AndrebøkeriNorskrøyndom2025
StineHanssenBrattland. Innanfor.Utanfor.Menalltidautist
JensKihl. Blakk
JeswanthinyMayooran. Aldrigodnok
JørnØyrehagenSunde. Haregrettstryggleik?Omdenklassedelte rettsstatenogilliberaledemokrati
MoneCelinSkrede
MIHØGREHAND
Moteinidentitetsomfunksjonshemma
Samlaget
Oslo2025
©DetNorskeSamlaget2025 www.samlaget.no
Omslag:MagnusVollMathiassen Førtrykk:Type-itAS,Trondheim
Skrift:11,5/15pkt.MinionPro
Papir:100gMunkenPremiumCream
Trykkeri:ScandBookAB,Falun
PrintedinSweden
ISBN978-82-340-1499-4
ForlagetharfåttstønadfråFrittOrdtilutgjevingaavNorskrøyndom2025.
Dennebokaertryktpåmiljøvenlegpapir.
Materialetidenneutgjevingaervernaetteråndsverklova.Deterderfor ikkjetillateåkopiere,avfotografereellerpåandremåtargjeatteller overføreheileellerdelaravinnhaldetiutgjevingautanatdeterheimlai lovellerfølgjeravavtalemedKopinor.
Deterforbodeåbrukeheileellerdelaravutgjevingasominndata ellertreningskorpusigenerativemodellarsomkanskapetekst,bilete, film,lydellerandretyparinnhaldoguttrykk,utansærskildavtalemed rettshavarane.
Brukavmaterialefråutgjevingaistridmedlovelleravtalekanføretil inndraging,erstatningsansvarogstraffiformavbøterellerfengsel.
Innhald
1Løyndminoritet ..........................
2«Lisjehanda» ..............................
3«Grinda» ..................................
4Venstrehandsarbeid .......................
5Inkludering ...............................
6Isolasjon ..................................
7Botnen ....................................
8Hjelpeapparatet ...........................
9Åsetjesegsjølviboks .....................
1Løyndminoritet
Kvatenkjerdupånårduhøyrerordetfunksjonshemma?Tenkdegatdukanseiekvasomhelst.Tør du?
Deiflestetenkjernokpåeinrullestol.På«Tangerudbakken»,«TeamPølsa»eller«A-laget».Sjølv haregtenktpåeitblåttskiltpåeitoalettdøreller spraymålapåasfaltenpåeinparkeringsplass.Det universelletilgjengelegsymbolet,einforenklamanuellrullestol.Ellereinkvitstokk.Einhundmedvest ogbøyel.Typiske,innlærdeogsynlegemarkørarpå ateinikkjeheiltgårieittmedmengda.Ateinerannleis,imindretal.
Attendetilbibelsktidharfunksjonshemmavore eindelavdagleglivetogsamfunnet.Mendetvar lovfestaatdersomeinhøyrdetildennegruppa,var einurein.Funksjonsnedsetjingvareitresultatav menneskelegsyndogmåtteikkjekomeikontakt med,ogureine,detheilage.Diforfekkeinikkjeha opphøgderollerisamfunnet,somåvereprest,delta
ireligiøsesamlingar,måltidogritual.Einvartsosialtutestengd,ogeinfekkhellerikkjehasamfunnsmessigeplikter,somådeltaikrig.1
FrådengreskeantikkenogiførkristentidiNoreg finneinsporavatbornføddemedsåkallasynlege,kroppslegeavvikharvoresettpåmedskam ogfrykt.Sjølvsmåskilnadervarnok,somåhaeit parsamanvaksnefingrar.Dessebornarepresenterte eistrafffråhøgaremakter,eitteiknpåharmenfrå gudane.Ogslike«deformerte»bornvartofferfor utburd,setteutforådøy.2 Deisomrepresenterteeit avvikfrådetsomvarutsjånadsmessignormaltfor artenmenneske.
Seinare,imellomalderen,oppstodeitvelgjerdssynpåsjukeogfunksjonshemma.Someindelav Gudsskaparverksomeinmåttehjelpe,elskeogta varepå.Ienkeltesamanhengaroppstoddetògeit skiljemellomfattigeogsjukesomtrongpleie,ogdei somhaddefunksjonsnedsetjingarsomikkjekunne kurerast.Vareinsjuk,kunneeinvereomfattaav ulikeordningarisamfunnet,tildømesåfåplass påeitherberge.Menhaddeeineifunksjonsnedsetjingellereinsjukdomsomikkjekunnekurerast, somateinmanglaeinlem,varblindellerspedalsk, varteinutelaten.Dåkunneeinikkjebetraktastsom sjukoghjelpetrengande.Inestenhundreårgaldt såkalla«Uglylaws»iUSA.3 Lovverksomskulle
hindre«sjuke,lemlesta,skamferteellerpånokon måtedeformerte»personarfrååopphaldesegsynlegpåoffentlegstad.4 Lovverketgaldtihovudsak fattigeogtiggararmedsynlegefunksjonsnedsetjingarmellommidtenav1860-åraogbyrjingaav1970åra.Slikerfenomenetfunksjonshemminggjennom historianokosomheiletidaeksistererieitgrenselandmellomnormaltogunormalt,straffogomsorg,myteogrøynd.Innanforellerutanfor.Ofte someinnegativkonsekvens,eitteiknpåvondskap, ellersomlærepengeellerutmaningforåtestedet godeimennesket.
Historiagårhellerikkjeberreframover.
Mellom1939og1945køyrdegrå30-setersbussaravmerketMercedes-Benzjamlegoppbakken tilhøgdaMönchbergidentyskelandsbyenHadamar.Vindaugapåbussanevarmålaoverogtildektemedgardiner.Deikøyrderundthøgrefløya påeitstortmurbyggoginnibussgarasjenpåbaksida,eittrebyggmedeidørtilkvaravdeitrebussane.Nårmotordurenstilna,lyktenevarsløkteog garasjedørenestengde,komtretitalmenneskemed ulikefunksjonsnedsetjingarut.Såforsvanndeiinni detstoresjukehusliknandebyggetutanforgarasjen, gjennomeinslusekorridor.
Ieitromsomliknaeinankomsthall,vartmenneskamedulikefunksjonsnedsetjingarbedneomå
kleavsegogtapåseggamlemilitærfrakkarsomlåg klareogventa.Derettervartdeiteknemedinnieit nyttrom,derkontorpersonaletnotertenedpersonopplysninganedeiraogeindokterfastsetteeifalsk dødsårsak.Inesteromvartvektogmålskrivnened, ogkvartavdei30menneskavartfotografert.Så bardetnedbetongtrappatilkjellaren.Inngjennom tungeluftverndører,tileitlyst,flislagtrommed dusjhovudmontertpåveggen.«Forådusje»,sapersonalet,føreinlåste,sikradeitungedøreneogopna einventil.Rometmedsjakkrutegolvvartfyltmed einlukt-ogsmakfrigass.DetvartikkjebruktZyklonB,blåsyregass,iHadamar.
Eintimeseinarevartgassen,karbonmonoksid, drenertogdøreneopna.
Veggiveggmeddusjrometstodeitdisseksjonsbordistein.Ogpådenandresidaavkjellaren,mellomlageretmedhaugaravkologdusjromet,varto storeforbrenningsomnaribrukdagognatt.Utav pipasteigdettjukk,svartogilleluktanderøyk.Mellominnbyggjarane,sjølvblantborna,gjekkdethistorieromkvasomføregjekkpåhøgda.
–Duergalen,passdeg,elleshamnarduiomnen iHadamar!ertaein.
I1922haddeboka DieFreigabederVernichtung lebensunwertenLebens [Løyvetilågjeretilinkjes livutanlivsensrett]5 blittgjevenutiTyskland,
ogi1933vararvehygienelovainnførd,lovaomå hindrearvelegsjukeavkom.Lovaeromtalasom denførsteraselova.Rundt400000funksjonshemmavarttvangssterilisertesomdirektefølgjeav hennemellom1933og1945,6 360000avdeifør 1939.Mangedøyddeavskadaneetterinngrepa,ofte somresultatavsprøytermedetsandekjemikaliar settedirekteiindrekjønnsorgan.Fleiretoklivet avseg.Samstundesråddedettvilomdessesjukdomaneogtilstandanefaktiskvararvelege.
I1938settedenfunksjonshemmagutentilKnauer-familienstartskotetforeutanasiprogrammettil nazistane,offisieltkallaAktionT4,etter Tiergartenstraße4,gataiBerlinderadministrasjonenav programmetlåg.Gutenvarbåde«blind,idiotog deformert»,meintedokterane.Hanmanglaeitbein ogdelaraveinarm.7 Deikunnediforikkjerettferdiggjereåhaldeeitsliktbarn,einslikskapnad,i live.FartilgutenbadpersonlegAdolfHitleromå sørgjeforatsonenmistalivet.I1939vartsåalleforeldretilfunksjonshemmabornpålagdemeldeplikt tilpolitiet.Førstgaldtdetbornundertreår,seinare vartdetutvidatilbornogungeunder17år.Mellom 5000og25000bornmistalivetsomfølgjeaveiteige barneeutanasiprogramiåra1939til1945.
Einstadmellom70000og250000funksjonshemma,vaksneogborn,vartutryddaityskeT4-
drapssentersomNSTötungsanstaltHadamarfør ogunderdenandreverdskrigen.T4-programmet vartformeltavsluttai1941etteroffentlegereaksjonarfråkyrkjeleghald.8 Mendrapapåfunksjonshemmaheldtfram,noiregiavinstitusjonane sjølv.Dennefasenblirkalla«WildeEuthanasie», denvilleeutanasien.Diforerdetfaktisketalettrulegmykjehøgareogkanverenærareeinmillion.9 Einreknahellerikkjemeddeisomvartfunksjonshemmaogsjukeiogutanforkonsentrasjonsleirane ogdrepnenårdeiikkjelengervaristandtilå arbeide.10 «Gnadentod»,«Denvakredød»,varein delavløysingapådeiøkonomiskekrisetideneetter denførsteverdskrigen.TankegodsetommindreverdigegenspreiddesegògtilNoreg,mellomandre gjennomfarmasøytenJonAlfredMjøen.11 Ideen om«lebensraum»,eugenikkogarvehygienelegitimerteutveljingogelimineringavmenneskemed såkallamindreverdigegen.IdrapssentersomHadamarperfeksjonertenazistanemetodendeinokre årseinareskullebrukepåjødarikonsentrasjonsleirane.Gasskammer«forkledde»somdusjrom.12 Menfleirtaletavdeisomdøydde,vardetnazistane villeomtalasomariske.
Påsamemåtesomnazipropagandaenskulle hjernevaskedettyskefolkettilåsjåjødanesom eintrusselutanfrå,varfunksjonshemmasettsom
eintrusselinnanfrå.Eintrusselmotfolkehelsa. Detnazistiskepropagandaapparatetlagastatistikk overbyrda«lebensunwertesLebens»lapåden jamnetyskaren.Ilærebøkenestodreknestykke overkormykjeeinfunksjonshemmapersonville kosteforsamfunnetityskereichsmark,tilskilnadfråkvar«Vollperson»,kvarheileperson.13 Det såkalla«Krankenmorde»varutreinskingaavdei sjuke,svakeoguproduktive.Detførstekapittelet avholocaust.Mendereinseinareskulleutrydde heilejødiskefamiliar,måtteeinistørregradhalde drapapåfunksjonshemmaløynde.Fleireveker etteratdottera,sonenellerfarenvardød,korresponderteadministrasjonenpåinstitusjonane meddeipårørande.14 Foråformidlefalskeårsaker ogtidspunktfordødsfalla.Foråbeompengar tilein«verdigseremoni».Inokretilfelleheldt drapssentraframmedåmottapengarfrå helseforsikringsselskapellerfrådeipårørande,før bodskapetomdødsfallettilsluttmåttekome.Til skilnadfrå«Denendelegeløysinga»vartfunksjonshemmadrepnenettfordideivarariske.
Framtilidaghardetikkjevorenokaerstatningelleroppreisingfordeifunksjonshemmaeutanasioffera.Førsti1980-årabyrjasjukehusasjølvå tørkestøvavarkivasineogstillespørsmålomdet somhaddegåttføresegdåinstitusjonanevarunder
nasjonalsosialistiskstyre.Mangeavofferaogdei etterlatneettertvangssteriliseringaogeutanasiprogrammetdannaBundder«Euthanasie»-GeschädigtenundZwangssterilisiertene.V.15 Menframtil idagharikkjedessemenneskavorereknasomoffer fornazismenpåsamemåtesomandremarginalisertegrupper,tildømesjødaroghomofile.Ikkje før29.januar2025.DåvartdessemenneskaoffisieltanerkjendeavdentyskeForbundsdagensom offerfornazismeogfornazistiskforfølging.Då krigenvarover,fekktoavdokteraneiHadamar dødsstraff,menéinvartomgjordtilfengselpålivstid.Sjukepleiaranepåinstitusjonenfekkfengselsstrafferpåmellomfireogåtteår.Kontorpersonalet vartheiltfrigjevne.Innan1950-åravarover,vardei allerflestestraffeneettereutanasigjerninganeoppheva.Straffeforfølgingaavgjerningspersonanehar haldeframtilvårtid,ogdeiflesteavdokterane fekkbehaldelisensen.Mangeavdeiheldtframmed ålivnæreseginnanmedisinframtilpensjonsalder.Iholocaust-samanhengiTysklandnyttarein sjølvidagordeteutanasiutelukkandeforåskildre drapaogovergrepapåhundretusenvisavfunksjonshemma.
MendåmedlemslandaiFNetterdenandre verdskrigengjekksamanoglaga«Verdserklæringa omdeiuniversellemenneskerettane»i1948,ihåp
omathistoriaaldriskulleutspelesegpånytt,vart ikkjefunksjonshemmanemndesomeiavgruppeneerklæringasærskiltskulleverne.Hellerikkje dådeitohovudkonvensjonane,omsivileogpolitiskerettarogomøkonomiske,sosialeogkulturelle rettar,komi1976.16 FN-konvensjonenomrettane tilfunksjonshemmede(CRPD)erdenyngsteav FNstolvmenneskerettskonvensjonar.Ogdenførste doktorgradenommenneskerettanetilfunksjonshemmavartavlagdi2018.17
Idet21.hundreåretharverdssamfunnetaltbyrja ågløymekonsekvensaneavholocaust.Halvparten avungeamerikanararantentviltepåellernektafor atholocausthareksistert,18 i2023.
Inokresamfunnframtilvårtidblirspedborn medsynlegefunksjonsnedsetjingardrepne.19 Men iprivilegertesamfunnsomvårtrårtankenomat historiagårframover.Truapåframstegetogvitskapen.I1970-og80-åravartdei60spesialskulaneforfunksjonshemmaavviklaiNoreg,mange avdeiinternatskular.I1991følgdeinstitusjonane forfunksjonshemma,hovudsaklegforutviklingshemma.Detvartavgjortat«personermedfunksjons-ogutviklingshemmingerskal,etterreformensintensjon,sålangtsommuligintegreresi samfunnet,gåibarnehageogpåordinærskole, skaffesarbeidogleveetselvstendiglivieteget
hjem».20 Dethaddeeksistert19sentralinstitusjonarog180internatinstitusjonariNoreg,itilleggtil daginstitusjonar.1990-åravartògstartenpåsamfunnsrettaordningarsomskullefremjelikestilling ogbyggjenedsamfunnsskaptebarrierar,somborgarstyrtpersonlegassistanse.21 BPAskullegjeredet moglegforfunksjonshemmamedassistansebehovå levesjølvstendigelivogdeltaisamfunnet.
MeniNoregidagerdetåhaeinkroppeller eithovudsomerannleisenn«normalen»,kultureltogmedisinskframleiseitavvik.Eindiagnoseer ikkjeberreeinmerkelappsomseieratdeternoko somfeilardeg,detkanògvereeinbilletttilulike trygdeytingar.Ogi2020-årablirdenoffentlegediskursenomfunksjonshemmapånyttdreiaoverpå pengar.Nårkommunaneståriøkonomiskkrise, blirdeistadigstørrebufellesskapa,somfårfleireog fleiretrekksomliknardeinedlagdestorinstitusjonane,22 pånyttaktuelle.23 Omgrepsom«særlegressurskrevjandetenester»og«økonomiskbelastning» blirsynonymemedeisærskildgruppemenneske.
Ordakjemfråkommunanesjølv.24 Samstundes stårover105000funksjonshemmamedheiltvanlege,goderessursarsomønskjersegarbeid,utanforarbeidslivet.25 Sjølvomfunksjonsnedsetjingog funksjonshemmaalltidhareksistert,erdetframleis vanskelegåsjådetsomnaturlegvariasjon.
Påverdsbasiser1,3milliardarmenneskefunksjonshemmai2020-åra,ifølgjeVerdshelseorganisasjonen.26 INoregreknareinatmellom15og20 prosentavfolketerfunksjonshemma.27 Verdas,og Noregs,størsteminoritet.Egharikkjereknameg someindelavhan.Ikkjeførno.