De Ingenieur september 2025

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR NR. 9 JAARGANG 137 SEPTEMBER 2025

WARMTE UIT DE DIEPTE Komt geothermie in Nederland eindelijk op stoom?

TATA S T E E L

Fotodagboek Friese ingenieur in Suriname

|

K U N S T R E S TA U R AT I E

|

BIODIOVERSITEIT

Martijn Otten: Impact maken, levens redden

|

W AT E R T E C H N O L O G I E

Filterhelm Bescherming tegen val en vieze lucht

Vooraf

Pancras Dijk is hoofdredacteur van De Ingenieur.

Energie uit de ondergrond

‘Engineering is teamwork, nietwaar ?’

Ligt de sleutel voor succesvolle verduurzaming onder onze voeten? Volgens het Planbureau voor Leefomgeving (PBL) kunnen we in 2050 tweehonderd petajou­ le aan geothermische warmte aan de bodem onttrekken, grofweg 10 procent van de totale energiebehoefte. Het masterplan ‘Aardwarmte in Nederland’ waarmee de overheid een paar jaar geleden kwam, was ook al zo optimistisch.

Maar in de praktijk komt er maar langzaam vaart in. Freelance journalist Niels Olfert ging op onderzoek uit. Hij kon daarbij rekenen op financiële steun van de Frank Biesboer Beurs, door KIVI in het leven geroepen om talentvolle techniek­ journalisten te ondersteunen, in de geest van mijn voorganger naar wie de beurs is vernoemd.

De reacties op de zomerpuzzels uit het vorige nummer hebben me trouwens blij verrast. Veel lezers stuurden niet alleen oplossingen, maar deelden ook hun ervaringen. ‘We zijn de uitdaging samen aangegaan’, schreef een puzzelend stel, want ‘engineering is teamwork, nietwaar?’ Waar de ene puzzel ‘hoofdpijn van het turen’ opleverde, daar was een ander ‘redelijk goed uit het hoofd te doen’, al dan niet gekopieerd, uitvergroot ‘en met knutselbril op’. Al met al ‘een heerlijke manier om de vakantie te starten’, vond een andere lezer. De antwoorden vindt u op pagina 39.

Zien we elkaar trouwens bij Inspirerende Ingenieurs, op 5 oktober bij KIVI in Den Haag? Nu het programma langzaam vorm krijgt (zie p. 51), durf ik te zeggen: dat wordt weer een fijne zondagmiddag!

Op de cover

Proefboringen tot twee kilometer diep op diverse locaties, zoals hier bij Ede, moeten duidelijkheid geven over de haalbaarheid van aardwarmtewinning. foto : scan

portret : robert lagendijk

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

1

Redactie Pancras Dijk (hoofdredacteur) Astrid van de Graaf (eindredacteur) Jim Heirbaut Marlies ter Voorde

Vormgeving Eva Ooms

Redactieadres Prinsessegracht 23 2514 AP Den Haag Postbus 30424 2500 GK Den Haag tel. 070 3919 885 e-mail redactie@ingenieur.nl website deingenieur.nl

Druk Wilco, Amersfoort

Sales

e-mail sales@kivi.nl

De Ingenieur verschijnt in 2025 elf maal. © Copyright 2025 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, via internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Niet in alle gevallen is na te gaan of er op de illustraties in dit nummer nog copyright rust. Waar er nog verplichtingen zijn tot het betalen van auteursrecht is de uitgever bereid daaraan alsnog te voldoen.

ISSN 0020-1146 Abonnementen 2025 Leden van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) ontvangen De Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap.

Abonnement voor niet-leden (inclusief btw): printmagazine: € 165,75 per jaar digitaal: € 106,60 per jaar losse nummers: € 17,50 (inclusief verzending)

RUBRIEKEN 40 | Eureka Vliegende motorfiets en andere productontwerpen van morgen 50 | Inbox Reacties van lezers 52 | Quote Watertechnoloog Ralph Terlouw (Veolia)

Kunstrif Zonnepanelen Klimaatsatelliet Drijvende data

Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode. Het abonnement kan na deze periode per maand worden opgezegd. U kunt uw opzegging het beste doorgeven via onze website: deingenieur.nl/lezersservice.

Abonneeservice Ga voor (cadeau)abonnementen, adreswijzigingen en het laten nazenden van niet ontvangen nummers naar het webformulier op de site, te vinden onder het kopje ‘Abonnement en service’. website deingenieur.nl adres Postbus 30424, 2500 GK Den Haag e-mail abonneeservice@ingenieur.nl tel. 070 39 19 850 (bereikbaar op maandag, dinsdag en donderdag van 9 tot 15.30 uur)

De Ingenieur als app Altijd De Ingenieur bij de hand? Onze app biedt leden en abonnees gratis toegang tot het nieuwste blad, eerdere jaargangen, dagelijks nieuws, podcasts en meer. Beschikbaar in App Store en Google Play.

Lidmaatschap Koninklijk Instituut van Ingenieurs Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) is de beroepsvereniging voor hoger opgeleide technici in Nederland. Iedereen die hoger technisch onderwijs volgt, heeft gevolgd of een sterke affiniteit heeft met techniek, kan lid worden van KIVI. Leden ontvangen vanuit het lidmaatschap maandelijks het technologietijdschrift De Ingenieur. Kijk voor meer lidmaatschapsvoordeel op kivi.nl.

Contributie 2025 Regulier lidmaatschap: € 176,50 30 jaar of jonger: € 48,50,-* Studentlidmaatschap: € 24,-* De contributie voor leden in het buitenland is gelijk aan die voor leden woonachtig in Nederland. Een lidmaatschapsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Bij lidmaatschappen die in de loop van het jaar ingaan, wordt de contributie naar rato berekend. Aanmelden voor het lidmaatschap kan via kivi.nl/lidworden. * De Ingenieur digitaal Opzeggen lidmaatschap Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd. Beëindiging van het lidmaatschap kan per het einde van het kalenderjaar. Er geldt een opzegtermijn van ten minste één maand; een schriftelijke opzegging per brief of e-mail dient uiterlijk 1 december in ons bezit te zijn. Na ontvangst van de opzegging en eventueel verschuldigde contributie verstuurt de ledenadministratie een bevestiging.

Correspondentieadres Koninklijk Instituut Van Ingenieurs t.a.v. Ledenadministratie Postbus 30424 2500 GK Den Haag tel. 070 391 98 80 e-mail ledenadministratie@kivi.nl Volg ons ook op

4 | NIEUWS

56 | M E D I A Delftse pioniers van efficiëntiedenken Landschappen van Nederland 55 | Zien & Doen Dreamscapes van Piet Oudolf

Stadsontwikkeling Amsterdam Het ongeluk met de Titan

60 | KIVI-nieuws Jan van der Tempel geëerd 62 | Startup Kumbe’s technologie voor biodiversiteit

COLUMNS 11 | Punt Kees van ’t Land over kleine modulaire reactoren 23 | Marcel Möring Veilige onveiligheid 31 | Podium Felienne Hermans 37 | Enith Technisch textiel

PERSOONLIJK 46 | DRIVE Martijn Otten bouwt aqua­ drones voor Oekraïne 59 | Q&A Technofilosoof Rens van der Vorst 64 | Vragenvuur Beeldend kunstenaar Jeanine Verloop

39 | Jims verwondering Uitgepraat in de taxi 45 | Rolf zag een ding Oude stroompjes

NR. 9 JAARGANG 137

SEPTEMBER 2025

foto : depositphotos

12

Aardwarmte van grote diepte Nederland moet van het gas af om klimaatverandering af te remmen. Heet water van tweeduizend meter diep biedt een goed alternatief voor het verwarmen van huizen. Maar hoe valt dat zo efficiënt mogelijk te winnen?

24

28

32

48

Restauratoren van oude kunst werken dankzij de nieuwste technieken in Nederland op een hoog niveau.

Om de uitstoot schoner te maken bouwt Tata Steel een rookgasreiniger. De Ingenieur kreeg een rondleiding.

Eten we in de toekomst kaas waar geen koe aan te pas is gekomen? Voedseltechnologen werken er hard aan.

Tussen 1960-1974 werkte Dirk Sjaarda in Suriname aan sluizen, havens en een vliegveld.

Alles legde hij vast op beeld.

Duiken in de verf

Schone schoorsteen

Zuivel zonder vee

Fotodagboek Suriname

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

3

xxxx p.22

xxxx p.23

xxxx p. 26

ONDER REDACTIE VAN JIM HEIRBAUT

xxxxx p.18

REDACTIE@INGENIEUR.NL

Lauwersmeerdijk krijgt langste kunstrif Dit najaar wordt aan de Groningse kust Nederlands grootste kunst­ matige rif aangelegd. Het is een uitbreiding van het kunstrif dat hier sinds 2021 dient als weten­ schappelijk experiment.

Tekst: Marlies ter Voorde

Het kunstmatige rif bij de Lauwersmeer­ dijk bestaat uit elementen van beton in verschillende vormen, zoals buizen of piramiden met holen en gaten, die voor de dijk onder water worden geplaatst.

Ook zijn er kunstmatige getijdenpoelen: betonnen kuipen aan de voet van de dijk.

Waterplanten en schelpdieren kunnen zich aan deze constructies hechten, vissen en krabben kunnen zich er goed in verbergen.

‘En er voedsel vinden’, zegt omgevings­ manager Silvia Mosterd van Waterschap Noorderzijlvest. ‘Onze ecoloog noemt het altijd snackbars.’

Met de aanleg van de Lauwersmeerdijk verdween de natuurlijke overgang tussen het wad en het vasteland, met negatieve gevolgen voor de ecologie en de water­

kwaliteit van de Waddenzee. De rif­ constructie draagt bij aan herstel, zegt Mosterd.

Het succes van het experimentele rif is inmiddels aangetoond. Onderzoekers van hogeschool Van Hall Larenstein en de Rijksuniversiteit Groningen zagen tussen de betonblokken mosselen, zeesterren, oesters, anemonen, garnalen, algen, wie­ ren, krabben en – deels jonge – palingen.

Daarom breiden Waterschap Noorderzijl­ vest en Rijkswaterstaat het rif nu uit met 290 extra rifelementen en 132 getijden­ poelen, als onderdeel van het project Dijk­ versterking Lauwersmeerdijk. Het rif krijgt daarmee een lengte van drie kilometer en een breedte van vijftig meter. De riffen en poelen worden geleverd door de bedrij­ ven ReefSystems, Econcrete en Moreef en aangelegd door de aannemerscombinatie Waddenkwartier van GMB en Heijmans.

Het rif draagt niet bij aan de sterkte van de dijk zelf. Omdat de elementen zich in hun geheel onder water bevinden, remmen ze de golven nauwelijks. Wel wordt het pro­ ject in combinatie met de dijkversterking uitgevoerd.

Op zoek naar het zoete grondwater Waar in de ondergrond is het water zoet, waar zout en waar brak? In Friesland brengen Deltares en TNO het momenteel in kaart met een helikopter waaronder een grote zeshoekige hoepel hangt. De hoepel wekt een elektromagnetisch veld op dat in de ondergrond elektrische stroompjes opwekt – eddy currents – waarvan de sterkte afhankelijk is van de elektrische geleidbaarheid van de ondergrond. Klei geleidt beter dan zand, zout water beter dan zoet water. Door deze eddy currents te meten, ontstaat een ruimtelijk beeld van de samenstelling van de ondergrond. (MtV)

Innovatief beton houdt gebouwen koel Een nieuw type cement neemt, eenmaal verwerkt tot beton, minder zonnewarmte op. Daardoor blijft het materiaal een stuk koeler en hoeven airco’s minder hard (of helemaal niet) te draaien. Het nieuwe beton leidt op twee manieren tot energiebesparing. Ten eerste wordt aan het oppervlak bijna al het invallende zonlicht teruggekaatst door minuscule kristallen. Ten tweede wordt warmte die toch in het materiaal terechtkomt, voor een groot deel weer uitgezonden.

(JH)

Lees het laatste technieknieuws op deingenieur.nl

4

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

foto : noorderzijlvest

Schittering zonnepanelen is te voorkomen Felle reflecties van een zonnepark bij Schiphol verblinden piloten bij het landen. Een folie moet uitkomst bieden, maar vooraf beter nadenken was beter geweest.

Tekst: Jim Heirbaut

Bij het naderen van de Polderbaan van Schiphol lopen piloten het risico te worden verblind. De boosdoener is een groot, nieuw zonnepark langs de snelweg A9.

De rechter bepaalde inmiddels dat de eigenaar, De Groene Energie Corridor, een deel van de 230.000 panelen moet weg­ halen. De overige panelen moeten worden voorzien van een transparante folie, met een speciale structuur van richeltjes of bobbeltjes die het invallende licht ver­ strooien. ‘Er komt dan nog wel licht af van de panelen, maar dat gaat niet meer sterk gebundeld één kant op’, zegt Kay Cesar, programmaleider Geavanceerde zonne­ parken bij onderzoeksorganisatie TNO foto : depositphotos

en niet zelf betrokken bij het zonnepark aan de A9.

Door het extra laagje daalt wel de op­ brengst van de panelen. ‘Het ontwerp is ge­ optimaliseerd om zoveel mogelijk zonlicht om te zetten in elektriciteit. Het toevoegen van folie verstoort dat’, zegt Cesar.

Vermoedelijk was het probleem niet opgetreden als de oriëntatie van de panelen net even anders was geweest. Dat toont aan hoe belangrijk het is dat bedrijven die zonneparken bouwen al in een vroeg stadium nadenken over mogelijke hinder.

Cesar vertelt over een zonnepark, in 2018 aangelegd langs de snelweg A15 bij Gelder­ malsen, waarbij TNO wel betrokken was.

‘Daar liggen de zonnepanelen op de helling van een voormalige stortplaats. Vanaf de planfase is daar rekening gehouden met automobilisten op de snelweg. Er zijn bij mijn weten geen klachten geweest over schittering.’

Daarbij dient wel te worden opgemerkt dat de situatie bij Schiphol anders is.

Piloten hebben een uniek perspectief. Om omwonenden en passanten te behoeden voor hinderlijke schittering, kan bijvoor­ beeld een heg rond een zonnepark worden aangeplant, maar voor piloten is dat geen oplossing.

Het aanbrengen van folie vermindert de opbrengst In de toekomst komt de oplossing mogelijk van zonvolgsystemen. Daarbij staan de panelen op een constructie die met de zon meedraait. Dat garandeert niet alleen een hogere opbrengst, zegt Cesar, maar ‘met een dergelijk systeem kun je ook voorkomen dat hinderlijke reflecties plaatsvinden.’ • SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

5

NIEUWS

Speuren naar bronnen van broeikasgassen

It takes two to tango. Begin juli startte de bouw van een bijzonder koppel satellieten: TANGO, de twin anthropogenic greenhouse gas observers. Die gaan vanaf 2028 samen heel precies zoeken naar bronnen van de uitstoot van CO2, methaan en NO2.

Afspraken handhaven

Inzoomen op de bron

Veel landen hebben beloofd om hun uitstoot van broeikasgassen terug te dringen, in onder meer het Klimaatakkoord van Parijs en de Global Methane Pledge. Om die afspraken te handhaven is het belangrijk om te weten waar broeikasgassen precies vandaan komen. Lekt een bedrijf bijvoorbeeld methaan, dan kan het daarop worden aangesproken.

kg

TANGO gaat naar verwachting de uitstoot opsporen van meer dan tienduizend bronnen. Het satellietenkoppel vormt een aanvulling op Sentinel-5p die met instrument TROPOMI al sinds 2017 met een breder blikveld onder meer methaan meet, en op de aankomende CO2M-missie, die dat doet voor CO2. TROPOMI ‘ziet’ maar 5 procent van de broeikasgasbronnen, TANGO krikt dat op naar 70 procent.

TANGO bestaat uit twee wendbare satellieten van ieder 25 kilogram die samen om de aarde draaien.

Dit levert beelden op van emissiepluimen met een resolutie van 300 x 300 meter.

Het koppel meet elke vier dagen de uitstoot van 150 tot 300 grote, industriële faciliteiten en energiecentrales.

De ene meet de uitstoot van CO2 en methaan, de andere van stikstofdioxide.

baan rond de aarde

weerkaatst zonlicht zonlicht

Hoe werkt het?

De meetinstrumenten 1 op de satellieten ontrafelen het zonlicht dat weerkaatst op het aardoppervlak.

2 Licht reist door de lucht en

afhankelijk van welke gassen zich daar bevinden, worden sommige golflengten licht er (deels) uitgefilterd.

3 Het gemeten lichtspectrum is om te rekenen naar concentraties van CO2, methaan en NO2.

TANGO kan de gemeten broeikasgasuitstoot koppelen aan individuele bronnen zoals elektriciteitscentrales, vuilnisbelten en fabrieken.

Ymke Pas/De Ingenieur/Bron: KNMI, TNO, SRON

6

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Techniek helpt natuurbrand opsporen Met behulp van satellieten en AI kunnen natuurbranden eerder worden opgemerkt. De Nederlandse brandweer heeft meer behoefte aan aan drones en goede modellen.

Tekst: Marlies ter Voorde

Europa wordt deze zomer geteisterd door natuurbranden. Al meer dan een miljoen hectare natuur is in vlammen opgegaan, bijna vier keer zoveel als in een gemiddeld jaar. Vooral in Spanje en Portugal maakten aanhoudende droogte en extreme hitte de omstandigheden voor brand ideaal. Door klimaatverandering zal dit steeds vaker gebeuren. Brandweerkorpsen zoeken daarom manieren om brandhaarden eerder te ontdekken, en te voorkomen dat ze uitgroeien tot een grote brand.

Satellieten en camera’s

Dat leidt tot innovaties, zoals de FireSat Protoflight-satellieten van de Amerikaanse Earth Fire Alliance: een netwerk van vijftig satellieten, waarvan de eerste in maart werd gelanceerd. Met infraroodcamera’s en beeldherkenning door AI detecteren deze vanuit de ruimte de kleinste branden.

Het systeem maakt elke twintig minuten nieuwe beelden, en vergelijkt deze met de vorige om afwijkingen te herkennen. Eerdere systemen waren minder nauwkeurig en minder snel. foto : depositphotos

In België, net over de grens met NoordBrabant, houdt een camera van IQ Firewatch een gebied in de gaten vanaf een toren van veertig meter, waarbij een algoritme bepaalt of ergens een beginnende brand is. De beelden komen een paar keer per minuut beschikbaar.

Ook Frankrijk zet slimme camera’s in.

Bij verdachte rookontwikkeling gaan foto’s en de bijna exacte locatie rechtstreeks naar de brandweer. Algoritmen schatten in of de rookpluim wijst op een beginnende brand en voorspellen de verspreiding.

Verspreidingsmodel

Nederland gebruikt dergelijke camera’s niet, zegt Edwin Kok, coördinator taskforce natuurbranden. ‘De systemen zijn duur, en hier worden branden snel opgemerkt. Camera’s hebben vooral meerwaarde in afgelegen gebieden.’ Ook geven de systemen vaak vals alarm, al zal dat naar verwachting door het zelflerende vermogen van AI verbeteren.

Soms zetten de ‘Teams Digitale Verkenning’ van de Nederlandse brandweer drones in om de locatie en uitbreiding van een brand vast te stellen. ‘In Glanerbrug bij Enschede draait een proefproject’, zegt Kok. ‘Daar vliegt soms een automatische drone vanuit de brandweerkazerne voor de brandweervoertuigen uit, zodat er bij aankomst al beelden zijn.’ Drones zijn ook bruikbaar om branden te detecteren, maar

omdat er nog altijd een piloot nodig is om te mogen vliegen, wordt die optie weinig gebruikt.

Wat Nederland wél gebruikt, is het Natuurbrandverspreidingsmodel, dat brandgedrag voorspelt uit satellietkaarten van de vegetatie en de recentste weergegevens van het KNMI. Branden veranderen door klimaatverandering van karakter. De kans op een ‘pyrocumulus’ – een soort stapelwolk van rook – is bijna verdubbeld, blijkt uit onderzoek van Wageningen University & Research.

Bij dit fenomeen beïnvloedt de brand het

‘Een automatische drone vliegt voor de brandweer uit’ weer: de temperatuur stijgt plotseling snel en het gaat hard waaien, waardoor de brand snel om zich heen grijpt.

In Nederland gebeurde dit in 2010 bij de Strabrechtse Heide en in 2018 bij ’t Harde, stelt Brian Verhoeven, natuurbrandonderzoeker bij het Nederlands Instituut Publieke Veiligheid. De pyrocumulus zit pas sinds dit jaar in de wetenschappelijke modellen, maar is nog niet opgenomen in het Natuurbrandverspreidingsmodel. • SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

7

NIEUWS

Drijvende data Tekst: Judith Stalpers

Heeft een Japans consortium de oplossing gevonden voor de verdozing van het landschap en de netcongestie? In plaats van op het land willen de betrokken partijen, onder leiding van rederijgigant NYK, stroomvretende datacenters in zee plaatsen.

Dit najaar begint een eerste, kleinschalige proef in de haven van Yokohama. Het tachtig meter lange en 25 meter brede drijvende platform krijgt zonnepanelen als energiebron. De pilot is bedoeld voor nader onderzoek aan met name de stabiliteit en snelheid van dataoverdracht en de invloed van vocht, zout en golfslag op het materiaal.

Voor 2030 moet er vervolgens verder uit de kust een echt datacenter komen. Een datacenter met vijftig megawatt capaciteit zou een doorsnee krijgen van honderd meter, met een vloeroppervlakte van achtduizend vierkante meter.

Het cilindrische ontwerp voorziet in een beschutte aanlegplaats voor een onderhoudsschip.

Het datacenter zou plaats bieden aan enkele duizenden servers die met zeewater worden gekoeld.

Hoe NYK dat laatste precies technisch voor elkaar wil krijgen, meldt het bedrijf nog niet. Wel dat de benodigde energie wordt opgewekt door naastgelegen windturbines op zee. Doordat de stroomkabels kort kunnen blijven, is dat wel zo efficiënt. Bovendien wordt het stroomnet op land zo niet belast en kunnen de datacenters bij een eventuele blackout – bijvoorbeeld na een grote aardbeving – gewoon doordraaien.

Punt van aandacht is wel dat Japan nog nauwelijks offshore windturbines heeft. Eind 2024 stond er een vermogen van 250 megawatt. Het land heeft weliswaar ambitieuze plannen om daar tot 2040 nog eens 45 gigawatt bij te plaatsen, maar de capaciteit van de inmiddels verleende concessies is nog slechts een fractie daarvan.

8

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

illustratie : nyk

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

9

NIEUWS

Plastic dat luistert naar licht

GIESEN

Aan de Technische Universiteit Eindhoven ontwikkelt promovendus Ahsen Sare Yalin met collega’s een nieuw type kunststof dat met ledlicht te maken én weer uit elkaar te halen is. Het slimme materiaal is opgebouwd uit polymeren die reageren op verschillende golflengten: uv-licht bouwt ze op, zichtbaar licht breekt ze weer af. Dat zou hoogwaardige recycling mogelijk maken zonder kwaliteitsverlies – een groot probleem bij traditioneel plastic hergebruik. Nu wordt in Europa slechts 20 procent van het plastic gerecycled, maar de kwaliteit van het materiaal gaat dan wel steeds achteruit.

De techniek, onlangs gepubliceerd in Advanced Materials, is nog niet klaar voor grootschalige toepassingen.

Momenteel wordt het materiaal getest in nichetoepassingen zoals lijm.

Met een almaar groeiende wereldwijde plasticproductie (naar verwachting loopt die op tot een miljard ton in 2060) zijn zulke innovaties hard nodig.

Toch blijft doorontwikkeling lastig zolang nieuw plastic uit olie goedkoop blijft. Het recente mislukken van de VN-plastictop helpt daar niet bij.

(MtV) •

GEKNIPT

‘Generatieve AI kan ons helpen lezen, schrijven en brainstormen.

Maar dat is hetzelfde als een robot in jouw plaats naar de sportschool laten gaan.’

‘Een ingenieur die bakstenen draagt, dat is zonde.’

De Beltisch-Oekraïense Tatjana Festsjenko zoekt met haar recruteringsbureau START passend werk voor vluchtelingen (Knack).

Aan alles komt een eind, weet columnist Tonie Mudde, in het laatste nummer van het TU Delft-magazine (Delft Matters).

Ook voor leerlingen is ChatGPT slecht, vindt auteur Jason Koebler (404media.co).

‘Waarmee gaan we in Nederland over twintig jaar ons geld verdienen? Niet met kippen en koeien, dat weten we.’

NWO-voorzitter Marcel Levi constateert dat het gevallen kabinet geen visie had op innovatie (nrc).

10

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

‘Als ik mijn T-shirt met een print van een cassettebandje erop aantrek, kijken mijn kinderen me glazig aan.’

‘Ik begrijp ook niet waarom het ‘hoogste’ onderwijs het gymnasium is, waar leerlingen twee dode talen moeten leren in plaats van te excelleren in exacte vakken.’

Beter les in AI dan Grieks of Latijn, vindt Techleap-gezant Constantijn van Oranje (LinkedIn).

‘We maken een heel gebied niet alleen veiliger, maar ook gewoon echt mooi.’

Joep de Greef, omgevingsmanager namens waterschap Aa en Maas, is trots op dijkversterkingsproject Meanderende Maas (OTAR).

illustratie : matthias giesen

Punt

Een scherpe mening over een actueel onderwerp.

Deze maand: Kees van ’t Land.

Zijn kleine modulaire kernreactoren wel de oplossing?

Vier nieuwe kerncentrales wil de demissionaire Verder zijn de beveiligingssystemen voor SMRs regering. Van twee daarvan wordt de bouw inmid- eenvoudiger uit te voeren dan voor grote centrales dels voorbereid en demissionair minister Sophie omdat ze kleiner zijn, is het idee, en zou een kleiHermans van Klimaat en Groene Groei verwacht nere beveiligingszone volstaan. Zelfs een koepel dat die in 2038 in bedrijf worden genomen. Van zou door die betere beveiliging niet nodig zijn. de twee andere centrales is nog niet zeker dat ze Nog afgezien van het feit of die betere beveiliging waar is: koepels hebben nog een functie. Ze vanworden gebouwd.

De investeringen voor vier kerncentrales die gen vallende vliegtuigen, drones en raketten op.

SMRs worden geroemd om hun flexibiliteit. Ze recentelijk in de Verenigde Staten en Europa zijn afgebouwd, zijn veel hoger en de bouwtijden veel kunnen naast elektriciteitsopwekking ook dienen langer dan oorspronkelijk was voorzien. Daar- voor waterstofproductie, zeewaterontzilting, chedoor is bij een aantal politici en kerncentrale- mische reactoren en datacenters. Dat klopt, maar bouwers het beeld ontstaan dat centrales van dit dan is de vraag of het verstandig is om radioactief formaat (> een gigawatt) te groot, te duur en te materiaal naar en van veel verschillende plaatsen te vervoeren en daar ook ingewikkeld zijn. Zij vragen op te slaan. daarom aandacht voor kleine Dat is gelijk het eermodulaire reactoren (small Hoge kosten hangen ste nadeel van SMRs. Er modular reactors, SMRs). Het eerder samen ontstaan risico’s met bemaximale vermogen daarvan trekking tot proliferatie, is bijvoorbeeld driehonderd met organisatie dan terrorisme en sabotage. megawatt elektrisch. met reactorgrootte Bij internationale conDe Programmadirectie flicten wordt Nederland Kernenergie van het ministegevoeliger voor chantarie van Economische Zaken publiceert later dit jaar een visie over de moge- ge, aangezien er radioactief materiaal op meerdere lijkheden van deze SMRs voor Nederland. Maar plaatsen ligt. Ook wordt de afvalproblematiek bij ik betwijfel of SMRs wel meer voordelen bieden SMRs zeker niet kleiner.

Natuurlijk is het voor beleidsmakers en kerndan de grote kernreactoren. Tijd om de voor- en centralebouwers niet prettig dat de kosten en de nadelen op een rij te zetten.

Eerst de voordelen. Passieve beveiliging wordt bouwtijd van grote centrales veel hoger en langer vaak door fabrikanten als pluspunt van SMRs uitvallen dan geraamd. Het valt echter te bezien of aangegeven – het systeem regelt zichzelf naar een dat niet ook voor SMRs geldt. De installatie van veilige situatie toe. Maar wie beter kijkt, ziet dat er een kleine reactor in Petten verloopt bepaald niet toch een afsluiter moet worden opengezet: actieve vlot. Mogelijk hangen de oplopende kosten en de beveiliging dus. SMRs kunnen in serie in een fa- bouwtijd van kerncentrales eerder samen met zabriek worden gemaakt – zoals grote verkeersvlieg- ken als organisatie, regelgeving en inspraak. tuigen in megahallen worden geassembleerd – en naar de bouwplaats vervoerd. Dat zou ten opzich- Kees van ’t Land (1937) is scheikundig ingenite van grote reactoren kostenbesparend werken. eur en auteur van Safety in Design (2018). Hij Maar grotere kerncentrales kunnen net zo goed verwacht 17 oktober aan de Universiteit Twente snel beginnen met een kleiner aantal reactoren en te promoveren op het onderwerp intrinsic condat na verloop van tijd uitbreiden. tinuous process safeguarding. portret : kees van ’ t land

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

11

De tuinbouw- en glastuinbouwsector, zoals hier in het Westland, zijn grootafnemers van geothermie. De overheid wil dat telers in de toekomst minstens de helft van de gewonnen aardwarmte afnemen. foto : depositphotos 12

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Geothermie in Nederland komt op stoom

Aardwarmte van grote diepte

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

13

ENERGIETRANSITIE T E K S T: N I E L S O L F E R T

Nederland moet van het gas af voor een beter klimaat. Een van de alternatieven om de huishoudens te verwarmen: warm water van tweeduizend meter diep. Maar wat zijn de risico’s en is deze energiebron wel rendabel te exploiteren? De energie­ transitie brengt de geothermiesector in een stroomversnelling, maar wanneer overheid, bedrijfsleven en wetenschap niet goed samenwerken, wordt de grote potentie niet ten volle benut.

Boortoren in aanbouw op de SCAN-locatie Stad van Gerwen (gemeente Nuenen), een van de plekken waar geothermie kansrijk zou zijn. EBN liet hier – net als op zo'n zes andere locaties – een boring tot circa twee kilometer zetten. foto : scan

14

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

• De Nederlandse overheid ziet grote mogelijkheden op het gebied van aardwarmte • Het zoeken is nu naar de beste plekken voor geothermiewinning • De risico's zijn echter nog onvoldoende bekend

Tussen de grazende koeien kun je sinds vorig jaar soms ineens een boortoren treffen. Een rondtrekkende boorinstallatie van zo’n 42 meter hoog op platen ging al van Ouder-Amstel via De Bilt naar Stad van Gerwen en doet de komende tijd nog zeker drie andere weilanden in Nederland aan.

Op al die locaties verkent SCAN (Seismische Campagne Aardwarmte Nederland; een samenwerking tussen staatsenergiebedrijf Energie Beheer Nederland en onderzoeksinstituut TNO) de diepe ondergrond. Hiertoe boort SCAN gaten tot twee kilometer diepte, waar een zandsteenlaag zit van pakweg honderd meter dik.

Van de zandsteenlaag en de bovenliggende gesteenten verzamelt SCAN gegevens die moeten aantonen of de ondergrond geschikt is voor winning. Niet voor de winning van gas of olie, maar van aardwarmte: een duurzame, CO2-vrije energiebron waarvoor geen zon hoeft te schijnen of wind hoeft te waaien, zegt Phil Vardon, hoogleraar energie-geomechanica in de sectie geoengineering van de TU Delft.

Hindernissen De Nederlandse overheid wil in 2030 vijftien petajoule duurzame energie opwekken uit aardwarmte. Dat komt neer op het gemiddelde jaarlijkse gas- en elektriciteitsverbruik van 2,2 miljoen huishoudens. Over 25 jaar moet aardwarmte zelfs een kwart van de warmte leveren.

Voor die ambitie zijn de ogen gericht op het Westland en de Kop van Noord-Holland. Met 50 procent van de vraag moeten de tuinbouw- en glastuinbouwsector vooroplopen als geothermiepioniers, grootafnemers van aardwarmte. Maar ook in woningen moet aardwarmte aardgas verdringen. Binnen vijf jaar wil het ministerie van Klimaat en Groene Groei dat geothermie warmte levert aan twee tot drie miljoen huishoudens.

Vooralsnog lijkt dat niet echt te lukken. Volgens het CBS was aardwarmte in 2023 goed voor slechts 2 procent van het duurzame energieverbruik, nog geen honderdvijftigduizend huishoudens. Ondanks die trage start noemt brancheorganisatie Geothermie Nederland aardwarmte betrouwbaar, bewezen en grootschalig toepasbaar. Maar onvolledige kennis over de ondergrond, een beperkte afzetmarkt, onzekere regels en moeilijk voorspelbare risico’s houden aardwarmte voorlopig grotendeels opgesloten tussen dikke ondergrondse kalksteenlagen.

Ondergrondse warmwater-Sahara 260 miljoen jaar geleden was wat nu Nederland heet een grote zandbak: een duinlandschap dat veel weg had van de Sahara van nu. Onder de druk van steeds nieuw sediment versteenden deze afzettingen tot zandsteen.

Toen de continenten verder verschoven, kwam het gebied zo’n tien miljoen jaar later onder water te staan. In de aanhoudende warmte en droogte verdampte zeewater snel en sloegen dikke lagen zout, klei en kalk neer, die later ook weer versteenden.

De versteende spekkoek die zo ontstond, bleek een rijkdom voor gasboeren. Zandsteen bevat net als zand veel ruimte tussen de korrels en is daardoor doorlatend voor gas en vloeistoffen, zoals olie en water.

Zout-, klei-, en kalksteen is echter relatief ondoordringbaar. Terwijl ondergronds methaan zich verzamelde in het permeabele zandsteenreservoir, sloten de bovenliggende gesteentelagen deze hermetisch af. Het prikken van een gat was voldoende om het gas uit die voorraden via pijpen naar boven te halen.

In Groningen draaide de overheid vorig jaar na zestig

jaar de kraan dicht van het grootste gasveld in Europa.

Desondanks kunnen diezelfde gashoudende zandsteenlagen ons nog de winters doorslepen.

De versteende zandduinen van 260 miljoen jaar oud, die inmiddels op circa tweeduizend meter diepte liggen, bevatten naast aardgas namelijk ook water van circa 80 graden Celsius.

De hoge temperaturen zijn deels restwarmte van de enorme hitte die ontstond toen de aarde zich vormde door samenklontering van materiaal uit de ruimte, en deels te danken aan radioactieve elementen in vooral de aardkorst. Wanneer deze vervallen tot stabielere atomen, geven die nog eens extra warmte af.

Eenmaal uit zandsteen opgepompt kan water met aardwarmte via een ondergronds leidingstelsel – een warmtenet – woningen, gebouwen of kassen circa dertig jaar lang verwarmen. Daarna duurt het herstel van de temperatuur op de boorlocatie pakweg honderd jaar en is de bron weer klaar voor gebruik. Gangbaarder is dan ‘bijprikken’ naast de oorspronkelijke hittebron.

t

Aardwarmte genoeg Toch begint de geothermiebelofte zich langzaam waar te maken. De overheid werkt met onder meer het SCAN-onderzoek aan kennisopbouw. Ze steunt bovendien bedrijven via kapitaal, subsidies en garanties, en zet toezichthouders in om zich over veiligheidsvraagstukken te buigen. Tegelijkertijd professionaliseert de geothermiebranche dankzij de wetenschap en de toe-

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

15

ENERGIETRANSITIE

Opslag: koud of warm, diep of ondiep Warmte uit de aarde winnen kan op verschillende manieren, afhankelijk van diepte en temperatuur van de ondergrond.

Warmte- en koudeopslag (WKO) maakt gebruik van relatief ondiepe lagen, tot vijfhonderd meter in de bodem. Daar slaan huishoudens of andere gebruikers in de zomer warmte op en halen die er in de winter weer uit, en omgekeerd met koude.

Ondiepe geothermie gaat een stap verder en haalt warmte uit dieptes van ongeveer vijf- tot vijftienhonderd meter. Deze systemen zijn geschikt voor een grotere warmtevraag dan een WKO, maar nog niet warm genoeg voor grootschalige stadsverwarming zonder aanvullende verwarming.

Diepe geothermiesystemen zijn dat wel. Voor het winnen van diepe geothermie boren

16

ontwikkelaars twee putten, zo’n kilometer afstand van elkaar, in een zandsteenlaag die warm water kan vasthouden. In Nederland ligt die laag doorgaans tussen de twee en drie kilometer diep.

Eén put pompt warm water omhoog. Een tweede put pompt het afgekoelde water terug in de bodem, waar het weer langzaam opwarmt. Een systeem van ondiepe buizen in de ondergrond onttrekt warmte uit het opgepompte water en voert die via leidingen door naar het warmtenet. Hoe dieper in de aarde, hoe hoger de temperatuur, en des te meer toepassingen aardwarmte heeft.

Op vierduizend meter diepte levert water temperaturen van 120 graden Celsius. Daarmee kan zelfs industrie van stroom worden voorzien.

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

genomen ervaring. Onder druk van de energietransitie komt de sector in beweging. Kan aardwarmte een be­ trouwbare vervanger worden van aardgas?

Adviesbureau Berenschot berekende vijf jaar geleden dat aardwarmte in Nederland in 2050 290 petajoule energie kan leveren (zie ook kader Ondergrondse warmwater-Sahara). ‘Het potentieel is groot’, zegt Guido van Yperen, technologiemanager warmtetransitie bij publiek energiebedrijf EBN dat met marktpartners aardwarmte­ projecten ontwikkelt. En omdat EBN in nieuwe aard­ warmteprojecten wettelijk voor minstens 20 procent deelneemt, groeit de kennis over aardwarmte met elke boring. Door deze kennis – daar waar dat juridisch is toegestaan – openbaar te maken, maakt EBN van de on­ dergrond een publieke zaak. Van deze open kennisde­ ling kunnen ondernemers in de aardwarmte dan weer profiteren.

Database over de ondergrond Met de Nederlandse gaswinning ontstond er een schat aan bodemdata. Waar de kans op aardgas klein was – en energiebedrijven dus niet verder zochten – vertoont deze database over de ondergrond nog gaten. Om deze gaten te dichten, startte EBN in 2019 samen met TNO het SCAN­project. Dat project bestaat uit vier fasen en brengt gebieden in kaart die mogelijk geschikt zijn voor geothermiewinning.

In de eerste twee fasen brachten de geologen en geo­ fysici van EBN en TNO alle beschikbare bodemdata uit data­schaarse gebieden samen en interpreteerden deze.

De derde fase – met de rondtrekkende boortoren op composietplaten – bestaat uit circa acht onderzoeks­ boringen, zoals in Ede en Heesch. Deze boringen be­ vinden zich op veelbelovende plekken uit fase 1 en 2, en dichtbij grote steden, waar de warmtevraag hoog is.

Deze putten zijn dus niet geboord om direct aardwarmte te winnen, maar enkel om de ondergrond­database aan te vullen met nieuwe metingen. (zie kader Zandsteenkernen).

Ondergrond in 3D Volgend jaar, in de vierde fase van het project, extrapole­ ren geofysici en geologen deze ondergrondmetingen met seismische methoden, zodat ze representatief zijn voor een groter gebied rond de boorputten. Ze sturen dan trillingen de grond in die terugkaatsen naar ontvangers op het maaiveld. Geofysici vertalen de ontvangen trillin­ gen naar een driedimensionaal beeld van de ondergrond, waaruit aardwarmteproducenten kansrijke locaties voor geothermiewinning afleiden. Dit moet marktpartijen sti­ muleren om naar aardwarmte te boren, omdat ze nu zelf minder hoeven te investeren in het verzamelen van aan­ vullende gegevens over de bodem in die data­arme ge­ bieden. SCAN voorziet in de noodzakelijke data, waarna marktpartijen het stokje overnemen, stelt EBN. De onderzoekslocaties liggen, waar mogelijk, dicht bij bestaande warmtenetten om deze – wanneer de onder­ grond geschikt is om aardwarmte te winnen – direct van opgeboorde warmte te kunnen voorzien. ‘Het wordt namelijk pas écht interessant als je energie lokaal kunt opwekken’, zegt hoogleraar Phil Vardon.

De (glas)tuinbouw is grootafnemer. In 2023 was slechts één geothermie­ doublet níet bestemd voor deze sector.

De overheid wil dat telers in de toekomst minstens 50 procent van de geprodu­ ceerde aardwarmte afnemen. foto : ennatuurlijk

“

volgens Hans Bolscher, branchevoorzitter van De TU Delft doet precies dat. Uit aardlagen onder de campus verpompt de universiteit elk Het gebrek Geothermie Nederland, dekt de afnameprijs van aardwarmte niet alle risico’s. uur twaalf vrachtwagens aan water dat nog dit Bovendien krijgen overheden onder de Wet jaar de campusgebouwen gaat verwarmen. aan warmte­ Bovendien kan Delft dankzij het opgepompte netten ver­ collectieve warmte, die het ontwikkelen van nieuwe warmtenetten moet vereenvoudigen, campuswater en een warmtenet een kwart van traagt de vanaf 2026 altijd het laatste woord bij het bede inwoners van het gas af halen, vanaf eind dit jaar. Tegelijk leert het project Geother- geothermie­ palen van het beleid van het warmtebedrijf.

Daardoor krijgen warmtebedrijven een minmie Delft hoe de ondergrond reageert op die productie derheidsaandeel in warmtenetten. Omdat nog warmwaterwinning. niet duidelijk is hoe dit minderheidsaandeel Het huidige gebrek aan warmtenetten verin de praktijk uitwerkt, blijven geothermietraagt de Nederlandse geothermieproductie, producenten in het ongewisse en houden ze verklaart Van Yperen. Volgens EBN kost het realiseren van nieuwe, aansluitbare warmtenetten tot wel hun investeringsgeld in de portemonnee.

‘Zonder zeggenschap is meedoen op dit moment tien jaar. Er zijn namelijk een hoop beren op de weg. onverantwoord’, stelt Alexander van Noort, algemeen directeur bij geothermieproducent Ennatuurlijk AardBarrière 1: zeggenschap Nu EBN, TNO en geologisch adviesbureau Panterra de warmte. Hij verklaart dat duidelijk beleid essentieel is ondergrond in kaart brengen en de TU Delft onderzoekt voor de versnelling van geothermie. Vóór de energiehoe deze reageert tijdens het verpompen van warm wa- transitie verkende Van Noort met oliebedrijf Schlumter, zou de geothermieproductie écht kunnen beginnen. berger de ondergrond. Hij beschouwt zichzelf als ‘fan’ Toch staan de ontwikkelaars nog niet te springen. Het van geothermie en wil met Ennatuurlijk zo rendabel en boren van een geothermiedoublet – de twee benodig- veilig mogelijk aardwarmte winnen. de putten voor aardwarmteproductie – kost bedrijven minstens 20 tot 25 miljoen euro. Investeerders verdienen Barrière 2: veiligheid met productiesubsidies en garantieregelingen van de Geothermieproductie moet voldoen aan de Mijnbouwoverheid hun bestedingen weliswaar sneller terug, maar wet. Het kabinet paste de Mijnbouwwet twee jaar

t

’’

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

17

ENERGIETRANSITIE

Zandsteenkernen Bij Energie Beheer Nederland (EBN) in Utrecht lagen begin dit jaar tientallen steenplakken van één centimeter dik en een meter lang verspreid door het hoofdkantoor. Groepjes geologen baanden zich glunderend een weg langs deze stukjes oer-Sahara, met kronkels, breukjes en kleurverschillen als stille getuigen van geologische processen. De roodgekleurde zandsteenkernen voelden als schuurpapier en kwamen uit Ouder-Amstel van tweeduizend meter diepte. De geologen op de EBN-workshop, die de resultaten van deze boring beoordeelden, besloten dat dit in ieder geval een veelbelovend reservoir is.

Naast geologische kenmerken bevatten de steenplakken ook cirkelvormige gaten waaruit monsters zijn genomen.

Daarmee bepaalt geologisch adviesbureau Panterra in het lab de poreusheid en doorlatendheid van het zandsteenreservoir en het bovenliggend afsluitgesteente. Panterra

Geologen buigen zich over gesteentemonsters van de Amstellandboring – de eerste resultaten van het SCAN-project waarmee EBN, TNO en Panterra aantonen dat het tweeduizend meter diepe reservoir in Ouder-Amstel geschikt is voor geothermiewinning. foto : ebn 18

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

ontdekte dat vooral de oude zandduinbasis in het reservoir doorlatend is. Die basis bestaat uit zandkorrels van hoogstens een halve millimeter dik en bevat weinig ondoordringbare klei.

Putloggegevens Petrofysici van EBN vergeleken de Panterra-data met hun eigen putloggegevens en bevestigden dat het opgeboorde zandsteenreservoir in Ouder-Amstel geschikt is voor geothermie. Putloggegevens omvatten gesteenteeigenschappen als natuurlijke gammastraling, elektrische weerstand en dichtheid. Die data wordt verzameld als de put helemaal is geboord.

Een technicus hijst dan een meetapparaat het boorgat in en trekt deze langzaam naar boven. Uit de metingen leiden petrofysici poreusheid en doorlatendheid van de aangeboorde zandsteen af. Hoewel de zandsteen volgens EBN en Panterra geschikt is, kunnen

concentraties van breukjes, deformatiebanden genaamd, door hun slechte doorlatendheid de reservoirkwaliteit verminderen.

Toen de reservoirkwaliteit uit de puttesten van de Amstelland-boring tegenviel, golden deze deformatiebanden dan ook als hoofdverdachte.

Naast boorkern- en putloggegevens completeren puttesten de database van de derde SCAN-fase. Met puttesten meten reservoir engineers stroomsnelheid en druk in zandsteenreservoirs door er water doorheen te laten vloeien. Hoewel de stroomsnelheid in het Amstelland-reservoir lager uitviel dan verwacht, konden deformatiebanden niet de oorzaak daarvan zijn, dachten de reservoir engineers van EBN. Het lag volgens hen eerder aan restanten boorvloeistof die zich aan het gesteente hadden gehecht en niet meer goed uit te spoelen waren. Voor de volgende putten gebruikte EBN een uitspoelbare boorvloeistof.

Onder de campus van de TU Delft ligt op circa twee kilometer diepte een geothermiedoublet.

De stad Delft is van plan dit aan te sluiten op de stadsverwarming. illustratie : tu delft

Het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) is één van die adviseurs van de minister. Het SodM ziet toe op veiligheid bij ondergrondbenutting en zorgt ervoor dat geothermieproducenten de veiligheids- en schadenormen uit de Mijnbouwwet naleven.

Die normen geven het maximale risico over een periode van dertig jaar aardwarmteproductie. Eén van de risico’s is dat er aardbevingen ontstaan, door pompen van het water in en uit de putten. De sector is hier extra alert op sinds in 2009 een geothermieproject in de Zwitserse stad Bazel moest worden stilgelegd wegens een

t

geleden – samen met de geothermiesector – nog aan om geothermie te versnellen. Desondanks blijven projecten volgens de geothermiebranche nog altijd steken in de onduidelijke, multi-interpretabele vergunningenprocedure die de wetswijziging just had moeten verbeteren.

Bovendien kan demissionair minister van Klimaat en Groene Groei Sophie Hermans op advies van verschillende partijen bij elke vergunningsstap besluiten een geothermieproject af te kappen. Niet echt aantrekkelijk als je net dertig miljoen euro hebt gefinancierd, zegt Van Noort.

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

19

ENERGIETRANSITIE

aardbeving met een magnitude van 3,4. Zulke sterke be­ vingen zijn in Nederland niet te verwachten: Bazel ligt in een aardbevingsgevoelig gebied, waar in 1356 al eens een natuurlijke aardbeving met magnitude 6,5 plaatsvond.

Voor Nederland is het wel reden om extra voorzichtig te zijn in de provincie Limburg, dat relatief veel actieve breuken telt.

Op verschillende diepten kan warm water worden gewonnen: hoe dieper uit de aarde, hoe hoger de temperatuur. Tot circa vijfhonderd meter diepte wordt water van zo’n 25 graden Celsius gewonnen via warmte- en koudeopslagsystemen. Geothermieontwikkelaars in Nederland winnen water van zo’n 80 graden Celsius op twee kilometer diepte via een geothermiedoublet. graphic : niels sneyers | hens

20

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Stoplichtsysteem Als een lopend project een aardbeving veroorzaakt, wordt een stoplichtsysteem gehanteerd, waarvoor de richtlijnen projectafhankelijk zijn vastgesteld in het ver­ gunningsbesluit. Valt de beving in ‘oranje’ of ‘rood’, dan is de projectuitvoerder om erger te voorkomen verplicht de geothermieproductie stil te leggen, met hoge kosten en een leveringsstop als gevolg. Dat gebeurt voor sommige projecten al vanaf een beving van 1,5 op de schaal van Richter, als er ‘net een rimpeling in je glas water’ ontstaat, aldus Van Noort.

Wegens gebrek aan beleidsnormen voor acceptabele schade en veiligheid bij geothermiewinning stelde het SodM in 2022 zijn eigen richtlijn met stoplichtsysteem op. Doel daarvan was om ondernemingen houvast te bieden bij de vergunningaanvraag. Uitgangspunt van de richtlijn was dat met nauwkeurige monitoring en tij­ dig ingrijpen schade door seismische activiteit bij geo­ thermie kan worden voorkomen.

Dat komt volgens het SodM ook de sector ten goede.

Als er onverhoopt toch een flinke beving onder een grote stad plaatsvindt – al is de kans daarop klein – dan zou dat de geothermiesector de nek omdraaien.

Hoewel Van Noort natuurlijk ook vindt dat aard­ warmtelevering veilig moet, stelt hij dat het aan het ministerie zelf moet zijn om de grenzen van het stop­ lichtsysteem op te stellen, en niet aan de toezichthouder.

De een maakt immers het beleid, de ander controleert het.

Sinds het toenmalige kabinet twee jaar geleden de Mijnbouwwet aanpaste, ontwikkelt het ministerie van Klimaat en Groene Groei een eigen richtlijn met stoplichtsysteem, gebaseerd op de gestelde normen.

Hoewel dat stoplichtsysteem nog geen officieel beleid is, wordt dit al wel gebruikt in vergunningsaanvragen voor nieuwe geothermieprojecten.

Groningse lessen Terwijl het ministerie te traag geothermiebeleid publi­ ceert, houdt het SodM te krampachtig toezicht om het publiek voor risico’s te behoeden, meent Van Noort.

‘Dat is het gevolg van de angst die is ontstaan door de Groningse aardbevingen’, zegt de Delftse geoloog, ‘die werden veroorzaakt door de winning van aardgas.’

De krachtigste Groningse beving was ruim tien jaar geleden. In 2012 schudde het dorp Huizinge op zijn grondvesten. Deze ‘geïnduceerde aardbeving’ van 3,6 op de schaal van Richter was ‘het begin van de ellende die vandaag nog voortduurt’, vertelt Annalies Usma­ ny­Dallinga, wethouder van de gemeente Eemsdelta, waar Huizinge onder valt. De onrust begon toen huizen scheurden, het schadeprotocol niet veel waard bleek en de aardgasproductie nog eens fors werd opgeschroefd,

warming aan?’, zegt Vardon. ‘In november of december, om deze vervolgens in maart weer uit te zetten.’ Deze economische puzzel lost de TU Delft op door later dit jaar een half miljoen kubieke meter aan zomerse warmwateroverschotten van de eigen geothermieproductie voor winters gebruik terug in de ondergrond te pompen.

Tweehonderd meter onder de campus zit een waterhoudende laag van zand tussen twee ondoordringbare kleilagen geperst. Het warme water wint de universiteit tegen ongeveer 30 procent minder energie terug dan vanaf de oorspronkelijke bron op ruim twee kilometer diepte.

Delft schat de winterse inzet van bewaarde aardwarmte op een derde van de totale geothermische energieconsumptie in het gebied. ‘Maar belangrijker’, zegt Vardon, ‘is de lagere CO2-uitstoot per kilowattuur ten opzichte van gas’.

De technologie werkt in principe, zegt Vardon. Het zo veilig mogelijk opschalen naar andere projecten is volgens hem de volgende stap in de geothermie. Om te leren hoe de putten en aardlagen van de Delftse geothermiebron elkaar De kans op bij geothermiewinning beïnvloeden, rustten de academici van Geothermie Delft hun aardbevinaardwarmteputten uit met een groot aantal gen is veel sensoren. Die leveren tijdens de aardwarmtewinning data aan meetstations. Met deze kleiner sensordata verbeteren wetenschappers de dan bij efficiëntie en levensduur van toekomstige gaswinning geothermieprojecten. Zodat deze technologie ‘alle voordelen zonder de nadelen’ krijgt, aldus Vardon.

van 20 naar 54 miljard kuub per jaar – tegen het advies van het SodM in. Honderden aardbevingen verder blijft de provincie in gevecht met de Rijksoverheid, die aan de Nederlandse Aardolie Maatschappij vergunningen voor verstrekkende aardgaswinning afgaf.

De lessen die de overheid leerde van de inmiddels gestopte gaswinningen uit het grote Groningenveld zijn volgens het SodM universeel toepasbaar. Toen zijn risico’s te lang ontkend en zijn er te laat maatregelen genomen om gevolgen te beperken. Herhaling van dat scenario noemt het SodM ‘zeer onwenselijk’.

Volgens Van Noort is de kans op aardbevingen bij geothermie veel kleiner dan bij gaswinning. Terwijl gaswinning de ondergrond uitput, injecteren geothermieproducenten afgekoeld water immers terug de grond in.

Van Noort: ‘Daardoor blijft het volume in de ondergrond hetzelfde.’ Geïnjecteerd koud water dat naar breuken in het gesteente migreert, kan die wel instabieler maken. Maar ‘de kans dat dit leidt tot een incident is miniem’, zegt Van Noort.

“

Risico’s en angst Het SodM stelt dat de risico’s van geothermiewinning nog onvoldoende bekend zijn. Dat komt doordat bedrijven geothermie in Nederland nog niet heel lang toepassen en nu misschien verkeerde aannamen doen over risico’s die in de toekomst kunnen optreden. Bijvoorbeeld: geïnjecteerd koud water verspreidt zich maar langzaam rondom de injectieput. Een incident dat daaraan verwant is, komt misschien pas tientallen jaren later aan het licht – mogelijk zelfs pas nadat de winning is stopgezet. Des te belangrijker is het om te blijven monitoren en tijdig in te grijpen.

Om beter inzicht te krijgen in de risico’s monitort Ennatuurlijk zelf kleine aardbevinkjes (‘microseismiciteit’) in de aardwarmtereservoirs die het bedrijf bij productie aanboort. Van Noort: ‘Als onze branche aan Kamerleden wensen voor geothermieversnelling voorlegt, is de intentie niet om de grenzen op te zoeken.’ Zijn branche wil juist duidelijk maken dat aardwarmte een veilige, lokale en betrouwbare energiebron uit de diepe ondergrond is, en dat angst voor ‘Groningse toestanden’ niet nodig is.

’’

Succesverhaal Waar geothermie in grote delen van Nederland vecht om bestaansrecht, zitten het Westland en de Kop van Noord-Holland er al jaren warmpjes bij. Vardon van de TU Delft noemt de (glas)tuinbouwsector als grootafnemer van aardwarmte niet voor niets ‘het vroege succesverhaal’ voor geothermische energie. Van de 39 doubletten die Nederland in 2023 telde, was er slechts een niet bestemd voor de glastuinbouw. De hitte die telers daaruit naar boven pompen, gebruiken zij het grootste deel van het jaar om hun kassen mee te verwarmen.

Doordat telers aardwarmte voortdurend op volle kracht benutten, compenseren ze de kosten van de relatief dure installatie. En dat loont. In tegenstelling tot telers gebruiken particulieren geothermiebronnen slechts een klein deel van het jaar. ‘Want wanneer gaat in huis de ver-

Troeven Terwijl tuinders geothermie omarmen, blijven burgers achter wegens een gebrek aan warmtenetten. De branche aarzelt over geothermie door onzekere wetten, ontoereikende subsidies en complexe vergunningenprocedures.

Toch heeft steeds vaker geothermie de troeven in handen. Zo resulteerde de verplichte deelname van EBN in geothermieprojecten al in een Industriestandaard Duurzaam Putontwerp, voor de veiligst mogelijke putten, van aanbrengen tot ontmanteling. Waar het SodM in 2017 nog sprak van ‘een zwak ontwikkelde veiligheidscultuur bij nogal wat initiatiefnemers en hun adviseurs en waarnemers’, daar ziet de toezichthouder nu ‘grote verbeteringen op gebied van de veiligheidscultuur’ binnen de geothermiesector.

En wie wil zien wat er mogelijk is ‘wanneer publieke en private partijen, kennisinstellingen en de lokale overheid samen optrekken met een gezamenlijk doel’, aldus EBN, pakt de tram naar de campus van Delft. Daar bewijst Geothermie Delft dat aardwarmte technisch werkt, betaalbaar kan zijn en tegelijk kennis oplevert om risico’s verder te verkleinen – precies wat Nederland nodig heeft om geothermie te versnellen. • Dit artikel is tot stand gekomen met financiële steun van de Frank Biesboer Beurs, genoemd naar de voormalige hoofdredacteur van De Ingenieur en bedoeld om kwaliteitsjournalistiek op het gebied van techniek te stimuleren.

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

21

Neem nu een kennismakingsabonnement

EN ONTVANG DRIE NUMMERS VOOR SLECHTS € 25,deingenieur.nl/abonnement

Möring

Begin dit jaar verscheen Mordechai, Marcel Mörings jongste roman over een schrijver met onstilbare honger naar vrijheid.

Veilige onveiligheid De belangrijkste troef in ons overlevingspakket is de plek waar we Het wemelt van de noodradio’s op Amazon, allemaal ongeveer gelijk, allemaal ongeveer even goedkoop. En allemaal uit China, dat wonen: in een dorp in het hoge noorden. blijkbaar geen bedreiging vormt voor onze democratische levensstijl.

‘Want?’, zegt Patricia. ‘Je denkt dat Poetin daar niet komt?’

Mijn ‘Notfallradio’, zoals een bijgaand Duitstalig kaartje hem noemt, ‘De pakjesbesteller kan het niet eens vinden’, zeg ik.

Soms zie ik dat ze op pad zijn gegaan: ‘Onderweg voor bezorging’. is van het merk Zpincsipo, vervaardigd door ShenZhen Qinmai. Hij Maar de voortgangsbalk blijft ergens halverwege hangen en als de ziet er exact hetzelfde uit als de noodradio’s van andere merken. Ze avond eindelijk is gevallen, kijken we elkaar hoofdschuddend aan. komen waarschijnlijk uit dezelfde fabriek en krijgen hier en daar een Het is weer niet gelukt. DPD is het ergst. Wat daar aan de hand is ander kleurtje en een andere naam.

‘Ga je nou ook een noodvoorraad aanleggen?’, vroeg Patricia toen weet ik niet, maar die besteldienst is een kettingbotsing van mislukte pogingen. Vorig jaar raakten ze een bureaustoel kwijt, een paar het pakje zonder melding was bezorgd bij de drogisterij aan de overweken geleden kwamen twee van de bestelde archiefkastjes weken kant.

‘Wij hebben altijd al noodvoorraad’, zei ik. ‘Ik ben de zoon van te laat aan. De resterende drie waren wegens ‘een verpakkingsfout’ achtergebleven in Duitsland. Ik keek op een reviewsite of het aan mij mijn moeder.’

Met ‘de oorlog’ in gedachten legde mijn moeder voorraden aan die lag, maar de lijst met woedende reacties was zo lang dat ik dat het me nooit werden aangesproken maar mijn zusters en mij doordrongen zinloos leek om er de mijne aan toe te voegen.

Gelukkig was concurrent DHL in staat om na slechts één mislukte van een gevoel van veilige onveiligheid: de wereld was gevaarlijk, poging ons dorp te bereiken en de noodradio af te leveren die ik had maar wij zouden altijd genoeg toiletpapier hebben.

Het multifunctie-mes kwam aan na drie besteld. bestelaankondigingen die niet wilden ma‘Waarom een noodradio?’, zei Patricia. terialiseren.

‘Omdat het moet van de regering.’

‘Een noodradio?

Ik heb er al een, maar dat ligt in de auto Ze bekeek me met een blik die zei dat er zoveel moet, om dienst te doen bij eventuele rampspoed. maar dat ik me daar nooit iets van aantrek. Wat waar is.

Wat moet je Dit mes was voor thuis. Eerlijk gezegd was ‘Gadgets…’, zei ze, op een ‘ik ken jou, mannetje’-toon. met zo’n ding?’ ik vooral benieuwd hoe het huismerk van ‘Ik heb ook een survival knife besteld’, bekende ik.

Amazon in staat was om voor vijftien euro Ze schudde haar hoofd. zo’n mes te leveren.

‘Een noodradio?’, zei mijn vriend Bert. ‘Wat moet je Er zat een piepklein kaartje bij, waarop in nog piepkleinere letters daar mee? Denk je dat Hilversum wordt gespaard als de Russen binnenvallen en dat ze daar kranig blijven uitzenden? Hoe duur is zo’n waarschuwingen waren afgedrukt. Risk of suffication!, was de eerste.

Het mes is kleiner dan een pakje sigaretten en ik vroeg mij af wat het ding?’

Drieëndertig euro. AM en FM, ingebouwde zaklamp, noodsignaal plastic zakje zou kunnen verstikken. Beware of cats!, was de tweede.

Een glimlach verscheen op mijn gezicht. Als dat eens zou kunnen! en kompas. Werkt op accu, zonnecel en handslinger.

‘Wat moet je met een kompas? Ben je van plan om autarkisch te Dat de aanschaf van dit mes er op onverklaarbare wijze toe zou leiden dat we ineens een kat kregen. Ik moest er mijn bril voor afzetten overleven in het Drents-Friese Wold?’

Het kompas leek op het minikompasje dat in de hak van mijn voor ik las dat er cuts stond. Waarna ik mij afvroeg waarom je in het padvindersschoenen zat. Die moest je, met het uniform, kopen in de geval van een mes voor snijden moest waarschuwen. Dat is alsof je scoutingwinkel. Het waren bruine leren schoenen, met in de zolen een kraan een bordje hangt dat je er nat van kunt worden. De laatste miniatuur-reliëfs van dierensporen en dat kompasje in de hak van waarschuwing was Risk of injury! Wat mij betreft werd dit risico al de rechterschoen. Het leek mij als negenjarige aspirant-verkenner afgedekt door cuts, maar wie ben ik om de Amerikaanse letselschadeeen onhandige configuratie. Moest je om het kompas te raadplegen cultuur te bekritiseren.

Het mes zit in een hoesje van gevlochten kunststof. Het is pakweg je schoen uittrekken en dan op één schoen en een sok door de wildernis struinen? En hoe kon je trouwens dierensporen herkennen 3,5 centimeter lang en iets meer dan een centimeter dik. Er zit alles als er geen zachte ondergrond was om afdrukken in achter te la- op, of beter: in, wat je ook aantreft in het betere Zwitserse zakmes en ten? Lieten dieren zelf trouwens wel pootafdrukken achter op harde tot nu toe heb ik niet kunnen ontdekken wat er mis mee is. Eventuele ondergronden? De padvinderij, vermoedde ik terwijl we mijn kloffie gebreken of zwakten komen natuurlijk ook pas aan het licht in het uitzochten in de scoutingwinkel, leek eerder een romantische dan gebruik en daarvoor moet er eerst een ramp plaatsvinden waarbij ik een praktische kwestie. Hoewel ik moet bekennen dat ik enorm in ons met mijn mes, de noodradio en een multipak gedroogde noedels mijn sas was met de gevlochten leren riem die ook bij de uitrusting de Drents-Friese bossen in leid om daar in vreedzame harmonie met een roedel wolven te overleven. hoorde. foto : harry cock

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

23

A N A LY S E T E C H N I E K T E K S T: J I M H E I R B A U T

Techniek onthult wat voor het blote oog verborgen blijft

Duiken in de verf

Het technische onderzoek naar schilderijen staat in Nederland op een hoog niveau. De Ingenieur zag in twee topmusea hoe dat in zijn werk gaat.

Conditiecheck De Nachtwacht, topstuk van het Rijksmuseum in Amsterdam, is al sinds 2019 in restauratie. Bezoekers treffen bij het enorme schilderij onderzoekers aan met scanners, camera’s en laptops. Het doel van ‘Operatie Nachtwacht’, volgens het museum het grootste onderzoeks- en restauratieproject naar het schilderij ooit, is de conditie vast te stellen en te verbeteren, vertelt Katrien Keune, hoofd Science van het Rijksmuseum en hoogleraar moleculaire spectroscopie aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Maar ook: ontdekken hoe Rembrandt het precies heeft gemaakt. En hoe kunnen we het werk het beste bewaren voor toekomstige generaties?’

Bij het Nachtwacht-project worden de nieuwste technieken ingezet. Het doek is erg verouderd, vertelt Keune.

Het doktersbezoek van Jan Steen, te zien in het Mauritshuis, bleek onder de bovenste verflaag een ander werk te verbergen. Dat kwam aan het licht op onder meer de infraroodscan. beeld : mauritshuis 24

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Om het te verstevigen, is er in het verleden nieuw doek tegen de achterzijde geplakt. ‘We wilden weten of dat goed aan elkaar zit.’ Om dat te onderzoeken is samen met de TU Delft een geavanceerde interferentietechniek ingezet, shearography, bekend uit de vliegtuigbouw. Met een laser worden vervormingen gemeten. Het resultaat was geruststellend: de doeken zitten goed aan elkaar.

Op reis In het Mauritshuis vertelt Sabrina Meloni over haar rol als restaurator. Met haar collega’s heeft zij als taak het behouden en ontsluiten van de schilderijen, en daarnaast het verrichten van kunsthistorisch en materiaalkundig onderzoek. ‘Daarbij werken we vaak samen met collega’s in andere musea en met universiteiten.’

Ook als een schilderij in bruikleen wordt gegeven aan een ander museum, komt Meloni’s afdeling in actie.

‘Wij onderzoeken dan of het werk stabiel genoeg is voor transport. Zit de verf vast, is het doek stevig, zien we barsten die een risico vormen?’

Al pratend met Meloni vliegen de schei- en natuurkundetermen over tafel. Zo wordt er gewerkt met oplosmiddelen, waarin de ene stof wel en de andere niet oplost. Want wie vernis wil verwijderen, moet niet ook de verflaag eronder meenemen. Kennis van pigmenten is belangrijk, want die vertellen iets over de maker. Meloni: ‘En ook wanneer een verflaag is aangebracht. Kennis van de chemie helpt ons te bepalen wat er door de jaren heen met een schilderij is gebeurd. Is het gerestaureerd, is het schoongemaakt, is het hersteld? Dat soort informatie houden we tegenwoordig nauwgezet bij in restauratiedossiers. Voorheen gebeurde dat niet.’

Een restaurator moet vaardig zijn met verf en penseel, maar ook met de modernste analysetechnieken kunnen omgaan. Is ergens door een ongelukje of veroudering verf verdwenen, dan kan dat worden geretoucheerd.

Maar voordat een schilderij wordt gerestaureerd, is stap één vaak een uitgebreid onderzoek.

‘Voordat de behandeling kan beginnen, willen we weten hoe het met de patiënt is, een diagnose stellen.

Wat is de conditie van het schilderij? Ik vergelijk het ook wel eens met een APK voor je auto’, zegt Keune van het Rijksmuseum.

Bij De Nachtwacht leidde dat tot het omvangrijkste onderzoeksproject dat Rembrandts bijna vierhonderd jaar oude meesterwerk ooit heeft ondergaan. ‘Dat schilderij heeft een turbulent verleden, met twee mesaanvallen en een aanval met zuur. Dat zijn allemaal zaken die we meenemen bij de conditiecheck.’

t

Waren musea ooit plekken waar je een schilderij kon zien hangen met een bordje ernaast, tegenwoordig zijn bezoekers er vaak ook getuige van heuse restauraties. Op een prominente plek in een museum zijn dan specialisten aan het werk om de conditie van een schilderij te verbeteren. Zo is in het Mauritshuis in Den Haag al enige tijd de restauratie van het 17de-eeuwse meesterwerk De Stier van Paulus Potter aan de gang. De bezoeker ziet door het glas heen twee restauratoren met penselen en verf in de weer.

Steeds vaker vinden kunstrestauraties plaats 'op zaal'.

Terwjil in het Rijks­ museum vernis wordt afgenomen van De Nachtwacht (boven), zijn in het Maurits­ huis in Den Haag restauratoren aan het werk met De stier van Paulus Potter. foto ’ s : rijksmuseum ( boven ) ; mauritshuis

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

25

A N A LY S E T E C H N I E K

Restaurator Susan Smelt onderzoekt De Nachtwacht met een stereomicroscoop (links). Een microscoop toont de laagjes waaruit dit verfmonster is opgebouwd. beeld : rijksmuseum / reinier gerritsen

( links ) ; mauritshuis

26

Toolbox De kunstonderzoeker van nu beschikt over een gereedschapskist vol niet-invasieve technieken, zoals de (stereo)microscoop en uv-licht. ‘Uv-licht maakt verfagen zichtbaar die recenter zijn aangebracht’, vertelt Meloni.

‘Ook gebruiken we het om vernislagen te bestuderen. Die worden fuorescerend onder dat speciale licht.’ Verder worden infraroodlicht en röntgenstraling ingezet om geheimen aan een schilderij te ontfutselen die het blote oog niet kan zien, zoals dieperliggende verfagen of latere aanpassingen.

Schilderde een kunstenaar op houten panelen, dan gaan dendrochronologen aan het werk. ‘Die meten de verhouding tussen de jaarringen van het hout en dateren zo het paneel’, zegt Meloni. ‘Zo hebben we wel eens ontdekt dat verschillende werken zijn geschilderd op panelen die afkomstig waren van dezelfde boom.’

In de ruim twintig jaar dat Meloni in het vak zit, zag ze nieuwe analysetechnieken opkomen. De niet-destructieve techniek X-ray fluorescence (XRF) wordt gebruikt om elementen in de verf te lokaliseren. Het apparaat maakt een soort kaart van het schilderij. ‘We krijgen te zien waar er meer of minder lood, ijzer of kwik zit, maar niet precies hoeveel.’ De techniek heeft beperkingen. ‘Een zwaarder element blokkeert grotendeels de röntgenstralen. Daardoor is de techniek niet altijd geschikt om te bepalen wat voor lagen eronder zitten.’

korrels? Dat is het pigment zelf.’ Met energy dispersive X-ray (EDX), in combinatie met scanning-elektronenmicroscopie (SEM), is in te zoomen om de chemische samenstelling van het pigment te bepalen.

Zo duiken de onderzoekers echt ín de verf. Rembrandt gebruikte bijvoorbeeld vaak – ook in De Nachtwacht – een blauw pigment: smalt (fijngemalen blauw glas). ‘Dat verliest op termijn zijn kleur doordat kalium uit het glas migreert’, vertelt Keune. ‘In De Nachtwacht gebruikte Rembrandt smalt op de ene plek om paarse verf te maken en op een andere plek puur om structuur aan te brengen. We hebben onderzocht of dit om dezelfde soort smalt ging door een minuscuul verfmonster in een synchrotron in Hamburg door te lichten. Dat leverde driedimensionale informatie op over de verf. Dit onderzoek wees uit dat Rembrandt inderdaad verschillende smalten gebruikte.’

Ook ontdekten de onderzoekers dat Rembrandt op het canvas een loodhoudende olielaag had gebruikt. Voordat de grondverf op het canvas werd aangebracht, was het doek eerst geïmpregneerd met deze olie. Keune: ‘Een totaal nieuw inzicht in Rembrandts manier van werken.

Die unieke vinding hadden we niet gedaan als we het monster niet op microschaal in 3D hadden gemeten.

Microscopisch onderzoek vormt een aanvulling op het niet-invasieve macro-onderzoek dat we veel doen. Zo leggen we bij elk kunstwerk de puzzel.’

Verfflinter Om die reden wordt soms toch een monster genomen, wel een invasieve techniek. Meloni legt er een onder de microscoop. Het is een fintertje verf van een onopvallende plek van een schilderij, nog geen millimeter bij een millimeter groot (zie foto hierboven, rechts).

Door zo’n fintertje op z’n kant onder de microscoop te leggen, worden de verschillende verfagen zichtbaar: de grondlagen van aardpigmenten en daarbovenop verfagen, met als bovenste ultramarijn. ‘Zie je die

Onderschildering Om onder de toplaag te kunnen kijken naar eventuele eerder op hetzelfde doek geschilderde taferelen, wordt vaak gebruikgemaakt van röntgenopnamen. Meloni van het Mauritshuis kan erover meepraten. Jaren terug voerde ze een openbare restauratie uit van Het doktersbezoek van Jan Steen. ‘Infrarood- en röntgenanalyse liet zien dat er nog een schilderij onder moest zitten. Op plekken waar de verf was verdwenen, waren onder het oppervlak ook groene en blauwe pigmenten te zien. Ik begreep

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

er niets van. Dit soort pigmenten zijn te kostbaar voor onderlagen.’

Pas toen Meloni de infraroodopname van het schilderij een kwartslag draaide, begon het haar te dagen: het was een buitenscène met een herberg. Het blauw was van de lucht, het groen van de bladeren van een wijnrank.

Maar waarom schilderde Jan Steen over zijn werk heen?

Meloni heeft daar wel een idee over. ‘Het lijkt op een onaf werk. In ateliers stonden destijds veel schilderijen in verschillende stadia van voltooiing. Het is ook goed mogelijk dat de schilder ineens een lucratieve opdracht kreeg en snel een paneel nodig had. Die dingen waren in die tijd niet goedkoop.’

Bolletjes en korsten Verfonderzoek is een wetenschapsgebied op zich. Niet in de laatste plaats omdat een verflaag allesbehalve een statisch geheel is. Veel van de topstukken in musea als het Mauritshuis en het Rijksmuseum zijn honderden jaren oud. ‘Het is niet dat verf na het uitharden niet meer verandert’, benadrukt Keune. ‘Bindmiddelen oxideren, pigmenten verkleuren. Chemische processen gaan de hele tijd door. En waar jij thuis je muur na tien jaar weer opnieuw verft, hebben wij te maken met verf die vierhonderd jaar oud is. We willen snappen wat er gebeurt.’

Doordat olieverf niet stabiel is, ontstaan na verloop van tijd soms bolletjes in een verflaag of treedt korstvorming op. Dat gaat ten koste van het beeld en van de stabiliteit, zegt Keune. ‘Het komt vaak doordat bepaalde stoffen in de verf in de loop van de tijd naar het oppervlak zijn gemigreerd. We weten van oude verven dat ze veel minder homogeen zijn dan moderne verven. Olieverf van eeuwen terug is gemaakt op basis van lijnzaad-, papaver- en walnotenolie. Als die verf uithardt, is het resultaat heterogener dan bij moderne verven. Die chemie is complexer. Daarom onderzoeken wij waardoor dit soort verschijnselen precies wordt veroorzaakt.’

Aan sommige dingen kunnen ook restauratoren weinig doen. Het pigment arseensulfide bijvoorbeeld, dat Rembrandt gebruikte in De Nachtwacht, verandert in de loop der tijd van kleur. Keune: ‘Het pigment moet eigenlijk goud voorstellen, zoals hier in dit gouden borduursel, maar wordt bruin onder invloed van het licht. Dankzij analyse weten we wel wat de oorspronkelijke intentie van de kunstenaar is. Met scanbeelden brengen we het schilderij tot leven om te laten zien wat het had moeten zijn.

Hier ook, die gele roos in dit zeventiende-eeuws bloemstilleven is helemaal bruin geworden. Maar dankzij onze analyse kunnen we toch laten zien wat de kunstenaar heeft bedoeld.’ •

De Nachtwacht wordt onderzocht met een Macro-XRFscanner. foto : rijksmuseum / reinier gerritsen

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

27

PROCESTECHNOLOGIE T E K S T: A S T R I D V A N D E G R A A F

Nieuwe installatie haalt stikstofoxiden uit rookgas

Schone schoorsteen De uitstoot van de pelletfabriek van Tata Steel moet schoner, en Tata Steel werkt daar hard aan. De Ingenieur bezocht de innovatieve DeNOx-installatie in aanbouw.

De DeNOx-installatie (rechts op de foto) is 115 meter hoog en gaat volgend jaar de zes schoorstenen (links) vervangen. foto : tata steel

28

IJmuiden, een mooie julidag. Een handvol journalisten bezoekt de site waar Tata Steel bouwt aan de volgende van een reeks installaties om het rookgas van de pelletfabriek te reinigen. In die fabriek wordt ijzererts bewerkt en omgevormd tot korrels waarmee vervolgens in de hoogovens vloeibaar ruwijzer wordt geproduceerd.

‘Moet ik het simpel uitleggen, dan vergelijk ik de installatie met een gehaktballenfabriek’, zegt Martijn Buntsma, als technoloog bij de pelletfabriek verantwoordelijk voor de ertsvoorbereiding. Het gedolven ijzererts is te grof voor het maken van pellets. ‘Dus dat malen we eerst fijn, maken het nat en voegen bentoniet toe, een soort klei die hetzelfde doet als een eitje in het gehakt: zorgen dat het pakt. Van dat mengsel rollen we ballen (pellets) die in de heteluchtoven worden gebakken. En dat met hoeveelheden van zeshonderd ton per uur.’

Voor de heteluchtoven is veel lucht nodig, 1,2 miljoen kuub per uur. Nu nog verlaat die de fabriek via zes schoorstenen. ‘Dat is de lucht die we gaan behandelen’,

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

zegt Buntsma. En daarom moeten die schoorstenen volgend jaar plaatsmaken voor de ene schoorsteen van de nieuwe DeNOx-installatie.

Stofzuigen De eerste fase van de rookgasbehandeling is het afvangen van stof met een doekfilter van zestig kilometer lang. Of zoals Tata Steel het noemt: de grootste stofzuiger van Nederland, met zesduizend filterzakken. Eind 2023 is deze ontstoffingsinstallatie opgeleverd en in bedrijf genomen.

Deze haalt fijnstof, lood en zware metalen uit de rookgassen van de pelletfabriek.

Het doel was 80 procent te verwijderen, maar het doekfilter functioneert boven verwachting. Recente metingen door advies- en ingenieursbureau TAUW wijzen uit dat de uitstoot van lood in vergelijking met 2019 met liefst 99,7 procent is gedaald, die van fijnstof met 99,8 procent en die van zware metalen met 93,8 procent. Voorlopig wordt deze luchtstroom na ontstoffen teruggeleid naar de bestaande natte gaswassers (met de zes schoorstenen).

Stikstof De volgende stap, de bouw van een enorme DeNOx-installatie die de stikstofoxiden uit luchtstroom gaat verwijderen, is inmiddels ver gevorderd. Projectleider Thomas Schuringa gaat uit van oplevering eind dit jaar. ‘Dat betekent dat dan alles in en aan elkaar zit en we met uitgebreide testprocedures kunnen beginnen.’

De stap daarna, het uitbreiden van de afvalwaterzuivering, is naar verwachting in het tweede kwartaal van 2026 gereed. Deze CombiBio behandelt het stikstofrijke afvalwater dat vrijkomt uit de DeNOx. ‘Die combineren we met de bestaande biologische waterzuivering, waar stikstof via denitrificatie wordt verwijderd.’

Een technologie die nu vaak wordt gebruikt om NOx (stikstofoxiden) uit emissies te verwijderen, is selectieve katalytische reductie. Hierbij wordt een reductiemiddel, zoals ammoniak, toegevoegd aan het rookgas, dat reageert met NOx tot stikstofgas (N2) en water. Dit werkt goed bij hoge temperaturen.

‘Omdat we te maken hebben met een relatief lage gastemperatuur, zijn we gaan zoeken of er technologieën zijn die NOx eruithalen zonder de temperatuur weer op te stoken’, zegt Schuringa. Dit is mogelijk met de LoTOx-technologie, ontwikkeld en gepatenteerd door gasfabrikant Linde Gas. ‘Deze technologie wordt ook gebruikt in de petrochemische industrie en verbrandingsinstallaties, maar is nog

DeNOx-installatie DeNO -installatie DeNO DeNO x-installatie xx-installatie DeNO -installatie x DeNOx installatie DeNO x-installatie

Gereinigd gas

Gereinigd gas Gereinigd gas Gereinigd gas Gereinigd gas Gereinigd gas

Verwacht resultaat:

-80% Verwacht resultaat: -80% uitstoot stikstofoxiden Geen geluidstoename uitstoot stikstofoxiden -80% uitstoot-80% stikstofoxiden Verwacht resultaat: -80% uitstoot stikstofoxiden Geen geluidstoename Geen geluidstoename Geen geluidstoename -80% uitstoot stikstofoxiden Geen geluidstoename Verwachtuitstoot resultaat: stikstofoxiden Verwacht resultaat: Verwacht resultaat:

Geen geluidstoename Milieumetingen Milieumetingen Milieumetingen Milieumetingen

Milieumetingen Milieumetingen Milieumetingen

Ozon injectie zone Ozon injectie zone Ozon injectie 1 zoneOzon injectie zone Rookgas Rookgas Rookgas

Ozon injectie zone Rookgas

Rookgas Rookgas Rookgas

nooit toegepast in de staalindustrie op deze schaal.

Dit is wel state of the art’, zegt Schuringa.’

De LoTOx-technologie is een oxidatieproces waarbij de stikstofoxiden (NOx) in het rookgas via ozoninjecties in de reactiezone worden omgezet in een oplosbare stikstofverbinding (N2O5). Het gas stroomt dan naar een gaswasser (scrubber) in de schoorsteen. Daar lossen de stikstofverbindingen op in het sproeiwater in de vorm van salpeterzuur (HNO3). De nitraatrijke druppels vallen neer en verzamelen zich in het bassin. Maar eerst wordt het gas met zes sproeiers gekoeld tot een temperatuur van 56 graden Celsius.

‘Daarna volgen twee reinigingsstappen. Eerst benevelen we het gas via 21 sproeikoppen. De tweede rei-

nigingsstap vindt plaats in een ‘gepakt bed’, gestapeld pakkingsmateriaal met een groot oppervlak dat we nat maken waardoor er veel contact is tussen het water en het gas om nog meer NOx uit het gas te halen’, zegt Schuringa. Dankzij een druppelvanger (demister) komt het inmiddels nat geworden gas vervolgens toch relatief droog uit de schoorsteen.

Het doel is een stikstofoxidereductie van 80 procent te bereiken. Omgerekend naar de totale stikstofoxideuitstoot van Tata Steel is dat een reductie van 30 procent.

Ook zwaveloxiden (SOx) in het gas lossen deels in de waternevel op en vormen zwavelzuur (H2SO4). Om de zuurgraad van het waswater weer te verlagen, wordt loog toegevoegd.

t

Ozon injectie zone Ozoninjectiezone

1 Ozon wordt in de rookgasstroom ge­ Gasreinigingssectie ïnjecteerd.

Gasreinigingssectie 2 Ozon reageert met Gasreinigingssectie Gasreinigingssectie 2 NOx en vormt hogere Gasreinigingssectie Gasreinigingssectie stikstofoxiden.

Gasreinigingssectie 3 Deze stikstofoxiden Waterzuiveringszijn goed oplosbaar installatie waardoor ze uit het WaterzuiveringsWaterzuiveringsWaterzuiverings3 installatie rookgas kunnen wor­ installatie installatie Waterzuiveringswaterzuiveringsden verwijderd door installatie installatie Waterzuiveringssproeiwassystemen. installatie graphic : tata steel

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

29

PROCESTECHNOLOGIE

aannemers aan het werk geweest’, zegt Schuringa, die overal bij betrokken is omdat Tata Steel dit project niet bij één aannemer heeft belegd, maar zelf als zodanig fun­ geert. De werkpakketten van de detail­engineering zijn neergelegd bij partijen die daarin zijn gespecialiseerd.

‘Dat pakt goed uit, zien we nu, en heeft voor ons een enorme meerwaarde, maar deze werkwijze vraagt wel veel sturing.’

Ozon maken De benodigde ozon (O3) maakt Tata zelf uit zuurstof en elektriciteit. Om zuurstofgasmoleculen (O2) op te breken in losse zuurstofatomen die verder kunnen reageren tot ozon, is veel elektriciteit nodig. ‘Aan de hand van de elek­ triciteitstoevoer kunnen we bepalen wat de verhouding is, bijvoorbeeld 8 procent ozon en 92 procent zuurstof.

Zo kunnen we de prestatie van de reactor optimaliseren.’

Hiervoor staan drie ozongeneratoren in een eigen ‘ka­ mer’ naast de DeNOx­installatie om bij lekkage van ozon een compartiment te kunnen afsluiten.

De energie wordt geleverd door drie voedingsstations, elk met eigen trafo voor aansluiting op het hoogspan­ ningsnet. De warmte die deze power supply units gene­ reren, wordt gekoeld met zeewater dat eerst door een mosselfilter gaat.

Boven de druppelvanger in de nieuwe DeNOx-fabriek rijst de 65 meter hoge schoorsteen op. foto : de ingenieur

Fabrieksontwerp Het Amerikaanse Elessent heeft de basic engineering van de nieuwe installatie gedaan. Het bedrijf heeft ervaring met de petrochemische industrie, maar niet met de staal­ sector. En dan blijkt: wat standaard is in de petrochemie, is dat niet in de staalsector. ‘Wij hebben bijvoorbeeld niet overal bluswater beschikbaar. Een andere uitdaging is de temperatuur van het nitraatrijke water. Een biologische afvalwaterzuivering kan maximaal 30­35 graden Celsius aan. Dus ook daar moesten we iets voor bedenken’, zegt Schuringa.

Aan de vertaling van het basisontwerp naar een totaal­ ontwerp droegen bij elkaar zo’n vijftien ingenieurs­ bureaus bij, elk met eigen, specifieke expertise. Zo ont­ wierp Iv Consult de staalconstructie en Plasticon onder andere de scrubber. ‘In totaal zijn circa 25 tot 30 onder­

Groen Staal Tata Steel heeft als grote uitstoter van CO2, stikstof, zware metalen, stof en geluid een ambitieus Groen Staal-plan opgesteld. In 2045 wil het bedrijf klimaatneutraal werken, maar het heeft nog een lange weg te gaan. Afgelopen jaar steeg 30

bijvoorbeeld de uitstoot van CO2 weer. Tata zegt miljarden van de regering nodig te hebben voor het uitvoeren van alle verduurzamingsvoornemens, maar onderhandelingen met Den Haag daarover hebben tot nu toe nog niets opgeleverd.

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Vijf maal de diameter De nieuwe schoorsteen is 65 meter hoog. Dat maakt het mogelijk om volgens de norm op ongeveer de helft van de toren metingen aan het restgas te verrichten. ‘Je moet vijf maal de diameter hebben vóór dat meetpunt, en ook vijf maal na het meetpunt. Met een diameter van 6,5 meter komen wij dus op een schoorsteenhoogte van 65 meter’, zegt Buntsma. ‘Dit is belangrijk omdat we een of­ ficiële meetlocatie willen hebben. Dat maakt de resulta­ ten betrouwbaar. Dan is daar straks geen discussie over.’

Aan weerszijden van de DeNOx staan ook nog grote recirculatiepompen. ‘We circuleren het water in de gas­ wasser, in totaal achthonderd kubieke meter water, zodat de afvoer van water beperkt blijft tot zo’n vijftig kuub wa­ ter per uur’, zegt Buntsma. Daarnaast staan pompen voor de twee warmtewisselaars die het water moeten koelen.

Alle pompen hebben een dubbelganger, ofwel zijn redundant uitgevoerd. ‘Er is altijd één van de twee in werking. Is er iets mis, dan kunnen we gelijk overscha­ kelen. We hebben één noodpomp die de sectie waar het gas wordt gekoeld overneemt, mocht de energie in heel Nederland uitvallen. Dan schakelen we over op eigen energievoorziening en kunnen we binnen dertig minu­ ten de hele installatie veilig afschakelen. Zo kunnen we schade door een te hoge gastemperatuur binnen de gas­ wasser voorkomen.’

De planning is om eind dit jaar de bouw van de hele afgasreiniging te hebben voltooid, zodat de opstart­ en testfase kan beginnen. Het project maakt onderdeel uit van het grotere Roadmap­verbeterprogramma van in totaal driehonderd miljoen euro voor ruim dertig maatregelen die de milieu­impact van Tata Steel op de omgeving moeten verminderen. De pelletfabriek is een essentieel proces voor de staalproductie, ook in de toe­ komst voor ‘groen’ staal. •

Podium

Vier experts delen hun inzichten in de technisch-maatschappelijke actualiteit.

Deze maand: Felienne Hermans.

Ongewenste toepassingen In stukken die ik schrijf en lezingen die ik geef, Nu zou dit zo erg nog niet zijn, als mijn vak­ kom ik steeds weer terug op de combinatie van genoten zich bewust waren van de impact die informatica en politiek. Je kunt de software die ze hebben. Op een of andere manier zou ik het wij maken, en de bijbehorende keuzen, niet los trouwens ook minder erg vinden als ze wil­ zien van de impact die de software zal hebben. lens en wetens aan surveillancetechnologie Dat zien we ook weer bij recent onderzoek werken, dan dat het ze onbewust overkomt.

Maar het is erger dan dat. We leven in een van onder andere Abeba Birhane, docent aan het Trinity College in Dublin, dat recent in wereld waarin mensen misschien met een re­ het wetenschappelijke blad Nature verscheen. delijk brede blik techniek gaan studeren, maar Birhane onderzocht veertigduizend papers in hun opleiding juist horen dat alle techniek en patenten van CVPT, de oudste conferen­ neutraal is. In een recent artikel in de krant New York Times bijvoor­ tie over computer vision, het beeld schrijft informatica­ subgebied van de informatica hoogleraar Boaz Barak dat dat gaat over beeldherkenning.

86 procent van hij ‘gewoon informatica’ Uit het onderzoek blijkt dat 90 de patenten geeft, verder niets. procent van alle papers en 86 Ik kan dat stuk niet le­ procent van de patenten later wordt gebruikt zen zonder een brok in wordt gebruikt voor surveil­ voor surveillance mijn keel te krijgen. Barak lancetechnologie. Het aantal schrijft namelijk dat po­ papers bleef in dertig jaar on­ litiek niets met ons vak­ geveer gelijk, maar tussen 1990 en 2010 vervijfvoudigde het aantal papers dat gebied van doen heeft. Immers: ‘students take in patenten voor surveillancetechnologie werd my courses to learn the fundamental capabilities and limitations of computing devices’, of­ ingezet.

Wat geldt voor computer vision, geldt ook tewel: ‘studenten volgen mijn colleges om de voor andere vakgebieden binnen de informa­ fundamentele eigenschappen en beperkingen tica: naarmate de tijd vordert (en de finan­ van computerapparaten te leren.’

Dan denk ik aan alle moeite die het mij heeft ciële belangen van IT groter worden) raakt het wetenschappelijke veld meer en meer gekost om mijn programmeersysteem Hedy vermengd met toepassingen waar de betrok­ goed in het Arabisch te laten werken. Dat is ken individuele wetenschappers misschien geen ‘fundamentele beperking’ maar een ge­ zelf niet zo achter staan, of in ieder geval niet brek aan interesse van zo ongeveer iedereen mee bezig zijn. Nu is informatica, zeker in de die een programmeertaal maakt om te denken Verenigde Staten, altijd stevig gefinancierd aan Arabische letters, cijfers en leestekens.

Ook dat is weer een antwoord op de vraag geweest door het leger, dus misschien is het ook niet zo heel verrassend dat er downstream voor wie en waarom we software maken. En ook militaire toepassingen opduiken, maar dat kunnen we niet los zien van hóe we die het is treffend dat het effect zo toeneemt. Het maken. past in een tijd waarin de wetenschap steeds meer wordt geacht aan de leiband te lopen. Zo Felienne Hermans is hoogleraar computer moest het Alan Turing Institute in Londen dat science education aan de Vrije Universiteit aan AI en datawetenschappen werkt, zich on­ in Amsterdam. Dit is haar laatste column langs gaan concentreren op veiligheid. voor De Ingenieur.

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

31

EIWITTRANSITIE T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

Dit is het tweede artikel in een serie over de eiwittransitie.

Het eerste, over kweekvlees, stond in het juli/augustusnummer.

Melkeiwitten maken in een bioreactor

Zuivel zonder vee Eten we in de toekomst kaas waar geen koe aan te pas is gekomen? Voorzien van het juiste DNA kunnen immers ook micro-organismen de benodigde melkeiwitten produceren. Over vijf jaar liggen producten met deze eiwitten in de winkels, denkt de fermentatie-expert.

Wie de website opent van Those Vegan Cowboys, stuit onmiddellijk op Margaret, de koe van het bedrijf. Margaret is van roestvrij staal: niet voor niets is ze vernoemd naar Iron Lady Thatcher, de Britse oudpremier. Ze staat symbool voor de bioreactor waarmee het voedseltechnologiebedrijf melkeiwitten produceert.

Helemaal correct is de vergelijking niet: een bioreactor vervangt in feite niet de koe maar de stal. Het zijn de micro-organismen in het vat die de melkeiwitten maken.

Maar de boodschap is duidelijk: Those Vegan Cowboys, vlakbij de Belgische stad Gent, maakt zuivel zonder dat daar vee aan te pas komt.

Precisiefermentatie, zo heet de techniek die men hiervoor gebruikt. Hierbij voorziet men micro-organismen, zoals schimmels, bacteriën of gisten, van DNA dat ze bepaalde stoffen laat maken. In dit geval zijn dat eiwitten die in melk voorkomen. De DNA-code komt uit melkproducerende cellen van een koe.

Voor de productie van melkeiwit worden de gemodificeerde microben in grote fermentatietanks gemengd met water en voedingsstoffen (zie ook kader Zonder suiker).

Daarna wordt het mengsel met filters gezuiverd om de

Zonder suiker Bij precisiefermentatie worden suikers als koolstof- en energiebron voor de microben gebruikt.

Om het product nog duurzamer te maken, proberen sommige bedrijven suiker te vervangen door producten zoals alcohol of methanol. Deze stoffen kunnen met een vrij simpele chemische reactie via elektrolyse van CO2 en waterstof worden gemaakt.

32

Dit kost wel veel energie, maar daarvoor kunnen hernieuwbare varianten zoals zonne-energie, worden gebruikt. ‘Dan komt het in de buurt van hoe planten hun eiwitten maken’, zegt Bisschops. Het bedrijf Farmless voedt zijn micro-organismen bijvoorbeeld met een door elektrolyse gemaakte alcoholverbinding.

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

eiwitten van de microben te scheiden en te verwerken tot de gewenste producten.

Opschalen De techniek is niet nieuw, men maakte er in de jaren tachtig al insuline mee, vertelt biotechnoloog Mark Bisschops van Wageningen University & Research, die gespecialiseerd is in precisiefermentatie. ‘De uitdaging is momenteel om het proces op te schalen, zodat we er straks betaalbare zuivelproducten mee kunnen maken.’

De prijs van insuline is nu duizenden euro’s per kilogram. Maar insuline is een medicijn en de gebruikte hoeveelheden worden niet in kilo’s of liters, maar in microgrammen gemeten en afgerekend. Bisschops: ‘Dat scheelt natuurlijk nogal. Voor een kilogram kaas van honderden euro’s verwacht ik niet veel klanten.’

De groep van Bisschops houdt zich bezig met de productie van eiwitten, het genetisch modificeren van de micro-organismen en het optimaliseren van de microorganismen, bioreactor en kweekcondities. ‘In melk zitten verschillende eiwitten, zoals caseïnen en diverse varianten van lactoglobuline’, zegt Bisschops. ‘Bij elk kweekproces maken wij één van die eiwitten. Die kunnen met elkaar worden gemengd en aangevuld met vetten en andere ingrediënten om er kaas of yoghurt van te maken.’

Zo kunnen onderzoekers en bedrijven zuivel nabootsen, of zelfs verbeteren door minder gezonde ingrediënten, zoals melksuiker, weg te laten. Bisschops: ‘Of door plantaardige vetten toe te voegen in plaats van dierlijke.

Die zijn minder verzadigd en dus beter voor hart en bloedvaten.’

In de winkel In Amerika zijn op kleine schaal al sportdrankjes en -poeders te koop met wei-eiwit (bèta-lactoglubine), geproduceerd met precisiefermentatie door de Leidse startup Vivici. Nederlandse investeerders zijn positief: Vivici haalde begin dit jaar nog ruim dertigduizend euro binnen van onder meer Invest-NL en pensioenfonds ABP. In Europa ligt de kaas-zonder-koe voorlopig niet in de winkel. Zuivelproducten gemaakt door genetisch gemodificeerde organismen mogen hier nog niet worden verkocht. Wel besloot de Tweede Kamer in oktober 2024

Voordelen Er zijn verschillende drijfveren om de gebruikelijke veeteelt in elk geval deels te vervangen door cellulaire agricultuur. Gebruikmaken van gisten in plaats van koeien is diervriendelijker, al was het maar omdat er geen kalfjes meer bij hun moeder moeten worden weggehaald. Ook levert het een enorme besparing op van land en water, zodat met dezelfde ruimte meer mensen zijn te voeden.

‘Op dit moment kunnen we niet de hele wereld het dieet met dierlijke eiwitten geven dat we in Nederland gewend zijn’, zegt Bisschops, ‘daar is gewoon te weinig ruimte voor.’ Maar er is wel vraag naar meer dierlijke eiwitten en de wereldbevolking groeit.

Bij precisiefermentatie is er geen mest- en methaanprobleem, zegt Bisschops. Bovendien wordt bij precisiefermentatie minder CO2 uitgestoten dan bij eiwit-

cowboys

t

om proeverijen van dit soort zuivel in Nederland toe te staan, al moeten de precieze voorwaarden nog worden vastgesteld. Over vijf jaar liggen dit soort kazen voor een acceptabele prijs ook in Nederland in de supermarkt, vermoedt Bisschops.

Intussen wordt doorgewerkt aan perfectionering van de technologie. Zo publiceerde een internationaal onderzoeksteam met daarin ook Wageningse wetenschappers in juli in het vakblad Trends in Biotechnology dat het voor het eerst was gelukt om met precisiefermentatie caseïnen met fosfaatgroepen eraan te maken.

Zo produceert de koe de eiwitten ook en het vergemakkelijkt de verwerking tot een goede kaas. De truc is om bacteriën tijdens de fermentatie speciale enzymen te laten maken die de fosforgroepen aan de geproduceerde caseïne zetten.

Het laboratorium van Those Vegan Cowboys, gevestigd in Technologiepark Zwijnaarde bij Gent. foto : those vegan

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

33

EIWITTRANSITIE

productie door koeien, al is het lastig vergelijken omdat koeien naast melkproducten ook vlees leveren. Om dezelfde reden is het moeilijk te bepalen hoe de efficiëntie van precisiefermentatie zich verhoudt tot de efficiëntie van een koe. ‘Zelfs de prijs is nauwelijks te vergelijken’, zegt Bisschops, ‘want welke subsidies tel je wel mee en welke niet? Aan een politieke discussie daarover wil ik me niet wagen.’

In de reactor voor precisiefermentatie van Wageningen University & Research wordt een gist gekweekt dat een model­eiwit produceert.

Door de rode kleur van het eiwit is meteen te zien of het systeem werkt; in een volgend sta­ dium wordt het voor voedseleiwitten ingezet. foto : mark bisschops , wageningen ur

Lactocieten als alternatief Een vooralsnog theoretisch alternatief voor het produ­ ceren van melk via precisie­ fermentatie is het kweken van de melkproducerende cellen (lactocieten) van de koe. ‘Dit is een proces dat lijkt veel op het produceren van kweek­ vlees’, zegt Bisschops. ‘De cellen moeten zich in het lab kunnen vermenigvuldigen, differentiëren tot lactocieten en vervolgens een signaal krijgen om daadwerkelijk melk te produceren. De eisen aan 34

de voedingsstoffen zijn voor koeiencellen hoger dan voor bacteriën of gisten, en er zijn groeifactoren nodig. Bisschops: ‘Dus het is lastiger en duurder.

Het voordeel is wel dat we met het kweken van lactocieten in theorie het hele melkproduct kunnen maken, inclusief de vetten, suikers en andere ingre­ diënten. Ik kan me voorstellen dat er nichemarkten zijn, zoals die van moedermelk, waarbij het belangrijk is die exacte samenstelling te verkrijgen.’

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Prijs en afval Toch is die hoge prijs van deze melkeiwitten één van de belangrijkste uitdagingen die de fermentatiesector moet zien te tackelen. ‘We moeten proberen op enkele euro’s per kilogram uit te komen, liefst nog minder’, zegt Bisschops. ‘En daarvoor zijn superefficiënte processen nodig.’

Om een zo hoog mogelijke opbrengst te behalen, moeten zoveel mogelijk van de voedingsstoffen worden omgezet in het beoogde eiwit. Bisschops: ‘Micro-organismen gebruiken een groot deel van die voeding om te groeien, terwijl ons doel is dat er zoveel mogelijk naar ons eindproduct gaat. Maar hoe doe je dat? Hoe krijg je een microbe zo gek dat die niet groeit, maar tóch eiwit blijft maken? Is dat van elkaar los te koppelen? Dat is één van de onderzoekslijnen waar ik zelf bij betrokken ben.’

Een andere uitdaging is het verwerken van de afvalstroom die bestaat uit cellen van de uitgewerkte microorganismen. Omdat die cellen genetisch gemodificeerd zijn, mag daarvan niets in de voedselketen terechtkomen.

Bisschops: ‘Als we het recombinante DNA eruit zouden kunnen halen, dan is de resterende biomassa goed tot voeding of veevoer te verwerken. Vaak is dat gewoon gist. Dat zit in kippenbouillon uit de supermarkt en zeker in Engeland eet men het op de boterham als Marmite.’

Melkveehouders Toch gaat het niet alleen om efficiëntie, haalbaarheid en opschaling, zegt socioloog Mariana Hase Ueta, die zich bij Wageningen University & Research bezighoudt met de implicaties van cellulaire agricultuur. ‘Zowel precisiefermentatie als kweekvlees kan de manier van voedselproductie wezenlijk veranderen en dat heeft impact op de hele maatschappij.’

Op dit moment onderzoekt Hase Ueta hoe melkveehouders tegen de nieuwe ontwikkelingen aankijken. Zou precisiefermentatie kunnen passen in de toekomst die zij voor zich zien? En wat zijn de eventuele barrières?

Hase Ueta: ‘Mensen hebben over het algemeen een enorm vertrouwen in deze beroepsgroep als het gaat om voedselproductie en -kwaliteit. Keren de veehouders zich tegen precisiefermentatie, dan levert dat een extra uitdaging op.’

Uit de eerste onderzoeken bleek dat weinig Nederlandse melkveehouders bekend zijn met de nieuwe technologie. Maar de meesten tonen interesse, vertelt Hase Ueta.

‘Niet om er meteen naar over te schakelen, maar wel als toekomstmogelijkheid.’

De druk waaronder de veehouders gebukt gaan vanwege de mest- en milieuwetgeving, maakt dat veel van hen op zoek zijn naar nieuwe of aanvullende verdienmodellen.

Aan de andere kant maakt de voortdurende onzekerheid over de toekomst hen huiverig om nieuwe investeringen te doen. Hase Ueta: ‘Maar ze staan er voor open en dat is niet overal zo. In Italië en Hongarije hebben de boeren al besloten dat de technologie voor hen ongunstig is en zijn ze ertegen aan het lobbyen bij de overheid.

Nederland heeft nu nog de kans dat anders te laten verlopen.’

Dat veehouders straks eventueel de microbenhouders worden, is minder gek dan het misschien lijkt, voegt Hase Ueta eraan toe. Innoveren is onze traditie, zei één van de melkveehouders tegen haar. Ze moderniseren hun bedrijven continu. In dat perspectief kan dit een logische, volgende stap zijn.

Het is voorstelbaar dat koeien wel een rol blijven spelen en dat boerderijen een soort combinatiebedrijven worden – zoals er ook nu al vaak plek is voor toerisme of educatie.

Sojakaas Rest nog de vraag wat de consument er eigenlijk van vindt. Is het niet veel eenvoudiger om over te stappen op plantaardige eiwitproducten, zoals havermelk en sojakaas? ‘Voor veel mensen is de stap om kaas uit hun dieet te schrappen veel lastiger dan om geen vlees meer te eten’, weet Bisschops. ‘Dit is dan een goed alternatief. En het kan de overstap naar veganistische of andere duurzame opties vergemakkelijken.’

Dierlijke eiwitten hebben bovendien eigenschappen die plantaardige eiwitten niet of in mindere mate hebben. Zo worden ze makkelijk opgenomen door het menselijk lichaam en binden ze makkelijker met calcium

– dat mensen nodig hebben voor bijvoorbeeld stevige botten.

Uiteindelijk hangt de toekomst ook af van internationale ontwikkelingen. Nederland is slechts één van de landen die met precisiefermentatie bezig zijn. Ook de Verenigde Staten en Brazilië doen er onderzoek naar en China investeert er fors in.

Maar veeteelt is in Nederland wel heel belangrijk, zegt Hase Ueta, zowel voor de economie als voor de identiteit en de onderlinge verbinding. ‘Veehouders met wie ik spreek, beginnen altijd over vrienden en familie die ook boer zijn.’

Zelf hoopt de Wageningse onderzoeker vooral op meer diversiteit. ‘Deze technologie vaagt de veehouderij niet weg, maar biedt hopelijk meer keuzemogelijkheden aan veehouders en consumenten. Wij proberen uit te zoeken welke voorwaarden daarvoor nodig zijn. Zo zou het altijd moeten gaan: de mensen om wie het gaat betrekken bij het ontwikkelen van nieuwe technologie, dat bepaalt de impact die zo’n technologie uiteindelijk kan maken.’ •

Met kweekmelk (boven, links) kunnen kalfjes gewoon bij de koe blijven. Rechts: Een kaasje van door microben gekweekte caseïnen. foto : depositphotos ( linksboven ) ; those vegan cowboys

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

35

NIEUWS

Altijd De Ingenieur bij de hand Je favoriete lijfblad over techniek is er nu ook als app. Met elke dag nieuws, elke maand een nieuw blad, toegang tot een compleet archief van eerdere jaargangen en podcasts.

deingenieur.nl/abonnement

36

De Ingenieur e-magazine is beschikbaar in D E I N G E N I E U R • J U N I 2 0 2 0App Store en Google Play. Download nu!

Enith

Een maandelijkse column in stripvorm door wetenschapsjournalist Enith Vlooswijk.

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

37

24th - 26th September 2025

Park Inn By Radisson Amsterdam City West

Amsterdam, Netherlands

Take Action: Lead the Change

The 9th Annual Global Women in Leadership Summit, taking place September 24–26, 2025, in Amsterdam, brings together trailblazing women from across industries to explore the future of leadership, innovation, and impact.

Hosted by EVG Events, this year’s edition focuses on taking action—through inclusive leadership, personal branding, digital transformation, and cross-industry collaboration. Join a global community of executives, entrepreneurs, and change-makers driving meaningful progress in business and beyond.

more info and early bird tickets at

www.evgevents.com

ACTUEEL TECHNIEKNIEUWS vind je op deingenieur.nl

Alles wat je zoekt overzichtelijk bij elkaar Wat speelt er vandaag op technologiegebied?

Je leest het op de website van De Ingenieur.

Elke dag nieuwe berichten met beeld, video's en links. www.deingenieur.nl

Ook op onze site: • Activiteiten op techniekgebied in een overzichtelijke agenda • Dossiers over onderwerpen als de quantumcomputer en kunstmatige intelligentie • De interessantste vacatures voor ingenieurs

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR

Jims verwondering ‘Voorsprong door techniek.’

Echt waar?, vraagt redacteur Jim Heirbaut zich af.

Uitgepraat in de taxi Mijn moeder kletst graag met iedereen. Zitten we samen op een terrasje, dan zie ik haar vaak al gluren naar de buren. Wat zijn dat voor mensen, waar komen ze vandaan?

Maar vooral: zijn ze in voor een praatje?

Komen mijn ouders terug van vakantie, dan zit ze altijd vol verhalen over andere mensen in het reisgezelschap, over gastvrije Griekse obers en over aardige taxichauffeurs.

Ik heb wel wat geërfd van mijn moeders neiging tot babbelen met jan en alleman. Ook ik maak graag een praatje, of het nu met de ober is of met de taxichauffeur. Alleen praat die laatste groep steeds minder vaak terug.

Dat merkten we toen we met het gezin deze zomer in Californië af en toe een Lyft bestelden om ons in steden als Los Angeles en San Francisco te verplaatsen. Lyft is een app waarmee je een taxi kunt oproepen, net zoals Uber, dat wél ook in Nederland actief is.

Bij Lyft draait alles om het gemak van de gebruiker. Met een paar klikken in de app heb je een auto besteld en de gewenste bestemming ingevoerd. Je telefoon weet waar jij bent, en binnen enkele tellen weet je waar de taxi zich bevindt en binnen hoeveel minuten die bij je is. Afrekenen met de chauffeur is er niet meer bij, want je creditcard is

aan de app gekoppeld. Alles gaat automatisch. En is de rit je bevallen, dan kun je achteraf in de app een fooi geven aan de chauffeur. Dat is trouwens aan te raden, want de bestuurders schijnen niet erg royaal te worden betaald.

Doordat contact met de bestuurder niet meer echt nodig is, komt het in de praktijk dan ook zelden tot een gesprekje.

Als gebruiker zit je in de app, betaal je in de app, geef je fooi in de app en klaag je in de app. Mijn moeder zou het hé-le-maal niks vinden.

Misschien proberen de taxi-apps ons op deze manier alvast voor te bereiden op de volgende stap: de taxi die helemaal geen chauffeur meer heeft. Toekomstmuziek?

Welnee, hij rijdt nu al rond. Door de straten van Los Angeles en San Francisco zagen we talloze autonome taxi’s van Waymo rijden. Zonder persoon achter het stuur dus, een gek gezicht eerst. De zelfrijdende taxi’s zijn inmiddels zo betrouwbaar dat ze gewoon tussen het normale verkeer mogen. Met een speciale app kun je een Waymo-wagen oproepen om je naar je bestemming te laten brengen.

We hebben er geen gebruik van gemaakt. Want dat is pas écht ongezellig: niemand meer achter het stuur. Dan weet je zeker dat een praatje met de chauffeur er niet in zit.

Oplossing zomerpuzzels De puzzels uit het zomernum­ mer bleken echte hersen­ krakers. De locatie van de Nederlandse waterwerken wist u feilloos te vinden – al hadden we voor het stuwcomplex van Driel per abuis een foto gebruikt van het stuwcomplex van Hagestein, dat daar als twee druppels water op lijkt. Dank aan Annemiek Troost, die ons hierop wees. Ook de sudoku is door veel mensen goed opge­ lost. De termen uitgedrukt door de rebussen had echter maar een enkeling goed. portret : robert lagendijk ; illustratie : depositphotos

De juiste antwoorden op de door ons gestelde vragen waren:

1 Vaktermen informatica uit de rebussen: round robin, /dev/null, stack overflow 2 Moleculen uit de sudoku: C6H12O6 (glucose of fructose), C4H8SCl2 (mosterdgas) en C4H8O2 (boterzuur) 3 Welk van de elektrische circuits werkt: B Naam volgend uit de locaties van de waterwerken: R. Tieman (demissionair minister van Infrastructuur en Waterstaat) Wij danken iedereen voor de inzendingen. De winnaar is Piet van Loon uit Putte. Hij ontvangt een boekenbon ter waarde van 25 euro.

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

39

Productontwerpen van morgen

Doorwerkrobot Een mensachtige fabrieksrobot die autonoom z’n eigen batterijen verwisselt en direct weer door kan werken?

Een Chinees bedrijf gelooft er helemaal in.

Het opladen van batterijen van draadloze fabrieksrobots slokt kostbare productietijd op. Dat is nergens voor nodig, meent het Chinese bedrijf UBtech, dat de Walker S2 op de markt brengt.

Met zijn hoogte van 176 centimeter en gewicht van zeventig kilogram lijkt deze robot aardig op een mens. Het ‘lichaam’ heeft een 3D-geprint frame, bekleed met onderdelen van composietmateriaal, aluminium en 3D-gebreid elastisch textiel.

Het bovenlichaam kan ruim 80 graden naar links of naar rechts draaien en 90 graden naar voren of 35 graden naar achteren 40

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

kantelen. Het hoofd is voorzien van een display, een set van vier microfoons, twee speakers en twee camera’s. In de rug en in het middel zitten nog twee camera’s.

De robothanden hebben elk zes sensoren, kunnen elf verschillende, onafhankelijke bewegingen maken en beschikken over een knijpkracht van omgerekend 7,5 kilogram.

Dankzij het dynamische balanceeralgoritme kan de robot door de knieën buigen en dozen tot vijftien kilogram optillen.

De Walker S2 kan, afhankelijk van taken en planning, op een

of twee batterijen werken en autonoom kiezen voor opladen of verwisselen van de batterijen. In het laatste geval gaat de robot voor het oplaadstation staan en buigt iets naar voren.

In een vloeiende beweging trekt hij de twee batterijen tegelijkertijd uit z’n bovenrug, schuift ze in het oplaadstation, pakt twee volle batterijen en schuift deze weer in zijn rug. Volgens UBtech duurt deze hot swap van de batterijen zo’n drie minuten.

Daar komt de wandeltijd van en naar het oplaadstation nog bij, met een loopsnelheid van twee meter per seconde. (PS)

•

foto : ubtech

T E K S T: P A U L S C H I L P E R O O R D E N N I E L S O L F E R T

Slimme boei Duikers lopen onder water het risico hun oriëntatie kwijt te raken. Een slimme boei houdt duikers in de gaten en laat ze communiceren met elkaar en met de bemanning op de boot.

Helm met luchtfilter Uitlaatgassen inhaleren is niet bevorderlijk voor de gezondheid. Een nieuwe helm lost dit op met een gepatenteerd vierlaags filtersysteem dat de motorrijder beschermt tegen deeltjes en vieze luchtjes.

De Spaanse startup Zyon heeft het filtersysteem ingebouwd in de luchtopening van de kinbeschermer. Het eerste filter houdt water, insecten en grote deeltjes in de luchtstroom tegen.

Het tweede is een HEPA-filter dat fijne deeltjes, stof en allergenen afvangt. Het derde filter bevat actieve koolstof om schadelijke gassen te absorberen en het vierde filter dient vooral ter beschermlaag van het actieve koolstoffilter. De levensduur van de filters is, afhankelijk van gebruik, een tot drie maanden.

Een bijbehorende app waarschuwt wanneer ze aan vervanging toe zijn. Die app informeert de motorrijder ook over de luchtkwaliteit. Afhankelijk daarvan kan de gebruiker met een knop op de helm de ventilatieluchtstroom schakelen tussen

foto ’ s : zyon ; garmin

de drie standen low, medium en high. De hoogste stand is vooral bedoeld voor stadsverkeer met de meeste luchtvervuiling. Wie juist behoefte heeft aan rijwind in het gezicht, kan zowel de kinbeschermer als de zonneklep omhoog klappen.

Onder de luchtuitstroomopening zit een achterlicht met remlicht dat wordt geactiveerd door een bewegingssensor die afremmen detecteert. Om de motorrijder te beschermen bij een ongeluk is de helm voorzien van het multi-directional impact protection system (MIPS). Dit bestaat uit een binnenlaag die los zit van de helm zodat het hoofd iets kan meedraaien bij impact om de kans op hersenbeschadiging te verkleinen.

De app ontvangt een signaal wanneer de sensoren in de helm een val detecteren en contacteert automatisch hulpdiensten en voorgeprogrammeerde contactpersonen.

Om alle slimme technologie aan de praat te houden, moet de gebruiker de batterij in de helm wel telkens na achttien uur gebruik weer opladen. (PS)

De Descent S1 Smart Buoy, ontwikkeld door het Amerikaanse bedrijf Garmin, kan tot acht duikers tegelijkertijd ondersteunen. De boei wordt via een touw bevestigd aan de boot of een anker. Technologie in de boei communiceert via gecodeerde sonargolven met de duikcomputer en de Descent T2-ontvanger die iedere duiker bij zich draagt.

De afstand van duiker tot boei wordt bepaald op basis van de tijd tussen verzenden en ontvangen van het sonarsignaal. De richting van waaruit het signaal terugkomt wordt gebruikt voor de locatiebepaling. Dit werkt tot op honderd meter ver. De locatie van de boei zelf wordt bepaald via gps.

De boei verzendt de data via wifi tot op een afstand van zestig meter naar de de smartphones van de begeleiers aan boord.

Tegelijkertijd gaat de data via gecodeerde sonarpulsen naar de duikers. In de app wordt in real-time visueel weergegeven op welke afstand de duikers zich ten opzichte van de boei bevinden. Daarnaast laat de app zien hoe diep ze zijn, wat de waterdruk is, de duiktijd en de luchtvoorraad in de tanks.

Met deze technologie kunnen degenen aan boord via de app voorgeprogrammeerde tekstberichtjes naar de duikhorloges versturen. Ook kunnen de duikers zo onderling communiceren. Aan de hand van afstand en richting kunnen duikers terug naar de boei navigeren. Na hun duik zien de duikers aan de hand van een heatmap precies waar ze zijn geweest.

De Descent S1 Smart Buoy weegt nog geen kilogram en is schokbestending en waterdicht tot een diepte van tien meter. De batterij van de boei gaat vijftien uur mee.

(PS)

•

•

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

41

EUREKA

Snelste step ter wereld Een elektrische step die meer dan 160 kilometer per uur kan rijden is niet geschikt voor het fietspad. De snelste e-step ter wereld moet dan ook vooral een trager consumentenmodel promoten.

Het Britse bedrijf Bo heeft een elektrische step ontwikkeld die snelheden van meer dan 160 kilometer per uur haalt. Bij tests op een racecircuit in Engeland wist het model, genaamd Turbo, in minder dan vijf seconden van nul naar zestig kilometer per uur te accelereren. Daarmee is de step qua versnelling vergelijkbaar met de Tesla Model 3, een sportieve elektrische auto.

De snelheidsdrang van Bo komt niet uit de lucht vallen. Het bedrijf werd in 2019 opgericht door voormalig Formule 1-ingenieurs. Bo werkte voor de Turbo dan ook samen met het Formule 1-team Williams. Verder raadpleegde het bedrijf experts van het programma Bloodhound

42

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

World Land Speed Rocket Car, dat met een supersonische auto het snelheidsrecord op land wil verbreken.

Het Franse ingenieursbedrijf Rage Mechanics ontwierp de twee elektrische motoren die de Turbo aandrijven. Die motoren kunnen beide driehonderd ampère elektrische piekstroom verwerken. Dat geeft de elektrische step zijn uitzonderlijk snelle acceleratie.

Verder is de Turbo uitgerust met een batterij van 88 volt die achttienhonderd wattuur aan energiecapaciteit heeft. Ter vergelijking: een normale e-step heeft meestal een motor die pieken van ongeveer 15 tot 25 ampère aankan en een batterij

van 36 tot 48 volt met een capaciteit rond de driehonderd tot vijfhonderd wattuur.

De Turbo koelt zichzelf met geavanceerde technieken. Een speciale opening leidt lucht naar de motorcontrollers, geïnspireerd op technieken uit de Formule 1. Ook werkt het frame van de step als koellichaam, zodat de batterij niet te warm wordt tijdens het rijden.

De Turbo is te koop voor zo’n 27.000 euro, maar vooral niet bedoeld voor dagelijks woon-werkverkeer. Daarvoor heeft Bo een veel eenvoudiger consumentenmodel beschikbaar, de M. Het idee is dat het snelheidsrecord daar ook een beetje op afstraalt. (NO)

•

foto : bo

Polsband als muis Een toetsenbord of muis is straks misschien overbodig. Meta werkt aan een polsband waarbij de kleinste hand­ bewegingen voldoende zijn om een apparaat aan te sturen.

Koffiekunstprinter Het maken van latte art is niet voor ieder­ een weggelegd. Met de draagbare EdiBot van iKoffy kunnen gebruikers nu eenvoudig kleurrijke ontwerpen printen op melkschuim en cupcakes.

Voor het schenken van decoratieve ontwerpen op een kopje koffie heeft het Amerikaanse koffieinnova­ tiebedrijf iKoffy de draagbare EdiBot ontwikkeld. Dit is een voedselprinter die met veganistische, eetbare inkt tekst en plaatjes print op melkschuim, cupcakes en pannenkoeken – maar ook op papier, katoen en lint.

De EdiBot heeft een handzaam formaat van 100 bij 70 bij 70 millimeter en weegt slechts 165 gram.

Hoewel er al kleine printers bestaan die eetbare ontwerpen op voedsel aanbrengen, is de EdiBot de eerste die in cyaan, magenta, geel en zwart (CMYK) print. Daardoor kan hij meer dan honderdduizend kleuren produceren, zeggen de makers.

Hoe die werkt? De gebruiker plaatst de printer op een geleider met een rechthoekige opening van 2,3 centimeter breed, waar de afdruk doorheen wordt gemaakt. Met een eenvoudige druk op de knop bovenop de EdiBot start het printproces. Terwijl de gebruiker de printer langs de geleider schuift, drukt deze af. iKoffy werkt aan geleiders met meerdere breedten, zodat ook grotere ontwerpen kunnen worden geprint.

De ontwerpen die EdiBot afdrukt, zijn in te stellen met een app die honderden aanpasbare ontwerp­ sjablonen bevat. Bovendien kan de gebruiker in die app via een AI­assistent aangepaste afbeeldingen genereren op basis van trefwoorden.

De Edibot print zowel kleine, gedetailleerde plaat­ jes met een resolutie van twaalfhonderd dpi (stippen per inch), als grote afbeeldingen tot 1,2 meter voor op linten bijvoorbeeld. Eén cartridge is goed voor zo’n dertigduizend kleine afdrukken. iKoffy biedt de printer plus cartridge voor zo’n 170 euro aan via Kickstarter. (NO)

De nieuwe armband van het Amerikaanse techbedrijf Meta (moederbedrijf van Facebook, WhatsApp en Instagram) leest elektrische signalen af die ontstaan bij spieractiviteit in pols en vingers. Door die signalen met kunstmatige intelligentie om te zetten in commando’s, kan de gebruiker bijvoorbeeld typen of swipen zonder de hand zichtbaar te bewegen. Het systeem de­ tecteert volgens Meta op basis van vroege spier­ activiteit zelfs wat je van plan bent te gaan typen, dus nog vóór de beweging zelf. Alleen denken aan een vingerbeweging is dan al genoeg.

De technologie, die neural interface wordt genoemd, is gebaseerd op onderzoek van de startup CTRL­Labs, die in 2019 door Meta werd overgenomen. De armband werkt met elek­ trische signalen – vergelijkbaar met een EMG (elektromyogram) bij medisch onderzoek dat de elektrische activiteit van spieren en zenuwen weergeeft – en vertaalt die naar acties op een computer, telefoon of VR­bril.

Meta denkt de technologie in te zetten voor zijn toekomstige mixed reality­platforms, bijvoor­ beeld in combinatie met slimme brillen. Door met een subtiele beweging in de lucht iets aan te wijzen of te klikken, navigeert de gebruiker straks door apps of stuurt berichten – zonder scherm of fysieke knoppen.

De armband bevindt zich nog in de testfase.

De eerste resultaten laten zien dat gebruikers met luchtgebaren kunnen typen met een snel­ heid van ongeveer twintig woorden per minuut.

Daarmee is de techniek vooralsnog trager dan typen op een toetsenbord. Wel zou de polsband volgens Meta direct werken zonder uitgebreide persoonlijke kalibratie, al neemt de nauwkeu­ righeid toe naarmate het systeem zich aanpast aan de individuele gebruiker. Meta benadrukt dat de technologie spieractiviteit registreert en geen hersengolven of gedachten leest. (NO)

•

•

foto ’ s : ikoffy ; reality labs , meta

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

43

EUREKA

Kampeergemak Off-the-grid leven in een kamper of caravan is leuk en romantisch tot de stinkende zwartwatertank van het toilet leeg moet. Een Amerikaanse startup heeft dat vieze klusje nu vrijwel volledig geautomatiseerd.

Je zou kunnen zeggen dat de Pebble Flow is ontworpen om de kampeerder te ontlasten.

Deze lichtgewicht caravan van de Amerikaanse startup Pebble is opgebouwd met een alumi­ nium frame en carrosseriedelen van composietmateriaal. Door de gestroomlijnde vorm en de elektrische aandrijving van de wielen hoeft de trekkende auto tijdens het rijden minder vermo­ gen te leveren.

De caravan is op de camping elektrisch te besturen en zelfs het aankoppelen op de trekhaak gaat volledig geautomatiseerd.

Op het dak liggen zonnecellen

44

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

met een piekvermogen van 1,1 kilowatt om het accupakket van 45 kilowattuur continu op te laden. Volgens Pebble kan de caravan zo tot wel zeven dagen off-the-grid functioneren.

Toch komt er een moment waarop ook de gebruiker van een Pebble Flow de zwart­ watertank moet legen. Norma­ liter werkt dit door een slang op de tank te schroeven, hendels over te halen en de slang in de rioolpijp te ondersteunen zodat deze er tijdens het legen niet uit kan schieten door de uitwerp­ selen die er doorheen klotsen.

Het toilet van de Pebble Flow

is voorzien van een elektrisch maalsysteem dat optimale vloeibaarheid garandeert in de zwartwatertank van 68 liter. De afvoerslang zit standaard vast op de zwartwatertank gemon­ teerd. De gebruiker hoeft alleen maar de slang in de rioolpijp van het dumpstation te steken.

Door de conische vorm van de insteekkoppeling kan dat niet misgaan. Door in de app vervol­ gens het auto dump­menu te se­ lecteren, pompt het systeem de tank automatisch leeg en reinigt deze met gerecycled water uit de grijswatertank van gootsteen en douche. (PS)

•

foto : pebble

Rolf zag een ding

Vliegende motorfiets Vliegen met een motorfiets klinkt futuristisch, maar met de Skyrider X6 kies je zo het luchtruim. Punt van aandacht is wel dat laagvliegen voor gewone weggebruikers nog niet is toegestaan.

Het Chinese techbedrijf Kuickwheel ontwikkelde een hybride motorfiets die kan vliegen. De Skyrider X6 gebruikt op de grond een elektrische motor met achterwielaandrijving om vooruit te komen. Het voertuig rijdt dan maximaal tweehonderd kilometer achtereen en heeft een topsnelheid van zeventig kilometer per uur.

In de lucht gaat het voertuig twee kilometer per uur harder. Om te vliegen, schakelt de gebruiker het voertuig in vliegmodus. Dan klappen er twee uitschuifbare steunarmen uit die het voertuig stabiliseren tijdens het opstijgen. Vervolgens transformeert de motorfiets in een drone met zes rotoren, aangedreven door zes afzonderlijke elektrische motoren. Als er één motor uitvalt, blijft de rest gewoon doordraaien, beloven de makers, zodat het toestel niet neerstort. In geval van nood lanceert de drone de bestuurder naar buiten aan een parachute.

Dankzij de zes assen waaruit het aandrijfsysteem bestaat, kan het voertuig vrij bewegen en draaien in de lucht. De accu heeft een capaciteit van 10,5 kilowattuur en biedt daarmee ongeveer twintig minuten vliegtijd. Opladen gaat snel: in een half uur is de batterij voor 80 procent vol; volledig opladen duurt ongeveer een uur.

Het apparaat kost zo’n zestigduizend euro. Voor onderhoud komt daar elk jaar minstens zo’n 2500 euro bij. Kuickwheel presenteerde de vliegende motorfiets eerder dit jaar op de jaarlijkse technologiebeurs CES in Las Vegas. Volgens het bedrijf is het voertuig interessant voor korte woon-werktrajecten en spoedtransporten. Maar voorlopig blijft de Skyrider X6 nog even aan de grond. Laagvliegen (onder de tweehonderd meter) is voor gewone weggebruikers nog niet toegestaan.

(NO)

•

Sommige dingen stralen misschien geen hoogwaardig ingenieurswerk uit, maar getuigen wel van denken als een ingenieur.

Oude stroompjes Het is overduidelijk: in zestig jaar tijd is het boerenland hier veranderd in een rij met villa’s. Op de getekende kaart uit 1813 van de kuststrook kust ten westen van Nice staat aangegeven: ‘oranges, oliviers, potager’; op een kaart van 1875 is dat veranderd in ‘Prince Stirbey, Ruse’ en ‘Marquis d’Ormesson’. De twee kilometer lange kustlijn ten westen van de binnenstad die nu de Promenade des Anglais heet en vol staat met iconische villa’s en hotels, moet in die periode zijn huidige vorm hebben gekregen.

Ik kijk nog eens goed naar de twee kaarten in het museum van Nice waar we het verplichte stukje cultuur van onze strandvakantie afvinken, en zie dat er meer is verdwenen dan akkers. In 1813 liepen er tussen de Magnan en de Paillon nog drie stroompjes de zee in. Waar zijn die gebleven? Ik leg Google Maps naast de oude kaart en herken twee van de drie locaties van de oude waterlopen.

Op het strand komt er opeens water tevoorschijn, maar de stad is volgebouwd: het stroompje is ondergronds gegaan.

Het derde stroompje lijkt helemaal verdwenen. Nou ja, verdwenen... dat water dat boven de stad in de heuvels valt, moet ergens heen. Tijdens het zwemmen zegt mijn vrouw echter opeens: ‘Hé, hier is het kouder!’ De Middellandse Zee is lekker, misschien zelfs wel zorgwekkend warm, maar soms voel je opeens een koudere stroom: dan komt er grondwater omhoog dat kouder is dan het zeewater. Had mijn vrouw het verdwenen stroompje gevonden? Franse ingenieurs moeten dan duikers of andere ondergrondse infrastructuur hebben aangelegd om het regenwater dat in de heuvels en de stad valt zonder problemen naar zee te leiden.

Aan het begin van de zomer riep ik op deze plek op om tijdens de vakantie om je heen te blijven kijken, en om vooral niet de ‘Hé, wat is dat?’-reactie te onderdrukken omdat je te druk bent met niets doen. Mijn eigen ‘Hé, wat is dat?’ van deze zomer zijn dus die verdwenen stroompjes. We mogen in Nederland bekendstaan om ons watermanagement, maar laten we niet vergeten dat de mens overal het landschap en de natuurlijke loop van het water naar zijn hand zet. Ergens rond 1850 hebben Franse ingenieurs besloten een aantal slootjes ondergronds te duwen zodat er villa’s en later hotels konden worden gebouwd. Hotels waar ik zo een cocktailtje ga drinken: het is nog wel (even) vakantie!

PS: Tevens ben ik van mening dat elektrische fietsen als brommers moeten worden gezien.

Rolf Hut is universitair hoofddocent aan de TU Delft, maker, spreker en schrijver.

foto : kuickwheel ; portret : robert lagendijk

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

45

Wat drijft de hedendaagse ingenieur?

Martijn Otten, werktuigbouwkundige en ondernemer, ontwerpt en bouwt aquadrones voor Oekraïne.

‘Impact maken, levens redden’ Tekst: Pancras Dijk • Foto: Bianca Sistermans

‘Het was ze net gelukt de Dnjepr over te steken en een bruggenhoofd te vestigen. Daar zaten de manschappen: zonder voedsel, drinken en munitie, sommigen gewond.

Van de motorbootjes die de bevoorrading verzorgden, keerde maar de helft heelhuids terug. Stille, onbemande bootjes die ’s nachts de oversteek konden maken, zouden uitkomst bieden. “Kun jij zulke aquadrones niet gaan bou­ wen?”, vroeg de schrijver Jaap Scholten mij toen.

We waren in Oekraïne namens Protect Ukraine. Wat was begonnen als klein initiatief om geld in te zamelen voor hulpgoederen aan een land in oorlog, groeide uit tot een geoliede vrijwilligersorganisatie in nauwe samen­ werking met Oekraïense legereenheden. Protect Ukraine levert nu logistieke middelen zoals 4x4’s, ambulances, helmen, drones en medische apparatuur aan de leger­ eenheden: op verzoek, precies wat ze nodig hebben.

Met bootjes spelen heb ik altijd leuk gevonden. Mijn ouders doorliepen beiden de zeevaartschool, de familie van moederskant heeft een grote sleepvaartrederij in Ter­ neuzen, Multraship. Ik koos voor lucht­ en ruimtevaart­ techniek, maar die studie was me me veel te theoretisch.

Bij werktuigbouwkunde mocht ik meer met mijn handen doen. Als master koos ik natuurlijk een offshore project.

Met mijn bedrijf Flexologic maken we machines om consumentenverpakkingen te bedrukken, zoals drink­ verpakkingen en chipszakken. Met camera’s en beeldher­ kenning doen onze machines dat automatisch tot op de millimeter nauwkeurig, ook al zijn de drukplaten dun en flexibel. De klanten kunnen kiezen uit twintig verschillen­ de machines. De assemblage gebeurt in Cluj in Roemenië; hier in Alphen aan den Rijn doen we R&D en service. Hier werken nu zeventig mensen, grotendeels ingenieurs, maar in onze groep werken inmiddels 270 man. We leveren aan 120 landen.

Met een klein team bouw ik nu de aquadrones. Het be­ gon met een rompje van Marktplaats. We bouwden er een elektromotor in en maakten het radiografisch bestuurbaar.

Feedback van de soldaten hielp ons verder. De nieuwste versie heeft een veel groter bereik en gaat dankzij een ge­ lukkig vrij stille benzinemotor lekker snel, tot 32 knopen bij volle belading. We doen het allemaal vrijwillig, maar we ontwikkelen zeer snel en worden steeds professioneler.

Kijk, deze actuator is verbonden met de stuurkabel.

De gashendel hebben we omgebouwd met een servo­ motor die is gekoppeld aan een elektrokast met daarin een programmeerbare microprocessor en een ontvanger voor de radiobesturing. Camera’s maken besturing met een joystick mogelijk, maar we willen toe naar autono­ me besturing. De elektrische variant kon al navigeren op ingevoerde coördinaten, maar omdat de benzinevariant sneller gaat en verder vaart, kunnen we de besturing nu ook via Starlink­satellieten laten lopen. Dit zijn we nog aan het testen, samen met de Oekraïners. Alle systemen zijn schaalbaar: op een grotere boot werken ze net zo goed.

We leveren de aquadrones zelf af aan zeer capabele en betrouwbare legereenheden. We hebben met deze eenheid op het water in Oekraïne getest, maar we blijven ze onder­ steuning bieden en ons systeem met hun feedback verder ontwikkelen. Op korte termijn gaat er daarom weer een team ingenieurs naar Oekraine. De volgende serie boten staat intussen al klaar om te worden omgebouwd.

De eerste feedback die we hebben gekregen, zonder in details te treden, was onder andere: ‘Thanks, you did an awesome job with these boats!’ Uiteindelijk willen we zo veel mogelijk impact maken en levens redden. De soldaten hebben hier veel aan. En wij hebben gezamenlijk weer een bescheiden maar desalniettemin belangrijke zet gegeven om de dappere mensen in Oekraïne te ondersteunen.’

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

47

TECHNIEKGESCHIEDENIS T E K S T: J A N S J A A R D A

Exclusieve voorpublicatie

Fotodagboek Suriname Tussen 1960 en 1974 werkte en woonde de Friese ingenieur Dirk Sjaarda in Suriname. Hij legde er sluizen, havens en start- en landingsbanen aan, hij trouwde er en kreeg er kinderen. Met een camera legde hij alles vast: de grote civiele projecten, het dagelijks leven in Paramaribo, de uitstapjes buiten de hoofdstad. Uit het omvangrijke archief dat Sjaarda naliet, kozen zoon Jan en uitgeverij Thoth 180 bijzondere foto’s die met elkaar een uniek beeld geven van Suriname kort voor het land onafhankelijk werd.

Op 7 mei 1960 vertrekt Dirk Sjaarda met vlucht KL771 vanaf luchthaven Schiphol te Amsterdam naar lucht­ haven Zanderij te Suriname. Hij heeft een aanstelling op zak om er drie jaar te gaan werken voor het departement Openbare Werken en Verkeer. Dirk is dan 24 jaar oud.

In 1956 heeft hij zijn diploma behaald als ingenieur in de weg­ en waterbouw aan de hts te Leeuwarden. Na zijn militaire diensttijd werkte hij twee jaar voor inge­ nieursbureau Van Hasselt en De Koning te Nijmegen.

Maar het avontuur trok. Dirk solliciteerde op een functie overzee en wordt als jonge ingenieur uitgezonden naar Suriname, op dat moment nog deel van het Koninkrijk der Nederlanden.

Vlucht KL771 is de eerste vliegreis in zijn leven. Het is een lange transatlantische vlucht met tussenstops in Zürich, Lissabon en op de Kaapverdische eilanden. Het is zijn eerste kennismaking met de KLM. Wat dan nog in het verschiet ligt, is een brief van de luchtvaartmaat­ schappij uit 1972, waarin ‘de heer Tsjaarda’ uitbundig wordt geprezen omdat hij ‘met grote voortvarendheid is opgetreden’ en er aldus in is geslaagd om tijdig de nood­ zakelijke voorzieningen te realiseren voor de uitvoering

van ‘de eerste Boeing 747 vlucht naar Paramaribo’ op 7 april 1972.

Uiteindelijk zal Dirk als civieltechnisch ingenieur werken aan bijna alle luchthavens van het Nederlandse rijksdeel in de West, niet alleen aan die in Suriname – Zanderij, Zorg & Hoop en de airstrips in het uitgestrekte binnenland – maar ook aan de vliegvelden van Bonaire, Curaçao, Saba, Sint Eustatius en Sint Maarten.

De aanstelling in Paramaribo is tot stand gekomen in de vorm van een ‘aanwijzing’ met inachtneming van onder meer het ‘West­Indisch Uitzendingsbesluit 1925’ en de ‘Surinaamse Landsverordening van 7 oktober 1949’. Een aanwijzing, omdat ambtenaren in die tijd nog geen arbeidscontract kregen, maar bij besluit werden aangesteld. In zijn curriculum vitae, opgesteld in 1983, schrijft Dirk dat zijn werkzaamheden in die jaren beston­ den uit ‘het houden van toezicht op in uitvoering zijnde werken, zoals grondwerken, rioleringen, polderaanleg en de bouw van een schutsluis’. Die schutsluis, met bij­ behorende brug, bij het plaatsje Uitkijk zou zijn eerste grote project worden en het project dat hij het uitvoerigst vastlegt op de gevoelige plaat.

Suriname 1960-1974.

Fotodagboek van een Friese ingenieur Jan Sjaarda | 160 blz. | € 34,95 Uitgeverij Thoth, verschijnt in oktober 2025

48

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

1961. Om het waterpeil in het voor scheepvaart, irrigatie en afwatering belangrijke Saramaccakanaal te beheersen, wordt er een schutsluis gebouwd.

Natte betonspecie wordt per kruiwagen aangevoerd, een bouwvakker staat klaar met een zelf getimmerd veegwerktuig, 1961.

Asfaltering moest vliegveld Zanderij ook voor de grootste Boeings geschikt maken. Terwijl de vrachtwagen in 1972 zijn lading leegt in de asfalteermachine, trekt de blauwe afwerkmachine de laag asfalt strak.

Kwaliteit en hoogte van het asfalt worden nauwkeurig gecontroleerd.

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

49

LEZERS

Politiek Als KIVI­lid heb ik ook het juninummer (2025) weer met veel plezier gelezen. Een van de artikelen ging over de positionering van de ingenieursvereniging.

Naar mijn idee is KIVI de stem van de techniek in de maatschappij en de stem van de ingenieur in het politiek bestuur. Bij tech­ nische vraagstukken zou KIVI een platform of klankbord kunnen zijn voor de overheid.

Juist in technische dossiers gaat het immers nog weleens fout. Zo herinneren we ons allemaal de Fyra, de hogesnelheidstrein die zoveel defecten had dat die nauwelijks een maand heeft gereden.

Daarnaast las ik in hetzelfde nummer het artikel over Bèta’s in Bestuur en Beleid (BiBB), een club die zich sterk maakt voor meer technisch opgeleide mensen in de politiek en het openbaar bestuur. Toen ik dat stuk uit had, keek ik op de website van BiBB of er al een verbinding bestaat tussen KIVI en BiBB, maar die vond ik niet. Volgens mij zou samenwerking tussen KIVI en BiBB grote kansen bieden voor de overheid, voor het oplossen van de technische vraagstuk­ ken waarmee de politiek worstelt. In oktober zijn er weer verkiezingen. Die bieden zo ook weer een kans om KIVI beter bekend te maken bij de overheid.

Henry Wilpshaar, Gramsbergen

Nét echt Ik ben een mens en geen robot. Voor hoofd­ redacteur Pancras Dijk (Vooraf, juli/augustus 2025) geldt hetzelfde, neem ik aan. Maar als ik wel een robot was, dan zou ik wellicht toch schrijven ‘Ik ben geen robot.’ Zo komen we uiteindelijk op een punt waarop we kunstmatige intelligentie of robots nodig hebben om uit te maken of we al dan niet robots zijn!

Otto Spong, Paramaribo (Suriname)

Duurzamer baggeren In het omslagartikel van het maartnummer (2025) vroeg Rijkswaterstaat (RWS) negen bedrijven of het baggeren ook duurzamer kan. Het antwoord is volgens mij sim­ pel: minder zand opspuiten geeft minder

REA GEREN

uitstoot. Sinds de aanleg van de Eierlandse­ dam op Texel is in dat kustvak geen onder­ houd of zandsuppletie meer nodig.

De bedenker van de Eierlandsedam heeft de stroming rond de eilanden en de kop van Noord­Holland nader bestudeerd, en ver­ volgens ook zo’n lange strekdam bedacht van de Zuiderhaaks naar Den Helder. Wordt deze dam aangelegd, dan zou de kust van Petten tot Den Helder geen zandsuppleties meer nodig hebben. Dergelijke lange dam­ men, ook wel gestuurde kustverdediging genoemd, zijn een bewezen innovatie.

Als RWS aan zandhandelaren vraagt om duurzamer te werken, zal dat alleen resulte­ ren in het gebruik van schonere brandstof.

De vraag is dus: wat wilde RWS nu echt wil bereiken met de oproep aan de zandlobby?

Piet van Noort, Petten

De prijs van waterstof In het artikel ‘Hoge ambities, weerbarstige praktijk’ (juni 2025) over de Duitse strate­ gie op het gebied van groene waterstof wordt ook op de kosten ingegaan. Een van de redenen dat er vaak negatief over waterstof wordt gesproken, is inderdaad vaak de vermeend hoge prijs. Maar stel nu dat juist waterstof de uitgewerkte techniek is en olie de nieuwe. Alle installaties voor olie­ en gaswinning moeten dan volledig van de tekentafel af worden ontworpen.

Boortorens, raffinaderijen met destillatie­ kolommen, naftakrakers, katalyseproces­ sen: alles nieuw, niets in serie. Benzine zou zeker meer dan tien euro per liter kosten.

Neem nu waterstof: wat is daar allemaal voor nodig? We veronderstellen dat de in­ stallatie in de woestijn staat waar de zon op­ timaal schijnt. We werken met trogspiegels die het zonlicht op een stalen buis concen­ treren. De spiegelstraat (spiegels van dunne roestvrij staalplaat, fundering, besturing om op de zon te richten en de receiver­buizen) wordt in serie gebouwd. Het opslagsys­ teem is ook standaard, in serie vervaardigd.

Daarmee is de warmteproductie voor de stoomturbine constant over 24 uur. De stoomturbines en draaistroomgeneratoren worden ook nu al in serie vervaardigd. De

laatste stap is het elektrolysesysteem. Deze systemen worden nu ook al volop gebouwd.

Niet vergeten: in de woestijn is meestal geen zoet water voorhanden. Een pijpleiding voor zeewater volstaat want met moderne ultrafiltratie kan voor relatief weinig geld voldoende zoet water worden gemaakt voor het elektrolyseproces en andere waterbe­ hoeften.

In dit scenario is de prijs van een peta­ joule waterstof vast en zeker lager dan die van een petajoule olie of gas.

Jan Brugman, Ede

Zomerpuzzel Als elektronicus had ik de verschillen tussen de twee schakelingen (Zomerpuzzels, juni/ augustus 2025) gauw gevonden. Veel leuker vond ik het om het schema te ‘lezen’. Het betreft een Chorus­geluidseffect, date­ rend van rond 1975­1978. Het hart van de schakeling is de MN3207, een zogenaamd ‘Emmertjes’­geheugen. Dat is een analoog schuifregister van 1024 emmertjes waarvan de lading door een peristaltische polarisatie van elektroden wordt verschoven. Deze techniek wordt tegenwoordig alleen nog ge­ bruikt in charged coupled devices (CCD’s).

Hiermee wordt een analoge audiovertraging gemaakt van circa vijftig milliseconden (galm). De MN3102 is de bijbehorende klokchip, deze wordt gemoduleerd door een variabele oscillator opgebouwd met IC3a en IC3b. Q1 dient als ingangsbuffer, OUT B kan met een schakelaar worden omgeschakeld van bypass naar chorus.

IC6, de CD4027 is een JK FlipFlop die wordt gebruikt als elektronische pulsscha­ kelaar: aan­uit­aan etc. De output van de flipflop schakelt met behulp van J­FET’s het bewerkte analoge signaal bij de uitgangs­ sommatoren IC2a en IC2b.

Al met al een knap staaltje analoge/ digitale signaalbewerking. Vandaag de dag worden dit soort audiobewerkingen geheel digitaal gedaan.

Ik vraag mij af of de puzzelmaker zelf dit schema kon lezen of gewoon iets heeft uitgezocht dat er leuk uitzag?

Andries Lohmeijer, Enschede

Wilt u reageren op een artikel in De Ingenieur? U kunt uw brief, bij voorkeur niet langer dan driehonderd woorden, mailen naar redactie@ingenieur.nl of sturen naar De Ingenieur, Postbus 30424, 2500 GK Den Haag. De redactie behoudt zich het recht voor brieven in te korten en te redigeren of te weigeren.

50

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Weekend van de Wetenschap

Inspirerende Ingenieurs Op zondag 5 oktober vertellen ingenieurs over hun coolste projecten.

Met vanaf 13:00 uur onder meer:

QUIZ

je Test ennis iekk techn

* Luci Santema laat fietsers stralen * Martine Stam maakt dijken sterker * Harry Stokman is gelijkstroom-influencer * Solar Boat Twente vaart snel en schoon * Julia Wasala bekijkt de aarde met AI * en nog veel meer!

Kom langs en laat je inspireren!

Volledige programma: deingenieur.nl/inspirerendeingenieurs Locatie: KIVI, Prinsessegracht 23, Den Haag

Dit gratis event vindt plaats in het kader van het Weekend van de Wetenschap. Tijdens dit eerste weekend van oktober openen door het hele land universiteiten, bibliotheken, musea, ziekenhuizen en onderzoeksinstellingen hun deuren. Wees welkom!

De Ingenieur in gesprek

Water wordt ondergewaardeerd, vindt watertechnoloog Ralph Terlouw

‘Schoon water is niet vanzelfsprekend’ In 2027 moet het Nederlandse oppervlaktewater voldoen aan de normen van de Europese Kaderrichtlijn Water.

We zijn er nog lang niet, waarschuwt watertechnoloog Ralph Terlouw van adviesbureau Veolia Nederland.

Tekst: Marlies ter Voorde

Als er geen extra actie wordt ondernomen, is de kans groot dat Nederland in 2027 niet voldoet aan de Europese Kaderrichtlijn Water. Volgens deze richtlijn, die is opgenomen in de Nederlandse Waterwet, moet al het oppervlaktewater in dat jaar een goed leefgebied vormen voor de dieren en planten die erin thuishoren. Ook moet er redelijk eenvoudig drinkwater van zijn te maken.

De specifieke doelstellingen zijn voor elk waterlichaam anders.

Om aan de normen te voldoen, is het noodzakelijk dat bedrijven hun watergebruik, -zuivering en -lozingen aanpassen. Ralph Terlouw, die voor duurzaamheidsbedrijf Veolia werkt aan het draaiende houden van waterzuiveringen op industriële locaties, adviseert en ondersteunt ze hierbij.

Is de kwaliteit van het water zo slecht tegenwoordig?

‘Nee, als je maar ver genoeg in de tijd teruggaat, is de waterkwaliteit juist verbeterd. Op foto’s uit de jaren ’50, van de Amsterdamse grachten en van sloten of ander water waar de industrie op loosde, zie je het vieze schuim gewoon drijven. Er zat toen veel troep in het water, er zat vaak geen leven meer in. Sindsdien zijn er regels gekomen. Fabrieken zijn hun water gaan zuiveren voor ze het lozen. De kwaliteit van het oppervlaktewater is gestaag toegenomen.

Maar intussen zijn er ook betere analysemethoden ontwikkeld, waarmee we meer stoffen kunnen aantonen en in veel lagere concentraties. Dus nu zijn ook medicijnresten, PFAS en microverontreinigingen te zien. We weten dus vooral steeds meer. Daardoor lijkt het soms 52

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

slechter te gaan. Vroeger zaten deze stoffen misschien ook al in het water, maar wisten we het niet. Of we wisten niet dat ze schadelijk waren.’

Als het zo goed gaat, wat is dan het probleem?

‘De nieuwe Kaderrichtlijn Water (KRW) is strenger dan de vorige, met als doel de biodiversiteit te verbeteren en de drinkwatervoorraad te beschermen. De verbetering van de afgelopen decennia is aan het stagneren. Nederland is flink gegroeid, zowel in aantal inwoners als in industrie. Daarmee stijgt het aantal kilogrammen vervuiling dat op het water wordt geloosd en er dus weer moet worden uitgehaald.

De laatste stappen in de zuivering, waar het nu om gaat, zijn het moeilijkst en kosten de meeste energie.

Medicijnresten komen bijvoorbeeld voor in heel lage concentraties, maar er moeten wel enorme volumen water worden behandeld om ze eruit te krijgen.’

Wat als we de normen uit de KRW niet op tijd halen? Zijn de gevolgen dan net zo groot als bij de stikstofcrisis?

‘Niet van de ene dag op de andere. De industrie heeft momenteel al vergunningen voor bijvoorbeeld lozingen, die in veel gevallen zelfs voor onbepaalde tijd gelden.

Maar ondernemers die nieuwe fabrieken of bedrijven starten, krijgen met nieuwe omgevingsvergunningen te maken. Die zullen in onderhandeling moeten met provincies en omgevingsdiensten. Er wordt door verschillende waterbedrijven en overheidsinstanties voor gepleit deze vanaf nu een beperkte geldigheidsduur te geven.

2005-2009: opleiding Chemische Technologie aan de Hogeschool Utrecht 2016-2020: procestechnoloog bij voedseltechnologiebedrijf Corbion 2020-2021: opleiding Hogere Technische Afvalwaterzuivering, bij trainingsinstituut Wateropleidingen Sinds 2020: watertechnoloog bij Veolia Nederland

Ligt de lat niet te hoog?

‘Ik denk het niet. Tot nu toe lag de focus bij bedrijven doorgaans niet op bewust omgaan met water. Iedereen was veel meer bezig met de uitstoot van stikstof en van CO2, vanwege de beperkte regelgeving voor waterverbruik. Met strengere vergunningen moeten bedrijven meer gaan investeren in waterzuivering of verstandiger met het water omgaan. Dat eerste kost geld, maar de technieken zijn er. Je kunt van afvalwater zelfs drinkwater maken.’

Waterbedrijven waarschuwen steeds vaker voor drinkwaterschaarste. Hangt dat hiermee samen? foto : veolia water

‘De KRW gaat over het lozen van gebruikt water op het oppervlaktewater. Dat moet dan eerst worden gezuiverd.

Bij drinkwater gaat het om winning, voornamelijk uit grondwaterbronnen, gevolgd door een nazuivering.

Voor drinkwater gelden dus andere regels en uitdagingen. Drinkwater moet aan de eisen van de drinkwaterwet voldoen. Die zijn veel strenger dan die voor het oppervlaktewater. Het meeste drinkwater wordt afgenomen door consumenten, door huishoudens dus. Een veel kleiner deel gaat naar de industrie. Daar wordt vooral oppervlakte- en zout water gebruikt.

Maar inderdaad, er is schaarste. Ook drinkwaterbedrijven zijn gebonden aan vergunningen, er zit een maximum aan de hoeveelheid grondwater die zij mogen oppompen. Het probleem hierbij is met name dat lange droogteperioden steeds vaker voorkomen. In sommige delen van Nederland, zoals de zandgronden in delen van Oost-Nederland, krijgen nieuwe bedrijven nu al geen wateraansluiting meer, in sommige andere regio’s alleen met een garantie tot aan 2030. Daarvan zijn de meeste mensen zich niet zo bewust.’

Wordt dat niet een veel grotere crisis?

‘Ook hier geldt dat bewustzijn al veel zou helpen. Nederland is een echt waterland, water kost nauwelijks iets en is altijd voorradig. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar is

t

Op dit moment begeleid ik zelf een klant in zo’n vergunningsproces. Dat is een heel traject, waarbij elke instantie eigen inzichten en ambities heeft. Een richtlijn is geen hard getal, maar geeft een bepaalde marge aan waarbinnen de verontreiniging moet blijven. Tussen de onderkant en de bovenkant van die bandbreedte zit soms niet heel veel verschil in de toegestane concentratie, maar wel in de technieken die nodig zijn om die concentratie te bereiken. En dat heeft weer invloed op de benodigde investering. Het kan een verschil betekenen tussen een bedrag van één of tien miljoen euro.’

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

53

QUOTE

Drinkwater van goede kwaliteit heeft een prijs

het niet. In Nederland kunnen we zorgvuldiger met water omgaan. De prijs van drinkwater is hier erg laag, als je die vergelijkt met de landen om ons heen. Drinkwater van goede kwa­ liteit heeft een prijs, maar daar denkt vrijwel niemand aan als hij de kraan open zet. Terwijl we dat wél doen als we de verwar­ ming hoger zetten.

Natuurlijk zijn er wel reclamespotjes die mensen aan­ moedigen eens wat korter te douchen, maar daar blijft het wel zo’n beetje bij – en dat is vooral vanwege bespa­ ring van energie, niet van water. In België doen ze dat beter, met een hogere waterprijs en met regelgeving.

Nieuwbouwhuizen moeten daar bijvoorbeeld standaard van een regenwateropslag worden voorzien, zodat be­ woners met regenwater de tuin kunnen sproeien en de auto kunnen wassen.

Zelf heb ik wel eens gekeken of het plaatsen van een regenwaterbuffer met een simpel filter bij mijn huis een goed idee zou zijn, om dat water bijvoorbeeld als spoel­ water te gebruiken. Maar het leggen van een buffertank met een pomp en een stuk leiding komt in Nederland financieel al niet uit. Het is goedkoper om de kraan open te zetten. De lage waterprijs brengt met zich mee dat er voor bedrijven ook geen stimulans is om aan besparing te doen. Het kost meestal meer dan het oplevert.’

‘Dat de watercrisis, om dat woord toch maar te gebrui­ ken, doorwerkt op andere uitdagingen. Water is goed te zuiveren met bijvoorbeeld membranen, maar dat kost veel energie en levert CO2­uitstoot of netcongestie op.

Er blijft bovendien een reststroom over met een hoge concentratie aan afvalstoffen. Een ander voorbeeld: in de vleesverwerkingsindustrie is veel water te besparen door veewagens te spoelen met grijs water in plaats van met drinkwater. Maar dat is weer in strijd met de strenge hygiëneregels uit de voedselwarenwet. Het gaat dus niet om water alleen, maar ook om zaken als voedselkwali­ teit, energiegebruik en CO2­uitstoot.’

Heeft België ook regelgeving voor bedrijven?

Gaat het dan wel lukken?

‘België heeft een waterafschakelplan voor bij water­ schaarste, waarbij bedrijven als eerste worden afge­ koppeld. Dat is een risico voor zo’n bedrijf – dus dat 54

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

zal kijken of het ook met minder water toe kan of een eigen nood­ voorraad kan aanleggen. Besparen begint vaak met meten om inzicht te krijgen in het waterverbruik en in eventuele lekkages. Daarna komt her­ gebruik – dus water eerst als drinkwater gebruiken en daarna als grijswater voor iets dat minder kwaliteit nodig heeft. Laaghangend fruit, dat we in Nederland vooralsnog laten hangen. Hier kom ik op plekken waar nog oude, inefficiënte zuiverings­ installaties staan, uit de jaren ’80, of waar bemetering ontbreekt. Daar valt echt veel te winnen.’

Wat wordt het lastigst?

‘Alles begint met bewustzijn. Dus als we ons allemaal realiseren hoe kostbaar schoon water is, zijn we al een heel eind.’ •

WAAR

KUN N EN

W E

N A A RT O E?

DE

IN GEN IEU R

T IP T

T E K S T: J I M H E I R B A U T

Bijenkunst Museum Kranenburgh in het Noord-Hollandse kunstenaarsdorp Bergen heeft de bijzondere solotentoonstelling For Eternity, met werk van de Slowaakse kunstenaar Tomáš Libertíny. Die werkt al twintig jaar met honingbijen. Door middel van experimenten en onderzoek weet de kunstenaar zijn bijen steeds beter te verleiden tot cocreatie van ingenieuze sculpturen van honingraat.

Meer info: kranenburgh.nl/ tentoonstelling/154/tomas-libertiny-for-eternity

t/m 30/11 Droomlandschappen Maar weinig Nederlandse ontwerpers zijn in het buitenland zo bekend als Piet Oudolf. Deze landschapsontwerper doet projecten over de hele wereld. Bekende projecten van zijn hand zijn, behalve in eigen land, te vinden van New York (de High Line) tot Somerset en de Vitra Campus in Zuid-Duitsland. Kunstkerk Dordrecht toont dit najaar de droomlandschappen van Oudolf met de tentoonstelling Dreamscapes. Het universum van de ontwerper komt tot leven met tekeningen, schetsen, fotografie en film. De tentoonstelling nodigt uit om aandachtiger te kijken naar wat groeit, verandert en voorbijgaat. Overigens is een van Oudolfs nieuwste tuinen te bewonderen in het Dordtse Hofkwartier, vlak voor de ingang van de Kunstkerk.

Meer info: kunstkerk.com/agenda/piet-oudolf-dreamscapes

t/m 1/3/’26 Hightech haute couture Modeontwerper Iris van Herpen is wereldberoemd geworden met haar futuristische designs. Hiervoor maakt zij vaak gebruik van de modernste maaktechnieken, zoals lasersnijden en 3D-printen. De Kunsthal in Rotterdam heeft vanaf eind deze maand de overzichtstentoonstelling Sculpting the Senses, een ‘meeslepend overzicht waarin mode, hedendaagse kunst, design en wetenschap samenkomen’, aldus het museum. Bezoekers lopen langs ruim honderd iconische creaties, waarin Van Herpen voortdurend de grenzen van haute couture verlegt. Haar creaties worden uitgelicht aan de hand van negen thema’s, een 21ste-eeuws rariteitenkabinet en een replica van haar atelier in Amsterdam.

Meer info: kunsthal.nl/nl/plan-je-bezoek/tentoonstellingen/iris-van-herpen/ foto ’ s : walter herfst ; luigi & iango ; studio libertiny . met dank aan galerie ron mandos

Alles over 3D-printen In de oude Koepelgevangenis in Haarlem huist sinds deze maand Nederlands eerste museum dat is gewijd aan 3D-printen. De eerste tentoonstelling duikt in de historie, van de eerste ideeën in de jaren veertig van de vorige eeuw tot de mogelijkheden van vandaag.

Meer info: 3d-printgallery.com

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

55

Theoretisch weten als middel Onze maatschappij is doordesemd met ingenieursdenken, betoogt Peter Rodenburg in een boek over Delftse efficiency-ingenieurs Tekst: Pancras Dijk

Pioniers van efficiën­ tiedenken. Delftse efficiency­ingenieurs, 1900­1950 Peter Rodenburg | 336 blz. | € 29,99

56

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

‘Een ingenieur is iemand die op technisch terrein de kennis bezit te handelen, voor te bereiden, tot stand te brengen, maar volstrekt niet om aan het oeconomisch gedeelte van de regeling der toestand deel te nemen.’ Toenmalig minister van binnenlandse zaken Abraham Kuyper liet er geen misverstand over bestaan. Ingenieurs: laat economische aangelegenheden over aan degenen die er wél verstand van hebben.

De ARP-leider en latere premier reageerde kort na 1900 op een verzoek om de studenten aan de Technische Hogeschool in Delft niet alleen te onderrichten in de technische vakken, maar ook een opleiding tot sociaal-technisch ingenieur aan te bieden. Het citaat geeft goed aan dat het in het geheel niet voor de hand lag dat ingenieurs zich zouden gaan bezighouden met economische vraagstukken. Toch zou het rationele denken van ingenieurs steeds verder doordringen tot de samenleving en zelfs dominant worden in het sociaaleconomische beleidsdomein.

Hoe dat proces zich heeft voltrokken, beschrijft Peter Rodenburg in het verbluffende Pioniers van efficiëntiedenken. Dit is een boek dat ik moest schrijven, zo licht Rodenburg toe, en behalve het grondige onderzoek dat aan het boek ten grondslag ligt, is het die urgentie die het lezen tot zo’n heerlijke leeservaring maakt.

Bij de 19de-eeuwse economische denkers lag de nadruk op de rechtvaardiging van de verdeling van het nationaal product.

Naar een begrip als ‘efficiëntie’ kun je in hun teksten lang zoeken. De Amerikaanse werktuigbouwkundig ingenieur F.W. Taylor (1856-1915) zag als een van de eersten het belang van het uitbannen van verspilling, om zo de industriële potentie ten volle te benutten.

Zijn denkbeelden vonden vruchtbare aarde in Delft. Voor een kleine groep ingenieurs daar werd efficiëntie ‘het begrip dat techniek, kracht, energie, verbruik, economie, moderniteit en sociale vooruitgang samenbond in één enkel, allesoverkoepelend concept’. Ze sloten zich aan bij ingenieursvereniging KIVI, waar in 1924 de afdeling Technische Economie werd opgericht, en ze manifesteerden zich maatschappelijk, onder meer met artikelen in De Ingenieur.

Het is geen toeval dat het concept juist in het interbellum tot bloei kwam. De snelle economische groei ontketende een revolutie in de maakindustrie. Om te voldoen aan de toenemende vraag was massaproductie noodzakelijk. Ingenieurs die de industriële werkprocessen opzetten, kwamen al doende in aanraking met optimalisatievraagstukken, zoals de optimale afschrijftermijn van een machine, de optimale voorraad van grondstoffen of reserveonderdelen, de routering van de bewerkingsvolgorde, de minimalisering van de kosten. Op deze vraagstukken van bedrijfseconomische aard lieten ingenieurs hun rationele manier van denken los.

Rodenburg neemt de tijd uit te leggen wat dat ingenieursdenken precies typeert.

Ingenieurs zijn in de definitie waarop Rodenburg uitkomt ‘analytische probleemherkenners die creatief technische oplossingen of verbeteringen verzinnen of aanpassingen maken, waarbij geldt dat de eenvoudigste oplossing meestal de beste is’. Met instemming haalt hij de toonaangevende efficiency-ingenieur Ernst Hijmans aan, die (in 1947) schreef: ‘Tegenover de beoefenaar der zuivere wetenschap is de ingenieur toepasser. […]

Voor de ingenieur is [het] theoretische weten geen doel, maar een middel. Zijn belangstelling gaat uit naar het beheersen en vormen der stof.’

Door de maatschappij als een machine te beschouwen, konden ze die als een ingenieur te lijf gaan – in een poging die te optimaliseren. Opvallend is dat de Delftse efficiëntie-ingenieurs allemaal van progressieve, linkse politieke snit waren en zich sterk maakten voor sociale hervormingen. Uiteindelijk legden ze zo de grondslag voor wat de maakbare samenleving zou gaan heten. Een samenleving die – zo maakt Rodenburg overtuigend duidelijk – is doordesemd van ingenieursdenken en die haar huidige vorm kreeg dankzij de toepassing van ingenieursmethoden in bestuur en beleid.

Zeker omdat we ook in dit blad nog wel eens opmerken dat het met name alfa’s zijn die het beleid uitstippelen, en bèta’s nauwelijks te porren zijn voor een functie in het openbaar bestuur of de politiek, is dat een welkom en verfrissend geluid.

Van hoogmoed tot onderwaterdrama Een Amerikaanse ondernemer en ingenieur wilde met een onderzeeër van glasvezelcomposiet het wrak van de Titanic bezoeken. Dat eindigde in een drama. Hoe het zover kon komen, toont een nieuwe documentaire op Netflix.

Sleutelen aan de stad Dat de jarige hoofdstad Amsterdam van een vervallen havenstad uitgroeide tot een aantrekkelijke metropool, is te danken aan uitgekiende stadsplanning.

Tekst: Pancras Dijk

Vijftig jaar geleden vierde Amsterdam zijn zevenhonderdste verjaardag. De stad stond er niet goed voor. Haven en industrie waren in verval, met tienduizenden tegelijk verkasten bewoners naar nieuwe groeikernen als Purmerend en Almere en met de aanleg van infrastructuur, zoals een metro, wilde het ook niet vlotten. ‘Amsterdam is wereldwijd een toonbeeld van succesvolle stadsplanning’, schrijft burgemeester Femke Halsema in het voorwoord van het nieuw verschenen Stadsontwikkeling Amsterdam 1975-2025, maar dan denk ik toch op de eerste plaats aan de aanleg van de Grachtengordel (zeventiende eeuw) en het Algemeen Uitbreidingsplan (1935) van Cornelis van Eesteren, beide gekoesterde relicten uit een ver verleden.

Dat beeld heb ik (inmiddels bijna 35 jaar import-Amsterdammer) moeten bijstellen na lezing van deze mooi verzorgde uitgave van nai010. Dat Amsterdam er op z’n 750ste verjaardag zo goed voorstaat, is te danken aan decennia van uitgekiend sleutelwerk door stedenbouwkundigen, wethouders, noem maar op. Auteur Marnix de Hoog, zelf stedenbouwkundig ingenieur, maakt per tijdvak en met behulp van talloze illustraties inzichtelijk hoe de transformatie van de stad zich sinds 1975 buurt voor buurt heeft voltrokken, en wat daarbij de beweegredenen waren.

In het laatste hoofdstuk kijkt De Hoog vijftig jaar vooruit. Anders dan in de andere grote steden van het land is de ontwikkeling van Amsterdam altijd zonder al te radicale ingrepen verlopen: de oude structuur bleef steeds in tact. Of de bevolkingsgroei van de afgelopen jaren doorzet, hangt van tal van factoren af, maar de scenario’s die De Hoog schetst ogen aantrekkelijk. Op naar het volgende feestjaar!

Stadsontwikkeling Amsterdam 1975-2025 Marnix de Hoog | 248 blz. | € 49,95 foto : netflix

Tekst: Jim Heirbaut

Het was wereldnieuws in 2023: een experimentele duikboot implodeerde onderweg naar het wrak van het legendarische gezonken schip Titanic. De vijf inzittenden, onder wie de eigenaar en enkele schatrijke toeristen, kwamen om het leven.

Experts hadden eerder al grote vraagtekens gezet bij met name de cabine van duikboot Titan. Die was namelijk van glasvezelcomposiet gemaakt, een hoogst ongebruikelijk materiaal voor onderzeeërs. De onlangs verschenen documentaire Titan. The OceanGate Submersible Disaster vertelt hoe het zover heeft kunnen komen dat het bedrijf OceanGate zijn oprichter en een aantal betalende passagiers de dood injoeg.

Hoewel de uitkomst van het verhaal bekend is, blijft Titan boeiend tot het einde. Dat zit hem vooral in het ongeloof over de ceo van OceanGate, Stockton Rush. Deze ingenieur, telg uit een rijke familie, had de droom om expedities naar het wrak van de Titanic betaalbaarder te maken. En wel door de romp van het vaartuig te vervaardigen uit composiet, in plaats van uit de in de branche gebruikelijke materialen als staal, titanium of aluminium. Het probleem met glasvezelversterkt composiet is echter dat het niet geschikt is voor het opvangen van de enorme waterdruk op grote diepte. De Titanic ligt op ongeveer 3.800 meter diepte op de zeebodem.

Hoewel er genoeg techniek langskomt, gaat de documentaire niet al te diep in op de materialendiscussie en de knappende vezels tijdens de testduiken. Centraal staat de dictatoriale leiderschapsstijl van ceo Stockton Rush. Wie het waagde een kritische vraag te stellen, kon een uitbrander verwachten.

Ex-werknemers die twijfels uitten over de materiaalkeuze voor de romp of bemande testduiken, werden ontslagen of beslisten zelf dat ze geen deel meer wilden uitmaken van de missie. Helemaal schrijnend is het verhaal van een klokkenluider die na zijn ontslag door Rush kapot werd geprocedeerd.

Begreep Titan-baas Rush eigenlijk wel wat composietmaterialen zijn, vraagt de interviewer aan een voormalige werknemer van het bedrijf. ‘Nee’, antwoordt die. ‘Eigenlijk had hij geen idee.’ Een ontluisterend antwoord.

Titan. The OceanGate Submersible Disaster Netflix | 111 min.

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

57

MEDIA

Denken over landschap Een nieuw handboek belicht de belangrijkste cultuurschat van ons land: het landschap.

Tekst: Pancras Dijk

We moeten huizen bouwen, duurzame energie opwekken, de gevolgen van een veranderend klimaat het hoofd bieden, de landbouw vergroenen en de natuur versterken. En de enige ruimte die we daarvoor ter beschikking hebben, is het lapje grond dat we Nederland noemen. In elk van de ingrijpende, ruimtelijke opgaven waarmee we nog decennia zullen worstelen, is het landschap de cruciale factor. Meer kennis van dat landschap is daarom noodzakelijk: die zou het startpunt moeten zijn van alle beslissingen die de inrichting van het land beïnvloeden.

Alle beschikbare kennis is nu samengebald in een lijvig handboek dat zo rijk is aan tekst, grafische informatie, nieuw, historisch en paleografisch kaartmateriaal en sublieme fotografie dat ik er na twee maanden lezen, bladeren en bewonderen nog lang niet op ben uitgekeken. Landschappen van Nederland, verschenen bij Uitgeverij Matrijs, kwam tot stand onder redactionele leiding van ingenieur en hoogleraar landschapsgeschiedenis Theo Spek, met medewerking van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Kenniscentrum Landschap van de Rijksuniversiteit Groningen.

Welke landschapstypen kent Nederland eigenlijk? Over die vraag wordt al meer dan honderd jaar gediscussieerd. De komst van digitale geografische informatiesystemen (GIS) maakte een veel gedetailleerder kartering mogelijk, maar landschapstypering blijft mensenwerk. Alle eerdere indelingen wegend baseert Spek dit boek op een eigen, nieuwe indeling, waarin ons land zeventien landschapstypen telt, elk met eigen geografische, natuurlijke en culturele karakteristieken. Dat is immers wat een landschap is: de vrucht van de wisselwerking tussen aarde, natuur en mens.

Die definitie impliceert ook dat elk landschap dynamisch van aard is. Moeten we alles proberen te behouden zoals het nu is?

Welnee, betogen de auteurs. Maar voor we grote, ruimtelijke ingrepen plegen, is het verstandig om te weten welke kenmerken dat specifieke landschap bijzonder maken.

‘Denken over landschap is denken over lange lijnen in de tijd’, stelt Spek. Wat is het goed dat er nu een toegankelijk handboek ligt om het verhaal van al die landschappen meer bekendheid te geven.

Landschappen van Nederland Theo Spek (red.) | 696 blz. | € 89,95

Langs de kust van de Noordoostpolder, ten noorden van Urk, is windmolenpark Westerweerwind aangelegd.

58

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

foto : hollandse hoogte / anp / siebe swart

Q&A

Elke maand zijn er talloze nieuwe boeken, toneelvoorstellingen, podcasts en video’s. De Ingenieur pikt de interessantste eruit en stelt de maker vijf vragen.

In Don’t mention the VAR beschrijft technofilosoof en NAC-supporter Rens van der Vorst hoe een technologisch hulpmiddel onbedoeld alle aandacht opeist.

Wat weten we nu eigenlijk van de manier waarop ChatGPT wordt gemaakt? In The OpenAI Podcast komen makers én gebruikers aan het woord. the openai podcast | vier afl. openai.com/podcast

Tekst: Jim Heirbaut

1 2 3 4 5

Wat doet een technofilosoof?

‘Filosofische ideeën over technologie bekender maken onder een breed publiek. Het is een zelfgekozen titel. Er bestaan natuurlijk techniekfilosofen, maar hun ideeën blijven voor het breder publiek vaak wat te abstract. Ik wil juist van het hoofd naar het hart bij de lezers.’

Waarom moest dit boek er komen?

‘Ik zag de onverwachte en, wat mij betreft, ongewenste gevolgen van de invoering van de VAR (video assistant referee). Zo wordt er niet meer vol overtuiging gejuicht, omdat de voetballer weet dat een doelpunt nog kan worden afgekeurd. De VAR staat voor mij voor alles dat misgaat op het moment dat technologie wordt ingezet als oplossing. Al snel kijken we dan niet meer vanuit het probleem naar technologie, maar vanuit technologie naar het probleem.’

Wat fascineert u aan dit onderwerp?

‘Het blijft me verbazen hoe technologie de blik verandert waarmee we naar de wereld kijken. Na de invoering van de VAR vinden vrienden ineens dat een voetballer die twee centimeter buitenspel staat, moet worden afgevlagd. Maar dat was nooit de bedoeling van de buitenspelregel. Met nieuwe technologie wordt het moeilijk om te praten over wat de bedoeling is. Maar dat zouden we wel moeten doen.’

Waarom moeten ingenieurs het boek lezen?

‘Omdat het kan bijdragen aan een andere mindset. Met technologie kunnen ingenieurs bijdragen aan wat de bedoeling is. Niet andersom: technologie ontwikkelen en dan gaan bedenken wat je er misschien mee zou kunnen. Die verkeerde gedachtegang zie je nu ook weer bij kunstmatige intelligentie.’

Wat hoopt u met dit boek te bereiken?

‘Als ik ook maar één elementje kan veranderen van de manier waarop de VAR wordt toegepast, dan ben ik klaar, dan zit mijn werk erop. Als ik mag kiezen, dan is het dat een scheidsrechter nooit meer naar het videoscherm hoeft te lopen. Dat is een weeffout in het VAR-systeem. Als niet duidelijk is of er een grote fout is gemaakt, moet er gewoon worden doorgespeeld. Heeft de scheidsrechter wel een duidelijke fout gemaakt, dan kan de VAR die beslissing corrigeren, klaar. Daar is die vernederende gang naar dat scherm niet voor nodig.’

Don’t mention the VAR Rens van der Vorst | 180 blz. | € 22,50 | e-boek € 14,99

foto : fjodor buis

Is de vorm van het landschap allesbepalend? Welnee, betoogt Marnix Samson in een prachtboek over grote ingenieursprojecten: de mens is de geografie allang de baas. earth shapers | 344 blz. | € 25,99

In juni 2017 kostte een brand in de Londense Grenfell-toren 72 mensen het leven. De zoektocht naar de oorzaak leidt naar de ingenieursfirma die de beplating heeft gemaakt. grenfell uncovered | 100 min. | netflix

Als AI nóg krachtiger wordt, hoe zal de wereld er dan over vijftig jaar uitzien? Ook in zijn nieuwste boek stelt techniekfilosoof Lode Lauwaert belangrijke vragen. ai, wat niemand ons vertelt. ook chatgpt niet | 256 blz. | € 22,50

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

59

Nieuws en activiteiten uit de vereniging ONDER REDACTIE VAN MARLIES TER VOORDE

Chips revisited De halfgeleiderindustrie wordt op geopolitiek gebied steeds belangrijker. Zo zijn moderne chips onmisbaar voor hoogtechnologische communicatieapparatuur en wapens. Dit congres gaat over de recente doorbraken en over de toekomst van de Europese deep tech en halfgeleiderindustrie. Daarnaast presenteert de TU Eindhoven zijn nieuwe onderzoeksinstituut voor halfgeleiders, quantum, fotonica en de ontwikkeling van hightech-systemen en chips van de toekomst.

The future of chips, Eindhoven, 30 september, 10.0016.00 uur, kivi.nl/communities/regionale-afdelingen/ zuid/activiteiten

Nederland Waterland Op het gebied van watermanagement heeft Nederland altijd een leidende rol gespeeld. Vroeger ging het daarbij vooral om het drooghouden of zelfs -maken van het land, tegenwoordig gaat het ook om het verbeteren van de waterkwaliteit en het omgaan met droogte. In het recent geopende kantoor van Haskoning in Delft vertellen drie vrouwelijke sprekers over hun werk in de waterbranche.

The Netherlands – Land of Water, NVI jaarcongres, Delft, 23 september, 14.3018.00 uur, kivi.nl/communities/vakafdelingen/netwerk-vrouwelijke-ingenieurs/ activiteiten

KIVI opent voordeur

Na de salderingsregeling Huishoudens en kleine bedrijven kunnen zelf opgewekte stroom die ze terugleveren aan het net wegstrepen tegen het verbruik. Vanaf 1 januari 2027 stopt deze salderingsregeling, al blijft er een vergoeding gelden voor teruggeleverde stroom. Wat zijn straks de (financiële) voor- en nadelen van zelf stroom opwekken?

KIVI Netwerk Café: Stroom na de salderingsregeling, Groote Sociëteit Arnhem, 6 oktober, 19.30-22.00 uur, kivi.nl/communities/regionale-afdelingen/gelderland/ activiteiten 60

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Het gebouw waarin KIVI huist, is van oorsprong een patriciërshuis. Het monumentale pand is gebouwd tussen 1726 en 1728, en sinds 1919 eigendom van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Op Open Monumentendag opent KIVI de deuren voor het publiek. Wie binnenloopt, krijgt allerlei bijzonderheden te zien en te horen.

Wist u bijvoorbeeld dat het trappenhuis rijk is aan Lodewijk XIV-stucwerk uit de bouwtijd, of dat het KIVIgebouw het enige pand is aan de Prinsessegracht waarvan de ingang niet in het midden is geplaatst?

Open Monumentendag 2025, KIVI-gebouw Den Haag, 13 september, 10.00-17.00 uur, kivi.nl/activiteiten beeld : depositphotos ; kivi

Tevreden bèta’s Bèta’s zijn redelijk tevreden met hun werk. Dat is het beeld dat oprijst uit het recente Bèta-Beloningsonderzoek, door adviesbureau Berenschot gehouden onder een brede groep bèta’s. Onder de ruim duizend respondenten waren ook veel leden van onder meer chemievereniging KNCV en ingenieursvereniging KIVI. Over het algemeen werken de bèta’s naar eigen zeggen redelijk hard. Bijna de helft ervaart de werkdruk als hoog of zelfs (een kleine groep) te hoog. De andere helft vindt de werkdruk wel in orde. Alleen als er zich een mooie gelegenheid voordoet, overweegt de bèta een overstap naar een ander bedrijf. Actief op zoek naar een andere werkgever is niet meer dan 15 procent van de respondenten.

Studenten die zich nog oriënteren op de banenmarkt, zoeken daarbij in de eerste plaats naar een goede balans tussen werk en privé. Werkomgeving, bedrijfscultuur, baanzekerheid, inhoudelijke uitdaging en doorgroeimogelijkheden worden ook belangrijk gevonden. Opvallend genoeg zetten veel minder studenten de mogelijkheid om maatschappelijke impact te maken bovenaan hun prioriteitenlijst.

Voor gevestigde ingenieurs zijn persoonlijke ontwikkelingsmogelijkheden de belangrijkste reden om een andere baan te zoeken, met een beter salaris als goede tweede. Het allerbelangrijkst voor de werktevredenheid vinden we echter de sfeer en de collegialiteit op het werk.

Meer lezen over de uitkomsten? Kijk op deingenieur. nl/betabeloningsonderzoek

Hoogste onderscheiding voor Jan van der Tempel Op 5 september heeft KIVI Jan van der Tempel, ceo van het bedrijf Ampelmann, benoemd tot Fellow Chartered Engineer, als erkenning van zijn uitzonderlijke vakmanschap. De eretitel is de hoogste en meest prestigieuze die KIVI aan een ingenieur kan toekennen.

Van der Tempel geldt als een belangrijke innovator op offshore-gebied. Hij is bekend als uitvinder en ontwikkelaar van de Ampelmann, een stabiele loopbrug voor boorplatformen en windmolens op zee, die het werken in de offshore veiliger heeft gemaakt.

Daarnaast heeft hij gewerkt aan een hydraulische windmolen, de Delft Offshore Turbine (DOT), waarmee elektriciteit kan worden opgewekt en drinkwater uit zeewater kan worden gemaakt.

Van der Tempel heeft zich altijd ingezet voor goed onderwijs en onderzoek, met name in het offshore-domein en op het terfoto : ampelmann

rein van duurzame energie. Hij is een van de oprichters van De Oude Bibliotheek (DOB) Academy, een opleidingsinstituut voor de offshore-energiesector in de oude bibliotheek van de TU Delft.

De titel Fellow Chartered Engineer bestaat sinds 2015 en is pas drie keer eerder toegekend.

Ga voor een uitgebreid verslag van de feestelijke ceremonie naar deingenieur.nl

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

61

Startup

Elk jaar weer beginnen er vele ambitieuze startups om met technologie de wereld beter te maken.

De Ingenieur gaat bij ze op bezoek.

Naam: Kumbe Doel: biodiversiteitsonderzoek in Tanzania ondersteunen Aantal medewerkers: 6 Startjaar: 2024 Locatie: Arusha, Tanzania

Technologie voor biodiversiteit De liefde voor de natuur van Afrika bracht haar naar Tanzania. Daar leidt ICT’er Judith Dekkers sinds vorig jaar het bedrijf Kumbe, dat tech­ nologische diensten aanbiedt voor het bestuderen van biodiversiteit.

Tekst: Marlies ter Voorde • Foto’s: Kumbe

De technologie die het bedrijf Kumbe voor het meten van biodiversiteit gebruikt, is bij de meeste ecologen wel bekend. De uit­ daging is het gebruik ervan in een omgeving waarvoor de apparatuur in eerste instantie niet is ontwikkeld, vertelt directeur Judith Dekkers. De startup Kumbe zit namelijk in Tanzania.

Kumbe is een woord uit het Swahili, en betekent iets als ‘Aha, nú weet ik het!’ Het bedrijf biedt diensten aan om biodiversiteit te bestuderen, gebruikmakend van camera­ vallen, bio­akoestische technieken en het analyseren van eDNA ofwel environmental DNA. Dat laatste is DNA dat door levende organismen is achtergelaten in de lucht, het water of de bodem, en daaruit kan worden geïsoleerd en geanalyseerd.

‘We leveren niet alleen de techniek, maar ook de mensen die daarmee kunnen om­ gaan’, vertelt Dekkers. Die mensen worden gratis opgeleid aan de Kumbe Academy, die

wordt gefinancierd uit de winst van het be­ drijf.

Natuurbeheer Dekkers, opgeleid als ICT’er aan de Univer­ siteit Twente, werd de eerste keer dat ze als 24­jarige in Afrika was meteen verliefd op het continent. ‘Ik bleef de twintig jaar daar­ na in de ICT werken, maar ging zo vaak ik kon naar Afrika, en was daar als vrijwilliger betrokken bij projecten voor natuurbehoud’, vertelt ze. Uiteindelijk besloot ze die vakge­ bieden te combineren, eerst bij de Neder­ landse ngo Sensing Clues en sinds september 2024 met haar eigen bedrijf in Tanzania.

Dekkers: ‘Vanaf 2022 werkte ik in Afrika als digital nomad en deed ik hier en daar klussen. Ik was voornamelijk in Tanzania.

De wereld van natuurbeheer is niet groot en je wordt in Afrika snel aan mensen voor­ gesteld, dus netwerken gaat als vanzelf. Zo groeide mijn klantenkring.’

Reptielen, zoals deze kameleon, staan zelden op camerabeelden; sommige maken geen geluid. Met eDNA kan hun aanwezigheid toch worden aangetoond.

62

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Het eerste geld kwam deels uit eigen zak: ze verkocht haar huis in Nederland. Ook heeft Kumbe twee aandeelhouders – een vriendin en een oud­collega – en kreeg het bedrijf spullen voor het lab van mensen en bedrijven die graag wilden bijdragen.

De uitdagingen van het werken in Tanza­ nia zijn deels praktisch van aard. Camera­ vallen worden soms gestolen of vernield, batterijen gaan snel op, het oerwoud is moei­ lijk begaanbaar en het kost soms maanden om spullen langs de douane te krijgen, ‘als het al lukt’, zegt Dekkers. Mensen goed infor­ meren over het doel van de camera’s lost een deel van die problemen op. Zonnepanelen gebruiken in plaats van batterijen ook.

Onbekende soorten Maar er zijn ook technologische uitdagin­ gen. Zo zijn AI­algoritmen die dieren op camerabeelden of in geluidsopnamen her­ kennen, doorgaans niet getraind op het oer­

Medewerkers van Kumbe, met in het midden Judith Dekkers.

Volgende maand in De Ingenieur Energie voor thuis Thuisbatterijen kunnen helpen fluctuaties in het stroomnet op te vangen.

Verkiezingen Op 29 oktober vinden weer Tweede Kamerver­ kiezingen plaats. In veel van de politieke thema’s van dit moment speelt techniek een rol.

‘Ik leg de lat hoog’ Steven van Roon leidt het Robotics Center aan de UTwente en is de motor achter de ontwikkeling van een bionisch been. Intussen bereidt hij zich voor op een 120 kilometer lange woestijnrun.

foto : valerie kuypers

woud van Tanzania. Dekkers: ‘Giraffen en koedoes van de savannen worden op beelden moeiteloos geïdentificeerd, dieren in het bos veel minder. Niet alleen vanwege de dichtbegroeide achtergrond, maar ook omdat ze vaak niet in de database zitten.’ Datzelfde geldt voor diergeluiden. ‘In Nederland lopen mensen rond met een app die vrijwel alle vogelgeluiden herkent’, zegt Dekkers, ‘maar in Tanzania heb je vaak geen match.’

Het geldt vooral voor amfibieën, waarop juist veel onderzoek is gericht. Dekkers: ‘Terwijl die best veel lawaai maken.’ Raar is het overigens niet, want in de bosgebieden van Tanzania worden aan de lopende band nieuwe soorten ontdekt.

Gelukkig kan bio-akoestische technologie ook nuttig zijn bij biodiversiteitsonderzoek als de diersoorten niet bekend zijn.

AI-algoritmen kunnen geluiden groeperen.

‘Ook daarmee is te meten of de biodiversiteit toeneemt’, zegt Dekkers. ‘Hoe meer groepen er worden geïdentificeerd, hoe hoger de biodiversiteit.’

De meest geavanceerde techniek uit Kumbe’s aanbod is eDNA-analyse. Daaruit rolt een overzicht van alle soorten die gedurende een bepaalde tijd DNA hebben achtergelaten in bodem, lucht of water. ‘Hoe lang dat tijdsinterval is, en hoe ver DNA zich in de lucht of het water verspreidt, moet nog wel worden onderzocht’, zegt Dekkers. ‘Het is een tamelijk nieuwe techniek.’

Duurzame impact Kumbe heeft twee vaste werknemers: Dekkers en mededirecteur Enock Chengullah.

Hij is socioloog en zoöloog, gespecialiseerd in natuurlijke bronnen en ontwikkeling.

Daarnaast zijn er momenteel vier project-

Studenten van de Kumbe Academy aan de slag met eDNA.

medewerkers en vijf vrijwillige adviseurs.

‘Tot we alles uit onze winst kunnen financieren, zetten we in op fondswerving’, zegt Dekkers, ‘bijvoorbeeld uit Europese fondsen voor wetenschappelijk onderzoek of fondsen die onderwijs in Afrika ondersteunen.’

Uiteindelijk hopen Dekkers en Chengullah dat Kumbe een zelfstandig bedrijf wordt, dat projecten ondersteunt die de biodiversiteit vergroten. Dekkers: ‘Want onze data leveren inzichten op die leiden tot de juiste acties en besluiten.’ Kumbe werkt met Tanzaniaanse experts en betrekt de lokale gemeenschappen die rond de natuurgebieden wonen bij de projecten. Dekkers: ‘Duurzame impact maken kan alleen als zowel de natuur als de betrokken mensen er baat bij hebben.’ En als dat is gelukt? ‘Dan willen we uitbreiden naar andere landen’, zegt Dekkers, ‘bijvoorbeeld Kenia of Zambia.’ •

Een Kumbe­medewerker neemt monsters voor eDNA­analyse.

SEPTEMBER 2025 • DE INGENIEUR

63

Vragenvuur

Zeven lastige vragen aan kunstenaar Jeanine Verloop. Met behulp van experimentele technologieën maakt zij kinetische installaties. Haar werk CAOS is nu te zien in Tetem in Enschede, waar ze bij de finnisage op 21 september ook enkele live optredens verzorgt.

Tekst: Pancras Dijk

64

Wat is het laatste dat u zelf heeft gerepareerd?

‘Ik had een ongeluk met de motor. Dit voorjaar begon ik met het herstellen van de schade. De voorvork doet de garage, maar mijn vriend en ik hebben zelf de kuip eraf geschroefd om een scheur te laten herstellen en opnieuw te spuiten. Van ongeveer elke schroef maakten we een foto, zodat we wisten hoe alles weer in elkaar moest. De motor is uit 2004, met niet te veel elektronica. Die eenvoud heeft voor mij een zekere schoonheid.’

Voor welk probleem zouden ze nu eindelijk eens wat slims moeten uitvinden?

‘Ik heb steeds meer achterdeurtjes nodig om software te gebruiken en documenten op te slaan op mijn Mac uit 2009, terwijl die het nog prima doet. Wie vindt de manier om digitale opslag te garanderen en zo de geplande veroudering van elektronica te slim af te zijn?’

Waarvan denkt u: ik wou dat ik dát had uitgevonden?

‘Op de kunstacademie heb ik met een klasgenoot een the­ remin gebouwd. Het was nog heel gedoe om de juiste sche­ ma’s uit te vogelen en de antennes te bouwen. Bespelen was nog lastiger. Je handen vormen een soort afstandssensor.

De ene bepaalt het volume, de andere de toonhoogte.

Wat een magisch, ingenieus instrument.’

Welke technologische ontwikkeling baart u zorgen?

‘Hoe ongemerkt we door technologie worden gevormd.

We zijn ons daar vaak niet eens van bewust. Filmmaker Frans Bromet vroeg eind jaren ’90 aan passanten of ze een mobiele telefoon zouden willen. Niemand zat op zo’n ding te wachten. Terwijl we nu allemaal gedachteloos urenlang doomscrollen. Maken we daarin nog wel bewuste keuzen?

Dat baart me zorgen.’

Hoe bewijst u dat u geen robot bent?

‘Soms vraag ik ChatGPT feedback op mijn plannen. Dan krijg ik als antwoord dat wat ik heb bedacht niet praktisch, niet veilig en niet efficiënt is. Daaruit leid ik maar af dat ik lang niet perfect genoeg ben om een robot te zijn.’

Zijn de dijken hoog genoeg?

‘Dat hangt niet alleen van de dijken af, maar ook van ons. Ik denk dat we ons gedrag moeten aanpassen. Dat we bewus­ tere keuzen moeten maken met wat we consumeren, maar ook op digitaal gebied. Elke foto die we per app versturen, staat wat energieverbruik gelijk aan een X aantal auto­ kilometers rijden, las ik laatst. Realiseren we ons dat wel?’

Waarom is het beter de chaos te omarmen?

‘Chaos heeft een negatieve bijklank. Ik zie chaos als een structuur in beweging die ingaat tegen het menselijk ver­ langen om alles te controleren. Op korte termijn kunnen we van alles voorspellen, maar op lange termijn weten we niet zeker wat er gebeurt. Dat vind ik mooi, bijna poëtisch. We willen een stabiele wereld creëren, maar merken steeds weer dat het niet lukt en dat we dat ook helemaal niet kunnen.’

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

portret : job lugtigheid / tetem

ENGINEERING STUDENT TEAM AWARD 2026 NOMINEER NU HET TEAM VAN JOUW KEUZE! AANMOEDIGINGSPRIJS VOOR STUDENTENTEAMS Boost voor toekomstige ingenieurs Erkenning studententeams Promotie romotie innovatieve projecten NOMINEER NU HET TEAM VAN JOUW KEUZE! Ga naar kivi.nl/esta voor meer informatie.

NOMINEER DE NOMINEER DE NOMINEER DE INGENIEUR VAN INGENIEUR VAN H INGENIEUR VAN HET HET JAAR 2026 JAAR 2026 JAAR 2026 Met de uitreiking van de Prins Friso Ingenieursprijs Met de uitreiking van de Prins Friso Ingenieursprijs Met de uitreiking van de Prins Friso Met de uitreiking van deIngenieursprijs Prins Friso Ingenieursprijs aan de Ingenieur van het Jaar 2026 wil KIVI (het aan de Ingenieur van het Jaar 2026 wil KIVI (het aan de Ingenieur van het Jaar 2026 wil KIVI aan de Ingenieur van het Jaar(het 2026 wil KIVI (het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs), excellente Koninklijk Instituut Van Ingenieurs), excellente Koninklijk Instituut Van Ingenieurs), excellente Koninklijk Instituut Van Ingenieurs), excellente ingenieurs en hun werk voor het voetlicht brengen. ingenieurs ingenieurs en en hun hun werk werk voor voor het het voetlicht voetlicht brengen. brengen.

ingenieurs en hun werk voor het voetlicht brengen.

Ken jij een bijzondere ingenieur die de Prins Ken Ken jij jij een een bijzondere bijzondere ingenieur ingenieur die die de de Prins Prins Ken jij een bijzondere ingenieur die de Prins Friso Ingenieursprijs verdient?

Nomineer Friso Friso Ingenieursprijs Ingenieursprijs verdient? verdient? Nomineer Nomineer Friso Ingenieursprijs verdient? diegene voor de verkiezing van Ingenieur van Nomineer diegene diegene voor voor de de verkiezing verkiezing van van Ingenieur Ingenieur van van diegene voor de verkiezing van Ingenieur van het Jaar 2026. het Jaar 2026. het Jaar 2026.

het Jaar 2026.

Ga naar www.kivi.nl/pfip voor meer Ga Ga naar naar www.kivi.nl/pfip www.kivi.nl/pfip voor voor meer meer informatie.

Ga naar www.kivi.nl/pfip voor meer informatie. informatie.

informatie.

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR DE DE INGENIEUR INGENIEUR TECHNIEK

MAAKT

JE

TOEKOMST

DE INGENIEUR