De Ingenieur mei 2025

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR NR. 5 JAARGANG 137 MEI 2025

DRAADLOZE TOEKOMST Vergeet 5G. 6G wordt het helemaal… ooit.

VA R E N O P M E T H A N O L

Vernufteling 2025 Innovatieve projecten van topingenieurs

|

E M PAT H I E

|

OPLAADNETWERK

Santi van den Toorn: Ik wil de wereld eerlijker maken

|

K E R N R E A C T O R PA L L A S

Biomimetica Robotvlinder fladdert zonder batterij

Vooraf

Pancras Dijk is hoofdredacteur van De Ingenieur.

Digitale wereld

Ook De Ingenieur is er nu in app-vorm

Of we het nu willen of het niet: onze samenleving wordt steeds digitaler. Neem de projecten die meedingen naar De Vernufteling 2025 en die we in deze editie presenteren: een meerderheid betreft een digitale oplossing voor een real life-probleem, of in ieder geval een digitaal instrument dat die oplossing een stuk dichterbij brengt. Big data, kunstmatige intelligentie, cloud computing, machine learning: zeker voor de ingenieurspraktijk maken ze dag in, dag uit een immens verschil.

Onze afhankelijkheid van telecommunicatiesystemen is daarmee groter dan ooit.

Dankzij 4G en 5G streamen we intussen met gemak films op ons mobieltje en beeldbellen we ons suf. Van 6G wordt althans op dit moment toch wat meer verwacht: in het omslagverhaal leest u daar alles over.

Over digitalisering gesproken: ook De Ingenieur is er nu in app-vorm. We hebben er in samenwerking met een appbouwer een tijd lang aan gewerkt en ik ben ontzettend trots op het resultaat. Het nieuwste blad, het laatste nieuws, alle podcasts, een archief van de laatste jaargangen: allemaal voortaan direct beschikbaar op mobiel, tablet of laptop, in een prettig leesbare letter. De e-magazineversie van De Ingenieur is vanaf nu verkrijgbaar in de App Store (iOS) en in Google Play (Android). De webversie vindt u op digitaal.deingenieur.nl.

Download de app, beoordeel hem met (minstens) vijf sterren, laat me weten hoe die bevalt en vertel er over aan vrienden, familie en andere techniekliefhebbers. Gedurende een introductieperiode is gebruik namelijk voor iedereen gratis: een ideaal moment om liefde voor KIVI en De Ingenieur met uw netwerk te delen. Voor leden en abonnees blijft de app kosteloos: een groot voordeel voor onze vaste lezers. En 6G is er niet voor nodig.

Veel (digitaal) leesplezier!

Op de cover

6G vereist een veelvoud van het aantal antennes van 5G. Elk van deze chips is verbonden met antennes aan de andere kant van dit moederbord FOTO : TU EINDHOVEN / BART VAN OVERBEEKE

PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

MEI 2025 • DE INGENIEUR

1

Redactie Pancras Dijk (hoofdredacteur) Astrid van de Graaf (eindredacteur) Jim Heirbaut Marlies ter Voorde Redactieadres Prinsessegracht 23 2514 AP Den Haag Postbus 30424 2500 GK Den Haag TEL. 070 3919 885 E-MAIL redactie@ingenieur.nl WEBSITE deingenieur.nl

Vormgeving Eva Ooms Sales Pascal van der Molen E-MAIL sales@kivi.nl Druk Wilco, Amersfoort

RUBRIEKEN

De Ingenieur verschijnt in 2025 elf maal.

21 | Inbox Reacties van lezers

© Copyright 2025 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, via internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Niet in alle gevallen is na te gaan of er op de illustraties in dit nummer nog copyright rust. Waar er nog verplichtingen zijn tot het betalen van auteursrecht is de uitgever bereid daaraan alsnog te voldoen.

40 | Eureka Een robotpaard en andere productontwerpen van morgen

ISSN 0020-1146

4 | NIEUWS

Abonnementen 2025 Leden van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) ontvangen De Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap.

Abonnement voor niet-leden (inclusief btw): printmagazine: € 165,75 per jaar digitaal: € 106,60 per jaar losse nummers: € 17,50 (inclusief verzending)

Tegendraads materiaalgedrag Methaanlekken Centre Pompidou Straatkunst

Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode. Het abonnement kan na deze periode per maand worden opgezegd. U kunt uw opzegging het beste doorgeven via onze website: deingenieur.nl/lezersservice.

Abonneeservice Ga voor (cadeau)abonnementen, adreswijzigingen en het laten nazenden van niet ontvangen nummers naar het webformulier op de site, te vinden onder het kopje ‘Abonnement en service’.

WEBSITE deingenieur.nl ADRES Postbus 30424, 2500 GK Den Haag E-MAIL abonneeservice@ingenieur.nl TEL. 070 39 19 850 (bereikbaar op maandag, dinsdag en donderdag van 9 tot 15.30 uur)

De Ingenieur als pdf Abonnees en leden die De Ingenieur willen downloaden als pdf-bestand, kunnen daarvoor terecht op de website: deingenieur.nl/abonnement-en-service

56 | M E D I A

Superagency 55 | Zien & Doen Huilend glas

Een eeuw van licht

60 | KIVI-nieuws Ontworpen voor de toekomst

Oorlog in infographics

62 | Teamgeest Nieuwe koers Solar Boat Twente

Lidmaatschap Koninklijk Instituut van Ingenieurs Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) is de beroepsvereniging voor hoger opgeleide technici in Nederland. Iedereen die hoger technisch onderwijs volgt, heeft gevolgd of een sterke affiniteit heeft met techniek, kan lid worden van KIVI. Leden ontvangen vanuit het lidmaatschap maandelijks het technologietijdschrift De Ingenieur. Kijk voor meer lidmaatschapsvoordeel op kivi.nl.

Contributie 2025 Regulier lidmaatschap: € 176,50 30 jaar of jonger: € 48,50,-* Studentlidmaatschap: € 24,-* De contributie voor leden in het buitenland is gelijk aan die voor leden woonachtig in Nederland. Een lidmaatschapsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Bij lidmaatschappen die in de loop van het jaar ingaan, wordt de contributie naar rato berekend. Aanmelden voor het lidmaatschap kan via kivi.nl/lidworden. * De Ingenieur digitaal Opzeggen lidmaatschap Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd. Beëindiging van het lidmaatschap kan per het einde van het kalenderjaar. Er geldt een opzegtermijn van ten minste één maand; een schriftelijke opzegging per brief of e-mail dient uiterlijk 1 december in ons bezit te zijn. Na ontvangst van de opzegging en eventueel verschuldigde contributie verstuurt de ledenadministratie een bevestiging.

Correspondentieadres Koninklijk Instituut Van Ingenieurs t.a.v. Ledenadministratie Postbus 30424 2500 GK Den Haag TEL. 070 391 98 80 E-MAIL ledenadministratie@kivi.nl Volg ons ook op

De grote tech show

COLUMNS 11 | Punt Martha van den Hengel: Denken én maken PERSOONLIJK 46 | DRIVE Allround IT’er Santi van den Toorn begeleidt ideologische organisaties 59 | Q&A Rick Porcelijn over circulaire meubels 64 | Vragenvuur Voormalig verslaggever Gerri Eickhof

23 | Marcel Möring Groot en nog groter 32 | Enith AI herkennen 33 | Podium Vanessa Evers 39 | Jims verwondering Op de loopband 45 | Rolf zag een ding Klaslichten 61 | Jacolien Eijer De menselijke kant van AI

NR. 5 JAARGANG 137

MEI 2025

FOTO : BART VAN OVERBEEKE / TU EINDHOVEN

12

6G: evolutie of revolutie?

De 5G-hype is nog maar pas voorbij, of er wordt al over de opvolger gesproken. Op de World Expo die deze maand in Osaka wordt geopend, presenteert Nederland zich als koploper in communicatietechnologie.

34 | Medicijnen uit een reactor

48 | Vliegtuigen aan de laadpaal

In het Noord-Hollandse Petten treedt in 2032 de nieuwe kernreactor PALLAS voor het produceren van medische isotopen in werking. De Ingenieur ging vast kijken.

De eerste stekkervliegtuigen komen eraan.

Het Nederlandse bedrijf NRG2fly komt daarom met een solide plan voor een elektrische infrastructuur voor de luchtvaart.

52 | Empathie als sleutel tot succes 22 | De Vernufteling 2025 Dertien projecten van elf verschillende bureaus: dit is het ingenieurswerk waarop de branche dit jaar extra trots is. En terecht!

Met onze technische expertise zit het goed, maar op menselijk vlak hebben ingenieurs nog een hoop te leren, ontdekte promovendus en Dura Vermeer Infra-directeur Guus Keusters.

MEI 2025 • DE INGENIEUR

3

xxxx p.22

xxxx p.23

xxxx p. 26

ONDER REDACTIE VAN JIM HEIRBAUT

xxxxx p.18

REDACTIE@INGENIEUR.NL

Satellieten lokaliseren kortdurende methaanuitstoot Dankzij een nieuwe methode kunnen satellieten voortaan ook de bron vinden van een kortstondige methaanuitstoot.

Tekst: Marlies ter Voorde

Het Nederlandse ruimte-instrument Tropomi detecteert al sinds 2017 waar op aarde het broeikasgas methaan vrijkomt.

Wekelijks worden met dit meetinstrument tientallen methaanpluimen ontdekt, bijvoorbeeld uit lekkende gasleidingen, kolenmijnen of vuilnisbelten. Dankzij een nieuwe methode kan voortaan zelfs meerdere keren per dag een methaanbron worden opgespoord, melden wetenschappers van ruimteonderzoeksinstituut SRON in Geophysical Research Letters.

Zowel de oude als de nieuwe detectiemethode bestaat uit twee fasen. Tropomi bepaalt de samenstelling van de atmosfeer uit licht gereflecteerd door de aarde en heeft een resolutie van zeven bij zeven kilometer. Zodra er methaan is ontdekt, wordt met nauwkeurigere satellieten ingezoomd om de bron te bepalen. Hiervoor maakt een team SRON-wetenschappers wekelijks een selectie van plekken waarvan beeld in hogere resolutie nodig is.

Voor de nieuwe methode werkt Tropomi samen met de drie exemplaren van het meetinstrument VIIRS (visible

In Kazachstan werd op 23 september 2024 bij het legen van stukken gasleiding anderhalve kiloton methaan uitgestoten in nog geen vier uur.

BRON : SRON 4

DE INGENIEUR • MEI 2025

infrared imaging radiometer suite) van het Amerikaanse instituut NOAA, die zich op verschillende satellieten bevinden. ‘De VIIRS-instrumenten meten continu en kunnen inzoomen tot een resolutie van 750 meter’, mailen onderzoekers Tobias de Jong en Bram Maasakkers van SRON. ‘Zodra Tropomi hoge methaanuitstoot signaleert, kan er met VIIRS dus meteen worden ingezoomd.’ Dat is zinvol, want soms is de methaanuitstoot al na een paar uur voorbij.

De werkwijze heeft de afgelopen zeven maanden al bijna vijftig nieuwe ontdekkingen opgeleverd, waaronder een gaslozing uit een pijpleiding in Kazachstan waarbij meer dan anderhalve kiloton methaan de lucht in werd geblazen. Dat heeft dezelfde klimaatimpact als het jaargebruik van tienduizend auto’s. De Verenigde Naties rapporteren dergelijke metingen bij de verantwoordelijke partijen.

Thorizon onderzoekt locaties voor kernreactor Het Nederlands-Franse bedrijf Thorizon onderzoekt locaties in Nederland, België en Frankrijk voor zijn eerste reactor. Deze reactor werkt met gesmolten zout en gebruikt langlevend afval van conventionele kernreactoren als brandstof.

Het bedrijf probeert per locatie vragen te beantwoorden als: is er in de buurt een eindgebruiker voor de opgewekte energie? Is een reactor er überhaupt mogelijk? Wat moet er allemaal eventueel worden geregeld om een reactor op deze plek mogelijk te maken?

Doel is eind 2025 een locatie vast te leggen. (JH)

Concurrentiepositie Nederland onder druk Het investeringsklimaat in Nederland gaat achteruit en dat leidt tot minder vertrouwen en bedrijvigheid van ondernemers.

Dit komt door problemen als netcongestie, gebrek aan technisch personeel, hoge energiekosten en een sterk toegenomen regeldruk. Dat zegt TNO na onderzoek in opdracht van de Tweede Kamer, in reactie op het veelbesproken Europese ‘Draghi-rapport’ van september 2024. Industriële bedrijven verplaatsen nu al bedrijvigheid naar het buitenland, en startups slagen er onvoldoende in om door te groeien, schrijft TNO. (MtV)

Lees het laatste technieknieuws op deingenieur.nl

Het door AMOLFen ARCNL-onderzoekers ontworpen mechanisme.

Vernuftig ontwerp geeft tegendraads gedrag Een speciaal ontworpen mechanisme wordt niet langer, maar juist korter wanneer eraan wordt getrokken.

Amsterdamse natuurkundigen zien tal van technische toepassingen.

Tekst: Jim Heirbaut

Het is basiskennis: trek ergens aan en het wordt langer. Onderzoekers van de instituten AMOLF en ARCNL in Amsterdam laten zien dat het ook andersom kan. Ze ontwierpen een mechanisme dat krimpt wanneer eraan wordt getrokken. Ze noemen het countersnapping, omklappen in onverwachte richting.

Het gewone omklappen kent iedereen wel, vertelt Bas Overvelde van AMOLF. ‘Een paraplu die ineens omklapt bij hevige wind. Onstabiel gedrag, wat komt door het ontwerp.’

De onderzoekers begonnen vier jaar geleden met het ontwikkelen van het tegengestelde mechanisme, op basis van een theoretisch artikel van jaren eerder. Ze kwamen uit op drie verschillende bouwstenen die samenwerken.

Deze aanpak leidde tot wel vijfhonderd foto : amolf

verschillende combinaties, die allemaal in een simulatieomgeving werden getest.

‘Daaruit rolden zo’n tien combinaties die in de praktijk zouden moeten werken.’

Het terugtrekkende effect is weliswaar echt, maar wel klein, zegt Overvelde.

‘Het voelt heel gek. Ineens wordt het ding korter, terwijl je er aan trekt. Dat ben je helemaal niet gewend.’

Het is ook duidelijk hoe het werkt: de trekbelasting loopt eerst langs één lijn over de bouwstenen en bij de overgang – de snap – schiet het systeem naar een belasting over twee veren. ‘Eerst is er sprake van seriebelasting, daarna van parallelbelasting’, zegt Overvelde. Het valt te vergelijken met een tegen-intuïtief verschijnsel dat bekend is van wegennetwerken. ‘Soms gaat de doorstroming door een bepaald gebied beter wanneer een weg tijdelijk dicht gaat. Verkeer verdeelt zich dan over de twee andere wegen, waardoor het beter doorstroomt.’

Hoewel de wetenschappers bij AMOLF en ARCNL vooral fundamenteel onderzoek doen, kunnen ze zich verschillende praktische toepassingen voorstellen. De eerste waar ze aan denken, is demping.

Neem de schokdempers van een auto. Met dit nieuwe systeem kunnen de schokdempers uit zichzelf switchen tussen twee verschillende stijfheden, zegt Overvelde.

‘Een voor een gladde weg en een voor hobbelig terrein.’

Ook bij het aardbevingsbestendig maken van gebouwen kan demping nuttig zijn. Of bij het wegnemen of voorkomen van de resonante trilling van een brug in de wind.

Het mechanisme krimpt wanneer je er aan trekt

Het switchen tussen twee verschillende stijfheden lijkt de onderzoekers bruikbaar in exoskeletten of prothesen, waarvan een onderdeel bijvoorbeeld doorgaans flexibel mag zijn, maar op een ander moment stijf voor meer ondersteuning. • MEI 2025 • DE INGENIEUR

5

NIEUWS

Centre Pompidou krijgt opknapbeurt

Een iconisch gebouw, sinds de oplevering in 1977 een van de grote toeristische trekpleisters van Parijs, gaat vijf jaar dicht. Het Centre Pompidou, met een van de grootste collecties moderne kunst ter wereld, wordt verbouwd zodat het aan de eisen van de eenentwintigste eeuw gaat voldoen. Wat gaat er gebeuren?

Filosofie

Zuiniger Het Centre krijgt nieuwe technische installaties, voor verwarming en voor water, volgens de nieuwste standaarden, en dus veel energiezuiniger.

Alle verlichting wordt vervangen door leds, er komt een installatie voor warmteterugwinning, en de airconditioning maakt gebruik van de meest duurzame koelmiddelen voorhanden.

Het Centre Pompidou, van de architecten Renzo Piano en Richard Rogers, wordt gezien als een mijlpaal in de architectuur. Bij de grote restauratie moet de kenmerkende façade daarom zo veel mogelijk in tact blijven.

De betrokken bedrijven proberen onderdelen zo veel mogelijk te handhaven; desnoods te herbouwen zoals het was; en alleen als het niet anders kan aan te passen.

In het laatste geval worden voorgestelde veranderingen eerst voorgelegd aan Renzo Piano Building Workshop.

Dak De zevende verdieping gaat open voor publiek.

Aan de noordkant van het gebouw komt een panoramaterras, met weidse uitzichten.

Materialen Tijdens de sloop is het doel om de helft van de verwijderde materialen opnieuw te gebruiken. Een derde van nieuw te plaatsen meubilair zal tweedehands zijn. Voor de constructie wordt zoveel mogelijk gekozen voor materialen die mechanisch kunnen worden ge(de)monteerd, en dus ook na verloop van tijd weer uit elkaar te halen zijn.

Gevels Alle gevels worden vervangen.

Veel ervan zijn beschadigd en allemaal bevatten ze asbest en isoleren ze warmte slecht.

Planning september 2025 Dicht voor publiek april 2026 Begin werkzaamheden 2030 Heropening

Het budget voor de installatietechnische aanpassingen is 262 miljoen euro; voor architectonische aanpassingen 186 miljoen.

Het Centre Pompidou trekt jaarlijks meer dan 3 miljoen bezoekers. Het museum heeft ruim 12.000 m2 beschikbaar voor de vaste collectie, en 5.900 m2 voor tijdelijke exposities.

6

DE INGENIEUR • MEI 2025

Ymke Pas/De Ingenieur/ Bron: www.centrepompidou.fr

Altijd De Ingenieur bij de hand Je favoriete lijfblad over techniek is er nu ook als app. Met elke dag nieuws, elke maand een nieuw blad, toegang tot een compleet archief van eerdere jaargangen en podcasts.

deingenieur.nl/abonnement

De Ingenieur e-magazine is beschikbaar in App Store en Google Play. Download nu!

NIEUWS

Pas op!

Een gat in de weg!

Tekst: Marlies ter Voorde

Last van hoogtevrees? Dan kunt u komende tijd het beste uit de buurt blijven van de Eduard van Beinum­ straat in Amsterdam, direct aan de noordzijde van treinstation Amster­ dam Zuid. Kunstenaar Matthew May van streetart.nl maakte hier een bijzondere straatschildering: een driedimensionale impressie van een enorm gat in de weg, met daaronder een autotunnel waar auto’s op hoge snelheid doorheen lijken te zoeven.

Het realistische perspectief van het kunstwerk geeft de voorbijganger het gevoel te moeten oppassen om niet in het gat te stappen en tientallen meters omlaag te vallen. Dat werkt vooral goed als die voorbijganger exact op de goede plek staat. May: ‘Om het perspectief goed te krijgen, heb ik gewerkt met een zogenoemd grid. Daarbinnen bracht ik telkens stukjes van de tekening aan. Het ziet er van bovenaf heel anders uit dan als je er vanaf de zijkant naar kijkt.’

Over een paar jaar zal de nu nog virtuele autotunnel zich daadwerke­ lijk onder de Eduard van Beinum­ straat bevinden. De A10 Zuid, één van de drukste snelwegen van Nederland, wordt verbreed met twee extra rijstroken per rijrichting en gaat in het Zuidas­gebied over een lengte van ruim één kilometer ondergronds. Dat geeft minder geluidsoverlast voor de omgeving, en levert ruimte op voor station Amsterdam Zuid. Zodra dat station niet meer ligt ingeklemd tussen de snelwegen, krijgt het een extra trein­ perron en twee extra sporen voor internationaal treinverkeer. Ook wordt het geschikt gemaakt voor hogesnelheidstreinen.

Volgens de huidige planning be­ gint de bouw van de tunnel in 2027 en is deze in 2035 klaar, meldt een website van Rijkswaterstaat. Met een disclaimer, overigens. ‘De planning kan nog veranderen.’

8

DE INGENIEUR • MEI 2025

foto : michiel jonker , zuidasdok

MEI 2025 • DE INGENIEUR

9

NIEUWS

Spraak direct uit breinactiviteit

GIESEN

Ingenieurs in de Verenigde Staten hebben een apparaatje ontwikkeld dat gedachten via een spraakcomputer omzet in redelijk klinkende zinnen.

Zinvolle toepassing is bijvoorbeeld om een verlamd persoon weer enig spraakvermogen terug te geven.

Het systeem begint met elektroden die in de motorische cortex van een proefpersoon zitten. Dit is het gebied in het brein dat bewegingen coördineert.

Wanneer de proefpersoon probeert om woorden uit te spreken, leidt dit tot elektrische activiteit in dit deel van het brein. Deze signalen, die normaal gesproken de spieren rond de mond en stembanden aansturen, worden in dit geval opgepikt door een rijtje elektroden. Een kastje op het hoofd van de proefpersoon verzamelt de signalen en stuurt de gegevens draadloos door naar een computer. Die vertaalt de breinactiviteit in woorden die uit de luidspreker klinken en een zin vormen.

De secondenlange vertraging die er bij eerdere systemen was, is bijna verdwenen. Dit is een grote stap binnen het vakgebied van de brain-computerinterfaces, apparaatjes die de verbinding leggen tussen het menselijke brein en een computer. (JH) •

GEKNIPT

‘Je vlucht is vertraagd, zei Copilot tegen me. Niet waar, zei ik, totdat ik naar de medewerker aan de gate liep en hoorde dat die de vertraging net wilde omroepen.’

Mustafa Suleyman, ceo van Microsoft AI, zat op een vliegveld wat te spelen met de AI-assistent van zijn bedrijf (LinkedIn).

‘Studenten kopiëren niet alleen wat ChatGPT zegt, maar ze gebruiken het ook als een soort tweede brein.’

AI-docent Juan Diego Cardenas van de Rijksuniversiteit Groningen zag de kwaliteit van het werk van zijn studenten in de afgelopen twee jaar duidelijk teruglopen (UKrant).

10

DE INGENIEUR • MEI 2025

‘Als we niet uitkijken, gaat technologie bepalen wat we als wel en niet ziek ervaren.’

Jet Bussemaker, voorzitter van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, is kritisch over de explosie aan zelftest- en -screeningsmogelijkheden in de zorg (AD).

‘President Trump maakt zich druk over in welke teams Amerikaanse transgenderatleten mogen rennen, terwijl China is gefocust op het transformeren van zijn fabrieken met AI zodat het al onze fabrieken kan overtreffen.’

‘De Deltawerken ga je ook niet halverwege de bouw afbreken omdat het al een tijdje niet meer heeft gestormd.’

André Rouvoet, voorzitter van GGD GHOR Nederland, begrijpt niets van het besluit van het kabinet om driehonderd miljoen euro te bezuinigen op het plan Pandemische Paraatheid (NRC).

‘Hoe complexer het model, hoe minder je begrijpt wat er gebeurt.’

Postdoc Alejandra Gijón Mancheño (TU Delft) denkt wel eens dat ze op haar tiende beter was in rekenen dan nu, vanwege de toenemende rol van ingewikkelde rekenmodellen (NWO Onderzoek).

Columnist Thomas Friedman bezocht in Shanghai de enorme research-campus van elektronicabedrijf Huawei en was onder de indruk (The New York Times).

illustratie : matthias giesen

Punt

Een scherpe mening over een actueel onderwerp.

Deze maand: Martha van den Hengel.

Wees trots op mensen die doen Mijn broer staat het liefst in zijn schuur te meebouwen aan een duurzamer Nederland. klussen. Hij werkt doordeweeks achter een Zonder hen geen warmtenetten, geen zonnebureau, maar in het weekend is hij in de weer panelen, geen geëlektrificeerde woningen. En met hout, gereedschap en bouwplannen. Mijn nee, die mensen komen er niet vanzelf.

Daarom moeten we het maatschappelijke man begint op donderdag al te fantaseren over de klus die hij in het weekend wil gaan beeld veranderen. Het taboe op overstappen doen. Een pergola boven de voordeur, een doorbreken. Vakwerk is geen afstap, het is kast voor de tuinspullen, een nieuwe voet on- een keuze voor betekenisvol werk. En steeds der de tv. Als het af is, moet ik van hem komen vaker ook: voor een goed inkomen. In veel kijken. Van mijn broer krijg ik foto’s. ‘Mooi technische beroepen stijgen de lonen, zeker hè?’ Allebei verdienen ze hun geld met denk- bij zelfstandigen.

Het is tijd dat de maatschappelijke waarwerk. Allebei hebben ze gestudeerd. Maar ik zie ze pas écht stralen als ze iets maken met dering meegroeit. Dat we trots zijn op de mannen en vrouwen die doen. We hebben ze hun handen. Iets tastbaars. Iets dat blijft. nodig. In werk waarIn Nederland is er nog in je kunt groeien, altijd een gapend gat tuswaarin je voldoesen denkwerkers en doeDenken en maken zijn ning vindt, waarin ners. We hebben het over je iets bijdraagt. laag- en hoogopgeleid, geen tegenpolen In de uitvoerenwat suggereert dat je als de beroepen van de mbo’er minder slim zou energietransitie zijn zijn. Minder waard. En dat als je na je hbo- of wo-studie overstapt inmiddels goede loopbaanpaden waarmee naar een praktisch vak, je een stap terug zou mensen duurzaam aan de slag kunnen in de uitvoering. Zo kan wie wil niet alleen instrodoen.

Maar dat beeld klopt van geen kant. Den- men, maar ook doorgroeien. Jarenlang hetken en maken zijn geen tegenpolen. Er zit zelfde werk doen is er niet meer bij.

Ik geloof dat er veel meer mensen zijn die geen hiërarchie in. Als maatschappij hebben eigenlijk liever iets maken dan de hele dag we beide nodig.

Gelukkig zien we langzaam een kentering. achter een scherm of in overlegzaaltjes zitten.

Cijfers van DUO (Dienst Uitvoering Onder- Zeker nu steeds meer mensen op zoek zijn wijs) laten zien dat een groeiend aantal men- naar betekenisvol werk, is het belangrijk dat sen met hbo- of wo-diploma zich alsnog in- we laten zien: dit is werk om trots op te zijn. schrijft voor een mbo-opleiding. De groep is Dat is niet alleen goed voor Nederland, maar nog klein, maar veelzeggend is het wel. Men- ook voor mensen zelf. Wie wil er nou niet sen kiezen bewust voor werk waarin je direct een partner, broer, zus of vriend die de hele resultaat ziet. Waar je iets bouwt, aanlegt, week straalt omdat hij of zij iets moois aan monteert, oplost. Vaak technisch uitdagend het maken is? én maatschappelijk zeer relevant.

In de energietransitie, waarin we voor gi- Martha van den Hengel is directeur van gantische uitvoeringsopgaven staan, is dat Mensen Maken de Transitie, een samensoort werk onmisbaar. We hebben monteurs werkingsverband van acht landelijke parnodig, installateurs, vakmensen die letterlijk tijen die de energietransitie uitvoeren.

PORTRET : MENSEN MAKEN DE TRANSITIE

MEI 2025 • DE INGENIEUR

11

Draadloos netwerk van de toekomst

6G: Evolutie of revolutie?

Invoering van 6G wordt zeker niet voor 2030 verwacht. Tot die tijd kan het met de technologie nog alle kanten op. Ons land hoopt daarin een belangrijke, sturende rol te kunnen spelen.

BEELD : DEPOSITPHOTOS

C O M M U N I C AT I E T E C H N O L O G I E T E K S T: T O M C A S S A U W E R S

De 5G-hype is nog maar net voorbij of 6G duikt al op.

Om voorop te lopen steekt Nederland veel geld in deze nieuwe generatie van mobiele netwerken. Waarin onderscheidt 6G zich en waar liggen de kansen voor ons land?

Afgelopen maand begon in het Japanse Osaka de Expo 2025. De Nederlandse afvaardiging naar deze wereld­ tentoonstelling bevat een opvallend groot aantal techno­ logie­experts. Een van hun doelen: ons land aanprijzen als ultieme hotspot voor de ontwikkeling van 6G. 6G moet ooit de opvolger worden van het draadloze netwerk 5G, dat sinds halverwege 2020 in Nederland wordt aangeboden. De meeste smartphones verbinden zich inmiddels via dat laatste netwerk met het internet.

Over enkele jaren moet 6G die technologie opvolgen.

De beloften zijn alvast hoog. 6G moet de verbinding nog veel sneller maker en mede daardoor talloze nieuwe mo­ gelijkheden scheppen. Zo zou 6G iedere smartphone in een radarstation kunnen transformeren. Tegelijk roept de nieuwe technologie ook vragen op: is ze wel zo anders dan 5G? Of dreigen we opnieuw in een hype te belanden?

Voor Fernando Kuipers, internetwetenschapper en netwerkspecialist van de TU Delft, is werken aan 6G al­ vast een nuttig doel. De hoogleraar is één van de weten­ schappers die zijn betrokken bij het Future Network Ser­ vices­project. Het Nationaal Groeifonds investeert 203 miljoen euro in dit consortium van zestig partijen. Zij

6G- en 5G-antennes bestaan uit grote aantallen kleine antennes.

Elk van deze chips is verbonden met antennes aan de andere kant van dit moederbord. foto : tu eindhoven / bart van overbeeke

14

DE INGENIEUR • MEI 2025

moeten Nederland klaarstomen voor de toekomst van draadloos internet.

‘6G is een cruciale technologie voor de toekomst en verschillende landen werken er al aan’, zegt Kuipers.

‘Maar wat de Nederlandse aanpak zo uniek maakt, is dat we activiteiten over de hele lijn bundelen in één project.’

Waar andere landen de nieuwe technologie opdelen in deelprojectjes om de ontwikkeling ervan zo te versnellen – één project richt zich daarbij bijvoorbeeld op antennes, terwijl een ander puur naar mogelijke praktische toe­ passingen kijkt – daar is in Nederland juist alles samen­ gebald. ‘Elders is nauwelijks regie over de ontwikkeling.

In Nederland zit alles in één’, zegt Kuipers.

Zakelijke toepassingen Maar wat wordt er dan zo nieuw aan 6G? Omdat de stan­ daard nog niet is gedefinieerd, is er op die vraag eigenlijk geen eenduidig antwoord te geven. Wel zijn er indicaties in welke richting het nieuwe netwerk zich zal evolueren.

‘Met 6G gaat de snelheid zeker verder omhoog en we gaan ook naar hogere frequenties’, stelt Kuipers. ‘Het netwerk zal ook steeds meer op software werken. Veel

6G zal hogere frequenties bereiken dan 5G. Deze experimentele antenne-chip zou tegen de driehonderd gigahertz moeten halen. foto : tu eindhoven / bart van overbeeke

niet. Dergelijke sensoren zijn niet altijd com­ netwerkfunctionaliteiten waarvoor we van­ daag nog specifieke hardware nodig hebben, fortabel voor de drager en zeker als het om kunnen in de toekomst via software op een thuiszorg gaat, bestaat de kans dat de patiënt Elders is server worden aangeboden. In die software eenvoudigweg vergeet ze te dragen. nauwelijks zullen we ook meer kunstmatige intelligen­ Met de nieuwe technologie zou dat niet tie gebruiken, vooral om netwerken beter te regie over de meer nodig zijn. ‘Met een kleine antenne, beheren.’ smartphone of communicatieapparaat in een Verder kijken onderzoekers en telecom­ ontwikkeling kamer kan de arts of verpleegkundige zien van 6G bedrijven naar geheel nieuwe elementen, zo­ waar een patiënt zich bevindt en allerhande als het laten werken van antennes en smart­ gezondheidsindicatoren in de gaten houden, phones als radar. Ook streeft het consortium zoals de ademhaling’, zegt Miao. ernaar 6G­netwerken ‘verticaler’ te maken.

Toestellen die zoiets draadloos doen be­ Het netwerk zou dan niet enkel meer steunen staan al. Er zijn apparaten op de markt die op basisstations op land, maar zich ook verbinden via via bijvoorbeeld radar de gezondheidstoestand van bijvoorbeeld satellieten of drones. patiënten volgen. 6G zou het echter mogelijk maken ‘De netwerken van 1G tot 4G waren eigenlijk vooral dat we generieke smartphones en basisstations als radar voor consumententoepassingen, oftewel het verbinden laten fungeren. Daardoor is bestaande communicatie­ van mobiele telefoons’, vertelt TNO’er Paul Wijngaard, infrastructuur te hergebruiken en zijn tegelijk patiënten alliance director van het 6G Future Network Services­ op afstand te volgen. Dat is belangrijk nu de zorg door project. ‘Pas vanaf 5G kwam er meer nadruk te liggen op vergrijzing en een nijpend personeelstekort steeds meer zakelijke toepassingen, het verbinden van plekken zoals onder druk komt te staan. Het is efficiënter om mensen fabrieken of ziekenhuizen. Die trend wordt in 6G alleen thuis te laten wonen en ze daar in de gaten te houden, maar verder versterkt.’ wat beter lukt met draadloze sensoren.

Er zijn meer voordelen, legt Miao uit. Zo hoeven er Radar in huis geen aparte apparaten meer te worden aangeschaft en Eén van de belangrijke nieuwe toepassingen van 6G zou geïnstalleerd. Het probleem van zulke losstaande appa­ sensing zijn. Het netwerk wordt dan getransformeerd in raten is bovendien dat ze de gegevens niet gemakkelijk een sensor. Hoogleraar Yang Miao van de Universiteit via het internet kunnen versturen. ‘Daarvoor hebben ze Twente doet onderzoek hiernaar, met de specifieke focus elk een eigen verbinding nodig. In de nieuwe technologie op toepassingen in de gezondheidszorg. is dat allemaal geïntegreerd.’

‘Wanneer we vandaag de dag iemands gezondheid goed willen monitoren, bijvoorbeeld in een ziekenhuis Hogere frequenties of bij de patiënt thuis, dan plaatsen we meestal sensoren Nederlandse wetenschappers en bedrijven onder­ op het lichaam’, legt Miao het concept uit. Optimaal is dat zoeken ook de antennes die voor 6G nodig zijn.

“

t

’’

MEI 2025 • DE INGENIEUR

15

C O M M U N I C AT I E T E C H N O L O G I E

Die zullen er anders uitzien dan die van vorige generaties draadloze verbindingen. ‘Er is meer capaciteit nodig bij 6G’, weet Bart Smolders, hoogleraar aan de Technische Universiteit Eindhoven. ‘Dat betekent dat meer personen meer data gebruiken met een hogere snelheid.’

Om dat mogelijk te maken moet de frequentie omhoog. Immers: hoe hoger de frequentie, hoe meer data er kan worden verstuurd. De lagere frequenties worden bovendien al meer gebruikt en bieden minder capaciteit.

‘De overgang van 3G naar 4G betekende een verhoging van de snelheid met een factor honderd’, zegt Smolders, die de leiding heeft over de elektromagneticagroep van de faculteit Elektrotechniek van de TU/e. ‘Hetzelfde gebeurde bij de overgang van 4G naar 5G en bij de volgende stap – van 5G naar 6G – verwacht ik opnieuw iets vergelijkbaars.’

De hogere frequenties die dat mogelijk maken, vereisen andere, nieuwe antennes. Draadloze communicatie gebeurt op specifieke plekken in het elektromagnetische spectrum. Elke technologie, of dat nu gaat over wifi of 5G, krijgt zo eigen plekken of frequentiebanden toegewezen door de overheid. Nieuwere generaties draadloze netwerken gebruiken daarbij steeds hogere banden.

5G gebruikt bijvoorbeeld de zevenhonderd megahertzband, de 3,6 gigahertz-band en de 24 gigahertz-band, alhoewel die laatste nog niet in Nederland wordt ingezet. Welke banden aan 6G worden toegewezen is nog niet zeker, maar er wordt gekeken naar een band onder de zes gigahertz, een band rond de 28 gigahertz en zelfs banden boven de honderd gigahertz. Hoe hoger op het spectrum, des te meer data er kan worden verstuurd, maar ook hoe minder ver het signaal reikt.

Die verhoging leidt dus ook tot energieverlies. ‘Voor de overgang naar hogere frequenties is een verhoging van het aantal antennes nodig’, zegt Smolders. ‘Hoe hoger de frequentie, hoe kleiner de antenne namelijk wordt.

Om ver genoeg te kunnen communiceren, moeten we daarom apparaten bouwen die bestaan uit tientallen of zelfs honderden kleine antennes. Dat is niet alleen duur, maar al die antennes samen verbruiken tegelijk meer energie.’

Dat is één van de zaken die Smolders onderzoekt in het 6G Future Network Services-project. Daarvoor werkt hij samen met Nederlandse chipbouwers, zoals NXP, om die antennes van de toekomst te bouwen en dat zo energie-efficiënt mogelijk te doen.

Eerder in De Ingenieur ‘Wachten op 5G’, kopte De Ingenieur in juni 2018. De vijfde generatie van het mobielecommunicatienetwerk was nog een belofte: ‘Supersnel internet dat nooit meer hapert, miljarden apparaten tegelijk van verbinding voorziet en alle problemen met mobiele netwerken oplost.’ Maar, zo schreven we er wel bij, ‘voorlopig is zo’n netwerk nog erg duur en moeilijk aan te leggen’.

In de aanloop naar 5G waren de verwachtingen tamelijk hooggespannen, maakt het artikel van toenmalig redacteur Marc Seijlhouwer duidelijk. 5G beloofde een revolutie op het gebied van mobiel internet, met toepassingen variërend van zelfrijdende auto’s tot slimme landbouw. Dat de invoering complex zou worden, was echter ook al duidelijk, zeker in landelijk gebied. Technisch gezien vormden hoge frequenties een uitdaging vanwege het beperkte bereik en het gebrek aan geschikte antennes en efficiënte chips – problematiek 16

DE INGENIEUR • MEI 2025

die zich herhaalt nu er over 6G wordt nagedacht. Tegelijk vereiste de komst van 5G veel nieuwe infrastructuur, zoals talloze zendmasten, vooral in de steden.

Bovendien: wat was 5G eigenlijk? ‘5G is een containerbegrip waar allerlei dingen

in worden gevangen,’ zei Marcel Geurts van halfgeleiderproducent NXP in het artikel.

Geurts, nu lid van het kernteam van het 6G Future Network Services-consortium, waarschuwde: ‘Let dus op als je binnen afzienbare tijd een telecomprovider claims ziet

maken dat ze een 5G-netwerk hebben. Dat kan van alles betekenen.’

Laat dat een leerpunt zijn dat ook voor de ontwikkeling van 6G relevant is: bij nieuwe netwerktechnologie kunnen ambitie en praktijk nogal eens botsen. – Pancras Dijk

“

Hype of niet: uiteindelijk zal 6G de belofte zeEvolutie of revolutie?

6G kan ker waarmaken.’

Lijkt dat alles niet erg veel op 5G? Heel wat niet vanaf van de voorgestelde onderdelen van 6G, zoals ‘5G was meer een evolutie dan een revode hogere frequenties, zakelijke toepassingen lutie’, beaamt Smolders. ‘Ik vermoed dat iets dag één vergelijkbaars bij 6G zal gebeuren. Het wordt en een toenemende rol van software, werden alles wat geen grote klapper. Het verschil tussen 3G en al beloofd voor 5G. Nu duiken ze opnieuw op er wordt 4G was soms enorm voor mensen. Maar bij als de grote pluspunten van 6G. Wijngaard ziet met 6G wel degelijk vernieuvolgende generaties netwerken wordt het verbeloofd wingen in het verschiet. ‘Ik denk daarbij aan schil allemaal meer evolutionair.’ We hoeven wat hem betreft dus niet te rekenen op revosensing-toepassingen, het gebruik van satellutionaire veranderingen. lieten en drones in netwerken of de inzet van Tegelijk bestaat er nog heel wat onzekerfrequenties boven de honderd gigahertz.’ Tegelijk erkent hij dat beide technologieën elkaar op som- heid. ‘We weten nog niet wat de killer toepassing van 6G mige vlakken zullen overlappen. Beide typen netwerken gaat worden’, zegt Smolders. ‘Misschien wordt dat senontwikkelen zich immers gradueel, met steeds nieuwere, sing. Dat kan hand in hand gaan met het gebruik van verbeterde versies. ‘5G zal nog wel even blijven evolue- hogere frequenties, die dergelijke sensing nauwkeuriger ren en tegelijk zal 6G niet vanaf dag één alles kunnen wat maken. Maar of de markt die kansen ziet en daar echt op er wordt beloofd.’ zal inspringen, moet nog blijken.’

Ook waarschuwt Wijngaard voor de soms te hoge verwachtingen die technologieën als 5G en 6G achtervol- Hele wereld mee gen. ‘Technologie wordt soms overhyped’, vertelt hij. ‘Dat Die onzekerheid weerhoudt Nederland er intussen niet is jammer, maar zo zit de wereld nu eenmaal in elkaar. van om via het Future Network Services-project stevig Tegelijk hebben innovaties, zoals draadloze netwerken, te investeren in 6G. De focus ligt daarbij op technoloaltijd een diepe impact gehad op onze maatschappij. gieën en toepassingen waarin Nederlandse bedrij-

6G-netwerken zouden mobiele apparaten in radars kunnen veranderen, zoals dit demonstratorsysteem onder andere ondersteunt. foto : tu eindhoven / bart van overbeeke

t

’’

MEI 2025 • DE INGENIEUR

17

C O M M U N I C AT I E T E C H N O L O G I E

Deze antenne bestaat uit een reeks kleinere antennes. foto : tu eindhoven / bart van overbeeke

G’s op een rij De ontwikkeling van de draadloze telefonie wordt opgedeeld in generaties (G). De vroegste commerciële vorm van mobiel telefoneren, nu ook wel aangeduid als 0G, was feitelijk een analoog radiosignaal en dateert uit 1946. De gebruikte frequentie was 50-150 megahertz, wat een theoretische maximum downloadsnelheid oplevert van twee bits per seconde.

1G, gelanceerd in 1979, was al deels digitaal en opereerde op een frequentie van 400-450 megahertz. 2G, ofwel GSM, volgde in 1991. De maximumfrequentie was toen opgelopen tot negentienhonderd megahertz.

3G, of UMTS, kwam tien jaar later, met een frequentiehoogte die kon oplopen tot inmiddels drie gigahertz en een maximum

18

DE INGENIEUR • MEI 2025

downloadsnelheid van ruim zeven megabits per seconde.

4G (2010) was meer dan tien keer zo snel en maakte onder meer online gaming en het streamen van films aantrekkelijk. 5G is sinds 2020 in Nederland beschikbaar, maar wordt nog volop ontwikkeld.

Hoewel 6G zeker niet voor 2030 wordt verwacht, wordt nu al hier en daar gespeculeerd over wat 7G te bieden zal hebben. Directe downloads, zonder ook maar een moment te hoeven wachten? Naadloze versmelting van werkelijke en virtuele wereld? De huidige fantasieën lijken vooral ontleend aan het domein van de sciencefiction. Hoe het werkelijk uitpakt, zullen we pas over enkele decennia weten.

– PD

ven goed zijn. Een bedrijf als Ericsson of Nokia dat netwerken echt bouwt en verkoopt hebben we in ons land niet, zegt Smolders. ‘We zijn daarentegen wel goed in chiptechnologie, met bedrijven zoals NXP en Ampleon.

Zij hebben een goede positie in chips voor deze netwerken, maar evengoed voor radar-sensing. We staan sterk. Die kaart moeten we nu uitspelen.’

Wel hoopt Smolders dat de introductie van 6G makkelijker verloopt dan die van 5G. Toen bleek dat de Nederlandse krijgsmacht cruciale frequenties gebruikte die voor 5G nodig waren. Het resultaat was een vertraagde introductie van 5G op bepaalde frequenties.

‘We moeten in Europa proactief frequentiebanden vrijmaken voor 6G’, zegt Smolders. ‘Doen we dat niet, dan hollen we achter de feiten aan.’ Voor Nederland liggen hier kansen. ‘We moeten voorop lopen met deze technologie. Het zou spijtig zijn om een herhaling van het hele 5G-gedoe te zien.’

Wanneer 6G nu echt wordt ingevoerd? Dat zal zeker nog jaren duren. Ondanks de vliegende start die nu in Osaka wordt gemarkeerd met de grootschalige aanwezigheid van technologie-experts, mikt de sector nu op een lancering rond het jaar 2030, tien jaar na de introductie van 5G. Nu komt het erop aan onderzoek te doen en internationaal standaarden te bespreken en vast te leggen. ‘We moeten de hele wereld meekrijgen’, zegt Wijngaard. Technologieleveranciers, chipbouwers, mobiele operatoren en overheden zullen de komende jaren samenzitten om te bepalen wat ze allemaal wensen en verwachten van 6G en hoe ze daaraan kunnen bijdragen.

Pas als iedereen het eens is en er een internationale standaard is vastgelegd, kan er een begin worden gemaakt met de werkelijke bouw van de nieuwe systemen en apparaten. Voor het jaar 2028 zal dat niet het geval zijn. Wordt vervolgd dus. •

Möring

Begin dit jaar verscheen Mordechai, Marcel Mörings jongste roman over een schrijver met onstilbare honger naar vrijheid.

Groter of nog groter telefoon had ze niet gekocht, want haar oude kon alleen ‘Maar wat is het verschil?’ vroeg mijn vrouw.

We stonden in de Apple Store en staarden naar de online worden ingeruild.

De terugweg was net zo koud en ik vroeg mij af welk iPhone 16. Haar telefoon was vijf jaar oud en een beetje, zoals de Engelsen zeggen, long in the tooth. Voor ons, op idee ten grondslag lag aan het klimaatregime van de NS de grote witte tafel met alle modellen, lagen vijf varian- en of de trein misschien maar twee standen had: te warm ten, allemaal met het nummer 16. Er was de 16e, de 16 en te koud.

Daags na ons reisje bestelde mijn geliefde haar teleen 16 Plus, de 16 Pro en natuurlijk de 16 Pro Max. De een wat groter dan de ander, iets sneller, met een camera foon online bij de provider, die tweehonderd euro goeddie een tikkeltje beter was en nog wat andere onzicht- koper bleek. Ze nam de op een na goedkoopste in het grootste formaat. Toen ik zei dat ze net zo goed de iPad bare verschillen.

Een vriendelijke Engelstalige Apple-jongen begon het in haar tas kon stoppen, keek ze me koeltjes aan.

Ik doe het nog steeds met een iPhone 13 mini, een foreen en ander uit te leggen, waarop mijn vrouw vroeg of hij ook Nederlands sprak. Nauwelijks. Hij ging een maat dat niet meer bestaat en ook niet meer zal bestaan.

‘De telefoon is de weg van de auto gegaan’, zei ik tegen andere Apple-jongen zoeken.

Harry. ‘Er bestaat alleen maar groter en nog groter.’

‘Je spreekt vloeiend Engels!’, zei ik.

‘Mensen doen alles op hun ‘We wonen in Nederland’, zei mijn gelieftelefoon’, zei Harry. ‘Ze montede. ‘Ik wil hier in het Nederlands worden ren er films op en mixen mutoegesproken.’

Er flikkerde een lichtje in haar ogen dat ik ‘Heb ik dat nodig?’, ziek. Ik vind het wel handig.’

Maar hij is fotograaf en heeft nog niet vaak had gezien. vroeg mijn vrouw. een beest van een telefoon met ‘Het is al erg genoeg dat je op een terras een camera die zo goed is dat wordt bediend door zo’n werkstudent die hij in geval van nood zelfs werk geen woord Nederlands spreekt.’ voor de krant op dat ding kan Ik besloot geen discussie te beginnen over het internationale karakter van de Randstad en dat haar schieten. Ik, daarentegen, wil iets dat onopvallend is strijd, hoe terecht ook, een bij voorbaat verloren zaak en zo klein dat het makkelijk in de binnenzak van mijn colbert glijdt. was.

‘Maar jij bent ook een van de weinigen die nog elke Apple-jongen nummer twee kwam en legde uit welke verschillen schuil gingen onder de huid van de telefoons. dag een pak draagt’, zei hij. ‘Laten we eerlijk zijn: jij bent een relict uit de vorige eeuw met je pakken en je zwarte ‘Heb ik dat nodig?’, vroeg mijn vrouw.

Het ging over een 6-core GPU versus een 5-core en lederen schoenen. Straks ga je nog een monocle dragen.’

‘Ik ben altijd dezelfde gebleven’, zei ik, ‘maar de wereld een 4-core. is veranderd.’

Ik schudde mijn hoofd.

‘Dat heet vooruitgang’, zei Harry.

We gingen over naar het camerasysteem en zij herEen dag later kwam de nieuwe telefoon. Mijn vrouw haalde haar vraag.

‘Schat’, zei ik. ‘Je hebt niets van dat alles nodig. Je legde de oude naast de nieuwe en die twee regelden gaat niet gamen op je telefoon, je maakt geen profes- onderling de overdracht van gegevens en apps terwijl sionele video’s, de meest intensieve app die jij gebruikt zij op haar iPad een nieuw hoesje zocht.

‘Wat gaat dat makkelijk’, zei ze waarderend. is Instagram. Je hebt genoeg aan het eenvoudigste moIk dacht aan de verdrijving uit het paradijs: ‘Zweten del.’

Later liepen we terug naar het station, want we waren zul je voor je brood, totdat je terugkeert tot de aarde, zo onbezonnen geweest om met de trein naar de Rand- waaruit je bent genomen: stof ben je, tot stof keer je stad te gaan. Op de heenweg hadden we met onze jassen terug.’

‘Heel makkelijk’, zei ik, ‘en heel verleidelijk’, en ik beaan zitten rillen in een aftandse eersteklascoupé waarvan de binnendeur ontbrak, terwijl buiten de zon en de tem- trapte mij er op dat ik over een nieuwe telefoon begon peratuur opliep naar een milde 20 graden Celsius. Een na te denken.

FOTO : HARRY COCK

MEI 2025 • DE INGENIEUR

19

Neem nu een kennismakingsabonnement

EN ONTVANG DRIE NUMMERS VOOR SLECHTS € 25,deingenieur.nl/abonnement

L EZERS

REA GEREN

Tand-nok In De Ingenieur van maart 2025 wordt het probleem van de tand-nokconstructie behandeld. De getekende oplossing bij dat artikel leidt echter niet tot een verbetering.

Beton is goed in het opnemen van druk, trekkrachten worden opgenomen met wapening. De nok, een stuk beton van in dit geval zestig centimeter hoog en vijftig centimeter diep, wordt verticaal belast door de tand. Daardoor ontstaat er, naast schuifspanning, ook een buigend moment in de nok. Deze wil hierdoor bovenaan losscheuren, resulterend in scheurvorming met schade door inwaterend zout. In de tekeningen wordt gesuggereerd dat dit kan worden opgelost door de rode wapening niet linksaf, maar rechtsaf te buigen. Maar die oplossing faalt: de bocht in de rode wapening ligt precies in het scharnierpunt waar de nok om wil kantelen en de wapening verhindert dat niet.

Wat wel werkt, is een wapening van horizontale staven boven in de nok en diagonale staven van rechtsonder in de nok tot in het landhoofd (zie paarse lijnen in de tekening op deze pagina). Als dat niet afdoende blijkt, is er kennelijk te weinig wapening in de nok en zijn extra horizontale en diagonale staven nodig om scheurvorming te voorkomen. In een gemaakte constructie is extra horizontale wapening echter niet meer bij te leggen.

Diagonale wapening zou je wel vanuit de benedenhoek van de nok bij kunnen boren en inlijmen.

Voor de tand geldt eenzelfde verhaal, alleen zit de scheurvorming als gevolg van het buigend moment aan de onderkant.

Daar kan zout water niet makkelijk naar de wapening kan lekken, dus dat is niet kritisch.

Rik Mars, Vorden De figuren met ‘foute’ en ‘goede’ wapening bij het verhaal over tand-nokconstructies zeggen wellicht iets over de constructieve veiligheid, maar niets over het levensduurprobleem dat hier speelt. Daarin scoren ze

beide even slecht. De haakse binnenhoek van zo’n (te) compacte nok is namelijk een soort voorgevormde kerf, waar bij belasting hoge piekspanningen optreden. Daarbij vormt de kerf als het ware de aanzet tot één enkele scheur, waar in de loop van tijd water en dooizouten via corrosie hun slopende werk kunnen doen aan de wapening. De in het artikel gevraagde ‘betere oplossing’ kan wel worden gezocht in zaken als het verkleinen van de scheur door voorspanning, het injecteren van de scheur, het afkitten van de binnenhoek of het gebruiken van corrosiebestendige wapening. Maar het allerbelangrijkste is het toepassen van de gouden regel: ontwerp kritieke onderdelen zodanig dat ze eenvoudig inspecteerbaar en zo nodig repareerbaar of vervangbaar zijn! Ook tussen tunnelmoten en kadesecties worden tand-nokconstructies toegepast, en spelen soms enigszins vergelijkbare problemen.

Als oud-medewerker van de Bouwdienst Rijkswaterstaat vind ik het beschamend dat een al tientallen jaren bekend probleem nog steeds niet afdoende is opgelost.

Speelt hier soms het kortzichtige inzetten op minimale bouwkosten in plaats van op minimale levenscycluskosten – ondanks de maatschappelijke gevolgen?

Ad van der Toorn, Bilthoven

Hyperloop Met enige regelmaat kunnen we in De Inge-

nieur kennisnemen van de hyperloop, zoals in het aprilnummer. Ik heb moeite om te begrijpen waarom. Voor mij is de hyperloop zoiets als kernfusie. Doorbraak na doorbraak wordt gemeld, maar het bereiken van het einddoel ligt nog steeds ver voorbij de klimaat-Apocalyps.

Hoe moet je een (ondergronds) buizenstelsel met een enorme diameter aanleggen in een land dat al propvol is en dat zelfs zonder hyperloop nog veel propvoller zal worden (22 miljoen inwoners in 2050!)?

We kunnen nu al geen bedrijven vinden die groot onderhoud aan bestaande infrastructurele werken willen doen, omdat het risico van kostenoverschrijdingen te groot is.

Denk bijvoorbeeld aan de renovatie van de Van Brienenoordbrug of de renovatie van het Binnenhof.

Het laatste grote infrastructurele project dat op tijd af was en binnen budget, was waarschijnlijk de Martinus Nijhoffbrug in de A2 over de Waal bij Zaltbommel in 1996. Misschien zouden we de focus moeten verleggen naar minder spectaculaire, maar noodzakelijkere innovaties, zoals alternatieve vormen van langdurige elektriciteitsopslag, die dicht bij huis of op wijkniveau zijn te realiseren.

Arian van Mourik, West Betuwe

Scherpe mening De rubriek ‘Punt’ belooft een ‘scherpe mening over een actueel onderwerp’ te brengen. Aan de aflevering in het februarinummer, over het scheppen van ruimte voor de verduurzaming, is echter helemaal niets scherps. Het betoog bevat geen mening, maar enkel wat open deuren, en het voegt eigenlijk niets toe. Jammer, dit kan echt veel en veel beter, want het onderwerp leent zich prima voor een scherp stuk.

Wim Verstijnen, Gouda

Erratum Onder het figuur over de stroomprijs op de day-aheadmarkt (april 2025) staat 0,02 en 0,05 eurocent vermeld. Dat had 2 respectievelijk 5 eurocent moeten zijn.

Wilt u reageren op een artikel in De Ingenieur? U kunt uw brief, bij voorkeur niet langer dan driehonderd woorden, mailen naar redactie@ingenieur.nl of sturen naar De Ingenieur, Postbus 30424, 2500 GK Den Haag. De redactie behoudt zich het recht voor brieven in te korten en te redigeren of te weigeren.

MEI 2025 • DE INGENIEUR

21

DE VERNUFTELING T E K S T: P A N C R A S D I J K , J I M H E I R B A U T E N M A R L I E S T E R V O O R D E

Wie wint dit jaar…

DE VERNUFTELING Ingenieursbureaus willen met hun innovatieve

op de komende pagina’s aan u voor. Heeft u

werk natuurlijk in de eerste plaats hun klan-

een favoriet? Breng dan vooral uw stem uit!

ten van dienst zijn en in de tweede plaats de

Dat kan tot uiterlijk 25 mei, op deingenieur.nl/

wereld een beetje beter maken. Maar stiekem

vernufteling of op devernufteling.nl.

dromen ze bij elk nieuw project inmiddels ook van het winnen van De Vernufteling.

De Vernufteling, jaarlijks georganiseerd door

22

Behalve een publieksjury is er ook een vakjury, bestaand uit Anne Schroën (directeur branchevereniging Nederlandse Architecten-

Koninklijke NLingenieurs in samenwerking

bureaus, voorzitter), Willemien Bosch (direc-

met De Ingenieur, is in de twintig jaar dat de

teur Koninklijke NLingenieurs), William van

prijs nu wordt toegekend uitgegroeid tot een

Niekerk (directeur TKI Bouw en Techniek) en

felbegeerde kroon op mooi, slim, inspirerend

Pancras Dijk (hoofdredacteur De Ingenieur).

en vernieuwend ingenieurswerk. Alle bureaus

De prijswinnaars worden op 12 juni

die zijn aangesloten bij de branchevereniging

bekendgemaakt op een feestelijke bijeen-

mogen hun projecten indienen. De dertien

komst in het hoofdgebouw van ingenieurs-

projecten die dit jaar in de race zijn, stellen we

vereniging KIVI in Den Haag.

DE INGENIEUR • MEI 2025

BEELD : KONINKLIJKE NLINGENIEURS

Duurzame en gezonde werkplek Op de impressies oogt het als een prettig kantoorgebouw: natuurlijke materialen, veel glas en binnenvallend daglicht, rondom veel groen. Het net opgeleverde FundisHuis in Gouda is een bedrijfsverzamelgebouw naar een ontwerp van architectenbureau HofmanDujardin, met ruimte voor vergaderen, bijeenkomsten, ontmoeten en kantoren voor verschillende bedrijven binnen Fundis.

Dit is een netwerk van zorg- en welzijnsorganisaties.

Wat op het eerste gezicht niet te zien is, is de bijzondere manier waarop de ingenieurs van Movares, voorheen TRAJECT, het FundisHuis zo duurzaam mogelijk hebben gemaakt. Daarvoor gebruikten ze een zogeheten parametrische aanpak: de belangrijke inputparameters van een gebouw worden in kaart gebracht en door daarmee te variëren, ontstaan verschillende varianten van het ontwerp, met uiteenlopende eigenschappen qua energiegebruik in de praktijk. Die para-

beeld : hofmandujardin

meters zijn bijvoorbeeld de hoeveelheid glas, de isolatiewaarden van diverse constructies, actieve of passieve zonwering en het aantal zonnepanelen. Met deze inputparameters is te schuiven en samen beïnvloeden ze de output-variabelen. Dat zijn de eigenschappen van het gebouw die belangrijk zijn voor de gebruikers: thermisch comfort, energieverbruik en daglichttoetreding. Want energiebesparing is één ding, zegt Movares, maar minstens zo belangrijk is een gezonde en positieve werkomgeving. Met een prettig binnenklimaat en een goede ergonomie, zitten mensen beter in hun vel, zijn ze productiever en minder vaak ziek.

De constructie van het FundisHuis is grotendeels van hout, de grote ramen en grote overstekken leiden tot een lagere energiebehoefte. Het grote glaspercentage en de oriëntatie ervan zorgen voor warmte van de zon in de winter en de overstekken houden de warmte in de zomer buiten. De parametrische aanpak heeft dus geleid tot een aangenaam en open gebouw met een lage energierekening. Zonder parametrische analyse was dit resultaat niet bereikt, aldus Movares. Het bedrijf denkt dat deze aanpak niet alleen interessant is voor de Nederlandse markt, maar ook elders in de wereld kan worden ingezet.

t

B U R E A U : Movares P R O J E C T: Duurzaam FundisHuis

MEI 2025 • DE INGENIEUR

23

DE VERNUFTELING

B U R E A U : Antea Group P R O J E C T: PDF2Data

Documentendoorspitter Voordat de Penitentiaire Inrichting (PI) Lelystad kon worden gerenoveerd, moest het Rijksvastgoedbedrijf zich eerst door een spreekwoordelijke berg papier heen worstelen. Het personeel zou honderden pdfdocumenten met tekeningen, technische details, verslagen en technische eisen moeten doornemen om de relevante informatie eruit te vissen. Maar gelukkig bood de AI-oplossing PDF2Data van Antea Group hulp. Dit digitale gereedschap haalt informatie zoals objectcodes, bouwfasen, technische onderdelen of locatiegegevens uit een verzameling documenten en geeft deze weer in overzichtelijke tabellen. Dat bespaart tijd, voorkomt fouten en scheelt een hoop frustratie bij de technische vakmensen. Die kunnen zich dankzij PDF2Data weer focussen op het maken van de bouw- en renovatieplannen zelf.

B U R E A U : Antea Group P R O J E C T: Eisengenerator

Alle eisen op een rij Wie iets wil bouwen, of het nu een brug is, een gebouwencomplex, een weg of een spoorlijn, moet eerst weten aan welke eisen het resultaat moet voldoen. Dat zijn er meestal veel. Er zijn de wensen van toekomstige gebruikers, er geldt nationale en Europese wet- en regelgeving, en in veel gevallen zijn er ook nog afspraken gemaakt in aparte contracten en overeenkomsten. Vaak moeten technische experts tientallen documenten doorspitten – van pdf ’s en Wordbestanden tot Excelfiles – om alle eisen op een rij te zetten. Dat is een tijdrovende klus, die bovendien gevoelig is voor fouten.

Daarom ontwikkelden ingenieurs- en adviesbureau Antea Group en AI-taaltechnologiebedrijf TextGain een nieuwe tool, gebaseerd op natural language processing en machine learning: de Eisengenerator. Deze verzamelt, rubriceert en ordent alle relevante eisen uit de documenten. De procedure verloopt hiermee efficiënter en is minder foutgevoelig, wat de besluitvorming versnelt en 24

DE INGENIEUR • MEI 2025

de faalkosten reduceert. ‘Zonder deze Eisengenerator kost de verwerking van een document met extra eisen gemiddeld vier uur’, zegt senior adviseur Joris Nuland van Antea Group. ‘Met de Eisengenerator gebeurt dit in enkele minuten en hoeven we de uitkomsten alleen nog te controleren.’

Waterschappen, provincies en netbeheerders hebben al belangstelling getoond en in Limburg wordt de tool momenteel ingezet bij het maken van een ‘eisenbibliotheek’: een verzameling standaardeisen die aan objecten zoals fietsbruggen of gemalen kunnen worden gesteld.

Uiteindelijk kan de Eisengenerator zelfs voor andere doeleinden dan Nederlandse bouw- en infraprojecten worden gebruikt, zegt Nuland. Er zijn immers meer sectoren die met allerlei soorten regelgeving te maken hebben. De onderliggende technologie in de Eisengenerator is meertalig, en aanpasbaar aan verschillende soorten regelgeving in meerdere landen. beeld : depositphotos ; antea group

PDF2Data is een combinatie van natural language processing, patroonherkenning, AI en machine learning. Hoewel de naam anders doet vermoeden, kan het ook documenten in andere dan pdf-formats aan, zegt digitaliseringsadviseur Luuk van Gorp van Antea Group. ‘Tot nu toe is het geschikt voor zowel AutoCAD als pdf-bestanden, en we kunnen het makkelijk uitbreiden naar allerlei tekst-, Microsoft- en GIS-formats.’

PDF2Data is ontwikkeld voor organisaties als woningcorporaties, ingenieursbureaus, Rijkswaterstaat en provincies. Bij het ontwikkelen van de tool is met nadruk rekening gehouden met de manier waarop deze professionals werken, waardoor zowel de invoer van de documenten als het eindproduct goed is afgestemd op de gebruikers. Zo kan het worden gekoppeld aan allerlei data-, informatie- en samenwerkingsplatforms die veel worden gebruikt in de bouw- en renovatiesector, zoals GBI World, Sharepoint of aan bepaalde kaarten.

En de PI Lelystad? Daar wordt de komende jaren druk gerenoveerd.

B U R E A U : Arcadis P R O J E C T: RiskGPT

Hulp bij risicobeheer

foto : schiphol

een volledig afgeschermde, generatieve tool om de kennis en data van het ingenieursbureau voor de eigen ingenieurs eenvoudiger te ontsluiten. Daarbinnen draait sinds afgelopen november RiskGPT. ‘Ik had de afgelopen jaren in Excel een enorme database opgebouwd, vol project-specifieke en generieke risico’s en allerlei beheersmaatregelen. ArcadisGPT maakte het mogelijk om die database te ontsluiten voor collega’s met minder ervaring. Het is dag en nacht beschikbaar en je kunt er in gewone taal mee communiceren.’

RiskGPT biedt dankzij die betrouwbare databron niet alleen de meer generieke functionaliteiten zoals we inmiddels kennen van generatieve kunstmatige intelligentie, maar ook juist zeer vakspecifieke en inhoudelijke informatie. Daarbij geeft de tool exact aan welke informatie uit de groeiende Arcadisdatabase komt en welke het zelf heeft gegenereerd. Alle Arcadis-medewerkers worden getraind op het werken met AI, zegt Lings collega Jurjen Haitsma. ‘Ze kennen ook de keerzijden en zijn daar alert op.’

t

Bij grote projecten kan er van alles mis gaan. Om op alle eventualiteiten te zijn voorbereid, vinden bij aanvang risicosessies plaats. Daarin wordt besproken welke beren er gedurende het traject op de weg zouden kunnen verschijnen en wat dan de stappen zijn om toch door te kunnen. Zo worden risico’s geïnventariseerd, geanalyseerd en gekwantificeerd.

De vraag is of bij dergelijke sessies wel alle risico’s in beeld komen. ‘De tijd van risicobeheerders is altijd schaars’, zegt Dennis Ling, als risicomanager van ingenieursbureau Arcadis gedetacheerd bij Schiphol, voor werkzaamheden aan de nieuwe A-pier.

‘In zulke meetings gaat het altijd eerst uitgebreid over generieke risico’s, die zich altijd en overal kunnen voordoen. Voor project-specifieke risico’s is dan vaak geen tijd en puf meer.’

Arcadis ontwikkelde daarom RiskGPT, een slimme toepassing die helpt bij het analyseren en beheren van risico’s in complexe projecten en aanbestedingen. Binnen Arcadis wordt al langer gewerkt met ArcadisGPT,

MEI 2025 • DE INGENIEUR

25

DE VERNUFTELING

B U R E A U : Movares P R O J E C T: Modulair én duurzaam CDG

Modulair ontwerp voor hoogspanningsstations Eén van de grote klussen binnen de energietransitie is het uitbreiden van het landelijke hoogspanningsnet. Dit gaat gepaard met een toename van het aantal hoogspanningsstations met centrale dienstgebouwen ernaast.

Zo’n gebouw heeft een gemengde functie.

Het bestaat enerzijds uit technische ruimten met installatiekasten erin en anderzijds uit ruimten waar mensen verblijven, met daarin kantoren, een kantine, sanitair, douches en een entree. Om voor elke locatie apart een centraal dienstgebouw te ontwerpen, kost veel tijd, terwijl de operatie zo omvangrijk is dat juist snelheid is geboden.

TenneT en Movares werken daarom samen aan een modulair standaardontwerp voor centrale dienstgebouwen, dat toepas-

B U R E A U : Arup P R O J E C T: Sirene

Slimme stuurman aan wal Hoe groot is het risico op een aanvaring? En als er zich onverhoopt een aanvaring voordoet, welke krachten komen dan vrij en hoe ontwrichtend kan de schade uitpakken? Het zijn vragen waarover ingenieurs zich het hoofd breken – en waarop een nieuwe tool van architectenbureau Arup een innovatief antwoord kan geven.

Sirene is een rekenapplicatie, ontwikkeld in samenwerking met Rijks waterstaat (RWS). Aanleiding was een rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, na een incident waarbij een benzeentanker in dichte mist op de stuw in de Maas nabij Grave was gevaren. De stuw raakte zwaar beschadigd en het waterpeil tussen Grave en Sambeek daalde drie meter, wat grote gevolgen had voor scheepvaart en omwonenden.

Arup koos voor de elders in de waterbouw al gebruikelijke probabilistische aanpak.

Immers: pijlers, stuwen en bruggen moeten tegen een stootje kunnen, maar overdimensionering is alleen al vanuit het oogpunt van materiaalgebruik onwenselijk. Door gebruik te maken van miljoenen Monte Carlo-simulaties verwerkt Sirene alle mogelijke scenario’s waarin vaargedrag, scheepskenmerken 26

DE INGENIEUR • MEI 2025

en externe invloeden samenkomen. ‘Voor elke pijler op een specifiek traject kunnen wij nu het risico berekenen op een aanvaring’, zegt Alwin de Zeeuw, brugontwerper bij Arup. ‘En dan blijkt dat risico voor sommige pijlers zo klein te zijn, dat ze niet zo zwaar hoeven te worden ontworpen.’

Ingenieurs kunnen dankzij de simulaties op basis van jaren aan data van RWS ontwerpen op basis van realistische scenario’s. Nu al heeft Sirene haar waarde bewezen bij onder meer de Suurhoffbrug en de Van Brienenoordbrug. ‘Bij de projecten die we tot nu hebben gedaan, kwamen aannemers halverwege de uitvoering bij ons aankloppen’, zegt De Zeeuw. ‘Idealiter zijn we vanaf het begin af aan al betrokken.’

Gebruik van Sirene had de aanvaring bij Grave niet kunnen voorkomen. Maar, zegt De Zeeuw, analyse had mogelijk uitgewezen dat de aanvaringskans er groot was, en de geraakte pijler verzwaring kon gebruiken.

De grootste winst van het model zit volgens De Zeeuw echter in de forse beperking van het materiaalgebruik. Die kan opdrachtgevers tot wel honderdduizenden euro’s per project schelen.

BEELD : ARUP ; MOVARES

baar is zowel bij het aanleggen van nieuwe hoogspanningsstations als bij het uitbreiden van bestaande locaties. Het ontwerp bespaart tijd in het doorloopproces én verhoogt de duurzaamheid door gebruik van alternatieve materialen zoals hout. Dankzij de keuze voor duurzame, lichte en innovatieve materialen is een dienstgebouw eenvoudig te transporteren en te hijsen. Het wordt grotendeels afgemaakt in de fabriek, waardoor op locatie weinig werk nodig is.

De aanpak is modulair; elke module kan op zichzelf functioneren, maar afhankelijk van de locatie ook worden uitgebreid. Het ontwerp is dus flexibel en breed toepasbaar.

En hoewel de aanpak is gestandaardiseerd, is er ruimte om het uiterlijk van het gebouw aan te passen aan de context van de omgeving waar het komt te staan.

De kern van het gebouw is dezelfde, maar de buitenkant kan steeds anders zijn. Een dienstgebouw kan zelfs, indachtig de circulaire economie, na gebruik door bijvoorbeeld TenneT worden hergebruikt in dezelfde of een andere functie.

B U R E A U : Witteveen+Bos P R O J E C T: eDNA meets toxiciteit

Vingerafdruk van het waterleven

WITTEVEEN + BOS

ties vormt een unieke vingerafdruk voor elk watermonster’, vertelt ecoloog Frederike Bijlmer van Witteveen+Bos. Het vergelijken van die vingerafdrukken levert relaties op tussen soortenrijkdom, aan- of afwezigheid van indicatorsoorten en drukfactoren zoals nutriënten. ‘Uit ons project blijkt dat het ook waardevolle informatie over toxiciteit verschaft’, zegt Bijlmer. ‘Zo kan een plotselinge toe- of afname van bepaalde organismen veelzeggend zijn.’ Met name het in kaart brengen van snel reagerende micro-organismen kan cruciale informatie onthullen. eDNA-analyse is sneller, goedkoper, breder inzetbaar en betrouwbaarder dan traditionele observaties van onderwaterleven en kan richting geven aan eventueel volgend chemisch onderzoek. Met de opgedane kennis kunnen acties worden ondernomen om de waterkwaliteit te verbeteren en zo de biodiversiteit in stand te houden of te herstellen.

Bijlmer: ‘Toxische druk is enorm bepalend voor de waterkwaliteit. En alle handvatten om die waterkwaliteit te verbeteren zijn welkom om te voldoen aan de Kaderrichtlijn Water.’

▼

De biodiversiteit neemt wereldwijd af. In zeker 40 procent van de waterlichamen is de vervuiling van het milieu met toxische (giftige) stoffen hierbij een bepalende factor. De precieze omvang en effecten van deze toxische druk zijn echter moeilijk vast te stellen, omdat zowel het meten van biodiversiteit als het beoordelen van toxische druk uitdagend en duur is.

Daarvoor heeft advies- en ingenieursbureau Witteveen+Bos nu een oplossing, gebruikmakend van eDNA – met de e van environmental. Dit is DNA dat in de omgeving wordt achtergelaten door het onderwaterleven. In één liter water bevinden zich zo’n vijfduizend unieke DNA-sequenties, die individuele organismen vertegenwoordigen. Dit geeft onderzoekers inzicht in de waterkwaliteit, en ook in de toxische druk, zoals Witteveen+Bos aantoonde.

Traditioneel wordt de waterkwaliteit in Europa beoordeeld op het voorkomen van algen, planten, vissen en waterdieren. Met eDNA kunnen onderzoekers ook de basis van de voedselpiramide, zoals bacteriën, analyseren. ‘Een dataset met DNA-sequen-

MEI 2025 • DE INGENIEUR

27

DE VERNUFTELING

B U R E A U : Peutz P R O J E C T: Noise emission mapping

‘Nestgeluid’ zeeschepen in kaart Hinderlijk geluid is in een klein maar bedrijvig land als Nederland een onderwerp dat alleen maar belangrijker wordt. Wie in de buurt woont van een snelweg, een spoorlijn of een vliegveld kan erover meepraten.

Onderbelicht is het geluid van aangemeerde schepen, het zogeheten ‘nestgeluid’.

Voor de elektriciteitsvoorziening aan boord draaien op dergelijke schepen grote scheepsmotoren nog vaak op een laag pitje, aangevuld met installaties, zoals ventilatoren en pompen. Mogelijke overlast van met name laagfrequent geluid wordt waarschijnlijker nu in Rotterdam steeds meer woningbouw vlakbij de haven plaatsvindt. Het is dus van belang om het nestgeluid nauwkeurig in beeld te brengen.

Tot nu toe was handmatig meten de enige manier om informatie te verzamelen over de geluidsemissie van de schepen. Voor een representatief resultaat van de wereldwijde vloot dienen echter honderden schepen te worden gemeten.

Ingenieursbureau Peutz ontwikkelde hiervoor noise emission mapping, een geautomatiseerde methode om het geluid afkomstig van schepen of andere geluidbronnen in kaart te brengen. Het systeem

B U R E A U : Nelissen P R O J E C T: Renovatie gebouw Dante

Plafondeilanden voor duurzame warmte Het gebouw Dante van Tilburg University moet na dertig jaar worden gerenoveerd.

Hierbij gaan ook de technische installaties, zoals verwarming en koeling, op de schop.

De inzet is dat de renovatie plaatsvindt met hergebruik van bestaande materialen en dat Dante erna energiezuiniger is dan ervoor.

Dit laatste is te bereiken door het plaatsen van zonnepanelen en beter isolerend glas, en door over te gaan op lagetemperatuurverwarming, bijvoorbeeld met stadswarmte of warmte opgewekt door warmtepompen.

Voor het huidige verwarmingssysteem van Dante, met onder andere radiatoren, is de watertemperatuur die dat oplevert echter niet hoog genoeg om het gebouw behaaglijk te krijgen.

Daarom kwam Nelissen ingenieursbureau met het idee om de metalen eilandplafonds in het gebouw, die in ruime mate aanwezig zijn en momenteel vooral dienen voor een goede ruimteakoestiek, thermisch te activeren. Dat betekent dat de panelen worden voorzien van watervoerende slangen, waar ’s 28

DE INGENIEUR • MEI 2025

winters warm en ’s zomers koel water doorheen kan stromen. ‘Daarmee krijgen alle vergaderruimten, kantoren en onderwijsruimten aan de bovenkant een extra verwarmings- en koelelement’, zegt projectmanager Joppe Leenaars. Een laag steenwol aan de bovenzijde van de plafondplaten maakt dat de geluidsabsorberende werking behouden blijft en dat er zo weinig mogelijk warmte (of koude in de zomer) door het plafond verdwijnt.

Klimaatplafonds zijn niet nieuw, maar akoestische plafondelementen een thermische functie geven gebeurt nog niet op grote schaal. Toch kan dit een belangrijke materiaal- en energiebesparende klimaatoplossing worden, zegt Leenaars, ‘vooral omdat Nederland veel gebouwen van twintig tot dertig jaar oud telt die binnen afzienbare tijd aan renovatie toe zijn en nu nog zijn aangewezen op hogetemperatuurverwarming. Uit duurzaamheidsoogpunt zouden die allemaal geschikt moeten worden gemaakt voor verwarming met een lagere watertemperatuur.’ beeld : nelissen ; peutz

beeld : royal haskoningdhv

B U R E A U : Royal HaskoningDHV P R O J E C T: FastLane

FastLane: sneller verduurzamen dankzij data Ook vastgoed moet duurzamer. Dat stelt ei­ genaren en beheerders niet alleen voor vaak enorme technische uitdagingen, maar ook strategisch moeten er ineens allerlei keuzen worden gemaakt. Hoe gaan we isoleren, welke energiebronnen kiezen we, wat voor installaties leveren wat wij willen? Intussen blijft de regelgeving maar veranderen en zijn arbeidskrachten en noodzakelijke materia­ len schaars.

Bij dergelijke complexe opgaven kunnen data uitkomst bieden. Maar juist omdat er zoveel data zijn, raakt zelfs een goedwillen­ de vastgoedeigenaar snel het spoor bijster.

Royal HaskoningDHV ontwikkelde het platform FastLane. Dat brengt niet alleen alle relevante gebouwdata samen, maar biedt ook mogelijkheden om verduurzamings­ scenario’s te modelleren, daarbij een kosten­ raming te geven en te analyseren in hoeverre de gestelde doelen ermee worden gehaald.

‘FastLane is een platform waarin we alle relevante data uniformiseren, om er vervol­ gens op een eenvoudige manier maatregelen of scenario’s aan te kunnen toevoegen. Die

worden automatisch doorgerekend op kos­ ten, energiebesparing en andere aspecten’, zegt Thomas Verhoeven, productmanager bij het ingenieursbureau. ‘Op die manier kunnen we meer klanten bedienen en de energietransitie opschalen.’

Eind 2017 voorspelde De Ingenieur al dat het toen net gelanceerde FastLane grote kans van slagen had. Inmiddels is de tool ingezet voor enkele duizenden panden van 140 eige­ naren: van scholen en bedrijven tot stations, ziekenhuizen en vakantiehuisjes. Doordat het platform zo is gebouwd dat het zich kan blijven vernieuwen, kon het uitgroeien tot een steeds productiever ecosysteem waarin RHDHV, opdrachtgevers en bijvoorbeeld in­ stallateurs of andere partijen nauw samen­ werken. Daarbij zit de innovatieve kracht vooral in het gestructureerd ophalen en combineren van data die voor de verduur­ zaming relevant zijn. ‘We bieden FastLane inmiddels in de meeste projecten aan en de klanten zijn tevreden’, zegt Verhoeven. ‘En naarmate er meer data aan worden toege­ voegd, wordt de tool alleen maar beter.’

t

combineert geluidmetingen met algorit­ men en gegevens over het weer – voor ge­ luidsmetingen zijn gegevens over de wind­ richting en windsnelheid van belang – en over de bewegingen van de schepen. Volau­ tomatisch worden zo gegevens over geluids­ niveaus verzameld en omgezet in nuttige informatie voor met name bestuurders en beleidsmakers.

Nabij aanmeerlocaties zijn tot nu toe acht meetnetwerken geïnstalleerd bestaande uit elk zeven geluidmeters. Het noise emission mapping­systeem detecteert zelf of een schip is aangemeerd vlakbij een van de meetnetwerken. Vervolgens bepaalt het of de omgevingscondities geschikt zijn voor een betrouwbare meting en identificeert het de karakteristieke geluidsproductie en het bijbehorende geluidspectrum.

De kern van de innovatie, zegt Peutz, zit hem in het combineren van AI­algoritmen en fysische modellen van de omgeving.

Dankzij kunstmatige intelligentie bepaalt het systeem op basis van de geluidmetingen en fysische modellen zelf waar zich geluids­ bronnen bevinden en hoe luid ze zijn. Dit resulteert in uitgebreide kennis over het nestgeluid van diverse soorten zeeschepen.

De door Peutz ontwikkelde techniek lijkt zeer geschikt om wereldwijd in havens en industriegebieden te worden gebruikt. En onlangs ging een project van start waarbij Peutz deze noise emission mapping­techniek inzet om de geluidsniveaus van muziek­ festivals nabij woonwijken in kaart te bren­ gen.

MEI 2025 • DE INGENIEUR

29

DE VERNUFTELING

B U R E A U : Sweco P R O J E C T: 3D-ondergrondmodel

Verborgen ondergrond zichtbaar in 3D Welke leidingen, buizen en kabels liggen er allemaal onder de grond en wáár precies?

Dat zijn vragen die gemeenten zich regelmatig stellen. Er moeten funderingen worden aangelegd, nieuwe kabels getrokken, of misschien wel een heel nieuw warmtenet worden aangelegd. Daarbij moet een graafmachine natuurlijk geen leiding lek stoten of kapot trekken.

Architecten- en ingenieursadviesbureau Sweco speelt daarop in met het 3D-ondergrondmodel dat het opstelde in samenwerking met de gemeente Utrecht. De gebruiker ziet alle kabels, leidingen en funderingen in een driedimensionale omgeving, alsof die een röntgenbril op heeft.

Sweco bouwde samen met de gemeente het 3D-model met zoveel mogelijk bestaande data over ondergrondse kabels en leidingen en maakte van die informatie een gedetailleerde visuele weergave van de ondergrond. Met het model kunnen gemeenten sneller en efficiënter beslissingen nemen.

B U R E A U : Strackee P R O J E C T: Hybride circulair funderingsherstel

Duurzaam funderen Ongeveer 425.000 gebouwen in Nederland hebben of krijgen te maken met funderingsproblematiek. Als er bij deze gebouwen nu nog geen sprake is van verzakkingsschade, zal dit zonder preventieve maatregelen naar verwachting binnen tien jaar alsnog het geval zijn.

Een groot deel van deze gebouwen is op houten palen gefundeerd. Traditioneel worden bij herstelwerkzaamheden de bestaande houten paalfunderingen vervangen door zware betonnen funderingsconstructies.

Bouwadviesbureau Strackee komt nu met een minder invasieve methode, die goed koper en sneller is en met minder CO2-uitstoot gepaard gaat. Hybride circulair funderingsherstel, heet dit project.

Hierbij gebruikt men de reststerkte van de houten palen van de originele fundering en versterkt die met nieuwe palen van donorstaal: dat is circulair staal, dus staal dat al eens een andere functie heeft gehad. ‘De toelaatbare belasting van de bestaande palen bepalen we op basis van de reststerkte en een 30

DE INGENIEUR • MEI 2025

extrapolatie van de aantastingen’, zegt Bouwe Olij, directeur van Strackee.

Om het herstel van de fundering vlot en doeltreffend te laten verlopen, gebruikt Strackee de productiemethode one piece flow, waarbij niet in etappes met wachttijden ertussen wordt gewerkt, maar in kleine stappen die elkaar snel opvolgen en direct op elkaar aansluiten. Die methode leunt op een goede voorbereiding. Zo worden alle benodigde onderdelen van te voren fabrieksmatig geproduceerd en als een soort bouwpakket naar de bouwplaats gebracht. Om goed te zien wat er bij een gebouw aan de hand is, wordt uitgebreide monitoring ingezet. Satellietbeelden en 3D-scans zijn daar onderdeel van.

De methode is licht en circulair. Olij: ‘Daardoor wordt de CO2-uitstoot vergeleken met traditioneel funderingsherstel naar schatting gemiddeld met 50 procent gereduceerd.’ De eerste pilot van het project vindt plaats in de Vogelbuurt in Amsterdam-Noord. beeld : strackee ; sweco

Ondergrondse en bovengrondse plannen zijn beter op elkaar af te stemmen en ruim­ telijke conflicten worden voorkomen. Het 3D­ondergrondmodel helpt zo gemeenten kosten te besparen en vertragingen te voor­ komen. Ook draagt het bij aan hun digitale transformatie.

Toepassingen variëren van het plannen van warmtenetwerken en woningbouwloca­ ties tot het volgen van diermigraties en het in kaart brengen van bodemverontreiniging.

Sweco heeft speciaal de nadruk gelegd op het ontwikkelingsproces. ‘Daarbij hebben we de expertise van verschillende speci­ alisten binnen de gemeente geïntegreerd om ervoor te zorgen dat de tools die op het datafundament zijn gebaseerd optimaal functioneren’, zegt Paula Golunska, een van de projectleiders van Sweco. Dankzij de ein­ deloze ontwikkelingsmogelijkheden van het datafundament kan het bedrijf ook inspelen op de specifieke wensen van gemeenten. Het model wordt nauwkeuriger naarmate meer informatie over de ondergrond beschikbaar komt.

De makers ontwerpen ook nieuwe toepas­ singen en tools die aansluiten bij specifieke vragen van opdrachtgevers. Voor de toe­ komst staat augmented reality op de rol: dan wordt het mogelijk om de 3D­ondergrond direct op locatie te projecteren.

B U R E A U : Visietech P R O J E C T: Houten kantoor

Energiezuinige klimaatbeheersing dankzij faseovergangsmaterialen Hoe is het binnenklimaat van een kantoor­ gebouw prettig te houden, terwijl de instal­ laties zo min mogelijk energie verbruiken?

Adviesbureau Visietech beantwoordt die vraag met zijn ontwerp voor het klimaat­ systeem in een grotendeels uit hout op­ getrokken kantoorgebouw in Den Bosch.

Meest opvallende eigenschap van dit ‘energieconcept’ is dat er geen water wordt gebruikt om te verwarmen. Het systeem blaast alleen verse lucht in de ruimten om deze te koelen (zomer) of te verwarmen (winter).

Het ventilatiesysteem gaat hand in hand met plafonds die een faseovergangsmateriaal bevatten (phase-change materials, PCM). Dit is een combinatie van zout en water; het spul stolt en smelt bij een ingestelde temperatuur.

In de zomer neemt dat materiaal warmte uit de omgevingslucht op en koelt de ruimte illustratie : visietech

zo passief. In de winter moeten de ruimten overdag wel extra worden verwarmd, dat gebeurt met warmtepompen, maar geeft het speciale materiaal in de nacht warmte af.

De energiebesparing kan dankzij de spe­ ciale PCM­plafonds oplopen tot 50 procent.

‘Voor zover ons bekend, is dit het eerste ge­ bouw met alleen een ventilatiesysteem en een PCM­plafond dat is gemaakt in Neder­ land’, zegt Johan Koekkoek van Visietech.

Los van genoemde onderdelen bestaat het systeem uit 86 zonnepanelen op het dak en een accu die tweehonderd kilowattuur aan stroom kan opslaan.

‘Speciale software gebaseerd op AI regelt vervolgens wanneer er voldoende stroom beschikbaar is om te verwarmen of te koelen’, zegt Koekkoek. ‘De warmtepompen maken zoveel mogelijk gebruik van zonnestroom, hetzelfde geldt voor de accu’s.’ • MEI 2025 • DE INGENIEUR

31

Enith

Een maandelijkse column in stripvorm door wetenschapsjournalist Enith Vlooswijk.

32

DE INGENIEUR • MEI 2025

Podium

Vier experts delen hun inzichten in de technisch-maatschappelijke actualiteit.

Deze maand: Vanessa Evers.

De Nederlandse klassenstrijd We staan tegenover elkaar. Of beter: we worden tegen Het verdrietigste vind ik nog dat coalitiepartners een elkaar uitgespeeld. De regering zegt hard in te zetten op bericht laten rondgaan met een strekking als: ‘die elitaire het ‘oosten’ versus het ‘westen’ van Nederland, en in de klojo’s van de universiteiten die maken al jullie geld op retoriek is sprake van asielzoekers versus ‘de Nederlan- en dat gaat puur en alleen naar buitenlanders. Nederders’, de buitenlandse versus de eigen student en ga zo landse studenten en de gewone man zijn het slachtoffer.’

Het is een oeroude tactiek, kijk maar naar de Verenigde maar door.

Eerder al hield ik op deze plaats een tirade tegen de Staten.

Waarom maken wij het zo makkelijk voor het kabidwang van de overheid om universitaire opleidingen geheel in het Nederlands te geven en buitenlandse we- net om ons academici neer te zetten als wereldvreemde tenschappers te weren, met alle gevolgen voor de kwa- randdebielen die geen idee hebben wat er in de samenliteit van hoger onderwijs en wetenschap vandien. Op leving speelt bij Ingrid en Henk? Waarom lukt het ons het risico af met mijn cynische gezeur de Youp van ’t niet om aan de man, vrouw of non-binair op straat en Hek van de wetenschap te worden, mag iedereen weten in de polder uit te leggen waarom de wetenschap vragen beantwoordt die in de samendat ik ook de houding van de Nederlandse leving misschien nog niet echt universiteiten maar niets vind. Ze probeAcademische spelen, en waarom sommige vraren óf in hun uppie het op een akkoordje gen een antwoord nodig hebben te gooien met de regering, of halfslachtig vrijheid van dat wordt gevonden met wetenpolderend schrappen ze eigenhandig opleiuniversiteiten is schappelijke methoden? dingen, in de hoop het kabinet zo gunstig te Om zeker te weten dat een stemmen. Het eerste is geen toonbeeld van essentieel medicijn werkt, moet een weten‘samen sterk’; het tweede geen bewijs van schappelijke methode worden toezelfregie, maar juist van de kop in het zand gepast. Om het bewustzijn van mens en dier te kunnen steken en hopen dat het met een sisser afloopt.

Dit gaat niet met een sisser aflopen. Dit is een gevecht begrijpen, te weten hoe stikstof is af te breken, te begrijdat moet worden gewonnen. Academische vrijheid van pen hoe het leven werkt, om nieuwe bouwmaterialen universiteiten is essentieel. We kunnen de overheid niet te ontwikkelen, om de energietransitie voor elkaar te laten bepalen welke studies weg kunnen of Nederlands- krijgen: daarvoor is wetenschap nodig. Het is oké dat talig moeten worden, of welke wetenschappers we aan- er op verschillende plekken in de maatschappij andere trekken. Dat het zo aantrekkelijk is voor buitenlandse manieren zijn om dezelfde problemen aan te pakken. studenten om bij ons te studeren, is een direct gevolg We staan niet tegenover elkaar: de zelfingenomen invan het beleid van vorige kabinetten. Financiering voor telligentsia tegenover het klootjesvolk. Ons wordt wijsuniversiteiten hing altijd af van groei. Er worden maar gemaakt dat we elkaar niet kunnen vertrouwen, dat we zoveel Nederlanders per jaar geboren, dus universiteiten het geld van de ander afpakken, dat we ieder aan één moesten wel studenten uit het buitenland aantrekken kant van hetzelfde touw staan te trekken. Langzamerom de gewenste groei te bereiken. Iedere wetenschapper hand gaat dat voelen alsof het waar is.

Populisten en het grootkapitaal lachen zich intussen zal beamen dat universitaire studies beter kleinschalig zijn, zeker de wetenschappelijke masteropleidingen. een bult. Terwijl wij argwanend naar elkaar wijzen gaan zij ervandoor met de macht en het geld. Je hoeft maar Laat de financiering dus niet afhangen van groei.

Denken de universiteiten serieus dat door zelf een naar onze buren aan de overkant van de oceaan te kijken aantal studies te schrappen het kabinet zal denken ‘nou, hoe het uit de hand kan lopen. Kom op jongens, gaan dat hebben we mooi gedaan, succesje bereikt, we laten we nog terugvechten met zijn allen of rollen we om met de universiteiten nu met rust’? Nee, die denken ‘zo, dat onze pootjes omhoog? ging makkelijk! Daar zijn nog wel een paar miljarden weg te slepen om de gaten in de voorjaarsnota mee te Vanessa Evers is hoogleraar computerwetenschappen aan de Universiteit Twente. dichten.’

MEI 2025 • DE INGENIEUR

33

MEDISCHE ISOTOPEN T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

Achter de schermen bij NRG PALLAS

Medicijnen uit een kernreactor In het Noord-Hollandse Petten treedt in 2032 de nieuwe kernreactor PALLAS voor het produceren van medische isotopen in werking – als alles volgens plan verloopt. Tot die tijd draait de Hoge Flux Reactor dapper door. De Ingenieur mocht komen kijken.

Het hoge duin op de Energy & Health Campus bij het Noord-Hollandse Petten geeft een mooi uitzicht over het terrein van het nucleaire bedrijf NRG PALLAS. Het meest kenmerkende gebouw is de Hoge Flux Reactor (HFR), die als een witte koepel boven de omgeving uitsteekt. Voorlopig vinden hier de kernreacties nog plaats voor het maken van medische isotopen – grondstoffen voor nucleaire medicijnen – en het testen van materialen op stralingsbestendigheid.

Aan de oostkant van het gebied trekt een twintig meter diepe betonnen bak van vijftig bij vijftig meter de aandacht. In deze bouwput, die oogt als een enorm, leeg zwembad, moet de komende jaren de nieuwe reactor PALLAS verrijzen, ter vervanging van het verouderde exemplaar in de witte koepel.

In de witte koepel bevindt zich de Hoge Flux Reactor, waar nog zeker tot 2032 medische isotopen worden geproduceerd. foto : nrg pallas 34

DE INGENIEUR • MEI 2025

De bouw ervan is gecompliceerd en de bekostiging vormde tot voor kort een aaneenschakeling van problemen. Maar in 2022 besloot het kabinet de financiering over te nemen en nu lijken de plannen dan toch definitief door te gaan. De Europese Commissie heeft de staatssteunprocedure vorig jaar juli goedgekeurd waardoor NRG PALLAS per 1 mei een staatsdeelneming kon worden. Vanaf 2032 treedt de nieuwe reactor naar verwachting in werking.

Tot die tijd zal de HFR, die al sinds 1961 dienstdoet, aan het werk moeten blijven. Petten is één van de belangrijkste leveranciers van medische isotopen (zie kader Medische isotopen) ter wereld. De HFR voorziet in 65 procent van de vraag in Europa en 30 procent van de vraag wereldwijd. Jaarlijks worden bijna vijftig miljoen

“

personen. Daarmee controleren we de reactor continu’, vertelt Niek, senior reactoroperator van ploeg 3 (liever geen achternamen, stelt de voorlichter). Dat gebeurt via beeldschermen gericht op het reactorbassin, maar vooral door alle waarschuwingslampjes onafgebroken in de gaten te houden.

Het bassin, dat we alleen via het beeldscherm kunnen bekijken, bevat het reactorvat: een hoge vierkante box, ondergedompeld in koelwater.

Hierin hangen verticaal splijtstofelementen, regelstaven, en buizen voor experimenten en isotopenproductie – de zogeheten faciliteiten. Drie van de zijkanten bestaan uit ‘spiegels’: rijen elementen van beryllium, een materiaal dat neutronen terugkaatst en ze daarmee in het reactorvat houdt. De vierde zijkant is bedoeld voor pool

Het is zaak dat de oude reactor het blijft doen

’’

Hoge Flux Reactor Als we de regelkamer van de HFR binnenlopen is daar net een ploegenwissel bezig. Acht mannen zitten met koffie rond de tafel en nemen het gedrag van de reactor van de afgelopen uren door – het doet wat denken aan een patiëntenoverdracht van verpleegkundigen in een ziekenhuis. ‘We werken met vijf ploegen van elk acht

t

patiënten behandeld met deze medische isotopen. Het is dus zaak dat de reactor het nog een paar jaar blijft doen.

Maar wat gebeurt er nu eigenlijk precies in die witte koepel en de andere gebouwen achter de hoge hekken van dit terrein? De Ingenieur kreeg een rondleiding van voorlichter Cora Blankendaal.

Om faciliteiten in en uit het vat te bren­ gen, hoeft de reactor niet te worden stil­ gelegd. Dat maakt de installatie in Petten uniek. foto : nrg pallas

MEI 2025 • DE INGENIEUR

35

MEDISCHE ISOTOPEN

Taken uitvoeren in de hot cells gebeurt op afstand. Door de dikke ramen schijnt oranje licht. foto : nrg pallas

side facilities: faciliteiten die niet in het reactorvat zelf hoeven, maar waarvoor het voldoende is ze er tegenaan te houden. Deze zijn voornamelijk bedoeld voor de productie van molybdeen-99, dat onder meer wordt gebruikt voor diagnosen van de hartfunctie.

Radioactief verval In de reactiebuizen worden medische isotopen gemaakt door specifieke materialen, zoals uranium, ytterbium, samarium of jodium, te bestoken met neutronen. Die neutronen zijn afkomstig uit laag verrijkt uranium, het radioactieve bestanddeel waaruit de 33 splijtstofstaven bestaan.

De regelstaven bestaan van boven uit cadmium, dat neutronen absorbeert en het vermogen daarmee reduceert. Hoe hoger die staven worden opgetrokken, hoe meer cadmium er boven de reactorkern uitsteekt – en

Medische isotopen Elke atoom heeft een kern, die bestaat uit protonen en neutronen. Het aantal protonen bepaalt wat voor atoom het is: zo heeft een koolstofatoom altijd zes protonen en een zuurstofatoom altijd acht. Voor elke kern geldt een bepaalde protonen-neutronenverhouding als stabiel. Die stabiliteit kan worden verstoord door het materiaal met extra neutronen te bestoken. Als het aantal neutronen in de kern uit verhouding is, is het een radioactieve isotoop: hij moet dan van samenstelling veranderen om opnieuw stabiel te worden.

36

DE INGENIEUR • MEI 2025

Daarbij komt energie vrij in de vorm van ‘ioniserende straling’.

Medische isotopen spelen met name bij de behandeling van kanker een steeds grotere rol. Door ze te voorzien van een eiwit dat zich hecht aan de plek van bestemming, kunnen ze op specifieke locaties in het lichaam worden ingezet. Daar vallen ze de tumor aan met hun ioniserende straling. Ook gebruikt men medische isotopen bij het stellen van diagnosen.

Zo zijn ze, dankzij de straling, op een PET- of SPECT-scan goed te volgen als ze in de bloedbaan zijn gebracht.

hoe hoger dus het vermogen. Als de regelstaven volledig worden neergelaten, neemt het cadmium vrijwel alle neutronen op en komen de reacties stil te liggen.

De reactor draait steeds ongeveer 28 dagen en gaat dan uit voor onderhoud, vertelt Niek. Gedurende die 28 dagen kunnen de faciliteiten op gewenste tijden in en uit het reactorvat worden gehaald, zonder alles stil te leggen.

De HFR van Petten is wereldwijd de enige waarbij dat kan, en dat is een groot voordeel. De planning van de productie van medische isotopen is namelijk strikt en de marges zijn krap: zodra een isotoop is geproduceerd, begint het radioactieve verval en neemt de straling af.

Vooral in de eerste uren gaat dat snel. ‘Het interval waarin het isotoop als medicijn kan worden toegediend, is enkele dagen’, zegt Blankendaal. ‘Daarna is de werking te zwak geworden.’ Er kan geen voorraad worden opgebouwd.

Momenteel zit er ook een experiment in het reactorvat dat langdurig wordt bestraald, vertelt Niek. Het gaat om een materiaaltest voor een nog te bouwen gesmoltenzoutreactor. ‘Onze straling is tien keer hoger dan die van een kerncentrale, bedoeld voor energieopwekking. Een verblijf van een jaar in onze reactor is qua hoeveelheid straling gelijk aan tien jaar in die kerncentrale.’

Isotopenlab Een wandelingetje door de zon brengt ons bij de werkplaats. Hier worden de reactiebuizen geprepareerd voor ze de reactor ingaan. Werkplaatsmedewerker Barry toont ons iridium naaldjes van een halve millimeter, die met een draad naar een tumor in de prostaat, alvleesklier of borst kunnen worden geleid om die aan te prikken, en iridium schijfjes met een doorsnede van twee millimeter, die voor metingen in leidingen in de offshore worden gebruikt. ‘Die plaatsen we stuk voor stuk in gaatjes van speciale grafieten houders, zodat ze een reactiebuis in kunnen’, zegt Barry. Wie hier werkt, moet een vaste hand en goede ogen hebben.

Vloeistoffen worden voor bestraling verpakt in ampullen. ‘Die vullen we in een speciale kast, in een heliumomgeving’, zegt Barry. Zo komt er altijd wat helium in de ampullen terecht. Dat heeft niet alleen een koelende werking, maar is ook gemakkelijk te detecteren – zodat na het afsluiten van de ampullen goed valt te controleren of deze niet lekken. ‘En elke ampul wórdt ook daadwerkelijk gecontroleerd’, benadrukt Barry.

Deksel op een pot Waar alles in de voorbereidingsruimte klein of minuscuul is, geldt in de zogeheten hot cells het omgekeerde.

Hier gaan de goed ingepakte materialen na bestraling heen, om te worden uitgepakt en klaargemaakt voor bewerking of transport. Het personeel staat in een langgerekte ruimte, het materiaal bevindt zich in de cellen, achter ramen van een meter dik. Grote hendels steken uit de muur. Dit zijn de manipulatoren waarmee de mannen – en één vrouw – de grijpers in de cellen bedienen.

Als we binnenlopen, proberen twee mannen net een deksel op een pot in de cel te schroeven. Dat gaat moeizaam, want hij is er enigszins scheef opgezet. Geduld lijkt een belangrijke vereiste voor dit werk. Door alle ramen

schijnt oranje licht. ‘Binnen hangen felle natriumlampen, wie zo’n cel inloopt is meteen blind’, zegt teamleider Rob, die ons door het gebouw heen gidst. De dikke ramen dempen en filteren het licht, zodat het vanaf de werk­ ruimte oranje lijkt. Rob: ‘We hebben ooit ledlampen ge­ probeerd, om energie te besparen, maar die gingen door de straling binnen een dag stuk.’ Om dezelfde reden is automatisering niet mogelijk – de elektronica van een robot zou het in de cellen niet lang uithouden. ‘En ook de webcams zijn niet stralingsbestendig’, zegt Rob. ‘Die gaan als wc­papier, er zijn elke week nieuwe nodig.’

Dit, en het feit dat echt álle handelingen met mani­ pulatoren moeten worden uitgevoerd – van het oppak­ ken van schijfjes met een pipet tot het verplaatsen van loodzware dozen – maakt ook hier een eigen werkplaats noodzakelijk. ‘We kopen die manipulatoren van ver­ schillende fabrikanten, vaak voor ongeveer een ton, om ze hier onmiddellijk zelf aan te passen. Dan krijgen ze bijvoorbeeld sterkere kabels en pulleys, of minder kwets­ bare lagers. Of we voegen de beste onderdelen samen.’

Alles on site In de hot cells wordt ook kernafval, dat al jaren in een veilige opslag op het terrein ligt te wachten, gesorteerd en ingepakt om naar de kernafvalopslagplek COVRA te worden vervoerd. Verder doen onderzoekers er experi­ menten: hoe buigzaam of breekbaar worden materialen na blootstelling aan een bepaalde hoeveelheid straling?

Of is materiaal terug te winnen dat na de bestraling niet is geraakt door neutronen en zou kunnen worden her­

gebruikt? Kan jodium, een bijproduct van het maken van molybdeen, worden teruggewonnen voor jodium­ capsules?

Het is één van de sterke punten van NRG PALLAS, vertelt Blankendaal. ‘De onderzoekers zitten op hetzelfde terrein als de reactor, de lijnen zijn kort.’ Ook de aanwe­ zigheid van Curium, producent van radiofarmaceutische producten, zoals nucleaire geneesmiddelen, draagt bij aan die efficiëntie. Blankendaal kijkt uit naar de nieuwe reactor. De werking van PALLAS verschilt niet heel erg van die van de HFR, beide zijn het open pool­reactoren, waarbij het water in het bassin een koelfunctie heeft en de omgeving van het bassin tegen straling beschermt.

Daarnaast werkt het water als moderator: het remt de neutronen die uit de kernen vrijkomen af, en dat maakt de kettingreactie ín de reactor efficiënter. De kans dat een vrijgekomen neutron een andere kern treft, wordt door de afremming namelijk groter.

‘Maar waar de HFR is ontworpen voor testen ten bate van kernenergie en daarna ook is ingezet voor medische isotopen, wordt dat laatste voor de PALLAS­reactor de belangrijkste taak’, zegt Blankendaal. Daarom heeft de PALLAS­reactor een ander ontwerp en een vermogen van 25 megawatt, waar dat voor de HFR 45 megawatt is.

Blankendaal: ‘Dan zijn we dus zuiniger met brandstof en hebben we met andere veiligheidsspecificaties te maken.

Het hele proces wordt dan efficiënter.’

Dat klinkt al met al best veelbelovend. Zelfs als het uit­ zicht vooralsnog slechts uit een bouwput met betonnen wanden bestaat. •

De Pettemer­ duinen bieden inmiddels plaats aan tal van onder­ zoeksfaciliteiten, ook van TNO (links). foto : nrg pallas

MEI 2025 • DE INGENIEUR

37

ACTUEEL TECHNIEKNIEUWS vind je op deingenieur.nl

Alles wat je zoekt overzichtelijk bij elkaar Wat speelt er vandaag op technologiegebied?

Je leest het op de website van De Ingenieur. Elke dag nieuwe berichten geïllustreerd met beeld en video. deingenieur.nl

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR

Ook op de site: • Activiteiten op techniekgebied in een overzichtelijke agenda • Dossiers over onderwerpen als schoon staal, kernenergie in Nederland en droogte • De interessantste vacatures voor ingenieurs

Jims verwondering ‘Voorsprong door techniek.’

Echt waar?, vraagt redacteur Jim Heirbaut zich af.

Lessen van de loopband Wat doen mensen toch af en toe gekke dingen. Wat dacht je van de poging om het wereldrecord marathonlopen op een loopband te verbreken? Ik had dit in 2022 even gemist, maar hoorde de anekdote uit de eerste hand tijdens een boekpresentatie. Daar raakte ik aan de praat met Roy Hoornweg, de hardloper in kwestie. Deze goedlachse en – goh, verrassend – afgetrainde sportman deed een paar jaar terug een poging om het Guinness-record op dit niet-courante onderdeel te verbreken.

Leef je even in: je gaat op zo’n apparaat staan, bekend uit de sportschool, en rent ruim twee uur lang superhard, net zo lang tot je 42 kilometer en 195 meter hebt gehad. Krankzinnig plan als je het mij vraagt. Ik loop zelf hard, en wat de pijn en de vermoeidheid tijdens een race nog een beetje draaglijk maken, zijn de frisse lucht en het feit dat je na elke bocht weer iets nieuws te zien krijgt. Tijdens races loop je bovendien zelden alleen.

Maar Roy is niet de eerste de beste. Hij heeft een toptijd op de marathon staan van 2 uur en 13 minuten en wordt gezien als één van de beste hazen ter wereld. Het ging ook lange tijd best goed met zijn recordpoging, vertelde Roy. Hij zat er lekker in, werd goed aangemoedigd door een paar honderd vrienden, familie en sponsoren. Maar na dertig kilometer kwam de loopband ineens tot stilstand. Wat gebeurde er?

WAA R

KUNNEN

W E

DEZ E

MAAND

Het was niet dat de stroom uitviel, daarop was de organisatie voorbereid met een noodaggregaat. Maar de machine wilde gewoon niet meer, ze hield ermee op. Error. ‘We kregen haar echt niet meer aan de gang.’ Roy rende nog wel verder op de reserve-loopband die ernaast stond, maar tot een record leidde dat niet. Weg concentratie, weg cadans, weg uitzicht op een wereldrecord.

Wat valt hiervan te leren? Vertrouw nooit op apparaten?

Of: als iets echt niet mág falen, zorg dan dat je het ding onder de meest extreme omstandigheden hebt getest? Of simpelweg: hardloopwedstrijden op een loopband, gewoon niet aan beginnen? Mijn gok: het apparaat is oververhit geraakt, want bij normaal gebruik rent de sportschoolklant niet twee uur achter elkaar op topsnelheid.

Record of niet, mijn respect voor Roy Hoornweg is er niet minder om. Ondertussen train ik zelf voor de marathon van Amsterdam in oktober, mijn eerste ‘hele’. Na inmiddels vijf halve marathons ging het bij mij kriebelen om tenminste eens in mijn leven de hele afstand te rennen. Ik wil wel eens meemaken hoe dat voelt en of ik het voor elkaar krijg. Of het me gaat lukken weet ik niet. Wel dat ik er alles aan zal doen om de omstandigheden na te bootsen die ik zal tegen komen op marathondag. Dus flink trainen en kilometers maken.

Wel uitkijken dat mijn machine niet oververhit raakt.

NAARTOE ?

DE

INGE NIE UR

TIP T

t/m 21/9 Architectuur en emotie Een van ’s werelds meest toonaangevende architecten komt uit China. Met zijn bureau MAD Architects tekent Ma Yansong al jaren voor de bijzonderste gebouwontwerpen. Het werk staat centraal in Ma Yansong. Architectuur en Emotie, vanaf 17 mei te zien in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. De opening van de tentoonstelling valt samen met die van Fenix op Katendrecht, het nieuwe kunstmuseum over migratie. Hiervoor ontwierp Ma Yansong de in het oog springende Tornado: een spiraalvormige trap die zich vanuit het gebouw omhoog slingert naar een uitzichtpunt op het dak.

PORTRET : ROBERT LAGENDIJK ; ILLUSTRATIE : MAD ARCHITECTS

MEI 2025 • DE INGENIEUR

39

Productontwerpen van morgen

Vijfpotige hartmonitor Bij hartaandoeningen is het belangrijk om regelmatig de hartactiviteit te meten, maar daarvoor moet de patiënt wel stilzitten. Amerikaanse onderzoekers ontwikkelden een nieuw type draagbare hartmonitor op basis van de lichaamsstructuur van de zeester.

Echografie wordt gebruikt om met geluidsgolven afwijkingen aan hart of bloedvaten zichtbaar te maken, terwijl de doppler­ techniek met ultrageluidsgolven de snelheid van de bloedstroom meet. Beide meettechnieken worden alleen in het ziekenhuis uitgevoerd. Voor een natuur­ getrouwer beeld tijdens de dagelijkse bezigheden, is een 24­uurs hartritmeonderzoek geboden. De hartpatiënt moet dan meerdere sensoren op de borst en een meetkastje om de nek dragen.

Onderzoekers van de University of Missouri wilden een eenvoudiger en comforta­ beler alternatief ontwikkelen.

Het resultaat is een flexibel 40

DE INGENIEUR • MEI 2025

meetapparaatje met vijf poten, in de vorm van een zeester, die ter hoogte van het hart op de borstkas wordt geplakt. Aan het einde van iedere arm zitten een acceleratiemeter en een elek­ trode voor het registreren van zowel cardiale als mechanische signalen, om de nauwkeurigheid van de metingen te verbeteren.

De sensoren doen tien keer per seconde een meting en versturen de data naar een centrale eenheid. Een micro­ processor verwerkt alle gege­ vens in een elektrocardiogram (ECG), seismocardiogram (SCG) en gyrocardiogram (GCG) en verstuurt de data via bluetooth naar smartphone of tablet van de gebruiker, voor verdere ana­

lyse. Hierbij wordt met behulp van AI een grote hoeveelheid gegevens vergeleken van zowel gezonde mensen als mensen met hartaandoeningen.

Het meetapparaatje weegt slechts 1,7 gram. De batterij gaat acht uur lang mee en kan draadloos worden opgeladen terwijl deze op de borst blijft zitten.

In een eerste studie bleek het apparaatje 91 procent nauwkeurig in het identificeren van verschillende hartaandoe­ ningen zoals atriumfibrilleren, hartinfarct en hartfalen. De onderzoekers gaan het meet­ apparaatje doorontwikkelen om de nauwkeurigheid verder te verhogen. (PS)

•

foto : zheng yan

T E K S T: P A U L S C H I L P E R O O R D E N N I E L S O L F E R T

Minidolly Een dolly op rails wordt in de filmindustrie gebruikt om de camera vloeiend langs of richting het onderwerp te bewegen. Het Turkse Trexo Innovation ontwikkelde een miniatuurversie waarmee de gebruiker hetzelfde kan doen met een smartphone.

Robotpaard Eeuwenlang was het paard het enige praktische vervoermiddel voor de mens.

Als het aan Kawasaki Heavy Industries ligt komt er nu ook een robotversie: ideaal als vervoersmiddel over ruig terrein.

Het Japanse bedrijf Kawasaki Heavy Industries bestaat uit vijf groepen, waaronder een die motorfietsen, quadbikes en jetski’s produceert. Al die kennis zit volgens het bedrijf nu verwerkt in het concept voor het robotpaard Corleo dat onlangs werd gepresenteerd als toekomstvisie voor het jaar 2050.

Dit robotpaard heeft net als een echt paard vier benen en op de rug een zitting voor de berijder die het robotdier bestuurt met lichaamsbewegingen. Er is ook plek voor een bijrijder.

Het ontwerp heeft een waterstofverbrandingsmotor van 150 cc om elektriciteit op te

FOTO ’ S : KAWASAKI ; TREXO INNOVATION INC .

wekken voor de aandrijving. De vier benen van Corleo worden onafhankelijk van elkaar, elektrisch aangestuurd om een loopbeweging na te bootsen. De twee achterbenen zijn opgehangen aan draaiarmen om gemakkelijk een helling op te lopen.

De rug blijft dan recht zodat de berijder recht naar voren kijkt.

Ieder been heeft een tweedelige hoef van antisliprubber die onregelmatigheden in de ondergrond opvangt.

Als we de geanimeerde video van Kawasaki Heavy Industries mogen geloven dan kan Corleo met een persoon op de rug over rotsen en door bossen lopen, galopperen en zelfs over een ravijn springen.

Hoewel dit wellicht wat ver gaat, zijn er al jarenlang verschillende robotdieren in ontwikkeling. Het is daarom niet eens ondenkbaar dat er een markt zal ontstaan voor berijdbare robotdieren. (PS)

De Trexo Wheels Go is een compacte, gemotoriseerde en goedkope cameradolly waarmee de gebruiker vloeiende opnamen kan maken. De Trexo Wheels Go heeft een ronde behuizing van 21 centimeter lang en zes centimeter doorsnede met aan weerszijden een elektrisch aangedreven wiel.

Aan de zijkant zit een montagebeugel om een smartphone in vast te klemmen. Deze is in verschillende posities te plaatsen voor verschillende soorten opnamen.

Door het apparaatje met beide wielen op de grond of een ander plat oppervlak te plaatsen kan deze de smartphonecamera vloeiend voortbewegen. Bijvoorbeeld om in een rechte lijn langs of juist helemaal 360 graden rondom een object of persoon te bewegen. De bewegingssnelheid is variabel van 0,05 tot vierhonderd millimeter per seconde. Op de dolly is ook een platform te bevestigen om een voorwerp van maximaal 1,2 kilogram om de eigen as te laten ronddraaien en daarvan opnamen te maken met een smartphone op een andere dolly of op een vast statief.

De Trexo Wheels Go is via app of via AI met stemcommando’s te besturen. Ook is er een functie om met automatische gezichtsherkenning de camera het gezicht van de persoon in beeld te laten volgen. Door de dolly tijdens het lopen in de hand te houden, zijn zo dynamische opnamen te maken waarbij het hoofd steeds recht in beeld blijft.

Trexo Innovation heeft via crowdfunding al voldoende geld opgehaald om de productie te starten. De dolly is vanaf september dit jaar leverbaar voor een verkoopprijs van circa driehonderd euro. (PS)

•

•

MEI 2025 • DE INGENIEUR

41

EUREKA

Isolatietegel De meeste bouwisolatiematerialen zijn synthetisch waardoor ze zowel tijdens productie als afbraak het milieu belasten. Onderzoekers uit Singapore ontwikkelden een lichtgewichte isolatietegel gemaakt van biomaterialen met ook nog een natuurlijke koeling.

De ontwikkeling van de isolatie­ tegel is een samenwerking tussen de Nanyang Technolo­ gical University en het ecologi­ sche ontwerpbureau bioSEA. De onderzoekers baseerden het materiaal op mycelium, de schimmeldraden van oester­ zwammen, in combinatie met bamboevezels uit afgedankte meubels. Deze materialen worden gemengd met haver en water en daarna in een tegel­ vormige mal gestopt. In een donkere ruimte groeit het mate­ riaal vervolgens twee weken in en twee weken buiten de mal.

Daarna wordt het drie dagen gedroogd in een oven.

De onderkant van de tegels is vlak, voor wandmontage. Aan

42

DE INGENIEUR • MEI 2025

de bovenkant geeft de mal juist de isolatietegel een bubbel­ vormig patroon met groeven.

Inspiratie daarbij bood de huid van olifanten. Die kunnen niet zweten, maar hebben een koelsysteem ontwikkeld waarbij ze in de rimpels en groeven van de huid water vasthouden.

Verdamping daarvan geeft de olifant verkoeling.

Uit verschillende testen blijkt dat de tegels met dit patroon langzamer warmte absorberen, waardoor de vlakke onder­ kant koeler blijft en ook sneller afkoelt. De schimmeldraden zijn waterafstotend, waardoor water niet in het materiaal wordt ge­ zogen, maar wel blijft liggen in de groeven aan het oppervlak.

Net als bij een olifant zorgt dit voor verdamping, waardoor een effectief koelsysteem ontstaat.

De thermische isolatie is volgens de makers vergelijk­ baar met of zelfs beter dan de meeste synthetische isolatie­ materialen. De onderzoekers testen nu de levensduur van de tegels en onderzoeken of verschillende paddenstoelen­ soorten de structuur en functio­ naliteit van het materiaal kunnen verbeteren. Het langdurige productieproces is momenteel nog de belangrijkste beperken­ de factor voor massaproductie.

Het team werkt samen met de startup Mykílio om de productie op te schalen en buitentesten uit te voeren. (PS)

•

foto : nanyang technological university

Magnetische vlindervleugels Geïnspireerd door de monarch­ vlinder ontwikkelden Duitse weten­ schappers buigzame robotvleugels die geen brandstof of batterijen nodig hebben, maar bewegen dankzij magnetische velden.

Schoner schip De scheepvaart stoot per jaar een grote hoeveelheid CO2 uit. Om schepen te verduurzamen ontwikkelde een Zwitsers bedrijf ’s werelds grootste en sterkste methanolmotor tot nu toe.

Circa 3 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot is afkomstig van de scheepvaart. Om de CO2-uitstoot te verlagen, worden schepen steeds vaker niet meer aangedreven op diesel, maar op groene methanol, geproduceerd uit biomassa of afgevangen CO2 en waterstof.

Het Zwitserse WinGD, dat de scheepvaart van duurzamere energie wil voorzien, presenteerde begin dit jaar een speciaal voor containerschepen bestemde methanolmotor.

Met tien cilinders van elk 920 millimeter diameter en een gewicht van bijna tweeduizend ton, is de X-DF-M ’s werelds grootste en sterkste methanolmotor tot nu toe. De X-vormige dubbele brandstofmotor haalt pakweg 95 procent van de energie die hij produceert uit methanol. De overige 5 procent komt nog altijd uit fossiele brandstoffen.

Met een vermogen van bijna 65.000 kilowatt doet de X-DF-M niet onder voor conventionele X-vormige scheepsmotoren die volledig op diesel lopen. Vanaf dit jaar prijkt de motor op schepen in de vloot van vervoerder COSCO. Die bieden plaats voor maar liefst zestienduizend containers.

Het is overigens niet de eerste motor van WinGD die schepen op meerdere brandstoftypen laat varen. Het bedrijf produceerde al een X-DF op vloeibaar gemaakt gas en test op dit moment met een motor op duurzaam geproduceerde ammoniak. (NO)

Onbemande voertuigen hebben nog altijd het nadeel dat deze brandstof of elektriciteit nodig hebben om zich te verplaatsen.

Wetenschappers van de TU Darmstadt en het Helmholtz-Zentrum Dresden-Rossendorf ontwikkelden daarom buigzame robotvleugels die reageren op een extern magnetisch veld van zo’n zeshonderd keer het aardmagneetveld, oftewel meer dan dertigduizend microtesla. Daarin wapperen ze net als vlindervleugels dankzij de magnetische deeltjes die ze bevatten.

Voor de fabricage van hun buigzame robotvleugels lieten de wetenschappers zich inspireren door de monarchvlinder.

Die legt jaarlijks bijna vijfduizend kilometer af tussen Canada en Mexico. Dit houdt de vlinder vol door de vleugels actief te strekken en passief te laten terugbuigen.

Dit energiezuinige mechanisme bootsten de wetenschappers na met twaalf verschillende ge-3D-printe vleugelontwerpen.

Met experimenten en simulaties testten de Duitsers de wendbaarheid en efficiëntie van hun ontwerpen. Zo bepaalden ze het vervormingsgedrag en de spanningsverdeling onder specifieke krachtbelastingen. Die experimenten toonden aan dat grotere vleugels met aderstructuren het gemakkelijkst buigen en het langst meegaan.

Na verder onderzoek hopen de wetenschappers dat hun gevleugelde robots op magnetische miniatuurvelden kunnen worden ingezet om luchtkwaliteit te meten of bestuivende insecten te monitoren. Ze zien ook toepassingen in rampgebieden, maar wat de vlindertjes daar precies zouden kunnen betekenen, blijft ongewis. (NO)

•

•

foto ’ s : wingd ; tu darmstadt

MEI 2025 • DE INGENIEUR

43

EUREKA

Bouwen met voedselafval De sectoren bouw en voedsel hebben met hun CO2-uitstoot en afvalstromen een grote milieu-impact. Door voedselafval te verwerken tot bouwmateriaal, pakt een Delftse bouwkundestudent twee problemen tegelijk aan.

Voedselresten hoeven niet altijd in de gft-bak te belanden. Dat bewijst student bouwkunde aan de TU Delft, Lara Neuhaus, die onderzoek deed naar hoogwaardige toepassingen van restafval van de voedingsindustrie. Haar doel was om van voedselresten een biocomposiet te ontwikkelen dat kan worden gebruikt als regenwerend gevelmateriaal.

Van de mogelijke afvalstromen selecteerde Neuhaus koffiedik en walnootschillen, vanwege de beschikbaarheid, schaalbaarheid en omdat ze makkelijk te verwerken zijn. Om er bouwmateriaal van te maken, moesten de resten eerst worden

44

DE INGENIEUR • MEI 2025

vermalen en gedroogd. Daarna mengde Neuhaus het met hars en perste het geheel onder hoge druk op 150 graden Celsius tot platen. Vervolgens onderzocht ze buigsterkte, bestendigheid tegen water en vorst, en schokbestendigheid: allemaal eigenschappen die belangrijk zijn voor goed functionerende gevelpanelen.

Het biocomposiet dat voor maar liefst uit 55 procent walnootschillen bestond, presteerde het best, al moet gezegd worden dat er voor duurtesten in de buitenlucht nog geen tijd was. Haar product heeft wel een lagere milieu-impact dan bij-

voorbeeld staal. Hout scoort wel beter, maar dat moet eerst nog worden verbouwd. Inmiddels lopen er in een vervolgproject testen met thee- en brouwerijafval en met de stengels van paprikaplanten.

Neuhaus hoopt in ieder geval met haar project de industrie weer inspiratie te geven om circulair te denken. En ook om anders te leren kijken naar biobased materialen die na verloop van tijd kunnen verkleuren of een andere structuur krijgen. Als er meer waardering voor dit soort imperfecties is, denkt Neuhaus, zal innovatie zeker sneller gaan.

(NO)

•

foto : tu delft

Rolf zag een ding

Sommige dingen stralen misschien geen hoogwaardig ingenieurswerk uit, maar getuigen wel van denken als een ingenieur.

Schakelaar tegen suikerziekte Mensen met diabetes moeten hun bloedsuikerspiegel regelen door zelf insuline te spuiten. Wetenschappers ontwikkelen een genschakelaar voor celtherapie waarmee dit in de toekomst nauwkeuriger kan.

Bij gezonde mensen monitoren speciale cellen in de alvleesklier de bloedsuikerspiegel. Wordt deze te hoog, dan produceert de alvleesklier insuline om het suikergehalte omlaag te brengen. Bij mensen met diabetes, een veelvoorkomende stofwisselingsziekte, werkt dit mechanisme minder goed. Zij moeten bloedprikken of dragen een onderhuidse glucosesensor om hun suikerwaarden in de gaten te houden, en spuiten insuline om de bloedsuikerspiegel na het eten te verlagen.

Een wetenschapsteam van ETH Zürich in Zwitserland ontwikkelde een celtherapie die het natuurlijke proces nabootst en met een commercieel verkrijgbare nitroglycerinepleister te bedienen is. Hiermee zouden in de toekomst nauwkeurigere, persoonlijke behandelingen mogelijk zijn.

In de huid onder de pleister is een implantaat met aangepaste menselijke cellen aangebracht. Nitroglycerine uit de pleister dringt snel in de huid door, waar de cellen het omzetten in stikstofoxide. Deze stof zet de cellen aan tot de productie van een verzadigingshormoon (GLP-1) dat de insulineafgifte door de alvleesklier stimuleert. Ook zorgt het hormoon ervoor dat iemand zich minder hongerig voelt.

De Zwitsers ontwikkelden al eerder ‘schakelaars’ om aangepaste cellen te activeren. Daarvoor gebruikten ze licht, elektrische signalen of zelfs muziek.

Dit keer lukte het met de chemische stof nitroglycerine, dat ook wordt gebruikt tegen pijn in de borst.

Hoewel het principe volgens de onderzoekers goed werkt, duurt het zeker nog tien jaar voordat dit soort celtherapieën daadwerkelijk klinisch kan worden toegepast, schatten de Zwitsers. (NO)

•

‘Ik-heb-een-vraag’-lampen Het was ergens in 2023 en mijn vrouw was direct lyrisch: ‘Dan hoef je niet met je vinger omhoog te zoeken naar een serveerder! Kun je lekker doorkletsen! Is dat niet iets voor één van je columns?’

Wat ze beschrijft is een cilindervormig lampje dat op elke tafel van het terras staat. Wanneer je het omdraait, verandert de kleur van zacht geel naar rood en weet de bediening dat je wat wilt bestellen.

Inderdaad ideaal: je kunt rustig doorpraten en het personeel hoeft niet naarstig te zoeken naar mensen die oogcontact maken. Een rood lampje valt snel op.

Behalve misschien materiaal voor column zag ik er meteen vooral iets voor mijn klas in. Studenten die even niet weten hoe ze verder moeten, steken hun vinger op en gaan met hun ogen zoeken naar mijn aandacht. Op dat moment stoppen ze ook met zelf nadenken.

Ik wil die lampjes in mijn klas!

Maar in mijn lokaal staan 150 studenten te werken aan opstellingen: het zoemt van de activiteit en het lokaal is groter dan de meeste terassen. Ik moet al die lampen wel kunnen zien en vooral weten wiens rode lamp het langst brandt. Het liefst zie ik bij mijn bureau, voorin het lokaal, wat de status van elk van de groepen is.

Verder denk ik dat dit systeem ook nuttig is voor in het middelbaar onderwijs, dus ik wil aansluiten bij de techniek die daar al wordt gebruikt.

Ik besluit niet de horecalampjes te kopen, maar er zelf een te ontwikkelen. Als elektronisch hart kies ik een microbit omdat deze een radio aan boord heeft en al veel in het onderwijs wordt gebruikt. Dus als andere docenten mijn lampje ook willen gebruiken, hebben ze deze al in huis. Inspiratie vond ik bij collega’s die laatst een trofee maakten door van onderaf ledlicht een perspexplaat in te sturen, waarin ze eerst met een lasersnijder een patroon hadden gegraveerd. Dat geeft een mooi effect. Voor de verbinding tussen de lamp en de microbit, en om de microbit van stroom te voorzien, helpt Rob Keij van SPI-Electronics (zie De Ingenieur 2024-12) me met een printplaat waar zowel de perspexplaat op rust, als de microbit inklikt. Studentassistent Brammert ontwerpt en bouwt een laser-gesneden houten behuizing.

Het resultaat ziet er geweldig uit en belangrijker nog: het werkt!

Studenten zetten hun licht op rood bij een vraag, maar gaan wel door.

De microbit geeft dat aan mijn laptop door. Als ik bij ze kom en zeg: ‘Kan ik je helpen?’, antwoorden ze meestal: ‘Laat maar, ik heb het zelf al opgelost.’

Oké, dat is op het terras dan weer anders. Gelukkig maar.

PS: Tevens ben ik van mening dat elektrische fietsen als brommers moeten worden gezien.

Rolf Hut is universitair hoofddocent aan de TU Delft, maker, spreker en schrijver.

FOTO : JOSEF KUSTER / ETH ZÜRICH ; PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

MEI 2025 • DE INGENIEUR

45

Wat drijft de hedendaagse ingenieur?

Santi van den Toorn, allround IT’er, begeleidt, ondersteunt en adviseert ideologische organisaties op digitaal gebeid.

‘Ik wil de wereld eerlijker maken’ Tekst: Marlies ter Voorde • Foto: Bianca Sistermans

‘Toen ik een jaar of twaalf was, had het tijdschrift Quest een special waarin stap voor stap stond uitgelegd hoe je een website bouwt. Mijn beste vriend en ik hebben toen de hele zomer met html websites in elkaar zitten flansen, op de gratis hostingdienst Geocities. Zo is het begonnen. Mijn eerste website ging over mijn guppen.

Daarna maakte ik vooral fansites, over de mensen van Idols bijvoorbeeld, inclusief fora en dergelijke. Ik heb nooit iets gestudeerd op het gebied van programmeren, ik heb mezelf alles geleerd.

Mijn ambitie is de wereld eerlijker maken. Ik wil dat iedereen kansen krijgt, dat er gelijkheid is. Daarom werk ik alleen voor organisaties die actief iets goeds doen, of in elk geval nooit iets slechts. Daarbinnen vind ik het fijn ervoor te zorgen dat mensen hun werk goed en efficiënt kunnen doen. Dus dat alles soepel loopt, de data veilig zijn en mensen bewust zijn van de gevaren. Ik houd van optimaliseren. Daaronder valt voor mij ook een gelijk speelveld creëren.

Tot mijn twaalfde wilde ik archeoloog worden, daarna industrieel ontwerper. Daaraan ben ik begonnen, maar het paste totaal niet bij me. Het was lastig om iets anders te kiezen. Ik heb een brede belangstelling en ging kijken bij studies van Tibetaanse talen en culturen tot sterrenkunde. Uiteindelijk werd het civiele techniek in Delft.

Dat bleek een schot in de roos. Ik volgde ook vakken bij culturele antropologie aan de Universiteit van Amsterdam, maar dat werd toch te veel.

Ik deed mijn master bij international development studies, met het idee daarna overal mensen te gaan redden. Maar zo werkt het natuurlijk niet en ik voel me niet helemaal thuis bij de manier waarop ngo’s ontwikkelingshulp vormgeven. Nu werk ik met mijn eigen ICT-bedrijf vooral voor ideologische organisaties. Voor

Vluchtelingenwerk leid ik een groot strategisch project omtrent de vernieuwing van de corporate website. Ik maak dat anderen hun werk goed kunnen doen: met de juiste tools en veilig. Dat ligt me. Ik weet hoe code beter kan, maar zie ook het bredere plaatje. Dat heeft toegevoegde waarde, vooral voor kleine organisaties. Die hebben geen grote budgetten en vaak weinig tijd om na te denken over organisatiestructuur, omdat ze 1001 dingen tegelijk moeten doen.

Ik houd me steeds meer bezig met bewustwording over digitale veiligheid. Ik wil dat mensen het gevaar begrijpen van slechte ICT-beveiliging, van overal hetzelfde wachtwoord gebruiken en van alle data opslaan in Amerika – vooral nu dat niet bepaald een betrouwbaar en prettig land blijkt. Wat me aan het hart gaat, is digitale oplichting, van nepkoopjes op Marktplaats tot telefoonfraude waarbij mensen al hun geld overmaken. Dat komt veel voor, de cijfers zijn duizelingwekkend, en het ruïneert levens. Ik heb er een levensdoel van gemaakt deze fraude tegen te gaan. Zo maak ik een nieuwsbrief, met om de week een heel simpele, helder uitgelegde tip hoe te voorkomen slachtoffer te worden. Daarvoor hoeft iemand niet technisch getalenteerd te zijn, het belangrijkst is bewustwording. Veel mensen hebben geen idee van de technieken van oplichters. En die gaan ver, het is niet dom erin te trappen. Toch is er veel schaamte, waardoor opgelichte mensen zich ook nog eens eenzaam voelen.

Als ik kijk naar mijn werk en mijn klanten, ben ik heel tevreden. Het is fijn te werken voor organisaties met gedreven mensen, die echt ergens voor staan, en intussen mijn eigen bedrijf verder te brengen.

Mijn ultieme droom is een eerlijke wereld, waar iedereen lekker vrij kan zijn en doen wat ie wil. Maar dát zal nog wel even duren.’ • MEI 2025 • DE INGENIEUR

47

LUCHTVAART T E K S T: J I M H E I R B A U T

NRG2fly werkt aan landelijk laadnetwerk voor korteafstandsvluchten

Vliegtuigen aan de laadpaal Ook al is de luchtvaartsector lastig te verduurzamen, toch komen de eerste elektrische toestellen eraan.

Om die te kunnen bedienen, hebben vliegvelden elektrische infrastructuur nodig. Het Nederlandse bedrijf NRG2fly heeft daarvoor een solide plan.

Het is nu misschien nog moeilijk voor te stellen, maar er is een goede kans dat we over een jaar of vijftien naar bestemmingen binnen Europa vliegen met elektrisch aangedreven vliegtuigen. Op dit moment is er nog maar één type elektrisch vliegtuig goedgekeurd, de tweezitter Velis Electro van Pipistrel, maar andere bedrijven werken aan grotere toestellen met elektromotoren om de propellers aan te drijven. Vierzitters worden al over twee à drie jaar verwacht, vliegtuigen met negen tot twintig stoelen voor het einde van dit decennium.

In technisch opzicht is elektrisch vliegen niet zo moeilijk. In plaats van door een motor op benzine wordt het toestel aangedreven door een of meer elektromotoren, net zoals een elektrische auto geen benzinemotor meer heeft. De winst voor het klimaat is duidelijk: elektrische

48

DE INGENIEUR • MEI 2025

vliegtuigen veroorzaken geen CO2-uitstoot, mits ze gebruikmaken van duurzaam opgewekte stroom.

Er staat alleen een olifant in de kamer. Elektrische vliegtuigen moeten tussen hun vluchten door wel worden opgeladen. En daarvoor moet een geheel nieuwe infrastructuur worden aangelegd. In dat gat springt het Lelystadse NRG2fly (hardop uitspreken in het Engels).

Dat in 2022 opgerichte bedrijf heeft zich tot doel gesteld om over heel Europa een oplaadnetwerk voor vliegtuigen uit te rollen.

Het idee is om klein te beginnen en het netwerk daarna geleidelijk aan uit te breiden. NRG2fly wil eerst in Nederland een landelijk netwerk van laadfaciliteiten bouwen dat elektrisch vliegen tussen de verschillende kleinere vliegvelden mogelijk maakt.

De luchtvaart staat voor belangrijke beslissingen, zegt Merlijn van Vliet van NRG2fly, zelf ook piloot. ‘Het is duidelijk dat vliegen een stevige druk legt op het klimaat, maar achter de schermen gaat het heel hard met elektrisch vliegen. Wij zijn ervan overtuigd dat CO2-uitstoot niet inherent hoeft te zijn aan vliegen, want er is een oplossing voor de milieubelasting van traditioneel vliegen: elektrische aandrijving.’ Het stekkervliegtuig als de aviatische equivalent van de vleesvervanger op het bord, zo ongeveer ziet Van Vliet het voor zich.

Bij deze eerste stappen hoort een andere aanpak: regional air mobility. NRG2FLY voorziet een grotere rol voor de kleinere regionale vliegvelden, waarvan er in Europa zo’n 4.200 zijn. ‘We willen laten zien wat zo’n netwerk van lijnverbindingen kan doen’, zegt Van Vliet. Doel is om op die vliegvelden infrastructuur aan te leggen

Een Velis Electrovliegtuig met een speciaal daarvoor gecertificeerde lader. foto : nrg 2 fly

t

Regionaal vliegen De luchtvaart is lastig te verduurzamen. De sector is wereldwijd goed voor 2,5 procent van alle CO2-uitstoot. De impact van vliegtuigen op de klimaatverandering is nog groter – een geschatte 4 procent – doordat condensatiesporen lang blijven hangen en zo bijdragen aan de opwarming. Grootste probleem is dat de duurzaamheidswinst die is geboekt door efficiëntere straalmotoren en duurzamere kerosine die uit voedsel- en gewasresten is gemaakt, teniet wordt gedaan doordat wereldwijd steeds meer mensen zich vliegreizen kunnen veroorloven. Het is dan ook onrealistisch dat die sector zichzelf in een paar jaar volledig verduurzaamt.

Maar wie verandering wil, moet ergens beginnen, zegt NRG2fly. Het bedrijf heeft geanalyseerd dat in Europa jaarlijks ongeveer vijf miljoen vluchten met elektrische vliegtuigen kunnen worden uitgevoerd. De projecties van het bedrijf gaan ervan uit dat in 2040 de helft van alle vluchten wereldwijd zonder uitstoot kan plaatsvinden, met batterij-elektrische toestellen.

Verschillende Europese bedrijven ontwikkelen vliegtuigen die elektrisch worden aangedreven. Van links naar rechts: Vaeridion, Heart Aerospace, Elysian. beeld : vaeridion , heart aerospace , elysian

MEI 2025 • DE INGENIEUR

49

LUCHTVAART

Bestaande elektrische vliegtuigen opladen Opladen service-voertuigen op vliegveld

Elektrische vliegtuigen in ontwikkeling

NRG2fly denkt internationaal, maar wil met de laadinfra­ structuur beginnen in eigen land. llustratie : nrg 2 fly

voor het laden van niet alleen vliegtuigen, maar ook van auto’s, bestelwagens en vrachtwagens die het vliegveld aandoen. En niet te vergeten van voertuigen die op het vliegveld worden gebruikt, zoals bagagewagens en pushback-karretjes. ‘Binnen NRG2fly is ruime ervaring aanwezig van mensen die eerder laadinfrastructuur voor elektrische auto’s hebben aangelegd en wereldwijd hebben uitgerold. Deze kennis en ervaring komt goed van pas bij het realiseren van vergelijkbare infrastructuur voor de luchtvaart.’

Vliegschool Hoe op een vliegveld elektrische laadinfrastructuur kan worden ingericht, is al te zien op Teuge International Airport. Op dat vliegveld bij Apeldoorn heeft vliegschool E-Flight Academy, waarvan Van Vliet mede-eigenaar is, een grote hangaar ingericht voor het stallen en opladen van de vijf Velis Electro-lesvliegtuigen. Het dak ervan ligt vol met ruim vijfhonderd zonnepanelen die grotendeels voorzien in de stroomvraag van de vliegtuigen. Niet alleen zijn er vier laadpalen voor de vliegtuigen, maar aan de straatkant van het gebouw kunnen ook tegelijk tien elektrische auto’s opladen. Ten slotte heeft E-Flight Academy een container staan (zie de foto op pag. 51) met een grote batterij erin, van vijfhonderd kilowattuur capaciteit.

Zo’n batterij is een goed voorbeeld van wat een vliegveld van de toekomst zou moeten hebben om elektrische vliegtuigen te kunnen bedienen. Die moeten na het lan-

50

DE INGENIEUR • MEI 2025

den snel weer worden opgeladen zodat ze direct de lucht weer in kunnen. Een deel van de stroom komt wellicht uit zonnepanelen op een vliegveld, maar om de hoge vermogens voor het laden te kunnen garanderen, zijn grote batterijen onmisbaar.

Laadvisie Luchtvaart NRG2fly wil beginnen op kleine Nederlandse vliegvelden nieuwe aansluitingen op het stroomnet te maken.

Maar is dat wel mogelijk nu het stroomnet vol zit vanwege de netcongestie? ‘Dat hangt ervan af hoe je het netwerk inricht’, zegt Van Vliet. ‘Veel laadinfrastructuur is nu nog los van elkaar geregeld, wat niet ideaal is.’ Er is veel meer afstemming mogelijk, van wie op welke momenten stroom wil afnemen. ‘Als we het goed inrichten, moet het op vliegvelden kunnen, de energie is er.’

De rol van kleine vliegvelden zal wel veranderen. Door er energy hubs van te maken, kunnen ze juist onderdeel worden van de oplossing van netcongestie, zegt ook kennis- en innovatiecentrum ElaadNL in de ‘Laadvisie Luchtvaart’ die het in februari publiceerde. Het is een bredere trend dat bedrijven steeds vaker onderling afspraken maken over wie wanneer stroom afneemt. Door flexibeler hierin te zijn, kunnen ze toch worden aangesloten op het stroomnet, ook al is dat overvol.

Vliegvelden zijn bij uitstek locaties waar veel oppervlakte beschikbaar is en dus zonnepanelen kunnen worden geplaatst. Dankzij de eerder genoemde batterijpakketten kan de luchthaven niet alleen het snel

10 x 11 kW autoladers

504 zonnepanelen

500 kWh opslag

4 x 44 kW vliegtuigladers

5 x Velis 22 kWh

“

Een andere regio waar elektrisch vliegen spoeladen garanderen, maar ook het verkopen Met een dig al kansrijk is, is Scandinavië. Een land als van elektriciteit onderdeel maken van zijn Noorwegen is heel uitgestrekt en heeft fjorverdienmodel. Uit het rapport van ElaadNL: elektrisch den en bergen die over de weg moeilijk be‘Opgeslagen energie kan worden ingezet tijtoestel naar reikbaar zijn. Korte vliegverbindingen zijn dens het laadproces van vliegtuigen bij puKreta dan de oplossing. Die zijn er nu al vaak, maar bliek toegankelijke laadpunten, beschikbaar nog met vliegtuigen op fossiele brandstoffen. worden gesteld bij openbare laders voor be‘In Noord-Europa gaan zeker luchtvaartmaatzoekend verkeer, of worden verhandeld op de schappijen elektrisch vliegen.’ onbalansmarkt wanneer de energie niet direct wordt gebruikt.’ Zo kunnen vliegvelden hun investeringen in nieuwe energiesystemen deels terug- Marathon verdienen.

NRG2fly heeft een duidelijk idee waar het in de toekomst heen wil. ‘Onze grootste uitdaging is om iedereen mee te krijgen’, zegt Van Vliet. ‘Het succes van elektrische Zonvakantie Dat er lijndiensten tussen kleinere Europese vliegvel- auto’s kwam doordat verschillende partijen intensief den zullen ontstaan lijkt nu nog onrealistisch, maar Van samenwerkten. Dat is in de luchtvaart nog niet vanzelfVliet en NRG2fly-collega’s zijn er vast van overtuigd dat sprekend. Ook bij elektrische auto’s was wel enige aarzedie toekomst er gaat komen. En binnen Europa zien ze ling in het begin. Mensen vroegen: zo’n Nissan Leaf, wat gebieden waar elektrische verbindingen duidelijk meer moet je er eigenlijk mee? Diezelfde houding zien we in voor de hand liggen dan elders. Daar waar tussen twee de luchtvaart, met als grote verschil dat er veel minder steden geen treinverbinding is of waar tussen stedelij- vliegtuigen dan auto’s zijn. En dat consumenten niet aan ke gebieden water zit, zoals Amsterdam-Londen. ‘Of de knoppen zitten.’ Elektrische auto’s werden mede een neem de Spaanse of Griekse eilanden. De natuur daar succes doordat burgers er bewust een aanschaften, al dan is kwetsbaar. Het is goed voorstelbaar dat we daar straks niet gesteund door belastingvoordelen.

NRG2fly is op dit moment druk bezig partners te elektrisch heen vliegen. Voor een zonvakantie vliegen we eerst met een Airbus van Amsterdam naar Barcelona of zoeken om mee samen te werken. Inmiddels is ook een Athene, maar dan vandaaruit met een klein elektrisch aantal investeerders aan boord. Van Vliet: ‘We willen snel toestel door naar Mallorca of Kreta. In onze sector noe- gaan, maar moeten ook geduld opbrengen. Dit is geen sprint, maar een marathon.’ • men we dat het hub-and-spoke-model.’

De hangaar van E-Flight Academy, op Teuge International Airport, van bovenaf gezien.

FOTO : E - FLIGHT ACADEMY

’’

MEI 2025 • DE INGENIEUR

51

De Ingenieur in gesprek

Dura Vermeer Infra-directeur Guus Keusters onderzocht complexe bouwprojecten

‘Empathie is sleutel tot succes’ Met onze technische expertise zit het wel goed, maar op andere vlakken hebben we nog een hoop te leren. Het belangrijkste: de manier waarop we onszelf verbinden met anderen, stelt Guus Keusters. Onlangs promoveerde hij op de relatie tussen empathie, het geïntegreerde ontwerpproces en de uitvoering van complexe civiele projecten. ‘Wij moeten meer moeite doen alle disciplines en de omgeving bij elkaar te brengen.’

Tekst: Pancras Dijk

Of het nu gaat om nieuwe bruggen, dijken en kaden of om tunnels en spoorwegen: civieltechnische projecten worden steeds complexer. Veel civiel ingenieurs missen echter de eigenschap die de sleutel tot succes vormt: empathisch vermogen. Die conclusie trekt Guus Keusters in de dissertatie waarop hij dit voorjaar promoveerde aan de Technische Universiteit Delft. Al zo’n dertig jaar werkt Keusters zelf aan grote bouwprojecten, momenteel als directeur bij Dura Vermeer Infra Landelijke Projecten.

‘Binnen onze sector was deze uitkomst soms confronterend, maar herkenbaar. We moeten hier iets mee.’

Wat was de aanleiding voor uw onderzoek?

‘Nieuwsgierigheid. In de ruim dertig jaar dat ik nu in het vak zit, heb ik best veel projecten zien misgaan, al dan niet van dichtbij. Zo’n negatief resultaat heeft grote impact op organisaties en betrokkenen. Daarbij: civiele projecten zijn vaak met publiek geld gefinancierd, geld van ons allemaal. Ik was benieuwd naar de oorzaken van het mislukken en het succes van civiele projecten.

Tegelijk hoopte ik te kunnen bijdragen aan verbetering.’

Civiele projecten worden groter en ingewikkelder. Gaat het daarom ook steeds vaker mis?

‘Het misgaan van projecten is van alle tijden en komt overal voor, niet alleen in Nederland. Het gaat trouwens ook vaak goed. Dat is niet alleen mijn eigen idee, maar dat is wetenschappelijk aangetoond. Mijn onderzoek begon met een reeks oriënterende gesprekken met experts uit de branche, met opdrachtgevers, opdrachtnemers en 52

DE INGENIEUR • MEI 2025

betrokken wetenschappers. Ik koos uiteindelijk acht grote tot zeer grote projecten uit, zowel geslaagde als minder geslaagde, en die heb ik nader bestudeerd.’

Hoe vallen succes of falen van een project te definiëren?

‘Ik hanteerde vijf criteria: tijd, geld, kwaliteit, veiligheid en de tevredenheid van de omgeving. Vervolgens liet ik betrokkenen bij elk van de geselecteerde projecten een scorelijst invullen. Was het project ruim binnen de kosten gebleven, dan scoorde het op die vraag een ‘4’. Waren de werkzaamheden fors uitgelopen, dan noteerden de betrokkenen bij ‘tijd’ een ‘0’. Het viel me op dat betrokkenen soms heel verschillend over hetzelfde project oordeelden. Als een project te duur wordt opgeleverd, maar wel ruim binnen de tijd wordt opgeleverd: is het dan wel of geen succes? Daarover verschilden betrokkenen dan van mening. Of ze weten een kostenoverschrijding aan factoren buiten hun invloed, zoals de aanbesteding: die zou veel te scherp zijn geweest.’

Wat zeiden uw gesprekspartners dan over de oorzaak van het misgaan?

‘De term die in veel van de gesprekken terugkeerde, is integraliteit. Het blijkt moeilijk om de integraliteit van een project te borgen of om een project integraal te benaderen. Wanneer het mis ging, was dat vaak een rode draad.’

Wat bedoelt u met ‘integraliteit’?

‘Ik heb het uiteindelijk uitgelegd als het integreren van de eisen, de wensen en de belangen van alle stakehol-

1990 – 2017: verschillende functies, eerst bij BAM en later Heijmans 2018 – 2022: manager ontwerp Dura Vermeer 2018 – maart 2025: deeltijd promotieonderzoek TU Delft 2022 – heden: directeur infra landelijke projecten Dura Vermeer

Hoe komt het dat dit bij het ene project kennelijk wel goed lukt en bij het andere niet?

‘Dat heb ik ook in de interviews gevraagd. Het antwoord is helder: dat komt door de mensen. Het projectmanagement is belangrijk voor het verbinden van die disciplines met elkaar en met de omgeving. Met name de beginfase van een civiel project is daarbij cruciaal. Besluiten die in een vroeg stadium worden genomen, hebben grote gevolgen voor het projectresultaat.’

Welke competenties kunnen hier leiden tot verbetering?

‘Die vraag leverde opmerkingen op als: de ander kunnen en willen begrijpen, verbinding zoeken, het gesprek aangaan, luisteren, het oordeel uitstellen. Ik zag een

woordwolk vol soft skills ontstaan en realiseerde me op zeker moment: we hebben het hier volgens mij over empathie. Al met al kon ik een verband aantonen tussen de mate van empathie in de bouwteams en het succes van de projecten.’

Wat is empathie?

‘De meest simpele definitie is het vermogen je te kunnen inleven in de ander. Het aanvoelen en begrijpen van de emotie van de ander, zonder die emotie direct over te nemen. Een voorbeeld? Als een opdrachtgever met een budgettekort kampt, dan snap ik als aannemer heel goed de emotie die hij daarbij voelt, ik begrijp hoe vervelend dat is en bied er ruimte voor. Maar ik neem die emotie niet over: die laat ik bij de opdrachtgever. Maar het leidt er wel toe dat ik ga helpen een oplossing te zoeken.’

Valt empathie te meten?

‘Ja, daar zijn methoden voor. Ik heb met een wetenschappelijk gevalideerde vragenlijst onderzoek gedaan.

De resultaten vanuit de projecten heb ik vervolgens vergeleken met een met een controlegroep van de gemiddelde bevolking. De geïnterviewde personen uit de sector blijken niet erg empathisch, ze scoren lager

t

ders in het ontwerpproces. Dat uiteindelijk iedereen zijn belangen terugvindt in de oplossing en dat iedereen zich ook gehoord voelt. Op een lager abstractieniveau gaat het om het integreren van alle disciplines in het project, van installatie- en geotechniek tot dat van architecten, waterspecialisten en ecologen. De sleutel tot succes is het gecontroleerd samenbrengen van al die belangen in één integrale oplossing.’

MEI 2025 • DE INGENIEUR

53

QUOTE

Jongere ingenieurs scoren duidelijk hoger op de empathieschaal

dan de gemiddelde bevolking. Let wel: in mijn sample was 86 procent man. Dat is redelijk representatief voor de sector, maar mannen zijn gemiddeld wel minder empathisch dan vrouwen. Opvallend vond ik dat ouderen in mijn onderzoek over minder empathisch vermogen blijken te beschikken dan jonge mensen. Je zou denken dat met levenservaring ook meer begrip voor anderen ontstaat, maar dat blijkt in onze sector niet zo te zijn. Ik kan nog steeds niet goed verklaren hoe dat komt. De uitkomsten rechtvaardigen wel de hoop dat er een empathische generatie aan het instromen is. Want jongere ingenieurs scoren duidelijk hoger op de empathieschaal.’

Wordt als verklaring voor falen nooit ge­ wezen naar gebrekkige technische kennis?

‘Nee, steeds weer kwamen die soft skills terug. Techniek is natuurlijk nog altijd de basis voor een goed project: gaat het daar fout, dan kun je nog zo goed praten of verbinden maar dan wordt het toch niets. Blijkbaar zit het wel goed met de techniek. Die hebben we op orde.

Wat er in onze projecten is bijgekomen, is die integrale aanpak. De omgeving is veel belangrijker en assertiever geworden. Er zijn veel meer disciplines bij betrokken.

Wij moeten ook meer moeite doen om die disciplines bij elkaar te brengen.’

Het belang van empathie is groter naar­ mate projecten complexer zijn, blijkt uit uw onderzoek. Zou daarom niet ook juist die toenemende complexiteit moeten worden aangepakt?

‘Steeds vaker worden grote projecten opgeknipt in deelprojecten. Dat begrijp ik goed, want het is niet slim om 54

DE INGENIEUR • MEI 2025

een project in de markt te zetten dat zo complex is dat we het eigenlijk niet goed meer aankunnen. Maar dat opknippen leidt naar mijn mening uiteindelijk tot suboptimale, minder integrale oplossingen.

Mijn pleidooi is juist: laten we beter worden in complexe projecten. Is dat makkelijk? Nee. Maar projecten worden er beter van als we erin slagen goede, integrale oplossingen tot stand te brengen. Laten we onze energie dus vooral steken in het aankunnen van complexere projecten. Laat dat duidelijk zijn: onze projecten zijn nu al behoorlijk complex en dat gaat er zeker niet minder op worden. Dit komt onder meer door de toenemende verstedelijking, vernieuwingsopgaven en transities in het kader van duurzaamheid, zoals klimaatadaptatie, energie en biodiversiteit. Het wordt alleen maar essentiëler om elkaars belangen te kennen. En dat vereist empathie.’

Wat kan de sector doen?

‘Empathisch vermogen kan een aangeboren talent zijn, maar het valt ook te trainen. Vanaf de opleiding al zou daarvoor aandacht moeten zijn. Binnen projecten is teambuilding belangrijk, want zodra we voelen dat ze samen een gemeenschappelijk belang hebben of werkelijk een groep vormen, dan groeit onze bereidheid om ons voor de ander open te stellen. Tegelijkertijd is het zaak de sector genderdiverser te maken, door meer vrouwen te werven en hun uitstroom te beperken. Maar die empathie moet natuurlijk niet alleen van vrouwen komen. Ook zouden we feminiene kwaliteiten in hun algemeenheid meer moeten omarmen. Want we kunnen wel het aantal vrouwen binnen een project gaan tellen, maar uiteindelijk draait het om die gewenste, verbindende eigenschappen en niet om een specifiek gender.’ • foto : dura vermeer

WAAR

KUN N EN

W E

N A A RT O E?

DE

IN GEN IEU R

T IP T

T E K S T: J I M H E I R B A U T

t/m 8/3/’26 Vrouwelijk lichaam Lang was in de medische wetenschap het mannenlichaam de norm. Vrouwen en genderdiverse personen bleven Ongezien, ook de naam van een tentoonstelling in Rijksmuseum Boerhaave in Leiden. Het gevolg: pijnklachten van vrouwen worden systematisch onderschat, aandoeningen later herkend en behandelingen zijn nog altijd niet op hun anatomie afgestemd. Ongezien gaat van een historische gynaecologische onderzoeksstoel naar hedendaagse kunstwerken (op de foto een model van Nathalie Latour) en biedt baanbrekende medische inzichten. Wat is er nodig om de zorg inclusiever te maken?

Meer info: rijksmuseumboerhaave.nl/tentoonstellingen

t/m 5/10 Huilend glas in Rotterdam Ruiken aan glas? Het kan in het Depot van Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam.

De tentoonstelling Huilend glas neemt bezoekers mee in het onderzoek naar instabiel glas, glas dat van binnenuit kan aftakelen. Sommige objecten zijn zo kwetsbaar dat ze het depot nooit meer zullen verlaten. Bezoekers kruipen in de huid van een glasrestaurator en komen alles te weten over de bijzondere kwetsbaarheid. Omdat bij instabiel glas bepaalde bestanddelen uit het glas trekken, gebruiken restauratoren meerdere zintuigen, waaronder de reukzin.

Meer info: boijmans.pr.co/nl-NL/248754-huilend-glas-ontdek-de-verborgen-kwetsbaarheid-vanglas

t/m 8/3/’26

Langs bij de bank Het gebouw van De Nederlandsche Bank in Amsterdam is na langdurige verbouwingen onlangs opgeleverd en zet de deuren voortaan open. Een deel van het gebouw, De Nieuwe Schatkamer gedoopt, is standaard te bezoeken. Er loopt een voetgangerstunnel door de voormalige kluis. Ook is een deel van de kunstcollectie te bewonderen. Verder zijn er evenementen, zoals lezingen en rondleidingen met gids. Ga op 16 juni bijvoorbeeld luisteren naar hoogleraar theoretische computerwetenschap Christian Schaffner van de Universiteit van Amsterdam die in gesprek gaat met Jan van Rooij, senior information security officer bij De Nederlandsche Bank over kwantumtechnologie.

Meer info: denieuweschatkamer.nl/agendaoverzicht/ algemeen/zijn-kwantumcomputers-een-bedreiging-voor-ons-betalingssysteem/ foto ’ s : cees de jonge ; dnb / cc by - nc - nd 4.0 ; nathalie latour

De techniek van de Friese klok In Museum Joure dompelen bezoekers zich onder in de wereld van de Friese klok. Aan de hand van vijftien uurwerken toont de expositie Tijd in beweging de bijzondere techniek die de stoel- en staartklokken in beweging brengt. Daarbij ontdek je unieke technische kenmerken, zoals het zaagslagwerk, een vierde rad en de wekkerrem. Om de werking van de uurwerken nog beter te begrijpen, kunnen bezoekers ook zelf aan de slag.

Meer info: museumjoure.nl/ tijd-in-beweging/ MEI 2025 • DE INGENIEUR

55

Over al het goede dat AI ons brengt In een nieuw boek pleit Silicon Valley­veteraan Reid Hoffman voor ruimte om AI vrij te ont­ wikkelen, zonder te veel regels.

Tekst: Jim Heirbaut

Superagency.

What could possibly go right with our AI future Reid Hoffman en Greg Beato | blz. 288 | € 25,99 e-boek € 16,76

56

DE INGENIEUR • MEI 2025

Tussen alle krantenberichten door over hoe de opmars van AI onze banen gaat afpakken, onze politieke keuzen be­ ïnvloedt en onze kinderen verslaafd maakt aan wezenloze filmpjes op TikTok, is het verfrissend om eens een positief boek te lezen over kunstmatige intelligentie. Dat is duidelijk wat de Amerikaanse ondernemer Reid Hoffman en mede­auteur Greg Beato beogen met het recent verschenen Superagency. What could possibly go right with our AI future.

Die ondertitel is een speelse verwijzing naar de sarcastische uitdrukking ‘What could possibly go wrong?’, doorgaans gebruikt om uit te drukken dat er alleen maar ellende te verwachten valt. Hoffman draait de uitdrukking om en neemt die vervolgens heel letterlijk. De oprichter van LinkedIn, en een zeer bekende naam in Silicon Valley, gaat onder meer in op uiteenlopende nuttige toepassingen van AI in software. Kunstmatige intelligentie­ algoritmen kunnen ons niet alleen helpen productiever te zijn op kantoor (sneller mails componeren, tekst samenvatten, beeld genereren), maar beloven ook veel op wellicht nog veel ingrijpendere gebie­ den. Denk aan onderwijs: hoe zou het zijn als elk kind op aarde ineens toegang heeft tot een online docent die zo slim is als Leonardo da Vinci en zo inlevend als Pino van Sesamstraat?

En neem de zorg, waar AI radiologen nu al helpt bij het speuren naar tumoren op scans. Ook kunnen patiënten eerder worden gediagnosticeerd dankzij AI­ analyse van uiteenlopende databronnen.

In de medische wetenschap wordt verder veel verwacht van algoritmen die voor­ spellen hoe eiwitten zullen vouwen. Deze enorme moleculen zijn de werkpaarden van het menselijk lichaam, en veel ziekten hangen samen met bepaalde eiwitten die niet zo vouwen als het zou moeten. AI kan mensen, kortom, productiever, creatiever en gezonder maken, en beter in staat om ingewikkelde problemen op te lossen, be­ toogt Hoffman. Kunstmatige intelligentie

kan ons in die optiek superagency geven; agency betekent letterlijk ‘zeggenschap’.

Hoffman vindt AI potentieel een super­ gereedschap, dat hij schaart in het rijtje boekdrukpers, stoommachine, auto en pc.

De auteur pleit er in zijn boek dan ook voor dat bedrijven die AI ontwikkelen niet te veel moeten worden gehinderd door re­ gels en beperkingen. Laat ze hun software ontwikkelen, uitbrengen, testen en staps­ gewijs maar snel verbeteren, iteratieve ont­ wikkeling heet dat. Daarbij hoort Hoffman naar eigen zeggen niet tot het kamp dat de ontwikkeling van AI helemáál wil over­ laten aan techbedrijven. De auteur noemt zichzelf weliswaar zeer optimistisch over AI, maar is ook behoedzaam genoeg te er­ kennen dat AI niet op een eenzijdige ma­ nier moet worden ontwikkeld en ingezet.

Veilige en betrouwbare AI­producten krijg je echter niet door externe regelgeving, meent Hoffman, maar doordat gebruikers die ermee aan de slag gaan, gaandeweg de slechtere producten links laten liggen. Een gedurfde, ietwat naïeve stellingname.

Hoffman gaat niet in op kwesties rond auteursrecht. De taalmodellen van de bekendste AI­bedrijven worden voor een deel getraind op teksten waarop auteurs­ recht rust. Bedrijven als OpenAI, waarin Hoffman overigens in een vroege fase investeerde, schrapen het internet af voor teksten om ermee hun taalmodellen te trainen. Daarvoor vragen ze doorgaans geen toestemming; verschillende media­ bedrijven, zoals Thomson Reuters en The New York Times, hebben hierom al rechts­ zaken tegen AI­bedrijven aangespannen.

Genoeg kritische noten te kraken, toch is Superagency een belangrijk boek. Het praat de lezer bij over de mogelijkheden van AI in allerlei toepassingen. Ook waar­ schuwt het voor te strenge regelgeving; misschien iets dat we ons in Europa ter harte kunnen nemen. Met te strenge regels komt AI ‘bij ons’ nooit van de grond.

Helaas is het boek alleen nog in het Engels verkrijgbaar, maar weet in ieder geval dat het glashelder is geschreven.

Techcast over digitalisering BNR Nieuwsradio heeft sinds een paar maanden een nieuw programma: De Grote Tech Show. Presentator Joe van Burik en sidekick Ben van der Burg bespre­ ken er het laatste (digitale) technieuws.

Tekst: Jim Heirbaut

Nieuw licht De quantummechanica bestaat dit jaar honderd jaar. De Duitse astronoom en natuurkundige Thomas de Padova duikt in de roerige beginjaren.

Tekst: Pancras Dijk

De roaring twenties. Ons continent zinderde van de mogelijkheden. Film en fotografie waren ineens overal en dankzij elektriciteit waren steden nu ook in de avond verlicht.

Maar wat is dat eigenlijk, ‘licht’? Ja, het beweegt zich in de lucht of in de ruimte voort met een onwaarschijnlijke snelheid van driehonderdduizend kilometer per seconde, maar dat is geen antwoord op de vraag wat het is. De zoektocht naar een antwoord op die vraag staat centraal in Een eeuw van licht, het onlangs verschenen boek van de Duitse astronoom en natuurkundige Thomas de Padova. De oorspronkelijke titel geeft net wat beter de strekking weer: Quantenlicht. Das Jahrzehnt der Physik 1919-1929 – want dat antwoord wordt gezocht in de quantummechanica, in dat ene specifieke decennium. De Nederlandse ondertitel daarentegen geeft duidelijker weer wie de hoofd­ personen zijn: Hoe Max Planck, Albert Einstein, Niels Bohr en Werner Heisenberg de wereld voorgoed veranderden.

Het lukt de auteur knap om de lezer mee te nemen naar dat spannende tijdsgewricht, alsof we ons daadwerkelijk op dat moment daar bevinden, te midden van die vier briljante natuurkundigen.

De theorieën van de een hebben gevolgen voor die van de ander. Zo ontstond er een tijdperk met eindeloze discussies ‘die uiteindelijk in de natuur­ kunde geen steen op de andere zouden laten’, schrijft De Padova.

Bij de lezer leidt dat overigens niet direct tot die­ pere inzichten in de quantummechanica. Integen­ deel: zelfs basisbegrippen uit onder meer de mechanica komen tijdens het lezen soms op losse schroeven te staan. Beschenen met quantumlicht is niets meer wat het lijkt. Wat wel resteert: enorme bewondering voor het proces van wetenschap, en voor die vier geleerden die durfden te denken.

Een eeuw van licht Thomas de Padova | 440 blz. | € 26,99 | e­boek € 14,99

Wie de wereld van de digitale technologie wil volgen, kan sinds kort terecht bij De Grote Tech Show op BNR Nieuws­ radio. Twee keer per week hebben presentator Joe van Burik en sidekick Ben van der Burg experts te gast uit bedrijfsleven, overheid of het onderwijs. Dankzij de podcastvorm is het gesprek op elk moment terug te luisteren. In prettige, vaak diepgaande gesprekken en met scherpe analyses proberen ze de belangrijkste technologische ontwikkelingen in kaart te brengen.

‘Dé techpodcast (en radioshow), voor iedereen die techno­ logie en innovatie echt wil begrijpen’ is hoe BNR de podcast positioneert. Een kanttekening daarbij is dat de makers het woord ‘tech’ wel in enge zin hanteren. Waar u in dit blad leest over technologische onderwerpen in de allerbreedste zin van het woord, gaat het in De Grote Tech Show alleen over digitalisering. Dus over onderwerpen als computers, internet, sociale media, kunstmatige intelligentie en cloudtechnologie.

Toch is dat breed genoeg om ieder keer een ander onderwerp te belichten. En dat doen de makers uitstekend.

In de uitzending spelen de presentatoren telkens in op de actualiteit en op de belangrijkste trends. Handig, want er ge­ beurt meer dan genoeg op het gebied van digitale technologie dat duiding door experts verdient. De grote digitale techbe­ drijven zijn machtig geworden. Een feit dat al een probleem op zich is en wat alleen maar urgenter is geworden nu in de Verenigde Staten een onberekenbare en solistische president aan de macht is.

Veel gaat het de afgelopen weken in De Grote Tech Show over hoe Europa op digitaal gebied de eigen broek moet gaan ophouden en minder afhankelijk moet worden van Ame­ rikaanse clouddiensten en Chinese technologie. Best zware kost, maar niet als die wordt opgedist door Joe en Ben van BNR.

De Grote Tech Show BNR | op alle podcastplatforms

MEI 2025 • DE INGENIEUR

57

MEDIA

Evolutie op het slagveld Oorlog is van alle tijden.

Maar het is de technologie die bepaalt op welke manier we die voeren.

Tekst: Pancras Dijk

‘De dreiging neemt toe’, schreef commandant der strijdkrachten Onno Eichelsheim afgelopen maand in een uitzonderlijke ‘dagorder’ aan alle medewerkers van defensie. De militairen moeten klaar zijn voor wat er ook gaat gebeuren in deze onzekere tijden, was de strekking. ‘De motor staat aan. Het is tijd voor een volgende versnelling.’

Geconfronteerd met zoveel oorlogsdreiging schakel ik zelf liever een versnelling terug. Het deze maand verschenen De geschiedenis van oorlog in infographics is daarvoor bij uitstek geschikt. Het gaat over de manieren waarop we de afgelopen drieduizend jaar oorlog voerden. In elk hoofdstuk wordt een cruciale periode uit de militaire geschiedenis behandeld, waarbij tactieken en strategieën met heldere illustraties inzichtelijk worden gemaakt.

Veel aandacht is er voor de belangrijkste drijvende kracht achter de evolutie van oorlogvoeren: technologie. Daarbij komt werkelijk alles langs: van de stenen en benen werktuigen waarmee men elkaar in de prehistorie de hersenen insloeg, via de eerste gesmede metalen wapens, de opkomst van het wiel, de uitvinding van het buskruit, het gewalste staal, de stoommachine en vervolgens de verbrandingsmotor en het atoomwapen, tot

TRANSPORT OVER DE WEG, PER SPOOR, DOOR DE LUCHT, ENZ.

58

DE INGENIEUR • MEI 2025

de hedendaagse technologieën als drones en spionagesatellieten. Die laatste hadden de Vikingen overigens niet nodig: zij zetten althans volgens de overlevering raven in om te vijand in de gaten te houden.

Na eerdere delen in dezelfde infographicsreeks van uitgeverij Nieuw Amsterdam, over onder meer Napoleon, het Romeinse Rijk en het jaar 1942, maakt ook dit nieuwste deel weer duidelijk wat de krijgskunst vermag. Goed om te lezen en om langdurig de leerzame illustraties te bewonderen, bij voorkeur in de laagst mogelijke versnelling.

De geschiedenis van oorlog in infographics Julien Peltier e.a. | 140 blz. | € 29,99

VORDERING PLUNDERING BERGING

Q&A

Elke maand zijn er talloze nieuwe boeken, toneelvoorstellingen, podcasts en video’s. De Ingenieur pikt de interessantste eruit en stelt de maker vijf vragen.

Schitterende interieurs combineren met een lage vervuilende impact? In de Snelstartgids circulaire meubels legt Rick Porcelijn uit hoe je dat doet.

Tekst: Marlies ter Voorde

1 2 3 4 5

Waarom heeft u dit boek geschreven?

‘Ik houd me al 25 jaar bezig met rekenen aan de duurzaamheid van producten en materialen. Daar krijg ik steeds meer vragen over. Daarom heb ik alles bij elkaar gezet in een boek over hoe men aantoonbaar duurzame materialen kan kiezen. De meubel- en interieurbranche in Nederland gebruikt jaarlijks ongeveer evenveel vers gekapt hout als er aan gebruikt materiaal wordt weggedaan. Terwijl het meeste hout uit oude meubels kan worden hergebruikt.’

Voor wie heeft u dit boek geschreven?

‘Voor iedereen die met materialen werkt, van projectontwikkelaars tot bouwers en afvalverwerkers. Het boek is bruikbaar bij het maken van meubels, en van andere producten of hele interieurs. Het geeft breed toepasbare ontwerpprincipes. Ik hoop te inspireren en te laten zien dat rekenen aan duurzaamheid niet heel ingewikkeld is. De tekeningen heb ik zelf gemaakt om het boek nog toegankelijker te maken.’

Wat fascineert u aan het onderwerp?

‘Vooral de complexiteit van duurzaamheid. Psycholoog Daniel Kahneman beschreef hoe mensen ingewikkelde problemen altijd proberen op te lossen met het snelle, intuïtieve brein. Ons analytische brein gaat heel traag aan. Maar zodra je dingen gaat onderzoeken, blijkt dat je intuïtie vaak niet klopt, ook bij duurzaamheidsvragen.

Neem kurk bijvoorbeeld. Kurk ‘voelt’ heel duurzaam. Als het net van de boom afkomt, is het dat ook, maar zodra het is gedroogd, vervoerd en verwerkt tot een plaat, niet meer.’

Wat is het belangrijkste dat u zelf heeft geleerd?

‘Ooit maakte ik een fietstocht van Amsterdam naar Rome, met mijn vrouw en onze kinderen. Daar leerde ik dat het gaat om de reis, niet om de bestemming. Dat merkte ik nu weer: het helpt bij alles om gezamenlijk van het proces te genieten. Ik houd ervan nieuwe dingen te leren. Duurzaamheid is een onderwerp waarbij je makkelijk de moed verliest, maar ik kom voortdurend nieuwe inzichten en fijne mensen tegen.’

Waarom moeten ingenieurs dit boek lezen?

‘Ingenieurs zijn opgeleid om kritisch na te denken, en ik denk dat verduurzaming niet lukt zonder een kritische houding. Mijn oproep aan ingenieurs is: combineer je analytische en intuïtieve krachten en wees creatief. Bij mijn eigen bedrijf is voor iedereen 5 procent van de werktijd ‘ateliertijd’ – bestemd voor zelfgekozen dingen. Máák gewoon een keer die gekke windmolen of dat bijzondere boek.

Geef je verbeeldingskracht een kans!’

Snelstartgids circulaire meubels Rick Porcelijn | 150 blz. | € 26,95 | bestellen via 16mammals.com

FOTO : EVALOTTE VAN ROSSEN

Alle begin is moeilijk, en dat geldt zeker voor de eerste geëlektrificeerde spoorlijn van Nederland, tussen Den Haag en Rotterdam.

ATLAS VAN HET EERSTE ELEKTRISCHE SPOOR

176 BLZ. | € 39,95

AI is sneller, goedkoper en meldt zich nooit ziek. Wat betekent het, dat we in zo’n oneerlijke concurrentiestrijd worden gedwongen?

VPRO TEGENLICHT: MINDER AI, MINDER MENSENWERK | 22:58 MIN. | VPRO.NL/TEGENLICHT

Tata Steel schrapt zestienhonderd banen én werkt aan een duurzame toekomst. Hoe realistisch is die koers richting groener staal?

BNR DUURZAAM | 23 MIN. OP ALLE PODCASTPLATFORMS

AI-nerd en gedragspsycholoog Sanne Cornelissen laat zien hoe je met de nieuwste AI-tools een groot verschil kunt maken in productiviteit en welzijn.

ME MYSELF & AI | 240 BLZ. | € 21,99

MEI 2025 • DE INGENIEUR

59

Nieuws en activiteiten uit de vereniging ONDER REDACTIE VAN MARLIES TER VOORDE

Ruzie over kanalen

Drie landen verenigd

Binnendoor van Nederland naar België varen kan via het Schelde-Rijnkanaal of door de sluizen van Ternaaien. Hier ging echter veel onenigheid aan vooraf.

Van begin zeventiende eeuw tot enkele decennia geleden bakkeleiden Nederland en België over een mogelijke waterverbinding. Ton Burgers vertelt over eeuwen van onenigheid, en hoe het toch lukte.

Lezing: Van de Schelde naar de Rijn, de waterweg­ ruzie tussen Nederland en België, Science Centre Delft, 17 mei, 11.00­12.45 uur, kivi.nl/communities/ vakafdelingen/geschiedenis­der­techniek/activiteiten

Elektrisch vliegen Wat voor auto’s langzamerhand standaard wordt, is voor vliegtuigen nog altijd lastig: elektrische aandrijving. Toch is vliegen op stroom of op waterstof nodig om de luchtvaart te verduurzamen. Bij het Koninklijk Nationaal Lucht- en Ruimtevaartcentrum NLR in Marknesse, dat al ruim honderd jaar bestaat, onderzoekt en ontwikkelt men technologieën om dit mogelijk te maken, zoals een waterstofinfrastructuur voor aan boord, koelsystemen voor brandstofcellen en de aandrijving van elektromotoren. KIVI Technische Fysica organiseert een bezoek.

Excursie NLR Marknesse, 16 mei, 10.00­13.45 uur, kivi.nl/communities/vakafdelingen/techni­ sche­fysica/activiteiten

Geïnteresseerd in buitenlandse ingenieursverengingen?

Kom dan naar de ledendag van DIK (Drielanden Ingenieurs Kontakt) in Maastricht.

De dag omvat een bezoek aan ET Pathfinder, de faciliteit voor het testen van technologieën voor de Einstein Telescoop, een wandeling langs het industriële erfgoed van Maastricht en veel gelegenheid tot netwerken.

Ledendag Drielanden Ingeni­ eurs Kontakt, Maastricht, 22 mei, 9.45­16.45 uur, kivi.nl/ communities/regionale­afde­ lingen/limburg/activiteiten

Ontworpen voor de toekomst De nu 92-jarige architect Herman Hertzberger ontwierp gebouwen die in de loop der tijd konden worden aangepast of getransformeerd. Daarmee was hij zijn tijd ver vooruit.

Eén van die gebouwen was Muziekcentrum Vredenburg – tegenwoordig TivoliVredenburg – uit 1972. Een rondleiding door dit gebouw vlakbij station Utrecht Centraal geeft inzicht in Hertzbergers ideeën over ruimte, structuur en sociale interactie.

Visie van Hertzberger op architectuur: Tour & Expo in Tivoli, Utrecht, 21 mei, 13.30­16.00 uur, kivi.nl/communities/regi­ onale­afdelingen/midden/activiteiten 60

DE INGENIEUR • MEI 2025

beeld : maartenschrijft / cc by - sa 3.0 ; royal nlr ; depositphotos ; marco kraan / nikhef

Elke maand schrijft KIVI-president Jacolien Eijer over een KIVI-evenement dat ze heeft bezocht. Deze keer was dat het symposium ‘Artificial Intelligence (AI) in the Boardroom’, georganiseerd door KIVI-afdeling Bedrijfskunde. Ingenieur van het jaar Meike Nauta en haar collega bij Datacation Job Oosterkamp gaven een inleiding over AI en Business Intelligence. Vervolgens vertelden Igor Wortel van Phalanxes en Tim van der Grinten van Enversed Studios over ervaringen in hun bedrijfspraktijk. Na de broodjes gingen de deelnemers in groepen aan de slag met de canvas ‘AI succesvol in de praktijk brengen’.

De mens-kant van AI Wat is AI? Deze vraag stelde Meike Nauta bij de opening van een recent symposium. De antwoorden varieerden van ‘verzamelde kennis’ tot meer fantasierijke invullingen zoals ‘de terminator’ en ‘hallucineren’. Meike, recent uitgeroepen tot Ingenieur van het Jaar 2025, is niet alleen bedreven in het begrijpelijk maken van AI-modellen, maar excelleert ook in het toegankelijk maken van deze complexe materie voor een breder publiek.

Sinds de lancering van ChatGPT in 2022 is het gebruik van AI explosief toegenomen. Meike benadrukt echter dat het gebruik van AI slechts de eerste stap is. Bedrijven zouden niet alleen AI moeten toepassen op individueel niveau, maar liever hun werkwijze structureel verbeteren, of nog beter, AI een prominente plek geven in de strategie van de organisatie. AI kan ons werk namelijk beter, sneller en vaak zelfs leuker en zinvoller maken.

Tegelijk roept een fenomeen als hallucinerende AI-modellen (die bestaan echt!) ook vragen op over betrouwbaarheid en ethiek, wat ons eraan herinnert dat we voorzichtig moeten zijn om blind te vertrouwen op deze technologie.

Hoe snel omarmen we AI eigenlijk? Igor Wortel verwees naar Oxford-hoogleraar Luciano Floridi,

die opmerkt dat de toepassing van AI in engineering aanzienlijk sneller gaat dan in sociale wetenschappen en andere gamma-vakgebieden. Creativiteit is essentieel voor het bedenken van toepassingen, blijkbaar vooral als je niet de achtergrond hebt van de technologie of van het werkveld waarin je de technologie wilt toepassen.

Tim van der Grinten, die AI in het sociale domein toepast, ontwikkelt serious games en ziet AI als een krachtig instrument voor talentontwikkeling en gedragsbewustzijn. Hij benadrukt het belang van betrokkenheid van medewerkers in deze ontwikkelingen. AI zal ons werk ingrijpend veranderen. Hij schetst een toekomstbeeld waarin medewerkers fungeren als managers van hun eigen AI-systemen. Dit vraagt om een helder en uitnodigend proces voor medewerkers.

Zal AI ons volledig vervangen? Gelukkig niet.

De unieke eigenschappen van de mens – intuïtie, moreel kompas en het vermogen om problemen te formuleren – blijven cruciaal. De echte kracht ligt in de samenwerking tussen mens en machine, waarin we elkaars sterke punten benutten voor een innovatieve toekomst. Of zoals Einstein terecht werd geciteerd: ‘My pencil and I are smarter than I am.’

KIVI reageert op innovatiestrategie Defensie Op 4 april 2025 publiceerden de ministeries van Defensie en van Economische Zaken de ‘Defensie Strategie voor Industrie en Innovatie 2025-2029’. De werkgroep Politiek en Defensietechniek van KIVI heeft hierop een reactie aangeboden aan de Tweede Kamer. De werkgroep vindt dat de actieagenda te veel is gericht op acties op land en te weinig concrete acties bevat. De aanbeveling van de werkgroep is om toegepast onderzoek voor onder beeld : kivi ; depositphotos

meer maritieme wapensystemen, bewapende onbemande- en autonome systemen en AI voor inlichtingen- en commandodiensten snel te versterken. Ook zou de focus nadrukkelijker op een arbeidsextensieve krijgsmacht moeten liggen. Personeel is schaars en minder inzet van mensen is dankzij moderne technologie steeds beter mogelijk.

Meer lezen: kivi.nl/communities/ vakafdelingen/defensie-en-veiligheid/nieuws MEI 2025 • DE INGENIEUR

61

Teamgeest

Nederland telt tientallen studententeams waarin aankomende ingenieurs zich fanatiek inzetten voor een concreet doel.

Naam: Solar Boat Twente Aantal studenten: 24 Doel: een methanolboot bouwen Missie: innoveren om te inspireren

Methanol als mooie middenweg Na tien jaar boten op zonne-energie te hebben ontworpen en gebouwd gooit Solar Boat Twente het roer radicaal om. ‘Wij geloven in methanol als maritieme brandstof voor de toekomst.’

Tekst: Pancras Dijk • Fotografie: Solar Boat Twente

De wereld verbeteren? Natuurlijk, dat is wat elk studententeam wil. Maar meestal zijn de studenten realistisch genoeg de lat iets lager te leggen. Neem Solar Boat Twente, een team van 24 studenten van Universiteit Twente en hogeschool Saxion. Het team hoopt een bijdrage te leveren aan de verduurzaming van de scheepvaart, een sector die bijna 3 procent van de totale mondiale uitstoot van CO2 voor zijn rekening neemt. Maar hoe kan een clubje studenten daarin werkelijk van betekenis zijn? Uiteindelijk willen we ‘innoveren om te inspireren’, zeggen teamleden Stijn Wiggerts en Koert van Oosten.

Sinds 2016 werken de leden van Solar Boat Twente aan het op innovatieve wijze verbeteren van de eigen zonneboot, om zich in nationale en internationale wedstrijden te kunnen meten met de boten van andere studententeams en zo de sector te tonen hoe duurzaam het kan.

Het voltallige team van Solar Boat Twente.

62

DE INGENIEUR • MEI 2025

Maar is een boot op zonne-energie nog wel de beste manier om die doelen te behalen?

Aan het begin van dit studiejaar gingen vertrekkende en aankomende teamleden in gesprek. ‘Al evaluerend viel ons op dat we in de beginjaren nog grote stappen konden zetten, maar dat het inmiddels slechts om minimale optimalisaties gaat’, zegt Stijn Wiggerts, het teamlid dat de pr en communicatie verzorgt.

Neem het streven naar een zo licht mogelijke boot. ‘Dit jaar kunnen we hier en daar nog een kilootje winnen, maar dat zal minder en minder worden.’ De enige uitzondering? De batterij: daar heeft het team zestien kilogram af weten te schaven.

Voldoende relevant Vijf jaar geleden stelden de teamleden zichzelf voor het eerst de vraag of zonne-energietechnologie nog relevant was. Toen was het antwoord nog positief. Later volgde een

groot, eigen onderzoek naar de belangrijkste ontwikkelingen binnen de maritieme sector.

‘We wilden ontdekken op welk vlak wij als studententeam het meest kunnen bijdragen aan verduurzaming’, zegt Koert van Oosten, duurzaamheids- en innovatiemanager van het team. Het resultaat? We moesten kiezen, zegt de Saxion-student mechatronica. ‘Ofwel voor evenementen met een enorme impact, zoals het afvaren van de hele Donau in plaats van een race hier of daar, of voor technische uitdagingen die zo groot zijn dat we op die manier relevant zijn.’

Bij het soort studenten dat wij zijn, zegt Van Oosten, past maar één keuze: die van de technische uitdaging. Dat is immers het bestaansrecht van het team: studenten een technisch voldoende interessante en maatschappelijk relevante kluif te geven waarmee ze een jaar lang zoet zijn. ‘We zijn nader gaan onderzoeken: welke energiebronnen en wel-

Aan het besluit over te stappen op methanol gingen lange gesprekken vooraf.

Volgende maand in De Ingenieur Duitsland waterstofland?

Onze oosterburen zijn op waterstofgebied verder dan wij. Maar van de voor 2030 geplande elektrolysecapaciteit is maar een fractie klaar.

Bèta’s in bestuur en beleid Op de ministeries en in de politiek schort het vaak aan technische expertise. Een nieuwe organisatie probeert afgestudeerde bèta’s ertoe te verleiden voor het openbaar bestuur te kiezen.

Trein van de toekomst

FOTO : ALSTOM

ke concepten zijn er’, zegt Van Oosten. ‘De conclusie was helder: methanol is de beste oplossing.’

Groene methanol Het team kiest daarmee bewust voor een technologie die nog niet volledig is doorontwikkeld, maar waar het nog werkelijk van betekenis kan zijn. Maar ‘we zijn er ook echt van overtuigd dat methanol de maritieme brandstof van de toekomst wordt’, zeggen Wiggerts en Van Oosten in koor.

De voordelen zijn duidelijk. Methanol is niet zo energiedicht als diesel of bunkerolie, maar van de als duurzaam te boek staande opties scoort er geen zo goed. De vergelijking met zonne-energie valt gunstig uit. We zouden meer zonnepanelen nodig hebben voor dezelfde hoeveelheid energie, weet Wiggerts.

Maar hoe duurzaam is methanol eigenlijk? Bij verbranding komt immers CO2 vrij.

Waar blijven de zelfrijdende treinen? Automatic train operation (ATO) maakt het spoor veiliger, efficiënter en robuuster, maar de weg ernaar toe zit vol hobbels.

Toch, zegt Wiggerts, is methanol een mooie middenweg: we kunnen het namelijk wel CO2-neutraal maken. Dat willen de teamleden doen door op de campus in Enschede groene methanol te produceren. Zoals planten CO2 uit de lucht halen om die via fotosynthese om te zetten in ‘groeikracht’, kan dat op fabrieksmatige schaal door CO2 in een brandstofcel te vermengen met waterstof. Is die waterstof duurzaam geproduceerd, dan levert dat proces groene methanol op.

Bescheiden ambities De verdere uitvoering laten de teamleden over aan die van komend jaar, want pas dan volgt de echte overstap naar methanol. Het team bereidt die stap wel al voor, onder meer door vast na te denken over het ontwerp van een nieuwe boot. Die wordt een paar slagen groter dan de huidige. ‘Het methanolsysteem heeft omvang nodig om echt winst op

Dankzij de foils lijkt de boot bij hogere snelheden te vliegen.

te leveren’, zegt Wiggerts, die medical device design studeert aan de Universiteit Twente.

De ambities voor volgend jaar zijn relatief bescheiden. ’De uitdaging om het methanolsysteem werkend te krijgen is al groot genoeg’, zegt Van Oosten. ‘Maar stiekem willen we de boot toch ook al laten vliegen.’

Dat ‘vliegen’, wanneer de opstaande foils of vinnen het vaartuig boven een bepaalde snelheid uit het water omhoog drukken, gaan ze dit jaar nog testen met de laatste zonneboot, de eind april onthulde Aquila.

Later deze maand gaat het team daarmee naar Friesland, waar het Nederlandse kampioenschap en kort daarop een elfstedentocht op het programma staan. Daarna volgt een internationale wedstrijd op het Hongaarse Balatonmeer.

‘Natuurlijk willen we die races in de eerste plaats uitvaren’, zegt Wiggerts. ‘Maar we hopen ook op het podium te eindigen.’ •

Het team was dit jaar genomineerd voor de KIVI Engineering Student Team Award.

MEI 2025 • DE INGENIEUR

63

Vragenvuur

Negen lastige vragen aan journalist Gerri Eickhof. Op 16 maart 2025 maakte hij zijn laatste reportage voor het NOS journaal.

Tekst: Marlies ter Voorde

64

Wat is het laatste dat u zelf heeft gerepareerd?

‘Een halogeenlamp in de keuken. Die zat op een stopcontact dat ik zelf ongeveer 25 jaar geleden heb omgebouwd tot schakelaar. Nu die schakelaar kapot ging, moest ik reconstrueren hoe ik dat ook alweer had gedaan. Dat is gelukt.’

Voor welk probleem zouden ze eindelijk eens iets slims moeten verzinnen?

‘De woningnood. Ze zouden iets moeten uitvinden waardoor je heel snel heel veel woningen kunt bouwen, zonder dat de stikstofnorm in gevaar komt.’

Waarvan denkt u: ik wou dat ík dat had uitgevonden?

‘Als kind leek het vliegtuig mij de mooiste uitvinding, later geld. Maar uiteindelijk ga ik voor de televisie, vanwege de fantasie die nodig was om deze te verzinnen. Vliegen is voorstelbaar, dat doen vogels ook. En wie een sigarenbandjesverzameling heeft, zoals ik vroeger, begrijpt al snel dat een algemeen ruilmiddel handiger is dan dubbele bandjes die een ander al heeft. Maar live kunnen meekijken bij iets waar je zelf niet bent – dat is next level verbeeldingskracht. Geniaal.’

Welke technologische ontwikkeling baart u zorgen?

‘AI, omdat dat moeilijk valt te overzien en te controleren, en er weinig mensen zijn die daar ook maar enigszins de implicaties van inzien. AI kan mooie dingen opleveren, maar ook worden misbruikt.

Vergelijk het met dynamiet: Nobel dacht daar veel goeds mee te kunnen doen, en schrok zich het apelazarus toen bleek dat het vooral werd gebruikt om dood en verderf te zaaien. Met de huidige constellatie in de wereld baart dat extra zorgen. Het is nou niet zo dat we geopolitiek afhankelijk zijn van allemaal goedwillende krachten.’

Gebruikt u een AI-assistent zoals ChatGPT?

‘Niet dat ik weet, maar zelfs dat weet ik niet zeker. Niet als assistent in elk geval, ik ben ijdel genoeg om te denken dat ik het zelf beter kan.’

Wat is het laatste non-fictieboek dat u las?

‘Blauwestad, van Karin Sitalsing, over een gloednieuw dorp aan een kunstmatig meer in Oost-Groningen. Interessant, en het leest als een trein.’

Zijn de dijken hoog genoeg?

‘In landen die het kunnen betalen wel. In landen die het niet kunnen betalen niet.’

Van welke fout heeft u veel geleerd?

‘In 1992 werd ik met een paar collega’s naar Roermond gestuurd, waar een aardbeving was geweest. Ik was de jongste en moest me nog bewijzen. Toen die collega’s met hun auto het kruispunt overstaken, reed ik er blindelings achteraan om de aansluiting niet te verliezen en raakte een fietser. Die was niet zwaargewond, ze was haast fitter na de val dan ervoor, maar ik was erg geschrokken. Het leerde me dat je niet blind achter het moment van de dag moet aanlopen, altijd moet blijven nadenken, je eigen beslissingen moet nemen en je eigen koers moet bepalen.’

Kunt u bewijzen dat u geen robot bent?

‘Als ik in mijn vinger prik, komt er bloed uit. En ik moet wel eens huilen. Niet vaak hoor, maar toevallig net nog wel. Ik kreeg opeens een cadeautje vanwege mijn pensioen, van collega’s van wie ik dat in het geheel niet had verwacht. Dat greep mij even aan.’

DE INGENIEUR • MEI 2025

PORTRET : NOS