Τεύχος 405

ΡΟΥΣΝΤΙ · Ζ. ΣΑΡΑΜ ΑΓΚΟ Υ · Π. ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ Β Ι Β Λ Ι Ο

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΚΡΑΧΑΜ ΣΟΥΙΦΤ Α Π Ο ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ

ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ 84-ΑΘΗΝΑ 10553 ΤΗΛ. 3213907, FAX: 3214610

e-mail· hestiagr@hol.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΠΙΚΑΙΡΙΚΑ 3 Bestseller 1 4 Βραχυγραφίες 1 ? Εξώστης Γράφει ο Γιάννης Δεληολάνης 26 Αιχμές 0 βάνδαλος και το ποίημα Γράφει ο Βασίλης Γκουρογιάννης 21 Ευκαιρίας δοθείσης Ομηρική γιωγραφία και αρχαιολογία Γράφει ο Βαγγέλης ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No405, ΜΑΡΤΙΟΣ2000 ISSN1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315,33.01.241 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: ΠερικλήςΑθαναούπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλίξης

Πανταζής 30 Ξένο βιβλίο Επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης 33 Άρθρο Μ. Καραπάνου: «Ναι». Έναβιβλίο ποιητικής ανθρωπολογίας Γράφει η Φωτεινή Τοαλίκογλου 39 Άρθρο Από τη ζωή τωναγωνιοτών του '21 Γράφει ο Γιώργης Έξαρχος 43 Άρθρο Τομυθιοτόρημα πιθανέ... Ζήτω το μυθιοτόρημα! Γράφει ο Μάκης θεοδόσης 4 5 Άρθρο Δρόμοι της θάλαοοας Γράφει ο Βσίλης Ρούβαλης 4Ζ Άρθρο Μεταφραστικές προκλήσεις Γράφει ο Αλέξης Σταμάτης ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Σύνταξη: Γιώργος Τολύπης Κατερίνα Γραπονηοιώτου, Βααίλης Καλαμαράς ΛάμπροςΚουλελής Ηρακλής Παπαλίξης ΒάοωΣπάθή.

49 Συνεργάστηκαν οι: Γιώργος Βέης, Μηνάς Δημητρίου, Μάκης θεοδόσης,

Υπεύθυνη οικονομικών: ΒάοωΣπάθή Συνδρομές: Αθαναοία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλίξης

Αημήτρης Τοατοούλης, Μαργαρίτα Τσιγάρα

Επιμέλεια - Διορθώσεις: Ο.-Ά. Νικολάου Σελιδοποίηση ■Διαχωρισμοί: ΜαρίαΖαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 38.21.700

55 Π. Θάνος 67 Χριοτόφορος Λιοντάκης 71 Βααίλης Καλαμαράς

Φιλμ-Μοντάζ: ΜΥΡΙΚΗΓραφικές Τέχνες Ιωοδόχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπαοη: Λ. Πρίφτης& Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 5232323 Βιβλιοδεσία: Μ. Φουπουλάκης Παπανικολή 13, Αιγάλεω, τηλ.: 5987432 Διανομή: Πρακτορείο διανομήςτύπουΕυρώπηΑΕ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 5199900

86 Ζαχαρίας Παπαντωνίου Η γέννηοις του δάοους

94 Γιώργος Σαγκριώτης: Η κουλτούρα και το τέλος της τέχνης στην

Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς& ΣΙΑΕΕ Εκδότης: Γιώργος Γαλάπης

102 Γιώργος Σιακαντάρης: Η Κριτική θεωρία και ο Μαρξ

Βρασίδας Καραλής, Ηλίας Μαγκλίνης, Σωτήρης Ντάλης, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Κυριακή Πετράκου, Βασίλης Ρούβαλης, Άλκηοτις Σουλογιάννη, Για τα βιβλία τους γράφουν οι:

ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ 1900

ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: Η Σχολή της Φρανκφούρτης 90 Εισαγωγικό - επιμέλεια: Νίκος Ναγόπουλος 92 Νίκος Ναγόπουλος: Σταθμοί του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας Κριτική θεωρία

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά26, Αθήνα 10681, θεαοαλονίκη: Βιβλιοπωλείο«Κέπρο του βιβλίου», Λαοοάνη 9, τηλ. 237.463

115 Νίκος Ναγόπουλος: Η επικοινωνιακή θεωρία και τα όρια του

Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: ΜαρίαΖαχαριουδάκη

122 Ενδεικτική βιβλιογραφία

Φωτογραφία εξωφύλλου: Andre Kerfesz

ΔΕΛΤΙΑ

Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: hNp://book.cultore.gr.

109 Νίκος Ναγόπουλος: Η κριτική - διαλεκτική και ο κριτικός ορθολογιομός εργαλειακούλόγου

123 Βιβλιογραφικό 133 Κριτικογραφία 142 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

Ε Α

ρχ αία

κ δ ό σ ε ις

Ε

Κ

λ λ η ν ικ ή

«Ο

ι

Ε

άκτος

Γ

ρα μ μ α τ εία

λλη νες

»

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ο Υ Ν 510 Τ Ο Μ Ο Ι

Για πρώτη φορά στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς, μια σειρά Αρχαίων Συγγραφέων δημιουργεί ένα μοναδικό προηγούμενο. Π αραβλέποντας τις τρέχουσες εκδοτικές «λογικές» της εμπορικότητας, αγνοώντας τη συστηματική χειραγώγηση του κοινού προς τις εύκολες «επιτυχίες», προσπερνώντας την αδιαφορία των υπεύθυνων, υποτίθε­ ται, φορέων ή την πολεμική κάποιων κύκλων που θέλουν να μονοπωλούν την αρ­ μοδιότητα χωρίς να διακόπτουν τον λήθαργο τους, οι Εκδόσεις « Κ ά κ τος» δίνουν με συνέπεια και επίγνωση της ευθύνης τους τη σειρά της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας «Οι Έ λ λ η ν ες» , τη μόνη που εκδίδει, όπως ακριβώς υποσχέθηκε με την έναρξή τη ς, σχεδόν μια δεκαετία τώρα, ΟΛΑ τα έργα ΟΛΩΝ των κλασικών συγγραφέων. Π ολλές και γνω στές οι δυσκολίες που πρέπει να ξεπεράσει ένα τέτοιο έργο. Μ ήπως όμως είναι ή ώρα να ξεπεράσει και ο αναγνώστης την παραπλάνηση; Ο αναγνώστης που πληροφορείται, επί παραδείγματι, από σχετικό κατάλογο ότι η σειρά των Αρχαίων Συγγραφέων των Εκδόσεων Ζαχαρόπουλου είναι «η πιο ολοκληρωμένη», όταν σε 127 τόμους παρουσιάζονται επιλογές έργων. Ή , επίσης, ο αναγνώστης που μαθαίνει από τον κατάλογο του «Π απύρου» ότι οι εκδόσεις αυτές κυκλοφορούν τα Ά παντα των Αρχαίων Συγγραφέων, όταν δεν πρόκειται παρά για επιλογές πάλι, μερικές φορές ανολοκλήρωτες όσον αφορά τα ίδια τα παρουσιαζόμενα κείμενα, και μάλιστα με εκδοτικά και μεταφραστικά δεδομένα περασμένων δεκαετιών. Η Αρχαία Ε λληνική Γραμματεία υπήρξε η ιδρυτική πράξη του παγκόσμιου πολιτι­ σμού, και, αιώνες τώρα, η ανθρωπότητα προοδεύει χάρη στη μαθητεία της στα κλασικά κείμενα. Η έκδοση και μελέτη των κειμένων αυτών δεν σημαίνει απλώς γνωριμία ενός πολιτιστικού παρελθόντος. Είναι πρωτίστως η συνείδηση του ότι η αρχαία ελληνική σκέψη περιέχει αυτό που καμιά νεότερη, τεχνολογική ή άλλη, εξέλιξη δεν μπορεί να ανταγωνιστεί: την αρετή, τον άνθρωπο ως υπόδειγμα για τον άνθρωπο. Αυτό το παγκόσμιο ελληνικό κληροδότημα αποτελεί ιδίως για τον σημερινό Έ λλη να π η γή και όρο της ύπαρξής του. Ας αξιολογηθεί η συνεισφορά καθενός αντικειμενικά, και κάθε πρόταση ας κριθεί ως συντελεστής πραγματικότητας. Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ ΑΚ ΤΟ Σ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 46, 106 78 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 38.40.524, 38.44.458, FAX: 33.03.098 in fo@ kak tos.com

15/ 1/2000 14/ 2/2000 Τα Εμπορικότερα β ιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ­

L Μ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ Ν1ν

κ α ς τ α ν ιο τ η ς

2 . Κ. ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κλειστόν λόγω μελαγχολίας 3 . Π. ΚΟΕΛΟ Η Βερόνικα αποφασίζει να πεθάνει 4 . Μ. ΔΟΥΚΑ Ουράνια μηχανική

κέδρος νεα σύνορα

κέδρος

ρ ησ αν 3 0 βιβλιοπ ώ λες, απ ' όλη την Ελλάδα, δη­

5 . Γ.ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ ..'Υστερα ήρθαν οι μέλισσες

λώνοντας ο καθένας τους

6 . Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα

τέσσερα βιβλία που είχαν 7. τις περισσότερες πωλήοεις.

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση

κ α ς τ α ν ιο τ η ς

κ α λεν τη ς

κέδρος

8 . Β. ΤΣΟΥΡΑΠΑΣ Κολλητοί με ζάχαρη

π α τα κ ης

9 . NT. ΓΚΕΤΖ Το θεώρημα του παπαγάλου π ό λ ις Γ. ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Μόρα, η Χριστιανή σουλτάνα νεα σύνορα Ε. ΣΑΡΑΝΤΙΤΗ Ο κάβος του Αγίου Αγγέλου κ α ς τ α ν ιο τ η ς Δ. ΧΑΤΖΗΣ Το τέλος της μικρής μας πόλης το ρο δ ακ ιο 10. 0. ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ Ο δρόμος του φεγγαριού εμ π ε ιρ ία εκδοτική Ρ. ΓΑΛΑΝΑΚΗ Ελένη ή Ο κανένας αγρα Σ. ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ Και τώρα αγάπη μου οι δυά μας νεα σύνορα ΤΖ. ΤΖ. ΝΟΡΓΟΥΙΤΖ Σύντομη ιστορία του Βυζαντίου γ κ ο β ο ς της Λ. ΣΕΦΕΡΙΑΔΟΥ Μια στιγμή οτον παράδεισο κ α ς τ α ν ιο τ η ς

1 1. ΓΚ. ΓΚΡΑΣ Ο αιώνας μου ο δ υ ςς ε ας Γ. ΝΤΙΡΙ-Κ.ΜΙΛΛΕΡ Το λουλούδι της Ερήμου ο κ ε α νιδ α Μ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα

π α τα κ ης

12. Β. ΑΛΕΞΑΚΗΣ Η καρδιά της Μαργαρίτας εξαντας Σ. ΔΟΜΒΡΟΥ Έρωτας Είναι θα περάσει... ο κ ε α νιδ α Μ. ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ «Ναι» ο κ ε α νιδ α Δ. ΚΟΛΛΙΑΚΟΥ Το Μαγείο εστία Μ. ΚΟΥΜΠΑΡΕΛΗ Αυτά να τα πεις αλλού ο κ εα νιδ α Τα στοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: ΑΒηνά-Κορυδαλλός. Αριστούης-Αδήνα. Βαγιονάκης-Αθήνα. Λημητριάδης-Χαλαμάτα. Λιάλογος-Βιίρωνας. Λιάμιτρος-Χαλκίία. Αωδώνη-Γιάννινα. ΕλευΒερουδάκης-ΑΒήνα. Ενδοχώρα-Αθήνα. Εζαρχόπουλος-ΑΒήνα. Ex-Libris-Ψυχικό. Εοτίο-ΑΒήνα. Ευριπίδης στη Ιτοά-Χαλάνδρι. Ιαφειρίου-ΝέαΛιόσια. Ιανόςθεασαλονίκη. Κεντρί-θεοοαλονίκη. Χίπος-Χορωπί. Χουκίδα-Χόρινθος. Χρομμάδας-Χίος. Λαμπρινού-ΡέΒυμνο. Λοξίαςθεαααλονίκη. Αυχνάρι-Λράμα. Μάθε-Χαλλιθεα. Μοοχονάς-Αγρίνιο. Όμηρος-Βόλος. Πατάκης-Αδήνο. ΠλήΒων-Πλατεία Αμερικής. Πολιτεία-Αθήνα. Πρίομα-Πειραιάς. ΤοΜντρο-Ρόδος.

3

Πλ/ΕΤΕ ΤβΡΑ

ΣΥΙ/ΰΡΟΜΗΤΗΣ fτο ΚΑΙ ΚΕΡΏΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Για ένα χρόνο (11 τεύχη ■το ένα διπλό) πληρώνετε

αντί 22Β Θ & ~ δρχ. Σπουδαοτική 14.000 δρχ.

01 ΤΙΜ Ε Σ ΑΥΤΕΣ ΙΣΧΥΟΥΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα 26.000 δρχ. ΕΤαμηνιαίες

Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου: 9.000 δρχ. Σπουδαοτική 8.000 δρχ. Ετήοιες Συνδρομές εξωτερικού: 90 δολ. ΗΠΑ. Σπουδοοτική 85 δολ. ΗΠΑ βιβλιοθήκες-Ιδρύματα 130 δολ. ΗΠΑ.

οτη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

Ε ΚΔ Ο ΤΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ & Κ Ω Σ Τ Α Δ Α Ρ Δ Α Ν Ο Υ

ΓΗΜΟΝΙΚΟΣ ρ Ι α ΛΙΣΜΟΕ

GUTENBERG · τυπωθήτω < ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ Διδάχου 37, 106 80 Αθήνα (χηλ. 36 41 996 - 3ί e-mai1:gut_ub@otenet.gr

ΤΟ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ TON ΠΟΛΥΒΙΟΝ Έ να μυθιστόρημα για την επανάσταση και τους επ α να σ τά τες, για τα τρομ ερ ά γεγ ο νό τ α π ου συγκλόνισαν τον κόσμο, και για άλλα, λιγότερο τρομ ερ ά, π ου τον συγκλόνισαν επίσης.

Ε

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

Π ΑΤΑΚΗ

Ο Λ Α

ΤΑ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι /

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65,106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3811850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3831078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. (031) 706354-5 · www.pata

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

Μ ΨΥΧ

Ένα ξεχασμένο ημερολόγιο θα συγκλονίσει τη ζωή της Ραμόνας Μοντόγια, καθώς θα την παρασύρει σ ’ ένα συναρπαστικό ταξίδι όπου οι αναμνήσεις γίνονται παρόν. * 18.ooo.ooo φανατικοί αναγνώστες. * Μεταφρασμένο σε 30 γλώσσες. * Τριπλό βραβείο Smarties.

“Έχει το χρώμα, τον τ< και τη νοσταλ των ασπρόμαυρων ταινι του κινηματογράφο Η πρώτη έκδοση εξαντλήθ σε ένα μ ι

Παράθυρο σ ’ ένα κόσμο μαγικό Μετά “Το Αστέρι του Βορρά ” το 2ο βιβλίο της εκπληκτικής τριλογίας του πολυβραβευμένου Φίλιπ Πούλμαν.

για αναγνώστες με απαιτήσεις igEgigl Μ αυρομιχάλη 1, 10 6 79 Α θ ή ν α ·Σ τ ο ά βιβλίου, Πεσμαζόγλου 5 , 1 0 5 59 Αθήνα Τ η λ .:3 3 0 2 2 3 4 -6 , 3 6 1 8 6 5 4 Fax.:3 30 20 98 · http:w w w .psichogios.gr Η e-m ail:psicho@ otenet.gr

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

X

Α Γ Ρ Α

εκδόσεις

Π Ο Λ Ι Σ

κυκλοφορούν

ΤΖΩ Ν Ο βλακοχορτοφάγος

Μ Π ΑΡΘ Η πλω τή όπερα

μετάφραση - σχόλια- πρόλογος:

μετάφραση: Χίλντα Παπαδημητρίου

Αλέξης Πανσέληνος

επίμετρο: Δημήτρης Τζιόβας

Έ να συναρπαστικό, παραληρηματικό, μα­ νιακό, προκλητικό, σαρκαστικό και σκληρό μυθιστόρημα, χυδαίο και ποιητικό, σοφό και παράτολμο, μυστηριώδες και γραφι­ κό, ερωτικό και βίαιο, σκεπασμένο με ένα ε­ πικάλυμμα περιπέτειας και μ’ ένα επικά­ λυμμα ύφους «εποχής». Ο συγγραφέας βρί­ σκει την ευκαιρία να ξανακοιτάξει από το πρίσμα του 20ου αιώνα την ιστορία του τόπου του, την ιστορία της καταγωγής της σύγχρονης αμερικανικής κοινωνίας και να τις βάλει στο στόχαστρό του. Ο Β λακο­ χορτοφάγος κλίνει ιπποτικά το κεφάλι στα πρότυπα του ευρωπαϊκού πνεύματος και του μυθιστορήματος αλλά και στους προ­ πάτορες αμερικανούς της μεγάλης πεζογραφικής παράδοσης.

Μια μηδενιστική κωμωδία είναι αυτό το πρώτο μυθιστόρημα του Τζων Μπαρθ, ενός μεγάλου Αμερικανού μυθιστοριογράφου, που θεωρείται ως ένας από τους πρωτεργάτες του μεταμοντερνισμού και του πανεπιστη­ μιακού μυθιστορήματος. Ο ήρωας του βιβλί­ ου προσπαθεί να κατανοήσει γιατί μια μέρα του Ιουνίου δεν αυτοκτόνησε. Με έντονα ει­ ρωνική και πικρόχολη διάθεση, περνώντας μέσα από ένα ερωτικό τρίγωνο και ποικίλες περιπέτειες, ο ήρωας καταλήγει στην άποψη ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά υπόκειται σε μυστηριώδεις και γελοίους κανόνες που κανένα ορθολογικό σύστημα δεν μπορεί να ερμηνεύ­ σει. Δεν υπάρχει κανένας λόγος για να ζεις, αλλά και κανένας λόγος για να πεθάνεις.

ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗΛ. 36 43 382, FAX 36 36 501 • e - m a i l : p o l i s @ a t h . f o r t h n e t . g r

Ε Μ AT A Αντίστασηκαι Λογοτεχνία............. 58* ΛατινοαμερικανικήΛογοτεχνία....... 59* ΗΓενιατωνΜπηπικ.... .............. 64* Οιεπίγονοι τοιι Φρόιντ 65* Επιθεώρηση Τέχνης.......

67 ΑγιονΟρος ...................... 68 Γερμανόφωνοθέατρο................... 70 .............. 71* Σημειωτική ΜικρασιατικόςΕλληνισμός...............74 Λογοτεχνίακαι Κινηματογράφος....... 75 ΙταλικήΛογοτεχνία........................ 76 ΕάγχροναΟλλανδικάΓράμματα........ 84 ΑστυνομικήΛογοτεχνία.................. 86 Νοελληνικό θέατρο....................... 89 ΠαιδικόΒιβλίο.............................94* Βιβλίοκαι Φυλακή.........................99 ΛαϊκόΑισθηματικόΜυθιστόρημα.... 100 ΑρχαίαΛυρικήΠοίηση................. 107* ΦινλανδικάΓράμματα....................114 Δοκίμιο..................................... 1/7 Κοινωνιολογία............................. 119 Ελληνικός Υπερρεαλισμός.............. 120 ΚυπριακάΓράμματα....................123* Χιούμορ.....................................124 Θεσσαλονίκη...............................128 Βυζάηιο.................................... 129 ΕλληνικόΠαραμύθι.................... 130* ..141 ..144 Βιβλίοκαι Ετρατός.......... ..146 ΒιβλίαγιατοΚαλοκαίρι... ..148 Αυτοβιογραφία.............. ..155 156* Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία.......... 163 ΙάγχρονοιΑγγλόφωνοι Φιλέλληνες..164 Αλληλογραφία............................. 170 ΕπιλογήΒιβλίων W 8 7 ............... 172 Οι ΕπιστήμεςστονΚύαμομας.......... 175 ΠαιδικόΒιβλίο............................. 180 ...... 184 ΜουσικήκαιΛογοτεχνία.... ..... 185 Διανοούμενοι και Εξουσία.. ..... 186 Βιβλίοκοι νέες τεχνολογίες ..... 188 ΤοΝέοΜυθιστόρημα. ..... 189 ΜέσαΜαζικήςΕπικοινωνίας ...194 ...195

Διακοπέςκαι Βιβλίο...................... 196 ΤοΕλληνικόΦεμινιστικόΕντυπο...... 198 Βιολογία .203 Εξπρεσιονισμός... ΗΠράγατωνίυγγραφέων............ 209 Ψυχιατρικήκαι Ψυχανάλυση..........210 θέατροκαι Παιδί......................... 214 Ραδιόφωνοκαι Τηλεόραση... ΓαλλικήΕπανάσταση........... Κόμικς Επιστημονικήφαπααία.... Ομοιοπαθητική............. ΚοινωνικέςΕπιστήμες... Βιβλίο: Ηαγοραστικήσυμπεριφορά τουκοινού......................... 224 Ρομαντισμός............................... 225 Ετρουκτουραλιομός................... 227* Νέοι και Λογοτεχνία..................... 232 Ελληνικήκοινωνίακαι κράτος........ 233 Αναγνώσειςκαι Κείμενα.................234 Τοπαιχνίδι και τοπαιδί................. 236 Ιάγχρονη ΑμερικανικήΠεζογραφία..237 Ψυχογλωσσολογία . .238 Έγκλημα-Απόπειρες Ερμηνείας......239 ΤοΌνειροστηΛογοτεχνία.............. 240 τηςσύγχρονηςοικογένειας.... 241 Λογοτεχνικόβιβλίοκαι παιδί..........242 θάλασσακαι ταξίδια..................... 244 Εκδότεςπροτείνουν460βιβλία γιατις διακοπές σας............. 244 Λαογραφία.................................245 Ομοφυλοφιλία .246 Δημόσιακαι Ιδιωτική Εκπαίδευση....247 Βιβλίοκαι Εικονογράφηση............. 248 Ρεαλισμός..................................250 θεολογία................................... 251 Ταελληνικάμπεστ-οέλερτου 1990..252 Επιλεκτική Βιβλιογραφία γιαταΧριστούγεννα............. 253 Μεταμοντέρνο.............................254 Κοινωνική Ψυχολογία.................. 255 ΑνολοκλήρωτοίΕρωτες .261 Τηλεόρασηκαι Παιδί..................... 262 ΤοΌραμαστηΛογοτεχνία.............. 263

ΤοΛυκόφως της Ψυχανάλυσης... ... 264 Κινηματογράφοςκαι Ιστορία.......... 266 Ηπολιτική γελοιογραφία.............. 268 Πρωτοπορίεςκαι κινήματα.............270 Λογοτεχνίακαι Φωτογραφία...........271 Τρέλακαι Κοινωνία......................272 ΗΕξουσίακαι η Κοινωνία..............276 Μεσοπόλεμοςκαι Πεζογραφία........279 Μοναξιακαι Λογοτεχνία ....280 Ασθένειες τωνΕυγγραφέων............281 Ηπεριπλάνησηοτηλογοτεχνία...... 282 ΟΑναχρονισμόςστονΑιώναμας.......283 ΟιΑιπόχειρεςστηΛογοτεχνία.........284 Μεσαίωνας ....288 ΗΛογοτεχνίακαι τοΚακό..............289 Τοϊενάριο................................ 290 ΤοΙστορικόΜυθιστόρημα............. 291 ΒιβλίαΑ'Εξαμήνου 1992.......... ΤοΧρονογράφημα.... ΗΝέα ΥόρκηοτηΛογοτεχνία.......... 295 Φεπχισμός................................. 301 Δεκαετία του '50......................... 302 ΒιβλίαΒ'Εξαμήνου 1992............... 303 ΤοΙώμα στοΛόγο και στην Τέχνη....307 Δεκαετία του'60......................... 308 ΓαλλικήΠοίησητα τελευταία 60 χρόνια.......................... 310 Εξωτισμός..................................314 ΛογοτεχνίατηςΑργεντινής.... ΒιβλίαΑ' Εξαμήνου 1993..... θεωρία του Κινηματογράφου. Λογοτεχνίακαι Ιωγραφική... Εθνικισμός.... ΚοινωνικήΑνθρωπολογία. Παιδίκαι Περιβάλλον...... ΒιβλίαΒ'Εξαμήνου 1993...............328 ΟΉχος τηςΕικόνας..................... 329 Γεωπολιτικήκαι Στρατηγικές.... ΤοΧόλιγουπστηΛογοτεχνία..... Συμβολισμός ΥπερρεαλισμόςκαίΕρωτας....... Χιούμορκαι ΠαιδικήΛογοτεχνία. ΕλληνικόΑστικόΜυθιστόρημα... Φιλοσοφίακαι Φύση. ΒιβλίαΑ'Εξαμήνου 1994.............. 340

* Τα τεύχη που σημειώνονται με αοτερίοκο έχουν εξαντληθεί.

Χιπισμός ...341 Ψυχανάλυσηκαι Ψυχοθεραπεία... ...342 Ψυχανάλυσηκαι Πολιπκή.......... ...343 ΗΦιλοσοφίατηςΙστορίας........... ...344 ΓλώσσακαιΔημοτικόΣχολείο..... ...345 θεωρίακαι Κριτική της ΠαιδικήςΛογοτεχνίας... ...346 Ερωτισμόςκαι Πορνογραφία........ ...347 Επικοινωνιολογία ...348 Αισθητισμός........................... ...349 Οιδίπους................................ ...350 Τιμήκαι Ντροπή....................... ...351 ΗΚουλτούρα τηςΑμφισβήτησης........352 ΧρόνιαΚινηματογράφου............ ...353 Παρολογοτεχνια ....354 Πώς ναδιαβαέουμε ....359 Ταφετίχ της Γραφής................. ....360 ΠαιδίκοιΔημιουργικότητα. ΕλληνικόΛαϊκό Τραγούδι.............. 362 Αφήγηση και Παραμύθι.................363 ΒραβείαΛογοτεχνίας 1995..... 364,365 Χωρισμός .366 Αμερικανοεβραίοι Συγγραφείς......... 367 ΤαΕλληνικάΤρόμματα στηΓερμανία.......................368 Πρωτοχρονιές τουΜεσοπολέμου.... 370 ΥποτροφίεςΣυγγραφέων............... 371 ΤοΌριατουΜυθιστορήματος......... 373 Τσιγγάνοι: Ρομ, Μανούςή Σιντέ,Καλέ........................ 374 ΛογοτεχνικάΒραβεία 1996............ 375 Μιασυζήτηση γιατην ΕλληνικήΠεζογραφία............376 Ελληνικήμεταπολεμικήλογοτεχνία..380 Οαιώναςπουφεύγει.................... 382 ΛογοτεχνικάΒραβεία 1997.............386 ΗΑμερικήτωνμειονοτήτων..... ΛογοτεχνικάΒραβεία 1998....... Ολοκαύτωμα. Ιστορίακαι μνήμη Γραφέςκαι υπογραφές γυναικών. «Εδώείναι Βαλκάνια...... Έναςαιώναςσυγγραφείς. Όψεις τουλαϊκούπολιτισμού......... 404 Ησχολήτης Φρανκφούρτης...........405

ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΤΤΣΑΣ Το καινούριο αμάξι

«Στα διηγήματα του Τ.Κ. δεν υπάρχουν στοιχεία γραφικότητας και νοσταλγίας. Ο κόσμος που ανιχνεύει είναι ιδωμένος ψύχραιμα και ψυχρά, κι ενίοτε αδυσώπητα, είναι ο σημερινός κόσμος. Ο κόσμος αυτός, ούτε εξιδανικεύεται, ούτε παρωδείται- καταγράφεται με οξυδερκή παρατηρητικότητα μέσα από τις αποκαλυπτικές του μικρολεπτομέρειες. Οι ήρωές του σκιαγραφούνται με αφηγηματική επιδεξιότητα ικανή να ανατρέψει —ή να διαβρώσει— τη φαινομενική ασημαντότητα των αφηγουμένων. Με ύφος λιτό, ρεαλιστικό και υπόγειο ελέγχει κάθε τι κάλπικο, αβανταδόρικο ή απλώς γραφικό. Ό ,τι συνθέτει είναι γνήσιο. Ο συγγραφέας αξίζει αμέριστη την προσοχή και το ενδιαφέρον μας». ΣΠΤΡΟΣ ΤΣΑΚΝΙΑΣ

Ε ΚΔ Ο Σ Ε Ι Σ ΝΕΦΕΛΗ ...Π ροω θούν το ελλη νικ ό βιβ λ ίο ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 106 80 - ΤΗΛ.: 3607744

θεοτοκάς, Γ.· 137 θεοτόκης, Κ. · 92 θερβόντες, Μ. ηε·176 Θουκυδίδης· 19Γ Ιονέοκο, £ · 122 Ίψεν, £ · 181

Β

Βαλερί Π.· 183 Βάρναλης, Κ.·88* Βελενοτινλής, Ρ. · 235 Βενέζηε, Η .· 337 Βερλαιν, Π. · 378 Βερν, I. · 105 Βιάν,Μ.·85 Βιζυηνός, \.·27Β Βολταίρος · 177 Βουτυράς, Δ. · 298 ίέιτς, Ου. Μπάτλερ · 391 Ειουροενάρ,Μ.·81 [καίτε, Γ.Β. · 154 [κράμοι,Α.·295 Γκρην, [κ. ·267 ίληνός, Δ .· 61* [ουλφ, Β. · 153

Καβάφης. Κ.Π. ·7 8 ,389 ΚαΙαηςακης, Ν. · ί90,377 Καιρης, θ .· 106 Κόλας, Ν. · 387

Καρκ'αβίτόας, Α. · 306 KapouL·, 1 ·3 9 3

Ν

Κονδύλης, Π.· 384 Κόντονλου, Φ.·113 Κοραης, Α. · 82 Κούπερα, Μ. · 80* "pm, Α.· 149 ρυοτάλλης, Κ. · 326

Δ

I

Δάπης · 230 Δέλτα, Π.· 300 Δουράς, Α.· 147

ακάν Ζ. · 126 απαθιώτης, Ν. · 95 εβί·Ιτρως, Κ.· 158 ειβαδίτης, Τ. · 228 εκατοάς. Π.· 166 ιοτάρ,Ζ.Φ. ·388 άρκα, ΦΙ. · 192 ουκιανός · 102 ουπέν,Α.·218 ώρενς, Ντ. X .· 132 ωτρεαμόν·355

Εγγονόπουλος, Ν.·381 Έκο, 0. · 145 Έλιοτ, ΤΙ. · 133 Ελυάρ, Π. ·201 Ελύτης, 05. ·362,372 Εξυπερύ,Α. m l. ·330 Έοοε, Ε.· 109 Ζενέ,Ζ.·66* Ζ\ντ, Α. · 206 Ζολά, £ · 97

Μαρής,ί.·356 Μαριβό·257 Μάρκες, ίκ. ίκ. ·223 ΜαρΙ Κ. · 83* Μίλλερ,Α. ·259 Μίλλερ,Χ. ·273 Μιοίμα, ί. · 253 Μολιέρος · 179 Μονταίν, Μ. m · 304 Μοραϊβια,Αλ.·256 Μοάίιλ, Ρ.· 199 Μπαλζάκ, 0. ηε·60* Μπάροουζ, 0. · 383 Μπαρτ Ρ. · 93 Μπαταιγ, Ζ .· 187 Μπέκετ, Ι.·1 1 5 Μπόρχες, Χ.Λ. · 79 Μπρετόν,Α. ·207 Μπρεχτ, Μ .· 211 Μπωβουάρ, Σ. m · 136 Μυριβηλης, Σ. · 309 Μωπαοάν, Εκ. πε·204

Μαγιακόφσκι, Β. · 121 Μαίηλερ, Ν.·286 Μακρυγιάννης · 101 Μαλακάσης · 357 Μαν, Τ. · 90

Ναυπόκοφ, Β.· 162 Νέοι λογοτέχνες· 69,87 Νικολαιδης, Α. · 379 Νίτοε, Φ.· 91 Ντεκάρτ, Ρ. ·369 Ντεοιπά, Ζ. · 397 Ντίκενς, Κ. · 229 Ντιπερό· 103 Ντοοτογιέφοκυ, Φ.· 131 Ντυράς, Μ .· 134

Πίνδαρος· 294 Πλαθ, Σ. · 396 Πόε, Ε.Ά.·112 Ποί'πης, Κ.· 116 Πρεβέρ,Ζ.·73 Ρ

Ράιχ, Β.· 197 Ρεμπώ,Α.·305 Ρίλκε, Ρ.Μ. ·274 Ρίτοος, ί. · 205 Ροΐδης, £ · 96 Ρουοο,Ζ,Ζ. ·395 I

Σάνδη, Ε. · 327 Σαντ, Μ. ντε · 77 Σαρτρ, Ζ. Πωλ · 127 Σεφερης, ί . · 142 Σιμενόν, Ζ. · 202 Σκαρίμπας, \.·269 Σολωμός Δ .·213 Σοφοκλής· 243 Σταινμπεκ, Τ.· 173 Σταντάλ · 98

Ξ f

Ξενόπουλος, £ · 265 Ο

Όμηρος · 174 Όργουελ, Τ(. · 226 Ουάιλη, 0. · 152 Ουγκό, Β.· 111 Ουίλιαμς, Τ.· 139 Παλαμάς, Κ. · 334 Πάλλης, Α.· 118 Πάουντ, £ · 178 Παπαδιαμάντης Α. · 165 Παπαπωνίου, Ζ. ·285 Παραμυθάδες · 108* Πεοοόα, Φ.·390

* Τα τεύχη που σημειωνοπαι με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Μ. · 161 & 399 ...χκας, Μ. ·297 Χάυμετ, Ν. · 182 Χαρντυ, Τ.·324

aΧατξοπουλος f s Κ.·319 i ,e Χέμιννουεϊ, ί · 159 Χιους, Τ. · 396

'λ λ η ν ί κ ά

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

Β ιβλιοπω λείο: • Γ.Γενναδίου 6,106 78 Αθήνα. Τηλ./Fax: 3817826 Κ εντρική Δ ιάθεση: Ζωοδ. Π ηγής 21 & Τζαβέλλα 1,106 81 Αθήνα. Τηλ.: 3806661,3302033 - Fax: 3817001 _ « Κ Μρ.λρ.νίκοιι 30.546 35 Θεσσαλονίκη. Τηλ.: (031) 245222,245950

Μ Ε Γ Α Λ Α

Λ Ο Γ Ι Α θ έ λ ετε να κάνετε τον έξυπνο; Να επιχειρη­ ματολογείτε ακόπως με λόγια διάσημων προσώπων; Να χρησιμοποιείτε εν τη ρύμη του λόγου, γραπτού τε και προφορικού, λό­ για άλλων προς επίρρωσιν των δικών σας; Να επιδεικνύετε την ευρυμάθειά σας με ρε­ τσ έτες; Μην ψάχνετε τα ογκώδη λεξικά! Φρόντισε για εσάς ο Πάσχος Μανδραβέλης με το βιβλίο Είπαν... Λεξικό τ ο υ έξυπνου λό ­ γου («Καστανιώτης»). Στις 360 σελίδες του ι­ διότυπου αυτού λεξικού ρήσεις γνωστών ανδρών, γυναικών και ανωνύμων, Ελλήνων και ξένων, παρατίθενται με αλφαβητική σει­ ρά περιεχομένου, αρχίζοντας από λόγια που είπαν κάποιοι κάποτε για την αγάπη, τη γνώ­ ση, τη δυστυχία, τον έρωτα, τη θρησκεία, την κοινωνία, τη λογοτεχνία, τη μοιχεία, το πάθος, τη σοφία, την τέχνη κ.ά. Από τα 379 συνολικά λήμματα ερανιζόμαστε:

Βιβλίο :Ένολάθος έκανε ο ϊαμαρόκης και το πληρώνουμε όλοι μας. Ανώνυμος Βραβείο: Τα χρήματα του βραβείου Νόμπελ είναι οωσίβιο που πετάνε οε έναν κολυμβητή ο οποίος έφτασε οτην ακτή αόος.

G. Β. Shaw Τνώση: Που είναι η οοφία που χάααμε μέοα οτη γνώση; Πού είναι η γνώοη που χάσαμε μέαα οτις πληροφο­

ρώ IS. Eliot Internet: Το να προαπαθείς να βρεις πληροφορίες στο Usenet είναι οαν να προοπαθείς να πιεις νερό από α­ ντλία της πυροοβεστικής. Ανώνυμος Κριτική-Κοιτικάε: Η τίμια κριτική είναι όύοκολα αποδεκτή, ειόικά αν προέρχεται από φίλο, από γνωστό ή από ξένο.

F. Ρ. Jones Λογοτεχνία:Ένα καλό μυθιστόρημα μας λέει την αλήθεια για τον ήρωά του' ένα κακό μυθιστόρημα μας λέει την αλήθεια για το συγγραφέα του.

G. Κ. Chesterton Ποίηση: Ένα ποίημα ποτέ ίεν τελειώνει. Απλώς εγκαταλείπεται. Ρ. Valery Έυννραφέαε: Οπότε θέλω να διαβάσω ένα καλό βιβλίο, γράφω ένα εγώ. Β. Disraeli

14

Ο

Α Ρ Θ Ο Υ Ρ Ο Σ

Μ Α Λ Ο Ρ I

ΤΟΥ

Η σειρά τη ς κλασικής π εζογραφ ίας "Orbis Literae" τω ν εκδό σεω ν «Gutenberg» έχουν ως στόχο να κυκλοφορήσουν στα ελληνικά, σε πολύ καλές μεταφράσεις, μνημειώ δη έργα της παγκόσμιας λο γοτε­ χνίας. Το Μόμπι - Ν τικ ή Η φ άή αινα και το Γουάιτ Τζάκετ τ ου Μ έλβιλ, Η ισ τορία τ ο υ Τομ Τζόουνς του Φίλντινγκ, Η ζω ή και οι απόψεις τ ο υ Τρίστραμ Σάντι του Στερν είναι μερικά από τα αριστουργήματα που ήδη μπορεί κάθε αναγνώστης να απολαύσει στα ελληνικά. Σ' αυτό το πλαίσιο, τη ς μεταφ ορά ς δηλα δή ποιοτικής λογοτεχνίας στη γλώοσα μας, εντάσσεται και Ο θ ά ν α το ς τ ο υ Α ρ θ ούρ ου (2 τόμοι) του Τόμας Μάλορι. Γραμμένο πριν από πεντέμισι περίπου αιώνες (εκδόθηκε το 1485, μετά το θάνατο του συγγραφέα), θεωρείται η πρώτη και πιο ολοκληρωμένη καταγραφή του έπους τω ν Ιπποτών της Στρογ­ γυλής Τραπέζης. 0 συγγραφέας του (1410-1471) πέρασε πολλά χρό­ νια στη φυλακή κι εκ εί ασχολήθηκε με τα κείμενα που αναφέρονταν στον Αρθούρο και στους Ιππότες του. Συγκέντρωσε επίσης εκατοντά­ δ ες προφορικές, έμ μετρες ή πεζές εκδοχές για τους χαρακτήρες και μετά από πολύχρονη εντατική ενασχόληση έγραψ ε ένα πρωτότυπο και αμιγώς λογοτεχνικό έργο. Στις 12 00 σελίδες συνυπάρχουν μέσα από ηρωισμούς, δολοπλοκίες και προδοσίες ο μάγος Μέρλιν, η Κυρά της Λίμνης, το ξίφ ος Εξκάλιμπερ, ο Λάνσελοτ, ο Τρίστραμ, η Ιζόλδη, το άγιο Δισκοπότηρο... Όλοι οι ήρωες αυτού του μεγαλειώδους παραμυθι­ ού, που γαλούχησε πολλές γενιές αναγνωστών και έγινε η πηγή για τη δ η­ μιουργία εκατοντάδω ν διασκευών, κινούνται και δρουν υπακούοντας στην πένα του μεγάλου συγγραφέα Τόμας Μάλορι. Η μετάφραση του Αλέξανδρου Κοσματόπουλου υποδειγματική. Δεν προδί­ δει ούτε στο ελάχιστο το ύφος και το πνεύμα του Άγγλου συγγραφέα.

BEST S E L L E R . . .

ΣΤΗΝ

ΚΟΛΟΜΒΙΑ

Σας ενδιαφέρει να μάθετε ποια είναι μερικά από τα βιβλία που σημείωσαν υψηλές πωλήσεις τον πε­ ρασμένο Δεκέμβριο στην Κολομβία; Λοιπόν, πέρα από την πληθώρα ισπανόφωνων και γενικώς λατινόφωνων ονομάτων συγγραφέων που δεν μας λένε (τουλάχιστον ακόμα) και πολλά στην Ελλάδα,

ξεχωρίζουμε τον Αιώνα μου και το Τενεκεδένιο ταμπούράο του νομπελίστα Γκίντερ Γκρας, στην τρί­ τη και έβδομη θέση αντίστοιχα. Ακόμα: στην ένατη θέση διακρίνουμε το μυθιστόρημα του Αμερικανού Τομ Γουλφ Ένας οάόκήηρος άνδρας, ενώ στην τέταρτη θέση φιγουράρει το βιβλίο του Frank Me Court Αχά, αυτό είναι. Τα στοιχεία προέρχονται από το βιβλιοπωλείο Jorge Consuegra, Libras γ Letras της Κολομβίας.

15

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ Σ τις καθυστερήσεις του

^ va S ti J fiw

Ένα βιβλίο ειλικρινές, άκρως ενδιαφέρον στην ποικιλότητά του είναι το τελευταίο βιβλίο του Δημοσθένη Κούρτοβικ με τίτλο Στις καθυστερήσεις του ημιχρό­ νου («Καστανιώτης»), Κείμενα δοκιμιακά, σκέψεις δια­ τυπωμένες σε μια πρόταση, φανταστικές συνεντεύ­ ξεις, άρθρα, αυτοβιογραφικά "διηγήματα" συνθέτουν ένα ενδεικτικό corpus του ποιος στ' αλήθεια είναι και τι πρεσβεύει για τη λογοτεχνία, την κριτική, τη γλώσ­ σα, τη μετάφραση, το χιούμορ, το σεξ, τη διαφορετι­ κότητα κ.ά. ο πολυσχιδής Δημοσθένης Κούρτοβικ. Στα "ημίχρονα" της ανάγνωσης ο αναγνώστης υπο­ γραμμίζει με μολύβι πολλά σημεία των κειμένων για να επιστρέφει σ' αυτά εν καιρώ, για να δ ιερω τηθεί για την ισχύ και την αλήθεια τους. Μικρά δείγματα παραθέτουμε:

...Οι περισσότεροι κριτικοί υποτάοοοηαι πολύ εύκολα σταβιβλία και στο πνεύμα των συγγραφέων τους Οι κριτικές παρατη­ ρήσεις τους έχουν απλώς τεχνικόχαρακτήρα, όεν θίγουνβαθύτερακαι ουσιαστικότερα ζητήματα. Στη σκέψη των περισσότε­ ρων κριτικών απουσιάζει εκείνος ο πλατύς ορίζοπας που όίνει βάθος προοπτικής ο' έναβιβλίο και αναόεικνόει τις συναρτή­ σεις του μεμείζοναπροβλήματατου ανθρώπου, της κοινωνίας και του πολιτισμού... ...Η σημερινή κριτική στην Ελλάόα... όεν παράγει σκέψη. Οπότε εμφανίζονται μεμονωμένα σπέρματα σκέψης, πεθαίνουν σε μιαέρημο αόιαφορίας. Οπως οι συγγραφείςμας όεν όιαβάζουνκαι όεν σχολιάζουν άημόοια τα βιβλία άλλων συγγραφέων (ε­ κτός ανπρόκειται για φίλους τους), έτσι και οι κριτικοί σχεόάνποτέ όενασχολούνται με τις απόψεις άλλων κριτικών, γενικά όενασχολούνται μεαπόψεις άλλες από τις όικές τους. Έτσι, [...] οι όποιεςκαταβολές πρωτότυπης σκέψης οόηγοιίπαι οε πρό­ ωρομαρασμό... ...Η ελληνική λογοτεχνία σήμεραπαρουσιάζεται ακραία πολωμένη ανάμεσασ' &αν κατά κανόναλιπόβαρο και ομφαλοοκοπικό ελιτισμόκαι ένανχυόαίο λαϊκισμό άνευ προηγουμένου... ... Οσοι θέλουν να αφυπνίσουν το ενόιαφέρον για την ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό, θα το πετύχουν ψάχνοπας για Έλληνες συγγραφείς ανάλογου όιαπολιτισμικού βεληνεκούς και όχι προσπαθώντας να πλασάρουν πακέτο ολόκληρη την "πραμάτεια"... Είναι τόσο ανάλγητη η εποχήμας, ώστε η παραμικρήευαισθησία τείνει ναπάρει τη μορφή τουμελό.

«0 ΑΓΩΝ ΜΟ Υ » ΤΟΥ Α Δ 0 Λ Φ 0 Υ Το ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο Amazon.com απέσυρε από τους καταλόγους των γερμανικών βιβλίων το περιβόητο Mein K ampfmu Χίτλερ, που είχε πρωτοεκδοθεί σε δύο τόμους το 1925 και το 1926. Δεν είναι γνωστό γιατί η αρμόδια εταιρεία κατέφ υγε σε αυτή τη λύση. Η Ιστορία έτσι κι αλλιώς δεν αλλάζει - και δεν χρειάζεται

να μετατρέψουμε βιβλία, όπως αυτό το ευαγγέλιο του ναζισμού, σε "απόκρυφα" κείμενα που αυτόματα αποκτούν αξία μόνο και μόνο επειδή είναι δυσεύρετα.

16

Ο ΒAI I Λ Η I Α Λ ΕΞA Κ Η Σ Δ I Ε0 Ν Η I ΜΕΤ' ΕΠΑΙ ΝΟΝ Ο Έλληνας συγγραφέας Βασίλης Αλεξάκης, ο οποίος έχει κατακτήσει το γαλλικό αναγνω­ στικό κοινό (τιμήθηκε με το βραβείο Medicis το 1995), φαίνεται ότι περνάει τη Μάγχη γοη­ τεύοντας και τους Βρετανούς με το τελευταίο του βιβλίο Η καρδιά τη ς Μ αργαρίτας (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Εξάντας»). Στο ειδικό πανηγυρικό τεύχος του έγκυρου βρετανικού περιοδκού «Economist Review» (Δεκέμβριος 1999) η Μ αργαρίτα επιλέγεται ανάμεσα στα πέντε σημαντικότερα μυθιστο­ ρήματα που κυκλοφόρησαν στη Γαλλία τον τελευταίο χρόνο του αιώνα. Μεταξύ των άλ­ λων το περιοδικό αναφέρει:

«...Μια υπίροχα ψυχαγωγική ιρωτική ιατορία... Είναι cπυπωοιακό ότι ιο ρυθιοτάρημα 5ιν ίιολιοθαίνιι οι ιγκιφαλικίς ινίοοκοπήοιις, αλλά κρατά ψηλά τη γοητιία της αληθινής κωμωίίας... 0 κ. Αλιξάκης ιίναι ανιπιτήίιυτα φιλοοοφηρίνος και το βιβλίο του ρια γιορτή ιυστροφίας, χιούρορ και φαηαοίας. 0 ουγγραφίας ιπιάίίιται οι ίνα παιχνίόι ρι τις ιίιοτροπίις του χώρου ηιριοοότιρο παρά του χρόνου, οτο τίλος ινάς αιώνα, οτον οποίο κυριάρχηοι η φιγούρα του Προυοτ, ινός παριλθόπος χαμένου και ξανά κιρίιομένου». Οι κτύποι της Καρδιάς τη ς Μ αργαρίτας ακούγονται καθώς φαίνεται καθαροί και κερδίζουν τις καρδιές πολλών αναγνωστών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

ΔΙ ΕΘΝΕΙ Σ ΠΑΙ ΔΙ ΚΟΥ

ΕΚΘΕΣ ΕΙ Σ ΒΙ ΒΛΙ ΟΥ

Για δέκατη πέμπτη συνεχή χρονιά πραγματοποιήθηκε στο τέλος του περασμένου έτους η Έκθεση Παιδικού Βιβλίου στο Μοντεβίλ της Γαλλίας, από 1 έω ς 6 Δεκεμβρίου 1999. Την έκθεση επισκέφθηκαν 150.000 επισκέπτες, 50.000 παιδιά και συμμετείχαν 2.000 επαγγελματίες του χώρου, από εκδοτικούς οίκους και βιβλιοπωλεία μέχρι συγγραφείς. Για το 2000 η Έκθεση αναμένεται να πραγματοποιηθεί από τις 29 Νοεμβρίου μέχρι τις 4 Δεκεμβρίου. Φυσικά, στην Μπολόνια είναι που πραγματοποιείται κάθε χρόνο η πιο σημαντική διεθνής έκθεση παιδικού βιβλίου. Πέρσι συμμετείχαν 1.591 εκδοτικοί οίκοι από 81 χώρες, ενώ φ έ­ τος η Έκθεση θα ανοίξει στις 29 Μαρτίου και θα διαρκέσει έως την 1η Απριλίου. Για πρώτη φορά θα απονεμηθούν και δύο βραβεία. Ένα σε βιβλία που ωθούν τα παιδιά να γνωρίσουν και να αγαπήσουν την τέχνη και άλλο ένα σε νέους εκδότες που έχουν πρωτότυπες ιδέες σχετικά με βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Αξίζει ακόμα να σημει­ ω θεί ότι φέτος αναμένεται η έκθεση να προσελκύσει ακόμα περισσότερο κόσμο, αφού η Μπολόνια είναι μία από τις έξι Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης για το 2000. Τέλος, για τη δέκατη επέτειο της Διεθνούς Διάσκεψης τω ν Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώ­ ματα του παιδιού δημιουργήθηκε ηλεκτρονική διεύθυνση: www.jailedroit.net. Όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να επισκεφθούν τον κόμβο για να ενημερωθούν σχετικά.

η

θα το πούμε απερίφραστα: Η Ιστορία της ελληνικής γλώσσας («ΕΛΙΑ») είναι ένα βιβλίο που δεν πρέπει να λείπει από καμιά βι­ βλιοθήκη. Δεν αναφερόμαστε βεβαίως στις βιβλιοθήκες των "ειδικών" επιστημόνων -θ α το προμηθεύονταν ούτως ή ά λ­ λω ς- αλλά σ' αυτές -κυρίως σ' αυτές-τω ν "γενικών" αναγνω­ στών, οι οποίοι αμέσως ή εμμέσως ενδιαφέρονται για την ι­ στορική εξέλιξη της γλώσσας μας. Στην Ιστορία της ελληνικής γλώσσας διακρίνονται και εξετάζο­ νται πέντε περίοδοι: α) η αρχαιοελληνική ως το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π. X.), β) η περίοδος της κοινής ως και τον Ιουστινιανό (565 μ. X.), γ) η βυζαντινή ή η μεσαιωνική ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453), δ) μεταβυζα­ ντινή ή πρώιμη νεοελληνική ως το 1821 και ε) η κυρίως νεοελ­ ληνική ως τις μέρες μας, περίοδος η οποία καταλαμβάνει και το μεγαλύτερο μέρος του όλου εγχειρήματος. Πλειάδα ερευνητών -αναφέρουμε ενδεικτικά: Μ. Μαργαρίτη-Ρόγκα, I. Ν. Καζάζης, X. Χαραλαμπάκης, Φ. I. Κακριδής, Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Γ. Κεχαγιόγλου, Π. Μ. Κιτρομηλίδης, Ρ. Mackridge, Ν. Βαγενάς, Α. Δημαράς, Κ. Π. Σαββίδης, Γ. Μπαμπινιώτης, Δ. Δασκαλόπουλος, Π. Μπουκάλας, X. Γιανναράς, Γ. Αλισανδράτος, Κ. Τσουκαλάς κ.ά., υπό την επιστημονική επίβλεψη-επιμέλεια του Μ. Ζ. Κοπιδάκη- συνέγραψαν την Ιστορία ασχολούμενοι με το πολυσχιδές και περίπλοκο θέμα της γλώσσας μας ανά τους αιώ­ νες με τρόπο απλό, εύληπτο και φιλικό στο μέσο αναγνώστη. Και δεν είναι διόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Ιστορία είναι ένα από τα best seller των τελευταίω ν μηνών. Αξιοπερίεργο, αλλά αληθινό. Για κάθε περίοδο αναφέρονται τα κύρια γνωρίσματά της, δοκίμια που έχουν σχέση με την εξωτερική ή εσω τε­ ρική εξέλιξη της γλώσσας, παραθέματα σχετικών κειμένων μέσω των οποίων εξετάζονται θεωρητικοί προβληματισμοί για τη γλώσσα. Η πλούσια και συμπληρωματική των κειμένων εικονογράφηση είναι από τα μεγάλα συν της έκδοσης. Το έργο, μεγάλου σχήματος, πανόδετο, πολυτελές ως προς το χαρτί και την εκτύπωση -εκτείνεται στις 440 σελίδες- κάλλιστα μπορεί να θεωρηθεί μοναδικό λόγω της ευρύτητας των επιμέρους θεμά­ των που πραγματεύεται και της επιστημονικής του επάρκειας.

I—I—I

Το προτείνουμε σε όλους ανεπιφύλακτα!

Ε Ρ f! Τ A I : 0 Α Η Γ I Ε I

Χ Ρ Η Σ Η Σ

Υπάρχει ένα συγκεκριμένο είδος βιβλίων που ξετρελαίνει τους Αμερικανούς: οι οδηγοί για μια καλύ­ τερη ζωή, καλύτερη σεξουαλική ζωή, επιτυχία στην επαγγελματική ζωή και πάει λέγοντας. Αν ρίξει κανείς μια ματιά στις λίστες των best seller των «New York Times» και του «Publishers' Weekly», θα δει ότι τέτοιου τύπου βιβλία παραμένουν χρόνια στις πιο ψηλές θέσεις των non fiction best seller (μη μυ­ θοπλαστικά βιβλία), ξεηερνώντας κάποιες φορές σε πωλήσεις ακόμα κι αυτόν τον Στίβεν Κινγκ. Πιο γνωστή συγγραφέας αυτών των βιβλίων θεωρείται η Τσέρι Κάρτερ-Σκοτ (Cherie Carter-Scott). Το τε­ λευταίο της βιβλίο, Αν η αγάπη είναι ένα παιχνίδι, αυτοί είναι οι κανόνες, έχει και υπότιτλο: "Δέκα κα­ νόνες για να βρεις το ταίρι σου και να το κρατήσεις κοντά σου". Τα συμπεράσματα δικά οας.

18

Σελίδες

τ ων

Όοκαρ

Σ τ α τ έ λ η τ ο υ μή να , ο τις 2 6 Μ α ρ τίο υ , για π ρ ώ τη φ ο ρ ά ήμ ερ α Κ υ ρ ια κ ή , θα π ραγμ ατοπ οιηθεί η 7 2 η απονομή τω ν Ό ο κα ρ - τα κ α λ ά νέα δ εν είναι βέβ αια η ίδια η γιορτή, όπ ου η βιομ ηχανία το υ θεάματος ου γχ α ίρει... το ν εα υ τό της, α λ λά η π λη θώ ρ α τω ν κ α λ ώ ν ται­ ν ιώ ν που ου νω ο τίζο ν τα ι για μ ια θ έο η ο τις φ ε τιν έ ς υ π ο ψ η φ ιό τη τες , οι οπ οίες θ α έχ ο υ ν α ν α κ ο ιν ω θ ε ί ω ς τα μέοα το υ Φ εβρουάριου. Ό λες οι ενδείξεις ου νη γ ορ οά ν πως το 2 0 0 0 δ εν δ ια θ έτει τα α κ λ ό ν η τα φ α β ο ρ ί ά λ λω ν ε τώ ν - μ ά λ λο ν π ολλού ς α ντάξιο υς ου να γω νιοτές. Τα β ρ αβ εία τω ν εν ώ σ εω ν κ ρ ιτικ ώ ν κ ι οι Χ ρυσές Σφ αίρες - που θ εω ρ ο ύντα ι ο πιο σ ίγουρος π ροάγγελος τω ν Ό ο κα ρ - δ ό θ η κ α ν οε μια π λειά δα ταινιώ ν. Η «Αμερικά­ νικη ομ ορφιά» το υ Σαμ Μ έντες, μια π ικρή κ α τα γ ρ α φ ή το υ τέλ ο υ ς τ ο υ αμ ερ ικάνικου ονείρ ου, π αίρνει... συμ­ β ο λ ικ ά το ν τ ίτλ ο το υ φ αβορί, εξαπ ίας της επ ικρά τη σή ς το υ ο τις Χρυσές Σφ αίρες, από κ ο ν τά όμως α κ ο λο υ ­ θ ε ί «Ο τα λα ν το ύ χ ο ς κύριος Ρίπλεϊ» το υ Ά π ο ν ι Μ ιν γ κέλα κ α ι το «The In sid er» το υ Μ ά ικ λ Μ α ν - θυμίζουμε ό τι ο «Ά γγλος Α σθενής» το υ Μ ιν γ κέ λα είχ ε σ αρώ σει προ τετρ α ε τία ς τα Όοκαρ, ενώ το «Inside r» π ήγε π ολύ κ α λ ά ο τα βρ αβ εία τω ν κ ρ ιτικ ώ ν ' ο π ρω ταγω νισ τής του, Ράοελ Κ ρόου, θ εω ρ είτα ι σίγουρος για τη ν π εντάδα ( τ ο υ λ ά χ ισ τ ο ν ) τω ν υ π ο ψ η φ ίω ν α ' α ν τ ρ ικ ο ύ ρ ό λ ο υ . Π ιο κ ο ν τ ά σ το ν τ ίτ λ ο τ ο υ α ο υ τσ ά ιν τε ρ , έ π ο ν τα ι το «M a gn olia » το υ Π ολ Τόμας Ά ν τερ ο ο ν κ α ι το ε ξα ιρ ετικ ό «Τ έλος μιας σχέσης» το υ Νιλ Τζόρνταν.... Όπως ί­ σως π ροοέξατε, οι λο γ ο τεχ ν ικ έ ς κ α τα β ο λές δ εν λείπ ο υν από τους υπ οψ ή φ ιους π ρω ταγω νισ τές τω ν Ό οκαρ, κ α θ ώ ς τα φ ιλμ τ ο υ Τζόρνταν κ α ι τ ο υ Μ ιν γ κ έ λ α βα σ ίζο ν τα ι σε μ υθ ισ το ρή μ ατα το υ Γκράχαμ Γ κρ ιν κ α ι της Π α τρ ίτο ια Χάιομιθ. To «Inside r» κ α τά γ ε τα ι επίσης από γραπ τό υ λικό , μόνο όμως από ένα άρθρο... Τέλος, μέ­ οα σ το κλίμ α της γενική ς α β εβ αιό τη τας, το μόνο α π ό λυτο φ α β ο ρ ί που απομένει είναι σ τη ν ξενόγλω σσ η ται­ νία - π ρό κειτα ι βεβ αίω ς για το «Ό λα για τη μ η τέρα μου» το υ Ισπανού Πέδρο Α λμοδοβάρ.

ι— I

Ονομάζεται Τόμας Μίντελχοφ (Thomas Middelhoff) και είναι γενικός διευθυντής του ι-

Ο

σχυρότερου οικονομικό εκδοτικού οίκου στον κόσμο, του «Bertelsmann». Αφού αγόρα-

____ _

να με νούμερα που έδωσε ο Μίντελχοφ στη δημοσιότητα, τα έσοδα της εταιρείας για

--------

το 1999 έφτασαν τα 16.400.000 δολάρια (περίπου 5,2 δις δρχ.). Ο Μίντελχοφ δήλωσε

σε τον αμερικανικό οίκο «Random House» και τον γερμανικό «Springer Verlag», σύμφω-

επιπλέον ότι η εταιρ εία σκοπεύει να επεκταθεί ακόμα περισσότερο στο διαδίκτυο και στον τομέα των πολυμέσων. Στην Ελλάδα όλα αυτά τα νούμερα φαντάζουν εξωπραγματικά - με ό,τι καλό ή κακό αυτό συνεπάγεται, παρότι οι αγοραπωλησίες εκδοτικών οίκων από μεγάλους οργανι­ σμούς είναι ήδη πραγματικότητα και στη χώρα μας.

19

Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι ΑΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΚΑΙ Ο I Φ Υ Ρ I Δ Η I Α Υ Τ Ο Β Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ο Υ Ν Τ Α Ι Πολλοί συγγραφείς ισχυρίζονται πως απεχθάνονται την αυτοβιογραφία όπως ο διάβολος το λιβάνι. 'Οταν όμως αποφασίζουν, ο καθένας για τους δικούς του λόγους, να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στο παρεξηγημένο αυτό είδος στην Ελλάδα, το κάνουν με ζήλο· γι' αυτό και τα αποτελέσματα συνήθως παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Έτσι, δύο από τους γνω­ στότερους και καταξιωμένους θεσοαλονικιούς λογοτέχνες, ο Ντίνος χριστιανόπουλος και ο Περικλής Σφυρίδης, ποιητής ο ένας, πεζογράφος ο άλλος, αποφάσισαν πρόσφατα να ξετυλίξουν το νήμα της ζωής τους. «Θεσσαλονίκην, ου μ' εθέσπισεν...» τιτλοφορείται το βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Ιανός» (σειρά "πρόσωπα"), το οποίο, περιέχει αυτοβιογραφικά κείμενα του ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου, ενώ η από­ πειρα αυτοβιογραφίας του πεζογράφου Περικλή Σφυρίδη φέρει τον τίτλο «Σε πρώτο πρό­ σωπο» με υπότιτλο "Αυτοσχόλιο πνευματικής πορείας" και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Μπιλιέτο». Ο Χριστιανόπουλος ήταν από εκείνους που αντιμετώπιζαν την αυτοβιογραφία με επιφύλα­ ξη. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που δεν μπήκε στον κόπο να συγγράφει ένα ενιαίο κείμενο, αλλά να συγκεντρώσει σε έναν τόμο 34 αυτοβιογραφικά κείμενα (συνεντεύξεις, εκπομπές, διαλέξεις κ.ά.), πολλά από τα οποία προέρχονται από αυτοσχεδιασμούς που απομαγνητοφωνήθηκαν και πέρασαν από επεξεργασία εκ των υστέρων. Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι μία αυτοβιογραφία από τον Χριστιανόπουλο συνιστά ταυτόχρονα και μια ιδιότυπη ιστορία της θεσοαλονίκης (από αυτή τη σκοπιά ο σεφερικής πνοής τίτλος του βιβλίου τα λέει όλα). Πραγματικά, όσοι θέλουν να γνωρίσουν τη Θεσσαλονίκη, τον Πεντζίκη, την Καρέλλη, τα παλιά βιβλιοπωλεία της πόλης, τους Εβραίους που χάθηκαν στον πόλεμο, τον Τσιτσάνη, τις συνοικίες της πόλης και τους έρω τες των κατοίκων της, δεν έχουν παρά να ανατρέξουν στις ερεθιστικές σελίδες του Χριστιανόπουλου. Κορυφαίες στιγμές του βιβλίου παραμέ­ νουν οι συνεντεύξεις που έδωσε κατά καιρούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα! «... είμαι ελεύθερος και δεν έχω καμιά εξάρτηση ή φιλοδοξία. Κανείς δεν μπορεί να με

βλάψει, γιατί πρώτα εγώ φρόντισα να βλάψω τον εαυτό μου, παραιτούμενος απ' όλα. Αλλά κι αν μου κάνουν κακό σαν άνθρωπο, το έργο μου είναι τετελεσμένο και δεν μπορεί πια να πάθει τίποτε. Κι έπειτα μέσα σ' ένα κόσμο γραικύλων, ας υπάρχει επιτέλους και μια ελεύθερη φωνή!» Η περίπτωση του Σφυρίδη είναι αρκετά διαφορετική, όχι μόνον επειδή είναι πεζογράφος, αλλά επειδή το βιβλίο του δεν έχει την αποσπασματικότητα της αντίστοιχης αυτοβιογρα­ φίας του Χριστιανόπουλου. 0 Σφυρίδης καταγράφει με συνέπεια και σε χαμηλούς τόνους την πορεία της συγγραφικής, κυρίως, ζωής του. Αναφέρεται στις εμμονές του, στα θέμα­ τα που τον απασχόλησαν ως συγγραφέα ιστορώντας παράλληλα την πορεία του από τα πρώτα πρώτα ποιήματα που δημοσίευσε -για τα οποία τον συμβούλευσε ο Χριοτιανόπουλο ς- μέχρι τις δημοσιεύσεις των διηγημάτων και του ενός μυθιστορήματος που έγραψε. Δεν είναι λίγες οι φορές που ο Σφυρίδης μιλάει για την ιδιότητά του ως γιατρού:

«Έζησα αυτά τα χρόνια ανάμεσα στην ιατρική και τη λογοτεχνία. Η ιατρική με βοήθησε να γνωρίσω από κοντά τον ξένο πόνο και η λογοτεχνία να αισθανθώ βαθιά τον δικό μου. Νιώθω σαν αυτούς που ζουν διπλή ζωή. Είμαι παντρεμένος με την ιατρική και παράλληλα διατηρώ δεσμό και με τη λογοτεχνία. Και οι δύο μου έδωσαν χαρές και λύπες, όπως συμ­ βαίνει συνήθως με τις γυναίκες. Τα βιώματα αυτής της διπλής ζωής δημιούργησαν τη λογοτεχνία μου.»

20

10 0

Χ Ρ Ο Ν Ι Α

Μ Π Ο Υ Ν I Ο Υ Ε Λ

Στην Ελλάδα γιορτάζουμε φ έτος τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Γιώργου Σεφέρη. Την ίδια

χρονιά όμως γεννήθηκε και ο μεγάλος Ισπανός σκηνοθέτης Λουίς Μπουνιουέλ- γι' αυτό εκδηλώ ­ σεις, εκθέσεις και φεστιβάλ οργανώνονται τόσο στην Ισπανία και στο Μεξικό όσο και στη Γαλλία και τις ΗΠΑ. Για παράδειγμα, η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου της Μαδρίτης αλλά και της Γουαδαλαχάρα στο

Μεξικό (οι δύο σημαντικότερες εκθέσεις βιβλίου στον ισπανόφωνο κόσμο) είναι εξ ολοκλήρου αφιε­ ρωμένες στον μεγάλο δημιουργό, του οποίου το βιβλίο Τ ελευταία πνοή κυκλοφόρησε πριν μερικά

χρόνια στα ελληνικά από τις εκδόσθς «Οδυσαέας». Οι εκδηλώσεις για τον Μπουνιουέλ θα κλείσουν με ένα μεγάλο διεθνές συνέδριο που θα πραγματο­ ποιηθεί μέσα στον Ιανουάριό και Φεβρουάριο του 2001, Για τον Σεφέρη, προς το παρόν, δεν έχει ανακοινωθεί τίποτα επισήμως. Τι περιμένουν οι αρμόδιοι;

Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο

Ο Σ Ο

Π Ο Τ Ε

Γράφει ο Αντώνης Καρκαγιάννης στην «Καθημερινή της Κυ­ ριακής»: «Αν εξακολουθείτε να απορείτε πώς μια πολιτισμένη χύμα όπως η Αυστρία εμπε οτεάτηκε την τύχη της ατούς νεοναζίρατσιστές του Χάιπερ, πηγαίνετε στο θέατρο της οόού Κεφαλληνίας. θα παρακολουθήσω την παράσταση ενός θεατρικού έρ­ γου του Αυστριακού Τόμος Μπέρνχαρπ (και άλλα έργα του παίχτηκαν στην Ελλάόα) και θακαταλάβετε οε ποια σκοτεινά, υγρά και όιιοώόη υπόγειαενόςλαού φωλιάζει και καραόοκεί ο ναζισμός και ορατσισμός». Εμείς απλώς προσθέτουμε ότι πρόκειται για ένα διαβολικά επίκαιρο θεατρικό έργο, ένα από τα καλύτερα που παίζο­ νται αυτή τη στιγμή στις σκηνές της Αθήνας. Πρέπει οπωσδήποτε να το δ είτε για να διαπι­ στώσετε πως εκκολαπτόταν επί μισό αιώνα από αρπακτικά το αυγό του φιδιού.

ΤΑ

BEST SELLER T O Y

Διαβάσαμε ανυπόγραφο ρεπορτάζ στην εφημερίδα «Επενδυτής» που αφορούσε τις πωλήσεις βιβλίων λίγο μετά τις γιορτές και με έκπληξη διαπιστώσαμε ότι η λίστα των Best Seller του '99 ήταν αναδημοσί­ ευση της λίστας του «διαβάζω», χωρίς να αναφέρεται πουθενά η πηγή. Ανευθυνότητα ή παράλειψη;

21

Ο Α. Ε Υ Α Γ Γ Ε Λ Ο Υ Σ Τ Ο K R U I S P U N T Από το 1 99 2 το φλαμανδικό περιοδικό «Kruispunt» ( Σταυροδρόμι), που εκδίδεται στην Brugge του Βελγίου από Βέλγους Φλαμανδούς και Ολλανδούς, ασχολείται με το έργο του ποιητή Ανέστη Ευαγγέλου. Το 1994, τη χρονιά που ο Ανέστης Ευαγγέλου πέθανε, μετα­ φράστηκε από την Kirsti de Hek το βιβλίο του Εννέα εκδοχές για την ποίηοη και την ποιητι­ κή και δημοσιεύτηκε ατο «Kruispunt» τον Μάρτιο. Το 1997 σε χειροποίητη έκδοση και σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων με τον τίτλο Το κατακόκκινο αίμα κυκλοφόρησαν πέντε ποιήματα μεταφρασμένα σε φλαμανδικό - ολλαν­ δικά και, τέλος, το 1999 μεταφράστηκαν επίσης από την Kirsti de Hek το πρώτο του βιβλίο Περιγραφή εξώσεως και το τελευταίο του Το χιόνι και η ερήμωση, τα οποία εκδόθηκαν σε δίγλωσση έκδοση τον Ιούνιο του '99 από το ίδιο περιοδικό. Να λοιπόν που και στη μακρινή Brugge, τη Βενετία του Βορρά, ακούγονται κάποιες ελληνι­ κές φωνές. Είναι κι αυτό ένα αισιόδοξο μήνυμα.

W I N D O W S

2 0 0 0

Κυκλοφόρησε το βιβλίο Windows 2000 από τις εκδόσεις «Anibus», το οποίο απ οτελεί έναν πλήρη οδηγό για τη νέα έκδοση του λειτουργικού συστήματος της Microsoft. Το βιβλίο φιλοδοξεί να γίνει πολύτιμο βοήθημα στην προσπάθειά σας να εργαστείτε εύκολα, γρήγορα και αποδο­ τικά. Αναζητήστε το για να είστε μέσα οτα πράγματα.

ΑΝ

Ε Ι Σ Α Ι

ΚΑΙ

Π Α Π Α Σ . . .

Στην εφημερίδα «Ακρόπολις» την επιμέλεια της κριτικής του βιβλίου έχει ο συγγραφέας Ι.Μ. Χατζηφώτης. θεώρησε λοιπόν σκόπιμο ως επιμελητής να προβάλει το πρόσφατο βιβλίο του Αλεξάνδρεια. Δυο αιώνες του νεότερου ελληνισμού με τρόπο αήθη μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας στην οποία ερ ­ γάζεται. Κάτω από τη φωτογραφία του ο πρόλογος του βιβλίου του καταλαμβάνει σχεδόν μισή σελίδα της εφ η­ μερίδας και το εξώφυλλο συνοδεύει τη δημοσίευση. Σ' αυτή την περίπτωση ταιριάζει γάντι - ο Ι.Μ. Χατζηφώτης είναι και άνθρωπος της εκκλησίας- η λαϊκή ρήση «ο παπάς βλογάει πρώτα τα γένια του» και όχι το «αν είσαι και παπάς με την αράδα σου θα πας».

22

ΥΠΟ

ΕΚΔΟΣΙΝ

(ΨΥΧΟΓΙΟΙ)

Ο εκδοτικός οίκος «Ψυχογιός» δεν παραλείπει κάθε τρίμηνο να μας στέλνει με fax τα υπό έκδοση βιβλία του . Γεγονός που δείχνει το ν εκδοτικό του προγραμματισμό και τις καλές δημόσιες σ χ έ­ σεις του . Για το μήνα Μάρτιο, μετα ξύ τω ν άλλω ν, μας π ληροφ ορεί ότι θα κυκλοφ ορήσουν τα παρακάτω βιβλία: Ρικ Κ όλιγκνον (Μεξικό): Το ημερολόγιο του Αντόνιο Μοντάγια (Μτφρ. Μ. Αγγελίδου) Ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα, ο το οποίο σκοτώνονται οι γονείς το υ Χοσέ Μοντάγια, είναι η αφορμή για ανατροπές που αφορούν στη ζωή του νεαρού ήρωα και στη ζωή τω ν ανθρώπων που τον περιβάλλουν. Φίλιπ Πούλμαν (Αγγλία): Ο άρχοντας των δύο κόσμων (Μτφρ. Κ. Κοντολέων) Το δ εύτερ ο μέρος μιας τριλογίας όπου η Λύρα είναι και πάλι αντιμέτωπη με απρόσμενες εκπλή­ ξεις και περιπέτειες. Βαλέριο Μ ανφ ρ έν τι (Ιταλία): Ο Φαραώ της άμμου (Μτφρ. Α. Ράικου) Ένας αιγυπ τιολόγος και μια γεω λόγος προσπαθούν να εξερ ευ ν ή σ ο υ ν το ν τά φ ο εν ός Φαραώ στην έρημο του Ισραήλ και να ανακαλύψουν ένα πάπυρο που περιέχει επικίνδυνα για την ανθρω­ πότητα μυστικά. Έ σ τερ Ντάισ ον (ΗΠΑ): Κομπιούτερ, ώρα μηδέν (Μτφρ. Μ. Παπαδόπουλος) Ο κόσμος τω ν υπολογιστών, πώς επεμβαίνει στη ζωή μας ο κυβερνοχώρος και ποια παγκόσμια ερωτηματικά θέτει το Ίντερνετ.

ΑΠΟΔΕΚΤΟΣ

ΜΟΝΟ

0

ΕΠΑΙΝΟΣ

Γράφει ο δημοσιογράφος και αυγγραφέας Δημήτρης Γκιώνης στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία»: «Ητανμια ιποχή, που όταν κυκλοφορούΰί ένα βιβλίο, παιζόταν ένα έργο, γινότανμια έκΒιοη, παρουοιαζόταν, tv πάοη πιριπτώοιι, μια πνιυμοτική ή καλλιτιχνική δουλαά, οι ινόιαφιρόμινοι πιρίμιναν ώκούς και κοινό για να αποφανθούν για την αξία του. Ιήμιρα οτην ιποχή της υπιρπαραγωγής, της κατανάλωσης και της ταχύτητας... παρατηρώαι όλο και πιριοοότιρο το φαινόμινο, οι ίόιοι πλέον οι όημιουργοί (όοκιμααμένοι και πιριοτοαιακοί) να φροντίζουν για την προβολή του έργου τους, αυχνά απροκάλυπτα, Εννοώντας ότι δι­ καιούνται να ανέχονται μόνο τον έπαινο». Όχι μόνο συμφωνούμε με τις παραπάνω επισημάνσεις, αλλά εκ πείρας προσθέτουμε και τα εξής: Οι πε­ ρισσότεροι συγγραφείς σήμερα -σ υνήθ ω ς οι ν ε ό τερ ο ι- θεωρούν τον έπαινο αυτονόητο. Κάθε υπο­ ψία ένστασης για το έργο τους είναι αρκετή για να κατατάξουν τον κριτικό ή παρουσιαστή και το έντυ­ πο στο οποίο δημοσιεύεται η άποψή του στους ορκισμένους εχθρούς τους. Την επόμενη στιγμή, αν ο ί­ διος κριτικός γράψει θετικά για ένα άλλο τους βιβλίο, όλα παραγράφονται και από εχθρός γίνεται φίλος. Ευτυχώς που υπάρχουν και οι εξαιρέσεις, οι οποίες φυσικά επιβεβαιώνουν τον κανόνα.

23

ΣΤΟ ΠΛΕΥΡΟ TOY Α Ν Δ Ρ Ο Υ Λ Α Κ Η Γνωστά τα όσα συνέβησαν με το βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη Μν στη Θεσσαλονίκη. Κανά­ λια και εφημερίδες ασχολήθηκαν με το παραπάνω με τα όσα επαίσχυντα συνέβησαν - σ υ μ ­ βολικό κάψιμο ενός αντιτύπου, απειλές που εκτοξεύονταν εναντίον του συγγραφέα, κατάθε­ ση μηνύσεων και ασφαλιστικών μέτρων κ .ά .- από μερικές δεκάδες οπαδούς χριστιανικών, παραχριστιανικών οργανώσεων και ακροδεξιών ομάδων. Πρωτοστάτης στις εκδηλώσεις βίας και φανατικού αυταρχισμού υπήρξε ο βουλευτής της Ν.Δ. Παναγιώτης Ψωμιάδης, ενώ η σπί­ θα για να ανάψει η φωτιά ήταν έργο του βυζαντινολόγου Νίκου Πιλάβιου ο οποίος, για να μην ξεχνάμε, πέρυσι είχε καταθέσει αίτηση ασφαλιστικών μέτρων για την τηλεοπτική σει­ ρά "Άγγιγμα Ψυχής". Το βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη έγινε ανάρπαστο, τα κανάλια βρήκαν έτοιμο και φτηνό σε κόστος τηλεοπτικό υλικό, οι εφημερίδες έκαναν σχόλια και αναπαραγωγή των ειδήσεων και εμείς μείναμε να απορούμε. Το διαβάζω, νηφάλιο τώρα, εκφράζει τον αποτροπιασμό του για τα γεγονότα, ανησυχεί για την εκκόλαψη φασιστικών νοοτροπιών και στέκεται στο πλευρό του συγγραφέα, όχι για να υπερασπιστεί τη λογοτεχνική αξία του βιβλίου του, αλλά για να υπερασπιστεί μαζί του το α ­ ναφαίρετο δικαίωμα της ελεύθερης διακίνησης ιδεών.

ΕΥΡΙ ΠΙ ΔΗΣ Εκδηλώσεις Μαρτίου

Σάββατο 4. Ώοα 12 το υεσηυέοι Α γ γελ ικ ή Βα ρελά Τα παπουτσάκια που λέν ε

παραμύθια

ΣΤΗ

Σ ΤΟΑ:

Σάββατο 11. Ώοα 12 το υεσηυέοι Κεμάλ Κουρτ Τα πέντε δάχτυήα και το φεγγάρι (εκδήλωση για παιδιά) Πέυπτη 16. Ώοα 7.30' υ.υ. Ισμήνη Καπάνταη Η Φάώρια των νερών

(Βραβείο Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου)

Πέυπτη 23. Ώοα 7.30' υ.υ. Τάσης Ψαράκης Τα μαλλ/ά μου

Πέμπτη 9. Ώοα 7.30' υ.υ. Βασίλης Γεωργιάδης Κ. Π. Καβάφης. Ταξίδι στο πάθος

ασπρίζουν. Γιατί άργησες; Πείτε μου τι είναι έρωτας, τι είναι αγάπη; Για τα χέρια που κρατούν τρυφερά

Τον τελευταίο καιρό η κατάσταση, βδομάδα τη βδομάδα, επιδεινώνεται. Αναφερόμαστε στο ένθετο της «Ελευθεροτυπίας» Βιβλιοθήκη. Ενώ διαβάζουμε με ενδιαφέρον άρθρα, κριτικές, αφιερώματα και σχόλια, νά σου κάτι λαθάκια -ασ ήμα ντα ενίοτε, αλλά λ ά θ η - που σε κά­ νουν να αγανακτείς διότι σε βγάζουν από το κλίμα των κειμένων. Απλώς χρειάζεται μεγαλύ­ τερη προσοχή. Ας μην ξεχνάμε ότι απευθύνεται σε κοινό που γράμματα γνωρίζει. Όσο γι' αυτό το ανεπανάληπτο «ΚΩΣΤΑΣ Π. ΚΑΒΑΦΗΣ» της Βιβλιοθήκης της 21ης Ιανουάριου στην τελευταία σελίδα, σε καμιά περίπτωση δεν το αποδίδουμε στον αρθρογράφο. Είναι προφανές ότι ο δαίμονας του P.C. έβαλε το χεράκι του.

24

Κ

Ρ

I

Τ

I

κ

Η

Θ

Ε

Ω

Ρ

I

...από τις κορυφαίες στιγμές της αισθητικής δοκιμιογραφίας του αιώνα.

...μια τεράστια τοιχογραφία της σύγχρονης φιλοσοφίας.

Φ. Τερζάχης, Καθημερινή

Δ. Κ. Ψυχογιός, Το Βήμα

A

ΜΠΕ ΝΓ Ι ΑΜΙ Ν

ΧΑΜΠΕΡΜΑΣ

Σ α ρλ Μ πω ντλαίρ

Ο φιλοσοφικός λόγος

Έ να ς λυρ ικ ό ς στη ν α κ μ ή του κ α π ιτα λ ισ μ ο ύ

T77C

V S C O T S p iX O T yΊΤΟ ίς

WALTERBENJAMIN

ΪΑΡ1IlIIMIf ΕΝΑΣ ΛΥΡΙΚΟΣ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Adorno, Tiedemann, Buck-Morss Γιώργος Γκουζούλης

JURGEN HABERMAS 1 1 ϋ

«ΣΟΙΟΙΜ lilTH O M Πρόλογοςτουσυγγραφέαγιατηνελληνικήέκδοση Λ.ΑναγνώΪΓοάυΦΤκαραστάθη

m BB&M ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙ Α

Κλειδιά για την ιστορία και τον πολιτισμό της νεωτερικότητας, η ανάπτυξη μιας βιο­ μηχανικής μαζικής κοινωνίας, η φαντα­ σμαγορία του εμπορεύματος, η εικόνα του πλήθους στη μ εγα λού π ολη , οι φιγούρες του μποέμ, του πλάνητα, του απάχη, του δανδή, του ρακοσυλλέκτη και της λεσβίας, το χαμένο φωτοστέφανο του ποιητή, είναι χαρακτηριστικά μοτίβα μέσα από τα ο ­ ποία ο Μ πένγιαμιν δείχνει τον Μπωντλαίρ να επινοεί έναν μοντέρνο ηρωισμό.

Κριτική επισκόπηση της νεότερης φιλο­ σοφίας (από τον Χ έγκελ και τον Νίτσε ώς τον Αντόρνο και τον Χ άιντεγκερ), α ­ ντιπαράθεση της θεωρίας της επικοινωνιακής δράσης με κεντρικά ρεύματα της σύγχρ ονη ς σκέψης (Ν τερ ρ ιντά , Μ πατά ιγ , Φ ουκώ, Κ αστοριάδης, Λ ού μ α ν), το βιβλίο αυτό είναι η πιο σφαιρική συμ­ βολή στη διαμάχη νεωτερικότητας και μεταμοντερνισμού, από έναν από τους τε­ λευταίους οικουμενικούς στοχαστές.

Στην ίδια σειρά ετοιμάζονται: Τ. Β. ΑΝΤΟ ΡΝΟ /

1 ε κ

δ

ό

σ

Αισθητική θεωρία ε

ι ς

^Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ε ΙΑ

ΜΑΡΤΙΝ Τ Ζ Ε Ϊ

Η διαλεκτική φαντασία

Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 133,106 77 Αθήνα, τηλ. 3806 305, 3821 813, fax: 3838 173, e -m a il: alexcom @ oten et.g r Βιβλιοπωλείο στη Στοά του Βιβλίου, Σταδίου 44,105 64 Αθήνα

Ο ΒΑΝΔΑΛΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ

A

F Π

από τον

26

ΒΑΣΙΛΗ ΓΚΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗ

Βρέθηκα σχεδόν στην καρδιά του δρυμού της Πάρνηθας. Στο προαύλιο του ορειβατικού κατα­ φυγίου. Από μπρος μου περνούσαν βιαστικοί φυσιολάτρες, ορειβάτες, χιονοδρόμοι. Κάπνιζαν τα στόματά τους καθώς το χνώτο έσμιγε με την υγρή ατμόσφαιρα. Δεν θυμούμαι για ποια αιτία έστρεψα το κεφάλι κι αντίκρισα μια γραπτή όρθια μαρμάρινη πλάκα. Τάχιστα συνειδητοποίησα ότι δεν αφορού­ σε μνήμη ορειβατών που γλίστρησαν σε βάραθρα, αλλά περιείχε ποίημα με τον τίτλο «Η προσευχή του Δάσους». Ανέγνωσα στίχους: «Τα δέντρα σαν κατάρτια δίχως τεήειωμό» "Του Δάσους φέήναν οι αναρίθμητες φωνές σεμνά της Κυριακής τη ήειτουργία» «ιπαντού ο ύπνος εοκορπιόταν της χαράς κι έλαμπε της ζωής άσβηστη εήπίδα». Αναρίγησα. Η υποθερμία μου ήταν μικρότερη από του φιδιού. Μέσα μου ξύπνησε ο βάνδαλος. Άρχισε να μου δίνει προσταγές. Του είπα ότι φοβάμαι να τον υπακούσω. Εκείνος με τίναζε από τα μανίκια και με εξωθούσε. Μου έδειχνε λιθάρια μισοβυθισμένα στο χώμα, ξύλα-ρόπαλα από γερασμένους κλώνους. Μου έδειχνε σβόλους κρουσταλλιασμένου χιονιού. Όμως εγώ εξακολουθούσα να διστάζω και νατού αντιμιλώ: «Κι αν η ποιήτρια είναι σε βαθιά γηρατειά και πικραθεί; Αν τα παιδιά της και τα εγγόνια της έρχονται εδώ και καμαρώνουν;» Εκείνος μου απαντούσε με οργή: «Κι όμως πρέπει να γίνει! Δεν αναλογίζεσαι ότι αυτό μπορεί να διατηρηθεί στους αιώνες; Ή στους αιώνες των αιώνων; Η γραφή σε μάρμαρο είναι επικίνδυνη υπόθεση γι' αυτό χρειάζεται πριν να γραφεί χίλιες φορές στο χαρτί!»

«0 καθένας όσο δύναται», αντέδρασα. «Σε τι ελπίζεις; Φαντάζεσαι ότι αυτή η στήλη μπορεί να στοιχιστεί στο μουσείο του μέλλοντος δίπλα σε άλλες στήλες που αναγράφουν; «Εν τω μηνί Αθύρ ο Λεύκιος εκοιμήθη...», «Αθηναίοι Μαραθώνι προμαχούντες...»; Του είπα ότι επιζώ σ' αυτό το γιγάντιο έλατο που, όταν γεράσει και σαπίσει, κάποιος θυελλώδης βοριάς θα το σωριάσει στη στήλη και θα την κάνει κομμάτια. Μου απάντησε ότι όπως γέρνει το δέντρο οι πιθανότητες είναι να πέσει κατά τον γκρεμό.

0 βάνδαλος μου έδινε πλέον καινούριες σατανικές ιδέες. «Παρακίνησε τα παιδιά σου να παίξουν τριγύρω στη στήλη κι ύστερα να πέσουν δήθεν κατά λάθος επάνω της». «Προσευχήσου στις δρυάδες νύμφες, που τις νύχτες ματώνουν τα χείλη στα κονσερβοκούτια των απορριμάτων, να πράξουν αυτές το πρέπον». Τέλος, «Δίδαξε ανάγνωση στο ελάφι που συνάντησες στην πεζοπορία σου να ορμήσει κατά πάνω με τα κέρατά του!» Με τις τόσες παροτρύνσεις γέμισα θυμό. Το χέρι μου ανασήκωσε ένα τεμάχιο κρουσταλλιασμένου χιονιού. Από κάτω κοιμόταν σφιχταγκαλιασμένη μια οικογένεια κρόκων χειμερινής άνθησης. Από τα τέσσερα κλωνιά έκοψα το ένα. Το έκλεισα στη χούφτα, το χουχούλιασα. Ύστερα το ύψωσα στο φως. Φούσκωσε και ρόδισε οαν φιλημένο στήθος. Δίπλα μου περνούσαν ανύποπτοι και βιαστι­ κοί οι φυσιολάτρες μετά σκουφιά κατεβασμένα ως τα μάτια.

Κείμενα που γράφονται

γρά φ ει ο

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ

με αφορμή ενα βιβλίο

Ομηρική γεωγραφία και αρχαιολογία Η ευπιστία οτην υπηρεσία της επιστήμης | ■ πρόοδος της γνώσης είναι σφιχτά συνυφασμένη με την ανάπτυξη της αμφιβολίας: μαβαίνουμε όσο αναρωτιόμαστε, κι αναρωτιόμαστε όσο αμφιβάλλουμε. Με τη σειρά της η γνώση ανατροφοδοτεί την αμφιβολία: όταν για πρώτη φορά αποδειχθεί ότι η πραγI I ματικότητα δεν είναι οπωσδήποτε όπως από πρώτη άποψη φαίνεται, το σαράκι της αμφιβολίας εγκαθίσταται στον εγκέφαλο και αρχίζει να ροκανίζει όλες τις ως τότε ακλόνητες πεποιθήσεις. Η ασφαλέστερη γνώση γίνεται πλέον η επίγνωση πως όλες οι γνώσεις μπορεί να αποδειχθούν προσωρινές, σταθμοί στην ολοένα στενότερη προσέγγιση της πραγματικό­ τητας. Το πανεπιστήμιο δεν θα 'πρεπε να 'ναι το φρούριο όπου φυλάσσονται οι αιώνιοι θη­ σαυροί της γνώσης, αλλά το φυτώριο όπου καλλιεργείται η συνετή αμφιβολία και η υπεύθυ­ νη αμφισβήτηση. Η γεωγραφική γνώση διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο σ' αυτό που ο A. Koyre χαρακτήρι­ σε πέρασμα «από τον κλειστό κόσμο στο ανοιχτό σύμπαν». Πριν από την ανακάλυψη της Αμερικής οι ορίζοντες της δυτικής σκέψης έμοιαζαν ερμητικά κλειστοί Εκείνο που θα μπο­ ρούσε να προσθέσει κανείς στα αρχαία πνευματικά οικοδομήματα θα 'ταν κάποιο υποστηρι­ κτικό λιθαράκι, κάποιο ερμηνευτικό σχόλιο στο έργο των μεγάλων αυθεντιών. Η ανακάλυψη των νέων χωρών ξαφνικά έφερε την ευρωπαϊκή συνείδηση αντιμέτωπη με έναν κόσμο που οι αρχαίοι σοφοί αγνοούσαν. Αυτό ήταν βαρύ πλήγμα στο κύρος των αυθεντιών τους. Δεν εί­ ναι τυχαίο το ότι οι πρώτοι που αμφισβήτησαν τα καθιερωμένα αρχαία δόγματα ήταν οι γεω­ γράφοι. Ακολούθησε μια απελευθερωτική έκρηξη αμφιβολιών, αμφισβητήσεων, αναζητήσε­ ων και ανακαλύψεων σε όλους τους άλλους τομείς της γνώσης. Είναι παράξενο να διαπιστώνει κανείς σήμερα πως ένας κλάδος γεωγραφίας όχι απλώς δεν έχει αποβάλει την αφέλεια του προφανούς, όχι μόνο θεωρεί την ευπιστία ως την ορθή επι­ στημονική στάση, αλλά συμπαρασύρει και άλλες συναφείς επιστήμες σ' αυτή την εσφαλμέ­ νη αντιμετώπιση των πραγμάτων. Πρόκειται για την Ομηρική Γεωγραφία. Η γεωγραφία είναι δεμένη με την αρχαιολογία όπως το πλαίσιο με τον πίνακα ή το δοχείο με το περιεχόμενό του. Πρώτα εντοπίζουμε τον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο και μετά ανασύ­ ρουμε τα ευρήματα, θα έπρεπε, λοιπόν, μια αξιολόγηση των ευρημάτων να ξεκινά από τη γεωγραφία. Η αναζήτηση και η μελέτη του πολιτισμού που πρωτογνωρίσαμε από τα ομηρι­ κά έπη θα 'πρεπε να αρχίσει από την αναζήτηση και μελέτη των πολιτιστικών κέντρων που

Μ

Ε

Π

Π

αναφέρει ο ποιητής και πριν απ' όλα από την αναζήτηση της πρωτεύουσας του Αγαμέμνονα. Αυτό φάνηκε πως πράγματι συνέβη: ο Παυσανίας ο Περιηγητής ήταν σαφής ως προς τη θέοη των Μυκηνών: ήταν το κτίσμα με τα κυκλώπεια τείχη και την πύλη των λεόντων στο μυχό του αργολικού κάμπου. 0 Ελίμαν δεν χρειάστηκε να ψάξει. Το μόνο που χρειάστηκε ή­ ταν να σκάψει. Στο πρότυπο των «Μυκηνών» αυτών -ένα αρ­ χαίο πόλισμα με κυκλώπεια τείχη- αναζητήθηκε στην Τρωάδα η πρωτεύουσα του Πριάμου. 0 πολιτισμός που αναδύθηκε α­ πό τις ανασκαφές αυτές πήρε το όνομά του από την έδρα του Αγαμέμνονα «μυκηναϊκός». Οι δύο κόσμοι, των επών και των ευρημάτων, ταυτίστηκαν. Όπου έκτοτε οι ερευνητές ε ­ ντόπιζαν άγνωστης ταυτότητας κυκλώπεια κατάλοιπα, έ ­ σπευδαν να τους απονείμουν ένα ανέστιο ομηρικό τοπωνύ­ μιο. Με ενθουσιώδη αφέλεια ο ένας μετά τον άλλον οι μεγά­ λοι της αρχαιολογίας ανακάλυπταν το χρυσό προσωπείο του Αγαμέμνονα, το θησαυρό του Πριάμου, τους τρίποδες που έ ­ φερε ο Οδυσσέας από τη χώρα των Φαιάκων, την κούπα του Νέστορα και την ασάμινθο όπου η κόρη του Νέστορα έλουσε τον Τηλέμαχο1. Είχαν όμως σχέση αυτά τα λαμπρά ευρήματα με τους ήρωες στους οποίους αποδόθηκαν; Είχαν σχέση με τις πραγματικές πρωτεύουσές τους; Είχαν σχέση με τον κό­ σμο που περιγράφει ο ποιητής; Οι πρόοδοι της αρχαιολογικής και της φιλολογικής έρευνας κατέστησαν έκτοτε ολοένα και πιο εμφανές ότι οι δύο κόσμοι, ομηρικός και «μυκηναϊκός», ήταν αμοιβαία ξένοι. Εις μάτην η προκρούστεια κλίνη γενεών ερευνητών επιχείρησε να φέρει τον ένα στα μέτρα του άλλου. Τα κοινά τους στοιχεία αποδεί­ χθηκαν ελάχιστα. Η Interpretatio Myoenaea οδηγήθηκε σε α­ διέξοδο2. Πού βρισκόταν το πρόβλημα; Άλλοι το αναζήτησαν στα κείμενα των επών κι άλλοι στην ερμηνεία των αρχαιολο­ γικών ευρημάτων. Κανείς δεν αναρωτήθηκε μήπως βρισκόταν στην αφετηρία: στην άρρηκτη σύνδεση του Αγαμέμνονα με το συγκεκριμένο πόλισμα της Αργολίδας. Μήπως το αρχαιο­ λογικό και φιλολογικό πρόβλημα ήταν εντέλει γεωγραφικό; Αντί να θέσει αυτό το ερώτημα, τα τελευταία χρόνια ένας α­ πό το υ ς σ ημαντικότερ ους επ ιζώ ντες ομηρ ισ τές, ο W. Kullmann3, προσπάθησε να επανασυνδέσει τα έπη με τη «μυ­ κηναϊκή» εποχή με την υπόθεση πως ο Όμηρος ως αφετηρία του πήρε τα κυκλώπεια τείχη των Μυκηνών, που ήταν ορατά στην εποχή του, και πάνω σ' αυτά άπλωσε τον γεωπολιτικό καμβά των επών του. Έτσι προέκυψε η «αρχαϊζουσα» όψη τους. Το δυστύχημα γι' αυτή την υπόθεση είναι πως πουθενά στα έπη δεν γίνεται λόγος για τείχη των Μυκηνών -πολύ πε­ ρισσότερο για πύλη των λεόντων ή θολωτούς τάφους. Το χειρότερο: όλες οι αναφορές του ποιητή στο βασίλειο του Αγαμέμνονα μας οδηγούν στη νότια Πελοπόννησο, δυτικά του κάβο-Μαλιά1. Ελάχιστοι έδωσαν κάποια σημασία στο ότι οι αρχαίοι δεν συμ­ φωνούσαν απόλυτα ούτε καν στο πού εκτεινόταν το βασίλειο του Αγαμέμνονα και πού ακριβώς βρισκόταν η πρωτεύουσά του. Οι αρχαιότερες πηγές (Στησίχορος, Σιμωνίδης) μιλούν για τη νότια Πελοπόννησο, όπου άλλωστε μας οδηγούν όλες οι

28

περιγραφές του Ομήρου. Οι τραγικοί ποιητές τοποθετούν μεν τις Μυκήνες στην Αργολίδα, νότια όμως της πόλης του Άργους. Το κυκλώπειο οχυρό που μετά τον 5ο π.Χ. αι. παίρνει οριστικά το όνομα των Μυκηνών, σύμφωνα με το συγγραφέα του «Περί ποταμών», ονομαζόταν πριν «Άργιον». Τι θα 'πρεπε να μας προβληματίσει σε όλα αυτά; Το ότι η θέ­ ση των Μυκηνών «διευκρινίζεται» σταδιακά με έναν τρόπο που αντίκειται σε οτιδήποτε μας διδάσκει η ψυχολογία και η ι­ στορία: όσο περνούν τα χρόνια η μνήμη εξασθενεί, δεν δυνα­ μώνει. Τα προβλήματα που είχαν οι αρχαίοι με την ομηρική γεωγρα­ φία ούτε μεμονωμένα ούτε δευτερεύουσας σημασίας ήταν: α) οι αρχαίοι Έλληνες ομολογούσαν την άγνοιά τους για τη θέση του 1/3ου, τουλάχιστον, των ομηρικών τοπωνυμίων, και β) έδιναν κατ' εικασίαν ομηρικά τοπωνύμια σε άσχετους τό­ πους, συχνά σε πολλούς ταυτόχρονα (τουλάχιστον δύο το ­ ποθεσίες της Τρωάδας προβάλλονταν ως το ομηρικό Ίλιον, τρεις Πύλοι ως πατρίδες του Νέστορα, πέντε Οιχαλίες ως πα­ τρίδες του Ευρύτου, εννέα Έφυρες δίπλα σε ισάριθμους πο­ ταμούς Σελλήεντες διεκδικούσαν τον τίτλο δύο αντίστοιχων ομηρικών Εφυρών κ.ο.κ.) Με τα δεδομένα και τα προβλήματα αυτά, ανακύπτουν εύλο­ γα τα ερωτήματα: Μήπως κατά τη συνήθη τακτική τους οι αρ­ χαίοι έδωσαν κατ' εικασίαν το όνομα των Μυκηνών σε ένα κυ­ κλώπειο πόλισμα που δεν το εδικαιούτο; Μήπως οι προϊστο­ ρικές Μυκήνες -ηου για τον ποιητή ήταν παραθαλάσσιες (I 45) και μάλλον ατείχιστες- πρέπει να αναζητηθούν αλλού; Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι απλώς θεμιτά για έναν επιστή­ μονα. Είναι υποχρεωτικά. Οι επιστήμονες δεν επιτρέπεται να επαναπαύονται με αφέλεια και ευπιστία στο προφανές. Δεν επιτρέπεται να καταστέλλουν τις αμφιβολίες τους. Δεν επι­ τρέπεται να αποσιωπούν τα προβλήματα ή τα αδύνατα ση­ μεία των καθαγιασμένων από την κοινή συναίνεση απόψεων. Τουναντίον, επιβάλλεται να τα αναζητούν, να τα εντοπίζουν, να τα φέρνουν στο φως και να επιχειρούν να τα λύσουν. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. «Σχεδόν κανείς δεν μπορεί να πλησιάσει ένα λουτήρα της Εποχής του Χαλκού χωρίς να σκεφθεί το ευχάριστο λουτρό του Τηλεμά­ χου στην Πύλο, ή ένα πολύπλοκο μέγαρο χωρίς να δει τον Οδυσσέα να κρύβει τα όπλα των μνηστήρων στο φως του λυχναριού της Αθηνάς», (Ε. Vermeule, Ελλάς - Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα 1983, οελ. XII).

2 .0.Τ.Ρ.Κ. Dickinson, Horner, the Poet o f the Dark Age, GR ser. 2,33 (1986): 20-37.

3. Βλ., n.x„ W. Kullmann, «Η Ιλιάδα του Ομήρου και η ιστορική παρά­ δοση», Ομηρικά, Από τα Πρακτικά του Η' Συνεδρίου για την Οδύσ­ σεια (1-5 Σεπτεμβρίου 1996), Ιθάκη 1998:43-55.

4. Για εξαντλητικές αναφορές στις αρχαίες πηγές και εκτεταμένη α­ νάλυσή τους βλ. Β. Πανταζή Ομηρική Γεωγραφία και Ομηρική Επο­ χή τ. /, εκδ. Καστανιώτη, 1996.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ OPERA Ο Ερβέ Λε Τελιέ γεννήθηκε το 1957 στο Παρίσι. Έ χ ει γράψει μυθιστορήματα, διηγήματα, καθώς επίσης και πολΰ σύντομα κείμενα, μεταξύ αφορισμού και άσκησηςΰφους. Συγγράφει λιμπρέτα για όπερες και είναι μέλος του OULIPO (εργαστήρι δυνητικής λογοτεχνίας), μια ομάδα που συγκε­ ντρώνει μαθηματικούς και συγγραφείς και ιδρύθηκε το 1960 από τον Raymond Queneau και τον Frangois Le Lyonnais. Του αρέ­ σουν οι μελαχρινές γυναίκες, τα μακαρόνια al dente και το κόκ­ κινο κρασί, όχι κατ’ανάγκην με αυτή τη σειρά.

Herve Le Tellier Ο κλέφτης της νοσταλγίας Μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης Σελ. 192 - 3000 δρχ.

Ο ^ΧέφΤ/ις λ κ , νο σ Τ ί^ λ γ ίΛ ς

Οι σημερινοί τυχοδιώκτες δε χρειάζεται να οργώνουν θάλασσες! Βολεμένοι στα διαμερισματάκια τους, στη Φλωρεντία ή στο Παρίσι! προετοιμάζουν τα χτυπήματά τους μεθοδικά. Χρησιμοποιούν την πένα’ τους όπως άλλοτε οι κουρσάροι το σπαθί τους. Αδίστακτα, σαν κοινοί ληστές, κλέβουν συναισθήματα. Για να περιγράφει αυτόν τον υπόκωφο πόλεμο, ο Ερβέ Λε Τελιέ £ τον κλασικό δρόμο του επιστολικού μυθιστορήματος. Τα πρόσωπα παρα-* μένουν κρυμμένα, οι ταυτότητες αλλάζουν συνεχώς. Η μόνη σταθερή αξία είναι τα ζυμαρικά. Επιτρέπονται όλες οι κατεργαριές, όλες οι υποκρισίες, οι παγίδες και οι παραμορφώσεις. Είναι το παιχνίδι της αλήθειας και του ψεύδους, του έρωτα και της τύχης· το παιχνίδι όπου, καμιά φορά, χαμένος βγαίνει ο νικητής.

Serve Le Tellier Ολα τα μανιτάρια τρώγονται Μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης £ελ. 146 - 2800 δρχ. Τ* Σκέφτομαι πως είναι πολύ δύσκολο να συγκρατήσεις τα γέλια σου όταν κάποιος υπεύθυνος του σούπερ μάρκετ σού συστηθεί ως προϊστάμενος των λαχανικών ή των κατεψυγμένων. Τ*

t;

Σκέφτομαι πως ευτυχώς που κουφός ήταν ο Μπετόβεν κι όχι ο Μότσαρτ. Τ* σ ιιίγ ΐίσ Α ι;

Σκέφτομαι πως μια ηλίθια είναι λιγότερο ηλίθια από έναν ηλίθιο. Τ* ffniipiiffAt;

Σκέφτομαι πως είμαι ανίκανος ν’αντισταθώ σε μια γυναίκα που της αρέσω, κι ας με πουν εύκολο. Χίλιες (περίπου) καθημερινές, τρυφερές, σκληρές, ορθόδοξες, ανορθόδοξες, βίαιες, λογικές, παράλογες, αυθόρμητες, επεξεργασμένες ή μη, αλλά αναμφίβολα έξυπνες απαντήσεις σε μία πολύ απλή ερώτηση. Κωλέττη 23 , 106 77, Αθήνα - Τηλ. 330 45 46 Fax: 330 36 34 e-mail:opera@acci.gr

επ ιμ έλεια: Η Λ ΙΑ Σ M f Κ Λ ΙΝ Η Σ

Ρουθ Μπράουν: Βαοίλιοοα των μπλουζ ποτελεί κοινό τόπο πλέον ο παραλ­ λη λισ μός του ρ εμπ έτικου με τα μπλουζ των νέγρω ν της Αμερικής: πονεμένα ερωτικά τραγούδια, τραγούδια της φυλακής και του περιθωρίου, αργκό γλώσσα στους στίχους και, βέβαια, "Βίος και πολιτεία" για τους περισσότερους ρεμπέτες και blues men. Όχι και τόσο γνωστή αλλά πάντως μία από τις ω ρ α ιό τερ ες φ ω νές της Α μ ερ ικ ή ς υπ ήρ ξε η Ρουθ Μ πράουν, η οποία εξέδω σε πρόσφατα την αυτοβιογραφία της: Μ ις Ρυθμός. Η αυτοβιο­ γ ρ α φ ία της Ρ ουθ Μ π ράο υν, θ ρ ύ λ ο ς το υ ρ ιδμ ' ν ' μ π λο υ ζ (Ruth Brown: Miss R h y thm . The au to biog rap hy o f Ruth Brown, rhythm a n d blues legend, εκδ. New York: D a C apo, σελ. 368). Η Μπράουν έγινε γνωστή από τις ηχογραφήσεις της για την Atlantic Records, τη θρ υ­ λική δισκογραφική εταιρεία που είχαν ιδρύσει και δ ιεύθυναν τα αδέλφια Ερτεγκούν, γιοι του Τούρκου πρεσβευτή στην Αμερική και λάτρεις της τζαζ και των μπλουζ. Ανακά­ λυψαν την Μπράουν το 1948 σε ένα κλαμπ στην Ουάσινγκτον. Μέχρι εκείνη τη στιγμή η Μ πράουν περνούσε μία μάλλον δύσκολη ζωή. Μ εγαλωμένη στη Βιρτζίνια, δούλευε από μικρό παιδί στις φυτείες Βαμβακοκαλλιέργειας. Το σκηνικό γνωστό: Ο πατέρας της έπινε και όποτε έβρισκε ευκαιρία τη χτυπούσε, ειδικά όταν ανακάλυπτε ότι η κόρη του δεν τραγουδούσε με την εκκλησιαστική χορωδία αλλά με κάποια μπάντα σε καταγώ­ για. Το 1948, λοιπόν, ήταν η χρονιά που άλλαξε η ζωή της. Αυτό δεν έγινε όμως από τη μία στιγμή στην άλλη. Οι αδελφοί Ερτεγκούν την κάλεσαν στη Νέα Υόρκη να ηχογραφήσει στα στούντιο της νεοσυσταθείσας εταιρείας τους, αλλά δεν έφτασε εκεί παρά μετά από έντεκα μήνες εξαιτίας εν ός σ οβαρού αυτοκινητιστικού ατυχήματος. Τελικά, τα κατάφερε και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '50 σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Χρειά­ στηκε να εμφανιστούν οι Μπιτλς στα μέσα της δεκαετίας του '60 για να τα βρει πάλι σκούρα - όπως και οι περισσότεροι τραγουδιστές της τζαζ και των μπλουζ. Η Μπράουν εργάστηκε ως οδηγός λεωφορείου, καθαρίστρια και επόπτης παιδικού σταθμού, έπαι­ ξε στην ταινία του Τζον Ουότερς “Hairspray", στο σόου που ανέβηκε στο Μπρόντγουεϊ "Μ αύρο και μπλε" (το κινηματογράφησε ο Ρόμπερτ Άλτμαν). Για να μπορέσει όμως να ζήσει από τα τραγούδια της, χρειάστηκε να δώσει μεγάλη νομική μάχη για τα πνευματι­ κά δικαιώματα (πολύτιμη Βοήθεια στάθηκε στην προσπάθειά της αυτή ο αιδεσιμότατος Τζέσι Τζάκσον).

Α

Ένα μοναδικό ντοκουμέντο για την ιστορία των μπλουζ αλλά και για εποχές, τις δεκαε­ τίες του '30, του '40, του '50, που, αν και δεν είναι τόσο μακρινές, φαντάζουν θρυλικές σ ήμερα, αφού δεν ήταν μόνον η τζαζ και τα μπλουζ που τότε μεσουρανούσαν αλλά ένας γενικότερος αναβρασμός στα γράμματα και τις τέχνες που έμελλε να κρατήσει μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 7 0 .

30

Η άνοδος και η πτώση του ροκ ίναι γνωστό ότι π επίσημη εμφάνιση του ροκ γίνεται κάπου στα μέσα της δεκαε­ τίας του '50: το 1955 ο Μπιλ Χάλεϊ και οι Κομήτες του γίνονται διάσημοι με το "Rock Around the Clock", ενώ ένα χρόνο αργότερα οι "ροκαμπιλάδες" Τζιν Βίνσεντ με το "Be Bop A Lula" και, κυρίως, ο'ΕλΒις Πρίσλεϊ με το "Blue Suede Shoes" μετατρέπουν τον σχετικά άγνω­ στο όρο ροκ εν ρολ σε "καραμέλα". Φυσικά, το ροκ δεν Βγήκε απ' το πουθενά· οι ρίζες του, ως γνωστόν, βρίσκονται στη μεγάλη παράδοση του ριδμ εν μπλουζ, στο σουίνγκ και το μπούγκι γούγκι. Αυτή τη συναρπαστική ιστορία αναλαμβάνει να δ ιη γ η θεί στο Βιβλίο του Η ά ν ο δ ο ς τ ο υ ρ ο κ (A lm o s t G ro w n . The rise o f R o c k, εκδ.

Heinem ann, σελ. 415) ο Τζέιμς ΙΥΙίλερ (James Miller). Η διαδρομή που ακολουθεί ο Μίλερ είναι η συνηθισμένη - ωστόσο παραμένει πάντα μαγι­ κή: από την εποχή του Πάιν Ton Σμιθ και του Ουαϊνόνι Χάρις μέχρι τον Καρλ Πέρκινς, τον Τσακ Μπέρι, τον Λιτλ Ρίτσαρντ και τα μοναδικά φωνητικά γκρουπ, τα Doo-W op (το γνωστό­ τερο συγκρότημα αυτού του είδους ήταν οι Πλάτερς, δεν ήταν όμως και τα καλύτερα, όπως οι Πένγκουιν και οι Ντάνλιρς), τον Τζέρι Λι Λοΰις και από εκεί στους Μπιτς Μπόις, τους Ντορς, τους Ρόλινγκ Στόουνς, την ανάπτυξη της σόουλ, τον Μάρβιν Γκέι, την Αρίθα Φράνκλιν και φυσικά στους Μπιτλς. Για τον Μ ίλερ το ροκ τελειώνει κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 7 0 με τον Μπάουι και τους Σεξ Πίστολς που δεν φαίνεται να τους εκτιμάει ιδι­ αίτερα. Ο Μίλερ θεωρεί ότι μετά τη δεκαετία του 7 0 το ροκ έχασε την ουσία του, έγινε ένα ακόμα καταναλωτικό προϊόν μαζικής παραγωγής. Δ εν έχει άδικο· το ροκ γεννήθηκε σε μια εποχή όπου τα συλλογικά οράματα ήταν μία πραγματικότητα, όταν το επαναστατικό πνεύμα ήταν ακόμα ζωντανό. Οι καιροί όμως ά λλαξαν και, φυσικά, άλλαξε και το ροκ, κυρίως επειδή συνδέθηκε τόσο στενά με τις εκάστοτε κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, μέσα στις οποίες αναπτύχθηκε. Αντίθετα, η τζαζ έχει Βγει λιγότερο τραυματισμένη από τη φθορά του χρόνου, επηρεάστηκε λιγότερο από τις μεταβολές που συντελέστηκαν τα τελευταία είκοσι χρόνια και διατηρεί πολύ περισσότερο την αίγλη της. Απόδειξη; Το να πάει κανείς σε ένα κλαμπ να ακούσει ροκ της δεκαετίας του '50 ή του '60 θεωρείται “ρετρό", Οι βραδιές Be Bop τζαζ (που αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του '40 και δοξάστηκε από τους συγγραφείς της μπιτ γενιάς) σε μικρά τζαζ κλαμπ δεν υποφέρουν από τέτοιους χαρακτηρι­ σμούς. Σε κάθε περίπτωση, αυτή είναι η μία πλευρά του νομίσματος. Η άλλη είναι ότι ο Μίλερ εξα­ ντλεί την αυστηρότητά του απέναντι στο ροκ της δεκαετίας του '80 τουλάχιστον. Είναι εμφανής η αδυναμία του να κατανοήσει το πνεύμα των ημερών που ακολούθησαν μετά τον Λου Ριντ και τον Μπρους Σπρίνγκστιν. Μοιάζει σαν ένας ακόμα νοσταλγός στον οποίο οι νέες γενιές και τα γούστα τους προκαλούν αλλεργία. Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του Βιβλίου είναι εκείνα που καλύ­ πτουν τα χρόνια από τη δεκαετία του '40 μέχρι εκείνη του '60. Μετά το 1970 ο συγγραφέας αρχίζει να χάνει το ενδιαφέρον του και, αναπόφευκτα, το ίδιο παθαίνει και ο αναγνώστης.

Ε

31

to S y

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439

S T t iP H E N E M A L L A R M t : Π Ο ΙΗ Μ Α Τ Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΧΟΛΙΑ ΤΑΚΗ ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗ «Ό Τάκης Βαρβιτσιώτης είναι ένας έκπρόσωπος έκείνης τής πλειάδας των Ελλήνων ποιητών πού πρόσφεραν μια ζωτική και άνέλπιστη συμβολή στήν παγκόσμια λογοτεχνία τής έποχής μας, καί τό πλούσιο ποιητικό έργο τοΰ έξοχου αύτοΰ λυρικού αποτελεί μια κορυφαία στιγμή τής σύγχρονης νεοελληνικής ποί­ ησης, βρίσκοντας αναγνώριση και έξω άπό τήν πατρίδα του. Επίσης διακρίθηκε ώς ιδιοφυής μεταφραστής έργων γάλλων καί Ισπανών ποιητών». (Άπό τό σκεπτικό τής κριτικής έπιτροπής τοΰ Πανεπιστημίου τής Βιέννης, που άπένειμε στον Τάκη Βαρβιτσιώτη τό Διεθνές Βραβείο Γκότφριντ φόν Χέρντερ 1994). Στέλιου Ράμφου: Μία καλοκαιρινή ευτυχία τρίζει Ή σύνθεσι τοΰ έλληνικοΰ μέ τον σύγχρονο πολιτισμό γίνεται εφικτή δταν όπερβοΰμε τήν ψυχική μας άνωριμότητα, ή όποια δεν άποτελεΐ έγγενή δρο τής εθνικής μας όπάρξεως άλλα μακροχρόνια ιστορικήν άγκύλωσι. Τότε καί μόνον τότε ζωηφόρα στοιχεία τής πνευματικής μας παραδόσεως, δπως ή μυθική άντίληψις ή δ άποφατισμός, θά έλευθερώσουν τις δυνάμεις πού αιώνες τώρα υπνώττουν μέσα τους καί θά συμβάλουν ώστε νά άναπτυχθή αΰτοσυνείδητη έσωτερικότης καί νά έπιτευχθή ή ζητουμένη ένότης τής ψυχής μέ τόν έαυτό. Τίποτε σ’ αύτή τήν ένότητα δέν προμηνύει ένα άτομο κλειστό- πλεΐστα άντιθέτως προαναγγέλλουν έναν άνθρωπο σταθερά ανοικτό καί έγρήγορο στήν άγωνία τοΰ συνανθρώπου. Γιώργου Τόλη: “Μέ τό χέρι στήν καρδιά” (’Αναμνήσεις καί Μαρτυρίες) Ό τίτλος τοΰ βιβλίου τοΰ γνωστού καρδιοχειρουργοΰ Γιώργου Τόλη “Μέ τό χέρι στήν καρδιά” είναι κυριολεκτικός αλλά καί συμβολικός γιατί οί σελίδες τοΰ βιβλίου αποπνέουν ειλικρί­ νεια. Είναι ένα οδοιπορικό τοΰ συγγραφέα, στον δρόμο τής ’Ιατρικής, δπου άποτυπώνονται οί εμπειρίες, οί άναμνήσεις καί οί μαρτυρίες του. ’Ανάμεσα στά πολλά ενδιαφέροντα αύτοΰ τοΰ βιβλίου, ό άναγνώστης θά γνωρίσει πολλές χαρές καί λύπες πού δοκίμα­ σε ένας πρωτοπόρος καρδιοχειρουργός τής έποχής μας, καί πού είναι άγνωστες οχι μόνον στόν πολύ κόσμο αλλά καί στούς χειρουργημένους του άκόμα. Ό άναγνώστης τέλος, θά γνωρίσει τό περιβάλλον στο οποίο άσκεΤται ή καρδιοχειρουργική τά τελευταία χρόνια στήν Ελλάδα καί θά κρίνει άν πρέπει νά άλλάξει ή δχι.

τ ης Φ Ω Τ Ε Ι Ν Η I

ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ

Ένα βώλίο ποιητικής ανθρωπολογίας Μια ανησυχητικά οικεία, φανταστική συνομιλία

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ

ΝΑΙ Αθήνα, Ωκιανίδα, 1999 Σελ. 280

Ναι! Έ να βιβλίο για τη Λώρα. Για τη Δώρα που λέει Ναι στη ζωή πασχίζοντας να ξορκίσει το Ό χ ι του θανά­ του. Για τη Λώρα μιλάει το βιβλίο. Για τη Λώρα κραυγάζει, για τη Λώρα ψιθυρίζει, για τη Λώρα σιω­ πά, για τη Λώρα θλίβεται, για τη Λώρα κλαίει σπα­ ραχτικά το βιβλίο, για τη Λώρα γελά, για τη Λώρα χαμογελά, για τη Λώρα ονειρεύεται. Για τη Λώρα που πάσχει από μια σοβαρή ψυχική ασθένεια. Ονο­ μάζεται «μανιοκατάθλιψη»· η ίδια τη λέει μιξ γκριλ. Για τη Λώρα που «αισθάνεται την ψυχή της να πρήζε­ ται και να γεμίζει παράξενες κι εξαίσιες εικόνες, βλέμματα κι άλλες ψυχές». Για τη Λώρα που μέσα στα ψυχιατρεία, καθώς κοιτάζεται στον καθρέφτη, βλέπει πως δεν έχει πρόσωπο κι ακούει το Θεό να γελά. Το πρόσωπό της είναι σχισμένο στα δύο. Η μια του μεριά κλαίει σπαραχτικά. Η άλλη γελά τόσο πολύ, που τα χείλη στην άκρη έχουν ματώσει... Για τη Λώρα που περιστοιχί­ ζεται από σκύλους που μιλάνε και λένε αλήθειες αφόρητες. Και τον Ιάσωνα Μπουρνούζη, εραστή αγορασμένο στα sexy lines. Γιατρούς πάμπολλους, έναν ποιητή και τον Ice. Για τη Λώρα που συνομιλεί με την

33

αρρώστια της. «Φοβάμαι, φοβάμαι πολύ. Μην με αφήνεις», την παρακαλεί, κι εκείνη «είδες που με θέλεις;» της λέει. «Πώς θα ζήσεις μόνη σου έτσι γυμνή;» Η Λώρα δεν τη θέλει την ψυχανάλυση. «Μοιάζει με την Καθολική Εξομολόγηση... Δεν βλέπεις σε ποιον μιλάς, κι αυτό είναι κά­ τι το τρομερό... Απευθύνεσαι στο κενό, και το κενό μοιάζει με το θάνα­ το». Γι’ αυτή τη Λώρα γράφεται το βιβλίο. Γι’ αυτή που συνεχώς ονειρεύε­ ται έναν βίαιο γλυκό θάνατο κι ένα αεράκι να της χαϊδεύει τα μαλλιά. Και να της κάνουνε έρωτα όπως θα έκανε κανείς σε ένα παιδί. Προσε­ χτικά, με λατρεία, έτσι καθώς εν τέλει θα αφήνεται στο χρόνο, λέγο­ ντας στον Ice «σ’ αγαπώ», «Ναι, ναι, ναι, ναι, ναι, ναι, ναι. Ναι... Ναι... Ναι... ναι». Ψυχιατρεία, απελπισία, ευφορία, μανία, μελαγχολία. Κι όμως η Λώρα είναι όπως κάθε άτομο. Κι αυτό το «κάθε άτομο« που είναι εν τέλει η Λώρα, και που είσαι κι εσύ, κι εγώ, κι εμείς, αυτό λοιπόν το κάθε άτο­ μο, συναντάται στο σώμα της Λώρα, στα μάτια της, στο δέρμα, στην ψυχή της. Γιατί καθώς μας υπενθυμίζει ο Winnicot: «Κάθε άτομο είναι υποχρεωμένο να αντιμετωπίσει μια εμπειρία, την εμπειρία του ζην, και ένα πρόβλημα, το πρόβλημα του υπάρχειν». Σχοινοβατώντας στο τεντωμένο σχοινί ανάμεσα στο ζην και το υπάρ­ χειν, η Λώρα στην ανατολή του αιώνα μας προσφέρει τη μαρτυρία μιας υποδειγματικής ύπαρξης. Όχι, η Μαργαρίτα δεν είναι η Λώρα. Είναι εκείνη που άφησε τη Λώ­ ρα να την κατακλύσει. «Πες μου ποιον στοιχειώνεις να σου πω ποιος είσαι» λέει ο Breton αναπολώντας τη δική του Nadja. Όχι, μην περιμένετε. Στις γραμμές που ακολουθούν δεν θα γράψω ένα εγκωμιαστικό ή κριτικό κείμενο για το Ναι της Μαργαρίτας Καραπάνου. Δεν πρόκειται να αναλύσω το έργο της συγγραφέως. Ως τι άλλω­ στε; Ως ψυχολόγος, θα μου πείτε. Ω! οι εύκολοι και παραπλανητικοί συνειρμοί! Ως ψυχολόγος που καλείται να αναλύσει ένα βιβλίο που αναφέρεται στην τρέλα. Όχι! Ποτέ η ψυχολογία δεν θα μπορέσει να μιλήσει για την τρέλα. Γιατί η τρέλα, όπως είπε ο Λακάν, είναι εκείνη που κρατά το μυστικό της ψυχολογίας. Έ να ανησυχητικά οικείο στην κατακλυσμιαία γοητεία του βιβλίο. Θα το ονομάτιζα «ένα βιβλίο ποιητικής ανθρωπολογίας». Γιατί η οδύνη περισσεύει και ξεχειλίζει και δαπερνά το χαρτί κι εγκαθίσταται στο δωμάτιο του αναγνώστη. Θα το ονομάτιζα ένα βιβλίο «ποιητικής αν­ θρωπολογίας», όπου ο άνθρωπος ορίζεται τελικά μέσα από αυτό που είναι «το ον της έλλειψης», προσπαθώντας συνεχώς να υπερβεί την αέ­ ναη κατάσταση οδύνης που τον περιβάλλει. Δεν είναι λοιπόν η ψυχολογία που ενδιαφέρει εδώ, δεν είναι η κριτική ανάγνωση, δεν είναι καν η ανάγνωση. Εκείνο που με ενδιαφέρει, εκεί­ νο που με κινητοποιεί είναι να μπορέσω να μεταφέρω εδώ, στην άκρη αυτής της τυπωμένης σελίδας, τι ένιωσα διαβάζοντας αυτό το βιβλίο.

34

Αθήνα, Νοέμβριος του 1999 Αγαπημένη μου Μαργαρίτα, Μόνο έτσι μπορώ να μιλήσω για το έργο σου. Μέ­ σα από ένα γράμμα. Εγώ κι Εσύ. Οι δυο μας. Μέ­ σα από ένα εγώ κι ένα εσύ. Μέσα από την αίσθη­ ση (ψευδαίσθηση) μιας έστω αδύνατης συνομι­ λίας, που δομείται στη Συνενοχή. Για το έργο σου μπορώ να μιλήσω μόνο μέσα από αυτή τη Συνενο­ χή που δημιουργεί η τρέλα. Η ψυχική διαταραχή που διατρέχει το κείμενό σου. Είναι η μεγάλη α­ ρετή της τρέλας που δεν έχει γίνει κατανοητή ακό­ μη από την ακαδημαϊκή ψυχιατρική. Η συνενοχή που εγκαθίσταται ανάμεσα σε εκείνην (τη διατα­ ραχή) και τον άλλον (τον εκπρόσωπο της υγείας). Ίσως γιατί Ναι! Η τρέλα είναι ένα ανοιχτό για τον καθένα μας ενδεχόμενο. Στέκει εκεί στην άκρη της αβύσσου και μας γνέψει. Σταθερά κάθε μέρα μάς γνέψει. Μαργαρίτα, καλή μου Μαργαρίτα, Είδα το νεύμα αυτό. Το ένοιωσα, το έζησα σε κάθε μια σελίδα του βιβλίου σου. Στην άκρη της αβύσσου σε είδα να μου γνέψεις. Φορούσες ένα άσπρο φόρεμα που έφεγγε και καθώς το αεράκι φυσούσε ψιθύριζες «ναι, ναι, ναι». Το «Ναι» είναι το δώρο του βιβλίου σου. Το Ναι που -εις μάτην; - πασχί­ ζει να αποφύγει το αβυσσαλέο Όχι. Όπως ο απεγνωσμένος που ξυπνά το πρωί, στέκεται μπροστά σε έναν θολό από την αγωνία του καθρέφτη σα μι­ κρό παιδί και λέει: «Σήμερα θα είμαι καλά. Σήμερα θα είμαι καλά». «Σή­ μερα θα είμαι καλά». Αποδέχομαι την οδύνη του βιβλίου σου ως δώρο. Μέγιστο δώρο. «Γιατί η οδύνη», καθώς λέει ο Minkowski, «είναι μέσα μας και μέσα από αυτήν ερχόμαστε σ’ επαφή με το είναι και την ύπαρξή μας». Έ να βιβλίο που σε φέρνει σε επαφή με το είναι και την ύπαρξή σου και τα θαμμένα μέσα της απαγορευμένα κοιτάσματα τρέλας και παθολογίας και ανατροπής. Η παθολογία είναι το Μαγικό Βουνό του ανθρώπου. Το λά­ θος, η αρρώστια, φωτίζουν κι αποκαλύπτουν τα μονοπάτια της υγείας.

Αθήνα, Γενάρης του 2000 Νέος αιώνας. Νέα χιλιετία. Plus ςβ change, plus §a reste la meme chose. Πώς διαβάζεται ένα μυθιστόρημα; Ίσως έτσι ακριβώς όπως γράφεται. Με το αίμα της ψυχής. Κι ο ιδανικός αναγνώστης κλέβει κάτι από τη δημιουρ-

35

γία, κλέβει ή αξιώνει, ή απλώς και μόνον φαντασιώνει ότι ιδιοποιείται κάτι από το ίχνος του εαυτού που έχει εναποθέσει στο χαρτί ο δημιουρ­ γός. Κάπως έτσι σε καιρούς ταραγμένους διάβασα το βιβλίο. Ταράχθηκα. Δεν ξέρω αν είναι αυτή η υψηλή λογοτεχνία. Εκείνη που σου παίρνει το μυαλό και την ψυχή και το νου και το σώμα και σε πάει -σε πάει πού; Πού σε πάει, αλήθεια; Εκεί που σε οδηγεί μια θεία δια­ ταραχή. Εκεί που οδήγησε η Nadja, η αινιγματική και τρελή Nadja τον Μπρετόν.

- Στην ασίγαστη όρεξη του θαυμαστού.

- Στην ανατρεπτική σημασία του Έρωτα στη ζωή, που θα είναι όλα ή τί­ ποτα, που θα είναι παράφορος ή δεν θα υπάρξει ποτέ. Όμως η Μαργαρίτα Καραπάνου είναι κάτι πολύ περισσότερο από την «τρελή» ηρωίδα του Μπρετόν. Δεν παίζει με την τρέλα. Παίζει με τη γραφή. Ο συγγραφέας, λέει ο Μπαρτ, «είναι εκείνος που τολμά να παίξει με το σώμα της μάνας του». Με αυτό δηλαδή που δεν θα αποκτήσει ποτέ. Κοντά όμως, τόσο κοντά φθάνει ο συγγραφέας στην ανεπίτρεπτη ηδο­ νή. Θεός. Μέσα από τις λέξεις να κάνεις τα απόντα πράγματά ωσεί πα­ ρόντα. Η γραφή δικαίωσε τη Μαργαρίτα Καραπάνου. Η οδύνη της τρέλας μετουσιώθηκε σε δημιουργία. Έγινε καταφύγιο ενάντια στο θάνατο. Ο λόγος του Blanchot και πάλι βεβαιώθηκε: «Δεν έχουμε παρά ένα κατα­ φύγιο ενάντια στο θάνατο, να κάνουμε τέχνη πριν από αυτόν». Το Ν α ι είναι η τέχνη πριν από το θάνατο. Το Ν α ι είναι η τέχνη ενάντια στο θάνατο. Τι χρειάζεται για να γίνει αυτή η τέχνη; Τι χρειάζεται για να γράψει μια γυναίκα; Αξίζει να τεθεί στο χάραμα του νέου αιώνα το ίδιο αυτό ε­ ρώτημα που έθετε στην αρχή του περασμένου - πλέον!!! - αιώνα η Βιρτζίνια Γουλφ. (Παρένθεση: Νοιώθω παράξενα έτσι καθώς ο εικοστός αιώνας, ο αιώ­ νας μας, θα δηλώνεται εφεξής ως «ο περασμένος αιώνας»). Αγαπημένε μου «Αγαπημένε μου είμαι βέβαιη πως και πάλι τρελαίνομαι. Νιώθω πως δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε ακόμη μια τέτοια φοβερή κατάστα­ ση. Αυτή τη φορά δεν θα συνέλθω. Ακούω φωνές. Δεν μπορώ να συγκε­ ντρωθώ. Έτσι λοιπόν, κάνω αυτό που νομίζω πως είναι καλύτερο να γί­ νει. Μου χάρισες τη μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία. Υπήρξες τα πάντα που μπορούσε κανείς να είναι. Δεν νομίζω ότι δυο άνθρωποι θα μπο-

ροΰσαν να είναι πιο ευτυχισμένοι, έως ότου ήλθε αυτή η φοβερή αρρώ­ στια, that terrible disease. Δεν μπορώ να παλέψω άλλο, δεν μπορώ άλλο να σε καταστρέφω». Η γυναίκα που έγραψε αυτό το σημείωμα φόρεσε το μακρύ παλτό της, έβαλε μια μεγάλη κοτρόνα στην τσέπη της και βάδισε στο ποτάμι. Πνί­ γηκε. Αυτό έγινε το 1941. Το όνομά της ήταν Virginia Woolf... Τι χρειάζεται μια γυναίκα για να γράψει; Να την αγαπάνε. Να την αγαπάνε, όπως μοιάζει να αγαπούσε ο Leonard Woolf τη Virginia. Χρειάζεται η αγάπη. Παράδοξα όμως χρειάζεται και η έλλειψη της αγάπης. Η αγωνία, η ασί­ γαστη αγωνία πως ακόμα και όταν την έχεις η αγάπη θα πάψει. Ή δεν θα είναι ποτέ αρκετή. Ποτέ αρκετή για την ασίγαστη καταβροχθιστική απεριόριστη επιθυμία. Η έλλειψη ως κινητήριος δύναμη της δημιουργίας. Το ελλείπον στοιχείο. Να σε αγαπάνε. Να αγωνιάς γι’ αυτή την αγάπη. Για την επικείμενη εκγατάλειψη. Και κάτι ακόμα. «Μια γυναίκα για να γράψει χρειάζεται 500 λίρες το χρόνο,... κι ένα ολότελα δικό της δωμάτιο!!!». «Α room o f one’s own». Είναι τα λόγια της Βιρτζίνια Γουλφ. Η Μαργαρίτα Καραπάνου τα έχει όλα αυτά. Και την αγάπη και την α­ γωνία της αγάπης και το δικό της δωμάτιο. Και η τρέλα; Θα ρωτούσε κάποιος. Πόσο απαραίτητη είναι αυτή η terrible disease; Πόσο αναγκαία για τη δημιουργία; Η Μαργαρίτα ρωτά: Πόσο μου χρειάζεται η τρέλα για να γράψω; Όχι, δεν την χρειάζεται την τρέλα. Δεν είναι η τρέλα εκείνη που δημι­ ουργεί το έργο. Νεαρός ποιητής ρωτά με αγωνία τον Baudelaire: «Παίρνω όπιο. Θα μπορέσω κι εγώ κάτω από την επήρεια του όπιου να γράψω αυτούς τους ωραίους στίχους;» «Αγαπητέ μου», απαντά εκείνος, «κανένα όπιο δεν θα μπορέσει ποτέ να σας βοηθήσει να γράψετε αυτό που δεν διαθέτετε ήδη».

37

«Αυτό πσυ δεν διαθέτετε ήδη». Το όπιο. Η τρέλα. 'Οχι! Η τρέλα δεν σου α­ ποκλείει τη γραφή. Όμως δεν γράφεις, όχι, δεν γράφεις με την τρέλα. Γράφεις με α υ τ ό π ο υ ή δ η δ ια θ έ τ ε ις . Και τι άραγε, τι είναι «αυτό που ήδη διαθέτεις;» Ιδού το μεγάλο ερώτημα. Έμπνευση. Δουλειά. Σκληρή δουλειά και άσκηση. Έρωτας για τη ζωή και το θάνατο. Ετοιμότητα. Βλέμμα ανοιχτό στα πράγματα. Βλέμμα μοισάνοιχτο στα πράγματα. Έτσι ώστε να μπορέσει να αναδυθεί η μαγεία της άλλης, της άλλης μέσα μας σκηνής, εκείνης που παίρνει το χέρι και σέρνει το μολυβί στο χαρτί, και το μολυβί σχίζει το χαρτί και οι λέξεις, τα νοήματα, οι αισθήσεις τινάζονται στον ουρανό. Τέλη Γενάρη 2000 Αγαπημένη μου Μαργαρίτα, Στο χάραμα του νέου αιώνα, ας αφήσου με πίσω τη μεγάλη ψευδαίσθηση της αδιατάρακτης φυσιολογικάτητας. Πολύσημη, διαταρακτική, ανησυχητι­ κά οικεία η τρέλα θα εξακολουθεί σα στοιχειώδες επιφώνημα, απαραίτητο σε κάθε γλώσσα, σαν το ΝΑΙ του τίτλου, θα εξακολουθεί να θέτει θεμελιώ­ δη ερωτήματα για την ανθρώπινη υπόστασή μας. Θα εξακολουθεί να μας υπενθυμίζει τις σχέσεις του ανθρώπου με τις φαντασιώσεις του, με τους ί­ σκιους και τα τρομαχτικά χάσματα της λογικής, με την περιρέσυσα οδύνη του. Πέρα μακριά από την τρέλα, ως αλλιώς υγιής. Έγραψες ένα βιβλίο για την τρέλα που θα παραμείνει ως το βιβλίο της ψυχικής υγείας. Και κάτι ακόμα που αξίζει να αναφερθεί, καθώς εδώ κοντά τώρα τελειώ­ νουμε αυτή τη δημόσια ιδιωτική συνομιλία μας. Το ΚΑΤΙ του χιούμορ, ταυ καταιγιστικού χιούμορ που παρ’ όλα αυτά διατρέχει το βιβλίο σου. Το χιούμορ που αντιστέκεται στα γαμημένα FAX of life που μας κυκλώ­ νουν... Με αυτό να τελειώσω, με αυτό το παρατεταμένο γέλιο που ελλοχεύ­ ει στις σελίδες του βιβλίου σου. Γέλιο που ειρωνεύεται τη ζωή, αλλά και το θάνατο. Ίσως ακόμα, τολμώ να πω, -γιατί όχι;- και την ίδια την υπόθεση της γραφής. Το γέλιο. Το ανατρεπτικό όριο της γραφής. Όχι! ΟΧΙ! ΟΧΙ! Ο καταποντισμός δεν ανήκει στο έργο. Αλλιώς δεν θα εί­ χε δει αυτό το έργο το φως της μέρας. Αφασικό θα παρέμενε μέσα σε ένα ξύλινο ή νοητικό συρτάρι. Η γραφή που βλέπει το φως της μέρας, ακόμα κι αν διατρέχεται από το σκοτάδι, έχει μέσα της φως. Φως, καλή μσυ Μαργαρίτα. Φως στο έργο που μας χάρισες. □

38

του

ΓΙΩΡΓΗ ΕΞΑΡΧΟΥ

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ '21

10η Απριλίου 1826, «ημέρα Σάββατον και ξημερώ ­ νοντας τω ν ΒαΤων», είναι η ημέρα της Εξόδου τω ν

Η

Πολιορκημένων το υ Μ εσολογγίου, οι οποίοι καθο­ δηγούνταν από Επιτροπή οπλαρχηγών που την απάρτι­ ζαν οι: Νότης Βότζιαρης, Μ ήτζιος Κοντογιάννης, Νικ. Στορνάρης, Δημ. Μακρής, Γεωργάκης Βαλτινός, Κίτσος Τζαβέλας, Γεωργάκης Κίτζιου, Κώοτας Χορμόβας, Γεωργάκης Βάγιας, Θανάσης Ρ. Κάτοικος, Χρίστος Φ ωτομάρας, Κώστας Βλαχόπουλος, Γιάννης Μπαϊρακτάρης, Μήτρ ος Δεληγιώργης, Γ. Καραμπίνης, Ιω. Παπαδια μαντόπουλος, Πόνος Παπαλουκάς, Καραπιπέρης και αρχιερεύς Ρωγών Ιωοήφ.

0 Γ. Καραϊσκάκης, ο οποίος δεν βρισκόταν μέσα στο Μ ε­ σολόγγι και ειδοποιήθηκε από τον Χριστόδουλο Χατζηπέτρο ότι «ο Κ ίτσος Τζιαβέλα ς αρ ρα βω νίσ θη ε κ είν η ν ο ­ π ού α γ ά π η σ ε ν ε ις Μ ιοο λό γγι, α π α ν τά δ ιά τ ο υ Χ ρ ισ το­ δ ο ύ λ ο υ και το ν λ έ γ ε ι να ε ιη ή ε ις τ ο ν Τζιαβέλα ν ό τι ά ν ­ θρω π ος οπ ο ύ αρ νείται το ν Στα υ ρ ό ν δια ρουνί, δ εν έπ ρεπ εν να βά νη Σ ταυρ όν εις τ ο γράμμα του...». Οι ημέρ ες τη ς πολιορκίας ήταν δύσκολες. Οι πολιορκημένοι έσ φ αξαν τους φυλακισμένους αιχμαλώ τους μου­ σουλμάνους και χριστιανούς, οι δε οπλαρχηγοί αποφάσι­ σαν να σφάξουν και ό λ ες τις γυναίκες και τα παιδιά, για να κάνουν τη ν Έ ξοδό τους. Ευτυχώς, όμως, του ς απ έ­ τρ εφ ε ο αρχιερέας Ιωοήφ Ρωγών (Νικ. Κασομούλης, τ. Β', σσ. 252-253). Οι αγριότητες και οι φρικαλεότητες των πολέμων πάντοτε έχουν και ένα «άλλοθι» (!), αλλά οι έγκλειστοι στο Μεσολόγγι οπλαρχηγοί ήταν οι περισσότεροι μεταξύ τους συγγενείς, όπως σχέσεις στενής συγγένειας είχαν οι περισσότερες οικογέ-

39

νειες των πρωτοκαπεταναίων κλεφταρματολών του Αγώ­ να (όπως θα δούμε στη συνέχεια) ■γι' αυτό και αναρωτιέ­ ται κανείς πώς πράγματι είχαν οδηγηθεί σ' αυτή την από­ φαση / «πράξη αυτοθυσίας» της Επιτροπής οπλαρχηγών!

στην οικονομική συγκρότηση το υ τσ ελιγκάτου και το υ αρματολικού. Η εξουσία που κατείχαν τους... επέτρεπε και ποικίλες «αυθαιρεσίες», ανάμεσα στις οποίες ήταν οι συχνοί αρραβώνες και έρω τες.

Ευτυχώς που η απόφαση απετράπη.

Στα χρόνια το υ Αγώνα του '21 τα κλεφτοκαπετανάτα α ­

Μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου οι διασωθέντες βρέθη­ καν μετά από λίγο καιρό, σ την π λειονότητά το υ ς, στο

παρτίζονται από του ς παλιούς κλεφ ταρματολούς. Οι ε ­ νήλικες και οι ωρίμων ηλικιών κλεφτοκαπεταναίοι ήταν

Ναύπλιο. Εκεί άρχισαν πολλοί από του ς σ τρατιώ τες να διαδίδουν πως ανήκαν στη Φρουρά Μεσολογγίου (!), πα­

πρωταγωνιστές στην υπόθεση τη ς Παλιγγενεσίας, ενώ τα νεότερ α μέλη, ΐ4χ ρονα ή 16χρονα ή ΐδχρονα, ήταν

ρόλο που δεν είχαν καμιά σχέση με τους πολιορκημένους. «Όλο/ οι σ τρ ατιώ ται τ ω ν "έξω " [σωμάτων] πλέον, όοοι ευ ρ ίσ κ ο ν το ε ν τό ς τ ο υ Ν α υπ λίο υ, α ν α λ ά μ β α ν ο ν τ ο όνομ α τ ο ύ το ftou στρατιώτου της Φρουράς] και εις κ άθ ε λόγον, ε π απ ειλο ύν τες ίπ.χ.] κανέναν, ά κο υγες π λέον: Ύ πόφερα,

ολοκληρω μένοι πολεμιστές, πολλοί απ' το υ ς οποίους έδωσαν τη ζωή του ς για την πατρίδα, πριν ακόμα χνουδίσει το χείλος τους. Πολλοί από αυτούς τους πρωταγωνιστές αρραβώνιαζαν

έ φ α γ α π οντίκια ε ις το Μ εσ ο λόγγι", και τ ο ύ τ ο ς [ο ούτω ς καυχώμενος] ή το ήξ ε υ ρ ε ν ή δ εν τ ο ή ξ ε υ ρ ε ν τ ο Μ ισολόγγι ftο ίδιον ήτοι. Και [ούτως] η Φ ρουρά πήγαινε να γίνη α ­ ναρίθμητος...» (Νικ. Κασομούλης, ό.π„ σ. 302).

τις ανήλικες κόρες το υ ς με μεσ ήλικους συναγω νιστές τους ή διατηρούσαν επίσημες ερω τικές σχέσεις με ετα ί­ ρες ή σ υνδέονταν σ εξουα λικά με χήρες ή κόρες γνω ­ στών οικογενειώ ν, χωρίς προσχήματα ή κοινωνική υπο­ κρισία.

Σε ό,τι αφορά τους Μ εσολογγίτες και τη συμμετοχή τους

Ή ταν χρόνια που η «παπαδίστικη ηθική» δ εν ήτα ν κυ­

στον Αγώνα της Παλιγγενεσίας φαίνεται πως μάλλον δεν υπάρχουν ιστορικά τεκμήρια που να πείθουν για πρωτα­

ρίαρχη α ν τίλ η ψ η , όπω ς σ ή μ ερ α , ήτα ν χρόνια που η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και η ΠΑΤΡΙΔΑ αποτελούσαν τον μοναδικό ε-

γωνιστικό ρόλο τους. Όλη η δόξα του Μεσολογγίου οφ εί­ λεται σ τους «εξωμισολογγίτες» τω ν Πολιορκιών και της Εξόδου και όχι στους αγώνες του ντόπιου πληθυσμού.

τη «μαύρη γη», πέθαναν για τα υψηλά ιδανικά τους.

ηιδ ιω κόμενο και αποκλειστικό στόχο, γι' α υτό και πάμπολλοι πρωταγωνιστές το υ Αγώνα πήραν για σύζυγο

«Οι Μ εο ο λ ο γ γ ίτα ι ε ντό π ιοι ε ις καμμίαν τ ω ν ε κ σ τρ α τε ιώ ν τ η ς Δυτ. Ε λλά δ ο ς δ ε ν έλ α β ο ν μέρος, παρά, οικειοποιούμενοι τη ν π ολιτείαν των, τ η ν οποίαν θ εω ρο ύσ α ν ω ς άσ υλ ο ν οι λο ιπ οί σ τρατιω τικοί, ό τα ν έβγαινα ν τ α σ τρ α τεύ μ α ­ τα, έκαμναν τ ο κακόν. Α υ το ί ή θ ε λ α ν να έ χ ουν και το έ ν και τ ο ά λ λ ο ε ις χείρας. Από τ ο ύ τ ο έ σ υ ρ α ν τ η ν αν τιπ ά θ εια ν τω ν έ ξω στρατευμ άτω ν» (Νικ. Κασομούλης, τ. Γ , σσ. 627628). Βέβαια, τέτοιου είδους ιστορικές πληροφορίες δεν ακούγονται καθόλου τις ημέρες που γιορτάζονται από το Δήμο

Συνοικέσια - αρραβώνες Μ ε βάση το τρίτομο έργο Στρ α τιω τικά ενθυμ ή μ α τα του Νικ. Κασομούλη, ας δούμε ορισμένα παραδείγματα που άμεσα ή έμμεσ α σχετίζονται με την ερωτική και τη σ ε­ ξουαλική ζωή τω ν πολεμάρχων του '21.

• Η οικογένεια Στορνάρη ήταν η μεγαλύτερη αρματολι­ κή οικογένεια στα Βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου και σχεδόν όλοι οι κλεφ τοκαπ εταναίοι και αρ μ α το λο ί του Αγώνα ήθελαν να συγγενέψουν μ' αυτήν. Έτσι δημιουρ-

Μεσολογγίου τα 172 ή 173 ή 174 κ.λπ. χρόνια από την πράγματι ηρωική Έξοδο.

γούνται οι εξής συγγένειες ή αποφεύγονται κάποιες ά λ ­ λες:

Ας συνεχίσουμε όμως με τα «συγγενολόγια» των μεγάλων

- 0 προεστός Γούσιος Χατζηπέτρος, αρχηγός εύπορης

αγωνιστών του '21 και μ ε τ ά «συμπεθεριά» τους.

οικογένειας από το Βετερνίκο «εζή τη σ εν τ η ν θ υ γα τέρ α ν τ ο υ [Νικολάου! Σ το ρ ν ά ρ η Ε ιρήνην ε ις τ ο ν υιό ν τ ο υ Πετράκην, όσ τις ή τ ο ε ις τη ν Β ιέννην- ε σ τοχ ά σ θ η ό τα ν σ υνδ εθ ή μ ε έ ν τ ο ιο ύ το ν συνοικέσιον, να ω φ ελη θ ή .

0 Σ τορ ν άρ ης το α π έ φ υ γ εν ε π ί λό γ ω ό τ ι : ' Ό ταν ο π ατήρ

Η ιστορία το υ κλεφ ταρματολισμού δεν είναι τίποτε ά λ ­ λο παρά η ιστορία τω ν «ορ εσιβίω ν Β λαχοποιμένων» και τω ν αγώνων το υ ς εναντίον τω ν Χριστιανών προκρίτων και εναντίον τω ν Οθωμανών κατακτητών. Μ εταξύ τους συνδέονταν στην πλειονότητά τους με αιματοσυγγένειες, αφού κατ' αυτό τον τρόπο μπορούσαν να αυξήσουν την οικονομική του ς δύναμη και την πολιτική του ς επιρ­ ροή. Στα χρόνια τη ς εφ ηβείας του ς οι κ λεφ τα ρμα τολοί θ ε ω ­ ρούνταν ήδη ολοκληρω μένοι πολεμιστές και πρόσωπα που μπορούσαν να σ υ μμετέχ ουν με ουσιαστικό ρ όλο

40

μ ου ε ζ ή τη σ ε ν απ ό τη ν ο ικογένειά ν τω ν, δ ε ν κ α τα δέχ θ ησ α ν να δ ώ σ ο υν μίαν α δ ε λ φ ή ν τω ν διά εμ ένα - τώ ρ α δ εν δέχομαι κι εγ ώ να δ ώ σω ο ύ τε ακ ύλο ν , όχι κό ρ η ν μ ου".

0 κ ο ς Γούσ ιος όμ ω ς π ά ν τ ο τ ε έ θ ρ ε φ ε ν α υ τ ή ν τ η ν ε λ π ί­ δα»1.

- Η σύζυγος το υ Στορνάρη, Μαρία, επιθυμούσε για σ ύ­ ζυγο τη ς κόρης της, Ειρήνης, τον άλλο γιο του Γούσιου, τον Χριστόδουλο Χατζηπέτρο, που ήταν ήδη νυ μφ ευμέ­

νος με την κόρη ίο υ προεστού Οικονόμου από τον Κλινοβό Ασπροποτάμου. Τελικά, ο Χριστόδουλος χώρισε τη γυναίκα του και τον Σεπτέμβριο του 1829 πήρε για γυναίκα του την Ειρήνη, κόρη του μακαρίτη (σκοτώθηκε στην Έ ξοδο το υ Μ εσο­ λογγίου, 10.4.1826) Ν. Στορνάρη, την οποία προίκισε ο Καποδίστριας με 3.000 γρόσια2. Επίσης, ο Γούσιος Χατζηπέτρος, αν και απέτυχε στο συ­ νοικέσιο του Πετράκη, κατόρθωσε να δώσει μια ανηψιά στον αδελφ ό του Ν. Στορνάρη, τον Μήτρο5.

- Τη μικρή του κόρη Φωτενή (Φώτω) την «καπαρώνει» ο Ν. Στορνάρης στον Νικ. Κασομούλη4, αλλά μετά το θ ά ­ νατό του η γυναίκα του, Μαρία, τη δίνει στον Νικ. Γκριζιώ τη και την προικίζει και τη σ τεφ ανώ νει ο I. Καποδίστριας5. Ο Νικ. Γκριζιώτης ζήτηοε να ν υ μ φ ευ θείτη χήρα του Γρηγόρη Λιακατά (σκοτώθηκε στο πολιορκημένο Μεσολόγγι το 18 2 6 ), που ήτα ν η μ εγάλη κόρη το υ Ν. Στορνάρη, αλλά τελικά πήρε τη Φώτω, φημισμένη και για τ α «α υ ­ ταρχικά ήθη»6.

- Η Ειρήνη Στορνάρη, μ ε διαμεσ ολάβησ η δ ιαφ όρω ν, βρέθηκε στο επίκεντρο «συνοικεσίων» με τους: Ράγκο,

- Ο Γεώργ. Καραϊσκάκης επιθυμεί και προσπαθεί να δώσει

Α. Ίσκο, γιο Γεωργίου Βαρνακιώ τη, Τζιάμη Καρατάσιο, για να πάρει τελικά τον Χρ. Χατζηπέτρο!7.

- Ο Ι . Κωλέττης είχε ερωμένη και εμφανιζόταν δημοσίως

- Ο αδ ελφ ός του Χρ. Χατζηπέτρου, Πετράκης, πήρε για γυναίκα το υ (στις 26.9 .18 31 ) κάποια ανηψιά το υ I. Κωλέττη8.

- Η θυγατέρα του Χρ. Χατζηπέτρου, από την πρώτη του γυναίκα, παντρεύεται τον γιο του Κίτσου Τζαβέλα9.

- 0 γιος του Ν. Στορνάρη, Ευθύμιος, νυμφ εύεται τη θ υ ­ γατέρα το υ Ράγκου, ενώ τον ή θ ελ ε για γαμπρό σε μία από τις κόρες του ο Γ. Καραϊσκάκης10.

- 0 Κίτσος Τζαβέλας, αν και αρραβω νιασμένος πολλά χρόνια με τη μεγάλη κόρη του Γ. Καραϊσκάκη, στεφανώ ­ θηκε την ερωμένη του Βασιλική, την οποία «γούσταρε» για γυναίκα του και ο Γ. Καραϊσκάκης11.

- 0 Γαλάνης Μεγαπάνου είχε γιο που ήταν γαμπρός του θεοδω ράκη Γρίβα12.

- 0 θεοδ. Γρίβας παίρνει για γυναίκα του την Ελένη, χή­ ρα του Πάνου θ. Κολοκοτρώνη και κόρη της Μπουμπουλίνας. Από αυτή τη σχέση προκύπτει μια αδυσώ πητη διαμάχη μεταξύ τω ν δύο μεγάλω ν πολεμάρχων 0. Κο­ λοκοτρώνη και 0. Γρίβα, με πολλές ευ τελείς ενέργειες. Ο 0. Γρίβας με την Ελένη απέκτησαν και μία κόρη15.

- Ο Ι . Νοταράς έχει αγάπες με τη μνηστή του συγγενούς του, Παναγιώτη Νοταρά. Στη συνέχεια ο I. Νοταράς αρραβωνιάζεται τη μικρή κόρη του Γ. Καραϊσκάκη, με προ-

τη μια από τις κόρες του στον Γαρδικιώτη Γρίβα, αδελφ ό του 0. Γρίβα16. μαζί της, τη χήρα του Χρ. Παλάσκα και, ενδεχομένως, είχε ερωμένη και την κόρη της17. Όλοι οι αρραβώνες, οι γόμοι και τα συνοικέσια που προαναφέραμε, αποσκοπούσαν στην επέκταση της κυριαρχίας των κλεφταρματολικών οικογενειών, που στην κυριολεξία κατ' αυτό τον τρόπο εκτείνονταν σ ε Μόριά, Ρ ούμελη, Ήπειρο, Θεσσαλία και Μακεδονία. «Ερωτικά παράξενα» Δεν είναι μόνο τα συνοικέσια τω ν κλεφταρματολικών οι­ κογενειών που «έδιναν κι έπαιρναν» στα χρόνια του μεγά­ λου Αγώνα των Ελλήνων. Εκείνα τα χρόνια συνέβαιναν και άλλα «ερωτικά παράξενα», ορισμένα από τα οποία θα πα­ ρουσιάσουμε στη συνέχεια: - Όταν υπό τον Κίτσο Τζαβέλα μετέβησαν 80 Σουλιώ τες στο αρματολίκι του Ασπροπύργου του Νικ. Στορνάρη, ει­ δοποιήθηκε ο Γ. Καραϊσκάκης, ο οποίος έγραψ ε σχετικά προς Ν. Στορνάρη και Κ. Τζαβέλα και, στη συνέχεια, διοργάνωσε τη δίωξη των Σουλιωτών. Όταν συναντήθηκε ο Γ. Καραϊσκάκης με τον Ν. Στορνάρη του εξήγησε ότι « θ έλει υ π ανδ ρευθ ή τ η ν θ υ γ α τέ ρ α ν τ ο υ Τζιοήάκογλου (τη ς οποίας τ η ν εικόνα ή φ ε ρ εν εις μίαν ταμ π ακέήήαν), ε ις Ρ εντίνα, δ ιότι έ μ α θ εν ό τι η γυναίκα το υ τ ο υ π άτησ εν τη ν τιμήν ε ις τα Νησιά»'6.

ξενητή τον Χρ. Χατζηπέτρο14.

- 0 Γενναίος 0. Κολοκοτρώνης αρραβωνιάζεται με την

0 Στορνάρης του επισήμανε πως τα όσα είπε είναι παιδα­

αδελφ ή του Κίτσου Τζαβέλα15.

ριώδη λόγια, πως αν ακούσει τις φλυαρίες που του μετα­

4/

φέρουν για τη γυναίκα του (το όνομά της Εγκόλπια, της αρματολικής οικογένειας Σκυλοδήμων)19, θα παρανομήσει αναφανδόν και πως μια τέτοια πράξη θα είναι ο αφανισ μόςτου και ο θάνατός του. Έτσι, ο Γ. Καραϊσκάκης πέταξε στους στρατιώτες του την ταμπακιέρα, λέγοντας: «Όποιος τη ν π ρω τοπ όρα να τ η ν έχη! Ν α τ η ν χ έσ ω τη ν πουτάνα!»20.

- 0 ογδοντάχρονος Γαλάτης Μεγαπάνου, στρατοδίκης στη δίκη του Γ. Καράίσκάκη, «παιδεραστής» κ α ι«πορνόγερος» εκείνο τον καιρό «εμισείτο όμως και απ ό τη γυναίκα το υ και από τ α παιδιά του... δια τ α ανυπ ό φ ο ρα ελ α ττώ μ α τά του»21.

Η γυνή, φοβούμενη το ν φόνον, ήτοι δικαίως, ήτοι αδίκως, ε μ α ρ τύ ρ η σ ε ν ό τι τ ο έ π α θ ε ν απ ό τ ο ν σ τρ α τ η γ ό ν Γ. Κίτσ/ον....»24.

- Κάποιοι αγωνιστές παντρεύτηκαν Τουρκάλες! Πρώτος ο υπουργός Στρατιωτικών της Κυβέρνησης I. Καποδίστρια, Π. Ρόδιος «είχε γυναίκα νεοφ ώ τιστη Τουρκάλα». Συγγένισσσα της γυναίκας του Π. Ρόδιου νυμφεύθηκε και ο Π. Κακλαμάνος (Χρυσανθόπουλος). Το ίδιο έπραξε και ο «σλαβόγλωσσος» αγνός αγωνιστής Χατζηχρήστος, ο οποί­ ος πήρε για γυναίκα του νεοφώτιστη Τουρκάλα της Τριπολιτσάς, με την οποία και εγκαταστάθηκε εκεί, ζώντας ως τα χρόνια του Όθωνα25.

- 0 σφοδρός έρωτας του θ. Γρίβα με την Ελένη, κόρη της Μπουμπουλίνας, έγινε αιτία μακροχρόνιων συγκρούσεων με ολέθρια αποτελέσματα για τον Αγώνα και την υπόλη­ ψη του θ. Κολοκοτρώνη και αυτού του ίδιου του Γρίβα. «Ο Θ εόδω ρος Γρίβας, π ολιορκημ ένος ων εις Τριπολιτζάν από τα Διοικητικά στρ ατεύμ ατα [κατά το 18241, ευρίσκετο μαζί με τ ο ν Κ ολοκοτρώ νην. Φ ο νευθ έντος Ιτότεί το υ Πά­ νου, υιού τ ο υ Κ ολοκοτρώ νη, ε ρ ω τεύ θ η [ο Γρίβας] με τη ν σ ύζυγόν του, θ υ γα τέρ αν τη ς Μπουμπουλίνας.

Αυτός «ο κόσμος, ο μικρός ο μέγας», τούτη εδώ η πατρίδα με τους μεγαλειώδεις αγωνιστές, που είχαν μικρές και με­ γάλες στιγμές στην ηρωική τους ζωή, είναι ο κόσμος και η πατρίδα του νεοέλληνα πολίτη, που ενσωματωμένος στη λογική του εξευρωπαϊσμού, αγνοεί την ιστορία του τόπου του και των προγόνων του.

Ο Κολοκοτρώ νης, θ έλ ω ν να τ η ν έχη ω ς θ υ γα τέρ αν του, ε ­ πιθυμούσε να τη ν βα στάξη εις τ η ν οικίαν το υ και να φ ροντίση με καιρόν να τ η ν υπανδρεύση με όποιον ήθελεν. Η Μ π ουμπ ουλίνα Ικόρηΐ τα σ υμ βίβαοεν μ υσ τικά μ ε το ν Θ εόδωρον Γρίβα και φ εύγει κρυφ ά διά ταις Σπέτζαις και αφίνει /εις την οικίαν του! ό λ α τα προικιά της. Συγχύζεται ο Κ ολοκοτρώ νης, θ έλ ει να εκδικηθεί, π λην και οι δύο ήσ αν φυλακω μ ένοι εις Ύδραν»22.

Αυτούς που έκαναν αθάνατο το '21. □

Βέβαια, η νεαρή Ελένη, χήρα, στεφανώθηκε τον θ. Γρίβα στην Ύδρα, αλλά η προίκα της, που πρέπει να ήταν πολύ­ τιμα λάφυρα της μητέρας της από την πολιορκία και κατά­ ληψη τη ς Τρίπολης, απ οτέλεσ ε αγκάθι, που ενέπ λεξε πολλούς οπλαρχηγούς στην επίλυση αυτής της διαφο­ ράς.

- Μ ε συναίνεση του Βάγια, ο Κων/νος Μοραΐτης άρπαξε νυχτιάτικα την παλλακίδα του Βαυαρού φιλέλληνα Έιδεκ, όχι ασφαλώς για να ζητήσει λύτρα, αλλά για λόγους ερω­ τικούς93.

- Το 1828, επί I. Καποδίστρια, έγινε γενικός Επιθεωρητής Στρατού ο Γεώργιος Κίτσιου, ο οποίος «παραδομένος εις τα ς επιθυμίας τ ω ν γυναικών ε κ νεό τη τά ς του, αλησμονήσας τ η ν θ έσιν του, δ εν επροφ υλάχθη εις τα ύ τη ν τη ν περίοτασιν- μ ολυσ μ ένο ς απ ό τ α γαλλικά πάθη, εξα π α τή σ α ς μίαν γυναίκαν εν ός φ ίλο υ το υ εικοσιπεντάχρονου, Α λεξίου ονομαζομένου (δεν ενθυμούμαι το παρώνυμον), εμ όλυνεν αυτήν- ε κ τη ς οποίας λα βώ ν τη ν ιδίαν ασ θένειαν ο σ ύ­ ζυγό ς της, εσ τεν οχ ώ ρ ησ εν α υ τή ν - α φ ο ύ δ ε ν εγνώ ριζεν το ν εα υ τό ν το υ με ά λ λ η ν - να το ν ειπή με ποιον εκοιμήθη καιμολύνθη.

42

Αγνοεί τη ς φ ύτρ ας το υ το υ ς πιο ανθρώπινους αγίους: του ς απλούς, μικρούς και μέγιστους, ταυτοχρόνως, ήρωες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Ι.Α ',σ ελ . 521-322.

2. Α', σελ. 319 και 322.

3. Α'. σεη. 322 4. Α', σελ. 360 και 373. Β', σελ. 349 και 399. Γ', σελ. 196.

5. Γ', σελ. 326 - 334.

6. Γ', σελ. 327.

7. Β', σελ. 9-10,160,184-85, 349, 668-9. Γ, σελ. 91-92, 277, 324.

8. Γ', σελ. 428.

9 Γ', σελ. 565.

10. Γ', σελ. 565. Β', σελ. 344-5.

11. Β', σελ. 154, 250, 350.

12. Β', σελ. 362 13. Β', σελ. 386 - 390, 399.

14. Β', σελ. 334-5,446.

15. Β', σελ. 41 και 348.

16. Β', σελ. 379, 508.

17. Γ, σελ. 482.

18. Α', σελ. 295.

19. «Αστυ»,αρ. 16/12.1.1886.

20 Α', σελ. 296.

21. Α', σελ. 383.

22. Β', σελ. 80,386-390.

23. Β', σελ. 408.

24. Γ', σελ. 83.

25 Γ, σελ. 427 και 581. Τα A', Β', Γ παραπέμπουν σιους αντίστοιχους τόμους των Στρα­ τιωτικών Ενθυμημάτων.

του

ΜΑΚΗ

ΘΕΟΔΟΣΗ

Το μυθίΣτόρμμα πέθανΕ... Ζήτο το μυ8ΐΣτόρμμα! ΧΑΝΙΦ ΚΙΟΥΡΕΙΣΙ

Οικ£·<ς α π ιστίες Μτφρ.: Μαρία &Ελένη Παξινού Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 162 DANIEL DEFOE

Ρ ω ξά ν η Μτφρ.: Νέλλη Κούρτη Αθήνα, Διώνη, 1999. Σελ. 334

« λ Λ

Γ\

ν οι συγγρ αφ είς το υ π αρ ελθό ν το ς ή ξερ α ν ό τι σ το μ έλλο ν ό λ α τα γραπτά κείμενα θα μ ετα φ έρ ονταν σ τη ν οθόνη, θα είχαν α π αλλάξει από π ολύ κόπο ανθρώπους οα ν εμένα». 0 άνθρωπος που μιλά για την τέχνη του μυθιστο­

ρήματος κατ' αυτό τον τρόπο είναι φυσικά σεναριογράφος ταινιών βασισμένων σε λογοτεχνικά έργα. Ιδού πώς περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του: «Το κορμί μου ή ­ τα ν παχύ και τριχωτό. Η κοιλιά μου στρογγυλή, οα ν να είχα καταπ ιεί μπάλα. Το μι­ κρό μου π έος ξεπ ρ όβα λλε το κεφαλάκι το υ χαρούμενο. Θα μπορούσα να το υ είχα β ά λει έν α ρ ο ζ φιόγκο». Πρόκειται για τον Τζέι, τον κεντρικό ήρωα του μυθιστορήματος Οικείες απιστίες, έ ­ να μεσήλικα, ο οποίος έχοντας πλέον σταματήσει να αγωνίζεται ενάντια στην πα­ τρική καταπίεση, όντας ο ίδιος πατέρας, εναντιώ νεται σ τη ν οικογενειακή το υ ε υ ­ τυχία με σύμμαχο τη νέα και όμορφη ερωμένη του. Από τις πρώτες κιόλας σελίδες του νέου βιβλίου του Χανίφ Κιουρέισι ανακαλύ­ πτουμε το παλιό του ego, τον Βούδα τω ν προαστίων, μεστό και κουρασμένο από την αβάσταχτη ελαφρότητα της καθημερινότητας, να αγωνίζεται να εντοπίσει την αγκράφα της ζώνης του, ανάμεσα στις πλαδαρές διπλές της κοιλιάς του, ενώ ο πιο διακαής του πόθος συνίσταται στο να μπορεί να γράφει με μαλακό μολύβι και σκληρό π έος - όχι το αντίθετο. Το ότι ο νέος ήρωας του Κιουρέισι ομολογεί μεγαλόφωνα την ανεπάρκειά του, δεν δικαιολογεί το συγγραφέα να μας απ ασ χολεί με κοινοτοπίες του είδους: «Αν ανοί­ ξεις τη ν τηλεό ρασ η με τη ν ελπ ίδα να δεις ένα ενδια φ έρ ον πρόγραμμα, σ ε περιμέ­ νει πικρή απογοήτευση, αν όχι οργή. Αηδιάζεις από τη ν απάτη, τη βία, το ν αναγκα­ στικό εκδημοκρατισμό το υ πνεύματος»... «Με τρόμαζαν, με έκαναν να π λήττω θ α­ νάσιμα. Εκτός αν ήταν γένους θηλυκού, οπ ότε με αποζημίωναν οι γάμπες τους»... «Ο κόσμος ολόκλη ρο ς είναι μια φ ούσ τα που νιώθω τη ν επιθυμία να σηκώσω». Στο νέο μυθιστόρημα του Χανίφ Κιουρέισι λάμπει δια της απουσίας της η φρεσκά-

43

δα των προγενέστερων έργων του, η ζωηράδα των δια­ λόγων και διαλογισμών του, ενώ καθίσταται αόρατη κάθε τεχνική ή τέχνη της μυθιστορηματικής γραφής, όλα εκείνα τα απέριττα στολίδια - ή, αν θέλετε, τερτίπια - που κά­ νουν το λόγο τέχνη. Οι Οικείες απιστίες στοιχειοθετούνται στην ουσία από έναν καταιγισμό μονολόγων και ασυνάρ­ τητων μεταξύ τους περιγραφών, που σε τελική ανάλυση δεν καταλήγουν πουθενά. Αν εξαιρέσει κανείς δυο-τρεις γόνιμες σκέψεις, το μυθιστόρημα του Βρετανού συγγρα­ φέα και σεναριογράφου, πακιστανικής καταγωγής, ταιριά­ ζει απόλυτα σε μια κοινωνία ετοιμοπαράδοτης σκέψης, ό­ που η αναζήτηση θεωρείται περιττή και ο στοχασμός α­ πλός μηρυκασμός της σύγχρονης εικονικής πραγματικότη­ τας. Χωρίς να αποτελεί βέβαια προϊόν μιας αποχαυνωτικής παραλογοτεχνίας, το νέο μυθιστόρημα του Χανίφ Κιουρέισι δεν καταφέρνει να περάσει στην αντίπ ερα όχθη, συγκλονίζοντας ή έστω ευαισθητοποιώντας τους αναγνώ­ στες του για κάτι που από καιρό γνώριζαν, αλλά δεν ήταν σε θέση οι ίδιοι να εκφράσουν. Διαβάζοντας κανείς τις Οι­ κ είες απιστίες, θα μπορούσε κάλλιστα να σ κεφ τεί ότι η πληθωρικότητα της εικόνας που μας μαστίζει έχει αφαιρέσει από τους μυθιστοριογράφους το δικαίωμα λόγου· οι ί­ διοι δε παλεύουν να βγουν από την χειμέρια νάρκη, στην οποία έχουν περιπέσει, κοιτώντας με τις ώρες οτον κα­ θρέφτη τον παχύ και βολεμένο εαυτό τους. Αντί να βγουν στους δρόμους για να ρωτήσουν, να ακούσουν και να πει­ ραματιστούν με τους διάφορους εαυτούς τους, ως σύγ­ χρονοι Τζέκιλ και Χάιντ, προτιμούν τη σιγουριά του σπιτιού τους, καθισμένοι αναπαυτικά μπροστά από τους κάθε λο­ γάς δέκτες τους. Από πού λοιπόν να αντλήσουν έμπνευση για να ανανεώσουν τη γερασμένη πλέον τέχνη του μυθι­ στορήματος; Βρίσκεται επομένως το μυθιστόρημα μπροστά σε μια θα­ νατηφόρα καμπή ή έχει κάνει απλώς κοιλιά, έχει βαρύνει από την αδιαφορία των δημιουργών του; Τι είναι όμως μυθιστόρημα, για να μπορούμε να μιλάμε και για κρίση του; Σε έναν από τους παλαιότερους και ίσως σαφέστερους ο­ ρισμούς του - εκείνον του Pierre Daniel Huet, στο; Trait4 de /' Origine Pies Romans, Paris 1670 - το μυθιστόρημα ο­ ρίζεται ως η τέχνη των επ ιτηδευμ ένω ν και περιγραφικών ισ τοριώ ν αγάπης, σε ελ εύθερ ο λόγο, με σκοπό τη ν επι­ μόρφωση και ψυχαγωγία το υ αναγνώστη, θα ήταν επομέ­ νως σύμφωνος με το πνεύμα αλλά και το γράμμα του πα­ ραπάνω ορισμού, αν κάποιος μας αφηγείτο την πολυτά­ ραχη ζωή ενός ανθρώπου που, εκ μετα λλευόμεν ος τα διάφορα χαρίσματά του, ξεπουλά την τιμή του για να α­ ποκτήσει χρήμα και δόξα, ενώ δεν παραλείπει να καυτη­ ριάζει τις αδυναμίες και να εξηγεί τις συνέπειες αυτής της τυχοδιω κτικής ζωής. Το γεγονός ότι η μυθιστορηματική

44

φιγούρα μετανοεί για τις αδυναμίες της, δεν καταφέρνει όμως και να τις κατανικήσει, την καθιστά πιο ανθρώπινη· γίνεται δε πιο ενδιαφέρουσα όταν το όνομά της - ή, καλύ­ τερα, το προσωνύμιο με το οποίο παρουσιάζει την ιστορία της, μια και είναι υπαρκτό πρόσωπο - είναι Ρωξάνη που στη γλώσσα της σημαίνει βασίλισσα της ανατολής ή / και γυναίκα ελευθερίω ν ηθών. Η Ρωξάνη, όντας αδύναμη γυναίκα, πέφτει στην αγκαλιά των ισχυρών και πλούσιων αντρών της εποχής της, για να σωθεί από τα αρπαχτικά νύχια τη ς φτώ χιας και τ η ς ε ξ α ­ θλίωσης. Χωρίς να ωραιοποιεί την ανήθικη διαγωγή της, γίνεται η ίδια στην προσωπική αφήγησή της αμείλικτος κριτής του εαυτού της· παρ' όλα αυτά δεν διστάζει να διαπράξει κάθε φορά το επόμενο στραβοπάτημά της, αν είναι να αποκομίσει μ' αυτό οικονομικά ή άλλα οφέλη. Για τους σκοπούς της δεν προτάσσει μόνο τα δικά της θέλγη­ τρα, αλλά και εκείνα της πιστής υπηρέτριάς της, ενώ δεν παραλείπει να επικρίνει τους άντρες που για «να απ οκτή­ σ ουν και να έχ ο υ ν σ τη ν κατοχή τ ο υ ς έ ν α δ ώ ρο τ η ς φ ύ ­ σης, όπως έν α χαριτω μένο πρόσωπο με ωραία επιδερμί­ δα... χαρίζουν σ τα πιο σ κα νδαλώ δη υποκείμενα το υ φ ύ ­ λ ο υ της, ε κ τό ς από α μ έτρ η τα δώ ρα, τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ία να τους χρησιμοποιούν με τελική κατάλη ξη την κατασ τροφ ή και τω ν δύο». Στις σελίδες του παραπάνω βιβλίου και ο επιτηδευμένος λόγος είναι παρών, και η περιγραφή ιστοριών αγάπης, αλ­ λά και η διδαχή για τον αναγνώστη. Η ιστορία της Ρωξά­ νης εμπεριέχει δηλαδή όλα τα συστατικά του κλασικού ο­ ρισμού του μυθιστορήματος· αποκτά δε ιδιαίτερο ενδια­ φέρον, αν σκεφτεί κανείς ότι είναι γραμμένη πριν τριακό­ σια περίπου χρόνια, το 1724, από έναν άντρα, συγκεκρι­ μένα από το συγγραφέα του περίφημου Ροβινσώνα Κρούσου. 0 Ντάνιελ Ντεφόε, σ το τ ελ ευ τα ίο και πιο σκο τεινό έργο του, είναι ολοφάνερο ότι επιχειρεί ένα ξεκαθάρισμα λογαριασμώ ν με τις γυναίκες της ζωής του, απηυδισμένος από την υποκρισία τους και μαγεμένος από τη δύναμή τους, δίνοντας έτσι σε μας την ευκαιρία να ξαναζήσουμε, μέσα από τις σελίδες του, την ηθική μιας άλλης εποχής, τον αμύθητο πλούτο αλλά και την ανυπολόγιστη μιζέρια της. Μετά από τριακόσια χρόνια διαπιστώνουμε ότι δεν έ ­ χουν αλλάξει και πολλά. Αν δε, γοητευμένοι από τον με­ στό λόγο του Ντεφόε, εκεί π.χ. που καταγράφει τις διαφο­ ρ ές ανάμεσα στη ζωή μιας μ αιτρ έσας και μιας συζύγου, μπούμε στον πειρασμό να φανταστούμε τον Τζέι, τον ήρωα και σεναριογράφο του Χανίφ Κιουρέισι από τις Οικείες απιστίες, να ιδρώνει μπροστά στον υπολογιστή του για να μεταφέρει το μυθιστόρημα του συμπατριώτη του στη μι­ κρή ή μεγάλη οθόνη, ίσως αποφασίσουμε και εμείς σαν ο­ παδοί να αναφωνήσουμε: Το μυθιστόρημα πέθανε... Ζήτω το μυθιοτόρημαΠι άλλο μας απομένει; □

τ ου Β Α Σ Ι Λ Η

ΡΟΥΒΑΛΗ

Δρόμοι της θάλασσας ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΟΛΙΑΣ

Οι ελληνικοί ναυτικοί χάρτες - Πορτολάνοι (15ος - 17ος αι.) Αθήνα, Ολκός, 1999. Σελ. 224

Ο

ι π ορ τολάνοι, πέρα απ' ο τιδή π ο τε ά λ λ ο είναι αναπ αρα­ στάσεις τω ν θαλασσώ ν στα όριά του ς. Περιλαμβάνουν λι­

μάνια, νησιά και ακτές, ακρω τήρια και ποικίλες κατατοπι­ στικές υποδείξεις ναυσιπλοΐας. Ο υδρογράφ ος έπαιρνε υπόψη το υ τις αναγκαίες πληροφ ορ ίες που χρειάζονταν οι χ ειρ ισ τές τω ν ποντοπόρων εμπορικών πλοίων για να φ θάσ ουν με ασ φ ά­ λεια στον προορισμό του ς. Σήμερα, που οι τεχνολογικές ε ξ ε ­ λ ίξεις έχ ο υ ν ξεπ ερ ά σ ει κ ά θε φ αν τασ ία τω ν ν α υ τιλ λ ο μ έν ω ν το υ Μ εσ αίω να, οι χ ά ρ τες α υ τ ο ί εξα κ ο λ ο υ θ ο ύ ν να μ α γ εύ ο υ ν τόσ ο με τη φ ιλόκα λλη τεχνική που κ ατασ κευάζονταν όσο και με την εμφ ανή προσπάθεια πρακτικής χρηστικότητας και επακριβούς χ ω ρ οθέτησ ης τω ν θα λά σσ ιω ν δρόμω ν. Η μ εγ ά λη α ­ νά π τυξη τη ς ν α υ τική ς χ α ρ το γρ α φ ία ς σ υ ν τελ έ σ τ η κ ε μ ετ α ξύ 15ου - 17ου αι. και είναι βέβαια συνυφ ασ μένη με τη ν αναγεν­ νησιακή πολιτισμική ανέλιξη αλ λά και με τις νέες τεχνικές ε υ ­ κ ολίες που σ υν έβαλ αν στη δημιουρ γία τω ν νέω ν εμπορικών κέντρω ν τόσ ο στην Ανατολή όσο και στον Νέο Κόσμο. Η κλειστή θά λα σσ α τη ς Μ εσ ογείου ήταν γνωστή από αρχαιοτά τω ν χρόνων σ τους θαλασσινούς, οι οποίοι συνέχισαν σ τους αιώ νες να την ορίζουν και να δημιουργούν διαρκώ ς ν έ ες πολι­ τισμικές βάσεις στα όριά της. Ή ταν όμω ς πια τέτο ια η ανησυχία και η περιέρ­ γεια το υ αναγεννησιακού ανθρώπου για νέους τρόπους «χειρισμού» - κ ατα­ νόησης το υ τό τ ε γνωστού θαλάσσ ιου κόσμου, που η ανάπτυξη επ ή λ θε σ ύ­ γκαιρα και καταλυτικά: οι Ιτα λ ο ί -κυ ρ ίω ς με το υ ς Γενουά τες και το υ ς Β ενε-

45

το ύ ς -, κυρίαρχοι πλέον στα πέλαγα τη ς μεταβυζα ντι­ νής πολιτικής και οικονομικής επικράτειας, είχαν δ ιευ­ ρύνει τη ναυτική το υ ς τέχνη σ τηριζόμενοι τόσ ο οτην εμπειρία του π αρελθόντος όσο και στις γνώσεις τω ν αρχαίω ν Ελλήνω ν, Φ οινίκων, Ρωμαίων, Βυζαντινώ ν, ώστε να καλλιεργήσουν την υδρογραφία σε σημαντι­ κό βαθμό μέχρι και τα μέσα το υ 18ου αιώνα, οπότε και έπαψε η παραγωγή τω ν πορτολάνων - χαρτών. Εκτός τω ν τυπικών προϊόντων τη ς χαρτογραφ ίας πρέπει να σ υ μ π ερ ιλ η φ θο ύ ν μ ετ α ξύ α υτώ ν και τα ιζολάρ ια (οι χάρτες νησιών), τα προσκυνητάρια (χάρτες για όσους είχ αν προορισμό το υ ς ιερ ο ύ ς τόπ ους), α λ λ ά και οι πορτολάνοι με όλη τη γοητεία και το ενδιαφ έρον που συγκεντρώνουν για την επιστημονική έρ ευνα σήμερα. Στην τελ ευ τ α ία περίπτωση, η μ ελ έτη και αξιοποίηση τω ν σω ζομένω ν δ ειγμάτω ν βρίσκεται σε εξέλ ιξη , και πάντως ακόμη δ εν είναι δ ιεξοδική. Και σ' ό,τι αφορά την ελληνική παραγωγή, το επιστημονικό σύγγραμμα - λεύκω μα του Γιώργου Τόλια επιδιώκει μια πρώτη α­ ποτίμηση της ελληνικής ναυτικής χαρτογραφίας παρα­ θ έ το ντα ς σ ημαντικότατο υλικό, π λούσ ιες π ληροφ ο­ ρίες, καθώ ς και δια σταυρω μένα ιστορικά στοιχεία για τη σύγκριση και αποτίμηση της ελληνικής καλλιτεχνι­ κής σ υμμετοχής στον τομέα αυτό. Χαρακτηριστικά αναφ έρεται από τον ίδιο: «Η σ τρ ο φ ή ορ ισ μ ένω ν τμημά­ τ ω ν τ η ς ε λ λ η ν ικ ή ς κοινω νίας (σχετικά π εριο ρ ισμ ένω ν εξά λ λ ο υ , ε ν ίο τ ε και μ εμ ονω μ ένω ν α τόμ ω ν) π ρο ς τις υ δ ρ ο γρ α φ ικ ές τέχ ν ε ς και τεχ ν ικ έ ς τ η ς Δ ύσ η ς α π ο τε λ ε ί ε κ δ ή λ ω σ η τ η ς ά ν θ η σ η ς τ η ς ε λ λ η ν ικ ή ς ν α υ τ ιλ ία ς , π ροϊόν τ η ς δ ιεύ ρ υ ν σ η ς τω ν γ νω στικώ ν ο ρ ιζόν τω ν τω ν Ε λλή ν ω ν τ η ς επ οχ ή ς και συνάμ α α λ λ α γ ώ ν π ου σ υ ν τε λ έ σ τη κ α ν σ ε ν ο ο τρ ο π ίες και σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ές ». Ταυ τό­ χρονα οι ελ λην ικο ί πορτολάνοι δ εν είναι δυνα τόν να συμπεριληφ θούν μ εταξύ τω ν ιδ ιαίτερων - εξεχόντω ν εκείνω ν μεσογειακών δειγμάτω ν (συγκριτικά με την ι­ ταλική παραγωγή) για διάφορους λόγους, με κυριότερους τις οικονομικές και τεχ ν ολογ ικ ές π α ραμέτρους που επ ιβάλλονταν από επικυρίαρχους στον κατακερ­ ματισμένο και κατεχόμενο ελληνικό χώρο. Το γεγονός παραμένει σημαντικό κι αξιοσ ημείω το σ την ολ ό τη τα και τ η ν π α ρ α δ ο ξό τη τά τ ο υ , αν π α ρ α β λ η θ ε ί με τα σπουδαία πνευματικά - καλλιτεχνικά επιτεύγματα τω ν θ ε ο το κ ό η ο υ λ ο υ , Χ ορτάτζη , Λ εο ντα ρ ίτη , Κορνάρου, Βησσαρίω να, Βασιλάκη κι ά λ λω ν Βυζαντινώ ν Ε λλ ή­ νων ηου έδρασ αν και επέδρασαν οτο αναγεννησιακό πνεύμα της εποχής. Η ανάπτυξη τω ν ελληνικώ ν πορτολάνων ξεκίνησε από τα πρώτα στάδια τη ς χαρτογραφικής ακμής το υ 1 5ου αι. παρουσιάζοντας δείγματα στην παράδοση τόσο τη λόγια όσο και την εμπειρική. Αν και η χρήση του ς ήταν

46

ευρ εία , οι Έ λληνες ναυτικοί εκτός τη ς εμπειρικής χ ά­ ρ αξης τη ς ρ ό τα ς είχ αν στη δ ιάθεσ ή το υ ς π ορ τολά­ νους, που κατά κύριο λόγο κ ατασ κευάζονταν από ο ­ μοεθνείς του ς στα ελληνικά ή τη lingua franca. Βέβαια οι σωζόμενοι ελληνικοί πορτολάνοι είναι σαφώς λιγότεροι αναλογικά με τη χρήση τους, όπως άλλω σ τε και τα ονόματα τω ν κατακευαστών τους. Οι επώνυμοι δη­ μιουργοί ναυτικών χαρτών είναι ελάχισ τοι, τω ν οποί­ ων τη ν παρουσία ο Γιώργος Τόλιας επιδιώκει να τεκ ­ μηριώ σει ιστορικά τουλάχισ τον με μια σειρ ά εν δ ε ίξε­ ων: λίγα ανυπόγραφα κείμενα έχουν σ ω θεί στα ε λ λ η ­ νικά και μερ ικά ακόμη στα ιταλικά, ενώ η αναφ ορ ά το υ ς στη διεθνή χαρτογραφική βιβλιογραφία είνα πε­ νιχρή και αποσπασματική. Ο Νικόλαος Βουρδόπουλος, ο Ιω ά νν η ς Ξ εν ο δ ό χ ο ς, ο Γ εώ ρ γιο ς Σ ιδ έ ρ η ς και οι A ntonio Pelekan και A ntonio Millo ελέγχονται ακόμη, τόσο για την εθνική τους καταγωγή όσο και για τον τ ό ­ πο κατασκευής τω ν πορτολάνων τους. Πάντως, τα έργα αυτά δεν παύουν να είναι εν τέλ ει α ­ ντιπροσωπευτικά δείγματα τη ς μεσογειακής υδρογραφικής παραγωγής τω ν τριώ ν αιώνων τη ς άνθησής της. Η καλλιτεχνική το υ ς υπόσταση ποικίλλει ανάλογα με τις αισθητικές επιρροές, το χαρακτήρα, τις διακοσμητικές επιλογές, τον πληροφοριακό πλούτο και την τ ε ­ χνοτροπία τη ς εποχής που κατασκευάστηκαν. Σίγουρα πάντως η γοητεία που ασκούν σήμερα είναι αδιαφ ιλο­ νίκητη. Το λεύ κω μ α το υ Γιώργου Τόλια και το υ Κέ­ ντρου Νεοελληνικώ ν Ερευνών προσδοκά να φ έρ ει τον αναγνώ στη σε άμεση επαφή με έναν κόσμο εν πολλοίς άγνωστο και παραμελημένο, από τον οποίο στην περίπτωση τη ς ελληνική ς εκδοχής το υ υπήρξαν ε λ ά ­ χιστα δ είγ ματα , όσο ελάχ ισ το ήτα ν μέχρι πρόσφατα και το ενδιαφ έρον από ερ ευνη τές και μη για τη ναυτι­ κή χαρτογραφ ία. Η κατανόηση τη ς λειτουρ γικότητας αλλά και τη ς αξίας τω ν πορτολάνων για τη ναυτοσύνη τη ς εποχής το υ ς γίνεται εφ ικ τή από το σ υγγρ αφ έα, καθώς παρέχει ένα ικανό σώμα τεκμηρίων και ερ ευνη ­ τικών συμπερασμάτων, ενώ παράλληλα δίνει αφορμή στην ιστορική έρ ευνα να εμβα θύν ει περαιτέρω στον το μ έα τω ν δεξιοτήτω ν και τη ς τεχνολογίας στο πλαί­ σιο τη ς μ ελ έτη ς της νεότερ ης ελληνικής ιστορίας. □

του

Α Α Ε Ξ Η

Π

Α Ν Ι Α Τ Η

Αίεταφραοτικές

rpciinctis ΓΙΩΡΓΗΣ ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

«Ero tico n» Μτφρ.: Ντέιβιντ Κόνολι Dedolus Editions, 1999. Σελ.195

ο να μεταφράζεται το βιβλίο ενός Έλληνα πεζογράφου στα αγγλικό και να κυκλοφορεί με επιτυχία στην αγγλό­ φωνη αγορά δεν είναι κάτι το σύνηθες. Πόσο μάλλον ό ­ ταν πρόκειται για ένα κείμενο με θέμα τον έρωτα, γραμμένο σε έ ­ να λόγο ιδιωματικό που ξενίζει ευχάριστα ακόμα και τον σημερινό Έλληνα αναγνώστη. Το βιβλίο το υ Γιώργη Γιατρομανωλάκη, Βιβ λίον καθούμ ενον Ερωτικόν, κυκλοφόρησε φέτος στην Αγγλία και στην Αμερική από τον εκδοτικό οίκο «Dedalus» που έχει εκδώσει κι άλλα βιβλία του συγγραφέα (Α νω φ ε λέ ς Διήγημα: A R e p o rt o f a M urde r, Η ισ το ρ ία ·. The H istory o f a V endetta, ενώ τον επόμενο

Τ

χρόνο πρόκειται να εκδοθεί το πρώτο μυθιστόρημα του συγγρα­ φέα, Λειμωνάριο). Η ερωτική λογοτεχνία είναι ένα από τα δυσκολότερα και τα πιο α ­ πρόβλεπτα είδη. Οι λόγοι προφανείς. Το να μιλάς για τον έρωτα είναι όπως και το να τον βιώνεις. Εκείνο που γοητεύει δεν είναι τ ό ­ σο το ρητό, το ρεαλιστικό, αλλά το άρρητο, το άλεκτο. Στον έρω ­ τα αποικούμε το τοπίο της αποκάλυψης του Άλλου - τον τόπο κα­ τάθεσ ης της αμοιβαιότητας. Το "οικόπεδο" όμως του έρωτα δεν χρειάζεται να είναι άρτιο για να είναι οικοδομήσιμο. Η αντικειμενι­ κή του αξία έγκειται στην απροσδιοριστία, στην έλλειψ η ορίων και όρων του. Έτσι στη λογοτεχνία, το απόλυτα ιδιωτικό του έρωτα μεταδίδεται επι­ τυχέστερα όχι με το ρεαλισμό αλλά με τη μεταφορά, και τα συναρπαστικότερα ερωτικά βιβλία είναι εκείνα που αναδύουν τη μαγεία της ηδονής μέσα από τον υ ­ παινιγμό, την ενσυνείδητη συγκάλυψη, χωρίς να ξεχνάμε το χιούμορ.

47

Στο συγκεκριμένο λοιπόν βιβλίο ο συγγραφ έας, κατά τα λεγόμενό του , επιχειρεί να π α ρ α γ ά γ ει«... έ ν α κ ε ί­ μ ενο άκρ ω ς σ κα νδαλισ τικό και ανίερ ο, α λ λ ά μ ε τ α πιο αγ α θ ά και α θ ώ α υλικά...». 0 Γιατρομανωλάκης αναζη­ τώ ντα ς το κ α τά λ λη λο γλω σσικό όχημα κ α τα φ εύγει στην παλαιότερη ελληνική λογοτεχνία και συγκεκριμέ­ να στην αναγεννησιακή του 16ου και 17ου αιώνα, ό ­ που συναντάμε μια σειρά από κείμενα τυπωμένα στη Βενετία και ά λ λ ες περιοχές εκ τός τη ς σ κλαβω μένης Ελλάδας, που απ οκαλούνται βιβλία "ψ υχω φ ελέσ τατα", προς "σωτηρία της ψυχής". Είναι εγχειρίδια γραμ­ μένα σε καθαρεύουσα της εποχής, με έντονα ιδιω μα­ τικά στοιχεία, που κάπου θυμίζει τα κείμενα του Ρήγα Φεραίου. Στο Β ιβλ ίον κ α λ ο ύ μ ε ν ο ν Ε ρω τικό ν, που εκδό θηκε το 1995 από τον «Κέδρο», ο Γιατρομανωλάκης κ ατέληξε σε μια γλώσσα ανάμεικτη - λόγια παράδοση της Βενε­ τίας με στοιχεία της Κρητικής διαλέκτου. Πώς θα μπορούσε όμως αυτός ο ιδιάζων λόγος να με­ τα φ ερ θ εί σε μια ξένη γλώσσα; Ο μεταφ ραστής Ντέιβιντ Κόνολι μας εξο μ ο λο γ ή θη κ ε ότι βρ έθηκε μπροστά σε ένα ιδιαζόντως δύσκολο μεταφραστικό εγχείρημα, του οποίου η αποπεράτωση χρειάστηκε έναν ολόκλη­

επίπεδο μ,χαλΤ

rf^fl ΑΦΙΕΡΩΜΑ Μ ΙΧ Α Λ Η Σ Κ Α Τ Σ Α Ρ Ο Σ ΚΟΥΛΑΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ

48

^ λρος

J skEL •

r

s

s

x

.3

t

ρο χρόνο. Προηγήθηκε μια έρ ευνα όχι μόνο για το πε­ ριεχόμενο αλλά και για τη γλώσσα που ήταν και το κύ­ ριο πρόβλημα. Η πρωταρχική και σ ημαντικότερη επι­ λογή το υ Κόνολι ως μεταφ ρα σ τή ήταν να κ αταλήξει σ ε κάποια μορφ ή αντίστοιχου γλωσσικού ιδ ιώ ματος στα αγγλικά καθώ ς, αφ α ιρ ο υ μ ένη ς τη ς χάρ ιτος το υ συγκεκριμένου στιλ, οποιαδήποτε αγγλική μετάφραση θα προσομοίαζε με πτωχό ερωτικό εγχειρίδιο. Ο στό­ χος λοιπόν ήταν να επ ιλεγεί ένα ντελικάτο ιδίωμα που να είναι ικανό να αποδώσει την επιτήδευση τη ς γλώσ­ σας το υ Γιατρομανωλάκη στην αγγλική λογοτεχνική παράδοση. Ο Κόνολι δεν πήγε τόσο μακριά όσο ο συγ­ γραφ έας- κ ατέφ υγε στη βικτοριανή ερω τική λο γ ο τε­ χνία μ ελ ετώ ν τα ς δ ιά φ ο ρ ες μ ετα φ ρ ά σ εις το υ Κάμα Σ ο ύ τ ρ α τ ου 19ου αιώνα, α λ λά κυρίως το βιβλίο The P e rfu m e d Carden (1886) το υ περίφημου φ ιλόλογου ε ξερ ευ ν η τή και μ ελ ετη τ ή τη ς Α νατο λής sir Richard Burton, ελπίζοντας πως μια τέτοια γλωσσική όσμωση θα απ έδιδε το λόγο το υ Γιατρομανωλάκη. Από τα βι­ βλία αυτά ο Κόνολι σταχυολόγησε ένα χρήσιμο γλωσσάρι απ αρχαιωμένων όρων τω ν οποίων έκανε εν σ υ ­ νείδητη χρήση, παρόλο που - ή μάλλον ακριβώς επει­ δή - πρόκειται για σπάνιες λ έ ξεις που δεν μπορεί κα­ νείς να αλιεύσει στα σύγχρονα λεξικά, έχουν απογραφ εί ωστόσο στην ερωτική λογοτεχνία το υ 19ου αιώ ­ να. Οι αυσ τηρός περιορισμός του τι θα μπορούσε να ειπ ωθεί εκείνη την εποχή ανοιχτά και το στιλ τω ν συγ­ γρ αφ έω ν που παράβαιναν αυτά τα όρια - μια μείξη ε υ γ έ ν ε ια ς και ω μ ό τη τα ς - α π ε τ έ λ ε σ ε το ιδ εώ δ ες γλωσσικό οπλοστάσιο. Ο Κόνολι προσδιορίζει την ερ ­ γασία του ως μια μετάφραση «done in to pla in English» - σ ε απλά αγγλικά - , μια φράση που χρησιμοποίησε ο Έ ντουαρντ Φ ιτστζέραλντ (Edward FitzGerald) στην α­ πόδοση το υ R y b a iy a tx ου Ομάρ Καγιάμ θεω ρ ώ ντατς πως λόγω τη ς φύσεώ ς του το κείμενο δεν μπορεί πα­ ρά να έχει απώλειες. Κι όμως, η απόδοση αυτή σ τέκε­ ται επάξια στο ύψος του πρωτοτύπου, ορισμένες φ ο ­ ρ ές με εντυπω σ ιακά α π ο τελ έσ μ α τα (π.χ., η φ ράση «Τρόπ οι δ ιά ν α θ ρ η ν ή ς έ ρ ω τ α α π ο λ ε α θ έ ν τ α » μ ε τ α ­ φ ρ ά ζετα ι ποιητικότατα: «On ways b y w h ic h lo v e lo s t m ay b e lam ented»).

To παλιό πεποιημένο γλωσσικό βικτοριανό ιδίωμα έρ ­ χεται να αντιπ ροσωπεύσει επάξια την ιδιω ματική κα­ θαρεύουσα και ο αγγλόφωνος αναγνώστης μπορεί να απ ολαύσει ένα εγχειρίδιο «κ α λ ο ύ μ ε ν ο ν ερ ω τικ ό ν, ά ­ γ ο υ ν ισ το ρ ίες ε π ω φ ε λ έ σ τ α τ ε ς π ε ρ ί το υ έρ ω το ς, π ερ ί τω ν π αθ ώ ν τ ο υ έ ρ ω το ς, π ε ρ ί τω ν σ τά σ ε ω ν τ ο υ έ ρ ω ­ τος» δια φ υλάσ σ οντας ταυτόχρονα όση από την κλη­ ρονομημένη βικτοριανή ευπρέπεια απ έμεινε στις μ έ­ ρες μας... □

Μ )X ία

τ α

του μήνα

1

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

|

Κριτικές: ΠΕΤΡΟΣ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΙ Κομεντί Διηγήματα....................................................................... 50

Π.ΘΑΝΟΣ Ο ηδονοθήρας Αγριες και Τρυφερές Ερωτικές Ιστορίες..................... 53 Πορουοίαοη: ΜΙΧΑΛΗΙΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Η πισίνα των αναμνήσεων

ΑΝΑΓΝΟΣΤΑΚΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ, ΣΠΥΡΟΣ ΒΟΥΤΙΑΣ, ΑΛΜΠΕΡΤΟΣ ΕΣΚΕΝΑΖΥ, ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΖΗΣΙΑΔΗΣ, ΠΑΝΟΣ ΘΕΟΔΟΡΙΔΗΣ, ΤΟΛΗΣ ΚΑΖΑΝΤΖΗΣ, ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ, ΑΛΜΠΕΡΤΟΣ ΝΑΡ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ X. ΡΟΔΟΚΑΝΑΚΗΣ, ΚΡΙΤΟΝ ΣΑΛΠΙΓΚΤΗΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ, ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΣΦΥΡΙΔΗΣ, ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΦ0Ρ0Σ Στα γήπεδα η πόλη αναστενάζει 16 κείμενα για την παλιά Θεσσαλονίκη του ποδοσφαίρου και του μπάσκετ ...............................76

56 [

1

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

|

ΘΕΑΤΡΟ

]

Κριτική:

Κριτικές:

ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΕΛΛΗΝΩΝ ΗΘΟΠΟΙΩΝ

ΖΟΖΕ ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ Όλα τα ονόματα................ 57 ΣΑΛΜΑΝ ΡΟΥΣΝΤΙ Ο κόσμος κάτω απ' τα πόδια της ...................................................61

1917-1997.80 χρόνια Χ.Ε.Η.

77

Παρουοίαοη: ΓΙΑΝΝΗΣΧΡΥΣΟΥΛΗΣ Το ατύχημα ......................

80

Παρουσιάοας: ΜΑΤΙΕ ΛΕΝΤΟΝ Η δίκη του Ζαν-Μαρί Λεπέν....... 63

|

ANTON ΤΣΕΧΟΦ • Η αγάπη και άλλα 32 διηγήματα • Επιλογή από το έργο του

Ψ ΥΧΟΛΟΓΙΑ

1

Παρουοίαοη: DANIEL G0LEMAN Η Συναισθηματική Νοημοσύνη

64

στο Χώρο της Εργασίας......................... 82 |

ΠΟΙΗΣΗ

| ΟΙΚ ΟΛΟΓΙΑ

Κριτικές: ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΛΙΟΝΤΑΚΗΣ Με το φ ω ς ...................... 66 ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ Ολοκαύτωμα ..................... 69

Παρουοίαοη: Η προστασία των υγρατόπων στην Ελλάδα

Πρακτικά συνεδρίου.................................................83

[■■ν.ν Λ··"·

ΜΕΛΕΤΗ

·;

I [

Κριτική: ΑΙΟΝΥΣΗΣ ΚΑΨΑΛΗΣ Τα μέτρα και τα σταθμά Δοκίμια για τη λυρική ποίηση........................................ 72 ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ

^

Παρουοίαοη: ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ, ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΑΛΑΒΕΡΑΣ, ΜΑΝΟΛΗΣ

|

ΠΑΙΔΙΚΑ-ΕΦΗΒΙΚΑ

J

Παρουοιάοεις: AARON SHEPARD Η Κόρη του Βασιλιά της θά λα σ σ ας ........................................................... 84 ΜΕΛΙΝΑ ΚΑΡΑΚΩΣΤΑ Ο γυρισμός

85

ΝΙΚΟΣ ΜΟΛΥΒΙΑΤΗΣ Η λίμνη με τις χάρτινες Βαρκούλες........................................................... 85

49

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Η κωμωδία_________ του σώματος το υ Δ Η Μ Η Τ Ρ Η ΤΣΑΤΣΟ ΥΛΗ

I

ΠΕΤΡΟΣ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

/ . Κομ<ντ· ΗΔ ι η γ ή μ α τ α Η Αθήνα, Καστανιώτης, 1999.

■ Σελ.135

ο ανθρώπινο σώμα στη σύγχρονη κοινωνία κατέ­ χει, όπως είναι γνωστό, κυρίαρχη θέση. 0 σύγ­ χρονος ανθρωποκεντρισμός είναι σαφώς σωματοκεντρικός. Σώμα εύρωστο, σώμα υγιές, σώμα ερω ­ τικό, σώμα άρτιο, σώμα-πρόκληση, διαβατήριο επιτυ­

Τ

χίας, κατόκτησης, καταναλωτικό, αντικαθρέφτισμα μιας κοινωνίας της ευφορίας που πάνω του δικαιώνει τις επιλογές και προσταγές της. Το ανθρώπινο σώμα έχει αναχθεί σε κατ' εξοχήν φ ορέα του πολιτισμού που το γεννά, και ίσως να ήταν πάντα έτσι. Μόνο που η σύγχρονη εικόνα του σώματος γεννιέται μέσω της διαμεσολόβησης τη ς εικόνας και τω ν ομοιω μάτων που αυτή προβάλλει. Άρα, σώμα μη πραγματικό, ο­ μοίωμα σώματος με ανάγκες ομοιώματος. Απέναντι σ' αυτή τη στρατηγική του τέλ ειου σώμα­ τος, αναπόφευκτα ερωτικής μηχανής που δρα αυτοϊκανοποιητικά, αυτοερωτικά, απέναντι σ' αυτή την α­ ναγκαστικά καταναλωτική πολιτική του σώματος που αναπτύσσεται μέσω γυμναστηρίων και κοσμητικής, η καταστροφή του σώματος, με οποιονδήποτε τρόπο κι αν επέρχεται, όπου κι αν οφείλεται, συνιστά σύγχρο­ νη ύβρη και ταυτόχρονα περιθωριοποίηση του φορέα του. Παράλληλα, η προσβολή του σώματος, αναντίρ­ ρητης αξίας, συνιστά την εντονότερη προσβολή, σε συμβολικό επίπεδο, της ίδιας της προσωπικότητας. Τα περισσότερα από τα δέκα διηγήματα της πρόσφα­ της συλλογής του Πέτρου Τατσόπουλου έχουν ως ε ­ πίκεντρο, άμεσα ή έμμεσα, το ανθρώπινο σώμα σε διαφ ορετικές εκφράσεις του, σε δια φ ορετικές λ ει­

50

τουργίες του, δημιουργώντας έτσι μια σύγχρονη «κω­ μωδία» της ανθρώπινης κατάστασης μέσω του σώμα­ τος. Πλέον εύγλω ττο όλων, το διήγημα που δίνει και τον τίτλο του βιβλίου: «Κομεντί». Κομεντί, όνομα (ή, καλύ­ τερα, παρατσούκλι) που αποκτά μια γυναίκα στα 17 της χρόνια από έναν εξοργισμένο από τη συμπεριφο­ ρά της νεαρό εραστή. Κομεντί, όμως, και η ίδια η ζωή της, μια μαύρη κωμωδία για το ίδιο της το σώμα, ερ ­ γαλείο ζωής. Το οώμα-δίαυλος, το σώμα-απόλαυση, το σώμα-επίδειξη: η απόλυτα σωματοποιημένη, σάρ­ κινη ύπαρξη. Απέναντι της, ο αφηγητής, ο υποψήφιος αρχικά και δι­ πλωματούχος αργότερα γιατρός: ο θεραπεύων αλλά

κυρίως ο επιβλέπων το πάοχον σώμα και τις λειτουρ­ γίες του, α υτές που δεν έχουν τίποτε να κάνουν με την εξω τερική, ωραιοποιημένη μορφή του. Η αντί­ στροφη όψη, εκείνη που κυκλοφορεί απόκρυφα, που αποτελεί τον αντίποδα του υγιούς και σθεναρού σώ­ ματος: η φθορά, η σήψη, η καταστροφή με αποκορύ­ φωμα την εξαφάνιση που απ οτελεί ο θάνατος. Στο χώρο του νοσοκομείου, η Κομεντί, το σώμα-εηιθυμία όλων των φοιτητών των αλλοτινών χρόνων, θα υποστεί το διαμελισμό του σώματος, θα περάσει στην α­ ντίπερα όχθη, του ασθενούς, του περιθωριοποιημέ­ νου, του απωθητικού. Τρίτο κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας, ο Σάββας, ένας πρώην ωραίος εραστής τη ς Κομεντί. Η φυσική του παραμόρφωση από το πάχος τον το π ο θετεί εκτός

Ένα βιβλίο με διάχυτο οαρκαομό και μαύρο χιούμορ γι' αυτή τούτη την ανθρώπινη ύπαρξη στη ούγχρονη κοινωνία τω ν αντικειμένων ερωτικής επιθυμίας, έξω από την κυκλοφορία ερωτικά ανταλλάξιμων σωμάτων. Η εξί­ σωση που θα επέλθει μεταξύ του ακρωτηριασμένου σώματος της Κομεντί και του παραμορφωμένου σώ­ ματος του Σάββα ανοίγει το δρόμο ερωτικής συνεύ­ ρεσης ομοειδών και εκτός «καταναλωτικού εμπορίου» σωμάτων: των παρυφών, της περιφέρειας. Ο Τατσόπουλος, ωστόσο, παίξει ταυτόχρονα και σε άλλα επίπεδα με το βασικό μοτίβο του διαμελισμένου σώματος: η φυσική αρτιμέλεια του κορμιού (και η συ­ νακόλουθη ερωτική επιθυμία) εξαφανίζεται μέσα από τον εθισμό και τη ρουτίνα της επαναλαμβανόμενης διαρκούς συνεύρεσης με τον άλλο: ο γάμος, για τον αφηγητή, είναι ένα είδος ακρωτηριασμού του συζύ­ γου - ανάγει το σώμα του εκτός ομάδας επιθυμητών αγαθών. Άρα, τον ενταφιάζει. Η συμβολική το υ σώματος στο διήγημα αυτό ανα­ πτύσσεται έτσι σε πολλαπλά επίπεδα που φαντάζουν ανοίκεια για την κυρίαρχη αισθητική και τα διαμορφω­ μένα αντιληψιακά μοντέλα. Μέσα από μια κυνική γρα­ φή που μοιάζει να περιτυλίγει επιδέξια το θύμα/αναγνώστη, αναμετράται, υπόγεια, με τις αντοχές του. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση που υιοθετείται σε όλα τα διηγήματα συμβάλλει στην τεχνική αυτή του εγκλωβι­

σμού: ο ηρωτοπρόσωπος αφηγητής ή αφηγήτρια δεν προκαταλαμβάνει, αλλά αντίθετα κάνει τον αναγνώ­ στη να εφησυχάζει, απέναντι σε απρόσμενες ανατρο­ πές. Οι αφηγητές, όμως, του Τατσόπουλου, δεν σ έ­ βονται τις συμβάσεις: θυμίζουν έτσι εκείνον τον αφ η­ γητή του «Ρότζερ Άκροϋντ» τη ς Αγκάθα Κρίστι που, προσποιείται απέναντι στα άλλα πρόσωπα αλλά και στον αναγνώστη του ότι συμβάλλει στην ανεύρεση του δολοφόνου, ενώ δολοφόνος είναι ο ίδιος. Η διαβρωτική ειρωνεία, το μαύρο χιούμορ και, εν τέλει, ο αυτοσαρκασμός είναι τα όπλα που αυτοί οι α ­ φ ηγητές χρησιμοποιούν απέναντι στον αναγνώστη τους ώστε να επιτύχουν εκ του ασφαλούς την ανα­ τροπή του τέλους. Κι όμως, μας προετοιμάζουν έντεχνα γι' αυτό, μέσα από την απόλυτα οικονομημένη διήγηση των σύντο­ μων ιστοριών. Η Κυρία Πρόεδρος Κακουργιοδικείου στο «Η τελευταία δικάσιμος» αυτοσυστήνεται στον α­ ναγνώστη ευθύς εξαρχής, επομένως η παρότρυνση σε έγκλημα, στο τέλ ο ς, ως συμβολή στην αύξηση της θεαματικότητας του σταθμού που θα προβάλει την τελευταία δίκη της χιλιετίας ζωντανά, δεν πρέπει να εκπλήσσει. Στο μεταξύ, το διήγημα έχει ήδη προ­ λάβει να αναπτύξει την καταστροφή του οώματος ως θέαμα, ως βρώση για τα αδηφάγα (μόνο, δυστυχώς!) μάτια τω ν τη λ εθε α τώ ν. Μήπως είναι τυχαία η σ ύ­ μπτωση της αντίληψης που προβάλλει το διήγημα με εκείνη πρόσφατων πραγματικών τηλεοπτικών εκπο­ μπών, όπου το σώμα στις πλέον ιδιωτικές του εκφρά­ σεις γίνεται θέαμα και βορά στα μάτια του αδηφάγου κοινού μέσω τηλεοπτικών εκπομπών; Αλλά μήπως και η κυνική αφηγήτρια του διηγήματος «Σκέψου θετικά» δεν παραπέμπει σε άλλες σύγχρονες τηλεοπτικές αποκαλύψεις, που γίνονται σκανδαλώ­ δεις γιατί εμπεριέχουν μιαν ασύμβατη συνεύρεση και, άρα, προϋποτιθέμενη βρόμικη συναλλαγή; Η ώριμη και πλούσια και σιδηρά ηρωίδα, στην ουσία, αρνείται να αποδεχτεί ότι η ηλικία της την τοποθετεί εκτός της ερωτικής συναλλαγής, ότι το σώμα της και οι ανάγκες του δεν μπορούν πλέον να έχουν φυσιολογική διέξο­ δο. Αγνοεί, ωστόσο, τη δύναμη των προκαταλήψεων. Η ηλικία λειτουργεί απαγορευτικά ως προς την ειλι­ κρινή ερωτική συνεύρεση. Το σώμα που φέρει τα ση­ μάδια του γήρατος είναι ένα σώμα εκτός κυκλοφο­ ρίας, ένα σώμα-σήμα. Η αντιπαράθεση με το νεανικό σφριγηλό κορμί του νεαρού, έστω και αρνούμενο να λειτουργήσει σεξουαλικά, η ανάγκη επαφής με αυτό που είναι ακόμη ζω ντανό και εντός κυκλοφορίας ε ­ μπεριέχει την τραγικότητα της παρατεταμένης νεότη­ τας που υποβάλλει η σύγχρονη κοινωνία με όλα τα ε ­

πίπλαστα εφόδια και προσταγές της. Το ανθρώπινο σώμα φέρει ακόμα ανεξίτηλα χαραγμένη επάνω του την ημερομηνία λήξης που προκύπτει από την ημερο­ μηνία κατασκευής/γέννησής του.

Η εκδίκηση μέσω της φθοράς του σώματος κυριαρ­ χεί και στο διήγημα «Τα δάχτυλα του κόσμου». Μόνο που κι εδώ η πρωτοπρόσωπη αφηγήτρια θα παίξει, μέχρι τελευταία στιγμή, με τον εύπιστο αναγνώστη

Αν η θετικά σκεπτόμενη ηρωίδα του διηγήματος αντι­ μετωπίζει ψύχραιμα την κατάσταση που της προκύ­ πτει, ο αναγνώστης δεν αισθάνεται λιγότερο έντρο­

της για να του επιφυλάξει στο τέλ ος τη δική της έκ­ πληξη. Λιγότερο επίβουλοι ως προς το επιφυλασσό­ μενο τέλος, οι αφηγητές τω ν «Μια δύσοσμη αδυνα­ μία» και «Αλλού ξημερωμένος», δεν παύουν ωστόσο να αυτοσαρκάζονται, είτε ως δέσμιος της σεξουαλι­ κής του αδυναμίας ο ένας είτε ως συνειδητοποιών την παντοδυναμία του «φαίνεσθαι» τω ν χαρακτηρι­ στικών του προσώπου ως υπέρτατης, υπερβατικής καλύτερα, αξίας ο άλλος. 0 τελευταίος συνειδητο­ ποιεί ότι το πρόσωπο ή το σώμα απ οτελούν όχημα που υπερβαίνει τα σχήματα καλό-κακό, τίμιο-άτιμο, πεπαιδευμένο-απαίδευτο αποτελώντας ακόμη και α­ ντικείμενο ή ίσως και εμπνευστή της τέχνης.

μος μπροστά στις επιλογές που σταδιακά φαίνεται να σχηματίζονται μπροστά του. Το σώμα του θα είναι ο ευτελισμός του. Το διήγημα συμπληρώνεται θεματικά με ένα άλλο, το «Η ανάπαυση του πολεμιστή», όπου, μέσω ενός ά ­ ντρα αφηγητή τούτη τη φορά, σκιαγραφείται η αντί-

0/7. Τατοόπουλος, χρησιμοποιώντας τα διαφορετικά προσωπεία των πρωτοπρόοωπων αφηγητών του, γράφει ένα άκληρό βιβλίο στροφή λύση. Και εδώ, ωστόσο, το ύφος του λόγου και το περιεχόμενο δεν προκαταλαμβάνουν επακρι­ βώς για το τέλος: την άλλη, δηλαδή, λύση μετά από μια έντονη ερωτική δραστηριότητα, που την αποτελεί η αναγκαστική απόσυρση: το ενεργό σώμα, στη μέση της ζωής, μεταβάλλεται από βιολογικούς λόγους, σε σήμα, τάφο των ερωτικών επιθυμιών. Ποια, άραγε, να είναι η καλύτερη λύση; Η συνεχιζόμενη ερωτική διά­ θεση με τον κίνδυνο του εξευτελισμού ή η απόσυρση που κάνει να φαντάζει κάποιο μέλος του σώματος, ό­ ντας εκτός λειτουργίας, περιττό πλέον; Το έντονα «μαύρο» χιούμορ του τίτλου του διηγήμα­ τος «Μπάρμπεκιου» δεν γίνεται αντιληπτό πριν από το τέλος του. Διήγημα που ολοκληρώνει τον προβλημα­ τισμό γύρω από το παραπάνω θέμα: μόνο που εδώ, τα προϊόντα κοσμητικής έρχονται να συμπληρώσουν όλη τη ματαιότητα της στρατηγικής ομορφιάς που ε ­ παγγέλλονται. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι αυτά τα ί­ δια θα απ οτελέσ ουν το όργανο καταστροφής του σώματος μετατρεπόμενα σε εργαλεία εγκληματικής ενέργειας δίχως ίχνη. Ένα διήγημα συνοπτικής αστυ­ νομικής ιστορίας, που προσλαμβάνει προεκτάσεις συμβολικής παρωδίας πάνω στη σύγχρονη κοσμητική και τον καταναλωτισμό της.

52

Στο διήγημα, τέλ ος, «0 προηγούμενος», μέσω μιας απλής αρχικά ιστορίας, τίθετα ι ωμά το θέμα της ενα λλαξιμότητας και συμβολικής ταύτισης τω ν δια­ φορετικών διαδοχικών εραστών μιας γυναίκας. Στις προεκτάσεις του, το διήγημα θέτει το πρόβλημα της μη-μοναδικότητατας, της εξομοίωσης, της απώλειας ταυτότητας του ερωτευμένου που δεν αποτελεί πα­ ρά ένα από τα πολλά ομοιώ ματα ενός ιδανικού και άγνωστου προτύπου. Η ιδιαιτερότητα του ψυχικού κόσμου που χαρακτηρίζει τον καθένα εξαφανίζεται πίσω από την απαιτούμενη υιοθέτηση εξω τερικώ ν συμπεριφορών, που έχουν να κάνουν με τη σημειο­ λογία του σώματος και την εξάλειψη της πρωτοτυ­ πίας. Ένας ακάθεκτος ισοπεδωτικός μηχανισμός που χωρίς να μπορεί να καταγγελθεί όπως άλλοι, θεσμι­ κ οί-βλέπ ε για παράδειγμα εκπαίδευση-, λειτουργεί εξίσου καταναγκαστικά, αφού αφορά σε μια από τις βασικότερες εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής, την ε ­ ρωτική.

0 Πέτρος Τατσόπουλος, χρησιμοποιώντας τα διαφο­ ρετικά προσωπεία τω ν πρωτοπρόοωπων αφηγητών του, αντρών και γυναικών, και εξομοιώ νοντας έτσι τα δύο φύλα, γράφει ένα σκληρό βιβλίο. Ένα βιβλίο με διάχυτο σαρκασμό και μαύρο χιούμορ γι' αυτή τούτη την ανθρώπινη ύπαρξη στη σύγχρονη κοινω­ νία. Η σωματοποίηση τη ς ψυχολογικής βίας, ο απο­ κλεισμός του ατόμου με συμβολική ή υλική προσβο­ λή του ίδιου του του σώματος, οι συνέπειες της διά­ χυτης «πραγμοποίησης» του σώματος σε διαφορετι­ κές εκφάνσεις της ζωής αντιμετωπίζονται μέσω μιας διαβρωτικής ειρ ωνεία ς που κάποιες στιγμές αγγίζει τον παραλογισμό, αλλά και που ταυτόχρονα θίγει ε ­ φιαλτικές αλήθειες.

Απέναντι οχη σύγχρονη λατρεία και θεοποίηση του σώματος, ο Πέτρος Τατσόπουλος αντιπαραβάλλει την α-πορία του σώματος ως κωμωδία και την τρ α­ γω δία τη ς απ άτης και τη ς ερω τικής εξα π άτηση ς, χρησιμοποιώ ντας ένα λόγο έντεχνα κυνικό, ακριβή και διαβρωτικό, όπως και μια απόλυτη οικονομία α ­

φήγησης όπου ακόμα και το στιγμιαία εμβόλιμο απο­ καλύπτεται σύντομα ως οργανικό και αναπόσπαστο κομμάτι του όλου. Μια γραφή που αναδεικνύει τα αιτήματα της διηγηματικής φόρμας προβάλλοντας αυτή τούτη τη δύνα­ μη της αφηγηματικής πράξης. □

Δέκα παραμύθια για τον έρωτα το υ Μ Α Κ Η Θ ΕΟ ΔΟ ΣΗ

Π. ΘΑΝΟΣ Ο ηδονοθήρας

1

Ά γ ρ κ ς κ α ιΤ ρ υ φ ε ρ έ ς Ε ρ ω τ ι κ έ ς Ι σ τ ο ρ ί ε ς Αθήνα, Νέα Σύνορα ■A. Α. Λιβάνη, 1999. Σελ. 122

Τ Π τα ν ο σ υγγρ αφ έας στο οπ ισθόφ υλλό το υ με 1 1 μελ α γχ ο λ ία διαπ ισ τώ νει ότι οι ν τα β α τζή δ ες ξέρ ουν για την αγάπη περισσότερα απ' ό,τι οι σ οφ οί το υ κόσμου, υπαινίσσεται προφανώς ότι οι σ οφ οί δ εν γνωρίζουν απ ολύτω ς τίποτα για τον έ ­ ρωτα. Δεν γνωρίζουν ότι η αγάπη είναι ένα αίσθη­

U

μα π αθιάρικο και κ ανιβ αλικό συγχρόνως.

Οι ιστορίες του Π. θάνου εμπεριέχουν πρακτικές οδηγίες για το πώς να μεταχειριζόμαστε χειροβομβίδες αστυφυλακισσών, χρυσόμαλλα δέρατα, οπταοίες ποτιομένες με ναρκωτικά...

Αυ τό ίσω ς είν α ι και το κ ίνητρο το υ Π. θ ά ν ο υ να μας μιλήσει για τη δική του θεω ρία περί έρ ω τα . Σε πρόσφατες κριτικές, ο συγγραφ έας το υ Η δ ονο θή ρ α κατηγορήθηκε έμμεσ α για τις εμμον ές του . Πο­ λύ σωστά α ν α φ έρ θη κ ε ότι ο «δονζουανικός» το υ ήρω ας, ίδ ιος και απ αρά λλακτος σ' όλα τα διηγή­ ματα τη ς σ υλ λογ ής, επ ιδίδεται μ ετά μανίας στο

53

κυνήγι το υ έρ ω τα σ ε μια απ εγνωσμένη προσπά­ θεια να καταπ ολεμήσει την αθεράπ ευτη κ ατάθ λι­ ψη που διαρκώς νιώθει, αντιμετωπίζει δηλαδή τον έρ ω τα σαν αν τίδ οτο στο θά να το που α π ειλεί να

με μόνοι. Κανένα ξω τικ ό και καμία νερ ά ιδ α δ εν πρέπει να μας παρασύρει στην άβυσοο τω ν ον εί­ ρων μας που, όπως και να το κάνουμε, εμ π ερ ιέ­ χουν μια πρέζα θανάτου. Σ' αυτήν την περίπτωση

τον αφανίσει. Πολύ σωστά επομένω ς ο Π. θά νος εμμέν ει στις ιδ έες του , προειδοποιώντας μας, με τον δικό το υ γλαφ υρό τρόπο, για τις αναπάντεχες παγίδες του έρω τα. Το έχει απ οδείξει ά λλω σ τε η ιστορία τη ς ανθρώπινης ψυχής και το απ οδεικνύουν εξίσου πειστικά τα δέκα διηγήματα το υ Ηδον ο θ ή ρ α : Ο έρ ω τα ς είναι ένα ζήτημα ζω ής και θα -

βέβαια ο σ υγγραφέας αναφ έρεται στα όνειρα της νύχτας, γιατί στο «Σαν τα σκυλιά στο λεωφορείο», την π ρ οτελευτα ία το υ ιστορία, μας σ υμβουλεύει α ν τίθ ετα να α κ ο λο υ θο ύ μ ε τα όνειρα τη ς μέρ ας. Μας διδάσκει ότι τα όνειρα που σ τοιχειοθετούν οι αισθήσ εις μας είναι προτιμότερα από εκείνα του φ όβου όταν η λογική σ αλεύει, σπρώχνοντάς μας πάνω σ τους ύφ α λ ο υς τω ν ψευδαισ θήσ εω ν. Ο έ ­ νας και μοναδικός αρσενικός ήρωας του Η δ ον ο θή­ ρ α δείχνει πάντως φιλοσοφημένος: Αρνείται να α­ ναγνωρίσει άλ λο θ ε ό εκτός του θεο ύ της αγάπης. «Ο λες οι ά λ λες ιδ ιό τη τε ς τ ο υ έ χ ο υ ν ξε π ε ρ α σ τ ε ίκ ι α υ το κ α τα ρ γ η θ εί. Οι θ εο λ ό γ ο ι λ έ ν ε ό τι είν αι π α ν το ­ γ ν ώ σ τη ς , α λ λ ά α ν είν α ι π α ν το γ ν ώ σ τη ς ε ίν α ι σ α ν να μη γνω ρίζει τίπ οτα».

Διαβάζοπας τις ιστορίες δραπετεύουμε, έοτω για \ίγο, οε κόσμους μαγικούς, εκεί που η ένδεια δίνει τη θέοη της οτην επιθυμία, εκεί που ο έρωτας εξαγνίζει ακόμη και το θάνατο νότου και αφορά όλους μας. Κανείς δεν μπορεί να ξεφ ύγ ει από τα βέλη του , ενώ * οι αγ α π η τικές δ υ ­ νάμεις κ ρ α το ύ ν τ ο υ ς γ α λ α ξίε ς και τ ο σ τερ έω μ α σ ε α ρ μ ο ν ικ ή α τ α ξ ία κ α ι δ ε ν τ ο υ ς α φ ή ν ο υ ν ν α σ υ γ κ ρ ο υ σ το ύ ν και να κ αταρρ εύσ ο υν». Ο συγγραφέας του Η δ ον ο θή ρα φαίνεται να ξέρ ει για ποιο πράγμα μιλά ό τα ν μιλά· π α ραμένει πιστός σ την εμμονή το υ καθ' όλη τη διάρκεια τη ς πορείας το υ πάνω στο χαρ τί δίχως τη ν παραμικρή απόκλιση, δίχως ενδοιασ μούς ή φιλοφ ρονήσ εις: Η αγάπη είναι το κρυφό όνομα το υ θ ε ο ύ , ενώ ο έρ ω τα ς κάνει τον άνθρωπο να βγει από τον εαυ τό του και να εν ω θεί με το θείο. Οι συγγραφείς, αλλά και οι άνθρωποι γενικότερα, μπορούν κάλλιστα να ενταχθούν σε δυο μ εγάλες κατηγορίες: σ' αυτούς του θανάτου και σ' αυτούς το υ έρ ω τα . Ας μη μας τρ ομάζο υν οι ετικ έτες, το ερ ώ τη μ α είναι τι θ έ λ ο υ μ ε στη ζω ή, τι μας απ α­ σ χ ο λεί περισ σ ότερο: το ότι θα π εθ ά ν ο υμ ε ή το πώς θα π εθ ά ν ο υμ ε; Είναι ο φ θ α λ μ ο φ α ν ές ότι ο συγγραφ έας το υ Η δ ο ν ο θ ή ρ α ανήκει στη δ εύτερ η κ α τη γ ο ρ ία . Ή δ η από τ η ν πρώ τη τ ο υ , και ίσω ς κ α λ ύ τ ε ρ ό τ ο υ ισ τ ο ρ ία , τ ο ν « Ε ρ α σ τ ή τ ω ν νυμφών», μας διδάσκει ότι δεν πρέπει να πεθάνου­

54

Πέρα από τις όποιες σ υμβουλές και διδαχές, οι ι­ στορίες του Π. θάνου εμπεριέχουν πρακτικές οδη­ γίες για το πώς να μεταχειρ ιζόμασ τε χειροβομβί­ δ ες αστυφυλακισσών, χρυσόμαλλα δέρατα, οπτα­ σ ίες π οτισ μένες μ ε ναρκω τικά, α λ λά και ιέρ ειες το υ θε ο ύ Πλούτω να. Δεν μας πείθει βέβαια όταν αλαζονικά βροντο φ ω νά ζει ότι στις μ έρ ες μας οι γυναίκες κάνουν σα λυσ σασ μένες μόλις φ α ν εί α ­ δέσποτο αρσενικό, ορμώντας πάνω το υ να τό ξ ε ­ σ κίσ ουν, με νύχια και με δ ό ντια , χω ρίς π ο λ λές κ ουβέντες και προσχήματα. Τέτοιου είδ ο υς προ­ τροπ ές μπορούν να αναπτερώ σουν τη φαντασία μόνο τω ν εύπιστων αναγνωστών, κάνοντας του ς υπόλοιπ ους να μειδιάσουν ειρωνικά. Ποιος ξέρ ει; Ίσως αυτό να επιδίωξε και ο συγγραφέας. Να μας κάνει δηλαδή να δ ούμε, έστω για λίγο, μέσα από απ αγορευμένες κλειδαρότρυπες, όπως ο νεαρός ήρω άς το υ τη ς «Πρώ της νύχτας». Στο τέ λ ο ς β έ ­ βαια κάποιο ς π ατέρας θα μας π ερ ιμένει - όπως περίμενε και εκείνον - σιωπηλός, με μάτι αγριεμέ­ νο και θολό, για να μας ξαναφ έρει πίσω στη σκλη­ ρή πραγματικότητα. Αλλά τι να γίνει, έτσι είναι η ζωή: σ' αυτήν η ηδονή κρατάει λίγο. Σύντομες ε ί­ ναι επομένω ς κι οι Ά γ ρ ιες και Τ ρ υ φ ερ έ ς Ε ρω τικές Ισ το ρ ίε ς τ ου Π. θάνου, στις περισσότερες μάλιστα χωρίς να διακρίνεται αρχή και τέλος. Διαβάζοντάς τες πάντως δ ραπ ετεύουμε, έστω για λίγο, σε κόσμους μαγικούς και ονειρεμένους, εκ εί που η ένδεια δίνει τη θέση τη ς στην επιθυμία, εκ εί που ο έρω τας εξαγνίζει ακόμη και το θάνατο. Πέρα από τα όποια χαρίσματα της συλλογής, κάτι

που χρήζει ιδ ια ίτερ ης μνείας είναι η γλώσσα το υ συγγραφέα. Γλώσσα προκλητική, λυρική αλλά και κυνική συγχρόνως, θ α περίμενε κανείς ο συγγρα­ φ έα ς να εκτραπεί σε λεπ τομέρ ειες, αθυροστομώ ντας. Έ νας όμω ς «ορκισ μένος λά τρ η ς τη ς γ ε ω ­ γραφίας του γυναικείου σώματος» -έτσ ι αποκάλεσ ε κάποιος το ν πρωταγω νιστή το υ Η δ ο ν ο θ ή ρ α περιγράφει το αιδοίο ω ς «μ π ο υ κέτο π α σ χ αλιές μ έ ­ σ α σ το κ α τα κ α λ ό κ α ιρ ο , α χ ιν ό χ ω ρ ίς α γ κ ά θ ια π ου χ α μ ο γ ελ ο ύ σ ε κα λο π λυ μ έν ο ς, β ά το φ λ έγ ό μ εν η α λ λ ά μ η δ έ π ο τε καιό μ ενη, π ρω ινό ά σ τρ ο » και ά λ ­ λα υπέροχα, ενώ όταν μιλά για τ ο «γ υ ναικείο σ ώ ­ μα τ η ν ά νο ιξη» κάνει λόγο για «λούνα π αρκ μ ε τ ύ ­ μπανα, τρ ο μ π έτε ς και το υ μ π ε λ έ κ ια , γ α λ ά ζια φ ω ­ τά κ ια κι ά σ εμ να τσ ιφ τ ε τέ λ ια , π ου τ ο χειμ ώ να γίν ε­

τα ι μ υσ τικο π α θ ές , γ ε μ ά το κ ρ υ φ έ ς π ρ ο σ ευ χ ές , ύ ­ μ ν ους κι ευ χ έλα ια » . Εκείνο πάντως που ξαφνιάζει είναι η εμμονή το υ συγγραφέα να ονομάζει τη ν ε ­ ρω τική πράξη «βγάλσ ιμο ματιώ ν». «Β γ ά λ α μ ε τ α μ ά τια μ ας» με τη μία, «β γάλα μ ε τ α μ ά τια μ ας» με την ά λλη και ούτω καθ' εξής. Η εμμονή του όμως σ' α υ τή τη ν κάπως κυνική έκ φ ρ α σ η , ενώ προη­ γο υμένω ς μας έχει απ οδείξει ότι το οπλοστάσιό το υ ξεχ ειλ ίζε ι από γλω σ σ ικούς θη σ α υρ ο ύ ς, μας βάζει στον πειρασμό να σ κεφ τούμε ότι εσκεμμένα α υτοηερ ιορίζετα ι σε ω μ ότητες, θ έλο ν τα ς σαν α ­ γρ ιεμένος πατέρας να μας επ α ναφ έρει πίσω στη σκληρή π ραγματικότητα. Ίσως φοβάται κι ο ίδιος μήπως τελ ικ ά πιστέψουμε τα παραμύθια που μας διηγείται. □

0 Π. θανος

γράφει για το βιβλίο του 0 ηδονοθήρας 0 έρωτας, η εξουσία κι ο θάνατος είναι τα μόνα πράγματα που απασχολούν ένα συγ­ γραφέα κι ένα θεοσοφιστή.

0 πόθος συνέχει τον κόομο. Κρατά τους γαλαξίες μετέωρους. Κινεί τα κύματα των ωκεανών και τη λάβα των ηφαιστείων. Ισορροπεί το στερέωμα στο κενό και κάνει τον Μεγάλο Ανατολικό του κυρ-Ανδρέα να τραγουδά και να πλέει.

0 πάθος και η ηδονή είναι η νοήμων ουσία του κόσμου. Το σώμα μας είναι όργανο φτιαγμένο απά μάγους και αλχημιοτές. Σ' αυτά εναρμονί­ ζονται οι ρυθμοί και οι μελωδίες του οάμπαντος. Αυτό είναι η μυστική κι απόκρυφη θεωρία των χορδών. Αγαπάω, λοιπόν, σημαίνει πονάω και βασανίζομαι για το κορμί της. Και αποθέωση της αγάπης είναι όταν καταναλώνεις το αώμα της ερωμένης. Τότε το ζοφερό πρόσωπο του θεού, δηλαδή ο θάνατος και η εξουσία, γίνεται χαρίεν στολισμένο με γιρλάντες λουλουδιών και κόκαλα αγαπημένων ανδρών. Η αγάπη του άντρα είναι επιθετική. Διεισδύει, σουβλίζει και διαπερνά τον Αθανάσιο Διάκο των ονείρων μας.

H αγάπη της γυναίκας είναι παθητική και υποδεκτική. Ανοίγει τον κόλπο της, γεμάτο Διαρά και ιαματικά νερά και υποδέ­ χεται το υπερωκεάνιο που κατεβαίνει απ' τα σύννεφα, κανονιοβολώηας ρυθμικά λατέρνες και ρομβίες του λιμανιού. Βάτος φλέγόμενη, αλλά μηδέποτε καιόμενη είναι το εφήβαιο της αγαπημένης. Πρόβατο του Κασμίρ με λευκά μακριά μαλ λιά, που αστράφτουν ασήμι στο φως της νύχτας. Περήφανο και μοναχικό λάμα των Άνδεων όταν σαλπίζει και βογγά. Αλιγάτορας που χαμογελάει με τα τεράστια βαμμένα χείλη του πορτοκαλί. Γενικά, η αγάπη είναι αίσθημα ηδυπαθές και σαρκοβόρο. Μια σαρκοφάγος ζωντανή που πλέει μες οτον καμπύλο χρόνο. Μου-Νι είναι το κρυφό όνομα του θεού - αυτό που κανείς δεν τολμά να ψελλίσει εντός του ιερού ναού της αγίας Ραχήλ. Αυτό που αναζητούν οι καβαλιστές και δεν το βρίσκουν, εις τους αιώνας των αιώνων. Γι' αυτό και ο χρυσός του κόσμου δραπετεύει τα μεσάνυχτα απά τις τράπεζες και περιφέρεται αδέσποτος στα πεζοδρόμια της οδού Σόλωνος: οπό Βουκουρεατίου έως Μουρομιχάλη. Γι' αυτά και βογγούν οι καλόγεροι δυο-δυο οτα κελιά τους, πριν τον άρθρο. Γι' αυτό και οι ιστορίες που έγραψα είναι ιστορίες τρυφερές, άγριες και κανιβαλικές.

Ελαφρύ ανάγνωσμα ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ

4

Η π ισ ίνα τω ν α ν α μ ν ή σ ε ω ν

Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 212

ΜιχάΠης Μιχαηλι'δης επανεμφ ανίζεται οτο λο ­

Ο

γοτεχνικό προσκήνιο μετά το πρώτο το υ μυθι­ σ τόρημα Ο μ ηχανισμ ός τ η ς σ ύ γ χ υ σ η ς (1997). Η αγάπη το υ σ υγγρ αφ έα για το ν κ ινηματογράφ ο (σπούδασε Σκηνοθεσία Κινηματογράφου και εν α σ χ ολήθηκε με τη Σεναριογραφία) δ ιαφ α ίνεται σε κ ά θε σ ελ ίδ α το υ βιβλίου το υ , α φ ο ύ οι ισ το ρ ίες που επ ινο εί παραπ έμπουν σ ε κ ινημα τογ ραφ ικές τα ινίες. Μ ήπως η ζω ή α ν τιγ ρ ά φ ει τη ν τέχ ν η , θα ρωτήσει, χωρίς να αμφ ιβάλλει για την απάντηση. Το μυθισ τόρημά το υ φ έρ νει στο φ ω ς τη βαθιά α ­ ποξένωση τω ν ανθρώπω ν τη ς μεγαλο ύπ ολης και

Το μυθιστόρημα του Μ. Μιχαηλίδη φέρνει οτο φως τη βαθιά αποξένωση των ανθρώπων της μεγα\ούπο\ης

φτάνει μάλιστα ως την ηθική αυτουργία σ ε φονικά εγκλήματα. Ό μως αυτό είναι και το αποκορύφωμα για να κ ο ρ εσ τεί η άρρω σ τη σ υμπ εριφ ορά του : ο ήρωας μένει στο τέλ ο ς πιο αδιά φ ορος για τη ζωή απ' ό,τι ήτα ν αρχικά και αφ ήν ετα ι νω χελικά στην ανία τη ς καλοπέρασης. Το μυθισ τόρημα αρχίζει και τελ ειώ ν ει βρίσκοντας τον ήρωα στην πισίνα: το νερό, έσ τω και χλω ριούχο, εξαγνίζει όλ ες τις ανθρώπινες αμαρτίες. Πρόκειται για ένα ελ α φ ρ ύ ανάγνω σμα, χωρίς ποι­ οτικές αξιώ σ εις, με καθημερινό, βω μολόχο λ ε ξ ι­

την έντονη απροσωποποίηση ακόμα και τω ν πληοιέσ τερ ω ν σ χέσ εω ν, αφ ού α υ τ ο ί που δ η λώ νουν ως καλύτεροι φίλοι δεν εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον. Ο κεντρ ικός ήρω ας είναι ο Βασίλης, υπ ά λλ η λο ς τη ς γερμανικής ετα ιρ είας VEG, που ερ γάζεται εκ εί χάρη οτη μεσ ολάβησ η εν ό ς πλούσιου θείο υ του. Η αναπάντεχη εφόρμηση στη ζωή του ενός παιδι­ κού φ ίλ ο υ και νυ ν τη λ επ α ρ ο υ σ ια σ τή τη ς εκ π ο ­ μπής «Ζοφ ερά Δράματα», το υ Αντώ νη, α π ο τελ εί λύτρω σ η από τη ν ανία τη ς δ ο υ λ ε ιά ς και τις αιώ ­ νιες αϋπ νίες το υ . Μ ετά από έκκλησ η το υ φ ίλ ου το υ ο Β ασ ίλης α ν α λ α μ β ά ν ει το ρ ό λο το υ τ η λ ε προβοκάτορα, κατασκευαστή ειδήσ εω ν, απ ολαμ­ βάνοντας τα υτόχ ρο να τη ν αχρεία εκ μ ετά λ λ ε υ σ η κοινωνικών καταστάσεων για προσωπική εκδίκηση ή από επιθυμία διασκέδασης. Η ηθική ανοσία του

56

λόγιο, που δεν εξυ π η ρ ετεί στο ελάχιστο την πλο­ κή, αλ λά χρησιμοποιείται χάριν εντυπω σιασμού. 0 Μ. Μιχαηλίδης πειραματίζεται με τον λογοτεχνικό λόγο εξισ τορώ ντας απ λώ ς εξω τερ ικ ές κατασ τά­ σεις. Εν τέλ ει δ εν γνω ρίζουμε τίποτε για τον εσ ω ­ τερικό κόσμο το υ ήρωα-πρωταγωνιστή, παρά μό­ νο για τις σ υνήθειές του. ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΤΣΙΓΑΡΑ

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Η σημασία της μνήμης τ η ς Α Λ Κ Η Σ Τ Η Σ Σ Ο Υ Λ Ο Γ ΙΑ Ν Ν Η

I

ΖΟΖΕ ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ Ό λ α τα ον ό μ α τα Μυθιστόρημα Μετάφραση: Αθηνά Ψύλλια Αθήνα, Καοτανιώτης, 1999. Σελ. 304

ρώτον: Το όνομα αποδίδει την ουοία του ανθρώ­ που; Και, δεύτερον, το όνομα είναι διαρκής, στα­ θερά του ανθρώπου κατάσταση, ή περιστασιακή και συμβατική; Τα δύο αυτά μείζονα όσο και διαχρονικά ερωτήματα (φαίνεται να) θέτει ο Ζοζέ Σαραμάγκου μέσα σ' ένα κλίμα καταιγιστικής, πυκνής, άμεσης, συναρπαστικής ροής πληροφοριών που συνθέτουν τον διφυή κειμενικό κόσμο του στο παρόν βιβλίο. Τον κόσμο αυτόν α­ παρτίζουν τα δεδομένα του ληξιαρχείου και τα δεδο­ μένα του νεκροταφ είου, σε άρρηκτη σχέση μεταξύ τους, και με βάση το περιεχόμενο τη ς ατομικής και της κοινής / κοινωνικής μνήμης. Στο σύστημα αυτό, η μνήμη λειτουργεί ως σταθερά, ενώ τα δεδομένα ως ανωτέρω αντιπροσωπεύουν στην κυριολεξία τις μ ε­

ΖΟΖΕ ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ

Π

ταβλητές. Την εστίαση στην οργάνωση των δεδομένων και στις δύο περιπτώσεις: ληξιαρχείο και νεκροταφείο, κατέχει το όνομα. Το όνομα ως ήχος / λεξική μονάδα, το όνο­ μα ως αναλογία σημαίνοντος-σημαινομένου, το όνο­ μα ως δείκτης ατομικού και κοινού χωρόχρονου. Η τ α ­ κτοποίηση ή η οργάνωση τω ν ονομάτων, επίσης και στις δύο περιπτώσεις, καταλαμβάνει μια σχεδόν αχα­ νή επιφάνεια, με τη συνακόλουθη ασάφεια χωροταξι­ κού και σημασιολογικού προσανατολισμού, και κατ' ε ­ πέκταση με εξα σ φ αλισμ ένη και δ εσ μευτική την ε ­ μπλοκή παντοίων πιθανών συμπτώσεων. Προϊόν αυτού του καθεστώτος είναι η σταθερή παρα­ βίαση τω ν ορίων μεταξύ της ζω ής και του θανάτου, ως δύο συμβατικών και αλληλοαναιρούμενω ν κατά την κοινή αντίληψη πεδίων ισχύος και εφαρμογής της ανθρώπινης δυναμικής. Κατά συνέπεια, σ' αυτό το κα­ θεστώ ς δεν έχει θέση και η συνήθως οριζόμενη ως

Όλα τα ονόματα

λογική της αντικειμενικής πραγματικότητας. Επιπλέον δε, σ' αυτό το καθεστώς δεν θα ήταν δυΥατόν να ι­ σχύει παρά αποκλειστικά η υποκειμενική πρόσληψη ή αίσθηση του χρόνου, με άλλα λόγια: σ' αυτό το καθε­ στώ ς ισχύει απ οκλειστικά η ροή το υ ψυχολογικού χρόνου, ο οποίος ως γνωστόν ελάχιστη έω ς μηδενική σχέση έχει με τον μαθηματικό χρόνο. Αυτό ακριβώς το καθεστώς προσδιορίζει τον κειμενικό κόσμο στο παρόν βιβλίο του Σαραμάγκου. Και κυριο­ λεκτικά αντιμέτωπος μ' αυτόν τον κειμενικό κόσμο εί­ ναι ο κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου, που ονομά­ ζεται «κ. Ζοζέ» (στο ζήτημα αυτό θα επανέλθω), κατέ­ χει την εστίαση της αφήγησης ως παντογνώστης, ομο-/ενδοδιηγητικός παράγων αυτής και επιχειρεί με μια σχεδόν μανιακή προσήλωση τη χαρτογράφηση αυτού του κειμενικού κόσμου - χαρτογράφηση κυριο­ λεκτική (το ληξιαρχείο) και μεταφορική (το νεκροτα­ φείο). Η τυπική αφορμή για τη χαρτογράφηση είναι ένα κα­

57

θαρά συμβατικό γεγονός: ο κ. Ζοζέ είναι ένας γραφέας του ληξιαρχείου, που μια μέρα παίρνει την εντολή από το διευθυντή του να αντικαταστήσει τα εξώ φ υλ­ λα μερικών φακέλων. Ο αποχρών λόγος για τη χαρτο­ γράφηση είναι η ιδιωτική συλλογή πληροφοριών για διάσημα ονόματα που συγκεντρώνει ο κ. Ζοζέ στο πε­ ριθώριο τω ν υπηρεσιακών του καθηκόντων, καταχρώμενος των ιδιαίτερα «ευνοϊκών» εν προκειμένω γι' αυτόν συνθηκών διαβίωσής του σ' ένα μάλλον άθλιο καμαράκι στο πίοω μέρος του ληξιαρχείου και με ά με­ ση πρόσβαση σ' αυτό από την πίοω πόρτα. Στο πλαίσιο τω ν ερευνών του στο ληξιαρχείο, ο κ. Ζο­ ζέ μια μέρα, μάλλον μια νύχτα, αντί για πέντε όπως νόμιζε καρτέλες διάσημων ονομάτων, ανακάλυψε τε-

0

ΖΣαραμάγκου πραγματεύεται

νης αντικειμενικής πραγματικότητας - επομένως σα­ φή στοιχεία υπερρεαλιστικών καταστάσεων. Το φανταστικό στοιχείο που αντιστοιχεί στις φ αντα­ σιώσεις ως ιδιωτική / εσωτερική συμπεριφορά του κ. Ζοζέ π ροβάλλεται ως προέκταση τη ς κειμενικής πραγματικότητας και ενισχύει τα κειμενικά γεγονότα. Επιπλέον, η κειμενική συμπεριφορά του κ. Ζοζέ ενισχύεται από ποικίλους υποθετικούς σ υλλογισμούς του, που προκαλούνται από ποικίλα εναύσματα και προκαλούν με τη σειρά τους ποικίλες παράπλευρες προεκτάσεις στην κειμενική πραγματικότητα. Στη σελίδα 174 ο κ. Ζοζέ βεβαιώθηκε ότι η γυναίκα της έκτης καρτέλας ήταν νεκρή. Οι επόμενες κειμενικές καταστάσεις, που καταλαμβάνουν ένα αρκετά ε ­

το θέμα του βιβλίου του με βάοη

κτενές τμήμα του βιβλίου (πβ. 175-248), αντιστοιχούν στη δραματική και κυρίως μεταφυσική διαδρομή του

όχι τηνκειμενική π α ρ ου οία/

κ. Ζοζέ από το ληξιαρχείο μέχρι το νεκροταφείο, και μέσα από ένα λαβύρινθο κειμενικών γεγονότων, για να εντοπίσει τελικά το όνομα της γυναίκας στην πε­ ριοχή των αυτοχείρων.

συμπεριφορά χαρακτήρων, αλλά ένα θεωρητικό ούοτημα που αποτυπώνει τις Α ίε ς /α π ό φ ε ις του περί κόομου, ζωής, θανάτου λικά ότι πήρε έξι: η έκτη καρτέλα που είχε κολλήσει πίσω από την πέμπτη, έφ ερ ε το άσημο όνομα μιας ά­ γνω στης γυναίκας. Το αιφ νίδιο, μανιακό και παρά προσδοκίαν ενδιαφέρον του κ. Ζοζέ να συγκεντρώσει περισσότερες πληροφορίες, σ υνετέλεσε ώστε το ό­ νομα της άγνωστης γυναίκας στην έκτη καρτέλα να λειτουργήσει ως βασικός παράγων αλλά και ως εργα­ λείο για τη διαδικασία της γενικής, λεπτομερέστατης χαρτογράφησης το υ κειμενικού κόσμου του βιβλίου στο σύνολό του. Το πρόβλημα πρωτίστως είναι το γεγονός ότι το ήμισυ και πλέον του βιβλίου (μέχρι τη σελ. 174) διαφυλάσσει πεισματικά και βασανιστικά ασαφές αν αυτό το όνομα ανήκει στο χώρο που συνηθίσαμε να θεωρού­ με ζω ή ή στο χώρο που συνηθίσαμε να θεω ρ ούμε θάνατο. Την κειμενική συμπεριφορά του κ. Ζοζέ, κατά τη διάρκεια των κειμενικών γεγονότων ο' αυτό το ήμισυ και πλέον του βιβλίου, προσδιορίζουν παράγοντες όπως: το απροσδόκητο / αιφνίδιο στοιχείο, η αμηχα­

58

νία και η σύγχυση, η (τραγική ή μη) ειρω νεία και ο οαρκασμός, το τυχαίο και η σύμπτωση, η διαδικασία για τη γνώση και η γνώση ως έτοιμο παραδεδομένο σχήμα, κυρίως η απόκλιση από τη λογική της λεγάμε­

Από κεί και πέρα, ο κ. Ζοζέ πορεύεται τον εξαιρετικά δυσχερή δρόμο προς την αριστοτεχνική έξοδο του βι­ βλίου. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια σειρά ισχυρών μοτίβων: Η απόλυτη ελευθερ ία του ανθρώπου τόσο στη ζωή, όπως αποδίδεται με την εκούσια αποχώρηση -και ε ­ δώ εντοπίζεται ένα τυπικό δείγμα απόδοσης της αυ­ τοκτονίας ως έκφρασης της απόλυτης ανθρώπινης αυτάρκειας και αυτοδυναμίας-, όσο και στο θάνατο, όπως αποδίδεται με το βοσκό που αλλάζει τα σήματα στους τάφους των αυτοχείρων, κατά μία ευρηματικό­ τατη λύση του Σαραμάγκου. Η απομυθοποίηση τω ν γεγονότων περί και μετά το θάνατο με τη συνδρομή τω ν στοιχειωδών αρχών της οργανικής χημείας, κατά μία υπέρτατη διατύπωση α­ γνωστικισμού. Η ταύτιση της μνήμης με την εσαεί ζωή καθ' υπέρβα­ ση τω ν συμβατικών ορίων, όπως αποδίδεται με την απόφαση για την καταστροφή του πιστοποιητικού του θανάτου της γυναίκας που παίρνουν από κοινού, καθ' υπέρβαση των κοινών ορίων της υπηρεσιακής ιεραρ­ χίας, ο διευθυντής του ληξιαρχείου και ο κ. Ζοζέ. Και το κυριότερα Η επαγωγική ροή της συλλογιστικής του Σαραμάγκου οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το όνο­ μα ως σημαίνον δεν αποδίδει το σύνολο τω ν ιδιοτή­ τω ν του σ ημαινομένου που είναι η καθαυτή ουσία

του ανθρώπου, ή αλλιώς: το σημαίνον δεν ταυτίζεται απολύτως με το σημαινόμενο, και περαιτέρω: το σημαινόμενο είναι η σ ταθερ ά, ενώ το σημαίνον είναι στην κυριολεξία η μεταβλητή τιμή στο σύστημα που αντιπροσωπεύει ο άνθρωπος στη ζωή, στο θάνατο, αλλά και ανάμεσα στα δύο. Επομένως, ό λ α τ α ονόμα­ τ α m u τίτλου, αλλά και όλα τα ονόματα του ληξιαρ­ χείου και όλα τα ονόματα του νεκροταφείου αντιπρο­ σωπεύουν το σύνολο τω ν μεταβλητώ ν, δηλαδή το σύνολο των σημαινόντων, που απευθύνονται στο σημαινόμενο-σταθερά, δηλαδή στην ουσία του ανθρώ­ που κατ' απόλυτη έννοια. Και τι άλ λο δηλώ νουν όλα αυτά παρά την απόλυτη

0 1. Σαραμάγκου φαίνεται να ορίζει τη θέση του συγγραφέα ως απόλυτου κυρίαρχου του κεψενικού του κόομου δυναμική το υ ανθρώπου καθ' υπέρβαση όλω ν τω ν συμβατικών ορίων του; Αυτό ακριβώς αναγνωρίζεται σαφώς ως το κεντρικό θέμα του βιβλίου, που προσ­ διορίζει τη σημασιολογική οργάνωσή του. Ό λο αυτό το υλικό παρατίθεται κατά μία συναρπαστι­ κή ροή, οργανωμένο σε δεκαεννέα μη αριθμημένες κειμενικές εν ότητες. Η αφήγηση π α ρακολουθεί τη γραμμική εξέλ ιξη τω ν κειμενικών γεγονότων και επι­ τρέπει τη βαθμιαία ανάπτυξη / αποκάλυψη του κειμενικού κόσμου. Όταν στην αφήγηση παρεμβαίνει το φανταστικό στοι­ χείο με τη μορφή τω ν φαντασιώσεων του κ. Ζοζέ, τό ­ τ ε αναγνωρίζεται ένα είδος διπλού κειμένου που α­ ποδίδει, αφενός, την ισχύουσα κειμενική πραγματικό­ τητα και, αφ ετέρου, την υποθετική κειμενική «πραγ­ ματικότητα» (πβ. 1 5 7 ,1 6 2 ). Κατά την ανάπτυξη τω ν συμφραζομένων, αποδεικνύεται ότι η ισχύουσα κειμενική πραγματικότητα καταργεί το υποθετικό ομόλο­ γό της. Καμιά φορά όμως η διαδοχή τω ν κειμενικών γεγονότων τα φέρνει έτσι, ώστε το φανταστικό στοι­ χείο να εξε λ ιχ θ ε ί σε τελ ικ ώ ς ισχύουσα (κειμενική) πραγματικότητα, αφ ού άλλω σ τε σε τελ ευτα ία ανά­ λυση «ζωή και όνειρα είναι φ ύ λ λ α τ ο υ ίδ ιου βιβλίου», για να παραπέμψω και στον δικό «μας» (μέγιστο, εκτός όλω ν τω ν άλλω ν ιδιοτήτων του, αισθητικό το υ λ ό ­

γου, κυρίως ως προς τη διδακτική χρήση της μεταφο­ ράς) Arthur Schopenhauer. Στην περίπτωση αυτή, α ­ ναγνωρίζεται σύμπτωση ή ταύτιση τω ν δύο κειμενικών καταστάσεων (πβ. 200). Στο βιβλίο κυριαρχεί η τριτοηρόσωπη αφήγηση, δ η­ λαδή ο παντογνώστης, ομο-/ενδοδιηγητικός αφηγη­ τής, που αποδίδει την εστίαση του κεντρικού χαρα­ κτήρα του βιβλίου (= ο κ. Ζοζέ), όπως εντοπίζεται στο τέλ ο ς της πρώτης, εισαγωγικής κειμενικής ενότητας (πβ. 17). Την τριτοηρόσωπ η αφήγηση αντικαθιστά προσωρινά η αφήγηση σε α ' πρόσωπο, που αντιστοι­ χεί στο προσωπικό ημερολόγιο που γράφει ο κ. Ζοζέ (πβ. 210). Φαίνεται έτσι ότι ο κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου λειτουργεί ως συγγραφέας του κειμένου που τον αφορά, ή αλλιώς: ο κεντρικός χαρακτήρας το υ βιβλίου λειτουρ γεί ως προσωπείο του συγγρα­ φέα του βιβλίου - και βεβαίως τι άλλο δηλώνει η επι­ λογή του ονόματος «κ. Ζοζέ» που προσδιορίζει αυτόν τον κεντρικό χαρακτήρα και που άλλω στε είναι το μό­ νο δείγμα ονόματος σ' ολόκληρο το βιβλίο. Μ ε τον τρόπο αυτό ο Σαραμάγκου φαίνεται, πρώτον, να ορίζει τη θέση του συγγραφέα ως απόλυτου κυ­ ρίαρχου του κειμενικού του κόσμου και παράλληλα, δεύτερον, να ορίζει τον απολύτως προσωπικό χαρα­ κτήρα της γραφής, ακόμα και όταν το περιεχόμενό της αποτελούν μείζονα θέματα με γενική εφαρμογή, ή μάλλον: ακριβώς τότε. Και αυτός ακριβώς ο προσω­ πικός χαρακτήρας της γραφής είναι η ατομική συμβο­ λή του συγγραφέα στη διαμόρφωση του τοπίου της γενικής ή θεματικής λογοτεχνίας. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το ουσιώδες: 0 Σαραμά­ γκου πραγματεύεται το θέμα του βιβλίου του με βάση όχι την κειμενική παρουσία / συμπεριφορά χαρακτή­ ρων, αλλά ένα θεωρητικό σύστημα που αποτυπώνει τις ιδέες / απόψεις του περί κόσμου, ζωής, θανάτου, ου μην αλλά και περί θ ε ο ύ , με έντονη ανθρωποκε­ ντρική διάθεση. Οι χαρακτήρες που απαντούν στο βι­ βλίο είναι οι παράγοντες στήριξης το υ θεω ρητικού συστήματος και οι δίοδοι παραδειγματικής εφ αρ μο­ γής αυτού. Στον εξάρχοντα μεταξύ τω ν χαρακτήρων κ. Ζοζέ ο Σαραμάγκου έχει α ν αθέοει τη λειτουργία του προσωπείου του συγγραφέα, του έχει δηλαδή ε ­ πιτρέψει να λειτουργήσει ως εκπρόσωπός του που θα διαδώσει τις ιδ έες του. Αν συνυπολογίσουμε και τα παντοία στοιχεία αυτοαναφορικότητας της γραφής (πβ. π.χ. 4 7 ,8 1 ,1 4 5 ,1 9 7 , 23 0), καθώ ς και (κυρίω ς) τη χρήση το υ γλωσσικού στοιχείου «όνομα» πρωτίστως ως σημαινομένου και κατόπιν ως σημαίνοντος που παραπέμπει σε σημαινόμενο, δηλαδή ως βασικού λογοτεχνικού υλικού στη

59

• Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της χιλιετούς βασι­ λείας του Θεού: Επαναστάτες χιλιοστές και μυστικιστές αναρχικοί του Μεσαίωνα • Λ ιούις Μ άμφ ορντ Η ιστορία των ουτοπιών Οι μεταμορφώσεις του ανθρώπου Τέχνη και τεχνική • Μ αρία Λ ουίζα Μ περνέρι Περιήγηση στην Ουτοπία • Μ άρ τιν Μπούμπερ Μονοπάτια στην Ουτοπία • Γ κόγια Οι συμφορές του πολέμου • Γκρος Το πρόσωπο της άρχουσας τάξης • Μ ά λεβ ιτς Η τεμπελιά, πραγματική αλήθεια*• • Χ άννα Α ρ εν τ Ανθρωποι σε ζοφερούς καιρούς (Λούξεμπουργκ, Μπένγιαμιν, Μπρεχτ) • Πάτρικ Μ π ρά ντλιντζερ Αρτος και θεάματα: Θεωρίες για την μαζική κουλτούρα ως κοινωνική παρακμή • Ιβάν Ί λ λ ιτς Για τις ανάγκες του ανθρώπου σήμερα • Φ ρίντριχ Νίτσ ε Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα Πέρα από το καλό και το κακό • Μ αρκ Φερρό Η ιστορία υπό επιτήρηση Από τα σοβιέτ στον γραφειοκρατικό κομμουνισμό • Χ ρίστος Τσ ολάκης Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (δύοτόμοι) • Γιώργος Χουρ μουζιά δης Λόγια από χώμα • Τόμα ς Μ π έρνχαρντ Οι Φτηνοφαγάδες • Γιάν Ν έρουντα Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Άνα Ν όθακ Οι ατυχίες της ψυχής • Πιέρ-Π ά ολο Π α ζολίνι Μυθοπλασία • Ε τέλ Αντνάν Περί πόλεων και γυναικών • Μ αρία Κ έντρου-Αγαθοπ ούλου Δοκίμια και δοκιμασίες • Α λ έξα ν δ ρ ο ς Παπαδιαμάντης Γουτού Γούπατού

60

σύνθεση / οργάνωση του κειμένου, μπορούμε εύκο­ λα να αναγνωρίσουμε στο παρόν βιβλίο του Σαραμάγκου ένα τυπικό, καλώς οργανωμένο δείγμα μεταγλωσσικής λογοτεχνίας. Στην προκειμένη περίπτωση, αυτή η κατ' εξοχήν προωθημένης σύλληψης λογοτεχνική παραγωγή ενισχύεται από την προσωπική, άκρως επεξεργασμέ­ νη ρητορική το υ Σαραμάγκου, που προβάλλει και μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα (αν και ελαφρώ ς προ­ κλητική) διδακτική διάσταση, όπως αναγνωρίζεται στη συχνότατη, περίπου συνεχή αξιωματική εκφορά σημαινομένων που αποδίδουν απόψεις / θέσεις του Σαραμάγκου για μεγάλα θέματα γενικού ενδιαφέρο­ ντος. Το προσωπικό πάντως ύφος του Σαραμάγκου προσ­ διορίζει το σημασιοσυντακτικό φαινόμενο μεταφορά, βασικός άλλω στε και πρώτιστος παράγων της δημι­ ουργικής γραφής. Στο παρόν βιβλίο απαντούν ορισμέ­ νες εντυπωσιακές εφ αρμογές του φαινομένου στη διάσταση της προσωποποίησης: προσωποποίηση του γλωσσικού φαινομένου που αντιπροσωπεύει η ερώ ­ τηση (πβ. 87), προσωποποίηση της σκέψης (πβ. 92), αλλά και μια ενδιαφέρουσα προσωποποίηση με θέμα το ταβάνι (πβ. 167, 264). Πεδίο εφαρμογής του φαι­ νομένου είναι οι ιδιοφυείς, σχεδόν μεταφυσικοί διά­ λογοι που αναπτύσσει ο κ. Ζοζέ με την ερώτηση, με τη σκέψη και με το ταβάνι. Ιδιαιτέρως στην περίπτωση του διαλόγου του κ. Ζοζέ με την ερώτηση, αναγνωρί­ ζουμε ένα ακόμα πρωτότυπο στοιχείο μεταγλωσσικής λογοτεχνίας. Αυτοί οι διάλογοι αντιπροσωπεύουν ορισμένες από τις ισχυρότερες κειμενικές ενότητες του βιβλίου στο επίπεδο της σημασιολογικής οργάνωσης. Κορυφαίο πάντως σημασιολογικό τοπίο για τη σύνθεση του βι­ βλίου αποτελούν οι δύο κειμενικές ενότητες (πβ. 227261) που αναφέρονται στην επίσκεψη του κ. Ζοζέ στο νεκροταφείο, ιδίως η δεύτερ η (249-261) με όλα τα περί θανάτου και τα περί αυτοχείρων, και κυρίως με τα περί της σχετικότητας ή της συμβατικότητας των ονομάτων σε σχέση με την ουσία της ανθρώπινης ύ­ παρξης στη ζωή και στο θάνατο. Από αυτή την άποψη στο βιβλίο είναι δυνατόν να εντοπίσουμε μια διακήρυ­ ξη ανθρωπιστικού αγνωστικισμού, που αντιπροσω­ πεύει βασικό και σαφώ ς αναγνω ριζόμενο στοιχείο προθετικότηταςτου συγγραφέα. Στην οποία (προθετικότητα) ά λ λω ο τε πιστεύω ότι πρέπει να ενταχθεί και το πολύ καλό μάθημα θεωρίας και παραδειγματικής εφαρμογής για την όντως δημι­ ουργική γραφή, που ο Σαραμάγκου (έστω και ενδεχο­ μένως άκων) προσφέρει με το παρόν βιβλίο. □

Στο δρόμο της παγκόσμιας κουλτούρας τ ο υ Β Α Σ ΙΛ Η Ρ Ο Υ Β Α Λ Η

ΣΑΛΜΑΝ ΡΟΥΣΝΤΙ

Ι

Ο κόσμος

κά τω α π ' τα πόδ ια της

ετάφραση: Αγγελίδου οΜ ξεδίπ λωμα Μ τηαρία ς ιστορίας ενός ερωτικού τριγώ­ νου παρουσιάζει Σαλμάν οτο νέο του Αθήνα, Ψυχογιός,ο1999. Σελ.Ρούσντι 752 μυθιστόρημα. Πρόκειται για έναν γνώριμο και α ­ σφαλή καμβά στην τέχνη του γράφειν, που έχει ήδη αναλυθεί διεξοδικό στην ιστορία της λογοτεχνίας και προφανώς δεν πρόκειται να σχολιαστεί στην παρού­ σα περίσταση. 0 Ινδός συγγραφέας, όντας οξύς νους και διορατικότατος επαγγελματίας της πένας, επέλεξε κάθε άλ λο παρά βιαστικά κι επιπόλαια ως βασικό πυρήνα του έργου του ένα περιστρεφόμενο ερωτικό γαϊτανάκι -τ η συναισθηματική διαπλοκή μεταξύ της Βίνας Άπσαρα, του Όρμους Κάμα και του αφηγητή Ράι Μ έρτσαντ-, έχοντας προφανώς συλλάβει στη σκέψη του ένα έξυπνο παιχνίδι για να στήσει στους χιλιάδες ανά την υφήλιο ανύποπτους και μέσων απαιτήσεων αναγνώστες του. Γνωρίζοντας επίσης τη διασημότητα που του έχει προσφέρει η ιρανική φετφά, η τρόπον τινά καταδίκη του από το υ ς φ ονταμενταλισ τές μου­ σουλμάνους σε θάνατο, για τους περιώνυμους Σα τα ­ νικούς Στίχους πριν από μία δεκαετία , ο συγγραφέας δοκιμάζεται στα νεότευκτα όρια της παγκοσμιοποιημένης καλλιτεχνικής δημιουργίας. Τι είναι λοιπόν όλος αυτός ο σάλος, που προηγούμενο δεν (φαίνεται να) είχε, με τη σχεδόν ταυτόχρονη -σ ' όλον τον δυτικό κόσμο, εννοείται- κυκλοφορία του Κόσμου κ άτω απ ' τ α π όδια τ η ς ; Μ εταφ ράσ τηκε σε α ρ κετές -π ό σ ες;γλώ σ σ ες και ντύθη κ ε με το πέπλο τη ς σύγχρονης μουσικής non κουλτούρας με τη συνδρομή τω ν διά­ σημων Ιρλανδών non δανδήδων U2 (κατά την επίση­ μη πρώτη ημέρα της έκδοσης του βιβλίου κυκλοφό­ ρησε στα βρετανικά δισκοπωλεία και το cd single "The Ground Beneath her feet"), ενώ έχει ήδη προκαλέσει αναταραχή στον Τύπο, καθώς ενθουσιασμένοι υποστηρικτές και κατακριτές του μυθισ τορήματος δια-

ΣΑΛΜΑΝ ΡΟΥΣΝΤΙ

Τ

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΩ ΑΠ’ ΤΑ ΠΟΔΙΑ ΤΗΣ 2 3 -θ σταυρώνουν τα ξίφη τους για τα «λογοτεχνικά εσκαμμένα» του Ινδού συγγραφέα. 0 ίδιος ο Σαλμάν Ρούσντι φαίνεται να υπομειδιά για όλα αυτά: σε μια πρό­ σφατη συνέντευξή του σε ευρωπαϊκά μίντια δήλω νε απτόητος και πλήρης ναρκισσισμού ότι ίσως πρόκειται για ένα παγκόσμιο έργο, «που μιλά σε όλους ιδιαιτέ­ ρως, με τέτοιο τρόπο ώστε να θεωρούν ότι γράφτηκε γι' αυτούς...» («Ε», 18/6 /99 ).

0 κόσμος είναι πράγματι κάτω από τα πόδια της Βίνα Άπσαρα. Ένας τρομακτικός σεισμός στη Βόρεια Αμε­ ρική πιστοποιεί τη μεταφυσικής υφής διάσταση της προσωπικότητας τη ς ηρωίδας στο σύμπαν της τρ αγουδιστικής κυριαρχίας της. Είναι το ξέσπασμα της φύσης σε ένα θηλυκό που εκστασιάζει και εκστασιά­ ζεται, κινείται ευέλικτα στις ατραπούς της ζωής, κινεί τις μάζες τω ν θαυμαστών της μουσικής της, αλλά κυ­ ρίως είναι μοιραία και απόκοτη για του ς μνηστήρες που την περιβάλλουν στην αχόρταγη και ίσως μάταιη

61

αναζήτηση της ερωτικής - συναισθηματικής της πλή­ ρωσης. Η Βίνα (=λύρα) προσωποποιεί τη μυθική ιέ­ ρεια, την απατηλή και επιτακτική, στην εν συνχύσει και τεχνολογικά απαστράπτουσα εποχή μας, την ο­ ποία ο Σαλμάν Ρούσντι περιβάλλει με ιδανική λάμψη και την αποστασιοποιεί αρκετά από τα τω ν θνητών, ωσάν λαμπερή ντίβα του μεσοπολεμικού Χόλιγουντ. Ο Όρμους (=άγγελος) είναι ο ιδανικός αυτόχειρας σε μια άλλης διάστασης ορφική εκδοχή του τελευταίου τετάρτου του αιώνα μας. Μένει ο Ράι, ο ακέραιος μα κι εσωστρεφής αφηγητής της ιστορίας, ο οποίος με προκάλυμμα τη φωτογραφική του μηχανή αποτυπώνει οτιδήπ οτε απ οθανατίζοντας έτσ ι το ν μοιραίο στροβιλισμό συνειδήσεων, κουλτούρας, συμβατικού χρόνου και ατομικότητας σ' αντιδιαστολή με την αποϊδεολογικοποίηση και διανοητική ισοπέδωση που στα­ θερά συντελείται στα μάτια του σύγχρονου αναγνώ­ στη. Η ιστορία ξεκινά με ένα φ λας μπακ, αφού πια η Βίνα έχει πεθάνει και ο Ράι αναλαμβάνει να φέρει τα γεγο-

Το μυθιστόρημα του Σ. Ρούσντι διαθέτει τα εχέγγυο για ένα περίτεχνο λογοτεχνικό έργο

,

μα πάοχει από την αδημονία της εξωοτρέφειάς του νότα, τους γενεσιουργούς παράγοντες και τους καταλύτες-ρυθμιστές τους σε ενεστώτα χρόνο. Η Βομβάη της δεκαετίας του '50 αποκαλύπτεται σιγά σιγά, για να αποκαλυφθούν μαζί της και οι άνθρωποι και οι κοι­ νωνικές τους συνήθειες, η κοσμοθεώρηση και η αποι­ κιακή τους «ρετσινιά». Ο Όρμους και ο Ράι μεγαλώ ­ νουν κι ανδρώνονται σ' αυτή την πόλη, με διαφορετι­ κές αλλά παράλληλες αφετηρίες, όσον αφορά στο οικογενειακό - κοινωνικό περιβάλλον τους, ώ οτε να συμβαδίζει ο ψυχισμός τους και να βιώνουν από κοι­ νού το μεταίχμιο μιας εποχής. Είναι ακριβώς αυτή η ε ­ ποχή που ο Σαλμάν Ρούσντι πετυχαίνει ακροθιγώς να περιγράψει: ο διπολισμός Ανατολής - Δύσης εξακτινίζεται σε μια ευρύτερη διάσταση δεδομένων όπως ο πολιτισμός, οι θρησκείες, τα φιλοσοφικά ρεύματα. Όσο ποτέ άλλοτε δεν έχει συμβεί να αμφισβητούνται θρησκείες, τα φιλοσοφικά ρεύματα. Ποτέ άλλοτε δεν έχει συμβεί να αμφισβητούνται τόσο τα όρια αυτών των δεδομένων και οι μεταξύ τους αποστάσεις να πα­

62

ραφθείρονται. Ο συγγραφέας του Κόσμου κάτω απ ' τα πόδια τ η ς αφαιρεί τον όποιο οπτιμισμό για τη δυ­ ναμική της πολιτισμικής διαφοροποίησης στην επερχόμενη χιλιετία με την επέκταση της ποπ-ροκ αγγλο­ σαξονικής κουλτούρας των καιρών. Η Βίνα είναι η α­ πόλυτη ροκ σταρ, για τούτο και της επιτρέπονται όλα, τόσο συνειδησιακά όσο και επί του πρακτέου. 0 Σαλ­ μάν Ρούσντι επωφελείται απ' αυτό το μορφικό μοντέ­ λο για να μιλήσει για διαχεόμενες αισθήσεις και αξίες με τη δική του διαλογιστική μανιέρα - πολυπολιτισμικότητα και Λονδίνο του '60, αλλά και Νέα Υόρκη του '80 και του '90, καταρρέουσες ιδεολογίες και ανθρώ­ πινα πάθη, λύτρωση και προπατορικά αμαρτήματα, ό­ πως και έρω τας και δολοφονίες και φρίκη και κατα­ στροφή από λογιών λόγιών σεισμούς. Με λίγα λόγια, ο περιώ νυμος συγγραφέας διαθέτει πολύφερνη λογοτεχνική σκέψη. Είναι ο σαμάνος της νέας παγκόσμιας συγγραφικής λογικής, που με την πληθωρική γραφή του προσελκύει το κοινό σε ά με­ ση γνωριμία μ' αυτήν. Ο αφηγηματικός αρμός του εί­ ναι πολυσύνθετος, ώστε ένας μεγάλος αριθμός προ­ σώπων σχετιζόμενων με τους τρεις ήρωες να παρε­ λαύνει με σχεδόν εξα ντλητικές περιγραφές, ενώ ο στοχασμός περί επικαιρότητας, Ανατολής-Δύσης, έκ­ πτωσης και ανάδυσης αξιών υπεισέρχεται σε πολλά διανοητικά επίπεδα. Έντεχνα και φινετσάτα συμβαί­ νουν όλα αυτά και κάνουν διακριτή τη μυθιστορημα­ τική ικανότητα του Σαλμάν Ρούσντι μαζί βέβαια και τη φιλοδοξία του να καινοτομήσει. Αλλά δεν συμβαίνει, σε πλείστα σημεία, να διεισδύει στο μαλακό υπογά­ στριο της διανόησης (όπως θα επιθυμούσε), εξαιτίας τη ς πυκνής και ακατάσ χετης περιγραφικής ορμής του. Άλλοτε η απλοϊκότητα, άλλοτε η αβαθής διατύ­ πωση κι ανάπτυξη τω ν στοιχείων του δημιουργούν μια χλιαρότητα εν πολλοίς ανούσια. Τούτες οι αντι­ φάσεις «βασανίζουν» τον αναγνώστη που προσδοκά από αυτό το γνωσιολογικό σώμα να ακραγγίξει την προσδοκώμενη εμβάθυνση όπως σε προηγούμενα έργα του συγγραφεά. Και δεν είναι άλλο από τον αρ­ γό, «τηλεοπτικό» ρυθμό του αφ ηγηματικού άξονα τον οποίο εκείνος επιλέγει, που συντείνει στην κου­ ραστική, μακρόσυρτη εξέλιξη της ιστορίας. Το μυθι­ στόρημα του διάσημου συγγραφέα διαθέτει τα εχέγ­ γυο για ένα περίτεχνο και πλουμιστό λογοτεχνικό έρ ­ γο, μα πάσχει από την αδημονία της εξω οτρέφ ειάς του. Γιατίτο αποτέλεσμα μειονεκτεί, εάν η προοπτική και ο σκοπός είναι ασαφή ή δυσνόητα. Και εάν οι ό­ ποιες προσδοκίες θέλουν να ξεπερνούν τα de facto της σύγχρονης μυθιστορηματικής πραγματικότητας, το αποτέλεσμα οφείλει να προκαλεί, να διεγείρει, να δίνει προτάσεις κι αντιπροτάσεις και λειασμένο έδ α ­ φος ώστε να «πατήσουν» και να ευοδω θούν αυτές οι προσδοκίες. □

Η λογοτεχνία οτο Εδώλιο I

ΜΑΤΙΕ ΛΕΝΤΟΝ

1

Η δ ίκ η του Ζ α ν - Μ α ρ ί Λ επ έν

■ 1 ■

Μετάφραση: Φίλιππος Μιτλέττον Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ. 177

Τ

ον Σεπτέμβριο της τελ ευταίας χρονιάς τη ς δ εύ ­ τερ ης χιλιετίας μ.Χ. η λογοτεχνία κάθισε για ά λ­ λη μια φορά στο εδώ λιο. Τούτη τη φορά λόγω

δυσφήμιοης ενός πολιτικού που σε καμιά περίπτω­ ση δεν αξίζει να ονομάζεται έτσι. 0 Ζαν-Μαρί Λεπέν, ιδρυτής και ηγέτης του γαλλικού ακροδεξιού κόμ­ ματος «Εθνικό Μέτωπο», σύρει στα δικαστήρια τον Γάλλο δημοσιογράφο και συγγραφέα Μ ατιέ Λεντόν και τον εκδότη Πολ Οτσακοβσκί-Λοράνς, τον πρώτο γιατί χρησιμοποιεί απ ερ ίφ ρασ τα, σ ε ένα μυθιστόρη­ μα που έγραφε, το όνομα και τη ν ιδιότητά του , και τον ηγέτη του «Εθνικού Μετώπου», που κατά τη γνώ­

Όλα όοα εξιστορούνται οτο βιβλίο

μη του όπλισε το χέρι το υ αδαούς δολοφ όνου. Με άλλα λόγια τον πραγματικό Ζαν-Μαρί Λεπέν. Το ερώ ­

του Μ. λεντόν είναι τόσο

τημα που θέτει ο συνήγορος στο δικαστήριο ανατρέ­ πει τη βάση της δίκης: «Θ εω ρείτε το ν Ρ ον ά λ ντ Μπλι-

πραγματικά και τόσο άμεσα, που δύσκολα θα μπορούσε να τα χαρακτηρίσει κανείς αποκυήματα μιας φαντασίας

σ τιέ όργανο τ ο υ Ζ αν-Μ αρί Λ επ έν ή τ ο ν Ζαν-Μ αρί Λ ε ­ π έν απ λό ου νερ γό του;» Διαβάζοντας κανείς το μυθιστόρημα το υ Μ ατιέ Λ ε ­ ντόν, αναρωτιέται για το αν έχει μπροστά του ένα μυ­ θιστόρημα ή την επανέκδοση κάποιας είδησης που του διέφυγε. Όλα όσα εξιστορούνται στο βιβλίο του Ματιέ Λεντόν είναι τόσο πραγματικά και τόσο άμεσα, που δύσκολα θα μπορούσε να τα χαρακτηρίσει κανείς απ ο κυ ήμ ατα μιας φ αντα σίας. Φανταστικό είναι ίσως

στόρημα αυτό. Η υπόθεση του έργου απλή και εύλογη: Ένας φαντα­ στικός οπαδός του «Εθνικού Μετώπου», ονόματι Ρονάλντ Μπλιστιέ, προερχόμενος από τα ασθενή κοινω­ νικά στρώματα, δ ολοφ ονεί εν ψυχρώ έναν Γάλλο α ­ ραβικής καταγωγής, με την αιτιο λο γία ότι δεν του α­

το γεγονός ότι δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα πραγματι­ κότητα αυτό που ο συγγραφέας της Δ ίκης το υ ΖανΜ α ρ ί Λ επ έν καταλογίζει στο δημαγωγό και ρατσιστή πολιτικό. Οι απόψεις πάντως και τα γεγονότα που ο Ματιέ Λεντόν με το μυθιστόρημά του κ α τα γ ρ ά φ ε ι-ε ί­ τ ε πρόκειται για τις απόψεις των ακροδεξιών είτε των αντιρατσιστών που διαδηλώ νουν έξω από το δικα­

ρέσουν οι Άραβες και ότι όλος ο κόσμος θα ήταν κα­ λύτερ α αν αυτοί γύριζαν στη χώρα τους. Ο αριστο­ κρατικής καταγωγής -αρισ τερός, ομοφ υλόφ ιλος και εβραίος στο θρήσκευμα- συνήγορός του, στον οποίο προστρέχουν απελπισμένοι οι γονείς του δολοφόνου, προσπαθεί να εμπλέξει στα γρανάζια της δικαιοσύνης

σ τήρ ιο- κραυγάζουν. Βέβαια ο τρόπος γραφ ής του μυθιστορήματος παρουσιάζει πολλές ιδιομορφίες. Σε πολλά σημεία θυμίζει πρακτικά δίκης, σε μερικά πρό­ χειρ ες σημειώσεις ενός δημοσιογράφου του δικαστι­ κού ρεπορτάζ πάνω σε ένα πακέτο τσιγάρων και σε άλλα αμοντάριστο ρεπορτάζ κάποιου τηλεοπτικού

τον δ εύτερ ο γιατί τόλμησ ε να δημοσιεύσει το μυθι­

63

σταθμού που καλύπτει ζωντανό τη δίκη. Αυτό στην αρχή ξαφνιάζει τον έμπειρο αναγνώστη, αργότερα ό­ μως, και όσο οι σελίδες κυλούν, τον καθιστά συμμέ­ τοχο και σύνεργό μιας μεγάλης πολιτικής αλήθειας,

0 Χέμινγουεϊ είχε πει κάποτε ότι ένας καλός συγγρα­ φέας ποτέ και πουθενά δεν ζει ακίνδυνα. 0 Ματιέ Λε­ ντόν, υιοθετώντας προφανώς το δόγμα του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα, αποφάσισε να πει τα πράγ­

μιας αλήθειας που τίποτα δεν μπορεί να τη διαψεύσει, ανεξάρτητα από την έκβαση της δίκης ή των δι­ κών που θα ακολουθήσουν. Με το έργο του Ματιέ Λεντόν δεν κρίνεται, όπως λανθασμένα υποστηρίζε­ ται από την υπεράσπιση του Γάλλου πολιτικού, ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, αλλά η σύνολη πολιτική ζωή της Γαλλίας που στέκεται αμήχανη μπροστά σε μια Λερναία Ύδρα, ανήμπορη να αντιδράσει. Ε ξουδετε­ ρώνοντας έναν ρατσιστή οπαδό του Λεπέν, βλέπει να ξεπηδά στη θέση του κάθε φορά κι ένας καινούργιος, το ίδιο αμετανόητος και το ίδιο αποφασισμένος για ό­ λα, μια και το «Εθνικό Μέτωπο», όπως πολύ σωστά διαπιστώνει ο συνήγορος του δολοφόνου, «είναι το κόμμα εκείνω ν που δ εν έχ ουν τίποτα να χάσουν».

ματα με το όνομά τ ο υ ς : «Π ροσπ αθούμε να τιμω ρή­ σουμε το ν ένοχο επιμένοντας να απ αλλάσσουμε το ν υπ εύθυνο; Είναι ο α ν τ ο δηλη τη ριασ μ ένο ν ε ρ ό ■πώς θ α μπ ορέσουμε να το εμπ οδίσουμε να κ υ λά α ν δ εν καταφ έρουμ ε να κάνουμε τ η ν πηγή το υ να σ τερέψει;» Αυτά αναρωτιέται ο συνήγορος του δολοφόνου, και κανένα δικαστήριο του κόσμου δεν μπορεί να μας ε ­ μποδίσει να τον ακούσουμε. Πέραν τούτου, όπως κι η ιστορία έχει δείξει, κάθε φορά που η λογοτεχνία σύρ­ θηκε στα δικαστήρια βγήκε στο τέλος κερδισμένη. Με τη δημοσιότητα που αφιλοκερδώς τα εκάστοτε ΜΜΕ τής προσέφεραν, η φωνή του συγγραφέα απέκτησε μεγαλύτερη δύναμη. ΜΑΚΗΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ

Μάστορας του διηγήματος ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΩΦ

Η αγά πη κα ι 3 2 ά λ λ α δ ιηγ ήμ ατα Μετάφραση: Βασίλης Ντινόπουλος [ Αθήνα, Εατία, 1999. Σελ. 378 ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΩΦ

Επιλογή από το έργο του Μετάφραση: Γιάννης Στυλιάτης Πράλογος: Κώστας Γεωργουσόπουλος Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 432 « Ν ομίζω πως όταν κάποιος τελ ειώ σ ει το γρά1 1 ψιμο ενός διηγήματος, θα πρέπει να εξα λεί1 1 ψει την αρχή και το τέλος», έγραφ ε ο μεγά­ λο ς Ρώσος δρα ματουργός και δ ιηγηματογράφ ος Άντον Τσέχοφ. Μπροστά σε αυτό το ευφ υο λ ό γ η ­ μα, τη ν παραδοξολογία, ο μυημένος στην τέχνη το υ Τσέχοφ αναγνώ στης δεν εκπλήσσεται, αλ λά απ λώ ς βλ έπ ει να επ ιβεβαιώ νον τα ι ό λ α όσα αισ θάνθηκε διαβάζοντας τις ιστορίες του. Ότι ο συγ­ γραφ έας γνώριζε πώς να κρατάει την ουσία και να αφ ή ν ει έξω ο τιδή π ο τε π ερ ιττό. Όπως γρ ά φ ει ο

μ ε λ ε τ η τ ή ς A r th u r C. D a n to σ το A n a ly tic a l P hilo sop hy o f History, «Οι αφηγήσεις είναι μορφ ές αιτιολόγησης. [...] αφηγούμαι μια ιστορία σημαίνει πως αποκλείω μερικά περιστατικά... Οι ισ τορίες, για να είναι ισ το ρίες, πρέπει ν' αφ ήν ουν μερικά πράγματα έξω».

Τόσο μέσ α από τη δ ιηγημαιογρα φ ία το υ όσο και μέσα από το θεατρικό το υ έργο, με του ς τόσο πε­ ριεκτικούς δ ιαλ όγου ς και το σοφ ό σ τήσ ιμο κάθε σκηνής, ο Τσέχοφ επιβεβαιώ νει περίτρανα την ά ­ ποψη το υ Danto. Στον Τσέχοφ, όπως και οε κάθε συγγρ αφ έα που σ έβεται το ν εα υ τό το υ , η Ουσία το υ λό γου το υ κρύβεται πίσω από σ ημαίνουσ ες σιω πές και υποδηλωτικά χάσματα. Αυτή ακριβώς

βγάλω ένα διήγημα», υπ ερηφ ανευόταν ο γιατρός Τσέχοφ και προφανώς έλ ε γ ε την αλήθεια. Περισ­ σ ότερ α διηγήματα περιέχει ο τόμο ς τη ς «Εστίας» από ε κ είν ο ν το υ «Κ έδρου». Η έκ δ ο σ η το υ «Κέ­ δρου» όμω ς π εριλαμβάνει και κάποιες ν ο υ β έλες καθώ ς και ένα εκ τεν ές εισαγωγικό σχόλιο του α ­ καδημαϊκού και βιογράφ ου το υ Τσέχοφ Γ. Μπερντίκοφ , έν α κ είμεν ο το υ Κώστα Γεω ργουσόπουλο υ, βιβλιογραφ ία σχολίω ν, κρίσεω ν και υποση­ μειώ σεις, συνοπτική βιογραφία το υ συγγραφέα και φ ω το γ ρ α φ ίες (η π οιότητα τω ν οποίω ν θα μπο­ ρούσ ε οπω σδήπ οτε να είναι κ α λύ τερ η ). Και στις δύο περιπτώσεις, η μετάφ ραση ανταμείβει τον α­ παιτητικό αναγνώστη. Οι δύο α υ τές εκδόσεις, καθώ ς και ά λ λ ες μικρότε­ ρ ες που κυκλοφόρησαν τελ ευ τα ία , δείχνουν πως ο Τσέχοφ είναι πάντα επίκαιρος και, το κυριότερο, διαχρονικός. ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

OS' Στον λ Τοέχοφ η ουοία του λόγου κρύβεται καλά πίοω από σημαίνουσες σιωπές και υποδηλωτικά χάσματα

η σιωπή μοιά ζει να είναι η δ εξα μ εν ή το υ λό γου του Τσέχοφ και δεν είναι τυχαίο ότι επηρέασε μείζονες σ υγγραφ είς του εικοστού αιώνα, όπως τον επίσης θεατρικό Άγγλο συγγραφέα και διηγηματογράφ ο Χάρολντ Πίντερ και το ν κορυφαίο, μαζί με τον νομπελίστα Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, διηγηματογράφ ο τη ς σύγχρονης Αμερικής, πρόωρα χ α μ έ­ νο Ρέιμοντ Κάρβερ. Στις δ ύο εκ δ ό σ εις που κ υκλοφ όρη σ α ν προσφάτω ς, έχ ο υ μ ε τη ν ευκαιρ ία να εν τρ υ φ ή σ ο υ μ ε για μία ακόμη φ ορά στη μαγεία του Τσέχοφ, στη μα­ γεία το υ απλού και το υ καθημερινού, του μικρού και το υ ασήμαντου. «Κι από ένα τασάκι μπορώ να

65

ΠΟΙΗΣΗ

Animal metaphysicum /K

και Φως

του Π Ο Ρ ΓΟ Υ Β

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΛΙΟΝΤΑΚΗΣ

i

M e το φ ω ς

Αθήνα, Καοτανιώτης, 1999. Σελ. 48 «Κοιτώ το ν ήλ ιο και θωρώ Τα ν έφ η να 'ναι φ λάμ π ουρα μ ες σ το αίμα Κ οντά σ το ηήιοβασίάεμα».

0 Αυτοκράτορας της Ιαπωνίας Τέντσι (626-671 μ.Χ.)

όσο η εγκαυστική του Υπόγειου Γκαράζ, της τρί­ της ποιητικής συλλογής του Χριστόφορου Λιοντάκη που κυκλοφόρησε το 1978, όσο και η έντονη αυθορμησία του εξω στρεφούς Ροδώνα με τους χω­ ρ ο φ ύ λα κες του πέμπτου το υ κατά σειρ άν βιβλίου που εκδόθηκε το 1988, ενυπάρχουν σ' ένα βαθμό και στα ποιήματα του έκτου έργου του, που κυκλοφόρη-

Τ

Το φως οτη συγκεκριμένη περίπτωση θα πρέπει να εκληφθεί πρώτιστα ως όργανο μεταφυσικής πρόσληψης ενός αναγνώσιμου, τελικά, κόσμου σε πρόσφατα με τον λιτό αλλά δυναμικό από σημασιολογική πλευρά τίτλο Μ ε τ ο φώς. Η διαφοροποίηση έγκειται στο ότι εδώ το σύνηθες, το ευκαταφρόνητο, το τε τ ρ ιμ μ έ ν ο (βλ. π.χ.: «Λ άμ π ει η χ ά ρ η ο τ ο γκρεμό/ καθώ ς η μυρωμένη σ τιγμή/κατηφ ορίζει προς

66

τ η ν π ροαιώ νια αή μ ύρ α ./Α κ όμ η και τ ο τετριμ μ έν ο, χαρμόσυνο». σελ. 32) είναι τις περισσότερες φορές η πρωτογενής ύλη, το εμπειρικό δεδομένο που αφού διασταλεί οριακά εκλύει συνειδητοποιημένη φύση, α ­ φομοιω μένο παρελθόν και καταξιωμένο - ποιητικά παρόν. Μετανάστες, περιθωριακοί, παιδιά της επαρ­ χίας, ανέστιοι, απόκληροι, ακόμη και πρεζόνια μαζί με φαντασιακές μετενσαρκώσεις εφήβων της ελληνικής αρχαιότητας συνυπάρχουν σ' αυτήν την ιδιόμορφη πολιτεία χωρίς να φωνασκούν, αναζητώντας ένα κομ­ μάτι χώρου, διεκδικώντας ένα κομμάτι αντισυμβατικού χρόνου. Είναι σαφές ότι πρόκειται για το ηρακλείτειο σάρμα, το σωρό δηλαδή των δήθεν απορριφθέντων, των γε­ νεσιουργών εν τέλ ει απορριμμάτων που έχουν το α­ ναφαίρετο προνόμιο να οικοδομούν την ομορφιά, ε ­ νίοτε αντιστικτικά, ως την παραμικρή της λεπ τομέ­

ρεια. Οι «Έξαλλοι Άγγελοι» (βλ. σελ. 16), για παρά­ δειγμα, συνκπούν ένα συνοπτικό εγκώμιο της εν τελ έ­

μια μπ λέκεται σ τις φ υσ α λίδ ες τω ν πνιγμένων και μ ένεις μ ε τ η ς τρικυμίας τη ν αφ ή

χειας του Κόσμου όπως παράγεται διαρκώς μέσα από τη φαινομενολογία του τίποτα. Εκεί που η τύχη και η αναγκαιότητα καθορίξουν τους ρυθμούς της ζωής, ε ­

ξανα γυ ρνώ ντα ς σ το σ κοτάδι τη ς αρ χ ήςη νομ ο τέλεια τ η ς α τέ λ ε ια ς » (βλ. σελ. 33).

κεί ακριβώς η φαντασία, αυτή η ελευθερ ία του μυα­ λού και ως εκ τούτου η ελευθερία της πραγματικότη­ τας, σύμφωνα με τον Wallace Stevens, σπεύδει να υ­ πομνηματίσει και να μεθερμηνεύσει τα ελάσσονα και τα μείζονα του βίου με τον δικό της, απόλυτα προσω­ ποπαγή τρόπο, ανακατανέμοντας αξίες και αλήθειες μαζί με τις -ό π ο ιε ς - ονομασίες τους. Η σ υμμετοχή του Χριστόφορου Λιοντόκη σ' αυτόν τον ανταγωνισμό είναι τόσο συστηματική όσο και έντιμη: η λέξη είναι α ­ ποτέλεσμα όχι μόνο ρήξης αλλά και συναίνεσης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα «αποκεκρυμμένου κάλλους» απ οτελεί η «Επαγγελία» από την ευρύτερη σύνθεση «Λουτροφόρος ή ο Απρίλιος στο Σούνιο»: «Ένα φ ω ς ανάμεσα σ το βυ θό και τ ο ν αφ ρ ό καιρό τώ ρ α σ ε φ έρνει να τ ο δ εις ε κ ε ί που σβήνει η εικόνα. Το άγγιγμά του, λέν ε, κλείνει τ ο υ ς κρουνούς τω ν ενοχώ ν κ α τα ρ γ εί τα πρέπει, διώχνει τ ο φθόνο. Μ α εκείνο μια λ ο ξε ύ ε ι σ το γαλάζιο

Η ποίηση ως αποφασιστικό μέρος της ψυχικής ζωής του Χριστόφορου Λοντάκη επικυρώνει τη σχέση του με τη φαντασμαγορία το υ επιστητού, την ίδια ακρι­ βώς στιγμή που ο ίδιος, όπως άλλω στε όλοι μας, ως οι πιο άρτιες εξαντικειμενικεύσεις της τάσης για αθα­ νασία, ξέρ ει πολύ καλά ότι είμαστε τα πιο αδύναμα, τα πιο ανυπεράσπιστα από όλα τα όντα. Αυτή η ορια­ κή αντίστιξη παρεισφρέει στο κυρίως σώμα της γρα­ φής, αποβλέποντας, μεταξύ τω ν άλλων, στην άμεση αποκατάσταση τω ν ψευδεπίγραφων εκφάνσεων της περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Γι' αυτό και το φως στη συγκεκριμένη περίπτωση θα πρέπει να ε κ λ η φ θ ε ί πρώτιστα ως όργανο μεταφυσικής πρόσληψης ενός α ν α γ νώ σ ιμ ο υ , τ ε λ ικ ά , κόσ μου. Η επ ίκλ ησ η το υ Rabindranath Tagor, που συνάρπασε ιδιαίτερα τον Ludwig W ittgenstein, «Έλα, έ λ α μ αζί μου, β γ ε ς έξω , σ το φ ω ς » θα μπορούσε κ άλλισ τα να παραπέμψει σ τους στίχους το υ X. Λιοντάκη: «Του φ ω τ ό ς ω ραίοι κ α ρ π ο ί α κ ρ ο β α το ύ ν σ το υ ς β ρ ά χ ο υ ς /ν α φ α ν ε ί η μυ­ σταγωγία» (βλ. σελ. 32) και «Στης π υράς τ α κράσπ εδα σ τε γ ν ώ ν ω /μ ε λ ε τώ μιαν α π ό κρ υφ η α ρ ιθ μ η τικ ή /σ το

0 Χριστόφορος Λιοντάκης

Έναστοίχημαμι τηβοήθιια του φωτός: ν' ανατραπιί οσυμβατικός χρόνος που στραγγά­ λιζα τις φυχίς μας' να συναιριθιί το παρελθόν, το παρόνκαι τομέλλον και οτο οημιίο συνάντησής τους ναικβάλιι η Ομορφιά, καταργώντας το ζόφο και τη θλίψη. Να εκβάλει μέσα από την αοκήμια της συμβατικής καθημερινότητας, καταργώντας παρωπίδες και συνήθειεςπουείναι οι εχθροί της ποιητικής όρασης. Έναπαιχνίδι μι τημνήμη και τη λήθη, μι μια μνημοτεχνική που προσπαθεί ναισορροπή­ σει την παρουσίακαι την απουσία των εικόνων, ναπροοδώοει οτις θρυμματισμένες εικό­ νες συνοχήκαι συνέχεια. Μια προβολήβιωμάτων και εμπειριώνμέοα από τα αρχέτυπα. Μια απόπειραμι πολλές αναστολέςκαι αναιρέσεις για νακαταδειχθιί η διαχρονικότητα τωναισθημάτωνκαι τωνπαθών. Πρόσωπα πουκινούνται ελεύθεραμέσα οτοχρόνο από τον αρχαίο ικέτη ως τον σύγχρονομετανάστη, από το ομηρικό νηπεν­ θές ως το ανίδεοπριζόνι. Έναπαιχνίδι μι τιςλέξεις ώστε να γίνουνδοτικές και νααυμβάλουν στηναλχημεία τηςμαγείας. Έναφως άλλοτε προσιτόκι άλλοτε απρόσιτο. Έναφως που ναφωτίζει το αρχέγονο κάλλος της εικόνας. Έναφως που ναεπουλώνει τουςμώλωπες της ψυχής. Μια απολογία στους απόηις αλλάκαι στους ενδεχόμενους αναγνώστες.

67

μέσα φ έγγο ς ιδού ξα να γυρίζω /σ το κοιμισμένο κομμά­ τι τ η ς ψυχής» (βλ. σέλ. 22). Ο δρόμος per aspera ad astra, αυτή η βασιλική οδός της οριακής ανακαίνισης της κατακερματισμένης ύπαρξης, περνάει μέοα από

πευτικότερων αισθητικών αποκλίσεων του ποιητή στο χώρο των ρομαντικών φωτοσκιάσεων, όπου το βασι­ κό αίτημα παραμένει η «αλλαγή το υ χάρ τη τη ς εσ π έ­ ρας» (βλ. σελ. 18) και η ανίχνευση του «έναστρου θο­ λού το υ ροδιού» την ώρα που «η πραγματικότητα λ ο ­ γ ο δ ο τεί σ το χρόνο» (βλ. ό.π.). Στο διάλογό του με νεότερους ποιητές που φοίτησαν κι αυτοί στη σχολή του φωτός, καταγόμενοι όμως α­ πό διαφορετική, αντι-ελυτική οικογένεια, όπως είναι π.χ. ο Γιώργος θέμ ελη ς (πρβλ. τους στίχους του «υ­ π οφ έραμε από π ολύ φως, σ τεγ ν ό καλοκαίρι/μα ή τα ν ωραία π ολύ ωραία») ή ο Ανδρέας Αγγελάκης (πρβλ. φ ερ' ειπείν την αποστροφή του, του 1964, «Θεέ μου,

Μετανάστες, περιθωριακοί, παιδιά της επαρχίας, ανέστιοι, απόκληροι, ακόρη και πρεζόνια μαζί με φαπαοιακες μετενσαρκώσεις

τ ο φ ω ς όμ ω ς δ ε ν π λ ά θ ε ι/έ ν ' ανθ ισ μ ένο κλαδί»), ο Χριστόφορος Λιοντάκης, κατ' αντιδιαστολήν, προτάσ­ σει μιαν άλλη άποψη για ένα φως που μπορεί να συ­ νεργήσει στην ανάκτηση του απολεσθέντος χρόνου ή κι ακόμη να προοικονομήσει τα ερχόμενα. Αν μάλιστα αληθεύει η γνώμη του Guy Debord, ότι δηλαδή ο κό­ σμος κατέχει ήδη το όνειρο ενός χρόνου που, για να τον ζήσει πραγματικά, πρέπει τώρα να τον συνειδητο­ ποιήσει, όπως δηλώνει στις ακροτελεύτιες παραγρά­ φους του σημαδιακού του έργου Η κοινωνία το υ θ εά ­ ματος, τότε η ποιητική μεθοδολογία που άναπτύσσεται στο Μ ε τ ο φ ω ς αποκτά πρόσθετο ενδιαφέρον. □

εφήβων της ελληνικής αρχαιότητας συνυπάρχουν χωρίς ναφωνασκοόν πολλές ενότητες της συλλογής αυτής. Τα δε «Τελευ­ ταία της χελιδόνια», μια καλειδοσκοπική ελεγεία αφιε­ ρωμένη στη μνήμη της μεγάλης απούσας, της μητέ­ ρας, συνιστό μία ακόμη εμπέδωση τω ν αντιπροσω­

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

S C R I P ΤΑ

ΣΙΡΙ ΧΟΥΣΤΒΕΝΤ

h

Η ΤΥΦ ΛΟ Μ ΥΓΑ «Εξαίρετο... ένα σκοτεινό, καθηλωτικό ντεμπούτο» INDEPENDENT OF SUNDAY «Η Χούστβεντ έχει το χάρισμα να μπορεί να αποδίδει την κρυφή λεπτο­ μέρεια, το ταλέντο να υπαινίσσεται με αξιοσημείωτη ένταση τις αποτρό­ παιες ψυχολογικές περιδινήσεις των ψυχών που πνίγονται, την ικανότη­ τα να δημιουργεί υποβλητική ατμόσφαιρα με ελάχιστες λέξεις».

THE NEW YORK TIMES BOOK REVIEW

y ln t

ΙΓ Τ Μ Ο Μ Υ ΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Η

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ

68

10

106

|

80

«Ένα έργο ιλιγγιώδους έντασης».

DON DELILLO

E ra ΑΘΗΝΑ

ΤΗΛ:

3616

528

FAX:

3616

529 |

Ποιητική επίνοια και ανακαινιστική τομή τ ο υ Β Ρ Α Σ ΙΔ Α Κ Α Ρ Α Λ Η

ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ

Ο λ ο κ α ύ τω μ α Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 104 I I νέα ποιητική συλλογή του Β. Καλαμαρά διαφέρει

Η ριζικά ως προς την ιδιόλεκτο και την υφοτεχνία

I I τη ς από τα π ροηγούμενα έργα του . Εκεί που προηγουμένως διαβάζαμε βραχυλογικούς μύθους και επιμύθια, τώρα παρατηρούμε μια ευρυχωρία λόγου και έναν εξακολουθητικό ιστό να συνενώνει την αλυ­ σίδα τω ν ήχων κατά τρόπο που δ εν ανευρίσκουμε συχνά στην ποιητική μας γραφή. Σήμερα άλλω σ τε, που κυριαρχούν οι ολιγόστιχες, σχεδόν ολιγοσύλλα­ βες ποιητικές γραφές, είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο να συναντάμε μια τέτοια, σχεδόν επική, πλατύτητα και ταυτόχρονα λυρική απροσδιοριστία να πλημμυρί­ ζουν ένα πεδίο πειραματικών συνειρμών. Δεν έχ ουμε σκοπό να αξιολογήσ ουμε την ποιητική του κατάθεση- παράλληλα όμως, θα ήταν μια εύκολη και κάπως τετριμμένη υπεκφυγή να δηλώ σουμε ότι θα μιλήσει γι' αυτήν ο χρόνος, θεω ρ ούμε ότι η όλη σ υλλογή α π οτελεί έναν σημαίνοντα πειραματισμό στην ποιητική επίνοια, στον τρόπο δηλαδή που η ποι­ ητική γλώσσα, ή η λογοτεχνική διάσταση της γλώσ­ σας, απεικονίζει το θέμα της, και καθιστά την θεματική της ορατή στον αναγνώστη. Κάθε ενδιαφέρον βιβλίο άλλω σ τε είναι ένας πειραματισμός, μια πρόκληση των ορίων της γλωσσικής έκφρασης και της εκφρασιμότητας των εμπειριών.

0 ποιητής αρχίζει με μια συγκίνηση που είναι σωματι­ κή δυσφορία και η οποία τελικά, όπως έγραφε ο Παλαμάς, μεταμορφώνεται σε πύρωμα ερωτικό. Δεν ε ­ ξετάζουμε εδώ αν το δημιουργικό ασυνείδητο, που κυρίως λειτουργεί, είναι πρωτίστως ατομικό ή δια-υποκειμενικό. Οι ποιητικές επίνοιες ωστόσο αναδημι­ ουργούν την απτότητα τω ν αισθήσεων στο βαθμό που μετατρέπουν το λόγο σε απτότητα. Όπως έλεγε ο Βίκτορ Σλόφκι, στο βαθμό που αποδίδουν στη λέξη

«πέτρα» την πετρότητα της πέτρας, θυμάμαι εδώ ένα από τα ωραιότερα τετράστιχα του εικοστού αιώνα α­ πό τον Όσιπ Μ άντελσ ταμ:«Πέτρα, γίνου ισ τό ς/δ α ν τέλ α εύθρ α ο τπ :/Ά σ ε τη ν λεπ τή ο ο υ β ελ ό ν α να καρφώ σ ει/το ά δ ειο σ τή θο ς το υ ου ρανο ύ ». Η ποίηση είναι η τέχνη των μετατροπών, μια αντιμετάθεση ιδιωμάτων, η διαρκής μετωνυμία. Αυτό λοιπόν που εντυπω σιάζει στην όλη σύνθεση του Καλαμαρά είναι ότι με την ηχητική πολυτυπία της επιχειρεί να συλλάβει και να αιχμαλωτίσει τη συμπάγεια τω ν πραγμάτων και την πολυμορφία των εμπει­ ριών. Μέσα από αυτή την άλγεβρα των ήχων, διακρί­ νουμε την αυτοσυνείδητη προσπάθεια του ποιητή να προκαλέσει την ανάδυση της ψυχοφωνητικής διάστα­ σης του λόγου, με σκοπό να ωθήσει τον αναγνώστη προς μια συγκινησιακή πρόσληψη και αποκωδίκευση των σημείων του. Προς τούτο ο Καλαμαράς χρησιμο­ ποιεί με επιμονή κάθε σχήμα και τρόπο της ποιητικής

69

γλώσσας. 0α υποστηρίζαμε μάλιστα ότι πρόκειται για την πλέον πολυσχηματική ποιητική ιδιόλεκτο της επο­ χής, γεγονός που υποδεικνύει την εξαντλητική βάσα­ νο στην οποία έχει υποβάλει την τέχνη του ο ποιητής, σε έναν καιρό που κάθε προχειρογραφία και στιχοπλοκία αναγορεύεται σε ποίηση με τόση ευκολία. Νομίζουμε παράλληλα ότι η συλλογή αυτή αποτελεί ένα ενδιαφέρον μεταβατικό στάδιο του ποιητικού λό­ γου του Καλαμαρά. Μέσα σε κάθε μεταβατικό στάδιο βρίσκονται λειτουργικά και δυσλειτουργικά στοιχεία, βρίσκεται η αντιφωνική συνύπαρξη του πεπλασμένου και του υπό διάπλαση. Σε πολλά σημεία, είναι φανερό ότι η συνειρμική γραφή του ποιητή αυτο-υπονομεύεται και γίνεται αδιαφανής- σε άλλα σημεία ωστόσο, που είναι και περισσότερα, οι φθόγγοι, η χρωματικό-

Αυτό που εντυπωσιάζει οτη ούνθεοη του Β. Καλαμαρά είναι ότι με την ηχητική πολυτυπία της επιχειρεί να ουλλάβει και να αιχμαλωτίοει τη ουμπάγεια των πραγμάτων και την πολυμορφία των εμπειριών τητα και η μελωδία των στίχων κορυφώνονται σε μέ­ λη με ήθος, δύναμη και, πάνω απ' όλα, με σημασιακή πολυσθένεια. θεωρούμε επιπλέον ότι το Ολοκαύτωμα διερευνά το χώρο τω ν φωνητικών δυνατοτήτων του ποιητή, που ακόμα αναπτύσσεται και ακόμα δοκιμάζει τις σ ταθε­ ρές του. Συχνά, η φωνή αυτή ακεραιώ νεται με πλη­ ρότητα και αρτιμέλεια. Αυτό οφείλεται στον κυμάτι­ σμά τη ς στιχουργίας του έργου που απλώνεται με τόλμη και παρρησία σε χώρους οι οποίοι νομίζαμε ότι είχαν πλέον απολεστεί από την ποίηση: Του πηγαδιού τ ο ν πάτο, βυθός αβαθής β α θύτατος Έτρεμε μ ' ό λ ο τ ο ν βυθό του, λάσπη είχεν ο βυθός, πήγαινε και ερχόταν, πηγαινοερχόταν Πέρα δ ώ θε ο βυθός και χόρ ευε μαζίτου... (ο. 13) Αυτό είναι μια ενδιαφέρουσα μέθοδος ανάπτυξης της ποιητικής γραφής σε κάποια έκταση, όπως θα έλεγε και ο Ezra Pound. Μια λέξη οδηγεί σε μια ομάδα ο ­

70

μόηχων λέξεων, που οδηγούν σε άλλες ομόφθογγες και νοηματικά συναφείς λέξεις, που οδηγούν σε φω ­ νητικά παραπλήσεις αλλά αντίθετες νοηματικά λ έ ­ ξεις, οι οποίες συνεχίζουν αυτό το λεκτικό κυνηγητό μέχρις ότου μετασχηματιστούν ο ε μια άλλη εκφρα­ στική διάσταση και γλωσσική τονικότητα. Η μέθοδος αυτή αποδεικνύεται εξαιρετικά λειτουργική και εύστο­ χη- αναμφίβολα, μάλιστα, πρόκειται για επίτευγμα της ποιητικής επινοητικότητας, από εκείνα που δεν έχου­ με διαβάσει εδώ και πολύ καιρό, ίσως μάλιστα και α­ πό την εποχή του Νικόλαου Κόλα, του Ανδρέα Εμπει­ ρικού και του Νίκου Εγγονόπουλου.

0 Καλαμαράς γνωρίζει να στρέφει και να συστρέφει τη στιχουργική του δεξιστεχνία με αμεσότητα και ευ­ στοχία- μέσα στις συστροφές αυτού του λόγου, που γίνονται βουστροφηδόν ή κατά παράταξη, το μακρύ ποίημά του αποκτάει μελωδική ενότητα και σύμπνοια ύφους. Οι 26 ενότητες της συλλογής συμπλάθουν έ ­ να ποικίλο και πολύχορδο υφολογικό διάνυσμα, όπου η ποιητική γλώσσα αποτυπώνει εικόνες απέραντης δι­ αύγειας και δομεί καταθέσεις συμπαγούς αρτιότητας: Η επιφάνεια ταράσσ εται από χέρι Ό,τι π ερισσεύει ταράσσ εται Ό,τι δ εν ταράσσ εται δ εν περισσεύει Το πόδι μ ετράει ό,τι δ εν μ ετριέται Ό,τι δ εν μ ετριέται είναι άμετρο Ό ταν το μέτρο μετράει απουσιάζει το μέτρο (ο. 99). Σε τέτοια χωρία συναντάμε τον ποιητή, όχι απλώς τον δημιουργό, αλλά τον ελλοχεύοντα ποιητή που διαρ­ θρώνει το λόγο του έχοντας σκοπό να διαπλάσει μια οραματική ούλληψη του κόσμου, να ενοποιήσει τις ε ­ μπειρίες και να πραγματώσει τη δημιουργικότητά του, δείχνοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στα υποσυνείδητα ρεύματα που διαμορφώνουν την ένταση και τη στερρότητα της ατομικής του γλώσσας.

0 Καλαμαράς δεν εδραιώνει την ποιητική του σε λο­ γοπαίγνια, δεν χαριεντίζεται με την παιγνιώδη φύση της γλώσσας, τάση που τελικά καταργεί τη σημασία τω ν περισσότερων ποιητών του μ εταμοντέρν ου. Διαρθρώνει αντίθετα την πολυδαίδαλη μηχανική των λέ ξεώ ν του με σκοπό να ξεπ εράσει τις λέξεις, να διαρθρώσει προτάσεις και τέλος να αρθρώσει συγκι­ νησιακές ενότητες. Χωρίς αυτό, ο λεκτικός του βημα­ τισμός θα ήταν φ ρούδος και πιθανότατα άσημος. Αντίθετα, ο Καλαμαράς νιώθει πως ο ποιητής μπορεί ακόμα να πει κάτι που να αναφέρεται στη συλλογικότητα, που να αν τλ εί τη σημαοία του από την τριβή των ετεροτήτων, Ακούς νερά να π λάθουν μορφ ές Ακούς τη ν φ ω τιά να καίει σύμπασα

Και να μην κατασ τρ έφ ει, π αράδεισος Να σ τρ ω θ εί και να μην ραγίζει ο ύ τε Ένα ράγισμα σ ' αυ τό τ ο δοχείο

Ο Β. Καλαμαράς γνωρίζει να οτρεφει και να συστρέφει τη οτιχουργική του δεξιοτεχνία με αμεσότητα και ευστοχία Που όσ ο ξεχειλίζει τόσ ο κ αταδύ εται Να κ α τα λ υ θ ε ί το σχήμα, η μορφή Να μείνει μια Α γκαλιά να σκύβει Και ό λ α τ α αγκαλιάζει ε ν αρμονία (σ. 98) Χαρακτηριστική άλλω σ τε είναι η εναλλαγή τω ν ομιλούντω ν προσώπων οτο ποίημα. Από το τρίτο στο πρώτο και από εκείνο στο πρώτο πληθυντικό και μετά στο δεύτερο ενικό και πληθυντικό, ο ποιητής συνθέτει ένα είδος λανθάνοντος διαλόγου με τον αναγνώστη

του, ή με τη γλώσσα ή ακόμα και με το ίδιο το υ το ποίημα. Η αυτοσυνειδησία δεν καθίσταται ερμητική και απρόσιτη· ο στίχος παίρνει έναν ενδιαφέροντα κυ­ μάτισμά και η ποιητική φωνή χορεύει σε τσακίσματα δραματικής υφής που δηλώνουν μια παλλόμενη κίνη­ ση του λόγου, ένα σκίρτημα της καρδιάς. Τέλος, μέσα από την ένταση τω ν λεκτικών παραδόξων, η διαδοχή τω ν προτάσεων μεταμορφώ νεται σε μια συνειρμική γεωγραφία θαυμαστής εικονοπλασίας. Ένα ποιητικό βιβλίο άλλωστε, αφιερωμένο στη μνήμη του Σοοτακόβιτς, δεν μπορεί παρά να λειτουργεί σα μια μελωδική σύνθεση, με κρύφιες αρμονίες και υπο­ κείμενα αυτοσχόλια. Όταν ο ποιητής δηλώνει: τι τραγο ύδι Είναι α υτό, τι σ τίχους να βρω να τραγουδήσω α υ τή τη ν νεό τευ κτη Δημιουργία, τι μουσική να συνθέσω Να μελω δήσ ω καινή δημιουργία (σ. 83-4) είναι σα να κοινοποιεί την πρόθεσή του να επινοήσει μια νέα γλώσσα για την εξαντλημένη ποιητική γραφή της εποχής μας. Στο Ο λοκαύτω μα βλέπουμε καθαρά τα θεμέλιά της· η συνέχεια θα δείξει και το υπό κατα­ σκευή οικοδόμημα. □

0 Βασίλης Καλαμαράς

γράφει για το βιβλίο του Ολοκαύτωμα Γράφω, όπως αναπνέω. Ως ck τούτου, τα ποιήματα μου είναι ξεχείλιομα ψυχής, μι την έννοια ότι η καθημερινότητα δεν μου είναι αρκετή, εξ ου και επιθυμώ να ξεφόγω από τα ατενό, περιχαρακωμένα όρια του θνητού κόομου. Δεν θέλω να υποστηρίξω ότι αυτός ο κόσμος, ο κύαμος της καθημερινής μέριμνας, δεν μ'ενδιαφέρει. Μ'ενδιαφέρει, τονζω, συμμετέχω ατα δρώμενά του, αλλά, δεν γνωρίζω πώς, η μεγίστη επιθυμία μου είναι να τον υπερβώ. Άοτε που βλέπω γύρω μου ανθρώπους και λαούς να γίνονται ολοκαυτώμα­ τα, επειδή θέλουν να διατηρήσουν την ιδιαιτερότητά τους. Η ιδιαιτερότητα δεν είναι αυτονόητη στις ημέρες μας, μέρες παραδομένες στην σύγχυση των εικόνων. Έτσι, λοιπόν, ήρθε το Ολοκαύτωμα ως εσώτερη ανάγκη να βάλω αε στί­ χους τον κόομο, έναν κόομο κατακερματισμένο και θρυμματισμένο, που χρεία έχει της σύνθεσης. Μην πιστέψετε ότι είχα τη φιλοδοξία εξαρχής να γράψω συνθετικό ποίημα. Το ποίημα ανέβηκε μόνο του στην επιφάνεια, υπό το άγρυπνο μάτι της ποιητικής, οαν κάλεσμα μιας φωνής, που με καλούοε από την παιδική μου ηλικία. Αυτή η φωνή, η οποία δεν σας κρύβω ότι ήταν αλάνθαστη, με διαφύλαξε από κακοτοπιές, και ό,τι πιο ακριβό είχα μέσα μου: την ευθεία οχέοη μου με τους ανθρώπους και τα πράγματα, την οποία πάντοτε επιζητούσα, χωρίς πάντοτε να μου δίνεται. Πάντως, όσες φορές υπάκουσα ο' αυτή τη φωνή, βγήκα κερδισμένος, διότι ήμουν οε πλήρη ταύτιση με τον εαυτό μου και με τους άλλους. Το Ολοκαύτωμα το χρωστώ οε όλους, γνωστούς και άγνωστους, που με ουπρόφευοαν μ' ένα λόγο τους, με μια ματιά τους, με την αδυναμία τους - προπαντός μ' αυτήν. Καταλάβαινα ότι, με την παραδοχή της αδυναμίας του, ο άνθρωπος γίνεται πιο ισχυρός, πιο δυνατός, πιο αυτεξούσιος. Και θα οας παρακαλέοω το τελευταίο να μην το θεωρήσετε ευφυολόγημα.

71

ΜΕΛΕΤΗ

Μορφοδοξία και μορφολαγνεία TOU Β Ρ Α Σ ΙΔ Α Κ Α Ρ Α Λ Η

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΚΑΨΑΛΗΣ

Τα μέτρα κ α ι τα σ ταθ μά Δ ο κ ί μ ι α γ ι α τ η λ υ ρ ι κ ή π ο ί η ο η Αθήνα, Άγρα, 1998. Ιιλ.217 παρούσα συναγωγή μελετώ ν του Διονύση Καψάλη προσφέρει μιαν εξαιρετική ευκαιρία να στοχαστούμε πάνω στη φύση και τη λειτουρ ­ γία του λυρισμού, και ιδιαίτερα μάλιστα μιας εκδο­ χής του , εκείνης που απ οτυπώ θηκε στη γλώσσα μας στο πρώτο περίπου μισό του αιώνα μας. Συ νολικά , δ ια β λ έπ ο υ μ ε μια προσπάθεια για τη σ ύνθεσ η ενός, ή κ αλύ τερ α δ ύο, υποκανόνω ν ε ­ ντός τη ς λυρικής παράδοσης, εκείνω ν του ελάσ σονος και του μείζονος λυρισμού. Το κριτικό εγχεί­ ρημα το υ Καψάλη επ ικεντρώ νεται γύρω από την περίεργη φ ράση το υ Τέλλου Άγρα, η οποία επα­ νέρχεται σαν ενοποιητικό μοτίβο, ότι «η μορφή εί­ ναι η εφαρμοσμένη ηθική του καλλιτέχνου». Με το φόβο να θεω ρ ηθούμε προκατειλημμένοι, θα λέγα­ με εξα ρχής ότι η πρόταση είναι επιεικώς άστοχη και, κατά τη γνώμη μας, λανθασμένη! Η ποίηση, ως μια ειδική λειτουργία τη ς γλώσσας, αναφ έρεται σε κάτι: δηλώ νει, υποδηλώνει, διαδηλώνει, ίσως μάλιστα αποτυπώνει, υποτυπώνει και διατυπώνει το αριστοτελικό τ ό δ ε τι. Κάτι που προ­ ϋπάρχει: μια στάση τω ν πραγμάτων, μιαν απόχρω­ ση του φωτός, μιαν απόκριση τω ν αισθήσεων στο ορατό. Αναμφίβολα, σε κ άθε κοινωνία υπάρχουν κώδικες αναπαράστασης, με τη δική του ς δυναμι­ κή και εν έργ εια, οι οποίοι, αφ ού απ οκρυσταλλω ­ θούν, γίνουν δ ηλαδή παράδοση, καθίστανται αυτο-αναφ ερόμενοι και αυτορυθμίζονται. Οι κώδικες α υτοί επιτρέπουν να σ κεφ τούμε, να αισθανθούμε ή να αν τιληφ θούμε πράγματα και συγκινήσεις μ έ ­

Η

η

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ . ΚΑΨΑΛΗΣ

ΤΑ

ΜΕΤΡΑ ΚΑ Ι ΤΑ

ΣΤΑΘΜΑ ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΑΓΡΑ

σα σε ένα πλαίσιο αναφ ορώ ν, εκ τός το υ οποίου δεν είναι απλώς άσημες αλλά και αδιανόητες. Οι κώδικες όμω ς δ ιαρθρώ νονται γύρω από κάτικαι θέτουμε αυτό το κάτι ως συνδετικό κρίκο μετα­ ξύ τω ν ανθρώπω ν, μ ετα ξύ αναγνώ στη και δ ημι­ ουργού. Είναι ένας άνθρωπος που μιλάει σε κάθε ποίημα· κάτι προσπαθεί να δηλώσει, να φ έρει στην επιφάνεια, έχοντας στο νου του κάποιον συμπλωρίτη, έναν σύνεργό, κάποιον συν-ακροατή - ιδανι­ κό ή εξιδανικευμένο. Η ποίηση καταγράφει την α­ τομική διάθλαση μιας συλλογικής συνείδησης ή ε ­ νός συλλογικού ασ υνειδήτου. Δεν πρόκειται περί αντανακλά σεω ς που μειώ νει το α υτεξο ύσ ιο το υ δημιουργού, ο ύτε περί φωτογραφ ικής αναπαρά-

στάσ ης που υπ οβαθμίζει τη λειτο υρ γία τη ς μο ρ ­ φ ής, α λ λά περί δ ιαθλά σ εω ς που υποδεικνύει τον ατομικό λόγο, την εξατομίκευσ η, την ειδικότητα. Η ποίηση είναι η γέφ υρα μ ετα ξύ ιδιω τικής και κοι­ νωνικής σφαίρας· είναι μάλιστα ποίηση στο βαθμό που γεφ υρώ νει το ιδιω τικό με το δημόσιο και τα νάπαλιν. Η μορφή εκ φ ρά ζει το ήθος, το δαίμονα, τ ο υ κ α λ λ ιτέ χ ν η · η ηθική τ ο υ είν α ι ο λ ό γ ο ς το υ προς του ς συνανθρώπους. 0 ορισμός τη ς μορφής από τον Άγρα ως εφ αρμοσ μένης ηθικής παραγνω­ ρίζει το π εριεχόμενο τη ς μορφ ής, την ιστορία και τη λειτουργία τη ς αισθητικής μορφοποίησης. Μ ολονότι μάλισ τα αφ ετη ρ ία το υ βιβλίου το υ Καψάλη είναι α υτό ς ο ορισμός, εκείνο που εντυπ ω ­ σιάζει είναι μια αγωνιώ δης προσπάθεια να αρθρω ­ θ ε ί ένας ορισμός περί μορφ ής μέσα από μια σειρά μ ελ ετώ ν που αφ ορούν ποιητές κυρίως αυτού του αιώνα, μ ε την εξα ίρεσ η το υ Κάλβου. Είναι βέβαια φ ανερό ότι ο Καψάλης χαρ τογρ αφ εί την προϊστο­ ρία της δικής το υ ποιητικής, διεκδικώ ντας μια γενε­ αλογία που θα νομιμοποιήσει σήμερα τη δική το υ ποίηση. Ο Καψάλης, ακ ολο υθώ ντα ς το κριτικό υπόδειγμα του Τέλλου Άγρα, ανήκει οτην κατηγορία τω ν μορ­ φοδόξω ν καλλιτεχνών, που ο Άγρας αντιδιέσ τειλε

Μια εξαιρετική ευκαιρία να ατοχαοτούρε πάνω οτη φύοη και τη λειτουργία του λυριορού προς εκείνη τω ν ποιητών-δημιουργώ ν (Κριτικά, Δ', ο. 236), διάκριση που δεν συζητιέται καθόλου. Μ έ­ σα στο βιβλίο αποτυπώνεται μια επιμονή στα μορ­ φικά χαρακτηριστικά το υ ποιητικού λόγου· στα υ ­ ποστατικά γνωρίσματα και λιγότερο στα ουσιοποιητικά το υ στοιχεία. Για τον Καψάλη, η ποίηση είναι έκφ ραση, εκφ ορά και λιγότερο εν δ ιά θετο ς λόγος και ουσιώ νουσα φάτις, για να θ υ μ η θο ύ μ ε τον Καστοριάδη. Η στάση αυτή είναι αναμφίβολα αξιοσημείω τη: κα­ το ρ θώ νει να απ ομυθεύ σ ει τη δ ημιουργία από τις ρομαντικές της εκρήξεις, από την ομίχλη τη ς ιδ ιο­ φυίας και τη ς μεγαλο φ υΐας και παρακινεί τον ανα­ γνώστη να κοιτάξει από κοντά και εκ τω ν ένδον το περίγραμμα τω ν γλωσσικών δυνατοτήτω ν που κα­

θιστούν κάθε ποιητικό μόρφωμα δυνατό. Αυτό που δ εν λ έ γ ετ α ι, ω στόσο, και δ εν εκ φ έρ ετ α ι είναι τι κάνει ένα ποίημα εφ ικτό (εγγρ άψ ιμ ο θα το αποκαλο ύσ ε ο R. Barthes), η ατομική προϋπόθεση, το ει­ δικό δ εδομένο, που μεταστοιχειώ νει το συλλογικό κτήμα σε δήλω ση και συμπαραδήλωση. Τα ποιήματα που συχνά πυκνά αναλύει ο Καψάλης ανήκουν σε ένα ευρ ύτερ ο έργο, είναι στιγμές μιας παρακαταθήκης που φ έρ ει ένα συγκεκριμένο όνο­ μα: Κάλβος, Παλαμάς, Σικελιανός, Φ ιλύρας, Μ αλακάσης, Καρυωτάκης, Ελύτης, Γέιτς, Φρβστ. Τι όμω ς κάνει αυτά τα ονόματα έργα; Τι μεταμορφώ νει την έκφ ραση εν ός ουναισ θήματος σε λόγο κοινωνίας και επ ικοιν ω ν ίας; Γι' α υ τ ά δ ε ν λ έ γ ο ν τα ι π ολλά πράγματα στο βιβλίο. Αναμφίβολα, ο Καψάλης αφήνει περισσότερα ερ ω ­ τη μ α τικ ά να αιω ρ ούνται πάνω από το μ υσ τή ριο τη ς δ ημιουρ γικής, ή δ η μ ιο υ ρ γο ύ σ α ς, γλώ σ σ ας. Δεν αγγίζει το τι λέγεται στα ποιήματα του Σικελιανού και το υ Καρυωτάκη, τι δηλαδή λέγεται που να αφορά τον καθένα, και μετα φ έρ ει το ν αναγνώστη στη θέση του ουνδημιουργού αναβιω τή τη ς καλλι­ τεχνικής πράξης. Είναι τελ ικ ά η μορφ οδοξία τόσ ο ενδιαφ έρ ουσ α όσο περιγρόφ εταί; Αυτό είναι που συγκινεί και παρακινεί τον αναγνώ στη σε μια συγ­ χώνευση με την ομιλία του δημιουργού; Χαρακτηριστική είναι η μετέω ρ η στάση το υ Καψά­ λη απέναντι στον μείζονα λυρισμό το υ Σικελιανού ή σ το ν κόσ μο τω ν ήχω ν το υ Κα ρυω τάκη. Και οι δύο εντάσσονται σε ένα λίμπο, σε ένα μεταφυσικό π ροθάλαμο, το υ νο ήματος. Η ανάλυσ η το υ Σικελιανού δ εν πείθει ότι είναι μείζω ν ποιητής -α ν ό ­ μω ς δ ιαβάσ ουμε τα έργα του , κατανοούμε ότι ε ί­ ναι ο μεγαλύ τερ ος λυρικός του αιώνα.

0 αναγνώ στης μένει σε ένα ανάλογο λίμπο· γιατί, παρά τις έν τονες προσπάθειες, παρά την αιοθαντική λεπ τολ ογία, η μορφ ή π αραμένει απροσδιόρι­ στη: τι είναι δηλαδή μορφή που δεν είναι περιεχό­ μ εν ο ; Δ εν υ π ά ρ χ ει μ ο ρ φ ή · υ π ά ρ χ ει κ ε ιμ ε ν ικ ή γλώ σ σ α, κειμενική ιδ ιόλεκτος, απόρροια και δ ια ­ μόρφωση μιας διαδικασίας επιλογών που αφ ορούν το άτομο, τη στιγμή και τη συγκυρία. Η κατηγορία τη ς μορφ ής υποδηλώνει κάτι που δεν είναι μορφή, μια εξω γλ ω σ σ ικ ή δ ιατύπ ω σ η, μια προγλωσσική συνείδ ηση ή μια μεταγλω οοική συγκίνηση. Είναι φ ανερό ότι το μεγ άλο κενό τω ν επιχειρημά­ τω ν του Καψάλη οφ είλετα ι στο ότι δ εν επιχειρεί τη διασύνδεση μορφής και γλώσσας, δ εν αναλύει δη­ λαδή τη μορφή υπό το πρίσμα τη ς γλωσσικής της λειτουργίας. Αν αυτή η ταύτισ η είχε προηγηθεί, τα

73

περισσότερα ερω τήματα της ερευνητικής πορείας θα είχαν πιθανόν δ ια λ ευκ α νθ εί. Ό τα ν μιλ ά μ ε για την ποιητική γλώσσα, καλό θα ήταν να συνομιλού­ με με τον Σοσίρ και τον Τσόμσκι- έχουν περισσότε­ ρα να πουν γι' α υ τή τη ν ειδ ικ ή το ν ικ ό τη τα τη ς γλώοσας, από πλείστους όσους θεω ρητικούς της λο γοτεχνίας - και ιδ ια ίτερ α μάλισ τα το ν Paul de Man. Κοντολογίς, δ εν υπάρχει αρ κετός φ ορμαλιστικός στοχασμός στα μορφ όδοξα κείμενα του βιβλίου· κανένα θεω ρητικό θεμ έλιο στη μάλλον εκλεκτικιστική και αναρχική ανθολόγηση στοιχείων και ιδ ε­ ών που παραπέμπουν ενίοτε στον Χάιντεγκερ, τον De Man, τον Derrida ακόμα και τον Πλάτωνα, αλλά αμέθοδ α, αποσπασματικά και χωρίς αναφορά στις γ ε ν ικ ό τερ ες π ρ οβ λη μ α τικ ές α υ τώ ν τω ν σ το χ α ­ στών, που καθιστούν σημασιακώς ενεργά τα ειδικά του ς ερωτήματα. Ένας από το υ ς αδιαμφισβήτητους θριάμβους του βιβλίου βέβαια είναι η αποκατάσταση του κριτικού Άγρα, η ανακάλυψη του Φιλύρα, ο επαναπροσδιο­ ρισμός το υ Σικελιανού. Η σημασία που αποδίδει ο Καψάλης στην ποίηση και το αυτοβιογραφικό δοκί­ μιο του Φιλύρα είναι απόλυτα δικαιολογημένη· εί­ ναι ίσω ς τα σ η μ α ν τικ ό τερ α έρ γα ε ν α λ λ α κ τικ ή ς νοημοσύνης που διαθέτουμ ε στη γλώσσα μας. Εί­ ναι επιπλέον το μόνο κείμενο τραγικής συνείδησης που μας κ ληροδότησ ε εκείνη η καλλιτεχνική σ υ­ ντροφιά, που η βασική τη ς έλλειψ η υπήρξε η πα­ ντελής απουσία του τραγικού από τη σκέψη της. Η ανάλυση του Καρυωτάκη θα μπορούσε να ήταν ε ­ ξα ιρετικά ενδιαφ έρ ουσ α, αν δ εν τον παρουσία ζε σα μια φ οβερή coda στον «Φανό το υ Κοιμητηρίου τω ν Αθηνών» του Παπαρρηγόπουλου. Μήπως άρα­ γε θα πρέπει να ξαναγυρίσουμε στους καθαρευου­ σιάνους λυρικούς για να κατανοήσουμε την καλλι­ τεχνική παραγωγή αυτώ ν τω ν επιγόνων; Δ ια φ ω νούμε πλήρω ς με τη ν υ π ερερ μηνεία τω ν π οιημάτω ν το υ αυτόχ ειρ ος· το να απ οκα λείς τα Ε λεγεία και τις Σ ά τιρ ες «το σημαντικότερο ποιητικό βιβλίο του αιώνα» (ο. 30) είναι σα να κάνεις αστεία με τη νοημοσ ύνη τω ν αναγνω στών σου. Δ ιαφ ω ­ νο ύμε και με τη ν κριτική διερ μηνεία το υ Κάλβου μέσω Παλαμά και Σεφέρη: είναι καθαρώ ς αρχαιο­ λογική. Δεν δ ηλώ νει κάτι που θα καθιστούσε την ποίηση του Κάλβου σχετική με τη σημερινή κατά­ σταση το υ ποιητικού υποκειμένου. Διαφωνούμε με την ερμηνεία της μη μεταφρασιμότητας του Γέιτς: ο φ είλ ετα ι στη μονοφ ω νικότητα το υ έρ γου του . Δ ιαφ ω νούμε τέ λ ο ς με τη ν παρερμηνεία το υ Ρό-

74

μπερτ Φροστ, ενός ποιητή εθιμόφρονος και οικόσιτου , με επαρχιώτικη συνείδηση, τοπικού ενδιαφ έ­ ροντος, καταδικασμένου από τα ίδια του τα προτε­ ρήματα να αναγορευθεί σε ποιητή εθνικό.

0 Καψάλης στα δοκίμιά του για τον Παλαμά επιχει­ ρ εί κάτι εξίσου αμφ ισβητούμενο: να παρουσιάσει έναν κλασματικό Παλαμά, διχασμένο μ εταξύ ήσσονος και μείζονος λυρισμού. Όσοι έχουν ασχολη­ θ ε ί με την Π ο ιη τικ ή μ ο υ όμω ς, γνω ρίζουν τη ουμπληρω ματικότητα α υτώ ν τω ν δ ιασ τάσ εω ν το υ ποιητικού το υ έργου. Η εμμονή στον Παλαμά της «Φοινικιάς», που παραγνωρίζει τη σημαντικότερη τομή τω ν Ιάμβων και τ ω ν Α ναπαίστω ν, το πρότυπο τω ν μεγαλύ τερ ω ν πειραματισμών της εποχής, εί­ ναι μια βιαστική εξαπλούστευση. Τέλος, το «πρώτο ενικό πρόσωπο το υ ν εό τερ ο υ ελληνικού λυρισμού» (ο. 65) δεν εγκαθιδρύεται α ­ πό τον Κάλβο. Προηγείται ο Βηλαράς, προηγείται ο Δαπόντες, προηγείται ακόμα και ο Κατσαΐτης. Να προσθέσουμε ακόμα κάποιον άλλο, που απ οτέλεσε την αφετηρία το υ Ν. Εγγονόπουλου, τον Χατζή Σεχρ έτη: α λ λά α υτό ς ήτα ν Τουρκαλβανός και ε ­ χθρός το υ έθ ν ο υ ς και έτσ ι δ εν μπορεί να ανήκει στον ελληνικό λυρισμό. Σύμφωνα με τον Jakobson, το ουσιαστικό λο γοτε­ χνικό και κριτικό ερώ τημα τω ν ιδιαίτερων και τω ν συγκρίσιμων χαρακτηριστικών ποιημάτων, ποιητών και ποιητικών μπορεί και πρέπει να τ ε θ ε ί μέσα στο χώρο τη ς γραμματικής. Αυτό βλέπουμε να απ ου­ σιάζει από τη μορφολατρική ανάλυση του Καψάλη. Οι περισσότερες αναλύσεις έδ ειξα ν καλά δείγματα κακής ποίησης, μιας ποίησης πολύ κοντά σ τους χ ω λ ιά μ β ο υ ς τω ν μισμαγιώ ν, ποίησης ασφ υκτικά αυτοσυνείδητης, που προϋποθέτει μιαν άλλη ποί­ ηση, που ως α ν αγνώ σ τες χ ρ ειά ζετα ι να φ α ν τα ­ στούμε, ή να επινοήσουμε, για να τοπ οθετηθούμε απέναντι στο κάθε ποίημα ως αισθητικό γεγονός. Η αποτίμηση αυτών τω ν έργω ν από τον Καψάλη υ­ ποδεικνύει ότι η ποίηση που δ εν σ υνομιλεί με τη συλλογική συνείδηση τη ς εποχής και φ υλακίζεται στην ιδ ιω τεύουσα αυτομύθευσ η εξα ντλείται γρή­ γορα και γρήγορα απ οβάλλει κάθε δηλω τική λ ε ι­ τουργία. Ο Καρυωτάκης, ο Φιλύρας, ο Άγρας κορυφώνονται σε ένα στίχο του μεγάλου απόντος της παρέας του ς, το υ Ναπ. Λαπαθιώ τη. Ό ταν εκείνος έγραφ ε: «Απόψε α γ άπ η σ α τ α μ ά τια μου, / κ ο ιτώ ­ ν τα ς τ α μ ες σ το ν κ α θ ρέφ τη ...» ανακεφαλαίω νε τον παλιμπαιδισμό μιας ομάδας ανθρώπων που ικανο­ ποιήθηκε με είδω λα και αποσκιάσματα. Μέσα σε κάθε ποίηση, ουσιαστικά μάλιστα σε κάθε

δημιουργική προσπάθεια, βλέπ ουμε τη μεταφ ορά το υ ιδιω τικού στη σ υλλογική αγορά τω ν σ υμβό­ λω ν και τω ν εννοιώ ν που έχουν θεσπ ιστεί πριν από εμ ά ς . Μ ε το φ ό β ο να θ ε ω ρ η θ ο ύ μ ε τ ε ρ α τ ω δ ώ ς μ α ρ ξισ τές, θα λ έ γ α μ ε ότι η απ οτυχία α υ τ ή ς τη ς ποίησης είναι η έλ λειψ η κοινω νικότητας και σ υ λ ­ λογικής αναφοράς. Τα έργα αυτά αφ ήνουν μιαν αί­ σθηση ανολοκλήρω του, αδιάπλαστου και άμυ θου μ ο ν ο λ ό γ ο υ . Για να θ υ μ η θ ο ύ μ ε τ ο ν Φ α ί δ ρ ο τ ου Πλάτω να, πρόκειται για ποίηση ανέρα σ τη και, για να γίνουμε πιο φροϋδικοί, για ποίηση ανοργασμική. Αυτή η απουσία σ ωματικής θερ μ ό τη τα ς είναι που κάνει και τον αναγνώστη αδιάφορο απέναντι' της.

Για τον Δ. Καφάλη, η ποίηση είναι εκφραοη, εκφορά και λιγότερο ενδιάθετος λόγος και ουοιώνουοα φάτις, για να θυρηθούμε τον Καοτοριάδη Τα ποιήματα αυτά απ οτελούν ορεκτικά για ποίηση, κ α λ λ ιε ρ γ ο ύ ν έ ν α γ ο ύ σ το , δ ια μ ο ρ φ ώ ν ο υ ν τη ν προσδοκία εν ός μέσ ου αναγνω στικού κοινού, α λ ­ λά σ τα μ α το ύ ν λίγο πριν τη ν αισ θητική. Ξεχ νιού­ νται αμέσω ς, για τί η μ υθολογ ία τω ν ήχων δ εν α ­ π οκρυσταλλώ νει ονόματα και σ υμβολοπ οιητικές πράξεις. Η διαπίστωση α π ο τελ εί μια σ κληρή κρίση για τη γενιά που τσακίστηκε και δ ιαλύθηκε από την ιστο­ ρία· αλ λά εδώ αναφ ύεται το παράδοξο αυτής της ποίησης: ενώ μιλάει από ιδιω τική προοπτική, δεν καταγρ άφ ει μιαν εξα το μ ικ ευ μ έν η στάση. Πρόκει­ ται για ποίηση αναμενόμενη, εύχρηστη και, τέλ ο ς, εύλογη. Μ έσα τη ς δ εν καταγράφ εται μια ατομικό­ τητα, ένα πρόσωπο, μια ματιά. Αντίθετα, περιγράφ ετα ι η επ ικρ άτεια μια ς ποίησης επιγόνω ν, που εκ φ ρ ά ζει τη ν υπ αρξιακή δ υ σ φ ορία τω ν παιδιών προς τη δυναστική παρουσία τω ν π ατέρω ν μέσ α το υ ς (σ υνα ίσ θη μ α ά λ λ ω σ τε τό σ ο σ υγ γεν ικό με τη ν ποίηση του 7 0 ) . Η σημασία αυτώ ν τω ν έργω ν εξα ρ τά τα ι από εκ εί­ νη τω ν έργω ν τω ν γεννητόρων: το υ Γρυπάρη, του Χ α τζ ό π ο υ λ ο υ , τ ο υ Μ α β ίλ η , τ ο υ Π ο ρ φ ύ ρ α , που πρώτοι έ θ ε σ α ν τη ν π ρ οβλη ματικ ή α τ ο μ ικ ό τη τα

στο κέντρο τη ς ποιητικής πράξης. Δεν προχωρούν όμω ς έν α βήμα μακριά από το υ ς π α τέρ ες· ήταν α ρ κετά φ ιλήσ υχ οι και φ ιλ ό νο μ ο ι, για να ρ ιχτούν στην περιπέτεια τη ς γραφής, πέρα από αυτήν που περικλείει η τυπ ωμένη σ ελίδα. Απορούμε μάλιστα που από τις αναλύσ εις το υ Καψάλη απουσιάζουν, από τη ν π αρέα τη ς Μ ο ύ σ α ς , ο I. Μ. Π α ναγιω τόπουλος, ένα ποιητής που πέρασε μέσ α από αυτή την οντολογική σιγή, αλ λά άνοιξε τελ ικ ώ ς ένα πα­ ράθυρο στον κόσμο· ή ο Κλέων Παράσχος που κατ ά φ ε ρ ε να α ν α μ ε τ ρ η θ ε ί μ ε τα μ εγ ά λ α μ ε γ έ θ η , προτού οι κοινοτοπίες το υ Σεφ έρ η γίνουν το κα­ θεσ τώ ς α λ ή θεια ς που μας περιορίζει μέχρι σ ή μ ε­ ρα.

0 αντι-κανόνας που προτείνει ο Καψάλης δεν πεί­ θει και δ εν αρτιώ νεται λόγω το υ υλικού αναφοράς το υ - τα πρόσωπα δ εν δ ια μ ο ρ φ ώ ν ο υν μια σχολή και τα έργα δ εν προσδιορίζουν μιαν αισθητική επι­ κράτεια. Η μορφ ολαγνεία δ εν συνιστά αντιπ ρότα­ ση. Επιτείνει την απομόνωση και την απογύμνωση τη ς ποίησης από τις ζω οδό χες πηγές της. 0 λυ ρι­ σμός είναι έν α είδ ο ς νο ημοσ ύνης και έν α ς τόνος αναπαράστασης που έλ α β ε τη ν αρτιότερη έκ φ ρα­ σή το υ -ό σ ο και αν φ αίνεται π ερ ίερ γο - σε μακρά, επικά σ χεδόν, έρ γα, σε λυρικοεπικά υβρίδ ια, που δ ημιούρ γη σ α ν νέ ο υ ς γρ α φ ό τυπ ο υς κατανόησ ης και κατανοησ ιμότητας. Οι σ υνθέσ εις το υ Παλαμά, το υ Σικελ ια ν ο ύ και οι τ ε λ ε υ τ α ίε ς ρ α ψ ω δ ίες τη ς Ο δ ύ ο ο ε ι α ς ιου Ν. Καζαντζάκη α π οτελ ούν τις κο­ ρυφ ώ σεις το υ λυρισμού στη γλώσσα μας. Η σύγκριση είναι δυσ τυχ ώ ς α ναπ όφ ευκτη, όπως και αναπότρεπτο το συμπέρασμα. Η ποίηση τη ς ε ­ ποχής είναι αναβιω μένος 19 ος αιώ νας. Α π οτελ εί μια ν ε ο ρ ο μ α ντική α ν αγ ένν ησ η, μια δ υ ν α τό τη τ α που είχ ε ε ξε ρ ε υ ν η θ ε ί από το ν Παπαρρηγόπουλο και το ν Β α σ ιλειάδ η. Ό τα ν ο τ ε λ ε υ τ α ίο ς έγ ρ α φ ε «π οιητής θα είπ ει στιγμή», προτύπ ω νε α υ τή τη ν εκφραστική αγωνία και ταυτόχρονα την καθιστού­ σ ε παρελθόν. Ίσως τελ ικ ά , «το μονότονον εκείνο και πα λλίλογον τω ν ελ εγεια κώ ν ταλανισ μώ ν» να μην απ ο τελ εί και την καλύτερη εκδήλω ση του λ υ ­ ρικού λόγου στη γλώσσα μας. Αν ακολο υθούσ α το ν Άγρα θα έλ εγ α ότι, παρόλο που έχω καλή πίστη, δ εν κατορθώ νω να αναπ τύ­ ξω τη σ υμπαθητική φ αντασ ία για να φ ιλ ο ξεν η θώ με άνεση μέσα στα ποιήματα αυτά, ο ύ τε και'στην κ ριτική τ ο υ ς α ν α σ υ γ κρ ό τη σ η από τ ο ν Καψάλη. Ίσως βέβαια, συνεχίζοντας το ν ίδιο, να μου λείπει ακόμα και η σ τοιχειώδης ευφ υΐα, πράγμα το οποίο αρχίζω να σκέπτομαι σοβαρά. □

75

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ

Κείμενα για το ποδόοφαιρο και το μπάοκα ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ, ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΑΛΑΒΕΡΑΣ, ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ, ΣΠΥΡΟΣ ΒΟΥΓΙΑΣ, ΑΛΜΠΕΡΤΟΣ ΕΣΚΕΝΑΖΥ, ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΖΗΣΙΑΔΗΣ, ΠΑΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ, ΤΟΛΗΣ ΚΑΖΑΝΤΖΗΣ, ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ, ΑΛΜΠΕΡΤΟΣ ΝΑΡ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ X. ΡΟΔΟΚΑΝΑΚΗΣ, ΚΡΙΤΩΝ ΣΑΛΠΙΓΚΤΗΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ, ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΣΦΥΡΙΔΗΣ, ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΦΟΡΟΣ

Ζτα γ ή κ δ α η π όλ η α ν α ο τ < ν ά ζ « 1 6 K c i p c v a γ ι α τ η ν π α λ ι ά Θ « α α α λ ο ν ι κ η τ ο υ π ο δ ο σ φ α ί ρ ο υ κ α ιτ ο υ μ π ά ο κ β τ Επιλογή κειμένων-επιμέλεια: Γιώργος Αναοτασιάδης Θεσσαλονίκη, Ιανός, 1999. Σελ. 176 κορυφαίος Βρετανός ιστορικός θίοντορ Ζέλντιν σε πρόσφατη συνέντευξή του τόνισε ότι «η μ ε­ λέτη τη ς ιστορία ς συνίσταται στην εύρ εσ η α ­

0

πτών λύσ εω ν στα προβλήματα τη ς σύγχρονης κα­ θημερινής ζωής» και γι' αυτό το λόγο μας προτρέπει να «σταματήσουμε να εντρυφ ούμε τόσο στην ιστο­ ρία τω ν γεγονότων, αλλά να ασχοληθούμε με την ι-

Η ατμόσφαιρα των γηπέδων της Θεοοαλονίκης μέοα από έντεχνες αφηγήσεις λογοτεχνών και επιφυλλιδογράφων στορία τω ν σ υναισθημάτω ν» (βλ. σ υν έντευξη του Θίοντορ Ζέλντιν στην Αμαλία Νεγρεπόντη, περιοδικό Π ρ όσ ω π α - 2 1 ο ς αιώ να ς, έν θ ετο στην εφ ημερ ίδ α «ΤΑ ΝΕΑ», 1 7 /7 /1 9 9 9 , τεύχος 19, σελ. 30-31).

76

Η ιστορική προσέγγιση το υ συναισθηματικού περι­ βάλλοντος που προσδιορίζει τα γεγονότα καθίσταται έργο εξα ιρετικής δυσκολίας, το οποίο ανάμεσα σε άλ λα προϋποθέτει κριτική ανάκληση του π αρελθό­ ντος μέσα από τις δομές της βιωματικής μνήμης. Ιδι­ αίτερα αναφορικά μέ τη σύγχρονη ιστορία του αθλη­ τισμού τη ς χώρας μας, παρόμοια εγχειρήματα ε ξ α ­ ντλούνται τις περισσότερες φορές στις στενωπούς μια ς ακατά σ χετης ανεκδ οτολογίας και μονοσ ήμα­ ντης καταγραφής συμβάντων, χωρίς να συνυπολογί­ ζονται ο ύτε τα χαρακτηριστικά τη ς κοινωνικής ζωής ούτε, τέλ ο ς, η ατμοσφαιρική σύλληψη το υ αθλητι­ κού γίγνεσθαι. Έτσι η σ υλλογή κειμένων με τον τίτλο Σ τα νήπ εδ α η π ό λ η α ν α σ τ ε ν ά ζ ε ι, η οποία κυκλοφ όρη σε πρό­ σφατα στο πλαίσιο της σειράς του «Ιανού» Α ν θ ο λο ­ γ ίες απ οτελεί τον φω τεινό πόλο απόκλισης από ό­ λα τα προηγούμενα συγγραφικά πονήματα. Διότι ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία είτε να ξαναζήσει εί­ χ ε να γνωρίσει την ατμόσφ αιρα τω ν γηπέδω ν της Θεσσαλονίκης μέσα από έντεχνες αφηγήσεις εκλε• κτών λο γοτεχνώ ν και επ ιφ υλλιδογρ άφ ω ν, στις ο ­ ποίες ωστόσο διαφαίνονται όλα εκείνα τα κοινωνι-

κοπολιτικά χαρακτηριστικά τω ν δ εκαετιώ ν του '50 και του '60. Η επιτυχημένη σύνδεση μεταξύ της αθλητικής διαδι­ κασίας -σ την προκειμένη περίπτωση αναφερόμαστε στο ποδόσφαιρο και στο μπ άσ κετ- και της αντίλη­

ψης για την αναψυχή στη συγκεκριμένη χρονική πε­ ρίοδο προσδίδει στην εν λόγω βιωματική ανάπλαση μια δια φ ορ ετική δυναμική προσέγγισης το υ ίδιου του κοινωνικού ιστού της πόλης. ΜΗΝΑΣ ΔΗ ΜΗΤΡΙΟΥ

ΘΕΑΤΡΟ

Συνάντηση επιστήμης και τέχνης τ η ς Κ Υ Ρ ΙΑ Κ Η Σ Π Ε Τ Ρ Α Κ Ο Υ

1 9 1 7 1 9 9 7 8 0 Χ ρ ό ν ι α Ζ . Ε . Η .

1

Σ ω μ α τ ε ί ο Ε λ λ ή ν ω ν Η θ ο π ο ι ώ ν Έρειινα-ιποπηία-συντονισμός: Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βαοιλάκου Αθήνα, Κ. & Π. Iμπίλιας, 1999. Σελ. 618

Τ

ο 1997 το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών αποφά­ σισε μια σειρ ά εορταστικώ ν εκδηλώ σ εω ν, για τα ογδόντα χρόνια από την ίδρυσή του. Η αρχι­

κή σκέψη - ένα αναμνηστικό λεύκω μα με κάποια ι­ στορικά στοιχεία - έδω σ ε τη θέση της σε ένα σχέ­ διο πολύ πιο φιλόδοξο. Προτιμήθηκε μια ιστορική έ ­ ρευνα σε βάθος, αλλά και πλάτος, που να αγκαλιά­ ζει όλους τους τομείς δράσης του Σωματείου με ε ­ πιστημονική τεκμηρίωση. Το Σ.Ε.Η. απευθύνθηκε για το σκοπό αυτό στο Τμήμα θεατρικών Σπουδών του Πανεπ ιστημίου Αθηνώ ν, το οποίο ανταπ οκρίθηκε πρόθυμα στο αίτημα δημιουργώντας μια ερ ευνη τι­ κή ομά δ α . Η ομά δ α δ ιεξή γ α γ ε τό σ ο π ρω τογενή (πρακτικά, αρχεία, εκθέσεις πεπραγμένων, α λληλο­ γραφία, συνεντεύξεις), όσο και δευτερογενή (μ ελ έ­ τες, απομνημονεύματα, βιογραφίες κ.ά.) έρευνα και επίσης εξέτασ ε νομοθεσίες και διατάξεις. Το αποτέ­

δοση. Πα ρά λλη λα με τη ν ικανοποίηση τη ς επ ιθυ­ μίας του Σ.Ε.Η., υπήρξε επίσης ένα ερέθισ μα για έ ­ ρευνα της θεατρικής δρασ τηριότητας κάπως παρ­ θένων από την άποψη αυτή περιόδων, όπως είναι ο Μεσοπόλεμος και η Κατοχή - η έρ ευνα του ν ε ο ελ ­

ληνικού θ εά τρ ο υ α π ο τελ εί ένα από τα κυριότερα ζητούμενα τω ν Ελλήνω ν θεατρ ολόγω ν στη φάση αυτή. Το βιβλίο είναι γραμμένο όλο από γυναίκες, ε ­ νώ μόνον ένας άνδρας - φ ιλόλογος συνεργάστηκε για την επιμέλεια του τόμου. Αποτελεί μια καταγρα­ φή της συνδικαλιστικής, εθνικής, κοινωνικής και πο­ λιτισ τικής δράσ ης το υ Σ.Ε.Η., παρουσιασμένη με τρόπο αντικειμενικό, που αποφεύγει τοπ οθετήσεις και κρίσεις, οι οποίες ίσως εξαιτίας τη ς φύσης ενός συνδικαλιστικού οργάνου, στενά συνυφασμένης με την πολιτική κατάσταση, χρωματίζονται ανάλογα -

καλιστικά όργανα (π.χ. τη ν Π.Ε.Ε.Θ., το σ ω μα τείο τω ν θεατρικών επιχειρηματιώ ν, συχνά επίσης ηθο­ ποιών), μέσα από του ς οποίους οι ηθοποιοί κατόρ­ θω σ αν απο τις κοινω νικές π α ρυφ ές, σ τις οποίες το υ ς είχ ε τοπ οθετήσ ει η κοινωνική προκατάληψη και η συνοδευτική της νομοθεσία , να κερδίσουν δι­ καιώματα ίσα με οποιονδήποτε άλλο πολίτη, αν όχι στην πράξη, τουλάχιστον όμως στο γράμμα του νό­ μου, που κι αυτό απ οτελεί μια πραγματικότητα. Στο τρ ίτο κεφ άλαιο εξετά ζετα ι ο θεατρικός συνδικαλι­

ιστοριογραφία όοο και οτην

σμός κοντά στους άξονες του κράτους - στην προ­ κειμένη περίπτωση τις κρατικές σκηνές και τα δημο­ τικά θέατρ α (ΔΗΠΕΘΕ), στη δημιουργία τω ν οποίων δεν έχουν συμβάλει λίγο οι ίδιοι οι ηθοποιοί, πιστεύ­ οντας ότι οι κρατικοί οργανισμοί απ οτελούν θεμέλιο για τη θεατρική ζωή του τόπου. Μ ετά από προσπά­ θειες ενός αιώνα σχεδόν, και ύστερα από μια ημιαπ οτυχ ημένη οκτάχρ ονη απ όπειρα ( 1 9 0 1 -1 9 0 8 ),

ιοτορία του νεοελληνικού

Ε θνικό θ έ α τ ρ ο δ η μ ιο υ ρ γ ε ίτα ι το 1 9 3 2 , εν ώ το Κ.Θ.Β.Ε. α κ ολο υθείτο 1961. Στα κρατικά θέατρα δη-

Ως μελέτη συμπληρώνει κενά τόοο οτη γενικότερη

,

θεάτρου το πνεύμα με το οποίο γράφτηκε το έργο είναι συ­ νειδητά ενωτικό. Ακόμα και οι εισ αγω γές (Ε υάγγελος Β ενιζέλος, Κ. Γεωργουσόπουλος) είναι περιεκτικές, με περιεκτικό­ τερη, βέβαια, την πενηντασέλιδη εισαγωγή από την εηιμελήτρια του τόμου, που αναφέρεται στην ιστο­ ρία τω ν Ε λλ ήνω ν ηθοπ οιώ ν από το 1 8 0 0 ω ς το 1917. Το πρώτο κεφάλαιο, αφιερω μένο στις εσ ω τε­

μ ιο υ ρ γ ε ίτ α ι έ ν α ς ε σ ω τ ε ρ ικ ό ς σ υ ν δ ικ α λ ισ μ ό ς (Σ.Κ.Ε.Θ.), αλλά στην πορεία τα αδ ελ φ ό σωματεία συγκρούονται - τα συμφέροντα δεν συμπίπτουν πά­ ντα - με απ οτέλεσμα την ατόνηση και διάλυση του Σ.Κ.Ε.Θ. Στο τέταρ το κεφάλαιο εκτίθεται η εθνική και κοινωνική προσφορά τω ν Ε λλήνω ν ηθοποιώ ν σε πολεμικές περιόδους, η οποία οφ είλει να τονίζεται ιδιαίτερα, καθώς η κοινωνία δεν έχει ολότελα πάψει να αντιμετωπίζει τα λιγότερο διάσημα και επιτυχη­ μένα μέλη της θυμελικής κοινότητας με βλέμμα κυ­ μαινόμενο από τη συγκατάβαση ως την υποτίμηση, ακόμα και την περιφρόνηση. Οι ίδιοι οι ηθοποιοί ό­

ρικές δ ο μ ές το υ Σω ματείου, αφ ορά τα διοικητικά συμβούλια και τη δράση τους. Γραμμένο με ιστορι­ κή μέθοδο, αηό διαφορετικές συγγραφείς, παρακο­ λο υθεί τον πυρήνα αυτόν από τη χρονολογία της ί­

μως ουδέποτε αρνήθηκαν τις κοινωνικές και εθνικές του ς ευθύνες: πάντα χρησιμοποιούσαν την ιδ ιαίτε­ ρη λειτουργικότητα της τέχνης του ς ως παράγοντα επηρεασμού και ευαισθητοποίησης της κοινής γνώ­

δρυσ ης (1917) ως τις μ έρ ες μας, εκ θέτο ντα ς λ ε ­ πτομερώς τα πεπραγμένα, από τις δραστηριότητες ως τα περιουσιακά στοιχεία του Σ.Ε.Η. Ακολουθεί το κεφάλαιο της συνδικαλιστικής δράσης. Γραμμένο με

μης στα κοινά ζητήματα - με απ οτέλεσμα να υπο­ φ έρ ουν περισσότερο από κάθε ά λ λον καλλιτέχνη από τους περιορισμούς και τις διώξεις της λογοκρι­

την ίδια μέθοδο, είναι αποκαλυπτικό τω ν πολιτικών και κοινωνικών αγώνων, σ τους οποίους σ υμ μ ετεί­ χαν οι ηθοποιοί, συχνά σε συνάρτηση με την ανάλο­ γη δραστηριότητα συναφών κλάδων διανοουμένων και καλλιτεχνών (συγγραφείς, σ κηνοθέτες κ.ά.). Πέ­ ρα από τις σ υγκεκριμένες πληροφορίες, τις οποίες πιθανόν να χρειάζεται κανείς και μπορεί να αναζητή­ σει στο κεφάλαιο, εμφ ανίζεται μια πορεία κοινωνι­ κών αγώνων και διεκδικήσεων, ά λλοτε και συνήθως με αντίπ αλο το κράτος και ά λ λο τε με άλλα συνδι­

σίας. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια είναι το αναφ ερόμενο στην κρίσιμη ιστορικά δεκαετία 19 401950, περίοδο, που υποχρεωτικά το Σ.Ε.Η. δ ια λ ύ ε­ ται, όπως και κάθε άλλο συνδικαλιστικό όργανο, όχι όμως και η συνοχή του κλάδου. Η δράση τω ν ηθο­ ποιών πολλαπλή: υπήρξαν μαχητές στο μέτωπο και στην αντίσταση, αλλά και στο θέατρ ο και ιδιαίτερα στο μουσικό (επιθεώρηση), είτε σατιρίζοντας την επικαιρότητα για να την κάνουν υπ οφ ερτή, είτ ε με νύ ξεις και σ υμβολισμούς και επιλογή έργω ν, απο-

φ εύγ ο ντα ς με τεχ νάσ ματα τις απ αγορ εύσ εις τη ς λογοκρισίας, συνέβαλαν στην αντιστασιακή δράση

σκήσεως επ α γγέλμα τος και τη ς διασ ύνδεσ ής του με την υποχρεωτική ή μη εκπαίδευση το υ ηθοποι­

δ ιαθέτον τας σ' αυτήν τα ποικίλα μέσα τη ς τέχνης τους, όσο και το υ ς ίδιους το υ ς εα υ το ύς του ς. Η ι­ στορία παράγει σ την περίοδο αυτή και δ ύο ν έ ες μορ φ ές θεάτρ ου: το «θέατρο το υ βουνού» και «το θέατρ ο τη ς εξορίας». Μ ε τη λήξη του πολέμου και τη ς εμφ ύλ ιας διαμάχης το Σ.Ε.Η. ανασυγκροτείται και συνεχίζει τη συμμετοχή το υ στους εθνικούς α ­ γώνες, καταρχάς στο Κυπριακό πρόβλημα, αλλά και στον συνεχιζόμενο εσωτερικά πολιτικό αγώνα. Η δι-

ού, όπου εξετάζον ται σε βάθος και δημοσιεύονται σχετικές νομοθεσίες και σχολιασμοί, ώστε να καθί­ σταται κατανοητό το τόσο επίμαχο αυτό θέμα, για το οποίο επίσης δεν έχει ακόμα βρ εθεί μια κοινά πα­ ραδεκτή λύση.

Μια καταγραφή της συνδικαλιστικής, εθνικής, κοινωνικής και πολιτιστικής δράσης του Σ.Ε.Η., παρουσιασμένη με τρόπο απικεψενικό κτατορία το υ 19 67 το αναγκάζει να δ ια λ υ θεί. Και πάλι οι ηθοποιοί δεν μένουν αδρανείς. Στη μεταπο­ λίτευσ η το Σ.Ε.Η. ακαταπόνητο συγκροτείται ξανά και, παράλληλα με την υποστήριξη τω ν σ υμφ ερ ό­ ντων του κλάδου, συνεχίζει την κοινωνική του δ ρά­ ση. Τα επόμενα κεφάλαια είναι αφιερω μένα στην εκπαί­ δευση του ηθοποιού και στο δύσκολο θέμα τω ν κρι­ τηρίω ν της αποδοχής ενός νέους μέλους στη θ ε α ­ τρική κοινότητα, ένα θέμα που εξα κολουθεί να είναι αμφιλεγόμενο και δίχως σταθερή λύση μέχρι σ ήμε­ ρα. Το 1924 το Σ.Ε.Η. αποφασίζει να ενεργήσει το ί­ διο και ιδρύει την Επαγγελματική Σχολή θ εά τρ ο υ , με στόχο τη συμπληρωματική εκπαίδευση τω ν ήδη επαγγελματιώ ν και τη δημιουργία νέω ν ηθοποιώ ν με ειδική, όχι αποκλειστικά εμπειρική παιδεία, η ο ­ ποία λειτούργησε με επιτυχία ως το 1930 και οι παρ ασ τάσ εις-επ ιδείξεις τη ς υπήρξαν φ υτώ ριο αρ κε­ τώ ν σ ημαντικώ ν ηθοποιώ ν, α λ λά και εικασ τικώ ν καλλιτεχνών, που εργάστηκαν επίσης με μεγάλη ε ­ πιτυχία ως σκηνογράφοι - ενδυματολόγοι στο ελ λ η ­ νικό θέατρο (Κόντογλου, Τσαρούχης, Βασιλείου), ε ­ νώ έδω σ ε την ευκαιρία στον Φώτο Πολίτη να ανα­ πτύξει και να σταθεροποιήσει τις σκηνοθετικές του ικανότητες (κάτι για το οποίο κατακρίθηκε, ωστόσο). Ένα μεγάλο μέρος αφορά το ζήτημα της άδειας α-

Το έκτο κεφάλαιο αναφέρεται στη δράση του Σ.Ε.Η. ως πολιτιστικού φ ορ έα, κάτι που πάντοτε υπήρξε, μέσω εκδόσεων, συνεδρίω ν, δ ιαλέξεω ν, παραστά­ σεων, φυσικά, και εορτασμώ ν, όπως και άλλω ν εκ­ δηλώ σ εω ν, ακόμα και αθλητικώ ν μ ε φ ιλανθρω πι­ κούς σκοπούς. Στο κεφάλαιο τω ν διεθνών σχέσεων του σωματείου διαπιστώνει κανείς ότι το Σ.Ε.Η. έκα­ νε πολλές κινήσεις συμφιλίωσης με ανάλογα σωμα­ τεία χωρών, με τις οποίες υπήρχε εθνική (Τουρκία) ή πολιτική (Σοβιετική Ένωση, Πολωνία, Ουγγαρία κ.ά.) αν τιπ αλότητα, συμβά λλο ντα ς έτσ ι στην επί­ τευ ξη το υ υψ ηλότερου στόχου το υ πολιτισμού της ειρήνευσης και της συναδέλφωσης-επικοινωνίας α ­ νάμεσα στους λαούς. Αλλά και η επικοινωνία με ά λ­ λες χώρες με σκοπό την αμοιβαία ενημέρωση, τόσο σε καλλιτεχνικά όσο και σε συνδικαλιστικά ζητήμα­ τα δεν παραμελήθηκε. Τα καθαυτά συνδικαλιστικά δικαιώ ματα, δ ηλαδή η ασφάλιση υγείας και σύνταξης, υπήρξαν βέβαια ένα από τα κυριότερα ζητήματα για τα οποία δ ρα σ τη­ ριοποιήθηκε το Σ.Ε.Η. Λαμβανομένων υπόψη τω ν ε ι­ δικών παραμέτρω ν το υ επ αγγέλματος (εμφάνιση, ζω τικότητα, ανεργία ), με αγώνες και ρυθμίσεις κα­ τόρθω σε, από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα, να ση­ μειώ σει αισθητή πρόοδο και να φτάσει σε ικανοποι­ ητικό αποτέλεσμα. Τα τελευταία κεφάλαια συμπλη­ ρώνουν την εικόνα τη ς δομής και τη ς πορείας του Σ.Ε.Η. και τω ν συναφών σωματείω ν και ασφαλιστι­ κών φορέων (ΤΣΗ, ΤΑΣΕΗ, ΤΕΗ, Προνοίας κ.ά.) με μια σε βάθος εξέτασ η της ιστορίας και του ρόλου τους. Η μ ελέτη ολοκληρώ νεται με έναν πίνακα-χρονολόγιο π α ρ ά λ λη λ ω ν γ εγο ν ό τω ν , όπου τα θεα τρ ικ ά συμβάντα συσχετίζονται με τα γενικότερα ιστορικά, προσφ έροντας μια πλήρη εικόνα τη ς πορεία ς και της εξέλ ιξή ς τους. Το γεγονός ότι η μ ελέτη εκπονήθηκε από μια μεγά­ λη ομάδα, παρά τον εξαιρετικό συντονισμό και την προσεκτική επιμέλεια, ήταν αναπόφευκτο να οδηγή­ σει σε κάποιες (μικρής σημασίας) ασυμβατότητες και χάσματα’ . Η διαφορά ύφ ους δεν είναι ιδιαίτερα αι­ σθητή, καθώς ό λ ες οι μ ελ ετήτριες προσπαθούν να είναι όσο το δυνατό πιο αντικειμενικές και είναι ά λ ­ λω στε εμφ ανές ότι έχει υπάρξει μια διεργασία ενο­

79

ποίησης. Το υλικό επίσης είναι πλουσιότερο σε ορι­ σμένα κεφάλαια, αναπόφευκτη συνέπεια τω ν διαθέ­ σιμων πληροφοριών - πολλά κρίσιμα αρχεία είτε έ ­ χουν καταστραφεί, λόγω τω ν πολιτικών αντιθέσεων, είτε δεν είναι προσβάσιμα εξαιτίας τω ν οργανωτικών ελ λείψ εω ν . Ό μω ς οι α τ έ λ ε ιε ς α υ τές, α σ ήμα ντες πραγματικά, που επισημαίνονται μόνο για λόγους αρχής, δεν υποβιβάζουν ο ύτε στο ελάχιστο το επί­ πεδο ενός ογκώδους τόμου, πλούσιου σε πληροφο­ ρίες, διαφωτιστικού ως προς το θέμα, που, πέρα α­ πό την ιδιαίτερη αξία του, απ οτελεί και μιαν αρχή: εί­ ναι η πρώτη προσπάθεια καταγραφής τη ς πορείας

και της δράσης ενός συνδικαλιστικού σωματείου. Ως μ ελ έτη συμπληρώνει κενά τόσ ο στη γενικότερη ι­ στοριογραφία, όσο και στην ιστορία του νεοελληνι­ κού θεάτρου. Ερευνητές άλλω ν πεδίων μπορούν να χρησιμοποιήσουν το αρχειακό υλικό και τη βιβλιο­ γραφία για τις δικές τους ανάγκες, ενώ εισάγει θέμα­ τα τα οποία αξίζει να μελετηθούν σε βάθος και να αποτελέσουν άξονες άλλω ν εργασιών. □ Σημείωση 1. Π.χ. η σύγχυση των διαφόρων επιθέτων της Κας Κατερί­ νας.

Το παιχνίδι των ανατροπών ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΥΛΗΣ

i

Το α τ ύ χ η μ α

Θέατρο Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 111

ο Α τύ χ η μ α π αρουσ ιά σ τηκε για πρώτη φ ορ ά στο θέα τρ ο Τέχνης το 19 90 με του ς Ρένη Πιττακή και Γιάννη Καρατζογιάννη, σ υνεχίζοντας τη ν ήδη επ ιτυχημένα δ ιαγ ρα φ όμενη πορεία το υ νεαρο ύ σ υγγρ αφ έα, που είχ ε αρχίσει μ ε την πα­ ράσταση του έργου το υ Το όνομ α στο Εθνικό θ έ α ­ τρ ο, μια δεκα ετία πριν, το 19 81 . Έ κτοτε ακ ολο ύ­ θησαν ν έ ες εν διαφ έρ ουσ ες καταθέσ εις με τα έρ ­ γα Τα ενκα ίνια, Ό τα ν χ ά ν ε τα ι ο Α λέκ ο ς , Ο σ υμβιβα­ σμός, Οι έ φ η β ο ι, Υ στερία ε ν ό ς ε ιδ ώ λο υ , εν ώ ακο­ λο ύθη σ α ν Το μ αγικό δ ω μ ά τιο , Η ε π ισ τρ ο φ ή τ ω ν Τοε, Μ ια σ υ ν ά ν τη σ η , Α σ κ ή σ ε ις ε το ιμ ό τη τα ς . Μια πλούσια όσο και ιδιάζουσα παραγωγή που χάρισε ήδη στον Γιάννη Χρυσούλη μια ιδ ια ίτερη θέση στο

Τ

νεοελληνικό θέατρο. Ο Γιάννης Χ ρ υσ ο ύ λη ς δ η μ ιο υ ρ γ ε ί ρ εα λισ τικ ο ύ ς δια λόγους σ ε καταστάσεις ανοίκειες. Έτσι, τα επί­ πεδα το υ ρεαλιστικού και φανταστικού βρίσκονται σε έναν διαρκή διάλογο δημιουργώ ντας μια αμιγή θεατρική πράξη: το κομμάτι ζω ής που μ ετα φ έρ εται επ ί σκηνής εμπ εριέχει τη ν αυτοαναίρεσ ή του ,

παραπέμπει στη θεα τρ ικ ό τη τά το υ . Μ ε ά λ λα λ ό ­ για, το θεατρικό αναιρεί τον ψευδαισθητικό μηχα­ νισμό που θ έ τει σε λειτουργία η γλώσσα αλ λά και η αρχικά οικεία κατάσ τασ η, απ αιτώ ντας από το θε α τή μια υπ ερδιέγερσ η, μια κατάσταση ετο ιμ ό ­ τη τα ς για να μπορεί να αποκωδικοποιεί σωστά τα σημεία τη ς γλώσσας, τω ν κινήσεω ν, τω ν παράλ­ ληλω ν σκηνικών συστημάτων. Στο έργο Το α τύχ ημ α ο Χρυσ ούλης εκκινεί από έ ­

να αγαπ ημ ένο το υ μ ο ιίβ ο , εκ είν ο τη ς απ ρ ό β λ ε­ πτης εισβολής ενός ξένου. Μ οιίβο που ξανασυναντάμε μεταξύ άλλω ν, αλλά με διαφ ορετικό τρόπο και απ οτελέσματα, και σε άλλα το υ έργα, όπως Η ε π ισ τρ ο φ ή τ ω ν Τσε ή Το μαγικό δω μάτιο. Είναι ένα μοτίβο που επιτρέπει την αρχική έκπληξη που μοι­ ράζονται τόσ ο τα επί σκηνής πρόσωπα όσο και οι θεα τές. Η αντίδραση, όμως, τω ν πρώτων στην ει­ σβολή κάνει την αρχική έκπληξη να υποχω ρεί και να δίνει τη θέο η τη ς σ ε ένα παιχνίδι ανατροπώ ν, όπου τα όρια μεταξύ θύτη και θύματος βρίσκονται σε διαρκή αμφισβήτηση.

0 νεαρός εισ βολέας στο σπίτι τη ς σαρανταπεντάχ ρονης χ ήρας που έχ α σ ε πρόσ φ ατα το ν άντρα τη ς σε ατύχημα, δηλώ νοντας πως αυτός ευ θ ύ νε τα ι για το θά ν α τό τ ο υ , α π ο τε λ ε ί, ήδη από τη ν προεμφάνισή το υ επί σκηνής, ένα καθαρά θεα τρ ι­ κό πρόσωπο που θα μπορούσε να προσλάβει ποι­ κίλες συνδηλώ σεις. Δεν είναι περίεργο που η πα­ ρουσία του, όπως και η οριστική απουσία του στο τέ λ ο ς το υ έρ γο υ, βρίσκεται σε άμεσ η σ υνάφ εια με τη ν προσπάθεια τέλ εια ς εκ τέλ εσ η ς στο πιάνο από τη γυναίκα εν ό ς νο τούρ νο το υ Σοπέν, το ο ­ ποίο τη δυσ κολεύει, αποτελώ ντας το ανεκπλήρω­ το, γι' αυτήν, σημείο τη ς ζω ής της. Μόνο μετά το θάνατο του νέου, η Ελένη θα μπορέσει να μείνει ι­ κανοποιημένη από την εκ τέλ εσ ή τη ς. Είναι, τ ε λ ι­ κά, η καθοριστική πράξη το υ «φόνου» που τη ς το

μίσος μέχρι την ερω τική σχέση. Ένα διαρκές παι­ χνίδι τη ς γάτας με το ποντίκι όπου ο φαινομενικά η ττημένο ς εφ ορ μά εκ νέου κερδίζοντας πόντους σε βάρος το υ άλλου , μέχρι τη δική το υ αντεπ ίθε­ ση. Π α ρά λλη λα, τίθεν τα ι θ έμ α τα συμπεριφ ορώ ν πάνω στον έρ ω τα και την ερωτική πράξη, κρυμμέ­ νες αδ υν α μ ίες , κοινωνικά ασ ύμβ ατα. 0 λεκτικός σ αδισμός μ ετα σ τρ έφ ετα ι εύ κ ο λα σ ε πραγματικό σαδισμό: οι όροι το υ διαρκώς ανατρεπόμενου παι­ χνιδιού δ εν γνωρίζουν όρια, μέχρι την τελική πτώ­ ση του ενός. Το θέατρ ο το υ Γιάννη Χρυσούλη δημιουργεί, μέσα σ την απ όλυτη θ εα τρ ικ ό τη τά το υ , τη ν ανατροπή το υ ο ικ είο υ , τη ν αποδοχή το υ ανοίκειου. Επιπλέ­ ον, δ εν διέπεται από μία κορύφωση αλλά από σει­ ρά κορυφώ σεων και υφ έσ εω ν που καθιστούν την κ άθε σκηνή το υ εξίσ ο υ δ υνα τή. Αν το νο τούρ νο του Σοπέν απ οτελεί το υπαρκτό μουσικό άκουσμα του έργου, η σκηνική και λεκτική δυναμική του το ανάγουν σ ε σκληρό ροκ. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΤΣΟΥΛΗΣ

Το θέατρο του ί. Χρυοούλη δημιουργεί, μέοα οτην απόλυτη θεατρικότητά του, την ανατροπή του οικείου, την αποδοχή του ανοίκειου επ ιτρέπ ει ή η δ ύνα μη που αποκτά απ έναντι στη ζωή της; Ό λο τό 'έρ γο , ωστόσο, θ έ τει ερ ω τήμ ατα που δ εν απαντά, αρχής γενομένης από την ίδια την ξα φ νι­ κή επίσκεψη και ομολογία τη ς ευθ ύνη ς του στο α­ τύχημα από τον νεαρό. Στο πλαίσιο, όμω ς, αυτής τη ς αρχικής απορίας υπάρχει το διάστημα για την ανάπτυξη διαρκώς εναλλασ σ ομένω ν σχέσεων μ ε­ τα ξύ τω ν δ ύο προσώπων, που φ θά νο υ ν από το

81

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΣυναιοΒηματική νοημοσύνη και εργαοιακό περιβάλλον I

DANIEL GOLEMAN

I

Η Σ υ ν α ισ θ η μ α τ ικ ή Ν ο η μ ο σ ύ ν η στο Χ ώ ρ ο τη ς Εργασ ίας

Η

■ Μτφρ.: Φωτεινή Μεγαλούδη V I Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 506

Π

ριν από λίγα χρόνια ο Αμερικανός συγγραφέας Daniel Coleman, είχε ταράξει τα νερά με το βι­ βλίο το υ Σ υν α ισ θ ημ α τική Ν ο η μ ο σ ύ νη , στο ο ­

ποίο απ έδειξε ότι π επιτυχία στη ζωή δεν είναι απα­ ραίτητα ουνυφασμένη με τον υψηλό δείκτη νοημο­ σύνης (I.Q.), αλ λά κυρίως με μια ά λ λη πτυχή τη ς ανθρώπινης ικανότητας, τη «συναισθηματική νοημο­ σύνη» (E.Q.). Κι όταν μιλά ο Coleman για «συναισθηματική νοημο­

Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στο Χώρο της Εργασίας

σύνη», εννοεί την ικανότητα του ανθρώπου για α υ ­ τοεπίγνωση, αυτοκυριαρχία και αυτοέλεγχο, την ευ-

εξηγεί με εύληπτο λόγο πόοο

αίας, να ρίξει νέο φως στην επαγγελματική επιτυχία, στις συγκρούσεις στο χώρο της εργασίας, στην ο­ μαδική εργασία, στην ικανότητα που κάνει να ξεχω ­ ρίζουν οι «αστέρες» τω ν επιδόσεων, στις προϋπο­

οημαηική είναι η συναισθηματική

θέσεις που είναι απαραίτητες για να διαπρέψει το ά ­ τομο μέσα σε μια επιχείρηση ή έναν οργανισμό και

Με τ ο νέο του βιβλίο ο D. Goleman

ικανότητα για την επιτυχία οτον κόομο των επιχειρήσεων συνειδησία και τη δυνατότητα να μπαίνει στη θέση τω ν άλλω ν και να τους κατανοεί, να ακούει προσε­ κτικά και να ασκεί επιρροή, να επικοινωνεί ουσιαστι­ κά και να συνεργάζεται. Η Συν α ισ θ η μ α τική Ν ο η μ ο σ ύ νη έγ ινε μπεστ σ έλ ερ και στην Ελλάδα, όπου κυκλοφόρησε από τις εκδό­ σεις «Ελληνικά Γράμματα». Σήμερα ο Daniel Goleman έρχεται, με το βιβλίο του Σ υν α ισ θ η μ α τική Ν ο η μ ο σ ύ νη σ το Χ ώ ρ ο τ η ς Ε ργα-

82

που εξασ φ αλίζουν την ευημερία και πρόοδο τη ς ί­ διας της επιχείρησης ή του οργανισμού. Ο Coleman, χρησιμοποιώντας τις γνώσεις του ψυχο­ λό γου και τα ερ γα λ εία τη ς δημοσ ιογρα φ ίας που δ ιαθέτει μέσα από την πολύχρονη πείρα του, κάνει μια έρ ευνα σε δεκά δες επιχειρήσεις και εκ ατοντά­ δ ες ερ γα ζό μ ενο υ ς ανά το ν κόσμο και προσφέρει μια καινούρια οπτική, χρήσιμη για όλους. Προσφέρει συγκεκριμένες και επιστημονικά τεκμηριω μένες κα­ τευ θ υ ν τή ρ ιες οδηγίες για τη ν καλλιέρ γεια αυτώ ν τω ν ανεκτίμητω ν δ υ να τοτήτω ν και ε ξη γ ε ί επίσης γιατί τόσα πολλά από τα κλασικά εκπαιδευτικά σεμι­ νάρια τω ν επιχειρήσεων δεν είναι παρά χάσιμο χρό­ νου. Ο Daniel C olem an μ ε το βιβλίο το υ α υ τ ό επ α να­

προσδιορίζει το κριτήριο για την επιτυχία οτην εργα­ σία. Για τη διάκριση από τα χ α μ η λ ό τερ α μέχρι τα υψλότερα σκαλοπάτια στην κλίμακα της εργασιακής ιεραρχίας, ο πιο σημαντικός παράγοντας δεν είναι ο δείκτης νοημοσύνης, οι εξειδικευμένες σπουδές και η τεχνική εξειδίκευση. Είναι η συναισθηματική νοη­ μοσύνη.

0 Daniel Coleman είναι γενικός διευθυντής της ετα ι­ ρείας Emotional Intelligence Services, στο Σάντμπερι της Μασαχουσέτης. Επί δώδεκα χρόνια κάλυπτε θ έ ­ ματα ψυχολογίας και νευροεπιστήμης για την εφ η ­

μερ ίδα «Νιου Γιορκ Τάιμς» και έχει δ ιδ ά ξει επίσης στο Χάρβαρντ, όπου έκανε και το διδακτορικό του. Με το νέο του βιβλίο εξηγ εί με εύληπτο λόγο πόσο σημαντική είναι η συναισθηματική ικανότητα για την επιτυχία στον κόσμο τω ν επιχειρήσεων. Αποδεικνύει ότι η ικανότητα αυτή είναι η «υπ' αριθ­ μόν ένα» προτεραιότητα στο χώρο της εργασίας, ο οποίος αλλά ζει συνεχώς, αποκαλύπτοντας ένα νέο τοπίο όπου κανείς δεν θα μπορέσει να επιβιώσει αν δεν διαθέτει συναισθηματική νοημοσύνη. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

Η αειφορική διαχείριση του φυοικού περιβάλλοντος Η προσ τα σία τω ν υ γ ροτόπ ω ν σ τη ν Ε λ λ ά δ α

Ι

Π ρ α κ τ ι κ ά o w v c S p i o u Επψ.: Γιώργος Παπαδημητρίου Αθήνα-Κομοτηνή, Ιάκκουλας, 1998. Σελ. 206

τον τόμο αυτό περιλαμβάνονται οι εισηγήσεις και οι παρεμβάσ εις που παρουσιάστηκαν στο Συνέδριο «Η προστασία τω ν υγροτόπω ν στην Ελλάδα», το οποίο π ραγματοπ οιήθηκε το ν Μάιο του 19 98 στην Α λεξανδρούπολη. Η προστασία και η αειφορική διαχείριση μιας εξαιρετικά ευαίσ θητης

Ϊ

πτυχής του φυσικού περιβάλλοντος, τω ν υγροτό­ πων, α π ο τε λ ε ί σ τη χώ ρα μας α σ φ α λ ώ ς ζή τη μ α π ρώ της π ρ ο τερ α ιό τ η τα ς , α φ ο ύ ο υγ ρ ο το π ικ ό ς

θ εμ α τικ ή α υ τή π ρ αγ ματεύ οντα ι οι κ α θη γ η τές Φ. Δωρής και I. Καράκωστας· χρήσιμες είναι επίσης οι

πλούτος της είναι διεθνώ ς μοναδικός. Ο κ α θη γ η τή ς Σπ. Ν τά φ η ς π ρ οσ φ έρει π ο λ ύ τιμ ες πληροφορίες για τη μ ελ έτη τω ν υγροτόπων, δ ημι­ ουργώ ντας έτσι το υπόστρωμα για την επαγωγική προσέγγιση όλω ν τω ν παραμέτρω ν που σ χ ετίζο­ νται μ ε τη ν προστασία το υ ς. Η επ εξεργασ ία προ­ γραμμάτω ν για τη ν αειφορική διαχείριση τω ν υγρο­ τόπων θ έ τει ως μείζον πρόβλημα τη ρύθμιση το υ δικαιώ ματος ιδιοκτησίας στις εν λόγω περιοχές. Τη

σχετικές παρεμβάσεις του I. Τασόπουλου (σσ. 5762) και του Μ. Χαϊνταρλή (σσ. 63-66). Στη δεύτερ η ενότητα ο Τ. Νικολόπουλος παρουσιά­ ζει τη φιλοσοφία και τις βασικές επιλογές τη ς Οδη­ γίας Natura 2 0 00 , που α π ο τελ εί τ ο πιο σύγχρονο δείγμα νομοθετικής γραφής για την προστασία τω ν

υγροτόπων. Ε ξάλλου, ο Δ. Μακρής υπογραμμίζει στην παρέμβασή του την ευαισθησία που έχει επιδ είξει σχετικά η νο μολογία το υ Συ μβουλίου της

Αναλύσεις ειδικών επιστημόνων που εκπροσωπούν περισσότερες επιστήμες και περισσότερους χώρους, συμβάλλοντας έτσι σε μια διακλαδική προσέγγιση του προβλήματος της προστασίας των υγροτόπων στην Ελλάδα Επικράτειας και ο Π. Πατρώνος αναδεικνύει τις ιδιαι­ τερ ό τη τες τω ν παραμεθορίων υγροτόπων, επισημαίνοντας την ανάγκη διεθνούς συνεργασίας. Ο Γ. Πολίτης καταπιάνεται με τους φορείς διαχείρι­

σης τω ν υγροτόπων, τονίζει τη σημασία της σύστα­ σής το υ ς και σ κιαγρ αφ εί τα χαρακτηριστικά το υ ς (σο. 115-131). Στα πορίσματα που συνοψίζει ο Σύμ­ βουλος Επικράτειας Κ. Μ ενουδάκος κωδικοποιούνται οι βασικές θέσεις για την προστασία και την αειφορική διαχείριση τω ν υγροτόπων. Στο παράρτη­ μα του τόμου παρατίθενται, τέλος, όλα τα συναφή βασικά -εθνικά, κοινοτικά και δ ιεθ ν ή - νομοθετήματα, ώστε ο αναγνώστης να έχει ευχερή πρόσβαση σ' αυτά. Στις 20 6 σ ελ ίδ ες αυτού το υ τόμο υ περι­ λαμβάνονται αναλύσεις ειδικών επιστημόνων που εκπροσωπούν περισσότερες επιστήμες και περισ­ σότερους χώρους, συμβάλλοντας έτσι σε μια διακλαδική προσέγγιση του προβλήματος της προστα­ σίας τω ν υγροτόπων στην Ελλάδα. Όπως σημειώ­ νει εύστοχα στην εισαγωγή του ο καθηγητής Γιώρ­ γος Παπαδημητρίου, «π δ ιακλαδική π ροσέγγιση κ α­ θ ίσ τα τα ι επ ιτακτική , ό τ α ν π ρο σ βλέπ ου μ ε σ το σ υν ­ δυασ μ ό θ εω ρ ία ς και π ρά ξης και σ τη ν επ εξερ γ α σ ία θ έ σ ε ω ν π ο υ θ α μ π ο ρ ο ύ σ α ν να σ υ μ β ά λ λ ο υ ν σ τη διαμόρφ ω ση μιας λ υ σ ιτε λ ο ύ ς π εριβ αλλοντικής π ο­ λ ιτικ ή ς για τ η ν α ειφ ο ρ ικ ή δ ιαχ είρ ισ η τ ο υ φ υ σ ικ ο ύ μας πλούτου». ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ

Η μουσική οιμά

μ τη ν αγάπη

AARON SHEPARD

I

Η Κ όρη του Β α σ ιλ ιά της Θ άλασοας

Μτφρ.: Μαρία Αγγελίδου Εικον.: G. Spirin

Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1999. Σελ.32 Π ρόκειται για ένα ρώσικο παραμύθι διασκευασμέ1 1 νο που αφ ηγείται την περιπέτεια ενός λαϊκού μουσικού, του Σόντκο, στα βάθη της θάλασσας. Ο Σόντκο προτίμησε να παίζει μουσική πλάι στο ποτά­ μι της πόλης του και να τον ακούει η κόρη του βασιλιά της θάλασσας μεταμορφωμένη μέσα σ' αυτό, παρά να μείνει μαζί της στο βυθό. Βλέπετε, σχεδόν πάντα, η τέχνη, ένας άφθαρτος μέγιστος έρωτας, ξεπερνάει

II

84

I

τον φ θα ρτό ανθρώ ­ πινο έρω τα. Στο πα­ ραμύθι αυτό, που εί­ ναι και διεθνώς γνω­ στό και από την όπε­ ρα «Σόντκο» του Ρίμ-

σκι-Κόρσακοφ, υπάρ­ χουν όλα τα στοιχεία για να είναι ελκυσ τι­ κό: αγωνία, περιπέ­ τεια, μαγικά στοιχεία, ευαισθησία, ποίηση, α λ λ ά και ζω ντά νια και γλαφυρότητα που αποδόθηκαν πολύ καλά από τη μεταφ ράσ τρια. Σ' αυτά π ροσ θέτουμε και την αριστουργηματική εικονογράφηση και τη γενικότερη κα­ λαισθησία του βιβλίου.

Κ ό ρ η ^ ,β α σ ιλ ιά

ms 0 α λ α σ σ α 5

(Για παιδιά 7-12 ετώ ν) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Ταξίδιοτηχώρατης«ουτοπίας» I

ΜΕΛΙΝΑ ΚΑΡΑΚΩΣΤΑ

Λοιπόν, η Μυρτώ που

I

Ο γ υ ρ ισ μ ό ς

■ I Η !

Εικον.: Γ. Στούνος Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 48

ζει απ ομονω μένη σ' ένα αφ ιλόξεν ο ασ τι­ κό π ερ ιβ ά λλ ο ν έχ ει για συντροφιά ένα α­ στέρι. Κάποιο βράδυ

ίχε επισημανθεί από αυτή τη στήλη η δύναμη της

γραφ ής τη ς Μ ελίνας Καρακώστα, όταν είχε κυ­

Ε

στο όνειρό τη ς α ν έ­ βηκε στο ασ τέρι τη ς

κλοφορήσει το πρώτο της βιβλίο Τ' α σ τέρ ια που ζή λευα ν . Και μάλιστα οε μια χρονική περίοδο όπου ο

και σ υ ν ά ν τ η σ ε μια κ ο ιν ό τ η τα π αιδιώ ν

χώρος της παιδικής λογοτεχνίας επιζητούσε -κι επιζη­

που ζο ύ σ α ν σ' έν α ευτυχισμένο «ουτοπι­ κό» περιβάλλον. Κι ε ­

τ ε ί βέβαια ακόμα- νέες φωνές και, ως ένα βαθμό, α­ νανέωση. Δεν μας διέψ ευσε η συγγραφέας. Γιατί και με το τρίτο βιβλίο της ίδιας σειράς (Παραμύθια του ο­ νείρου) συνεχίζει την ίδια «ανανεωτική» λογοτεχνική «γραμμή», η οποία με ποιητική γλώσσα περνά από τις

κεί ανακάλυψε την αληθινή ομορφιά της ζω ής που ο κάθε άνθρωπος την έχει μέσα του, αρκεί να ψάξει να

παρυφές του παραμυθιού και θεμελιώνεται σε σ τέρε­

τη βρει. Κι αν γίνει αυτό, μπορεί να τη σκορπάει απλό­ χερα γύρω του. Ακόμα και στη μουντή πόλη του. «Την

ες πια αφηγηματικές δομές. Το όνειρο εδώ είναι πιο «απτό». Χρησιμοποιείται για να αναδείξει τις εσώ τερες

ποίηση την έχουμε μέοα μας. Γιατί μέσα της μεγαλώ ­ νουμε» έλεγαν οι υπερρεαλιστές.

διεργασίες, τις οποίες είναι απαραίτητο να κάνει ο άν­

Η εικονογράφηση του βιβλίου είναι εντυπωσιακή. Τα

θρωπος για να «ανθρωποποιηθεί», σε μια εποχή στυ­ γνή, στεγνή και ανήμερη, που, όπως κάθε εποχή, έχει μέσα της στοιχεία ομορφιάς και «ανάστασης», αρκεί

έντονα χρώματα τονίζουν τις ονειρικές διαστάσεις της ιστορίας κι έτσι η σύζευξη με την πραγματικότητα εί­ ναι αβίαστη.

να ανιχνεύσει ο άνθρωπος εκείνες τις ατραπούς για την ανεύρεση αυτών τω ν στοιχείων.

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

(Για π αιδιά 6 -1 0 ετώ ν )

ΓιοτηνοικοΧογικοποίηοητηςοκέψης ΝΙΚΟΣ ΜΟΛΥΒΙΑΤΗΣ

Η λ ίμ ν η pc τις χ ά ρ τ ιν ε ς β αρκούλες Εικον.: Ν. Μαρουλάκης Αθήνα, Σκίουρος, 1999.

Σελ. 44

Ε

ίναι ένα ενδιαφ έρ ον βιβλίο με σαφ είς στόχους: την ουσιαστική οικολογική ευαισθητοποίηση μ έ­ σω της ανάγνωσης μιας ιστορίας με επίκεντρο το

φυσικό οικοσύστημα μιας λίμνης (ένα κορίτσι ανάμε­ σα στην πραγματικότητα και τη φαντασία περιέρχεται μια λίμνη, η οποία στη συνέχεια μολύνεται από ένα εργοστάσιο) σε συνδυασμό με γνωστικές πληροφο­ ρίες (οικολογικό λεξιλόγιο, πληροφορίες για τα ζώα και τα φυτά του οικοσυστήματος της λίμνης), ερω τή­ σεις (σχετικές με το κείμενο) και ά λ λ ες σημαντικές

δ η μ ιο υ ρ γ ικ ές δ ρ α ­ στηριότητες. Τέτοια κείμενα που έ ­ χουν έμμεσο διδακτισ μό, τα οποία μπο­ ρούν να χρησιμοποι­ ηθούν ακόμη και στο μάθημα το υ Δημοτι­ κού Σχολείου «Εμείς και ο κόσμος», αναμ­ φ ίβολα συμβάλλουν τα μέγιστα στην πο­ ρεία για την οικολογικοποίηση της σκέψης του μικρού αναγνώστη. (Για παιδιά απ ό 6 ετώ ν) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Δημοσιευμένα τότε αε ημερολόγια, εφημερίδες και περιοδικά. Στιγμές από την πνευματική, καλλιτεχνική και κοινωνική (ωή των αρχών του αιώνα

από

το α ρ χ ε ί ο

του

Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Υ

Ζ Ε Β ΕΛΑ Κ Η

Επαίτοι δένδρων Έ νας π ρω το φ α νής, ακόμη και για τ α σ ημ ερ ινά π λη θυσ μ ια κά δ εδ ο μ έν α τ η ς π ρω ­ τεύ ο υ σ α ς , «σ υναγερμ ός π λή θο υς» ε π εδ ό θ η , πριν απ ό 100 χρόνια, εις... «επ αιτεί­ α ν δ έν δ ρ ω ν , φ υ λλ ω μ ά τω ν , ε ιδ υλλίω ν...» . Σ χ εδ όν τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ο υ δ υ νά μ ενο υ να μ ε τα κ ιν η θ εί π ληθυσ μ ού, 5 0 .0 0 0 άνθρω π οι, κ α τά τ η μ α ρ τυ ρία τ ο υ Ζαχαρία Παπαντω νίου, σ υμ μ ετείχ ε ε ις τ η ν «πανήγυριν» τ η ς δ εν δ ρ ο φ ύ τε υ σ η ς τ ο υ Φιλοπάππου και η «ανθρω ποπλημμύρα... ε ν η γ κ α λίσ θ η τ ο υ ς λόφ ους». Ποιο ή τ α ν τ ο κ ίν ητρ ο για έ ν α ν τ έ τ ο ιο σ υναγερ μ ό ; Ο σ υ γ γρ α φ έ α ς α ν α φ έ ρ ε ι ό τι «ο λ α ό ς εκ ίν η σ ε ν απ ό τ η ν π όλιν όπ ο υ α π έ θ α ν εν η εικ ώ ν τ ο υ π ρασίνου, τ η ν π όλ ιν ό ­ π ου δ ύ ο δ εν δ ρ ύ λ λ ια υφ ούμ εν α ε ν τό ς τ ω ν σ ιδη ρώ ν φ ρα γμ ώ ν ε ις τ ο υ ς δ ρό μ ους α ν α π ν έο υ ν κ ο ν ιο ρ τό ν και π εθ α ίν ο υ ν ε ις τ ο ν κονιορτόν». Και μ εις π ου νομίζαμε ό ­ τι κ ά π ο τ ε η Α θ ή ν α ή τ α ν κ α τα π ρ ά σ ιν η ! Μ ήπ ω ς υ π ε ρ β ά λ λ ε ι; Είναι γ ν ω σ τό ό τ ι η Α ττικ ή δ ε ν είχ ε π ά ν τα τ η ν ίδια έ κ τα σ η δ ά σ ο υ ς και πρασίνου. Ακόμη και σ τη ν κ λ α ­ σική Α θή ν α ο Π λάτω ν, α ν α φ ε ρ ό μ ε ν ο ς σ τη ν Π ά ρνηθα, κ ά ν ει λ ό γ ο για μια εικ ό ν α π ου θυμίζει «οσ τά ν ο σ ο ύ ν το ς σώματος». Μ εγ ά λη απ οψ ίλω σ η υ π έσ τη σ α ν τ α δ ά ­ σ η τ η ς Α ττ ικ ή ς και κ α τ ά τ η δ ιά ρ κ ε ια τ η ς Κ ατοχ ής, και τ α π ρ ώ τα μ ετα π ο λεμ ικά χρό νια τ α φ υ σ ιο λ α τρ ικ ά σ ω μ α τεία τ η ς ε π οχ ή ς έ κ α ν α ν τ ε ρ ά σ τιε ς ε κ σ τ ρ α τε ίε ς α ­ να δ ά σ ω σ η ς με π ο λ ύ μ ε γ ά λ η σ υμ μ ετο χή π ολιτώ ν. Α ρ γ ό τε ρ α η δ εν δ ρ ο φ ύ τε υ σ η π ο λ ιτικ ο π ο ιή θ η κ ε απ ό τ ο υ ς «Ααμπράκηδες», σ το π λαίσιο τ η ς π ο λ ιτισ τικ ή ς τ ο υ ς δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα ς . Α ν ά λ ο γ ε ς α π ό π ειρες σ τις μ έ ρ ε ς μ ας έ χ ο υ ν μ ά λ λ ο ν π εριο ρ ισμ έ­ νη σ υμμετοχή. Όσο κι α ν η ε ικ ό ν α π ου π ρ ο β ά λ λ ε τα ι απ ό τ ο επ ικαιρ ικό κείμ εν ο για τ ο π ρά σινο τ η ς π ρ ω τε ύ ο υ σ α ς δ ε ν είν α ι ιδ ια ιτέ ρ ω ς κ ο λ α κ ε υ τικ ή για τ η ν ε ιδ υ λ λ ια κ ή εικ ό ν α π ου έ χ ουμ ε για τ η ν επ οχή ε κείνη , είν αι α π ο λ ύ τω ς β έβ α ιο ό τι η α ν α λ ο γ ία π ρασί­ ν ου (και χώ μ ατος, μ ε τά κονιο ρτού , βεβ αίω ς) π ρος τ ο ν χτισμ ένο χώ ρο, σ ε σ χέσ η μ ε τη σημ ερ ινή κ α τά σ τα σ η , είν αι π ο λ ύ κ α λ ύ τε ρ η . Τ ό τε η α π ειλ ή για τ ο π ράσινο π ρ ο ε ρ χ ό τα ν απ ό τη σ κό ν η α λ λ ά και κ ά π οιους εμ π ρ η σ τές . Η απ ειλ ή, α ν και σ α ­ φ ώ ς μ ικ ρ ό τερ η απ ό τ η σ ημ ερινή, είχ ε κ α τ α φ έ ρ ε ι να κ ιν ητοπ ο ιή σ ει τό σ ο κόσμο, γ ε γ ο ν ό ς π ου φ α ν τά ζ ε ι εξω π ρ α γ μ α τικ ό για σ ήμ ερα. Μ ά λλ ο ν , όμως, δ ε ν κ ιν η το ­ π οιούσ ε η απ ειλή, α λ λ ά η γ ο η τε ία και η χ α ρ ά τ η ς ζω ή ς σ το δ ά σ ο ς και σ το πάρ­ κο. Η οικολο γία, ω ς κοινω νική και π ολιτική π ρακτική, μ ας π ρ ο έκ υ φ ε π ο λ λ έ ς δ ε ­ κ α ε τίε ς α ρ γ ό τερ α και η φ υ σ ιο λ α τρ ία , π ου ή δ η σ υ γ κ ρ ο το ύ σ ε το υ ς π ρ ώ το υ ς ο ρ ­ γαν ω μ έν ο υ ς ομ ίλους, π ρ ο έ τρ ε π ε τ ο υ ς «α σ το ύ ς » να γ ε υ το ύ ν τη χα ρ ά τ η ς ζω ή ς σ το βο υνό, δ ε ν π ε ρ ιέ φ ε ρ ε κάπ οια απ ειλή, κάπ οιον κίνδυ νο για να επ ισ τρ α τε ύ σ ε ι τ ο υ ς εκδρ ομ είς. Το δ άσο ς, τ α λ ο υ λ ο ύ δ ια , οι θάμνοι, τ α π ουλιά, η φ ύ σ η γενικά, ή τ α ν π α ρ ό ν τα σ τη λο γ ο τεχ ν ία , σ τη δημ ο τική και λ ό γ ια ποίηση, σ το μ ύθ ο και σ τα έθιμ α, σ τα π αιχνίδια και τ η ν εκ π α ίδ ευ σ η . Σ ή μ ερα ε ίν α ι π α ρ ό ν τα σ ε μ ε λ έ τ ε ς , σ ε κείμ ενα δ ιαμ αρ τυρία ς και κ α τα γ γ ελ ία ς , ε ν ώ έχ ο υ ν σ χ εδ ό ν α π ο σ υ ρ θ ε ί απ ό τις τ έ ­ χ ν ες και τ α γράμματα. Στις μ εγ α λ ο υ π ό λ εις έ χ ο υ μ ε τ ώ ρ α δ ε ύ τ ε ρ η ς και τ ρ ίτη ς γε-

86

ν ιάς « ε ξ ό ρ ισ το υ ς τ ω ν δασώ ν», α λ λ ά έχ ο υ μ ε π ε ρ ισ σ ό τε ­ ρ ο υ ς δ ρ α π έ τ ε ς τ ω ν π ό λ ε ω ν και ε ισ β ο λ ε ίς ο τ α δ ά σ η . Η α π έ χ θ ε ια π ρ ο ς τ η ν ασ χήμ ια και η ε π α π ε ιλ ο ύ μ ε ν η κ α τ α ­ σ τρ ο φ ή κ ιν η το π ο ιο ύ ν λ ιγ ό τ ε ρ ο α π ό τ η γ ο η τε ία και τ η ν έ λ ξ η τ ο υ ω ρ α ίο υ και τ ο υ φ υ σ ικ ο ύ . Ο π ολ ιτισ μ ό ς, η λ ο ­ γ οτεχ νία , α ν α δ ε ικ ν ύ ετα ι σ ε ιδ ια ίτε ρ η σ υ ν ισ τώ σ α τ η ς ο ι­ κ ο λ ο γ ία ς , ο π ο λ υ τιμ ό τε ρ ο ς σύμμαχός της. Ό π ω ς οι δ υ ο φ λ ο γ έ ρ ε ς τ ο υ χ ρ ο ν ο γ ρ α φ ή μ α το ς... Σ ά κη ς Κ ου ρ ο υ ζίδ η ς Π ρ ό ε δ ρ ο ς Ε υω νύμ ου Ο ικο λογική ς Β ιβλιοθ ή κη ς Ζαχαρίας Παπαντωνίου (σκίτσο: Κ. Κατοάρη)

ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ Η Γ Ε Ν Ν Η Ζ ΙΖ Τ Ο Υ Δ Α Ζ Ο Υ Ζ Περιοδικό «Παναθήναια», Αρ. 4 ,3 0 /1 1 /1 9 0 0 Εγεννήθη έν δάσος. Την ώραν που επήγαιναν προς το ν λό φ ον το υ Φιλοπάππου διά να το φ υ τε ύ σ ο υ ν πενήντα χ ιλ ιάδ ες λα ο ύ, ω ς μία από τα ς π λ ημμύρ ας που περνούν αιφνιδίω ς από ξηρ ούς τόπ ους και αφ ίνουν οπίσω τω ν πρασιάν, την ώ­ ραν εκείνην ηκούσ θησ αν εις τη ν λεω φ ό ρ ο ν τη ς Ακροπόλεω ς δ ύο φ λο γέρ α ι. 0 λ ε υ κο μ ά λλ η ς επαίτης βλάχος, ο οποίος προ ετώ ν σ ύρει τη ν λα λιάν το υ Πανός εις τη ν π εζότητα τω ν Αθηναϊκώ ν δ ενδροσ τοιχιώ ν, έχ υν εν ασθματικόν φ ύσ ημα εις την φ λο γέρ αν το υ ζητώ ν κέρματα. Πλησίον το υ μικρόν βλαχόπουλον έπαιζεν άλ λη ν φ λο γέρ αν βαθυφ ω νοτέρ αν, αφ ίνουσαν μίαν βραχνήν στοναχήν βαρβίτου και π λαγιαύλου. Και ενώ τα δ εκά λεπ τα τω ν δ ιαβα τώ ν ερ ρίπ τοντο επ ί τ η ς εξη πλωμένης εμπρός τω ν παλαιός καπότας, αι δ ύο φ λο γέρ αι τω ν βλάχων ελ ά λο υ ν βαθέω ς και ελ ά λο υ ν παραπονετικά. Δεν ήταν εμπρός μας δύο επαίται, α λ λά δύο εξόρισ τοι τω ν δασών, τα οποία δ εν υπάρχουν πλέον. Δεν εζή το υ ν δ εκάλεπ τα αι δ ύο μακρ αί ποιμενικαί φ λο γέρ α ι, α λ λ ' εζή τ ο υ ν τα πράσινα βασ ίλεια , τα οποία κατέπιεν η φ λο ξ, ενοσ τάλγουν, εθρήνουν τα απ οθανόντα. Και ήοαν οι δύο λ ερ ο ί βλάχοι, οι περιβαλλόμενοι μ ε την ποίησιν τη ς φ ω τεινής εκείνης εορ τής, ήοαν επαίται δένδρω ν, φ υλλω μάτω ν, ειδ υλλίω ν... Αλλά τη ν ώραν εκείνην π αρήλθε στιγμιαία ε φ ' αμά ξης η κυανή αιθρία δύο ηγε­ μονικών οφ θα λμώ ν. Η πριγκίηισσα μετέβαινε να φ υτεύσ η έν δένδρον, να φ υσήση μίαν ψυχήν, να πλάση ένα κόσμον. 0 ήλιος, ό λ ος δόξα, υπέσχετο τη ν ώραν

87

εκείνην να δωρήση τα γονιμώ τερα θάλπη του εις το γεννώ μενον δάσος, ο ο υ ­ ρανός προητοίμαζε δρόσον. Ενώ αι χιλιάδες το υ λαού ανήρχοντο του ς λόφους, άνθη από τα αρχαία κάνιστρα τω ν κανηφόρων ανεβλάστανον εις τον αέρα και το αρχαίον πνεύμα τω ν πομπών και τω ν συναγερμώ ν εξήρ χ ετο εις την ζωήν. 0 λ α ­ ός εκίνησεν από τη ν πόλιν διά να ίδη το δάσος γεννώ μενον. Εκίνηοεν από την πάλιν όπου απ έθανεν η εικών του πρασίνου, την πόλιν όπου δύο δενδ ρ ύλλια υψούμενα εν τός τω ν σιδηρών φ ραγμώ ν εις το υ ς δρόμους αναπνέουν κονιορτόν και πεθαίνουν εις το ν κονιορτόν. Λέγουν ότι δεν είδον ίσως αι νεώ τερ αι Αθήναι σ υναγερμόν πλήθους ως η προχθεσινή ανθρωποπλημμύρα, η οποία ενηγκαλίσθη το υ ς λό φ ους λάμπουσα με απειρίαν χρω μάτω ν εις τον ήλιον. Επί τω ν α ρ ­ χαίω ν λόφ ω ν, υπό τα μ εγάλα μέτωπα και τα μεγ άλα νεύμ α τα τω ν κιόνων του Παρθενώ νος, εποπτών αυστηρώ ν, η συνάθροισις 50 χιλιάδων λαού ανεζω γράφ ησε τα ς αρχαίας εκκλησίας τη ς Πνυκός, τον δήμον τον μέγαν και πανίσχυρον. Και επί τω ν ξηρώ ν εκτάσ εω ν ο λαός δι' ολίγω ν πρασίνων γραμμών φαινομένων μακρόθεν, έγραψ εν εν μια στιγμή συμβόλαιον αγάπης προς την φύσιν. Εν ονόματι του λαού, εν ονόματι του πλήθους τω ν γερόντω ν και τω ν γηρασάντων ν έ­ ων, διεκήρυξε τη ν μεγάλην υπόσχεσιν η κρυστάλλινη φωνή 10 χιλιάδων μικρών λαρύγγω ν, η φωνή τη ς μαθητικής ηλικίας. Εκείνο το «ζήτω» που υπεδέχθη την πριγκίπισσαν ερ χομένην εις τον τόπον τη ς δενδ ρ οφ υτείας, η επευφ ημία που επ ετάχθη ο ξεία από α μ ό λ υν τα χείλη και α μ ιάντους ψυχάς ή το λαμπ ερά ως το φω ς τη ς Κυριακής, διαυγής και κρυσταλλώ δης ως ο ουρανός που εσαπφείρω νε την πανήγυριν. Η βασιλίς του μέλλοντος με τους οφ θαλμούς που κλείουν την ασυννέφιαστον αι­ θρίαν ατελειώ του καλωσύνης εφ ύτευσ ε το δάσος του μέλλοντος. Άμφια έλαμψαν την στιγμήν εκείνην και η εκκλησία ηυλόγησε τον ναόν που εθεμελιούτο. Αι πράσι­ νοι γραμμαί εγράφοντο ολονέν επί του κίτρινου λόφου από χείρας απλάστους και ακηλιδώ τους ακόμη. Δενδρύλλια ερρίζωσαν εις την γην, ομήλικα με τα παιδάρια και τα κοράσια που τα εφύτευσαν, διότι μαζύ τω ν θα αναπτυχθούν και θα ζήσουν, γενεά φυτώ ν με γενεάν ανθρώπων, νέος χυμός, νέον αίμα. Είς γέρω ν είπ ε την τελ ευ τα ία ν λέξιν τη ς πανηγύρεως: - Διατί απέναντι της φ υλακής το υ Σωκράτους; Το δάσος έπρεπε να φ υ τευ θή α­ πέναντι μιας φυλακής, από τα σιδηροφράγματα τη ς οποίας να προβάλλουν βα­ σανισμένοι αι μορφ αί εμπρηστών. Αλλ' υπήρξαν ποτέ τοιαύται φ υλακα ί εις την Ελλάδα; Αχ! ας μη πικράνω την γλυκύτητα τη ς πανηγύρεως. Φθάνει. Η πανήγυρις ετελείω σ εν. 0 ήλιος ανέβαινε προς τον ουρανόν φ ιλώ ν το νεογνόν δάοος. Η πριγκίπισσα επ έστρεφ εν επί τη ς αμάξης διά τη ς λεω φ όρου Ακροπόλεως, όλη καλωσύνη, ελ αφ ρό και φω τεινή ως θεότης. Αι δύο φλογέραι δ εν παρεπονούντο πλέον.

Από τη δημοσίευση το υ διηγήματος του Ιβάν Μπούνιν «Τον Αύγουστο» στο Δ ιαβάζω Αρ. 402 ο. 1 3 2-1 35 παραλείφθηκε το όνομα τη ς μεταφ ράστριας από τα ρωσικά Αθηνάς Σαραντίδη.

Ρ 88

Το σκίτσο τη ς από το περιοδικό «Εβδομός» Αρ. 2 8 3 ,1 9 3 3 , υπογράφει ο Φωκίων Δ ημητριά δης

ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΓΙΟΠΟΥΛΟΣ

Β Α Λ Κ Α Ν ΙΑ 78 μέρες «στόχος» του ΝΑΤΟ Ο άδικος ιμπεριαλιστικός πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία φαίνεται να σταμάτησε στην τυπική του μορφή με τον τερ­ ματισμό των ΝΑΤΟϊκών βομβαρδισμών. Το Κοσσυφοπέδιο στενάζει υπό την κατοχή πολυε­ θνικού ΝΑΤΟϊκού στρατού. Το εμπάργκο κατά της Νέας Γιουγκοσλαβίας βαθαίνει τις πληγές που άνοιξε ο πόλεμος σ’ έναν ανυπόταχτο λαό, που είπε όχι στο ιμπεριαλιστικό μοίρασμα και την επαναχάραξη των συνόρων με το αίμα του. Οι ματωμένοι λαοί στα πολύ­ Β Α Λ Κ Α Ν ΙΑ παθα Βαλκάνια έγραψαν και γρά­ 78 μέρες φουν τη δική τους ιστορία, ώσπου «στόχος» του ΝΑ ΤΟ να γίνουν αφ έντες στον τόπο τους. Χωρίς κυρίαρχους και επι­ κυρίαρχους. Το βιβλίο του Νίκου Μπογιόπουλου ΒΑΛΚΑΝΙΑ-78 μέρες στό­ χος του ΝΑΤΟ είναι μια ελάχιστη συμβολή στη μνήμη και την ιστο­ ρία. Για να μένει ανεξίτηλη η εικόνα των πράξεων των σύγ­ χρονων βαρβάρων. Για να «ξύνει» την ανήσυχη συνείδηση των ανθρώπων του μόχθου στο παρόν και το μέλλον και να μεγαλώνει η δύναμή τους για αντίσταση και αντεπίθεση, στη σύγκρουση με την εξουσία της χρηματιστικής ολιγαρχίας, ως την οριστική ρήξη, την τελική νίκη, τη νίκη του λαού.

Σύγχρονη Εποχή Εκδοτική ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,10681 Αθήνα, Τηλ.: (01) 3820835, Fax: 3813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ: 1. Μαυροκορδάχου 3, Αθήνα, Τηλ.: (01) 3829835, 2. Μπακαχσέλου 3 & Εγναχία, Θεσσαλονίκη, Τηλ.: (031) 283810, 3.28ης Οκχωβρίου 19, Γιάννενα, Τηλ.: (0651) 38090, 4. Σκαρλάχοα Σούχσση 7, Λάρισα, Τηλ.: (041) 531818 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Μαυροκορδάχου 3,106 78 Αθήνα, Τηλ.: (01) 3829835,3808132, Fax: 3829814

Η

[ χ ο λ ή

της

Ζ τον πνευματικό χώ ρο της Γερμανίας και οτο πλαίαιο των διεθνώ ν ι­ δεολογικώ ν αντιπαραθέσεω ν η Σ χολή της Φ ρανκ φ ο ύρτης κατανοείται ως μία κριτική φ ιλοσοφ ική κατεύθυνση και κοινω νική ή πολιτική θέση, που, πέραν τω ν αποχρώ σεω ν στο εσωτερικό της, χ αρα κ τηρίζε­ ται από την κοινή α ρνητική κριτική στις α ξίες της β ιο μ ηχα ν ικ ής κο ι­ ν ω νία ς και του καπιταλιστικού συστήματος διοίκησης κ αι παραγωγής. Μ ε την ίδρυση του Ινστιτούτου Κ ο ιν ω νικ ή ς Έ ρευνας και την έκδοση του Zeitschrift fiir Sozialforschu ng στη δεκαετία του '3 0 δημιουργήθηκε ένα ς ευρύς κ ύ κ λ ο ς διανο ο υμένω ν, που μέσα από το μαρ ξισ μό , την ψ υ χ α ν ά λ υ σ η , α λ λ ά κ α ι (σε ύστερες περιό δ ου ς) τη θεω ρ ία της γλώ σσας αντέτα ξε τον κριτικό λ όγο απέναντι σ τις παραμορφ ω τικές εκφάνσεις του θετικισμού και κυρίω ς σε αυτές που οδήγησαν σε ο λο­ κληρω τικούς εξουσιαστικούς μη χ α ν ισ μ ού ς και σε εξορθολογισ μένες μ ο ρ φ έ ς κ υ ρ ι α ρ χ ία ς . Η α ν ά δ ε ιξ η τ ο υ π ρ α κ τ ικ ο ύ δ ια φ έ ρ ο ν τ ο ς (Interesse) και οι απελευθερω τικές του δυνατότητες προέκυψ αν από την κριτική τόσο στη διεφθαρμένη και άλογη ολότητα του αυτονομημένου ο λοκληρω τικού κράτους, όσο και σ τις επεκτατικές τάσεις του τεχνικοοικονομικού εργαλειακού λόγου πάνω στις επικοινω νιακά συ­ γκροτημένες μορφές ζω ής (Lebensform en). Ο αντιδιαλεκτικός εμπειρ ικ ο α ν α λ υ τ ικ ό ς λ ό γ ο ς τ ο υ θ ε τ ι κ ισ μ ο ύ μ ε τ η ν α ξ ίω σ η ισ χ ύ ο ς (G e ltu ngsanspruch) μ ια ς φ υσικοεπιστημονικής γλώ σσας υποστασιοποίησε, κατά τους στοχαστές της Κριτικής Θεωρίας, τον πρακτικό λό­ γο και οδήγησε σε μία λογική τω ν κοινω νικώ ν επιστημών, που χ α ρ α ­ κτηρίζεται από την απουσία της υποκειμενικής κατανόησης των πρά­ ξεω ν, ή από μ ία λανθά νουσ α συνείδηση του υποκειμένου, έτσι όπως υπ ε δ ε ίχ θ η α π ό τ ο ν Μ α ρ ξ , μ έσ α α π ό δ ια δ ικ α σ ίε ς ε κ π ρ α γ μ ά τ ισ η ς (Verdinglichung) και αλλοτρίωσης. Π αράλληλα υποδεικνύεται η φετιχ ισ τικ ή επισ τη μο νικ ό τη τα τω ν τεχ ν ικ ώ ν μέσω ν κ αι η νομ ιμ ο πο ίησ η που τους παρέχεται, ώστε ν α καθ ορ ίζο υν αυτονόητα τους αναγκαίους σκοπούς, γεγονός που αποκαλύπτει την πολιτική διάσταση του υποτι­ θέμενου ουδέτερου α ξιολογικά τ εχνικού διαφέροντος. Για την Κ ριτική Θεω ρία, η σ υνεχ ής διαλεκ τικ ή διείσδυση στο χώ ρο τω ν κ ο ιν ω ν ικ ώ ν πράξεων πρέπει να εκφρασθεί διά του συγκερασμού της φιλ οσοφ ικής θεωρίας με την επιστημονική πρακτική. Ό μ ω ς η α δυναμία ανατροπής της βαρβαρότητας των αυτα ρχικώ ν καθεστώτων, της ά καμπτης γρα­ φ ειοκρατικής διοίκησης και της μονοδιάστατης ορθολογικότητας με­ τέτρεψαν τη δυνατότητα αμφισβήτησης σε απελπισμένο ακτιβισμό και την αρνητική δ ιαλεκτική σε μία ηθελημένη ουτοπία, που είτε βρίσκει διέξοδο στην απελευθερω τική αποστολή της τέχ ν ης κ α ι της αισθητι­ κ ής εμπειρίας είτε α να ζητεί μία νέα φ ιλοσοφ ία της γλώ σσας με πρα ­ κτικό και χ ειραφετητικό διαφέρον. Σκοπός του αφιερώματος του δ ια β ά ζ ω είναι μία, κ α τ ' ανά γκην, επιλε­ κτικ ή α λ λ ά κ α ι αντιπροσω πευτική παρουσίαση προ β ληματισ μώ ν και α ντιπαραθέσεω ν, που χ α ρ α κ τη ρ ίζο υ ν την πορεία της Κ ρ ιτικ ής Θεω-

Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τ η ς

ρίας. Ζ τις τέσσερις εργασίες που α κο λουθούν διερευνώ νται κατά σειρά : θέματα αισθητικής και β ιο μηχα νίας της κουλτούρας (Γ. Ζαγκριώ της), οι μαρ ξικές επιρροές της Κριτικής Θεωρίας, αλλά και οι αποστάσεις από μία θετικιστική ανάγνω ση του μαρξισμού (Γ. Ζ ιακαντάρης), η κριτική στην εμπειρική - αναλυτική επιστήμη και στον εργαλειακό λόγο, καθώ ς και οι αντιπαραθέσεις α νά με­ σα στη διαλεκτική - κριτική θεωρία των Α ντό ρνο - Χ ά μπ ερμ α ς και σ τον κριτικό ο ρθολογισμό των Πόπερ - Άλμπερτ (Ν. Ναγόπουλος) και η ενα λλα κτική πρόταση μιας ε πικοινω νιακής θεωρίας που θεμελιώ νεται πάνω σε μ ία νέα φιλοσοφία της γλώ σσας (Ν. Ναγόπουλος). Το αφιέρωμα αυτό δεν θέλει ν α υποδηλώσει, ή να αφήσει να διαφανεί, ότι πρόκειται για μία α να ­ φορά σε μ ία σχολή που δεν υφίσταται πλέον, ανεξάρτητα ε άν θεωρήθηκε ότι ο κ ύκλος της έκλει­ σε με την αποχώ ρηση του Α ντό ρνο το I9 6 0 . € ξά λ λο υ η Κριτική Θεωρία δεν είχε, α λλ ά ούτε και θα μπορούσε ν α έχει ενιαίο χαρα κ τήρα προτάσσοντας ένα πρακτικό διαφ έρον. Ό πω ς άλλω στε και η ερμηνευτική κατανόηση ή το επικοινω νιακό πράττειν, που τα θέλουν να υπολείπονται των εξηγ ητ'κ ώ ν μεθόδω ν της εμπειρικής α νάλυσης, επειδή δεν κατευθύνοντα ι ενιαία και απρόσκο­ πτα από μ ία τ εχνική (επιστημονική) γνώση. Το θέμα δεν σταματά εδώ. Το δ ια β ά ζ ω επιθυμεί ν α α νοίξει ένα δ ιάλογο για τ ις κοινω νικές επιστή­ μες και θα φιλοξενήσει εργασίες και συνεντεύξεις διακεκριμένω ν εκπροσώπων της Κριτικής Θε­ ωρίας, ώστε να α ναξητηθεί ο ρόλος της μ προστά στον παγκοσμιοποιημένο ιδεότυπο του τεχνικού διαφέροντος. Μ ε την ευκαιρία αυτή θ α διερευνηθούν τα σ τοιχεία που συνιστούν ορατές διαφ ορο­ ποιήσεις - παλαιότερες α λλ ά και σύγχρονες - σχετικά με τον θεωρητικό λ όγο και την έννοια της πράξης στην ίδια την Κ ριτική Θεωρία. Επιμέλεια α φ ιερώ μα το ς: Νίκος Ναγόπουλος

91

Σ τ α θ μ ο ί

του Ι ν σ τ ι τ ο ύ τ ο υ Κοινωνικής Έρευνας το υ

ΝΙΚΟΥ ΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ

1923. Ίδρυση του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας ως αυτόνομου ερευ­ νητικού κέντρου με ιδρυτικά μέλη τους Μ. Χόρκχαϊμερ, Φ. Πόλοκ και Φ. Βάιλ. Το Ινστιτούτο υπό τη διεύθυνση του Κ. Γκρίνμπεργκ προσανατολίζεται σε μία μαρξιστικά επιστημονική κριτική θεωρία και έχει το χαρακτήρα ενός Κέντρου Σοσιαλιστικών Ερευνών.

1 9 3 0 .0 Μ. Χόρκχαϊμερ αναλαμβάνει τη διεύθυνση της σχολής. Έκδοση του περιοδικού Κοινωνικής Έρευνας (Zeitschrift fCir Sozlalforschung). θεμελίωση της διάκρισης ανάμεσα στην παραδοσιακή και την Κριτική θεωρία. Μ ε την προσχώρηση τω ν Τ. Αντόρνο, Λ. Λ έβενταλ, X. Μ αρκούζε και Έ. Φρομ το Ινστιτούτο αποκτά διεθνές κύρος, διερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στο μαρξισμό και την ψυχανάλυση και μετασχηματίζεται βαθμιαία σε σχολή. Μέλος του Ινστιτούτου υπήρξε και ο Β. Μπένγιαμιν ανεξάρτητα από την ι­ διότυπη συνεργασία του και την κριτική που ασκούσε στους οτόχους του Ινστιτούτου.

1 933. Μετά την επικράτηση τω ν εθνικοσοσιαλιστών στη Γερμανία ανα­ στέλλονται οι εργασίες του Ινστιτούτου και μεταφέρονται σε παραρτήματα στη Γενεύη, στο Παρίσι, το Λονδίνο και στο πανεπιστήμιο Columbia της Νέ­ ας Υόρκης.

1 9 3 4 . Αναχώρηση του Μ. Χόρκχαϊμερ και τω ν υπολοίπων μελώ ν στις Η.Π.Α.

1939. Αποχώρηση του Έ. Φρομ από τη σχολή.

1 9 4 4 . Η Δ ιαλεκτική τ ο υ Διαφωτισμού από τους Χόρκχαϊμερ και Αντόρνο στην εξορία και η έκδοση του έργου μετά από τρία χρόνια στο Άμστερνταμ.

92

1 9 4 5 . Μ ετανάσ τευσ η το υ X. Μ αρκούζε στις Η.Π.Α. Δ ιευ θύ ν ει το π α ράρ τημα το υ Ιν σ τιτο ύ το υ στη Ν έα Υόρκη, αλ λά στην πορεία διαρρηγνύει τη σχέση του με τη σχολή.

1 9 4 8 . Επιστροφή τω ν ιδρυτικών μελώ ν τη ς Σχολής στη Γερμανία.

1 9 5 0 . Επαναλειτουργία τη ς Σχολής τη ς Φρανκφούρ­ της και επαναπροσδιορισμός τη ς Κριτικής θεω ρίας.

1 9 5 5 . Ο Α ντόρνο α ν α λ α μ β ά ν ει τη δ ιεύ θ υ ν σ η τη ς Σχολής.

1 9 6 1 -1 9 6 8 . Εκδηλώ νεται η έριδα περί το ν θετικ ι­ σμό (Positivismusstreit). Αντιπ αραθέσ εις σ ε θ έ μ α τα διαλεκτικής, μεθοδο λογίας και λογικής τω ν κοινωνι­ κών επιστημών ανάμεσα σε εκπροσώπους τη ς Κριτι­ κής θεω ρ ία ς (Αντόρνο, Χάμπερμας) και το υ κριτικού ορθολογισμού (Πόπερ, Άλμπερτ).

1 9 6 6 . Η Α ρνη τική δ ια λεκ τικ ή το υ Αντόρνο.

1 9 6 8 . Στο Γνώση και δ ια φ έ ρ ο ν ο Γ. Χάμπερμας επι­ χ ειρ εί να εξετ ά σ ει τη ν Κριτική θ εω ρ ία κάτω από το πρόταγμα τω ν αρχών το υ δ ιαφ ω τισ μού και το υ ορ ­ θού λόγου, α νεξάρ τητα ή μ άλ λον ακριβώς διότι α υ ­ τέ ς παρέμειναν ανολοκλή ρω τες ή διαστρεβλώ θηκαν στην ιστορική του ς πορεία. Το εγχείρημα αυτό καθώς και η απόπειρα συγκρότησης εξορθολογισ μένω ν πε­ δίω ν κοινωνικής συναίνεσης και επικοινωνίας καθιστά σ αφή τη ρ ήξη με τη ν κ αθολική άρνησ η το υ θε τικ ι­ σμού που υιοθετούν τα υπόλοιπα μέλη τη ς Σχολής.

1 9 6 9 . Η ημερομηνία θανάτου το υ Αντόρνο σηματο­ δ ο τεί το τέλ ο ς τη ς Κριτικής θεω ρ ίας, όπως το υ λά χ ι­ στον αναπτύχθηκε από τα ιδρυτικά της μέλη μέσα α ­ πό τις εργασίες του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έ ρευνας. Παρά τις αγεφ ύρ ω τες αποκλίσεις το υ από το πρώιμο έργο τη ς Σχολής ο Γ. Χάμπερμας θα εξα κολ ουθή σ ει να θεω ρείται για τις επ όμενες δ εκα ετίες ο σπουδαιό­ τερ ος εκπρόσωπός της.

1971. Αντιπ αραθέσεις ανάμεσ α στον Γ. Χάμπερμας (διαλεκτική-κριτική θεω ρία) και στον Ν. Λούμαν (συστημική θεωρία).

1981. Μ ε το έργο του Θ εω ρία τ ο υ κοινω νικού η ρ ά ττειν ο Χάμπερμας διακηρύσσει ουσιαστικά την α λ λ α ­ γή παραδείγματος (Paradigmawechsel) από τη φ ιλο­ σοφία της σ υνείδησ ης στη φ ιλοσ οφ ία τη ς γλώσσας (the linguistic turn ) και απ ομακρύνεται οριστικά από τα σημεία αναφοράς τη ς πρώιμης Κριτικής θεω ρίας.

93

Η κ ο υ λ τ ο ύ ρ α και το τέλος της τ έ χ ν η ςοτην Κριτική θεωρία το υ

ΓΙΩΡ Γ ΟΥ Σ Α Γ Κ Ρ ΙΩ ΤΗ

Λ —1 ν γένει το έργο της Σχολής της Φρανκφούρτης δεν μπορεί να θ ε­ ω ρηθεί άγνωστο στην Ελλάδα. Μεταφράσεις, σχόλια, αφιερώματα, ακόμη και συζητήσεις υπάρχουν σε σχετική αφθονία από τις αρχές της δεκαετίας του 7 0 μέχρι και σήμερα. Σε εκδοτικό επίπεδο πολλά ασφαλώς εκκρεμούν και επιβάλλεται ακόμα να γίνουναρκεί ωστόσο να αναλογιστεί κανείς το πώς έχει αντίστοιχα η κα­ τάσταση από άποψη μεταφ ράσεω ν σε πολύ πιο κλασικές φιλοσοφικές περιπτώσεις (π.χ. στον Καντ ή τον Χέγκελ), για να αντιληφ θεί το προνό­ J L I I I I

μιο που απολαμβάνει η Κριτική θεωρία έναντι τους. Παρ' όλα αυτά το κε­ νό όσον αφορά την ουσιαστική της πρόσληψη παραμένει μεγάλο και, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, απολύτως δυσανάλογο του βαθμού της λεκτικής αναφοράς στη Σχολή της Φρανκφούρτης γενικά, ή στους μεμο­ νωμένους εκπροσώπους τη ς1. Ακόμη περισσότερο, αν ως κριτήριο αφ ο­ μοίωσης τε θ ε ί η γονιμοποίηση της εγχώριας πνευματικής ζωής, τότε δεν μπορεί να διακρίνει κανείς παρά ολιγάριθμες, εντελώ ς μεμονωμένες και ατομικές μάλλον, περιπτώσεις. Με δεδομένη, από τη μια, τόσο την τ ε ­ ράστια θεωρητική δυσκολία όσο και τη συνειδητή απομάκρυνση της σκέ­ ψης της Σχολής από το τετριμμένο και κοινωνικά αυτονόητο και, από την άλλη, τη βαθμιαία διολίσθηση της ελληνικής πνευματικής ζωής σε ολοέ­ να συντηρητικότερα σχήματα, μια πραγματικότητα όπως αυτή φαντάζει αρκετά αναμενόμενη. Ποιος θα δείξει ενδιαφέρον για την κοπιώδη αυτο­ κριτική του διαφωτισμού, όταν μπορεί να έχει σε έτοιμη συνταγή το αντιδιαφωτιστικό αντίδοτο και να κατατροπώσει τον εχθρό με ένα χτύπημα; Ή, από την αντίθετη πλευρά, ποιος προτίθεται να λάβει στα σοβαρά την

94

ιδέα μιας οποιοσδήποτε κριτικής, όταν ο δρόμος, αλλά και οι ενδιάμεσοι σταθμοί, μοιάζουν να έχουν χαραχθεί μια και καλή με ακρίβεια; Αν, από τα επιμέρους πεδία όπου η Σχολή τη ς Φραν­ κφούρτης εστίαοε τα ενδιαφέρον της, υπάρχει κάποιο που μοιάζει να αντιλέγει στο παραπάνω σκεπτικό, αυτό είναι το πεδίο τη ς κριτικής της βιομηχανίας τη ς κουλ­ τούρας - και τούτο δεν αφορά μόνο οτο πεδίο της εξειδικευμένης ακαδημαϊκής και επιστημονικής έρευνας, αλλά επίσης, και κυρίως, στο επίπεδο του καθημερινού λόγου. Αυτό που ήδη στα προπολεμικά χρόνια αποτε­ λούσε μια από τις πλέον πρωτότυπες και ρηξικέλευθες διεισδύσεις της Κριτικής θεω ρ ίας στα φαινόμενα του σύγχρονου πολιτισμού έχει βρει οτις μέρες μας τέτοια κοινωνική ανταπόκριση ώ στε να έχει πλέον κατασ τεί κοινός τόπος. Μικρή ίσως σημασία έχει το αν γίνεται παράλληλη μνεία στη Σχολή της Φρανκφούρτης ή όχι. Η υποψία πάντω ς έν α ντι τω ν μαζικώ ν πολιτιστικώ ν προϊόντων, η αμφισβήτηση τη ς καλλιτεχνικής αξίας τους, η επίγνωση του εξαπατητικού το υ ς ρ όλου δ εν εμφανίζονται πια ως ιδιοτροπία μιας υπερεκλεπτυσμέ­ νης διανόησης αλλά ως κοινό κτήμα ενός εκτεταμένου τμήματος της κοινωνίας; κάθε μαθητής της γ' λυκείου γνωρίζει πώς να χειρίζεται ένα σετ κριτικών εννοιώ ν ώ­ στε να εκφράζει περισσότερο μένος εναντίον της τη λ ε­ όρασης απ' ό,τι κάποτε ο Αντόρνο ενατίο ν της τζα ζ, του κινηματογράφου ή του ραδιοφώνου. Τέτοια δικαί­ ωση η Σχολή τη ς Φ ρανκφούρτης δεν περίμενε ποτέ, ο ύτε όμω ς και την επιθυμούσε· ουδέπ οτε η επιτυχία της θεωρίας εκτιμάται με το μέτρο της ιδεολογικής της διάχυσης, θα πλησίαζε μάλιστα κανείς πολύ στη φύση της Κριτικής θεωρίας, λέγοντας ότι η αλήθειά της ορί­ ζεται ε σ ω τε ρ ικ ά ως αντιστρόφω ς ανάλογη το υ πλά­ το υ ς της κοινωνικής της αναγνώρισης. Και πρέπει να δείξει κανείς ιδιαίτερη προσοχή στον ε σ ω τε ρ ικ ά θ ε ω ­ ρ ητικό αυτό χαρακτήρα της επιφύλαξης έναντι της κοι­ νωνικής διάδοσης, αν θ έ λ ει να π ρ οφ υλα χθεί από το εύκολο συμπέρασμα πως με τον τρόπο αυτό μια μορ­ φωμένη ελ ίτ προασπίζει το προνόμιό της να κρίνει τη μάζα. Αντίθετα, η επικέντρωση στο σχήμα «οι λίγοι και οι πολλοί» συνιστά ένα από τα κατ' εξοχήν σημεία ό­ που λαμβάνει χώρα η στρέβλω ση τη ς κριτικής μέσω της άκριτης «μαζικής» οικειοποίησής της. Η δημοτικότη­ τα, θα απαντήσει ο Χόρκχαϊμερ στον Άντλερ, δεν απο­ τελ εί υπεριστορικό φαινόμενο2. Κομβική στην κριτική που ασκείται από τη Σχολή τη ς Φ ρανκφούρτης είναι η διαπίστωση ότι η σημερινή τ ε ­ ράστια απήχηση τω ν προϊόντων τη ς πολιτιστικής βιο­ μηχανίας στις μάζες συνιστά στιγμή ενός «κύκλου χει­ ραγώγησης», από τον οποίον οι αποδέκτες του ς ούτε

Β. Μπίνγιαμιν, Παρίσι 1927 επιθυμούν ο ύτε μπορούν να διαφύγουν. Γι' αυτό ά λ ­ λω στε και ο Αντόρνο προτιμά τον όρο «βιομηχανία της κ ουλτούρας» έναντι εκ είν ου τη ς «μαζικής κ ο υλτο ύ­ ρας»*. Εκείνο μέσα στον κύκλο, που κάνει το γεγονός της ζήτησης δευτερ εύον έναντι αυτού της προσφοράς, την αγοραστική επιλογή του κοινού συμμόρφωση μάλ­ λον σε προειλημμένες αποφάσεις και την προσαρμογή της παραγωγής στα γούστα του διοικητική επιβολή πα­ ραγωγικά καθορισμένων αισθητικών κριτηρίων, είναι ό­ τι η δημοτικότητα αυτώ ν τω ν προϊόντων δ εν αποδίδει μόνον εξωτερικά το ποσό της κοινωνικής ανταπόκρισης αλλά και το ίδιο το κριτήριό της; ο δημοφιλής χαρακτή­ ρας βρίσκεται εγγεγραμμένος στην αισθητική διαμόρ­ φωση τω ν έργων. Δημοφιλές μπορεί να γίνει μόνον ό,τι αναγνωρίζεται εκ των προτέρων ως τέτοιο - αυτό είναι το νόημα της παρατήρησης τω ν Χόρκχαϊμερ και Αντόρ­ νο πως η τέχνη γίνεται σήμερα «διαφήμιση του εαυτού της»5. Μπροστά στην πραγματικότητα αυτή, για την ο­ ποία ο Αντόρνο χρησιμοποιούσε συνήθως την κατηγο­ ρία του φετιχισμού, η απλή κριτική της εμπορικότητας παραμένει η μισή αλήθεια, καθώς επιμένοντας στην ε ­ πίδραση του νόμου της αγοράς στο αισθητικό περιεχό­ μενο δεν βλέπει ότι εξαρχής το περιεχόμενο είναι ο ί­ διος αυτός ο νόμος. Μόνον όμως με την τελευταία αυ-

95

Ευγένιος Αρανίτσης

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΠΟΥ ΑΡΕΣΑΝ ΣΕ ΜΕΡΙΚΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΠΟΥ ΞΕΡΩ

Το βιβλίο αυτό είναι μια μικρή Ιστορία Της Λο­ γοτεχνίας Με Παραδείγματα. Ας μην πούμε όμως ότι απαρτίζεται, απλώς, από αντίλαλους που σημάδεψαν την εμπειρία τού συγγραφέα, διότι, στο ρεπερτόριο των διαφορετικών διαβαθμίσεων τού ύφους, ο τελευταίος έχει αφήσει να ριζώσει η αγάπη του για τα μεγάλα «συγκινη­ σιακά» και «φιλοσοφικά» θέματα που (θα έπρεπε να) απασχολούν τη λογοτεχνία, έτσι όπως την αντιλαμβάνεται σήμερα. Το πλήθος των ονομά­ των (Κάφκα, Μπόρχες, Ναμπόκωφ, επιστημονι­ κή φαντασία, η καθαρεύουσα, ο Παπαδιαμάντης...) σημαίνει το σύγχρονο σταυροδρόμι, όπου τα κείμενα είναι πιο ισχυρά απ’ τον συγ­ γραφέα κι όπου, εντούτοις, εκείνος οφείλει να επενδύσει επάνω τους το δικό του πένθος, τη δική του μελαγχολία, κυρίως δε την νευρική συνείδηση ενός κωμικοτραγικού κόσμου.

Ε Κ Δ Ο Σ ΕΙΣ Ν Ε Φ Ε Λ Η ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 · ΑΘΗΝΑ, 10680 · ΤΗΛ. 3607.744 FAX 3623.093 · E-mail: nefeli-p@otenet.gr

96

τή έννοια εξηγείται η εγγενής ροπή ολοκληρω τισμού τη ς «μαζικής κουλτούρα ς» προς το ν κενό λό γο τη ς προπαγάνδας, και ως εκ τούτου, μόνο στο μέτρο που η αξιολόγηση από το κοινό είναι η τυφ λή μίμηση της αυτοαξιολόγησ ης του έργου, έχει νόημα να μιλά κανείς για αυταρ χ ισμ ό τη ς βιομηχανίας τη ς κουλτούρας, για «σύγχρονους μάγους». Διαφορετικά, και η πιο αυστηρή ακόμη κριτική πρόθεση παραμένει δέσμια της αφηρημένης λογικής του δικαιώ ματος επιλογής, που είναι ό­ μως και το ουσιαστικό άλλοθι τη ς βιομηχανίας. Ό ταν αυτή διατείνεται ότι προσφέρει τα πάντα και εναπόκειTqi στο κοινό να διαλέξει αυτό που του ταιριάζει, η δια­ μαρτυρία εναντίον της ακυρώνεται. Το μόνο καταφύγιό της τό τε είναι η εμμονή στη διάκριση «υψηλής^και «κα­ τώ τερης», «σοβαρής» και «ελαφρός» τέχνης στη βάση υποτιθέμενω ν διιστορικών κριτηρίων αισθητικής ποιό­ τητας, που μάταια βέβαια προσπαθεί κανείς να προσ­ διορίσει με ακρίβεια. Η στάση αυτή πολύ επιπόλαια και εν τ έ λ ε ι αδ ικαιολόγητα π ροβάλλεται στη Σχολή τη ς Φρανκφούρτης, αυτό όμως είναι μάλλον που την έκανε και σχετικά διάσημη. Ό ταν κανείς επαναλαμβάνει τα στερεότυπα περί «ελίτ» και «μάζας», «καλλιεργημένου» και «απλοϊκού» κοινού, όχι μόνο κινείται σε ένα θεω ρη­ τικό πλαίσιο στο οποίο η Κριτική θεω ρία δεν ενέδωσε, αλλά και θα πρέπει να αναμένει το αντίστροφο κοινωνι­ κό αποτέλεσμα. 0 ψευδοασκητισμός τής υψηλής κουλ­ το ύ ρ α ς που ρίχνει το υποτιμητικό το υ β λ έμμα, π.χ. στον αμερικανικό κινηματογράφο, βέβαιος για την ποιο­ τική το υ ανω τερότητα, μιλά στη γλώσσα τη ς διοίκη­ σης, η οποία κατέχει το χάρτη τη ς πολιτιστικής δ ια ­ στρωμάτωσης του πληθυσμού και γνωρίζει από τη θέοη του ειδήμονα τι είναι καλό γι' αυτόν και τι όχι. Φι­ λεύσπλαχνα μπορεί να παίζει το ρόλο του κριτικού για τη μάζα και να μεριμνά για την επιμόρφωσή της, το μό­ νο όμως που επιτυγχάνει είναι την έκρηξη ψευδοαπε­ λευθέρωσης του «κατώτερου», ο οποίος στον διδασκα­ λικό τόνο απαντά με την κουρασμένη γκριμάτσα του μαθητή που προτιμά το πορνογραφικό έντυπο από το βιβλίο του μαθήματος της σεξουαλικής διαπαιδαγώγη­ σης. Δεν υπάρχει κριτική της πολιτιστικής βιομηχανίας από την πλευρά της πολιτιστικής διαχείρισης. Το δίλημμά ανάμεσα στη δημοκρατική απολυτοποίηση του αυθαίρετου γούστου τω ν πολλών και την α ρ ισ το ­ κρατική έπαρση της καλαισθησίας τω ν λίγων απ οτελεί το αναπόφευκτο αποτέλεσμα ενός κοινού ερωτήματος που, αν και λαμβάνει διαμετρικά αντίθετες απαντήσεις, διατυπώνεται αρχικά και από τις δύο πλευρές. Ζητού­ μενο και στις δύο περιπτώσεις είναι το ορθό κριτήριο διαχωρισμού και αξιολόγησης τω ν έργων. Όσον αφορά την ελιτίστική απόρριψη τη ς μαζικής κουλτούρας, που

διατείνεται την επίγνωση τω ν απόλυτων κανόνων της διάκρισης ανάμεσα στην υψηλή τέχνη και το προϊόν για το λαό, αυτό είναι προφανές· δεν ισχύει όμως λιγότε­ ρο και για την αντίθετη πτέρυγα. Γιατί αυτή όχι μόνο, α ­ πό άποψη αντικειμενική, αντιδρά στη βάση συνταγών δοσμένω ν από τη βιομηχανία τη ς κουλτούρας, αλλά και, υποκειμενικά επίσης, αναπτύσσει ένα ορισμένο, έ ­ στω υποτυπώδες, αισθητήριο του αποδεκτού: δεν αμ­ φ ισ βητεί τη ν ύπαρξη το υ κριτηρίου, δ ιεκδικεί μονάχα τούτο να ορίζεται από το λαό και καταφάσκει στην α­ κροαματικότητα ακριβώς όπως και στην πολιτική αρχή της ψηφοφορίας. Διακριτή κι από τις δύο α υ τές θέσ εις είναι εκείνη τη ς Σχολής της Φρανκφούρτης, διότι η δική της κριτική δεν βασίζεται σε κάποια αντίστοιχη κριτηριολογική αντίλη­ ψη4. Η τα υτόχ ρο νη αποστασιοποίησή τη ς από το α ­ πλώς δημοφ ιλές αλλά και τον σ ταθερό αισθητικό κα­ νόνα δεν υπαινίσσεται ωστόσο την επιλογή μιας μέσης οδ ού. Για την αντίληψ η όλω ν τω ν εκπροσώπων τη ς Σχολής ο τρίτος δρόμος ανάμεσα στην αισθητική δημο­ κρατία και το προνόμιο είναι μάλλον ο χειρ ότερος, κα­ θότι σ τερ είται ακόμη και το υ μεριδίου τη ς α λ ή θεια ς που αντιστοιχεί σε καθεμιά από τις προηγούμενες το ­ ποθετήσεις. Το ότι η Κριτική θεω ρία αποφεύγει να πα­ ράσχει ορ ισ μούς για το τι είναι α ληθινή τέχ ν η και τι ψ ευδοκαλλιτεχνικό εμπορικό προϊόν δεν σημαίνει ότι σκοπός της είναι να απαλείψει τη διάκριση ή να μετριά­ σει τη δριμύτητα της καταγγελίας της βιομηχανίας της κουλτούρας. Το αντίστροφο όμω ς ακριβώς κάνουν ε ­ κείνοι που, προκειμένου να αποφύγουν το εκβιαστικό δίλημμα μεταξύ καλλιτεχνικά υψηλού και ευτελούς, ο­ ρίζουν μια σειρά από ενδιάμεσα επίπεδα ποιότητας, ε ­ πιφυλάσσοντας συνήθω ς δ ιαφ ορετική αντιμετώπιση για τα προϊόντα «του σωρού» και τις «ξεχωριστές περι­ πτώσεις» τη ς πολιτιστικής βιομηχανίας. Επιμένουν στο κριτήριο και εξα σ θεν ο ύν τόσ ο την κριτική όσο και τη διάκριση. Την ίδια στιγμή που καταχρώνται την έννοια του «αριστουργήματος» εντάσσοντας στην ίδια αξιολο­ γική κατηγορία -π .χ . στο χώρο του κινηματογράφουτους κοινότοπους μελοδραματικούς συμβολισμούς του Αγγελόπουλου και τις επαναστατικές τεχνικές καινοτο­ μίες του Αϊζενστάιν, ταυτόχρονα ακριβώς μαίνονται ε ­ ναντίον τω ν φτηνών στερεοτύπων όταν αυτά δεν πλα­ σάρονται σε συσκευασία αυθεντικότητας. 0 «σινεφίλ», ο αναγνώ στης τω ν διακοπών, ο θεατρ όφ ιλο ς, ο προ­ βληματισμένος θεατής με τα πολλά ενδιαφ έροντα, ο ενημερω μένος για τα σχόλια τω ν κριτικών στον Τύπο, ακόμη και ο δ ή θεν φ ανατικός μεμονω μένω ν, εν ίο τε «περιθωριακών», καλλιτεχνών, απ οτελούν, ο καθένας

ΞΕΝΗ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Τζ. Μ. Κούτσυ

Ο ΑΡΧΟΝΤΑΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ «Ο Φ. Ντοστογιέφσκι βρίσκεται στην Δρέσδη όταν μαθαίνει για το θάνατο του Πάβελ, θετού γιου του. Με την επιστροφή του στην Πετρούπολη, προσπαθεί να συναντήσει τους ανθρώπους που εκείνος συναναστρεφόταν και να διερευνήσει τις άγνω­ στες συνθήκες του θανάτου του. Η επίσημη εκδοχή είναι η αυτοκτονία ενώ οι αναρχικοί φίλοι του θύματος πιστεύουν ότι δολοφονήθηκε από την τσαρική αστυνομία. Μέσα από τις αφηγήσεις των ανθρώπων που γνώρισαν τον Πάβελ ανακαλύπτει ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι τον γιο του. Εγκλωβισμένος λοιπόν σ’ ένα πλέγμα ενοχής και θλίψης για το χαμό του Πάβελ επανεξετάζει τη “σχέση” του μαζί του, όσο και την προσωπική του στάση απέναντι στην κοινωνική αναταραχή που επικρατεί στην παρηκμασμένη τσαρική Ρωσία. Πρόκειται για ένα ψυχογράφημα, μια καταγραφή και ανάλυση ανθρώπινων αδυναμιών. Ο συγγραφέας με μαεστρία αποδίδει και τις πιο λεπτές αποχρώ­ σεις των συναισθημάτων των ηρώων του με φόντο την Πετρούπολη του 19ου αιώνα όπου σιγοβράζει η επανάσταση. Ένα μυθιστόρημα συγκλονιστικό».

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

Α ΣΚΛΗ ΠΙΟΥ 6 · Α Θ Η Ν Α 10680 · ΤΗΛ. 3607.744 FAX 3623.093 · E-mail: nefeli-p@otenet.gr

στο πεδίο του , ενσαρκώσεις τη ς ίδιας αντίληψης που

97

απορρίπτει τις μονόπλευρες επιλογές για να πάρει μέ­ ρος στο ψεύδος και τω ν δυο. Ειρωνικός από τη μια α­ πέναντι στο απροκάλυπτα εμπορικό, ανοιχτός από την άλλη ως ώριμος πολίτης στην ανταλλαγή απόψεων και

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της δημοφ ιλούς, π.χ. ροκ, μουσικής). Είναι βεβαίως αλήθεια ότι η Σχολή της Φρανκφούρτης απέδωσε ιδαίτερη βαρύτητα στην εσωτερική λογική τω ν έργων, εκείνο ωστόσο που συ­

στη σχετικότητα τω ν κριτηρίων, ο τύπος αυτός ξέρει να συνδυάζει τις ιερεμιάδες με το «περί ορέξεως...». Στην πραγματικότητα, όοο περισσότερο διακηρύσσει την ιδιαιτερότητά του έναντι του «απλού μέσου ανθρώπου», τόσο βυθίζεται στην επιβεβλημένη μετριότητα της πο­ λιτιστικής βιομηχανίας, την οποία σπεύδει και πάλι να κατηγορήσει, με γνήσιο ελιτισμό, ως «μαζική». Πενήντα περίπου χρόνια πριν, οι Χόρκχαϊμερ και Αντόρνο δεν εί­ χαν ψ ε υδ αισ θήσ εις για το κοινό α υ το ύ το υ είδ ους: «Εμφανυκές διαφοροποιήσεις», έγραφαν, «όπως μ ε τα ­ ξύ ταινιώ ν Α και Β κ ατηγορ ίας 1...1 δ εν π ροκύπ τουν κ υ ­ ρίω ς απ ό τ α π ράγματα αλλά μ άλλον χρησιμ εύουν σ τη ν ταξινό μ ησ η, στην ορ γ ά ν ω σ η και τ η ν κ α τα γ ρ α φ ή τω ν καταναλω τώ ν. Για ό λ ο υ ς έ χ ει π ρ ο β λ εφ θ εί κάτι ώ σ τε να μην μ π ορ εί να ξε φ ύ γ ε ι κανείς 0 κ α θ έν α ς ο φ είλει, τρό π ον τινά αυθόρμ ητα, να ου μ π ερ ιφ έρεται σύμφ ω να μ ε τ ο "leve l" του, όπ ω ς π ρο καθ ορ ίσ τη κε σ ύμ φ ω να με τις σ τα τισ τικές εν δείξεις, και να παίρνει τη ν κ ατηγορ ία τ ω ν μ αζικώ ν π ρ ο ϊό ντω ν π ου φ τιά χ τη κ ε για τ ο ν τύ π ο του»5.

χνά αγνοείται είναι ότι αυτή η εσωτερική κριτική, η δ έ­ σμευση της κοινωνιολογίας της τέχνης στην αισθητική φιλοσοφία, είναι αποτέλεσμα της αναγνώρισης του ι­ στορικού ακριβώς χαρακτήρα της τέχνης· ιστορικού, όχι όμως με την έννοια ενός σχετικισμού όπου τα πολιτι­ στικά φαινόμενα συναρτώνται κατά εξω τερικό και τ υ ­ χαίο τρόπο με την ιστορική συγκυρία, έτσι ώστε η αι­ σθητική τους ποιότητα να καθίσταται αδιάφορη, αλλά με την έννοια ότι η αισθητική αυτή ποιότητα συνιστά η ίδια τον τρόπο που η τέχνη σχετίζεται με την ιστορία. Έτσι, τόσο η διάκριση μεταξύ αληθινής τέχνης και ε ­ μπορικού προϊόντος, όσο και η διεξοδική κριτική του τ ε ­ λευταίου, κινούνται για την Κριτική θεω ρ ία στη βάση της αναφοράς τους στην εσωτερικά ιστορική φύση της τέχνης, και συγκεκριμένα σε αυτό που στη φιλοσοφική παράδοση ονομάζεται τέλ ος της τέχνης.

Έτσι, με αυτήν την επιπλέον έννοια, το φαινόμενο της βιομηχανίας της κουλτούρας μπορεί να χαρακτηριστεί ολοκληρω τικό. Διοικητικά κ ατευθυνόμενος δ εν είναι μόνον ο κανόνας, ο οποίος τουλάχιστον είναι εύκολα αναγνωρίσιμος, αλλά και η εξαίρεση. Το ίδιο και η πίοτη στην καλή πρόθεση τω ν αυτοαποκαλούμενων ατομι­ κών ή συλλογικών προσπαθειών, η ενσωμάτωση των οποίων στην ολότητα περισσότερο συμπίπτει με τη γ έ ­ ν εσ η τους παρά τη διαδέχεται χρονικά, όταν δεν μπο­ ρούν πλέον να προβάλουν αντίσταση. Σήμερα, που το πρόβλημα της πολιτιστικής βιομηχανίας είναι πασίγνω­ στο, το μεγαλύτερο ίσως ενδιαφέρον από τις σχετικές θέσ εις της Σχολής της Φ ρανκφούρτης έχουν εκείνες που απορρίπτουν τις εύκολες διεξόδους σε επιδείξεις τεχνικής δ εινότητας ή σε χαρισματικές καλλιτεχνικές μορφές. «Τα τ α λ έ ν τα ανή κο υν σ το κύκλω μα π ολ ύ πριν α υ τό τα π αρουσ ιάσ ει: α λ λ ιώ ς δ ε ν θ α εν τά σ σ ο ν τα ν με τό σ ο ζήλο»6. Με το ίδιο εξάλλου πνεύμα θα μπορούσε να απαντήσει κανείς και στην συχνά διατυπωνόμενη ά­ ποψη ότι οι Αντόρνο και Χόρκχαϊμερ, δέσμιοι του προ­ σωπικού πολιτιστικού το υ ς προνομίου, ισοπεδώνουν με αριστοκρατική αλαζονεία, που υπερτονίζει τα κα­ θαυτά αισθητικά κριτήρια, τον ενδεχόμενο προοδευτι­ κό κοινωνικό ρόλο που επιτελούν κινήματα τα οποία α­ ναπτύσσονται στο πλαίσιο τη ς βιομηχανίας της κουλ­ τούρας κάτω από συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες

98

Η ιδέα ενός τέλ ους της τέχνης είναι ιδεαλιστικής κατα­ γωγής και απ οτελεί ένα από τα πιο διάσημα στοιχεία της εγελιανής αισθητικής. Σύμφωνα με τον Χέγκελ, το «ωραίο» δεν συνιστά μίμηση της φύσης αλλά «αισθητη­ ριακή εμφάνιση της ιδέας», γι' αυτό και η τέχνη θεω ρεί­ ται φάση του απολύτου Πνεύματος. Μόνον όμως την πρώτη από τις φάσεις του. Κι αυτό διότι, από τη στιγμή που το ωραίο συναρτάται με την α λ ήθεια, απ οκαλύ­ πτεται ότι η σχέση του με αυτήν περιορίζεται στη χα­ μηλότερη βαθμίδα της συνείδησης: την αισθητηριακή. Με το ιστορικό ξεπέρασμα αυτής της βαθμίδας η τέχνη φτάνει αντικειμενικά στο τέλ ος της, καθώς υπερβαίνεται από την εννοιολογική σκέψη. Ήδη για τη δική του ε ­ ποχή ο Χέγκελ έγρ α φ ε: «Για μ ας η τ έχ ν η δ ε ν ισ χ ύει π λέο ν ω ς ο ύφ ιστος τρό π ος μ ε το ν οποίο η α λ ή θ εια ε ­ ξα σ φ αλίζει για τ ο ν ε α υ τ ό τ η ς τη ν ύπαρξη»7. Έτσι, κατά κάποιον τρόπο όσο πιο σοβαρά εκαλαμβάνεται η πνευ­ ματική αναφ ορά τη ς τέχνης, τόσ ο πιο αναπόδραστα πεπερασμένος γίνεται ο χαρακτήρας της στο πλαίσιο μιας ιστορίας, η οποία συλλαμβάνεται ως ιστορία του Πνεύματος. Αλλά για ένα είδος τέλ ους της τέχνης θα μπορούσε να πει κανείς ότι γίνεται λόγος στη γερμανική φιλοσοφία και νωρίτερα, αυτή τη φορά όχι με την έννοια της κα­ τάργησης αλλά της πραγμάτωσης της τέχνης στη ζωή. Η σύλληψη, π.χ., από τον Σίλερ μιας Α ισ θητικής Π ο λι­ τείας5, όπου φυσικές και ηθικές δυνάμεις θα βρίσκονται σε αρμονία, ανάγει την τέχνη σε κανόνα μιας «ύψιστης πραγματικότητας» για τον άνθρωπο στο πέρας της ι­ στορικής του πορείας. Αξίζει να σ ημειω θεί ότι η ιδέα

της αξιοποίησης του αισθητικού φαίνεσθαι στην κοινω­ νία, που βέβαια είναι αρκετά διαφορετική από την αντί­ ληψη το υ Χεγκελ, αφ ήνει τα ίχνη τη ς ακόμη και στον νεα ρ ό Μ αρξ, σ ύμφ ω να με τον οποίο «ο ά ν θ ρ ω π ο ς », που ως ον γνω ρίζει τη ν πλήρη ανάπτυξη τη ς φ ύσ ης το υ μονάχα στο ανώ τερο ιστορικό στάδιο, στον κομ­ μουνισμό, «μ ο ρ φ ο π ο ιεί και σ ύμ φ ω ν α μ ε τ ο υ ς ν όμ ους τ η ς ομορφιάς»9. Η άποψη τη ς Σχολής της Φ ρανκφούρτης δ εν απ οτελεί

ό τι θ α μ π ορ ο ύσ ε δ η λ. να δ η μ ιο υ ρ γη θ ε ί μια κ α λ ύ τ ε ρ η υ λική ύπ α ρ ξη σ τη ν οπ οία θ α γ ιν ό τα ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα α υ τή η ευτυ χία » '0. Σ' αυτή τη λογική ο Μ αρκούζε μιλά για «καταφατικό χαρακτήρα τη ς κουλτούρας». Η λύση που δίνει, στην προοπτική μιας ριζικής κοινωνικής α λ ­ λαγής, είναι ωστόσο δ ιαφ ορετική από εκείνη το υ Χ έ­ γκελ: «Ένα π ραγματικό ξεπ έρα σμ α τω ν τ ά σ ε ω ν α υ τώ ν δ ε ν θ α οδ η γή σ ει σ τη ν κ ατάργη σ η τ η ς κ ο υ λ το ύ ρ α ς κ α θ ' εα υ τή ς , α λ λ ά σ τη ν κ α τά ρ γ η σ η τ ο υ κ α τα φ α τικ ο ύ χα ρ α ­

φυσικά επ ανάληψη κάποιας από α υ τ έ ς που μ ό λ ις α ν α ­ φ έρ θηκαν, Ωστόσο, - κ α ι ό ­ πως θα δ ο ύ μ ε α υ τό α φ ορ ά και το πεδίο τη ς κριτικής της πολιτιστικής βιομη χα νία ς- ο­ πω σδήπ οτε α ρ θρ ώ ν ετα ι σ ε σχέση με τη ν έννοια το υ τ έ ­ λ ο υ ς τη ς τέχ ν η ς, σ τη μία ή σ την ά λ λ η εκδοχή το υ . Στο πλαίσιο α υτο ύ το υ κειμένου δεν είναι δυνατόν να προχω­ ρ ήσουμε πέρα από μια πολύ περιληπτική αναφ ορ ά σε ό ­ ψεις αυτής της σχέσης, όπως παρουσιάζονται στους διάφο­ ρους εκπροσώπους τη ς Σχο­ λής. Και πρώτ' απ' όλα στον Μ αρκούζε, στον οποίο πιθα­ νόν λόγω τω ν ισ χυρότερω ν δεσμών του με την ιδεαλιστική παράδοση αυτό είναι ιδιαί­ τερα εμφανές. Το πιο σημαντικό, ίσως, είναι ότι ο Μαρ­ κούζε επιλέγει να πραγματευτεί την ίδια την έννοια της κουλτούρας, που είναι γενικότερη εκείνης τη ς τέχνης, μέσα από τη διαπίστωση μιας αντιφατικής λειτουργίας, αντίστοιχης αυτής που στην περίπτωση το υ Χέγκελ α­ π οτελούσε τη ρίζα τόσ ο τη ς ιστορικής αναγκαιότητας όσο και της ιστορικής περατότητας της τέχνης. 0 Μαρ­ κούζε αναγνω ρίζει σ την κ ο υλτο ύρ α , από τη μια, το προείκασμα, την ουτοπική έκφραση μιας συμφιλίωσης, η οποία στην κοινωνική ζωή δεν έχει ακόμη πραγματωθεί. Από την άλλη, η ίδια η αυτονομία της κουλτούρας, το γεγονός ότι παραμένει διαχω ρισμένη σ φαίρα της κοινωνικής πραγματικότητας προς την οποία λειτουργεί ανταγωνιστικά, τη μετατρέπει σε όργανο συμφιλίω σης με την πραγματικότητα αυτή, δημιουργώντας την ψευ­ δαίσθηση τη ς κατορθω μένης ουτοπίας. «Η α νυπ ό τακτη ιδ έ α γ ίν ε τα ι έ ν α ς σ υ ν ε ρ γ ά τη ς τ η ς δ ικ α ιο λό γ η σ η ς . Το γεγο ν ό ς ό τι υπ άρχει έ ν α ς α ν ώ τε ρ ο ς κόσμος, έ ν α αν ώ ­ τε ρ ο α γ αθ ό απ ό τη ν υ λική ύπαρξη, κρύβει τη ν α λήθ εια,

Τ. Αντόρνο, Φρανκφούρτη 1967

κτή ρ α της»". Το γεγονός ότι με τον τρόπο αυτό ο Μαρ­ κούζε πλησιάζει περισσότερο το ιδ εώ δες το υ Σίλερ, κάτι που φαίνεται άλλω στε και σε πολλά άλλα κείμενα, δ εν σημαίνει ότι εγκαταλείπ ει την έννοια το υ τέλ ο υ ς της τέχνης. Μάλιστα, μόνον υπό τη σκιά αυτής της εγελιανής κληρονομιάς μπορούν να εξηγηθο ύν και οι μ ε­ τατοπίσεις το υ στο ζήτημα τη ς δημοφ ιλούς νεανικής κουλτούρας του '60. Ενθουσιασμένος από τα κινήματα τη ς εποχής, διαβλέπει αρχικά στη δυναμική το υ ς την προοπτική μιας άρσης τη ς τέχνης. Σε ένα χαρακτηριστι­ κό απόσπασμα από το Δοκίμιο για τ η ν Α π ελ ε υ θ έ ρ ω σ η διαβάζουμε: «Στον α νατρεπ τικό, π αράφ ω νο, γ ο ερ ό και κ ρ α υ γ α λέο ρυθμ ό 1...1 οι καταπ ιεσμ ένοι κα τα ρ γ ο ύ ν τη ν Ε νατη Συμφω νία και π ροσ δίνουν σ τη ν τέχ ν η μιαν απεξιδ α ν ικ ε υ μ έ ν η , α ισ θ η σ ια κ ή μ ο ρ φ ή φ ο β ε ρ ή ς α μ ε σ ό ­ τη τα ς » 11. Όμως, με αυτό ειδικά το σκεπτικό, κι όχι από τη ν άποψη το υ άμ εσ α εποικοδ ομητικο ύ κοινω νικού του ς ρόλου, ο Μ αρκούζε παρουσιάζεται πρόθυμος να εκφράσει την αλληλεγγύη του σε τέτο ιες εκδηλώσεις.

99

Γιατί το ίδιο το εγελιανό επιχείρημα, ότι το φαίνεσθαι το ίδιο κάνει την τέχνη να σ υνδέεται με την αλήθεια, ο δ η γ ε ί το ν Μ αρ κούζε, το υ λά χ ισ το ν από τη ν εποχή του Α ν τεπ α ν ά σ τα σ η και Ε ξέγερ σ η, στην αντίστροφη,

τη ς. Έτσι, η βιομηχανία τη ς κουλτούρα ς, α ν τί να αφ α ιρ εί τ ο μανδύα τη ς καλλιτεχνικής φ αινομενικότη­ τα ς, τρ έφ ει μάλλον την καλλιτεχνική ψ ευδαίσθηση. «Η ισ τορική π ροοπ τική ενός τ έ λ ο υ ς τ η ς τέχ ν η ς είν αι ι­

α ν τιεγ ελ ια ν ή , αξιολόγησ η: «Το " τ έ λ ο ς τ η ς τ έ χ ν η ς " μ π ο ρ εί να γίνει θ εω ρ η τικ ά ν ο η τό μ ό νο α ν σι ά ν θ ρ ω ­ ποι δ ε ν είναι πια ικ α ν ο ί να δ ιακ ρίνο υν τ η ν α λ ή θ εια α ­ πό τ ο ψέμα, τ ο κ α λ ό α π ' το κακό, το ωραίο από τ ο ά ­ σχημο, τ ο τω ρ ιν ό απ ό τ ο μ ε λλο ν τικό . Κάτι τ έ τ ο ιο θ α ή τ α ν η κ α τ ά σ τα σ η ε ν ό ς τ έ λ ε ι ο υ βα ρ β α ρ ισ μ ο ύ σ τη ν ακμή τ ο υ π ολιτισμ ού»” , και συνεπώς: «α υτή η μ ουσι­ κή είναι κ υ ρ ιο λεκ τικ ά απομίμηση Στο ώριμο έργο του ο Μ αρκούζε προσεγγίζει όλο και περισσότερο τον Αντόρνο, τον φιλόσοφο στον οποίο η σχέση ανάμεσα στη «μαζική κουλτούρα» και το τ έ ­ λος τη ς τέχνης είναι πιθανόν πιο κρυμμένη, ωστόσο εξαιρετικά βαθιά και κρίσιμη. Από τις πρώτες σελίδες τη ς Α ισ θ η τικ ή ς Θ εω ρ ίας το υ , ο Αντόρνο διατυπώνει τη γνωστή θέση ότι «η α π ό λυ τη ε λ ε υ θ ε ρ ία σ το π λαί­ σ ιο τ η ς τ έχ ν η ς , κ α θ ό τι ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί ν α α π ο τ ε λ ε ί ε ­ λ ε υ θ ε ρ ία σ ε έ ν α επ ιμ έρο υς π λαίσιο, έ ρ χ ε τα ι σ ε α ν τί­ θ εσ η μ ε τ ο α ε ιθ α λ έ ς κ α θ εσ τώ ς α ν ε λ ε υ θ ερ ία ς τ ο υ ό ­ λο υ » 15. Και βέβαια η βιομηχανία της κουλτούρας, για την οποία ήδη στη Δ ια λ εκτικ ή τ ο υ Δ ιαφ ω τισ μ ού αναΦ έρεται ότι δ εν έχει πια ανάγκη να εμ φ α ν ίζετα ι ως τέχνη, α π οτελ εί το κατ' εξοχήν υπόδειγμα για αυτό, ακόμη και στις εκ λεπ τυσ μένες και «π ροβληματισμέ­ νες» εκδο χές της: «Μ ε τ η σ ύ σ τα σ η τ η ς τ ζ α ζ κ αι τ ο υ ρ ο κ ε ν τ ρ ο λ σ τη θ έσ η τ ο υ B e e th o v e n δ ε ν κ α τ α δ ε ι­ κ ν ύ ε τα ι η κ α τα φ α τικ ή α π ά τη τ η ς κ ο υ λ το ύ ρ α ς , α λ λ ά π α ρ έ χ ε τ α ι έ ν α κ ά λ υ μ α γ ια τ η β α ρ β α ρ ό τ η τ α κ αι τ ο σ υ μ φ έρ ο ν τ ο υ κ έ ρ δ ο υ ς τ η ς βιο μ η χ α ν ία ς τ η ς κ ο υ λ ­ το ύ ρ α ς » 16. Ωστόσο, - κ α ι εδώ η άποψη το υ Αντόρνο εμφ ανίζεται στην πραγματική τη ς διάσταση από την ελιτίσ τική κ ρ ιτ ικ ή - είναι « α δ ύ ν α το 1...1 να α σ κ ή σ ε ι κ α ν ε ίς κ ρ ιτική σ τη βιομ ηχανία τ η ς κ ο υ λ το ύ ρ α ς , η ο ­ ποία θ α σ ιω π ούσ ε για τ η ν τέχ νη »17. Το κιτς, κατά τον Αντόρνο, δ εν είναι κάτι άγνω σ το ακόμα και για την τέχνη καθαυτή. 0 « δ ιττό ς χ α ρ α κ τή ρ α ς τ η ς τέχ ν η ς»18, «η αν τιν ο μ ία α ν ά μ εσ α σ τη ν α λ ή θ ε ια κ αι τ η ν α ν α λ ή ­ θεια» τη ς «που ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς α η ο τ έ λ ε σ ε τ ο κ ίν η τρ ο τ ο υ H egel να δ ια τυ π ώ σ ει τ η ν π ρό γνω ση τ ο υ τ έ λ ο υ ς της»19 κάνει το φετιχισμό αναπόσπαστο στοιχείο της, κάτι που μονίμως την α κ ολο υθεί και το οποίο πρέπει διαρκώ ς να αρ νείται. Στην από κοινού παραγνώριση τη ς αν τίθ εσ ης αυτής, η I'a rt p our I'a rt και η «τέχνη το υ σειρμού», με όλη την ερ γαλεια κή τη ς αναφορά, βρίσκονται τελ ικ ό σ υμφ ιλιω μένες· γι' αυτό και η τ ε ­ λευταία προπαγανδίζει τόσο εύκολα το τέλ ο ς τη ς τ έ ­ χνης, όσο και η πρώτη τη ν αιω νιότητα και το ύψος

δ έ α τ ο υ κ α θ εν ό ς έ ρ γ ο υ της»20, υφίσταται μέσα στην παράδοξη συνέχισή της· η πολιτιστική βιομηχανία α ­ ντίθετα δεν είναι τίποτε λιγότερο και τίποτε περισσό­ τερ ο από π α ρ ω δ ία αυ το ύ το υ τέ λ ο υ ς - ε ξ ου και ο χ α ρ α κ τη ρ ισ μ ό ς τ η ς από το ν Χ ό ρ κ χ α ϊμ ερ και το ν Αντόρνο όχι απλά ως προβληματικής, αλ λά «σατανι­ κής».

100

Τέλ ο ς, φ αν ερά επ ηρ εασ μένη από τη ν ιδέα το υ τ έ ­ λους τη ς τέχνης, έστω και όχι από τις ίδ ιες πηγές, εί­ ναι και η θεωρία του Β. Μ πένγιαμιν, ο οποίος, φαινο­ μενικά στον αντίπ οδα τη ς θεω ρ ίας του Αντόρνο για το φ ετιχισ μό, υπ οδέχεται ευνοϊκά την τεχνική α ν ά ­ πτυξη στο χώρο τη ς τέχνης. Με τη θεωρία του για τη δ ιά λυ σ η τ η ς αύρ ας, τη ς ιερατικής μοναδικότητας του έργου της τέχνης, μέσα από την τεχνική δυνατότητα αναπαραγωγής τους, υποστηρίζει την αντικατάσταση το υ παλιού «λατρευτικού» χαρακτήρα τη ς τέχνης από έναν σύγχρονο «εκθετικό», που, αν και μοιάζει από­ λυτα συγγενής προς αυτό που από του ς κύριους εκ ­ προσώπους της Σχολής καταδικάζεται, απ οτελεί μ άλ­ λον την ειρωνική και ύψιστα διαλεκτική μορφή με την οποία ο Μπένγιαμιν εκφ ράζει τη δυνατότητα αντίστα­ σης στο ιστορικά διαμορφ ω μένο οργανωμένο θέαμα και την ανιστορικής έμπνευσης παρωδία το υ τέλ ο υ ς τη ς τέχνης. Δεν υπάρχει εδώ η δυνατότητα να επ εκταθούμε στις διάφ ορ ες δια σ τάσ εις τη ς σημαντικής αυτής α ν τίλ η ­ ψης. Απαραίτητο όμως, εδώ στο τέλ ο ς, να προλάβει κανείς μια παρεξήγηση, η οποία τα τελ ευ τα ία χρόνια δ εν υπήρξε σπάνιο φαινόμενο: τη σύγχυση τω ν από­ ψ εω ν το υ Α ντόρ νο, και ίσω ς ακόμη πιο πολύ το υ Μπένγιαμιν, με τη μεταμοντέρνα αξιολόγηση τω ν πο­ λιτιστικών φαινομένων. Στη βάση αυτής της παρεξή­ γησης βρίσκεται μεταξύ άλλω ν και το γεγονός ότι και στη μεταμοντέρνου προσανατολισμού φιλολογία γί­ νεται λόγος για τέλ ο ς τη ς ιστορίας, τέλ ο ς της τέχνης κ.τ.λ. Μια από τις πλέον πρόσφατες εκφ ράσεις μιας παρόμοιας αν τίλ ηψ ης για τη ν τέχ ν η βρίσκει κανείς στο έρ γο το υ Αμερικανού θεω ρ ητικού Άρθουρ Ν τάντο (Arthur C. Danto), ο οποίος, για παράδειγμα σε μια συνέντευξή του (όπου ξεκινά δηλώ νοντας με γ ε ­ λοίο κυνισμό ότι « κ α τέλ η ξίεΐ στη φ ιλοσ οφ ία για να βγάλει τα χρήματά ίτϊου»), αναφ ερ όμενος στα γνω­ στά κουτιά Brillo του Ουόρχολ, διατυπώνει την άποψη ότι έχουμε φτάσει ήδη στο τέλ ο ς τη ς τέχνης, εφόσον η εννοιολογική κατανόησή τη ς έχει ολοκληρω θεί, και

πιο συγκεκριμένα έχει ο λ οκλ ηρω θεί με χην επίγνωση

χίζει να «είναι α υ τ ή μ ε τ α μ άτια κ λ ε ισ τά και τ α δ ό ν τια

ότι ένα έργο τέχνης δ εν δ εσ μεύεται από κανέναν κα­ νόνα και μ π ο ρ εί να έχ ει ο π οιαδ ήπ οτε μ ο ρ φ ή . «Και

Α ντόρνο σ την Α ισ θ η τικ ή Θ εω ρ ία για τη δ υ να τό τη τα

σ κ έ φ τη κ α » , λ έ ει ο Ν τά ντο « ό τ α ν φ τ ά ν ε ι κ α ν ε ίς σ το σ ημ είο α υ τό , ό τ α ν ό λ α ε ίν α ι o.k. - τ ό τ ε ε ίν α ι κ ά τι σ α ν τ ο β α σ ίλειο τ η ς ε λ ε υ θ ερ ία ς » 21. Το πρώτο που προσέ­ χει κανείς είναι η τρ ο μ ερ ή κακομεταχείρισ η εννοιώ ν το υ ιδεαλισμού, ακόμη και τω ν πιο θεμελιω δ ώ ν όπως εκ είν ης τη ς ε λ ευ θ ερ ία ς , που σε καμιά περίπτωση ο Χέγκελ ο ύτε κανείς ά λ λο ς σ υγγενής φιλ όσ οφ ος, δεν τα ύ τιζε με τη ν απλή αυθ α ιρ εσ ία ή τη ν απ ουσία δ ε ­ σμευτικώ ν κανόνων. Αντίστοιχα συμβαίνει και όσον α ­ φ ορά τη σύνδεσ η τέχ ν ης και ζω ής, που ουδ έπ οτε η γερμα νική φ ιλ οσ οφ ία έ φ τα σ ε να τη σ το χ ά ζετα ι ως

σ φ ιγμ έν α » 25 - και είναι α υτή η εικόνα που έδ ω σ ε ο και τη ν αναγκαιότητα τη ς σ υνέχισ ής τη ς, ακόμα και μέσα στο καθεστώ ς τη ς αδυναμίας της. □

Σημ ειώ σ εις

σ ημείο που σ υνδέει το υ ς Αμερικανούς α υ το ύ ς θ ε ω ­ ρητικούς με το ν Χέγκελ: ο κλασικισμός που τον έκανε να εκ λα μ β ά νει το τέ λ ο ς τη ς παραδοσ ιακής ω ραίας

1 Ισχύει μάλλον ό τ ι «Στην Ελλάδα, Ι...Ι η Σχολή της Φραν­ κφ ούρτης είναι κ α τ' όνομα γνωστή», «Πλανόδιον», τ.23, Αθήνα, 1996, 0.180.

2 Βλ. Horkheimer, Μ, Cesammelte S chriften Bd. 4, Fischer, Frankfurt a.M. 1988, o. 435/36.

3 Χόρκχαϊμερ, Μ. - Αντόρνο, T.B., Διαλεκτική το υ Διαφωτι­ σμού, Νήσος, Αθήνα 1996, ο. 270.

4 «Το ερώτημα που τίθεται εκ τω ν άνω αν ένα φαινόμενο ό ­ πως ο κινηματογράφος εξακο λου θεί να είναι τέχνη ή όχι δ εν ο δηγεί πουθενά», Adorno, Th.W., Asthetische Theorie, Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1990, o. 12. Γι' αυτό kai είναι ε ­ κ τός π νεύμ α το ς η σ χηματοποίηση τω ν απόψεων το υ Αντόρνο από τον Ντ. Χέλντ σε διακριτικά γνωρίσματα της «σοβαρής» και τη ς «δημοφιλούς» μουσικής, όπως παρατί­ θεται στον τό μο Τέχνη και Μαζική Κουλτούρα, Ύψιλον, Αθήνα 1984, ΟΟ. 20-21.

5 Χόρκχαϊμερ, Μ. - Αντόρνο Τ.Β., ό.π., ο. 206.

6 Ό.π., ο. 204.

7 Hegel, G.W.F., Asthetlk I,II, Reclam, S tuttgart 1989, o. 169.

8 Βλ. Σίλλερ, Φ „ Για την Αισθητική Παιδεία το υ Ανθρώπου, Οδυσσέας, Αθήνα 1990, ο. 169 κ.ε.

9 Marx, Κ. - Engels, F„ MEW Bd. 40, ο. 517.

10 Μαρκούζε, X., Αρνήσεις, Ύψιλον, Αθήνα 1985, ο. 92.

11 Ό.π., ο. 101 12 Μ αρκούζε, X., Για την Α πελευθέρωση, Διογένης, Αθήνα 1971,0. 72.

13 Μαρκούζε, X., Αντεπανάσταση και Εξέγερση, Παπαζήσης, Αθήνα 1974, ο. 112.

14 Ό.Π,, Ο. 108.

15 Adorno, Th. W „ ο.π., ο. 9.

16Ό .π.,σ. 473.

17 Ό.Π., Ο. 34.

18 Βλ. ό.π., 00. 336-337.

19 Ό.π., Ο. 252.

20Ό.Π., 0.199.

21 Danto, A. C., M it Pop w urde die Kunst philo sophlsch, «Deutsche Z e its c h rift fu r Philosophies, 4 5 /5 ,1 9 9 7 , o.

778.

22 Ό.Π., 0. 778.

23 Adorno, Th. W „ ό.π., 0. 417.

24 Danto, A. C„ ό.π., 0. 778.

25 Adorno, Th.W., o.n., o. 475.

τέχνης ως το τέ λ ο ς τη ς γενικά. Έναντι τη ς εσ ω τερ ι­ κής αντίφασης της τέχνης, μπροστά στη διαρκή απει­ λή το υ τέλ ο υ ς της, η μόνη «κατάλληλη στάση» σ υνε­

* Βλ. Adorno, Th.,w „ Cesammelte Schriften, Suhrkamp, Frankfurt a. M „ o. 337.

πεζή τα υ τό τη τα νο ή μ α το ς και έκφ ρα σης. Το τ ε λ ε υ ­ τα ίο είναι όμω ς χαρακτηριστικό τη ς βιομηχανίας τη ς κουλτούρας και, στη σκέψη τω ν Αντόρνο και Χόρκχαϊμερ, ίδιον ακριβώς αυτού που ονόμαζαν «σατανικότη­ τα» της. Αλλά ο Ντάντο θα έσ τεκ ε παγερά αδιάφορος μπροστά σ την κατηγορία α υ τ ο ύ που ο ίδιος έτσ ι κι α λ λιώ ς είναι π ρ όθυμος να π αραδεχτεί: «ο Ουόρχολ δεν υπήρξε κριτικός το υ καπιταλισμού· πίστευε στον καπιταλισμό»22. Μόνο που το θέμα δ εν εξα ντλ είτα ι σε αυτό, στο ότι δ ηλα δή η βιομηχανία τη ς κουλτούρα ς και η μεταμοντέρνα αντίληψη περί τέλ ο υ ς της τέχνης μιλούν από την ίδια θέση . Το πιο απ οφασιστικής ση­ μασ ίας είναι ότι α ν τίθ ετα μ ε τα λ ε γ ό μ εν ό το υ ς , τα πολιτιστικά αυτά προϊόντα, ως φετιχιστικά, δ εν ε ξ α ­ φανίζουν το «φαίνεσθαι»: «η α λ λ ε ρ γ ία σ το φ α ίν εσ θ α ι θ έ τ ε ι τ η ν α ν τ ίσ τιξ η α τ η ν εμ π ο ρ ικ ή τ ο υ π α ν τ ο δ υ ν α ­ μία»23· με τη ν ο ρ ο λο γ ία το υ Μ π ένγιαμιν, π ρ όκειται μ άλ λον για συντήρηση παρά για δ ιάλυσ η τη ς παρα­ δοσ ιακής αύρ ας. Αν είναι έτσ ι - κ α ι έτσ ι ακριβώ ς ι­ σ χυρίζονταν από το 1 9 4 4 οι Χ όρκχαϊμερ και Α ντόρ ­ ν ο -, ο λόγος περί τέλ ο υ ς τη ς τέχνης δεν έχει κανένα απ ολύτως νόημα, πλην βέβαια της απλής προπαγάν­ δας υπέρ αυ το ύ που έτσ ι κι α λ λιώ ς είναι κυρίαρχο. Και θα μπορούσε ακόμη να πει κανείς ότι τα κουτιά Brillo το υ Ουόρχολ θέτουν , όπως για τον Ντάντο, «έ­ να ο ν το λ ο γ ικ ό ερ ώ τη μ α για τ η ν τέχνη»23, μόνο και μό­ νο επειδή μάλλον υπαγορεύουν την ο ν το λ ο γ ικ ή μ ο ρ ­ φ ή το υ ερ ω τήματος, αυτό δηλαδή που πιο πάνω πα­ ρουσ ιάσ τηκε με τη μορφ ή τη ς παραδοσιακής κριτηριολογίας. Α π οκαλύπ τεται έτσ ι το μόνο ουσ ιασ τικό

101

Η Κριτική θ s o p ίο και ο το υ

ΓΙΩΡΓΟ Υ Σ ΙΑ Κ Α Ν ΤΑ Ρ Η

/ r \ \ κόσμος τω ν ιδεών, και πολύ περισσότερο τω ν επιστημονικών ι­ δεών, φαίνεται να είναι ένας κόσμος συνοχής, συνέπειας, λογι­ κής ακολουθίας και αμεροληψίας. Πολλοί θα μπορούσαν να προ­ σθέσουν και ένας κόσμος χωρίς αξιολογικές κρίσεις, αν και το τ ε ­ λευταίο οι μαρτυρίες που το επιβεβαιώνουν είναι ελάχιστες. Μέσα σ' αυτόν τον κόσμο ο βασικός στόχος του κοινωνικού στοχα­ στή είναι η κριτική συγκρότηση τω ν αντιφάσεων, και αυτή η κριτική συ­ γκροτεί τον πυρήνα που διέπει τη σκέψη τω ν ιδρυτών τη ς Σχολής της Φρανκφούρτης, κυρίως της δεύτερ ης και τρίτης περιόδου (ΗΠΑ, Δυτικογερμανική περίοδος-Αντόρνο, Χόρκχαϊμερ, Μαρκούζε, Φρομ). Η κριτική αυτή δεν επιδιώκει τίποτε άλλο από το να συνεχίσει το διάλογο για τη σχέση πλάνης και αλήθειας που ξεκίνησε κυρίως ο Καντ και ακο­ λούθησε μέσα από εντελώ ς διαφορετικούς δρόμους ο Μαρξ. Το κεφαλαιώδες για κάθε επιστήμη ερώτημα της σχέσης της πλάνης με την αλήθεια αποκτά σήμερα υπαρξιακές βάοεις, γίνεται δηλαδή πρόβλη­ μα όχι τη ς επιστημολογίας αλ λά τη ς κοινωνίας. Ό ταν η αλήθεια με τη βοήθεια της εξουσίας τω ν πολυσχιδών μέσων ενημέρω σης γίνεται-μορ­ φή, τό τε η πλάνη γίνεται εξουσία και ο κοινωνιολόγος γίνεται κριτικός υποστηρικτής τω ν διαφόρων εξουσιών, δεν γίνεται όμως κριτικός κοινω­ νιολόγος. Παρ' όλα αυτά το πρόβλημα της σχέσης της αλήθειας με την πλάνη εξα ­ κολουθεί να τίθεται με την ίδια οξύτητα. Έτσι, ενώ στις θετικές επιστή­ μ ες α υτό που η συγχρονία αποδεικνύει ως α ν α λ η θές δεν μπορεί στο μ έλ λο ν να επα νεμφ α νισ θεί ως α λ ηθές, στην κοινωνιολογία αυτό που στο παρελθόν αηεδείχθη αναληθές σήμερα μπορεί να συγκροτεί κάποια αλήθεια- και το αντίστροφο: αυτό που στο παρελθόν εθεω ρ είτο αληθές και ήταν αληθές, στο παρόν μπορεί να συνθέτει το πλαίσιο της πλάνης. Το ορθόν του παρελθόντος δεν μπορεί να είναι εργαλείο για το στοχα-

102

σμό του σύγχρονου ορθού, καθώς και η πλάνη του πα­ ρελθόντο ς δεν αποκλείεται να τα υτισ τεί με την ο ρ θο­ λογική συγκρότηοη του παρόντος (το μέλλον δεν έχει θέση στην κοινωνιολογία ως επιστήμη). Φυσικά, όλα αυτά δεν επιτρέπουν την ταύτιση με το σχετικισμό του μεταμοντέρνου. Η κ ρ ιτ ικ ή του δ ια φ ω τια μο ύ ω ς (μ ια ) π α ρ α δ ο σ ια κ ή θεω ρ ία Εάν π κριτική απ οτελεί αρχή της σκέψης, τό τ ε για τον Χόρκχαϊμερ αυτή η σκέψη αναζητεί μεν τους ορισμούς τω ν πραγμάτων, αναζητεί τη συνοχή αυτών τω ν πραγ­ μάτων, αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει ότι κάθε ορισμός ε ί­ ναι και ένας περιορισμός. Είναι ένας περιορισμός που η επιστήμη θέτει στον εαυ τό της για να προσεγγίσει την πραγματικότητα, η οποία είναι πιο πλούσια από τη σκέ­ ψη γι' αυτήν- γι' αυτόν το λόγο και κάθε επιστημονική σκέψη ως τέτοια είναι κριτική σκέψη. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η κριτική της επιστήμης και ε ­ πί της επιστήμης δεν είναι τίποτε άλλο από μια συνεχή ρήξη με τις βάσεις της γνώσης. Αυτού του είδους η κρι­ τική επιδιώκει την υπέρβαση τω ν ορίων τη ς καθημερι­ νής άποψης, τω ν προκαταλήψεω ν, α λ λά κυρίως τω ν προϋποθέσεων τη ς γνώσης που δ εν ανταποκρίνονται στις δοκιμασίες του χρόνου. Έτσι, για το ν Χόρκχαϊμερ η κριτική τη ς εξουσίας, τη ς προόδου, τω ν καθημερινών και τω ν θεωρητικών αυτα­ πατών είναι μία στιγμή της καθολικής κριτικής. Μ ε δια­ φορετικό τρόπο θα λέγαμε ότι, εάν για τον Κάντ η κριτι­ κή είναι κριτική τω ν όρων τη ς σκέψης, για τον Χόρκχαϊμερ η επιστημονική κριτική αμφισβητεί τις ίδιες τις προ­ ϋποθέσεις της σκέψης, ακόμη και την ίδια τη σκέψη ως ορθολογικό προϊόν (το άλλο πρόσωπο του μύθου).

0 Χόρκχαϊμερ πιστεύει ότι η παραδοσιακή σκέψη διέπεται από ένα σύνολο κρίσεων για κάποιο αντικείμενο, οι οποίες έχουν λογική συνοχή και οι οποίες μπορούν να εξα χθούν από ένα μικρό αριθμό βασικών κρίσεων α ρ ­ χής. Όσο δ ε πιο μικρός είναι αυτός ο αρ ιθμός (οι Βέμπερ, Ντιρκέμ προσέθεσαν και την αξιολογική ο υ δ ετε­ ρότητα), τόσο πιο πολύ η θεω ρία είναι τέλ εια . Ουσια­ στικά, για την παραδοσιακή σκέψη η θεωρία είναι ισχύουσα, όταν οι θέσεις τη ς είναι ελ έγξιμες εμπειρικά και όταν αυτές συμφωνούν με τα εμπειρικά γεγονότα. Ου­ σιαστικά ο ιδανικός δρόμος για τον παραδοσιακό τρόπο σκέψης είναι να κατορθώ σει να σ υγκρ οτηθεί «ως έ ν α καθ αρό μ αθημ ατικό σ ύστημα, τ ο οποίο α π ο τε λ ε ί ιδανι­ κό και στόχο»1της παραδοσιακής σκέψης. Η αδυναμία της παραδοσιακής θεωρίας συνίσταται στο γεγονός ότι αναζητεί τρόπους συγκρότησης θεω ριώ ν χωρίς να προβληματίζεται για τις αρχές του συγκεκρι­

μένου χαρακτήρα το υ ιστορικού στοιχείου. 0 Χόρκχαϊμερ τον ίζει τη ν κεφ αλα ιώ δ η σημασία τω ν όρω ν τω ν συνθηκών εργασίας και καταμερισμού, εντός τω ν οποί­ ων ο κοινωνικός επιστήμονας καλείται να εξηγήσει το ι­ στορικό γίγνεσθαι. Η παραδοσιακή θεω ρία δ εν αποκα­ λύπτει τις κοινωνικές συνιστώσες και λειτουρ γίες τη ς επιστήμης. Γι' αυτήν το ζήτημα της επιρροής της θε ω ­ ρίας στην ανθρώπινη ζωή δ εν υφίσταται ή, όπου υφίσταται, είναι καταδικαστέο. Η αξιολογική ουδετερότητα ο δ η γεί τη θεω ρ ία στον α υ τοεγκ λ εισ μό τη ς και, κατά συνέπεια, δεν είναι σε θέση να υπερβεί του ς περιορι­ σμούς τη ς αυτοθεώ ρησης. Η θεωρία αυτή ξεχνά ότι και η ίδια είναι απ οτέλεσμα ιστορικών αιτιώ ν2. 0 Χόρκχαϊμερ εδώ , αλ λά και στο π ρογενέσ τερο έργο που είχε γράψει με τον Αντόρνο Η Δ ιαλεκτική τ ο υ Δ ιαφω τισμού, πιάνει το νήμα από εκ εί που το είχε ξετυλίξει ο Μαρξ, ο οποίος τονίζει ότι «η π ολιτική οικονομία έ φ τα σ ε να κ α ­ τ α ν ο ή σ ε ι τη φ εουδ α ρ χική , τ η ν αρχαία, τ η ν α ν α το λ ικ ή οικονομία μόνο απ ό τη στιγμή που άρχισ ε η αυτοκρ ιτική τ η ς ασ τικής κοινω νίας»5. Οι θεμελιω τές της Σχολής συ­ νεχίζουν ακριβώς από εδ ώ , θεω ρ ώ ντας ότι η Κριτική θεω ρία οφ είλ ει τα δέοντα και στην κριτική το υ μαρ ξι­ σμού. Εάν δ ε ο Μπλοχ θεω ρούσε ότι υπήρχε μία αστική φ ιλ ε­ λεύθερ η ερμηνεία του Μαρξ, οι Αντόρνο - Χόρκχαϊμερ επιδιώκουν να αποδείξουν ότι ο σοσιαλισμός, ο ίδιος ο

103

μαρξισμός είναι κληρονόμοι της αστικής φιλοσοφίας4. Ο διαφω τισμός εμπεριέχει τα στοιχεία της αυτοκα τα­ σ τροφ ής το υ . Ο διαφ ω τισ μός είναι μια παραδοσιακή θεωρία, αφού απορρίπτει ό,τι δεν συμφω νεί με τον υ­ πολογισμό και τη χρησιμότητα. Οι αριθμοί είναι οι κανό­ νες του διαφω τισμού και η αλήθεια τα υτίζεται με τον μαθηματικοποιημένο κόσμο (σήμερα ο Νεγκρεπόντε θα μας έ λ ε γ ε ότι τα υ τίζετα ι με τον κόσμο τω ν υπολογι­ στών και του λογισμικού). Η βασική έλλειψ η στο λόγο του διαφωτισμού (και της φ ιλ ελεύ θερ η ς σκέψης, θα λέγαμε) δεν αφορά την υ­ ποταγή του λόγου στο άμεσα δεδομένο, αλλά στο ότι η σκέψη το υ «διαγράφει το υποκείμενο και το αντικεί­ μενο», αφ ού η αρχή του διαφωτισμού περί καθολικής κυριαρχίας στη φύση «σ τ ρ έ φ ε τ α ι ε ν α ν τίο ν τ ο υ ίδ ιο υ τ ο υ σ κεπ τόμ ενου υποκειμένου»5. Στόχος μας εδώ δεν είναι να παρουσιάσουμε τη συνο­ λική κριτική του διαφωτισμού, όπως αυτή αναπτύσσε­ ται στο βιβλίο αυτό μέσα κυρίως από την κριτική τω ν ι­ δεών τω ν Καντ, ντε Σάντ και Νίτσε, αλλά να αναδείξου­ με την ουσιαστική πλευρά τη ς κριτικής το υ δ ιαφ ω τι­ σμού από το υ ς δ ύο σ υγγρ αφ είς. Η ουσία αυ τή ς τη ς κριτικής συνίσταται όχι τόσ ο σε αυτό για το οποίο οι ρομαντικοί κατηγόρησαν το διαφω τισμό, για την ανα­ λυτική του σκέψη δηλαδή, αλλά για τον ολοκληρω τι­ σμό που εμπεριέχεται στις αρχές του . Οι συγγραφείς διακηρύσσουν ότι δεν είναι η διαστρέβλωση τω ν θεω ­ ριώ ν το υ διαφ ω τισ μού που φ έρ νει το ν ο λ οκλ ηρω τι­ σμό, αλλά ο ίδιος ο διαφωτισμός, ο οποίος, από μορφή γνώσης που συμβιβάζει το γενικό με το ειδικό με όχημα τη σύγχρονη επιστήμη, μετασχηματίζεται σ ε ο λοκλη­ ρωτισμό, από τη στιγμή που τίθεται στην υπηρεσία της βιομηχανικής κοινωνίας6. Στην υπηρεσία αυτής της κοι­ νωνίας είναι και ο υλισμός - μαρξισμός. Μ ε ιδιαίτερη έμφαση οι συγγραφείς αναφέρουν, όχι και τόσο αυθαίρετα βεβαίως, θα λέγαμε μάλιστα με αρκε­ τή δόση αλ ήθειας, ότι «ο χριστιανισμός, ο ιδ εαλισ μ ό ς και ο υλισμός που π εριέχουν μέσα το υ ς τ η ν α λ ή θ εια ε ί­ ναι υπ εύθυνοι και για τις π αλιανθρω π ιές που έγ ιν αν σ το όνομά τους»7. Οι συγγραφείς, παρόλο που σωστά διαπιστώνουν την ύπαρξη του ολοκληρωτισμού στη σκέψη του διαφωτι­ σμού (και το υ μαρξισμού ως στοιχείου το υ δ ιαφ ω τι­ σμού), δ εν λαμβάνουν υπόψη το υ ς ότι η κριτική το υ Λόγου ως αρχής της φ ιλ ελεύ θερ ης σκέψης συνοδεύει το μαρξικό έργο μέσα από την κριτική της ίδιας της ε ­ λευθερίας, με την οποία ο καπιταλισμός «επιδαψιλεύει» τον πολίτη. Η αρχή συγκρότησης του καπιταλισμού εί­ ναι η μετατροπή το υ χρήματος σε κεφάλαιο· για να γί­ νει αυτό «πρέπει ο κάτοχ ος τ ο υ χ ρήμ ατος να βρει σ τη ν

104

α γο ρά τω ν εμ π ορ ευμ άτω ν το ν ε λ ε ύ θ ε ρ ο εργ άτη»5, με tn v έννοια ότι δεν έχει τίποτα άλλο στη διάθεσή του ε ­ κτός από αυτήν ακριβώς την ελευθερ ία . Αυτή ακριβώς η τάση, σύμφωνα με τον Μαρξ, απ οτελεί τον κύριο λό­ γο τη ς αυτοαναίρεσ ης του Λόγου στην καπιταλιστική κοινωνία. Η ε λ ευ θ ερ ία το υ ατόμου (ιδιώ της) είναι η προϋπόθεση της σκλαβιάς, της ανελευθερίας, της υπο­ δούλωσης του ανθρώπου - κάτι που ο Μαρξ τονίζει α­ πό τα πρώιμα έργα του. Αυτήν, όμως, την πλευρά του Μαρξ την παραγνωρίζουν οι δύο συγγραφείς και απο­ λυτοποιούν την κριτική τους. Στον Μ αρξ ακριβώς η κα­ πιταλιστική πραγμάτωση της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης μετατρέπονται στο αντίθετό τους. Η μοναδική διαφωνία, που μπορούσε να προκύψει, εί­ ναι αν αυτή η μετατροπή χαρακτηρίζει την καπιταλιστι­ κή κοινωνία ή τη βιομηχανική ή τη μαζική κοινωνία γενι­ κά. Για τη διερεύνηση αυτής της πλευράς είναι απαραί­ τητο να ρίξουμε λίγο φως στο πώς προσεγγίζει η Κριτι­ κή θεωρία τη σχέση ατόμου-κοινωνίας. Ά τ ο μ ο κ α ι κ ο ιν ω ν ία Η έννοια της κοινωνίας ως ολότητας, σύμφωνα με τον Αντόρνο, διαμορ φ ώ νετα ι στην πορεία σ υγκρότησης του σύγχρονου αστικού χώρου, ενώ αυτή του ατόμου είναι προγενέστερη του ώριμου αστισμού9. Αυτή ακρι­ βώς η διαφοροποίηση τω ν δ ύο αυτώ ν κατηγοριών γί­ νεται αντιληπτή στον αστικό τρόπο (βλέπε παραδοσια­ κή θεωρία) σύλληψης τω ν πραγμάτων ως υπερβατικός αναστοχασμός τη ς ιστορικής διαλεκτικής. Η αποδοχή του ατόμου ως απόλυτης μονάδας είναι δυνατή μόνο «σε σ υν θή κες τ ο υ φ ιλελευ θ ερ ισ μ ο ύ , τ η ς ατομικιστικής εποχής, π αρ όλο που η ανθρώπινη ζω ή είναι σ τη ν ουσία κοινωνική ζωή»10. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, όπου η λογική τυποποιείται και ο Λόγος εργαλειοποιείται, το ά­ τομο απολαμβάνει την ελ ευ θ ερ ία του απ οτραβηγμέ­ νου στον εαυτό του ανθρώπου.

0 Χόρκχαϊμερ στο έργο του Η Έ κλειψη τ ο υ λό γ ο υ 11 το ­ νίζει όχι μόνο την υποδούλωση της λογικής στην κοι­ νωνική διαδικασία, όπου μοναδικό κριτήριο της αξίας γί­ νεται η ικανότητά της ως μέσο να κυριαρχεί στους αν­ θρώπους και στη φύση. Στην εποχή του ατομισμού η α ­ πελευθέρω ση του ατόμου δεν βρίσκεται στην απ ελευ­ θέρω ση τη ς κοινωνίας αλ λά στη λύτρω ση αυτής τη ς κοινω νίας από το ν ατομισ μό, που μπορεί να φ θά σ ει στο απόγειό του ακόμη και όταν ο κολεκτιβισμός και η μαζική κουλτούρα κυριαρχούν. 0 Χόρκχαϊμερ, αφού κά­ νει μια ιστορική καταγραφή τη ς σχέσης ατόμου - κοι­ νωνίας, σ τέκεται στην κατάσταση τη ς εποχής του, ό ­ που υπάρχει μόνον ένας τρόπος να επιτύχει κανείς στη ζωή του, και αυτός είναι να τ ε θ ε ί στην υπηρεσία της ο-

Νιριμβίργη, 1934. Ιυνίίριο του Εθνικοοοοιαλιοτικού Κόμματος μάδας και να τη μιμηθεί. Η σκέψη μποχρεούχαι να δικαι­ ωθεί περισσότερο με βάση τη χρησιμοποίησή της από κάπρια ομάδα παρά με βάση την αλήθεια12. Το ζήτημα, αν το άτομο είναι αυτόνομο ή αν η κοινωνική πραγματι­ κότητα ως ολότητα κυριαρχεί επί του αδύναμου ατό­ μου, δεν είναι προκαθορισμένο ζήτημα, αλλά πρόβλη­ μα ιστορικής συγκεκριμενοποίησης. Αν ο Μαρξ θεωρούσε ότι οι πραγματικές προϋποθέσεις εκκίνησης της θεω ρίας του ήταν τα άτομα (Γερμανική Ιδεοή ογία) τα οποία όμως λειτουργούσαν στα πλαίσια κάποιων κοινωνικών σχέσεων και δομών, ο Χόρκχαϊμερ κάνει ένα βήμα παραπέρα, αφ ού η Κριτική θεω ρ ία ε ­ κλαμβάνει το άτομο όχι απλώς ως προϋπόθεση αλλά ως το ίδιο το πρόβλημα. 0 αναστοχασμός του ανθρώ­ που απ οτελεί αναστοχασμό τη ς κοινωνίας. Στον γρα­ φειοκρατικό ολοκληρωτισμό η βαθμιαία εξαφάνιση της ουσιαστικής ατομικής σκέψης και αντίστασης απομακρύνει συνεχώς την εξέλ ιξη προς την ανθρώπινη χει­ ραφέτηση. Σε αρμονία με αυτές τις κριτικές θέοεις για την εμπραγμάτιση του ατόμου είναι και η κριτική του Αντόρνο για τις εμπειρικές κοινωνιολογικές μελέτες. (Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι εμπειρικές κοινωνιολογικές μ ελ έτες α ­ ποτελούσαν πολύ σημαντικό κομμάτι στις δραστηριό­ τη τ ες τη ς Σχολής). Ενώ για τον Χέγκελ οι εμπειρικές μ ελ έτες δεν ήταν κάτι στο οποίο άξιζε η φιλοσοφία να δώσει σημασία (είναι ννωστό το περιστατικό όπου, ό­ ταν του επισημάνθηκε ότι τα γεγονότα δεν συμφωνούν με τα δόγματά του, εκείνος απάντησε «τόσο το χειρό­

τερ ο για τα γεγονότα»), για τον Αντόρνο η Κριτική θε ω ­ ρία πρέπει να αναλύει, να γνωρίζει, να διεισδύει στις συνειδήσεις αυτών που δημιουργούν τα γεγονότα. Η μελέτη της συμπεριφοράς των ατόμων είναι ένα συ­ στατικό της Κριτικής θεωρίας, της φιλοσοφίας, της κοινω νιολογίας τελικά. 0 Αντόρνο υποβάλλει σ ε κριτική τον εμπειρικό κοινωνιολογισμό, ο οποίος «κ α τευθ ύν εται σ τα ατομικά φ αινόμενα, α λ λ ά θ ε ω ρ ε ί ανεπ ιθύμ ητο και επ ικίνδυνο θ εω ρη σια ρχ ιο μ ό να σ υ ν δ έ σ ε ι α υ τ ά τα φ α ιν ό μ ε ν α μ ε κ ά π ο ιε ς γ ε ν ι κ έ ς έ ν ν ο ιε ς γ ια τ η ν κοινωνία»13. Μέσα από τον εμπειρικό κοινωνιολογισμό η ίδια η κοινωνιολογία κατασκευάζει τέτοιες γενικές συν­ θέσεις, οι οποίες μ ελ ετούν την κοινωνία σαν «τον κα­ θρέφ τη της μέδουσας», σύμφωνα με κάποια αφηρημένα ατομιστικά συστήματα κατηγοριοποιήσεων. Η σύγκρουση του Αντόρνο και τη ς Σχολής εσ τιάζεται κατά της αρχής του διαπιστωμένου γεγονότος που με­ τα τρέπ ει τα άτομα από σύνολα κοινωνικών σχέσεων (Μαρξ) σε στατιστικά δ εδομένα. Το πρόβλημα δεν έ ­ γκειται στην ποσοτικοποίηση αυτώ ν τω ν δεδομένω ν, αλλά στην απουσία τη ς ποιοτικής φιλοσοφικής ερ μη­ νείας. Η Κριτική θεωρία επιδιώκει το γεγονός, το δεδ ο­ μένο, να εξετάζεται ως εσωτερική λειτουργία του ε υ ­ ρύτερου αντικειμένου, ως γίγνεσθαι αντιφατικό και όχι ως πράγμα. Το δεδομένο φαντάζει στις εμπειρικές μ ε­ λέ τες ως αδιαμεσολάβητη πραγματικότητα, στην ο υ ­ σία όμω ς είναι και αυτό δια μεσολαβούμενο γεγονός (με δια μεσολαβητή το κοινωνικό ως ο λ ό τη τα ). Στην Κριτική Σχολή αυτό το αδιαμεσολάβητο είναι διαμεσο-

Ι05

λαβούμενο, είναι δηλαδή επιφαινόμενο της πραγματικό­ τητας όχι όμω ς και καθαρή φενάκη. Μ ε βάση αυτή τη θεώρηση η προσοχή της Σχολής στράφηκε προς την ε ­ μπειρική μελέτη εκείνων τω ν ιδεολογισμών, οι οποίοι, αν και δεν συνθέτουν πραγματικά δεδομένα, είναι στοι­ χεία της πραγματικότητας όπως τα διαπιστωμένα γεγο­ νότα. Η κριτική θεώρηση της σχέσης του ατόμου με το κοινωνικό σύνολο ως μια διαμεσολαβούμενη σχέση ο­ λοκληρώνει τις εσωτερικές φάσεις της κοινωνικής ζωής. Οι Αντόρνο - Χόρκχαϊμερ «επιστρέφουν» ή ανακαλύ­ πτουν εκ νέου τη διαλεκτική οχέση ατόμου-κοινωνίας, όπως την ανέλυε ο Μαρξ ως διαμεσολαβούμενη σχέ­ ση. Επαναδιατυπώνουν όμω ς το πρόβλημα, αφ ού σ' αυτή τη σχέση δεν αναζητούν τον καθοριστικό παράγο­ ντα (βάση), αλλά τον εντάσσουν μέσα σ' έναν ενιαίο χώρο δια μεσολαβούμενω ν αντιφ ατικώ ν σχέσεων ό­ που, εάν υπάρχει δεσπόζουσα, αυτή είναι η σχέση αυ­ τή καθαυτή ως ιστορικό προϊόν. Αυτό είναι μια ανάλυση που συμβάλλει στο να απ αλλαχθεί η κριτική θεώρηση της κοινωνίας από το σχήμα βάση - εποικοδόμημα και να προσεγγίσει στον μαρξικό τρόπο ανάλυσης τω ν κοι­ νωνιών ως κοινωνικών σχηματισμών που διαμεσολαβούνται από ολικές κατηγορίες σχέσεων [σχέσεις προ­ σωπικής εξάρτησης ( φεουδαλισμός), σχέσεις προσω­ πικής ανεξαρτησίας και εμπράγματης εξάρτησης ( καπι­ ταλισμός), σχέσεις ελ εύθερ η ς ατομικότητας (κομμου­ νισμός))14. Αυτή η ελεύθερ η ατομικότητα θεματικοποιεί τους προβληματισμούς των Μαρκούζε - Φρομ. Όλοι ό­ μως συμφωνούν στο ότι μόνον ο ιστορικά καθορισμέ­ νος τρόπος παραγωγής τη ς κοινωνικής ζω ής είναι το κλειδί και για την κατανόηση και την ερμηνεία της ιστο­ ρικά προσδιορισμένης μορφής της ζωής. Η α πελευθέρω ση του α τό μου Το κυρίαρχο θέμα για τους Χόρκχαϊμερ - Αντόρνο ήταν η εργαλειοποίηση του Λόγου που ενυπάρχει στον κα­ ταμερισμό εργασίας, κατάσταση που οδηγεί στην κυ­ ριαρχία. Οι δύο στοχαστές εξετάζουν την πραγμοποίηση «ως έ ν α α υ θ υ π ό σ τ α το σ το ιχ ε ίο τ ο υ ε ρ γ α σ ια κ ο ύ διατίθεσ θα ι τ η ς φ ύ σ η ς απ ό τ η ν α νθρ ω π ό τη τα »®, όπου μέσα σ' αυτή την εργαλειοποιημένη κυριαρχία δεν βρί­ σκουν καμία χειραφετική δ υνατότητα. Σ' αυτό το ση­ μείο η ρήξη τους, όχι με κάποια ερ μηνεία το υ μαρξι­ σμού, αλ λά με το μαρξικό έργο είναι ριζική, 0 Χόνεθ σωστά παρατηρεί ότι στο έργο τους «η θέσ η τη ν οποία κ ατείχ ε η παραγω γιοτική α ν τίλη φ η τ η ς π ρο όδ ου κ α τα ­ λή φ θ η κ ε από μια κριτική τ η ς λο γικής που αντιμετώ π ισε μ ε σκεπτικισμό τ η ν πρόοδο και ή τ α ν τ ό ο ο ριζοσπαστική ώ σ τε να αμ φ ισ β η τεί αναγκασ τικά και τη γνω στική αξία τω ν εξειδ ικευμ ένω ν επιστημών»16.

106

Είναι αλήθεια ότι η προσπάθεια της Σχολής να παντρέ­ ψει τις εμπειρικές μ ελ έτες με τη φιλοσοφία της ιστο­ ρίας και να προχωρήσει στη σύνθεση μιας νέας κοινωνιολογίας, μακριά από τα δεσμό το υ διαπιστωμένου γεγονότος, δεν ευοδώ θηκε αφού οι κοινωνικές διαδι­ κασίες ενσω ματώ θηκαν στη φιλοσοφία τη ς ιστορίας. Γι' αυτόν το λόγο και η χειραφέτηση αναζητείται όχι σε κοινωνικές διαδικασίες, όχι σε κάποια κοινωνικά στρώ­ ματα, αλλά στην ίδια τη φιλοσοφία: «Η φ ιλο σ ο φ ία πι­ σ τε ύ ε ι ό τι ο καταμερισμός τ η ς εργασ ία ς υπάρχει για να υ π η ρ ε τε ί τ η ν α ν θ ρ ω π ό τη τα και ό τι η π ρό οδ ος ο δ η γ ε ί σ τη ν ε λε υ θ ερ ία . ΓV α υ τό ακριβώ ς είναι έτο ιμ η να έρ θ ει σ ε σ ύγκρ ο υ σ η και μ ε τ ο ν κ αταμ ερισ μ ό τ η ς ερ γ α σ ία ς και μ ε τ η ν π ρ ό ο δ ο ...Η φ ιλ ο σ ο φ ία δ ε ν είν α ι σ ύ ν θ ε σ η θ εμ ε λ ιώ δ η ς ή κ ο ρ υ φ α ία επ ισ τήμ η, ε ίν α ι μια π ροσ πά­ θ εια αν τίσ τα σ ης σ τις υπ οδείξεις, μια εσκεμμένη ε π ιλο ­ γ ή υ π έ ρ τ η ς π ν ε υ μ α τ ικ ή ς κ α ι π ρ α γ μ α τικ ή ς ελευ θ ερ ία ς » 17. Αυτόν το δρόμο προς την πνευματική και πραγματική ελευθερ ία , που με τον αφοριστικό λόγο τους δεν βρή­ καν οι Χόρκχαϊμερ - Αντόρνο, αναζητά ο Μ αρκούζε. Δύο είναι τα βασικά έργα του Μ αρκούζε που σ υνδέο­ νται με το αντικείμενο μας: Ο σ οβιετικός μαρξισμός και 0 μ ο νο διάσ τατος άνθρωπος. Το βασικό θέμα, που ο Μ αρκούζε υποβάλλει σ ε κριτι­ κή, δεν είναι τόσο η εργαλειοποιημένη λογική, αλλά η ενσωμάτωση τω ν ανθρώπων στο σύστημα της τεχνο­ λογικής κυριαρχίας. Θύμα αυτής της ενσωμάτωσης ε ί­ ναι οι ίδιες οι κοινωνικές επιστήμες, οι οποίες, όπως υ ­ ποστηρίζει στο Λ όγο ς και Επανάσταση, «α π αλλαγμ ένες από τη φ ιλο σο φ ική θ εώ ρη σ η υπ οτάσ σ οντα ι σ το θ ετικ ι­ σμό και απ ο κτο ύν α π ο λογη τικό χαρακτήρα»16. Αυτή είναι η διαδρομή και το υ σοβιετικού μαρξισμού, όπου η θεωρία επιδιώκει να αντισταθμίσει την ενσω­ μάτωση ενός πλατιού εργατικού κινήματος στο καπι­ ταλιστικό σύστημα, με τη μονοπώληση της επανάστα­ σης από το κόμμα ως επ αγγελματική επαναστατική οργάνωση19. 0 Μαρκούζε τονίζει ότι ο Μαρξ δεν δεχό­ ταν κανέναν άλλο παράγοντα στην επανάσταση εκτός από το προλεταριάτο. Παρόλο όμως που η μαρξιστική θεω ρ ία εξή γ η σ ε τη ν άνοδο το υ βιοτικού επιπέδου, που είναι η οικονομική βάση τη ς ανοσοποιητικής λ ει­ τουργίας του καπιταλισμού, δ εν προέβλεψε τη δυνα­ τότητα δημιουργίας μιας τέτοιας διεθνοποιημένης, παγκοσμιοποιημένης βάσης τη ς δυτικής κοινωνίας, η ο­ ποία θα σ τήριζε το υ ς νέους θεσ μ ούς ενσω μάτω σης μέσα από ένα σύστημα καπιταλιστικής ανοχής. Κατά τον Μ αρκούζε το σοβιετικό κ αθεσ τώ ς, αντί να φροντίζει να εξέλ θ ε ι από τη λογική της χρησιμοποίη­ σης τη ς τεχνικής ως οργάνου κοινωνικής κυριαρχίας,

την εν σ ω ματώ ν ει σ το ιδ εολ ογικό το υ οπλοστάσιο. Αποτέλεσμα αυτής της ενσωμάτωσης ήταν η κωδικο­ ποίηση το υ μαρξισμού από τη σοβιετική θεω ρία. Μια κωδικοποίηση που για πολιτικούς λόγους, όχι μόνο απίσχνανε το μαρξισμό, αλλά και τον μετέβ α λ ε από ε ­ πανασταστική θεωρία σε συστημική θεωρία. Η σύγχρονη (δυτική και σοβιετική) κοινωνία τείνει στον ολοκληρωτισμό μέσα από την οργάνωση της τεχνολο­ γικής βάσης. Έτσι ο Μαρκούζε υποστηρίζει στον Μ ονοδ ιά σ τα το άνθρω π ο ότι ο ολοκληρωτισμός δεν είναι μό­ νο μια ορισμένη μορφή κυβερνήσεως ή κόμματος, είναι ακόμη κι έν α ειδικό σύστημα παραγωγής και διανομής που εναρμονίζεται απόλυτα με τα «πολλά κόμματα και τις εφ ημ ερ ίδες, μ ε τη διάκριση τω ν εξουσιώ ν» κ.λπ.20. 0 ολοκληρω τισμός αυτός ομογενοπ οιεί τις ανάγκες και δημιουργεί νέες πλαστές, ενσωματώνοντας τις όποιες αντιστάσεις.

0 Μαρκούζε, σε αντίθεση με τους Χόρκχαϊμερ - Αντόρνο, δ εν καταδικάζει την τεχνολογία, αλ λά το υ ς σκο­ πούς που τη διέπουν. θεω ρ εί ότι «η υπ άρχουσα τεχνο­ λογία έχ ει γίνει πια όρ γανο μιας π οήιτικής κ α τα σ τρ ο φ ι­ κής»21 και η λύση βέβαια δεν βρίσκεται στο να μεταφ ερ­ θε ί η τεχνική παντοδυναμία από τους καπιταλιστές στο συγκεντρω τικό πλάνο. Η τεχνολογική παντοδυναμία συσσω ρεύει ποσοτικές α λ λα γές που δημιουργούν έ ­ ναν τρόπο ζωής καλύτερο από τον προηγούμενο απομακρύνοντας έτσι τις ποιοτικές αλλαγές και διαμορφώ­ νοντας μία μονοδιάσταστη σκέψη και συμπεριφορά. Η προϋπόθεση για την α λλαγή της ζωής βρίσκεται στην ποσοτική συμπίεση του επιπέδου ζω ής στην αναπτυγ­ μένη βιομηχανική κοινωνία. Η πλούσια κοινωνία διαιωνίζει την αλλοτρίω ση, τη χειραγώγηση συνειδήσεων. Η αδυναμία της Κριτικής θεω ρίας βρίσκεται στο ότι, ενώ κατέρρευσε η δύναμη της εργατικής τάξης, είναι ανίκα­ νη να αποδείξει ότι υπάρχουν απ ελευθερω τικές δυνά­ μεις στο εσ ω τερικό τη ς κατεσ τη μένης κοινωνίας και δεν είναι σε θέση να προτείνει άλλη εναλλακτική επα­ ναστατική δύναμη22.

0 Μ αρκούζε βρίσκει αυτή τη δύναμη στο υπόστρωμα τω ν παριών, τω ν outsiders, τω ν ά λ λω ν φυλώ ν, τω ν άλλω ν χρωμάτων, τω ν κοινωνικά αποκλεισμένων, οι ο­ ποίοι βρίσκονται έξω από την κοινωνική και δημοκρατι­ κή διαδικασία. Ο Μαρκούζε, κατά τη γνώμη μας, υποπί­ πτει στο ίδιο σφάλμα που υπέπεσε και ο Μαρξ. Ενώ και οι δύο ξεκινούν από ορθή μεθοδολογική αρχή, περί του διαμεσολαβητικού χαρακτήρα τω ν κοινωνικών σ χέσε­ ων στο πλαίσιο του ιστορικού γίγνεσθαι, στη συνέχεια οντολογικοηοιούν αυτόν το χαρακτήρα προσδίδοντας υποστασιακές διαστάσεις στις δυνάμεις της κοινωνικής αλλαγής. Διασπούν δηλαδή αυτό που θεω ρούν ως α ­

διάσπαστο, τον ενιαίο κοινωνικό χώρο. Η αποδοχή του αδιάσπαστου χαρακτήρα τη ς κοινωνικής ολότητα ς έ ­ πρεπε να τους οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η επανα­ στατική προοπτική ενυπάρχει στους κόλπους της ίδιας της κοινωνικής δυναμικής ως ολότητας και ως ιστορικά καθορισμένου προϊόντος και όχι στις επιμέρους -όποιες κι αν είναι α υ τ ές - κοινωνικές ομάδες.

0 Έριχ Φρομ επεδίωξε και αυτός να προσδιορίσει τις α­ π ελευθερω τικές για τον άνθρωπο δυνάμεις. Απορρίπτοντας τον φ υσ ιολογικό (λίμπιντο) ή τον βιολογικό (ορμή ζω ής και θανάτου) καθορισμό της ζωής του αν­ θρώπου, τον αναζήτησε στον κοινωνικά διαμεσολαβημένο χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης, ως κάτι το με­ τα β λ η τό ιστορικά. 0 Φ ρομ επ ιδίω ξε να σ υνδέσ ει το μαρξικό εννοιολογικό σχήμα (βάση-εποικοδόμημα) εξή ­ γησης της κοινωνικής εξέλ ιξη ς με τη ν έννοια το υ κοι­ νωνικού χαρακτήρα που διέπει τις συγκεκριμένες ιστο­ ρικές εποχές25. 0 κοινωνικός αυτός χαρακτήρας είναι η συνισταμένη του χαρακτήρα τω ν ατόμων μιας κοινωνι­ κής ομάδας και αντανακλά τη σχέση αυτής της ομάδας με την κοινωνία ως ολότητα. 0 κοινωνικός χαρακτήρας αποκτά μια ανεξάρτητη οντότητα από τη «βάση και το εποικοδόμημα» και εντάσσεται στο σύστημα τω ν παρα­ γόντων που διαμορφώνουν τις εξελίξεις.

0 Μ αρκούζε και ο Φρομ διαφω νούν με το υ ς Χόρκχαϊμερ - Αντόρνο και, σ' έν α πιο μακρινό πλάνο με τον Φρόιντ, με την άποψη ότι κάθε πολιτισμός είναι κατα­ πιεστικός και πιστεύουν ότι ο αυτοκαθορισμός θα επι­ κρατήσει εκεί όπου υπάρχουν άτομα και όχι μάζες. Εν κατακλείδι θα λέγαμε ότι, ενώ το έργο ενός επιστή­ μονα, όπως ήτα ν ο Βέμπερ που δ εν ήτα ν ποτέ του μαρξιστής, απ οτέλεσ ε έναν συνεχή, ανοικτό, κριτικό διάλογο με το μαρξικό έργο, η Κριτική θεωρία της Σχο­ λής τη ς Φρανκφούρτης αυτονομήθηκε από το μαρξικό έργο σε σημείο που ο διάλογος μαζί του να είναι υπόρρητος αλλά κεφαλαιώ δους σημασίας για τη συγκρότη­ ση της ίδιας της Κριτικής θεωρίας. □ Σημειώ σεις 1 Horkheimer, Μ., Traditional and Critical Theory: In Critical S ociology: A dorno, Habermas, Benjamin, Horkheim er, Marcuse, Neuman.Ed.Paul Connerton, Penguin Modern Sociology Readings, σελ. 208. Ελλ. έκδοση: Παραδοσιακή και κριτική θεωρία. Μτφρ. θ. Γεωργίου - Μ. Μαρκίδη. Έρα­ σμος, 1984.

2 Horkheimer, ό.π., σελ. 211.

3 Μαρξ, Κάρλ, Βασικές γραμμές της κριτικής της ηοήιτικής οι­ κονομίας. Τόμος Α'. Στοχαστής, σελ. 70.

4 Horkheimer, Μ. - Adorno, Th., Dialectik der AufkISrung, 1947. Ελληνική έκδοση: Η Διαήεκτική του διαφωτισμού. Μτφρ. Ζήση Ζαρίκα. Ύψιλον, 1986. σελ. 59.

5 Horkheimer, Μ. - Adorno, Th., ό.π., σελ.43. Υπάρχει μία σα-

/ 07

φής ανάγνωση του μαρξισμού, η οποία είναι και η πλειοψη­ φούσα, που θεωρεί τον Μαρξ ως par excellens υποστηρικχή της κυριαρχίας του ανθρώπου επί της φύσης. Καθόλου δεν θα θέλαμε να αμφισβητήσουμε αυτή τη θέση, θα έ ­ πρεπε όμως οι Αντόρνο και Χόρκχαϊμερ να ερμηνεύσουν αυτή τη θέση μέσα από το σχήμα που οι ίδιοι τόνισαν περί κοινωνικών περιορισμών τη ς επισ τημονικής πρακτικής. Πράγμα που δεν εφάρμοσαν ούτε στο ίδιο το έργο τους. Αυτό επεδίωξε αργότερα ο Χάμπερμας, χωρίς όμως ιδιαίτε­ ρη επιτυχία.

6 Horkheimer, Μ. - Adorno, Th„ ό.π., σελ. 102.

7 Horkheimer, Μ. - Adorno, ό.π., σελ. 7. Ελλ. έκδοση: σελ. 59.

8 Μαρξ, Καρλ., Κεφάλαιο, Τόμος Α', Κεφάλαιο τέταρτο, σελ.

181, Σύνχρονη Εποχή. Εκεί όμως που φαίνεται ανάγλυφα πώς αυτή η αποδέσμευση από την προσωπική εξάρτηση μετατρέπεται σε ελευθερία που οδηγεί στην εμπράγματη εξάρτηση φαίνεται καθαρά στο 24ο κεφάλαιο του πρώτου τόμου «Η λεγάμενη πρωταρχική συσσώρευση», σσ. 738789. Οι δε μεθοδολογικές προϋποθέσεις αυτών τω ν συ­ μπερασμάτων αναλύονται στα Grundrisse, κυρίως στην ει­ σαγωγή.

9 Franfurt Institute fo r Social Research, Aspects o f Socilogy.

With a Preface by Max Horkheimerand Theodor W. Adorno.

Boston ,1972, σελ. 17.

10 Franfurt Institute fo r Social Research, ό.π., σελ. 39.

11 Horkhheimer, M., Η έκλειφη του Λόγου. Μτφρ. Θ.Μίνογλου.

Kprakh, 1987.

12 Horkhheimer, Μ., ό.π., Αξίζει να σημειώσουμε εδώ την επικαιρότητα τη ς θέσης του Χόρκχαϊμερ ότι στη νοοτροπία το υ σύγχρονου ανθρώπου είναι παρούσα η εχθρότητα

108

προς τον ξένο, που εκφράζεται μέσα από το μίσος όχι μόνο για εκείνους που έχουν δέρμα διαφορετικού χρώματος από το δικό μας ή φορούν ρούχα άλλου στιλ, αλλά και για τη σκέψη, όταν είναι παράξενη και ασυνήθιστη, όταν επιδιώκει την αλήθεια πέρα από τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης κοι­ νωνικής τάξης.

13 Adorno, Th „ Sociology and Empirical Research. Critical Sociology, σελ. 237.

14 Μσρξ, K., Βασικές γραμμές της κριτικής Πολιτικής Οικονο­ μίας, Απαντα Τόμος 46 Β. Σόφια 1979.

15 Honneth, Alex., «Κριτική θεωρία», στο Σύγχρονη Κοινωνιο­ λογική Θεωρία. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Τόμος II, 1988, σελ. 283.

16 Honneth, Alex., ό.π., σελ. 283.

17 Horkheimer, Μ. - Adorno, Th„ ό.π.. Ελλην. έκδοση, σσ.

282-283.

18 Marcuse, Η., Reason and Revolution. 2nd Edition with supplementary Chapter. London and Henley, 1968, σσ. 340341.

19 Marcuse, H„ Soviet Marxism, London, 1958. Ελληνική έκδο­ ση: 0 σοβιετικός μαρξισμός. Μτφρ. Μπάμπη Λυκούδη. Καστανιώτης, σελ. 33.

20 Marcuse, Η., One-Dimensional Man. Boston, 1964. Ελληνική έκδοση: Ο μονοδιάστατος άνθρωπος. Μτφρ. Μπάμπη Λυ­ κούδη. Παραζήσης, σελ. 35.

2,1 Marcuse ,Η„ ό.π., σελ. 228.

2? Marcuse ,Η„ ό.π., σελ. 252.

23 From Ε„ The Fear o f Freedom. Ελληνική έκδοση,0 φόβος μπροστά στην ελευθερία. Μπουκουμάνης, 1971, σσ. 306331.

Η κριτική Ι ι α λ ( κ τ ι κ ή και ο κριτικός

ορθολογισμός το υ

Ν ΙΚ Ο Υ NATO Π Ο Υ ΛΟ Υ

τις αρχές τη ς πολυτάραχης δεκα ετία ς το υ '60 δ ιεξήχθη στο Τίμπινγκεν τη ς 0 . Δ. Γερμανίας στο πλαίσιο ενός κοινωνιολογικού συνεδρίου μία έντονη συζήτηση σχετικά με τη μεθοδολογία και τη λογική τω ν κοινωνικών επιστημών, που κατεγράφη ως «έριδα περί τον θετικισμό» (Positivismusstreit)1 σύμφωνα με τον εύστοχο χαρακτηρισμό του Αντόρνο. Το συνέδριο αυτό κατέδ ειξε με τον πιο εμφαντικό τρόπο τη μεθοδολογική διάσταση ανάμεσα στην εμπειρι­ κή αναλυτική σκέψη, που υποστηρίζεται από τον κριτικό ορθολογισμό των Πόπερ και Άλμπερτ (ανεξάρτητα εάν οι τελευταίοι δεν είναι οι πιο α­ ντιπροσωπευτικοί εκπρόσωποι, αλ λά στην ουσία οι α ναθεω ρ ητές του λογικού θετικισμού), και τη διαλεκτική - κριτική θεωρία τω ν Αντόρνο και

ί

Χάμπερμας. Η αξίω ση ισχύος που θ έ τει ο θετικισμός για μία αυστηρή αντικειμενική επιστήμη προσκρούει στην αντίδραση της Κριτικής θεω ρίας που διαβλέ­ πει το υ ς κινδύνους μιας μη αναστοχαστικής θεώ ρησ ης τω ν επιστημών το υ ανθρώπου. Το πρόβλημα δ εν είναι καινούριο. Ήδη από την εποχή του Κοντ αναζητήθηκε και διεκδικήθηκε ένας θετικός ρόλος στη θεωρία, η οποία υποτίθεται ότι μπορεί να αντανακλά μία αντικειμενική εικόνα της κοινωνίας, δηλαδή έτσι όπως αυτή παρουσιάζεται και όχι έτσι όπως εμείς τη φανταζόμασ τε ότι είναι. Ως εκ τού του η εμπειρική κοινωνική έρευνα περιορίστηκε στο πλαίσιο του υποδείγματος τω ν μεθόδω ν τω ν φυσικών επιστημών αναζητώ ντας μία αντικειμενική επιστημονική εγκυρότητα, η οποία θα μπορούσε να διασφαλιστεί μ ε γενικευμένες προτάσεις νόμου, που προκύπτουν μέσα από το πεδίο της αναζήτησης στατιστικών στοιχεί­ ων σχετικά με τη συμπεριφορά ατόμων ή ομάδων. Για τη ν Κριτική θεω ρ ία μία τέτο ια αντίληψη περί κοινωνικής επιστήμης

109

περιορίζει τη γνώση στην τεχνική της χρησιμότητα και απ οτελεσματικότατα σε έναν δεδομένο νομοκατεστημένο κόσμο, που π ερ ιθω ρ ιοπ οιείτο βουλησιακά και πραξιολογικά στοιχεία κατά τη διαδικασία διαμόρφωσης ή μ ετ α β ο λ ή ς τω ν κοινω νικώ ν δ ομώ ν . Επιπ λέον, η Κριτική θεω ρ ία αποκαλύπτει το παράδοξο ότι, ενώ η θετικιστική σκέψη διατρανώνει την αντίθεσή τη ς κατά του ιδεαλισμού, υιοθετεί τελικά η ίδια ιδεαλιστικά σχή­ ματα, υποστασιοποιώντας το γνωστικό υποκείμενο για τους σκοπούς μιας, υποτίθεται, αυθεντικής επιστήμης. Συγκεκριμένα, με την εισαγωγή του αναλυτικού υπο­ δείγματος και τη μεταστροφή του εμπειρικού ενδιαφ έ­ ροντος από τα πρωταρχικά γεγονότα στις πρωταρχικές προτάσεις, που διατυπώνονται λογικά σε μία έγκυρη φ υσ ικοεπ ισ τημονική γλώ σ σ α, ο θετικ ισ μ ό ς αξιώ νει πλέον την κάθαρση τη ς γλώσσας από προτάσεις τη ς μεταφ υσ ικής. Το γεγονός α υτό θα δ ιευ κ ό λ υ ν ε στην κατασκευή μιας ενιαίας επιστημονικής γλώσσας, για την οποία η μορφ ή λογικώ ν προτάσεω ν θα διατηριό ταν ακέραιη σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους. Αυτή η φ ιλ ό δ ο ξη προσπάθεια θ ε μ ελ ίω σ η ς εν ό ς εν ια ίο υ γλωσσικού οικοδομήματος αμφισβήτησε την sui generis ερμηνεία της κοινωνικής δράσης. Για την εμπειρική κοινωνιολογία, που τα υτίζετα ι με την αναλυτική θεω ρία τη ς επιστήμης, προσπάθειες, οι οποίες παραπέμπουν σε μία ξεχωριστή διερεύνηση του ατομικού και κοινωνι­ κού ηράττειν ή αναφέρονται σε ολ ότητες των κοινωνι­ κών σχέσεων ζω ής, δεν είναι παρά αντιεπιστημονικά ιδεολογήματα. Στην πορεία, τα αδιέξοδα του εγχειρήματος μιας λογι­ κής ανασυγκρότησης του κόσμου οδήγησαν στην εγκα­ τάλειψ η της δογματικής εμμονής πάνω στην αναζήτηση ενός αρχιμήδειου σημείου της γνώσης. Από την κριτική απεδείχθη κυρίως η ανεπάρκεια τω ν αξιωματικών προ­ τά σ εω ν για τη ν ερ μ η νεία τω ν κοινωνικών πράξεω ν, αλλά και η αμφισβήτηση του επαληθευτικού κριτηρίου ως απολύτου κριτηρίου γνώσης. Επιπλέον, με την εισαγωγή της αρχής τη ς αξιολογικής ουδετερότητας ισχυροποιείται η θέση περί του δυϊσμού μετα ξύ γεγονότω ν και αποφάνσεω ν. Σύμφωνα με το επιχείρημα αυτό, παρατηρούνται αφ ενός εμπειρικές ομοιομορφίες στη σφαίρα τω ν φυσικών και ιστορικών φ α ινομένω ν (φ υσ ικοί νόμοι) και α φ ετ έρ ο υ νόμοι, ή κ α λύ τερ α κανόνες, κοινω νικής σ υμπ ερ ιφ ορ άς, που υποδηλώνουν ομοιομορφίες ανεξάρτητες από τις προ­ θέσεις και την αποβλεπτική (intentional) συμπεριφορά των υποκειμένων. Ό μω ς οι υπ ο θ έσ εις που α ν α φ έρ ο ντα ι σ ε φ υσ ικ ούς νόμους είναι διατυπώσεις που ισχύουν ή δεν ισχύουν εμπειρικά. Αντίθετα, διατυπώσεις με τις οποίες γίνονται

110

Γ. Χάμπερμας ή όχι αποδεκτοί οι κοινωνικοί κανόνες δεν μπορούν να αποδειχθούν ως αληθείς ή λαθεμένοι. Και τούτο διότι, ενώ οι πρώτες σ τηρίζονται στην ελ ε ύ θ ε ρ η αξιακώ ν δεσμεύσεω ν γνώση, οι δεύτερ ες αφορούν αποφάσεις που λαμβάνονται επί τη βάσει αξιακών κρίσεων και οι οποίες δεν δύνανται να αξιολογηθούν ιεραρχικά σύμ­ φωνα με κάποιο κριτήριο επιστημονικότητας. Η ανάγκη για μία αναθεώρηση τω ν κυρίαρχων λογικοθετικισ τικώ ν σχημάτω ν προέκυψε από την αδυναμία του μεθοδολογικού φυσικοεπιστημονισμού και επαγωγισμού να κυριαρχήσει στις κοινω νικές επ ιστήμες. Η πολυπόθητη αντικειμενικότητα του φυσικού και κοινω­ νικού κόσμου μέσα από μία εξηγητική διαδικασία, που απ οτελεί συνάρτηση τη ς αποδέσμευσης από τις αξιο­ λογικές κρίσεις, φαντάζει ως μία εξαιρετικά δύσκολη αν όχι αδύνατη υπόθεση, αφ ού, όταν επιτυγχάνεται, το αποτέλεσμα είναι μία ανεπαρκής ερμηνευτική κατανόη­ ση των ανθρωπίνων πράξεων. Στη διαπίστωση μιας άστοχης μεταφ ορά ς φ υσικοεηιστημονικών μεθόδω ν στις κοινωνικές επιστήμες φαίνε­ ται να συμφ ω νούν και οι δ ύο τά σ εις το υ σ υνεδρίου. Όπως κοινή είναι και η αν τίθ εσ ή το υ ς απ έναντι στη λογική απολυταρχία, σύμφωνα με την οποία τα γεγονό­ τα υπακούουν σε κάποιες λογικές αρχές, οι οποίες στη-

ρι'ζουν τ η ν α ξίω σ η ε γ κ υ ρ ό τ η τ ά ς τ ο υ ς (G e ltu n g s anspruch) στην κάθαρση από κ άθε πραγματολογικό π ερ ιεχ ό μ εν ο . Τα ίδ ια τα γ ε γ ο ν ό τα δ εν μπ ορ ούν να χαρακτηριστούν θεμελιακά , ως μη δυνά μενα να υπο­ βληθούν σε περαιτέρω ανάλυση, αφ ού αναπόφευκτα εμφ ανίζονται ως δ ιαμεσολαβημένα από διάχυτες κοι­ νω νικές αξίες. Το ίδιο αδ ύνατη εκ τιμά ται από τις δύο τά σ εις και η αναγωγή τω ν κοινωνικών συμβάντω ν σε ψυχολογικά αίτια.

η Γ ΡΙ Τ ΙΚ Η ------y.F.TPA·

Γ Λ Ω Σ Σ Α -Θ Ε Ω Ρ Ι Α Π Ρ Α Ξ Η =

Η μ εθ ο δ ο λ ο γ ία κ α ι η λ ο γ ικ ή τω ν κ ο ιν ω ν ικ ώ ν επ ισ τη μώ ν μ έσ α α π ό την « έ ρ ιδ α π ερί το ν θ ε τικ ισ μ ό » Ποια είν α ι ό μω ς τα σ το ιχεία που σ υγ κρ ό τη σ α ν το ν πυρήνα της διαμάχης; Για την Κριτική Θεωρία η αντικει­ μενικότητα της δομής απ οτελεί το a priori τη ς υποκει­ μενικής λογικής. Η διαλεκτική συνδυάζεται με μία αντί­ ληψη περί κοινωνικού όλου και υπερβαίνει τα όρια μιας τυπ ικής κ αθολ ικ ής λογικής. Η κοινω νία ως ο λ ό τη τα (Totalitat) δ εν μπορεί να μείνει έξω από την ιδέα της επιστημονικής αλ ή θεια ς. Η κριτική δ εν είναι ποτέ μία υπόθεση τη ς κ αθα ρής λογικής ο ύ τε οι θ ε ω ρ ίες μπο­ ρούν να μεταφ ρασ τούν στην τυπική γλώσσα υποθετι­ κών - παραγωγικών σχέοεων. Οι πραγματικές ανταγωνι­ στικές σχέσεις εκφράζονται μόνο μέσω της διαλεκτικής και δεν είναι ορατές σε ένα λογικο-παραγωγικό επιστη­ μονικό σύστημα. 0 λειτουργικός όρος του συστήματος που προϋποθέτει η αναλυτική - κοινωνική επιστήμη δεν μπορεί να επ ιβεβαιω θεί ή να αναιρ εθεί. Στη θέση τη ς υ π οθετικής - παραγωγικής δ ιατύπ ω σ ης π ροτάσ εω ν εισέρχεται η ερμηνευτική διαλεύκανση του νοήματος. Επίσης η κριτική - διαλεκτική θεω ρία αμφ ισβητεί ότι οι κοινωνικές επιστήμες μπορούν να βαδίσουν στα πρότυ­ πα τω ν αυσ τηρώ ν φυσικώ ν επιστημών, κ αθότι ο φ εί­ λουν να υπερβαίνουν τις δομές μιας συστημικής θ ε ω ­ ρίας. Η έννοια τη ς κοινωνικής ολότητα ς περιλαμβάνει και τα ποιοτικά, αξιακά στοιχεία τη ς ανθρώπινης δ ρ ά ­ σης, έτσι ώστε η δίοδος (Zugang) σε μία εμπειρική κοι­ νωνική επιστήμη να μην απ οτελεί ούτε μία a priori δια­ δικασία ο ύ τ ε ένα εγ χείρημα εμπειρικής αμεσ ότητας, αλ λά να συσ χετίζεται διαλεκτικά με την ερ μηνευτική του κοινωνικού κόσμου - ζωής (Lebenswelt). 0 διαλεκτι­ κός όρος της κοινωνίας ως ολότητας απαιτεί τη διαπλο­ κή ανάμεσα στα αναλυτικά ερ γαλεία και τις κοινωνικές δομές. Π ροεξέχουσ α θέση έχει το ερ μηνευ τικό μέσο που οδηγεί στην κατανόηση (Verstehen) και όχι η ε ξη ­ γητική (Erklaren) διαδικασία που οδηγεί σε αποτελέσμα­ τα υποβαθμισμένου νοήματος. Μ ε τη σχέση τη ς θεω ρίας προς την ιστορία διαμορφώ­ νεται, κατά την Κριτική Θεωρία, η επιστήμη ο ε πράξη.

Η ΖΩΝΤΑΝΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ Σ τ α ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ Βιβλιοπωλείο Κωλέττη 25, 106 77 Αθήνα, τηλ. 38 36 460 Διδότου 10, 106 80 Αθήνα, τηλ. 36 22 390, fax 36 21 367

111

Μία συγκρότηση της ιστορίας που διά της αιτιακής ε ξή ­ γησης π εριορίζεται αυσ τηρά σ ε εμπειρική επιστήμη απομακρύνεται από το υποκειμενικό νοηματικό περιε­ χ ό μ εν ο τω ν εκ δ η λ ω μ έν ω ν π ρ άξεω ν. Γνώ σεις που περιορίζονται σε υποθέσεις νόμου δεν έχουν μία πρα­ κτική χρησιμότητα στη ζωή. Επιτρέπουν μόνο τη διατύ­ πωση προγνώσεων και συνιστούν τεχνικές για μία υπο­ λογιστικά έλλογη (zweckrational)2 επιλογή τω ν μέσων, που οδηγεί αποκλειστικά στην αποτελεσματική εκπλή­ ρωση τω ν σκοπών που έχουν τ ε θ ε ί, α ν εξάρ τητα από τη ν απόδοση το υ νο ήματος. Πρόκειται όμω ς για μία διαδικασία που διατηρεί το λογικό μεθοδολογικό πλαί­ σιο στο οποίο κινούνται οι φυσικές επιστήμες. Από τη μεριά του ς οι εμπειρικές κοινωνικές επιστήμες και οι εισαγόμενες κοινωνικές τεχνικές αντιμετωπίζουν την ιστορική εξέλ ιξη με γενικές και ουδ έτερ ες μορφές νόμου και προσεγγίζουν τις κοινωνικές σχέσεις κάτω από τη διάσταση μιας απόλυτης διάκρισης του δ έο ν το ς από το είναι, τω ν γεγονότω ν από τα συμπεράσματα. Α ξια κ ές κρίσ εις δ εν μπ ορ ούν να απ ο δ ο θ ο ύν μ ε τη μορφή θεω ρητικώ ν διατυπώσεων ή να έλ θο υ ν σε μία κατά αναγκαίο τρόπο λογική σχέση με τα γεγονότα. Σε αντίθεση με τον εξορθολογισμό, την τεχνοεπιστημονική συγκρότηση αλλά και την αυτονομία των μέσων που εξέθρεψ αν τον τεχνοκρατισμό, οι σκοποί π αραμένουν έξω από τη σφαίρα της επιστημονικότητας, ως ανορθολογικά κατάλοιπα της παραδοσιακής σκέψης. Μία εμπειρική αναλυτική επιστήμη της κοινωνίας μπορεί κατ' αυτόν τον τρόπο να είναι μία επιστήμη της απομάγευσ ης (Entzauberung) τω ν ιδ εολογικά φ ορτισμένων κοσμοεικόνων και μία επιστήμη του διοικητικού εξορθολογισμού, ανεξάρτητα εάν οι προβλέψεις για κοινωνικά συμβάντα μπορούν να γίνουν μόνον από θεω ρ ίες που αναφ έρονται σ ε επαναληπτικότητες μέσα σε κλειστά συστήματα. Ό μω ς τα κοινωνικά σ υσ τήμα τα δια μορ φ ώ νονται σε σ υ γ κεκ ριμένα ιστορικά πεδία ζω ής με δ ια φ ο ρ ετικό εννοιο λογικό περ ιεχόμενο3 και δ εν ανταποκρίνονται πλήρως σ τους όρους της εμπειρικής αναλυτικής επι­ στήμης, που περιορίζεται σε μία κοινωνική τεχνική απο­ σπασματικών σχέσεων ανάμεσα σε μεμονωμένα μ εγ έ­ θη, χωρίς να είναι σ ε θέση να ε ξη γ ε ί και, κυρίως, να κατανοεί πολυπλοκότερα συμβάντα που αποκλίνουν από το αυστηρό πλαίσιο του κοινωνικού συστήματος. Πάντως, και η εμπειρική - αναλυτική επιστήμη προϋπο­ θέτει μία έννοια του όλου. Οι θεωρίες που χρησιμοποιεί είναι γενικές θεω ρ ίες σ υσ τημάτω ν που αναφ έρονται στο κοινωνικό σύστημα ως όλον. Κατ' αυτόν τον τρόπο το κοινωνικό γίγνεσθαι συλλαμβάνεται ως μία λειτουρ­ γική σχέση εμπειρικών κανονικοτήτων. Έτσι στον δ ιαλε­

112

κτικό όρο της ολότητας οι εμπειρικές επιστήμες αντιπαρ αθέτουν τον λειτουργικό όρο του σ υστήματος, που ανταποκρίνεται στο πλαίσιο τω ν τυπικών λειτουργικών σχέσεων, ως σχέσεων μ ετα ξύ τω ν μεταβλητώ ν κατά την εκδήλωση της κοινωνικής συμπεριφοράς. Όμως ποια μπορεί να είναι τα εχέγγυα για μια οντολογική αντιστοιχία ανάμεσα σε επιστημονικές κατηγορίες και σε σ υγκεκριμένες δομές τη ς πραγματικότητας; θα μπορούσαν να απαντηθούν ό λες οι δυνατές επιστημο­ νικές ερ ω τή σ εις και να λ υ θο ύ ν τα προβλήματα που έχουν σχέση με τις ανθρώπινες πράξεις; Στο σημείο αυτό, η κριτική - διαλεκτική θεωρία της Σχο­ λής τη ς Φ ρανκφούρτης φαίνεται να σ υμφ ω νεί με τον κριτικό ορθολογισμό του Πόπερ στο ότι οι θεωρίες είναι απ λές κ α τα σ κ ευ ές και τα ξιν ο μ η μ έν α σ χ ήματα , που συγκροτούνται σε ένα συντακτικά δεσμευτικό πλαίσιο και ότι διατηρούν τη χρησιμότητά τους σε ένα πραγμα­ τολογικό πεδίο. Συνεπώς, οι ιστορικοί νόμοι δεν υπερ­ βαίνουν τη συγκεκριμένη περίοδο, στην οποία εκδηλώ ­ νονται οι μοναδικές και ανεπ ανάληπ τες ανθρώ πινες πράξεις, ούτε αναφέρονται απλά σε σταθερές αναλλοί­ ωτες δομές. Κατά την εμπειρική - αναλυτική επιστήμη, τόσο η έννοια το υ σ υσ τήμα τος όσο και η θεω ρητική το υ επένδυση αποδίδονται με εξω τερικό τρόπο τόσο στο πλαίσιο τω ν κανόνων τη ς τυπικής λογικής για τη θεμελίω σ η μιας παραγωγικής σχέσης υποθετικών προτάσεων, όσο και στην έλλογη αναγωγή σε εμπειρικούς νόμους. Οι εμπειρ ικοαναλυτικές διαδικασίες προσανατολίζονται στον έλεγχο τω ν υποθέσεων νόμου χωρίς να κάνουν διάκρι­ ση μεταξύ ιστορικού υλικού και φυσικών φαινομένων. Και στις δύο περιπτώσεις απαιτείται μία επιστήμη που θα συλλαμβάνει γενικευτικά (generalisierend) τα φαινό­ μενα, ενώ οι νο μοθετικές εξα ρτήσεις που θεμελιώ νει είναι βασικά στη λογική τους μορφή η ίδια. Αλλά και σ την αναθεω ρ ητική απόπειρα το υ κριτικού ορθολογισμού του Πόπερ η λογική μορφή της αιτιακής εξήγησης παραμένει σε κάθε περίπτωση αναλλοίω τη, έτσ ι ώ σ τε να εμ φ α ν ίζετα ι μία διαρ θρ ω τική τα ύτισ η μεταξύ εξήγησης και πρόγνωσης4. Η διαφορά είναι ότι οι αρχικές συνθήκες στις γενικευτικές επιστήμες σχετί­ ζονται με γενικούς νόμους, ενώ οι αρχικές σ υνθήκες στις ιστορικές επιστήμες στηρίζονται σε πραγματολογι­ κούς κανόνες τ η ς καθημερινής εμπειρίας. Εμπειρικές ομοιομορφίες, που διατυπώνονται υπό τη μορφή γενι­ κών προτάσεω ν σχετικά με τη λειτουργική εξάρτηση συγκεκριμένων μεθόδων, ανήκουν σε μία άλλη διάστα­ ση από ό,τι συγκεκριμένες αρχικές συνθήκες που συλλαμβάνονται ως αιτίες καθορισμένων ιστορικών γεγο­ νότων. Αυστηρά νο μοτελειακές ιστορικές γενικεύσεις

δεν μπορούν να υπάρξουν, αν και οι νόμοι που χρησιμο­ ποιούνται στις ιστορικές επιστήμες δ ια τη ρ ο ύν το αυτό status όπως οι φυσικοί νόμοι. Αυτό τελικά που επιχειρεί ο κριτικός ορθολογισμός είναι η επιστημονικά λονική ανάλυση ενός δυνατού εμπειρι­ κού ελέγχου θεωριών. Λογικά ορθές υποθέσεις αποδεικνύουν τη σημαντικότητά το υ ς όταν αντιπαρατίθενται με την εμπειρία. Οι θεωρητικές προτάσεις δεν μπορούν να ε λ εγ χ θ ο ύ ν μέσω μιας α ν τικ ειμ εν ικ ή ς εμπ ειρικής π ραγματικότητας, αλ λά από άμ εσ ες ενικές (singular) προτάσεις της εμπειρίας. Αυτές είναι οι λεγάμενες προ­ τάσεις βάσης (Basissatze).

που επιχείρησε η νεοκαντιανή σχολή ανάμεσα σε φυσι­ κές (Naturwissenschaften) και πνευματικές επιστήμες (Ceisteswissenschaften) απ' ό,τι ο ίδιος ο Αντόρνο. Για τον τελ ευ τα ίο η κοινωνία παρουσιάζει ποικίλες αντιφά­ σ εις, α λ λ ά παρ' όλ α α υ τά μπ ορ εί να κ α θο ρ ισ θεί ως ο ρ θολ ογικ ή ή α ν ορθολογική, ως σ ύσ τημα ή γεμ ά τη τρ ιγμούς και, τέλ ο ς , ως φύση ή ως χώρος που χαρα­ κτηρίζεται από τον διαμεσολαβητικό ρόλο της συνείδη­ σης. Για τους θεωρητικούς τη ς Σχολής της Φρανκφούρτης το πράγμα, ως το αντικείμενο της κοινωνικής γνώσης, δεν

Στο υ π ο θ ετικό παραγω γικό σχήμα που προτείνει ο Πόπερ η θεω ρ ία και η εμπ ειρία βρί­ σκονται σε στενή σχέση. Δεν υπάρχει καμία παρατήρησ η χω ρίς υ π όθεσ η. Η μ έθ ο δ ο ς τ η ς επ α γ ω γ ή ς είν α ι μία ε σ φ α λ μ έ ν η μ έ θ ο δ ο ς , που δ η μ ιο ύ ρ γ η σ ε τ η ν α π α τη λ ή εν τύ π ω σ η για α σ φ α λ ή σ υ μ π ερ ά σ μ α τα μέσ ω τη ς παρατήρησης. Παρότι όμω ς δ εν μπορούμε να αιτιολογή­ σουμε τις θεω ρ ίες μας ορ θο­ λογικά, ο ύτε καν να δείξου με ότι είναι πιθανές, μπ ορούμε ω στόσο να τις υ π οβ άλου με σε ορθολογική κριτική. Για τον Το πανεπιστήμιο της Χαϊδιλβέργης, όπου δίδαξε ο Χάμπερμας από το 1961 έως το 1964 Πόπ ερ η α ν τικ ειμ εν ικ ό τη τ α της επιστήμης είναι η αντικει­ είναι κάτι απαλλαγμένο από το δέον, κάτι απλώς υπάρμενικότητα τη ς κριτικής μεθόδο υ και η τελ ευ τα ία ανα­ χον. Η αξιακή κρίση είναι ενύπ αρκτη στο πράγμα και γορεύεται σε «όργανον» της αλήθειας. κατά συνέπεια δεν μπορεί να υπάρξει διάζευξη της επι­ Επίσης ο Πόπερ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχει στημονικής αντικειμενικότητας και τη ς απαλλαγής από μία αντικειμενική - κατανοητική μέθοδος στις κοινωνικές αξιολογικές κρίσεις, καθόσον και οι δύο απ οτελούν όχι επιστήμες που μπορεί να αναπτυχθεί ανεξάρ τητα από μ ό ν ο ν α ξ ίε ς (W e rte ) α λ λ ά και εκ π ρ α γ μ α τίσ εις ό λ ες τις υποκειμενικές ή ψυχολογικές ιδέες. Ονομάζει (Verdinglichungen)5. Το να επιχειρήσουμε έναν τέτο ιο δ ε α υ τή ν τη ν ατομικισ τική, α λ λ ά μη ψ υχολογισ τική διαχω ρισμό μετα ξύ γεγονότω ν και αξιώ ν είναι σαν να μέθ ο δο , «λογική τη ς κατάστασης». Πρόκειται για μια α ν τιπ α ρ α θέτο υ μ ε σ το κ αθα ρό ε ίν α ι έ ν α αφ ηρ η μ έν ο αντικειμενική κατανόηση που συνίσταται στο γεγονός δ έον, κάτι που όμως δ εν μπορεί να ισχύει. Τούτο γίνεται ότι αυτό που εξετάζεται είναι κατά πόσο οι εκδηλούμεφανερό από την ύπαρξη ποικίλων γλωσσικών παιγνίων νες συγκεκριμένες πράξεις είναι αντικειμενικά ανάλογες (Sprachspiele)5 που διατυπώνονται μέσα από μία καθη­ προς τα στοιχεία της δ εδομένης κατάστασης, τα οποία μερινή γλώσσα (Umgangsprache), η οποία δεν ακολου­ απ οτελούν και το υ ς δ είκτες ορθολογικά επιλεγμένω ν θ ε ί συντακτικώς και γραμματικώς τα καθολικά κανονι­ και αντικειμενικών στόχων που προσεγγίζουν καλύτερα στικά πρότυπα και τους μεταγλωσσικούς κανόνες ενός, την αλήθεια. υποτίθεται, καθαρού γλωσσικού οικοδομήματος7. Το παράδοξο βέβαια είναι, πέραν της κοινής αποδοχής ενός εξαιρετικά περιορισμένου εμπειρικού όρου, ότι ο Πόπερ βλέπει θετικ ότερ α τη διάκριση τω ν επιστημών

Μ ε την πεποίθηση αυτή οι Αντόρνο και Χάμπερμας, διερευνώ ντας τα όρια μιας αναλυτικής θεω ρ ίας τη ς επι-

113

T h . W. A d o r n o u. a.

D e r Positivismusstreit in d er d e u ts c h e n

Soziologie

στήμης, εκτιμούν ως αναγκαία την κριτική - διαλεκτική σε αντίθεση με την καθολική κοινωνική επιστήμη. Η τ ελ ευ ταία κυριαρχεί στη φύση με αποτέλεσμα να μεγιστοποιεί­ ται η ορθολογικότητα τω ν μέσων χωρίς να ελέγχεται η ορ θολογικότητα τω ν σκοπών. Κατά συνέπεια, τέλ εια τεχνολογικά μέσα μπορούν και χρησιμοποιούνται ακόμα και για ανορθολογικούς σκοπούς. Έτσι, η διαδικασία απομάγευσ ης και εξορ θολογισ μού τω ν κοινωνιών, όπως κατεδείχθη από τον Μαξ Βέμπερ, φαίνεται για τους θεω ­ ρητικούς της Σχολής να έχει τα δικά της ανορθολογικά στοιχεία και σε ορισμένες περιπτώσεις να αντιστρατεύεται μορφές και συστήματα αξιακά ελλόγου πράττειν. Εν ολίγοις, η πρακτική επιδίωξη της ικανοποίησης οριοθετημένων συμφερόντων μέσα από το υπόδειγμα του ορθο­ λογικού ως προς το σκοπό πράττειν παρακάμπτει σταδια­ κά όλα εκείνα τα γνωρίσματα, που ως εμβιωμένα ήθη συνέβαλλαν στην κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα πλέγμα ατομικών και συλλογικών συμφερόντων με κανονιστικές μορφές δ ρά­ σης, που επιβάλλονται αναγκαστικά μέσα από την άσκη­ ση έννομης βίας τω ν κρατικών δομών και κάτω από ένα ισχυρό αξίωμα νομιμοποίησης (Legitimitatsprinzip) έτσι, ώστε οποιαδήποτε μη προσαρμοστική απόκριση να απο­ τ ε λ ε ί ουσιαστικά μία μορφή αποκλίνουσας συμπεριφο­ ράς. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η επικράτηση του καπιταλισμού φαίνεται σε ένα μεγάλο βαθμό να είναι προϊόν τυπικών θεσμικών ρυθμίσεων και αυστηρής εφαρμογής διοικητι­ κών πράξεων. Το καπιταλιστικό κράτος ως γραφειοκρατι­ κός οργανισμός, που λειτουργεί στο πλαίσιο μιας ορθο­ λογικής δομής δικαίου και διοίκησης, φροντίζει για την

114

ανάπτυξη της τεχνολογίας και την τεχνική αξιοποίηση των επιστημονικών γνώσεων για την εδραίωση ενός οικονομι­ κού συστήματος, που προσανατολίζεται αποκλειστικά στη μεγιστοποίηση του κέρδους. Κατά τη διαδικασία αυτή η πειθάρχηση σε νέες μορφ ές εξορθολογισ μού, όπου επικρατεί μονομερώς η αντίληψη περί αποτελεσματικότητας των σκοπών, επιτυγχάνεται με την υποχώρηση των προσωποπαγών στοιχείων στον διοικητικό μηχανισμό και την υπαγωγή του ατομικού πράττειν σε ένα ορθολογικό σύστημα με απρόσωπα γνωρίσματα και στερεότυπη υπακοή στις διατάξεις του ελλόγου τυπικού δικαίου. Με τον τρόπο αυτό μεθοδεύεται η ομοιογενοποίηση στη συμπεριφορά των πολιτών πάνω σε συγκεκριμένα πρό­ τυπα, γεγονός που καταδεικνύει τις αρνητικές πολιτισμι­ κές συνέπειες μιας μονοδιάστατης ορθολογικότατος8 της οικονομίας και της κοινωνίας, αφού μία μορφή ορθολογι­ σμού επεκτείνεται, και μάλιστα με απόλυτα άμεσο τρόπο, σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Μπροστά σε μία τέτοια αρνητική εξέλιξη η κριτική - διαλε­ κτική προσέγγιοη συνδέει την κατανοητική μέθοδο με τα εξαντικειμενικοποιημένα στοιχεία των αιτιακών - αναλυτι­ κών επιστημών έτσι, ώστε οι κοινωνικές επιστήμες να συμπεριφέρονται ταυτόχρονα ιστορικά και συστηματικά. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Αντόρνο: Μια επιστη­ μονική συνείδηση της κοινωνίας, που εμφ ανίζεται ως απ αλλαγμένη από αξιολογικές κρίσεις, π α ρ α μ ελείτο πράγμα κατά τον ίδιο τρόπο, όπως ακριβώς και μία που επικαλείται λίγο ή πολύ διατεταγμένες και αυθαίρετα ορι­ ζόμενες αξίες. Αν υποκύψει κανείς στη διαζευκτική επιλο­ γή θα περιέλθει σε αντινομίες9. □

Σημειώσεις 1. Th. W. Adorno κ.ά: Der Positivismusstreit in der Deutschen Soziologie, Luchterhand, Darmstadt, 1972 (6).

2. Σύμφωνα με το ν ορισμό το υ Max Weber: W irtschaft und Cesellschaft, Mohr, Tuebingen, 1985.

3. Αποτελούν διαφορετικά «παραδείγματα» για να χρησιμοποιή­ σουμε τον όρο του Thomas Kuhn: The structure o f Scientific Revolution, Chicago, The University o f Chicago Press, 1970 (2). Ελληνική έκδοση: Η δομή των Επιστημονικών επαναστάσεων. Μτφρ. Β. Κάλφας, Γ. Γεωργακόπουλος. Σύγχρονα θέματα, Θεσσαλονίκη, 1981.

4. Βλ. K.R. Popper: Das Elend des Historizismus, Mohr, Tuebingen, 1987, (6) σελ. 104.

5. Th. Adorno: ό.π., σελ. 138.

6. Έτσι όπως τα αντιλαμβάνεται ο L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, Frankfurt a. M„ 1984.

7. Βλ. J. Habermas: E rkenntnis un dInte resse, Suhrkamp, Frankfurt a. M„ σελ. 212.

8. Έτσι όπως υπεδείχθη από τον Η. Marcuse: One-dimensional man, Beacon Press, Boston, 1968.

9. Βλ. Th. Adorno: ό.η., σελ. 139.

Η επικοι νωνιακή θ ε ωρ ί α και τα όρι α τ ου εργαίειακοό \όγαυ Από τηφιλοσοφία της οτη φιλοσοφία της γλώσσας του

ΝΙΚΟ Υ ΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ

ελετώντας τις θέοειςτης Κριτικής θεωρίας διαπιστώνει κανείς αρχι­ κά τις επιρροές από την επαναστατική αισιοδοξία που διαπνέει το έργο του Γ. Λούκατς. Οι επιρροές αυτές συμπυκνώνονται στις έν­ νοιες της διαλεκτικής και της ολότητας (Totalitat) και στη διαπίστω­ ση μιας ταύτισης θεωρίας και ιστορίας, στο βαθμό που η ιστορική εξέλιξη των κοινωνιών διαμορφώνει τις διαφορετικές μορφές γνώ­ σης, και μάλιστα σε σύνδεση με μία μη αποσπασματική, αλλά συνολική αντίλη­ ψη των στοιχείων που συναπαρτίζουν την έννοια του όλου. Η κοινωνία και το σύνολο των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων αποτελούν μία ενιαία και συνεκτική ολότητα, που γίνεται γνωστή μέσα από μία έννοια της πράξης, η οποία περι­ λαμβάνει όχι μόνο το νόημα (Sinn) που αναδύεται από την εκδήλωσή της αλλά, κυρίως, τις υλικές σχέσεις του ανθρώπου με τον κόσμο, δηλαδή την επέμβασή

J U U

του στη φύση. Στη βάση αυτή, αφετηρία της προβληματικής της κριτικής - διαλεκτικής θεωρίας που υιοθετεί η Σχολή της Φρανκφούρτης είναι η μαρξική έννοια του φετιχισμού του εμπορεύματος και της εκπραγμάτισης (Verdinglichung), που σε ένα επίπεδο παραγωγικής εργασίας μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα μεταφράζει τις ανθρώ­ πινες ιδιότητες σε πράγματα, τα οποία έχουν σημασία μόνον ως προς την ανταλ­ λακτική τους αξία. Έτσι, μέσα από την εκπραγμάτιση των ανθρωπίνων σχέσεων αναπτύσσεται η εργαλειακή θέαση του κόσμου. Ο εργαλειακός λόγος κάτω από

115

Χ ρ ή σ ιμ ε ς Ε κ δ ό σ ε ις ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Σειρά: Α ρ χ α ία

Ε λλη ν ικ ή

Γ ρ α μ μ α τε ία - Μ ελ έ τε ς

G ER H A R D JA G ER Κ α θη γη τή ς Π α νεπισ τη μ ίου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μία υπολογιστικά έλλογη αντίληψη του σκοπού (zweckrational) υποβαθμίζει κάθε μορφή ουσιαστικής επικοι­ νωνίας περιορίζοντας το λόγο σε μία χρησιμοθηρική αποτε­ λεσματικότατα των μέσων για την εκπλήρωοη αδιόρατων, αλλά και ανορθολογικών ως προς τις συνολικές επιπτώσεις τους επί του αλλοτριω μένου υποκειμένου, σκοπών, που τίθενται με μοναδικό γνώμονα τη διατήρηση των υπαρχό­ ντων δομών αλλά και την κυριαρχία τους επί των υποκειμέ­ νων. Οι επιπτώσεις μιας τέτοιας εξέλιξης οδηγούν σε γνωσιοθεωρητικό επίπεδο σε μία αντίληψη περί χρησιμοποίησης της γνώσης ως εργαλείου και κατά συνέπεια οτη φετιχοποίηση και μη αναστοχαστική λειτουργία της επιστήμης. Για τη Σχολή της Φρανκφούρτης οι υποστηρικτές της τεχνικής γνώσης, αν και διακηρύσσουν την ιδεολογική της ουδετερότητα και την απόλυτη διάκριση ανάμεσα στην αντικειμενική πραγματικό­ τητα των γεγονότων (είναι) και την υποκειμενική εκδήλωση των κρίσεων και των αξιών (δέον), αποκρύπτουν ότι και η ουδετερότητα αυτή αποτελεί στην ουσία μία επιλογή, που εκφράζεται ως ιδεολογία του εξορθολογισμού των τεχνικών μέσων για την επιτυχή και αποτελεσματική εκπλήρωση των σκοπών. Έτσι η σύγχρονη κοινωνική έρευνα στην προσπάθεια αναζή­ τησης σταθερών σχέσεων στον κοινωνικό κόσμο και συγκρό­ τησης ενός αξιωματικού πλαισίου κοινωνικών κανόνων, εφά­ μιλλων των φυσικών νόμων, υποστασιοποιείτις κοινωνικές δομές και τις αυτονομεί από οποιοδήποτε βουλησιακό και πραξιολογικό περιεχόμενο. Εν ολίγοις, η εξέλιξη των κοινωνι­ κών δομών αποκτά μία δική της εσωτερική δυναμική και δεν

Μετάφραση Δ Α Ν . I. Ι Α Κ Ω Β

Καθηγ. Πανεπιστημίου ΜΙΛΤ. ΙΙΕΧΛΙΒΑΝΟΣ Φιλόλογος Με 293 σελίδες

Ε Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑΠΑΔΗΜΑ Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τ ο ν Π ο λ ιτ ισ μ ό

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

επηρεάζεται από τις πεποιθήσεις, τους σχεδιασμούς και τις πράξεις των υποκειμένων, τα οποία δεν φαίνεται τελικά να έχουν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση της ιστορίας. Οι συνέπειες της εκπραγμάτισης είναι εμφανείς στο χώρο της επιστημονικής γνώσης, η οποία παρουσιάζεται κατακερματι­ σμένη σε επιμέρους τομείς και γνωστικούς κλάδους διαρρη­ γνύοντας την έννοια της κοινωνικής ολότητας, γεγονός που οδηγεί σε έναν θρυμματισμένο κόσμο που εξυπηρετεί τους σκοπούς του καπιταλιστικού συστήματος. Παράλληλα ο κοι­ νωνικός κόσμος συγκροτούμενος από άκαμπτες και προδια­ γεγραμμένες δομές δεν γίνεται κατανοητός, κυρίως ως προς την ουσιαστική ορθολογικότητα των σκοπών του. Και τούτο διότι η ουσιαστική ορθολογικότητα που εκφράζεται από το δέον, δηλαδή από αυτό που θα οφείλαμε να πράξουμε, δεν διαθέτει για τους εκπροσώπους της εμπειρικής - αναλυτικής επιστήμης καθολικό επιστημονικό κύρος. Για την Κριτική θεωρία η επιστημονικότητα του εργαλειακού λόγου αυτοπεριορίζεται στην υπόδειξη των καταλληλότε­ ρων μέσων και στην τεχνική τελειοποίησή τους, που εξυπη­ ρετούν συγκεκριμένους στόχους των φορέων εξουσίας. Σε τελευταία ανάλυση, δεν κρίνεται, ούτε εξάλλου φαίνεται ότι

Ε κ δ ό σ ε ις Π ο ιό τη τα ς μπορεί να κριθεί, η ορθολογικότηχα των σκοπών αυτών καθαυτών, καθότι εκφράζουν πτυχές του αντιεπιστημονικού δέοντος. Αυτό που κρίνεται είναι απλά η καταλληλότητα των μέσων για την επιτυχή εκπλήρωση των σκοπών. Παράλλη­ λα, ο εξορθολογισμός των μέσων εξυπηρετεί τις εξηγητικές ανάγκες μιας νομολογικά θεμελιωμένης κοινωνικής επιστή­ μης, που συμπίπτει με τα μεθοδολογικά πρότυπα των εμπει­ ρικών - αναλυτικών επιστημών. Όμως, πέραν τούτου, ο μέγι­ στος κίνδυνος επικράτησης ενός παραμορφωμένου ερμη­ νευτικού πλαισίου συνίσταται στην ανεξαρτητοποίηση της τεχνολογίας των μέσων σε βαθμό που να ξεπερνά τις παρα­ γωγικές ανάγκες, για τις οποίες εκλήθη, και να δημιουργεί στόχους, που προκύπτουν τελικά μέσα από τις πρακτικές της ίδιας της τεχνολογίας. Οι πρακτικές αυτές, καθώς αποκτούν το χρίσμα της επιστημονικότητας, θωρακίζονται απέναντι σε μία κριτική θεωρία που επικαλείται αφηρημένα θέματα ηθι­ κής τάξεως, διαλόγου, συναίνεσης και επικοινωνίας.

Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ (Αρχαία - Μεσαιωνική - Νεότερη)

WALTER BURKERT Κ α θηγητής Π α νεπισ τη μ ίου Ζ υρ ίχ η ς

ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ t

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

Μία επιβεβαίωση αυτής της εξέλιξης συναντάται σήμερα στον κόσμο της κοινωνιοβιολογίας. Η συμβολή, για παράδειγ­ μα, της μοριακής βιολογίας και της γενετικής στην αποτροπή ανωμαλιώ ν βιολογικού χαρακτήρα παρέκκλινε από τους αρχικούς της στόχους, που εντοπίζονται στην εξυπηρέτηση των ανθρωπίνων αναγκών, και υιοθετώντας αξιακά ουδέτε­ ρες επιστημονικές μεθόδους αναζητεί έναν ηθικό συμβιβα­ σμό με την ιδέα της κλωνοποίησης του ανθρώπου. Βέβαια, στην περίπτωση αυτή η αναζήτηση ενός ηθικού συμβιβα­ σμού είναι απόλυτα προσχηματική, αφού υποτίθεται ότι η επιστήμη λειτουργεί ανεξάρτητα από την ηθική. Ο εργα λαα κόςλόγος και η αρνητική διαλεκτική Το αρνητικό για τους θεωρητικούς της Σχολής της Φραν­ κφούρτης είναι ότι αυτή η κυριαρχία του εργαλειακού λόγου - που εκφράζεται ως θετικισμός όχι μόνο της δυτικής σκέψης αλλά και ως θετικιστικός μαρξισμός - οδηγεί σε μία επι­ στημονικά αδιάφορη στάση απέναντι στην έννοια της πράξης και στην ιστορικότητά της, θεωρώντας την ιδεαλιστική και άβουλο προϊόν της κοινωνικής δομής. Παράλληλα με την έννοια της πράξης ενοχοποιείται ως αντιεπιστημονική και η ίδια η διαλεκτική μέθοδος. Όμως η άκριτη στάση της επιστή­ μης ως προς τους σκοπούς και η ανάδειξη των ίδιων των μέσων σε επιστήμη δημιουργούν βάσιμες υποψίες για την ανορθολογικότητα των σκοπών, πόσο μάλλον όταν αυτοί τίθενται από συγκεκριμένους φορείς εξουσίας που αγωνιούν να διατηρήσουν ένα καθεστώς εκμετάλλευσης και καταπίε­ σης. Τόσο η αρνητική διαλεκτική το υ Αντόρνο όσο και η μεγάλη άρνηση του Μαρκούζε αποτελούν μία σφοδρή κριτική στην ολοκληρωτική κυριαρχία του εργαλειακού λόγου. Με την κριτική αυτή καταδεικνύεται ότι η ιδεολογικοποίηση του

Μετάφραση Αμαλία Λογιάκη 308 σελίδες με χάρτη και 8 εικόνες εντός κειμένου

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΠΑΠΑΑΗΜΑ Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τ ο ν Π ο λ ιτ ισ μ ό

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

<?7

εργαλειακού λόγου συντελείται με τη μετατροπή μιας εκμε­ ταλλευτικής και καταπιεστικής τακτικής σετεχνοορθολογικό τύπο, που νομιμοποιείται μέσα από τη συνδεδεμένη με την επιστημονικοτεχνική πρόοδο ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Επιπλέον καθίσταται σαφές όχι τα αποτελέσματα μιας εμπειρικής κοινωνικής έρευνας, που προκύπτουν μέσα από την αντιδιαλεκτική συγχώνευση του υποκειμένου στη δομή, παρουσίαζαν αξιοσημείωτες ομοιότητες ανάμεσα στα δυτικά καθεστώτα και στα καθεστώτα τοψ υπαρκτού σοσιαλι­ σμού. ' \ Η ολοκληρωτική κυριαρχία του εργαλειακού λόγου δημιουρ­ γεί επιπρόσθετα μία εσφαλμένη εικόνα για την έννοια της δομής, καθώς την εξετάζει μονοδιάστατα και αποσπασμένη από τη πράξη. Με τον τρόπο αυτό υποστασιοποιείται το υποκειμενικά αποδιδόμενο νόημα, δηλαδή τα στοιχεία που νοηματοδοτούν την ύπαρξη και τη λειτουργία της δομής, αναπαράγοντας ταυτόχρονα την κρίση νομιμότητας του ίδιου του συστήματος. Έτσι, η έννοια της αντικειμενικότητας παραμένει μία έννοια εγκλωβισμένη στο συμπεριφοριστικό πλαίσιο της απόκρισης σε ένα ερέθισμα, που τονίζει απλά τη δυνατότητα προσαρμογής της ανθρώπινης δράσης στις συν­ θήκες του βιόκοσμου και των κυρίαρχων δομών, αξιοποιώντας παράλληλα μία θεωρία κινήτρων και όχι νοημάτων. Ως εκ τούτου η έννοια της αντικειμενικότητας για τους θεω­ ρητικούς της κριτικής - διαλεκτικής θεωρίας παραμένει μία έννοια πλαστή ως προς το περιεχόμενό της, ανεξάρτητα εάν πληροί αυστηρά επιστημονικά κριτήρια ως προς τα εξωτερι­ κά της γνωρίσματα (πείραμα, επαναληπτικότητα, σταθερό­ τητα, προβλεψιμότητα), και δεν προκύπτει από την άμεση βιωματική εμπειρία σε ένα ερμηνευτικό και κατανοητικό πλαί­ σιο. Κρίνεται επίσης ως ανεπαρκής διότι αγνοεί στοιχεία επικοινωνιακής διυποκειμενικότητας και συμβολικής διαντίδρασης. Τελικά φαίνεται ότι για του ς θεω ρητικούς της Σχολής το κόστος για την αναγνώριση της αναγκαιότητας της διαλεκτικής ανάμεσα στην πράξη και τη δομή είναι η υποχώ­ ρηση της ίδιας της έννοιας της επιστημονικότητας, έτσι όμως όπως την ορίζει ο θετικισμός. Παρά ταύτα υπάρχει δισταγμός για το εγχείρημα συγκρότησης μιας εναλλακτικής κοινωνικής επιστήμης, διότι κυριαρχείτο δίλημμα, ότι είτε κάτι τέτοιο δεν μπορεί να υπάρξει κάτω από τις δεδομένες συνθήκες, άρα η θεωρία παραμένει πάντα κριτική θεωρία με έκδηλο το στοιχείο της χειραφέτησης και την ουτοπία της συνταύτισης των κοινωνικών σχέσεων με τα ανθρώπινα φυσικά χαρακτη­ ριστικά, είτε όταν επιχειρηθεί η εδραίωσή της αυτή δεν μπορεί να ξεφύγει από τα δίχτυα του θετικισμού. Ήδη με τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού στα μέσα της δεκαε­ τίας του '40 οι Χόρκχαϊμερ και Αντόρνο1εξέφραζαν την απαι­ σιοδοξία τους για τη συγκρότηση μιας ορατής εναλλακτικής κοινωνικής επιστήμης απέναντι στην απόλυτη κυριαρχία του εργαλειακού λόγου, αλλά και τις δυσκολίες μιας αντίστασης

118

ενάντια στην καθολική, προστακτική προσαρμογή του υποκειμένου σε ένα καθεστώς διευρυνόμενης, ολοκληρωτι­ κά και απρόσωπα ασκούμενης γραφειοκρατικής διοίκησης. Όπως και αργότερα, στο έργο του Μαρκούζε2 καταδεικνύεται ο εξορθολογισμός της καταπίεσης του ανθρώπου, αφού η έλλογη ως προς το σκοπό πράξη συνδέεται άμεσα με τις ανθρώπινες ανάγκες, που εκφράζονται μέσα από την παρα­ γωγική εργασία. Η συστηματική και αποτελεσματική κυριαρ­ χία πάνω στη φύση αηοδεικνύεται ότι δεν αξιοποιεί απλά την τεχνολογία για την καταλληλότερη επιλογή και εφαρμογή των μέσων, αλλά μετουσιώνεται η ίδια σε τεχνολογία και επι­ στήμη. Δηλαδή συνιστά μόνη της μία ιδεολογία, καθώς ορθολογικοποιεί τους κυριαρχικούς μηχανισμούς και προσδί­ δει πολιτικό περιεχόμενο στην εξουσία. Παράλληλα, οι παραγωγικές σχέσεις αποτυπώνονται ως μία τεχνικά ανα­ γκαία οργανωτική μορφή μιας εξορθολογισμένης κοινωνίας, ενώ από τη μεριά τους οι παραγωγικές δυνάμεις όχι μόνον αποσύρονται από το χρέος της κριτικής σε κατεστημένες νομιμοποιήσεις και περιορίζονται σε διορθωτικές, ως προς την προσέγγιση του ιδ εότυπου τη ς ορθολογικότητας, παρεμβάσεις, αλλά συγκροτούν οι ίδιες το θεμέλιο της δικαιολόγησης και της νομιμοποίησης μιας πολιτικής διάστα­ σης του εργαλειακού λόγου. Ως εκ το ύ το υ ο επαναπροσδιορισμός τη ς έννοιας της προόδου θα επέτρεπε, κατά τον Μαρκούζε, τη ριζική αναθε­ ώρηση τω ν εμπειρικών στόχων της επιστήμης και την απομάκρυνσή της από την εργαλειακή δραστηριότητα, καθώς στη θέση της κυριαρχίας επί της φύσης και επί του ανθρώπου θα μπορούσε να υπεισέλθει, αφενός, η συμφι­ λίωση και, αφετέρου, η χειραφέτηση, η απελευθέρωση και η αλ ληλ εγγ ύη. Η φύση, όπως και η κοινωνική εργασία, μπορούν να μετατραπούν από αντικείμενα επεξεργασίας και εκμετάλλευσης σε υποκείμενα, τα οποία ο άνθρωπος καλεί­ ται να αντιμετωπίζει εηικοινωνιακά σε μία σχέση συμβολικά μεσολαβημένης διαντίδρασης. Στο έργο του Μαρκούζε η έννοια της άρνησης είναι καθολική και αξιώνει να ανατρέψει ακόμα και τα θεσμικά υποσυστήμα­ τα του κράτους και της οικονομίας, τα οποία αντανακλούν την υπολογιστικά έλλογη πράξη. Η επικοινωνιακή δυνατότη­ τα μπορεί να υπερισχύσει της εργαλειακής ορθολογικότητας και να δημιουργήσει μία νέα τεχνική και ένα αναθεωρημένο επιστημονικό πρόταγμα αντικαθιστώντας πλήρως ένα δια­ στρεβλωμένο τεχνικό διαφέρον και έναν μονοδιάστατο ορι­ σμό της επιστήμης. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο θετικισμός είναι αρνητής του αναστοχασμού, αφού το νόημα της γνώσης ερμηνεύεται αποκλειστικά κάτω από μεθοδολογικές αναλύσεις επι­ στημονικών διαδικασιών. Ο θετισμός αγνοεί τις συνθετικές επιδόσεις του γνωστικού υποκειμένου και οδηγείται στην απλουστευτική θέση ότι η επιστημονική γνώση περιγράφει

την πραγματικότητα μέοα από μία θεωρία της απεικόνισης. Αυτό είναι αποτέλεσμα της εργαλειακής χρήσης του λόγου μέσα από την έννοια της παραγωγικής δραστηριότητας, που συγχωνεύει ανεπίτρεπτα κάθε ανθρώπινη πράξη, ανεξάρτη­ τα εάν αυτή δεν χαρακτηρίζεται μέσα από τη διαδικασία της παραγωγής. Το ατύχημα της μαρξικής φιλοσοφίας, όπως δια­ πιστώνει ο Χάμπερμας3, είναι ότι, ενώ δημιούργησε τις κα τά λ λη λες προϋποθέσεις υπέρβασης τη ς εγελια νής φιλοσοφίας του πνεύματος (Geist), τελικά δεν ξεπέρασε τις παγίδες του θετικισμού και εγκλωβίστηκε σε μία διαλεκτική

W a lter R e& se-S ch afer

J L JR G E N

HABERM AS

*

σμού και διυποκειμενικής συναίνεσης. Για το σκοπό αυτό με τη διάκριση που επιχειρεί ανάμεσα σε τεχνικό και πρακτικό διαφέρον (Interesse) διασπά την ενότητα του εργαλειακού λόγου, αλλά ταυτόχρονα περιορίζει την αρνητική κριτική μόνο στις επεκτατικές κυριαρχικές τάσεις του τεχνικοεπιστημονικού δια φ έροντος και το υ εμπειρικοαναλυτικού υποδείγματος πάνω στα υποσυστήματα της κοινωνικής οργάνωσης, που παραδοσιακά συγκροτούνται μέσα από ένα επικοινωνιακό πεδίο πράξεων και όχι από κατά συνθήκην συμπεριφορές. Σε αντίθεση με το τεχνικό, το πρακτικό δια­ φέρον αφορά το μη παραγωγικό, γλωσσοερμηνευτικό πλαί­ σιο στο οποίο εκδηλώνεται επικοινωνιακό και μέσω συμβολι­ κής διαντίδρασης η διυποκειμενική δράση και επιτυγχάνονται οι κοινοί στόχοι που θέτουν τα άτομα στον κοινωνικό χώρο. Τέλος, από το πρακτικό διαφέρον εκπορεύεται το απελευθε­ ρωτικό ή χειραφετητικό διαφέρον που, μέσω της κριτικής θεώρησης των πραγμάτων, προσβλέπει στην απελευθέρω­ ση του ατόμου από τις παραμορφώσεις και διαστρεβλώσεις που παράγονται από μία ελλιπή, μη διαλογική επικοινωνία, αλλά και από τη δύσκαμπτη στάση των κοινωνικών δομών να αποδεχθούν διαφορετικές προτάσεις στην επίλυση προβλη­ μάτων. Βέβαια η ελλιπής γνώση δημιουργεί ένα έλλειμμα καθολικής συμμετοχής που ερμηνεύεται και ως ισχυροποίη­ ση των κατεστημένων μορφών εξουσίας, που εκ μ ετα λ­ λεύονται ακριβώς αυτό το γεγονός για να μονοπωλούν τη δική τους συμμετοχή στους μηχανισμούς λήψης αποφάσε-

R eih e C a m p u s ■E m fu h ru n g en

θεωρία που δοκιμάζεται αποκλειστικά στο επίπεδο της κοι­ νωνικής εργασίας. Η θεώρηση αυτή οδήγησε μοιραία στην αναγωγή του πραξιο λογικού πεδίου στο, υπ οτίθεται, αντικειμενικό και

Η ρήξη pc την πρώιμη Κριτική O cop ia Στο σημείο αυτό ο Χάμπερμας εγκαταλείπει τη δεδηλωμένη απαισιοδοξία, την αδιέξοδη αποσπασματικότητα και τον περιοριστικό, αισθητικά ελιτίστικο χαρακτήρα της άρνησης του θετικού λόγου που διέπει, κατά την κρίση του, το έργο της πρώιμης Σχολής της Φρανκφούρτης4. Είναι χαρακτηριστι­

ορθολογικό της ανθρώπινης παραγωγής. Το ότι ο Μαρξ δεν διέκρινε το λογικό καθεστώς της εμπειρικής μεθοδολογίας από αυτό της κριτικής θεωρίας είχε ως αποτέλεσμα η κοινω­ νική θεωρία να υπαχθεί στα πρότυπα των φυσικών επιστη­ μών και να αναζητεί μέσω μιας ακριβούς επιστημονικής διερεύνησης την αναγκαιότητα που χαρακτηρίζει τις σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Το όλο εξηγητικό πλαίσιο ανάγεται σε μία φυσικοϊστορική διαδικασία, η οποία διέπεται από νομοτέλειες, που όχι μόνον υπάρχουν ανεξάρτητα από τη βούληση και τη συνείδηση, αλλά επιπλέον προσδιορίζουν

κό ότι, παρά την κριτική που ασκεί στην έννοια του τεχνικού διαφέροντος και της εργαλειακής ορθολογικότητας, αποδέ­ χεται την αντικειμενική της βάση, που προσδιορίζεται μέσα από την εκβιομηχάνιση της κοινωνικής εργασίας και αναζητεί

τις τελευταίες. Από τη μεριά του ο Χάμπερμας δεν καταγγέλλει ως εσφαλ­ μένη οποιαδήποτε μορφή γνώσης, αλλά αυτήν που είναι σύμφυτη με την κυριαρχία, την εκμετάλλευση και την καθυπόταξη του υποκειμένου και πρέπει να αντικατασταθεί από τη γνώση που προκύπτει μέσα από διαδικασίες εκδημοκρατι­

πεια η μορφή συντήρησης της κοινωνικής εργασίας παρα­

«ζωτικό χώρο» για τα κοινωνικά υποσυστήματα, που στη­ ρίζονται κυρίως πάνω σ τους επικοινωνιακό ισ χύοντες ηθικούς κανόνες. Αναφερόμενος στον Μαρκούζε διερωτάται με ποιον τρόπο θα μπορούσαμε να παραιτηθούμε ή να διαμορφώσουμε σε μία πιο ποιοτική βάση την τεχνική επιστή­ μη, αφού η οργάνωση της ανθρώπινης φύσης και κατά συνέ­ μένουν ουσιαστικά αναλλοίωτες5. Για τον Χάμπερμας η ταχύτατη διαδικασία εξορθολογισμού της κοινωνίας, έτσι όπως άλλωστε υπεδείχθη από τον Μαξ Βέμπερ, σ υνδέεται άμεσα με τη θεσμοποίηση της επι­ στημονικής και τεχνικής προόδου. Η τεχνική και η επιστήμη

119

διεισδύουν οτα θεσμοποιημένα και νομιμοποιημένα, από την παράδοση, πεδία της κοινωνίας και απομυθοποιούν τις υπάρχουσες κοσμοεικόνες που αυτό πρεσβεύουν. Όμως σχετικά με τη διαπίστωση αυτή και οε αντίθεση με τους υπολοίπους εκπροσώπους της Σχολής της Φρανκφούρτης ο Χάμπερμας δεν υιοθετεί την αντίληψη της καθολικής αρνητικής κριτικής που τελικά δεν μπόρεσε, όπως απεδείχθη ιστορικά, να υπερβείτα επίπεδα της καταγγελίας και να διαμορφώσει μία εναλ­ λακτική πρόταση απέναντι στην κυριαρχία του εργαλειακού λόγου. Εν ολίγοις, ο Χάμπερμας δεν θεωρεί ολότελα χρε­ οκοπημένο το σχέδιο του διαφωτισμού έτσι ώστε η απομά­ κρυνση από τις αρχές του να οδηγεί σε μία άνευ όρων επι­ κράτηση της μεταμοντέρνας άρνησης της ιστορίας. Το πρό­ βλημα δεν είναι η καταγγελία ή η αναίρεση του προτάγματος του διαφωτισμού, αλλά η υπόδειξη της διαστρέβλωσης που έχει υποστεί, ώστε να ολοκληρωθεί σύμφωνα με τις αρχές που είχε θέσει μέσα στην παράδοση ενός ουσιαστικού ορθολογισμού. Στον αντίποδα της υπολογιστικής ορθολογικότητας και των στρατηγικών επιδιώξεων, που εξαρτώνται από την ισχύ εμπειρικά αληθώ ν ή αναλυτικά ορθών προτάσεων και κρίνουν το βαθμό προσαρμογής και δεξιότητας των ατόμων ή προβαίνουν ενίοτε σε ποινικές κυρώσεις επί τη βάσει κατοχυρωμένων τεχνικών νόμων, ο Χάμπερμας αντιπαρατάοσει έναν ξεχωριστό κόσμο κοινωνικών κανόνων, η εγκυρότητα του οποίου δεν κρίνεται στην προστακτική ανταπό­ κριση της συμπεριφοράς αλλά στην ηθική της διυποκειμενικότητας. Με τη διαπίστωση αυτή ο Χάμπερμας επιχειρεί να θεμελιώσει συστηματικά μία νέα πραγματιστική θεωρία προκρίνοντας την ηθική και πρακτική λογικότητα με σκοπό την αναδόμηση της γλωσσικής διυποκειμενικής συνεννόη­ σης και δράσης πάνω σε μία έννοια της αλήθειας, που νοείται ως πραγματολογική συνθήκη ορθώς θεμελιωμένων προτά­ σεων. Οι «ιικοινωνιακές δυνατότητες της γλώασας και η σύνδεσή τους με τις μορφές κοινωνικών πράξεων Για τον Χάμπερμας το κοινωνικό πράττειν ορίζεται κάτω από την κατηγορία της κατανόησης και του αποβλεπτικού χαρα­ κτήρα των πράξεων, οι οποίες ολοκληρώνονται μέσω του υποκειμενικά αποδιδομένου νοήματος. Όμως η έννοια της αποβλεπτικότητας συνδέεται άμεσα με το γλωσσικό εκφρα­ στικό μέσο. Έτσι θεω ρεί αναγκαία τη οτροφή του ενδια­ φέροντος από την παραδοσιακή φιλοσοφία της συνείδησης, που τελικό οδήγησε στην επικράτηση του εργαλεια κού λόγου, στη φιλοσοφία της γλώσσας. Μέσα από τις επικοινωνιακές και συναινετικές δυνατότητες του γλωσσικού μέσου (και όχι μέσα από τις κυριαρχικές επιδιώξεις του εργαλειακού λόγου) θα αν αζητηθεί και θα κριθεί τελικά η έννοια της

120

ορθολογικότητας. Η υποκειμενική συγκρότηση του νοήματος είναι ταυτόχρονα και σε ένα μεγάλο βαθμό διυποκειμενική και αναδεικνύει ενδιαφέρουσες κανονικότητες, αφού κάθε ομιλητής, αποδίδοντας με σαφήνεια κάποιο νόημα, λειτουρ­ γεί στο δεσμευτικό πλαίσιο των υπαρχουσών δυνατοτήτων για τη χρησιμοποίηοη συγκεκριμένων όρων που έχει ενσω­ ματώσει. Στο σημείο αυτό ο Χάμπερμας προσεγγίζει τις διαπιστώσεις του όψιμου Βίτγκενσταϊν6, ο οποίος υποστηρίζει ότι, εάν απομακρύνει κανείς το στοιχείο της αποβλεπτικότητας από τη γλώσσα, τότε καταρρέει μαζί όλη η λειτουργία της. Γλώσ­ σα και κοινωνική πράξη συνδέονται τόσο στην ύπαρξή τους όσο και στη λειτουργία τους, με αποτέλεσμα η κοινωνία να νοείται ως χώρος συλλογικών πράξεων και κυρίως ως χώρος επικοινωνίας. Έτσι η γλωσσική και η κοινωνική πράξη είναι πράξεις που εκδηλώνονται πάντα σε σχέση με ισχύοντες κανόνες (regelgeleitet). Η άρθρωση πραξιακών προσδοκιών δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τις επικοινωνιακές τεχνικές της γλώσσας. Όλα αυτά συμβαίνουν στο ερ μηνευτικό και εννοιολογικό πεδίο μιας γλωσσικής κοινότητας και μπορούν να απ οτελέσουν στοιχεία της κοινωνικής επιστήμης και συγκεκριμένα μιας γλωσσοκριτικής κοινωνιολογίας. Η σύζευξη αυτή ξεπερνά για τον Χάμπερμας το συμπεριφορι­ σ μ ό επιχείρημα της σχέσεως ερέθισμα - απόκριση πάνω σε φυσικοεπιστημονικού τύπου προτάσεις πρωτοκόλλου. Το σημαντικό βάρος των συμβόλων ερμηνεύεται από το πλαίσιο των προσδοκιών, που εκφράζονται μέσω της γλωσσικής κατανόησης και όχι από τρόπους τυποποιημένης συμπε­ ριφοράς. Γλώσσα και πράξη είναι στιγμές του ίδιου γλωσ­ σικού επικοινωνιακού συστήματος, ενώ η αλληλεξάρτησή τους υπόκειται σε μία πολυπλοκότητα στοιχείων που περιγράφονται ανάλογα στη δομή τους. Για το λόγο αυτό η χρη­ σιμοποίηση συμβόλων δεν ανάγεται σε απ λές συμπε­ ριφορές. Η έννοια της κοινωνικής πράξης είναι κατ' αρχάς ένα συλλογικό παιχνίδι διαμεσολάβησης στις επικοινωνιακές σχέ­ σεις, οι οποίες εκφράζονται όχι με μια φυσικοεπιστημονική γλώσσα, αλλά με τη γλώσσα της καθημερινότητας (ordinary language) που αναζητεί απαντήσεις πάνω σε πρακτικά ερω­ τήματα. Με την κατοχή και χρησιμοποίηση του γλωσσικού μέσου ο άνθρωπος ενσωματώνει έναν σαφή μηχανισμό γραμματικών κανόνων και δυνάμει ενοτήτων συνδυασμών για την εκφρα­ στική απόδοση, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η γλώσσα αποκτά έναν μεταθεσμικό χαρακτήρα, από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί, καθότι το κοινω­ νικό πράττειν οικοδομείται αποκλειστικά πάνω στην επικοινωνιακή δυνατότητα της γλώσσας. Η ίδια η γλώσσα προϋποθέ­ τει μία αντίληψη περί οικουμενικής ηθικής, υπό τη μορφή μιας καθολικής, ορθολογικά επικοινωνιακής, μη καταναγκαστικής και δημοκρατικής κοινωνικής ρύθμισης. Τα στοιχεία

Ακροατής ραδιόφωνου, 1929

αυτά επιθυμεί να αναδείξει ο Χάμπερμας, αποδεχόμενος το πρόταγμα του διαφωτισμού, σε αντίθεση με τη συμβατική Κριτική θεωρία, η οποία είναι αρνητική σε μία τέτοια δυνατό­ τητα. Τέλος, κατά τον Χάμπερμας, οι ιστορικές - ερμηνευτικές επι­ στήμες ενδιαφέρονται να διασφαλίσουν τη διυποκειμενικότητα σε μία κατανόηση προσανατολισμένη στην πράξη. Από τη μεριά τους οι επιστήμες του πράττειν (οικονομία, κοινωνιολογία, πολιτική) ακολουθούν ως κριτικές κοινωνικές επι­ στήμες ένα χειραφετητικό διαφέρον. Αποσκοπούν δηλαδή στο να απελευθερώσουν τον άνθρωπο από φυσικούς κατα­ ναγκασμούς και να τον βοηθήσουν να ενηλικιω θεί. Όσον αφορά τη φιλοσοφία, αυτή αποκαλύπτει τους συσχετισμούς ανάμεσα στη γνώση και το διαφέρον, γεγονός που την καθι­ στά ικανή να συγκροτήσει μία κριτική επιστημονική θεωρία που διαφεύγει από τις παγίδες του θετικισμού. Από την άλλη προσιδιάζει προς τις επιστήμες της πράξης, καθώς διατηρεί και αυτή ένα ενδιαφέρον χειραφέτησης. Αυτό γίνεται σαφές από τη διαπίστωση ότι τα γνωστικά δ ιαφ έροντα εκπορεύονται από συγκεκριμένα επικοινωνιακά μέσα, με τα οποία συντελείται η ανθρώπινη κοινωνικοποίηση, όπως η εργασία, η γλώσσα και η εξουσία. Οι επιδόσεις του υπερβατολογικού υποκειμένου στηρίζονται στη φυσική ιστορία

του ανθρωπίνου είδους και διαμορφώνουν την υλική αναπα­ ραγωγή του, όμως η ανθρώπινη κατανόηση διενεργείται μέσα από τη διυποκειμενική χρήση της γλώσσας που συντε­ λεί στη συμβολική αναπαραγωγή της κοινωνίας. Με την επικοινωνιακή-κριτική του θεωρία ο Χάμπερμας επι­ θυμεί τελικά να αναδείξει εγκαταλελειμμένες μορφές αναστοχασμού και να θεμελιώσει μία κοινωνική θεωρία που στη­ ρίζεται σε επικοινωνιακές και συναινετικές μορφές δράσης, οι οποίες σε αντίθεση με τις κυριαρχικές δομές εξασφαλίζουν μία ιδανική κατάσταση λόγου, που διατηρεί αξιώσεις εγκυρότητας υπό το πρίσμα μιας καθολικά ισχύουσας επικοινωνιακής ορθολογικότητας. Q Σημειώσεις 1. Μ. Horkheimer - Th. Adorno: Dialektik der Aufkiarung, Querido, Amsterdam, 1947.

2. Κυρίως στο One-Dimensional Man, Boston, 1964.

3. Bf). J. Habermas: Erkenntnis und Interesse, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1973, σελ. 59 επ.

4. Η τάση αυτή είναι ήδη εμφανής στο έργο του Technik und Wissenschaftalsldeologie, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1978 (9) και ολοκληρώνεται στο δίτομο Theorie des Kommunikativen Handelns, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1981.

5. Βλ. J. Habermas: Technik..., ό.π., σελ. 56 επ.

6. Βλ. L. Wittgenstein: Philosophical Investigations, N. York, 1953.

121

Ε ν Ι α κ τ ι κ ή βιβλιογραφία Επιλογή μεταφράσεω ν Τ. Α ντό ρ ν ο - Σε τι χρησιμεύει ακόμη η φιλοσοφία. Μτφρ. Π. Τούρλας. Έρασμος, Αθήνα, 1975.

- (Επιμ. μαζί με τον Μ. Χόρκχαϊμερ): Κοινωνιολογία. Εισα­ γω γικά δοκίμια. Μτφρ. Δ. Γράβαρης. Κριτική, Αθήνα, 1987.

- M inim a M oralia. Μ τφρ. Λ. Αναγνώστου. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1990.

- Σύνοψη τη ς πολιτιστικής βιομηχανίας. Μτφρ. Λ. Αναγνώ­ στου. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1989.

- Θ εω ρ ία τ η ς η μ ιμ όρ φ ω σ η ς. Μ τφ ρ. Λ. Αναγνώ στου. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1989.

- Επιστημονικές εμπειρίες ε ν ό ς ευρω παίου διανοουμένου σ τη ν Αμερική. Μτφρ. Β. Κιντή. Ύψιλον, Αθήνα, 1987.

- Η ιδέα τη ς φυσικής ιστορίας. Μτφρ. θ. Λουπασάκης. Πρί­ σμα, Αθήνα, 1992.

- Τ' ά σ τρ α κ ά τω σ τη γη. Μ τφ ρ. Φ. Τερζάκης. Πρίσμα, Αθήνα, 1992.

- Τρία κείμενα μουσικής κοινωνιολογίας. Μτφρ. θ. Λουπα­ σ άκης-Φ . Τερζάκης. Πρίσμα, Αθήνα, 1991.

-Α ισ θ η τικ ή θεωρία. Μτφρ. αποσπασμάτωνΓ. Σαγκριώτης. «Πλανόδιον», Ιούνιος, 1996.

- Π ερί λυρικής ποιήσεως και κοινωνίας. Μτφρ. Γ. Σαγκριώτ η ς -Φ . Τερζάκης. «Πλανόδιον», Ιούνιος, 1996.

- Μουσική και γ λώ σ σ α : Ένα απόσπασμα. Μτφρ. Φ. Τερζά­ κης. «Πλανόδιον», Ιούνιος, 1996.

-Δ ια φ ά ν ε ιε ς σ ε φιλμ. Μτφρ. Σ. Γουργουρής. «Πλανόδιον», Ιούνιος, 1996.

- Τρεις μ ε λ έ τ ε ς για το ν Χ έγ κ ε λ . Μτφρ. Ν. Λίβος. Κριτική, Αθήνα, 1998.

- Η διένεξη για τ ο θετικισμό σ τη γερμανική κοινωνιολογία (υπό έκδοση). Κριτική.

- Η τέχ νη μορφ ή τη ς πραγματικότητας. Μτφρ. Σ. Μπεκατώρος, Γλάρος. Αθήνα, 1981 - Λ ό γ ο ς και ε π α ν ά σ τα σ η . Μ τφ ρ. Γ. Λυκιαρδόπ ουλος, Ύψιλον. Αθήνα, 1985.

- Επιστήμη και Φαινομενολογία. Μτφρ. Γ. Μερτίκας. «Λε­ βιάθαν», 5,1989.

-Α ρνήσ εις. Μτφρ. Ζ. Σαρίκας. Ύψιλον, Αθήνα, 1985.

- Το τ έ λ ο ς τ η ς ο υ το π ία ς . Μ τφ ρ. Ζ. Σαρίκας. Ύ ψιλον, Αθήνα, 1985. Β« Μ π έν γ ια μ ιν -Δ ο κ ίμ ια για τ η ν τέχ ν η . Μ τφρ. Δ. Κούρτοβικ. Κάλβος, Αθήνα, 1978.

- Σάρλ Μ πωντλαίρ, έν ας λυρικός σ τη ν ακμή το υ καπιταλι­ σμού. Μ τφ ρ. Γ. Γκουζούλης. Α λ εξάν δ ρεια, Αθήνα, 1994.

- Το έ ρ γ ο τ ο υ μ ε τα φ ρ α σ τ ή . Μ τφ ρ. Φ. Τ ερ ζάκ η - Γ. Σαγκριώτη. «Πλανόδιον», Ιούνιος, 1996.

- Οι π η γ ές τ ο υ γερμ α νικο ύ δράμ α το ς. Μτφρ. αποσπα­ σμάτων Φ. Τερζάκης - Γ. Σαγκριώτης. «Πλανόδιον», Ιούνιος, 1996.

X . Μ αρ κ ο ύ ^ ε

Γ.Χά|ΐπερμ α ς - Α υτονομία και α λ λη λ εγ γ ύ η . Μτφρ. Ζ. Σαρίκας. Ύψιλον, Αθήνα, 1987.

- Η επισ τήμη και η τεχνική ω ς ιδεολογία. Μτφρ. Κ. Παλαιολόγος. Εκδόσεις 70, Αθήνα, χ.χ.

- Φ υσικό δίκαιο και ε π α ν ά σ τα σ η . Μ τφρ. θ. Γεωργίου. Έρασμος, Αθήνα, 1978.

- Κ είμενα γν ω σ ιο θεω ρ ία ς και κοινω νικής κριτικής. Αποσπάσματα από τα Γνώση και δ ια φ έ ρ ο ν και Η επ ι­ στήμη και η τεχνική ω ς ιδεολογία. Μτφρ. Α. Οικονόμου. Πλέθρον, Αθήνα, 1990.

- Α γώ νες αναγνώ ρισης σ το δημοκρατικό κρά το ς δικαίου. Μτφρ. θ. Γεωργίου. Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1994.

- Το πραγματικό και τ ο ισχύον. Μτφρ. θ. Λουπασάκης. Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1996.

- Ε ξουσία και ο ικογένεια . Μτφρ. Δ. Κούρτοβικ. Κάλβος, Αθήνα, 1973 - Α ν τε π α ν ά σ τα σ η και ε ξ έ γ ε ρ σ η . Μ τφρ. Α. Αθανασίου. Παπαζήση, Αθήνα, 1984.

- Ο μ ο ν ο δ ιά σ τα τ ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς . Μ τφ ρ. Μ. Λ υκούδης. Παπαζήση, Αθήνα, χ.χ.

- Έ ρ ω ς και π ο λ ιτισ μ ό ς . Μ τφ ρ. I. Αρ ζόγλου. Κάλβος, Αθήνα, 1981.

- Λογική και επ ανάσταση. Μτφρ. Φ. Κονδύλης. Αρσανίδης, Αθήνα, 1982.

Μ . Χ ό ρ κ χ α ϊμ ε ρ - Π α ραδοσ ια κή και κριτική θ εω ρία. Μτφρ. θ. Γεωργίου. Έρασμος, Αθήνα, 1983.

- Δ ιαλεκτική τ ο υ Διαφωτισμού. Νήσος, Αθήνα, 1966.

- Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική. Μτφρ. Α. Οικονόμου - Ζ. Σαρίκας. Ύψιλον, Αθήνα, 1984.

- Η έ κ λ ε ιψ η τ ο υ λ ό γ ο υ . Μ τφ ρ. θ . Μ ίνογλου. Κριτική, Αθήνα, 1987.

- Το τ έ λ ο ς τ ο υ λ ό γ ο υ . Μ τφ ρ. Σ. Ρ οζάνης. Έ ρασμος, Αθήνα, 1984.

122

Αρ. 405 ΐπιμ

t t t i a : Ε ΦΗ A Π Α Κ Η

I Ιανουάριου 20 00 ■ 31 Ιανουάριου 2000

Ηταξινόμηση τωνβιβλίων γίνεταιμεβάση το γνωστό ΔεκαδικόΣύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένοστην ελληνικήβιβλιογραφία. ΤοΒιβλιογραφικόΔελτίο συπόσοιταιμιτην πολύτιμησυνεργασίατου βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Βιβλιογραφία ΒΟΥΡΗΣ Σ. Πηγές για την ιστορία της Μακεδονίας. Αθήνα, Gutenberg, 1999. Σελ. 355. Δρχ. 5.000. ISBN 96 0-0 10796-3.

ΤΣΙΜΠΛΗΣ Η. Δ. Αλαφροΐσκιωτη πολι­ τεία. Αθήνα, Ιωλκός, 1999. Σελ. 460. Δρχ. 6.000. ISBN 960-426-141-Χ. ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ Κ. Κανόνες και αντινομίες στην πολιτική. Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ.

670. Δρχ. 8.500. ISBN 960-7478-92-1.

WARBURTON Ν. Φιλοσοφία. Αθήνα, Περίπλους, 1999. Σελ. 256. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-7131-135-4.

LEARY Τ. Σχεδιασμός θανάτου. Μετ. Φ. Τερζάκης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 285. Δρχ. 4.600. ISBN 960344-789-7.

MARCUSE Η. Κριτική, ουτοπία, απελευ­ θέρωση. Επιμ. Γ. Μανιάτης κ.ά. Αθήνα, Στάχυ, 1999. Σελ. 310. Δρχ. 5.000. ISBN 960-6032-07-5.

Γ

FERRO Μ. Η ιστορία υπό επιτήρηση. Μετ. Β. Τομανάς. Σκόπελος, Νησίδες, 1999. Σελ. 158. Δρχ. 3.325. ISBN 9608480-50-7.

Α ρ χ α ί α Λ ι λ ο ο ο Φί a ΚΑΪΣΙ ΓΕΡΑΣ Μ. Οι πρώτες σελίδες. Αθή­ να, Ποταμός, 1999. Σελ. 342. Δρχ.

19.500.

ISBN 960-8563-35-0.

Γενικά

ΜΕΣΤΡ Ζ. ΝΤΕ. Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως. Μετ. Τ. Αθανασόπουλος. Αθήνα, Καστανιώιης, 1999. Σελ. 484. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2584-7.

MORIN Ε. Τα δαιμόνιά μου. Μετ. Δ. Δημουλάς. Αθήνα, Εκδόσεις Του Εικο­ στού πρώτου, 1999. Σελ. 554. Δρχ.

5.510. ISBN 960-7058-83-6. ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Μ.Α. θεός και κράτος. Β' έκδοση. Μετ. 0. Μιχαήλ. Αθήνα, Δ ιε­ θνής βιβλιοθήκη, 1999. Σελ. 133.

Β

TODOROV Τ. 0 εκπατρισμένος. Μετ. 0 Βαρών-Βασάρ. Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ. 292. Δρχ. 4.500. ISBN 960-747886-Χ.

REICH W. Ακου ανθρωπάκο. Μ ετ. Ν. Βαρσάκη. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1999. Σελ.

122. Δρχ. 1.800. ISBN 960-268-139-Χ.

ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ Τ. Πλάτων. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος. Σελ. 386. Δρχ. 5.200. ISBN 9607760-43-3. ΜΑΥΡΙΔΟΥ-ΛΙBAN Η Α. Από τον Φίλιππο στην Υπατία. Αθήνα, Γεωργιάδης, 1999. Σελ. 318. Δρχ. 3.640. ISBN 960-316098-9.

Νεότερη φιλοσοφία BESNIER J.- Μ. Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας. Μετ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 894. Δρχ. 13.520. ISBN 960-032573-9.

Γενικά LOBROT Μ. Αντι-Φρόυντ. Μετ. Μ. Γκριτζάλα. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999. Σελ.

271. Δρχ. 4.500. ISBN 960-8041-16-3.

PECK S. Άνθρωποι του ψεύδους. Μετ. Ν. Παπαδάκης. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 300. Δρχ. 4 .20 0. ISBN 96 0-0 41525-0.

Ατομική ψυχολογία πετριδης Β. Κατάκτησε τον εαυτό σου. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 258. Δρχ.

3.200. ISBN 960-04-1580-3.

Εφαρμοσμένη ψ υχολογία Εισαγωγή στην πολιτική ψυχολογία. Επιμ. Γ. Γαλάνης - Η. Moser. Αθήνα, Παπαζήσης, 1999. Σελ. 592. ISBN 960-021356-9. ΓΑΛΑΝΗΣ Γ. Εισαγωγή στην ψυχολογία της καθημερινής διαπροσωπικής επικοι-

123

νωνίας. Αθήνα, Παπαζήσης, 1999. Σελ.

252. ISBN 960-02-1369-0. ΓΑΛΑΝΗΣ Γ. Ν. Επικαιρότητα και πολιτική ψυχολογία. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999. Σελ. 309. ISBN 960-8041-19-8. ΜΑΡΚΙΔΗΕ Μ. Λογοδοσία. Αθήνα, Εξά­ ντας, 1999. Σελ. 230. Δρχ. 4.160. ISBN 960-256-004-0.

ARNHEIM R. Τέχνη και οπτική αντίληψη. Μετ. I. Ποταμιάνος. Αθήνα, θεμέλιο, 1999. Σελ. 551. Δρχ. 10.400. ISBN 960310-260-1.

KENNERLEY Η. Ξεπερνώντας το άγχος. Μετ. Γ. Ευσταθίου - Κ. Αγγελή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 303. Δρχ. 3.800. ISBN 960-344-557-6.

MOSCOVICIS. Η ψυχανάλυση, η εικόνα της και το κοινό της. Μετ. Μ. Κολωνίας. Αθήνα, Οδυσσέας, 1999. Σελ. 539. Δρχ.

7.860. ISBN 960-210-364-7.

Παραψυχολογία ΚΟΥΤΣΟΥΚΗΣ Δ. Το τραγούδι των κρυ­ στάλλων. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 308. Δρχ. 4.68 0. ISBN 96 0-0 32537-5.

ΜΙΟΝΕ J.-P. Ελληνική Πατρολογία. Τό­ μος 16 Γ'. Αθήναι, Κέντρον Πατερικών Εκδόσεω ν, 1999. Σελ. 3 .48 1. Δρχ.

5.500. ΜΙΟΝΕ J.-P. Ελληνική Πατρολογία. Τό­ μος 32. Αθήναι, Κέντρον Πατερικών Εκδόσεω ν, 1999. Σελ. 1 .60 2. Δρχ.

5.720.

Ηθι κή ΓΙΟΥΛΤΣΗΣ Β. Τ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Μαρτυρία ζωής. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 178. Δρχ. 3.000. ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗΣ Γ. «Αίνος τω θεώ». Αθή­ να, Λαγουδέρα, 1999. Σελ. 251. Δρχ.

2.600.

ISBN 960-7893-03-1.

Μυ θολογ ί α ΒΛΑΧΟΣ Α.Σ. Το Δω δεκάθεο. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1999. Σελ. 107. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-410-127-7.

BURKERT W. Αρχαίος ελληνικός πολιτι­ σμός. Μετ. A. Α. Λογιάκη. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ. 306. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-206-461-7.

ΚΟΙΝΟΝΙΚΕΙ ΕΠΙΙΤΗΜΕ! Γ (νικά ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Κ.Σ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Παιδαγωγία ζωής. Εηιμ. Σ. Σ. Φωτίου. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 295. Δρχ. 4.500. ISBN 960527-144-3. ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ. Όσιος Φιλόθεος της Πάρου. Πάρος, Ιερόν Ησυχαστήριον Παναγίας Μυρτιδιωτίσσης. Σελ.

319. Δρχ. 6.240. ISBN 960-203-432-7. ΛΥΡΑΚΗΣ Κ. Ν. Η Παρθενομήτωρ. Γ' έκ­ δοση. Αθήνα, 1999. Σελ. 261. Δρχ.

1.560. ΜΕΛΕΤΙΟΣ. Τι είναι ο Χριστός. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 25 6. Δρχ.

3.500.

ISBN 960-04-0145-8. ΠΑΣΧΟΣ Π. Β. Λόγος και μέλος. Τόμος Α': Προεισαγωγικά. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 277. Δρχ. 4.500. ISBN 960527-142-7. ΣΩΤΗΡΧΟΣ Π. Μ. Μαρτυρίες μαρτύρων. Αθήνα, Αστήρ, 1999. Σελ. 176. Δρχ.

2.600.

ISBN 960-203-425-4.

124

ΜΑΛΙΓΚΑΝ Τ. Αλληλένδεση. Μετ. Δ. Γε­ ωργίου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 297. Δρχ. 7.28 0. ISBN 96 0-0 32567-7.

Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ία Κοινωνιολογική θεωρία της ανάπτυξης. Εισ. - Εηιμ. Α. - Α. Κύρτσης. Μετ. Κ. Αθα­ νασίου. Αθήνα, Νήσος, 1999. Σελ. 393.

ISBN 960-7711-24-6. ΕΛΕΦΑΝΤΗΣ Α. Γ. Η επαγγελία της αδύ­ νατης επανάστασης. Γ έκδοση. Αθήνα, θεμέλιο, 1999. Σελ. 472. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-310-087-0. ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗΣ Β. Συμβίωση και επικοι­ νωνία στην Ελλάδα. Αθήνα, Α λεξάν­ δρεια, 1999. Σελ. 236. Δρχ. 3.200. ISBN 960-221-177-6.

ELIA Α. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Εικόνες εγκλήματος. Αθήνα, Πλέθρον, 1999. Σελ. 329. Δρχ.

6.240. ISBN 960-348-096-7.

BOURDIEU Ρ. Γλώσσα και συμβολική ε ­

ξουσία. Μ ετ. Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα, Ινσ τιτούτο Του Βιβλίου, 1999. Σελ.

412. Δρχ. 8.320. ISBN 960-354-073-0. Ρ. Η τυραννία της οικειότητας. Μ ετ. Γ. Μ ερτίκας. Αθήνα, Ν εφ έλη , 1999. Σελ. 458. Δρχ. 7.800. ISBN 960211-450-0.

ςενετ

TOURAINE Μ. Πώς να ξεφύγουμε από τον φιλελευθερισμό; Μετ.-επίμετρο Κ. Μποτόπουλος. Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ. 184. Δρχ. 3.800. ISBN 960-747895-9.

Πολι τι κή ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ Η. Α. Ελλάδα - Αλβανία - Κοσσυφοπέδιο, 1912-1998. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1999. Σελ. 471. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-410-155-3. ΑΦΙΝΙΑΝ Β. Γ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Οι σχέσεις ΚΚΕ και ΚΚ Σοβιετικής Ένωσης οτο διάστημα 1953-1977. Θεσσαλονίκη, Παρατηρη­ τής, 1999. Σελ. 342. Δρχ. 4.160. ISBN 960-374-059-4. ΔΟΥΔΟΥΜΗΣ Γ. Ε. Η σύγχρονη Βουλγα­ ρία. Αθήνα, Β α λκανικές Εκδόσεις, 1999. Σελ. 197. Δρχ. 3.350. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ Γ. - ΑΓΓΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΦΟΥΡΝΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Ε. θέματα Τουρ­ κίας. Αθήνα, Γόρδιος, 1999. Σελ. 291. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7083-35-0. ΚΡΑΝΙΔΙΩΤΗΣ Γ. Η ελληνική εξωτερική πολιτική. Αθήνα, Σιδέρης, 1999. Σελ.

479. Δρχ. 5.720. ISBN 960-08-0171-1. ΛΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Το μυθιστόρημα του ΠΑΣΟΚ. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 477. Δρχ. 5.20 0. ISBN 96 0-0 32596-0. ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ Σ. Πολιτικοί και πολιτική. Αθήνα, Προσκήνιο, 1999. Σελ. 935. Δρχ. 9.880. ISBN 960-7057-27-9. ΝΤΑΛΗΣ Σ. Η νέα διεθνής πραγματικότη­ τα και η Ελλάδα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 274. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-344-870-2. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ Γ. Από τον Εμφύλιο στον Ψυχρό Πόλεμο. Αθήνα, Προσκήνιο, 1999. Σελ. 322. Δρχ. 4.680. ISBN 9607057-52-Χ. ΧΕΙΛΑΔΑΚΗΣ Ν. Φάκελος Οτσαλάν. Αθή­ να, Επικοινωνίες, 1999. Σελ. 190. Δρχ.

2.240. ISBN 960-7882-07-5.

ΜΑΡΞ Κ. - ΕΝΓΕΛΣ Φ. Το μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Μετ. Γ. Κόττης. Αθήνα, θεμέλιο, 1999. Σελ. 117. Δρχ. 2.080. ISBN 960-310-133-8.

πλοΐα. Αθήνα, Finatec, 1999. Σελ. 204. Δρχ. 15.000. ISBN 960-86407-2-5.

CHIESA G. Ρωσία, αντίο. Μετ. θ. Μπακούσης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 357. Δρχ. 4 .68 0. ISBN 9 6 0 -0 3 2526-Χ.

2000 Ελληνικά Χριστούγεννα. Επιμ. Κ. Ντελόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 155. Δρχ. 8.320. ISBN 96003-2579-0.

Δίκαιο

Μουσικές της Θράκης. Αθήνα, 1999. Σελ.

508. Δρχ. 7.280. ISBN 960-86497-0-6.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ X. Κ. Κανονικού δικαίου μελετήματα. Τεύχος Α'. Αθήνα, 1999. Σελ. 108. Δρχ. 2.080. ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΥ θ. κ. Κοινωνιολογία του δικαίου. Αθήνα, Σάκκουλας, 1999. Σελ.

254. ISBN 960-15-0106-1. ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Γ. Προσεγγίσεις στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Αθή­ να, Σιδέρης, 1999. Σελ. 62 3. Δρχ.

8.320. ISBN 960-08-0177-0.

Οι κον ουί α Κριτικές προσεγγίσεις της ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος της υπαίθρου. Επιμ. Λ. Λουλούδης - Ν. Μπεόπουλος. Αθήνα, Στοχαστής, 1999. Σελ. 189. Δρχ. 4.160. ISBN 960-303098-8. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ A. I. Οικονομικές και κοι­ νωνικές διαστάσεις του αναλφαβητι­ σμού στην Ελλάδα. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999. Σελ. 239. Δρχ. 3.800. ISBN 9608041-4-0. ΛΑΟΣ Ν. Κ. Η αγορά ξένου συναλλάγμα­ τος. Αθήνα, Σάκκουλας, 1999. Σελ.

117. Δρχ. 3.000. ISBN 960-15-0139-8. ΛΑΧΑΝΗ Σ. Παγκοσμιοποίηση. Αθήνα, Σάκκουλας, 1999. Σελ. 180. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-15-0144-4. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Πολιτική οικονομία και Έλληνες διανοούμενοι. Αθήνα, Τυ­ πωθήτω, 1999. Σελ. 271. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-8041-18-Χ.

0R0THUSSEN ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Εκσυγχρονι­ σμός και βιομηχανική επανάσταση στα Βαλκάνια τον 19ο αιώνα. Β' έκδοση. Αθήνα, θεμέλιο, 1999. Σελ. 513. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-310-036-6.

Ρ. Μπενβενίστε - θ. Παραδέλλης. Αθή­ να, Αλεξάνδρεια, 1999. Σελ. 238. Δρχ.

3.500.

ISBN 960-221-150-4.

Λαογ ραφί α

Το νερό. Πηγή ζωής, κίνησης, καθαρ­ μού. Πρακτικά επιστημονικής συνάντη­ σης. Αθήνα, 1999. Σελ. 369. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-7377-17-6. ΑΒΕΡΩΦ Γ. Εισαγωγή στη μελέτη των υφ αντώ ν του Μ ετσ όβου. Αθήνα, Αρχείο Παραλειπ ομένων Ελληνικής Και Ευρωπαϊκής Ιστορίας, 1999. Σελ.

142. Δρχ. 6.200. ΒΟΛΙΩΤΗΣ Α. - ΠΟΡΝΑΛΗΣ Μ. Πήλιο. Βό­ λος, 1999. Σελ. 109. Δρχ. 9.360. ΓΚΑΣΟΥΚΑ Μ. Κοινωνικές - λαογραφικές παράμετροι. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 191. Δρχ. 3.120. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ Γ. Κ. - ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ Σ. Γ. Αθηναϊκό ημερολόγιο 2000. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 255. Δρχ. 4.680. ΚΟΣΜΑΤΟΥ Β. Ν. 0 Κεφαλλονίηκος μπάλος. Αθήνα, Δωδώνη, 1999. Σελ. 56. Δρχ. 1.560. ISBN 960-385-008-Χ. ΜΟΥΣΙΟΣ Γ. Ε. Τούργια Κρανιά. Αθήνα, 1999. Σελ. 396. Δρχ. 8.320. ISBN 96091114-0-8. ΜΠΑΖΙΑΝΑΣ Ν. Τα Σοφαδίτικα. Καρδίτσα, Δήμος Σοφάδων, 1999. Σελ. 295. Δρχ.

4.160. ΣΓΟΥΡΑΚΗ Η. - ΣΓΟΥΡΑΚΗΣ Γ. Κρητικό η­ μερολόγιο 2000. Αθήνα, Φιλιππότης, 2000. Σελ. 334. Δρχ. 7.280. ISBN 960295-017-Χ.

ASAN 0 . 0 πολιτισμός του Πόντου. Μετ. Α. Φωτοπούλου. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1999. Σελ. 389. Δρχ. 7.000. ISBN 960-343-467-1. ΛΙΕΖΟΥΑ Ζ. - Π. Ρομά, τσιγγάνοι, ταξιδευτές. Μετ. Α. Σιπητάνου. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1999. Σελ. 430. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-03-2488-3.

Με τ ά Φ ο οεε

Κοι νωνι κή αν θρωπολογ ί α

ΤΖΑΜΤΖΗΣ A. I. Ελληνική επιβατική ακτο­

Διαδρομές και τόποι της μνήμης. Επιμ.

Γενικά ΓΚΑΝΑ Γ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Δέκα δημιουργικά βήματα για μια σχολική παράσταση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 162.

ISBN 960-03-2591-X.

Παιδαγωγι κή ΚΥΡΙΔΗΣ Α. Γ. Η πειθαρχία οτο σχολείο. Αθήνα, Gutenberg, 1999. Σελ. 218. Δρχ. 4.500. ISBN 960-01-0820-Χ.

Ε κ πα ί δ ε υ σ η ΑΒΔΑΛΗ A. Κ. Η ανάγνωση στα ελληνικά αλληλοδ ιδ ακτικά σχολεία. Αθήνα, Gutenberg, 1999. Σελ. 195. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-01-0806-4. ΜΥΛΩΝΑΣ θ. Ν. Η αναπαραγωγή των κοινωνικών τά ξεω ν μέσα από τους σχολικούς μηχανισμούς. Β' έκδοση. Αθήνα, Gutenberg, 1999. Σελ. 286. Δρχ. 5.000. ISBN 960-01-0812-9.

Σχολικά ΤΣΟΥΡΕΑΣ Ε. Λατινικά Β' Λυκείου. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ. 28 0. Δρχ.

3.500.

ISBN 960-206-456-0. ΤΣΟΥΡΕΑΣ Ε. Νεοελληνική γλώσσα. Τό­ μος Α'. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ.

485. Δρχ. 5.000. ISBN 960-206-456-0.

ΘΕΤΙΚΕ! Ε Π ΙΙΤΗ Μ Ε Ι Γε ν ι κ ά ΓΙΑΛΛΟΥΣΗ Μ. Η χημεία του έρω τα. Αθήνα, Μαραθιάς, 1999. Σελ. 219. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-511-010-5.

Γεωλ ογί α ΜΠΟΡΝΟΒΑΣI. Μ. Τα φυσικά μνημεία της Ελλάδας. Αθήνα, Κάκτος, 1999. Σελ. 347. Δρχ. 7.280. ISBN 960-352400-3.

Βι ολογί α BERNE R. Μ. - LEW Μ. Ν. Αρχές φυσιο­ λογίας. Τόμος Λ'. Αηόδ. Φ. Αγγελάτου

125

κ.ά. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδό­ σ εις Κρήτης, 1999. Σελ. 586. Δρχ.

9.000.

ISBN 960-524-080-7.

Δ. Καλοκύρης. Αθήνα, Αντωνιάδης, 1999. Σελ. 201. Δρχ. 17.160. ISBN 96099185-0-Χ.

JACQUARD Α. Είμαι αρκετά έξυπνος; Μετ. Κ. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Κάτο­ πτρο, 1999. Σελ. 86. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7023-58-2.

Θεσσαλονίκη 1 9 1 3 -1 9 1 8 . Αθήνα, Ολκός, 1999. Σελ. 189. Δρχ. 21.800.

ISBN 960-90659-26-3.

JACQUARD Α. Πώς ήρθα στον κόσμο; Μετ. Κ. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Κάτο­ πτρο, 1999. Σελ. 83. ISBN 960-702368-4.

ΦΟΥΣΤΑΝΟΣ Γ. Μ. Ελληνικά λιμάνια 1900-1940. Πειραιάς, 1999. Σελ. 167. Δρχ. 15.000. ISBN 960-85845-2-3. ΦΟΥΣΤΑΝΟΣ Γ. Μ. Λιμάνια και ηλοία στις αρχές του 20ού αιώνα. Πειραιάς, 1998. Σελ. 183. Δρχ. 14.000. ISBN 960-858451-5.

Ιατρική

Αρχιτεκτονική

ΤΑΣΟΥΛΑΣ Σ. Για πάντα νέοι! Αθήνα, Τρί­ τη Χιλιετία, 1999. Σελ. 118. Δρχ. 1.660.

ISBN 960-7228-54-7.

ΧΑΡΚΙΟΛΑΚΗΣ Ν. Σ. Παράδοση και εξέλι­ ξη στην αρχιτεκτονική της Ιερός Μονής Σταυρονικήτα. Άγιον Όρος, 1999. Σελ.

211. Δρχ. 12.480. ISBN 960-86507-0-4.

ΛΟΥΡΙΑ A. Ρ. Η λειτουργία του εγκεφά­ λου. Μετ. Ν. Β. Αγγελόπουλος. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 435. Δρχ.

8.320. ISBN 960-03-2361-5.

Οι κι ακή οι κονομί α

Ζωγραφι κή Ο Ζαχαρίας και ο κόσμος. Αθήνα, Αρσενίδης, 1999. Σελ. 377. Δρχ. 20.800.

ISBN 960-253-068-5.

ΒΟΥΤΣΙΝΑ Ε. Όσες γεύοεις φ έρνει ο χρόνος. Αθήνα, Καθημερινή, 2000. Σελ.

287. Δρχ. 7.000. ISBN 960-7945-36-0.

ΒΟΥΡΛΟΥΜΗΣ Α. Σημειώσεις ζωγράφου 1938-1940. Αθήνα, Ίκαρος, 1999. Σελ.

151. Δρχ. 14.560. ISBN 960-7721-50-0.

ΚΑΡΑΛΗ Μ. Συνταγές για κόρες ακαμάτρες. Αθήνα, Αστάρτη, 1999. Σελ. 138. Δρχ. 6.240. ISBN 960-263-074-4.

ΜΕΝΤΖΑΦΟΥ - ΠΟΛΥΖΟΥ 0. Ιακωβίδης. Αθήνα, Αδάμ, 1999. Σελ. 391. Δρχ.

22.850. ISBN 960-500-332-5.

ΠΑΪΠΕΤΗΣ Σ. «Ωραίαι μακαρονάδαι» με ψαρικά. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ.

246. Δρχ. 7.280. ISBN 960-256-368-0.

ΣΚΛΗΡΗΣ Σ. Ξενιτειά. Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα, 1999. Σελ. 134. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0146-6.

Γλυπτ ι κή

ΤΕΧΝΕΣ Γε ν ι κ ά MATTISSE Η. Γραπτά και ρήσεις για την τέχνη. Μετ. Μ. Καρρά. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 335. Δρχ. 6.240. ISBN 960211-473-8.

ΠΑΠΑΝIΚΟΛΑ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗ Δ. - ΜΑΥΡΙΚΙΟΣ Φ. Ν. - ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ X. Βυζαντινή κεραμεική στο Μουσείο Μπενάκη. Αθήνα, Μ ουσείο Μπενάκη, 1999. Σελ. 204. Δρχ. 10.400. ISBN 960-8452-65-1.

Κι ν η μ α τ ο γ ρ ά φ ο ι ;

NEUMEYER Α. Το αισθητικό νόημα της μοντέρνας ζωγραφικής. Μετ. Μ. Μωραΐτης. Αθήνα, Καθρέφτης, 2000. Σελ.

98. Δρχ. 2.080. ISBN 960-86431-2-0.

Παύλος Ζάννας. Επιμ. Λ. Ξανθόπουλος. Β' έκδοση. Αθήνα, Φεστιβάλ Κινημα­ τογράφου Θεσσαλονίκης, 1999. Σελ.

94. Δρχ. 1.560.

RAMACE Ν. - RAMAGE Α. Ρωμαϊκή τέχνη. Μ ετ. X. Ιω ακειμίδου. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000. Σελ.

369. Δρχ. 14.000. ISBN 960-12-0785-6.

ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ Γ. Φλας μπακ. Μια ζωή σινεμά. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ.

529. Δρχ. 6.500. ISBN 960-01-0159-8.

Λευκώματα Ελληνικά. Φωτ.: Α. Ροδόπουλος. Κείμ.:

126

ΜΑΣΟΥΡΗ Π. Σχεδόν ανεπαισθήτως τον βίον συμπληρούσα. Αθήνα, Αιγόκερως, 1999. Σελ. 125. Δρχ. 4.160. ISBN 960322-131-7.

Μουσική ΚΑΡΑΝΤΗΣ Τ. Π. Νίκος Μάθεσης. Αθήνα, Στοχαστής, 1999. Σελ. 297. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-303-094-5.

WEST Μ. L. Αρχαία ελληνική μουσική. Μετ. Σ. Κομνηνός. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ. 551. ISBN 960-206-383-1.

REINACH Τ. Η ελληνική μουσική. Μετ. Α.

- Μ. Γ. Καραστάθη. Αθήνα, Ινστιτούτο Του Βιβλίου, 1999. Σελ. 237. Δρχ.

4.160. ISBN 960-354-072-2.

Φωτ ογραφί α Όλυμπος. Το μυθικό βουνό. Αθήνα, Ζαρζώνης, 1999. Σελ. 357. Δρχ. 16.000. ΒΑΣΙΛΑΤΟΣ Ν. Γ. Η ιστορία με τον φακό των φωτογράφων (1880-1941). Αθήνα, Κλασικές Εκδόσεις, 2000. Σελ. 199. Δρχ. 13.000. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Α. Πόρτες ονείρων. Αθήνα, 1999. Σελ. 174. Δρχ. 8.320.

ARBUS D. - MARKER C. Η φωτογραφία και ο κινηματογράφος. Μετ. - σύντ. - επιμ. Μ. Μωραΐτης. Αθήνα, Καθρέφτης, 2000. Σελ. 127. Δρχ. 2.600. ISBN 96086431-3-9. ΒΟΝΕΤΤΙ Α. Μια μέρα στη Λιμνοθάλασ­ σα. Αθήνα, Σύνολο. Σελ. 122. Δρχ.

9.360.

DONAT J. Κρήτη 1960. Ηράκλειο, Πανε­ πιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999. Σελ. 141. Δρχ. 9.000. ISBN 960-524085-8.

Χιούμορ ΣΤΑΘΗΣ. Γελοιογραφίες 1999. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 155. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-04-1711-3.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ ΑθΧπτιομόι ΣΟΥΚΟΣ Γ. Σ. Αντώνης Χριστοφορίδης. 0 αετός της παγκόσμιας πυγμαχίας. Αθή­ να, 1999. Σελ. 335. Δρχ. 5.200.

Ψυχαγωγί α CAPABLANCA J. Οι βασικές αρχές στο σκάκι. Απόδ. Σ. Κακαδέλλης. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1999. Σελ. 325. Δρχ. 4.500. ISBN 960-04-1558-7.

ΡΕΤΙ Ρ. Μ οντέρνες ιδ έες στο σκάκι. Απόδ. Σ. Κακαδέλλης. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 229. Δρχ. 3.500. ISBN 96004-1507-2.

Γινικά ΓΡΑΒΙΓΓΕΡ Π. Ύμνοι. Αθήναι, Ιδεοθέατρον, 2000. Σελ. 203. Δρχ. 3.640. ISBN 960-7921-42-9.

Αρχαίοι ουγγραφείε Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς. Εισ. μετ. Δ. Γ. Κουτρουμπάς. Τόμοι Α' + Β' + Γ. Αθήναι, Νέα θέσις, 1999. Σελ. 223 + 20 8 + 28 8. Δρχ. 3 .12 0 + 3 .12 0 + 3.640.

ποιημάτων. Αθήνα, Ίνδικτος, 1999. Σελ. 41. ISBN 960-518-049-9. ΔΑΒΒΕΤΑΣ Ν. 15 Οκτωβρίου 1960. Αθή­ να, Κέδρος, 1999. Σελ. 39. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-04-1645-1.

ΦΩΚΑΣ A. Ε. θαλασσινά μετέωρα. Ποιή­ ματα. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 120.

ISBN 960-527-141-9.

ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ Μ. Μελοποιημένη ποίηση. Τόμος Γ: Λυρικές τραγωδίες. Αθήνα, Ύψιλον, 1999. Σελ. 181. Δρχ. 4.780.

ISBN 960-7949-67-6.

ΦΩΚΑΣ Ν. 0 μύθος της καθέτου. Β' έκ­ δοση. Αθήνα, Ύψιλον, 1999. Σελ. 44. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7949-55-2.

ΘΕΟΔΩΡΟΥ Ρ. Ωστικό κύμα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 67. ΚΟΝΤΟΣ Γ. Πρόκες στα σύννεφα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 117. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-04-1619-2. ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ Π. Σατιρικά και άλλα. Ποίη­ ση. Αθήνα, Δημιουργία, 1999. Σελ. 47.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ. Περί φύσεως. Εισ. - μετ.

- σχόλ. Α. Λάλου - Π. Σκαρσουλή. Αθή­ να, Εκδόσεις Του Εικοστού Πρώτου, 1999. Σελ. 345. Δρχ. 5.510. ISBN 9607058-85-2.

ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΥ Μ. Φωνές χρωμάτων. Αθήνα, Ανατολικός, 1999. Σελ. 37. ISBN 960-8429-14-5.

ΚΟΥΤΑΝΤΟΣ Δ. Ερωτικά κύματα. Ρέθυ­ μνο, 1999. Σελ. 63.

ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Α. Ο ταχυδρόμος δεν περνάει το απόγευμα. Αθήνα, 1999. Σελ. 190. Δρχ. 10.400. ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ Π. Οπόταν πλάτανος. Αθή­ να, Αγρα, 1999. Σελ. 36. Δρχ. 2.080.

ΟΜΗΡΟΥ Οδύσσεια. Ραψωδία α. Μετ. πρόλ. Π. Λυκούδης. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ. 59. ISBN 960-05-0870-4.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Γ. Α. Σώμα πέλαγος. Ποιή­ ματα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

46. ISBN 960-03-0758-Χ.

ΠΛΑΤΩΝ. Πρωταγόρας. Μετ. I. Σ. Χρι­ στοδούλου - Ε. Α. Πλευρά. Θεσσαλονί­ κη, Ζήτρος, 1999. Σελ. 274. Δρχ. 4.780.

ISBN 960-7960-39-7.

ΠΑΝΤΕΛΙΚΟΣ Π. Λουτρακιώτικες ώρες. Αθήνα, Δρομεύς, 1999. Σελ. 48. Δρχ.

1.500.

ISBN 960-7546-14-4.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. Περί Ίσιδος και Οσίριδος. Εισ. - μετ. Π. Πασχίδης. Αθήνα, Κατάρτι, 1999. Σελ. 263. Δρχ. 4.200. ISBN 96086427-3-6.

Ποίηση ΑΛΑΒΕΡΑ Ρ. Περί της δεσποτείας των πόλεων και των ονειρικών. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1999. Σελ. 53. ISBN 9 6 0 -0 4 1638-9. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Οι Κυριακές των

ΤΣΙΑΚΑΣ Σ. Τα μαντίλια. Ποιήματα. Θεσ­ σαλονίκη, 1999. Σελ. 55.

ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ Κ. Η ροπή της μνήμης. Αθήνα, Απόπειρα, 1999. Σελ. 79. Δρχ.

2.000. ISBN 960-537-026-3.

Η αστρολογία στην Ελλάδα και τη Ρώ­ μη. Μετ. Ν. Καριοφύλλη. Αθήνα, Εξά­ ντας, 1999. Σελ. 181. Δρχ. 3.640. ISBN 960-256-412-1.

ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ. Δημοπρασία φιλοσόφων. Μ ετ. - σημ. Α. Σιδέρη. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 306. Δρχ. 3.480. ISBN 960325-301-4.

ΣΠΥΡΕΛΗΣ Β. Γαλάζιος πάγος. Ποιήματα. Αγρίνιο, Ίβυκος, 1999. Σελ. 53. Δρχ.

1.560.

ISBN 960-86498-2-Χ.

ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Β. Σ. Ορέων και θανάτων. Αγρίνιο, Ίβυκος, 1999. Σελ.

91. Δρχ. 2.400. ISBN 960-86498-0-3. ΡΙΤΣΟΣ Γ. Ποιήματα 1976-1977. Τόμος ΙΓ. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 368. Δρχ.

7.000. ISBN 960-04-1523-4. ΣΑΡΤΟΡΙΟΥΣ Γ. Αλεξάνδρεια. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1999. Σελ. 51. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-7360-47-8. ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Ποιήματα για την Άννα. Αθήνα, Ερμής, 1999. Σελ. 33. Δρχ.

2.600.

ISBN 960-320-098-0. ΣΟΦΙΑΣ X. Π. Ελικώνια. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 38.

ΦΩΚΑΣ Ν. Προβολέας στα μάτια. Β' έκ­ δοση. Αθήνα, Ύψιλον, 1999. Σελ. 44. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7949-54-4. ΧΑΤΖΗΓΕΩΡΓΙΟΥ τ. Και των θεών τον ύ­ πνο επόναγε. Ποίηση. Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 1999. Σελ. 76. Δρχ. 2.080. ISBN 960-03-2571-5. Ανθολογία της Ευρωπαϊκής και Αμερι­ κανικής ποιήσεως. Εκλογή - επιμ. Κ. Β. Παράσχου. Αθήνα, παρουσία, 1999. Σελ. 383. Δρχ. 6.240. ISBN 960-795638-9. ΑΠΟΛΛΙΝΑΙΡ Γ. Ποιήματα. Επιλ. - μετ. Σ. Τζουβέλης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 69. ISBN 960-03-2562-6. ΚΑΒΑΝΑ Π. Η μεγάλη πείνα. Μ ετ. Α. Μιμς - Ρ. Κακλαμανάκη. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1999. Σελ. 57. Δρχ. 2080.

ISBN 960-03-2573-1.

MALLARME S. Ποιήματα. Εισ. - μετ. σχόλ. Τ. Βαρβιτσιώτης. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 116. Δρχ. 2.500. ISBN 960527-140-0.

HOLDHERLIN F. Άρτος και οίνος. Μετ. Α. Κουτσουράδης. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 99.. Δρχ. 3.400. ISBN 960-256-3834.

Π ε ίο γ ο α Φ ία Το διήγημα στη Λέσβο σήμερα. Μυτιλή­ νη, Ό μιλος Καφελογίων Μυτιλήνης, 1999. Σελ. 140. Δρχ. 2.080. ISBN 96086246-1-4. ΑΛΕΞΑΚΗΣ Β. Η καρδιά της Μαργαρίτας. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 390. Δρχ. 5.720. ISBN 960-256114-8. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Επιστροφές. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

97. Δρχ. 1.800. ISBN 960-344-865-6.

127

ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Π. Περιπλάνηση στο πα­ ρελθόν. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 121. Δρχ. 1.800. ISBN 960344-866-4. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ Μ. Μ*. Γυναικείο αντιμυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 378. Δρχ. 4.16 0. ISBN 96 0-0 32568-5. ΒΙΤΑΛΗ Λ. Το παραμύθι του μεγάλου φόβου. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 1999. Σελ. 681. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-03-2582-0. ΓΑΔ Π. Η ολοκλήρωση του λάθους. Αθήνα, Στάχυ, 1999. Σελ. 354. Δρχ.

5.000.

ISBN 960-8032-18-0. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Β. Το νησί του νου. Ιστορίες. Αθήνα, Ανατολικός, 1999. Σελ. 93. ISBN 960-8429-15-3. ΓΚΡΙΝΤΖΟΣ Σ. Ο ερωδιός λύνει τη σιωπή του. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 220. Δρχ. 3.650. ISBN 960-378-019-7. ΓΛΥΝΙΔΟΥ Ε. Το πλοίο σταμάτησε στην Κέρκυρα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 220. Δρχ. 3.00 0. ISBN 96 0-1 40136-9. ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ Γ. Υπηρεσία υπαίθρου. Διη­ γήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ.

290. Δρχ. 3.500. ISBN 960-04-1621-4.

βηλο. Μυθιστόρημα. Γ έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 390. ISBN 960-03-2583-9.

ΜΠΟΥΤΟΣ Β. Τα ετερ ο θ α λή . Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 87. Δρχ. 1.800. ISBN 960-344-867-2.

ΚΑΤΣΟΥΡΟΣ Φ. Ταξίδι στη Φλωρεντία. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Παρουσία, 1999. Σελ. 198. ISBN 960-7956-34-6.

ΜΠΡΑΜΟΣ Γ. 'Οτσι τσιόρνιγια. Μυθιστό­ ρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

169. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2570-7.

ΚΕΣΜΕΤΗ Ν. Μαγεμένο χώμα. Διηγήμα­ τα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 275. Δρχ. 3.600. ISBN 960-04-1604-4.

ΝΙΚΟΛΑΙΔΟΥ Σ. Ο φόβος θα σε βρει και θα Όαι μόνος. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 201. Δρχ. 2.600. ISBN 96 0-0 11618-4.

ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣI. Δ. Οι άθλιοι των Αθηνών. Τόμοι Α' + Β'. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 798. Δρχ. 4.680+4.680. ISBN set 960-211-465-7.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Α. Σ. Το σημάδι της ντροπής. Αθήνα, Στοχασιάς, 1999. Σελ.

101. Δρχ. 2.080. ISBN 960-303-196-1.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ Φ. Η πιατέλα. Νου­ βέλες. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

193. ISBN 960-03-2555-3.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Όνειρο σε κύκλο. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 484. Δρχ.

5.300. ISBN 960-04-1615-Χ.

ΛΑΤΙΦΗ Κ. Τα απόπαιδα. Αθήνα, Εξά­ ντας, 1999. Σελ. 357. Δρχ. 5.200. ISBN 960-256-408-3.

ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ Γ. X. Παράλληλες σχέ­ σεις. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ.

355. Δρχ. 4.700. ISBN 960-04-0147-4.

ΜΑΓΟΥΛΑ - ΓΑΪΤΑΝΟΥ Π. Το μυστικό του βράχου. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Άγκυρα, 1999. Σελ. 162. Δρχ. 2.300. ISBN 960234-644-2.

ΠΑΠΟΥΤΣΗ Κ. Αυτό το σίριαλ κάπου το 'χω ξαναδεί. Διηγήματα. Αθήνα, Ανατο­ λικός, 1999. Σελ. 110. Δρχ. 2.500. ISBN 960-8429-16-1.

ΜΑΝΟΣ Δ. Ένας έρωτας ιοβόλος. Αθή­ να, Κέδρος, 1999. Σελ. 244. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-04-1597-8.

ΠΑΥΛΙΔΗΣ Λ. Ιδανική πρόταση γάμου. Μυθιστόρημα. Θεσσαλονίκη, Παρατη­ ρητής, 1999. Σελ. 111. Δρχ. 2.300. ISBN 960-374-035-7.

ΜΑΡΤΙΝΙΔΗΣ Π. Σε περίπτωση πυρκαϊάς. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 291. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-211-471-1.

ΔΗΜΟΥΛΙΔΟΥ X. Το βαλς των πορσελάνινων άστρων. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 282. Δρχ. 3.500. ISBN 96014-0131-8.

ΜΕΛΑΧΡΙΣ Ν. Φωτογραφίες παλιές. Διη­ γήματα. Αγρίνιο, Ίβυκος, 1999. Σελ. 91. Δρχ. 2.080. ISBN 960-86498-1-1.

ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Α. Μην ξυπνάς το νερό. Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ. 177. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-7438-33-6.

ΜΗΛΙΩΝΗ Σ. Δήθεν από έρωτα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 28 2. Δρχ.

3.500.

ISBN 960-14-0140-7.

ΖΩΡΟΓΙΑΝΝΙΔΗΣ Ν. Πέντε κουβέρτες α­ γάπης. Διηγήματα. Αθήνα, Άγκυρα, 1999. Σελ. 200. Δρχ. 2.900. ISBN 960234-643-4.

ΜΗΛΙΩΝΗΣ X. Μια χαμένη γεύση. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

151. Δρχ. 1.800. ISBN 960-344-868-0.

ΘΑΝΟΣ Ν. Η κόλαση δεν έχει χρώματα. Αθήνα, Αρχέτυπο, 1999. Σελ. 208. Δρχ.

3.300. ISBN 960-7928-11-3. ΘΕΟΔΟΣΗΣ Μ. Μια ερωτική τραγωδία. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 363. Δρχ. 4.160. ISBN 96003-2569-3. ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ Π. Η δεξιά ερωμένη. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ.

183. Δρχ. 2.500. ISBN 960-04-1677-Χ. ΚΑΣΟΛΑΣ Μ. Το γένος το ιερό και το βέ­

128

ΜΗΛΙΩΝΗΣ X. Τα φαντάσματα του Γιόρκ. Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ.

185. Δρχ. 2.500. ISBN 960-04-1617-6. ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ. Αρσενική πόρνη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 75. Δρχ. 1.800. ISBN 960-344-862-1. ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ. Κλειστόν λόγω μελαγχο­ λίας. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 402. Δρχ. 5.000. ISBN 960-04-1491-2. ΜΠΑΚΟΛΑΣ Ν. Χρονιές άγιες και άγριες. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

131. Δρχ. 1.800. ISBN 960-344-869-Χ.

ΠΙΠΙΝΟΥΤ. Ονειροπαγίδα. Μυθιστόρη­ μα. Αθήνα, Άγκυρα, 1999. Σελ. 224. Δρχ. 2.900. ISBN 960-234-625-6. ΠΟΛΙΤΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Ο κύριος Μάριος μετάνιω σε αργά. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 253. Δρχ. 3.500. ISBN 96014-0150-4. ΡΟΥΦΑΝΗ Ε. Έλα να παίξουμε κι άσε τους άλλους να στολίζονται. Μυθιστό­ ρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

411. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2585-5. ΣΑΜΠΑΝΙΔΟΥ X. Το φιλί ήταν του ανέ­ μου. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Αρσενίδης, 1999. Σελ. 236. Δρχ. 3.120. ISBN 960253-070-7. ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ Δ. Οι εσταυρωμένοι σωτήρες. Αθήνα, Εντός, 1999. Σελ. 364. Δρχ.

4.000.

ISBN 960-8472-56-3. ΣΑΡΑΝΤΙΤΗ Ε. Ο Κάβος του Αγίου Αγγέ­ λου. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 1999. Σελ. 599. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2556-1. ΣΚΑΜΝΑΚΗΣ θ. Οι μικροί πολέμιοι του

χρόνου και της φθοράς. Αθήνα, Στάχυ, 1999. Σελ. 140. Δρχ. 2.500. ISBN 9608052-19-9.

(Χωρίς εκδοτικά στοιχεία). Σελ. 111. Δρχ. 1.040.

ΣΟΛΔΑΤΟΣ Γ. Εύα. Η αγαπημένη των βρυκολάκων. Αθήνα, Αιγόκερως, 1999. Σελ. 93. Δρχ. 1.560.

Μαγικές χριστουγεννιάτικες ιστορίες. Μετ. Μ.Α. Παπανδρέου. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 174. Δρχ. 1.800. ISBN 96004-1595-1.

ΣΠΑΝ ΙΔΟΥ Ε. Φόβος. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1999. Σελ. 218. Δρχ. 2.700. ISBN 960410-124-2.

ΑΛΜΠΕΡΤΟ Ε. Κάρακολ Μπητς. Μετ. Μ. Μανδάλου. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ.

368. Δρχ. 3.000. ISBN 960-620-427-8.

ΣΩΤΗΡΙΟΥ Δ. Ηλέκτρα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 119. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-344-864-8.

ΑΤΚΙΝΣΟΝ Κ. Ανθρώπινο κροκέ. Μετ. Α. Μαντόγλου. Αθήνα, Scripta, 1999. Σελ.

400. Δρχ. 5.400. ISBN 960-7909-18-6.

ΣΩΤΗΡΙΟΥ Κ. 0 παναμάς. Αθήνα, Ν εφ έ­ λη, 1999. Σελ. 180. Δρχ. 2.600. ISBN 960-211-487-8.

GOLDMAN F. Ο μούτσος. Μ ετ. Γ. - 1. Μπαμπασάκης. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 511. Δρχ. 5.800. ISBN 9 6 0 -0 4 1502-1.

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Ζιγκ-ζαγκ σας νερα­ ντζιές. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 264. Δρχ. 3.500. ISBN 960-04-1705-9. ΤΑΚΤΙΚΟΣ Σ. Η πόρτα με το γιασεμί. Αθή­ να, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 93. ΤΖΑΒΑΡΑ Κ. Στη δίνη του πεπρωμένου. Μυθιστόρημα. Πύργος, Νουμάς, 2000. Σελ. 106. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Β. Ν. Τρυφερά αγκά­ θια. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 287. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2553-7.

GUILADIΥ. Τα κυπαρίσσια της Κόρδοβα. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1999. Σελ. 459. Δρχ. 5.500. ISBN 960274-402-2.

WEST Ρ. Ο γιατρός του Λόρδου Βύρω­ να. Μετ. Δ. Παππάς. Αθήνα, Α λ εξάν­ δρεια, 1999. Σελ. 441. Δρχ. 7.180. ISBN 960-221-070-2.

WILLIAMS Ν. Ο Παράδεισος μπορεί να περιμένει. Μετ. X. Ε. Σακελλαροπούλου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ.

428. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0120-2.

ΤΣΙΚΛΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Η Δευτέρα Παρου­ σία σε απευθείας μετάδοση. Μυθιστό­ ρημα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 118. Δρχ. 1.850. ISBN 960-378-335-8.

WINTER L. DE. Σούπερτεξ. Μετ. I. Μπαλτά. Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ. 238. Δρχ.

3.800. ISBN 960-7478-97-5.

ΤΣΙΟΛΚΑΣ X. Κατά μέτωπο. Αθήνα, ΑκτήΟξύ, 1999. Σελ. 222. Δρχ. 3.700. ISBN 960-8068-05-3.

WARNER Α. Σοπράνο. Μετ. Μ. Μεσσήνη. Αθήνα, Ακτή-Οξύ, 1999. Σελ. 327. Δρχ.

4.000.

ΦΑΚΙΝΟΣ Μ. Το τελευταίο μυθιστόρημα του 20ού αιώνα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 217. Δρχ.

3.640.

ISBN 960-03-2559-6.

EGAN G. Διασπορά. Μετ. X. Λιθαρής. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1999. Σελ.

336. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7558-30-3.

ΦΑΣΟΥΛΗΣ Σ. Ένας ηθοποιός διημερεύ­ ει. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

309. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2566-9. ΧΑΖΑΠΗΣ Α. Σουρουπώνει στο Παλιό Φάληρο. Διηγήματα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 154. Δρχ. 2.500. ISBN 960378-021-9. ΧΑΤΖΗΣ Δ. Το τέλος της μικρής μας πό­ λης. Διηγήματα. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1999. Σελ. 211. Δρχ. 4.650. ISBN 9607360-49-4. ΨΑΡΡΑΚΗΣ Π. Το πέρασμα. Νουβέλλα.

ΕΣΠΙΝΟΖΑ Μ. Γραφές του έρωτα. Μετ. Α. Παπακωνσταντίνου. Αθήνα, Στάχυ, 1999. Σελ. 385. ISBN 960-8032-15-6. ΚΑΛΒΙΝΟ Ί. Ο ανύπαρκτος ιππότης. Μυ­ θιστόρημα. Μετ. 0. Ιωαννίδης. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 171. ISBN 960-03-2561-8.

KAUFFMANN J.-P. Το σκοτεινό δωμάτιο του Λόνγκγουντ. Μετ. I. θεμελή. Αθήνα, Προσκήνιο, 1999. Σελ. 318. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-7057-54-6.

KLIMAI. Απόκρυφη οικειότητα. Μετ. Ν. Χούνος. Αθήνα, Τραυλός, 1999. Σελ.

555. Δρχ. 7.000. ISBN 960-7990-20-Χ.

C0NNELY Τ. Σταυροδρόμια της ψυχής. Μετ. Β. Μανουσάκης. Αθήνα, Οδυσσέας, 1999. Σελ. 381. Δρχ. 5.200. ISBN 960-210-367-1. ΚΟΣΕΓΙΑΝ X. Έχει κι άλλες όψεις το φεγ­ γάρι. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ.

233. Δρχ. 3.800. ISBN 960-14-0125-3.

QUINDLEN Α. Μαύρη στο ξύλο. Μετ. Σ. Ανδρεοπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 363. Δρχ. 4.00 0. ISBN 96 0-0 41384-3.

LIRA G. Οι συνωμότες. Μετ. Μ. Χρόνης. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 448. Δρχ. 1.700.

ISBN 960-450-636-6.

LOU V. Ύμνος στο φως τον καιρό των δεινόσαυρων. Μυθιστόρημα. Μετ. Σ. Κιούση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

177. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2247-3.

LLOYD J. - RESS G. Και μαζί... και μόνοι. Μ ετ. Ν. Β ουλγαρέλη. Αθήνα, Νίκη, 1999. Σελ. 296. Δρχ. 4.050. ISBN 9607974-07-7.

McKINLAY D. Από τον καφέ... στο γάμο. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Περίπλους, 1999. Σελ. 128. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-7131-04-4. ΜΑΚΜΠΕΗΝ Ε. Το αλλήθωρο αρκουδά­ κι. Μυθιστόρημα. Μετ. Ε. Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 337. ISBN 960-03-2546-4. ΜΑΛΕΡΜΠΑ Λ. Ιθάκη για πάντα. Μετ. Τ. Τσάκου - Κονβερτίνο. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 199. Δρχ. 2.500. ISBN 96004-1576-5.

MILS Μ. Τα μάντρωμα των ζώων. Μετ. Α. Δημητριάδου. Αθήνα, Scripta, 1999. Σελ. 221. Δρχ. 3.800. ISBN 960-790919-4.

MODIGNANI S.C. Το ταγκό της Ματίλντε. Αθήνα, Primus, 1999. Σελ. 422. ISBN 960-7253-55-8. ΜΠΑΡ0 Τ. 0 Βλακοχορτοφάγος. Μετ. πρόλ. - σχόλ. Α. Πανσέληνος. Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ. 810. Δρχ. 10.000.

ISBN 960-7478-84-3.

BORTON DE TREVINO Ε. Εγώ, ο σκλάβος Χουάν ντε Παρέχα. Μετ. Ρ. Γκαμπάι - Σιμαντώβ. Αθήνα, Διώνη, 1999. Σελ. 215. Δρχ. 3.000. ISBN 960-7720-25-3.

129

ΜΠΡΟΥΣΙΧ Τ. Ήρωες σαν κι εμάς. Μυθι­ στόρημα. Μετ. Σ. Τζαννετάτος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 557. ISBN 960-05-2551-0. ΝΑΜΠ0Κ0Φ Β. Διαφανή αντικείμενα. Μυθιστόρημα. Μετ. Κ. Γκούμα - Μεταξά. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

156. Δρχ. 5.120. ISBN 960-05-2586-5. ΝΟΤΟΜΠ Α. θερμόμετρο. Μυθιστόρη­ μα. Μ ετ. Σ. Διονυσοπούλου. Αθήνα, Α λ εξάν δ ρεια, 1999. Σελ. 182. Δρχ.

2.910. ISBN 960-221-184-9.

DEMILLE Ν. Η κόρη του στρατηγού. Μ ετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 512. Δρχ. 1.800. ISBN 960450-486-Χ.

DUNCKER Ρ. Στα ίχνη μιας παραίσθησης. Για τον Φουκώ. Μ ετ. Λ. Σαμλόγλου. Αθήνα, Τραυλός, 1999. Σελ. 257. Δρχ.

5.900. ISBN 960-7990-16-1. ΝΤΟΝΤΣΕΦ Α. 0 περιπλανώμενος ιππό­ της του ιερού βιβλίου. Μετ. Π. Σταθογιάννης. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ.

522. Δρχ. 5.600. ISBN 960-04-1684-2.

DRINKWATER C. Μόλυ. Μετ. Μ. Ρούτσου. Αθήνα, Άγκυρα, 1999. Σελ. 255. Δρχ. 2.590. ISBN 960-254-611-6.

ORWELL C. Προσκύνημα στην Καταλωνία. Β' έκδοση. Μετ. Τ. Δαρβέρης. Αθή­ να, Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1999. Σελ.

262. ΠΑΒΙΤΣ Μ. Το γυάλινο σαλιγκάρι. Διηγή­ ματα. Μετ. Ζ. Μαυροειδή. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1999. Σελ. 154. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-05-2587-1.

PATTERSON J. Η γάτα και το ποντίκι. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 416. Δρχ. 1.800. ISBN 960-450655-8.

PUERTOLAS S. Μένει η νύχτα. Μετ. X. Κόμη. Αθήνα, Σέλας, 1999. Σελ. 214. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7246-58-1.

REY F. - RAYNAL Ρ. Blue movie. Μετ. I. Παηηά. Αθήνα, Τραυλός, 1999. Σελ.

262. Δρχ. 5.800. ISBN 960-7990-18-8.

λωτος του Αζκαμπάν. Μετ. Κ. Οικονό­ μου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1999. Σελ. 459. Δρχ. 5.000. ISBN 960-274-450-0. ΡΟΤΣΕΡ X. Το καλοκαίρι του '42. Μυθι­ στόρημα. Μετ. Ε. Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Άγκυρα, 1999. Σελ. 502. Δρχ.

2.500.

ISBN 960-254-527-6.

ΜΟΛΙΝΟΣ Σ. Α. 0 Αλ. Παπαδιαμάντης και η Λεοβιακή Άνοιξη. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 100. Δρχ. 2.080.

ΣΑΝΤΕΡΝΑΓΚΟΡ Φ. Η πρώτη σύζυγος. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 280. Δρχ. 5.900. ISBN 960-578570-6.

Ζαν Κοκτώ. Επιμ. Γ. Κονταξόπουλος. Αθήνα, Εξάντας/Οδός Πανός, 1999. Σελ.546. Δρχ. 7.280. ISBN 960-256405-2.

ΣΑΣΑ Λ. Στον καθένα αυτό που του αξί­ ζει. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Χρυσοστομίδης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

165. Δρχ. 5.120. ISBN 960-05-2550-2.

ADAM J. - Μ. Τα κείμενα: Τύποι και πρότυπα. Μετ. Γ. Παρίσης. Αθήνα, Πα­ τάκης, 1999. Σελ. 548. ISBN 960-578012-Χ.

ΣΜΙΝΤ Ζ. Αναμνήσεις του Μ. Κωνσταντί­ νου. Μετ. Γ. Παπακυριάκης. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1999. Σελ. 552. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-05-2548-0.

CAMPR0N Ρ. Μαλλαρμέ. Ποίηση και φι­ λοσοφία. Μετ. Σ. Πασχάλης. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 166. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-600-755-9.

HARRIS J. Καυτή σοκολάτα. Μετ. Μ.-Ρ. Τραϊκόγλου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1999. Σελ. 572. Δρχ. 5.000. ISBN 960-274529-8.

ΚΙΛΙ Ε. Αναπλάθοντας τον Παράδεισο. Μετ. X. Τσαλικίδου. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 555. Δρχ. 5.720. ISBN 960256-415-6.

Me\erec

Αοκίμια

Λευτέρης Ιερόπαις. Μια παρουσίαση α­ πό τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 45. Δρχ. 2.080.

ΒΑΡΒΕΡΗΣ Γ. Σωσίβια λέμβος. Δοκίμια. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 209. Δρχ. 4.160. ISBN 960-05-2576-6.

Τέος Σαλαπασίδης. Μια παρουσίαση α­ πό τον Κώστα Βούλγαρη. Αθήνα, Γα­ βριηλίδης, 1999. Σελ. 91. Δρχ. 2.600.

ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗΣ Β. Ο πειρασμός του Ηρόστρατου. Αθήνα, Α λεξάνδρεια, 1999. Σελ. 254. Δρχ. 5.640. ISBN 960221-178-4.

Ρώμος Φιλύρας. Μια παρουσίαση από τον Γιάννη Δάλλα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 115. Δρχ. 5.120.

ΠΟΛΙΤΗ Τ. Στα όρια της γραφής. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 205. Δρχ. 2.080 ISBN 960-525-521-9.

ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ Σ. Η μεγάλη ιδέα του λυ­ ρισμού. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999. Σελ. 221. Δρχ.

4.000.

ISBN 960-524-086-6.

ΣΑΒΒΙΔΗΣ Α.Γ.Κ. Ποικίλα δοκίμια. Αθήνα, Ιωλκός, 1999. Σελ. 511. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-426-140-1.

ΔΑΛΛΑΣ Γ. Ο κλασικισμός του Ανδρέα Κόλβου. Αθήνα, Σοκόλης, 1999. Σελ.

269. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7210-85-9.

ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ Τ. Χαίρε Ναπολέων. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 467. Δρχ. 6.050. ISBN 960-525-554-0.

ΔΗΜΗΡΟΥΛΗΣ Δ. 0 φοβερός παφλα­ σμός. Αθήνα, Πλέθρον, 1999. Σελ. 579. Δρχ. 6.240. ISBN 960-548-095-2.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣI. Ελληνοκεντρική αναγέννηση. Αθήνα, Απ ολλώ νειο Φως, 1999. Σελ. 155. Δρχ. 2.600.

ΖΩΡΑΣ Γ. Γ. θύβρις. Αθήνα, Δόμος, 1999. Σελ. 545. Δρχ. 7.280. ISBN 960555-062-Χ.

ROBERTS J. Μ. Ενονόματιτης Συγκλή­ του και του λαού της Ρώμης. Μετ. Ε. Χαριλάου. Αθήνα, Περίπλους, 1999. Σελ. 450. Δρχ. 4.000. ISBN 960-715177-0.

ΚΑΚΛΑΜΑΝΑΚΗ Ρ. Γιάννης Ρίτσος. Η ζωή και το έργο του. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 96. Δρχ. 1.800. ISBN 960-600-904-1.

ROWLING J. Κ. Ο Χάρι Πότερ και ο αιχμά­

ΚΟΥΜΠΗΣ Α. Πίνακας λέξεων των ποιη­

130

μάτων του Νίκου Εγγονόπουλου. Ηρά­ κλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρή­ της, 1999. Σελ. 411. Δρχ. 5.500. ISBN 960-524-082-5.

ΧΑΡΤΟΚΟΛΛΗΣ Π. Λογοτεχνία και ψυχα­ νάλυση. Αθήνα, θεμέλιο, 1999. Σελ.

224. Δρχ. 5.640. ISBN 960-510-258-Χ.

ECO U. Πρώτο ελάχιστο ημερολόγιο. Μετ. Ε. Καλλιφατίδη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 277. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-544-875-7.

Έργα ΖΑΡΟΚΩΣΤΑ Μ. Δύο «κοπέλες» ...μόνες. Αθήνα, Ν εφ έλη, 1999. Εελ. 89. Δρχ.

1.560.

ISBN 960-211-496-7. ΚΟΥΖΕΛΗΣ Α. Π. Επισκέπτες ονείρου. Αθήνα, Εκκίνηση, 1999. Σελ. 149. Δρχ.

3.120. ΧΡΥΣΟΥΛΗΣ Τ. Ρήγας Βελεσπνλής - Φεραίος. Αθήνα, Δωδώνη, 1999. Σελ. 70. Δρχ. 2.080. ISBN 960-385-001-2. ΚΑΜΥ Α. Οι δίκαιοι. Μετ. Ξ. I. Καρακάλος. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1999. Σελ.

75. Δρχ. 1.245. ΣΑΙΞΠΗΡ 0. Άμλετ. Μ ετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Ύψιλον, 1999. Σελ. 158. Δρχ.

3.120. ISBN 960-7949-59-5.

ΛΕΝΙΟΥΔΙΑ-ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΟΥ Μ. - ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗΣ Γ. Μελομύθια. Αθήνα, Σπουδή, 1999. Σελ. 44. ISBN 960-10-0120-4. ΟΡΟΝΤΗ Δ. Γιάννης Τσαρούχης. Αθήνα, Σπουδή 1999. Σελ. 32. ISBN 960-100123-9. ΟΡΟΝΤΗ Δ. Ιωάννης Κισσονέργης. Αθή­ να, Σπουδή, 1999. Σελ. 32. ISBN 96010-0125-5.

Αθήνα, Αδάμ, 1999. Σελ. 300. Δρχ.

18.720. ISBN 960-500-334-1.

1999. Σελ. 201. Δρχ. 5.00. ISBN 9607771-32-Χ.

ΣΟΥΛΒΑΤΖΗ Λ. 0 τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην όαση Σίουα. Αθήνα, Πιτσιλός, 1999. Σελ. 257. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-7826-37-Χ.

ΓΚΙΜΠΣΟΝ I. Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα. Μ ετ. Σ. Τσούγκος. Αθήνα, Μ ικρή Άρκτος, 1999. Σελ. 637. Δρχ. 8.850.

ISBN 960-8104-01-7.

Map τυρά ς

ΒΟΒΒΙΟ Ν. Αυτοβιογραφία. Μετ. Μ. Λυκούδης. Αθήνα, Εκκρεμές, 1999. Σελ.

307. Δρχ. 4.780. ISBN 960-7651-14-6.

ΑΣΣΕΡ-ΠΑΔΡΟ Ρ. 548 ημέρες με άλλο όνομα. Θεσσαλονίκη 1943. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 108. ΒΑΝΔΗΣ Τ. Κουβέντα με τους φίλους μου. Αθήνα, Προσκήνιο, 1999. Σελ.

343. Δρχ. 5.720. ISBN 960-7057-56-2. ΒΙΔΑΛΗ Α. Άραγε εμείς ήμασταν; Αθή­ να, Ε ξάν τας, 19 99 . Σελ. 2 2 0. Δρχ.

3.640.

ISBN 960-256-007-5. ΚΟΚΚΩΝΗΣ Κ. Σημάδια που δεν έσβησε ο χρόνος. Αθήνα, Γιαννίκος, 1999. Σελ.

461. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7296-58-3. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ Δ. Γράφοντας από τη φ υλακή . Αθήνα, Ν ε φ έ λ η , 1999. Σ ελ.168 .Δρχ. 2.600. ISBN 96 0-211481-9. ΜΟΥΓΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ. Χωρίς σουρντίνα. Μακρινίτσα, 1999. Σελ. 296. ISBN 96085802-3-4. ΝΙΑΡΧΟΣ θ. θ. Καθάπερ φερομένης βιαι'ας πνοής. Γιάννης Τσαρούχης. Αθήνα, Παρουσία, 1999. Σελ. 100. Δρχ. 2.080, ISBN 960-7956-46-1.

Ελληνική ιστορία Θεσσαλονίκη. Επιστημονική επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Τόμος Ε'. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 1999. Σελ. 325. Δρχ. 5.000. ISBN 960-777131-1. Ο Πόλεμος του 1897. Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1999. Σ ε λ .2 4 9 . Δρχ. 5.000. ISBN 960-259-100-5. Πενήντα χρόνια μετά τον Εμφύλιο. Αθήνα, Το Β ήμα/Ερμής, 1999. Σελ.

109. Δρχ. 2.060 ISBN 960-320-102-2. Στη συγκυρία της Αβασίλευτης. Εισ. - 1στορ. επιμ. Π. Β. Πετρίδης. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999. Σελ. 318. Δρχ. 5.700.

ISBN 960-8041-16-3. ΒΟΥΡΝΑΣ Τ. Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας. Τόμοι Α'-Στ'. Αθή­ να, Πατάκης, 1999. Τόμοι 6.

ΟΡΟΝΤΗ Δ. Μποστ. Αθήνα, Σπουδή, 1999. Σελ. 32. ISBN 960-10-124-7.

ΣΟΥΛΙΑΣ Ν. Porto Tango. Αθήνα, Κά­ κτος, 1999. Σελ. 844. Δρχ. 6.760. ISBN 960-382-401-0.

ΒΟΥΡΝΑΣ Τ. Σύντομη ιστορία της Ελλη­ νικής Επανάστασης. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ.256. Δρχ. 3.200. ISBN 960600-951-3.

ΟΡΟΝΤΗ Δ. Τηλέμαχος Κάνθος. Αθήνα, Σπουδή, 1999. Σελ. 32. ISBN 960-100126-3.

ΣΥΝΟΔΙΝΟΥ Α. Αίνος στους άξιους. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 269. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-03-2605-3.

ΓΚΟΡΕΖΗΣ Γ. Η Εθνική Αντίσταση (19411945). Αθήνα, Δωδώνη, 1999. Σελ. 66. Δρχ. 1.560. ISBN 960-385-006-3.

Ελπίθιοα αναγνώουατα

ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ I. Μ. Ολίγη αγαπημένη πολιτεία. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1999. Σελ. 93. Δρχ. 3.120. ISBN 960-736045-1.

ΓΟΥΝΑΡΙΔΗΣ Π. Το κίνημα των Αρσενιατών (1261-1310). Αθήνα, Δόμος, 1999. Σελ. 245. Δρχ. 4.160. ISBN 960-353061-1.

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ Α. Η αδελφή της αδ ελ­ φής της αδελφής μου. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 128. Δρχ. 1.800. ISBN 96004-1613-3. ΜΕΤΑΞΑ-ΠΑΞΙΝΟΥ Μ. Για το χταπόδι της Αλληλούς. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ.

64. Δρχ. 1.000. ISBN 960-04-1560-9.

UTOPIA Αρχαιολογία ΠΑΝΤΕΡΜΑΛΗΣ Δ. Δίον. Η ανακάλυψη.

ΒιογοαΦί

εc

ΡΟΝΤΗΡΗΣ Δ. Σελίδες αυτοβιογραφίας. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 231. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2602-9.

ΚΑΡΓΑΚΟΣ Σ. I. Ιστορία του ελληνικού κόσμου και του μείζονος χώρου. Τόμος Α'. Αθήνα, Gutenberg, 1999. Σελ. 758. Δρχ. 12.000. ISBN 960-01-0822-6.

ΣΤΑΘΗ Π. Χρύσανθος Νοταράς. Αθήνα, 1999. Σελ. 362. Δρχ. 6.240. ISBN 9607579-19-4.

ΚΑΡΚΑΝΗΣ Ν. Κ. Ήταν ο Δεκέμβρης α­ ναπόφευκτος; Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 189. Δρχ. 3.640. ISBN 96003-2578-2.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Θεσσαλονίκην, ου μ' εθέσπιοεν... Θεσσαλονίκη, Ιανός,

ΚΟΝΤΗΣ Β. - ΣΦΕΤΑΣ Σ. Εμφύλιος Πόλε­ μος. Θεσσαλονίκη, π α ρατηρητής,

131

1999. Σελ. 244. Δρχ. 3.120. ISBN 960374-060-8.

Έλληνες. Αθήνα, Σιδέρης, 1999. Σελ.

363. Δρχ. 4.680. ISBN 960-08-0172-Χ.

ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 17/2. Δρχ. 3.120.

ΜΠΑΤΗΣ Ε. Ποριραίτα σε μπλε φόντο. Πρόσωπα που έγραψαν ιστορία στη Να υτιλία του 20ού αιώνα. Αθήνα, Finatec, 1999. Σελ. 349. Δρχ. 18.000.

ISBN 960-86407-3-3.

ΠΑΠΑΔΡΙΑΝΟΣI. Γ. Διαβαλκανικά ιστορι­ κά δοκίμια. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, Κ υρια κίδης, 19 99 . Σελ. 19 7. Δρχ.

4.000.

ISBN 960-343-457-4.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βι­ βλίου. Τεύχος 404. Δρχ. 2.000.

ΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ Ε. Δ. Η ελληνική τριήρης. Αθήνα, Φλώρος, 1999. Σελ. 282. Δρχ. 12.500. ISBN 960-7178-44-0.

ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ Λ. Ληστές. Αθήνα, Όμβρος, 1999. Σελ. 157. Δρχ. 3.120. ISBN 9607281-97-7.

ΞΗΡΑΔΑΚΗ Κ. Φαναριώτιοοες. Β' έκδο­ ση. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ.

174. Δρχ. 2.700.

VIDAL - NAQUET Ρ. Πέρα από την αρ­ χαία ελληνική δημοκρατία. Μετ. θ. Μι­ χαήλ. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1999. Σελ.

495. Δρχ. 6.760. ISBN 960-221-182-2.

ΠΑΠΑΚΟΓΚΟΣ Κ. Καπετάν Μάρκος. Τό­ μοι Α'+Β'. Αθήνα, Παπαξήοης, 1999. Σελ. 853. Δρχ. 5.200+5.200. ISBN set 960-02-1363-1.

SCHEUER 0. Σύντροφος Μουσολίνι. Μετ. - επιμ. Τ. Παπακώστας. Αθήνα, Φιλίστωρ, 1999. Σελ. 173. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-369-038-4.

ΠΑΤΕΡΑΚΗ Γ. Κηφισιά. Αθήνα, Γκούμας, 1999. Σελ. 193. Δρχ. 8.840. ΠΕΤΡΙΔΗΣ Π. Β. Η βασιλεία των Γλύξμπουργκ στην Ελλάδα (1863-1974). Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 388. Δρχ. 10.000. ISBN 960-344785-1. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ Μ. Β. Η Αθηναϊκή Δημο­ κρατία. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Ε κδόσεις Κρήτης, 1999. Σελ. 659. Δρχ. 9.000. ISBN 960-524-073-4. ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Φ. Τα Εθνικά Φιλαν­ θρωπικά Καταστήματα στην Κωνστα­ ντινούπολη. Αθήνα, Ίδρυμα Μείζονος Ε λληνισμο ύ, 1999. Σελ. 45 3. Δρχ.

19.500.

ISBN 960-7957-4-0.

ΧΡΗΣΤΟΥ θ. Τα σύνορα του Ελληνικού Κράτους και οι Δ ιεθ νείς Συ νθή κες (1 8 3 0 -1 9 4 7 ). Αθήνα, Δημιουργία, 1999. Σελ. 282. Δρχ. 6.240.

DAPPER 0. Περί της νήσου Κρήτης. Απόδ. Α. Πλεύρη. Ηράκλειο, Μικρός Ν α υ τίλ ο ς, 19 99 . Σελ. 18 1. Δρχ.

18.000.

Π α ν κ ό ο μ ια

ισ τ ο ρ ία

ΚΑΡΓΑΚΟΣ Σ. I. Α λβανοί Α ρβανίτες

132

ΕΜΦΑΣΗ. Τριμηνιαία επιθεώ ρησ ις. Τεύχος 3. Δρχ. 2.500. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδο­ ση. Τεύχος 35. Δρχ. 1.200. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 3 2 1. Δρχ.

1.700. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Τριμηνιαία έκδο­ ση. Τεύχος 55. Δρχ. 2.500. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Περιοδική έκδοση. Φύλλα 29,3 0. Δρχ. 200. ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φ ύλλο 60. Δρχ.

200. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 122. ΔΕΠΟΛΛΑΣ Γ. Οδοιπορικό. Ελλάδα. Αθήνα, Φωτόραμα, 1999. Σελ. 166. Δρχ. 13.950. ISBN 960-7524-06-3.

Κ ό ο μ ιη ΒΕΗΣ Γ. Ασία, Ασία. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 191. Δρχ. 2.800. ISBN 96004-1629-Χ. ΑΛΕΞΑΝΤΕΡ Κ. Η Καρτερία. Μ ετ. Κ. Τξωρίδου. Αθήνα, Ω κεανίδα, 1999. Σελ. 235. Δρχ. 8.000. ISBN 960-410126-9.

ΤΕΡΖΑΚΗΣ Α. Ελληνική εποποιία (194041). Γ έκδοση. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ. 223. ISBN 960-05-0871-2, ΤΣΙΟΓΚΑΣ Τ. Ταξιδεύοντας οτον χρόνο. Φθία Θεσσαλίας. Αθήνα, Δωδώνη, 1999. Σελ. 248. Δρχ. 3.120. ISBN 960248-998-7.

ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΠΝΕΥΜΑ. Τεύχος 113-114. Δρχ. 2.600.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1719. Δρχ. 4.800. ΝΕΑ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχη 412,413. Δρχ. 1.000. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Μηνιαία εφημερί­ δα. Φύλλο 83. Δρχ. 600. ΟΜΠΡΕΛΑ. Γράμματα - τέχνες - πολιτι­ σμός. Τεύχος 46. Δρχ. 2.000. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Έκδοση του Ομίλου Πανεπ ιστημιακώ ν. Τεύχος 1. Δρχ.

2.500. ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ. Τετραμηνιαία έκδοοη. Τεύχος 48. Δρχ. 3.000.

ΑΓΟΡΑ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ. Τριμηνιαία επιθε­ ώρηση. Τεύχος 1. Δρχ. 1.000. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 368. Δρχ. 500. ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 12. ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Τριμη­ νιαίο περιοδικό. Τεύχος 54. Δρχ. 1.000. ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 293-294. Δρχ. 1.000.

ΠΟΙΗΣΗ. Εξαμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 14. Δρχ. 3.950. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. Τεύχος 52. Δρχ. 1.040. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τριμηνιαία έκδο­ ση. Τεύχος 71-72. Δρχ. 3.000. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη έκδοση. Φύλλο 14. Ο ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφική επιθεώρησις. Τεύχος 14. Δρχ. 1.000.

ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 49. Δρχ. 900.

EXIT ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ. Τεύχος 28. Δρχ.

500.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 216. Δρχ. 1.500.

OOLF IN GREECE. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχη 1 ,2. Δρχ. 1.200.

Η ΔΕΞΑΜΕΝΗ. Τεύχος 6.

HELLENIKA. Jahrbuch. 1997/98.

Αρ. 405 επ ιμέλεια:

Η Α ΙΑ Σ

Μ Α Γ Κ A IΝ Η Σ

I Ιανουάριου 31 Ιανουάριου 2000

Ι ψ Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουοιάσεις των ελληνικών εκίόοεω ν που ίημοοιεύοπ αι οτον ημερήσιο και περιοίικό τύπο

lO W O l-K A M O rO I

I

Εκδόοεις Αιγόκερως: Ελληνική τηλεό­ ραση. Οδηγός τηλεοπτικών σειρών (Ν. Ανδρέου, Ανατολικός, 10)

Μητσόπουλος Γ.: Το πρόβλημα της έν­ νοιας του δικαιικού πλάσματατος (Σ. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 9.1.2000)

Εκδόσεις Δίαυλος: Εγκόλπιον του κα­ λού μπλοφαδόρου για γυναίκες / άνδρες (Κ. Παπαγιώργης, Αθπνόραμα, 28.1.2000)

Παπαδής Δ.: Η ανθρωπολογία των Προσωκρατικών (Β. Κύρκος, Ε λευθ ερ οτυ­ πία, 14.1.2000)

Ερευνητική Ομάδα-Εποπτεία X. Λ. Καραόγλου: Περιοδικά Λόγου και Τέχνης (1901-1940) (Σ. Μπουρνόζος, Ε λευθε­ ροτυπία, 14.1.2000)

Ράμφος Σ.: Μια καλοκαιρινή ευτυχία τρίζει (Κ. Παπαγιώργης, Αθπνόραμα, 14.1.2000) Μπενιέ Ζ.-Μ.: Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 30.1.2000)

Σακελλαρίου Μ.: Νέοι πρωτοπόροι (Σ. Μπουρνόζος, Ε λευθ ερ οτυπ ία, 14.1.

2000)

Τζέιμσον Φρ.: Το μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπι­ τα λισ μού (Ε. Χ λιμίντζα, Η μ ερηαία, 15.1.2000)

ΙΛ Ε Ε ΙΚ Α - Ε Γ Κ Υ Κ Α Ο ΙΙΑ ΙΑ Ε ΙΕ Ϊ

Χάμπερμας Γ.: Αλήθεια και δικαιολόγηση (θ. Γεωργίου, Ε λευ θ ερ ο τυ π ία , 28.1.2000)

[

Αποστολίδης Π.: Ερμηνευτικό Λεξικό πασών των λέξεων του Ιπποκράτους (Π. Μ π ουκάλας, Κ α θ η μ ερ ιν ή , 25.1.2000)

r

Πλάτωνος: Πρωταγόρας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 50.1.2000)

Πετρίδης Β.: Κατάκτησε τον εαυτό σου και όλο τον κόσμο (Χρ. Σιάφκος, Α δέ­ σμευτος Τύπος, 2.1.2000)

Τίλσνερ Τζ.: Μπροστά στα τριάντα (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 14.1.2000)

Παπαζαχαρίου Ε.: Λεξικό της ελληνι­ κής αργκό (Δ. Κούρτοβικ, Τα Ν έα , 22 .1.2000) Πλατής Ν.: Το μαύρο λεξικό (Ά. Δημητρίου, Ανατολικός, 10) Τσαγκάρης Γ.: Λεξικό της αρχαίας ελλη­ νικής μουσικής και ορχηστρικής (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 25.1.2000) Χαλιβελάκης Δ.: Αιρέσεις και δόγματα (Κ. Στεριώτης, Ναυτεμπορική, 8.1.2000)

κ

Κορίδης Γ. (επιμ.): Ποιητικό ημερολόγιο 2000 (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 15.1.2000)

Εθνικό Κέντρο Βιβλίου: Φιλόβιβλον. Σει­ ρά βιβλιογραφικών εντύπων (Ε. Ντάλης, Αντί, 7.1.2000)

Εκδόσεις Καμπανά: Millennium/Ελλάδα ματιές στον αιώνα που πέρασε (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 23.1.2000)

Σιμόπουλος Κ.: Μυθοπλαστία. Όλες οι θρησκείες της οικουμένης (Κ. Κοβάνης, Πολιτικά Θέματα, 14.1.2000), (Ε. Χλιμί­ ντζα, Ημερήσια, 29.1.2000) π. Φιλόθεος Φάρος: Η ίαση ως Υγείας Ολοκληρία: Η ολιστική ιατρική ως εκ­ κλησιαστική παράδοση και επιστημονι­ κή πρωτοπορία (Β. Πασχάλης, Καθημε­ ρινή, 2.1.2000)

Γαλάνης Γ., Μόζερ X.: Εισαγωγή στην πολιτική ψυχολογία (Χρ. Σιάφκος, Α δέ­ σμευτος Τύπος, 14.1.2000) Ν ταμάσιο A.: The Feeling o f W hat Happens: Body and Em otion in the Making of Consciousness (Κ. Γιαννούτσου, Ελευθεροτυπία, 28.1.2000)

133

m m o m o m ii

ι

Βεργόπουλος Κ.: Παγκοσμιοποίηση: Η μεγάλη χίμαιρα (Κ. Μελάς, Ημερήσια, 29.1.2000)

Ευοτράτογλου Α.: Οικονομικές και κοι­ νωνικές διαστάσεις του αναλφαβητι­ σμού (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 30.1.2000)

θεοδωρόπουλος Β.: Η μεταβαλλόμενη σημασία της εδαφικής κυριαρχίας (Σ. Ντάλης, Αντί, 7.1.2000)

Λιεζουά Ζ. Π.: Ρομά, Τσιγγάνοι, ταξιδευτές. Οι Τσιγγάνοι της Ευρώπης ΓΕ. Φολί­ δα, Τα Νέα, 29.1.2000)

Κονιδάρης I. Μ.: θεμελιώδεις διατάξεις οχέσεων κράτους - Εκκλησίας (Β. Βουτοάκης, Το Βήμα, 30.1.2000)

Μπεκ Ού., Ζίγκλερ Έρντμαν 0.: Μια ζωή δική μας. Περιηγήσεις στην άγνωοτη κοινωνία που ζούμε (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 30.1.2000)

Μασσαγγάνης Μ. (επιμ.): Προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευ­ ρώπη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.1.2000)

Σενέτ Ρ.: Η τυραννία της οικειότητας δημόσιος και ιδιωτικός χώρος στον δυ­ τικό πολιτισμό (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύ­ πος, 24.1.2000) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερή­ σια, 29.1.2000)

Τσουκαλάς Κ.: Η εξουσία ως λαός και ως έθνος. Περιπέτειες σημασιών (Χρ. Λυριντής, Ελευθεροτυπία, 14.1.2000)

llJ .f.

- - *·’- :

I

Ραμονέ I.: Η τυραννία τω ν ΜΜΕ (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 28.1.2000)

IΠΟΛΙΤΙΚΗ

;

|

θεοδωρόπουλος Β„ Ιωακειμίδης Π„ Κουλουμπής θ„ Ντάλης Σ.: Το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Αμυνα (Β. Καπετανγιάννης, Αντί, 7.1.2000) Κουλουμπής θ.: Εξωτερική πολιτική. Διάλογοι μιας κρίσιμης εποχής (Σ. Ντά­ λης, Το Βήμα, 16.1.2000) Κουλουμπής θ„ Τριαντάφυλλου Δ. (επιμ.): Αμυντική και εξωτερική πολιτική. Ανασκόπηση αμυντικής και εξωτερικής πολιτικής (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 16.1.2000) Μπόση Μ.: Ζητήματα ασφαλείας στη Νέα Τάξη Πραγμάτων (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.1.2000) (Σ. Ντάλης, Αντί, 21.1.2000) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 22.1.2000) (Χρ. Σιάφκος, Α δέσμευτος Τύπος, 29.1.2000) Τάρκας Αλ.: Κόσοβο. Ανάφλεξη διάρκει­ ας (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 29.1.2000)

Ε Μ ΤΙΚΕί EHIITHMEI Αλμπάνης Ε.: Παγκοσμιοποίηση (Β. Μαλισιόβας, Επιλογή, Ιαν. 2000) Βαρβαρούσης π.: 0ι ρίζες των διεθνών σχέσεων (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 17.1.2000)

134

ΤσούκαληςΛ., Γκλιγκόροφ Β., Κάλντορ Μ.: Balkan Reconstruction and European integration (Σ. Ντάλης, To Βήμα, 16.1.2000) ΦωτόπουλοςΤ.: Περιεκτική δημοκρατία (Τ. Νικολόπουλος, Το Βήμα, 16.1.2000) Ψαλιδόπουλος Μ.: Πολιτική οικονομία και Έλληνες διανοούμενοι (Β. Μαλισιόβας, Επιλογή, Ιαν. 2000) Κιζιλγιουρέκ Ν.: Κύπρος. Το αδιέξοδο των εθνικισμών (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 9.1.2000) Μαρξ Κ., Ένγκελς Φρ.: Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 23.1.2000) Τουρέν Α.: Πώς να ξεφύγουμε από τον φιλελευθερισμό; (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 16.1.2000)

—

Ί

κονομικοί Όμιλοι και οικονομική ελίτ (θ. Πάκος, Θέσεις, Ιαν.-Μάρτ. 2000) Γκουβερνέρ Ζ.: Ανακαλύπτοντας την οι­ κονομία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.1.2000) Κένεν Π.: Διεθνής οικονομική (Κ. Μελάς, Ημερήσια, 15.1.2000)

\EKflAIAEYIH

|

Κάμινς Τζ.: Ταυτότητες υπό διαπραγμά­ τευση. Εκπαίδευση με σκοπό την ενδυ­ νάμωση σε μία κοινωνία της ετερότη­ τας (X. Παπαδόπουλος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 52) Σαρλότ Μπ.: Η σχέση με τη γνώση. Στοιχεία για μια θεωρία (Δ. Τζαβάρα, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 52)

[Im r o r iK H

|

Πατσάλης Χρ.: θέατρο και κουκλοθέα­ τρο στο σχολείο (Δ. Τζαβάρα, Εκπαι­ δευτική Κοινότητα, 52) m

o

w

n

,

ι

Παπαδημητρίου Ε.: Για μια νέα φιλοσο­ φία της φύσης: η πρόκληση της οικο­ λογίας και οι απαντήσεις της φιλοσο­ φίας (Φ. Τερζάκης, Ε λευθ ερ οτυπ ία, 21. 1.2000) ΤΕΕ Τμήμα Μαγνησίας: Λίμνη Κάρλα - Η αρχαία Βοιβηίς (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.1.2000)

ίϊΙΚ Α ΙΟ

---------1

Βλάχου Α,(επιμ): Σύγχρονη οικονομική θεωρία. Ριζοσπαστικές κριτικές του νε­ οφιλελευθερισμού (Π. Τσαλίκη, Θέσεις, Ιαν.-Μάρτ. 2000)

Βιδάλης Τ.: Ζωή χωρίς πρόσωπο. Το Σύ­ νταγμα και η χρήση του ανθρώπινου γενετικού υλικού (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 2.1.2000)

Γκόρτσος Χρ.: Το ελληνικό σύστημα εγ­ γύησης καταθέσεων (Β. Μαλισιόβας, Επιλογή, Ιαν. 2000)

Καλτσώνης Δ.: Κράτος και ανενέργεια του νόμου (Τ. Στεφανίδης, Ριζοσπά­ στης, 13.1.2000)

Σαλαβράκος I.: The Black Sea Economic Co-O peration (BSEC): Macro and M icroeconom ic dim ensions of integration with the global economy (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.1.2000)

Χατζηκωνσταντίνου Κ.: Προσεγγίσεις στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 23.1.2000)

Συριόπουλος Κ.: Ειδικά θέματα χρημα­ τοοικονομικής και διαχείρισης κινδύνου (Λ. Στεργίου, Τα Νέα, 14.1.2000) Τόλιος Γ.: Συγκέντρωση κεφαλαίου: Οι­

ΪΜΟίΡΑΦΙΑ

,

|

Αολά Αλ.: Μαριουπολίτικα τραγούδια, παραμύθια και χοροί των Ελλήνων της Αζοφικής (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 23.1.2000)

Κανακάρης Ν.: Μύθοι της Δημιουργίας (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 14.1.2000) Μ ερακλής Μ. Γ.: θέ μ α τα λα ογραφίας/Το λαϊκό παραμύθι: Κείμενα παραμυθολογίας (Μ. Αλεξιάδης, Το Βήμα, 9.1.2000)

Ι Ε Μ Π η Μ Ε ΐ ____________J Λίβεΐ Σ.: 0 σεξουαλικός εγκέφαλος (Κ. τρ ιανταφ υ λλίδ ης, Ε Τ ίευθεροτυπ ία, 28.1.2000) Στεντζέρς Ι„ Μπερναντέτ ΜπανσόντΒενσάντ: Ιστορία της χημείας (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 22.1.2000)

jAPXITEKTONIKH

|

Παππούλιας Χρ.: Υπερτόπος (Γ. Τζιρζιλάκης, Τα Νέα, 22.1.2000) Μαρτινόλι Σ., Περόχι Ε.: Architectura coloniale Italiana nel Dodecaneso (A. Γιακουμακάτος, To Βήμα, 30.1.2000)

Μ/ΜΜ Ε Α Α Α Α Α

\

Βλάχος Α.: Το Δωδεκάθεο (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 17.1.2000) Λιακόπουλος Ε.: Τα Ορφικά Μυστήρια και η αρχαία ελληνική μεταφυσική (Α. Παναγόπουλος, Κ αθημ ερ ινή, 11.1.2000) Βερνάντ Ζ.-Π.: L' univers, les dieux, les hom m es (Ε. Κοτζιά, Κ αθ ημ ερ ινή, 30.1.2000) Ουεστ Μ.: Αρχαία ελληνική μουσική (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.1.2000)

Μανθούλης Ρ.: Αρχαίο ερωτικό και συ­ μποσιακό λεξιλόγιο (Π. Μπουκάλας, Κα­ θημ ερινή, 2 5 .1 .20 00 ) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 17.1.2000)

Κεραμιδής Χρ.: Δρόμοι της βροχής (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 13.1.2000)

ΜαρωνίτηςΔ. Ν.: Ομηρικά μεγαθέματα (Γ. Βώκος, Το Βήμα, 30.1.2000)

|

I Τ Ε Χ π Ε Ι ________________ |

Εκδόσεις Εξάντας: Η τελευταία νύχτα του αιώνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.1.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 7:1.2000)

I

Σουλβατζή Λ.: 0 τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην όαση Σίουα (Κ. I. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 23.1.2000) Χουρμουζιάδης Γ. X.: Το Δισπηλιό Κα­ στοριάς (Α. Δημητρίου, Ανατολικός, 10)

Καραγεωργίου Τ.: Ποιητική τεχνολογία (Α. Δανιήλ, Ποίηση, 14) Καρυτινού Σ.: Άπειρο μέγεθος (Ε. Ν. Μόσχος, Καθημερινή, 4.1.2000)

Έκδοση Γυμνασίου Τήνου: Ο Λόγος σας πάντα καλός μ' αλάτι αρτυμένος (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 23.1.2000)

\k m m m k

Καλαπανίδας Κ.: Μελανά κοσμήματα (θ. Καραγιάννης, Το Σχολείο και το σπί­ τι, 421)

Κατράκη Π.: Μυστικές φωνές (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 30.1.2000)

Μηάουερ Λ., Τράτζιλ Π. (επιμ.): Μύθοι για τη γλώσσα (Σ. Μοσχονάς, Καθημε­ ρινή, 30.1.2000)

Μπίτσκοφ Β.: Βυζαντινή αισθητική (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 23.1.2000)

Ελευθερίου Μ.: Το νεκρό καφενείο (Χρ. Παπαγεωργίου, Περίπλους, 48)

Λουκιανός: Δημοπρασία φιλοσόφων (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 16.1.2000)

ΙΑΝΘ Ο ΛΟ ΓΙΕΙ

Λόουντεν Τζ.: Πρώιμη χριστιανική και βυζαντινή τέχνη (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 23.1.2000)

Δενέγρης Τ.: Το πνεύμα της άμυνας (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ποίηση, 14) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 23.1.2000)

\m iiK H

l \ A \ i l l A ________________ |

Παπανικολάου Μ.: Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα. Ζωγραφική και γλυπτική του 20ού αι. (Ν. Δασκαλοθανάσης, Το Βήμα, 2.1.2000) (Δ. Παυλόπουλος, Κα­ θημερινή, 16 .1.2000) (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 14.1.2000)

Γεννηματάς Ν.: Τραγούδια του Χάινε (Μ. Κορνήλιος, Ρ ιζο σπ ά στης, 27.1.2000)

Εκδόσεις Ιανός: Στα γήπεδα η πόλη α­ ναστενάζει (Ν. Ανδρέου, Α νατολικός, 10) Όμιλος Καφελογίων Μυτιλήνης: Διήγη­ μα στη Λέσβο σήμερα (Κ. I. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 23.1.2000) Ψαράκης Τ.: Ανθολόγιο (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 29.1.2000)

IH O I H I H

I

Ανωμερίτης Λ.: Οράματα και προσδο­ κίες (Φ. Ζαμπάθα- Παγουλάτου, Ριζο­ σπάστης, 20.1.2000)

Κοντός Γ.: Πρόκες στα σύννεφα (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ε λ ε υ θ ερ ο τυ π ία , 28.1.2000) Κουβαράς Γ.: Μέσα θάλασσα (Α. Πανα­ γόπουλος, Καθημερινή, 11.1.2000) Κωσταβάρας θ.: Η μακρινή άγνωστη χώρα (Κ. Κοβάνης, Πολιτικά Θέματα, 14.1.2000) Λεβεντόπουλος Π.: 0 ποιητής (Μ. Βόσσου, Ανατολικός, 10) Λυμπερέας Μ.: Κοριτσίστικο δωμάτιο (Γ. Μπλάνας, Ποίηση, 14) Μαρκίδης Μ.: Βαποράκια (Γ. Ζέρβας, Ελευθεροτυπία, 14.1.2000) (Γ. Ί. Μπα­ μπασάκης, Ποίηση, 14) Μαρκόπουλος Γ.: Μη σκεπάζεις το πο­ τάμι (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 9.1.2000) Μουζάκη Μ.: Μας ε λ ε ε ί το ά ν θο ς/0 Μύκητας των ποιητών (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 27.1.2000) Μπόνος Β.: Άσιστα/Η ερωδύφις (Ορ. Αλεξάκης, Ευθύνη, 337) Οικονομίδης Λ.: Οράματα και προσδο­ κίες (Μ. Κορνήλιος, Ρ ιζο σπ ά στης, 20. 1.2000)

Βαρβιτσιώτης Τ.: Τα δώρα των Μάγων (Ζ. Σαμαρά, Το Βήμα, 23.1.2000)

Παμπούδη Π.: Το μαύρο άλμπουμ (Ν. Δαββέτας, Το Βήμα, 16 .1 .20 00 ) (Μ. Τσάτσου, Καθημερινή, 25.1.2000)

Βέης Γ.: Χρυσαλλίδα στον πάγο (Α. Πα­ ναγόπουλος, Καθημερινή, 11.1.2000)

Παπαδημητρίου Κ.: Ρωγμές (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 30.1.2000)

135

Πιερής Μ.: Μεταμορφώσεις πόλεων (Π. Αγαπητός, Νέα Εστία, Ιαν. 2000) Σαραντάρης Γ.: Σαν πνοή του αέρα (Χρ. Σιάφκος, Α δ έσ μ ευ το ς Τύπος, 21 . 1.2000) Σιδηρά Α.: 0 πιο μικρός περίπατος (Ν. Κεσμέτη, Ποίηση, 14) Τερτσέτης Γ.: Μεταξύ ονείρων και ορα­ μάτων (Χρ. Σιάφκος, Α δέσ μ ευτος Τύ­ πος, 21.1.:2000) Χριστιανόπουήος Ν τ.: Ποιήματα (Γ. Μπήάνας, Ποίηση, 14) Χρονάς Γ.: Κατάστημα νεωτερισμών (Γ. Βέης, Νέα Εστία, Ιαν. 2000) Μοντάλε Ε.: Ημερολόγιο του 7 2 (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 21.1.2000) Πάουντ Έ.: Σπουδή τω ν Κάντο IΧΧΧ/Άσματα της Πίζας (Γ. Κοροπούλης, Καθημερινή, 25.1.2000) Χέλντερλιν Φ .: Άρτος και οίνος (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 28.1.2000)

Βιτάλη Λ.: Το παραμύθι του μεγάλου φόβου (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 21.1.2000) (Χρ. Σιάφκος, Α δέσμευτος Τύπος, 9.1.2000) Βουτυράς Δ.: Απαντα. Τόμος Δ' (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.1.2000) (I. Πα­ παζήση, Ισοτιμία, 15.1.2000) Γαβαλά Μ.: Παραθαλάσσιο θέρετρο το χειμώνα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 2.1.2000) Γκουρογιάννης Β.: 0 θίασος των Αθη­ ναίω ν (Α. Μ ήτσου, Ν έα Ε στία, Ιαν.

2000) Γρηγοράκης Γ.: Η Μητρόπολη του Χά­ ους (Μ. Πανώριος, Κ αθημ ερινή, 18.1.2000) Δενδρινός Γ.: Υπηρεσία υπαίθρου (Β. Χ ατζηβασ ιλείου, Ε λευ θ ερ ο τυ π ία , 28.1.2000) Δημόσιος Α.: 0 χαφιές (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 21:1.2000) Δημητρίου Σ.: Η φλέβα του λαιμού (Α. Δημητρίου, Ανατολικός, 10) Δούκα Μ.: Ουράνια μηχανική (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 14.1.2000)

Ακριβός Κ.: Το γέλιο της έκτης μέρας (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 14.1.2000) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λευθε­ ροτυπία, 9.1.2000) Αλεξάκης Β.: Η καρδιά της Μαργαρίτας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 8.1.2000) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 29.1 .20 00 ) (Κ. Μ ανδενάκη, Αξία, 15.1 .20 00 ) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.1.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 2.1.2000) Αλεξανδρόπουλος Μ.: Επιστροφές (Μ. θεοσοδοπούλου, Εποχή, 16.1.2000) Αμπατζόγλου Π.: Περιπλάνηση στο πα­ ρελθόν (Μ. θεοσοδοπούλου, Εποχή, 16.1.2000) Αποσκίτης Κ.: Το φονικό χαρτί (Φ. Φιλίπ­ που, Το Βήμα, 30.1.2000) Αθωνίτης Αλ.: Η συνείδηση της αιωνιό­ τητας (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 17.1.2000) Βαλαωρίτης Αρ.: Φωτεινός (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 15.1.2000) Βάτζιας Γ.: Προληπτικός πυρηνικός πό­ λεμος - Το όραμα του αιδεσιμότατου (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 17.1.2000)

136

Δρακοπούλου Α.: Μην ξυπνάς το νερό (Μ. θεοδοσ οπ ούλου, Το Βήμα, 23.1.2000) Ευθυμιάδη Ν.: Η πόλη των γλάρων (Σ. Βούλγαρη, Περίπλους, 48) Ζαρκαδάκης Γ.: Αρχιπελάγους πολιτεία (Μ. θεοδοσ οπ ούλου, Το Βήμα, 30 .1 .2 0 0 0 ) (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 29.1.2000) Ζωρογιαννίδης Ν.: Πέντε κουβέρτες α­ γάπης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.1.2000) θεοδωρίδης Π.: Η δεξιά ερωμένη (Κ. Καρακώτιας, Αυνή, 23.1.2000) (Κ. παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 7.1.2000) Καντούνας Κ.: Της καλής εμπορίας (Α. Κάραγιαν, Περίπλους, 48) Καπάνταη I.: Η Φλώρια των νερών (Ε. Γκίκα, Έθνος, 16.1.2000) (X. Δημακοπούλου, Εστία, 8.1.2000) (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 18.1.2000) (Έ. Φολί­ δα, Τα Νέα, 22.1.2000) Καραγάτσης Μ.: Οι λησταίστα πρόθυρα των Αθηνών (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 21.1.2000) Καραπάνου Μ.: Ναι (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 21.1.2000)

Καριζώνη Κ.: 0 άγγελός μου ήταν έκ­ πτωτος (Φ. Δημητρακόπουλος, Το Βή­ μα, 9.1.2000) Κεσμέτη Ν.: Μαγεμένο χώμα (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 11.1.2000) Κολλιάκου Δ.: Το μαγείο (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 16.1.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.1.2000) (Χρ. Σιάφκος, Α δέ­ σμευτος Τύπος, 14.1.2000) Κονδυλάκης I.: Οι άθλιοι των Αθηνών (Έ.Φαλίδα, Τα Νέα, 22.1.2000) Κοροβέσης Π.: Νοσταλγία μνήμης (Σ. Σιδέρη, Αξία, 22.1.2000) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 9.1.2000) Κωσταρίδη Β.: Το αυτό-γραφο μυθιστό­ ρημα (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 30.1.2000) Λαμπαδαρίδου-Π όθου Μ.: Η έκτη σφραγίδα (Ν. Ησαΐα, Το Βήμα, 9.1.2000) Λεονάρδος Γ.: Μάρα η Χριστιανό σουλ­ τάνα (Αλ. Τσόλκα, D o w n Town, 7.1.2000) Λεονταρίτης Γ.: Οδός Παυλώφ 22 (X. Δημακοπούλου, Εστία, 8.1.2000) Λιόγκαρης Β.: Αναζητώντας το χαμένο γάτο (Ε. Ζωγράφου, Ρ ιζοσπ ά στης, 20.1.2000) Λουντέμης Μ.: Οδός Αβύσσου Αριθμός 0 /0 Ίκαρος/Συννεφιάζει/θησέας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1.1.2000) Μαγουλά-Γαϊτάνου Π.: Το μυστικό του βράχου (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 30.1.2000) Μανιατάκος Γ.: Η λογική των ανέμων (Σ.

I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ερ ο ς Τύπος, 30.1.2000) Μαραγκού Ν.: Είναι ο πάνθηρας ζωντα­ νός; (X. Μηλιώνης, Περίπλους, 48) Μαρτινίδης Π.: Σε περίπτωση πυρκαϊάς (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 16.1.2000) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 30.1.2000) Μάτεσις Π.: Αφροδίτη (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 9.1.2000) Μηλιώνης Χρ.: Μια χαμένη γεύση (Μ. θεοσοδοπούλου, Εποχή, 16.1.2000) Μίγγας Δ.: Των κεκοιμημένω ν (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 6. 1.2000) Μουρσελάς Κ.: Κλειστόν λόγω μελαγ­

χολίας (Ε. Γκίκα, Έθνος, 9.1.2000) (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 16.1.2000)

(Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 23.1.2000)

Χ ατζηβασ ιλείου, Ε λ ε υ θ ερ ο τυ π ία , 23.1.2000)

Μουρσελάς Κ.: Αρσενική πόρνη (Μ. θεοσοδοπούλου, Εποχή, 16.1.2000)

Φάις Μ.: Απ' το ίδιο ποτήρι και άλλες ι­ σ τορίες (Χρ. Παπαγεωργίου, Α υγή, 1 6 .1 .2 0 0 0 ) (Δ. Ραυτόπουλος, Ν έα Εστία, Ιαν. 2000)

Γουέλντον Φ.: Όταν ο γάμος συναντά τον ψυχοθεραπευτή (Α. Αθανασιάδου, Καθημερινή, 23.1.2000)

Μπακόλας Ν.: Χρονιές άγιες και άγριες (Μ. θεοσ οδοπ ούλου , Εποχή, 16.1.2000) Μπούτος Β.: Τα ετεροθαλή (Μ. θεοσοδοπούλου, Εποχή, 16.1.2000) Παναγιωτόπουλος Ν.: Το γονίδιο της αμφ ιβολία ς (Κ. Καρακώχιας, Α υγή, 9.1.2000) Πανούσης Τζ.: Το κυνήγι της γκόμενας (Β. Παππά, Αυριανή, 23.1.2000) Πανταζοπούλου Ν.: Ερωτευμένη με άλλον (Ε. Γκίκα, Έθνος, 2.1.2000) Παηαγιάννη Β.: Ξένη (Ε. Κοτζιά, Καθημε­ ρινή, 2.1.2000) Παπαδόπουλος Δ.: Όνειρο σε κύκλο (Σ. Σιδέρη, Αξία, 8.1.2000) Πετσετίδης Δ.: Δώδεκα στο δίφραγκο (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 2.1.2000) Πιπίνου Τ.: Ονειροπαγίδα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 23.1.2000) Προκάλαμος Ε.: Προσδεδεμένος επί της γέφυρας (Δ. Βίτσος, Περίπλους, 48) Ραπτόπουλος Β.: Βαθύς και λυπημένος όπως κι εσύ (Μ. θεοδοσοηούλου, Το Βήμα, 2.1.2000) Ρούσσος Τ.: Η αποστολή (Ε. Κοτζιά, Κα­ θημερινή, 2.1.2000) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 9.1.2000) Σκαμνάκης θ.: Οι μικροί πολέμιοι του χρόνου και της φθοράς (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 22.1.2000) Σπανίδου Ειρ.: Φόβος (Ν. Κώτσιου, Αντί 21.1.2000) Σωτηροπούλου Έ.: Ζιγκ-ζαγκ στις νερατζιές (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 2.1.2000) (Β. Χ ατζηβασ ιλείου, Ε λ ε υ θ ερ ο τυ π ία , 16.1.2000) Τέντα-Λ ατίφ η Κ.: Τα απόπαιδα (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 14.1.2000) Τίγκα Τ.: Τα χρόνια τρέχοντας (Β. ΠάτσιOU, Το Βήμα, 9.1.2000) Τραυλαντώνης Α.: Διηγήματα (Η. Κεφά­ λας, Ευθύνη, 337) Τοουράπας Β.: Κολλητοί με ζάχαρη

Φαρούπος Ν.: 0 δήμιος (Έ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 28.1.2000) Χαζάπης Α.: Σουρουπώνει στο Παλιό Φάληρο (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 21.1.2000) Χριστόπουλος Β.: Κάτοικος Πατρών (Η.

X. Παπαδημητρακόπουλος, Ε λευθερο­ τυπία, 28.1.2000) Αλιέντε I.: Το σπίτι των πνευμάτων (Β. Παππά, Αυριανή, 9.1.2000) Αλμπέρτο Ε.: Κάρακολ Μπιτς (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 21.1.2000) Άμπροουζ Ντ.: Μήνυμα από το μέλλον (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1.1.2000) Ανταχάζι Φ.: Οι ελεούσ ες (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 21.1.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.1.2000) ΑντελίΕ.: Γυαλιά καρφιά (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 9.1.2000) Άντριτς 1.: Το χρονικό του Τράβνικ (Φ. Δ. Δ ρ ακονταειδής, Ε λ ε υ θ ερ ο τυ π ία , 21. 1.2000) Γιεσούα Α.: Επιστροφή από τις Ινδίες (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 30.1.2000) Γκάαρντερ Γ.: Ο κόσμος τη ς σοφίας (Α. Π αναγόπ ουλος, Κ α θ η μ ερ ιν ή , 11.1.2000) Γκ αίτε Γ. Β.: Τορ κου άτο Τάσσο (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 21 . 1.2000) Γκετζ Ντ.: Το θεώρημα του παπαγάλου (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 25.1.2000) (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 30.1.2000) Γκόλντμαν Φ.: Ο μούτσος (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 22.1.2000) (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 16.1.2000) ΓκουριόΖ. Μ.: Σουτ! Διαβάζω (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 15.1.2000) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 28.1.2000) (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 25.1.2000)

Γουλφ Τ.: Ένας άντρας με τα όλα του (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 15.1.2000) Εσπινόζα Μ.: Τροφές του έρωτα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9 .1.2 00 0) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 9.1.2000) Ζακ Κ.: Σαμπολιόν, ο άνθρωπος που διάβασε τα ιερογλυφικά (Γ. Ν. Μπασκό­ ζος, Εξπρές, 1.1.2000) Ιζό Ζ.-Κ.: Το μαύρο τραγούδι της Μασ­ σαλίας (Αρ. Γιαννόπουλος, Ε λευθερ ο­ τυπία, 16.1.2000) (Φ. Φιλίππου, Το Βή­ μα, 16.1.2000) (Ζ.-Κ. Χαλαζωνίτης, Αυ­ γή, 30.1.2000) Κάνον Τζ.: Λος Αλαμος (Αρ. Γιαννόηουλος, Ελευθεροτυπία, 16.1.2000) Καρέ Λε Τζ.: Σινγκλ & Σινγκλ (Μ. Τσάτσου, Καθημερινή, 9.1.2000) Κίπλινγκ Ρ.: 0 άνθρωπος που θα γινό­ ταν βασιλιάς (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 28.1.2000) Κλάους Ού.: Οι φήμες (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 30.1.2000) (Η. Μαγκλίνης, Καθη­ μερινή, 23.1.2000) Κόνελι Τζ.: Σταυροδρόμια της ψυχής (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 30.1.2000) (Ντ. Τσιμπούκη, Το Βήμα, 23.1.2000) (Έ. Φο­ λίδα, Τα Νέα, 29.1.2000) Κουίντλεν Α.: Μαύρη οτο ξύλο (Κ. Κα­ τσουλάρης, Το Βήμα, 9.1.2000) Κουντρέτ 1.·. Η ιστορία της Μελουζίνας (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 30.1.2000) Κρους X. Κ.: Η τελευταία επιστροφή (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 13.1.2000) Λε Τουζ Γκ.: Ξάφνιασέ με (Μ. Βόσσου, Ανατολικός, 10) Λιβανέλι Ζ.: 0 Μεγάλος Ευνούχος της Κωνσταντινούπολης (Χρ. Σιάφκος, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 29.1.2000) Μακ Γιούαν Ί.: Έμμονη αγάπη (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 28.1.2000)

Γκρας Γκ.: Ο αιώνας μου (Π. Γκέι, Το Βή­ μα, 16.1.2000)

Μακ Μπέιν Ε.: Το αλλήθωρο αρκουδάκι (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 2.1.2000)

Γκρόσμαν Ντ.: Το παιδί ζιγκ-ζαγκ (Μ. Φάις, Ε λεύθερος Τύπος, 30.1.2000) (Β.

Μαλέρμπα Λ.: Ιθάκη για πάντα (Σ. Σιδέρη, Αξία 8.1.2000)

137

Μάλορι Τ.: 0 θάνατος του Αρθούρου (Σ.

I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ερ ο ς Τύπος, 30 .1 .2 0 0 0 ) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 15.1.2000) Μάνκελ X.: Η κωμωδία της παιδικής ηλι­ κίας (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 22.1.2000) Μαρτίνεθ Ρεβέρτε X.: Χαμένος στη χώ­ ρα των Βάσκων (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 28.1.2000)

τη ς καρδιάς (Κ. Μ ανδενάκη, Α ξία, 29.1.2000)

στην Κεντρική Ευρώπη (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 9.1.2000)

0' ΜπράιανΤ.: Στη λίμνη του δάσους (Αρ. Γιαννόπουλος, Ε λευθερ οτυπ ία, 9.1.2000)

Μπίστα Π.: Γυναικεία πρόσωπα στο πεζογραφικό έργο του Αγγέλου Τερζάκη (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 16.1.2000)

Ουφκίρ Μ., Φιτουσί Μ.: Η φυλακισμένη (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 7.1.2000)

Παγανός Γ. Δ.: Τρεις μεταπολεμικοί πεζογράφοί: X. Μηλιώνης, Ν. Μπακόλας, Η. X. Παηαδημητρακόπουλος (Ντ. Μελάχρις, Περίπλους, 48)

Παμούκ 0.: Η καινούργια ζωή (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 25.1.2000) (Μ. Φάις, Ε λεύ­ θερος Τύπος, 9.1.2000)

Πολίτη Τζ.: Στα όρια της γραφής (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 30.1.2000)

Μιλς Μ.: Το μάντρωμα των ζώων (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 14.1.2000) (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 30.1.2000) (Κ. Παηαγιώργης, Αθηνόραμα, 14.1.2000)

Σαραμάγκου Ζ.: Όλα τα ονόματα (θ. Σκάσσης, Ελευθεροτυπία, 21.1.2000)

Μοντιανό Π.: Ντάρα Μπρούντερ (Ν. Κώτσιου, Αντί 7.1.2000)

Σάσα Λ.: Στον καθένα αυτό που του αξί­ ζει (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 9.1.2000)

Μονπνιάνι Κασάτι Σ.: Το ταγκό της Ματίλντε (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 23.1.2000)

Σνίτζλερ Ά.: Ονειρεμένη ιστορία & Κιούμπρικ Σ., Ράφαελ Φρ.: Μάτια ερμητικά κλειστά (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 2 .1.2000)

Χατζηβασιλείου Β.: Οδόσημα (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 30.1.2000)

Σολέρ Α.: Οι νεκρές χορεύτριες (Αρ. Γιαννόπουλος, Ε λευ θ ερ ο τυ π ία , 9.1.2000)

Χατζηνικολάου Ν. (επιμ.): Δομήνικος θεοτοκόπουλος (Ν. Δασκαλοθανάσης, Το Βήμα, 23.1.2000)

ΜπαρθΤζ.: 0 Βλακοχορτοφάγος (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 9.1.2000) Μπάστος Ρόα Α.: ο κατήγορος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.1.2000) Μηεναγκουίστα Τ.: Η κωμωδία των α­ ποτυχημένων (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 30.1.2000) Μπίαρ Γκ.: Η μουσική του αίματος (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 14.1.2000) Μπογκντάνοφ Α.: 0 κόκκινος πλανήτης (Τ. Δημητρούλια, Το Βήμα, 2.1.2000) Μπουσκάλια Λ.: Η αγάπη (Β. Παππά, Αυ­ ριανή, 9.1.2000)

Ταμπούκι Α.: Οι τρεις τελευταίες μέρες του Φερνάντο Πεσσόα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 21.1.2000) Τσενγκ Φρ.: Η ιστορία του Τιαν-γι (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.1.2000) ΦίντλεϊΤ.: θηλυκό αίνιγμα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 7.1.2000) Χέρτλινγκ Π.: Η σκιά του Σούμαν (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16.1.2000)

Σοφοκλέους Α. (επιμ.): Χρήστος Παπαδόπουλος, λόγιος-ποιητής-ιστοριοδίφης (Λ. Παπαλεοντίου, Νέα Εποχή, 3) Τσιλιμίγκρα Κ.: Ο χορός (Α. Δήμου, Ρα­ διοτηλεόραση, 15.1.2000)

Γκέιλ Μ.: Νταντά και υπερρεαλισμός (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 23.1.2000) Ιβάνοβιτς Β.: Ισπανοαμερικανική λογο­ τεχνία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 9.1.2000) Καμπιόν Π.: Μαλαρμέ. Ποίηση και φιλο­ σοφία (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 28.1.2000) Κάρτερ Α.: Η σαδική γυναίκα (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.1.2000)

Μπρικνέρ Π.: Οι ανώνυμοι δράκοι (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 29.1.2000)

Χόθορν Ν.: Το σπίτι των εφτά αετωμά­ τω ν (Μ. Τσάτσου, Κ αθημ ερινή, 30.1.2000)

Χούλιχαν Μη.: Ντόπινγκ (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 29.1.2000)

Ντε Βίντερ Λ.: Σούπερτεξ σ. Γουδέλης, Ε λευθεροτυπία, 28.1.2000) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 23.1.2000)

Χόουμ Σ.: Blow-job (Γ.-Ί. Μηαμπασάκης, Καθημερινή, 30.1.2000)

ιmum

Ντε Μωπασάν Γ.: 0 αλήτης και άλλα διηγήματα (Λ. Λυχναρά, Το Βήμα, 30.1.2000) Ν τελέλ ις Φ.: Το μυστικό του Μπαχ (Αρ. Γιαννόπουλος, Ε λευθερ οτυπ ία, 9.1.2000) Ντίβο Τζ.: Τα βιολιά του βασιλιά (Αρ. Γιαννόπουλος, Ε λευθερ οτυπ ία, 9.1.2000) Ντόντσεφ Ά.: 0 περιπλανώμενος ιππό­ της του ιερού βιβλίου (Σ. Σιδέρη, Αξία, 15.1.2000) (Χρ. Σιάφκος, Α δέσμευτος Τύπος, 7.1.2000) Ντραγκό Σάντσ εθ Φ.: 0 περίπατος

138

ΙΙΜ ίΚ Γ

------- 1

Αλεξίου Σ.: Κρητικά φιλολογικά. Μ ε­ λ έ τ ε ς (Σ. Κακλαμάνης, Το Βήμα, 16.1.2000) Βαγενάς Ν.: Σημειώσεις από το τέλος του αιώνα (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόρα­ μα, 28.1.2000) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύ­ πος, 30.1.2000) Ιακωβίδου Andrieu Όλβια Ά.: Παύλος Βαλδασερίδης. Ένας μύστης λογοτέ­ χνης (Λ. Παπαλεοντίου, Νέα Εποχή, 3) Καζάκος Π. (επιμ.): 0 απόδημος ελληνι­ σμός στις σκανδιναβικές χώρες και

,

. ι

Αγγελικόπουλος Β.: Πες το μ' ένα τρα­ γούδι (Ν. Ανδρέου, Ανατολικός, 10) Δασκαλόπουλος Δ.: Ανισόπεδες διαβά­ σεις (Ε. Κστζιά, Καθημερινή, 23.1.2000) Ζαμπέλιος Σ.: Τα κριτικά κείμενα (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 9.1.2000) Κουρκουμέλης Ν.: Νεότερα Καλβικά (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 7.1.2000) Κούρτοβικ Δ.: Στις καθυστερήσεις του ημιχρόνου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 16.1.2000) Λοϊζίδη Ν.: Οι μεταμφιέσεις της τέχνης (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 22.1.2000) Μαστροδημήτρης Π. Δ.: Η νεοελληνική

σύνθεση: θέματα και κατευθύνσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Μ. Τσάτσου, Καθημερινή, 4.1.2000) Παλλάντιος Μ.: Τριάντα χρόνια (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 8.1.2000) Πλατιάς Αθ.: Διεθνείς σχέσεις και στρα­ τηγική στον Θουκυδίδη (Π. Βαρβαρούσης, Καθημερινή, 4.1.2000)

Ευαγγελόκου Ε.: Οι φύλακες των μυστι­ κών (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 15.1.2000)

Ντόερτι Μη.: Η φιδόπετρα (θ. Χορτιά­ τη, Διαδρομές, 56)

Καζαντζάκη Γ.: Οι τρεις φίλοι (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Διαδρομές, 56)

Σελίν Λ. Φ.: Η ιστορία το υ μικρού Μουκ (Μ. Τζαφεροπούλου, Δ ιαδ ρ ο­ μές, 56)

Καρακώστα Μ.: Ο γυρισμός (Γ. Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Διαδρομές, 56) Καρατζαφέρη I.: Όνειρα και γέλια (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Διαδρομές, 56)

Τσάκωνας Δ.: Επίτομη ιστορία της νεο­ ελληνικής λογοτεχνίας (Δ. Τερζής, Αθη­ ναϊκή, 20.1.2000)

Λοϊζου Μ.: Η πιο όμορφη πορτοκαλιά του κόμπου (Μ. Τζαφεροπούλου, Δια­ δρομές, 56)

Ψυχοηαίδης Κ.: Νυχτερινό ταξίδι (Ν. Λοϊζίδη, Το Βήμα, 16.1.2000)

Μάγος Κ.: Μια νύχτα στη χωματερή ΓΕ. Φαλίδα, Τα Νέα, 15.1.2000)

Έκο Ου.: Πρώτο ελάχιστο ημερολόγιο (Κ. Μ ανδενάκη, Αξία, 8 .1.2 00 0) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 23.1.2000)

Μ άστορη Β.: Ποιος βροντάει όταν αστράφτει;/ Αστραπές στις... πρίζες /Α στραπή ή κεραυνός; (Μ. Τζαφερο­ πούλου, Διαδρομές, 56)

Μαν Τ.: Οι στοχασμοί ενός Απολιτικού (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 30.1.2000) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 9.1.2000) Μαρκούζε X.: Κριτική, Ουτοπία, Απελευ­ θέρω ση (Γ. Ν. Μπαοκόζος, Εξπρές, 1.1.2000) Φίσερ Έ.: Η αναγκαιότητα της τέχνης (Β. Παππά, Αυριανή, 23.1.2000)

I Π Α Ιά ΙΚ Α - Ε Φ Η Β /Κ Α

I

Ανεζίνη-Λεράκη Γ.: Η περιπέτεια μιας καρδερίνας (Α. Βαρελό, Διαδρομές, 56) Βαρελά Α.: 9 τηλεφωνήματα κι ένας λαγός (Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Διαδρομές, 56) Βελέτα-Βασιλειάδου Μ.: Ο Μίμης, η Δό­ λο και οι σκανδαλιές τους (Γ. Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Διαδρομές, 56)

Πασοιά Α., Μ ανδηλαράς Φ.: Ρίγκι το μυρμήγκι. Βρέχει στο δάσος (Α. Βαρε­ λά, Διαδρομές, 56) Περιστεράκη-Ψυχογιού Α.: Αριάδνη (Γ. Γρηγοριόδου-Σουρέλη, Διαδρομές, 56) Σολωμονίδου-Αναστασίου Ν.: Οι φω ­ τιές (Μ. Τζαφεροπούλου, Διαδρομές, 56) Τίγκα Τ.: Τα χρόνια τρέχοντος (Λ. Ψαραύτη, Διαδρομές, 56) Τρεπεκλή Α., Μουλχάουζερ-Τρίτση Σ., Μουλχάουζερ Μ.: Ανεβαίνω στους ώ­ μους (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Διαδρο­ μές, 56) Τριανταφύλλου Σ.: Η Μαριόν στ' αση­ μένια νησιά και στα κόκκινα δάση (Γ. Γρηγοριόδου-Σουρέλη, Διαδρομές, 56)

Α' Συμπόσιο Νεοελληνικού θεάτρου: 20 χρόνια Ν εο ελλ η νικ ό θε α τρ ικ ό Έργο (Γ. Ν. Μ παοκόζος, Ε ξπ ρές, 9.1.2000) Καραγάτσης Μ.: Κριτική θε ά τρ ο υ 1946-1960 (X. Δημακοπούλου, Εστία, 8.1.2000) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 7.1.2000) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 15.1.2000) Βασίλιεφ Α.: Επτά ή οκτώ μαθήματα θ ε ά τρ ο υ (Ζ. Σαμαρά, Το Βήμα, 2.1.2000)

Ι/ΓΓΟΡΜ

I

Αντωνόπουλος Η.: Ελλάδα, Αλβανία, Κοσσυφοπέδιο (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 29.1.2000) (Γ. Ν. Μπαοκόζος, Εξπρές, 9.1.2000) Βλαδίμηρος Λ.: Το Υγειονομικό στον ελληνοτουρκικό πόλεμο (Σ. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 16.1.2000) Γαρδίκα Κ.: Προστασία και εγγυήσεις: στάδια και μύθοι της ελληνικής εθνι­ κής ολοκλήρωσης (Γ. Στεφανίδης, Το Βήμα, 23.1.2000) Καιροφύλας Γ.: Οι πρώτοι έμποροι των Αθηνών (Α. Δήμου, Ρ αδ ιο τη λ εό ­ ραση, 15.1.2000)

Βέμη Μη. (επιμ.): Το κουτί της γραφής (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 21.1.2000)

Χατζή Γ.: Δομήνικος θεοτοκόπουλος, ο Έλληνας (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 27.1.2000)

Γιαλούρη Α.: Περσικοί πόλεμοι (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 9.1.2000)

Κινγκ-Σμιθ Ντ.: Ένας λαγός, μα τι λα­ γός! (θ. Χορτιάτη, Διαδρομές, 56)

Γρηγοριόδου-Σουρέλη Γ.: Κατερίνα (Α. Βαρελά, Διαδρομές, 56)

Λιούις Ρ.: Φίλοι (Α. Βαρελά, Διαδρομές, 56)

Γυναικεία λογοτεχνική συντροφιά: Να τα πούμε; -Να τα πείτε! (Α. Βαρελά, Διαδρομές, 56)

Μίλαρντ Α., Ντίπερ Φρ., Άνγουιν Ντ., Χοκς Ν.: Τα μυστήρια των αιώνων (Α. Βαρελά, Διαδρομές, 56)

Δεϊμέζη-Καλιότσου Α.: Ξανθίππου 5 (Γ. Γρηγοριόδου-Σουρέλη, Διαδρομές, 56)

Μόργκενστεν Σ.: Γράμματα αγάπης από 0 έως 10 (Μ. Τζαφεροπούλου, Διαδρο­ μές, 56)

Λάδης Φ. (επιμ.): Από τις φρυκτωρίες στις δορυφορικές επικοινωνίες - ΟΤΕ, μισός αιώνας ιστορία (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 23.1.2000)

Ντεσπλεσέν Μ.: Ένα κύμα αγάπης σε μια λίμνη φιλίας (Γ. Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Διαδρομές, 56)

Λάζος Χρ.: Το ταξίδι του Πυθέα στην άγνωστη θο ύλη (Α. Παναγόπουλος, Καθημερινή, 11.1.2000)

Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα: Αγρόκτη­ μα. Άγρια ζώα/Η Άννι, το μυρμήγκι, ο Τζακ, η ακρίδα η πηδηχτούλα (Α. Βαρε­ λά, Διαδρομές, 56)

Κόντης Β., Σφέτας Σ. (επιμ.): Εμφύλιος πόλεμος. Έγγραφα από τα γιουγκο­ σλαβικά και βουλγα ρικά αρχεία (Χρ. Σιάφ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 29.1.2000) Κρέμος Δ.: Μήπως είχε δίκιο ο Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς; (Δ. Σέρβος, Ριζοσπά­ στης, 6.1.2000)

139

Μαλτέζου X.: Η Βενετία των Ελλήνων (Σ. Απ οστολίδης, Ε λ ε υ θ ερ ο τυ π ία , 14.1.2000)

Χριστογιάννης Ν.: Το ηφαίστειο στη Βαλκανική (Γερ. Αποστολάτος, Πολιτι­ κά Θέματα, 28.1.2000)

Ματθαίου Α., Πολέμη Π.: Διαδρομές της Μέλπως Αξιώτη, 1947 -19 55 (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 23.1.2000)

Μανδηλαράς Φ.: 0 μεγάλος ίσκιος και οι Τσιγγάνοι. Η ιστορία της τσιγγάνικης φυλής σε 12 παραμύθια (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 29.1.2000)

Αουερνχάιμερ Γκ.: Σοσιαλδημοκρατία, Εθνικοσοσιαλισμός, Κριτική θεωρία (Δ. Π α π αδημητρίου, Ε λ ε υ θ ερ ο τ υ π ία , 14.1.2000)

Μπαστιάς Κ.: Φιλολογικοί περίπατοι (Μ. θ ε ο δ ο σ ο η ο ύ λ ο υ , Το Βήμα, 16.1.2000) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1.1.2000)

Μανουσάκης Γ.: Χημικός και βιολογι­ κός πόλεμος - Από τις Πλαταιές στο Τόκιο και στη Βαγδάτη (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 29.1.2000)

Γκλένι Μ.: The Balkans: 10 84 -19 99 .

N ationalism , W ar and th e Great Powers (Β. Καπετανγιάννης, Καθημερι­ νή, 4.1.2000) (Γ. Τσιάρας, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 20.1.2000)

Παπακόγκος Κ.: Καπετάν Μάρκος - 0 Εμφ ύλιος Π ό λ εμ ο ς στην Ελλάδα 1945-1949 (Κ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 23.1.2000)

Μπενβενίστε Ρ„ Παραδέλλης θ. (επιμ ): Διαδρομές και τόποι της μνήμης. Ιστορικές και ανθρωπολογικές προ­ σεγγίσεις (Β. Καραμανωλάκης Ε λευ ­ θερ οτυπ ία, 21.1.2000) (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή; 16.1.2000) Παπαδόπουλος Λ.: Το Κυπριακό ζήτη­ μα. Κείμενα 1959-1974 (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 9.1.2000) Πετρίδης Π.(επιμ,): Στη συγκυρία της Αβασίλευτης - Από την επάνοδο του Κω νσταντίνου στην έκπτω ση τω ν Γλύξμπουργκ (Χρ. Σιάφκος, Α δέσμευ­ το ς Τύπος, 29.1.2000) Σακελλαρίου Μ.: Η αθηναϊκή δ ημο­ κρατία (Δ. Ρ ουμπ ούλα, Έ θνο ς, 22 . 1.2000) Στρατηγός Ξ.: Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία (Σ. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 9.1.2000) Τερζάκης Ά.: Ελληνική εποποιία 19401941 (Χρ. Σιάφκος, Α δ έσ μ ευ το ς Τύ­ πος, 28.1.2000) Υπουργείο Εξωτερικών, Πανεπιστήμιο Αθηνών-Τμήμα Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης: Documents on the History of the Creek Jews (A. Βιστωνίτης, To Βήμα, 23.1.2000) Φωτόπουλος Δ.: To ένδυμα στην Αθή­ να στο γύρισμα του 19ου αι. (Σ. Καργάκος, Ε λεύθερος Τύπος, 9.1.2000) Χιδίρογλου Π.: Συμβολή στην ελληνι­ κή Τουρκολογία (Α. Οικονομίδης, Το Βήμα, 16.1.2000) ΧρηστάκηςΛ.: Ληστές. Παγκόσμια ι­ στορία της ληστείας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 21.1.2000) Χριστιανόπουλος Ντ.: Η λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη (1 8 5 0 -1 9 5 0 ) (Σ. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 16.1.2000)

140

Γκουλντ Τζ. Σ.: Ανακρίνοντας τη χιλιε­ τία (Χρ. Σιάφκος, Α δέσ μ ευτος Τύπος, 2 . 1 .2000) Κάσνταν Αλ.: A History o f Byzantine Literature (Δ. Κυρίτσης, Καθημερινή, 9.1.2000) Λίνερ Σ.: Ιστορία του Βυζαντινού Πολι­ τισμού (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 26.1.2000) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βή­ μα, 23.1.2000) Μπεκ X. -Γκ.: Βυζαντινόν Ερωτικόν (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 23.1.2000) Ράτνερ Μ., Σμιθ Στίβεν Μ. (επιμ.): Ο Τσε Γκεβάρα και το FBI (Αρ. Γιαννόπουλος, Ελευθεροτυπία, 16.1.2000) Σέρμαν Ά.: Κύπρος. Το μαρτυρικό νησί (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 9.1.2000) Τάουνσεντ Ρ.: Οι Αζτέκοι (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 10.1.2000)

Ι Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Ι

I

Ασέρ-Πάδρο Ρ.: 548 ημέρες με άλλο όνομα. Θεσσαλονίκη 1943, Μνήμες πολέμου (Σ. Ευστιαθιάδης, Το Βήμα, 16.1.2000) Βασιλείου Μ.: Αποστολή στο Μπιμπλίς (Σ. Ευσταθιάδης, Το Βήμα, 16.1.2000) Δημά Κ.: Οι μικροί πρίγκιπες του σύμπαντος (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 8 .1 .2000) Λαμπροπούλου Δ.: Γράφοντας από τη φυλακή. Όψεις της υποκειμενικότητας τω ν πολιτικών κρατουμένων 194719 6 0 (Ε. Χ λιμ ίντζα, Η μ ερ ήσ ια, 25.1.2000) (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 9.1.2000) Μανδηλαράς Ν.: Μια πολιτική μαρτυ­ ρία (Φ. Κανελλόπουλος, Ριζοσπάστης, 20.1.2000)

Στρούζα-Μ αργαρίτη Σ.: Η κυρά της Σμύρνης (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 8 . 1. 2000) Συνοδινού Ά.: Πρόσωπα και προσω­ πεία (I. Βιβιλάκης, Κ αθ ημ ερ ιν ή, 16.1.2000) Τεγούλια-Τσιλιμιγκρά Ε.: Η άρνηση της υποταγής (Ε. Ζωγράφου, Ρ ιζοσπ ά­ στης, 6.1.2000) Αλεξάντερ Κ.: Η καρτερία (Ν. Αλμπανόπ ουλος, Ηπ ειρω τικός Αγών, 13.1.2000) (Η. Μπογδάνος, Το Βήμα, 23.1.2000) Αντρέα Γ.: Αυτός ο έρωτας (Αρ. Καλκαβούρας, Το Βήμα, 9.1.2000) Λίζον Ν.: Ένας επικίνδυνος χρηματι­ στής (Σ. Ντάλης, Αντί, 21.1.2000) Μονέ Ζ.: Απομνημονεύματα (Σ. Ντά­ λης, Το Βήμα, 9,1.2000) Όργουελ Τζ.: Προσκύνημα στην Καταλωνία (Γ.-Ί. Μπαμηασάκης, Ε λευθερο­ τυπία, 14.1.2000) Φιγκουερόα Βασκέζ Α.: Η Αφρική κλαί­ ει (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 15.1.2000)

\ΒΜΡΑΦΙΕΙ·ΑΥΪ0ΒΙ0ΓΡΙΦΙΕΙ\ Βασιλείου Μαγόπουλος Ν.: Από Άγρα- φα - Πολωνία (Γ. Λαμπάτος, Α υγή, 9.1.2000) Γκιώνης Δ.: Έτσι κι αλλιώς... (Έ. Φαλί­ δα, Τα Νέα, 15.1.2000) Ζησιάδης Λ.: Συμεών ο Πρόσφυγας ( Ξ. Μ ουχ ίμογλου, Ν α υ τεμ π ο ρ ικ ή , 15.1.2000) Κακλαμανάκη Ρ.: Γιάννης Ρίτσος. Η ζωή και το έργο του (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 21.1.2000) Μπλιάτκας Κ.: Διονύσης Σαββόπουλος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1.1.2000)

Πετσάλης-Διομήδης Ν.: Η άγνωστη Κόλλας (Μ. Μουρκούση, Καθημερινή, 30.1.2000) Χατζηνικολάου Κ.: Νικόλαος Πλαστήρας. Ιστορική βιογραφία (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 6.12000) ΓκίμπσονΧ: Λόρκα (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 16.1.2000) Γκρες ντε Μ.: Η αυτοκράτειρα των απο­ χαιρετισμών (Αλ. Τσόλκα, Down Town, 7.1.2000) Γουίν Φρ.: Καρλ Μαρξ (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Ν έα 15.1.2000) Μπόμπιο Ν.: Αυτοβιογραφία (Έ. Κασσίμη, Αντί 21.1.2000) (Μ. Φάις, Ε λεύθε­ ρος Τύπος, 16.1.2000) Μπραντ Β.: Μια ζωή αγώνες (Σ. Ντάλης, ίο Βήμα, 30.1.2000) ΝτάλεϊΤζ.: Diana Mosley - A Life (Μ. Κα­ ραβιό, Το Βήμα, 9.1.2000) Σόιερ Γκ.: Σύντροφος Μουσολίνι (Α. Πανταζόπομλος, Αυγή, 16.1.2000)

IffMimrwmi

I

Διαβάζω: Αρ. 403 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 24.1.2000) (Μ. Φάις, Ε λεύθερος Τύπος, 30.1.2000)

θεοδωράκη Σ.: Κινηματογραφικές πρω­ τοπορίες (Μ. Βόσσου, Ανατολικός, 10)

θέσεις: Αρ. 70 (Κ. Μελάς, Ημερήσια, 29.1.2000)

Κονσταντίνι Κ.: Συζητήσεις με τον Φεντερίκο Φελλίνι (Μ. Βόσσου, Α νατολι­ κός, 10)

Μανδραγόρας: Αρ. 22-23 (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 2.1.2000)

Ταρκόφσκι Α.: Σμιλεύοντας το χρόνο (Μ. Βόσσου, Ανατολικός, 10)

Μετάφραση '99: Αρ. 5 (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 30.1.2000) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 23.1.2000)

Mm3

Νέα Εστία: Αρ. 1718 (Ν. Ντόκας, Ελευ­ θεροτυπία, 28.1.2000)

|Τ Α : Ι έ Ι Ο Τ Ι Κ Α - Ο ύ Ο Ι ί Ι

Αγριαντώνη Χρ„ Φενερλή Α.: Ερμούπολη - Σύρος (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 5.1.2000)

Νέα Εστία: Αρ. 1719 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 24.1.2000) (Μ. Φάις, Ε λεύθερος Τύπος, 30.1.2000)

Αρβανίτη Φρ.: lies, Archipel des Cyclades (X. Κιοσσέ, To Βήμα, 30.1.2000)

Περίπλους: Αρ. 48 (Α. Πανταζόηουλος, Αυγή, 16.1.2000)

Γλυκός Ευ.: Η Καρυστία και η Σκύρος μέσα στο χρόνο (Σ. I. Καργάκος, Ελεύ­ θερος Τύπος, 30.1.2000)

|Λ£ rlfflAM ΤΑ______________I

Κόγιας Ντ., Βουρλιώ της Μ.: Σάμος 18 6 2 -1 9 2 0 (Κ. Κόμης, Κ αθημερινή, 16.1.2000)

Κοντογιώργης Αρ. : Η Τήνος του '50 και του '60 μέσα από τον φωτογραφικό φακό του Λεωνίδα Α. Οικονόμου (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 23.1.2000)

Λιτ Ντ .: Αρμενίζοντας - Πέντε ταξίδια στο Αιγαίο, 1845-1851 (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 17.1.2000)

Μαμρόπουλος Γ.: Οι δώδεκα πρώτοι μήνες της χιλιετίας (Ν. Κοκκινάκη, Κα­ θημερινή, 18.1.2000) Τσομλελής Εμ„ Σκορδάς Π.: Αιγαίο, άν­ θρωποι και τόποι (Α. Δανιήλ, Καθημερι­ νή, 11.1.2000)

την ελληνική βιβλιοδεσία (Σ. Αποστολίδης, Ελευθεροτυπία, 21.1.2000)

Έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού: Κένζι Μιζογκούτσι (Η. Κανέλλης, Το Βήμα, 30.1.2000)

ΝτόνατΤζ.: Κρήτη, 1960 (X. Κιοσσέ, Το Βήμα, 30.1.2000)

ΙΧ Ρ Ο Ν Ο Γ Ρ Α Φ Μ Α Α ΙΑ

\

Ψαθάς Δ.: Στο καρφί... και στο πέταλο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 30.1.2000)

Χρονάς Γ. (επιμ.): Μαρία Κόλλας (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 9.1.2000)

Σύγχρονα θέματα: Αρ. 71-72 (Κ. Ρεσβά­ νης, Τα Νέα, 24.1.2000) (Μ. Φάις, Ελεύ­ θερος Τύπος, 30.1.2000) Byzantine and Modern Creek Studies: Ap. 23 (Μ. Παπαγιαννίδου, To Βήμα, 30.1.2000) La Nouvelle Lettre Internationale: Ap. 1 (Σ. Ντάλης, To Βήμα, 23.1.2000)

llH A IX O A H lE II

..~ ~ l

Αλεξάκης Αλ.: To ελαιόλαδο και η πα­ ραγωγή του/Το κρασί και η παραγωγή του/Η λιακή ενέργεια (Σ. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 16.1.2000) Σμυρλή Β.: Φοιτητής και στην κουζίνα (θ. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 2.1.2000) Τερκεσίδου Λ.: Επιτέλους βρήκα τη δί­ αιτά μου (θ. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 23.1.2000)

IΦΙΙΙυΓΡΑΦΙΑ_____________|

Μακρυδημήτρης Α.: 0 μεγάλος ασθε­ νής (Β. Μαλισιόβας, Επιλογή, Ιαν. 2000)

Καν Α.: Θεσσαλονίκη, 19 13-1918 (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 28.1.2000)

Βάλραφ Γκ.: Κείμενα ενός ανεπιθύμη­ του δημοσιογράφου (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 23.1.2000)

Τάουνσεντ Ρ.: Επιτυχημένη ζωή. Ανακα­ λύψτε πώς μπορείτε να επιτύχετε την ισορροπία και την αρμονία σε 12 μέρη τη ς ζω ής σας (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 9.1.2000)

Μουγογιάννης Γ.: Φωτο-διαδρομές σε άσπρο-μαύρο (Ν. Μπαζιάνας, Περίπλους, 48)

I Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Α ______________ I

| ι υ - κ ΰ Μ ________________________ I

Βέμπερ Τζ.: Πρόσωπα από την Αντίστα­ ση. Μνήμη θανάτου - Μνήμη ζωής (Π. Ριβέλλης, Τα Νέα, 15.1.2000)

Αρχειοτάξιο: Αρ. 1 (Μ. θεοδοσοηούλου, Εποχή, 30.1.2000) Βιβλιαμφιάστης: Περιοδική έκδοση για

Εκδοτική Ερμής: Η Αθήνα στα χρόνια του Περικλή (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 9.1.2000)

7 41

Το διαβάζω δημοσιεύει επιοτολες εφόοον είναι ενυπόγραφες. Η ούνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα-όταν το κρίνει σκόπιμο- να συντομεύει τα κείμενα.

51 η Δ ι ε θ ν ή ς Έ κ θ ε ο η Β ι β λ ί ο υ τ η ς Φρανκφούρτης 9.01.2000 Μ ε μ εγ ά λη προσοχή και μ εγ ά λο εν δ ια φ έρ ο ν διάβασα το τ ε λ ε α τ α ίο τεύ χ ο ς το υ Δεκεμβρίου, όπου καταγράφονται με τον πιο ωμό τρόπο οι διαπιστώσεις της αποτυ­ χίας της ελληνικής συμμετοχής στην 51η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης. Ο ρεαλισ μός, μ ε τον οποίο αντιμετω π ίζουν την αποτυχία όσοι σ υμμετείχαν στην εμπορική αυτή σύναξη, είναι ασυνήθιστος συνάμα και απολογητικός, και υποδηλώνει τα αξεπέραστα προβλήματα του ελληνικού βιβλίου, όχι μόνο στην παγκόσμια αγορά αλλά, εγώ θα έλεγα, και «εντός τω ν τειχών». Η προσπάθεια του Γ. Δαρδανού, προέδρου της ΠΟΕΒ, να αποδείξει το αντίθετο, ήταν μάλλον μια πράξη που σκοπό είχε, αφενός, να χρυσώσει το χάπι της αποτυχίας και, α φ ετ έρ ο υ , να απ οσείσει τυχ ό ν ε υ θ ύ ν ε ς τη ς δικής το υ σ υντεχνία ς. Γιατί ας μην ξεχ νούμε ότι η Διεθνής αυτή Έκθεση δ εν είναι από τη φύση και την ονομασία τη ς λογοτεχνική, α λ λ ά μια σ ύναξη τη ς παγκόσμιας εκδο τικής μηχανής, με σκοπούς σαφ έσ τατα οικονομικούς και τίποτε περισσότερο. Το χρήμα δεν έχει πατρίδα, δεν έχει συναίσθημα, δε δείχνει οίκτο. Απορρίπτει καθετί που είναι αντιοικονομικό και δεν αποφέρει κέρδος. Έτσι έχω τη γνώμη ότι χαρακτηρίζεται διεθνώς το ελληνικό βιβλίο -ω ς αντιοικονομικό-, όπως γράφεται και κυκλοφορεί σήμερα στον τόπο μας. Δεν είναι που φταίει το γεγονός ότι είμαστε μικρή χώρα με δύσκολη γλώσσα, μια γλώσσα που έχει ιστορία, ίσως περισσότερο από τρ εις χιλιάδες χρόνια, κι εμείς προσπαθούμε με κάθε τρόπο να την καταστρέφουμε ή να την παρουσιάσουμε όσο το δυνατό περισσότερο περί­ πλοκη. Το γεγονός ότι έχουμε δύο νομπελίστες, (Σεφέρη, Ελύτη) που το έργο τους είναι ελάχιστα μεταφρασμένο, κι από την άλλη έναν Καβάφη που απ οτελεί φαινόμε­ νο προτιμητέου λογοτέχνη ο ε παγκόσμια κλίμακα, ή έναν Καζαντζάκη, με δική του άποφη, έστω και αναθεω ρημένη κατά καιρούς, επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές! Άλλοι μηχανισμοί επικρατούν στα Νόμπελ και ά λ λες είναι οι συνθήκες στην κυκλο­ φορία και στην αγορά. Η επιτυχία σε μια παγκόσμια έκθεση βιβλίου απ οτελεί συνάρτηση δύο παραγόντων, το υ οικονομικού και το υ λογοτεχνικού, άρρηκτα σ υνδεδ εμένω ν μ εταξύ τω ν. Πώς λοιπόν μια λογοτεχνία, εν πολλοίς στρατευμένη και «συνασπισμένη», με πρόδηλο το στοιχείο του λαϊκισμού, ή γραμμένη σε ύφος περίπλοκο (ερμητικό), έχει αξιώσεις να εισχωρήσει σε μια απέραντη αγορά, όπου κυριαρχεί η αγγλική γλώσσα, γνωστή για την ελ εύθερ η έκφρασή της, για τη λογοτεχνική της απλότητα, σαφήνεια κι επικοινω­ νία με το ν αναγνώστη! Μ ε αυτά ως δ εδ ομένα , είναι μοιραίο να σ υνθλίβεται και η κάθε τυχόν καλή προσπάθεια. Ίσως αυτά που επισημαίνω να απ οτελούν μ υθ εύματα για όσ ους εκ το υ πονηρού προσπαθούν να ψαρεύουν σε θολά νερά. Συνελόντι ειπείν, εκφράζουν την επιθυμία του ς να προωθήσουν τα συντεχνιακά του ς «συμφέροντα» με τη βοήθεια το υ κρατι­ κού κορβανά. Ακόμη και για την προτεινόμενη μετάφραση, που ορισμένες ανατολι­ κές χώρες από παράδοση και κακή συνήθεια συντηρούν και προσφέρουν..., χρειάζε­ ται προσοχή. Η κυρία Μ. Ζορμπά, που θεωρείται ως ο ενδεδειγμένος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση, ας λάβει εν προκειμένω τα μέτρα της.

142

Τώρα... για όσους δ ιερ ω ιηθούν, ποιος είναι αυτός ο «βέβηλος» που ασχολείται με τόσο «κρίσιμα» και «οοβαρά» θέματα, απαντώ: Είναι έν ας γέροντας 75 χρόνων από τη θεσο αλονίκη, που άρχισε να γράφ ει, όταν έηαψε να είναι χρήσιμος στην πατρίδα και στον τόπο του, με άλλον τρόπο, σε ηλικία 68 χρόνων. Το έργο του; Αποτελείται περίπου από 3.00 0 σ ελ ίδ ες (35x60), ή, δέκα βιβλία, άρθρα και παρουσιάσεις. Για όσους αμφιβάλλουν, ας ψάξουν στο «Internet. h ttp ://m e m b e rs .x o o m .c o m /v o v lts ia d is / και φυσικά, όπως συμβαίνει για του ς «επαρ­ χιώτες», είναι άγνωστος στην Αθήνα. Γ.Κ. Βουλτσιάδης

ΜΕ ΞΙ ΚΟ: σ υ ν ά ν τ η σ η Ε λ λ ή ν ω ν και Μεξικανών δημιουργών Αθήνα, 15.2.2000 Αγαπητό «διαβάζω», Στα τέλ η του Ιανουάριου και στις αρχές του περασμένου Φεβρουάριου, με πρωτοβου­ λία του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Πόλης του Μεξικού, πραγματοποιήθηκε η Α' τριήμερη συνάντηση Ελλήνων και Μ εξικανών δημιουργώ ν λόγου στο Μεξικό με την υποστήριξη το υ δικού μας Υπουργείου Πολιτισμού και του Μεξικανικού Ινστιτούτου Καλών Τεχνών. Την πρόσκληση στους Τίτο Πατρίκιο, Αναστάση Βιστωνίτη, Μαρία Ευσταθιάδη, Μανόλη Πρατικάκη, Αντώνη Φωστιέρη και στον υπογράφοντα απηύθυνε η Διευθύντρια του προαναφερόμενου τμήματος, καθηγήτρια κυρία Ναταλία Μορελεόν, γνωστή στους κύκλους τω ν πανεπιστημιακών του Μεξικού. Η ίδια, αν και προέρχεται από τις κλασικές σπουδές, έχει επικεντρώσει το ενδιαφέρον της στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, έχοντας υποστηρίξει μάλιστα πριν από χρόνια τη διδα­ κτορική διατριβή της που αφιέρωσε στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη. Μαζί με μας διάβασαν ποιήματά του ς οι Χούγκο Γκουτιέρες Βέγκα, διπλωμάτης που υπηρέτησε στην Ελλάδα ως πρέσβυς του Μεξικού επί σειρά ετών, Αλεχάντρο Άουρα, Χομέρο Αρίγις, πρόεδρος του διεθνούς PEN Club, Έλσα Κρος, Βίκτορ Μανουέλ Μεντιόλα και Μίριαμ Μοσκόνα. Συγκρατώ τόσο το εξαίρετο κλίμα συνεργασίας και συναντίληψης που χαρακτήρισε όλη τη διάρκεια της εκ εί παραμονής μας όσο και την ευσυνειδησία των διοργανωτών, που κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να υλοποιη­ θεί υποδειγματικά το εν λόγω πρόγραμμα. Η δε πληρότητα της δημοσιογραφικής κάλυ­ ψης ήταν από κάθε άποψη η ενδεδειγμένη. Στη δεξίωση που παρέθεσε ο πρέσβυς μας στο Μεξικό κ. Στράτος Δούκας προσήλθαν, μεταξύ τω ν άλλω ν, δεκά δες εκπρόσωποι τω ν Γραμμάτων και Τεχνών τη ς μακρινύς αλλά τόσο φιλελληνικής χώρας. Πιστεύω ότι η συνάντηση αυτή, που διακρίθηκε για τον επαγγελματικό τρόπο με τον οποίο σχεδιάστηκε και ολοκληρώ θηκε, στηρίζει τη ν πολιτιστική σύσφιγξη τω ν δ ύο φίλων χωρών. Με εκτίμηση Γιώργος Βέης

143

n o ΤΕΥΧΟ; ΑΠΡΙΛΙΟΥ

TO NI Μ Ο Ρ ΙΣ Ο Ν

Γρ άφ ο υ ν οι: • Bryan D. Bourn:

Γαλάζιαμάτια: Το π ορτρέτο ε ν ό ς θύματος

• Έ λ εν α Μ α ο α ν κ ο ύ : Θ ά να το ς και Έ ρω ς: Η διαλεκτική του μυθιστορήματος

Σούλα • AnniinaTokinen: Το κάλπικο

«Μαυροτσούκαλο»

• Αντριάννα Καλωοπούλου: Σ Ε Θ : Η (Εν)Σάρκω ση τη ς Ε λ ευ θ ερ ία ς στην Αγαπημένη • Κ α τερίνα Σχινά: Α κολουθώντασ τα βή ματα τη ς μουσικής: Μ π λουζ και Τ ζα ζ στο μυθιστόρημα

Τζαζ

• Μ α ίρηΟ ικονόυου: Οι μυθολογίες τη ς Τόνι Μ όρισον • Ν τά ρα Τσιυπούκη: Αναπλάθοντας τα εθνικά σύμβολα του Παραδείσου: Μυθοπλασία και αμερικανική ιστορία στο μυθιστόρημα τη ς Τ. Μ όρισον

Επίσης στο επόμενο τεύχος: • Κριτικές και παρουσιάσεις 40 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Βιβλιογραφικά Δελτία κ,ά.

Το διαβάζω οτον κ υ β ΐρ νο χώ ρ ο:

h ttp://b ook.cultu re.gr

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική π α ρ ο υσ ία στα ελληνικά γρά μ μ ατα

ΕΛΑ ΣΣΟ ΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ · ΜΕΙΖΟΝΑ Φ ΙΛΟΣΟΦΙΚΑ · Μ ΕΓΙΣΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΙΣΤ Ο ΡΙΑ ΤΗΣ Φ ΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Σαίρεν Κίρκεγκωρ Φιλοσοφικά ψιχία ή κνήσματα και περιτμήματα 3000

Αύγουστος Κοντ Έκκληση στους συντηρητικούς

Μαλεμπράνς Διάλογος χριστιανού και Κινέζου φιλοσόφου 4000

Γκαστόν Μπασελάρ Η εποπτεία της στιγμής 2000

Ζιλ Ντελέζ - Φελίξ Γκουατταρί ΚΑΦΚΑ. Για μια ελάσσονα λογοτεχνία 5000

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι Χειμερινές σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές εντυπώσεις 3000

Ζαν-Ζακ Ρουσώ Δοκίμιο περί καταγωγής των γλωσσών 2000

Αρνώ -Λανσελό Σε καθένα από τα Κ εφάλαιά του, Γενική και λελογισμένη αυτό το βιβλίο ελπίζει ότι εξασφά­ λισε τη δυναμική μιας διανοητικής γραμματική του Πορ-Ρουαγιάλ 3500 εμπειρίας και προσάρμοσε την αφη­ γηματική του διάσταση με βάση την Σαίρεν Κίρκεγκωρ έκθεση θεμάτω ν ή προβλημάτω ν Ασθένεια προς θάνατον [...]. Χ ωρίς τεχνητό τρ ό π ο , υ π ο ­ (Η έννοια τη ς απελπισία ς) 4000 γρ αμμίζεται η ε πικ αιρ ότητα των προβληματισμών που απασχολούν το υ ς μεγάλους φιλοσόφ ους [...]. Ερρίκος Μπερξόν Απαλλαγμένη από την ιδεοληψία της Τα άμεσα δεδομένα αρχειοθέτησης, αυτή η ιστορία της της συνείδησης 5000 φιλοσοφίας εισηγείται τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαμε να ανα­ Ζοζέφ Ντε Μεστρ φερθούμε στα έργα της παράδοσης Κατά της Γαλλικής [...]. Παρά τη χρονολογική διάταξη Επαναστάσεως 5000 -πο υ εξυπακούεται σε κάθε ιστο­ ρία-, αυτό το έργο περιλαμβάνει και δύο θεματικές ενότητες: η μια αφ ο­ ρά στις θεωρίες της γνώσης [...], η άλλη στην πολιτική φιλοσοφία...

Ζ α λ ό γ γ ο υ 1 1 , 1 0 6 7 8 Α θ ή ν α , τ η λ . κ έ ν τ ρ ο 3 3 0 .1 2 .0 8 w w w .k a s t a n i o t i s . c o m e - m a i l : i n f o @ k a s ta n io tis .c o m

β

Σ Ε

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Δ.Ν.

ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ

ΟΜΗΡΙΚΑ ΜΕΓΑΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΟΣ-ΟΜΙΛΙΑ-ΝΟΣΤΟΣ

ΚΕ ΔΡΟΣ

Δέκα μελέτες συσχετίζουν, από φιλολογική και ιδεολογική άποψη, την Ιλιάδα με την Οδύσσεια και υποδεικνύουν την προβολή των μεγαθεμάτων «πόλεμος-ομιλία-νόστος» στη λυρική και δραματική ποίηση. Το νέο ομηρικό βιβλίο του Δ . Ν . Μ αρωνίτη, με τον τρόπο γραφής και σύνταξής του, προορίζεται για τους ειδικούς, τους φιλολόγους της Μέσης Εκπαίδευσης, αλλά και το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ * Κ Ε Δ Ρ Ο Σ