Tének kawintaláb

Page 1

Segundo grado

Tének kawintaláb

San Luis Potosí

portada 4423-08.indd 1

Segundo grado

Tének kawintaláb

OLGA COSTA (1913-1993) Obra: Vendedora de frutas,1951 Óleo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Lengua tének San Luis Potosí

Lengua tének San Luis Potosí

10/30/07 2:31:18 PM


4423.indd 1

11/8/07 6:13:14 PM


4423.indd 2

11/8/07 6:13:17 PM


Tének kawintaláb Lengua tének San Luis Potosí Segundo grado

4423.indd 3

11/8/07 6:13:20 PM


Libro de texto en lengua tének, San Luis Potosí. Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública Autor Diego Santiago Martínez Ilustración y fotografía Archivo Iconográfico de la Dirección General de Educación Indígena, Felipe Martínez, Mauricio Gómez Morín y Juan Ruíz Monjarás Diseño de portada Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos, con la colaboración de Luis Almeida Ilustración de portada Vendedora de frutas, Olga Costa (1913‑1993) Óleo sobre tela, 1951, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA Reproducción autorizada por el Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura Fotografía de portada Javier Hinojosa

D. R. © Ilustración de portada: Olga Costa/INBA D. R. © Secretaría de Educación Pública, 1996 Argentina No. 28 Col. Centro, C. P. 06029 México, D. F. ISBN 968‑29‑8108‑5 Primera edición 1996 Décima sexta reimpresión 2012 Impreso en México

Legal Libro Texto.indd 49

03/11/11 11:57


PRESENTACIÓN

E

ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que cursan la educación primaria, tiene el propósito de favorecer el

aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad. Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora. En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región. Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así como con un profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades. Para la redacción, los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993. Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

4423.indd 5

11/8/07 6:13:21 PM


4423.indd 6

11/8/07 6:13:21 PM


Tejwamedhomtalab An dhuchadh‑úw ti tének‑káw, k’wát ts’ejkadh abal an tsakamchik kin ejtow ti ajum ani ti dhuchum tin kwetém káwintal. Tam an exóbal ka pidhan an exobintaláb tin lej káwintal in dhubat wit’álchik kom in exbayal jawa’ in exóbnál. An ts’ejkom k’al axé’ xi dhuchlab, pél juni tének exóbchix axi t’ojnének k’al an tsakamchik ani in exlál in káwintal ani in wit’adhtalchik an tének. Ti al axé’ xi dhuchadh‑úw, k’wajatits t’ajadh ti kwéntaj an abatnaxtaláb axi in bínamal an pulik ok’lek abal ka éyan tin puwél an Lab Tóm ti al axé’ xi tamub 1993. Jant’ini’ ne’ets ka tsu’uwchik, axé’ xi dhuchlab in k’ibchal yán jant’oj. Walám ne’ets ka ela’chik yán i káw axi yab alwa’ uludh o yab alwa’ dhuchadh. Ka t’ila’chik jayej abal axé’xi dhuchlab, wat’ey tin k’ubak yán i t’ojnal axi yabchik u tének káw ani jaxtámits tam junchikíl yabu kalel junkudh an t’iplab ani an dhuchlab. Játs tám ti k’wát i konoyal an tolmixtaláb abal axé’ xi dhuchadh‑úw ka ts’ejkan alwa’ jant’ini’ in tomnál kin eyendha’chik an tének exóbal. Tám ani’, i ayál abal an exóbchixchik, an tataláb ani patal an kwenchaláb jita’ ti ne’ets kin ajiy axé’ xi dhuchlab, tu ku ólchij ju’táj tu k’ibts’onének ani antsaná’ ki aiwa’médha’ axé’ xi t’ojláb. Abal ku exban k’al axé’ xi káw, i tejwamédhal tejé’ an k’ak’naxtaláb axi i pidhál patal an éyalchik ani tének exóbchix axin k’a’ál met’a’chik axé’ xi t’ojláb ani i yán k’ak’nál an tolmixtaláb abal axé’ xi dhuchlab ka k’wajiy antsaná’ jant’ini’ té’chik a tsu’tal. K’ak’namal yán.

4423.indd 7

11/8/07 6:13:23 PM


DURANGO ZACATECAS

AGUASCALIENTES

NAYARIT

MÉXICO JALISCO

4423.indd 8

MICHOACÁN 11/8/07 6:13:32 PM


NUEVO LEÓN

TAMAULIPAS

SAN LUIS POTOSÍ ÉBANO SAN LUIS POTOSÍ

CD. VALLES

TAMUÍN

TANJALAS AQUISMON

SAN VICENTE

TANCAHUITZ XILITLA

TANQUIAN SAN ANTONIO TAMPAMOLÓN HUEHUETLA

GUANAJUATO

VERACRUZ

QUERÉTARO HIDALGO

PUEBLA EDO. DE MÉXICO 4423.indd 9

11/8/07 6:13:34 PM


4423.indd 10

11/8/07 6:13:34 PM


Í N D I C E

4423.indd 11

1.

K’a’ál pejach: an ómáts

2.

Tsabchíl pejach: an áb, an Kóx‑ik’ ani an

K’ak’al

45

3.

Oxchíl pejach: an pulásaj

85

4.

Tse’chil pejach: an ténekchik

129

13

11/8/07 6:13:34 PM


4423.indd 12

11/8/07 6:13:34 PM


1 K’A’ÁL PEJACH: AN ÓMÁTS K’A’AL EXOBINTALÁB: Axin kwa’al kin t’aja’ an dhabal ts’ulél abal tin kwéntaj an ém.

T’OJLÁB ABAL JUN KA ÓMÁTS An dhabal ts’ulél in t’ajál tsé’ i tsapik t’ojláb abal kin wa’tsindha’ an k’apnél ani játs: an chixláts, an ómáts, an ák’láts ani an k’ojláts. Max an ém ka t’ayan lej ok’ox o lej talbél yab u label max yab ka ulits an áb. In tomnál ka t’ayan tin lej k’ijil ani tam ulel an áb. Tam ojne’ u wa’tsinal. 13

4423.indd 13

11/8/07 6:13:36 PM


Ka met’a’ an t’iplab

14

4423.indd 14

11/8/07 6:13:38 PM


Ka met’a’ an t’iplab

15

4423.indd 15

11/8/07 6:13:39 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an t’ilab.

AN ILAB IDHIDH ANI AN EDHEM Uluwáb abal tam ka t’ayan an idhidh ani max kin ats’a’ abal yab ne’ets ka labej u uk’nalkwa’; jaxtámits dhubat’k’ij u ats’nal k’al an edhem. U k’alel ti kaldháb, ani tam ka chudhey ka k’alej ti tsa’biyáb k’al an dhabal ts’ulél expidh an jól in elál jabachik, ani yab kidhat in kwa’al i idhidh. Kom kin tsu’uw antsaná’ an dhabal t’ojláb kwa’al kin kowchiy abal kin tsu’uw alabél in émil. 16

4423.indd 16

11/8/07 6:13:41 PM


Ka takuy an káw xin tomnál abal ka kidhey an tsalap.

Tam ti u mám chixláts, in kaniy yán i . Tam ti a tátaj ómáts in kaniy yán i . U mím in ts’ejka’ yán i

abal an óm.

In junkuwál u kwitól ebchal tolmixin jayej ti ak’ix . U itsán kwajlan tamti xe’etsak ti k’ójol tiwa’ ti .

óm

ts’én ém

tolmix

bolím

17

4423.indd 17

11/8/07 6:13:41 PM


Ka dhucha tse’lom an tsapik t’ojláb axi in t’ajál an dhabal ts’ulél abal kin wa’tsindha’ an k’apnél. K’a’al Tsabchíl Oxchil Tse’chíl

Ka dhucha’ ti kits’lab, jayk’i’ tin tomnál ka t’ayan an iláb idhidh.

Ka uluw ani ka dhucha’ jay’k’i’ ti yab u label an aliláb.

18

4423.indd 18

11/8/07 6:13:41 PM


Ka tok’tsiy an konowixtaláb ¿Jita’ axi uxnal abal uk’nal tam ka joliyat tsabál?

¿K’al jita’ tu kaldháb axi jilnal jolichik tsabál?

¿Talbél jita’ axi k’alel ti kowchix abal kin tsu’uw alabél in émil?

19

4423.indd 19

11/8/07 6:13:42 PM


Ka ajiy an dhuchlab

IN K’ICHAJIL AN ÓMÁTS Ti tamub u t’ajnal tsábíl an aliláb. Axi ok’ox u t’ajnal u bijiyáb ti ok’ox aliláb ani xi t’ajnal talbél u exláb ti talbél aliláb.

20

4423.indd 20

11/8/07 6:13:44 PM


Ka puwedha’ an dhuchlab axi a ajiyits tin kwéntaj in k’ichájil an omáts.

21

4423.indd 21

11/8/07 6:13:45 PM


Ka uluwtéj jawa’ xin ulalchik an kwitól: U ts’ik’ách ebchal ádhil ti ts’ulél Ti ts’ulél ádhil u ts’ik’ách ebchal. Adhil ti ts’ulél u ts’ik’ách ebchal. U alabél ts’ik’ách ebchal ádhil ti ts’ulél. Ti ts’ulél ádhil u alabél ts’ik’ách ebchal. Adhil ti ts’ulél u alabél ts’ik’ách ebchal.

22

4423.indd 22

11/8/07 6:13:48 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an t’ilab.

AN WAY’ AXI PALNAL TI WI’LEB Axe xi k’apnél u palnalkwa’ ti wi’leb abal kin jik’édha’ in ejatal an jáyil axi bijiyáb ta Ulúts’. U paláb an way’ axi lej pakdha’ ani alwachik abal ka tejwaméj wa’ats yán i k’apnél ani antsaná’ yab ka otsits a Ulúts’, kom jajá’ in aliyal juntij wa’ats wé’ i k’apnél.

23

4423.indd 23

11/8/07 6:13:49 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhuchlab

An k’wajílchik in palál an way’.

Jun kwenél i k’wajíl exom ti k’apul.

An k’wajílchik in wak’lál an idhidh.

Jun kwenél i k’wajíl tsemelchik k’al i jáyil.

Juni kwitól in penál an idhidh.

Jun kwenél i k’wajíl k’wajatchik ti ts’ulél.

An ómchik k’wajat in kubál in omomtal.

An ik’ in emál an te’, po yab an ém.

24

4423.indd 24

11/8/07 6:13:50 PM


Yab jununúl u káw tam u t’ilom ti tének

A LUISA ANI A NIKO A Luisa K’wajíl ti Tsak‑Anam ani a Níko, Ti Tampaxál. Jun a k’icháj éláxin ani k’wajiy ti t’ilomchik: Niko: ¿Jale’ ti k’et’al a akan? Luisa: ¿Jant’onéy in kwa’al u akan? Niko: ¿Uchál jale’ ti k’et’al a akn? Luisa: ¿Jant’onéy lé’kin uluj k’et’a? Niko: ¡Tu uchál jale’ ti yab it pajbidh! Luisa: ¡Ah ! ¡ Nan u ulal napach‑akan! yab in pajbidh, kom yab u kwá’al jant’oj k’al ku ts’a’iy. 25

4423.indd 25

11/8/07 6:13:50 PM


Ka ajiy an káw axi mapuchik

pik’o’,

kwisi’

mítsu’,

michi’

ráw’

koxol,

koxte’

ok,

chuch’él,

k’ochk’ol,

ts’aybel

k’óch

napach akan, k’et’al akan

26

4423.indd 26

11/8/07 6:13:52 PM


Ka konoychiki jant’onéy lé’ kin uluw an káw

ts’én

chidhan

tsakam píta’

tukum

27

4423.indd 27

11/8/07 6:13:54 PM


Ka met’a’ an t’ayablábchik

28

4423.indd 28

11/8/07 6:13:57 PM


TSABCHIL EXOBINTALÁB: An dhuchadh‑káw

T’E’PINAL A ELÍSAJ Jún a k’icháj a Elísaj k’alej ti t’ojnal k’al juni uxum ejek xi k’wajíl ti bichow Tam‑Tokow. Wat’ey tsáb a íts’ ani jajá’ in le’akits ka ayin ani yabák in exlál jant’odha’ kin ólchij in nánaj abal jajá’ k’wajatakits lej t’e’pidh. Pílits a k’icháj ólchin k’al juni exóbchix abal max in exlál ti dhuchum, kin ejtow kin ts’ejka’ juni dhuchadh‑úw ani játs kin abchij in nánaj. Ani aníts tin t’aja’. Ani in dhuchlábil a Elísaj, ulits mati T’íw‑Ts’én, kom taja’its ti k’wajíl in nánaj. 29

4423.indd 29

11/8/07 6:13:58 PM


Ka met’a’ ani ka ajiy in t’e’pintal a Elísaj. Tam‑Tokow, ti jún a mayo ti 1993. Nánaj: Juana Martínez Elena. Tu ólchal al axé’ xi dhuchlab abal naná’ in lej t’e’ pinal ani tu wat’k’adh t’ilálits aniyej ja yej u xetél olómil ani u ts’ usúl pik’ó’il. Tu ólchal jayej abal k’adhpidh in t’ojondháb ani yab in alwa’ pijcháb. U lé’ kit chích ti kin ik’i’, kom naná’ yab u exlál an bél. Ti dhuchunchal a tsakámil. Elísaj Hernández Martínez.

30

4423.indd 30

11/8/07 6:13:58 PM


Ki tsu’uwej júnekej i dhuchadhúw axí bijiyáb ti lab káw "carta"

T’ayabts’én ajidh Pamál‑loj, ti Tampots’ots’, óx in ajumtal a junio ti 1993. Kwitól ebchal: Mario López Campos. K’al axe’ xi dhuchlab ok’ox lé’ tu tsapnédha’ani jayej tu ucha’ abal tam ka bats’uw axé’ xi dhuchadh‑úw, kit k’wajiy alwa’ k’al patal a iunkuwál ani a exlowálchik. Tin tsabchíl an káw lé’ tu ólchij abal an dhak olom axi a ts’a’iy ti kwenchal Pok’chich i tsemdha’its ti láju bó’ in ajumtal a mayo abal ki pijchiy an óm, kom an chikol i t’aychij ti láju akak a mayo. In ulal i ách, max kit dhubat ayin ne’ets ka elayej an ót’ abal kit t’ajchin ti te’nél xaludh k’al an tsanak’w. Xowé’ játs expidh lé’ tu ólchij, lej k’ak’námalits abal a ajiyámal axé’ xi dhuchlab. Ti tsapnedhál a ts’ik’ách ebchal. Hermelinda Santiago Ana.

31

4423.indd 31

11/8/07 6:13:58 PM


Ka met’a’ jant’onéy in yejenchal an mapudh úw, tam a abnál juni dhuchlab tin kwéntaj juni exlowál I.‑ Rte. Hermelinda Santiago Ana. Tayabtzén, municipio de Tampamolón, S.L.P. II.‑ Destinatario: Mario López Campos calle Alaska No. 208 Col. Santuario, San Luis Potosí, S.L.P.

I.‑ Ebál ani ta k’watab an mapudh úw kwa’al ka dhuchunchij: Jún.‑ An kaw remitente. Tsáb.‑ In bij axi in abnál an dhuchlab (Hermelinda Santiago Ana). Óx.‑ In kwenchál an abnom dhuchlab (T’ayabts’én). Tsé.‑ Junti ajidh in kwenchál axi in abnál an dhuchlab (Pamál‑loj). Bó’.‑ Ani tin taltal an pulik bichow (Tampots’ots’). II.‑ Alál ani ta winab an mapudh úw in yejenchal ka punchij: Jún.‑ An kaw destinario: Tsáb.‑ In bij axi abchinal an dhuchlab (Mario López Campos). Óx.‑ In bij an kwenchal ani an ajumtaláb (calle y número). Tsé’.‑ An pejach junti k’wajíl axi abcháb an dhuchlab (colonia max wa’ats). Bó’.‑ Junti ajidh an pulik kwenchal (San Luis Potosí). 32

4423.indd 32

11/8/07 6:13:59 PM


Abal ka ts’ejka’ juni dhuchlab tam a lé ‘ ka abchij jún a ja‘úb, in tomnál kin ne’dha’: Jún.‑

In bij an kwenchal (T’ayabts’én).

Tsáb.‑ Junti ajidh an kwenchal (Pamál‑Loj) Óx.‑

In bij an pulik kwenchal (Tampots’ots’)

Tsé’.‑

In ajumtal a k’icháj, a íts’ ani an tamub

Bó’.‑

In bij axi abcháb an dhuchlab.

Akak.‑ An tsapnedhomtaláb ani an otseltaláb. Búk.‑

In alwá’ an dhuchlab.

Waxik.‑ An kaleltaláb ani an k’ak’naxtaláb. Beléw.‑ An tak’ixtaláb. Láju.‑ In bij an abnom dhuchlab ani in yunk’ichik kits’lábil.

33

4423.indd 33

11/8/07 6:14:00 PM


Ka exa’ ka ts’ejka’ juni dhuchlab abal jun a ja’úb.

34

4423.indd 34

11/8/07 6:14:00 PM


Ka dhucha’ jant’onéy a tsu’tal

35

4423.indd 35

11/8/07 6:14:01 PM


Ka ajiy an dhuchadh‑úw Júnakej i dhuchadh‑úw axi bijiyáb ti ejek “recado”. Wa’ats júnakej i dhuchlab axi in eyendhál wé’ i káw. U éynal abal ka abná’ juni tsalap axi a lé’ ka ólchij ówk’ij. Ejtíl tam kit aban tit ólchix ani max yab ka ela’ an k’imádh, tam kwa’al ka ts’ejka’ juni tsakam dhuchadh‑úw abal ka jila’ an tso’oblixtaláb. Wanaj ki ajiy juni tsakam dhuchlab axi ejtíl talélej i t’ilál.

Tam‑Apats’, Tampots’ots’, ti óx a junio ti 1993.

Mám: Joséj Antonio

Tu ólchal abal kalám yab ne’ets tu tolmiy tit chixil kom in kanáb ti Tam‑k’anwits k’al juni tamkuntaláb. Ti ólchal ani ti tsapnedhál a momob. J. Isabel Bautista Bautista.

36

4423.indd 36

11/8/07 6:14:01 PM


Wanaj ki ajiy júnekej i tsakam dhuchadh‑úw axi talélej i tsu’tal Bichow K’iyám, Tampots’ots’, ti bó’ a abril ti 1993. Kumpálej: Emilio Santiago Torres. Tu jilchal an káw abal tsabk’i’ búk in ajumtal axé’ xa íts’ it aycháb ti bichow K’iyám abal ka ik’i’ juni kitaláb, axé’ xi kitaláb pelkwa’ in k’ál a itsán Lorenzo Santiago Ana ani ne’ets ka ela’ tin k’imá’ a Filemón Márquez García axi in kwa’al juni nujumtaláb.

Ti ólchal ani ti tsapnedhál a kumpálej wits.

Martín Santiago Concepción.

37

4423.indd 37

11/8/07 6:14:02 PM


Tam ka le’na’ ka dhucha’ juni recado kwa’al ka dhuchunchij: Jún.‑ In bij an kwenchal junti k’wajat an dhuchum. Tsáb.‑ Junti ajidh an kwenchal. (Tampots’ots’) Óx.‑ In ajumtal a k’icháj, a íts’ ani an tamub. Tsé’.‑ In bij axi abcháb an recado. Bó’.‑ In alwá’ an dhuchlab (texto). Akak.‑ In bij an abnom recado ani in yuk’ichik k’its’lábil.

Ka ts’ejka’ juni dhuchlab ani ka abchij jún a juntal exóbal, po ka t’aja’ ti kwéntaj axi a ajiyámalits. Jún.‑ Tsáb.‑ Óx.‑ Tsé’.‑ Bó’.‑ Akak.‑

38

4423.indd 38

11/8/07 6:14:02 PM


Ka ajiy an dhuchlab Kwenchal Xolol, ajidh Tamk’anwits, Tampots’ots’, ti tsé a marzo ti 1993.

OLCHIXTALAB ABAL AN KWENCHAL Tu ólchalchik abal kalám bó’ in ajumtal a máyo ti axé’xi tamub, ne’ets ka wa’tsin juni tamkudh t’ojláb abal ka ak’iyat in elébil an atáj exobintaláb axi ti kwenchál. Tu aychalchik dhajuwk’ij kit ulits. An t’ójodh. Braulio Hernández Flores. Júnakej i dhuchadh‑úw axi bijiyáb ti lab káw “aviso”. Wats júnakej i dhuchlab ejtíl wé’ axi i tsu’uwits. U eyendháb tam a lé’ ka ólchij juni káw a ja’úb, a exlowál, ejtíl axi té’ ne’ets ka tsu’uw ani ka aiiv.

39

4423.indd 39

11/8/07 6:14:02 PM


Ka ts’ejka’ juni olchixtaláb ejtíl axi a ajiyits, po k’e’at in alwá’ ka alchij

40

4423.indd 40

11/8/07 6:14:02 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka dhucha’ jawa’ a tsu’tal

41

4423.indd 41

11/8/07 6:14:03 PM


Ka ajiy an dhuchlab Kwenchal Ts’apuw‑ja’, ajidh ti Tampamál Loj, Tampots’ots’, ti óx in ajumtal a febrero ti 1993.

KULBEL KANIXTALÁB K’ak’nadh ja’úb: Silvia. K’al axé’ xi tsakam dhuchlab lé’ tu ólchij abal ti jun inik in ajumtal a julio ti axé’ xi tamub ne’ets ku putuw waxik i tamub. Tu kanál kit utey tin tsa’biy, ne’ets ka wa’tsin an k’apnél ani an ajib jita’its in lé’ ti bixom. Ti kanál A Benito Rosa Juárez. Wa’ats junakej i dhuchadh‑úw axi bijiyáb ti ejek “invitación”. Axé’ xi dhuchadh‑úw játs an kulbél kanixtaláb. U éynal tam a lé’ ka kaniy a junkuwál, a exlowál ani a ja’úb, abal ka chích ti tsa’biy tam a putuwal a tamúb, tam wa’ats juni pujláts, juni k’aputstaláb ani juni tomkineltaláb. Wanaj ki tsu’uw juni t’iplab tin kwéntaj i putunlaláb tamub.

42

4423.indd 42

11/8/07 6:14:03 PM


Junkudh k’al a exóbchixal, ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni kulbél kanixtaláb

43

4423.indd 43

11/8/07 6:14:03 PM


Ka dhucha’ alál jant’onéyits a tsu’tal

44

4423.indd 44

11/8/07 6:14:05 PM


2 TSABCHÍL PEJACH: AN ÁB, AN KÓX-IK’ANI AN K’AK’AL

AN AB ANI AN JUDHÚN Tam ka ulits an judhún in wa’tsindhál an lukuk ani tam tsapik ka ulits yab in wa’tsindhál, kom tam in pot’edhál an tsabál.

45

4423.indd 45

11/8/07 6:14:06 PM


Ka dhucha’ jawa’ axi alwa’ ani xi yab alwa’

46

4423.indd 46

11/8/07 6:14:07 PM


Ka dhucha’ jawa’ axi alwa’ ani xi yab alwa’

47

4423.indd 47

11/8/07 6:14:08 PM


Ok’ox ka ajiy an dhuchlab ani talbél ka kidhbay an tsalap

An kóx ik’ in k’ibál an ém. An áb pél juni lej pulik aiwa’taláb kom in puwedhál ani in wa’tsindhál an t’ayabláb. Tam an k’ak’al yab ka k’adhpin yab jant’oj, po tam ka wat’k’anitsk’ij tam ojne’ in wayedhál an ém, an ts’ojól, an tsabál ani an ja’. An t’ujub‑áb

48

4423.indd 48

11/8/07 6:14:08 PM


K’A’AL EXOBINTALAB: An áb Ka punchij in bij an dhuchlab junti k’its’odh, po ka eyendha’ an pakdha’ dhuche’.

Tam ulel an áb játs in lej alwá’ an xe’tsintaláb, kom tám u wa’tsinalank’apnél, u yanel an ja’, u pudhnal an ts’ojól ani u dhayk’anal an t’ayabláb. Tam ulel an alwa’taláb yab wa’ats i jáyil ni’ i chikénib abal an ko’nél ani abal wawá’. 49

4423.indd 49

11/8/07 6:14:10 PM


Ka alwa’ ajiy, ka alwa’ met’a’ ani talbél ka tok’tsiy an konowixtaláb.

¿Jant’onéy u wa’tsinal tam ulel an áb?

¿Tam áb an ko’nél ani wawá’ i yajchiknál an chikénib?

¿Jantam íts’ u ulel an áb ta kwenchál?

50

4423.indd 50

11/8/07 6:14:10 PM


Ka t’aja’ ti kwéntaj jant’onéy in t’ilálchik a juntal tsakam.

Xó’ kom ulnek an áb lej yaxuxúl an ém.

Chubax aníts. Po max kin k’adhpinchij ne’ets ka mank’an. 51

4423.indd 51

11/8/07 6:14:11 PM


Ka dhucha’ tin kwéntaj an pits’al

An k’ak’al in dhayk’ál an k’ich.

Lej alabél an tokow ti k’ay’lál.

Ulel an áb.

52

4423.indd 52

11/8/07 6:14:13 PM


Ka alwa’ ajiy an káw ani ka met’a’ jant’odha’ ti dhuchadh

¡Kwéntaj Dóraj, yab kit wat’ey kom ta’tál in ók’ an ja’!

¡Ana’, ne’ets ka peten a mám!

¡Áy Juséj, ne’ets kin kwajlan kom lej k’it’iy an bél! 53

4423.indd 53

11/8/07 6:14:13 PM


Ka ts’ejka’ juni dhuchlab tin kwéntaj an ja’

AN JA’

54

4423.indd 54

11/8/07 6:14:14 PM


ka t’aja’ ti kwéntaj jant’odha’ ti dhuchadh an káw

Ne’ets ka ulits an áb kom wat’adh ti mapul.

Kom welk’anits yab ne’ets ka ulits i áb. 55

4423.indd 55

11/8/07 6:14:15 PM


Ka ajiy an exobchixtaláb

AN EXOBCHIXTALÁB Juntal tének, tam i tsu’tal ulel an áb, yab ku koyóts, wanaj u t’ojnal abal ki kó’oy jant’oj ki k’apuw. Kom max yab ku t’ójon ne’ets ki yajchíkna’ an jáyil.

Po yab expidh wawá’, jayej ne’ets kin yajchíkna’ i tomkíl ani i tsakámil. 56

4423.indd 56

11/8/07 6:14:17 PM


TSABCHIL EXOBINTALAB: An kóx‑ik’ Ka ajiy an dhuchlab

AN KÓX‑IK’ Tam ka wat’ey an kóx ik’ yán i t’ayabláb in k’ibál, ejtíl an ém, an pakab, an it’adh, ani an kapéj. In odhnál jayej an te’lom ani i atájchik. 57

4423.indd 57

11/8/07 6:14:18 PM


Ka dhucha’ tin kwéntaj an bajchik’w

An ik’ axi yab tsapik, alwa’ kom in buk’uwal an walilab abal ka wa’tsin an ts’ojól.

An kóx‑ik’ yab alwa’ kom in odhnál an t’ayabláb. 58

4423.indd 58

11/8/07 6:14:19 PM


Ka ajiy an t’ilab

AN KÓX‑IK’ A Kóx, pélakwa’ juni inik axi ts’ejkanchat in alej k’al an yetse’ Mamláb. Talbél, pidhan kin dhaya’ búk in kotonláb, búk i kwayabláb ani búk i xomom. Po uchan abal yab kin eyendha’ ni jant’oj ma kin bajuw búk i tamub. Wat’ey tsé’ i tamub ani a Kóx yabáts in kuxuy; in punuw an kotonláb, in jálna’ an xomom ani in wiwa’ an kwayabláb. Dhubat’k’ij, a Kóx dhayk’an ti ik’. Peten kawidh an mamláb ani chích juni ik’ladh‑áb a xin k’iba’ yán i bíchow. A Kóx, k’alej ti yak’wnal ani uxnal abal ma xowé’ ko’oyáb wik’at, po tam junchikíl u walkanal ani támits ti che’el an Kóx‑ik’.

59

4423.indd 59

11/8/07 6:14:20 PM


Ka dhuchunchij in bij axi odhnáb k’al an kóx ik’.

Ka dhéy uluwchik k’al a juntal exóbal ani k’al an exóbchix, jant’onéy más in odhnál an kóx‑ ik’.

60

4423.indd 60

11/8/07 6:14:21 PM


Ka konoy a mám, a tátaj ani a nánaj, jáyílits in tsu’úmal ka wat’ey an kóx ik’. An tok’tsixtaláb axi kit pidhan, ka dhucha’ alál.

61

4423.indd 61

11/8/07 6:14:22 PM


An exóbchix kwa’al kin alchij in alwá’ an kwechocholtaláb

62

4423.indd 62

11/8/07 6:14:24 PM


OXCHIL EXOBINTALAB: An k’ak’al Ka ajiy an dhuchlab

AN K’AK’AL Tam lej tsapik an k’ak’al yab ka kuxuy kit xe’tsin eléb, jaxtám an inikchik ani an ko’nél tsalminénekchik ti te’. 63

4423.indd 63

11/8/07 6:14:26 PM


Ka dhucha’ tin kwéntaj an akal

Tam ka chudheyits, wawá’ u ts’akílits ani a’ ko’nélchik jayej.

Tam wat’kadh dhijiy an k’ak’al u tsalminal ti te’.

Tam wákalits i kidhbayalits tu t’ojnal. 64

4423.indd 64

11/8/07 6:14:27 PM


Ka tok’tsiy an konowixtaláb

¿Tam wat’adh dhijiy an k’ak’al, ju’taj ti tsalminal an ko’nélchik?

¿Jita’ más u tsalminal ti te’?

65

4423.indd 65

11/8/07 6:14:28 PM


Ka ajiy an dhuchlab

¿JAYK’I’ TU T’OJNAL AN K’WAJÍLCHIK? An k’wajílom in aliyal jayk’i’ ka t’ójon tam wat’k’adh dhijiy an k’ak’al. U t’ojnal lej dhajuwk’ij abal tam ka óraméj u koyolits. 66

4423.indd 66

11/8/07 6:14:29 PM


Ka ajiy an dhuchlab abal ka tso’óbna’ jant’onéy in t’ilalchik an ja’úb.

Kom xó’ yab ulnek an Játs u tsu’tal. Po max ka áb k’wajat ti mank’anal otskan xi jún a íts’ ani ka an ém. ulits an áb ne’ets ka ts’ejkan. 67

4423.indd 67

11/8/07 6:14:31 PM


Ka ajiy an dhuchlab AN K’AK’AL Wa’ats in uchál abal yab in lé’ an k’ak’al. Po an k’ak’al lej yejentál abal ka wayey an kwadhamláb, an t’amach abal ka ts’u’chixnáj k’al an tsi’ím, an dhi’ abal kan bakan; abal kin dhubedha’ ka way’lin an ts’ulél ani abal ka wayey an k’udhk’um tam pak’uwáb.

68

4423.indd 68

11/8/07 6:14:32 PM


¿Ka dhucha’ jant’onéy i t’ajal tam jalk’unal a íts’?

69

4423.indd 69

11/8/07 6:14:34 PM


¿Ka dhucha’ jant’onéy u wat’el tam k’ápúx a k’icháj.

70

4423.indd 70

11/8/07 6:14:35 PM


Ka dhuchá ani ka t’ipoy jant’onéy a kulbetnál ka punuw ti onomtaláb

71

4423.indd 71

11/8/07 6:14:35 PM


Ka tso’óbna’ abal wa’ats yán l exobintaláb AN KAWlNTALÁB I káwintal tének u kawnáb Tampots’ots’ani Tamt’uyik’.

AN K’WA’CHIM Oxk’i’ an exóbal axi ti oxchíl exobinlaláb kin chi’dha’ in k’wa’chímal kom ne’ets ki exóbna’ an bixnél. 72

4423.indd 72

11/8/07 6:14:37 PM


AN UBAT’INTALAB Kalám ne’ets ka ubát’inchik an exóbal axi ti k’a’ál ani tsabechíl an exobintaláb.

AN EXOBINTALÁB Ki beletna’ an atáj exobintaláb.

AN K’ANILAB Kalám ne’ets ti t’énel u mám, a tátaj ani a itsán tin k’ima’ u báy. 73

4423.indd 73

11/8/07 6:14:38 PM


Ka ajiy an dhuchlab

AN DHUCHADH‑ÚW I tsu’úmalits abal tam u k’wajat ów yab ne’ets ki wit’a’ ki ólna’ k’al i uludh káw juni t’e’pintaláb, ani támits tu éynal an dhuchadh‑úw. 74

4423.indd 74

11/8/07 6:14:39 PM


Wanaj ki tsu’uw axi ti láb káw u bijiyáb ti “carta” Lab Tóm, ti láju in ajumtal a junio ti 1993. Lak’ak’ál junkuwál: Lusi K’al axé’ xi dhuchlab lé’ tu ucha’ tsáb, óx i káw. K’a’ál, lé’ tu tsapnédha’ k’al patal u kulbétal. Tin tsabchíl an káw lé’ tu ucha’ abal tam ka bats’uw axé’ xi dhuchlab kit k’wajiy kanat junax k’al a yanél ani a ja’úbchik. Tin oxchíl an káw lé’ tu ólchij abal naná’ in t’ojnal ti Lab Tóm, k’wajat u ts’ejkál juni t’ojláb axi in bij “AN TENEK KAWINTALAB” abal ka éyan tin putát an kwenchal junti kawnáb an tének ti bichow Tampots’ots’. Lé’ tu ucha’ jayej abal yab kit t’e’pin, té’ in k’wajatk’ij k’al yán i alwa’taláb. Tu punk’unchal max ka tsu’uw u tátaj ti kin tsapnédhanchijak, ka ólchij abal té’ in k’wajat lubach. Játs expidh lé’ tu ucha’ tsakam alabél junkuwál, lej pakwlanchij k’al yán abal tu tixk’anchíts an t’ojlábil abal ka ajiy axé’ xi dhuchlab. Ti dhuchunchal a junkuwál axi yab jay’k’i’ ti uk’chiyal. Diego Santiago Martínez.

75

4423.indd 75

11/8/07 6:14:39 PM


Ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni kártaj

76

4423.indd 76

11/8/07 6:14:40 PM


Ka ajiy jant’onéy in ulal ani jant’onéy in t’ajál an tsakam

Juni kwitól in uts’ál i at’ax ja’.

Juni tsakam ts’ik’ách ketél ti alte’lom ani lej t’e’pidh.

An tsakam kwitól ani an tsakam ts’ik’ách exomchik ti ubát’ al an ja’.

Juni kwitól, kom ya’ul kwatsat tin waytal.

An kwitól u k’apul at’ax in k’ubak.

Juni kwitól yajchik in chukul.

Juni kwitól k’wajat in muchuwal an tsi’iktaláb.

Juni kwitól yajchik in kamab.

77

4423.indd 77

11/8/07 6:14:41 PM


Ka ajiy júnekej i dhuchadh‑úw axi in bij ti ejek “rekado”.

Bichow Lajax, ajidh Tampots’ots’, ti tsáb a enero ti 1993. Juntal exóbal: Rosi Tu ólchal abal kalám ne’ets ku t’ajchin an takaxtaláb tin kwéntaj an exobintaláb “matemáticas”, ti atáj exobintaláb. Játs expidh tu ólchal Jorge Hernández López.

78

4423.indd 78

11/8/07 6:14:41 PM


Junkudh ka’I a exóbchixal ka ts’ejka’ juni “rekado”

79

4423.indd 79

11/8/07 6:14:41 PM


Ka dhucha’ jawa’ a tsu’tal

80

4423.indd 80

11/8/07 6:14:42 PM


Wa’ats júnekej i dhuchadh‑úw axi u exláb ti resibo Bichow Akich mom, Tampots’ots’, ti jún a marzo ti 1993. Bats’k’umtaláb. U bats’uw tsab xi’ i ít péxu axi tin pidha’ an ja’úb Manuel Hernández Juana, tin kwéntaj abal u ts’ay’chij jun pejach i tsabál.

In bats’uw

Lucas Santiago Hilaria

In bína’ Manuel Hernández Juana

Ka dhucha’ juni resibo

81

4423.indd 81

11/8/07 6:14:42 PM


Tin taltal an káw wanaj ki tsu’uw júnekej i dhuchadh‑úw axi exláb ti sitatorio. Bichoca Tam‑Uxum‑Ts’álej, Tampots’ots’, ti beléw a octubre ti 1993.

KANIXTALAB‑TS’EJKANTALAB Antonio González Pérez Tu abchal an káw abal kit utey ti atáj junti ts’ejkáb an pextaláb ti laju jún a “octubre” ti 1993, abal ki ts’ejka’ an jolbintaláb axi in t’ajámal a bichímal tin ts’ulélil a Juan Hernández Ramírez. Ti kanál an éyal ts’ejkom pextaláb. Raymundo Santiago Guadalupe.

Dhéy k’al a juntal exóbal ka ts’ejka’ juni sitatorio.

82

4423.indd 82

11/8/07 6:14:42 PM


Ka ajiy an t’ilab

AN MAMLAB Uxnal abal ti biyál tejwamélak ti tokow an yetse’ Mamláb. Jún a k’ichaj xe’etsak ti belelél an yetse’ Mamláb, po at’ax uchan k’al juni inik. Uchankwa’ antsé’: “Ka met’a’ a yetse’ Mám, na’ xe’ets ti jodhodhól in tsinat t’u’úl”. Lej we’k’ij úlkakan juni áb axi k’ák’ ani jun‑adhík, teptsinchik in tsu’uxtal an k’wajílchik. Jaxtám uluwáb abal xowé’, kajadhits i wal tu wa’tsin. 83

4423.indd 83

11/8/07 6:14:43 PM


Ka tok’tsiy an konowixtaláb 1.‑ ¿Jita’ xi tejwamélak belelél ti tokow?

2.‑ ¿Jita’ xi at’ax‑káwin?

3.‑ ¿Jant’onéy xi wat’ey tamti ulits an k’ák’‑áb?

4.‑ ¿Jale’ walám ti xowé’ yabáts i ejtowal ki tsu’uw an yetse’ Mamláb?

5.‑ ¿Jale’ ti ulits an k’ák’‑áb?

84

4423.indd 84

11/8/07 6:14:43 PM


3 OXCHÍL PEJACH: AN PULÁSAJ

AN PULÁSAJ Tam in k’ichájil an pulásaj u nujuwáb yán i k’apnél ti bichow, xaludh taja’ wé’ tsa’at u nujuwáb, yab ejtíl tiwa’ ti tsakam nujumtalábchik lej wat’k’adhits in punchal in jalbíl.

85

4423.indd 85

11/8/07 6:14:45 PM


Ka met’a’ an t’iplabchik

86

4423.indd 86

11/8/07 6:14:48 PM


87

4423.indd 87

11/8/07 6:14:51 PM


Ka tok’tsiy an konowixtaláb

¿Ju’táj ti wé’ tsa’at u nujuwáb an k’apnél?

¿Ju’táj ti wat’k’adh jalbidh u nujuwáb an k’apnél?

Ka dhuchunchij in bij bó’ i nujnél xi ne’ets ki ejtow ki ts’a’iy.

¿Jantam k’icháj u wat’el an pulásaj ta bichówil?

88

4423.indd 88

11/8/07 6:14:51 PM


K’A’AL EXOBINTALAB: An k’apnél axi nujuwáb Ka uluw jant’onéy tam nujnél a tsu’tal.

89

4423.indd 89

11/8/07 6:14:52 PM


Ka dhuchunchij in bij an nujnélchik axi a tsu’tal t’ipodh al xi jún an xeklek

90

4423.indd 90

11/8/07 6:14:53 PM


Ka met’a’ jant’onéy u éynal ti lejbaxtaláb

91

4423.indd 91

11/8/07 6:14:54 PM


Ka ajatna’ axé’ xi alabél ajatláb

KWECHOCHÓL A PETÓBIL Kwechochól a petóbil leyoyól a lakábil witsichik a dhayémil mak’ik’íl a ts’amúts’il. Tukmichik a owálil wixoxól a kotónil witsichik a timá’il dhakniníl a púchil. Kwechochól a petóbil... 92

4423.indd 92

11/8/07 6:14:56 PM


Ka dhuchunchij in bij an k’apnél axi wat’k’adh a kulbetnál ka k’apuw

93

4423.indd 93

11/8/07 6:14:56 PM


Ka ajiy ani ka tok’tsiy an konowixtaláb

A “Lupe” k’wajat in ajiyal Axé’ xi ja’úb tam ti k’alej tsé’ i olom. ti pulásaj in ts’a’iy tsáb i olom. ¿Jáy xó’ i olom in kwa’al?

A “Clementina” in kwa’alak akak i píta’.

Axé’ xi ja’úb in ts’a’iy óx i píta’ ti pulásaj.

Ka t’ipoy xó’ jáy i píta’ in kwa’al a “Clementina”.

94

4423.indd 94

11/8/07 6:14:57 PM


Ka ajiy ani ka tok’tsiy

A “Juan” in kwa’alak A “Juan” in ts’ejwalixna’ akak i k’adhaw. tsáb i k’adhaw. ¿Jáy xó’ i k’adhaw in kwa’al?

A “Elena” in kwa’alak A “Elena” in nujuw lájuj i uj. bó’ i uj. ¿Jáy xó’ i uj in kwa’al?

95

4423.indd 95

11/8/07 6:14:58 PM


Ka uluw jant’onéy a tsu’tal

96

4423.indd 96

11/8/07 6:15:00 PM


K’álek’ij junti tsakam mapuchik, ka dhucha’ akak i káw.

waliláb

t’ayabláb

ko’nélchik

eyextaláb

witslom

k’apnél

97

4423.indd 97

11/8/07 6:15:01 PM


Ka met’a’ jant’odha’ tu ts’ejkáb juni tsakam pejach i úw axi bijiyab ti lab káw “tarjeta”

waliláb

ko’nélchik

Olom

In t’u’úl an olom lej kujuw

lanáx

An lanáx lej tsi’ik tam wejnek

98

4423.indd 98

11/8/07 6:15:02 PM


Ka dhucha’ ti kits’odhtaláb axi a tsu’tal

bichim

idhidh

wat’ap

ajan 99

4423.indd 99

11/8/07 6:15:03 PM


Ka met’a’ an k’apnél axi yab in tomnál ki ts’a’iy

AN K’APNEL Yab patal an k’apnél in tomnál ki ts’a’iy, kom wawá’ i wit’ál ki kó’oy ani ki taya’. I ejtowal ki bela’ i píta’, i k’adhaw ani i olom. I wit’ál ki t’aya’ i idhidh, i tsanak’w, i it’adh, i t’inche’, i idh, i k’alam ani pilchik i k’apnél. 100

4423.indd 100

11/8/07 6:15:04 PM


Ka t’ipoy jant’onéy a kwa’al ta k’imá’

101

4423.indd 101

11/8/07 6:15:04 PM


Ka met’a’ ani ka ajiy an dhuchadh‑úw axi bijiyab ti lab kaw “rekado”.

Tam naná’ yab in jolat ani yab u kwa’al yán i alimtaláb, u punk’uwalk’ij kin ts’ay’chinchant jawa’ naná’ u lé’. Po kom jant’odha’ u uluwits yab in jolat, yab u wit’ál kin k’alej ku ucha’ an ja’úb axi ne’ets ti pulásaj abal ti kin chánchij an k’apnél, tam u dhuchunchalk’ij al jun i tsakam úw ejtíl axi lejwék’ij ne’ets ki tsu’uw. Kwenchal Al‑Tsajib ajidh San Antonio, Tampots’ots’, ti tsé’ in ajumtal a junio ti 1993. Itsán: Antonio González Angelina. K’al axé’ xi tsakam dhuchlab lé’ tu konchij juni pulik alwa’taláb, u lé’ abal ti kin ts’ay’ chinchij tsab lejab i t’u’lek tóroj, jun lejab i at’em ani ox lejab i lábux.

Ti punk’unchal a utát.

José Antonio Juárez.

102

4423.indd 102

11/8/07 6:15:04 PM


Ka t’aja’ ti kwéntaj jant’odha’ tu ts’ejkáb an te’nél t’u’lek tóroj

AN TE’NÉL T’U’LEK TÓROJ

Jún.‑ Ok’ox in yejenchal t’akadh an t’u’lek. Tsáb.‑ Tam t’akadhits an t’u’lek kwa’al ka jolow ti pach, po axé’ in yejenchal ok’ox ka jolchij an ja’. Óx.‑ Tam k’wajatits ti pach in yejenchal ka jolchij i k’alam, i pejtsul, i tsiw’, i kulántuj, an pimiéntaj, an áxux, an at’em ani an sebóyaj.

103

4423.indd 103

11/8/07 6:15:04 PM


Ka konoy juni ilálix jant’onéy tam ilál u éynal k’al an yajbénib chuklek ani ka dhucha’ JUNI TSAKAM KWITÓL Axé’ xi tsakam kwitól in bij ta Ramiro, kom owatitskwa’ yab in k’apúmal i te’nél t’u’lek tóroj in wat’k’anchij kin k’apuw, kom k’adhpidhkwa’ ti kujuw in ats’a’ an te’nél. Ani kom wakálits, expidh taley ti k’apul ani kwatsiy ti wayal, po tam ti ejtsin tál chudhél ma ijkan ti tséy k’al an yajal, kom wat’k’adhkwa’ ti yajchik in ats’ál in chukul, kom jobenek.

104

4423.indd 104

11/8/07 6:15:04 PM


TSABCHIL ANI OXCHIL PEJACH: An nújul ani an ts’a’um Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhuchlab.

AN NÚJUL ANI AN TS’A’UM An nújul in tolminchal an ts’a’um ani an ts’a’um an nújul. Axé’ lé’ kin uluw abal max yab wa’ats i nújul an ts’a’um yab ne’ets kin ela’ jutáj ti ts’a’um, maxk’ij in kwa’al i alimtaláb. Ani xó’, max wa’ats i nújul ani yab wa’ats i ts’a’um, an nújul yab ne’ets kin ela’ jutáj kin nujuw in nujnélil. Jaxtám tsablom yejentál, an nújul ani an ts’a’um. 105

4423.indd 105

11/8/07 6:15:05 PM


Ka met’a’ ani ka uluw jant’onéy a tsu’tal

106

4423.indd 106

11/8/07 6:15:07 PM


Ti kin alchij u bij Nakat u xonólil ts’upidh u wi’, tudhéylidh u núk’ ani tam junchikíl in bixom ani in ajat. Lok’bachik u kúx jant’ini’ max t’ít’idh, u k’apal i kolol ani i tsi’tsim. Tam junchikíl u dhopedhál u chukul ani in t’ikwnal. Tam in ádhil, in ulel ma ti pulik lejem. Tam in jumnal, in ts’ubel lej walk’i’ ani tam in ts’uk’bél, u kujmedhal yán i uts’nel. Tam in k’ejél, ch’óch’ól u chukul ani u k’apal i tóm abal kin jeley.

107

4423.indd 107

11/8/07 6:15:07 PM


Ka ajiy an dhuchlab

I TÉNEK KÁWINTAL Wa’ats yán axi yabáts in lé’ ti tének‑káw kom in tidhinál. Po yab in tomnál ki uk’chiy, ki tidhina’ ani ki k’iba’, kom axé’ yabatsk’ij ti we’él ti ts’i’kinének ti éynal. Pel juni kawintaláb lej biyálits, jaxtám in yejenchal ki édha’ kom játs axi tu jilchámal i mám ani i yedhaxlómej. I tének káwintal lej alabél ani lej in kwa’al in jalbíl.

108

4423.indd 108

11/8/07 6:15:07 PM


Ka tok’tsiy an konowixtaláb

¿In tomnál ki tidhina’ ani ki k’iba’ i tének káwintal?

¿Jale’?

Jawa’ más in kwa’al in jalbíl ¿I tének káwintal o an lab káw?

¿Jale’?

¿Walám ítej ti tujchámej ti kawnáb an tének káw?

109

4423.indd 109

11/8/07 6:15:07 PM


Ku ajtin

TAM TU TU TSU’ PIY Tam tu tu tsu’piy kulbél u ichích, tam tu tu k’ibts’ow yajchik u ichích. Tajlun ti we’él an yajal‑ichich, po xó’ junílk’ij yajchikits u íchich. 110

4423.indd 110

11/8/07 6:15:09 PM


Junax k’al a juntal ani a exóbchixal ka ts’ejka’chik tsáb i ajatláb.

111

4423.indd 111

11/8/07 6:15:10 PM


In k’ichájil an nujultaláb. ¿Jant’onéy u nujuwáb ti pulásaj?

¿Jayk’i’ in k’ichájil an pulásaj?

¿Ju’táj u t’ajnal an pulásaj?

¿Jita’ in nujuwal an tsanak’w?

¿Jale’ an k’wajíl u k’alel ti pulásaj?

112

4423.indd 112

11/8/07 6:15:10 PM


Ka exóbna’ axé’ xi ajatláb

KWATSÁM PÍNTUJ Kwatsám píntuj, kwatsám píntuj naná’ u lé’ an kwatsám píntuj. Nixé’ lej kujuw nixé’ lej kujuw, an kwatsám píntuj, kwatsám‑tsanak’w.

113

4423.indd 113

11/8/07 6:15:11 PM


Ka uluw jant’onéy a tsu’tal

114

4423.indd 114

11/8/07 6:15:13 PM


Ka ajiy jant’onéy in t’ilál an nanaláb ani an pay’lomláb Tomkíl, ti kin ts’aychij axé’ xi lakbej, lej chaniníl, lej jodhat ani lej t’a’at in witsíl.

Xó’ yab ne’ ets tu ts’ay’chij kom yabáts in bajuwal u tumínal, po yab kit t’e’pin, jun semánaj ne’ets ku xijpinchij abal tu ts’ay’chij a alabél lakab.

115

4423.indd 115

11/8/07 6:15:15 PM


Ka tok’tsiy an konowixtaláb

¿Jant’onéy in konoy an mimláb ka ts’ay’chin?

¿Jant’odha’ an lakbej axi in konoy an nanaláb? ,

ani

¿Jant’odha’ ti tok’tsin in tomkíl an uxum?

116

4423.indd 116

11/8/07 6:15:15 PM


Ka ajiy an t’ilomtaláb

Jawa’ in uluw an pay’lomláb in putuw, kom tam tin bajuw an semánaj in ts’ay’chij in lakab an nanaláb.

Tam ti ulits tin k’imá’ an pay’lomláb dhubatk’ij in pidha’ in k’imádhil an lakbej, ani jajá’ kulbének in bats’uw. 117

4423.indd 117

11/8/07 6:15:16 PM


Ka ajiy an t’ilab

Wat’adh ti kulbélkwa’ in ats’a’ an yets mimláb abal ts’ay’chin in lakab, jaxtám expidh abal in bats’uw dhubatk’ij in punuw ani wé’k’ij ketlelen ma t’alk’ichik in akan ti laktem. ¡ Ay kumálej, ma yabatsk’ij tu exlál, u tsu’uw pel juni ts’ik’ách axi ketél ti laktem, kom wat’adh ti alabél a k’wa’chímal !

Nanáyej kumpálej, expidh abal xó’ u kay’kím ít u lakab, tik’alej k’wát u kwetál.

118

4423.indd 118

11/8/07 6:15:17 PM


Ka tok’tsiy an konowixtaláb ¿Jant’odha’ in ats’a’ an mimláb tam ti ts’ay’chin in lakab?

¿Jant’onéy uchan an kumaláb k’al in kumpálej?

¿Jant’odha’ ti tok’tsin an kumaláb?

119

4423.indd 119

11/8/07 6:15:18 PM


Ti kin dhuchunchij u bij ti kits’lab Naná’ yab u kwa’al u wi’ mani u lek’áb ani u uts’ál an ja’ k’al u ídhim. U k’apal i yóy, u k’apal i k’wa’ ani tam in tsakúl, in xékwxél ejtíl i k’adhaw. Tam kin chíkan, wisisíl in k’adhíl walk’i’ ani in dhajnal tsapik tam utatits in k’wat ti tokow. U kwa’al u lakab ani yab in uxúm, u kwa’al u ts’itsín ani yab in t’ele’, u kwa’al u jujúl ani yab in ts’itsin.

120

4423.indd 120

11/8/07 6:15:18 PM


Ka ajiy an dhumk’udh‑káw Ka t’aliy, ka t’aliy, k’al juni t’alib, ka t’aliy, ka t’aliy an t’alím ani tam it exbanénekits ka t’aliy an t’alím, ka bijiy ti t’awím. Juni t’ele’ t’él, in t’akál in t’ilíl wéw; abal ets’ey kin kó’óy t’okat, an t’ele’ t’él chudhél in t’akál in t’ilíl wéw. Max a lé’ kit k’adhiy ti k’oyob, ok’ox ka k’adhánchij in k’a’ál k’oybál, kom max yab ok’ox ka k’adhánchij in k’a’al k’oybál, yab ne’ets ka ejtow kit k’adhiy ti k’oyob. Té’ kit chích tit chuchul in ucha’ an uxkwe’ chuch, in tsakam chuchil. 121

4423.indd 121

11/8/07 6:15:18 PM


Ka met’a’ ani ka ajiy in bij an kwenchalchik

Tam‑ToKow

Akichmom

Tamk’anwits

Pok’chich Ts’ijol

Tampaxál

Lanáx Dhumadh Chununts’én

Ts’apuwja’

Wa’ats yán i bichow ani i kwenchal lej alwachik, ejtíl an: Tam‑Tokow, Tampaxál, Akich‑Mom, Ts’apuwja’ani Tse’pakáb. 122

4423.indd 122

11/8/07 6:15:19 PM


In bijchik i bichow ani i k’wajíl u dhucháb k’al i pakdha’ dhuche’, ejtíl axi xowék’ij ne’ets ki tsu’uw. Akich‑Mom

Bolchal

Chunun‑Ts’én

Dhinkabe’

Elénaj

Ik’‑Te’

Jól‑Ja’

K’oyob‑T’ujub

Lab Tóm

Munek’

Ojox

Padhum‑Ja’

Tampots’ots’

T’iw‑Ts’én

Udhu’‑Ja’

Yaxal‑Te’

Maríyaj

Witsal‑Te’

Ka aliy k’e’at i bijláb ani ka dhucha’.

123

4423.indd 123

11/8/07 6:15:19 PM


Ka ajiy an dhuchlab abal ka tso’óbna’ jay’k’i’ tu t’ojnalchik an nújul

AN NUJULTALAB Axé’ pel juni t’ojláb lej alwa’, expidh abal yabáts jayk’i’ ne’ets ka wit’a’ kit k’wajiy ta k’imá’, kom chudhél, chudhél, kwa’al kit beláts abal ka wita’ ka nujuw a nujnélil. Ejtíl tam k’a’ál, kwa’al kit k’wajiy ti Dhinkabe’; tsabchíl, ti San Antonio; oxchíl, ti Lajax o ti San Vicente; tse’chíl, ti K’iyám; bo’chíl, ti Pamál‑ Loj; akakchíl, ti Akich‑Mom ani ti ajib k’icháj, ti Lajax o ti Tamk’anwits. 124

4423.indd 124

11/8/07 6:15:20 PM


¿Tam jun in t’ojnál ti nújul, ets’ey k’wajat tin k’imá’?

Ka dhuchunchij in bij an bichow ju’taj tu k’alelchik an nújul.

¿An nujultaláb pel juni t’ojláb axi alwa’?

125

4423.indd 125

11/8/07 6:15:20 PM


Ka uluw jant’onéy u t’ajnal ti junchik a k’ichaj

K’a’ál

Tsabchíl

Oxchíl

Tse’chíl

Bo’chíl

Akakchíl

Ajib k’icháj 126

4423.indd 126

11/8/07 6:15:22 PM


Ka ajiy jant’onéy in tomnál ki t’aja’

AN TS’A’ UM In tomnál ku ts’ay’máts abal yab kin yajchíkna’ an jáyil i tomkíl ani i tsakámil. Yab ki t’aja’ ejtíl axi más, walím ti uts’ál ani ti pojkax. 127

4423.indd 127

11/8/07 6:15:23 PM


¿Jant’onéy in ne’dhál an pay’lomláb ti tojal?

¿Jant’onéy in tomnál ki t’aja’ abal ki ela’ i k’apuwál?

¿Jale’ tin tomnál ku ts’ay’máts? ani

128

4423.indd 128

11/8/07 6:15:23 PM


4 TSE’CHIL PEJACH: AN TÉNEKCHIK K’A’AL ANI TSABCHIL EXOBINTALÁB: An tének axi wa’ats ti Tampots’ots’ ani axi ti Láb Tóm.

AN TÉNEK AXI WA’ATS TI TAMPOTS’OTS’ Ti Tampots’ots’ wa’ats óx i kwenél i tének ani játs: an Pámej, an Dhakchám ani an Tének axi wawá’ i yanél. 129

4423.indd 129

11/8/07 6:15:25 PM


27 2

28 29

33 34

1 4 3

6 5

31

1. Kumiai 2. Cucapá 3. Paipai (akwa’ala) 4. Cochimí 5. Kiliva 6. Seri 7. Tequistlateco o Chontal de Oax. 8. Tlapaneco 9. Pame 10. Chichimeca jonaz 11. Otomí 12. Mazahua 13. Matlatzinca 14. Ocuilteco 15. Mazateco 16. Popoloca 17. Ixcateco 18. Chocho‑popoloca 19. Mixteco 20. Cuicateco 21. Trique 22. Amuzgo 23. Chatino 24. Zapoteco 25. Chinanteco 26. Huave 27. Pápago 28. Pima alto

29. Pima bajo 30. Tepehuano 31. Yaqui 32. Mayo 33. Tarahumara 34. Guarijío 35. Cora 36. Huichol 37. Náhuatl 38. Huasteco 39. Maya 40. Lacandón 41. Chontal (de Tabasco) 42. Chol 43. Tseltal 44. Tsotsil 45. Tojolabal 46. Chuj 47. Jacalteco 48. Mame 49. Motozintleco 50. Mixe 51. Popoluca 52. Zoque 53. Totonaco 54. Tepehua 55. Purépecha o Tarasco 56. Kikapú

32 30 36 10

35 37

37

130

4423.indd 130

11/8/07 6:15:29 PM


Ka met’a’ an t’ipodh tsabál ani an tének axi wa’ats ti Láb Tóm 56

9 11

38 37 57 11 39 17

20

16 37

37

37 51 41

42

40 55

47 46

13 12

14

24

9 37

23

21 8

18

15 25

19 22

4423.indd 131

7

50

26

44 52

43

49

48

45

131

11/8/07 6:15:31 PM


Ka ajiy axé’ xi dhuchlab abal ka tso’óbna’ jáy wa’ats i juntal tének ti Lab Tóm TI LAB TÓM WA’ATS YAN I TÉNEK Ti al i pulik bichówil exladh tsab inik lájuj akak i juntal tének. Xaludh u k’wajíl ti “Michoacán” ani játs an “Purépecha”, ti “Guerrero” wa’ats axi bijiyáb ti “Tlapaneco”, ti “Yucatán” an “Maya”, an “Chontal” u kawnáb ti “Tabasco”, ti “Sonora” wa’ats an “Yaqui”, ti “Chihuahua” u éynal an tének kawintaláb axi in bij ti “Tarahumara”, ti “San Luis Potosí” játs junti wawá’ u k’wajíl. An tének mimláb axi wa’ats tin tsabálil an Lab Tóm in eyendhál pilchik in k’udhk’úmil, xaludh in ka’i’yal lej witsichik ani lej alwachik.

132

4423.indd 132

11/8/07 6:15:32 PM


Ka tok’tsiy an konowixtaláb.

Ka dhucha’ tsáb in bij i tének kawintaláb axi wa’ats ti Lab Tóm.

Ka punchij óx in bij i bichow junti wa’ats i tének.

Ka dhuchunchij jún in bij i tének kawintaláb axi wa’ats ti Tampots’ots’.

133

4423.indd 133

11/8/07 6:15:32 PM


Ka met’a’ jáy i juntal tének wa’ats ti t’iplab

“Tarahumara”

“Triqui”

“Hñahñu”

“Chinanteco”

“Huichol”

‘Mazateco”

“Mazahua”

“Totonaco”

“Mixteco”

134

4423.indd 134

11/8/07 6:15:34 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhuchlab abal ka tso’óbna’ junti chích an ténekchik

JU’TAJ TI CHÍXCHIK AN TÉNEK Yab i lej tso’ób ju’táj ti chích an k’a’ál ténekchik, kom uxnal abal lej owatits ti che’nekchik ti k’wajíl tejé Wa’ats jita’ in ulal abal an tének chích ti Tsaylél ani in jalúnchij an pulik lejem ti al juni tan. Uluwáb jayej abal chíxchik akan belal ma tiwa’ ti Tsaylél. Aniyej wa’ats jita’ in t’ilál abal chíxchik ti Talólaj. Jawa’ xi chubax, játs, abal wawa’ lej biyálits tu k’wajíl al axé’ xi tsabál. Jaxtám i bijnál tu tejé’ inik. 135

4423.indd 135

11/8/07 6:15:35 PM


Ka met’a’ ani ka ajiy jun mudhél i tének kawintaláb axi bijiyab ti “mayanse”

“Maya”

“Tsotsil zinacanteco”

“Tsotsil chamula”

“Tseltal”

AN TÉNEK KAWINTALÁB An tének axi wawá’ i kawnál in kwa’al jun kwenél in ebchálchik ti Lab Tóm ani játs: an “Maya”, an “Lacandón”, an “Chontal”, an “Tseltal”, an “Tsotsil”, an “Chol”, an “Tojolabal” ani an “Chuj”. 136

4423.indd 136

11/8/07 6:15:36 PM


Ka t’aja’ jant’odha’ tit koncháb. Ka dhuchunchij tse’ in bij i tének kawintaláb axi talélej a ajiyal.

Ka tsalpay jant’odha’ tu uluwáb ti dhakchám axé’chik xi káw ani talbél ka dhuchunchij in bij ti kits’lab.

137

4423.indd 137

11/8/07 6:15:37 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an biyál t’ilab

AN LINTS’ I’ Ti biyál wa’tsinkwa’ jun‑kubél i inikchik axi biyiyábak ti Lints’i’. Uxnal abal an Lints’i’, lej t’ojnalakchik, po yabák k’apul, kom expidh in jikálak an k’apnél, ani k’alelak kin wak’la’chik akante’. Jayétsej uxnal abal an Lints’i’ u k’alelak kin jila’chik an pat ‘ál al an alte’ abal ka kwetém t’ójon, tamchál jajá’ u kwatsílakchik ti wayal.

138

4423.indd 138

11/8/07 6:15:38 PM


Axé’chik xi Lints’i’, k’wiyan kom in wak’lálchik an k’apnél, ani abnáj juni tsapik áb, abal kin uk’dha’ an tsabál. Tam nixé’ ti tala’ tsemetschik an Lints’i’. Jilk’onkwa’ junkats i inik ani juni uxum axi yab uk’tsin, po talbél an inik wenk’owat ti edhem, kom xapchin juni dhámdhi’ tin pemál. An uxum, wenk’owatkwa’ ti ajin. Antsana’kwa’ ti taleychik an Lints’i’.

139

4423.indd 139

11/8/07 6:15:39 PM


Ka t’ipoy jant’onéy t’ilnal ti dhuchlab

140

4423.indd 140

11/8/07 6:15:39 PM


Ka ajiy an tsalpaxtaláb. JUNI TSALPAXTALAB Tének ebchálchik, tam wawá’ u káw ti káwintal i eyendhál yán i káw axi yab wawá’ i k’ál, po i ats’ál abal wawá u dhabal, ejtíl an káwchik: xabún, santórom, koxtál, lanáx ani matsét. Ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni tsalpaxtaláb abal wawá’ tu tének.

141

4423.indd 141

11/8/07 6:15:40 PM


Ka ajiy an dhuchlab

AN DHUYU’ An dhuyu’ pél juni ts’ojól axi lej niwiwíl. U k’apáb ti te’nél xaludh k’al i tsanak’w, yújudh ani k’al i t’u’lek. Uxnal jayej abal lej alwa’ kin k’apuw an mimláb axi in chuchudhál in tsakámil.

142

4423.indd 142

11/8/07 6:15:41 PM


Ka alwa’ ajiy an dhuchlab abal antsaná’ ka exla’ an káwchik axi éynal ti tejwa’medhomtaláb: axé’, nixé’ ani xi tiwa’.

Axé’ játs u k’imá’.

Nixé’ xi píta’ u pét’al.

Xi tiwa’ an kwitól pel u itsak’. 143

4423.indd 143

11/8/07 6:15:41 PM


Ka kidhbay an tsalap

xi atáj lej alabél.

xi atáj k’wajat tu tamét.

an atáj lej alwa’ ts’ejkadh. 144

4423.indd 144

11/8/07 6:15:42 PM


Ka ajiy an káw ani ka tso’óbna’ abal yab jununúl u éynal an káw

Palats put’úch

koxol pek’el

bakan pápa’

madhab uxnátu’ 145

4423.indd 145

11/8/07 6:15:44 PM


Ka dhucha’ ti kits’lab jant’odha’ a tsalpanchal tu uluwáb píl i kwenchal axé’chik xi káw:

palats lupudh ebchal pek’el ts’ejwantál kidháb an bél met’a

146

4423.indd 146

11/8/07 6:15:44 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an biyál t’ilab

A ABDHI’, IN EJATAL AN K’AMAL A Abdhi’, pelak juni inik axi walím ti tsúlim in t’ojnálak. Ets’ey u k’wajílak ti dhílal utat al an joldhi’. Juna k’icháj uchankwa’ k’al in at‑íyej: “Tatá’ walím tit k’apts’ux. Tejé’ it k’wajíl, it k’apul ani yab it t’ojnal. Ne’ets ku ucha’ u tomkíl abal yab ti pijchiy”. 147

4423.indd 147

11/8/07 6:15:45 PM


A Abdhi’, in yajna’ abal uchan ani’ ani t’ajat k’alej ti k’wajíl ti pulik ts’én, po ok’ox in ólchij in tomkíl: “In ne’ets ti pulik ts’én ani ne’ets ka taley an k’amal. Abal tatá’ ka tek’dha’ an k’apnél, ka ts’ejka’ an muludh k’wit’óm, ka baliy al an joltay’ ani ka k’wájna’. K’al nixé’ ne’ets ka tek’ets.” Mati tám, in ejatal an k’amal u k wajíl ti pulik ts’én. Jayej uxnal abal kom konchin kin wichba’ an k’amal, expidh in bína’ an k’amal‑t’ujub ani juni bachib ani k’al nixé an inikchik in kó’oy an k’amal.

148

4423.indd 148

11/8/07 6:15:46 PM


Ka t’ipoy jant’onéy t’ilnal ti dhuchlab axi talélej a ajiyal ani ka dhuchunchij in bij ti kits’lab.

149

4423.indd 149

11/8/07 6:15:46 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an biyál t’ilab

AN T’EL AXI CHIKCHIN IN WEW Tamti ne’etsak ka uk’tsin an tsabál, an Lints’i’ k’alej ti kwajlom alte’. Po tamti chudhey, in tsu’uw abal ts’akinek an alte’ axi in kwajlámalak. An Lints’i’, k’wajiy ti kwátsix ani juni akal in ela’ abal an bichim, an its’ámal, an koy an t’él ani yan i ko’nél exomak in uchál an alte’: “Kit ts’akiy alte’, kit ts’akiy alte’.” An Lints’i’ in yak’wa’ an t’él ani in chikchij in wéw abal kin ólna’, jale’ ti k’wátak ti ts’akbom alte’. An t’él in uluw abal in t’ajálak ani’, kom ne’etsakits ka taley an k’ay’lál. Ma xowé’, uxnal abal játs ti an t’él tsili’ in wéw.

150

4423.indd 150

11/8/07 6:15:47 PM


Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an t’ilab

AN KÓTOL MÁP AXI IJKANCHIK TI BICHIM Tsab i kwitól k’alechik ti kótol máp al juni tsabál xin bij T’ilím. In uma’chik in kutsúmil, juni koxtál ani juni ok’nab. Puneychik al juni dhak bichim ani tá’chik k’alej. Po ti bél kalénchat k’al juni t’unu’ bichim ani kedhmayatchik. An dhak bichim ádhláts jayej abal yab ka bajuwat, po kom an kwitólchik yabák in tso’ób ti alwa’ punél, ma yab owey ani ijkanchik ts’ejel alte’. An kwitólchik ayin ti uk’nal, kom in kwadha’chik in tsoyíl k’al juni t’ujub jaxtám ma yab in ejtow kin andha’chik i máp. 151

4423.indd 151

11/8/07 6:15:48 PM


Ki exóbna’ ki uluw an witsidh káw

JA’ÚB Ja’úb, a exlálak ja’úb max a exlálak, ju’táj tin k’wajíl, ne’etstéj kit kulbéj, kom nan in k’wajíl alte’. Lej dhajujúl, lej dhajujúl u ats ‘ál an k’ijidhtaláb. Tam an tsakam koxol kin ts’a’a’ay in wi’, kin pélk’ok’oy in wéw ani ka dhajajan, ejtíl max tin uchál ¡Kit ts’akíts, chudheyits! 152

4423.indd 152

11/8/07 6:15:48 PM


Ka ajiy an kanixtaláb

KANIXTALÁB Tsakam exóbal. U aychal abal ka kulbétna’ ani ka eyendha’ an t’ojláb axi xó’ a kwa’al ta k’ubak. Jayétsejk’ij u kanál an exóbchix abal kin eyendha’ ani kin punk’unchij jawa’ in tsu’tal in k’ibchal, kom i exlálits abal juni t’ojláb yab jayk’i’ ne’ets ki wit’a’ ki uluw abal xó’ putunits. Kom wat’el a k’icháj ne’ets jalk’unal an tsalap ani an yejenchixtaláb.

153

4423.indd 153

11/8/07 6:15:49 PM


AN T’IPLAB TSABALTALAB Wawá’ i tsabálil játs an Lab Tóm. An nits’bixtaláb, an k’ak’nadah k’udhk’um ani an ajatláb axi ajatnáb tin putát an Lab Tóm, játs nixé’chik in t’iplábil i tsabálil. In kalchiyal jawa’ wawá i lé’ ti tsabálil ani juti chudhél i wat’al a k’icháj. 154

4423.indd 154

11/8/07 6:15:50 PM


IN AJATLABIL AN BICHOW LAB TÓM Lab tomib tam kix kaniyat tit pejex an pat’al dhubatk’ij ani an bichim ka t’elelats in ts’ejeltal an tsabal k’al in kawidh, tam ka peten an tsok. Ka t’elelats in ts’ejeltal an tsabal k’al in kawidh, tam ka peten an tsok. ¡Petbiy bichow! a dhadhat k’al an ts’ojol ka belaliy k’al in k’al an yetse’ pulik ti k’aylal k’wajat bijidh a ests’ey belil an ajatik k’al in ch’uchub in dhucha’. Max ti otsanchij an inik xi lej pojkax k’al in akan odhnanchij a tsabalil ka tsalpay ik’anel bichowil abal an k’aylal juni k’anix ta tsakamil ti pidha’ juni k’anix ta tsakamil ti pidha’. 155

4423.indd 155

11/8/07 6:15:51 PM


IN K’ICHAJIL AN K’AK’NADH K’UDHK’UM An k’ak’nadh k’udhk’um in kalchiyal i bichówil Lab Tóm: an k’wajílom, an tsabál, an pulik itse’chik ani an tsakam ja’lom, jaxtám i ulal abal játs an t’iplab abal i labtómil. Ti jun inik tsé’ in ajumtal a febrero an labtómibchik i k’aknanchal in ajíb an k’ak’nadh k’udhk’um. 156

4423.indd 156

11/8/07 6:15:52 PM


AN K’AK’NADH ANI EXBADH DHUCHADH UW AXI T’AJAN TI 1917 Bó’ in ajumtal a febrero ti 1917. Ti al axé’ xi k’ak’nadh ani exbadh dhuchadh úw axi ts’ejkáj ti 1917 táts tu tejwamél dhuchadh an chubaxtaláb ani an uchbiláb abal tin kwéntaj an labtómib. Yán jant’oj u tejwamedháb, po tejé expidh ne’ets ki tsu’uw axi in ulal: tatá’ ani patal an kwitól ani an ts’i’k’ách axi k’waji Lab Tóm in kwa’al in uchbíl ka exobláts. 157

4423.indd 157

11/8/07 6:15:53 PM


AN TSAKAMCHIK AXI JEK’ONDHOMATS K’AL IN TSABALIL AN LAB TÓM Laju óx in ajumtal a septiembre ti 1847 In t’ajál yánits i tamub, an kital tsók inik jek’ondhom axi ti jek’at ja’ in otsa’ an bichow Lab Tóm. Tam ti exomak axé’ xi otsaxtaláb, an tsakam jek’ondhomchik in t’aja’ an tsápláb abal an Lab Tóm yab ka kwé’eyat tin putát. In luba’chik ani tsemets ti laju óx in ajumtal a septiembre ti 1847 tiwa’ ti al an pejach axi bijiyáb ti lab káw “Castillo de Chapultepec” ajidh ti Lab Tóm.

158

4423.indd 158

11/8/07 6:15:54 PM


AN K’ALNADH KAKAY JA’LIL AN TSABAL Ti laju waxik a marzo ti 1938. Ti laju waxik a marzo u k’ak’náb in k’ichájil tam ti an pulik ok’lek “Lázaro Cárdenas”, tolmidh k’al an k’wajílom ti Lab Tóm, in áta’an alwa’taláb tin kwéntaj an kakay ja’líl an tsabál abal ki k’alna’ wawa’ tu labtómib. 159

4423.indd 159

11/8/07 6:15:55 PM


IN K’ICHAJIL AN T’OJLAB K’a’ál in ajumtal a mayo. An t’ojnalchik in kwa’al in chubáx. An chubaxtaláb in ulal abal an t’ojnal yab in uchbíl ka t’ójon wat’adh waxik i k’ij ta k’ichaj ani in tomnál ka koyóts jun k’icháj tam in bajuwal an k’ak’nadh k’icháj. An ajumtaláb jún a mayo u k’ak’náb tin kwéntaj in k’ichájil an t’ojnalchik, axé’ xi k’ak’naxtaláb u t’ajnal tin putát an bichow ti tsabál. 160

4423.indd 160

11/8/07 6:15:56 PM


Segundo grado

Tének kawintaláb

San Luis Potosí

portada 4423-08.indd 1

Segundo grado

Tének kawintaláb

OLGA COSTA (1913-1993) Obra: Vendedora de frutas,1951 Óleo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Lengua tének San Luis Potosí

Lengua tének San Luis Potosí

10/30/07 2:31:18 PM


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.