Atlanterhavsflygaren thor solberg

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 1

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 3

Dag H. Nestegard

Atlanterhavsflygaren Thor Solberg – ei røvarhistorie

Samlaget Oslo 2013

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 5

Innhald Forord 9 Newfoundland, august 1932 13

Oppvekst ved havet 16 Helten Amundsen 20 Ørner over Solberg 22 Luftfarten var i gang 24 Wright brothers 25 Blériot kryssa kanalen 26 Bergen 28 Tryggve Gran kryssa Nordsjøen 28 Den raude baron 32 Full fart på Harley-Davidson 34 Møte med Amundsen 36 Skilsmisse og båten til Amerika 38

Kolonien som dreiv inn frå havet 38 The Roaring Twenties 39 Det norske Brooklyn 40 Lapskaus Boulevard 41 Charles Lindbergh 43 Nytt fly til 14 000 dollar 47 Flyging i blinde 48 Naudlanding i fengsel 49

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 6

6 innhald

Møtte kjærleiken – igjen 56 Floyd Bennet Field 57 Kritikk frå Tryggve Gran 61 Slått av Jimmie Mattern 62 Andre forsøk 62 Dåp og motortrøbbel 65 Tredje og fjerde forsøk 67 Kryssinga av Atlanterhavet 68

Mot Grønland 69 Månelanding på Solberg 79 Etablering på Vestlandet 83

Utanlandske turistar i vestlandske fjordar 83 Vendereis 9. april 86 Amerika igjen – New Jersey 87

Ny skilsmisse, nytt ekteskap 88 President Roosevelt 89 The Civilian Pilot Training Program 91 Gladys 93 Base på Flatøy ved Bergen 95 Flystyrt og havari i Hardanger 97 Amerika – Fornebu – Bergen 100 Waldorf Astoria 101 Solbergbukta i Antarktis 101 Jarlsberg flyplass 103

Til Nordpolen med Miss Boyd 104 Ville kjøpe Jarlsberg 106 Landing i Bedehusland 107 Onkel Mads 108 Gav han opp? 109 Havari i Breheimen 110

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 7

innhald 7

Fekk omsider kjøpe Jarlsberg 112 Likviditetsproblem 1114 Siste ferd 118 Etterord 124 Takk 130 Notar 132

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 8

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 9

Forord Thor Solberg (1893–1967) var den første nordmannen som flaug frå Amerika til Noreg. Allereie under den første verdskrigen bestemte han seg for å krysse storhavet, men det skulle gå mange år før han klarte det. I 1935 blei han så ein av dei første som kryssa Atlanterhavet i lufta. Flyet er i dag utstilt på Norsk Teknisk Museum i Oslo.

Atlanterhavsflygaren Thor Solberg var ein sjarmerande mann, full av humor og galskap og med eit stort mot. Han flaug høgt, naudlanda 25 gonger berre i Amerika og mista nesten livet under eit flykrasj i Hardanger. For meir enn 70 år sidan dreiv han ruteflyging på Vestlandet.

Vestlendingen Solberg voks opp i ein sjørøvarkultur prega av ein slags godlynt demokratisk kystanarkisme nord for sildebyen Florø på slutten av 1800-talet. Frå små kår utvandra han så til Amerika. I New York kom han raskt inn i flymiljøet som la grunnlaget for «The Golden Age of Aviation». Der møtte han tidas store heltar, som flygarane Charles Lindbergh og Amelia Earhart. Lindbergh blei verdsberømt då han i 1927 flaug solo nonstop frå New York til Paris. Få år etter blei Earhart den første kvinna som flaug aleine over Atlanteren. Også Solberg var ein dristig eventyrar, som fekk ei høg stjerne i den norske kolonien i Brooklyn med eiga forretning på paradegata Fifth Avenue.

Men han var også ein røvar som skal ha skrive brev til president Roosevelt under krigen med varsel om at tyske bombefly kunne nå New York frå basar på Grønland. Solberg seier sjølv at Roosevelt inviterte han inn til ein kopp kaffi i Det kvite hus for å snakke om dette.

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 10

10 forord

Seinare under den andre verdskrigen utdanna Solberg fleire tusen pilotar for det amerikanske forsvaret. Etter krigen etablerte han flyskule på Jarlsberg i Vestfold, der han utdanna fleire hundre norske sivile flygarar. I dag driv barna frå det tredje ekteskapet hans framleis flyskule på Thor Solberg Airport i New Jersey. Sjølv er han gravlagd på kyrkjegarden i Florø.

••• For eigen del har eg alltid sett på Thor Solberg som ein mytisk skikkelse, ein eventyrfigur frå farne tider. Lokalt i Florø er folk stolte av småbrukarsonen frå Årebrot som tok båten til New York og flaug heim igjen. Thor Solberg arbeidde seg opp frå ein fiskarbondekultur ved Nordsjøen og blei ein klassisk antihelt som trass motgang og nederlag klarte å realisere draumen om å bli den første nordmannen som flaug frå Amerika til Noreg. Då han kryssa Atlanterhavet, var han over 40 år gamal. For den bragda fekk han stor presseomtale i samtida, sjølv om han i dag er gløymd av dei aller fleste, om ein ser bort frå folk som er særleg interesserte i den tidlege luftfarten.

Men kva er sant og kva er skrøner om flypioneren Thor Solberg?

Han kom til Amerika i reklamens store gjennombrotstiår og forstod med ein gong kva som skulle til for å bygge opp merkevara «Thor Solberg». Difor brukte han mange timar på å posere i studioet til fotograf Knut Vang i Brooklyn og var ofte intervjua i lokalavisene Nordisk Tidende og Norgesposten. Under kryssinga i 1935 filma han turen frå cockpiten og hadde samarbeidsavtale med New York Times undervegs for å sikre seg omtale i storavisa. Ruta han flaug, kalla han Leiv Eiriksson-ruta, fordi dette hadde ein særleg klangbotn i den norske kolonien i Brooklyn, der det budde meir enn 60 000 patriotiske nordmenn på den tida. Thor Solberg sa aldri nei til ein journalist.

Difor er kjeldene mange både her heime og i Amerika. Denne boka er eit forsøk på å finne svar på alle spørsmåla som omgir ein av våre tidlegaste flypionerar. Er det til dømes sant at det var Amundsen som fekk han til å fly over Atlanterhavet? Og kva med Jarnkrossen som

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 11

forord 11

stornazisten Hermann Göring ville gi han etter kryssinga i 1935, og som han takka nei til? Og den skriftlege åtvaringa til Roosevelt om at Hitler kunne komme til å bombe den amerikanske austkysten? Etter møtet i Det kvite hus skal Roosevelt ha sendt to amerikanske kystfartøy til Grønland, der dei fann ein militær delegasjon frå Berlin som var i full sving med å undersøke øya.

Det er også uklårt kvifor han flaug med eventyraren Louise Boyd til Nordpolen etter krigen. Boyd var ein eksentrisk amerikansk millionær, fotograf og polfarar av indiansk opphav. Og det er uvisst kor godt han faktisk kjende den største av dei norske flygarheltane, sørlendingen Bernt Balchen. Så dukkar den svenske tungvektsmeisteren i boksing Ingemar «Ingo» Johanson opp, og verdsstjerna Sonja Henie. Spørsmåla var mange før eg bestemte meg for å skrive denne boka. Ikkje uventa dukka det opp fleire undervegs.

••• Sjølv er eg fødd i Florø året etter at Thor Solberg døydde. Fordi slekta mi har hytte i Årebrotsundet, ikkje langt frå garden Solberg, er eg vaksen opp med alle desse historiene om flypioneren frå Årebrot. Då eg gjekk på gymnaset i Florø midt på 1980-talet, tok eg også flytimar.

Interessa for luftfart har alltid vore der, og i dei dagar hadde Widerøe base i Florø. Eg brukte mykje tid i det miljøet og hadde fleire flykapteinar som instruktørar. Så blei det journalistikk og NRK for min del, men spørsmåla om Thor Solberg har alltid lege der. Seinare var eg presserådgivar for to samferdselsministrar. Også då sysla eg med luftfart. Ein av desse statsrådane, sogningen Liv Signe Navarsete, sa ofte i innlegga sine at i vårt land er luftfart å rekne som kollektivtrafikk. Ho sikta då til det velutbygde kortbanenettet som dåverande samferdselsminister Håkon Kyllingmark (H) og flypioneren Viggo Widerøe la grunnlaget for på 1960-talet, dei såkalla kyllingmarkene.

I 1971 blei Florø Lufthamn ein av stoppestadane på dette finmaska nettet av småflyplassar.

Då hadde Thor Solberg vore død i fleire år, men i dag står det ein

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 12

12 forord

statue av han framfor inngangen, og gata som går forbi, heiter Thor Solberg-vegen.

Korleis var han så som type? Mange som møtte Thor Solberg, fortel om ein slags varm kolibrienergi. Det kan høyrast svevande ut, men i den observasjonen ligg det ein referanse til den vesle trekkfuglen som kvar haust flyr over store avstandar frå Canada og heilt sør til øyane i Mellom-Amerika.

••• Denne boka er eit forsøk på å finne ut kva som er den faktiske historia om flypioneren frå Årebrot. Men boka handlar også om pionertida for luftfarten meir generelt og om den norske kolonien i Brooklyn. Thor Solberg frå Årebrot bestemte seg tidleg for å bli berømt, men før han kunne stige til nye høgder, måtte han nå botnen.

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 13

Newfoundland, august 1932 I 1500 fots høgde flyr dei inn i ein regnstorm med tjukk skodde.1 Klokka nærmar seg midnatt, og dei har vore i lufta sidan grålysinga, då dei tok av frå Floyd Bennet Field i New York. Thor Solberg prøver å svinge mot venstre, så mot høgre, for å komme seg ut av stormen, men til inga nytte. Vil dei nå Oslo, slik planen er? Bak han melder telegrafisten Carl Oscar Petersen om sviktande samband. Solberg bestemmer seg for å stige så høgt han kan i eit forsøk på å komme over stormen. Dei når 5000 fot, og regnet går over til snø og is.

Situasjonen går frå vondt til verre. Dei har null sikt, flyr i blinde, veit ikkje om dei er over land eller sjø. Isen legg seg på forgassaren, motoren fuskar, og Solberg tar flyet ned til lågare høgder, men maskina harkar berre meir. Til slutt stoppar forgassaren heilt, og dei kjenner den snikande kulden frå høgda dei er i. Solberg får auge på ei lita rift i skodda og bestemmer seg for å gå ned. Fortare og fortare går det nedover mot dei svake lysa han skimtar gjennom skodde og regn. Lenger ned blir lysa til fiskebåtar på kvar side av ei bukt. Idet han sirklar for å lande, får Solberg brått auge på ein mørk skugge rett forut. Det er ein fjellvegg. Raskt legg han flyet over på sida og unngår så vidt fjellet med få tommars klaring. Den skarpe svingen legg flyet sterkt over, og venstre vengje slår i sjøen med eit plask. Flygemaskina rettar seg opp i vatnet og tippar svakt framover med motoren ned. Solberg løyser ut beltet og prøver å komme seg ut av flykroppen på venstre side, men det går ikkje. Motsett side er blokkert av utstyr, så det går heller ikkje. Han må opp gjennom taket, over oljetanken. Thor Solberg ålar seg opp, og unngår så vidt ei metallkasse

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 14

14 newfoundland, august 1932

som kjem styrtande. Ei kanne festa i veggen reddar han frå eit møte med kassa. Han kjem seg ut av kabinen, sym under flykroppen over til den andre sida og roper på telegrafisten. Petersen er også ute i vatnet etter å ha blitt slengt mot bensintanken og i sjøen med heile radioutrustinga på seg. Ute på vengjespissen møtest dei og tar kvarandre i hendene i gjensidig glede over at dei er i live og utan alvorlege kvestingar. Dei fattar ikkje korleis dei kunne unngå døden. Hadde dei kollidert med fjellet, hadde flyet eksplodert.

Radioutstyret er no sjølvsagt heilt ubrukeleg. Dei ser eit lys bevege seg i mørkret inne på land og roper på hjelp. Petersen klarer å lirke ut ei lommelykt frå den havarerte flykroppen, og med den signaliserer han mot stranda. To fiskarar ser lysa, og etter ein halvtime er robåten ute ved flyvraket. Dei får vite at dei er i Darby’s Harbour, Placentia Bay på Newfoundland. Det er ei lita kystbygd dei er komne til, og det bur ikkje mange sjelene her. Dei får med seg det aller viktigaste, og forsikrar seg om at flyet framleis held seg flytande, før dei ror til lands. Her får dei varmen i seg, mat og drikke, og fortel om planane om å fly over Irland og til Noreg. Planar som havarerte då motoren stoppa i skylaget over dei.

Etter maten ror dei ut til flyet for å dra det mot land og opp på stranda. Flyet, ein Bellanca K, som Thor Solberg betalte 11 000 dollar for midt under den verste depresjonen, er totalvrak.2 Investorane vil ikkje like det når dei får meldinga om havariet. Forsøket på å fly frå New York til Oslo er finansiert av nordmenn busette i Brooklyn, mellom anna fotograf Knut Vang og gründeren Ole Axelsen, men den største donatoren er Enna Jettick Shoe Company, eigd av forretningsmannen, flyentusiasten og mesenen Fred L. Emerson. Difor er flyet, «Enna Jettick», kalla opp etter selskapet hans, ein av dei største skoprodusentane i Amerika.3 Også den norskamerikanske flyhelten Bernt Balchen har gitt finansiell støtte. Planen var å fly frå New York via Newfoundland og over Atlanterhavet mot Oslo. Carl Oscar Petersen frå Borre i Vestfold blei spurd om å vere med som radiomann, fordi han var med på den første Byrd-ekspedisjonen til Antarktis i 1928.

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 15

newfoundland, august 1932 15

••• Solberg og Petersen var ikkje dei einaste som flaug ut frå Floyd Bennet denne dagen. Ein annan norskamerikanar, Clyde Lee (frå det norske namnet Lie), og amerikanaren John Bockhorn tok også av frå same flyplass med same flytype og same mål. Flyet var døypt «Storefjell», men dei kom aldri fram til Oslo. Dei klarte seg gjennom stormen og nådde Harbour Grace på Newfoundland. Så heldt dei fram neste dag, med drivstoff til ein ny etappe på 37 timar. Etter at dei tok av frå Harbour Grace høyrde ingen frå dei meir. Truleg forsvann dei i bølgjene ein stad mellom Canada og Irland.

For Thor Solberg var den bitre sanninga at han hadde tapt alt.

Det første forsøket på å fly til Noreg stranda i ei bukt på Newfoundland. I Oslo venta kona Ingerid og fleire av brørne, innlosjerte på fasjonable Hotel Continental. Då meldingane frå Newfoundland nådde dei, sa fru Ingerid til Aftenposten at no fekk ikkje mannen drive med dette lenger.4 Han måtte legge frå seg planane om å bli den første til å fly frå Amerika til heimlandet og heller konsentrere seg om rammeforretninga dei dreiv i Brooklyn. Men han kunne få lov å fly i New York. Thor Solberg returnerte så til Amerika for å ta opp att det gamle arbeidet sitt med taxiflyging, turar med annonsebanner og sightseeing med turistar.

Samarbeidet med radiomannen Carl Oscar Petersen blei det også slutt på. Petersen var seinare med på endå ein Byrd-ekspedisjon, før han døydde hausten 1941 og blei gravlagd på den amerikanske æreskyrkjegarden Arlington i Washington D.C. for innsatsen sin saman med Byrd.5 Då Petersen døydde, var han løytnant i den amerikanske marinen.

For Thor Solberg var dette botnen. I meir enn ti år hadde han planlagt kryssinga. Han var fødd i små kår nord for Florø og hadde ikkje fått noko gratis i livet. Med sterk vilje og eit ukueleg mot hadde han jobba seg opp, først til Florø, deretter til Bergen, så med amerikabåten til Brooklyn og New York. Heile tida med draumen om å fly Atlanteren heim igjen. Thor Solberg var sjølvlært på dei fleste av

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 16

16 newfoundland, august 1932

livets område og arbeidde som snikkar og rammemakar heile vegen til Amerika. Sakte, men sikkert hadde han klart å skrape saman nok pengar til flyet som skulle gi han heltestatus i heimlandet. Planen var å bli berømt, og lenge såg det ut til at han ville lukkast. Han var ein dristig mann som likte å ta sjansar, var glad i fart og elska å arbeide.

Dette var ein mann som aldri gav opp, ikkje eingong når livet var på sitt aller mørkaste. No var tida i ferd med å renne ut. Reisa frå Årebrot til Amerika var lengre enn han hadde trudd. Thor Solberg var snart 40 år. Alle dei andre flygarheltane var i 20-åra. Men sunnfjordingen Solberg var seig og nekta å sleppe draumen han bar på.

Denne stayerevna hadde kosta han eit havarert ekteskap og klammeri med skattestyresmaktene i Bergen før han utvandra til Amerika. Dei siste ti åra hadde han satsa alt på å bli førstemann som flaug over Atlanterhavet heim til gamlelandet. No var alt tapt.

Oppvekst ved havet Thor Solberg voks opp i den veglause bygda Årebrot, som ligg på kysten mellom Florø og Måløy. Småbruket ligg der framleis med havet rett på og fjellet i ryggen. Under det rike sildefiske vest for Florø på 1860-talet etablerte det mektige handelshuset Køhler seg i ytre Sunnfjord. Selskapet kjøpte opp land og bygde fleire større anlegg. Thor Hansen Ytre-Vigene, morfaren til Thor, kom då frå Hardanger til Kinn for å arbeide hos Køhler som bas for notbruka hans.6 Gamle-Thor var gift med Kristi Larsdatter, også ho frå Hardanger. Morfaren gjorde det godt, og då Køhler gjekk konkurs, kjøpte han eit stort område nord for Florø av buet. Han slo seg ned der mellom fjellet og stranda og tok namnet Husefest. Med tida delte Gamle-Thor opp eigedomen i ulike teigar. To søner fekk eigne bruk i Husefest, sonen Kristoffer fekk Seljestokken, medan dottera Gunhild fekk staden Solberg då ho i 1884 gifta seg med Simon Ludvigsen frå Solheim i Norddalsfjord, ein fjordarm lenger sør.7 Myra Simon og Gunhild overtok, låg ved Nordsjøen og langt frå folk. Området blei kalla myra, fordi det i praksis var det det var. Ei

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 17

newfoundland, august 1932 17

gjørmete myr, full av surklande krattskog som det var vanskeleg å ta seg fram i. Simon og Gunhild blei nyryddarar. Dei brukte mykje tid på å bryte stein og grøfte for å rydde plass til fruktbar mark der dei kunne dyrke poteter og andre grønsaker. Dei to første barna blei fødde i Husefest og på Solheim i Norddalsfjord.8 Med to velskapte ungar kom så den vesle familien til Solberg og kunne flytte inn der i 1889.9 Huset var lite og blei påbygd i fleire omgangar. Med tida fekk Gunhild og Simon 11 barn. Thor Livius Simonsen blei fødd på Solberg 28. mars 1893, som nummer fire i rekka. Vesle-Thor fekk namn etter morfaren. Guten fekk etter kvart fem søstrer og fem brør. Den siste broren, Harald, blei fødd i 1908, det året Thor fylte 15.

På Solberg var faren stadig på farten, mens mora Gunnhild stelte hus og heim. Simon hadde underoffisersskule og var utdanna tømrar.

Han bygde sjølv opp husa på Solberg, våningshus, løe med fjøs, eldhus, utedo, stor bu og fleire naust. Han maura på all sin dag og var ein arbeidskar av dei sjeldne.10 Simon bygde også gamleskulen som låg på Ura, og saga ved elva. Tømmer til alle bygningane henta han frå eigen skog. Ved sida av å bygge og drive garden bygde Simon også fleire hus inne i Florø. For å komme dit sigla han med færingen Gullskjær.

Simon rodde også nord til Bremangerpollen på torskefiske om vinteren. Som om ikkje det var nok, sat han i Kinn heradsstyre midt på 1890-talet. Der sat også brørne Mads og Gjert frå Norddalsfjord.11 Samfunnsengasjementet var der – og tilliten frå folk som valde dei inn.

I heimen gjorde kona Gunhild sin del av jobben mellom barnefødslar og graviditet. Ho hadde sut for alle og gjorde ikkje skilnad på nokon, blir det sagt.12 Gunhild heldt også styr på alle dyra på garden, som skulle ha mat både tidleg og seint.

Simon Solberg var elles ein svært religiøs mann. Han heldt sjølv andakt på garden kvar søndag, gjerne ute på bakken framfor hovudhuset. Då var det høgtlesing frå postillen13 (andaktsbok), og gud nåde den som lo eller prata. Ukristeleg framferd blei slått hardt ned på.

Han brevveksla heile livet med den kjende helvetespredikanten Ole Hallesby, som seinare blei professor på Menighetsfakultetet i Kristiania. Simon var ein streng far. Likevel heiter det at han brydde seg om

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 18

18 newfoundland, august 1932

ungane sine og ville dei godt. Men det var gutane som var viktige. Jentene var andresortering. I andre etasje på garden hadde dei eitt rom for gutar og eitt for jenter. Guterommet var mot sør og jenterommet mot det ugjestmilde nord. På arka låg Simon og Gunhild med utsikt til fjellet bak. Simon hadde streng kustus og var frykta av fleire av ungane. Men sjølv om Bibelen var viktig, var også Snorre på plass i bokhylla. Og kjærleiken til fedrelandet var sterk, noko som kom klårt fram då tyskarane invaderte landet i aprildagane 1940.

Sjølv om Simon var ein arbeidskar, var det på mange måtar Gunhild som var den sterkaste av dei to. Ho kunne stoppe blod og var mykje brukt som jordmor både på fastlandet og i øyane. Ho blei også tilkalla ved sjukdom, fordi ho kunne lækje med urter og gamle kjerringråd. Dottera Sigrun fortel at ein gong ho hadde betennelse i ein fot, stoppa mora betennelsen ved hjelp av ei blodigle ho hadde henta i eit vatn oppe på fjellet. Ei anna historie om evnene til mora som går igjen i familien, er denne: Då barna var små, fekk Simon nyrebekkenbetennelse, og dette var før penicillinet var oppfunne. For mange var ein slik sjukdom jamgodt med døden. Simon forstod at det gjekk mot slutten og rakk å slå saman ei kiste til seg sjølv, før han blei sengeliggande oppe på hemsen. Men kona Gunhild stelte han med urter og varme omslag til den frykta sjukdomen langt om lenge sleppte taket. Kista blei ståande ubrukt i naustet til det blei rive lenge etter krigen.

På garden hadde dei hest og kyr, kalvar, sau, høner og gris. Simon slakta dyra sjølv, og kona garva skinn. Han klipte, og ho karda, strikka, vov og sydde til heile familien. Han laga også møblar som er i bruk på Solberg den dag i dag, og tresko til alle ungane. Gunhild laga klede til alle dei elleve ungane, og til jul fekk jentene skjørt.

Familien stod seg godt økonomisk og hadde ingen vanskar med å fø opp ein stor familie. Barna lærte tidleg å arbeide, og alle måtte vere med på det som skulle gjerast. Dei banka torv og gjekk i utmarka for å mjølke. Mjølka helte dei i spann som dei sette i bekken, slik at ho skulle halde seg fersk. Leik fekk dei også tid til, som å springe om kapp og gøyme seg mellom hesjene. På folkeskulen var disiplinen

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 19

newfoundland, august 1932 19

stram med godt 20 elevar i klassen. Frå skulestova kunne dei sjå vestover i havet.

Søstera til Thor, Sigrun, fortalte i eit intervju med Firdaposten på 95-årsdagen i 1997 at om somrane måtte dei opp i femtida for å snu graset som var slått dagen før.14 Lenger utpå morgonen var det inn til frukost, og så var det ut att og arbeide igjen til klokka blei 12. Då var det middag, ofte med sild og poteter. Kjøt fekk dei berre om søndagen. Etter middag var det ut å snu meir på graset, slik at det tørka.

Dyra var i utmarka, og kyrne måtte mjølkast morgon og kveld ein eller annan stad mellom Husefest og Uradalen, som er eit stykke veglaust terreng på fleire kilometer. Ofte måtte ungane mjølke aleine.

Dei hadde spekesild å lokke med og tørka torskehovud eller andre salte bein.

For myraungane, som dei blei kalla, handla livet mest om å arbeide. Sigrun fortel at søstera Kristi var berre fem år gamal då ho lærte å sette poteter. Men om søndagane var det bannlyst å arbeide, for det var synd. Leksene måtte dei for det meste lære utanboks, bibelsoga, forklåringa og salmevers. Då ungane langt om lenge skulle konfirmerast, var det å ro til Florø, der dei las for presten. Når dei kom heim, var det å gå i marka og mjølke kyrne igjen. Solbergane heldt seg mest for seg sjølve. Dei hadde alle gode evner, men arbeidet var alltid det viktigaste og samhaldet sterkt.15 Etter nokre år fekk Kristi, eldste søstera til Thor, tvillingar utan å vere gift. Dette var ei stor skam på den tida, og på bygda gjekk sladderen. Så ille var det at naboane nekta å selje mjølk til dei.16 Faren Simon var rasande over denne skandalen. Far til tvillingane budde i Bergen, der han arbeidde som skomakar, men tvillingane var fødde heime i kammerset på Solberg. Midt under den verste striden kom det bod frå tanta til Thor. Rakel, som var søster til Simon, budde i Eikefjord, der ho hadde gifta seg til namnet Kalsvik. Ho kom med tilbod om å ta seg av ein av ungane. Det høyrer med til historia at Rakel på dette tidspunktet var enke og sjølv hadde åtte ukonfirmerte ungar å fø på frå før.17 Solbergane var driftige og nyskapande. Seinare, då ungane var store

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 20

20 newfoundland, august 1932

og dei fleste hadde reist ut, bygde Simon ei vindmølle som produserte lys. Dette var i mellomkrigstida og fleire tiår før elektrisiteten kom til Årebrot.18 Familien Solberg bestod av rasjonelle folk, prega av både mot og vilje. Dette er eit særkjenne ved ungane, som også har ei sterk motstandshistorie der søstera Sigrun er den mest kjende.19 Under krigen gøymde Sigrun mange som var på rømmen frå tyskarane, og fekk dei over til Shetland. Då radiostasjonen «Roska» like ved Årebrot blei oppdaga av tyskarane våren 1945, skaut tyskarane gjennom hytteveggen og drap den lokale helten Atle Svardal.20 Svardal var utdanna radiotelegrafist frå England og arbeidde for etterretninga med rapportar om fiendtlege skip langs leia. Rapportane frå «Roska» var viktige for allierte flyåtak på tyske konvoiar i krigens siste dagar. Svardal blei tildelt St. Olavsmedaljen med eikegrein, Krigsmedaljen og Distinguished Cross.21 Etter at tyskarane drap Svardal, rømte Sigrun Solberg over fjellet til slekta i Grøndalen. Dette er ei strekning på fleire mil i ulendt terreng.

Broren Harald blei arrestert våren 1941. Han blei då overført til Bergen og vidare til Akershus. Deretter til Hamburg-Fuhlsbüttel hausten same år og vidare til Rendsburg og Dreibergen, der han sat til freden kom.22 Eldstebroren Ludvig var med på å gi ut illegale aviser under krigen. Hausten 1941 kom han seg over til Shetland.

Helten Amundsen Då Roald Amundsen sigla mot Nordvestpassasjen for å finne sjøvegen mellom Atlanterhavet og Stillehavet i 1903, var Thor ti år. Avisene var fulle av historier om Amundsen, som på dette tidspunktet var mest kjend som styrmann på den belgiske Antarktis-ekspedisjonen som marineløytnanten Adrien de Gerlache hadde utrusta like før hundreårsskiftet. Avisene skreiv mykje om den dramatiske hendinga då skuta Belgica fraus fast i isen og dreiv omkring i over eitt år. På den måten blei ekspedisjonen den første til å gjennomføre ei overvintring i Antarktis. For mannskapet var dette ein katastrofe, og

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 21

newfoundland, august 1932 21

leiinga hadde problem med å takle situasjonen, med isolasjon, psykisk stress, kulde og mørke. Etter kvart var skjørbuk og depresjon i ferd med å ta overhand, og ein av vitskapsmennene døydde av hjartesvikt. Men takka vere skipslegen, godt hjelpt av Amundsen, blei ekspedisjonen redda av ein diettkur av sel- og pingvinkjøt og dessutan det dei kunne få til ved eiga hjelp med lys og varme. Avisene gjorde ein grundig jobb, og no var den same Amundsen klar for Nordvestpassasjen. På Solberg slukte dei kvart ord om mannen.

Heilt frå 1500-talet hadde europearane fundert på om det var mogleg å sigle nord for Canada og dermed nå raskare fram til dei rike handelsområda i Kina og Det fjerne Austen. Leitinga etter ei slik rute utvikla seg seinare til rein geografisk oppdagingstrong og førte til at Nordvestpassasjen blei eit mytisk mål, på linje med Nord- og Sørpolen. Avisene var fulle av historier om dette. Vanskane med å finne vegen gjennom arkipelet nord for det kanadiske fastlandet var basert på fleire faktorar. Først og fremst var det isen. I tillegg er området ein labyrint av øyar, sund, bukter og kanalar som ikkje blei særleg godt kartlagde før tidleg på 1900-talet. Mangelen på kart og ein idé om kva som fanst av land og sjø i regionen, saman med tåke og is, gjer det lett å forstå at sjøfolk kunne sigle gjennom det breie Hudsonsundet og inn i den svære Hudson Bay og tru at dei måtte ha komme til havet på den andre sida. Andre snudde ved inngangen til Lancastersundet fordi dei rekna med at det berre var ei stor bukt.

Etter at den britiske kontreadmiralen sir John Franklins ekspedisjon forsvann på 1840-talet med 129 mann, skaut utforskinga av området verkeleg fart. Så mange ekspedisjonar blei sende ut for å finne helten frå slaget ved Trafalgar at det meste av regionen sør for 75° N faktisk blei kartlagt i tida fram mot 1860-talet. Fleire moglege passasjar mellom dei to verdshava var no blitt aktuelle. Sir Robert McClures ekspedisjon i 1850–54 var den første som kom seg gjennom heile regionen frå vest til aust, men irske McClure måtte forlate skipet halvvegs og dra med slede austover til han nådde Atlanterhavet.23 I 1906 blei så Roald Amundsen og mannskapet på «Gjøa» dei første som kom seg gjennom pakkisen mellom dei to verdshava om bord i det same skipet.

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 22

22 newfoundland, august 1932

Ekspedisjonen som reiste via Baffinbukta mellom Grønland og Canada, vidare til Lancaster, Peelsundet, James Ross og Raesundet, låg to vintrar i isen, der ein del av jobben var å finne ut kor den magnetiske nordpolen var, men også å gjennomføre meir allmenn polarforsking. Hamna dei nytta på King William-øya i Canada, heiter framleis Gjøahamn. I desse åra skreiv norske aviser flittig om Amundsen og toktet han var ute på. Oppslaga gjorde eit uutsletteleg inntrykk på den unge Thor Solberg.24 Seinare kom erobringa av Sørpolen, og Roald Amundsen blei ein internasjonal helt av ubegripelege dimensjonar. For Thor Solberg skulle Roald Amundsen komme til å bli den aller største av alle heltar.

Kjærleiken til Amundsen og bedriftene hans inspirerte han heile livet.

At Amundsen var dugande både som skiløpar og polarforskar, er allment kjent, men det som først og fremst kjenneteikna oppdagaren, var hans eineståande evne til å drive grundig planlegging.25 Thor fortalte seinare at det var dette han beundra aller mest hos Amundsen. Ørner over Solberg Kjem ein til garden Solberg i vår tid, ser ein kor vestlandsfjella strekker seg mot den skiftande himmelen bak dei små husa og dei fruktbare jordene. Er ein heldig, kan ein også få auge på kolonien med ørner som framleis er der, i fjellet bak eldhuset. Også då Thor var liten, var det ørner i fjella bak garden. Ein gong stupte ei av dei ned og fekk tak i broren Halfdan, som var på veg til utedoen. Faren Simon treiv då børsa av ytterveggen og fekk gjort ende på den hissige ørna med eit velretta skot.26 Gjennom heile barndomen sveva desse ørnene innover fjellet og utover havet. Fram og tilbake over den vesle garden under hammaren. Så inspirert blei Thor av desse majestetiske fuglane at han sjølv prøvde å lette ein gong.27 Han laga ørnevengjer på bua og var oppe på ein haug for å prøve å fly i beste Leonardo da Vinci-stil. Forsøket enda med knall og fall. Guten blei ille medfaren – og nokre erfaringar rikare.

Som unge var Thor Solberg tettbygd, med rundt andlet, mørkt

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 23

newfoundland, august 1932 23

hår og isblå auge. Humoren var aldri langt unna, og gleda i livet kom av alt arbeidet. Bestemor til Fridtjov Urdal, som også voks opp på Årebrot, fortalte at ingen syntest det var merkeleg at Thor blei flygar, fordi «han fôr og klauv i tre og fjell og såg opp i lukta gjennom heile oppveksten». Vel kunne han vere sta og eigenrådig, men til tider også så glad i familien sin at det grensa til det sentimentale.

I vaksen alder blei trekka av ein seig terrier med sterk psyke tydelegare. Thor var alltid veldig blid, og med ein enorm vilje til å sette eigne draumar ut i livet.28 Gong etter gong kom dette fram. Han skulle realisere planane sine uansett og hadde sterk gjennomføringskraft. Thor var raustlaus, men også ei fri sjel, med kvikk, ramsalt humor. Dei kraftige nevane må han ha arva etter morfaren, som var fiskeskipper og notbas. Motet og farten hadde han også etter morfaren.

I gutedagane leika Thor seg med drakar ute på Solberg. Seinare utvikla han ei særleg interesse for motor og teknikk. Dette kom godt med då han seinare måtte vere mekanikar på flya han kjøpte i Amerika, fordi han ikkje hadde råd til å betale fagfolk.

Då Thor blei gamal nok, fekk han vere med faren på fiske og som hjelpar under husbygging. I vaksne år fortalte han at dei hadde det godt under oppveksten på Solberg. «Vi hadde sild i fjorden, og poteter dyrket vi selv. Da vi var blitt 15 år gamle, fikk vi en 5-kroning av far med beskjed om at nå fikk vi klare oss selv.»29 Etter folkeskulen gjekk han i lære hos den eldre broren Ludvig i rammeforretninga hans i Florø. Desse åra var formande for den unge Thor. Her utvikla han kimen til det kremmarinstinktet som kom til å prege han så sterkt seinare.

Vi veit ikkje sikkert når Thor Solberg fekk høyre om flyging og luftfart første gong, men sunnfjordingen var fødd ved inngangen til ei tid som skulle vise seg å bli sjølve gullalderen for den tidlege luftfarten. Likevel veit vi at mora fekk eit postkort frå ei barndomsveninne som hadde flytta til Moscow i Idaho.30 Veninna hadde vore på ei framvising av noko som heitte aeroplan. Ein mann hadde ei underleg maskin, og med den hadde han floge høgt opp i lufta. Dei snakka mykje om dette på Solberg i tida etter at postkortet kom i hus.

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 24

24 newfoundland, august 1932

Garden hadde god utsikt til sjø og hav – og det mektige fjellet Batalden, som Snorre skriv om i Heimskringla. Difor fekk han i barneåra med seg slutten på seglskutetida. Mange er historiene om jektene frå Lofoten som sigla forbi om våren på veg til Bergen med skrei.

Desse jektene kunne ein sjå langt av lei, fordi dei kom under store, firkanta segl sørover leia, slik dei hadde gjort det heilt sidan vikingane dreiv i same farten. Dette var før telefonen, og sjølvsagt lenge før elektrisiteten. Om haustane tok stormen hardt i både hus og folk.

I den næraste byen, Florø, hadde enno ingen kjøpt seg bil, fordi grusvegane var for dårlege. Byen levde av fiskeri og det som følgde med det, til dømes A/S Florø Conservesfabrik.31 Hurtigruta hadde faste anløp til ladestaden, der det budde eit par tusen sjeler. Frå Solberg tok det ein heil dag å ro inn til byen.

Garden låg einsam og verjelaus til under fjellet. Ofte var sjøen for grov til at ein kunne legge ut. Kva visste så familien på Solberg om verda der ute? Ikkje så mykje, kanskje, men postbåten hadde faste anløp, så dei fekk både post og aviser. Om lokalavisa, Nordre Bergenhus Amtstidende, blir det sagt at den var meir opptatt av å skrive om det som skjedde i utlandet, enn om hendingane her heime. Dette gjaldt forresten svært mange norske lokalaviser på den tida, fordi det var billigare å klippe stoff enn å ha tilsette journalistar. Og folk var vande med å reise, då som no. Mange vestlendingar reiste til Amerika i denne tida, og mange var til sjøs under fjerne himmelstrok. Frå nærområdet veit vi at målaren Harald Seim frå øya Kinn, som ligg sørvest for garden Solberg, studerte i Paris før han i 1912 blei elev hos Christian Krohg på Kunstakademiet i Kristiania.32 Luftfarten var i gang Det er ikkje klårt om lokalavisa fekk med seg verdas første flyging, men turen den flygande dampmaskina «Avion» gjorde då Thor var sju år, blir gjerne rekna som eit slags startpunkt for den tidlege luftfarten, sjølv om franskmennene flaug med ballong allereie før den store revolusjonen i 1789.33 «Avion», som var laga av Clément Ader,

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 25

newfoundland, august 1932 25

hadde mekaniske flaggermusvengjer og klarte å fly om lag 50 meter første gong. Dette var i Brie i Frankrike, eit område som i dag er meir kjent for å produsere ost enn for verdas første flytur. Året etter kom tyskaren Otto Lilienthal, som bygde det første vellukka glideflyet. Lilienthal utførte ca. 2000 flygingar til, før han døydde i ein flystyrt fem år seinare.34 Lilienthal la grunnlaget for brørne Wrights motoriserte flyging nokre år etter det igjen.

Wright brothers Like etter hundreårsskiftet var historia full av mislukka forsøk på å lage fly og å få konstruksjonane i lufta. Mange letta aldri frå bakken, andre klarte det, men utan å overleve. Mange av pionerane var store i kjeften, og det er ikkje godt å seie kva som er sanning, og kva som er propaganda i kjeldene dei lét etter seg. Mellom anna blir det hevda at tyskaren Gustave Albin Whitehead teikna og bygde eit propellfly to år før Wright-brørne.35 Påstanden baserer seg på ein lokal avisartikkel om ein flytur i Connecticut i august 1901. Denne og andre påstandar er avviste av førande historikarar innan luftfarten.36 Og slike historier er det mange av.

To år etter Whitehead kom så brørne Wilbur og Orville Wright.

17. desember 1903 gjennomførte dei fire flygingar på eit jorde i NordCarolina med eit propellfly dei sjølve hadde bygd. Den lengste turen varte i 59 sekund, og dette blir altså rekna som verdas første eigentlege flytur med vengjer og motor. Det høyrer med til historia at brørne laga sine eigne propellar som dei skar ut i tre. Propellane hadde ein verknadsgrad på over 80 prosent, som er mildt sagt banebrytande sett med dagens auge. Propellane i vår tid har ein verknadsgrad på rundt 85 prosent. Verknadsgraden viser til propellane si evne til å gripe lufta og få flyet framover. Propellane Wright produserte, seier litt om kor langt framme desse brørne var i samtida.

Det året Wilbur og Orville Wright klarte å få «Flyer 1» på vengjene i Amerika, var Thor ti år. Det var ikkje ofte han var i ro, men av og til låg han i graset på Solberg og såg på ørnene som leika seg på vindbåra

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 26

26 newfoundland, august 1932

over han. Det var eit inspirerande syn, som sette han på andre tankar enn å skulle vere fiskarbonde langs den karrige vestlandskysten, slik som mange av venene hans hadde planar om. Inne i finstova låg avisene med nytt frå det store utland, og Nordre Bergenhus Amtstidende gjekk på rundgang. Rundt kjøkenbordet gjekk praten etterpå om det dei hadde lese. Thor drøymde seg ofte ut til Amerika og flyging. Det var ei tid med heltar og antiheltar. For den unge Thor Solberg stod det ein særleg glans av alle oppslaga om framsteget der ute.

Blériot kryssa kanalen Frå 1908 kom dei første flymodellane i serieproduksjon, og dei mange rekordane kom stadig tettare. Skeptikarane var mange, og dei nye farkostane blei omtalte som flygande vindmøller.37 I 1909 flaug franskmannen Louis Blériot over den engelske kanalen og blei verdsberømt for å ha floge lengst over vatn.

I norsk luftfartshistorie reknar ein gjerne svenske Carl Cederström som den første som flaug. I 1910 hadde adelsmannen frå Stockholm flyoppvisning i Kristiania og landa på Etterstad. Dette var den første flyturen i norsk samanheng, og svensken fekk brei omtale i norske aviser. Dette var verkeleg ei hending som heile landet tok del i.

Etter den første norske innanlandske flyginga, som ubåtløytnant Hans F. Dons gjennomførte med «Start» i 1912, fløymde norske aviser og magasin over av fly i ulike variantar. Flyet blei òg eit nytt og spennande motiv i reklamesamanheng. Flyging og fart, sport og rekordar, levande film og ein ny type journalistikk – som etter kvart blei meir sensasjonsprega – var samtidige fenomen på denne tida, og dei var tett knytte saman.38 Når det gjeld våghalsen Cederström, så kvilte ikkje han på laurbæra. I september 1911 flaug han som førstemann over Bergen med flyet «Nordstjernen». Hendinga er omtalt i boka Da Bergen tok av.39 Svensken tok av frå Fridalen på Minde og flaug deretter over Bergen sentrum. Gatene var fulle av ekstatiske bergensarar, og avisene var over seg av begeistring. 10 000 menneske var møtte fram.40

Atlanterhavsflygaren ferdig_a 24.08.13 15.06 Side 27

newfoundland, august 1932 27

Baron Cederström flaug heim igjen til Sverige og grunnla firmaet Skandinaviska Aviatik AB med tilhøyrande flyskule på Malmen ved Linköping. Sommaren 1918 mista han kontrollen over flyet i tett skodde under ein tur frå Furusund på den svenske austkysten til Finland i samband med ei postrute han ville etablere til Åland.41 Nokre år før alt dette var Thor på fiske saman med morfaren.

Arbeidet var hardt og tonen røff. Om våren dreiv dei sildefiske på dei rike bankane utanfor Kinn. Det var dette sildefisket som var grunnlaget for etableringa av Florø som eigen by i 1860, med dei tre sildene i byvåpenet. Ved Kinn var det garnfiske i allslags vêr. Thor fekk lære å arbeide i både storm og stille, men sjølv om livet om bord i desse garnbåtane var fascinerande for ein ung mann i konfirmasjonsalderen, var han likevel meir opptatt av ørnene på Solberg og draumen om å fly. Difor gjekk han i land og melde seg til teneste for broren Ludvig.