Τεύχος 402

Ε. ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ · Α. ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ · Α, Μ ΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ · R. MOODY · ΤΖ. ΜΠΑΝΒΙΛ · Ρ. ΠΗΤΑ · Μ. ΡΙΝΤΛΕΫ · Γ. ΤΖΑΝΕΤΑΚΗΣ

ΟΙ ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗ

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 199?

Στη σ ύγχρονη Π ύλο μια Ιταλίδα π ασχίζει ν α λυ τρώ σ ει τον αγα πημ ένο τη ς από ό,τι κρυφ ό τον β ασ ανίζει, ώσπου μ π λέκ ετα ι σ ε έν α μυστήριο το οποίο καλείται να εξιχνιά σει και έρ χ ετα ι αντιμέτωπη με φ ο β ε ρ έ ς απο κα λύψ εις.

Η ιστορία ίου Τζόζεφ Πωλ

ΠΙΝΟ ΚΟΡΡΙΑΣ

Τζέρνιγκαν, που καταδικάστηκε σε θάνατο, εια ελ έσ τη κ ε μετά δώδεκα χρόνια αναμονής στην π τέρυγα των θανατοποινιτών και «αναστήθηκε», μ έσα στον κυβερνοχώρο. Μια συνταρακτική δημοσιογραφική έρ ευ ν α γύρω από μιαν απίστευτη, αληθινή περίπτωση.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ [fl PERUGIA

TINA ΖΩΓΟΠΟ\ΆΟΥ Λόντου 8 - Σόλωνος 116,106 81 Αθήνα Τηλ.: 3816559, 3803193, Fax: 3821158

Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α Σ

1999

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Φ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΟΙΗΣΗ

ΡΟΥΛΑ ΑΛΑΒΕΡΑ Περί τής δεσποτείας των πόλεων καί των ονειρικών

Το μαύρο άλμπουμ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Φ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΟΙΗΣΗ

*Ένα σύννεφο ξεφουσκώνει κ αί τσακίζεται μ α ζί μ ε τούς επιβάτες του. Π ά λι οι φωνές, τεντωμένα σύρματα, μ έ τινάζουν πέρα. "Εξω από τό σώμα μου, κοιτάζω.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ * Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝ

Έ να δωδεκάχρονο αγόρι ταξιδεύει το 1959 με το πλοίο της γραμμής για την Αθήνα, αλλά όλο το βράδυ δεν μπορεί να κλείσει μάτι από τα γέλια και τις φωνές ενός νιόπαντρου ζευγαριού στη διπλανή καμπίνα. Χρόνια αργότερα, όταν το αγόρι θα έχει γίνει διάσημος εκδότης περιοδικών και φημισμένος

ΡΑΦΙΑ

Ύστερα από μια παραμονή χίλιες τετρακόσιες εξήντα μέρες κα ι νύχτες στην Ά π ω Ανατολή, κυρίως στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, με ενδιάμεσα ταξίδια στη Σιγκαπούρη, στη Νότιο Κορέα και στην Ιαπ ω νία, ο συγγραφέας, μεταξύ των άλλων, αποδελτιώνει και υπομνηματίζει

γόης, θα συναντήσει τον καρπό εκείνης

ορισμένους θεμελιώδεις κώδικες της ασιατικής

της νύχτας και μαζί θα ξεκινήσουν

συμπεριφοράς, αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία

ένα περίεργο «παιχνίδι», που μοιάζει με σατανική π α γίδ α... Τ ο τέλος μοιάζει να είναι λυτρωτικό για όλους. Γ ιατί όλοι ανακαλύπτουν τον

τόσο στη διερευνηση της καθημερινής εθιμοτυπίας των Κινέζων, όσο και στην προβολή παραθεωρημένων πλευρών της σινικής δεοντολογίας.

εαυτό τους και είναι σε θέση να δώσουν απάντηση σε δυο μεγάλα ερωτήματα: Τ ι είναι αγάπη; Ποιος έχει τον πρώτο μα κα ι τον τελευταίο λόγο για τη ζωή;

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΡΩ ΔΟΥΚΑ

Ουράνια μηχανική

Έ νοκ νεαρός γιατρός ξεκινά τον ετήσιο μαραθώνιο της αγροτικής θητείας. Ιχνογραφώντας τη ζωή ενός μικρού χωριού του Ψ ηλορείτη, ο αφηγητής δημιουργεί μέσα από τα τετριμμένα της αλλοπρόσαλλης καθημερινότητας μια πινακοθήκη από ζωηρές και ζεστές ανθρώπινες φιγούρες, μαζί με τις ακατάληπτες

Νεαροί ήρωες, σκληρή πραγματικότητα. Η δράση τοποθετείται σε φυλακή ανηλίκων αλλά και στον «έξω» κόσμο. Η παράλληλη ζωή των δύο «κόσμων» α Η α κα ι των Λ ΐ ίη ρ ώ ω ν , του Ιάκωβου και του Ριχάρδου, όπου η περιπέτεια συναντά το στοχασμό και η αστυνομική δράση την κοινωνική προβληματική.

για την πρωτευουσιάνικη ματιά περίπλοκες κοινωνικές τους σχέσεις.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΚ Ε Δ Ρ 0 Σ

Σ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Ε

ΕΛΛΗΝ

Γνωρίστε την πραγματική ιστορία πίσω

ΡΑΦΙΑ

« Μ ια και δεν είχα ιδέα, μήτε απόκτησα ποτΙγ

από την ανακάλυψη της Αμερικής,

από τον ψυχισμό των γυναικών,

εξερευνήστε το Θρύλο της Ενετικής

η μόνη γλώσσα που γνώριζα ήταν

Δημοκρατίας και των Ναϊτών Ιπποτών,

του χαμόγελου. Αν γελούσαν ή

και συζητήστε με τον Πλάτωνα περί της

χαμογελούσαν, όλα ήταν καλά.

ουσίας του κόσμου. Η γνώση και ο έρωτας

,Α ^Ύ κρώιαζαν, ήταν άσχημα, β

παντρεύονται στην καρδιά του Αιγαίο υ με φόντο το χρόνο, για να συνδέσουν το χθες με το σήμερα και να μας οδηγήσουν όλους σε μία νέα εποχή.

Αν ούρλιαζαν, ήταν πολύ άσχημα. Αν έπαιρναν μαχαίρι και το κουνούσαν απειλητικά, ήταν πάρα πολύ άσχημα. Αν έκλαιγαν, ήταν θλιβερά...»

Μ ία ομάδα Αμερικανών αρχαιολόγων, μία βιολόγος που μελετά ένα παράξενο είδος

Έ να ερωτικό μυθιστόρημα γεμάτο χιούμορ

σαύρας, ένας ελληνο-αυστραλός πολυεκατομ-

και αισθησιασμό, με τον γνωστό παιγνιώ δη

μυριούχος κι ένας τέως προγραμματιστής

και ευφυή τρόπο του Πάνου Θεοδωρίδη.

υπολογιστών θα βρεθούν στο ίδιο νησί για να πάρουν μέρος σε μία φρενιτιώδη μάχη ανάμεσα στον ιδεαλισμό και την απάτη.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

να σκοτώθηκα τον Ιούλιο του 1990. Στα είκοσι δυο μου. Δεν είμαι σίγουρος για την ημέρα, αν και μου είχαν πει ότι αυτήν τη ημερομηνία δεν θα την ξεχνούσα ποτέ. Πότε ποτέ; ... Από τότε, η ματιά μου δίκοπο μαχαίρι και'αστραφτερό σπαθί ω ς στα ζεστά μεσημέρια όλων των Αύγουστων που δεν έζησα. Μ ε τη Ζωή.»

Π

ΡΑΦΙΑ

Δώδεκα ιστορίες άγριω ν καιρών του τόπου, της συνείδησης, της μνήμης. Η ηρωίδα με το, καθόλου τυχαίο, όνομα Τ ώ ρ ια έρχεται και επανέρχεται... Η Κ αππαδοκία, η Κωνσταντινούπολη, παρούσες και σ’ αυτά τα διηγήματα της Νατάσας Κεσμέτη. Ένας μεγάλος θίασος από συγγραφείς, ποιητές «αθέατους» μέσα στην αναφορικότητα ή σαφώς ορατούς,

Δέκα ιστορίες με παραξενιές και συνηθισμένους ανθρώπους. Καθημερινές «μετεμψυχώσεις», ερωτικά υπόλοιπα, πα ιχνίδια ραδιοφώνου και βομβιστικές επιθέσεις με γκαζάκια, στο όριο μιας ελλειπτικής εφηβείας. Κορίτσια-σκοτεινιές και αγόρια-πανικοί, στην τελευταία γραμμή της άμυνάς τους...

συμπαρίσταται. Ό λ α , τραύματα και θαύματα καθώς και λογοτεχνικές εμμονές, καταλήγουν σε: Αφηγήσεις που προβάλλουν μέσα από άλλες αφηγήσεις και που όλες μαζί αναδύονται από το Μαγεμένο Χ ώ μ α της Ιστορίας και της Λογοτεχνίας. Σ το οποίο, όπως λέει η Έ μ ιλ υ Ντίκινσον, και ...επιστρέφουν!

ΕΚΔΟΣΕΙΣ $ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΥΡΑ

ΤΟ ΑΥΓΟ Διηγήματα

# Κ ΕΔΡΟ Σ 0 ήρωας της ιστορίας βυθίζεται απολαυστικά στην μαγεία μιας βαθιάς διαφθοράς.

Η Αικατερίνη Λύρα, μέσα από την. πρώτη τής συλλογή διηγημάτων, συνθέτει έναν κόσμο

Διαπράττει σχεδόν όλα τα γνωστά

εσωτερικής περιπλάνησης, αισθητικών

εγκλήματα, οδηγεί τον εαυτό του

αναφορών και παράδοξων συμβάντων,

στην απόλυτη παρακμή και παραβιάζει

απ’ όπου αναδύεται εκείνο το λεπτό άρωμα

ευθαρσώς οκτώ τουλάχιστον από τις δέκα

της ανεπαίσθητης καθημερινής τελετουργίας

εντολές καθώς και μερικές άλλες που δεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο.

που λειτουργεί σαν ερωτικό ελιξίριο στο όλο έργο της.

Σ το ημερολόγιό του περιγράφει τη δράση του προσπαθώντας να μην παραλείψει καμία αισχρή λεπτομέρεια. Κ α ι αφήνει να διαγράφει ανάγλυφα η εικόνα ενός κόσμου ζοφερού, επικίνδυνου αλλά κα ι δίκαιου. Του δικού μας. Α ν η αλήθεια σας σοκάρει μην ανοίξετε αυτό το βιβλίο. Α ν όμως το ανοίξετε, δύσκολα θα το αφήσετε από τα χέρια σας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Έρωτας είναι να δίνεται κανείς, να γίνεται ολοκαύτωμα. Π οιο είναι το τίμημα μιας γυναίκας όμως, που ερωτεύεται παράφορα, κεραυνοβόλα; Π οιο το συναίσθημα ενός ιδεολόγου μπροστά στην κατάρρευση της ιδεολογίας του, ποιο το δίλημμα ενός επιστήμονα που βρίσκεται αντιμέτωπος με την συνείδησή του; Π οια η αγωνία

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Τ α φ α ντάσ ματα του Γ ιο ρ κ ξεκινούν α π ό ένα του ρ ισ τικό π α ιγ ν ίδ ι, ένα « χ ά π ε ν ιγ κ » , πο υ γ ίν ε τ α ι στην π α λ ιά π ό λ η του Γ ιο ρ κ , στη Β ό ρ εια Α γ γ λ ία . Τ ο β ιβ λ ίο αναφ έρεται βέβαια κ α ι σ’ αυ τά. Μ α τ α π ιο π ο λ λ ά φ α ντάσ ματα , τα π ιο π ρ α γ μ α τ ικ ά κ α ι τα π ιο ε π ικ ί­ νδυνα, ε ίν α ι αυτά πο υ παρο υσ ιάζο νται

μιας γυναίκας τη στιγμή που

α π ρ ο ε ιδ ο π ο ίη τ α , εκεί που δε θα τα

την εγκαταλείπει ο έρωτας;

περίμενες πο τέ, σε ώρες μο ν α χ ικ έ ς

Τ ι νιώθει ένα νεαρό ζευγάρι μπροστά στην σκληρή εμπειρία της άμβλωσης;

j « απ ρόβλεπτες, στον ύπνο κ α ι στον ξύπνο σου.

Τ ι μορφή παίρνει, πώς εκφράζεται στις μέρες μας ο ρατσισμός, το περιθώριο, η μοναξιά, η έλλειψη επικοινωνίας;

ΕΚΔΟΣΕΙΣ $ Κ Ε Δ Ρ 0 Σ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Σ Ε

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΝΑΣΚΟΣ

Τα άνθη της

ερήμου

Πρόσωπα που θέλουν ν’ αποδράσουν από κάτι' από τον εαυτό τους, από το σπίτι τους, από την πλήξη τους, από τη μιζέρια τους, από τη μιζέρια των γύρω τους. Πρόσωπα που τα βασανίζει το όραμα της αντίπερα όχθης, της άλλης μέρας, του επόμενου βήματος, που όμως δεν θα το αποτολμήσουν ποτέ. Πρόσωπα που δεν τα προβληματίζει καμιά πολιτική, καμιά ιδεολογία. Έ χουν αποδεχθεί τα πάντα, γιατί έχουν καταλήξει

Γ ια ποιους λόγους κάποιο ι από μας καταφεύγουν στο παράλογο κ ι αναζητούν μέσα στην έρημο την απόλαυση και τη χαρά; Ε ίναι πάντοτε τα πράγματα έτσι όπως φαίνονται ή μήπως η όψη τους μας ξεγελά; Π οια είναι περισσότερο αληθινή, η ζωή που ζούμε στο φως ή ε ϋ Η Η που κρύβουμε στο σκοτάδι; Ποιος μας αναγκάζει να λογοκρίνουμε τις σ ^ ε ί ς ^ ά ^ ά ' έ φ ^ ^ ^ ε ν · τα αισθήματά μας; Τ ε λ ικ ά , πότε λέμε την αλήθεια και πότε υποκρινόμαστε;

ότι τίποτα δεν είναι εύκολο ν’ αλλάξει. Πρόσωπα που ξόδεψαν πολύ χρόνο και δάκρυα για ν’ αποτύχουν, που δεν ξέρουν -

και δεν το ψάχνουν

γιατί δεν είναι ευτυχισμένα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ $ Κ Ε Δ Ρ 0 Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΝΙΚΟΥ ΝΙΚΟΛΑΙΔΗ ΑΠΑΝΤΑ

«Θίγοντας, αθόρυβα, σύγχρονα και

Τα παιδιά είναι ευτυχία αλλά χάνουν φασαρία.

παγκόσμια θέματα, συνδυάζοντας θέση και

Η επιστροφή της θάλασσας. Κοιμήσου και

Τέχνη, αγκιστρώνει στο βυθό και ανεβάζει

παράγγειλα εγώ τα δάχρυά σου. Υπάρχουνε

στην επιφάνεια, με μαεστρία θαυματοποιού,

νεχροί που δεν κοιμούνται. Γερνάνε οι ψυχές;

κα ι την πιο ανυποψίαστη πτυχή του ψυχικού

Έδεσα το στεφάνι σου χαι το ’ριξα του βρόντου.

κόσμου». Π λ ά ι στο διαπεραστικό Η · ° £ ΐ ^ Ω ^ .

Οι μεγάλες δηλώσεις, πες της, θέλουν παρελθόν.

γλωσσικό πλούτο, στη δύναμη της μετάθεσης, στη μεγάλη παρακαταθήκη γνώσεων, στους πλατιούς ορίζοντες που ξανοίγονται πέρα

Είναι γυναίκες που τους πάει το κλάμα. Π ώς καταλαβαινόμαστε εμείς που αγαπιόμαστε. Είσοδος τζάμπα.

από ένα ασήμαντο γεγονός, στο αρμονικό πάντρεμα ερεθισμάτων από τοπία, πράγματα, πρόσωπα διαφόρων τόπων και π λά ι σ’ αυτό το απροσδιόριστο προσόν που λέμε «ταλέντο»,

Ιστορίες γ ια αίματα και φονικά, κοράσια και μά για, αλλά και όντα απ’ το διάστημα, ύπουλες μηχανές και μασίφ τρέλα.

ο Νικολαΐδης έχει πολύπλευρη πο ικιλία θεμάτων και αστείρευτη φαντασία. Ελένη Βόΐσχου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Μ ια πραγματική ιστορία κοντινών καιρών. Ξένη είναι το όνομα ενός από τα τρία κύρια πρόσωπα του μυθιστορήματος. Ή ταν ζωγράφος-τοιχογράφος, μαθήτρια του Paul Delvaux στις Βρυξέλλες. Ο ι γονείς της είχαν έρθει στη Λάρισα από χωριό του θεσσαλικού κάμπου.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μερικές φορές, η φαντασία παίζει τα πιο παράξενα παιχνίδια στην πραγματικότητα, δημιουργώντας μια ιστορία σαν ... όνειρο σε κύκλο. Αφεθείτε στις σελίδες αυτού του βιβλίου κα ι γνωρίστε το πιο συναρπαστικό ταξίδι που θα μπορούσατε να φανταστείτε.

Γρήγορα αφήνονται να κυριαρχηθούν από την πεποίθηση πως είναι προορισμένοι να γίνουν ηγεμόνες. Τ ο επιχειρούν με τη βοήθεια των Ιταλώ ν κατακτητών. Α λλά η Νέμεση ήρθε για ολόκληρη την οικογένεια. Κ α ι η ζωγράφος πορεύεται μέσα από τραχιές περιπέτειες, έρωτες ματαιωμένους, άγριες συγκρούσεις με το περιβάλλον της.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

I

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Ε Λ Λ Η ΝI

Η ιστορία ξεκινά από μια πολύτιμη καρφίτσα, χαρισμένη σ’ ένα από τα ωραιότερα μανεκέν της σύγχρονης Αθήνας. Η ζωή, οι έρωτες, το κυνήγι της επιτυχίας της νεαρής Ράνιας, παράλληλα με το πάθος, που εμπνέει η καλλονή τής στο γόνο μιας παλιάς

ΡΑΦΙΑ

Σπονδυλωτό βιβλίο με ενότήέά τόπου και ατμόσφαιρας: επτά ιστορίες συνδεδεμένες με τη φανταστική, παραθαλάσσια Λ ίμνη Αχάίας· επτά παραλλαγές πάνω στο θέμα τού να ερωτεύεσαι κ αι να πεθαίνεις στα τέλη του 20ού αιώ να.

οικογένειας κοσμηματοπωλών και εμπόρων, συνθέτουν ένα συναρπαστικό σκηνικό βασισμένο σε γεγονότα, γνωστά και άγνωστα, της κοσμικής κοινωνίας μας. Θεός το χρήμα! Ωστόσο ένας πληρωμένος εκτελεστής φαίνεται να ξέρει περισσότερα για τη γεύση και την αξία του αίματος...

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Ε

ΕΛΛΗΝ

Η Ν ίνα που επαναστατεί, η Λ ία που πεθαίνει,

ΡΑΦΙΑ

«ϋίαρασα αυτυ το μψΛΐυ μυνυμυυ^ι,

ο Σωτήρης που ερωτεύεται, ο Σ ιντ που.

με κομμένη την ανάσα και με τα δάκρυα

ακροβατεί, το μαύρο πουλί που μιλάει.

να τρέχουν συνεχώς. Είναι ό,τι πιο

Τ α πρόσωπα κινούνται ακτινωτά, αποκλίνουν σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Όμως ανεπαίσθητα μπλέκονται. Μέσα από την λυσσασμένη αναζήτηση της αγάπης, την διάψευση, την αποδοχή και την προδοσία, τα κομματάκια του παζλ παίρνουν την θέση τους. Τ α όρια σβήνουν, οι ιστορίες γίνονται μία ιστορία συγκλονιστική, ανεπανάληπτη μέσα

συνταρακτικό μου συνέβη τα τελευταία χρόνια. Τ ο κείμενο είναι ένα έτοιμο σενάριο ,,για να γυριστεί μια λα’ή ^ ένα ωμό και τρυφερό συνάμα έπος για τα ατελείωτα πάθια και τους καημούς του ανθρώπου. Τ ο βιβλίο αυτό πρέπει να εισαχθεί αμέσως ως βοηθητικό στα Γυμνάσια. Ισοδυναμεί με χιλιάδες ώρες παιδαγωγικής του ήθους.»

στην καθημερινότητά της. Ένας κόσμος αστείος και οδυνηρός, βίαιος

Κώστας Γεωργουσόπουλος

και τρυφερός, περπατάει “ ζιγκ-ζαγκ στις νεραντζιές” και χαιρετάει τον αιώ να.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Φ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΜΕΛΕΤΕΣ

Ο Μ Η Ρ ΙΚ Α Μ ΕΓΑ Θ ΕΜ Α ΤΑ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ' ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ' ΤΟΥ ΑΙΩ ΝΑ

Τ ο βιβλίο αυτό είναι ένα είδος ημερολογίου.

0 συγγραφέας του το χαρακτηρίζει “ εξωτερικό ημερολόγιο” , για τί η φύση του βρίσκεται στους αντίποδες εκείνης του jo urnal intim e. Περιλαμβάνει, υπό μορφήν επιφυλλίδων, κριτικών παρεμβάσεων και βιβλιοκρισιών - που οι περισσότερες δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Το Β ή μ α χρονολογημένες σημειώσεις και σχόλια για φαινόμενα και γεγονότα της πολιτισ μικής μας ζωής των τελευταίων δεκαπέντε χρόνων. Η έννοια της ελληνικότητας, η επίδραση της τηλεόρασης, η διαφημιστική βία, είναι μερικά από τα θέματα αυτού του βιβλίου, το οποίο συγχρόνως εμπεριέχει και μια κριτική του ελληνικού μεταμοντέρνου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Φ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ

Ε

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

1999

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

ΕΠΙΚΛΙΡΙΚΑ 19 Best Seller 2 2 ΕπβτηοίδαΔβκβυΒοΙου ΕπιμέλβιαΗ. ΜαγκλΙνης 26 Boaxuvoadec 2 7 ΕΕώστησ ΓράφβιοΓιάννης Δβληολάνης 35 ΕυκαιοΙασδοθβΙοηο Ημαγεία τηςσκέψηςκαιη σκέψη τηςμαγείας Γράφει ο Βαγγέλης Παγταζής 38 Εισυνήυην ΝίκοςΜπακόλας Γοάωβι ο Πβοικλήσ ΣωυοΙδησ-4 2 Το Εένοβιβλίο ΕπιμέλβιαΗ, ΜαγκλΙνης 45 Άρθρο 0«βλληνοκβντρικός»ΜάρτινΧάιντβγκΘρ ΓράφβιοΓ.Διζικιρίκης

«tfilil Είναι ΒαΑκΰνια...»

ΦΑΚΕΛΟΙ ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗ 5 3 ΡβποοτάΓ ΗοακλήεηαηαλέΙη&ΗδΙηΔιεθνήοΈκθεσηΒιβλΙουτηοΦοανκαιούοτης 6 4 An0Ujeie-Kolaeie Γιώργης Γιαιρομανωλάκης: Έλληνεςσυγγραφείς στηΦρανκφούρτη, Περικλής Σφυρίδης: Ναμη χαθείη ευκαιρία, Αμάνια Μιχαλοπούλου: Οιμεταφράσεις είναι ημόνηλύση, Πείρος Ταισόπουλος: Τωνεχθρών ταφουσάια πβράσαν 7 4 Συνβντέύξβιο ΓιώργοςΔαρδανός: Πιστεύωότιτο2001 θαπάεικαλά, ΜυρσίνηΖορμηά: Ηυπόθεσητης Φρανκφούρτηςδενπρέπει ναμεγεθύνεται, Δημοσθένης ΚούρτοΒικ: Είμαιπολύαπαισιόδοξος ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ Γιώργος Βέης, ΛΙλυ Εξαρχοηούλου, Βασίλης Κ. Καλαμαράς, ΚωνσταντίνοςΔ. Μαλαφάντης., Τάκης Μπαστέας, Νίκος Ναγόπουλος, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάσος Γίαηπάς, ΆλκησηςΣουλογιάννη, ΚατβρΙναΤαΒαρτζόγλου, ΔημήτρηςΤσ

51η Οιεθνής Έκθεση ΒιΡϋίου Ηφωτογραφία του εξωφύλλου είναι του Νίκου Οικονομόπουλου. Τον ευχαριστούμε θερμά που μας την παραχώρησε.

ΤΟ ΘΕΜΑ TOY MHNi 144 «Εδώείναι Βαλκάνια» Επιμέλεια: Πόλυ Κρημνιώτπ - ΗλΙαςI 146 ©όνος Βερέ μης: ό μύθος.καιη ιστορία τωνΒαλκανίων 148 Μισέλ Φάκ Βαλκανικότητα 150 Φ. Δ. Δρακονταειδής: Βαλκανική λογοτεχνία - ελληνική, 153 Ζάραν Μούτιτς: Ηελληνικήλογοτεχνία στηΓιουγκοσλαβία 155 V λογοτεχνίαστουςαιώνες 157 ΚίριλΤοπάλοφ: Ηνεότερη Βουλγαρική, δύο εποχών 161 Ντοσιένα Αγγέλοβα-ΛαΒέ ρν: Σύγχρονη Βουλ\ 165 Φίλιη ΝτάΒιντ: Ανάμεσαστηνελπίδακαιτηναπελπισία. Μιαματιά c λογοτεχνία 168 Valentin Tasou: ΛογοτεχνίακαιέθνοςΧεθνικήι 170ΤόντορΤσαλόφσκι: Επιτεύγματατηςσύγχρονηςμακεδ 174 NedimGiirsel: Ητουρκικήλογοτεχνίακατά τηνπερίοδο της.

177 Βιβλιογραφικό II

ΤΑ ΓΝΩΣΤΑ - ΑΓΝΩΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ»

ΤΟΜ ΟΙ

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η

- Κ Ε ΙΜ Ε Ν Ο

- Μ ΕΤΑ Φ ΡΑ ΣΗ

- Σ Χ Ο Λ ΙΑ

ΟΙ ΓΝΩΣΤΟΙ - ΑΓΝΩΣΤΟΙ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟ Σ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 46 Τ.Κ. 10678, ΤΗΛ.: 3844458-3840524, FAX: 3303098

15/10 έως 14/111999 Τα εμπορικότερα Βιβλία του μήνα, σύμφωνα μ€ τα στοιχεία που μας παραχώρησαν 30 Βιβλιοπώλες, απ' όλη την ΕλλάΒα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα Βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις.

»α Μ. ΠΑΓΙΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥΥΟ Ιούδας φιλούσε υπέροχα

Qo Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Ζαν χειμω νιάτικη λια κάδα

I

ΚΑΛΕΝΤΗΣ

Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ Το μοναχικό λιοντάρι DKEANIM & Μ. ΔΟΥΚΑ Ουράν· μη χανική ΚΕΔΡΟΙ & Γ. ΝΤΙΡΙ-Κ. ΗΙΛΛΕΡ Το λουλούδι της ερήμου ΠΚΕΑΝΙΔΑ a Ρ. ΓΑΛΑΝΑΚΗ Ελένη, ή ο Κανένας Μ (3θ Α.ΚΑΚΟΥΡΗ Πριμαρόλια ΕΣΤΙΑ Μ. ΚΟΥΜΠΑΡΕΛΗ Αυτά να ταπ«.ς αλλού ΩΚΕΑΝΙΔΑ ϊ/ο .ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ . ΟΚΕΑΝΙΔΑ είναι, 8α περάαει... & ς ΔΟΜΒΡΟΥ ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση ΚΕΔΡΟΙ ...ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗΣ Αεν ήξερες... δεν ρώταγες! ΚΕΔΡΟΙ 0 0 0. ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ ο δρόμος τ ·« φεγγαριού ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ . ΠΟΛΥΡΑΚΗΣ Χορεύοντας στη σιωπή ΨΥΧΟΓΙΟΙ ΚΑΣΤΑΝΙΠΤΗΙ Ο&ο Φ. ΓΕΡΜΑΝΟΣ Ν, ΠΑΝ ,« έρωτα KAITANIQTHI ΤΖ.ΓΚΡΗΝ Τριάντα κ αι κάτ, ΠΑΤΑΚΗΣ Π.ΚΟΕΛΟ Α λχη μσ τής ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

Υ. ΡΟΜΠΕΡΤΣ

Νέα γυ ναίκα μόνη δεν ψάχνει

Τα οτοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία; Αριστοτέλης-ΑΘ. Βαγιονάκης-ΑΘ. Γκρίισης-Γεωργιάδης-Καλλιθέα. Γονιού-Λαύριο. ΔημητριάδηςΚαλαμάτα. Διάμετρος-Χαλκίδα. Ειρμός-Δράμα. Ελευθερουδάκης-Αθ. Ενδοχώρα-ΑΘ. Εζαρχόπουλος-ΑΘ. Εστία-Αθ. Ζαφειρίου-ΝέαΛιόσια. Θέμα-Βύρωνας. θεωρία-Ζάκυνθος. Ιανός-θεσσ. Κεντρί-Λαμία. ΚουκίδαΚόρινθος. Λαμπρινού-Ρέθυμνο. Λοξίας-θεσσ. Μοσχονάς-Αγρίνιο. Μπεθάνης-Μέγαρα.Όμηρος-Βόλος. Παράμετρος-Χολαργός. Πατάκης-ΑΘ. Περγαμηνή-θεσσ. Πρίσμα-Πειραιάς. Ρηγόπουλος-Νίκαια. ΣάκηςΝέαΣμύρνη. ΣύγχρονηΕποχή-ΑΘ.

best seller

) ΓΙΟΒΑΝΝΑ Q

Ο δρόμος για το νότο

ΚΕΔΡΟΣ

Ν. ΑΝΑΣΤΑΣΕΑ

Αυτή η αργή μέρα προχωρούσε

Φ. ΓΕΡΜΑΝΟΣ

Τερεζα

Π.ΚΟΕΛΟ

ΝΙΚΗ

ΚΑΜΠΗΣ

Το εγχειρίδιο του πολεμιστή του φωτός

ΓΚ. ΧΑΟΥΠΤΜΑΝ

QΓ.-Μ. ΑΛΕζΑΝΔΡΟΥ

Γ. ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ

ΝΕΑ

Ζητείται ανίκανος άνδρας για Απλά σ'αγαπώ

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

Το τραγούδι της ψυχής

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

41©

Jo h n W ilk es

J. A. S. E v a n s

OI

Η ΕΠ Ο ΧΗ T O Y ΙΟ ΥΣΤΙΝ ΙΑ Ν Ο Υ

ΙΛΛΥΡΙΟΙ

A. B. B o s w orth Κ Α Τ Α Κ Τ Η ΣΕΙΣ ΚΑΙ Α ΥΤΟ Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ T O Y Μ Ε ΓΑ Λ Ο Υ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ ΡΟ Υ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ

Η ΕΛ ΕΥΣΗ Τ Ω Ν ΕΛΛΗΝΩΝ

Ι Σ Τ ΟΡ Ι Α · Ι ΣΤ ΟΡ σ ε ιρ ά :

ανθρώπων άστεα

ΕΛΛΗ Ν ΙΣΤΙΚΗ ΑΘ Η Ν Α

P h ilip M a n s e l

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙ ΝΟΥΠΟΑΗ Η ΠΕΡΙΠΟΘΗΤΗ ΠΟΛΗ (1453-1924) Κωνσταντινούπολη: πόλη των δύο ηπείρων, πρω τεύουσα μιας αυτοκρατορίας που εκτεινόταν από το Μ αρόκο μέχρι τη Ρωσία και από το Δούναβη μέχρι τον Περσικό Κόλπο. Π ρωτεύουσα του Ισλάμ και της Ο ρθοδοξίας, πόλος έ λ ξη ς για ανθρώπους και ιδ έ ε ς από το Παρίσι μέχρι το Ισπαχάν, πόθος και στόχος Ρώ­ σων, Γερμανών, Βουλγάρων και Ελλήνων, Βρετανών, Γάλλων και Ιταλών. Ο Φ. Μ άνσελ μ ελετά 500 χρόνια ιστορίας της Βασιλεύουσας και ζωντανεύει για τον αναγνώστη το μαγικό κλίμα αυτής της πόλης που ήταν θέρ ετρ ο απο­ λαύσεων και διαφθοράς, κέντρο εμπορίου, πνευματικής και πολιτιστικής ζωής.

Ι Σ Τ ΟΡ Ι Α · Ι Σ Τ ΟΡ Ι Α * Ι Σ Τ ΟΡ Ι Α * ΙΣΤ

M ira n d a V ick e rs ο ι

ΓΕ Ν ΙΤ Σ Α Ρ Ο Ι

ΟΙ ΑΛΒΑΝΟΙ

Επιλεκτική καταγραφή σημαντικών, cviotc αξιοπερίεργων γεγονότων από τον κόομο της λογοτεχνίας και της τέχνης

επιμέλεια: ΗΛΙΑΧ ΜΑΓΚΛΙΝΗΧ

στην Ελλάδα...

1 Δεκεμβρίου 1938: 0 ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1944) σημειώνει: «Εκείνο που μ ’ απελπίζει εντελώς, είναι ότι έχω περάσει, σχεδόν, ολόκληρη τη ζωή μου, χωρίς να μπορέσω, έστω και για μια στιγμή, ούτε να προσαρμοσθώ σ’ αυτήν, ούτε να την ανεχθώ, ούτε να την εξηγήσω, ούτε να την δικαιολογήσω».

2 ΔεκευΒοίου 1907: Δημοσιεύεται στον «Νουμά» το διήγημα Ο αντάρτης του Κωσταντίνου Χατζόπουλου (1868-1920) που εγκαινιάζει τη σειρά πεζογραφημά­ των του Χατζόπουλου, γνωστού ως τότε μόνο ως ποι­ ητή.

4 ΔεκευΒοίου 1894: Δημοσίευση του πρώτου μέ­ ρους του αφηγήματος του Εμμανουήλ Ρόί'δη (18361904) Ψυχολογία Συριανού συζύγου στην εφημερίδα «Άστυ». Το δεύτερο μέρος δημοσιεύεται στο επόμε­ νο φύλλο.

8 Δεκεμβρίου 1911: Γεννιέται στην Αρκαδία ο ποιη­ τής και στιχουργός Νίκος Γκότσος (χρ. θαν. 1992).

8 ΔεκευΒοίου 1971: Πεθαίνει ο λογοτέχνης Αλκής Θρύλος (ψευδώνυμο της Ελένης Ουράνη, χρ. γένν. 1896).

9 ΔεκευΒοίου 1867: Γεννιέται στο Φανάρι ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (χίρ. θαν. 1951).

13 Δεκευβρίου 1843: Πρεμιέρα του θεατρικού έργου Φροαύνη του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (1809-1892) στην Αθήνα.

14 Δεκεμβρίου 1943: Κυκλοφο­ ρεί η Αιολική γη του Ηλία Βενέζη (1904-1973).

4 ΔεκευΒοίου 1784: Θάνατος του ποιητή, φιλόσοφου και μονα­ χού Καισάριου Δαπόντε (χρ. γένν. 1713) στη Μονή Ξηροποτάμου.

15 Δεκεμβρίου 1908: Ο Αλέξαν­ δρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) συμμετέχει στα ε­ πεισόδια που γίνονται για να αποτραπεί η μεταφορά της εικόνας της Παναγίας της Κονίστρας από τη Σκιάθο στο Βόλο.

5 ΔεκευΒοίου 1997: Αυτοκτονεί ο κριτικός της λογοτεχνίας Από­ στολος Σαχίνης. Είχε γεννηθεί στις 6 Δεκεμβρίου του 1918.

16 Δεκεμβρίου 1974: Πεθαίνει ο ποιητής Κώστας Βάρναλης (χρ. γένν. 1884).

7 ΔεκευΒοίου 1945: Δημοσιεύε­ ται στο περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα» το διήγημα Ανάμνηση της Μέλπως Αξιώτη (1905-1973).

17 ΔεκευΒοίου 1946: Ο Γιώργος Σεφέρης (19001971) διαβάζει στο Βρετανικό Συμβούλιο της Αθήνας τη δοκιμή Κ. Π. Καβάφης ■ Τ. Σ. Έλιοτ - παράλληλοι.

18 ΔεκευΒοίου 1885: Γεννιέται η Γαλάτεια Καζαντζάκη (χρ. θαν. 1962).

20 Δεκεμβρίου 1931: Η εφημερίδα «Καθημερινή» ξε-

Σπο 7 AtKtuSoiou W31 ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1944) σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Απ’ όλα ία ζώα, to moπολύ που συμπαθώ, είναι π γάτα, και to πιο λίγο, υποθέιω, π γυναίκα··. Σιις 13 Δεκεμβρίου 1902 ο Κ. Π. Καβάφης (1863-1933), ζώντας μέσα σε αγωνία για την ομοφυλοφιλία του, σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Δεν ξεύρω αν π διαστροφή δίδει δύναμιν. Κάποτε to νομίζω. Αλλά είναι Βέβαιον ότι είναι η πηγή μεγαλείου··.

επετηρίδι

κινά τη δημοσίευση του μυθιστορήματος Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια του Στράτη Μυριβήλη (1890-1969).

23 Δεκεμβρίου 1919: Γεννιέται ο ποιητής Γιώργης Σαραντής (χρ. θαν. 1978).

24 ΔεκευΒοίου 1991: Πεθαίνει ο πεζογράφος Τόλης Καζαντζής (χρ. γένν. 1938).

26 Δεκεμβρίου 1888: Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) δημοσιεύει στην «Εφημερίδα» το πρώτο του διήγημα Το χριστόψωμο, καθιερώνοντας την προσφορά επίκαιρων λογοτεχνικών κειμένων για τα Χριστούγεννα και το Πάσχα.

26 ΔεκευΒοίου 1997: Θάνατος του πολιτικού φιλό­ σοφου Κορνήλιου Καστοριάδη (χρ. γένν. 1922) στο Παρίσι.

28 ΔεκευΒοίου 1824: Στο γαλλικό λογοτεχνικό πε­ ριοδικό Constitutionnel δημοσιεύεται ανώνυμη κριτι­ κή για την Αύρα του Ανδρέα Κάλβου (1792-1868), στην οποία ο άγνωστος αρθρογράφος δεν διστάζει να αποκαλέσει τον Κάλβο «νέο Όμηρο».

31 ΔεκευΒοίου 1850: Ο στρατηγός Γιάννης Μακρυγιάννης (1797-1864) ολοκληρώνει τη γραφή των «Απομνημονευμάτων» του.

1 ΔεκευΒοίου 1924: Κυκλοφορεί στο Παρίσι το πρώ­ το τεύχος της «Υπερρεαλιστικής Επανάστασης». Ένας από τους διευθυντές του περιοδικού, ο ποιητής Μπενζαμέν Περέ.

φέα και θεωρητικού Αντονέν Αρτό (1896-1948) στη Σορβόνη με θέμα: «Η σκηνοθεσία και η με­ ταφυσική». Μεγάλη επιτυχία.

2 ΔεκευΒοίου 1936: Αφαιρείται, με ειδικό διάταγμα που εκδίδει το ναζιστικό καθεστώς, η γερμανική υπηκο­ ότητα από τον Γερμανό συγγραφέα Τόμος Μαν (18751955), καθώς και από τη γυναίκα του και τα τέσσερα μι­ κρότερα παιδιά του. Χάνει επίσης τον τίτλο του επίτι­ μου διδάκτορος του Πανεπιστημίου της Βόννης. Η επι­ στολή που έστειλε στον κοσμήτορα του συγκεκριμένου πανεπιστημίου, η οποία μοιράστηκε σ’ ολόκληρο τον κόσμο, αποτέλεσε καταδίκη του ναζισμού.

12 Δεκεμβρίου 1957: Ο Γάλλος συγγραφέας Ζορζ Μπατάιγ (1897-1962) δίνει συνέντευξη στη Μαργκερίτ Ντιράς.

7 ΔεκευΒοίου 1937: Ο Αυστρια­ κός συγγραφέας Ρόμπερτ Μούζιλ (1880-1942) δίνει για δεύτερη φορά την περίφημη διάλεξη «Πε­ ρί βλακείας» στο Λαϊκό Πανεπι­ στήμιο της Βιέννης μπροστά σε ένα ακροατήριο 400 ατόμων. Η διάλεξη εκδόθηκε από τον εκδο­ τικό οίκο Ζ. Φίσερ.

10 ΔεκευΒοίου 1853: Ο Γάλλος συγγραφέας Ζεράρ ντε Νερβάλ (1808-1855) γράφει το ποίημα «Ελ Ντεσπσάντο».

10 ΔεκευΒοίου 1931: Διάλεξη του Γάλλου συγγρα­

15 ΔεκευΒοίου 1922: Εκδίδεται στη Νέα Υόρκη η «Έρημη χώρα» του Αμερικανού ποιητή Τ. Σ. Έλιοτ (1888-1965).

20 Δεκεμβρίου 1922: Παράστα­ ση του θεατρικού έργου «Τύμπανα» του Γερμανού συγγραφέα Μπέρτολντ Μπρεχτ (1898-1956) σε σκη­ νοθεσία Γιούργκεν Φέελινγκ. Δύο μέρες αργότερα α­ κολουθεί θριαμβευτική κριτική από τον Χέρμπερτ Ιέρινγκ.

27 ΔεκευΒοίου 1889: Πρεμιέρα του θεατρικού έρ­ γου «Στοιχειό» του Ρώσου συγγραφέα Άντον Τσέχοφ (1860-1904) που ξεσηκώνει οξύτατες κριτικές. Ο Τσέχοφ, όλος απογοήτευση, αποτραβιέται και αργό­ τερα ταξιδεύει στη Σαχαλίνη, το νησί κάτεργο του Ει­ ρηνικού.

29 ΔεκευΒοίου 1859: Δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Προβηγκία» η Ερωτευμένη νεράιδα του Γάλλου συγ­ γραφέα Εμίλ Ζολά (1840-1902).

Τον Δεκέμβριο ιοιι 1931 η «Νυχτερινή πτήση» του Γάλλου συγγραφέα Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί (1900-1944) εκδίδεται με πρόλογο του Αντρέ Ζιντ. Το Βιβλίο παίρνει το Βραβείο Φέμινα, μεταφράζεται αμέσως στα αγγλικά και γυρίζεται ταινία από Αμερικανούς παραγωγούς. ο Άλμηερτ Αϊνστάιν μεσολαβεί στο ίδρυμα Ρόκφελερ για να χορηγηθεί υποτροφία στον Ρόμπερτ Μούζιλ. Ωστόσο, ο συγγραφέας συνεχίζει να Βρίσκεται σε δυσχερέστατη οικονομική κατάσταση που δεν του επιτρέπει να ολοκληρώσει το «Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες». Ο Μούζιλ θα πεθάνει στις 15 Απριλίου 1942.

επετηρίδι

ΕΚ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΑΓΡΑ

v

s

ε

€

ς

Α μίν Μ α α λ ο ύ φ

Οι φονικές ταυτότητες Επίκαιρη μελέτη για τις κάθε λογής "φονικές ταυτότητες" (θρησκευτικές, εθνικές, πολιτικές, κ.ά.) στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, γραμμένη με την αφηγηματική μαεστρία του Αμίν Μααλούφ (βραβείο Γκονκούρ 1993).

Ορχάν Π α μούκ

Η καινούργια ζωη Η οδύσσεια ενός νεαρού φοιτητή, του Οσμάν, που συγκλονίζεται τόσο πολύ από το διάβασμα ενός βιβλίου, ώστε αποφασίζει να αφιερωθεί στην αναζήτηση της ζωής που αυτό του υπόσχεται.

Τομ Γουλφ

Ένας άντρας με τα όλα του (2 τόμοι) Το εκατοστό βιβλίο της “Ασημένιας" σειράς (1986-1999).

α ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΚΕΑΝΙΔΑ

Μια ανεπανάληπτη τοιχογραφία της Αμερικής, δοσμένη με όλη τη ζωντάνια, το πνεύμα και την οξυδέρκεια του αδιαφιλονίκητου χρονικογράφου της, του Τομ Γουλφ.

Κρατικά BpaBcia Λογοτεχνίας Στις 4 Νοεμβρίου ανακοινώθηκαν αιφνιδιαστικά (για το φόβο διαρροών) τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία που αφορούν στην εκδοτική παραγωγή του προηγούμενου χρόνου (1998) και έτυχαν γενι­ κής επιδοκιμασίας από τον Τύπο και τους ανθρώ­ πους των γραμμάτων. Τα βραβεία κατά κατηγορία δόθηκαν στους:

Μυθιστοοιίυατοο (κατά πλειοψηφία): Ρέα Γαλανάκη, Ελένη, ή ο Κανένας (Άγρα) Διηγήυατοο (κατά πλειοψηφία): Καίη Τσιτσέλη, Ο χορός των ωρών (Άγρα) Ποίηση (ομόφωνα): Γιώργος Μαρκόπουλος, Μη σκεπάζεις το ποτάμι (Κέδρος) Δοκίυιο-Κοιτική (κατά πλειοψη­ φία): Τάκης Καρβέλης, Κων­ σταντίνος Χατζόπουλος, ο πρωτοπόρος (Σοκόλης) Μαοτυοία-Βιονοαφία-Χοονικό (κατά πλειοψηφία): Νίκος Πετσάλης-Διομήδης, Η άγνωστη Κόλλας (Καστανιώτης) Μεγάλο Βραβείο Λονοτεννίαο (ομόφωνα): στον Γιάννη Δάλλα για το σύνολο του έργου του. Τα μέλη της Επιτροπής -ολοκληρώθηκε η διετής τους θητεία- ήταν: Γιάννης Παπακώστας (πρόε­ δρος), Βαγγέλης Αθανασόπουλος (αντιπρόεδρος), Έρη Σταυροπούλου, Τάκης Μενδράκος, Αλέξης Ζήρας, Δημήτρης Νόλλας, Γιώργος Παγανός, Νί­ κος Μπακόλας και Θανάσης Χατζόπουλος.

Το διαβάζω υιοθετεί τις παρακάτω απόψεις - προτά­ σεις και παρατηρήσεις, οι οποίες γράφτηκαν στον ημερήσιο Τύπο με αφορμή τις φετινές βραβεύσεις. Τα φετινά κρατικά βραβεία δεν συνέπεσαν ού­ τε σε ένα βιβλίο με τα αντίστοιχα βραβεία του περιοδικού διαβάζω, που ανακοινώθηκαν στις αρχές του περασμένου καλοκαιριού. Ανεξαρ­ τήτως του τι μπορεί να σημαίνει μια τόσο μεγά­ λη απόκλιση μεταξύ των δύο κριτικών επιτρο­ πών, αμφότερες οι βραβεύσεις τίμησαν ένα πράγμα: την καλή λογοτεχνία.... ... Ένα ερώτημα, παρ’ όλα αυτά, παραμένει: γιατί το υπουργείο Πολιτισμού δεν ανακοινώνει μαζί με τα βραβεία και το σκεπτικό των μελών της κριτικής επιτροπής, έτσι ώστε να ξέρουν ό­ λοι το τι και το πώς της βράβευσης; Βικτ. Ιορδαν., Βιβλιοθήκη «Ελευθεροτυπία» ... Η δημοσιοποίηση του σκεπτικού των μελών της επιτροπής και η ανακοίνωση των βιβλίων που παίρνουν μέρος στην τελική ψηφοφορία είναι απόψεις που συζητιούνται δημόσια και θα μπορούσαν να συμπληρώσουν την πρόσφατη νομοθεσία. Διαφορετικά, θα συνεχίζονται οι διαδρομολογίες και το «κρυφτούλι» με προφα­ νή επακόλουθα... Όλγα Σελλά, «Καθημερινή» Το περιοδικό μας απλώς αναδημοσιεύει τα εξής: ... Συχνά οι αποφάσεις «μαγειρεύονται». Ο τάδε πήρε βραβείο από το περιοδικό διαβάζω, επο­ μένως δεν θα πάρει τώρα στο κρατικό ή επειδή ακριβώς βραβεύτηκε στο διαβάζω, θα πάρει και το Κρατικό. Λαμβάνονται υπ’ όψιν περισσό­ τερο συσχετισμοί δυνάμεων που έχουν ως στό­ χο να ικανοποιήσουν τη ντόπια βιβλιοαγορά, με σκοπό να είναι όλοι ευχαριστημένοι... Άρης Μαραγκόπουλος, «Ημερήσια»

Βραχυγραφκς

εξώστης I Βιβλίοκαι Κινηματογράφος

ίΒ » ϋ Ι! ΙΙΜ « π Το τέλος του νοήματος Απ' άλες τις ταινίες που είδα τον τελευταίο καιρό, το The Fight Club, η νέα δουλειά του Ντέιβιπ Φίντοερ (Seven), αποτελεί την πιο αρφιλεγόρενη, προκλητική και -τολμώ να π ω - επαναστατι­ κή. Το φιλμ (που θα φτάσει στις ελληνικές οθόνες τον Δεκέμβριο ή τον Ιανουάριο)«θάφτηκε» από τους Αμερικανούς κριτικούς αλλά και το κοινό των ΗΠΑ -θ α έλεγε κανείς ότι τους τρομοκράτη­ σ ε...- άχι επειδή το Club χαρακτηρίστηκε φασιστικό (μήπως το ίδιο δεν είχε ουμβεί με τον κλασικά πλέον «Ταξιτζή» του Μάρτιν Σκοροέζε;), αλλά επειδή το σενάριό του αποτελεί μια απρόοπτη παγίδα, από την οποία... κανείς θεατής δεν μπορεί να ξεφύγει. Είναι δύ­ σκολο έως αδύνατο να μπει κανείς εκ των προτέρων οε λεπτομέρειες χωρίς να καταστρέφει τις μεγάλες εκπλήξεις του Club για όποιον δεν έχει δει την ταινία. Ας αρκεοτούμε εδώ να πούμε πως το οενάριο παίρνει ρίοκα... πρωτοφανέρωτα, οδηγώντας τολμηρά την ιστο­ ρία προς την έκρηξη (κυριολεκτική και μεταφορική) του φινάλε και την πλοκή... προς το τέλος του νοήματος. Αναδρομικά, το φιλμπαγίδα δεν αφήνει περιθώρια εξόδου, ή έστω εξαγωγής λογικών συμπερασμάτων' οι χαρακτηρισμοί χλωμιάζουν και σβήνουν καθώς τα γεγονότα του τέλους ανατρέπουν όοα είδαμε ως τότε, μια κίνηση που βρίσκεται στον απίποδα οποιοσδήποτε παραδοσιακής ή ...κοινωνιολογικής ανάλυσης, και χαρακτηρίζει, τελικά και αν μη τι άλλο, το φιλμ ως απόλυτα αναρχικό... όχι μέσα οτην προκαταοκευαομένη αρένα της πλοκής, αλλά στον τρόπο που λειτουργεί στα εγκεφαλικά κέντρα του θεατή - για μια στιγμή η σκέψη εξοντώ­ νεται και μετά, πολύ αργά πια, ο καθένας μπορεί εκ νέου να εφεύρει τις ερμηνείες του. Πολύ περισσότερο από την ενθουσιώδη βία του, τα παραπάνω είναι που οδήγησαν το... άκρως συντηρητικά εκπαιδευμένο αμερικάνικο κοινό οτη μαζική απόρριψη του προκλητικού Fight Club.

Κρατικά Βραβεία Παιδικού Βιβλίου και Μετάφρασης Στις 12 Νοεμβρίου το υπουργείο Πολιτισμού ανα­ κοίνωσε τα Βραβεία Παιδικού Βιβλίου παραγω­ γής του 1998. Βραβείο παιδικού λονοτεννικού βιβλίου: Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Η οικογένεια του ήλιου Βραβείο εικονονοάΦησπο παι­ δικού βιβλίου: Νικόλας Ανδικόπουλος, για την εικονογράφη­ ση του βιβλίου της Μάνιας Καπλάνογλου Οι πειρατές της λιμνοχώρας. ΒοαΒείο βιβλίου ννώσεων: Ελέ­ νη Καλλία, Τα φωτισμένα παρά­ θυρα διηγούνται ιστορίες. Στην Κριτική επιτροπή για το παιδικό βιβλίο ήταν οι: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, Ηρακλής Καλλέργης,

βραχυγραφκς

Αλεξάνδρα Ζερβού, Βίκυ Αγγελοπούλου, Ελένη Χωρεάνθη, Ηρώ Παπαμόσχου, Σοφία Χατζηδημητρίου, Φιλομήλα Βακάλη, Γιώργος Παρμενίδης, Κωνσταντίνος Κορούλης (από το ΥΠ.ΠΟ.) και Αντώνης Κουτσούρης. Το Βραβείο Μετάφρασης έργου ξένης λογοτε­ χνίας στην ελληνική γλώσσα απονεμήθηκε στον Βασίλη Τομανά για τη μετάφραση του μυθιστο­ ρήματος του Τόμας Μπέρνχαρντ Διόρθωση, ενώ το βραβείο μετάφρασης ελληνικού έργου σε ξένη γλώσσα δεν απονεμήθηκε, με ομόφωνη απόφαση της επιτροπής, επειδή κατά την κρίση της κανένα βιβλίο δεν κρίθηκε άξιο βράβευσης. Η επιτροπή λογοτεχνικής μετάφρασης απαρτι­ ζόταν από τους: Γ. Βέλτσο, Κ. Σβολόπουλο, Δ. Δημηρούλη, Ε. Μαρμαρινού-Πολίτη, Ά. Μπερλή, Γ. Σπανό, Ά. Μ αραγκόπουλο, Ο. Βαρών και Ε. Μπελιέ.

BpaBcio οτον Μπέρνχαρντ Ζλινκ Για πρώτη χρονιά η έγκυρη γερ­ μανική εφημερίδα Die Welt απένειμε ειδικό λογοτεχνικό βραβείο στις 9 Νοεμβρίου 1999 στο Βερο­ λίνο εις μνήμην του ιδρυτή της ει­ δικής λογοτεχνικής της έκδοσης Literatische Welt, Βίλι Χας. Το βραβείο, το οποίο συνοδεύεται από 25.000 μάρκα, απονεμήθηκε στο συγγραφέα Μπέρνχαρντ Σλινκ. Η κριτική επιτροπή ανακοίνωσε πως ο συγγραφέας βραβεύεται κυρίως για το μυθιστόρημά του Διαβάζοντας στη Χάννα,

το οποίο διαβάζεται εύκολα χωρίς να στερεί­ ται στο ελάχιστο λογοτεχνικής αρτιότητας, ενώ ταυτόχρονα θέτει ερωτήματα για τη γερ­ μανική ιστορία, τέτοια που καταδεικνύουν έ­ να συγγραφέα με πνευματική ευρύτητα και ανθρώπινη κατανόηση αλλά και ιδιαίτερη α­ φηγηματική δύναμη.

Το πολυσυζητημένο και στην Ελλάδα βιβλίο του Μπέρνχαρντ Σλινκ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Κριτική». Αποκλειστική συνέντευξη του συγ­ γρ αφ έα της Χάννα στο διαβάζω μπορείτε να διαβάσετε στο τεύχος Οκτωβρίου ’99.

BpaBcio Booker Δεν έχει ξανασυμβεί στα τριάντα ένα χρόνια που ισχύει ο θεσμός στη Βρετανία -μ ε απήχηση σ ’ όλο τον κ ό σ μ ο - το Βραβείο Booker να δίνε­ ται για δεύτερη φ ορά στον ίδιο συγγραφέα. Ο Νοτιοαφρικανός Τζέι Μ. Κούτσι είναι ο πρώτος. Το 1985 βραβεύτηκε για το μυθιστόρημά του Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ. (Νεφέλη) και φέτος για το μυθιστόρημα με τίτλο Disgrace, που αναφέρεται

στην εξουσία και τις ανθρώπινες αξίες στη Νότια Αφρική. Ο Τζέι Μ. Κούτσι θεωρείται από τους συγγραφείς που δεν φοβούνται να πολεμούν το απαρτχάιντ και θέτει ζητήματα όπως: η λογοκρισία και οι κοινωνι­ κές της συνέπειες, το δικαίωμα της διαφωνίας σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Στα ελληνικά, εκτός από το Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ., κυκλοφορεί το Περιμένοντας τους βαρβά­ ρους από τις εκδόσεις «Κρύσταλλο», ενώ σύντομα θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά Ο αφέντης της Πε­ τρούπολης από τις εκδόσεις «Νεφέλη».

Σε ερώτηση της δημοσιογράφου Ελλάδα στη Διεθνή Έκθεση το 2001, χρονιά κα­ Ειρήνης Μπέλλα στη «Βραδυνή» τά την οποία η Ελλάδα θα είναι η τιμώμενη χώ­ προς τον πεζογράφο Ανδρέα Μήρα. Παρόλο που έχω σπουδάσει Αγγλική Φιλο­ τσου αν θα είναι μέλος της ομά­ λογία και τα διηγήματά μου έχουν μεταφρασθεί δας συγγραφέων που θα συμμεκαι έχω βραβευθεί με το Κρατικό Βραβείο Μυθι­ τάσχει στη Διεθνή Έκθεση της στορήματος, εύκολα μπορεί κανείς να εξάγει Φρανκφούρτης για την προβολή συμπεράσματα μιας πραγματικότητας ασφυκτι­ του ελληνικού βιβλίου, ο συγγρα­ κής που κυριαρχεί στον ασαφή πλέον χώρο της φέας απαντά: λογοτεχνίας, της παραλογοτεχνίας και των δη­ 11 «Δεν κλήθηκα στη Φρανκφούρτη ούτε περιλαμμόσιων συναναστροφών.

11 βάνομαι στους 45 που θα εκπροσωπήσουν την Φρονούμε ότι δεν χρειάζονται σχόλια.

2©

Βραχυγραφίες

Αριστείον Το Αριστείον (Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας) -ιδέα και πρόταση της υπουργού Πολιτισμού Με­ λίνας Μερκούρη πριν από δέκα χρό νια- φέτος δόθηκε στην ποίηση. Απονεμήθηκε στον Ισπανό ποιητή Jose Hierro για τη συλλογή Τετράδια της Νέας Υόρκης. Η Ρέα Γαλανάκη με το μυθιστόρη­ μά της Ελένη, ή ο Κανένας πέρασε επιτυχώς και τις έξι ψηφοφορίες, αλλά δεν έσπασε το νήμα. Ευτυχώς τιμήθηκε λίγες μέρες μετά με το ελληνι­ κό Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος. Η άλλη ελ­ ληνική υποψηφιότητα, η ποιητική συλλογή Η κίνη­ ση και η αντίσταση των σωμάτων του Δομήνικου του Μανώλη Πρατικάκη δυστυχώς απορρίφθηκε από την πρώτη ψηφοφορία. Επίτροπος-κριτής στη Βαϊμάρη (Πολιτιστική Πρωτεύουσα 1999) εκ μέρους της Ελλάδας ήταν ο συγγραφέας και κρι­ τικός Άρης Μαραγκόπουλος. Παραθέτουμε μέρος ενός ενδιαφέροντος πρ ο­ βληματισμού που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ημερήσια»:

... Και ερχόμαστε στο μείζον ζήτημα του ποιος κάνει την επιλογή των λογοτεχνικών κειμένων, που διαγωνίζονται σε ευρωπαϊκό και σε εθνικό επίπεδο. Σύμφωνα με το νόμο του 2557/97, η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων καλείται να απο­ φασίσει ποιο λογοτεχνικό κείμενο θα είναι υπο­ ψήφιο για τον ευρωπαϊκό λογοτεχνικό διαγωνι­ σμό. Η ίδια επιτροπή καλείται να απονείμει και τα κρατικά βραβεία. Με ποια κριτήρια λαμβάνονται οι αποφάσεις; Γιατί να υπάρχει μία Επι­ τροπή κοινή για την υποβολή υποψηφιότητας σ’ ευρωπαϊκό επίπεδο και για τη βράβευση σε εθνικό; Ποιο ενδέχεται να είναι το μειονέκτημα μιας τέτοιας διαπλοκής; Τελικά, μήπως και σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε με την ανάπτυξη πελατειακών σχέσεων, μεταξύ των ό­ σων βραβεύουν και αυτών που βραβεύονται;... Η απονομή του Αριστείου θα γίνει στη Βαϊμάρη στο τέλος του χρόνου και συνοδεύεται από το κα­ θόλου ευκαταφρόνητο ποσό των 6,5 εκατ. δρχ.

Γνωρίστε τον Ελληνικό Πολιτισμό με τις Εκδόσει? Ποιότητας

ΠΑΠΑΔΗΜΑ που τιμούν τα Ελληνικά y ράμματα και συμβάλλουν στην ανάπτυξη των κλασικών σπουδών και της παιδείας στην πατρίδα μας Κάθε β ιβλίο μας είναι το πολυτιμότερο και φθηνότερο δώρο ΕΚ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΑ. Iπ ποκράτονς 8, Αθήνα, τη λ . 36.27.318

Βραχυγραφίες

■2®

Η ελλη ν ική ποίηση οτη Βρετανία Σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, η ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο συνεχίζει με επιτυχία τις εκδηλώσεις της Greece in Britain (Η Ελλάδα στη Βρετανία) για τη διάδοση και προ­ ώθηση της ελληνικής κουλτούρας στον αγγλόφωνο κόσμο. Έτσι, διοργανώθηκε στις 30 Νοεμβρίου στην Αίθουσα Queen Elizabeth, στο Λονδίνο βραδιά αφιερωμένη στην ελληνική ποίηση. Ο Άγγλος συγγραφέας Λουί ντε Μπερνιέ, γνωστός στο ελληνικό κοινό από το βι­

hellenica 1997/98

hellenika

Λάβαμε στα γραφεία του διαβάζω τον τόμο 1997/98 του γερμανό­ φωνου περιοδικού με τον χαρα­ κτηριστικό τίτλο «hellenica», που προβάλλει εδώ και τριάντα τέσσε­ ρα χρόνια τη νεοελληνική λογοτε­ χνία στον γερμανόφωνο χώρο. Τα «hellenica» δεν απευθύνονται

βλίο του Το μαντολίνο του Κορέλι, διάβασε μεταφρά­ σεις ποιημάτων των Καβάφη, Σικελιανού, Σεφέρη, Γκότσου, Ρίτσου και Ελύτη, ενώ ο ηθοποιός Δημήτρης Λιγνάδης διάβασε τα αντίστοιχα ποιήματα στο πρωτότυπο. Παράλληλα, η μέτζο σοπράνο Αλεξάν­ δρα Γραβάς τραγούδησε γνωστά τραγούδια των Χατζιδάκι και Θεοδωράκη, βασισμένα σε ποιήματα Ελλήνων ποιητών. Τη συνοδέυσε με την κιθάρα του ο Αυστραλός σολίστας Γκρεγκ Όγκντεν. Τα ποιήματα που διαβάστηκαν στην εκδήλωση δη­ μοσιεύτηκαν στην ειδική έκδοση Voices from Gree­ ce, την τέταρτη κατά σειρά έκδοση που πραγματο­ ποιείται με βάση τις συγκεκριμένες εκδηλώσεις.

μόνο στους νεοελληνιστές αλλά και σ’ ένα ευρύτε­ ρο αναγνωστικό κοινό. Αποστέλλονται δε και στα τμήματα Νεοελληνικών Σπουδών των πανεπιστη­ μίων όλου του κόσμου. Τη διεύθυνση και τη σύνταξη του περιοδικού έχει από το 1966 η νεοελληνίστρια και πανεπιστημια­ κή καθηγήτρια Ισιδώρα Rosenthal-Καμαρινέα. Πώς μπορεί άραγε να φανεί χρήσιμο το περιοδι­ κό για το 2000 και 2001 στην Έκθεση της Φραν­ κφούρτης;

Χριστούγεννα στο Μέγαρο Μικροί και μεγάλοι θα έχουν την ευκαιρία να απολαύσουν από τις 18 ως τις 30 Δεκεμβρί­ ου τη γιορταστική α­ τμόσφ αιρα των ημε­ ρών και του τέλους της χιλιετίας παρακο­ λουθώντας ακροάματα και θεάματα με φαντασία, χαρούμενα και χριστουγεννιάτικα. Οι μικροί φίλοι του Μεγάρου μπορούν να διασκεδάσουν ακούγοντας τον Λάκη Λαζόπουλο να διηγείται το μουσικό παραμύθι του Sergei Prokofiev «Ο Πέτρος και ο λύ­ κος» αλλά και τις αδελφές Labeque να παίζουν «Το

S® ·

καρναβάλι των ζώων», του Καμίγ Σεν-Σανς (20 & 21/12). Τους πλαισιώνει η Καμεράτα υπό τη διεύ­ θυνση του Αλέξανδρου Μυράτ. Κι όσοι αγαπούν να ξεχνιούνται μέσα στο παραμύθι και το όνειρο, θα το ανακαλύψουν στον «Γκιούλιβερ», το έργο που θα παρουσιάσει η Ομάδα Μαύ­ ρου Θεάτρου της Πράγας «Τα Φαντάστικα», από τις 21 ως και τις 29 Δεκεμβρίου. Αλλά και η συμφω­ νική μουσική έχει τη δική της θέση στις χριστουγεν­ νιάτικες εκδηλώσεις: η σπουδαία Συμφωνική Ορχή­ στρα Tchaikovsky της Μόσχας υπό τη διεύθυνση του Vladimir Fedosseyev θα δώσει δύο συναυλίες (22, 23/12) ερμηνεύοντας έργα Βάγκνερ, Μπραμς, Μποροντίν, Τραυλού και, φυσικά, Τσαϊκόφσκι.

Βραχυγραφίες

Προκηρύξος διαγωνισμών 0 Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» προκη­ ρύσσει Λογοτεχνικό Διαγωνισμό Πεζογραφίας, Ποίησης και Δοκιμίου. Τα έργα, που θα υποβλη­ θούν σε τρία αντίτυπα ως τις 30-12-99, πρέπει να είναι αδημοσίευτα και δεν μπορούν να συμμετάσχουν όσοι βραβεύτηκαν σε προηγούμενο διαγω­ νισμό του Συλλόγου. Κάθε υποψήφιος μπορεί να λάβει μέρος στο διαγωνισμό μόνο σε ένα από τα τρία προαναφερθέντα τμήματα. Ειδικά για την ποίηση, οι συλλογές πρέπει να περιλαμβάνουν τουλάχιστον δέκα ποιήματα. Περισσότερες πλη­ ροφορίες στοτηλ. 3221917 (κα Αικ. Σαμίου). Το σωματείο «Οι φίλοι του μουσείου Γ. Δροσίνη» προκηρύσσει διαγωνισμό για τη συγγραφή μελέ­ της με θέμα «Ο Γ. Δροσίνης ως δημοσιογράφος και εκδότης περιοδικών και εφημερίδων». Η προ­ κήρυξη προβλέπει τη συγγραφή μιας τεκμηριω­ μένη έρευνας που θα φωτίσει με αποδεικτικό υλι­ κό (βιβλιογραφία κ,λπ.) την ανεξερεύνητη αυτή πτυχή του Γ. Δροσίνη. Τα χειρόγραφα πρέπει να έχουν έκταση τουλάχι­ στον 100 σελίδων, να είναι ανέκδοτα και να στα­ λούν σε 6 δακτυλογραφημένα αντίτυπα. Η προθεσμία υποβολής ορίζεται στις 31 Δεκεμ­ βρίου του 2000 και το ποσό που θα συνοδεύει το βραβείο ανέρχεται στο 1.000.000 δρχ. Περισσότερες πληροφορίες στο: Σύλλογο «Οι φί­ λοι του Γ. Δροσίνη», Κ. Γ. Σπηλιωτόπουλο (για το διαγωνισμό), Βασ. Σοφίας 121 - Αθήνα 115 21. Αλλά και οι εκδόσεις «Μίνωας» σε συνεργασία με το Panda Club προκηρύσσουν διαγωνισμό οικο­ λογικού παραμυθιού. Απευθύνεται σε όλους τους συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας και το έργο πρέπει να πληροί τις παρακάτω προϋποθέσεις: • Να έχει σχέση με τα θέματα: δάσος, θάλασσα, υγρότοποι, απειλούμενα είδη.

• Να συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση των παι­ διών για την προστασία της φύσης.

• Να απευθύνεται σε παιδιά άνω των 6 ετών.

• Να μην ξεπερνά τις 2.000 λέξεις. Η προθεσμία υποβολής των κειμένων είναι η 31/3/2000. Για περισσότερες πληροφορίες στα τηλ. 2718194 (κα Μπικέ) και 3314893 (κα Σβορώνου).

Βραχυγραφίας

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΖ. Μ. ΚΟΥΤΣΥ

Β ΙΟ Σ ΚΑΙ Π Ο Λ ΙΤΕΙΑ Τ Ο Υ Μ Α ΪΚ Λ Κ.

Έ ν α ταξίδι στη δίνη και τη φρίκη του πολέμου, που παρασύρει τους ανθρώπους στη σκληρότητά του. Κεντρικός ήρωας ένας άνθρωπος περιθωριακός, πνευματικά καθυστερημένος, δύσμορφος. Ό μω ς ο Μάικλ Κ., αυτή η χωρίς επίθετο ασημαντότητα, ξεστρατίζει από την οδό της ιστορίας και πασχίζει να πορευτεί στο δικό του προσωπικό δρόμο. Αυτός ο ηλίθιος δεν είναι παρά ένας γενναίος, ένας αξιοπρεπής άνθρωπος που αρνείται να προδώσει τον εαυτό του. Από τις εκδόσεις “Νεφέλη” θα κυκλοφορήσει σύντομα “Ο Άρχοντας της Πετρούπολης”, που στηρίζεται σ’ένα συγκλονιστικό επεισόδιο από τη ζωή του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Ο Τζ. Μ . Κούτσυ βραβεύτηκε με το βραβείο Booker ’9 9 , για το βιβλίο του “Disgrace”.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 · ΑΘΗΝΑ Ι0680 · ΤΗΛ. 3607.744 FAX 3623.093 · E-mail: nefeli-p@otenet.gr

■m

Μια αγκαλιά παιδικά βιβλία για τις γιορτινές μέ­ ρες που έρχονται μας έστειλε ο δραστήριος εκ­ δοτικός οίκος «Άμμος». Τι να πρωτοθαυμάσεις! Το Αλφαβητάριο του Άη Βασίλη του Γρηγορίου Σολοτάρεφ, ένα πρωτό­ τυπο λεξικό των Χριστουγέννων και της Πρωτο­ χρονιάς με ζωντανά χρώματα και ευφάνταστα κείμενα για κάθε γράμμα του αλφαβήτου; Το Αν ήμουν Άη Βασίλης, με εικονογράφηση της Hanne Turk και στιχάκια της Μαριανίνας Κριεζή, στο οποίο ο ποντικός Αλέξανδρος σκέ­ φτεται τι θα έκανε για τον κόσμο, αν ήταν Άη Βασίλης: Θα 'κανα τον κόσμο όλο απαλό και πουπουλένιο, τις καρδιές να μαλακώσω, τους εχθρούς να συμφιλιώσω Το δώρο των μάγων, διήγημα του O’Henry με ει­ κονογράφηση της πολυβραβευμένης L. Zwerger;

Παρότι τα τρία παραπάνω βιβλία είναι παλαιότερες εκδόσεις, διαβάζονται σαν να γράφτηκαν σήμερα. Απόδειξη ότι τα καλά βιβλία δεν π α ­ λιώνουν. Και τ’ άλλα δύο όμως είναι επίκαιρα. Πρώτο και καλύτερο το βιβλίο του ευφυούς Ευ­ γένιου Τριβιζά Φρικαντέλα, η μάγισσα που μισούσε τα κάλαντα. Ένα πανέξυπνο βι­ βλίο με κάλαντα από π ο λ ­ λές περιο χές της Ελλάδας και μια μοχθηρή μάγισσα. Δώρο: ένα αληθινό τρίγωνο για τα παιδιά συνοδεύει το βιβλίο. Τέλος, Η Μ αγική Λέξη της Πρωτοχρονιάς του Μιχάλη Κουντούρη αναφέρεται σ’ έ­ να πά θη μα του Άη Βασίλη παραμ ονή Π ρω τοχρονιάς. Δ ιαβάστε τα στα βλαστάρια σας και κάντε τα δώρο στα παιδιά που αγαπάτε.

Εκδηλώσεις για παιδιά στον Ευριπίδη Ο κύκλος των εκδη λώ σ εω ν για παιδιά που οργανώνει το βιβλιοπωλείο «Ευριπίδης στη Στοά» απ ο τ ε λ ε ί ξεχω ριστό τμήμα ενός ευρύτερου πρ ο­ γράμματος και περιλαμβάνει παρουσιάσεις βιβλίων σε συ­ νεργασία με συγγραφείς παι­ δ ικ ώ ν β ιβλίω ν, εικ ο ν ο γρ ά φους, θεατρικές ομάδες, παι­ δαγωγούς, έτσι ώστε οι μι­ κροί φ ίλοι να διασκεδάζουν και παράλληλα, παίζοντας, να εξοικειώνονται με το βιβλίο και την ανάγνωση. Οι εκδηλώσεις λοιπόν για παιδιά θα είναι: • • Σάββατο 4/12 στις 11:30 Παρουσιάζεται το βιβλίο Ο γείτονάς μας το γουρούνι (Ζεβρόδειλος). Ακολουθεί θεατρικό

παιχνίδι και θα δοθούν στα παιδιά αφίσες και δώρα.

• Σάββατο 11/12 στις 11:30 Παρουσίαση όλων των νέων βιβλίων του πα­ ραμυθά Ευγένιου Τριβιζά.

• Σάββατο 18/12 στις 11:30 Πανηγυρική χριστουγεννιάτικη εκδήλωση σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Π απαδόπουλος». Τα παιδιά θα γνωρίσουν τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τον Γεώργιο Βιζυηνό και τον Ανδρέα Καρκαβίτσα μέσα από έργα τους δια­ σκευασμένα για μικρούς αναγνώστες. Θα α­ κ ολο υθ ήσ ει θεατροποιημένη πα ρο υσ ίασ η του βιβλίου του Γ. Βιζυηνού Ο Τρομάρας από το θεατρικό εργαστήρι Καλλιθέας, θα ακου­ στούν ελληνικά κάλαντα και θα μοιραστούν δώρα-εκπλήξεις.

βραχυγραφίες

Η παγκοσμιοποίηση τι γλώσσα 8α μιλά»; Μεταφέρουμε από το πρώτο, αμήχανο, τεύχος του μουσικού περιοδικού «Μελωδία» -του ευ­ χόμαστε καλο τάξιδο - ενδιαφέροντα τσιτάτα για τις γλώσσες του κόσμου. Σε όλο τον κόσμο ομιλούνται σήμερα γύρω στις 6.000 γλώσσες. Σε λιγότερο από 100 χρόνια θα έχουν «πεθάνει» οι μισές. (Κάθε δύο εβδομάδες χά­ νεται και από μία, καμιά φορά χωρίς να α­ φήνει κανένα ίχνος.)

51 απ’ αυτές τις γλώσσες ομιλούνται από έναν και μόνο άνθρωπο, ενώ 500 περίπου γλώσσες ομιλούνται από λιγότερο από 100 ανθρώπους.

Το 96% των γ λω σ σ ώ ν ομ ιλούνται από το 4% του πληθυσμού του κό­ σμου. Ό πω ς έγρ αφ ε και ο Έζρα Πάουντ: «Το σύνο­ λο της ανθρώπινης σο­ φίας δεν περιλαμβάνεται σε μία και μόνο γλώσσα, και καμιά γλώ σσα από μόνη της δεν μπορεί να εκφράσει όλες τις μορ­ φές και τα επίπεδα της ανθρώπινης αντίλη­ ψης».

ΕΚΔΟΣΕΙΣ SCRIPTA Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο

Μ Υ Θ Ι Σ Τ Ο Ρ Η Μ Α

ΜΑΓΚΝΟΥΣ ΜΙΛΣ

ΤΟ Μ Α Ν Τ Ρ Ω Μ Α ΤΩΝ ΖΩΩΝ Ταμ και Ρίτσι: δυο Σκωτσέζοι εργάτες. Τρελαίνονται για τα τζην, δεν τρε­ λαίνονται για δουλειά, μονίμως κάτι τους φταίει, δεν βλέπουν την ώρα να πάνε στην παμπ, ο κόσμος να χαλάει -εν ολίγοις δυο εργάτες σαν τους περισσότερους. Μόνο που ο Ταμ και ο Ρίτσι, μαζί με τον καινούργιο επι­ στάτη, αποκαλύπτουν σιγά σιγά πλευρές ασύλληπτες. Όταν ο εργοδότης τους, ο Ντόναλντ, θα τους υποχρεώσει να πάνε στην Αγγλία για εργολα­ βίες της εταιρείας, θα ξεμπερδέψουν χωρίς πολλά πολλά με τους πελά­ τες τους, φροντίζοντας πάντως να τηρούν απαρεγκλίτως την καθημερινή τους ρουτίνα. Μέχρι που θα έρθει η ώρα να βρουν το δάσκαλό τους. Ποι­ οι είναι τελικά αυτοί οι αδελφοί Χολ και με τι λογης ζώα ασχολούνται;

Βραχυγραφίας

Kcipcva που γράφονται pc αφορμή cva Βιβλίο Γράφ« ο ΒΑΓΓΕΛΗ! ΠΑΝΤΑΖΗΙ

μαγεία είναι μια πρακτική που συνοδεύει τον άνθρωπο από την εποχή των σπηλαίων μέχρι την έξοδό του στον κόσμο των άστρων. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο το ότι την ίδια ώρα που οι αστροναύτες ξανοίγονται στον αστρικό χώρο (φορώντας τα απαραίτητα προστατευτικά χαϊμα­ λιά!), η πλειοψηφία που παραμένει στη γη βιώνει κυριολεκτικά μια εισβολή των άστρων με τη μορφή των ωροσκοπίων. Η μαγεία είναι το προστάδιο της επιστήμης όχι μό­ νο στην ιστορική της εξέλιξη αλλά και στην καθη­ μερινή πρακτική: η σύλληψη μιας νέας επιστημονι­ κής ιδέας συχνά ξεκινάει από μια ομιχλώδη ενόρα­ ση μιας μυστηριακής σχέσης μεταξύ δύο διαφορε­ τικών φαινομένων. Η αναζήτηση επιστημονικών συ­ σχετισμών μοιάζει έτσι με ανίχνευση κοσμικών συ­ νωμοσιών, που όμως γίνονται απόλυτα νόμιμες μό­ λις αποκαλυφθούν. Εξάλλου, ορισμένες θεωρίες και πρακτικές, που κινούνται στις παρυφές της επί­ σημης επιστήμης, ακολουθούν ακόμη σε μεγάλο βαθμό τη λογική της μαγείας: από το όμοιο το ό­ μοιο (ομοιοπαθητική) ή διέγερση αγνώστων δυνά­ μεων μέσω διαύλω ν των οπ οίω ν η ακριβής λ ε ι­ τουργία παραμένει ακόμη μυστική (βελονοθερα­ πεία). Μια ακόμη χαρακτηριστικά ανθρώπινη δραστηριό­ τητα, η τέχνη, διατηρούσε πάντα προνομιακή σχέ­ ση με τη μαγεία, καθώς η μαγεία της τέχνης μετα­ δίδεται από ατραπούς που δεν μπορεί πάντα να παρακολουθήσει το λογικό. Η σχέση μαγείας και θρησκείας είναι στενή και διαρκής. Φαινομενικά πρόκειται για δύο εντελώς διαφ ορετικές και ασύμβατες κοσμοθεω ρήσεις. Στην πραγματικότητα είναι απόλυτα παραπληρω-

Η

■(

ta riff

ευκαιρίας δοθείσης...------------------------

m

ματικές μεταξύ τους. Η μόνη σίγουρη διαφ ορά τους βρίσκεται στο ότι η μια αντιπροσωπεύει τη «νόμιμη» και η άλλη την «παράνομη» πλευρά των μυστικών κοσμικών δραστηριοτήτων. Αυτός ο δια­ χωρισμός αντανακλά άμεσα στους φορείς των δύο αυτών πρακτικών: η θρησκευτική τελετουργία γίνε­ ται μόνο από τον αναγνωρισμένο φορέα της επίση­ μης θρησκευτικής εξουσίας, οι μαγικές πρακτικές κατά κανόνα ασκούνται από «εξωτικά» άτομα και «περιθωριακές» κοινωνικές ομάδες (αλλοπαρμένοι, παράξενες γριές, τσιγγάνοι κ.ο.κ.). Η πρακτική της μαγείας εκδηλώνεται με τόσο δια­ φορετικούς τρόπους, ώστε να αναρωτιέται κανείς τι κοινό έχουν ώστε να εντάσσονται στην ίδια ευ­ ρύτερη κατηγορία: επίδραση από απόσταση, μετα­ βίβαση της δράσης από το ομοίωμα στο πρωτότυ­ πο, χρήση κλειστών κωδίκων, επιβολή της επιθυ­ μίας και του λόγου πάνω στα πράγματα κ.ο.κ. Οι μαγικές πρακτικές χαρακτηρίζονται από μια χαώδη ποικιλομορφία. Οι απόπειρες των μελετητών για μια εξαντλητική καταγραφή ή μια σαφή και ακριβή κατηγοριοποίησή τους φαίνονται απέλπιδες, ανε­ παρκείς και αποτυχημένες. Εντούτοις, ακόμη και ο πιο ανίδεος γι’ αυτές τις απόπειρες είναι σε θέση να διαγνώσει κατά αλάθητο σχεδόν τρόπο αν μια πρακτική εντάσσεται ή όχι στην περιοχή της μαγεί­ ας. Με ποιο κριτήριο γίνεται άραγε αυτό; Το πιο απλό κριτήριο έχει χ αρακτήρα α π ο κ λ ε ι­ σμού: μαγική είναι πριν απ’ όλα η δραστηριότητα που δεν ασπάζεται τις καθιερωμένες επιστημονι­ κές πρακτικές. Πέρα όμως απ’ αυτό το αρνητικό κριτήριο μπορεί άραγε να εντοπιστεί κάποιο κοινό στοιχείο σ ’ όλες τις πρακτικές που εντάσσονται στη μαγεία ή θεωρούνται συγγενείς μ’ αυτήν; Απά­ ντηση στο ερώτημα αυτό νομίζω πως υπάρχει και πως μπορούμε να τη βρούμε. Αν αντιπαραβάλουμε τους τρόπους με τους οποί­ ους υποτίθεται πως δρουν οι μαγικές δυνάμεις και καθίστανται αποτελεσματικές οι μαγικές τελετουρ­ γίες με τους τρόπους που λειτουργούν οι (υποσυ­ νείδητοι) συνειρμοί, θα διαπιστώσουμε μια σχεδόν πλήρη παράλληλη αντιστοιχία. Οι συνειρμικές αλ­ ληλουχίες, οι μεταβάσεις από τη μία παράσταση στην άλλη, ακολουθούν τους ίδιους δρόμους μέσω των οποίων κινούνται οι μαγικές δυνάμεις. Αυτό που στο επίπεδο της συνείδησης εμφανίζεται ως αλληλουχία παραστάσεων, στο επίπεδο της μαγεί­ ας εμφανίζεται ως αλληλουχία γεγονότων. Πίσω α­ κόμη απ’ αυτό ανακαλύπτουμε την ταύτιση (νοε­ ρής) παράστασης και (πραγματικών) παριστωμέ-

©(5---------------------------------------------

νων. Η σχέση όμως παράστασης και παριστώμενου έχει πλήρως αντιστραφεί. Η πραγματική δύνα­ μη δεν βρίσκεται στο αντικείμενο της παράστασης αλλά σ ’ αυτή την ίδια την παράσταση. Το αντικεί­ μενο είναι άθυρμα της νοερής εικόνας, ενώ η ίδια η νοητική μας δραστηριότητα εκδιπλώνεται έξω α­ πό μας σαν νοητική δραστηριότητα των δυνάμεων που κυβερνούν τον κόσμο. Η ταύτισ η λέξης και πράγματος αποτελεί μια ειδική -αρκετά ευρεία π ά­ ντω ς- πλευρά αυτού του φαινομένου. Και βεβαί­ ως, η χρήση ακατανόητων μαγικών φορμουλών, πέρα από την πίστη σ’ αυτή την ταυτότητα (ό,τι αποκαλείται, καλείται και έρχεται), έχει να κάνει και με την πίστη πως οι μυστικές δυνάμεις που κυβερ­ νούν τον κόσμο δεν μπορεί παρά να έχουν τη δική τους μυστική γλώσσα. Με κίνδυνο να φανεί ότι δογματίζουμε -έναν κίνδυ­ νο που διατρέχουμε πάντα, καθώς επιχειρούμε να συμπιέσουμε μεγάλα ζητήματα στον περιορισμένο χώρο τούτης της σ τήλης- μπορούμε να συνοψί­ σουμε: ο κόσμος της μαγείας είναι ο υπόγειος κό­ σμος των συνειρμών, εκλαμβανόμενος ως το πραγ­ ματικό πεδίο δράσης των μυστικών δμνάμεων που κυβερνούν το σύμπαν. Οι συνειρμοί λειτουργούν στο υποσυνείδητο. Μόνο τα τελικά συμπεράσματα αναδύονται στην επιφάνεια του συνειδητού σαν κορφές νησιών πάνω σε μια υποθαλάσσια οροσει­ ρά. Όπως δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν αυτές οι ορατές κορφές χωρίς την αόρατη οροσειρά, έ­ τσι δεν θα μπορούσαν να αναπτυχθούν οι επιστη­ μονικά ελεγχόμενοι λογικοί συλλογισμοί χωρίς τις υποσυνείδητες συνειρμικές αλληλουχίες. Η διαπίστωση αυτή μας δίνει την απάντηση και για το μέλλον των σχέσεων επιστήμης και μαγείας: θα εξακολουθήσουν να συμβιώ νουν παράλληλα και συμπληρωματικά, όντας αναπόφευκτα προϊόντα της ανθρώπινης ψυχο-λογικής δραστηριό τητας που διαρκώς εκδιπλώνεται ανάμεσα στο ημίφ ως του υποσυνειδήτου και το φως του συνειδητού. Η μαγική ενυπάρχει στην έλλογη σκέψη ως το ανα­ πόφευκτο προστάδιό της. Το συνειδητό αποτελεί το τελικό φωτεινό προϊόν που έχει τις ρίζες του βαθιά μέσα στο σκοτάδι. Αυτό εξηγεί τόσο την α­ ναμφίβολη συγγένειά τους, όσο και την αντιθετική τους σχέση: η επικράτεια του συνειδητού είναι αυ­ τή της επίσημης εξουσίας, η επικράτεια του υπο­ συνειδήτου είναι εκείνη του νεφελώδους περιθωρί­ ου. Ποια εξουσία όμως θα μπορούσε να υπάρχει χωρίς το περιθώριο που την τροφοδοτεί και δικαι­ ολογεί ταυτόχρονα την ύπαρξή της; □

__________________________ ευκαιρίας δοθείσης...

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ * ΣΥΓΓΡΑΦ ΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ Π Α Ρ Α Μ Υ ^ Υ Οι εκδόσεις Μίνωας σε συνεργασία με το Panda club, το παιδικό τμήμα του W W F Ελλάς, προκηρύσσουν διαγωνισμό οικολογικού παραμυθιού, με σκοπό να ευαισθητοποιήσουν τα παιδιά σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος. Ο διαγωνισμός απευθύνεται σε όλους τους συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας που αγαπούν το παιδί, αλλά και τη φύση. Πιο συγκεκριμένα, το παραμύθι πρέπει να πληροί τις παρακάτω προϋποθέσεις: • να έχει σχέση με ένα από τα ακόλουθα θέματα: δάσος, θάλασσα, υγρότοποι, απειλούμενα είδη.

• να συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση των παιδιών ι την προστασία της φύσης, χωρίς να έχει διδακτικό χαρακτήρα.

• να απευθύνεται σε παιδιά ηλικίας από 6 ετών και άνω.

• να μην ξεπερνά τις 2.000 λέξεις. Η προθεσμία υποβολής των κειμένων είναι έως 31/3/2000. Η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων θα γίνει μέχρι το τέλος Ιουνίου. Το παραμύθι που θα βραβευθεί, θα εικονογραφηθεί και θα εκδοθεί από τις εκδόσεις Μίνωας, στη σειρά «Σύγχρονο Παραμύθι». Η κριτική επιτροπή αποτελείται από τους: Αγγελική Βαρελλά (συγγραφέα), Μαρία Βελετά-Βασιλειάδου (συγγραφέα), Ρένα Ρώσση-Ζαΐρη (συγγραφέα), Γιάννη Κωνστανταρόπουλο (εκδότη) και Ελένη Σβορώνου (υπεύθυνη εκπαιδευτικών προγραμμάτων Panda Club) Ο ι δ ιαγω νιζόμενοι π αρ ακ αλούνται να σ τέλνουν τα κ είμ ενά τους στη διεύθυνση: Ε κ δ ό σ εις Μ ίνω ας, Π ο σ ειδ ώ ν ο ς 1 ,1 4 1 2 1 Ν. Η ρ ά κ λειο, υπόψη Κ α ς Λ ίλιαν Μ πικέ. Γ ια π ερ ισ σ ό τερ ες π λ η ρ ο φ ο ρ ίες μ πορείτε ν α επικοινω νείτε σ ια τηλέφ ω να 2 7 1 8 1 9 4 (Ε κ δ ό σ εις Μ ίν ω α ς- Κ α Μ π ικ έ) και 3 3 1 4 8 9 3 (W W F Ε λ λ ά ς - Κ α Σ β ο ρ ώ ν ο υ ).

% @!Ν©2! c fu b —

- ^ Τ Α ^ Π ;UVAJ1 Π gJUl

Νίκος Μπακόλας γεννήθηκε το 1927 στη Θεσ­ σαλονίκη, όπου και πέθανε στις 12 Νοεμβρίου 1999.

Ο

ται συγκλονιστικές εντυπώσεις από διάφορα ταξίδια. Το 1963 μεταφράζει το μυθιστόρημα του Ουίλιαμ Φόκνερ Η βοή και το πάθος και επηρεάζεται από το στιλ της γραφής του συγκε­ κριμένου Αμερικανού συγγραφέα. Έτσι στο δεύτερο μυ­ θιστόρημά του Οκήπος των πριγκίπων, που εκδίδεται το 1966, υπάρχει μια εντυπωσιακή και καθοριστική για την πεζογραφία του αλλαγή. 0 Μπακόλας υιοθετεί τη νεοτερική παράδοση της Θεσσαλονίκης, που είχε ριζώσει στην πόλη από το μεσοπόλεμο, και την εμπλουτίζει με στοιχεία από τη γραφή του Φόκνερ, δίνοντας έναν προ­ σωπικό ρυθμό και ύφος στην πρόζα του. Η πλοκή του μυθιστορήματος βασίζεται στο μύθο των Ατρειδών. Η δομή συγκροτείται από ξεχωριστούς μονολόγους συ­ νειδησιακής ροής των πρωταγωνιστών. Τα γεγονότα προβάλλουν θαμπά και θρυμματισμένα στα χρόνια του μεσοπολέμου και υπάρχει μνεία για τη Μικρασιατική Κα­ ταστροφή, που παραλληλίζεται με τον Τρωικό Πόλεμο. Ακολουθούν δύο βιβλία, τα Εμβατήρια τ ο 1972 και Ύπνος θάνατος το 1974, με τα οποία ο Μπακόλας εμπε­ δώνει το νεοτερικό του ύφος. Ο μύθος σχεδόν εξοστρακίζεται, το πραγματικό συνυφαίνεται με το φαντα­ στικό και το παράλογο στους μονολόγους και ο ρυθμός γίνεται πιο εντυπωσιακός. Ήδη όμως από τη δεκαετία του 1960, αρκετοί πεζογράφοι συνομήλικοί του ή και νεότεροι, στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, εισάγουν στη λογοτεχνία γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας μας, που τα εξιστορούν με παραδοσιακότερους τρόπους γρα­

Νίκος Μπακόλας ( 1927- 1999)

Σπούδασε μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, αλλά ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη δημοσιογραφία από το 1952 έως το 1986. Έχει εργαστεί σε όλες σχε­ δόν τις μεταπολεμικές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης και έχει διατελέσει αρχισυντάκτης της εβδομαδιαίας «Δράσις». Υπήρξε άτυπος διευθυντής του Κινηματογρα­ φικού Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης από την καθιέρωση του θεσμού το 1960 μέχρι το 1965. Ασχολήθηκε επί τριάντα χρόνια με την κριτική θεάτρου και υπήρξε καλλιτεχνικός διευθυντής του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδας α­ πό το 1980 μέχρι το 1982 και από το 1990 μέχρι το 1995, αφού προηγουμένως υπηρέτησε ως πρόεδρος της καλλιτεχνικής επιτροπής και μετέπειτα ως εισηγη­ τής δραματολογίου στο ίδιο θέατρο. Το 1989 διετέλεσε για μικρό διάστημα γενικός διευθυντής της ΕΡΤ-3. Στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε το 1955 με διηγήμα­ τα σε φοιτητικά έντυπα. Κυκλοφόρησε το πρώτο του βι­ βλίο Μην κλαις αγαπημένη το 1958. Πρόκειται για μια ε­ ρωτική ιστορία μιας κοπέλας του καμπαρέ κι ενός νέ­ γρου ναύτη. Η γραφή είναι ρεαλιστική και προσεγμένη. Το θέμα θυμίζει αμερικανικό φιλμ νουάρ και δεν προοι­ ωνίζει την κατοπινή εξέλιξη του συγγραφέα. Απεναντίας πείθει ότι ο Μπακόλας διαθέτει φλέβα παραδοσιακού α­ φηγητή, κάτι που επαληθεύεται χρόνια αργότερα με το βιβλίο του Το ταξίδι που πήηγώνει (1995), όπου αφηγεί-

φής. Ο Μπακόλας, που είχε την ιστορία στο αίμα του, ό­ πως απέδειξε η μετέπειτα πορεία του, θέλει να μιλήσει κι αυτός για όσα συνέβησαν στον τόπο, και ειδικότερα στη Θεσσαλονίκη, από τις αρχές του αιώνα και λίγο πριν μέχρι και το τέλος του Εμφυλίου, εξιστορώντας περι­ στατικά της οικογένειας και του περίγυρου, με αρχή τις περιπέτειες του παππού του, που από την Ήπειρο ήρθε και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Η συνειρμική ό­ μως γραφή ελάχιστα προσφέρεται για μια τέτοια κατα­ γραφή· γι' αυτό, κρατώντας το ρυθμό και κάποια ακόμα νεοτερικά στοιχεία, όπως π.χ. τη χρονική ανακολουθία, εισάγει το ρεαλισμό στην πρόζα του δημιουργώντας έ­ να νέο χαρμάνι, που σιγά σιγά τον απομακρύνει από τη «Σχολή Θεσσαλονίκης» και τον Φόκνερ. Το αποτέλεσμα υπήρξε εντυπωσιακό: τα βιβλία του Μπακόλα απέκτη­ σαν ενάργεια, ενδιαφέρον και συνακόλουθα ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό. Τρία είναι τα βιβλία στα οποία γίνεται η καταγραφή των ιστορικών γεγονότων που συνέβησαν στη Θεσσαλονί­ κη: Η Μυθολογία (1977), Η μεγάλη πλατεία (1987 Κρατικό βραβείο μυθιστορήματος) και η Καταπάτηση (1990). Ανάμεσα στη Μυθολογία και τη Μεγάλη πλα­ τεία πρέπει να εντάξουμε και τον Κήπο των πριγκίπων για να ολοκληρωθεί η ιστορική συνέχεια. Έχουμε, επο­ μένως, μια τετραλογία, που εισάγει την ιστορία του τό­ που στην πεζογραφία με αναφορά, όχι στους πρωτα­ γωνιστές της ιστορίας που χάραξαν την πορεία της, αλ­ λά στα πρόσωπα μιας οικογένειας -με την ευρεία της έννοια- που υπέστησαν (υπέφεραν ή και εκμεταλλεύθηκαν) τα γεγονότα. Ακολουθεί μια άλλη τριάδα βιβλίων, όπου ο Μπακόλας μεταπηδάει από το ιστορικό στο μυθικό αλλά και σε υ­ περβατικό ακόμα επίπεδο. Πρόκειται για την Κεφαλή (1990), την Ατέλειωτη γραφή του αίματος (1996 - Κρα­ τικό βραβείο μυθιστορήματος) και το Μπέσα για μπέοα (1998). Και στα τρία βιβλία ο συγγραφέας αξιοποιεί κά­ ποια γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας (την περιπέτεια ενταφιασμού της κεφαλής του Παύλου Μελά, κάποια περιστατικά του μεσοπολέμου ή τη ζωή του λήσταρχου Φώτη Γιαγκούλα) για να ολοκληρώσει, με το δικό του ξεχωριστό πεζογραφικό ύφος, την καταγραφή ενός κό­ σμου προσωπικού. Γιατί, πίσω από τους ήρωες των βι­ βλίων του, τους μονολόγους, τους αναχρονισμούς του μύθου, τα ιστορικά γεγονότα που επιλέγει και αξιοποιεί, κρύβεται ο ίδιος ο συγγραφέας, που μιλάει για την αν­ θρώπινη μοίρα και το πεπρωμένο, που καθορίζει την πορεία της ζωής. Κι είναι αυτό το πεπρωμένο που όρισε να κλείσει ο Μπακόλας τη ζωή του με το κλείσιμο του αιώνα που εξιστορεί στα βιβλία του. Περικλής Σφυρίδης

P R IM U S Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Κ Α Π Α Τ Ο Υ Sveva C asati Modignani

ΤΟ ΤΑΓΚΟ Τ Η Σ Μ Α Τ ΙΛ Ν Τ Ε

ΤΩΡΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΑΤΟΥ Έ ν α μ υ θ ισ τό ρ η μ α α ν α μ ν ή σ εω ν . Κ ο ιν έ ς μ ν ή μ ε ς δυο γυνα ικώ ν που π α ίρ ν ο υ ν σ άρκ α και ο σ τ ά , μ α ς σ υγκ λον ίζου ν , μ α ς π α ρ α σ ύ ρ ου ν σ ε ρ υ θ μ ο ΰ ς τα γκ ό! Μ ια σ κ λη ρ ή ισ τ ο ­ ρία γ εμ ά τη π ά θ ο ς και π όν ο. Μ ια συγκινητική κ α τά θεσ η ζωής, από τη “ μ εγ ά λ η κ υ ρ ία ” τω ν B e st S eller. Α π όδ ειξη τ α έξι εκ ατομ μ ύρια α ν τί­ τ υ π α τω ν 12 π ρο η γο υ μ έν ω ν μ υ θ ι­ σ τ ο ρ η μ ά τ ω ν τ η ς , μ ερικ ά α π ό τ α ο π ο ία έγιναν π ο λ ύ ε π ιτ υ χ η μ έ ν ε ς τ η λ ε ο π τ ικ έ ς σ ειρ ές.

PRIM US Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΚΑΙΙΑΤΟΥ Ε μ μ . Μ π ε ν ά κ η 2 7 - 2 9 , 1 0 6 7 8 Α θ ή να Τηλ.: (01) 3803354 - 3812827 · FA X: 3803354 e-mail: kapatou@hol.gr - http: //www.kapatou.gr

(§) ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Κ. Αυγητίδης Η στρατιωτική επέμβαση των καπιταλιστικών χωρών ενάντια στη σοβιετική Ρωσία και η Ελλάδα (1918-1920)

Γ.Κ. Μωραΐτης Ιδεολογικές και μεθοδολογικές «βχές της εργασίας στο σχολείο της πολυτεχνικής εκπαίδευσης

Β.Ι. Λένιν Παρατηρήσεις στο βιβλίο του Ν.Ι. Μπουχάριν «Η οικονομία της μεταβατικής περιόδου»

Ν. Γεωργιάδης Ο ακρίτας που έγινε ρεμπέτης

Τ. Λουγγής Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας Α' τόμος (324-1204)

Ε. Τεγούλια-Τσιλιμίγκρα Η άρνηση της υποταγής

Λ,Γκιγιού Αντζελίνα

Ν. Κυιόπουλος Η μάχη της Νάουσας

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Π Ο Χ Η ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α Ε Β Ε Σ ό λ ω ν ο ς 1 3 0 , 1 0 6 8 1 Α θ ή ν α , Τ η λ .: 3 8 2 0 8 3 5 , 3 8 2 3 6 4 9 , F a x : 3 8 1 3 3 5 4 h ttp :/w w w .se p .g r - e -m a il: in f o @ s e p .g r

Κ ε ν τρ ικ ή διάθεση:

Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο υ 3 , Τ η λ .: 3 8 2 9 8 3 5 , 3 8 0 8 1 3 2 , F a x : 3 8 2 9 8 1 4

|—

φ Σ ΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ —ο

Σ. Φιλίππου-Δαράκου Νήλιος

Δ. Κατσαμάκη Τα ανθρωπάκια του ιδρώτα

Κ. Μπόσης ...και το τρένο τραβούσε για τα ξεχερσώματα

Α. Παπαδιαμάντης Επιλογή III κοινωνικά διηγήματα

Αριάδνη

i Α. Περιστεράκη-Ψυχογιού Αριάδνη

Β. Λιόγκαρης Αναζητώντας το χαμένο γάτο

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Π Ο Χ Η ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α Ε Β Ε Σ ό λ ω ν ο ς 1 3 0 , 1 0 6 8 1 Α θ ή ν α , Τ η λ .: 3 8 2 0 8 3 5 , 3 8 2 3 6 4 9 , F a x : 3 8 1 3 3 5 4 h t tp :/w w w .sep .g r - e -m a il: in f o @ s e p .g r

Κ ε ν τρ ικ ή διάθεση:

Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο υ 3 , Τ η λ .: 3 8 2 9 8 3 5 , 3 8 0 8 1 3 2 , F a x : 3 8 2 9 8 1 4

φ ρ α ν τ ς Κ ά φ κ α : Ο ι επιστολές Ελάχιστοι συγγραφείς έχουν προκαλέσει τόση διχογνωμία στους κόλπους της λογοτεχνίας όσο ο Φραντς Κάφκα (1883-1924). Ακόμα και θεωρητικοί που ανήκουν στο ίδιο «στρατόπε­ δο», όπως εκείνοι της μαρξιστικής κριτικής, διχάζονται όταν μελετούν το έργο του: οι μεν το απορρίπτουν επειδή δεν απεικονίζει, κατά την άποψή τους, τη σύ­ γκρουση των κοινωνικών τάξεων παρά μόνο την ηττοπάθεια του ατόμου απέναντι στους μηχανισμούς του καπιταλισμού (σε αυ­ τούς ανήκει ο Γκέοργκ Λούκατς και εν μέρει ο Έντμουντ Ουίλσον), οι δε το υπερτιμούν ακριβώς επειδή αυτό το αίσθημα συ­ ντριβής αντανακλά τη βαθύτερη ουσία της καθημερινής ζωής σε μία καπιταλιστική κοινωνία (σε αυτούς ανήκει ο Ερνστ Φίσερ). Επιπροσθέτως, οι «φιλοσοφίζοντες» κριτικοί βρήκαν στον Κάφκα έ­ ναν άξιο εκπρόσωπο του υπαρξισμού, οι ψυχαναλυτικοί ερμηνεύ­ ουν το έργο του με βάση τη σχέση με τον πατέρα του, πολλοί ε­ βραϊκής καταγωγής κριτικοί μίλησαν μόνον για αναφορές στον Ιουδαϊσμό και πάει λέγοντας. Ο Κάφκα είναι επίσης από τους λίγους συγγραφείς που στη μελέ­ τη του αμιγούς λογοτεχνικού του έργου έχουν ενταχθεί τα ημερο­ λόγια και οι επιστολές του. Ο γερμανικός εκδοτικός οίκος Frankfurt: Fischer ξεκίνησε πρόσφατα την έκδοση όλων των επι­ στολών, που αναμένεται να ολοκληρωθεί σε πέντε τόμους. Επιμελητής της έκδοσης είναι ο Χανς-Γκερντ Κοχ. Ήδη κυκλοφορεί ο πρώτος τόμος, που περιλαμβάνει τις επιστολές που έστειλε (και έ­ λαβε) ο Κάφκα, από το 1900 έως το 1912 (Hans-Gerd Koch: Franz Kafka. Briefe 1900-1912, σελ. 912). Ο τόμος περιλαμβάνει και του­ ριστικές κάρτες που έστελνε ο Κάφκα, μέχρι και αφιερώσεις που έκανε σε λευκώματα και σε βιβλία που χάριζε. Ξεκινώντας από μία τέτοια καρτ-ποστάλ που έστειλε στην αδελφή του Έλι τον Ιούλιο του 1900, ο τόμος περιλαμβάνει επιστολές του στους Πολ Κιστς, Όσκαρ Πόλακ, Μαξ Μπροντ και φτάνει μέχρι τους πρώτους μήνες της αλληλογραφίας του με τη Φελίτσε Μπάουερ. Πέρα από τις σκέψεις του πάνω στους προσωπικούς του εφιάλτες, που τον ταλάνιζαν μέχρι το θάνατό του από φυματίωση σε ηλικία σαράντα χρόνων, στις επιστολές αυτές ο Κάφκα α­ νέπτυσσε, με εκείνο το σκοτεινό πάθος που τον διέκρινε, τις απόψεις του πάνω στο γράψιμο και τη λογοτεχνία. Από αυτή τη σκοπιά, συγκλονιστική είναι η επιστολή στον Όσκαρ Πόλακ, γραμμένη το 1904: «Χρειαζόμαστε βιβλία που ενεργούν επάνω μας σαν μια δυστυχία, που μας πονούν όπως ο θάνατος ενός ανθρώπου που τον αγαπούσαμε πιο πολύ από τον εαυτό μας, σαν να μας είχαν εξορίσει στα δάση, μακριά απ’ όλους τους ανθρώπους, σαν μια αυτο­ κτονία- ένα βιβλίο πρέπει να είναι το τσεκούρι που σπάζει την παγωμένη θάλασσα μέσα μας». Τελευταία, μαθαίνουμε ότι ο Τσεβί Ντιαμάντ, ανιψιός της Ντόρα Ντιαμάντ, του τελευταίου μεγάλου έρωτα του Κάφκα, που είναι συγγραφέας, εγκατεστημένος στο Ισραήλ, ετοιμάζει ένα πόνημα για τον Κάφκα, με βάση όλα όσα του αφηγήθηκε η θεία του αναφορικά με τη σχέση της με τον μεγάλο Εβραίο συγγραφέα της Πράγας.

ξένο Βιβλίο

Ο Ισαάκ Μπάο«βι$ Σίνγκερ και οι Εβραίοι της Πολωνίας Η γοητεία που προκαλούν δυσκολοχώνευτα, για πολλούς, είδη του λόγου όπως η μελέτη ή το δοκίμιο είναι, συνήθως, συνέπεια της μονομανίας του συγγραφέα. Το βιβλίο της Πολωνής ιστορικού και ποιήτριας Αγκάτα Τουτζίνσκα (Agata Tuszynska) Χαμένα τοπ ία. Ψ άχνο­ ντας γ ια τον Ισ α ά κ Μ πάσεβις Σίνγκερ κ α ι τους Ε βραίους της Π ολω νίας (L o st Landscapes: In search o f Isaac B ashevis S inger an d th e Jew s o f P oland. Μετάφραση στα αγγλικά: Madeline

G. Levine. Εκδ. New York: William Morrow, σελ. 184) φαίνεται πως είναι γέννημα μιας τέτοι­ ας εμμονής. Η συγγραφέας, θεωρώντας πως οι Πολωνοεβραίοι, που μέχρι τον β’ παγκό­ σμιο πόλεμο αριθμούσαν περί τα τριάμισι εκατομμύρια του συνολικού πληθυσμού της χώ­ ρας, αποτέλεσαν σημαντικό κομμάτι της ιστορίας και της κουλτούρας της Πολωνίας, ύστε­ ρα από χρόνια αποσιώπησης της πτυχής αυτής της ιστορίας της χώρας (λόγω της γραμμής που ακολουθούσε το κομουνιστικό καθεστώς), ταξίδεψε σε πολωνικές κωμοπόλεις και χω­ ριά και κατέγραψε σχόλια που, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, φανερώνουν έναν βαθύ αντισημιτισμό. Οι σύγχρονοι Πολωνοί νιώθουν μάλλον ανακουφισμένοι που οι «τοκογλύφοι Εβραίοι», όσοι τουλάχιστον επέζησαν του Ολοκαυτώματος, συνεπείς στο μύθο του «περιπλανώμενου Ιουδαίου» (που τον θέ­ λει να περιπλανιέται ύστερα από την κατάρα που του έριξε ο Χριστός στην πορεία για τον Γολγοθά), εγκατέλειψαν τη χώρα, όπου έζησαν γενιές και γενιές για εν­ νέα περίπου αιώνες, και τράβηξαν για την Παλαιστίνη ή την Αμερική. Ως περιπλανώμενος Ιουδαίος, ο μεγάλος συγγραφέας Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ (1904-1991, Βραβείο Νόμπελ 1978), το δεύτερο θέμα του βιβλίου της Τουτζίν­ σκα, εγκατέλειψε την Πολωνία το 1935, διαισθανόμε­ νος τον θανάσιμο κίνδυνο που πλησίαζε σαν παλιρροϊκό κύμα σε όλη την Ευρώπη, και κατέιρυγε στη Νέα Υόρκη. Ο Σίνγκερ είναι γνωστός στην Ελλάδα κυρίως από τη συλλογή διηγημάτων Ο τελευταίος δα ίμο νας κ α ι άλλα διηγήματα (Νεφέλη, 1995). 'Ηταν γνωστός στους λογοτεχνικούς κύκλους των Πολωνοεβραίων συγγραφέων που έγρα­ φαν στα Γίντις από το 1920, ωστόσο η μετάφραση των διηγημάτων και μυθιστορημάτων του στα αγγλικά, την οποία επέβλεψε ο ίδιος, τον καθιέρωσε ως συγγραφέα σε διεθνές επίπε­ δο. Σε αντίθεση με τον αδελφό του, επίσης συγγραφέα, ο Σίνγκερ δεν επέστρεψε στην Πολω­ νία. Γνώριζε καλά πως δεν είχε πια κανέναν πίσω, ότι αν επέστρεφε θα έβρισκε μιαν έρημη χώρα. Ωστόσο, κρίνοντας από τη θεματολογία των περισσοτέρων διηγημάτων του, το πα­ ρελθόν, η παράδοση, η ιστορία του λαού του συνέχισε να ζει μέσα του. Μάλιστα, η Τουτζίν­ σκα γράφει ότι, στην ουσία, ποτέ δεν εγκατέλειψε την Πολωνία. Μία μάλλον λαθεμένη διαπί­ στωση, αφού ένα επίσης μεγάλο μέρος του έργου του Σίνγκερ αντλεί τη θεματολογία του από τη ζωή στην Αμερική. Οι ήρωες είναι πάντα Εβραίοι φυσικά, αλλά μέσα από τη γραφή του μας διαπερνά η αύρα της αμερικανικής καθημερινότητας της εποχής. Αν μη τι άλλο, η περίπτωση του Σίνγκερ επιβεβαιώνει περίτρανα πως οι Εβραίοι που αναγκάεπηκαν να περιπλανηθούν για να επιβιώσουν παρέμειναν ριζωμένοι στον εαυτό τους, ενώ την ίδια σπγμή α­ νοίχτηκαν στον κόσμο. Η Τουτζίνσκα παρακολουθεί την πορεία του Σίνγκερ τόσο στην Πολωνία όσο και στην Αμε­ ρική, διεισδύει στον άνθρωπο και το συγγραφέα και δεν παραλείπει να αναφερθεί στον πό­ λεμο που του έκαναν ομόθρησκοί του εξαιτίας του εξομολογητικού χαρακτήρα των κειμέ­ νων του, του ερωτισμού που τα διακρίνει κάποτε, των αναφορών του στο Ολοκαύτωμα (κατηγορήθηκε ότι εκμεταλλειπηκε επιζήσαντες που του διηγήθηκαν τις προσωπικές τους ανα­ μνήσεις) και της μείξης ρεαλισμού και μυστικισμού που κυριαρχεί στο έργο του και που εί­ ναι το στοιχείο, μαζί με τον έντονα βιωματικό χαρακτήρα του, που το καθιστά ένα από τα πιο συναρπαστικά λογοτεχνικά έργα του αιώνα που μας αφήνει.

ξένο Βιβλίο

εκδόσεις Απόπειρα κυκλοφορούν: Δ ημήτί||ς Μαμαλοΰκας

Όσο υπάρχει αλκοόλ υπάρχει ελπίδα

Βιρχζίνια Γουλφ Cafe

ες του έρωτα

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΑΣ:

ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡΗΣΤΕΑΣ

ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ:

Όσο υπάρχει αλκοόλ υπάρχει ελπίδα

Γυναίκες του Έρωτα

Βιρτζίνια Γουλφ Cafe ε τ ο ιμ ά ζ ε τ α ι:

Ουίλιαμ Μηάροουζ Σελίδες απ' το Χάος

ΠΩΛ ΜΠΟΟΥΛΣ

Ο Σκόρπιός και άλλα διηγήματα,

ΕΚΔΟΣΕΙΣ, ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΝΑΥΑΡΙΝΟΥ 18-20, 106 80 ΑΘΗΝΑ, Τ Η Λ .64 50 51 9 FAX 36 30 37 6

e-mail: apopeira@hotmail.com

Σελίδες απ' το Χάος (Λιθόστρωτοι Κ ή π ο ι, B lade R unner, Α θ ανασ ία, Σελίδες α π ' το Χάος)

Ο «ελληνοκεντρικός»Μόραν

ο περιοδικό διαβάζω έθεοε ξανά σε ουζήτηση το θέ­ μα Χάιντεγκερ (τεύχος 599, Σεπτ. 1999), με έξι σημε­ ρινές εργασίες μελετητών του, μέσα από ένα «αγω­ νιστικό παιχνίδι μεταξύ τους», όπως γράφει η Ασημί­ να Καραβαντά που επιμελήθηκε το αφιέρωμα. Το θέμα, κατά τη γνώμη μου, είναι και επείγον και ενδιαφέρον, α­ φού σχετίζεται με τη σημερινή ταυτότητα του ελληνικού πολιτισμού και τη σχέση δισφορετικότητάς του με τον δυ­ τικό κόσμο, θα σημειώσω κάποιες παρατηρήσεις μου που μπορούν να χαρακτηριστούν και σαν ερωτήματα.

Τ

«π αρχική κατανόηση του Είναι ηρωτοδιαμορφώθηκε επιστημονικά από τους Έλληνες»' Η καταφυγή του Χάιντεγκερ στους Έλληνες προέρχεται -όπως γράφει- από το γεγονός ότι «η αρχένονη αλήθεια» (ήτοι η πορεία για την ερώτηση και την αναζήτηση του Εί­ ναι) παρουσιάζεται σαφής στους αρχαίους Έλληνες2, κυ­ ρίως με τους Ίωνες προσωκρατικούς φιλοσόφους, αλλά αργότερα και με τον Πλάτωνα (με το πλατωνικό «απορείν») και τον Αριστοτέλη (για τη γνώση σχετικά με τα αί­

τια των πραγμάτων). Οι Έ λληνες κ α ι το Είναι Είναι γνωστά τα αρχαιοελληνικά θεμέλια της συλλογιστι­ κής του Γερμανού φιλοσόφου. Όπως γράφει στο «Είναι και Χρόνος»:

Η «α ρ χ έ γ ο ν η πο ρ εία» του ε λ λ η ν ικ ο ύ στοχασμού κ α ι τα λ α τ ιν ικ ά Η «αρχέγονη πορεία» του ελληνικού στοχασμού, που -κα-

τά Χάιντεγκερ- ξεκίνησε από την ευτυχισμένη και αισιόδο­ ξη αφετηρία, ήτοι από την «Πρωία χώρα» (das Morgenlandische) του στοχασμού των Ιώνων φιλοσόφων5, διακόπτεται (κατά Χάιντεγκερ) από ένα κατα­ στροφικό γεγονός: ο γνήσιος ελληνικός στοχασμός, μετα­ φράζεται στα λατινικά, δηλαδή σε ένα γλωσσικό ιδίωμα με «οντική» δομή, γλώσσα πρακτική, ορθολογική, του ε­ μπορίου και της αγοράς, που είχε σαν ολέθριο αποτέλε­ σμα να αποκόψει και να αποξενώσει την αρχέγονη πρωταρκτική ουσία της ελληνικής φιλοσοφίας!'. Από δω και πέρα συνεχίζεται μοιραία η παραμόρφωση του ελληνισμού μέσα από τον λατινισμό, όπου -σύμφω­ να με τον Χάιντεγκερ- μπαίνει στο πλαίσιο του μεταφυ­ σικού ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Όπως γράφει ο καθη­ γητής William V. Spanos «η μακρόχρονη πνευματική ενα­ σχόληση του Χάιντεγκερ με τη σημασία της ελληνικής αρχαιότητας δεν ήταν μια απλή συνέχεια της παράδο­ σης του Διαφωτισμού· στην πραγματικότητα, ήταν μια συστηματική προσπάθεια σκέψης ενάντια στους θε­ σμούς του Διαφωτισμού και της αναπαράστασης της ελ­ ληνικής αρχαιότητας» (διαβάζω, σελ. 126). «Η λατινοποίηση» (του ελληνικού κόσμου) -γράφει ο Χάιντεγκερ στον Παρμενίδη- ήταν «μια μεταμόρφωση της ουσίας της α­ λήθειας και του Είναι μέσα στο πλαίσιο της ουσίας της ελληνο-ρωμαϊκής περιόδου»5. Αυτό όμως, μέσα οτα θέ­ σφατα της σύγχρονης επικοινωνιακής φιλοσοφίας και του δημοκρατικού διαλόγου, αποτελεί δήλωση και όχι α­ πόδειξη. Ο Δ ια φ ω τισ μ ό ς του 18ου α ιώ ν α Πιστεύω ότι η επίθεση του Χάιντεγκερ στον Διαφωτισμό είναι άδικη, δηλαδή ανακριβής. Ο Διαφωτισμός τον 18ο αιώνα απέκτησε παγκόσμια λάμ­ ψη και έφτασε ακόμη και στην τσαρική και φεουδαρχική Ρωσία. Αυτή η παγκοσμιοποίηση δεν έχει καμιά σχέση με τη σημερινή παγκοσμιοποίηση των απάνθρωπων θε­ σμών του καπιταλισμού και την εγκαθίδρυση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς. Στη γενική επαναστατική του ροπή, ο Διαφωτισμός, παρ' όλα τα ελαττώματά του, τις ουτοπιστικές του ιδεολογίες και τη θεοποίηση του ορθολογι­ σμού, ήταν στην ουσία μια απέραντα αγωνιστική και απε­ λευθερωτική ιδεολογία της γαλλικής αστικής τάξης -πληθωρική στα ολάνθιστα νιάτα της- που τον 18ο αιώ­ να άνοιγε άφοβα και διάπλατα τα φτερά της σε κάθε αν­ θρωπιστική και δημοκρατική απελευθερωτική ανάταση: «Allez en avant»-κραυγάζει ο μαθηματι­ κός και φιλόσοφος N t Αλαμπέρ- «la foi vous vlendra» («Μπήτε μπροστά, η πί­ στη θα σας έλθει»). Είναι τελείως ανακριβές να ταυτίζεται ο επαναστατικός Διαφωτισμός με τον σημερινό ιμπεριαλισμό και την πα­ γκοσμιοποίηση της «Νέας τάξης» του Φουκουγιάμα, της Pax Americana, του Κλίντον και της Μαντλίν Ολμπράιτ.

Δ ια φ ω τισ μ ός κ α ι ελλ η ν ισ μ ό ς Ο κ. Spanos διαπιστώνει ότι, παρόλο που ο Χάιντεγκερ εί­ χε λίγα να πει για τη σύγχρονη Ελλάδα, εντούτοις η διερεύνηση της ερμηνείας της ελληνικής αρχαιότητας από τους Διαφωτιστές παρέχει -όπως γράφει- προκλητικές κατευθύνσεις όχι μόνο για τους σύγχρονους πνευματι­ κούς ανθρώπους που ενασχολούνται με τις πρόσφατες συζητήσεις σχετικά με την «ταυτότητα» των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και για τους σύγχρονους Έλληνες, ένα λαό που είναι υποχρεωμένος από τα πρόσφατα παγκό­ σμια γεγονότα -ένα από τα οποία είναι η ουσιαστική ε­ γκαθίδρυση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς- να αποφα­ σίσει για την ταυτότητά του και το ρόλο του. Από εδώ ό­ μως μπαίνουμε στα προβλήματα. Η πιο πάνω διαπίστωση του καθηγητή για τους σύγχρο­ νους Έλληνες είναι σωστή: Πράγματι οι Έλληνες είναι έ­ νας λαός που είναι υποχρεωμένος τώρα μέσα από τα πρόσφατα παγκόσμια γεγονότα, ένα από τα οποία είναι η ουσιαστική εγκαθίδρυση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς, να αποφασίσει για την ταυτότητά του και το ρόλο του. Προβληματική εντούτοις είναι η άποψη (χαΐντεγκερικής καταγωγής) ότι φταίει τάχα ο Διαφωτισμός για τις «προ­ κλητικές κατευθύνσεις» του, που οδήγησαν στα πρόσφα­ τα, παγκόσμιας εμβέλειας, γεγονότα της Γιουγκοσλαβίας και την εγκαθίδρυση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς! Χ ά ιν τ ε γκ ε ρ , Η ρά κλειτος, Π αρμενίδης Το θέμα, βεβαίως, αν τα αποσπάσματα του Ηρακλείτου προσφέρουν ένα γόνιμο έδαφος που θα επιτρέψουν στον Χάιντεγκερ να δικαιολογήσει με τη θεωρία του το νόημα της φύσης ως κάτι «κρυπτόμενο, αυτοεγκλειόμενο, αφανές», μέσα από μια διαλεκτική πορεία ανάμεσα στη φανέρωση και στην αφάνεια και ανάμεσα στην κάλυ­ ψη και στην αποκάλυψη του Είναι, -θέμα που δημιούργη­ σε πολλές αμφιλογίες και αντιρρήσεις ανάμεσα στους μελετητές- ασφαλώς αποτελεί ζήτημα μεγάλης έρευνας που ξεπερνάει τα όρια αυτού του σημειώματος. Πάντως, ο Χάιντεγκερ σημειώνει ότι από όλους τους Έλληνες διανοητές «ο Ηράκλειτος ήταν αυτός, κατά την πορεία της Δυτικής Ιστορίας, που υπέστη τις μεγαλύτερες ανελληνικές μεθερμηνείες και ωστόσο είναι αυτός που, στη νεό­ τερη και πρόσφατη εποχή, παρέσχε την ισχυρότερη ώθη­ ση προς την επανανακάλυψη του αυθεντικού ελληνικού πνεύματος»6. Ο Χάιντεγκερ μιλάει και για το ρητό του Παρμενίδη: «το γαρ αυτό νοείν εστίν τε και είναι», που συνήθως το μετα­ φράζουν: Είναι και σκέπτεσθαι είναι το αυτό. Στην αρχή -λέει ο Χάιντεγκερ- το ρητό αυτό οι Έλληνες το ενστερ­ νίστηκαν, το κατενόησαν σαν ηρωταρκτική πηγαία αλή­ θεια του Είναι. Αλλά αμέσως μετά τον Παρμενίδη, το ρη­ τό έπαψε ν' αποτελεί αλήθεια, γιατί από τη στιγμή που το Είναι κυριαρχήθηκε από το νοείν, δηλαδή από τη σκέψη ως λογική, έχασε την αυτοτέλειά του και το ρητό έγινε ο-

δηγηιική αρχή της Δυτικής φιλοσοφίας, αυτή που λη­ σμόνησε το Είναι των όντων. Ο συγχρωτισμός του λόγου με το Είναι αποτελεί βεβαίως στο συλλογισμό του Χάιντεγκερ μια «αποκαλυπτική» δυσπρόσιτη «περιπλοκή» μέσα από δύσβατες ερμηνείες των αρχαίων κειμένων, Το θέμα βέβαια απαιτεί ιδιαίτερη ανάπτυξη που δεν μπορεί να γί­ νει εδώ. Η μετά φ ραο η κ α ι τα π ρ ο β λήμ α τα της Γράφει ο Χάιντεγκερ: «Οσο λίγο μπορεί κανείς να μετα­ φράσει ποιήματα, άλλο τόσο ηίγο μπορεί να μεταφράσει έναν στοχασμό. Μπορεί, το ποηύ, να παραφράσει. Μόλις καταπιαστεί με την κατά λέξη μετάφραση, όλα μεταβάλ­ λονται»\ Ασφαλώς υπάρχουν πολλά κείμενα και ορισμένοι συλλο­ γισμοί που έχουν κακώς μεταφραστεί. Και υπάρχουν επί­ σης ποιήματα και στοχασμοί που είναι πολύ δύσκολη η μετάφρασή τους, διότι εκφράζονται με έννοιες, με υπαι­ νιγμούς, με ψιθύρους ασυνήθιστους. Σε όλο τον κόσμο εντούτοις γίνονται μεταφράσεις κλασι­ κών έργων και με αυτές τις μεταφράσεις ο κόσμος -σε υ­ ψηλό ποσοστό- μπορεί να επικοινωνήσει με το στοχασμό ή την ομορφιά, έστω κι αν συχνά οι μεταφράσεις δεν φτάνουν το πρωτότυπο. Η άποψη, εξάλλου, του Χάιντεγκερ για το αμετάφραστο των στοχασμών είναι μόνο εν μέρει σωστή. Τα ίδια τα έρ­ γα του Χάιντεγκερ έχουν μεταφραστεί σχεδόν σ' όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, ακόμη και στα γιαπωνέζικα. Ούτε άκουσα ποτέ ότι ο Χάιντεγκερ ανατάχτηκε στη μετάφρα­ ση των έργων του, λόγω παραμόρφωσης, τάχα, του στο­ χασμού του. Μ ετά φ ρ α σ η , ζ ω ν τ α ν ό ς σ τοχασ μό ς κ α ι πο ίη σ η Η μεγάλη ποίηση, όπως και ο αληθής και ζωντανός στο­ χασμός, σε όποια πλούσια ευρωπαϊκή γλώσσα κι αν με­ ταφραστεί, θα είναι πάντα μεγάλη ποίηση και μεγάλος στοχασμός. Τη διαπίστωση αυτή την έχουν κάνει αξιόλογοι μελετητές και ποιητές, όπως ο Leopardi. Και για του λόγου το αλη­ θές, παραθέτω εδώ ένα συνταρακτικό απόσπασμα από τον Όμηρο: Μια ξαφνική αχλή -τραγουδά ο Όμηρος- έ­ πεσε αναπάντεχα την ώρα της μάχης ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τρώες, έτσι που σκοτείνιασε ο τόπος κι ανάγκασε τους αντίπαλους -επειδή δεν έβλεπαν πια τί­ ποτε- να διακόψουν τη μάχη και τον αγώνα. Και τότε ο Αίαντας, από τα πιο ψυχωμένα παλικάρια των Αχαιών, «αμηχανών» (χαμένος, ταραγμένος), σηκώνει τα χέρια προς τον ουρανό και κραυγάζει απελπισμένος μέσα στην πυ­ κνή καταχνιά: «Ζευ πάτερ, αλλά συ ρύσαι υπ' ηέρος υίας Αχαιών, ποιήσονδ' αίθρην, δος δ' οφθαλμοίσιν ιδέσθαι-

εν δε φάει και όλεσσον». [Πατέρα Δία! Σώσε τουλάχιστον εσύ από την καταχνιά τους γιους των Αχαιών, κάνε ξαστεριά, δώσε να ιδούν τα μάτια! Κι ύστερα, χάλασέ τους. Μα στο φως!! Η πιο πάνω μετάφραση στα νεοελληνικά μπορεί ίσως να μην ισοσταθμίζει το πρωτότυπο, εντούτοις αποδίδει το ποιητικό ρίγος του αρχαίου κειμένου που μας συντρίβει.

Η γ ε ρ μ α ν ικ ή γ λ ώ σ σ α κ α ι το Είναι Κατά Χάιντεγκερ: Μόνο δυο γλώσσες στον κόσμο μπο­ ρούν να οδηγήσουν στη φανέρωση του Είναι. Η μία είναι η αρχαία ελληνική γλώσσα, μέσα κυρίως από τη σκέψη των Ιώνων (προσωκρατικών) φιλοσόφων. Και η άλλη είναι η γερμανική γλώσσα μέσα από την ποίηση του Χέλντερλιν.

0 Στάθης Γουργουρής κάνει μια καίρια διαπίστωση σ' αυ­ τό το θέμα: «Έτσι επιτυγχάνεται τρόπον τινά η γερμανικότητα του Είναι, καθότι η ενθαδικότητα του Είναι (Da-Sein) πραγματώνεται μόνο μέσα από το γερμανικό ιδίωμα ενός ποιητικού Heim (οίκος με τη σημασία της εστίας)». Είναι αξιοσημείωτη η πιο κάτω παρατήρηση του Γουργουρή: «Ομολογουμένως, αυτή η θέση οδηγεί τον Χάιντεγκερ σε παρανοϊκές εθνικιστικές διατυπώσεις, ιδιαίτερα προς το τέλος του πολέμου όταν διαφαίνεται η επερχόμενη καταστροφή της Γερμανίας στα χέρια των "βαρβά­ ρων" Αμερικανών και Ρώσων»8. Η γερμανική γλώσσα -χωρίς αμφιβολία- είναι μια από τις πιο συγκροτημένες γλώσσες του κόσμου, στην οποία εμπιστεύθηκαν τα διανοήματά τους μεγάλοι φιλόσοφοι. Αλλά και στα γαλλικά και στα αγγλικά, ακόμη και στα ιτα­ λικά και στα ρωσικά, γράφτηκαν σπουδαία έργα -στη λο­ γοτεχνία και στη φιλοσοφία-, ώστε πραγματικά να ηχούν παρανοϊκά οι εθνικιστικές διατυπώσεις του Χάιντεγκερ για «βαρβαρότητα» των άλλων λαών. Η ε λ λ η ν ικ ή κ α ι η λ α τ ιν ικ ή γλ ώ α α α Είναι ανάγκη να άποφύγουμε τα ιδεολογήματα. Δηλαδή θα πρέπει να μελετηθεί και να αποδειχθεί ότι ο γνήσιος ελληνικός στοχασμός της «Πρωίας χώρας» (των προσω­ κρατικών φιλοσόφων), μεταφρασμένος στα λατινικά, γί­ νεται έρμαιο της οντικής μεταφυσικής και μετατρέπεται σε ρωμαϊκή και ιμπεριαλιστική ιδεολογία. Το ίδιο πρέπει ν' αποδειχθεί ότι τα λατινικά ως γλώσσα είναι ανεπαρκές, αγοραίο ορθολογικό, αντιπνευματικό ιδίωμα που το κλη­ ρονόμησε ο Δυτικός Διαφωτισμός, αυτός που -κατ' επέ­ κταση- προκάλεσε «τη μεταμόρφωση της αλήθειας σε veritas που γέννησε τον ιμπεριαλισμό» (Spanos) και οδή­ γησε στα πρόσφατα παγκόσμια γεγονότα για την εγκαθί­ δρυση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς. Οι μελετητές των γλωσσών, κι αν ακόμη εκτιμούν ότι η λατινική δεν φτάνει την ελληνική, εντούτοις παραδέχο­ νται τη σπουδαιότητά της. Ένας αξιόλογος Γάλλος γλωσ­ σολόγος, ο Claude Hag6ge παραδέχεται ότι το γλωσσικό

ιδίωμα της Ρώμης έγινε από νωρίς αξιοσημείωτο γλωσσι­ κό ιδίωμα σε όλα τα σημεία του επιστητού, ιδίωμα που διαδόθηκε πολύ γρήγορα -συχνά σε διάστημα μικρότερο του αιώνα- και αντικατέστησε ιδιώματα, όπως η ετρουσκική, η γαλατική, η ιλλυρική, η δακική και πολλές άλλες’ . Όπως παρατηρεί ο Claude Hagfege, η δύναμη της λατινι­ κής συνάντησε μόνο μια αξιοπρόσεκτη εξαίρεση: Η λατι­ νική δεν κατόρθωσε να εκτοπίσει την ελληνική από την Ελλάδα, από τη Μικρά Ασία, από την Αίγυπτο, προπαντός στα θέματα παιδείας. Και σ' αυτήν ακόμη την παντοκρατόρισσα Ρώμη, η ελληνική υιοθετήθηκε ως γλώσσα της εκπαίδευσης από τους κύκλους των μορφωμένων Ρω­ μαίων. Κ α τα κλείδα 0 Χάιντεγκερ στη συνέντευξή του στον «Spiegel» για την «Αλλη Σκέψη» δεν θα δώσει απάντηση για το «Είναι», ίσως ούτε και μετά 300 χρόνια10-όπως είπε-, αφού το Είναι α­ ποτελεί γεγονός που «δεν υπάρχει τρόπος να το μπάσω στο εργαστήρι της εξήγησης. Δεν έχω αρχή όπου να μπο­ ρώ να το αναγάγω. Είναι το κατεξοχήν μη αναγώγιμο. Άρα το κατεξοχήν ανερμήνευτο»11. Είναι πράγματι άμεση ανάγκη να ξανασκεφτούμε «τη διά­ κριση που κάνει ο Χάιντεγκερ ανάμεσα στους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους στον Παρμενίδη, μια κατεύ­ θυνση που είναι σημαντική για τους σύγχρονους Έλληνες που είναι προβληματισμένοι σχετικά με την ταυτότητα της Ευρώπης και τη θέση της Ελλάδας σε αυτήν» (Spanos). Ευσεβάστως θέλω να παρατηρήσω ότι ο πόλεμος ενά­ ντια στην υποκρισία των αρχών της Δύσης, που «υποδου­ λώνει άλλους λαούς» (Α. Καραβαντά), δεν μπορεί βεβαί­ ως να γίνει στο όνομα του Χάιντεγκερ, όταν αυτός προέτρεπε τους φοιτητές του να είναι πιστοί στον Χίτλερ: «Ού­ τε διδαχές, ούτε ιδέες πρέπει να είναι οι κανόνες του εί­ ναι σας. Ο ίδιος ο Φύρερ και μόνο αυτός είναι η σημερινή και μελλοντική γερμανική πραγματικότητα και ο νόμος της» (Spiegel, ό.π., σελ. 27), προεκλογική έκκληση του Χάιντεγκερ (στη φοιτητική εφημερίδα του Φράιμπουργκ στις 10 Νοεμβρίου 1933). Στην τελευταία συνάντηση του Γιάσπερς με τον Χάιντεγκερ (Ιούνιος 1933), ο πρώτος εξέφρασε την απορία: πώς μπορεί ένας τόσο ακαλλιέργητος άνθρωπος όπως ο Χίτλερ να κυβερνά τη Γερμανία. 0 Χάιντεγκερ εξανέστη και απάντησε: «Η καλλιέργεια δεν έχει σημασία. Κοιτάξτε τα υπέροχα χέρια του!» (από το βιβλίο του Σαφράνσκι «0 Χάιντεγκερ και η εποχή του». Το ΒΗΜΑ, 29 Σεπτεμβρίου 1996). Επιτέλους, η στάση του θα ήταν σε εκείνους τους δύσκο­ λους καιρούς μια ανθρώπινη αδυναμία και κατά κάποιο τρόπο συγχωρητέα. Κι όμως, το 1950, όταν όλος ο κό­ σμος ήξερε τι είναι το Άουσβιτς, ο Χάιντεγκερ εξακολου­

θούσε να μιλά στο βιβλίο του Εισαγωγή στη Μεταφυσική για την «εσωτερική αλήθεια» του εθνικοσοσιαλισμού12. Στον καιρό μας -με τη σύγχρονη ραγδαία μεταβολή των πάντων σ' όλο το φάσμα του επιστητού, όπου όλα τίθε­ νται σε πύρινη δοκιμασία- αναφύεται επιτακτικά το αίτη­ μα μιας καινούριας έρευνας και στις ιδέες του Χάιντεγκερ, θέμα που στις μέρες μας γίνεται περισσότερο επείγον α­ νάμεσα στους στοχαστές των σύγχρονων προβλημάτων. Ένας από αυτούς, ο Παναγιώτης Κονδύλης, γνώστης βα­ θύς της γερμανικής κουλτούρας, μελετητής διεθνούς φήμης, σπουδάζοντας το έργο του Χάιντεγκερ, καταλή­ γει: «θεωρώ το “Είναι και Χρόνος" ένα από τα υπερτιμη­ μένα βιβλία του αιώνα μας- για την ακρίβεια, μου φαίνεται ως μια συλλογή κοινοτοπιών μεταφρασμένων σε γλώσ­ σα εξεζητημένη και ασαφή»13. Από τη δική μου άποψη, εγώ περιορίζομαι εδώ σε ορι­ σμένα μόνο θέματα όπως τίθενται αυτά στο περιοδικό διαβάζω, για τον ελληνοκεντρισμό του Χάιντεγκερ και το πρόβλημα της «επαναπροσέγγισης της κλασικής Ελλάδας στην εποχή της παγκοσμιότητας». Από ορισμένη άποψη, είχε και έχει πάντοτε ισχύ η σπουδαία φράση του Καρτέσιου: «De omnibus dubitandum» (για όλα πρέπει να αμφι­ βάλλουμε) . Φυσικά, δεν εξαιρείται ούτε ο Χάιντεγκερ. □

Σημειώσεις 1. Είναι και Χρόνος. Πρόλογος-μετάφραση-σχόλια Γιάννη Τζαβάρα. Δωδώνη, 1978, σελ. 350-351 2. Γ. Τζαβάρα, Εισαγωγή στο βιβλίο του Χάιντεγκερ Η προέλευ­ ση του έργου τέχνης. Δωδώνη, 1988, σελ. 15.

3. Μ. Heidegger, Τι είναι φιλοσοφία. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Βαγγέλης Μπιτσώρης. Αγρα, 1986, σελ. 51.

4. Μ. Χάιντεγκερ, Εισαγωγή στη Μεταφυσική. Μετάφραση X. Μαλεβίτση. Δωδώνη, 1973, σελ. 44.

5. Αναφέρεται από τον Spanos.

6. Εισαγωγή στη Μεταφυσική, ό.π., σελ. 160.

7. Ένας οτοχαοτής οτο σύγχρονο κόσμο (η συνέντευξη του Heidegger στον SPIEGEL, «Εστία»/ Κολλάρος, σελ. 63).

8. Στάθης Γουργουρής, Πόλις και Ποίησις - το δίλημμα του Χάιντεγκερ, περιοδικό διαβάζω, τεύχος 300, Σεπτ. 1999, σελ.

116.0 Γουργουρής γράφει ότι στη θέση αυτή βρίσκεται επί­ σης η βαρύτερη παραποίηση της αρχαιοελληνικής σκέψης (...). Παραδέχεται εντούτοις ότι ο Χάιντεγκερ επέκτεινε και εμβάθυνε την ελληνική σκέψη, ώστε από τους προσωκρατικούς και μετά «να παίρνει στα χέρια του μία εντελώς επίκαι­ ρη μορφή». Είναι μια άποψη που συνάντησε μεγάλη αποδο­ χή, αλλά και μεγάλες αμφισβητήσεις.

9. C. Hag§ge, Ηπνοή της γλώσσας. Δρόμοι και πεπρωμένα των γλωσσών και των διαλέκτων της Ευρώπης. Μετάφραση Α. Νικολοπούλου. Κάτοπτρο, 1993, σελ. 23.

10. Ένας στοχαστής στο σύγχρονο κόσμο, ό.π., σελ. 57.

11. Κ. Παπαγιώργης, Η οντολογία του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Νεφέ­ λη, 1983, σελ. 48.

12. Εισαγωγή στη Μεταφυσική, ό.π., σελ. 232.

13. Το ΒΗΜΑ, 21 Δεκεμβρίου 1997, άρθρο με τίτλο: «Συλλογή ε­ ξεζητημένων και ασαφών κοινοτοπιών» για τα 70 χρόνια της πραγματείας του Μάρτιν Χάιντεγκερ.

Δ I.

Α Ζ

Α

Ι Χ

Δ Α

Ρ

Α Ο

Λ Π

Ο

Ο Υ

Λ

Σ Ο

Σ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Δ ιεύθυνσ η σ ειρ ά ς: Σ τ. Γεω ργούδη - Ν. Ν ικ ολάου

Μ . AUSTIN - Ρ . V ID A L- N AQUET Ο ικ ο ν ο μ ία κ α ί κ ο ιν ω ν ία στην ’Α ρ χ α ία Ε λ λ ά δ α Μτφρ. Τάσος Κουκουλιός *

J .-P . V ERNANT Μ ύ θ ο ς κ αί Σκέψ η στην ’Α ρ χ α ία Ε λ λ ά δ α Μτφρ. Στέλλα Γεωργούδη * J .-P . VERN AN T - Ρ . V ID A L- NAQUET Μ ύ θ ο ς κ α ί Τ ρ α γ ω δ ία στην ’Α ρ χ α ία Ε λ λ ά δ α Μτφρ. Στέλλα Γεωργούδη - ’Αριάδνη Τάττη *

Μ . D E T IEN N E - J .-P . VERNANT Μ

Η

Τ

I Σ

Ή π ο λ ύ τ ρ ο π η νόηση στην ’Α ρ χ α ία Ε λ λ ά δ α Μτφρ. ’Ιωάννα Παπαδοπούλου *

Μ Α Ρ ΙΑ Δ Α ΡΑ Κ Η Ό Δ ιό ν υ σ ο ς κ αί ή θ εά γη * FRANQOIS CH A M O U X 'Ο 'Ε λ λ η ν ι κ ό ς Π ο λ ι τ ι σ μ ό ς Μτφρ. ΑΙκ. Παπαθωμοπούλου

Κ Ε Ν Τ Ρ ΙΚ Η Δ ΙΑ Θ Ε Σ Η : Ά ρ σ ά κ η 6 - Τ η λ . 3 2 3 3 2 7 1 - F A X : 3 2 4 7 7 9 1 Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ : Π α ν ε π ισ τ η μ ίο υ 18 - Τ η λ . 3 6 1 5 0 1 1 - F A X : 3 6 3 8 5 3 6

Αγαπητέ αδελφέ Βαοίλειε ΑΒηνα, Εξάντας, 1999. ΙεΑ. 100

θανάαηι; Tzapapac: Ίο ν παιδικό ϋκύκωμα" Διαβάζω: Πότε και πώς γεννήθηκε η ιδέα της δημιουργίας ενός τέτοιου λευκώματος; Πόσο δύσκολο ήταν να ταξινομηθούν και αρχειοθετηθούν οι επιστολές αυτές, όχι μόνο από πρακτική πλευρά αλλά και από συναισθηματική; Θανάσης Τζαβάρας: Ό πω ς το καταγράφ ω στο προλογικό κείμενό μου σε αυτό το βιβλίο-αντικείμενο, που ηθελημένα θυμίζει τα λευκώματα των παιδι­ κών και κυρίως εφηβικών μας χρόνων, το έναυσμα γι’ αυτή τη δημοσίευση υπήρξαν τα γράμματα-κειμήλια που βρέθηκαν στα συρτάρια του πατέρα μου όταν πέθανε το 1963. Τα κατάλοιπα αυτά μνήμης, πόνου και πάθους, συνέδεαν τέσσερα ξενιτεμένα αδ έλφ ια με το μικρό, που είχε μείνει π ίσ ω στην πατρίδα. Αυτά τα αδέλφια δεν γνωρίστηκαν ποτέ. Δεν είναι τα περί τα ογδόντα γράμματα που έθεταν πρακτικά προβλήματα διευθέτησης, αν και η πλήρης απουσία κάθε πληροφορίας για τα γράμματα από την Ελλάδα προς την Αμερική και κάποια ιστορικά συμφραζόμενα έθεταν προβλήματα ταυτοποίησης και ταξινόμησης. Πιο σύνθετο πρ ό β λημ α είναι η συναισθηματική φόρτιση σχετικά με τα ονόματα και τις καταστάσεις. Τελικά αποφασίσ αμε να τα αφή-

m-

σουμε ως έχουν και δεχτήκαμε άτι αυτοί οι βίοι μέσα από την εκφραστικότητα και την απλοϊκότητα αυτών των επιστολών ανήκουν στον δημόσιο βίο και όχι στην οποιοσδήποτε φύσεως ιδιωτικότητα. Άλλωστε και η τελική δημιουργία του βιβλίου είναι προϊόν ομαδικής δουλειάς. Με τους Δέσποινα Εξακουστίδου, Δημοσθένη Αγραφιώ τη, Χάρη Σ πυρόπουλο συμπορευτήκαμε ώρες δημιουργικής συνεργασίας για να μπορέσουμε τελικά να παρουσιάσουμε αυτό το βιβλίο-αντικείμενο. Δεν είναι ίσως τυχαίο το γεγο­ νός πως μια πρώτη ώθηση για την υλοποίηση του ανά χείρας εγχειρήματος υπήρξε η ανάγνωση του θαυμάσιου έργου του Θανάση Βαλτινού Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη και η συνεχής συζήτηση γι’ αυτά τα θέματα με φίλες και φίλους σε ποικίλα γεωγραφι­ κά μήκη και πλάτη.

Θεωρείτε ότι τα γράμματα αυτά, από τους ξενιτεμένους Έλληνες της Αμερικής, αντανακλούν το πνεύμα μιας εποχής και αποτελούν στοιχεία της ιστορίας της νεότερης Ελλάδας; Δεν είμαι ειδικός ιστορικός, αλλά είμαι κλινικός επι­ στήμονας, δηλαδή κάποιος που είναι εκπαιδευμένος

σ αλόνι

να ακούει, να καταγράφει και να υπολογίζεπην προ­ σωπική ιστορία κάθε υποκειμένου. Η στροφή των ιστορικών και των κοινωνικών ανθρωπολόγων, τα

ΚΑΛΑΝΤΑ

τελευταία χρόνια, στη μελέτη των γεγονότων και στις ιστορίες της καθημερινότητας, και μάλιστα όχι μόνον των απόμακρω ν ή εξωτικών λαώ ν αλλά της

Δεκέμβρης σημαίνει και γιορτές και κά­ λαντα. Στα διάφ ορα

κοινωνίας μας τώρα, μου επιτρέπει να πιστεύω πως αυτά τα απλοϊκά και κοινότοπα γράμματα των κατά τα άλλα ασήμαντων μεταναστών συνιστούν ιστορία και του καθενός μας και της Ελλάδας. Οι γραπτές μάλιστα μαρτυρίες παρουσιάζουν ένα πρόσθετο ενδιαφέρον από τις διηγήσεις ιστοριών ζωής. Τα κεί­ μενα των επιστολών π.χ. γράφτηκαν για άσχετους λόγους από το να συμβάλουν συνειδητά στη συγ­ γραφή της Ιστορίας. Το γεγονός τώρα ότι παρεμπι­ πτόντως μαθαίνουμε πληροφ ορίες για τη μεγάλη Ιστορία, π.χ. το κραχ, την τιμή του δολαρίου ή του

αλευριού, την άποψ η των ΗΠΑ γ ια τους ναζί και τους Εβραίους, δεν αλλάζει αλλά ενισχύει το ψυχικό φόντο μέσα στο οποίο οι αποστολείς έγραφαν: στε­ νοχώρια, μοναξιά, κούραση και νοσταλγία.

μέρ η της Ε λ λ ά δ α ς μας έχουμε τ ο π ικ ά κάλαντα, ω ραία τό­ σο σε σκοπούς όσο και σε λόγια. Θ έλο­ ντας να συμβάλω κι εγώ στη διατήρηση της μοναδικής αυτής κληρονομιάς μας, σας στέλνω τα παρακάτω κάλαντα που τραγου­ δούσαν σε πο λύ γλυκό σκοπό την τελευταία μέρα του Δεκέμβρη, το βραδάκι της πα ρα­ μονής της Πρωτοχρονιάς, τα ελληνόπουλα της αλησμόνητης πατρίδας της Προποντίδας (και συγκεκριμένα της Κίου), γυρνώντας πόρ-

Τι πιστεύετε ότι σημαίνουν αυτά τα γράμματα για μας σήμερα, για τους Έλληνες που δεν μεγάλωσαν μέσα στο μελαγχολικό κλίμα της μετανάστευσης;

τα-πόρτα τις ελληνικές γειτονιές κρατώντας το φαναράκι τους: «Καλήν εσπέραν άρχοντές μου, ευγενείς και κύριές μου,

Η διαμό ρφ ω ση της ερώτησής σας κινδυνεύει να αφήσει την εντύπωση πως η μετανάστευση είναι ένα θλιβερό παρελθόν για την Ελλάδα. Οι μετακινήσεις

αρχοντόπουλα και άλλοι έχουνε χαρά μεγάλη Νέον έτος σας μηνύω

πληθυσμών είναι ένα συνεχές ιστορικό γεγονός είτε είναι η πολιτική προσφ υγιά είτε είναι η οικονομική μετανάστευση είτε, τέλος, είναι ο ηθελημένος εκπα­

και περιτομήν Κυρίου

τρισμός για ποικίλους λόγους. Έτσι, όποιος θεωρεί ότι η μετανάστευση πο υ χαρ α κ τ ήρ ισ ε [κα ι] την

του Μεγάλου Βασιλείου

Ελλάδα όλο τον εικοστό αιώ να [ξε]περάστηκε, ζει σε μια επικίνδυνη ψευδαίσθηση δήθεν αλλαγής του

Άρχοντες και ευγενείς μου,

πολιτισμού μας. Αυτή δε η παραγνώριση της πραγ­ ματικότητας επανέρχεται με επικίνδυνο τρόπο σαν το απωθημένο, συχνά με τη μορφή άμορ φ ω ν και βίαιων αντιδράσεων απέναντι στους τωρινούς μετα­

και τη μνήμην ιεράρχου

σεβαστοί κι εσείς γονείς μου, δώρα δότε, δώρα πάρτε και Βασίλειον τιμάτε.

νάστες. Χαρακτηριστικά θέλω να σας πω πως πολ­ λοί αναγνώστες των ταπεινών και πονεμένων γραμ­ μάτων του Αγαπητέ αδελφέ Βααίλειε απάντησαν

Δώρα δότε στα παιδία.

ενθυμούμενοι πότε έναν παππού, πότε ένα θείο κ,λπ. επαν-ένεργοποιώντας έτσι μνήμες και δραστηριο­

και το Έτος να χαρείτε!»

ποιώντας έτσι υγιείς μηχανισμούς άρσης της λήθης, δηλαδή της α-λήθειας. □

σαλόνι

Ω χαρά, ω ευτυχία! Ζείτε, ζείτε, ευτυχείτε

Ζάννα Φ. Μ ελά-Φ λώρου

m

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ OPERA Daniel Chavarria Το μ ά τι της θεάς Μ ε τ ά φ ρ α σ η : Κ ρ ίτ ω ν Η λ ιό π ο υ λ ο ς

ΘΡΙΛΕΡ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ

Σ ελ ίδ ες : 6 24 Η ί ν τ ρ ιγ κ α σ τ η ν Α θ ή ν α τ ο υ π έ μ π τ ο υ π ρ ο Χ ρ ί σ τ ο υ α ιώ ν α . Ο Π ε ρ ικ λ ή ς

στη ν

εξο υ σ ία . Έ ν α ς

π ε ρ ίε ρ γ ο ς

ιε ρ έ α ς π ο υ

μ ι λ ά ε ι ά θ λ ι α ε λ λ η ν ι κ ά κ ά ν ε ι τ η ν ε μ φ ά ν ισ ή τ ο υ σ τ η ν π ό λ η . Ο ρ α μ α τ ί ζ ε τ α ι ν α ι δ ρ ύ σ ε ι τη « Ν έ α Ε κ κ λ η σ ί α » . Ε π ι λ έ γ ε ι ω ς π ρ ω θ ιέ ρ ε ιά το υ τη Λ υ σ ίλ λ α τη Μ ιλ η σ ία , τη ν κ α λ λ ίπ υ γ ο ε τ α ί ρ α μ ε τ ο ε ρ ω τ ι κ ό λ ίκ ν ισ μ α . Κ ά τ ω α π ό τ η ν κ α θ ο δ ή γ η σ η το υ

νέου

έμ π ο ρ ο ι

π ν ε υ μ α τικ ο ύ θα

το υ ς

προσπαθήσουν

η γέτη , να

π όρ νες,

βρουν

το ν

σ κ λ ά β ο ι, π ο λ ύ τ ιμ ο

α μ έ θ υ σ τ ο π ου κ λά π η κ ε α π ό το ά γ α λ μ α τη ς θ ε ά ς Α θ η ν ά ς σ το ν Π α ρ θ ε ν ώ ν α . Α π ό τη ν ά λλ η , α ν ώ νυ μ οι κ α ι επ ώ ν υμ οι Α θ η ν α ί ο ι ό π ω ς ο ν ε α ρ ό ς Α λ κ ι β ι ά δ η ς , ο Ν ικ ία ς , α λ λ ά κ α ι α υ τ ό ς ο ί δ ιο ς ο Σ ω κ ρ ά τ η ς , α ν α ζ η τ ο ύ ν τ η ν π έ τ ρ α . Π έ ρ α α π ό τ ο α σ τ υ ν ο μ ικ ό α ίν ιγμ α , ο Ν τ α ν ιέ λ Τ σ α β α ρ ία π α ρ α σ ύ ρ ε ι τ ο ν α ν α γ ν ώ σ τ η τ ο υ σ ε μ ια ισ τ ο ρ ικ ή π ε ρ ι π λ ά ­ ν η σ η ξ ε τ υ λ ί γ ο ν τ α ς μ π ρ ο σ τ ά σ τ α μ ά τ ια τ ο υ έ ν α ν μ υ θ ι κ ό κ α ι ο ι κ ε ί ο κ ό σ μ ο , ό π ο υ ο Σ ω κ ρ ά τ η ς ε π ι ν ο ε ί τ η μ α ιε υ τ ικ ή τ ο υ , ο Α λ κ ι β ι ά δ η ς ν ικ ά σ τ ο υ ς Ο λ υ μ π ι α κ ο ύ ς Α γ ώ ν ε ς , ο Ν ικ ία ς υ π ο ψ ιά ζε τα ι τ ο ν Π ε ρ δ ίκ κ α , η Α σ π α σ ία

επ εμ β α ίν ει με

ε π ισ τ ο λ έ ς , ο ι θ ε ο ί το υ Ο λ ύ μ π ο υ μ η χ α ν ο ρ ρ α φ ο ύ ν α φ ή ­ ν ο ν τ α ς ε λ ε ύ θ ε ρ ο τ ο π ε δ ί ο γ ι α τ η ν έ λ ε υ σ η κ α ιν ο ύ ρ γ ιω ν θεώ ν . Το

μ ά τι τη ς θ ε ά ς τιμ ή θ η κ ε με τ α β ρ α β ε ία P L A N E T A

(Μ ε ξ ικ ό , 1 9 9 3 ) κ α ι F L A IA N O (Ιτ α λ ία , 1 9 9 8 , β ρ α β ε ίο κ α ­ λ ύ τ ε ρ ο υ ξ έ ν ο υ μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ ο ς ).

Εκδόσεις opera, Κωλέττη 23Α , 106 77 Α θήνα Τηλ. 330 45 46 - Fax: 330 36 34, e-mail: opera@ acci.gr

τοιι ΗΡΑΚΛΗ ΙΜ ΛΛΕΗ

η 51ηΔιεθνής'ΕκθεοηΒιβλίου της Φρανκφούρτης Η Φρανκφούρτη -πόλη ψ Γερμανίαε. στο Ομόσπονδο κρατίδιο τηε'Εσοηε- h vilci τον'ΕΜηνα επισκέπτη. Και τον hv ilc i διπλό όταν οκοπότ τηε ιπίσκιψήρ του δεν ίίναι η αναψυχή -τ ο αραλίκι δηλαδή στκ όχβ[( του ποταμού Μάιν, η περιδιάβαση οτκ γειτονιέε με τα υπέροχα παλιά κώματα, το χάζι του Επίβουλου άψοικ των ουρανοβατών, ορατών από κάθε γωνιά τηε πό\ηε. που προκα\εί M o p - α \\ά η εντατική εργασία,

Η ελληνική δημοσιογραφική αποοτολή Μν έχει το χρόνο να απο\αύθΕΐ tic παροχέε που προσφέρει pc φειδώ η πό\η -εΙά\\ου Μν είναι φτιαγμένη για υαίικό τουριομό- ούτε καν να χα\αρώοει και να εέοικειωθεί υε τον καθημερινό τιμ ρυθμό. Απιθέτωε, μοναδικό τηρ μέλημα είναι να μπει σ' έναν ά\\ο κόσμο, τον κόορο tijc Διεθνούε'Εκθεοηε

Βιβλίου, ο οποίορ εναρμονίίεται πλήρωε υε

το ύφοε τηε πόληε που τη ΦιΜ ενεί. φάκελος Φρανκφούρτη -

-------------------------

Σχεδιάγραμμα τηςΈκθεσης

νταγωνισμού μικρές χώρες με μηδαμινή πρόσβαση στα Τι είναι η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης;

Ένα τεράστιο σε έκταση και όγκο παζάρι βιβλίου. Τα πά­ ντα είναι απολύτως προγραμματισμένα, τα πάντα λει­ τουργούν στην εντέλεια· κι όποιος δεν στοιχίζεται με τους ρυθμούς της άνωθεν οργάνωσης, απλώς περιθω­ ριοποιείται. Πώς κατορθώνει το βάρος μιας τέτοιας έκθεσης διε­ θνούς ακτινοβολίας με ιστορία μισού και πλέον αιώνα να σηκώνει μια πόλη σαν τη Φρανκφούρτη; Μα είναι προσαρμοσμένη στα μέτρα της. Δεν πρέπει να

λησμονούμε ότι εκεί χτυπά -χωρίς αρρυθμίες- η καρδιά του χρηματιστηρίου της Ευρώπης, εκεί ιδρύθηκαν από τον περασμένο ήδη αιώνα τράπεζες, ιδρύματα και βιο­ μηχανίες που δουλεύουν ρολόι- και οι Ρότσιλντ από τη Φρανκφούρτη κατάγονται.

διεθνή τειααινόμενα; Η απάντηση είναι απλή: θα πάρουν το μερίδιο που τους αναλογεί, υπό προϋποθέσεις, και τίποτε περισσότερο. Διότι η Διεθνής Έκθεση της Φρανκφούρτης είναι ο κα­ θρέφτης του κόσμου. Εκεί καθρεφτίζονται οι εξουσιαστές, οι υποτελείς και οι ανερχόμενοι. Εκεί αντιλαμβάνε­ σαι ότι τα βιβλία αποτελούν τον αδιάψευστο μάρτυρα

μιας παγκόσμιας διαρχίας: της αγγλικής γλώσσας από τη μια ως παγκόσμιας γλώσσας, στην οποία η συντριπτι­ κή πλειοψηφία έχει πλέον πρόσβαση, και από την άλλη της γερμανικής κυριαρχίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Και επειδή σε γερμανικό έδαφος φιλοξενείται η Έκθεση, η Γερμανία ωφελείται περισσότερο απ' ό,τι της αναλογεί, λόγω της παροχής άψογων υπηρεσιών που προσφέρει εδώ και μισό αιώνα.

Ούτως εχόντων των πραγμάτων, πώς θα υφώοει η Πώς κάθε χρόνο η Έκθεση του Βιβλίου γίνεται μαζικότε­ ρη και γιγαντώνεται επικινδύνως; Είναι φυσικό. Έχει απήχηση διότι εκεί κλείνονται συμ­ φωνίες, μεταξύ εκδοτών και ατζέντηδων απ' όλο τον κόσμο, των οποίων το ύψος σε χρήμα ακούγεται στ' αυ­ τιά μας αστρονομικό.

Ελλάδα το ανάστημά της ανάμεσα σ' αυτούς τους γίγα­ ντες; Πώς θα πείσει τους Αμερικανούς να της ρίξουν μια ματιά; Πώς θα ενδιαφερθούν οι Γάλλοι, οι Γερμανοί, οι Ισπανοί και άλλοι, όταν το παρελθόν μας ελάχιστα γνω­ ρίζουν, αν το γνωρίζουν, και αγνοούν πλήρως το σύγ­ χρονο πολιτιστικό μας πρόσωπο;

Και πώς θα ωφεληθούν από το παιχνίδι ενός ακραίου α­

Είναι αυτονόητο. Η Ελλάδα, για να κερδίσει εκείνο που της αναλογεί σ' ένα διεθνές φόρουμ όπως είναι η Έκθε­

φάκελος Φρι

ση Βιβλίου στη Φρανκφούρτη, οφείλει να δείξει χο αλη­

κρουσίες εκτός των τειχών της, διότι αφορά κυρίως

θινό της πρόσωπο, να παίξει με ανοιχτά χαρτιά και όχι με τερτίπια να προσπαθήοει να ξεγελάσει παριστάνοντας κάτι που δεν είναι. Διότι οι συναλλαγές, εκεί, είναι σκληρές και οι παίκτες ποντάρουν αυτά που πραγματικά διαθέτουν και σ' εκείνα που προσβλέπουν ότι θα τους

τους ασχολούμενους με το εμπόριο του βιβλίου και δευτερευόντως τους συγγραφείς και τους αναγνώ­ στες». Σταράτες κουβέντες που δείχνουν με ποιο τρόπο σκέ­ πτονται και δρουν εκ πεποιθήσεως οι Γερμανοί. Κι ό­ ταν έγινε λόγος για την ελληνική συμμετοχή πρόσθεσε: «Το "εδώ και τώρα" είναι ο κανόνας. Αυτόν τον κα­ νόνα οφείλετε από σήμερα να υιοθετήσετε, αν θέλε­ τε το 2001 να σας βγει σε καλό. Τα πιόνια είναι ήδη στημένα στη σκακιέρα και σας δίνεται η ευκαιρία να κάνετε την πρώτη κίνηση. Εκμεταλλευτείτε το».

αποφέρουν οφέλη. Οι μπλόφες δεν έχουν θέση και το μόνο που μπορούν να πετύχουν είναι να σε πετάξουν έ­ ξω από το τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Ό,τι διαθέτεις οφείλεις να το προτείνεις και, κυρίως, να πείθεις τους άλλους για την όποια αξία του. [

Φ ράο οκε: Εδώ κ α ι τώρα!

|

Με το που πατάς το πόδι σου στη Φρανκφούρτη περι­ μένεις να δεις στην πραγματικότητα αυτό που φαντά­ ζεσαι: την πόλη να κινείται στους ρυθμούς της Έκθε­ σης, να είναι αφισοκολλημένη απ' άκρου εις άκρον προβάλλοντας το γεγονός, μια και φέτος ήταν αφιε­ ρωμένη στον πατέρα του Φάουστ (250 χρόνια από τη γέννησή του). Και διαψεύδεσαι. Την απορία μας, γιατί δεν συμβαίνει έτσι, την έλυσε μια Γερμανίδα, η Φράουκε εκ Φρανκφούρτης (τυχαία η παρήχηση), λέγοντας μας ότι «δεν έχουμε ανάγκη τέ­ τοιου τύπου προβολή. Είναι τόσο προσφιλές και διαρ­ κώς τιμώμενο πρόσωπο ο Γκαίτε, που δεν χρειάζεται να υπενθυμίζουμε με κραυγαλέο τρόπο την καταγωγή του (γεννήθηκε στη Φρανκφούρτη). Εξάλλου στο πλαίσιο της 51ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου στην πό­ λη μας γίνονται πολλές εκδηλώσεις και πολλές απ' αυτές είναι αφιερωμένες στη ζωή και το έργο του. Αλλά ούτε και την Έκθεση προβάλλουμε με τυμπανο­

φάκελος Φρανκφούρτη

Ντάνκε, Φράουκε! Η Βαβέλ του Β ιβλίου

j

Η 51η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου στη Φρανκφούρτη (1318/10/99) καταλαμβάνει χώρο ίσο με 73 χιλιάδες τε­ τραγωνικά μέτρα. Συμμετέχουν 6.643 εκθέτες με 360.000 τίτλους από 113 χώρες και είναι χωρισμένη σε χολ με βάση τη θεματική κατηγορία βιβλίων και τη χώρα προέλευσής τους. Σε σχέση με πέρσι η αύξηση των εκθετών υπολογίζεται στο 2,9%. Εκδότες, συγγραφείς (550 συγγραφείς απ' όλο τον κόσμο μίλησαν για τα βιβλία τους σε 1.700 περίπου εκδηλώσεις), μεταφραστές, μεγάλοι βιβλιοπώλες απ' όλο τον κόσμο έρχονται για να επικυρώσουν τις ήδη συζητημένες συμφωνίες τους, να δρομολογήσουν νέ­ ες, να δουν από κοντά τις εξελίξεις και δημοσιογράφοι (300 περισσότεροι από πέρσι) να κάνουν ειδήσεις τα μικρά ή μεγάλα γεγονότα της Έκθεσης. Εντύπωση ε­ πίσης προκάλεσε το αναβαθμισμένο Κέντρο των Literary Agents, τονίζοντας με τις πολυποίκιλες υπη­ ρεσίες του τη σημασία που έχει ο θεσμός για την πα­ γκόσμια βιομηχανία του βιβλίου. Πλήθος κόσμου επισκέπτεται τα περίπτερα, προμη­ θεύεται έντυπα, ξεφυλλίζει βιβλία, συνομιλεί με τους υπεύθυνους, κάνει επαφές και, όταν κουραστεί, ανα­ παύεται σ' ένα από τα δεκάδες μπαρ και αναψυκτήρια πίνοντας μπίρα, καφέ ή αναψυκτικό, κολατσίζει, γευ­ ματίζει στα πόσης εθνικότητας εστιατόρια, κινείται ε­ σωτερικά στην απέραντη και σε πολλά επίπεδα έκτα­ ση της Έκθεσης με ηλεκτρικές σκάλες ή κυλιόμενους διαδρόμους και εξωτερικά με μίνι μπας που εκτελούν διαρκώς δρομολόγια. Εκδηλώσεις παντού με ποικίλα θέματα: 1.045 εκδηλώ­ σεις εντός και εκτός εκθεσιακού χώρου κατά τη διάρ­ κεια της έκθεσης, 171 πριν τα εγκαίνια -από τις 11 Ιου­ νίου- και 68 μετά τη λήξη έως τις 30 Δεκεμβρίου. Σύνο­ λο 1.284 εκδηλώσεις. Μικρομάγαζα με αναμνηστικά από την Έκθεση, υπαί-

ανεξάρτητα περίπτερα ισάριθμων εκδοτικών οίκων το

θριο παζάρι με δεκάδες πωλητές αντικειμένων, ρού­ χων, μικροεπίπλων, μουσικά χάπενινγκ, γκισέ πληροφο­

πλαισίωναν. Στον ίδιο χώρο αλλά αυτονομημένο ήταν παρόν και το

ριών για τους επισκέπτες σε κάθε γωνιά. Μια Βαβέλ του βιβλίου που δεν έχει προηγού­

Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Στα ράφια του εθνικού περιπτέρου εκτίθενται 1.600 βιβλία παραγωγής των τελευταίων δεκαοκτώ μηνών και 400 βιβλία που είχαν προταθεί από τους εκδότες. Οι μεν 1.600 τίτλοι, ο ένας δίπλα στον άλλο με τις ρά­ χες μόνο να φαίνονται, δεν εξυπηρετούσαν παρά μό­ νο τους ειδικά ενδιαφερόμενους. Όσο για τα 400 βι­

μενο. Όταν επισκέπτεσαι την Έκθεση για πρώτη φο­ ρά, σαστίζεις. 0 όγκος των πληροφοριών είναι τεράστιος. Είναι αδύνα­ τον να δεις όλη την Έκθεση ή να σταθείς έ­ στω για μισό λεπτό σε κάθε περίπτερο. Και η ε­ ντύπωση που σχηματί­ ζεις πάραυτα, ότι εδώ συμβαίνουν πολλά την ίδια χρονική στιγμή και δεν προλαβαίνεις να τα πληροφορηθείς, ανταποκρίνεται πλήρως στην πραγματικότητα. Μόνον ο ογκώδης κατάλογος της Έκθεσης με τις εκδηλώσεις και τα περίπτερα μπορεί να λύσει εν μέρει το πρόβλημα της επιλογής. Η εικόνα πάντως που σχηματίζει ο επισκέπτης είναι εκ των πραγ­ μάτων αποσπασματική. |

Η ε λ λ η ν ικ ή ουμμετοχή

|

Το ελληνικό περίπτερο φέτος ήταν σαφώς αναβαθμισμέ­ νο αισθητικά. Λειτουργικότερο από πέρσι, μπορούσε να

βλία που προτείνονταν στους ε­ πισκέπτες με ει­ δική, εντός του βιβλίου, πλαστι­ κοποιημένη κάρ­ τα που προεξεί­ χε με πληροφο­ ρίες στα αγγλικά για τα βιβλία και τους συγγρα­ φείς, είχαν καλύ­ τερη τύχη: ήταν προσιτά. 0 ε π ι­ σκέπτης τα ξ ε ­ φύλλιζε και ενη­ μερωνόταν. Πα­ ρ ά λ λ η λ α , ένας ογκώδης τετρά­ χρωμος κατάλογος 516 σελίδων με τίτλο Books from Greece -χωρισμένος σε εννιά θεματικές ενότητες- πε­ ριείχε τις περιλήψεις και των 400 βιβλίων -ένα σε κά-

φιλοξενήσει στα 250 τετραγωνικά μέτρα του τις επαφές Ελλήνων και ξένων εκδοτών, επισκεπτών και δημοσιογράφων. Ο καφές άφθο­ νος, η εξυπηρέτηση άψογη. Τηλέ­ φωνα και fax στην υπηρεσία της ε­ νημέρωσης για τους Έλληνες δη­ μοσιογράφους, ειδικός χώρος για να γράφουν απερίσπαστοι τις α­ νταποκρίσεις τους. Η γραμματεία και το γραφείο Τύπου ενημέρωνε γραπτώς τους δημοσιογράφους για ό,τι συνέβαινε στο ελληνικό πε­ ρίπτερο. Δέκα σταντ εκδοτικών οί­ κων -γιατί αυτή η απροθυμία; γιατί άραγε δεν ανταποκρίθηκαν κι άλ­ λοι;- φιλοξενήθηκαν στο χώρο του ελληνικού περιπτέρου, ενώ είκοσι

φάκελος Φρανκφούρτη

θε σελίδα- και βιογραφικά σημειώματα των συγγρα­ φέων. Βεβαίως είναι δύσκολο να επιλέξεις από χιλιάδες βιβλία των δύο τελευταίων χρόνων τα 400 που θα σε εκπρο­ σωπήσουν επάξια σε μια Διεθνή Έκθεση. Όμως είναι α­ ναγκαίο αυτές οι επιλογές να γίνονται με κάποια κριτή­ ρια στοιχειώδους ποιότητας. Οι δημοκρατικές διαδικα­ σίες του τύπου «αυτά μας πρότειναν οι εκδότες» αφαιρούν μέρος της ευθύνης από την ΠΟΕΒ, παρουσιάζει ό­ μως -δεν αφορά φυσικά την πλειοψηφία των προτεινομένων βιβλίων- μια συγκεχυμένη εικόνα της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής προς τα έξω. Πρότασή μας για το 2000 είναι να συσταθεί, τώρα, μια ολιγομελής επιτροπή υπό την ΠΟΕΒ, της οποίας το έργο θα είναι η επιλογή και η αξιολόγηση των προτεινομένων από τους εκδότες βιβλίων. Τέλος, για το 2000 φωτο­ γραφίες. Πολλές και μεγάλες φωτογραφίες συγγραφέ­ ων να αναρτηθούν στο εθνικό περίπτερο, θα τραβήξουν την προσοχή των επισκεπτών και των ξένων εκδοτών. Στο χώρο του ΕΚΕΒΙ διανέμονταν μεταξύ των άλλων στους επισκέπτες τα δύο τεύχη του περιοδικού Ithaca, έντυπα με τη βιβλιογραφία των ελληνικών βιβλίων που έχουν μεταφραστεί σε έξι γλώσσες την τελευταία δεκα­ ετία και η έκδοση «Authors and Pages in Creek Litera­ ture», που περιλαμβάνει 46 ζώντες συγγραφείς, βιβλία των οποίων έχουν μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες. Ένα σύντομο βιογραφικό, ενδεικτική βιβλιογραφία και α­ ποσπάσματα από έργα τους συνθέτουν αυτόν τον κατά­ λογο, ο οποίος προκαλεί αμηχανία στον Έλληνα, του­ λάχιστον, αναγνώστη, διότι περιλαμβάνει μερικούς συγ­ γραφείς με έργο μικρής αξίας, ενώ απουσιάζουν απ' αυ­ τόν πολλοί άλλοι αξιόλογοι συνάδελφοί τους.

Τους ξένους επισκέπτες της Έκθεσης ουδόλως ενδια­ φέρει το γεγονός ότι απουσιάζουν κάποιοι συγγραφείς, επειδή δεν απάντησαν στις προκαθορισμένες από το ΕΚΕΒΙ ημερομη­ νίες. Άρχισαν δε ήδη οι διαμαρτυ­ AUTHORS AND PAGES ρίες συγγραφέ­ IN GREEK LITERATURE ων που, ενώ έ ­ χουν μεταφρα­ στεί, δεν έλαβαν το πολύτιμο δελ­ τάριο προς σ υ­ μπλήρωση. Πρό­ κειται λοιπόν για «δημοκρατική» διαδικασία επιλο­ γής, από την ο ­ ποία απουσιάζει η τόλμη και το αί­ σθημα ευθύνης. Η Εκδοση του ΕΚΕΒΙ με τους 46 Έλληνες συγγραφείς Ας ελπίσουμε ότι το 2000 ο ανανε­ ωμένος κατάλογος θα είναι πληρέστερος και χωρίς α­ ποκλεισμούς. Και μια εύλογη απορία: Γιατί μόνο τρεις συγγραφείς -ο Τάκης Βαρβιτοιώτης, ο Βασίλης Βασιλι­ κός και ο Αντώνης Σαμαράκης- παρουσιάζονται σε τέσ­ σερις σελίδες, ενώ οι υπόλοιποι 43 συγγραφείς σε δύο; Κρίνονται -και από ποιους;- ως οι αξιολογότεροι ή το έργο τους δεν «χωράει» σε δισέλιδο; Στο χώρο του ΕΚΕΒΙ επίσης υπήρχαν ηλεκτρονικοί υπο­ λογιστές με πρόσβαση στον Ελληνικό Βιβλιοχώρο και παρουσιάζονταν δύο ηλεκτρονικές βάσεις; α) ο «Ιδεατός Εκδότης» που χρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα LEONARDO DA VINCI και β) ο Ευρω­ παϊκός Κόμβος Πληροφοριών για τις δραστηριότητες που έχουν σχέση με το βιβλίο που χρηματο­ δοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Πρό­ γραμμα ARIANE. | Ενημέροοη κ α ι προοπτικές ] Το πρωί της Πέμπτης (14 Οκτωβρί­ ου) ο Πρόεδρος της Επιτροπής Σχεδιασμού για το 2001, κ. Γιώρ­ γος Ρωμαίος, σε συνέντευξη Τύ­ που οτους Έλληνες δημοσιογρά­ φους τόνισε τη θέληση και την α­ πόφασή του να δείξει η Ελλάδα το καλύτερό της πρόσωπο, όταν με-

φάκελος Φρανκφούρτη

γλώσσες της Ευρώπης, αποτελεί έναν περιορισμό για την επικοινωνία της ελληνικής λογοτεχνίας και διανόη­ σης. Η Ελλάδα είναι γνωστή για τον ήλιο, τη θάλασσα, ίσως και για το μουσακά. Καιρός να γίνει γνωστή και για τους συγγραφείς μας που είναι σημαντικοί. Στόχος μας το 2001 είναι ν' ανοίξουμε τα σύνορα για την ελληνική διανόηση, λογοτεχνία, επιστήμη και τέχνες». Ακολούθως ο πρόεδρος της ΠΟΕΒ, κ. Γιώργος Δαρδανός, μας πληροφόρησε ότι η ΠΟΕΒ δέχτηκε πρόταση α­ πό την αντίστοιχη ένωοη Ιαπώνων εκδοτών για τη συμ­ μετοχή της οτη Διεθνή Έκθεση του Τόκυο και αναφέρ­ θηκε στο ενδιαφέρον των Αμερικανών εκδοτών για τη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στο Σικάγο. Τέλος η διευθύντρια του ΕΚΕΒΙ, κ. Μυρσίνη Ζορμπά, ε­ νημέρωσε τους δημοσιογράφους για τις προσπάθειες που γίνονται σχετικά με την προβολή του έργου των Ελλήνων συγγραφέων στη Φρανκφούρτη.

I Οι € κ 6 η λ ό ο « ς μ€ τουςΕλληνες ουγ γραφ είς [

ιό δυο χρόνια η χώρα μας θα είναι τιμώμενη στην Έκθε­ ση της Φρανκφούρτης. «Δεν θα συνεχίσω να είμαι σ' αυτή τη θέοη, αν δεν μου δοθούν χρήματα» είπε με έμφαση, δείχνοντας πόσο σημαντική είναι η οικονομική πλευρά της ελληνικής συμμετοχής για τη διάδοση του ελληνικού βιβλίου και του σύγχρονου πολιτισμού, δεδομένου ότι ο προϋπο­ λογισμός για τις εκδηλώσεις που θα πλαισιώσουν την παρουσία μας στη Φρανκφούρτη το 2001 θα ξεπεράσει το 1,5 δισ. δρχ. Οι εκδηλώσεις αυτές θα αναφέρονται σε όλους τους τομείς της σύγχρονης δημιουργίας και δεν θα περιοριστούν στα ελλαδικά πλαί­ σια. θα οργανωθούν κατά τη διάρ­ κεια του 2001 τόσο σε όλη τη Γερ­ μανία, όσο και σε πρωτεύουσες άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων θα ανακοινωθεί ώς το τέλος του 1999.

0 κ. Γ. Ρωμαίος κατέληξε λέγο­ ντας: «Ανήκουμε σε χώρα με ιστο­ ρία, παράδοση και πολιτισμό, αλλά και με σημερινή σημαντική πολιτι­ στική παρουσία, για την οποία εί­ μαστε υπερήφανοι. Η γλώσσα μας, όσο κι αν πλούτισε όλες τις

©©-

Σχεδόν γεμάτο από Έλληνες ήταν το μικρό αμφιθέατρο International Center, χωρητικότητας 150 περίπου θέσε­ ων, για τις εκδηλώσεις των Ελλήνων λογοτεχνών, παρότι το Διεθνές Κέντρο είχε στείλει 40.000 (;) προσκλή­ σεις και 2.000 το ΕΚΕΒΙ σε εκδότες, μεταφραστές, δη­ μοσιογράφους και παράγοντες της πνευματικής ζωής της Γερμανίας. Ελάχιστοι ξένοι ήρθαν ν' ακούσουν τους Έλληνες συγγραφείς. Παρευρέθηκαν όμως δέκα περί­ που ξένοι δημοσιογράφοι.

0 Γερμανός εκδότης και διευθυντής του περιοδικού «Akzente» κ. Michael Kruger παρουσίασε τους συγγρα­ φείς Αντώνη Σαμαράκη, Περικλή Σφυρίδη, Γιώργη Γιατρομανωλάκη και Νάσο Βαγενά και συντόνισε τη συζή-

φάκελος Φρανκφούρτη

τηση που ακολούθησε με τον χαλαρό και νεφελώδη τίτλο «Σύγχρονη Λογοτεχνική Σκηνή». Δεν είναι της παρούσης ν' αναφέρουμε, έστω και επιγραμματικά, τι ει­ πώθηκε στη συνάντηση. Η γενική όμως αίσθηση μιας α­ ποτυχημένης παρουσίας ήταν διάχυτη. Οι συγγραφείς ή­ ταν ασυντόνιστοι, κάποιοι απροετοίμαστοι, δεν λειτούρ­ γησαν ως ομάδα και απέτυχαν να δώσουν έστω και κά­ ποιο αμυδρό στίγμα της σύγχρονης ελληνικής λογοτε­ χνίας, με αποτέλεσμα να μην επικοινωνήσουν μ' ένα πλατύτερο και απαιτητικό κοινό.

κρών λαχταριστών εδεσμάτων και γλυκών που η ίδια παρασκεύασε. Στους πλούσιους μπουφέδες που είχαν στηθεί στο ελληνικό περίπτερο, εκτός από εμάς τους Έλληνες συνωστίζονταν και πολλοί ξένοι για να πάρουν μικρά δείγματα γεύσεων από την Ελλάδα. Οι λιχουδιές ήταν μια καλή ευκαιρία να προσελκύσουμε ξένους στα χωρικά μας ύδατα. Αμέσως μετά, άριστο μάθημα επικοινωνίας και για το πώς πρέπει να προβάλλουμε τα βιβλία μάς έδωσε η συγγραφέας και εικονογράφος Σοφία Ζαραμπούκα. Με εξαιρετική άνεση, κατά γενική ο­ μολογία, μίλησε για την παιδική λογοτεχνία στην Ελλάδα συναι­ σθανόμενη ότι απευθύνεται κυ­ ρίως σε ξένο κοινό, Kcpauvos cv αιθ ρία (;) η παραίτηση ΚούρτοΒικ Από το βράδυ της Πέμπτης (14 Οκτωβρίου) οι φήμες περί επικεί­ μενης παραίτησης του Δ. Κούρτοβικ από τη διεύθυνση του αγγλό­ φωνου περιοδικού Ithaca κυκλο­ φορούσαν στα χείλη όλης της ελ­ ληνικής αντιπροσωπείας. Το κλίμα βαρύ. Ψίθυροι και διαβουλεύσεις για την άμεση αντικατάστασή του. Από τα πηγαδάκια «φρονούντων και αντιφρονούντων» αρδευόταν

Ακολούθησε η δεύτερη εκδήλωση με θέμα «Σελίδες α­ πό τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία», την οποία συ­ ντόνισε και παρουσίασε ο Thomas Steinfeld, αρχισυντά­ κτης της «Frankfurter Allgemeine». Η Αμάντα Μιχαλοπούλου, ο Χρήστος Χωμενίδης, ο Άρης Σφακιανάκης και ο Πέτρος Τατσόπουλος ως εκπρόσωποι της νεότερης λογοτεχνικής γενιάς, παρά τις φιλότιμες προσπάθειές τους, δεν κέρδισαν τη μάχη των εντυπώσεων. Η απου­ σία ενός κοινού άξονα, γύρω από τον οποίο οφείλει να στρέφεται μια τέτοια παρουσίαση, ήταν αισθητή και στον πιο ανυποψίαστο ακροατή. Ας φροντίσουμε λοιπόν το 2000 να έχουμε προετοιμάσει σωστά τους συγγρα­ φείς μας. Άλλη ευκαιρία δεν θα υπάρξει. Οι λιχου διές της Β. Αλεξιάδ ου Το ταλέντο της X. Ζαραμπούκα Η υπερδραστήρια Βέφα Αλεξιάδου -της οποίας τη συ­ νταγή επιτυχίας στις δημόσιες σχέσεις με τους εκδότες των περισσότερων χωρών οφείλουμε να ζητήσουμε-, μετά τη ξινόπικρη γεύση που άφησαν οι δυο προηγού­ μενες εκδηλώσεις, μας παρηγόρησε με δείγματα μι­

φάκελος Φρανκφούρτη

άφθονο «ξινό» νερό. Σε αυτό το κλίμα, και αν ακόμα η παραίτηση του Δ. Κούρτοβικ δεν ήταν παρά μια από τις φημολογίες, ήταν αμφίβολο αν ο διευθυντής του θα παρουσίαζε το Ithaca την προγραμματισμένη ημέρα (Παρασκευή) και ώρα (το μεσημέρι).

0 Δ. Κούρτοβικ, συνεπής στο ραντεβού του, ήρθε για να παρουσιάσει στο ελληνικό περίπτερο τα δύο τεύχη του Ithaca με τα παρακάτω λόγια: «Το Ithaca έπρεπε να υπάρχει εδώ και πολύ καιρό και να λειτουργεί ως δίαυλος επικοινωνίας με το εξωτερικό. Το βγάλαμε όμως φέτος με κόπο και θυσίες και αδυναμίες στο πρώτο τεύχος. Στο δεύτερο ξεπεράσαμε πολλά. Το σύνθημα της Ελλάδας για το 2001 "Δρόμοι προς την Ιθάκη" από το περιοδικό προήλθε. Η Έκθεση της Φραν­ κφούρτης είναι μια θαυμάσια ευκαιρία να ανατρέψουμε σειρά από προκαταλήψεις. Το πρώτο κλισέ είναι ότι όλα περιστρέφονται γύρω από την Ελλάδα και το δεύτερο η μεγαλομανία μας ότι εμείς δώσαμε τα φώτα του πολιτισού. Μ' αυτά δεν θα κάνουμε τίποτα. Στο Ithaca κρατάμε χαμηλό προφίλ και με ακρίβεια και

■£©

πλουραλιστική διάθεση παρουσιάζουμε τα ελληνικά βι­ βλία στους ξένους. Δώσαμε έμφαση στη λογοτεχνία γιατί αυτή κυρίως ενδιαφέρει τους ξένους, όμως δεν παραλείπουμε να πριμοδοτούμε και βιβλία άλλων κα­ τηγοριών. Τολμή­ σαμε στο δεύτε­ ρο τεύχος να κά­ νουμε αφιέρωμα οτον Παναγιώτη Κονδύλη και συνε­ ντεύξεις με σύγ­ χρονους συγγρα­ φείς. Το στοίχημά μας είναι οι κίτρι­ νες σελίδες με σύντομες, ελκυ­ στικές παρουσιά­ σεις νέων εκδό­ σεων, δίνοντας στους ξένους μια σαφή εικόνα της σύγχρονης ελλη­ νικής βιβλιοπαραγωγής». Η «βόμβα» έσκασε αμέσως μετά. «Ε­ γκαταλείπω», δή­ λωσε, «το περιο­ δικό Ithaca και τη θέση μου στην Ε­ πιτροπή Περιεχο­ μένου». Σιωπή στο ακροατήριο. Η Μικέλα Χαρτουλάρη ζητάει να μάθει τους λόγους, «θα 'ρθει η στιγμή που θα μιλήσω για την παραίτησή μου» ανακοίνωσε, «θε­ ωρώ ότι η Μ. Ζορμπά και ο Γ. Ρωμαίος θα οδηγήσουν καλά. Περισσότερα στην Ελλάδα». Η διπλή παραίτηση του Δ. Κούρτοβικ στη Φρανκφούρτη, αφού είχε προηγουμένως παρουσιάσει το περιοδικό ε­ νώπιον κοινού, ήταν κατά τη γνώμη μας μια ατυχής επι­ λογή. Και ως προς το χρόνο και ως προς τον τόπο. 'Οφείλε να περιμένει να πρυτανεύσουν άλλες ενδεχο­ μένως σκέψεις, να γίνουν συζητήσεις και, αν δεν καρπο­ φορούσαν, τότε ας ανακοίνωνε την παραίτησή του στην

0®-

Αθήνα. Δυστυχώς δεν έγινε έτσι και οι ασκοί του Αιόλου άνοιξαν. Τώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, το Ithaca, ακέ­ φαλο χωρίς τον Κούρτοβικ και με μια άξια συντακτική ε­ πιτροπή (Παπασωτηρίου, Φάις, Γεωργαντά), κινδυνεύει να μην ξαναεκδοθεί. Και μετά απ' αυτόν τον κλυδωνισμό, ίσως η Επιτροπή Περιεχομένου πάψει να υφίσταται εντασσόμενη στην Επιτροπή Σχεδιασμού. Ας ελπίσουμε ότι θα ισχύσει το «ουδέν κακόν αμιγές καλού». Στο τεταμένο κλίμα που είχε δημιουργηθεί λόγω της παραίτησης Κούρτοβικ, ο Άρης Μαραγκόπουλος μίλησε για το βιβλίο της Ρέας Γαλανάκη «Ελένη, ή ο Κανένας», υποψήφιο για το Αριστείον (Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτε­ χνίας) και για το θεσμό. «Η αναζήτηση της ταυτότητας», είπε, «είναι ευρωπαϊκό αίτημα. Αυτό κάνει και το βιβλίο της Ρέας Γαλανάκη. Ενώ χειρίζεται την ιστορία από τον 19ο αιώνα, κοιτάει συγ­ χρόνως στο σήμερα. Είναι ένα βιογραφικό μυθιστόρημα που εντάσσεται στην ευρωπαϊκή παράδοση των μυθι­ στορημάτων που ξεπηδούν από βιογραφίες, όπως ο "Ορλάντο" της Β. Γουήφ, "Τα απομνημονεύματα του Αδριανού" της Μ. Γιουρσενάρ, η "Έμιλι Ελ" της Μ. Ντιράς και ο "Μαλρό" του Λιοτάρ». Ακολούθησε η Ρέα Γαλανάκη, η οποία αναφέρθηκε στην υπόθεση του βιβλίου της τονίζοντας ότι στην «Ελένη» μπορεί κανείς να δει τη σχέση της Ελλάδας με την Ευ­ ρώπη στο παρελθόν και το παρόν, μια σχέση μωσαϊκού πολιτισμών, γλωσσών, κουλτούρας που δεν συνεργά­ ζονται μόνο, αλλά και συγκρούονται. Η Ρέα Γαλανάκη, ως γνωστόν, δεν τιμήθηκε με το φετινό «Αριστείον» (το πήρε ο Ισπανός ποιητής Χοσέ Χιέρο), παρότι έφτασε ως την τελευταία ψηφοφορία, αλλά κέρδισε μια άλλη τιμη­ τική διάκριση. Πήρε το Ελληνικό Κρατικό Βραβείο Μυθι­ στορήματος. ’Α λλες συμμετοχές κ α ι ευτράπελα • • Εκτός από τους είκοσι ελληνικούς εκδοτικούς οίκους που συμμετείχαν ανεξάρτητα στην Έκθεση, το Ελληνι­ κό Ίδρυμα Πολιτισμού είχε κι αυτό το δικό του περίπτε­ ρο. Μοίραζε πάνινες τσάντες με τυπωμένες στη μια πλευρά τους τις φωτογραφίες είκοσι Ελλήνων λογοτε­ χνών. Έγιναν ανάρπαστες και λειτουργούσαν ως κινητή διαφήμιση. Διοργάνωσε όμως παράλληλα και τρεις εκ­ θέσεις: η πρώτη με έργα Ελλήνων λογοτεχνών της Γερμανίας, η δεύτερη με τις εκδόσεις του Ιδρύματος και η τρίτη με τις ξενόγλωσσες εκδόσεις των μουσείων της Ελλάδας και της Κύπρου.

• Αξίζει να σημειωθεί ότι, για πρώτη φορά εδώ και δέ­ κα χρόνια, Ιρανοί εκδότες έλαβαν μέρος στην Έκθεση. «Είχαμε αποκλείσει το Ιράν», είπε ο πρόεδρος της επι-

φάκελος Φρανκφούρτη

τροπής της Έκθεσης της Φρανκφούρτης, Πέτερ Βάιτχαας, «διότι οργάνωση μουσουλμάνων συνδεδεμένη με την πολιτική εξουσία είχε καταδικάσει σε θάνατο τον συγγραφέα Σαλμάν Ρούσντι. Όταν ο Ιρανός πρόεδρος Σατάμι το περα­ σμένο φθινόπω­ ρο διαχώρισε τη θέση του και τη θέση της χώρας του από την ορ­ γάνωση των φα­ νατικών μο υ­ σουλμάνων, ά ­ νοιξαν οι πύλες για τους Ιρανούς εκδότες. Έξι εκ­ δοτικοί οίκοι από το Ιράν δήλωσαν συμμετοχή στην Έκθεση και τελι­ κά ήρθαν μόνο δύο».

• Τα περίπτερα Άγγλων και Αμε­ ρικανών εκδοτών γεμάτα με κόσμο. Επισκέπτες που ξεφύλλιζαν τις νέες εκδόσεις, κουστουμάτοι γραβατωμένοι και κυρίες με ταγιέρ, καθισμένοι σε τραπεζάκια, έκλειναν προφανώς συμφωνίες ανταλλάσσοντας χαρτιά κι υπογραφές. Για ποια βιβλία όμως γινόταν ο συνωστισμός; Κυρίως για βιβλία με συμβουλές και οδηγίες του τύπου: «για να γί­ νει ο βίος σας ανθόσπαρτος», «πώς θα γίνετε ευτυχι­ σμένοι», «πώς θα πετύχετε στη δουλειά σας» κ.τ.λ. Αυ­ τά τα παγκόσμια best seller, που σερβίρουν συνταγές για ευζωία προτείνοντας στους αδαείς και απελπισμέ­ νους αναγνώστες κοινότοπα και χιλιοειπωμένα κλισέ.

• Πολύς κόσμος επίσης και σ' ένα γερμανικό περίπτε­ ρο. Τι γίνεται; Μήπως υπογράφει βιβλία ο Γκίντερ Γκρας; η απορία κάποιου αφελούς. Όχι βέβαια. Ένας ευφάντα­ στος Γερμανός εκδότης, για να διαφημίσει το βιβλίο της Λιν Ούλμαν, κόρης της ηθοποιού Λιβ Ούλμαν και του Μπέργκμαν, με τίτλο «Η ψεύτρα», μοίραζε πάνινα μαύ­ ρα τριαντάφυλλα. Το γιατί, μάλλον παραπέμπει στο πε­ ριεχόμενο του βιβλίου. Κανείς δεν τα πέταξε· αντιθέτως πολλοί τα έβαλαν στις αποσκευές τους. Είναι κι αυ­ τό μια μορφή διαφήμισης.

• Στο τεράστιο τμήμα των non-fiction είχες την εντύ­ πωση ότι μπήκες σε λάθος χώρο. Κι όμως ήταν ένα με­ γάλο κομμάτι της Έκθεσης. Εκεί το πορνό σε κάθε μορ­ φή του, έντυπη ή ηλεκτρονική, ήταν ο κυρίαρχος του

φάκελος Φρανκφούρτη

παιχνιδιού. Εκεί προσφέρονταν στους επισκέπτες τα περισσότερα δώρα. Εκεί, ο πολύς κόσμος δεν προ­ σπερνούσε βιαστικά τα περίπτερα. Είχε «πράμα» να δεις και να απολαύσεις.

• Πάντως έμφαση είχε δοθεί από ξένους εκδότες στα άλμπουμ και στα λευκώματα. Ποικιλία απέραντη. Φω­ τογραφικά και άλλα, αφιερωμένα στον αιώνα και στη χιλιετία που φεύγει, πολυτελή ογκώδη βιβλία με ζω­ γράφους, φωτογράφους, πορτρέτα συγγραφέων, εικο­ νογραφημένες συνταγές μαγειρικής. Ένας ολόκληρος πολύχρωμος εικονογραφημένος κόσμος. |

ΙΚ «ς τεχνολογίες κ α ι In te rn e t Τόσος ντόρος γίνεται για τις νέες τεχνολογίες και τον κυβερνοχώρο. Κι όμως στην Έκθεση της Φρανκφούρ­ της πείθεσαι ότι το βιβλίο στην έντυπη μορφή του δεν κινδυνεύει άμεσα από τις ραγδαίες εξελίξεις. Η «επανά­ σταση» περιορίζεται κυρίως στα χρηστικά και επιστημο­ νικά βιβλία. Για τη λογοτεχνία, ούτε λόγος. Εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον παραπάνω κανόνα ήταν η περίπτωση ε­ νός άγνωστου Βρετανού συγ­ γραφέα, του Στιβ Έρικσον, που το μ υ θ ισ τ ό ρ η μ ά του «Ο κήπος του φεγγαριού» πουλήθηκε στο εξωφρενικό πο­ σό των 300 εκ. δρχ., και τούτο διότι είχε πολ­ λούς επισκέπτες στο Internet. Πό­ σα αντίτυπα του βιβλίου του ε ί­ χαν πουληθεί; Μόνο 5.000. Αλ­ λά και η βασι­ λεία των CDROM φαίνεται πως φτάνει στο τέλος της από τον πλου­ ραλισμό του Internet. Το μόνο εντυπωσιακό που είδαμε σ' αυτόν το χώρο ή­ ταν ένα πολυμηχάνημα, το οποίο έχει τη δυνατότητα να τυπώνει, να βιβλιοδετεί και να προσφέρει στον εκ­ δότη 500 αντίτυπα ενός βιβλίου 10 τυπογραφικών. Βε­ βαίως, τα ερωτήματα που ανακύπτουν για την κατοχύ­ ρωση των πνευματικών δικαιωμάτων είναι πολλά και σοβαρά.

I

Ο ιιγγα ρ ία , η τ ιμ ώ μ ίν η χ ώ ρ α

|

Η Ουγγαρία, με ία πολλά κοινωνικά προβλήματα και τη δεδομένη δυσκολία προσαρμογής στην ελεύθερη οικονομία, δεν ήρθε στην Έκθεση για να τα υπογραμ­ μίσει. Αντιθέτως, η παρουσία της στόχευε στο παρόν και το μέλλον της. 0 γερμανικός και ο γερμανόφωνος Τύπος την υποδέχτηκε ως τιμώμενη χώρα με ανοιχτές αγκάλες. Τα δημοσιεύμα­ τα αφθονούσαν από τον Spiegel, την Frankfurter Allgemeine, την Neue Zuercher ως και τον αυ­ στριακό Standard. Δεν προέβΰλε μόνο την εθνι­ κή της λογοτεχνία. Συ­ μπεριέλαβε στο πρ ό­ γραμμα προβολής της έκθεση με καλλιτεχνικές εκδόσεις, έκθεση για τις διασημότητες της χώρας σ' όλο τον κόσμο, εκθέ­ σεις για τις γερμανο-ουγγρικές επιδράσεις στο χώρο του βιβλίου και έκ­ θεση για τους Εβραίους στην Ουγγαρία. Παράλληλα, στην παλιά Όπερα έπαιξε η Φιλαρμο­ νική Ορχήστρα της Βουδαπέ­ στης έργα του Λιστ. Ανάλογες εκδηλώσεις έγι­ ναν με κινηματο­ γραφικές προβο­ λές και θεατρικές παραστάσεις. Η παρουσία του προέδρου της Ουγγρικής Δημο­ κρατίας, του υ­ πουργού Πολιτι­ σμού και των πιο αντιπροσωπευτι­ κών συγγραφέων της χώρας, όπως ο Γκιόργκι Κόνραντ και ο Πίτερ Εστερχάζι, πρόσθεσε κύρος και έδωσε τη δέουσα βα­ ρύτητα που οφείλει να έχει μια τιμώμενη χώρα στην Έκθεση της Φρανκφούρτης.

0 χώρος των 5.300 τετρ. μέτρων, που φιλοξενούσε τους 78 εκδοτικούς οίκους της Ουγγαρίας, ήταν διακο­ σμημένος με τεράστια μπεζ χαρτόνια σε σχήμα βιβλί­ ου. Δεν ήταν ό,τι καλύτερο από αι­ σθητική άποψη. Κι αν έγερνες το κε­ φάλι σου προς τα πίσω, αντίκριζες ένα τεράστιο κε­ νό όσο το ύψος του κτιρίου, που δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ σ ε στον επισκέπτη κλίμα ανοίκειο. Πάντως, η Ουγγα­ ρία σύμφωνα με δήλω σ η της υ ­ πεύθυνης Τύπου Ντοσιέ της Ουγγαρίας pc στη Φρανκφούρ­ παρουσίαση 43 συγγραφέων τη Rosmarle Rauter, πριν αρχίσει η Έκθεση, κατάφερε να υπογράψει 100 συμβόλαια με ξένους εκδότες και την πρώτη μέρα συζητούσε για άλλα 30. Κεντρικό της σύνθημα στη Φρανκφούρτη το καθόλου ευφάνταστο: «Η Ουγγαρία χωρίς σύνορα». |

Ιυ γ γ ρ α φ » ; σταρ

|

Άλλοθι στην άκρατη εμπορευματοποίηση που στιγμα­ τίζει την Έκθεση της Φρανκφούρτης είναι οι ίδιοι οι δημιουργοί των πνευματικών προϊόντων, οι συγγρα­ φείς. Και ιδίως οι σταρ συγγραφείς. Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος μεγάλα ονόματα της παγκόσμιας λογο­ τεχνίας έκαναν τα φλας των δημοσιογράφων ν' α­ στράφτουν. Η Τόνι Μόρισον ήταν εκεί. Έδωσε διάλεξη για τη λογοτεχνία και υπέγραψε αντίτυπα των βιβλίων της σε φανατικούς αναγνώστες της. Το ίδιο και ο περ­ σινός νομ πελί­ στας Ζοζέ Σαραμάγκου και ο Αμερικανός Τομ Γουλφ. 0 σ ού­ περ σταρ όμως της Έκθεσης ή­ ταν αναμφισβή­ τητα ο πρόσφα­ τα βραβευμένος με το Νόμπελ λ ο γ ο τ ε χ ν ίά ς Γερμανός συγ-

Φρανκφούρτη

γραφέας Γκίντερ Γκρας. Από ίο περίπτερο του εκδότη του έκανε τις εξής δηλώσεις: «Η λογοτεχνία δεν πρέπει να είναι ψυχαγωγική όπως η τηλεόραση. Πρέπει να εί­ ναι απαιτητική και σοβαρή». «Η πρώτη φράση είναι η πιο σημα­ ντική στο μυθιστόρημα. Αφού τη γράψω τη σκέφτομαι μήνες για να συνεχίσω». «θέλω να μοιρα­ στώ το Νόμπελ με την Ανατολικογερμανίδα σ υνάδελφ ό μου Κρίστα Βολφ». Την επόμενη μέρα συμμάχησε σε πολιτικό επίπεδο με τον Χέρμαν Σαρ (Εναλλακτικό Νόμπελ οικο­ νομίας) και έδωσε συνέντευξη Τύπου. Μίλησε για την κατάργη­ ση όλων των ενεργειακών πηγών πλην της ηλιακής ενέργειας, γε­ γονός που θα σώσει τον πλανήτη επιφέροντας βεβαίως σημαντικές αλλαγές στις κοινωνικές δομές. «Η οικολογία», πρόσθεσε, «δεν είναι συμπληρωματική πολιτική, αλλά έ ­ νας τρόπος στοχασμού στα προβλήματα της κοινω­ νίας. Και οι διανοούμενοι πρέπει να αντισταθούν στη λήθη του μέλλοντος και στην κυριαρχία του μυστικισμού, των ιερατείων και των νέων θρησκειών». Για τους νατοϊκούς βομβαρδισμούς στην πρώην Γιου­ γκοσλαβία, για τους οποίους είχε θετικά εκφραστεί, δεν έγινε λόγος μια και στην Ευρώπη η θέση του Γκίντερ Γκρας, ακατανόητη για μας τους Έλληνες, είναι κοινός τόπος.

1

Επίλογος pc Βραβείο

|

Η Έκθεση της Φρανκφούρτης κάθε χρόνο κλείνει πα­

φάκελος Φ ρανκφούρτη

νηγυρικά με την απονομή του Βραβείου Ειρήνης από την Ένωση Γερμανών Εκδοτών. Δίνεται κάθε χρόνο σε μια προσωπικότητα των γραμμάτων που έχει συμβάλει με το έργο της στην προώθηση της ειρήνης μετα­ ξύ των λαών. Φέτος το βραβείο απονεμήθηκε στον Αμερικανό ιστορικό εβραϊκής καταγωγής Φριτς Στερν για την προσφορά του στη μελέτη των Εβραίων της Γερμανίας. Η απονομή έγινε στην εκκλησία του Αγίου Παύλου. Ήδη οι Γερμανοί υπεύθυνοι της Έκθεσης της Φραν­ κφούρτης εργάζονται πυρετωδώς για το 2000 και το 2001. Εμείς; □

Επειόή τα θετικά και αρνητικά στην 51 η Διεΰνή Εκθεση Βιβλίου στη Φρανκφούρτη, όσον αφορά την ελληνική συμμετοχή, διν είναι δυνατόν να παρουσιαοτούν με αντικειμενικό τρόπο αν στηριχτούν μόνο m εντυπώοεκ του γράφοποε, γι' αυτό το διαβαίω θεώρησε σκόπιμο να Ιητήοει τη γνώμη και τκ απόψεκ τιοοάρων συγγραφέων, οι οποίοι έλαβαν μέρος otic δύο ουίητήοεκ για ψ ιλ λ η ν ικ ή λογοτεχνία στο αμφιθέατρο International Center. Δύο συγγραφεκ που συμμετείχαν στην πρώτη παρουσίαση, ο Περικλήε [φυρίδητ και ο ίιώργοε ίιατρομανωλάκηε, και δύο από τη δεύτερη. η Αμάπα Μιχαλοπούλου και ο ίΐέτροε Τατοόπουλος γράφουν τκ απόψεις roue και καταθέτουν τκ προτάοίκ tout για το εγγύε μέλλον, k τη; λάβουμε οοβαρά υπόψη. ΗΛ

Έλληνες συγγραφείς στη Φρανκφούρτη

ουνέντευξη-ηαρουσίαση των τεσσάρων συγγρα­ φέων στο ελληνικό περίπτερο της Φρανκφούρ­ της υπήρξε, θα μπορούσε να πει κάποιος, αξιο­ πρεπής (ο χαρακτηριομός πάντως δεν σημαίνει και πολλά πράγματα), αλλά το όλο σκηνικό ήταν μάλ­ λον προχειροστημένο και οι ομιλητές ελάχιστα επικοι­ νώνησαν τόσο μεταξύ τους όσο και με το συντονιστή

Μ

m-

τους. Η παρουσίαση, πιστεύω, δεν είχε ρυθμό, ήταν «απρόσωπη», αναποτελεσματική, σχεδόν περιττή. Ένας από τους συγγραφείς αυτούς ήταν και ο υπογράφων, επομένως (ελπίζω ότι αυτό'είναι αυτονόητο) οι παραπάνω κρίσεις αφορούν πρωτίστως εμένα και όσα καταθέτω εδώ εκφράζουν μόνο τον εαυτό μου. Η ε ­ ντύπωσή μου, λοιπόν, ήταν πως ο καθένας από εμάς

φάκελος Φ ρανκφούρτη

είπε οχη συνέντευξη αυτή ό,τι έφερε η στιγμή και όσα μπόρεσαν να γεννήσουν οι αναπάντεχες ερωτήσεις του συντονιστή. Έτσι τα πράγματα που ακούστηκαν ή­ ταν, πιστεύω, κοινότοπα και αυτονόητα. Μάλιστα δεν έλειψε ούτε η γνωστή νεοελληνική επίδειξη πνεύμα­ τος ούτε οι συνήθεις κόντρες, που επαναλαμβάνονται σε αυτού του είδους τις συγκεντρώσεις. Αν η όλη εκ­ δήλωση γινόταν στη Στοά του Βιβλίου, κανείς δεν θα τη θυμόταν ύστερα από λίγο. Αυτό, νομίζω, που εισέπραξε το πολυπληθές ελληνικό ακροατήριο ήταν τέσ­ σερις ασύμπτωτοι μονόλογοι που δεν σχημάτισαν κά­ ποια ευδιάκριτη εικόνα. Το τι εισέπραξαν από την εκ­ δήλωση αυτή οι ελάχιστοι ξένοι δημοσιογράφοι που βρέθηκαν εκεί δεν μπορώ να το γνωρίζω. Η γνώμη πά­ ντως ενός εκπροσώπου κάποιου γερμανικού εκδοτικού οίκου, με τον οποίο συνέφαγα το ίδιο βράδυ, ήταν σα­ φέστατη: καλό είναι, όταν οι Έλληνες παρουσιάζουν τη σύγχρονη λογοτεχνία τους και γενικά τις όποιες πλευρές του σύγχρονου πολιτισμού τους, να αφήνουν κατά μέρος τους αρχαίους Έλληνες, τη σημασία τους για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, την παλαιό δόξα και τα λοιπά. Αυτά τα ξέρουμε κι εμείς, μου είπε. Τα σημερινά είναι που δεν γνωρίζουμε. Δεν πρόκειται να αναλύσω τους λόγους αυτής της μάλλον αδιάφορης και απρόσωπης, όπως είπα, πα­ ρουσίας των τεσσάρων. Ούτε και έχει νόημα να συζη­ τούμε τι θα έπρεπε να πει ο ένας και τι ο άλλος. Και τούτο για έναν απλούστατο λόγο: ακόμη και στην πε­ ρίπτωση που η συγκέντρωση «πετύχαινε», η επιτυχία δεν θα είχε ιδιαίτερο αντίκρυσμα. Η παρουσία μας εκεί δεν είχε σκοπό να δείξει στους Έλληνες δημοσιογρά­ φους και στους άλλους ομοεθνείς παρισταμένους τι είναι ο καθένας από μας. Λίγο πολύ όλοι μας είμαστε (άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο) γνωστοί, ό­ πως επίσης είναι γνωστές οι θέσεις μας για τη λογοτε­ χνία, την κριτική, την παιδεία κ.λπ. Η παρουσία μας εκεί (όπως άλλωστε και όλων των αρμοδίων) σκοπό είχε να δείξει στους ξένους ποιοι είμαστε εμείς σήμερα, ποια λογοτεχνικά προϊόντα παράγουμε, ποια θέση έ­ χουμε (αν βέβαια έχουμε) στην πνευματική και λογοτε­ χνική Ευρώπη. Αλλά αυτό δεν έγινε στη Φρανκφούρτη. Ούτε και ήταν δυνατόν να γίνει. Και επειδή δεν δείξαμε κάποιο αναγνωρίσιμο πρόσωπο της λογοτεχνίας μας, αλλά και επειδή δεν υπήρχαν εκείνοι που θα μας ανα­ γνώριζαν. Και φέτος, αλλά και του χρόνου, η όποια πα­ ρουσία των Ελλήνων συγγραφέων σε αυτή τη μεγάλη Έκθεση του βιβλίου είναι διερευνητική και αναγνωρι­ στική. Οι κανονικές εξετάσεις είναι για το φθινόπωρο του 2001, όταν τιμώμενη χώρα θα είναι η Ελλάδα και η ελληνική λογοτεχνική παραγωγή. Η φετινή παρουσία

φ άκελος Φ ρανκφούρτη

μας στην Έκθεση, όπως και η ανάλογη του χρόνου, εί­ ναι εκπαιδευτική (αναφέρομαι πάντα στους συγγρα­ φείς). Ο κύριος σκοπός της είναι να μάθουμε κάποια στοιχειώδη πράγματα ώστε να προετοιμαστούμε κα­ λύτερα. Επομένως, από την άποψη αυτή, η παρουσία μας εκεί ήταν απαραίτητη καί εντελώς δικαιολογημέ­ νη, η όλη προσπάθεια άξιζε και τον κόπο και τα έξοδα, για να μη λησμονούμε και αυτή την παράμετρο. Αυτά ως προς τις διαπιστώσεις. Αλλά οι διαπιστώσεις δεν αρκούν, και μάλιστα είναι εύκολη δουλειά. Το δύ­ σκολο ζητούμενο είναι τι μέλλει να γίνει από εδώ και πέρα, δηλαδή ως το 2001 και ακόμη παραπέρα, σε σχέση με τη λογοτεχνία μας. Επειδή βεβαίως στην Έκθεση παίζονται και άλλα πράγματα... Προτού εκθέ­ σω κάποιες σκέψεις μου, οφείλω να διευκρινίσω πάλι τα αυτονόητα: ούτε την ευθύνη της όλης προετοιμα­ σίας έχω, ούτε κάποια θέση κατέχω, ούτε κάποια συμ­ φέροντα εκπροσωπώ. Την ευθύνη για την όλη οργά­ νωση την έχουν άλλοι: η ίδια η πολιτεία, οι εκδότες, οι σύμβουλοι, οι τεχνογνώστες κ.λπ. Οι συγγραφείς δεν έχουν καμιά ευθύνη για τις όποιες προετοιμασίες, για τη στρατηγική της παρουσίας μας, για το ποιοι θα πάνε ή για το ύψος των κονδυλίων. Οι συγγραφείς ευθύνονται μόνο για το πρόσωπό τους, για το έργο τους, για την ποιότητα του έργου τους. Για θέματα δηλαδή πο­ λύ σοβαρά, αλλά και συνάμα γενικά και αόριστα, για ζητήματα εν πάση περιπτώσει που κάθε «σκεπτόμενος» συγγραφέας αντιμετωπίζει μόνος του και όπως ο ίδιος κρίνει. Το ερώτημα λοιπόν είναι, τι θέλουμε να κάνουμε και να δείξουμε στην Έκθεση του 2001. Τι θέλουμε να πουλήσουμε, τι έχουμε να πουλήσουμε. Ζητώ συγ­ γνώμη από τους ιδεολόγους και αγνούς συγγραφείς, αλλά σε μια έκθεση πηγαίνεις για να εκθέσεις τα προϊ­ όντα σου και να βρεις αγοραστές. Άλλωστε και στην ε­ σωτερική αγορά του βιβλίου το ίδιο γίνεται. 0 συγγρα­ φέας και ο εκδότης του (κατά τεκμήριο) εκθέτει το προϊόν του, δηλαδή το βιβλίο του. Το διαφημίζει, δίνει συνεντεύξεις, τρέχει από πόλη σε πόλη για αναγνώ­ σεις, γενικά κάνει ό,τι θα έκανε κάθε σοβαρός παραγω­ γός. Μάλιστα έχουμε φτάσει στο σημείο να θεωρούμε πως πετυχημένο είναι το βιβλίο που πουλά πολλά α­ ντίτυπα. Μπορεί αυτό να μην αρέσει σε κάποιους, μπο­ ρεί κάποιοι να το θεωρούν χυδαίο, αλλά αυτή είναι η αλήθεια. Αυτή δηλαδή είναι η αγορά. Αυτοί είναι οι ση­ μερινοί κανόνες της αγοράς και δεν μπορούμε να τους αγνοήσουμε. Σκεφτόμαστε το ίδιο και για τη Φραν­ κφούρτη; Σκέφτονται, λ.χ., οι υπεύθυνοι να προβάλουν εκεί τα σημερινά μας best sellers; Προσωπικά δεν έχω καμιά αντίρρηση και ειλικρινά δεν ειρωνεύομαι. Όμως

στην περίπτωση αυτή θα πρέπει κάποιος να μας πείσει γιατί ένας Γάλλος, ένας Άγγλος ή ένας Σουηδός θα διάβαζε ένα soft ρομάντσο ελληνικού τύπου και δεν θα διάλεγε κάποιο της δικής του παραγωγής, θέλουμε ελληνικό φολκλόρ, ηθογραφίες και τα σχετικά; Ας το κάνουμε, θέλουμε να προβάλουμε βιβλία ελληνικά «σοβαρά» και με ολίγον ευρωπαϊκό άρωμα; Σαν να λέ­ γαμε έναν Αλέξη Ζορμπά που θα τα έσπαζε και σε κά­ ποια μπιραρία του Μονάχου; Γιατί ακούω κάποιους και λένε ότι τα βιβλία μας δεν είναι ευρωπαϊκών προδια­ γραφών. Γιατί δηλαδή ο Οδυσσέας του Τζόις είναι ευ­ ρωπαϊκών προδιαγραφών; Δεν είναι απαραίτητο να τα­ ξιδεύει ένας ήρωας κάποιου ελληνικού βιβλίου στις πόλεις της Ευρώπης για να δείξει τον κοσμοπολιτισμό του και να συγκινήσει τους ευρωπαίους αναγνώστες. Μπορεί να το κάνει αυτό και από τη Χαλκίδα. Ως γνω­ στόν ο επαρχιωτισμός δεν έχει σχέση με την επαρχία. Με λίγα λόγια, το ερώτημα είναι: Τι θέλουμε να δεί­ ξουμε στην Ευρώπη; Ποιο λογοτεχνικό πρόσωπο θέ­ λουμε να προβάλουμε, ποιος είναι ο κύριος στόχος μας; Η απάντηση είναι πολύ δύσκολη. Έχουμε πολύ καλούς συγγραφείς (πάντα σε ζωντανούς αναφέρομαι) με πρόσωπο σε γενικές γραμμές αναγνωρίσιμο. Έχουμε κάποια εξαίρετα βιβλία (νεκρών και ζωντανών) νεοελ­ λήνων συγγραφέων. Όμως κάτι λείπει και δεν «τραβά­ ει» το πράγμα στην Ευρώπη. Δεν ξέρω τι. Ενδεχομέ­ νως μας λείπει κάποια χαρισματική προσωπικότητα γνωστή και αποδεκτή στην Ευρώπη που θα μπορούσε να «τραβήξει» μαζί της και τους άλλους. Αν λόγου χά­ ρη στην Έκθεση του 2001 ήταν παρών ο Καζαντζάκης (διαλέγω πολύ συνειδητά αυτό το όνομα) το περίπτε­ ρό μας θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον. Μπορεί να μη συμ­ φωνούμε με τις ιδέες του ή να απορρίπτουμε τον τρό­ πο γραφής του, αλλά δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι ήταν ένας πασίγνωστος συγγραφέας με συγκροτημένη άποψη για τη ζωή, την πολιτική και τη λογοτεχνία. Απέ­ ναντι του μεγάλα σύγχρονα ονόματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας θα έμοιαζαν χλομά. Υπάρχει σήμερα κά­ ποιος Έλληνας συγγραφέας που θα μπορούσε να συ­ ζητήσει ισότιμα με τον Γκίντερ Γκρας στη μεγάλη αί­ θουσα συνεντεύξεων του εκθεσιακού κέντρου της Φρανκφούρτης; Δεν πρόκειται να έχουμε έναν τέτοιο συγγραφέα ως το 2001. Ίσως σε 10, σε 20, σε 30 χρόνια. Ως τότε όμως τι γίνεται; Ως τότε, και συγκεκριμένα ως το 2001, το μόνο που προλαβαίνουμε είναι να συγκεντρωθούμε στον εαυτό μας, να στοχαστούμε κάποια πράγματα και να αποφασίσουμε τι θέλουμε επιτέλους. Να δούμε τι μπορούμε να κάνουμε με αυτά που διαθέτουμε. Η λο­

<3&

γοτεχνία μας είναι σε μεγάλο βαθμό εσωστρεφής, αλ­ λά το επίπεδό της είναι αρκετά υψηλό. Έχουμε σπου­ δαία βιβλία που θα μπορούσαν να αγαπηθούν στην Ευ­ ρώπη. Αρκεί να βρούμε τον τρόπο να τα διαδώσουμε.

0 μύθος ότι δεν μεταφράζονται ελληνικά βιβλία στις ευρωπαϊκές χώρες πρέπει να σταματήσει. Δεν πάσχου­ με από μεταφράσεις. Ενδεχομένως τα μεταφρασμένα μας βιβλία να είναι περισσότερα από όσα θα έπρεπε. Ίσως και οι μεταφράσεις να μην είναι οι αρμόδιες. Αλλά κανείς σήμερα δεν μπορεί να λέει ότι δεν έχουμε μεταφρασμένα ελληνικά βιβλία και γι' αυτό δεν μας ξέρουν στην Ευρώπη. Είπα ότι δεν έχω καμιά αρμοδιότητα και καμιά ευθύνη για όσα πρόκειται να γίνουν στη Φρανκφούρτη το 2001. Ούτε θέλω να έχω. Διερωτώμαι όμως ποιο άρα­ γε θα ήταν το σύνθημά μας και το σήμα μας στην Έκθεση του 2001. Αν, λ.χ., μας ζητούσαν ένα σύνθημα για να το γράψουν με κεφαλαία γράμματα στο χώρο της έκθεσης τι θα προτείναμε; Η ελληνική λογοτεχνία από τον Όμηρο ως τον Σεφέρη; Η ελληνική λογοτεχνία μπρος στη νέα χιλιετία; Το νέο συναντά το παλαιό; Η ελληνική λογοτεχνία επιστρέφει; Ανακαλύψτε τη σύγ­ χρονη λογοτεχνία μιας αρχαίας χώρας; Και τα λοιπά. Δεν είναι απαραίτητα τέτοιου είδους συνθήματα, υπο­ θετικά μιλώ- αλλά, αν είναι να διαλέξουμε κάτι, να το διαλέξουμε τώρα και να το υποστηρίξουμε. Χρειαζό­ μαστε μια σαφή, καθαρή, ορθολογική γραμμή. Χρεια­ ζόμαστε να δείξουμε κάποιο σαφές και αναγνωρίσιμο πρόσωπο. Όποιο πράγματι έχουμε. Μπορεί το πρόσω­ πό μας να είναι σαν του Ιανού: Να βλέπει μπρος και πί­ σω. Καμιά αντίρρηση, αρκεί να το αποφασίσουμε. Αρκεί να κάνουμε πολλές πρόβες πριν το επιδείξουμε. Και σοβαρολογώ. 0 αυτοσχεδιασμός της τελευταίας στιγμής (μέσα ενδεχομένως στο αεροπλάνο!), το δή­ θεν αυθόρμητο, η άποψη για την ελληνική ευφυΐα, καπατσοσύνη και μαγκιά δεν περνούν πια. Ίσως στη Στοά του Βιβλίου. Ίσως σε κάποιες άλλες συνάξεις και βιβλιοπαρουσιάσεις. Πάντως όχι στο παζάρι της Φραν­ κφούρτης. Αλλιώς, ας συναποστείλουμε μαζί με ό,τι λογοτεχνικό και κάποια ελληνικά εδέσματα αναγνωρί­ σιμα για τη γεύση τους και την ποιότητά τους: φέτα, τζατζίκι, ντολμαδάκια, σουβλάκια, γύρο, ούζο και ό,τι άλλο. Ας σύρουμε μετά κάτω από τη μεγάλη τέντα στο κέντρο της Έκθεσης τους παραδοσιακούς χορούς ντυμένοι τσολιάδες και αμαλίες. Και γύρω γύρω ας βά­ λουμε πλαστικές αναπαραστάσεις της Ακρόπολης και της Πλάκας και έγχρωμες φωτογραφίες με ηλιοβασί­ λεμα στο Σούνιο. Δεν ειρωνεύομαι καθόλου. Δεν ειρω­ νεύομαι κανένα. Η παράσταση αυτή θα τραβήξει κό­ σμο. □

.φάκελος Φ ρανκφούρτη

Να μη χαθεί η ευκαιρία tmWEMWM Διεθνής Έκθεση βιβλίου της Φρανκφούρτης εί­ ναι, ως γνωστόν, το μεγαλύτερο βιβλιοπάζαρο

Μ

του κόσμου, όπου εκδότες από εκατό και πλέον χώρες, με τη συνδρομή -συνήθως- ή όχι των κρατών τους, λανσάρουν τα βιβλία τους, προσπαθώ­ ντας να πουλήσουν τίτλους. Κάθε χρόνο, η λογοτε­ χνία μιας χώρας είναι η τιμώμενη. Φέτος ήταν η σειρά της Ουγγαρίας. Το 2001 έρχεται η δική μας, γι' αυτό και το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου διοργάνωσε μια αποστο­ λή από συγγραφείς, δημοσιογράφους, υπαλλήλους του Κέντρου και του υπουργείου Πολιτισμού, καθώς και μέλη των Επιτροπών 2001, για να γίνει αισθητή στη Φρανκφούρτη η εκπροσώπηση της σύγχρονης λο­ γοτεχνίας μας, πέρα από τη συνηθισμένη που γινόταν κάθε χρόνο με τα περίπτερα που έστηναν αρκετοί από τους εκδότες μας. Ταυτόχρονα υπήρξε μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για πολλούς από μας να διαπιστώ­ σουμε, από πρώτο χέρι, την πραγματικότητα που επι­ κρατεί σ' αυτή τη διεθνή αγορά. Και η πραγματικότητα αυτή δεν είναι καθόλου κολακευτική για την ελληνική λογοτεχνία - και όχι μόνο. Γιατί στο ίδιο καζάνι βρά­ ζουν και οι λογοτέχνες και των άλλων -συνήθως πά­ λι- μικρών κρατών. Αυτό όμως δεν μας αφορά άμεσα. Το πρόβλημα τίθεται κάπως έτσι: μπορεί το 2001, που

φ ά ικ λ ο ς Φ ρανκφο ύρτη

η ελληνική λογοτεχνία θα είναι η τιμώμενη, ν' αλλάξει τη διεθνή εικόνα της; Κι αν αυτή είναι η επιθυμία -ή, καλύτερα, ο στόχος- τι πρέπει να γίνει κι από ποιους; Ας δούμε πρώτα ποια είναι η σημερινή πραγματικότη­ τα. Τη συνόψισε πολύ παραοτατικά ο Michael Krtiger, διευθυντής του γερμανικού εκδοτικού οίκου «Hanser Verlag» και εκδότης του σημαντικού λογοτεχνικού πε­ ριοδικού «Akzente», ο οποίος υπήρξε και ο συντονι­ στής της πρώτης παρουσίασης των (αρχαιοτέρων) λογοτεχνών στο Διεθνές Κέντρο της αίθουσας, όπου και το ελληνικό περίπτερο. Είπε, λοιπόν, (και έγραψε ο Krtiger στην εισαγωγή του στον καλαίσθητο κατάλογο «Authors and Pages in Creek Literature» που μοίραζε το E.K.E.B.I. στη Φρανκφούρτη) ότι, για μας τους αν­ θρώπους του ευρωπαϊκού βορρά, η Ελλάδα είναι γνωστή για την αρχαία γραμματεία της, το αρχαίο δη­ μοκρατικό της πολίτευμα, τον ήλιο και τη θάλασσά της. Η σύγχρονη λογοτεχνία της «σκάλωσε» στον Ζορμπά του Καζαντζάκη και λίγο είναι γνωστοί οι νομπελί­ στες ποιητές Σεφέρης και Ελύτης, ο Καβάφης και ο Ρίτσος. (Διαφωνώ ως προς τον Καβάφη που νομίζω ότι καλπάζει σε παγκόσμια κλίμακα.) Περιστασιακά ακού­ στηκαν κάπως οι Μυριβήλης, Σαμαράκης, Τσίρκας και Βασιλικός. Οι ξένοι δεν γνωρίζουν τίποτα από την ελ­

&7

--------------------------------------------------------------

ληνική λογοτεχνία που αναφέρεται στις τερατωδίες της Γερμανικής Κατοχής και του αιματηρού Εμφυλίου Πολέμου. Τίποτα για τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Τίποτα για τη στρατιωτι­ κή χούντα. Οι επισκέπτες στην Ελλάδα ατενίζοντας τα λευκά μάρμαρα της Ακρόπολης, αγνοούν τελείω ς τους σύγχρονους αγώνες των Ελλήνων για να στε­ ριωθούν ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος. Και κλεί­ νοντας την εισήγησή του εξέφρασε την πεποίθηση ό­ τι, όπως ο κόσμος σήμερα θα βαρεθεί να βλέπει τα ί­ δια έργα στην τηλεόραση, έτσι θα βαρεθεί να διαβάζει και την ίδια λογοτεχνία, οπότε θα 'ρθει η ώρα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας κι ευχήθηκε το 2001 να 'ναι η κατάλληλη ευκαιρία. Και επανέρχομαι οτο αρχικό ερώτημα: τι ζητάμε από το 2001; Να γίνει η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία ευ­ ρύτερα γνωστή. Να πουλήσουμε, δηλαδή, τίτλους ελληνικών βιβλίων σε σοβαρούς εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού. Πρώτη παρατήρηση: ποιους τίτλους, ποια βιβλία; Γιατί η ελληνική λογοτεχνική αγορά έχει απ' όλα - ντόπια και ξενόφερτα προϊόντα. Προσωπικά θεωρώ την υπόδειξη του Kruger σημαντική. Λογοτε­ χνικά βιβλία που αναφέρονται στη σύγχρονη ελληνική ιστορία αρχίζοντας από τον Μακρυγιάννη. Και τέτοια βιβλία υπάρχουν αρκετά, που έχουν καταξιωθεί στην ελληνική πνευματική συνείδηση για την ποιότητά τους. Βέβαια, δεν παραγνωρίζω το γεγονός ότι υπάρ­ χει και η αντίθετη άποψη: πως σπουδαία λογοτεχνία, αυτή που σήμερα «πουλάει», δεν είναι αυτή που αναφέρεται σε συγκεκριμένο τόπο (αλήθεια δεν είναι ση­ μαντικός διηγηματογράφος ο Παπαδιαμάντης ή ο Χα­ τζής, από τους νεότερους;) ή χώρα (κι ο Αναγνωστάκης δεν είναι σημαντικός ποιητής; - προτάθηκε μάλι­ στα και για το ευρωπαϊκό Αριστείο λογοτεχνίας πριν α­ πό δυο-τρία χρόνια), αλλά εκείνη που θεματολογικά και υφολογικά έχει «ευρωπαϊκή» χροιά. Εκφράζει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Μα καλά, ο ευρωπαϊκός πολιτι­ σμός είναι κάτι ξέχωρο από τους επιμέρους πολιτι­ σμούς που απαρτίζουν την Ευρώπη; Δεν ξέρω, μπορεί όσοι υποστηρίζουν αυτή τη δεύτερη εκδοχή για τη λογοτεχνία να έχουν και τα επιχειρήματά τους. Εδώ, τις απόψεις μου διατυπώνω, αυτά που εγώ πιοτεύω, κάτι που τόνισα και κατά τη δεκάλεπτη παρουσίαση του έργου μου στο Διεθνές Κέντρο της Φρανκφούρ­ της. «Μ' αρέσει», είπα, «όταν διαβάζω Γερμανούς λο­ γοτέχνες να μυρίζω Γερμανία κι όταν Αγγλους Αγγλία. Αν κατόρθωσαν να επιβάλουν τη λογοτεχνία τους οι Νοτιοαμερικανοί συγγραφείς είναι γιατί η λογοτεχνία τους έχει το δικό της τοπικό χρώμα. Μια λογοτεχνία τύπου McDonald's χάμπουργκερ, που σ' όποια χώρα κι

(3®

αν το φας έχει την ίδια γεύση, μ' αφήνει αδιάφορο». Όπως κι αν έχει το πράγμα, πρέπει γρήγορα να αηοφασιστεί σε ποια βιβλία χρειάζεται να ρίξουμε το κύ­ ριο βάρος - και οι αρμόδιοι να αιτιολογήσουν επαρκώς την όποια τους απόφαση. Κι ακολουθεί αμέσως το ε­ ρώτημα: ποιοι πρέπει να είναι αυτοί οι αρμόδιοι; Διότι η επιλογή τους συνδέεται άμεσα με τις αποφάσεις τους. Είναι σ' όλους γνωστό ότι οι επιλογές σ' αυτό το έρμο ελληνικό κράτος γίνονταν πάντα με αδιαφανή κριτήρια (πολιτικά, οικονομικά, προσωπικών σχέσεων κ.ά.). Οι ίδιοι οι πολιτικοί, που καλλιέργησαν για δεκα­ ετίες τις «πελατειακές σχέσεις», ομολογούν ασύστολα ότι η καταπάτηση της αξιοκρατίας άγγιξε πλέον τα ό­ ριά της. θ' αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση από τη λο­ γοτεχνία; Μου έρχεται να γελάσω - γνωστά τα όσα συμβαίνουν στα κρατικά και άλλα βραβεία. Αλλά έτσι, σαν υπόθεση εργασίας, ας κάνω κάποιες προτάσεις. Οι αρμόδιοι αυτοί θα πρέπει να είναι άτομα κύρους που γνωρίζουν το θέμα. Και σαν τέτοιους μπορώ να σκεφτώ μόνο κάποιους καθηγητές των νεοελληνικών τμημάτων των πανεπιστημίων μας (κυρίως της Θεσ­ σαλονίκης και της Αθήνας) με σημαντικό συγγραφικό έργο για τη σύγχρονη λογοτεχνία του τόπου και κά­ ποιους κριτικούς με ανάλογο έργο, που έχει ήδη κατα­ ξιωθεί για την εγκυρότητά του. Νομίζω ότι δεν χρειά­ ζεται να αναφέρω ονόματα, παρά τούτο μόνο: οι άν­ θρωποι αυτοί απέκτησαν όνομα και κύρος με το έργο τους (δουλεύοντας σκληρά) και φαντάζομαι ότι δεν θα είναι διατεθειμένοι να το διακινδυνεύσουν υποκύπτοντας σε ποικίλες πιέσεις. Αφού εηιλεγούν τα βιβλία -δηλαδή τα προϊόντα προς διάθεση στο εξωτερικό-, χρειάζεται να αποφασιστούν γρήγορα οι τρόποι να τα προβάλουμε. Εδώ τα πράγ­ ματα είναι, νομίζω, πιο εύκολα. Δεν έχουμε παρά να δανειστούμε το μάρκετινγκ μιας οποιοσδήποτε άλλης εμπορικής επιχείρησης. Κάθε τέτοια επιχείρηση φτιά­ χνει πρώτα ένα δειγματολόγιο των προϊόντων της. Στην περίπτωσή μας, όχι έναν κατάλογο συγγραφέων, όπως αυτόν που είχαμε φέτος, αλλά έναν κατάλογο βιβλίων. Για κάθε βιβλίο απαραίτητο είναι να υπάρ­ χουν: μια κατατοπιστική περίληψη του βιβλίου, μετα­ φρασμένο κάποιο «χορταστικό» κεφάλαιο, αν πρόκει­ ται για μυθιστόρημα, ή διήγημα, αν πρόκειται για συλ­ λογή διηγημάτων, ή κάποια χαρακτηριστικά ποιήματα, το εργοβιογραφικό σημείωμα και η φωτογραφία του συγγραφέα και το εξώφυλλο του βιβλίου. Πιστεύω ότι οι ανθολογίες -όσες υπάρχουν ή θα υπάρξουν- που έχουν μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες (εγώ έχω εηιμεληθεί τρεις για θεσσαλονικιούς λογοτέχνες) επιτελούν με τον τρόπο τους το σκοπό αυτό. Το βιβλίο αυ-

φ α ύ λ ο ς Φ ρανκφούρτη

ιό , την ευθύνη του οποίου νομίζω όχι πρέπει να έχει το ΕΚΕΒΙ ή κάποιος άλλος κρατικός οργανισμός, μπο­ ρεί να αποτελείται και από δύο ή περιοαότερους τό­ μους, ένας ας πούμε για προπολεμικά κι ένας για με­ ταπολεμικά έργα - αυτά είναι λεπτομέρειες. Μετά το «δειγματολόγιο», μια καλή επιχείρηση επιλέ­ γει τους «πλασιέ» της. Έχει καθιερωθεί ο θεσμός του ατζέντη στη διεθνή λογοτεχνική αγορά. Αυτοί γνωρί­ ζουν εκδότες και δυνατότητες. Κι αυτό που μετράει δεν είναι η μετάφραση ενός βιβλίου αλλά και η διακί­ νησή του στο εξωτερικό. Και μηχανισμούς διακίνησης έχουν μόνο οι μεγάλοι εκδότες. Στη Φρανκφούρτη εί­ δα αρκετούς ατζέντηδες να επισκέπτονται τα περίπτε­ ρα των ελληνικών εκδοτικών οίκων. Όχι όμως για να αγοράσουν δικαιώματα ελληνικών βιβλίων, αλλά για να πουλήσουν ξένα. Τέλος, απαραίτητη είναι και η «επιδότηση» της επιχεί­ ρησης. Κι εδώ χρειάζεται το κράτος να βάλει το χέρι στην τσέπη - όπως άλλωστε το κάνει για ένα σωρό ε­ μπορικές δραστηριότητες. Σε συνεννόηση με τους εκ­ δότες -ή το σύλλογό τους- κάθε βιβλίο, που θα ευτυ­ χήσει να ανοίξει τις σελίδες του σε κάποια ξένη χώρα, θα πρέπει να έχει εξασφαλισμένη μια ελάχιστη προί­ κα: το κόστος της μετάφρασης ή κάποιο άλλο ποσο­ στό της όλης δαπάνης. Ενδιάμεσα -μέχρι δηλαδή το 2001-το κράτος πάλι (με το ΕΚΕΒΙ;) πρέπει να ενισχύσει οικονομικά κάποια έγκυρα λογοτεχνικά περιοδικά του εξωτερικού (απαραιτήτως της Γερμανίας - το «Akzente» έκανε κάποια αρχή) ώστε να αφιερώσουν τεύχη τους στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, κάτι που κάνουν από καιρό με τα ελληνικά περιοδικά ξένα κράτη (π.χ. η διπλανή μας Τουρκία και η μακρινή Κίνα). Τα άλλα όλα, αποστολές λογοτεχνών και δημοσιο­ γράφων στη Φρανκφούρτη ή αλλού, όπου το κοινό παραμένει ελληνικό, το διπλάρωμα κάποιων μικρών εκδοτικών οίκων του εξωτερικού, όπου μεταφράζο­ νται κάποια βιβλία μας για να παραμείνουν στα αζήτητα, συνέδρια για τη βαλκανική λογοτεχνία, όταν άγνω­ στη παραμένει η δική μας, καλά είναι, αλλά αποτε­ λούν το κερασάκι στην τούρτα. Και στο εξωτερικό η ελληνική λογοτεχνία δεν διαθέτει τούρτα αλλά ψωμί μπαγιάτικο. Υπάρχει η βούληση, επαρκεί άραγε ο χρό­ νος για να φτιάξουμε τώρα ένα γλύκισμα έστω της προκοπής; Ή μήπως φαγωθούν πάλι μεταξύ τους οι εκδότες με το ΕΚΕΒΙ, το ΕΚΕΒΙ με το υπουργείο Πολιτι­ σμού, για το ποιος θα 'ναι ο ζαχαροπλάστης; Η ιστο­ ρία του τόπου μας είναι γεμάτη από χαμένες ευκαι­ ρίες. Προσωπικά εύχομαι -αλλά δεν το πιστεύω- να μη χαθεί κι αυτή για τη λογοτεχνία μας. □

φάκελος Φ ρανκφούρτη

dBPfffl-ιΓττ-a gI • Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία τον ουτοπιών;

• Μ αρία Λουϊζα Mncpvepi,

' w j ' ,,

-,\

Περιήγηση στην Ουτοπία

• Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση Χιλιετούς Βασιλείας του Θεού: Επαναστάτες χιλιαι

Το κλασικό έργο για τις σταυροφορίες, τους μαστιγοϋρ'ένους, τους Χουσίτες, τους Πολέμους των Χωρι­ κών, τον Αναβαπτισμό και γενικά τις αιρέ­ σεις του Μεσαίωνα, που απέσπασε τον θαυμασμό στοχαστών τόσο διαφορετικών όπως ο Ιζάια Μπέρλιν και ο Γκυ Ντεμπόρ. Τα Β ιβ λ ία του Κώστα Τομανά και του Ιωσήφ Ν εχαμά για την Θ εσ ­ σ α λ ο νίκ η .

• Οι ζωγράφοι Γκόγια, Γκρός, Μ άλεβιτς • Λογοτεχνία: Κ . Δαπόντες, I. Δρακιώ της, Α . Ζαρύ, Ν . Κοέν, Α λ . Κοσματόπουλος, Τ. Μ περνχαρντ, Γ. Ν έρουντα, Α . Ν ο Β α κ, Α λ . Παπαδιαμά ντης, Π. Π αζολίνι, Ζ . Σαρίκ α ς , Μ πρ. Σο υμ ά να τς, Λ . Στερ ν, X . Φ λόκα • Φιλοσοφία και δοκίμια: X . Α ρεντ, Α . Ασσέρ, I. Ίλ λ ιτ ς , Λ . Μάμφορντ, X . Μ αρκούζε, Π. Μ πράντλιντζερ, Φ . Νίτσε, Γ. Ντεμπόρ, Ε.Π. Τόμσον, Μ . Φ ερ ρ ό , Σ . Φρόϋντ.

-©£>

Οι μεταφράσεις είναι η μόνη λύοη τ ικ Μ Ν Τ Λ Σ Μ ΙΜ Ο Π Ο Υ Μ

Τ

ι ακριβώς περιμένουμε από την Έκθεση της Φραν­ κφούρτης; Διαρκές ενδιαφέρον για την ελληνική λο­ γοτεχνία; Διεκηεραιωτικές μεταφράσεις; Δειγματο­ ληπτική μεταφρασμένη επετηρίδα της ελληνικής

λογοτεχνίας που θα ξεκινά από τους παλαιότερους Έλλη­ νες λογοτέχνες και θα καταλήγει σε όσους η δημοσιογρα­ φία και η κριτική αρέσκεται να αποκαλεί νέους; Ή μήπως ένα γεγονός εσωτερικής κατανάλωσης, όπως η εκδήλω­ ση με Έλληνες συγγραφείς που φιλοξενήθηκε στο Διε­ θνές Κέντρο της Έκθεσης; Φοβάμαι ότι έχουμε αλληλοσυγκρουόμενες επιθυμίες, θέλουμε ποιοτική εκπροσώπηση της ελληνικής λογοτε­ χνίας, αλλά παράλληλα και «δικαιοσύνη» - δηλαδή απου­ σιολόγιο συγγραφέων, πράγμα που δεν έχει να κάνει με τις επιδιώξεις της τέχνης, αλλά με μια δημοσιοϋπαλληλι­

«Έχετε επιλέξει τον Πολωνό σας συγγραφέα για το έτος 2000; Η Διεύθυνση Γραμμάτων της Πολωνίας χρηματοδο­ τεί το 100% των μεταφράσεων. Χάρη σ' εμάς τα έξοδα μιας έκδοσης μειώνονται σημαντικά. Μη χάσετε αυτή την ευκαιρία! Αιτήσεις μεταφράσεων προς την πολωνική Διεύ­ θυνση Γραμμάτων μπορούν να συμπληρωθούν στην αί­ θουσα 9.2 F950». Ομολογώ ότι η οργάνωσή τους και η αμεσότητα της προ­ σφοράς τους με κατέπληξε. 0 Γερμανός μου εκδότης μού είπε ότι η ελληνική Διεύθυνση Γραμμάτων λειτούργησε ως φάντασμα. Αφού πρώτα δέχτηκε να χρηματοδοτήσει τη μετάφραση βιβλίου μου στα γερμανικά, στη συνέχεια

κή άποψη για την τέχνη, παρόμοια μ' εκείνη που πλήττει

διέκοψε την αλληλογραφία και ασφαλώς ποτέ δεν πρόσφερε την οικονομική ενίσχυση που υποσχέθηκε. Αν ο συ­ γκεκριμένος εκδότης ήταν φτωχότερος ή πιο αδιάφορος, η μετάφραση δεν θα είχε κυκλοφορήσει.

τα κρατικά λογοτεχνικά μας βραβεία, θέλουμε επίσης διε­ θνή «δικαίωση», ενώ σαφέστατα φροντίζουμε να κατα­ σκευάσουμε γεγονότα για τις ελληνικές εφημερίδες.

Αυτή η χαρακτηριστική επιπολαιότητα διαποτίζει κάθε συ­ ντονισμένη προσπάθεια της Ελλάδας να εξάγει τον πολιτι­ σμό της. Αν η διοργάνωση του 2001 αποτύχει, ο λόγος

Αν πράγματι η Ελλάδα ενδιαφερόταν να επιδείξει το διε­ θνές της πρόσωπο, μόνο ένα δρόμο θα μπορούσε να εηιλέξεί: εκείνο των -καλών- μεταφράσεων. Η Πολωνία, τι­

της αποτυχίας θα είναι ασφαλώς η μικροπολιτική. Η διάθε­ ση διακόσμησης μιας σοβαρής υπόθεσης με τις -ομολογουμένως πολύ ωραίες- πάνινες τσαντούλες που τύπωσε

μώμενη χώρα στη Φρανκφούρτη το 2000, έχει γεμίσει τα περιοδικά της Έκθεσης με μια ολοσέλιδη καταχώρηση στα αγγλικά. Απευθύνεται στους εκδότες και γράφει:

το Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού στο Βερολίνο ή με υπο­ σχέσεις μεταφράσεων που δεν θα δούμε ποτέ. Αυτό το τελευταίο, οι μεταφράσεις, είναι το μόνο που πραγματικά

ΖΖ®----------------------------------------------

φάκϋλος Φ ρανκφούρτη

χρειαζόμαστε. Οι συζητήσειί, οι αναγνώσεις, τα ταξίδια γνωριμίας, οι δημοσιογραφικές-αποστολές, οι τσάντες και οι κατάλογοι εκδόσεων είναι οι συνοδευτικές κινήσεις, όχι ο αυτοσκοπός. Η μετάφραση θα 'πρεπε να είναι το ζητού­ μενο. Και μια παρατήρηση σχετική με τη γλωσσική μας ευαισθη­ σία. Εκφράζεται τις πιο ακατάλληλες στιγμές -όχι εντός της χώρας μας όπου συχνά επικρατούν τα ελληνοαγγλικά- εκεί που κατά κύριο λόγο μπορούμε να την ξεχνάμεστις συνομιλίες με ξένους. Μου έκανε εντύπωση ότι, στη συζήτηση που έγινε στη Φρανκφούρτη μεταξύ νέων συγγρααφέων και Στάινφελντ, αρχισυντάκτη της FAZ, δημιουργήθηκε διπλωματικό επεισόδιο για το αν θα συνομιλή­ σουμε στα ελληνικά ή στα αγγλικά. Η συζήτηση στα αγ­ γλικά θεωρήθηκε την τελευταία στιγμή «ανθελληνική», με αποτέλεσμα να μιλάμε εμείς στα ελληνικά και ο Στάινφελ­ ντ, εγκαταλείποντας από τη μεριά του τη γλώσσα του, να συνομιλεί μαζί μας στα αγγλικά. Οι απαντήσεις μας έφτα­ ναν στα αυτιά του γερμανικά, εξαιτίας της ταυτόχρονης μετάφρασης. Προβληματικός διάλογος, ομολογουμένως. Εικονογραφούσε ωραιότατα τα προβλήματα επικοινωνίας, τα ψευδοδιλήμματα και τη ρητορική της πολύπλοκης εξό­ δου μας στον σύγχρονο κόσμο. □

Των εχθρών τα φουοάτα περάοαν mu ΠΕΙΡΟΥ ΤΑΠΟΠΟΥΛΟΥ Γιώργος Σαββίδης δεν κρύβει τον ενθουσιασμό

Αν εξαιρέσεις τη χτυπητή και μάλλον ανεξήγητη ευ­

του: «Εγώ τους θαύμασα όλους, παλιούς και νέ­

φροσύνη του Γιώργου Σαββίδη, δεν μπορείς να μη με­

Ο

ους», Ο Νίκος Μπακουνάκης διαφωνεί απερίφρα­ στα: «Εκδηλώσεις εσωτερικής κατανάλωσης, ε-

λαγχολήσεις με τα αρνητικά δημοσιεύματα που ακο­ λούθησαν την παρουσία εννέα Ελλήνων συγγραφέων

σωστρεφείς και χαμηλής επικοινωνιακής λειτουργίας»,

-από τους δώδεκα που δήλωσαν συμμετοχή- στην

Η Όλγα Σελλά συνυπογράφει: «Αποκαλυπτικές ως

πεντηκοστή πρώτη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φραν­

προς την αδυναμία μας να κερδίσουμε νέους ακροα­

κφούρτης. θλίβεσαι έτσι περαιτέρω, αν τα συγκρίνεις

τές, άρα και αναγνώστες». 0 Βασίλης Καλαμαράς ε­

με τα πανηγυρικά κατευόδια, τρεις βδομάδες νωρίτε­

παυξάνει: «Ουδείς μάς έπεισε ότι κατέχει το επικοινω-

ρα, στην αίθουσα της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Πι­

νιακό μυστικό... Ότι μπορούν να δώσουν μια συνολική

θανόν τότε, μέσα στο γενικό εορταστικό κλίμα, να α­

εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας και να μην περιπτω-

κούστηκαν υποτονικές, αν όχι μίζερες και γρουσούζι-

σιολογούν ασυστόλως». Η Ελπίδα Χλιμίντζα ξεχωρίζει

κες, οι σκεπτικιστικές εισηγήσεις του Γιώργη Γιατρομα-

τους παλαιότερους από τους νεότερους: «Η πρώτη ο­

νωλάκη και του υπογράφοντος. Όταν υψώνονται τα

μάδα δεν κατόρθωσε να διατηρήσει ένα κλίμα σύ­

λάβαρα και ηχούν οι παιάνες, οι χαμηλοί τόνοι δεν

μπνοιας... Η δεύτερη αναφέρθηκε αυστηρά γύρω από

προσφέρονται για φανταχτερές λεζάντες στις αυρια­

τη δική της παραγωγή». Η Δήμητρα Ρουμπούλα εγεί­

νές εφημερίδες. Υπενθυμίζω πως είχα χαρακτηρίσει

ρει άλλου είδους ένσταση: «Το ερώτημα είναι, όμως,

το ταξίδι μας σαν μια διαδικασία δούναι και λαβείν, ό­

ποιος τους άκουσε. Σ' ένα ακροατήριο 150 ατόμων,

που το λαβείν -όλα όσα θα μάθουμε από τους κουτό-

γύρω στα 15 άτομα φορούσαν ακουστικά για αυτόμα­

φραγκους- ίσως αποδειχθεί πολύ πιο σημαντικό από

τη μετάφραση... Οι υπόλοιποι ήταν Έλληνες». 0 Γιώρ­

το δούναι. Η μετριοπάθειά μου πήγαζε εν μέρει από

γος X. Παπασωτηρίου επισημαίνει την ανάλογη αποτυ­

την προσωπική μου εμπειρία. Είχα ξαναβρεθεί σε αυτό

χία των εκδηλώσεων στο Βερολίνο και στη Λειψία:

το βιβλιοηάζαρο, το φθινόπωρο του 1990, και είχα

«Κακή οργάνωση και ανύπαρκτη διαφήμιση». Η Μικέλα

διαπιστώσει πως δεν επιτρέπει μεγάλα περιθώρια για

Χαρτουλάρη προειδοποιεί: «Έχει δρόμο ακόμα να κά­

εθνικές παράτες - όχι μονάχα από χώρες γλωσσικά α­

νει η Ελλάδα».

πομονωμένες, όπως π δική μας, αλλά κι από χώρες

----------------------

φ ά κ ιλ ο ς Φ ρανκφούρτη

ευρύτερα και αρτιότερα δικτυωμένες, όπως η ίδια η

μάλιστα πως, για λόγους εθνικού γοήτρου, το γήτεμα

διοργανώτρια. Στον Οίκο του Εμπορίου δεν κατεβαί­

όφειλε να επιτευχθεί σε άπταιστα σουαχίλι, όπως η­

νεις με σημαίες και ταμπούρλα.

χούν στα αφτιά των βαρβάρων τα νεοελληνικά, αντι­

Ακόμη όμως και αν δεν είχες επισκεφθεί ποτέ ξανά

λαμβάνεστε το μέγεθος του εγχειρήματος. Η Μιχαλο-

την Έκθεση, έφθανε να ρίξεις μια ματιά στο πρόγραμ­

πούλου κι εγώ προτείναμε να μιλήσουμε απευθείας

μα της ελληνικής αποστολής για να διακρίνεις όλα τα

στα αγγλικά, ώστε να εξοικονομήσουμε χρόνο και να

συμπτώματα μιας προαναγγελθείσας συντριβής. Η ί­

προσελκύσουμε τους αδέσποτους αγγλομαθείς περα­

δια η σύνθεση της αποστολής ήταν το πρώτο σύ­

στικούς, αλλά η πρότασή μας πατάχθηκε ως μειοδοτι­

μπτωμα. Εφόσον ο πήχυς στους προκριματικούς το­

κή. Οι παλαιότεροι, εξάλλου, ενεπλάκησαν σε μια α­

ποθετήθηκε τόσο χαμηλά (δεν αρκούσε παρά να έχει

διέξοδη αψιμαχία γύρω από τη Σχολή της Θεσσαλονί­

μεταφραστεί έστω κι ένα σου έργο σε οποιαδήποτε

κης, καταχράστηκαν τα χρονικά τους περιθώρια και

γλώσσα για να κερδίσεις το πολύτιμο εισιτήριο), απο­

συμπίεσαν τα δικά μας. Επιπροσθέτως, ο συντονιστής

τελεί εξαιρετική καλοτυχία το γεγονός ότι η αποστολή

μας Τόμας Στάινφελντ (που χαιρόταν σαν μικρό παιδί

δεν έπασχε από εξωφρενικότερη ανομοιογένεια, που

όποτε πρόφερε σωστά το επώνυμό μας) επέμεινε να

θα οδηγούσε, σαν παρδαλή κουρελού, στον πλήρη ε­

διαβάσουμε κι ένα απόσπασμα από τα βιβλία μας. Σε

θνικό εξευτελισμό. Πάλι καλά που τη γλιτώσαμε μο­

μια χώρα όπως η Γερμανία, εθισμένη στις πολύωρες

νάχα με μώλωπες. Ασφαλώς κι ακούω τα ουρλιαχτά

δημόσιες αναγνώσεις, το αντίδωρο μιας παραγράφου

διαμαρτυρίας, σε περίπτωση που το Εθνικό Κέντρο Βι­

μπορεί να εκληφθεί μόνον ως χλευασμός. Εντούτοις,

βλίου ασκούσε το δαρβινιστικό του δικαίωμα - και εί­

και σε αυτήν την απαίτηση υποκύψαμε. Κακήν κακώς

ναι αλήθεια πως, εμπρός σε τέτοιο ζήλο ισονομίας, με

σπαταλήσαμε την άμμο στην κλεψύδρα.

πρωτοπόρους πάντοτε τους συνδικαλιστές μας, δύ­

Για μας τους νεότερους η Φρανκφούρτη ήταν το τέ­

σκολα θα βρω ν' αντιτείνω κάποια θεραπεία με λιγό-

λος της διαδρομής. Νωρίτερα ο Χωμενίδης είχε σταθ­

τερες παρενέργειες από την ασθένεια. Μπορεί μια δι­

μεύσει στο Βερολίνο, ο Σφακιανάκης κι εγώ στο Βερο­

κτατορία τύπου Μισέλ Δημόπουλου που, ως διευθυ­

λίνο και στη Λειψία, η Μιχαλοπούλου στο Βερολίνο,

ντής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, αποφασίζει εν λευ-

στη Λειψία, στο Αμβούργο και στο Μόναχο. Σε κάθε

κώ ποιος Έλληνας σκηνοθέτης θα συμμετέχει στο

σταθμό της διαδρομής δεν κουραστήκαμε ν' απαρνιό-

Διεθνές Τμήμα, να φαντάζει αποκρουστική στη Μυρσί­

μαστε την καζαντζακική κληρονομιά: Όχι, δεν χορεύα­

νη Ζορμπά - ας μην παραπονιέται, όμως, αν εκ των υ­

με συρτάκι, δεν πίναμε ούζο, δεν τρώγαμε μουσακά.

στέρων εισπράττει τα χρεολύσια της δημοκρατικής

Οι Γερμανοί ακροατές -ελάχιστοι, πράγματι- μας κοί­

της ευαισθησίας. Ομελέτα δεν γίνεται χωρίς... κ.λπ.,

ταζαν με φανερή αμηχανία. Πιθανόν να μην είχαν έρ­

κ.λπ. Μην το ρίξουμε τώρα στις παροιμίες. Από τη

θει για να πληροφορηθούν τι ΔΕΝ κάνουμε, μα τι διάο-

στιγμή πάντως που δεν έγινε ξεσκαρτάρισμα στα μέ­

λο κάνουμε. Ποια είναι, τέλος πάντων, η ειδοποιός

λη της ελληνικής αποστολής, θεωρώ σωοτό -ή, τέ­

μας διαφορά από τη λογοτεχνική μας παράδοση; Κι αν

λος πάντων, συνεπές- ότι δεν δόθηκε και κανένας γε­

δεν θέλαμε να κρυφτούμε στο καταφύγιο του εθνικού

νικός μπούσουλας για τις εισηγήσεις. Ο καθείς και τα

κουλέρ λοκάλ, όμοια με τόσες και τόσες γενιές πριν

όπλα του. Άλλος με περίστροφο, άλλος με οφεντόνα.

από εμάς, άξιζε άραγε τον κόπο να μας εξετάσουν και

Προτού εκτελέσουμε τους συγγραφείς μας για τη

να μας αποτιμήσουν κατά περίπτωση; Μήπως δεν

μνημειώδη τους ανικανότητα, ας τους αναγνωρίσουμε

τους πληρώναμε κι εμείς με το ίδιο νόμισμα; Μήπως

και κάνα δυο ελαφρυντικά. Καταρχάς μην υποθέσει

γνωρίζαμε περισσότερα για τους δικούς τους συγγρα­

κανείς πως είχαν στη διάθεσή τους περισσότερο χρό­

φείς; Πόσους Γερμανούς, πόσους Δανούς, πόσους

νο απ' όσον προσφέρει ο Σπύρος Παπαδόπουλος

Νορβηγούς και πόσους Σλοβένους διαβάζουμε τον

στους άτυχους παίκτες του τηλεπαιχνιδιού του. Μέσα

χρόνο; Το 1999 χάσαμε την ευκαιρία. Δεν απαντήσαμε

σε δέκα το πολύ λεπτά, θα έπρεπε να παρουσιάσουν

σε αυτά τα ερωτήματα. Ίσως να μην απαντήσουμε

τη λογοτεχνική τους κατάθεση και να την ενσωματώ­

ούτε το 2001. Ποιος ξέρει; Μπορεί στα δικά τους εμ­

σουν στη συνολική κατάθεση της πατρίδας τους, κατά

βατήρια, τα ελληνικά φουσάτα να μην εμφανίζονται

τρόπο σαγηνευτικό για διερχόμενους (μη φανταστείτε

ποτέ. Κι αν εμφανίζονται κάπου κάπου, να μην καίνε

πως διεκόπη η κίνηση χάριν των Ελλήνων), που δεν

σαν τον λίβα τα σπαρτά. Μπορεί μόνο να σηκώνουν

είχαν ακούσει τίποτε γι' αμφότερες. Αν προσθέσετε

σκόνη, □

φ άκελος Φ ρ α νκφ ο ύ ρτη -------------------------------

----------------------

Τα γεγονότα από την παρουοία ψ Βώάόαε ο ψ 5 Ι η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου οτη Φρανκφούρτη οχο Μ ο υ ν τρικ καθ' ύλην αρμόδιοι απαντώνταε ο καθέναε oc έΐι διαφορετικά ερωτήματα του διαβάζω. Από τκ απαντποειε -αλλού υε υπεκφυγέε κι αλλού uc σαφήνεια και καθαρότητα- του Προέδρου ψ ΠΟΕΒ Γιώργου Δαρδανού. τηc Διευθύντριαε του ΕΚΕΒΙ Μυρσίνη Ιορμπά και του πρώην Διευθυντή του Ithaca και επικεφαλήε τηε Επιτροπήc Περιεχομένου Δημοοθένη Κούρτοβικ φωτίΐσαι. ενμέρει. το τοπίο των πεπραγμένων οτη Φρανκφούρτη, ενώ παράλληλα προκύπτουν via ερωτήματα, θα επανέλθουμε! Η.Π.

ΓιώργοεΔαρόανόε: Πιστεύω ότι το 2001 θα πάει καλά ΕΡΩΤΗΖΕΙΖ 1. Ποιος ο απολογισμός της συμμετοχής της ΠΟΕΒ οτην 51η Διεθνή ‘Εκθεση Βιβλίου στη Φρανκφούρτη; Είστε ικανοποιημένος; 2. Ζτην Έκθεση της Φρανκφούρτης υπήρχε ένα κ λ ί­ μα αντιπαλότητας μεταξύ ΕΚΕΒΙ και ΠΟΕΒ. Ζε ποια σημεία συμφωνείτε με τις πρωτοβουλίες του ΕΚΕΒΙ και σε ποια διαφωνείτε; Υπάρχει έδαφος για στενή συνεργασία μεταξύ ΕΚΕΒΙ κ α ι ΠΟΕΒ εν όψει του 2001; 3. Έχουν ξεκαθαριστεί οι αρμοδιότητες, οι πρωτο­

βουλίες και ο ρόλος του ΕΚΕΒΙ και της ΠΟΕΒ στην Έκθεση της Φρανκφούρτης το 20 00 και το 2001; 4. Ο Δ. Κούρτοβικ σάς θεωρεί λίγο πολύ υπεύθυνο για την παραίτησή του και από την Επιτροπή Περιε­ χομένου. Τι έχετε να πείτε επ' αυτού; 5. Ακούγεται ότι η Επιτροπή Περιεχομένου και η Επι­ τροπή Ζχεδιασμού θα ενοποιηθούν σε μια Επιτροπή. Αληθεύει; Και αν ναι, τι προβλήματα θα λύσει μια τέτοια ενοποίηση; 6. Ποια είναι, επιγραμματικά, τα σχέδια της ΠΟΕΒ για το 2000 και το 2001;

ιάκελος Φ ρανκφούρτη

ΑΠΑΝΤΗΖΗ Η φετινή παρουσία της Ελλάδας στον διεθνή χώρο του Βιβλίου ήταν, κατά την παραδοχή όλων όσοι την παρακολούθησαν από κοντά, αναβαθμισμένη. Ο χώ­ ρος του περιπτέρου ήταν αισθητά μεγαλύτερος από πέρυσι, καλύπτοντας 250 τ.μ., και αρκετά καλαίσθη­ τος. Με τα περίπτερα των 20 άλλων εκδοτών (των ο­ ποίων τα ονόματα, δυστυχώς, κανείς δημοσιογρά­ φος δεν ανέφερε), 100 τ.μ. ακόμη ανήκαν στο ελληνι­ κό Βιβλίο. Έπειτα από μεγάλη προσπάθεια της ΠΟΕΒ, η πολιτεία φάνηκε να κατανοεί τη σπουδαιότητα του εγχειρήματος και το πολύπλευρο κέρδος της Ελλά­ δος από μια επιτυχημένη παρουσία στη ΔΕΒΦ και, θε­ ωρώντας τη φετινή οργάνωση προπαρασκευαστική για το 2001, ανέβασε το ποσό της επιχορήγησης στα 64.000.000 δρχ. (το ΕΚΕΒΙ έλαβε επιπλέον το ποσό των 52.000.000 δρχ.) έναντι των 8,10 ,15 ,2 2,5 4 (πέ­ ρυσι) εκατομμυρίων των προηγούμενων χρόνων. Στόχος μας, όπως υποστήριξε και ο κ. Γ. Ρωμαίος, να ξεκινήσουμε για τη ΔΕΒΦ - 2001 χωρίς κανένα αίσθη­ μα κατωτερότητας. Το ΕΚΕΒΙ προσκάλεσε και 8 συγγραφείς να μιλήσουν για το έργο τους σε χώρο της Έκθεσης. Πιστεύω ότι, παρά το ισχνό σε ξένους εκδότες ακροατήριο, οι συγγραφείς ενδυνάμωσαν την ελληνική παρουσία. Είναι όμως αλήθεια ότι το ΕΚΕΒΙ δεν ενημέρωσε τον γερμανικό Τύπο με αποτέλεσμα σε ένα ακροατήριο 150 ατόμων να φοράνε γύρω στους 15 ακουστικά μετάφρασης, οι εκδηλώσεις να χαρακτηριστούν εσωστρεφείς και χαμηλής επικοινωνιακής λειτουργίας και η ωφέλειά τους να αμφισβητείται έντονα, θ α ήταν, τέλος, πολύ θετική και η παρουσία της Υπουργού Πο­ λιτισμού, η οποία όμως για λόγους υγείας δεν μπό­ ρεσε να παρευρεθεί. Παρ' όλα αυτά πρέπει να πα­ ραδεχτούμε ότι το ενδιαφέρον της πολιτείας εκδηλώ­ θηκε, επιτέλους, και εκφράστηκε τόσο με την αύξηση της επιχορήγησης όσο και με το διορισμό του κ. Γ. Ρωμαίου στην προεδρία της Επιτροπής Σχεδιασμού. Η από μικροφώνου παραίτηση του κ. Δ. ΚούρτοΒικ α­ πό την προεδρία της Επιτροπής Περιεχομένου και συ­ νεπώς από τη διεύθυνση του περιοδικού Ithaca ήρ­ θε τη στιγμή που πολλά από τα προβλήματα είχαν δι­ ευθετηθεί. Από πολλούς χαρακτηρίστηκε «Βόμβα», για άλλους αποτέλεσε ένα μαύρο σύννεφο στην πο­ ρεία προς το 2001 και για πολύ λιγότερους ευκαιρία αποκάλυψης ενός παρασκηνίου. Η αλήθεια όμως εί­ ναι ότι η παραίτηση αυτή δεν υπήρξε καθόλου «βόμ­ βα», μια και ο κ. Δ. ΚούρτοΒικ από την αρχή δεν έδει­ χνε καμία διάθεση συνεργασίας· ότι, επίσης, δεν α­ ποτελεί σε καμιά περίπτωση κακό οιωνό αφού, όπως φάνηκε από τις κατηγορίες που άρχισε να εκτοξεύει και τις διαρκείς υποψίες του για όλους και για όλα, κακό οιωνό θα αποτελούσε, το δίχως άλλο, η παρα­

φ ά κελος Φ ρανκφούρτη

μονή του. Τέλος, όσοι θέλησαν να δουν την παραίτη­ ση αυτή ως πηγή αποκάλυψης ενός δήθεν παρασκη­ νίου, έμειναν τουλάχιστον ανικανοποίητοι, αφού ο κ. Δ. ΚούρτοΒικ το μόνο που έχει καταφέρει περιδιαΒαίνοντας τις εφημερίδες είναι να εκφράζει υποψίες, να κατηγορεί χωρίς συστολή και χωρίς στοιχεία πρόσω­ πα και καταστάσεις, προσπαθώντας να τραβήξει την προσοχή από το σύνολο της ελληνικής παρουσίας στην προσωπική του ατυχή περίπτωση και δημιουρ­ γώντας έτσι μια αδικαιολόγητη φασαρία γύρω από την παραίτησή του. Εκτιμώ πραγματικά τον κ. Δ. ΚούρτοΒικ ως κριτικό και πιστεύω ότι έχει προσφέρει και έχει ακόμη να προ­ σφέρει πολλά στο αντικείμενό του.Ύστερα όμως απ' όλα αυτά, φοβάμαι ότι ήταν πραγματικά ατυχής η το­ ποθέτησή του στην προεδρία της Επιτροπής Περιεχο­ μένου, μια και οι θέσεις αυτές απαιτούν την ικανότη­ τα της συνεργασίας, κάτι που, απ' ό,τι φάνηκε, δεν χαρακτηρίζει τον κ. Δ. ΚούρτοΒικ. Ήταν το λιγότερο α­ πρέπεια από μέρους του να παραιτηθεί στο χώρο της'Εκθεσης μέσα στο Ελληνικό περίπτερο στο τέλος της επίσημης παρουσίασης του περιοδικού Ithaca, όταν είχαμε καταφέρει με μεγάλες προσπάθειες να έχουμε μια αξιοπρεπή και πολλά υποσχόμενη πα­ ρουσία. θ α άφηνα ευχαρίστως αναπάντητες τις αβάσιμες κατηγορίες του, η θέση μου όμως ως προέ­ δρου της ΠΟΕΒ δεν μου το επιτρέπει. Και αυτό γιατί η επίθεσή του στρέφεται, εκτός από το πρόσωπό μου, και εναντίον όλου του κλάδου των εκδοτών. Οι λόγοι της παραίτησής του, έτσι όπως τους έχει εκ­ θέσει, αφορούν σε υποψίες του για «ομάδες συμφε­ ρόντων» ανάμεσα στους εκδότες «που Βλέπουν το ρόλο τους στενά» και που χαρακτηρίζονται από «κα­ θυστερημένη συνδικαλιστική νοοτροπία». Χαρακτηρι­ στικά μάλιστα λέει: «έχω βαρεθεί να τους ακούω να ζητάνε λεφτά. Για πο λλού ς απ ό τους εκδότες η Φρανκφούρτη δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια χρυσή ευκαιρία να διεκδικήσουν και να πάρουν λεφτά από το κράτος». Επίσης ατυχής είναι η αναφορά του στην έκθεση Βιβλίου που πραγματοποιείται στο Πεδίο του Άρεως. Ανάμεσα σε αυτά δηλώνει ότι «ο κόσμος των συνδι­ καλιστών πήρε το πάνω χέρι, και μάλιστα δυστυχώς με τις ευλογίες ή τη σύμπραξη του Γ. Ρωμαίου, ο οποί­ ος έχει γείρει προς την πλευρά των εκδοτών» μολο­ νότι θεωρεί ότι είναι «καλή επιλογή». Εκφράζει τη δυσαρέσκειά του επειδή «υπάρχει ένα άνευ προηγουμέ­ νου καπέλωμα από την ΠΟΕΒ» και ειδικότερα από μέ­ να «που χωρίς καμία αρμοδιότητα» κάλεσα στη Φραν­ κφούρτη «όλους τους φορείς προχωρώντας έτσι σε αντιποίηση αρχής» (sic). Τέλος, δηλώνει ότι θεωρεί «δύσκαμπτο το σχήμα της Επιτροπής Σχεδιασμού, ε­ πειδή συμμετέχουν σε αυτή πολλοί εκδότες».

Νομίζω ότι αξίζει να δώσω μερικές διευκρινίσεις σε ό­ σους ασχολήθηκαν με την παραίτηση και τα λεγάμε­ να του κ. Δ. ΚούρτοΒικ, για να ξεκαθαριστούν με την ευκαιρία ορισμένα πράγματα, α) Η καθυστέρηση της λειτουργίας της Επιτροπής Ιχεδιασμού για 8 μήνες είναι μια πραγματικότητα, για την οποία όμως δεν ευθύνεται ούτε η επιτροπή η ίδια ούτε η ΠΟΕΒ αλλά η αντικατάσταση του Υπουργού Πολιτισμού και η αποχώρηση του Δημήτρη Τσάτσου από την προεδρία της, που ακολούθησε αμέσως με­ τά. Δεν οφείλεται σε έλλειψη διάθεσης της Επιτροπής για δράση, αντιθέτως μάλιστα όλο αυτό το χρονικό διάστημα η πίεση στην καινούρια Υπουργό για άμεση ενημέρωσή της και διορισμό προέδρου ήταν εντονό­ τατη, κάτι που γνωρίζει και ο κ. Δ. ΚούρτοΒικ. Β) Η προσπάθεια της ΠΟΕΒ να αποσπάσει μεγαλύτε­ ρη επιχορήγηση (για την οποία γίνεται πλήρης οικο­ νομικός απολογισμός και κατατίθεται σε αρμόδια επι­ τροπή του ΥΠ.ΠΟ., όπου συμμετέχει και ο προϊστάμε­ νος της Δ ιεύθυνσης Γραμμάτων του ΥΠ.ΠΟ. κ. Κων/νος Κορούλης) και η επιτυχής έκβασή της, κα­ θώς και όλη η δραστηριότητα που ανέπτυξε για τη βελτίωση της ελληνικής παρουσίας στη ΔΕΒΦ (έκδο­ ση άρτιου αισθητικά και επιμελημένου προσεκτικά ως προς το περιεχόμενο καταλόγου με προτάσεις βι­ βλίων κ.ά. στην αγγλική γλώσσα, φροντίδα για την καλύτερη οργάνωση του ελληνικού περιπτέρου κ.ά.) αξίζει να επαινεθεί. Το να μη θέλει κανείς να το ανα­ γνωρίσει αυτό, επειδή ίσως περίμενε περισσότερα, είναι θεμιτό. Το να ρίχνει όμως κανείς λάσπη και μάλι­ στα σε διεκδικήσεις, των οποίων το αποτέλεσμα έχει απ' όλους αναγνωρισθεί, ή σε πρόσωπα, που με την ακεραιότητα και τη δραστηριότητά τους ουδέποτε έ­ δωσαν αφορμή για κάτι τέτοιο, δεν είναι ηθικό. Το υ­ βρεολόγιο του κ. Δ. ΚούρτοΒικ είναι άκρως προσβλη­ τικό και δεν τιμά ούτε τον ίδιο, γ) Ο χαρακτήρας της Έκθεσης είναι εμπορικός. Διοργανώνεται από εκδότες και απευθύνεται σε εκ­ δότες. Αυτό το έχουμε όλοι αποδεχθεί -συμπεριλαμ­ βανομένου του κ. Δ. ΚούρτοΒικ- και ξεκαθαρίστηκε στην τελευταία κοινή συνεδρίαση των Επιτροπών πριν τη φετινή συμμετοχή μας στη ΔΕΒΦ, Δεν κατα­ νοώ λοιπόν γιατί στο σύνολο των 20 ατόμων-μελών των επιτροπών μόνο ο ένας από αυτούς θα έπρεπε να είναι εκδότης. Και τι σημαίνει ότι ο κ. Γ. Ρωμαίος «έχει γείρει προς την πλευρά των εκδοτών»; Ο κ. Γ. Ρωμαίος, άνθρωπος με αμεροληψία και ήθος, έχει ό ­ λη τη διάθεση να Βοηθήσει την προετοιμασία της Ελλάδας, πράγμα που έχει αποδείξει, και ευτυχώς στέκεται μακρυά από τα Βέλη του κ. Δ. ΚούρτοΒικ. Αντιθέτως, ο τελευταίος με μεροληπτική και εριστική διάθεση προσπάθησε να διαχωρίσει τους εκδότες α­ πό τα υπόλοιπα μέλη των Επιτροπών και να δημιουρ­

ΖΖ&

γήσει δύο πλευρές, κάτι που ασφαλώς δεν βοηθάει τη συνεργασία. δ) Όταν είναι κανείς μέλος μιας επιτροπής και κάνει προτάσεις, οι οποίες γίνονται αποδεκτές, δεν «καπε­ λώνεται». Αν μη τι άλλο, ο κ, Δ. ΚούρτοΒικ θα έπρεπε να έχει την ηθική ικανοποίηση της προσφοράς αποδιώχνοντας τους φόβους και τις ανασφάλειές του. Να προσθέσω, τέλος, ότι δεν συμφωνώ με εκείνους που υποστηρίζουν ότι η παραίτησή του είχε οικονομι­ κά κίνητρα, δεδομένου ότι ήταν ο μόνος που πληρω­ νόταν αδρά για τις υπηρεσίες του. Για να προχωρήσουμε όμως στην ουσία, θέλω να επισημάνω τους λόγους της δυσκολίας που έχει η προβολή του ελληνικού Βιβλίου στο εξωτερικό. Υπάρ­ χει καταρχάς η δυσκολία της γλώσσας.Ένας συγγρα­ φέας που γράφει στην ελληνική γλώσσα πολύ δύ­ σκολα γίνεται παγκόσμιος. Οι σύμβουλοι των εκδοτι­ κών οίκων, που επιλέγουν και προωθούν Βιβλία για μετάφραση, δεν γνωρίζουν ελληνικά.Έπειτα, υπολει­ τουργούν, όπου υπάρχουν, οι έδρες των ελληνικών σπουδών. Πρεσβείες και ελληνικά προξενεία στερού­ νται των υπηρεσιών που έχουν όλοι οι μορφωτικοί α­ κόλουθοι των ξένων πρεσβειών στην Ελλάδα, οι ο­ ποίοι επικουρούνται από τα ινστιτούτα των χωρών τους (Γκαίτε, Γαλλικό, Βρετανικό Συμβούλιο, Αμερικα­ νική Ένωση κ.λπ.). Οι προϋποθέσεις λοιπόν για τη διάδοση του ελληνικού βιβλίου δεν είναι οι καλύτε­ ρες. Εάν θέλουμε να σπάσουμε το φράγμα της απομόνω­ σης, πρέπει να ξεκινήσουμε με αφορμή το 2001 μια μακράς πνοής επιθετική πολιτική, της οποίας τα απο­ τελέσματα ίσως αργήσουν να φανούν, αλλά θα είναι θετικά και Βέβαια. Έτσι μόνο θα καλύψουμε την από­ σταση που μας χωρίζει από τις υπόλοιπες χώρες. Αποκλειστική και μεγάλη ευθύνη για την απόσταση αυτή έχει η πολιτεία που κατά το παρελθόν υπήρξε άλλοτε εχθρική, άλλοτε αδιάφορη και άλλοτε άτολμη απέναντι στον πολιτισμό και σε γενναία Βήματα για τη διάδοσή του. Χρήματα υπάρχουν και πρέπει να υ­ πάρχουν. Αυτοί που μεμψιμοιρούν και γκρινιάζουν εί­ ναι όσοι δεν έμαθαν ποτέ να ενισχύουν τέτοιες πρω­ τοβουλίες. Πιστεύω ότι το 2001 θα πάει καλά, Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι αυτό θα είναι μόνο η αρχή μιας μεγάλης προσπάθειας που πρέπει όλοι να κα­ ταβάλουμε για να βγάλουμε τον πολιτισμό και το Βι­ βλίο έξω από τα σύνορά μας. □

φάκελος Φ ρανκφούρτη

Μυροίνη Ζορμπά: Η υπόθεση της Φρανκφούρτης δεν πρέπει να μεγεθύνεται Ποιος ο απολογισμός της ουμμετοχής του ΕΚΕΒΙ στην 51η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στη Φρανκφούρτη; Me τις εκδηλώσεις των Ελλή­ νων συγγραφέων ci'utc ικανοποιημένη; Το ΕΚΕΒΙ συμμετείχε φέτος για πρώτη φορά στην Έκθε­ ση Φρανκφούρτης. Οργανώσαμε ένα χώρο πληροφό­ ρησης με επιλεγμένα Βιβλία Ελλήνων συγγραφέων με­ ταφρασμένα σε άλλες γλώσσες, ηλεκτρονική Βάση δε­ δομένων συνδεδεμένη με τον κόμβο μας στο Internet, καθώς και την πα ρουσ ίασ η των προγραμμάτων Leonardo και Pandora, που μόλις ολοκληρώθηκαν και παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τους ξένους εκδότες. Ο χώρος οργανώθηκε στο πλαίσιο του εθνικού περιπτέ­ ρου της ΠΟΕΒ. Το ΕΚΕΒΙ οργάνωσε επίσης τις εκδηλώσεις των Ελλή­ νων συγγραφέων, που συνοδεύονταν από έντυπο κα­ τάλογο, και είχε, επιπλέον, το οργανωτικό Βάρος της ελληνικής αποστολής (μέλη Επιτροπής Ιχεδιασμού και Περιεχομένου, συγγραφείς, δημοσιογράφοι, κριτές ελληνο-γερμανικού Βραβείου). Οι δύο εκδηλώσεις των Ελλήνων συγγραφέων, που έ­ γιναν στο International Center, ήταν μια πρώτη δοκιμή ώστε να γνωρίσουν οι συγγραφείς μας τι σημαίνει η παρουσία τους στο χώρο της Έκθεσης, πού αξίζει να επικεντρώνουν το λόγο τους, ποια λάθη πρέπει να α­ ποφεύγουν. Οι πάνω από είκοσι ξένοι δημοσιογράφοι και εκδότες, που παρακολούθησαν τις εκδηλώσεις και με τους οποίους είμαστε σε επαφή ώστε να συγκε­ ντρώσουμε δημοσιεύματα και παρατηρήσεις τους, ή­ ταν ενθαρρυντικός αριθμός σαν ξεκίνημα, για το εν­ διαφέρον που μπορούμε να προκαλέσουμε στη Φραν­ κφούρτη. Νομίζω ότι ήταν μια εμπειρία που θα αξιοποιηθεί από την Επιτροπή Σχεδιασμού στα δύο επόμενα χρόνια.

φάκελος Φ ρανκφούρτη

Η παραίτηση, και μάλιστα στη Φρανκφούρτη, του Δ. ΚούρτοΒικ από τη διεύθυνση του περιοδικού Ithaca και από την Επιτροπή Περιεχομένου τι προβλήματα δημιουργώ' και πώς σκο­ π ώ » το ΕΚΕΒΙ να τα ξεπεράσει; Το θέμα της Επιτροπής Περιεχομένου δεν αφορά το ΕΚΕΒΙ αλλά την υπουργό, η οποία αποφασίζει τη σύστα­ ση και διορίζει τα μέλη της, Όσο για τη διεύθυνση του πε­ ριοδικού Ithaca, είναι κάτι που θα συζητηθεί προσεχώς στοΔ,Ι.του ΕΚΕΒΙ. Φημολογείται ότι το κόστος κάθε τεύχους του περιοδικού Ithaca ανέρχεται στα 6.000.000 δρχ., ποοό υπερβολικό για μια τέτοια έκδοση. Διαψεύδετε τη φημολογία; Και αν ναι, ποιο εί­ ναι το πραγματικό κόστος κάθε τεύχους; Ως νομικό πρόσωπο του ΥΠ.ΠΟ. ενημερώσαμε την υ­ πουργό για το κόστος όλων των ενεργειών της Φραν­ κφούρτης, άρα και για το περιοδικό. Το κόστος του πε­ ριοδικού είναι πράγματι έξι περίπου εκατομμύρια δραχ­ μές μεικτά, δηλαδή μαζί με τους φόρους, και αναλύεται ως εξής: το ένα τέταρτο περίπου για τις αμοιβές της συ­ ντακτικής ομάδας και του αρχισυντάκτη, άλλα τόσα για τη μετάφραση, διόρθωση και τους εξωτερικούς συνερ­ γάτες και το άλλο μισό για την καλλιτεχνική επιμέλεια, τις τυπογραφικές εργασίες, το χαρτί, τα δικαιώματα του φω­ τογραφικού υλικού και την αποστολή τευχών στο εξωτε­ ρικό. Είναι ένα κόστος απολύτως δικαιολογημένο, στο Βαθμό που πληρώνονται κανονικά όλοι οι συνεργάτες, τα δικαιώματα κ.λπ., δηλαδή που δεν στηρίζεται όπως άλλα περιοδικά σε εθελοντική εργασία. Επίσης, θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι το κόστος είναι συ­ νάρτηση της ποιότητας και, σχετικά μ' αυτό, να σημειώ­ σω πολύ συνοπτικά τα εξής:

■5ΗΖ

α) Φροντίσαμε η έκδοση να συμβαδίζει με τις αντίστοιχες άλλων χωρών, δηλαδή να είναι μια έκδοση χωρίς πολυ­ τέλεια αλλά πρακτική και χρηστική στο περιεχόμενο, το μέγεθος, την αισθητική. Σύντομα θα οργανώσουμε μια έκθεση στο γραφείο πληροφοριών του ΕΚΕΒΙ στη Στοά του Βιβλίου, ώστε να γίνουν από όλους οι αναγκαίες συ­ γκρίσεις, παρόλο που ήδη οι γνώμες που εξέφρασαν σοβαροί Έλληνες εκδότες που είναι αποδέκτες τέτοιων εντύπων ήταν πολύ θετικές. Αυτό άλλωστε δείχνει και ο αριθμός των διαφημίσεων του δεύτερου τεύχους, β) Το περιοδικό δεν αποτελεί μια απλή έκδοση για την ο­ ποία εργάζονται τέσσερις άνθρωποι. Αν ήταν έτσι, τότε κάποιοι θα το είχαν τολμήσει πριν από μας. Δεδομένου, όμως, ότι για πρώτη φορά έγινε μια τέτοια προσπάθεια, αυτό σήμαινε τη συγκρότηση μιας αντίληψης, τή διαμόρ­ φωση του τρόπου με τον οποίο θα απευθυνθούμε στους ξένους -οι οποίοι είναι πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους και με πολύ διαφορετικά ενδιαφέροντα-, την επίλυ­ ση σειράς διλημμάτων όσον αφορά τις προτεραιότητες, τη δομή, την αισθητική.Έτσι, κρίθηκε σκόπιμο από την αρχή να οικοδομηθεί ένα δίκτυο συνεργατών που θα α­ γκάλιαζε μεταφραστές, νεοελληνιστές και κριτικούς ε­ κτός των συνόρων της Ελλάδας, ικανούς να πλουτίσουν την προσπάθεια με τη γνώση τους για το ξένο κοινό, γ) Καθένας που έχει γεννήσει ένα περιοδικό ξέρει τι ση­ μαίνει η αγωνία των πρώτων τευχών, η ανάγκη του ελέγ­ χου της ποιότητας, οι αμφιβολίες για το περιεχόμενο, οι μεταβολές στην αισθητική, η ποσότητα της ύλης που πό­ τε λείπει και πότε περισσεύει, το άγχος της συνέχειας. Εί­ ναι κάτι που δεν το αποφύγαμε και σ' αυτή την περίπτω­ ση, αλλά η δουλειά για τα δύο αυτά τεύχη ήταν ουσιαστι­ κά σαν να είχαν φτιαχτεί τρία ή τέσσερα, αφού και ύλη συνεργατών υπάρχει αρκετή για τα επόμενα και η δου­ λειά που έγινε στη μετάφραση και το lay out εξασφαλίζει λιγότερο κόστος, ψυχολογικό και ίσως οικονομικό, για τα επόμενα τεύχη. Λυπάμαι, ωστόσο, που το ενδιαφέρον σας ήταν καθαρά λογιστικό και μου στερεί την ευκαιρία να επεκταθώ στα ουσιώδη, αλλά πιστεύω ότι η συνέχεια αυτής της προ­ σπάθειας, αν καταφέρει να ξεπεράσει τους σκοπέλους που παρουσιάστηκαν τόσο γρήγορα και που καθρεφτί­ ζουν Βέβαια την κατάσταση που επικρατεί στο χώρο, θα δείξει την ουσιαστική σημασία της έκδοσης για τη συστη­ ματική παρουσία του ελληνικού Βιβλίου στο εξωτερικό. Τέλος, πρέπει να δηλώσω τη λύπη μου για την αποχώρη­ ση του Δ. ΚούρτοΒικ σε λάθος χρόνο και χώρο. Η παραί­ τησή του προκάλεσε τραύμα στα πρώτα βήματα αυτής της προσπάθειας. ΧτηνΈκθεση της Φρανκφούρτης υπήρχι ένα κλίμα αντιπαλότητας μεταξύ ΠΟΕΒ και ΕΚΕΒΙ.

Zc ποια σημεία ουμφ ονατι με τις πρωτοβου­ λίας της ΠΟΕΒ και oc ποια διαφωνεί™,- Υπάρχει

έδαφος για ατενή συνεργαοία μεταξύ ΠΟΕΒ και ΕΚΕΒΙ εν όψει του 2001, που η χώρα μας 8α είναι τιμώμενη ατη Φρανκφούρτη; Νομίζω πως την αντιπαλότητα, στην οποία αναφέρεστε, θα πρέπει να την αιτιολογήσετε με κάποιο γεγονός, δή­ λωση ή ό,τι άλλο γνωρίζετε, ώστε να μάθουμε κάτι που δεν ξέρουμε προφανώς. Από την πλευρά μου, δεν είμαι σε θέση να φανταστώ σε τι θα συνίστατο μια τέτοια αντι­ παλότητα, φορέων τόσο διαφορετικών μεταξύ τους (συνδικαλιστικός ο ένας, νομικό πρόσωπο του ΥΠ.ΠΟ. ο άλλος). Νομίζω ότι κάποτε θα πρέπει να μάθουμε να σε­ βόμαστε τους θεσμούς, τους διαφορετικούς στόχους, να αναζητούμε το ουσιώδες και να μη χάνουμε την ώρα μας σε φημολογίες και κουτσομπολιά. Πεποίθησή μου εί­ ναι ότι αν υπάρχουν διαφορές αντιλήψεων, αυτές θα πρέπει να διατυπώνονται και να συζητιούνται γύρω από ένα τραπέζι ώστε να Βρίσκονται λύσεις.Έτσι οι φημολο­ γίες και διαρροές στα δημοσιογραφικά γραφεία δεν με απασχολούν. Αντίθετα, η υπόθεση της Φρανκφούρτης, μολονότι, όπως έχω γράψει και σε ανύποπτο χρόνο, δεν θα πρέπει να μεγεθύνεται ως γεγονός, απαιτεί τη συ­ νεργασία όλων, φορέων και ατόμων, σε μια κοινή προ­ σπάθεια. Αλλιώς, πολύ απλά, θα αποτύχει. Η υπουργός Πολιτισμού σε συνέντευξη Τύπου cξέφpaσ{ την άποψη ότι κανονικά δεν πρέπει να επιχορηγείται η ελληνική συμμετοχή στη Φρανκφούρτη επειδή έχει εμπορικό χαρακτή­ ρα. Ια ς δημιουργεί προβλήματα ως ΕΚΕΒΙ μια τέτοια προοπτική; Το ΕΚΕΒΙ έχει εφαρμόσει επί πέντε χρόνια ένα πρόγραμ­ μα που είναι σύμφωνο με τις διατυπωμένες αρχές μιας σύγχρονης πολιτικής για το Βιβλίο και έχει θίξει, συχνά επώδυνα, την ευαίσθητη σχέση που υπάρχει μεταξύ του εμπορευματικού και του πολιτιστικού χαρακτήρα του Βι­ βλίου. Η θέση της υπουργού είναι μια καλή ευκαιρία για διάλογο με επιχειρήματα υπέρ ή κατά, τα οποία θα φωτί­ σουν και άλλες πλευρές των αντιλήψεων που υπάρχουν για τη σχέση κρατικής παρέμβασης και ανάπτυξης της α­ γοράς στις μέρες μας. Το ΕΚΕΒίθα έβρισκε πολύ χρήσιμο έναν τέτοιο διάλογο. Ποια ε ίναι, επιγραμματικά, τα σχέδια του ΕΚΕΒΙ για το 2000 και το 2001; Το ΕΚΕΒΙ κλείνει φέτος μια πενταετία και, μαζί, ολοκληρώ­ νει έναν πρώτο κύκλο πολιτικής για το βιβλίο, που για πρώτη φορά σχεδιάστηκε και εφαρμόστηκε στη χώρα μας. Θα πρέπει να γίνει η αξιολόγηση σ' έναν ανοικτό και απροκατάληπτο διάλογο με την πολιτική ηγεσία, τον κόσμο του Βιβλίου, τους δημιουργούς και τους επαγγελματίες και να βγουν τα απαραίτητα συμπεράσματα που θα αποτελόσουν την αφετηρία ενός νέου σχεδιασμού, συνέχειας ή τομής. □

άκελος Φρανκφούρτη

Δημοοθ(νη( Κούρτοβικ: Είμαι πολύ απ Θα είμαστε έτοιμοι ως χώρα, κ. ΚούρτοΒικ, το 2001 για την'Εκβεση της Φρανκφούρτης; Η Ελλάδα δεν θα είναι ποτέ έτοιμη για τίποτα. Όπως έ­ γραψα κάποτε, είναι ένα αυτοκίνητο που μαρσάρει συ­ νέχεια κολλημένο στη λάσπη. Το ζήτημα πρέπει να τεθεί αλλιώς: να είναι έτοιμοι κάποιοι Έλληνες συγγραφείς που αξίζει να επωφεληθοΰν από το σχετικό ενδιαφέρον το οποίο υπάρχει έξω, αυτή τη στιγμή, ενόψει του 20011 να προλάβουν να μεταφραστούν, να προβληθούν, να διαβαστούν, πριν γίνουν τα τραγελαφικά αποκαλυπτήρια το 2001 και οι ξένοι δεν θέλουν ούτε να ακούσουν για ελ­ ληνικό Βιβλίο. Ποιοι « να ι οι λόγοι της παραίτησής οας, και μάλιστα στη Φρανκφούρτη, από τη διεύθυνση του περιοδικού Ithaca και από την Επιτροπή Περιεχομένου; Στη Φρανκφούρτη συνειδητοποίησα ότι είχε συμβεί κάτι που υποψιαζόμουν από πριν, ότι δηλαδή η όλη προσπά­ θεια είχε πλέον καπελωθεί από μικροσυμφέροντα και ιδιοτελείς επιδιώξεις, που κύρια, αλλά όχι μοναδική, έκ­ φρασή τους ήταν ο συντεχνιακός εκδοτικός συνδικαλι­ σμός. Δεν υπήρχε πραγματικό ενδιαφέρον για το 2001. Εγώ και μερικοί άλλοι καλούμασταν να λειτουργήσουμε ως άλλοθι: αν πετυχαίναμε στη δουλειά μας, την επιτυχία μας θα την παρουσίαζαν ως δική τους κάποιοι άλλοι (υ­ πήρχαν ήδη πολύ απτά δείγματα)' αν αποτυγχάναμε, θα παίζαμε το ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου. Στη Φρανκφούρτη αποφάσισα να πάψω να κάνω τον μαλάκα και να παραιτηθώ θορυβωδώς, για να σπάσει η α­ στραφτερή Βιτρίνα και να φανεί καθαρά η νοσηρή κατά­ σταση από πίσω. Δυστυχώς, η παραίτησή μου ως προέ­ δρου της Επιτροπής Περιεχομένου συνεπαγόταν και την παραίτησή μου από τη διεύθυνση του Ithaca, γιατί το πε­ ριοδικό είναι τυπικά υπόλογο στην Επιτροπή Περιεχομέ-

φάκελος Φ ρανκφούρτη

νου και η επιτροπή αυτή θα αλωθεί με μαθηματική ακρί­ βεια από άτομα που δεν θέλουν με τίποτα την αυτόνομη λειτουργία του Ithaca. Πρέπει να θεωρούμε ότι η παραίτησή σας είναι οριστική και από τα 6ύο όργανα ή σκοπεύετε να συνεχίσετε ως διευθυντής του περιοδικού Ithaca; Υπό τις παρούσες συνθήκες, η συμμετοχή μου στην επι­ τροπή δεν έχει κανένα νόημα για μένα. Αντίθετα, θα ή­ θελα να ηαραμείνω στη διεύθυνση του Ithaca -το ο­ ποίο, πρέπει να πω, ήταν δική μου ιδέα και αποτελεί ό,τι πιο χειροπιαστό και σημαντικό έχει γίνει έως τώρα για τη Φρανκφούρτη. Αλλά για να μείνω, το περιοδικό θα πρέ­ πει να λογοδοτεί αποκλειστικά στο ΕΚΕΒΙ, πράγμα πολύ λογικό άλλωστε, αφού το ΕΚΕΒΙ είναι ο εκδότης του. Οι συνδικαλιστικοί φορείς των εκδοτών θέλουν να το θέ­ σουν υπό τον έλεγχό τους- φαντάζεται κανείς εύκολα γιατί, όπως φαντάζεται κανείς εύκολα και τα οικτρά απο­ τελέσματα, αν το πετύχουν. Με ποσοστώσεις, συναλλα­ γές, ισορροπισμούς και άλλες «δημοκρατικές διαδικα­ σίες» δεν γίνεται να προβάλεις την ποιότητα. Συζητείται ευρέως ότι το κόστος κάβε τεύχους του Ithaca αγγίζει τα 6.000.000 δρχ. και ότι η αμοιβή σας ως διευθυντή είναι υψηλή. Η δεύτερη φήμη είναι για γέλια. Δόξα τω θ ε ώ , στην Ελλάδα ζούμε κι έχουμε άφθονες τέτοιες πηγές ιλαρότητας. Σας πληροφορώ ότι, έπειτα από δική μου πρόταση, η αμοιβή μου ως διευθυντή του περιοδικού είναι ίση με αυτή του απλού μέλους της συντακτικής ομάδας, δηλα­ δή 300.000 δραχμές ανά τεύχος. Όσο για το κόστος έκ­ δοσης του Ithaca, είναι όντως 6 εκατομμύρια το τεύχος, μείον τα έσοδα από τις διαφημίσεις. Μιλάμε για ένα πε­ ριοδικό που οφείλει να έχει υψηλό επίπεδο εμφάνισης

Η πεζογραφική μας παράδοση ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΝΑΣΟΣ ΒΑΓΕΝΑΣ

ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ

Ο ι Άθλιοι των Αθηνών ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΓΕΩΡΓΙΑ ΓΚΟΤΣΗ

ΟΙ ΑΘΛΙΟΙ ανασυνθέτουν με ακρίβεια και πληρότητα τη φυσιογνωμία της Αθήνας του 19ου αιώνα και εκθέτουν τα καυτά κοινωνικά προβλήματα τής εποχής. Ωστόσο, την αληθοφανή αναπαράσταση της πρωτεύουσας υπονομεύουν υπερβολές, απιθανότητες και ερεθιστικές λεπτομέρειες, που ανταποκρίνονται στον εθισμό τού κοινού στα αγαπημένα μοτίβα της λαϊκότερης λογοτεχνίας. Η πρωτεύουσα εμφανίζεται ως χώρος επικίνδυνος και ρυπαρός, ταυτόχρονα, όμως, ο αναγνώστης διδάσκεται τρόπους επιτυχούς διαβίωσης σε αυτήν την Αθήνα των Αθλίων. Έ να έργο κλασικό, από τα σημαντικότερα της ελληνικής πεζογραφίας

Κ ΥΚΛΟ Φ Ο ΡΕΙ Σ Ε 2 ΤΟ Μ Ο ΥΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 · ΑΘΗΝΑ 10680 · ΤΗΛ. 3607.744 • FAX 3623.093 · E-mail: nefeli-p@otenet.gr

και περιεχομένου, που πρέπει να ζητάει (και Βεβαίως να πληρώνει) συνεργασίες από διακεκριμένα πρόσωπα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, που δεν έχει έσοδα από πωλήσεις και παράγεται από τέσσερις ανθρώπους, οι ο­ ποίοι εκ των πραγμάτων κάνουν όλες τις δουλειές, από συντάκτες κειμένων έως γραμματείς ή ακόμα και κούριερ, Μόνο τα όσα ξοδεύει ο καθένας μας για τηλεφωνι­ κές επαφές, φαξ κ.λπ. καλύπτουν σχεδόν το ένα τρίτο της αμοιβής του. Όποιος πιστεύει ότι ένα τέτοιο περιοδι­ κό μπορεί να κοστίζει λιγότερο, ας έρθει να μας πείσει, Ποιος, κατά τη γνώμη σας, npcnci να civai ο ρόλος της ΠΟΕΒ και ποιος του ΕΚΕΒΙ στη Φραν­ κφούρτη το 2000 και το 2001; Η ΠΟΕΒ έχει αποδείξει επανειλημμένα ότι Βλέπει την Έκθεση της Φρανκφούρτης όπως και τις εγχώριες εκθέ­ σεις Βιβλίου, δηλαδή με το πνεύμα του μικρομαγαζάτορα. Από την άλλη, το ΕΚΕΒΙ έχει ως εκ του λόγου ύπαρ­ ξής του σφαιρικότερη αντίληψη για την προώθηση του ελληνικού Βιβλίου, μολονότι πρέπει και αυτό να γίνει πιο εξωστρεφές κι ευέλικτο. Η στενή συνεργασία των δύο φορέων είναι απαραίτητη, φυσικά, αλλά στο θέμα Φραν­ κφούρτη 2001 το ΕΚΕΒΙ θα έπρεπε να δίνει τον τόνο και οι εκδότες να καταλάβουν ότι αυτό είναι προς το δικό τους μακροπρόθεσμο συμφέρον. Ποιος, αιίσης, npcnci να civai ο ρόλος της Επι­ τροπής Hcpicxopcvou και της Επιτροπής Ιχ€διασμού; Η φημολογοΰμινη cvonoiqoi| των δύο Επιτροπών oc μία σάς Βρίσκα σύμφωνο; Η ύπαρξη δύο επιτροπών με παραξένευε και με προβλη­ μάτιζε από την αρχή, ώσπου κατάλαβα τον Βαθύτερο σκοπό της ιδέας: να αποτραπεί η σύγκρουση ύλης-αντιύλης, δηλαδή όσων έβλεπαν το 2001 σαν μια καλή ευ­ καιρία για την ανάδειξη ενός σύγχρονου πολιτισμικού προσώπου της Ελλάδας και όσων έβλεπαν μια καλή ευ­ καιρία για να προωθήσουν τα ατομικά συμφέροντα τους. Τελικά, Βέβαια, η σύγκρουση δεν αποτράπηκε. Όπως ήρθαν τα πράγματα, η ενοποίηση των δύο Επι­ τροπών είναι αναπόφευκτη. Αλλά θα πρέπει ο πρόε­ δρος της ενιαίας επιτροπής να έχει αυξημένες αρμοδιό­ τητες και ευθύνες, να παίρνει περισσότερες πρωτοβου­ λίες, μαζί με τον μάνατζερ, και τα υπόλοιπα μέλη να παί­ ζουν απλώς συμβουλευτικό ρόλο. Αυτή τη στιγμή επι­ κρατεί απίστευτη ασυνεννοησία μέσα στην ίδια την Επι­ τροπή Σχεδιασμού, ένα αλαλούμ που το χειροτερεύει ο γιγαντισμός αυτής της επιτροπής, αφού ο κάθε Υπουρ­ γός Πολιτισμού και η κάθε ομάδα συμφερόντων φρόντι­ ζαν να τη διευρύνουν ολοένα με δικούς τους ανθρώ­ πους. Ο κ. Ρωμαίος είναι έξυπνος και ακέραιος άνθρω­ πος, μακάρι να του λυθούν τα χέρια και να καταφέρει να συμμαζέψει τα ασυμμάζευτα. Αλλά εγώ είμαι πολύ απαι­ σιόδοξος. □

>τη

ΟΡΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ

Κ Ω Μ Ω Δ 1

■

,,

■,}

Σοηήρηι^Γ

>ίκ«ι /ΙναπαίέΙ ΰτή π αριή μέρ

|ηροχορούΣΕ[

Παραμίλα

m

M Q iM v m m τέχν

ΣΠΟΥΔΗ

Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Ε Σ Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Ε Ι Σ Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ & Κ Ω Σ Τ Α Δ Α Ρ Δ Α Ν Ο Υ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Κ λασικά έργα σημαντικών Ελλήνων συγγραφέων σε διασκευές για μ ικ ρ ά π αιδ ιά α π ό τον βραβευμένο Κ ώστα Πούλο. Η εικονογράφηση έχει γίνει α π ό σύγχρονους, γνωστούς εικονογράφους. Ν έα προσέγγιση μ ε σεβασμό κα ι ευαισθησία π ρ ο ς τα κείμενα και την εποχή, μ ε σκοπό τη δημιουργική γνωριμία των μικρώ ν αναγνωστών μ ε την π αρ άδ οση και την ατμόσφ αιρα άλλων εποχών.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΙ

Γούτον Γούπατού

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ

Η Γοργόνα

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

0 Τρομάρας

Το μόνο ταξίδι της ζωής τον

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Καποδιστρίου 9 · 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής · τηλ.: 2816134 · fax: 2817127 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Σόλωνος και Μασσαλίας 14*106 80 Αθήνα·τηλ.: 3615334

ϋρ©εΐδ©π©1ηση:

Κυκλοφορεί βινΑμεσά μβις... προσευχηθείτε!

θΕΟξ:;ίθ ρΗΣΚΕ',Α ■ L A

^ K^ ? i f f N

M

N| U S

Ο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΥΠΓ

Η ΠΡΩΤΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΕΟ & Τ ΙΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

Ne ws

ο ο l< s

and

agazines

L.t.d.

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Η Β ΙΒ Λ ΙΟ Θ Η Κ Η

Ν ΙΚ Ο Λ Α Ο Σ Μ Ο Σ Χ Ο Β Α Κ Η Σ Τ ο Δ η μ ό σ ιο Δ ίκ α ιο σ τ η ν Ε λ λ ά δ α τ η ν ε π ο χ ή τ η ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία ς Οι επιδράσεις του Οθωμανικού Δημοσίου Δικαίου στο Ελληνικό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγκριση του ελληνικού καθεστώτος με τ α αντίστοιχα της Αγγλίας και της Γαλλίας, αφού κ α τ ’ αυτόν τον τρόπο γίνονται κατανοητές και κάποιες α π ό τις σημερινές διαφορές στα συστήματα διακυβέρνησης.

Σ Ω Τ Η Ρ ΙΟ Σ Σ Ω Τ Η ΡΟ Π Ο Τ Α Ο Σ Τ ρ ι α ν τ α ε ξ ι η μ ε ρ ώ ν α ιχ μ α λ ω σ ία κ α ι σ υ μ β ίω σ η μ ε λ η σ τ έ ς Η περιπέτεια του Σωτηρίου Σωτηρόπουλου, πολιτικού και αργότερα πρωθυπουργού, που απάχθηκε α π ό ληστές. Με λόγο απλό και εξομολογητικό, προβάλλει και ζωντα­ νεύει ένας κόσμος συναρπαστικός και βαθιά ανθρώπινος, τόσο που ο αναγνώστης έχει την αίσθηση πως τον ζει, π α ρ ά τ α 132 χρόνια που έχουν περάσει.

Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Σ Μ ΕΑ Α Σ Κ ω ν σ τ α ν τ ίν ο ς κ α ι Β ε ν ιζ ε λ ο ς - ο Ε θ ν ικ ό ς Δ ιχ α σ μ ό ς 0 Γεώργιος Μελάς, αδελφός του μακεδονομάχου Παύλου Μελά, υπήρξε στενός συνερ­ γάτης και φίλος του Κ ωνσταντίνου Α, ενώ αργότερα έγινε ένθερμος υποστηρικτής του Ελευθερίου Βενιζέλου. Εδώ, με μνήμες και πληροφορίες α π ό το προσω πικό του αρχείο περιγράφει ιδιαίτερα το παρασκήνιο του Εθνικού Διχασμού το 1915 - 17. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ . ΛΕΩΦ. ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ 2, 166 73 ΒΟΥΛΑ. . ΤΗΛ. 96 59 935

κυκλοφορεί σύντομα από τις εκδόσεις ψ μ ο

Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ Π Ρ Ε Β Ε Λ Α Κ Η Σ

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Πατρ. Ιωακείμ 8 -10674 Αθήνα, τηλ. 7247116 ΓΡΑΦΕΙΟ: Ασκληπιού 1 -106 79 Αθήνα, τηλ. 3617 320, fax 3617 380

i jg l ΑΘΗΝΑ:

ΕΚΔΟΣΕΙΣ - Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ

«ΔΩΔΩΝΗ»

1) Α Σ Κ Λ Η Π Ι Ο Υ 3 , Τ.Κ. 10679 - ΤΗΛ. 36.30.312, 36.37.973, FA X. 36.37.067 2) Π Ε Σ Μ Α Ζ Ο ΓΛ Ο Υ 5, (σ τ ο ά

τ ο υ β ιβ λ ί ο υ )

ΤΕΤΡΑ Π ΤΥΧΟ - ΤΗΛ. 33.11.719

ΓΙΑΝΝΙΝΑ: M IX . Α Γ Γ Ε Λ Ο Υ 27, Τ.Κ. 453 3 2 - ΤΗΛ. (0651) 37.585, FA X (0651) 38.011

Ε

Ο Λ Α

ΤΑ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α Γο προοχολικό παιδί και οι ανάγκες του

Η αλληλοδιδακτική μέδοδος διδασκαλίας στην Ελλάδα αιώνα

ΡΗΓΑΤΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ: ΑΡΡΩΣΤΙΕΣ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (1821 -1922) · ΜΑΚΡΥΝΙΩΤΗ ΔΗΜΗΤΡΑΣ: Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΣΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ (1834 -1919) · ΠΑΤΣΙΟΥ ΒΙΚΥΣ: ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ (1880 1930) · ΚΑΛΛΙΓΑ ΕΛΕΝΗΣ: Η ΠΡΟΝΟΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ · ΔΡΑΓΩΝΑ ΘΑΛΕΙΑΣ: ΓΕΝΝΗΣΗ, Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΕ ΜΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ ΖΩΗ · ΚΟΥΡΙΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ: ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ (1833 -1922) Εικόνες - αντιλήψεις • ΚΑΤΣΙΜΠΑΡΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ: ΑΛΛΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΑΛΛΕΡΓΙΚΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ · ΣΟΥΤΖΟΓΛΟΥ - ΚΩΤΤΑΡΙΔΟΥ ΠΕΛΑΓΙΑΣ: ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1830 ■1862) · ΚΙΤΣΟΥ ΚΩΝ/ΝΟΥ: ΕΙΔΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ · ΚΑΡΑΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛ.: Η ΑΝΑΠΗΡΗ ΚΑΙ ΕΤΟΙΜΟΘΑΝΑΤΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΜΑΣ · ΓΚΟΤΟΒΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ: ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ · ΛΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Εισαγωγή Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗ: ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ· ΛΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥΔΗΜ.: ΠΩΣ ΥΦΑΙΝΟΥΝ ΚΑΙ ΝΤΥΝΟΝΤΑΙ ΟΙ ΑΙΤΩΛΟΙ (Πρόλογος Στίλπωνος Κυριακίδη) · ΛΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ ΔΗΜ.: ΑΙΤΩΛΙΚΑΙ ΟΙΚΗΣΕΙΣ, ΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΤΡΟΦΑΙ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ [jff] P E R U G IA

TINA ΖΠΓΟΠΟΥΛΟΥ Λ Ο Ν Τ Ο Υ 8 & Σ Ο Λ Ω Ν Ο Σ 1 1 6 , Α Θ Η Ν Α 1 0 6 8 1 , ΤΗΛ.: 3 8 1 6 5 5 9 , 3 8 0 3 1 9 3 , FAX: 8 2 5 0 1 1 1 2

ΛΟ

Ε κ δ ό σ ε ις

Οδυσσεας

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦ ΟΡΗΣΕ

ΓΚ ΥΝ ΤΕΡ ΓΚ Ρ Α Σ

Ο

αιώνας

Ε κ δ ό σ ε ις Ο δ τ ς ς ε α ς

ΕΠΑΝΕΚΔΟΘΗΚΑΝ

Ο Μπουτ, το ψάρι Δυσοίωνα κοάσματα Ένα ευρό πεδίο

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ -

Α . Μ Ω Ρ Α ΪΤ Η 3 -

Τ Η Λ . 3 6 .2 5 .5 7 5 , 3 6 .2 4 .3 2 6 -

1 1 4 71 Α Θ Η Ν Α

F A X 3 6 . 4 8 . 0 3 0 - h t t p :/ /w w w .v i v l i o p o U s .g r

4/

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΖΟΓΡΛΦΟΙ

Τ ΙΤ Σ Α Π ΙΠ ΙΝ Ο Υ ΟΝΕΙΡΟΠΑΓΙΔΑ Η ιστορία ενός άντρα και της οικογένειάς του. Μα πάνω απ’ όλα η αγωνία και η προσμονή του για μια γυναίκα που δεν σταμάτησε ποτέ να περιμένει...

ΠΟΠΗ Μ ΑΓΟ ΥΛ Α-ΓΑΪΤΑΝ Ο Υ ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΒΡΑΧΟΥ Πάθος, έρωτας, σεξ, αυταρχισμός, πλοκή και ρομαντισμός. Και στο τέλος μυστήριο. Ένα απροσδόκητο τέλος...

r

ΠΕΠΤΕ ΚΟΥΒΕΡΤΕΣ ΗΓΗΠΗΣ

ΕΛΕΝΗ Γ Κ ΙΚ Α ΝΑ ΤΑ ΜΕΤΡΑΩ Ή ΝΑ ΜΗΝ ΤΑ ΜΕΤΡΑΩ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ; «...Γιατί μόνο βλέποντάς σε μπορώ να βλέπω τον εαυτό μου...» Αλλά τώρα το μόνο που μπορεί πια είναι για πάντα ν’ αναρωτιέται: «Να τα μετράω ή να μην τα μετράω τα χρόνια;»

Ν ΙΚΟ Σ ΖΩ Ρ Ο ΓΙΑ Ν Ν ΙΔ Η Σ ΠΕΝΤΕ ΚΟΥΒΕΡΤΕΣ ΑΓΑΠΗΣ Πέντε κουβέρτες αγάπης που ξεσκεπάζουν αγάπες, έχθρες, έρωτες ακόμα και αλήθειες μα και ψέματα που φόρεσαν φανταχτερές ενδυμασίες και θριάμβευσαν...

Γ ΙΟ Λ Α Δ Α Μ ΙΑ Ν Ο Υ Π ΑΠ ΑΔ Ο Π Ο ΥΛΟ Υ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΜΑΣ Δυο νέοι Έλληνες στη Νιγηρία. Η παραμονή τους στη χώρα μια περιπέτεια, ένα ατέλειωτο ταξίδι μιας αιωνιότητας...

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Δ. Α. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α.Β.Ε.Ε. Λ. ΚΗΦΙΣΟΥ 85,122 41 ΑΙΓΑΛΕΩ, ΤΗΛ.: 3478044, 3459321 FAX: 3474732 · ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 (ΣΤΟΑ ΟΡΦΕΩΣ) ΤΗΛ.: 3213507

Α Κ Ρ Ι Τ Α Σ · Αθήνα: Εφέσου 24, 171 21 Νέα Σμύρνη, τηλ.: 9334 554, 9314 968, και Στοά τού Βιβλίου, τηλ.: 3247 678 • Θεσσαλονίκη: Τσψισκή 5, τηλ.: 031 540610

2000 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ

... “ Τ ί ν α μ ε λ έ γ ο υ σ ι ν ο ί

ά ν θρ ω π ο ι ε ίν α ι;”

Μέ αφορμή τή συμπλήρωση 2000 χρόνων άπό τήν έμφάνιση τοϋ Χρίστου στή γή, ό "ΑΚΡΙΤΑΣ" προκάλεσε καί προσκάλεσε γνωστές καί μή προσωπι­ κότητες ν’ άπαντήσουν: "ποιος είναι ό Χριστός σήμερα Τά κείμενα αύτοϋ τοϋ τόμου κρυσταλλώνουν μιά έποχη πού βαδίζει γοργά στήν τρίτη χιλιετία. Μέσα άπό τή διαμαρτυρία τους αποκαλύπτεται τό ουσιώδες. Μέσα άπό τό βίωμά τους φανερώ­ νεται μιά πίστη πού λιανίζει τήν ύποκρισία καί τό ψεΰδος, πού ξαναδίνει νόημα στά μικρά καί καί­ ρια τής ζωής μας.

ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟΙ ΣΕ ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ Ό Κωνσταντίνος Παπανικολάου είναι γνωστός καί καταξιωμένος δημοσιογράφος. Καί ξαφνικά, στά μέσα τοϋ βίου του αποφασίζει νά γίνει παπάς... χωρίς νά παύσει νά λειτουργεί καί ως δημοσιογράφος! Έ τ σ ι μέ την δημοσιογραφική του “φύση” όδηγεϊται νά συγγράψει τό βιβλίο αυτό, πού δέν είναι τίποτε άλλο παρά μιά σύνθεση σκέψεων καί απαντήσεων σέ προβλη­ ματισμούς ένός ανθρώπου πού ζεί στίς πρώτες γραμμές τής έπικαιρότητας, γιά νά τήν ανα­ λύσει παράλληλα μέ τήν άλλη του “φύση”, μέσα άπό τόν λόγο τοϋ Ευαγγελίου καί τής παράδοσης τής Εκκλησίας.

ΕΟΡΤΟΛΟΓΙ ΚΑ ΠΑΛΙ ΝΩΔΟΥΜ ΕΝΑ Ό Χρηστός Γιανναράς, μέ άρθρα παλαιά καί πρόσφα­ τα, μιλά γιά τό νόημα πού κρύβουν η φανερώνουν οί μεγάλες γιορτές τής ’Ορθόδοξης έκκλησιαστικής παράδο­ σης. Μέ τη γνωστή γλαφυρότητα καί βαθύνοια πού τόν διακρίνει, καταγράφει δ,τι φαίνεται καί ψηλαφεί δ,τι μέσα από την κάθε γιορτή αποκαλύπτεται.

Μια αφήγηση από την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, τις μνήμες της Κατοχής, την Αντίσταση μέσα από τις γραμμές της νεολαίας, τη Συμφωνία της Βάρκιζας και την τρομοκρατία σε βάρος των Αντιστασιακών, τη φυλάκιση και την εξορία στην Ικαρία, την περίοδο του Δημοκρατικού Στρατού, και κυρίως την καθημερινή ζωή των κοριτσιών, των μαχητριών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, τις μάχες του Γράμμου (1948), του Βίτσι (1949) και ξανά του Γράμμου (1949), την παρανομία στην Αθήνα μέσω της ομάδας Μπελογιάννη, και τη φυγή στη Ρουμανία το 1951.

Το θέμα: Ένα άδικος θάνατος, ένα έγκλημα που έτσι κι αλλιώς συντελέστηκε, ένας έρωτας που πολεμήθηκε με μανία και μίσος. Το σκηνικό: Ο Βόλος των αρχών του αιώνα, τα επιβλητικά αρχοντικά, τα καπηλειά, τα καφενεία, τα πορνεία και τα κουρεία του, το Δημοτικό Θέατρο και η πρώτη κινηματογραφική αίθουσα, ο Παγασητικός, το λιμάνι, το Πήλιο και τα Χάνια. Η εποχή: Ίδρυση του πρώτου Εργατικού Κέντρου, το Ανώτερο Παρθεναγωγείο, τα Αθεϊκά και η δίκη του Ναυπλίου, ο Πρώτος Πόλεμος.

ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΔΙΔΟΤΟΥ 57 - 106 81 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 3804885 - FAX: 3813065

τ α Μ ]λ ί α του μήνα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

]

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Κριτική:

Κριτική:

ΑΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΙ Ο ι ω ρ α ίε ς μ έ ρ ε ς

ΜΑΤ ΡΙΝΤΛΕΫ Ο ι ρ ί ζ ε ς τ η ς α ρ ε τ ή ς .............................120

τ ο υ Β ε ν ι α μ ί ν Ι α ν ιδ ό π ο υ λ ο υ

... 98

Παρουοίαση: ΑΡΓΥΡΗΣ ΠΑΥΛΙΩΤΗΙ Α ρ μ α γ ε δ ώ ν

.1 02

ΞΕΝΗ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

| |

|77~7Π

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

Κριτική: ΡΙΑΠΗΤΑ Ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ η ς γ λ ώ σ σ α ς

.............124

Κ ριτικές: TZQN ΜΠΑΝΒΙΛ 0 α δ ι ά φ θ ο ρ ο ς ................................... .1 04 RICK MOODY Π α γ ο θ ύ ε λ λ α ........................................... .106 Παρουοίαση: THOMAS BERNHARD Δ ιό ρ θ ω σ η ....................................... .108

b

.

Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

1

Παρουσίαση: ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥ0Π0ΥΑ0Σ Β α λ κ α ν ι κ ο ί Π ό λ ε μ ο ι (1 9 1 2 -1 9 1 3 )

Π Ο ΙΗ Σ Η

126

Κ ριτικές: .109

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΙΗΙ Η θ ά λ α ο σ α ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΖΑΝΕΤΑΚΗΣ Χ τ ο ν ή π ιο p c σ τ υ λ ό

[■:

·*-■

"·.

Μ ΕΛΕΤΕΣ

;

' ■

1

.113

:

J

Κριτική:

Παρουοίαση: Ρ0ΝΤ0ΛΦ0 ΒΕΝΤΙΤΙ Μ ι κ ρ ό ς ο δ η γ ό ς σ τ η μ ε γ ά λ η μ ο υ σ ικ ή

ΑΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ

.............127

Φ ι λ ο λ ο γ ι κ έ ς Δ ια δ ρ ο μ έ ς Β '

.116

Γ

■

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ

ΑΠΟΥΛΗΙΟΣ 0 χ ρ υ σ ό ς γ ά ι δ α ρ ο ς

Π Α ΙΔ ΙΚ Α

, £

-,

Παρουσιάσεις:

Παρουσίαση: .119

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Η Μ α ρ ι ό ν σ τ ' α σ η μ έ ν ι α ν η σ ιά

|

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Λ Ο Γ ΙΑ

Παρουοίαοη: LEWIS SPENCE Μ ύ θ ο ι κ α ι Θ ρ ύ λ ο ι τ ω ν Ι ν δ ι ά ν ω ν Ιροκουά - Σιου - Π α ο ν ί....................................................... .1 19

τα Β ιβλία του μήνα

κ α ι σ τα κ ό κ κ ι ν α δ ά σ η

............ .............129

ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Μ ια τ ρ ε λ ή τ ρ ε λ ή π ο λ υ κ α τ ο ικ ία

.............130

ALEX GODARD Ν α τ α λ ί ........................................... .............130

j

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ηγοητείατου___ ψευδεπίγραφου__ I

ΑΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ

I Οι ωραίες μέρες Η του Βενιαμίν Ζανιδόπουλου ■ ] Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 354

ΑΡΗΣ ΜΑΡ ΑΓ ΚΟΠΟΥ ΛΟΣ

ΟΙ ΩΡΑΙΕΣ ΗΜ ΕΡΕΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΑΜΙΝ Ζ ΑΝ ΙΔ Ο Π Ο ΥΛΟ Υ*

ε το ημερολόγιο παρακολουθείς από κοντά το τρεχαλητό των ημερών. Με το γράψιμο α­ ντιστέκεσαι λιγάκι στη βρωμιά του κόσμου». Με αυτά τα λόγια, από μια εγγραφή του 1992 στο η­ μερολόγιο του Ζανιδόπουλου, θα μπορούσε ίσως να συνοψιστεί αυτή η ελεγεία της δεκαετίας του '80, που φέρει την υπογραφή του Άρη Μαραγκόπουλου. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει είναι πολλαπλό και, εν­ δεικτικά και μόνο, θα αναφερθώ σε μερικές παραμέ­ τρους: τον τρόπο, τον χρόνο, τον τόπο, το φύλο, τη βία, τη φθορά. Όσον αφορά τον τρόπο, που ίσως αποτελεί την πιο ενδιαφέρουσα παράμετρο στις πρώτες αναγνώσεις, ο Μαραγκόπουλος σε αναγκάζει να κατατάξεις το έρ­ γο του σε κάποιο ρεύμα του πεζού λόγου (μοντέρνο, μεταμοντέρνο, καθ' υπέρβασιν ρεαλιστικό;) αφού μά­ λιστα έχει προκαθορίσει ο ίδιος, σε πλήρη αντιστοιχία με τη φιλολογική περσόνα της εισαγωγής, το είδος του πεζού λόγου που θεραπεύει ως μυθιστορία. Πρό­ κειται ωστόσο για ένα πόνημα, όπου περιέχονται ημε­ ρολογιακές καταγραφές, ποιήματα και ένα διήγημα, που μόνο ως σύνολο μπορεί να εκληφθεί, εν μέσω ειδολογικών αντεγκλήσεων, ως μυθιστορία. 0 ίδιος ο τίτλος του αποτελεί μια ειρωνική αναφορά: τα έργα και οι ημέρες του Ζανιδόπουλου δεν είναι ιδιαίτερα «ωραίες», αλλά είναι φορτισμένες με όλες τις σχετι­ κές λογοτεχνικές αναφορές από Σεφέρη έως Μπέκετ. Ο Μαραγκόπουλος, στις πρώτες κιόλας σελίδες της εισαγωγής, εμφανίζεται ως ο παραλήπτης και επιμε­

© © -

λητής του ανέκδοτου έργου κάποιου Ζανιδόπουλου, το οποίο καλούμαστε να αποτιμήσουμε αφού διαβά­ σουμε το ανά χείρας βιβλίο. Με λίγα λόγια ο ίδιος ο συγγραφέας Μαραγκόπουλος εμφανίζεται ως συγ­ γραφέας στο εξώφυλλο, φιλόλογος/επιμελητής στις πρώτες σελίδες, δευτερεύων ήρωας εξαιτίας των α­ ναφορών του Ζανιδόπουλου σ' αυτόν μέσα στα ημε­ ρολόγιά του. Και αυτή η «αποπροσανατολιστική» ετε­ ρότητα που καταλήγει, σχεδόν αμέσως, σε ταυτο­ προσωπία, αναδεικνύεται ακόμη πιο έντονα στις πρώ­ τες γραμμές: «Η ανά χείρας Εκλογή από το ανέκδοτο έργο του Ζανιδόπουλου κατ' ουσίαν έγινε από υεοικούς καλούς του φίλους. 0 ίδιος σπανίως αναφερό­

τα Βιβλία του μήνα

ταν ο' αυτούς, αλλά αυΦότεοοι εγνώριζαν και υπολό­ γιζαν την υπερβατική παρουσία και συυπαοάσταση του Άλλου. Ένας είχε την αρχική σκέψη της Εκλογής αυτής, άλλος συμφώνησε, άλλος πρόοθεσε τον τίτ­ λο, άλλος αφαίρεαε, άλλος συμπλήρωσε» (σ. 11, δι­ κές μου υπογραμμίσεις). Ήδη παρατηρείται εδώ ένα παιχνίδι με ετερότητες: οι φίλοι είναι μερικοί, δύο, διάφοροι; Η persona της μυθιστορίας είναι μία, δύο (Σανιδόπουλος, Μαραγκόπουλος) ή αντιστοιχεί σε πολλαπλά εγώ; Πόσο μάλλον που κάποιοι αναγνώ­ στες γνωρίζουν ότι η αναφορά στην πρώτη κιόλας υ­ ποσημείωση: «Η Αυτοβιογραφία Θλιμμένου Άντρα σε Τραίνο θα αποτελέσει τον επόμενο τόμο της έρευνάς μας γι' αυτόν τον περιθωριακό στοχαστή», αντιστοιχεί στο προηγούμενο μυθιστόρημα του Μαραγκόπου-

Ένα πόνημα\ όπου περιέχονται ημερολογιακές καταγραφές; ποιήματα και ένα διήγημα, που μόνο ως σύνολο μπορεί να εκληφθείως μυθιστορία λου: Πορτραίτο Θλιμμένου Άντρα σε Τραίνο (Σμίλη, Αθήνα, 1993). Το παιχνίδι αυτό συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια του έργου, αφού persona και Σανιδόπουλος μοιάζουν να αλληλοκαλύπτονται και μάλιστα στο τέ­ λος του έρνου, στο διήγημα του Σανιδόπουλου «Δικέ­ φαλος Έλλην», για το οποίο μας είχαν προϊδεάσει τό­ σο οι αναφορές σ' αυτό του ίδιου του εννοούμενου συγγραφέα του όσο και του επιμελητή του έργου του, αποκτούν έναν ακόμη κλώνο, τον Αλιθέρση Μαστορίδη. Τόσο το επώνυμο του τελευταίου, ο οποίος είναι δημιούργημα φρανκεσταϊνικού τύπου και έχει δύο κεφάλια (διπλός δολιχοκέφαλος), όσο και κάποι­ ες σκέψεις που του αποδίδονται μοιάζουν να συμπλέ­ ουν με τους γεννήτορές του. Η ταύτιση των δύο κυ­ ρίων προσώπων (Σανιδόπουλου/Μαραγκόπουλου) μπορεί να θεμελιωθεί σε πλήθος αναφορών (ηλικία, σπουδές, απόψεις) αλλά και σε ταυτοσημία της πο­ ρείας τους, πλην βεβαίως της εξαφάνισης του Σανιδόπουλου.

0 χρόνος είναι εξίσου καθοριστικός. Η δεκαετία του '80 και η άμεση συνέχειά της (ο Σανιδόπουλος εξα­ φανίζεται τέλη του '92) είναι η δεκαετία που συγκλό­

νισε στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα τόσο το «πα­ γκόσμιο σκορηιοχώρι» όσο και την Ελλάδα. Πρόκειται για μια δεκαετία κρίσης και επανάκαμψης, στυγνού θατσερισμού και Ρεϊγκανισμού, δημιουργίας της «τά­ ξης» των γιάπηδων, κατάρρευσης του «υπαρκτού» σοσιαλισμού, γεγονότα που συμβάλλουν στην εμφά­ νιση ενός «πολιτισμού χωρίς ιδιότητες», πλήρους ό­ μως από τρομακτικά συμβάντα: «Χθες βράδυ έπιασαν ρίγη τη Βοσνία από την ψυχρή αδιαφορία του κοσμά­ κη». Επίσης είναι μια δεκαετία που μέρος της γενιάς των τότε τριάντα και κάτι, που στα νιάτα της είχε συμπλεύσει με τα οράματα του Μάη του '68, ζει ως φε­ νάκη, ως κατάρρευση των ονείρων της και προμήνυμα χειρότερης ανελευθερίας. Αυτά είναι τα βιώματα και τα «κολλήματα» που φέρει μαζί του ο Σανιδόπουλος και πολλοί συνομήλικοί του και αυτά μασά και α­ ναμασά επιζητώντας μια διαυγή λύση των προσωπι­ κών υπαρξιακών του ερωτημάτων αλλά και της γενι­ κότερης κατάστασης. Τα επιμέρους θέματα, όπως η όψιμη (;) αγάπη του για τη φύση που προσεγγίζει μια Καντιανή λογική, η μερική ενασχόληση με το παρελ­ θόν (οικογένεια, γυναίκες), η υπόστασή του ως αρθρογράφου σε εφημερίδα, η αγάπη του για τη λογο­ τεχνία, τον κινηματογράφο, τη μαγειρική, οι εσωτερι­ κές αμφιβολίες για το ρόλο μονοτονικού και πολυτο­ νικού που τελικά βοηθούν στη συγκρότηση άποψης, οι παρατηρήσεις του για τη θέση της τέχνης στις διά­ φορες εποχές, είναι ζητήματα δευτερεύοντα που βοηθούν ωστόσο στη σύνθεση του πορτρέτου του.

0 τόπος, δηλαδή η σύγχρονη Ελλάδα και η Αθήνα, πέρα από κάποιες αναφορές στο Παρισινό παρελθόν, μοιάζει να ασφυκτιά μέσα στις σελίδες, όπως αντί­ στοιχα ασφυκτιά και ο Σανιδόπουλος. Η εποχή του «Εδώ και τώρα» με τις συγκεντρώσεις, τις διαδηλώ­ σεις, την πολύκοσμη βουή, μοιάζει να εξυπηρετεί δι­ πλό ρόλο: αποτελεί την αντίστιξη, από τη μια, σ' ένα νοσταλγικό παρελθόν που αποτυπώνεται στα απλά πράγματα (μια μυρωδιά, μια εικόνα, ένα παλιό σπίτι) και, από την άλλη, στη συνεχή ροπή προς τη νοητική και σωματική ακινησία. Εξάλλου αυτή η οπτική συνάδει με τους ευρύτερους στοχασμούς του Σανιδόπουλου: «Αυτή η λανθάνουσα ζωή, μες στην κανονικότη­ τα της άγριας ζωής, με ενδιαφέρει περισσότερο από τον ρόγχο της Αντιγόνης» (σελ. 112). Ο Σανιδόπουλος αποκαλύπτεται λάτρης της εξοχής, της επαφής με τη φύση αλλά, από την άλλη, είτε στις ημερολογιακές του σελίδες είτε ωςΌφηγητής του διηγήματος του, φέρεται ως κρυφός λάτρης του αθηναϊκού μικρο-κοσμοπολιτισμού. Η Αθήνα είναι η πρωτεύουσα και ως τέτοια είναι και η πρωτεύουσα της χούντας, η κυρίαρ­

χη πόλη στη μεταπολίτευση, το όποιο -έστω και αμφισβητήσιμο- πνευματικό κέντρο, το κέντρο-απόκεντρο της φερόμενης παγκοσμιοποίησης. Με μια έν­ νοια δεν θα μπορούσε να ήταν κι αλλιώς, μια και ο Σανιδόπουλος (αλλά και ο Μαραγκόπουλος) συχνά φέ­ ρεται να κινείται με μεγαλύτερη άνεση μέσα στα κελεύσματα και τις επιταγές των πάσης φύοεως κλασι­ κών κειμένων, παρά στην πραγματική ζωή. Ακόμα και όταν χαίρεται τη φύση, μοιάζει να τη χαίρεται μέσα α­ πό τις αναφορές. Το φύλο παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του

Εκείνο το οτοιχείο που γοητεύει 5εν είναι η πρωτοτυπία του βιβλίου αλλά η αποτύπωση της περιόόου που περιγράφει και ο στοχασμός γύρω από αυτήν τελικού κειμένου. Η ματιά και οι φαντασιώσεις για το γυναικείο φύλο είναι σαφώς έμφυλες, η οπτική γωνία συχνά ηδονοβλεπτική, η αυταρέσκεια τυπικά αντρική. Αξιοσημείωτη από αυτή την άποψη είναι η πρόσκλη­ ση των τεσσάρων ερωμένων (Ερινύων), που όλες φέρουν αρχετυπικά ονόματα μυθιστορηματικών ηρωίδων, στον Βασιλικό κήπο. 0 συγγραφέας και η persona του διαθέτουν έντονη συναίσθηση της αντρι­ κής ηδονοθηρικής τους υπόστασης και, παρότι συχνά υφέρπει η συναίσθηση των γυναικείων χαρακτηριστι­ κών που'ενυπάρχουν στην ιδιοσυστασία του και εκ­ φράζονται από κάποιες πιθανές αμφισημίες, ο τρόπος θέασης του άλλου φύλου είναι χαρακτηριστικός. Οι γυναίκες χωρίζονται σε «ανδρόβουλες» και «χαριτω­ μένες», όπου οι δεύτερες είναι πηγή χαράς και οι πρώτες προκαλούν απαξία με πιθανή προέλευση τον συγκαλυμμένο φόβο. 0 Σανιδόπουλος αρέσκεται στις κατηγοριοποιήσεις σύμφωνα με τα φιλολογικά ή μυ­ θικά πρότυπα των γυναικών και στις περισσότερες φέρεται να παραβλέπει παντελώς την απλή καθημε­ ρινή τους υπόσταση. 0 «επιμελητής» Μαραγκόπουλος αρνείται να φέρει στο φως κάποιες πτυχές της προσωπικής ζωής του Σανιδόπουλου, που πιθανώς θα αποκάλυπταν τους λόγους του ενίοτε υφέρποντος μισογυνισμού, με το πρόσχημα ότι αυτές θα α­ ποκαλυφθούν στον επόμενο τόμο του έργου του Σα-

νιδόπουλου κι έτσι τον αφήνει εκτεθειμένο, να παρα­ παίει ανάμεσα στα γυναικεία αρχέτυπα της Παρθένου και της πόρνης. Η βία, συγκαλυμμένη ή φανερή, περιγράφει κατά τη γνώμη μου διάφορες καταστάσεις τις οποίες βιώνει ο Σανιδόπουλος. Η χαρακτηριστικότερη μορφή βίας, που εξετάζεται κυρίως στο διήγημά του «Δικέφαλος Έλλην» αλλά υφέρπει και σε σκόρπιες αναφορές στις ημερολογιακές εγγραφές του, είναι ο καταναγκασμός της δικτατορίας, ο «γύψος» της επταετίας. Η περίοδος αυτή περιγράφεται ως μελανή, παράγει θύματα και θύτες και θέτει τις προϋποθέσεις για περιπτώσεις ό­ που τα θύματα, όπως ο Αλιθέρσης Μαστορίδης, γίνο­ νται θύτες. Εδώ ο σχολιασμός του συγγραφέα Μαραγκόπουλου στρέφεται σ' εκείνον τον ιδεολογικό αλλά και ψυχολογικό μηχανισμό που ευνουχίζει τα θύματά του και τα μετατρέπει, πραγματικά ή φαντασιακά (ό­ πως σ' ένα από τα μονόπρακτα του Γ. Σκούρτη στο «Κομμάτια και θρύψαλα»), σε βάναυσους εκδικητές, στον τρόπο με τον οποίο η βία γεννά τη βία. Η άλλη βίαιη, αλλά οικειοθελής αυτή τη φορά κατάσταση, εί­ ναι αυτή που εξαναγκάζει τους οπαδούς κάποιου πο­ λιτικού ρεύματος σε εθελοντική τύφλωση έναντι της σκέψης και των διαλογισμών στοχαστών διαφορετι­ κής πολιτικής απόχρωσης, και η σοβαροφάνεια που τους στερεί τις μικρές απολαύσεις της ζωής. «Εκείνη την εποχή ήταν αδύνατο να διακρίνουμε την αστεία πλευρά των πραγμάτων. Ήμασταν θεληματικές μι­ κρογραφίες του Τσε καταδικασμένοι να θυσιαστούμε ψάλλοντας την Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη» (σελ.

107). Βίαιη είναι και η κατάσταση των ερώτων του Σανιδόπουλου, γεμάτη προδοσίες είτε από την πλευρά του είτε από την πλευρά του γυναικείου φύλου. Διά­ φορες άλλες εκφάνσεις συγκαλυμμένης ή απροκά­ λυπτης βιαιότητας αξίζει να αναζητηθούν και στα διά­ σπαρτα δευτερεύοντα μοτίβα. Η φθορά του σώματος, μια βιαιότητα κι αυτή, είναι έ­ να στοιχείο που απασχολεί τον ήρωα, και μάλιστα ί­ σως κάπως πρώιμα. Η φθορά αυτή μοιάζει να συ­ μπλέει με τη φθορά των αρχέγονων αξιών και την ε­ πικράτηση στη θέση τους «του φονταμενταλισμού του pulp-fiction» και την ουσιαστικοποίηση του επιθέ­ του αμερικάνικος/αμερικάνικη. Παρ' όλο όμως το βίω­ μα της φθοράς στο οποίο θα δοθεί λύση με την αναχώρηση/αποχώρηση/έξοδο του Σανιδόπουλου, ο ί­ διος σε κάποιες αναφορές του αφήνει κάποια περιθώ­ ρια για αντίδραση/αφύπνιση: «Ίσως ... η συσοωρευμένη χολή του κόσμου για το "αμερικάνικο" προκαλέσει νέα είδη στη λογοτεχνία και στην τέχνη, άγνωστα ακόμα σ' εμάς: είδη που θα εμπεριέχουν στα συστατι­

τα Βιβλία του μήνα

είναι έντονα λυρική, ανεξάρτητα από τις όποιες

κά τους περισσότερη οοφία και πίστη και ελπίδα...» (σελ. 174-5). Η «έξοδός» του προετοιμάζεται από μια σειρά εγγραφών ενόρασης, που ξεκινούν με τη λέξη «οραματίζομαι» και θυμίζουν από το «Imagine» του Τζον Λένον μέχρι το «I had a dream» του Μ. Λ. Κινγκ και μοιάζουν σαφώς με υποθήκη προς το μέλλον, συ­ νεχίζεται με ρήματα με όλο και μεγαλύτερη συναι­ σθηματική φόρτιση και καταλήγει, στην τελευταία εγ­ γραφή, με τη χρήση του αορίστου (γνώρισα, βίασα, ε­ θίστηκα) που συνοψίζει το βίο του. Γοητευτικό για τον ειδικό είναι το παιχνίδι της κατηγοριοποίησης της μυθιστορίας του Μαραγκόηουλου σε κάποιο λογοτεχνικό ρεύμα, αλλά αυτό το θέμα είναι μάλλον ειδικού ενδιαφέροντος, παρότι είναι βέβαιο ό­ τι το έργο αυτό απευθύνεται στον επαρκή αναγνώ­ στη. Από μια άποψη, εξίσου ενδιαφέρουσα θα ήταν και η αναφορά στην ποίηση του Σανιδόπουλου που

Εμπειρίκειες, Εγγονοπουλικές ή άλλες επιρροές της. Ακριβώς πάντως επειδή είναι ανομοιογενής, προσωπι­ κά θα ουνιστούσα την ανάγνωσή της σε αντιστοιχία με τις σχετικές ημερολογιακές εγγραφές και δεν νομί­ ζω ότι ευνοείται η ανεξάρτητη ανάγνωσή τους, μια ά­ ποψη στην οποία «κλίνει» και ο «επιμελητής» Μαραγκόπουλος. Πολλές φορές πάντως η φιλολογική προ­ σέγγιση του «επιμελητή» με τον συχνό υπομνηματισμό, ανακόπτει τη ροή του έργου και, ενώ είναι σα­ φές ότι αυτό αποτελεί μέρος της κατασκευής του, του στερεί κάτι από την αυτεξούσια γοητεία του. Για να ξεδιπλωθεί ο μίτος «των ωραίων ημερών του Βενιαμίν Σανιδόπουλου» χρειάζεται η συνεργία του α­ ναγνώστη. Εκείνο το στοιχείο που γοητεύει δεν είναι η πρωτοτυπία τους (αντίστοιχου τύπου έργα, αν και λίγα, υπάρχουν στην ξένη και σπανιότερα στην ελλη-

0 Άρης Μαραγκόπουλος γράφει για το βιβλίο του

β

β

β

η

μ

ι

^

·

Μία από τις πλέον ανόητες ερωτήοεις που τίθενται συνήθως σε έναν συγγραφέα είναι εκείνη που επιμένει οτο κατά πόσον το έργο του είναι «αυτοβιογραφικό», λιγότερο ή περισσότερο πιστή αντανάκλαση της ζωής του. Με τα πρώτα κιόλας εμφανή «κλειδιά» (αυτά που ο συγγραφέας αφήνει επίτηδες κάτω από το χαλάκι της εισόδου) πολλοί κριτι­ κοί σπεύδουν αφελώς να «καταδώσουν» τον «αυτοβιογραφούμενο». Οοτόαο η κριτική δεν αρκεί να εντοπίζει το alter ego του συγγραφέα ατα θέματα ή στους ήρωές του - για τον απλό λόγο ότι ο συγγραφέας συχνά στήνει παγίδες με αυτά τα εμφανή κλειδιά. Το alter ego δεν συρρικνώνεται στα αυτοβιογραφικό ηοκουμέντα και ατις διακειμενικές πηγές, αλλά αντιθέτως εκτείνεται οε ένα πέλαγος δημιουργικής ζωής: αυτό που διέπλευοε ο συγγραφέας, παιδεύων και παιδευόμενος, έως ότου καταγράψει την τελική λογοτεχνική εκδοχή των συνειδητών (και ασυνείδητων) προθέσεών του. Ανάμεσα στη ζωή και τη συγγραφή μπορούν να συμβούν τα πάπα. To alter ego ενός συγγρα­ φέα είναι οε τελευταία ανάλυση ολόκληρη η εποχή του - με όλο το ειδικό βάρος που αυτή η έννοια καταλαμβάνει στη λογο­ τεχνική συγγραφή. Επομένως η «κατάδοση» του «αυτοβιογραφοάμενου» συγγραφέα, ως κύρια ερμηνευτική προσέγγιση, πέραν της κοινοτοπίας του πράγματος, αγνοεί τη λογοτεχνικότητα ως θεμελιώδη δημιουργική και άρα ερμηνευτική αρχή. Ανάμεσα στον Βενιαμίν Σανιδόπουλο και τον Αρη Μαραγκόπουλο που ανέλαβε να συγκροτήσει τις Ημέρες του οε μορφή biographia literaria, υπάρχει η άτεγκτη πραγματικότητα: τα προ και μετά την τηλοψία Ελλαδικά χρόνια, οι παλαιοί πόθοι και τα νέα πάθη, τα παλαιό οράματα και τα νέα πολιτικά πράγματα. 0 Σανιδόπουλος είναι ένα αναρχικό αρσενικό ζώο, ένας δευτε­ ραγωνιστής της ζωής με ανεξάντλητη περιέργεια, ένας στοχαστής που φτιάχτηκε με τα υλικά του Τζούλιο Καΐμη, του Νικολάου Κόλας, του Γιώργου Μακρή, του Στέλιου Αναστασιάδη ή του Αριστομένη Προβελέγγιου. 0 Σανιδόπουλος δεν είναι σοφός, γίνεται όμως, οτη διάρκεια της ζωής που ο αναγνώστης παρακολουθεί. Ανήκει σ' αυτά το σπάνιο είδος του homo universalis όπου η ζωή του φανερώνεται δημιουργικότερη από το έργο του. Κατά συνέπειαν η ζωή του περιλαμβάνει οπωσδή­ ποτε όλα όσα καταγράφονται στις Ωραίες Ημέρες, αλλά περιλαμβάνει εξίσου και όσα δεν καταγράφονται καθόλου σ' αυτές. Αυτά που δεν γράφονται στις Ημέρες για τον Σανιδόπουλο και τον αταύτιστο Έλληνα βιο των ετών 1980-1993, είναι προφα­ νώς τα πιο συναρπαστικά για τον αναγνώστη.

νική πεζογραφία) αλλά η αποτύπωση της περιόδου που περιγράφει και ο στοχασμός γύρω από αυτήν. Το έργο διαθέτει τον εσωτερικό παλμό του σκεπτόμενου υποκειμένου με τις ιδιαιτερότητες και αμφιταλαντεύ­ σεις του αλλά και τις προοπάθειές του, τη βοήθεια του αναγνώστη, για τη σύνθεση ενός όλου. Πρόκειται σαφώς για το σημείο όπου συγγραφέας, αναγνώ­ στης, επιμελητής και κεντρικός χαρακτήρας συναντώνται. Οι εμμονές του τελευταίου είναι αποτέλεσμα του εγκλωβισμού του σ' έναν δικό του, οικείο κόσμο

όπου έχει αναγκαστεί να αναδιπλωθεί εξαιτίας του α­ βάσταχτου ρυθμού και ολικού/συντριπτικού κατακερ­ ματισμού της εποχής αλλά και ολόκληρου του αιώνα. Οι φωτογραφίες, που κοσμούν το βιβλίο και φέρονται ως δημιουργίες του Σανιδόπουλου (και δεν τις σχο­ λιάζει ο Μαραγκόπουλος), συνδέονται αρμονικά με το θέμα των «ωραίων ημερών» και σχολιάζουν το μοτίβο της απόστασης (μέοα από κάγκελο/εμπόδιο), ε ­ μπλουτίζοντας την ιδιαίτερα καλαίσθητη έκδοση του «Κέδρου». □

Η Εντροπία μιας κοινωνίας =Ε

|

ΑΡΓΥΡΗΣ ΠΑΥΛΙΩΤΗΣ

I

Αρμαγεδών

■Ί

Αθήνα, Πατάκης, 1998. Μ . 285

ια τον Αργύρπ Παυλιώτη η κοινωνία και ο χώρος που ζούμε είναι ένας Αρμαγεδών. Το μυθιστόρη­ μα αυτό κινείται στο χώρο του αστυνομικού μυθι­ στορήματος -αυτή τουλάχιστον τη μορφή τού έχει δώσει ο συγγραφέας-, αλλά κατά τη δική μας άποψη είναι η συστηματοποίηση των ιδεών του γύρω από τη σημερινή ελληνική κοινωνία και τα προβλήματά της. Αλλεπάλληλες στυγερές δολοφονίες αναστατώνουν την πόλη της Θεσσαλονίκης. Τα θύματα είναι πρόσω­ πα «επώνυμα», γνωστά και προβεβλημένα. 0 δολο­ φόνος, τρομερός και ιδιοφυής, επικοινωνεί με τον γνωστό ποινικολόγο Ανδρέα Αναγνώστου, ο οποίος έχει στο παρελθόν εξιχνιάσει σκοτεινές εγκληματικές υποθέσεις, και τον προκαλεί να τον ανακαλύψει. Η πλοκή είναι συνυφασμένη με όλα τα ωραία και σπουδαία που ακούμε και παρακολουθούμε καθημε­ ρινά στην τηλεόραση ή στον περιοδικό Τύπο: το ση­ μερινό ιερατείο, τις σόου-γούμεν, τους δημοφιλείς προπονητές του μπάσκετ, τη γνωστή από την τηλεό­ ραση τρανσέξουαλ Χειλουδάκη, τους διεφθαρμέ­ νους πολιτικούς, την κλωνοποίηση, αλλά και τους μασόνους και τους εβραίους. Ίσως να έχει ξεχάσει κάποιους ή να μην τον ενδιαφέρουν προσωπικά. Και αυτό το λέμε γιατί δεν αποφεύγει, μάλιστα το αντί­

Γ

θετο, όποτε βρει ευκαιρία, να διατυπώνει τις (συχνά παρωχημένες) απόψεις του άμεσα, χωρίς να κρύβε­ ται πίσω από το προσωπείο του ήρωά του. κρίνει τους ηάντες. Και ακολουθώντας τις σελίδες του βι­ βλίου πιστεύουμε ότι, πολλές φορές, οι απόψεις του (κυρίως σε ηθικολογικά ζητήματα) συγκλίνουν περισ­ σότερο με τις απόψεις του δολοφόνου-τιμωρού, που εκτελεί φόνους ακολουθώντας τις δέκα εντολές. Πά­ ντως δεν κρύβουμε ότι κάποιες σκηνές, όπως ο φό­ νος της τρανσέξουαλ που βρέθηκε αιμόφυρτη στο κρεβάτι της με ένα παλούκι στον πρωκτό της, τις θε-

ωρούμε, για το παρόν θέμα, το λιγότερο κακόγου­ στες και κακώς επηρεασμένες από σειρές της τηλεό­ ρασης. Όσον αφορά την αστυνομική πλοκή, ο Α. Παυλιώτης ξέρει να χειρίζεται το σασπένς, ο ήρωάς του είναι πιο κοντά στους ήρωεςτου Σιμενόν (τύπου Μεγκρέ), που έχουν σάρκα και οστά και που παρακολουθούμε την προσωπική τους εμπλοκή και προβληματισμό για ό,τι τους συμβαίνει. Όμως στα λογικά επιχειρήματα, αλ­ λά και στις αιτιακές σχέσεις των επεισοδίων που α­ φορούν την τελική έκβαση, υπάρχουν ουσιαστικά κε­ νά: όπως στον τρόπο της ανακάλυψης του πλαγια­ σμένου Α πάνω στο χάρτη της Θεσσαλονίκης από

P IT IK H i Σ Ε ΙΡ Α : X VJU G .TCL

την ένωση των 5 σημείων όπου έγιναν οι φόνοι (κα­ νένα από τα σημεία αυτά δεν βρίσκεται στην κορυ­ φή!), αλλά και στην υπόθεση της κλωνοποίησης, των

Ένα αστυνομικό μυθιστόρημα το οποίο αποτεΧεί τη ουοτηματοποίηοη των ιδεών του συγγραφέα γύρω από τη οημερινή εΧΧηνική κοινωνία και τα προβΧήματά της

R o b e r t w r it h

Ο άνθρωπος, το ηθικό ζώο Είναι οι άντρες πολυγαμικοί; Είναι οι γυναίκες μονογαμικές; Είναι οι συμπεριφορές μας βιολογικά προκαθορισμένες; Γιατί υπάρχουν σχέσεις αγάπης και μίσους μεταξύ αδελφοόν;

ιατρικών πειραμάτων των Γερμανών ναζί, του καρκί­ νου, με τις off the record συνομιλίες του διακεκριμέ­ νου δικηγόρου με τους επίσης διακεκριμένους επι­ στήμονες φίλους του. Βέβαια, μας έχει μιλήσει για την τάση του ήρωά του για επιστροφή στη φύση και το περίεργο (λόγω κλίματος) ενδιαφέρον του για τη φυσική του χάους, αλλά αυτά δεν βοηθούν. Το επιμύθιο βρίσκεται στην τελευταία παράγραφο, ό­ που ο Κανένας, ο ευφυής κλωνοποιημένος δολοφό­ νος, έχει μετατραπεί σε παχύρρευστη μάζα από τις ακτίνες λέιζερ (βλέπε 007): «Ήταν και είναι ο Κανέ­ νας. Έφυγε όπως ήρθε, αφού πρώτα μας τιμώρησε για την αλαζονεία μας να θέλουμε να επέμβουμε στο έργο του Δημιουργού...». Πάντως πιστεύουμε πως οι υπεραπλουστεύσεις σε σοβαρά σημερινά προβλήματα είναι πολλές φορές επικίνδυνες. Μάκης Φάρος

τα Βιβλία του μήνα

Τ ι προσδιορίζει την κοινωνική μας θέση; Μπορούμε να βρούμε τις απαντήσεις στη νέα Επιστήμη της Εξελικτικής Ψυχολογίας ΖΗΤΗΣΤΕ

το

Σ τ α ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ Διδότου 10,1 0 6 80 Αθήνα, τηλ. 36 22 390, fax 36 21 367 Βιβλιοπωλείο Κωλέττη 25, 106 77 Αθήνα, τηλ. 38 36 460

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Τοιχογραφία μιαςεποχής I

ΤΖΩΝ ΜΠΑΝΒΙΛ

I

Ο αδιάφθορος

της Κππρίνας Ταβαρτζόγίου

■ Μτφρ.: Κατερίνα Τζωρίδου Η I Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 480 Βίκτορ Μάσκελ στα εβδομήντα δύο του χρό­ νια βλέπει τη ζωή του να γίνεται συντρίμμια. Η Βουλή των Κοινοτήτων κάνει την αρχή, ανα­ κοινώνοντας τη δράση του ως κατασκόπου των Ρώσων κατά τη διάρκεια του β' παγκοσμίου πολέ­ μου, στη συνέχεια ραδιόφωνο και εφημερίδες βουίζουν με το σκάνδαλο της κατασκοπίας που βγήκε στην επιφάνεια. Το σεβαστό δημόσιο πρό­ σωπο που είχε λοξεύσει ως έφορος των βασιλι­ κών πινάκων, ιππότης, λόγιος, ιστορικός της τέ­ χνης θρυμματίζεται. Ο Μάσκελ χάνει τίτλους και τι­ μές και πρέπει πλέον να λογαριαστεί με την περι­ φρόνηση και τον εξευτελισμό. Αυτό είναι το ση­ μείο εκκίνησης οτο μυθιστόρημα του Ιρλανδού

Ο

συγγραφέα Τζον Μπάνβιλ, 0 αδιάφθορος (1997).

Στο υπέδαφος αυτού του μυθιοτορήματος κοινωνικής επανερμηνείας λανθάνει ο οπαραγμός του ουντε\εομένου και η οαγήνη του άχρονου Το μυθιστόρημα θα συνθέσει έναν τεράστιο καμβά των δεκαετιών 1930-1980 που συναρθρώνει τον αχό ιστορικών γεγονότων που συγκλόνισαν τον

ΏΘβ-

κόσμο, ανθρώπινες περιπέτειες φίλων και αγαπη­ μένων, τρόπους ζωής και απελπισίας, λειτουργίες μυστικών υπηρεσιών, άδυτα του παλατιού και μυ­ στικά του κράτους, αισθητικές και φιλοσοφικές θε­ ωρήσεις. Στο υπέδαφος όμως αυτού του μυθιστο­ ρήματος κοινωνικής επανερμηνείας λανθάνει ο σπαραγμός του συντελεσμένου και η σαγήνη του άχρονου. Το αφηγηματικό πλαίσιο που υιοθετεί ο Μπάνβιλ στηρίζεται σ' έναν αυτοβιογραφικό ορίζοντα. 0 Μάσκελ θα αφηγηθεί τα συμβάντα της ζωής του, θα ψηλαφήσει το υπέδαφος των επιλογών του, θα ανασύρει από τη λήθη αισθήματα και νοήματα που τον βασάνισαν. Η αφηγηματική πρόκληση γι' αυτή την εκ βαθέων εξομολόγηση παρουσιάζεται από τη δεσποινίδα

Βαντελέρ, μια νέα γυναίκα η οποία μέσα στο σάλο των αποκαλύψεων τον προσεγγίζει και ισχυρίζεται πως θέλει να γράψει ένα βιβλίο γι' αυτόν. Η αφή­ γηση του Μάσκελ, στο ξεκίνημά της, διαλέγεται με τον ορίζοντα της Βαντελέρ: τις ερωτήσεις και ερ­ μηνευτικές υποθέσεις που φέρνει, τις αντιλήψεις και ιδεολογικές αφαιρέσεις που έχει για γεγονότα και καταστάσεις. Το νήμα διαλογικότητας λοιπόν, που υφαίνεται ανάμεσα στα δύο μυθιστορηματικά πρόσωπα, στηρίζει ένα αίτημα επανερμηνείας αν­ θρώπων και πράξεων, ζητά να προσπελάσει τη σωρεία παγιωμένων ερμηνειών που έχουν γίνει α-

Το μυθιστόρημα του Τζ. Μπάνβιλ συνθέτει έναν τεράστιο καμβά των δεκαετιών '30-'80 που συναρθρώνει τον αχό ιστορικών γεγονότων που ουγκ\όνιοαν τον κόσμο πολιθώματα μνήμης και ιστορίας. Στην αρχή μάλι­ στα του μυθιστορήματος η αντιδικία οπτικής σχετι­ κά με τις αιτίες των πολιτικών επιλογών του Μάσκελ είναι έντονη. Η Βαντελέρ, όπως πιθανά και ο αναγνώστης, θέλει να καταλάβει γιατί έγινε κατά­ σκοπος των Ρώσων, τι νόμιζε πως θα πετύχαινε προδίδοντας την πατρίδα του και τα συμφέροντά της. Τι τον πρετοίμασε γι' αυτήν την εναντίωση και ρήξη; Το θέμα της ερμηνείας του πράττειν δεν πολυενδιαφέρει τον Μάσκελ, αποκρίνεται πότε με παι­ γνιώδεις εκδοχές πότε με θυμικές, πότε με παρα­ βολές από την τέχνη. Γι' αυτόν η ενότητα του υπο­ κειμένου δεν βρίσκεται σε μια αιτιότητα, η οποία προϋπάρχει του υποκειμένου, αλλά στην πληρό­ τητα του βιωμένου κόσμου του. Προκρίνει δηλαδή μια ερμηνευτική άποψη που επιζητεί τη χρονική διάσταση και σπρώχνει προς την εξιστόρηση των συμβάντων του βίου. 0 ορίζοντας της επανερμη­ νείας λοιπόν, όσο προχωρεί η ανάγνωση του μυθι­ στορήματος, υποχωρεί μπροστά στη βία της μνή­ μης να αναπλάσει τα γεγονότα και τα πρόσωπα που όρισαν τη ζωή του και να ζήσει μέσα στο χρό­

τα Βιβλία του μήνα

νο. Ίσως έτσι, ξεκινώντας από το τέλος και επιστρέφοντας στην αρχή, μπορέσει η δεσποινίς Βα­ ντελέρ, ή ο αναγνώστης, να κατανοήσει αυτό που ζητά.

0 ιστός της εξιστόρησης βρίσκει τον Μάσκελ είκοσι δύο ετών και τα χρόνια είναι γεμάτα με συγκρού­ σεις. Στις πανεπιστημιακές φιλίες, τις ατέρμονες συζητήσεις, τα απέλπιδα μεθύσια, την αφοσίωση στην τέχνη έρχονται να προστεθούν γάμος και παι­ διά, δραστηριότητες στις μυστικές υπηρεσίες, ε­ ρευνητικό και διδακτικό έργο στην ιστορία της τέ­ χνης, κατασκοπία, ταξίδια σε τόπους όπου γράφε­ ται η ιστορία, και ακόμα ο φόβος, η επιθυμία, η α­ πώλεια, η προδοσία. Η εξιστόρηση του Μάσκελ δεν ακολουθεί πιστά την πορεία μιας ευθύγραμμης ανάπτυξης, οι δια­ σκελισμοί λοξεύουν και επισωρεύουν ένα ακατά­ στατο πηγαινέλα δράσης, εμπειρίας και μνήμης. Η διαλογική έγνοια, η νοηματική αντιδικία και σύ­ γκρουση, που αρχικά στηρίχτηκε από τη Βαντελέρ, υφαίνεται στη συνέχεια από τα ετερόκλητα προ­ σωπεία του Μάσκελ: τους δημόσιους μεταμορφι­ σμούς του, την αθέατη πλευρά του που ενίοτε υποστασιοποιείται στην ομοφυλοφυλία του και ε­ νίοτε εμφανίζεται σαν κάτι το αδέσποτο μέσα στο λόγο, τη μάσκα του στωικού και κυνικού που αξιοποιεί, ή ακόμα τη χρονική ετερότητα του εαυτού του - την απόσταση ανάμεσα στο πρόσωπο του παρόντος και αυτό του παρελθόντος. Οι πολυσχιδείς ετεροπροσωπίες του Μάσκελ αντι­ δικούν στην εκδίπλωση ενός τακτοποιημένου νοή­ ματος και οδηγούν τον αναγνώστη στον σκεπτικι­ σμό, τη σάτιρα, την απορία. Ιδιαίτερα στο ζήτημα της πολιτικής στράτευσης του Μάσκελ, αν ο ανα­ γνώστης προσδοκά μια υψηλόφρονα ή έστω νοσταλγική στάση, θα απογοητευτεί καθώς η αφήγη­ ση υποσκάπτει την όποια νεανική πίστη με εναλ­ λασσόμενες προοπτικές και διαθλάσεις.. Το μόνο άσπιλο ίσως σύμπαν αξιών είναι η τέχνητο καταφύγιο στη διάρκεια όλης της ζωής του. Το μυθιστόρημα έχει εξιστορήσει αυτόν το μόχθο, έ­ χει εξεικονίσει την απόλαυση του Μάσκελ μπρο­ στά στους πίνακες του Πουσέν, έχει καταδείξει την ευδαιμονία της λύτρωσης από τα δεινά της ζωής που ο πίνακας Ο Θάνατος του Σενέκα υποβάλλει. Και όταν πια η αφήγηση έχει εδραιώσει ένα παρελ­ θόν που ξεχειλίζει από τις απώλειες και ένα παρόν που χάσκει αδειανό, εκείνο που Ο Θάνατος του Σε­ νέκα είχε προεικάσει, θα γίνει αυτό που δεν επιδέ­ χεται καμία αμφισβήτηση. □

Τοχρονικό μιαςκαλπάζουοας αλλοτρίωοης

του Τάκη Μπαοτία

i

RICK MOODY Π α γ ο θ ύ ελλα

Μτφρ.: Γ. Ευαγγελίδης Αθήνα, Ιέλας, 1998. Σελ. 287

ιου Κάνααν, Πολιτεία του Κονέκτικατ. Νοέμ­ βρης του 1973, την επομένη της Ημέρας των Ευχαριστιών. Δυο τετραμελείς αστικές οικο­ γένειες, οι Χουντ και οι Γουίλιαμς, γείτονες και με τα παιδιά τους να βιώνουν μιαν ανήσυχη αλλά χω­ ρίς νόημα εφηβεία, θα ζήοουν ένα δράμα από το πέρασμα μιας παγοθύελλας. Τα μικρά, προσωπικά και καθημερινά τους «δράματα» θα συναντηθούν σε μία οριακή συνιοταμένη, η οποία για κάποιους θα αποτελεί ένα «σημάδι», ένα χτύπημα της μοί­ ρας, ενώ για μερικούς άλλους θα αποτελέσει το έναυσμα και την αφετηρία για μια ριζική αναθεώ­ ρηση στη στάση της ζωής τους.

0 Ρικ Μούντι, παιδί της Νέας Υόρκης και του Μπρούκλιν, μέλος της παρέας του Πολ Όστερ

Π

'Ενα οαρκαοτικό ρέκβιεμ για την κενότητα μιας ζωής που έχει χάοει το περιεχόμενο μαζί με την ανθρωπιά της που είδαμε στην ταινία του «Καπνός», έκανε την εμφάνισή του στη λογοτεχνία το 1991. Με την «Παγοθύελλα» (1994), που έγινε ταινία από τον

Ανγκ Λι και κέρδισε το βραβείο σεναρίου στις Κάννες, έγινε ευρύτερα γνωστός, περνώντας στο χώρο των πλέον υποσχόμενων νέων συγγραφέ­ ων των ΗΠΑ. Ευφυής, διεισδυτικός και αμείλικτος, ο Μούντι αηοδεικνύεται ένας σκληρός ανατόμος της «κοινωνίας» των W.A.S.P. (White Anglo-Saxon Protestant), που αποτελούν τους προγόνους των γιάπις, στη στιγμή της κρίσης τους: στον απόηχο της σεξουαλικής επανάστασης, του Γούντστοκ και του χιπισμού, όταν ξεσπάει το σκάνδαλο του Γουότεργκεϊτ. Είναι οι επιτυχημένοι επιχειρηματίες και τα στελέχη των μεγάλων εταιρειών της ΒΑ Ακτής, οι «επιτυχημένοι» ενός από τα δύο κέντρα (το άλλο είναι η Καλιφόρνια) που εκπέμπουν α­

τα Β ιβλία του μήνα

ξίες, πρότυπα και παραστάσεις σ' ολόκληρο τον κόσμο. Οι εκφραστές αλλά και σχεδιαστές ενός τρόπου ζωής, που επιχειρεί να αναζωογονήσει το ήδη χρεοκοπημένο αμερικανικό όνειρο. Είναι η γενιά που παρέδωσε τη σκυτάλη της εξουσίας στους «σαραντάρηδες» και τους οποίους ο Μούντι ανατέμνει με την ευαισθησία ενός «κυνηγού» ή συλλέκτη πεταλούδων. Και όλα αυτά στο Νιου Κάνααν, τη Νέα Γη της Επαγγελίας, «στο πιο ευ­ χάριστο και φαινομενικά ήρεμο προάστιο, της πιο πλούσιας Πολιτείας, στην πιο εύπορη χώρα του κόσμου». Ξεκινώντας με μια διεξοδική παράθεση των δεδο­ μένων και των στοιχείων που συνιστούν το πλαίσιο-περιβάλλον του δράματος, σε κοινωνικό, πο­ λιτισμικό, τεχνολογικό και ιδεολογικό επίπεδο, ο Μούντι θέτει αρχικά τους όρους για μια σύγκριση ανάμεσα στο τότε (1973) και το σήμερα. Μια επο­ χή χωρίς αυτόματους τηλεφωνητές, CD, καλωδια­ κή τηλεόραση ή MTV, χωρίς πολυσινεμά, επεξερ-

0 Ρ. Μούντι προχωράει οε μια οκιαγράφηοη της εποχής, μέσα από μια ανε\έητη διερεύνηοη του φυχιομού, των παραστάσεων, του τρόπου οκεφης και της «μνήμης» των ηρώων του γαστές κειμένων και μόντεμ, χωρίς εικονική πραγ­ ματικότητα, τούρμπο ή προεμμηνορροϊκό σύν­ δρομο, χωρίς μεγάλη ενοποιημένη θεωρία, πανκ, χιπ-χοπ και ασθένειες τύπου AIDS, χωρίς ατέλειες στους γενετικούς κώδικες, χωρίς ιούς στους υπο­ λογιστές και κλωνοποίηση ή γενετική μηχανική. Ήταν μια εποχή όπου ο Χέντριξ, η Τζόπλιν και ο Μόρισον ανήκαν στο πρόσφατο παρελθόν, η Άντζελα Ντέιβις είχε μόλις αθωωθεί, ο Κίσινγκερ είχε γίνει υπουρνός Εξωτερικών, η Κίνα μέλος του ΟΗΕ, οι Μπιτλς ηχογραφούσαν ατομικά άλμπουμ, ο κόσμος έτρεχε να δει τον «Μπίλι Τζακ» στους κι­ νηματογράφους και διάβαζε τον Γλάρο Τζόναθαν Λίβινγκοτον. Στοιχεία που σηματοδοτούν το τέλος

μιας εποχής αμφισβήτησης, νεανικών εξεγέρσεων και διάθεσης για αλλαγές κάθε είδους και το πέ­ ρασμα σε μια πιο τακτοποιημένη, τυποποιημένη και συντηρητική κατάσταση. Είναι η εποχή όπου το μοντέρνο δίνει τη θέση του στον απρόσωπο και καταναλωτικό πολτό του μετα-μοντερνισμού, και ο Μούντι προσπαθεί να ορίσει, να φωτίσει την περίοδο ή και την αφετηριακή στιγμή ακόμα, που διαμορφώνονται οι συνθήκες απ' όπου το σήμερα αντλεί άμεοα την καταγωγή του. Με την τετραμε­ λή οικογένεια των Χουντ στο μικροσκόπιό του και με μπρεχτική ειρωνεία αλά «Μάνα Κουράγιο», προχωράει σε μια σκιαγράφηση της εποχής, μέσα από μια ανελέητη διερεύνηοη του ψυχισμού, των παραστάσεων, του τρόπου σκέψης και της «μνή­ μης» των ηρώων του. Είναι το χρονικό μιας καλπάζουσας αλλοτρίωσης, τη στιγμή που το μύχιο έρ­ χεται σε μια σχιζοφρενική αντίθεση με τις ρεαλι­ στικές αξίες και τον πραγματισμό, μέσα από σαδομαζοχιστικές σχέσεις και σεξιστικές μόδες από τη μια και έναν «χημικό» τρόπο ζωής από την άλλη, που οριστικοποιεί την απομάκρυνση του ανθρώ­ που από τη φύση και τη φύση του: μακιγιάζ, αντι­ σύλληψη, παραισθησιογόνα, διαστημικά κόμικς, τσίχλες-σοκολάτες για μανιο-καταθλιπτικούς, χά­ πια, σιλικόνη, στρώματα με νερό. Έτσι, μέσα σ' έ­ ναν κόσμο όπου το ιστορικό γίγνεσθαι δείχνει να καγχάζει ερήμην, πίσω από τις μόδες, τα υποκα­ τάστατα και την επερχόμενη ομοιομορφία των κα­ ταναλωτών του θεάματος, παρακολουθούμε την ιλαροτραγική αποκάλυψη των τεσσάρων αποξε­ νωμένων μικρόκοσμων της οικογένειας Χουντ: ά­ γνοια, αδιαφορία, μοναξιά και εθελοτυφλία, υπο­ κρισία και προτεσταντικές νευρώσεις.

0 Μούντι, γνήσιος απόγονος του Μέλβιλ (ολόκλη­ ρο το έργο μπορεί να διαβαστεί και μέσα από την αντίθεση φύση/πολιτισμός, όπου η κορύφωσή της δίνει και τη λύση του), παίζει διαρκώς με τα ρεύματα και τις τάσεις της σύγχρονης αμερικανι­ κής λογοτεχνίας (και παραλογοτεχνίας), τα μοντέ­ λα αφήγησης αλλά και με τον ίδιο τον αφηγητή. Ένα σαρκαστικό ρέκβιεμ για την κενότητα μιας ζωής που έχει χάσει το περιεχόμενο μαζί με την ανθρωπιά της. Μια ζωή χωρίς αξίες που μπερδεύ­ ει την ελευθερία με την ελευθεριότητα και τον έ­ ρωτα με τη διαστροφή. Είναι το ρέκβιεμ για τις ε­ νοχές των κούφιων ανθρώπων και μιας στάσης ζωής που βλέπουμε σήμερα να κυριαρχεί επικίν­ δυνα στο μεγαλύτερο μέρος του Δυτικού πολιτι­ σμού. □

Η τέχνη και ο θάνατος I

THOMAS BERNHARD

L

Διόρθωση

Η I I

Μτφρ.: Βασίλης Τομανάς Αθήνα, Εξάντας, 1998. Σελ. 392

Thomas BERNHARD

ίναι ίσως παράδοξο ένας αφηγητής που θα κατα­ πιαστεί με τη διήγηση της ιστορίας κάποιου τρί­ του, ο οποίος του άφησε κληροδότημα τα διά­ σπαρτα χειρόγραφά του, να αρχίζει το μυθιστόρημα με αναφορά την αρρώστια του, από την οποία θέλο­ ντας να γιατρευτεί καταφεύγει σε κάποιο νοσοκομείο, περνώντας πρώτα να παραλάβει το κληροδότημα. Δεν είναι, όμως, παράδοξο όταν πρόκειται για αφηγη­ τή του Μπέρνχαρντ, του οποίου το σύνολο έργο διέπεται από την ιδέα της αρρώστιας: αρρώστια του νου ή του σώματος, για τον Αυστριακό συγγραφέα, ισοδυ-

(

0 κόσμος του Τ. Μπέρνχαρντ είναι ένας κόσμος (οφερός, ένας κόομος τραγικός, που πάοχει από την αρρώστια του θανάτου ναμεί με μια επιλογή και μια επανάσταση· επανάστα­ ση κατά των θεσμών και της κοινωνίας, επανάσταση κατά της ίδιας της ζωής. Διότι η αρρώστια αποτελεί ευεργέτημα. Αφού η ζωή εμπεριέχει το θάνατο. «Τι είναι ο άνθρωπος; Ένας σακάτης. Τι είναι η ζωή; Μια αρρώστια. Τι είναι ο κόσμος; Ένα νοσοκομείο.» Αυτό δηλώνει ο Μπέρνχαρντ ήδη με το πρώτο θεα­ τρικό του έργο, το 1970, το Μια γιορτή για τον Μπόρις. Μ' αυτή την έννοια, ο κόσμος του Μπέρνχαρ­ ντ είναι ένας κόσμος ζοφερός, ένας κόσμος τραγικός που πάσχει από την αρρώστια του θανάτου, όπως αυ­ τή εκφράζεται σαφώς, για παράδειγμα, στο θεατρικό του Ρίτερ, Ντένε, Φος ή στο μυθιστόρημα Το μπετόν. Η Δημιουργία ισοδυναμεί έτσι με την Καταστροφή. Όλα τα όντα, έχοντας υποστεί το έγκλημα της γέννη­ σής τους, ακολουθούν τον τυφλό και δίχως αιτία ρου της ύπαρξής τους μέχρι το θάνατο, τον οποίο κουβα­

Ώ-Θ®-

λούν από τη γέννησή τους. Έτσι, η παραγωγή είναι καταστροφή, η θέληση για ζωή οδηγεί στο θάνατο. «0 άνθρωπος δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα ατύ­ χημα» φαίνεται να υποστηρίζει ο Μπέρνχαρντ ακολου­ θώντας τον Νίτσε, ένα φιλόσοφο που, μαζί' με τον Σοπενχάουερ αλλά και τον Βίτγκενσταϊν, μοιάζει να δια­ λέγεται μαζίτου.

0 κληροδοτών Ρόιτχαμερ, κεντρικό πρόσωπο στη Διόρθωση (1975), έπειτα από αρκετά χρόνια σχεδιασμών και οικοδομικών εργασιών χτίζει ένα οικοδόμη­ μα σε σχήμα κώνου για την αδελφή του η οποία, μό­ λις το αντικρίζει, πεθαίνει. 0 Ρόιτχαμερ, για να διορθώ­ σει τα πράγματα, κληροδοτεί τον κώνο στο κράτος με τον όρο να εγκαταλειφθεί στη φύση. Στη συνέχεια, επιτελώντας κι άλλη διόρθωση, αυτοκτονεί αφήνοντας πίσω του ένα χειρόγραφο, πάνω στο οποίο ο ασθενής φίλος του που αναφέραμε στην αρχή θα γράψει το μυθιστόρημα. «Διορθώσεις», επομένως, όπως είναι ο αυθεντικός τίτλος κι όχι μια μόνη «Διόρθωση», διέπουν τη λογική του μυθιστορήματος. Γνωστά και από άλλα έργα του συγγραφέα στοιχεία ε­ πανέρχονται εδώ. Και πρώτιστα η σχέση φύοης και τέ­ χνης. Στην άλογη και καταστροφική πορεία της φύσης αντιπαρατίθεται η τέχνη με την ορθολογικότητά της, προϊόν του πολιτισμού. Τη βάζει σε τάξη, όσο κι αν αυτό αποδεικνύεται παράλογο, καταδικασμένο σε α­ ποτυχία. Η τέχνη και η επιστήμη είναι ο καταλληλότε­

τα Βιβλία του μήνα

ρος τρόπος ευταξίας της φύσης: συγκεκριμένη έκ­ φραση αποτελεί και η αρχιτεκτονική κατασκευή του κώνου. Επιπλέον, η μουσική αποτελεί την κορωνίδα των τεχνών και γι' αυτό αποτελεί το μέσο για να προ­ σεγγιστεί η επιστήμη της φύσης. Αντιπαρατίθεται στους άναρχους θορύβους που παράγει η φύση, α­ φού η μουσική αποτελεί την επιστήμη ή πολιτική των ήχων. Άλλωστε, η μορφή της αδελφής, στην οποία χαρίζε­ ται ο κώνος, αποτελεί τη μόνη γυναικεία μορφή που γίνεται ανεκτή ή ακόμη και αγαπητή στον μυθιστορη­ ματικό ή θεατρικό κόσμο του Μπέρνχαρντ, έστω και θανατόφιλα ή αιμομικτικά. Αντίθετα, η γυναίκα ως α­ ντικείμενο έρωτα απουσιάζει, αφού, όπως έχει υπο­ στηρίξει ο Μπέρνχαρντ, στην εποχή και ηλικία που οι άνθρωποι ερωτεύονται εκείνος πάλευε για να ζήσει. Οι μητέρες, τέλος, δεν αποτελούν παρά την καθαρά

κτητική και καταστροφική δύναμη που μαζί με τη ζωή μεταγγίζει και την αρρώστια του θανάτου. Για τον Μπέρνχαρντ, τελικά, η γραφή, ως μορφή τέ­ χνης, αντιπαρατίθεται στο θάνατο που εμπεριέχεται στη ζωή/φύση. Στη Διόρθωση, τούτη η σχέση δημιουργίας-καταστροφής-ζωής-θανάτου και γραφής διέπει τη δομή και το περιεχόμενο- και από το έργο αυτό, ο Μπέρνχαρντ αφήνει να ακουστεί η κραυγή: γράφω, άρα υπάρχω. Συγγραφέας 21 μυθιστορημάτων και 20 θεατρικών έργων, θεωρείται σήμερα, 10 χρόνια μετά το θάνατό του, ο σημα\π:ικότερος μυθιστοριογράφος και ο περισ­ σότερο παιγμένος γερμανόφωνος θεατρικός συγγρα­ φέας, παρόλο που το έργο του δεν έπαψε ποτέ να α­ ποτελεί ένα δριμύ κατηγορώ κατά της πατρίδας του, της Αυστρίας, και κατά των ναζιστικών υπολοίπων. Δημήτρης Τσατσούλης

ΠΟΙΗΣΗ

ΌτανηποίησηεπιιΓείνει τηνεμπειρία τηςόρασης 1

I

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ

L

Η θάλασσα

■

Αθήνα, ΝιφίΧη, 1998. Σελ. 52 «Η κοινωνία είναι μια θάλασσα* Wallace Stevens (1870-1955)

II

«θάλασσα» του Ευγένιου Αρανίτσπ είναι ένα βιβλίο αγωνίας χρόνου. Υποκείμενα και αντικείμενα I I επιδιώκουν δηλαδή, με κάθε τρόπο, όσο μάταιος κι αν είναι αυτός, να διατηρήσουν ανέπαφη τη διακε­ κριμένη αυτονομία τους, διασφαλίζοντας ει δυνατόν

Η

τα Β ιβλία του μήνα

του Γιώργου Βίη

τις όποιες κεκτημένες, σαφώς ιδιόμορφες, δημιουργι­ κές πάντως αλληλεξαρτήσεις τους. Οι πολλές, ενίοτε αναπόφευκτες αυναντήσεις/ρήξεις του ποιητικού ρή­ ματος με την αρχαιολογία του δυτικού, κυρίως, τρό­ που σκέπτεσθαι και ορόν συντηρούν αντίστοιχα ένα σταθερό κλίμα κειμενικής έντασης, όπου όλα σχεδόν τείνουν να μεγεθυνθούν, ν' ανανεωθούν, να αιτιολο­ γήσουν, τέλος, μια υπολανθάνουσα αλλά αδιάσπα­ στη και ουμπαγή κοσμολογική διάρκεια. Έτσι η γνω­ σιολογία του Ευγένιου Αρανίτση εξυπηρετεί από την αρχή έως το τέλος του βιβλίου δύο ευδιάκριτους σκο­ πούς: α) συμβάλλει αποφασιστικά στην πληρέστερη προβολή των δεικτών του έργου και β) αναπαλαιώνει όποτε χρειαστεί τις σημασίες αυτές καθαυτές, προω­ θώντας συμμετρικά τις διαδοχικές κλιμακώσεις της εννοιολογικής ροής. Εξ ού και η πάγια αίσθηση: η «θά­ λασσα» θέλει να καταστεί ο ιδεώδης χωρόχρονος ό­ που η ίδια Φύση θα μπορέσει να αναβαθμιστεί προκει-

0 Ε. Αρανίτοης αποφεύγει να έρθει οε άμεοη ρήξη με τους παλαιούς οημαοιολογικούς κανόνες της οαφήνειας και της λεκτικής εγκράτειας μένου να αναχθεί επιτέλους σε Φύση. Ήδη από τη δεύτερη σελίδα του βιβλίου εγκαινιάζεται αυτή η εί­ σοδος στην αθωότερη, στην ειλικρινέστερη πλευρά των πραγμάτων. Με το πρόσχημα μιας αθώας, εωθι­ νής βαρκαρόλας ο ποιητής θα προσπαθήσει να απο­ δείξει ότι το θαλασσινό περιβάλλον είναι όχι μόνον α­ ντάξιο των αιτημάτων της ρητορείας του, αλλά συνιστά έναν άλλο υδάτινο Σφαίρο, παρμενιδικής ασφα­ λώς καταγωγής, που έχει την ικανότητα να στηρίξει και να περιθάλψει ένα ολοκληρωμένο σύστημα μετα­ φορών. Κι επειδή ένα ταξίδι στο χώρο ισοδυναμεί πά­ ντα μ' ένα ταξίδι στο χρόνο, όπως ορίζει στα ρηξικέ­ λευθα Adagia του ο Wallace Stevens, έτσι και η «θά­ λασσα» αποβαίνει με τον δικό της τρόπο μια περιδιά­ βαση στις ρωγμές, στις επουλώσεις, στις διαρρήξεις, στις ανακατατάξεις του χρόνου. Ένα παράδειγμα: «Και ο Χώκιννκ θα γίνει (στάχτη), μολονότι θα τον κρατάει για πολύ / Η μανία του να μας πείσει ότι ο χρόνος

δεν είναι η σκιά / Που ρίχνει πίσω του ένα αντικείμενο κάθε που ο θάνατος/ Το φωτίζει, επιμένοντας ότι πρόκειται για θεωρείο από όπου/ Η συνείδηση αντι­ κρίζει το ηλεκτρόνιο. Αυτό με θλίβει. / Ή, για να είμαι ειλικρινής, με φοβίζει» (βλ. σελ. 44 επ.). 0 Ευγένιος Αρανίτσης αποφεύγει να έρθει σε άμεση ρήξη με τους παλαιούς οημαοιολογικούς κανόνες της σαφή­ νειας και της λεκτικής εγκράτειας. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι παραιτεΐται του δικαιώματος της έκπληξης. Σ' αυτόν τον ποιητή -δεν θα έλεγα αποκλειστικά αλ­ λά στις περισσότερες των περιπτώσεων αναγνωριστι­ κά- δρα ένας αποδοτικός μηχανισμός ρηματικών εκ­ πλήξεων, που έχει διαμορφωθεί μέσα στα χρόνια, έ­ τοιμος ανά πάσα στιγμή να θρυμματίσει την επιφάνεια των δήθεν ορατών. Προσφεύγω και πάλι στον διευρυμένο γλωσσικό κόσμο της «θάλασσας». «Καθώς γλιστράει το είδωλο της βάρκας/ Ανάμεσα στο δίλημμα και στα κουπιά (έτσι μιλούσα / Στο παιδί μου ενώ διασχίζαμε την επιφάνεια στις 4 το πρωί), / Οι συνθήκες του ταξιδιού μας θα περιορίσουν την πε­ ριττή / Επαγρύπνιση, συνεπώς και το ενδιαφέρον της /Γ ια τις τρέχουσες μηδαμινότητες, ούτως ώστε το ζύγισμα / Της ζωής μας να γείρει προς τσ χαράματα, στην εκπνοή / Των πραγμάτων μέσα σε μία, ως τώρα απρόσιτη, / Ιδεώδη ταυτότητα. Λοιπόν ας γείρει σαν ανέφελο ξύπνημα. / Γιατί βαρύτερο δεν είναι το δευ­ τερόλεπτο από το πούπουλο / Του κύκνου ούτε κα­ νένα εκκρεμές πιο φυσικό απ' το φεγγάρι. / Εν ολίγοις ν' ακούς το χρόνο που εξευγενίζεται» (βλ. σελ. 12). Η μεθοδολογία των ποιητικών αναπτύξεων οφείλει, ως εκ των πραγμάτων, να είναι απλή και συνεπής με τις αρχές της. Αυτό άλλωστε φαίνεται να έχει κατά νου ο Ευγένιος Αρανίτσης: εξαναγκάζοντας τα φαινό­ μενα να αποκαλύψουν ορισμένες από τις σημαντικό­ τερες πτυχές της μετα-αντικειμενικότητας, που είθισται τόσο φανατικά να αποκρύπτουν, ο διακαής λό­ γος κατοχυρώνει άλλη μια φορά για λογαριασμό του το περιώνυμο διαρκές παρόν των βουδιστών και όχι μόνο. Η διακριτική προστακτική «Άσε τη θάλασσα vcf μας πηγαίνει στο αιώνιο λεπτό παρόν της» (σελ. 46) αποτελεί συνεπώς την εύλογη κατάληξη μιας ρητο­ ρείας που αναζήτησε και αναζητεί στα ονόματα όχι το τέλος αλλά την αρχή των ιδεών. Απ' αυτή την άποψη τόσο ο Οδυσσέας Ελύτης όσο κι ο Jorge Luis Borges, χωρίς επ' ουδενί να εξαιρώ τον Νίκο Καρούζο, παρέ­ χουν αφειδώς οτον Ευγένιο Αρανίτση αναγκαία και ι­ κανά ερείσματα/εφαλτήρια περαιτέρω ερευνών και αναμοχλεύσεων στο χώρο των μεταφορών και των μετωνυμιών. Έτσι μας δίνεται συνεχώς η εντύπωση ότι μια μαχόμενη natura naturans επείγεται ν' απε-

τα Βιβλία του μήνα

ξαρτηθεί απ' ό,τι την απειλεί με άμεσο εκφυλισμό, διεκδικώντας πλέον μια στερεότερη αναβάθμισή της: «Να κοιμηθείς, να πεθάνεις (μέοα σε ένα παιδί), / Αυ­ τό θα είναι στο εξής ο χρόνος μας κάτι που υπάρχει / Για να υποδέχεται και τον δικό του θάνατο στο ξόδεμ α / Των νερών, στου παρελθόντος τη δαιμονική / Μεταμφίεση που επιτέλους συναντάει μιαν επικείμε­ νη / Υπερ-συγκίνηση. Η ίδια η μέρα φύεται στη θέρμη της» (σελ. 48).

0 Ευγένιος Αρανίτσης δεν διστάζει καθόλου να ομο­ λογήσει τα αίτια και τα αιτιατά των αλλεπάλληλων συνειρμών του. Γι' αυτό και το παιχνίδι του με τους α­ ναγνώστες του κρίνεται έντιμο. Έτσι, για παράδειγμα, από το διάσημο παράδοξο του Ζήνωνα του Ελεάτη (βλ. μεταξύ των άλλων τους ενδεικτικούς στίχους στη σελ. 28: «Του κουπιού οι παθητικές διηγήσεις η στάσιμη / Αυτή πρόοδος...») οδηγείται κανείς αρκετά εύκολα, δηλαδή παραγωγικά, να συνδιαλλαγείεκτου

ασφαλούς με ό,τι έπεται, λίγο πολύ συναφές, από σελίδα σε σελίδα. Το γεγονός βέβαια ότι η εξοικείωσή μας από την αρχή σχεδόν της ανάγνωσης/περιπέτειας με τους περισσότερους τρόπους/νόμους της «πα­ ράδοξης», προχωρημένης αλλά όχι κατ' ανάγκην σκο­ τεινής αυτής γραφής γίνεται ολοένα πιο συστηματική κι απρόσκοπτη οφείλει πολλά στην επάρκεια και στη δεξιοτεχνία του να καταδείξει ότι αυτοί δεν πρέπει να χειμάζουν στην γκρίζα ζώνη της γραφής, αλλά να ε­ ντοπίζονται στο πιο φωτεινό της μέρος. Πρέπει, δη­ λαδή, να φαίνονται. Αυτή δεν ήταν άλλωστε ανέκαθεν μια από τις συνθή­ κες κάτω από τις οποίες ευδοκίμησε ο δημιουργικός λόγος; Ας θυμηθούμε, φέρ' ειπείν, τον αρχαίο δάσκα­ λο Τσουάνγκ Τζου (4ος αι. μ.Χ.): «Αν συνειδητοποιή­ σουμε ότι ο ουρανός και η γη είναι ελάχιστοι σπόροι κι ότι η άκρη μιας τρίχας είναι μια οροσειρά, τότε έχου­ με διακρίνει το νόμο της διαφοράς». Προς αυτήν ακρι-

ΟΕυγένιος Αρανίτσης γράψει για το βιβλίο του Η θάλαοοα Όταν ένιωσα για πρώτη φορά το αφαγμό της θάλασσας, το ποίημα έμοιαζε να ανήκα σ' ικείνο το ιδιαίτερα απάνιο είδος, το έργο ενός πατέρα για το γιο του, τηνΑφιέρωοη που θεραπεύει, διά της υιοθεσίας, το παράδοξο της καταγωγής. ίΣπάνιο είδος, Εκτός κι αν το παιδί πεθάνει, οπότε ο επιζών ρομαντισμός θα το κηδεάοει με τιμές - μολονότι δίχως πένθος). Τότε, το ποίημα ήταν ακόμη ένα διαπασών τρυφερότητας. Κατόπιν, η δόνησή του, οαν «από μόνη της», άγγιξε το ρυθμό ενός μονότονου λικνίσματος, τις παρηχήσεις του ρόχθου, τη ρυθμική υποδοχή μιας πολύ έντονης, πολύ γλυκιάς ανάμνησης των παιδικών μου χρόνων ατις παραλίες της Κέρκυρας, και το άγγιγμα το μεταμόρφωσε βαθμηδόν (η μορφή του το μεταμόρφωσε, αν μπορεί να σταθεί η ταυτολογία) ο'ένα «φιλοσοφι­ κό» ποίημα με θέμα το χρόνο, ή μάλλον τους χρόνους. Λέγοντας «χρόνος» εννοώ τη γραμμικότητα, τη μετρήσιμη, ιαομερή διάρκεια της αλλοτριωμένης κοινωνικότητας. Αγωνιώδης, παραιαθηαιογόνος, παθολογική, η προσκόλλησή μας σ'αυτή τη ροή, που μένει κενή ώστε να ωθείται ιλιγγιωδώς προς τον ορίζοντα ενός πλασματικού μέλλοντος, τέμνει τη νεύρωση σε απειροστημόρια. Απεναπίας, ο Χρόνος είναι το όνομα που δίνω οτο ενιαίο Παρόν, εκείνο που, για ελάχιστο έστω διάστημα, βιώνουν (συγγνώμη για το ρήμα! ξέρω ότι έχει ταλαιπωρηθεί απερίγραπτα) οι άνθρωποι του ψυχισμού, οι ονειροπόλοι, οι ερωτευμένοι, οι θεραπευμένοι, οι άγιοι και οι μάγοι. Και ορισμένα παιδιά σαν το δικό μου ή οαν εμένα-παιδί ή ααν εσέναπαιδί, εσένα τον αναγνώστη που ξαναγράφεις το κείμενό μου διαβάζοντάς το. Χρόνος είναι η ακινητοποιημένη στιγμή της υποκειμενικότητας, καθώς και εφόσον αυτή εναρμονίζεται με τους θετικούς συγκλονισμούς της συγκίνησης. Εν προκειμένω, της βαθιάς, έκπληκτης ενατένισης του φυσικού κόσμου. Στη θάλαοοα, λοιπόν - τ ο αντιλαμβάνεται κανείς αμέαωςαναπτύσοω το θέμα του θαύματος που αναδύεται παντού και το οποίο παραμένει αόρατο μέχρις ότου ο άνθρωπος το δια­ κρίνει. Ο «νεοπλατωνισμός» ενός τέτοιου ποιήματος δεν μπορεί να κρυφτεί' ό,τι εμφανίζεται εδώ σαν ευδαιμονία είναι η προβολή της ψυχής του θεατή, ψυχής καθηλωμένης πάνω ο ' ένα αντικείμενο απ' το οποίο αποαύρθηκε η σκιά του θανά­ του. Όλα είναι συντονισμένα με την ήρεμη λαχτάρα για την αληθινή Ανάμνηση, θάλαοοα ονομάζω όχι απλώς τον έρωτα για την αυθεντική Πραγματικότητα, αλλά ειδικά τον τόπο όπου: Έρωτας είναι το να θυμάσαι μείον το μηχανισμό της μνή­ μης. Όνειρο ανέκαθεν επίκαιρο. Αποδεικνύεται, εν ολίγοις, αδύνατο να φανεί κανείς πρωτότυπος.

βώς in συνειδητοποίηση κινείται ο Ευγένιος Αρανίισης στη «θάλασσα» του και κάνει ό,τι μπορεί για να μας έχει κοντά του. Θα υποστήριζα μάλιστα ότι ο ποι­ ητής αυτός είναι διδακτικός στο βαθμό που είναι αντι-

0 ί. Αρανίτοης καταφάσκει οτη γνωοτή χεγκε\ιανή αρχή που πρεσβεύει ότι η σκέψη, και εν προκειμενω η ποιητική, δεν είναι κατά βάθος παρά η άρνηση αυτού που υπάρχει μπροστά μας ρασιοναλιστής: «Κι ωστόσο εγώ μπορώ ν' ακούσω τη λευκή, / Καθαρή και λεία επιδερμίδα του έργου τέ­ χνης ν' απολογείται / Για τα λουλούδια που φυλακίζο­ νται στους πόρους των τούβλων. / Ξερό, πέτρινο πνεύμα, αν και σε κόβουν στη γέμιση / Της σελήνης, καταβροχθίστηκες άδικα απ' τα σκουλήκια/ Του κα-

λουπιοά Τώρα στο γύψινο ίνδαλμα παγιδεύεται / Κεί­ νο το φύσημα απ' τους έλικες του λυκόφωτος, η μα­ ραμένη / Ενδελέχεια σαν ένα θέαμα για τυφλούς, σαν ένα άθροισμα / Στερεότυπων εκδηλώσεων της ί­ διας ταχύτητας» (βλ. σελ. 29 επ.).

0 Ευγένιος Αρανίτοης καταφάσκει συνεπώς και στη γνωστή χεγκελιανή αρχή που πρεσβεύει ότι η σκέψη, και εν προκειμένω η ποιητική, δεν είναι κατά βάθος παρά η άρνηση αυτού που υπάρχει μπροστά μας. Από εδώ ακριβώς πηγάζει η επιθυμία της ανώτατης δια­ στολής του στιγμιαίου: «Εξακολούθησα να δουλεύω το κείμενο, έστω και νοερά, μέχρι λίγο πριν απ' αυτήν ακριβώς τη στιγμή, όπου κι αν είναι τώρα η Στιγμή, ό­

που κι αν ταξιδεύει» διευκρινίζει ο ποιητής στο οπι­ σθόφυλλο της «Θάλασσας», υπονοώντας σαφώς τη γνωστή ελυτική διακήρυξη της ατέρμονης στιγμής: «Δεν παίζω με τα λόγια. Μιλώ για την κίνηση που ανα­ καλύπτει κανείς να σημειώνεται μέσα στη "στιγμή" ό­ ταν καταφέρει να την ανοίξει και να της δώσει διάρ­ κεια» (βλ. «0 Μικρός Ναυτίλος», X, σ. 53). Ομολογώ ότι είδα τη «Θάλασσα» περισσότερο σαν δυναμική προέ­ κταση της εμπειρίας παρά σαν μεταγραφή περιστατι­ κών, ενδογλωσσικών και μη. Ας θεωρηθούν, λοιπόν, τα χωρία που επικαλούμαι σήμερα μηχανές μιας ανά­ λογης προσέγγισης. □

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ Μ αρτυρία ενός έπιζήσαντος "Ε νας απλός στρατιώ της (λοιπός οπλίτης), απόφοιτος της Ν ομ ικής , αντιμετωπίζει με δέος, αλλά κ α ί αντικειμενικότητα, τά τραγικά καθημερινά συμβάντα τοϋ Ε μ φ ύ λ ιο υ , στά όποια έχει έμπλακεΐ άναίτια κ α ί άπρόσμενα κα ί μάλιστα χωρίς νά έχει τήν παραμικρή σύνδεση με τις τότε άντιμαχόμενες πολιτικές παρατάξεις. Διαβάζεται μέ άδιάπτωτο ενδιαφέρον μέχρι τό τέλος. « Δ Ω Δ Ω Ν Η » ’ Α σ κ λ η π ιο ύ 3 , ’ Α θ ή ν α 1 0 6 7 9 , τ η λ . 3 6 .3 7 .9 7 3

τα Βιβλία του μήνα

Μετηματιάενόςενήλικα του Βαοίλη Κ. Καλαμαρά

ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΖΑΝΕΤΑΚΗΣ

Ζτο νήπιο pc στυλό Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 56

Γιάννης Τζανετάκης είναι τέκνο της δεκαετίας του '80, εκείνης της γενιάς που έζησε, μέσω α­ φηγήσεων τρίτων, το δράμα της μετεμφυλιακής και μεταδικχατορικής Ελλάδας. Έτσι, τα κοινωνικά και τα πολιτικά δρώμενα δεν ανιχνεύονται στην ποίησή του με άμεσο τρόπο αλλά με έμμεσο περισσότερο, ως απόηχος. 0 Γ. Τζανετάκης γνωρίζει τον κόσμο κα­ τά τη διάρκεια του περάσματος της Ελλάδος από την εποχή της βίας και της νοθείας στην εποχή της κατα­ ναλωτικής αφθονίας. Και αυτή την χωρίς τέλος α­ φθονία, με τα θετικά και κυρίως τα αρνητικά της, α­ φήνει να περάσει μέσα από τους στίχους του. Οι στίχοι του είναι κάτι σαν διηθητικό χαρτί, το οποίο συγκρατεί όλα εκείνα τα θετικά στοιχεία, που ορίζουν το ποιητικό τοπίο: «Κι άρχισαν οι ακτίνες να γυρνούν του Philips αμετάπειστες ας είχε πέσει ο ήλιος. Ύστε­ ρα οι πορτοκαλιές η θάλασσα ο δρόμος κατηφορι­ κός. Άφησα τα πεντάλ συνεπαρμένοι σκίζαμε τα χρό-

0

Τα ποιήματα είναι,

,

κατά κάποιον τρόπον ελεγεία σ'έναν κόομο αθωότητας; που έχει οριοτικά χαθεί via. Στο Πανελλήνιο οκτώμιση φυχή έριξα το ποδή­ λατο στην άμμο» («Philips»). Στα χαρακτηριστικά της ποίησής του προσμετράται η εξομολόγηση, η οποία έχει την ιδιότητα στα δικά του ποιήματα να αποκαλύπτει τις δυνάμεις του μικρού, α­ σήμαντου στην πρώτη ματιά, και του καθημερινού. Το εργαστήρι του δεν είναι και τόσο δύσκολο να περι­ γράφει: χρησιμοποιεί τα εργαλεία της μεταϋπερρεα-

τα Βιβλία του μήνα

λιστικής ποιητικής, ενώ η μπιτ επινόηση κατέχει κι αυ­ τή ένα μέρος, στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνε­ ται τον κόσμο, σαν ένα απειλητικό φάσμα δηλαδή, κατασκευασμένο με τα υλικά της κατανάλωσης: «Με το κούνημα κοιμήθηκα βαθιά στις δέκα είκοσι χιλιάδες λεύγες πού να ξέρω. Μου 'χε σωθεί λέέι το οξυγόνο κι ανάσαινα φουσκάλες με το Rol. Κι ήρθε και με έσω­ σε θαρρείτε ποιος; Ο θείος μου ο Νέμο» («Νέμο»). Η μεταϋπερρεαλιστική τεχνική τον οδηγεί σε λυρικές εκκλήσεις των λέξεων, αποκαλύπτοντας τον κρύφιο ήχο τους, ενώ οι μπιτ επιρροές του τον βοηθούν να μιλήσει για το μαύρο κουτί του σύγχρονου τεχνολογι­ κού κόσμου, που μόλις τ' ανοίξεις, το κλείνεις αμέ­ σως ερμητικά, γιατί οι αποκαλύψεις του σε κλονίζουν.

0 ποιητής δεν είναι καθαρόαιμος απόγονος του μο­ ντερνισμού, εξ ου και δεν περιμένουμε απ' αυτόν α­ παντήσεις σε κρίσιμα ζητήματα της λογοτεχνίας. Εί­ ναι, όμως, κριτική η ποιητική στάση του απέναντι στον μεταβιομηχανικό πολιτισμό: τα ποιήματα είναι, κατά κάποιον τρόπον, ελεγεία σ' έναν κόσμο αθωό-

Ο ΝΕΩΤΕΡΟΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΡΙΤΣΑΡΝΤ ΣΕΝΕΤ

Η τυραννία της οικειότητας Ο Δ Η Μ Ο Σ ΙΟ Σ ΚΑΙ Ο ΙΔ ΙΩ Τ ΙΚ Ο Σ Χ Ω Ρ Ο Σ Σ Τ Ο Ν Δ Υ Τ ΙΚ Ο Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο

Αξιολογώντας με ευαισθησία ένα πλήθος πηγών και παραδειγμάτων από τους τρεις τελευταίους αιώνες της ιστορίας του δυτικού πολιτισμού, ο Sennet ζητά να φωτίσει μιαν ουσιώδη στροφή: εκείνη που οδήγησε από την εναρμόνιση της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας στη σύγκρουσή τους και στη σημερινή πρόταξη του ιδιωτικού στοιχείου απέναντι στο δημόσιο ως συνέπεια του κατακερματισμού της κοινωνίας σε άτομα. Στη μελέτη του, ο Sennet παρακολουθεί τη διαμόρφωση αυτών των φαινομένων, που συνιστούν την καθημερινή μας εμπειρία στις σύγχρονες δυτικές μαζικές δημοκρατίες: στη ζωή της πόλης και στην οικογένεια, στη μόδα και στην εμπορευματοποίηση, στην πολιτική ρητορική και στο θέατρο, στη λογοτεχνική κίνηση και στην αρχιτεκτονική.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 · ΑΘΗΝΑ, 10680 · ΤΗΛ. 3607.744 FAX 3623.093 · E-mail: nefeli-p@otenet.gr

τητας, που έχει οριστικά χαθεί. Προς αυτή την κατεύ­ θυνση κινείται η τελευταία του ποιητική συλλογή: ποιήματα με επικλήσεις στην παιδική ηλικία («Έαρ γλυκύ με άφησαν μονάχο στο καμπαναριό ρι μεγά­ λοι. Δυο μήνες παπαόάκι καλά έλεγε ο νεωκόρος θα έφτανα ψηλά», από το «Καμπάνες»), μικρές αφηγη­ ματικές πρόζες, που είναι μοιρασμένες ανάμεσα στο βηματισμό της ποίησης και της έρρυθμης πεζογρα­ φίας - της πεζογραφίας που χρωστάει πολλά στον γλωσσοκεντρισμό, μία κατάδυση δηλαδή στο ίδιο το είδος: «Δίπλα στο Faber-Castell μου αφαιρέθηκα. . Όταν ο κύριος ζήτησε να γράψουμε έβαλα το δάχτυ­ λο στην ξύστρα». Περισσότερο είναι μια ασυνείδητη φορά του ποιητι­ κού υποκειμένου προς την ίδια τη γλώσσα, που αντι­ λαμβάνεται ότι το γλωσσικό όργανο δεν είναι αρκετό να μιλήσει για όλα αυτά που πρέπει να ειπωθούν. Εκτός κι αν ο εξομολογητικός τόνος είναι ένας ηλε­ κτρισμός του εξ απορρήτων εαυτού μας, ό,τι ανεβαί­ νει στην επιφάνεια. 0 Γ. Τζανετάκης σ' αυτή του την ποιητική συλλογή θέτει ένα βασικό ερώτημα: τι απο­ μένει από την παιδική ηλικία, η οποία ζει μέσα στην αφθονία των επιθυμιών; Τα χωρίς τέλος θέλω της παιδικής ηλικίας και τα πρέ­ πει της ώριμης συγκρούονται. Απ' αυτήν τη σύγκρου­ ση ό,τι απομένει είναι το απόσταγμα της ποιήσεως. Αυτή η σύγκρουση συντίθεται από πολλές συνεχόμε­ νες εικόνες, άλλοτε στην πιο καθαρή τους μορφή -στην αδιαμεσολάβητη από τη σκέψη- κι άλλοτε στον διαμεσολαβημένο στοχασμό, ο οποίος είναι α­ ποτέλεσμα μιας εκ των υστέρων αποτίμησης των ή­ δη πεπραγμένων. Μιας ζωής, όπως όλων μας άλλω­ στε, με κέρδη και ζημίες: «Θεέ μου τι παράξενοι καρ­ ποί - μα ύστερα φρούτο δίχως να 'χω φάει; Στράφι η επαρχία αν είσαι από οικογένεια αστική» («Μερέντα»). Η ποιητική ζυγαριά του Γ. Τζανετάκη γέρνει προς την πλευρά της ζημίας, ιδιαίτερα στο ποίημά του «θητεί­ α», στο οποίο η επαγγελματική του ενασχόληση γίνε­ ται το πλήρες άγχους διακύβευμα. Διακύβευμα, το ο­ ποίο δεν ενισχύει τον ποιητικό στοχασμό αλλά το ξέ­ σπασμα της ψυχής, που οδηγεί ηρος την έξοδο. Δη­ λαδή, προς το θυμικό, το πιο ζεστό υλικό της ανθρώ­ πινης υπόστασης, που πολλές φορές κινδυνεύει να γίνει η παγίδα του ποιητή. Το ποιητικό αποτέλεσμα ι­ σορροπεί επικίνδυνα: κι αν κερδίζει, το κέρδος ανευ­ ρίσκεται στους τελευταίους στίχους: «Οι τύποι ξέ­ ρουν από κρασί από κράση δεν ξέρουνε. Θα έπρεπε να 'μουνα ντελικανής και όχι ντελικάτος για να αντέξω ω παραλογισμέ μαρτύριο της ζωής μου ωραίο!». Εδώ, η φωνή γίνεται πειστική, γιατί δείχνει τα τσακί-

τα Βιβλία του μήνα

οματα της ψυχής, που βρίσκουν ιη δικαίωσή τους στο τσάκισμα του ποιητικού ρυθμού. Τα άλλα ποιήματα της συλλογής -καθώς το υλικό

0 F. Τζανετάκης οκάβει οτο λατομείο της αυτοβιογραφίας του, παίρνει αυτούοιο το υλικό του και το αποτυπώνει τους είναι προσωπικό, υλικό αναμνήσεων- μετεωρί­ ζονται ανάμεσα στο συναίσθημα και την εξομολόγη­

ση. Παρ' όλα αυτά, φαντάζουν ως υπέροχες λαμπη­ δόνες, αυτονομούμενες από το ποιητικό σώμα. Αλλά ως εκεί. Ο Γ. Τζανετάκης σκάβει στο λατομείο της αυ­ τοβιογραφίας του, παίρνει αυτούσιο το υλικό του και το αποτυπώνει. Το εγχείρημα, ίσως, να ενδιαφέρει περισσότερο τον ίδιο, όταν θα βλέπει από μεγάλη απόσταση αυτή την ποιητική του κατάθεση: από τις σελίδες του περνούν ο γενέθλιος τόπος, η Καλαμάτα, με τις ρήξεις του και τις κατακτήσεις του, όλη η ατμόσφαιρα του επαρχια­ κού μικρόκοσμου, τα διαβάσματα και τα παιχνίδια μίας υπό διαμόρφωση ψυχής. Δεν ξέρω πώς, αλλά ο ποιητής επιθυμεί να ξαναγίνει το παιδί και ο έφηβος που ήταν κάποτε, εξ ου και η ποιητική του συλλογή «Στο νήπιο με στυλό» μπορεί να θεωρηθεί ως βιβλίο εφηβείας, με τη ματιά, όμως, ενός ενήλικα. □

0 Γιάννης Τζανετάκης

Μ

ΪΙΙΙ,ΕΙΪ,ΙΙίαΐΐΙ,ΙιΙΜΙΕΟ

I την ποίησή μου μέχρι οήμερα δεν κάνω άλλο από το να προσφέρω σπονδέζ οτη μνήμη. Κυρίως: Μεγαλώνοντας, οαν τραύμα που κρυώνει, όλο και περισαότερο με πονάει η παι­ δικότητα. Με πονάει, αλλά και με γοητεύει ταυτόχρονα (όπως με γοητεύει καθετί που υστερεί, που παρεκκλίνει του κανονικού], γιατί είναι μια «περιοχή» αδικημένη: τη Jλιώ­ νουμε συνειδητά μόνο ως ώριμοι, όταν πλέον έχει γίνει «ου τόπος». A priori λοιπόν κάθε αναμέτρηοη μαζί της οε πρώτο χρόνο συνιοτά σαφέστατα σκιαμαχία. Η συλλογή «Στο νήπιο με στυλό» έχει προοεγγιοτεί με διττή ματιά: από τη μια ο σαραηάχρονος που επαναβιώνει περιστατικά της παιδικότητας, κι από την άλλη ο τετράχρονος που ανακαλύπτει έκθαμβος τον κόομο των μεγάλων. Αρχικά δεν είχα σκοπό να σχολιά­ σω, αλλά να διηγηθώ. Όπως όμως η τέχνη παράγεται πάντα ερήμην των προθέσεων του δημιουργού, οι δύο «πρωταγωνι­ στές» είχαν άλλη γνώμη: την ώρα της γραφής είδα τον ένα να εμφιλοχωρεί στον άλλον, να μιλάει με τη φωνή του, να τον κρί­ νει, να τον εκθέτει -κάθε φορά δεν ήξερα ούτε ο ίδιος ποιος απ' τους δυο άφηνε τα ίχνη του οτο χαρτί. 0 τίτλος του βιβλίου «Στο νήπιο με στυλό» αυτό ακριβώς δηλώνει: την ταυτόχρονη επαναβίωοη της εμπειρίας από τον ώριμο άνδρα και από το παιδί. Εγώ πάντως ακόμα και οήμερα εξακολουθώ να γράφω με μολύβι... Αυτά σε επίπεδο προθέσεων και πρωτογενούς δημιουργίας. Σε επίπεδο τεχνικής, η ανάπτυξη του (έτοιμου) υλικού είναι, όπως και οτις προηγούμενες δουλειές μου, κινηματογραφική. Η κόπια είναι αοπρόμαυρη, κάθε φορά όμως διασχίζει τις οεκάνς κάτι πολύχρωμο -όπως τα ψάρια ατον «Αταίριαστο» του Κόπολα ή το υπερωκεάνιο Rex οτο «Αμαρκόρντ» του Φελίνι. (Auto το πολύχρωμο ακριβώς είναι η πληγή της μνήμης, που αιμορραγεί]. Το μοντάζ τέλος, είναι κάτι οτο οποίο πάντα δίνω μεγάλο βάρος. Αν πρέπει να αναφέρω μονολεκτικά από τι διατρέχεται το βιβλίο, θα χρησιμοποιήσω τη λέξη «σύμβολα». Η επαρχία της δεκα­ ετίας του '60 περιφέρει Επιτάφιο τα αξεσουάρ της: το μολύβι Faber-Castell, το ποδήλατο Philips, το ολιπ Palco, τις ελβιέλες, το μαγκάλι, το μουρουνόλαδο... Κατά τον Κούντερα, η εμμονή οτα σύμβολα είναι ο ορισμός της ανωριμότητας. (Συμφωνώ. Το μότο εξάλλου της συλλογής είναι δανεισμένο από το «Φερηυντούρκε» του Γκόμπροβιτς, ένα βιβλίο ύμνο στην ανωριμότη­ τα). Κατά τον Μποπλέρ όμως, «0 άνθρωπος είναι ένα παιδί χαμένο σε ένα δάσος από σύμβολα».

τα Β ιβλία του μήνα

ΜΕΛΕΤΕΣ

θαυμαστές διαδρομές του Κ ωνοταηίνου Δ. Μ αλαφάηη

ΑΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ

Φιλολογικές διαδρομές Β' Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 200

II

λογοτεχνία ως τέχνη του λόγου είναι τέχνη δημιουργική και κατ' εξοχήν «καλολογική», όI I που η αισθητική λειτουργία είναι κυρίαρχη. Εκφράζει οπωσδήποτε την ψυχή του δημιουργού, μέσα από ένα πλέγμα λέξεων και πολλαπλών πα­ ραστάσεων. Μαζί μ' αυτήν αυτονόητα εκφράζει την ίδια τη ζωή, τη διασώζει, την αναπαράγει, τη μεταδίδει στις νεότερες γενιές. Κατ' επέκταση η λογοτεχνία διαπαιδαγωγεί, βοηθά­ ει στην αποκάλυψη και στη συνειδητοποίηση λανθανουοών, συλλογικών ή ατομικών καταστάσεων, μετουσιώνει σε γόνιμη δύναμη την ομορφιά, συμ­ βάλλει στην εκκοινώνηση του (νέου ή μεγαλύτε­ ρου) ατόμου. Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, η λογο­ τεχνία προσδιορίζεται και από τις ιστορικές και κοι­ νωνικές συγκυρίες (έχει πετυχημένα υποστηριχτεί

Η

Κείμενα και μελέτες που αναφέρονται οε νεοέλληνες λογοτέχνες και καλύπτουν ένα φάομα που εκτείνεται από την Επτανησιακή Σχολή μέχρι και τη μεταπολεμική γενιά ότι κάθε λογοτεχνικό έργο αποτελεί μικρογραφία του κόσμου). Τελικά, κοινωνική έκφραση και προ­ σωπική αντίληψη και συνείδηση αλληλοσυμπλη-

m

ρώνονται σε μια λογοτεχνική λειτουργικότητα, η ο­ ποία είναι ομορφιά και αλήθεια, αίσθημα και γνώση. Αυτά ισχύουν και για τη νεοελληνική λογοτεχνία, ό­ που μέσα από συνεχείς αναζητήσεις, καθρεφτίζο­ νται η εθνική ιδιοπροσωπία και οι προβληματισμοί της ελληνικής «ψυχής», ατομικής και συλλογικής, ε­ νώ παράληλα με την επενέργεια ξένων, κατ' εξο­ χήν δυτικών επιρροών και επιδράσεων, αυτή προ­ χώρησε σε μια δική της αφομοίωση εξελιγμένων μορφών τέχνης. Ωστόσο, όπως συμβαίνει άλλωστε και με όλα τα πνευματικά δημιουργήματα, που είναι δημιουργή­ ματα μιας συγκεκριμένης εποχής, έτσι και η «τύχη» της νεοελληνικής λογοτεχνίας συχνά κρίνεται από τις ανακατατάξεις στο καθημερινό κοινωνικο-πολιτιστικό γίγνεσθαι, τη διεθνή ιστορική συγκυρία, τις κοινωνικές δραστηριότητες, που δεν ευνοούν πά­ ντα -κάθε άλλο μάλιστα- την προσφορά και τη δι­

τα Β ιβλία του μήνα

δασκαλία της στους νέους, οι οποίοι χρειάζονται ο­ πωσδήποτε μια καθοδήγηση στη γνωριμία τους αυ­ τή με τη λογοτεχνία. Ιδιαίτερα ένας παιδαγωγός φρονεί ότι ιδιαίτερη φροντίδα και σημασία πρέπει να δίνεται στην «εισαγωγή» των νεότερων γενεών στο πολιτιστικό αυτό αγαθό, που είναι η λογοτε­

1998). Στον παρόντα τόμο συγκεντρώθηκαν κείμενα και μελέτες που αναφέρονται σε νεοέλληνες λογο­ τέχνες και καλύπτουν ένα φάσμα που εκτείνεται α­ πό την Επτανησιακή Σχολή μέχρι και τη μεταπολεμι­ κή γενιά. Οι μελέτες αυτές, όπως σημειώνεται, πα­

χνία. Σ' έναν τέτοιο πρώτιστα σκοπό αποβλέπει το βιβλίο της κ. Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου, καθηγήτριας του Πα­ νεπιστημίου Αθηνών, με τίτλο Φιλολογικές διαδρο­

ποία αναδεικνύεται το λογοτεχνικό «μέγεθος» και η δράση των ιστορικών αυτών προσωπικοτήτων, γιατί η «εποχή» μέσα στην οποία αναδεικνύεται, ωριμάζει και αναγνωρίζεται μια ιστορική προσωπικότητα των γραμμάτων και του πολιτισμού επικαθορίζει τις ιδέ­ ες και τις αναζητήσεις της. Η προσέγγιση των μελετών αυτών γίνεται εξάλλου

μές Β', που έρχεται σε συνέχεια του πρώτου ομώ­ νυμου βιβλίου της Φιλολογικές διαδρομές, από τον Παλαμά στο Βρεττάκο (εκδόσεις Οδυσσέας, γ' έκδ.

ρουσιάζονται με τη χρονολογική σειρά, κατά την ο­

Η Δντα Κατσίκη-Γκίβαλου

ΕΕ Οι Φιλολογικές διαδρομές Β' περιλαμβάνουν συνολικά δεκατέσσερις μελέτες άρθρα και έρευνες για νεοέλληνες λογοτέχνες που καλύπτουν χρονικά την πνευματικέ] παραγωγή από την Επτανησιακή Σχολή μέχρι και τη μεταπολεμική γενιά. Οι μελέτες αυτές, που εκπονήθηκαν οτο διάστημα 1991-99, αποτελούν μια προσωπική μου διαδρομή οτην έρευνα της λογοτεχνίας, που είχε ως αταθμούς πνευματικές μορφές που συνέβαλαν με τον ιδιαίτερο η καθεμιά τους τρόπο οτη λογοτεχνική ζωή της Ελλάδας. Οι μελέτες που αναφέρονται ατούς L Π. Ταγκόπουλο, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Γιάννη Ρίτοο, Νικηφόρο Βρεπάκο και Αλέξανδρο Κοτξιά αποτιμούν τη συνολική δημιουργική προοφορά τους όχι μόνο οτη λογοτεχνική αλλά και στην ευρύτερη πνευματική πορεία του τόπου. Με γνώμονα τον ιοτορικοκοινωνικό ορίζοντα, τις κρατούσες αισθητικές θεωρίες και τη διαπλοκή του Εγώ των δημιουργών με τις θεωρίες αυτές, αναδεικνύεται και αξιολογείται η λογοτεχνική τους παρουοία. Τα κείμενα που αναφέρονται οτο κριτικό έργο του Γρ. Ξενόπουλου, οτο θεατρικά του Μάρκου Αυγέρη και οτην ποιητική του Ν. Βρεπάκου έχουν την πρόθεοη να ανα­ δείξουν καινούρια στοιχεία του έργου τους. Σε τρεις μάέτες οι Α. Κάλβος, Γρ. Ξενόπουλος και Ν. Καζαντζάκης κρίνονται και αξιολογουπαι μέαα από τις επιαημάνοεις και αποτιμήσεις συγχρόνων τους ή μεταγενεστέρων λογοτεχνών. Κρίνοντας τον «εσωτερικό λογοτεχνικό διάλογο» των Κ. Παλα­ μά και Οδ. Ελύτη με τονΑ. Κάλβο, του Κ. Παλαμά με τον Γρ. Ξενόπουλο και των Μ. Αυγέρη, Έλλης Αλεξίου, Κ. Βάρναλη και Β. Ρώτα με το έργο του Ν. Καζαντζάκη, μπορούμε να γνωρίσουμε και να αξιολογήσουμε την επιρροή των σημαηικών αυτών δημιουργών οε διαφοαρετικές εποχές. Τέλος, μέαα από δύο πιλοτικές έρευνες, τα συμπεράσματα των οποίων δημοσιεύονται στο βιβλίο αυτό, διερευνάται η σχέση κορυφαίων λογοτεχνικών μορφών, όπως των Κ. Παλαμά και Ν. Καζαντζάκη, με τους νέους σήμερα. Στις μελέτες αυτές, με θέμα αντίστοιχα «Η παλαμική αισθητική και ιδεολογία και η επίδρασή τους ατούς νέους σήμερα» και «0 Ν. Καζαντζάκης και οι νέοι», πρέπει να επισημανθεί ότι διερευνάται και η συμβολή της εκπαίδευσης στην εξοικείωση και στη σύνδεση των νέων με τη λογοτεχνική μας παρακαταθήκη. Τα αυμπεράοματα των ερευνών αυτών ανατρέπουν κάποιες «παγιωμένες» αντιλήψεις για τη σχέση των νέων με τις πνευματικές προσωπικότητες για τις οποίες γίνεται λόγος οτην έρευνα. Τελειώνοντας θα ήθελα να ομολογήσω ότι για μερικούς λογοτέχνες (Αυγέρης, Αλεξίου, Βάρναλης, Ρώτας) κίνητρο για τη μελέτη του έργου τους, πέρα από το επιστημονικό και ερευνητικό ενδιαφέρον, υπήρξε και η προσωπική μου γνωριμία μαζί τους. Η γνωριμία αυτή σφράγισε τις πνευματικές μου ανησυχίες και άνοιξε νέους ερευνητικούς και ιδεολογικούς ορίζοντες ατα πρώτα μου βήματα τροφοδοτώηας γόνιμα και δημιουργικά τις επιστημονικές μου αναζητήσεις.

τα Β ιβλία του μήνα

μέοα από τέοσερις διαφορετικές, αλλά αλληλοσυνδεόμενες σκοπιές. Και συγκεκριμένα: α) Από τη σκοπιά της ανάδειξης της συνολικής δη­ μιουργικής προσφοράς και της συμβολής των λο­ γοτεχνών αυτών στη λογοτεχνική και την πνευματι­

νών- επισημαίνουν τη συμβολή ειδικότερα της εκ­ παίδευσης στην εξοικείωση και τη σύνδεση των νέ­ ων με τη λογοτεχνική και την πολιτισμική εν γένει κληρονομιά και ανατρέπουν κάποιες θεωρούμενες

κή γενικότερα πορεία της Ελλάδας (Δ. Π. Ταγκό-

νέων με τις ιστορικές μορφές της λογοτεχνίας μας. Το βιβλίο της κ. Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου είναι πολ­ λαπλά σημαντικό, διότι ανασυνθέτει, με τρόπο λε­ πτομερειακό και εξακριβωτικό, τα ιστορικά «αποτυ­ πώματα» λογοτεχνών και προσωπικοτήτων, που ξεχώρισαν στον έναν ή τον άλλο βαθμό, στη σύγ­ χρονη ιστορία του πολιτισμού μας με την κατάθεση του πνευματικού πλούτου τους, και ακόμα δείχνει, με φιλολογικά επιχειρήματα, πως ένα τέτοιο έργο είναι ικανό να εμπλουτίσει το παρόν μας, το εκάστοτε παρόν μας, με προεκτάσεις λοιπόν στο μέλ­

Ένα πολλαπλά σημαντικό βιβλίο γιατί αναουνθετει με τρόπο λεπτομερειακό και εξακριβωτικό, τα ιστορικά «αποτυπώματα» λογοτεχνών και προσωπικοτήτων που ξεχώρισαν οτη σύγχρονη ιοτορία του πολιτισμού μας πουλος, Γαλ. Καζαντζάκη, Γ. Ρίτσος, Νικ. Βρεττάκος, Αλ. Κοτζιάς). Έτσι συνεξετάζονται εδώ οι ιστορικο-κοινωνικοί όροι, οι κρατούσες αισθητικές θεω­ ρίες, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο διαπλέκεται η υποκειμενικότητα των δημιουργών με τις θεωρίες αυτές. β) Με την ανάλυση ορισμένων πλευρών του συνο­ λικού έργου των δημιουργών που δεν έχουν φωτι­ στεί επαρκώς μέχρι σήμερα, ανοίγοντας έτσι νέα πεδία έρευνας. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκουν οι μελέτες που αναφέρονται στην κριτική σκέψη του Γρ. Ξενόπουλου, στο θέατρο του Μ. Αυγέρη, στην ποιητική του Νικ. Βρεττάκου, όπως καταγράφεται στην ενότητα «Διάλογος με την ποίηση» από τη συλλογή Το βάθος του κόσμου. γ) Με την αναφορά αξιολογικών κρίσεων για τους μελετώμενους λογοτέχνες από ομοτέχνους τους, σύγχρονούς τους και μεταγενέστερους. Πρόκειται για μια πολύ αποκαλυπτική, περισσότερο «εσωτε­ ρική» σκοπιά θεώρησης, βλ. σχετικά τα κείμενα: «0 Ανδρέας Κάλβος και οι κριτικές του Κωστή Παλαμά για το Γρηγόριο Ξενόπουλο», «0 Νίκος Καζαντζάκης και η ελληνική αριστερή διανόηση», δ) Τέλος, στο χρονικό πλαίσιο της σύγχρονης επο­ χής, διερευνάται η σχέση των νέων με μεγάλες λο­ γοτεχνικές παρουσίες, όπως ο Παλαμάς και ο Καζα­ ντζάκης. Οι αντίστοιχες μελέτες -προϊόντα ερευ­

m

δήθεν «παγιωμένες» αντιλήψεις για τη σχέση των

λον. Εντελώς ιδιαίτερα πρέπει να τονιστεί η συμβολή της κ. Γκίβαλου στην κατάρτιση και την ευαισθητοποίηση (και με ειδικές έρευνες) των νέων, ώστε να είναι σε θέση να αντιληφθούν τη σημασία που έχει η λογοτεχνία στη δική τους ζωή, στη ζωή ενός τό­ που γενικά. □

" 0 ·θ*aJ[acT'rfi\r(>£//

ψάρι - κρασί - θαλασσινά Α Ν Ο ΙΧ Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Α Μ € Σ Η Μ € Ρ ΙΑ Κ Α Θ € ΤΟΤΑΡΤΗ ΚΑΙ ΣΑΒΒΑΤΟ A e iT O Y P r e i κ α ι ω ς μ π α ρ

Τσακάλωφ 36α , Κολωνάκι, τηλ.: 3 6 .1 4 .6 9 5

τα Β ιβλία ταυ μήνα

ΚΛΑΣΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Μεταμορφώσεις___________ I

ΑΠΟΥΛΗΙΟΣ

I ο χρυσός γάιδαρος ■1 Κ Ι

Απόδοση: Παναγιώτης Ταοιόπουλος Αθήνα, Bell, 1998. Σελ. 354

Απουλήιος έζπσε οε μια από τις ειρηνικότερες περιόδους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Ακολουθώντας το προσφιλές για την εποχή θέμα των μεταμορφώσεων (βλ. Οβίδιο), ο συγ­ γραφέας στηρίζεται σίγουρα σε προγενέστερα κείμε­ να με το ίδιο θέμα, όπως το Λούκιος ή όνος που θεω­ ρείται σήμερα νόθο του Λουκιανού, αλλά και άλλα παλαιότερα. Οχρυσός γάιδαρος θεωρείται ότι γράφτηκε μετά από τη δίκη του Απουλήιου με την κατηγορία της μαγείας, γύρω στο 158 μ.Χ. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως η ε­ ποχή έχει αφήσει πίσω της την κλασική εικόνα της μά­ γισσας αντικαθιστώντας την με τον μάγο-φιλόσοφο, προσδίδοντας στη μαγεία θρησκευτικό και φιλοσοφι­ κό στοχασμό. Στην ιστορία του νεαρού Λούκιου, που μεταμορφώνεται από λάθος σε γάιδαρο, εκείνο που υποδηλώνεται είναι πως η πραγματική γνώοη δεν α­ ποκτάται μόνο μέσω του πνεύματος και της μαγείας αλλά μέσα από την καθημερινότητα που προσφέρει ανεπανάληπτες εμπειρίες, εξευτελιστικές κι οδυνη­ ρές συχνά αλλά εξίσου θαυμαστές όσο και οι μαγικές. Δεν είναι τυχαίο πως, μεταξύ των εμβόλιμων ιστο­ ριών, ο Απουλήιος παρεμβάλλει την ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής, ηαραπέμποντας έτσι στο πλα­

Ο

τωνικό Συμπόσιο ή τον Φαιδρό. Εκείνο που συνάγεται από την ιστορία αυτή εί­ ναι πως η Ψυχή δεν ολοκληρώνεται χω­ ρίς τις σαρκικές πλευρές της ύπαρ­ ξης όπως και ο Έρω­ τας χωρίς την ανύ­ ψωση μέσω πνεύμα­ τος. Η ένωσή τους δίνει την Ηδονή. Ποικίλα στοιχεία συνθέτουν το έργο αυτό του Απουλήιου, που το κάνουν ελκυστικό αλλά και που χαρα­ κτηρίζουν το είδος της αρχαίας μυθιστορίας: περιπέ­ τειες και περιπλανήσεις, συναισθηματικές καταστά­ σεις αλλά και μυστήριο και ερωτισμός. Ήδη, εξαρχής, ο αφηγητής αυτοσυοτήνεται ως καταγόμενος από την Ελλάδα και δηλώνει πως θα διηγηθεί ιστορίες που μοιάζουν με τις μιλησιακές (δηλ. ερωτικά ή σατι­ ρικά τολμηρά διηγήματα) και που θα έχουν ως αντι­ κείμενο τις τύχες των ανθρώπων. Με αυτό τον τρόπο αρχίζει μια σειρά εγκιβωτισμένων, με εναλλασσόμε­ νους αφηγητές, ιστοριών με μαγείες και απίστευτα γεγονότα που θα τα λέγαμε προάγγελους της σύγ­ χρονης φανταστικής λογοτεχνίας. Ο Χρυσός γάιδαρος έχει αποτελέσει, άλλωστε, με τη σειρά του, πηγή έ­ μπνευσης πολλών μετέπειτα συγγραφέων, από τον Βοκάκιο μέχρι τον Κιτς. Δημήτρης Τσατσούλης

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Κοινωνικήεναρμόνιση μετηφύση_________ LEWIS SPENCE

I

Μύθοι και Θρύλοι των Ινδιάνων

Ιρ ο κ ο υ ά -Ζ ιο υ -Π α ο ν ί

Μτφρ.: Ελένη Παπαδοπούλου Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1998. Σελ. 136

τα Β ιβλία του μήνα

μυθολογία, οι θρύλοι και οι παραδόσεις κοινωνι­ κών ομάδων και πολιτισμών αποτελούν τον α­ σφαλέστερο τρόπο γνωριμίας μας όχι μόνο με την κοινωνική και φαντασιακή τους θέσμιση αλλά και με την κοσμαντίληψη που τις διέπει. Μέσα από τους μύθους και τους θρύλους τριών από τις κυριότερες και γνωστότερες ινδιάνικες φυλές αποκαλύπτεται η σχέση τους με τη φύση, η εναρμονισμένη τους έντα­ ξη στο φυτικό και ζωικό βασίλειο που τις περιβάλλει αλλά και μια αποκαλυπτική διάσταση του πνεύματος και της κοσμοθεωρίας τους. Τα πάντα γύρω αποκτούν

«

νέο νόημα από τη στιγμή που θα συλλάβουμε πως ο άν­ θρωπος δεν αποτε­ λεί παρά μέρος ενός ευρύτερου οικοσυ­ στήματος και όχι την εξέχουσα μορφή του. Ιστορίες που κι­ νούνται στα όρια του πραγματικού ενσω­ ματώνοντας το εξω­ πραγματικό, οι μύθοι

αυτοί γίνονται ένα ενδιαφέρον ανάγνωσμα αλλά και μαγευτική πηγή ανθρωπολογικών παρατηρήσεων. Και, όπως συμβαίνει με όλους τους μύθους, έτσι κι ε­ δώ, οι μύθοι των Ιροκουά, των Σιου ή των Παονί δημι­ ουργούν υπερφυσικά γεγονότα και όντα με μαγικές δυνάμεις, μεταπλάθοντας έτσι κάποια υπαρκτά πρό­ σωπα της ιστορίας τους, που ο χρόνος τα μεταβάλλει σε αρχέτυπα ή διατηρεί από υπαρκτά γεγονότα το δομικό τους μόνο πλαίσιο πάνω στο οποίο υφαίνει τους μετέπειτα μύθους. Ένα συναρπαστικό ταξίδι στη χώρα φυλών που η σταδιακή τους εξαφάνιση κάνει πλέον τις ίδιες μυθικές. Δημήτρης Τσατσούλης

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Γιαπ|vr|θιΚΓίτωνγονιδίίων

του Παναγιώτη Τοιαμουρα

I

ΜΑΤ ΡΙΝΤΛΕΫ

L ° · ρ ·*«5 Tis I ■

Μτφρ.: Τζένη Ταοάκου I Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 340

συγγραφέας, αντλώντας τις πηγές και τα ερεθίσματά του από ένα ευρύ φάσμα γνωστικών αντι­ κειμένων και ερευνών (βιολογία, ψυχολογία, οικο­ νομία, ανθρωπολογία, θεωρία των παιγνίων κ,λπ.), επι­ χειρεί να ανασκευάσει ως ένα βαθμό τα πορίσματα ε­ κείνης της βιολογικής αναγωγιστικής οπτικής, σύμφω­ να με την οποία ο εγωισμός και η κακία είναι έμφυτα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους ίβλ. Richard Dawkins, The Selfish Gene. Ωστόσο ο ίδιος ο R. Dawkins, σε μια προσπάθειά του να μετριάσει κάποιες υπερβολι­ κές εντυπώσεις, ομολογεί πως με το έργο του και την εισαγωγή του όρου «εγωιστικό γονίδιο» δεν ήθελε να δικαιώσει την ιδιοτέλεια των γονιδίων, αλλά το αντίθε­ το, να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την ανάγκη υ­ πέρβασής της, να επαναστατήσουμε ενάντια στην τυ­ ραννία των εγωιστικών αντιγραφέων (σελ. 180)1, και ε­ πιχειρώντας να κατανοήσει την ανθρώπινη συμπεριφο­

0

ρά προσπαθεί ταυτόχρονα να αναδείξει τις θετικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης. Οι προθέσεις του είναι εξαιρετικές και φιλοσοφικά ευπρόσδεκτες- μένει μονά­ χα να δούμε αν και τα τελικά πορίσματα των φιλοσοφι-

κών επεξεργασιών του αντέχουν στη σκληρή κριτική. Έχουμε την εντύπωση ότι με τη σειρά του ο Matt Ridley ξαναπέφτει σε έναν αντίστροφο αναγωγισμό, όχι λιγότερο απορριπτέο από τον πρώτο, και τούτο γιατί και ο ίδιος δεν αρνείται ουσιαστικά τον πυρήνα των α-

πάψεων του R. Dawkins, πως τελικά «ία πάντα είναι εγ­ γεγραμμένα στα γονίδια» (σελ. 16: «Η κοινωνία δεν εί­ ναι μια δική μας συνειδητή επινόηση, Είναι το πανάρχαιο αποτέλεσμα των φυσικά εξελισσόμενων προδια­ θέσεων μας. Υπάρχει επειδή ταιριάζει απόλυτα στη φύση μας»). Το να χρεώνουμε στα γονίδια την ανθρώ­ πινη καλοσύνη δεν συνιοτά παρά αντίστροφη μορφή βιολογικού αναγωγισμού, δεν συνιοτά παρά μια εξίσου απορριπτέα μορφή αναγωγής. Ο Matt Ridley δεν αρνείται λοιπόν καθόλου -το αντίθετο θα λέγαμε-τον εγωι­ στικό χαρακτήρα και την εγωιστική διάθεση των γονι­ δίων. Απλώς επιχειρεί να εισρέψει αυτή την αρνητική προοπτική προς μια θετική κατεύθυνση. 0 ίδιος δέχεται εξάλλου ότι ο άνθρωπος και τα γονίδιά του είναι εγωι­ στικά (σελ. 229-230: «Δεν έχουμε σχεδιαστεί για να θυ­ σιάζουμε το όφελός μας για την ομάδα, αλλά για να εκμεταλλευόμαστε την ομάδα προς όφελός μας»). Κα­ τά πόσο τώρα έννοιες, όπως «σχεδιαστεί», μπορούν να εφαρμοστούν και είναι κατάλληλες για τον άνθρωπο, παραμένει ένα σοβαρό πρόβλημα, κατά την άποψη του Matt Ridley λοιπόν, οι βιολογικοί παράγοντες παρα­ μένουν απόλυτοι κυρίαρχοι της ανθρώπινης συμπερι­ φοράς.

0 συγγραφέας οτέκεται κριτικά οτις όιάφορες σχηματοποιημένες αναπαραοτάοεις της ανθρώπινης και κοινωνικής πραγματικότητας Είναι αναμφισβήτητο ότι οι επιστήμονες (τόσο των θε­ τικών όσο και των ανθρωπιστικών τομέων) και οι φιλό­ σοφοι καταλαμβάνονται από το πάθος της απόλυτης αλήθειας, της σύλληψης των αμετάβλητων, αιώνιων και ουσιαστικών παραγόντων, και για τούτο κυριεύο­ νται συχνά από την ιδεοληψία της απόλυτης αλήθειας και του οριστικού τέλους, μέχρις ότου το επόμενο βή­ μα και η επόμενη ανακάλυψη τους αποκαλύψουν το μέγεθος της ψευδαίσθησης. Τι θέλουμε να πούμε: ότι απουσιάζει από αυτούς κυρίως μια ιστορική και φιλο­ σοφική αντίληψη του ανθρώπου και της ανθρώπινης γνώσης που δεν θα ξεπέφτει στη μεταφυσική. Και ο Matt Ridley αποτυγχάνει στο στόχο του, γιατί επιπλέον θεωρεί πως μπορεί να ξεμπλέξει εύκολα με ζητήματα όπως «τι είναι η ανθρώπινη φύση; ποια είναι η ανθρώ­ πινη ουσία;».

Δεν θα συζητήσουμε λοιπόν τόσο το ευρύ φάσμα των θεμάτων και των γνωστικών πεδίων που ερευνά ο συγ­ γραφέας (βιολογία, θεωρία των πιθανοτήτων, κοινωνι­ κές επιστήμες κ.λπ.), το οποίο είναι πράγματι και αναμ­ φίβολα εντυπωσιακό, όσο τον βαθύτερο φιλοσοφικό πυρήνα και ορίζοντα του προβληματισμού του. Το γε­ γονός ότι ο συγγραφέας αντλεί από μια σειρά εντελώς διαφορετικών πηγών, αλλά και εντελώς διαφορετικών ενδοεπιστημονικών πτυχών (βιολογία: πουλιά, ανθρω­ ποειδή και πρωτεύοντα, ψάρια), με στόχο να αποδείξει την εγκυρότητα των συμπερασμάτων του καθιστά ό­ μως και την ίδια την επιχειρηματολογία του επισφαλή. Δεν θεωρώ πως η διασκορπισμένη αναφορά, η συσ­ σώρευση και παράθεση περιπτώσεων και παραδειγμά­ των μπορούν να υποστηρίξουν τις θέσεις του. Κατά την άποψή μου, η διεπιστημονικότητα είναι κάτι πολύ πιο πολύπλοκο και απαιτητικό από μια συσσωρευτική και παραθετική πρακτική περιπτώσεων και παραδειγμά­ των. Εκείνο το οποίο κυρίως απουσιάζει από την οπτική του Matt Ridley είναι ακριβώς μια ιστοριστική ερμηνεία της ανθρώπινης ηθικής. Ποια όμως είναι η ηθική βούληση ενός γονιδίου, ενός μυρμηγκιού ή μιας μέλισσας; Έχουν πράγματι συνείδηση και λειτουργούν για κάποιο κοινό καλό και αγαθό; Ακόμα, έχει νόημα να μιλάει κα­ νείς για καλό και για κακό σε τέτοιες περιπτώσεις; Το πρόβλημα είναι ότι εφαρμόζονται στα γονίδια, και στα ζώα και τα φυτά, έννοιες και όροι που είναι και παραμέ­ νουν στενά ανθρώπινες αξίες, που έξω από την αν­ θρώπινη κοινωνία στερούνται παντελώς νοήματος (π.χ. εγωισμός, αλτρουισμός, συνασπισμός κ.λπ.). Όλες αυτές είναι έννοιες φιλοσοφικά, και άρα ηθικά, φορτισμένες. Έχουν φιλοσοφική αντίληψη του κό­ σμου, ηθική και συνείδηση τα γονίδια, τα μυρμήγκια κ.λπ.; Καταγράφουμε ένα απλό παράδειγμα: σύμφωνα με το «δίλημμα του φυλακισμένου», οι δύο παίκτες κα­ ταλήγουν στο συμπέρασμα (δηλαδή συνειδητοποιούν) ότι τους συμφέρει να είναι καλοί και τίμιοι. Αντίθετα, για τον J. Maynard Smith, τα ζώα ακολουθούν ενστικτωδώς αυτού του είδους τις συμπεριφορές και στρατηγι­ κές. Η διαφορά βρίσκεται ανάμεσα στο ένστικτο και τη συνείδηση. Το ίδιο έκαναν (μηχανικά) και οι υπολογι­ στές (σελ. 76-78). Το ένστικτο και το μηχανικό, όσο πο­ λύπλοκα και αν είναι, λοιπόν δεν είναι ποτέ συνειδητά. Δεν μπορούμε να παραβλέπουμε πως ο άνθρωπος, σε αντίθεση με τα άλλα κοινωνικά ζώα, μέσα από την κοινωνικότητά του αποκτά ιστορία, μεταβάλλεται και εξε­ λίσσεται συνεχώς. Για τούτο και θεωρώ ότι το πέρα­ σμα από την «εδώ και ένα δισεκατομμύριο χρόνια πήξη των γονιδίων σε ομάδες συνεργασίας στην εδώ και χί­

λια χρόνια πήξη των ιδεών για την κοινωνία και τις ρί­ ζες της» (σελ. 18) δεν συντελείται ικανοποιητικά από το συγγραφέα. Ο Matt Ridley στέκεται κριτικά στις διάφορες σχηματο­ ποιημένες αναπαραστάσεις της ανθρώπινης και κοινω­ νικής πραγματικότητας. Και πολύ ορθά πράττει. Στη συ­ νέχεια όμως δεν πετυχαίνει να αντισταθεί στη γοητεία τους. Η εφαρμογή μιας σειράς τυποποιημένων διλημ­ μάτων και στρατηγικών (όπως «το δίλημμα του απαγωγέα», «το δίλημμα του φυλακισμένου», «μία σου και μία μου», «το παιχνίδι της σαρανταηοδαρούσας», «το παι­ χνίδι της τελεσίδικης διαπραγμάτευσης») αποδεικνύεται μακροπρόθεσμα αναποτελεσματική. Η θεωρία των

Κατά την άποψη του Μ. Ρίντλεϊ, οι βιολογικοίπαράγοπες παραμένουν απόλυτοι κυρίαρχοι της ανθρώπινης ουμπεριφοράς παιγνίων, όσο γοητευτική και πολύπλοκη και να είναι, δεν παύει να αποτελεί ένα ανθρώπινο σχήμα και μια πνευματική κατασκευή με περιορισμένες δυνατότητες και πιθανότητες εφαρμογής. Όσο και αν λαμβάνομε υ­ πόψη καταστάσεις αυξανόμενης πολυπλοκότητας, οι διάφορες ερμηνευτικές θεωρίες δεν θα αποτελούν παρά μια έστω προχωρημένη διανοητική σχηματοποίηση του κόσμου. Τώρα, τα περί «τέλειας στρατηγικής» και «καθολικής ισχύος συνταγή», που ο συγγραφέας πι­ στεύει ότι η θεωρία των παιγνίων μπορεί να προσφέρει για την ανθρώπινη κοινωνία, μάλλον συνιστούν νέας μορφής μεταφυσικές παγίδες. Ας το καταλάβουμε πια πως η φυσική πραγματικότητα έχει περισσότερη φα­ ντασία από τον άνθρωπο. Όχι μόνο τους διάφορους παραλληλισμούς μεταξύ ανθρώπινης κοινωνίας και φύσης βρίσκω κακούς συμβούλους, αλλά και τις διά­ φορες απόπειρες προσομοίωσης των ανθρώπινων συ­ μπεριφορών μέσω υπολογιστών θεωρώ ανεπαρκείς. Η μαθηματική εκλογίκευση και τα προσομοιωτικά περι­ βάλλοντα (όπως εκείνα του R. Axelrod), παρά τα ου­ σιαστικά αποτελέσματα, δεν μας ικανοποιούν. Η αν­ θρώπινη κοινωνία όχι μόνο δεν αποτελεί ένα παιχνίδι με δισεκατομμύρια παίχτες και με μη μηδενικό άθροι­ σμα, αλλά ξεπερνά κάθε είδους υπολογισμό και κάθε τέτοιο όριο. Αν όμως κατανοήσουμε πλήρως την «εξαιρετικότητα» του ανθρώπου, προς τι όλες οι άλλες ανα­

φορές στην εγωιστική μανία των γονιδίων μας και όχι, απεναντίας, στην επισήμανση των διαφορών; Για το συγγραφέα η προοπτική ανάδειξης των άλλων, των θετικών πτυχών, του εγωιστικού γονιδίου/ατόμου περνά υποχρεωτικά μέσα από την αναγνώριση της α­ ναγκαιότητας του καταμερισμού εργασίας μεταξύ των διαφόρων υποκειμένων στο εσωτερικό των οικογενει­ ών, μεταξύ των κοινωνικών, και πάει λέγοντας. Για τον ίδιο, ο καταμερισμός εργασίας συνιστά χαρακτηριστικό «εγγεγραμμένο στη φύση μας». Η εξειδίκευση των μυρμηγκιών, των κυττάρων δεν έχει όμως να κάνει σε τίποτα ούτε έχει τίποτα το κοινό με τον συνειδητό καταμερισμό εργασίας των ανθρώπων. Ο καταμερισμός εργασίας των γονιδίων, των κυττάρων των μυρμηγκιών, όσο θαυμαστός και να είναι, παραμέ­ νει εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια αμετάβλητος. Εκεί­ νος του ανθρώπου αποτελεί ιστορικό φαινόμενο, εξε­ λίσσεται και περνά διάφορες φάσεις. Η ανθρώπινη κοι­ νωνία είναι εντελώς διαφορετική από το άθροισμα των μερών της, και αυτό ακριβώς οφείλεται όχι μόνο στον καταμερισμό εργασίας, αλλά και στο υψηλό επίπεδο α­ φαίρεσης, στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, στην αυξη­ μένη και περισσότερο πολύπλοκη κοινωνικότητα κ.λπ. Ο καταμερισμός εργασίας μεταξύ των ανθρώπων, όσο και αν οφείλεται και σε γενετικούς και βιολογικούς πα­ ράγοντες (βλ. καταμερισμό εργασίας μεταξύ των γονι­ δίων και των κυττάρων), εντούτοις συνιστά ταυτόχρο­ να και κοινωνικό και πολιτισμικό γεγονός. Δηλαδή ο αρ­ χικά στοιχειώδης (και για λόγους οικονομίας και οικονο­ μικής προόδου καταμερισμός) απέκτησε πλέον εντε­ λώς άλλα και ιδιόρρυθμα, εξαιρετικά, ανθρώπινα χαρα­ κτηριστικά. Από την υποτυπώδη πρωτόγονη εξειδίκευση μέχρι τη σημερινή μάς χωρίζουν χιλιάδες χρόνια και εκατοντά­ δες διαφορετικές μεταξύ τους μορφές. Το παράδοξο όμως είναι ότι ο Μ. Ridley στρέφεται με το μέρος του καταμερισμού της εργασίας (άρα και υπέρ του καταμε­ ρισμού της γνώσης), ενώ το ίδιο το έργο του συνιστά την πλέον σαφή άρνηση αυτού του καταμερισμού (αν­ θρωπολογία, βιολογία, πολιτική οικονομία, ψυχολογία, θεωρία των παιγνίων συνιστούν εξειδικευμένα τμήμα­ τα της ανθρώπινης γνώσης). Από φιλοσοφική άποψη, αυτός ο σκληρός και άκαμπτος καταμερισμός εργασίας που προτείνει ο Μ. Ridley είναι ίσως ό,τι πιο αλλοτριω­ τικό στη σχέση του ανθρώπου προς τη φύση και προς τις άλλες κοινωνικές ομάδες. Δεν θα έλεγα ότι τα επιχειρήματα του συγγραφέα και τα συμπεράσματα που αντλεί είναι πάντοτε πειστικά και αξιόπιστα. Έχουμε την εντύπωση ότι συχνά φτάνει σε συμπεράσματα ξεκινώντας από έναν περιορισμένο α­

ριθμό περιπτώσεων και άλλοτε εκκινεί από απλές υπο­ θέσεις (σελ. 115,122, αλλά και σελ. 55 για το ζήτημα της κληρονομιάς- σελ, 152-153,240,246 για τους νό­ μους της αγοράς). Η αντίληψη της λογικότητας που αναδεικνύεται από το βιβλίο είναι άκρως περιοριστική και τούτο αποδεικνύεται συζητώντας το πρόβλημα των συναισθημάτων, τα οποία ο Μ. Ridley θεωρεί ανορθολογικά (σελ. 166). Ό,τι για το συγγραφέα διαφεύγει των τυπικοποιημένων και τυπικοποιήσιμων λογικών σχημά­ των είναι ανορθολογικό. Τα συναισθήματα όμως δεν εί­ ναι ανορθολογικά, απλώς χαρακτηρίζονται από άλλης μορφής, πιο αυξημένη και πιο πολύπλοκη λογικότητα. Κλείνοντας, ας μη λησμονούμε ότι συγκεκριμένες θέ­ σεις εμπεριέχουν εξίσου συγκεκριμένες πολιτικές προ­ εκτάσεις. Είναι ενδεικτικό άλλωστε ότι ο συγγραφέας ξεκινά και ουσιαστικά κλείνει το έργο του με αναφορές στον αναρχικό Ρ. Kropotkin. 0 συγγραφέας προτείνει ουσιαστικά ένα ιδιόρρυθμο μείγμα ηθικής, φιλελεύθε­ ρου ατομικισμού, κοινοτισμού, αναρχισμού, ουτοπι­ σμού και φτηνού ρητορικού αντικρατισμού. Κάποια πο­ λεμική διάθεση προς εκείνες τις οικολογικές πολιτικές προτάσεις που βυθίζονται στον μυστικισμό, στον ανορθολογισμό δεν παρουσιάζει ουσιαστικό ενδιαφέρον, καθώς κανένας σοβαρός μελετητής δεν παίρνει σοβα­ ρά υπόψη τους διάφορους ρομαντικούς μύθους περί «αρμονικού παρελθόντος» (σελ. κεφ. 11)· εξάλλου και η ίδια η πολεμική του απέναντι στην εξιδανίκευση του παρελθόντος και των «πρωτόγονων» λαών των παρα­ δοσιακών πολιτισμών αποδεικνύει ακριβώς την ανα­ γκαία αναγνώριση μιας ιστορικής αντίληψης της ηθικής. Από την άλλη πλευρά, εκεί όπου ανασύρει στο προ­ σκήνιο πολιτικά ζητήματα του καιρού μας, η στάση του χαρακτηρίζεται από την έλλειψη σταθερής επιχειρημα­ τολογίας (σελ. 235 για το χριστιανισμό, 219 για τον Μάο και τον Χίτλερ, 125-236 για το ναζισμό και το σο­ σιαλισμό- για κάποιες άστοχες πολιτικές επισημάνσεις του σελ. 309-311). Διαβάζοντας το Οι ρίζες της αρετής έχουμε την αίσθη­ ση ότι οι παλαιότερες μηχανιστικές αντιλήψεις της φύ­ σης ως του «τέλειου ωρολογοποιού» και της «ακριβούς και καλοκουρδισμένης μηχανής» μεταφέρθηκαν τώρα από τον μεγάκοσμο και το σύμπαν στον μικρόκοσμο των γονιδίων. Και ασφαλώς μια τέτοια εξέλιξη δεν εί­ ναι οπωσδήποτε θετική. Για τούτο και η «διδακτική» φύ­ σή των τελευταίων παραγράφων μάλλον δεν απαντά επαρκώς και με σαφήνεια στα ερωτηματικά που ρ ίδιος ο συγγραφέας είχε θέσει. Η απουσία κάποιων στοιχειωδών βιογραφικών στοι­ χείων για το συγγραφέα είναι και αισθητή και δυσά-

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΒΛ Α Ν ΤΙΜ ΙΡ Ν Α Μ Π Ο Κ Ο Φ

AΝΤ A ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΝΑΜΠΟΚΟΦ

ΑΝ ΤΑ

Η Ά γ ια είναι μια νοσχαλγική παρωδία των μυθιστορημάτων που περιέγραφαν τη ρωσική αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, ένα έργο γεμάτο έμμεσες αναφορές στη ρομαντική πεζογραφία και ποίηση, κρυμμένους υπαινιγμούς, λογοπαίγνια και κάθε είδους φιλολογικά παιχνίδια. Αυτή η ειρωνική διάθεση, παρούσα σε όλα σχεδόν τα έργα του Ναμπόκοφ, δεν αφαιρεί τίποτα από το φιλοσοφικό βάρος τού βιβλίου και την εντυπωσιακή δύναμη της ανάλυσης των χαρακτήρων.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 · ΑΘΗΝΑ 10680 ΤΗΛ. 3607.744 · FAX 3623.093 E-mail: nefeli-p@otenet.gr

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Περίψυχογλωσσολογίας του Νίκου Ναγόπουλου

I

I

ΡΙΑ ΠΗΤΑ

Ψυχολογία της γλώσσας

ΡΙΑ ΠΗΤΑ

I ' I Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 202

Η

γλώσσα και η σκέψη αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα, έτσι ώστε η γλώσσα να αποτελεί στην ουσία την άμεση εκδήλωση του συνειδητού κό­

σμου. Η γοητεία ή η πανουργία της διαλεκτικής σκέψης, με σύνεργό την ιστορική διάσταση και τη θέση περί συγχρονικότητας στην εμφάνιση του γλωσσικού μέσου και της συνείδησης, ικανοποιούσε, έστω και εν μέρει, τις εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις που με δογματι­ σμό υποστήριζαν την πρωτοκαθεδρία της γλώσσας ή της σκέψης αντίστοιχα. Όμως, με το πέρασμα από τη Φιλοσοφία της γλώσσας στη σύγχρονη Ψυχογλωσσο­ λογία, τα συμπεράσματα σχετικά με την ποιότητα των σχέσεων ανάμεσα στη γλώσσα και τη σκέψη δεν προ­ κύπτουν πλέον μέσα από επιτυχημένους ή εσφαλμέ­ νους στοχασμούς, αλλά με την υιοθέτηση της αναλυ-

Η συγγραφέας εστιάζει την προσοχή της στη γλώσσα, ως το γνωστικό στοιχείο της ανθρώπινης νόησης τικής μεθόδου, η οποία αναζητεί αιτιακούς συσχετι­ σμούς, που να μπορούν να επαληθευθούν και να επι­ κυρωθούν από τις αδιάψευστα έγκυρες και αξιολογικά ουδέτερες νευροεπιστήμες. Βέβαια, το αν η ιδεολο­ γία και η ιστορία εξοβελίζονται από την αυστηρή επι­ στημονική έρευνα των εργαστηρίων, δεν είναι κάτι που με βεβαιότητα μπορεί να υποστηριχθεί. Η συγγραφέας του παρόντος έργου δεν φιλοδοξεί να προτείνει μεθοδολογικές λύσεις στην προσέγγιση του

Ψ Υ Χ 0 Α 0 Γ ΙΑ Τ Η Σ Γ Μ ΙΣ Σ Α Σ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

προβλήματος της γλωσσικής επικοινωνίας, αλλά να αναδείξει επιτυχώς, με συστηματικό και διδακτικό τρόπο, τις κυρίαρχες πειραματικές μεθόδους στο χώ­ ρο της Ψυχογλωσσολογίας. Κατά συνέπεια, η εκτετα­ μένη αναφορά στις επιρροές των νευρωνικών εγκε­ φαλικών δικτύων στην αναπαραστατική γλωσσική ικα­ νότητα που αναπτύσσουν.οι άνθρωποι δεν προδίδει ένα μεθοδολογικό πρόκριμα, αλλά πιστοποιεί τη στα­ διακή αφομοίωση της Ψυχογλωσσολογίας από τις Νευροεπιστήμες. Έτσι, το βιβλίο αυτό καλύπτει, υπό μορφήν εγχειριδί­ ου, το γνωστικό υλικό, που προκύπτει από τη γλωσσι­ κή ανάλυση και τη Νευροψυχολογία έως τις σύγχρο­ νες μεθόδους της τεχνητής νοημοσύνης, και προκαλεί μια σειρά από ερωτήματα. Συγκεκριμένα: Ποιες·εί­ ναι εκείνες οι πολύπλοκες ψυχολογικές διεργασίες που κάνουν δυνατή την απόκτηση του γλωσσικού μέ­ σου και θέτουν τις βάσεις για την εξέλιξή του; Και πα­ ραπέρα, κατά πόσο μπορεί να γίνει αποδεκτή η θέση

τα β ιβ λία του μήνα

όχι κάποια εσωτερικά νοητικά ενεργήματα, διαφορο­ ποιημένα ποιοτικώς από τα ερεθίσματα που προκαλούν αντιδράσεις στη συμπεριφορά, είναι υπεύθυνα για τις σύνθετες γνωστικές λειτουργίες που επιτελούν οι άνθρωποι και οδηγούν, εν τέλει, στην κατάκτηση της γλώσσας; Χωρίς να υποχωρεί το ενδιαφέρον για τη διερεύνηση των δομικών χαρακτηριστικών του γλωσσικού συστή­ ματος -σε επίπεδο γραμματικής, συντακτικής, πραγ­ ματολογικής και σημασιολογικής ανάλυσης-, η ιδιαί­ τερη ενασχόληση με την Ψυχολογία της γλώσσας (Ψυχογλωσσολογία) πιστοποιεί το ερευνητικό ενδια­ φέρον της σύγχρονης Νευροφυσιολσγίας για θέματα που αφορούν τη γλωσσική παραγωγή και κατανόηση, αλλά και τη δυνατότητα προσομοίωσης των γλωσσι­ κών και νοητικών ικανοτήτων των ανθρώπων σε ηλε­ κτρονικούς υπολογιστές. Επιπλέον, οι σύγχρονες μελέτες αποδεικνύουν ότι για τη γλωσσική ικανότητα του εγκεφάλου και την ενερ­ γοποίηση του λόγου απαιτείται η δραστηριοποίηση μιας σειράς υπολειτουργιών, που είναι υπεύθυνες για

την επισήμανση και επεξεργασία των γλωσσικών πληροφοριώ ν και την επανάκλησή τους από τη γλωσσική μνήμη. Παράλληλα, με την κωδικοποίηση της γλωσσικής αντιληπτικής και συναισθηματικής συ­ μπεριφοράς και με τον επιμερισμό των διεργασιών που επιτελούν τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια, ως προς τις νοητικές και γλωσσικές λειτουργίες, μπο­ ρούν να εντοπίζονται εγκεφαλικές βλάβες και νευροεκφυλιστικές ασθένειες, που είναι υπεύθυνες για τη μη ομαλή ανάπτυξη του γλωσσικού μέσου. Σε κάθε περίπτωση, και εάν γίνει αποδεκτή η θέση πε­ ρί γενετικού προκαθορισμού και ύπαρξης ενός γλωσ­ σικού συστήματος, στη βάση μιας εξελιγμένης βιολο­ γίας του εγκεφάλου, η εξηγητική πρόκληση παραμέ­ νει, καθώς, όπως διαφαίνεται και από τις εύστοχες παρατηρήσεις της κ. Πήτα, ανιχνεύει υπομονετικά τις πολύπλοκες μετασχηματιστικές δυνατότητες των γραμματικών και συντακτικών συστημάτων, έτσι ό­ πως εκφράζονται με την ετερογένεια του λόγου ως ομιλία (parole). Κατ' αυτόν τον τρόπο, η συγγραφέας εστιάζει την

Η Ρία Πήτα γράφει για το βιβλίο της Ψυχολογία τη( γλώοοαο Ακολουθώντας την επιταγή «μετανιώνω πάπα για όαα δεν έχω κάνει και ποτέ γι' αυτά που πραγματοποίησα», αποφάσι­ σα να προβώ οτιj συγγραφή και την έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου, παρότι γνώριζα πως δεν αποτελεί πλήρες και εμπεριστατωμένο κείμενο, το οποίο να σκιαγραφεί και να αναλύει σε βάθος την επιστήμη της ψυχογλωσοολογίας. Αφορμή για τη σύλληψη και την υλοποίησή του υπήρξαν αφενός οι πρώτοι φοιτητές μου, που διδάχθηκαν για πρώτη φορά το μάθημα «Ψυχολογία της Γλώσσας» το ακαδημαϊκό έτος 1997-98 οτο Αριοτοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, και αφετέρου η έλλειψη σχετικής βιβλιογραφίας στην ελληνική γλώσσα. Έτσι, οτο βιβλίο προσπάθησα να επικεντρώσω την προσοχή στην κατά το δυνατόν απλή και κατανοητή έκθεση των βασι­ κών αρχών, δομών και πειραματικών μεθόδων της ψυχολογίας της γλώσσας ως σχετικά νέας και ανεξάρτητης επιστή­ μης, η οποία εντάσσεται στον ευρύτερο χώρο των νευροεπιστημών. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για ένα διδακτικό κείμενο που απευθύνεται, πρώτιστα, οε φοιτητές ψυχολογίας, γλωσσολογίας, λογοθεραπείας, κοινωνικής εργασίας και των υπό­ λοιπων παρεμφερών ειδικοτήτων και, κατά δεύτερο λόγο, σε όλους όσοι ενδιαφέροηαι να κατανοήσουν τη διαδικασία αντίληψης και παραγωγής στη γλωσσική επεξεργασία, καθώς και την πορεία απόκτησης της γλώσσας από τα παιδιά, της ΓΛΩΣΣΑΣ η οποία είναι προνόμιο μονάχα του ανθρώπινου είδους. Το βιβλίο αποτελεί, δηλαδή, μία πρώτη προσπάθεια καταγραφής διερευνήοεων που συγκομίζουν θεωρητικές ερμηνείες και εμπειρικά δεδομένα σε ερωτήματα που αντιμετω­ πίζει και αποσκοπεί να ερμηνεύσει κάθε συγκεκριμένο ή γενικότερο ψυχογλωοσολογικό μοντέλο, μελετώντας την επε­ ξεργασία της γλώσσας από τον άνθρωπο και τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Μένοντας πιστή οτις αρχές μου και την επιταγή του «ποτέ μη μένεις ικανοποιημένη με μία μόνο προσπάθεια», το επόμενο βήμα-στόχος και επιστημονική χίμαιρα στη σταδιοδρομία μου αποτελεί η συγγραφή ενός βιβλίου για την ψυχολογία της γλώσσας που θα είναι απολύτως αναλυτικά και λεπτομερές στο είδος του.

τα Βιβλία του μήνα

•e

προσοχή της στη γλώσσα, ως to γνωστικό στοιχείο της ανθρώπινης νόησης, που συγκροτείται σε νοητικό και σηρασιολογικό επίπεδο στον ανθρώπινο ε­ γκέφαλο. Το ενδιαφέρον αυτό οδηγεί στην επιστή­ μη της Ψυχογλωσσολογίας, η οποία μελετά την α-

Το βιβλίο αυτό καλύπτει, υπό μορφήν εγχειριδίου, το γνωστικό υλικό που προκύπτει από τη γλωοοική ανάλυση και τη Νευροψυχολογία έως τις σύγχρονες μεθόδους της τεχνητής νοημοσύνης ντιληπτική και παραγωγική διαδικασία του γλωσσι­ κού μηχανισμού, καθώς και το βαθμό εξάρτησης του νοήματος από τις κυρίαρχες γλωσσικές μορ­ φές επικοινωνίας, που υπό μορφή γλωσσικών συμ­ βάσεων και παιγνίων (Sprachspiele) συγκροτούν τη λεκτική απόδοση των «μορφών ζωής» (Lebensformen). Επιπλέον, εξετάζει το ρόλο του παιδιού κατά τη διαδι­ κασία της γλωσσικής ανάπτυξης και το βαθμό της δη­ μιουργικής έκφρασης, μέσα από τον ασφυκτικό κλοιό

ανακλαστικών αντιδράσεων ή γενετικά προκαθορι­ σμένων διεργασιών, που βρίσκονται σε αιτιώδη σχέση με τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου και ε­ ξελίσσονται μέσα από μηχανισμούς γλωσσικής από­ κτησης. Πίσω από τους προβληματισμούς αυτούς, το κυρίαρ­ χο ερώτημα, που αναδύεται μέσα από τη συστηματι­ κή παράθεση απόψεων, είναι εάν η ολοκλήρωση της γλωσσικής επικοινωνίας αποτελείτο συνδυασμό μιας γνωστικής ικανότητας για την απόκτηση της γλώσ­ σας και των προϋποθέσεων ενός οργανωμένου γλωσσικού συστήματος, ώστε η γλώσσα αυτή να α­ φομοιωθεί αντιληπτικά από τον εγκέφαλο μέσα από μια ολιστική ή εντοπιστική λειτουργία νοητικών εγκε­ φαλικών διεργασιών. Τη συνεργία γενετικών προδια­ θέσεων και ύπαρξης ενός κατάλληλου γλωσσικού συστήματος φαίνεται να αποδέχεται και η συγγραφέ­ ας, όταν υποστηρίζει ότι ο εγκέφαλος κάθε παιδιού πρέπει να διαθέτει εκ γενετής την ικανότητα απόκτη­ σης της γλώσσας, ενώ η γλώσσα πρέπει να είναι κα­ τάλληλα οργανωμένη για να μπορέσει ο εγκέφαλος του παιδιού να την αφομοιώσει. 0 πειρασμός της νέ­ ας σύνθεσης φαίνεται ελκυστικός, έστω και με την α­ πουσία της ιστορικής διάστασης, η οποία, υπό τη μορφή του εργαλειακού ηράττειν, δηλαδή της παρα­ γωγικής εργασίας, συγκροτούσε τον πυρήνα της μαρξικής διαλεκτικής. Και τούτο, διότι η σαγήνευση που άσκησε ο διαλεκτικός υλισμός ήταν ίσως πρόω­ ρη, αφού ο επιστημονικός υλισμός δεν είχε καταγρά­ ψει ακόμη τα σπουδαία του επιτεύγματα και μοιραία οι συνθετικές απόπειρες στηρίχθηκαν σε ελλιπή ή ε­ σφαλμένα στοιχεία. □

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

Γράμματααπ'τοΜέτωπο ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ

i

Βαλκανικοί Πόλιμοι ( 1912- 1913) Επιστολές προς τη ο ύ ζ υ γ ό του Κ ο ύ λ α Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 597

οτέ μου δεν κατάλαβα ποια ανάγκη εξυπηρετεί η δημοσίευση ιδιωτικών επιστολών. Τα γράμμα­ τα που ανταλλάσσουν δύο άνθρωποι, όταν α­

Π

φορούν πολύ προσω­ πικές στιγμές τους, εί­ ναι τουλάχιστον άκομ­ ψο να γίνονται αντικεί­ μενο της αδηφάγου περιέργειας τρίτων. Το «ολίσθημα» είναι μεγα­ λύτερο στην περίπτω­ ση που η «κοινοποίη­ ση» επισυμβαίνει μετά το θάνατο των πρωτα­ γωνιστών, όταν δηλα-

τα Βιβλία του μήνα

δή αυτοί δεν μπορούν να «αμυνθούν». Εξαιρούνται φυσικά οι επιστολές μεταξύ «επωνύμων» που περιέ­ χουν στοιχεία χρήσιμα για την αξιολόγηση της δρά­ σης και του έργου τους και εκείνες που ενσωματώ­ νουν πληροφορίες για σημαντικά γεγονότα. Στη δεύ­ τερη κατηγορία ανήκουν οι επιστολές του αξιωματι­ κού Παρασκευόπουλου προς τη γυναίκα του Κούλα Νικολάου-Διομήδη από τον Οκτώβριο του 1912 μέχρι τον Νοέμβριο του 1913. Οι επιστολές δεν διεκδικούν

λογοτεχνική πρωτοτυπία. Άλλωστε ο συντάκτης τους είναι στρατιωτικός. Όμως διά των γραμμών τους περ­ νάει όλη η φρίκη του πολέμου, καταγράφονται οι ιδε­ ολογικές σκοπιμότητες, ενώ «προσφέρεται» αξιόλογο ενημερωτικό υλικό για τις στρατιωτικές και πολιτικές προτεραιότητες της ελληνικής πλευράς σε μια περίο­ δο που σημάδεψε την πορεία του έθνους.

Τάσος ηαππάς

ΜΟΥΣΙΚΗ

Μία χρήσιμη έκδοση I L

ΡΟΝΤΟΛΦΟ ΒΕΝΤΙΤΙ

Μικρός οδηγός στη μ«γάλη μουσική

■I

■

Η

Τόμοςr Μτφρ.: Κοίτη Μάρακα Αθήνα, Στάχυ, 1998. Σιλ. 208

ο παρόν βιβλίο ολοκληρώνει, ως τρίτος τό­ μος, την ενδιαφέρουσα και χρήσιμη έκδοση με τον τίτλο Μικρός οδηγός οτη μεγάλη μου­ σική του μουσικολόγου Ροντόλφο Βεντίτι (Rodolpho Venditti). Στους τρεις τόμους της έκδο­ σης αυτής ο Βεντίτι παρουσιάζει τους μεγάλους της μουσικής παραγωγής του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα, αντίστοιχα, συνδυάζοντας βασικές βιο-/εργογραφικές, κατά μία παράλληλη διάταξη αναπτυσσόμενες, πληροφορίες για τους μουσι­ κούς δημιουργούς με ορισμένα στοιχεία για το ιστορικο-κοινωνικό περιβάλλον τους. Στον πρώτο τόμο της έκδοσης ο Βεντίτι εστιάζει την προσοχή του στον Βιβάλντι, τον Μπαχ, τον Χέντελ, τον Χάιντν και, βεβαίως, στον Μότσαρτ και τον Μπετόβεν. Ο δεύτερος τόμος αφορά στους μεγάλους της ρομαντικής μουσικής: Σούμπερτ, Σούμαν, Μέντελσον και Σοπέν.

Τ

τα Βιβλία του μήνα

Στον παρόντα, τρίτο και τελευταίο τόμο παρου­ σιάζονται τέσσερις σημαντικοί δημιουργοί του 19ου αιώ να: πρόκειται για τον Παγκανίνι, τον Μπερλιόζ, τον Λιστ και τον Μπραμς. Είναι προφανές ότι ο Βεντίτι επέλεξε και οργάνω­ σε το υλικό του βιβλίου του με σκοπό την άμεση πρόσληψή του από ένα ευρύ κοινό χωρίς εξειδικευμένες εν προκειμένω γνώσεις. Αυτό πάντως δεν σημαίνει ότι το βιβλίο στερείται της δυνατό­ τητας να ενδιαφέρει και τους περισσότερο ενημε­ ρωμένους αποδέκτες. Εννοώ ότι οι πληροφορίες του βιβλίου, αν και αφορούν σε ζητήματα που έ ­ χουν αρκούντως καλυφθεί από τη (διεθνή, έστω) βιβλιογραφία, εντούτοις παρατίθενται με αμεσό­ τητα περίπου προφορικού λόγου, και επομένως η αποδεκτότητα του βιβλίου είναι εξασφαλισμένη

(συνεπικουρούοης στην ελληνική έκδοση και της ρέουσας μετάφρασης). Άλλωστε η θεματική του βιβλίου αντιπροσωπεύει σταθερά μεγέθη διαχρονικής αναφοράς. Έτσι π.χ. ο Μότσαρτ θα είναι πάντοτε η λυδία λίθος για την α­ ναμέτρηση με το απόλυτο (και όχι μόνον στη μουσι­ κή). Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να μας δια­ φεύγει ότι στη σύνθεση του παρόντος τρίτου τόμου

0 Ε κδόσεις Ι δμων Τ.Θ. 48030 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ - Τ.Κ. 132 31 & ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ 10-12 ΑΘΗΝΑ-ΤΗΛ.-FAX 50 15 550

0 Ρ Βεπίτι επέλεξε και οργάνωσε το υλικό του βιβλίου του με οκοπό την άμεοη πρόσληψή του από ένα ευρά κοινό, δίχως αυτό να οημαίνει ότι οτερείται της δυνατότητας να ενδιαφέρει και τους περιοοότερο ενημερωμένους αποδέκτες της έκδοσης οι παρουσιαζόμενοι δημιουργοί -ο Παγκανίνι με την έμφαση που έδωσε στο βιολί ως βά­ ση αλλά και εργαλείο για τη μουσική έκφραση, ο Μπερλιόζ ως εισηγητής της προγραμματικής μουσι­ κής, ο Λιστ ως διαμορφωτής του συμφωνικού ποιή­ ματος και ο Μπραμς ως διαμορφωτής της «σύγχρο­ νης» οικονομίας της μουσικής δωματίου - είναι ση­ μαντικοί κυρίως για τη δυναμική διάσταση της πα­ ραγωγής τους σε ό,τι αφορά στην εξέλιξη της σο­ βαρής μουσικής δημιουργίας στον αιώνα μας. Και μία προσθήκη ως απαραίτητη, ειδικότερη βιβλιο­ γραφική επισήμανση: Αφορά (α) στη μελέτη του Ίωνος Ζώτου για την εκκλησιαστική μουσική του baroque και τον Μοντεβέρντι (Αθήνα 1996) ως προ­ οίμιο του Μπαχ και των έργων «εκκλησιαστικής συ­ ναυλίας» και (β) στη μελέτη του Willi Apel με θέμα την ιταλική μουσική για βιολί του 17ου αιώνα (Indiana Uni. Press 1990) ως προοίμιο όχι μόνον του Βιβάλντι αλλά και του Παγκανίνι.

Άλκηστις Σουλογιάννη

Κ ΥΚ ΛΟΦ ΟΡΟΥΝ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΑ

> s a ® s s i*. τα Βιβλία του μήνα

ΠΑΙΔΙΚΑ

Όλοι οι δρόμοι οδηγούνκάπου... ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Η Μαριόν στ' ασημένια νησιά και στα κόκκινα δάση Εικον.: Τ. Μιοούρας Αθήνα, Πατάκης, 1999. ΣεΧ. 128

τραγούδια, εκπλη­ ποτελεί ευχάριστο γεγονός, νομίζω, για ό­ κτικά θαύματα και λους όσοι ασχολούμαστε με τη λογοτεχνία απίθανες καταστά­ για παιδιά, να βλέπουμε συγγραφείς με αξιό­ σ εις, για να το υ λογο έργο για «μεγάλους» να γράφουν και για μι­ πει πως «όλοι οι κρούς αναγνώστες. Ένα τέτοιο λοιπόν γεγονός εί­ τόποι οδηγούν κά­ ναι και τούτο το βιβλίο «όπου η Μαριόν μεγαλώνει που κι α π ' το κά ­ -αλλά όχι πολύ- σε μια βόρεια πόλη», «όπου ο που μπορείς να πας α λλού και μ ετά κάπου α λ ­ νάνος Φλουπ μένει μέσα στο παλιό ρολόι του τοί­ λού». Με μια διαπολιτισμική συλλογιστική στο βά­ χου» εκεί «όπου ο καιρός περνάει γρήγορα και με­ θος της «ιδεολογίας» του, θα λέγαμε ότι το βιβλίο ρικές φορές αργά». Έτσι «η Μαριόν δανείζεται της Σώτης Τριανταφύλλου, με ποιητικό τρόπο τραγούδια και βλέπει όνειρα»,«... ταξιδεύει πάνω γραμμένο και με μια ουντομία κινηματογραφικής σ' ένα νορβηγικό ξύλο», κρύβεται σε δέντρα, βρί­ υφής, είναι σίγουρο πως με τη σειρά του θα μαγέ­ σκει χαμένα ζώα, μπαίνει σ' ένα κουτσό τρένο, ψει τους μικρούς αναγνώστες. Αλλά και τους με­ συναντάει θαλάσσια άλογα, ξωτικά, πηγαίνει έως γάλους. Όσοι ακόμη στον αιώνα της παγκοσμιο­ το κέντρο της γης και τέλος, λίγο πριν την ξυπνή­ ποίησης που ακάθεκτος έρχεται, δεν βολεύονται σει ο νάνος Φλουπ που είχε σταματήσει το... χρό­ να ταξιδεύουν μέσα από τα διαδίκτυα, αλλά θέλ-, νο, βλέπει έναν τρομερό εφιάλτη! γονται να περιδιαβάζουν τους δρόμους της αν­ Η Μαριόν, που ομολογουμένως έχει κάτι από την θρώπινης δημιουργίας, της παιδικής φαντασίας Αλίκη του Λ. Κάρολ αλλά και από ήρωες του Μ. και τις ατραπούς της ανείπωτης ομορφιάς με μα­ Έντε ή την ατμόσφαιρα του Κ. X. Λιούις, όλ' αυτά γικούς τρόπους. δημιουργικά και με νέο, προσωπικό, τρόπο δοσμέ­ (Για μικρούς και μεγάλους) να, πιάνει κυριολεκτικά από το χέρι το ν αναγνώ­

«

στη οδηγώντας τον σε μαγικούς περιπάτους, μέ­ σα από γνώριμα μυθολογικά μοτίβα, μουσικές και

Γιάννης Σ. Παπαδάτος

Επιτέλουςέναθεατρικόέργο γιαπαιδιά ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ

Μια τρ€λή τρελή πολυκατοικία

οι ένοικοι απογοητεύθηκαν. Παρέα όμως με το ζω­ γράφο αποφάσισαν να την ξαναζωγραφίσουν. Έξυπνο χιούμορ και φαντασία λοιπόν. Οι διάλογοι ζωντανοί και τα χρώματα δίνουν και παίρνουν. Να λοιπόν ένα επίκαιρο έργο, μάλλον για τα παιδιά των αστικών και ημιαστικών περιοχών, που εύκολα ανεβάζεται και με τις σχετικές διασκευές (προσοχή: πά­ ντα με την άδεια του εκδοτικού οίκου) από όλες τις τάξεις του Δημοτικού Σχολείου.

Εικον.: Γ. Ξανθούλης Αθήνα, Καοτανιώτης, 1999. Σελ. 80 ίναι γνωστό ότι ουσιαστική θεα­ τρική παιδεία στην ελληνική εκ­ παίδευση δεν υπάρ­ χει. Ή τουλάχιστον οι λίγες προσπάθει­ ες που γίνονται τε­ λευταία δεν έχουν ακόμη αποδώσει καρπούς σε ευρεία κλίμακα. Έτσι, σε πολλά σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης η θεατρική παιδεία εξα­ ντλείται σε κάποιο ανέβασμα έργου με τα σχετικά προβλήματα του, κυρίως κατά τις σχολικές επετεί­ ους ή στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Και να σημει­ ωθεί ότι δεν υπάρχουν και πολλά θεατρικά έργα σύγχρονα, με καινούρια θεματολογία και ιδεολογία. Τα περισσότερα βιβλία που κυκλοφορούν περιέχουν ανούσια έργα γεμάτα διδακτισμό. Ένας συγγραφέας που έχει δώσει αρκετά με τα έρ­ γα του στην ελληνική εκπαίδευση είναι ο Γ. Ξανθού­ λης. Πόσες φορές δεν έχει ανεβεί αυτούσιο ή σε διασκευές το έργο του «Ανέβα στη στέγη να φάμε το σύννεφο»! Τούτη τη φορά έγραψε το έργο που παρουσιάζουμε, φαίνεται, με πολύ κέφι και φαντα­ σία. Περιττό βέβαια να αναφέρουμε την κατάσταση που επικρατεί στις πολυκατοικίες των αστικών πε­ ριοχών. Στο έργο μας ένας ζωγράφος, ο Λαδομπο­ γιάς, ζωγράφισε μια πολυκατοικία η οποία απέκτηοε τρελές ιδιότητες. Σε κάθε όροφο κάνει και διαφορε­ τικό καιρό, όλα είναι ελεύθερα, ακόμη και τα σκου­ πίδια επαναστάτησαν, το νέφος απομακρύνθηκε! Έγινε μια αλλιώτικη, ονειρική πολυκατοικία που ό­ λες τη ζήλευαν! Κι οι άνθρωποί της παρά το ξάφνια­ σμά τους έγιναν διαφορετικοί, πιο ευδιάθετοι. Ώσπου όλα ξανάγιναν «γνωστικά», όπως πρώτα, κι

Ε

am

Γιάννης Σ. Παπαδάτος

Τομακρύταξίδι τωνονείρων

i

ALEX GODARD

Ναταλί Απόδοση: Ρίνα Ρώοση-Ζαΐρη Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 36

α όνειρα μπορεί και να γίνουν πραγματικότητα. Αν δημιουργικά θη­ τεύεις στο ταξίδι του νου το αέναα απέ­ ραντο, τότε σ υ λ ­ λαμβάνεις την ευτυ­ χία. Αν πιστεύεις δε ότι η άνοιξη ενυπάρ­ χει σε όλες τις δυ­ σκολίες που συνα­ ντάς... ε! τότε όλα είναι εύκολα. Όταν η Ναταλί, μια καμηλοπάρδαλη, μετακόμισε από την πολυκατοικία που έβλεπε στο ποτάμι κι ονειρευόταν τη θάλασσα, σε μια νέα, που της έκρυβε το ποτάμι, το όνειρο δηλαδή, τότε η γλυκιά Ναταλί, που δεν ήθελε να είναι μόνη, απο­ φάσισε να πάει στη θάλασσα, καταφέρνοντας να βγει από τη σκλαβιά των τοίχων!

Τ

Είναι ένα ευαίσθητο εικονο-βιβλίο, ποιητικά δοσμέ­ νο από μια μεταφράστρια με μακρά θητεία σε τέτοι­ ου είδους βιβλία. Η εικονογράφησή του, ιδίως η φι­ γούρα της Ναταλί, είναι εξαίσια. (Για παιδιά από 6 έως 8 ετών)

Γιάννης Σ. Παπαδάτος τα Βιβλία του μήνα

ΝΙΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

γονίδιο αμφιβολίας

Σ τις αρχές του επόμενου αιώνα, ένας αμερικανός βιολόγος, ο Άλμπερτ Τσίμερμαν, ανακαλύπτει το γονίδιο του καλλιτέχνη. Προτείνει μάλιστα ένα απλό τεστ, με το οποίο μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί αν κάποιος είναι γεννημένος δημιουργός, ή όχι. Ένας πολλά υποσχόμενος συγγραφέας, μπροστά στο φόβο μιας πιθανής διάψευσης, παίρνει την απόφαση να ζήσει με την αμφιβολία. Αρνείται να υποβληθεί στο τεστ, που έχει φέρει τα πάνω κάτω στον κόσμο της Τέχνης (και όχι μόνο), χωρίς να συνειδητοποιεί ωστόσο, πως μ’ αυτή του τη στάση καταδικάζει τον εαυτό του στη σιωπή. Θα υποστεί τις οδυνη­ ρές συνέπειες της απόφασής του με γενναιότητα και δε θα το μετανιώσει παρά για μια στιγμή μονάχα, λίγο πριν τον θάνατό το υ ...Κ α ι τότε θα πιάσει πάλι μολύβι και χαρτί για να πλέξει το εγκώμιο της αμφιβολίας, χωρίς να μπορεί να φανταστεί ότι αυτή η εξομολόγηση θα οδηγήσει σε μια καινούργια ανατροπή, ίσως ακόμα πιο ηχηρή από εκείνη που προκάλεσε το περίφημο τεστ.

εκδόσεις

Π Ο Λ I Σι

ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗ Λ ..36 43 382, FAX 36 36 501 · e-m ail: polis@ ath.forth net.gr

Ά γ ν ω σ τ α δ ιη γ ή μ α τ α δ ιά σ η μ ω ν ξ έ ν ω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν από το αρχείο του Γιώργου ΖεΒελάκπ

ΙβάνΜπούνιν (1870-1953) Η επιλογ ή του διη γ ή μ ατος σ ’ α υ τό το τεύχος του «διαβάζω» έγινε μ ε δ ια φ ο ρ ετ ικ ό τρόπο, έ τσ ι όπ ω ς π αίζαμ ε π α ιδ ιά «το σ π ασμ ένο τηλέφ ω νο». 0 φ ίλ ο ς σ κη ν οθέτη ς Α ευ τ έρ η ς Ξ α ν θ ό π ο υ λ ο ς μ ο υ έ δ ω σ ε τη φ ω τοτυ πία εν ό ς διη γ ή μ ατος του Μ πούνιν, π ο υ είχε φ τάσ ει στα χ έρ ια του μ έσ ω της σ υ ν αδέλ φ ου του Ε ύας Σ τεφ άνή, στη ν ο π ο ία π ροη γουμ ένω ς το είχε σ υ σ τή σ ει ο π οιη τή ς Ε. X. Γονατάς. Ζ ήτησα α π ό τον τελευταίο, π ο υ ιδ ια ίτερ α εκτιμ ώ τη γνώμη του, να μ ο υ π ε ι τους λ ό γ ο υ ς της πρ οτίμ η σ ή ς του. «Το διη γη μ ατάκι αυτό», είπ ε, «μου είχε κά ν ει εντύπ ω σ η α π ό τότε π ο υ ή μ ου ν νέος, γ ια τί ενώ είναι μ ια σκέτη περιγραφ ή , χ ω ρ ίς να συμ βαίνει τ ίποτα, ο Μ πούνιν, π ο υ είναι π ε ρ ίπ λ ο κ ο ς συγγραφ έας, δ ρ α μ α τ ο π ο ιεί την περιγραφ ή , κ ά τ ι π ο υ επιτυγχάνει κά π ο τε κ α ι ο δ ικ ό ς μ αςΚ αχ τίτσ η ς. Γίνεται ό π ω ς σ ’ ένα ντοκιμαντέρ π ου , ενώ είναι τελ είω ς στατικό, παίρ νει μ ια δρ α μ α τικ ή διάσ ταση » . Π ρ ο ς την ά π οψ η του Ε. X. Γ ονατά συγκλίνει κα ι ο Ρ ώ σ ος κ ρ ιτ ικ ό ς της λ ογοτεχν ίας Β λ αδίμ η ρ ος Π όζν ερ στη Ν έα Ε σ τία του 1933. « 0 Μ πούνιν», γράφει, « π ροσέχ ει τη φ ύση σ ε στιγμές, π ο υ ο ι ή ρ ω ές του δεν εν δ ια φ έρ ο ν τα ι γι ’ αυτή ν κ α ι στ ο υ ς ζω γραφ ικούς του π ίν α κ ες μ ια δ ρ α μ α τ ικ ή π ε ρ ικ ο π ή της αφ ήγησης εξασ θενίζει το ρ υ θ μ ό κ α ι μ ειώ ν ει την οξύτη τα της εντύπω σης». Ο ΙβάνΜ πούνιν, α ν κ α ι θ εω ρείται ο κ υ ρ ιό τ ε ρ ο ς εκ π ρ ό σ ω π ο ς της π ρ ο επ α ν α σ τα τ ικ ή ς ρ εα λ ισ τ ικ ή ς ρ ω σ ικ ή ς σχολής κ α ι έν ας α π α ρ ά μ ιλ λ ο ς τοπιογράφ ος, α ν κ α ι κατέχ ει μ ια π ερ ίο π τ η θέση σ το σ τερ έω μ α τω νπεζογράφ ω ν του ε ικ ο σ τ ο ύ α ιώ ν α κ α ι του έ χου ν α π ον εμ η θεί τα β ρ αβ εία Ν όμπ ελ (1 9 3 3 ) κ αι Π ούσκιν, π αρ αμ ένει σ χετικά άγ νω σ τος σ το π λ α τ ύ ελλ η νικ ό αναγ νω στικ ό κοινό. Υ πάρχουν β έβ α ια δη μ οσιευμ ένα, δ ιά σ π α ρ τ α σ ε π ε ρ ιο δ ικ ά , διηγήματα κ α ι π οιή μ ατά του. Α νάμ εσα σ ’ α υ τ ά σημειώ νουμε το απ ό σ π α σ μ α α π ό το α υτοβ ιογραφ ικό του μ υ θ ισ τόρ η μ α «Στή ρ ιζ α της ζωής», π ο υ μ ετ έφ ρ α σ ε ο π ο ιη τή ς Γιώ ργος Κ οτζιού λας σ το θ αυ μ άσ ιο λ ογοτεχν ικό π ε ρ ιο δ ικ ό « Ν εοελλη νικά Γράμματα» Αρ. 186, 22 Ιου ν ίου 1940. Κ υ κ λ οφ όρη σ αν τα τελ ευταία χ ρ ό ν ια κ α ι βιβ λία του μ ε συλλογές διηγημάτω ν χ ω ρ ίς να τύχουν ευ ρ ύ τερ η ς απ οδοχ ή ς, θ υ μ ίζο υ μ ε τα «Διηγήματα» σ τις ε κ δ ό σ ε ις Ν εφ έλη το 1 980, π ο υ επιμ ελή θη κε κ α ι μ ετ έφ ρ α σ ε α π ό τα ρ ω σ ικ ά ο Αντώνης Βογιάζος * κ α ι τις «Σ κοτεινές α λ έες» στις ε κ δ ό σ ε ις Ο δ υ σ σ έας το 1985, σ ε μ ετάφ ρ ασ η Π έτρου Ανταίου. Ίσω ς σήμερα, π ο υ ο χ ρ ό ν ος έχει ξεθ ω ριάσ ει τ η ν ετ ικ έτ τ α « α ν τιδρ α σ τικ ός Ρ ώ σ ος εμιγκρές», το έργ ο του Μ π ούνιν γίνει π ε ρ ισ σ ό τ ερ ο γνωστό.

Γ.Ζ.

Υ.Γ. Εξαιρετικές αηγμές, από τη γνωριμία της με τον Μπούνιν, καταγράφει η Νίνα Μπεμπέροβα στο βιβλίο της «Αυτά τα γράμματα είναι δικάμου», εκδόσεις ΝέαΣύνορα-Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 1992. * Από τα «Διηγήματα» αποσπάστηκαν δύο -«Ο κύριος από το Σαν Φραντσίσκο» και η «Ωραία ζωή»- και κυκλοφορούν στη σειρά «Οι κλασικοί της Νεφέλης».

■y

; —■ ■ V ; ·'';·"'■

' ξένο διήγημα

/ r w! φ ύγε η κοπέλα που αγαπούσα, μα που δεν τη ς μίλησα π ό τες για την

μ αγάπη ο μου, κι επειδή ήμουνα τό τ ες είκοσι δυο χρονώ, μου φαινότανε

Γπ

πω ς είχα μείνει παντέρημος στον κόσμο. Ήταν τέλη τ ’ Αυγούστου. Στη

μικρορούσικη πολιτεία όπου ζούσα, ήταν απλωμένη μια μουγγή κουφό­ J UJ m βραση. Κι όταν, μια φορά, κάποιο Σάββατο βγήκα όξω, σαν τέλεψ α τη δουλειά μου στου βαρελά, οι δρόμοι ήταν τόσο έρημοι, που δίχως να περάσω καθόλου απ’ το σπίτι μου τράβηξα στην τύχη όξω από την πολιτεία. Βάδιζα στα πεζοδρό­ μια, μπρος απ’ τα εβραίικα μαγαζιά και τα παλιά εμπορικά τεζιάκια. Στη μητρόπο­ λη χτυπούσανε τον εσπερινό, απ’ τα σπίτια πέφτανε μακριοί ίσκιοι, όμως έκανε ακόμα τό σ η κάψα, ό π ω ς συμ βαίνει σ τ ις ν ό τ ιε ς π ο λ ιτ ε ίε ς κατά τα τ έλ η τ ’ Αυγούστου, ώστε και μέσα στα περιβόλια ακόμα, που τα ψήνει ο ήλιος όλο το καλοκαίρι, να είναι όλα ολόσκεπα απ’ τη σκόνη. Ήμουνα πικραμένος, ανείπωτα πικραμένος, όμως ολόγυρά μου τα πάντα έλαμπαν από ένα ξεχείλισμα ευτυχίας, - και η ευτυχία το ύτη ήταν διάχυτη και μ έσα σ τ ο υ ς κή π ο υς, και μ έσα στη στέπα, και μέσα στα μποστάνια, ακόμα και μέσα στον αγέρα και στην πυκνή αστραποβολή του ήλιου. Στη σκονισμένη πλατεία, μπρ ος στη βρύση, στεκό τα ν ε μια όμορφη μεγαλόσωμη χωριάτισσα με κεντημένη άσπρη πουκαμί­ σα και μαύρη φ ούστα που σφ ιχ τό δ ενε το υ ς γ ο φ ού ς τ η ς , με παπούτσια τακουνάτα φ ορεμένα στα γυμνά τη ς πόδια. Είχε κάποια ομοιότητα με την Αφροδίτη τη ς Μήλου, αν μπορεί να φ α ντα στεί κα νείς μιαν Αφροδίτη ηλιοκαμένη, με καστανά χαρούμενα μάτια και με ένα τόσο αγνό και καθάριο μέτωπο, που θαρρείς πω ς το έχουνε μονάχα οι Μ ικρορούσες χωρικές κι οι Πολωνέζες. Σα γέμισε το υς κουβάδες τη ς, έβαλε το ξύλο στον ώμο και προχώρησε ίσια καταπάνω μου, - λυγερή, παρ’ όλο το βάρος του νερού που πιτσίλιζε, λικνίζοντας ανάλαφρα το κορμί τη ς και χτυπώντας τα τακούνια τη ς πάνω στο ξύλινο πεζοδρό­ μιο... Θυμάμαι με πόσο σέβας τραβήχτηκα για να τη ς κάνω τόπο να περάσει και πόση ώρα τήνε κοιτούσα που ξεμάκραινε! Ενώ απ’ το δρόμο που πήγαινε απ’ την πλατεία, τραβώντας κατά μάκρος του βουνού, στο Ποντόλ, φαινότανε η πελώρια αχνογάλαζη έκταση του ποταμού, τα λειβάδια, τα δάση, πίσω το υς οι σκουροχρυσαφ ένιες αμμουδιές και η απλοχωριά, η τρυφ ερή μικρορούσικη απλοχωριά... Θαρρώ πω ς π ο τές μου δεν είχα αγαπήσει τόσο τη Μικρορουσία, σαν και κείνο τον καιρό, ποτές μου δεν ήθελα τόσο να ζήσω, σαν και κείνο το φθινόπωρο, κι όμως τσαμπουνούσα ολοένα μονάχα για την πάλη με τη ζωή, και μάθαινα μονά­ χα την τέχνη του βαρελά! Και κείνη τη στιγμή, αφού στάθηκα αρκετή ώρα στην πλατεία, πήρα την απόφαση να πάω να επισκεφτώ τους Τολστοϊστές, που μένα­ νε όξω απ’ την πολιτεία. Ροβόλησα το λοιπόν κατά το Ποντόλ, στο δρόμο απά­ ντησα πολλά αμάξια με δυο άλογα, που μεταφέρνανε γοργά επιβάτες απ’ το σταθμό τη ς Κριμαίας που απείχε από κει πέντε ώ ρες. Πελώρια φορτηγά άλογα σούρνανε αργά στην ανηφοριά κάρρα που τρανταζόντανε, γεμάτα κασόνια και δέματα, κι η μυρουδιά των φαρμακευτικών ειδών, τη ς βανίλλιας και τη ς ψάθας, οι αμαξάδες, η σκόνη κι οι άνθρωποι που πηγαίνανε κάπου, όπου θα ’πρεπε να ’ναι πολύ ευχάριστα, όλα τούτα κάνανε την καρδιά μου να σφ ιχτεί από κάτι βασανιστικό, - νοσταλγικές παρορμήσεις. Έστριψ α στο στενό σταυροδρόμι, ανάμεσα στα περβόλια, κι εβάδιζα πολλή ώρα μέσα στο προάστειο. Τα «παιδιά» τούτου του μέρους, τεχνίτες και μικροαστοί, παίζανε άγρια και υπέροχα τη λύρα

ξένο διήγημι

ΙΒΑΝ ΜΠΟΥΝΙΝ

ΤΟΝ ΑΥΓΟΥΧΤΟ ΔΙΗΓΗΜΑ Περιοδικό ΝέαΕοτία Τόμος ΙΔ', 1933 Β'

Ιβάν Μ πούνιν

τις ν ύχτες του καλοκαιριού μέσα στα λειβάδια, και τραγουδούσανε με χορωδία πάνω σ ’ εκκλησιαστικό σκοπό όμορφα και θλιμμένα κοζάκικα τραγούδια. Κείνο τον καιρό, τα «παιδιά» αλωνίζανε. Στην άκρη του προάστειου, εκεί όπου οι γαλά­ ζιες και άσπρες λασποκαλύβες διαγράφουνταν κιόλας στον ορίζοντα, στην αρχή του κάμπου, γυρνούσανε κιόλας γοργά οι μυλόπετρες. Όμως, και μέσα σε τούτη τη γαλήνη του υπαίθρου, ήταν η ίδια ζέστη, όπως και μέσα στη χώρα, κι εγώ βιά­ στηκα να σκαρφαλώσω στο βουνό, στην απλόχωρη ίσια στέπα. Γαλήνη, ηρεμία και απλοχωριά ήταν εκεί. Όλη η στέπα, όσο που έπαιρνε το μάτι σου, φάνταζε σα χρυσαφένια απ’ την πηχτή και ψηλή συγκομιδή. Πάνω στον πλατύ, απέραντο δρόμο, κείτονταν παχειά σκόνη και θα ’λεγ ε κανείς πω ς βάδιζε με βελούδινα παπούτσια. Κι όλα τριγύρω -και τα χωράφια και ο δρόμος κι ο αγέ­ ρ α ς- αστραποβολούσαν απ’ το χαμηλό βραδιάτικο ήλιο. Πέρασε ένας μαυρειδερός απ’ το ηλιόκαμα μεσόκοπος χωρικός, με βαριά ποδήματα, γουνένιο καλπάκι, και η μαγκούρα του όπου στηριζότανε, άστραφτε στον ήλιο σα γυάλινη. Οι φτερούγες των πουλιών που πετούσανε πάνω απ’ τα χωράφια αστράφτανε κι αυτές και στίλβανε στον ήλιο, και θα ’πρ επ ε να σκεπάζεται κανείς με τις ά κρες του καπέλλου του από τούτη τη λάμψη και την κουφόβραση. Στο βάθος, σχεδόν στον ορίζοντα, μπορούσες να διακρίνεις ένα κάρρο κι ένα ζευγάρι βουβάλια που το τραβούσανε αργά, και τη σκηνή του φύλακα στους μπαχτσέδες... Αχ, ήταν τό σ ο όμορφα μέσα σ ε κείνη τη σιγή και την απλοχωριά! Ωστόσο, η ψυχή μου ολόκληρη τραβιότανε κατά το νότο, πίσω απ’ τον κάμπο, σ ’ εκείνη τη μεριά όπου είχε φύγει εκείνη... Σε μισό βέρστι απ’ το δρόμο, πάνω απ’ τον κάμπο, κοκκίνιζε η κεραμιδένια σκεπή του μικρού υποστατικού, - το μέρος των Τολστο'ίστών, των αδερφών Παύλου και Βίκτορα Τιμτσένκο. Κι εγώ τράβηξα κατά κει, βαδίζοντας πάνω στο ξερό αγγυλωτό θερισμένο χωράφι. Η καλύβα ολόγυρα ήταν έρημη. Έρριξα μια ματιά στο παραθυράκι - εκεί βουίζανε μονάχα οι μύγες, σμάρι ολάκερο από δαύτες που βούιζε στα τζάμια, στο ταβάνι, στα δοχεία που ήταν πάνω στα ράφια. Σιμά στην καλύβα ένα χτηνοστάσιο· μα και κει δεν ήτανε κανένας. Η πόρτα του ήταν ορθά­ νοιχτη, κι ο ήλιος έψηνε την αυλή τη σκεπασμένη με κοπριά...

- Πού πάτε; μου φώναξε μια γυναικεία φωνή άξαφνα. Στράφηκα: πάνω απ’ το γκρεμό που έκοβε τον κάμπο και συνόρευε με τον μπα­ χ τσ έ, καθόταν η γυναίκα του μεγάλου Τιμτσένκο, η Ό λγα Σεμιώνοβνα. Μού ’δώ σε το χέρι της δίχως να σηκωθεί κι εγώ κάθησα δίπλα της.

- Πλήξη; τη ρώτησα έπειτα από μια μικρή σιγή και κοιτάζοντάς την καταπρόσω­ πο. Εκείνη χαμήλω σε τα μάτια πάνω στα γυμνά τη ς ποδάρια. Μικροκάμωτη, με λερωμένη πουκαμίσα και παλιά φούστα, έμοιαζε με παιδούλα που τη στείλανε να φυλάξει τα μποστάνια και που πέρασε με μελαγχολία μιαν ατέλειωτη ηλιόλουστη μέρα. Μα και το προσωπάκι τη ς έμοιαζε με μουτράκι παιδούλας από ρούσικο χωριό. Ωστόσο, π ο τές μου δ ε μπόρεσα να συνηθίσω στο ντύσιμό τη ς, σ τ’ ότι περπατούσε ξυπόλυτη πάνω στις κοπριές και στ’ αγγυλωτά θερισμένα χωράφια, και μπορώ να πω πω ς ένιωθα ντροπή να κοιτώ τα πόδια της. Μα και κείνη όλο τα μάζευε από κάτω της, και συχνά-πυκνά κρυφοκοίταζε τα χαλασμένα τη ς ποδά­ ρια. Κι όμως τα πόδια τη ς ήταν μικρά και όμορφα.

- Ο άντρας μου πήγε στο χωράφι ν’ αλωνίσει, είπ’ εκείνη, και ο Βίκτωρ Νικολάιτς έφυγε... Τον Παυλόβσκυ τον ξαναπιάσανε γιατί δ ε θ έλη σε να πάει στρατιώτης. Τόνε θυμόσαστε τον Παυλόβσκυ; - Τόνε θυμάμαι, είπα μηχανικά. Έ πειτα σωπάσαμε και κοιτούσαμε πολλή ώρα το μπλάβισμα του κάμπου, τα

ξένο διήγημα

δάση, τις αμμουδιές και τη μελαγχολικά προκλητική έκταση. Ο ήλιος ξακολουθούσε ακόμα να μας ζεσταίνει. Ολοστρόγγυλα βαριά καρπούζια κείτονταν ανά­ μεσα στα κιτρινισμένα πλέγματα που μπλέκουνταν σα φίδια και ζεσταίνουνταν κι αυτά.

- Γιατί δεν είσαστε ειλικρινής μαζί μου; άρχισα εγώ. Γιατί βιάζετε τον εαυτό σας; Το ξέρω πω ς μ’ αγαπάτε. Εκείνη κουβαριάστηκε, μάζεψε τα πόδια τη ς και μισόκλεισετα μάτια- υστερώτερα φύσηξε το μαλλί της, που τη ς έπεσε στο μάγουλο, και με αποφασιστικό χαμό­ γελο είπε: - Δώστε μου ένα τσιγάρο. Της έδωσα. Τράβηξε κάνα δυο ρουφηξιές, έβηξε, το πέταξε μακρυά και βυθίστη­ κε σε συλλογή.

- Απ’ το πρωί κάθομαι έτσι δα, είπε. Οι κόττες έρχονται από τα λειβάδια και τσιμπολογάνε τα καρπούζια. Ό μ ω ς δεν ξέρ ω γιατί σα ς φαίνεται πληχτικά εδώ . Εμένα πολύ μ’ αρέσει εδώ πέρα, πάρα πολύ. Μέσα στην απλοχωριά, δυο βέρστια μακρυά απ’ το χωριό όπου ήρθα με το ηλιο­ βασίλεμα, κάθησα κι έβγαλα το καπέλλο μου... Με βουρκωμένα μάτια ατένιζα τον ορίζοντα κι ονειρευόμουνα κάπου μακρυά τις ν ότιες, ζε σ τ έ ς πολιτείες, τα μπλάβα δειλινά τη ς στέπας, και τη μορφή κάποιας γυναίκας που έσμιγε με τη μορφή τ η ς κοπέλλας που αγαπούσα, μα που τήνε συμπλήρω νε με κείνη τη μυστηριώδικη και παιδιάτική τη ς θλίψη, που ήτανε μέσα στα μάτια τη ς μικροκάμωτης γυναίκας πάνω απ’ τα μποστάνια... □

ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ διαβάζω: Το διήγημα του Παύλου Νιρβάνα * Το Ψ^ί»

ΒΙΚΥ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ

ΚΑΤΕΡΙΝΑΠΑΠΟΥΤΣΗ

ΤΟ Ν Η ΣΙ Τ Ο Υ Ν Ο Υ

ΑΥΤΟ ΤΟ ΣΙΡΙΑΛ ΚΑΠΟΥ ΤΟ ’Χ Ω ΞΑΝΑΔΕΙ

'Εσπρωξε την καρέκλατου και βγήκε στην αυλή. Ήθελε ναβραχεί, ναταξιδέψει νοερά με τηΛη, ναξανανιώσει τη δροσιάπου κάποτε του χάριζε. Πόσο λίγοτό 'χε καταλάβει! Έμεινε εκεί ώρες. Ένιωσε τα κόκκαλάτου ναμουλιάζουν απότη βροχή. Ύστεραχώθηκε στον κορμό της αγαπημένης ελιάς. Η σταγόναΛη χόρευε απελπισμέναπάνωτου, μαεκείνος πρόσεχε μόνο τη μουσική της βροχής και των φύλλων. Κάποιαπερίεργαμουδιάσματαείχαναρχίσει στο σώμα του, πουτα κατάλαβε μόνο σανέφθασαν στανεκρωμένατου πόδια. Αισθανότανναμικραίνει και του φάνηκε αστείο. Χαμογέλασε. Οι κεραυνοί έπεφταντώραπιο δυνατοί. Ο Ηλίας μίκραινε, ώσπου απόκτησετο μέγεθος της Λη. Τότε τη βρήκε!

ΚΥΚΛΟΦ ΟΡΟΥΝ

“Νασε κερατώνει ο άντρας σου το καταλαβαίνω, μανασε κερατώνει καημένη μου κι ο γκόμενος, αυτό κι ανείναι απ' τ' άγραφα!!! Καλά, δεν σου έχει μείνει ίχνος αξιοπρέπειας; Πώς νασου δώσω νακαταλάβεις ότι το δέσιμο ψυχήτε και σώματι Μιμίκας-Άγγελου ήτανφύκιαγια μεταξωτές κορδέλες; Πώς νασε κάνωνατο πάρεις χαμπάρι ότι τη σπατάλη γιά τον άθλιο που στην έφερε, μπορείς νατη μετατρέψεις σε απόλαυση γιακάποιονάλλον πουτο αξίζει; Δεν υπάρχει —χώνεψέτο— έρωτας ανεξάντλητος, έρωτας διαρκείας, έρωτας for ever...”.

Ε Π ΙΣ Η Σ :

•ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2000: με προφητείες, προβλέψεις, προγνώσεις •20ός ΑΙΩΝΑΣ: λεύκωμα με τα καλύτερα του αιώνα που φεύγει

.

Π εριοδικόκαιεκδόσεις ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Αποσιολοποόλου 64, 152 31 Χαλάνδρι, Τηλ.: 6775.147, email: apt@x-treme.gr

ξένο διήγημα

fraffiT

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7,106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 39 604, fax: 38 19 439

Φ Α Ν Τ Κ Ο Υ Ν Τ Ο Υ Ρ ΙΑ Ν Ο Τ ΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΥ

... ΙΔΕ ΠΑΡΡΗΣΙΑι ΛΑΛΕΙ... ..’Ά ν είχα τότε ανοίξει την συνειδητότητά μου, τόσο ώστε νά νοιώθω την απέραντη αγάπη τοΰ Θεοΰ, δεν θά αισθανόμουν τόση μοναξιά καί δεν θ’ άφηνα τόσο άπό τόν χρόνο μου νά βουλιάζει στό τέλμα. ’Ά ν είχα καταληφθεί άπό έρωτα τυραννι­ κό γιά τόν Θεό, κάθε άλλη κοσμική τυραννία θά είχε εξουδετερωθεί καί θ’ απολάμβανα τη χαρά τής χάρης Του υπομένοντας χωρίς νά ταράσσο­ μαι. ’Ήμουν όμως βυθισμένη σέ θλίψεις χωρίς νόημα. ’Έπρεπε νά πιάσω πάτο γιά ν’ άποκολληθώ άπό τίς κοσμικές ματαιό­ τητες πού «υψηλά τριγύρω μου έστησαν τείχη », νά τά υπερπηδήσω καί νά δώ έξω άπό αυτά τό θαυμαστό κόσμο πού υπήρχε· νά συνειδητοποιήσω ότι ήμουν κομμάτι αύτοΰ τοΰ κόσμου σέ μιά άπέραντη άλυσίδα άλληλεπίδρασης κι άδελφοσύνης. Μοΰ άφαίρεσε τό αίσθημα τής ξεχωριστότητας ή τής μοναξιάς καί μέ γέμισε μ ’ ένα αίσθημα πληρότητας. ’Ένοιωσα ότι άνήκω κάπου, σέ μιά κοινω­ νία προσώπων όπου μ ’ άγαποΰν γ ι’ αύτό τό λόγο πού είμαι...

ΜΙΧΑΗΛ ΚΟΚΚΙΝΑΡΗ

ΑΤΒΑΑΙ ΓΗ ΚΥΔΩΝΙΑΣ ...στ’

Ά ϊβ α λ ί,

στό Έ λληνομουσεΐο,

ό

'Έλληνας μάθαινε νά συλλογάται λεύτερα. Δέν ήταν ό ραγιάς... ήταν ή έξεγερμένη συνείδηση τοΰ γένους των γραικών... Κ ι υστέρα; Τ ί θ’ άκολουθοΰσε υστέρα; Μήπως ό ξεσηκωμός;

ΠΑΤΑΚΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ σύγ χ ρον η

ε λ λ ηνικ ή

λ ογ ο X ε χ ν ί a

σειρά Κείμενα και Εικόνες

Αθήνα, διαδρομές και στάσεις

Αθήνα, διαδρομές καί στάσεις

«Α θ ή ν α , δ ια δ ρ ο μ έ ς κ α ι σ τά σ εις: μ ά ς ο δ η γ ε ί α μ έσω ς, "χωρίς π α ρ α κ ά μ ψ ε ις κ α ι χω ρίς σ τά σ εις, ,στο λο γ ο τεχ ν ικ ό π ρ ο ο ρ ισ μ ό μας όπου η Α θήνα π ρ ω τ α γ ω ν ισ τεί α π ο λύτω ς. Η εικ ό να τη ς ε ίν α ι κ α λειδ ο σ κ ο π ικ ή κ α ι έχ ε ι εν δ ια φ έρ ο ν το τ ι βλ έπ ο υ ν κα ι τ ι δ ε βλ έπ ο υ ν , το τ ι π ερ ιγ ρ ά φ ο υ ν κ α ι τ ι δ εν π ερ ιγ ρ ά φ ο υ ν ο ι ν έο ι π ε ρ ιπ α τ η τ έ ς τ η ς ...» Από τον πρόλογο του Νίκοο Μπακουνάκη Τράφ ούν: Μ άνος Κον.τόλέ'ων, Γιά ν νη ς Κ οντός, Γ ιώ ρ γ ο ς Μ α νιώ της,

Κ ώ στα ς Μ ο υρ σελά ς, Γ ιά ν νη ς Ξ α νθο υλης, Ν ίκ ο ς Π α π α νδρ έο υ, Β α γ γ έλ η ς Γ α π τό π δ υ λο ς . Γ ιώ ρ γ ο ς Σ κ α μ π α ρ δ ώ νη ς, Σ ώ τη Τ ρ ια ν τά φ υ λλο υ κα ί Ε υ γ ε ν ία Φ α κίνου. Ζ ω γραφ ίζουν: Α λέξη ς Β ερ ο ύ κ α ς, Τάσος Μ ισο ύρα ς, Ά ννα -Μ α ρία

Τ σ α κά λη. .

-

Την έκδ ο σ η προλογίζουν: Ν ίκ ο ς Μ πα κουνά κης. Αθηνά Σ χινά , Δ η μή τρ ης Φ ιλ ιπ π ίδ η ς . .:

-

.

σ

έ ■: . ό λ α

τ

α

β

ι

$

λ

ι

ο

π

ω

λ

ε

ί

a

- jjA : ' ΒΙΒΛίαΐώ^ΕΙΟΠΑΤΑΚΗ: :Αχάδημίας.66; Αθήνα! τηλ.: 38.11:850, fax: 38.11,940 ; |£22jSf ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ.ΔΙΑΘΕΣΗ; Εμμ. Μ«ενήίκϊ| 16, 106 78, Αθήνα, τηλ.: 38.31.078, Fax: 36.28.950 Κ Μ Ι ΠΑΤΑΚΗ βΒ£ΕΑΑΟΝΪΚΗ:-'Ν. Μοναστηριού 122, 563 34, τηλ.· (031) 70.63'.54-5 -r: ; Weh,site?tittp //tyiVVrjwrtakis gr ί eiinaihinf6@patakis.gr, 3ales@patakis.gf

ΕΚΔΟΣΕΙΣ σύγχρονη

ΠΑΤΑΚΗ

ελληνική

λογοτεχνία

ΓΙΩΡΓΟΣ M A N ΙΩΤΗΣ

Η αδρεναλίνη... πάντοτε ψηλά! Η. Αμάντα Στόουν είναι μια σαγηνευτικά . όμορφη-γυναίκα. Στην παγκόσμια -κα πιτα λιστική μητρόπολη, όπου,θα σπουδάσει και θα σταδιοδρομήσει, θα ΓιώργοςΜανιώιης πιάσ ει το νήμα της ζωής, της από την αρχή και, από φτωχή και καταπιεσμένη επαρχιωτοποόλα. θα μεταλλαχθεί σε δυναμική μεγα λοεπιχέιρηματία διεθνούς J Μνθιοιόρημα βεληνέκοός. Η στιβαρή προσωπικότητά τής και τ’ ακαταμάχητα κάλλη της θα επιβάλλουν το ρυθμό της ζωής στα πρόσωπα που κινούνται γύρω τής, επαναπροσδιορίζοντας το ρόλο του . καθενός. αρχής γενομένης από τον 7 .3 0 Q δ ρ χ . παλάιότατο εκείνον του άντρα. Στο πρόσωπο της Αμάντας Στόουν, το αιώνιο θήλυ, απέραντα οργισμένο, γίνετα ι ο γλυκός και. καταστροφικός δαίμων που εν μια νυκτί άπό υπάκουος δεσμώτης της κουζίνας μετα βά λλετα ι σε απόλυτο εξουσιαστή του θεωρούμενου κυρίαρχου φόλρυ, Ή ρθε λοιπόν ο καιρός, μετά από τόσους αιώνες, ν* αντιστραφούν Οι ρόλοι; Η Ιστορία φ αίνεται να προστάζει ότι π ρέπ ει ... νά: επικρατήσει αυτό; που · εκπρόσωπε Γη γυναίκα — ο μονόχνοτος δρόμος τοό άντρα δεν οδήγησε πουθενά.

Η αδρεναλίνη... πάντοτε ψηλά!

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΊΟΠΑΤΑΚΗ: Ακ«8ημ1«ς .65, ΑΟήναί,ΐηλ.: 38 11 850, fax 38 11 940 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΛΓΑΘΒΣΗ, Εμμ Μπενακ* 10, 106 1» Αθήνα, τηλ 38-31.078, Fax: 36.28.950 ΘΕΪΣΑΛβΝΙΚΗ· Ν Μοναστήρίόο 122 503 34, τηλ (031) 7α6ϊ.54-5 •We8:Mte: .hUp://wWW.-patakis.gr » e-maikinfo@patakis.gr, sales@patakis.gr

ΠΑΤΑΚΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ <7 ύ γ χ ρ ο ν η

/^ rie L Z '

Q

ελληνική

λ ο γ ο τ εχ νί a

ί Ο. Ε Ρ Ω Τ Α Σ :· φ ω τιά π ανάβει,, φ λομ ώ νει,

P

[ κ α τα κ α ίει τά π ά ν τα , τιν ά ζει στον ά έρά κά θ ε Ε λ ογ ική , κά θ ε η θική , κ ά θ ε δισ τα γ μ ό , κά θ ε ί φ όβ ο, μ έλήμα , συστολή. Δ εν υπ άρχει, άν τό [ κ α λ ο σ κ ε φ τή ς,. άντικ οιν ω ν ικώ τερη κι ά ν τιό ικο[ γ εν εια κ ώ τερ η , έ π α ν α σ τα τικ ώ τερ η , ά ναρ χικφ ί. τερη,ΐ μ η δ εν ιστικώ τερ η (για όλα τ ’άλλα π έρ ’ I άπ!τόν έα υ τό το υ κ α ί τό π ά θ ο ς τώ ν -έ ρ ω τε υ I μένων) ορμή ά κ α τά σ χ ετη , πα ντοδύνα μη, ; κα θ α υ τό παρανοϊκή!.. Κ α ι τό πυρω μένο Ι σίδερό το υ ε ξα τμ ίζει κά θ ε λόγ ο εν ά ν τιό το υ, Γ «φ ρ ο ν η μ α τισ τικό » το υ , Κ α τα στα λτικό το υ , C Δ εν υπ άρ χει κα τα σ τα λ τικ ό ! Κα νένα το ξικ ό Ε δέ'ν είν α ι ισχυρό σάν κ ι α υ τό ν κ ’ ο ι πα θ ια ‘ σμένοι του: έ το ιμ ο ι, να κά νουν τά πά ντα

. 6 9 2' σ ε λ .

·

7 .5 0 0

είν α ι, α δ ια φ ο ρώ ν τα ς γ ιά όλα , γιά ό λη την

δρ'χ -

π ρ ό τερ η ζω ή το υ ς, π ο ιό τ η τ α , αυνέίδησή τους! Έ τ ο ι μ ο ι κ α ί γ ιά ό π ο ιο έγκλημ α , έν οχή , συνενοχή!.. Δ εν το ύ ς στα μ α τά ει τίπ ο τ α , δέ φ οβ ού­ ν τα ι τίπ ο τα ! Σ ^ β τ α ι βλ έπ ω γώ , έ λ εγ ε, κ είν ο τ ό .τ ρ ε λ λ ό έργο, το ύ ς Μπόνν καί Κλάιντ, π ού λήοτευαν τρ ά π ε ζε ς , ίρ έ χ ο ν τ α ς πά ν ω -κ ά τω . τήν Ά μ έρ ικα όλη!.. Τρ ίσχα ρ ιτω μ ένο έργο!.. Ή κ εφ ά το , τί α διά φ ορο γιά όλα τά « κ α θ ω σ π ρ έπ ει» κά ί τά « η θικ ά » κα ί τά « δ ίκ α ια » κα ί τά « κ α τω χ υ ρ ω μ έν α» τω ν κοινω νιώ ν, π ο ύ τά χ α κ α ί τό ν ’« ευλ ογο ύν » το ν έρ ω τά , μ ό λ ις κα τα φ έρ ουν νά τ ό ν : π ερ ιτυλίξουν σ τ ις άποπνι-χτικές φ α σ κ ιές (ή ζο υρ λομ α νδύες) το υ ς, κουβαλάν π α π ά δ ες 'φ α ρ ισ α ίο υς — καί έσονται εις σάρκάν μίαν! ...

ό

Ρ

λ

α

τ

α

β

ι

β

λ

ι

ο

π

ω

λ

ε

ί

ΒΙΒΛίΟΠΟ^ΈΙΟ ΠΑΤΑΚΗ Αχα8ημι«ς 6&, Αθήνα, τηλ 38.1 1:850, fax: 38.11.940 _______ ΚεΜΤεΐΚΗ ^IAJ0EXH Εμμ Μίτενάκη. 16. 106 78,τΑθήνα» τηλ 38 31 078 fax: 31 ΠΑΤΑΚΗ · eEiSAAONlKH: Ν. Movciorijpiou ,122, 563 34, τηλ.': (031) 70.63.54-5 Γ ': :'We6,'skei btfip://w«»v:pataklSigr » e(mait:jhfo'@'patakis;gr, sales@patakis.gr

To ιστορικό της αφαίρεσης χων Γλυπχών

0 Λ Ο Ρ Δ Ο Σ Ε Λ Γ 1Ν

& ΤΑ ΜΑΡΜΑΡΑ

n rx p o s io

Φ άΐχΐΛ ατ α 1

Β ιβλιοπωλείο: • Γ. Γενναδίου 6, 106 78 Αθήνα. Τηλ./Fax: 3817826 Κεντρική Διάθεση: • Γ.Γενναδίου 5, 106 78 Αθήνα. Τηλ.: 3806661 - fax: 3836658 • Κ. Μελενίκου 30, 546 35 Θ εσσαλονίκη Τηλ.: (031) 245222, 245950

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΠΟΣ Ν ΕΕΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΕΣ

0 Χ Α Ρ Ι

ΠΟΤΕΡ και ο φυλακισμένος τον Αζκαμηάν

ΠΑΙΔ&ΗΣ Η Λ ΙΚ ΙΑ Σ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α .Ε .

ΖΛ

ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 1 -106 79 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 36 02 535,3618 654. FAX. 01 - 36 40 683

http: www.psichogios.gr E-mail: psicho@otenet.gr

ΤΟΝ ΑΙΙΡΙΛΗ ΧΩΡΙΣ ΣΤΕΦΑΝΑ της Χρυσοΰλας Ψιμουλη Π ώ ς ξεφεύγει κανείς από τη μαύρη μο ίρ α του, όταν μά λισ τα πρ ό κ ε ιτ α ι γ ια ένα π α ιδ ί « π ίτσ κιο »; Η ηρωΐδα δ ια σ χίζε ι τη σκληρή πρ α γμ α τ ικ ό τ η τ α της μ ετα πο λεμική ς Ε λλάδ ας , τυ λ ιγμ έ ν η στον εφ ιάλτη της φ τωχής κ α ι μίζερης γειτονιάς του ποταμού κ α ι στο όνειρο της επιτυχίας στη μ ε γ ά λ η σκηνή του θεάτρου κ α ι της ζωής.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΣΟΛΩΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3806 305, 3821 813 FAX 3838173 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 / ΣΤΑΔΙΟΥ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3311 719 e-mail: alexcom@otenet.gr

ΙΣΤΟΡΙΑ - Λ Α Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ MICHAEL LOEWE

JEAN MARABINI

Η καθημερινή ζωή στην αυτοκρατορική Κίνα

Η καθημερινή ζωή στη Ρωσία τον καιρό της Οκτωβριανής Επανάστασης

(Μ ε τά φ ρ α σ η : Αντ. Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ )

PAUL FAURE Η καθημερινή ζωή την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου (Μ ετά φ ρ α σ η : Γ ιάνν η ς Α γγέλου)

(Μ ετ ά φ ρ α σ η : Σ τ α ύ ρ ο ς Β λ ο ν τά κ η ς)

SLIMANE ZEGHIDOUR Η καθημερινή ζωή στη Μέκκα από τον Μωάμεθ ως τις ημέρες μας (Μ ετά φ ρ α σ η : Αντ. Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ )

ROBERT MANTRAN Η καθημερινή ζωή στην Κων/πολη τον αιώνα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (Μ ε τά φ ρ α σ η : Γ ιάν ν η ς Α γγέλου)

JEAN MARABINI Η καθημερινή ζωή στο Βερολίνο την εποχή του Χίτλερ

ROBERT ETIENNE Η καθημερινή ζωή στην Πομπηία (Μ ετά φ ρ α σ η : Σ τ α ύ ρ ο ς Β λ ον τά κ η ς)

MARC ABELES Η καθημερινή ζωή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο

(Μ ετά φ ρ α σ η : Ε λ π ινίκ η Β α ν δ ώ ρ ο υ Δ η μ ή τρη ς Β α ν δ ώ ρ ο ς )

(Μ ετά φ ρ α σ η : Α ύ ν τ ια Σ τ εφ ά ν ο υ )

HENRI TROYAT

Η καθημερινή ζωή των Αναρχικών στη Γαλλία

ANDRE NATAF Η καθημερινή ζωή στη Ρωσία την εποχή του τελευταίου Τσάρου

(Μ ετά φ ρ α σ η : Γ εώ ρ γ ιο ς Σ π α ν ό ς )

(Μ ε τά φ ρ α σ η : Ν ά σ η Α λ . Μ π ά λ τ α )

ANDRE CHOURAQUI Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Βίβλου (Μ ε τά φ ρ α σ η : Σ τ α ύ ρ ο ς Β λ ο ν τά κ η ς)

GIULIA SISS A - MARCEL DETIENNE

MARCEL BRION Η καθημερινή ζωή στη Βιέννη την εποχή του Μότσαρτ και του Σοΰμπερτ (Μ ετ ά φ ρ α σ η : Α ντ. Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ )

JA C Q U E S SO USTELLE

Η καθημερινή ζωή των Θεών στην Αρχαία Ελλάδα

Η καθημερινή ζωή των Αζτέκων

(Μ ετά φ ρ α σ η : Α ναστ. Μ εθενίτη)

(Μ ετ ά φ ρ α σ η : Α ντ. Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ )

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΠΑΔ ΗΜΑ

Προσφορά στον Π ολιτισμό ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8-ΑΘΗΝΑ 106 79-Τηλ.: 36. 27. 318-36. 42. 692-FAX. 36. 10. 271

Ζτο κατώφλι του 2 0 0 0 , όλα όαα λέγονταν ncpi «τέλους της Ιστορίας» δεν φαίνεται να έχουν πια δέση. Η Ιστορία επιστρέφει και μας χτυπά την πόρτα εκεί που δεν το περιμένουμε. Μετά το 1989, με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, τις ανακατατάξεις στην Ανατολική Ευρώπη, την αναβίωση εθνικιστικών κινημάτων και τη δημιουργία νέων κρατών που προήλθαν από το διαμελισμό της πρώην Γιουγκοσλαβίας, είναι προφανές πως οι «ισορροπίες τρόμου» μεταξύ ΗΠΑ και ΕΖΣΔ που ίσχυαν μέχρι τη δεκαετία του '8 0 , φέρνουν στο νου μια όχι και τόσο μακρινή εποχή την οποία -λόγω της ανησυχίας και της αβεβαιότητας που βιώνουμε σήμερα- πολλοί έχουν φτάσει στο σημείο να νοσταλγούν (;), ειδικά στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων. Οι πρόσφατες εξελίξεις στη βαλκανική χερσόνησο απέδειξαν για μία ακόμη φορά ότι πρόκειται για μια περιοχή με ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία, με ιστορία που έχει γραφτεί με πολύ αίμα, μίσος και πάθος, μια περιοχή που κατοικείται από έθνη με πολλές ομοιότητες αλλά και διαφορές μεταξύ τους, που το καθένα, με τον τρόπο του, πασχίζει να διαμορφώσει το δικό του πρόσωπο, τη δική του εθνική ταυτότητα. Μέσα από αυτό το πρίσμα η λογοτεχνία που διαμορφώνεται στους κόλπους της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων δεν μπορεί παρά να παρουσιάζει ιδιαιτερότητες, αφού ο λόγος, η γλώσσα αντανακλά με τρόπο μοναδικό τις ζυμώσεις που προκαλούνται στα κοινωνικά σύνολα των χωρών αυτών, τις βίαιες πολιτικές και ιστορικές μεταβολές που υφίστανται. Ζτο αφιέρωμα που ακολουθεί γίνεται μία προσπάθεια να διερευνηθεί η λογοτεχνία των βαλκανικών χωρών, άρα και το «άλλο πρόσωπο» των Βαλκανίων, να παρουσιασθεί το σύγχρονο λογοτεχνικό γίγνεσθαι στις γείτονες χώρες, σε ποιο βαθμό έχουν επηρεασθεί οι Βαλκάνιοι συγγραφείς, ποιητές, άνθρωποι των γραμμάτων γενικότερα, από τις πρόσφατες πολιτικο-ιστορικές εξελίξεις. Ένα αφιέρωμα ■γνωριμία με τη λογοτεχνία που γράφεται και διαβάζεται στα Βαλκάνια από τις αρχές του αιώνα και κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες, οπότε και πραγματοποιήθηκαν οι μεγάλες α λλαγές. Τ έλος, ένα αφιέρωμα που εξετάζει τις επιδράσεις που δέχεται η λογοτεχνία της περιοχής από αυτό το υπόβαθρο όπου έχει αναπτυχθεί και πορεύεται. Ευχαριστούμε θερμά τους: Γιώργο Παναγιώτου, Μαρία Καμπύλη, Ηρώ Μαυροειδή, Γιάννα Μπούκοβα-Μαρουσοπούλου, Ελένη Τσερεζόλε, Ινώ Ρόζου, Λεωνίδα Εμπειρικό, Μάγδα Κοτζιά, Κάτια Αεμπέση, Ηρακλή Μ ήλα, Γιάννη Νικολόπουλο, Τάσο Παππά, Πέτρο Παπασαραντόπουλο, Μαρία Ρουσάκη, Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη, Μέτο Γιοβανόφσκι, Ιλιριάν Ζούπα, Γκασμέτ Καπλάνι για την πολύτιμη και πολύπλευρη βοήθειά τους στην ολοκλήρωση αυτού του αφιερώματος. Επιμέλεια αφιερώματος: Πόλυ Κρημνιώτη - Ηλίας Μ αγκλίνης * * Ένα διήγημα του Ορχάν Παμούκ καθώς και αναλυτική Βιβλιογραφία για τη λογοτεχνία των Βαλκανίων θα δημοοιευθούν στο επόμενο τεύχος.

MQ-

. το θέμα του μήνα

ο θέμα

orindgi A eiid o fa / Si

m

q - T A

H

- w

i;

Ο μύθοι; και η ιστορία ίων Βαθκανίων Θάνου Βερέμη* ] α Βαλκάνια υπήρξαν εδαφική ενότητα μόνο κατά τη διάρκεια της οθω­ μανικής κυριαρχίας, που τους προσέδωσε άλλωστε και τον γεωγραφι­ κό αυτό προσδιορισμό. Η εθνική, θρησκευτική και γλωσσική ποικιλία, που απαντάται στο μικρό αυτό τμήμα της Ευρώπης, δεν διαφέρει από την εικόνα που παρουσίαζαν η Γαλλία ή η Ισπανία, πριν τα προγράμμα­ τα της απόλυτης μοναρχίας και αργότερα των εθνικών κρατών δημι­ ουργήσουν μια εκτεταμένη πολιτισμική και θρησκευτική ομοιογένεια. Σήμερα οι βαλκανικοί αλυτρωτισμοί φαντάζουν παράταιροι με την πολυπολιτισμική Αμερική και την Ευρώπη που προσπαθεί να εγγυηθεί την εθνική επιβίωση των μικρών της εταίρων, εν όψει της τελικής ενοποίησης. Ωστόσο, οι φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές ιέρακες των ΗΠΑ και της Ευρώπης λησμόνησαν τις δικές τους εδαφικές εθνοκαθάρσεις και τους θρησκευτικούς πολέμους και απέδωσαν τον εξωτικό χαρακτηρισμό του «ναζιστικού» ιδεολογήματος στο καθεστώς Μιλόσεβιτς, ξεχνώντας ότι από όλους τους Γιουγκοσλάβους οι Εέρβοι ήταν οι πε­ ρισσότερο εχθρικοί προς το καθεστώς που ευαγγελιζόταν ο Χίτλερ. Η ιστορική επάρκεια δεν χαρακτηρίζει τον δυτικό προϊδεασμό για τα Βαλκάνια, που είναι σίγουρα το πιο κακοποιημένο από τη δυτική φιλολογία τμήμα της Ευ­ ρώπης. Από τη Ρεμπέκα Ουεστ, η οποία ταύτισε την περιοχή με τη βία, ως τον Ρόμπερτ Κάπλαν, ο οποίος απέδωσε ακόμα και τη γένεση του Ναζισμού στους Βαλκάνιους, πλειάδα επιστημόνων, συγγραφέων και δημοσιογράφων υπονό­ μευσαν τη φήμη της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η αιματηρή διάλυση της Γιου­ γκοσλαβίας επιβάρυνε με νέα στοιχεία την ήδη βεβαρημένη εικόνα της περιο­ χής. Ο μεγάλος Αμερικανός διπλωμάτης Τζορτζ Κέναν μάλιστα επεκτείνει χω­ ρίς περίσκεψη την ευθύνη για τη γιουγκοσλαβική τραγωδία σε ολόκληρη τη Βαλκανική: «Δεν βλέπω καμία ένδειξη ότι η ικανότητα των βαλκανικών λαών να επικοινωνούν ειρηνικά είναι μεγαλύτερη σήμερα από ό,τι ήταν πριν από ο­ γδόντα χρόνια». Ωστόσο οι διακρατικές σχέσεις στη νοτιοανατολική Ευρώπη σήμερα δεν έχουν καμιά σχέση με την εποχή των Βαλκανικών πολέμων, στους οποίους αναφέρεται ο Κέναν.

* Ο Θάνος Βερέμης είναι ιστορικός.

το θέμα του μήνα

Τα ευρωπαϊκά κράτη, που αποσπάοιηκαν από την Οθω­ μανική αυτοκρατορία τον 19ο αιώνα, διέθεταν ασφαλώς τις δικές τους πολιτισμικές ιδιοτυπίες (σλαβικές, ρουμανι­ κές, αλβανικές και ορθόδοξες παραδόσεις)· όμως κοινό στοιχείο όλων των νέων τότε κρατών υπήρξε η εισαγω­ γή πολιτικών, εκπαιδευτικών και διοικητικών θεσμών από τη Δύση. Όλοι οι Βαλκάνιοι αντέγραψαν κάποιο δυτικό πρότυπο διακυβέρνησης ή απέκτησαν αρχηγό κράτους από τους βασιλικούς οίκους της Ευρώ­ πης. Οι εθνογενετικές θεωρίες των Ρουμάνων, των Βουλγάρων και των Αλβανών πηγάζουν από αντίστοιχες που προηγήθηκαν σε δυτικά κράτη. Η καθεμιά από τις βαλκανικές χώρες οικο­ δόμησε την ιστορική της εγκυρότητα στη σχέση του λαού της με τους Δάκες, τους Ρωμαίους, τους Θράκες ή τους Ιλλυριούς. Βέβαια, η αλήθεια της κάθε εθνογενετικής θεωρίας ποικίλλει και οι δυτικοί επι­ κριτές δεν έλειψαν και εδώ. Τόσο η πε­ ρίπτωση του Φαλμεράγιερ (1831), όσο και του Ρόμπερτ Ρέσλερ (1871) που ε­ πιχείρησε να κατεδαφίσει την επιβίωση της δακικής και ρωμαϊκής παράδοσης στη σύγχρονη Ρουμανία, είχαν κοινό στόχο: Αν οι αρχαίοι λαοί της χερσονήσου του Αίμου εί­ χαν αναμειχθεί με τους Σλάβους μέτοικους, τότε η φυλε­ τική τους καθαρότητα (που έβρισκε τόσους θιασώτες στην Ευρώπη του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα) ετί­ θετο σε αμφισβήτηση και, συνεπώς, έπαυαν να αποτε­ λούν αξιόπιστο εμπόδιο στην πανσλαβιστική κάθοδο προς την κεντρική και δυτική Ευρώπη. Αντίθετα, η διατή­ ρηση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σαν γνήσιο φράγ­ μα στη σλαβική πλημμυρίδα αποκτούσε πρόσθετο νόη­ μα. Μαζί με τις ιδεολογίες και τα συστήματά τους οι μεγάλες δυτικές δυνάμεις μετέφεραν και τις έριδές τους στην πε­ ριοχή. Όπως σημειώνει ο Τζόναθαν Έγιαλ: «Η άποψη ότι τα Βαλκάνια αποτελούν ασθένεια μάλλον παρά γεωγρα­ φική οντότητα βασίζεται σε παρανόηση της ιστορίας. Μο­ λονότι η περιοχή έχει υποστεί το μερίδιό της σε πολεμι­ κές αναμετρήοεις, ένα μεγάλο μέρος των αναμετρήσε­ ων προέρχεται από συμμαχίες που κατασκευάστηκαν στη Δύση και όχι εντοπίως». Έτσι, είναι υποκριτικός ο α­ ποτροπιασμός που προκαλούσαν πάντοτε οι βαλκανικές ακρότητες στους πόσης μορφής σχολιαστές της νοτιοα­ νατολικής Ευρώπης. Η ιστορία των Βαλκανίων άρχισε να γράφεται από τους Ευρωπαίους πολύ πριν αποκτήσει η περιοχή τον τίτλο

το θέμα του μήνα

της «πυριτιδαποθήκης της Ευρώπης». Η λιγότερη ανα­ πτυγμένη αυτή επαρχία της ηπείρου γνώρισε τον ηθικό της κήνσορα στο πρόσωπο του Βρετανού προτεστάντη του 18ου αιώνα Ε. Gibbon, ο οποίος χαρακτήρισε με τα πιο σκοτεινά χρώματα τη βυζαντινή αυτοκρατορία και την επικράτειά της. Έτσι το σύνολο των βαλκανικών εθνικών κρατών, που αναδύθηκαν τον 19ο αιώνα από τα ερείπια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κληρονόμησαν το προ­

πατορικό αμάρτημα του να έχουν υπάρξει τμήμα ενός σκοτεινού ανατολίζοντος πολιτισμού, ο οποίος μάλιστα απέβαλε και τον τελευταίο θρησκευτικό δεσμό με τη Δύ­ ση όταν μετασχηματίστηκε σε οθωμανικό. Έτσι γεφυρώνεται η απόσταση ανάμεσα στον Gibbon και τον Samuel Huntington, ο οποίος κατατάσσει τους Βαλκάνιους ορθό­ δοξους και μουσουλμάνους σε έναν εξωευρωπαϊκό χώ­ ρο που αντιπαρατάσσεται με τους Καθολικούς και Προτεστάντες καθαρόαιμους Ευρωπαίους στη νέα «σύγκρουση των πολιτισμών». Ο Huntington είναι περισσότερο γνωστός για το παλιότερο έργο του σχετικά με το ρόλο των στρατιωτικών στις μεταλλασσόμενες κοινωνίες. Η «σύγκρουση των πολιτι­ σμών» αντίθετα προδίδει περιφρόνηση για την ιστορία και έλλειψη ικανότητας για να φέρει εις πέρας ένα τόσο φι­ λόδοξο εγχείρημα. Η επανάληψη ωστόσο της στερεότυ­ πης απαξίας εμπεδώνει στις δυτικές συνειδήσεις μια αντί­ ληψη για τα Βαλκάνια που σταδιακά γίνεται αδιαπέραστη βεβαιότητα. Ο μόνος τρόπος για να αντιστρέψει κανείς τον αποκλεισμό αυτό των Βαλκανίων από την ευρωπαϊκή πολιτισμική παράδοση είναι να αναλάβει κάποιος αξιόπι­ στος και προβεβλημένος δυτικός διανοούμενος και συγ­ γραφέας την επανένταξη της ορθόδοξης βαλκανικής στην ευρωπαϊκή ιστορία. □

Βοϋκάνιο ή _ _ _ _ _ _ _ Ραϋκανικάτπια; Α ναπλασμένο κείμενο που δημοσιεύτηκε στο περ ιο δικό ITHACA (N o 2 Autum n Issue 1999)

πό τη διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ως την κατάρ­ ρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, τα Βαλκάνια, στη συνείδηση του Ευρωπαίου, είναι συνώνυμα μιας επικίνδυνης επικαιρότητας με ακανθώδεις ιστορικές προεκτάσεις και δισεπίλυτα ψυχολογι­ κά σύνδρομα. Κι ίσως εξαιτίας αυτής ακριβώς της κακής διαχείJ U ρισης κρίσεων από μεριάς της «πυριτιδαποθήκης της Ευρώπης» να είχαν ανάγκη στη γηραιό ήπειρο από μια μονομερή ενημέρωση στον πρόσφατο τοπικό πόλεμο στο Κόσοβο. Στην Ελλάδα ζούνε ακόμη θεσσαλονικείς που θυμούνται τη γενέθλια πό­ λη τους ως μια ανοιχτή κοινωνία όπου Έλληνες, χριστιανοί, εβραίοι, μου­ σουλμάνοι, Τούρκοι και Αλβανοί, Αρμένιοι, Βούλγαροι, Σέρβοι αγόραζαν και πουλούσαν στην ίδια αγορά, τραγουδούσαν και χόρευαν στα ίδια μα­ γαζιά, κυκλοφορούσαν ελεύθερα εφημερίδες στη γλώσσα τους, λει­ τουργούσαν εκκλησίες, συναγωγές και τζαμιά κάτω από τον ίδιο ουρανό. Χοντρικά, από τη Μικρασιατική καταστροφή έως τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στον τόπο επετεύχθη μια εθνική συνοχή θαυμαστή, συγκριτικά με τις επιδόσεις των γειτόνων μας. Σήμερα όμως, με τη δυστυχία που χτυI— *

* 0 Μισέλ Φάις είναι συγγραφέας και κριτικός της λογοτεχνίας.

πάει τις πόρτες μας με την αθρόα εισροή οικονομι­ κών μεταναστών, καλούμαστε να ενεργοποιήσομμε ανακλαστικά δοκιμασμένης ανοχής, μνήμες ομόλο­ γης εξορίας και, πάνω απ' όλα, να μην εφησυχάζου­ με με στερεότυπα του τύπου «εμείς δεν υπήρξαμε ποτέ ρατσιστές». Πώς η νεοελληνική λογοτεχνία φιλτράρει αυτά τα φαινόμενα; Πώς οι Έλληνες συγγραφείς, παλαιότεροι και νεότεροι, εμπλέκουν στη θεματολογία τους ή στη σκοπιά του αφηγητή ζητήματα που συνδέονται μ' αυτό το φυλετικό, γλωσσικό και θρησκευτικό χαρ­ μάνι που, κατά καιρούς, κοχλάζει από την Αδριατική ως τη Μαύρη θάλασσα και από το Δούναβη ως το θρακικό πέλαγος; θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι υπάρχει ένας αθέατος διάλογος ανάμεσα στον Μίλοραντ Πάβιτς, στον Ισμαήλ Κανταρέ και στον Νίκο Μπακόλα; Με δυο λόγια υπάρχει μια βαλκανική ταυ­ τότητα στη νεοελληνική γραφή; Τα λογοτεχνικά βιβλία συχνά μας δίνουν πιο καθαρές

ΤΟ θέμα του μήνα

και αδέσμευτες απαντήσεις από τον θεωρητικό λόγο, που ενίοτε επιχειρεί να λύσει το πρόβλημα με προκρούστειο τρόπο. Υπάρχουν Έλληνες συγγραφείς που πραγματεύονται ιστορίες που εκτυλίσσονται σε συνοριακές ζώνες, που επινοούν ήρωες με διπλές γλωσσικές ιθαγένειες, που μας προβληματίζουν με τη συντριπτική υπεροχή της ζωής έναντι του «πολιτικώς ορθού». Δεν θεωρούμε τυχαίο το γεγονός ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους ηεζογράφους και τους ποιητές κα­ τάγονται από πόλεις κοντά στα βόρεια σύνορα της χώρας. Κάποιοι από αυτούς (Μέσκος, Γκανάς, Δημητρίου, Γκουρογιάννης) έχουν επηρεαστεί από το δη­ μοτικό τραγούδι, το οποίο ως γνωστόν κυκλοφορεί χωρίς δασμούς στα χείλη πολλών ανθρώπων. Εν τέλει το πρόβλημα του ίδιου και του άλλου οτην ι­ στορία και στη γραφή λύνεται με μια μόνον κίνηση: όσο πιο πολύ γίνεσαι ο εαυτός σου, τόσο πιο πολύ α­ νοίγεσαι στον κόσμο. □

, K .g jA ju u |iJ ia g j

Βαϋκανική - εΐηγική ϋογοτεχνία πεποίθησή μου πως υπάρχει βαλκανική λογοτεχνία1με ξεχωριστά χα­ ρακτηριστικά στηρίζεται στις εξής παρατηρήσεις: α. Τα λογοτεχνικά έργα των βαλκανικών χωρών, τουλάχιστον κατά τον 20ό αιώνα, έχουν ως επίλεκτο θέμα ιστορικά γεγονότα και ιστορι­ κές περιπέτειες. Τέτοιοι προσανατολισμοί έχουν εκλείψει από τις λο­ γοτεχνίες των ευρωπαϊκών κρατών εδώ και δεκαετίες. Η Ελλάδα εί­ ναι η χώρα των Βαλκανίων και της Ευρώπης με τη μεγαλύτερη λογοτεχνική παραγωγή, κατά τα τελευταία πενήντα τουλάχιστον χρόνια, που αντλεί τα θέ­ ματά της από ιστορικά γεγονότα και ιστορικές περιπέτειες, β. Εκτός από την Ελλάδα, οι άλλες χώρες των Βαλκανίων έζησαν επί πενήντα περίπου χρόνια υπό καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού, με ποικίλες απο­ χρώσεις (από τους πειραματισμούς του Τίτο στη μεγαλομανία του Τσαουσέσκου και στους βρυχηθμούς του Χότζα ή στον πατερναλισμό του Ζίβκοφ), ανα­ πτύσσοντας έναν ιδιαίτερο τρόπο έκφρασης με έμφαση στην καχυποψία, την άνεση στη μεταμφίεση και την ανάπτυξη ενός ιδιότυπου σαρκασμού ή απελπι­ σίας. Κανένα τέτοιο χαρακτηριστικό δεν εμφανίζεται εδώ και καιρό στις λογο­ τεχνίες της Ευρώπης. γ. Η μετάβαση από τον υπαρκτό σοσιαλισμό στην οικονομία της αγοράς υ­ πήρξε απότομη και συνέτριψε τον κοινωνικό ιστό, έτσι που οι στρεβλώσεις έ ­ χουν αναχθεί στο κατ' εξοχήν πρόβλημα των βαλκανικών χωρών. Τίποτα πα­ ρόμοιο δεν συνέβη στη Δυτική Ευρώπη τα τελευταία πενήντα χρόνια και η λογοτεχνία της προσεγγίζει άλλα κοινωνικά φαινόμενα και συλλογικές ή προ­ σωπικές κρίσεις. δ. 0 υπαρκτός σοσιαλισμός άφησε πίσω του μια υποδομή πολιτισμού αξιοζή­ λευτη, που όμως καταρρέει λόγω έλλειψης πόρων για τη συντήρηση, την α­ ναβάθμιση και τον εκσυγχρονισμό της. Έτσι, η λογοτεχνία, εγκαταλείποντας τον κόσμο του σοσιαλισμού και εισερχόμενη στον κόσμο της παγκοσμιοποίη­ σης, μοιάζει να κρατιέται απελπισμένη από τις ρίζες της, παρόλο που αντιλαμ­ βάνεται πως αυτές δεν έχουν πέραση στην αγορά.

: ΟΦ. Δ. Δράκονχαειδής είναι συγγραφέας και μεταφραστής.

το

θέμα του μήνα

ε. Ο υπαρκτός σοσιαλισμός καλλιέργησε ένα μορφωτικό επίπεδο, που ακόμα και οήμερα μοιάζει να βρίσκεται πά­ νω από τον μέσο ευρωπαϊκό όρο. Η βίαιη επαφή με τον αγγλοσαξονικό πολιτισμό καθιστά αυτή την καλλιέργεια ένα άχρηστο χαρτί, που δεν αναγνωρίζεται από το κοινό, το οποίο φαίνεται να στρέφεται με όλο και ταχύτερους ρυθμούς σε μαζικά πολιτιστικά-καταναλωτικά προϊόντα, στ. Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού προκάλεσε αστάθεια στα Βαλκάνια: ο διαμελισμός της Γιουγκο­ σλαβίας δημιούργησε νέα κράτη και οδήγησε σε δύο αι­ ματηρούς πολέμους. Η Δυτική Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας) δεν γνώρισε πόλεμο στα εδάφη της κατά το τελευταίο ήμισυ του 20ού αιώνα. Αν περιοριστούμε οε αυτές τις επισημάνσεις, είναι φανε­ ρό πως οι ελληνικές εμπειρίες, οι ελληνικές αντιλήψεις και προσλαμβάνουσες δεν έχουν πολλή σχέση με όσα συνέβησαν και με όσα συμβαίνουν στις χώρες των Βαλ­ κανίων από την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου (1989) ως τις μέρες μας. Αν επιπλέον συμφωνήσουμε πως η λογοτεχνία δεν κάνει άλλο από το να απεικονίζει την πραγματικότητα με διάφορους τρόπους, πάντα όμως με γνώμονα την αποτύπωση και την ερμηνεία της, θα συμπεράνουμε πως η ελληνική λογοτεχνία ασχολήθηκε και ασχολείται με άλλες εκδοχές της πραγματικότητας, είτε αυτές είναι γεννήματα του περιβάλλοντος είτε εμφυτεύ­ ονται στο περιβάλλον εισαγόμενες από άλλες γεωγραφι­ κές περιοχές. Για παράδειγμα, η Ελλάδα ήταν ο αποδέ­ κτης μέσω Παρισίων των λογοτεχνικών εξελίξεων ως το 1980 περίπου. Από τότε, η αγγλοσαξονική επίδραση έχει σχεδόν σβήσει κάθε άλλη παρουσία. 0 ερευνητής που θα θελήσει να ασχοληθεί με τους Έλληνες συγγραφείς γαλλικής παιδείας ή επιρροής σε σχέση με τους νεότε­ ρους που στέκουν υπό την επήρεια και το θαυμασμό της αμερικανικής κουλτούρας, θα διαπιστώσει πως πρόκειται για δύο άκρα αντίθετα που παράγουν δύο διαφορετικών ειδών λογοτεχνικά έργα. Αντιθέτως, οι βαλκανικές χώ­ ρες, απομονωμένες κατά τον βίο του υπαρκτού σοσιαλι­ σμού όπισθεν του Σιδηρού Παραπετάσματος, βρίσκονται σήμερα βορά των αγγλοσαξονικών ορέξεών και χαρα­ κτηρίζονται από μια αίσθηση παρακμής, που θυμίζει τη «γενιά της ήττας». Εντούτοις, το γεγονός πως αυτές οι χώρες παρέμειναν κλειστές και εσωστρεφείς, με αποτέλεσμα να μην έχουν αναπτυγμένο τουρισμό ως υποδομή και ως προϊόν, τους επιτρέπει να μη διαθέτουν «εξωτισμό» γύρω από τον ο­ ποίο θα φτιαχνόταν μια κάποια εικόνα τους άμεσα αντι­ ληπτή από την Ευρώπη. Έτσι, μικρό μέρος της λογοτε­ χνίας των βαλκανικών χωρών έχει «ντόπιο χρώμα» παρό­ λο που μεγάλο μέρος της έχει ηθογραφικό χαρακτήρα. Η Ελλάδα, ανήκοντας φιλελληνικώς και εν συνεχεία τουρι-

το θέμα του μήι

στικώς στη Δύση και επιμένοντας στο «ζορμπαλίκι» της και στη Μελίνα της, δεν μπορεί να αποδεσμευτεί από τον Καζαντζάκη, για τον οποίο ξεχνάμε πως στόχος του δεν υπήρξε να πει αυτά που τα σουβλάκια και οι μουσακάδες τού καταμαρτυρούν. Θα μπορούσαμε ίσως να διακινδυ­ νεύσουμε το συμπέρασμα πως οι χώρες της Βαλκανικής είχαν μια ευρεία λογοτεχνία (με αποτέλεσμα να έχουν μεγαλύτερες ευκαιρίες προβολής έξω από τα Βαλκάνια), ενώ η Ελλάδα υπογράμμισε μιαν «ελληνικότητα», που α­ φού έχει πια εξαντληθεί, δεν μπορεί να υποκατασταθεί από κάτι άλλο αξιόπιστο (με αποτέλεσμα να έχει περιορι­ σμένες ευκαιρίες θεμελιωμένης παρουσίας εκτός της ί­ διας της χώρας). Σε αντίθεση με τις χώρες των Βαλκανίων, η ελληνική λο­ γοτεχνία άνθησε από την περιφέρεια της Ελλάδας (Ιόνια νησιά, Φανάρι, ελληνικές κοινότητες της Μικρός Ασίας και της Μεσογείου) προς το κέντρο της, με πρόδρομες μορφές που μάλλον προηγήθηκαν της εποχής τους και με μορφές της οπισθοφυλακής, που εξίσου αναγορεύ­ τηκαν σε εθνικούς βάρδους (ο Σολωμός, για παράδειγ­ μα, είναι συμβολιστής πριν από τους συμβολιστές, ενώ ο Παλαμάς είναι ένας Ουγκό όταν ο ρομαντισμός έχει απέλθει, όπως ο Παπαδιαμάντης της «Φόνισσας» προηγεί­ ται του Φρόυντ, ενώ η γενιά του '30 κλωσάει τα αυγά του αστικού μυθιστορήματος). Έτσι, δεν αποκτήσαμε ποτέ έναν Ίβο Άντριτς, πεζογράφο μεγάλης πνοής και μεγάλης εμβέλειας, περιοριζόμενοι στον Τσίρκα, που για

------------------- m\

πολλούς είναι «ο πρώτος Έλληνας μυθιστοριογράφος». Ως εδώ δεν έγινε μνεία της Τουρκίας, που είθισται να θε­ ωρείται «βαλκανική» χώρα. Με την κληρονομιά του Ναζίμ Χικμέτ, με την έντονη παρουσία του Αζίζ Νεσίν και του Γιασάρ Κεμάλ, η τουρκική λογοτεχνία δεν έμεινε για και­ ρό έξω από το ενδιαφέρον της Ευρώπης. Η ανάδειξη του Ορχάν Παμούκ σε συγγραφέα διεθνούς αξίας δημιουργεί έκτων πραγμάτων μια θετική προοπτική για την προβολή της σε μεγάλη κλίμακα. Η πολιτική σημασία της Τουρκίας, η ιδιότυπη θέση της στα Βαλκάνια (όλες οι σημερινές βαλκανικές χώρες, με εξαίρεση τη Σλοβενία αποτέλεσαν τμήμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας), οι προοπτικές της σε σχέση με τον Καύκασο, τη Μέση Ανατολή και την τουρκόφωνη Ασία, της δίνουν ένα βάρος που ενσωματώ­ νει τον πολιτισμό, έστω και αν για πολλούς η χώρα φα­ ντάζει «απολίτιστη». Η συνεχής προώθηση εξάλλου των τουρκικών σπουδών στην Ευρώπη και στην Αμερική σε συνδυασμό με τις προσεκτικά στοχευμένες πολιτιστικές εκδηλώσεις σε κομβικά σημεία, όπου οι τουρκικές κοινό­ τητες είναι ισχυρές (Γερμανία, Βέλγιο, Σουηδία), καθι­ στούν την Τουρκία μια ενδιαφέρουσα περίπτωση για α­ τζέντηδες, χωρίς τους οποίους η λογοτεχνία δεν έχει ευ­ καιρίες συντονισμένης και συνεχούς παρουσίας έξω από τη χώρα όπου παράγεται. θα χρειαζόταν να παρατεθούν περισσότερα επιχειρήμα­ τα για να καταλήξει κανείς στο συμπέρασμα πως η ελ­

ληνική λογοτεχνία, βαλκανική από άποψη γεωγραφίας, ι­ στορίας και θεματολογίας, δεν έχει εκείνη την ταυτότη­ τα που θα την ξεχώριζε από τις άλλες λογοτεχνίες των Βαλκανίων, σε αντίθεση με την Αλβανία, τη Γιουγκοσλα­ βία, τη Βουλγαρία, την Τουρκία, οι οποίες έχουν πετύχει μια εξωστρέφεια δυσανάλογη, συχνά, προς το ειδικό βάρος των λογοτεχνών τους, η οποία όμως προσφέρει «ορατότητα» ώστε να συγκεντρώνει την προσοχή των α­ ναγνωστών και, κατά συνέπεια, το ενδιαφέρον των εκ­ δοτών. Χρειάζεται πολλή νηφαλιότητα και πολλή σπου­ δή για να διαφανούν οι δυνατότητες της ελληνικής λο­ γοτεχνίας τόσο εντός του βαλκανικού χώρου όσο και ε­ κτός αυτού. Χάρη σε μια τέτοια διαδικασία, θα διαγρα­ φόταν μια πολιτική, που μπορεί να φαίνεται φυσική (ότι δηλαδή η Ελλάδα πρέπει να είναι μαζί με τα Βαλκάνια), δεν έχει όμως λάβει τη δέουσα προτεραιότητα ώστε να έχει και την ανάλογη υποστήριξη. Καθώς συρόμαστε ό­ λο και περισσότερο στη Δύση, ξεχνάμε πως τόπος μας είναι τα Βαλκάνια. □

Σημείωση 1. Στις βαλκανικές χώρες κατατάσσω τη Σλοβενία, την Κροα­ τία, τη Σερβία (με το Κόσοβο) και το Μαυροβούνιο, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, την Αλβανία, τη FYROM, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Μολδαβία, την Ελλάδα. Η Τουρκία μοιάζει α­ ταίριαστη σ' αυτή την ομάδα, αλλά είθισται να περιλαμβά­ νεται στα Βαλκάνια.

ΤΟ θέμα του μήνα

Η εΜηνική ϋογοτεχνία on] ΓιουνκοσΑοΡία Ζάραν Μούτιτς*

/ λχ \

ι συνήθειες του αναγνωστικού κοινού στην πρώην Γιουγκοσλαβία παρουσίαζαν σε πολλά σημεία ομοιότητες με εκείνες των περισσό­ τερων πρώην κομμουνιστικών χωρών. Στερούμενοι των καθημερι­ νών ανέσεων, οι άνθρωποι γενικό διάβαζαν βιβλία ή συνήθως παρα­ κολουθούσαν τηλεόραση. Δίκτυα βιβλιοθηκών αναπτύχθηκαν και W μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι -συνήθως με τις δικές τους τυπογραφικές ε­ ταιρείες- είχαν τις δικές τους αλυσίδες βιβλιοπωλείων. Πολυάριθμα βιβλία εκδόθηκαν, εγχώρια και ξένα μεταφρασμένα, και διετίθεντο σε λογικές τιμές. Το εκπαιδευτικό σύστημα -παρά τις ιδεολογικές επιρροές- ήταν σε γενικές γραμ­ μές καλό και διαμόρφωνε ευρεία αντίληψη πολλών πεδίων της επιστήμης και της τέχνης με προοπτικές εμπλουτισμού του γνωστικού αντικειμένου και ταυ­ τόχρονα δημιουργούσε προδιάθεση ανάγνωσης βιβλίων. Επομένως, δεν ήταν μόνο οι διανοούμενοι εκείνοι οι οποίοι είτε ακολούθησαν το δρόμο των πρό­ σφατων μεγάλων εξελίξεων ή τουλάχιστον ενημερώθηκαν γι' αυτές - νικητές βραβείου Νόμπελ και περιπτώσεις όπως η κρίση του Ρούσντι και η αυτοκτονία του Μίσιμα. Ωστόσο, όσον αφορά στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, η οποία ξαφνικά ανα­ σύρθηκε στην επιφάνεια κατά την τελευταία δεκαετία περισσότερο ως πολιτι­ κή τάση παρά ως γεγονός -παρά τη λεγάμενη «από αιώνες φιλία μεταξύ Σέρβων και Ελλήνων»-, δεν υπάρχει πολιτιστική απόδειξη που να το επαληθεύει. Το ίδιο ισχύει και με τη γνώση του ελληνικού αναγνωστικού κοινού για τους Γι­ ουγκοσλάβους συγγραφείς. Πόσοι έχουν ακούσει για τους: Τσριάνσκι, Πέκιτς, Ντέσνιτσα; Το έχω επισημάνει κι αλλού: πώς μπορούμε να ισχυριζόμαστε ότι νιώθουμε αμοιβαία «αγάπη», αν δε γνωρίζουμε τα πολιτιστικά επιτεύγματα αλλήλων;

0 Ζόραν Μούτιις είναι μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας στα σερβοκροατικά.

Σε ολόκληρη την πρώην Γιουγκοσλαβία, ανάμεσα σε εκα­ τοντάδες χιλιάδες τουριστών που επισκέφθηκαν την Ελλάδα στις θερινές διακοπές, μετά βίας πάνω από εκα­ τό είχαν ακουστά περισσότερα από οκτώ με δέκα μεγά­ λα ελληνικά ονόματα, συμπεριλαμβανομένων πολιτικών και αθλητών. Δυστυχώς, ελάχιστα ελληνικά βιβλία έχουν μεταφραστεί γενικά σε γλώσσες της πρώην Γιουγκοσλα­ βίας. (Εξαίρεση αποτελούν τα Αρχαία Ελληνικά, επειδή οι περισσότεροι συγγραφείς μεταφράστηκαν στο παρελ­ θόν). Κατά τα άλλα, μεγάλο μέρος των υπαρχόντων βι­ βλίων έχουν μεταφραστεί από γλώσσες εκτός της ελλη­ νικής - από γαλλικά και γερμανικά, αγγλικά και ιταλικάαυτή είναι πιθανότατα και η κατάρα των αποκαλούμενων «μικρών γλωσσών». Βέβαια, είναι ευτυχές το γεγονός ότι ικανοί φιλόλογοι έκαναν τις περισσότερες από εκείνες τις μεταφράσεις. Στο σημείο αυτό δεν αναφέρομαι σε μετα­ φράσεις στα σλοβένικα -οι οποίες ήταν εξαιρετικά πο­ λυάριθμες- και στα «μακεδονικά» που ομιλούνται στο FYROM, όπου βρίσκονται δεκάδες τίτλοι έργων συμπερι­ λαμβανομένων των ολοκληρωμένων έργων του Καζαντζάκη. Μέχρι τη δεκαετία του '60, λίγοι μόνο συγγρα­ φείς είχαν μεταφραστεί στα σερβοκροατικά: Βικέλας (Λουκάς Λύρας), Ροΐδης (Πάπ/σσα Ιωάννα - από τα γερ­ μανικά μεταφρασμένο), Μυριβήλης (Η ζωή εντάφω), Καζαντζάκης (Ζορμπάς), Βενέζης (Αιολική Γη και Έξοδος), λίγο αργότερα Σαμαράκης (Το λάθος) και μερικοί κομμου­ νιστές συγγραφείς εξόριστοι στην εςςδ - κι αυτό προφα­ νώς για ιδεολογικούς λόγους. Συγγραφείς όπως οι Σολω­ μός, Παπαδιαμάντης, Βάρναλης και Παλαμάς είναι άγνω­ στοι στη Γιουγκοσλαβία. Ακόμα κι ο Ρήγας, αν και ιδιαίτε­ ρα γνωστός τον προηγούμενο αιώνα, μόλις πρόσφατα «ανακαλύφθηκε πάλι» ακολουθώντας τη γενική τάση. Από την άλλη πλευρά, αληθεύει ότι η μετάφραση ενός ποιήματος του Σεφέρη (στη γαλλική γλώσσα) εκδόθηκε σε επιστημονικό περιοδικό στο Βελιγράδι το 1937. Η πρώτη επαφή του γιουγκοσλαβικού κοινού με τον Καβάφη ήταν στο Αλεξανδρινό Κουαρτέτο του Ντουρέιγ, ε­ νώ αργότερα τα έργα του διαβάζονταν μεταφρασμένα α­ πό τη γαλλική και αγγλική γλώσσα. Μόνο μετά την απο­ νομή βραβείου Νόμπελ στον Σεφέρη αυξήθηκε κάπως το ενδιαφέρον. Το 1964, δυο μικρά ποιητικά του βιβλία έκα­ ναν την εμφάνισή τους, το ένα στο Βελιγράδι (μεταφρα­ σμένο από τα γερμανικά) και το άλλο στο Ζάγκρεμπ - ό­ που όμως ο μεταφραστής ήταν ελληνικής καταγωγής, με συνέπεια το ποιητικό αποτέλεσμα να μην προσιδιάζει στο γιουγκοσλαβικό άκουσμα. Τη δεκαετία του 70 αρκετές ανθολογίες εμφανίστηκαν, κυρίως ποιητικές, και προσω­ πικές ποιητικές συλλογές συγγραφέων όπως: Ρίτσος, Σεφέρης, Καβάφης και Ελύτης εκδόθηκαν στο Βελιγράδι. Όμως, πίσω από τη βιτρίνα του ακαδημαϊκού τίτλου του

μεταφραστού, η ερασιτεχνική απόδοση στη μετάφραση δεν έμενε απαρατήρητη. Παρά τις δυσκολίες όμως, ο Κα­ βάφης κι ο Ρίτσος έγιναν δημοφιλείς, ενώ κατά τα τέλη του '80, ο Ρίτσος τιμήθηκε με Ποιητικό Στεφάνι στο «Ποι­ ητικοί Καιροί» στη Στρούγκα (FYROM). Επιπλέον, του διέ­ θεσαν αεροπλάνο για τη μετάβασή του εκεί και έτυχε η­ γεμονικής υποδοχής, σύμφωνα με την ειδική μεταχείριση των διανοουμένων από το καθεστώς της εποχής. Τα έργα του Καβάφη με τη σειρά τους μεταφράστηκαν στο σύνολό τους, με εξαιρετικούς σχολιασμούς, από έ­ ναν έξοχο ποιητή, γνώστη αγγλικών, ιταλικών και αρχαί­ ων ελληνικών. Δυστυχώς, η μετάφραση τόνιζε απροκά­ λυπτα την ομοφυλοφιλική τάση του Καβάφη, με αποτέ­ λεσμα ο στοχαστικός, «ιστορικός» ποιητής να χάσει κάτι από τη λάμψη του και, το χειρότερο, το λεπτό σαρκασμό του. Δυο εκδόσεις της ίδιας ποιητικής ανθολογίας στο Βελι­ γράδι στα τέλη του 70 και αρχές '80 με ελάχιστες πα­ ραλλαγές και με διαφορετικό τίτλο και η επανέκδοσή τους στη Μπανιαλούκα στα τέλη του '90 σε δίγλωσση μορφή -με την προώθησή τους από τον αντιπρόεδρο του Κάραντζιτς- αποτέλεσαν προσπάθεια συγκάλυψης του ότι ο σκοπός ήταν πολιτικός κι όχι ποιητικός. Παρό­ μοια ήταν και η περίπτωση της συλλογής μικρών ιστο­ ριών που πρόσφατα δημοσιεύτηκαν στο Βελιγράδι. Κα­ θώς η μετάφραση έγινε από πρώην υπάλληλο της γιου­ γκοσλαβικής πρεσβείας στην Αθήνα, ήταν ολοφάνερο ότι οι γνώσεις του στα νέα ελληνικά μπορούσαν να εξισω­ θούν με την άγνοιά του στα σερβοκροατικά· τουλάχιστον ο άνθρωπος είχε καλές προθέσεις, όμως γνωρίζουμε ότι ο δρόμος προς την κόλαση... Όσον αφορά γενικά στη συγγραφή σε πεζό λόγο, στις αρχές του '80, μικρές ιστορίες, δοκίμια και μυθιστορή­ ματα έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση σε περιοδικά και ατομικές εκδόσεις βιβλίων. Έτσι τώρα έχουμε τον Ταχτσή (Το τρίτο στεφάνι), τον Βαλτινό (Η κάθοδος των εννιά), τον θεοτοκά (Λεονής), τον Αλεξάνδρου (Το κι­ βώτιο), τις μικρές ιστορίες του Σουρούνη. Μικρά βιβλία με ποιητικές συλλογές εκδόθηκαν στο Μαυροβούνιο (Αναγνωστάκης, Καββαδίας), όπως επίσης ποιητικές αν­ θολογίες και μικρές ιστορίες (από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα), δράματα, δοκίμια, κυρίως από τον ΝικολαΤδη, ίέναν πολλά υποσχόμενο μικρό εκδότη ελληνικής προ­ έλευσης. Επίσης πρόσφατα, ένας μικρός εκδότης από το Βελιγράδι κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με επιλογές από τα ημερολόγια του Σεφέρη (Μέρος Α'), ενώ θα έπρεπε όλα τα ποιήματα του Σεφέρη συγκεντρωμένα να εκδοθούν στο Σεράγεβο. □

Μετάφραση: Μαρία Καμπύλη το θέμα του μήνα

■Μ .α -T J P J U U M . η

Η αΑΡανική ΑογοτεχνΙα onuc αιώνες ^ ο πρώτο πλήρες ντοκουμέντο της γραπτής αλβανικής είναι το «Ψαλτήριο» του Cjon Buzuku (Γκιον Μπουζούκου), το 1555. Με το λειτουργικό αυτό έργο εγκαινιάζεται η αίσια αρχή της αλβανικής λογοτεχνίας, που θα εμπλουτιστεί με τα έργα άλλων γνωστών προσωπικοτήτων, όπως οι: Ρ. Budi (Π. Μπούντι), F. Bardhi (Φ. Μπάρδι), Ρ. Bogdani (Π. Μπογκντάνι), J. Variboba (I. Βαριμπόμπα) κ.ά., έργα με αξίες κυρίως ιστορικές, γλωσσολογικές και εθνολογικές. Οι συγγραφείς αυτοί ήταν κυρίως ιερωμένοι, που είχαν σπουδάσει σε γνωστά πανεπιστήμια της Ευρώπης και είχαν αποκτήσει πλατιές γνώσεις. Μεταξύ αυτών διακρίνεται ο Μπογκντάνι, ο οποίος κατόρθωσε να φτάσει πραγματι­ κά καλλιτεχνικά επίπεδα, ιδιαίτερα με τα ποιήματα του, ορισμένα των οποί­ ων παρέμειναν υποδειγματικά. Ύστερα από αυτή την πλειάδα συγγραφέων -που ανήκουν οτην περίοδο της Αρχαίας Αλβανικής Λογοτεχνίας-, τον 18ο και 19ο αιώνα άνθησε η λο­ γοτεχνία με αραβικό αλφάβητο, η ονομαζόμενη Λογοτεχνία των Μπεϊτετζήδων (ποιητάρηδων), η οποία, παράλληλα με την έντονη επιρροή της α­ νατολίτικης λογοτεχνίας, ανέδειξε και την ικανότητα να συνθέτει στίχους πάνω σε κοσμικά και επίκαιρα θέματα. Η λογοτεχνία αυτή ευδοκίμησε πε­ ρισσότερο στις πόλεις της Νοτίου Αλβανίας. Η περίοδος, όμως, κατά την οποία η αλβανική λογοτεχνία απέκτησε την καθαυτή καλλιτεχνική της δομή, είναι εκείνη του 19ου αιώνα, που, οε ιστο­ ρικό επίπεδο, συμπίπτει με το μεγάλο κοινωνικό και πολιτιστικό κίνημα στην Αλβανία, το οποίο αποσκοπούσε στην εθνική αφύπνιση και τη δημι­ ουργία ανεξάρτητου κράτους. Η ιστορική αυτή συγκυρία προσδιόρισε την Ymer piraku (Ιμέρ Τσιράκου): Επίκ. καθηγητής, προϊστάμενος του Τμήματος της Λογο­ τεχνίας (Πανεπιστήμιο των Τιράνων), λέκτορας της αλβανικής λογοτεχνίας, συγγρα­ φέας μελετών γι' αυτή, μέλος της Διοικητικής Επιτροπής του Ινστιτούτου Βαλκανολογικών Ερευνών σίρανα) και της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού «Αλβανολογικές Μελέτες» (Τίρανα).

το θέμα του μήνα

κυριαρχία του ρομαντισμού στη λογοτεχνία της επο­ χής, το έντονο ενδιαφέρον για τον πλούσιο λαογραφικό θησαυρό, για την ενεργοποίηση της ιστορικής μνή­ μης, πράγμα που της έδωσε το χαρακτήρα στρατευμένης -μέχρι προγραμματικής- τέχνης. Οι De Rada

(Ντε Ράντα), Ν. Frasheri (Ν. Φράσερι), A. Ζ. Qajupi (Τσιαγιούπι), Ν. Mjeda (Μιέντα), Serembe (Σερέμπε) εί­ ναι τα μεγαλύτερα ονόματα του λογοτεχνικού αυτού κινήματος, που συνήθως ονομάζεται Λογοτεχνία της

Εθνικής Αναγέννησης.

0 20ός αιώνας αποτελεί την περίοδο κατά την οποία αναπεταριζει η σύγχρονη αλβανική λογοτεχνία, με σο­ βαρές μετατροπές στις καλλιτεχνικές της δομές, με έ­ ντονο το ενδιαφέρον για τα προβλήματα της καθημε­ ρινότητας, με μοντέρνες τεχνοτροπίες και τεχνικές λόγου. Η δεκαετία του '30 αποτελεί χρυσή εποχή, την εποχή της άνθησης των κλασικών και μοντέρνων στιλ, την εποχή έντονης επιρροής του Νίτοε ή του Φρόυντ. Οι L. Poradeci (Λ. Ποραντέτσι), Μ. Kuteli (Μ. Κουτέλι), Fishta (Φίστα), Asdreni (Ασντρένι), Ε. Koliqi (Ε. Κολίκι), Konica (Κόνιτσα), Migjeni (Μιγκένι), Haxhlademi (Χατζηαντέμι) είναι μερικοί από τους συγγραφείς της λο­ γοτεχνικής αυτής εποχής, οι οποίοι, ο καθένας κατά το πιστεύω και την ικανότητά του, ακολούθησαν το συμβολισμό, το ρεαλισμό με κριτική πνοή, το νεοκλα­ σικισμό κ,λπ. Η εγκαθίδρυση του σταλινικού τύπου και άκρως δογ­ ματικού κομουνισμού στα μέσα του 20ού αιώνα έφε­ ρε τις συνέπειές της στη λογοτεχνία της εποχής. Πολλά βιβλία με ποίηση ή πεζό λόγο δεν συνιστούν παρά ιδεολογικά συνθήματα και σλόγκαν καλυμμένα

κάπως καλλιτεχνικά, που παρέμειναν ως κάτι το ψυ­ χρό και πλαστό. Οι πιο ταλαντούχοι, όμως, μπόρεσαν να βρουν περιθώρια και να διοχετεύσουν γνήσια καλ­ λιτεχνικά μηνύματα, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε σαν θετικά παραδείγματα τους; I. Kadare (I. Κανταρέ), Ρ. Marko (Π. Μάρκο), D. Agolli (Ντ. Αγκόλι), F. Arapi (Φ. Αράπι) κ.ά. Διαμέσου του συμβόλου, της αλληγορίας και των ιστορικών θεμάτων, εκείνοι μπόρεσαν να δημι­ ουργήσουν έργα που κρα­ τούσαν ζωντανή τη θετική παράδοση, εμπλούτιζαν και χειραφετούσαν τον καλλι­ τεχνικό λόγο. Με την τάση αυτή συνενωνόταν και το έργο λίγω ν συγγραφέων που αντιτάσσονταν ανοιχτά προς το κατεστημένο (Μ.

Camaj, Κ. Trebeshina κ.ά.). Στην Αλβανία, όμως, οι τε­ λευταίοι ήταν λίγοι και χω­ ρίς μεγάλη επιρροή στο α­ ναγνωστικό κοινό, διότι τα ιδρύματα του κομουνιστι­ κού καθεστώτος ήσαν τελειοποιημένα και σκληρά. Ορισμένα από τα έργα της εποχής αυτής έχουν μετα­ φραστεί σε Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Ελλάδα, Αμερι­ κή κ,λπ. Οι κριτικοί έχουν αξιοποιήσει εδώ τις εγχώ­ ριες αποχρώσεις ως ιδιότυπη φωνή στον πολιτισμό των λαών. Η εγκαθίδρυση -τη δεκαετία του '9 0 -του πολυκομμα­ τισμού δεν βρήκε απροετοίμαστη τη λογοτεχνία, δη­ λαδή εκείνης δεν της χρειάστηκε πολύς χρόνος για α­ ναλογισμούς και συσσώρευση καλλιτεχνικής ενέργει­ ας. Αρκετοί ποιητές, όπως οι Xh. Spahlu (Τζ. Σπαχίου), Μ. Ahmeti (Μ. Αχμέτι), I. Zhupa (I. Ζιούπα), Ε. Hatibi (Ε. χατίμπι) κ.ά., είχαν ανοίξει από καιρό τα φτερά της καλλιτεχνικής «ανταρσίας» και οι καιροί τούς προσκαλούσαν τώρα για νέα φτερού γιόματα, θα μπορούσε να πει κανείς ότι στην αλβανική λογοτεχνία των 10 τε­ λευταίων χρόνων συμβαίνει κάτι σαν μεγάλη εσωτε­ ρική αναταραχή, ίσως χωρίς μεγάλες κραυγές και δη­ μοσιότητες, όπως συμβαίνει στα βάθη της γης. Οι ε ­ κρήξεις είναι απρόβλεπτες, αλλά σίγουρα θα είναι ι­ σχυρές. □

Μετάφραση από τα αλβανικά: Γιώργος Παναγιώτου

0 ^ (5 ---------------------------------------------------------------------------------- to θέμα του μήνα

Η νεότερη _ _ _ _ _ _ _ Ρουόγαρική ΑογοτεχνΙα οτα σύνορα δύο εποχών

Ί Π

αρχή ιης βουλγαρικής λογοτεχνίας συνδέεται με τη δημιουργία του σλαβικού αλφαβήτου τον 9ο αιώνα, όπως και με την εξέλιξη του βουλγαρικού πολιτισμού από τον 9ο έως τον 14ο αιώνα. Στην Π αρχή κάτω από την επιρροή της βυζαντινής λογοτεχνίας και αργό­ τερα ανεξάρτητα από αυτήν, ανέπτυξε όλα τα βασικά είδη του J U πεζού και ποιητικού λόγου, καθώς επίσης και μία πλούσια αηο-

κρυφιστική λογοτεχνία. Η νεότερη βουλγαρική λογοτεχνία -η λεγάμενη και «λογοτεχνία της αναγέννη­ σης» (18ος-19ος αιώνας)- δεν προέρχεται άμεσα από την παράδοση της παλαιοβουλγαρικής. Ακόμα και στα πρώτα της βήματα δεν συνδέεται γενετικά με τη λαϊκή παράδοση, μέσω της οποίας στα χρόνια του οθωμανικού ζυγού ο Βούλγαρος εκφράζει το δημιουργικό του ταλέντο παρόμοια με τους υπόλοι­ πους λαούς των Βαλκανίων. Τον πρωταρχικό ρόλο στην εξέλιξή της έχει η επί­ δραση ξένων λογοτεχνιών, ειδικά της ελληνικής και της ρωσικής. Έτσι, στα μέσα του 19ου αιώνα γεννιούνται τα επαναστατικά τραγούδια του Ντόμπρι Τσίντολοφ, τα οποία αντιγράφονται και μοιράζονται από χέρι σε χέρι και, όπως ο διάσημος «θούριος» του Ρήγα, μετατρέπονται σε αληθινά λαϊκά εμβατήρια. Ο Πέτκο Σλαβέικοφ, επηρεασμένος αρχικά από την ελληνική ερωτική και αι-*

* Οκίριλ Τοπάλοφ είναι πρεσβευτής της Βουλγαρίας στην Ελλάδα και συγγραφέας.

ΤΟ θέμα του μήνα

4

■W

σθημαιική ποίηση (κυρίως του Αθανασίου Χριστόπουλου), συνδέει το εξαιρετικά γόνιμο συγγραφικό του έργο με την ακούραστη κοινωνική του δραστηριότητα, καθιε­ ρώνοντας στη λογοτεχνία τη ζωντανή καθομιλουμένη γλώσσα. Με το έργο του μεγάλου Βούλγαρου ποιητή και επαναστάτη Χρίστο ΙΥΙπότεφ, ο οποίος σκοτώθηκε πολε­ μώντας για την ελευθερία της πατρίδας του, η ποίηση της βουλγαρικής αναγέννησης φθάνει στο απόγειό της. Αναθρεμμένος με τον πλούσιο σε μορφές και εικόνες κό­ σμο του δημοτικού τραγουδιού και το επαναστατικό πνεύμα της ποίησης του Τσίντολοφ και του Ρακόφσκι, ο Μπότεφ εξυψώνει τον βουλγαρικό λυρισμό ως εκείνη την κορυφή, η οποία μέχρι και σήμερα αποτελεί το φω­ τεινό σημείο αναφοράς του. Οι ανθρωπιστικές ιδέες της βουλγαρικής αναγέννησης γί­ νονται μία διαρκής παράδοση στην ποίηση και την πεζο­ γραφία, άμεση έκφραση της οποίας -χρονικά και πνευμα­ τικά- αποτελεί το έργο του «πατριάρχη» της νεότερης βουλγαρικής λογοτεχνίας Ιβάν Βάζοφ, ο οποίος έζησε και δημιούργησε στα σύνορα δύο εποχών (τέλη του 19ου αρχές του 20ού αιώνα). Έγραψε πολιτική και ερωτική ποίηση, διηγήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα κ.ό„ αλλά η κορυφή της συγγραφικής του δημιουργίας είναι η μεγαλειώδης συλλογή ωδών Η εποποιία των λησμονη­ μένων και το μυθιστόρημά του Κάτω από τον ζυγό, με τα οποία εξιστορεί τον τραγικό και ηρωικό εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του βουλγαρικού λαού ενάντια στους Τούρκους κατακτητές. Στα σύνορα δύο αιώνων αρχίζει και ο προσανατολισμός της βουλγαρικής ποίησης προς τα δυτικοευρωπαϊκά λο­ γοτεχνικά πρότυπα. Στην ουσία, η τάση αυτή υπάρχει ήδη στο έργο του Βάζοφ, ο οποίος θεωρεί δασκάλους του τον Παρνί και τον Ουγκό· όμως αυτοί που την κάνουν πράξη είναι η καινούρια ποιητική γενιά των Πέντσο Σλαβέικοφ, Πέγιο Γιάβοροφ, Κίριλ Χρίστοφ, Στογιάν Μιχαϊλόφσκι κ.ά. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν αποκτήσει τη μόρφωσή τους στη Δύση, εισάγοντας έτσι, μαζί με την ευρωπαϊκή τους παιδεία, και τις σύγχρονες φιλοσοφικές και αισθητικές θεωρίες, τις οποίες υποστηρίζει με πάθος ο Δρ. Κρίστεφ μέσα από τον κύκλο του περιοδικού «Σκέ­ ψη». Μία νέα περίοδος εγκαινιάζεται, όπου διευρύνεται ο καλλιτεχνικός και ανθρωπιστικός ορίζοντας της βουλγαρι­ κής λογοτεχνίας μέσα από έντονες ηθικές και αισθητικές αναζητήσεις. Αποτέλεσμα όλων αυτών των έντονων καλλιτεχνικών α­ ναζητήσεων στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα είναι η δη­ μιουργία της συμβολιστικής αισθητικής σχολής με σημα­ ντικότερους εκπροσώπους της τους Πέιγο Γιάβοροφ, Τεοντόρ Τραγιάνοφ, Ντίμτσο Ντεμπελιάνοφ, Νικολάι Λίλιεφ κ.ά. Η βουλγαρική σχολή του συμβολισμού δημιουργείται

υπό την επίδραση του γαλλικού, του γερμανικού και του ρωσικού συμβολισμού και γίνεται φορέας μιας αληθινά μοντέρνας αισθητικής, η οποία αντιτάσσεται στην παρα­ δοσιακή ρεαλιστική γραμμή της λογοτεχνίας και βασίζε­ ται στην ικανότητα της τέχνης να ανακαλύπτει και να α­ ναλύει τα ενδόμυχα, τα απόκρυφα και το άγνωστο του ανθρώπινου ψυχισμού. Οι ποιητές συμβολιστές συνει­ σφέρουν σε πολύ μεγάλο βαθμό στην αισθητική ωρίμανση του βουλγαρικού λυρισμού πλουτίζοντας την ποιητική γλώσσα με καινούριες εικόνες, μουσικότητα και ρυθ­ μούς. Την ίδια αυτή περίοδο πρωτοεμφανίζονται και οι δύο μεγάλοι πεζογράφοι Αλέκο Κονσταντίνοφ και Ελίν Πελίν. Στο δημοφιλές μυθιστόρημα Μπόι Γκάνιο (ένα από τα πρώτα βουλγαρικά βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά) ο Α. Κοσταντίνοφ ξεσκεπάζει τα ελατ­ τώματα της βουλγαρικής πολιτικής ζωής στις πρώτες δεκαετίες μετά την απελευθέρωση, κύρια χαρακτηρι­ στικά της οποίας είναι η απληστία, η δίψα για αξιώμα­ τα, η βία, η βαναυσότητα, η χυδαιότητα και η προστυ­ χιά. Με τη θαυμαστή πλαστικότητα ενός αληθινού ζω­ γράφου, ο Ελίν Πελίν στις νουβέλες και τα διηγήματά του Γκεράτσιτε, Αντρέοκο, Στο όργωμα, Κάτω από το αμπέλι του μοναστηριού κ.ά. σκιαγραφεί τη ζωή του βουλγαρικού χωριού, αποκαλύπτοντας τις πολύπλο­ κες κοινωνικές και ψυχολογικές αναταραχές της κοινω­ νίας την εποχή της διάλυσης των παραδοσιακών πα­ τριαρχικών σχέσεων. Την περίοδο του μεσοπολέμου οι ανθρωπιστικές και κοι­ νωνικές ιδέες της βουλγαρικής λογοτεχνίας ενδυναμώ­ νονται. Στον φαινομενικά κλειστό κόσμο του λυρισμού του, ο Ατανάς Ντάλτσεφ αναζητά απαντήσεις πρωταρχι­ κών φιλοσοφικών ζητημάτων, τα οποία τίθενται στον άν­ θρωπο κατά την επαφή του με τον γύρω κόσμο. Σημαντι­ κή στιγμή για τη βουλγαρική ποίηση είναι η εμφάνιση της πολύ νέας τότε Ελισαβέτα Μπαγκριάνα, η οποία αναγνω­ ρίζεται αργότερά ως η μεγαλύτερη Βουλγάρα ποιήτρια. Οι πολιτικοί αγώνες και οι δραματικές κοινωνικές ανατα­ ραχές γίνονται η brcia της εμφάνισης ριζοσπαστικών ιδε­ ών στην ποίηση των Χρίστο Σμίρενσκι, Γκέο Μίλεφ, Νικό­ λα Βαπτσάροφ κ.ά. Η επιφανέστερη μορφή της μεσοπολεμικής πεζογραφίας είναι ο Ιορντάν Ιόφκοφ, συγγραφέας ανθρωπιστής και λαμπρός τεχνίτης του αφηγηματικού λόγου. Ο Ιόφκοφ ε­ στιάζει την προσοχή του όχι τόσο στις κοινωνικές, όσο στις ψυχικές και ηθικές συγκρούσεις των ηρώων του, συ­ χνά δραματικών προσωπικοτήτων και σύνθετων χαρα­ κτήρων, οι οποίοι αναζητούν το νόημα και την ομορφιά της ζωής παρά την προσωπική τους τραγωδία. Ο ποιητι­ κός κόσμος του Ιόφκοφ είναι ένα απίστευτο κράμα λαϊ-

κού ρομαντισμού, αρχαίας τραγικότητας και φωτεινού α­ ναγεννησιακού ουρανισμού. Η παρουσία της βουλγαρικής λογοτεχνίας την περίοδο του μεσοπολέμου είναι εξαιρετικά πλούσια, επιτυγχάνο­ ντας τη σύνθεση διαφορετικών καλλιτεχνικών τάσεων, τεχνοτροπιών και απόψεων. Αξίζει εδώ να επισημάνουμε επίσης ότι, σε αντίθεση με τους ποιητές και τους κριτι­ κούς, ανάμεσα στους πεζογράφους αυτής της περιόδου δεν συναντώνται οπαδοί ακραίων πολιτικών ιδεών, και αυτό το γεγονός κάνει ακόμα πιο σημαντική την αξία της βουλγαρικής πεζογραφίας σαν μια πιο αντικειμενική μαρ­ τυρία του καιρού της. Το ίδιο ισχύει και για το θέατρο, στο οποίο, από τον 19ο αιώνα ακόμα, κυριαρχούν τρία βασικά θέματα - το ιστορι­ κό, το ηθογραφικό (με εμφανές ενδιαφέρον προς τη με­ λέτη του εθνικού χαρακτήρα) και το θέμα της κοινωνικής και ηθικής κριτικής (συχνότερα με τα μέσα της σάτιρας). Μετά τον β' παγκόσμιο πόλεμο, η εξέλιξη της βουλγαρι­ κής λογοτεχνίας βρίσκεται εξαρτημένη σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις τρέχουσες ριζοσπαστικές πολιτικές αλλα­ γές στη ζωή του κράτους. Μεγάλο μέρος των πιο σημα­ ντικών συγγραφέων και ανθρώπων των γραμμάτων τα­ ξινομούνται σαν «αστοί» και, για μεγαλύτερο ή μικρότε­ ρο χρονικό διάστημα, ολόκληρο το έργο τους ή ένα μέ­ ρος του απορρίπτεται ή διαστρεβλώνεται το νόημά του,

το 8έμα του μήι

σύμφωνα με τις ερμηνείες που επιβάλλονται από την ι­ δεολογία. Πολλοί διανοούμενοι δικάστηκαν από τα λε­ γάμενα «λαϊκά δικαστήρια» και κλείστηκαν στις φυλακές μόνο και μόνο για το λόγο ότι δεν ασπάστηκαν μία συ­ γκεκριμένη ιδεολογία. Άλλοι από αυτούς καταδικάστη­ καν σε θάνατο και θανατώθηκαν με τον πιο απάνθρωπο τρόπο στα πολυάριθμα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή α­ πλά εκτελέστηκαν χωρίς καμία δίκη. Τις πρώτες μεταπο­ λεμικές δεκαετίες η βουλγαρική λογοτεχνία ήταν εξ ο­ λοκλήρου ιδεολογοποιημένη, με αποτέλεσμα στα έργα τους οι συγγραφείς να είναι αναγκασμένοι να αποτυπώ­ νουν μόνο συγκεκριμένα ιδεολογικά δόγματα. Η ουσια­ στική κοινωνική κριτική ήταν εντελώς αδύνατη, η μόνη επιτρεπτή «σύγκρουση» στη λογοτεχνία ήταν ανάμεσα «στο καλό και στο καλύτερο», ενώ η κοινωνική ζωή των ατόμων παρουσιαζόταν σαν μία συνεχής ανοδική πορεία προς την απόλυτη και καθολική ευτυχία. Έτσι η λογοτε­ χνία μετατράπηκε σε ένα προσάρτημα της ιδεολογίας. Οι πιστοί στην εξουσία συγγραφείς μεταμορφώθηκαν σε υ­ ψηλόβαθμους και καλοπληρωμένους δημοσίους υπαλ­ λήλους, κάτι το οποίο κατάργησε οποιαδήποτε δυνατό­ τητα κριτικής απέναντι στο πολιτικό καθεστώς. Η αυστη­ ρή ιδεολογική λογοκρισία διαμόρφωσε μία αυτολογοκρισία στους ανθρώπους της τέχνης, οι οποίοι γνώριζαν τι και ως ποιο βαθμό επιτρέπεται να ειπωθεί. Προς το τέ­

Από το λοίκωμα Ιωάννινα, «Ολκός/Ριζάρειον Ιδρυμα

λος της δεκαετίας του '50 και στις αρχές του '60 γίνεται το πρώτο άνοιγμα οτην ποίηση, με τις συλλογές της Μπλάγκα Ντιμιτρόβα Ως αύριο και του Νταμιάν Νταμιάνοφ Αν δεν υπήρχε φωτιά και Αναρονή, οι οποίες μιλού­ σαν για τον έρωτα και για το δικαίωμα του ανθρώπου να χαίρεται τα απλά και προσωπικά. Την ίδια περίοδο κά­

νουν την εμφάνισή τους ποιητές με αναμφισβήτητο ποι­ ητικό ταλέντο, όπως ο Ιβάν Νταβίντκοφ, ο Ιβάν Ραντόεφ, ο Ιβάν Πέιτοεφ, ο Πέτερ Καραάνγοφ, ο Παρβάν Στέφανοφ, η Βάνια Πετκόβα, ο Νικολάι Κέντσεφ, ο Ιβάν Τσάνεφ, καθώς και μία ξαφνικά ενδιαφέρουσα και γεμάτη φρεσκάδα ποίηση από μεγαλύτερους στην ηλικία ποιη­ τές, όπως η Μπαγκριάνα και η Ντάρα Γκάμπε, ενώ ο ε­ ξαιρετικά δημοφιλής σατιρικός Ραντόι Ράλιν προβοκάρει με ολοένα οξύτερο τόνο μέσα από τα επιγράμματά του την πολιτική και κοινωνική ισοπέδωση. 0 επιζών ως εκ θαύματος από τις φυλακές και τα στρατόπεδα συγκέ­ ντρωσης Ντιμίτερ Τάλεφ ολοκληρώνει τη σημαντικότα­ τη τετραλογία Το σιδερένιο λυχνάρι, ένα έπος για την τραγική μοίρα του βουλγαρικού λαού την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Μία εξίσου σημαντική παρουσία είναι και τα σύντομα φιλοσοφικά μυθιστορήματα του Εμιλιάν Στάνεφ Αντίχριστος και Ο θρύλος του Σιμηίν, όπως επίσης

και τα ιστορικά μυθιστορήματα της Βέρα Μουταφτσίεβα

Η υπόθεση Ντζεμ, Χρονογράφημα ταραγμένων καιρών κ,ά., τα ψυχολογικά μυθιστορήματα της Μπλάγκα Ντιμιτρόβα Επιστροφή στον εαυτό σου, Παράκαμψη, Χιονο­ στιβάδα, τα βιβλία του Γκεόργκι Μίσεφ Μητριαρχία και Προάστιο, το μυθιστόρημα του Γκέντσο Στόεφ Η τιμή του χρυσαφιού, ο Διχασμένος καιρός του Αντόν Ντόντσεφ, οι συλλογές διηγημάτων του Ιορντάν Ραντίτσκοφ Με άγρια διάθεση και του Νικολάι Χάιτοφ Άγρια διηγήμα­ τα κ.ά. Η σύγχρονη βουλγαρική λογοτεχνία, στερημένη από τη δυνατότητα να θίγει τα πολιτικά προβλήματα, μέσω των πιο ταλαντούχων εκπροσώπων της εστιάζει τις προσπάθειές της στη βαθύτερη εξερεύνηση της ψυ­ χολογίας των ηρώων της και στην αποκάλυψη των δύ­ σκολων ηθικών προβλημάτων που τους τίθενται. Έτσι η αυστηρή εφαρμογή μιας ιδεολογικής λογοκρισίας έδω­ σε στη βουλγαρική λογοτεχνία ένα αισθητικό αντιστάθ­ μισμα: έμαθε τους συγγραφείς της να χρησιμοποιούν τη γλώσσα του Αισώπου, να τελειοποιούν τα εκφραστικά τους μέσα, να εξερευνούν το λαβύρινθο της ανθρώπι­ νης ψυχής -τουλάχιστον στο πεδίο των προσωπικών σχέσεων-, να εκμεταλλεύονται στο μέγιστο βαθμό τις μεταφορικές και συνειρμικές δυνατότητες του λόγου. Σήμερα, δέκα χρόνια μετά την κατάρρευση του ολοκλη­ ρωτικού καθεστώτος, η βουλγαρική λογοτεχνία περνάει μεγάλη κρίση. Το κράτος βέβαια δεν την ελέγχει πια, ού­ τε όμως και εξασφαλίζει τα απαραίτητα εκείνα οικονομι­ κά μέσα για τη διάδοσή της. Τα απαγορευμένα μέχρι «πρόσφατα» ξένα αστυνομικά και πορνογραφικά μυθιστο­ ρήματα έχουν κατακλύσει την αγορά του βιβλίου κάνο­ ντας ακόμα πιο δύσκολη -ειδκά λόγω του αθέμιτου α­ νταγωνισμού- την ύπαρξή της. Μία άλλη πτυχή αυτής της πραγματικότητας, που πρέπει να επισημάνουμε εδώ, είναι ότι ο Βούλγαρος συγγραφέας δεν πίστευε ότι είναι δυνατή η κατάρρευση του ολοκληρωτικού καθεστώτος, γι' αυτό και δεν έγραφε στα κρυφά, δεν είχε δηλαδή «βι­ βλία στο συρτάρι», αλλά προσπαθούσε «να περάσει από το μάτι της βελόνας» έστω και ένα μέρος από αυτά που ήθελε να πει- γι' αυτό το λόγο άλλωστε μετά τις αλλα­ γές δεν είχαμε καμία λογοτεχνική έκπληξη. Κοιτάζοντας συνολικά την πορεία της βουλγαρικής λογο­ τεχνίας μπορούμε να πούμε ότι, μέσω των καλύτερων εκπροσώπων της, όπως στο παρελθόν έτσι και σήμερα, μένει πιστή στις δημοκρατικές και ανθρωπιστικές της αρ­ χές και, παρά τις πολιτικές αναταραχές και δοκιμασίες, ποτέ δεν εγκατέλειψε το αρχαίο ιδεώδες για περισσότε­ ρη ομορφιά και αρμονία στη ζωή του ατόμου και της κοι­ νωνίας. □ Μετάφραση: Γιάννα Μπούκοβα-Μαρουσοπούλου

ΤΟ θ έ μ α του μ ή ν α

u-·—

1

Σύγχρονη _ _ _ _ _ _ ΡουϋγαρίΗή doyoicxnio

/^ > \

πως όλοι γνωρίζουμε, n Βουλγαρία είναι μια μικρή χώρα ίω ν Βαλκανίων και τα βουλγαρικά μια γλώσσα σλαβικής προέλευσης. Παρά ίο γεγονός ότι η ιστορία της Βουλγαρίας ανάγεται στον 10ο ήδη αιώνα, η λογοτεχνία της χώρας εξακολουθεί να μην εί­ ναι διαδεδομένη στην Ευρώπη. Δεν είναι άλλωστε εύκολο να με\ ^ y ταφραστεί και να προβληθεί η λογοτεχνική παραγωγή μιας χώ­ ρας σε δεινή οικονομική κατάσταση, της οποίας η ιστορία και ο πολιτισμός εξακολουθούν να βρίσκονται στο μεγαλύτερο μέρος τους στο σκοτάδι. Επιπλέον, η Βουλγαρία δεν διαθέτει ούτε το λογοτεχνικό λόμπι της Αλβα­ νίας, ούτε διατηρεί παραδοσιακές σχέσεις με τη Γαλλία, όπως η Ρουμα­ νία. Δεν είναι ούτε μια χώρα σε εμπόλεμη κατάσταση, όπως η Γιουγκο­ σλαβία. Έτσι, στη μεγάλη πλειοψηφία τους, οι συγγραφείς της παραμέ­ νουν στην αφάνεια που τους καταδικάζει η γεωγραφική θέση της χώρας τους, μια θέση χωρίς εμφανές στρατηγικό ενδιαφέρον. Στην προσπάθειά μας να σκιαγραφήσουμε το σύγχρονο λογοτεχνικό πορ­ τρέτο της Βουλγαρίας, προσκρούουμε στό εξής πρόβλημα: πώς να προ­ σανατολιστούμε στο λογοτεχνικό τοπίο μιας χώρας που βρίσκεται σε με­ ταβατικό στάδιο κι όπου το κοινωνικό και πολιτιστικό χάος επιβάλλουν το ξαναγράψιμο της ιστορίας; Τα καλλιτεχνικά κριτήρια δεν είναι σαφή: οι λο­ γοτεχνικοί διαγωνισμοί δεν έχουν πια το κύρος που είχαν και αντί για μία Ένωση Συγγραφέων υπάρχουν δύο. Ποιος είναι λοιπόν αρμόδιος να εκφράσει μια έγκυρη άποψη σχετικά με τα λογοτεχνικά δρώμενα;*

V

* Η Ντοστένα Αγγέλοβα-Λαβέρν είναι δημοσιογράφος, ερευνήτρια και ποιήτρια.

μήνα

sm

Παράλληλα, και ενώ ο χώρος ίω ν εκδόσεων βρίσκε­ ται οε κρίση, μπορεί ο καθένας να δει τα έργα του να εκδίδονται, αρκεί να μπορεί να εξασφαλίσει ο ίδιος το κόστος τους (οι ποιητικές συλλογές είναι βέβαια πιο οικονομικές). Βιβλιοπωλεία δεν υπάρχουν πια· τα βι­

κής λογοτεχνικής παράδοσης. Μιας παράδοσης που, ακριβώς επειδή κουβαλά τη σφραγίδα των Βαλκα­ νίων, δεν τραβά εύκολα το ενδιαφέρον του «δυτικού» αναγνώστη. Μιας παράδοσης που συνδυάζει με τρό­ πο μοναδικό την πονηριά και την ομορφιά, το μεσο­

βλία πωλούνται στο δρόμο. Το λογοτεχνικό προσκή­ νιο της Βουλγαρίας δεν μένει ανεπηρέαστο από τους πολιτικούς ανταγωνισμούς, κυρίως επειδή πολλοί συγγραφείς δοκιμάζουν την τύχη τους στην πολιτική, ενώ πολλοί πολιτικοί θεωρούν τους εαυτούς τους συγγραφείς. Αν και στη Βουλγαρία δεν σημειώθηκαν ποτέ αποσχιστικές τάσεις, όπως έγινε στην Τσεχοσλο­ βακία ή στην Πολωνία, παρατηρείται ωστόσο ένας διαχωρισμός ανάμεσα στους συγγραφείς που έγιναν γνωστοί πριν το 1989 και σ' εκείνους που είχαν λογοκριθεί (σ' αυτούς τους τελευταίους πρόσκειται και ένα μέρος της νέας γενιάς λογοτεχνών). Το τέλος της λογοκρισίας άνοιξε το πεδίο για συγγρα­ φείς όλω ν των τάσεων. Τα λογοτεχνικά έντυπα (Litteratouren Foroum, Litteratouren Vestnik, Balgarski Pissatel κ.λπ.) τους άνοιξαν τις πόρτες τους. Πολλά ε­ ναλλακτικά λογοτεχνικά περιοδικά (π.χ. τα Ah Maria, Stranista, Most, Krag κ.λπ.) έκαναν την εμφάνισή τους στο λογοτεχνικό προσκήνιο, πολλά από τα οποία κατάφεραν πραγματικά να ξεφύγουν από την πεπατημένη. Παράλληλα, η δημιουργία της ιστοσελίδας Welkya στο Διαδίκτυο έδωσε τη δυνατότητα σε όλους τους σκορπισμένους ανά τον κόσμο Βούλγαρους να ενημε­ ρώνονται σχετικά με την τέχνη και τη λογοτεχνία της χώρας τους ή ακόμα και να δημοσιεύσουν ένα δικό τους έργο στο Διαδίκτυο. Η ιστοσελίδα αυτή περιέχει επίσης κάποια έργα της κλασικής, αλλά και της πιο πρόσφατης βουλγαρικής λογοτεχνίας σε αγγλική με­ τάφραση, για τους αναγνώστες που δεν γνωρίζουν τη βουλγαρική γλώσσα. Η πολυπόθητη όμως αυτή ελευθερία στην έκφραση σήμανε και την αρχή μιας δύσκολης περιόδου, μιας περιόδου αμφισβήτησης. Για τον Βούλγαρο λογοτέ­ χνη και διανοούμενο ξεκινά μια δύσκολη αναζήτηση ταυτότητας και ένας σκληρός αγώνας για επιβίωση, κυρίως σε πνευματικό, αλλά και σε βιοποριστικό επί­ πεδο. Η μαγεία της Σόφιας έρχεται σε αντίθεση με τις εσωτερικές του ανησυχίες: ζει σ' έναν κόσμο που με­ ταβάλλεται διαρκώς κι όλα γύρω του είναι πηγή έ­ μπνευσης, αλλά και κούρασης. Ενδεχομένως, ύστερα από 20 χρόνια, η χαοτική αυτή κατάσταση να θεωρη­ θεί από τους κριτικούς «δημιουργικό χάος», αυτό ό­ μως θα το δείξει μόνο το μέλλον. Άλλοι θέλουν να πι­ στεύουν πως αυτά ακριβώς τα ταραγμένα νερά θα α­ ναδείξουν την αληθινή κρυμμένη αξία της βουλγαρι­

γειακό ταμπεραμέντο και τη σλαβική ψυχή, το τετριμ­ μένο και το μοναδικό, την παρακμή και το μεγαλείο, τη μαγεία και την ειρωνεία, τον παράδεισο και την κό­ λαση· κι όλα αυτά σε ένα μοναδικό βαλκανικό αμάλ­ γαμα που εμπνέει και τις πιο κουρασμένες φαντασίες. Η λογοκρισία που ίσχυε έως το 1989 ανάγκασε πολ­ λούς από τους Βούλγαρους συγγραφείς να στραφούν προς την αλληγορία και ν' αρχίσουν να αντλούν το υ­ λικό τους από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του βουλ­ γαρικού λαού και το συλλογικό ασυνείδητο του τόπου τους. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στο έργο του Iordan Raditchkov, ενός από τους λαμπρότερους εκ­ προσώπους της βουλγαρικής λογοτεχνίας, κύρια πηγή έμπνευσης έγινε το παράδοξο και το μυθολογικό. Το βιβλίο του Διηγήματα του Tcherkaski, που του χάρισε το βραβείο Cavour για το «Καλύτερο Ξένο Βιβλίο» στη Γαλλία, φέρει, όπως και τα περισσότερα βιβλία του, έ­ ντονα τη σφραγίδα του τόπου καταγωγής του. Πρό­ κειται για ένα χωριό στις όχθες του Δούναβη που, χά­ ρη σε μια ιστορία χιλίων τετρακοσίων χρόνων, διαθέ­ τει τρία νεκροταφεία: ένα ρωμαϊκό, ένα τουρκικό και ένα χριστιανικό ορθόδοξο. Είναι ένας τόπος γεμάτος μύθους, ένας τόπος όπου το χειμώνα τα συννεφια­ σμένα όνειρα πότιζαν από την κάπνα των καμινάδων, όπου το καλοκαίρι τα ρωμαϊκά φαντάσματα σήκωναν σύννεφα σκόνης, τα τουρκικά φαντάσματα με το σα­ ρίκι στο κεφάλι στριφογύριζαν σαν σβούρες και τα χριστιανικά φαντάσματα κοίταζαν γύρω τους έκπλη­ κτα κάνοντας το σταυρό τους και αναφωνώντας: «Δεν είναι δυνατόν!». Τα βιβλία του Raditchkov έχουν μετα­ φραστεί σε αρκετές ευρωπαϊκές γλώσσες. Το βιβλίο του «Εύηχον Σκεύος» κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Κέδρος». Ένας άλλος εκπρόσωπος της σύγχρονης βουλγαρικής λογοτεχνίας με έντονο το στοιχείο της λαϊκής παρά­ δοσης του τόπου του στο έργο του είναι ο Nikolay Haitov. Οι ήρωές του, άνθρωποι παθιασμένοι, ζουν σ' ένα χωριό της ζεστής και φιλόξενης Ροδόπης. Αντλούν τη ζωτική τους δύναμη από τη φύση και από τα ανθρώπινα ένστικτα που αυτή γεννά (βλ. D M Razkazi - Άγρια Διηγήματα). Στο ίδιο κλίμα, δηλαδή στο ιδιόμορφο περιβάλλον της βουλγαρικής υπαί­ θρου, βρίσκεται και το μυθιστόρημα του Ivailo Petrov, με τίτλο Halka za valtsi (Κυνηγώντας τους ήύκους). Στο έργο όμως αυτό το πολιτικό στοιχείο είναι πολύ

το θέμα του μήνα

πιο έντονο απ' ό,τι στα διηγήματα του Haitov και του Raditchkov. θέμα του είναι η σύνθετη κατάσταση στην οποία βρέθηκε η βουλγαρική επαρχία ύστερα α­ πό την εθνικοποίηση της οικονομίας στα τέλη της δε­ καετίας του 1940. Η ιστορική θεματική είναι τελικά εκείνο που κατάφερε, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, να κάνει το μυθι­ στόρημα ένα σημαντικό είδος της σύγχρονης βουλγα­ ρικής λογοτεχνίας, εμπνέοντας μια ολόκληρη γενιά συγγραφέων, που δυστυχώς δεν έχουν γίνει τόσο

Στην κατηγορία των ιστορικών μυθιστορημάτων, αν και πρόκειται για έργο πολύ πιο σύγχρονο και άρα πιο πο­ λιτικό, ανήκει και η τριλογία της Svoboda Bachvarova, με τίτλο Zemia za pritsel (Γη Στόχος). Η τριλογία αυτή παρουσιάζει ένα πανόραμα της Βουλγαρίας του 20ού αιώνα. Ο στενός αυτός δεσμός της βουλγαρικής λογοτεχνίας με την ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά συνέπεια του διαρκούς προβληματισμού των μικρών βαλκανι­ κών λαών σχετικά με την υπόστασή τους και τη θέση

γνωστοί όσο άλλοι Βαλκάνιοι λογοτέχνες. Μυθιστορή­ ματα, όπως το Vreme razdelho του Anton Dontchev (μεταφρασμένο στα γαλλικά ως Τα 100 αδέλφια του Μανόλ) και τα Tsenata

zlatoto (Η τιμή του χρυσού) και Zavrashtane (Η επιστρο­ φή) του Gencho Stoev, πραγματεύονται ένα θέμα που είναι ακόμα πολύ ευαί­ σθητο για. τη βουλγαρική συνείδηση: εκείνο της θρη­ σκευτικής και πολιτιστικής υποδούλωσης του χριστια­ νικού πληθυσμού στον τουρκικό ζυγό. Το τελευταίο μυθιστόρημα του Dontchev με τίτλο Ο περιπλανώμενος Ιππότης του Ιερού Βιβλίου, που κέρδισε το λογοτεχνικό βρα­ βείο Balkanica το 1998, καθώς και η πλειοφηφία των έργων της Verra Moutafchieva (το Εγώ, η Άννα Κομνηνή μεταφράστηκε στα ελληνικά και κέρδισε το Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης) αναφέρονται στην εποχή του Μεσαίωνα, που για τους Βούλγαρους συμβολίζει την ανάπτυξη του κράτους και την άνθη­ ση του βουλγαρικού πολιτισμού σύμφωνα με τα βυ­ ζαντινά πρότυπα. Το μυθιστόρημα του Dontchev το­ ποθετείται στον 13ο αιώνα και θέμα του είναι η απο­ στολή του ιππότη Ανρί να μεταφέρει και να παραδώσει το Ιερό Βιβλίο των Βογομίλων της Βουλγαρίας στους Καθαρούς της Νότιας Γαλλίας. Μέσα από το ο­ δοιπορικό της αιρετικής αυτής Βίβλου ο συγγραφέας θέλει να υποδηλώσει έναν πνευματικό δεσμό ανάμε­ σα σε δυο περιοχές της Ευρώπης, που θεωρούνται πνευματικά και γεωγραφικά απομακρυσμένες. Το βι­ βλίο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και θα κυκλοφο­ ρήσει στο τέλος της χρονιάς από τις εκδόσεις «Κέ­ δρος».

μήνα

τους στον παγκόσμιο γεωγραφικό και πνευματικό χάρ­ τη. Το νόημα της Ιστορίας για το άτομο, καθώς και για την πολιτιστική κοινωνία στην οποία ανήκει, δεν μπο­ ρεί παρά να απασχολεί ένα λαό σαν τον βουλγαρικό. Η αναζήτηση ταυτότητας και αξιών σ' έναν κόσμο πα­ ράλογο είναι άλλο ένα από τα θέματα των βιβλίων σύγχρονης θεματικής. Ξεχωρίζουν οι εκπρόσωποι της γενιάς των αρχών της δεκαετίας του 1950: ο Koroudjiev, ο Sougarev, ο Daverov κι ο Paskov. Το μυ­ θιστόρημα του τελευταίου με τίτλο Η μπαλάντα του Γκεόργκ Χένιγκ είναι ένα από τα πιο ποιητικά έργα της βουλγαρικής πεζογραφίας και θα άξιζε να μεταφρα­ στεί στα ελληνικά, θέματα όπως αυτό της καταπίεσης του ατόμου από το κομουνιστικό καθεστώς και του παραλογισμού του δεσποτισμού χαρακτηρίζουν πε­ ρισσότερο την πεζογραφία που γράφτηκε μετά το 1989. Και, όσο κι αν ο απολογισμός του κομουνιστικού παρελθόντος ήταν στο επίκεντρο του κοινωνικού και πολιτικού διαλόγου στη Βουλγαρία κατά τη δεκαετία του '90, τα προβλήματα των νέων, τα ναρκωτικά και η εγκληματικότητα έχουν αρχίσει να απασχολούν όλο

4Κ3®

και περισσότερο in σύγχρονη βουλγαρική κοινωνία και να αποτελούν μέρος της σύγχρονης θεματικής. 0 γνωστότερος από τους συγγραφείς που ασχολούνται με τα σύγχρονα αυτά κοινωνικά θέματα είναι ο Vlado Daverov. Το τελευταίο μυθιστόρημά του, που φέρει

θερώθηκαν αρκετά και κινήματα, όπως ο υπερρεαλι­ σμός, άρχισαν να ανακαλύπτονται ουσιαστικά στη Βουλγαρία μονάχα μετά το 1989, τη οτιγμή που σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες είχαν σχεδόν κλείσει πια τον κύκλο τους.

τον τίτλο Angueli Nebesni και θα διεκδικήσει το βρα­ βείο Balkanica για το 1999 τον Δεκέμβριο στην Αθήνα, αφηγείται την ιστορία μιας ομάδας νέων που οδηγού­ νται από τις περιστάσεις στα ναρκωτικά, το Έιτζ και τελικά στο θάνατο. Με το βιβλίο του αυτό ο Daverov καταδικάζει την αμέλεια της κοινωνίας των ενηλίκων που αφήνει να χαθεί άδικα το πιο ακριβό αγαθό της: τα ίδια της τα παιδιά. Όπως συμβαίνει με τα περισσό­ τερα δείγματα της κοινωνικής πεζογραφίας, η γλώσ­ σα του βιβλίου είναι η γλώοσα των νέων, του δρό­ μου. Οι συγγραφείς που επιλέγουν αυτόν τον τρόπο έκφρασης επιθυμούν να «βυθίσουν» τους αναγνώστες τους μέσα σε μια πραγματικότητα απογυμνωμένη από κάθε γλωσσικό εξωραισμό. Την ίδια αυτή αισθητική συναντάμε και στα διηγήματα του Alek Popov. Δυστυχώς, το χαώδες τοπίο της βουλγαρικής λογοτε­ χνίας περιλαμβάνει πολλές φορές και έργα που δεν έ­ χουν αναγνωρισμένη καλλιτεχνική αξία, αλλά πραγ­ ματεύονται καυτά θέματα και πολιτικά σκάνδαλα. Αναφερόμαστε φυσικά στην τριλογία που έγραψε ο Hristo Kaltsev με θέμα τις σχέσεις ανάμεσα στη βουλ­ γαρική και τη ρωσική μαφία. Πολλοί βλέπουν το βιβλίο αυτό ως ένα είδος πολιτικής προφητείας, αφού, μέσα από τη μοίρα των ηρώων, προμηνύεται η δολοφονία του πρωθυπουργού της χώρας Andrej Loukanov.

Στα βιβλιοπωλεία (αλλά συχνότερα στο δρόμο) μπο­ ρεί να βρει κανείς μια εντυπωσιακή ποικιλία ποιητικών ειδών και ονομάτων: βιβλία μεγάλων σύγχρονων ποι­ ητών, σχεδόν κλασικών, όπως για παράδειγμα του Val0ry Petrof και του Atanas Dalchev, και μαζί βιβλία ποιητών που πλησιάζουν τα πενήντα και γράφουν σαν να μην έχει υπάρξει ποτέ ένα κίνημα σαν τον υπερρε­ αλισμό (κάποιες φορές, βέβαια, γράφουν καλά: σε τό­ νο λυρικό, όπως για παράδειγμα ο Hristo Fotev και ο Nedialko lordanov, ή κοινωνικά «στρατευμένο», όπως είναι η περίπτωση του Stefan Tsanev και της Miriana Bashera, ανάμεσα σ' άλλους)· τέλος μπορεί να βρει κανείς βιβλία νέων ποιητών που χρησιμοποιούν ομοι­ οκαταληξίες των αρχών του αιώνα, ποιητές ανούσι­ ους, μοντερνιστές, σατιρικούς κ.λπ. Υπάρχουν, βέ­ βαια, και ποιητές όπως ο Konstantin Pavlov, ο Boris Hristov και ο Βϊηίο Ivanov (που δεν ανήκουν στη γενιά των «νέων»), οι οποίοι κατάφεραν να εμπνευσθούν α­ πό τη σύγχρονη καλλιτεχνική αισθητική χωρίς να πέ­ σουν στην παγίδα του μιμητισμού. Πολλοί νέοι ενδιαφέρονται για την ποίηση και πολλοί απ' αυτούς γράφουν και οι ίδιοι στίχους. Ίσως κάποιοι να αποτελούν τους προδρόμους μιας νέας γενιάς Βούλγαρων ποιητών. Κάνοντας μια εντελώς προσωπι­ κή επιλογή, στην παραπάνω κατηγορία θα έβαζα τους Nikolay Kanchev, Kiril Merdjanski, lana Boukova, Tsvetanka Elenkova, ανάμεσα σε άλλους. Παρά τον μεγάλο αριθμό Βούλγαρων ποιητών (αρκετά μεγαλύ­ τερο πάντως από αυτόν των πεζογράφων), η βουλγα­ ρική ποίηση δεν έχει να παρουσιάσει πολλούς εκπρο­ σώπους στο εξωτερικό. Ετη Γαλλία είναι γνωστές κυ­ ρίως οι μεταφράσεις των έργων του Nikolay Kanchev και της Blaga Dimitrova.

Το δοκίμιο και η σατιρική πεζογραφία είναι ακόμα δύο από τα είδη που χαίρουν μεγάλης εκτίμησης στο χώ­ ρο της σύγχρονης βουλγαρικής λογοτεχνίας. Οι λόγοι της ιδιαίτερης αυτής εκτίμησης πρέπει να αναζητη­ θούν στη λαϊκή παράδοση της χώρας, καθώς και στην ιστορία της ανάπτυξης των βαλκανικών χωρών. Το ευθυμογραφικό διήγημα αποτελούσε πάντα αναπόσπα­ στο στοιχείο της προφορικής παράδοσης της βαλκανι­ κής χερσονήσου, μια και επέτρεπε στους συγγραφείς να κριτικάρουν το κομουνιστικό καθεστώς οχυρωμένοι πίσω από το τέχνασμα της αλληγορίας. Ωστόσο, θα ή­ ταν άδικο να παραλείψουμε από το σκιαγράφημα του λογοτεχνικού τοπίου της Βουλγαρίας (που, σημειωτέον, δεν πρέπει να θεωρηθεί ούτε πλήρες ούτε και α­ ντικειμενικό) τους Βούλγαρους ποιητές που, ο καθέ­ νας με τον τρόπο του, παλεύουν ακόμα για την επι­ βίωση του βουλγαρικού πνεύματος. Η κατάργηση των λογοτεχνικών περιορισμών, που συνοδέυσε τις πολι­ τικές αλλαγές του 1989, δεν άφησε ανεπηρέαστο το χώρο της ποίησης: τα καλλιτεχνικά κριτήρια απελευ­

ΐΚ3&·

Η συμμετοχή της Βουλγαρίας σε πρωτοβουλίες, όπως το λογοτεχνικό βραβείο Balkanica ή το πρόγραμμα «Belles EtrangSres» του γαλλικού υπουργείου Πολιτι­ σμού (Νοέμβριος 2001), θα δώσει ίσως στη σύγχρονη βουλγαρική λογοτεχνία την ευκαιρία να διασχίσει με μεγαλύτερη ευκολία τα σύνορα της χώρας, θα αποτελέσει επίσης μια καλή ευκαιρία για τους Βούλγα­ ρους συγγραφείς να θέσουν περισσότερα κριτήρια για το έργο τους, ξεπερνώντας έτσι τα στενά εθνικά πλαίσια. □ Μετάφραση από τα γαλλικά: Ινώ Ρόζου

το θέμα του μήνα

Ανάμεσα onp efliio & * κοι την ontAnioia ΙίΙια ματιά στη σάγχρονη σέρβική άογοιεχνίο

Ί Π

διάλυση της Γιουγκοσλαβίας επέφερε και τη διάλυση του πολιτι­ στικού της χώρου. Η νέα, «στενότερη» Γιουγκοσλαβία (η Σερβία μαζί με τις δυο αυτόνομες επαρχίες του Κοσσυφοπεδίου και της Π Βοϊβοδίνα, καθώς και το Μαυροβούνιο), δεν κατόρθωσε με κανέναν τρόπο να αποκαταστήσει τον ενιαίο πολιτιστικό της χώρο, ενώ η διάλυση συνεχίστηκε με τις αντιθέσεις που μεγάλωναν τόσο στο πολιτικό όσο και στο πολιτιστικό επίπεδο: ανάμεσα στη Σερβία, το Μαυ­ ροβούνιο και το Κόσοβο. Σήμερα δεν υπάρχει αυτό που θα μπορούσε να ο­ νομαστεί «γιουγκοσλαβική λογοτεχνία», αλλά δεν είναι απόλυτα σαφές ού­ τε πώς είναι και τι κάνει το σώμα της σερβικής λογοτεχνίας, θα προσπαθή­ σουμε να το εξηγήσουμε με μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα. Οι σημαντικότεροι συγγραφείς της «παλιάς Γιουγκοσλαβίας» -ο κάτοχος του Βραβείου Νόμπελ, Ίβο Άντριτς, ο Μέσα Σελίμοβιτς, συγγραφέας του περί­ φημου μυθιστορήματος Ο δερβίσης και ο θάνατος, ο Ντανίλο Κις, συγγρα­ φέας ευρωπαϊκού και παγκοσμίου επιπέδου- «ανήκουν» ταυτόχρονα σε δια­ φορετικές λογοτεχνίες: ο Άντριτς στην κροατική, τη σέρβική και τη βοσνια-

LI

J U

* 0 Φίλιπ Ντάβιντ είναι καθηγητής στη Δραματική Σχολή του Πανεπιστημίου του Βελι­ γραδιού, συγγραφέας και θεωρητικός της λογοτεχνίας.

υ μήνα

κή, ο Σελίμοβιτς στη σέρβική και τη βοσνιακή, ο Κις στη σέρβική και τη μαυροβουνιώτικη. Σχεδόν όλοι αυτοί οι σημαντικοί συγγραφείς κουβαλούν το στίγμα της «δι­ πλής ή της τριπλής ταυτότητας», κάτι που δείχνει το πόσο οι μεταξύ τους δεσμοί έσπασαν, και πόσο οδυνη­ ρός, τεχνητός και καμιά φορά αδύνατος είναι ο διαχω­ ρισμός του εθνικού πολιτιστικού χώρου. Ας πούμε, ο μεγάλος Κροάτης συγγραφέας Μίροσλαβ Κρλέζα επη­ ρέασε σημαντικά ορισμένα ρεύματα της σερβικής λο­ γοτεχνίας, ενώ μερικοί σύγχρονοι Σέρβοι συγγραφείς (Πάβιτς, Κις, Αλμπαχάρι) επηρέασαν κάποια σύγχρονα ρεύματα της κροατικής λογοτεχνίας. Υπάρχει και ένα άλλο ασυνήθιστο φαινόμενο, που χα­ ρακτηρίζει τη σύγχρονη σέρβική λογοτεχνία: Οι σημα­ ντικότεροι ζώντες συγγραφείς έγιναν απάτριδες, επέλεξαν ένα είδος οικειοθελούς εξορίας. Αυτή είναι η περίπτωση των Μίρκο Κόβατς και Μπόρα Τσόσιτς, που ζούσαν στην Κροατία (Ρόβινι), του Βίντοσαβ Στεβάνοβιτς που επέλεξε τη Γαλλία ως χώρα μόνιμης εγκατά­ στασής του, τον Ντάβιντ Αλμπαχάρι που μετανάστευσε στον Καναδά, τον Μπόγνταν Μπογντάνοβιτς που ζει στη Βιέννη, του Βλαντιμίρ Αρσενίγιεβιτς που αυτή τη στιγμή ζει στο Μεξικό. Ταυτόχρονα, ένας από τους ση­ μαντικότερους Σέρβους συγγραφείς των τελευταίων πενήντα χρόνων, ο φιλόσοφος, δοκιμιογράφος και μυθιστοριογράφος Ράντομιρ Κονσταντίνοβιτς αποτραβήχθηκε σε μια εσωτερική εξορία. Τα εξαιρετικά του έρ­ γα, μαζί με τη λαμπρή φιλοσοφική μελέτη του Η φιλο­

δια της την κουλτούρα εις βάρος αυτής της κουλτού­ ρας και για δυστυχία της πατρίδας της. Έτσι συνέβη η πιο αυθεντική, η πιο ποιοτική σέρβική λογοτεχνία να γράφεται είτε εκτός των συνόρων της Σερβίας, είτε μέ­

σοφία τη ς πολίχνης ή το εξαιρετικό μυθιστόρημα Ο θάνατος του Ντεκάρτ, διαβάζονται από έναν μικρό α­ ριθμό των οπαδών του, παρότι και τα δυο αυτά έργα παραδόξως συχνά αναφέρονται ως έργα υψηλού λο­ γοτεχνικού επιπέδου, αλλά και ως έργα σκληρής κριτι­ κής της παράνοιας και του επαρχιωτισμού στον οποίο βυθίστηκε το μεγαλύτερο μέρος της σερβικής διανόη­ σης. Αντιμετωπίζοντας συνολικά τα πράγματα, η σέρβική λογοτεχνική σκηνή, όπως άλλωστε και η πολιτική, τε­ λεί υπό μια μεγάλη ηθική και πνευματική σύγχυση.

τες, σήμερα βρίσκονται στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Οι μικρές εκδοτικές επιχειρήσεις «σβήνουν» μέσα σε μια νύχτα, διότι τα τιράζ από διακόσια έως πεντακόσια βι­ βλία δύσκολα καλύπτουν ακόμη και τα πιο βασικά έξο­ δα της τύπωσης. Εκτός αυτού η αγοραστική δυνατότη­ τα του Σέρβου αναγνώστη έπεσε στα πιο χαμηλά επί­ πεδα (ένας μέσος μισθός είναι πιο κάτω από 100 γερ­ μανικά μάρκα), επομένως και οι αγοραστές, πράγμα που σημαίνει και αναγνώστες, είναι πολύ λίγοι. Παρ' όλα αυτά τα προβλήματα, η σέρβική λογοτεχνία αυτής της περιόδου διατηρεί ακόμη την ευρωπαϊκή, αλλά και την επαρχιώτικη μορφή της. Οι ευρωπαίοι συγγραφείς είναι, μεταξύ άλλων, οι: Ράντομιρ Κονστα­ ντίνοβιτς, Μίρκο Κόβατς, Μίλοραντ Πάβιτς, Αλεξάνταρ Τίσμα, Μπόρα Τσόσιτς, Βίντοσαβ Στεβάνοβιτς, Ντάβιντ Αλμπαχάρι, Ντρόγκαν Βέλικιτς, Μπόγκνταν Μπογκντάνοβιτς... Ίσως φανεί πως είναι πολλοί, αλλά και λίγοι· αυτό εξαρτάται από την οπτική γωνία από την οποία βλέπει κανείς τα πράγματα. Γενικά μιλώντας, ίσως χάρη στη φυσική απουσία των περισσότερων από τους συγ­

Πολλοί από τους συγγραφείς υποστήριξαν πριν από μια δεκαετία μια λανθασμένη πολιτική αντίληψη, συνέβα­ λαν στη δημιουργία συγκεκριμένων στερεοτύπων και προκαταλήψεων, στήριξαν την εθνικιστική ευφορία, κά­ τι που (κι αυτό είναι σαφές σήμερα περισσότερο από ποτέ) είχε καταστροφικές συνέπειες για τον σερβικό πολιτισμό και πνεύμα. Μόνο μια μειοψηφία κατάφερε να αντισταθεί στα σαγηνευτικά λαϊκίστικα συνθήματα, κι αυτή η μειοψηφία, στην οποία βρέθηκαν και μερικοί σημαντικοί συγγραφείς, σπρωγμένη στο περιθώριο του πολιτιστικού και λογοτεχνικού βίου, έγινε ξένη στην ί­

σα στα σύνορά της αλλά στην ανωνυμία ενός γκετοποιημένου πολιτιστικού χώρου μιας μειοψηφίας. Την κορύφωση, τα ευρωπαϊκά της επίπεδα η σέρβική λογοτεχνία τα έζησε στα μέσα της δεκαετίας του '80, όταν βρισκόταν σε πλήρη άνθιση η δημιουργία των πεζογράφων Ντανίλο Κις, Μπόρισλαβ Πέκιτς, Μίρκο Κό­ βατς, ενώ ο Βάσκο Πόπα είχε κερδίσει πια παγκόσμια φήμη ως ένας εξαιρετικός ποιητής. Ο πρόωρος θάνα­ τος των Κις, Πέκιτς και Πόπα και η έξοδος μιας σειράς σημαντικών συγγραφέων, καθώς και η απόσυρση σε ενός είδους παρανομία εκείνων που έμειναν στη χώρα την περίοδο των τρομερών και παράλογων πολέμων στο έδαφος της πρώην Γιουγκοσλαβίας, άφησαν και τη σέρβική λογοτεχνία σχεδόν σε ερείπια, κατακερματι­ σμένη, όχι μόνο κόβοντας τους δεσμούς της με τα κύ­ ρια ευρωπαϊκά ρεύματα (δεσμούς που είχε αναπτύξει προηγουμένως), αλλά και αποστασιοποιώντας την α­ πό εκείνους τους πιο άξιους στη σέρβική παράδοση, στο όνομα της εξύψωσης των απλών, συχνά εντελώς ανάξιων εθνικών, πολιτιστικών και λογοτεχνικών μύ­ θων. Μεγάλες εκδοτικές επιχειρήσεις (BlGZ, Nolit, Prosveta), που κατά τη μακρά περίοδο του κομουνισμού και του μετακομουνισμού ήταν σχεδόν οι αποκλειστικοί εκδό­

γραφείς που προανέφερα, στη σέρβική λογοτεχνία επι­ κρατεί αυτή τη στιγμή ένα επαρχιώτικο πνεύμα, που α-

το θέμα του μήνα

νχικαθρεφχίζεχαι στην τοπική θεματολογία, στην περι­ χαράκωση στα εγχώρια πολιτιστικά ρεύματα και μύ­ θους και οιονεί στον πατριωτισμό. Στη χώρα, η οποία σύμφωνα με ορισμένες μελέτες εί­ ναι μια από τις περισσότερο εκτεθειμένες στη διαφθο­ ρά σ' αυτό το μέρος του κόσμου, πλάι στην εγκληματι­ κή και πολιτική διαφθορά υπάρχει και εκείνη η λογοτε­ χνική, η οποία κρύβει την εικόνα της πραγματικότητας.

0 συγγραφέας και σατιρικός Πρέντραγκ Τσούντιτς λογά­ ριασε πως στη Σερβία υπάρ­ χουν περισσότερα από 300 λογοτεχνικά βραβεία! Τα βραβεία αυτά μοιράζονται κυρίως σύμφωνα με πολιτι­

Παρ' όλα αυτά, στη σέρβική λογοτεχνία, τουλάχιστον σ' εκείνο το κομμάτι της που αποτελεί μεν μειοψηφία, αλλά είναι περισσότερο ποιοτικό και που δημιουργούν οι συγγραφείς στην εξωτερική ή εσωτερική εξορία, αυ­ τές οι λίγες ομάδες νέων συγγραφέων (γύρω από το περιοδικό Rec, το Ράδιο Β92, του εκδοτικού «Stubovi Kulture»), υπάρχει μια ζωντάνια που μας δίνει ελπίδες. Για την τύχη ολόκληρων κρατών, πολιτικών συστημά­

κά, πατριωτικά, εθνικά, συγ­ γενικά ή και άλλα κριτήρια. Ασήμαντοι συγγραφείς με α­ σήμαντο έργο βραβεύονται με μεγάλο αριθμό βραβείων, τα οποία ως επί το πλείστον απονέμουν οι ίδιοι στους ε­ αυτούς τους, ενώ μεγάλα ο­ νόματα της σερβικής λογο­ τεχνίας (αυτή η περίπτωση αφορά το έργο του Ράντομιρ Κονσταντίνοβιτς, Ο θάνα­ το ς το υ Ν τεκ ά ρ τ ) μένουν χωρίς καμιά αναγνώριση, α­ κόμη και χωρίς την πρέπουσα αντίδραση της κριτικής στον Τύπο και στα λογοτεχνικά περιοδικά, η οποία είναι ιδιωτικοποιημένη και χωρίς επιρροή. Η σύγχρονη σέρβική λογοτεχνία ελάχιστα και με καθό­ λου ικανοποιητικό τρόπο μίλησε κριτικά για όλα όσα συνέβησαν τα τελευταία δέκα χρόνια, γι' αυτό τον με­ γάλο κατακλυσμό -πνευματικό, ηθικό και πολιτιστικόπου έφερε βάσανα στους γειτονικούς λαούς, αλλά και στον σερβικό λαό. Βέβαια, η λογοτεχνία έχει τις δικές της οπτικές για τα πράγματα και μια δική της γλώσσα, διαφορετική από τη γλώσσα της πολιτικής και του Τύ­ που, αλλά στα μεγάλα θέματα, από τα οποία εξαρτάται η επιβίωση του έθνους και του κράτους, οι συγγραφείς ως μια ξεχωριστή κατηγορία των διανοουμένων, των «παραγωγών του πνεύματος», δύσκολα μπορούν να δι­ καιολογήσουν τα λάθη που διέπραξαν (όχι όλοι, αλλά η πλειοψηφία τους), υποστηρίζοντας προκαταλήψεις και στερεότυπα μιας κακής και λανθασμένης πολιτικής, της οποίας οι συνέπειες είναι η απόλυτη απομόνωση της Σερβίας και ο αποκλεισμός της από τη διεθνή κοι­ νότητα.

ΤΟ θέμα του μήι

των και, βεβαίως, μιας λογοτεχνίας αποφασίζουν μεμο­ νωμένα άτομα, και όχι οι μάζες, όχι οι μαζικοί φορείς των συγγραφέων (όπως είναι η παραπολιτική ένωση συγγραφέων που ιδρύθηκε πάνω σε παλιά σοβιετικά μοντέλα), αλλά εκείνοι οι συγγραφείς, που από τη φύ­ ση του ταλέντου τους και από τη δική τους «επιλογή συγγένειας» ενσωματώνονται στα σύγχρονα ευρωπαϊ­ κά ρεύματα. Αυτές τις μέρες ακριβώς έφθασε η είδηση πως οι συγγραφείς που ανατίθενται στην επίσημη ένω­ ση ιδρύουν δική τους ένωση, ενώ ένας από τους ιδρυ­ τές αυτής της νέας ένωσης, η θεατρική συγγραφέας Μπίλιανα Σρμπλιάνοβιτς βραβεύθηκε με το σημαντικό διεθνές βραβείο «Ερνστ Τόλερ» για τα έργα της. Τα έρ­ γα της Μπίλιανα παίζονται αυτή τη στιγμή σε τριάντα ευρωπαϊκές σκηνές και αυτή η νέα συγγραφέας είναι σήμερα σίγουρα ο σημαντικότερος νέος συγγραφέας της σερβικής και της ευρωπαϊκής δραματουργίας. Το παράδειγμά της επιβεβαιώνει την εληιδοφόρα ύπαρξη αυτής της ποιότητας της ζωντάνιας. □ Μετάφραση: Ηρώ Μαυροειδή

---------------------------- m 7

m

·Η ·α - τ Α Μ - μ ,η ·

Λογοτεχνία και έθνος (εθνικά και οικουμενικά) Valentin Tasou*

/r \\

εν υπάρχει πιο αυτονόητη φράση από την εξής: η λογοτεχνία πρέπει να είναι οικουμενική. Είναι τόσο συνηθισμένη που θα μπορούσε, ό­ πως και γίνεται άλλωστε, να ανακρουστεί με βιαιότητα: δεν τίθεται θέμα, η λογοτεχνία είναι εθνική. Ο ελάχιστος μέσος όρος αυτής της αντίφασης είναι: η λογοτεχνία είναι οικουμενική μόνο στο βαθμό που είναι εθνική. 0 μέγιστος μέσος όρος είναι: η λογοτεχνία είναι εθνική

στο βαθμό που είναι οικουμενική. Πράγματι όλα τα παραπάνω ισχύουν αν τα πάρουμε ξεχωριστά. Αν τα αντιπαραθέσουμε, δεν αποκλείει το ένα το άλλο, αλλά ιεραρχούνται ανάλογα με μια σημασία που εκφράζεται με διαφορετικούς τρόπους. Κάθε ένα μπορεί να υπερισχύει, αλλά η ιεράρχησή τους μπορούμε να πούμε ότι είναι αρρωστημένη, αναποτελεσματική. Η ιδέα ότι η λογοτεχνία είναι κατά προτεραιότητα έκφραση της εθνικότητας, είναι γενναιόδωρη ακόμη και ένδοξη, αλλά είναι αυστηρά περιοριστική. Το αποκορύφωμα είναι ότι αυτή η ιδέα -σίγουρα πιο βολική- συχνά λειτούργησε, αλλά παράλληλα ώθησε στην απομόνωση τη λογοτεχνία, εκείνην κυρίως που χρησιμοποίησε αυτήν την ιδέα υπερβολικά. Το να συγκρίνεσαι μόνο με τον εαυτό σου μπορεί να σε κάνει πιο ήσυχο, αλλά διόλου δίκαιο και αποτελεσματικό. Εξαιτίας αυτού του γεγο­ νότος προτιμάμε πάντα την ιδέα που περιέχεται στον ελάχιστο μέσο όρο των παραπάνω σχέσεων, δηλαδή: η λογοτεχνία είναι οικουμενική στο βαθμό που είναι βαθιά εθνική. Αυτή η διατύπωση είναι πολύ πιο κατανοητή από εκείνη που υποστηρίζει ότι η λογοτεχνία πρέπει να είναι εθνική, με την έννοια ότι η πρώτη προϋποθέτει και ισχυρίζεται ακόμη ότι υπάρχει ένας όρος ή ένα πεδίο σύγκρισης πολύ πιο ευρύ από την ίδια της την εικόνα, όπως αντανακλάται σ' έναν καθρέφτη. Με άλλα λόγια, αυτό που θα ήταν σημαντικό για μια λογοτε­ χνία είναι να λέει κάτι απέναντι στις άλλες λογοτεχνίες και να το κάνει με τη βεβαιότητα ότι γίνεται ριζικά διαφορετική, πρωτότυπη. Χωρίς δισταγμό σκέφτομαι ως παραδείγματα -ακριβώς μέσα στο χώρο του βαλκανικού πολιτισμού-τον Νίκο Καζαντζάκη, που έγινε οικουμενικός από τον ιδιαίτερο «Έλληνα άνδρα» που δημιούργησε ως χαρακτήρα, τον Ισμαήλ Κα-

Ο Βαλεντίν Τάσου είναι εκδότης.

το θέμα του μήνα

νταρέ, με τον φανταστικό και παράλογο χώρο του που προέρχεται από την υπόγεια ιδιαιτερότητα ενός βαθιά ε­ θνικού χώρου, ή την περίπτωση του Ρουμάνου Λίβιου Ρεμπρεάνου, που είναι ο δημιουργός του ρουμανικού μυθι­ στορήματος και που επιβλήθηκε διεθνώς με το σκληρό και ανελέητο πορτρέτο του Ρουμάνου αγρότη πριν από 70 χρόνια, που όμως ισχύει ακόμη και σήμερα. Πού και πού, έχω το θάρρος να ισχυριστώ ότι δεν μπο­ ρούν να υπάρχουν μεγάλες επιτυχίες σε παγκόσμιο επί­ πεδο χωρίς τη μέγιστη χρήση της «εθνικής ιδιαιτερότη­ τας». Πρόκειται βεβαίως για την ιδιαιτερότητα εκείνη που μπορεί να βρεθεί σε σχέση ελέγχου με τις οικουμενικές αλήθειες. Για τις λογοτεχνίες του πρώην ανατολικού μπλοκ, αποτελεί πράγματι ένδειξη θάρρους η προσέγγι­ ση της εθνικής ιδιαιτερότητας και αυτό για έναν πολύ α­ πλό λόγο: στη διάρκεια του ολοκληρωτισμού αυτός ο ό­ ρος χρησιμοποιήθηκε για ανάξιους σκοπούς και, κατά συ­ νέπεια, απαξιώθηκε. Αυτή την απαξίωση την αισθάνθηκαν εκείνοι οι κύκλοι που τότε ασχολούνταν με την πραγ­ ματική ανταγωνιστικότητα της εθνικής λογοτεχνικής δη­ μιουργίας. Κατά συνέπεια και δυστυχώς, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη ρουμανική λογοτεχνία, η λύση για να απο­ φευχθεί αυτό το θεωρητικό αδιέξοδο ήταν ο μιμητισμός, η διακριτική μίμηση προτύπων από λογοτεχνίες που θεω­ ρούνται «ελεύθερες». Έτσι παρατηρήσαμε για πολλά χρόνια τον πολλαπλασιασμό μιας καλής ποιότητας λογο­ τεχνίας, της οποίας όμως το «αμάρτημα» ήταν η υπερβο­ λική οικουμενικότητα, το δάνειο που, φυσιολογικά, δεν κίνησε το ενδιαφέρον εκείνων που αμέσως αναγνώρισαν αυτά τα πρότυπα. Έτσι, σε ό,τι αφορά την έκφραση «λο­ γοτεχνία και έθνος» -τουλάχιστον για τον ρουμανικό χώ­ ρο- είναι επείγουσα ανάγκη να αποκατασταθεί η ορολο­ γία που αναφέρεται στην έννοια της «εθνικής ιδιαιτερότη­ τας». Όσοι δεν έζησαν τις δικές μας εμπειρίες, είναι δύ­ σκολο να καταλάβουν το πόσο σημαντική είναι αυτή η πράξη. Η δυσκολία συνίσταται στο γεγονός ότι αυτή η α­ ποκατάσταση δεν πρέπει να γίνει αυστηρά στο θεωρητι­ κό, ιδεολογικό επίπεδο αλλά περισσότερο στο χειροπια­ στό,'στο πρακτικό. Είναι πολύ δύσκολο να δημιουργή­ σουμε σήμερα, και μάλιστα γρήγορα, ένα εσωτερικό πρότυπο συμπεριφοράς και νοοτροπίας, γιατί θα έπρεπε να είναι βίαιο, ακόμη και επιθετικό, αν το συγκρίνουμε με εκείνο που κυριάρχησε για μερικές δεκαετίες και που δεν μπόρεσε να εξαφανιστεί ολοκληρωτικά. Για να το πούμε πιο απλά: για ένα έθνος, το πιο δύσκολο είναι να ανα­ γνωρίζει τα λάθη του. Αν σε ατομικό επίπεδο και σε ένα υψηλό δημιουργικό βάθρο τα πράγματα είναι εύκολα, σε συλλογικό επίπεδο γίνονται καταπιεστικά και αφόρητα. Σ' αυτή τη στιγμή αδιεξόδου, θα θέλαμε να μεταφέρου­ με την ευθύνη γι' αυτές τις λεπτές αλλαγές ουσίας στο ί­

το θέμα του μήι

διο το βαλκανικό πνεύμα (balkanisme), το απολύτως κα­ τανοητό και ισορροπημένο, απαλλαγμένο από όλες τις πεζές του αποχρώσεις, πνεύμα. Το βαλκανικό πνεύμα, που παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί πραγματοποιεί τη σύν­ θεση χαρακτήρων ασύλληπτων στο σύνολό τους, προ­ σφέρει την ευκαιρία της εισαγωγής των πιο σκληρών ε­ θνικών αληθειών στο ημίφως αυτού του όλου που δεν υποτάσσεται σε εξειδικευμένους ορισμούς. Με άλλα λό­ για, οι λογοτεχνίες που «αμάρτησαν» για ένα χρονικό διά­ στημα, θα μπορούσαν να εξαγνιστούν μέσα σ' έναν διά­ χυτο βαλκανικό χώρο και οι άλλες λογοτεχνίες θα μπο­ ρούσαν να επαληθεύσουν τις νέες ιδέες μέσα σ' έναν προβληματικό αλλά διορθωμένο χώρο, που απορρέει α­ πό μια πολυπολιτισμική σύμβαση. Έτσι η βαλκανική ιδέα θα μπορούσε να επαναλάβει «σε σμίκρυνση» τις εμπει­ ρίες σε παγκόσμια κλίμακα και να προσφέρει έναν όρο κατάλληλο για έλεγχο στο επίπεδο της αξίας και της αυ­ θεντικότητας, προστατεύοντας κάθε συμμετέχοντα στη σύμβαση από άχρηστες και απαξιωτικές μιμήσεις. Έτσι θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για μια «βαλκανι­ κή ιδιαιτερότητα». Πώς θα μπορούσαμε να την ορίσουμε: Ακριβώς από τη διαφορετικότητα των πηγών, των θρη­ σκειών, των ανθρώπινων προτύπων, των τοπίων, των α­ πόψεων, στοιχεία τα οποία, όλα, εξελίσσονται συστημα­ τικά μεταξύ αρμονικής και συγκρουσιακής κατάστασης. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σε πολιτικό και κοινωνικό επί­ πεδο η συγκρουσιακό κατάσταση αποτελεί ένα δράμα, μερικές φορές μια τραγωδία. Αλλά για την καλλιτεχνική δημιουργία συνιστά μια αστείρευτη πηγή πρωτοτυπίας. Αυτή η παρατήρηση θα μπορούσε να είναι παράξενη, αλ­ λά ας θυμηθούμε την «υπηρεσία» που οι λατινοαμερικα­ νικές δικτατορίες πρόσφεραν σε αυτές τις λογοτεχνίες. Ας μη μιλήσουμε πια για το γεγονός ότι οι μεγάλες λογο­ τεχνίες, οι μεγάλες εποχές τους ξεκίνησαν από πολέ­ μους. Και, χωρίς καμία διάθεση να συνηγορήσω υπέρ της εμπόλεμης κατάστασης, πρέπει να κατανοήσουμε ότι μια κάποια κρίση της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας προέρχεται ακριβώς από τη μακρόχρονη διατήρηση της ειρήνης. Αλλά, όπως η λογοτεχνία δεν κατάφερε ποτέ να σταματήσει τους πολέμους, έτσι δεν θα κατορθώσει πο­ τέ να τους προκαλέσει. Συμπερασματικά, δεν υπάρχει κα­ νένας κίνδυνος να ωφεληθούμε λογοτεχνικά από όσα συμβαίνουν σήμερα στα Βαλκάνια, θα μπορούσαμε έτσι να κατευθύνουμε προς εμάς τις αξίες που αναζητούμε ε­ δώ και πολύ καιρό και δεν τις έχουμε ακόμη βρει. Παράλ­ ληλα μέσω μιας αναγκαστικής επικοινωνίας μεταξύ των τόσο διαφορετικών βαλκανικών γλωσσών, είναι δυνατόν να ξεπεράσουμε το μεγαλύτερο μειονέκτημα των λογο­ τεχνιών μας: τη μικρή κυκλοφορία της γλώσσας. □ Μετάφραση: Ελένη Τσερεζόλε

Επιτεύγματα n c _ _ _ _ _ σύγχρονης μακεΟονικής ϋογοιεχνίοι; Τόντορ Τααλόφσκι**

\ r— ι ε στιγμές όπου η ανθρωπότητα πρόκειται να αποχαιρετήσει τον αιώνα \\ που φεύγει, στο κατώφλι της τρίτης χιλιετίας, κάθε μεγάλη σύλληψη \\ στο παρελθόν ή στο παρόν, ιδιαίτερα στον τομέα της λογοτεχνίας κά// ποιας γλώσσας, αποκαλύπτει τους άπειρους λόγους της δημιουργικής // συγκίνησης και της φανερά έντονης και ζωηρής επιθυμίας του ανα/ 1— ι γνωστικού κοινού να μάθει. Επιπλέον, αυτή η συγκίνηση και περιέργεια ενισχύει την άποψη ότι ζούμε στον κόσμο της μαζικής επικοινωνίας, της τεχνολογικής εξέλιξης και της φανερής α­ νάγκης, όχι μόνο οικονομικών αλληλεπιδράσεων, αλλά και πολιτιστικής και πνευματικής γνωριμίας και επαφής, έτσι ώστε να αποσβεστούν τα ιστορικά χρέη του παρελθόντος και να δημιουργηθούν νέες προοπτικές στα επερχόμενα χρόνια. Με αυτή την έννοια, μεγάλης σημασίας είναι και η λογοτεχνική και πολιτιστική αλληλεπίδραση στα Βαλκάνια και, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η βελ­ τίωση της συνεργασίας ανάμεσα στη μακεδονική και την ελληνική λογοτεχνία. Ό,τι έχει επιχειρηθεί στον τομέα αυτό μέχρι σήμερα, αν και ανεπαρκές, κατα­ δεικνύει τις δυνατότητες οι οποίες χρειάζονται νέες ωθήσεις και καινούρια σημάδια/ενδείξεις αμοιβαίου ενδιαφέροντος. Από φιλολογικής και ιστορικής άποψης, η μακεδονική λογοτεχνία έχει παρου­ σιαστεί ως εκείνη με τις βαθύτερες ρίζες στο παρελθόν στα Βαλκάνια, με τη μείξη των παραδόσεων και λογοτεχνιών δώδεκα χωρών. Λόγω των ιστορικών συνθηκών ανάπτυξής της, καθώς και της καθυστερημένης αποκωδικοποίησης της μακεδονικής λογοτεχνικής γλώσσας αμέσως μετά τον β' παγκόσμιο πόλε­ μο, ο νεότερος προσδιορισμός της αυτόνομης και κανονικής ύπαρξης και η α­ νάπτυξή της έγιναν τις τελευταίες πεντέμισι δεκαετίες. Μέσα σ' αυτό το χρονι1 Το διαβάζω δημοσιεύει τη συνεργασία του Τ. τσαλόφσκι, σεβόμενο την πολυφω­ νία, με τη διευκρίνηση ότι δεν υιοθετεί τους όρους «Μακεδονία», «μακεδονικός», κα­ θώς και πολλές από τις απόψεις του αρθρογράφου. * 0 Τόντορ Τσαλόφσκι είναι κριτικός και ποιητής. Εργάζεται στην Κρατική Ραδιοφωνία των Σκοηίων.

το θέμα του μήνα

κό διάστημα, ακολουθώντας σχετικά γρήγορους ρυθ­ μούς ανάπτυξης, με την εμφάνισή της, καθιέρωσε την ι­ διαίτερα δημιουργική και αισθητική προβολή όλων των υφολογικών μορφών που της παρείχε ευρεία αναγνώριση όχι μόνο σε γλωσσολογικό επίπεδο αλλά και έξω από αυτό - κυρίως στο φιλολογικό περιβάλλον της Πρώην Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας, των Βαλκανίων και ευ­ ρύτερα στον ευρωπαϊκό φιλολογικό χώρο. Αυτή η τάση προς το αυτόχθονο λεκτικό, προς μια εμφαντική θεματολογικά και εκφραστική υφολογικά ποικιλία χαρακτηρίζει τις μεταβολές της σύγχρονης μακεδονικής λογοτεχνίας ακόμα και κατά τις τελευταίες δέκα περίπου δεκαετίες του ανεξάρτητου (από το 1991) και αυτόνομου μακεδονι­ κού κράτους. Ως κυρίαρχο είδος στην ιεραρχική κλίμακα της σύγχρονης μακεδονικής λογοτεχνίας, κατά την τελευταία δεκαετία αυτού του αιώνα, η ποίηση εμπλουτίστηκε με πολύτιμα έργα συγγραφέων από όλες τις γενεές. Μέχρι σήμερα, η ποίηση εκμεταλλεύτηκε με τον καλύτερο τρόπο την ε­ νέργεια και τις δυνατότητες της μακεδονικής γλώσσας, τον πλούτο του δημιουργικού πνεύματος και της υφολογικής δράσης, έτσι ώστε κατά τα τέλη του αιώνα ακόμα και εκείνα τα έργα που μοιάζουν ποιητικά ανούσια να α­ ποτελούν επιβεβαίωση της αυθεντικότητας ή συμπλή­ ρωση των υποδειγματικών έργων και ποιητικών γραμμά­ των, όσο και αναζήτηση νέων χώρων ποιητικής έκφρα­ σης και σκέψης με τον τρόπο των μεταμοντέρνων αντι­ λήψεων και εννοιών. Το μεγαλύτερο μέρος των συγγραφέων και ιδιαίτερα οι μεγαλύτερες γενεές παρουσιάζουν τάση μόνιμης επι­ στροφής στην ιστορία, αλληλεπίδραση με την πολιτιστι­ κή τους παράδοση και λαογραφική κληρονομιά, ποιητική μεταμόρφωση των μυθικών στρωμάτων και της πραγμα­ τικής υλικής και ηθικής βλάβης της ανθρώπινης ύπαρξης. Έτσι, στα τελευταία ποιήματα του μεγάλου μας ποιητή Μπλάτσε Κονέφσκι, ο οποίος πέθανε το 1993, συγγρα­ φέα του υποδειγματικού Το λιτό και αυστηρό Μακεδονικό τραγούδι, διαβάζουμε την πνευματώδη αναφορά στην α­ κρόαση της πνευματικής δόνησης και στην αψήφηση των τραγικών μηνυμάτων του εσωτερικού του μονολόγου:

«Θυμήσου, μου μιλάς για το σκουλήκι πώς μες στη λάσπη κουλουριάζεται Όμως όλα από μένα εξαρτώνται! Βλέπεις... είμαι της περηφάνιας μου φρουρός και δεν μπορώ να συμφιλιωθώ με την αναισθησία της ανυπαρξίας» 0 ποιητής βρίσκεται αντιμέτωπος με τον εσωτερικό του εαυτό και το χρόνο, την αναγνώριση όλων των αβύσσων

μήνα

και μεγαλείων της ποιητικής πράξης, τα πλασματικά και αισθητά παράδοξα της ζωής και της φυγής, όπως μας α­ ποκαλύπτουν πειστικές ποιητικές μαρτυρίες στα πρό­ σφατα ποιητικά βιβλία των εξής ποιητών: Γκάνε Τοντορόφσκι, Ματέγια Ματέφσκι, Άντε Ποπόφσκι, Σίμπο Ιβανόφσκι, Γιόβαν Κοτέσκι, Ραντόβαν Παυλόφσκι, Πέταρ Τ. Μποσκόφσκι, Μιχαήλ Ρετζόφ, Μπογκομίλ Ντιούζελ, Ατάνας Βανγκέλοφ, Έφτιμ Κλέτνικοφ, Σάντε Στοϊτσέφσκι, Ράντε Σίλιαν και Μπράνκο Σβετκόφσκι. Δεν είναι λιγότερο έντονος ο λυρικός μελοδραματισμός στα λεγόμενα φε­ μινιστικά ποιητικά έργα των ποιητριών: Γκορντάνα Μιχαήλοβα Μποσνιακόφσκα, Σβετλάνα Χρίστοβα Γιότσιχ, Κατίσα Τσουλάβκοβα και Λιλιάνκα Ντιριάν, όπως είναι εξί­ σου συναρπαστικό το είδος της αναζήτησης και η διαφο­ ρετική οπτική του αιώνιου και του παρελθόντος στον ποιητικό λόγο των νεότερων ποιητών: Ζόραν Αντσέφσκι, Γιόρνταν Ντανιλόφσκι, Σλάβε Γκιόργο, Ντιμόφσκι και Γιάνκο Νίνοφ. Οι προαναφερθείσες παραπλήσιες τάσεις και συγγραφείς αντίστοιχα, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η μακεδονική ποίηση, από τις αρχές του αιώνα και καθώς χάρισε τον τίτλο της στις επιλεγμένες ανθολογίες στο Διεθνές Φε­ στιβάλ Ποίησης στη Στρούγκα, οπωσδήποτε απορρέει α­ πό θεματικούς και υφολογικούς κώδικες στην έκφραση της λογοτεχνικής και πνευματικής ταυτότητας, που υπερ­ βαίνουν τα εθνικά χαρακτηριστικά για να αγγίξουν τα κα­ θολικά επίπεδα του λυρικού προορισμού. Διεισδύοντας στις πηγές του ποιήματος, στα βασανιστικά του αινίγματα και τους μύχιους φόβους, ο ποιητής μάς φέρνει πάντα πιο κοντά στη σαγήνευση του ποιητικού λόγου ως κάτι το προσωπικό, αμετάβλητο και παρόν στο ατομικό και συλλογικό πεπρωμένο. Επακόλουθη είναι και η ανάγκη δημιουργίας αρμονίας ανάμεσα στην αισθητή και στοχαστική παρόρμηση του ποιήματος, ανάμεσα στην έκσταση και την αναγνώριση, επειδή μόνο έτσι, όπως ο ποιητής αναφέρει:

«Η στιγμή αυτής της τωρινής φρίκης κλείνει μπροστά στα εμβρόντητα μάτια του αιώνα μας τον κύκλο του πόνου της αιματηρής καταδίκης». Άφησε την πραγματικότητα που βρίσκεται μπροστά μάς να διαγράψει διαφορετικούς κύκλους, όπου θα πρυτα­ νεύουν η αγάπη και η κατανόηση αντί του πόνου και της καταδίκης, η ελπίδα ότι, στην πορεία τους προς την πα­ γκοσμιοποίηση και τον εξευρωπαϊσμό, οι χώρες και τα έ­ θνη στα Βαλκάνια θα «αρχειοθετήσουν» τον περίσσιο ι­ στορικό χρόνο, θα καλλιεργήσουν τις αξίες και τις σχέ­ σεις που τους συνδέουν και τους αλληλοκατευθύνουνεπίσης ότι θα καλλιεργήσουν και τις λογοτεχνικές σχέσεις

με όλα τα γόνιμα χαρακτηριστικά και τις διαφορές που σε μεγάλο βαθμό κατανοούν και εμπεριέχουν. Εκτός από την ποίηση, την τελευταία δεκαετία αυτού του αιώνα που διανύουμε, και ο σύγχρονος μακεδονικός πε­ ζός λόγος, ιδιαίτερα στον τομέα του μυθιστορήματος, έ­ χει να επιδείξει-πολύτιμα έργα που αξίζουν μεγαλύτερης προσοχής και διαμορφώνουν νέες δυνατότητες για το δημιουργικό αποφασιστικό βήμα και την αναγνώρισή του. Επί του παρόντος, κάνουν επίσης την εμφάνισή τους α­ ντιπρόσωποι ρευμάτων από διαφορετικές γενεές με τα σημαντικά τους έργα, δημιουργώντας μια λογοτεχνική πανδαισία και ανοίγοντας τομές στην υπάρχουσα επιφά­ νεια για να δημιουργήσουν νέα στρώματα, νέα είδη μα­ κεδονικού πεζού λόγου. Εκφράζουν την αγωνιώδη προ­ σπάθεια των συγγραφέων να περικλείσουν θέματα και ε­ ξελίξεις της απώτερης και νεότερης ιστορίας του μακε­ δονικού έθνους, μέχρι τη σύγχρονη προσήλωση στον α­ στικό τρόπο ζωής, όπου πολλά ζητήματα και διλήμματα προβάλλουν την ηθική, συναισθηματική, ψυχολογική και άλλη φύση της ανθρώπινης ζωής και ύπαρξης. Ανεξάρ­ τητα από την τοποθέτησή τους στο χωροχρόνο και από την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία εκτυλίσσεται η δράση, οτα περισσότερα μυθιστορήματα υπήρχε ξεκάθαρη έκ­ φραση της οργής για την απουσία του «εγώ» και των αν­ θρώπινων συναισθημάτων, εξαιτίας των θυελλωδών α­ ναταραχών και του σαρωτικού σίφουνα που έπληττε τους ανθρώπους εκείνων των περιοχών, προκαλώντας αναρίθμητα τραύματα και συγκλονιστικές εμπειρίες. Παρ' όλ' αυτά θα πρέπει να γίνονται σεβαστές και οι διε­ ρευνητικές δημιουργικές διεισδύσεις μέσα στα πυκνά στρώματα του χρόνου, καθώς και το δημιουργικό θάρρος να αναφέρεται κάποιος σε θέματα που αποκαλύπτουν τους κλυδωνισμούς της ζωής και την περιβάλλουσα ε­ σωτερική πραγματικότητα. Εκτός από τον ολικό ή συμφυρματικό χαρακτήρα της δο­ μής της σύνθεσής τους, καθένα από τα καινούρια μυθι­ στορηματικά έργα των Μακεδόνων συγγραφέων είναι προάγγελος της σύγχρονης αναγνώρισης του αφηγήμα­ τος, μιας πολύπλοκης αφηγηματικής τάξης η οποία διαπνέεται από το μήνυμα του συγγραφέα για ειλικρινή αν­ θρώπινα αισθήματα και αξιοπρέπεια μπροστά σε οποια­ δήποτε απειλή και αναλγησία της ζωής, μπροστά σε κά­ θε νέο χτύπημα και σε κάθε νέο ξεριζωμό από την πατρι­ κή γη που αφήνει ουλές στην ψυχή τόσο των ανθρώπων που ζουν εκεί όσο και εκείνων που έχουν εγκατασταθεί εκ νέου ως πρόσφυγες σε διάφορα μέρη του κόσμου, στη Μακεδονική Διασπορά. Επειδή μόνο επί τη βάσει του δημιουργικού αγώνα της ουμανιστικής τάσης της αυτό­ νομης ανθρωπιστικής ύπαρξης προασπίζεται το δικαίωμα στα προσωπικά όνειρα, η φυγή από την αποξενωμένη

πραγματικότητα και ο μόνιμος έλεγχος και κατάκτηση της ατομικής ελευθερίας. Σ' αυτές κυρίως τις συντεταγμένες κινούνται και τα γόνι­ μα πάθη στα πρόσφατα μυθιστορηματικά έργα των Ζλάφκο Γιανέφσκι, Πέτρε Μ. Αντρεέφσκι, Μέτο Ιβανόφσκι, Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, Μπλαγκόγια Ιβάνοφ, Μπόρις Βισίνσκι, Βλαντιμίρ Κοστόφ, Ιβάν Τσαπόφσκι, Τάσκο Γκιοργκιβέσκι, Ιρβάν παυλόφσκι. Σιμόν Ντράκουλ, Ολιβέρα Νικόλοβα, Μπόζιν Παυλόφσκι, Χρίστο Κρστέφσκι, Πασκάλ Γκιλέφσκι, Βάσε Μάντσεφ, καθώς και οι νεότεροι: Τράιτσε Κρστέφσκι και Μπλάζε Μινέφσκι. Στα μυθιστορήματα των προαναφερθέντων συγγραφέ­ ων, η ζωή και η πραγματικότητα παρατηρούνται στην πο­ λύπλοκη όψη τους, με εκείνη που αποτελεί σημαντική εκδήλωση, καθώς και με τα απόκρυφα μυστικά που απο­ καλύπτει η γόνιμη φαντασία που χαρακτηρίζει τον κόσμο των χειρογράφων των συγγραφέων. Ως προς τη δομή τους είναι περιπλεγμένα και πολυσύνθετα, δημιουργώ­ ντας μια σύνθεση ανάμεσα στη συμβολικά χρονική, ψυ­ χολογικά συνειρμική και πιο συχνά αλληγορικά ειρωνική στάση, με την οποία είναι δυνατόν η βιωσιμότητα του πε­ ζογραφήματος μέσα στην ίδια του την παράδοση να είναι πολυφωνικά συνυφασμένη με τον μοντέρνα και μεταμο­ ντέρνα εσωτερικό αυτοπροσδιορισμό του. Στα έργα αυτά εμφανίζονται χαρακτήρες και γεγονότα που μιλούν για τις αρετές αλλά και τα διλήμματα και τις εφιαλτικές αγωνίες των ανθρώπων του παρελθόντος, παρόντος και μελλο­ ντικού κόσμου, ο οποίος όσο αναγνωρίσιμος είναι ως ένα σύστημα γεγονότων στο χώρο και στο χρόνο, τόσο ανα­ γνωρίζει επίσης την καθολική ή μάλλον κοσμολογική έκ­ φανση και διάστασή του. Πολλά πράγματα που προκαλούν προβλήματα και συντελούν στο παράδοξο της αν­ θρώπινης ύπαρξης μέσα στις σύγχρονες πολυπληθείς α­ στικές και εγκαταλειμμένες αγροτικές περιοχές, πολλά πράγματα που ψυχολογικά και πνευματικά τη βιάζουν ε­ ξαιτίας των ριζικών κοινωνικών αλλαγών που προκαλούν κενά και δραματικές συνθήκες, πράγματα που παραποι­ ούν την πραγματικότητα και κάνουν το δυνατό αδύνατο και τη φαντασίωση κοινότοπη πραγματικότητα, αυτοπροσδιορίζονται δημιουργικά στα περισσότερα έργα της σύγχρονης μακεδονικής μπελετριστικής λογοτεχνίας. Για την πραγματική κατανόηση αστών των επιτευγμάτων, πρέπει να αναφέρουμε τη σημασία που έχει η μελέτη της λειτουργικότητας της αφηγηματικής γλώσσας και ο νεοτερισμός της πραγματείας του πεζού λόγου που συχνά τείνει να ενοποιήσει αντιπαραβαλλόμενα ποιητικά στοι­ χεία που βρίσκονται σε μορφή πεζού λόγου, όπως το ι­ στορικό, το μαγικά ρεαλιστικό ή μεταμοντέρνο, με ένα και μοναδικό σκοπό: να αποκαλύψουν μια μυθιστορηματική αυθεντικότητα που μπορεί πιο συγκεκριμένα να ονομα-

οτεί «σύγχρονο παλίμψηστα». Αυτή είναι που χαρακτηρί­ ζει ιδιαίτερα τον φορμαλιστικό προσδιορισμό του ύφους ενός από τα πιο εντυπωσιακά έργα στη μακεδονική πεζο­ γραφία, της οισαλογίας Κουκουλίνο του συγγραφέα Σλάφκο Γιανέφσκι. Αυτός ο κύκλος, που περικλείει μια πε­ ρίοδο 14 αιώνων (από το 701 έως το 2096), ολοκληρώ­ θηκε με την έκδοση του τελευταίου μυθιστορήματος Ρουκέτα με επτά αριθμούς πριν από λίγα χρόνια. Για να δώσουμε εναργέστερη εικόνα της ανεμπόδιστης εκδή­ λωσης της ροής και της πορείας της μακεδονικής λογο­ τεχνίας, του μετασχηματισμού και της προβολής τους σε νέες πρακτικές -θεματολογικά και αισθητικά αποτελέ­ σματα στη σφαίρα του μυθιστο­ ρήματος- θα αναφέρουμε επίσης τα εξής έργα: 0 Αλέξανδρος και ο Θάνατος τ ου Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, Σέτσκο Σέκουλα του Μέτο Γιοβανόφσκι, Έλεγχος της Ελευ­ θερίας του Γιόβαν Παυλόφσκι, 0 τελευταίος χωρικός του Πέτρε Μ. Αντρεέφσκι, Η εξαφάνιση του Τάσκο Γκεοργκιέφσκι, Αμήντου Βάσε Μάντσεφ και Το χρονικό του Μπι-

χρόνους μέχρι σήμερα, τα λογοτεχνικά έργα της περιο­ χής αυτής καθίστανται ικανά να αντιμετωπίσουν την πρό­ κληση της ανανεωμένης δημιουργικής παρουσίας και γοητευτικής επίδρασης. Αυτό ισχύει, καθώς η λογοτεχνία και μόνη της μπορεί να ενοποιήσει όλες τις αποσπασμα­ τικές χρονικές φάσεις και να μετατρέψει τον κατακερματι­ σμό της ζωής σε ολότητα- μπορεί να ξεχωρίσει και να αποκαλύψέι τις ρίζες και να αφήσει τον κορμό του δέ­ ντρου να υψώνεται σε μια ακατάπαυστη ανανέωση και συνέχεια. Εντέλει, ένα πράγμα είναι πρόδηλο: κάθε πολιτισμός, ό­ σο ευρύς και να είναι σχετικά με τα περιθώρια γλωσσικής

τόλα, μια οικογενειακή τραγωδία του Βλαντιμίρ Κοστόφ. Στο πλαί­ σιο αυτής της ανασκόπησης, σχε­ τικά με το χώρο που μας παρέχε­ ται επί του παρόντος, έχουμε ανα­ λύσει μόνο λίγα ιδιάζοντα ζητήμα­ τα και χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Μακεδόνα ποιητή και της πα­ ραγωγής πεζογραφημάτων (μυθιστορημάτων) καθόλη σχεδόν την τελευταία δεκαετία του αιώνα που φεύγει. Επιπλέον αναφέρθηκε ότι πολύτιμα και ενδιαφέροντα έρ­ γα έχουν διακριθεί στο πεδίο της μακεδονικής αφηγημα­ τικής δημιουργίας και του σύγχρονου μακεδονικού δρά­ ματος, της παιδικής λογοτεχνίας και της δοκιμιογραφικής κριτικής σκέψης. Επίσης, η μετάφραση και η ποιητική ερ­ μηνεία στη μακεδονική γλώσσα από τη βαλκανική, ευρω­ παϊκή και άλλη λογοτεχνία, εμπλουτισμένη με νέα γλωσ­ σικά στοιχεία, έχει παρουσιάσει αισθητή βελτίωση. Ανακαλύπτοντας μέσα μας τη «μαγική προσδοκία του νέ­ ου αιώνα, πέρα και έξω από την ιστορία» του αιώνα που φεύγει, όπως αναφέρει ο Μπόντριαρ, και αντικρίζοντας την κυβερνο-τεχνολογία και τις νέες πραγματικότητες του επερχόμενου αιώνα, εμείς οι άνθρωποι των Βαλκα­ νίων αναλαμβάνουμε την υποχρέωση να ανακαλύψουμε καινούριες σελίδες της κοινής μας σχέσης και επιβίωσης. Πάνω απ' όλα, λόγω των ιστορικών γεγονότων και της α­ νάμειξης παραδόσεων και πολιτισμών από τους αρχαίους

ΤΟ θέμα του μήνα

του επέκτασης, χρειάζεται να γνωστοποιείται, να αξιολο­ γείται και να καθίσταται προσιτός και οε άλλες γλώσσες, σε άλλες γλωσσικές περιοχές. Αυτός είναι ο μόνος τρό­ πος να ανανεωθεί με νέες παρορμήσεις και με την ανα­ γνώριση των γόνιμων αξιών του, γεγονός που χαρακτηρί­ ζει και τη μακεδονική λογοτεχνία. Όλες οι μέχρι τώρα προσπάθειες στο θέμα της μεταφοράς της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στη μακεδονική γλώσσα, έχουν αποβεί ανεπαρκείς, χωρίς βέβαια να επιμένουμε σε μια ά­ καμπτη αμοιβαιότητα. Ας ευχηθούμε ειλικρινή ότι, εκτός από όλες τις απομένουσες μορφές συνεργασίας, και η λογοτεχνική συνερ­ γασία πιο συχνά και με μεγαλύτερη ορθότητα θα φέρει σε επαφή δημιουργικούς κόσμους και ρεύματα και από τους δυο λογοτεχνικούς χώρους. Με τον τρόπο αυτό, μπορούμε οι δυο λαοί να πλησιάσουμε ο ένας τον άλ­ λον και να αποκομίσουμε πνευματικά και ηθικά ωφελή­ ματα. □ Μετάφραση: Μαρία Καμπύλη

ι*

3\

Β Τ Μ .Ρ Η u ^ q

j m

Η τουρκική ϋογατεχνία κατά up περίοδο iqc δημοκρατίας (1923-1996) / p 1 χοντας φτάσει στο απόγειό της κατά τη διάρκεια του πολέμου για την ανεξαρτησία (1919-1923), περίοδο κατά την οποία η ιντελιγκέντσια της Κωνσταντινούπολης ανακάλυψε την Ανατολία, η επονομαζόμενη «λο1 Π * γοτεχνία της Δημοκρατίας» ξεκίνησε ως μια λογοτεχνία κοινωνικά και I πολιτικά στρατευμένη. Έκτοτε έκαναν την εμφάνισή τους πολλές τάvC 3 σεις, κατά καιρούς αντικρουόμενες, αλλά συχνά συμπληρωματικές, κυρίως στο χώρο της ποίησης. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε ότι η ποίηση βασίλευε καθ' όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την ίδια ισχύ και έκταση που βασίλευε κι ο Σουλτάνος. Γεγονός που καταδεικνύει τον πλού­ το και την ποικιλομορφία της σύγχρονης τουρκικής ποίησης, η οποία, αν και χρονολογείται από το 1923, αποτελεί φυσική συνέχεια μιας παράδοσης που

V JL

αγγίζει τη χιλιετία. Η ποίηοη Με την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας, μιας δημοκρατίας βασισμένης στην ε­ θνική ιδεολογία, κάνει την εμφάνισή της μια νέα ποιητική φόρμα στη λογοτε­ χνική ζωή της Τουρκίας: η συλλαβική ποίηση. Το νέο αυτό είδος έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την ποίηση της Υψηλής Πύλης, μια ποίηση αυλική, αποκομ­ μένη από την καθημερινή πραγματικότητα, «φυλακισμένη» σε ένα σύστημα κωδικοποιημένων μεταφορών. (...) Οι μεταρρυθμίσεις, που επέβαλε ο Κεμάλ με την εγκαθίδρυση της Δημοκρα­ τίας, αποτέλεσαν ορόσημο για τη δυτικοποίηση της τουρκικής κοινωνίας. Η με-

* Ο Νεντίμ Γκιουρσέλ είναι συγγραφέας.

το θέμα του μήνα

χαβολή του αλφαβήτου το 1928 δεν σήμανε μόνο το τέ­ λος της χρήσης των αραβικών χαρακτήρων -οι οποίοι ή­ ταν άλλωστε αρκετά ακατάλληλοι για τη γραπτή απόδο­ ση της τουρκικής γλώσσας, η οποία αποτελείται από ο­ κτώ φωνήεντα, ενώ η αραβική δεν διαθέτει παρά μόνο τρία-, αλλά παράλληλα απομάκρυνε την εθνική κουλ­ τούρα από την αραβο-ισλαμική της κληρονομιά. Η γλωσ­ σική αυτή μεταρρύθμιση, που είχε ως στόχο την εκκαθά­ ριση της τουρκικής γλώσσας από ξενόφερτα στοιχεία, έ­ δωσε στους συγγραφείς της εποχής την ευκαιρία να ε­ μπλουτίσουν τη γλώσσα της λογοτεχνίας με εκφράσεις της καθομιλουμένης. Έτσι, δεν άργησε να γεννηθεί μια γλώσσα εθνική, εμπλουτισμένη με νέα στοιχεία, που αποδεικνύεται σήμερα ιδιαίτερα σημαντική για την πολιτι­ στική και καλλιτεχνική ζωή της χώρας. Ύστερα από μια σειρά ριζικών μεταρρυθμίσεων που οδή­ γησαν σε μια νέα, δυτικοποιημένη Τουρκία, η οριστική ρήξη με την οθωμανική παράδοση σε ό,τι αφορά την ποί­ ηση πραγματοποιήθηκε με την εμφάνιση ενός μεγάλου ποιητή στο λογοτεχνικό προσκήνιο: του NSzim Hikmet (1902-1963). Επηρεασμένος αρχικά από τον ρωσικό φου­ τουρισμό, κατέλυσε τις σταθερές φόρμες, χρησιμοποιώ­ ντας για πρώτη φορά στην ιστορία της τουρκικής ποίησης τον ελεύθερο στίχο. 0 N3zim Hikmet ύμνησε με τα ποιήματά του τη νέα κοινωνία, εκτοπίζοντας παράλληλα μια ποιητική ευαισθησία πέντε αιώνων. (...) Στο περιθώριο της στρατευμένης και απαγορευμένης ποίησης του Hikmet αναπτύχθηκε μια νέα ποιητική τάση, που από τη δεκαετία του 1940 και ύστερα άρχισε να ε­ δραιώνεται ενάντια στις συμβατικότητες όλων των έως τότε καθιερωμένων ειδών. Οι Orhan Veli (1914-1950), Oktay Rifat (1914-1988) και Melih Cerdet Anday (1915-) υ­ πήρξαν οι πρόδρομοι του ποιητικού αυτού κινήματος που ονομάστηκε Garip (Παράξενο). ΑγγΖονταςτον υπερρεα­ λισμό, το Garip αποτέλεσε αντίδραση στα καλλολογικά στοιχεία της ποίησης της Πύλης, καθώς και της ποίησης του τέλους του 19ου αιώνα. Έτσι, το κίνημα αυτό απέρριψε κάθε μεταφορική εικόνα, σε μια προσπάθεια να εκφράσει τα κοινωνικά προβλήματα μιας χώρας υπό ανά­ πτυξη, μέσα από την πραγματικότητα καθαυτή. Για το σκοπό αυτό, οι ποιητές του Garip διάλεξαν ένα λόγο κα­ θημερινό και εκμοντέρνισαν τις παραδοσιακές ποιητικές φόρμες. (...) Από την έκλειψη του κινήματος Garip και ύστερα, πολλές είναι οι τάσεις που κυριαρχούν στην ποιητική ζωή της Τουρκίας· μια απ' αυτές είναι και η επονομαζόμενη Ikinci Yeni (Η Δεύτερη Ανοιξη), που απενοχοποίησε τη μεταφο­ ρά και την αφαιρετικότητα. Οι ποιητές του κινήματος αυ­ τού, μεταξύ των οποίων οι Man Berk (1916-), Edip Cansever (1928-1986), Cemal sareya (1931-1990), Turgut

TO θέμα του μήι

Uyar (1927-1985), ξεχώρισαν για το φορμαλισμό τους και για την αναζήτηση μιας γλώσσας ερμητικής. Η τραγικότη­ τα της ερωτικής ποίησης του SCireya και του Cansever εκ­ φράζει μια νέα ευαισθησία, ενώ ο Turgut Uyar θεμελιώ­ νει έναν ποιητικό λόγο βασισμένο στο ασύνηθες και το παράλογο. Όσο για τον Ece Ayhan, τα τελευταία ποιήματά του σε πεζή μορφή, μέσα από τα οποία απομυθοποιείται το ένδοξο παρελθόν της Οθωμανικής Αυτοκρατο­ ρίας, γνωρΖουν μεγάλη επιτυχία στους κύκλους των νέ­ ων διανοουμένων σήμερα. (...) Αλλοι ποιητές, που δεν ενστερνίστηκαν την ιδεολογία του Ikinci Yeni, διάλεξαν να ακολουθήσουν τα βήματα του Nazim Hikmet. Στρατεύθηκαν, δηλαδή, σε ένα είδος ποίησης επαναστατικό, αγωνιστικό και προσιτό σε όλους. Ανάμεσα στους εκπροσώπους της νέας αυτής ποίησης βρίσκουμε τον Ahmet Arif (1927-1991), η μοναδική ποιη­ τική συλλογή του οποίου, με τον τίτλο Εκείνη για την ο­ ποία έβγαΤΙα το ξίφος μου, δεν έχει σταματήσει να επα­ νεκδίδεται, καθώς και την Giilten Akin (1933-), ποιήτρια της γενιάς της αμφισβήτησης, που καταγγέλλει την αδι­ κία, τον Ataol Behramoglu (1942-) και τον Nevzat Celik (1961-), το τελευταίο βιβλίο του οποίου εξιστορεί την περιπέτειά του στη φυλακή, καταρρίπτοντας όλα τα ρεκόρ πωλήσεων. (...) Δεν είναι δυνατόν να μιλάμε για σύγχρονη τουρκική ποίη­ ση χωρίς να αναφέρουμε δύο ονόματα που, χωρίς να α­ νήκουν σε καμία «σχολή», εντούτοις κυριαρχούν στο ποι­ ητικό προσκήνιο, χάρη στο σημαντικό και διαδεδομένο τους έργο. Πρόκειται για τον Behger Neratigil (1916-1979) και τον Fazil MCishCi Daglarca (1914-). Ο πρώτος, γνωστός κυρίως για τη συλλογή Evler (Σπίτια), ύμνησε με τρόπο ι­ διαίτερα συγκινητικό και μέσω μιας ποίησης εσωτεριστικής τις χαρές και τα βάσανα των απλών ανθρώπων. (...) 0 δεύτερος, ο παραγωγικότερος ποιητής της γενιάς του, με περισσότερες από σαράντα συλλογές, χρησιμοποιεί ως μέοο έκφρασης άλλοτε στίχους επικούς, εμπνευσμέ­ νους από τη μακρά παράδοση του τουρκικού πολεμικού άσματος κι άλλοτε στίχους λυρικούς, που πηγάζουν από το υποσυνείδητό του ή τις παιδικές του αναμνήσεις. (...) Η πεζογραφία Η σύγχρονη τουρκική πεζογραφία, η αφετηρία της οποίας τοποθετείται στον 19ο αιώνα, σημαδεύτηκε αμέσως με­ τά τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας από το ρεαλισμό της Ανατολίας. Πρόδρομοί του υπήρξαν μετά τον Nabizade Nazim, ο Refik Halid Karay (1888-1965) με τις Ιστορίες της Χώρας και ο Re$ad Nuri Guntekin (1889;-1965) με το διά­ σημο μπεστ- σέλερ του Το Μήνυμα. (...) Εκείνος όμως που άνοιξε πραγματικά το δρόμο γι' αυτό που ονομάζου­ με «αγροτική» λογοτεχνία είναι ο Yakup Kadrl Karaosma-

W 3

noglu (1889-1974), με την έκδοση του Ξένου. Πρόκειται για την ιστορία ενός νεαρού αξιωματικού που χάνει το έ­ να του χέρι στον α' παγκόσμιο πόλεμο και αποσύρεται σ' ένα μικρό χωριό στη Στέπα της Ανατολίας. Μέσα από τις σελίδες του ημερολογίου του γινόμαστε μάρτυρες της δύσκολης ζωής των Τούρκων χωρικών, μιας ζωής μέσα στη μιζέρια και την άγνοια. Πρόκειται ουσιαστικά για την εικόνα του χωρικού της Ανατολίας, μέσα ακριβώς αηό τα μάτια της αστικής διανόησης. (...) Μια ολόκληρη γενιά συγγραφέων αγροτικής προέλευσης εμπνεύστηκε αηό τον Ξένο κι αποφάσισε να περιγράφει την κοινωνική πραγματικότητα της Ανατολίας. (...) Ωστό­ σο, δυο ρεαλιστές συγγραφείς κατάφεραν αδιαμφισβή­ τητα να ξεχωρίσουν, μια και τα έργα τους αποτέλεσαν πρότυπο για μια ολόκληρη γενιά: πρόκειται για τους Sabahattin AM (1906-1948) και Orhan Kemal (1914-1970).

0 πρώτος, ο οποίος δολοφονήθηκε κατά την προσπάθειά του να δραπετεύσει από τη χώρα, έγραψε διηγήματα, αλλά κυρίως μας άφησε ένα μυθιστόρημα, το Γιουοούφ, ο ηιγόηογος, που μπορεί να θεωρηθεί ως το πρώτο χα­ ρακτηριστικό δείγμα κριτικού ρεαλισμού στην Τουρκία. Ο δεύτερος, συγγραφέας του Σε γόνιμα χώματα, περιγρά­ φει με πολύ ταλέντο και μεγάλη ανθρωπιά την αλλο­ τρίωση των εργατών. (...) Εάν ο Kemal Tahir (1910-1973) κατάφερε, παρά τη δεκα­ πενταετία που πέρασε στη φυλακή, να οδηγήσει το τουρκικό μυθιστόρημα στην ωριμότερή του φάση, τότε σίγουρα ο Sait Faik (1906-1954) είναι εκείνος που άνοιξε το δρόμο για μια πραγματικά μοντέρνα τουρκική πεζο­ γραφία. 0 Faik ξεκινά να εκδίδει τα βιβλία του στη δεκαε­ τία του 1930, εποχή κατά την οποία στην τουρκική λογο­ τεχνία κυριαρχεί ο ρεαλισμός- ένας ρεαλισμός που, με η­ γετική μορφή τον Υ. Kadri, πρεσβεύει την εθνική συμφι­ λίωση. 0 Faik καταφέρνει όχι μόνο να ανατρέψει τη συμ­ βατική πεζογραφία που έχει επιβάλει ο «αγροτικός ρεαλι­ σμός», αλλά κυρίως να εισαγάγει μια νέα ηθική. (...) Το έργο του είναι πάνω απ' όλα ένα άνοιγμα στον κόσμο, οτον άλλον και στο καινούριο και παραμένει μοναδικό στο είδος του, χάρη στον ανθρωπιστικό του χαρακτήρα. (...) Η « ν έα » λογοτεχνία και η λογοτεχνική κριτική Ενώ ο Ya$ar Kemal, ο αυτοδίδακτος συγγραφέας που ά­ ντλησε πολλά στοιχεία της λαϊκής φαντασίας από το α­ γροτικό του παρελθόν, συνεχίζει στο δρόμο της θεματι­ κής της Ανατολίας, μια νέα γενιά λογοτεχνών, που έχει στραμμένη την προσοχή της στην κοινωνική και πολιτι­ στική ζωή των μεγάλων πόλεων, κάνει την εμφάνισή της στο λογοτεχνικό προσκήνιο. Ανάμεσα στα ονόματα που

αξίζει να σημειωθούν είναι ο Demir ΟζΙϋ (1935-), συγγρα­ φέας μιας δεκάδας συλλογών διηγημάτων εμπνευσμέ­ νων από το γαλλικό «Νέο Μυθιστόρημα» (Nouveau Roman), ο Ferit EdgCi (1936-), που εκτός από μυθιστοριογράφος και σεναριογράφος είναι και μεταφραστής του Σ. Μπέκετ, ο Erdal Οζ (1935-), ο Ofluz Atay (1934-1979), ο Yusuf Atilgan (1921-), ο Selim lleri (1949-), συγγραφέας μιας δεκάδας μυθιστορημάτων παρά το νεαρόν της ηλι­ κίας του, ο Orhan Pamuk (1952-), ο Hulki Aktung (1949-) και ο Nedim GCirsel (1951-). (...) Δεν πρέπει, άλλωστε, να παραλείψουμε τον Aziz Nesin (1915-1995), δημοφιλέστατο όχι μόνο στην Τουρκία, αλ­ λά και στις σοσιαλιστικές χώρες, τα εξαιρετικά δουλεμέ­ να διηγήματα του Tancin YCicel (1933-), του Bilge Karasu (1930-1995), της Tomris Uyar (1941-) και της Sevlm Burak (1931-1984), καθώς και έναν μεγάλο αριθμό μυθιστορη­ μάτων που μας χάρισαν γυναίκες συγγραφείς. Ξεκινώ­ ντας απάτην Halide Edip (1884-1964), μια από τις πρώ­ τες γυναίκες μυθιστοριογράφους της Τουρκίας, που άνοι­ ξε το δρόμο της γυναικείας τουρκικής λονοτεχνίας, δεν πρέπει ωστόσο να παραλείψουμε ονόματα όπως αυτό της Adalet Agaoglu (1929-), της Sevgi Soysal (1936-1976), της Leyia Erbil (1931-), της Furuzan (1935-) και της Nazu Eray (1945-) που διεκδίκησαν το δικαίωμα της διαφορετι­ κότητας τους σε μια χώρα ισλαμική. (...) Έως τη δεκαετία του 1940, η ιστορία της λογοτεχνίας, πρόδρομοι της οποίας υπήρξαν σι Fuat Koprulu (18901966), A. Golpinarli (1900-1981) και A. H. Tanpinar (19011962), αλλά και τα είδη της λογοτεχνικής κριτικής και του δοκιμίου, βρίσκονταν ακόμη σε πολύ αρχικό στάδιο. Έκτοτε, τα τόσο απαραίτητα αυτά είδη για την εξέλιξη της σύγχρονης λογοτεχνίας έφτασαν σ' ένα πολύ υψηλό επίπεδο, χάρη στις προσπάθειες δύο ανθρώπων: του Nurullah Atag (1898-1957), που υπερασπίστηκε με σθέ­ νος τις νέες ποιητικές μορφές, και του Sabahattin Eytiboglu (1908-1973), του απαράμιλλου αυτού μετα­ φραστή των μεγάλων κλασικών συγγραφέων, του αν­ θρώπου που θεμελίωσε την ιδέα μιας σύνθεσης των στοιχείων του πολιτισμού της Ανατολίας από τις απαρχές του έως και την κεμαλική περίοδο. Σήμερα, νέοι κριτικοί όπως ο Murat Beige (1944-) κι ο Ahmet Oktay (1935-) (ο οποίος είναι παράλληλα και ένας σημαντικός ποιητής) βαδίζουν στο δρόμο που χάραξαν οι πρόδρομοι του χώ­ ρου, με σκοπό να οδηγήσουν τη λογοτεχνική κριτική σε ακόμα υψηλότερο επίπεδο. Πρέπει, τέλος, να προσθέσω πως η σύγχρονη τουρκική λογοτεχνία βρίσκεται σ' ένα αρκετά καλό επίπεδο, παρά τις αντιξοότητες της δεκαετίας του 1980. □ Μετάφραση από τα γαλλικά: Ινώ Ρόζου

προσαρμοσμένο στην cUqvwq Βιβλιογραφία ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσστται pc την πολύτιμη ouvcpyaoia του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Αρ. 402 1Οκτωβρίου - 31 Οκτωβρίου 1999

Γενικά Έργα Βιβλιοθηκονομία ΣΚΕΠΑΣΤΙΑΝΟΥ Μ. Γ. Διατήρηση τεκμηρίων Βιβλιοθηκών και αρχείων. Αθήνα, Τυποφιλία, 1998. Σελ. 188. Δρχ. 2.500. ISBN 960-7285-18-2.

επιμέλεια: ΕΦΗ ΑΠΑΚΗ

604. Δρχ. 6.500. ISBN 960-775622-3.

ΧΟΥΡΜΟΥΣΗΣ Γ. Τα απόκρυφα της προαρχαιότητας και αρχαιότητας. Θεσσαλονίκη, Το Ρόδον. Σελ. 300. Δρχ. 4.160.

Φ ιλοαοφία Ψ υ χο λ ο γία

Γενικά ΓΗΙΝΗΣ Δ. Ατραπός απουσίας. Αθή­ να, Ίδμωυ, 1999. Σελ. 80. Δρχ.

2.000.

ISBN 960-7547-33-0. ΣΤΑΜΑΤΗΣ Κ. Η ανάκτηση του μέλλοντος. Αθήνα, Νήσος, 1999. Σελ. 121. Δρχ. 2.600. ISBN 9607711-22-Χ. ΤΖΑΜΑΛΗΣ Κ. X. Η αληθινή ηθική και η λειτουργικότητα της στην κοινω­ νία. Αθήνα, Δωδώνη, 1999. Σελ.

101. ISBN 960-248-974-Χ. ΓΚΙΤΟΝ Ζ. - ΜΠΟΓΚΝΤΑΝΟΦ Γ. Θε­ ός και επιστήμη. Μετ. Λ. ΑΒαγιανού. Αθήνα, Ασχάρτη, 1999. Σελ. 191. Δρχ. 3.640. ISBN 960-263-062-0.

DESCHNER Κ. Σεξουαλικότητα και Χριστιανισμός. Μετ. Λ. Αναγνώστου. Αθήνα, Μαύρη Λίστα, 1999. Σελ.

66. Δρχ. 1.200. ISBN 960-8044-05-7. Αρχαία φιλοσοφία ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ Θ. Οι απόψεις του Ξενοφώντα για την ιστορία. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 158. Δρχ.

2.900.

ISBN 960-600-981-5.

Ατομική ψυχολογία TOWNSEND R. Επιτυχημένη ζωή. Μετ. Τ. ΚοΒαλένκο. Αθήνα, Ινστιτού­ το Προσωπικής Ανάπτυξης, 1999. Σελ. 120. Δρχ. 3.120. ISBN 9607582-22-5. Εφαρμοσμένη ψυχολογία Σύγχρονες ψυχοθεραπείες στην Ελλάδα. Επιμ. Π. Ασημάκης. Αθήνα, Ινστιτούτο Προσωπικής Ανάπτυ­ ξης, 1999. Σελ. 600. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-7582-91-7. ΧΑΤΖΗΧΡΗΣΤΟΥ X. Γ. Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 244. Δρχ. 4.500. ISBN 960-344617-3.

CROUCH Α. Τα μυστικά της συμβου­ λευτικής. Αθήνα, Ινστιτούτο Προσω­ πικής Ανάπτυξης, 1999. Σελ. 267. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7582-20-2.

LAMAGNERE F. Μανίες, φοβίες και έμμονες ιδέες. Μετ. Μ. Χήρα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 171. Δρχ.

2.900.

ISBN 960-378-220-7.

Αποκρυφισμός ΒΕΜΠΟΣ Θ. Οι πύλες του αλλόκοσμου. Αθήνα, Βερέπας, 1999. Σελ.

Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1999. Σελ. 281. Δρχ. 5.200.

ΛΙΒΑΝΙΔΗΣ Τ. Νοστράδαμος. Αθή­ να, Anubis, 1999. Σελ. 568. Δρχ.

4.900.

ISBN 960-306-238-3.

Παραψυχολογία ΜΠΕΡ Τ. Το Ταό των πωλήσεων.

Θρηοκ<ία Γενικά ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε. Εξομολόγησις και απολογία. Αθήνα, Τροχαλία, 1999. Σελ. 102. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7809-63-7. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Γ. Άγιος Ιω­ άννης ο Χρυσόστομος. Τόμος Α'. Αθήνα, Αποστολική Διακονία, 1999. Σελ. 228. ISBN 960-315374-5. ΣΥΜΕΩΝ. Βίος και πολιτεία του Οσίου Θεοδοσίου του Κοινοβιάρχου. Αθήνα, Αποστολική Διακο­ νία, 1999. Σελ. 171. ISBN 960-315376-1.

LAPPLE Α. Ο άλλος Ιησούς. Μετ. Ε. Γεωργούλα. Αθήνα, Κονιδάρης, 1999. Σελ. 448. Δρχ. 6.135. ISBN 960-7136-88-8.

MIGNE J.-P. Ελληνική Πατρολογία. Τόμος 16Β'. Αθήναι, Κέντρον Πατερικών Εκδόσεων, 1999. Σελ. 1.364. Δρχ. 5.500. Θρησκειολογία PHIPPS W. Ε. Μωάμεθ και Ιησούς. Μετ. Β. Χούνου. Αθήνα, Κονιδάρης, 1999. Σελ. 421. Δρχ. 6.200. ISBN 960-7136-87-Χ. Ιερά κείμενα ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣI. Δ. Απόκρυφα χριστιανικά κείμενα. Τόμος Α': Από­ κρυφα Ευαγγέλια. Θεσσαλονίκη, Πουρναρός, 1999. Σελ. 397. Δρχ.

6.240.

ISBN Set 960-242-177-0.

491. Δρχ. 9.000. ISBN 960-344774-9. Δημογραφία

Οικονομία

Γενικά

ΚΟΜΗΣ Κ. Δημογραφικές όψεις της Πρέβεζας, 16ος-18ος αιώνας. Ιωάν­ νινα, 1999. Σελ. 541. ISBN 960233-066-Χ.

ΔΟΥΣΚΟΣ Π. Γ. Η εποχή του ευρώ και η Ελλάδα. Αθήνα, Σιδέρης, 1999. Σελ. 182. Δρχ. 3.120. ISBN 960-08-0168-1.

ΠΑΥΔΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Γ. Εισαγωγή εις την θεωρίαν της αγωγής. Τόμος Α'. Αθήνα, Σιδέρης, 1999. Σελ. 264. Δρχ. 3.120. ISBN 960-08-0164-9.

Κοινωνιολογία

ΜΑΡΙΟΛΗΣ Θ. - ΣΤΑΜΑΤΗΣ Γ. Ο.Ν.Ε. και νεοφιλελεύθερη πολιτι­ κή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 253. Δρχ. 4.200. ISBN 960-344-747-1.

Εκπαίδευση

ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. «Εμείς» και οι «άλλοι». Επιμ. X. Κωνσταντοποΰλου κ.ά. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999. Σελ.

419. Δρχ. 6.500. ISBN 960-8041023.

ROSENER W. Οι αγρότες στην Ευ­ ρώπη. Μετ. I. Δημητρούκας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

418. Δρχ. 6.000. ISBN 960-344718-8.

SKOCPOL Τ. Ιστορική κοινωνιολογία. Μετ. Σ. Μαρκέτος. Αθήνα, Κα­ τάρτι, 1999. Σελ. 520. Δρχ. 10.000.

ISBN 960-90236-9-Χ. Πολιτική Το Κυπριακό σήμερα. Αθήνα, Πα­ νεπιστήμιο Πατρών, 1999. Σελ.

95. Δρχ. 2.000. ISBN 960-530030-3. ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗ­ ΜΑΤΙΣΜΟΥ «ΝΙΚΟΣ ΠΟΥΛΑΝΤΖΑΣ». Προοπτικές του κοινωνι­ κού κράτους στη Νότια Ευρώπη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 319. Δρχ. 5.000. ISBN 960-314-744-7. ΜΑΡΙΝΗΣ Π. Αρδην αλλαγή. Αθήναι, Νέα Θέσις, 1999. Σελ. 111. Δρχ. 1.870. ΜΑΥΡΟΕΙΔΗΣ Λ. Οι δύο όψεις της ιστορίας. Τ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 600. ISBN 960032511-1. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Περιεκτική δημο­ κρατία. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 656. ISBN 960-03-2416-6. ΚΙΖΙΛΓΙΟΥΡΕΚ Ν. Κύπρος: Το αδιέ­ ξοδο των εθνικισμών. Αθήνα, Μαύ­ ρη Λίστα, 1999. Σελ. 163. Δρχ.

3.000.

ISBN 960-8044-03-0. Δίκαιο ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Κοινωνιολογία του ποινικού δικαίου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

------------

ΜΕΛΛΑΣ Κ. Παγκοσμιοποίηση. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 215. Δρχ. 4.160. ISBN 960-256-389-3. Δημόσια διοίκηση ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. Διοίκηση και κοινωνία. Αθήνα, Θεμέλιο, 1999. Σελ. 528. Δρχ. 6.600. ISBN 960-310-253-9. Επικοινωνίες ΜΜΕ και δεοντολογία. Αθήνα, Πα­ νεπιστήμιο Πατρών, 1999. Σελ. 85. Δρχ. 2.000. ISBN 960-530-029-Χ. ΡΕΠΠΑΣ Δ. Π. Πρόσωπο με πρό­ σωπο με τα Μαζικά Μέσα Ενημέρω­ σης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 215. Δρχ. 5.200. ISBN 960-032510-3.

JEANNENEY J. Ν. Η ιστορία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Μετ.επιμ.-σημ. Ν. Μπάλτα. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ. 463. Δρχ.

6.240.

ISBN 960-206-459-5. Κοινωνική πρόνοια ΦΟΥΚΩ Μ. Ο μεγάλος εγκλεισμός. Μετ. Σ. Παντελάκης. Αθήνα, Μαύρη Λίστα, 1999. Σελ. 139. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-8044-04-9. Λαογραφία ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α. Η γλώσσα της Σμύρνης. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1999. Σελ. 157. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-7931-22-Χ. ΠΑΤΕΡΑΣ X. 100 και... γραφικοί τύ­ ποι της παλιάς Αθήνας. Αθήνα, Συλ­ λογές, 1999. Σελ. 192. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-7463-23-4. ΤΟΣΚΑ-ΚΑΜΠΑ Σ. Παραδοσιακοί χοροί Μακεδονίας, Θράκης, Μικράς Ασίας, Πόντου. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 151.

Οι τέχνες στα Σχολεία. Έρευνα-επιμ. Κ. Ρόμπινσον. Μετ. Α. Ζαφειρι­ ού. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 347. Δρχ. 4.160. ISBN 960-032503-0. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ /ΜΟΥ­ ΣΕΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ. Αι Αθήναι ως εκπαιδευτική πόλις. Αθή­ να, Πολιτισμικός Οργανισμός Δή­ μου Αθηναίων, 1999. Σελ. 141. Δρχ. 7.800. ISBN 960-7828-08-9. ΦΑΡΑΚΛΑΣ X. Π. Παρά-ποιητικά. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 143. Δρχ. 2.600. ISBN 960-378-033-2. ΤΣΙΤΣΑΣΠΕΡΠΚΕΡ X. Τα παιδιά παί­ ζουν παραμύθια. Μετ. Δ. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 227. Δρχ. 4.300. ISBN 960-378179-8.

Γλώσσα Γενικά «Ισχυρές» και «ασθενείς» γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιμ. Α. Φ. Χριστίδης. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Κέ­ ντρο Ελληνικής Γλώσσας, 1999. Σελ. 1.043. Δρχ. 6.000+6.000. ISBN Set 960-7779-11-8. Ελληνική γλώσσα Νέα ελληνικά για κλασικούς φιλόλο­ γους. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ.

331. Δρχ. 5.200. ISBN 960-211454-1. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Β. Δ. Λεξικό ρημάτων της αρχαίας ελληνικής. Αθή­ να, Πατάκης, 1999. Σελ. 1.386. Δρχ.

12.000.

ISBN 960-293-995-5. ΚΛΑΙΡΗΣ X. - ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ. Γραμματική της νέας ελληνικής. Τό­ μος Β': Το ρήμα. Β' έκδοση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ.

392. Δρχ. 7.000. ISBN 960-344572-Χ.

Βιβλιογρα φ ικό δελτίο

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΤΟ­ ΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ. Ελληνική Γλωσσολογία ’97. Πρακτικά Συνεδρί­ ου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 1.021. Δρχ. 15.000. ISBN 960-344-836-2.

Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ.

126. Δρχ. 6.500. ISBN 960-140077-Χ.

Ξένες γλώσσες

ΜΑΓΟΥΛΑΣ Μ. Η κουζίνα της Ιθά­ κης. Αθήνα, Τροχαλία, 1999. Σελ.

237. Δρχ. 2.900. ISBN 960-780960-2.

Αγγλοελληνικό ελληνοαγγλικό λεξι­ κό. Πάτρα, 1999. Σελ. 898. Δρχ.

5.500.

ISBN 960-7017-82-Χ.

ΚΑΡΑΛΗ Μ. ΜαλΒινέζικα. Αθήνα, Αστάρτη, 1999. Σελ. 135. Δρχ.

6.240.

ISBN 960-263-065-5.

Αθήνα, Στιγμή, 1999. Σελ. 299. Δρχ.

3.950. ΟΒΙΔΙΟΣ. Ερωτικά αντιφατικά. Επιλ.σχόλ.-έμμετρ. μετ. Γ. Γιατρομανωλάκης. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 139. Δρχ. 2.700. ISBN 960-325-302-2.

Λογοτεχνία Γενικά

Αστρονομία

Γενικά

Πρακτικά Δεκάτου Εβδόμου Συμπο­ σίου Ποίησης. Πάτρα, Αχαϊκές Εκδόσεις, 1999. Σελ. 359. Δρχ.

5.200.

ISBN 960-7960-27-0.

ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Π. Πλανήτες και δορυφόροι. Αθήνα, Ερευνητές, 1999. Σελ. 111. Δρχ. 4.800. ISBN 960-368-154-7.

Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαί­ δεια. Τόμος 28ος: Θέατρο-κινηματογράφος-μουσική-χορός. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1999. Σελ. 419. Δρχ. 14.500. ISBN 960-213-112-8.

ΑΝΑΣΤΑΣΑΚΟΣ Σ. Άβατα. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 96. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-527-130-3.

Τ έχν ες

Θ ετικές επιστήμες

Φυσική ΓΚΟΣΔΑΣ Ν. I. Η ενιαία κοσμοθεω­ ρία του ψηφιδωτού όντος. Αθήνα, Τροχαλία, 1999. Σελ. 402. Δρχ.

5.200.

ISBN 960-7809-52-1. Βιολογία KOLATA J. Κλώνος. Η ιστορία της Ντόλι και το μέλλον της κλωνοποίη­ σης. Μετ. X. Γεωργίου κ.ά. Αθήνα, Τραυλός, 1999. Σελ. 350. Δρχ.

5.500.

ISBN 960-7990-08-0.

Εφαρμοσμένες επιστήμες Ιατρική ASHWORTH S. Ξεχάστε το Βάρος σας. Μετ. Ε. Καλογιάννη. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 159. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-378-187-8. ΒΕΪΛ Α. Οκτώ εβδομάδες για την τέ­ λεια υγεία. Μετ. Ε. Καλογιάννη. Αθή­ να, Πατάκης, 1999. Σελ. 280. Δρχ.

3.950. ISBN 960-600-378-029-4.

LEVAY S. Ο σεξουαλικός εγκέφαλος. Μετ. Τ. Οικονόμου. Αθήνα, Σύναλμα, 1999. Σελ. 232. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-7578-18-Χ. ΝΙΑΙΚ Α. Το σώμα μου, ο εαυτός μου. Μετ. Ε. Καλογιάννη. Αθήνα, Πατά­ κης, 1999. Σελ. 236. Δρχ. 2.950.

ISBN 960-378-127-4. Οικιακή οικονομία Ρένα της Φτελιάς. Πίτες και τάρτες.

β ιβ λιογρ α φ ικό δελτίο

ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ Γ. Οι Βοτσαλωτές αυλές του Αιγαίου. Αθήνα, 1999. Σελ. 175. Δρχ. 9.360. ISBN 960-91180-0-3. Φωτογραφία Οι τέσσερις εποχές στην Ελλάδα. Φωτ.: Δ. Ταλιάνης. Κείμ.: Π. Θεοδωρίδης. Επιμ.: Α. Δούντση. Αθήνα, Το­ πίο. Σελ. 189. Δρχ. 9.800. ISBN 9607646-28-2.

Ποίηση

ΑΝΤΩΝΑΚΟΥ I. Όνειρα χωρίς πα­ πούτσια. Πειραιάς, 1999. Σελ. 63. ΑΣΙΚΗΣ Θ. Καστελόριζο. Αθήνα, Ίδμων, 1999. Σελ. 48. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-7547-35-7. ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ Σ. Θ. Στο χώρο της αναζήτησης. Θεσσαλονίκη, Πήγα­ σος, 1999. Σελ. 112. ISBN 960-317046-1. ΓΕΡΑΔΗΣ Σ. Κλίμακες. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 56.

Μουσική ΔΡΟΣΟΣ Γ. Ν. Φρειδερίκος Σοπέν. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1999. Σελ.

651. Δρχ. 6.240. ISBN 960-208609-2. ΧΑΛΚΙΑΣ Λ. 2.500 χρόνια ελληνική μουσική. Αθήνα, 1999. ΒιΒλίο και CD. Δρχ. 17.680.

Ενα σχολήσεις Αθλητισμός RILEY Ρ. Ο νικητής μέσα σου. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Αλκυών, 1999. Σελ. 308. ISBN 960-326041-Χ.

Κ λα σική φιλολογία Αρχαίοι συγγραφείς Προσωκρατικοί. Τόμος Α'. Ιστ. εισ.κείμ.-μετ.-ερμ. σχόλ.: Ε. Ν. Ρούσσος.

ΓΚΑΡΑΓΚΟΥΝΗΣ Β. Πίσω απ’ το πα­ ράθυρο. Ποιήματα. Αθήνα, Υψίπεδο, 1999. Σελ. 73. ΕΛΛΗΝΑΣ ΜΑΡΙΟΣ. Μήλο κομμένο φέτες. Αθήνα, Ίδμων, 1999. Σελ. 93.

ISBN 960-7547-32-2. ΚΑΜΒΥΣΗΣ Τ. Ύμνος και θρήνος για τον Αλέξανδρο Παναγούλη. Αθή­ να, Αρμός, 1999. Σελ. 29. ISBN 960527-118-4. ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗΣ Θ. Φυλάξου σύ­ ντροφε - προχωράμε. Αθήνα, Ί δ ­ μων, 1999. Σελ. 125. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-7547-36-5. ΛΕΒΑΝΤΗΣ Μ. Να μην τρως την καρδιά σου. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 99. ΛΟΥΔΑΡΟΣ Ζ. Α. Αναλογικό ημερο­ λόγιο. Αθήνα, Οδός Πειραιώς, 1999. Σελ. 66. ISBN 960-86370-0-7. ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. Δύσκολη υ­ ποχώρηση. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ. 50.

ΜΑΡΚΙΔΗΣ Μ. Βαποράκια. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 59. Δρχ. 1.560.

ISBN 960-211-455-Χ. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ X. Στοχασμοί κι αρπίσματα. Αθήνα, Παπαζήσης, 1999. Σελ. 65. ISBN 960-02-1333-Χ. ΜΟΡΑΡΗΣ Γ. Άνθη ράμνου. Ποιήμα­ τα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

35. ISBN 960-03-2492-1. ΠΛΑΣΤΗΡΑ Α. Τόπος για να ζεις. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 74. Δρχ.

1.370. ISBN 960-325-303-Χ. ΣΙΔΕΡΗΣ Τ. Αρχείον νυχτόβιων κή­ πων. Αθήναι, Εριφύλη, 1999. Σελ.

101. ISBN 960-7633-21-0. ΣΚΑΡΤΣΗΣ Σ. Λ. Η νεότητα της ποίη­ σης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 383. Δρχ. 4.000. ISBN 960-344-766-8. ΦΥΛΛΗΣ Π. Τα τσιριγώτικα. Αθήνα, 1999. Σελ. 355. Δρχ. 6.240. ISBN 960-86108-2-4. Ποιήματα του Σαίξπηρ. Μετ. Θ. Μ. Πανταζής. Αθήνα, 1999. Σελ. 95. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7825-3-1.

YEATS W. R. Ποιήματα. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1999. Σελ. 57. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-250-170-7. Πεζογραφία ΑΠΟΣΚΙΤΗΣ Κ. Το φονικό χαρτί. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 252. Δρχ. 3.700. ISBN 960-600-995-5. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ Ν. Λεβεντο­ γενιά. Αθήνα, Εντός, 1999. Σελ. 134. Δρχ. 2.600. ISBN 960-8472-47-4. ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ Α. Η κοπή του χρόνου. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 479. Δρχ. 6.500. ISBN 960-378-212-2. ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ. Σαμ. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 214. ISBN 96003-2473-5. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ X. Η ιστορία μιας ιστορίας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 167. Δρχ.

2.200.

ISBN 960-344-712-9.

ΔΟΥΚΑ Μ. Ουράνια μηχανική. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 555. Δρχ. 6.500. ISBN 960-041639-7.

ΣΚΟΡΙΝΗΣ X. Πρόσεξε, μη με τσα­ ντίσεις. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1999. Σελ. 285. Δρχ. 3.500. ISBN 960-221173-3.

ΚΑΡΤΕΡΗΣ Γ. Κ. Στον αστερισμό του κυνός. Αθήνα, Αμητός, 1999. Σελ.

121. ISBN 960-86184-1-Χ.

ΣΩΣΙΑΔΟΥ-ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ Θ. Το ξω­ τικό. Αθήνα, Aldebaran, 1999. Σελ.

290. Δρχ. 4.400. ISBN 960-782308-7.

ΚΕΝΤΡΟΥ-ΑΓΑΘΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Στο δωμάτιο. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ.

76. Δρχ. 1.560. ISBN 960-211-446-0. ΚΕΦΑΛΑΣ Η. Φάσματα της ερημιάς. Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 103.

ISBN 960-527-113-3. ΚΙΤΡΟΜΙΛΙΔΗΣ Μ. I. Διηγήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 188. Δρχ. 3.120. ISBN 960-211-459-2.

ΦΑΛΑΡΗ Ν. Χρυσές νεφέλες στο η­ λιοβασίλεμα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 523. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0093-1.

ΚΟΝΤΟΘΑΝΑΣΗΣ Σ. Η Αντιγόνη θα ’ρθει οπωσδήποτε. Διηγήματα. Αθή­ να, Ιωλκός, 1999. Σελ. 124. Δρχ.

2.600.

ISBN 960-426-134-7.

ALLEGRET C. Ανάμεσα σε δύο μητέ­ ρες. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Κορδόση. Αθήνα, Αγκυρα, 1999. Σελ. 194.

ISBN 960-234-620-5.

ΚΟΥΚΟΡΙΝΗΣ Β. Δ. Η επίσκεψη. Αθήνα, Σκόπελος, 1999. Σελ. 115. Δρχ. 1.870. ISBN 960-8480-53-1.

ARNOTHY C. Η τελευταία νύχτα πριν από το 2000. Μυθιστόρημα. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Αγκυρα, 1999. Σελ.

210. ISBN 960-234-617-5.

ΚΟΥΣΑΘΑΝΑ-ΡΟΕ Α. Η γεπονιά του Γιώρη. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1999. Σελ. 173. Δρχ. 3.950. ΛΑΜΠΕΛΕ Φ. Η σάουνα. Διηγήματα. Αθήνα, Υψίπεδο, 1999. Σελ. 114. Δρχ. 2.080. ΛΟΥΝΤΕΜΗΣ Μ. Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμα­ τα, 1999. Σελ. 535. Δρχ. 4.000. ISBN 960-344-768-4.

VAN GULIK R. To σχέδιο με τις πιές. Μετ. Ν. Ζάχου. Αθήνα, Θεμέλιο, 1999. Σελ. 240. Δρχ. 2.800. ISBN 960-310-247-4. ΓΕΛΙΝΕΚ Ε. Λαγνεία. Μετ. Λ. Ανα­ γνώστου. Αθήνα, Εκκρεμές, 1999. Σελ. 262. Δρχ. 3.900. ISBN 9607651-15-4.

ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ X. Αλέξανδρος και Διογένης. Αθήνα, Παπαζήσης, 1999. Σελ. 181. ISBN 960-02-1331-3.

ΓΚΟΓΚΟΛ Ν. Το ημερολόγιο ενός τρελού. Μετ. Γ. Τσακνιάς. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 52. Δρχ. 600.

ISBN 960-600-992-0.

ΜΩΡΑΪΤΗΣ Γ. Ρεπορτάζ κάτω απ’ τις ερπύστριες. Αθήνα, Εντός, 1999. Σελ. 114. Δρχ. 2.600. ISBN 9608472-35-0.

GRAYSON Ε. Κάθε χρόνο το Μάη. Μετ. Β. Σταματάκη. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 1999. Σελ. 203. Δρχ.

3.650. ISBN 960-7919-37-8.

ΝΑΣΚΟΣ Σ. Τα άνθη της ερήμου. Αθήνα, Κέδρος, 1999. Σελ. 255. Δρχ. 2.800. ISBN 960-04-1385-1.

WELSH I. Διαφθορά. Μετ. Δ. Αγγελίδης. Αθήνα, Ακτή-Οξύ, 1999. Σελ. 446. Δρχ. 5.000. ISBN 9607614-90-9.

ΠΑΙΟΝΙΔΗΣ Π. Στο Μιλένιουμ. Διη­ γήματα. Αθήνα, Ιωλκός, 1999. Σελ.

153. Δρχ. 3.000. ISBN 960-426136-3.

ΔΑΡΒΕΡΗ Ε. Γ. Διοτίμα. Αθήνα, Δη­ μιουργία, 1999. Σελ. 135. Δρχ.

2.600.

ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ Θ. Το είδωλο του κό­ σμου. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πατά­ κης, 1999. Σελ. 222. Δρχ. 3.900.

ISBN 960-378-192-4.

ΔΕΤΣΙΚΑΣ Κ. 1111 η πόλη του χρό­ νου. Αθήνα, Δωρικός, 1999. Σελ.

472. Δρχ. 4.800. ISBN 960-279403-8.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X. Το κανόνι. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 142. Δρχ. 2.300. ISBN 960-344733-7.

m®-

ΤΙΓΚΑ Τ. Τα χρόνια τρέχοντος. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 397. Δρχ. 4.300. ISBN 960-378016-2.

ZIGMAN L. Αρσενικό και παλιά γελά­ δα. Μετ. Μ. Δημητρά. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1999. Σελ. 327. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-400-111-0.

CAMILLERI Α. Το σχήμα του νερού. Μετ. Μ.-Ρ. Τράίκόγλου. Αθήνα, Πα­ τάκης, 1999. Σελ. 249. Δρχ. 2.250.

ISBN 960-378-088-Χ.

CARR C. Ο Άγγελος του σκότους. Μυθιστόρημα. Μετ. Ε. Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999.

Β ιΒλιογραφ ικό δελτίο

Σελ. 874. Δρχ. 4.000. ISBN 960-032500-6.

KAY G. G. Ένα τραγούδι για την Αρμπόν. Τόμοι Α'+Β'. Μετ. Τ. Λι6ανίδης. Αθήνα, Anubis, 1999. Σελ.

312+316. Δρχ. 4.200 (ο κάθε τόμος).

ISBN Set 960-306-232-4.

KEYES Μ. Τεκνο-ποίηση. Μετ. Σ. Αλεξάκη. Αθήνα, Νίκη, 1999. Σελ.

381. Δρχ. 4.900. ISBN 960-797406-9. ΚΕΜΑΛ Γ. Η ιστορία ενός νησιού. Ο ξεριζωμός. Μετ. Π. Αμπατζής. Αθήνα, Θεμέλιο, 1999. Σελ. 334. Δρχ.

4.200. ISBN 960-310-249-0. ΚΙΠΛΙΝΓΚ Ρ. Απλές ιστορίες από τους λόφους. Μετ. Τ. Πλυτά. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1999. Σελ. 352. Δρχ.

2.600. ISBN 960-208-589-4.

KLAVAN Α. Αληθινά εγκλήματα. Μυ­ θιστόρημα. Μετ. Ε. Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 418. Δρχ. 2.500. ISBN 960-032499-9.

CLARK Μ. Η. Στο φως του φεγγα­ ριού. Μετ. Μ. Χρόνης. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 409. Δρχ. 1.700. ISBN 960-450-627-7.

COLOANE F. Ακρωτήριο Χορν. Μετ. Κ. Ηλιόπουλος. Αθήνα, Opera, 1999. Σελ. 180. Δρχ. 3.120. ISBN 9607073-54-1.

KHOURY-CHATA V. Η δασκάλα. Μυθιστόρημα. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθή­ να, Άγκυρα, 1999. Σελ. 252. ISBN 960-234-618-1.

LAMRRE R. Ο χαμένος αδερφός. Μετ. Ζ. Σαρρή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 101. Δρχ.

1.800. ISBN 960-344-664-Χ.

LETTS Β. Στο μέρος της καρδιάς. Μετ. Κ. Τζωρίδου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1999. Σελ. 345. Δρχ. 3.900. ISBN 960-410-108-0.

LEWIS S. Προδοσία. Μετ. Ρ. Γεωργιάδου. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 416. Δρχ. 1.700. ISBN 960-450-625-0.

LITTELL R. Η πεταλούδα της Σιβη­ ρίας. Μετ. Σ. Αγάπιος. Αθήνα, Αλε­ ξάνδρεια, 1999. Σελ. 286. Δρχ.

3.640. ISBN 960-224-164-4.

McEWAN I. Έμμονη αγάπη. Μετ. Ε. Έμκε. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ.

299. Δρχ. 4.160. ISBN 960-211460-6.

Βιβλιογρα φ ικό δελτίι

McKINNON Κ. C. Κάτω από το φως των κεριών. Μετ. Φ. Πανταζή. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 267. Δρχ.

3.000. ISBN 960-14-0105-9.

MILLAS J. J. Βλάκας, νεκρός, μπά­ σταρδος κι αόρατος. Μυθιστόρημα. Μετ. Κ. Τζωρίδου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 200. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-03-2504-9.

MODIANO Ρ. Ντόρα Μπρούντερ. Μυ­ θιστόρημα. Μετ. Κ. Τζώρτζη. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 117. Δρχ.

2.300. ISBN 960-378-011-1.

MORGESTERN S. Γράμματα αγάπης από 0 έως 10. Μετ. Μ. Καρακώστα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 134. Δρχ. 2.000. ISBN 960-344699-8.

BANK Μ. Πάμε για άντρες. Μετ. Λ. Ιωαννίδου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 325. Δρχ. 3.500. ISBN 960-14-0109-8.

BURKE J. L. Λουιζιάνα Μπλουζ. Μετ. Μ. Κ. Κουμπαρέλη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 350. Δρχ.

4.000. ISBN 960-344-754-4.

NIZAMI. Λεϊλά και Μεζνούν. Μετ. Μ. Αλεβίζου. Αθήνα, Κονιδάρης, 1999. Σελ. 238. Δρχ. 3.325. ISBN 9607136-93-4.

DE SAINT-EXUPERY Α. Κάστρο. Μετ. Μ. Τυρβά-Χριστοδουλίδου. Αθή­ να, Ζαχαρόπουλος, 1999. Σελ. 624. Δρχ. 6.240. ISBN 960-208-595-8.

DEFORGES R. Αβάνα, αγάπη μου. Μετ. Ρ. Λέκκου-Δάντου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 392. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-14-0104-0. Ο’ CONAIRE Ρ. Θα κλάψει κανείς για τον Μάικελ; Μετ. Μ. Κουμούτση. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 1999. Σελ. 173. Δρχ. 3.300. ISBN 9607919-36-Χ.

PRE Η. DU - PRE Ρ. DU. Δύο ξένες σε μια ζωή. Μετ. Ρ. Λέκκου-Δάντου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ.

315. Δρχ. 5.000. ISBN 960-140102-4.

REVERTE Ρ. Το αίνιγμα της Σεβίλ­ λης. Μυθιστόρημα. Μετ. Δ. Δημουλάς. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ.

541. Δρχ. 5.500. ISBN 960-600994-7.

ROBERTS J. Μ. Εν ονόματι της Συ­ γκλήτου και του λαού της Ρώμης. Μετ. Ε. Χαριλάου. Αθήνα, Περίπλους,

1999. Σελ. 427. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7131-77-0.

SAVAGE Τ. Άβυσσος. Μετ. Μ. Σακκή. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1999. Σελ.

328. Δρχ. 3.500. ISBN 960-410110-2.

SARNEY J. Ο καπετάνιος των ωκεα­ νών. Μετ. Κ: Βλαχάκη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 339. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-14-0103-2.

CENDRARS Β. Ρούμι. Μυθιστόρημα. Μετ. Ε. Κώνστα. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 1999. Σελ. 171. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-03-2462-Χ.

SERRANO Μ. Το τέλος της γιορτής. Μετ. Λ. Παλλαντίου. Αθήνα, Ωκεανί­ δα, 1999. Σελ. 391. Δρχ. 4.200. ISBN 960-410-01-3. ΣΝΙΤΖΑΕΡ Α. Μάτια ερμητικά κλει­ στά. Μετ. Ο. Αβραμίδης. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 1999. Σελ.

234. Δρχ. 4.200. ISBN 960-791938-6.

SORIANO Ο. Θλιμμένος, τελευταίος και μόνος. Μετ. Α. Βασιλάκου. Αθή­ να, Opera, 1999. Σελ. 192. Δρχ.

3.000. ISBN 960-7073-53-3.

STAROVA L. Η εποχή των αιγών. Μυθιστόρημα. Μετ. Ν. Οικονομοπούλου. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 201. Δρχ. 3.200. ISBN 960600-969-6.

STROUT Ε. Ένα ανεξάρτητο κορίτσι. Μετ. Γ. Καστανάρας. Αθήνα, Νέα Σύ­ νορα, 1999. Σελ. 444. Δρχ. 4.700.

ISBN 960-14-0101-6. ΤΑΣΜΑ Σ. Εμένα ποιος με σκέφτηκε; Μετ. Β. Αγγελοπούλου. Αθήνα, Ελλη­ νικά Γράμματα, 1999. Σελ. 109. Δρχ. 1.800. ISBN 960-344-692-0.

JONES J. Η λεπτή κόκκινη γραμμή. Μετ. Μ. Μακρόπουλος. Αθήνα, ΑκτήΟξύ, 1999. Σελ. 415. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-7614-92-5. ΤΙΛΣΟΝ-ΜΙΛΣΑΝΗ Ε. Είκοσι τέσσε­ ρα ηλιοβασιλέματα στη Θάσο. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 244. Δρχ.

3.000. ISBN 960-14-0098-2. ΤΣΕΧΟΦ Α. Το βιολί του Ρότσιλντ. Μετ. Γ. Τσακνιάς. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 80. Δρχ. 500. ISBN 960600-991-Χ.

FITOUSSI Μ. Πενήντα εκατοστά πανί καθαρό και στεγνό. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Ρούτσου. Αθήνα, Άγκυρα,

1999. Σελ. 202. ISBN 960-234-619-1.

FULLERTON J. To κλουβί ίων πιθή­ κων. Μετ. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, ΒεΙΙ, 1999. Σελ. 384. Δρχ. 1.600. ISBN 960-450-626-9. Ταξιδιωτική λογοτεχνία MARSDEN Ρ. Αναζητώντας τους Αρμενίους. Εισ.-μετ. Ο. Σ. Αγαμπατιάν. Αθήνα, Στοχαστής, 1999. Σελ.

318. Δρχ. 4.370. ISBN 960-303079-1. Ευθυμογραφικά ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ-ΜΙΧΑΗΛ Γ. - ΧΑΤΖΗΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Το εγχειρίδιο του καλού ΠΑΟΚτσή. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 80. Δρχ. 1.200. ISBN 960-370-450-9. ΒΓΓΩΡΟΣ Γ. Χαρά σ’ εκείνον που γε­ λά με τα παθήματά του. Αθήνα, Καλέντης, 1999. Σελ. 197. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-219-094-9. Μελέτες Διονύσιος Σολωμός: «Κανών» νεοελ­ ληνικού πνευματικού βίου. Επιστημο­ νικό Συμπόσιο. Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτι­ σμού και Γενικής Παιδείας, 1999. Σελ. 389. Δρχ. 5.200. ISBN 960-259099-8. Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού. Επιμ. Γ. Κεχαγιόγλου. Ηράκλειο, Πα­ νεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999. Σελ. 529. Δρχ. 5.700. ISBN 960-524-074-2. ΑΝΔΡΕΙΩΜΕΝΟΣ Γ. Διονυσίου Σο­ λωμού, «Ύμνος εις την ελευθερίαν». Αθήνα, Συλλογές, 1999. Σελ. 125. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7463-21-8. ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ανισόπεδες διαβάσεις. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 366. Δρχ. 5.800. ISBN 960-600915-7. ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ Γ. Κ. Επίτάπητος. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1999. Σελ.

246. ΚΟΜΙΑΝΟΥ-ΑΛΑΜΑΝΟΥ Ε. Η βου­ κολική ποίηση και οι βουκολικοί ποιη­ τές. Αθήνα, 1999. Σελ. 557. Δρχ.

4.680. ISBN 960-570-002-6. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Εκ των Επτανησίων. Αθήνα, Ιωλκός, 1999. Σελ.

205. Δρχ. 4.000. ISBN 960-426135-5.

ΣΚΑΡΤΣΗΣ Σ. Λ. Μικρομορφές της λαϊκής λογοτεχνίας. Αθήνα, Ελληνι­ κά Γράμματα, 1999. Σελ. 229. Δρχ.

3.450. ISBN 960-344-765-Χ.

μοδυναμική στην προϊστορική κεραμεική της Κύπρου. Λευκωσία, 1999. Σελ. 99. Δρχ. 16.500. ISBN 9607752-4-1.

Δοκίμια

Μαρτυρίες

ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Λ. Η κοινωνία του καιρού μας. Αθήνα, Οι Εκδό­ σεις των Φίλων, 1999. Σελ. 197. Δρχ. 3.120. ISBN 960-289-040-1.

ΓΙΑΡΕΝΗ Σ. X. Της Μικρός Ασίας, της Τρίγλιας και της προσφυγιάς. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1999. Σελ.

246.

ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Η ποιητική του παλιάτσου. Αθήνα, Έρασμος, 1999. Σελ. 76. Δρχ. 1.560.

ΜΩΡΑΪΤΗΣ Γ. Εκάς οι βέβηλοι! Το «κατηγορώ» του Πλουμπίδη. Αθήνα, Εντός, 1999. Σελ. 198. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-8472-45-8.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. Η εκδί­ κηση. Επιμ. Θ. Ν. Πελεγρίνης. Μετ. Λ. Μιχάλη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ­ ματα, 1999. Σελ. 293. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-344-788-9.

ΠΑΠΑΝΙΚΟΣ Β. Ο Νίκος Ζαχαριάδης στο Νταχάου. Αθήνα, Φιλίστωρ, 1999. Σελ. 167. Δρχ. 2.600. ISBN 960-369-043-0.

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Θ. Θρύμματα του έρωτα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 95. Δρχ. 2.000. ISBN 960344-770-6.

LAYLLE C. Δύο παιδιά πίσω από ένα τείχος. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 364. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-237-150-1.

ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Οι μεγάλοι μύ­ θοι και οι πρώιμες ελληνικές γραφές. Αθήνα, Πελασγός, 1999. Σελ. 106. Δρχ. 1.870. ISBN 960-522-087-3.

LETOURNEAU Μ. - FUALLAV V. Το μοναδικό έγκλημα η αγάπη. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Το Κλειδί, 1999. Σελ. 361. Δρχ. 4.000. ISBN 960-23715-Χ.

ΡΟΖΑΝΗΣ Σ. Θείος έρως. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 74. Δρχ. 2.000. ISBN 960-344-697-1.

BECK H.-G. Βυζαντινόν ερωτικόν. Μετ. I. Δημητρούκας. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1999. Σελ. 320. Δρχ.

9.360. ISBN 960-7731-20-4.

Βιογραφίες Ο γιατρός Γεώργιος Μερίκας. Επιμ. Θ. Δ. Μουντοκαλάκης. Αθήνα, Βήτα, 1999. Σελ. 88. Δρχ. 4.000. ISBN 9607308-964. Ελληνική ιστορία ΑΠΈΛΙΔΗΣ Α. Αναδρομή στην ιστο­ ρία της Μακεδονίας. Τόμος Α'. Κατε­ ρίνη, Μάη. Σελ. 293. Δρχ. 4.160.

Έργα ΠΑΝΤΑΖΗΣ Θ. Μ. Η Οδύσσεια μιας διχοτομημένης Κύπρου. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1999. Σελ. 92. Δρχ.

2.600.

ISBN 960-7731-17-4. ΣΚΟΥΡΤΗΣ Γ. Εφιάλτες. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 109. Δρχ.

3.120. ISBN 960-03-2502-2. Μελέτες ΠΟΥΧΝΕΡ Β. Φαινόμενα και νοού­ μενα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 424. Δρχ. 6.500. ISBN 960-344-738-2.

Ιστορία Αρχαιολογία ΤΑΡΑΜΙΔΗΣ Γ. Εφαρμοσμένη θερ­

ΑΠΈΛΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η προϊστορική Ελλάς. Λεξικόν τοπωνυμιών. Αθήναι, Aldebaran, 1999. Σελ. 517. Δρχ.

7.600.

ISBN 960-7823-07-9. ΒΟΛΩΝΑΚΗΣ I. Κ. Η πολιτική και στρατιωτική ιστορία της αρχαίας Ελλά­ δος. Αθήναι, Γεωργιάδης, 1999. Σελ. 301. Δρχ. 5.200. ISBN 960-3160954. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΔΟΥ Ν. Π. Τα προνόμια του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κα­ τερίνη, Μάτι, 1999. Σελ. 281. Δρχ.

4.160. ISBN 960-8042-04-6. ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Ν. Ιστορία της πόλεως Πατρών. Τόμος Β'. Πάτρα, Αχαϊκές Εκδόσεις, 1999. Σελ.

531. Δρχ. 6.240. ISBN τ. Β' 9607960-09-2.

Β ιβλιογ ρα φ ικό δελτίο

ΜΑΚΡΥΝΙΚΟΛΑΣ Ν. 'Ελληνες. Αθή­ να, 1998. Σελ. 431. Δρχ. 4.160. ISBN 960-91030-0-6. ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ Α. Δημόσιες τελετές στην Κέρκυρα κατά την περίοδο της Βενετικής κυριαρχίας, 14ος-18ος αι. Αθήνα, Θεμέλιο, 1999. Σελ. 528. Δρχ. 10.400. ISBN 960-310-248-2. ΠΑΡΑΠΑΓΠΔΗΣ Γ. Η Θράκη ανά τις χιλιετίες. Αθήνα, Συλλογές, 1999. Σελ. 79. Δρχ. 2.080. ISBN 960-746322-6. ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ Σ. I. Ιστορία της Ελληνι­ κής Επαναστάσεως. Τόμος Δ'. Αθή­ να, Δημιουργία, 1999. Σελ. 487. Δρχ. 5.200. ΤΣΑΠΑΡΑΣ Σ. Εκατό χρόνια πόλε­ μος Ελλάδας-Τουρκίας (19002000). Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 649. Δρχ. 7.000. ISBN 960-140072-9. ΦΩΚΑΣ-ΚΟΣΜΕΤΑΤΟΣ Σ. Π. Η Μα­ κεδονία από την αρχαιότητα μέχρι σή­ μερα. Κατερίνη, Μάτι, 1999. Σελ.

70+χάρτες. Δρχ. 4.160. ISBN 9608042-03-8. ΓΟΥΝΤ Μ. Στα βήματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μετ. Γ. Ποταμιάνου. Αθήνα, Κασιανιώτης, 1999. Σελ.

256. Δρχ. 9.360. ISBN 960-032496-4. Παγκόσμια ιστορία ΒΕΛΛΙΑΝΙΤΗΣ Θ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Βαλ­ κάνια. Αθήνα, Μέδουσα/Σέλας, 1999. Σελ. 228. Δρχ. 3.800. ISBN 960-7014-61-8. ΚΡΙΤΟΒΟΥΑΟΣ Μ. Βυζαντίου Άλωσις. Αθήνα, Δημιουργία, 1999. Σελ.

190. Δρχ. 4.160. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ Φ. Το σύνδρομο του Οδυσσέα. Αθήνα, Ορφέας, 1999. Σελ. 686. ISBN 960-85076-2-6. ΣΟΛΤΑΡΙΔΗΣ Σ. Α. Μουσουλμάνοι της Βουλγαρίας. Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα, 1999. Σελ. 357. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-14-0084-2.

LUKACS J. Ο Χίτλερ της ιστορίας. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Ενάλιος, 1999. Σελ. 420. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-536-047-0.

SCHLUMBERGER G. Ο Αυτοκράτωρ Νικηφόρος Φωκάς. Μετ. I. Λαμπρίδης. Αθήνα, Δημιουργία, 1999. Σελ.

895. Δρχ. 8.320.

Β ιβλιογ ρα φ ικό δ ίλ τ ίο

HARTOG F. Ο 19ος αιώνας και η ι­ στορία. Μετ.-σχόλ.: X. Ορφανός - X. Αυλάμη. Αθήνα, Κάτοπτρο, 1999. Σελ. 313. Δρχ. 7.280. ISBN 9607778-16-2.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύ­ χος 120. ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τεύχος 15. Δρχ. 2.600. ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Τεύχος 49, 1999. Δρχ.

2.600. ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΑΝΘΕΟΝ. Τεύχος 6. Δρχ. 1.200.

Ελλάδα Ερμούπολη-Σύρος. Ιστορικό οδοιπο­ ρικό. Αθήνα, Ολκός, 1999. Σελ. 167. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7169-90-6. ΓΚΟΝΗΣ Θ. Πορεία για Γαλαξίδι. Αθήνα, Γκόνης, 1999. Σελ. 173. Δρχ. 7.280. ISBN 960-863-671-Χ.

ΕΜΦΑΣΗ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 2. Δρχ. 2.000. ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 47. Δρχ. 1.800. ΕΡΕΙΣΜΑ. Περιοδική έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 17. Δρχ. 2.500. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 46. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτε­ χνία. Τεύχος 152. Δρχ. 2.000.

Ελεύθερα αναγνώσματα ΛΥΡΑΤΖΗ Μ. Η Σμαραγδένια και άλ­ λα παραμύθια. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 96. Δρχ. 1.500. ISBN 960600-853-3. ΜΑΡΡΑ Ε. Ο Πολικός και η Μελένια. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 45. Δρχ. 2.800. ISBN 960-344721-8.

COPPIN Β. Αστεία και τέρατα από της γης τα πέρατα. Μετ. Μ. Κιτροέφ. Αθή­ να, Ποταμός, 1999. Σελ. 139. Δρχ.

5.800. ISBN 960-7563-35-2.

MAGNIER Τ. - HALLENSLEBEN G. Η Μουσούδη και το Αγγελούδι. Αθή­ να, Ποταμός, 1999. Σελ. 32. Δρχ.

3.000.

ISBN 960-7563-34-4. ΤΕΜΠΕΡΔΕΫ Α. Ο Χάρυ και οι σακα­ ράκες. Μετ. Π. Παμπούδη. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 337. Δρχ.

3.150. ISBN 960-600-876-2.

Περιοδικά ΑΓΟΡΑ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ. Τεύχος 4. Δρχ. 1.000. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τεύχος 72. Δρχ. 2.000. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ. Τ. 48ος, 19981999. Δρχ. 1.040.

Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερί­ δα. Φύλλο 119. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1716. Δρχ.

1.200. ΤΑ ΝΕΦΟΥΡΙΑ. Τεύχος 2. Δρχ. 400. ΝΟΜΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Τεύχος 6. ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΘΕΡΑΠΕΥ­ ΤΙΚΗΣ. Ετήσια έκδοση 1999. Δρχ.

2.000. ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ. Τεύχος 105-106. Δρχ. 2.000. ΟΜΠΡΕΛΑ. Γράμματα - τέχνες - πολι­ τισμός. Τεύχος 45. Δρχ. 2.000. ΟΥΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύ­ χος 35. Δρχ. 1.500. ΡΥΘΜΟΙ. Τεύχος 28-29. Δρχ. 1.200. ΣΙΦΝΙΑΚΑ. Τόμος Ζ', 1999. Δρχ.

3.600. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 107. Δρχ. 1.500. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Διμηνι­ αίο περιοδικό. Τεύχος 10. Δρχ.

1.500. ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση σπου­ δής στην Ορθοδοξία. Τεύχος 71. Δρχ. 1.700. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. Τεύχος 419.

ΠΑΤΙ. Τεύχος 292. Δρχ. 700.

Ο ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφική επιθεώρησις. Τεύχος 111. Δρχ. 1.000.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του Βιβλίου. Τεύχος 401. Δρχ. 1.800.

EXIT ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ. Τεύχος 27. Δρχ. 500.

Ιτην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες Βιβλιοκριτικές και Βιβλιοπαρουοιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

Αρ. 402 1Οκτωβρίου - 31 Οκτωβρίου 1999

Οδηγοί Βερέμης Θ., Δραγουμης Μ.: Greece, world, Bibliographical series, Vol. 17 (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρό­ μος, 7/10/99) Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος: Θησαυροί της Εθνικής Βιβλιοθήκης (Κυρ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 26/10/99) Κρατερός I. (επιμ.): Νομικό εγκυ­ κλοπαιδικό λεξικό (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 10/10/99) Λεξικά Πλατής Ν.: Black Out - Το Μαΰρο Λεξικό (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 22/10/99) Φιλοσοφία Γρηγοροπούλου Β.: Γνώση, πάθη και πολιτική στη φιλοσοφία του Σπινόζα (Γ. Φαράκλας, Ο Πολίτης, Οκτ. ’99) Ηράκλειτος: Απαντα τα ευρισκόμενα (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 22/ 10/99) (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 23/ 10/99) Εκδ. Αξιολογικά: Πολιτικές του ορ­ θολογισμού (Γ. Φαράκλας, Ο Πολί­ της, Οκτ. ’99) Θανασάς Π.: Ο πρώτος «δεύτερος πλους»: Είναι και Κόσμος στο ποίη­ μα του Παρμενίδη (Σ. Ράγκος, Το Βήμα, 10/10/99) Κττρομηλίδης Π.: Νεοελληνικός Δια­ φωτισμός (Α. Αργυρίου, Ελευθερο­ τυπία, 22/10/99) Μπαλτάς Α.: Στο περιθώριο επιστή­ μης και πολιτικής (Γ. Φαράκλας, Ο Πολύτης, Οκτ. ’99) Μπασάκος Π.: Επιχείρημα και κρίση (Β. Κάλφας, Ελευθεροτυπία, 22/

10/99) (Γ. Φαράκλας, Ο Πολίτης, Οκτ. ’99) Ρούσσος Ε. Ν. (επιμ.): Προσωκρατικοί (Β. Λιάπης, Καθημερινή, 3/ 10/99) Ψυχοπαίδης Κ.: Ο φιλόσοφος, ο πο­ λιτικός και ο τύρανος (Γ. Φαράκλας, Ο Πολίτης, Οκτ. ’99) Λάο-Τσε: Το βιβλίο της ενέργειας και της φύσης (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 3/10/99) Λεβί Π.: Δυνητική πραγματικότητα. Η φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου (Σ. Ντάλης, Αυγή, 10/ 10/99) Μπαλιμπάρ Ε.: Η φιλοσοφία του Μαρξ (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόρα­ μα, 22/10/99) Φουκουγιάμα Φ.: Οι κοινωνικές α­ ρετές και η δημιουργία της ευημε­ ρίας (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 23/ 10/99) Χάβιλαντ Έ.: Κώστας Αξελός. Βίος στοχαστικός - Βιωμένη σκέψη (Π. Τσιαμούρας, διαβάζω, 400) Ψυχολογία Μάρσαλ-Ουόρεν Ντ.: Mind Detox (Μ. Χαραμή, Το Βήμα, 17/10/99) Κοινωνιολογία Έμκε-Πουλοπούλου Ή.: Έλληνες ηλικιωμένοι πολίτες. Παρελθόν, πα­ ρόν και μέλλον (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 24/10/99) Κωνσταντοπούλου Χρ., ΜαράτουΑλιμπράντη Λ., Γερμανός Δ., Οικο­ νόμου Θ.: «Εμείς» και οι «άλλοι». Αναφορά στις τάσεις και τα σύμβο­ λα. Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ζ. Σαμαρά, Το Βήμα, 17/ 10/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 31/10/99)

επιμέλεια: ΗΑΙΑΖ ΜΑΓΚΑΙΝΗΖ

Μπουρντιέ Π.: Η ανδρική κυριαρχία (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 16/10/99) Πολίΐΐκή-Πολιιικές Επιστήμες Βενιζέλος Ε.: Πολιτική αναφορά (Τ. Παππάς, διαβάζω, 400) Θεοδωρόπουλος Β.: Σύνορα-Η με­ ταβαλλόμενη σημασία της εδαφικής κυριαρχίας (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 14/10/99) Θεοδωρόπουλος Β., Ιωακειμίδης Π., Κουλουμπής Θ., Ντάλης Σ.: Το ΝΑΤΟ και η ευρωπαϊκή άμυνα (Σ. Ευσταθιάδης, Το Βήμα, 17/10/99) Ντάλης Σ. (επιμ.): Από το Μάαστριχτ στο Άμστερνταμ. Αποτίμηση της Δια­ κυβερνητικής Διάσκεψης και Ανάλυ­ ση της Ε. Ε. (Κ. Υφαντής, Αντί, 15/ 10/99) Ντάλης Σ. (επιμ.): Η κρίση στο Κόσοβο. Η Ελλάδα, η Διεθνής Κοινό­ τητα και τα ΜΜΕ (Γ. Δανιήλ, διαβά­ ζω, 400) Παππάς Α.: Μεταξύ Γουτεμβέργιου και Μαρξ (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 17/10/99) Περράκης Σ., Κοτζιάς Ν.: Στόχοι και τακτικές στη Διακυβερνητική Διάσκε­ ψη της Ε.Έ. του 1996-97 (Σ. Ντά­ λης, Αντί, 15/10/99) Ρέππας Δ.: Πρόσωπο με πρόσωπο με τα μαζικά μέσα ενημέρωσης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10/10/99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 16/10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 2/ 10/99) Σακελλαρόπουλος Θ. (επιμ.): Η με­ ταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους (Τ. Παππάς, διαβάζω, 400) Σταμάτης Γ., Μαριόλης Θ.: ΟΝΕ και νεοφιλελεύθερη πολιτική (Κ. Μελάς, Ημερήσια, 30/10/99) Τάρκας Αλ.: Κόσσοβο: ανάφλεξη

κ ρ ιτ ικ ο γ ρ α φ ία

διαρκείας (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 30/ 10/99) Τσιάμπας-Ρουμελιώτης Γ.: Το ελλη­ νικό και παγκόσμιο πολιτικό management (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξ­ πρές, 10/ 10/99) Χολέβας Κ.: Ελληνισμού ενόρασις (Ι.Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 17/ 10/99) Ψημμένος I.: Παγκοσμιοποίηση και συμμετοχή εργαζομένων (Κ. Μελάς, Ημερήσια, 30/10/99) ΚόγιεΒε Α.: Τυρρανία και σοφία (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 1/10/99) Μορέν Ε.: Αφήνοντας τον Εικοστό Αιώνα (Μ. Τσάτσου, Καθημερινή, 31/10/99) Μπους Τζ.: Η μεταμόρφωση του κό­ σμου (Ν. Ιορδανίδης, Exodos, 15/ 10/99) Νούσμπαουμ Μ.: Υπέρ ΠατρίδοςΠατριωτισμός ή κοσμοπολιτισμός; (Σ. Ροζάνης, Ελευθεροτυπία, 8/ 10/99) (Ντ. Τσιμπούκη, Το Βήμα, 24/10/99) Ουίλσον Έ.: Σύναλμα-Η ενότητα της γνώσης (Φ. Νικολόπουλος, Το Βή­ μα, 10/10/99) Τζελούν Τ. Μπ.: Ο ρατσισμός όπως τον εξήγησα στην κόρη μου (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυ­ ριακής, 31/10/99) Φουκουγιάμα Φ.: The Great Disruption-Human Nature and the reconstitution of social order (Ντ. Σιώτης, To Βήμα, 17/10/99) Χόμπαχ Μπ.: Ξέσπασμα. Η πολιτική του νέου κέντρου (Β. Γεωργιάδου, Ελευθεροτυπία, 1/10/99) Δίκαιο Δούση Ε.: Το έννομο συμφέρον στη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρί­ ου της Χάγης (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 17/10/99) Κρατερός 1., Στρατή Α.: Δίκαιο της θάλασσας (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 10/ 10/99)

Ραμονέ I.: Η τυραννία των ΜΜΕ (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Καθημερινή, 31/ 10/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 17/ 10/99) (Π. Μπουκάλας, Καθημε­ ρινή, 26/10/99) Τκρτ Σ., Τζόουνς A.: The Trust: The

κριτικογρ αφ ία

private and powerful family behind the New York Times (P. Τσέρνοου, To Βήμα, 17/10/99) Οικονομία Καραφωτάκης Ε.: Οι Βαλκανικές οι­ κονομίες στο πρώιμο στάδιο μετάβα­ σης (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 24/10/99) Μαλινδρέτος Β.: Επενδύσεις. Χρη­ ματοοικονομική ανάλυση (X. Ζ. Καρανίκας, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 14/10/99) Τσικογιαννόπουλος Εμμ.: Η επιστή­ μη, η τέχνη και η πρακτική του πελατοκεντρικού Bancassurance (I. Πα­ παζήση, Ισοτιμία, 2/10/99) Γκίλμορ Ου.: Βρόμικο χρήμα (I. Πα­ παζήση, Ισοτιμία, 2/10/99) Εκπαίδευση Εκδ. Νεφέλη, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Πανεπιστήμιο της χώρας των Βά­ σκων: Νέα ελληνικά για κλασικούς φιλολόγους (Β. Χατζή βασιλείου, Ελευθεροτυπία, 31/10/99) Κάλφας Α.: Ο μαθητής ως αναγνώ­ στης (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 400) Μπαγάκης Γ.: Εκπαιδευτικές αλλα­ γές. Προγράμματα κινητικότητας και κοινοτικό πλαίσιο στήριξης (Σ. Μποφυλάτος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 51) Παιδαγωγική Σταματοπούλου Δ.: Αισθητική καλ­ λιέργεια και μορφές έκφρασης των νηπίων (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβά­ ζω, 400) Οικολογία Δημοπούλου Μ., Μπαμπίλα Ε., Φραντζή Α., Χατζημιχαήλ Μ.: Πάμε μια βόλτα στο Μοναστηράκι. Εκπαιδευτι­ κό πακέτο περιβαλλοντικής εκπαί­ δευσης (Κ. Μάγος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 51) Μαγγιώρης Σ.: Στα μονοπάτια της Φύσης και της Βιολογίας (A. I. Κασσέτας, διαβάζω, 400) Λαογραφία Μερακλής Μ. Γ.: Θέματα λαογρα­

φίας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 31/ 10/99) Τσιροπινά Σ.: Ο κύκλος που έκλεισε (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 9/10/99) Χατζόπουλος Γ.: Συμβολή εις την Λαογραφίαν του Κρυονέρου Ανατο­ λικής Θράκης (Σ. Καργάκος, Ελεύ­ θερος Τύπος, 24/10/99) Ανθρωπολογία Καλογερόπουλος Κ. (επιμ.): Η σο­ φία του ονειρόχρονου (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 30/10/99) Κριμπάς Κ.: Εκτείνοντας τον Δαρβι­ νισμό και άλλα δοκίμια / Γιάννης Σαρεγιάννης και η έννοια της ασθέ­ νειας (Θ. Τζαβάρας, Καθημερινή, 19/10/99) Μάλορι Τζ. Π.: Οι ΙνδοευρωπαίοιΓλώσσα, αρχαιολογία και μύθος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3/10/99) Οζέ Μ.: Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων (Κ. Καλφόπουλος, Αντί, 1/10/99) Ουιλκς Τζ.: Οι Ιλλυριοί (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 15/10/99) Αρχειονομία Μπόγιας Α.: Αρχειονομία. Βασικές έννοιες και αρχές /Εγχειρίδιο αρχειονομίας. Η επεξεργασία ενός ιστορι­ κού αρχείου (Κυρ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 12/10/99) Επιστήμες - Τεχνολογία Αλαχιώτης Σ.: Η πρόκληση των γονι­ δίων (Κ. Κριμπάς, Το Βήμα, 17/ 10/99) Κολάτα Τζ.: Κλώνος. Η ιστορία της Ντόλι και το μέλλον της κλωνοποίη­ σης (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 14/10/99) Αρχιτεκτονική Φιλιππίδης Δ.: Διακοσμητικές τέ­ χνες. Τρεις αιώνες τέχνης στην ελ­ ληνική αρχιτεκτονική (Σ. Ντάλης, Αυγή, 24/ 10/99) Deutsches Architektur-Museum: 20th-Century Architecture, Greece (Α. Αντονάς, To Βήμα, 24/10/99) Γλώσσα Χατζησαββίδης Σ.: Ελληνική γλώσ­

σα και δημοσιογραφικός λόγος (Μ. Σουλιώτης, Το Βήμα, 31/10/99) Τέχνες Σερότα Ν.: Εμπειρία ή ερμηνεία. Το δίλημμα των μουσείων μοντέρνας τέχνης (Ν. Δασκαλοθανάσης, Το Βήμα, 24/10/99) Αρχαία Ελλάδα Γεωργακόπουλος Κ.: Αρχαίοι Έλλη­ νες ιατροί (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ιστο­ ρία, 376) Ουεστ Μ.: Αρχαία ελληνική μουσική (Π. Βλαγκόπουλος, Το Βήμα, 10/ 10/99) Κλασική Φιλολογία-Λογοτεχνία Διοσκουρίδης: Κώδικας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 17/10/99) (Δ. Ρουμποΰλα, Έθνος, 16/10/99) Ξενοφών: Ιέρων ή Τυραννικός (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 1/10/99) Πλούταρχος: Ερωτικός (Γ. Παπαϊωσήφ, Ακρόπολις, 24/10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 29/ 10/99) Οδίδιος: Ερωτικά αντιφάρμακα (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 23/10/99) Σενέκας: Είναι μικρή η ζωή (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 3/10/99) Ανθολογίες Εκδ. Άγρα: Ανατομία του αστυνομι­ κού μυθιστορήματος (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 1/10/99) Καρακούλης Π. (επιμ.): Χρυσός σε Ματ. Μικρός περίπατος στο σύγ­ χρονο ελληνικό ποιητικό τοπίο (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 17/ 10/99) Πετρόπουλος Γ. (επιμ.): Εκ των Επτανησίων (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 15/10/99) Σονιέ Γκ.: Ελληνικά δημοτικά τρα­ γούδια (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 31/10/99) Ποίηση Ανδρικόπουλος Γ.: Γαλάτεια Σαράντη (Δ. Κωσπ'δης, Σύγχρονη Σκέψη, Οκτ. ’99) Βαβούρης Σ.: Πού πήγε, ως πού πή­

γε αυτό το ποίημα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 17/10/99) Βλαβιανός X.: Ο άγγελος της ιστο­ ρίας (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Οκτ. ’99) (Α. Ξύδη, Μετρά, Οκτ. ’99) (Β. Παπαγεωργίου, Πορφύρας, 92) Γαλανός Γ.: Γαλάζιος ουρανός (Σ. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 10/ 10/99) Γιαννακάκος Κ.: Χωρίς αντίκρυσμα (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 17710/99) Δαράκη Ζ.: Ποίηση 1971-1992 (Έ. Χουζούρη, Καθημερινή, 3/10/99) Δημητρομανωλάκης Μ.: Σύνορα (Γ. Παπαϊωσήφ, Ακρόπολις, 17/10/99) Δημουλάς Ά.: Τα ποιήματα, 19511985 (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 10/ 10/99) Ευαγγελάτος Κ.: Η ροπή της μνήμης (Λ. Πετμεζάς, Όνομα, 13/10/99) Ζαφειρίου Σ.: Η Άτροπος των ημε­ ρών (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 400) Ζιούτη Α.: Ο Θεός κατοικεί σ’ ουρα­ νοξύστη (Α. Ξύδη, Μετρά, Οκτ. ’99) Ζωγράφου Μ.: Παλεύοντας κόντρα στον άνεμο (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλε­ όραση, 9/10/99) Ηλιοπούλου-Ζαχαροπούλου Ε.: Αμοιβαία μετάθεση (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Οκτ. ’99) Θεοτόκης Κ.: Τα σονέτα (Α. Ξύδη, Μετρά, Οκτ. ’99) Κακλαμανάκη Ρ.: Λίγο πριν, λίγο με­ τά (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 400) Καρούζος Ν.: Πεζά κείμενα (Α. Ξύ­ δη, Μετρά, Οκτ. ’99) Λιοντάκης Χρ.: Με το φως (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 29/ 10/99) Μαυρογιώργης Φ.: Το τελευταίο τραγούδι του αιώνα μας (Γ. Καραβί­ δας, Ριζοσπάστης, 14/10/99) Μιχαλόπουλος Γ.: Αυτό το πουλί είχε έλθει με τα πόδια (Τ. Τσάκωνας, Ελεύθερη Ώρα, 31/10/99) Πάσχος Π. Β.: Η πηγή και το ελάφι (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Οκτ. ’99) Πολύζος Β.: Επίλογοι και άλλα κεκραγάρια (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 31/ 10/99) Σακελλίου Λ., Ντόκος Θ., Σταβέλης Θ.: Εισαγωγή στην Τριλογία της Η.

D. (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 31/10/99) Σταμάτη Μ.: Δώδεκα γυναίκες (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης, 28/10/99) Φωσκαρίνης Θ.: Αυτόχειρη ασκήμια

ουσίες και συντηρητικά (Δ. Παυλά­ κου, Αυγή, 17/10/99) Χαρκιανάκης Σ.: Λιτανεία χρωμάτων (Σ. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 24/10/99) πεζογραφία Αμπατζόγλου Π.: Ο πύργος των αι­ νιγμάτων (Ν. Ησαΐα, Το Βήμα, 17/ 10/99) Αποσκίτης Κ.: Φονικό χαρτί (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 8/ 10/99) Αρκουδέας Κ.: Ποτέ τον ίδιο δρόμο (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 3/10/99) Βατζιάς Γ.: Προληπτικός πυρηνικός πόλεμος (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 9/ 10/99) (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 2/ 10/99) Βούρβουλη Γ.: Το κέρατο και άλλα απρόοπτα (Μ. Πολυχρόνης, MusicLife, Οκτ. ’99) Γκουρογιάννης Β.: Ο θίασος των Αθηναίων (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 23/10/99) Γλυκοφρύδη Κ.: Το επόμενο θέρος (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 28/ 10/99) Δέτσικας Κ: 1111 - Η πύλη του χρό­ νου (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 31/10/99) Δημητρακάκη Ά.: Το άνοινμα της μύτης (Λ. Κέζα, Votre Beaute, Οκτ. ’99) Διακουλάκης X.: Ο απέναντι καθρέ­ φτης (Τ. Δημητρούλια, Το Βήμα, 31/ 10/99) Διαμαντής Θ.: Καλή σου τύχη (Σ. Δημούλης, Αυγή, 3/10/99) Δόμβρου Σ.: Έρωτας είναι, θα περά­ σει... (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 5/10/99) Δούκα Μ.: Ουράνια μηχανική (Μ. Θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 10/ 10/99) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 23/ 10/99) Ζαχαροπούλου Ν.: Όπου ορίζει το φιλί (Ν. Ιορδανίδης, Diva, Οκτ. ’99) Θεοδωρόπουλος Τ.: Η δύναμη του σκοτεινού θεού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 31/10/99) (X. Δημακοπούλου, Εστία, 31/10/99) Θωμοπούλου Σ.: Στους πρόποδες του Φεγγαριού (X. Δημακοπούλου, Εστία, 31/10/99) Καββαδίας Ν.: Το στοιχειό στο φύτε­ μα και άλλες ιστορίες (Δ. Κωστίδης, διαβάζω, 400)

κριτικογραφ ία

Κανελλοπούλου Α.: Τίποτα δεν είναι τυχαίο (Ν. Ιορδανίδης, Diva, Οκτ. ’99) Καρτέρης Γ.: Στον αστερισμό του Κυνός (Ν. Ιορδανίδης, Exodos, 15/ 10/99) Κάσδαγλης Ν.: Ακοίμητο το αίμα των νεκρών (Ά. Σουλογιάννη, δια­ βάζω, 400) Κιτρομηλίδης Μ.: Διηγήματα (Ό. Σελλά, Καθημερινή, 2/10/99) Κουμανταρέας Μ.: Η μέρα για τα γραπτά, η νόχτα για το σώμα (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 2/10/99) Κουμπαρέλη Μπ.: Αυτά να τα πεις αλλού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 10/10/99) Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Η έκτη σφραγίδα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 3/ 10/99) Μανουσάκης Γ.: Ένα κρανίο καρ­ φωμένο στο κιγκλίδωμα (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Οκτ. ’99) (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 24/10/99) Μαντόγλου Α.: Βιρτζίνια Γουλφ Cafe (Β. Αθανασόπουλος, Καθημερινή, 12/10/99) Μαρκοποΰλου Λ.: Θα κρατήσουμε ό,τι μας αρέσει (Μ. Πολυχρόνης, Music-Life, Οκτ. ’99) Μέσκος Μ.: Μουχαρέμ (Η. X. Παπαδημητρακόπουλος, Ελευθεροτυπία, 22/10/99) Μητσάκης Μ.: Αυτόχειρ (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 15/10/99) Μιχαηλίδης Μ.: Η πισίνα των ανα­ μνήσεων (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 7/10/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3/10/99) Μπακόλας Ν.: Μπέσα για μπέσα ή Ο άλλος Φώτης (Δ. Τσατσοΰλης, δια­ βάζω, 400) Μπιλλήρη Ν.: Το μοιραίο λάθος (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 2/10/99) Νικολαΐδης Ν.: Η καλή συντρόφισσα. 6+4 (Ό. Σελλά, Καθημερινή, 2/ 10/99) Νικολόπουλος Γ.: Το σιωπηλό αστέ­ ρι (Μ. Καθαφάκη, Σύγχρονη Σκέψη, Οκτ. ’99) Παπαδάκη Α.: Σαν χειμωνιάτικη λια­ κάδα (Ά. Χρονάκη, διαβάζω, 400) Πελεγρίνης Θ.: Το είδωλο του κό­ σμου (Λ. Χατζοπούλου, Το Βήμα, 24/10/99) Πλασκοδίτης Σ.: Το μοντέλο (Α. Ζήρας, Ελευθεροτυπία, 22/10/99) Πολίτης Ν.: Υπό τον μόδιον (Μ. Θεοδοσοποΰλου, Το Βήμα, 24/10/99)

ιτικογραφί

Ρούφος Ρ.: Οι Γραικύλοι (Β. Χατζηθασιλείου, Ελευθεροτυπία, 1/10/99) Σιάφκος Χρ.: Ένας χωρισμός (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3/10/99) Σιδηρά Α.: Ο πιο μικρός περίπατος (Ο. Αλεξάκης, Ευθύνη, Οκτ. ’99) Σολωμός Δ.: Αυτόγραφα έργα. Η γυναίκα της Ζάκυθος (Σ. Κα66αδίας, Πορφύρας, 92) Στεφανόπουλος Θ.: Άτομα 3 (Θ. Μουτσόπουλος, Αντί, 1/10/99) Τατσόπουλος Π.: Κομεντί (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 10/10/99) (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Εξπρές, 10/10/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 10/10/99) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 23/10/99) Τσίγκρας Γ.: Οι τερματοφύλακες των πάρκων (Ν. Καββαδίας, Πόρφυρας, 92) Φάις Μ.: Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλ­ λες ιστορίες (Μ. Θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 24/10/99) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 29/10/99) Φιλίππου Φ.: Αντίο, Θεσσαλονίκη (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 31/10/99) Χαρινός Μ.: Κι ο Μότσαρτ; Πέθανε τα ξημερώματα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10/10/99) Χουθαρδάς I.: Η δουλειά μου ως γυ­ μνό μοντέλο (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 1/10/99) Χουλιαράς Ν.: Μια μέρα πριν δυο μέρες μετά (Μ. Καραγιάννης, Αυγή, 7/10/99) Χρυσόπουλος Χρ.: Σουνυάτα (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 22/10/99) Αλμπαχάρι Ντ.: Δόλωμα (Γ. Κεσσόπουλος, Μακεδονία, 30/10/99) Άντερ Γκ.: Έρωτας και θάνατος στο Λονγκ Άιλαντ (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 17/10/99) Αρνοθί Κ.: Η τελευταία νύχτα πριν α­ πό το 2000 (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξ­ πρές, 24/10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 8/10/99) (Έ. Φολί­ δα, Τα Νέα, 2/ 10/99) Γέλινεκ Ε.: Λαγνεία (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Οκτ. ’99) (Ν. Γ. Ευδάκης, Madame Figaro, Οκτ. ’99) (Θ. Σκάσσης, Ελευθεροτυπία, 29/ 10/99) Γκάαρντερ Γ.: Το κάστρο των αγγέ­ λων (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 23/ 10/99) Γκάρλαντ Ά.: Η παραλία /Ο μαύρος σκύλος (Β. Ραπτόπουλος, Κλικ, Οκτ. ’99)

Γκιγκόν Κ.: Μυστήρια στο παλιό Πα­ ρίσι (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 12/10/99) Γκόγκολ Ν.: Το ημερολόγιο ενός τρελού (Γ. Παπαϊωσήφ, Ακρόηολις, 3/10/99) Γκρας Γκ.: Ο Μπουτ το ψάρι (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 16/10/99) Γκράχαμ Μπ.: Το πιο λευκό λουλού­ δι (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3/ 10/99) Γκρέισον Έ.: Κάθε χρόνο το Μάη (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 29/10/99) Γκριν Τζ.: Τριάντα και κάτι (Ε. Γκίκα, Έθνος, 17/10/99) Γουελς Ί.: Διαφθορά (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 2/10/99) Έρντριχ Λ.: Ιστορίες φλογερού έρω­ τα (Α. Ξύδη, Μετρό, Οκτ. ’99) Ζίγκμαν Λ.: Αρσενικό και παλιά γε­ λάδα (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 5/10/99) Καμιλλέρι Α.: Το σχήμα του νερού / Την εποχή του κυνηγιού (Χρ. Σιάφ­ κος, Αδέσμευτος Τύπος, 17/10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 29/10/99) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 30/ 10/99) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 31/ 10/99) Καρ Κ.: Ο Άγγελος του σκότους (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 2/ 10/99) Κάφκα Φρ.: Αφορισμοί (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 1/10/99) Κιούμπρικ Σ.: Μάτια ερμητικά κλειστά/Άρτουρ Σνίτσλερ: Ονειρική ιστο­ ρία (I. Ζουμπουλάκης, Το Βήμα, 10/ 10/99) (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 16/ 10/99)(Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 24/10/99) Κιουρέσι X.: Οικείες απιστίες (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 24/10/99) Κίπλινγκ Ρ.: Απλές ιστορίες από τους λόφους (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόρα­ ση, 23/10/99) Κολάνε Φ.: Ακρωτήριο Χορν (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 16/10/99) Κόνραντ Τζ.: Τα νιάτα / Η καρδιά του σκότους (Α. Μαντόγλου, Ελευ­ θεροτυπία, 29/10/99) Κονστάν Π.: Μεταξύ μας (Ν. Ιορδα­ νίδης, Diva, Οκτ. ’99) Κράιτον Μ.: Η μοιραία πτήση (Δ. Κωστόπουλος, Καθημερινή, 5/ 10/99) Λι Μπερκ Τζ.: Λουιζιάνα Μπλουζ (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 3/ 10/99) Λίττελ Ρ.: Η πεταλούδα της Σιβηρίας

(Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Καθημερινή, 10/10/99) Λόουχενι Σ.: Βυζάντιο (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 15/10/99) Μακ Γιούαν Ί.: Έμμονη αγάπη (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 1/10/99) (Ν. Ιορδανίδης, Exodos, 15/10/99) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 30/10/99) Μακ Κέιμπ Π.: Ο παραγιός του χα­ σάπη (Μ. Φάρος, διαβάζω, 400) Μαλούφ Ντ.: Αναπολώντας τη Βαβυ­ λώνα (Κ. Ταβαρτζόγλου, διαβάζω, 400) Μαρτίνι Σ.: Η λίστα (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 30/10/99) Μαχφούζ Ν.: Το σοκάκι της αμαρ­ τίας (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 10/10/99) Μπαλζάκ Ο.: Ο συνταγματάρχης Σαμπέρ (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 23/10/99) Μπανκ Μ.: Πάμε για άντρες (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 12/10/99) (Σ. Σιδέρη, Αξία, 2/10/99) Μπάρκερ Κ.: Το αρχαίο μυστήριο (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 24/10/99) Μπέαρ Γ.: Η μουσική του αίματος (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 30/10/99) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερησία, 30/10/99) Μπραγκάνς Α.: Ανίβας, ο μικρός Ίνκα (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 9/10/99) Μπράντμπερι Μ.: Ο άνθρωπος ιστο­ ρία (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Οκτ. ’99) (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 21/10/99) Ντε Κρεσέντο Λ.: Ο θείος καρδερίνα (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Οκτ. ’99) ' Ντεφόρζ Ρ.: Αβάνα, αγάπη μου (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 16/10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 18/ 10/99) Ντι Λαμπεντοΰζα Τζ.: Ο γατόπαρδος (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 29/ 10/99) (Α. Παπαδοποΰλου, Το Βή­ μα, 31/10/99) Ντοστογιέφσκι Φ.: Αδελφοί Καραμαζόφ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 31/ 10/99) Ο’ Κόνερ Π.: Θα κλάψει κανείς για τον Μάικελ; (Ε. Γκίκα, Έθνος, 24/ 10/99) (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 16/ 10/99) Ορτέζε Ά.: Η πικραμένη καρδερίνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24/10/99) Ουίλιαμς Τζ.: Σκέρτσο (Χρ. Σιάφ­ κος, Αδέσμευτος Τύπος, 22/10/99) Πάβιτς Μ.: Για πάντα και μία μέρα

ΏΘ©·

παραπάνω (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 22/10/99) Παζολίνι Π. Π.: Μυθοπλασία (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 12/10/99) Πέρι Α.: Το πρόσωπο ενός ξένου (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 17/10/99) Πίνσον Τ.: Ουράνιο τόξο της βαρύ­ τητας (Μ. Αρετουλάκης, Καθημερι­ νή, 10/10/99) Πίρσον Ρ.: Στα ίχνη του δολοφόνου (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 30/ 10/99) Πίτερς Έ.: Οράματα και λείψανα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 17/10/99) Πουσκιν Α.: Ντάμα Πίκα (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 400) Ραμπινιάν Ντ.: Οι νύφες της Περ­ σίας (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 9/10/99) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 15/ 10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 11/10/99) Ράνκιν Ί.: Ο κρεμαστός κήπος (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 14/10/99) Ροθ Φ.: Αμερικανικό ειδύλλιο (Α. Λουκάκου, Mirror, Οκτ. ’99) Ρόμπερτς Υ.: Νέα γυναίκα μόνη, δεν ψάχνει (Σ. Σιδέρη, Αξία, 2/10/99) Σαρνέι Ζ.: Ο καπετάνιος των ωκεα­ νών (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 9/10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 24/10/99) (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 16/ 10/99) Σαρπ Τ.: Μην πατάτε τη χλόη (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 15/ 10/99) Σιμό: Φοβάμαι (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24/ 10/99) Σλινκ Μπ.: Ο γόρδιος φιόγκος (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Οκτ. ’99) (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 8/10/99) Σολέρ Α.: Οι νεκρές χορεύτριες (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24/10/99) Στάροβα Λ.: Η εποχή των αιγών (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 11/ 10/99) Στράουτ Ε.: Ένα ανεξάρτητο κορίτσι (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 31/10/99) (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 2/10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 2/ 10/99) Ταμπούκι Α.: Η γαστρίτιδα του Πλά­ τωνα (Κ. Γάλλος, Καθημερινή, 19/ 10/99) Τζόουνς Τζ.: Η λεπτή κόκκινη γραμ­ μή (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 2/

10/99) (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 31/10/99) (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 10/10/99) Τόιμπιν Κ.: Λίγο πριν την αυγή (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 2/ 10/99) Τονγκ Κουόνγκ Β.: BIG (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Εξπρές, 24/10/99) Τσαβαρία Ντ.: Αν με ξαναδείτε γρά­ ψτε μου (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβά­ ζω, 400) Τσάτουιν Μπ.: Ανατομία του αεικίνη­ του (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Οκτ. ’99) (Δ. Μάργαρης, Status, Οκτ. ’99) (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Οκτ. ’99) Τσέστερτον Τζ. Κ.: Ο άνθρωπος που τον έλεγαν Πέμπτη (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 8/10/99) Τσέχοφ Ά.: Επιλογή από το έργο του / Η αγάπη /Το βιολί του Ρότσιλντ / Σχετικά με τα ψάρια (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 22/ 10/99) Φιτουσί Μ.: Πενήντα εκατοστά πανί καθαρό και στεγνό (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 11/10/99) Φόκνερ Γ.: Ο γέρος (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 8/10/99) Φόλεϊ Κ.: Ο τρίτος δίδυμος (I. Παπα­ ζήση, Ισοτιμία, 2/10/99) Φουέντες Κ.: Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους (Θ. Σκάσσης, Ελευθεροτυπία, 8/10/99) Φούλερτον Τζ.: Το κλουβί των πιθή­ κων (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 9/10/99) Χάισμιθ Π.: Το εγχειρίδιο του κτη­ νώδους φόνου για ζωόφιλους (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 2/ 10/99) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 17/ 10/99) Χόρνμπι Ν.: Για ένα αγόρι (Α. Λου­ κάκου, Mirror, Οκτ. ’99) (Κ. Μανδε­ νάκη, Αξία, 2/10/99) Μελέτες Αμπατζοπούλου Φρ.: Ο Αλλος εν διωγμώ: Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 17/ 10/99) Αποστολόπουλος Α .: Η δύση των φαντασμάτων και η μέσα Ελλάδα (Β. Καραλής, διαβάζω, 400) Βρόντος X.: Για τον Νίκο Σκαλκώτα (Π. Γεραμάνης, Τα Νέα, 4/10/99)

κριτικογρ αφ ία

Κανίνιας Σ.: Ελευθερία: Οι πολιορ­ κίες και η έξοδος του Μεσολογγίου σε ευρωπαϊκά ποιητικά, πεζά και μουσικά έργα (Σ. Καργάκος, Ελεύ­ θερος Τύπος, 17/10/99) Κεχαγιόγλου Γ.: Εισαγωγή στην ποί­ ηση του Κάλβου / Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 18/10/99) Δυκιαρδόπουλος Γ.: Η ποιητική του παλιάτσου. Από τον Φιλύρα στον Σκαρίμπα (Π. Μπουκάλας, Καθημε­ ρινή, 19/10/99) Μάτσας Ν.: Το συναξάρι του κυρΔομήνικου Γκρέκο (X. Δημακοπούλου, Εστία, 31/10/99) Μητσοτάκη Ζ.: Φλωρεντινή Καλούτση και η τέχνη της Κρήτης από τη Μινωική ως τη σύγχρονη εποχή (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ιστορία, 376) Πασχάλης Δ.: Θεόφιλος ΚαΐρηςΙστορική και φιλοσοφική μελέτη (Σ. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 17/10/99) Πετρόπουλος Η.: Η ιστορία της καπότας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 8/10/99) (Γ. Κορδομενίδης, Αγ­ γελιοφόρος της Κυριακής, 24/10/99) Φρέρης Γ.: Εισαγωγή στην Γαλλοφωνία (Β. Λαλαγιάννη, Το Βήμα, 24/10/99) Μπελ Ρ.: How to do it (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ελευθεροτυπία, 8/10/99) Μπουχ Ε.: La Νβυνίέτηβ de Bee­ thoven: une histoire politique (A. Καλκαδούρας, To Βήμα, 24/10/99) Μπρόμπερτ B.: In Praise of Antiheroes, Figures and Themes in Modern European Literature, 18301980 (Tz. Σάδερλαντ, To Βήμα, 31/ 10/99) Δοκίμια Βλάχος Ά.: Μονόφρων (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 31/10/99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 2/10/99) Δαρδανός Γ.: Όταν η γάτα γλείφει τη λίμα (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βή­ μα, 10/10/99) Μαχαίρας Ε.: Η τέχνη της Αντίστα­ σης (Κ. Βούλγαρης, Αυγή, 28/10/99) Νιάρχος Θ.: Ο έρωτας για τους άλ­ λους (Κ. Παπαγεωργίου, Ελευθερο­ τυπία, 29/10/99) Μπίρκερτς Σ.: Η μοίρα της ανάγνω­ σης στη σημερινή εποχή (Έ. Φολί­ δα, Γα Νέα, 2/10/99)

κριτικογρ αφ ία

Ρόζα Α.: Ιστορία της ιταλικής λογοτε­ χνίας (Φ. Γκικόπουλος, Το Βήμα, 24/10/99) Παιδικά - Εφηβικά Ανεζίνη-Λεράκη Γ.: Περιπέτεια μιας καρδερίνας (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπά­ στης, 7/10/99) Βοκοτοπούλου Ειρ. (επιμ.): Γιώργος Σεφέρης, ο θαλασσινός φίλος μας (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 400) Ηλιόπουλος Β.: Το μυστικό της χρυ­ σής πεταλίδας (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βήμα, 17/10/99) Λοΐζου Μ.: Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα κοσμικό αυγό /Η πορεία της ζωής (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 400) Μαμαλίγκα Μ.: Η φιδογέννητη βασι­ λοπούλα και άλλα παραμύθια (Δ. Αναγνωστοπούλου, Το Βήμα, 10/ 10/99) Περιστεράκη-Ψυχογιού Α.: Αριάδνη (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 7/ 10/99) Φιλίππου-Δαράκου Σ.: Νήλιος (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 16/10/99) Κοπίν Μπ., Σφαρ Τζ., Ντουρουάλ Κ.: Αστεία και τέρατα από της γης τα πέρατα (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 24/ 10/99) Μαριγιάνοβιτς Σ.: Οικιακά τέραταΟικογενειακός οδηγός (Μ. Ντεκά­ στρο, Το Βήμα, 24/10/99) θέατρο Μίλερ Ά.: Ο τελευταίος Γιάνκι (Μ. Λοβέρδου, Το Βήμα, 24/10/99) Πούχνερ Β.: Φαινόμενα και νοούμε­ να (Μ. Θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 10/10/99) Σαίξπηρ Ου.: Δωδέκατη νύχτα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 15/ 10/99) Σαίξπηρ Ου.: Ο έμπορος της Βενε­ τίας (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 10/10/99) Ιστορία Αυγιτίδης Κ.: Η στρατιωτική επέμβα­ ση των καπιταλιστικών χωρών ενά­ ντια στη Σοβιετική Ρωσία και η Ελλά­ δα (1918-1920) (Αρ. Ελληνούδη, Ρι­ ζοσπάστης, 24/10/99) Εκδ. Βιβλιόραμα: Ιστορία της Ελλά­

δας του 20ού αιώνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 17/10/99) ©ωμόπουλος Σ.: Ιστορία της πόλεως Πατρών (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 400) Κανίνιας Σ.: Ιστορικά θέματα /Ο Χα­ ρίλαος Τρικούπης και το Μεσολόγγι (Σ. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 17/10/99) Λε Γκοφ Ζ.: Ιστορία και μνήμη (Γ. Κεντρωτής, διαβάζω, 400) Μουτσόπουλος Ν. Κ.: Η Βασιλική του Αγίου Αχίλλειου στην Πρέσπα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10/ 10/99) Μπώκος Γ.: Τα πρώτα ελληνικά τυ­ πογραφεία στον χώρο της «καθ’ η­ μάς Ανατολής» (1627-1827) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 17/10/99) Έβανς Τζ.: Η εποχή του Ιουστινια­ νού (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 9/10/99) Ζόμπαρτ Β.: Ο αστός. Πνευματικές προϋποθέσεις και ιστορική πορεία του δυτικού καπιταλισμού (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 14/ 10/99) Κον Ν.: Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βασιλείας του θεού (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 17110199) Κόρνγουελ Τζ.: Hitler’s Pope, The Secret Life of Pius XII (Β. Μπέργκχαν, To Βήμα, 24/10/99) Κουρθ Π.: Ο τελευταίος τσάρος /Νι­ κόλαος και Αλεξάνδρα Ρομανόφ (Μ. Τράτσα, Το Βήμα, 17/10/99) Λούκατς Τζ.: Ο Χίτλερ της ιστορίας (Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή, 9/ 10/99) (Α. Βιστωνίτης, Το Βήμα, 31/ 10/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 1/10/99) Λουτζ Τ.: Η φυσική και πολιτιστική ι­ στορία των δακρύων (Ρ. Κάμπελ, Το Βήμα, 10/10/99) Μάλια Μ.: Russia under Western eyes: From the bronze horseman to the Lenin Mausoleum (Έ. Σκιντέλσκι, Τα Νέα, 23/10/99) Μπράουν Π.: Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 29/10/99) Νίκολας Ντ.: Η εξέλιξη του μεσαιω­ νικού κόσμου (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 17/10/99) Ρόσενες Β.: Οι αγρότες στην Ευρώ­ πη (Κ. Μελάς, Ημερήσια, 2/10/99) Σαντρ Μη.: Ταξίδι στην Καππαδοκία το 1893 (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 29/10/99)

W S>

Σίφριν Α.: Εκδόσεις χωρίς εκδότες (Κ. Μελάς, Ημερησία, 30/10/99) Σορέλ Ν.: The Women who wrote the War (Σ. Ευσταθιόδης, To Βήμα, 24/10/99) Τάναχιλ P.: Η ιστορία ίων σεξουαλι­ κών ηθών (Μ. Γίαπαγιαννίδου, Το Βήμα, 24/10/99) Μαρτυρίες Εκδόσεις Ιανός: Ας ξαναζήσουμε τον 20ό αιώνα με το Ημερολόγιο του Δημήτρη Δεληβάνη (Σ. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 10/10/99) Κουσαθανά-Ρόε Α.: Η γειτονιά του Γιώρη (Μ. Τσάτσου, Καθημερινή, 10/10/99) Μαργαρίτη Σ.: Η κυρά της Σμύρνης (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 30/ 10/99) Μπουτζουδή Α (επιμ.): Σκόπελος. Η ιστορικότητα της καθημερινής ζωής. Οι χειροτέχνες αφηγούνται... (Μ. Θ εοδοσοπούλου, Το Βήμα, 17/ 10/99) Παπανίκος Β.: Ο Νίκος Ζαχαριάδης στο Νταχάου. Μαρτυρία μιας εποχής (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 31/ 10/99) Χρυσοχόου I.: Πυρπολημένη γη / Ξεριζωμένη γενιά / Μαρτυρική πο­ ρεία (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 14/10/99) Εντ Ντ.: Η ώρα του πειραματόζωου (Δ. Μουρατίδης, Ν έο Βήμα, 1/ 10/99) Μαστρογιάννι Μ.: Θυμάμαι, ναι, θυ­ μάμαι (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 22/10/99) Ουφκίρ Μ., Φιτουσί Μ.: Η φυλακι­ σμένη (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόρα­ ση, 30/10/99) Παλατσένκο Π.: My years with Gorbachev and Schevardnadze (Σ. Ευσταθιάδης, To Βήμα, 10/10/99) Βιογραφίες - Αυτοβιογραφίες Αρχιμ. Νεκτάριος Αντωνόπουλος: Αρχιεπίσκοπος Λουκάς (Σ. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 24/10/99) Βασιλικός Β.: Η μνήμη επιστρέφει με λαστιχένια πέδιλα (Ό. Σελλά, Κα­ θημερινή, 16/10/99) (X. Χωμενίδης, Το Βήμα, 31/10/99) Καλλιθρετάκης Δ.: Η ζωή και ο θά­ νατος του Γουσταύου Φλουράνς (Β.

---------------

Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 1/10/99) Παπακωνσταντίνου Μ.: Το χρονικό της μεγάλης νύχτας (Μ. Θεοδοσο­ πούλου, Το Βήμα, 31/10/99) (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 21/10/99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 16/10/99) Τσαγκάς Ν.: Πολ-Λουί Κουριέ, ο ελ­ ληνιστής (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 10/10/99) Γκάλμπρεϊθ Τζ.: Name-dropping (Σ. Ευσταθιάδης, Το Βήμα, 17/10/99) Κόρνις Κ.: Ο Εβραίος του Λινζ. Ο Βίτγκενσταϊν, ο Χίτλερ και η μυστική του πάλη για τη σκέψη (Τ. Θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 16/10/99) Σαΐντ Έ .: Out of place. A memoir (Σ. Χάουϊ, To Βήμα, 10/10/99)

(Μ. Πολυχρόνης, Music-Life, Οκτ. ’99) Τσιγηρής Δ.: Αγία Τριάδα (Κ. Βαλέ­ τας, Ραδιοτηλεόραση, 9/10/99) Χαλκάς Α.: 2.500 χρόνια ελληνικής μουσικής (Μ. Πολυχρόνης, MusicLife, Οκτ. ’99) Αθλητισμός Κουβάς Γ.: Η ιστορία του Εθνικού Αστέρα Καισαριανής (Γ. Ν. Μπασκό­ ζος, Εξπρές, 31/10/99) Χιούμορ Κακαρώνης Γ.: Ο Λύκος κι αν εγέρασε (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 2/10/99)

Ταξιδιωτικά - Οδοιπορικά Βιστωνίτης Α.: Η κοίτη του χρόνου (τόποι, πόλεις, άνθρωποι) (Ό. Σελ­ λά, Καθημερινή, 16/10/99) (Τ. Μεν­ δράκος, Αυγή, 31/10/99) Γεωργίου Λ.: Υεμένη, ορεινή κι αέρινη (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορι­ κή, 2/10/99) Καμπούρογλου Δ.: Τα Αττικά (Η. Κε­ φάλας, Ευθύνη, Οκτ. ’99) Κυριαζής Ά.: Η Ερατώ εις Λέσβον (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 2/ 10/99) Γουντ Μ.: Στα βήματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Έ . Φαλίδα, Τα Νέα, 9/10/99) Σούλμαν Ό .: Το κλουβί (Κ. Παηαγιώργης, Αθηνόραμα, 8/10/99) Άρθρα - Επιφυλλίδες Παπανικολάου Θ.: Θρύμματα του έ­ ρωτα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 11/10/99) Τόμσον Τζ.: Το αειθαλές δέντρο (Ε. Χλιμίντζα, Ημερησία, 9/10/99)

περιοδικά Αρχαιολογία, τ. 72 (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 31/10/99) Αρχειοτάξιο, 1 (Ιούνιος 1999) (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 10/10/99) Εθνικές Επάλξεις, Διμηνιαία έκδοση (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 31/10/99) Ιστορικά, τ. 30 (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 31/10/99) Λακωνικά, τ. 193 (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 31/10/99) Νέα Εστία, τ. 1715 (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 7/10/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 17/10/99) Οδός Πανός: Αφιέρωμα στον Διονύ­ σιο Σολωμό (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 17/10/99) Πειραϊκά Γράμματα, τ. 20 (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 31/10/99) Πόλεμος και Ιστορία, τ. 22 (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 31/ 10/99) Φιλελεύθερη Έμφαση, ΑπρίλιοςΙούνιος 1999 (Σ. I. Καργάκος, Ελεύ­ θερος Τύπος, 31/10/99)

Συνεντεύξεις Γιανγκ Τζ.: Kazan. The master director discusses his films: Interviews with Elia Kazan (Γ. Γκούντμαν, To Βήμα, 10/ 10/99) Λευκώματα Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα: Κύπρος - Δημοτική μουσική

Ενασχολήσεις Βέιλ Α.: 8 εβδομάδες για την τέλεια υγεία (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 10/10/99) Πετρόσκι X .: The Book on the Bookshelf (Α. Μανγκέλ, To Βήμα, 17/10/99) Ρίλεϊ Π.: Ο νικητής μέσα σου (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 22/ 10/99)

κριτικογρ αφ ία

To διαβάζω δημοσκύ*· «πιστόλες «φόβον civai «νυπόγραφ«ς. Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα - όταν το κρίνα σκόπιμο - να οιιντομϊύϊΐ τα κιίμινα.

Για τους κληρονόμους της Mcλισoάv8ης 23 Οκτωβρίου 1999

Με κατάπληξη επληροφορήθηκα ηρο δύο ημερών, α­ πό γνωστό ελληνιστή, ότι είναι υπό έκδοσιν τόμος ποιητικών απάντων της Μελισσάνθης, με πρόλογο του καθηγητή Π. Μαστροδημήτρη, από τις εκδόσεις «Καστανιώτη», πράγμα που το επιβεβαίωσα από υπάλ­ ληλο του ανωτέρω εκδότη. Οι κληρονόμοι του

μ α είχαν προχωρήσει οτις απαραίτητες συνεννοήσεις με τον εκδότη χωρίς να με ενημερώσουν, θέλοντας φαίνεται έτσι να τιμωρήσουν το ιδιοτελές ενδιαφέρον μου! Δίνοντάς μου, επίσης, να αντιληφθώ καλύτερα γιατί η Μελισσάνθη, λίγο πριν φύγει για την αιωνιότη­ τα, α π ο κ λ ή ρ ω σ ε ο υ σ ιασ τικά (παρ α χ ω ρ ώ ν τ α ς α λ λ ο ύ

copyright κυρία Γεωργία Αναστασοπούλου, ιδιωτική υ­ πάλληλος, κάτοικος Αθήνας, και Αθανάσιος Αγγέλου, καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, προς τους οποίους ε π α ν ε ιλ η μ μ έ ν ω ς και ε π ί ο ε ιρ ά ν μ η ν ώ ν , τον

Ωστόσο, πολλά ερωτηματικά παραμένουν για εμένα, για τον φίλο ποιητή θάνο Φωσκαρίνη, με τον οποίο

τελευταίο καιρό, υπέβαλα ερωτήσεις για τη μοίρα του έργου της αγαπητής μου ποιήτριας με την οποία με συνδέει μεγάλη πνευματική οφειλή και τίποτε άλλο, προς τους οποίους προσέφερα την πληροφορία (που αγνοούσαν) περί αγοράς 500 αντιτύπων των απάντων (που είχαν εξαντληθεί προ πολλού) από το Υπουργείο Παιδείας, έδ ρ α σ α ν κατά α νεξήγ ητο τ ρ όπ ο υπ ο γ ε ίω ς και κρυφίως, φυλαγόμενοι θα έλεγε κανείς από κανέναν λωποδύτη που θα τους αποσπούσε το «ψητό τους», δ ίχ ω ς τη φ ιλ ο τ ιμ ία να μ ε ε ν η μ ε ρ ώ σ ο υ ν ότι π ρ άγμ ατι έκαμ αν, έστω και μ ε τ ά α π ό 9 χρ ό ν ια πλή­ ρους απ ραξίας σε ό,τι αφ ο ρ ά το έρ γο της Μ ελισ σά νθης, ε κ ε ίν ο π ο υ του ς είχα υ π ο δ ε ίξ ε ι και που ιδιαιτέ­ ρως με ικανοποιεί, θα σημειώσω μόνο, για να γίνω πιο αντιληπτός, ότι η τελευταία μου τηλεφωνική επαφή με τον δεύτερο κληρονόμο έγινε μόλις τον π α ρ ε λ θ ό ­ ντα Σεπτέμβριο, οπότε και έλαβα τη διαβεβαίωση ότι ήθελε πολύ να συνεργαστούμε (δεν είχα ζητήσει κάτι τέτοιο, την υποχρέωσή του τον είχα καλέσει να εκ­ πληρώσει) και ότι θα με εσυναντούσε σε λίγες ημέρες στην Αθήνα (βρισκόταν στα Ιωάννινα). Στο μεταξύ διά­ στημα, διαπιστώνω τώρα, τα διεστραμμένα αυτά άτο­

α λλη λο γ ρ α φ ία .

την ακίνητη περιουσία της) τη λεγάμ ενη θετή κόρη.

μαζί αντιληφθήκαμε τον εμπαιγμό των δύο ατόμων και εκινήσαμε την πράξη ομαδικής διαμαρτυρίας, για όλους όσοι καλόπιστα και από αγάπη προς την ποιήτρια και εμπιστοσύνη προς εμάς (κάποιοι γνωρίζοντας το πρόβλημα) υπέγραψαν, για όλους τους φίλους της ποιήσεως. Τα ερωτηματικά αυτά φοβούμαι ότι δεν θα απαντηθούν (δεν υπάρχει μήτε ένας καλός ντετέκτιβ για την ψυχή του ανθρώπου), ή θα δοθούν μόνο ψευ­ δείς και συκοφαντικές εξηγήσεις και αιτιάσεις, πράγμα που απεύχομαι διότι εκείνοι που θα το επιχειρήσουν, όποιοι και αν είναι, πρέπει να γνωρίζουν ότι ανοίγουν μ έ τ ω π ο π ο υ δ ε ν θα τους βγει σ ε καλό. Φυσικά με τη δήλωσή μου αυτή, π ο υ ε ίν α ι α ν ά λ η ψ η ε υ θ ύ ν η ς δεν θεωρώ τον εαυτό μου υποχρεωμένο να ζητήσει συγ­ γνώμη από οποιονδήποτε. Όσοι με γνωρίζουν τα τε­ λευταία τριάντα χρόνια, γνωρίζουν πως ό,τι πράττω, όσο και αν φαίνεται περίεργο, το πράττω ανιδιοτελώς με κίνητρό μου την προσήλωσή μου σε πνευματικές αξίες.

Με θλίψη για την ανθρώπινη μικρότητα και μικρόνοια, Στέφανος Μπεκατώρος

---------------------------------- ΏΦΏ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΤΕΧΝΗ & ΙΔΕΕΣ

Τζων Λόουντεν Πρώιμη Χριστιανική & Βυζαντινή τέχνη

Νάιτζελ Σπάιβυ Αρχαιοελληνική τέχνη

Μάθιου Γκαίηλ Νταντά & Υπερρεαλισμός

Σ ε α υ τ ή τ η ν π ρ ω τ ό τ υ π η π α ρ ο υ σ ία ­

Α υ τ ή η ε ν δ ια φ έ ρ ο υ σ α α ν α σ κ ό π η σ η

σ η τ η ς α ρ χ α ιο ε λ λ η ν ικ ή ς τ έ χ ν η ς , ο Ν ά ι τ ζ ε λ Σ π ά ιβ υ π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι τ ο σ χ η ­

α ν ιχ ν εύ ει τ η ν π ρ ο έ λ ευ σ η κ α ι τ η ν ε ξ έ ­ λ ιξ η δ ύ ο ε π α ν α σ τ α τ ικ ώ ν κ ιν η μ ά τ ω ν

μ α τ ισ μ ό τ ο υ κ λ α σ ικ ο ύ ύ φ ο υ ς μ έ σ α σ τ ο ι σ τ ο ρ ικ ό π λ α ίσ ιο ό π ο υ α υ τ ό γ ε ν ­

σ τ η ν τ έ χ ν η τ ο υ 2 0 ο ύ α ιώ ν α κ α ι τ ι ς μ ο ρ ­

έ γ κ υ ρ η έ ρ ε υ ν α τ η ς π ρ ώ ιμ η ς χ ρ ι­ σ τια ν ικ ή ς κ α ι β υ ζ α ν τ ιν ή ς τ έ χ ν η ς α π ό

φ έ ς μ ε τ ι ς ο π ο ίε ς α υ τ ά π α ρ ο υ σ ιά σ τ η ­ κ α ν κ α ι π ε ρ ιλ ή φ θ η κ α ν σ τ ο ν κ ιν η μ α τ ο ­

τ ο ν 3 ο α ιώ ν α μ . Χ . ω ς τ η ν ά λ ω σ η τ η ς Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο λ η ς τ ο 1 4 5 3 . Α π ό

γ ρ ά φ ο , σ τ η φ ω τ ο γ ρ α φ ία , σ τ ο κ ο λ ά ζ ,

τ α μ ε γ α λ ε ιώ δ η δ η μ ό σ ια κ τ ή ρ ια σ τα μ ι κ ρ ό τ ε ρ α κ α ι π ι ο π ρ ο σ ω π ικ ά α ν τ ι ­

ν ή θ η κ ε . Ε ξ ε τ ά ζ ε ι π ώ ς η α ρ χ α ιο ε λ ­ λ η ν ικ ή τ έ χ ν η ή τ α ν ά ρ ρ η κ τ α δ ε μ έ ν η μ ε τ ο υ ς κ ο ιν ω ν ικ ο ύ ς , θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ύ ς , π ο λ ιτ ικ ο ύ ς κα ι φ ιλ ο σ ο φ ικ ο ύ ς π α ρ ά ­ γ ο ν τ ε ς τ η ς ε π ο χ ή ς κ α ι μ ιλ ά ε ι γ ι’ α υ ­ τή ν α να φ ερ ό μ εν ο ς σ ε α υ το ύ ς π ου τ η ν υ π η ρ έτη σ α ν κα ι τ η δ η μ ιο ύ ρ γ η ­

σ τ η ζ ω γ ρ α φ ικ ή κ α ι σ τ ις γ ρ α φ ικ έ ς τ έ ­ χ ν ε ς . Ο Μ ά θ ιο υ Γ κ α ί η λ ε ν τ ά σ σ ε ι τ η ν τ έ ­ χ ν η σ ε έ ν α π λ α ίσ ιο ιδ ε ώ ν π ο υ κ υ μ α ί ­ ν ο ν τα ι α π ό τη ν α π ο γ ο ή τευ σ η κα ι τη ν α μ φ ισ β ή τ η σ η σ τ α θ ε ρ ώ ν α ξ ιώ ν π ο υ

σ α ν , α λ λ ά κ α ι σ τ η ν α ρ χ α ιο λ ο γ ία τ ω ν

π ρ ο έκ υ ψ α ν απ ό τη ν π α ρά λογη κ α τα ­

χ ώ ρ ω ν π ο υ τ η φ ιλ ο ξ έ ν η σ α ν . Τ ο α π ο ­ τ έ λ ε σ μ α ε ίν α ι έ ν α β ιβ λ ίο κ α τ α ν ο η τ ό

σ τ ρ ο φ ή τ ο υ Α Π α γ κ ό σ μ ιο υ Π ο λ έ μ ο υ

κ α ι π ρ ο κ λ η τικ ό .

έ ω ς τ η χ ρ ή σ η τ ω ν δ η μ ιο υ ρ γ ικ ώ ν δ υ ­ ν ά μ ε ω ν τ ο υ υ π ο σ υ ν ε ίδ η τ ο υ μ ε σ κ ο π ό τ η ν υ π ο ν ό μ ε υ σ η τ η ς σ υ μ β α τ ικ ό τ η τ α ς .

Ο Τ ζ ω ν Λ ό ο υ ν τ ε ν π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι μ ια

κ ε ίμ ε ν α , ή τ α ν κ α ι ε ίν α ι μ ια τ έ χ ν η ε κ ­ π λ η κ τικ ή ς α μ ε σ ό τη τα ς α λλά κα ι μ υ ­ σ τ η ρ ί ο υ κ α ι υ π ε ρ β α τ ι κ ό τ η τ α ς . Ε π ί­ σ η ς ε ξ η γ ε ί π ώ ς κ α ι γ ια τ ί, μ έ σ α α π ό τ ι ς δ ια μ ά χ ε ς τ η ς ε π ο χ ή ς , η π ρ ώ ιμ η χ ρ ισ τ ια ν ικ ή κ α ι β υ ζ α ν τ ιν ή τ έ χ ν η δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε κ α ι χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ ε .

Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα, τηλ. κέντρο 330.12.08 www.kastaniotis.com e-mail: info@kastaniotis.com

£

|ΕΡΜΗΣ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ BALKANIKA 0 ήρωας ζει τα τελευταία δυο χρόνια αυτοεξόριστος στον Δυτικό Καναδά, έχοντας αφήσει πίσω του μια παραμορφωμένη Γιουγκοσλαβία. Μοναδικό του ενθύμιο από μια ολόκληρη εποχή που δεν υπάρχει πλέον, τρεις μαγνητοταινίες με τη φωνή της μητέρας του ηχογραφημένες λίγο προτού πεθάνει. Μέσα από διηγήσεις που καλύπτουν πάνω από μισό αιώνα ιστορίας, ένας άνθρωπος προσπαθεί να ανασυστήσει κομμάτι κομμάτι το παρελθόν - το δικό του και κατ’ επέκταση μιας χώρας ολόκληρης - που για λόγους ακατανόητους έχει τραγικά διαμελιστεί. Λογοτεχνικό Βραβείο Balkanika 1997

Μια ιστορία που κινείται σε δύο αλληλένδετα επίπεδα. Από τη μια παρακολουθούμε τις συγκλονιστικές περιπέτειες ενός Ιππότη που διασχίζει καταδιωκόμενος τη Μεσαιωνική Ευρώπη, μεταφέροντας ένα αιρετικό απόκρυφο ευαγγέλιο, και, από την άλλη, τις περιπέτειες του ανθρώπινου πνεύματος να ξεπεράσει τα στεγανά και τα δόγματα της εποχής του, για να παραδοθεί ολοκληρωτικά στο απαγορευμένο. Ένα μεγάλο μυθιστόρημα με καίριους προβληματισμούς για την ανθρώπινη φύση, για τη δύναμη της ψυχής, και για τη σχέση ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Λογοτεχνικό Βραβείο Balkanika 1998