Le Poème Harmonique, Caligula 03.12.2011

de puur muziek

03.12.2011 | CONCERTZAAL

le poème harmonique Caligula

programma Caligula delirante Opera van Giovanni Maria Pagliardi (1637-1702) in 3 bedrijven, gebaseerd op een libretto van Domenico Gisberti. Gecreëerd in Venetië op 18 december 1672 in het theater Santi Giovanni e Paolo.

Jean-François Lombard, altus: Tigrane (koning van Mauritanië), Claudio (zoon van Domitio) Hasnaa Bennani, sopraan: Teosena (vrouw van Tigrane) Serge Goubioud, tenor: Gelsa (voedster van Teosona), Nesbo (dienaar van het hof)

Deze voorstelling is een creatie van het Franse productiehuis Arcal (Compagnie nationale de théâtre lyrique et musical), in samenwerking met Le Poème Harmonique. De première vond plaats op het ‘Festival Mondial des Théâtres de Marionnettes de Charleville-Mézières 2011’.

Musici - Le Poème Harmonique Stéphanie Pfister en Johannes Frisch, viool Lucas Peres, lirone Françoise Enock, violone Thor-Harald Johnsen, luit Frédéric Rivoal, klavecimbel Vincent Dumestre, luit en muzikale leiding

UITVOERDERs

Poppenspelers Filippo Verna Cuticchio, Sylvain Juret, Claire Rabant en Alexandra Rübner Regisseur en assistent marionetten Nicolas Roger

Muzikale en artistieke leiding Vincent Dumestre Mise-en-scène Alexandra Rübner en Mimmo Cuticchio

Boventiteling Simen Van Mechelen

Concept marionetten Mimmo Cuticchio

Nederlandse vertaling van het libretto Désirée Schyns

Concept decordoeken Isaure de Beauval

Marionetten en kostuums Atelier Figli d’Arte Cuticchio (Palermo)

Concept licht en technische leiding Patrick Naillet

Productie van het decor Atelier de fabrication de l’Opéra de Reims

Zangers Jan van Elsacker, tenor: Caligula (Romeinse keizer) Caroline Meng, sopraan: Cesonia (vrouw van Caligula) Florian Götz, bariton: Artabano (koning van de Parten), Domitio (Romeinse consul)

Beschildering van de decordoeken Atelier Isaure de Beauval met Martine Nachet en Laurence Boeringer

2

Caligula Productie Arcal, Compagnie nationale de théâtre lyrique et musical Coproductie Opéra de Reims, Arcadi (Action régionale pour la création artistique et la diffusion en Île-de-France), Fondation Orange, Le Poème Harmonique, Venetian Centre for Baroque Music.

Verspreiding met de steun van Arcadi en Île-de-France en Spedidam.

Van Piazza Maggiore tot Palazzo Pitti Met ‘Caligula delirante’ van Giovanni Maria Pagliardi zetten we een heuse stap terug in de tijd. Het decor is het 17de-eeuwse Venetië waar marionettentheater behoort tot vermaak voor jong en oud, voor plebs en aristocratie. Het summum van deze kunst zijn marionettenopera’s die opgevoerd worden in paleizen en theaters. Het zijn echte opera’s, maar dan in zakformaat, met houten acteurs, minimachinerieën, en musici die verdoken opgesteld staan.

Arcal wordt ondersteund door ‘Direction Régionale des Affaires Culturelles d’Ile de France’, ‘le Conseil Régional d’Ile de France’, ‘la Direction Régionale des Affaires Culturelles de Champagne-Ardenne’, ‘le Conseil Régional de ChampagneArdenne et la Mairie de Paris’.

Arcal is in residentie in de opera van Reims en in de regio ‘Champagne-Ardenne’.

Arcal is lid van ‘Futurs composés’ en van ‘Profedim’.

Le Poème Harmonique wordt ondersteund door ‘le Ministère de la Culture (DRAC Haute-Normandie)’, ‘la Région HauteNormandie’ en ‘Ville de Rouen’.

‘Mécénat Musical Société Générale’ is de belangrijkste subsidient van Le Poème Harmonique. Le Poème Harmonique is in residentie in de opera van ‘Rouen Haute-Normandie’ en in ‘la fondation Singer-Polignac’ (repetities).

De aanloop naar die verheven marionettenkunst start reeds in de 16de eeuw. Niet in het theater, maar op straat, op de Piazza Maggiore in Bologna bijvoorbeeld. Daar huren ‘ciarlatani’, kooplui die zowat alles aan de man proberen te brengen, poppenspelers in om de aandacht te trekken van de menigte. Na afloop van het poppenspel komen de kooplui in actie om hun waar van hoogst bedenkelijke aard aan de man te brengen, of om – bijvoorbeeld – menig toeschouwer ervan te overtuigen enkele tanden te laten trekken.

Door de unieke opstelling van deze voorstelling - de muzikanten moeten oogcontact hebben met de marionettenspelers - werd de nummering van de rijen aangepast. Bedankt voor uw begrip.

In de tweede helft van de 17de eeuw duiken de eerste poppenspelen op in overdekte theaters én voor een betalend publiek. In het beroemde San Moïsè theater in Venetië bijvoorbeeld worden poppenspelen gehouden gedurende minstens drie seizoenen. Dat theater staat in de jaren ’70 van de 17de eeuw bekend om zijn spectaculaire operaproducties met gebruik van allerhande ingewikkelde machinerieën, maar is nadien om onbekende redenen in verval geraakt. Tijdens die periode

3

Opera dei Pupi In zijn zoektocht naar poppenspelers die de lang vervlogen traditie van het 17de-eeuwse poppentheater nog beheersen, belandt Vincent Dumestre, artistiek leider van Le Poème Harmonique, in Sicilië. Daar woont de 63-jarige Mimmo Cuticchio, een zeldzaam erfgenaam van het ‘Opera dei Pupi’, het Siciliaanse poppenspel dat ontstaat in de 16de eeuw.

In Sicilië blijft de traditie van het poppentheater bestaan dankzij enkele families, waaronder die van Giacomo Cuticchio. In een tijd waarin alle poppentradities van het toneel verdwijnen, spant hij zich in om de traditie van de ‘pupi’ (de typische Siciliaanse marionetten) levendig te houden. Die ‘pupi’ ontstaan in de 16de eeuw en zijn een soort ridderpoppen.

De poppen kunnen alles wat een koene ridder hoort te doen: vizier laten vallen, zwaard trekken, vechten en – natuurlijk – knielen om hoofse liefde te betuigen. Mimmo Cuttichio houdt die Siciliaanse poppentraditie tot vandaag levendig. Zijn inspanningen zorgden ervoor dat het ‘Opera dei Pupi’ door Unesco opgenomen werd in de ‘Lijst van Meesterwerken van het Orale en Immateriële Erfgoed van de Mensheid’. Voor Vincent Dumestre dus de geschikte persoon om een marionettenopera in 17de-eeuwse stijl op te voeren, met marionetten die in de handen van de volgelingen van de Siciliaanse meester levensecht worden. Mimmo Cuttichio: “We manipuleren hen niet, het zijn zij die bewegen. Ze zijn als onze kinderen.”

van verval werden er opera’s opgevoerd met houten acteurs. Het gebruik van poppen was niet nieuw, maar wel het idee om een aristocratische vorm van entertainment zoals opera door middel van een poppentheater toegankelijk(er) te maken voor een breed publiek. Marionettenopera’s presenteren de visuele effecten van opera en muziektheater, net als de opwinding, de komedie en de pathos van het drama op een schaal die betaalbaar was voor ‘gewone’ mensen. Dat wil echter niet zeggen dat marionettenopera’s er enkel waren voor de lagere klassen.

Ook voor de aristocratie betekent marionettenopera een bij tijden welgekomen surrogaat voor opera. In 1701 bijvoorbeeld worden naar aanleiding van het overlijden van Karel II van Spanje alle theaters gesloten. De marionettentheaters mogen echter blijven doorwerken. Of nog, in 1703 wordt een aardbeving door Paus Clemens XI beschouwd als een straf van God voor de zonden van de Romeinen. Als gevolg daarvan worden de theaters gedurende enkele jaren gesloten. De kunstminnende kardinaal Ottoboni slaagt erin om tijdens die periode marionettenopera’s op te zetten, met als argument dat marionetten geen acteurs van vlees en bloed waren.

Ofschoon enkele bronnen doen vermoeden dat de publieke theaters de drijvende kracht waren achter de ontwikkeling van de marionettenopera, vinden de meest spectaculaire voorstellingen plaats in aristocratische kringen. Een prachtig voorbeeld is een voorstelling die plaatsvindt in 1684 in het Palazzo Pitti in Firenze, ter vermaak van de 21-jarige Ferdinando, grootprins van Toscane. De voorstelling bestaat uit niet minder dan 24 scènewisselingen en maakte gebruik van 124 poppen!

Giovanni Maria Pagliardi in een notendop - Geboren in Genua in 1637.

- Schrijft religieuze muziek, oratoria en opera’s.

- Componeert in 1672 zijn eerste opera ‘Cali-

4

het voordeel van Claudio, en onderbreekt ook de ballingschap van Cesonia. Ondertussen is Tigrane herenigd met Teosena, en eist zijn rechten op tegenover zijn meester/rivaal Artabano. Tot slot: Caligula sterft, maar keert terug uit de dood. Hij vindt zijn gezond verstand terug en ook zijn vrouw. De orde wordt hersteld, en Caligula zal Tigrane zelfs helpen om de troon van Mauritanië te heroveren.

gula delirante’ op een tekst van Gisberti. ‘Caligula’ wordt gecreëerd in het theater Santi Giovanni et Paolo in Venetië, en wordt nadien 14 maal opgevoerd in 5 verschillende steden.

- Volgt in 1670 Cesti op als kapelmeester aan het hof van de Medici in Firenze en blijft er werken tot aan zijn dood in 1702.

- Wordt in 1701 aangesteld als kapelmeester van de Duomo in Firenze.

- Is muziekdirecteur van prins Ferdinand van Toscane en schrijft opera’s die o.a. opgevoerd worden in Palazzo Pitti in Firenze.

BIO

Het verhaal: Caligula Caligula, keizer van Rome, wordt verliefd op koningin Teosena, die hem om hulp komt vragen nadat haar man, Tigrane, koning van Mauritanië, omgekomen is op zee. Caligula beveelt om een portret te laten maken van deze schone, tot grote woede van keizerin Cesonia en tot grote verstomming van de slaaf/schilder die niemand anders is dan Tigrane zelf (die de schipbreuk overleefd heeft en nu vermomd is als slaaf/schilder).

Cesonia kan niet leven met het feit dat haar man openlijk zijn liefde verklaart aan Teosena.

Ze smeedt een plan om haar man Caligula een magisch brouwsel toe te dienen, waardoor hij Teosena zal verafschuwen. Tigrane, nog steeds verkleed als schilder, probeert zich kenbaar te maken aan zijn vrouw, maar hij wordt nu beconcurreerd door zijn meester Artabano, koning van de Parten, die ook verliefd geworden is op Teosena. Caligula drinkt het magische brouwsel en wordt gek. In een magistrale waanzinsscène verbant hij zijn vrouw, verjaagt hij zijn gasten, maakt zelfs de oude voedster Gelsa het hof, denkt dat hij Hercules is die Diana achterna zit, en daarna dat hij een herder is die verliefd is op de maan.

De senaat beslist om Caligula af te zetten in

Vincent Dumestre, artistieke leiding Na zijn studies kunstgeschiedenis aan de Ecole du Louvre en klassieke gitaar aan de Ecole normale de Musique de Paris, beslist Vincent Dumestre in 1991 om zich te wijden aan de muziek voor luit, barokgitaar en theorbe. Hij specialiseert zich bij Hopkinson Smith, Eugène Ferré en Rolf Lislevand aan het conservatorium van Toulouse en bij Frédéric Michel aan het conservatorium van Boulogne.

Sindsdien speelt Vincent Dumestre mee in talrijke concerten, met name met ensembles als Ricercar Consort, La Simphonie du Marais, Le Concert des nations, A Sei Voci, La Grande Ecurie et la Chambre du Roy, Akadémia en Le Centre du Musique Baroque de Versailles.

In 1997 richt Vincent Dumestre Le Poème Harmonique op, het ensemble waarvan hij dirigent is. Voor zijn werk met Le Poème Harmonique verkoos het tijdschrift Diapason hem tot ‘jong talent van het jaar 1999’. De opnamen van het ensemble, verschenen bij het label Alpha, worden stuk voor stuk gelauwerd door de pers (Diapason d’Or, Choc du Monde de la Musique, prijzen van Répertoire,

5

in de Opera van Rouen. In het voorjaar 2009 is de productie te zien in het Théâtre de Caen, het Grand Théâtre de provence-Aix en het Grand Théâtre de Luxembourg. Anderzijds is er ‘Venezia, dalle strade ai palazzi’, een lichtere voorstelling gemaakt met Benjamin Lazar en bedoeld om te worden uitgevoerd op erfgoedsites. De creatie ervan vindt plaats in juni 2008 in San Francisco in het kader van de tweede residentie van Le Poème Harmonique op het Festival Calperf. Daarna was de productie te zien op de Potsdamer Festspiele, alvorens in Frankrijk zelf in première te gaan.

Het Festival d’Automne in Normandië maakt in 2008 in zijn programmering uitgebreid plaats vrij voor het ensemble, dat er een tiental concerten en voorstellingen verzorgt.

Opéra International, Télérama …).

Le Poème Harmonique Le Poème Harmonique is een ensemble van solisten dat zich verenigd heeft rond Vincent Dumestre. Hu opzet: oude muziek herontdekken en overbrengen. Zowel in de begeleiding van vocale muziek als in het instrumentale spel op oude instrumenten zoals viola da gamba, theorbe, lier, tiorbino, arpa tripla, beogen ze in de eerste plaats een expressieve, authentieke, en vooral poëtische interpretatie van muziek en teksten. Sinds de oprichting in 1997 streeft Le Poème Harmonique ernaar om het repertoire te hernieuwen en componisten te ontdekken wiens muziek vernieuwend was. Hun artistieke werk is voornamelijk geconcentreerd op de muziek uit het begin van de 17de eeuw. De opnamen van Le Poème Harmonique, bij het label Alpha, worden door publiek en pers unaniem enthousiast onthaald. De cd ‘Il nuovo Stile’ van Belli ontvangt de ‘Choc de l’Année 99’ van het tijdschrift Le Monde de la Musique. In januari 2002 wordt het ensemble voor de eerste keer genomineerd in ‘Victoires de la Musique’ in de categorie ‘Beste klassieke opname van het jaar 2001’, een tweede keer in februari 2003 als ‘Beste ensemble van het jaar 2002’. En ze krijgen de ‘Prelude Classical Award 2003’ voor hun gehele oeuvre.

De opname ‘Lamentations’ wordt in 2002 bekroond met de Internationale A. Vivaldi platenprijs van de Fondation Cini.

Mimmo Cuticchio, mise-en-scène en concept marionetten Mimmo Cuticchio, geboren in 1948, is een van de zeldzame erfgenamen van de Siciliaanse poppentheatertraditie ‘Opera dei Pupi’.

Niet alleen zet hij de traditie onverdroten verder, hij zoekt ook naar manieren om de traditie te verrijken met andere kunstvormen. Het oorspronkelijke ‘Teatro dei Pupi’, zoals het reizende theater van zijn vader er een was, hanteerde een repertoire van middeleeuwse ridderverhalen, Italiaanse epische gedichten of heiligenlevens. In de jaren ’50 en ’60 krijgen deze traditionele theatertjes het moeilijk, niet enkel door de opkomst van de televisie, maar ook omdat verstarring in het genre optreedt. Mimmo Cuttichio vindt dat dit ‘Opera dei Pupi’ enkel kan overleven wanneer het theater zichzelf opnieuw uitvindt.

Hij maakt daarom de poppenspelers zichtbaar voor het publiek en pakt nieuwe, actuele thema’s aan. Nog deze zomer bijvoorbeeld evoceerde hij op Limosa, een eiland nabij

In 2008 en 2009 waagt Le Poème Harmonique zich aan enkele belangrijke creaties.

‘Cadmus et hermione’ van Lully is de eerste grootschalige lyrische productie van het ensemble. Ze wordt in januari 2008 gebracht in de Opéra Comique van Parijs en in februari

6

mise-en-scène. Ze werkt mee aan tal van voorstellingen, waaronder verschillende die geleid worden door Benjamin Lazar. Van 2004 tot 2011 werkt ze mee aan de indrukwekkende voorstelling ‘Le Bourgeois Gentilhomme’ (Vincent Dumestre: muzikale leiding, Benjamin Lazar: mise-en-scène). Daarnaast treedt ze ook regelmatig op als actrice (zowel gesproken theater, als film).

Lampedusa, berucht om zijn vele aanspoelende asielzoekers, de schipbreuk van Odysseus. Mimmo Cuticchio wordt sterk beïnvloed door het werk van zijn vader, maar ook door het werk van de poppenspeler/verteller Peppino Celaro. Cuticchio transformeert heel wat bekende opera’s tot stukken voor marionettentheater zoals ‘Tosca’, ‘Manon’, ‘Don Giovanni’. In 1997 richt hij in Palermo de eerste school voor poppenspelers en vertellers op.

Enkele poppenspelers die u deze avond aan het werk ziet, werden opgeleid in deze school.

Arcal Arcal, ‘Compagnie nationale de théâtre lyrique et musical’, wordt opgericht in 1983 door Christian Gagneron, en wordt sinds 2009 geleid door Catherine Kollen. Arcal stelt zichzelf tot doel om opera levendig en toegankelijk te maken voor een hedendaags publiek, zelfs voor diegenen die denken dat ze niks te maken (willen) hebben met deze kunstvorm.

In de afgelopen 29 jaar maakte Arcal 54 producties, gaande van stukken van Monteverdi tot stukken van hedendaagse componisten.

Alexandra Rübner, mise-en-scène Alexandra Rübner wordt geboren in 1977 in Warschau. Ze studeert in Frankrijk aan het Conservatoire du Centre (zang) en aan het Théâtre des Quartiers d’Ivry. Daarnaast behaalt ze een diploma klassieke talen. Ze heeft een passie voor de barokperiode, en heeft zich toegelegd op de barokke declamatie, en de barokke gestiek/esthetiek/

goed om te weten: ricercar consort Op 14 december komt het Ricercar Consort naar De Bijloke met een kerstprogramma. Het ensemble selecteerde enkele van de mooiste ‘Symphoniae’ uit de drie bundels ‘Symphoniae sacrae’ van Heinrich Schütz. Daaruit blijkt een overduidelijke Italiaanse invloed, na de leerperiode van Schütz bij Giovanni Gabrieli, kapelmeester van de San Marco.

In combinatie met instrumentale en vocale muziek van Schütz’ tijdgenoot Samuel Scheidt wordt dit een kerstprogramma om naar uit te kijken.

WO | 14 DECEMBER | 20:00 Reserveer uw ticket: 09 269 92 92 of tickets@debijloke.be

7

binnenkort ZO | 04.12.11 | 16:00 deFilharmonie, Clara Cleymans, Thomas Vanderveken De Schone Slaapster, KIDconcert

ZO | 18.12.11 | 15:00 Jakob Lindberg Bach, Weiss

WO | 07.12.11 | 20:00 Geri Allen & Time Line Quartet Jazz

WO | 11.01.12 20:00 | Christian Mendoza Group 22:00 | Marius Neset Quartet Jazz

VR | 09.12.11 | 20:00 deFilharmonie, Jaap van Zweden (dirigent), Katia en Marielle Labèque (piano) Poulenc, Sjostakovitsj ZA | 10.12.11 | 20:00 Brussels Philharmonic, Michel Tabachnik (dirigent), Eugene Ugorski (viool) Bartok, Sibelius, Schumann WO | 14.12.11 | 20:00 Ricercar Consort, Oltremontano Schütz, Scheidt DO | 15.12.11 | 20:00 | MIRYZAAL Leipziger Streichquartett, Pianoduo Tal & Groethuysen Mendelssohn ZA | 17.12.11 | 20:00 Moneim Adwan Ensemble Arabische soefimystiek

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00 09 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be

VR | 13.01.12 | 20:00 | MIRYZAAL Jan Kobow, Kristian Bezuidenhout Schubert, Die schöne Müllerin ZA | 14.01.12 | 20:00 Ensemble Zefiro Albinoni, Vivaldi, Haendel DO | 19.01.12 | 20:00 The Harp Consort, Andrew Lawrence-King (dirigent) Juan Gutiérrez de Padilla, Missa Mexicana ZA | 21.01.12 | 14:00 & 16:00 Michiel Hendryckx Muzikale vertelling voor kinderen ZA | 21.01.12 | 20:00 Brussels Philharmonic, Gerd Albrecht (dirigent) Schönberg, Pelléas et Mélisande

v.u. | Daan Bauwens © | Muziekcentrum De Bijloke Gent info@debijloke.be Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)