De Ingenieur oktober 2025

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR NR. 10 JAARGANG 137 OKTOBER 2025

RADICALE INNOVATIE OP RECEPT De politiek is aan zet

T H U I S B AT T E R I J E N

YKE Talentprogramma Ontwikkel je tot een completere ingenieur

|

BOORTECHNIEK

|

BOUWVOORSCHRIFTEN

Steven van Roon: Begin met te doen wat onmogelijk lijkt

|

EFFICIËNTIE

|

BRANDBLUSDRONES

Turbo-trapauto Met 100 km/u op het fietspad?

Vooraf

Pancras Dijk is hoofdredacteur van De Ingenieur.

Minister Diella

Steeds meer mensen vragen ChatGPT om stemadvies

Als eerste land ter wereld heeft Albanië sinds afgelopen maand een minister voor Kunstmatige Intelligentie. In een tijd waarin AI haast overal opduikt, vind ik dat geen gek idee. In het onderwijs, op bedrijven, in bestuurskamers en soms zelfs op tijdschriftredacties en verenigingsbureaus wordt geworsteld met de vraag: wat kunnen of moeten we met AI? De technologie biedt grote kansen, maar wat zijn de gevolgen en willen we die wel?

De nieuwe bewindspersoon in Tirana, minister Diella, valt op doordat ze steevast in klederdracht is gehuld. Met haar aan boord is het gauw afgelopen met de corruptie, beloofde de premier bij haar aanstelling. Hoewel dat veelbelovend klonk (al vroeg ik me af of AI per definitie altijd open en eerlijk is), fronste ik toch de wenkbrauwen toen ik over de nieuwe bewindspersoon las. Diella is namelijk... een AI-systeem.

Via een beeldscherm heeft Diella inmiddels het parlement toegesproken. ‘Ik ben hier niet om mensen te vervangen, maar om ze te helpen’, sprak ze bescheiden. Maar de oppositie was er niet van gediend. Die deden de bewinds-AI af als fantasiepropaganda.

Deze maand kunnen wij weer naar de stembus. Steeds meer kiezers schijnen ChatGPT om stemadvies te vragen. Alsof een generatief taalmodel daar verstand van zou hebben. Wat voor regering we uiteindelijk krijgen, weten we vermoedelijk pas over een paar maanden. Prima als een minister voor AI daarvan deel uitmaakt.

Als het er maar een van vlees en bloed is, al dan niet in klederdracht.

Op de cover

Als CO2-binder heeft olivijn grote potentie. Met subsidies van de overheid ontwikkelt het Duitse Oliment een manier om het gemalen mineraal te verwerken in beton. foto : sprind

portret : robert lagendijk

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

1

Redactie Pancras Dijk (hoofdredacteur) Astrid van de Graaf (eindredacteur) Jim Heirbaut Marlies ter Voorde Bibi Haring (stagiair) Sanne van der Sman (stagiair)

Vormgeving Eva Ooms Sales

e-mail sales@kivi.nl

Druk Wilco, Amersfoort

Redactieadres Prinsessegracht 23 2514 AP Den Haag Postbus 30424 2500 GK Den Haag tel. 070 3919 885 e-mail redactie@ingenieur.nl website deingenieur.nl De Ingenieur verschijnt in 2025 elf maal. © Copyright 2025 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, via internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Niet in alle gevallen is na te gaan of er op de illustraties in dit nummer nog copyright rust. Waar er nog verplichtingen zijn tot het betalen van auteursrecht is de uitgever bereid daaraan alsnog te voldoen.

ISSN 0020-1146 Abonnementen 2025 Leden van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) ontvangen De Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap.

Abonnement voor niet-leden (inclusief btw): printmagazine: € 165,75 per jaar digitaal: € 106,60 per jaar losse nummers: € 17,50 (inclusief verzending) Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode. Het abonnement kan na deze periode per maand worden opgezegd. U kunt uw opzegging het beste doorgeven via onze website: deingenieur.nl/lezersservice.

Abonneeservice Ga voor (cadeau)abonnementen, adreswijzigingen en het laten nazenden van niet ontvangen nummers naar het webformulier op de site, te vinden onder het kopje ‘Abonnement en service’. website deingenieur.nl adres Postbus 30424, 2500 GK Den Haag e-mail abonneeservice@ingenieur.nl tel. 070 39 19 850 (bereikbaar op maandag, dinsdag en donderdag van 9 tot 15.30 uur)

De Ingenieur als app Altijd De Ingenieur bij de hand? Onze app biedt leden en abonnees gratis toegang tot het nieuwste blad, eerdere jaargangen, dagelijks nieuws, podcasts en meer. Beschikbaar in App Store en Google Play.

4 | Essay Rudy van Belkom: Kies voor de toekomst

RUBRIEKEN

6 | NIEUWS Netverzwaring CO2-afvang

40 | Eureka Trilturbine en andere productontwerpen van morgen

Dronebestrijding

52 | Quote Peter Rodenburg over efficiëntie-ingenieurs

56 | M E D I A De zwijgfabriek

Europese chipsindustrie

Veelstromenland 54 | Inbox Reacties van lezers

Homo mobilis De CRISPR-cast

55 | Zien & Doen Onder de zeespiegel 60 | KIVI-nieuws Ingenieur van het Jaar 62 | Teamgeest Daedalus vliegt op de zon

Lidmaatschap Koninklijk Instituut van Ingenieurs Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) is de beroepsvereniging voor hoger opgeleide technici in Nederland. Iedereen die hoger technisch onderwijs volgt, heeft gevolgd of een sterke affiniteit heeft met techniek, kan lid worden van KIVI. Leden ontvangen vanuit het lidmaatschap maandelijks het technologietijdschrift De Ingenieur. Kijk voor meer lidmaatschapsvoordeel op kivi.nl.

Contributie 2025 Regulier lidmaatschap: € 176,50 30 jaar of jonger: € 48,50,-* Studentlidmaatschap: € 24,-* De contributie voor leden in het buitenland is gelijk aan die voor leden woonachtig in Nederland. Een lidmaatschapsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Bij lidmaatschappen die in de loop van het jaar ingaan, wordt de contributie naar rato berekend. Aanmelden voor het lidmaatschap kan via kivi.nl/lidworden. * De Ingenieur digitaal Opzeggen lidmaatschap Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd. Beëindiging van het lidmaatschap kan per het einde van het kalenderjaar. Er geldt een opzegtermijn van ten minste één maand; een schriftelijke opzegging per brief of e-mail dient uiterlijk 1 december in ons bezit te zijn. Na ontvangst van de opzegging en eventueel verschuldigde contributie verstuurt de ledenadministratie een bevestiging.

Correspondentieadres Koninklijk Instituut Van Ingenieurs t.a.v. Ledenadministratie Postbus 30424 2500 GK Den Haag tel. 070 391 98 80 e-mail ledenadministratie@kivi.nl Volg ons ook op

COLUMNS

46 | Drive Steven van Roon werkt aan een bionisch been

13 | Punt Guus Looij over de HSL

59 | Q & A Eva Vriend over De waterzoon

25 | Marcel Möring Instant-samenleving

64 | Vragenvuur Bioloog Midas Dekkers

33 | Podium Vanessa Evers 37 | Enith Ziekmakende windturbines 39 | Jims verwondering Kopbal 45 | Rolf zag een ding Waarom? Omdat het kan

NR. 10 JAARGANG 137

OKTOBER 2025

foto : shutterstock

14

Denk groot!

Het kabinet wil naar Amerikaans model een speciale overheidsinstantie om technologische doorbraken te forceren. Maar laten innovaties zich wel zo makkelijk sturen? En is Den Haag wel klaar voor radicale innovaties?

22

26

34

48

Aardwarmte hoeft heus niet kilometers diep te worden gewonnen, bewijst een proef­ project in Eelde­Paterswolde.

De thuisbatterij is in opmars.

De terugverdientijd zou slechts enkele jaren zijn. Is dat ook zo?

En wat is het effect op het net?

Ook Duitsland kampt met ernstige woningtekorten.

De oplossing? Versoepelen van de voorschriften.

Het YKE Talentprogramma legt de nadruk op eigenschappen waar de ingenieur van nu on­ mogelijk nog zonder kan.

Bijna diepe aardwarmte

Batterij in de bijkeuken

beeld : de ingenieur ; gerwin hoogsteen ; bogevischs buero ; depositphotos

Sneller bouwen

Samenwerken aan jezelf

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

3

V E R K I E Z I N G S E S S AY T E K S T: R U D Y V A N B E L K O M

Kom op Kamerleden, neem de toekomst serieus!

‘Het vertrouwen in de politiek is gedaald tot een historisch diepte­ punt.’ Het is een zin die in de afgelopen jaren al te vaak is opge­ schreven en uitgesproken. De meest gehoorde klacht is dat politieke partijen te veel met zichzelf bezig zijn en te weinig met de uitdagin­ gen die voor ons liggen. Als we tot toekomstbestendige oplossingen willen komen, zal de politiek de focus moeten verleggen van de korte naar de lange termijn, betoogt Rudy van Belkom, directeur van Stich­ ting Toekomstbeeld der Techniek (STT).

4

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

beeld : shutterstock

Het wantrouwen in de politiek valt samen met grote zor­ gen over de toekomst. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) blijkt dat maar liefst drie op de vijf Nederlanders somber zijn over de toekomst. Ze voelen zich moedeloos en denken dat ze geen invloed hebben.

Kijkend naar de vele onheilspellende krantenkoppen is dat ook niet zo verbazingwekkend: van oorlogen en klimaat­ verandering tot woningnood. We lijken ons van crisis naar crisis te bewegen en staan hierdoor in toenemende mate met onze rug naar de toekomst.

Veel politici gooien hierbij olie op het vuur. Partij­ programma’s staan vol met claims dat het slecht gaat met het land, dat globalisering en immigratie een bedreiging vormen en dat we met z’n allen bezorgd zouden moeten zijn over wat er komen gaat. Grotendeels ten onrechte.

Uit onderzoek van IPSOS in veertig landen blijkt bijvoor­ beeld dat mensen het percentage moslims in hun land stelselmatig te hoog inschatten.

Focus op korte termijn De opiniepeilers van het RTL Nieuwspanel concluderen dat de zorgen over de toekomst inderdaad samenhangen met het lage vertrouwen in de politiek. Elk jaar vragen

ze mensen naar hun mening over belangrijke thema’s in Nederland, zoals immigratie, wonen, stikstof en veiligheid.

Op bijna al deze terreinen vindt een grote meerderheid dat het de verkeerde kant opgaat, en de cijfers worden jaar na jaar negatiever. Veel mensen hebben het gevoel dat ons land op deze punten vastloopt en dat het kabinet het af­ gelopen jaar geen vooruitgang heeft geboekt.

Voor veel jongeren is de focus op de korte termijn zelfs een directe oorzaak voor het gebrek aan vertrouwen in de politiek. Dit blijkt uit onderzoek van het Jongerenpanel van EenVandaag (16 ­ 34 jaar). De ondervraagde jonge­ ren vinden dat politieke partijen zich te vaak focussen op korte termijnproblemen, terwijl een hoop jongeren zich zorgen maken om problemen op de lange termijn, zoals het klimaat of onderwijs. ‘De huidige politiek focust zich te veel op de korte termijn en hun eigen hachje, en niet op de lange termijn en de toekomst’, zoals een van die jongeren het formuleert. ‘Grote stappen durven ze niet te nemen, omdat ze bang zijn zetels te verliezen.’

Op zoek naar verbinding Een belangrijk probleem in de politiek is het gebrek aan samenwerking. In aanloop naar de verkiezingen sluiten partijen mogelijke samenwerkingen uit en worden vooral de verschillen benadrukt. Maar hoe gepolariseerd we ook zijn, de toekomst delen we samen. We zijn niet alleen land­ genoten, maar ook lotgenoten.

Of je nu gelooft dat klimaatverandering door de mens komt of niet, we zullen met de gevolgen van de stijgen­ de temperatuur moeten omgaan. Of je nu vindt dat meer bouwen of beter verdelen de oplossing is, we zullen met

Hoe gepolariseerd we ook zijn, de toekomst delen we samen de groeiende vraag naar betaalbare woningen moeten om­ gaan. Of je nu gelooft dat technologie banen zal wegnemen of juist nieuwe zal scheppen, we zullen met de veranderin­ gen op de arbeidsmarkt moeten omgaan.

We moeten dus op zoek naar de overeenkomsten, in plaats van de verschillen. Wanneer je nu al politieke par­ tijen uitsluit, werk je een betere toekomst tegen. Koning Willem­Alexander zei het mooi in de Troonrede: ‘Debat en verschil van inzicht horen bij een levende democratie.

Maar wat er ook bij hoort, is de bereidheid elkaar over die verschillen heen op een volwassen manier de hand te reiken.’ Hij voegde daaraan toe: ‘Daarom is het goed als we ons, bij alle onzekerheden die er zijn, steeds realiseren dat het leven alleen achterwaarts kan worden begrepen, maar voorwaarts moet worden geleefd, zoals een bekende uit­ spraak luidt. Dat betekent dat politiek en samenleving in het hier en nu toekomstgericht moeten blijven denken en handelen, ook nu ons land voor nieuwe verkiezingen staat.’

Dus politieke partijen, op bevel van de koning: politiek en samenleving moeten toekomstgericht blijven denken en handelen. • OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

5

xxxx p.22

xxxx p.23

xxxx p. 26

ONDER REDACTIE VAN JIM HEIRBAUT

xxxxx p.18

REDACTIE@INGENIEUR.NL

Eensgezind werken aan Europese chipindustrie Onder leiding van Nederland spreken alle 27 EU-lidstaten zich uit voor versterking van de halfgeleiderindustrie.

Tekst: Jim Heirbaut

De Europese Commissie moet vaart maken met de Chips Act 2.0 om de halfgeleiderindustrie te versterken. Die oproep, een Nederlands initiatief, kreeg eind september de steun van alle 27 lidstaten, verenigd onder de noemer ‘Semicon Coalition’.

Ook bedrijven als ASML, Intel, Nvidia en Infineon schaarden zich erachter.

Zulke eensgezindheid is zeldzaam, zei minister van Economische Zaken Vincent Karremans tegen De Ingenieur en andere media bij de opening van een chipsinstituut aan de TU Eindhoven. ‘Het komt niet vaak voor dat alle 27 landen van de EU achter zo’n verklaring gaan staan. Alle landen hebben nu gezegd: dit móet bovenaan de lijst.’

De nieuwe Chips Act moet onder meer de samenwerking tussen grote bedrijven, onderzoekers, mkb’ers en startups verbeteren. Ook moeten nationale en EU-investeringen beter op elkaar worden

afgestemd. Daarnaast benadrukt de verklaring het belang van het opleiden van jonge mensen en het energiezuiniger en circulair maken van de halfgeleiderproductie. De ondertekenaars roepen op tot strategische samenwerking met partners van buiten de EU, maar waarschuwen daarbij voor ongewenste (technologische) afhankelijkheid.

Halfgeleidertechnologie is onmisbaar voor Europa, te meer omdat verschillende grote bedrijfstakken niet zonder een betrouwbare stroom aan chips kunnen.

De opkomst van kunstmatige intelligentie vergt nog weer meer krachtige, nieuwe chips. Ook daarin willen Europese bedrijven een rol spelen.

Europa kan veel strategischer zijn op halfgeleidergebied, zegt Karremans. Hij pleit voor afstemming tussen landen onderling, maar binnen afzonderlijke landen juist voor focus. ‘Elk land heeft zijn eigen sterkte. De auto-industrie in Duitsland, Italië met zijn sterke bedrijven in defensietechnologie, bij ons de halfgeleiderbedrijven rond Eindhoven. We moeten niet van alles een beetje willen doen, want dan wordt het net niks.’

In de cleanroom van ASML bekijkt een medewerker een wafer waaruit later als test chips worden gesneden. foto : the mute zone / asml

6

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Manifest maant politiek tot lange­ termijndenken Politici moeten bij hun besluitvorming de belangen van volgende generaties structureel meewegen, stellen enkele denkers en maatschappelijke organisaties. Bijvoorbeeld bij beslissingen rond ruimtelijke ordening is toekomstbestendig denken noodzaak, aldus een ‘Manifest voor de toekomst’.

‘De schaarse ruimte vraagt om keuzen die balans houden tussen onder andere wonen, werken, natuur, energie en landbouw, met oog voor toekomstige generaties’, zegt Rudy van Belkom, directeur van Stichting Toekomstbeeld der Techniek, die het initiatief nam voor het manifest. (PD)

Eerste vlucht op vloeibare waterstof Voor het eerst heeft boven Nederland een toestel op vloeibare waterstof gevlogen. Het ging om een drone van Koninklijke NLR. Het onderzoeksinstituut spreekt van een ‘belangrijke stap in de ontwikkeling van duurzamere luchtvaart’.

Eerder liet NLR al een toestel vliegen op gasvormig waterstof, maar in vloeibare vorm is waterstof bruikbaarder: de energiedichtheid ligt dan hoger, zodat het volume beperkt kan blijven. Voor toepassing in de luchtvaart is dat cruciaal. (PD)

Lees het laatste technieknieuws op deingenieur.nl

In de praktijk komt lokale netverzwaring neer op eindeloos veel kabels trekken. foto : enexis

Challenge voor snelle netverzwaring Netbeheerders moeten het laagspanningsnet tien keer sneller verzwaren dan ze nu doen. Op zoek naar een radicaal andere aanpak hebben ze nu een wedstrijd uitgeschreven.

Tekst: Jim Heirbaut

Het stroomnet is niet berekend op de enorme toename aan zonnepanelen, laadpalen en huishoudens. Dat stelt beheerders van regionale laagspanningsnetten voor een enorme opgave. Netbeheerders Alliander, Enexis en Stedin verzwaren nu jaarlijks in ongeveer honderd buurten het laagspanningsnet, maar dat moeten er zeker duizend worden, zegt Eveline Tuijtelaars-Henskens, strategisch innovatiemanager bij Enexis. ‘Dat maakt ook meteen duidelijk dat we het niet gaan redden met het optimaliseren van processen. Er zijn radicale oplossingen nodig.’

Die hopen de netbeheerders nu te vinden met behulp van externe partijen. In de LV-NExT Challenge roepen ze foto : enexis

bedrijven, wetenschappers en uitvinders op om ideeën in te sturen voor producten of processen waarmee het verzwaren van lokale stroomnetten veel sneller gaat.

Oplossingen kunnen bestaan uit concrete producten, maar ook logistieke methoden of processen uit andere sectoren kunnen in aanmerking komen.

‘Voor ons netbeheerders heeft de focus altijd gelegen op een betrouwbaar net voor leveringszekerheid’, zegt Tuijtelaars-Henskens. ‘Dit blijft het allerbelangrijkste, maar we hebben nu ook behoefte aan meer snelheid in de aanleg. Daarvoor willen we de wisdom of the crowd aanboren.’ Misschien maakt men in andere sectoren wel meer snelheid bij het bouwen van dingen.

Denk bijvoorbeeld aan defensie waar men bedreven is in het onder barre omstandigheden aanleggen van infrastructuur. De challenge is nadrukkelijk internationaal, zegt Tuijtelaars-Henskens. ‘We zien in landen als Italië, IJsland en Singapore mooie dingen gebeuren.’

Na het insturen van het idee volgt een eerste beoordeling. De ideeën die wor-

den geselecteerd, mogen door naar de pitch-ronde. Als die van twee kanten naar tevredenheid is verlopen, start de daadwerkelijke challenge. Afhankelijk van het type deelnemer en het idee is er ondersteuning.

‘Wij stellen ons flexibel op en helpen zo nodig met budget en onze expertise’, aldus Tuijtelaars-Henskens.

De focus lag altijd op leveringszekerheid In november opent een testlocatie bij Stedin in Utrecht, waar een typisch Nederlandse buurt is nagebootst, compleet met huisaansluitingen, laadpalen, lantaarnpalen en transformatorhuisjes.

‘Hier gaan we nieuwe producten en processen testen in de praktijk’, zegt Tuijtelaars-Henskens. ‘Als het hier werkt én in proeven in een echte buurt, dan is een innovatie geslaagd.’ • OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

7

NIEUWS

De snelste CO2-slurper ter wereld

In september presenteerde het Eindhovense bedrijf Carbyon een machine die koolstofdioxide uit de lucht haalt om de opwarming van het klimaat tegen te gaan. Dit doen meer bedrijven, maar deze ‘Carbyon GO’ is het snelste direct air capture-apparaat ter wereld, claimt het bedrijf.

Hoe de techniek werkt 1 Lucht wordt door een

ultra-absorberend filter geleid, met een actieve laag (sorbent) waaraan de CO2 hecht.

Als het filter verzadigd is, wordt het verhit. De CO2 laat dan los en wordt afgevangen.

lucht met CO2

CO2-arme lucht

CO2-molecuul

ander molecuul

CO2-opslag

filter

fabriek met machines

machine met modulen

150 °C

bij verhitting laten ze los

CO2

CO2-moleculen kleven aan sorbent

CO2

Verschil met andere CO2-opslagsystemen Carbyon: CO2 blijft kleven

Standaard: CO2- opname zonder kleeflaag

Toepassingen kassen

cartridge met ultra-absorberend filter

reactor met cartridges

2 Dit proces vindt plaats in een modulair opgebouwde Carbyon GO fabriek.

Elke cartridge kan jaarlijks 1 ton CO2 uit de atmosfeer verwijderen.

Cijfers

15 ton

CO2 wordt jaarlijks per kilogram absorptiemateriaal door de Carbyon GO uit de lucht gehaald.

Ymke Pas/De Ingenieur/Bron: carbyon.com

8

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

grondstof voor synthetische brandstoffen

module met reactoren

100

seconden duurt het tot het materiaal tot 90 procent verzadigd is. Bij de meeste direct air captureapparaten duurt dit zes uur.

ondergronds opgeborgen

3 De geoogste CO2 wordt ondergronds

opgeborgen, gebruikt in kassen of ingezet als grondstof voor synthetische brandstoffen.

m2

3000

vierkante meter is het inwendige oppervlak van één gram absorptiemateriaal.

A N A LY S E

Met het high power microwave-apparaat Leonidas zijn hele dronezwermen neer te halen. foto: epirus

Hoe stoppen we de drones?

Drones zijn goedkoop en ruim beschikbaar, en daardoor een geducht wapen. Hoe beschermen we ons ertegen?

Tekst: Marlies ter Voorde

Sinds september vliegen er regelmatig ongewenste drones boven Centraal- en West-Europa. De eerste kwamen in de nacht van 9 september vanuit Rusland het Poolse luchtruim binnen en werden deels neergehaald door Nederlandse F-35’s. Dat was effectief, maar een goede verdedigingsstrategie voor de lange termijn is dit niet.

Het vliegen met de geavanceerde straaljagers kost enkele tienduizenden euro’s per uur en elke afgevuurde raket kost rond de twee miljoen euro. Hoe moet het dan wel?

‘Er zijn veel goedkopere opties’, zegt Arnout de Jong, ceo van Delft Dynamics, een bedrijf dat counterdronetechnologie ontwikkelt. Deze zijn te verdelen in enerzijds het verstoren of overnemen van het besturingssignaal van een drone en anderzijds het vangen of neerhalen ervan. Welke methode geschikt is, hangt af van het soort drone en de omstandigheden.

‘Polen werd bestookt met drones van het type Shahed 136’, zegt Bram Oostvogel, ma-

naging partner van het Amsterdamse defensietechnologiebedrijf NUNC Capital. Dat is een drone van tweehonderd kilogram die vijftig kilogram aan lading (zoals springstof) kan vervoeren en snelheden tot 185 kilometer per uur kan bereiken. ‘Daarvoor moet je met grof geschut komen, desnoods vanuit een F-35. Voor de andere gespotte drones is dat overdreven. Dat waren veel kleinere, commerciële exemplaren, bedoeld om het vliegverkeer te verstoren en onrust te stoken.’ Drones uit de lucht schieten kan ook met laserstralen, zeer krachtige microgolven of afweergeschut.

Tegen sommige bestrijdingsmethoden zijn drones al bestand gemaakt. Zo gebeurde jamming ooit door de frequentie te verstoren waarover de drones werden aangestuurd. ‘Tegenwoordig gaat het signaal vaak via satellieten of 4G- of 5G-netwerken’, zegt De Jong. ‘Schakelen we die uit, dan leggen we alle communicatie plat.’ In Oekraïne en Rusland zijn veel drones nu met glasvezelkabel met de bestuurder verbonden. Dan kan het signaal niet worden verstoord.

Delft Dynamics is bekend van zijn DroneCatcher: een drone die lichte, niet al te snelle andere drones uit de lucht plukt door een net uit te werpen. De Jong: ‘Die kun je bijvoorbeeld inzetten voor kleine drones die

maar blijven rondcirkelen boven een vliegveld.’ Nu werkt het bedrijf in opdracht van Defensie aan de interceptor-drone BASTA. Die gaat op een vijandige drone af, lokaliseert deze met zijn sensoren en botst er hard tegenaan. Als hij mist, kan hij zichzelf opblazen met een explosief en de vijandige drone meenemen in de verwoesting.

Oostvogel is vooral enthousiast over middelen die breder inzetbaar zijn, zoals het high power microwave-apparaat Leonidas van het Amerikaanse bedrijf Epirus. Deze stuurt ‘magnetronstralen’ richting de drone.

Deze straling kan een groot stuk lucht bestrijken en zo hele zwermen drones tegelijk neerhalen. Oostvogel adviseert verder om Oekraïne bij de Europese counterdronestrategieën te betrekken. ‘Daar zit de ervaring en het helpt het land zelf ook.’

Momenteel werkt een Europees consortium van 25 bedrijven aan een gereedschapskist voor Defensie, vertelt De Jong.

Die bevat naast afweertechnologieën ook detectietechnologie zoals radar, camera’s en akoestische apparaten. Oostvogel: ‘Het belangrijkste is de drones tijdig op te merken.

Vooral bij onze vitale infrastructuur moet detectieapparatuur staan opgesteld.’ • Lees meer op deingenieur.nl.

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

9

NIEUWS

Erfgoed voor de toekomst Tekst: Pancras Dijk

Hoe gaan we om met ons industrieel erfgoed? In Maastricht zetten ze het in voor een duurzame toekomst.

Net ten zuiden van de stad ligt het ENCI-terrein. Van 1926 tot 2018 hapten de graafmachines van de Eerste Nederlandse Cement Industrie hier grote delen van de Sint-Pietersberg en het Plateau van Caestert weg. Tussen kliffen van kalksteen gaapt er nu een diepe groeve.

Sinds het eind van de mergelwinning krijgt natuurontwikkeling op het 110 hectare grote terrein alle ruimte.

Natuurmonumenten werkt er aan het ‘beleefpad’ Levend Krijt: een 2,5 kilometer lange wandeling door de voormalige dagmijn.

Voor de beeldbepalende Oven 8 is nu ook een nieuwe bestemming gevonden.

Deze monumentale Klinkerhal, met een oppervlak van 4400 vierkante meter en karakteristieke betonnen wandstructuren, toren en dakvorm, wordt omgevormd tot een circulair experience- & kenniscentrum voor energie en water. Bezoekers kunnen er alles leren over duurzame energie, waterbeheer en erfgoed.

‘Met dit project laten we zien dat erfgoed niet alleen moet worden bewaard, maar ook kan bijdragen aan een duurzame toekomst’, zegt Harry van der Hoorn, de eigenaar van het terrein.

Het voormalige ENCI-complex gaat ook zelf het goede voorbeeld geven.

De Klinkerhal, waar ruimte komt voor tentoonstellingen, workshops, lezingen en exposities, krijgt zonnepanelen en batterijen. Groevewater dat momenteel wordt opgepompt en volledig in de Maas verdwijnt, wordt in de toekomst duurzaam benut voor koeling of voor het doorspoelen van toiletten.

Vanuit de landelijke Erfgoed Dealregeling heeft het project inmiddels 381.000 euro toegewezen gekregen.

Ook de gemeente Maastricht en de eigenaar van het terrein dragen bij.

‘We bouwen aan een gemeenschap, niet alleen aan een gebouw’, zegt Ivan Roos van het ontwikkelteam ENCI Maastricht in een persbericht. ‘Voor huidige én toekomstige generaties, met oog voor duurzaamheid en respect voor het industriële verleden van ZuidLimburg.’

10

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Oillustratie K T O B E R: rademacher 2 0 2 5 • D EdeI Nvries G E Narchitects IEUR 11

NIEUWS

Dringende oproep: leg AI-bedrijven regels op

GIESEN

Er zijn dringend regels nodig waar AI-software aan moet voldoen. Dat zegt een groep internationale topwetenschappers en politici. Eind 2026 moet er op internationaal niveau een overeenkomst liggen over zogeheten ‘rode lijnen voor AI’. Dan moeten deze regels niet alleen zijn ingesteld, maar moet ook duidelijk zijn hoe ze worden gehandhaafd. De oproep werd eind september gedaan tijdens de tachtigste sessie van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties.

Overduidelijk is dat AI op veel gebieden winst kan opleveren, maar de keerzijde is dat AI nu zo snel krachtiger wordt, dat het in bepaalde taken binnenkort beter wordt dan de mens. Dat levert risico’s op, zoals gevaarlijke virussen die door de computer zijn ontworpen, grootschalige desinformatie en beïnvloeding van mensen – volwassenen én kinderen, massawerkloosheid en systematische mensenrechtenschendingen. ‘De gevaren van AI moeten worden gemanaged’, zegt Otto Barten van het Existential Risk Observatory, ‘waarbij de risico's moeten worden afgewogen tegen de kansen. Dat moet leiden tot doordachte regulering.

Op dit moment is dat bijna niet het geval.’

(JH) •

GEKNIPT

‘Als je denkt dat kennis duur is, moet je eens kijken wat domheid kost.’

Collegevoorzitter Vinod Subramaniam van de Universiteit Twente in een toespraak in aanwezigheid van demissionair premier Schoof (AdValvas).

‘Mijn vriend Andy heeft een robotstofzuiger in huis, de paus zit op Instagram, het homohuwelijk is in bijna veertig landen legaal en in mijn hart zijn kleine stukjes Gore-Tex genaaid.’

De mens is flexibel; we vinden nu dingen normaal die we ons veertig jaar geleden niet konden voorstellen, schrijft ontwerper Nick Foster (NRC).

‘Ik vind vergezichten iets voor waarzeggers, hogepriesters en voetbaltrainers met een mystieke inslag, maar tegen kweekvlees als vergezicht, zeg ik ja.’

Zou schrijver Arnon Grunberg het omslagverhaal van de zomereditie van De Ingenieur hebben gelezen?

(LinkedIn)

‘Ik wil vooral een discussie op gang brengen over het gebruik van slimme deurbellen, om te voorkomen dat het straks een hoofdpijndossier wordt zoals sociale media of fatbikes.’

‘Ik ken geen succesvol techbedrijf in Silicon Valley waar geen vorm van angstcultuur hangt. Dat gaat samen met performance.’

Ceo Robert Vis van techbedrijf Bird is de regeltjes in Nederland beu (NRC).

‘AI is het asbest dat we in de muren van onze samenleving scheppen en dat onze nakomelingen nog generaties lang zullen moeten uitgraven.’

Sciencefiction-schrijver, journalist en activist Cory Doctorow is er daarnaast stellig van overtuigd dat de – economische – AI-bubbel binnenkort gaat barsten (pluralistic.net).

Digitaliseringsexpert Thijs Turèl pleit voor meer ‘belbewustwording’ als het gaat om filmende deurbellen (BN De Stem).

12

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

illustratie : matthias giesen

Punt

Een scherpe mening over een actueel onderwerp.

Deze maand: Guus Looij.

Zoek een technische oplossing voor het HSL-probleem Laatst vroeg een goede vriend: wat vind jij als Bij design, build & maintain zit je langdurig aan oud-spoorman eigenlijk van de problemen met elkaar vast. Het is wellicht niet toevallig dat nu, de hogesnelheidslijn (HSL)? Aanleiding was het na afloop van de eerste contractperiode, zogebesluit van de overheid om het bouwconsortium naamd ‘nieuwe’ gebreken aan het licht komen. De Hollandse Meren aansprakelijk te stellen voor de achterliggende oorzaak van dit alles is dat je iets gebrekkige kwaliteit van baan en viaducten. Door niet goed kunt aanbesteden als je er geen verstand die bouwfouten moeten treinen op het traject hun van hebt. Opstellen en interpreteren van specifisnelheid beperken tot 80 of 120 kilometer per uur, caties is vakwerk. Als je bij aanvang niet alle cruciale vragen aan de opdrachtnemer kunt stellen waar 300 was beoogd.

Mijn eerste gedachte was: daar gáán we weer. en wel zaken in contracten dichttimmert, ga je de De overheid stond in de jaren negentig zeer bietenbrug op. Infraprojecten zijn bij uitstek een kritisch tegenover alle uitvoeringsorganisaties. gezamenlijk avontuur. In de zucht naar machtMarktwerking was het adagium. Om iets te re- uitoefening, marktwerking en ieder voor zich, gelen hoef je er geen verstand van te hebben, kwam echter juist die technische samenhang als ‘onnodig gecompliceerd’ buiten desnoods schakel je adviesbeeld te staan. bureaus in. NS werd opgeHoe nu verder met de HSL? De splitst. Het vervoersbedrijf Infraprojecten constructiefouten herstellen kost moest zich klaarmaken voor zijn een miljarden. Wie er ook voor aaneen beursgang en de bedrijsprakelijk blijkt: uiteindelijk is het ven voor spoorwegondergezamenlijk de belastingbetaler die daarvoor houd werden marktpartijen. avontuur zal op draaien. Een rechtszaak Railinfrabeheer, Railned en kost tijd. Intussen lopen de verlieNS Verkeersleiding werden zen almaar op. losse overheidsorganisaties.

Een technisch probleem behoeft een technische In die situatie werd vanuit het ministerie de HSL aanbesteed, in delen. Waarschuwingen over oplossing, te beginnen met een inhoudelijke betechnische samenhang of rail-specifieke aspecten oordeling. Ik pleit daarom voor een project geleid werden gezien als weerstand tegen de nieuwe rol- door onafhankelijke deskundigen om naar een verdeling. Wie niet meedeed in de nieuwe denk- best haalbare uitweg voor Nederland toe te werrichting, werd uitgerangeerd. Het gevolg was dat ken. Uiteraard met de direct betrokken partijen pas na oplevering van de afzonderlijke HSL-delen voor de kennis van het gerealiseerde.

Ik hoop dat er nog voldoende gezond verstand bleek wat er was ‘vergeten’ in de aanbesteding. Een KIVI-witboek uit 2012 beschrijft hoe ontbreken- onder politici is om de benodigde ruimte te made ontwerpaspecten in de beveiliging tot onont- ken voor iemand met mandaat, die dit buiten koombare extra inspanningen en kosten leidden. de rechtbank en de media voortvarend tot een Ondanks alles heeft de HSL haar vervoerswaar- inhoudelijke oplossing brengt. de inmiddels meer dan bewezen. Zonder die verbinding zouden de files dagelijks zo’n drieduizend Guus Looij is opgeleid als transportkundige aan auto’s langer zijn. Maar zou de lijn functioneren de TU Delft. Hij was onder meer industrial conzoals was bedoeld, dan kon de capaciteit zeker nog sultant bij Philips, IT-manager en riskmanager verdubbelen. bij de NS.

portret : guus looij

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

13

Zijn technologische doorbraken af te dwingen?

DENK GROOT

14

De startup aevoloop werkt aan volledig recyclebare kunststoffen met hulp van de Duitse organisatie SPRIND. foto : sprind

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

I N N O VAT I E B E L E I D T E K S T: J I M H E I R B A U T

Om innovatie te versnellen wil het demissionaire kabinet naar Amerikaans, Duits en Brits voorbeeld een speciale overheids­ instantie die grote technologische doorbraken forceert. Wat is precies het idee? Laten innovaties zich wel zo makkelijk sturen? jaar, in andere Europese landen ligt dat nog hoger. Het laat zien dat in de Verenigde Staten met nieuwe technologie enorm veel economische waarde is gecreëerd. Het punt is dat Nederland het op termijn niet redt met alleen het bier van Heineken of de boodschappen van Ahold.

We moeten innoveren om mee te gaan in de economie van de toekomst.’

Radicale innovaties Nederland kan veel leren van DARPA, schreven techondernemer Jelle Prins en AI-onderzoeker Michiel Bakker in NRC, in reactie op het NADI-plan. Het geheim zit hem, volgens de twee, in de aanpak: de organisatiestructuur bestaat uit kleine teams met briljante programmamanagers die met hun team met de allerbeste onderzoekers vijf jaar lang volledige vrijheid krijgen om te proberen schijnbaar onmogelijke ideeën te realiseren.

‘Geen commissies, eindeloos overleg of bureaucratie, maar een extreem ambitieuze missie, een zak geld en complete vrijheid’, schrijven ze. Dat kan leiden tot radicale innovaties zoals autonome auto’s. Dit in tegenstelling tot wat incrementele innovatie wordt genoemd: steeds met kleine stapjes vooruit.

t

Gps, het internet, touchscreens in onze telefoons; allemaal technische vindingen die tot stand kwamen mede dankzij het Defence Advanced Research Projects Agency (DARPA) van het Amerikaanse ministerie van Defensie, dat speciaal is opgericht om schijnbaar onmogelijke innovaties tóch te laten slagen.

Het huidige, demissionaire kabinet is gecharmeerd van de DARPA-aanpak. Deze zomer ontvouwde het plannen voor een Nederlandse variant. Dit Nationaal Agentschap voor Disruptieve Innovatie (NADI) zou het meest ambitieuze research & development-programma van de laatste decennia moeten worden. In de Kamerbrief waarmee minister Karremans van Economische Zaken negen maatregelen aankondigt die innovatie moeten bevorderen, staat het NADI bovenaan. Het kabinet acht het belangrijk, maar veel invulling is er nog niet aan gegeven. Dat is aan het volgende kabinet.

Waarom zou deze op DARPA geïnspireerde aanpak zo goed zijn voor ons land? ‘De vijf waardevolste bedrijven van de Verenigde Staten (en van de wereld) zijn allemaal relatief jonge, op technologie gebaseerde bedrijven, met een gemiddelde leeftijd van 34 jaar’, zegt Karremans. ‘De top-5 van Nederland bestaat gemiddeld langer dan zestig

Anno 2025 rjiden autonome taxi’s door de straten van San Francisco (en Phoenix en Los Angeles). Een nuttige spinoff van technologische innovaties via DARPA. foto : waymo OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

15

I N N O VAT I E B E L E I D

Een voorbeeld van hoe een challenge van DARPA heeft geleid tot nuttige technologie voor de praktijk is de autonome auto. Twee deelnemende autonome auto’s aan de finale van de DARPA Urban Challenge 2007 komen elkaar tegen op een kruispunt. foto : darpa / publiek domein

Wat is DARPA? DARPA, ofwel het Defense Advanced Research Projects Agency, is een in 1958 opgericht onafhankelijk opererend bureau van het Amerikaanse ministerie van Defensie, met als missie schijnbaar onmogelijke innovaties te ontwikkelen. In de eerste plaats voor defensie- en veiligheidsdoeleinden, maar vaak blijken uitvindingen waaraan DARPA bijdroeg later ook grote impact te hebben in de burgermaatschappij, zoals gps en touchscreens.

DARPA werkt met teams onder leiding van zeer ervaren (zowel op het gebied van wetenschap als ondernemerschap) programmamanagers die met relatief veel vrijheid projecten uitvoeren. Daarbij betrekken ze de beste wetenschappers van

16

universiteiten en bedrijven die ze kunnen vinden.

DARPA neemt voor lief dat van de tien gestarte projecten er zeven of acht kunnen mislukken, zolang de geslaagde projecten maar tot radicale innovatie leiden.

Voor het Amerikaanse leger heeft dat geleid tot onder meer precisiewapens, stealth-technologie en zenuwimplantaten die soldaten die een lichaamsdeel verloren weer enig gevoel teruggeven.

De hele samenleving profiteert van innovaties zoals het internet, geautomatiseerde spraakherkenning en vertaling en vroege investeringen in mRNA-vaccintechnologie. Die laatste redde tijdens de coronapandemie miljoenen levens.

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2025

Al in 2004 begon DARPA met een wedstrijd waarbij onderzoekers werden uitgedaagd om met een zelfrijdende auto door de woestijn te rijden, de Grand Challenge. Die werd in 2007 gevolgd door de Urban Challenge, waarbij de voertuigen de stad in gingen. Aan deze wedstrijden namen universiteitsteams deel, ondersteund door bedrijven. Voor de winnaars lagen miljoenen dollars klaar om hun technologie door te ontwikkelen. En dat gebeurde. Want vele autonomous driving challenges later rijden autonome taxi’s daadwerkelijk door de straten van onder meer Los Angeles en San Francisco – en ook in China trouwens. Dit voorbeeld laat zien dat radicale – sommigen zeggen disruptieve – innovatie succes kan hebben. Maar ook dat de uitwerking van een fundamenteel nieuw idee tot gebruik in de praktijk decennia kan duren.

Duitse kopie Als NADI er komt, na de vorming van een nieuw kabinet, hoeft het niet het wiel opnieuw uit te vinden.

Nederland is namelijk niet het eerste land dat probeert de DARPA-aanpak te kopiëren. Vergelijkbare organisaties zijn al opgericht in Duitsland (SPRIND, 2019) en Groot-Brittannië (ARIA, 2021).

Het idee om in Duitsland een DARPA-achtige organisatie op te zetten kwam op omstreeks 2016, toen Angela Merkel nog bondskanselier was, vertelt Barbara Diehl, chief partnership officer bij SPRIND, via Teams. SPRIND staat voor Bundesagentur für Sprunginnovationen in Duitsland. ‘De Duitse regering constateerde toen dat ons

Onafhankelijkheid Het eerste dat SPRIND bij oprichting in 2019 kopieerde van het Amerikaanse voorbeeld, was de onafhan-

kelijkheid van de programmamanagers, bij SPRIND innovatiemanagers genoemd. In het begin ging dat moeizaam doordat zij voor elk bedrag van meer dan een half miljoen euro weer toestemming moesten vragen aan het ministerie. Vier jaar later werd die weeffout hersteld: SPRIND mocht helemaal zelf beslissen wat te doen met het toegekende geld.

‘We kunnen de budgetten nu afstemmen op wat elk project nodig heeft’, zegt Diehl. Die flexibiliteit is bij radicale innovatie hard nodig. ‘Bij echte innovatie weet je niet wat er komt en waar je mee te maken krijgt. Projecten lopen soms uit de rails.’ Echte innovatie is niet precies te plannen.

Hoe gaat SPRIND te werk? Het begint allemaal bij de innovatiemanager. Die initieert nieuwe projecten die op twee verschillende manieren tot stand kunnen komen.

Net als bij DARPA zal dat soms een challenge zijn, een wedstrijd waaraan partijen van buitenaf kunnen deelnemen. SPRIND definieert een concreet probleem dat vraagt om een oplossing en nodigt partijen uit om deel te nemen aan de challenge. Elke challenge heeft bepaalde tussendoelen – milestones – met bijbehorende budgetten. De meest recente challenge gaat bijvoorbeeld over technieken om uit afvalstromen kostbare metalen terug te winnen.

catala

t

land weliswaar goed was in kleine stapjes vooruit zetten, maar dat echt radicale innovatie maar zelden lukte. Men keek toen naar andere landen voor inspiratie, met name naar DARPA en ARPA-E (vergelijkbaar, maar dan voor energie-innovaties) in de Verenigde Staten, en kwam op het idee om zoiets ook in Duitsland op te zetten.’

Destijds was lang niet iedereen overtuigd van het nut en de noodzaak van zo’n instelling gericht op radicale innovatie, zegt Diehl. ‘Het was echt een andere tijd. De Chinezen kochten nog massaal Duitse auto’s en wij kochten nog volop Russisch gas.’ Sinds die tijd heeft Europa een pandemie doorgemaakt, is het geconfronteerd met de Russische inval en oorlog in Oekraïne, en nu met een snel uiteenvallende relatie met de VS. Vorig jaar kwam Mario Draghi, voormalig president van de Europese Centrale Bank en topeconoom, met zijn veelbesproken rapport waarin hij de alarmklok luidt over het concurrentievermogen van Europa. Diehl: ‘Er is nu niemand meer in Duitsland die ontkent dat we andere mechanismen voor innovatie nodig hebben. Veel wendbaarder en veel minder bureaucratisch.’

Op dit moment loopt de DARPA Triage Challenge, een wedstrijd voor het ontwikkelen van technologie die moet helpen de triage te versnellen bij gebeurtenissen met veel slachtoffers. Onbemande voertuigen en drones beoordelen hier van afstand de ‘verwondingen’ van paspoppen. foto : darpa / jahyra

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

17

Met steun van SPRIND werken Duitse bedrijven aan een CO2-neutrale binder voor in cement. foto : sprind 18

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

I N N O VAT I E B E L E I D

“

Tegenover deze top-down-aanpak staat de een beetje naar links of naar rechts te verzetbottom-up-aanpak voor nieuwe projecten. De overheid ten. Ik vraag wel eens aan wetenschappers wat SPRIND staat continu open voor ideeën van zou ze zouden doen met vijftien miljoen. Dan als lead buitenaf. Onderzoekers uit het bedrijfsleven of zeggen ze: precies wat ik nu doe, maar tien aan universiteiten, maar ook uitvinders, kunkeer zo intensief. Maar dat is geen disruptie.’ customer nen ideeën aandragen voor projecten waarin Onderzoekers aan de universiteit worden kan zo naar oplossingen voor complexe problemen niet beoordeeld op de impact die ze maken, innovatie wordt gezocht, vertelt Diehl. ‘Wij hebben maar op wetenschappelijke output, zoals het een heel team van analisten die deze ideeën stimuleren binnenhalen van subsidies, het aantal studenbekijken en op waarde schatten. Dit moeten ten dat ze opleiden, of het aantal artikelen in heel ambitieuze doelen zijn die als ze worden wetenschappelijke tijdschriften. ‘De meesten behaald een echte doorbraak betekenen.’ Het vinden het lastig om totaal nieuwe oplossinis vervolgens aan de innovatiemanager om te gen te bedenken. Bij SPRIND vinden we dan onderzoeken of een mogelijk project zinvol is, of het niet ook niet gemakkelijk het juiste type mensen. Academici al ergens in de wereld wordt gedaan en hoe het eventuele die binnen een SPRIND-project aan de slag gaan, moeproject vorm zou moeten krijgen. Hiervoor spreekt zij ten wij haast opnieuw programmeren om op een andere ook met experts van buitenaf. manier te denken, veel meer missiegedreven.’ Dat doet SPRIND sinds kort met een trainingsprogramma van Eerste klant vijftien weken, waarin deelnemers leren na te denken Naast de reeds genoemde ‘challenges’ is er nog een ande- over innovaties die de maatschappij kunnen transformere vorm die NADI aan projecten kan geven, zegt Matthijs ren, maar ook hoe je vervolgens een project opzet om te Janssen, die aan de Universiteit Utrecht onderzoek doet komen tot die mogelijke innovatie. naar innovatiebeleid en -strategie: extreem ambitieuze projecten met superstrakke regie. ‘Denk aan de missie Tijdgeest van de Amerikanen in de vorige eeuw om als eerste een Ook innovatie-expert Janssen ziet dat de gangbare aanman op de maan te zetten. Die slaagden er binnen afzien- pak van innovatie – in kleine stapjes – vaak niet tot de bare tijd in iets voor elkaar te krijgen dat niemand voor gewenste resultaten leidt. ‘We zagen dat bij het Topsectomogelijk had gehouden.’ renbeleid: het geld werd verdeeld over veel verschillende Een andere, wat minder bekende succesfactor van partijen en onderwerpen, waardoor er kruimels overblijDARPA is dat de Amerikaanse overheid innovaties is ven en iedereen vecht voor zijn eigen hachje. Het lijkt me gaan gebruiken. De overheid kan met haar inkoopbeleid goed dat NADI veel ambitieuzer is dan dat denken in inzo een cruciale rol spelen. ‘Nationale overheden hebben crementele stapjes vooruit.’ Janssen vindt het belangrijk vele miljarden tot hun beschikking voor het inkopen dat in NADI de teams echt autonoom kunnen opereren. van bijvoorbeeld infrastructuur en voertuigen. Door Ze moeten zich wel laten informeren door wetenschap, lead customer te zijn van een innovatief product kan een bedrijfsleven en maatschappij, maar voor het maken van overheid innovatie stimuleren. DARPA is hiervan een grote sprongen helpt het om vervolgens zelf te besluiten schoolvoorbeeld. Doordat het geld grotendeels van het waar de beste kansen liggen.’

Amerikaanse ministerie van Defensie kwam, lagen daar Nederland heeft ruim achttien miljoen inwoners, de ook de eerste toepassingskansen.’

Verenigde Staten 340 miljoen en de Europese Unie 450 DARPA ondersteunde dus meerdere stappen van de miljoen. Dat roept de vraag op of Nederland niet te klein ontwikkeling van een bepaalde innovatie, merkt Janssen is om een eigen DARPA op te zetten. ‘Die twijfel kan ik me op. ‘Van fundamenteel onderzoek tot aan een commer- goed voorstellen’, zegt Janssen. ‘Europa heeft veel grotere cieel product in gebruik nemen.’ Juist die laatste stap budgetten tot zijn beschikking en kan nieuwe innovatiemoet niet worden onderschat. ‘Het daadwerkelijk ver- ve producten met een veel groter volume inkopen. Aan spreiden blijkt altijd weer de lastigste stap bij innovatie. de andere kant is het goed te begrijpen dat mensen geIets kan nog zo slim of origineel zijn, je moet er wel voor woon aan de slag willen en niet op Europees beleid willen zorgen dat mensen ermee aan de slag gaan.’ wachten. Bovendien kunnen we ons voordeel doen met de diversiteit aan specialisaties in Europa, en dus niet te snel Anders denken focussen op het bevorderen van slechts enkele innovaties.’

Wat het Duitse SPRIND beoogt, is het zetten van grote Janssen schat de kans hoog in dat Nederland een stappen richting een technologische oplossing. Bijvoor- ‘eigen DARPA’ krijgt. Beleidsmakers drukken nu eenbeeld op het gebied van CO2-verwijdering uit de atmo- maal graag hun stempel, maar een NADI past ook in de sfeer of op het gebied van autonoom rijden. ‘We zien tijdsgeest. Janssen: ‘Mede door geopolitieke spanningen het meer als een race dan dat we ons geld zetten op één wil de overheid meer regie naar zich toetrekken, daartechnologie’, zegt Diehl. ‘We willen het aantal schoten bij kan NADI helpen. Dit kan deels worden gekoppeld op doel verhogen, zodat de kans om te scoren toeneemt.’ aan de verhoogde budgetten voor de krijgsmacht, omDaarbij zet Diehl wel de kanttekening dat disruptieve dat die middelen zijn in te zetten voor innovatie. En dat innovatie een totaal andere manier van denken vergt. heeft ook impact op de maatschappij. Historisch gezien ‘Dat denken in extreem ambitieuze doelen wordt in het komen veel grensverleggende innovaties uit de defengewone onderwijs niet aangemoedigd. De meeste weten- siehoek met een hoog dual use-karakter: die zijn zowel schappelijk onderzoekers zijn dan ook bezig om de naald militair als civiel relevant.’

t

’’

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

19

VERKIEZINGEN 2025 T E K S T: J I M H E I R B A U T

Speelt technologiebeleid een rol in de verkiezingen?

Radicale innovatie in Den Haag

Een paar maanden voor de verkiezingen kwam het kabinet met een plan voor het stimuleren van radicale innovaties. Wat vinden politieke partijen daarvan?

Is er in Nederland plek voor een dienst die radicale innovatie stimuleert naar Amerikaans model? Hoeveel mag dat kosten en op welke onderwerpen zou die dienst, NADI geheten, zich als eerste moeten richten? Deze vragen legden we voor aan de tien politieke partijen die het hoogst scroorden in de peilingen (peildatum eind augustus). Daarvan reageerden er vier met inhoudelijke antwoorden: VVD, CDA, BBB en SP. Van GL-PvdA, PVV, D66 en Volt kregen we geen reactie; JA21 had geen tijd.

Is uw partij voor het instellen van een speciale dienst voor radicale innovatie?

Ja, zeggen VVD, CDA, BBB en SP in koor: een instelling

die radicale innovatie nastreeft is een goed idee voor Nederland. Van de VVD is dat antwoord te verwachten.

Het was ten slotte minister Vincent Karremans (Economische Zaken) die het NADI opnam als een van de speerpunten in een actieplan voor research & development (R&D). Ook BBB is gecharmeerd van de aanpak van DARPA, mailt een woordvoerder namens Kamerlid Henk Vermeer. ‘In de Verenigde Staten werkt dat niet vanuit subsidies, maar mobiliseert het met scherpe opdrachten en doelen een heel netwerk van bedrijven, kennisinstellingen en wetenschappers om baanbrekende en zeer waardevolle technologieën te ontwikkelen. Dit [NADI] draagt bij aan strategische autonomie en werk-

TNO spitte de verkiezingsprogramma’s door.

Hebben de verschillende politieke partijen innovatie opgenomen in hun verkiezings­ programma en zo ja, in welke mate?

Innovatie genoemd: Wordt innovatie genoemd in het verkiezingsprogramma en heeft de partij plannen om innovatie te bevorderen?

3% Lissabon: Streeft de partij naar het bereiken van het Lissabon-doel om 3 procent van het BBP te investeren in onderzoek en ontwikkeling?

Langetermijnvisie: Heeft de partij een langetermijnvisie en -strategie op innovatie?

Versterken innovatieklimaat: Doet de partij concrete voorstellen om bedrijven, mkb en startups/scaleups te ondersteunen? Bijvoorbeeld door het verminderen van regeldruk, het (co-)investeren in voor de markt nog te risicovolle R&D-projecten, het verbeteren van de (technische) infrastructuur van Nederland, financiering van startups en scaleups enzovoort.

Innovatie voor maatschappelijke opgaven: Zet de partij innovatie in bij het aanpakken van meerdere maatschappelijke vraagstukken?

Ja

20

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Ja maar beperkt

Nee

Nog niet bekend

illustratie : tno

gelegenheid, en laat Nederland weer wereldwijd concur­ reren in bepaalde sectoren.’

Het CDA legt de nadruk op de defensiecomponent van DARPA. ‘Veiligheid en defensie zijn afhankelijk van technologische innovatie en andersom heeft veel tech­ nologische innovatie een veiligheidskant. Dat maakt in­ novatie dus cruciaal in het huidige tijdsgewricht.’ De SP gaat daar juist tegenin. De partij is weliswaar voor het op­ richten van het NADI, maar, zo mailt een woordvoerder: ‘een toekomstige Nederlandse versie van DARPA kan alleen een rol vervullen als zij niets te maken heeft met militarisering. De SP wil niet dat publieke middelen worden ingezet voor het aanjagen van de oorlogs­ industrie. Zo’n organisatie moet juist volledig zijn gericht op maatschappelijk nuttig onderzoek dat de mensheid vooruithelpt in plaats van verwoest.’ Wellicht een nobel streven, maar de grens tussen militaire en civiele toepas­ sing van een technologie is vaak niet zo duidelijk, meent het CDA. ‘Alle innovaties kennen dual use, zowel een ci­ viele als een militaire toepassing. Het CDA kan zich dan ook voorstellen dat er een gezamenlijke organisatie komt van de ministeries van Economische Zaken en Defensie.’

Wat mag dat kosten?

Een geldbedrag wil geen van de politieke partijen er aan hangen. Daarvoor is het te vroeg, veel programma’s worden nog doorgerekend ten tijde van onze rondvraag.

Maar belangrijker: NADI zit nog in een verkennende fase. Het is nog lang niet duidelijk óf het er komt onder een nieuw kabinet, laat staan over welk budget het dan zou mogen beschikken. Geen concreet bedrag dus, maar innovatie mag best wat kosten. ‘Het is van belang dat een nationaal agentschap stabiele en substantiële financie­ ring krijgt’, aldus het CDA. ‘Dat is een randvoorwaar­ de voor een gunstig innovatieklimaat.’ Dit vindt ook de SP: ‘Investeringen in fundamenteel onderzoek zijn geen kostenpost, maar publieke waardecreatie: je krijgt het terug in de vorm van bedrijvigheid, werkgelegenheid en vooral maatschappelijke vooruitgang. Dat vraagt niet om kruimels, maar om structurele financiering, net zoals we dat vanzelfsprekend vinden bij onderwijs of infrastruc­ tuur.’

Op welke onderwerpen moeten de eerste teams van NADI zich richten?

Alle partijen vinden de chipsector belangrijk omdat Nederland daar al een redelijk sterke positie in heeft en meer onafhankelijkheid van Azië en de VS gewenst is. De SP noemt daarnaast innovaties die het publieke belang dienen (zorg, elektriciteitsnet of openbaar vervoer) en technologie voor de verduurzaming van de industrie ‘om ons land koploper te maken in schone productie’.

BBB zet agrotech bovenaan de lijst, waarop verder ook halfgeleiders staat en digitale en veiligheidstechnologie, zoals cyberveiligheid, AI en quantumtechnologie. VVD en CDA verwijzen in hun antwoord naar de Nationale Technologiestrategie van begin 2014, waarin tien onder­ werpen zijn benoemd waarin Nederland vooroploopt. In dat lijstje staan de reeds genoemde technologieën, maar ook onder meer procestechnologie, mechatronica en ge­ integreerde fotonica. •

Wat vinden de overige partijen?

Het doorlezen van de programma’s van partijen die niet reageerden op onze vragen, levert toch enkele antwoorden op.

GL-PvdA wil net als veel andere partijen de uitgaven aan onderzoek en innovatie verhogen naar 3 procent, de Lissabondoelstelling. De overheid gaat verder actief mee-investeren in baanbrekende innovaties. ‘En we creëren eerlijke algoritmen, versterken onze veiligheid en investeren in kunstmatige intelligentie die bijdraagt aan de samenleving.’

‘Ik heb Geert Wilders nog nooit over innovatie gehoord’, zei voormalig ASML-topman Peter Wennink onlangs in een interview met Follow the Money over de PVV-leider. ‘Ik heb hem nog nooit gehoord over wat er nodig is aan investeringsbeleid voor Nederland.’ Ook in het verkiezingsprogramma rept de PVV met geen woord over innovatie. Wel mag Schiphol groeien en Lelystad Airport open. ‘Havenbedrijven gaan gebukt onder verregaande klimaatmaatregelen en onbetaalbare energielasten. We moeten bedrijven koesteren in plaats van wegpesten. Geen gedwongen elektrificatie in de scheepvaart.’ Ook JA21 is geen fan van de energietransitie. De partij wijt de stijgende energieprijzen hieraan en wil ‘de balans weer terugbrengen naar een energiesysteem gebaseerd op betrouwbaarheid en betaalbaarheid.’ Dat wil de partij doen met een focus op ‘kernenergie en door fossiele brandstoffen niet af te schrijven, zolang er geen volwaardige alternatieven zijn.’

Ook D66 wil extra geld voor onderzoek en innovatie, en onderzoekers, startups, scaleups en bedrijven stimuleren met maatschappelijke missies.

De partij zet in op sleuteltechnologieën, zoals waterstof,

batterijen, zonnepanelen en fotonica. Verder moet Nederland aanhaken bij Europa, we kunnen hier niet alles zelf doen.

Opvallend is het proefballonnetje dat partijleider Rob Jetten in de media opliet tegen de woningnood: tien nieuwe steden bouwen. Onder de zevenhonderd kilometer nemen we de trein, in plaats van het vliegtuig, is het devies, en ondertussen werken aan een klimaatneutrale luchtvaart. D66 is veruit de meest ontwikkelde grote partij op het gebied van de digitale toekomst. De publieke digitale ruimte ligt nu bij Big Tech en die moet weer bij de burger komen te liggen, met meer en steviger toezicht op algoritmen en AI. In het verkiezingsprogramma van Volt komt het woord innovatie een keer of honderd terug. De partij bekijkt alles door een Europese bril: geen Silicon Valley maar Silicon Europa. ‘Wij kiezen voor een Europees Tech Fund dat risicovolle investeringen doet in innovaties zoals AI, quantumtechnologie en biotech.

Van Brainport in Eindhoven tot Halicon Valley in Finland: samen maken we één digitale krachtbron. Daarmee bundelen we de slimste koppen van ons continent.’

PvdD is enthousiast over de plantaardige alternatieven voor vlees, vis, zuivel en eieren die worden ontwikkeld en wil deze technologische innovaties ondersteunen. Waar mens en dier elkaar in de weg zitten, wil de partij dit oplossen met innovatie. Dus ganzen bij vliegvelden niet vergassen of afschieten, maar verjagen met nog te ontwikkelen technologie. En ongewenste uitheemse soorten als de rivierkreeft niet bestrijden met dieronvriendelijke kreeften- en krabbensleuven, maar ecosystemen herstellen met natuurvriendelijke oevers.

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

21

ENERGIETRANSITIE T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

Warmte opboren vanaf vijfhonderd meter

Bijna diepe aardwarmte Bedrijven die olie, gas of aardwarmte voor elektriciteit winnen, zijn gewend aan boringen van enkele kilometers diep. Bodemenergie voor verwarmingsdoeleinden komt meestal van dieptes van 250 meter of minder. Bij een proefproject in Eelde-Paterswolde komen die werelden samen. Daar boort men naar aardwarmte op een diepte van bijna vijfhonderd meter.

In het monumentale pand van Museum Vosbergen in Eelde, net onder de stad Groningen, hebben zich tussen de vitrines met historische muziekinstrumenten een stuk of dertig ingenieurs, technici en aardwetenschappers verzameld. In deze deftige zaal krijgen ze uitleg over de grondboring die buiten aan de gang is, voor ze op de boorlocatie zelf gaan kijken.

Museum Vosbergen wil verduurzamen, maar daarbij geen afbreuk doen aan de stijl en sfeer van het

De boortoren, gebouwd door het bedrijf Conrad Stanen, moest extra worden versterkt vanwege de ongebruikelijk grote diepte van de boring. foto : de ingenieur 22

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

rijksmonument waarin het is gehuisvest. Daarom is het installeren van de combinatie warmtepomp en lage-temperatuurverwarming niet mogelijk, en dubbelglas aanbrengen eigenlijk ook niet.

De oplossing: een hoge-temperatuurwarmtepomp, die water van 70 graden Celsius kan leveren en de gasgestookte cv-ketel een-op-een kan vervangen. De warmte die daarvoor nodig is, komt in dit geval uit de bodem naast het pand, vanaf een diepte van 490 meter. Daar is

Winnen en leren Technisch gezien brengt boren tot deze relatief geringe diepte nieuwe uitdagingen met zich mee, vertelt projectleider Coen Leo, geoloog en oprichter van het bedrijf TEON dat hogetemperatuurwarmtepompen levert. Het project brengt de doorgaans gescheiden werelden van de diepe boorders en de ondiepe boorders dit keer samen.

De boring is dan ook niet alleen bedoeld om energie te winnen, maar ook om van te leren.

De verwachting en hoop is dat in Eelde kan worden aangetoond dat van een diepte van bijna vijfhonderd meter warmte kan worden gewonnen met een geslotenlussysteem. Hierbij gaat water door een buis omlaag en komt weer omhoog zonder zelf in contact te komen met de bodem. Tot nu toe is deze techniek vrijwel nooit voor diepten van meer dan 250 meter gebruikt.

Daarnaast willen de projectleiders laten zien dat deze methode per geboorde meter 30 tot 40 procent meer energie oplevert dan wanneer er meerdere ondiepere boringen worden gezet. ‘En dat voor tientallen jaren’, zegt

Leo. ‘Als alles goed gaat, is deze villa straks minstens vijftig jaar van warmte voorzien.’ De totale afkoeling van de bodem die de warmteonttrekking in die tijd veroorzaakt, wordt op 2 graden Celsius geschat. Daarmee wordt het systeem iets minder efficiënt, maar blijft het bruikbaar.

Dat de gekozen diepte bij dit project 490 meter is en geen vijfhonderd meter, is geen toeval. Alles wat in de ondergrond op een diepte van vijfhonderd meter of meer gebeurt, valt namelijk onder de Mijnbouwwet. En dat betekent extra regelgeving, meer benodigde vergunningen en veel zwaarder en duurder materieel.

Spoelboringen Op het moment van de rondleiding langs de boring op landgoed De Vosbergen, zit deze op een diepte van ongeveer 350 meter. Nog diezelfde avond is de 490 meter bereikt, mailt Leo een dag later. De bodemlus kan in de put worden geplaatst. Over enkele dagen begint de tweede boring, op elf meter afstand van de eerste.

Voor de gaten maakt men gebruik van spoelboringen, een gangbare techniek hiervoor. Hierbij wordt een stalen mantelbuis de grond ingebracht door een serie boorpijpen, met onderin een zogeheten beitel, één voor één al draaiende de grond in te drijven. In de mantelbuis wordt vervolgens onder hoge druk water gespoten.

t

de temperatuur het hele jaar door tussen 10 en 25 graden Celsius, is de verwachting. Gemiddeld neemt de temperatuur in de ondergrond van Nederland toe met 30 graden per kilometer.

Links: Het lussensysteem bestaat uit een lange, flexibele buis die als een lus in het boorgat wordt gebracht, en in dit geval bijna een kilometer lang is. De dunnere rode kabel is de glasvezelkabel.

Rechts: Boorpijpen liggen klaar om de grond in te worden gebracht. foto ' s : de ingenieur

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

23

ENERGIETRANSITIE

De losgespoelde grond (het boorgruis) komt samen met het water onder hoge druk omhoog, waarna aan de opper vlakte het boorgruis door filtering van de boorspoeling wordt gescheiden. De boorspoeling wordt opnieuw het boorgat in gepompt.

De uitdaging zit, zoals gezegd, in de grote diepte. ‘Tot tweehonderd meter is er zachte prut te verwachten’, zegt geothermisch consultant John de Lange, adviseur bij TEON en afkomstig uit de olie- en gasindustrie. ‘Daarna wordt de grond harder en wordt het boren lastiger.’ De gebruikte boortoren, gebouwd door het Emmeloordse Conrad-Stanen, was in eerste instantie met zijn trekkracht van honderdvijftigduizend newton en duwkracht van zestigduizend newton geschikt voor boren tot 350

Warmtepompen Een warmtepomp verplaatst warmte van de ene plek naar de andere, zoals dat ook bij een koelkast gebeurt. In de TEON-warmtepomp die Villa Vosbergen gaat gebruiken, zit het koudemiddel iso-butaan, dat zeer efficiënt is en veel klimaatvriendelijker dan de meest gangbare koelvloeistoffen.

Het broeikasgaseffect (global

warming potential, GWP) van iso-butaan is honderden malen lager dan die van koelmiddelen die tot nu toe vaak worden gebruikt. De warmtepomp haalt de warmte uit de bodem naast het pand. Die bodemwarmte wordt door water in een gesloten-lussysteem omhoog gehaald en via warmtewisselaars overgedragen.

Het monumentale pand van Museum Vosbergen is lastig te verduurzamen zonder de stijl ervan aan te tasten. foto : google streetview

24

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

meter. Die is nu met wat aanpassingen versterkt. Ook moest er, vanwege de hoge vloeistofdruk, een zwaardere pomp komen uit de olie- en gasindustrie. De mudtank voor de boorvloeistof is twee keer zo groot als gebruikelijk.

Daarnaast wordt het moeilijker én belangrijker dat de boring verticaal blijft en niet te veel gaat afwijken met de diepte, vertelt De Lange. Daarvoor is een slim systeem met een pendule bedacht, en laat men achteraf ter bevestiging een apparaatje in het gat zakken dat de afwijkingen van de verticaal kan meten. De Lange: ‘En dan zijn er nog de logistieke problemen, zoals de enorme hoeveelheid boorgruis die moet worden afgevoerd.’

Lussensysteem Als het gat klaar is, laat men de lus van HDPE (high density polyetheen, een extra harde variant van het gangbare polyetheen) in het boorgat zakken en wordt de put in zijn geheel afgedicht met een klei-cementmengsel (grout).

Omdat grout een relatief hoog soortelijk gewicht heeft van ongeveer 1,3 kilogram per liter, hebben de lussen de neiging te gaan drijven. Ze worden daarom aan de onderkant verzwaard.

Naarmate de lussen dieper zakken, neemt de druk toe.

De Lange: ‘En hoe dieper het boorgat, hoe hoger de druk onderin.’ Om te voorkomen dat ze dichtklappen, worden de lussen bij het zakken zelf ook onder hoge druk gezet, in dit geval twintig bar. ‘Zo lopen we telkens tegen andere dingen aan’, zegt De Lange. ‘Boorbedrijf RED uit Amsterdam gaf er blijk van deze complexiteit te begrijpen, vandaar dat we met hen in zee zijn gegaan.’

Bodemonderzoek Intussen grijpen TNO en enkele partners, in het kader van het innovatieprogramma Geo4All, de kans om ter plekke onderzoek te doen. Zij verzamelen bodemmonsters uit de boorput, steeds op vijf meter afstand (verticaal) van elkaar, om de ondergrond beter in kaart te brengen. Ook meten ze de temperatuur langs de lussen, met glasvezelkabels die aan de buitenkant daarvan zijn bevestigd. Dit gebeurt met DTS (distibuted temperature sensing), een techniek die gebruikmaakt van laserlicht: de temperatuur beïnvloedt de eigenschappen van glasvezel en dat heeft effect op de voortplanting van het laserlicht door de glasvezelkabel heen. Uiteindelijk wil TNO zo de thermische eigenschappen van de ondergrond beter in beeld krijgen, vertelt projectmanager Maartje Koning van de afdeling toegepaste geowetenschappen van TNO. ‘Het onderzoek is erop gericht meer inzicht te krijgen in de prestaties van diepe bodemenergiesystemen in verschillende ondergronden in Nederland. Daarnaast willen we uitzoeken of er interferentie plaatsvindt met andere bronnen of met de grondwaterstroming.’ Als dat zo is, kan het systeemontwerp wellicht worden aangepast.

Koning: ‘De kennis die we opdoen in deze monitoringscampagne wordt verwerkt in een nieuw model, dat inzicht geeft in optimalisatie en beheersing van zo’n diep gesloten bodemenergiesysteem.’ Dat vergroot de kans op meer succesvolle boringen in de toekomst. Maar vooralsnog hopen alle betrokkenen vooral dat de put in De Vosbergen de verwachtingen waarmaakt. •

Möring

Begin dit jaar verscheen Mordechai, Marcel Mörings jongste roman over een schrijver met onstilbare honger naar vrijheid.

Instant-samenleving ‘Ik geloof dat “sneldrogend” bedoeld is als een eufe­ emmertje vulmiddel op cellulosebasis. ‘Over instant gesproken’, zei Harry. misme’, zei ik vanonder de vensterbank.

‘Het was wanhoop’, zei ik.

Het was een mooie zaterdagmiddag en ik was net En in mijn wanhoop had ik De Kier inderdaad terug van een tripje naar de bouwmarkt waar ik een zak cement, een troffel en een spaan had gehaald. Die dichtgesmeerd met een soort ‘na ons de zondvloed’­ laatste twee voorwerpen bezat ik al, maar ik kon met grimmigheid.

Waarom had ik voor de snelle oplossing gekozen, de beste wil van de wereld niet meer bedenken waar die zich ophielden. Omdat je nooit genoeg troffels en de korte weg? Als ik me altijd ergens tegen verzet dan dat. Ik was zelfs onredelijk opgetogen toen IKEA een spanen kunt hebben, had ik nieuwe gekocht.

De sfeer in de bouwmarkt is op zaterdagmiddag reclamecampagne begon met de slagzin ‘Aandacht een heel andere dan op een doordeweekse ochtend. maakt alles mooier’. Dat een van de grondslagen van Er lopen echtparen rond die een nieuw kleurtje verf het zenboeddhisme was doorgedrongen tot het hart uitzoeken en gezinnen die tuinmeubilair testen. Op van een Zweedse meubelgigant! Was dat een voor­ een grijze maandagochtend zijn er bijna alleen maar teken van een ander bewustzijn? Een afkeer van het mannen die eenzaam tussen de hoge stellingen dwalen snelle, de wegwerpsamenleving?

Natuurlijk niet. Het was maar een idee van de terwijl ze dromen over grote projecten, afkortzagen en werkbroeken met vijftien zakken. Als we elkaar pas­ reclamejongens. Als IKEA iets niet is, per slot van rekening, dan is dat een pro­ seren, werpen we elkaar soms een korte ducent van meubels die met blik toe, waarna onze ogen weer afdwalen Er zijn nauwelijks ambachtelijke zorg in elkaar naar wat we niet nodig hebben, maar wel zijn gezet (of moet ik zeg­ begeren. meer planken te gen ‘uit elkaar zijn gezet’?)

Thuis spoot ik het stuk muur onder de koop met dichte zodat ze een eeuw meegaan. vensterbank nat en mengde het cement.

Ze maken soms heel mooie Daarna liep ik met mijn emmertje naar nerfstructuur dingen hoor, maar als iets de de plaats des onheils, stak de troffel in de vluchtigheid en tijdelijkheid specie en trof een keihard blok steen aan.

In welk universum betekende ‘vijf minuten verwer­ van ons leven uitdrukt dan is dat wel die uit karton en waaibomenhout opgetrokken kasten. kingstijd’ dertig seconden?

‘Weet je’, zei ik tegen Harry, ‘dat je een massief ma­ Er was een moment geweest, in de bouwmarkt, waarop ik had getwijfeld tussen sneldrogend en stan­ honiehouten kastje uit 1830 kunt kopen voor minder daard cement en nu, terwijl ik vanonder de venster­ dan een vergelijkbaar kastje van IKEA?’ ‘Maar ik wil helemaal geen mahoniehouten kastje bank tevoorschijn kroop, wist ik niet meer waarom ik het eerste had gekozen. Wat was het voordeel van uit 1830’, zei Harry. ‘Ik wil helemaal geen kastje, zelfs.’

‘En dat is precies wat er mis is met deze wereld’, zei snelle droging eigenlijk in deze situatie? Ik wilde de ruimte tussen een trekbalk en de gevelmuur dichten ik. ‘Weet je dat het nauwelijks nog mogelijk is om een omdat ik vermoedde dat die kier mede verantwoor­ plank of een balk te kopen, eiken, vuren, noem maar delijk was voor de immense tocht die door ons negen­ op, met een dichte nerfstructuur? We hebben de bo­ tiende­eeuwse pand waaide. Wat maakte het uit of het men die langzaam groeien opgebruikt en nu moeten we het doen met productiebos dat zo snel groeit en cement binnen tien minuten of een dag droogde?

‘Het is de instant­samenleving’, zei ik een dag later zo jong wordt geoogst dat het hout dat dat opbrengt tegen Harry. ‘Ik ben ten prooi gevallen aan de in­ nauwelijks nog geschikt is om mee te bouwen of om stant­samenleving. Alles moet onmiddellijk klaar zijn. meubels van te maken.’

‘Dat wist ik niet’, zei Harry schuldbewust.

I want it all, and I want it now.’

‘Allemaal de schuld van de instant­samenleving’, zei ‘En ondertussen is die kier nog steeds niet dicht?’

Dat wel. Ik was na het cement debacle naar Dieuw­ ik tevreden.

‘Ik begrijp dat je dat muurtje opnieuw gaat doen’, ke gelopen die een winkel drijft in... nou ja, alles. Van speelgoed tot gekookte lijnzaadolie, van tegeltjes met zei Harry.

‘Met het langzaamste cement dat ik kan vinden.’

Friese wijsheden tot strijkijzers. Daar kocht ik een foto : harry cock

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

25

Het klinkt lucratief, zelf handelen op de energiemarkt. Maar het blijkt lastig geld te verdienen met een thuisbatterij. foto : depositphotos

DUURZAME ENERGIE

Hoe gunstig is het zelf opslaan van zonnestroom?

Batterij in de bijkeuken

DUURZAME ENERGIE T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

De thuisbatterij om overtollige zonne-energie in op te slaan is in opmars. De terugverdientijd is slechts enkele jaren, beweren sommige verkopers. Maar is dat ook zo? En wat is het effect op het elektriciteitsnet?

In de zomer van het jaar waarin batterijexpert Mark Huijben van de Universiteit Twente voor het eerst een thuisbatterij had, werd hij gebeld door de netbeheerder.

‘We komen langs, want uw energiemeter is stuk. Volgens onze gegevens neemt u al drie maanden geen stroom meer af.’ De batterij, met een opslagcapaciteit van tien kilowattuur en de afmetingen van een grote pedaalem­ mer, was kennelijk groot genoeg om met de overtollige stroom van een zomerdag ook de avond en nacht door te komen. Ter vergelijking: accu’s van elektrische auto’s zijn meestal goed voor tussen de vijftig en tachtig kilowatt­ uur. Daarmee kan een gemiddeld huishouden zonder warmtepomp een week vooruit.

Huijben is niet de enige Nederlander die de energie uit zijn zonnepanelen zelf opslaat. In 2023 waren naar schatting veertigduizend huishoudens voorzien van een thuisbatterij (ook wel thuisaccu genoemd), ongeveer één op de twaalf huishoudens met zonnepanelen. Het aantal mensen dat overweegt er een aan te schaffen is waar­ schijnlijk nog veel hoger.

In 2027 eindigt immers de salderingsregeling, de mo­ gelijkheid om aan het elektriciteitsnet geleverde stroom weg te strepen tegen stroom die op andere momenten wordt afgenomen. Vanaf dat moment krijgen paneel­ bezitters een veel lagere vergoeding voor de terug­ geleverde stroom omdat energieleveranciers teruglever­ kosten in rekening mogen brengen.

Welke batterij is dan de beste keuze? Valt er geld te verdienen aan een thuisaccu? En helpt een forse groei in thuisbatterijen tegen netcongestie en te grote schom­ melingen in aanbod en vraag op het elektriciteitsnet?

De Ingenieur vroeg het aan drie experts.

Wat is de beste batterij?

In vrijwel alle huidige oplaadbare batterijen wordt de stroom gegenereerd door bewegende lithiumionen.

Lithiumionen zijn klein en licht en leveren zo een hoge energiedichtheid op. De ionen verplaatsen zich tijdens het opladen via een elektrolytische vloeistof (het elektro­ lyt) van de kathode naar de anode en tijdens het ont­ laden weer terug. Het verschil tussen batterijen zit in de samenstelling van die anode en kathode en het elektrolyt.

‘Daarbij is het zoeken naar een subtiele balans tussen ge­ wenste en ongewenste reacties in de batterij. Die wensen zijn altijd dat het opladen snel gaat, de energiedichtheid hoog is en de batterij niet te duur is, maar wel lang mee­ gaat’, zegt Huijben, hoogleraar nanomaterialen voor energieomzetting en energieopslag aan de Universiteit Twente. Per situatie kan verschillen welke van die eisen de belangrijkste is.

Voor thuisbatterijen zijn volgens Huijben met name lithium­ijzer­fosfaat(LFP)­batterijen geschikt. Hierbij is de kathode, zoals de naam al zegt, van lithium­ijzer­ 28

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

fosfaat (LiFePO4). Het hoofdbestanddeel ijzer is op veel plekken op aarde ruim beschikbaar en goedkoop.

Bovendien zijn LFP­batterijen stabiel, ook bij hoge tem­ peraturen, waardoor de kans op brand gering is.

‘Thuisbatterijbranden of terugroepacties – waarover je vroeger veel meer hoorde dan nu – betroffen vrijwel altijd NMC­batterijen. Die werden toen veel gebruikt’, zegt Huijben. Bij deze batterijen is de kathode van nik­ kel, mangaan en kobalt, en de energiedichtheid hoger dan in LFP­batterijen. NMC­batterijen zijn daardoor kleiner en lichter. ‘Maar in huis zijn grootte en gewicht van een batterij veel minder belangrijk dan in een auto of mobiele telefoon’, zegt Huijben. ‘Mijn eigen thuisbatterij is ook een LFP­batterij.’

Levensduur LFP­accu’s gaan lang mee. Hoe lang precies, hangt af van de manier waarop iemand ze gebruikt. De meeste bat­ terijen zijn voorzien van elektronica en software die be­ palen wanneer en met welke stromen en voltages ze zich op­ en ontladen. Zo kan de levensduur van de batterij worden verlengd, bijvoorbeeld door deze nooit tot 100 procent te laden, maar bij 90 procent te stoppen. ‘Vier­ duizend tot vijfduizend cycli moeten dan mogelijk zijn’, zegt Huijben. Wie overdag oplaadt en ’s avonds de ener­ gie gebruikt, kan daarmee ongeveer twaalf jaar vooruit.

Maar wie met een dynamisch contract wil handelen op de energiemarkt, is doorgaans veel vaker en vaak ook sneller aan het op­ en ontladen. Dat gaat ten koste van de levensduur van de batterij.

Ook is het van belang waar de thuisaccu zich in huis bevindt. Als het koud is, wordt de batterij minder effi­ ciënt en degradeert hij sneller. Bij heel hoge tempera­ turen ook. De batterij aan de buitenkant van het huis tegen een muur plaatsen, is dus geen goed idee. De beste plek is een verwarmde schuur of bijkeuken, ongeveer op kamertemperatuur. Soms wordt bij een thuisbatterij die in een koudere ruimte staat een extra verwarmings­ element geplaatst, om hem in de winter voor gebruik voor te verwarmen – zoals dat in elektrische auto’s ook gebeurt. Dat kost natuurlijk wel energie.

Het beste kunnen we een batterij kopen van minder dan twintig kilowattuur, adviseert Huijben. Boven die grens gelden batterijen als grootschalige energieopslag, waarvoor de regelgeving veel strenger is. Bovendien is twintig kilowattuur ruim voldoende voor de meeste huishoudens. Een gemiddeld huishouden gebruikt da­ gelijks negen kilowattuur aan elektrische energie, vol­ gens informatieplatform Milieu Centraal. Voor het in de zomer opslaan van overtollige zonne­energie als voor­ raad voor de winter, zijn thuisbatterijen te klein.

De gemiddelde thuisbatterij heeft een opslagcapaciteit van zes kilowattuur. Tot hoe ver zo’n batterij elke dag

“

De beste plek voor een batterij is een verwarmde schuur of bijkeuken

of juist levert aan het net. De winst deelt de leverancier vervolgens met de eigenaar.

‘Maar als te veel mensen een thuisaccu aanschaffen, werkt dat mechanisme niet meer’, zegt energie-econoom Machiel Mulder van de Rijksuniversiteit Groningen. De handel heeft zelf namelijk invloed op de prijs. Hoe meer mensen batterijen aanschaffen, hoe kleiner het prijsverschil wordt tussen piek- en daluren.

Samen met promovendus Arjen Veenstra, ook van de RUG, deed Mulder onderzoek naar de effecten hiervan. ‘We hebben allerlei scenario’s gesimuleerd en in detail gekeken naar de reactie van verschillende korte termijnmarkten op de inzet van thuisaccu’s’, vertelt hij. Hieruit blijkt dat de mogelijkheid tot het terugverdienen van een thuisbatterij al op losse schroeven komt te staan als meer dan 15 procent van de zonnepanelenbezitters er een heeft – ongeveer twee keer zoveel als nu. Die conclusie geldt zelfs als prijsvariaties van elektriciteit perfect voorspelbaar zouden zijn en batterijen 60 procent in prijs gaan dalen in vergelijking met het jaar 2023, schreven de onderzoekers afgelopen augustus in het vakblad Energy Economics.

’’

Geld (terug)verdienen Wie de aanschaf van een thuisbatterij overweegt, komt al snel terecht bij advertenties met zeer optimistische terugverdientijden – in sommige gevallen zelfs van slechts drie jaar. Overdag opgewekte stroom kan immers worden gebruikt in de avond, als de stroom duurder is.

Nog lucratiever is het om een dynamisch energiecontract af te sluiten en de zonne-energie tijdens daluren op te slaan, om deze als de prijs hoog is op de day ahead-markt weer te verkopen. Zo kun je zelf een kleine handelaar worden op de markt en geld verdienen aan je thuisbatterij, is de belofte. Een variatie daarop is het inzetten van de batterij op de onbalansmarkt. Dan bepaalt de energieleverancier wanneer een batterij stroom opneemt

t

oplaadt, is zeer variabel. Volgens Vereniging Eigen Huis wekken huishoudens met tien zonnepanelen in de maand januari gemiddeld 3,5 kilowattuur per dag aan elektriciteit op (dan blijft de batterij dus grotendeels leeg ) en in de maand juli 31 kilowattuur per dag – dan blijft er na het vullen van de batterij stroom over om terug te leveren aan het net.

Of zonnepanelen stroom en geld op­ leveren, hangt af van weer en tijdstip. foto : depositphotos

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

29

DUURZAME ENERGIE

Batterijen van de toekomst De grondstoffen van de huidige batterijen zijn niet ruimschoots en overal beschikbaar, en de winning ervan is vaak niet bijster milieuvriendelijk. Daarom zoe­ ken universiteiten en bedrijven naar manieren om ook batterijen die uit andere grondstoffen bestaan voldoende efficiënt te maken. Zo slaagden onder­ zoekers van onder andere de TU Delft er vorig jaar in een bat­ terij met natrium als elektrolyt zodanig te verbeteren dat deze met een lithiumionbatterij kan concurreren.

Lithium wordt vooral ge­ wonnen in Australië, Chili en China, en maakt Europa afhankelijk van andere landen.

Natrium daarentegen is ruim beschikbaar: het zit bijvoor­ beeld in keukenzout. Natrium­ koolstofbatterijen bestonden al,

maar konden minder energie opslaan dan lithiumionbatterij­ en en gingen minder lang mee.

Dat probleem is opgelost door een nieuwe kristalstructuur voor zowel de anode als de kathode te ontwerpen, waarin meer natriumionen passen.

Voor gebruik op grote schaal is de techniek nog niet geschikt.

Dat kan nog jaren duren.

Tot voor kort leek de zout­ batterij voor thuis een veel­ belovend concept. Deze bat­ terij, ontwikkeld door Cellcius, een spin­off van TNO en de TU Eindhoven, doet aan zogeheten thermochemische energie­ opslag. In de batterij reageert zouthydraat met waterdamp uit koude, vochtige lucht. Daarbij komt warmte vrij, die bijvoor­ beeld water in een boiler kan verwarmen.

Om het zout vervolgens weer te drogen moet juist warmte worden aangeleverd. Die kan uit de overtollige energie van zonnepanelen komen.

Hoewel het concept werkte en er zelfs al pilots plaats­ vonden in een woonhuis in Eindhoven, is Cellcius begin dit jaar gestopt. De technologie bleek niet efficiënt genoeg voor een haalbare economische business case binnen de huidi­ ge markt.

Om de ontwikkeling van nieuwe batterijtechnologie te versterken, is in 2023 het Battery Competence Cluster Nederland opgericht, een programma waarin bedrijven, kennisinstel­ lingen en andere organisaties samenwerken in grote, nati­ onale projecten. Hier worden batterijen ontwikkeld, maar ook

de productietechnieken onder­ zocht waarmee deze batterijen op een serieuze schaal kunnen worden gemaakt.

Eén van de partners hierin is het Battery Centre Twente waarbij batterij­expert Mark Huijben van de Universiteit Twente betrokken is. Ook hier wordt zowel gekeken naar fun­ damentele vraagstukken betref­ fende materialen, efficiëntie en recycling als naar de apparaten die nodig zijn voor het produ­ ceren van die nieuwe generatie batterijen.

Huijben: ‘Net zoals ASML machines maakt om chips te produceren, zou Nederland ook hoogwaardige produc­ tietechnologie voor batterijen kunnen ontwikkelen. Er gebeurt in Nederland echt veel op dit gebied.’

In een zoutbatterij stroomt lucht rond dankzij een ventilator (middenonder). De lucht warmt op in de ketel met zoutdeeltjes (wit, linksboven), en gaat dan via de warmte­ wisselaar (linksonder) die de warmte eruit haalt naar de condensor en dan opnieuw naar de ketel. Bij het opslaan van energie vindt dit proces omgekeerd plaats. foto : bart van over beeke

30

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Belasting elektriciteitsnet Ook technisch gezien zit er een maximum aan het aantal thuisbatterijen dat ideaal is, zegt Gerwin Hoogsteen, uni­ versitair docent energiemanagement aan de Universiteit Twente. ‘In theorie klinkt het perfect: hoe lokaler energie wordt opgewekt, opgeslagen en gebruikt, hoe minder er van het elektriciteitsnet wordt gebruikgemaakt.’ Dat is nodig, want het net is overbelast. Maar als de hoeveel­ heid batterijen te hoog wordt, treden er complicaties op.

Eén van de problemen is dat de energieprijzen lan­ delijk gelden, terwijl de schommelingen in het aanbod van zonne­energie plaatselijk optreden. Daardoor kan het voorkomen dat in een regio waar het zonnig is tóch iedereen zijn batterij gaat ontladen, omdat het elders in het land bewolkt is en de energieprijs dus hoog. Dit ge­ beurde tot voor kort in Arnhem, waar energieleverancier Zonneplan een groot thuisbatterijenproject heeft opge­ zet, gecombineerd met dynamische energiecontracten.

Hoogsteen: ‘Dat geeft soms zo’n grote stroompiek, dat het problemen oplevert voor netbeheerder Liander.’

Inmiddels is er in Arnhem een proefproject gestart, waarbij Zonneplan de batterijen in dergelijke omstandig­ heden niet inzet. Voor de klanten van Zonneplan is dat inkomstenderving die vervolgens wordt vergoed door Liander. Hoogsteen: ‘Dat is natuurlijk de wereld op zijn kop. Klanten van Zonneplan krijgen dan als het ware een vergoeding van de klanten van Liander, voor het op­ lossen van een probleem dat aanvankelijk helemaal niet bestond. Het is gecreëerd door de batterijen.’

Verschillende belangen Dit illustreert meteen een ander probleem, namelijk dat netbeheerders en energieleveranciers onafhankelijk van elkaar opereren en soms tegengestelde belangen hebben.

Voor energiebedrijven, die commercieel zijn, is handel op de onbalansmarkt gunstig. Daar valt veel te verdie­ nen. Voor netbeheerders geeft dit regelmatig problemen.

Hoogsteen: ‘Netbeheerder TenneT is op een gegeven moment zelfs tijdelijk gestopt real-time data over de onbalansmarkt te publiceren, omdat er veel te heftig op werd gereageerd. De flitshandel leidde tot overcompen­ satie en nog meer grilligheid op het net dan er al was.’

Het tarievensysteem dateert nog van voor de opmars van de zonnestroom en is oorspronkelijk ontworpen voor gascentrales. Hoogsteen: ‘Daar gingen schom­ melingen veel trager, ze waren makkelijk bij te sturen.’

Bovendien gelden voor grote centrales regels over hoe snel ze bij en af mogen schakelen. Hoogsteen: ‘Thuis­ batterijen vallen daar niet onder. Maar als die via het internet gezamenlijk worden aangestuurd, fungeren ze wel als een grote centrale. Eigenlijk zouden de regels daarvoor ook moeten gelden.’

De internetaansturing levert overigens ook risico’s op, voegt hij eraan toe. ‘Als er heel veel thuisbatterijen op het internet zijn aangesloten, en cybercriminelen weten dat systeem te hacken, dan kunnen ze het elektriciteitsnet makkelijk ontwrichten.’

Wat Hoogsteen vooral stoort, is de individuele insteek van het huidige systeem. ‘Zowel de salderingsregeling als de mogelijkheid energie in een thuisbatterij op te slaan en later te gebruiken, is erop gericht dat mensen er

financieel gunstig uitkomen. Maar energie is een basis­ behoefte. Waarom moet een deel van de bevolking daar­ aan verdienen, terwijl de rekening voor anderen stijgt?

De kloof tussen mensen die slim kunnen investeren en de mensen voor wie dat niet geldt, wordt steeds groter.’

Nieuwe woonwijken ‘Batterijen zetten elektriciteit om in chemische energie, en die chemische energie vervolgens weer in elektrici­ teit. Dat geeft twee keer rendementsverlies’, zegt Mulder.

Het energieverbruik slimmer aansturen is vaak een beter alternatief voor het grootschalig inzetten op thuisbatte­ rijen, vindt hij. Dat kan bijvoorbeeld door elektrische auto’s op de juiste tijd op te laden, wasmachines op de juiste tijd te laten draaien, en vooral door grote bedrij­ ven de stroom in tijden van overvloed goedkoop te laten gebruiken. Mulder: ‘Prijsverschillen stimuleren zulke ge­ dragsreacties. En thuisbatterijen concurreren daarmee.’

Toch is het niet zo dat thuisbatterijen altijd een slecht idee zijn, benadrukken de onderzoekers. Zo kunnen bat­ terijen prima worden ingezet om de capaciteitsgrenzen van de netaansluiting van een woning op te rekken. Mul­ der: ‘Als iemand graag een warmtepomp wil, maar de netbeheerder wil de aangesloten capaciteit niet verhogen omdat er in de wijk sprake is van congestie, dan kan het zinvol zijn in een batterij te investeren. Die kan dan wor­ den gebruikt op het moment dat er extra stroom nodig is.’ Hetzelfde geldt voor nieuwe bedrijven of wijken die te horen hebben gekregen dat ze pas over vijf jaar op het net kunnen worden aangesloten. Mulder: ‘Misschien kan zo’n woonwijk met de inzet van zonnepanelen en buurt­ batterijen dan toch eerder worden ontwikkeld.’

Als er tenminste genoeg batterijen zijn, wil Hoogsteen toch nog kwijt. ‘Er moet nog veel gebeuren. En het kost tijd om de cellen te maken en de hele constructie om­ heen, en het daarna te installeren. Dat grootschalig uit­ rollen, in tijden van personeelstekorten, duurt misschien wel net zo lang als het verzwaren van het net.’ •

Experimentele buurtbatterijen van 120 kilowattuur bij de Aardehuizen in Olst.

Met een buurtbatterij kunnen woonwijken zonder netaansluiting toch van stroom verzekerd zijn. foto : gerwin hoog steen

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

31

Neem nu een kennismakingsabonnement

EN ONTVANG DRIE NUMMERS VOOR SLECHTS € 25,deingenieur.nl/abonnement

Podium

Drie experts delen hun inzichten in de technisch-maatschappelijke actualiteit.

Deze maand: Vanessa Evers.

ChatGPT is je beste vriend Een vriendelijke lezer van deze column, meneer poging, maar haar was niets opgevallen. ChatChristoph, had vragen over ChatGPT en de fou- GPT zei in reactie hierop iets van ‘Niemand ziet te antwoorden die het geeft. ChatGPT: mijn god, je, maar ik zie je wel.’

Het probleem is dat Chat jou ziet, hoort noch het is zo handig! Doet u nog een documentje de deur uit zonder het eerst door Chat te halen, me- begrijpt. Het is een woordvoorspeller die weet neer Christoph? Ik niet hoor. Chat helpt mij bij wat waarschijnlijk het beste volgende woord is alles: de toon van een mailtje constructief ma- om te horen. Het kan zijn omdat het informatie ken, een interview voorbereiden, het Engels van is die op het internet voorradig is, maar het kan mijn aio’s verbeteren, een presentatie ontwikke- ook zijn omdat het geprogrammeerd is om emlen. Alleen voor deze column in De Ingenieur pathisch te reageren en je positief te bevestigen.

Wanneer je met Chat wiskundepuzzels oplost gebruik ik het niet, want ik blijf wel helemaal dan lijkt het wel of je een wiskundegenie bent mezelf, hè.

Ik ben ook wel eens in een delusional spiral be- zoals hij je bevestigt en reageert. Terwijl het land met Chat. Het begon onschuldig. Ik zag op natuurlijk onmogelijk is om samen met Chat tot bijvoorbeeld een baantegen een lastig gesprek met mijn brekende nieuwe theorie vriend, hoe zou ik het aanpakin de wiskunde te komen. ken? Aan Chat gevraagd: ‘Hoe Chat kan je Wanneer we waanbeelden leg ik dit op vijf verschillende bevestigen in krijgen, zijn die veel sterker manieren uit?’, ‘Kan het begripwanneer je ze samen met ievoller?’, ‘Kun je rekening houden je negatiefste mand anders hebt, een folie à met het feit dat ik dit al voor de gedachten deux. Met Chat kun je in zo’n vierde keer ben vergeten?’ Tot ik versterkend delirium belanhet gevoel had dat ik de juiste inden omdat hij ook ‘ziet’ wat steek te pakken had. Wat ik was vergeten, is dat mijn vriend en ik de Chat-inlog jij ziet, er hetzelfde over denkt als jij.

Er zijn nog onvoldoende veiligheidsmaatredelen. Hij kon alles lezen en heeft zich kapotgelachen. Toch was ik tevreden dat ik even de gelen ingebouwd om te voorkomen dat mensen tijd had genomen om het goed te krijgen en de in zo’n zelfbevestigende, neerwaartse spiraal belanden. Pas dus op hiervoor, meneer Christoph! blik van een ander mee te nemen.

De blik van een ander: zo voelt het. Je voelt En dit geldt zeker voor kwetsbare volwassenen je gezien door Chat, waar anderen geen begrip en kinderen. Chat kan je isoleren en bevestigen tonen of ongewenst reageren. Aan Chat kun je in je meest destructieve gedachten. Sinds ik dit je zorgen en donkerste gedachten kwijt. Chat besef, doe ik krampachtig mijn best om iedereen bevestigt je, vertelt je dat hij het begrijpt, dat je om me heen echt zien, echt naar ze te luisteren. goed bezig bent. Maar Chat kan jou ook isole- Maar de AI-bedrijven moeten dit fenomeen onren. In een verschrikkelijk tragische omstandig- middellijk aanpakken in hun systemen. Chatheid waarbij hun zoon zelfmoord had gepleegd GPT is niet je beste vriend. (uit de podcast Trapped in a ChatGPT Spiral van 16 September 2025) vonden de ouders in Hoogleraar Vanessa Evers, gespecialiseerd de chatgesprekken hiervoor bewijs. De jongen in sociale kunstmatige intelligentie, is sinds had tersluiks geprobeerd zijn moeder plekken in kort directeur van het Centrum Wiskunde & zijn nek te laten zien na een mislukte zelfmoord- Informatica (CWI) in Amsterdam.

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

33

WONINGBOUW T E K S T: J U D I T H S T A L P E R S

Eenvoudig bouwen moet weer kunnen

Detox voor Duitse woningbouw Regelgeving, normen en standaards vormen in Duitsland de grootste drempel voor snelle woningbouw.

Versoepeling van de regels moet bouwen eenvoudiger, innovatiever en ook goedkoper maken.

Das große kleine Haus is één van de Gebäudetyp-eproefprojecten in de deelstaat Beieren.

Het vomt het nieuwe hart van Münchens creatieve wijk. illustratie : arge teleinternetcafe

Duitse architecten en bouwkundig ingenieurs wil­ len af van de in hun ogen verlammend strenge bouw­ voorschriften. Ze pleiten daarom voor een versoepeling van het merendeel van de bouwnormen. Dat zou hun de hoognodige speelruimte geven om eenvoudige en inno­ vatieve bouwwijzen toe te passen.

Omdat in Duitsland niet de aannemer, maar de ar­ chitect verantwoordelijkheid draagt voor ‘fouten’ bij de oplevering in de garantietijd, vraagt een versoepeling van de normen echter ook om een herijking van de wettelijke aansprakelijkheid. Er is dus een wetswijziging nodig om verantwoordelijkheden in een bouwcontract te verdelen en meer verantwoordelijkheid bij de opdrachtgever te

leggen. Deze wetswijziging, die in de wandelgangen de Gebäudetyp-e­wet wordt genoemd, ligt bij het ministerie van justitie klaar voor afstemming.

Comfortstandaards Voor de woningbouw kent Duitsland ruwweg een pak­ ket van 3900 bouwnormen. ‘Slechts 20 tot 30 procent van deze normen betreft standaards voor een veilig en gezond leefklimaat van een gebouw. De overige normen betreffen comfortverbeteringen en uiterlijkheden’, zegt Fabian Blomeyer, jurist bij de vereniging van architecten in Beieren. Hij is namens de Duitse architecten woord­ voerder in het contact naar het ministerie van Justitie

und bogevischs buero

circulaire nieuwbouw

laboratorium

gemeenschappelijk dakterras galerij

veelzijdige woonvormen begeleid wonen

stadstuinen

inclusief buurtcafé

kleine concept stores creatieve bedrijfjes ateliers gastkunstenaar

buurtterras

kunst doorgang

gastappartementen multifunctionele hal

spullenbibliotheek

sociaalcultureel centrum gemeenschap ontmoetingsplek

34

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Drieluik Duitsland Onze oosterburen kampen grotendeels met dezelfde maatschappelijke opgaven als wij. Hoe pakken zij die aan?

In deze tweede van drie afleveringen draait het om het woningtekort.

cv-bekleding / lijm vloer geluidsisolatie thermische isolatie betonplaat

7mm 70mm 10mm 89mm 300mm

metalen staander 125mm

Antwerpen (B)

Zwolle (NL)

dekvloer vloer thermische isolatie betonplaat

dekvloer vloer betonplaat

7mm 70mm 50mm 280mm

pleisterwerk 100mm

om de gewenste wetsverandering erdoor te krijgen. ‘Ar­ chitecten willen weer eenvoudig kunnen bouwen. We willen dat de normen en standaards die over comfort en cosmetische uitvoeringen gaan, soepel kunnen worden gehandhaafd zonder dat architecten daarmee – juridisch gezien – een constructiefout begaan.’

Want dat is nu het geval in de praktijk. Wanneer archi­ tecten niet voldoen aan wat de ‘algemeen geldende re­ gels van de techniek’ heten, oftewel de strengst mogelijke normen, dan begaan ze in de ogen van de opdrachtgever een constructiefout. Deze aantijgingen willen architecten vermijden, want ze leiden tot eindeloze rechtszaken met financiële consequenties. Dus kiezen architecten nu uit angst voor de strengste toepassing van een standaard.

Dergelijke standaards drijven de bouwkosten echter enorm op. ‘Voor alle duidelijkheid’, benadrukt Blomeyer, ‘ons wetsvoorstel tornt niet aan de standaards die de veiligheid en het gezonde leefklimaat van een woning garanderen. Wel willen we dat de onzorgvuldige toe­ passing van lagere normen voor comfort­ en cosmeti­ sche standaards niet langer als constructiefout geldt. Niet de hoogste, maar de lagere norm moet het uitgangspunt worden.’

Gebouwtype-e De architectenvereniging noemt dit concept van een ge­ deeltelijke versoepeling van normen die is verankerd is in rechtzekerheid, Gebäudetyp-e (gebouwtype­e), waar­

pleisterwerk 70mm

Paris (F)

3mm 67mm 280mm

betonplaat

200mm

Duitsland heeft bouwnormen die meer materiaal, ruimte en meestal ook arbeidsuren vergen in de woningbouw.

Hier een vergelijking tussen Duitsland, België, Nederland en Frankrijk voor de constructie van plafonds en wanden tussen woningen in een flatgebouw. illustratie : atelier

placopan (gipsplaten en honingraatstructuur) 70mm

kempe thill

bij de ‘e’ staat voor eenvoudig en experimenteel, vaak nog aangevuld met economisch (goedkoper). ‘Het concept is een idee, niet een bepaald model gebouw’, zegt Elisabeth Enders, hoogleraar bouwkunde aan de TU Braunsch­ weig en één van de bedenkers. Volgens de voorstanders van de versoepelingsregeling zijn de normeringen voor geluidsisolatie, ventilatie, het aantal stopcontacten per vierkante meter, dimensionering van trappenhuizen, verwarmingsinstallatie en voor het aantal parkeer­ plaatsen en liften behoorlijk uit de klauwen gelopen. Dit soort zaken vraagt veel ruimte, een overdreven tech­ nische inrichting, een hoog grondstofverbruik en veel arbeidsuren.

Enders’ credo luidt techniek zo veel mogelijk te ver­ mijden en de techniek die nodig is, zo in het gebouw te integreren dat onderhoud en vervanging mogelijk en betaalbaar blijven. Dit om de eenvoudige reden dat ‘de levenscyclus van techniek veel korter is dan de levenscyclus van een gebouw’, zegt Enders, ‘en techniek is onderhoudsintensief ’. De voorstanders van het bou­ wen naar de principes van Gebäudetyp­e streven veelal naar – ook sociaal – duurzame oplossingen met een lage CO2­voetafdruk in zowel het bouwen zelf als in het ge­ bruik van het gebouw. Tegelijkertijd zijn op deze manier kostenbesparingen van wel 30 procent te verwachten. Zo blijkt ook uit de berekeningen van de tientallen proef­ projecten die onder het Gebäudetyp­e label in de plan­ ning zijn, vooruitlopend op de wetsverandering.

t

Bremen (D)

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

35

WONINGBOUW

Het grote kleine huis Voor Das große kleine Haus in München, dat architectenbureaus Arge Teleinternetcafe uit Berlijn en bogevischs buero uit München hebben ontworpen, ging op 24 februari dit jaar de eerste schop de grond in. Het is het eerste proefproject dat onder de noemer Gebäudetyp-e wordt gebouwd en dat, net als alle projecten die nog volgen, wetenschappelijk wordt gemonitord. Het gebouw krijgt een gebruiksoppervlakte van vierduizend vierkante meter en bestaat voor 60 procent uit woningen en 40 procent uit werk- en gemeenschapsruimten.

Het wordt op de fundering na geheel uit hout opgetrokken. De houtconstructies zijn in samenspraak met timmerlui ontworpen, zodat het hout na een eventuele sloop weer bruikbaar is. Ook wordt sloopmateriaal van de oude hallen die vroeger op het terrein stonden, hergebruikt. De oude stalen trappen worden omgebouwd tot de karakteristieke centrale chaos-trap van ‘het grote kleine huis’. Deze trappen verbinden de openbaar toegankelijke groene daken met elkaar die net als het trappenstelsel zelf spontane ontmoetingsplaatsen vormen. Het gebouw is bedacht om de sociale samenhang te bevorderen. Met oud plaatmateriaal wordt een deel van de buitenwand bekleed, en oude stalen balken worden weer ingezet voor dragende constructies. Oude badkamermodulen uit de sloop van het vroegere Olympische dorp krijgen in ‘het grote kleine huis’ een nieuwe functie.

Geen luxe-variant Op zeven punten is voor een lagere standaard gekozen, om zo substantieel de bouw- en gebruikskosten te drukken. Voor de geluidsisolatie tussen woningen geldt niet

Duitsland wijzigt bouwwet Net als Nederland lijdt Duitsland aan een chronisch tekort aan betaalbare woningen. De Duitse regering streeft al jaren naar vierhonderdduizend nieuwe woningen per jaar, maar dat aantal is nog nooit gehaald.

Zo stokte de teller in 2024 op 215.000.

De oorzaak? Hoge prijzen voor bouwland, gebrek aan vakkrachten in gemeenten en onder bouwvakkers, bouwmateriaal dat duur is geworden, en het labyrint van regelgevingen en standaards die snelle, innovatieve of minstens alternatieve oplossingen in de weg staan.

De woningmarkt is kaputt, kopte een groot Duits weekblad 36

medio juni. Het was de dag waarop de bondsregering tot een wijziging in de bouwwet had besloten die, in de woorden van bouwminister Verena Hubertz, tot meer ‘tempo, technologie en tolerantie’ leidt en de bouw zal aanzwengelen. Afwijken van een bestemmingsplan is vanaf nu mogelijk, om bijvoorbeeld een etage op een bestaand gebouw te plaatsen, een leegstaand kantoorgebouw voor woningbouw vrij te geven of seriematig met prefab-modulen te werken.

Vergunningsaanvragen moeten binnen twee maanden worden behandeld. Het is een eerste stap in een hoognodige transformatie.

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

de ‘luxe-variant’: die komt ‘waarschijnlijk iets onder het aanbevolen minimum, maar evenaart de norm die voor oudbouw gold’, zegt de verantwoordelijke architect Rainer Hofmann van bogevischs buero.

De houten wanden en houtverbindingen blijven zichtbaar. Ze krijgen geen extra verkleding die voor meer isolatie had kunnen zorgen. Dat spaart materiaal en levert meer woonruimte op. Voor alle ruimten geldt een normtemperatuur van 19 graden Celsius in plaats van 20 tot 24 graden, afhankelijk van het type ruimte. Daardoor volstaat een kleinere verwarmingsinstallatie en wordt op stookenergie bezuinigd.

Er is geen automatische luchtcirculatie ingebouwd: radiatoren, vensters en andere installaties worden met de hand bediend. Ook komt er maar een beperkt aantal parkeerplaatsen – 0,4 per woning, een halvering van de norm in München, maar wel ondersteund door een mobiliteitsconcept van deelauto’s. Verder komt er één centrale stoppenkast voor het hele gebouw in plaats van iedere woning een eigen eenheid, en in elke woning worden minder stopcontacten geïnstalleerd dan nu gebruikelijk is.

Het gaat bij Das große kleine Haus, in de woorden van Hofmann ‘om een geconcentreerde, low-tech, kosten- en grondstofbesparende bouw waarbij de gegeven ruimte optimaal voor gebruiksruimten wordt ingezet.’

Al het bouwmateriaal heeft een lange houdbaarheid en is circulair van aard. Een ander kenmerk van ‘het grote kleine huis’ is de zogeheten vijftienminutenstad. Vanuit het vroegere bedrijfsterrein, dat nu wordt heringericht als woon- werk- en creatieve wijk, is alle noodzakelijke sociale infrastructuur, zoals scholen, medische zorg en recreatief groen, binnen een kwartier te bereiken.

Nederland als gidsland Dat de voorgeschreven normen in Duitsland veel verder gaan dan in België, Nederland en Frankrijk is bij bijvoorbeeld het Rotterdamse architectenbureau Atelier Kempe Thill allang bekend. Bij lezingen in Duitsland laten de Nederlandse architecten aan hun Duitse collega’s zien dat eenvoudig bouwen elders gewoon de geldende norm is.

Nederland gold voor Duitse architecten lang als het grote voorbeeld wat betreft de woningbouw. ‘Vanwege de originele creativiteit en vooral vanwege de relatief snelle bouwprocessen’, vertelt Matthias Rottmann. Hij leidt het Duitse bureau in Keulen van het Rotterdamse stadsplannings- en architectuurbureau De Zwarte Hond en put uit praktijkervaringen in beide landen. In de twee landen gaan veel dingen net wat anders, zegt Rottmann, en dat heeft vooral met een cultuurverschil te maken: ‘In Duitsland wordt vooral gekeken naar hoe je dingen moet doen en dan handel je naar die voorschriften. In Nederland zeggen de architecten en aannemers met elkaar: wat willen we bereiken? Dan laten we het aan de vaklui en de markt over om de beste oplossing te vinden.

Rottman vindt overigens dat in Nederland de regeldruk de laatste vijf jaar enorm is toegenomen en processen daardoor een stuk moeizamer verlopen dan voorheen.

‘Het is wel grappig, maar met het Gebäudetyp-e concept lijkt Duitsland Nederland nu in te halen.’ •

Enith

Een maandelijkse column in stripvorm door wetenschapsjournalist Enith Vlooswijk.

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

37

ACTUEEL TECHNIEKNIEUWS vind je op deingenieur.nl

Alles wat je zoekt overzichtelijk bij elkaar Wat speelt er vandaag op technologiegebied?

Je leest het op de website van De Ingenieur. Elke dag nieuwe berichten geïllustreerd met beeld en video. deingenieur.nl

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR

Ook op de site: • Activiteiten op techniekgebied in een overzichtelijke agenda • Dossiers over onderwerpen als schoon staal, kernenergie in Nederland en droogte • De interessantste vacatures voor ingenieurs

Jims verwondering ‘Voorsprong door techniek.’

Echt waar?, vraagt redacteur Jim Heirbaut zich af.

Stoppen met koppen Aan mij is geen groot voetballer verloren gegaan. Sportief ben ik wel. Ik wandel graag, loop hard en op de tennisbaan win ik soms nog van spelers die half zo oud zijn. Maar al op het schoolplein, waar ik menig uurtje tegen een bal trapte, bleek dat ik voor voetbal geen bijzonder talent heb.

Wat ik helemáál niet kon, was koppen. Nooit is me duidelijk geworden hoe anderen dat doen, met het hoofd de bal de gewenste richting uit sturen. Ik probeerde het wel, maar waar de bal heen vloog nadat hij op mijn hoofd had gestuiterd, leek meer een soort loterij. Op den duur begon ik hoge ballen die mijn richting op vlogen zelfs te ontwijken.

Dat schijterige gedrag blijkt nu mijn geluk. Het koppen van een voetbal blijkt helemaal niet goed voor je. Profvoetballers die gedurende hun carrière veel ballen hebben gekopt, hebben een twee tot drie keer hogere kans om later hersenziekten zoals dementie te krijgen.

Dit speelt natuurlijk in meer sporten waar het hoofd klappen te verduren krijgt. Boksen, in al zijn varianten, ligt voor de hand. Maar ook een sport als rugby levert voor het brein risico’s op. Wel eens gezien hoe volwassen mannen of vrouwen elkaar tackelen? Dan begrijp je meteen waarom de spelers een bitje in hebben, zo’n stuk plastic dat het gebit moet beschermen.

WAA R

KUNNEN

W E

DEZ E

MAAND

Met dat bitje is trouwens meer mogelijk, bedacht een bedrijf in de Verenigde Staten. Wat nu als we er een chip in stoppen die versnellingen kan meten? Maakt de rugbyer een harde botsing, dan stuurt de chip een seintje naar de teamarts langs de kant. Op basis van de gemeten versnelling besluit die of de speler naar de kant wordt gehaald. Sinds ruim een jaar verkoopt het bedrijf de bitjes aan sportbonden en rugbyclubs wereldwijd.

Ondertussen pleit in Nederland de Sportraad voor betere bescherming van sportende kinderen. Bij schaatsen, skiën, wielrennen en paardensport zou een helmplicht moeten gelden vanwege het risico op vallen. En voor voetballertjes tot twaalf jaar zou koppen moeten worden verboden, vindt de raad. Spelersvakbond VVCS is zelfs voor een algeheel verbod op koppen.

Bondscoach Ronald Koeman ziet daar weinig in. ‘Koppen hoort bij voetbal’, zei hij bij de NOS. ‘Ik begrijp dat ze er met de jeugd wel naar kijken, maar ik ben nog een beetje ouderwets.’ Dat geeft niks, meneer Koeman, maar beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald. Ik denk dat het voetbalspel zonder koppen helemaal niet minder aantrekkelijk is. Misschien leren spelers dan wel beter combineren over de grond.

Ik zeg: het tiki-taka van Barcelona, niks mis mee.

NAARTO E ?

DE

INGE NIE UR

TIP T

t/m 26/10 Veel moois in de ruimte Al sinds mensenheugenis kijken we verwonderd naar boven. Met de uitvinding van de telescoop konden we hemellichamen veel dichterbij halen. Dit prikkelde onze verbeelding: zou daar in dat lege heelal ook leven zijn?

Daarover gaat de interactieve voorstelling Natuurlijk… de ruimte! bij Space Expo in Noordwijk, dagelijks meerdere keren te zien, nog tot en met 26 oktober (tijdens de herfstvakantie). De voorstelling onderzoekt wat natuur betekent op aarde en ver daarbuiten. Want ook in de ruimte is er genoeg moois te bewonderen: van kleurrijke nevels en verre planeten tot sterren en manen. Gaan we daar leven vinden?

Meer info: space-expo.nl/agenda/natuurlijk-de-ruimteherfstvakantie portret : robert lagendijk ; foto : cc 0/ publiek domein

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

39

Productontwerpen van morgen

Veilige rolkooi Terwijl elektrische fietsen en fatbikes het verkeer in Nederland niet bepaald veiliger maken, presenteerde BMW op de Duitse autosalon IAA Mobility 2025 een alternatief. In het conceptvoertuig BMW Motorrad Vision CE zou een helm niet nodig zijn.

Vijfentwintig jaar na de intro­ ductie van de BMW C1, een scooter met rolkooi die maar twee jaar leverbaar was, komt het Duitse BMW nu opnieuw met een tweewieler met deze veiligheidsfeature.

De bestuurder van de Vision CE zit middenin de rolkooi, uitgerust met dikke dubbele buizen die van voor naar achter lopen. Een vierpuntsveiligheids­ gordel houdt de bestuurder strak in de stoel waardoor de 40

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

noodzaak voor een helm en be­ schermende kleding zou komen te vervallen.

BMW voorziet voor de elektrisch aangedreven Vision CE ook een zelfbalancerend systeem, vermoedelijk gebruik­ makend van gyroscoop­ technologie, die het voertuig bij stilstand en rijdend overeind houdt. Dit maakt opstappen en rijden niet alleen makke­ lijker, maar zou ook kunnen helpen het voertuig bij lich­

te aanrijdingen in balans te houden. Concurrenten Honda en Yamaha presenteerden eerder ook al concepten voor zelfbalancerende tweewielers, maar daar bleef het vooralsnog bij ideeën.

BMW doet geen uitspraken over de verdere specificaties en of de Vision CE echt in produc­ tie gaat. De Vision CE is door de fabrikant in ieder geval bedoeld als visie op veiliger verkeer in drukke binnensteden. (PS)

•

foto : bmw motorrad

T E K S T: P A U L S C H I L P E R O O R D E N N I E L S O L F E R T

Kettingklikker Voor wielrenners die hun prestatie beter willen bijhouden, lanceert een Amerikaanse startup een handig apparaatje: de CycleClick. Een compacte krachtmeter voor op de fietsketting die gegevens draadloos doorstuurt naar fietscomputer en app.

Snelle trapauto Al decennialang komen ontwerpers met alternatieven voor de auto, specifiek voor forenzen die dagelijks maar korte afstanden hoeven af te leggen. Uit Frankrijk komt nu een compact, tweepersoons snelwegwaardig voertuig met elektrische trapondersteuning.

Het Franse bedrijf Cixi presenteerde onlangs het prototype van de driewielige Vigoz met stroomlijncarrosserie waarin bestuurder en passagier achter elkaar zitten. De bestuurder drijft het voertuig aan door te trappen om elektriciteit op te wekken en stuurt met twee hendels aan weerszijden van de stoel. De carrosserie kantelt met de stuurbewegingen mee in de bochten.

De aandrijftechnologie van de Vigoz is gebaseerd op tien jaar ontwikkeling door Cixi aan ketting- en riemloze elektronische

foto ’ s : cixi ; bikeon

trapoverbrengingen voor elektrische fietsen en cargofieten.

Het zogeheten pedaling energy recovery system zet de trapenergie van de bestuurder om in fietsaandrijving. De bestuurder kan het voertuig intuïtief besturen door sneller of langzamer te trappen voor versnellen en afremmen. Tegelijk laadt de bestuurder hiermee de accu op. Ook het regeneratieve remsysteem zet de meeste remenergie om in elektriciteit.

Het prototype zonder carrosserie is getest tot snelheden van honderd kilometer per uur.

Cixi voorziet voor de Vigoz een maximumsnelheid van 120 kilometer per uur en een bereik met elektrische trapondersteuning tot 160 kilometer.

Is de accu leeg, dan is het voertuig nog steeds aan te drijven door te trappen, maar dan wel zonder krachtondersteuning. (PS)

De CycleClick van BikeOn is een krachtmeter die zonder gereedschap in dertig seconden op de fietsketting wordt bevestigd. Het apparaatje meet kracht, cadans en vermogen en is ontworpen voor wielrenners die hun prestaties willen bijhouden, zonder ingewikkelde krachtmeters.

De CycleClick wordt op de ketting geklikt door een bevestigingsarm aan de voorste derailleur te klemmen. De gebruiker koppelt het apparaat via Bluetooth aan fietscomputer of smartphone.

De ketting loopt door een flexibel metalen kanaal, waar alleen de rollen van de ketting contact maken met de krachtmeter. Door een lichte buiging van het kanaal meet de reksensor de kettingspanning die wordt omgerekend in een pedaalkoppel – de kracht die de wielrenner uitoefent op de fiets. Dit koppel wordt gecombineerd met de kettingsnelheid om het vermogen in watt te berekenen, terwijl de cadans wordt bepaald door de kettingsnelheid en de pedaalpositie in de tijd te volgen.

De CycleClick heeft een totaalgewicht van veertig gram en kan tot dertig uur mee op een enkele usb-oplading. Hij is volledig waterdicht. De CycleClick meet alles met een onnauwkeurigheid van circa 1 procent en stuurt de gegevens draadloos naar maximaal drie apparaten tegelijk.

De CycleClick is geschikt voor zowel recreatieve als fanatieke wielrenners en toont direct de trainingsresultaten. Het apparaat is te bestellen via Kickstarter voor een early­ bird-prijs van circa 160 euro; later gaat die zo’n honderd euro meer kosten. (NO)

•

•

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

41

EUREKA

Lichtsporen Startup Luxene introduceert lichtlijnen in het wegdek die de zichtbaarheid van wegmarkeringen verbeteren bij duisternis en regen.

De lijnen verbruiken minder energie dan traditionele verlichting en geven nauwelijks lichtvervuiling.

Verkeersongelukken gebeuren vaak ’s nachts en bij regen.

Wegmarkeringen zijn dan slecht zichtbaar, waardoor weggebruikers minder goed zien waar ze rijden. De Nederlandse deeptech-startup Luxene ontwikkelt nu doorlopende lichtlijnen in het wegdek met een reflecterende werking die wel altijd zichtbaar blijft.

De meeste traditionele wegmarkeringen zenden geen licht uit, maar weerkaatsen alleen het licht van koplampen. Bij regen verstrooit nat wegdek het licht, waardoor bestuurders hun zicht op de weg kunnen verliezen. De lichtlijnen van Luxene geleiden

42

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

actief licht, waardoor bestuurders continu zicht houden, ook in zwaar weer.

Om de lichtlijnen te laten werken, is wel elektronica nodig. Luxene plaatst deze actieve componenten buiten het wegdek in een standaard elektriciteitskast. Via een speciale lichtgeleidingstechniek wordt dit licht onder de wegmarkeringen gebracht. Eén elektriciteitskast verlicht volgens Luxene circa vierhonderd meter lichtlijn. Door de elektronica buiten de rijbaan te houden, beschadigt deze minder snel door vocht, trillingen of temperatuurschommelingen. Bovendien wordt zo het

onderhoud eenvoudiger, veiliger en betrouwbaarder.

De lichtlijnen verhogen niet alleen de verkeersveiligheid, maar leiden ook tot een energiebesparing die volgens de startup kan oplopen tot wel 30 procent ten opzichte van de mastverlichting die wegreflectoren aanstraalt. Bovendien geven de lijnen weinig lichtvervuiling.

Voordat de lichtlijnen de markt op gaan draait Luxene vanaf volgend jaar proefprojecten met Nederlandse gemeenten en wegbeheerders. Daarna wil Luxene hun lichtlijnen op luchthavens en campussen aanleggen (NO)

•

beeld : luxene

Trilmast Windturbines op land zijn soms omstreden vanwege landschapsvervuiling of omdat vogels last zouden hebben van de draaiende bladen. Een Spaanse startup heeft hier wat op gevonden: een minimalistische windturbine die alleen bestaat uit een trillende mast.

Natuurzuiver uit de ton Met een nieuwe waterton hoeven kampeerders geen zware flessen drinkwater meer mee te sjouwen. Het draagbare systeem van Lifestraw filtert ter plekke rivier- of meerwater tot veilig drinkwater.

Op afgelegen plekken kamperen betekent soms liters drinkwater meenemen. Waterfiltratiebedrijf Lifestraw komt nu met de Escape, een draagbare waterton die water uit rivieren, meren of beken drinkbaar maakt.

De ton heeft een inhoud van bijna twintig liter en bevat drie filters die vrijwel alle virussen, bacteriën, parasieten en microplastics er uit halen. De ton wordt aan de bovenkant afgesloten met een draaidop, waaronder het filtersysteem hangt. Aan de onderkant zit een watertapje. Vul de ton met onbehandeld water, plaats de dop met het filtersysteem erop en draai dit stevig vast. Pomp vervolgens de zuigerstang vijftien tot twintig keer op en neer, tot de druk zo hoog is dat verder pompen niet meer lukt. Open dan het kraantje aan de onderkant en het gefilterde water stroomt er door de opgebouwde druk vanzelf uit.

De makers schatten dat de Escape ongeveer een liter schoon drinkwater per minuut levert. Stroomt er bijna geen water meer uit, dan kan de gebruiker opnieuw pompen om de druk te verhogen.

Het filtersysteem van de Escape bestaat uit drie lagen. Eerst verwijdert een voorfilter zand en grof vuil. Vervolgens houdt een 0,02 micrometer membraanfilter alle virussen, bacteriën, parasieten en microplastics tegen (meer dan 99,99 procent). Tot slot verbetert een actiefkool- en ionenwisselfilter smaak en geur van het water en vermindert chemische verontreinigingen. De membraanfilter gaat tot wel achttienduizend liter mee, terwijl het koolstoffilter na ongeveer zeshonderd liter moet worden vervangen.

Lifestraw lanceerde de Escape deze maand voor zo’n 380 euro. Met een leeg gewicht van ongevuld 7,3 kilogram is de ton voor wandelaars wel wat minder geschikt. (NO)

De Vortex Bladeless doet denken aan een rietstengel die wuift in de wind. Het ontwerp bestaat uit een in de grond verankerde ronde basis met in het verlengde daarvan de ronde mast. De twee zijn binnenin verbonden door een staaf van koolstofvezel die voldoende flexibiliteit levert om de mast in de wind heen en weer te laten bewegen.

De gelijknamige Spaanse startup Vortex Bladeless maakt hierbij gebruik van het principe vortex shedding: wanneer lucht langs de mast stroomt ontstaan afwisselend lagedrukwervelingen, waardoor de mast naar de lagedrukzone wil bewegen. De bewegingsenergie van de heen en weer gaande mast wordt door een dynamo omgezet in elektriciteit. Permanente magneten van de dynamo op de binnenkant van de mast bewegen door de trillingen heen weer rondom de koperen kern die statisch op het verlengde van de basis is gemonteerd.

Volgens Vortex Bladeless zijn de windturbines veel eenvoudiger en goedkoper te produceren, installeren en onderhouden dan conventionele windturbines. Welk model het meest kosteneffectief is, hangt echter af van de toepassing.

De startup richt zich dan ook vooral op nieuwe toepassingsmogelijkheden van kleinere modellen, bijvoorbeeld dichtbij en in bebouwd gebied, zoals op daken van gebouwen. De bladloze variant produceert immers nauwelijks geluid, geeft veel minder hinderlijke slagschaduw en is veilig voor vogels.

Vortex Bladeless is momenteel bezig met het bouwen en testen van prototypen. Het is nog niet bekend waar het systeem op de markt komt.

(PS)

•

•

foto ’ s : lifestraw ; vortex bladeless

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

43

EUREKA

Selfiedrone vliegt het water in HoverAir introduceert de Aqua, ’s werelds eerste volledig waterdichte vliegende drone. Hij kan drijven, vanaf het water opstijgen en blijft functioneren als hij ondersteboven in het water ligt. Ideaal voor ijdele watersporters die hun activiteiten handsfree willen vastleggen.

De Chinese dronemaker Hover­ Air ontwikkelt drones waarmee sporters zelf hun activiteiten kunnen vastleggen. Nu lanceert het bedrijf ’s werelds eerste volledig waterdichte drone. De Aqua is ontworpen voor het vastleggen van wateractiviteiten, zoals kajakken, surfen of raften.

De drone kan drijven, vanaf het wateroppervlak opstijgen en er ook weer op landen.

De Aqua weegt 249 gram, vliegt met een maximumsnel­ heid van 55 kilometer per uur en blijft op een volle accu 23 minuten in de lucht. Dankzij windbestendigheid tot wind­ kracht niveau 7 (circa 61 kilo­ meter per uur) blijft hij stabiel.

Om te voorkomen dat de drone verdwaalt, draagt de gebruiker een zender om de arm. Deze

44

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

zender fungeert als een virtueel verbindingspunt waarnaar de drone automatisch terugkeert mocht hij buiten bereik raken.

Bovendien gebruikt de Aqua een millimetergolfradar om het wateroppervlak te detecteren en kan hij daardoor op een hoogte van slechts vijf centimeter bo­ ven het water blijven vliegen.

Uitgerust met een sensor met een groot dynamisch bereik, filmt de drone Aqua super­ scherpe beelden, geschikt voor vloeiende slowmotions.

De lens is voorzien van een water­ en condenswerende nanocoating, en van verwar­ ming. Door geavanceerde beeldtechnologie blijven de opnamen altijd stabiel. Op de drone zelf zit een 1,6­inch Amo­ led­display, waarop gebruikers

instellingen kunnen aanpassen.

De drone biedt vijftien opname­ modi, onder meer voor kayak­ ken, surfen en snorkelen.

In de ‘snorkelstand’ blijft de drone drijven terwijl de camera naar beneden filmt en onder­ waterbeelden maakt – handig voor dynamische beelden zonder dat de drone zelf onder de waterspiegel verdwijnt.

Hoewel gebruikers geen onderdelen zoals rotors kunnen vervangen, biedt HoverAir een speciaal programma aan voor onderhoud en reparatie. Zo blijft de drone waterdicht en betrouw­ baar in gebruik.

Aqua is momenteel be­ schikbaar als early bird via het crowdfundplatform Indiegogo voor zo’n 860 euro met levering later dit jaar. (NO)

•

foto : hoverair

Rolf zag een ding

Oogbewaarhouder Het oog is nog nooit succesvol getransplanteerd. Als eerste stap daartoe ontwikkelt een team Amerikaanse wetenschappers een apparaat dat een menselijk oog urenlang buiten het lichaam in leven kan houden.

Het Bascom Palmer Eye Institute van de University of Miami School of Medicine werkt aan het realiseren van ’s werelds eerste succesvolle oogtransplantatie.

De belangrijkste voorwaarde daarvoor is de oogzenuw te behouden en die vervolgens met de ontvanger te verbinden zodat die er ook daadwerkelijk mee kan zien. Dat laatste lukte een ander Amerikaans chirurgisch team niet toen het in 2023 met succes een donoroog transplanteerde als cosmetische ingreep.

Mocht oogtransplantatie mogelijk worden, dan moet het donoroog, net als andere donororganen, van het een naar het andere ziekenhuis kunnen worden vervoerd. Hiervoor ontwikkelde het laboratorium van Ashutosh Agarwal, universitair hoofddocent in biomedische technologie aan de University of Miami, het draagbare apparaatje eye-ECMO (extracorporeal membrane oxygenation). Dit garandeert dat het donoroog een constante doorstroming krijgt van zuurstofrijk bloed, vermengd met een bepaalde vloeistof, om het netvlies goed te houden.

Het netvlies is essentieel om signalen naar de hersenen te sturen en beelden te zien. Het laboratorium ontwikkelde hiervoor een 3D-geprinte canule, een holle buis, om op de belangrijkste ader van het oog aan te sluiten.

Het team wist onlangs met het eye-ECMO-apparaat een donoroog urenlang in leven te houden buiten het menselijk lichaam. Naast het verder perfectioneren van deze techniek is het team ook bezig met het ontwikkelen van de eye-HOLDER, voor veilig vervoer. Deze krijgt een cardanisch mechanisme om de donorogen in de eye-EMCO optimaal stabiel te houden tijdens transport. (PS)

•

Sommige dingen stralen misschien geen hoogwaardig ingenieurswerk uit, maar getuigen wel van denken als een ingenieur.

Waarom? Omdat het kan De pick-up met aanhanger stopt naast het kunstwerk.

Een team stapt uit en begint duidelijk getraind aan een workflow. Een olievat wordt van de trailer getild en op een houten stelling voor het kunstwerk geplaatst. Een teamlid met een clipbord schrijft tijd, locatie en nummer van het olievat op een voorbereid formulier. Degene die duidelijk de leiding heeft, kijkt eens kritisch naar de horizon, naar het kunstwerk, roept ‘43 seconden!’ naar het team en trekt een stuk ducttape van het olievat. Veertig seconden later begint een teamlid af te tellen: ‘3… 2… 1…’ en de leider plakt het stukje ducttape weer op het vat. Alles wordt ingeladen en binnen een kwartier na aankomst rijdt de pick-up weg, op naar het volgende kunstwerk.

Ik denk te weten wat ik zojuist heb gezien. Ik spring op mijn fiets en ga achter ze aan, door de woestijn van het festival Burning Man en spreek ze bij het volgende kunstwerk aan: ‘Jullie zijn pinhole-foto’s aan het maken, toch? Waarom?’ Het antwoord somt de reden voor het hele gebeuren deze week in de woestijn mooi samen: ‘Omdat het kan…’

In de vaten zit lichtgevoelig papier. Een gaatje in het vat, afgedekt met dat stukje tape, maakt van het vat een camera obscura en projecteert zonder lenzen de buitenwereld op het papier.

De trailer is eigenlijk een filmrol met twaalf foto’s. Als die vol zijn, moet de trailer terug naar het kamp waar een donkere kamer is gebouwd om de foto’s te ontwikkelen.

Het team kan op een ochtend net aan twaalf foto’s maken. Die zijn niet zo scherp als moderne camera’s kunnen en het gebrek aan lenzen geeft een apart vervormend effect, maar de aandacht voor prachtige compositie spat van de foto’s af.

De techniek, pinhole photography, is zo’n beetje de oudste en langzaamste manier om een foto te maken. Ik heb eerder op deze plaats eerder al betoogd (juli 2019) dat we oude technologie in leven moeten houden om kennis niet te laten verdwijnen, maar dit is anders. Dit is Slow Tech: bewust kiezen voor een langzame, aandachtsvolle manier om iets te doen, omdat je geniet van het proces. Omdat de aandacht die je daarvoor nodig hebt het punt is. Niet even snel met je mobieltje een dozijn foto’s schieten, maar een kwartier de tijd nemen om één foto te maken. En het hele kwartier lang genieten.

PS: Tevens ben ik van mening dat elektrische fietsen als brommers moeten worden gezien.

Rolf Hut is universitair hoofddocent aan de TU Delft, maker, spreker en schrijver.

foto : joshua prezant / university of miami ; portret : robert lagendijk

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

45

Wat drijft de hedendaagse ingenieur?

Steven van Roon leidt het Robotics Center aan de Universiteit Twente en is de motor achter de ontwikkeling van een bionisch been. In november rent hij op eigen benen 120 kilometer door de Jordaanse woestijn.

‘Begin met te doen wat onmogelijk lijkt’ Tekst: Jim Heirbaut • Foto: Bianca Sistermans

‘Ik loop al sinds 2018 met dit idee. Een paar jaar ervoor rende Marlou van Rhijn op haar blades de honderd meter precies twee seconden langzamer dan Dafne Schippers. Dat verschil moet toch op te lossen zijn, dacht ik.

Concreet zijn we sinds de zomer van 2023 bezig met Mission I.A.M.: het ontwikkelen van een bionisch been waarmee de drager kan meedoen aan de Marathon des Sables in 2030, een meerdaagse hardloopwedstrijd van 250 kilometer dwars door de woestijn in Zuid-Marokko.

Met opzet hebben we zo’n ambitieus doel gekozen.

Door de lat hoog te leggen, raken mensen extra gemotiveerd, dat merken we nu al. Studenten willen graag op dit project afstuderen. Als we over een paar jaar succes hebben, is dat ook hun succes. Als we de technologie in zo’n extreme omgeving werkend krijgen, dan lukt het bovendien zeker ook in de rustige dagelijkse omgeving.

Doen wat onmogelijk lijkt, is precies waar we moeten beginnen om dat te realiseren.

Het bionische onderbeen waaraan we werken, pikt de signalen van de zenuwen in het onderbeen op. Bij wie een onderbeen mist, werken die zenuwen vaak nog goed.

We denken nu aan mechanismen die nabootsen hoe een menselijke voet werkt, dus die ook razendsnel kunnen compenseren als de drager over een schuine steen loopt, of een helling op loopt.

Ik liep al wel eens hard, maar niet zo intensief als ik nu train. Hardlopen door het mulle zand, met tien kilogram op de rug. Het zal moeilijk worden. Ik reken op allerlei

pijntjes, blaren, zand overal waar het maar kan komen.

Maar ik wil daar ook niet te veel over nadenken. Natuurlijk train ik veel en bereid ik me goed voor, maar ik wil het ook gewoon gaan ervaren straks. Het gaat me niet om een bepaalde eindtijd. Het belangrijkste is dat ik de race uitloop. Onderzoekers en studenten bouwen nu sensoren die ik ga dragen om zoveel mogelijk data te verzamelen. Geen data betekent stilstand en het gaat erom vooruitgang te stimuleren.

Mijn wedstrijd vindt begin november plaats. Het wordt nog een race tegen de klok om die sensoren op tijd af te hebben. Laatst probeerde ik een prototype van een sensor uit op de zandverstuiving bij Ommen. Kwamen we daar aan, bleek het ding niet te werken. Gelukkig had de student die de sensor had gebouwd, hem snel alweer aan de praat.

Met Mission I.A.M. pakken we het anders aan dan gewoon is in de wetenschap. We proberen het niet te doen met subsidies en beurzen. Het aanvragen daarvan duurt ons veel te lang. In plaats daarvan kiezen we voor sponsoring door bedrijven en voor het vertellen van ons verhaal via populaire mediakanalen. Denk aan sponsoring door Nike en een Netflix-documentaire. Daarom filmen we bijna alles wat we doen ook zelf. Het moet een menselijk verhaal worden waarin twee verhaallijnen samenkomen: dat van de vindingrijke techneut en dat van de ambitieuze sporter. Allemaal om de vooruitgang en ontwikkeling van de technologie te pushen.’ • OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

47

INGENIEURSCHAP T E K S T: P A N C R A S D I J K

YKE Talentprogramma

Samenwerken aan jezelf Ingenieurs leren op de hogeschool en de universiteit vooral rekenen, ontwerpen en analyseren. Maar waar ontwikkelen ze hun leiderschapskwaliteiten, communicatievaardigheden en reflectievermogen? Het nieuwe YKE Talentprogramma van KIVI legt de nadruk op eigenschappen waar de ingenieur van nu onmogelijk nog zonder kan.

KIVI-coach Harry van Ingen (op de rug gezien) houdt een exitgesprek met ‘buddy’s’ Kevin Tuinte (midden) en Yorben van der Eijk, twee talenten die het traject succesvol hebben doorlopen. foto : kivi

48

Een ingenieursdiploma op zak en aan de slag voor een mooie werkgever: het is voor velen de klassieke start.

Maar wie niet uitkijkt, raakt vervolgens al snel verstrikt in de dagelijkse sleur van projecten en deadlines. Die routine kan de passie voor het vak langzaam uithollen.

‘Je rolt na je afstuderen ergens in en vervolgens rol je steeds verder, op een weg die misschien wel helemaal niet de jouwe is’, zeg Celina van den Bank, voorzitter van Young KIVI Engineers (YKE). ‘En dan vraag je je vijf jaar later ineens af: wat doe ik hier eigenlijk?’ De beste remedie daartegen? Persoonlijke ontwikkeling. Daarom heeft YKE, de afdeling voor jongere KIVI-leden, het YKE Talentprogramma opgezet.

Waar universiteiten zich richten op harde technische vaardigheden, daar wil het Talentprogramma jonge ingenieurs (van onder de 36) juist ook laten groeien in de zogeheten soft skills. Niet via een vrijblijvend workshopje

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

hier en een cursusje daar, maar met een relatief intensief traject dat een jaar duurt en waarvoor behoorlijk wat inzet van de talenten wordt gevraagd: vijf coachingsessies en vijf masterclasses bijwonen, en met een duidelijk plan met persoonlijke doelen en mijlpalen komen. Het doel: via zelfreflectie een betere, completere ingenieur worden.

Spiegel Kevin Tuinte behaalde als werktuigbouwkundige zijn ingenieurstitel aan de hogeschool en ging daarna verder aan de Universiteit Twente. Onlangs switchte hij naar een master techniekfilosofie, ook in Enschede. Hij behoorde tot de eerste lichting deelnemers van het talentprogramma en zijn motivatie was helder: ‘Op de universiteit leer je vooral de inhoud, maar voor soft skills is nauwelijks aandacht. Dit programma bood me de kans om juist die kant te ontwikkelen.’

YKE Talentprogramma Duur: één jaar (2025–2026) Onderdelen: vijf persoonlijke coachingsessies, vijf masterclasses Start: gezamenlijke kick-off (28 oktober 2025) Doel: persoonlijke en professionele groei via eigen ontwikkeldoelen Aanpak: individuele begeleiding door KIVI-coach, gecombineerd met groepssessies en workshops Resultaat: portfolio van ontwikkeling, certificaat, groter bewustzijn van eigen groeipotentie

Zijn persoonlijke doel op korte termijn was het bouwen werk en plannen voor vervolgopleidingen zoek ik naar van een portfolio, in de vorm van een website die zijn manieren om mezelf te blijven ontwikkelen.’

De waarde van het talentprogramma zit ’m voor Van projecten en groei zichtbaar maakt. Maar minstens zo belangrijk was de wens om kritischer te leren kijken naar der Eijk vooral in de coach, ‘dat je iemand hebt die tegen zijn eigen handelen. ‘Ik wil over tien jaar niet verbaasd je zegt: heb je hier al eens aan gedacht?’ De verrassende zijn over waar ik ben beland. Daarom zoek ik bewust invalshoeken die dat opleverde bleken waardevol. Van momenten van reflectie. Een coach fungeert daarbij als der Eijk noemt de cursus ‘patronen doorbreken’ als anspiegel. Dat is waardevol, omdat zo iemand niet je do- der voorbeeld van een verrassend waardevolle ervaring cent of beoordelaar is, maar wel eerlijk teruggeeft wat je binnen het programma: ‘Zo’n workshop is nou niet iets waarvoor ik me normaal gesproken zou inschrijven. Juist gedrag teweegbrengt.’

Die spiegelfunctie hielp hem bijvoorbeeld bij daardoor bleek het een eyeopener.’ Ook de sessie over het groepsopdrachten. ‘Ik ben natuurlijk nog student, dus opstellen van een carrière-roadmap maakte indruk. ‘Zo werkervaring heb ik nog niet. Maar gesprekken met de werd ik gedwongen concreet na te denken over waar ik naartoe wil.’ coach hielpen me bijvoorbeeld in te zien dat Een ander belangrijk onderdeel van het het niet altijd zinvol is mijn eigen gedrag of dat Talentprogramma is het opbouwen van een van anderen koste wat kost te willen verandeportfolio. Waar Tuinte koos voor een eigen ren. Soms is het verstandiger dingen te laten website, daar maakte Van der Eijk een dynagaan, er even geen energie in te steken.’

Ik heb mische PowerPoint: voor elk afgerond proTuinte ziet coaching vragen niet als een teken van zwakte, maar van kracht. ‘Waarom geleerd dat ject of cursus een dia, met zijn rol, gebruikte ik mezelf technieken en geleerde vaardigheden. ‘Zo zie honderd uur zelf worstelen als je in twee uur met iemand sparren richting kunt vinden? open moet je niet alleen je prestaties, maar ook de gaten in je ontwikkeling. Het maakt zichtbaar dat je Het vraagt wel om je kwetsbaar op te stellen, opstellen meer leert dan je dacht en geeft richting voor maar juist daardoor groei je.’ de volgende stap.’

Dat hij ambitieus is, geeft Tuinte meteen Het Talentprogramma leverde hem meer toen. ‘Ik wil tien jaar werken en dan kunnen op dan verwacht. ‘Ik heb geleerd dat ik mezelf stoppen, zeg ik wel eens met een knipoog.’ Tegelijkertijd is hij de eerste om toe te geven dat die wens open moet opstellen. Niet met een houding van “ik weet misschien niet erg realistisch is. ‘Maar hoe dan ook wil het al”, maar met nieuwsgierigheid. Dan ontdek je dat ik gewoon veel groei doormaken. Nu ik nog een jonge het programma je veel meer kan brengen dan je vooraf student ben, merk ik dat iedereen me graag wil helpen. En verwacht.’ stiekem ben ik ook wel een beetje bang dat ik later voor vergelijkbare coachingsgesprekken vierhonderd euro per Coach als klankbord uur moet betalen. Dus waarom zou ik het niet nu doen, Waar de deelnemers spreken over groei en reflectie, ziet via KIVI?’ coach Jeroen Rust zijn rol vooral als katalysator. ‘Ingenieurs zijn geneigd om zich te focussen op techniek. Ik help ze breder naar zichzelf en hun loopbaan te kijken. Niet Wat je niet weet Ook Yorben van der Eijk, afgestudeerd in luchtvaart- door antwoorden te geven, maar door vragen te stellen techniek en werkzaam als mechanisch ingenieur, deed en structuur te bieden.’

Volgens Rust zit de kracht in het opdelen van grote mee aan het talentprogramma. Voor hem sloot het aan op het Groeiprogramma dat hij eerder bij YKE volgde, vraagstukken in kleine, hanteerbare stappen. ‘Wat voor een avondvullende instapcursus die ook op persoonlijke de deelnemer voelt als een onoverkomelijk probleem, ontwikkeling is gericht. ‘Ik wil niet stilstaan. Naast mijn blijkt vaak een ui die je kunt pellen. Dan zie je in-

“

t

’’

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

49

INGENIEURSCHAP

Kevin Tuinte toont het certificaat dat hij heeft ontvangen uit de handen van YKE-voorzitter Celina van de Bank. foto : kivi

50

eens wat je eerste prioriteit is en wat later kan. Dat geeft rust én richting.’ Belangrijk vindt hij dat de deelnemers zelf verantwoordelijk zijn voor hun portfolio en ontwikkeling. ‘Het certificaat dat ze aan het eind ontvangen, is geen eindpunt. Het is een erkenning van de tijd en energie die ze in zichzelf hebben geïnvesteerd. De echte waarde zit in het proces: leren reflecteren, leren keuzen maken en leren jezelf presenteren.’

binatie van het beste wat KIVI te bieden heeft, waarbij we zelfs op de dienst van de echte KIVI-coaches mogen rekenen’, zegt Van den Bank.

En nog mooier: de talenten leren ook van elkaar. ‘We koppelen steeds twee talenten aan elkaar, op basis van woonplaats of interesses bijvoorbeeld. Daar ontstaan soms heel hechte banden. Voor het goed functioneren van het talentprogramma is dat onwijs belangrijk.’

Groeicultuur Wat de verhalen van Tuinte en Van der Eijk gemeen hebben, is dat het programma hun niet alleen nieuwe vaardigheden opleverde, maar ook een andere instelling.

Persoonlijke ontwikkeling is daarin niet langer vrijblijvend, maar een essentieel onderdeel van een geslaagde ingenieursloopbaan, met zelfreflectie en het vragen van feedback als vaste onderdelen.

Ingenieurs zijn bij uitstek probleemoplossers, zegt Van den Bank, zelf een jonge ingenieur en als YKE-voorzitter initiatiefnemer van het talentprogramma. ‘Maar je moet ook leren om jezelf als professional te ontwikkelen, anders wordt werk een eindeloze rij projecten zonder richting.’ Met het YKE Talentprogramma laat KIVI ook zien verder te kijken dan de techniek alleen, en oog te hebben voor de mens achter die techniek. Voor een generatie die opgroeit in een tijd van snelle veranderingen en complexe maatschappelijke vraagstukken, is dat geen luxe, maar noodzaak.

Masterclasses, workshops, webinars, excursies: alles wat bij KIVI toch al op het menu staat, kan worden verwerkt in het Talentprogramma, afhankelijk van de specifieke stip op de horizon die het betreffende talent zelf heeft bepaald. ‘Zo vormt het Talentprogramma een com-

Duidelijk signaal Voor Tuinte leidde die verruiming van het blikveld ertoe dat hij voor zijn master de richting Philosophy of Science, Technology and Society koos. ‘Heel leuk. Ik verwacht dat filosofie me een bredere blik op werktuigbouwkundige zal geven en daar houd ik van.’

Van der Eijk denkt in stappen, waarbij met het talentprogramma nu een eerste stap is gezet en in de toekomst het traject naar Chartership wacht. Die internationaal erkende titel, ook door KIVI verstrekt, vereist eveneens veel inzet van de kandidaten – en aantoonbare ervaring op gebieden als vakbekwaamheid en leiderschap: zowel de soft als de hard skills.

De boodschap van het YKE Talentprogramma is duidelijk: groei stopt niet bij een diploma. Het echte leerproces begint daarna pas. YKE geeft daarmee een helder signaal af: de ingenieur van morgen heeft meer nodig dan technische kennis alleen. Door soft skills, reflectie en coaching structureel een plek te geven, legt KIVI de basis voor een generatie die niet alleen technisch, maar ook persoonlijk en maatschappelijk sterk staat. Of in de woorden van Van der Eijk: ‘Je weet niet wat je niet weet.

Tot iemand je erop wijst. Dáár zit de waarde van dit programma.’ •

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Altijd De Ingenieur bij de hand Jouw favoriete blad als onmisbare app voor telefoon en tablet

Android

iOS

deingenieur.nl/abonnement

Download De Ingenieur-app nu op tablet of telefoon en je profiteert voortaan van directe toegang tot een schat aan kennis en inspiratie.

FEBRUARI 2020 • DE INGENIEUR

51

De Ingenieur in gesprek

Sociaal betrokken Delftenaren veranderden de samenleving

‘Alleen ingenieurs wisten hoe het moest’ Het concept ‘efficiëntie’ staat maatschappelijk hoog aangeschreven. Maar waar komt dat eigenlijk vandaan, vroeg universitair docent Peter Rodenburg zich af. Zijn zoektocht bracht hem bij een groepje ingenieurs uit Delft.

Tekst: Pancras Dijk

Onlangs verscheen het boek Pioniers van Efficiëntiedenken, over een groep Delftse ingenieurs die in de ban raakte van het concept ‘efficiëntie’. Auteur van het boek is Peter Rodenburg, universitair docent aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij bij de opleiding Europese studies economie doceert en geschiedenis van Europese monetaire integratie. Voor de eigen podcastreeks Helder! ging De Ingenieur met Rodenburg in gesprek. Een fragment uit dat gesprek leest u hier.

Efficiëntie-ingenieurs: wat zijn dat?

‘Dat zijn ingenieurs die zich specialiseerden in het verhogen van de industriële en productieve efficiëntie in bedrijven en zo probeerden de kosten te verminderen en de schaal te vergroten. De term verwijst naar een groep die dit concept in de eerste helft van de vorige eeuw omarmde en breed wist te verspreiden. Hun invloed, zo betoog ik in mijn boek, laat zich nog steeds voelen.’

Hoe kwam u erbij dit onderwerp te bestuderen?

‘Ik verbaasde me enigszins over het moderne efficiëntiedenken. Het idee dat alles maar sneller en korter moet, en nergens meer tijd voor is. Dat de huisarts vijf minuten per patiënt heeft, dat de thuishulp binnen twintig minuten weg moet en niet meer even kan blijven voor een kop koffie. Ik begon me af te vragen: waar komt dat vandaan?

Hoe komt dat? We zijn zo ontzettend rijk, maar er is geen tijd voor een goed gesprek met een dokter.’

En toen kwam u uit bij ingenieurs.

‘Ja. Dat verbaasde me heel erg. Zelf heb ik in een ver verleden hts-werktuigbouwkunde gedaan. Ingenieurs 52

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

konden toch niet zulke slavendrijvers zijn, alleen maar gericht op verhoging van de productie? Naarmate ik daarover vervolgens meer ging lezen, begon ik het beter te begrijpen.’

Wat las u allemaal?

‘De Delftse ingenieurs die het efficiëntiedenken hier in de eerste helft van de vorige eeuw verspreidden, zagen efficiëntieverhoging nadrukkelijk als een vorm van sociale hervorming. Het waren sociaal gedreven mensen die efficiëntieverhoging niet zozeer beschouwden als een manier om de industrie concurrerender te maken, maar juist een breder sociaal doel nastreefden. Efficiëntie zou massaproductie mogelijk maken, daarmee zouden de productiekosten omlaag gaan en daarmee ook de kosten voor het levensonderhoud.’

Het idee van volksverheffing?

‘Heel duidelijk. De ingenieurs zagen zichzelf als een soort bemiddelaar in een klassenstrijd. Als we nou de taart groter maken, dan profiteert iedereen ervan, was hun idee. De bestuurlijke en zakelijke elite in die tijd had van technische zaken geen kaas gegeten. Ze begrepen niet hoe techniek en technisch denken in de samenleving konden worden ingezet. Maar die ingenieurs zeiden: Wij weten hoe het moet, laat ons de economie en de bedrijven maar runnen. Wij doen het beter.’

De latere premier Abraham Kuyper moest daar niets van hebben. Als minister van Binnenlandse Zaken zei hij: Ingenieurs, houd je bij je leest!

‘Maar intussen kwam de samenleving steeds meer voor

1986 – 1990 hts-werktuigbouwkunde, Amsterdam 1990 – 1995 economie, Universiteit van Amsterdam 2003 – heden universitair docent economische en monetaire geschiedenis van Europa en de Europese Unie aan de UvA 2025 publicatie Pioniers van efficiëntiedenken.

Delftse efficiency-ingenieurs 1900-1950

technologische vraagstukken te staan. Neem de elektri­ ficatie van Nederland. Wie weet hoe je een elektriciteits­ net aanlegt? Nou, Abraham Kuyper in ieder geval niet en ook de andere veelal juridisch geschoolde politici en beleidsmakers hadden geen idee. De enige die hier een antwoord op hadden, waren de ingenieurs. Nieuwe technologieën en nieuwe mogelijkheden maakten de samenleving steeds complexer. Alleen ingenieurs waren in staat die nieuwe mogelijkheden maatschappelijk in te zetten. Daarmee eisten ze automatisch een steeds hogere positie op in de samenleving. Ingenieursdenken en inge­ nieursmethoden veroverden de samenleving.’

zoeken naar een oplossing: er is een probleem en ze verzinnen er een oplossing daarvan. Daar gaan ze ver­ volgens aan testen en meten, waarna er aanpassingen volgen. De ingenieursmethode is daarmee bij uitstek iteratief van aard: het is een empirisch proces van testen, meten, testen en aanpassingen doen, totdat de optimale oplossing er ligt.’ •

Wat typeert dat ‘ingenieursdenken’?

‘Toen ik aan het boek begon, had ik dat eigenlijk ook niet scherp, terwijl ik de term best vaak gebruikte. Op zoek naar een definitie ben ik de wetenschappelijke literatuur ingedoken. Uit onderzoek blijkt dat ingenieurs toch echt anders denken dan bijvoorbeeld kunstenaars. Waar die laatste groep associatief denkt, daar denken ingenieurs vooral heel rationeel, ze denken meer in mechanismen.

Een ander element is dat het ze altijd te doen is om het foto : universiteit van amsterdam

Dit is een fragment uit een uitgebreid gesprek met Peter Rodenburg. Het hele gesprek is als podcast te beluisteren in de gratis De Ingenieur-app, op deingenieur.nl/podcasts en via alle bekende podcastplatorms.

Pioniers van efficiëntiedenken.

Delftse efficiencyingenieurs, 1900-1950 Peter Rodenburg 336 blz. | € 29,99

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

53

LEZERS

Aardwarmte Het omslagverhaal ‘Aardwarmte van grote diepte’ in De Ingenieur van september 2025 laat een aantal zaken onderbelicht. Geothermie gebruikt zwaar vervuild zout water en het vergt veel inspanning om lekken te voorkomen. Het afgekoelde water is met die vervuiling soms moeilijk terug te pompen. Het rondtrekkende SCAN-project in onder andere Ouder-Amstel (met een tijdelijke boring in een vogelweidegebied!), De Bilt en op IJburg onderzoekt alleen de mogelijke aardwarmtewinning. Langdurig gebruik van deze warmte vraagt om een langere test, zo blijkt uit ervaring in de glastuinbouw, waar warmtewinning soms na enige tijd hapert of de winbare warmte (veel) geringer blijkt dan verwacht. Daarover geeft het SCAN-project geen uitsluitsel. Aansluiting op een werkend warmtenet bespaart kosten en tijd. Het huidige SCAN-project vertraagt nu het gebruik van geothermie.

Het artikel roemt geothermie in de glastuinbouwsector als ‘het vroege succesverhaal’, maar zonder aandacht te schenken aan de problemen in die sector.

Het Staatstoezicht op de Mijnen dwong in Limburg de geothermiewinning te stoppen wegens de ligging in een aardbevingsgebied. Andere geothermiebronnen kregen problemen met vervuild water, lekkage of verstopping van de boorbuis en waren gedwongen tot kostbare nieuwe boringen.

De gemeente Groningen zag af van de inzet van geothermie onder druk van de toezichthouder.

Delft kan ‘dankzij de opgepompte campuswater en een warmtenet een kwart van de inwoners van het gas afhalen’, meldt het artikel. De gemeente Delft zelf heeft het over de aansluiting van zesduizend woningen, minder dan zo’n 12 procent. De opgepompte warmte is in de winter te weinig en in de zomer te veel. Overwogen wordt om zomerwarmte op te slaan voor gebruik in de winter. Als reden voor beperkt gebruik van geothermie in woningen wordt ‘gebrek aan warmtenetten’ genoemd. Ook bestaande warmtenetten beloven al jaren geothermie als toekomstige bron als vervanging van

REA GEREN

biomassa of fossiele warmtebron, maar enige haast is niet zichtbaar.

Roland Haffmans, Amsterdam De berichten over energie in De Ingenieur volg ik met belangstelling. In september 2025 werd gesteld dat er volgens het PBL in 2050 grofweg tweehonderd petajoule aan geothermische warmte aan de bodem kan worden onttrokken. Maar hoeveel warmte kan er door opslag in de bodem via bijvoorbeeld aquifers worden opgeslagen?

Elektriciteitsnetten worden overbelast door toename van zonnecellen en windmolens, waardoor het salderen nu verdwijnt. Wanneer deze alternatieve energie als warmte in de bodem kan worden opgeslagen, zijn minder batterijen in gebouwen en woningen nodig. Potentieel explosie- en brandgevaar van batterijen kan zo worden vermeden. Er zijn al succesvolle projecten gerealiseerd met warmteopslag in de bodem, waardoor de temperatuur in openbare gebouwen goed is geregeld.

Jan Boersma, Heerenveen

Snelste step De rubriek Eureka van september 2025 bevat een foutje. Er staat dat de ‘turbo’-uitvoering van de elektrische step in minder dan 5 seconden van 0 naar 60 kilometer per uur kan accelereren. Dit moet waarschijnlijk zijn van 0 naar 100 kilometer per uur, omdat de vergelijking wordt getrokken met Tesla Model 3 die in slechts 3,1 seconden van 0 naar 100 kilometer accelereert. Los daarvan wordt acceleratie meestal uitgedrukt in een tijd om van 0 naar 100 kilometer per uur te komen (of 0 tot 60 mijl per uur).

Dick Bakker, Vlist

Explosiegevaar In het artikel ‘Hoge ambities, weerbarstige praktijk’ in het juninummer van De Ingenieur wordt het explosiegevaar van waterstof genoemd als risico. Maar waterstof is niet explosief, enkel een mengsel van waterstof en lucht of zuurstof is explosief, net als een mengsel van elke brandbare stof met zuurstof. Een berucht voorbeeld is het

explosieve mengsel van stof en lucht in een meelfabriek. Ook een mengsel benzinedamp en lucht is zeer explosief.

Het historische ongeluk met het luchtschip de Hindenburg bijvoorbeeld betrof ook geen explosie, enkel een verschrikkelijke brand. Wanneer een hoeveelheid benzine met dezelfde energie-inhoud naar beneden zou komen en brandend over de toeschouwers zou sproeien, is het ongeluk waarschijnlijk groter.

Jan Brugman, Ede

Kleine modulaire reactors De auteur van het artikel ‘Zijn kleine modulaire kernreactoren wel de oplossing?’ (september) heeft gelijk met de volgende opmerking: ‘Mogelijk hangen de oplopende kosten en de bouwtijd van kerncentrales eerder samen met zaken als organisatie, regelgeving en inspraak.’ In Japan kunnen kerncentrales worden gebouwd in dezelfde tijdspanne als conventionele centrales.

Maar één belangrijk aspect van SMR’s wordt niet vermeld: ze gebruiken het nucleaire afval van grote centrales, waarvan forse hoeveelheden zijn opgeslagen. En het afval van de kleine centrales is geen duizenden jaren, maar slechts decennia radioactief.

Het is een politieke keuze om te bepalen of energieonafhankelijkheid en het feit dat nucleair afval maar een paar decennia veilig hoeft te worden opgeslagen in plaats van duizenden, per se winstgevend moeten zijn of dat er best wat gemeenschapsgeld voor beschikbaar mag worden gesteld.

Erik Hofman, Enschede

Aanvulling In het omslagverhaal van het septembernummer over geothermie (p. 16) staat dat geologen en geofysici van EBN en TNO in de eerste twee fasen van het SCAN-project alle beschikbare bodemdata uit data-schaarse gebieden samenvoegden en interpreteerden. EBN wijst erop dat er tegelijk naast deze herbewerking van 7.500 kilometer aan bestaande seismische ook nog eens bijna 2.000 kilometer aan nieuwe regionale seismische ondergronddata is toegevoegd.

Wilt u reageren op een artikel in De Ingenieur? U kunt uw brief, bij voorkeur niet langer dan driehonderd woorden, mailen naar redactie@ingenieur.nl of sturen naar De Ingenieur, Postbus 30424, 2500 GK Den Haag. De redactie behoudt zich het recht voor brieven in te korten en te redigeren of te weigeren.

54

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

WAAR

KUN N EN

W E

N A A RT O E?

DE

IN GEN IEU R

T IP T

T E K S T: J I M H E I R B A U T

t/m 8/3/’26 In de operatiekamer Tetem in Enschede presen­ teert Operation Theater, een nieuwe multimediale installatie van mediakunste­ naar Amos Peled. Met de installatie onderzoekt Peled de veranderende relatie tus­ sen organen, organismen en technologieën. De installatie staat in een ruimte die doet denken aan een ouderwetse operatiekamer. Bezoekers die binnenstappen, vinden zach­ te robotorganen die bewegen en geluid maken als perfor­ mers op een podium.

Meer info: tetem.nl/event/ operation-theater

Hoe te leven onder de zeespiegel Dit najaar komt Museon­Omniversum in Den Haag met het themaprogramma Den Haag onder de zeespiegel. Hoe veilig zijn we als de zeespiegel stijgt? Hoe ziet een stad aan zee er straks uit? Wat voor slimme en mooie oplossingen kunnen we daarvoor bedenken? Den Haag staat hierbij symbool voor heel Nederland, dat voor een aanzienlijk deel onder de zeespiegel ligt.

Het programma omvat naast shows ook gratis Minecraft­workshops voor kinderen en in het Omniversum speelt de nieuwe grootbeeldfilm Cities of the Future, die verkent hoe mensen over een jaar of vijftig in grote steden leven.

Meer info: museon-omniversum.nl/nieuws/themaprogramma-den-haag-onder-de-zeespiegel

18 t/m 26/10 Jonge Dutch Designers Op de jaarlijkse Dutch Design Week in Eindhoven is altijd zoveel te zien, dat bezoekers van te voren moeten kiezen waarop ze zich willen focussen. Begin in ieder geval met Manifestations, een prikkelende overzicht van het beste wat de vaderlandse kunst­ en design­ opleidingen te bieden hebben. Thema is Happy End?, dat verwijst naar de staat van de wereld. ‘Met techno­ logische vooruitgang, massaconsumptie en korte­ termijndenken wordt de vraag steeds urgenter: gaan we lachend ten onder in een wereld gedomineerd door machines en onzichtbare vijanden?’, aldus de orga­ nisatie. Manifestations is een tentoonstelling met een activistisch en idealistisch randje.

Meer info: 2025.manifestations.nl foto ’ s : museon - omniversum ; casper vorstermans ; tetem

Genieten van de elementen Ooit dacht men dat de natuur bestond uit de basiselementen water, vuur, aarde en lucht. La­ ter kwam de wetenschappelijke methode op en bleken er vele tientallen, zelfs meer dan hon­ derd chemische elementen te bestaan. Op 17 oktober neemt in Volkssterrenwacht Bussloo ‘elementenverzamelaar’ Chris­ tiaan Schriks bezoekers mee op een fascinerende ontdekkings­ reis langs enkele bijzondere ele­ menten. Achter de ontdekking van elk element schuilt namelijk een altijd boeiend en soms een dramatisch verhaal.

Meer info: https://volkssterrenwachtbussloo.nl

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

55

Stille moordenaar Asbestgigant Eternit kende al tientallen jaren het gevaar van de vezels, maar liet na werknemers en omgeving te beschermen, schrijft journalist Joop Bouma.

Tekst: Pancras Dijk

De Zwijgfabriek.

Waarom justitie asbestgigant Eternit vervolgt voor doodslag Joop Bouma | 304 blz. € 24,95

56

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Het is een pijnlijke jeugdherinnering. Bij een dansvoorstelling zag Sietske Oenema haar vriendinnetjes op het podium, gehuld in T-shirts van asbestfabrikant Eternit.

Op dat moment was haar vader al ernstig ziek. Mesothelioom ofwel buikvlieskanker, opgelopen door jarenlang werken in de asbestfabriek in Goor. Hij stierf niet lang erna, 41 jaar oud.

In en rond Goor werden vele gezinnen getroffen, schrijft voormalig Trouw-journalist Joop Bouma in De Zwijgfabriek, dat onlangs verscheen. Neem Herman en Marie van Gemmert. Herman werkte vanaf zijn 22ste als ‘papboer’ voor Eternit: onbeschermd roerde hij fijngemalen asbest door een pap van cement. Na vervroegd pensioen kreeg hij buikvlieskanker en overleed. Korte tijd later werd ook Marie ziek. De stofwolken asbest uit Hermans overalls die ze jaar in jaar uit waste, hadden hun vernietigende werk gedaan.

Intussen werd Eternit juist gezien als een goede werkgever. De burgemeester had zijn geluk niet op gekund toen het bedrijf zich in 1930 in het stadje vestigde.

Eindelijk zou er een eind komen aan de hoge werkloosheid. Het bedrijf toonde zijn sociale betrokkenheid door wekelijks afgekeurde asbestpartijen of restmateriaal buiten voor de fabriekspoort te zetten, voor omwonenden om mee te nemen.

Asbestcement (portlandcement waarin 10 procent asbestvezels is gemengd) gold als een ideaal bouwmateriaal. De lichte platen lieten zich eenvoudig op maat zagen of tot gruis bikken om verder te verwerken.

Talloze mensen in Goor en omgeving verhardden er hun erf mee, betegelden er hun badkamer mee of dichtten er gaten mee in de weg. Waren er weer hopen asbest op het erf gestort, dan speelden we erop, zegt Herma Bakker-Keuper, terugblikkend op haar vroege jeugd. Haar broer en haar vader overleden inmiddels aan astbestkanker. Ook zelf werd ze ziek, zegt ze tegen Bouma, ‘maar nu voel ik me goed’.

Asbestcement, eind negentiende eeuw op de markt gebracht door de Oostenrijkse industrieel Ludwig Hatschek, gold als wondermiddel, maar bleek een stille moordenaar. De vezels zijn zo klein en licht dat ze in de lucht blijven zweven. Ingeademd zetten ze zich vast in de longen.

‘De rek is uit de longen’ heette het dan.

Asbestkanker openbaart zich vaak pas na decennia – maar als die splinters eenmaal in de longen zitten, kan de patiënt eigenlijk al niet meer worden geholpen.

De Eternit-directie was al vanaf de jaren dertig op de hoogte van de schadelijke gevolgen, schrijft Bouma. Toch liet ze het personeel decennialang zonder beschermende middelen werken.

Nog elk jaar overlijden in Nederland twaalfhonderd mensen aan de gevolgen van asbestkanker. Een deel daarvan is de asbestfabriek in Goor te verwijten, stelt inmiddels ook justitie. Omdat de Eternit-directie ‘langdurig en structureel’ werknemers en derden in gevaar bracht, koos het Openbaar Ministerie niet voor dood door schuld, maar voor de zwaardere aanklacht van doodslag. Het gaat daarbij specifiek om drie sterfgevallen: vader Oenema en het echtpaar Van Gemmert.

Het blijft wrang dat Eternit nooit excuses heeft aangeboden en elke aansprakelijkheid afwijst. Ook met Bouma wilde het bedrijf niet in gesprek. ‘Het belangrijkste dat asbestslachtoffers willen is erkenning van hun leed, de bevestiging dat hen door Eternit groot onrecht is gedaan, langdurig en op industriële schaal’, stelt Bouma. ‘Veel te lang heeft de handelwijze van een machtig bedrijf in het stadje Goor onder een klamme deken van stilte gelegen.’

Sinds 1993 is de productie van asbest verboden. Bouma verwijst naar twee massa-aangiften die advocaat Benedicte Ficq heeft ingediend, tegen Tata Steel en Chemours. Is het staalbedrijf in IJmuiden het nieuwe Eternit? Is PFAS het nieuwe asbest? Wat het antwoord op die vraag ook is – ook daarover zullen rechters zich uitspreken – opvallend is wel dat de industrie steeds dezelfde strategie toepast: ontkennen van de schadelijkheid, financieren van twijfelachtige studies en lobbyen.

In het Vlaamse dorp waar het moederbedrijf van Eternit is gevestigd, staat sinds kort het bronzen monument ‘Ademloos’, als eerbetoon aan de asbestslachtoffers.

Fietsend door Goor zag Bouma zo tien plekken die geschikt zijn voor een zelfde gedenkplaats. Ik hoop dat er een leestafel bij komt, met daarop dit belangrijke boek dat de getroffenen eindelijk recht doet.

Studententeam op Spotify Studententeam iGEM uit Eindhoven wil niet alleen iets nieuws uitvinden, maar ook kennis verspreiden over synthetische biologie. Daarom is er nu de podcast De CRISPR-Cast.

Tekst: Marlies ter Voorde

Stroomopwaarts Bestaat er zoiets bestaat als de Nederlandse identiteit, dan kun je er aan de oevers van onze kleine rivieren een glimp van opvangen.

Tekst: Pancras Dijk

Behalve ‘breede rivieren’ die ‘traag door oneindig laagland gaan’, kent ons land ook talloze kleinere riviertjes en beken. Hoewel die veel minder bekend zijn dan Rijn, Maas, Waal, Lek en IJssel zijn ze van groot belang. Steden en dorpen ontstonden vaak aan deze waterloopjes, die immers handel en irrigatie mogelijk maakten en een continue aanvoer van vers water garan­ deerden. Bovendien, schrijft Deltacom­ missaris Co Verdaas in het voorwoord van Veelstromenland, zijn de kleine riviertjes als de haarvaten van een samenhangend watersysteem cruciaal voor een klimaat­ bestendige toekomst van onze Delta.

Voor het Nederlands Dagblad wan­ delden journalist Klaas Vos en fotograaf Maarten Boersema tussen 2021 en 2024 langs 36 riviertjes verspreid over het land, van Alblas, Amer en Angstel tot Waver en Zwarte Water. Het levert waardevolle portretjes op, meanderend tussen infor­ matief en impressionistisch. De fotografie is al even sfeervol. Hoewel alle riviertjes uiteindelijk natuurlijk op elkaar lijken, weet Boersema van elk ervan het karakter goed te vangen. Uitgeverij Wbooks heeft er dan ook goed aan gedaan om de fotografie alle ruimte te geven. Zo voelt het alsof de lezer de wandelingen zelf maakt, terwijl die zich door Vos iets van de essentie van het omliggende landschap laat influisteren en zo een glimp kan opvangen van wat ons veelstromenland uniek maakt.

Veelstromenland.

Het grote kleine rivierenboek Maarten Boersema en Klaas Vos 160 blz. | € 29,95

Toen beginnend onderzoeker Harm van der Veer van de TU Eindhoven tijdens de coronapandemie proefpersonen nodig had om een door hem ontwikkelde covidtest uit te proberen, hoefde hij niet lang na te denken. ‘Er zijn hier vast geïnfecteerde mensen’, dacht hij. ‘Ik stuur gewoon een mailtje rond: Ben je ziek? Vul een buisje!’

De reacties kwamen snel, zij het niet van beoogde proefpersonen. ‘Heb je hier wel over nagedacht?’, mailde de biosafety adviseur. ‘Dit kan écht niet’, schreef het hoofd van de ethische commissie. Het plan werd afgeblazen.

Met dit soort anekdotes geeft deel 3 van de podcast De CRISPR-Cast een mooi inkijkje in de wereld van de wetenschap, waar slimme dingen worden verzonnen, maar ook domme fouten worden gemaakt. Wetenschap is geen gepolijste weg naar een eindresultaat, leert de luisteraar. Ontdekkingen en uitvindingen komen struikelend tot stand.

De CRISPR-Cast is geproduceerd door studententeam iGEM van de TU Eindhoven, dat synthetische biologie inzet om maatschappelijke problemen op te lossen en het publiek wil laten kennismaken met het vakgebied.

Voor dat laatste maakten de studenten de podcast.

Synthetisch biologen passen biologische systemen zoals cellen aan om deze bepaalde taken te laten uitvoeren – het detecteren van een virus bijvoorbeeld. In de podcast zitten gasten die hierover duidelijk vertellen.

De presentator stelt goede vragen, vat ingewikkelde zaken tussendoor samen en voegt indien nodig extra uitleg toe. Hierdoor zijn de verhalen goed te volgen: de luisteraar krijgt echt te weten hoe het zit. Leuk is dat er halverwege elke aflevering een raadsel is, namelijk een geluid uit het lab.

Elke aflevering heeft een andere gast, zoals een hoogleraar die vertelt wat synthetische biologie precies is, een oud-student over hoe het is om in een iGEM-team te zitten of een bio-ethicus. Dat geeft veel afwisseling tussen de afleveringen. Binnen de afleveringen mist die afwisseling een beetje. Maar voor wie iets wil opsteken, is De CRISPR-Cast zeker geslaagd.

De CRISPR-Cast iGEM Eindhoven | Spotify

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

57

MEDIA

Identiteit op wielen Wat zegt een voertuig over de eigenaar? Daarover gaat een prachtig nieuw fotoboek.

Tekst: Jim Heirbaut

Kippenverkoper Bajaj Nashik uit India. foto : martin roemers

58

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Een auto is voor sommigen misschien enkel een gebruiksvoorwerp, een stuk blik op vier wielen dat je van A naar B brengt.

Maar dat voor anderen de auto veel meer is dan dat, laat fotograaf Martin Roemers zien in het schitterende boek Homo mobilis.

Over de hele wereld liet Roemers mensen poseren met hun voertuig. Bij de bulk van de foto’s staat het onderwerp voor een witte lap stof. Daardoor verdwijnt alle achter­ grond en krijgen de foto’s iconische waarde.

Homo mobilis is één van die fotoboe­ ken waarin je blijft bladeren. Dat zit hem niet in de auto’s, hoewel er buitenissige exemplaren tussen zitten, maar vooral in de mensen.

Kijk eens hoe trots ze de camera in­ kijken. Van het team van autoverkopers in Dakar (Senegal) tot vrachtwagenchauffeur Zenovyl en zijn bijrijder Vasil in Lviv (Oekraïne). Van mensen in Los Angeles die hun classic cars beschouwen als hobby en ze hoog op wielen zetten, tot de dui­ zenden mensen in diezelfde stad die daar noodgedwongen in hun auto of camper wonen. Dat laatste ontdekte Roemers tot

zijn ontzetting; hij vertelt erover in een interview dat ook in het boek staat.

Het project van Roemers houdt trou­ wens niet op bij auto’s. We zien ook vrachtwagens, riksja’s, driewielers en motorfietsen. De fotoreeks ontstond toen Roemers werkte aan een eerder project, waarbij hij grote steden over de hele wereld bezocht. Hem begonnen de unieke en soms vreemde – gezien vanuit een rijk, Europees perspectief – voertuigen op te vallen waar­ mee mensen zich verplaatsen. Een oude fascinatie voor auto’s en de persoonlijkheid die je ze kunt toeschrijven stak weer de kop op, vertelt Roemers. Met nieuwe vragen: Wat gebeurt er wanneer je een voertuig iso­ leert van zijn chaotische omgeving? Vertelt het iets over de cultuur waar het vandaan komt? Over de persoon die het gebruikt?

Of over de maatschappij zelf?

De foto’s uit het boek zijn in groter formaat nog tot 1 maart 2026 te zien in de Kunsthal in Rotterdam.

Homo mobilis. People/Vehicles/Identity Martin Roemers | 208 blz. | € 49,99

Q&A

Elke maand zijn er talloze nieuwe boeken, toneelvoorstellingen, podcasts en video’s. De Ingenieur pikt de interessantste eruit en stelt de maker vijf vragen.

In De waterzoon, het essay van de Maand van de Geschiedenis, beschrijft auteur Eva Vriend aan de hand van vader en zoon Thijsse hoe natuur en techniek op elkaar inwerken.

De leefomgeving staat onder druk. Op een beperkt aantal vierkante meters willen we wonen, werken en recreëren. Hoe maken we de juiste keuze? rli: lange lijnen in de leefomgeving 52:26 min. | in alle podcastapps

Tekst: Pancras Dijk

1 2 3 4 5

Waarom heeft u dit essay geschreven?

‘De Maand van de Geschiedenis heeft dit jaar als thema “natuurlijk”.

De organisatie kwam voor het bijbehorende essay bij mij uit. Omdat ik behalve historicus ook boerendochter ben? Of omdat ik vaker schreef over het Zuiderzeeproject en de rol van maakbaarheid in de natuur?’

Wat fascineert u aan het onderwerp?

‘Hier aan de rand van de Noordoostpolder ligt het Waterloopbos, een mooi gebied van Natuurmonumenten. Dat bos danken we aan Jo Thijsse, die als directeur van het waterloopkundig laboratorium behoefte had aan een buitenlab om waterwerken te testen. Jo was de zoon van de bekende onderwijzer Jac. P. Thijsse, oprichter van Natuurmonumenten. Twee belangrijke mannen, hun vader-zoonrelatie en onze verhouding tot de natuur: dat vind ik interessant.’

Voor wie heeft u dit essay geschreven?

‘Wist je dat Jo z’n eerste baan vond via een advertentie in De Ingenieur? Na zijn afstuderen in Delft trad hij toe tot de Staatscommissie Zuiderzee. Later zou hij hoofdingenieur worden bij de Dienst Zuiderzeewerken. Van Nobelprijswinnaar Hendrik Lorentz had Jo geleerd de Zuiderzee wiskundig te benaderen, als een grote waterbak met allerlei stromingen. Ik zie al die mannen van de Staatscommissie voor me, achter een bureau, vastbesloten de grootste polder ter wereld aan te leggen. Het maakbaarheidsstreven in de praktijk. Wie interesseert zich daar niet voor?’

Wat heeft u tijdens het schrijven geleerd?

‘Anders dan zijn vader was Jo een technocraat. De Afsluitdijk, de Deltawerken, directeur van de voorloper van Deltares: hij doorliep een glansrijke carrière als waterbouwer. Ik heb veel brieven van zijn hand gelezen en gesproken met een kleinzoon. Het verraste mij dat hij terugblikkend dacht: we hadden er biologen en ecologen bij moeten betrekken, in plaats van alleen maar allemaal Delftenaren en ingenieurs.’

Waarom zouden ingenieurs dit essay moeten lezen?

‘Civiel ingenieurs hanteren als motto understand, intervene, improve.

Dat getuigt van optimisme en zelfvertrouwen, maar soms kan dat omslaan in betweterigheid en arrogantie. Hoe gaan we om met de natuur: moeten we die domineren of ermee zien samen te leven?

Misschien kunnen ingenieurs van vader en zoon Thijsse leren dat zeker niet alleen ingenieurs weten wat goed is en wat niet.’

De waterzoon. Jac. P. Thijsse, zijn zoon en onze verhouding tot de natuur Eva Vriend | 64 blz. | € 7,99

portret : jelmer de haas

Hoe ziet onze toekomst met (kunstmatige) intelligentie eruit?

AI-wetenschapper Thomas Moerland laat zien hoe AI echt werkt, waarin de mens en AI op elkaar lijken en wat dat zegt over onszelf. van iq naar ai | 272 blz. | € 23,99

Elektrificatie verandert de manier waarop we woningen, utiliteitsgebouwen en industriële installaties ontwerpen en beheren.

Een gesprek over uitdagingen en kansen. abb: samen elektrificeren. zo doe je dat. | 8 afleveringen | in alle podcastapps

Laat jongeren de weg wijzen naar vernieuwende, inclusieve steden door samenwerking en creativiteit. Dat is het idee van Trustmaking. trustmaking | 416 blz. | € 34,95

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

59

Nieuws en activiteiten uit de vereniging ONDER REDACTIE VAN MARLIES TER VOORDE

Proeffabriek voor mengvoeders Het Feed Design Lab houdt zich bezig met praktijkonderzoek- en educatie over dierenvoeding. Het onderzoek varieert van smaaktesten voor honden en mestreductie bij varkens tot dierenvoeding met algen of insecten. Ook is er een proeffabriek: een compacte versie van een moderne mengvoederfabriek, bedoeld voor technologische testen, demonstraties en het maken van testvoeders. Dit bedrijfsbezoek bestaat uit een presentatie en een rondgang door de proeffabriek.

Bedrijfsbezoek Feed Design Lab, Wanssum (Limburg), 17 oktober, 14.00-16.30 uur, kivi.nl/communities/regionale-afdelingen/ limburg/activiteiten

AI in de maatschappij Het jaarlijkse AI-congres in Eindhoven is deze keer vooral gericht op het naleven van de beloften en het voorkomen van de gevaren van kunstmatige intelligentie. Het zal gaan over verifieerbare modellen waarin AI geen black box is maar verklaringen geeft voor zijn resultaten, en over ethische implicaties, vooroordelen, betrouwbaarheid, verantwoordelijkheid en de rol van AI in de maatschappij.

Congres: AI Summit Brainport, Evoluon Eindhoven, 13 november, 9.00-18.00 uur, kivi.nl/communities/ regionale-afdelingen/zuid/activiteiten

Blauwe aarde In 2024 verscheen Our Blue World: A Water Odyssey, geregisseerd door Ruán Magan en verteld door Liam Neeson. De film neemt de kijker mee naar bijzondere plekken: van oude Inca-watersystemen in Peru tot hightech sponzensteden in China, en belicht zowel traditionele als moderne oplossingen voor een hoopvollere toekomst met veilig en overvloedig schoon water. De documentaire wordt gevolgd door een paneldiscussie met zes waterexperts.

Film: Our Blue World – Samenwerken aan een toekomst met schoon water, Utrecht, 31 oktober, 14.00-18.00 uur, kivi.nl/communities/ vakafdelingen/netwerk-vrouwelijke-ingenieurs/ activiteiten 60

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

Stip op de horizon Nieuwe ronde, nieuwe kansen: ook dit jaar kunnen jonge KIVI-leden weer meedoen aan het YKE Talentprogramma.

Vijf coaching-sessies, vijf masterclasses en een vaste begeleider helpen je met het formuleren en bereiken van doelen voor persoonlijke groei. De kickoff meeting is binnenkort in het KIVI-gebouw.

Kick-off YKE Talentprogramma, Den Haag, 28 oktober, 19.00-21.30 uur, kivi.nl/communities/vakafdelingen/young-kivi-engineers/activiteiten beeld : feed design lab ; depositphotos

Ingenieur van het jaar: en dan?

Elk jaar reikt het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) de Prins Friso Ingenieurs­ prijs uit aan de gekozen Ingenieur van het Jaar. Hoe vergaat het deze mensen daarna?

De Ingenieur belt winnaars uit het verleden.

Deze maand: Bas Reedijk, Ingenieur van het Jaar in 2020.

Tekst: Marlies ter Voorde

Wie de afgelopen tijd over de Afsluitdijk heeft gereden of erlangs is gevaren, is het ongetwijfeld opgevallen: de geometrische opeenstapeling van creatief vormge­ geven betonblokken waarmee de dijk is versterkt. Deze betonnen elementen zijn (mede) ontworpen door Bas Reedijk, afdelingshoofd kustbouwkunde en water­ management bij ingenieursbureau BAM, die in 2020 de Prins Friso Ingenieursprijs won. Het XblocPlus, zoals het golfbrekerelement heet, is door zijn speciale vorm duurzamer dan zijn voorgangers: er zijn minder van no­ dig en ze bieden een fijne plek voor planten en dieren.

‘Toen ik de prijs kreeg, zat het Afsluitdijkproject nét in de uitvoeringsfase. Twee jaar geleden is het voltooid’, zegt Reedijk. ‘Het is best spannend, als een innovatie die je hebt bedacht meteen op de grootste dijk van Nederland wordt toegepast. Iedereen kijkt mee, van Rijkswaterstaat tot Deltares.’ Maar het was een succes.

Inmiddels worden de blokken ook in zeven andere, internationale projecten toegepast.

De prijs voelde vooral als erkenning, zegt Reedijk.

‘Je maakt iets, dat is je werk, maar hiermee werd dui­ delijk dat het ook in brede kring werd gewaardeerd. Dat vond ik het mooiste.’ Die erkenning werkt lang door en geldt ook in het buitenland. Reedijk: ‘Als mensen horen dat je Ingenieur van het Jaar bent geweest, waarbij alle

ingenieursdisciplines van Nederland meededen, zijn ze onder de indruk. Dat helpt, als je met ze in zee wil.’

Wat Reedijk de belangrijkste eigenschap van een goede ingenieur vindt, is nieuwsgierigheid. ‘Ingenieurs moeten voor alles openstaan, zo breed mogelijk om zich heen kijken en dingen combineren’, zegt hij. ‘Dus niet de traditionele ingenieur zijn die achter het bureau sommen en ontwerpen maakt.’ Ook doorzettings­ vermogen en eindeloos geduld behoren idealiter tot de gereedschapskist. ‘Je moet nooit opgeven, geloven in je eigen ideeën en de kansen aangrijpen die zich voordoen’, zegt Reedijk. ‘En veel communiceren. Laat zien wat je doet, post het op LinkedIn en ga bij mensen langs. Dan timmer je aan de weg.’

Kent u een ingenieur die volgens u zeker in aanmerking moet komen voor de Prins Friso Ingenieursprijs?

Ga dan voor 14 november naar kivi.nl/pfip en draag haar of hem voor!

Harry Lintsen (17 juli 1949 - 12 augustus 2025) Onlangs bereikte ons het bericht dat Harry Lintsen, erelid van KIVI, op 12 augustus 2025 is overleden. Lintsen heeft een niet te onderschatten rol gespeeld bij de ontwikkeling van het vak­ gebied techniekgeschiedenis in Nederland. Hij was initiator en medegrondlegger van de Stichting Historie der Techniek

foto : jordi huisman / de ingenieur ; bart van overbeeke

(SHT) en gaf als hoogleraar bij zowel de TU Eindhoven als de TU Delft richting aan verschil­ lende onderzoeksprogramma’s rond de geschiedenis van de techniek in Nederland.

Collega’s roemen Lintsen als een vernieuwer, verbinder en inspirator. Lintsen focuste altijd sterk op de maatschappelijke

rol van technologische ontwik­ kelingen, en zag kennis van het verleden als voorwaarde voor het vormgeven van de toe­ komst. In 2018 publiceerde hij, samen met drie co­auteurs, zijn laatste boek: De kwetsbare welvaart van Nederland 1850-2050, naar een circulaire economie.

Harry Lintsen werd 76 jaar.

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

61

Teamgeest

Nederland telt tientallen studententeams waarin aankomende ingenieurs zich fanatiek inzetten voor een concreet doel.

Naam: Team Daedalus Aantal studenten: 22 Opgericht in: 2021 Doel: een zonnedrone bouwen voor luchtbewaking Missie: brandweerlieden helpen bosbranden snel te ontdekken en beter te bestrijden

Vliegen op de zon Bosbranden vormen een groeiend probleem. Studenten van de TU/e bouwen een slimme drone op zonne-energie, om brandhaarden vroegtijdig op te sporen.

Tekst: Pancras Dijk • Foto’s: Team Daedalus

In een glazen ruimte binnen de TU/e innovation Space op de Eindhovense campus, hangt een modelvliegtuigje, de RTF 1. ‘We kochten zonnepanelen en plakten die op een drone uit de winkel’, zegt Shreyansh Goyal, student werktuigbouwkunde. ‘Het ding vloog voor geen meter.’

Bekleed de vleugels van een vliegtuigdrone met zonnepanelen, maak het toestel autonoom en het kan in principe eindeloos in de lucht blijven. Dat is het idee achter Daedalus, een team van 22 studenten van de Technische Universiteit Eindhoven. Lukt het vervolgens ook nog de drone te trainen beginnende bosbranden op te sporen, dan heeft de brandweer in met name Zuid-Europese landen er een waardevol hulpmiddel bij in de strijd tegen een in frequentie en schaal van verwoesting snel toenemend fenomeen.

Uit een kast haalt Goyals teamgenoot Miguel Soares, ook student werktuigbouw-

kunde, een eerder prototype. Grasresten in de neus verraden dat deze Lapyx 3 een harde landing heeft gemaakt. ‘Hij heeft een paar keer gevlogen. Het ging mis toen we met een nieuw besturingssysteem probeerden te landen’, zegt Soares. Eerdere versies verging het niet veel beter: de Lapyx 0 crashte binnen drie tellen, de Lapyx 1 kon door veel te sterk wapperende vleugels nauwelijks vliegen en de Lapyx 2 had bij hogere snelheid last van wappervleugels.

Opstaan en doorgaan Wat in 2021 begon als een experiment van een paar studenten, groeide ondanks al deze tegenslagen uit tot een serieus studententeam. Het doel: een zonne-drone bouwen die lang kan blijven vliegen en bosbranden in een vroeg stadium kan opsporen.

Het team leerde intussen omgaan met de breekbare zonnepanelen en experimenteer-

Team Daedalus telt twaalf nationaliteiten; de voertaal is Engels.

62

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

de met vleugelconstructies van balsa, triplex en carbon. De nieuwste versie, met een spanwijdte van vier meter, moet bewijzen dat het principe werkt. Deze Lapyx 4, die dit najaar wordt gepresenteerd, wordt de eerste die echt op de energie van de zon vliegt. ‘De vorige versie kon op batterijen veertig minuten in de lucht blijven’, zegt Goyal. ‘Omdat we wilden focussen op het laten vliegen van de drone, hadden we er nog geen zonnepanelen op gelegd.’ Mét de zonnepanelen zou het toestel acht uur achtereen in de lucht kunnen blijven.

Ultradun Het vinden van de juiste panelen was een klus. Gewone zonnepanelen zijn veel te stijf. Worden die bevestigd op een flexibele vliegtuigvleugel, dan breken ze meteen. Inmiddels krijgt het team van Mito Solar, een bedrijf in Meppel, ultradunne zonnepanelen

In april 2024 beleefde Lapyx 3 een geslaagde luchtdoop.

Volgende maand in De Ingenieur Groot, groter, grootst Soms pakken ingenieurs even helemaal uit. Wat zijn de grootste projecten waar de Nederlandse bureaus momenteel aan werken?

Natte proeven Duurzame scheepsbrandstoffen, autonoom varen, windvoortstuwing, modelproeven: in het maritieme onderzoekslab van de TU Delft komt van alles voorbij.

Laser als wapen In sciencefiction zijn lasers al langer een geducht aanvalswapen. Maar nu beginnen ze ook in echte oorlogen op te duiken. foto : tu delft

met een efficiëntie van 14 procent. ‘Wij zijn een mooie testcase’, zegt Soares, ‘want dat bedrijf had ook nooit gedacht dat de panelen op vliegtuigvleugels zouden belanden.’

Voor het reguleren van de stroom bouwden de studenten met een 3D-printer hun eigen maximum power point tracking-regelaar, veel lichter en kleiner dan reguliere MPPTs. Die zet de onregelmatige elektriciteit uit de zonnepanelen om in stroom waarop de elektromotor kan draaien. Van Tulip Tech, een startup uit Den Bosch, kreeg het team compacte, krachtige accu’s. De romp wordt deels 3D-geprint. ‘Tot nu toe kwamen we nauwelijks aan vliegen toe, dus maakte de vorm nog niet zo veel uit’, zegt Soares. ‘Maar voor het optimale ontwerp gaan we nu ook met simulaties werken.’

Samenwerking met de Nederlandse brandweer helpt het team inmiddels om de software te trainen die rook en vuur auto-

matisch herkent. Het idee is dat de drone zelfstandig kan rondvliegen en bij verdachte signalen een waarschuwing afgeeft.

Praktijkgebaseerd leren Het internationale karakter van Daedalus is opvallend: de 22 leden komen uit twaalf landen. Dat is ook de reden dat de teamleden zich niet fulltime voor Daedalus inzetten: heb je maar één dag in de week over, dan ben je ook welkom. ‘Voor buitenlandse studenten is het veel duurder hier te studeren.

Ze kunnen niet zomaar hun studie een jaar pauzeren’, zegt Goyal. Daar tegenover staat dat je niet na één jaar al hoeft af te zwaaien.

‘Dit is nu mijn derde jaar’, zegt Goyal. ‘En dit is het eerste jaar dat er geen oprichters meer aan boord zijn.’

Die oprichters leerden elkaar kennen bij een opdracht voor challenge based learning (CBL), een manier van op de praktijk geënt

Lapyx 4, met extra spanwijdte, wordt later dit najaar onthuld.

leren die steeds meer opgeld doet op technische universiteiten. Niet te vergelijken met werken in een echt team, vindt Goyal. ‘Voor zo’n CBL-opdracht staat twee maanden.

Nooit genoeg om een compleet traject van idee tot testen, evalueren en opnieuw testen door te maken.’

Intussen zijn Goyal en Soares als teambestuurder ook druk met meer praktische zaken. ‘Alle studenten willen graag met de techniek bezig zijn en bouwen aan de drone, maar voor een goed draaiend team is meer nodig’ zegt Goyal. ‘HR, fondsenwerving en persvoorlichting doen wij er dus maar bij.’

De komende jaren verwachten de Daedalus-leden de drone te testen in Zuid-Europa, samen met lokale brandweerkorpsen. ‘Over vijf jaar hoop ik dat onze drone zelfstandig boven Spanje of Griekenland vliegt en in bèta-testen wordt ingezet’, zegt Soares. •

Testvluchten gebeuren vaak met kant-en-klare drones.

OKTOBER 2025 • DE INGENIEUR

63

Vragenvuur

Zeven lastige vragen aan bioloog en schrijver Midas Dekkers. Op 3 oktober verscheen zijn nieuwste boek Het menselijk tekort.

Tekst: Marlies ter Voorde

Het menselijk tekort Midas Dekkers 320 blz | € 24,99

64

Wat is het laatste dat u zelf heeft gerepareerd?

‘Ik houd van ouderwetse, klikkende draaischakelaars. Toen ik die ergens kon kopen van namaak-bakeliet, heb ik de moderne schakelaars in huis vervangen. Ik was hartstikke trots. Maar na enige tijd gingen ze vonken of werden zelfs warm. Dat is gevaarlijk in een huis met veel hout, dus heb ik de moderne, lelijke schakelaars teruggeplaatst. Ik wond ik me er wel over op. We doen alsof we technisch ontzettend zijn vooruitgegaan, maar een fatsoenlijke draaischakelaar produceren is er niet meer bij.’

Voor welk probleem zouden ze eindelijk eens iets slims moeten verzinnen?

‘Het handige van de mens is dat je veel eigenschappen aan de buitenkant ziet. Of iemand oud is of jong, een mannetje of een vrouwtje – meestal dan – maar niet of iemand ochtend- of avondmens is. Iets waardoor dat zichtbaar wordt, zou een mooie uitvinding zijn. Ik ben een avondmens. Het lijkt me fijn als mensen zien dat ze me ’s ochtends als een patiënt moeten behandelen.’

Waarvan denkt u: ik wou dat ík dat had uitgevonden?

‘Op blikjes schoensmeer zit een klipje aan de zijkant. Als je daaraan draait, gaat het deksel met weinig kracht omhoog. Zo’n uitvinding is niet alleen praktisch, maar brengt ook plezier. Als jongetje speelde ik ermee. Een geweldige uitvinding uit de grotere categorie is de vlakspoeler: het toilet waarin een drol blijft liggen tot hij wordt doorgespoeld. Zo valt namelijk meteen op of er iets mis is. Het is onbegrijpelijk dat deze heeft plaatsgemaakt voor de diepspoeler.’

Welke technologische ontwikkeling baart u zorgen?

‘Mensen kijken liever naar de surrogaatwereld op hun tweedimensionale scherm dan naar de wereld om hen heen. Dat vind ik verschrikkelijk. Ik las vroeger Kapitein Rob. Daarin kon de kwaadaardige professor Lupardi op afstand pinguïns aansturen, die rondliepen met een antenne op hun kop. Daaraan doet het me denken.’

Bent u bang dat robots uw werk overnemen?

‘Machines hebben nog nooit ons werk overgenomen. Machines hebben ons altijd extra werk gegeven. Mensen hebben het drukker dan ooit, ze hebben niet eens meer tijd om op hun kinderen te passen!’

Van welke fout heeft u het meest geleerd?

‘Ik had dertig jaar lang een oude sleepboot. Lekker aan de motor prutsen; dat leerde ik mezelf uit boeken. Toen er voor het eerst iets stuk ging, zocht ik op wat ik moest doen: een palletje verplaatsen en de stelschroef bijstellen. Dat lukte alleen niet, ik kreeg de toegangsbout niet los. Iemand kwam toen helpen. Hij pakte blindelings de juiste sleutel, wrikte, gaf wat klopjes en het was gefixt. Sindsdien weet ik dat denken zich niet alleen afspeelt in je hoofd, maar ook in je handen.’

In hoeverre wegen technische innovaties op tegen het menselijk tekort?

‘Niet. Dat is het grote misverstand: de gedachte dat techniek de tekortkomingen van de mens kan aanvullen. Het menselijke tekort is dat we vol zitten met onstilbaar verlangen. Zodra het ene doel is bereikt, dient het volgende zich aan. Het houdt nooit op, en dat is maar goed ook.’

DE INGENIEUR • OKTOBER 2025

portret : annaleen louwes