O Felix Italia

O fELIX ITALIA vr | 17.12.10 | 20:00 Mala Punica olv Pedro Memelsdorff

PROGRAMMA Polyfonie uit Napels, Firenze en Padua ten tijde van het Westers Schisma (1378-1417) NAPOLI Anoniem, Kyrië (Barc 971, 1r) Philippe de Vitry (1291 - 1361), Rex quem metrorum (Ivrea 115, 26v-27r) Antonello da Caserta (laat 14debegin 15de eeuw), Or tolta mi sei (Man, 70r) Anoniem, Ha fortune (Ch, 29v) Anoniem, Par che la vita mia (Str. N° 5) Graduale Romanum, Universi qui te expectant Anoniem, Alleluia: ego sum pastor bonus (Gua, 194v) FIRENZE Paolo da Firenze (ca. 1355 - 1436), Godi Firenze (Pit, 56v-57) Paolo da Firenze, Amor dè dimmi (Pit, 81v-82r) Paolo da Firenze, Era Venus (Pit, 54v-55r) Francesco Landini (ca. 1325 1397), Cosa non è (Lo 29987) (instr.)

Anoniem, intabulatie van Che pena questa (Fa117) (instr.)

PADOVA Anoniem, motet-intabulatie Deus in adiutorium (Fa117, 93r-94r) Lber Unsualis, antifoon Ave regina caelorum Anoniem, intabulatie van Magnificat (Fa117, 95r-96v) Anoniem, Gloria Patri (Fa117, 94v) Anoniem, Benedicamus Domino (Ox 229) UITVOERDERS Mala Punica Pedro Memelsdorff | blokfluit, muzikale leiding Barbara Zanichelli, Lavinia Bertotti | sopraan Marketa Cukrova | alt Gianluca Ferrarini, Raffaele Giordani | tenor Pablo Kornfeld, David Catalunya, Daniel Espasa | klavierinstrumenten Helena Zemanova, Thomas Baeté | vedel Felix Stricker | bazuin

Aandacht!

Gelieve uw mobiele telefoon uit te schakelen.

2

TOELICHTING Polyfonie uit Napels, Firenze en Padua PedRo Memelsdorff / Johan Van Acker Troebele tijden Het is niet eenvoudig ons vandaag het Italië van Petrarca (1304-1374) en Boccaccio (1313-1375) voor te stellen. Er was geen sprake van een centraal gezag. Officieel maakte het Italië ten noorden van Rome deel uit van het Heilig Roomse Rijk, maar in werkelijkheid slaagden de regerende Duitse keizers er nauwelijks in om hun macht of gezag te doen gelden. De facto bestond Noord-Italië uit een groot aantal zelfstandige stadstaten, die vrijwel voortdurend met elkaar in conflict waren. De belangrijkste waren Milaan, Venetië, Genua en Florence, geregeerd door een oligarchie van kooplieden. In Milaan zwaaide de familie Visconti de plak, terwijl Venetië, Genua en Florence de republikeinse principes toepasten. In Midden-Italië situeerde zich de Kerkelijke Staat, geregeerd door de paus. De pausen hadden in het verleden de investituurstrijd (de strijd over wie de hogere geestelijken, abten en abdissen mocht benoemen) tegen de keizer van het Heilig Roomse Rijk gewonnen. De keizer was hierdoor een groot deel van zijn invloed in Noord-Italië verloren, waarvan de plaatselijke steden dan weer geprofiteerd hadden om de macht naar zich toe te trekken. In het begin van de veertiende eeuw vertrok de paus echter naar het verre Avignon. Wat was er gebeurd ? In 1378 werd de Italiaan Bartolomeo Prignano door de kardinalen verkozen als de nieuwe paus Urbanus VI. Hij ontpopte zich als een argwanende en opvliegende tiran. De kardinalen kregen spijt van hun beslissing en verkozen een nieuwe paus Clemens VII die zich in Avignon vestigde. Hij kreeg o.a. de steun van de Franse koning en van de koningin van Napels ; Noord-Italiaanse steden zoals Firenze en Padua daarentegen steunden de Romeinse paus. Deze scheuring binnen de rooms-katholieke kerk staat bekend als het Westers Schisma. Samen met Mala Punica maken we een helse rit doorheen deze troebele tijden.

Napoli De diversiteit aan politieke regimes zorgde samen met aanzienlijke sociale verschillen voor een ongekende culturele rijkdom. De titel van het programma van deze avond ‘O felix Italia’ is ontleend aan een madrigaal van Jacopo da Bologna (fl. 1340-1360). Onze eerste halte ligt in Napels, waar het Franse hof van Anjou in de late veertiende eeuw de lakens uitdeelde. ‘Rex quem metrorum’ van Philippe de Vitry, geschreven ter ere van koning Robert van Anjou, is exemplarisch voor de toen geldende muzikale smaak gekend als ‘ars nova’.

Rond het jaar 1320 had Philippe de Vitry een verhandeling geschreven onder de titel Ars nova waarin hij stelde dat de recente technische vernieuwingen in de muziek een duidelijke breuk betekenden met de muziek uit het verleden.

TOELICHTING Musicologen gebruikten later die term Ars nova voor de ontwikkelingen die plaatsvonden in de 14de- en 15de-eeuwse Franse en Italiaanse muziek; de vroege polyfonie (van rond 900 tot 1250) kreeg toen de naam Ars antiqua.

De Ars nova vormt ongetwijfeld één van de meest complexe muzikale stijlen: extreem raffinement, dissonanties die experimenteel zijn, een spel van citaten en vooral een ritmische verfijning die veel van de muzikanten vergt. Deze stijl hoorde toe aan de hoge aristocratie, aan een kleine kunstkring. Er zit een zweem van intellectuele provocatie in, maar die is slechts schijn want deze muziek is zeker niet droog of onleesbaar. Pedro Memelsdorff en Mala Punica leveren daar het bewijs van. Memelsdorff heeft het in dat verband over een gotische kathedraal : ‘ze werd niet opgetrokken opdat de mensen zouden binnenkomen en beginnen te rekenen. Ze heeft een extreem ingewikkelde en volmaakte proportie opdat de mensen verbluft zouden zijn.’ Proportie dus.

Tot deze Napolitaanse werken horen ook een aantal ballades, o.a. ‘Ha fortune’ (anoniem) en ‘Or tolta mi sei’ van Antonello da Caserta. Het slotwerk uit dit eerste deel ‘Alleluia: ego sum pastor bonus’ is een contrafactum – het vervangen van een bestaande tekst door een andere zonder de melodie te wijzigen – gebaseerd op een verloren gegane ballade.

Firenze Het tweede luik brengt ons naar Firenze, waar de niet-religieuze polyfonie een grote bloei kende onder de vorm van caccia’s, frottola’s, madrigalen en ballades. De interesse van edelen, patriciërs, maar vooral intellectuelen, handelaren en andere burgers was dan ook enorm. De twee belangrijkste Florentijnse componisten omstreeks het begin van de 15de eeuw eeuw waren ongetwijfeld Francesco Landini en Paolo da Firenze. Van Landini kennen we elf madrigalen en een indrukwekkende verzameling van mooie ballades, ernstig en klassiek opgebouwd. Zijn collega Paolo da Firenze hanteerde een veel uitbundiger en virtuozer stijl, die de latere expressiviteit van de zgn. madrigalismen (toonschilderingen) aankondigde. Een zgn. intabulatie of instrumentale omzetting van ‘Che pena questa’ besluit de tour d’horizon door Firenze.

Padova Als derde en laatste pleisterplaats brengt Mala Punica een bezoek aan het scriptorium van Santa Giustina in Padua, in die tijd een Europees centrum voor religieuze meerstemmige muziek. Bij wijze van opmaat krijgen we uit de Codex Faenza een anonieme instrumentale toonzetting van het motet ‘Deus in adiutorium’ te horen. Een prachtig Maria-antifoon, gevolgd door een ‘Magnificat’ en ‘Gloria Patri’ brengt ons tot het ‘Benedicamus Domino’, een gezongen lofspreuk als versiering van de kleine doxologie (d.i. het ‘Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto’).

3

4

TEKSTEN NAPOLI Kyrië Rex quem metrorum Triplum O canenda vulgo per compita ab eterno belial dedita seculorum nephanda rabies et delira canum insanies quem cum nequis carpere dentibus criminaris neque lactrattibus damnum colens tu quid persequeris virum iustum et tuo deseris rege regi quem decor actuum illuminat quem genus strenuum et sanctorum multa affinitas sibi facta lux splendor claritas corruscantem reddit pre ceteris quemadmodum nocturnis syderis iubar Phebus perventus abtulit dei proth dolor lapsum pertulit iherusalem dominum proprium ihesum spernens habes in socium.

Motetus Rex quem metrorum depingit prima figura Omne tenens in se quod dat natura beatis Basis iusticie troianus iulius ausu Ecclesie tuctor machabeus hector in arma Rura colens legum scrutator theologie Temperie superans augustum iulius hemo Virtutes cuius mores genus actaque nati Scribere non possem possint tuper ethera scribi.

Tenor Rex regum

Or tolta mi sei Or tolta pur me sei da l’ochi mei donna, perchi trant’ò cridat’ omei.

Or, Morte, serai fine al mio languire, e l’ochi mei de lagrimar mai stanchi; dolçe donna çentile, porai soffrire che i mei sospiri sian de sperança manchi, ché per mia pena ora son più franchi?

Merçé ve prego del mio dir omei.

Ha fortune Ha Fortune, trop as vers moy grant tort, que lons tenps a chascun jorn m’es contrayre, car il n’est nul qui creust de confort que mon trist cuer as fet soffrir detrayre, et fais tous jours; mes se ire ma vie iblouie la mort m’atent, las! je me garde l’enoie.

Par che la vita mia Par che la vita mia omi debb ‘ia finire con piant’ e con sospiri ch’a me conviene gire all’estrania Ome dolente parto sconsolato piangendo e sospirando e bagnato di pianto dico quando sarò tornato; partomi sconsolato lo cor in gran tormento partomi discontento e doloroso vado all’estrania Universi qui te expectant Universi qui te expectant non confundetur Domine.

Vias tuas, Domine, notas fac mihi et semitas tuas edoce me.

5

TEKSTEN Alleluia: ego sum pastor bonus

PADOVA

FIRENZE

Motet-intabulatie Deus in adiutorium Deus in adjutorium meum intende: Domine ad adjutorium me festina.

Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto.

Sicut erat in principio et nunc et semper, et in secula seculorum.

Amen.

Godi Firenze Godi, Firenze, po’ che se’ s grande che batti l’ale per terr’e per mare faccend’ogni Toscan di te tremare.

Glorioso triunfo di te spande per tutto l’universo immortal fama. po’ che Pisa tuo serva omai si chiama.

Giove superno e ‘l Batista di gloria danno di Pisa al tuo popol vittoria.

Amor dè dimmi Amor, dè dimmi se sperar merzede si può gia ma’ per ben servir con fede.

Perché, dolce signor, s’el mie servire non si de’ meritare, queste angosciose pene e lo martire non le potrò durare.

Dè, signor caro, fa’ che ‘l ben amare merto riceva di suo ferma fede.

Era Venus Era Venus al termin del suo giorno quando m’innamora’ pel dolze canto di cui, con ch’i’ cantai sotto su’ ammanto; tal ch’Amor isperanz’al cor mi mise: “Con te s’innamorra quest’alta dea”, tanta bilta in sé aver parea.

Poi giunse al cor pensier che sì dicea: “Guarda che pensi o ciò che tu disiri, ch’altro amor le daria che i tuo sospiri”.

Però ‘l primo sperar non misi innanti ma dissi in me: “Basta che per lei canti”.

Antifoon Ave regina caelorum Ave regina celorum, ave domina angelorum.

Salve radix sancta ex qua mundo lux est orta, gaude gloriosa super omens speciosa. Vale valde decora et pronobis semper Xristum Exora.

Intabulatie van ‘Magnificat’ Magnificat anima mea Dominum.

Et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo.

Quia respexit humilitatem ancillae suae: ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes.

Quia fecit mihi magna qui potens est: et sanctum nomen ejus.

Et misericordia ejus a progenie in progenies timentibus eum.

Fecit potentiam in brachio suo: dispersit superbos mente cordis sui.

Deposuit potentes de sede, et exaltavit humiles.

Esurientes implevit bonis: et divites dimisit inanes.

Suscepit Israel puerum suum, recordatus misericordiae suae.

Sicut locutus est ad patres nostros, Abraham et semini ejus in secula.

Gloria Patri Benedicamus Domino

6

BIO Mala Punica Mala Punica is één van de leidende ensembles in de uitvoering van de Ars subtilior en de laat-middeleeuwse westerse polyfonie. Met acht gelauwerde opnames en zowat vierhonderd concerten over de hele wereld, kan daar geen twijfel over bestaan. Zowel in artistieke als academische kringen heeft Mala Punica een nieuwe kijk gegenereerd op dit fascinerende repertoire.

Pedro Memelsdorff richtte Mala Punica op in 1987, en neemt nu al 23 jaar de artistieke leiding waar. De thuisbasis Bologna (Italië) werd een paar keer ingeruild voor residenties in Royaumont (Frankrijk), Antwerpen en de University of California.

De discografie van het ensemble – in coproductie met de Duitse omroep WDR – omvat opnames als Ars Subtilis Ytalica, D’Amor ragionando, en En attendant (Arcana); Missa Cantilena, Hélas Avril, en Sidus preclarum (Erato); Narcisso speculando (Harmonia Mundi France) en Faventina (Naïve). Het aantal prijzen is niet te tellen. Mala Punica toert in Zuid- en Noord-Amerika, en in Europa (Spanje, Portugal, Italië, Oostenrijk, Zwitserland, Duitsland, GrootBrittannië, Denemarken, Noorwegen, Rusland, Frankrijk, België, Nederland, ...).

Pedro Memelsdorff Directeur, blokfluitvirtuoos en mediëvist Pedro Memelsdorff werd geboren in Argentinië, maar woont sinds 1977 in Europa. Hij gradueerde aan de Schola Cantorum in Basel en het Sweelinck Conservatorium in Amsterdam, en doctoreerde cum laude aan de Universiteit van Utrecht. Hij maakt sinds 1981 deel uit van Hesperion XXI (Jordi Savall) en vormt sinds 1984 een duo met Andreas Staier. In 1987 richtte hij het ensemble Mala Punica op dat zich toelegt op laatmiddeleeuwse polyfonie.

Memelsdorff verricht als mediëvist heel wat onderzoek, en schreef meer dan twintig artikelen voor gespecialiseerde tijdschriften en uitgeverijen. Op dit moment bereidt hij een nieuwe facsimile-uitgave voor van de Codex Faenza 117 voor LIM (Libreria Musicale Italiana, Lucca), en een codicologisch én filologisch overzicht van het manuscript.

Pedro Memelsdorff heeft regelmatig lezingen aan universiteiten en muziekopleidingen overal ter wereld. Hij was eveneens gastprofessor aan de Schola Cantorum Basiliensis, de City University of New York, de University of Chapel Hill, UC Davis, de Universiteit van Rome, en het UCA (Universidad Católica Argentina) in Buenos Aires. In de lente van dit jaar was hij Ernest Bloch visiting lecturer aan de UC Berkeley, Sinds 2006 is Pedro Memelsdorff ook directeur van de Egida Sartori en Laura Alvini-seminaries voor vroege muziek aan de Fondazione Giorgio Cini in Venetië.

7

NIEUWS Fijne feesten Muziekcentrum De Bijloke wenst u een prettige eindejaarsperiode en een fantastisch 2011 vol muziek !

Op zoek naar een muzikaal eindejaarsgeschenk?

Doe dan een Bijloke-geschenkbon cadeau! U bepaalt zelf de waarde van de bon en gedurende één jaar (vanaf de datum van uitgifte) kan de ontvanger de bon inruilen voor alle voorstellingen uit ons programma en dit tot het totaalbedrag is bereikt. Om de bon extra feestelijk te maken, voorziet Muziekcentrum De Bijloke een leuke verpakking.

De Bijloke is eveneens opgenomen in de ‘Bongo Theater’-bon.

Eindejaarssluiting Kantoren en onthaal van Muziekcentrum De Bijloke Gent zijn gesloten vanaf vrijdag 24 december tot en met maandag 3 januari.

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00, za 13:00 - 17:00 t. 09 269 92 92 e. tickets@debijloke.be w. www.debijloke.be Colofon Tekst | Pedro Memelsdorff en Johan van Acker Inleiding | Johan van Acker (auditorium, 19u15) Programmaboekjes | Sophie Cocquyt, Frank Pauwels, Frederik Styns, Johan Van Acker en Veerle Vogelaere V.U. | Daan Bauwens © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors

8

BiNNENKORT ZA | 18.12.10 20:00 | Symfonisch 1+

VR | 21.01.11 20:00 | Musica Antiqua 2+

Busch, Brotbek, Witthoeft

Theatrum Affectuum

Brahms, Rihm, Sjostakovitsj

Versiering en improvisatie

WO | 22.12.10 20:00 | Symfonisch 3+

ZO | 23.01.11 16:00 | De Bijloke Jong

Nathan Braude (altviool), Jean-Claude

deFilharmonie, Dirk Brossé (dirigent),

Van den Eynden (piano)

Sven Ronsijn, Dominique Collet (acteur)

Penderecki, Sjostakovitsj, Jongen, Clarke

Kidconcert: Robin Hood (6+)

WO | 12.01.11 20:00

VR | 28.01.11 20:00 | Voix gras +

B’Rock, Lod, Frank Vandenbroucke

RIAS Kammerchor, Michael Alber

(redenaar)

(dirigent)

De triomf van de menselijkheid, Lecture

Liebeslieder

Songs part 2 VR | 04.02.11 20:00 | Miry+ DO | 13.01.11 20:00 | Musica Antiqua 1

Carolyn Sampson (sopraan), Kristian

Le Concert Spirituel, Hervé Niquet

Bezuidenhout (piano)

(dirigent)

Mozart, Schubert, Mendelssohn

Ode aan leven en dood DO | 10.02.11 20:00 | Jazz Mix (in Vooruit) VR | 14.01.11 20:00 | Miry

Anouar Brahem Quartet

Aviv Quartet Haydn, Sjostakovitsj, Brahms

VR | 12.02.11 20:00 | Musica Antiqua 2 Anima Eterna, Jos van Immerseel

VR | 14.01.11 20:00 | Symfonisch 2

(dirigent), Pascal Amoyel (pianoforte)

Symfonieorkest Vlaanderen, Jonas Alber

Totentanz

(dirigent), Isabelle Faust (viool) Wagner, Stravinski, Rachmaninov

WO | 16.02.11 20:00 | Jazz+ Pierre Vaiana Quartet, Stefano Bollani

ZA | 15.01.11 20:00 | Symfonisch 1

Quintet

deFilharmonie, Philippe Herreweghe

Itinerari Siciliani

(dirigent), Dietrich Henschel (tenor)

I Visionari

Rott, Mahler VR | 18.02.11 20:00 | Miry DO | 20.01.11 20:00 | East of Eden

Arcanto Quartet

Ashkan Kamangari (zang), Sardar

Dutilleux, Brahms, Mozart, Britten

Mohammadjani (tar), Ali Rahimi (tombak & daf) Perzische liedkunst