκω σία, Ακτή, 1999. Σελ. 83.

ΤΟΠΑΛΗ Μ. Σερβίτσιο τσαγιού. Αθή­ να, Ν ε φ έ λ η , 1 9 9 9 . Σ ελ. 87 . Δρχ.

1.870. ISBN 960-211-492-4. ΦΙΛΙΝΗ Α. Άνθη του κακού. Ζωγρα­ φ ιές για δ εκα π έν τε ποιήματα του Μ πωντλαίρ . Αθήνα, Ά μμ ος, 20 00 . Σελ. 60. Δρχ. 6.500. ISBN 9 6 0-2 02 209-4. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Δ.Χ. Προς τα κάτω. Α θήνα, Ν ε φ έ λ η , 1 9 9 9 . Σελ. 10 3. Δρχ. 1.870. ISBN 960-211-498-3.

ASHBERY Α. Αυτοπροσωπογραφία σε κυρτό κάτοπτρο. Μετ. X. Βλαβιανός. Αθήνα, Νεφ έλη, 1999. Σελ. 82. ISBN 960-211-494-0.

VALERY Ρ. Το παραθαλάσσιο νεκροτα­ φείο. Η νεαρή μοίρα. Εισ.-μετ. Α. Γιανναράς. Αθήνα, Γα βριηλίδης, 1999. Σελ. 161.

MONTALE Ε. Ημερολόγιο του 7 2 . Εισμετ.-σχόλ. Ν. Αλιφέρης. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 214. Δρχ. 3.015. ISBN 960325-322-7.

Πίίογραφία 20+1 ιστορίες από το διαγωνισμό του ELLE 1 9 99 . Αθήνα, Κ ασ τανιώ της, 1999. Σελ. 182. Δρχ. 3.120. ISBN 96003-2610-Χ. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ. Σ. Η συμμορία του απο­ γεύματος. Αθήνα, Ιωλκός, 1999. Σελ.

143. Δρχ. 2.800. ISBN 960-426-139-8. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Γ.-Μ. Παραμύθι ο έρω ­ τας. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ.

513. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0149-0. ΒΑΡΒΑΡΗΓΟΣ Δ. Γυναίκες του κόσμου. Αθήνα, G utenberg, 1999. Σελ. 246.

ISBN 960-380-075-9. ΒΟΥΤΥΡΑΣ Δ. Άπαντα. Τόμος Δ'. Αθήνα,

Δελφίνι, 1999. Σελ. 457. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-309-384-Χ. ΓΑΛΗΝΟΥ Ε.Α. Δωρίστε μας τη φωνή σας. Αθήνα, Αρσενίδης, 1999. Σελ.

144. Δρχ. 2.080. ISBN 960-253-069-3. ΓΕΡΑΣΙΜΙΔΟΥ Ε. Αυτές. Αθήνα, Περίπλους, 19 99 . Σελ. 64. Δρχ. 1 .80 0.

ISBN 960-7131-97-4. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Β. Κωνσταντίνος Π. Καβάφης. Ταξίδι στο πάθος. Αθήνα, Προ­ σκήνιο, 2000. Σελ. 346. Δρχ. 5.720.

ISBN 960-7057-44-9. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Μ. Στη σκιά του πολέμου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 499. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0156-3. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ Η. Η παλιννόστηση των Κενταύρων, Αθήνα, Alien, 1999. Σελ. 295. ISBN 960-7641-04-3. ΠΑΤΡΑΣ Κ. Τιμισοάρα, Παρίσι, Νέα Υόρκη. Αθήνα, Μέδουσα, 1999. Σελ. 301. Δρχ. 4.200. ISBN 960-7014-62-6. ΓΟΥΔΟΥΣΑΚΗΣ Σ. Ξ. Απομεινάρια παρα­ δείσου. Μυθιστόρημα. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 1999. Σελ. 511. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-7760-41-7. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Π. Οι έρωτες της καθηγήτριας Ευγενίας. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Διώ νη, 2000. Σελ. 317. Δρχ. 4.00 0.

ISBN 960-7720-29-6. ΘΕΟΦΙΛΟΥ Ν. Ο ερημόπολις και η καταδυομένη Αφροδίτη. Αθήνα, Ν εφ έ­ λη, 1999. Σελ. 187. Δρχ. 3.120. ISBN 960-211-501-7. ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ Σ. Και τώ ρ α , αγάπη μου, οι δυο μας. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 242. Δρχ. 3.500. ISBN 96014-0142-3. ΙΩΑΝΝΟΥ 0. Ζει το κορίτσι το υ fru it punch; Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 165. Δρχ. 2.500. ISBN 96004-1622-2. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ Μ. Οι λησταί στα πρόθυ­ ρα των Αθηνών. Μυθιστόρημα. Β' έκ­ δοση. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 140. ISBN 960-03-2611-8. ΚΕΪΖΗΣ Λ. Λοβαφερινσορτκατς. Ψιλο­ κομμένο πάθος. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 89.

ΚΟΛΛΙΑΚΟΥ Δ. Το μαγείο. Μυθιστόρη­ μα. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ. 391. Δρχ.

4.360. ISBN 960-05-0884-1.

ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ Γ.-Ι. Au revolr. Αθήνα, Νεφ έλη, 1999. Σελ. 141. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-211-488-6.

ΚΟΥΣΑΘΑΝΑΣ Π. Είναι και πράματα βουβά. Πεζογραφήματα. Αθήνα, Ν ε­ φ έλ η , 1999. Σελ. 314. Δρχ. 4 .16 0.

ISBN 960-211-472-Χ.

NAP Α. Σαλονικάι, δηλαδή Σαλονικιός. Διηγήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ.

185. Δρχ. 2.900. ISBN 960-211-495-9.

ΚΟΥΤΑΣ Β. Στο λυκόφω ς της πόλης. Αθήνα, Ενάλιος, 1999. Σελ. 261. Δρχ.

3.000.

ISBN 960-536-035-7.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Κ. Εις σάρκα μίαν. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 4 6 0. Δρχ.

5.000.

ISBN 960-14-0137-7.

ΚΥΡΙΑΖΗΣ Ν. Κ. 0 Ιππότης και ο χρυσοκέφαλος. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ.

444. Δρχ. 4.680. ISBN 960-05-0886-0.

ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΥ Ν. Ερωτευμένη με άλλον. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 197. Δρχ. 3.00 0. ISBN 9 6 0-1 40124-5.

ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗΣ Γ. Οδός Παυλώ φ 22. Αθήνα, Προσκήνιο, 1999. Σελ. 336. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7057-47-3.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Ελπίδα. Μ υθιστό­ ρημα. Αθήνα, Ε ξάντας, 1999. Σελ.

304. Δρχ. 4.160. ISBN 960-256-409-1.

ΛΙΟΓΚΑΡΗΣ Β. Αναζητώντας το χαμένο γάτο. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1999. Σελ. 233. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-224-853-Χ.

ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Μ.Η. Ίσως να ζήσαμε μαζί. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ.

143. Δρχ. 2.250.

ΛΟΥΝΤΕΜΗΣ Μ. θησέας. Αθήνα, Ελλη­ νικά Γράμματα, 1999. Σελ. 284. ISBN 960-344-771-4. ΛΟΥΝΤΕΜΗΣ Μ. Ίκαρος. Αθήνα, Ελλη­ νικά Γράμματα, 1999. Σελ. 233. ISBN 960-344-835-4. ΛΟΥΝΤΕΜΗΣ Μ. Οδός Αβύσσου αριθ­ μός 0. Αθήνα, Ελληνικό Γράμματα, 1999. Σελ. 476. ISBN 960-344-820-6. ΛΟΥΝΤΕΜΗΣ Μ. Συννεφιάζει. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 212.

ISBN 960-344-837-0. ΛΥΡΑ Α. Το αυγό. Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 145. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-04-1634-6.

ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ Γ.Χ. Παράλληλες σχέ­ σεις. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ.

355. Δρχ. 4.700. ISBN 960-14-7014-7-4. ΡΩΜΑΝΟΣ Γ. Ένα μικρούτσικο δόντι. Παιανία, Μπιλιέτο, 1999. Σελ. 8. ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗΣ X. Ακριτική γενιά. Αθή­ να, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 461. Δρχ.

5.500.

ISBN 960-14-0132-6. ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Π. Μεγάλη γη. Μετ. Β. Παπαθανασίου. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ. 531. Δρχ. 5.72 0. ISBN 9 6 0 -0 5 0867-4. ΣΚΛΑΒΟΥΝΑΚΟΣ Σ. 0 ιχνεύμων. Τέσσε­ ρις ιστορίες. Αθήνα, Ερμής, 1999. Σελ.

243. Δρχ. 3.120. ISBN 960-324-088-3. ΣΟΛΩΜΟΣ Δ. Στοχασμοί. Αθήνα, Στιγ­ μή, 1999. Σελ. 108. Δρχ. 3.120.

ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ Γ. Ένα κρανίο καρφωμέ­ νο στο κιγκλίδωμα. Αθήνα, Οι Εκδό­ σεις Των Φίλων, 1999. Σελ. 76. ISBN 960-289-037-1.

ΣΟΛΩΜΟΥ - ΞΑΝΘΑΚΗ Β. Αγαπημένη πόλη. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 196. Δρχ. 2.800. ISBN 960-04-1672-9.

ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ Δ. Τα όνειρα δεν είναι για τους Αγγέλους. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1999. Σελ. 267. Δρχ. 3.120. ISBN 960221-185-7.

ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Η σιωπή που κα­ τοικεί στα σπίτια. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 250. Δρχ. 3.200. ISBN 960-527139-7.

ΜΟΥΡΕΛΟΣ Γ. Η πόλις μάς περιμένει. Μυθιστόρημα. Β' έκδοση. Θεσσαλονί­ κη, Εταιρεία Λογοτεχνών Θεσσαλονί­ κης, 1999. Σελ. 144.

ΤΡΑΥΛΟΥ - ΜΕΣΣΑΡΗ Α. Στη φωλιά του άσπρου γέρακα. Αθήνα, Οδυσσέας, 1999. Σελ. 500. Δρχ. 6.760. ISBN 960210-362-0.

129

ΨΙΜΟΥΛΗ X. Το βαλς της σιωπής. Μυ­ θισ τόρημα. Αθήνα, Α λ εξά ν δ ρ εια , 1999. Σελ. 284. Δρχ. 3.640. ISBN 960221-180-6.

ISAACS S. Κόκκινο, λευκό και μπλε. Μετ. Ν. Ανδρίτσου. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 576. Δρχ. 1.800. ISBN 960-450639-0.

Περιπετειώδεις ιστορίες. Μετ. Γ. Ευαγγελίδης. Αθήνα, Τεκμήριο. Σελ. 188. Δρχ. 2.800.

KIPLING R. Ο άνθρωπος που θα γινό­ ταν βασιλιάς Μετ. Ν. Βαρσάκη. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1999. Σελ. 140. Δρχ. 1.600.

ISBN 960-268-140-3.

Σύγχρονοι Ινδιάνοι της Β. Αμερικής. Ιστορίες και ποίηση απ' το Γαλάζιο Σύννεφο. Αθήνα, Ανάφη, 1999. Σελ.

112. Δρχ. 2.080. ISBN 960-8111-00-5.

AMBROSE D. Μήνυμα από το μέλλον. Μ ετ. Μ. Περαντάκου - Cook. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 445. Δρχ. 4.200. ISBN 960-344-828-1. ΑΝΤΑΧΑΖΙΦ. Οι ελεούσες. Μετ. Σ. Ιωαννίδης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 187. Δρχ. 3.600. ISBN 960344-841-9. ΑΝΤΛΕΡ Γ. Παιχνίδια της τύχης. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ.

360. Δρχ. 3.950. ISBN 960-378-349-8. ΑΝΤΡΙΤΣ I. Το χρονικό του Τράβνικ. Μετ. X. Γκούβης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 561. Δρχ. 7.280. ISBN 96003-2597-9. ΒΕΛΜΑΡ - ΓΙΑΝΚΟΒΙΤΣ Σ. Η Μίλιτσα Πάβλοβιτς στο σκοτάδι. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Γεωργιάδου. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 263. Δρχ. 3.900. ISBN 960378-372-2.

CERRITSEN Τ. Αλλεπάλληλα κρούσμα­ τα. Μ ετ. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 410. Δρχ. 1.700. ISBN 960450-641-2. ΓΚΕΤΖ Ν. Το θεώρημα του παπαγάλου. Μ ετ. Τ. Μιχαηλίδης, Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ. 645. Δρχ. 6.000. ISBN 9607478-89-4. ΓΚΡΑΣ Γ. Ο αιώνας μου. Μετ.-σημ. Τ. Σιετή. Αθήνα, Οδυσσέας, 1999. Σελ.

379. Δρχ. 5.200. ISBN 960-210-361-2.

GRIMALDI L. Η υποψία. Μετ. Ε. θεοδωρίδου. Αθήνα, Opera, 1999. Σελ. 235. Δρχ. 3.640. ISBN 960-7073-56-8.

ELLOROY J. Λευκή τζαζ. Μετ. - Επίμε­ τρο Α. Αποστολίδης. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 513. Δρχ. 5.720. ISBN 960325-317-0.

130

ΠΡΟΥΣΤ Μ. Αναζητώντας το χαμένο χρόνο. Τόμος Β': Η μεριά του Γκέρμαντ. Μετ. Π. Ζάννας. Αθήνα, Γαλλικό Ινσ τιτούτο Αθηνών. Σελ. 565. Δρχ.

7.280. ISBN 960-8473-21-7. ΡΙΛΚΕ Ρ. Μ. Το χρυσό κουτί και άλλα διηγήματα. Μετ. Π. Α. Υφαντής. Αθή­ να, Αρμός, 1999. Σελ. 107. Δρχ. 2000.

ISBN 960-527-126-5.

ΚΡΟΥΣ Χ.Κ.Ρ. Η τελευταία επιστροφή. Μ ετ. Δ. Μάρκου. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1999. Σελ. 229. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-224-860-2.

R0LIN 0. Μερόη. Μ ετ. Ε. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 260. Δρχ. 4.990. ISBN 960-325-331-6.

LAMARCHE C. Η μέρα το υ σκύλου. Μετ. Ε. Παπατριανταφύλλου. Αθήνα, Π ερ ίπ λους, 19 99 . Σελ. 15 3. Δρχ.

2.600. ISBN 960-7131-90-8.

SHARPE Τ. Προσβολή δημοσίας αιδούς. Μ ετ. Λ. Τσουγκαράκη. Αθήνα, Κανάκης, 1999. Σελ. 447. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-7420-44-6.

LANGE Κ. Κακές παρέες. Μετ. Κ. Παπαμιχαήλ. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 409. Δρχ. 1.700. ISBN 960-450-637-4.

SEDLEY Κ. Τρία πτώματα στον Τάμεση. Μ ετ. Α. Αναγνωστοπούλου. Αθήνα, Π ερ ίπ λους, 1 9 99 . Σελ. 3 6 7. Δρχ.

3.640.

ISBN 960-7131-87-8.

LE CARRE J. Σινγκλ και Σινγκλ. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ.

448. Δρχ. 1.800. ISBN 960-450-638-2.

LE TELLIER Η. Ο κλέφτης της νοσταλ­ γίας. Μ ετ. Α. Κυριακίδης. Αθήνα, Opera, 1999. Σελ. 185. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-7073-57-6.

MORRELL D. Διπλό είδω λο. Μ ετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ.

512. Δρχ. 1.800. ISBN 960-450-640-4.

MOUTAFCHIEVA V. Τζεμ, ο ικέτης της Ανατολής. Μετ. Π. Σταθογιάννης. Αθή­ να, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 459. Δρχ.

5.500.

ISBN 960-14-0152-0.

BURTON Τ. Ο μελαγχολικός θάνατος του Στρειδάκη. Μετ. Β. Μπαμπούρης. (Χωρίς εκδοτικά στοιχεία). Σελ. 123. Δρχ. 3.300. ISBN 960-8068-14-2. ΜΠΕΛ Σ. X. Η νύφ η το υ Δεκέμβρη. Μετ. Μ. Αλεβίζου. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 320. Δρχ. 4.200. ISBN 960378-364-1.

BENAQUISTA Τ. Η κωμωδία των αποτυ­ χημένων. Μετ. θ. Τσαπακίδης. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 25 5. Δρχ. 3.300.

ISBN 960-325-328-6.

DLIRRENMATT F. Η πτώση. Μετ. Β. Πα­ τέρας. Αθήνα, Ροές, 1999. Σελ. 211. Δρχ. 3.640. ISBN 960-283-083-2.

SERRA Μ. Το παιδί αγελάδα. Μετ. Ν. Κούρκουλος. Αθήνα, Εκδόσεις Του Ει­ κοστού Πρώτου, 1999. Σελ. 237. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-7058-86-0.

SCOTT J. Το μανεκέν. Μ ετ. Ε. Έμκε. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 383. Δρχ.

5.200.

ISBN 960-211-485-1. ΣΟΥΪΦΤ Γ. Εσαεί. Μετ. Α. Εμμανουήλ. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ. 304. Δρχ.

4.000. ΤΣΒΑΪΧ Σ. Τα μάτια του αιώνιου αδερ­ φού. Μετ. Α. Τρικολώνιος. Αθήνα, Σε­ λίδες. Σελ. 76. Δρχ. 1.560. ΤΣΕΝΓΚ Φ. Η ιστορία του Τιάν-Γι. Μετ. Μ. Λυκούδης. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ.

440. Δρχ. 3.300. ISBN 960-620-428-6. ΦΩΚΝΕΡ 0. Κλέφτες. Μ ετ. Ε. Γεωργούλη. Αθήναι, Ίνδικτος, 1999. Σελ.

507. Δρχ. 6.240. ISBN 960-518-056-1. ΧΕΡΝ ΛΕΥΚΑΔΙΟΣ. Εντός του κύκλου τω ν ψυχών. Πρ όλ.-μετ. Σ. Χαλκιάς. Αθήναι, Ίνδικτος, 1999. Σελ. 286. Δρχ.

4.300. ISBN 960-518-058-8.

Μί λ ί'τίς Η λογοτεχνία και οι προϋποθέσεις της. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1999. Σελ. 286. Δρχ. 4.50 0.

ISBN 960-12-0787-2.

ΑΓΓΕΛΑΤΟΣ Δ. Το αφανές ποίημα του Διονυσίου Σολωμού. Η γυναίκα της Ζάκυθος. Αθήνα, Βιβλιόραμα, 1999. Σελ.

255. Δρχ. 4.160. ISBN 960-86296-9-1. ΖΩΓΡΑΦΟΥ Λ. Σύγχρονός μας ο Κάφκα. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1999. Σελ. 67. Δρχ. 2.080. ISBN 960-221-169-5. ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΥ I. Κοσμάς Πολίτης. Β' έκδοση. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1999. Σελ. 78. Δρχ. 1.87 0. ISBN 9 6 0 -2 2 1 168-7. ΜΑΤΘΑΙΟΥ Α. - ΠΟΛΕΜΗ Π. Διαδρομές της Μέλπως Αξιώτη. Αθήνα, θεμέλιο, 1999. Σελ. 285. Δρχ. 4.160. ISBN 960310-261-Χ. ΜΠΑΣΤΙΑΣ Κ. Φ ιλολογικοί περίπατοι. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 321. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2577-4. ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β. Οδόσημα. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 271. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-03-2593-6.

Δοκίμια Η τελευταία νύχτα του αιώνα. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 177. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-256-417-2. ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ Δ. Στις καθυστερήσεις του ημιχρ όνου. Α θήνα, Κα σ τανιώ της, 1999. Σελ. 137. Δρχ. 3.120. ISBN 96003-2588-1. ΝΙΑΡΧΟΣ θ. 0. Το ημερολόγιο μας δια­ μαρτυρίας. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ.

152. Δρχ. 2.500. ISBN 960-527-107-9. ΠΑΠΑΝIΚΟΛΑΟΥ Κ. Διαλογισμοί σε έρη­ μη χώρα. Αθήνα, Ακρίτας, 1999. Σελ.

176. Δρχ. 2.600. ISBN 960-328-128-Χ. ΠΑΠΑΠΑΥΛΟΥ Κ. Αναζητώντας τον άν­ θρωπο. Αθήνα, Παπαζήσης, 1999. Σελ. 212. ISBN 960-02-3372-0. ΣΙΔΕΡΗΣ Ν. Και όμως μιλάνε. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 329. Δρχ.

5.200.

ISBN 960-03-2598-7. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ. Από χώμα και ουρανό. Β' έκδο σ η . Α θήνα, Κ α σ τανιώ της, 1999. Σελ. 296. ISBN 960-03-2606-1.

MISRAHIR. Η ευτυχία. Μετ. Ε. Καμπούρογλου. Αθήνα, Scripta, 1999. Σελ.

101. Δρχ. 1.900. ISBN 960-7909-21-6.

Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 170. Δρχ.

2.500.

ISBN 960-527-145-1.

Γενικά ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ. Έκδοση πολύτιμης ύλης 20 χρόνια νεοελληνικό θεατρικό έργο. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 357. Δρχ. 5.000. ISBN 960-344-849-4. ΣΙΔΕΡΗΣ Γ. Ιστορία του νέου ελληνι­ κού θεάτρου. 17 94 -19 44 . Τόμος Β'. Αθήνα, καστανιώτης, 1999. Σελ. 296. Δρχ. 10.400. ISBN 960-03-2595-2.

ΜΠΛΙΑΤΚΑΣ Κ. Δ. Διονύσης Σαββόπουλος. Θεσσαλονίκη, Ια νός. Σελ. 285. Δρχ. 5.400. ISBN 960-7771-33-8. βαλραφ Γ. Αποκαλύψεις. Μετ. Δ. Μάρ­ κου. Αθήνα, Μαύρη Λίστα, 1999. Σελ.

159. Δρχ. 3.500. ISBN 960-8044-06-5.

UFTON Β. J. Εμπειρίες υιοθεσίας. Μετ. Γ. Τσώτα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ.

440. Δρχ. 6.000. ISBN 960-04-1539-0.

Βιογραφίεε ΝΙΚΟΛΑΟΥ Α. Κλέφτες θα γίνουμε; Καρ­ δίτσα, θεατρική Σκηνή, 1999. Σελ. 110. ΧΟΡΝ Δ. Ο ανθρωπάκος. Η καλή καρ­ διά τη ς Ελεωνόρας. Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 1999. Σελ. 250. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-03-2600-2. ΑΡΜΠΟΥΖΟΦ Α. Φθινοπωρινή ιστορία. Μ ετ. Κ. Κοτζιάς. Αθήνα, Π α τάκης, 1999. Σελ. 91. Δρχ. 1.800. ISBN 960600-966-1. ΓΚΑΙΤΕ. Τουρκουάτο Τάσσο. Μετ. Σ. Γ. Νικολούδη. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ.

230. Δρχ. 3.015. ISBN 960-325-329-4. ΚΟΛΤΕΣ Μ.Μ. Ταμπατάμπα. Μετ. Γ. Θη­ βαίος. Παιανία, Μπιλιέτο, 1999. Σελ. 8.

Μελέτες ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Παγκόσμιο θέα­ τρο. Τόμος Β'. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 406. Δρχ. 8.000. ISBN 960-378087-1.

ΜΟΥΓΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ. Ο Γεώργιος Καραμάνης και το Σανατόριο Πηλίου. Βόλος, Δήμος Αγριάς, 1999. Σελ. 95. ISBN 960-86509-0-9.

Βόλος. Ένας αιώνας. Τόμος Α'. Βόλος, Δ.Η.Κ.Ι., 1999. Σελ. 274. Δρχ. 10.400.

ISBN 960-7797-07-8. Ιερά Μονή Βατοπεδίου. Αθήνα, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών / Ινστιτούτο Βυζα­ ντινών Ερευνών, 1999. Σελ. 253. Δρχ.

8.000. ISBN 960-371-009-1. ΣΤΥΛΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Π.Ν. Ιστορία τη ς Μεσσηνίας. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1999. Σελ. 283. Δρχ. 4.000. ISBN 9607931-30-0. ΤΣΙΡΚΙΝΙΔΗΣ X. Αγώνες χωρίς δικαίω­ ση... Θεσσαλονίκη, Ερωδιός, 1999. Σελ. 371. Δρχ. 5.200. ISBN 960-794202-7.

Μ αρτυοίεε

GOBINEAU A. DE. Το β α σ ίλειο τω ν Ελλήνων. Μ ετ.-πρόλ.-σχόλ. Π. Μοσχοπ ούλου. Α θήνα, Π ερ ίπ λους, 1999. Σελ. 239. Δρχ. 3.950. ISBN 9607131-85-1.

Μνήμη Μάγιας Δρόσου. 19 06-1998. Αθήνα, Σύνδεσμος τω ν Εν Αθήναις Μ εγα λοσ χολιτώ ν, 1999. Σελ. 160.

ISBN 960-1108-46-77.

CHAMOYX F. Ο ελληνικός πολιτισμός. Μ ετ. Α. Παπαθωμοπούλου. Αθήνα, Δ α ίδ α λ ο ς, 1 9 9 9 . Σ ελ. 4 0 7 . Δρχ.

15.000. ISBN 960-227-049-7.

ΑΝΤΑΙΟΣ Π. Οι αθώοι του οράματος. Αθήνα, Οδυσσέας, 1999. Σελ. 207. Δρχ. 2.910. ISBN 960-210-368-Χ.

HAMMOND N.O.L. Το Μακεδονικό κρό­ τος. Μετ. Δ. Α. Γκούσκος. Αθήνα, Πα­ παζήσης, 1999. Σελ. 539. Δρχ. 7.800.

ISBN 960-02-1306-2.

U T O P IA

ΖΩΡΟΓΙΑΝΝΙΔΗΣ Ν. Μιλώντας μαζί της.

131

Παγκόσμια Ιστορία MANSEL Ρ. Κωνσταντινούπολη. Μετ. Π. Κάλλιας. Αθήνα, Οδυσσέας, 1999. Σελ. 741. Δρχ. 8.840. ISBN 960-210343-7.

NORWICH J.J. Βυζάντιο. Παρακμή και πτώση. Μ ετ. Ε. Π ιερρής. Αθήνα, Intered, 1999. Σελ. 631. Δρχ. 11.440.

ISBN 960-86545-0-5.

Δίαυλος, 1999. Σελ. 198. Δρχ. 3.000.

ΘΕΣΕΙΣ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύ­

ISBN 960-531-077-5.

χος 70. Δρχ. 2.000. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΠΟΛΙΣ. Τεύχος 1. Δρχ.

1.870.

ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τεύχος 180. Δρχ.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 76.

2.080.

Τεύχος 3.

ΑΡΔΗΝ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 23. Δρχ. 1.500.

200 .

ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 295-296. Δρχ. 700.

ίΕ ύ ίΡ Α Φ ΙΑ -Τ Α ϊΙΔ ΙΑ

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 217. Δρχ. 2.000.

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φ ύλλ ο 61. Δρχ.

Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 123. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο πολιτιστικό πε­ ριοδικό. Τεύχος 4.

Ελλάόα

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βι­

ΛΥΤ X. Αρμενίζοντας. Μετ.-επιμ.-σχόλ. Α. Παπανικολάου-Κρίστενσεν. Αθήνα, Ερμής, 1999. Σελ. 316. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-320-086-7.

βλίου. Τεύχος 405. Δρχ. 2.000.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.720. Δρχ. 1.500.

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 56. Δρχ. 750.

415, 416. Δρχ. 1.000.

Περιηγήοεις WORDSWORTH C. Αθήνα-Αττική. Μετ. Τ. Χανδρά. Αθήνα, Εκάτη, 1999. Σελ.

290. Δρχ. 10.400. ISBN 960-7437-21-7.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 124. ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Τριμηνιαίοα επιθεώρηση. Τεύχος 3 ,19 99 . Δρχ.

4.500. ΕΚ ΤΩΝ ΥΣΤΕΡΩΝ. Ψυχαναλυτικό πε­ ριοδικό. Τεύχος 3. Δρχ. 7.280. ΕΜΒΟΛΙΜΟΝ. Τριμηνιαία επιθεώρηση.

Γνώοειε

Τεύχος 39-40. Δρχ. 2.080.

ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Μ.Ν. Ορθο-γραφώ! Αθή­ να, Κασ τανιώ της, 19 99 . Σελ. 142.

ISBN 960-03-2599-5.

ΕΝΔΟΧΩΡΑ. Τεύχος 6. Δρχ. 1.000.

ΕΝΤΣΕΝΣΜΠΕΡΓΚΕΡ Χ.Μ. Το πειραχτήρι τω ν αρ ιθμώ ν. Μ ετ. Μ. Α γγελίδ ου. Αθήνα, Ψ υχογιός, 1999. Σελ. 230. Δρχ. 4.900. ISBN 960-274-328-Χ.

Ελεύθερα αναγνώσματα ΓΕΡΑΛΗΣ Γ. Οι θεοί. Ελληνική μυθολο­ γία. Τόμος Α'. Αθήνα, Καοτανιώ της, 1999. Σελ. 122. ISBN 960-03-2614-2. ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Λ. Ποι­ ος θα γράψει για τον σκύλο μας; Αθή­ ν α Πατάκης, 1999. Σελ. 96. ISBN 960378-363-3.

DEARY Τ. Ελληνικοί μύθοι. Αθήνα, Δί­ αυλ ος, 1999. Σελ. 200. Δρχ. 3000.

ISBN 960-531-081-3.

DEARY Τ. Έργα του Σαίξπηρ. Αθήνα,

132

ΝΕΑ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχη

ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Μηνιαία εφημερί­ δα. Τεύχος 84. Δρχ. 600. ΝΕΟ ΕΠΙΠΕΔΟ. Τεύχος 31. Δρχ. 2.000. ΤΑ ΝΕΦΟΥΡΙΑ. Τεύχος 3. Δρχ. 400. ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Διμηνιαία περιοδική έκ­ δοση. Τεύχος 91. Δρχ. 1. ΠΑΡΑΛΛΑΞΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Τεύ­ χος 59. Δωρεάν. ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 10. Δρχ. 1.200.

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 72. Δρχ. 2. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύ­ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Τεύχος 98-99. Δρχ. 3.000.

χος 72. Δρχ. 1.000.

ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Τεύχος 2-3. Δρχ. 4.500.

χος 93. Δρχ. 2.000.

Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ. Τόμος 2 2 ,1 9 9 9 . Δρχ.

6.240.

Τεύχος 36. Δρχ. 2.000.

ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύ­

ΕΡΕΥΝΑ. Τεύχος 1. Δρχ. 3.000.

ΡΙΖΑ ΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Περιοδική έκδοση.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθε­ ώρηση. Τεύχος 110. Δρχ. 1.560.

ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελ ευ θ ερ ία ς και γλώσσας. Τεύχος 337. Δρχ. 900.

ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Διμηνιαίο πε­

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλ­ λο 50.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40ήμερη πε­

ΘΕΜΑΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Τετράμηνο πε­ ριοδικό. Τεύχος 11. Δρχ. 2.000.

ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Τεύχος 44. Δρχ. 1.500.

ΘΕΜΑΤΑ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ. Ετήσια ε ­ πιθεώρηση. Τεύχος 31, 20 00 . Δρχ.

12.480.

ριοδικό. Τεύχος· 13. Δρχ. 1.500.

ριοδική έκδοση. Τεύχος 422. Δρχ. 875.

ΥΦΕΝ. Βήμα για την τυπογραφία. Τεύ­ χος 2. Δρχ. 2.500. ΧΡΟΝΙΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 9

Αρ. 406

[την Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμεζ βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκόόοεων που δημοσιεύονται οτον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

ΗΛΙΑΣ

επιμέλεια:

I Φτβρουορίου29 Φεβρουάριου 2000

Μ Α Γ Κ A IΝ ΗI

Ράιχ Β.: Άκου, ανθρωπάκο (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 18.2.2000) Ρηγάτος Γ.: Η υγεία οτον κύκλο της χρονιάς - Ημερολόγιο ιατρικής λαο­ γραφίας (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύθερ ος Τύπος, 20.2.2000)

1Ο Μ Γ Ο Ι

|

Διγκαβές Κ.: Αλμανάκ 20 00 (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 18.2.2000) Στάικος Κ., Σκλαβενίτης Τ. (επιμ.): Πε­ ντακόσια χρόνια έντυπης παράδοσης του νέου Ελληνισμού (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 6.2.2000)

Ρόρτι Ρ.: Truth and Progress. Philoso­ phical Papers (θ. Γεωργίου, Ε λευ θε­ ροτυπία, 18.2.2000) Σολομόν Ρ., Χίγκινς Κ.: Μια σύντομη ι­ στορία της φιλοσοφίας (Β. Κ. Καλαμα­ ράς, Ελευθεροτυπία, 18.2.2000) Φεστουτζιέρ Α.: 0 Επίκουρος και οι θ ε­ οί του (Δ. Κυρτάτας, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000) Χάιλ Ρ., Κάιλμπρονερ Μη.: Οι φιλόσο­ φοι του οικονομικού κόσμου (Β. Κ. Κα­ λαμαράς, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυ­ δρόμος, 24.2.2000) (I. Παπαζήοη, Ισο­ τιμία, 12.2.2000)

Αθανασιόδη Π.: Δαμάσκιος. Η φιλοσο­ φική ιστορία (I. Πετρόπουλος, Καθη­ μερινή, 13.2.2000) Ηράκλειτος: Άπαντα (Π. Τζαμαλίκος, Ελευθεροτυπία, 18.2.2000)

Παμπούκης Γ.: Στην τροχιά του ενός θεού (Σ. Παηασπηλιόπουλος, Ελευθε­ ροτυπία, 4.2.2000)

Πλάτων: Γοργίας (Αλ. Δήμου, Ραδιο­ τηλεόραση, 19.2.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος 25.2.2000)

Πάσχος Π. Β.: Λόγος και Μ έλος (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 19.2.2000)

Ρενιέρης Μ.: Φιλοσοφία της Ιστορίας (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 11 .2 .2000)

1

Καντ Ιμμ.: Παρατηρήσεις πάνω στο αί­ σθημα του Ωραίου και του Υπέροχου (Φ. Τ ερ ζάκ ης, Ε λ ε υ θερ ο τυ π ία , 25.2.2000)

Σιμόπουλος Κ.: Μυθοπλαστία. Όλες οι θρησκείες της οικουμένης (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης 20.2.2000) Χαλιβελάκης Δ.: Αιρέσεις και δόγματα και θρησκευτικές παρεκκλίσεις (Ε. Ζω­ γράφου, Ριζοσπάστης 17.2.2000)

Λίρι Τ.: Σχεδιασμός θανάτου (Χρ. Σιάφ­ κος, Αδέσμευτος Τύπος, 25.2.2000)

Χριστόπουλος Δ. (επιμ.): Νομικά ζητή­ ματα θρησκευτικής ετερότητας στην Ε λλάδ α (Ν. Α λιβ ιζά το ς, Το Βήμα, 20 .2 . 2000)

Μ αρκούζε X.: Κριτική ουτοπία, απ ε­ λευθέρωση (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια,

Μάιλς Τζ.: θεός, η βιογραφία (Μ. Λουκάκης, Μετρό, Φεβρ. 2000)

26.2.2000) ΜισραχίΡ.: Η ευτυχία (Μ. Φάις, Ελεύ­ θερος Τύπος, 13.2.2000)

ϊ

Μπενιέ Ζ. Μ.: ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ε λ ε υ θερ ο τυ π ία , 25.2.2000)

Μαυρουδής Γ.: Η τέχνη της ηγεσίας (Ε. Γκίκα, Έθνος. 20.2.2000) Μότη - Στεφανίδη Φρ.: Αξιολόγηση της νοημοσύνης παιδιών σχολικής η­

133

λικίας (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξπρές.

20 . 2 .2000) Κένερλι Έ.: Ξεπερνώντας το άγχος (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 18.2.2000) Λιβάιν Π„ Φρέντερικ Α.: Το ξύπνημα της τίγρης - θεραπεύοντας τις τραυ­ ματικές εμπειρίες (Χρ. Σιάφκος, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 18.2.2000)

m i m yin

του (Σ. Ντάλης, Αυγή, 20.2.2000) Χέπνερ Η., Κατσιαρδή-Χέρινγκ Ό. (εηιμ.): Οι Έ λληνες και η Ευρώπη (Μ. Ψ αλ ιδ όπ ουλ ος, Κ α θημ ερ ινή, 20 .2 .2000)

Γίθ/Μ*/*ίΙ I f l U I H H i n Τερλεξής Π.: Max Weber: κριτική και συγκριτική θεώρηση (Μ. Ζουμπουλάκης, Ελευθεροτυπία 4.2.2000)

ΐ

Βαλσαματζής Γ.: Το αντικείμενο του Νάρκισσου (Μ. Γιωσάφατ, Ελευθερο­ τυπία, 11.2.2000)

M m im o n i

I

Κουκουτσάκη Α. (επιμ.): Εικόνες ε ­ γκλήματος (I. Σωτήρχου, Ε λευθερο­ τυπία 1 8 .2 .2 0 0 0 )

Μαρκίδης Μ.: Λογοδοσία. Διαδρομές στην ψυχοπαθολογία και την ψυχανά­ λυση (Γ. Αμπατζόγλου, Ε λευθεροτυ­ πία, 11.2.2000)

Π

Σακελλαρόπουλος Π.: Σχέσεις μητέ­ ρας και παιδιού τον πρώτο χρόνο της ζωής (Τζ. Σουμάκη, Ελευθεροτυπία, 11 .2 .2000 )

θεοφάνους Α., Περιστιάνης Ν., Ιωάννου Α. (επ ιμ .): Cyprus and th e European Union (Σ. Ντάλης, To Βήμα, 13.2.2000)

Φαλάρας Β.: Η ψυχαναλυτική διαδικα­ σία (Π. Σακελλαρόπουλος, Ελευθερο­ τυπία, 11.2.2000)

Κρανιδιώτης Γ.: Η ελληνική εξωτερική πολιτική. Σκέψεις και προβληματισμοί στο κατώφλι του 21ου αι. (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 20.2.2000)

Κράμερ Μη.: Μυστικά γυναικών. Από μητέρα σε κόρη (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 19.2.2000) Λομπρό Μ.: Αντί-Φρόυντ (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 11.2.2000)

ΙΜ/ΜΑ/ΟΜΓ/Λ

|

Ε υσ τρατόγλου Ά.: Οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις του αναλφ α­ βητισμού στην Ελλάδα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6.2.2000) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 5.2.2000) Ετζιόνι Α.: Η κοινωνία της υπευθυνό­ τητας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 17.2.2000) Λιποβέτσκι Ζ.: Το λυκόφως του καθή­ κοντος (Γ. X. Παπασωτηρίου, Ελευθε­ ροτυπία, 18.2.2000) Μπουρντιέ Π.: Η αντρική κυριαρχία (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 12.2.2000) Πόοτμαν Ν.: Διασκέδαση μέχρι θανά­

134

~

Ί

Μ α κ ρ υδ η μ ή τρ η ς Α.: 0 'Μ ε γ ά λ ο ς Ασθενής'. Η μεταρρύθμιση και ο εκ­ συγχρονισμός της δημόσιας διοίκη­ σης (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 6.2.2000) Παπαθεμελής Σ.: Το άλας της Γης ή περί Ορθοδοξίας και πολιτικής (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ερ ο ς Τύπος, 27.2.2000) Ροκόφυλλος Χρ.: Η Ελλάδα απέναντι στις προκλήσεις του σύγχρονου κό­ σμου (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 27.2.2000)

Γ/70/l/r/JrfI ίΜ ΙΤΗ Μ Σ

Φωτόπουλος Τ.: Η νέα τάση στα Βαλ­ κάνια (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυ­ πία, 1 8 .2 .2 0 0 0 ) Κιέζα Τζ.: Ρωσία αντίο (Β. Κ. Καλαμα­ ράς, Ελευθεροτυπία, 18.2.2000) (Σ. Ν τάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 24.2.2000) Κόνσταντ Μη.: Περί ελευθερίας και ε ­ λευθεριώ ν (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές,

20 . 2 .2000) Ρόρτι Ρ.: A chieving our Country: Le ftis t T h o u g h t in 2 0 th C entury America (0. Γεωργίου, Ε λευθεροτυ­ πία, 1 8 .2 .2 0 0 0 ) Τουραίν Α.: Πώς να ξεφ ύγουμε από το ν φ ιλ ε λ ε υ θ ε ρ ισ μ ό ; (Α. Ξύδη, Μετρά, Φεβρ. 2000) Χάμηερλε Π.: Υπάρχει ένας ευρωπαϊ­ κός δημόσιος χώρος; (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 6.2.2000)

Αντωνόπουλος Μ.: Παρεμβάσεις αιχ­ μής (Τ. Ν α τσ ο ύ λ η ς, Ε λ εύ θερ ο ς , 15.2.2000) Γιακουμέλος Σ.: Αθλητική νομοθεσία και νομολογία (Ν. Ντόκας, Ελευθερο­ τυπία, 18.2.2000) Δ αρ αμά ρα ς Κ.: C op yright and Challenges to Copyright: The Case of 'P ira c y ' and 'P riv ate C op ying' (Π. Πρωταίου, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 17.2.2000) Σταμάτης Κ.: Δίκαιο και δικαιοσύνη στην εποχή των ορίων (Γ. Ν. Μπασκό­ ζος, Εξπρές, 27.2.2000)

I

Ντάλης Σ.: Η νέα διεθνής πραγματικό­ τητα και η Ελλάδα (Μ. Φάις, Ελεύθε­ ρος Τύπος, 6.2.2000) Ντούσκος Π.: Η μεγάλη μετάβαση (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20.2.2000) Ρούσης Γ.: Αρχαία δημοκρατία για πά­ ντα νέα (Β. Ραφ αηλίδης, διαβάζω, 404)

Σιφόνιος Μ.: Τι σημαίνει ΜΜΕ; Μη μι­ λάς εσύ, μιλάω μόνο εγώ. Αποφθέγ­ ματα και ρήσεις για τα ΜΜΕ (Κ. Μαν­ δενάκη, Αξία, 26.2.2000)

[Εϊκ Μ οιιι/ι

I

Γαλάνης Γ.: Εισαγωγή στην ψυχολογία της καθημερινής διαπροσωπικής επι-

κοινωνίας (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 11.2.2000)

σας (I. Ν. Γαβριηλίδης-Παρρησιάδης, Σύγχρονη Σκέφη, Ιαν. - Φεβρ. 2000)

δια (Αρ. Ε λληνούδη, Ριζοσπάστης, 3.2.2000)

ΙΜ ΥΘ Ο ΛΟ Π Α Σαφάρης Κ., Σιχαράς 0.: Το εμπορικό κατάστημα στη νέα χιλιετία (I. Παπα­ ζήση, Ισοτιμία, 5.2.2000) Ψαλιδόπουλος Μ.: Πολιτική οικονομία και Έ λληνες διανοούμενοι (Λ. Βατικιώτης. Ημερήσια, 26.2.2000) (Σ. Ιωαννίδης, Ελευθεροτυπία, 18.2.2000) Γκουβερνέρ Ζ.: Ανακαλύπτοντας την οικονομία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 24.2.2000) Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέ­ σεων: Πού βαδίζει η Ρωσία; Οικονομι­ κές και πολιτικές προεκτάσεις μ ετά ­ βασης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος. 24.2.2000) Κένεν Π.: Διεθνής Οικονομική (Α' τό ­ μος) (I. Π απ αζήσ η, Ισ ο τιμ ία , 26.2.2000) Νικόλαόν Γ.: Μικροοικονομική θεωρία (Α' τό μ ο ς) (I. Παπαζήση, Ισ ο τιμία, 26.2.2000)

Παπαδημητρίου Ε.: Για μια νέα φ ιλο­ σοφία της φύσης (Χρ. Σιάφκος, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 18.2.2000)

Γλ ΕΓΡΑ.ΦΙΑ

I

Εκδόσ εις Ακρίτας: Π α ρ α μ ύθια τη ς Θράκης (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύ θερ ος Τύπος, 13.2.2000) Κορίδης Γ.: Τα ωραιότερα δημοτικά τραγούδια (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 25.2.2000) Μιχαήλ-Δέδε Μ.: Παροιμίες και λεγό­ μενο Ελλήνων Αρβανιτών (Π. Αθηναί­ ος, Ελεύθερη Ώρα, 20.2.2000) Παϊδούση-Παπαντωνίου Γ.: Τα αρβανίτικα τρ αγ ούδ ια τη ς Ε ρμιονίδας (Δ. Στα μ έ λ ο ς , Ε λ ε υ θ ερ ο τυ π ία , 25.2.2000) Σωνιέ Γκ.: Ελληνικά δημοτικά τραγού-

Βλάχος Α.: Το Δωδεκάθεο (Κ. Καρακώτιας. Αυγή, 6.2.2 00 0) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 25.2.2000)

Μετζαφού-Πολύζου Ό.: Ιακωβίδης (Ν. Δ α σ κ αλ οθαν άσ ης, Το Βήμα, 27.2.2000)

I

Γκέιλ Μ.: Νταντά και υπερρεαλισμός (Ν. Δ ασ κ α λ ο θα ν ά σ η ς, Το Βήμα, 13.2.2000)

Σκαρπέλος Γ.: Terra virtualis. Η κατα­ σκευή του κυβερνοχώρου (Ν. Δεμερτζής, Ελευθεροτυπία, 25 .2.2000) (Τ. Δημητρούλια, Το Βήμα, 27.2.2000) Λαντερί-Λορό Ζ.: ιστορία της φ ρενο­ λο γία ς (Δ. Πλουμπ ίδης, Αυγή, 6 .2 .2000) Λούις Π.: Δυνητική πραγματικότητα. Η φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυ­ βερνοχώρου (Ν. Δεμερτζής, Ε λευθε­ ροτυπία, 25.2.2000) Μοράνζ Μ.: Ιστορία της μοριακής βιο­ λογίας (Ν. Ντόκας, Ε λευθεροτυπία, 25.2.2000) Μπόκνιν Μ.: Προς μιαν απελευθερωτι­ κή τεχνολογία (Ν. Ντόκας, Ελευθερο­ τυπία, 25.2.2000) Μπράουν Ντ.: Η δικτατορία στον κυβερνοχώ ρο (Φ. Δ. Δρακοντα ειδ ής, Ελευθεροτυπία, 4.2.2000) Νόβικοφ I.: Το ποτάμι του χρόνου (Η. Μπογδάνος, Το Βήμα, 6.2.2000) Ράκερ Ρ.: Το άπειρο και ο νους (Χρ. Σιάφ κο ς, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 25.2.2000)

.... .............J Τσολάκης Χρ.: Τη γλώσσα μού έδω οαν ελληνική (Γ. Κορδομενίδης, Αγγε­ λιοφόρος της Κυριακής, 20.2.2000) Χριστίδης Α. Φ.: Γλώσσα, πολιτική, πο­ λιτισμός (Σ. Μοσχονάς, Καθημερινή, 8.2.2000) (Σ. Μπουρνάζος, Ελευθερο­ τυπία, 18.2.2000) (Β. Πεσματζόγλου, Τα Νέα, 19.2.2000) Χ όλτον Ντ., Μ άκριτζ Π., Φιλιππάκη Ειρ.: Γραμματική της ελληνικής γλώσ­

Γκόμηριτς Ε. X.: Σκιαί ερριμμέναι. Η α­ πόδοση τη ς σκιάς στη δυτική τέχνη (Α. Μ αρ αγκ όπ ουλ ος, Το Βήμα, 20 .2 .2000) Γκόμηριτς Ε. X.: Το χρονικό της τέχνης (Δ. Κοκκινίδης, Το Βήμα, 6.2.2000) Λόουντεν Τζ.: Πρώιμη χριστιανική και βυζαντινή τέχνη (Ν. Δασκαλοθανάσης, Το Βήμα, 13.2.2000) Σπάιβυ Ν.: Αρχαιοελληνική τέχνη (Ν. Δ α σ κ αλ οθαν άσ ης, Το Βήμα, 13.2.2000) Τόμσον Ντ.: Οι τεχνικές και τα υλικά της μεσαιωνικής ζωγραφικής (Π. Τσιαμούρας, διαβάζω, 404)

\ m u K H 0 im o n i- h Q r o im u \ Ιακώβ Δ., Καζάζης I., Ρεγκάκος Α.: Επι­ στροφή στην Οδύσσεια: Δέκα κλασι­ κές μ ελ έτες (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 13.2.2000) (Δ. Κυρτότας, Ελευ­ θεροτυπία, 11 .2 .20 00 ) (Μ. Πεχλιβάνος, Ελευθεροτυπία, 4.2.2000) Μανθούλης Ρ.: Αρχαίο ερωτικό και συ­ μποσιακό λεξιλόγιο (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 11.2.2000) Σκούφος Φρ.: 0 γραμματοφόρος (Ν. Ε. Καραπιδάκης, Κ α θημ ερ ινή, 27.2.2000) Οβίδιος: Ερω τικά αν τιφ ά ρμα κα (Γ. Κουβαράς, Καθημερινή, 15.2.2000)

I

\ h n u o m r Δήμας Π.: Ολίγο φως και μακρινό... Ανθολογία κινεζικής ποίησης (Κ. Στεργιόπουλος, Καθημερινή, 22.2.2000)

135

Εκδόσεις Ανάφη: Σύγχρονοι Ινδιάνοι τη ς Β. Αμερικής (Κ. Παπαγιώ ργης, Αθηνόραμα, 18.2.2000) Ε κδ όσ εις Μ αυρ ίδ ης: Φ ιλολογική Πρωτοχρονιά 2000 (Ε. Ζωγράφου, Ρι­ ζοσπάστης, 10.2.2000) (Μ. Καβαφάκη, Σύγχρονη Σκέψ η, Ιαν. - Φ εβρ.

2000) Παράσχος Κλ. (επιμ.): Ανθολογία της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ποιήσεως (Κ. Παπαγιώ ργης, Αθηνόραμα, 4.2.2000) Πετρόπουλος Γ.: Εκτω ν Επτανησίων (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 19.2.2000)

Α λαβέρ α Ρ.: Π ερ ί τη ς δ εσ π οτείας των πόλεων και των ονειρικών (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 11 .2 .20 00 ) (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης 1 7 .2 .2 0 0 0 ) (Ζ. Σα μαρ ά, Το Βήμα, 20 .2 . 2000) Αλεξάκης 0ρ.: Υπήρξε. Επιλεγμένα ποιήματα (X. Σπυροπούλου, Καθημε­ ρινή. 15.2.2000) Αναστασάκος Σ.: Άβατα (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος 29.2.2000)

Καργάκος, 27.2.2000)

Ε λ ε ύ θ ερ ο ς

Τύπος,

Ζωγραφάκης Γ. (επιμ.): Βέδες (Π. Αθη­ ναίος, Ελεύθερη Ώρα, 20.2.2000)

Χαλατσάς Δ.: Μνήμη. Μικρό ελεγείο (Μ. κ ορνήλιο ς, Ριζοσπάστης, 10.2 .2000) Χρονάς Γ.: 99 ποιήματα (Ζ. Σαμαρά, Το Βήμα, 13.2.2000)

Κεπέσης Ν.: Είσαι το ουράνιό μου τό ­ ξο (Γ. καρα βίδ ας, Ρ ιζο σ π ά σ τη ς 17.2.2000)

Εκδόσεις Κονιδάρη: Ουπανισάδες (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 11.2.2000)

Κουτσοχέρα Λ.: Η ευφυΐα των κρίνων (Γ. Καραβίδας, Ρ ιζοσ π ά σ της 24.2.2000)

Κουαζίμοντο Σ.: Κι αμέσως βραδιάζει (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ερ ο ς Τύπος, 13.2.2000)

Κωσταβάρας 0.: Η μακρινή άγνωστη χώρα (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 8 .2 .2 0 0 0 ) (Δ. Π α υλά κου, Αυγή, 6 .2 .2000)

Μοντάλε Ε.: Ημερολόγιο του 7 2 (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 13.2.2000) Χαίλντερλιν Φ ρ.: Άρτος και οίνος (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 12.2.2000)

Κωνσταντίνου Σ. Ρ.: Το βορεινό παρά­ θυρο (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Ιαν. - Φεβρ. 2000) Λιοντάκης Χρ.: Με το φως (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 13.2 .2000) (Π. Μπουκά­ λας, Καθημερινή, 22.2.2000) Μπεκατώρος Σ.: Πατριδογνωσία (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυ­ ριακής 6.2.2000) Μπουκάλας Π.: Οπόταν Πλάτανος (Γ. Κοροπούλης, Ε λευ θερ ο τυ π ία , 4.2.2000) (Μ. Λαμπαδαρίδου-Πόθου, Αυγή, 6.2.2000)

Αλεξάκης Β.: Η καρδιά της Μαργαρί­ τα ς (Ε. Ζω γράφ ου, Ρ ιζοσπάστης, 3.2 .2 0 0 0 ) (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Φεβρ. 2000) Αντωνιάδη 0.: Η ουρά του ελέφαντα (Π. Λ αλ ιάτσ ης, Κα θημερ ινή, 22 .2 .2000) Αρανίτσης Ε.: Σε ποιον ανήκει η Κέρ­ κυρα; (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 26.2.2000) Βαμβουνάκη Μ.: Οι παλιές αγάπες πά­ νε στον παράδεισο (Β. Παππά, Αυρια­ νή, 27.2.2000)

Ανδρικόπουλος Γ.: Η Καλαβρυτινή Μάνα/Οι ήρωες της Πίνδου (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Ιαν. - Φεβρ.

2000)

Παναγιωτάκης Ν., Πούχνερ Β.: Η Τραγέδια του Αγίου Δημητρίου (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 27.2.2000)

Βαβούρης Σ.: Κι αυτά; ίσως... (Ν. Δαββέτας, Το Βήμα, 6.2.2000)

Παναγουλόπουλος Γ.: Κεριά θυέλλης (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύ θερ ος Τύπος, 27.2.2000)

6 .2 .2000)

Σιδέρη Δ.: 'U n te r dem Gewlcht der W 0 rter". Griechische Lyrlk der Gegenwart Herausgegeben (Γ. Mdτζουράνης, Αυγή, 20.2.2000)

Γέροντα Ρ.: Οδός Αδιεξόδου (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος 27.2.2000)

Βέης Γ.: Χρυσαλλίδα στον πάγο (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 13.2.2000) Γιάνναρης Γ.: 0 εκφυλισμός του Γύγη (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπά­ στης 17.2.2000) Γιοβάννα: 0 μεγάλο ς ωκεανός (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης 24.2.2000) Δαββέτας Ν.: 15 Οκτωβρίου 1960 (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυ­ ριακής 6.2.2000)

Σιώτης Ντ.: Μουσείο αέρος (Γ. Βέης, διαβάζω, 404) Σπανόπουλος Γ.: Η κοντινή απόσταση (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Ιαν. Φεβρ. 2000)

Έξαρχος 0.: Διαδρομές (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 12.2.2000)

Στρατηγόπ ουλος Χρ.: Η ρέμβη του ποιητή (Τ. Νατσούλης, Ε λεύ θερ ο ς 29.2.2000)

Ζ α ν νέτο ς Ζ.: 20+1 κύβοι δακρύω ν/Τοκογλυφία αγάπης (Σ. I.

Φιλιππίδης Γ.: Γαλάζια μηχανή (Η. Μαγκλίνης, διαβάζω, 404)

136

Βιτάλη Λ.: Το παραμύθι του μεγάλου φόβου (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, Γαδ Π.: Η ολοκλήρωση του λάθους (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 15.2.2000)

Γλυνίδου Ε.: Το πλοίο σταμάτησε στην Κέρκυρα (Αλ. Δήμου, Ραδιοτηλεόρα­ ση, 19 .2.2000) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 26.2.2000) Γουδέλης Τ.: 0 ύπνος του Άλφρεντ (Αρ. Ε λλ ηνού δη, Ριζοσπάστης,

10.2 .2000) Δάνδολος Σ.: 0 περίγελος των αγίων (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 6 .2 .2000) Δημητρίου Π.: Οι έρωτες της καθηγή-

τριας Ευγενίας (Μ. Μαρκίδης, Ελευθε­ ροτυπία, 18.2.2000) Εξάρχου Ντ.: Με φιλήσανε οι τσούλες (Αλ. Δήμου, Ρ αδιοτηλεόραση, 5.2.2000) Ζαρκαδάκης Γ.: Αρχιπελάγους πολιτεία (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 5.2.2000) θεοτόκης Κ.: Η τιμή και το χρήμα (Β. Παππά, Αυριανή, 27.2.2000) Καραγάτσης Μ.: Οι λησταίστα πρόθυρα των Αθηνών (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 15.2.2000) Καραπάνου Μ.: Ναι (Α. Παπαδοπούλου, Bazar, Φεβρ. 2000) Κεομέτη Ν.: Μαγεμένο χώμα (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 13.2.2000) Κεφαλά Α.: Το ανύποπτο γαλάζιο της μνήμης (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 18.2.2000) Κολλιάκου Δ.: Το μαγείο (I. Παπαζήοη, Ισοτιμία, 5.2.2000) Κονδυλάκης I.: Οι Άθλιοι των Αθηνών (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 6.2.2000) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000)

Μαμαλούκας Δ.: Όσο υπάρχει αλκοόλ υπάρχει ελπίδα (Σ. Σιδέρη, Αξία, 19.2.2000) Μανιώτης Γ.: Η αδρεναλίνη... πάντοτε ψηλά (Ε. Γκίκα, Έθνος, 13.2.2000) Μαρκοπούλου Λ.: θα κρατήσουμε ό,τι μας αρέσει (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 4.2.2000) Μ ηλιώ νης Χρ.: Τα φ αντάσματα του Γιορκ (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 4.2.2000) Μουρσελάς Κ.: Κλειστόν λόγω μελαγ­ χολίας (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Φεβρ. 2000) (Ό. Σελλά, Καθημερινή, 12.2.2000) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθε­ ροτυπία, 18.2.2000) Μπαμπασάκης Γ. Ί.: Au Revoir. Σημειώ­ σεις στη σκιά μιας συνάντησης (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 25.2.2000) Μπουκουβάλα - Αναγνώστου I.: Μυστι­ κός γάμος/Λίγο μετά την πρώτη αγόπη/Ζωή είναι και τ' όνειρο (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 27.2.2000) Μπούνιας Α.: Σπέρμα φάλαινας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 11.2.2000)

δρομίου (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 20.2.2000) Πλασκοβίτης Σ.: Το μοντέλο (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 13.2.2000) Πυρκέττη Δ.: Αίαντα ήθελε να τον λένε (Χρ. Σιάφκος, Α δέσ μ ευ το ς Τύπος, 21.2.2000) Ρουφάνη Ε.: Έλα να παίξουμε κι άσε το υ ς ά λ λου ς να σ τολίζονται (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20.2.2000) Σούλιας Ν.: Porto Tango (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 21.2.2000) Σφυρίδης Π.: Σε πρώτο πρόσωπο (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυ­ ριακής, 13.2.2000) Σωτηροπούλου Έ.: Ζιγκ ζαγκ στις νερατζιές (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 6.2.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13.2.2000) Τότλης Σ.: 0 συνδυασμός Έδεσσα-Ζυρίχη (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 27.2.2000) Τριανταφύλλου Σ.: Το εργοστάσιο των μολυβιώ ν (Έ. Φ αλίδα, Τα Νέα, 19.2.2000) Τριαρίδης θ.: 0 άνεμος σφυρίζει στην Κουπέλα (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βή­ μα, 27.2.2000)

Κοντολέων Κ.: Σιγανά, σιγανά πατώ τη γη (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 20.2.2000)

Ναρ Αλ.: Σαλονικάι, δηλαδή Σαλονικιός (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 13.2.2000)

Κουλούρης Χρ.: Η μοιραία στιγμή (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Ιαν. Φεβρ. 2000)

Ξανθόπουλος Λ.: Άγγελος των πρώτων ημερών (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 19.2.2000)

Τσιλιμίδης Μ.: Έχεις φχαριστηθεί ποτέ σου νερό; (Κ. Παηαγιώργης, Αθηνόρα­ μα, 4.2.2000)

Ορφανουδάκης Γ. Ν.: Τω καιρώ εκείνω (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Ιαν. Φεβρ. 2000)

Τσιόλκας Χρ.: Κατά μέτωπο (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 20.2.2000)

Παιονίδης Π.: Στο Μιλένιουμ (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 26.2.2000)

Φάις Μ.: Απ' το ίδιο ποτήρι και άλλες ι­ στορίες (Ε. Γκίκα, Έθνος, 6.2.2000) (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 404)

Κρανάκη Μ.: Φιλέλληνες. Είκοσι τέσσε­ ρα γράμματα μιας Οδύσσειας (Β. Καραλής, διαβάζω, 404) Κυριαζής Ν.: Ο ιππότης και ο χρυσοκέφαλος (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυ­ πία, 18.2.2000) Κωνσταντάρας Δ.: Απόψε θα σου ορκι­ στώ πως σ' αγαπάω (Μ. Κοντολέων, Αυγή, 6.2.2000) Λεονάρδος Γ.: Μπαρμπαρόσα ο Πειρα­ τής (I. Μ. Χ ατζηφώ της, Ακρόπολις, 13.2.2000) Λιόγκαρης Β.: Αναζητώντας το γάτο του Βασίλη (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 18.2.2000) Λύρα Αικ.: Το αυγό (Ν. Ντόκας, Ελευθε­ ροτυπία, 18.2.2000)

Παναγιωτόπουλος Ν.: Το γονίδιο της αμφιβολίας (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευ­ θεροτυπία, 4.2.2000) Παπαγιάννη Β.: Ξένη (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000) Παπαδόπουλος Γ.: Ελπίδα (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 26.2.2000) Παηαχρήστος Γ.: Παράλληλες σχέσεις (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 6.2.2000) (Χρ. Σιάφκος, Α δέσ μ ευ το ς Τύπος, 11.2.2000) Πελεκάνος Χρ.: 0 βασιλιάς του πεζο­

Φακίνου Ε.: Τυφλόμυγα (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος. 19.2.2000) Χατζής Δ.: Το διπλό βιβλίο/Το τέλος της μικρής μας πόλης (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 27.2.2000) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 26.2.2000) (Μ. Φάις, Ελεύ­ θερος Τύπος, 20.2.2000) Χονδρογιάννη Χρ.: Είναι που δε χωρώ σε ξένα όνειρα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 21.2.2000) Χρυσόπουλος Χρ.: Σουνυάτα (I. Κοπερτί, διαβάζω, 404)

137

Ανγκ Λ.: Η γυναίκα του χασάπη (Γ. Ν. Μηασκόζος, Εξπρές, 20.2 .20 00 ) (Κ. Παπαγιώργης, Αθη νόρα μ α, 11.2.2000) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 12 .2 . 2000) Άντριτς Ί.: Το χρονικό ίο υ Τράβνικ (I. Παπαζήση, ισοτιμία, 19.2.2000) Βέλμαρ-ΓιάνκοβιτςΣ.: Η Μίλιχοα Πάβλοβιτς στο σκοτάδι (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 20.2.2000) Γκετζ Ντ.: Το θεώρημα του παπαγά­ λου (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθερο­ τυπία. 11.2.2000) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.2.2000) Γκουριό Ζ. Μ.: Σουτ! Διαβάζω (Π. Αθη­ ναίος, Ελεύθερη Ώρα, 20.2.2000) Γκρας Γκ.: 0 αιώνας μου (Γ. Ν. Μηα­ σκόζος, Εξπρές, 6.2.2000) (Π. Μπουκόλας, Κ α θημερινή, 1 .2 .2 0 0 0 ) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 5 .2.2 00 0) (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 2 1 .2 .2 0 0 0 ) (Έ. Φ αλίδα , Τα Νέα, 12.2 . 2000)

Κέντζι Μ.: Το άστρο του νυχτογέρακου (Ν. Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Φεβρ. 2000) Κεσέλ Ζ.: Η ωραία τη ς η μέρ ας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000) Κινγκ Σ.: Το πράσινο μίλι (Γ. Ν. Μηα­ σκόζος, Εξπρές, 27.2.2000) Κιουρέισι X.: Οικείες απιστίες (Π. Κουνενάκη, Καθημερινή, 15.2.2000) Κόνελι Τζ.: Σταυροδρόμια της ψυχής (Ν. Ν τόκα ς, Ε λευ θερ ο τυ π ία , 18.2.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 15.2.2000) Κουτς Γκ.: Μ ετρώ ντας... αγάπες (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 12.2.2000) Κούτσι Τζ. Μ.: 0 άρχοντας τη ς Πετρούπολης/Disgrace (Ντ. Τσιμπούκη, Το Βήμα, 27.2.2000Η Έ . Φ αλίδα, Τα Νέα. 12.2.2000) Λέβι Κ.: 0 Χριστός σ ταμ άτησ ε στο Έμπολι (Γ. Ν. Μηασκόζος, Εξπρές, 27.2.2000)

Γκρεγκόριο Α. ντί: Όλα για τη Μαρία (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 4.2.2000)

Λέοινγκ Ντ.: 0 απεσταλμένος στον πλανήτη 8 (Σ. Σιδέρη, Αξία, 19.2.2000)

Γουέστ Π.: 0 γιατρός του Λόρδου Βύ­ ρωνα (Β. Κ. Καλαμαράς, Ε λευθερο­ τυπία, 18.2.2000) (Μ. Φάις, Ε λεύθε­ ρος Τύπος, 6.2.2000)

Λιβανελί Ζ.: 0 Μεγάλος Ευνούχος της Κωνσταντινούπολης (Μ. Τσάτσου, Κα­ θημερινή, 27.2.2000)

Έιμις Μ.: Νυχτερινό τρένο (Α. Χρονάκη, διαβάζω, 404) Έλροϊ Τζ.: Λευκή τζα ζ (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος. 4.2.2000) (Φ. Φι­ λίππου, Το Βήμα, 15.2.2000) Ζακ Κ.: Σαμπολιόν, ο άνθρωπος που διάβασε τα ιερογλυφικά (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 20.2.2000) Ίγκαν Γκ.: Διασηορά (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 18.2.2000) Καλάσσο Ρ.: Η καταστροφή του Κας (Η. Μπογδάνος, Το Βήμα, 20.2.2000) Καρέ Λε Τζ.: Σινγκλ & Σινγκλ (I. Παπα­ ζήση, Ισοτιμία, 19.2.2000) (Φ. Φιλίπ­ που, Το Βήμα, 6.2.2000) Κατσάρι Μ.: Αρχιπέλαγος (Π. Αθηναί­ ος, Ελεύθερη Ώρα, 20.2.2000)

138

Λιγκότι Τ.: Εργοστάσιο εφιαλτώ ν (Α. Μ αντό γλ ο υ, Ε λευ θερ ο τυ π ία , 4.2.2000) (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυ­ πία, 25.2.2000) Μάλορι Τ.: Ο θάνατος του Αρθούρου (Κ. Παπαγιώργης, Α θη νόρα μα, 25.2.2000) (Μ. Τσάτσου, Καθημερινή, 15.2.2000) Μ αλρό Α.: Οι κατακτητές (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 4.2.2000)

Μπαρθ Τζ.: 0 βλακοχορτοφάγος (θ. Σκάοοης, Ελευθεροτυπία, 18.2.2000) (Μ. Φάις, Ε λε ύ θ ερ ο ς Τύπος, 27.2.2000) Μπελ Σ. X.: Η νύφη του Δεκέμβρη (Β. Κ. Κ αλαμαράς, Ε λευ θερ ο τυ π ία , 25.2.2000) Μπέλοου Σ.: Χέρτζογκ (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 12.2.2000) Μπενακουίστα Τ.: Η κωμωδία των α­ ποτυχημένω ν (Έ. Φ αλίδα, Τα Νέα, 26.2.2000) Μπένι Σ.: Γη! (Β. Παππά, Αυριανή, 15.2.2000) Μπρουκς Τ.: Αναμέτρηση με τον Δαί­ μονα (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 4.2.2000) Ναμπόκοφ Β.: Διαφανή αντικείμενα (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 27.2.2000) Ντε Βίντερ Λ.: Σούπερτεξ (Α. Ξύδη, Μετρό, Φεβρ. 2000) Ντεζάρ Α.: Πέντε φ ω τογραφίες της γυναίκας μου (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 20.2.2000) Ντι Λαμπεντούζα Τζ.: 0 Γατόπαρδος (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, Ιαν. Φεβρ. 2000) 0 ' Κόνερ Π.: θα κλάψει κανείς για τον Μάικελ; (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Φεβρ.

2 0 00 ) (Δ. Μ ουρα τίδ ης, Ν έο Βήμα, 25.2.2000) Ό ουτς Κάρολο Τζ.: Παράξενες σχέσεις/Μαρία, μια ζω ή/Παράνομο πάθ ο ς /0 κήπος τω ν επίγειω ν ηδονών (Αλ. Δήμου, Ρ αδιο τη λ εό ρ α σ η , 19.2.2000) Όστερ Π.: Η τριλογία της Νέας Υόρκης (Αλ. Δήμου, Ρ α δ ιο τη λ εό ρ α σ η , 5.2.2000)

Μάοσον Τζ., Μακάρθι Σ.: Όταν οι ελ έ­ φ α ν τες κλαίνε (Β. Κ. Καλαμαράς, Ε λευ θερ οτυ π ία, 2 5 .2 .2 0 0 0 ) (Γ. Ν. Μηασκόζος, Εξπρές, 20 .2.2000) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.2.2000)

Όστερ Π.: Η μουσική του πεπρωμένο υ /Λ εβ ιά θ α ν /0 ίλιγγος/Το παλάτι του φεγγαριού (Αλ. Δήμου, Ραδιοτη­ λεόραση, 12.2.2000)

Μιλς Μ.: Το μάντρωμα των ζώων (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυ­ ριακής, 27.2.2000) (Η. Μαγκλίνης, Κα­ θημερινή, 15.2.2000)

Ουμίτ Α.: Ομίχλη και νύχτα (Αλ. Δήμου, Ρ αδιοτηλ εόρ ασ η, 1 2 .2 .2 0 0 0 ) (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 18.2.2000)

Παμούκ 0.: Η καινούρια ζωή (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Φεβρ. 2000) ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 4.2.2000)

Χέμινγουεϊ Έ.: Thrue at first light (A fictional memoir) (A. Παναγόηουλος, Καθημερινή, 1.2.2000)

Παρίζε Γκ.: 0 ωραίος παπάς (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000)

Χόρνμπι Ν.: 0 πυρετός της μπάλας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 25.2.2000)

Ρούσντι Σ.: 0 κόσμος κάτω από ία πό­ δια της (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 25.2.2000)

I

Ρυού Μ.: Η Κυόκο στη Νέα Υόρκη (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 13.2.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13.2.2000) (Β. Παππά, Αυριανή, 13.2.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέ­ σμευτος. Τύπος, 4.2.2000) Σερά Ζ.: Ένας διόπ ω ν αστέρας (Χρ. Σιάφκος, Α δ έσ μ ευ το ς Τύπος, 13.2.2000) Σκοτ Τζ.: Το μανεκέν (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 6.2.2000)

Κονταξόπουλος Γ. (εηιμ.): Ζαν Κοκτώ: ο πολύτροπος ποιητής (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 15.2.2000) (I. Παπαζήοη, Ισοτιμία, 19.2.2000)

Έκο Ου.: Πρώτο ελάχιστο Ημερολόγιο (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 26.2.2000)

Κυρτάτας Δ.: Χόλος γυναικός και ά λ­ λες ιστορίες από τον ερωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων (Β. Ρούβαλης, δια­ βάζω, 404)

Ματθαίου Ά„ Πολέμη Π.: Διαδρομές της Μέλπως Αξιώτη (Α. Καστρινάκη, Αυγή, 13.2.2000)

Σουίφτ Γκ.: Υδάτινη χώρα (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 6.2.2000)

Πιπίνης Γ.: Μανόλης Αναγνωστάκης, Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίη­ σης (Β. Αποστολίδου, Αυγή, 6.2.2000)

Τουρνιέ Μ.: 0 φετιχιστής (Χρ. Αρνομάλλης, Μακεδονία, 26.2.2000) Τσάντλερ Ρ.: Δολοφόνος στη βροχή (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 18.2.2000) Φεραντίνο Τζ.: Φ έρτε μου το κεφάλι του Πέρικλε Σκαλτοόνε (Μ. θεοδόσης, διαβάζω, 404)

Φρέρης Γ.: Εισαγωγή στη γαλλοφωνία. Πανόραμα γαλλόφωνων λογοτεχνών (Μ. Σεχάμπ, Αυγή, 6.2.2000) Αλεξαντριάν Σ.: Ιστορία της ερωτικής λογοτεχνίας (Φ. Τερζάκης, Ελευθερο­ τυπία, 4.2.2000) Καμπιόν Π.: Μαλλαρμέ. Ποίηση και φι­ λοσοφία (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθε­ ροτυπία, 20.2.2000) Μπεκ X. Γκ.: Βυζαντινόν Ερωτικόν (Γ. Καλόφωνος, Καθημερινή, 20.2.2000) Στάνζελ Φρ.: θεωρία της αφήγησης (Δ. Κ. Κυριαζής, Μακεδονία, 26.2.2000)

Φορτουνάτο Μ.: Η τέχνη να χάνεις βά­ ρος (Κ. Μανδενόκη, Αξία, 19.2.2000) Φρανς Α.: Ιστορίες υποκριτών (Αλ. Δή­ μου, Ραδιοτηλεόραοη, 19.2.2000)

Φιλίας Δ.: Βία και θυσία (Ν. Κοκκινάκη, Καθημερινή, 15.2.2000)

Κριαράς Εμμ.: Ελισαίος Γιανίδης, ο νη­ φάλιος (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 27.2.2000)

Σουίφτ Γκ.: Μ αθήματα κολύμβησης (Χρ. Σιάφκος, Α δ έσ μ ευ το ς Τύπος, 20.2 .2000)

Τόιμπιν Κ.: Λίγο πριν την αυγή (0. Γρηγοριάδης, Το Βήμα, 6.2.2000)

Τσιάμης Μ.: Παραλειπόμενα (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, Ιαν. - Φεβρ.

2000)

Δε Πράδα X. Μ.: Αιδοία! (Μ. θεοδόσης, διαβάζω, 404)

Μάλαμας Λ.: Φωτοβολίδες (Δ. Κωστίδ ης. Σύγχρονη Σκέφη, Ιαν. - Φ εβρ.2000)

Τελιέ Λε X.: 0 κλέφτης της νοσταλγίας (Τ. Γουδέλης, Ε λευθερ οτυ π ία, 25.2.2000)

Καραποστόλης Β.: 0 πειρασμός του Ηρόστρατου (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνό­ ραμα, 4.2.2000)

Κουρκουμελής Ν.: Νεότερα Καλβικά (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 6.2.2000)

Σουίφτ Γκ.: Εσαεί (Τ. Γουδέλης, Ελευ­ θεροτυπία, 4.2.2000) (Κ. Κατσουλάρης. Το Βήμα, 13.2.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13.2.2000) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 12.2.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 6.2.2000)

Τελέ Ζ.: Darting (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 18.2.2000)

6.2.2000) Βαρβέρης Γ.: Σωσίβια λέμβος (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόηολις, 6.2.2000)

Βαγενάς Ν.: Σημειώσεις από το τέλος το υ αιώνα (Κ. Βούλγαρης, Αυγή,

κάρτερ Λ.: Η σαδική γυναίκα. Μία ά­ σκηση στην ιστορία του Πολιτισμού (Α. Μαραγκόπουλος, Το Βήμα, 6.2.2000) Μαν Τ.: Στοχασμοί ενός απολιτικού (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές. 13.2.2000) (Α. Ξύδη, Μετρά, Φεβρ. 2000) Ματίς Α.: Γραπτά και ρήσεις για την τέ ­ χνη (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 5.2.2000)

Καρκαβίτσας Α.: 0 κουτσοφλέβαρος ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 26.2.2000) Μαμαλίγκα Μ.: Η φιδογέννητη βασιλο­ πούλα και άλλα παραμύθια (Μ. Κοντο­ λέων, Καθημερινή, 8.2.2000) Μολυβιάτης Ν.: Το κάστρο που πέταξε (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 19.2.2000) Σχολή Χιλ: Περπατώντας στην Αθήνα. Ένας οδηγός της πόλης για παιδιά ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 26.2.2000) Αδερφοί Γκριμ: Τα επτά κοράκια (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 13.2.2000) Γιάνις X., Βόλφσγκρουμπερ Λ.: Η πριγκίπισσα και η κολοκύθα (Μ. Ντεκά­ στρο, Το Βήμα, 13.2.2000) Έντσεσμπεργκερ X. Μ.: Το πειραχτήρι τω ν αρ ιθμώ ν (Η. Μπογδάνος, Το Βήμα, 27.2.2000) ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.2.2000) Κεμάλ Κ., Μπλάου Α.: Τα πέντε δάχτυ­ λα και το φεγγάρι (Μ. Ντεκάστρο, Το

139

Βήμα, 13.2.2000) (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 404) Κόπιτς Γκ„ Ζόμερ Φρ.: Λυκοπειρατές και προβατοναυτάκια (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 19.2.2000) Μανιέρ Τ.: Η Μουσούδη και ίο Αγγε­ λούδι (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 404) Μπάρμπερ Σ.: 0 μαγεμένος Αιγόκερως (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 12.2.2000) Μπίχελ Π.: Η κόκκινη πριγκίπισσα/Ιστορίες της νύχτας (Ε. Σαραντίτη, Ελευ­ θεροτυπία, 25.2.2000) Περώ Σ„ Κόπμανς Λ.: Η Σταχτοπούτα (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 13.2.2000) Στόκτον Φ.: Το αίνιγμα της βασιλοπού­ λας (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 11.2 .2000) Χέρφοθρτνερ Ρ„ Μπορατίνσκι Α.: Τα παιδιά του δάσους (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 13.2.2000)

Κοντολέων Μ.: Ροκ ρεφρέν (Γ. Παπα­ δάτος, διαβάζω, 404) Χατζή Γ.: Δομήνικος θεοτοκόπουλος ο Έλληνας (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 27.2.2000) (Μ. Φάις, Ε λεύθερος Τύ­ πος, 6.2.2000) Μπάροουζ Ράις Έ.: Ταρζάν (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 27.2.2000) Μπίχελ Π.: 0 μικρός καπετάνιος (Ε. Σα­ ραντίτη, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000) Ντιμόν Β„ Μπρινλέ Μ.: Κάποιος μ' ε ­ ν ο χ λ εί (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 20 .2 .2000) Ντρινκγουότερ Κ.: Μόλυ (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Εξπρές, 27.2.2000) Σαίξπηρ 0υ.: Η τρικυμία (Γ. Σ. Παπαδά­ τος, διαβάζω, 404) Στίβενσον Ρ. Λ.: Το μαύρο βέλος (Ε. Σαρα ντίτη, Ε λευθερ οτυ π ία, 25.2.2000)

ν ε ο ελ λ η ν ικ ό θε α τρ ικ ό έρ γο (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 25.2.2000) Μουομούτης Δ.: Το θέατρο στην πό­ λη της Ζακύνθου (X. Δημακοπούλου, Εστία, 5.2.2000) Κάιζερ Γκ.: Μια μέρα στον Οκτώβρη (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 19.2.2000)

utopia Αναστασιάδης Γ.: Από τον Ρήγα στον Αλ. Παπαναστασίου (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000) Αρώνη-Τσίχλη Κ.: Το σταφιδικό ζήτη­ μα και οι κοινω νικοί α γώ νες (Ν. Μπάλτα, Το Βήμα, 6.2.2000) Αφινιάν Β. Γ., Κοντής Β., Παπουλίδης Κ., Σμιρνόβα Ντ„ Τομίλινα Ν.: Οι σχέ­ σεις ΚΚΕ και ΚΚ Σοβιετικής Ένωσης στο διάστημα 1953-1977 (Χρ. Σιάφ­ κος, Αδέσμευτος Τύπος, 11.2.2000) Γλυκός Ευ.: Η Καρυστία και η Σκύρος μέσα στον χρόνο (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 27.2.2000) Δεμπόνας Α.: Η Κεφαλλονιά στον α­ στερισμό της Παρθένου (Γ. Λαμπάτος, Αυγή, 13.2.2000) Εκδόσεις Βιβλιόραμα: Ιστορία τη ς Ελλάδας του 20ού αΐ: (Ν. Αλμπανόπ ουλος, Η π ειρω τικ ός Αγών, 24.2.2000) Ζαϊμάκης Γ.: Καταγώγια ακμάζοντα: παρέκκλιση και πολιτισμική δημιουρ­ γία στον Λάκκο Η ρακλείου (1 9 0 0 1940) (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 20 . 2 .2000) Καραδήμου-Γερολύμηου Α.: Μεταξύ Ανατολής και Δύσης (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 20.2.2000) Καργάκος Σ. I.: Αλβανοί, Αρβανίτες, Έ λ λη ν ες (Δ. Κω στίδης, Σύγχρονη Σκέφη, Ιαν. - Φεβρ. 2000) (I. Μ. Χα­ τζηφώτης, Ακρόπολις, 20.2.2000) Κόντης Β., Σφέτας Σ. (εηιμ.): Εμφύ­ λιος πόλεμος (Μ. Φάις, Ε λεύθερος Τύπος, 20.2.2000)

Έκδοση Πολύτιμης Ύλης: 20 χρόνια

140

Κουκούλογλου Β.: Σήματα και χρώ­

ματα. Η γέννηση και η ιστορία τους (I. Γεωργάκης, Το Βήμα, 13.2.2000) Κυττόπουλος Ν.: Η μάχη της Νάουσας (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 4.2.2000) Λοβέρδος Α.: Πολιτική Ιστορία της Ελλάδας, 1828-1975 (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 27.2.2000) Μαλτέζου X.: Η Βενετία των Ελλήνων (I. Βιβιλάκης, Καθημερινή, 6.2.2000) Μέλλιος Λ.: Φλώρινα, συνοπτική πα­ ρουσίαση (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 6.2.2000) Μπαρούτας Κ.: Μεσοχώρα - Ιστορία, οικονομία, πολιτισμός (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 6.2.2000) Μπενβενίστε Ρ., Παραδέλλης θ.: Δια­ δρομές και τόποι της μνήμης (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 20.2.2000) Πανεπιστήμιο Αθηνών - Μουσείο Ιστο­ ρίας της Παιδείας: Αι Αθήναι ως εκπαι­ δευτική πόλις από τον 19ο προς τον 20ό αιώνα (X. Δημακοπούλου, Εστία, 10.2 .2000) Πανόπουλος Δ.: Οι Μαζαίοι αγωνισταί του 1821 (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 27.2.2000) Πατέρας X.: 100 και... γραφικοί τύποι της παλιάς Αθήνας (X. Δημακοπού­ λου, Εστία, 5.2.2000) Σκιαδάς Ε.: Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών 1859- 1999 (X. Δημακοπού­ λου, Εστία, 10.2.2000) Τσοκόπουλος Β.: Μεγάλα τεχνικά έρ ­ γα στην Ελλάδα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6.2.2000) Αλεξάντερ Κ.: Η καρτερία. Η θρυλική αποστολή του Σάκλετον (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 13.2.2000) (Ν. Γ. Ξυδάκης, M adam e Figaro, Φ εβρ. 2 0 00 ) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 6.2.2000) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 12.2.2000) Βιντάλ-Νακέτ Π.: Πέρα από την αρ­ χαία ελληνική δημοκρατία (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 6.2.2000) (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 20.2.2000) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 27.2.2000) Λίνερ Σ.: Ιστορία του βυζαντινού πολι­ τισ μ ού (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα,

19.2.2000) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυ­ πία, 18.2.2000)

ντάρ τη (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17.2.2000)

Μπόμπιο Ν.: Αυτοβιογραφία (Α. Ξύδη, Μετρό, Φεβρ. 2000)

Μ πούρκερτ Β.: Αρχαίος ελληνικό ς πολιτισμός. Η επίδραση της Ανατο­ λή ς (Ν. Ν τόκα ς, Ε λ ε υ θερ ο τυ π ία , 18.2.2000)

Παπαγκόγκος Κ.: Κοπετόν Μάρκος. Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17.2.2000)

ΣαΤντ Έ.: Out o f place: A Memoir (B. Λαλαγιάννη, To Βήμα, 20.2.2000)

Ντέιπερ Ό.: Περί της νήσου Κρήτης (L Απ οστολίδης, Ε λευθερ οτυ π ία, 18.2.2000) Οχόα Μπρουν Μ.: Διπλωματικά ισπανο-ελληνικά γεγονότα κατό τον 19ο αιώ να (Γ. Μ α τζο υ ρ ά νη ς, Αυγή, 13.2.2000) Πολκ Ου.: Polk's Folly. An Americn Family History (Ντ. X. Ντόναλντ, To Βήμα, 20.2.2000) Ριντ Φρ.: Anatolia Junction (Ντ. Σιώτη, Το Βήμα, 27.2.2000) Σούλερ Β.: Ιστορία της αρχαίας Ελλά­ δας (Α. Π α ντα ζό π ο υλ ο ς, Αυγή, 13.2.2000) (Μ. Φόις, Ελεύθερος Τύ­ πος, 27.2.2000) Τάναχιλ Ρ.: Ιστορία των σεξουαλικών ηθών (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 4.2.2000) Φ έργκιουσ ον Ν.: The House o f Rothschild: The W orld's Banker, 1 8 4 9 -1 9 9 9 (Σ. Νασ όρ, To Βήμα, 13.2.2000)

Im w ffK

I

Παηανίκος Β.: 0 Νίκος Ζαχαριάδης στο Νταχάου (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέ­ ψη, Ιαν. - Φεβρ. 2000) Σιδηρόπουλος Π.: Μ εγάλη Γη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές. 27.2.2000) Χριστιανόπουλος Ντ.: Θεσσαλονίκη, ου μ' εθέσ πιοεν (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13.2.2000) Κίλι Έ.: Αναπλάθοντας τον Παράδεισο (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 13.2 .2000) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 5.2.2000) Λι Μπ.: Je et Kune Do (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 25.2.2000) Ουφκίρ Μ., Φιτουσί Μ.: Η φυλακισμένη (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 20.2.2000)

im u m u k im im m iil Γκιώνης Δ.: Έτσι κι αλλιώ ς... (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 13.2.2000) Ζουγανέλης Γ.: 0 ήχος της σάλπιγγος (Ν. Γ. Ξυδάκης, Καθημερινή, 27.2.2000) (Σ. Παπασπύρου, Ελευθε­ ροτυπία, 27.2.2000)

Βανδής T.: Κουβέντα με τους φίλους μου (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύ­ πος. 13.2.2000)

Καραντής Τ.: Νίκος Μάθεσης. 0 θρυλι­ κός τρελάκιας του Ρεμπέτικου (Β. Κ. Καλαμαράς, Ε λευ θερ ο τυ π ία , 25.2.2000)

Κοσόπης Β.: 0 Εμφύλιος στον Έβρο (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύθερ ος Τύπος,

ΡαγκαβήςΑ. Ρ.: Απομνημονεύματα (Μ. θεοδοοοπούλου, Το Βήμα, 20.2.2000)

6 .2 .2000)

Ροντήρης Δ.: Σελίδες αυτοβιογραφίας (Σ. I. Αρ τεμά κης, Ν αυτεμπ ορική, 5.2.2000)

Λαζαρίδης Τ.: Απλά μαθήματα Ιστο­ ρίας (X. Δημα κοπ ο ύλου, Εστία, 17.2.2000) Λαμπροηούλου Δ.: Γράφοντας από τη φυλακή (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13.2.2000) Μπαστιάς Κ.: Φιλολογικοί περίπατοι (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύθερ ος Τύπος, 20.2 .2000) ΜωραΤτης Γ.: Αναμνήσ εις εν ός α ­

Χριστοδούλου Χρ.: 0 εκδότης Ιωάννης Βελλίδης (Βασ. Χατζηβασιλείου, Το Βήμα, 13.2.2000) Βέμπερ Φοξ Ν.: Balthus: A Biography (Σ. Μπόξερ, Το Βήμα, 6.2.2000) Βέστφαλ Ρ.: Η ζωή του Ισαάκ Νεύτωνα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 21.2 .2000)

Χόλαντ Μ.: Όσκαρ Ουάιλντ, η ζωή και το έρ γο το υ (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 27.2.2000)

m rn m u jffia m m Βέης Γ.: Ασία, Ασία (Ν. Δαββέτας, Το Βήμα, 13.2.2000) (Ε. Ζωγράφου, Ριζο­ σπάστης, 24.2.2000) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 20.2.2000) Βιστωνίτης Α.: Η κοίτη του χρόνου. Τόποι, πόλεις, άνθρωποι (Δ. Καλοκύρης, Το Βήμα, 20.2.2000) Γεωργάκης Ν.: Η Αθήνα του χιούμορ (Τ. Βα σ ιλειάδ ου, Ημερήσια, 19.2.2000) Κούτουλας Δ.: Βυζαντινή Κωνσταντι­ νούπολη (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 19.2.2000) Λυτ Χρ.: Αρμενίζοντας. Πέντε ταξίδια στο Αιγαίο 1845-1851 (Μ. θεοδοσοπ ούλου, Το Βήμα, 1 3 .2 .2 0 0 0 ) (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 20.2.2000) Ουέρνοτγουορθ Κ.: Αθήνα - Αττική. Το ημερολόγιο ενός οδοιπορικού (X. Δη­ μακοπούλου, Εστία, 10.2.2000)

\h tu m u

I

Βασιλάτος Ν : Η Ιστορία με το φακό τω ν φ ω τογρ άφ ω ν (1 8 8 0 -1 9 4 1 ). Άνθρωποι-Τόποι- Γεγονότα (Κυρ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 8.2.2000) Βουγιούκα Αρ., Δημητριάδης Β., Θρα­ συβούλου Δ., Λάνδρου Χρ., Ψαραύτη Λ.: Σάμος πατρίδα μου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 27.2.2000) Εκδόσεις Ακρίτα: 2.000 χρόνια μετά (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύ θερ ος Τύπος, 13.2.2000) ΊσαρηςΑλ.: Πρόσωπα μιας εικοσαε­ τίας (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 404) Καλαφάτης Σ.: Αρχέτυπες εικόνες ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 19.2.2000)

141

Κέντρο Μ ελ έτ η ς τη ς Ισ τορίας τη ς Εθνικής Αντίστασης: Τίποτα και κανείς δεν ξεχνιέται... Η Εθνική Αντίσταση μέσα από τα ηρώα και τα μνημεία (Αρ. Ε λλ η νο ύ δη ,

Ριζοσ πάστης,

β λ ιοθηκ ώ ν (Σ. Ν τά λη ς, Το Βήμα, 20 .2 .2000)

νων κατά τον Αγώνα (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 21.2.2000)

Μπόγιας Α.: Εγχειρίδιο Αρχειονομίας. Η επεξεργασία ενός ιστορικού αρχεί­ ου (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 20.2.2000)

Εμβόλιμον: Αρ. 39-40 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 28.2.2000) Εντευκτήριο: Αρ. 48 (Κ. Ρεσβάνης, Τα

13.2.2000)

Νέα, 14.2.2000) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 20.2.2000)

Μάρκου Ν.: Γαιομετρίες (Ν. Κασσιανού, Το Βήμα, 6.2.2000) Μ ιχ αλό π ουλ ος Γ.: Οι φ ω ν ές τη ς Ο ρ θοδ οξία ς (X. Δ ημακοπ ούήου, Εστία, 10.2.2000)

Επτανησιακά Φύλλα: Τόμος Κ', 3 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 21.2.2000)

Πρακτικά του πρώτου συνεδρίου της ευρωπαϊκής εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (Α. Π ο λ ίτη ς, Αυγή,

Η Λέξη: Αρ. 154 (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 27.2.2000)

6 .2 .2000)

Μολόχας Ν.: Οι Πλατείες της Πάτρας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 5.2.2000) Σαμαρά Β.: Πορτραίτα και εικόνες α ­ πό το Ξυλόκαστρο (X. Δημακοπού­ λου, Εστία, 5.2.2000) Τσουλέλης Ε.: Αιγαίο (Γ. Σαρηγιάννης, Τα Νέα, 28.2.2000)

I Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ

I

Νέα Εστία: Αρ. 1718 (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφ όρ ος τη ς Κυριακής, 13.2.2000)

Καρποζήλου Μ.: Τεύχη - Αφιερώματα τω ν ελληνικώ ν περιοδικών (18 79 1997) (Ν. Δ. Τρίανταφυλλόπουλος, διαβάζω, 404)

Νέα Εστία: Αρ. 1720 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 28.2.2000)

Χατζατουριάν Β.: Νέα Σμύρνη - Δια­ δρομές του φακού στην αρχιτεκτονι­ κή της εξέλιξη (Π. Ριβέλλης, Τα Νέα, 26.2.2000)

Βολιώτης-Καπετανάκης Η.: Αδέσπο­ τες μελω δίες (Αλ. Δήμου, Ρ αδιοτη­

Νέα Σκέψη: Αρ. 436 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 28.2.2000) Παϊηέτης Σ.: Ωραίαι μακαρονάδαι με ψαρικά (0 . Τσ ιχλάκη, Το Βήμα, 20 .2 .2000) π α ρλιάρος Σ.: Ε ύκρ ατες γ εύ σ εις. Γλυκά και γεύσεις της Μεσογείου (θ. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 6.2.2000)

Περίτεχνο: Αρ. 4 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 7.2.2000)

25.2.2000)

Κόρμαν Μ.: Καριέρα, σ εξ ή μωρό; (Χρ. Σιάφκος, Α δ έσ μ ευ το ς Τύπος, 21 .2 .2000)

Ουέστ Μ. Λ.: Αρχαία ελληνική μουσι­ κή (Αρ. Ε λληνούδη, Ριζοσπάστης,

Τίλσνερ Τζ.: Μπροστά στα τριάντα (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 5.2.2000)

Ε λ ε υ θερ ο τυ π ία ,

6.2.2000) (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 13.2.2000)

Βαλάσης Δ.: Αζ, τα βιβλία. Προστασία και προληπτική συντήρηση υλικού βι­

142

Πόρφυρας: Τεύχος Φεβρουάριου (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 14.2.2000) Σύγκριση: Αρ. 10 (Ρ. Πολυκανδριώτη, Το Βήμα, 6.2.2000)

liw /o j/m

I

Άθλος; Αρ. 2 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 28.2.2000) Λέναδρος: Ο παρίας (Κ. Ξ. Γιαννόπουλος, Καθημερινή, 1.2.2000)

Οδός Πανός: Αφιέρωμα στην Σωτηρία Μ π έλλου (Κ. Ρ εσ βάνης, Τα Νέα, 7.2.2000) Ουτοπία: Αρ. 37 (Κ. Ρ εσβάνης, Τα Νέα, 21.2.2000)

λεόραση, 5.2.2000) Μαυροειδής Μ.: 0ι μουσικοί τρόποι στην ανατολική Μεσόγειο (Β. Κ. Κα­ λα μ α ρ ά ς,

Ιδ ιόφ ω νο: Αρ. 5 (Κ. Ρ εσβάνης, Τα Νέα, 14.2.2000)

Αρχειοτάξιο: Αρ. 1 (Ε. Κοτζιά, Καθη­ μερινή, 13.2.2000)

Σύγχρονα θ έ μ α τα : Αρ. 7 1 -7 2 (Μ. ΚαΤρη, ΤΟ Βήμα, 20.2.2000) Τα Νέα του ΕΛΙΑ: Αρ. 55 (Κ. Ρεσβάνης, ία Νέα, 21.2.2000) About Greece: Έκδοση τη ς Γενικής Γραμματείας Ενημέρωσης του Υπουρ­ γείου Τύπου και ΜΜΕ (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 27.2.2000)

Δεξα μενή : Αρ. 6 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 7.2.2000)

Balkan Review: Αρ. 15 (Σ. Ντάλης, Το

Ελληνικά: Πολίτευμα Ευρωπαϊκόν: Απόψεις για το πολίτευμα των Ελλή­

Limes. Le Magazine de G6opolitique: Ap. 1 (Σ. Ντάλης, To Βήμα, 13.2.2000)

Βήμα, 27.2.2000)

Το διαβάζω δημοσιεύει (πιοτολίξ ιφόοον είναι ενυπόγραφες. Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα-όταν το κρίνει σκόπιμο-να ουπομεύει τα κείμενα.

ΑΝΑΚΡ Ι Β Ε Ι Ε Σ Παρίσι, 1 8 /3 /2 0 0 0 Κύριε διευθυντά, Ευχαριστώ πολύ για την κριτική του βιβλίου μου «Φ ιλέλληνες», απ' τον κ. Καραλή, που είχατε την καλοσύνη να δημοσ ιέψ ετε στο διαβάζω του Φ λεβάρη 2000. Ωστόσο, για να διαβάζουν σωστά οι αναγνώ στες σας, θα ή θελα να σημειώ σω, αν μου επιτρέπετε, κάποιες μικρές ανακρίβειες σε δυο σημεία του κειμένου. Το πρώτο: δεν είμαι «ψυχαναλύτρια», όπως με χαρακτήρισε ο κ. Κ. (σελ.

65). Έχω δ υο ά λ λες «ετικέτες», διαφ ορετικές. Είμαι σ υγγραφέας και, απ' το 1967, καθηγήτρια φιλοσοφίας (γερμανικής), MaTtre de ConfSrences στο Πανεπιστήμιο PARIS X στη Nanterre. Εδίδαξα, λοιπόν, μεταξύ άλλω ν, και Freud, ως γερμανόφω νο στοχαστή, επειδή έτυ χε να' χω εκτός από μια θεωρητική γνώση του φροϊδιανού corpus και τη μακρόχρονη πρακτική εμπειρία του αναλυόμενου. Ένα μέρος απ' αυτά τα μαθήματα τα ' χει εκδώ σει η «Εστία» με τον τίτλο «Διαβάζοντας τον Freud* κι η τρίτη έκδοση κυκλοφ ορεί τώ ρα σύντομα, νομίζω. Ίσως το βιβλίο αυτό να 'δώ σε την απ ατηλή εντύπωση πως η συγγραφ έας είναι ψυχαναλύτρια. Το δ εύτερ ο σημείο διαφω νίας μου αφορά την τ ελ ευ τα ία σ ελίδα του βιβλίου. Όσοι το διάβασαν ξέρ ουν πως το βιβλίο δ εν τελειώ νει. Σταματάει απότομα, στη μέση μιας φράσης και μιας πτήσης κι ακο λο υθεί μια γραφική παράσταση από πέντε γράμματα, αν προσέξετε, Φ ,χ,α,ο ,ς, σκορπισμένα σαν κομφ ετί στη σ ελίδα. Πρόκειται για δυο λ έ ξεις φάος-χάος που μόνο από τ ' αρχικά το υ ς διαφ έρουν, φ και χ, και προσπαθούν (ε, όπως μπορούνε...) να πουν τ ο άρρητο, το τέλ ο ς το υ κόσμου, τη ς αυτόχειρης ανθρωπότητας. Είναι, λοιπόν, άσχετα με τα «σκόρπια ψ ελλίσματα που δ εν κατορθώ νουν να διατυπώσουν τη μια λέξη, το σωτήριο όνομα» κ.λπ. που νομίζει ο κ. Κ. (σελ. 69). Ό λοι πια ξέρ ο υμ ε σήμερα πως το σενάριο της Αποκάλυψης γίνεται ολοένα πιθανότερο. Κι αν δ ε δ εχτούμε ενκαίοως πως «π ήρα με-τη-ζω ή-μας-λάθος-κι-αλλάξαμε-ζω ή», με τα μέσα αυτοεξόντω σ ης που δ ιαθέτουμ ε, ατομικά, χημικά και προπάντων τον άγριο και λυττώ ντα κανιβαλισμό μας, μπορεί ο πλανήτης εν μιά καιρού ροπή ν' αλ λά ξει το αρχικό του γράμμα, το Φι, το υ «φάος» και να χαθεί μεσ ' στο χάος το άρρητο του Χι, μέσα στην τέλ εια -ε π ιτέλ ο υ ς!«παγκοσμιοποίηση»!... Ευχαριστώ για τη φ ιλ οξεν ία Μιμικά Κρανάκη

143

ITQ ΤΕΥΧΟΣ ΜΑΙΟΥ

ΝΙΚΟΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ

Γράφουν οι: • Γαβριήλ Νικόλαος: Πεντζΐκης: Χοοναλόνιο • Ντίνος Χριστανόπουλος: Το πεζογραφικό έργο του Ν.Γ. Πεντζίκη • Περικλής Σωυρίδης: Το ζωγραφικό έργο του Ν.Γ. Πεντζίκη

• Γιάννης Δηυητρακάκης: Η προβληματική του υποκειμένου στο έργο του Ν.Γ. Πεντζίκη • Ηλίας Γιούρης: Από το κείμενο στη δυνατότητά του: μια ματιά στο εργαστήρι του συγγραφέα.

• ΒάσωΑλεξανδοάκη: Το Μυθιστόρημα της κυρίας Έρσης. ένα οριακό μυθιστόρημα. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Τάσος Δενέγρης: Η ποίηση είναι αποτέλεσμα ανάγκης Επίσης στο επόμενο τεύχος: • Κριτικές και παρουσιάσεις 40 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Αιχμές. Βιβλιογραφικά Δελτία κ.ά.

Το δι αβάζω οτ ον κυβε ρ νοχώρο:

http://book.culture.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

«Κι αν μου ’χει στρίψει,τι μ’ αυτό»,σκέφτηκε ο Μόουζες Χέρτσογκ. Έχοντας ήδη αποτύχει ως δάσκαλος και συγγραφέας, ως πατέρας και σύζυγος, ανακαλύπτει ξαφνικά πως δεν είναι απλώς το θύμα μιας οικογενειακής συνωμοσίας,στην οποία συμμετείχαν η δεύτερη σύζυγός του και ο καλύτερός του φίλος, αλλά, όπως όλοι μας, θύμα μιας ευρύτερης πλεκτάνης που στήνει καθημερινά σε βάρος μας ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Ένα μόλις βήμα πριν από τη νευρική κατάρρευση, καταφέρνει να αντιπαρατεθεί στον κοινωνικό παραλογισμό και στην αναλγησία.

ΙΗ: 6.000δρχ.

Για να διασχίσεις τον παράδεισο που λέγεται Αμερική, μπορείς να οδηγήσεις μια Σέβι, μια λιμουζίνα,ένα σαραβαλιασμένο φορτηγάκι Ιντερνάσιοναλ,να πάρεις το τρένο ή να καβαλήσεις ένα κοκαλιάρικο Μάστανγκ. Με ματιά κινηματογραφική, με χιούμορ, ο Σαμ Σέπαρντ -διάσημος ανά τον κόσμο για τα θεατρικά του έργα- φτιάχνει το παζλ μιας Αμερικής που ψάχνει την ταυτότητά της κι αυτό που εντέλει μένει είναι η εικόνα ενός νομίσματος που το στρίβεις στον αέρα, χωρίς να ξέρεις τι θα σου παρουσιάσει κάθε φορά η άλλη του όψη.

ΣΕΛΙΔΕΣ: 262

ISBN:960-03-1855-7

ΤΙΜΗ: 4.000 δρχ.

Στις σελίδες αυτού του επικού μυθιστορήματος κρύβονται τα μυστικά που οικοδόμησαν το «αμερικάνικο όνειρο» στον 20ό αιώνα. Απόγονοι Μεξικανών, Ιταλών, Πολωνών, Γερμανών, Νορβηγών, Ιρλανδών, Βάσκων και Γαλλο-Καναδών προσπαθούν να επιβιώσουν σε μια ρατσιστική κοινωνία, που τους αναγκάζει να εγκαταλείψουν την ταυτότητά τους, τη γλώσσα τους, τις παραδόσεις τους. Η μουσική του ακορντεόν είναι το τελευταίο νήμα που τους δένει με το παρελθόν, η φωνή των ονείρων τους, των πόνων τους και της χαράς τους, η κρυφή ομιλία της ψυχής τους.

ΣΕΛΙΔΕΣ: 576

Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα, τηλ. κέντρο 330.12.08 www.kastaniotis.com e-mail: info@kastaniotis.com

ISBN: 96Μ3-2276-7

ΤΙΜΗ: 7.000 δρχ.

Σ

Ε

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΚΔΟΣΕΙΣ $ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ