Vestlandskviss. Den store spørjeboka om Vestlandet

JANNE NYGÅRD OG HALVOR FOLGERØ

DEN STORE SPØRJEBOKA OM VESTLANDET Samlaget Oslo 2019

INNHALD

Det e Vestlandet i meg (forord).......... 6 Motkultur................................................................ 9 Vestlandsfotball

Av Ole Rolfsrud......................................... 11 Tradisjonsmat...................................................13 Bygningar..............................................................15 Oljå ..............................................................................17 Bergen

Av Marte Mjøs Persen.........................19 Tog ..............................................................................21 Kven sa det?....................................................... 23 Vinterstengde vegar................................... 25 Førde........................................................................ 27 Med pensel og palett................................... 29 Rogaland

Av Magnhild Meltveit Kleppa.......31 Vêr og vind.......................................................... 33 Revy og teater................................................... 35 Vestlandskrim

Av Gunnar Staalesen........................ 37 Mat og drikke................................................... 39 Turistattraksjonar.........................................41 Mellom to permar........................................ 43 Fjordar

Av Halvor Folgerø................................ 45 Populærmusikk.............................................. 47 Nynorsk................................................................ 49 I kyrkja.....................................................................51 Vintersport......................................................... 53 På museum........................................................ 55 Øyer

Av Halvor Folgerø................................ 57

Humoristar........................................................ 59 Kor og korps........................................................61 Olav Stedje

Av Olav Stedje......................................... 63 På fotballbanen............................................... 65 Folkemusikk.......................................................67 På biltur langs Rv 13

Av Halvor Folgerø................................ 69 Kva kallar vi dei?........................................... 73 Isbrear.................................................................... 75 Fest og festival................................................. 77 Meir Olav Stedje

Av Finn Tokvam.................................... 79 På smelteverket................................................81 Ka va de du sa?................................................ 83 Diktarar................................................................. 85 Nedlagde ferjekaiar

Av Halvor Folgerø................................ 89 Fjernsyn og film............................................. 93 Vestlandet i gamle dagar........................ 97 Salmar....................................................................99 Linda Eide

Av Linda Eide..........................................101 Stavanger........................................................... 103 Offentlege institusjonar på Vestlandet................................................105 Fullfør verselinja......................................... 107 Kjentfolk.............................................................109 Idrettsbragder....................................................111 Tunnelar

Av Halvor Folgerø................................113 Liv og helse.........................................................115 Størst, lengst og høgst...............................117

Til sjøs....................................................................119 På biltur langs E39.......................................121 Lokalaviser

Av Halvor Folgerø...............................123 Ålesund.................................................................127 Dialekt og namn

Av Gunnstein Akselberg.................129 Verksemder........................................................131 Plantar og dyr.................................................133 Til fjells

Av Halvor Folgerø...............................137 Frukt og bær.....................................................139 Den andre verdskrigen............................141 Vatn..........................................................................145 Vestlendingar som har flytta

til Austlandet.........................................147 I kyrkja, med kyrkja, men

aldri under kyrkja!.......................... 149 Vestlandske politikarar

Av Agnes Ravatn..................................153 Fullfør ferjesambandet

Av Halvor Folgerø...............................157 Høgare utdanning.......................................159 Ulykker og dramatiske hendingar

Av Halvor Folgerø................................161 Meir krig..............................................................163 Gjest Bårdsen og

andre kjeltringar................................165

FEM KJAPPE MED ALTERNATIV Fem kjappe om bunad.............................169 Fem kjappe om Vestlandet....................171 Fem kjappe om bruer...............................173 Fem kjappe om eld og logar................175 Fem kjappe om klyngjetun..................177 Fem kjappe om hotell...............................179 Fem kjappe om flyplassar.....................181 ÉI OPPLYSNING OM GONGEN Kva kjendis?..................................................... 184 Kva TV-serie?..................................................185 Kva politikar?................................................. 186 Kva turistattraksjon?................................187 Kva by?................................................................. 188 Kva fjell?...............................................................189 Kva band?..........................................................190 Kva forfattar?...................................................191 Kva kulturperson?.......................................192 Kva selskap?.....................................................193 Det er den draumen..................................194 FOR UNGANE Geografi................................................................197 Musikk................................................................. 199 Språk og dialektar...................................... 201 Dyr .........................................................................203 Historie..............................................................205

DET E VESTLANDET I MEG Kva er Vestlandet? Ja, bortsett frå fjordar og fjell, fabrikkar og bedehus? Jo, Vestlandet er regn og skodde, ras og stengde vegar.

Vestlandet er Gunnar Staalesen som joggar innover Isdalen.

Vestlandet er første mai-toget i Sauda, syttande mai-toget på Hardangerjøkulen og nattoget til Oslo. Vestlandet er Brann–Viking og romanane til Ragnar Hovland. Vestlandet er Helge Jordal som ser i kamera og seier o i hælvette! Vestlandet er Vilde og Anna som syng om den plassen som dei bur på, som er den finaste på jord. Vestlandet er hårnålssvingar og livredde turistar med campingvogn. Vestlandet er eviglange tunellar. Det er førti av dei berre mellom Bergen og Voss. Eller var det trettini? Vestlandet er nedlagde ferjekaiar, sider, dram og dynamitt. Galskap og gründerånd. Vestlandet er tvisyn og nostalgi. Klumpen i halsen når brua står ferdig og ferja fløyter for siste gong. Vestlandet er den draumen vi ber på, om pengar til rassikring og firefelts motorveg.

Vestlandet er lengten du kjenner når du har vore for lenge borte.

Gleda ved å sitje i bilen og sjå fjella reise seg i vest medan Olav Stedje syng deg heim. Kraftuttrykka du lirer av deg når du kjem for seint til ferja. Vestlandet er fire fylke. Snart er det berre tre. Og kor mange kommunar blir det igjen etter 2020? Og kva skal dei heite?

6

Vi har på langt nær alle svara i denne boka, men vi har mange spørsmål. Såpass mange at vi trur vi skal klare å halde deg og kvissvennane dine i aktivitet ei god stund. Vi håper du lærer noko om Vestlandet, anten du kjem derifrå eller skulle ønske du gjorde det. Vi håper at du finn noko å bryne deg på – og at sjølvtilliten får eit velfortent løft.

Vi vil takke alle kjende vestlendingar som har laga spørsmål til boka. Så håper vi du lar Google vere Google og gler deg over både nyttig og unyttig kunnskap. Det er trass alt lov å ha det moro. Eller er det eigentleg det?

Det venta alltid straff nå’ du ha det kjekt og løye og knirka litt med sengjo elle hoppa litt i høyet.

Viss eg ein gong imjødlo bler nødde te å gle meg øve livet, så vett’eg eg må him og be Det e Vestlandet i meg.

Det e Vestlandet i meg, det.

Ingvar Moe, «(Dikt, 1989)», Barre litt, altså

Halvor Folgerø og Janne Nygård, juni 2019

7

8

MOTKULTUR 1 Fråhaldsfolk, kristenfolk, målfolk, ungdomslagsfolk og fri­tenkjarar arbeidde saman med partiet Venstre mot det same politiske målet i 1905. Kva var det?

2 I kva by vart Kristeleg Folkeparti (KrF) stifta i 1933?

3 Kvekaren og privatskulelæraren Asbjørn Kloster frå Bokn skipa i 1859 Stavanger yngre Afholdenhedsforening. Denne foreininga vaks seg landsfemnande og fekk etter kvart eit nytt namn som blir forkorta til DNT. Kva står det for?

4 Mot slutten av 1800-talet vann målfolka sak etter sak i Stortinget: vedtak om at undervisninga i barneskulen skulle byggje på talemålet, i 1878, vedtak om språkleg jamstilling, i 1885 og vedtak om å gi skulestyra rett til å innføre landsmål som skriftleg opplæringsmål, i 1892. Kva parti sitt inntog på Stortinget var det som gav alle desse sigrane?

5 Møre folkehøgskule er ein frilynt folkehøgskule som vart etablert allereie i 1899. Kvar ligg denne skulen?

6 Kva for ein tradisjonsrik kulturorganisasjon vart skipa i 1896 og driv med aktivitetar knytte til folkedans, bunader, teater og barne- og ungdomsarbeid?

7 Bergfrid Fjose frå Ullensvang var ein kjend figur i norsk politikk i 1970-åra. Medan ho var sosialminister, innførte Vinmonopolet ein grå og anonym plastpose. Kva vart denne posen kalla?

8 Kravet om eigne gymnas for landsungdommen var ei viktig sak for målfolket. I 1916 fekk vi det første landsgymnaset.

Kvar?

9 Noregs eldste misjonsorganisasjon vart grunnlagd i ­ Stav­anger i 1842 og har framleis hovudadministrasjon i byen. Kvinnene fekk røysterett i organisasjonen allereie i 1904. Kva heiter organisasjonen?

10 I 2012 forsvann det siste ølmonopolet på Vestlandet. I kva by låg det?

9

SVAR: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

10

At Noreg skulle ta steget ut av unionen med Sverige Bergen Det Norske Totalavholdsselskap Venstre Ørsta, Møre og Romsdal Noregs Ungdomslag Fjosepose Voss Det Norske Misjonsselskap (NMS) Førde, Sogn og Fjordane

VESTLANDSFOTBALL AV OLE ROLFSRUD 1 I 2012 slo Hødd Tromsø i cupfinalen. Det stod 1–1 etter 120 minutt på Ullevål. Men kven skåra Hødd sitt eine mål i ordinær tid?

2 Kven var kaptein på Brann-laget som vart seriemeister i 2007?

3 John Arne Riise har spela flest kampar for det norske herrelandslaget. Kor mange kampar?

4 I kva by spelar Tornado heimekampane sine?

5 Dette er eit utval av klubbar eg har spela for: Molde – Rennes – Hertha Berlin – Vålerenga. Kven er eg?

6 Denne spelaren har 432 Sogndal-kampar på samvitet. I 1994 tok han over familieføretaket Førde Sementvarefabrikk.

Kven er spelaren?

7 Kven var trenar då Viking sist vann serien?

8 Kva for eit nedlagd bergenslag spela i 1990 cupfinale mot Rosenborg?

9 Kven sa: «Hvis ikke fotball skal være skøy, kan vi like godt legge ned hele den jævla danskebåten»?

10 Frå kva by kjem fotballaget Bergsøy?

11

SVAR: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

12

Kjell Rune Sellin Martin Andresen 110 kampar Måløy Kjetil Rekdal Lasse Opseth Benny Lennartson (1991) Fyllingen Ivar Morten Normark (dåverande trenar i AaFK) Fosnavåg

TRADISJONSMAT 1 Kams er ein middagsrett med lange tradisjonar i Nordfjord og på Sunnmøre. Men kva er hovudingrediensen?

2 På Island blir denne retten kalla for svið, og på Færøyene for seyðahøvd. Han har tradisjonar på heile Vestlandet, men kanskje særleg på Voss. Kva rett snakkar vi om?

3 Blandaball er ein tradisjonsrik rett på Møre og liknar på potetball. Men kva annan ingrediens er blanda inn i ballen?

4 Kva er det brune og grautliknande som ligg i ei skål ved sida av lefsene på dessertbordet?

5 TINE har berre eitt meieri i Noreg som produserer gamalost.

I kva bygd ligg det?

6 I Hardanger blir denne kjøtretten ofte servert som nattmat i bryllaup og går av og til under namnet «brurasteik». Kva namn er retten mest kjend under?

7 Komle, ball eller klubb – kjært barn har mange namn. Men retten skal helst serverast på ein fast dag i veka. Kva dag er det?

8 Denne retten blir ofte kalla for lappar, og for mange er det heilt obligatorisk å nyte ei slik kake på ferja. Kva heiter denne vesle kaka?

9 Pinnekjøtet er det som er mest vanleg som julemat på Vestlandet, og det finst mange forskjellige variantar. Men kva dyr er det vanleg å lage pinnekjøtet av?

10 Denne retten er frå Surnadal på Nordmøre og blir laga ved å koke kjøt saman med ein pose av lerret, som ein tradisjonelt fyller med raspa potet, lauk, salt, pepar og byggmjøl. Kva blir denne retten kalla?

13

SVAR: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

14

Fiskelever Smalahove Fisk Gomme/gombe, søst, dravle, mylse etc.

Vik i Sogn Hakkasteik Torsdag Sveler Sau/lam «Kjøtt og påsse»

BYGNINGAR 1 Christiansenhuset ligg i Strandgata i rogalandsbyen. Det vart oppført av skipsreiar Ole Michael Christiansen i 1842, i ei tid der sildefisket gav grunnlag for vekst i innbyg­gjartal og næring i byen. I 2014 vart bygget freda. I kva by ligg det?

2 Operahuset i Oslo kjenner dei fleste til, men Vestlandet har òg sin eigen distriktsopera i ei bygd som òg er kjend for fjordhestar. Kva heiter operahuset?

3 Turistattraksjonen er ein av dei best besøkte i Noreg og består av 13 mål med 61 freda bygg som står på UNESCO si verdsarvliste. I nærleiken er Det Hanseatiske Museum.

Kva attraksjon snakkar vi om?

4 Bygget, som er teikna av Sverre Fehn, er eit dokumen­­t­asjonsog opplevingssenter for nynorsk skriftkultur. Frå bygget kan du rett utanfor sjå fly lette og lande frå Ørsta/Volda lufthamn, Hovden. Kva bygg er dette?

5 Kyrkja som ligg på sørsida av Lustrafjorden i Sogn, er rekna for å vere den eldste stavkyrkja i Noreg som framleis står.

Kva heiter ho?

6 På Sandane i Gloppen står det eit bygg som er sterkt inspirert av Eidsvollsbygningen. Bygget er ein gamal og ærverdig skule. Kva skule er dette?

7 Tårnet i Stavanger var tidlegare eit utkikkspunkt for vektarane i byen, som mellom anna skulle varsle ved brann. Den siste vektaren i tårnet heitte passande nok Tobias. Kva heiter tårnet?

8 Konserthallen stod ferdig i mai 1978 og er fast konsertstad for Bergen Filharmoniske Orkester. Kva hall er det?

9 Dette svaneapoteket er eit av dei fremste eksempla på jugend­stil i Noreg og skal ha blitt tatt i bruk rundt 1908. I kva by står det?

10 Kunst- og kulturhuset i Os vart opna 17. juni 2011 og er teikna av Andreas Grieg. Kva heiter bygget?

15

SVAR: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

16

Haugesund Operahuset Nordfjord (på Nordfjordeid) Bryggen i Bergen Ivar Aasen-tunet Urnes stavkyrkje Firda vidaregåande skule (tidlegare Firda gymnas) Valbergtårnet Grieghallen Ålesund Oseana